AZORBAYCA}{

f a I s af a s i t a r i x i
i{
+

Zakir Memmedov

\)
\

---tr#i
$oRQ-QORB
BAKI
2006

tq9. q+5-

HJ7
Bu kitob "Azarbaycan falsolasi tarixi" (Bah' "irgad", I99a)
nasri asasuda talwar nasra haztlanmqdtr

199.4154-dc2l

AZE

Zakir Mammadov. Azarbaycan felsafasi tarixi Bakr, "$erq-Qerb",

2006,328 sah.
Kitaba miiellifin asasan oruz ildan 9ox miiddetde aqkar etdiyi Azerbaycan
filosoflanntn vo miitafakkirlorinin zongin falsafi irsine dair tadqiqatlardan
xiilasator daxil edilmigdir.
Osorde qodim ddwdan XIX osrin sonlanna qader Azerbaycan felsefasi
tarixinin inkigaf yolu izlenitir, ideoloji cereyanlar, telimler, onlann azertraycanlt niimayendolerinin diinyagtiriigii $erq fatsefesi hkri zemininde aragdrnIrr, feodalizm d6wiinde xristian alemindo yalntz dini felsefe (sxolastika ve
mistika) yayrldrfr halda miiselman iilkelorinde iistolik $orq peripatetizmi,
habeta A.zarbaycan filosoflannrn yaratdlqlan panteizm vo igraqilik kimi qeyridini fatsefi talimlsrin miivcud oldulu, beqar felsefesi tarixini zenginlegdir-

diyi giistarilir.

ISBNT0

9952-34-00s-2

rsBNl3 978-9952-34-00s-l

o *$oRQ-QORB",2006

Atam Cabbar bay ismawl bay o[lunun,

aRam

H sni

xarum Murtuza bay qzmm

aziz xqtirasina ithaf ediram.

ciRi$
Sinifli cemiyyetin yaranmasr vo ilk diivlotlarin emete golmasi ilo ala_
qodar insanlann diinyagitni$ti do yetkinla$moyo ba$lamrg, tctimai
$tiunm
xiisusi formasr olan falsefa ta$okkiil tapmrgdrr. Felssfo varhll va idraka an
iimumi baxr$lar sistemidir. Bttiin maddi vo manovi mdvcudatm derk edilmosi

prinsiplari onun fimksiyasrna daxildir. Felsefe tarixinin prr:dmeti falsofi

moselelorin meydana gxmasr, intiqaf edib miiayyan tolimlanr, careyanlara
gewilrnosi, nahayot, qa4rhqh tosirdo biri digerini evaz etrnesi tarixidir.
Folsofe termininin "hikrnatsevorlik" monaslnda yunanlara me:sus olmasrna
baxmayaraq, falsefe bir ictimai piiur formasr, bir elm kimi daha qedim tarixe

malikdir. Felsafi fikir, timumiyyotto, modeniyyat owelce erdim gerqdo,

sonra Qertde meydana galrnig, ayn-ayn tarixi diiwlerda gah buad4 gah da
orada daha y[ksok inkigaf merhelssine gatrm$dr. X osrde tiirk filosofu
Obunesr Farabi folsafanin qodim xalqlardan erebdilli filosoflara galib gatana
qeder kegdiyr yola nezor salaraq yazr: .,Bu elm, deyirlor, qedim ,.raq ehli olan

koldanilarde (xaldeylorde) miivcud imiE, sonra Misir ehliuo, o:rdan yunanlar4 daha sonra stiryanilora (assirilore) va nohayat, arobloro kegmi$ir. Hamin
elmin bfltiin mazrnunu iiz ifadasini yunan dilinda tapmrt, sonra siryani dilino,
daha sonra ereb diline gewilrnigdir. yunanlarda bu elma yiyale,nmig kesler
onu miitloq surotda hikmst va ezemetli hikmot, onu qazanma[r va ona verdig

etnel

isa folsofe adlandrnrdrlar. Bunrmla azematli hikmato rdgboti, onu sev_

mayi nezardo tuturdular". Obunasr Farabi qeyd edir ki, qedimde folsefeyo
"elmler elmi, elmlor anasr, hikmatler hikmeti, senetler senati', kimi bax[d ar.
Belelrkla, boger felsefi hkinin, madeniyyetinin yaradrlmrsrnda hem
$arq, hom de Qerb tilkelorinin xalqlan birlikde igtirak etmigler. Lakin bezi
folsefe tarixgileri $arq xalqlanrun medsni irsino gox zaman monfi mfinasibt
beslemig, onun orijinal cehetlorini inkar edarak, tarixi ohemiyrctini hego
endirmoys gahgmrglar. Mosalen, klassik alman filosofu V.Hegt:l ,,Felsefe
tarixino dair miihaz iraler" oserinde iddia edirdi ki, arabdilli filos;ltar Aristo_

telin yalnrz gerhgileridir, "onlann falsofesi falsofenin inkigafint iiziino_

mexsus merhala to$kil etmir",,.$arq fikrini... falsofo tarixindan grxarmaq
lazrmdr".

Bu elme zidd miiddaam sonrakr miialliflarden bezilori de bu ve ya diger

tokilde tokarlamrg, awopasentrizm ideyalanm daha da derinleqdirmigler'
E.Renan, B.Rassel ve bagqalan govinist movqed"n grxrg edib $erq xalqlanntn
dii$tincosini sxolastikaya ve mistikaya miincar etmaya gah$rr, $erq felsefesinin orijinattr[rm inkar etmekte Qerb felsefesini ona qarqr qoyurdular. Bertran
Rassel "Qerb folsefesi tarixi" kitabrnda $erq filosoflannr "sxolastlar" bagh[r
alhnda yad tmildir.

Odalet namine demek lazrmdtr ki, $orq xalqlanmn diinya modonilyati

xozinesine verdiyi ttihfalari eks etdiron bir Qox todqiqat asorlori gapdan gtxmrgdrr. Lakin $erqde yaradrtmrg ozometli modoni irse menfi miinasibot
basteyanlar, onun biiyiik ahemiyyotini gitrmek istomoyenler de az deyildir'
Alropasentrist alimterin va bu zorerli grxrga qogulmuq M.PetroY kimi falsafa
tarixgilerinin $erq folsefesine qargr qerezli miiddoalanm tokzib etmok [giin
zengin elmi-felsefi materiallan iize gtxanb, onlara arxalanmaq lazrmdrr. Miivcud etmi edebiyyatda oz eksini tapmam$, gox vaxt tahriflsra moruz qalmq
tarixi haqiqatin esil iiztiniin giistoritmosinden titrii beqariyyatin inkigafrmn dtiwi
surotda $orq vo Qorb regionlannda qerarlagmasl prosesi izlenilrnelidir' Qodim
diinyanrn ilk btiyiik madani abidosi miladdan taqribon 1500 il ewal zardiigtiliyin Azerbaycanda yaradrlmrg miiqoddes kitabl "Avesta"dr. Qedim Misirda
"Arfagrrun nalmesi", Babilistanda "Atanrn qul ilo stihbeti" adl ictimai-siyasi
mazmunlu vo diinyagdriiSii maselelarini aks etdiren klassik edebi niimuneler
yaradrlmrgdr, Biitiin bunlar, elece de Hindistanda miladdan awal ikinci
miniltikrle meydana gxmtg Vedalar, [X-IV esrlere aid Upanigadlar vo diger
edobi-folsefi-dini abidalar, habela Qodim Qinin sosial-siyasi va dini-fslsefi
irsi beger medenilryetinin deyarli sorvati, sonrakt felsafi hkrin iiziiliidiir'
Qedim $erq dtkelerindo qazanrlmrg elrni nailiyyetler Qerbde iimek
otmugdur. Bir gox qodim )unan alimlarinin $erq iilkalorine gslib tohsil almalan $erq va Qerb arasmda miihkam varislik olaqalerinden xaber verir. Bu hal
)unanlar arastnda itk ensiklopedik zaka sahibi, materialist filosof Demokritin
(e.a. 460-370) yaradrcrltltnda daha aydrn nszoro garplr. Miitaber monbeler
esasrnda Demotritin Qadim $erq atami, $arq mndrikliyi ila genig ve

herterefli tanrghf, barade deyilir ki, o tiz biliyini tekmillagdirmek meqsadi ile
Misirda, Efiopiyada, Finikiyada, Xaldeyde va Hindistanda uzun mijddat seferlerda olmugdur. Alim Misirde riyaziyryatr (elalxiisus hendeseni), Babilistanda

astronomiyanr 6yenmig, Midiyada maqlann (macuslann) elmine maraq

gdstormi$dir. Qedim yunan filosoflanndan Fales, Pifaqor, Solon ve Platonun
da $arq 6lkolorine soferleri, oradakt alimlarle, miitefekkirlerlo iinsiyyotdo
olmalan melumdur.
Bo$orilyatin elm, felsefe ve medonilyet tarixinin inkigafinda Qedim
Yunanrstan marhelesi meghurdur' Milet maktobi niimayondelerinin materi6

alizmi, Efesti Herallitin dialektikasr, Levkipp va Demokritirr atomistikasr,

Pifaqomn ededler totimi, Sokraln vo Platonun idealizni, Aristotelin fizikasr,
metafzikasr, mantiqi, siyasat va etikasr homin merhelanin mehsuludur. Sonralar stoiklorin va neoplatongulann idealist talimlori meydana grxmrq va onlar
da eramrzrn drirdiincii esrinden etibaron dz yerini dini diinyagiiriigiine (xristian sxolastikasma ve mistikasrna) vermigdir.
Feodalizm d<iwiinde Qerb dlkelorinde - xristian alominco din ictimai
piiurun diger formalan iizerinde hakim kesitmipdi. Kilse ehkamr hsr ciir tefokkiiriin grxrg momenti vs esasr idi. Sxolastlar falsefoni ..teologi,yamn kenizi',
etmigdiler. O dtiwde Qarbdo dini ideologiyaya qargr duran, onunla miibarize
aparan elmi felsafa mdvcud deyildi.
Qeyd etmok lazrmdrr ki, folsafe tarixina dair tedqiqat asorlerinde gerqe
va Qorba aid inkigaf marhelelarini miieyyanlegdirerkon orta osrlar ddwiindo
hor iki regionda ideologiyamn yalmz dini sociyya dagrdr[rnr qanrrnauygun hal
saymrylar.

Katolik diinyasr iilkelarinin tarixi tacriibosi osasrnda orta esr $erq xatqlannrn diinyagdrii$ii haqqrnda fikir ytiriitmoyin naticesidir ki, le9mig Sovet
ittifaqrnda gap olunmui "gerq-Qerb", yaxud .,Qerb-$erq', aatr titaUtaraa,
habele bu mtirarda bir srra todqiqatlarda heqiqot tiz yerini tapmamrpdrr.
Miielliflar har iki regionda falsah hkrin orta esrlerda inkiqaf seviyyesini
"tarazla$dmaga" gallgmr;lar: "Teologiyamn kanizi', olmayan folrfe earbda

m6vcud deyildirse, demoli, gerqde do yoxdur.

Osas etibarilo giirkamli miitafokkir gairlorir dtinyagiiriigiine hesr olunmug "Azerbaycan felsefasinin tarixine dair ogerktor" kimi esare <lo, a1t-agr
miielliflerin bu m<ivzuda kitabtanna da bir gox diinyaSiihretli fi Losoflanmrz
barada mslumatlar daxil edilmsmig, orta asrlerde Azarbaycanda pegekar hlosoflann yagamadrqlar-r haqqrnda yadrg miiddealar gen-bol iplodilnrigdir. Zen-

gin yaradrcth[rndan elda ciizi material olan Behmenyar ise istisna edilmig,
felseh mdvqeyi diizgi.in qiymotlendirilmemigdir.
$ihabeddin Yahya Stifuoverdiye goldikda, omrn adr kegen . srin altmrgrncr illerinin sonuna qedar bazi tedqiqatgllar torafiDdon iiteri qekilmig, esarlerinin heg birinden istifade edilmomig, iimumi)ryatle, fitosof sayrlmamrgdrr.
Pegakar filosoflanmzr tanlmamaq, danmaq tarixi hoqiqeti tetrif etmekden alava, hem de bapqa $erq xalqlan srrastnda xalqrmran me,deni irsini
menfi qiyrnatlondiran, hemin manevi sorvatin ohamilyatini heEo endirmeya
galDar bir para alimlerin qeyd-elrni miiddoalanna miioyyan qedor hBqq qazandrnr. 1989-cu ilda Moskvanm "Politizdat" nagriyyatrnda buraxrlnrrg ,,Felsefeya giri9" kitabrnda feodalizm dtiwiine aid olan, diger xalqlann kiisoya tabe,
yoxsul dini-felsafi hkrino xeyli yer verildiyi halda Azarbaycan xal<pnn mtis-

taqil, zangin elmi-falsafi fikrina tam taqeydlik gtistorilmitdir.

,7

feslinde garti
- m6vcud ideologiyanr felsefi,

"Azorbaycan falsefasi tarixi" adlanan bu kitabrn yeddi

olaraq biiltnmiis tanxt diiwlarden hor birindo

ictimai, siyasi, etik-exlaqi, dini fikirleri oziinde aks etdiron miihiim faktlann
tsdqiqata gakilmosine sey gtisterilmigdir. Felsefe tariximizin orta esrler dtivrii,
xtisusen XI-XII esrler elmi ve felsefi fikirlerle daha zengindir. Orijinal
felsefi talimlar yaratmr$ diinya gtihretli filosoflanmlz bu diivre aiddir.
Bu kitab otuz ildon gox miiddetda taprb a5kara gxanlmtg saysrz-hesabstz
materiallar ve aragdrrmalar esastnda haztrlanmrgdrr. Zangin felsefi irsimizi
tagkil edon h6min materialtar igerisinda diinyamn miixtelifiilkalerinde saxlanrlan eserlerin fotosuratlori, ayn-ayn gaherlerda gap olunmug kitablar da
vardrr. Olde edilmig alyazmasr niisxalerinin fotosurstlori arasrnda Behmenyann ibn Sinaya mektublan (Sankt-Petertrurq, Dagkend), $ihabaddin Yehya

Siibraverdinin "imadaddin liivheleri" (DaSkend), Ofzeleddin Xunacinin

"Montiqo dair ciimlator" (London), "Fikirlarin qaranhq yerlorinde sirlerin
agrlmasr" (Qahiro), Siracoddin Urmevinin'Nurlann doguSlan" kitabtnrn
falsafi hissasinin iorhi (Sankt-Peterburq), "Nurlann do[uglanm igtqlandrrmalar" (Qahira) aserleri xiisusile qiymatlidir. Qap kitablanndan Behmanyann "Metafi zikanrn mtivzusu", "Miivcudatrn mortobolori" (Leypsiq, arabca
va almanca, l85l; Qahire, orobca, tgll), "Tohsil" (Tehran, arabce, 1971,
fanca, 1983; Bakr, rusca, 1983, t986), Eynalquzat Miyanacinin "Heqiqetlerin
ma!2i", "Miiqaddimelar", "Qeribin gikayeti" (Tehran, 1962), "Igrqname"
(Tehran, 1970), Obuhefs Omor Siihroverdinin "Bitiklerin tilhfalori" (Qahire,
1885; Beyrut, 1966), Siraceddin Urmavinin 'T"lurlann dogu$lan" listanbul,
1886; Tehran, 189?), "Hikmot incolikleri" (Tehran, 1972), Nosireddin Tusinin
"iqtibasrn esasr" (Tehran) va bagqa eserler, habelo son illerdo gerqqiinasalimler terefinden Azerbaycan dilina gewilib, Bakrda gapdan grxmrg $ihabed-

din Siihreverdinin "Filosoflann gtir0gleri" (1986), "igrq heykelleri" (1989),

Nesiroddin Tusinin "Oxlaqi-nasiri" ( 1980), Mehemmed Fiizulinin "Etiqadtn
baglanlrcr" (1987), Abbasqulu ala Baklxanovun "Tarazinin mahiyyoti"
(1971), "Oxlaqrn islahr" ( 1984) traktatlan felsofamizin elmi tarixini yaratmaq

iiqiin qiymetli menbelerdir.

Bu kitabda aragdrnlan tarixi dijwlarin ictimai-siyasi, elmi-madeni hoyatr,
Azarbaycan filosoflanmn, alimlerinin, miitofokkirlorinin tarciimeyi-halI, yaradrcrhgr ba5hca olaraq tarixe, colnflr yaya, fetsafe, tasewiif, fiqh, kelam, dit va

odobiyyat tarixino dair menbelare istinaden igrqlandtnlr.

Biitiin d6wlerin "ictimai-siyasi ve iqtisadi voziyyat"in yaztlmasmda

daha gox iigcildlik "Azorbaycan tarixi" aserina esaslanmtg, bezi setirler oradan g6tiirtilmiigdiir.

Za*ir Mammadov

I FOSiL
QODIM VO ERI(ON ORTA ASRLOIIDO
AZORBAYCAI\ FOLSOFi FiKR]I

icrirni-sivlsi vo iQTisADi vezivver.

preneNivver ve otnwacdnOsii.

ATASPOROSTLIKLO vO XRiSTiANLI,QLA

reGlr relsari rixin

. --" Azerbaycamn co$afi sarhedlen ta qadimden

ii ..
Icttmat-swast
'.".'.''':. -':* va
hal-hazrrkl vaxta qodar oz orazis:inin ayn-ayn
iottsallt v?zrwat

yerlarinde bu ve ya diger derececle geniglenemk, yaxud daralaraq miieyyen sahelen ehata enni$ir. Bu arazi mrladdan
ewelki esrlerden etibaren gerqden qerbe Xezer danizurden Gdyce gtiliinedek, gimaldan canuba Derbendden iranrn gimahnadak uzanmqdtr.
On qedim yagayrq meskenlerinden saylan bu erazrnin c anub hissasi
ibtidai icma qunrlu;unun dalrhb sinifli cemiyyetin meydanit gelmesi ile
elaqedar yaranm$ Manna ve Midiya d6vletlarinin terkib mde olmugdur. Miladdan errral 550-ci ilde Midiya ddvlatinrn siiqutundan sonra

ohemeniler ddvleti yaranmrg, Makedoniyah isganderin (e a. 336-323)

fethlari erafesinde o da dalrlmrgdu. isgander istila etdifi dlkelerde
yerli eyanlardan da idare iqine celb edirmig. Onlardan biri Midiya satrapr (valisi) Atropat idi. O, qazandrlr denn hdrmetin sayesinde Midiya
dtivletini berpa etdi. Midiya-Atropaten, yaxud Atropatena adlanan bu
dtivlet teqriben miladdan ewel 150-ci ile qader ya$am$dtr. Bir ehtimala gtire, ereblarde "Azarbaycan" formasrnt alnrq sdz bu addandrr.
isgender dlonden sonra Atropatena miistoqil ddvlota 1:ewilmigdi.
Bu dtiwde teserriifat dirgalmig, iilkenin mehsuldar qtrvele n artmrgdr.
isgenderin imperiyasr yarandrlr vaxtdan baglayaraq Yurtamstandan
ve Kigik Asiyadan $erqa tacirler ve miixtelif pege adamlan axrgmrgdr. Onlann buraya gatirdiklori adet, medeniyyet, dil, ictimai ve herbi
qaydalann tesiri ila $erq ve Qerb xiisusiyyatlerini tiziinde birleqdiren
ellin medaniyyeti yaranmtgdr.
Atropatenada ekingilik, maldarhq ve senetkarhq inkigaf edirdi.
Yunan alimi Strabon (e.e. 64 - b.e. 24) "Colrafiya" kitabmda bu dlkanin
9

biitiin vilayetlerinin mehsuldar oldu[unu yazrdr. Atropatena Parhya

dcivleti tarafinden i9!al edildikden sonra miladln III asnnin ortalanna
qador onun terkibinda qalmrgdrr.
Azerbaycamn qimal hissesi Albaniya adlamrdr. Strabon Albaniya

ehalisi haqqrnda yazrdl: "Onlar iberiyahlarla Kaspi denizi arasrnda

yagayrrlar, qarqde onlann iilkesi denize bitigir, qerbda ise iberlerle
hemsarhaddir", "Orada adamlar g6zelliyi ve hiindiir boyu ila segilirler,
xrrdagr deyillar".
Strabonun verdiyi melumat Albaniyamn tebii iqlim garaiti, tosorriifah ve iqtisadiyyafi barede aydrn tosowii!: yaradrr. Burada "torpaq
he9 bir xrrda qulluq bete teleb etmir, ancaq biitiin heyat nemetleri"
vardrr. Strabon diinyanrn bagqa dlkesinde olmayan tobii zenginlikden
hey'ranhqla danrgrr. Yazrr ki, burada "gox vaxt bir defe ekilmig torpaq
iki ve hetta iig defe mehsul verir, birinci defe hetta dince qoyulmadan
vo domir kotanla deyil, kobud xrgla becerilen torpaq bira elli mehsul

verir". "Biitiin bu diizenlik tiz gaylan vo baqqa sulan ile Babilistan ve

Misir [torpaqlanndan] daha yaxgr suvanlrr. Buna gdre de o, hemige srx
otlu gtirtiniigiinii saxlayr ve otlaqlarla boldur. Ustelik, burada iqlim de
o dlkelerde oldulundan daha alveriqlidir". Balgrhqda va maldarhqda da
yiingiil emak kifayatdir: "Uziim teneklerinin dibini orada heg vaxt axrradek bellemirler ve yalnz 5 ildan bir budayrlar. Cavan tenekler artrq
ikinci il mehsul verir, yetkinliye gatanda ise o qeder salxrm gotirir ki,
onlann gox hissasini dermeyib qaxlarda qoymah olurlar. Elece de malqara, ev heyvanlan da, gril heyvanlan da onlann 6lkesinde yaxgr goxalr".
Albaniyanm qedim iqtisadiyyatrna ve teserriifatma dair siiylenilen
fikirler erken orta esrler iigii.n Moisey Kalankatuklu terefinden de irali
siirtiliir. Onun "Albaniya tarixi" kitabmda deyilir: "Uca Biiyiik ve
Kigik Qafqaz daflannrn qoynunda yerlegen Alban tilkesi riz saysrzhesabsrz tebii servetleriyle heddinden artrq gdzol ve heyranedici bir
memleketdir. Biryiik Kiir gayr sakit-sakit bu iilkenin diiz ortasrndan
axrr, iri ve xrrda bahqlar getirib sulannr Xezer denizine tiiktir. Qayrn
sahilleri boyu miinbit gdllerde kiilli miqdarda taxrl ve iiziim, neft ve
diiz, ipek ve pambrq, goxlu zeytun alaclan var. Onun da$annda qrzrl,
giimiig, mis ve oxra grxanlrr...".
II esrden sonra Atropatena ve Albaniyada feodal miinasibetleri
yaranrb formalagmala baglamrgdr. Azerbaycanln hem gimahnda, hem
de cenubunda iri geherler salnml$, senetkarhq inki$af euni$, ticarot

l0

alaqeleri geniglendirilmiqdir. III-V esrlerde Atropatenarrn ve Albaniyanm ictimai-iqtisadi heyatrnda ahomiyyatli irelileyiq baq vermigdi.
FeodallaSma prosesi iqtisadi ve ictimai-siyasi hayatrn biitiin sahelerinda
asash deyiqikliklere sebeb olmuqdu. Albaniya Qola (Con), geki, Lpina,
Girdrman, Uti ve Payakaran kimi vilayetlere briliinmii$i.. Cola (ildiki
Derbend) ile $eki arasrnda yerlegen Lpina erazisi bagdan-baga qoz ve
findrq megalerindon ibarot idi. Bu vilayatda Albaniyrnrn paytaxtr
Qebelede ipek parga istehsal edilirdi. Osas vilayetlerinrlen biri olan
Arsax siini suvarma tetbiq olunan inkiqaf etmig akingilikkl ferqlenirdi.
Azarbaycanda bol nemat va serve,tlere, maddi
Madoniwat
'
--imkanh sosial heyat tarzine uylun
::--"
dunyagotutu cehatden
menevi deyerler da zengin olmug, medanilyat
tereqqi etrniq, diinyagtiriiqii yetkinlegmigdir. Atropatenda elmi tesevviirler mecusilikle balh olmugdur. Mecusilik (el-mecusiy5.e - magiya)

va
..-

termini miixtalif mezmunda qerh edilmigdir. Herodo(un "Tarix"

kitabrnda maqlar hem Midiya tayfalanndan biri, hem de lahin (bilici,

yuxuyozan ve s.) kimi menalar dagrmrgdrr. Midiyada yagayan mecuslar

elmlerle megful olmu;, cismin biiliinmez hissaciyi (atorll) haqqrnda

miilahizeler sdylamigler. Onlar zerdiigtiliyin formalagrnasrnda ve

yagamasrnda feal rol oynamrglar.

Qedim maddi-medeniyyet abidelerinden va miiteber menbelerden melumdur ki, Azarbaycanda diinyagiirii5ii mrjseleleri eramrzdan
gox-gox ervellere gedib grxrr. Hoyat vo tobiot haqqmda ilkin tesevviirler arxeoloji materiallarda, gifahi adebi niiLrnunelerde, mifologiyada
tiz ifadesini tapml$dr. Qedim dtivrlerin xalq yaradrcrhlrrrda otrafda
baq veren hadiselerin naturalist, tebii anlamrnrn riigeymleri vardrr.
Tii,rkdilli tayfalann oski inamlanna giiro su vo alac her gel'den ilkindir, insan ve canh alem onlardan yaranmr$rr. Azerbaycan xalqmrn
etnik torkibindo igtirak eden ofuzlar ve baqqa tayfalar Giineqe, Aya,
igrfa, suya, bitkilere, quglara ve heyvanlara perestig etmelJe yanagr,
onlar ilo dz yaramqlannda, soylannda yaxrnhq olduluna inanudtlar.
Qedim ve orta esr miiellifleri antik medeniyyetin, dini, falsefi fikrin
de bu erazide yayrldr[rnr xeber verirdilar. Ahopatenada $erq ila Qarbin xtisusilyetlerini trziinde birlegdiren ellin modoniyyoti niimunolerinin miivcudlu[u da bunu gtistenr. Strabon albanlar haqqrtrda yazrdr ki, onlar giineg allahr Hemosa, gdy allahr Zevse, xiisusilo, mebedi
imperiya yaxrnhlmda yerlegan ay ilahesi Selenaya sitayig edirler.

ll

Azerbaycanda dini eqidelerle balh tadris ocaqlan da yaranmrgdr.

Xristian dininin teblifi ile elaqedar bu i9 daha da faal gekil almrq,

yazrya ehtiyac artml$dl. Qedim qon$u xalqlarla miigtarek yazr iqarelerine malik olmug Azerbaycan V osrin ewellerinde tlziiniin miisteqil
elifbasrnr yaratmrgdr. 52 herfdan ibaret alban elifbasrmn iglenib hazrlanmasr biiyiik tarixi, medeni hadise idi. Bu, bir terefden edebi va elmi
fi kirlerin yazrya kiigiiriilmesi ehtiyacrndan ireli gelmigdise, d ger
tarafden zehni yaradlclhq fealiyyetinin, medeni inkigafin artmaslm
temin edirdi.
Berde qeheri yaxrnhfrnda Kalankatuk kendina mensub salnamegi
Moisey Kalankatuklunun "Albaniya tarixi" kitabrnda erken orta asrler
d6vriine aid ictimai-siyasi hadiseler ile yanagr dlkanin medeniyyeti,
inceseneti, memarhq abidalen va s. haqqrnda da qiymetli molumat
venlmigdir.
Atropatenada vo Albaniyada ideoloji baxrglar, felsefi fikirler inki$af etmiS medeniyyet zomlnindo formalagrdr.
Atatparastlikla Odlar diyan Azerbaycan miihiti iiqiin ategporestlik mecusilik secilvevi idi' igrq ve
qaranlrq prinsipini esas g<ittiren dini-felsefi
cereyanlardan zardilgtilik mecusiliye aid edilir. Zerdiigtiin (Zoroastr,
Zaratugtra) vataninden stihbet gederken orta esr miiellifleri, o ciimleden Ohmed Belazuri (IX esr), Obu Reyhan Biruni (XI esr) onun "Azerbaycandan grxdrlrnr" siiylemiglar. Yaqut Hemavi (1179-1229) Zerdiiqttin $izden oldu[unu yazrdr: "$iz Azerbaycanda nahiyedir. Deyilir: mecuslann peylemben Zerdiigt burahdrr. Bu nahiyenin qesebesi
Urmiyadrr". Alim Urmiya haqqrnda damgarken oram "macuslann
peyfemberi Zardiigttin geheri" adlandrrmrgdrr. Qiitbeddin $irazi
(1236-l3l l) onu "giirkemli filosof, kamil imam Zerdiiqt Azerbaycani"
i

itiirjriri-ia,

deye yad etmi$dir.

Zerdiigtiliyin miiqeddes kitabr "Avesta"nm mehz bu erazide yarar,mrg oldufunu todqiqatgrlar tosdiqleyirler.
"Avesta" (Qanun) iig kitabdan - "Vendidad", "Yasna" ve ..Vispered"den ibaretdir. Birinci iki kitabda toplamlmrg dini merasimleri eks
etdiren metnler - yaqtlar "Avesta"nrn en qedim hisseleri hesab olunur.

Onlar miixtelif vaxtlarda yaranmrg, irili-xrrdah iyirmi bir himndir.

"Yasna"nrn osas moznununu ZerdiiStiin lirikasr - qatalar tegkil edir.
"Vispered" "Yasna"nrn ayn-ayn hisselerine elavelerdir.
t2

Biitiinliikde gtitiiriildiikde "Avesta"nrn esas ideyasr dualizrndir: her

yerde iqrqla qaranhq, heyatla tiliim, xeyirle gor, edal)tla haqsrzhq
mibarizo apanr. Zerdiigtiliye g6re Htirmiiz (Ahura-Mazrh) Ahrimano
(Anlra-Manyuya) awal-axrr qelebe galacaq, ger hamigeltk yox
olacaqdr. Bununla bele "Avesta" politeist vo monoteist rniddealardan
xali deyildir. Onun en qodim pargalannda goxallahhhq, o ciimlodon
Giinegi, Ayr ve ulduzlan ilahilagdirmek meyli, qatalarda is tokallahhhq meyli giicliidiir. Ohemeniler d<iwtinde (miladdan owol VI-IV
esrlerde) zordibtilik resmi din elan edildikden sonra onrm dualist va
politeist cehetleri daha artrq darecede ana plana kegirilrniq, sonralar
Htirmiiz formasrnda teleffiiz edilen Ahura-Mazda (Hikmet A!a) biitiin
m,tivcudatm vahid yaradrcrsr olmasa bele vahid Altah saytlml$dlr.
"Avesta"da birinci yaqt (himn) Ahura-Mazdaya (Hdrmiize) hesr
olunmug himndir. Burada Hdrmiize alqr;, Ohnmene nifre,t bildirilenden sonra zardii$tilik etikasrnrn esas triadasr iin plana gekilir: "Xeyirxah fikirle, xeyirxah stizle ve xeyirxah emelle xeyinah filri, xeyirxah
sdzi.i ve xeyirxah emeli terif edirem. Biitiinliikle xeyirxah fike,
xeyirxah s6ze ve xeyirxah emele taprnrram, bed fikirden, bed s<izdan
ve bed emelden el gekiram".
Himnde daha sonra deyilir: "Hoqiqoti medh edirem. Hoqiqat on
yaxgr xeyirxahhqdrr".
"Avesta"da bagqa himnlar de belece pakhla, iilviliye galrnqdrr.
"Giinega himn" miiqeddem duadan sonra geirle seslenir:
Duagryq gtinege,
Osla dlmez Atege,

Atlan siiretliye.
Gtneg iiziin aganda
igrq, isti saganda
Dayamr ilaheler

Sayr yiiz minler qedar

Seadet gtrtiirtiLrler,

Seadet otiiriirler,
Seadet bexq edirler

Yere Ahura-Mazdadan,
Bu gefeq di.inyasrgiin,
Haq negvii-niimasrgiin.
t3

Orta esrlar miielliflerinin fikrince, mecusilikde biitiin siihbet igrSn

qaranhqla gulEala$masl sebebini ve igtfn qaranltqdZm xilas olmasr
sebebini izah etmek qaydalan etrafinda gedtr. Zira bir-birine zidd iki
asas igrq ile qaranhq dihyadakr m6vcud geylerin menbeyidir. XII esr

din va falsefe tarixgisi Mehammed $ehrestani yazr: "Tarkibler o

ikisinin (iqrq ila qaranhfm) qahirEmdan hasil olmug, suratlar miixtelif
terkiblerden meydana grxmrqdr... Xeyir ve ger, miiri.iwat ve askiklik,
pakhq ve xebislik igrq ile qaranhlrn qah$rEmdan tiiranmigdir. O ikisi
qatr$masaydr alem miivcud olmazdr. O ikisi bir-birine miiqavimet
gdsterir, miibariza edir. Hotta igtq qaranh[a, xeyir gere qalib gelir".
igraqilik felsefesinin banisi $ihabeddin Yehya Siikeverdi mecuslann "kiifii[rii", daha dolrusu, duahzmi redd etdiyi halda Zerdiiqtiin
adrm hdrmetle gekmig, ipraqilik felsefesinin gerhinde ona esaslanmrgdr.
Mehemmed $ehrestani zerdiigtiliyi miitleq menada monoteizmo

getirib grxarmaqda ifrata vanr, i9r[m xaliq terefinden yaradrldrfmr

stiyleyir: "Allah igrlr yaratdr, onun ardtnca kdlge hasil oldu. Qiinki
varhqdan zeruri olaraq ziddilyet" dofur.
"Avesta"dakr dini, felsefi, tebii-elmi, sosial-siyasi baxrglar o ddwiin
ideologiyasrnda ytiksok soviyyosi ile segilir. Azerbaycarda yaradrlmrg
"Avesta" iran, Orta Asiya ve bagqa yerlerde yayrlmrgdr. Onun elmi ve
ideoloji niifirz dairasi ise daha uzaqlara gedib grxrdr. Bu, yunan elmifelsefi fikinde, xiisusen Demokritin diinyagtiriigiiniin formalagmasrnda ijztinii agkar btiruze venrdi. Demokrit ile midiyah maqlar arasmda
yaxrnhq hav4 od, su ve torpaq iinsfulerinin qebuft.mda ve gerhinda aydrn
nezere garprrdr. "Avesta"da biittin meneviyyat iig ifadede yekunlag-

drnlrrdr: xeyirxah fikir, xeyirxah s6z, xeyirxah ig. Demokrit Zerdiigtiin

bu iigliiyiinii (triadasrm) tekarlamrgdrr. "Avesta"da heqiqet, diizgtinliik
ve adalet har geyden istth tutulurdu. Demoknt de bunu iqrar etmigdir.
Sasaniler dtirriinde zerdiiqtilikden bagqa zervanilik dini-felsefi
cereyanr da yayrlmrgdr. Zervamliye gdre, iki zidd mahiyyetin igrq ve
qaranhq, elece de biitiin mdvcudatrn zarvan (zaman) adlanan vahid ilk
baglanlrcr vardr.
islama qederki dini-felsefi cereyanlardan manigilik ve mezdekilik
de Yaxm ve Orta $erq xalqlanrun menavi heyahnda miihiim rol
oyramrgdu. Zerdiigtilik, xristianhq ve buddizrnin ayr,-ayn iinsiirlarini
eklektik suretde <iztinde toplayan maniqilik telimi Ill esrde iranda ve
Orta Asiya dlkelerinde meydana grxrb yayrlmrgdr. Onun banisi Mani
t4

(216-276) xalis dualizm mrivqeyinden grxrg edarak 116sterirdi ki, "alamin baqlanlrcr iki varhqdrr: biri igrq, digeri qaranhq''. Maninin fikrince, xeyir, mtiriiwot, fayda, sevinc, nizam, birlik iqrllrn, ger, eskiklik,
zerar, kadar, ixtilafrse qaranhfln i$idir. ibn Hezm (9,94-1064) yanrdt
ki, manigilikda "lezzet qaranhfa xasdr". Mani deyildi: "Yalnrz ziihd
heyatr ile i9r$ qaranhqdan xilas etmek ve bununla da qaranhfia qalib
golmok olar".
Manigilik feodal istismanna qargr kendlilarin ve gaher ehalisinin
etirazmr, miibarizesini ifade eden bidetgi telim oldulfr iigiin Manini
tutub iildiirmiiqler. Lakin manigilerin tolimi xeyll miiddet yagamrg ve
V esrin sonunda mezdakilarin miihiim ideya menbeyine gewilmigdir.
Mezdekin (...-529) talimi manigiliyo gox yaxrn olr;a da nikbinliyi
ve inqilabi ehval-ruhiyyesi ile ondan segilirdi. Bu da her geydan ewel,
onun feodal istismanna qargr ydneldilmig xalq herekattan ile srx elaqesindan ircli gelirdi. Mezdek deyirdi ki, maddi nernotlor hamrya
beraber diigmelidir. Mezdekilerin ideyalan sonralar xiirremiler terafinden davam etdirilmigdir.
Ategperostliyin (mecusiliyin) bir etiqad kimi Azerbaycanda tedricen srxrgdrnlmasrna baxmayaraq onun ayn-ayn prinsipleri, iiLnsiiLrleri
uzun zaman yagamrg sonrakr adatlerle, merasimlerle gul[alagmrgdrr.
._.,_ Bizansrn giiclii tasiri neticesinde xristianhq
III-Iv esrlerde Albaniyada yayrtmala baqtat?tsat'
mrgdrr. $erq xalqlanrun fikir tari:linde bu dini
ideologiyanrn da 5z yei vardr. I asrin ikinci yansrnda qullann ve
mezlum zehmetkeglerin etiqadr kimi Romada meydana grxmrg xristianhq otraf momlakotlare ntifuz ederek zaman kegdikce Qerb, qismen
da $erq tilkeleri xalqlanmn eqidesine gewiknigdir.

:::::T:I:
ttktr "c"

Xristianhlrn esasr Bibliyada verilmigdir. iudizme ve xristianhfa

aid miiqeddas kitablar kiilliyyah olan Bibliya Ohdi-etiq (T5wat ve b.)
ve Ohdi-cedid (Incil ve b.) kimi iki hisseden ibaretdir. Ohdi-atiq qedim
yehudi, qismen de arami, Ohdi-cadid isa qedim yunan dil;nde yazlmrg vesiyyetlerdir. Ohdi-etiqe yahudiler ve xristianlar, Ohdi-cedide
ise ancaq xristianlar etiqad edirlor. ilahiyyatgllar Bibliyam Allahrn nazil
etdiyi kelam, ilahi Siiz bilirlor. Xnstianhsn menbeyi Bibliyadan sonra Miiqeddes revayet (hedis) sayrlrr.
Albaniyada xristianhlr yayanlardan bri miiqeddes Faddelrin gagirdi
mtiqoddes Yelisey olmugdur. Moisey Kalankatuklu yazu ki, o dz

l5

tablilatrna Qolada baSlayrr vo miixtolif yerlerde gagird toplayaraq,

onlara xilaskan (isanr) andrrmala gahgrrdr.
Yelisey Albaniyada xristianh[r tobli! ederken diger dini eqidelerin mtqavimetine rast gelmigdir. Onun ii9 gagirdinden birini dldiirmiiq,
qalan ikisini ise hedeleyib zorla 6z yolundan ddndermiglor. IV esrin
ewellerinde gar Urnayr Albaniyada xristianh$ resmi din elan etdikden sonra bu dinin yeri xeyli mdhkemlenmigdir. Moisey Kalankatuklu
yazrr: "Alban garr Umayr iran gahr II $apurun bacrsrnrn eri idi. O cesaretli insan idi ve goxlu ddyiiglerde parlaq gtihretler qazamb, ermeniler
arasrnda da qalebe bayrafrm sancmrgdt. Miiqeddes Qriqorinin vasitesile o, tezaden diinyaya gelmig Miiqeddes Ruhla 6rtiilmiig va albanlan
imana getirmigdir".
Zaqafqaziyada tistianhga gox biiyii.k zarba Sasani hdkmdan Firuz
(459 -484) terefi nden endirilmigdir. Moisey Kalankatuklu bildirir ki,
Firuz kilseleri dafrtmaq, xristian dinini le[v etmek ve biitiin ondan
asrh olan erazide biitperestliyi berqerar etmek istayirdi. Ele buna gtire
o, isaya sitayig edenlerin qanlannr tdkmiiqdii. Bir gox yerde o, biitxana
tikdirerak ateg dniinde ilahilere ibadetlen g0clendirdi, ato$porostlorin
dinini qebul etdirdi. Firuzdan sonra omrn yerine kegen qardagr Valarg
isa amr vermigdir ki, hor kes iiz iradesi ila tiz din ve etiqadrna sadiq
olsun va heg kes heg kese mecuslann dinini zorla qebul etdrrmesin.

ideoloji miibarize yalnrz xristianhq ile bagqa dinler arasrnda deyil,

habele xristianh[in iiz igerisindan gtxmrg mi.ixtelif mezhebler arasrnda
gedirdi. Hamin mezheblerden nostorilik ve yequbilik Yaxrn va Orta
$erq dlkelerinde, o ciimleden Azerbaycanda daha artrq derecede
yayrlmrgdr.

Nostorilik mazhebinin banisi (380-,140) o zaman Bizanstn eyaleti

olan Suriyada tevelliid tapmrg, Konstantinopol patriarxr segilmiqd,r
(428-ci il).
Yequbilik mezhebinin banisi Yaqub Berdei (...-578) Urha (Edessa)
geherinde yepiskop iglemipdir. Her iki mezhab ortodoksal xristianhqla
bir araya sr$nayan miiddealarla grxrg etmig, buna gdra de resmi dairelerde bidet kimi qarqrlanmrqdrr. Atofporost ve xristian bidatqi mezheblerin bu erazide iiziitre genig yer taPmasml xobor veron Moisey
Kalankatuklu ortodoksal xristianhqla bidetlerin ideya miibanzosini
etrafl r igrqlandrrmrgdrr. "Albaniya tarixi" kitabmda "Ermoni katolikosu
iovannesin dinin m<ihkemlenmesi haqqrnda Albaniya katolikosu
16

Abbasa maktubu" xiisusi fesildir. Maktubda Abbasa (552-596), habela

Bahalat, Qabalo, Amaras, Balasakan (Beylaqan), $aki, Girdrman ve

bagqa geharlerin yepiskoplanna miiracietle deyilir: Biza bele bir

kederli xeber gatdr ki, sizin iilkeye yaramaz Pyotr monastlnndan qoyun
cildine girmig, iizlerini yoxsullan seven adlandran, igde ise Mesihi
gtiren gtizlen olmayan, Miqeddes iigliiyii inkar eden yrrtlcl canavarlar
gelmigler. Onlar mesumlann qelbine maneesiz olaraq rnelun Nestorun
ve Xalkedon qurultayrrun zererli fikirlerini sapirler, onian ebedi mehva diigar ederek pravoslav etiqadmdan drinderirler. Buna gdre derdiniza qerik olub miiqeddes havannin siizlenni yadmrza salmafa
telesdik: "Oziintize ve Mtiqeddes ruhun sizi nezaretgi ve <ideyici qoydu[,n biitiin dostoyo diqqotli olun".

Mektrlbdan g<iriinur ki, bidetgili( baSqa xizle, azadfiktrllllk Zaqafgaziyanm diger yerlerinde bele genig miqyas almanugdrr. Hamin
\
q\ meknrb ortodokal xristianhq prinsipleri ile bidatgilrk ideyalanm
I r tutugdurmaq, onlann arasrndakr miibarize motivlerini aEl:ara grxarmaq
'\ baxrmurrlan tiiytik ehemiyyet rla$ryu:. Orada bnHin kegmr$ ,/o yeni bidatler, o cimladen Ariy, Samosath Pavel, Markian, Nestor ve Feodorit
tarefindan ireli siirtilmiiq miiddealar lonotlondirilir. Bu birlotgilar srrasurda Maninin de adr gekilir. Tenqide hedaf olan esas fikir budur kr,
bidetgilerin nezerinde "isada iki tobiot, iki sima vardrr. Miiqeddes
Meryem Allahr yox, yalmz bize benzeyen bir insam c o!mu9dur".
ilahi ve insamn iki substansiya, iki ipostas, iki tebiet otdufunu israrta
sdyloyon Nostor gdstoridi ki, tam ilabi ile insan bulegerek gerrilib
vahid Mesih, vahid tebiet olmugdur.
Yequb Berdeiye va onun terefdarlanna geldikda, onla isa Xristin
ilahi ve insani tebietrnin neinki birliyini, habele epiliyini deyir,
ilahinin insanla tezaliir etdryine inamrdrlar. Lakin yequbiler,in frkrince,
insanrn ilahiye gewilmesi mantiqi gewilmo deyildir. Bela ki, deyilmez: ilahi insan olmugdur. Bunu ona benzedirler ki, ktitniir alova
dtin[r, ancaq alov ktimiire gewilmir. Oslinde, alova atrlml$ kdmiir no
miitleq alov, ne de miitleq k<imiirdiir, daha dolrusu, o, yana- oddur.
ibn Hezm yaqubilerin ve nestorilerin ilahi ile insanm birliyi
haqqmdakr baxrglanm tutu$duraraq yaztr: "Onlar deyirler ki, itahi
insanla birleqmigdir, yeni eyni bir gey olmugdur. Yequbiler deyirler:
bu, suyun geraba qangrb, eyni bir geye gewilen birliyi kimirlir. Nastorilar deyirler: bu, suyun yala qanqrb hall olmayan birliyi kimidir,'.

I
I

Nestorilerden bozileri Allahr ve qeybdeki her geyi gdrmoyi miimkiin sayrdrlar. Mehemmad $ahrestani yazrr: "Onlar demigler: adam
ibadetle meglul olsa, at-yaE yemoyi tergitsa, heyvan ve nafsani ;ehvetleri atsa, 6z cdvhenni saflagdrar, hetta gtiylerin molakufuna yetiger, Allah-taalanr agrq-aydrn giirer, qeybde ne varsa ona agah olar. Ne
yerde, ne de g6yde heg bir sirr onun qargrsmda agrlmamrg qalmaz".
Albaniya katolikosuna gtinderilen mektubrm sonunda deyilir: Bidatgileri "iiz srralanmzdan qown ve onlann mehvedici telimlerine qulaq
asmayrn".

Moisey Kalankaruklu qeyd edir ki, "bidatgi yaramaz vaizler" adlandrnlanlardan "riyakar Tovrnasr, Zebur surelerini oxuyan Bineti, ibasr
ve bagqalannr" Albaniyadan ucqar torpaqlara qovdular.
Dini-fetsefi fikir yalnrz bidetgiler terefinden deyil, resmi ideoloqlar terefinden de inkigaf etdirilirdi. Albaniyada texminen 603-cii ilde
Sasanilere qargr "bdyiik esilzadelerin qiyam qaldrrmasrnda ittiham
olunan" bag katolikos Viro gah II Xosrown sarayrndakr 25 illik dustaqhfr zamam iiyrendiyi fars diline etdiyi tarciimelerde xiisusi segilirdi. Moisey Kalankatuklu esirlikdan azad olanlar haqqrnda danrgarken
onu miitefekkir kimi yad edir: "Bunlann arasrnda bdyiik Albaniya knyazh[rnm Viro adl katolikosu da var idi. O, dahi ve miidrik insan olub
felsefenin yaxqr bilicisi idi. Bttyiik va gahane iglerde miidrik meslehetler vermekde onrm dili siiretle yazan bir qelem kimi idi.. Onun
gox miilayim damqrlr sade adamlann ve xalqrn xoguna gelirdi. O,
filosof kimi danrgar ve goxlu hikmotli siizler deyerdi: mirvari saf qrzrl
saprna diiaiildilyii kimi onun alzrndan bn-birinin ardrnca hikmotli s<izler tiikiiliirdii". Alban tarixgisi Vironun votonporverliyini heyranltqla
tesvir edir, onun dz vetenini seve-seve gezib seyr etdiyini xeber verir.
Azerbaycanda islam dini yayldrqdan sonra xristianhq xristian
albanlann zaman kegdikce assimilyasiyaya ufamast ile tizgelegmigdir.

Yaxrn ve Orta $erq irlkalerinde, o ciimloden Azerbaycanda VII

esredek fealiyyet gdstermig ideoloji cereyanlann telimleri uam miiddet
yagamrg, hetta islam dininin qerarlagdrfr erazide bezen bu ve ya diger
gekilde tezahiir ederek sonrakt fikir cereyanlanna tesir gdstermigdir.

l8

II FOSiL

V[-X

OSRLORDA AZORBAYCA}I FAI,SOFOSi

icriuai-siylsi ve ie'risloi veziyyer.

niNiNix yAyrLMAsr. uenexitryor.

ioBor,ori coRoyANLAR ve rer,itr.len

isr,,q.N{

erazisinin
i_-._.. _-. _!.. __-. ..lct
mat-styast
-,--."'-:.
-': .-' v, toxminon ewelki serhedler daxilinde qaldrlr
:
tqnsad' vaawdt
g<istorilir. Baghca deyigiklik bir uua yeiadlaMenbelerde bu driwde Azerbayr:an

nnm yazrhgmda nezoro garprr. Olkenrn cenub hissasi.- Atropatena

artrq Azerbaycan, gimal hissesi ise esas etibarile Arran dt)yo tammrdl.
Azerbaycan VII esrin birinci yansrnda yene de iran ilo Bizans arasrnda davam eden mtiharibelorden zerer gekirdi. Bir yandan da gimaldan Xezerlerin arasrkesilmez basqmlan voziyyoti alrlagr nrdr.
Oreb xilafeti iglalgrhq foaliyyetina baglayan erefed<, Atropatena

ve Albaniya Sasanilarin tabeliyinde idi. Xelife Omerin hakimiyyeti

diiwiiLnde (634-644) erabler irana hiicuma bagladrlar. Onlara qarqr
ddyiigde Sasani qogunlan ile birlikde Girdiman hitlandan, Mehraniler
siilalesinden Cavangir (616-680) bagda olmaqla alban destoleri de igtirak edirdi. 636-cr ilde xilafet qoguntan iran ordusunu damradalrn etdi
ve Sasanilarin palaxtr Medain geherini dalrtdr. Ddyiiglerde merdlikle
vurugan Cavangir Sasanilerin mellubiyyetinden sonra iiz destelen ile
Albaniyaya qayrtdl. Oz tilkolerinde miilklerinden mehrum olmuq iran
feodallarr 639-cu ilde Albaaiyaya soxularaq Berdeni qaret etdilor vo
geher ehalisinden goxlu asir gtitiirdiiler. Albanlar Cavanqitin komandanhlr altrnda esirleri azad edib, qesbkarlan qovdular.
Orebler iran ordusunu tamamile darmadagrn edenden sonra
Zaqafqaziyaya hiicuma kegdiler. Xelife Osmanrn (644-63'6) 654-cn
ilde gdnderdiyi ordu Tebrizi ve Naxgrvanr zobt ederek Arrana daxil
oldu. Beyleqan ve Berde igfal edildi.
Omeviler siilalesinden Miiaviyenin (661-680) xelifeliyi CavanSir
iigiin serfeli oldu, xelife ile danrqr[a girdi. Miiaviye Cavangire tiz hakimiyyat erazisini geniglendirmayi teklif etdi. "Lakin Cavangil diinyamn
d<ird terefina hakim olub iiziinii hakimt-miitleqe gevirmek istomodi.
l9

O bu elave qtihretden imtina edib, 62 tobii soxavotine gtire daha gox

abadhq ve tikinti iqleri ile meg[ul olmalt ve tiz tilkasinin qay[rsrna qalmafr daha iistiin tutdu". Moisey Kalankatuklunun yazdrlr kimi Cavangiri her geyden gox xalqrmn giinii-giizaram maraqlandrnrdr: "Buna giira
o, xelifeden xahig etdi ki, onun tilkesine teyin olunmug bacrn miqdanm azaltsrn. Cenubun hdkmranr buna razt olub emr etdi ki, vergi onun

iigde biri qeder yiingilllegdirilsin".

Moisey Kalankatuklu Cavanqirin siyasi fealiyyetini, ba;grhlrm

ytiksek qiymatlendirerek yazrdr: "O, edaletli htikmler grxanb xalqrmn etibarh haqqrm verirdi. O, biitiin giinii negeli kefle yox, 6z tilkesinin qaylrsrna qalmaqla meg[ul olurdu".
Xilafetin terkibinde Albaniyada Mehraniler siilalesi daha bir esr hakimiyyetde sayrlsa da eslinde idaregitik orob omirlarinin elinde idi. Bu
dtivrde Albaniya erazisi Arraq Mulan ve $irvan vilayetlerine bdliiniirdii.
Arhq VIII esrin 30-cu illerinde Azerbaycan baqdan-baga ereb xilafetinin terkibino qahlml$r. Azerbaycamn vahid diivletde - Xilafetde

birleqdirilmesi onun iqtisadi, ictimai-siyasi ve medeni heyafi iiqiin

ehemiyyete malik idi. Bu, iilkenin ayn-ayn rayonlan arasrnda mtihkem birlik ve tomas yaratmaqla yanagr onun xarici tilkelorle qargrhqh
elaqesinin geniqlendinlmesine real imkan verirdi.
Azerbaycanrn iglahndan sonra torpaqlann gox hissesi xilafetin
miiLlkiyyeti elan edildi. Bu ddvtet torpaqlan divani adlanrdt. Yerli feodal
eyanlann irsi miilkiyyeti olan torpaqlara miilk deyilirdi. Omevilerin
hakimiyyeti dowiinden gerti feodal torpaq mfilkiyyeti - iqta (kasik) da
yayrtmrgd. Diivletden iqta bexgig almrg gexs orada tebii suvanlan
torpaqlardan g6tiiriilen gelirin yansrnt, siini suvanlan torpaqlardan g<itiiriilen gelirin ise dordde birini tegkit edirdi. Bagqa vergiler de vardr.
Azarbaycanda dini idarelerin torpaq miilkiyyeti - veqf de geniglenirdi.
Xilafet erazilerini emirler, onlann memurlan idare edirdiler. Vergi yrlmaq igi amillorin, mehkeme igleri qazilerin ixtiyannda idi.
Qedim miiellifler kimi orta osr tarixgi ve co$afiyaqrlan, habele
Azerbaycanla az-gox tanrgh[r olan gexsler buranm medeni, xeyirxah
insanlanndan s6hbot agmr$, gtizol iqlimini, zengin tabiatini heyranltqla tesvir etmig, onun iqtisadiyyatr ile balh deyerli fikirler siiylemigler.
Azerbaycanda istehsal, senetkarhq, ticarot sahelari iizre miieyyen
melumat elde etmekden <irii, her geyden ewel, onun miihiim geharla20

rinin, ayn-ayn rayonlanmn inkigafinl, tosorriifah iigiin seciyyevi nailiyyotlari gdzdan kegirmek lazrm gelir. Manbelerda ()rdebil, Marafa,
Berde ve s. gaherler "olduqca sallam iqlimli, miinbit torpaqh, bol
nematli" yerler kimi saciyyelendirilir. Azerbaycanm biitiin rayonlannda sahf qiymetlennin ucuz oldugu gdstorilir.
Maddi mehsullann bollulu iilkede bazarlann b<iyilmesina, daxili
vo xarici ticaret elaqelerinin gqniglondirilmosino sobol) olmuqdur.
Azerbaycandan miixtalif iilketere ipek, boyaq maddesi ve kend
tesorriifau mehsullan, neft ve bagqa servetler ixrac edilirdi. Gencede
istehsal olunmug yun paltar, Tobriz xahlan Azerbaycarun sorhodlerinden gox uzaqlarda $dhrat qazanmrfdr. Azerbaycan madci sorvotlerinin
yalruz zonginliyina, bollu[una g610 deyil, hem de keyfilyetco iishlnliiyiine ve nadirliyine gtire de segilirdi. Olkenin tebietinin gtizel, yagayrg seviyyesinin yiiksek olmasr, heg giibhesiz, adamlannrn xarakterine
miisbet tesir giistermiqdir.

i,

Xilafetin fethleri ile bir vaxtda .r'.zerbaycanda

-"''-islam dini de yayrlmafa baglam4d. Yeni din
yayt'mast
iikenin cenub hissasinde - Mu[arda ve Kaspi
denizi sahili vilayetlerinde nisbeten tez qebul edilmigd'. islam dini
Azerbaycamn iri geherlerinde, xiisusen tacirler arasmda siiretle yayrlrr,
awelki dini eqideleri aradan qaldrnrdr. Xristianhqdakr nrissionerliye
oxgar hala zeif, elahidde qekilde bezen islamda da tesarliif edilirdi.
Meselen, Ohmed Balazuri (820-892) yazrrdr ki, hakim ol-Ogas ibn
Qeys Azerbaycana ddvlet taqaiidii ve maaq alan ereblari kiiqirdii Azerbaycan ehalisini islama ddndermeyi onlara tapgrrdr. Sonralar el-O;as
buraya gelande gdrdii ki, ehalinin goxu artrq islamr qebul r:tmiqdir ve
Quran oxuyur. O, teqaiid va xezineden maag alan ereblerirr miieyyen
hissesini Ordebile kbgiirdii, onu tikdirib abad etdi ve orala mescid
tikdirdi; sonralar o mescid geniqlendirildi. Lakin bele teqobbiirJor miitolslam
'"*': d,n,nrn

gakkil olmamrgdrr.
islam dini bezilerinin cizye vergisinden azad olmalan, bazilerinin
hakim dairelerda miivqe tutmalan vo bagqa meqsedler iiziindon, iirnumilyetle ise kiiniillere daha tez yol tapmasr, heyatiliyi, munirrliyi sandan qebul edilirdi. Monist islam dtnyagtiriigii ategperestlikle iriddiyyot
taEkil etdiyinden onu daha artrq derecede srxlgdrnrdr.
Kegmig etiqadlarla miiqayisede islamrn mtitereqqi cehetlo.i, xiisusan, azadfrkirlilik meyillerine d<iztimliiliiyii ona qa$r

2t

re[beti artrnrdr.

Azerbaycanda miiselmanlagma prosesi ayn-ayn b,dlgalerda miixtelif

miiddetlerde baga gatmrqdrr. Lakin avvelki dini eqidelor birdefelik
yox olmamrg, dziiniin bir srra miiddealanm ve prinsiplerini xalq adetenenelerine qoqaraq esrler boyu yagatmrgdrr. Olkodeki maddi medeniyyet abideteri - atosgahlar, alban kilseleri de kegmigle balhltlt
mdhkamletmigdir. Bele abidelerden biri $izde yerleqirdi. X osrdo Obu
Diilef yazrrdr: "Orada gox m6hto$am bir ategkede (od evi) vardrr.
$erqde ve Qerbde yagayan atogporastlor buradan od apanrlar. Ato$gede qiibbesinin bagmda onun tilsimi olan giimii$ a,?ara vardtr. Bezi
emir ve fatehler onu g[annaq istemig, lakin bacarmamtglar. Bu mebedin mdciizelorinden biri oradakr ocafm yeddi yiiz ilden beri yanmasrdrr. Heg vaxt sttnmomosine baxmayaraq orada kiil bele yoxdur".
Zehinlerden tamamile silinmemig eskr etiqadlar bezen siyasi herakatda agrq gekilda, bezen de resmi ideologiya ile bir araya sr$mayan
bidet formasrnda tezahiir etmiqdir.
Belelikle, Azerbaycanda islamln tantonosine, resmi din elan edilmesine baxmayaraq, VII-X esrlerde miielyen yerlerde, esasen cenub
rayonlannda qeyri-resmi suretde ategperestlik, gimal rayonlannda ise
icazeli qaydada xristianhq qalmaqda idi.
- Xilafetde ictimai edalet, hiiquq berabernarauhq' liyi meseleleri miihiim yer tuhdu.
Lakin
lllalata !:{t
xiirramilik
ereblerin bagqa xalqlara mitrasibetinde
Eovinist ehval-ruhiyye qalmaqda idi. Azadfikirli ecemi (qeyri-ereb)
gairlerin, alimlerin ilkin orta esrlerde miihiim tenqid hedefine gewilmig ereb govinizrni giiubilik (e9-gtiubiyrye) herekahnrn yaranmasrna
sebeb olmugdu. $iiubiler mdtedil ve ifratgrlara biiliiniirdiiler. Mtitedil
giiubilere giire, ereblerle bagqa xalqlar arasmda heg bir ferq yoxdur.
Onlar ictimai beraberlik tebli! edirdiler. ifratgr giiubiler ise orebleri
her hansr cehetden iiz xalqlarmdan agalr sayrrdrlar. VII-VIII esrlerde
Azerbaycanda 9ox geniq yayrlmrg giiubiliyin giirkemli niimayendeleri
ocemilerin qzgm taosstibiini saxlayr, ereblerin yamnda 6z esilnsseblerinden iftixarla damgrrdrlar. Xalqlar arastnda ictimai berabersizliye qargr cesaretle grxl$ edon bu miitefekkirler ereblerin qedim ve
zengin medeniyyetli ba;qa xalqlar iizerindeki iisttinliiyiinii inkar edirdiler.
Azerbaycanda ereblere qarqr naraztltq ayn-ayn regionlarda miixtolif tebeqeler arasrnda dziinii gdsterirdi. Xelife Obdiilmelik ibn Mervan (646-715) Berdede oturan alban katolikosunun Bizans imperatoru
22

ile sazige girmesini eqitdikde Albaniyaya qogun gdrrderib baggrsrna

emr vermiqdi ki, katolikos Nersesle onun hemfikir oldulu ayan qadrm
bir zencirle celakleyerek Xelife sara)nmn qargrsna getirsinler, onlann
cezasr biitiin qiyamgrlar iigiin biabrrgrh[a gewilsin.
Yadellilerin ve yerli feodallann amansrz istisman ehalinin veziyyetini afrrlagdrnr, xalq kiitlelerinin narazrh[rm artrn rdr. MII esrin
axrrlannda Berda, Beyleqan ve Ordebilde heyecanla- bag vermigdi.
Usyangrlara alrr divan tutulsa da, dlkeni xalq qiyamlarnrn yeni-yeni
dallalan biiriiLrniigdii. Oreb istilagrlanna qarll on qoti elnaz, qezab
808-ci ilde Azerbaycanda co$an xiiromilik herekatrnda 6z eksini rapmrgdrr. Xiirremilerin baggrlanndan Cavidan 816-cr ilde rjldiiriildiikden
sonra onun yerini Babak tutmug, giirkemli serkerde kimr apardrfr iyir-

mi illik miibarizede misilsiz qohrcmanhqlar gtistarmi$dir.

Xiirremilerin telimi qedim Azerbaycanda, elece de bir srra bagqa
$erq dlkelarinde yaylmrg dini-felsofi fikrin, ilk iince, zerdiiqtiliyin
esasmda meydana gelmiqdi. Onlar xeyir ile ger qiilveler trasmda daim
miibarize getdiyini deyir, xeyirin $oro gec-tez qalib gele,ceyine iirnid
besleyirdiler. Xiirremiler hiilul (Tannnrn insanda hell olmasr, tecessim etmesi) vo tonasiix (ruhun 6lmeyib bir bedenden bagasrna kegmesi) telimlerinden gxrg edirdiler. Xiirremilenn beg sayrna iistiinliik
verdikleri, varhlr beg saya nisbetde nozordon kegirdikler, melumdur.
Cisimlerin od, hava, su, torpaq ve giiyiin cisminden, bitkilernn hisselerinin kti( gtivde, yarpaq, 9i9ek ve meyveden, duylulann egitrne, g<irme,
iybilme, dadbilmo vo toxunmadan ibaret olmasr buna misal gekilir.
Begliye inam eski tiirk ve 9in xalqlannrn inamlannda baqhca yer tuturdu.
Babek ve babekiler mezdekilerin yolu ila gederek torpaq ve emlak
iizerinde xiisusi miilkiyyeti redd edir, ictimai beraberlik ide,yasrm ireli siiriirdiiler. Babek azadhq cargrsr olmasr ile grihret tapmlqdrr. Onun
fikrince, "qrrx il miskin qul kimi 6miir siirmekdensa, bir gtin ala kimi
yaqamaq daha yaxgrdrr".

Dil

va

adabiwat VII-X esrlerde

Azerbaycamn istur cenub,

isterse de gimal hissesinde miixtelif ehrik men_

geli xalqlar yagamrglar. Onlardan her biri

<jz dilini esrler boyr qoruyub

saxlaml;dr. O diiwdeki seyyahlann, tarixgi ve cofpfiyagr alimlerin
verdikleri melumatlardan bezilerinde Azerbaycanda ahalinin miixtelif
yerli dillerde damgdrfi gdsterilir. Toessiifki, onlann hansr qn:pa mensubiyyeti melum deyildir. Buramn tiirk torpafir oldulunu siiyleyenler

23

de vardr. Qedim tarixe beled Abid ibn $ariye Azerbaycamn ig[ah

zaLmatn I Miiaviyenin suahna cavab vererkan demipdir: "Azerbaycan
qedimden tiirklerin yagadrlr dlkedir".
Azerbaycanda VII-X esrlerde ictimai-siyasi ve etnik-exlaqi fikirlerle zengin folklor yaranmrgdr. Mezmun ve deyim etibarile miiselmangrhqdan elvele aid atalar sijzleri, zarb-meseller ve s. edebi niimunelar srrasrnda Dede Qorqud adrndan s<iylanilen dastanlar daha gox
gdhret tapmrgdr.

Bu dtiwde biitiin miiselman $erqi Olkalannde dijvlat dili areb dili

idi. Bedii osorlorin bir qismi, elmi aserlerin, demek olar ki, hamrsr
ereb dilinde yazrlrrdr. Orebdilli poeziyamn inkigafrnda baqqa xalqlar
kimi azerbaycanhlann da tiz yeri vardr. IX-X esrlerde hazulanmtg
cihglerde, geir antologiyalannda azerbaycanh gairlenn yaradrcrh[rndan niimrmeler verilrnigdir. ibn Qiiteybenin (828-889) "$eir ve qairlar"

("eg-$ir va-9-qiiara") ve Obiilferec isfahaninin (897-966) "Nelmeler

kitabr" ("Kitab el-eEani") eserlerinden ismaytl ibn Yasar (uzun timiir
siiriib 748-ci ilds vefat etmigdir), Musa $ehevat ve Obiilabbas Oma
kimi azarbaycanl gairlerin arabce geirlerinden niimuneler verilmigdir.
VII-X esrlerde Azerbaycanda elmin biitiin sahalori
EIm
.'.
esrden-esre yiikselen bir cogqunluqla inkigaf etmiqdk. Bu da hsr geyden ewel Xilafotin dziindo ba; veren medeni hadiselerle, alverigli geraitin m<ivcudlulu ile elaqedar idi. Xilafetin her
yerinde oldulu kimi Azerbaycanda da tehsil ocaqlan vardr.
Orta esrlerde elmler diinyevi ve dini olmaqla iki yere bciliiniirdii.
Diinyevi elmlere, adeten, "eqli elmler" ("el-iilum el-eqliyrye"), dini
elmlere ise "anenevi elmler" ("al-i.ilum en-neqliyye") deyilirdi. Elmler "geriet elmlen" ("iilum eq-9erie") ve "xarici elmler" ("tlum alocom") kimi do tosnif edilir. "Xarici elmler", yaxud hemin menada
"gelme elmler" ("el-iilum ed-dexile") tobiri hor geyden ewel diinyevi elmlerin ereblere sonradan kegmesi ile elaqedardrr. Dini elmlera
Quramn tafsin, hedis, fiqh, kelam kimi fenler daxildir.
Quran (menasr qiraet) islam dininin miiqeddes kitabrdrr. O, 114
sureden (fesilden) ibaret olub, ayelere bdliiniir. Bu ecazkar eser yalmz
dinin deyil, hiiququn, Soriotin vo biitiinliikle miiselman xalqlannrn
ideologiyasrmn qiymetli menbeyidir. Orta esrlerde felsefi, ictimaisiyasi, etik, estehk ve s. gtiriiglerin goxunu Qurandan tecnd etmek qeyrimiimkifurdiir; ekser ideoloji careyan, telimler az-gox derecede onunla
24

balhdrr. Bu ezematli abidenin tefsirine va qerhine dair yiizlerla dayerli

esar yazrlmrgdrr.

ilk miisalman icmasr Qurandakr emrlerle idare edilirdi. Xilafetin

gemglenib inki9af etmosi ile alaqedar olaraq htquqi miinasibetlar
formalagrrdr. Omeviler dtiwiinde hakimiyyet artrq teoklrtik xaraktenni
itirdiyindan ddvlat iglerinin idarosi flgiin tekce Quran kifayet deyildi.
ictimai ve siyasi meselelerin hellinde lazrmi alavelere ehtryac duyulurdu. Bunun tigiin peylemberin ashabelerinin ve onlann ardrcrllannrn
hedisleri (stihbotleri, revayetleri) miihiim vasito oldu. Hedisler toplusunun - siinnenin kiimeyi ile yoluna qoyulmayan mesekrlerde icmaya
(din xadimlerinin yekdil qeranna) arxalanrdrlar. Htikm verarken hedisleri zeruri sayanlara "hedis terefdarlan" ("eshab el-hedir;"), reyleri ve
miihakimeleri esas gtitiirenlere "rey terefdarlan" ("eshab er-rey"),
"miiqayise terefdarlanna" ("eshab el-qiyas") deyilirdi. Birinci halda
qatr ortodoksal islam miivqeyindan grxrq edilir, ikinci halda miiselman
hiiququ sisremine rasionalizm iinsiirlari yeridilirdi.
Belelikle, Quran, siinne, icma ve qiyas miiselman hiiququnun
esaslannr (tsul el-fiqh) tegkil edirdi. Bu esaslardan istilhde edilmesinden asrh olaraq Mtiselman $erqinde bir nege siinni hiirluq mezhebi
(mektebi) yaranmrqdr. Onlardan en meghurlan henetilik, malikilik,
qafiilik va henbalilik idi. Henefiliyin esasrnr Obuhonife Niiman ibn
Sabit (699-769) qoymugdu. Henefiler hiiquq meselekrrinde eqlin
miiddealanna flstiinliik verdikleri halda Malik ibn Onesin (715-795)
ardrcrllan olan malikiler siinnilere gox meyil edirdiler, Mdremmed ibn
idris $afin (767 -820) ve onun ardrcrllan bu mezhebl:r arasrnda orta
yen oturdular. Ancaq miisalman ideoloqlan gariet ehkamlannr qrzfrn
miidafiaya qalxrr, serbest diigiinceye yol vermek isternirdiler. Onlann
bu ideyasr riz eksini ortodoksal siinnilikde - henbaiilik lnezhebinde
tapdr. Ohmad ibn Hanbel (780-855) ve onun terefdarlan yalmz Qurana ve siinneye asaslanrrdrlar, dini ehkamlardan kenarda rlalan azadfikirlilik meyillerine qargr amansrz idiler.
Siinni feqihler - hiiquqqiinas alimlar Azarbaycanda da fealilyet
gtistermigler. Obu Abdutla Miiqeddesi (X esr) onlann esasen henbeli
mazhebine mansub olduqlanm qeyd edir. Oslinda miixt:elif hiiquq
mekteblerinin hamrsrmn Azerbaycanda niimayendaleri vanJr. Hanefi lerden Obuseid Ohmed Hiiseyn oflu Berdei ( -929), malikilerden
Obubek Mehemmed Abdulla ollu Obheri (902-986), qafiilerden
25

ollu Ordebili (...-991) ve ba;qa azerbaycanl hiiquqgiinas

alimlerin adrna bir srra miitobor monbolorda rast gelmek olur.
Ohmed Harun oplu Berdei Berdici (844-914), Mekki Ohmed oflu
Berdei (...-965), Cefer Mehemmed ollu Marali (889-967), Obdiileziz Hesen oflu Berdei (...-935). Musa imran ollu Selmasi (...-990)
krmi miilemmel tehsil gdrmiig alimler hiiquqi baxrglann miindericesini iizlerinin topladrqlan hedisler asasrnda geniglendirdiklerine gdre
biitiin miiselman $erqr tilkelerinde sayrlmrglar.
Vaxtile Kiir gayr sahilinde Berdenin 14 fersexliyinde yerleqen
Berdic Aeherinde anadan olmug Obubek Ohmed Harun oltu Berdici
dofma yurdunda ddwiiniin zeruri biliklerine yiyelendikden sonra
miixtelif yerlere - iran, iraq, Suriya, Misir, Olcezair, Hicaz ve bagqa
tilkelere seyahetler etmig, tehsilini artrrmrgdrr. Menbelerin verdiyi
melumata giire o, sakin oldulu yerlerde hem tiyrenir, hem de Syredirmi;. Ohmed Berdici niifuzlu miiellim sayrlanda hele iyirmi bep yaqr
tamam deyilmiq. Bir tarixgi yazu: "Obubekr Miistemlinin xettinde
oxudum ki, o, Ohmed Harun oflu Berdicini 869-cu (255) ilde Zehli
mescidi nde dinlemigdir".
Ohmed Berdicinin yaradrcrhlr dini ideologiyaya hesr olunmugdur.
Tarixgi Obiilhesen Dareqiitni (918-995) onu "Hedis dayaqlanndan
biri" sayb, "inamlmrg", "niifuz sahibi" adlandrrmrgdrr. Xetib Baldadi
(1002- 1071) ve Obused Semani (11 l3-l 167) onun haqqrnda "feziletli",
"Zekalf'va "Hafiz" (Quram ezber bilen) s<izlerini igletmigdir. ibn
el-imad Henbeli yazrr kr, Ohmed Berdici "axmncr niifuz sahiblerinden ve diinya alimlerinin meghurlanndan idi". Bagqa menbelerde ise
o, 'lekzibedilmez niifuz sahibi", "miiselman hiiququnu derinden bilon"
alim kimi teqdim olunur.
Tarixi menbelarde Ohmed Berdicinin eserlerinden iigii haqqrnda
xiisusi molumat verilir. Onlardan "Oshabeler, ardrcrllar ve hedis
miielliflerinden nadir adlann tebeqeleri" ("Tebaqat el-esma el-miifrede min es-sahabe va-t-tabiin va eshab el-hedis") traktatr daha mo$hurdur. Burada 426 nefer Peylember eshabelennin, ardrcrllanmn,
davamgrlannrn ve hadis alimlerinin adlan, onlann mensub olduqlan
yerler gtistarilir. Ohmad Berdici traktatrn owolinde onun yeniliyine
igare ederek yazr: "Menim [aragdrrdrlm] nadir adlardrr. Onlar Peylember eleyhisselamrn eshabeleridir. Alimlerden heg birinin hemin
adlardan hansrnrsa gekmig oldufunu bilmirik".
Yaqub Musa

26

Oser osrler boyu islam ideoloqlanmn maralrm dofurmuqdur. ibn

Bnkeyr Ba[dadi (938-998) ona parh ve kigik elaveler vermakle <iztinih'Nadir adlann tebeqelerinin tenqidi" ('Naqd Tabrtqat el-esma elmiifi'ede") traktatmr qoloma almr$, bir srra hiiquqgiinas, ilahiyyatgr
alimler ilk menbe kimi ondan genig behralenmigler.
"Oqli elrnler" deyilen diinyevi elmlara galdikde, buraya felsefa,
mentiq, tibb, iyaziyyat, kimya ve kosmoqrafiya daxil eCilirdi. Diinyavi

elmler xilafetrn erkon gaElanndan hakim daireleri rnaraqlandrrmrq,

elmi-felsefi edebiyyatrn pman, fars, siiryani ve b. dillorden erabceye
gewilmesine ciddi ehemiyyat veritmigdir. Omeviler o dwiinde Xalid
ibn Yezid (...-7M) tibbe ve kimyaya dair bezi kitablan yunan ve qibti
dillerinden erobceyo torciimo etmoyi isgandanyye medlesesinin alimIerine tapgrrmrgdr. Abbasi xelifelerinden Obucefer Mensur (754-775)
ve xiisusen Memun (813-833) zamanrnda terciimegilik herekatr daha
bdyiik viiset almrgdr. Memun 832-ci ilde terciimegiler iigiin aynca bir
mekteb tesis etmigdi. "Elm evi" ("Dar at-elm"), yaxud "Hikmet evi"
("Beyt ol-hikma") adlanan bu mekteb miisalman $enlinin medeni
inkiqafr iigiin misilsiz rol oynamrgdrr. Xelife elmi, felsefi aserleri toplamaq iigiiLn Konstantinopola, irana, Hindistana ve b. yt:rlere niimayendeler g<inderir, elde olunmug kitablann dyrenilmesini ve erobceye

gewilmesini tegkil edirdi. Miixtelif milletlarin niimayendeleri olan

terciimegiler hem da miixtelif eqide yo[9ulan - zerdiigti, sabii ve xristian idiler.
Belelikle, qedim elmi, falsefi fikrin en giizel niimwolori artrq
X esrde ereb dilinda vardr. Bu torciime edebiyyatr igerisinde Pifaqorun,
Evklidin, Platonun, Aristotelin eserleri ile yanagr, Qalenin, Aleksandr
Afrodisinh, Plotinin, Poffinnin, Ptolomeyin asarleri xiisusi yer tuturdu. Terciimegilerin dzlannin yazdtqlan gerhlor ve tedqiqatlar areb
dilinde yaranan elmi-felsefi fikri xeyli zenginleqdirmigdi.
Orta esr $erq felsefi fikrinde Platonun va Aristotelin esarleri daha
artrq niifirz qazanmrgdr. O ddwde Yaxm ve Orta $orq tilkelerinde ele
bir gtirkemli alim, filosof tapmaq olmaz ki, bu iki fikir neherLginin ideyalanndan behrelenmesin. Platon (e.e. 427 -347) Afina yaxrnh[rndakr
Egina adasrnda zadegan ailasinda anadan olmugdur. O, ervelce biliyin
miitleq nisbiliyi haqqtnda qeyri-tebii elmi baxrga terafdar grxan, yeni
obyektiv heqiqetin idrakrmn miimkiiLnliiyiinii inkar eden relyativist
Kratilin gagirdi olmu;, sonralar ise Sokrat moktobindo felsafi tehsit
27

Alim on iki il Afinadan uzaq diiqiib Misiri, Cenubi italiya vo

Siciliyam gezib dolagmrgdrr. Bu seferlerde onun ictimai-siyasi vo
elmi-felsefi baxrglan formalaqmrgdr. Platon miladdan ewel teqriben
387-ci ilde Afina etrafindakr parkda bir felsefi moktob tosis edib, onu
atmrgdr.

Akademiya adlandrrmrgdr.

Yaxrn va Orta $orq tilkelerinde en gox yayrlan Aristotelin

(e.e.384-322) eserleri idi. Orebdilli filosoflar onu tizlerinin "Birinci
miiellimi" ("el-Miiellim el-ewel") hesab em $lor. Aristotel Makedoniya yaxrnh$rndakr Stagir geherinde anadan oldulu iigiin Stagirit (Stagirli) adlanmrgdrr. O, miladdan qabaq 367-ci ilde Afinaya gedib, Platon

- Akademiyaya daxil olub, iyirmi il orada oxumugdur. Makedoniyarun gonc aan Aleksandr (isgander.l ile yaxrnhlr tedqiqat aparmaq iigiin Stagiritin qaqrsmda biiyiik imkanlar agmtqdr. Alim miladdan
ewel 335-ci ilde Afinada dziiniin Likey adh mektebini tesis etmigdi.
i5lotelin "OrqaPlatonun "Siyaset", "Qanunlar", "Timey" ve s.,
non" mantiq osorlori kiilliyyatr, "Fizika", "Metafizika", "Nefs haqqrnda", "Etika" ve s. kitablan, habele Hippokratm, Qalenin ve neoplatongulann bezi traktatlan orta osr $orq felsefi fikrinin miihiim ideya
menbelen olmugdu.
Miiselman $erqinde, siiziin esil menasmda elm ve felsefe tarciirne
odobiyyahndan sonra gigeklenmeye baglamrg, bu miihkem zemin tizerinde beqer medeniyyatinin yeni bir merhelesi qerarlagmrgdrr. Bu
ddwde fealiyyet g<isteren b<iyiik qexsiyyetlerin yaradrcrh[r hem yeniliyi, orijinalhlr, hem de derin elmiliyi ile seciyyelenmekdedir. Eyni
zamanda onlann cografi mdvqel bu ve ya diger bir 6lko ilo mehdudlagmrr, megriqden me$ibedek genig erazini ehate edir. Mesolen, Orta
Asiyadan tiiLrk Mehemmed ibn Musa Xarezmi (...-847) ilk defe olaraq
sabit mentiqi qaydalar esasrnda cebr elminin biintiwesini qoymug,
mektebine

irandan fars Obubek Mohemmed Razi (865-925) tibb sahesinde

yiiksek nailiyyetler qazanmlg, Suriyadan ereb Obu Abdulla Mehemmed Bettani (858-929) iyaziyyata qiymetli yeniliklor gotimi$dir.
Orebdilli kimyagr alimler bu elmin sonrakr inkigafr iigiin miihum olan
bir srra igler gdmriiqler. ilk dafe onlar bezi kimyevi birlegmeleri giimiiLg nitrat (ma el-frdda), sulfat hupusu (zit oz-zac) vo i.a. haz[lamrg,
yeni maddeler - na$atr sptti (ruh enntigadir), sulema (es-siileymani),
spirt (el-kiihul), pota; (ol-qily), arsen (ez-zimic), bura (el-bura) ve i.a.
elde etmiqler. Distille etme, siizgecden kegirme, biillurlagdtrma kimi
28

proseslorin izahrm birinci defo ereMilli kimyag ar vermtigler. Bu alim-

ler kimyevi maddelerdan derrranlar hazrlamrglar.

Tebiet elmleri IX esrden etibaren Azorbaycanda da ehemiyyetli
dereceda inkigafetrnigdir. Kimyevi maddelere dair biliklor her geyden
owol, 6lkoda faydah qazrnhlann zonginliyi ile bafhdrr. Meselen,
menbelerde $iz qeherinde qrzrl emah ile elaqedar devilir ki, orada
miivcud olan iig niiv qzrldan birinin torpafrm su ila temizledikden
sonra qrzrl qlnnhlannl cive vasitesile ylEtrlar. Onun fiziki xasseleri
haqqmda tecriibrelmi miilahizeler deyilir.
Tebabet xalq arasmda tiirkegarelik formasmda gen:; yaytlmrgdr.
"Kitabi-Dodo Qorqud"da da! gigeyi ile ana siidiiniin qangrlrm Buiacln yarasma melhem etmek, onu "hekimlere ismarlanraq", Qaraca
Qobamn yaprncmr yandrnb qurumsunu yarasrna basmasl tibbi miialico
barede miieyyen tosoyvfu yaradrr. O ddwde Azerbaycanda olmug
seyyahlar ve coSafiyagiinaslar tilkede mahir tebibler yagrdrSrm xeber
verirler. Azerbaycanda tibbi miialice iisullan yerli gerait anrilleri, tebietin burada misilsiz saxaveti sayesinde daha upurlu olrnugdur. Buradak daplan t<iken gay suyunrm, qoturluEu salaldan bulaq suyunun,
adamlann ehval-ruhiyyesinde istenildikde genlik, yaxud l<ader yarada
bilon ohrn, nece deyerler, min derde qargr min bir dermarrrn m6vcudlulu bu yerlerin tebiblerini her ciir xesteliye gare qrlan, sakinlorini
giimrah ve uzundmiirlii etmi$dir.
Xlafet dtivrinde qazamlmrg elmi nailiyyetler tekce bu ve ya diger
bir iilke daxilinde qalmayrb, biitiin miiselrnan $erqi xalql.arimn, sonralar ise biittin begeriyyetin medeniyyet xezinesinin itnruni servetine

gewilni$ir.
Siinni hiiquqgiinas alimler, xfisuserr henbelilar
bele bir fikri qrzpn miidafie edirdiler ki, imam
@a59r, xelife) ancaq Peylemberin mensub oldulu qureyg qebilesinin
iizvlerindon seqilmelidir. $ieler ise peylemberin emisi oflu ve liurekeni Oli ibn Obitalibin baqgrhsrm qanuni sayrdrlar. ilahinin insanda
hell olmasrm, tocossitn etmosini, bir ruh kimi ayn-ayn gexslere ke9mesini qabul etnek gie firqeleri iigih demek olar ki, seciypvi cehetdir. Onlardan qalilik ve ismaililik tiz bidetqi ideyalan ile daiha meghurdur. $ehrostani yazu ki, qalilere isfahanda xflrremiler ve ku:ileq Reyde
mezdekiler ve sinbaziler, Azerbaycanda daquliler dellirdi. Qali gieleSialik va

sufili*

rin ekseriyyeti biitiin miiselmanlar iiqiin zonri ayinleri, ibadetleri icra

29

etmir, connoti de, cehennemi de heyatrn iiziinde giirerek diinyamn

ebediliyine inamrdrlar. ismaitiliyo geldikde o, Eieliyin an miirekkeb
qoludur. Menbelerde gcisterilir ki, hemin firqeye miixtelif yerlarda
batinilik, mezdekilik, telimilik, miilhidlik (dinsizlik) adr verilmigdir.
Olbette, bu adlanma ismaililiyin miixtolif telimlori miieyyen darecada
<iztinde birlegdirmesi ile elaqedardrr.
Vaxtile d<irdiincii xelife Oli ibn Obitalibden siyasetde narazrhla
gtire iiz dtindermiq xaricilenn adr ile balh harekat da orta esrlerde
miisalman tilkelarinda, o ciimleden Azerbaycanda yayrlmrgdr. Biitiin
abbasi ve emavi xalifalerino qargl glxmrg xariciler sonralar elm ile de
megpnrt olmug, htiquqa, itahiyyata va tarixe dair kitablar yazmrglar. ibn
en-Nedim (936-995) xaricilerin giirkemli azerbaycanh niimayendelerinden Obubokr Mehemmed Berdei haqqrnda malumat verarek yazmrgdr: "O, xarici olub, onlann feqihlerinden idi".
Xilafetde geden tebeqelegme, hakim dairelerde varlanmaya, debdebeli heyat siirmeye giiclii meyil gtisterilmesi miiselman icmasrnrn
agafr tebeqelerinde ciddi narazrhla sebeb olmugdu. Bu iiz ifadesini an
awal passiv formada ziihdde (asketizmde) tapdr. Zahidler (asketlar)
zongin hoyat torzine nifiet besleyerak menevi kamilliyi maddi servete qargr qoydular.
iitimai-siyasi hadiselerin kaskintegdiyi ideoloji miihitin mtirekkeblegdiyi bele bir d6wde - VIII esrde yeni bir fikir cereyam - sufilik
(teselwiif, sufrzrn) meydana grxmrg, biittin miisehnan tilkelerinde siiratle
yayrlmrgdrr. Sufilik orta esr miielliflennin goxunun, o sradan sufi miitefekkirlerin Szlerinin fikrince, es-suf (yun, qaba yun), es-seff (srra),
es-sefa (saflrq), es-suffa (mescidda: dag grxrntr) ve baqqa bu kimi
erebce s6zlerin birinden emele gelmiqdir. Onu )runanca sofiya (hikmet) s6zii ile elaqelendirenler da olmuqdur. Bunlardan es-suf s<iziine
daha gox iistiinliik verilir, bu sdz ile sufi termini arastnda forma ve
mazmun yaxrnhlr gtisterilir. Sufiler isti iqlim geraitinde narahat qaba
yun paltar geymekle <izleri nefslerin hezzine, rahath[rna vaxt ay[madan birteher dolanmaq ve axiret igleri ile derinden meg[ul olmaq
meqsedini giidmiiqlar. Milrekkeb, goxgeqidli ve goxgaxeli olan sufilik
orta esrler boyu ayn-ayn vaxtlarda miixtelif ideya istiqameti almrgdr.
Yarandr[r ilk gallarda onu saci;yolendiren feqirlik ve zahidlik
(gugeniginlik) idi. Buna g6re de deyirdiler: "Zahid (asket) feqirdir, feqir
sufidir..." Zahid maddi aleme laqeydliyi ile seciyyelenir: "Zahid ne
30

diinya vanna giira ferehlenir, no de mehrumiyyete giire teessiiflenir".

Feqirlik Allaha ehtiyac hissini ifade edir: "Feqirlik Haqrlan savayr heg
geye ehtiyac duymamaqdrr". Ziihd ve feqirlik tesewiifiin osaslm to$kil etse de, "teselwi.if' anlayrgrna tam tutumda daxil rtlmur, sufiler
ziihdiin ve faqirliyin ancaq miiayyan cehatlerini giitiiriirler. Zahid ve
feqir dziinii ferdila$irir, tanhalagdrnrsa, sufi tiz-<izliiytinde deyil, Allahla
mtivcud oldufunu iddia edir. Bu fikir sonra panteist nrhda yozulur:
"Sufr A1lahdr". Qox vaxt remzi ibarelerle deyilmig ara-sua dini-mistik,
ara-slra panteist mezmun dagryan "sufi" ve 'tesewiif' anlayrglan haqqrnda kelamlann sayr helelik miieyyenlegdirilnemigdir. Meghur sufilerden bin "tasevrriif nedir" suahna yiizden gox cavab vt:rmigdir.
islam zemininde meydana gxmq sufiliye gamanhq, zerdtigtili( buddizm, xristianftq, neoplatonizm ve b. telimlerin tosir etdiyini gtistormiglar. Bu ideya manbalerinden sufiliye baghca olaraq rristik ehvalruhiyye, vecd ve hiiluliliyin bir srra iinstirleri kegmigdir. Sr:filikde hind
ve gin felsefesinin do iinsiirlorini axtanrlar. Hind tasin "ferra-mn" qabulundq gin tesiri ise "dao" ('!ol") ila "toriq" ("yol") terminlarinin uylun
mezmun da;rmasrnda giiriiliir. Daosizrnde de, sufizrnde de irsan seadete
gatmaq iigiin iiz nafsini temizleyib biittin gehvetlerden arrnmaldrr.
IX-X esrlarde sufilik baghca miixalifotgi cerayanlardan sayrlrrdr.
Omur gdrkemli niimayendesi Obuyezid Teyfur ibn isa BistzLmi (...-874)
yalmz Allaha maxsus Siibhan adrm iiziine aid edir, "Siibhanellah !"
("Allaha Siikiir!") evezina "Siibhani!" ("Mene qiihir!") deyirdi. Miitefekkirin "Men Allaham, menden bagqa ilahi yoxdur!" ("Olre Allah, ya
ilaha illa ena!") kimi miiddealan islama, elece de biiiin dinlero
agrqdan-agrfa zidd gdri.iniiLrdii. Allah ila insanrn ey liyi fikri Hiiseyn
ibn Mansur Hellac (858-921) torofindan qoti gekilde irali siiriilmiiqdii.
O, "One el-Heqq" ("Men Haqqam") hiikmiine gdre dinsizlikde teqsirlendirilerek Baldad zindamna sahnmrg, miihakime edildikden sonra
edam edilmiqdir. Orta esrlerin miitober qaynaqlannda, hab:le sonrakr
tezkiralerda [X-X esrlarda yaSamrg goxlu azerbaycanh srrfiler haqqrnda melumat venlir. Onlardan Htiseyn Cibril ollu Mer<,ndi, Obubek Zencani, ibrahim Yehya oltu Tebrizi, Obiilferec rbdiilvahid
Varsani, Seid Qasrm ollu Berdei, Oli ibrahim oElu Urmevr, Obubek
Mehemmed Abdulla ollu Obheri, Obdtilhiiseyn Zencani, Obuziire
Ordebili ve bagqalannr gtistermek olar. Bu sufi miitefekkirler igerisinde ibn Yezdanyar Urmevi daha gox tanmmr$dr.

3l

Orta esr miiellifleri gtisterirler ki, Obubek Hiiseyn ibn Oli ibn
Yezdanyar Urmevinin tosovviifdo a)mca toriqoti vardrr. O, bir srra
alimlori inkar edirdi. Obdiinehman Cami (1414-1492) yazv ki, lbn
Y ezdanyar sufileri Allaha daha yaxm saymr$dlr: "Melekler semamn
g6zetgileridir, hedisgiler siinnenin gtizetgileridir, sufilar ise Allahrn
gdzetgileridir". Obiilqasrm Qiigeyrinin (986-1073) fi krince, ibn Yezdanyar demigdir: "Sen Allahla iinsiyyetde olmafr berk isteyirsense,
demeli, insanlarla iinsiyyeti sevinan... Sen Allah yamndakr manzili
bark istayirsanse, demali, insanlar yanmdakr menzili sevirsen". ibn
Yezdanyar bununla insanlara Allah kimi baxmrg, panteizma giiclii
meyil gdstermigdir. O, habele Allahr yuxuda gtirdiiyiinii stiylemigdir.
Miixtatif firqelere b6liinen sifatiler bilavasite
': .. , osaslanaraq Allahtn
Sifatilik. aadarilik
^
'"'-:".:.','-'
-- ' Qurana
va hedislere
va cdbdt'lt*
uitit. qtaret, dirilik, irade, egitme, gdrme,
damqma ve bir srra bagqa ezeli atributlara malik oldulunu siiyleyirdiler. Sifatilerden bezilan hefta ifrata vararaq Allahr insana benzedir,
maddileqdirirdiler. Meselen, kerramilik firqesinin bapgrsr demigdir:
"Allah cisimdir, onun heddi va sonu vardrr..." Sifatiler israrla deyirdiler ki, Quran Allahrn kalamrdrr, o, yaradrlmamrgdr. Onun igareleri de,
herfleri de, stizleri de ozolidir, qodimdir.
Allahrn atributlanna, o ciimleden onun kelamrna, bagqa s6zle,
Qurana miinasibetde ceberiler ve qederiler sifatilera zidd idiler. Onlar
elan edirdiler ki, Allahrn heg bir qedim atributu yoxdur, elece de Quran
sonradan xelq edilmigdir. Lakin irade azadhlr meselesine ceberiler ile
qaderiler bir-birlerine zidd mdvqe tuturdular. Coberilarin eqidesine
gdre insamn elinden miistoqil swotdo heg Sey golmir, o, heg gey bacarmrr, gdrdiiyii iqleri icbari olaraq yerine yetirir. insanrn tiziinemexsus
no qiidrati, no iradesi, ne de ixtiyan vardrr. Allah sair tebii qeylere hereket bexq etdiyi kimi insanrn da iglerini bilavasite dzii miieyyanleqdirir.
Hiiseyn Neccar demigdir ki, Allah bendelerin ister xeyir, ister qer,
ister yaxgr, ister pis emellerinin xaliqidir. Tebiete, insana mensub
edilen heraket, fealiyyet, meselen, alacm bar vermasi, suyun axmasr,
giinegin grxmasr ve batmasr, buludun hereketi, yalrqrn yalmasr, bitkinin bdyiimesi ve i.a., elece de insantn biitiin yaxgr va pis emellerini
tizii icra etmesi ancaq mecazi manadadrr.
Ceberilerin eksine olaraq, qederiler iddia edirdiler ki, insan tjz
hereketlerinde serbestdir. Allah onun iglerine qangmrr, ;ar de, xeyir
32

de insarun ciz emellerinin neticesidir. Ceberilar, "insan pis bir ig tutursa,

onu iiz xogu ila deyil, Allahrn qabaqcadan qerarlaqmrq iradesi ila tutmug olur", - dedikde masuliyyet hissini ,62 bolunlarrndan atrrlar. Elece
de, qederiler "har bir ig yalmz insanrn <iziindan asrhdrr, itahi qiiwenin
ona miidaxilasi yoxdur", - dedikda dinsizliye meyil gtistorirlor. Belolikla, cebenler de, qederilar de ortodoksal islam ideologiyasrna xilaf

grxrrdrlar. Tasadiifi deyildir ki, qaderiliyin banisi Mobed Ciiheni

(VII esr) va caboriliyin baggrlanndan Cehm ibn Sefoan Semerqandi
(...-745) dinsizlikde teqsirlendirihb ezabla rildtirtilmiigdiir.
Formalagmaqda olan islam sxolaslikasr miixaliy_!::|':u'r "' fetgi ve ortodoksal qollara alrrrhnJr. Bunlardan
biri miitezililik, digeri egerilik idi. VIII asrde
grxmrg
meydana
miitezililk ele hemin vaxtdan etibaren Azerbaycanda
yayrlmrgdr. Obuseid Berdei ve Obiilhesen Bardei onun tarunmrg niimayondolori olmuglar. Xetib Baldadi yazrr: "Obuseid Ohmed Hiiseyn
ollu Berdei Obuhenifanin mezhabine (hanefiliye) monsub feqihlerdan va miitazililerin talimlarini izleyan miitakellimlerden bindir".
Tarixgi sonra IX esrin sonu - X esrin ewellerinda yaqamrg Obiilhesen
Berdei haqqrnda "Miitezililerin telimlerini izleyan miitekallimlerden
biri" ifadesini igladorek onun hemin cerayanrn grirkamli nezeriyyegilerinden Mehemmed ibn Obdiilvehhab Ciibbai (849-916) ve Obiilmiicalid Ohmed ibn Hiseynla yaxrn, miisahib oldufunu yaznlqdrr.
Ohmad ibn Yahya Murtezarun ( 1363- 1437) "Miitezililerin tabeqelari" ("Tebaqat al-miitazila") kitabrnda Obtilhesen Bardei haqqrnda siihbet gedorkon deyilir: "Obiilhasan Ohmad Omer o!lu Berdei...
necib ve g<irkomli alim idi". Menbedo "Berdeinin goxhr disputlan,
kitablan ve ardrcrllan" oldulu qeyd edilir.
Ibn an-Nedim xariciliyin niimayendesi kimi adrnr gekdiyi Mehemmed Berdeinin eyni zamanda miitezili oldugunu xeber verit: "Obubekr
Berdetni (adr Mahemmed Abdulla ofludur) 951 -ci (340) il,le giirdi.im,
menimla etdiyi iinsilyatdo miitozilo telimine mansubiyyoti aydrnla9dl".
Miitefekkir toxminan 961-ci (350) ilde vefat etmi$dir. ibn en-Nadim
Obubekr Mahemmed Berdainin on altl traktahmn adrm gakmigdir:
"Fiqha dair diizgiin yol gdstaren kitab" ("Kitab el-miirgid fi-l-fiqh),
"Fiqhde miixaliflere cavab kitabr" ('Kitab ar-redd ela el-miixalifin
fi{-fiqh"), "Qenbin fiqho dair yadda$ kitabr" ("Kitab tezkin:t el-lerib
frJ-fi qh"), "Oyrenenler iigiin diigiinca kitabr" ("Kitab at-tobossiir
33

li-l-miitaelimin" "Miixaliflaro qargr etimz kitabr" ('Kitab ol-ihticac ola

el-miixalifin"), "Fiqhin esaslanna dair toplu" ("Kitab el-cami fi iisul alfiqh"), "Dua kitabt" ("Kitab ed-dua"), "Quranda avaz edan ve avez olunan ayeler haqqrnda kitab" ("Kitab on-nasix va-l-mansux fi-l-Quran"),
"siinne ve yekdillik kitabr" ("Kitab as-siinna va-l-cemae"), "imamete
dair kitab" ("Kitab el-imame"), "ibn ar-Ravendinin imamete dair kitabrnrn tanqidi kitabr" ("Kitab naqd kitab ibn ar-Ravandi fi-t-imame"),
"Mastedici maddeni qadalan etmok haqqmda kitab" ("Kitab tohdm
al-muskir"), "Si[eni tasdiqlayana cavab kitabr" ("Kitab ar-radd men
qata bi-l-muta"), "iman ve ved kitabr" ("Kitab al-iman va-n-niizur").
Miitezililik D( esrin birinci yansmda resmi daireler terefinden qebul
edilrnigdi. Memrmun verdiyi fermana gdrc o, hotta miidafie olunurdu.
Taessiibkeq islam ideoloqlan Ohmed ibn Henbel ve ontm ardrcrllan olan
henbeli feqihlar mtitezililere qargr grxdrqlan iigiin cezalandnlrruglar.

Miitezililikde ayn-ayn meselelere miiqrasibetde ciddi fikir aynltlt

vardr. On b6yiik ixtilaf imamet (baggrhq) barede idi. Xariciliyi temsil
eden miitezililer demokatik mdvqe tuhrdular. Onlann fikrinca imam
ve ya her hansr baggr miisalman olan btttin gexslerden, habele miixte-

lif siniflerin niimayendelerinden segile bilardi. Xariciterin telimine

giire, hakimiyryat baggrsr iigiin iimde $ort onun edaletli ve haqq terefdan olmasrdrr. Hakim buna dtjniik grxarsa tlldiiriilmelidir. Miitazililerdan bezileri xaricilorlo hemfikir olsalar da, bezileri onlara zidd gederak imamrn (baqgrnrn) yalmz qiireygilarden segilmesini tokid edirdilor.
ifiata vararaq, adaleth cemiyyet iigiin baggrnr artlq sayan qruplar da
vardr. Osemm adh bir miitazili gristerirdi ki, "insanlar bir-birlerina
ziilm etmekden el gakseler imama ehtiyac qalmaz".
Miitazililer arasrnda fikir aynhfr sxolastik miibahiselere sabeb
olmugdur. Onlann fikrince, Allah giizle gtiriinmaz. Ancaq "o, qelb ile
g6riinarmi?" suahna miixtelif cavablar verilmigdir. Obiilhiizeyl Ollaf
(...-849) ve miitezililerin goxu demigdir: "Allahr qelbimizle gtiriiriik, o
menada ki, onu qelbrmizde bilirik". Higam ibn Omr Fiiveti ve Obbad
ibn Siileyman bunu inkar etmigler.
Orta esr miiellifleri miitezililerin taliminde bezi miibahiseli meselalerle yanagr ondakr iimumi cehetleri, prinsipleri (el-iisul) de mileyyenleqdirmiglar. Onlardan "ot-tauhid" ve "el-edl" daha seciyyevidir.

"Ot-Tauhid" (tovhid, Altahrn birliyinin qebutu) prinsipine g<ire,

miitazililer ardrcrl monist movqe tutur, Allahrn azelde ne bir adr, ne de
34

bir sifati oldufmu sdyteyirdiler. "Qiturki sifetlarin en xiisusi vesfolduiu

ezalilikde [Allaha] gerik olsaydr, ilahilikde da ona $arik ,;rxardr',. Bele-

likle, miitazililerin teliminde Allahrn sifatlen azoli olmadrlr kimi,

onun kolamr, bagqa siizla, Quran da sonradan yaranmrg sayrlrr.

Miitezililer irade azadhlr mesalasinde ceberilare qapr olub, qedarilik miivqeyinden grxrg edirdilar. *Al-edl" (edalat) prinsipine giira,
Allah ziilm etmoz. O, adildir. insan ciziiniln xeyir va gor amellerinin
miiqtedir yaradrcrsrdrr, yaxgrhfr ve yamanhfr oql ite darll etmek, xeyir
iqlera qogulmaq, gerden saqrnmaq mi.imkiindiir. Bu iki prinsipi asas
gtitiirdiikleri iiqiin mtitezililer 'tovhid ve adalet ahli" adr ile tamnmrgdr.
Miitezililarin yaradrcrhgrnda tobii-elmi fikirler, nrh haqqrnda,
substansiya haqqrnda, cisim haqqrnda, atom haqqrnda malaqh ideyalar,

miilahizeler ireli strtilmiigdiir.

Mtitazililer biitih sxolastlar kimi keatsionizmi qebul edib, dini
dtinyagtiriiqiinii felsefi planda esaslandrrmaq meqsedini giidmelerine
baxmayaraq, mantiqi miihakimelerin axrnnda bazi ehkrmlara qargr
gxdrqlan iigiin optodoksal islam ideoloqlanmn ciddi narazrhgrnr do[rumu$dular. Onlann eleyhine xeyli kitab va meqale yazrlnrrgdrr. ideya
miibarizesi bezen heddini agrr, agrq vurugmalara getirib gu.anrdr. Oreb
tanxgisi ve coSafiyaqiinas Ohmed Yequbi (905-ci ilden slrnra dliib) o
dtiwde Bardede siinnilerle mi.itozililor arasrnda baq vermir; gakiqmani
tesvir ederak yazrr: Bardada "miitezililerle taasstibkeg nriiselmanlar
arasrnda dava diigdii. Onlar bir-birini az qala qrrana qedar lurugdular".
Azerbaycanda ideoloji miibarizenin gedigini iztamig tanxgi ibn
Havqel (...-977) yazrdr ki, orada kalamrn vo nezeri elmlerin teessiibkeglerine yer verilmir, "montiqi kiifr, miibahise sanatinin irmanr vacib
iglerden ayrran, idaragiliye mane olan megguliyyet hesab elirler,,.
Mttezililik IX esrin sonlanndan etibaren hakim dairelar terefinden bidet elan edilerek riz yerini todricon ortodoksal islam sxolastikasrna - o$oriliyo terk etrnigdir. Obiilhesen Oqari (837-935) va onun
ardrcrllan da mentiq ve felsefe istilahlannr igladirdiler. Bur,unla bele,
onlar Allahrn sifetlannin (atributlanmn) ezeliliyini tasdiqlosolor da
sifatiler krmi ilahiya insan suratini isnad vermirdilar.
Hiiquq telimlerinde, mtitazililikde ve eqenlikde dini ve dmi-felseh
baxrqlann - ' ,,tik aspekti iglenib hazrrlanmrgdr. islam ehlamlanmn
mistik planda $orhi qismon gialikde, daha genig suretde ise sufizmdo
verilmigdir. Sxolastlarla mistiklorin moramlan, moqsodleri oyni (dini
35

ehkamlan asaslandnnaq) idi. Onlann ifrat meyillari de uy[un gelirdi.

Meselan, miitazililer kimi ismaililerden bezilari Allahrn atributlannrn
ezeliliyini inkar edirdiler. Lakin onlann tedqiqat iisullan, metodlan
bagqa-bagqa idi: mistikler sxolastlardan ferqli olaraq mentiqi siibutlara, dalillere deyil, mistik halda intuitiv i&ak sayosinda ahnan "bilik-

lara", "heqiqetlere" arxalanrrdrlar.

Tebiet elmleri ile elmi-felsefi fikir vehdetsarq Pe Patefizml da inkiEaf edirdi. Peiekar filosoflar eyni
zamanda tobiat$ihas alimler idi. Yequb Kindi ve Obunesr Farabinin
aserleri, habele "saflrq qardaglan" ("ixvan es-sefa") cemiyyetinin hazrladr[r traktatlar o ddw felsefi fikrinin qiymetli ntimunoleridir.
Miixalifetgi sxolastlann miitezililerin iqerisinden grxmrg ereb
filosotu Obuyusif Yequb ibn ishaq Kindi (800-873) miixtelif elmler
sahesinde bdyiik niifuz qazanmrgdr. X esr miielliflerinden biri bu barede yazrrdr: "O, tibb, felsefe, hesab elmi, mentiq, nefma besteleme,
hendase, ededlerin xasseleri, kosmoqrafiya ve ulduzlar elmi iizre alim
idi. islamda ondan bagqa ele bir filosof olmamrqdrr ki, 6z eserlerinde
Aristotel yolu ile getmig ola".
"Aristotel yolu ile getmig" sorab b<iyiik filosof Obunesr Mehemmed ibn Terxan ibn Uzlu! Farabidir (874-950). Filosofun genig
tercikneyi-hahm yamug miiellifler onun Su-Derya gayr iizerinde Ferab
qeherinde harbgi tiirk ailesinde dolulub boya-baqa gatmastnt, goxlu
seferlerde olub, nehayot, BaEdada getmosini, dofina tiirk dilinden savayr

xeyli ecnabi dili miikemmel bilmesini, Aristotelden sonra "ikinci

miiellim" ("al-Miiellim as-sani") sayrlmasrnr xeber vermigler. Obunesr Farabinin irsi biitiin miiselman $erqi dlkelerinde, o sradan Azerbaycanda elmi-felsafi frkrin inkigafinda misilsizdir. Filosof ilk defe
olaraq dini ve dini-fslsefi telimlerde miihi.im yer tutan lo'eatsionizma
tenqidi yanaSrb, onu emanasiya prinsipi ile evez etrni$ir. Varltlrn qisimlenni sebeb ile netice asrhhfrnda gdtiiren filosof m<ivcudatrn irade ile
deyil, zeruri suretde meydana grxdrllm s6ylemigdir. O <iziiniin emanasiya nezenyyesinde materiyamn ebediliyine ciddi ehemiyyet vermigdir.
Obunesr Farabinin eserleri biitiin miiselman tilkelerinde genig yayrlaraq elmi felsefenin vo tobiot$iinashErn esaslandrnlmasrnda miihiim
vasite ve rimek olmugdur.
Azerbaycanda ideologiyanrn diger saheleri ile yanagr elmi-felsefi

fikir de inkigaf etmiqdi. Peripatetik felsefi fenler

36

mentiq, metafizika

ve fizika orob tilkalorindo, iranda ve Ona Asiyada oldulu kimi burada

geniq yayrlmrgdr. Nezeri elmlere qargr miibarize faktr ve fetsefi bitik-

lerin ensiklopediyasmr hazrrlamrg "Saflrq

qardaglan

"

cemiyyatinin

Azerbaycanla baflrhlr bunu bir daha gdstorir. X asrin sonlannda Besrade (iraq) meydana grxmrg bu gizli cemiyyetin tizvleri Orta Asiya,
Azarbaycan, Suriya ve bagqa yerlarden toplanmlg, biliin miiselman
$arqi 6lkelerinda tabii-elmi bilikleri tebli! etmigler. "Snflrq qardaglannrn ve vefa munislorinin tmldatlan" ("Resail ixvan es-sofa vo xiillan
el-vefa") adh geni5 miindoriceli ensiklopediyada miixlalif dillerden
arobcoyo torciimo edilrnig zengin adebiyyatdan istifada olunmug, hindlilerin meghur "Kelile ve Dimne" oserindan iqtibas verilmigdir.
X esrde bidet sayrlan cereyanlann ve telimlerin "Saflrq qardag-

lan"nrn diinyagiiriigiine tasiri daha giiclii idi. Onlar miitereqqi

ziyahlann derin relbetini qazanmrgdrlar. Azadfikirli ereb Eairi Obiilela
Meerri bir gerinde onlan dost kimi anndr.
VII-X esrlerde ideologiya Azerbaycanda xilafete tabr: diger <ilkalerdeki kimi iimumislam medeniyyeti ile birlikde inkir;af etmiEdir.
Hiiquqi, dini, dini-felsefi ve elmi-felsefi mesalaler biitiin islam alemi
iigiin demak olar ki, eyni oldulundan Azerbaycanrn idcroloji heyah
bagqa yerlerdekinden mezmunca o qodor do ferqlanmirdi. Bununta
bele, yerli adet-eneneler, eski drigiinceler, xalqrn xarakttrinden irali
golan xiisusiyyotler edebiyyat, incosonot ve iimumiyyetler, medaniyyat saholorindo iiz tesirini gdstormayo bilmezdi. Xtinemilikde igr[a
wrlunluq, qiiubilikde el-obastmn her hansr cohotdon nstiinliiyti ile
fexr etme, azadfikirlilik meyillarinin meydan almasr Azertraycan gergekliyi iigiin soci]ryovi idi. O dtiwde Azarbaycanda, [n.umiyyetle,
miiselman $erqinde dini ve dini-falsefi telimler (sxolastika ve mistika)
ile yanagr elrni felsefenin olmasr beger felsefesi tarixi iigiin bdyiik nailiyyet sayrlmahdr. Qiinki feodalizm ddwiindo Qerb dlkelarinde xristian aleminde elmi felsefe mrivcud deyildi, orada "kilso ehkaml hor
ciir tefekktiriin grxlS momenti vo esasr idi".
VII-X esrlerde Azerbaycanda fealiyyet gdstormig ideo,loji telimlerden goxu 6z inkigafinr davam etdirarek sonrakr dtiwletin felsefi
fikrinin tomoli olmugdur.

37

DoDo eoReuD trrUnnixr-ivi

Azarbaycan elm va medaniyyetinin

konkret tanxi simalan adeten meneuanyagoru$u
'
viyyatrn hansrsa bir sahesinda bu va
ya diger foaliyyato goro tanrnrr ve xalqrn hoyatrnln miiolyen problemleri ilo balh yada diiqiirler. Onlardan bezilerinin yaradrcrhlrndakr
universalhq xidmot dairosini az-gox geniqlendirse do hor halda sahe
mehdudiyyati seddini aga bilmamigdir. Dade Qorquda galdikda ise o,
miieyyen drivrde xalq meneviyyatrmn miicessemesi kimi grxrg etmigdir. "Kitabi-Dode Qorqud" eposunda O[uz elinin baqbileni, yolgtisterani olan bu miidrik qoca alim, imam, peyfember seviyyesinde tutulur: "Ofuzun ol kigi tamam bilicisiydi. Ne derse olardr, qeybden diirlii
xeber sdylordi. Haqq-taala onun kdnltine ilham ederdi".
"Kitabi-Dede Qorqud" btit<ivltikda orta esrlerde formalagrb yazrya
aLnmasrna baxmayaraq onun tarixi islamdan qabala gedib grxtr. Dede
Qorqudun yaqr da buna gehadet verir: "Resul eleyhisselam zamanna
yaxrn Bayat boyundan (qebilesinden) Qorqud Ata derler bir er qopdu".
Dastanlan sdylayen ozan bildirir ki, Dede Qorqud hemin dastanlarda caroyan eden hadiselerin bilavasite igtirakgrsr ve onlan eks etdiren
boylann miiellifidir. Bu baxrmdan eserda tebiete, cemiyyete ve insana
dair biitiin baxrqlar, diigi.inceler Dede Qorqud mtidrikliyinin ifadesidir.
"Kitabi-Dade Qorqud" on iki boydan (dastandan) ibaretdir. Bunlardan her biri mtisteqil, bitkin senat esari olmaqla beraber Oluz elinin heyat hadiselarinin miihiim cahatlarini igrqlandrran badii salnamedir. Bu abide Azerbaycan xalqr n emoqrafiyasrnr, tarixi cofrafiyasrnr,
dilini, dtiqiinca terzini, diinyagdriigiinii, sosial-siyasi ve exlaqi baxrqlannr, bir s<izle, zengin meneviyyatrnr, medeniyyetini tecessiim etdiren misilsiz qaynaqdrr.
"Kitabi-Dede Qorqud"da Dede Qorqudun <iyiidlerinir verildiyi
"Mtiqeddime" eposun proloqu yerindedir. Ayn-ayn dastanlarda tesvir
edilen hadiseler, yiiriidiilen miihakimeler, hikmetli srizler tezisler geklinde burada 6z ifadesini tapmrgdrr. Hemin kelamlann mezmununu
Sorti olaraq miieyyen mijvzulara ayrrmaq miimkiindiir: ilahi iradenin
miieyyanediciliyi; zeruretin dark edilmasi; tebiet ve heyat qanunauy!tnlu!u, a!hn, idrakm ve miisbet xasiyyetlerin qiymetlendirilmesi;
qohum-aqreba, aile-iivlad miinasibotleri ve s.
I)add ()oroud saxsrwatt.

38

Tannya sitayig, peyfembere alqrg, dualar, dilakler ve baqqa m6vzular da burada miihiim yer tutur. Qohromanhq ezmi, (,ziina giivenma
ahval-ruhiyyesi giiclii olan bu dastanlarda Allahdan imdad dilema,
ilahi iradeye taprnma haqiqetin derk olunmasr kimi meydana grxrr:

Allah-Allah demeyinca igler <inmaz (rast ge,lmez).

Qadir Tann vermayinca or baytmaz (varlarunaz).

"Kitabi-Deda Qorqud"un islamdan qabaq yaranrrrg oldugunu

nezere aldrqda orada islam dininin prinsiplorinin hele mrihkemlenmedilni bilmek getin defldir. Oserdeki diigiince vo ifado tozi bu qonaota
golrnoyo asas verir. Eposdakr hadiselerin cereyan etdiyi yerlarde keli-

salann olmasr xdstianhgm mrivcudlulu ile balh idi. C)guzlar onlan

yrxrb mescidler yapdlqlannr sdyloyirlor. Yerlerde "yapina alac tannh" adamlann yagamasl ise biitperestlikden xeber verir. Bekil ollu
imran bir kafirte savagarkan Allahdan imdad dileyir. Kafir deyir: "Senrn
bir Tannn varsa, menim yetmig iki biitxanam var". Oglrn baga salrr:
"Sen biitlenne yalvanrsan, men alemleri yoxdan var eden Allahrma
srlrndrm". Haqq-taala Cebrayrl vasitesile ollana qlrx orco qiivvot
verir, ona qolobo qazandr,r. Meflub olan kafir islam dinirri qebul edir.
"Deli Domrul" dastanrnda islam prinsiplerinin hele tamamile
menimsanilmediyi aqkar gdrtiniir. Deli Domrula "Allah-taaladan buyruq oldu, al qanath Ozrail ol yigidin canrm aldr" deyende o, biitiin
mtisolmanlar iigiin melum meseleye sualla yanagrr: "Ozra.il dediyiniz
na kigidir kim, adamrn canlnl alrr?" Deli Domrulun AllalLa mtiracietinde de islama miilayirlik vardrr: "Ya Qadir Allah, birlilin, varhlrn
heqqigiin Ozraili menim griziime gdstergil." Burada dinin asaslanna,
miieyyen menada tovhide, xiisusen Allahrn adilliyine laqeydlik duyulur. Deli Domrul deyir: "Sava;rm, gekigim, diragim, yaxgr yi1;idin canrnr
qurtarayrm". Odaleti Allahrn iglerinde yox, tiz miibarizosinda axtaran
Deli Domrula Haqq-taala deyir: "Bax, bax! Mere, deli qar,at menim
birliyim bilrnez, birliyime giikiir qrlmaz. Manim ulu dergahulda gozamenlik eleyir".
Hadiselerin gediginde Deli Domrul ilahi iradenin mitleqliyini
baqa dtiEtib Tannya mtiracietla deyir:
Ucalardan ucasan!

Kimse bilmaz necason,

39

Gdrklii Tann (...)

Menim cantmt alar olsan, sen al$1,
Ozrail almala qoymafrl.
"Tannnrn birliyine yoxdur giiman" (giibha)

fiki

tovhidin tasdiqini

bildirir.
Bagqa bir boyda mabud insan xasiyyetinda teqdim edilir:

Kimse rizqin yemadin,

Kimsaye giic etmadin.

Haqsrzhla maruz qahb dara diigmiigleri xilas eden Xrzr peyfambera inam da islamdan qabaqkr tiirk diiqiincesidir. Oltimctil yaralanmrg
Bulac haqqrnda deyilir: "Oflan onda, yrxrldrqda boz atlt (yaqtl donlu)
Xrzr (ilyas) ollana hazrr oldu. Ug qatla yarasrn eli ile srladr.
- Bu yaradan qorxma, oflan, [sena] oliim yoxdur, dedi. DuE
gigeyi anan siidii ile senin yarana melhemdir, - dedi, qaytb oldu".
Qazan xamn suya ve qurda miiracieti hagansa onlann totem saytlmasrndan irali gelir: "Su haqq didann g<irmtigdiir. Men [bu] suyla xeberle9im"; "Qurd iizii miibarekdir, qurdlan bir xeberlegeyim"; lakin bu
totemlor eposda artrq riz dcivriine uylun boyalarla amlrr.
Biitiin bunlarla berabar aydrn giiriiniir ki, Deda Qorqud tiyi.idlerini
yanya alan kes islam dinini, onun iimde prinsiplerini ve VII esre aid
islam tarixini yaxgr bilir. Boylarda eks olunmasa da "Miiqeddime"de
belke de resmiyyat xatirine gielik taassiibkeglryi oziinii gtistorir.
"Kitabi-Deda Qorqud"un "Mtqeddimesi"nde qezavii-qedere
dair verilen dyiid boyla hemaheng seslanir:
Ozelden yazrlmasa qul bagrna qeza gelmez,
Ocel vade irmayinca kimse tilmez.
Mdvcudatda varhq formalanndan birinin digenne gewilmesi, yarananm mehv olmasr, krihnanin yenini evezlemasi labiidliiyiiLni.in idrakr
Dede Qorqudun diinyagtiri.igii, heyata, insana baxr$1 iigiin seciyyevidir.
O. <iliimle elaqedar taskinlikla deyir:
Qanr dediyim bey erenlor?
Di.inya menim deyenler?
40

Ocal aldr, yer gizledi,

Fani diinya kime qatd?
Gelimli, gedimli diinYa...
Son ucu

iiliimlii diinya.

ihsarun fizikr iiliimiina geldikde, Dede Qorqud onu islamdan ferqli

baga dtqiir, daha do[rusu, tiliimden sonra dirillneni inkar edr:

meznunda

Olen adam dirilmez,

Qtxan can geri d6nmez

deyir. Mentiqi olaraq connota va cehememe inamt anldan qaldrran,

orta esrlerde O[uz diiqi.incesinde m<ihkam yer tutan bu azadfikirlilik
islam miihitinde meydana grxmrg bidot deyil, ondan gox <1abaq mtivcud
olan eski eqidedir. islama yad bezi bagqa qaydalara adi hal kimi baxrtmasr da bu qebildendir. Meselen, Qazan xanrn maclisindo igki igib
mest olmalrn haram saytlmast yada diiqmiiLr.
Diinyaya naturalist baxrg, tebietdeki qanunauylutt lu[u sezma,
onun toronniimii O[uz soyunun hoyat $araitindon, ya$a:/lf tarzinden
ireli gelir.
"Kitabi-Dede Qorqud"da sosial-siyasi hadiL'l' a'la qayStst
selar erken feodalizm quruluriuna uyfun
gakilde cerayan edir. Burada Oluzlann iizlerine mexsus hakimiyyat
qayda-qanunlan, qabiledaxili idaregilik vardrr. Ayrr-ayn lligik feodallar xan, yaxud bey adlantr. Onlar vahid xanlar xanrna tabedirler. O[uz
feodallarr arasrnda tabegilik itaetden daha gox relbete rre sedaqeta
esaslanr. Oserda xanlar xanr iltrfathdrr, elin taleyini diigiiniir, diinyarun en zengin, an gtizel erazisine - Damirqapt Derbend - Gtiyca danizi
(gdlii) - Mardin - Olinca - Qarada! ehatesinde yayrlmrg, oralan tiziine
meskan etmig O['uz neslinin qeydina qalrr, qaylrsrnr gekir. Xanlar
xam Xan Bayandrr ilde bir kere toy edib Oluz beylerini qonaqlayr.
Kitabrn ilk boyunda deyilir: "Yene toy edib atdan ayflt, deveden
bulra, qoyundan qog qrrdrrmrgdr". Xanlar xant riz adamlanna tapgrrmrgdr: "O!lu olanr ag otaga, qtzt olant qrzrl otala qondu'un. Kimin
ki, oflu-qrzr yox, qara otala qondurun, qara kege altrna d<ir;ayin, qara
qoyun yaxnesindan dniino gotirin, yeyorso yesin, yemezie dursun,
getsin", - demigdi.
41

Dirse xan Bayandrr xandan incise de onu haqh sayrr. O, sonra sexavot va comordliyi sayesinde savab qazanrr, arzusuna yetir: "Bir a[zr
dualmrn alqrgr ile Allah-taala bir ayal verdi".
Belke de Dirso xanrn Bayandrr xana darin relbetinin ifadesidir ki,
ollu on beg yaga gatanda onun ordusuna qangrr. Hemin eyal (ogul) iso
bir defa Bayandrr xan O$:z beyleri ila bir yerde olanda onun "qah da;a
buynuz r,rursa un kimi iiytiden" bulasrnr yrxrb Bulac adrnr qazanrr.
Aile-maiget meselalarine biitiin dastanlarda bu va ya diger derecodo toxunulur. O dijwda O[uz ailesi islam dini qayda-qanunlan esasrnda qurulmug olsa da hele tiz aski adet-eneneleri ile yagayrrdr. Aila
qurmaqda, evlenmekde ilkin gert eve, menzile malik olmaqdr. Eposda
deyilir: "Oinn zamanrnda bir yigit ki, evlense ox atardr. Oxu ne yerde
diigse onda gerdek tikerdi". Dastanlardan birinde qrrx yigidin evlenmesi faktrnrn tosviri maraqhdu: "Baybura beyin o[lancr[r Beyrek Baybecan meliyin qrzrnr aldr. Ag ban evine, a[ otafrna geri dt ndii. DiiyiiLnii
bagladr. Bu qrrx yigidin bir qagrna xan Qazan, bir qagrna Bayandrr xan
qrzlar verdilar. Beyrek dexi yeddi qlz qanndagrnr yeddi yigida verdi.

Qrrx yerde otaq tikdi. Otr,rz doqquz qlz taleli taleyine birer ox atdr.
Otuz doqquz yigit oxunun ardrnca getdi".
Oluz elinde ailenin esasrnr bir-birine qargrhqh mehebbot ve refbet
besleyen ar-arvad miinasibeti to$kil edir. "Kitabi-Dede eorqud"da
ata, ana, ogul, qlz, golin ve b. qohumlar araslnda toossiibkeglik hissi
gi.icliidilr.
OEuz xatun-qlzlan gtizel, heyah ve qiirurlu olmaqla beraber cesurdurlar: yeri geldikde bed<iy atlara minir, kigilerla bir yerde qrhnc Aalrlar, laam geldikde diigman iizerine yeriyir, zefer qazanrrlar. On gox
ise onlar yiiksek exlaqa vo qeyrotlerine gdre tamnrrlar. Ogul iigtin at ,
qrz iigiin ana niimune sayrlr.
yetkinlik "Kitabi-Dade Qorqud"da miisbot etik-oxlaqi
keyfiyyetlar yiiksek qiymetlandirilir. insamn hem
fiziki, hem de eqli yetkinliyine bdyiik ehemiyyet verilir, birisi tariflonilerken deyilir: "Camal vo kamal yiyesi yigit idi". Sallam baden, uca
boy, qara qryma, yaxud ala griz, gevik hereket opuzlar iigiin seciyyevidir. Dastanlarda verilon bir srra tasvirler bu barade aydm tosevvtir
yaradlr.

Kipiler haqqrnda tesvirlerden ise baqlca olaraq qiirvet, qiirur,

diiziimliiliik kimi keyfiyyetler dn plana gekilir.
42

A$l qehremanrn hiinorini, son noticede isa qelebes ini temin edan
miihiim amildir. igid Qanturahdan hiinor giistarmok taleb edilende o
demigdir: "Baba, yelisi qara qazhq atrma oyar salayrrn. Qanh kafir
eline aqrn gapayrm. Bag kesim, qan t<iktirn kafire qan qt.sduraytm, Qul
qarava; gatirayim". Qanh Qoca bela cavab vermigdir: "Hay, cantm
o!ul! Hiiner dediyim ol deyil. Ol qrz iigiin iig canever (can alan) saxlamrglar. Her kim ol iig canavari bassa, ol qrzt ona vererler. Bastb
oldiiLrmese, onun bagmt keserler, biirce asarlar".
Bu iig caneverden biri bula idi. Qanturah onunla iizlegende almna
yumruq vurub yerinde dayandrnr. Gorgin anda o, aqlini seferber edir:
"Bu diinyam erenler eql ile bulmuqlardr!" - deyir. Qanhrah buEanm
alnrndan yumrufunu giitiiriib yana eyilir, buga buynuzu iizerine dik
galir, miivazinetini saxlaya bilmir, yrxrhb ezilir.
Qanturah diger iki canevere - aslana ve deveye da belace alrlla,
fend iglatmekle qalib gelir. Basat hemginin Tepegiizii a!hnrn sayesinde mahv ede bilir.
Tekebbiirliik eyleyeni Tann sevmez,
Kiinliin yuca hrtan ardo ddvlat (a!tl) olmtu.

ilk dastanda fand igledib bulaya qalib gelen Bulac afllh ganc tasiri
bafrqlasa da beylik taxtrna grxanda babasrmn qrn igidini anlamaz olur
(saymrr), noticode hiyloya meruz qalrr. Qazantn "erem, i:eyem, deyii
iiyiinmadim, iiytinen erenlen xoq g<irmedim" demesi Oguz erenlerinin xarakterini ifade edir.
"Kitabi-Dede Qorqud"da O[n:z teessiibkeqliyi, oguiiar arastnda
birlik ezmi giicliidiir: "Yalnrz yigit alp olmaz". Bu yiiksak insani hiss
ba;grdan tutmu$ gobanadok her kesde hakimdir. Qazan xan diigmen
elurde esir olarkan onu quyudan gxanb getirir ve deyirler: ''And i9 kim,
bizim elimize yalrhla gelmayesen. Hem bizi iiy, O[uzu srndrrlrl, seni
qoyu veralim var get". Qazan xan $ortin birincl hissesirre razt olur:
"Vallah, billah, do[ru yolu giiriir iken eyri yoldan gelmeleyin". $ertin ikinci hissasina geldikde o, dii$mani tiymeyeceyini qeti bildirir,
mefrur-melrur deyir:
Kondii eslim, kendii ktikiim s<iymelim yor,
O[uz eranleri durarken seni iiyrneyim yox.
43

Qazan xan diigmene esir ola-ola ofuz cesareti ile ona nifretini agrq
bildirarek Tann qoysa ondan intiqam alacaErnl gizlatmir.
Lakin rezil diigmen Qazan xanrn kdkiiniin, soyunun gtciinden qiidretinden qorxub, "Bunun ollu var, qdrdagr var. Bunu iildiirmak olmaz!"
- deyir.
Oluzlar arasrnda birlik getin vaxtda, dar ayaqda daha artrq derecade 6ztinii gdsterir. Qazan xan evini xayanetle yalmalayan $<iklii Metiyin
iistiina tek getmek istoyir. Ona qoqulmamasr iigiin Qaraca Qobam boyiik
bir afaca miihkam sanyrb yola diigiir. Bir de giiriir ki, Qoban alacr
yeriyle-yuduyta qopiuzrraq zrrxasma ahb gelir. Sonra Opuz beylari <izlanni yetirirler: "On iki min kafir qrhncdan kegdi. Beg yiiz O[uz yigitleri
gehid oldu. Qagamm Qazan bey qovmadr, aman dileyeni <ildiirmedi".
Dede Qorqud "Qara polad iiz qrhncrn galmayrnca qrnm d<inmez"
iiytidiinii verib, "Qahganda qara polad iiz qrhncrn ktitelmesin" - deyir,
hiicumda olan O[uz igidlerinden har birinin iyirmi d6rd diigmene
iistiin gelmesini teqdir edir.
"Kitabi-Dede Qorqud" esrlar boyu O[uz ellerinde diller ezberi olub,
aprzdurapl;4 nesilden-nesle kegerek xalqrmzrn edebi dilinin, bedii
tefekkiirtiniin inkigafinda misilsiz rol oynamrgdrr. Bu ulu abide zehnimizin, diigiincemizin, meneviyyahmrzln a).nasl, qismotimizin yazrsrdr.

"SAFLIQ QARDA$LART"NIN FOLSOFOSi

Orta esrlerde din ile bidot arasrnda geden agrq
miibarizeler gox vaxt agrr facielere getirib
grxardr[r iigiin X esrin sonlannda yaranmls "Saflrq qardaglan', cemiyyeti gizli faaliyyete baglamrgdr. Onun merkezi orqanr Besrede (iraq)
yerleqse de iizvleri biitiin miisolman $erqi tilkelerine, o ciimledan

Oaida

'

dostlart

Azerbaycana mensub olmugdur. "Saflrq qardaglan ve vefa munisleri,,

("Ixvan es-sefa va xiillan el-vefa") cemiyyeti onun ideologiyasr bara-

de miivcud menbeler igerisinde Cemaleddin Oli ibn Yusif eiftinin

(1 167- 1248) "Filosoflar haqqrnda melumatlan alimlerin xeber vermaleri" ("ixbar al-iilema bi-exbar el-hiikama") kitabr qiymetlidir. Sonralar Zauzeni "Filosoflann tarixi ("Tarix al-hiikema") eserini ondan
xiilase etmigdir.
6z kitabtnda "Saflrq qardaglan"na aynca yer vermig Camaleddin
Qifti onlar haqqrnda otrafll molumat iigiin ciddi axtanglar apardr$rnr,
44

nehayet, Obuheyyan Oli ibn Mehemmed Tavhidinin (...'-1009) yazsma

rast geldiyini bildirmigdir. Azadfrkirli, hatta dinsizlikde ittiham edilmig
Obuheyyan Tavhidi 984-cii ilde Simsamiiddtivlo Biivel inin (984-987)
veziri Hiiseyn ibn Ahmod ilo sdhbotinde "Saflrq qardaglan"nrn fealiyyetinden bohs etmi$, vezirin telabi qargtsrnda onlann terkibi, taqkili,
ideya va qayeleri barede s6hbet agmrqdrr.
Cemaleddin Qifti yazrr ki, "Saflrq qardaglan" "ilk fa lsefenin sahalerine dair bir eseri yazmafa toplafml; camaatdtr. Onu sayr elli bir

meqalede tartib etmiglor. Onlardan allisi felsefeden elli n<iva dairdir.

Olli birinci meqala ise ixtisar ve xiilase yolu iizre miixtalif meqalelen
dziinde toplayrr".
Qeyd etmak lazrmdrr ki, "Safllq qardaglan"nm bu giin elde olub
gapdan grxmrq traktatlannrn sayt elti ikidir. Giiriiniir,
drgenndan aynlmrg, ya da sonradan alava edilmigdir.

l)ir traktat

ya

Cemaladdin Qifti bildirir ki, "Saflrq qardaqlan" traktatlannm

"miiellifleri iiz adlannr gizli saxladtqlan iigiin camaat onlann yaztsrna
dair miixtelif reyde olmugdur. Her deste <iz dilqtndiiyii ve texmin etdiyi kimi fikir yiiriitmii$diir. Kimisi demigdir ki, bu (traktatlar) Oli ibn
Obitalibin noslinden olan bezi imamlann (baggrlann) kelrlmlanndandrr. Onlan inga eden imamtn adt haqqrnda iso hoqiqoto uyfun gelmeyen miixtelif raylar stiylemiqlar. Kimisi da demigdir ki, hemin (haktatlar)... bazi miitezili miitekellimlerin eseridir".
Heqiqeten, xilafete qarqr grxan gieliyin, xiisusan batinilik mtivqeyinde duran ismaililiyin ve miitazililiyin "Safltq qardaqlatr"ntn yaradrcrhlrna derin tesin agrq-agkardr. "Saflrq qardaglan" eyti zamanda
miixalifatgi sxolastlar kimi irzlerini "adalet ehli ve hemd irvladlan"
adlandrnrdrlar. Traktatlann baglanlrcrnda hemginin deyilir ki, bunlar
"elmrn sahelerine, hikmetlerin qoribaliklerine, adabdan natlr geylere,
menalann heqiqatlerine dair semimi sufilarin kalamr baredodir".
"Saflrq qardaqlan"nm yaradtct iizvlerinden, elm ve senot adamlanhdan beg neferin adt melumdur: Zeyd ibn Rifae, Obu Siileyman
Mehemmed ibn Meger Bisti(Miiqeddasi), Obiilhesen 3li Harun ollu
Zencani, Obuehmed Mehrecani, Ovfi. Onlann goxlu dostlan, hemlarlan, xidmetgilari varmrq. Obuheyryan Tavhidinin verdiyi n.olumatda
deyilir: "Bu deste on-on diizelmigdi, bir-birine sedaqetla somir.ni miinasibetde idi, qiidsryyet, pakhq, nesihet esasrnda toplanmtgdr",
"Safl rq qardaqlan" cemiyyetin miixtelif tebeqelerini temriil edirdi.
Ozlen xeber verirler: "Bizim comerd, feziletli adamlardan tilkelere
45
I

sopolonmig qarda$lanmz, dostlanmrz var. Onlardan bir tayfa padgahlann, emirlerin, vezirlerin, amillerin vo katiblorin dvladlandrr, bir tayfa
$oriflonn, dehqanlann, tacirlerin, qaimlerin dvladlandrr, bir tayfa alimlerin, ediblerin, feqihlerin ve din xadimlarinin <ivladtandrr, bir tayfa
senatkarlann, tasorr[ifatgllann va sair adamlann iivladlandrr".
Bu "Saflrq qardaglan ve vafa munislari" igerisinde azerbaycanlr
Obiilhesen Oli Harun ollu Zoncaninin hansr ixtisas sahibi olmasr konkret bilinmese de cemiyyetde yaradrcr ziyah kimi niifuz qazanmasl
onlann elmi-felsefi irsini bize daha artrq derecede dofmalagdrnr.
"Saflrq qardaglan" geniq xalq kiitlelen igerisinde tobii-elmi bilik-

ler yayr, dini felsefelegdirmeye galqrrdrlar. Camaleddin eifti Obuhelyan Tavhidinin dilinden yazrr: "Onlar iiz aralannda bir telim yaradrb gtistermigler ki, onun vasitasile Allahrn razrhlrm qazanmaq yolunu
yaxrnla;drnrlar. Bele ki, demiglar: geriet cehaletlerle korlanmrg, yamlmalarla qangmrgdrr. Onun tamizlenmasi ve paklagdrnlmasr yalmz felsefe ile miimktindiir. qiinki o, etiqadi hikmati ve gahgqan mesleheti
ohato edir. Giistermigler ki, yunan felsefesi ila ereb qerieti nizamlandrqda kamillik hasil olar".
Miiellif sonra qeyd edir ki, "Saflrq qardaglan" elmi ve emeli felsefenin biitiln qisimlenne dair yazdrqlan traktatlan ktigiiriiciilere verib
Qoxaldrr. adamlara paylayrrdrlar.

Obuhelyan Tavhidi deyirdi: "Saflrq qardaglan" hemin traktatlan

diai kamilliklerle, geriet misallan ile, ehtimal olunan hisselerle, qrzrl
kimi ince s6zlerle doldurmugdular".
Obuheyyan Tavhidi hemin traktatlardan bir negesini Obu Siileyman Mehemmed ibn Behram Sicistani Mentiqiya g6stordiyini yazrr:
"O, giinlerle onlan nezerden kegirdi, herterefli ve derindan <iyrandi,
sonra mono qaltardl. Dedi: zahmot gokiblor, lakin zenginlagmayibler,
masale qoyublar, lakrn yenilik getirmeyibler, hemle edibler, lakin varid
olmayrblar, nelma oxuyublar, lakin qenlendirmeyibler..." Mehemmed Sicistaninin fikrince, "Saflrq qardaglan" felsefeni geriete yeritmeyin ve gerieti felsefeye baplamalrn miimktinliiytinii giiman etmekda
yamlmrglm. O qeyd edir ki, "Saflrq qardaglan"ndan qabaq da bu fike
diigenler, yoni din ila felsafeni birlegdirmek isteyenler olub, lakin onlar
maqsodlorino gatmayrblar. ibn Abbas Buxari bunun sebebini soruqduqda $eyx deyib: "$oriet qiidrotli va bdyiik Allahdan Onunla xalq
arasrnda Elgi vasitesila vehy yolundan, minacat, ayolorin gehadeti ve
m<iciizelgrin ziihuru teriqinden exz edilmiqdir. O esnada tedqiqat
46

aparmaE4 moqsod giidmeye yol yoxdur. iddiagrntn, ona ctiqqet yetirenin

teslim olmast labiiddiiLr. Burada "ne iigiin?" aradan qalxu, "nece?" batil

olur, "megar deyilmi?" yoxa grxr, "agar" ve "kap" havala gedir. Qiinki
bu maddeler haqqrnda olaalar hissidir, onlann hamtst xebon ehate edir".
Obuhayyan Tavhidi gariat ve felsefe barado "Saflrq ,lardaglan"nrn

niimayendasi Miiqeddesidan egitdiyini demiqdir: "$eriet xestelerin

tababetidir, falsefe sallamlann tebabetidir. Peygemberlar xesteleri
onlann xesteliyi artmayana qador, yalnrz xestelik afiyatla aradan qalxana qeder sa[aldrrlar. Filosoflar ise 6z dostlanntn sallanhEtnl onlan
esla he9 bir xestelik biirtimemige qeder miihafize edirler. Xestenin

tedbirttikeni ile saglamrn todbirtdkoni arastnda agkar fer,1, agrq-aydrn

iq var. Qiinki xostenin todbir qayesi saflamhla kegmadir. Bu, derman
yaxgr tesiredici, tebiet qabil ve tebib yaxqr meslehetgi c,landa miimkiindiir. Saflamrn tedbir qayesi saplaml[r qorumadrr. SaSlamlt$ qoruduqda fezilatlarin kesbi onu faydalandrnr, onlar iigiin zemin haztrlayrr, onlann tominatlnl geniglendirir. Bu hahn sahibi en briytik seadat
alde edendir. O, ilahi heyat iigiin artrq haqq qazanrb. ilahi hayat dlrnozlik ve davamilryetdir. Xestalikla elaqesi olmayan bir kas iiz dostunun
tababeti ile feziletler kosb etso, hemginin, hamin fezilatlar bu fazilatler qebilinden deyil".
Diird hisseden ibaret "Saflrq qardaglan ve
I- alsati
-"..'-' elmlann
-".:" ' veta munisleri" ensiklopediyasrn(takt elli iki
ensi*loDedivast
traktatdan on dtirdii iyaziyyat, on yeddisi
tobiiyyat, onu metafizika ve on biri ilahiyyat meselelerine hesr olunmu;dur. Riyaziyyata aid haktatlarda riyazi fanlarin idraki ohemiyyeti
yiiksek qiymetlendirilir. Saya dair traktatda deyilir ki, saylatln nefslardeki suretleri mdvcudatm materiyadakr surotlarino uyfundrrr. Hendeseye dat traktatda meqsed hissi geylerden aqli geylere, cismrni qeylere,
cismani geylerden ruhi Eeylare, konkret geylerden miicerrad geylere
keqmekde nefsin diiagiin istiqametlendirilmesidir. Digar traktatlarda
ise belece insan nafsinin biliklerle zengintegdirilmesi, idraki qiiwelera
yiyelenmesi, nehayat, kamillegmesi, saflaqmast qayesi qarprl a qoyulur.
"Saflrq qardaplan"ntn esarleri diird cildde toplanmrgdrr: l) riyazi
elmlar,2) tebii elmler,3) aqli-nefsani elmler (metafizika) vr 4) ilahiqanuni ve dini geri elmler. Bu cildlerdeki traldatlann diiziiLnlii miiayyan darecede "Saflrq qardaglan"nm teliminin sistemini el<s etdirir.
Onlann fikrince, "felsefi elmler ddrd ndvdiir: birinci - iyaziyyat,
rkinci - mentiq, iigiincii - tebiiyyat, ddrdiincii - metafizika".
4',7

"Saflrq qarlaqlan"nm tolimindo tabiiyyat elmi yeddi qisme ayrlr:

cismam ba;lan$rclar haqqrnda elmde be$ $ey - ilk materiya, forma, zaman,
mekan ve herbkat, habele onlann arasrndakr mtinasibetler, soma vo
alam haqqrndai elmda gtiylerin, planetlarin substansiyalan, omelegelma
ve mahvolma lhaqqrnda elmde od, hava, su va torpaqdan ibaret dtird
iinsiirtin mahilyeti, meteorologiyada planetlarin horeketleri ve iinsiirler iizerine gila buraxmalan ila onlara tesir gtistermalari sayasinda
havanrn deyiginesi keyfiyyeti, mineralogiyada minerallar, botanikada
bitkiler, onlarin ntivlarinin xiisusiyyatlori vo nohayot zoologiyada qidalanan, b<iyiiyein, hiss ve heraket edan cisimler (orqanizmter) dyrenilir.
Giiriindii1iii kimi, tobiilyat elminin bu qisimleri Aristotelin esarlerinin adlan ilb uztagrr. Onlann inEasrnda, heg giibhasiz, Yequb Kindinin ve Oburiasr Farabinin traktatlanndan genig istifade iait.igdir.
Bezi alimlerih ehtimahna gtira. Obunesr Farabi rizti "Saflrq qardaglan,,

cemiyyatinin iizvii olmugdur.

"Saflrq qardaglan"nrn varhq taliminde pifaqorun
Varho talimi
ve onun ardrcrllarrnrn ideyalan miihiim yer tuhtr.
Metafizikaya dair traktatlardan birinde Pifaqor say elmi ve onun xiisusiyyeti haqqrnda ilk s6hbat agan alim kimi saciyyelendirilir. Miitefekkirin
dilinden deyilir: "Mijvcud qeylerin tebieti sayrn tebietine uylundur,,.
"Saflrq gardaglarr"mn fikrince, filosoflar, alimler ve hikmet sahibleri mtivcud geylarin baglangrclanna dair varhgrn esaslanndan behs
etmigler. Her bir qrupun aghna getirdiyi gey digerlerinin alrllanna getirdikleri geylqrden baqqadrr. Bele ki, dualistler ikiliyi, nesraniler iigliiyti,
nanralistleq d6rdliiyii, xiirramiler begliyi, digerleri altrhlr, baqqalan
yeddiliyi, spkkizliyi, doqquzlulu aSrllanna gorirmiqlor. Her bir tayfa
allma getir$iyi geyi stiylemekle ifiata varmrg, ona aluda olmuq, ondan
savayr he9 gey

ta

maml$dtr.

"Saflrql qardaglan"nrn traktatlannda ikiliye materiya ve forma,

substansiy4 ve aksidensiya, sabeb ve notica, i$lq ve qaranltq, hereket
eden ve sii&unetde olan, xeyir ve $ar va i.a. iigliiya iig irlgii (xatt, soth
ve cisim),liig zaman (kegmig, indi ve gelecek) ve i.a. dtirdliiye d<ird
iinsiir (od, frava, su vo torpaq), d6rd qahglq (sofra, qan, bellem ve tid),
ddrd fasil (yaz, yay, payrz, qrq), dtird cehat (9erq, qerb, qimal ve cenub)
ve i.a. bilreqemlilerden her birina bu qayda iizra miivafiq misallar
gekilir. Mhraqhdrr ki, "Saflrq qardaglan" beglik terefdan kimi xiirromilen te(dim etmiglar. Beq seyyari planet Satum, Yupiter, Mars,
Venera, Merkuri, beg niiv cisim - od, hava, su, torpaq vo giiyiin cismi,

be9 duygu - egitme, giirme, iybilme, dadbilma vo r.oxunma, bitkida be9

hisse - kdk, giivde, yarpaq, gigek va meywa be9li1,e misal gekitir.
"Saflrq qardaglan" m<ivcud geylen yalnrz ikilik, yaxud tigliik, yaxud
dtirdliik, yaxud beglik va i.a. ile mehdudlapdrrmagr (liizgiin hesab etmeyerek onlan tam halda gdtiiren pifaqorgulann fikirlarine gerik grxmrg_
lar: '?ifaqorgulara geldikde, onlar har bir haqhnrn heqqmr vermig, hetta

demigler: mdvcudat sayn tebietina uyfundur. Burrunla onu nezerde

tutmu$lar ki, miivcud qeylerden bezisi iki-iki, bezisi iig_iig, bozisi ddrd_
ddrd, bezisi beg-beg va i.a. olub, belece goxlu meblefia gatmrgdrr',.
Vahidin saya nisbatine yaradrcmrn mrivcudata nisbeti kimi baxan
"Saflrq qardaglan" pifaqorizmi neoplatonizmin emanasiya nezeriyye_
sina uyfunlagdrraraq yazrrdrlar: "Vahidin tekannda:r say negat edib

goxaldrlr kimi, yaradrcrnrn agrb-dagmasrndan ve cornerdliyindan da

xilqetler, onlann tamamr ve kemah negat etmigdir,'.
"Saflrq qardaqlan"nrn emanasiya nezeriyyesinde aqt ikiye, nafs
iige, ilk materiya diirde, tebiet bega, cisim alhya, g:dyler yeddiye,
iinsiirler sekkize va qatrsrq doqquza miiqabildir. Dc,qquz taklikter
mertebasinin sonuncusu oldulu kimi, qatrgrqlar da mineral, bitki va
heyvandan ibarat timumi miivcud geyler mertebasinin sonuncusudur.
$erq penpatetiklerinin eserlarinde oldulu kimi, ..Saflrq qardagla_
n"nrn traktatlannda da "materiya" va .,forma,' anlayrgltn bi;-biri ilo
elaqeli aydrnlagdrnlrr: "Filosoflar'.materiya,, dedikde Icrmanr qebul
eden bir substansiyanr, "forma" dedikde ise substansiyanur qebul etdiyi
her bir fiquru ve neqgi nezerde tutmu9lfi".
"Saflrq qardaqlan" materiyanr d<ird niive grire ferqlendirmigler:
sonot materiyasl, tobiat materiyasl, tamln materiyasl ve ilk materiya.
"Senet materiyasr o cisimdir ki onun iizarinde ig goriiliir, moselen, dtil_
garlor iigiin taxta, demirgilar i.igiin damir, bennalar iigiirn
torpaq vo su,
toxucular iigiin iplik, grirekgiler iigiin un. Bu qayda iizra h<,i
bi. ."n"t
sahibi iigiin iizerinda iq giirecayi bir cismin olmasr labiidrliir:
hemin
clstm sonot materiyastdrr. Onda edilen fiqurlar ve neqglar
rso forma_
drr... Tebiet materiyasr d<jrd iinsiirdiir. Ay g<iytiniin
uf i,nOu oLn, y"ni
bitki, heyvan, minerallar ve onlardan t"q"ftil t"prrg,
t ui"i"-rn"f,*
olma zamam ontara gewiten her bir
9"y U*uy. a.iitai'... i;;;;"."*
riyasr ele miitleq cisimdir kr, biitiin aiem,
v",ii sdt;., pi-"iil.'J**_
ter
miivcud olanlann hamrsr ondandii
-ve
Criti
lardir, miixteliflik miixtelif formalar
""rrn_
sandanjr. f ft.."ir*"],#Xa"
o, hiss ile derk olunmayan oqli, bosit
;:,,i,,Ji1,,r,,

lii,iri*f..
*b;rd;;;,

49

formasr, habele onuri mayastdr. Bu maya kamiyyoti qebul etdikde iig

iilgtiye - uzunluq, en;ve darinliya malik olam gtisteren mi.itlaq bir cisma
gewilir. Cisim daire, iigbucaq, d6rdbucaq ve s. kimi fiqurlardan biri
olan keyfiyyeti qebul etdikda gtisterilon moxsusi cisme gewilir".

gerq peripatetiklari kimi "Saflrq qardaqlan" da materiya ile formam qargrhqh miiirasibotde giitiiriirler. Maselen, "ktiynek paltarda
formadr, paltar omrn iigiin materiyadrr. Paltar iplikde formadr, iplik
onun iigiitt materiladrr, iplik pambrqda formadrr, pambrq onun iigiin
materiyadr. Pambiq bitkida formadr, iinsiirler onun iigiin materiyadr.
Unsiirler cisimlerde formadrr, cisim onun iigiin materiyadrr. Eleco do,
bunun kimi, g<irak xemirde formadtr, xemir onun lgiin matenyadrr.
Xemir unda formadrr, un onun iigiin materiyadrr. Dan bitkide formadrr,
bitki onun iigiin hateriyadrr... "
"Saflrq qardhglan" tiz fikirlarini siibuta yetirmek iigiin makan
barodo aristotelgi anlayrga istinad edirdiler: "Boqluq menasr tutulmamrg mekandr. Mekan ise cisimlerin xasselerinden biridir, yalruz cisimda
olur ve onsuz mdvcud olmur".
Miivcudatdf boglu[un inkan diinyamn vahdetinin qabul edilmesi
fikrine getinb f rxarmrgdrr.
"Saflrq qaidaglan"nrn traktatlannda hereketin niivleri haqqrnda
miilahizeler dd maraqhdrr. "Heraket altr n6ve bdliiniir: emelegelme,
mehvolma, arlma, azalma, deyigme ve yerdeyigme. Omelegelme geyin
yoxluqdan vailga, yaxud potensialhqdan akualhfa kegididir. Mahvolma bunun eksidir. Deyigme miioyyon keyfiyyetlerin rengler, dadlar,
qoxular ve bdgqa keyfiyyetlerle evez olunmasrdr. Yerdeyigme adlanan
hordkot, alifiilorin fikrinca, cismin bir yerden bagqa yere kegmasidir""Saflrq qardaqlan"nrn idrak nezariyyesi peri.
tdruk n?zartyyast patetik folsofoya uy[undur. onlar giisterirler
ki, teamlar rve biitiin yemek-igmek bedenin qidasr ve heyatr oldulu
kimi bilik tle nefsin qidasr ve heyatrdrr. Onlann fikrince,,insanrn biliyi
apriori olmaylb, heyatrn tiziindo qazanlltr, zira nofsler elm ve etiqada
banvivolanmqkden qabaq iizerinde heq bir yazr olmayan a! vereqa
zevir. varaqda iiizgin, yaxrd sehv bir Eey yazrldrqda baSqa Seyin
ya adat
,rzlmasrira mane oldug" timi nefslerde de bir elm' etiqad va
'oriine vel t tduqdan sonra oradan gotin pozulub silinir' Bu ideya sonesas miiddealanndan bin olmuqdur'
;;;il;;;"ierialist
^*"ililia.;;9lu."o,ntelimin
idrak nezeriyyesine gdre' insan molumatr
duy[trlat yolu ile, ed yolu ile ve zeruri siibut volu
i;,q v"ii"[ia]

,50 "d"l

ile. Duylular yolu ile dark etme (daha doSusu, qawama) uqaqlrrldan
baqlayrr. insan oql yolu ila derk etmak sayesinde sair canl ,uilu1-dan aynlrr. Oqlle dark etme fikir, diigiince, ferqlendirme, baga diir;me,
dolru vahm va safzehndir. insan yetkinlagarek buna yiyelanir. Zoruri
siibut yolu isa istidlal yoludur... Giiriindiiyi.i kimi, burada eql yolu ile
dark etmenin zaruri siibut yolu ila derk etmeden ferqlendirilmosi gartidir. Bele ki, burada zaruri siibut yolu dedikde mantiqi-elmi asaslara
ve iyazi prinsiplere istinad eden idrak iisulu nezerde tutulur.
"Saflrq qardaglan"mn fikrince, insanrn melumat elda etmesi iigiin
bunlardan bagqa heg bir yol yoxdur. Bununla da onlann qnoseolot;iyasrnda skeptisizme ve aqnostisizme yer qalmrr.

"Saflrq qardaglan" dz qayelerina uylun olaraq ictimai-s,iyasi

heyatla derinden maraqlanmlilar. insanr ictimai varlrq kimi baga criigen
ideoloqlar tizlerinin ensiklopediyasrnda bu miivzuya ..insamn qarlrhqh
yardrma ehtiyacr" adh xiisusi fesil ayrrmrglar. Orada deyilir ki, .irahid
insan tekbaqrna yalntz qatin giizeranla yagaya biler. Qiinki o, miixtelif
istehsallann yerine yetirilmasinde olan yaxgr yaqayrga mrihtacdr. l/ahid
insamn bunlann hamrsrna gatmasl miimkiin deyildir. Qiinki timiir qrsa,
istehsal saheleri goxdur. Bu sebebden her bir geherde, yaxud kondde

bir-birine qar$lhqh yardrm etmek iigtin goxlu adamlar bir yere cam
olmuqlar".

"Saflrq qardaglan" alemi "biiyiik insan" saydrqlan kimi inslm da

"kigik alam" hesab etmigler. Onlar hemginin yaztrlar ki, insanrn heykalinin qurulugu "feziletli gehere", onun nofsi iso homin geherin ,padgahrna" benzeyir.
"Saflrq qarda;lan" "falsefonin owoli elmlera mehebbet, ortasr
miivcud geylerin gergekliklarinin insan imkanr daxilinde derk olunmasr
ve axrn elme miivafiq danrgrq ve emeldir" - deyerken bir daha aydrn
olur ki, son meqsed qazamlmrq felsefi biliklerden heyati neticelergxarmaqdr.
ireli siirdiikleri problemlere, tebli! etdikleri elmi, felsefi fil<irlera
giire "Saflrq qarda$lan" cemiyyetinin traktatlan uzun miiddat yasaq
olunmug kitablar siyahrsrnda qalmrqdrr. Bu eserlar toplusu orta alirlarde
teessiibkeg islam ideoloqlan terefinden yandrnlan kitablardrrn idi.
Lakin bu deyerli abide qadalan olunmasrna baxmayaraq, Yaxrn va
Orta $orq <ilkelonnde genig yayrla bilmig, ispaniya vasitesilo Qerb
iilkolerine niifiu etmiqdir.

5l

III FOSiL

xr-x[

osRLaRDO AZORBAYCAI\

rar,seresi

icriilr.q.i-sivasi va iqrisaoi vezivver.

ueoeNivvet. rir,osorl..c.n,
MiirerexxiRr.oR vo oNLARTN rer,iprr.eni
r .,

ve Orta
$imali Afrika ve Cenubva Yaxrn
-. Arropa$erq,
ilerini
zorla birlegdiren
eraz
-: Qerbi
vaztwal
dreb xilafeti ayn-ayn iilkelerde geniglenen

l?timar-s,vas,
'.r'-'."'-,, ' !:

'qt'sad'

azadltq herekatlanndan sarstlmrg, artrq IX esnn ortalannda zeifleyib

niifir2unu getdikca itirmeye baglamrgdr. Neticede, ona daxil olan ayaletlerde feodallar arastnda merkezi hakimiyyoto qary itaotsizlik meyilleri yaranmrg, miisteqilliye can atmaq cehdleri giiclenmigdi. X asrda
Abba$iler siyasi hakimiyyatden mehrum olduiu erefeda impenyadakr
Olkelqrin to$okkiilii ile bir srra xrrda ddvletler emele gelmigdi. Lakin
zamaqr kegdikce onlardan bezileri stxrgdrnhb aradan grxanlmtg, az-gox
qiiwatli feodal hdkmdarlar tiz erazilerini daha da geniglendirmeye
miiveffeq olmugdular. Artrq XI esrda Mezyedilar (861- 1027) $irvanda,
Rewddiler (979- 1054) Azarbaycamn cenub vilayetlennde, $eddadiIer Dvinde, sonralar ise Gencede ve bagqa yerlerde tizlerinin mtisteqil

d6vle!lerini yaratmr gdtlar.

Xtr asrin ortalannda Azarbaycan, elece da bir srra baEqa <ilkeler
Selcuqlann hiicumlanna meruz qaldr. Orta Asiyadan grxmrg tiirk-oluz
tayfalan birliyinin yaratdrgr Selcuq dtivleti ( 1038- I I 57) Toflr'ul beyin
(1038 1063) Qazneviler iizerinde qelebasinden sonra (lM0) mtihkemle4migdir. Onun iglalgrhq herekah sultan Alp Arslamn (1063-1072)
d<iwiinda baga qatmrqdrr. Rewadiler ve $eddadiler ddvletlenni de
<izlerina tabe dden Selcuqlar $irvanqahlara toxunmamr$, ki.illi miqdarda bac almaqla onlann hakimiyyetini saxlamrglar.
Sa(uq ddvleti sultan Mahmudun (1092-1094) hakimiyyeti driwtindon etiharon tonozztile u[rama[a baqladr, Btirkiiyanlrn (1093-1 l0a) <iz
qardagr Mahemmedle (l105-l I 18) hakimiyyet ufrunda mtibarizesi
neticesinde iki yere boliindii. Sonralar Selcuq diivletinin biittin arazisi
Mehenimedin hakimiyyeti alhna kegse de sultan Sancerden
(l I l8-1157) soffa o, artrq dalrldr.-Neticede bir srra sultanhqlar, emir)2

likler, o ciimleden Azerbaycan Atabeyleri - Eldenizlar ddvleti ya:andr

ve $irvangahlar d<ivlati ile yanagr miisteqil inkigafyoluna diigdti.
Azarbaycan Oreb xilafatinin terkibinden grxdrqdan sonra, iimumiyyetla, miisteqil oldugu vaxtlarda onun iqtisadi, ictimai-siyasi ve
medani heyatrnda briyiik deyigikliklar bag vermiqdi. Olkenin istiqlaliyyet qazanmasr mehsuldar qiiwelerin inkiqafinr siiretlendirmiq, iqtisadiyyatrn toraqqisi iigiin elverigli $arait yamtml$, maddi serva erin
resmi ve qeyri-resmi vergiler geklinda yad iilkalare dagtnmzsrmn
qargrsrnr almrgdrr.

Azerbaycanrn yeriistti ve yeraltr servetlerinin tiikanmezliyi, sbnaye

ve kend tasarriifau mehsullannm bollufu ervellarde olduSu kimi yene
de seyyahlann, cofrafiyagrlann ve tarixgilerin heyretini do[urmaqrla idi.
O driwtin miiellifleri Azerbaycanda neft, qrzrl, giimiig, demir ve s. grxa-

nldrgrnr xeber verirler. Tabii sarvotlorin zenginliyi ticarot vo sanotkarhlrn siiretla inkigaf etmesine, mahir senetkarlann yetigmesine t;ebeb
olmugdu. Toxuculuq, dulusguluq, zergerlik, demirgilik esas peqelarden
sayrlrrdr. O driwde Azerbaycanda ve digar $erq 6lkelorindo santltkarhq Qerbi Avropadan gox yiiksekde dururdu. Sonralar orada dulu;gular
$erqden gtitiirdiikleri texniki iisullan tetbiq etmoya ba$laml$drlar.
istehsal olunmug maltar <ilke daxilindiki iri bazarlarda ve xarici
memleketlerde sahlrrdr.
XI-XII esrlerda iqtisadi cehetdan trijyiik imkanlara malik olan Azerbaycanrn elmi-medeni heyat seviyyesi, monoyi inl<i$afi da yiiksal idi.
Odabiwat. XI-XllasrlerdaAzerbaycanda,iimumi,yyetle
incariirt u, nl^ miiselman $arqi <ilkelannde tedris ocarllan _
madraseler fealiyyet gristerirdi ki, bunlarda
dini ve diinyevi elmler dyredilirdi. Tebriz, Marafa, Naxgrvan ve b.
geherlerin medreseleri mi.ixtelif ixtisaslar izre adh-sanh alimler yetirmigdir. 1067-ci ilde Baldadda agrlmrq Nizamiyye medresesi hetnginin
bir gox azerbaycanh alim va telebeleri dz etrafinda birtegdirirdi,
Ona esrlarde bagqa 6lkelarin ni.imayendelari de Azerbaycanrr gelir,
burada tehsil alrr, elm, odobiyyat ve incesenatle megiul olurdular.
Mesalen, ispaniyadan gelmig yehudi alim Samuil Meqribi (....-1t74)
Cahan Pehlevanrn sarayrnda tebib iglemig, erab gairi Obu Mehemmed
Qasim $ami (XI esr) Azerbaycanda yagamrgdr. Meqhur miitofekkir
Fexroddin Razi (XII osr) folsofo elmlerini Marafada, fiqhi (hiiquqpi.inashlr) Merendde dlrenmigdir.
53

inceseneti iigtin ulurlu

xiisusen poeziyada
incosonotda,
yazlh
odobiyyatda,
drivrdiir: qifahi vo
parlaq nailiyyatler qazanrlmrgdr. "Kitabi-Dede Qorqud" eposu o diiwde

XI-XII asrler Azarbaycan edabilyatr ve

genig yayrlmrgdr.

)G-XII esrlerde Azerbaycanda gdrkemli gairler ya;ayrb-yaratrnrglar.

Onlaldan Obiilhesen Miyaneci, Omer Gencavi, Qeffan Tebrizi, Felaki
$irvaqi, Mehseti Gencevi va bagqalanntn esarlari $erq poeziyasrntn
nadir incileridir. Diinya giihreti qazanmrq Xaqaninin ve Nizaminin qiymatli yaradrcthgr da bu dtiwe diigiir.
Ohzeteddin Xaqani (1120- 1199) ilk tehsilini $amaxtda amisinden
almr;, dini ve diinyavi elmlerin miixtelif sahelerini 6yrenmigdir. Xaqaninin yaradrcrhfrnda vetene, xalqa mehebbet ilhamla terenniim edilir,
emekseverlik insan leyaqetinin esasr sayrltr.

XII

esrde beger medeniyyeti xezinesine parlaq tdhfeler bexg

etmi$ on bdyiik senetkar Nizami Gencevidir (l l4l-1209). Oz ddvriiniin biitiin bilik sahelerine derinden yiyelenmig miitefekkirin eserlerind? ecazkar bediilikle yanaqr bir sra elmi meseleler barede miihiim
molurnat verilir.

Qdyd etmek lazrmdrr ki. "Xemse"de felsefi fikirlorin derinliyini

gdstarinek iiqih bezileri onu elmi traktatlar yerinda tuturlar. Oslinde,
"Xemie" her geyden ewel yiiksek bediiliyi ile segilir. O, derin elmi
fikirler, kamil diinyagtiriigii ifade etmekle beraber bedii deyerini daim
saxlaylr.
XILXII esrlerde Azerbaycanda incesenet xeyli inkigaf etmigdi.
Musiqlgiinashq bir fenn krmi riyazilyat iistiinde gedirdi. XI esrde ba9qa miiasirleri ile yanagr Obiilhesen Behmenyar da musiqigiinashfa
xiisusi maraq gitstormiq, bu barede aynca ttaktzl yazmrgdrr. O ddwde
memadlq vo xottathq sahesinde istedadh senetkarlar yetigmigdir. Naxgrvandp 1162-ci ilde Yusif ibn Qiiseyrin, I 186-cr ildo Ataboy Mohommed Qahan Pehlevanm arvadr M6mina xatmm sordabolarini tikmig
Ocami Obubekr oflu Naxgrvani XII esrin biryiik senetkarlanndandrr.
Bagdari-baqa hendesi neqqler ve kitabelerle bezedilmig bu abidelar
tesviri senetin miixtelif ndvlenni dziinde tocossiim etdirir. Urmiyada
Uq gtrlbez serdabesi, Marafada Gtiy gitrbez serdabesi, Bakrda Qrz
qalasr

XII esrde tikilmigdir.

Zat}.tann kegmekeglarinden gtxtb gelen krtabeler, saxst qablar

iizerindeki gekiller hemin esrlarde rassamltlm yiiksek inkiqaf etdiyini
giisteril. Tebriz xalgagrhq mektebi gigeklenme d6wiinii kegirirdi.
54

O ddwde Azerbaycan dili tiirk dilteri ailesinde inkigafedib fo.malagmaqda idi. XI esrde Mahmud Ka$lari tiirk dilgiliyi sahesinde kdqiqat apararaq, "Tiirk dilina dair nehvin miihtim maseteleri kitabr,' (,,i(tab

cavahir en-nehv fi lii[et-et-tiirk") va b. eserlar yazmrgdrr. O, tiirk dillerinin fonetik qanunlanm, morfoloji xtisusiyyetlerinin ve sintaktik quru-

ilk elmi izahrnr vermigdir. Mahmud Kaglarinin yaradrcrhlr

dilgilik tarixini dgenmek baxrmrndan daha biiyiik ehamiyyet dairyrr.
Orta esrlerde miisalman $arqinde iiLrnumi dilgilik elmi iizre !)dqiqatlar miiolliflorinin milliyyetinden asrh olmayaraq arob dili maleriah
esasrnda apanlrrdr. Bununla bele, o diiwde sanbalh dilgilik osorh,ri on
gox Orta Asiya, Azerbaycan ve iran alimleri terefindan yazrlnrgdrr.
Xarezmden miitezililik cerayamna mensub Carullah Mahmud Zemexgeri (1075-1144), Azerbaycan alimlerinden Xetib Tebrizi ve baglalan
ereb ditgiliyinin g6zel niimunelerini yaratmrgdrlar.
Obu Zekeriyye Yehya Oli ollu Xetib Tebrizi (1030-l109) biitiin
miiselman $erqinde tanrnmrq gdrkemli edib idi. O, erebdilli po<ziyanrn qah eserlerini dennden tahlil etmii, orta asrlordo edebiyyatgiinash[rn inkigafi iigiin bdyiik xidmet giistermigdir. Alim Obutemmamm,
riz miiellimi Obiilela Meerrinin ve ba;qa miitefekkir gairlerin ese,rlerinin miifessel gerhini vermigdir. Xetib Tabrizinin yaradrcrhlrndu gerh
bedii eserin yalmz dil ve iislub cehetden sadoce izahr olmayrb, habele
senotkarhq vo montiqilik baxrmmdan onlann biitiin meziyyatlerini,
felsefi ve bedii-estetik deyerini eks etdirir.
Odebi aserlerin gerhinde felsefi aspekt Yusif Xoylunun (...- I 153)
lugunun

yaradrcthEmda nisbotan genig yer tutmugdur.

Orta asr $erq alimlarinin ekseriyyatinin yaradrcrhlr edebiyyat,

incosonot vo elmin yalnrz bir sahesi ile mahdudlagmamrg, goxt:ehetli
vo rongarong olmugdur. Meselen, Obiilfez Hiibeyg ibrahim oElu Tiflisi (...-1203) hem tebib, hem odib, hem de riyaziyyatgr-astronorn kimi
tanrnmlgdlr. O, tebabete dair "Tibb traktatlan mecmuesi" (..Macmuet
er-resail et-trbbiyye"), "Tibbe dair kafi eser" ("Kifayet et-tibb"), ..Dormanlar cedveli" ("Teqvim al-edeviyye") va s., astronomiya va batqa
sahelera dair "Ulduzlann tesviri" ("Beyan en-niicum"), "U,duzlar
elmine girig" ("Medxel ila elm en-niicum"), "sonotlorin trsviri"
("Beyan es-sinaat") ve s. eserlerin miiellifidir.

XI-XII

esrlerde miistesna hallar nazere ahnmazsa dini elmlar asas

etibarila feqih-miitekallimlor, qismen sufilar, dtinyevi elmler an gox

iarq peripatetikleri terefinden inkigaf etdirilmiqdir.

55

Eynolquzat

Miyaheci sufi zmin panteist falsefosini, $ihabeddin Siihreverdi igraqilik telimini yaratmrgdrr.
Orta esrlerde fiqh "miiselman hiiququ",
F2qihkalam ise "miiselman sxolastikasr, ilahilyatl"
,4iitakallimlor
menast dagrmastna baxmayaraq, bu terminlar
qoyulmurdu.
Sxolastlar bir qayda olaraq ddvlet
arasrrlda keskin ferq
iqlerinde gahqrr, hiiquq maseleleri ila de meqpul olurdular. Bagqa s<izle,
miitekallimler (kelamqrlar - sxolastlar) eyni zamanda feqih (hiiquqqiinas) idilar. Miixalifetgi sxolastika - miitezililik gizli fealiyyat gdstorirdi. ilk Salcuq sultant Mehammed To!rulbeyin hakimilryeti illarindo bidat sayrtmaqda davam eden ortodoksal sxolastika - o$orilik xI
esrin ikinci yansrnda - Alp Arslanrn vaxttnda resmi dairelerda arttq
qebul edilmigdi.
Ogenlik rey vo montiqi miihakimalera iistiinliik veren henefilarla
qatr taossiibkes henbaliler arasrnda orta mdvqe tutan gafin mazhebli
feqihtbr igerisinde daha genig yayrlmrgdr. Yaxtn ve Orta $arqde Obuishaq $irazi Firuzabadi (1003-1088), Obuhamid Mehammed Qazali
(1059-Ll I I l) va Fexreddin Mehemmed Razi ( 1148- l2l0) fiqh-kalam
mektebine baqqrhq etmigler.
Obuishaq $irazi Firuzabadi Nizamilya medresesinin ilk miidiri olmuq, "Feqihlerin tabaqeleri"("Tebeqat al-fiiqaha") kitabrnr yazmrPdtr.
Fatsafe ile xiisusi maraqlanmrg, Qedim Yunamstan, elece de $erq
filosoflannrn eserlerini miikemmel dyrenmig Obuhamid Qazali islam
teologiyasrnt mantiq esasrnda igleyib hazrlamrqdrr. O, "Elmin meyarr"
("Meypr el-elm"), "Baxrgrn mehekki" ("Mehakk en-nezer"), "Diizgiin terezi" ("el-Qiistas el-miisteqim") eserlerinde peripatetiklarin
mentiq istilahlannrn mazmununu deyigdirmig, onlan feqihlerin, miitekallimlerin ixtiyanna vermiqdir.
Obiilhesan Ogeri montiq miiddaalan ile siinnenin vehdatini yaratdr[r kiqri, Obuhamid Qezali de Obiilqasim Qiigeyriden sonra mdtedil
sufizm ile ortodoksal islamr yaxrnlaqdrrmala, barrgdrrma[a galtgmtq ve
buna ilk defa mehz o, miiveffeq olmugdur.
Fexreddin Razi Azerbaycanla daha gox balh idi. ibn Obi Useybie
xeber ircrir: "imam Faxraddin Razi hikmeti (felsefeni) Maralada Mecdaddin Cilinin yamnda 6yrenmi9dir... Qazi $emseddin Xoylu $eyx
Fexreddin haqqrnda bize neql etdi ki, o demigdir: "Vallah, yemek esnasrnda itlrdiyim vaxtr elme sarf etmodiyim iigiin taassiiflonirom. Qiinki
56

I/axt vo zaman qiymatlidir. Morend qazisi Mtihyiddin manimlo siihbot

ederken dedi ki, $eyx Fexreddin Marendde idi. O, atamrn dars rlediyi
medraseye diigmtiqdii. Onun yanrnda fiqh <iyrenirdi. Sonra o <izii miisteqil suretde hikmet elmlen ile meq[ul olmala baqladr".

Faxraddin Razinin onlarla aserinda felsefi mosolalar sxolastika

mdvqeyinden gerh edilir.
Obuhamid Qezali ve Faxraddin Razidan tahsil almrq azerba'ycanlr
feqih-miitakellimler elmi yaradrcrhqla baraber medrasalerde dars
demip, diivlet iglennde gahqmrglar. Onlardan Tabriz nahiyesinin qazisi
Biideyl Oli ollu Berzendi (...-1082), onun oElu Obumensur Salih
(...-1099), "Baldad feqihi" fexri adrnr almrp, "adalatli huquqg0nas"
("faqih salih") Obu Omer Osman Derbendi (l 106-cr ilden sonra oliib),
varesalik hiiququna dair eser yazmrg Abdiiloziz Oli o[lu ttgnuhi
(...-l I I l), "Mahir hiiquqqiinas, disputgu" ("feqih bari miinazir"), Deyr
el-Aqulda qazi iflamit Obiilfez Mehemmed Omer oglu Urmevi
(1067 -l152), "dinr telimda dolayr siibutda va iisulda gcirkemli r:edqiqatgr hiiquq$iinas" ("feqih, miiheqqiq, fadil, fi elrn al-mazheb va-l-xelef
vo-l-iisul") Obuhefs Omer Ohmed oglu Zencani Xetibi (1098-...) ve
bagqalarrnr gdstormok olar.

Bezi feqih-miitekellimlarin yaradrcrhlrnda hedisgilik iis;iinli.ik

tagkil edirdi. Hiiseyn Berdei (...-1029), Obdiilrnelik Beyleqani
ismayrl Gencevi (l105-l192) belo alimlerden idi.

(... -

I 103),

Menbalar XI-XII asrlarde yagamrq bezi feqih-miitekalL.m ve

miihaddis alimler haqqrnda molumat verorkon onlann yaradrcrhlrnda
daha gox miiellimlik ve hiiquqgiinashq fealilyetina diqqet ydreldir.
Taceddin Siibki (1326- I 369) "B,tiyiik gafii tebeqeleri" ("Tebaqa: o$$afiiyye el-kiibra") kitabrnda Obdiinohim Riistem ollu Zencani hrqqrnda deyir: O, Baldadda Obumensur Rozzazdzn fiqh ii;,renmi9, Damegq-

de Miicahilye, sonra iso Qezaliyye madresolerinda ders derniqdir.

Obditrehim Zencani Belebekde qazi olmug ve I 168-ci ilda orala qetl
edilmiqdir.
Obiilqasim Sed Oli

ollu Zencani (990-1078) Zencanda M:hemmed Ubeyd ollu Zencaninin, Misirde Obu Abdulla Mehernnedin,
Demeqqde Obdiirrehman ibn Yasirin hedislerini dinlemigdir. O, dffiiniin son gallannda Mokkaye getmig, orda "$eyx el-Herem" r'ezifasinda niifuz qazanmrgdrr. Oz miiasirleri Obiilqasim Zencanirrin din

maselelerini miikommal bildiyini, hedisgilikda mdteberliyirri, 9ox

57

ibadet etdiyini ddne-diine xahrlatmr$lar. Obused Semani Obiilqasim

Zoncaniya baslonon yiiksek ehtiramh belo ifade edir: "O, heremde
giiriindiikdo Metaf (Kebenin etrafinda dolanmaq iigiin xiisusi hasarlanmrg yer) bogalrr, onun elini iipenler Qara dagr tipenlarden gox olur".
Orta esr miiellifleri Obiilqasim Zencanini hedisleri bilmekde meghur $eyx al-islam Abdulla ibn Mehammed Onsari ile miiqayise etmig,
Azerblycan alimine istiinliik vermigler.
XI-XII esrlerin baghca ideya cereyanlannSrllilar va axilar
dan biri tesewiif idi. XI esre qader sufi miita-

fekkirlerin faaliyyetini, ideya istiqamotini iqtisadi ve ictimai-siyasi

geraitlg beraber, esasen onlarn ferdi heyat yollan mi.ieyyenlegdirirdi.
Bu ve ya digar biiyiik sufi geyxini tiziine miirgid segib, onun yolunu
a radqk ardlc hqla davam etdirmek cahdine o zamankr sufiler arasmda
az tesadiifedilirdi. Bezi istisnalar nezere alnmazsa miir$id ila miirid en
yaxgr \alda miiellim ile gagird miinasibetinde idi. Teriqeti qot etmok,
hallara yiyelenmok va hatta qovrr$maq prinsipi hamr tigiin iimumi
olmaqdan daha gox ferdi secilya daqryrrdr. X esrin sonlanndan etibaran sufi icmalan tegkil olunub, genig yayrlma[a baqlayrr. Ayn-ayn
geyxle4 tiz etrafinda goxlu miindler toplayrr, onlar iigiin tertib etdikleri
ciddi ahetler meramnamesi iizre gelecek davamgrlannr haztrlaytrdrlar.
Su{i miiridler bir n6v yataqxanalarda (ribat, zaviye, xeneke, tekke),
yaxud iniisteqil surotdo 62 evlorindo yaqayrrdrlar. Ribat ve zaviyelerde
bu ve ya digar derecede xidmet gtistermak, iimumiyyetle, giirkemli
sufilardon miiayyon miiddat erzinde telim almaq o driwiin akser
sufileri iigiin demek olar ki, adet gakline diigmiiqdii. "Sufi geyx" riitbesi ed meghur qeyxlerin icazesi ile verilirdi. Oz tolim-torbiyosini
baga vqrmug miirid miirgidin buyrulu ile xiisusi qurgaq baflayr, xirqe
geyir vb gelxlere maxsus papaq qolurdu.
Sufilik ayrr-ayn miitafakkirlerin telimlerine grira gaxelenib
miiayydn ordenlere (silsile) gevrilirdi. XII esrde Obunnecib Siihraverdiniri ve onun qardaEr ollu Obuhefs Siihrevordinin adr ile balh
siihravdrdililq Ohmed ibn Oli Rifainin (l 106-1 132) adr ile balh rifailik,
Obdiilqadir ibn Obusalih Cili Cilaninin (...-l166) adr ile ba[h qadirilik, Nedmaddin Kiib rann (1145-1221) adr ile ba[h kiibravilik, Ohmad
ibn ibrahim Yesevinin (1078-1166) adr ile baflr yesevilik ve baqqa
sufi ordenleri yaranmli, sonrakr dijwlerde formalagaraq bitkin cereyanlara gevnlmigdir.
58

Tesewiif mdtedil ve ifrat olmaqla iki istiqametde inkiqaf erlirdi:

miitedil sufiler islam monoteizminden kenara grxmrdrlar, ifrat sufiler
ise az-gox derecede panteizme meyil gristerirdiler. Azerbaycanda nriitedil sufizmin gdrkemli nlimayendaleri vardr. Onlardan Obuhefs Omar
Mahemmad o![u Siihravardi (1063- 1137), onun qardagr oglu Obunnacib Obdiilqahir Abdulla ollu Sthrevardi (1097-l168) daha moghur
idilar. Obunnocib Siihrsvardi Zancan yaxrnhprndakr Siihre,vard
qesebesinde anadan olmug, Baldada gedib orada Nizamiyye tnadresesinde tehsil almrgdrr. Orta asr menbelerinde Obunnecib Siihreverdinin ilk genclik illerinde yoxsuI hayat siirdiiyii siiytenilir. llaqut
Hemevi (l 179-1229) halal zahmatle dolanan mi.itefekkir haqlrnda
yazr'. "O, Baldadda su dagryar, ciz qazancrnr yeyordi".
Qetin gtizeran, zahmetli gtinler kegiren Obunnecib Siihreverdi
giirkomli alim, biiyiik sufi qeyxi kimi g<ihret qazanaraq Nizat:iyye
madresesinde ders demig, bir miiddet ona baqgrhq etmigdir. Obirnnecib xalq igerisinde b6yiik niifuza malik sufi geyxi kimi tanmdrEr iigiin
onun hiiququ hakim daireler terefinden toxunulmaz olmugdu: lniitefekkir teqib olunan gexslera bele 6z sufi ribatlannda yer vermtrkden
gekinmirmig. Taceddin Siibki yazrr: Obunnacib Siihrevardi ..sultandan, xalifeden ve bagqalanndan qorxub, ona penah getiranleri n:riidafio etmig, onlar tohliikadon sowgmuglar".
Menbelerde Obunnecib Siihreverdinin ObdiiLrrehim ve Obdilletif
adrnda iki oElu yad edilir. Onlardan biri sufi, digeri hiiquqqiinau.alim
olmugdur.

"Taselviife dair miiridlerin darranrg qaydalan" ("Adab el-miiridin

g<izel adlannln 9arhi" ("$erh el-esnu elhtisna"), "Qraqlann qeribesi" ("Qerib el-mesabih") Obunnecit Siihravardinin baghca esarlaridir.
Sufi toliminin mdtedil qoluna mensub miitafekkirin nezrtrinde
taser.viif goriotdon baglayrb, toriqotdon (menevi kamillik yohmdan)
kegerek heqiqetde sona yetir. Birinci merhele elm, ikinci merhelo emel
ve iigiincii merhelo vergi ilo seciyyelenir. O bu manada deyir: "'l esevvi.ifiin eweli elm, ortasl omol, axm ilahi vergidir. Etm murad agkar
edir, amel telebi miieyyanlaqdirir, ilahi vergi iimid qayesine qaldmr".
Obunnacib Siihrevardinin sufi tolimi onun emisinin adrnr dagryan
qardatr oflu Obuhafs Omer Mehemmed ollu Siihreverdi ( I 145'. 1234)
terefinden davam ve inkiqaf etdiritmigdir. O, bdytik siifi miitelekkir,

fi-t-tasowiif'), "Allahrn

59

hiiqu{giinas alim olmaqla barabor giirkomli siyasi xadim, niifuzlu diplomat idi. Qrsa miiddet arzinda bdy,.tik Fdhrot tapdrErndan xelife Nasir
li-Dirlillahrn ( I 180- 1225) refbetini qazanmrs mitafakkir Ba[dadda
ba$ $qyr( riitbesini tutmu$dur.

Tarixi menbolerden Nasir li-Dinillahm 45 illik hakimiyyeti zamam xillfetin miihkemlendiyi gtistorilir. Hindugah Naxgtvani (XlV esr)
Nasir xelifanin genig melumata malik oldulunu, fiqhi dorindan bildiyini, habele hedislere dair "Anflarin ruhu" ("Ruh el-arifin") adh kitab
tertib etdiyini yazrr. Hemin dtivrda xilafetin ictimai-siyasi hoyatrnda
tiirklepin (azerbaycanhlann) genig faalilyat g<istermoleri faktr diqqeti
celb edir: Obunnecib Siikaverdi, Mehemmad Hibbetulla ollu Salmasi te bagqalannm Nizamiyye medresesinde ders demeleri, Xilafet
divanma nezaret etmek vezifesinin Yunis Miizeffer ollu Urmeviye
L
tapgrnlmasr ve i.a. Girriiniir, bu, xelifenin 6ziiniin yanmtiirk olmasr ile
balhdpr; onun anasr Ziimrtd xamm tiirk qrzr idi.
gihabeddin Obuhefs Siihreverdi miihiim iglerde xilafet iigiin elgilik
(sefirllk) etmi$, diplomatik danrqrqlar aparmrgdrr. Bu cehetden Obuhefs Sphreverdinin mtiselman $erqinin medeni, ictimai-siyasi heyahnda dziinamaxsus yeri vardr.
Aierbaycanda XI-XII esrlerda sufizmin ifrat qoluna mensub miitefekkirlere geldikde, onlardan Mehemmed Bakuvi ve Obiilfarec
Zencani meghurdurlar. Obu Abdulla Mehemmed ibn Ubeydulla ibn
Bakuyb (ibn Baku) Bakuvi (Bakuyi) $irazi Hellacrn giirkemli davamgrlannflan biri, ibn xofifin (...-982) miirididir. O, $irazda, Nigapurda
ve ba$qa geherlerde yapamrEdrr. itk qa1'naqlann verdiyi melumata
gdre, miitefekkirin <iliimii toxminon 1037-ci ile dii5iir. Mehemmed
Bakuvinin ereb dilinde aqalrdakr traktatlan vardrr: "Hellacrn heyatmrn
baqlan[rcr ve sonu" ("Bidayet hal el-Hellac ve nihayetuh"), "sufilerin
hekayatleri" ("Hikayat es-sufiyrye") "Ariflerin xaberleri" ("Oxber
el-arifin), "Qafillerin xeberleri" ("Oxbar el-fafi lin"). Birinci traktatr
L.Masdinyon fransrzcaya torciimosi ile birlikde l9l4-cii ilde Parisde
gap etdirmigdir. ikinci traktatrn elyazmasr niisxelerinden biri istanbulun
Ayasodya kitabxanasrnda saxlamltr. Bezi menbelerde Mehemmed
Bakuvi egeriliyin niimayendesi kimi de giisterilir. Miitefekkirin
hedislep toplamasr faktr eyni zamanda onun siini hiiquqgiinas alim ve
sxolast olmasrnr siiylameye esas verir.
Mehemmed Bakuvi dmrtiniin axrr gallannda (90 yagdan sonra)
$iraz yaxrnhlrnda bir maparaya gekilib orada yagamrgdrr. Mi.itefek60

kirin hemin yerde mezan "Ba[-uhi", yaxud bu sdziin tehrifi olaraq

"Baba Kuhi" adlamr. XIX esrda Rzaquluxan Hidayetin "insar" ve
"Kuhi" texelliislii qair Oli $irazinin bir qeir divanrnr Bakuviye mensub
bilmesi heqiqetden uzaqdr. $ieliyi qrzlrn terenniim eden hamin divan
mazmun ve iislubca XVI esre uy[undur.
ifrat sufi miitefekkir Obiilferec Zancani eyni zamanda da 'Oxi"
adrnr dagrmrg, Oxi Obiilfarac Zencani krmi tantnmrgdrr. Miitofekkir
1062-1065-ci iller arasrnda Zencanda vefat etmigdir.
XII asrde Sededdin Mahmud Obiilqasrm ollu Tebrizi d e axi
olmugdur. Miitefekkiri "kemala gatmrg arit teriqor miA$idi, hoqiqot vo
gergoklik rohbori" adlandrnmg, onun l0 oktyabr I l8l -ci ilde vefat etdiyini xeber vermigler.
Tesawiifdeki bir sra etik-exlaqi ve ictimai-siyasi fikirlar o <liiwde
mrivcud exilik, molametilik vo qolondorilik cereyanlannrn ideologiyasl ilo gullala$mrgdr. Sufi miitefakkirlerden bazileri hemin cereyanlarla maraqlanmrg, onlann miioyyon ideyalannr teblig, bezi miiddealanm tenqid etmigler.
Orta esrlorde exiler miixtelif ictimai mdvqe tuturdular. Menlelerin
verdiyi melumatlarda oxi kondlidir, tacirdir, etrafina miiridler toolamrg
sufidir, ilahiyyat alimidir, emirdir, qazidir ve elelxiisus senetkardr. Oxi
icmalanmn iizvleri bezi sufi tegkilatlan kimi nezir-niyaz hesabmt yagamu, iiz halal zehmetlen ile dolamrdrlar. Oxiler siinni mezhabinlr mensub saylsalar da fikir azadhEma, eqide serbestliyine pis baxntrrdrlar.
Obiilqasim Qiiqeyn axiliyin ideologiyasr - fiitiiwe (comerdlik) haqqrnda
s6z agarken yazu ki, onun nitnayendesi evinde yemek yeyen gaxsin
<ivliya, yaxud kafir olmasmm ferqine varmrr. Bu ideologiyanrn esasmda humanizm, ictimai baraberlik, sosial adalet durur: "Fiitiivye odur
ki, dziin edaletli olub, baqqasrmn da adaletli olmasrm teleb edisen".
Obllqasim Qiiqeyri "Tesewtif elmine dair traktat" ("Or-Risale fi
elm et-tosowiif'), ibn Orebi (l165-1240) "r"*" t"*r",i" C'elFfltuhat el-mekkiyye") kitablannda exilerin ideologiyasmrn lorhine
xeyli yer vermigler. Obuhefs Siihreverdi bu miivzuya a)mca esar hesr
etnig, melametilik vo qelenderilik haqqrnda miiteber fikirler siiyla,migir.
Daxilen salih emellerle me;lul olan melametilsr zahiren lizlarini
giinalkar giistorir, danlala meruz qoyurdular (melamet-danlaqr. Obuhefs Siihreverdi yazrr: "Melameti o kesdir ki, xeyiri izhar etnLir, geri
gizletmir. Bu o demekdir ki, melametinin damarlanndan semlmiyyat

6l

taamr tegmigdir. O dziinii sidq ile dolmltmuqdur". Heqiqi simalannr

gizlatmak melametiler iigiin esas prinsip sayrlr: "istemez ki, birisi
onun hhh ve emalleri ile tanrg ola".
$enet qaydalannr pozmaqda ittiham edilen qelenderiler dini ayinlara etinasrz yana$lr, namaz qrlmrr, oruc tutmur, rasmi adetlare riayat

etmirdilor.
Su{ilerden ferqli olaraq exilik, melametilik ve qelenderilik yalmz
praktiki seciyye dagryrrdr, nazari mesolelere niifilz etmir, idraki meqsada yQnelmirdr.

Sufilik vahid, yekcins talim olmadrlr iigiin onun vahid antologryasrndan, vahid qnoseologiyasmdan danrgmaq getindir. Buna gdre de
iimumiyyetle, sufizmin yox, miieyyen bir sufi miitefeklirin, yaxud

miielyen qrupa mensub sufi miitefekkirlerin diinyagdriigii, felsefesi

fi kir siiylemek miimkiindiir.

haqqrnda konkret

Sufilerin
dfinyagdrfisii

Sufilerin diinyagdriigiintn ya monoteist, ya da

bu va ya diger derecede panteist mezmun daprdrlrnr nazere alaraq, ilk niivbede, hemin miita-

fekkirlerin yaradrcrhfrnda "monoteizm" ve "panteizm" anlayrqlanm

ifade e{en terminlere diqqet yetinlmelidir. islamda, elece de miiselman sxolastlannln eserlerinda "monoteizm" et-tauhid termini ile ifade
olunur. fvltitedil sufiler bu terminin mezmununa bir qeder mistik iinstirler qatshlar da onu yene de "monoteizm" kimi baqa diigmi.igler. ifrat
sufilere geldikde, onlar et-tauhid terminini panteizm menasrnda anlamala gdhgmrqlar.
islapda et-tauhid "Allahdan baqqa ilahi yoxdur" ("La ilaheillollah'f) htikmii ile Allahrn birliyini iqrar etmekdir. Sufiler bu tebiri
deyigib, "Ondan bagqa O yoxdur"; "Senden bagqa Sen yoxdur";
"Manddn bagqa Men yoxdur" gekline salmrglar. Bu tedrici deyigmeler
panteist anlama yaxrnlaqmanr gtisterir.
Mii6dil sufitera g<ire insan iiz "men"ini itirib, Allahrn "Men"inda
viicuda gelir. Ctineyd Baldadi yazrrdr ki, "Haqq sene mexsus "sen"i
dldiiriir, dziine mexsus "Sen"i dirildir", "bilavasite Allahla birga mtivcud olursan". ifiat sufilere geldikde, onlar'Men"i hem Allah, hem de
insan ydrinda iglederek, "insan" ile "Allahr" eynilegdirmigler: "Meni
g<iren kes haqqt gtirmiiqdiir", "Menden bagqa ilahi yoxdur", "Sufi
Allahdrrl", " Men haqqam". Hellac insani tebiot ile ilahi tebiot arasrnda yalnrz yenilik ile qedimlik sandan ferq g<iriiLrdii.
62

"Panteizm" orta osr $orq miitefekkirlerinin aserlerinda adeten elhtlul (tecessiim) ve el-ittihad (birlegme) terminleri ila ifade edilir.
Ol-Hiilut ilahi tobiotin insanda tacessiim etmosini, insani tebietil ilahiye gevrilmasini gdstorir, ol-ittihad ise insani ve ilahi baglanlrcur birge mdvcudlufu demekdir. Ortodoksal islam ideoloqlan panteist filosoflan hem el-hiiluli (el-hiilul terefdarr), hem de el-ittihadi (ol-ittihad
terafdan) adr ile ittiham etrniqler.
Tedqiqatgrlar stiztin esil menasrnda panteizmin Yaxrn va Orta
$erqde XII esrin sonunda meydana grxdrlrnr giistarmi$lor. i.P.petmqevski yazrr ki, "XII esrin sonuna qeder sufizmin panteist fakefesi
haqqrnda deyil, yalnrz panteizme meyil haqqrnda, sufiler igerlsinde
panteist ohval-ruhiyye haqqrnda damgmaq olar; bele bir felsefe rrncaq
ibn Orebinin zamanesinden etibaren meydana grxmrgdrr". Sufizmde
panteist sistemi ilk dafa ibn Orobinin (l165-1240) igleyib hazrrhmasr
haqqrndakr miiddaa digar tedqiqat aserlerinde de sdylenilmigdir
Miihyidin Mahemmed ibn Oli ibn Orebi Cenubi ispaniyanrn Mursiya geherinde anadan olmuqdur. O, miikemmel tehsil gdrmtig, o J<ivrdeki miixtelif felsofi tolimlori riyranmigdir. Miitefekkir XII esrir sonlannda Sevilyadan garqa doiru soyahot etmi$, axrda Kigik Asiyaya
golib, Konyada ya$amr;drr. "Mekke fethlari" ("Fiituhat ol-mekkilye"),
iyirmi cildde "Quranrn tefsrn" ('"Tefsir el-Quran") ve "Hikmetlerir esas
monalan" ("Fiisus el-hikem") onun meghur kitablandrr.
Oslinde sufizmin panteist felsefesi ibn Orebiden hele yannr asrden ewel Azerbaycan filosofu Eynelquzat Miyanecinin (1099-1131)
osorlarindo dollun gekilde riz ifadesini tapml$dr. Onun telhninde
sufilerin panteist ideyalan ve peripatetik filosoflann tebii-elmi 1;6riiqlari meharetle birlegdirilir. Eynalquzat Miyaneci Allahr miivc,rdatrn
tizi.inde, onunla el,niyyetde bir baglanlrc saymaqla buraya yalnrz insani
ve ilahi baglanlrclan deyil, maddi ve monovi olan har ;eyi daxil enni$ir.
Orta esrlerde $erq peripatetizmi felsefi fikrin

c^_l::-i--.-.,,-_,
pertpatet'ktan

esasrnr, niivesini tegkil edirdi. Felsefe deyi-

larkan, ilk ntivbede, diinyevi elmleri tiziinde

XI-XI asrlordo miisolman iilkel rrinde
Obu Reyhan Biruni (973-1048), ibn at-Heysem (965-1038), ibn Sina
(980-1037), Behmenyar (993-1066) ve ibn Rtigd (1126-1198) elmi,
felsafi eserleri ile bager medeniyyeti xezinesili zanginlegdirm:,9ler.
Yaxm ve Orta $erq irlkelerinde tobiot$iinas alimlerin, m()ntiqgi
filosoflann yeti$mosinda ibn Sinanrn xidmatlori bdyiikdiir. Onun

toplayan bu telim yada diigiirdii.

63

Sagirdlori igorisinde miixtelif dlkalerin niimayendeleri vardr. Osas ders

kitabl[n alimin 6z asorlori idi. Monbalardo deyilir: "Elm 6yrenenler

her gece onun evinde yrlrgrrdrlar. Obuiibeyd "$efa" ("e9-$ifa") kitabrm, Masumi "Tibb qanunu" ("el-Qanun fi-t-tibb") kitabrnr, ibn Zilo
"iparqlar ve qeydler" ("at-iqarat" va-t-tenbihat") kitabrnt, Bahmanyar
isa "liasil eden va hasil olunan" ("al-Hasil va-t-mahsul") adh kitabr
n<ivbq ila oxuyardrlar. Dars siibh agrlana qeder davam ederdi".
Xl esrde ibn Sinadan sonra peripatetizmin - mentiq, metafizika vo
tobiet elmlerinin inkiqafi bilavasita Azerbaycan filosofu Obiilhesan
Behmenyann adr ile balhdr.
Atistotel eneneleri, peripatetik felsefe Yaxrn ve Orta $erq dlkelerinde pehmenyardan sonra da iiz inkigafinr davam etdirmiEdir. Peripatetizmb dair yeni-yeni eserler yazmaqla barabar, Aristotelin va onun
$erq (avamgrlannrn kitablan ayn-ayn madrcsolerde tedns edilir, genig
miqyasda yayrlrrdr.
A4erbaycanda peripatetizmin giirkemli niimayendeleri haqqrnda o

ddwiin felsefe tarixgilori qiymetli malumat vermiqler. "$arif ' leqebi

ile tan[nmrg $ihabeddin Marali texminen XI esrin sonlannda yagamtg
Azerbaycan filosoflarrndandrr. Onun "Dialektika" ("el-Cedel") kitabr
manti{a dair qiymetli vasaitlerden sayrlrr. Seyfeddin Amidinin
(l156-11233) "Dialektika elmine dair iimid qayesi" l"Gayet el-emel fi
elm-el-cedal") kitabr $ihabeddin Mara[inin asarinin gerhine hasr
edilmigdir. Azerbaycan fi losofunun "Dialektika" traktatrndan bagqa
alimler de behrelenmigler.
"isllam filosoflanmn tarixi" kitabrnda XI-XII esrlerde yagayrbyaratmrq daha iig azerbaycanh peripatetik filosof - Obuseid Urmavi,
Abdulla Urmevi ve Obusad Tebnzi haqqrnda ilk miihiim melumat
verilir. Zehireddin Beyheqi yazrr: "Obuseid Urmevi hikmet zirvasine
gatmrg filosof, edebiyyah derindan bilen nezm ve nesr eserlerinin
miiellif idi". "ilahi haqqrnda kitab" ("Kitab fi-l-ilahi"), "Mentiqe dair
traktat" ("er-Rrsale fi-l-mentiq"), "Evklidin kitabmdan birinci ve ikinci
meqal{nin 9erhi" ("$erh al-meqalete;m el-ula va-s-saniye min kitab
Uqlidis") onun eserlerindendir.
Abhulla Urmevi tobiot$iinas alimdir. Zehireddin Beyheqi onun
baresiqde yazrr: "Hekim Abdulla Urmevi Baldadda tebib, gcizel keyfiyyetli; yaxqr axlaqh filosof idi".
Obqsed Tebrizi haqqrnda da geniq melumat yoxdur. Onun I 123-cii
ilden bir qeder ervel Beyheq geherine sefer etdiyi malumdur. Obused

Tebrizi "hikmet, xiisusan felsafi kateqoriyalar sahasinda meghurdur',

deyen felsafe tarixqisi Azerbaycan miitafakkirinin yaradrcrh grndan
bazi niimunalor vermigdir.
Ondeliisda (ispaniya) yaqamrg ibn nUqd (Averroes) bir srra onjinal
elmi-felsefi aserlarin miiallifi olmaqla berabar Stagirit irsinin diizgtin
gerhgisidir. Ondohis filosofu igraqilik felsefesini teessiibkeg islam ic.eo_
loqlannrn hiicumlanndan qorumug, felsefanin de, geriatin de miidcaa_
lannr heqiqat saymrgdrr. O, felsefeni ..gerietin dostu ve siid bacrsr,,

adlandrrmrgdrr.
$erq peripatetiklari Aristotelin elmlerin tesnithtr nezariyyesine asaslanaraq dz saleflorin_
den aldrqlan felsafani nezari ve emeli olmaqla
iki hisseye biiliirdiiler. Birinci hissave meta_
fizika, tebiiyyat. va riyaziyryat, ikinci hisseya ise etika. manzil-moigar
meseleleri ve siyaset daxil edilirdi. Mentiqe geldikde, $arq peripatetiklari onu gah felsefenin nezeri va emali hisselarinden sonra tigincii
bir hisse zenn etmig, gah da nezari hissenin terkibina salmrglar.
Andronik Rodoslu miladdan awal I osrdo Aristotetin esarl:rini
miivzulara g6re diiztib negr etdirerkan Varlrq meselesine dair bir nega
kitabr "Fizika" kitabrndan sonra siyahrya almrg, ona ,.Metafiz.ika',
(herfen: "Fizika"dan sonrakr) sarliivhesini qoymugdu. Belalikle, r\ristotelin gah "Varhlrn baglangrclanna dair", gah ,,Felsefe,', gah .ilahi
haqqrnda elm", gah da sadace "Hikmot" adlandrrdrgr traktatlan ohato
eden kitaba "Metafrzika" deyilmesi tamamile tosadiifi olmu;dur. Hamin
traktatlarda ilk sebeb, ilk mahiyyet baresinde miicerred m[hakirralor
yiiriidnldnyrinden, sonralar bu mtivzuya tobiot liivqiindaki mese leler
kimi baxrlmrgdrr.
"Metafrzika" erebdilli felsefi odobilyatda hemin tabire l:rfan
mi.itabiq "Mabed at-tabie" ("Tebiatden sonrakr") termini ila ifade
edilmigdir. Lakin bezi $erq peripatetikleri metafizika m<ivzruiunda
yazdrqlan asorloro ba$hq qoyarken Birinci miiellimin tebinni saxlamrglar. Yequb Kindinin "ilk felsafe", Obuseid Urmevinin "ilahi haqqrnda kitab"r buna misal ola bilar.
$erq penpatetizmi ibn Sinanrn va onun gagirdlerinin osarlc,rinda
oziiniin dollun, miikammal ifadesini tapmrpdrr. Metafizika p:ripatetizmin sisteminde miihiim yer hltduEundan orta osrlorda filor;oflarr
qruplara b6lerken $erq peripatetiklanni metafizik filosoflar kimi

$arq
ieioatetirn
'sistini inin

65

sociyyolondirmi$lor. O dijw filosoflannrn va falsofo tarixgilarinin osorlerinfla metafizika miitloq varhq haqqrnda elm kimi teqdim edilir, ibn
Sina metafizikamn ali elm adlandrrldrlrnt qeyd edarkan giistonr ki,
burada aragdrnlan qeylerin mtivcudlu[u hissi olanlann materiyasr ile
baflr deyildir. Belo ki, onlan materiyastz ve herokatsiz tosowiira gotiririer, maselen, aql, varhq, vehdet, sabebiyyet, sebab elaqesi ve s. ibn
Sina pz fikrini aydtnlagdtraraq yazr ki, metafizika materiyaya va harokats zeruri suretde ehtiyac duymayan geylenn xaraktenni derk edir. Hem
da o peylarden bazileri materiya ita balh ola bilmez, meselen, aql ve
miitlgq gergeklik, bezilari ise materiya ve hereket ile brlege biler, ancaq
bu, zpmri olaraq onlann tebiatinden ireli gelmir, meselen, sababiylet
cisimde de ola biler, eql keyfiyryatinde de ola bilar. ibn Sinanrn fikrince, ali elmin miivzusu ayn-ayn geyler deyil, mehz miitleq varhqdrr.
BBhmenyann felsofi talimindo metafizika varhqdakr Eeylerin ewelincisine, itk sebebe giire olan elmdir. "Metafizikantn mdvzusu" traktatrnd6 deyilir: "Metafizika adr ile tantnmtq elmin m6vzusu mcivcudata
gdre mdvcuddur, motloblori ise qertsiz mtivcud olan varhqla olaqodar
geylerdir". Bu fikir "Tehsil" kitabrnda da iqrar edilir. Orada deyilir:
"Bu elmin m<ivzusunu biittin geylerin iimumi ceheti tegkit edir' O,
mdvcpd olana, yoni varhfa g<ire mtivcuddur".
Metafizikanrn miivzusu iiziiniin ehato etdiyi meselelerin iimumiliyine giire diger elmlerin mdvzusundan segilir. Behmenyar bununla
elaqedar olaraq yazr ki, tabiiyyat ve riyaziy'yat elmlerinde cismin va
kemiyyetin m,iivcudlufu meselesi tedqiq edilmir. Bele msseleler metafizikada ara$drnlrr. Diger elmlerin m<ivzulart bu elmin m<ivzusu iiqi.in
mahiy,yeta mexsus aksidensiyalardtr.

Azarbaycan filosofunun bu fikri Aristotelin felsefi konsepsiyasma

uyfundur. Birinci miiellim "Metafizika" kitabrnda yanrdr ki, oztizliiyiinde mrivcud varhlr ve ona xas olant tedqiq eden bir elm vardr.
Bu ehn aynca elmler adlananlardan heg biri ile eyni deflldir. Zira bagqa elmlerden heg biri iiz-<izliiyi.inde miivcud olanln iimumi tabiatini
tedqiq etmir, onlarrn hamrsr miivcudatln miieyyan bir hissesini <iziine
ayrnb gritiirerak hemin hissaye xas olam tedqiq edir, meselen, riyazi
elmler: Biz baglanlrclarr vo ali sebebleri axtardrlrmrz iigiin aydrndrr
ki, onlar har hansr <izii mtivcud olamn (physeos tinos kath, hauten) baglanlrclan ve sebebleri olmahdrr. Oger geylerin iinsiirlerini axtaranlar
hemin traglangrclan da axtanrlarsa, onda onlann axtardrqlan iinsiirler
66

na iso tasadiifi mdvcud olanln iinsiirlari olmahdrr. Buna gdra da i,ziizliiyiinda mrjvcud olamn iinsiirleri miivcud olmahdrr va tiz-<izliiytinda
mdvcud olanln ilk sabeblerini dark etmek bizim tigiin zerundir.
Metafizika elrninrn motloblorini tagkil eden gertsiz varhqla elaqalar
geylere geldikde, Obtlhesen Behmenyar giistorir ki, onlar miivcu,lat
tigiin ya n6vler, ya da aksidensiyalar kimidir. Behmenyann metafizikasrnda "varhq", "substansiya", "aksidensiya,', .,cisim,',,,materi1,a,'
ve "forma" anlayrglan geniq qerh edilir. Bir s6zla, metafizikada, filosofun dziinih dediyi kimi, "biiriin elmlarin mrihtac oldulu milqe(dimolor" ara$drnhr.
$arq peripatetizminda "a9a!r elm" - "tebiilyat" (,,ot-tebiiyyfrr",
yaxud "el-elm at-tebii", yaxud da "elm ot-tobio,,) termini Aristotel
falsefesindeki "fi zika" terminina mtitabiqdir. Birinci miieltimin fi zikasr hereket edan varhq haqqrnda va esas etibarile materiyadan pLyrr
m6vcud olmayrb, terifverile bilon mahiyyet haqqrnda elmdir. ibn Sina
buna uyfun olaraq "Bilik kitabr" eserinde yazt: ',Fizika ele haltar
haqqrnda elmdir ki, onlann tesewiirii materiyadan aynlrnazdrr. Bu elnin
miivzusu hissi cisimdir". Anstotelin teliminde oldulu kimi, arebrlilli
peripatetiklenn yaradrcrh[rnda da fizika sdziin en genig menasrnda
biitiin tobiot elmlorini, tobiat$iinashfrn felsefi maselelerini ifade edir.
Behmenyar "Oyani mtivcud qeylerin hallan" kitabrnda yalnrz
harekot eden varhq ve materiya ile ball mdhilyet haqqrnda dt:yil,
iimumiyyetle, "oyani mdvcud geyler" haqqrnda siihbot agrr, sebet, ile
notica arasmdakr miinasiboti etraflr nezerden kegirir, netice olan 1eylarin tedqiqini apanr.
Obiilhesen Behmenyann iyaziyyata dair baxtgr da Aristotelin va
onun $erq davamgrlanrun telimine uylundur. Oz salefleri kimi p da
yazndr ki, iyaziy"yatda miqdar cehetden cismin kemilyetinin hr.llanndan behs edilir.
$erq peripatetiklerinin sisteminde varhq haqqrnda talim metafiztka
vo tobiiyyat qisimlerinde, idrak nozeriyyesi tebiiyyatrn son hissalerinde
vo montiq qisminde aragdrnlrr. $erq peripatetiklerinin fikrince, va ga
montiqi tanf etmok miiLrnkiin deyildir. "Tehsil" kitabrnda deyildiyi l:imi,
o, teserwiirde daha ilkindir, zira onun iigiin ne cins, ne de ferqlenq,inci
alamat vardlr. Bir s<izle, varhlt tanrdacaq daha ilmumi bir gey yo1:dur.
Bu mtiddea ibn Sinanrn varhq talimine uylundur. "Bilik kitabr" osarinda deyilir ki, varhq aqlle torifsiz vo tesvirsiz derk edilir. Onun cinsi
67

vo ndvii olmadl$ndan torifsizdir, giinki ondan daha imumi bir gey miivcud deyildir. O, tasvira de gelmir, giiLnki her geydan daha artrq molumdu'
Her qeyin ilkin esasr, baglanlrcr hesab edilen varhq dz-tizliiyiinde
agkpr oldu$urdan $erq peripatetiklorinin reyince. onu yalnrz tiziina
grirp anlamaq lazrmdtr. Behmenyann fikrine esasen varh[rn mentiqi
teriiinin yoxlulu iiziinden onun garhinde goxlan sehve yol vermigler.
Fil<isofa g<jre, hemin gexsler varltprn real gergekliyine onun tesir eden
ve qesirlenen olmasr baxrmrndan yana;drqlan iigiin meselenin mahiyyetipi aga bilmemigler. Zira tesir eden vo tosirlonon Seylor mdvcudatm
qisimleridir. Mdvcudat tosir edon ve tesirlenen geylerden daha arttq
derocede melumdur.

$erq peripatetiklerinin antologiyasl mdvcudatln mortebolarinin

vahid baglan[rcdan, ilk sebeb olan varhqdan meydana gtxdtltnt tesdiqloyen neoplatongu emanasiya nezeriyyesine esaslanrr. Orebdilli
peripatetikler bu nezeriyyeni eynile tekrarlamamrg, onu <iz telimlerine
uyEun sokilde iEleyib hazrlamrqlar. $erq aristotelgilorinin emanasiya
nezeriyyesi neoplatoniklerin emanasiya nezeriyyesinden istor termi-

nologiya, isterse de mozmun etibarile bir sra cehetden ferqlenir.

Mesleten, Plotinin felsefesindeki "vahid" anlayqr Farabi, ibn Sina ve
Behlnenyann eserlerinde esas etibarile "vacib varhq" termini ile verilir. Yaxud neoplatongulann "iigliik" ("triada") anlaylgrna vahid, eql ve
nefs daxil oldulu halda, erebdilli peripatetiklerin "iigliik" ("el-salus")
anlalrgma eql, nefs ve cisim daxildir.
$erq peripatetiklerine giire, vacib varhq, ilk sebeb tiziinii anlayan
eqli {,arhqdrr. Onun 6z-tizliiyiinde olan eqlinden zeruri suretde ilk eql,
yeni ilk natice hasil olur. "Bu netice tek mahiyyetdir, besitdir, giinki
yegahe sebebden zeruri surotde meydana grxmrgdr. O, xalis, basit bir
eql dlmahdrr". Bununla bele, peripatetik filosoflann fikrince, bu ilk
noticeds iiQ cohota giiro - onun ilk sebebe, tiz mahiyyetine ve iiz
imkafrna nisbete gdre goxluq vardtr. Bunun sayesinde ikinci eqlden
flgiingii eql, giiy sferasrnm nefsi ve giiy sferasmrn cismi meydana gxmrg, imanasiya bu qayda iizr6 onuncu eqlin (Ay sferasrmn feal eqlinin), iinsiirler aleminin ve insan nefslerinin meydana grxmasrna qeder
davarp etrnigdir.
A,zerbaycan, iimumiyyetle, $erq peripatetikleri idrak prosesinin hissi
ve eqfi olmaqla iki merheleden kegdiyini gcistermigler. Onlar idrakrn her
iki formasrnr izah ederken o driwdelazan mrg yiiksek ekni nailiyyetlera

arxalanmlg, miihitn qnoseoloji meselelerin qoyuluguncLa ve hellinda

esason Birinci mr-rellimin - Aristotelin eserlerine istina(L etmi$lar.
$erq peripatetiklerinin $orq nezeriyyesi ortodoksal sxolastlann
telimine zidd idi. Bele ki, miitekellimlar idrakda ister hissin, isterse de
eqlin qiiwesine inamsz baxmrg, onlara giibhe ile yanaSlmglar. Meseleq Obuhamid Qezali "Yamlmadan xilas eden" (..e1-Miinqiz min eddalal") traktatmda yazr: "Hissi melumatlara inam haradanC[? [Hisslerdenl en qiiwetlisi g6rmedir. Budur, k<ilgeye baxdlqda or,u torponmaz,
dayanmrg gdriinon ve hereket etmediyini iddia edirsen. Ancaq tecriibe ve miqahide ilo bir saatdan sonra bilirsen ki, o, heroket edir, <jzii
de keskin srgrayrgla deyil, te&icen, zotto-zorro, dayanmadan hereket
edir. Habele ulduza baxdrqda onu dinar boyda kigik g<ir.irsen. Ancaq
hendesi deliller gtisterir ki, o, 6lgiide yerden biiyiikdiir Bagqa hissi
molumatlar da onun kimidir. Hakim Hiss <iz htikmiiLnii verir, Hakim
Oql ise onu tekzib edir, miidafiesine he9 bir yol qoyn.adan ondakr
yalanr iize grxardrr.

Hissi melumatlara da inam itdikde diigihdiim: ..Belke yalmz eqlin

malumatlanna inanmaq lazrmdrr? Axr, onlar aksiomlardan ibarotdir.
Meselen, deyirik: "Ugden on goxdur", "inkar ve iqrar vahid geyde bir
yere srla bilmez", "Vahid $ey hem meydana grxmrg, hern de qedim,

hem miivcud, hem de qeyri-mtivcud, hem vacib, henr de qeyrimiirnkiin ola bilmez".
Bu zaman hissi melumatlar deyir: 'Neye g<ire eminsen ki, aqli
molumatlara inamrn hissi melumatlara inamrn kimi deyildir? Sen bize
inanmrgdrn. Sonra hakim Oql gelib bizi tekzib etdi. Ogel hakim Oql
olmasaydl, bize inanmaqda davam ederdin. Belke, eqli irbakm arxasmda da bagqa bir hakim var. Hakim Oql meydana grxrb his sin hiikmiinii tekzib etdiyi kimi, o da meydana grxrb aqlin hdkmiinii tokzib eder,'.
Obuhamid Qezalinin hissin ve eqlin htikmlerini giibhe altrna almaq
cehdi peripatetikler terefi nden tekzib edilmigdir.
Belelikle, gerq peripatetikleri, o ciirnleden )fl-XII esrler-de yagamrg
Azerbaycan peripatetikleri maddi alemin derk olunmasr mesalesine
miisbet yanaSmrglar. Hemin filosoflann filaince, insan biitiin bilikleri

hissi ve mentiqi idrak yolu ile yalmz xarici alemin tesiri a.ltrnda elde
edir, zira xarici alem idrakrn yegane menbeldir. $erq peril:atetiklerinin idrak nezeriyyesi orta esrlerde yaxtn ve Orta $erq iilkelerinde
spektisizme ve aqnostisizme qargr miibarizede b<iyiik rol o,rnamrgdr.
69

frl"ntiq etrj'ti t"9"r folsefosi tarixrnde iki istiqametde inkigaf etmigdir. Onlardan birinin menbeyi qedim )unan montiqlndon, xiisusen Aristotel mantiqin{en, digarinin menbeyi hind mantiqinden ibaretdir. Yunan
mantiqi sonralar Awopa ve miiselman $erqi <ilkelarinde, hind mantiqi ise
Qin, Yaponiyal, Tibet, Monqolustan, Seylon ve ihdoneziyada yayrlmrqdf.
Miiselmadlar arasrnda mantiqin geniq intigar tapmasr qedim yunan

felsefesinden mdvcud kitablann ereb diline terciimasi ile bilavasita

elaqedardrr. Lakin miiselman $erqi 6lkelerinde hind mantiqi sopkisinde yazrtmri traktatlar da vardrr.
Orobdilli peripatetiklerin mentiqi biitdvliikde Birinci mi.iellimin
"Orqanon". "Poetika". "Ritorika" ve Porfirinin "isaqoqe" eserlerine
istinad edir. fakin $erq filosoflan dz seleflarinden aldrqlan mentiqi
sadeca olaraq tekrarlamamtg, onu yeni mliddaalarla zenginlegdirmigler.
$erq perif,atetiklerinin eserlerinde mentiq hem elm, hem senet,

hem de alet kimi seciyyelendirilmigdir. Fikirleri dlgdnyfi iigiitr onu

tarazi de adlandrrmrglar. Obunesr Farabi yazrr ki, mentiq seneti eqli
kamillagdire4, idrakda insanr diizgiin yola, heqiqate yiinalden, onu yamlmadan qoruyirn, sahve yol verilib verilmediyini yoxlayan qaydalar macmusunu 6yrddir. ibn Sinaya giira, mantiq ele bir elm, yaxud senetdir
ki, onun vaqitesile zehnin malumdan mechula kegmeyinin miixtelif
yollarr aqkar edilir. Behmenyara geldikde, o <iz seleflerinin baxrglannr
inkiqaf etdirmigdir. Azarbaycan filosofu yaztr: "Mentiq haqqrnda deyile
biler ki, o, tmumiyyetle elmin bir hissesidh, giinki mechulu arayr;
deyile biler fi, o, aletdir, giirki dziinden bagqa (elmlerde) tetbiq edilir.
Demeli, meptiq alot olduEuna gtire ondan daha iimumi bir anlaytg,
"elm" anlay;pr onun predikatr olur. Bu ona benzayir ki. miieyryen insan
"insan" old guna giira dziinden daha iimumi bir anlayrg, "canlt varltq"
anlayrgr onuh predikah olur, deyilir: "insan canh varhqdr".
Bahmeqyarrn fikrince, aletin (metodun) dzii de "elm" anlaytqma
daxildir. Bur menada, mentiqin iimumiyyetle elmin hissesi olmasr ila
alet olmasr drasrnduk, ferq biri daha xiisusi, digeri daha iimumi iki anlayrq arasrndakr farq kimidir. Miieyyen bir elmin aleti olan gey iimumiyyetle, elmirl bir hissesidir, eksine deyildir.
$erq pegipatetiklerinin, o ciimleden Ibn Sina ve Behmenyann telimrnde merltiqin miivzusunu hissi qavrayrgm verdiyi melumatlardan
sonra qazar[lan anlayrg va miiddaalar, onlann tebirince, "ikinci aqli
melumatlarP' tegkil edir. "Tehsil" kitabrnda deyilir: "Mentiqin miivzu-

suna goldikda, o, birinci eqli anlayrqlara istinad eden ikir[ci aqli melu-

matlardr. Bu, mtitloq suratde aqli anlayrg cehatden de1it, melumdan

mechula gedib grxmalr temin edon keyfiyyat cohatdendlr".
Bu f*ir "izahat" kitabrnda eynile iiz eksini tapmrldrr. Obunasr
Farabi kimi Behmenyar da mantiqi qrammatika ve eruz iia tutugdurub,
onlar arasmdakr uylun ve ferqli cehetleri gristermigdir. ' Tehsil" kitabmda deyilir ki, mantiqin anlayrga (diigiincaye) nisboti qrpmmarikanrn
stize ve eruzun geira nisbetidir. Bununla bela, Azerbaycan filosofu yazrr:

"Sallam fitret ve saglam ziivq qrammatikant vo oruzu iiyrenmeden

kegina bilse de, insanrn fitri qabiliyyoti alrl iglatmekda Ssas etibarile
bu aleti qabaqcadan hazrrlamala mtihtacdrr".
Hind mentiqi baghca olaraq felsefi disputlan ifader edt. Onun
yaradrcrlanndan biri Vasubandhu (420-500) olmugdur. "B(iyiiklerin en
bdyuyu", "ikinci budda" leqebi ite gtihret tapmrg Varpubandhu iig
montiq traktatlnln miiellifidir. Onun gin dilinde natamain tarciimasi
saxlamlan "Disput aparmaq seneti" esari daha meghurdu!. Miiselman
$erqi alimleri arasrnda yayrlmrq hind mentiqi sepkisindeJki eserler de
<iz adlanna g6re Vasubandhunun "Disput aparmaq seneti" kitabrnrn
adrna uyEun gelir: "Miibahiso etmok qaydalan" ("Adah el-behs"),
yaxud "Disput aparmaq elmi" ("Elm el-miinazare").
Qeyd etmek lazrmdrr ki, yunan montiqi kimi disput aparmala dair
talimi do hom peripatetik filosoflar, hem de feqih-miitekellimler dyranmig, bu barede eserler yazmrqlar.Xll esrde hemin sahedel on mo$hur
osor $omsoddin Semerqendinin "Miibahise etmak qayda.larr" kitabrdr. O, iig fesilden ibaretdir: l) teriflare dair,2) miibahiser;rn qurulugu
vo 3) segilon moseleler. $emseddin Mehemmed ibn Oqraf ,semerqendi
bu kitabdan elava, "Mizan terezisi" ("Qustas al-mizan" ) ,te '.Sehifeler" ("es-Sehaif') adh eserlerin miiellifidir. "Mizan terezibi" enenevi

montiqo aid olub bir miiqaddimeden, "Teserwiirler" va 'lTesdiqler"

adh iki meqaleden ibaratdir. Hacr Xelife g6starir ki, "Mizrpn terazisi"
Siracaddin Urmavinin "Nurlann doguglan" asannln Qiitboddin Razi
terefinden gerh edildiyi [slubda perh edilmiqdir. Miialtili namalum
olan bu qerhin hecmi de "sirleri igrqlandrrmalar" traktadntn hacmi
qodordir. Giiri.indiiyii kimi, $emseddin Semerqendi hem lrunan, hem
de hind mentiqi sepkisinde eserler yazmrgdrr. Demeli, onun, elace de bu
miivzuda yazan erabdilli bagqa alimlerin yaradrcrhgrnda iJ6i mi.ixtelif
sistemli montiq talimi bir-birine qargr qoyulmamrq, eksine, birinin
digeri ila tamamlanmasr aspektinde iglenib hazrrlanmrgdrr.
'7t

"Miibahiso etmek qaydalarr" kitabrna Azerbaycan filosoflan da

deyerli qarhlel yazmrqlar.
Behmanyar polernik maktublanndan birinde felsefi fenlerin Ibn
Sina tarefinddn verilmiq tosnifatrna tanqidi yanagmrgdrr. O yaztrdt:
Canabrmrz $e!x Reis ibn Sinanrn "Tebirince, felsefe nazeri felsefoni
ve amoli felsefani <iziinda birlegdirir. Onun fikrince, emeli falsafode
da nezar va irlrak vardrr. Demoli, onlann her ikisinin qayesi idrakdrr".
Filosof ti4 miiellimine etiraz ederak bildirirdi ki, "ameli felsafa
amaldir, nezar deyildir. Bu masalodo evvolki ve sonrakt filosoflar da
hemraydirler'F.

Omeli falbefeni hem exlaqi xeyirxahhq, hem de onu 6yrenen elm

ibn Sinadan ferqli olaraq Behmanyar emeli felsefeni yalnrz
exlaqi xeyirxphhq menastnda gerh edirdi. Tehsil kitabrnda deyilir ki,
felsefe (hikmet) insan nefsinin elm va emel cahotdan ciz mi.imkiin
kamilliyine g[dib grxmasrdrr. O, elm ile mtivcud geyleri oldulu kimi
taselwtir edirJ anlayrr, hilkmler verir, neticaler gtxanr, emol ile iiziindo
edalet va fezhletli verdig adlanan xasiyyat hesab edile bilir.
XI-XII eprterde yagamrg diger Azarbaycan peripatetik filosoflart
Obusad Tobriizi, Abdulla Urmavi ve Obuseid Urmevi de nezari falsafi
meselelarle Uarabor ictimai-siyasi vo etik fikirlar iroll siirmiigler. Onlar
eqli yetkinlik, dolruguluq, dostluq, soxavat ve tavaziikarl[r yiiksak
qiymetlendirinig, hemin insani keyfiyyetlenn eksini keskrn pislemigler'
Qazanrlrprq brliklerden heyati ve exlaqi netice grxarmapr, Behmenyar ki4, Abdulla Urmevi de t6vsiye edirdi: "Elmlen <iyanib
yadda saxlamaq yera toxum sepmek kimidir, menalan diigiinmek isa
toxumlan suvarmaga benzeyir". Abdulla Urmavi yoxsul olub insanlarla
dost kimi yatamagr, varh olub diigmen kimi yagamaqdan iistiin tuturdu
Tabiet dtmleri ile bilavasite qaynayrb-qangdrfr iigiin peripatetik
felsefe gergpk heyatla daha yaxrndan bafh idi. Obuseid Urmevi terkidiinyahla qpbahat kimi baxaraq yaztrdt: "Zahid insanllq suratindan
qrxmls va insanlara nifiat basleyir".
$erq peJipatetiklori feodal cemiyyatinin sinfi quruluqunu miieyyenlegdirmaya tegebbiis gtjstermi$lor. Obuseid Urmevi o ddvrda insanlann iiq - ypxan, a;a!r ve orta silko bdtiindiiyiinii qeyd edir: "Yuxart
terefher cefletden baqgrdrr, agagr terefher cehetden tabedir, orta torofdan olanlarpan har biri bir cahetden baggr, diger cehetdan tabedir".
Orabdilli peripatetiklarin aserlari yalntz Yaxtn ve Ona $erq dlkalerinda deyil, etaca de Qerb dlkalerinde yayrlmala baglamrgdrr. Hemin
sayan

osarlordan bazilori Awopamn miixtalif qerb dillarine terciime olunmug,

orada felsafi hknn, habela tebiet elmlerinin inkiqafina teIan vermigdir.
Peripatetizm vo sufizmin panteist felsafesi ila yanagr.

i .,.,
tsraqtt't{
XII esrde mtselman garqinda lqi.ir[cii bir elmi-

falsofi tolim - igraqilik meydana geldi. Azerbaycan Frlo[ofu $ihabaddin Yehya Siihrevardinin yaratdrgr bu telimin ayn-ayr idpYalan Qadim
$erq ve Qadim Yunamstan falsefi fikrina gedib glxrr. lBir manbada
igraqiliyin banisi haqqrnda deyilir: "O tiz falsafasinda silbii lulduzlara
sitayig eden) yunanlardan va mocusi farslardan behrelenrfrigdir". $ihabeddin Siihreverdi Qedim $erq alimlarindan Cemasif, Bozorgmtihr,
AEasazman, Hermis ve bagqalannt yiiksek qiymatlan<f irmig' qadim
yunanlardan Empedoklu ve Pifaqoru azman filosoflar. bikmat diihalan
saymrg, Platonu "fatsofanin reisi" adlandtrmrq ve onla:frn fikirlanna
dijne-dcina mtraciat etmiEdir.
$ihabeddin Si.ihreverdinin va onun davamqtlanrun pellpatetik mdvzulara mentiq, metafizika ve fizikaya (tabiiyyata) xtisu:li eserler hesr
etrnelen onlann aristotelizmdan kifayot qodar bohrolonm,plarine parlaq
misaldr. igraqiliyin banisi bezi meselelerda peripatetizme tpnqidi yana5sa da, Aristotelin adrm Birinci miiellim kimi homi;o ehtirdr.lla gakmi$ir.
igraqiliyi qermetilik, habele ismaililitr, niiseyrilik vrl bagqa mezhoblor, tolimlor ile elaqelendirenler de olmugdur. igra<[i filosoflann
yaradrcrhlrnda sufizm cereyantnrn tesiri btiyiikdiiLr. Tesrpdiifi deyildir
ki, bezi mtiallifler igraqitiyi sufi telimi kimi seciyyelandihnigler. Igraqilik felsefesinin ideya manbelarinden danrqarken neo[llatonizmi dn
plana geken tedqiqatgrlar da vardr.
Qeyd editen tesirlere baxmayaraq igraqi filosoflar d:p seleflarinin
m6vcud fikirlerini sadece olaraq tekarlamamrg, ister anfoloji, isterse
de qnoseoloji meseleleri araqdtrarken bir srra yeni fikifler, miilahizeler ireli siirmiigler. igraqitik miihiim felsafi probleml[rin izahrnda
ewelki fikir careyanlannm demek olar ki, hamrsrndan ferqlenir, bagqa
siizle. ayn-ayn mosalolorin qoyulupunda ve hellinde burada riziinamexsusluq duyulur.
Miixtelif tolimler arasrnda yaxtnltq, birinin digerind$n behrelenmesi ile yanagr, agrq ideya ixtilaflan da vardr. Bu hal miittlkellimlar ila
peripatetiklerin qargrhqh mitrasibetlerinda daha keskin,,.akil almtqdt.
Bir sra ciddi mesalelerde mtitedil sufiler miitakellimletle, igraqiler
ise peripatetiklerle hamfikir olurdular.

Obuhami{ Qezali mentiq va felsefi istilahlardan, prinsiplerdon istifado etmasino baxmayaraq <iz esarlarinda Farabi, ibn Sina vo onlarrn
ardrcrllanna {u.g, 9,**,9, peripatetik felsafenin asasslzltElnl siibuta
yetirmeya gallrqmrgdrr. O, peripatetik fanlere sxolastika mdvqeyindan
yana$araq, onlann her biri [zarinde xiisusi dayanmrgdrr. MiiLtokellim
diinyevi elmlbrin dini elmlerla baflrhlrnrn olmadrftnr siiylemigdir.
Meselen, o, ']Yanrlmadan xilas eden" traktatlnda riyaziyyat haqqrnda
yazr: "Riyazi fanlerdan heq birinin dini emrlorla ne inkari. ne de iqran
menada alaqasi vardrr. Oksina, riyaziyyat siibutlu g6steriglardir ki, baEa
diigiildiikden sonra inkar edile bilmez".
Obuhami{ Qezali iyaziyyatrn dina iki zereri oldufiunu qeyd edir.
Onlardan birl budur ki, riyaziyyai dyrenmig kes ondakr stibutlann
aydrnhlrna hgyran qahb, filosoflara ralbet besleyir, bagqa felsefi elm-

lerin da bu cir ciddi asaslandrnlmasrna inanrr. Hemin kes filosoflann

kafirlikda te(sirlandirildiyini giirdiikde filosoflara haqq qazandrnr ve
<izii da dinsiz olur.
Miitekelljmin nezerinde riyaziyyatrn dine ikinci zeren bundan ibaratdir ki, islarmn cahil dostu (hanbeli feqih) dine kiimek gristermeyi
felseh fenlerln inkannda gtiriir. O, hotta filosoflann dedikleri real hadiselera de islqm adrndan qargt grxrr. Neticede cahil feqihin stjziine dini
miiddea kimi baxrldr[rndan felsefaye relbet, dina ise nifiet yaramr.
Obuhamid Qezali bagqa peripatetik fenlari de bu qayda rizre gtizden kegirir, gnlan dyrenenlerin dine zidd mdvqe tutacaqlannrn labiidliiyiinii stiylayir.
Miitekellim tebiiyyatda filosoflann sebebiyyet haqqrndakr teliminin dini eqidpye zidd olmasrnda israr etmig, en gox ise metafizikamn
tenqidi iizerinde dayanmrgdrr. "Yanrlmadan xilas eden" traktahnda
deyilir: "Metafizikaya geldikde, filosoflann ekser yanrlmalan mehz
bundadrr". Opuhamid Qezali "Filosoflan tekzib" (..Tehafiit el-felasifa,,)
aserinde diinyanrn qedimliyini. maddi alemin, zamamn vo hareketin
abediliyini d<iylediklerine gdre, timumiyryetle, bu ciir iyirmi felsafi
meselede ditrre miivafiq miivqe tutmadrqlanna gtire peripatetik filosoflan kaskin tqnqid etmigdir.
Sufilorin mritedil qoluna mansub Obuhefs Siihraverdi de peripatetizme qargr {xrna qoqulmugdur. ibn Riiqd Obuhamid Qezalinin "Filosoflan takziP" osari oleyhino "Takzibi tokzib" ("Tahafiit at-tehafiiLt")
haktatrnda ve $ihabeddin Sihrevardi "Filosoflann giiriiglari" ("Oqaid
74

ol-hiikoma") traktatnda peripatetiklere haqq qazandrrmlSlar. Dini falsafa ila elmi felsafe terefdarlan arasrnda geden bu ideya miibarizesi
sonrakr asrlarde daha da giiclenmiqdir.
Qeyd etmok lazrmdrr ki, bu dowda $arqdan ferqli rplaraq Qerbda
yalmz dini elmler tiyrenilirdi. Diinyevi elmlar qadagan ohhnrnugdu, elmi
felsafe miivcud deyildi. XI esrin sonlannda ispaniyanrn Toledo goherinin iglahndan (1085), Sicitiyanrn tam tutulmasrndan 1 l,f9l I ve Yerusalimin siiqutundan (1099) sonra awopahlar orabdilli elmlen iiyranmek
imkam qazandrlar. Riyaziyyat ve astronomiya elmleri A yropaya mehz
Ispaniya vasitesile kegmigdir. XI-Xll asrlerda yal[udi alimleri
di.inyevi elmlere v9 felsefeya dair bir stra miihiim trai<tatlan erebcaden latm dilina gevirib Avropa tilkelerinda yaymrqdrl:p. $arq alimlerinin, filosoflannrn eserleri, habela Platonun, Aristotblin va bagqa
yunan filosoflannrn kitablanna onlann yazdrqlarr gerhliir ile berabar
antik elmi-folsafi irsin 6zii da latrn diline arebcaden tarcijma edilmiqdi.
Qiinki o zaman hemin elmi-felsefi irsin yunanca esli itmiq oldulundan
nezere gelmirdi. Torciimo odabiyyahnrn yayrlmasr kptolik kilsasi
terafinden ciddi miiqavimetla qargrlanrrdr. G<irkamli ingilis qarqgiinasr
U.M.Uott "Orta esr Awopasrna islamrn tesiri" kitab[nda yazrrdr:
Orebdilli alimlerin todqiqatlan, osorlen tam halda gtiz iiniina geldikda
aydrn olur ki, onlar olmasaydr, Avropa elmi va felsafesl bela siiretla
inkigaf ede bilmezdi. Orebdilli alimler yunan fikr-inin sadoce otiiriiciileri deyil, ham de esil daqryrcrlan idrlor. Onlar axz etdiklari elmleri
neinki canh saxlamrqtar, habele onlann diapazonunu ger[iqlandirmigler. Awopahlar qabaga getmak iigiin en ewel. miimkiin glan har Eeyi
arabdilli alimlardan tiyrenmali olmuglar.
Maraqhdrr ki. o dtivrde Hindistanda diinyevi elmler 'fereqqi etmig
olsa da diinyagdriiqi.i elma yox. dina esaslanmrqdtr. Obureyhan Biruninin xabar verdiyi kimi, brahman in-kvizisiyasr hind miiLtefibk]<irlarini iiz
kegflenne dini boya vernoyo mecbur edirdi.
Belelikle, XI-XII asrlerde beger falsefesi tanxi Azert,aycan, iimumiyyetle, miiselman $erqi filosoflannrn sayesinde elrri felsefaden
xali olmamrgdrr. XII asrde $orq peripatetizmi, panteizm ve igraqilik
diinya felsefi fikrinin inkigafinda zirvalerdir.

75

OBULHASON BOHMONYAR
Obiilhesen Behmehyar Merzban oflu $erq
penpatetizminin gdrkomli niimayendelerindendir. Aragdrrmalardan sonra bu qenaate
gelmek olur ki, o, X asrin sonlannda tovelliid tapmrgdrr. Hemin tarix
$arti olaraq 993-ci il giistarile biler. Orta esr miialhfleri Behmenyann
"Azerbaycan dlkesinden", yaxud "Azerbaycanh" ("el-Azarbaycani")
oldulunu ya4nrplar. ilk menbelerde o, atofparest (macus, zordiisti)
sayrhr. Bezilepi isa onun islamr sonradan qebul etdiyini sdyleyirler.
Manbelenilo Bohmonyar Merzban oflunun Kiya (hakim, ba]radrr)
adlandrnlmasrl onun hakim olan merzbanh ailesine mensublulunu
Hayat va
yaradrc tSt

gdstarir.

Azerbaycan filosofu $erqin ensiklopediyagr alimi ibn Sinanrn en

gtirkemli gagiidi ve davamgrsrdr. Onun iiz miiellimi ile ilk g<iriiqii haqqmda yazularr Bir defe ibn Sina demirgixanada olarken Behmonyar
oraya gelib ofl isteyir. Demirgi deyir: "Qab getir, igarisine od qoyub
apar". Behmeinyar ovcuna bir qeder torpaq t6kiib deyir: "Odu bu qaba
qoy". Behmenyann derrakesini giiren ibn Sina onu tiziine gagird giitiiriir.
Behmenypr parlaq istedadr ve gahgqanh[r ile ibn Sinamn derin
relbetini qazanmrgdr. Mtiellim sonralar <iz gagirdi haqqrnda iftixarla
yazndr: "O mbne oluldan artrq isteklidir. Men ona telim-terbiye vermig ve bu so\.iiyyoyo getirib guarmrgam".
1023-cii ifden qabaq Behmenyann ibn Sina ile Hemedanda olmasr
melumdur. Sonralar ibn Sina bezi yaxm adamlan ile isfahana gedarken Obtilhesdn Behmenyann onlarla birlikde olmasr xeber verilmir.
Qox giiman ki, ibn Sina Olaiidddvlenin sarayrnda yaga&lr d6vrde
Azarbaycan filosofu ondan uzaqda olmug, buna giire de onunla mektublaqmaga baglamrgdu. Miiellimle gagird arasrnda geden miibahiselere hesr edilrdig mektublardan bezilerinin mezmunu onlann teqriben
XI osrin otuzpncu illerinde yazrldr[lnl gdstarir.
Obiilhesen Behmanyann tiliim tarixine geldikde, o, ayn-ayn miiellifler tarefindbn gah 1038-ci, gah 1065-ci, gah 1066-cr, gah da 1067-ci
illere isnad verilmigdir. ilk menbelerden grxrg edib, doqiqlegdirmeler
aparanda filogofirn 1066-cr ilin ortalannda <ildiiyiinti s<iylemek olar.
Obiilhesan Behmenyar ibn Sinadan sonra otuz iljen bir qeder az
dmiir si.irmiigdiir. $erq peripatetizminin XI asrin ortalanna aid merhe-

lesi bilavasite onun adr ile bafhdrr. ibn Sina enanelarini qoruyub saxlamaq filosofun iizerina ciddi va masul vazifeler qoyunlu. O var qiivvesini asirgemaden aristotelgi falsafanin ireliye doln-u irlkiqafinr temin
etmeli idi. ibn Sina vaxtile belke da bu iimidle seviml gagirdi Behmenyar haqqrnda yazmrgdr: "Onun axr golib monim Yprimde olmasrna bir gey qalmayrb".

Azerbaycan filosofu iiz yaradrcrhlrnda Ibn Sinanrn eserlerinden

iqtibaslara genig yer vermig, mi.ielliminin ideyalanmn da[ra artrq derecede tebliline galgmrqdt.
Monbelerde ve mexezlerde Behmenyann aserlerindpn aqalrdakrlar giistarilir: "Tehsil", ("at-Tehsil"), "Mentiqe dair zinrbt" ("az-Zina

fi-l-mentiq"), "Gtizellik", ("el-Behce"), "Saadet" (es-Saade"),

"Musiqi kitabr" ("Kitab fi-l-musiqa"), "Metafizikan[n mdvzusu"
("Maudu elm ma bad et-tebie"), "Mrivcudattn merteboleE" ("Maratib
el-maucudat") ve b.
"Tehsil" Bahmanyann yaradtcrhfrnda xiisusi yer tut[r. Filosof bu
eseri dayrsr Obu Mensur Behram ibn Xuryid ibn izedyara thaf etrnigdir.
Onun erab orijinahnrn miixtelif illerde k<igiiriilmiig alyaitmast niisxolari Rampur, Tehran, istanbul, Vatikan, Qahire, Londog, Beyrut ve
diinyanrn bagqa geharlerinin kitabxanalannda, alyazmalar\ fondlannda
sa.rlaruhr. "Tehsil" ilk defe 1971-ci ilde Tehranda gap e,[ilrniqdir.
Behmenyar ibn Sina ile apardr[r miibahiselar neticerfinde yazdrlr
bu eserin quruluguna 96ro "Bilik kitabr"na, monalamtn elpatesi sandan
iiz mflelliminin biitiin osarlorine miivafiq geldiyini miiqedpimede qeyd

edir.'Tehsil" eseri "Mentiq" ("el-Menliq"), "Metafizika" l"Elm mabad

ot-tobio") ve "Oyani m6vcud qeylerin hallan" ("Ohrlal eyan almaucudat") olmaqla iig kitabdan ibaretdir. Buntar $erq peripatetizminin
esasen nezeri hissesini ifade edir. Miiellif burada Aristopeldan bagqa
Empedoklun, Evklidin, Sokatm, Platonun ve antik d6wiin ,tiger neheng
alimlerinin adlannr gekmiq, onlardan iqtibaslar gatirmitdih. O, miihiim
folsafi problemlerin qoyulugunda ve hellinde ibn Sinanrn eserlerinden, iimumiyyetle fikrlerinden genip be}rrelenerak miiellirprinin yolunu
ardrcrl davam etdirmiEdir.

"Tehsil" orta esrlerde mentiq, metafizika ve tebiiyyatr iiyranmek

iigiin miihiirn manbelerden biri olmuqdur. G6rkemli ereb fiklsofu Obdiilletif Bafdadi ( l 163- 1231) peripatetizme dair bagqa osorlol'lo yanagr bu
kitabdan tohsil aldrlrnr xtisusi qeyd etmiqdir. "Tehsil" felsofi biliklerin

oyranitmesindB lazrmllhgrna va mo$hurluguna giiro hele o j<iwde areb

orijinahndan fqrs diline tercilmo edilmigdir. Bu sarbest tarciimenin XVII

bir elyazmasr Ozbekrstan Elmlar

Alademiyasr Biruni adrna $erqqiinasltq institutunun Olyazmalarr fondunda saxlanrllrr. Olyazmasrnda asarin iinvam "Diinyanr giisteren cam,,
("Cam-e col.rad-noma") kimi tanmmrg "Kemaladdrne tdhfe kitabr" yazrlmrgdrr. Burada miiellifin adr gekilmir, ancaq bir yerdo bele ifade igledilir: "Diinyanl gtisteren cam" kitabr neinki "Tehsil" kitabr iislubundadrr,
hetta dzii tercdmedir". Osarin farsca bagqa bir elyazmasr niisxesi iranda
Milli $ura Mbcfisi kitabxanasrnda m<ivcuddur. "Tehsil" fars dilinda
Tehranda (1983), rus dilinde Bakrda (1983, 1986) naqr edilmiqdir.
"Metafizif,anrn m6vzusu" ve "Mdvcudatrn mertebeleri" haktatlanmn elyazmapr niisxaleri Avropamn miixtelif kitabxanalannda vardrr.
S.Popper bu iki traktatr arab orijinahndan alman diline rarciimo edib,
I 85 l-ci ilda har iki dilde gap etdirmigdir. "Metafizikanm mijvzusu" ve
"M<ivcudatrn mertebeleri" traktatlan l9ll-ci ilde Qahirade qapdan
asrde kdqi.irnlfliiyi.i ehtimal cdilen

grxmrgdrr.

Behmenyann yaradrcrhlrndan danrgarken ibn Sina ilo onun araefmi-falsafi miibahiseler tizarinda xiisusi dayanmaq lazrmdr. Osas etibarile "Miibahisolor" kitabrnda toplanmr$ hemin polemik
esarlerde elnllarin tesnifatr, eql, nefs, materiya, forma ve digar miivzular atrafindh ciddi siihbetler gedir.
Ayn-ayn fraqmentler hahnda bir srra mentiq, metafizika vo tabietEiinashq masplelarinin qerh edildiyi "izahat" {"ar-Taliqat") deyilon
bir kitabr beii miiellifler Ibn Sinaya mensub etmekla beraber onu
Behmenyarrn sijylemasi adlandrnrlar. Onlann fi kinca, Azerbaycan
filosofu "izahat" kitabrnr ibn Sinadan egidib yazmrgdrr. Bu kitabla
srnda geden

"Mi.ibahiselet" arasrnda mieyyen uylunluq vardrr.

Obiilhosen Behmenyarrn yaradrcrhlr, xiisusen onun "Tahsil" asari
biitiin Yaxrn ya Ona $erq <ilkeleri xalqlannrn felsafi fikrinin miihiim
nailiyyetlerindon sayr la biler.
Vartq talimi Behmanyannmetafizikasrndaanlaytglanniistiin'
luk derecesi hecm genigliyine esasen mtieyyenloqdirilir. Bu baxrmdan en genig hacme ve en bdyiik iimumitiye malik
"varhq" anlqyrgr daha iisttin hesab edilir. "Tehsil" krtabrnda gdstorilir
ki. varhga nlantiqi tarif vermak miimkiin deyildir. Bete ki, o, tesevviirde daha ilkindir, zira onun iigiin na cins, ne da ferqlendinci elamet
vardrr. Bir sdzle, varhfr tarudacaq daha iimumi bir qey yoxdur.

Miixtelif baxrmdan nezerdan kegirilen varhq vacib va miimkiin,

ilkin ve meydana grxmlg va s. qisirlnlaro b<iliiniir.

sebeb ve natice,

Zeruri va miimkiin qisimlera b<iliinmesi baxtmrndan vrprLgrn tasnifatr

biitiin $erq peripatetiklonnin antologiyasrnda miihiim y(fr tutur. Zaruri,
yaxud vacib varhq mdvcudatrn esasrnl teqkil edir, ondan savayt miivcud olan har gey miimkiin varhq sayrlrr. Behmenyar yarhlrn qisimlenni qarErhqh suratdo ara$drraraq yazrr ki. vacib varlpg qeyri-m6vcudlufunun ferz edilmesi miimkiin olmayan varhqdrr. ]lliimkiin varhq
ise ne varhpr, ne de yoxlugu cehatdan zeruridir. Filosof bununla bele
bir fikri tas;iqtayir ti, "vaiib" [varlrq] riz-tizliiyiinde selbabsiz varhqdrr, giinki 6z varhlrnda onun bir sebebi olsaydt. varhq hrbmin sabab ila
mrjvcud olardr. Onda o, tiz-tizliiyiinde miivcud varhq olmazdr. Miimkiin [varhq] iiz mahiyyatine gtire miimkiin sayrlan varl[qdrr. Bele ki,
omm varhlr va yoxlulu bir sebebledir".
Obunesr Farabi g6starirdi ki, miimkiin varhq iiz-<izl liyiinde miimkiin, vacib varhlrn sayasinde ise zeruridir. Bu mtiddea ibn Sina, Behmonyar vo soffakr peripatetikler terafinden qebul edi[mi;dir. Bahmenyar vacib varhq haqqrnda "sebebi olmayan varhq"; "ilk sebeb",
"tak" ifadelenni igletmigdir. Orebdilli peripatetikler ilk sebeb ve onun
naticesi mesalesi ile derinden maraqlanmtg, tiz antoloji [etimlarini hu
tamol iiLzorindo qurmuglar. Mahz bu baxlmdan Yoqub Kirpdi ilk sebabe
dair elmi "ilk felsefe" kimi seciyryelandirmigdir. Biinin mdvcudah
sobob vo netice asrhh[rnda tosowiir edan Behmenyap ise yazrrdr:
"Qar;rmrza grxan iki qeydan biri sabab, digeri naticadir".
Vacib varhlrn mahiyyetsiz miivcudluluna dair mfiddeJaya geldikde,
$arq peripatetiklarinin hamrsr bunda hemrey idiler. Onlann f-rkrince,
zeruri varhfrn asasrnda heg bir substansional mahiyryet tlurmur. Behmenyar bu miinasibetle yanr: "62-ozliyijnde vacib [varlrq] iiqiin varh[rn vacibliyini lazrm bilan bir mahiyyetin olmasl dclg,ru deyildir.
Onda varhqdakr hemin vacibliyin o mahiyyetdan asrh olnhast va onsuz
vacib olmamasr lazrm gelerdi... Bu halda vacib varltq vacib varhq
olmazdr, giinki onun iigiin laztm olan bir sebab vardtr. Ibu ise qeyrimiimkiindiir. Demeli, vacib varhq i.igiin heg bir mahiyf'at yoxdur".
Azarbaycan filosofuna giire, mahiyyet ancaq miimkiin vahltq iigiindiir.
Vacib varhq ewelca substansiyadan ibarot mahiyyoti, dal[a sonra bagqalannr emela getirir. "Tahsil" kitabrnda deyilir: "Mahtyyate malik
her bir gey neticedir". Bu fikir "izahat" kitabrnda eynile [enlmiSdir.
79

Miitekellirhler ilk varhfrn esasrnda bir mahiyyetin oldugunu sciytoyirdilar. islam sxolastlan bununla peripatetiklerin taliminde vacib
varhlrn iizi.iniip dzii iigiin sabab olmasr fikrine qargr grxrrdrlar.
itk sebeb ye natica haqqrndakr telim qabaq (iince) va sonra behsinde davam gtdiritmiqdir. Behmenyann qabaq ve soma anlayrglannr
tohlil etmosi onun felsefi mdvqeyini diizgi.in qiymotlandirmek iigiin
miioyyon eheiniyyat dagryrr. Bu behse "Metafizikanrn mdvzusu" ve
"Tehsil" eserlJrinde xiisusi fosillar aynlmrgdrr. Qabaq ve sonra l) zaman
ve mekan, 2) tiistiin ve sabiq, 3) tak ve gox, habele 4) varhlrn hasili
baxrmrndandri. Azerbaycan hlosofu qabaq ve sonra menalannr etraflr
qakilde izah etdikden soma bildirir ki, bu qabaq olanlann biitiin kateqoriyalan tabiotco vo sobobiyyatca xiisusilegen geyden bagqa heqiqi
qabaqhq (dncplik) deyildir. Zamanca qabaqhq vehmde vo ferziyyeda
olan bir 9eydi6. Haqiqi qabaqhq ise mahiyyet etibanle olur. Mahiyyotco qabaqhq dedikde bir geyin varhlrnrn bagqasrndan, yaxud miiqayise edilen ikinci geyden asrh olmamasl nozordo tutulur. Hemin ikinci
qeyin varhlr pirinciden faydalanrr. Oz mtiellimi ibn Sina kimi Bohmenyar da ilk sabeb ila netice araslndakr, bagqa sdzle, vacib varhq ile
maddi alem arasrndakr miinasiboti esla zamanca, yaxud
mekanca qabaq
-Oksina,
ve sonra olmiya giiro mtieyyenlegdirmemigdir.
filosof defelerla qeyd etrhigdir ki, sabab ilo netice zamanca birgedir.
Behmeny'ar sebeb ile onun tosirinin tiz aralannda hemige aynlmaz
suretde balh blduluna uylun galen sebabiyyet haqqrndakr peripatetik
talimi nainki lenqid etmemig, eksino, g6stormi$dir ki, sobob mohz noticeye nisbatde sobobdir zira "sabeb ogar felon sebebdirse, onunla
birlikde netiqenin olmasr vacibdir".

Azerbaycan penpatetik filosofu "sebobin varhEmdan noticanin

varhlrnrn hapili vacibdir" tezisini "Metafizikamn mtivzusu" traktahnda da bey4n etmigdir.

Peripatetik filosofa g610. alom va zaman ilk sebebden heg bir bo$luq vasitasild ne aynlar, no do aradan qaldrnla biler: "Oger alem aradan qaldrnlnirg ferz edilerse, tilgiilerin mdvcudlufu vacibdir, bele ki,
sonsuz bir f*a fan edilir. Ondan titrii ise sabit bir miiddet ferz edilir.
Bunun her ildisi qe),ri-miimkiindiir. O ikisinin xeyalda aradan qaldrnlmasmrn qeyti-miimkiinliiyi.inde delil budur ki, zaman ebedidir, alom

ebedidir".
Behmenyar bununla bele qenaete gelir ki, ilk sebeb neticeni
zamanca qa[aqlamaq xiisusi]yatino malik deyildir.

Ddrd ciir sebab haqqmda aristotelqi telim arebdilli fiforoflur,n

,u.-

hq teliminde miihiim yer tutur. Behmanyar emelegeriinci (el-fail),

forma (es-sure), materiya (el-madde). yaxud iinsiir (al.;iinsiir), moqsed (el-!aye) sebeblerini "Tehsil" kitabrnda aqalrdakl misalla izah
edir: Qaprnrn hazrrlanmasmda diilgerin igi "emelagetirici", agaca
miieyyan forma verilmesi "forma", qapr iiLgiin agac "mate1-iya" ve qaprnrn hasilinden nazorda tutulan fayda "maqsad" sabebidr.
Behmenyann ibn Sina ile apardrlr miibahisalerden npelum olur ki,
o, yaradrcrhlrnrn miielyen driwtine qeder emanasiya tllimino $iibhe
ila yanagmrgdr. Azerbaycan filosofu bu yerde Stagiritin felimine daha
gox yaxrnlaqrrdr. Qeyd etmek lazrmdrr ki, Aristotel tiz antologiyasrnda

mtivcudat mertebelerinden deyil, "formalar formasrnd[n" vo onun

fealiyyeto (viicuda) getirdiyi mtlvcudat tegkil edan forma vrb materiyadan
ibaret strukuru qebul edirdi. Lakin Behmenyar emanarliya nazariyyesine axrradek laqeyd qalmamrgdrr. Ilk varhqdan grxarl varhgur tak
mahiyyet olmasr haqqrnda miiddea "Tehsil" ve "Miivcudatrn mertebeleri; traktatlannda iqrar edilmiqdir. "ilk [varhqdan] grxlan varhq tak
mahiyyat olmahdrr. Qiinki ilk [varhq] her cahetden vahiifi lazrm bilir.
Bu tak mahiyryat qeyri-maddi bir qey olmahdrr".
Behmenyara g<ira, birinci eqlin zeruri suratde ilk sebebi dork etmosi
bagqa bir aqlin varhlr iigiin sebebdir, birinci cismin materlyasr vo formasrmn, yani iiziiniin varhlr ise ilk naticenin dz-dzlii1r.u1de miimkiin
bir mahiyyet olmasrndan ve ilk sebebden onun iizerina bir geyin axrb
ttikiilmesinden ireli gelir.
$erq peripatetiklerinin, o ctmleden Obtilhesen Behmipnyann kosmologiyasrnda mtivcudat miixtolif mertebelerden ibaret b[r quruluqda
teqdim edilir. "Mdvcudatrn menebeleri" traktatlnda esasr;n miicerred
substansiyalara diqqet yetirilir: "Miicerrad substansiyalar rfeal gergekliklerin dirrd miixtelif mertebesidir: l) heg bir sebebi olm[yan varhq,
o tekdir; 2) faal eqller, onlar ntive g6re goxdur; 3) semavi nbfsler, onlar
ndve grire goxdur; 4) insani nefsler, onlar gexslere gdre g<[xdur".
"Tahsil" kitabrnda mtivcudatm biitiin mortabolori nezbrden kegirilir: ilk sebeb, ilk netice, materiya ve formadan teqekkiil tapmrq giiy
sferalan, onlara aid planetler, feal eqller ve nafsler, neha5let iinsiirlar
alami. Binnci giiyden sonra sabit ulduzlar giiyuniin sferasr. ohun ardrnca
Satum (Ziihol), Yupiter (el-Miiqtari), Mars (al-Mirrix), ,Giinof (as$ems), Venera (ez-Ziihro), Merkuri (Uarid) va Ay (el-Qenier) planetleri, sferalan gelir. Biitiin bunlann markezinde isa Yer kii,nisi dayanrr.

8l

Anstotelgil fitosoflann varhq taliminda faal eqller, somavi nefsler,

giiy sferalannln ve planetlorin cisimlari yuxan alom, insani oqllor,

nofslar, ddrd rlnsiir (od, hava, su ve torpaq), habele onlardan tegakktil
tapmrg geyler agall alom saylhr. Onlann fikrince, emelegelmo va yox
olmaya morut qalmayan g<iy sferalannrn cisimlarinden ferqli olaraq
iinsiirler alenlinde her gey deyiqmede, yenrlo$meda, ktihnanin mehv
olmasr, yeninln meydana galmesi hahndadr. Yuxan va agalr alemler
vahid tamr tegkil edir. Buradan diinyantn vahdati maselesi meydana
grxrr. Bu ideya da Aristotelin kosmoloji tolimi ila baflrdrr. Stagirit
"Metafizika" kitabrnda griyiin vahid olmasrnr agkar bir gey hesab ederak yazrrdr: "pger griyler insanlar kimi gox olsaydr, onda onlardan her
birinin ntiviilo giiro bir, sayma 9610 iso goxlu baglanlrcr olardr. Sayca
gox olan no varsa, materiyaya malikdir. Ancaq varhlrn birinci mahiyyotr materiydya malik deyil, zira o, tam hayata kegmedir. Demeli, ilk

miihomk heieketsiz olub, hom torifo, hom de saya gdra birincidir:

belalikle, dalmi ve fasilesiz hereket edan pey, hemginin yalnlz vahiddir. Demeli. ancaq bir g<iy var". Qeyd etmek lazrmdrr ki, burada g<iy
dellerken blitiin maddi alam nezerda hrtulur. Ona g6re de erebdilli
terciimegilaq hemin anlayrgr alem termini ile vermigler.
"Metafi4ka" kitabrmn bu hissesi alm-ayn $orhgilor terefinden
<iziinemexsqs gekilde aydrnlagdmlml$drr. Femistin tebirince, Aristotel
deyir: "Ogar alem vahidden gox olarsa, ilk sebeb vahidden gox olmaLdr. Formasr vahid ve sayl goxlu geylerin goxluluna sebeb materiya
ve ilnsiirdiirl ilk miiherrik no materiyaya qangrr, na de cisme malik
olur. Belelil{le, ilk miiherrik terifdo vo sayda vahid olmahdrr. Demeti,
alem vahiddir".
ibn Sin{ ise "Metafizika" kitabrna hesr etdiyi gerhinde diinyanrn
vehdetini ilt< baglanlrcrn - ilk miiharrikin vahid olmasr ile esaslandrran Aristotefin fikrini aydrnlagdrraraqya tki, o, "bu g<iyiin miiherriki
vahiddir" dpdikde gdyiin vahid olmasrnr da tesdiqleyir. Oger o, 9ox
olsaydr, ba$langrc Aox olardr. Bu, miimkiin deyil, eksina, baqlanlrc
vahiddir. Buradan aydrn olur ki, g6y vahiddir.
Diinyaiirn vehdetini qebul eden $erq peripatetikleri onun goxlu!unun inkan ilzerindo dzlorinin onjinal eserlerinda da xi.isusi dayanmrglar. ibn Sinhnrn 'Nicat" kitabrnrn "AIam vahiddir ve onun gox olmasr
miimkiin dgyildir", "Bilik kitabr" asennin "Besit cisimlerin yerleri ve
cismani algmin vehdeti" fesilleri bu miinasibotla yazrlmrgdrr. Bah-

menyarrn "Tehsil" kitabrnda da diinyanrn vehdeti

garhine

Beni$ yer verilmi9dir: "Qoxlu alem mdvcud ola bilmez'f . Artrq aydrnlagdrrdrq ki, gdy sferasr xaricinde heg ne yoxdur. Aydrnloldu ki, forma
ile tasalviir edilmoyan materiya mtivcud deyildir.
li, aleme aid
forma vahid materiya ile xisusitagir. Vahid alamde ehtii,a olunan $eylerin hamrsr ondan toplanrr. Belalille, goxlu alamin
imkan qalmr. Diinyanrn vahdotr aksidental surotdo yox, aktual
olmahdr.
Demeli, onun varhlrmn vehdeti aktual suretdedir. ilk
sonrakt
hamlslna
mexsus
bir
imkan
aktual
potensial
suretda
$eylorin
surotda goxlu olmahdrr. Varhq aktual suotdo vahid,
suratda
goxludur. Bu vehdet nizamm, yaxud omm mislrrde bir
vehdetidir".
Aristotelin kosmologiyasr kimi $erq peripateti
kosmologiyasr da teleoloji saciyye dagryrr. Onlarrn rayince
m6vcudatda
tam bir meqsedeuylunluq hOkm siiriir, zira m<ivcud
ve sebebler son neticede vahid ilk sebeble gertlenir. M6vcudatda fam bir moqsodouygunlugun hdkm snrdiiyiinii qobul edan $erq peri
her
$eyin zorurot iiziinden bag verdiyini iqrar edirdiler. "Toh$il" kitabrnda

zorurot tosadtif ile birlikde miiqayiseli suretde

Behmenyann fiknnce, daimi va tekarlanan leyi tosadiif adlandlrmaq
olmaz, tosadiif yekcins va azhqda qalan geyde
Bununla
bele, Azerbaycan filosofu qeyd edir ki, yekcins va azllq[a qalan gey
hansrsa bir cehetden zeruridir.
zoruroto
$erq peripatetiklan tesadiifden stiz agsalar da eslinde
qargr qoyub inkar etmigler. Onlar metafizik
kimi grxrg
edarek giistermiglar ki, tesadiif anlayrgr geyler ve hadisel arasrndakr
elaqeni bilmedikde ortaya grxrr. Hadisalerin sabebi aqk edildikde
onlan tesadtifi saymaq diizgiin deyildir. Behmanyar
ki, egar bir
adam dz malumatr ile her qeyi ehate etseydi, biliyinden
$ey konarda qalmazdr, heg na onun iigiin tosadiifi mtivcud olmazdr,
zeruri
olardr. Filosofa g<ira, birisi yol gederkan xezine
bu taplntr
tesadiif sayrhr. Lakin hemin goxsi xezineye dogru
bir sebeb
olmu9dur. O manada tesadiif deyilan gey eslinde zaruri
bag vermigdir. Filosofun nazarinde tesadtif 6z aralannda sebab
i olmayan hadiseler haqqrnda deyila biler, mesolen, Zeydin eyle
Ayrn
tutulmasr ilo blr vaxta diisiir, bu, xalis tesadi.ifdiir.
Olbafte, ardrcrl determinist olan $orq peripatetiklaril tasadutun
tesadiifiin
obyehivliyini
ehivliyini inkar etmakla
etrnakla zaruroti tosadiif
tesadiifheddine
heddine gatirib
eatirib brxanrdrlar.
I

Mesalen, "Tehsil" kitabrnda deyilir ki, bir elde beg evezine altr barmala tesadflf edilerse, bu 6zii de miieyyen bir zeruretdir, giinki o,

miieyyen sebeble elaqedardrr.

Diinyamn flizamr, qurulu;u $erq peripatetiklerinin nezerinde her ciir
qiisurdan xali, miitleq surotdo iilgiilii-bigilidir. Behmenyar bu barede
etraflr sdhbet {gdrqdan sonra yazr ki, bu nizam haqiqi nizamdrr, ondan
daha iistiin, d4ha bitkin bir nizam yoxdur. Feal eqller miitleq xeyirdan
vo onun tolobptmdan zeruri suretde grxmrgdrr. Giiy sferalan da ondan
meydana

9un4$r.

Gtiy sferalanmn altmda tazahiir eden geylerin nizamr

en iistiin heraketlorden - sferalann hereketlerinden asrhdrr. Demeli,

tebiat alemindeki miivcud bu nizam da miimkih ola bilen en bitkin, an
iistiin bir nizalndrr.
Obiilhesep Behmenyar iiz selefleri kimi, mdvcudatr mertebelerden ibaret bilib giistermigdir ki, diinyanm zamanca baglanlrcr yoxdur,
o, ezeli ve ebedidir.
Behmenlann varhq teliminde miimkiin varhq iiz n6vbesindo substansiya (al-cauhar) ve aksidensiya (el-arad) olmaqla iki qisme b6liiniir. "Tehsil'f kitabrnda deyilir: "Oger miimkiin geyler miivcuddursa
onlann varh$r ya bir substratda, ya da qeyn substratda olur. Substratda mdvcud ofan aksidensiya adrm dagryr, substratda mdvcud olmayan
ise substansiyadrr".
Substanslya ve aksidensiya istilahlannr felsefeye ilk defo Aristotel

gotirmi$dh. $erq fi losoflanmn Birinci miiellimi "Kateqoriyalar" kitabrnda subst{nsiya (mahiyyet) haqqrnda yazr: "On baghca, ilkin ve
$ertsiz menada adlandrnlan mahiyyet odur ki, he9 bir substrat haqqrnda deyilmir ve heg bir subshatda miivcud olmur, meselen, aynca
adam, yaxud a1.nca at".
Farabi vb ibn Sina kimi Bahmenyar da substansiya va aksidensiyanrn gerhi{e genig yqr vermigdir. "Tehsil" kitabrnda bu mdvzuya
xiisusi fesil resr edilerek israrla deyilir: "Substansiya odur ki, heg bir
substratda rpdvcud deyildir" . "izahat" kitabrnda da bu fikrr tizerinde
asash dayanrlrr: "Substansiya subshatda yox, konkret geylerde mdvcuddur", "slrbstansiyanrn real gergekliyi mahiyyetdir, mahilyoti olmayan heg bir 9ey substansiya deyildir".
Aristot4l toliminden grxrg edilerek,

"Tehsil" kitabrnda ayn-ayn

ferdi geyleq ilk substansiya adlandnhr ve bu, sair substansiyalardan
iistiin, qabaq sayrlr. Obiilhesen Behmonyann fikrince, n<iv ikinci, cins

ise iigiincii substansiyadrr. Zeyd ve Omr ilk

lnsan vo
heyvan uylun olaraq ikinci ve iigiincii substansiyalara ]misal gekilir.
ikinci ve iigiincii substansiyalann birinci substansiyadan :farqi budur ki,
onlar igare edilmir. "Tahsil" kitabmda deyilir ki,
itaro etson
insana igare ennig olarsan. Oger insan tekce Zeyd iigiin
likat olsaydr,
onda her bir insan Zeyd olardr. Oksine, iimumi
iqare edileni
gdstormir.
6z selefleri kimi Behmenyar da substansiyanr beg
biiliir:
materiya, forma, cisim, nefs ve eql. O, "Mrivcudatrn
traktatrnda yazrr ki, cisim materiya va formadan
. Forma <iz
varhlrnda materiyaya ve materiya formaya mtihtacdrr. " ehsil" kitabrnda qaprmn qurulugu onun formasrna, qaprnrn
tapdr$ alac
iso onun materiyasrna misal g<isterilir. Behmenyar
ile formanrn vehdetini, onlann bir-birinden aynlmazhlmr bele i
etmigdir:
"Oger deyilardiso: materiya yox olduqda forma
bilerdimi?
Deyerdik: yox!"
"izahat" kitabrnda bildirilir ki, materiya ile forma bi digeri iigiin
sebebdir, bir-birini gartlendirir: "Forma materiyanm
ve aktual suretde miivcud olmasrnda onun sebebidir.
onun movcudlufu iigiin sebeb olmazdrsa ve forma materiyadan
diigerdise,
ferdilegmesi
grire
batil
olardr. Ona
batil olardr
onun var[formanrn]
h$ hemil materiyada mdvcud idi". Azerbaycan
fikrince,
materiyasz forma olmadrlr kimi, formasrz materiya da
deyildir, grinki materiyada bir forma aradan qalxdrqda labiid
onu
bagqasr evez edir. O yazr: "Forma bir formanrn geligi
materiyadan ayn diigmez. Bu [bagqa forma] materiyamn
birinci [formamn] fun]siyasrnr yerino yetirir".
Obi.ilhesen Behmenyar riz miiellimi ibn Sinanrn
grxrg ederek giisterir ki, "materiya esla mehv olmur".
baxrmdan
materiyadan aynlmaz forma da onunla vehdatde daimidir.
mate$erq peripatetiklerinin, o ciimleden Behmenyann
riya ile forma donuq, otalotli bir $ey kimi grittiriilmiir, onlar
tmiitleq hedd oknadrg, onlann bir-birine kege bilmeleri qabul edflir: miieyyen miinasibetde materiya adlanan gey bagqa miinasibetde forfma

saylr.

Cisme geldikde, Obtilhosen Behmenyar g6starir ki, o,Jmateriyadan ve m<ivcud formadan to$okkiil tapr. Demeli, cismin mDvcudlugu
o ikisinden sonradrr. Filosof cisimlerin gox oldu[unu giisterlir: semavi

cisimlor, ihsiin cisimler, d<ird iinsiirden (od, hava, su, torpaqdan)

to$akkiil tapmr$ cisimler: buludlar, meteoridler, kiilekler, minerallar,
bitkiler, heyvanlar va i.a. Peripatetik alimlerin fikrince, biitiin bunlarda bir nizam, bir tertibat vardr. Onlann kosmologiyastna g<ire, maddi
varhqlann anIali mertebesinde cehetlerla hidudlanmrg birinci cisim
durur. Besit, qonlu sayrlan bu cisrnin tebii gekli sferik (kiirevi) tesevviir edilir. Baqqa gdy sferalan, "Tahsil" kitabrnda deyildiyi kimi, biri
digerinin igerisinde yerlaEan sferalar birinci cisimle ehate olunur. Biitiin cisimlerirt mocmusu vahid sferanr (kiireni) emele getirir.
Behmenyhnn fikrinca, cisim hiss (duy!u) ila qavranrldrlr iigiin
onun isbatrnd ehtiyac yoxdur. Cisme iig iilgtiye - uzunlu[a, ena va
derinliye mal[k substansiya kimi terifverilorok, onun m6vcudluq iisulu
gdsterilir.
$erq peripatetiklennin varhq telimine gdre, her bir cismin tabieti,
materiyasr, fdrmasr ve aksidensiyalan vardr. Behmenyar yazrr ki, cismin tebiati ohun iiziinemexsus dayigmasi ve siikunetin tazahiir etdiyi
qiiwedir. Cilmin formasr o mahiyyetdir ki, cisim nece varsa mohz
onun sayesinda eladir. Cismin materiyasr formanrn daqryrcrsr menasrndadrr. Aksidensiyalar odur ki, cismin materiyasr formasr ile birlikde
tesawiir edildikde ve ndv xiisusiyyoti tamamlandlqda ona daxilen xas
olur, yaxud l[anardan qogulur.
"Tehsit'i kitabrnda deyitir ki, geyin tebiati onun formasr ilo eyni ola
bilar, besit Qisimlerde (d6rd iinsiirda) beledir. Sulun tobioti elo mahilyetle eynidir ki, su nece varsa mehz onun sayasinde o ciirdiir. Lakin
hemin mahilyet ondan meydana grxan aser-elametlere nisbotda tabiotdir, su niiviihii miielyen etmosino nisbetde isa formadtr.
Azerbalcan filosofunun fikrince, cisimler, iimumiyyetle, ya besitdir
ki, onlann yahid tebiati vardrr, ya da miirekkebdir ki, tabiatleri miixtelif olan cisimlarden ibaretdir. Miirekkebde ele mezilyet olur ki, besit
cisimlerde o yoxdur, meselen, kuporosdan ve alac ftnndan diizelmig
boyada mdVcud olan keyfiyyet. Besit cisimler ya eladir ki, onlardan
terkib vticrlda geldikda, ondan besit cisimlerde mrivcud olmayan bir
9ey hasil oltr, ya da ete besitdir ki, ondan heg $ey toiokkiil tapa bilmir.
"Tehsil" kjtabrnda cismin varhq iisuluna dair nezer ehlinin iig dok-

trinasr qeyd edilir: I) "crsim besitdir, onda miirekkeblik yoxdur";

2) "cisim tiijliinmez hisseciklerden diizelmigdir"; 3) "cisim materiya
va forma&n tegekktil tapmrqdr". Azerbaycan peripatetik filosofu

birinci mi.iddaanr qanaetbexg sayrnamrE, ikinci miiddearf rn takzibi iizerinda xiisusile genig dayanmrgdrr. "Tahsil" kitabtnda "(]isim biiliinmaz
hissaciklerdsn diizelmrgdir deyen kasin stiziiniin batil edilmesi haqqrnda" adh xiisusi fesil vardr. Behmonyar cismin materi[a va formadan
ibarat olmasrnr, habele onun sonsuz suratdo bdlilna bilmesini sdylemekle cismin b6liinmez hissecikterden (atomlardan) te[ekkiil tapmasmr qobul edsn miitakallimlerc qar9r qrxmtgdr. O bu ybrde da ardrcrl
aristotelizm m<ivqeyinda dururdu. Tabiatda boglulun olfnasr ideyasrnr
rodd edan aristotelgiler cisimler alemini iizvi elaqedarhIda, vehdatde

gdtiirtirdiilar.

$erq peripatetiklerinin 'antologiyaslnda materiya, fofima ve cisim

maddi substansiyalar sayrlrr. Materiya ve formann v<ihdetini ifado
edan cisim miirokkob substansiya adlanr. Obtilhesen Befrmenyann ve
diger aristotelgi hlosoflann fikrince, nefs ve eql miicerted derkedici
substansiyalardlr. Hemin substansiyalar arasmda farq bunfa gririiliir ki,
eql madde ile temasda olmadrlr halda, nefs cisimlerde qrlrar tuta bilir.
Behmenyar "Tehsil" kitabrnd a yanr ki, iinsiirlerdagr ve onlann
qangrlrndan emele gelmig cisimler lcanh varhqlar) du1[.r, irade ile
hereketde olur. Qidalanrr, biiyiiytir ve maddolar miibadirlesi edir. Bu,
onlann cisimliklerinin hesabrna deyildir. Demeli, onlann lmahiyyetlennde tiz cisimlarinden bagqa bir gey olmahdrr. Biz hantin geyi nefs
adlandrnnq. Filosof nefsin iig nebati, heyvani ve inszlni ntivlerini
ferqlendirir. Nefsin nebati qiiwesi qidalanma, inkigaf editt b6yiime ve
ttireyib goxalma vezifelerini yerine yetirir. Heyvani ne,is qiiweleri

tehrikedici (gahvet, qezeb) vo qavrayrcr (xarici ve dafili hissler)

olmaqla iki yere biiliiniir. "Tehsil" kitabrnda deyilir ki, biittin heyvani
qiirvelerin fealiyyeti yalmz bedenle olur. Qiiwelerin rfrirvcudlulu
onlann fealiyyet g<istermeleri sandandrr. Heyvani qiiwe ter, demeli,
bedone mexsus fealilyet gdstormalori sandan miivcuddrlr. Bele ki,
onlar bedanin yox olmasr ile yoxa qrxrr.
insani nefs qiirvesine geldikde. o, aqldan, yaxud diiEttulen qiiweden ibarotdir. Ozlerine maxsus nefsi qiirwelarle beraber heylan nebati,
insan ise heyvani ve nabati qiiwalere de malikdir. Lakin Etehmenyann fikrince, bitkide, helvanda vo insanda miigtarek olan nefsi qiir.veIer eynilegdirile bilmaz, onlann arasrnda esash keyfiyyet ferqlari vardr.
XI esr Azorbaycan filosofu bu minasibatle yazn: "Biz insairda ve sair
heyvanlarda bir nofs qiilvesi var dedikde onlarda, meselerl, xurmada
87

otan nofs qiiwbsinin mtivcudlufiunu nazerde tutmun:q, aksine, nebati

nefs ferqlendrfici olamatloro giira miixtelif olan cinsi bir monadu.
Bele ki, insan,ilakr nebati nofs qidanr ela serf edir ki, o, materiyanr

(bedeni) insani derkedici qtiweler iigiin alet olma[a getirib gtxartr".

Nebati, hejrvani va insani nefs qiiwelari arastnda keyfiyyet miixtelifliyi orqanizmlerin terkib ve tagokkiil cahatden miixtalifliyindon
ireli gelir. Filpsofa gdre, insandakt et insan nefsinin fealiyyeti iigiin
miinasibdir, atr nefsinin fealiyyati iigiin miinasib deyildir.
TebietEiiLnhs $erq filosoflan orta osrlerdo bitki, helvan va insant,
iimumiyyatlel iizvi alemi, habele biitiin maddi varhqlan bir-birinden
tecrid edilmiqrqakilde deyil, qarqrhqlt elaqede, vehdatde giitiiriib tedqiq
edirdiler.
Obunesr Farabi, Obuoli ibn Sina kimi Behmenyar da Aristotel tohmine uyfun blaraq nefsin bedende viicuda geldiyini, onun sayesinde
faaliyyot gdstardiyini qabul etmigdir. Azarbaycan fi losofunun fi krinca
cisim olmad4n nefs vticuda gele bilmez. O. ruh adlanan ince bir cisimde tezahiiLr edir. Peripatetik tesetwiiro gOro, iinsitlorin qangrltndan ve
onlann buxai hallanmn inceliyinden tdreyen bu cisim iirekde meydana grxrr, hiss ve hereket qiiwelerinin dagryrcrst olan beyinde kamilleqir. Nafs mficarred substansiya sayrldrlrndan bedende hakk olmur.
Cisim iildiikden sonra nefsin yagamaqda davam etmesine inanan $erq
peripatetikl{ri eyni zamanda onun cesedden cesede keqmesini iddia
edon tenas[rx telimine qargr idiler. Behmenyar "Tehsil" kitabtnda bu
tolimin toklibi iizerinde xiisusi dayanmrgdrr.
Aksidensiyalar behsinde Aristotelin kateqoriyalar haqqrndakr teli mine uyluri olaraq riz-dzliiyiinde miisteqil suretde deyil, miieyyan bir
substrata baEh miivoqqoti, keqici ve qeyn-miihiim xasselerden sdhbet

gedir. Obillhesen Behmanyar "Tehsil" kitabrnda "aksidensiya bir

geyde onun bir hissesi kimi olmadan m6vcuddur ve hemin geyden ayn
miimkiin dbyildir" mtddaasrntn geniS gerhini vermigdir.
Aksidensiyalar iki qisme bdliiniir: onlardan bezisini tesowiir etrnok
iiqiir iiz silbstratl kifayetdir, meselen, kemilyet ve keyfiyyet. Bazi
aksidensiyhlan tosa!'vi.ir etmok iigiin ise kenar geylaro ehtiyac du)'ulur,
masolon dliger kateqoriyal ar.
Bu belis "izahat" krtabrnda da hemin mezrnunda nazerden kegirilir.
Birinci qi$im aksidensiya trzii de iki nijvdiir: birinin sebebi substansiyada vaqedir, meselen, miqdar, bdlgii, bir geyin en azt vo an goxu.

Bu, kemiyyetdir. Hamin aksidensiyanrn ikinci n<ivti lmahiyyatdan

xaric tesevviir edilmeyen, substansiyada bir haldrr. Bu. lkeyfi yyatdir.
Kamiyyete misal: say, uzunluq, en, derinlik. Keyfiyyatp misal: sa!lamhq, xestelik, ismot, dii$iinco, bilik. gticliiliik' zeiflik ' Tehsil" kitabrnda bu kateqoriyalardan her birinin gerhi iizerinda gepi$ dayanrhr.
Burada kemiyyetin fasilosiz ve fasilali qisimleri
olan
Fasilesiz kemiyyot odur ki, onun iizarinde biri digeri ila
Bele
ferz
etmek
m6vcudlulunu
miieyyen heddin
kamiyyetin d<ird ntivii vardrr: xott, soth, cisim vo
Sabit
Fasilesiz komiyyot sabit ve qepi-sabit kamiyyete
tutulan
onun
ve
olur,
xott,
soth
cisimde
kemiyyat
fasilesiz
kemiyyetin,
hissaleri eyni vaxtda m6vcuddur. Qeyri-sabit
yeni zamanrn hisseleri isa eyni bir vaxtda olmur.
Behmenyar gdsterir ki, zamanda iki yanaqr hisse te:fbit olunmur.
Bununla bela, zamantn hisselerinde birlagme vardrr. Bu r[ndan ibaretdir ki, zamanrn her bir hissesi yox ola n sonu, miivcud o[anrn baqlanlrcrdrr. Zamanrn hisselerr qabaq ve sonradan ibaretdir.
iki hisse
Fasileli kemiyyatlare saylar misal gekilir, gtnki
iiqiin ortaq ola bilan hissa yoxdur.
iiLgiin
yyatin ddrd
ntiviinii giistifrir: I ) hal va
dcird ndviinii
keyfiyyatin
Obiilhasen Behmenyar keyfi
giicsiizltik
keyfiyyet eri; J)tasirgiicliiliik
ve
2)
verdig keyfiyyetleri:
lenma keyfiyyetlari vo 4) komiyyota gdre seqilen keyfiy1letler. Birinci
n<iv keyfilyete kegici, dtargi hal. maselan, halim adamin qezabi va
miihkamlenmig qabiliyryat. meselan, billk. sabit xas;1i'?t \lo adat va i.aaid edilir. ikinci niiv keyfiyyet cismin tasirlanmoya r': ha[ hanst aserelameti qebul etmeye haztr olmasrdrr, meselan' sa!l,[m qiiweya
yiyelenmek, yaxud xastalik iizgiinliiyiine diigar olmaq. Uqiincii ndv
keyfiyyatler ranglari, dadlan, qoxulan ve duylu ilo qa'lranrlan bele
geyleri ehata edir. Bunlardan bir qismi, mesalan. bahn gifinliyi. grilnn
qrrmrzrhfr sabit, bir qismi ise, masalen, utanarkon iiziifr qtzarmast,
qorxarken rengin saralmasr keqici keyfiyyatlardir. D'drdiiricii ndv keyfiyryatlar kemiyyatlaro nisbatda ferqlanir. maselen. xlttin diiz va
ayriliyi. cismin sathinin necaliyi. adedlenn ciit va tek olrhasl.
Aksidensiyalarln ikinci qismi qalan yeddi kateqoriyatfa ifade olunur. Onlardan nisbot miinasibet (el-idafa) bagqa 5eyin fniiqabilinde
olan miivcudlu[u giisterir, meselen, ataltq, oEulluq, qardzfqhq, dostluq
ve i.a. Harada? (el-eyno?) geyin makanda mdvcudlu[udur, meselen,
L

89

onun aqagrda, yaxud )uxanda olmasr. Hagan (el-mete?) geyin zamanda mdvcudlu[udur, meselen, onun diinan ve bu giin m<ivcud olmasr.

Veziyyat (el-Ved) miixtalif cohotlordo cismin hissalerinin veziyyat

hahdrr, meselgn, ayaq iiste durmaq, oturmaq vo s. Malikiyyet (al-miilk)
insanm sahib oldufu bir geydaki haldr. Tesir etme (an yefale) geyin

neyese ele nisbetidir ki, bir defede deyil, eksine, tedricon potensialLqdan aktuhlhla grxrg yolunda ona tost gdstorir. Elece de tesirlenma
(en yenfe-ile) qeyd olunmug bu tesirdan tasirlenen geyin nisbetidir.
Obiilhesen Bahmanyar Aristotel va ibn Sina mtlvqeyinden grxrg
edib, bu kateqoriyalarla elaqedar olaraq hereket barede etraflr sijhbet
agmrg, hereketi potensialhqdan aktualhfia tedrici kegme kimi seciyyolondirmi$diF. Filosof gdsterir ki, hereketi zamana giire miieyyenlegdirmek miimki.in deyildir, zira zaman 6zi hereketin sayesinde mtieyyen edilir. M{ivcud hereket hereketin grxdrfr baglan[rc ile hereketin
y<ineldiyi son zrasrnda baq verir. Bela ki, ortada hanst hedd ferz
edilirse, heretet eden cisim ne ondan qabaq, ne de ondan sonra hemin
hedd daxilinde mrivcud olur.
Birinci milellim ve onun $erq davamgrlan hereket n<ivlerini kateqoriyalara nisbede miieyyen etrnigler. Stagirite gilro, "mahiyyat [kateqonyasrl iigiin heAket yoxdur, bele ki, miivcud heg gey ona zidd defildir. " .
Obiilhesen Behmenyar bu meseleni genig igrqlandrrmrgdrr: "Bil ki,
. .

substansiya artmam ve azalmam qebul etrnir. Her bir herdket isa azalmam

vo artmanr Qgbul edan qeya gtiredir. Demali, heg bir hereket substansiyaya giira dbyildir. Substansiyanrn viicuda gelmesi ve yoxa glxmasr
herakat yox, gksine. bir defe olan geydir. Bir defe olanrn srfpotensialhlr ile srrf aktuallrgl araslnda orta mitvqe tutmu$ tamamlama yoxdur".
Aristotel feyfiyyet, kamilyot vo mokana nisbetde iig hereket tipinin miivcudhhlunu miieyyenlegdirmigdir. Peripatetik filosofl ar buna
vazi)ryoto g6p hereketi de elave etmigler.
$eyin artrhasr va azalmasr kemiyyete aid horekat niivtne, qarahqdan a!h!a vg eksino gevrilmesi, soyuqluqdan istiliye ve eksine kegmosi keyfiyfbta aid hareket ntiviine misal gekilir. Keyfiyyete g6re
herekete ins4n nefsinde bag veren hadiseler de daxil edilir. Mekandakr hereket cismin bagqa cisimlara nisboton yerdoyi$mesidir. Veziyyate aid here <et iiz i.izerinde firlanan cismin hereketidir.
Peripatetrklenn teliminde herekatin diizxetli ve dairevi niivleri
iizerinde miifossol dayamlrr. Diizxetli hareket iinsiirlerden taqekkiil
90

tapml$ mitokkab cisimlara nisbot verilir. "Tohsi["

"Terkibi qebul eden cisimler giibhesiz, mecbun diizxetli
edir, yoxsa terkibi qabul etmozdi. Bu ciir herekatin o
ketin ba9 verdiyi cehetlerin mdvcudlu[u labiiddiir, zira

gakliyi bir qeyden aynlmaq va bir geya do[ru irali

mdvcud olmazsa, aynlma ve iralileme da olmaz".
Obiilhesen Bahmenyann fi krince, iinsiiri cisimlar
katsizdir. Bagqa sdzla, cisim 6z tebii makantnda
dir. Horekete gelmek iigun onun tobiatino bir hal
Bu, meyil adlamr. "Tehsil" kitabrnda gdsterilir ki,
meylin tabieta nisbeti yandrrma zamant heraratin odun
beti kimidir.
Dizxetli hereket tebii ve mecburi olur. Tabii
mexsus qayeye ydnelan cisimdeki qiirvedan irali gelir.
odur ki, onun heraketetdiricisi hereket edan cisimdan xari
cezb etmo ile olur, bezen de def etme ile. DiiLz<etli
otaraq, dairevi hereket gxrg yerine dofru irelilemedir.
soflara gdre, iinstirlordan togokkiil tapmrg cisimlar iigiin
saciyyevidine, giiy cisimlenne de dairevi haroket xasdrr.

ilk miiherrikin fealiyyati ile

ir.

Cehet

halda hare-

malik deyil-

olunmahdr.
etme hahnda

riz tebietine
heraket
.

Bu, bezen

ferqti

ik filohereket
goy

$erq peripatetikleri Aristotelin felseli talimine

sferatanmn hereketini

devilir:
i qebul
yerde hereketin ger-

Onlann aqidesince, ilk miitrerrikin tesewiiri.i Stivqii, 96vci ise herekati

temin edir. Gtiytarin hereketi tegviq yolu ile meydana grxnfrl zenn edildiyinden, ilk miiherrikin onu herekete gatirmasi maguqu[ agiqi harekate getirmasine benzadilir.
B-ehmenyara gtiro, gdy cisimlerine mexsus dairevi hJraket tebieten hereketlerin ilkrnidir, fasilasizdir ebedidir.
Peripatetik filosoflar hereketi materiyadan ayn tosew]iir etmir, her
bir hereketin yalntz cisimlorde mcivcud oldulunu sdyleyirl'diler. "Tehsil" kitabrnda deyilir: "Hereket potensial va aktual suriftda olandan
taiakkiil tapnu$ bir geyde mi.ivcud olmaltdrr ki. bu da cisilndir".
Filosof daha sonra yazrr: "Harekat eden [cisim] herbketin miivcudlufu ile birlikde labiiddiir. Materiya ile elaqasi olmay[n miicarrad
substansiyamn herokot etmosini qeyri-mtimkih saydrq. hiereket edan
baqqa ciir yox. ya cisim, ya da cismani olmalrdlr".
$erq peripatetiklerinin varhq teliminde hereket stikurlet ile qargthqh suretde nezarden kegirilir. "Tehsil" kitabrnda deyillr: "Hereket

9l

fasilesizlik ii4e hodlare gelib gatmadrr. Siikunat odur ki, galib gatma
kesilir. Heminr hadler gelib gatrnaya gdra ferz olunur. Bu iisulla
"kesilme" (fasile) menasrnda harakatin m<ivcudlufu izlenilir...
"Kesilme" monasrnda hereketin miivcudlufu yalnrz nefsdedir".
Obiilhesel Behmenyar "Mtivcudatrn mertebeleri" traktatrnda tebii
hereketin 6z tebii hahna qayrtmastm siikunet adlandrmrgdrr. Siikunet
herekete nisbStde m<ivcuddur: "Hereketde olmayan gey siikunet hahnda
ola bilmez". piikunet nisbidir: "Oger [cisim] siikunetdedirse, giibhesiz, herekete gelmelidir, yoxsa onda siikunet olmazdr".
Siikunet drlayrgr "Tehsil" kitabrnda daha genig izah olunur:..Siikunet zamanla rifgiiliir, yeni omm qederini aksidental suretde zaman miieyyenlegdirir. Ciinki bir qey bagqa bir geyle birlikde heroket etdikdon
sonra, o ikisiSden biri bir miiddet siikunet hahnda olub, bundan sonra
riz hereketini dayan&rmadan davam etdiren geyle birtikde yeniden
herekete baqlayrsa, ona miivafiq hereket eden geyin horokot miiddatine onun siikiunet hahmn bir nisbeti oldulu ferz edilir. Hemin hereket
zamanla miigyyenlegir, onun aksidental suretde aradan qalxmasr da
zamanla miie5ryenleqir".
Behmenlann fi krince, materiyasrz zaman yoxdw. Zamanln'.mdvcudlu[u matdriyadan asrhdrr, o, materiyada mtivcuddur. Onun materiyada miivcu{lu[u hereket vasitssi iledir".
$erq perlpatetiklerinin varhq tolimindo cisim, heraket vo zaman
vehdetde, bil-biri ilo qargrhqh elaqede, miinasibetde nezerden kegirilir. "Zamanprz cisim yoxdur. zira zaman hereketin saytdrr, yeni hereketin sayrldrlr miiddetdir. Demoli, hereket varsa zaman da vardr',.

gerq peripatetikleri insanrn yetkinliyini,

qabiliyyetini onun nefsinin fealiyyeti
idrak
l-'"--ile elaqelanflirirdiler. ibn Sina rna Bihmenyann filaince, ..cismani
hallardan hel biri kamala tabedir. Bu kamal nefsdir". "idrak nefse
mexsusdur". ibn Sina "Miibahisoler" kitabrnda tiz gagirdlerinden birinin, belke d9 Behmenyann sualma verdiyi cavabda deyirdi: ,.Derketme
geyin suretinln ve onun xiisusiliyi, yaxud iimumiliyi sandan heqiqetin
olde ediknodidir".
$erqin b49qa peripatetik filosoflan kimi, Obiilhesen Behmenyar da
idrak prosedinin hissi ve eqli olmaqla iki merheleden kegdiyini
g<isterm igd ir.
Orta esrlbrde miiselman $erqi iilkelerinde fealiyyet gdsteren diger
fikir cereyallanmn niimayendelerine nisbeten peripatetik filosoflar
i,_-,__^1._^--_.^^,
tata$
naonwest

92

tebietgiinashq meseleleri ite daha artrq meglul idilerl. Onlar tebietin

sirlerine derinden beled olmaq iigiin ilk niivbede biliavasite konkret
maddi geyleri ve hadiseleri qavramala gahqrdrlar. Bul sebebden $erq
pripatetizminin qnoseologiyasrnda idrakn hissi merh,plesi qox bdyiik
i
ehemiyyet

dagryrdr.

$erq peripatetitteri diger mtihiim fetsefi masakllerin gerhinde

oUugu timi, iaratda hissin, duy[ulann roltrnu miieyyarnle$irerken de
ardlcll aristotelizm miivqeyinde durmuglar. Stagirit "l'lefs haqqrnda"
traktatnda giistorfudi ki, duylu olmadan tesewiir emele pelmez, tesevviir olmadan ise hiikmlerin heq ciir qurulmast miimkfin rfeyildir. "Buna
g6re de kim duymursa, heg bir gey derk etmir ve heg bir gey anlamtr:
eger o, bir gey derk (...) edirse, onda bunu gerek testlwiir geklinde
derk etsin: zira tesewiir de duyfudur, ancaq materiyasr.p".
Hissleri, duylulan idrakrn menbeyi hesab etmek hahqrnda Birinci
miiellimin doktrinasmt demek olar ki, $erqde onun biitifln terafdarlan

etmigler.

qebul
i
Behmenyar ibn Sina teliminden grxrg ederek gdsteril ki, insan fitrotan molumat toplamafa. elm 6yrenmeye qabildir. Filosofun fikrince,
geyler tebii suretde duy[ular vasitesile, sonra onlam niisxesi olan texeyyiil vasitesile, daha sonra ise aql vasitesile derk edilir. Azerbaycan
hlosofu bu miinasibetle yazrr: "insanda duylu ile derk :tme, texeyyiille derk ehne, vehmle derk etrne ve eql ile derk etne vardr".
Orebdilli peripatetiklerin, o clmleden Behmenyarur felsefesinde
idrakrn hissi merhelesi 6z ndvbesinde iki qisme brjllniir. Elidnci qisimde duyfulardan, onlann tebirince xarici hisslerdon, ikincil qisimde ise
daxili hisslsrden behs edilir. "Tehsil" kitabrnda deyilir: ")[arici hissler
be$ir: toxunma, dadbilme, iybilme, eqitrne ve gdrme". l
Behmenyann frkrince, "duylu ferdi ayncalan qavrayir". Duyfulardan birincisi toxunmadr, canh varhq onun sayesinpe canhdr.
"Tohsil" kitabmda qeyd edilir ki, toxurma duylusu ile istili[< ve soyuqluq, riihrbot ve quruluq, kale-kiitiirliik ve hamarhq, alrrhqlve yiingiil-

hik, habele berklik ve yumgaqhq kimi keyfiyyetler qawanrlr. istilik

ve soyuqluq iizvlere tesir gtisterir. quru ve kele-k6tiir geylt,r ise r)zvtn
onlara basrlrnasr ile duyulur.
Azerbaycan filosofirnm teliminde orqanizm iigiin glrrekliliyine
g6re toxunma duyfusundan sonra dadbilme duyfusu gelir. lDadtlan qey
de temasla bilinir.
93

iybilma duyfusunun qoxuya malik geydan yayrlan buxara nisbotdo

olmasr gdsterilil. Hemin gey qoxu orqanl torafindan qargrlandrqda

duyulur.

Obiilhesen Behmenyar egitme duypusunun qerhi iigiin sas hadisesini nezerden \bCirmigdir. O, sesin cisimlarin bir-birine zerble deymesinden yaragdrlrnr, dalla geklinde yayrhb egitme orqanlna tosir
giistordiyini ve lduyuldu!'unu s6ylamigdir.
Yaxrn ve Opta $orqin tobiat$iinas alimlari g<irme hadisesinin garhi
iizerinde esashldayanmrglar. Bu miivzuya ibn et-Heysem ve bagqalan
hofta a),nca traldatlar hasr etmigler.
Evklid, Ptofomey ve antik d<ivriin bezi alimlerinin fikrince, gdrme
guya grizden gixtb, giiriinen obyekto di.i$an giianrn sayesinde mtimkiin
olur. Behmenyar ibn el-Heysem, ibn Sina ve diger selaflarinin yolu
ile gederak, bu miiddeanr tekzib etmigdir. O, "Tehsil', kitabmda yazrr
kt, ogor gdrmq gdzden grirtinen obyekta bir qeyin niifirz etmasi olsaydr,
bu qey yalnrz (isim tesewiir edilerdi. Lakin hemin cismin uzaq mesafelere gedib, yenidan grize qayttrnasl miimkiin deyildir.

Azerbayc{n filosofu g<irmeni gdriinon $eyin gtizdeki inikasr kimi

aydrnlagdrrmr$dr: i grqlanan cismin surati $offaf miihitdo qargrsrnda
rengli maneel olmadrqda giizda ahnrr, 96z elvalce rengi lr" iunrn
vasitesile 6lgrileri, fiqurlan qawayrr.
Daxili hisplere miigterek hiss, vehm, xoyal, yaxud tosvi eden qiiwa,
yadda saxlayan qtiwe, yaxud yaddag ve taxoyyiil qiirvasi, yaxud
tefakkiir qiir"|,esi daxildir.
Orta esri$erq peripatetikterinin telimine grire, daxili derkedici
qiirvelerden I bezileri hissi qeylerin suretlerini, bazileri ise onlann
menalannr qhwayrr. Suratlari qawayan qiiwo mii$torak hiss adlanrr.
Obiilhesen Behmenyar yazrr ki, miigterek hiss biitiin duyrulan geyleri
xarici hissler yolu ile qebul eden bir qiiwedir.
Xeyal isfilahr hafizenin suredi tipini, yaddaq-yadda saxlayan, yaxud yada sal[n qiivve istilahr hafizenin sdzlii-mentiqli tipini ifade edir.
"Tehsil'l kitabrnda g<istarilir ki, idrakrn hissi formalan konkret
qeylerin de* olunmasrna yaraylr, duygu, xayal ve yaddag aynca qeyleri menimgeyir. Duyfu goxlular iigiin deyilen "insanr'; derk etmir.
Xeyal da elodir. Xeyala, yaxud insani duypuya her hansl sureti gotirson
sair fardi sgretlorin onda miigterekliyi senin iigiin miimkiin olmaz.
Obtlhofon Bohmenyar xarici ve daxili hissi qiiweleri bir-birinden
tocrid edikhig gekilde deyil, vehdetde,bin digerini tamamlayan idrak

tekgevrilir".

merhelesi kimi gdtiirtlrdii. O, "Tehsil" kitabrnda yazrrdr:

rarlandrqda yaddag olur, yaddag takrarlandrqda
Azerbaycan filosofu hissi idrak formalannm sadedan

doEmr

Bedanda
inkiqafrm izlemigdir: yaddag qiirvesi vahme xidmet
qiivvayo
va
yadda
vehmden dnca olan qiiwelenn hamrsr
toxalytil qiirvasina, beq duy!'u isa miigterak hissa xidn edir.
da daxili

xarici, is
$erq peripatetiklerinin idrak telimindo istor
orqanizmin
hissi qiirvelenn fealiyyetinin bilavasito

i ile baflr,
hissi idrak qabililyetinin bedenin miivafiq iizvlerinden asrh oldu[u
getirilen
gtistorilir. "izahat" kitabrnda deyilir: "Nafs hissi ve
inca. hissi

qeyteri tiev vasitesile derk edir". Azerbaycan filosofunun I

idrak miieyyan bir iizva gdra vo onun tesirlenmesi sayesi

miimkiin
yazfi"

olur. O, bu baxrmdan "Mdvcudatrn mertebelen"

"Her bir derkedilen gey derkedendo tozahih edir"'
$orq peripatetiklori gdsterirler ki, insanrn hissi
xarici alemin, obyektiv gergokliyin orqanizme tesiri ile
Sina bu mifurasrbetle yazrrdt: "Biz miitleq suratda hissin
deyil, aksina, hissi ;ey hazrr olduqda ve biz hissedici I

yaxrnlagdrqda hiss

edirik"

ati yalmz
venr. ibn
iqine g6re
al ile ona
i

Bu fikir Obiilhesan Behmenyann "Tehsil" kitabrnda da 6z eksini

tapmlgdrr: iizvde duyrlan ve xeyala gotirilon geyin merfimsenilmasi
iizvtin ondan tesirlanmeshe gdradir. yoxsa hemin ;ey yelnaEr da olsa,
onda manimsenilmezdi. Bunun iiqiin toxunma duylusu iiiviin keyfiyyati mislindo keyfiyyeti qawamlr. Demeli. bu qawamalarfrn misli yalnrz iirvli, qawantlan geyden tesirlanmesi sayasinda bagalgalir'
Hissler (duyflular ve digar derkedici nafsi qiiurelar) $erq penpatetiklori torafindon maddi varhqlann diizgiin suroti. inikabr hesab edilir. Obiilhesen Behmanyar yazrr: "Real gerqekliya ve ma[iyyete g6re
darkedilan qey nefsda tezahiir eden esardir. Onun eseri olan ;ey isa
aksidensiyaya gdre derk edilir. Bunun iigiin htikm verirler ki' bu darkedilanden dtrii xaricde bir varhq vardr, yaxud xaricde bif varhq yoxdur". "Tehsil" kitabrnrn bagqa bir yerinda hamqinin deyilir: "$eylerin
ayanilikde varlt!r var. Nefsdoki varhq eyanilikda m6vcud olan hamin
qeylerin aserleridir. Nefsde mijvcud olan heyet ayanililfdeki varhla
miixalif deyildir, ele onun heyetidir. Derk edilan 9ey gerqet;liye gdredir'
o, mahiyryet etibarile nefsde altnan eserdir' hadise etibarfla xaricden
oi"n g"ydit. Bunun iigiin deyirik ki, bu ;ey mdvcuddur' yaxud mtivcud
95

deyildir, yeni zehinde tezahiir eden eserin eyanilikde varhlr vardrr,

yaxud onun oyanilikdo varhgl yoxdur".
$erq peripatetiklerinin idrak nazeriyyesinde nefsin xarici ve daxili
hissi qiiweleli igerisinde toxoyyiil qiivvosi ilo tafokkiir qiirvesi xiisusi ehemiyyet daqryrr. ibn Sina ve Bahmanyar qeyd edirtor ki, texoyyiil
qiiwosi heyvpni nefse, tefekkiir qiir.vasi ise insani nafse nisbetdadir.
Tefekkiir qiilwasi eqli idrakrn miimkiin olmasrnr tamin edir. Belalikle, erebditrli peripatetiklerin, o ciimladen Behrnenyarrn telimine
giiro heyvani nafs qiiweleri taxeyyiil qiilvesinde sona vardr[r halda,
insani nefs qiiwolori iistalik tefekkiir qiiwesine, daha doSusu, eqli
idraka da malikdir.

gerq peripatetiklerinin falsefesinde eqli idrak masaleleri genig

igrqlandrnlml$drr. Aristotelgi fi losoflann eqidesine gtire, hissler, duyfular, qavrayrglar vasitosilo geylerin zahiri cehetlen barede melumat
alde edile bilir, qeylerin mahiyyotinin idrakrna galdikde, o, yalmz eqlin sayasind{ miimkiindiir. Obtlhesen Behmanyar yazrr: "$eylerin
mahiyyatlonflin derk olunmasr [hisslerin] igi deyildir. Bele ki, onlar
deyiqe bilen pahiri cehetleri qavrayrr, eql ise geylerde sabit olan mahiyyetleri ve heqiqetleri derk edir".
Obiilhesen Behmenyar oqli idmkl hissi idrakrn bilavasita davamr,
sonrakr merhelesi kimi qarh etmigdir. Azorbaycan filosofunun teliminde idrak prosesinin her bir marhelesi dziinden sonrakr morhele
iigiin gort olub, onu haztrlayr.
Hissi idrak formalan terefinden spesifik tarzde elde edilen malumat oqlin salencamtna verildikden sonra yeni bir keyfiyyet qazanrr.
"Duylu qatrgrq ieylori xayala orz edir, xeyal [onlan] aqle erz edir.
Sonra eql herrrin [geylerde] ayn-segkilik ve abstraksiya edib, menatardan

her birini bir [erd olaraq giitiirerek, an xiisusini, en iimumini, substansional ve aksidentah miieyyanlegdinr. Bu zaman eqlde birinci menalar, yani toso!.viir iigi.in ilkin geyler rasm olunur. Bundan sonra [eql]
onlardan terif er diizeldir".
Obiilhesan Bahmenyar ibn Sina mcivqeyindan grxrg edarek, idrakrn eqli merhelesini onun hissi merhelasindan nainki miitleq suretde
ayrrmrr, eksi$e, eqli melumatlarrn hissi malumatlar esasrnda meydana
grxdrgrnr siiylayir.

Oqli melumatlar hissi malumatlann sayosindo elde edilmakle

beraber, mezfnunca onlara uygundur. "Her bir aynca gexsin eqlle derk
96

etdiyi onun hiss ile dark etdiyine mttabiqdir". Lakin efili idrak inikas
iisuluna ve xarakterina g6re hissi idrakdan ferqlanir. BeLp ki, eql miiayyan 9ey haqqrndakr mrivcud hissi - konket biliyi abstr[ksiya yolu ila

iimumileqdirir, naticede, eqlle dark edilen qey iimumi ,flur: "Ferddan

eqlle derk edilan qey ile ondan hiss ile derk edilen gey, deyildiyi kimi,
bir-birine miitabiqdir. Lakin ndvii trz fardinde camlapenlferddan eqlla
derk edilan gey varLqda hiss ile dark edilen geya miitabiq olsa da onun
eqlda dziiniin iimumi tasevviir edilmesi i.igtin limumi blmasr qeyrimiimkiin deyildir"
Buna g<ire de "Tehsil" kitabrnda deyildiyi kimi, eqli diiqiince universalilari mi.icarrad suratde elde edir. Naticede o, eynit,f Zeydi deyil,
iimumi insam derk edir.
idrak faaliyyotinda hissi marhale ila aqli marhelen]in baghllgrnr
izleyen Bohmenyar "Tahsil" kitabrnda yazrrdr: "$eyler duytlur. Bu,
duygu asnasrnda duyulanrn olmast iledir. Duyulan sonrak xeyala getirilir. Bu, bazan qeyin qeyb olmasr ile birtikde bag verir.l$ey haq<pndakr teser.viir geyin dziinden heq de forqli deyildir. Bund[n sonra eqli
idrak can olur. Sqlle derk olunan eynen duyr.rlana uygun grflmir, eksine,
o, duyulan qabilindon olan her bir ferde miitabiqdir. Moselen, eqlla
dark olunan "insan" ham Zeyda, ham Omre, ham da Xalipa miitabiqdir. "Zeyd" tesavvtirii isa Omre miitabiq deyildir, duylu ilo manimsenilen da eledir".
Azerbaycan hlosofu idrakda aynca va iimumi anlayrglaprnrn miinasibetini diizgiin teyin edarek yazrr: "Bundan soffa bil ki, afncanr qavrayan kas btr cehatdan rimumini de qawaylr. Bele ki, Soiratr qavrayan kas, demeli, "insanr" qavramrgdr. Duyfu nefsa Sokatl 'finsan" taqdim edir. Lakin o, insanrn akidensiyalan ile qahqmrg melpm "insandu". Sonra aql onu miicerredlegdirir va akidensiyalan, leni elaqesi
olmayan aksidensiyalan ondan kenar edir. Neticede onun iigiin Sokat
ile Platonun farqlenmediyi miicerred insan qalrr".
Oqlin fealiyyatini idrak qabiliyyeti baxrmrndan qiyniattandiren
$arq penpatetiklari, o ciimladen Behmenyar. onun ehemiyyetini elmi
ve emeli bilik qazanrlmasr iigiin vasite olmasrnda giiriirdiikir.
Obiilhesen Bahmenyann idrak nezeriyyesi 6z mezmunu etibarile
tokca orta asr peripatetizninda deyil, iimumiyyette, $erq felsafi fikrinde
miihiim ehemiyyoto malikdir. Azerbaycan filosofu obyektiv gergekliyin derk olunmasrnda idrakrn hem hissi, hem de eqli mafhelelerini
I

diizgtin gerh etr{akle onlar arasrndakr iizvi balLh!r elmi esasda aydrnlagdrrmrgdrr.

Behmanya4n idrak nazorilyesi onun mantiq talimi ile iizvi suratde baphdrr; orada tefekkiir formalan xiisusi olaraq dorinden aragdtnltr.
Bahmenyar mentiqin mdvzusu vo
Mantiq Obiilhasen
vezifelari barade yazr: "Mantiq nozeri sonotdir ki,
heqiqi terif adlanan diizgiin tarifin ve siibut adlanan diizgiin sillogizmin hansr formalardan vo materiyalardan, tasvir adlanan inandrnct
terifin hansr f(rrmalardan ve materiyalardan, qiilwatli olub yaqinliyo
benzar tesdiq bildirdikde topik, zeif olub daha gox giiman bildirdikdo
ritorik adlanari inandtnct sillogizmin hansr formalardan ve materiyalardan oldulunu mtiolyon edir. O miiayyen edir ki, diizgiin olmayan
terif hansr fofmadan ve materiyadan, yanrlmaya apanb grxaran ve
sofistik adlanan diizgiin olmayan sillogizm hansr formadan ve materiyadan, esla teidiq bildirmeyen, lakin bir geye qargr nefsin ya re[betini
oyatmaq, yaxud nifretini, ikahrm qazandrrmaq, ya da onu agmaq,
yaxud srxma( meqsedi ile xeyala getirilen sillogizm poetik sillogizm
hansr formadan va materiyadan diizelir".
Azerbayian filosofunun fikrinca, mechul olan, sonra ise dtigiinmoklo molurha gevrilan axtartlanlar terifin va sillogizmin sayesinde
taprlrr. O ikislnden her biri ya heqiqidir, ya da heqiqiden kenardrr (ancaq
iiztna gdre faydasr vardrr). ya batildir, ya da heqiqiye benzardir. insanrn fitri qabililyeti bu tasnifatda gox vaxt kifayet qader ferq qoya bilmir. Oger bdla olmasaydt, ne alimler arasrnda fikrr aynhfir, ne de birisinin baxrgrnda ziddiyryat oziinii giistererdi.
Siltogizrh vo torifden har biri miieyyon tortib iizra anlaqtlan manalardan emato galir ve diizalir. Demeli, o ikisinin diizeltdiyi bir materiya
ve diizelma'iigiin bir forma olur. Her hansr materiya ev, yaxud kiirsii
iigiin yaramadrfr, her hansr formaya gdre ev materiyastndan bir ev,
kiirsii mateliyasrndan bir kiirsii baga galmediyi, eksine, her bir geyin
6zi.inamoxsus eynila bir formasr oldufu kimi, dilgiinmekla bilinan her
bir melumalrn da iiziinemexsus bir materiyasl vo dzihomexsus elmile bir
formasr vardr, o bu ikisinin sayesinde heqiqet olur. Evi tikdikda forma
diizgiin ols{ da, bezen materiya cehetden, matenya diizgtin olsa da bezon
forma cehatdan, bezen de birlikde her ikisi cehetden fesad baq verdiyi
kimi, terif{e ve sillogizmde bag veren fesad bezen forma cehatden,

I
I

bazen materiya cehetden, bezan de

brlikde her ikisi cehetden bag verir.

"insan yalmz duyludan gelen, yaxud duy[unun tesdiqtediyi geye

inamr" deyen Ob[ilhasan Behmenyann taliminde hissi Iavraylgm verdiyi bilik melumdur, nezeri elmlerin hela derk edilme;[ri9 miiddealan
ise mechuldur. Oz seleflari kimi. Azerbaycan filoso.fu da mentiqin
faydasrnr, molumdan machula kegmak yollannl gdstqrmekle insanr
tafokkiir xotalanndan qorumaqda gririirdii.
Obiilhesen Bahmenyar nazari s6hbetlarin sdzlerdrln. aqli diiqiincolorin aqli nitqlarden diizeldiyini nezara alaraq ilk qrirrhi scizdan ve
onun anlayrga miinasibetinden baglayrr. Filosofun fikrince, siizler nefsdeki esarin (inikasrn) yalnrz uylunluq va qertilik yolu ile ifadasidir,
giinki adlarda her hansr geye mexsus heg na yoxdur. Be.fmanyar terefinden s6z fikrin ifadesi, yazr ise s<iziin igarasi kimi secliyyalandirilir.
O qeyd edir ki, nefsdeki her bir eser iigi.in mexsusi blr yazr iqaresi
miimkiin idi. Lakin bu, iiaiin iqdir. Ona g6ra de s<izlerla rfenaetlenmak
tadbiri gtiriilmnq ve uzunguluqdan qaqmaqla yaz rlar torfib edilmigdir.
Behmenyar bildirir ki, yazr va sdzler nefsdeki peye mpxsus tebiilik
deyil, eksine gertilik yolu iledir. Nafsdeki aser ise xarici 6lemda mtiv-

cud olan $eylorin tobii ifadasidir thekayatidiry. Demalf. yazr sdziin

harflerini ifade eden formalara g6ra miixtelif qarti gitstorpadir ( ilaradir). S<izler ise nafsin teser.viirlerini ifade eden formalarra giire miixtelif gerti gtistormodir. Nafsin teserwiirleri eyani geyleh qeyri-iradi
g<istermedir. Bunun iigiin eyani geylar giisterilir. lakin gilstarmir, yazr
isa gdsterir, lakin g6sterilmir. Nafsin tasawiirlarinden i,e stjzlerden
her biri hem gdstoran, hem de gdsterilendir.
Belelikla, Behmenyara g<ire, tasawiirlar (anlayrglar) yazl va s<izlerden ferqli olaraq, eyani geylerin inikasrdrr. onlara I miitabiqdir,
"Tehsil" kitabrnda deyilir: "Oyani qeyler va tasavvtirlal larqlenmir.
yazr ve scizler isa miixtelifdir".
Behmenyar iimumi va xiisusi anlayrglar (universalil<fr) haqqrnda
danrqarken qeyd edir ki, onlann menalannrn isbatr, iimurfri anlayrgm
qisimleri ve mdvcudluq iisullan metafizika elmi ila elaqeoardrr. Lakin
hemin anlayrglar mentiqin asaslandrr. Elmin asaslan ise es aslarr oldu!u elmde isbat edilmir, hamin elmde qoyulur ve miieyyanf agdirilir.
Substansional ve aksidental iimumi anlayrslar besdir. Sribstansional
iimumiya cins, ndv, ferqtendirici alamet, aksidental iimunriye iimumi
aksidensiya ve xiisusi aksidensiya, yaxud xasse daxildir.
Obiilhesan Behmenyar iimumi anlayrglann qisimlerinli elahidde,
bir-birinden tecrid edilmig gekilde deyil, vehdetda, qarqrlulh miinasi99

betde nezerder{ kegirmiqdir. O yazrr: "Vahid anlayrg iki seyo nisbatda

xiisusi aksidensiya ve iimumi aksidensiya ola biler, bele ki, "herekst"
cisme nisbetdd xiisusi aksidensiya, cismin ntivlerine nisbetde iimumi
aksidensiyadrr. Hatta vahid bir geyin cins, ndv, xiisusi aksidensiya va
iimumi aksidensiya olmasr mi.imkiindtr. Meselen, "reng" keyfi yyetden
bir.ntivdiiLr..a!hq va qaratq iigiin cinsdir. cisim iigiin xiisusi aksidensiyadrr, cismin d<ivlari flqiin iimumi aksidensiyadr. Biz eger Zeyd haqqlnda molumat versek, cinse gtire "Heyvan", niive gdre "insan", xiisusi
aksidensiyaya $iire "giilen" va iirnumi aksidensiyaya giire'a[" deyerik".
Umumile$irme yolu ile n6vlerden cins ve xiisusilegdirme (mehdudlagdrrma) yolu ile cinslerden niiv yaramr. Heg bir cinsle ehate
olunmayan atj cinslerin sayr ondur. Onlar kateqoriyalar (el-mequlat)
adlanrr. Bu cinslere predikat olacaq anlayrg yoxdur.

$erq periflatetiklerinin, o ciimleden Obiilhesen Behmenyann

terif

haqqrndakr teiimine geldikde, burada hem stiziiLn xiisusi menasrnda torifden, onun tam vo natamam ndvlerinden, hem de onu ovoz eden
iisullardan, dafra doErusu, benzoEno va nominal teriflerden siihbet gedir.

Ob hesen Behmenyar diizgib terif almaq iigiin riayet edilmesi

zeruri olan {aydalan giistermigdir: Torif mttanasib olmahdrr, yeni
torif verilanlo torif veren eyni hecmde g<itoriilmelidir. Meselen, "$er
irsanlann ziilmiidiir" terifinde, "ger" anlayrgr "insanlann ztlmii" anlayl$rna nisbotilo cinsdir, daha genig hecme malik oldu[u [9[n mfltenasib deyildir. Terif diivr etrnemelidir. Meselen, "Odod vahidlerden yr[rlmr$ goxluqdft" terifinde "eded" ilo "goxluq" idrak iigiin eyni bir peydir. Bir geye 6z ziddine grire terif vermek de bu qebildendir, meselen
"Ciit tok iizbrine bir gelinen saydrr", yaxud "Tek ciitden bir grxrlan
saydrr". Terif inkan olmamahdrr, giinki varhq iiz-tizliiyiinde melumdur, yoxluq lise varhla giire tanrnu. Terif veren terif verilenden aydrn
olmahdr. Meselen, "Od nefse benzeyen cisimdir" dedikde "nefs"
anlaygr "od'l anlayr$mdan daha artrq derecede qeyn-miieyyendir. "Giineg
gtiLndiiz grx{n ulduzdur" terifinde ise "giindiiz" anlayrgr yalnrz Giinege
giire belli ofldu[u iigiin onun mozmununu aga bilmez.
Obiilheben Behmenyar htikm ve onun miixtelif ndvlerini esash
gekilde aragdrrmrgdrr. Burada hdkm Aristotelin mentiq tolimina uygun
olaraq, bir gey haqqrnda neyise iqrar, yaxud inkar eden fftir kimi seciyyelendiqilir. Htikmlerin qati vo $orti formalanm nezarden kegiren
Behmenyar dz garhine qeti h<ikmden baglayrr. O gtistenr ki, qeti hiikm
r00

iig gey ile

subyekt manasr, predikat monasl vo

miinasibet ile tamamlanrr.

arasrndakr

H6kmler keyfiyyet baxrmrndan iqrari ve inkari

iki qisme
geyin
geye
bdliiniir. Qeti iqrari hiikn bir
bagqa bir
n
olmasmr
iroli sriren miiddeadr. meselen, "insan canh varhqdr".
o demekdir
ki, zehinde "insan" ferz etdiyimiz geyi, eyanilikde m6vcud
da olrnasa
da he9 na artrmadar; har bir halda "canh varhq" ferz
Qeti inkan
geyin
qeyre
hiilmr ise bk
ba;qa
mexsus olmamasrm ireli
mtiddeadrr.
gerti-birlegdirici
garti-teqsimi
ve
htikmlerin
iki formasr
$erti
vardr. Mesalen, "Oger giineg grxmr$rsa, onda
- h6kgrxmrgdrr"
giindiizdiiLr"
mtnde "giineg
ile "onda
birlegme
miinasibatini iqrar eden mflddea ireli siiriiliir. Bele ki,
ikinci
nitqin birincini izlemesi vacibdir. Oger "Ya gihag
,yada
gtindiizdiir" desek, burada iki nitq arasmda biri digerini
eden mtinasibetin olmasr zeruridir. Bu iki nitqden - garti-bi
ve gertiteqsimi htikmlarden 6s1 [fuinin hisselerinde hemginin
miinasibete gdre miiddeanm ireli siiriildiiyii bir terkib
. Meselen,
mtnasibe"gtneg gxmqdr" niqi "gxmrgdr" ile "gfineg"
tini iqrarltEna gamil edilir.
Her bir gerti hdkmiin gert hisseciyinin qosuldugu
i hisse iin
hisse (miiqeddem-antesednt) va ikinci hisse son hisse (
adlanu. Behmenyar qeyd edir ki, perti hdkmlerde 6n hi
sade hiikmpredikat
yerindedir.
lerdeki subyekt, son hisse ise
H<ikmiin qunrlugu, tortibi onun formasr, iizvlerin
monnunu iso onun materiyasrdr. Predikatrn iqrari, yaxud
olmasrna
baxmayaraq, onun subyekte miinasibeti ya varhlrn
miiLnasibetidir, meselen, "insan canh varhqdrr", ya qeynzeruriliyi,
yeni qeyri-miirnkiin olan yoxlufiun zeruriliyi
, meselen,
"insan cansrz varhqdrr", ya da ne varhlr, no do yoxlugu
olanrn
"insan
miinasibetidir, "insan" iigiin "katiblik" buna misaldr.
ya vacib,
katibdir" ve "insan katib deyildir". Belelikle, biitiitr
ya miimkiin, ya da qeyri-miimkiindiir. Htikmlerde hemin
dan biri iglendikde modalhq (al-cihe) adlamr.
Azerbaycan filosofu h6kmleri mozmun etibarile
kegirerken onlann miiqeddem miiddealar, zenne asaslalan
benzar
miiddealar va texelyiile asaslanan miiddealar kimi
ara$ya
ya
drrmrqdrr. Miiqeddem miiddealar
inamlardr,
da
edilmig
r0l

miiddoalardrr. inamlar iig ciir olur, yeni qabulu vacib, molum va vohmo
osaslanan miiddoalardan teqakkiil taprr.

Qebulu vlcib miiddaalar ilkin malumatlar olub, mii$ahidodon vo

tecriibaden qldo edilir. intuisiyaya vo camaatln verdiyi xeberlere
osaslanan bilikler de bu qabildandir. ilkin malumatlar aydrn aqlin xarici
sabeblordan Xreq birine gdre deyil, dziina g<iro, <iziiniin fitri tebietine
gdre vacib bif diyi h<ikmlardir.
Miigahiddden elde edilmip malumatlar hissi melumatlar kimidir.
Onlar duy[u$an aldrlrmrz geylaro nisbotde istifade etdiyimiz hdkmlardir. Gi.inegin varh!rna, onun igrqsagan olmastna gtire miiddea, odun
yandrrrcr olmhsr mi.iddeasr bu qabildandir. Qeyri-hissi nefsi qiiweterin
miigahidesing gdra olan hdkmler de beledir, meselen, dziimrizda bir
fikir, habela bir qorxu, bir qezeb oldugunu biliril, dziimiizii ve dz
emellerimizi derk edirik.
Tecriibe yasitasilo qazanrlmrg melumatlar tekrar olunan miigahidalerimizin dolurdufu h6kmler ve miiddaalardrr. Bunun naticesinde
heg bir giibhd do[urmadan giiclii rey miihkemlenir. Tecriibe hiikmleri
eksenyyet eiibarile, yaxud qeti suretde vacib ede biler. O, miipahidelerle 9ullalalmrq gizli sillogistik bir qiiwedan xali deyildir.
intuisiyaya esaslanan bilikler, hemginin tecriibe vasitesile qazamlmrg melumatlara oxqardrr. Oz selefleri kimi, Obiilhesen Behmanyar
da hiikme adcaq istidlahn bir iinsiirii kimi baxmrpdrr.
Behmenyar istidlah "miiayyen meqsede apanb grxaran senet"
adlandrrrr. O qeyd edir ki, her bir sanet miielyen materiya ve forma ile
balhdrr. Maleriyamn ve formanm miixtelifliyi ile senet mehsulu miixtelifoldu[u t<imi, istidlal da tegekkiil tapdrpr geyin miixtalifliyine giire,
ya da di.izgiiil ve yanhg qurulmasrnrn miixtolifliyino g6ra miixtelif olur.
Behmenyanh fikince istidlalda meqsed kesb etme yolu ile miieyyan
bir biliyin, yaxud zennin qazanrlmastdtr.
Azerbaltan filosofu yazrr ki, mechut barasindeki bilik her hansr
mtlvcud bilikden deyil, eksine, mechula xiisusi nisbeti olan bir biliyin,
eleca da mexsusi bir qurulugun kiimeyi ile elde edilir. Bir sOzle, diigiince vasitesild hele kesb editmemig ilkin tosdiqi geylerin olmasr labiiddiir, zira soirakr anlayrg va hiikmler onlann sayesinde qazanin.
istidlal bir ve ya bir nege hiikmiin qarqrlaqdrnlmasrndan ahnrr. Her
hansr bir hiikmden bagqa bir htikmiin grxanldr[r bilavasite istidlal $erq
peripatetiklErinin mentiq teliminde adeten hijkm behsinde nezerden
kegirilir.
t02

Vasiteli istidlallara geldikde, onun deduksiya,

giya kimi n<ivleri ferqlendirilir. Deduktiv istidlallar si
ahr. Behmenyar ibn Srna m<ivqeyinden 9rxr9 ederek
ele bir nitqdir ki, onda birden 9ox miiddaa irali
densiyaya (kenar geylere) g<ire deyil, dzlerine gdra
miig miiddaalardan zeruri suretda bagqa bir miiddaa
Filosof qeyd edir ki, istidlalda miiaryen bir axtanlan
axtanlanl natico grxanlacaq gey axtanlrrsa, bu sillogi
sillogizm tesadiif yolu ile qurutub, axtanlmayan bir
glxanrsa, eslinde bu, sillogizm deyildir.
Behmenyar, iimumiyyetle, $erq peripatetikleri
ce verme xiisusiyyetine gtire quragdtncr va istisnaedici

va analoizm geklini
: "Sillogizm
tirse, aksi-

ireli siiriilgrxrr".
vo hemin
. Oger bir
apanb

natir genr9

izah etmigler.

Sillogizmde verilmiq htikmlarden her birine

ime, onlar-

nda qeyd
dakr subyekt vo predikata isa termin deyilir. "Tehsil"
miiqededilir ki, her bir quraqdrnct sade qeti sillogizmde tekrar
termi
ir,
meselen,
vardr.
O,
orta
bir
hisse
iigiin
miiftorok
dimeler
termindir.
"Her bir S V-dir" ve "Her bir V A-drr" dedikde, V
en yazrr ki,
Obiilhesan Behmenyar sillogizmin hisselerini
bir S A-dr".
netice iki tarafin birleqmesinden alde edilir, masalen,
yaxud
Neticede subyekt ve ya <in (bu misalda S) kigik termin,
etdiyi
(burada
Kigik
terminin
termin
adlamr.
A) bityiik
son
bii)'iik
miiqeddime kigik, bdyiik terminin igtirak etdiyi
ler de
miiqaddimedir. Bahmanyar yazrr ki, hdkmler kimi
miiqedmiiayyen, qeyri-miie1ryen ve ferdi ola biler. Kigik va
orta terdimonin ta$kilino quraqma deyilir. Yan terminlare ni
qurulugun
formast
. Oztinminin vaziyyetinin seciyyalendiyi
sillogizm
den zeruri olaraq bagqa bir hiikmiin ireli geldiyi
esnada
adlanrr. Hemin h6km qurulmanrn teqkiline g6re irefi
axtanlan, zaruri suratde grxanldrqda isa neticedir.

d6rd fiqur
Sillogizmde orta terminin vezilryatinden asrh
miiayyen edilir.
da
"Tehsil" kitabrnda ixtisarl va miirekkab sillogizmler
i.ig terlazrmi melumat verilir. Behmenyar qeyd edir ki,
axtanlan
minden diizelmig rki miiqeddimeden netice grxanltr.
miixtelif
goxlu miiqeddimalerin ktimeyi ile miieyryanlegerse,
sillogizmler vardrr. Bunlar miirekkeb sillogizmler adlanrb quraqdrrrcr
da, istisnaedici de ola bilar.
103

lvtiihatime itiddarkan sillogizm adatan tam gakilda deyil, ixtisarla

igladilir.
$erq peripatetiklerinin mantiq teliminde induksiya va analogiya da
miiayyon yer fiitur. induksiyanr istidlahn xiisusi formasr kimi nezerdan
keqiren Behmdnyar yazrr: "induksiya goxlu ayrrcalarda mtjvcud olan
[hallara.l g<ira dmumi haqqrnda ireli siiriilen miiddaadrr".
"Analogiya,ya geldikde, - "Tahsil" kitabrnda qeyd edildiyi kimi, o
miiqahida edildn geyin timsahnda mtivcud olana gdre qaib gey haqqrnda ireli siiriileh miiddeadrr". Meselan, cismi ev timsahnda giitiiriib,
evin sonradan laradrldrfr cahato nozoron cismin da sonradan yaradrldrlrnr deyirleri Bahmenyar ve ibn Sina bu istidlal formasrm etibarsrz
saymrgdrr. "Tohsil" kitabrnda qeyd edildiyi kimi, burada miiqaddimeler
iiqiincii fiqur ilzre qurula bildiyi balda xi.isusi hijkm evezine, sehven
timumi hijkm {retica grxanlrr.
$erq peripptetiklerinin mantiqinde istidlahn formasr va materiyasl
haqqrndakr fikirler xiisusile qiymetlidir. istidlahn formasr dedikde onun
qurulu$u, mii(addimelar arasrndakr elaqe, materiyasr dedikde miiqaddimelann fakgrk mazmunu nezarde tutulur. istidlalLn dtizgiinliiyii onun
yalnrz quruluqunun, formaslmn diizgiinliiyiinden deyil, elace de onun
miiLqaddimolorinin faktik mezmununun diizgiinliiythden asrhdrr. Orebdilli filosoflat miiqeddimede faktik mezmunun yoqinliyi baxrmrndan
istidlahn beq iriiviinii farqlendirmigler: l) siibut (al-biirhan), 2)dialektika (el-cadal), 3) ritorika (ol-xitabe),4) poetika (a9-9ir) ve 5) sofistika (ol-mii!alote). Bunlafln igerisinde siibut miihiim yer tutur.
Bahmanyar y'azrr ki. siibut yaqin natice glxarrnaq iiqiiLn yeqin miiLqeddimelerden (iizelmiq istidlaldrr. Yeqin miiqeddimaler ilkin molumatlardan, ya teqriibe vasitosila qazamlmrg melumatlardan, ya hissi melumatlardan, ya da camaahn verdiyi melumatlardan ibaret olur.
Neticeniir diizgiinliiyl mtiqeddimalerin diizgtinltyiinden grxanlrrsa, bele istidlala mtisteqim siibut deyilir. Bundan elave dolayr siibut
da vardrr ki, bu, hem xilaf grxma sillogizmi, hem da qeyn-mtimkiinliik
sillogizmi istrlahlan ilo giistorilir. Qeyri-miimkiinliik sillogizmi quragdrncr ve istishaedici olmaqla iki sillogizmdan diizelir. Burada ireli siiriilen miieyyail bir miiddea ona zidd miiddeamn qeyri-miimkiiLnliiyiiniin
isbatr ile siiluta yetiritir.
$erq peripatetikleri idrak ve mentiq meselelerinden behs edarek
fikir, zehin, taka, intuisiya kimi terminlerin daqrdr[r menalara da diqqet
104

ir

r
I

eqlin faydayetirmillar. Bahmenyar "Tohsil" kitablnda yazrr: "Fi

landrfr bir qiiwedir", "Fikir matleblann baqlan[rclan do!,nr insan
", "zehin
zehninin ela heraketidir ki. onlardan metlablara gedib
rntuisiya
qiiwasidir",
'
bilik olde etmak iisulunu haztrlayan nafs
ini
tapma[a,
qabiliyyotidiC', "intuisiya - axtanlan verildikde orta
is nefsin
yaxud orta termin taprldrqda btiyiik termini tapmafa
siiretidir,
mechula
Larokotidir. Bir sdzle' [intuisiya] melumdan
Ayn igrqmosolen, birisi Gune$an yaxnhgl vo uaqh['r ht
iqrq alr".
fehm edir ti'
lanmasr geklini giiriir' intuitiv sru-etde
1'

i nefs ara-

srndakr iaqhca ferq

itk nijvbodo idrak

baxrmr[dan Yanaqan
' kevfiYYat
Falsafi biliyin faydasrna exlaqt
.- .'.:..
t --^-.:.^,^,,-.
iyyatrnt
bilik,iT:11'
S"i."nyu"n hkrin"e, quzanrlmrg her bir a$rlamaEa xfdmot etmali"""H.,itffii.,";"j onal eo'"it"'rvvotlar
air,itt ttutau t"-in bilik faydasrzdr'
hens bn kesin hi[m1
Miitefakkirin nezerinde var-diivlate
"tI-",1:1
kamil rnsanda aqli hezplissihazdan
a". ft'i'f.-"irO"qfi, voxdur' Bele ki'
I

ii;iiil'#..il;G,."H"q,qi1,",'"qlT'-q::iA;".EL|X1';,'#:
;;il qefadrr' xastelivin vaxrn diismedivi sFE ili^ql"
:;;'"d
"" (7qrr
uv'u^varidat h*i! '9"." P"'T:Y.:::[":::1:*1
d. b.v,,k
5;;i;;
"servet qorunur'laql ise insant

' qiinki
mi.iqayisada ona.iittii:liik Y",l:11^^
r^u^^ -azari idrakr
irrrak, tpmin.etmarte
rhmrn etmaklo
5or f r"sofun eqidasince' takce nezari

"",i#i
n"vaii faariwtin,aml,"YLl3l'"1'liil.
ffi""iJ#;: .pi'"'"^a'
:("* -'"'"t'"r'q ii"e'iikde.keda''

;""iH#:i

i'.:i1?.::,:i,:'l:

ve xilas olmaq iigih aqli sofarbor et":

il;;;;
'elr"qii.*r"r-".onu1raf a1o."td"*:q1l"l^::T.1':
*'"J;:il1,"'i;;;il;**;;;;npaitetikrerserani"lillfl::o'"'
'

gagrrdteltsil almrq alimlarin va cfrlann

mesinda Behmenyann, ondan

i:.*Hff

;;il"r.*a,19,_iy"Jl':tl:1":llfli';[T:11ffi

hazrlamtqdlr' OnlaFdan oDutaDfilosofu da bir stra gdrkemlt altnnler

M;h;imed Levkeri M "I
onun ince vo bo)'ull masotdr
rince, "folsefe elmlerinin sahelenni -

;;;il

ffiil"

;,,;.;tu"laradrcrnfrnda

L*"" i'"T.,,1'l1lil['::;
"Duzc'll'ipi -3'1ll lP-n;H"'
turur'
asarl

ver
es-sidq" ) kitabr
;";;,;
i;";"t-l,uqq bi du'n"n
""'7"nilia:'i,
qevd edir ki' obiilabbas.Levke"loi: o:i.

-izurr"i

11111

""rheqi
ua' xilosetetin' habele qeside "",,i[,dl1111:
qesidesi
",i;;;,
""k
l"esrar er-Hikme") adr
IXlifillil#. ;ffi

til;.;;o;'i

105

de falsefi mepmun dagryrr. Burada mentiq, tebiiyyat iyaziyaat va

,
metafi zika meseleleri igrqlandrnhr.
Manbalerda Obiilabbas Levkerinin qagirdlorindan .,hikmat elm_
Ieri sahesindrir kamil filosof, Mehemmed ibn Obutahir Marvazi
(..- I laa), "filpsof, tabib, miihendis, adib" Eynazzamaa Msrvazi, Niza_
milyo madrasasinin miiellimi Osad Meyheni (...-l 133), Obdiirrezz-aq
Tiirki (...-l ta2), Ofzeleddin eilani vo Uaqalan yad ediiir. ..eazi filosof, en faziledlilarin gereflisi Obdiirrezzaq Ttirkj-..
heodes" sinatinde
mahir, eqli elrller iizre alim idi". Filosofla gexsen
mektublagmrg Zatr
s"rt"qi.onun elmi miibahisalerde igtir"t etalfiri
xeber verir.
ffdd;y
ron
stnanrn kltablanntn ekseriyyetini ezber
bildiyini, orada iroti siiriil_
miigmesalelare beled oldu$unu yazrr.

Miielim-$agird elaoelarini ardrcrl izledikda

bir nege yolla gelib
N^asireddin Tusiya grxmaq otu.,
I r a"n
*"r_
yam, ondan garafeddin Masrdi,
ondan "nyur-al"lroi,,|",iil,r

F"xreil;;;;"rol

beddin Misn,londan Osireddin_Obheri,

ondan da Nesireddin

fr.i

qu"

t"t rit
Bahmenvardan Obiilabbas iev-klri"
brl",ro6,,
Qilani. onda4 fe;dejdin Nigaburi, ondan
da Nesireddin fu.l t"t.it
almrpdrr. Ve bela sitsite son
esrteredek
al mrsd

r; 2 )

"ri'#

J"; ;;il;:"' ',"

]
Hayat va

OBUHOFS StIHRAVORDi

obuhefs omer Mehammed oltu

!:,TP19l
yaradtalt[t sunreverdt.gtirkamli
hiiquq5iinasalim,sufi neze_

nyyogt. rctimai_siyasi xadimdir.

O, Il45_ci ilin
yanvarrnda fencan yaxrnLi,oa"n
stit."u".J"u"iJira"
rr*r,l Genct iyinde Bafda-da^ ged ib. orada N izam
"*aan
:f
iyye madresesi_
nrn
m[ieilimi, emisi obiinnacih siih..u".ai.
SrjtirolliJi,ii, Jor.u"
Miiqeddesi ve basqalarrndan rehsit
almrgdrr. il.,]ri"i".j"' i."r,,d,r,
kimi, Obuhels Siihreverdi fioh rT.o):4if
va ,a"Ulyyutu a"ila"n,yiy"_
lenmiq, genig ehateti. miikemmet
biliyi ile $dh;;;;;;1J;:,,
Ofuhefs,siihreverdinin
.
*O
ordeninin banisi Obdiiloadir Citr pagirdinin
galeceyina UOVii[ iimia
besloyarek ona "san iraqda meghurlairn
*o,n'",.,.ri:j
Azerbaycan miitefek ki ri rimrii boyu
."rJli,l.o"." r, Jl.i, *0"
olmuq, d<ivrrih briyrik
eexsiyyetleri, y_;d., ;iy;il;;'u"

.ii"liri'

";;;;;;;#;' ;:'#;,
il]i,il

*iiu[ruo".

106

Obdiirrehman Cami bele bir revayeti xahrladrr ki, Obuhofs Si.ihrevardi

"bozi abdallarla (darviglerla) birlikde Obbadan adastn'la Xrzr eleyhissalamr dinlemigdir".

Obuhefs Siitueverdi emisi Obunnacib Siihravardinin Declo gayt
sahilindaki ribatlan nezdinde madraseda miiellimlik etmi9, tedris igleri
ile ciddi meglnrl olmu$ur. ibn en-N eccar (1162-1245) yrzr: "O, heqiqet elminde (tesewufde) zemanesinin Seyxidir. Miiridterin terbiyesinde, xalqrn Allaha dua etmesinde, ibadat ve ziihd yolunu tutmasrnda
rahberlik ona maxsus olmugdur".
Menbalerin verdiyi melumata gtire, Baldadda ba9 r;eyx riitbosini
tuhnu$, xilafata elgilik (sefirlik) etmig $ihabeddin Obuhefs Siifirevardi

varia otaugn: yerlarde btiyik ehtiram vo tanlono ile qargrlanarmrg. ibn

Bibi onun Kigik Asiyaya galmasini tasvir ederken yazrr k.i, elginin Aqsaraya yeti$masini egidince sultanla beraber qaziler, imamlar, geyxler,
sufilor, exiler ve fiitiiwe sahibleri pigvaza grxdrlar. Su.ltan Olaeddin
$eyx $ihabeddin S breverdi ile gdrugerken onun elitti 6pdn. Elgi
gotkdiyi xalah ve emmameni Konyada sultana verdi. O, xilafet qaydasr ile xalq qargrsrnda sultanrn kiireyine diird defe iisulluca gubuqla
vwdu. Sultan Olaeddin islamilyat imamtntn hediryesi olan
bezadilmiq qrzrl nalh qatrnn drma[rndan iipdt $eyxla trirlikde atlara
minib gezintiye grxdrlar. Biitiin xalq sultanr hemin veiliyyetde seyr
etdi. Geri dtindiikde qonaqhq oldu. Xiisusi miifanniler cxumafa bagladrlar. $eyx $ihabeddin Siikeverdi ile gelmig miiLridlar coqdular.
Nalma meclisdakilarde naqe yaratdr.
gemseddin Ohmed Oflakinin (...-1360) verdiyi melumatda $eyx
gihaboddin Siifuevardinin Konyada qebul edilmesi epizodu maraqhdrr. Burada Azerbaycan alimi ile Cetaleddin Ruminin atasr o dilwiin
tamnmrg ictimai-siyasi xadimi Behaeddin Veted (. -123l) arastndakt
miinasiboto xiisusi diqqet yetirilir. Tarixqi yazrr: "Xelife tapgtn[rnt
gatdrdrqdan sonra Bahaeddin Veled Seyxa btiyiik ehtirarn giisterdi; o,

ilagaaaai laaaen ziyade ibadetlar etmigdi. Ona dedi ki, siihreverdliler

heir etiq qeyleri sevondirlor, hem de biza yaxrn qohumdurlar"'
Behaeddrn Veled seltenet admdan siihraverdliler "bize yaxtn
qohumdurlar" deyerken, giibhesiz, onlann tiirkdilli, daha dolrusu,
azerbaycanlt olmalanna igare etmigdir.
scn gaflannda
$ihabeddin Obuhefs Omer Siihreverdi 6mdhiin
kor olmuq, 1234-c[ ilde sentyabnn sonlannda Baldadda iilmiig ve
orada Verdiyye qabiristanhltnda deftr edilmigdir.
107

Obuhefs Siihreverdi zengin yaradrcrhla malikdir. Onun eserlerin-

den "Biliklerin t<ihfeleri" C'Ovarif al-mearif') dofelerlo Misirde,

1966-cr ilde Beynrtda, "Dualann gerhine dair bendelprin xezinesi,,
('Kenz el-ibad fi gerh el-aurad") 1908-ci (1326) ilde Kazanda,
"Urskleri sevgiliya qovugmala aparan cazibe,; (-Cezb el-qrilub ila
miivaselot ol-mehbub") l9l0-cu (1328) ilde Helebde gap eaimigir.
Kataloqlardan ve gerqgiinas alimlerin eserlerinden melum olur ki,
miitofekkirin kitablannm ekseriyyeti diinyanm miixtelif 6lkelerinde
elyazmasr geklinde saxlanr 1r.
Obuhefs Siihrevordinin gap edilmemig oserlerinden agalrdakrlan

giistermek olar: "iman nesihetlarinin ingasr ve yunan qebahetlerinin

ifgasi' ("Regf en-nesaih el-imaniyye ve kegf el-fedaih el-yrmaniyya',),

"Dolru yolu bildirmek vo mdminlerin eqidesi,, (.thm el-hiida ve

eqidet erbab ot-hlqa"), 'Quranrn tafsirine dair beyamn pis emali"
('Niilbet el-beyan fi tofsir al-Q,uran"), "Feqiliye dair r.aktat', (..Risale
fi-l-feqr"), "Anflerin meqamlan" (,.Meqam el-arifin"), ..Sufi libasr
geymoyo dair traktat" ("fusale fi liibs el-xirqe,'), ..siihreverdi vasiy_
yetleri" ("el-V-asaya es-sthreverdiyye"), ..Miiridbrh iryadr ve talib__
lerin nicatr" (*lrgad el-mfirilin vs furcad et-talibia.), -Tosarviife dair
traktaf' ("Risale fi-t-tosowEf,), ..Ruhun zikrinde fituhun vaqiesi,,
("S[nuh el-frtuh bi-zit<r er-nrh"), ,.Kelamda inrkan qayesi" (..6ayet
eFimkan fi-l-kelam"), "Fiqhin nemeti" (.Nerner el-fiqh), ..Sy, ,"
ugma" ("es-Seyr va-t-teyr"),'Yollara dair" (..Fi-s-siiluk,'), ..Fiituwe
kitabr" ("Fiitiiwetnama") vo s.
"Biliklerin t<ihfeleri" Obuhafs Siihrevardinin en b<jyiik vo on maihur kitabrdr. Miiellifin iiz safihlrnda bele yiiksek qiymatlandirilen bu
haktat sufizma dair eserler igerisindo miihiim yer tutur. Fuad K6pr iiniin "Ttirk edebiyyatrnda ilk miitesewiflar" esen'hda . tsiliklerin
ttihfeleri" kitabr "Miikemmel bir exlaqi-sufiyye mecmusu', adlandrnlrr.
Diinyanrn bir gox kitabxanalannda, o ciimleden 0zbekistan
EA
Birunr adrna $erqgiinaslrq institutunun Olyazrnalan Fondunda ..Bilik_
lerin tdhfeleri" esorinin mfixtelif el yazmalarr sa:rFaruhi. Onlardan
biri
1658-ci (1068) ilda, digeri t8t7-ci (1232) ilde nesx_nesteliq
xetti ile
kiigiiriilmi.iqdtir. Bagqa bir niisxenin kiigiiriilme tarixi namelumdur.
"Biliklerin ttihfeleri" kitabrnrn melum olan sn kiihne niisxesr
(1297 - 1298-ci ilde Demeqqde ktigiiriilmng) Sankt_peterburqda
sax_
Iantlr.
t08

$ihabeddin Obuhefs Sflhrevordinin bu kitabrnr Arifi tiirk' ismayrl

ibn OM mdmin ibn ismayrl (...-1266) ve ba$qalan far; diline gevirmiglar. Oserin erabcedan alman dilina tercfimesi gap olunmuqdur.
"Biliklerin ttihfolori" kitabrnda miitedil sufizmin, oemek olar ki,
bfitiin miihtim mosolalori mflfessal surotdo ara5dmh. Sufililn mengeyi ve mahiyyati, sufi sSziiniin taBiri, sufi adlanan bezi teriqetlerin
melametiliyin, qelendsriliyin ve s. tenqidi, geyxlik r[tbesinin mfieyyen
edilmasi insanrn ozfnii derk etmesi, miitaSifelsr (haqgr lprme)' hallar,
meqamlar, hal ile meqam arasmda forqin izahr ve diger meselalar
*Biliklerin t6hfelori" egerinde genig igrqlandnlmr$rr. i3buhefs Siihrovordi almri ug fesilden @ab) ibarot m[ndorico teqdim etdikden
sonm yazr: "Bu fesiller sufilerin elmlarinden bezisini - onlann hallannr, msqamlannr, davramqlannr, vecde geLnelerinin qeribeliklerini'
biliklerini va tovhidlerinin heqiqetlerini, igralarinin deqiqini' istilahlannm incesini ohato edir".
"imur nesihetlerinin ingast ve yunan qebahetlerinin ifgasi' traktatr
peripatetizmin tanqidine hesr olunmu$ur. M[tefakkir Aristotelo qarp

gurn L ooln &vmCrlm olan filcoflan dinsidikdo ittihstn edirOsorin yralme so6bi bcto izah ohmuc 'Bu hdtmdarm Q{asir
IFDinillahm) sayesinde din bazannrn ri,vac tapm,rsrna baxmayaraq'
cavanlardaa bezisi dinle bir araya s{payan felsofe ile meglul olur.
Odr ki, mon bu kiobr 6z-ur revayet adiyim hsdislerin [ztnden yazdrm. Yadma galen miisnadleri de ona elave etmigem".
Osarin meydana grxnasr tarixi faktla elaqelendirilir: Xelife Nasir
li-Dini[abm itzu hsdis rovayot etmosino vo ba$qalanna da revayot etnok
icazesi vermesine baxmayaraq o, ibn Sabit ibn Saburun (...-1199) tohriki sayesinde felsefe ila ranrg olmug, geri elmlsri algaltmrgdlr. Obuhefs Siihraverdi bu kitabr giirran ki, hemin miinasibetle yazmrgdr.
"iman nesihetlerinin ln$asl..." kitabr on be; fesilderr (bab) ve iki
xatimeden (naticadan) ibaretdir. Oserin alyazmasr niiL;xeleri Qota,
Brusa, ibtanbul, Tehran ve bapqa geherlenn kitabxanalaruda saxhnrlrr.
Oseri Muineddin Oli ibn Celaleddin Yezdi (. .-13t7) fan' dithoeadrmi$ir. Bu terciirre Sipehsalar kitabxanasrnda (iran), Britaniya muzeyinda (ingiltera), Xediviyye kitabxanasrnda (Misir) ve s. fondlarda

miivcuddur.

"S[breverdi vesiyyetleri" bir neqe traktatdr. Onlardan biri miitefakkirin iiz olluna vesiyyeti, yaxud nesiheridir. Miiellif sufi olmaltn
109

mosuliyyotindan siiz agrr, sufi elminde cahil olanlan diigmen adlandrnr:

"Elm ehlinin cahilleri diigmendirler',. O, ollunu cahil sufi olmaqdan

saqrndrrmala gahgrr: "Fiqhi <iy,ren ve sufilerin cahillerindan olma.
Bele ki, onlar dinin o$rulan, miiselmanlann yolkesenleridir".
Mi.itafekkirin tiz o[luna yazdrfr: ..Vasiyyotf in bir neqe niisxesi
Dagkendde ve S. Peterburqda saxlamlr. Bagqa bir..Vesiyyet"i Obuhefs

Stihreverdi tiz miindi Omar ibn Obuseid Multani iigtin yazmrqdrr.

Traktatda sufizm meseleleri esas yer tutur. Buradakr iig niisxeden ikisi
Berlinda saxlanrlan niisxoyo miitabiqdir.
Obuhefs Siihrevardinin yaradrcrh$nda onun Kemaleddin ismayrl
Isfehaniye (l170-1237) bir mektubu da maraqhdrr. ince geirler ustadr
kimi fiihrct tapmrg Kemaleddin isfahani Obuhefs Siihrevardinin giiclI
tesinnde olmugdur. $air miitefakkire hesr etdiyi yetrnig yeddi beytden
ibaret qesidesindo onu "zemanenin yeganesi', adlandrrmrg, semimi
hiirmet hissi ile medh etmigdir. eesidedan melum olur ki, Kemaleddin hfehani Azerbaycan sufi miitefekkirini gexsen g<irmemig, onun
fi kirlerinden uzaqdan-uza!a tesirlenmigdir.
Obuhefs Siihreverdinin gaire gtinderdiyi mektub sufi tiivsiye ruhun_
da yazrlmrgdrr. Burada insanrn mistik <iziintkamillegdirmesi iigiin bir
sufi. meqamrndan digerine yiikselme prosesi miixtosor surotd;
$orh
edilir. Bu moktub mozmunu etibarile ..Biliklerin tiihfetori', kitabrnda
qoyulmug ve genig izahr verilmig bezi meselelere uylun gelir.
gihabeddin Obuhefs Siihreverdinin eserlerinin
Sufitalimi
donndan tedqiqi, onun sufi teliminin herterefli
aragdrnlmasr sufi zmin mtitedil qolunu ciyrenmek- iigiin qiymetli menbedir. Burada sufizmin praktikasrnm - sufilarin exlaq normalanmn
menavi keyfiyyetlerinin, dawanrg qaydalannrn miifessel gerhi verilir.
Insanrn mistik iiziiniikamillegdirmesi yolu gtisterilir.
Obuhefs Siihreverdi sufilenn tebietini, daxili alemini onlann geyim_
lari, zahiri cehatleri ile elaqelendirmigdir: ..Ad onlann elameti, Allaha
gdro elm onlann sifeti, ibadot onlann bezeyi, miiminlik onlann giian
vo haqqm heqiqetleri onlann sirleridir,'.
Miitefekkir tiz zemanesinda de qaba yundan paltar geymoyin sufi_
ler arasmda deb oldulunu xeber verir. O bildirt ti, sunieUietti Uezi
adamlar o ddvrde )un paltar geymedikleri iigiin sufi adlanmamrglar.
Sufi terminini mon$oca orob dilino mensub sayan alim bir fikir cereyanr kimi de onun islam dini zemininde yarandrfrnr s<iylemigdir.

ll0

Sufizmin psixoloji nazeriyyesindan danrgarken todqiqatqrlar diqqati, adatan, gariet, tariqet ve heqiqet marhelelarinin l;erhine yiinaldirler. Lakin sufilerin psixologiyasmr dyrenerken ilk niivbede onlann
ruh haqqrndakr fikirlenni nezerden keqirmak lazrmdtr, qiinki diger
psixoloji maseleler mehz ruhla elaqelandirilir. "Biliklorin r6hfalari"
Litabrnda deyilir: "Qeyb olanlar [ruhun] sayesinda gdriiniir, heqiqetler
ahli iigiin vahy onun sayasinde olur".
Sufi miitafekkirlerin eqidesince, bedenda ba; veran psixik hadisalar bilavasite ruhla baghdrr: "Ruha gdre eql qerarlagrb, ruha gdre
miihakima cari olub. Oger ruh olmasaydr, eql fealiyyatini itirardi, ne
ona esaslanan, ne de ona mexsus bir miitrakime olardr".
Obuhefs Siihreverdinin eqle bela ehemiyyet vemtesi onun sufi
teliminin meziyyetlerindandir. O, hadislerdan ve reval'etlerdan 9txr9
ederek bildirir ki, har hanst insan mehz aqline gdre baqqalanndan listiiLndrtr. Zira emeline g<ira miikafatlandrnlan insan eqline gdre fealilryat
gdstarir. Miitefakkirin fikrince, nrlun ve basiratin mdvcudlugu eqlin
irOvcudlugu ile iqrar edilir: "Oql ruhun dili, besiratin lorciimanrdrr"'
Elm, bilik Obuhafs Siihrevardi terefinden eql ila vehdertde gtitiiriitiir'
"Biliklarin t6hfeleri" kitabrnda deyilir: "Bu eql ele bir keyhlyetdir ki,
elmlerin dark olunmast onunla emela galir".
Eynelquzat Miyaneci ve Obuhefs Siihreverdi xebar verirler ki,
alimlir ruh haqqrnda gox damgmrglar. Bununla bele, ortlann arastnda
"nrhun mahiyyeti haqqrndakr ixtilaf qader ixtilaf olmanugdu"'
Sufilerin fiknnca, nrh hem maddi, hem de qeyri-maddidir' Obuhafs
Siihraverdi maddi ruhu "heyvani ruh" ("ar-ruh al-heyvani") adlandrraraq yaztr: "Heyvani ruh hiss ve hareket qi.iwesinin <lagryrcIsr, inca
cis-aniiir... O, ruran damarlann igerilarinda yayrlrr' Bu ruh biitiin
heyvanlarda vardrr".
Suh mrltefakkirin heyvani ruh haqqrndakr fikri $erq peripatetiklarinin psixoloji telimine uy[undur.
'i-n"-i -tt" ("ar-nrh el-insani") adlanan qeyri-maddi ruh ise, sufilarin eqidasince, ilahi alemden gtinderilir. Obuhafs SiiJuaverdi yazu
ki, insanda iilvi insani ruh heyvani nrha qovugaraq onunla birikir, yeni
kasb edir, bunun sayesinde insan nitqa ve ilharna malik olur'
keyfryyet
B;dakr 'insani ruh" temrininin mazmunu $erq peripatetiklorinin
eserlerindeki "nefs" (daha dolrusu, "insani nefs") anlaytgrna miitabiqdir. Qeyd etmak lazlmdrr ki, "en-nefs" bir termin kin,i peripatetiklarin eserierinde menavi "can" menastm dagrdrlr halda Obuhefs Siih-

lll

ravordinin va ba$qa sufilorin osorlarinda esasen ..ehtiras,,, ,,nefsin

istoyi"_mazmununda baga diigi.iliir. Sufi adebiyyatda xeyirxah igler, yax_
gr emeller insani ruha, pis hereketler, manfi xasiyyetler heyvani
ruha

miincer edilir. Sufilerin axlaq normalanna giire, insan mozommotli

sifatlenn menbeyi olan ehtirasrn bed emellerinden saqrnmah, hallara
ve meqamlara yiyelenmek figiin iiziinii hazrrlamahdr.
Sufi miitefakkirler peripatetik filosoflardan ferqli olaraq insani ruhun
(nefsin) neinki ebadiliyine, habele onun ezeliliyine (ozeidan m<ivcud
olmasrna) inanlrdrlar.

Sufiler insanrn miitlaq hoqiqoti derk etmesini hiss ve eqli idrak

qiirvesi ile deyil, yalnrz mistik hallara ve meqamlara yiyelenmekle
miiLrnkiin sayrrdrlar. Mistik iiziiniikamilleqdirme yolunda ilk merhele

qarietdirse (eg-qerie), son meqsed, son morholo hoqiqetdir (al_heqiqe).

$erietden haqiqete menevi gedig yoluna tariqot (et-toriqe), bu yolun
iistiindeki dayanacaqlara meqamlar (el-meqamet) deyilir. Meqamlar

sufi hallan (al-ehval) ile qrnlmaz suretde bafhdrr.

Mistik <iziintikamillegdirme yolundakr merhelelerin nezerden kegi_
rilmesi sufi lerin psixologiyasrnr tiyrenmekden elava, onlann dlinya_
g<iriigiinii aragdrrmaq baxrmrndan da ehemiyyetlidir. Teser.viifdaki
qoriet ortodoksal islamdakr ,,geriet,' anlaylqrmn eyri deyitdir. Miitedit
sufilar ona bir sua mistik iinsfuler, elave miiddealar daxil etmiqler. ifiar
sufiler ise bozan $oriotdon s<iz agsalar da, eslinde biitiin dinleie laqeyd
qahb, aqide serbestliyini her qeyden tistiin tutmuglar. Onlann fikrinca,
heqiqate gatmaq iigiin $orioto riayot etmek heg de zeruri deyildir.
Teriqete geldikde, o, sufizme qedem qoymug har kosin miitloq
baga luracalr yol hesab edilir. Sufilarin nezerinde bu yolun uzunluSu
tesawiif yolgusunun (as-salik) onu neco icra etmesinden gox asrhdrr.
Teriqat hallar vo meqamlar silsilesinin vehdatinden tegekktil taprr.
Meqam sufinin tiz ciddi-cehdi sayesinde gatdrfr kamillik mertebesidrr,
hal hor bir maqamr tamamlayan, yolgunu yeni meqamlara hazrlayan
ve nahayet, haqqa qowgdwan etadrr, ilahi vergidir (el_vahibe). Hal
ani, kegici, meqam ise nisbeten sabit, dayamqh psixoloji veziyyei kimi
secilyalendirilir. Obuhefs Siihreverdi hal ila meqarn arasrnja mi;h_

kem hedd, kaskin ferq olmadrlrnr xatrladaraq yazrr: ,.Bezilerina

hal
gtiriinan qey bagqasrna meqam g6riine biler".

Tesevviifda teriqat hallar ve meqamlann qarglhqh inkigaf xettini

_
teqkil edir. Har bir sufi miindin an ali riitboyo yiikselenedek riziinti_

n2

kamilla$irmasi yalnz hallann va maqamlann birge miigayieti ila heyata ke9ir. Oziinohesabat (el-miihasebe), itziinonazarot (et-miiraqabe) ve
daxili miiSahide (el-miigahede) hallan va maqamlan biitiin toriqot boyu
guliala;araq teselwiif yolgusunu daim sanr, onu haqqa yaxrnlagdrnr.
Sufilerin fikrinca, teser.viif yolgusu mistik dziiniil:amillagdirma
prosesinde her geydan ewal 6z nefsini paklagdrmahdrr. Bu ise razilliklardan gekinmakle, uzaqla;maqla miiLrnktindiir. Obuhofs Siihreverdinin Kemaleddin isfehaniye yazdrgr mektubda deyilir ki, insan kin,
hesad ve nyadan anndtqda tamizlik nuru onun batinine siLiiliir, o, biitiin
rezilliklarden yara qufiara bilir. ihsan iiz nafsini paklapdLrdrqdar sonra
yeni bir maqama qedem qoyur. Allaha qowqmaq aransu ile sidq ve
samimiyyet zirvesine yrikselir.
Obuhamid Qezali "Din elmlennin dirgeldilmesi" kitabrnda bitdirir
kr, miiqaddaslarin batinrne nurun axmasr elm tiy,ranmekla, ders kegmekle ve yazr yazmaqla deyil, zahidlikla, qelbi diinya iqlerinden azad
efinakla vo Allaha do[ru qzlrn can atmaqla olur.
"Bilillarin tdhfeleri" kitabrnda "tdvbo" ("ot-rauba"), ..ziihd"
("az-ziihd"), "ehtiya&arhq" ("ol-uara"), "faqirlik" ("el-firqr"), ..sebr"
("as-sabr"), "tavekktil" ("et-tauakkul"), "razrhq" ('.ar-rida") vo s.
moqamlann Sarhi iizarinde genig dayanrlr. Bu terminler Qurandan giitiiriilrnup olsa d4 sufileq xiisusan iflat sufilar onlan gox vaxt batqa manada
tefsir etmigler. Mesalan, egar gerietde tdvbo giinahl boyruna alma[r,
onu tekrarlamamaq arzusunu bildirirsa, teselrriifda tiivba biitiin alayo
iglarden, son noticoda isa Allahdan savayr har geydan tdvbo etmokdir,
giinki sufilerin nazerinde tesdiq edilen yegana gergeklik r\llahdrr.
Sufilerin teliminde tesewi.if yolgusunun son maqsedi haqqa qovuqmaqdlr. Bu ise, onlann eqidesine g6re, hallar vasitosilo Iniimkiindiir.
Har bir hal heqiqetin bu va ya digar cehetini aqkara qrxarrr. Obuhafs
SDhrevardinir fiknnca, hallann bir qismi meqamlarla gul.lalaqmrgdrr,
zira hal ile m[$ayiat olunmayan moqam yoxdur.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, sufizme dair menbalerde Obunesr Sarrac
Tusinin "Tasewrlfa dair xtlase" ("al-Leme fit-t-tosowif'), Obiilqasim Qiigeyrinin "Tesewiif elmine dair traktat", ("er-Rrsale fi elm
at-tasawtf ') va bagqa miiteber kitablarda hallar vo meqanrlar bir-biri
ila qarqrhqh suatdo araidlnlmamrg, ayn-ayrhqda nezerclen kegirilmi$ir. Mesaleya bu cit yana$ma todqiqat osarlonnda de tiziinii btiruze
verir: teriqeti yalnrz meqamlar mecmusundan ibaret bile,rek hallan
onlardan ayrrmrglar.
t t3

Obuhefs Siihreverdi giisterir ki, har bir meqamda hal xiisusiyyeti

oldulu kimi, her bir halda da meqama gevnlmek imkam vardr. Sufi
miitefekkire giire, hallar- ilahi vergiler tiikenmezdir, mehdudluq onlarut y alntz bende tarefrnden qavranrlmasrndadrr.

Sufi adabiyyatda "mahebbet" ("el-mehebbe"), "iinsiyyat",

("el-iins"), "yaxrnhq" ("el-qiirb") kimi hallar genig gerh edilmigdir.
Sufilerin fikrince, Allah ile insanlar arasrndakr miinasibet qargrhqhdrr.
Meselen, sufi traktatlarda deyilir: Allah bendeleri sevir, onlar da onu;
Allah bendelerin qelblerinin tiziine yaxrnhlrru gtirdiikde onlann qelblerine yaxmlagrr.
Sufilarin yaradrcrhlrnda mistik mehebbet biiyiik ilhamla terenniim
edilir. Obtilqasim Qiigeyri yazrr: "Mehebbet ele bir qerefli haletdir ki,
benda Haqq-siibhaneni (Allahr) onun sayesinde miigahide edir".
Sufilere giire, mehebbetin sonu egqdir, e$q ifrat mehebbatdir.
Eynolquzat egqi agiqi meguqa qovugduran qiilve adlandrraraq yazrr:
"Agiq meguqa eqq ile gata biler, meguqu egqin qederince gtire biler',.
Hallardan "fena" ("el-fena") sufr miitefekkirlarin yaradrcrhlrnda

xiisusi ehemiyyete malikdir. "Biliklarin tdhfeleri" kitabrnda fena

sdziiniin el.rralca t<ivbe, ziihd, nefsi paklagdrmaq meqamlan ila elaqadar daqrdrlr monalar g<isterilir. Kitabda qeyd edilir ki, hemin menalardan bezisi miixtelif qeylerin yox olmasrna ve boyonilmi$ geytarin qalmasrna igaredir; bu, semimi tiivbenin telebatrdr, bezisi rafbet, heris-

lik ve dileyin aradan qalxmasrna igaredir, bu, ziihdiin telebafidrr; bezisi

qebahatti keydyyatlerin yox olub getmesine, terifli keyfiyyotlorin qorunub saxlamlmasrna igarodir, bu, nefsi paklagdrrmagrn telebahdrr.
Bu deyilenler teselwiifde "fena" menasmt bir cehatden gtisterir,
"miitleq fena" menasr ise bagqadrr. Sufilarin talimindo miitleq fana
odur ki, insan dtinya iqlerinden el gekib, hissi alemden elaqeni iiziir.
Altahla iinsiyyetde olur. Altahdan bagqa her geyde fanilik giiriiLr, yalnrz
omrn varhfr ile tiziinii var bilir, burmla da ebediyyete (et-beqa) qowpur.
Awopa gerqgiinaslanndan bezileri fenam buddizmdeki nirvana talimine apanb ba$layrrlar. Oslinde, "nirvana" ile "fena" anlayrglan arasmda heg bir alaqe yoxdur. Nirvanadan ferqli olaraq fena mistik
kamillik prosesinde son hedd deyildir, fenamn mentiqi neticesi beqadrr.
Umumiyyetle, sufiznin diinyagdriiqii buddizmin diinyagiiriigiinden
tamamile bagqadrr. i.P.Petnrgevski yazrr ki, "sufizmde merkezi ideya
(monoteist, yainki panteist tosewiirde) Allahrn birliyi ve insamn Allah

tt4

ile qexsi iinsiyyatidir. Buddiznr ise vahid Allah, xiisusen vahid yaradrcr
Allah ideyasrm tanrmr; diinyanrn Allah terefindan yaradrlmasr ideyasr
ve dtnyamn Allahdan emanasiya edilmesi ideyasr buddizma hemiga
yad olmuSdur".
Obuhefs Siihreverdinin sufi tolimi abuhamid Qazalinin sufr talimine 9ox yaxrndlI. Har iki mltefekkira gdro toso\"viif yolgusu hallar
ve maqamlar silsilesinda mistik iizflniikamillegdirmadon sonra miitlaq
hegliye varmaqla haqqa qowgur. Sbuhamid Qazali kini Obuhefs
Sfihreverdi de tassvvlfdo panteist tosowiirii inkar etmiqdir Miitefekkir
iddia edirdi ki, Obuyezid Bistami "Siibhanellah!" ("Allaha giiLlirir!,,)
evazine "Subhani!" ("Mene qiik[r!") va Hellac "One el-Haqq" (..Men
haqqam") deyarken tizlerini deyil, tekce Allahr nazordr) tutmu$lar.
O, "Biliklerin tiihfelari" kitabrnda yazrr: "Agor bilseydit: ki, bu xiz
hnluldan olan bir geyi gizli suretde andrnr, onda onlan ra(ld etdiyimiz
kimi, o s6zu de radd ederdik".
Maraqhdr ki, Obuhefs Siihreverdini yDundan tamyan tarixgi ibn
Bibi onu "zamamn Obuyezidi" ve "ikinci Ciineyd" adlancLrrmrgdfi.
Sufilerin qnoseologiyasr onlann antologiyast ilo srx bashdrr. Sufi
mfitafakkklor $oriot, toriqot ve heqiqet merhelelerine uvfun otaraq
idrakm yaqinliyin elmi (elm el-yeqin), yeqinliyin eyni (ayn el-yeqin)
va yeqinliyin heqiqeti (haqq ol-yaqin) kimi tg merhelesini ferqlendirmigler. Yeqinliln elmi egidib iiyrenmekle, yoqinliyin eyni g6ri.ib
anlamaqla heqiqeti derk etmekdir. Yaqinliyin heqiqeti i;e heqiqari
dork etmok iigun heqiqete qovugmaqdrr. Birinci yeqinlik, nraselen, od
haqqmda egitsnakla, ikinci yeqinlik odu giirmekla, iigiincii yeqinlik odda
yanmaqla oldo edilir. Obuhefs Siihrevardi yazr: Yaqinliyin elmi nezar
ve istidlal yolu iledir. Yaqinliyin eyni miiqahideler ve nail olma yolu
iledir. Yaqinliyin heqiqeti ise vtisala yetmok iledir. Sufi miitefekkir
giisterir ki, yoqinliyitr haqiqati yeqinliyin elminin ve yeqinliyin
eyninin iqare etdiyi Seyin heqiqetidir.
Obuhefs Siihreverdi qeyd edir ki, yoqinliyin eyni cemi hahdrr (hal
al-cem) ve yoqinliyin heqiqeti tavhid dilinde cemin cernidir (cem
al-com). Mtitafokkirin fikrince tesewiif yolgusu birinci halda Allahrn
iglerini ve htiknrlarini, ikinci halda Allahn atributlanm ve iigiincii halda
Allahrn substansiyaslnl anlayrr.
$ihabeddin Obuhefs Omer Siihroverdinin sufi telimi orrun iivladlan ve ardrcrllan terefindon inkigaf etdiriLnig, biitiin miisalman $erqi

ll5

dlkelerinde niifuz qazanmrgdr. Siihreverdiyye sufi ordeni yalnrz ereb

6lkeleri, Kigik Asiya, Azerbaycan, han, Orta Asiyada deyil, habele
Hindistanda genig yayrlmrgdr. Osrlerin ideya srnafrndan kegmig bu
telim riz varhlmr bir sra iilkelerde miiasir ddwe qeder saxlamrgdrr.

EYNOLQUZAT MiYANACi
Eynelquzat Abdulla Miyaneci eslen Cenubi
Azerbaycanm Miyane geherindendir. Co$ayaradahp
fiya.giinas Yaqut Hemevi yazrdr ki, bu geher
yerlegdiyi iigiin bele (Miyane - orta)
Tabriz
arasrnda
Mara[a ile
adlanmrg ve hemin iki geherle [gbucaq to;kil etmigdir.
Miyaneciler XI-XII esrlerde istedadh gairler, giirkemli alimler
yetirmig bdyiik nesildir. Onlardan Eynelquzat Miyanecinin babasr
Obiilhesen Oli Hesen ollu Miyaneci mtkemmel tohsil gdrmii$ hiiquqgiinas alim ve ince tebli gair kimi t.nrnmr$r. Menbelerde onun
haqqrnda gox az melumat qalmrgdr: nQazi Obiilhesen Oli Miyaneci
I079-cu ilin ap,rel (47t-ci ilin gowal) aymda sEbh namaa ssrcDda
tiz moscidinde qetl edilmiqdir". Miiasirleri mttefekkirin "diigmenler
ve ona hesed aparanlar torsfinden mehv edildiyini" bildirirler.
Eynelquzat Miyanecinin atag Obubeh Mehemned Miyaneci de
adh-sanh hiiquqgiinas alim ve Hemedan geherinin qazisi imig. Orta esr
miielliflerinden biri onun haqqrnda yazrugdrr: "Feziletli, feziletlinin
oflu ve feziletlinin atasr. Yoni o, Qazi Oli Miyanecinin o!lu, Eynelquzat Abdulla Miyanecinin atasrdr".
Eynelquzat Ob meali Abdulla Mshemmed otlu Miyaneci Hemadanda do!,ulub yaqadrffna giire Hemedani kimi de meghurdur. O, baq
qazi vezifesinde derin hiirmet qazandrlrndan "Eyrelquzat" (ayn
al-qudat - Qazilerin gtizti) fexri admr almrgdr. "Obiilmeali" laqebi ise
"Feziletler atasr" demekdir.
Eynelquzat Miyaneci tehsile gox erken baghyrb, Omer Xeyyam
(1048-l l3l), Ohmed Qezali (...-1126), Mehemmed Ctiveyni
(1057-1135) ve baqqalanndan elmin miixtelif sahelerini miikemmel
iiyranmigdir.
Azerbaycan filosofu genc olmasna baxmayaraq, diivritr agrqfikirli
g<irkemli alimleri ile mtihkam dostluq elaqeleri yarada bilmiq, elm
Heyal

ll6

xadir ori ila mfhiim meseleler etrafinda mubahiseler

aparmrg, mek-

tublagmr$r.
Tehsilde yaradrcrhq faaliyyetinde enenevi yollarla gefrneyaq homiaxtanglarda,
heqiqat soralrnda olan Eynelquzat Miyaneci kegdiyi
9e
heyat yoluna nezer salaraq yazrdl: 'Men bu yolu segdim. Mttriim ve

qeyri-mthiim elmleri nezerdon kegirdim. Z.ercirli vo faydal oian her

geyi mttalie tdim. Hotta 62 metlebimde meni maraqlan&ran ne vardrsq onun tebsiline nail oldum. Faydqsr az [geylere] baq qogrnadurq
elmde dolanbac yolla getmedim. Qunki elm gox, 6miirse qrsadr. Az
fayda verecek tehsilda [iimru] itirmek axmaqhqdr".
Azerbaycan filosofu ehnde va folsefede goxlanmn tasdiqlediyi
zehniyyete ilk yaradrcrlq gallanndan tanqidi munasibet beslamigdi.
Onu ne ortodoksal miiselman sxolastikasr - kelam, ne de miixtolif dini
cereyanlann - mezheblerin teoloji kazuistikasr qane etnigdi. Mttefekkir 6zn bu barede yazudt: "Teqlidin eteyinden besiret zirvesirre yiikselmek axtangr ile kelam kitablannr miitalio etdim. Meqsedilne gatmadrm. Mezheblerin yanhgh[rm g6rdiim..."
Eynelqut Miyamci 2E-29 yagkmda azadfikirlilik [srtud miisoF
mar qmungtlm- GqiNar teFafudeE teqiblae menz glr. Ayn-ayn
yerlerde onu kafu elan edir, dlimtne fiwa verirlar. O, I127-ci ilde bu
xeberi egidib, dostu qazi Kemaliidd6vleye yazmrgfu: ..geherdo deyirler ki, Eyrelquzat allahhq iddiasr edir. Menim qetlime fitva veribler.
Ey dost, ogor sonden fiWa isteselal sen de fitva ver..
Azadfiknli filosof yaxrn golocokdo cezalanacafmr yeqir. bilirdi.
Lakin o iiz amallan, ideallan ulgunda qrnban getrneyi dziinD bdyiik
soadot sayr, moEnr-meffur yazrdr: "Giinler kegecak, bir sehar g6receksen ki, Eynelquzat bu miiveffeqiyyete nail olubdur".
Azarbaycan fi losofir dinsizlikde teqsirlendirilir. Ne sayrlar aileden
grxmasr, ne bdyiift monseb - Hemedanrn bag qazisi vezifesini tutmasr,
ne de tehsil miiessisosine - medreseye rehber olmasr onu bu ittihamdan
xilas ede bilir. O, I128-ci ilde hebs edilib, Bafdad zindamna g6nderi-

lir. Oz muasiri imadeddin isfehani yazrrdr ki, kiitbeyin vezir Obrilqasim Dergezini Eynelquzat Miyanecini hebse aldr, 6z ziilmiintle telesdi, hiikmiinde insafsrzhq etdi. Vezir filosofun qarum axrtmai;a imkan
tapmaq vo cismen elde saxlamaq iigiin onu qolubafh Baldada apardr.
Eynolquzat Miyaneci Baldad zindanrda yazdrlr ..Olkele.iin alimlarine vetenden ayn sahnmrg qenbin qikayeti" ("$ekva el.-lerib en
I t'7

al-oltan ila iilema el-biildan"), yaxud miixtosor "Qeribin gikayeti"

("$akva al-[erib") adlanan traktatmda alnh-acrh giinlerinden xabar
verir. O, dolma elinden-obasrndan uzaq diiqdiiytine g<ire iztirab kegirir, yuxusuz qaltr, hesrete ddze bilmeyib gtiz yaglarr axtdr. "Vatan
sevgisi imandrr, gizli deyildir ki, vetan sevgisi insan fitroti ilo qah$mrgdrr" deye aleme car gekir.
gairi
Qi.irbet diyarda tek-tenha, siyasi dustaq saxlamlan iilvi ideallar
dziiniin bezi miisibetlerini bildireceyi, iiz derdine qarik etmekJe teskinlik tapacalr bir hemdem, ddwiin diiniikliiklerinden gikayetini s6yleyeceyi, alrr igda ona elac etmek [giin kiimek dileyeceyr bir munis
olrnadlrm yazr. Miitefekkir hem de iftixar hissi ile bildirir ki, ona edilan
pisliklerin mayasrnda bir hesed (paxrlhq) yatr. Bu ise her dtiwde b6yiiLk
gexsiyyetlerin iizlegdiyi tebii haldrr, zira hesed fezilete qargr yarantr.
Bir miiddet qiirbetde saxladrqdan sonra Eynolquzat Miyanacini
Hemedana qaytanr vo 1131-ci ilde may (525-ci ilde cemadal axire)
ayrmn 6-da otuz iki (hicri tarixi ile otuz iig) yagtnda ders dediyi madrasede edam edirler.
Eynolquzat Miyaneci qrsa timiir yagasa da heyatda derin iz qoyub
getmigdir. Hele iiz saflrlrnda elmi ictimaiyyetin diqqetini celb etmig
filosof haqqrnda imadeddin isfehani yazndr: "O, gtirkemli alimlerden
idi. Fezilat ve zakada kim onun mislinde ola biler?!" Tarixgi sorua
onun "heqiqete dair menalar yaratdr[rnt" sdyleyir.

Zehireddin Beyheqi Eynelquzat Miyanecini sufi filosof kimi

seciyyelendirmig, yaradrcrhlrndan niimuneler vermigdir.
Obused Semani da Eynalquzat Miyaneci haqqmda terifelayiq
fikirleri tesdiq edir: "O, osrin gdrkomli alimlerinden biridir, zeka ve
feziletde misal gekilir. B6yiik hiiquqqiinas ve istedadh gair idi".
Eynelquzat Miyanecinin genc yaqlannda xalq igerisinde bele qz[rn
relbet qazanmasr heyret dolurur. Onun genig mihdenceli yaradlcltrlrm yiiksek qiymetlendiren Obused Semani daha sonra yazrr: Eynalquzat Miyanoci "yax9t siihbotcil idi. Adamlar ona inamr, ondan xeyirdua alrdrlar. Xiisusi gexslerin (eyanlann) ve itnumi camaatrn yamnda
onun niifuzu vardf '.
Eynelquzat Miyaneci zengin ve orijinal yaradrcrhq irsine malikdir.
Onun iyirmi ddrd ya;rna qeder yazdrlr eserlerde, iiziinih xeber verdil
kimi, edebiryat, hedis, tafsir, hiiquq, kalam, habelo peripatetizm mosaleleri esas yer tutur. Filosofim bundan sonra qolomo aldl$ "Hoqiqot-

ll8

lann mepzi" ("Ziibdet el-heqaiq"), "Miiqeddimeler" ("Temhidat") ve

"Qeribin gikayeti" kitablannda sufizmin miixtalif aspektlari igrqlandrnlmrq, ona bitkin felsafi mezmun venlmigdir.
"Heqiqetleril me[zi" sufi-felsefi haktatlnl Eynolquzat Mi'taneci
iyirmi d<ird yaqrnda iken yazrb baqa gatdrrdr[rm bildirir. Miiellif yiiz
fesilden ibarat bu esarde ifiat sufi miitefekkirlarin istayini yenne, yetirmok moqsadini giiddijyiinii sdyleyarek, onlann panteist ehval-ruhiyyeli
hkirlerini inkiqaf etdirib, tesewiifda felsefeyo geru$ yol agmrgdrr.
"Miiqeddimeler" Eynelquzat Miyanecinin an in hocmli kitabrdrr.
Onun yazhb tamamlandrlr vaxt filosofun ciddi teqibtere meruz qaldrSr
I 127-ci ite tosadiif edir.
"Qeribin gikayeti" Eynelquzat Miyanecinin son kitabrdrr. Miitefekkrr tiliim ayalrnda qaleme aldrgr bu traktatda iiz yaradrcrlrq fealiyyetina bir nriv xitam verir, panteist doktnnalanna, miitoraqqi
ictimai-sryasi baxrglanna beraet qazandrmaga gahgu. Osar derin elmifelsafi mezmun da$lmaslna baxmayaraq, poetik niimunelerin g:nig yer
verildiyi yiiksek badii iislubda tartib edilmiqdir.
Bu esarlar doktor Ofrf Useyan torofindon 1962-ci ilde Tr:hranda
gap olunmuqdur. Filosofun tiz dostlanna ve mfidlerina gtirLdardiyi
genig miindericeli sufi ve elmi-felsefi "Mekhrblar" iki cildde buraxrlmr$du. Eynolquzat Miyanecinin panteist folsofosinin igrqlandrnlmasrnda hemin mektublann da <iz yeri vardr.
Eynelquzat Miyaneci iiziiLniin felsefi sisteminde hom varhq tolimini,
ham de idrak nazariyyosini tamamile orijinal gekilde iglayib hazrrlamrgdrr. O, biitiin ewelki filosoflardan <iz ye&in dialektik rniihaki-

malari ilo segilir.

ya

to taltm,

Monoteizm. dualizm, panteizm va s. dihyagdri.igii ifade edilon tolimlor varhfa baxlga, onun

qisimlori arasrndakl miinasiboto gdro miioyyanlo$ir. Kreatliionizme

(Allahrn diinyam hegdon xolq etmosi haqqrnda nezeriyyeye) r,saslanan
ideoloqlar, o ciimlodon ortodoksal vo miixalifotgi sxolastlar. mdtedil
sufiler monoteistdrler. Vacib varhq ilo miirnkiin varhlm yana$r miivcudlulunu iqrar eden $erq peripatetikleri dualistdirler. Allah ile insanrn
substansional vehdetine inanan ifrat sufi miitefekkirler panteizmo
meyil edenlerdir. Allah ile biitiiLn mijvcud geylerin eyniliyi prinsiplerini
iglelb hazrrlamrq Eynelquzat Miyanoci panteistdir. Qeyd etmek
lazrmdrr ki, bu tolimlsrdon her biri tigiin spesifik terminler, ifadeler
I 19

vardrr. "Nozar ahli", "aqiller", "alimlar" dedikde mentiqi delillere,

peripatetikler,
eqlin (a!hn) ve elmin miiddealanna esaslananlar
"merifat ehli", "ariflar" dedikde ise, marifet (intuisiya) terefdarlan
mistrktar (sufi miitefekkirlar) nazerda tutulur. inruisiya dialektik tafakkiir tarzi ile alaqedardrr.
Eynelquzat Miyanecinin varhq talimindo "varhq" biitiin m,tivcud
geyleri ahate eden en iimumi qisimlere, meselen, qedime ve sonradan
meydana gxmrga, kamile ve naqise, vahide ve goxa btiliiniir. Allah, substansiya va onun atributlan, aksidensiya ve i.a. istilahlann gerhi de

E).nolquzat Miyanecinin varhq teliminin baqhca xiisusiyyetlerini eks

etdirir. Varhgrn qisimleri, ndvlori filosof terefinden bagqa istilahlarla

da verilir. Eynolquzat Miyanecinin panteist mozmun dagryan varhq
telimi dz mahiyyati etibarila kreatsionizme ve dualizma miixalifdir.
Panteist filosof Allah ile miivcudat arasmdakt miinasibati Giinaq
ile onun giialan timsahnda aydrnlagdrnr. O yazrr: "Umumi camaatln
nezarinde deyildiyi kimi, erza yayrlan giialann varh$ iigiin, qaim Gtinegin iizii olmasaydr, giialann varlt$t esla m<ivcud olmazdt".
Giinag ilo qiialar arasrndakr miinasibet Xaliq ile moxluqat araslndakr miinasibetden ferqlidir. Xaliq ile mexluqat bir-birinden zamanca
aynhr, zira mexluqat sonradan meydana gtxmqdrr. Gilnag ila giialar
ise birge mijvcuddur. Eynalquzat Miyanecinin varhq taliminda
Giineglo onun giialan kimi Allahla m<ivcudat da bir-birinden aynlmazdrr, vahid tamdrr.
Varhlr vacib ve miimkiin qisimlere b6len $erq penpatetikleri bu
qisimlen zamanca ve tebietce ferqlendirmeyib, miieyyen menada beraber tuturdular. Eynelquzat Miyaneci $erq peripatetiklarinin bu duahst
mrivqeyini fiirset diigdiikce tekzib etmig, onlann esaslandtqlan emanasiya (m<ivcudatrn miitleq vahid varhqdan zeruri suretde grxmasr) teliminin tenqidi tizerinde xiisusi dayanmrgdr. M<ivcudahn mertabelarinin
vahid baqlan[rcdan, ilk sebeb sayrlan vacib varltqdan hasil olmasrnt
temin edan emanasiya nozariyyosino gtire vahid ilk sebebin emele
getirdiyi ilk netice hemginin vahid olmahdrr.
Eynelquzat Miyaneci emanasiya prinsipini tenqid ederken yazrr:
"Deyei bilersen nezer ehlinin (peripatetiklerin) yanrnda agkar melumdur ki, Allah-taala m<ivcudatdan yalmz bir gey iigiin sebeb olur. Sonra
hamin 9ey baqqa bir py iigiin sebeb olw va belelikle, bu hal insan varhlrna gelib gatrr. Her cehatden vahid olandan yalmz vahid qeyin mey120

dana grxmasr miimkiindiiLr. Bu, ela bdyiik uydurma srihbetdir 1i, onu

dili gelmir. O, besiretliler yanrnda agrq kiifidiir".

Orebdilli peripatetiklorjn emanasiyaya inanmalannr onlann metafizikcesine diigiinmelerinde g<iran mi.itefekkir gdstarirdi ki, yalnrz formal mantiqa asaslanan alimlerin delillari gergekliyi di2giin eks etdirmir, heqiqet insana bu yerde intuisiya ile belli olur. Meselen, o yazrrdr
ki, allm gdzii ila baxanlar mdvcudatln mahiryatlarinde m<ivcudatr mexsus mortobolordon ibaret bir tertib, onlardan bezisini zaruri r,uretde
Allaha bozilarindan yaxrn giiriirler. Bundan bagqa ciir olma!t teso!.vtir
etmirler. Onlar zonn edirlor ki, varhlrn menbeyi vahid, ondan grxmrg
mdvcudat goxludur. Heg piibhesiz, onlar vahiddan goxlunun grxrg keyfi yyetrnin beyanrnda soyuq ibarebazhga mdhtacdrrlar. Marifrx g,iizii
ile baxanlar ise mdvcudatda esla mertebelerden ibaret tartib gijrmiirlor,
Penpatetiklero gore, Allahrn substansiyasr yalnrz ondan emanasiya
yolu ilo glxmr$ ilk noticonin dagryrcrsrdrr, mtjvcudat silsilesinderi diger
geylerin dagryrcrsr deyildir. Eynalquzat Miyaneci bu fikri oanteist
m6r'qeden qati qekilde redd ederek yazmrgdrr: "Arifler alimlarin nazarinda ilk movcud gey iigiin daqryrcr olan Allahrn substansiyasrn heg bir
ferq olmadan har bir mijvcud gey iigiin dagryrcr bilirler''.
Eynelquzat Miyaneci emanasiya silsilesinde har bil varhlrn oziinden sonrakr varlrgr tiiratmesini, onun iigiin sabeb olmasrm qabul etmayi
monizmden uzaqlaimaq kimi qrymetlandirorok yazr: "Her bir ijztizliiyiinde vacib olan iki qedim varhEr isbat edan kes ila har biri vticuda
gatirmek iigiin yararh ikr sobobi isbat eden fuss 2163rnda ferq ]/oxdur".
Emanasiya nezeriyyesinin tenqidi ve kreatsionizmin inkarr Eynelquzat Miyanecinin substansiya va atributlar, xiisusen aksidr:nsiyalar
haqqrnda talimrnde inkigaf etdirilir.
Miitefekkirin panteist felsefesindo on iimumi n:anada g.<itiiriilen
"varhq" anlayl$r son noticodo "Allah" anlayrqr ile eynilaqdiriLir. Altah
miivcudatrn (mtivcud $eylar alominin) menbeyi, glxl$ yeri adlandrnlu.
Allaha filosof terafindan panteist m<ivqeden varhlrn manboyi vo grxl$
yeri deyilmesi ciddi narazrhla sabob olmu;, miitofakkirin dinsizlikde
taqsirlendirilib edam edilmesi iiglin esas delillerden biri sayrlmrqdrr.
Panterst filosofun antologiyasrnda Allah ayn-ayn qeyle: alemini
temsil etmakla eyni zamanda biitdvliikde hem gox, hem de vrrhid tamdrr. O yazrr: "Heqiqetdir ki, qiidrotli vo ali olan Allah gox vo tamdrr,
ondan ba$qa no varsa, tok va hissedir. Ondan savayr her bir;,ey yalnrz
s<iylameye adamrn

t2t

onun tamhgrnl vo goxlugunu izloyon olmasl cohstdsn hom hisse, hom

de tek olur".

M0vcud geylar aleminin miioyyon tezahiirlerine nisbetde Allahr

gox vo tam adlandrrmala "62-dzliiyiinde qaranhq kalam" deyen filosof hemin fikn bela bir misalla aydrnlagdrmafia gahgrr: "Bil ki, Giineg
vahid olsa da, ondan grxan Eiialar goxdur. Haqdr ki, deyile: Giineq
goxdur, qiialar ise vahiddir".

"Qaribin gikayeti" traktatmdan melum olur ki, bu miiddea da

miiselman ideoloqlannrn hiddetini dofurmuqdur.
Eynolquzat Miyanecinin filcinca, substansiya dellen qedim (ezoli),
yaxud vacib varhq tiz-tizliiyiinde m6vcuddur, onun heg bir bagqasrna
ehtiyacr yoxdur. Bununla beraber, o, meydana gxmrg varh[rn mtivcudlulu ngiin iimde gertdir: eger varhqda bir qedim olmasaydr, meydana gxmrg da esla mdvcud olrnazdt.
Filosof bu kelamlardan montiqgilorin "birlegmig gerti sillogizm"
adlandrrdrqlan apodiktik istidlahn netice grxdrlmr qeyd ederek eql ila
anlagrlan heqiqotlorin idrakmda giiclii olmayrb, teze baqlayan keso
asan olsun deye yanr: "Deyilir: "Oger varltqda bir mdvcud olsaydr,
varhqda bir qedimin olmasr zeruri suretde lazrm gelerdi". Bu, birisinin
giibhe edeceyi tesewiir olunmayan yeqin esasdr. Sonra deyilr: "Varhq
qeti olaraq melumdur". Bu da birinci kimi yeqin olan ikinci esasdrr.
Sonra ewelki iki esasdan netice grxrr: "Bir m6vcudun varhlr zaruri
suratda qedimdir". Bu, varhq yolu ile qadimi isbat eden istidlaldrr. Ne
miixteser demekde, ne de genig tehqiq etmokdo bu beyamn arxasrnda
bir bayamn olmasr tesewiir edilmez".
Panteist filosof qedim (ezeli) varhlrn miivcudlulu haqqrnda geniq
sdhbot agmadan o barade tiziinden qabaq kifayet qeder melumat oldulunu qeyd edir: "Hemin qedimin miivcudlu[u nece olmugdur? Bu,
melum miiddeadr ve kitablar onunla doludur".
Substansiya 6z-6zliiyiinde mdvcud ve dz-6zliiyiinde zerundir,
qedimdir, sonsuzdur, onun varhfr iigiin bir baglanlrc yoxdur ve i.a. bu
kimi tebirler panteist felsefade substansiyanrn vahidliyini esaslandrrrr.
Filosofa giire, substansiya vacib varhq adlandrnldrlr teqdirde heg
vechle dztinde ikilik olmayan vahiddir. Bele ki, ikiliyin varhlr vacib
varhqda esla tesevrriir edilmez. Qiinki mnmkiin deyildir ki, iki qey ola
ve onlardan har biri dz-dzli.iyiinde vacib ola.
Substansiya tiz qedimliyi etibarile de yalmz vahid olmahdrr, giinki
"qedim birden artrq ola bilrnez". Eynelquzat Miya"^ci bu tezisin mezmu122

nunu agaraq yazr ki, bir-birinden farqlenmeyan iki geyin mdvcrLdlu[u

qati surotda qeyri miirnkiindiir. Yoxsa onlardan hor ikisi qodim clardl,
zira ikilik keyfiyyotlonn ciirbaciirliiyii ve miixtelifliyi iiziindendi'.
Eynalquzat Miyaneci substansiyanrn birliyine ehediyyot vo vohdet baxrmmdan yana$ml$drr. Bu anlayrglar sufi adebiyyatda nriihiim
yer tutub, sufizmin antologiyasr haqqrnda miioyyon tasolr,/iir )aradlr.
Y.E.Bertels onlan miiqayisa ederek yazrr: "Ohadiyyet miitloq, rli birlikdir, burada goxluq haqqrnda tosowiir tamamile istisna edilmigdir.
Vahidiyyet (vehdat) hemginin terkib hissalare aynlmadrgrna le yekcins olduluna baxmayaraq, goxluq ideyasr onda artrq qoyulmugCur. Bu
anlayl$, bela bir miiqayise ile izah edilir: A[ac toxumunda prrtensial
swatdo biitih aEac tamamilo (kdk, gtivdo, budaqlar, qablq, yarpaqlar,
giqekler, meyvaler) qolulmugdur. Ancaq biitiin bunlar toxumda terkib
hisselore aynlmadan homogen gokilda mdvcuddur. Elece de lahidiy-

yotdo bu birlikda hale hem gizli halda, hem de bu formada xancde

giiriinmemesine baxmayaraq biitiin m<ivcudatrn ideyalar goxlu[u arttq
qoyulmugdur".
Eynelquzat Miyaneci ehediyyetin vehdatdan daha xiisusi oldulunu qeyd edib, bu anlayrqlan mdvcudluq imkanr baxrmmdan razarden
kegirmiqdir: vohdot Gino$ iigiin lazrmi xasso deyildir, bele ki, onun
ikincisinin miivcudluEu miimkiindiir. Filosof maktr.rblannda da bu
mosoloyo toxunmu$dur: "Vahid ve ahed arasrndakr ferq bdyiikdiir.
Vahid birdir, ehed yeganedir. Giineg birdir, amma yegano deyrldir. Sen
de say etibanle bir adamsan, lakin sano benzeyan goxdur. Ciineg say
etibarila birdir, onun ikincisi yoxdur, lakin onun min-min olmasr
miimkiindiir. Onun ikincisinin olmasr imkanr aradan qalxarsa bu yerde
ahediyyet olar".
Eynelquzat Miyaneci vahidi iig dareceye malik mena kirni nezerden kegirmigdir: miitleq haqiqetin - Allahrn substansiyasmm vahidliyi,
onunla gulEalaSmr$ Seylarin vahidliyi vo mdvcud varhfrn inikasrnrn
vahidliyi. "Birinci derecede bu, haqiqetin heqiqetidir. Ne potensial,
na de akhral suratde ilziinde goxluq olan vahiddir. O, niiqta kimidir.
Bu, Yaradrcr-taalamn substansiyasrdrr. Fard substansiya adlandrrdrfrmrzdrr. Bu nirqto na b<iliinendir, ne de btiliine bilendir, varhq, imkan,
potensialhq ve aktualhla giire goxluqdan tecnd olunmugdur. Ct Yaradrcrtaalanln substansiyasr olmaqla vahiddir.
ikinci derece, vahid fasilesizliye giiradir. Bu odur kr, onda aktual
surotdo goxluq (cismani atremi nezerde tuturam) yoxdur. [,akin onda
123

goxluq qiiyvosi, yoni potensial sustdo goxluq (ilahi qiiweni nazarda

tuturam) vardr. Bu dereca Allah-taalamn substansiyasr ilo gul[alagmrq iqrqlardr. Onlar bezen kesiflegib qrnlaraq cisim adlanr, ferd ve
fasilesiz olduqda fspd su[stanslyx adlaflr...
Milvcudatdan ugiincrl derece qeyd edilon hemin iki m6vcud geyden eser olan inikasdr. O, aleme mensub bir menadr..."
Eynelquzat Miyanecinin teliminde Allah 6z miixtelifliyi ile mtivcud
biittin varhqlann grxg yeri ve menbel olmaqla beraber, hem de onlann yegane sebebidir. qiinki 'Ondan savayr olan her bir mtivcud gefn ne
heqiqet, ne de varhq sandan substansiyasr vardr" Filosof qeyd edir ki,
Allahdan bagqa qeyler fimumi camaatm nezerinde m6vcud adlandrfr
kimi sebeb de adlamr. Her bir gey yalnrz qedim substansiyaya baflrhlr
cehetden esasa malikdir. Elece de onun olugu yalmz hemin cehetde
sebeb sayla biler. Onun varhfrna mexsus bir gergeklik olmadrfr kimi,

onun sebebliyi figiin de aslinde gergeklik yoxdur. Belelikle, burada

yalmz o qalr ki, deyile: "Oger sebeb vardusa, o, Allah-taaladrr". "Hor
bir miivcud geyin varhfirna sebeb Allah-taaladrr".
Filosofssbeb ile notico arasmdakr m,tnasibeti esash gerh etmigdir:
sebebin varh$ Iabiiddiir ki, ondan netice vEcuda gele. Qfinki yoxluq
sebebiyyet iigiin yaramaz. Sebebin varh$r davam ehnelidir ki, o, netice
iizerindeki varhirn davamrnr saxlamala yaraya. Miimk[n mdvcudatdan he9 geyin dziinemexsus substansiyasr ve heqiqi varhlr yoxdur.
Vacib substansiya Allaha mexsusdur. Gergeklik sandan varhfir olmayan gey bagqasr iigiin sebeb ola bilmez.
Panteist filosofun teliminde viicuda getirmek keyfiyyeti yalmz
Allaha, yaxud onun substansiyasrna - vacib varhfa xasdrr. O bu fikri
obrazh gekilde izah ederek yazr ki, bunun iigiin iimumi bir misal vardr. "Gece Ay iizerine Giinegden igrq sepilerse giibhe yoxdur ki, Ayrn
igrlr 6z[ne g6re gergeklegen varlq deyildir, eksine, o, Giineqdendir.
Ayn i;r!r bu n6qsanla Yer iizerine sepilen igrlrn varhlr iigiin sebeb
olmala nece yarayar? Qoy nezer ehli brmu esash suretde gtizden
kegirsin, bu barade 6zii qerara gelsin. Heg giibhesiz, o, insaf gtizii ile
baxsaydr gtirerdi ki, Giinegin igrlr Yeri igrqlandrrmaqda Ayrn igrlrndan
efzaldir. Ayrn igrfr iigiin mexsusi bir varhq yoxdursa, viicuda getirme
onun iigiin neca miirnkih ola biler?".
Olbette, miitefekkir yerin iqrqlandrnlmasrnda Ay igrlrmn vasiteli
sebeb olmasr faktmr inkar etrnir, mahiyyetco varhqda bu sebebin zahiri
124

sociyyo dagrdrEmr siiyleyir. "Beli, Ay igrlr istilah etibarile sebeh adlansaydr, ona siiz olmazdr. Lakin Ayrn ipr$nrn Giinegin igrltndan asrh
olmasma gttz yurnmaq mitnkiir deyildir. Oger Giinegin igtlr mcvcud
olmasaydl, Ayrn igr$mn esla bir varh$ olmazdr".
Sonra, filosof tegbihden miisteqim menaya kegerelq Allahrn substansiyaslnl, yaxud vacib varh[r Giinegin yerina qoyur: iiz atibutlannda mdvcud, dz-iizliiytinde Haqq vacib varhqdan qeyrisinin sebeb
kimi yarandr$nr siibuta yetirmeye gahgan kes miigriklik (goxallahhhq)
etnit, vacib varhla benzeri olaru tesdiqlemig ve igr[r viicuda getirmokdo Ayr Giinege gerik sayan adam mislinde olmu$dur. giibhesiz,
eger vacib varhlrn yoxlugu ferz edilseydi, varhqda esla bir gey qalmazdr. Demeli, har hansr qeyde heg ne vacib varhla mtihtac olmaya
bilmez, giinki onunla olmazsa, heg neyin varhlr qalmaz.
Eynelquzat Miyaneci biitiin m6vcud geylerin yalruz vacib varh[rn
sayesinde gergek oldufunu israrla siiylemigdir. Qeyd etmok lazmdr
ki, ayn-ayn pylerin substansional miisteqilliyinin inkan panteist miitefekkirlerin hamrsrnrtr antologiyasl igiin seciyyevi xtisusiyyetdir. Mosolen, XVII esr Niderland filosofu Benedikt Spinoza dcyirdi: "A..lahdan
ba.gqa heg bir substansiya ne mdvcud ola biler, ne de tesawir edile
biler". V.V.Sokolov bu mesele ile elaqedar yazr: "Tebiet predmetlerini onlann keyfiyyet mfleyyenliyinden mebrum edeq onlaru substansional miisteqilliyini inkar edon, onlan eyni bir substarLsiyarun
moduslan, tezahiirleri elan eden Spinoza antologiyasrnrn giicli. monist
tamaytilii tamamila agkardrr".
Substansiyamn mezrnunu atributlar vasitesile agrlr. Atributlar haqqrnda telim dini-felsefi fikir tarixinde Eynalquzat Miyanecile qeder
uzun inkigaf yolu kegmigdir. Allahm atnbutlanna dair baxrglarda aynayn mistik ve sxolastik telimler arasmda ne qedar miixteliflil: ve ferq
olsa da, onlann terefdarlan kreatsionizmi iqrar edir, islam monoteizmini esaslandrmala gahgrdrlar. Eynelquzat Miyaneciye gelJikde, o,
Allahrn atributlanm ne sifatiler (Allahr cismani sayanlar) kirni besitlegdirir, ne miitezolilor kimi inkar edir, ne de egenler kimi bu iki zidd
baxrqr uylunlagdrrmafa sey giisterirdi. Atributlar substansiyaya ve
geyler alemine nisbetde eyniyyet vo miixtoliflik hallanm ifade edir:
"Substansiyadan aynlmazh[r cohotdon nezer saldrqda atributlar substansiyamn eynidir. Bu halda onlarda asla ve qetiyyen m.iixteliflik
yoxdur. Varh[rn goxlu qisimlere bSliinmesi cohotdon nezer saldrqda
125

(atributlar) substansiyadan baqqadrr. Bu halda atributlar miixtalif ve

saysrz-hesabsrzdr".
Eynelquzat Miyaneci "bunun iigiin aydrn misal miivcuddur, yalnrz
onu egitdikdan sonra belke qane olasan" deyib, on ededini substansiya, sonsuz sayda miixtolif nisborlerdo onunla eyniyyot teikil eden
ededlen ise atributlar yerinde gtitiiLrerek yazrr: "Bil ki, "on" ededinin
iiz-iizliyiiLnde anlagrlan bir menasr vardrr. Bu mena btiliinmez vahiddir. Onu ereb dilinde "el-agr" s<izti g<isterir. Oger "on"un bego nisbati
giltitu:tilerse, o, "ikiqat" stizii ile, iyirmiye nisbeti giitiiLriilerse, "yan"
s<izti ile, otuza nisbati g,ittiiriilorso, "iigde bir" stizti ile gdsterilir. Elaca
do, miixtolif nisbotlerde bagqa siizlerle giisterile biler. Nisbetler miixtelif olduqda "on" siiziiniin tesvir edildiyi bu atributlar bir cehetden
nezere ahndrqda o atributlarda saysrz-hesabsrzhq yoxdur, "on"un nisbet
venldiyi ededlerin qisimlerini izleyen cehet nezere ahndrqda hamin
nisbetlere gdre "on"a nisbet verilen ededlerin saysrz-hesabsrzhfir
iigiin onlar saysrz-hesabsz olmugdur".
Substansiya ile atributlar arastndakr bu dialektik elaqe Eynelquzat
Miyaneci terefinden ardrcrl suretde izlenilir. "Bir bax, bu atributlar
Allahrn substansiyasrna ondan meydana grxmrg mtivcud geylerin nisbetlerinin saysrz-hesabsrzhlr etibarile nece de saysrz-hesabszdrr. O
atributlar substansiyadan aynlmazhlr cohotdon ciz mahiyyetlerinde
nece de birlegmigdir".
"Atnbutlar ne substansiyarun eyni, ne de ondan bagqadrr" h<ikmiinitr
mezmunu Elmelquzat Miyanecinin biitiin sufi -felsefi eserlerinde ireli
siiriiliir. "Miiqeddimelor" kitabrnda deyilir: "Haqq-taalamn atributlarr
onun substansiyasrmn eyni deyildir, bele ki, eger iiz atributlannm mocmusu substansiyanrn eyni olsaydr, birlegme olardr. [Atnbutlar] onun
substansiyasrndan bagqa da deyildir, bele ki, bagqahq ilahitiyin goxlull
olardr. Atributlar onun substansiyalan ile mdvcuddur deyile biler".
Eynelquzat Miyaneci batinilerin Allahm atributlanna etinasrz qalan
ekzoterik doktrinasr kimi zahirilerin, onun fikrince, dualizme apanb
grxaran ekzoterik dokfinasrm da redd edir. O yazrr: "Substansiyanr
tesdiq edib, atributlan tesdiq etmeyen kos bidotgi cahildir, substansiyadan heqiqi ferqlenme ile ferqlenen atributlan tesdiq eden kes isa
kafir dualistdir vo bu kiifrii ile o, cahildir"
i.A.Konikovun Spinoza felsefesinden behs ederken siiylediyi aga[rdakr miilahize Azerbaycan aliminin antologiyasrna da aid edile biler:
t26

movcudlulu atributlar iizerinde ytikselen ne ise sonsuz, xalis absolyut deyildir. O, sonsuz ve saystz-hesabstz:
atributlann - keyfiyyetlerin sonsuz vehdetidir. Allah dziintin atributla"
nnrn macmusundan aynlmazdu".
Eynelquzat Miyanecinin falsafasinda substansiya ila aksidensiya
biitiinliikda Allahla mijvcudah, vacib varhqla miimkiin varhlr tegkil
edir. Filosof miimkiin varhgr eyni zamanda caiz varhq adlandrrdraqyazy:
"Caiz varhq miivcud olmaya da bilar. Onun yoxlulu qegi-caiz olduqila
o, menevi iqrqlar ve ruhlardrr. Bu olmadrqda o, mcivcud ola da bile,r,
mdvcud olmaya da biler. Ne ki varh[a daxil deyil, o, yoxluqdur".
Oz varhlr sandan vacib, qeyri-miimkiin vo miimkiin olanlan qarqrhqh qekilda nezerden kegiren filosof g<isterir ki, her bn miimkiin
varhlrn miivcudlulu qedim varltq ile vacib olur. Helelik miivcud oln,ayan her bir gey qeyri-miimkiin varhq sayrlrr (burada tiziina giira de'ril,
baqqasrna gdre m<ivcudluq nezerde tutulur). Qeyri-miimkiin isa helrata kegirile bilen deyildir. Bir qey heyata kegirile bilmezse, ezeli qticret
onu viicuda getirmez. Bunun beyant odur ki, "m<ivcudatrn varhlrnd akr
sebeb briyiikliiyii gox olan Allahdrr, o, mcivcuddur".
Eynalquzat Miyanecinin fikrince, geylerin miivcud ve qeyri-mdlcud
olmasr onlann Allaha nisbetinden ireli gelir. O yazrr: Varhlrn grxdrgr
Ozeli heqiqate nezer saldtqda Ondan viicuda gelmig gey ve Ondan helelik viicuda gelmemip 9ey (lakin o, adlandrln meqamda ve molum
vaxtda viicuda gelir) nezere ahndrqda Ozeli heqiqetden vticuda gelmig gey [giin ele bir nisbet olur ki, bu nisbet helelik Ondan grxmamrg
9ey iigiin miivcud deyildir. Bu, miivcud olanlann ve yox olarLlann
Allaha nisbetde ferqlenmesidir.
Belalikle, filosof vacib, miirnkiin ve qeyri-miimkiin olanlan $erq
penpatetiklen kimi ayn ayrthqda $orh etso de, son neticede varltltn
miixtohf qisimlerine panteistcosino vahid tam, kiill halda baxnrlgdtr.
Onun nazarinde en iimumi yegano olan varhfrn bir qiltbiinii zeruri
varhq tolkil edirsa, diger qiitbii miixtelif maddi va menevi geylor alaminden (miimkiin varhqdan) sonra qeyri-miimkiin varhla terk olunur.
Lakin burada Eynelquzat Miyaneci qeyri-miimkiin varhq anlayrgrnt
miitleq menada deyil, zerun varhlrn miimkiin varhqdan kegib geden
sonsuzlugu menastnda ifada edir. Demeli, "vacib varLq ile qeyrimiimkiin varhlrn hiidudu qovugmug, o ikisi arastnda sedd olmamtqdrr'
imkan o ikisi arasrnda aymcl heddir. Diiz xett iizerinde farz olunmug

"Belalikla, substansiyanm

<iz

t2'7

xoyah ndqta kimi, zamanrn kegmigi ila galeceyi arastndakt ayrrtct

hodd kimi onun da esla bir gergekliyi yoxdur".
Eynelquzat Miyaneci vacib varhfa qeder olan yolu onun tjzii kimi
sonsuz hesab etmiidir. Son yalntz tok-tok $eylerdon tegekkiil tapmrg
miimkiin varhla aiddir. O yazrr: "Her bir miimkiin varhqdan miiLmkiin
varhpa yol sonludur. Her bir miimkiin varhqdan vacib varhga yol
sonsuzdur".

Eynolquzat Miyanecinin varhq taliminde cisim, hereket, zaman,

habele onlarla bilavasits baEh felsefi kateqoriyalann izaht da maraqhdrr. Onun eserlerinde cisimlerin cansrzlara ve canltlara bdliinmasi,
canL cisimlorin nefse (cana) malik olmast haqqrndakr miiddaalar qebul
edilir, cismin ve diiqtincali nafsin vehdetinden to$okldil tapmr$ insan
varlr!r mesalesi tizerinde xiisusi dayanrhr. Bu yerde esas etibarile ifrat
sufi miitafekkirlerin mdvqeyinden grxrg eden filosof Hiiseyn tbn Mensur Hallaca istinad ederek, insani tobiot ilo ilahi tobioti tutugdurub
yazrrdr: "Menimle Rebbim arasrnda yalnrz iki atnbut ferqi vardrr: substansionalLq atributu ve mdvcudluq atributu. Mdvcud olma[rmrz Onun
sayosindedir, substansiyalanmtz Ondadrr". Allah ile insantn eyniloqdirilmesr panteist telime tamamile uy[un idi.
Peripatetik seleflerinden exz etdiyi felsefi kateqoriyalan Ozihemexsus gekilde nezerden kegiren Eynelquzat Miyaneci onlara bir stra
yeni mezmun vermigdir. Filosofun varltq telimindo geylerin cinsi onlann
substansional atnbuhr, geylenn her hanst keyfiyyeti ise onlann aksidental atributu adlandrnlr. Elnolquzat Miyaneci elan edir ki, gtirdiiyiimiiz gdyler, planetlar, Ay, Gtineg, iinsiirlar, terkiblar, bitkiler, heyvanlar ve biitiin bagqa geylardo substansional vs aksidental olmaqla iki
ciir atribut mtivcuddur. Filosofyazr: "Her bir atnbut ki, atribut dagryan
(yeni cisim) onsuz miivcud olmur, biz onu substansional adlandrnnq.
Her bir atribut ki, atribut dagryarun miivcudlufu hemin atributsuz ola
bilir, biz onu aksidental adlandrnnq".
Filosof substansional ve aksidental atributlar arasrndakr ferqi g<istererek yazrr ki, substansional atribudar iiz atribut dagryanlannrn mrivcudlu[u iigiin zeruridir, aksidental atributlar m6vcudluq iigih miimktindiir: ola da biler, olmaya da biler. Lakin substansonal atributlar her
halda olmaya bilmez, eks teqdirde atribut dagryanlar olmaz.
Eynalquzat Miyaneci bu fikri qnoseoloji baxrmdan da asaslandrrmala gahgmrgdrr: "Substansional atribut odur ki, o atributsuz atribut
128

dagryanrn gergekliyini zehnin qavramasr miimkiin deyildir. O atributu

bilmayan kas atribut daqryanr anlaya bilmez. Bunun iigiin misal odur

ki, deyirson: "G<iy cisimdir. Yer cisimdir. Cisimlik Giiyiin va Y,:rin

substansional atributudur. Oger birisi helelik cisimlik manasrnr iiz
zehninde hasil etmemiqdirsa, onun iigiin tiz zehnindo G6y vo Yer
monasml hasil etmek qeyri-miimkiindiir".
Aksidental atnbutlara geldikda, onlar sonradan meydana grxmll ieylere maxsusdur. Bele atributlara insantn uzun, yaxud godak, qara, yaxud
ag ola bilmesi misal gakilir. Bu atnbutlar atribut daqryanlarda z;rruri
yox, miimktindtir, onlann m6vcudlulu her hansr bir sebeble baglrdrr.
Eynelquzat Miyaneci yazrr ki, aksidental atributlann aradan <1alxmasrnda miixtalif mtiddetler olur. Onlar bazan atribut dailyanln 6ziinden siiratle yoxa qlxlr, masalen, utancaqhq qrrmtztltlt, qorxu sarhgr;
bazon gec aradan qalxr, moselen, qa;rnar suyun istiliyi xeyli qalrr; trezan
on giino yox olur, maselan, xestenin zeifliyi; bazan iki-iig ay davam
edir. Meselen, qoranrn iiziim olmasr; bezen bir ilde, yaxud iller erzinde
sona gatr va i.a. Filosofalave edir ki, iig-d<ird min il miiddetinda aradan qalxrb-qalxmadr[rnr bilmadiyimiz aksidental atributlar da vardr.
Belelikle, Eynalquzat Miyanacinrn varhq teliminda cisimlerin atri-

butlarr onlann mahiyyetlan (cinsleri) ile yanagr, onlann keyhyTatlarini (hallannr) da ifada edir.
Cisimlerin miihiim atributlanndan brrl heraketdir. Eynalquzat
Miyaneci yazrr ki, "Hereket cisimlerin xiisusi atributlanndandrr''.
Orta asrlerda herakat kateqonyasr $arq peripatetlkleri - Kindi,
Farabi, ibn Sina, Bahmanyar ve bagqalan terefinden genig ;.ekilde
aragdrrrlmrgdrr. Onlar hareketi materiyadan ayn tosawiir etmir, har bir
herekatin yalnrz cisimlarde mtjvcud oldulunu s6yleyirdiler. Eynrlquzat
Miyanaci de herekati cisimden aytrmayrb, onun yalntz cisimc.e vaqe
oldugunu elan etmigdir. Harekat ila siikuneti qargrhqh gekilde nozerdan
kegiren filosofyazrrdr ki, cismin bir anda yalnrz bir olugda m<ivr:udlufu
miimktndtir. Bir olug ise bir mekandahndan savayr ola bilmaz. iki anda
cisim zaruri surotde iki olu$da miivcuddur. iki otug ya bir mekzmda, ya
da iki makanda vaqedir. indi ager desek ki, horokot iki mekrrnda iki
oluqun macmusrmdan, siikunet ise br mekanda iki olugtm mecmusundan
ibaratdir, demeli, bir anda cisim heg ciir ne heraketde, na de siikunet-

dedir, heg ciir ne hamin hereketin, ne de siikunatin mdvcudlLr[u iladir, yani bir anda herekat va stkunet olmur".
t29

Eynalquzat Miyaneci zamam hereketle elaqalandirmig, onun heraketin m6vcudlu$unda vaqe olmasrnr demigdir. Filosofa g6re, zaman
hereketle, hereket ise cisimle baflr oldulu kimi, mekan da cisimlarden kanarda mtivcud deyildir, daha doSusu mekan cismin formasrdtr.
Qabaq ve sonra kateqoriyalan Aristotelin ve onun $arq davamgt
lannrn oserlerindo mi.ihiim yer tutur. Onlann bu bareda miilahizeleri
bir-birine tamamile uy$undur. ibn Sina ve Behmenyar ilk sabeble
netica arasrndakt miinasibati osla zamanca, yaxud mekanca qabaq ve
sonraya gore miieyyenlegdirmemigler. Oksina, peripatetik filosoflar
homiqa qeyd etmiglar ki, sebable netice zamanca birgedir' Hemin
filosoflar ilk sebeb ila netice arasmdakr zaman ferqini inkar etmekle
diinyanrn qedimliyi ideyasmt ireti siiriirdiiler.
Atamden qabaq yoxlulun olmastnt sxolastlar iddia edirdiler. Onlar
Atlahrn biitiin atributlanmn azaliliyini inkar etdiklen kimr miivcudatrn
yaradrlmasna bais onun iradasini de zamanca meydana gxmtg sayrdtlar.
Belelikle, Eynelquzat Miyanecinin varhq telimi o ddvriin dinifelsefi fikrinde varhga dair baxrglardan osasll surotdo farqlenir. Oger
sxolastlar maddi alemi Atlahdan zamanca ayrnrdtlarsa, $erq peripatetikleri isa miimkiin varhlrn vacib varlqla yanagr miivcudlulunu dualistcesina sriyleyirdilerse, Eynalquzat Miyanaci Allahr mdvcud qeylenn
menbayi, sobobi saymaqla onu mttvcudatrn tizii ile vehdetde, eyniyyetda gdtiirilrdii.
Eynelquzat Miyanacinin idrak nazeriyyasi
Idrak nazariwasi
onun varhq tolimi ilo iizvi suretdo baghdrr.
Filosofun panteist felsefesindo biitiin varhlm ve onun qisimlarinin,
Allahrn, onun substansiyasrmn ve atributlannrn, habele aksidensiyalann,
mrivcud geylenn hallannrn derk olunmast miirnkiin sayrlrr. Burada idrak
prosesinin iig merhelesi qabul edilir: hissi merhele, eqli merhale va
aql arxasr merhale (merifet-intuisiya).
Eynelquzat Miyanecinin eserlorinde melum olur ki, o, idrakrn hissi
va eqli marhelelennin gerhinde $erq peripatetiklennin m0vqeyina
yaxrndrr. Hissi idrakr Anstotelin "hissdan, (duy[udan) mehrum olan
kes idrakdan da mahrumdur" tezisi mezmununda baga diigen filosofun
fikrinca, rangler gorme duypusuna g<ire, dadlar dadbilme duy[usuna
g6re, qoxular iybilme duylusuna gcire, sesler egitme duylusuna gore
qavranrlrr. Bu duyfulardan biri digerini evez ede bilmez. Eynelquzat
Miyaneci duylulan uylun olaraq g<iriinen, dadrlan, qoxulanan, seslanen
130

ieylerin dark edilmasinde terezi adlandrrmrgdrr. Mesalen, rengle ,rin

terazisi yalmz giirme duyfusudur. iybilma, dadbilrna vo ba;qa torazilar
qlrnlzl, szrn, g6y ve s. rengleri dlga bilmaz. Elaca da saslarin ;rog,
yiiksek, ahengdar ve bunlann eksi olmasr yalmz egitma duy[usuna g'Jre,
dadlann acr, gor ve qirin olmasr yalnz dadbilme duylusuna g<tre bilirdiyi iigtin bunlarrn bagqa tareziler vasitesile tilgiilmesi miimkiin deyildir.
Mttefekkir qeyd edir ki, her geyin iiz tarazisi var, hor igin dz meyan var.
Eynelquzat Miyanaci hissi idrak mesalelari i.izarinda <iz salefleri
olan $erq peripatetikleri qeder geniq dayanmamrgdrrsa da idrak prosesinin bu birinci marhelesinin rolunu diizgiin qiymetlendirmrgdir. liilosofun fikrince, hissler, duylular obyektiv gergekliyi aks etdirir, orJann

menbeyi xancr alemdir, maddi miihitdir, buna gtira da, mesalen,

"birisi dadmazsa dadr duymaz". "Gtirma eseri yalnrz giiriinan bir qeyda tezahiir edir". Duylular konket geylerin mtieyryen xasselorinin
bilavasite inikasrdrr, hemin xasselerin tesdiqi iigiin heg bir rasite,
delil-siibut rol oynamrr. Meselen, kora renglarin idrak keyfiyya Jerini
baga salmaq gotindir. Eynolquzat Miyaneci yazrr ki, gtiran kes gdriinen qeylen qawamaqda miihakime yiiriitmoya ehtiyac duymur.
Hissi qiiwalerin faaliyryeti birbaqa orqanizmin fealiyyeti ile elaqadardrr, hissi idrak qabiliyyeti bedenin miivafiq iizvlerinden asrhdtr.
$erq peripatetiklerinin idrak nezeriyyesinde miihiim yer tutan bu ideya
Eynolquzat Miyaneci terefinden miidafie edilmigdir. O, yaz.rdr ki,
egitme ve giirma qulafa va giize giiredir, zira egidilen va gtiriinon qeylerin qavraruImasr qulaq ve g<iz kimi iizvler olmadan miimkih deyildir.
Hissi idrakrn miiolTan bir iizvtin etrafdan tosirlenmesi sa'tasinde
miimkiin oldulunu Behmenyar esash gekilde yazrrdr.
Eynalquzat Miyanaci de meseleye bela bir mdvqeden yanaqtb
gOsterir ki, rengli giiriinan geylan kora tosvir etsok deyer: "Bu gtiriinon Seylor ne dadryrr?", yaxud "Bu gdri.inan geyler neca qoriuyur?".
Bu yerde haqiqi cavab budur ki, deyirik: "Gririinen geylere aid bilik
giiren iiqiindiir".
Eynelquzat Miyaneci bildirir ki, hissi idrak iigiin miielyon imkan
heddi vardrr. Bu merheleden sonra eqli (montiqi) idrak nrerhelesi
gelir. Filosof insan eqlinin giiciiLne, gerqekliyi derk etmel:de onun
b<iyiik imkanrna inanrrdr. "Heqiqetlorin moEzi" traktahnda deyilir:
"Bil ki, aql diizgiin terezidir, onun hdkmleri yalana yol verme Ten do$u
yaqinlikdir. O, adildir, ondan heg zaman haqstzhq tasevvtir r:dilmaz"'

t3l

Obiilhesan Behmenyar vo baqqa $erq peripatetikleri kimi Eynolquzat Miyaneci da siizlon qurulu$ vo mana etibarile nezerden kegrrmiy.
onlan sade va miirakkeb, habela tekmenah va goxmenalt olmalartna
g<iro tohlil etmigdir. Miitafekkir sdza hkrin ifadaqisi, mana gdstericisi
kimi baxmrgdrr. O yazr: "Bil ki, her bir menanm hamin rnenaya
miitabiq tabirle ifade olunmasr teserwiir edilir. Hetta miallim o manaru
hamin tebirla bir, iki ve daha artrq defe qagirde perh ederse, mena ile
onun haqqrndakr biliyi eynilegdirer". Filosofun idrak nazeriyyesinda
sriz anlayrgla, dil tefekkiirla elaqelendirilir. O bu miinasibotlo deyir ki,
adamrn kalamr onun aflmrn va elminin kamahnr giisterir.
Eynelquzat Miyanaci tefekkiir formalarurdan hdkmlari, onlann
miixteltf ntjvlarini osason peripatetik mdvqeden $orh etmi$dir. Miito-

fekkir hijkmleri iirnumi ve xi.isusi, iqrari ve inkan olmasr baxrmrndan

nezerdon kegirmiq, mezmun sandan onlann miiqeddem miiddealar,
zanna esaslanan miiddoalar va s. ntivleri haqqrnda stiz agmrgdrr. Filosof mentiqden bir metod kimi genig bekelenmiqdir. O iiz eserlorindo
istidlahn miixtalif formalannt igletmig, elmi miihakimelarinda sillogizmin tabiiliya yaxrn fiqurlannt, apodiktik istidlalan, siibutlan tatbiq etmigdir. Formal mentiqin biitiin qayda-qanunlanndan mebaretla
istifado eden alim tefekkiir formalannrn diizgiinliiytinii onun eks etdirdiyi mozmunun gergekliyi ile vehdetde gdttirmiigdiir.
Eynelquzat Miyaneci hissi idrak kimi eqli (mentiqi) idrakrn da
miieyyon imkan heddi oldulunu deyir. O iizi.iniin idrak nezeriyyesinde
hissi ile rasionahn movqeyini nisbeten aydrnlagdrrarken yazr ki, gdz
bazi mrivcud geylari derk etmaye qabildir. Giiz eqidilen, qoxulanan ve
dadrlan geylarin qavranrlmasrnda acizdir, eleca de, eql mdvcud geylorin goxunun derk olunmasrnda getinlik gekir.
Filosofqeyd edir ki, bu xiisusiyyat eqlin obyektiv heqiqeti diizgiin
eks etdirmesine esla xelel getirmir. Hemin fikrin gerhi iigiin aql yene
de terezi ile miiqayise edilir: "Bil ki, alimler 6z meramlannda qrzrl
gokon torozinin gahidi olan adam mislindedirler. Hemin terezi ilo
adam, maselen, bir dalr gakmek isteyir. Bu, qeyri-miimkiindtir, lakin
heg da tarozinin riz hallannda ve hrikmlerinde diizgiin olmadllrnr
giistermir".
Eynelquzat Miyaneci bir daha israrla xatrrladr ki, aql qaranhq
meselelarden, anlaqrlmaz gdriinen iglerden goxunun idrakr iigtn yarayrr. O, yalnrz dz merhelesinden kenara grxarsa, heddini <itiib-kegarsa
sehve yol verer.
t32

Panteist filosofun fikrince, idrak ncivlerinden heg biri digerini evez

edo bilmez, duylu da, qavrayrg da, oql do obyektiv gergeklikdan rizii-

no miiyassor olan cahetleri aks etdirir. Derkedici qiirwelerdan birina

aid olan inikas o birisi iigiin sirr gdrina biler. Gtjziin derk etdiyi geylar
qoxu duylusu iizarinde, vehmin derk etdiyi geylar xayal ve hafize
qiiwolori iizerinde, toxunma duygusunun derk etdiyi geyler egitme va
dadbilme qiivvolori [.izarinde sirlerdir.Aksiomlar duygulann ramrsr
iizarinda sirtordir. idrak prosesinda molumlann mocmusu bi' tama
gevrildikde sirlor aradan qalxr, biitlin mdvcud geyler ve ha,lisalar
derkedilen olur.
idrakda eqlin acizlik gekdiyi geylere galdikda, filosof onlar; meta-

fizik tefekkiir terzi ile izah edita bilmeyen meseleler

saymrpdrr.

Eynelquzat Miyanecinin felsefesinde substansiyanr anlama peripatetizmdaki ilk sebabi derketme ile qargrtrqh giitiirtiliir. Miitefekkir, peripatetik filosoflann "netice olan her bir varhgr t<iradan ilk sebet natice
olan varhqla tedqiq edilir" miiddeasrndan grxrq edarak yazrrdr I i, eqlin
imkanr ilk sebebin varhgrnr m<ivcudatrn varhgrna gore istidlal elnekdir.
Demali, Eynalquzat Miyanecinin fikince, eql m6vcudata vo onun
atributlanna asasen substansiya haqqrnda netica grxanr.
Panteist filosof hor geyi formal mantiqi mi.ihakimelarin kdrneyi ile
6yranmaya gahgan alimlera i.iz tutub yazrdr: "Ozeli biliyin haqiqatini
muqaddimeler yolu ile tesdiq etmoyo gah9san, san hala soytcl demiri

doytirsan. Bununla idrakda eql arxast merhalanin (intui;iyanrn)

<iziinemaxsus yeri oldulu qeyd edilir: "Acrn tolabi su ile, susuzun
telabi gtirekle teskin olmadrfr kimi, aql arxasr merheleye malik arifin
talabi de eqlle derkedilan qeylerle teskin olmaz".
Eynelquzat Miyanecinin fikrince, eqlin istidlat yolu ila va miiqeddimaler vasitesile nezeri geylerden qaranhq meselelari dark etmesi
sanki onun asil tebiatindon xaricdrr. Bu ona benzeyir ki, toxunma duySusu eslinde toxunulan geyleri toxunulan geyler olmasr cehet,len derk
etmo iigiin yarayrr. Oger kor toxunma duygusunu giirma qiivvesina
gdre qawamlan her hansr varhq haqqrnda notico glxarmaq iir;iin igledarse, bu onun tabiotindon, yoni toxunma duyfusunun tahietinden
xaric olar. Elece de, yazr yazmaq elin xasiyyetlerindendir. Oger eli
golaq olan birisi ayalr ile yazr yazarsa, bu, ayafrn tebiatindan xaric
olar. Ozeli qiidret ayalr yazr yazmaq iigiin deyil, ba$qa islar iigiin
viicuda gatiribdir. Burada bil ki, qaranhq aqli miiddaalann derk olunmasr
133

onlann idrakrnda mtiqoddimoloro ehtiyac duymayan oql arxaslndakr

morholoyo aiddir. Hamin merhelenin qaranhq meselelere nisbeti eqlin
aksiomlara nisbeti kimidir.
"Miiqaddimeler" kitabrnda gdstorilir ki, "Allah-taalanr derk etmek
i.ig ndvdiir: birincisi, onun substansiyasrnr derk etmek, ikincisi, onun
atributlannl derk etmak, iigiinciisii, onun iqlarini vo htjkmlerini derk
etmak. Bu proses, filosofun fikrince, Allahrn iqlerinin va hdkmlarinin
dark edilmesinden baglayrb, onun atributlannrn derk edilmesinden
sonra substansiyastnrn derk edrlmosi ile ba$a gatrr".
Eynelquzat Miyanacr emanasiya nazariyyesini qebul eden $erq
peripatetiklorinden ve kreatsionizme esaslanan ilahiyryatgr sxolastlardan forqli olaraq, panteist monizm miivqeyinde durub, Allahr insanla
eynilagdirdiyi iigiin insanrn 6ziinii dark etmesini Allahr derk etmak
kimi qiymatlendirmrgdir. O, panteist mezmunlu kelamlara istinad ederak, "Oziinii dork eden kas Allahr derk etmigdir" fiki iizerinde esash
dayanmrqdrr. giinki "Oztinii dark etmekde aciz olan kes Rebbini derk
etmokdo daha artrq daracede acizdir".
Eynolquzat Miyanocinin idrak nezeriyyesinde "eEq" anlayrgr miihiim
yer tutur. O, egqi Allahr derk etmoyin g<istaricisi, agiqi masuqa qovu$duran qlivve adlandrrmrgdrr. Egqin baglan[rcrnda aqiq miigahido eden,
meguq miiqahida edilan sayrlrr. Lakin bu psixoloji hahn sonunda onlar
arasrnda farq silinir: "Miigahide eden ile miiqahide edilen birlegdikde
mi.igahido eden miigahide edilene, miigahide edilen miiqahide edena
gevrilir".
Eynelquzat Miyanecinin felsefesinin bu ndqtasinde qnoseoloji
aspekt ile antoloji aspekt iist-iiste diigiiLr. Miigahide edenle miiqahida
edilenin, derk edilenin eynilyetinin qabulu varhgrn vohdotinin tosdiqine apanb grxanr. Vahdatda olmaq ezeliyyete, yeni ilahiyyat alemine,
daha do$rusu, Allaha qowgmaq demekdir. Bu ise filosofun fikrinca,
idrakrn hissi ve eqli merhelelerinde deyil, yalnrz eql arxasr merhelede
salike (tesewiif yolgusuna) mtiyesser olur. Eynelquzat Miyanaci yazrr
ki, "salikin ezelilyeta elm yolu ile qowqmasr agrq-agkar qeynmiimkiindtir". Beli, onun menasrmn derk olunmasr ba{qa, ona qo\u$maq
bagqadrr. Biz "azoliyyete elm yolu ile qovugmaq qeyri-miimktindiir"
dedikda, bu onun i.igiindiir ki, dziinii helelik zamanm esirliyindeki
teleba hesr eden kas yalnrz hemin esirliyin hellinden sonra ezaliyyate
qovuqa biler.
t34

Panteist filosofun fikrince, azaliyyeto qowgan kaslar, yani ariflar

har leyo panteist mtivqeden yanagrlar. O bu menada "Ariflar Allara
geylerden baxmrlar, aksine, Allahda geylara baxrrlar", - deyerek, "Ilir
geyi gdzden kegirmamig ondan qabaq Allaht gtrrdiim" kelamrnr yayrr.
Belelikla, Eynalquzat Miyanacinin idrak nazariyyesine gdra, kcnkret hissi geylerin zahiri cehetleri duy[ularla, onlarrn mahilryeti eq'.Ie,

Allahla eynilegdirilen geylor aleminin biitdvii isa intuisiya ilo dtrk

edilir. Bundan elave, filosof inkigaf prosesinin srrf formal marrtiq
qanunlan ile derk etrneyin gotinliyi qar$rslnda qalarkan heqiq;rtin
yalmz inruisiya vasitasile elde edildiyini sdylemigdir. intuisiyaya aid
edilen bu tofakkiir tarzi bilavasite Eynolquzat Miyanacinin dia.ektikasr ila alaqadardrr.
felsefi edebiyyatda dialektika dedikde
Dialektika Miiasir
."':,.....,. " en umutabiat, comlyyot ve tefekkitiin inkigafintn
mi qanunlan haqqmda telim nozerde tutulu. Bu tolim XIX esrda <iz'inlin
yiiksek inkrgaf seviyyasine gatana qedar miixtelif ddvrlerde gdrl emli
miitefakkirlerin baxtqlannda, doktrinalannda ayn-ayn iinsiirler bahnda tegakkiil taprb formalagmrgdrr. Eynalquzat Miyanocinin Panteist falsefasinde dialektikantn mtieyyen cehetleri bartz gekilde nazare garptr.

Azerbaycan filosofunun dialektikasr onun varltq telimi va idrak

nezariyryasi ile srx ba[hdrr. Eynelquzat Miyaneci "iiz cinslarinin ve
ndvlerinin mtixtalifliyi iizre olan varhltn" bir stra qisimlere, meselen,
qedime ve sonradan meydana gtxmtga, kamile ve naqisa, vah..da va
goxa birliindiiyiinti yazmtgdr. Onun vacib ve miimkiin, substansiya ve
atributlar, substansiya ve aksidensiya, miigahide edilon ve miigahido
edan kimi baqqa bdlgiileri da qeyd edilrr. Eynalquzat Miyanecinin varhq talimindan melum olur ki, bu teraflerden bezisi digerini orez eda
bilir. zira burada ekslik miitrasibati ile yanagr, eynilik miinasrbeti da
vardrr. Meselen, Eynelquzat Miyaneci yaztr: "Varhltn qisinrlerinin
saysrz-hesabstz atributlann qisimlerini g6stormosi odur ki, hamin
[atributlar] heqiqetde na substansiyantn eyni, na da ondan baqqadrr".
Panteist filosof aqillerin, daha doirusu, yalntz formal mentiqe
esaslanan filosoflann m<ivqeyinden baxdrqda bu mtiddaanrn anlagtlmaz oldulunu qeyd etmigdir. $eyterde daxili ziddiyyetli cehetleri,
meyilleri gdran Eynelquzat Miyaneci yazrrdr: "Bit ki, birisinin "bu ;ey'
mesalen, bir cehetden hemin geyin ne eyni, ne de ondan L'a;qadrr"
demesi [mentiqi baxrmdan] qeyri-miimkiindtir' Aqillerden
135

heq:

kes bele

misallara inanmaz" . Lakin burada iki miinasibet mdvcud oldugu iigiin

o, qeyri-miimkiin deyildir. Meselen, bele deyildiyi kimi: "Bu gey no
yoxluqdur, na de mcivcuddur". Bu, qati suratda qeyri-mi.imkiiLndiir.
Onun qeyri-miimkiinliiyii eql iigiin son deraca aydtndtr. Ancaq onun
manasrnda iki cahat nazore ahnarsa ve iki mtixtalif mana tolabindon
iqladilerse, o, agkar gergeklikdir. Onun beyam budur ki, qey bazen bir
cahetdan mdvcud, baqqa bir cehetden ise yoxluq olur".
Bir-birine eks olan "xeyir" ve "ger" anlaytglan, onlarrn dialektik
elaqesi Eynalquzat Miyaneci terefinden genig aragdmlmrgdrr. Filosofa
gdre, xeyir ve ;er 62 tobiotino miivafiq geyi ekslikle derk eden varhla.
baqqa sdzla, insana nisbetde mtivcuddur. O yazrr: "Menimsoyan qiivveye miivafiq ;ey <iziinih manimsenilmesinde [menimseyene] uylun
geldikda, ona nisbetde xeyirdir. O ikisi arasrnda bu nisbat baqqa ctr

olduqda, demeli, [miivafiq geyin] menimsenilmesi [menimsayana]

uylun gelmayib, aksine, zerer vurduqda, o gey menimsoyono nisbotdo
gerdir. Bunun [giin caizdir ki, vahid qey bir halda iki menimseyene
nisbetde xeyir ve qer olsun. Birisi bele dese gergekdir: bir qn:p adamrn
miisibetleri digar qrup adam iigiin serfelidir".
Eyni bir fakt, hadise neinki miixtelif adamlara nisbetda, habela
miixtelif vaxtlarda eyni gexsi nisbetde xeyir ve ger gririine bilor.
Eynelquzat Miyaneci bu fikri bele bir misalla aydmlagdrnr: Xestalanmig k<irpe ugaqdan qan ahnmast ve ona acr derman igirdilmesi agn
verdiyi iigiin ugaga ela gelir ki, bu, gerdir. Lakin b6yiiyanden sonra o,
baga diigiir ki, bu ig tamamile xeyirdir, onda zerre qodor do qer yoxdur.
Vahid sabebden aks hallann, keyfiyryetlerin neget etdiyini maqbul
sayan Eynalquzat Miyaneci yazrr ki, Giineg paltaralardanrn (paltarnryanrn) paltannr a[ardrr (rengini soldurur), sifetini ise qaraldrr. Bu, iki
miixtelif tesirdir. Tesiredici ise birdir, gtnki paltaralardanrn iiziinti
qaraldan hemin qey (Giineg) paltaralardanrn paltannr alardan peyin
<iziidiir. Filosofqeyd edir ki, bu iki tesire gtiro Giinega iki miixtelif ad
verib, "Gtineg qaraldrr" ve "Giinag alardrr" desen, bu, cahillerin nozerinde xatadrr, zira onlar alardam qaraldandan bagqa giiman edirler.
Eynolquzat Miyaneci geyleri daim deyigmede, meydana grxma vo
yox olmada teser.vtir edirdi. O, "Heqiqetlerin mefzi" traktatrnda yaztrdr: "Kamil olmayanlar zenn edirler ki, her bir anda mtivcud olan glia
masalan, oziinden qabaqkr ve tiztinden sonrakr anda m6vcud olan gianrn
eynidir... Oksine, her bir anda miivcud olan giia hemin anda mdvcud
r36

nisboti talob edir. Hamin anlarda movcud nisbatler isa zaruri suretda

bir-binndan ferqlenir".
Her geyi yenilegmeda va bagqalagmada gdttiran filosofs5ziine davam ederak yazrr: "Bil ki, mexsusi bir anda m'tivcud olan giia vahid
anhq olsa bele, dziindan qabaq ve sonra mdvcud olan giiadan bagqadrr"'

Bezi zaif [diiqiincaliler] zenn etmigler ki, bu anda m6vcu<l olan giia
dziindan qabaq ve sonra g<iriinen anda mijvcud olan giianrn eynidir' Bu
ona benzeyir ki, birisi Zeydi, Omri, Xalidi ve Bekri insanltq menastnda vahid gtiriir, zenn edir ki, onlardan her bin tiz yoldaqrnrn eynidir"'
Osasli kemiyyet dayigmeten keyfiyyet deyigmalarine kegmemigdirsa, onlar arastnda nisbet (tilqii) pozulmamrgdrrsa, maddi obyektlardaki dayiqilma hela nezara garpmtr. "$eyi, meselen, vahid rlayda iizra
gox iller mdvcud g6rsan, o, hamin illarde m<ivcudlufiu telab eden nisbetlerin anbaan davam etmasi iigiindiir. Yeqin bil ki, her bir andakr
varhq hamin anda mijvcud olan nisbati taleb edir" Kemiyyet dayigmelorinin keyfiyyet doyigmelarine keqmesi prosesini meharetle sezen
Eynelquzat Miyanoci yazrdl ki, G6yiin, Yerin ve sair mdvctLd geylerin
bu andi gtirdiiyiin varhgr qabaqca gdrmiig oldu[un varltqdan bagqadrr'
"Ariflerin gotinlik gakmodan ilk baxrqda marifat goz'j ile dark
etdiktari" dialektik fikirlerin formal mentiq qayda-qanunlan ila izah
edita bilmadiyini stiyleyen Eynolquzat Miyanaci onlan anlitmaq iigiin
alimleri daha derinden drigiinmeye galtnrdt: "Bu mdvzu olduqca qaranhqdrr, getin qavrantlandtr, alrr derk edilendir, fehmi miiqkiil olandrr'
Onun misallarrnda biidremeler goxdur. Bunun idrakr eql iigih yalmz
darin yoxlama, aydtn nezer, dollun tadqiqat, b6ytk zeka va yetkin
cidditik ile tasavviir edilir".
Filosof mOhkam inandr[r heqiqeti yalnrz ariflera deyil, hem de
aqillere (alimtare) gatdrrmafa say gtistormi$dir: "Aqillordan.kim bu
rn'dvzumrn fehminde tiziinde har an bagqa bir varhlrn yenileqdiyi grraq
igrfirna diqqat yetirse, bunu derk etmek ona asan olar' Uqlqlar zann
edirler ki,-vahid qayda fzra g6lelanen giirdiikleri grraq i;r[r eyni bir
geydir. Alimlar qeti bilrrlar ki, her bir anda onun ijqiin baqc a bir suret
yenilegir. Ola bilsin ki, ona nezer yetirson vo onunla fotmini tanr$
etsen, eqlin bundan bir ;ey menimseye"
Panteist filosof inkigafin inkarta davam eden istiqametirri g6ra bilmiqdir: "Her bir mcivcud gey daimi varltqdrr' O, abedi qaim canhya
gdia daim tekrarlantr- Hemin gey tigiin her br anda oziindan qabaqkrna oxgar bagqa varhq yenilaqir".
l3'7

G6riindiiyii kimi, Azerbaycan

fi

losofunun dialektik miihakimaleri

panteist tolimin tobietine xas ziddiyyatleri eks etdiren tefekkiir tarzindan ireli golmigdir.

Eynalquzat Miyanecinin XII esrde yaratdrfr panteist falsefa varhq telimi, idrak nazariyyasi va dialektika orta esr di.inya falsefesi tari-

xinin parlaq sahifelerindondir.

Eynalquzat Miyaneci dinsizlikde teqsirlendirilib badnam edilmesine baxmayaraq, asrler boyr tarixgi va tezkiragiler terefindan g<irkemli sufi-filosof kimi yad edilmig, onun eserlori ayn-ayn tjlkelerdo
miixtelif vaxtlarda takar-tokar kiigiiriilerek elden-ele gezmigdir.
Sayr yetmigdan artlEa gatan, diinyanrn mdtobor kitabxanalannda saxlanrlan hemin niisxelerin goxumrn kr\iiriilrne tarixi XVII esrdan qabala
gedib grxrr. Orta asrlerde Eynelquzat Miyanacinin traktatlanna, onun
talimine biiyiik maraq giisterilmesi o dtiwde tesewiifde felsafi aspektin
miihtim yer tutmasr ve yayrlmasr ile elaqedar idi. ibn Orebi, ibn Fariz,
Celaleddin Rumi, Mahmud gebtisteri ve bagqa sufi miitefekkirlerin
eserlerinde panteist falsafo tiziinemexsus iislubda ifade edilmigdir.
imadaddin Nasiminin poeziyasr yiiksek bediiliyi ile yanaqr, dolgun
panteist mazmunu ile de seqilirdi.
Panteist sufilorin folsefesi Yaxrn ve Orta $erq <ilkelerinde genig
yayrlmaqla boraber, Qerb <ilkelerine de kegmigdir. isvegre garqgiinasr
A.Mets haqh olaraq $erq miielliflerinin mahiyyet (substansiya) va
atributlar haqqrnda tedqiqatlannrn Spinozanm telimina tesir gdstardiyini qeyd etmiqdir.

$iHABoDDiN sOHRovoRDi
Hayat

vaiadrcthtu

gihabaddin Obiilfiituh yehya Hebeg

ollu

Siih_

reverdi biiyiik filosof. igraqilik falsefesinin

banisi, istedadh gairdir. O, I154-cii ilde anadan

olmug, Marala qeherinde Mecdeddin Ciliden felsefi fenleri ve fiqhin

asaslanm iiyranmigdir. Miitefekkir sonra yaxrn ve Orta
$erqin bir srra
geherlerini gezmig, tehsilini artrrmrgdr.

$ihabeddin Yehya Siihreverdi yaradrcrhfa gox erken baglamrg, az

mtddetde biitiin miiselman $erqi dlkelerinde meghur olmugdur. Miite_
fekkir orijinal felsefi fikirlarine giire biiyiik giihret tapmlg, dziina ham
138

dostlar, hem de diigmanler qazanmtgdr' Menbelerder istedadh filosoflardan $emseddin Mehammad $ehrozuri ( '- 1 25(r), onun ;-agirdi
Foxraddin Mardini (...-1195), Refieddin Cili (" -1244) ve Seyfeddin
Arnidi (1156-1233) onun an yaxtn dostlan kimi teqdim edilir' Igraqi
miitefekkira qarqr gtxanlar igerisinde adlt-sanlt alimler, niifuzlu filosoflar da vardr. $emsaddin $ehrezuri bunu onlann $ihz'beddin Siihraverdhin fikirlenni diiriist anlaya bilmemelari ile izah etmigdir' O'
al"Ruhlar eylencesi ve sevincler ba!r" ("NiiLzhet al-ervah ve raudat
"kelamrnr
efrah") kitablnda yazlr: alimlar $ihabaddin Siihreverdinin
yantnda
anlamaqda getinlik gekdikde ona teno etmi;lar' Hetta carnaattn
fozilet ve gOkatile meghur miiasir filosoflardan bir qrul: giistermigdir
ki. onun felsefasi tonqatqilikdir. Kag bileydim, onun nrotin felsafesi
vehmi prinsipler, xayali osaslar iizerindedirse, bes kimin falsafasi
diizgiin qaydilar iizerindedir?. Onlar $ihabeddin Stihraverdinin kala"
rn,r,in griintiyi tirtinden onu baga diigmoditteri iigtin iiztrliidiirler"
mahiyteliminin bilavasite
$emseddin $ahrezuri dz mtiellrminln
bedbintik Jalseeleyhdarlannrn
da
bununta
yetlere niifuz etdiyini,
onun doktritene
edenlere,
iesinden seqildiyini stiylayir: "Sonra ona
Aydtn
saldrm
nalanna qargt gxanlara heqiqet ve insaf gdzii ila nazer
oldu ki, oniann fikrince, tjliim olmayan ;ey felsefe dt:yildir, onlar

yalnrz telef olmaEl izah etmiglar, rizekdeki qabrqla, dencleki samanla

kifayetlonmigler".
ilk manbeler $ihabeddin Siihreverdinin sufilerlo alaqasina de
diqqeti ydneldir. Filosofi.rn sufilarle dostlaqdrgtm, onlardan tesirlandiyini'qeyi eden $emseddin $ahrezuri <iz miiellimini sufizmcle Obuyezid
hirtu-i ," Hiiseyn ibn Mansur Hellac ila hemmeslak sayml$' onun
ifrat sufilere maxsus hallar keqirdiyini sdylemigdir'
geniq
$ihabeddin Siihreverdinin orta asrlerde $erq 'dlkelel-inde
yayrimrg sekkartrq, gdzbalhcrhq, magiya (elm es-simiya) ile-me;!ul
Ita"gunu siryleyenler da vardrr. Bununla elaqadar bir nega hekayat
miivcuddur.
Olbotto, $ihabaddin Siitreverdinin sehrkarllq sonotino yiyalandiyini gtirnan etmok olar. $emseddin $ehrezuri de yaztrdt: "O, koramotiar vi miiciizelar sahibi idi'. Diqqeti xiisusi olaraq bu semte' ydneldib'
filosofun hiinarini sekkarhqla mehdudlagdrrmaq onun elmi niifuzunu
yan
agalr salmaq meqsedini giiddiiyii iiqiin iiz gagirdi homin fqktdan
kaslerin
payr
olmayaln
klc;i$ir' "ilimniimalunn ve heqiqi elmlerde
r39

gihabaddin Siihtaverdinin sehri bildiyini s<iylediklarini egitdim. Bezi_

leri onun xiilya!r oldufunu gdstorir".
Igraqi filosofdakr qeyri-adr keyfiyyetler iiz gagirdi tarefinden sufi
hallanna mi.incel edilir. Azerbaycan filosofunu yiiksak qiymetlondirmig
riz miiasirleri ya sonrakr alimlar onun haqqrnda en samimi siizlerini
soylamigler. ibn Obu Useybio $eyx Sedideddin Mahmud ibn Omerdan
egitdiyi stihbeti qeyd edarok yazrr: "$ihabeddin Si.ihravardi geyxrmiz
Fexraddin Mardininin yanrna galmigdi. O, bozi vaxtlarda onun yarrna
gelib-gederdi. iAralannda dostluq vardr. $eyx Fexraddin biza deyirdi:
Bu genc na qador da zakah ve grizel nitq sahibidir..."
Hamin melumat eynile $amseddin $ehrazuri tarefinden qeyd editmig ve sonraki menbalsrde da ijz eksini tapmrgdrr. Fexraddin Mardini
demigdir: "Bulzemaneda onun kimi bagqa birisini gtirmemigem,,.

$ihabaddih Stihreverdi derin miihakimali, zangin fikirli filosof

olmaqla beraliar, cogqun tebli.bir gair idi. Kegdiyi menah heyat yolu,
yaratdrgr qiyinatli, orijinal osorler onun azadfikirlilik meyillarinden
xober verir. bu keyfiyyet, olbatte, onun hoyatrnl tahliiko qargrsrnda
qoyrnaya bilmezdi. Onun yiiksak istedadrnr, ince diiqiinca qabiliyyettni
griren Faxreddin Mardini toesstifle deyirdi: ,,Ehtiyatsrzh!r ve diqqotsizliyinin go*lugu, dziinii miihafiza etmeyinin azllgr ucbattndan qorxuram ki, bulhal onun talefine sebab ola".
Beleliklo, hele dz miiasirleri bdyiik filosofun-mritofekkir pairin
azadhq ideyilarr ilo grrprnan qelbinin d<iyiinttilerini duyur, onun yaxrn
gelacekde tdhliike qargrsrnda qalacagrnr qabaqcadan hiss ederek hahna
acrytrdrlar.,
$ihabadiJin Yahya Siihrevardi t 183-cii ilde Suriyaya gedib, dmriiniin son illdnni orada yaqamrgdrr. Miitefakkir Helab qeharinda $eyx
iftixaraddiriin ba99rhlr ila Heleviyya medresasinda kegirilon disput
maclislerinde feal igtirak etmigdir. Oz miiasirlarinin verdikleri xobero
giire, o, miizakiralerde, diskussiyalarda yiiksok natiqlik mehareti gosterir, basireti, genig elmi molumah ve siibutlan sayesinde eleyhdarlarrna
qalib gelinni;i. Filosofun gohrati Halebin hakimi el-Melik ez-Zahir
Gaziya (liSO-tZtS) gatrr. Hakim onun garefine btiyiik gexslardan,
feqihlardah, miitekallimlerden ve miixtelif sahsler iizre adh-sanh alimlardon ibaqat bir meclis diizaldir. Menbalarde deyilir: onlar disput apardrlar, $ihdbeddin Siihreverdi ciz eleyhdarlanna qalib geldi. Ol-Malik
140

az-Zahir fi losofdan razr qaldr' Reqiblerin $ihabeddi :r Siihrevardiye

qargr qeyzi artdt, onu dinsizlikda ittiham etdiler'
Ol-Melik oz-Zahiin himayadarhq gdstormasin') baxmayaraq'
gihabeddin Siihravardi miiselman hiiLquqqiinaslannrn crddi telablarina
giire Misir, Yamen ve Suriyanrn hdkmdar Selahaddin Oyyubinin
(t tOS-ttq:) amn ile t t9l-ci ilin ikinci yalsrnda 37 ytgrnda iildiiriilmiigdiir. Xll asrin azadfikirli filosofunun tiz aqidasinden ddnmezliyi
biitiin miiselman $orqi <ilketerinde onun mogrur adrnr "Oldiiriilmiig
fi losof ' ("al-Faylesuf el-meqtut") deya ebadileqdirmiqdir'
fitri itrtedadr va ori$ihabeddin Siihraverdinin maraqh $axsilyoti,
qazanmtqdtr'
relbetinr
denn
qabaqcrl
ziyahlann
jinat felsefi fikirleri
iizerindo
mezan
Onu peylember adlandrranlar da varmtg. Filosofun
yazrlmrq iki belt onun biiyi.ikliiyiinii obrazh gekilda iftrde edir: "Bu
qabrin sahibi gizli gdvher idi. Allah onu gerafden yaratnrldr' Zamano
o gdvherin qedir-qiymatini bilmemig, buna g<ire da Allah onu qeyretla
sedefa salmtgdrr".

goxcehatli irsi haqqrnda tiz

$ihabaddin Siihraverdinin zengin ve
miiasirlari ve sonrakt miielliflar s6z aqmt$, onun orijinallLlr ve deyeri
bareda maraqlt miilahizatar sdylemigler. Filosofun aserle'rinin en genig siyahrsrm $emseddin $ahrezuri vermigdir' $agirdi onun elliye yaxtn
eserinin adrnr sadaladrqdan sonra yaztr: "Bu onun bize qar:an eserlarinin ve xeberdar oldulumuz yazllarntn adlandrr. Biza gelib gatmayan

qeylenn da olmasr miimkiindiir". O, sonra elave edir: "lreb va fars

poeziyasrnda $ihabeddin Sthrovardinin tebinin yiiksakliy'ni gdstoron
xogagalen, g<izal ;eirleri da vardtr".

maltrm oldugu
Slhabaddin Siihrevardinin tarciimeyi-hahndan
ile maraqmeselaleri
peripatetizm
genclik
itlarinde
kimi o, uqaqhq ve
dyrenderinCen
elmlarini
lanmrs, montiq, metafizika ve tebietqiinaslq
g6rkamli
miqdir. Orta esr miiallifleri demigken, o, peripatetizmin arl
niimayendalarinden olmugdur. Filosof sonralar peripatetizmo miinasibeti bareda iizii yaztrdt: "Bu setirlerin mtiallifi peripatetiklerin taliminin qrzlrn miidafiaqisi idi".
gihrb.adin Yehya Siibreverdinin aserlarinin va onlarit yaztlmtq
garhlerin, hagiyelerin elyazmast niisxeleri diinyanln bir stra fondlannda
ve kitabxanalannda saxlanthr. Filosofun qeyde ahnmrg elli iki osennden
on iiqii peripatetizm, on begi sufizm, sekkizi igraqilik ve on a ttsr miixtelif mtrvzular iizre qruptaqdlrrlmrgdtr' Peripatetizma dair trallatlardan
141

"Filosoflann girrtigleri" ("Oqaid al-hiikama,,) traktatl eyni zamanda

"Filosoflann etiqadr" ("Etiqad el-hiikama") kimi tanrnr. Osarin
yazrlmasr ortodbksal islam ideoloqlanmn $erq penpatetiklerina qargr

giiclii htcuma bagladr[r bir drivra tesadiif edir. Burada miiellif anstotelgi filosofla,ia haqq qazandrraraq onlann miiddealannn tehrifine
ve rasional fikitlerinin bidet kimi qeleme verilmesi cehdino qarEr grxrr.
"Filosoflann gdri.igleri" eserinin al"velinde deyilir: .,Bu kitabrn yazrlmasma sebab hetafizik filosoflardan (peripatetiklerden) olan elm ehli
haqqrnda camaat arasrnda yayrlan sdz-sdhbatin vo onlann barasinde
tohrif [cehdlarlmn] gtictendiyini grirmeyimdir. Bunun k<ikii ise camaahn
onlar haqqrnda belo bir zanninden ireli gelir ki, onlar ne yaradrcmr, na
peylemberi, rie dirilmeni, ne mehgeri, na nrhlann qaylhnaslnl, na axireti, iilenden lsonra ne ezabr, ne rahathlr tesdiqleyen dehridirlar...
Metafizik filosoflardan olan elm ehlinin baresinde bu zenn sahvdir.
"Liivhi v0 ergi qeydler" ("et-Telvihat el-lauhiyye val-arqiyye,,)
kitabr mentiq, tabiotSiinashq vo metafzikadan ibaratdir. $ihabeddin Siihreverdi baqqzi eserlerinde oldugu kimi, bu traktatmda da tiziinemexsus
fikirler stiylemig, bir sua yeni miilahizeler rreli siirmiigdiir. O yazrr:
"Burada peripatetiklerin talimlenndan melum olanlarla tekce maraqlanmamrg, habele onlarda bacardrlrm qeder diizeligler aparmrgam,,.
"Mi.iqavimetlar" ("el-Miiqavamat") traktatrnm ewelinde miiallif
yazr: "Bu nlenim "Lrivhi ve ergi qeydler" adh krtabrma elaveler macrasrnda cereyan eden bir xi.ilasedir. Burada ol.velkr filosoflann irali
siirdiikleri fikirlerin islahrna ehtiyacr olanlann islahr vardr. Onun
"L6vhi ve aigi qeydler"de verilmesi ifrat yrlcamhq fiziinden miiyesser
olmamrg, ed az besitliya mtihtac aey ona uylun gelmemigdir. yr[camhq b6ytik pyler haqqrnda sehvi derk etmek meqamrnda faydasrzdrr.
Burada melum incelikter geklinde ehate olunam irad etdik. A[ahdan
ktimek dileiyerek bunu "Miiqavimetler" adlandrrdrq".
"Girigtpr vo qar$rya qoyulrnu9 meseleler" ("al-Megari va-lmutarahat'l) haktatr $ihaboddin Siihreverdinin peripatetizme dair en
biiyiik va on mo$hur kitabrdrr. Oserde metafizika, fizika ve mentiq
meseleleri araSdnlr. Kitabrn baglanlrcrnda deyilir: "Bu, iig elmi ahate
edon bir kitabdrr. Ey qarda$lanm, onu sizin teklifinizle yazmlgam.
Orada mepim htikmlerimden olduqca faydaL, keskin natice grxarmalr
terzda bagqa kitablanmda mtivcud olmayan tedqiqatlar va deqiqtegdirmaler vardrr".
142

"Heqiqetlere dair baxtg[ar" ("al-Lemahet fi-l-hoqaiq") eserinin

birinci hisiesinde tarifler nezeriyyesine, ikinci hissesinde nefs haqqrnda talima esas yer verilmigdir.
olaraq takrarlamamtg,
$ihabeddin Siihrevardi aristotelizmi sadeca
Bu baxtmdan o,
olmugdur'
onu daha da inkigaf etdirmak tegebbiisiinda
Birinci miiellimin talimino yaradtct suratde yanagmrqdn Filosof felsafi
kateqoriyalann yeni tasnifattnr igteyib hazrrlamrgdrr' O, :n felsafi kateqoriyadan substansiya, kemiyyet, keyfiYyet va nisbati miistoqil kateqoriyuiar suym,;, herokoti da buraya elave etmi$dir' $ihaboddin Siihravardinin fikrinco, harada?, hagan?, veziyyet va malikiyyet; nisbet,
tesir ve tasirlenme ise hereket kateqoriyasrna daxildir' $emseddin
fealiyl'etini qiymet$ehrazuri miielliminrn peripatetizm sahesindeki
geldikdo,
felsefeye
yazrr:
"Behsi
$ihabaddin Siihrevardi
iendirerak
qlsa, gdzel ibarequrrnug,
onun binastm m6hlomlatmig, dayaqlarrnr
Ierla onun diizgiin, ince menalartnt ifade etmigdir"
aristotelgi
$ihabaddi; Siihoverdinin peripatetizme dair traktatlan
felsafenin bir srra miihiim mesalelerini aydlnlagdrrmaqdan alave,
teliminin esaslandtnlmast iigiin de ehemiyyettidr'
iqraqilik
irfani
$inuu"ddin Siifueverdinin sufi traktatlanna haqh olaraq
(qnostik) asorler deyilir. Bu traktatlarda giictii sufi ehvnl-ruhiyryesi,
parlaq tesawiif boyasr iiziini.i bariz gekitde giistermekle baraber, varhq
ielimi va idrak nezanyyasi meseleleri ramzlar vasitesile dollun ifadesini tapmrqdrr. Bu msnada onlan sufi-felsafi traktatlar adlandrrmaq
daha diizgiin olardr.
"Qarb qiirbati" ("el-Qiirbet el-[erbiyye") traktatr Ibn S inamn "Diri
Ayrq-sayrq o!lu" ("Ha1y ibn Yeqzan") osari sopkistndodir'
'Qu$ haqqrnda traktat" ("Risale-yi teyr") esennde quqlann timsahnda insanlar arastndakt iinsiyyet nezerden kegirilir, menevi kamillik
telqin edilir.
"Cebrayrl qanadlannm sesi" ("Avaz-e per-e Cebrail") esarinda
varhq ve onun mertebetari haqqrnda peripatetik telim sufi tetminlarinden iitifade edilarek verilir. "Cebrayrl" dedikde Onuncu eql - Ay
giiyiiniin aqli nozardo tutulur. Onun izahr "Filosoflann giirii;lori" trakLtinda bele verilmigdir: "Formalann etaedicisi" adlandrnlan odur,
peylemberler
onu "Miiqeddes ruh" ve "Cebrayrl" adlandrmrrglar" '
- ;'Cebrayrl qanadlan"
anlayrgr Ayrn igrq ve qaranhqdan ibarrt iki
cahetine nisbeti ifada edir. "Cebrayrl qanadlannm sasi" isd filosofa
gdre, insanm intuitiv idrakrntn asastdrr.
I

143

"Qrmrzr simanrn eqli" traldatlnda mdvcudat martebaterinde faal

eqllar qocalar s'uratinde teqdim edilir. Oser <iz mozmunu etibarila
peripatetizmo, iiblubu vo ifadalari cehatden teser.viife yaxrndrr. ,.errmrzr simamn aqlt" tabiri ilk feal eqli bildirir. Osarde varllq haqqrnda
nezeri miiddealarla birlikde tabiatgiinashga dair maraql elmi fikirler
ireli siiriilmiigdiir.
"Bir giin si.rfi camaatla birlikda" (.,Ruzi ba comaat-e-sufiyan,,)
traktatrnda m<ivcudatrn meydana galmesi $erq peripatetiklerinin ema_
nasiya nezeriyjlesina uyfun olaraq izah edilir. Burada aristotelgi fikir_

ler sufi anlayrqlan ile 9ullalagmrg terzde gerh olunur. Ulduzlardan ve

yeddi planetden s<ihbet agrb onlann miiqayisesini veran miiellif maraqh miilahizelol siiylayir. $ihabeddin Siihreverdinin bir sra ba$qa traktatlannda oldufu kimi bu eserdo de Giineg kainatdakr mtivqeyine giira
toqdir edilir ve onun cisminin azomatli, igrsrntn gur olmasr sebebi
obrazh ifadeltrrla, tegbihler va konkret misallarla aydrnlagdrnlrr.

"Ugaqhq halati barede" ("Fi halet at-riifuli1ye,') aserinde etikexlaqi fikirlei ve idrak masoleleri asas yer tutur. insanrn tjziiniikamillegdirmesi vo bunun iigiin ferdi tegebbtis, cidd-cehd miihiim amil sayrlrr.
Oserde xeyir va ger meselesina toxunulur. Mtixtelif menafelar baxrmrndan xeyilin, yaxud gerin nisbiliyi qeyd edilir. Giinegin gani, mov_
cudatda onuh yeri, biitiin igrqlann ondan hasit edilmasi va s. g<isterilir.

"Eqqin lraqiqeti, yaxud Agiqlerin munisi" (.,Haqiqot ol-e9q, ya

Munis el-iiqgaq") traktah varhq, idrak, etika ve estetika maselolerini
igrqlandrnr. Burada Gozollik, Egq ve Hiizn. yaxud onlara miivafiq Xeyir,
Mehr va Qqm triadasrndan (iigliiyiinden) tegekkiil tapmrq varhlrn hallan
nazerden kegirilir. $ihabeddin Siihreverdi bu traktatda
$erq peripatetikterininrvarhq talimini sufizm ve igraqilik iislubunda iitryiU t
lamrq, derin felsefi fikirleri ytiksek badii obrazlarla rfade etmigdir."r,."QanSqalann dili" ("LnEot-e muran") eserinde qangqalann, elace
de diger quglarrn, heyvanlann grizii ile mrivcudata nezar salnrr, varhq
va hayat haqqrnda maraqh miihakimelar yi.iriidiitiir. Miiallif alleqorik
iislubda giistorir ki, yarasalann va bayquglann h<ikmran oldulu goraitde qaranliq igrqdan iistiin tutulur, gdron giizleri kor etmeye gahgrrlar.
Traktatdar hor qeyrn iiz kcikiine, mengeyina baflhgr maselesi xiisusi
qoyulur. Oslini itirmi$ tovuz qu$u manqurt timsahnda teqdim edilir.
"Simirlun sosi" ("Sofir-e simorg") traktatl sufilorin, miiellifin
dediyi kiini, "tecnd qardaglannrn hallanna dair yazrlmrg siizlardir',.
t44

Bilavasita igraqiliye dair asarlar $rhabeddin Siihroverdinin yaradrcrhfrnrn rizayini tegkit edir. O, burada yeni bir felsefi talimin esaslannr
igleyib hazrrlamrgdrr. igraq (al-igraq) igrqlanma emanasiya terminine
uyfundur. igraqilik (el-igraqiyye) "iqraqa osaslanan" demekdir: igraqilik falsafesi (al-felsefet al-igraqiyya).
"igraq fetsafasi" ("Hikmot ol-iiraq") kitabr igraqi radebilyahn gah
asaridir. $ihabaddin Siikaverdi "ipraq felsafasi" kitabrndan qabaq va
onun iizerinde i9lamayi dayandrrdrlr miiddetda yazdrfr peripatetizma
dair traktatlan xatlrlatdlqdan sonra deyir: "Bu, baqqa sayaqdrr, telime
an yirxrn yoldur, tehsilde en sistemli, en deqiq yo on ez zehmet serf
etmakdir. Bu, menim iiqiin erwelce fikirla hasit olmamrgdtr, eksina,
onun hasili bagqa ci.irdiir. Bundan sonra onun ifadesi iigrin dalil-siibut
axtardrm, hotta mosolan, delil-siibutdan nezeri kessaydim bele, bir
gaklak meni qekke salmazdr".
"igraq felsafesi" kitabr yeni ve orijinal bir talimin osaslannr aks
etdirdiyi iigiin Yaxrn ve Orta $arq xalqlannrn felsafi fikinde misilsiz
manbedir. $emsaddin $ahrezuri iiz miielliminin yaradrcrhlrndan s<iz
agarken yazrr: "Bu azmanrn ($ihabaddin Siikeverdinin) kitablanntn
hamrsr gareflidir, faydahdrr, xiisusen, biitiin yer iiziinde ilahi aleme ve
qeyrisine dair ondan daha ezematlisini, daha goreflisini, claha diizgtniinii, daha bitkinini, daha nefisini gdrmediyin mdciizelerin riaxlamldrfr,
qeribe ntiktelarle va faydalarla dolu "igraq falsafesi" kitabr. O, b<iyiik
xiitbe, mdhterem emrdir. Bundan alave, o, gizli bir xezine, drtiilii bir
sirdir. Onun hamin sirre apanb gxaran xiisusi yollan vardlr.,,.

$emseddin $ehrezurinin fikrince, $ihabeddin Stihravr:rdi biitiin

bilik sahelerini iiziinde ehtiva etmakle filosoflardan va pey[enrberlerden
yiiksekda durur. O yazrr: "Filosoflann igara etdiklari, peygemberlerin
gdstardikleri mi.iqeddas ilahi elmleri, ezematli rebbani sirleri bu adam
bilmiE, "iqraq falsefesi" adlanan ezemetli kitabrnda tebir qiilvesi ile
onlarrn dolrulufunu siibuta yetirmrgdir. Ondan qabaq birisi homin
[ki_
tabll qabaqlamamrg, ingaallah, bundan sonra da ona elave edon olma_
yacaqdrr. Bu cehatden o, 'h6kmranhEr siibura yetmi$" loqebini almrgdtr',.
"i9rq heykellari" ("Hayakil an-nur") trutt"t,nr gilabeaain Siihrevardi ereb dilinda yazmrg ve fars diline terciime etmigdir. Filosofun
yaradrcrh!rndan siihbet agan btihin menbelerda ve todqiqat osi3rlarindo bu haktatrn adr gekilir. "i9rq heykellari,, bir miiqeddimeden ve

yeddi heykolden ibaretdir. Oreb dilinda heykel (el-heykel, :emde:

t4s

el-hayakil) sdzii miixtolif manalar bildirir: azman, biiyiik tikili, mebed,

beden, grivda, skelet, heykel ve i.a. $ihabeddin Siihreverdi heykel
istilahrnr baqqa eserlerinde de iglatmig, onlarda "insan cismi", bir yerda isa "bitki cisrni" menasrnt nezarde hrtmusdur. "igrq heykelleri" traktatma galdikde, burada da insan cismi heykel adlandrnlmrgdrr. Bununla
bete heykallar rbiitiinliikde cisimler alamine gamil edilir. Tasadiifi
deyildir ki, "igrd heykollori" traktahnrn birinci heykeli cisma torif vermekle baglayrr. Traktatdakr yeddi sayr cisimlarin n<ivleri ile alaqadardrr:
efir, d<ird iinsiirden iigii (hava, su, torpaq) ve iiLnsiirlerin ii9 ttiramasi
(mineral, bitkii heyvan). Cisimlerin biitiin nijvleri i;rlrn obyektidir,
qebuledicileridir.
"igrqnamai' ("Pertov-name") eserinde varltq telimi, idrak nezerilyosi miifos$al araqdrnlrr, peripatetik felsafede miihiim yer tutan anlayri vo kateqoriyalar igraqitik mdvqeyindan tehlil edilir.
"imadeddin l<ivheleri" ("al-Otvah el-imadiyyo") traktah Xorbut
h<ikmdarr imadeddin Qara Arslan ibn Davudun sifarili ile yazrldr[r
iigiin bele adlanrr.
"sihravardi divanr" ("Divan as-Siihrevardi") qaside ve geirlerdon ibaratdir. Onun yarrmgrq bir niisxesi Damegq geherinin Zahiiyrya
kitabxanaslnda saxlantlr. Filosofun geirlarinden bir qismi onun haqqrnda malurhat veren menbelere daxil edilmigdir.
Biitiin $erq poeziyasrnda oldulu kimi, $ihabeddin Siihreverdinin
$eirlerinde tde mehebbet mtivzusu merkazi yerde durur. Bu miivzu
onun iqraqi, qismen de sufi doktrinalan ile felsefi geirlerinde bezen
eyni mazmun dagrmasrna baxmayaraq, miixtelif gekilde ifade edilmigdir.
Miitefokkltin geirlennde sufi-igraqi fikir agiqler arasrndakl heyati mehebbetle, gergek heyat zdvqii ile gutlalagr. Burada ilahi varltfia, miitteq
igrga yaxr taqmaq meyli olsa da pak, iitvi ve ategin mehebbatle sevan
nikbin agiqlerin, habele canh hayat heqiqetlerinin sureti yaradrlmrgdrr'
$ihabeddin Siihreverdinin eserlerinin mdvzu etibarile tesnifatr
gertidir. igraqi traktatlarda peripatetizm ve sufizm meselelarine yer
verildiyi kimi, peripatetizma dair eserlerda de igraqilik va sufizm tesirlen vardlr. $ihabeddin Yehya Siihreverdinin zangin irsi igraqilik felsefesinin esaslannr <iyrenmakden elavo, peripatetizm ve sufizm meselelerinin tenqidi iigiin de qiymetli menbodir.
$ihabeddin Siihreverdinin asarlerinin ekseriyyatinin orta osrlarda
ktigiiriilmtq elyazmast niisxelari haztrda diinyanrn miixtelif geharle146

rinde, o ciimleden Bakr, Dagkend, Sankt-Peterburq, Tehran, Baldad,

Demagq, Qahire, isganderiyya, istanbul, Paris, Lon,Jon kirabxanalannda saxlamlrr. Onlardan ayn-ayn pargalar elyazmalan ntisxalarina
uylun qokilda tertib edilib, miixtelif toplulara sahnmrqdrr, bezileri isa
biitiivliikdo deyil, miieyyan mOvzular iizra gapdan grxmrqdrr. Azarbaycan filosofunun aserlerinil yaxgr anlagrlmasrnda va claha genig yayrlmasrnda onlara yazrlmrg gerhlerin ve ha;iyelerin de b<ryiik ehamiyyati
olmuEdur. Ele buna giiredir ki, "ipraq felsefesi" (Tehirn. lg98), -i$rq
heykelleri" (Madras, 1953) <iz gerhlari ile birlikde verilmigdir.
$ihabeddin Stihrevardinin irsinin genig yayrlmasrnda gtirkomti
fransrz garqgiinasr A.Korbinin hazrrladr!r iig cildlik eserlar toplusunun
ohomiyyati misilsizdir. Birinci mecmue 1945-ci ilda istanbulda buraxrlmrgdr. Buraya peripatetizma dair aserlerin metafizika lLisseleri daxildir. 1952-ci ilde Tehranda 9rxmr9 ikilci mecmuede..iqraq felsefesi,',
"Filosoflann giiriigleri" ve "Qerb qiirbati" eserlari verilrnigdir. Nehayot, 1970-ci ilde Tekanda buraxrlmrg mecmuede miilefekkirin on
d6rd traktah toplanmrgdrr. Bagqa bir mocmuoyo ise $ihabeddin Siihreverdinin beg traktatl sahnmrgdr.
Azerbaycan filosofunun eserlerinden "Agiqlerin munisi,, (..The
Lovcs'Friend") O.Spis terefnden 1934-cii ilde $tutqartda ve Dehlide,
"Quq haqqrnda traktat" ("Rtsale-yi teyr") O.Spis va Xatak torofinden 1935-ci ilde $tutqartda gap edilmigdir. "Cebrayrl qanadlannrn sesi,,
("Le Bruissement de I'Aile de Gabriel") eseri A.Korbinin ve p.Krawsun miiqeddime ve izahlan ile 1935-ci ilde ,,Asiya jumah,,nda
("Jomal Asialique") derc olunmugdur. Fon Den Berc ,,iqrq tLeykelleri,,
traktatmr Holland dilinde l9l6-cr ilde naqr etdirmigdir.
$ihabeddinSiifuaverdi..varhq"anlayrgrnr
Varltotalimi. "yoxluq"
anlayrgr ile mtiqayiseli qekilde
M^viudann asaslart
nezerdan kegirmiqdir. ,.Gingler va qarqrya
qoyulrnuq mesaleler" kitabrnda "Varhq ve yoxluq haqqrnda;' adh
xiisusr bir fesil vardrr. Filosofyoxlufu varh$a nisbetde aydrnlaqdrraraq
yazrr: "Yoxluq yalnrz varh[a gtire tesel"vtir edilir ve eqle getirilir".
Oz peripatetik selaflari kimi gihabaddin Stihreverdi de varhlrn
qisimlerini bir-biri ile alaqelendirmigdir. Vacib, yaxud zeruri;varh[n
mrivcudlulu onun ciziina giiredir, miimkiin varhgrn mtivcudfulu isa
baqqasrrun sayesindedir. "Miimkiin" anlayrgr hem varhq, hem ile yox_
luq menasrnr dagryrr. Lakin buradakr yoxluq mtitleq deyildir. llele ki,
l4'7

"yoxlulun iki mohast var: birini varhlrn qeyri-miimkiinii adlandrnrlar,

o, vticuda galmir,rdigerini miimkiiLn varlq adlandrnrlar, o, Yiicuda galir".
"Vacib varhq odtrr ki, mdvcud olmaya bilmez, oksine, miitlaq mcivcud

olmabdrr".

"imadeddin ldvheleri" kitabrnda varlgrn qisimleri arastnda miinasibete dair deyilir: "$iibhe yoxdur ki, m<ivcudatda Vacib varhq vardtrsa,
demoli, Vacib iarhlrn movcudlugu haqdrr. Oger sanin bildiyin ;eylerdan hamtst mtmkiin varltqdtrsa ve mtimkiin varhlrn oz-dzliiytinda
mrivcud olmamast haqdrrsa, demeli, o, bir iistiin tutana mtihtacdtr".
"i$raq felsefesi" kitabrnda deyilir: "Miimkiin varhq dz movcudlulunda iistiin tutana mdhtacdtr, yoxsa oz-iizliiyiinde miimkiinliiyiindan

dz-iizliiyiinde vaciba gevn lardi ".

Vacib ve mtimkiin varltqlar arastndakr miinasibetin gerhi ilk sebeb
vo onun naticdsi haqqrndakr telime gotirib glxanr' Miimkiin varltq sababin mdvcudlhlu lartino goro vacib, sebobin yoxlugu gertine g<ira
qeyri-miirnktln olur. "igrq heykalleri" haktahnda deyilir: "Sebab o
geydir ki, bapqasmtn varhll ona gOre vacibdir... "Demali, [miimkiin
varh[rn] m6icudlulunu yoxluqdan iistiin tutan bir sebeb labiiddiir".
Vacib varhq ile miimkiin varhgt sebob ila netica timsallnda gdtiiren $ihabeddin Siihraverdi "Ldvhi ve argi qeydler" kitablnda "sobab"
va "netice" ianlayrglannrn dagrdrlr mazmunu mtoyyonlegdirarek, yazrr:
"Varhq sebabe ve neticeya b6liiniir. Sebeb o geydir ki, onun varltgrndan bagqa bir geyin varhgr hasil olur. Bir s<izle, sebab odur ki, onun
varhfr ve yoxlulu ile bagqa bir geyin varh[r ve yoxlu[u zeruri olur'
Bezan deyilir: "Sebab o geye nisbetdedir ki, geyin varltltna onun
aidiyyeti vardrr. Demeli, o onun yoxlugu ile qeyri-miimkiin olur va
onun varh[t ile vacib olur".
$ihaboddin Siihravordinin talimindo natica her geydan ovval
miieyyonrbir faaliyryatin neticesidir. Bu ise ardrcrlhqla baq veron prosesdir: "Umumi camaat zenn edir ki, fealiyyet budur: evvelce olmamlg
bir Seyin varlrgr sonradan bagqasrndan hasil olur".
Sababin netica ile'yanagr deyil, hamige ondan qabaq gelib onu
dolurmasr faktr "Urakler bagr" traktatlnda xiisusi qeyd edilmigdir'
*Bil ki, iki geyin bir-birina sebeb olmast miimkiin deyilFilosof yazrr:
dir, giinli bunun varltlr onun varltftna, onun varltgt isa bunun varhfrna siiykener. Onda onlardan her birinin iiz varhgrnda sebeb olmast
lazrm goler. Bu, qeyn-miimkiindiir"
148

$ihabeddin Siihraverdinin fikrince, sobeb jla net;ca qrnlmaz ala_

qada movcud olur; sabeb va neticaden biri digorsiz tasewiir edilmir.
On baghcasr isa bu sayrlrr ki, neticanin varhlr sabebin varhlrndan asr_
hdrr, zira sabab olmasaydr, netica da vi.icuda gelme.zdi. Sebebiyyet
asrhhgr biittinliikda diinyada bag veran her bir hadiseya gamildir.
$iha_

baddin Siihreverdi bu iimumiliyi ifado ederek yazrr: ..Mrivcud olan

heg bir ;ey sabablikdan va neticalikden xaric deyitdir, .
$ihaboddin Siihrevardi iimumi ve aynca kateqoril,alan ilzarinde
esasl dayanmlg, onlar arasrndakr dialektik mtnasiboti qeyd etmi;dir.
O yazrr: "Bi[ ki, bir 9ey [ba9qa] bir geya nisbatda iimrmt, diger bir
geya nisbatde ayrrca olur. Maselen, ,,insan,' Zeyd va rmre niibetde
[mumidir", heyvana nisbatde ayrrca, ,,Heyvan insana nisbatdo iimu_
midir" cisma nisbetda aynca, ..cisim,, helvana nisbatrle iimumidir.
substansiyaya nisbetda aynca".
Igraqitik felsefesinde "varhq" vo ,,yoxluq,, anlaylslitn ,,igrq,, va
"qaranhq" anlayrglarr ila ifade edilmigdir. Burada igrq (en-nur) ve ziya
(ad-diya) terminleri mecazilik olmadan eyni mena dagryrr. Ogor peri_
patetizmdo "varhq" anlayr$rnrn en genig hacme malik olmasr 6n plana
gekilirsa, igraqrlik felsefasinde igrq iigiin onun agkarhfr dalLa seciyyevi
sayrlrr. "igraq felsafasi" kitabrnda deyilir: ..Varhqda bir geyin tarifine
va gerhine ehtiyac duyr:lmursa, demeli, o, a$kardrr. igtqdan daha agkar
heg ne yoxdur. Demali, terifde ondan daha zengin yoidur',. Bununla
da peripatetizmde "varhq", igraqilikda ise.,iqrq', terifden zangin hesab
edilir. "Zengin odur ki, onun mahiyyeti va kamilliyi bagqasrndan aslh
deyildir. Yoxsul odur ki, onun mahiyyati, yaxud kamilliyi baqqasrndan
asrhdrr". Bu fikir "igrqnama" eserinde de irali siiriilmiigdiii: .'Bil ki,
heqiqi zengin odur ki, <iz substansiyasrnda ve atributlannda heg qeyo
ehtiyac duymur. Oz substansiyasrnda va ya atributlarrnda bagqasrna
ehtiyac duyan yoxsuldur".
igrq bapqasr iigiin heyot olandan aksident iqrqdan ve bagclasr rigi.in
heyat olmayandan mtcerrad igrqdan ibaratdir.
Iqraqilik felsefesinda miiconad ve aksident igrqlar, kesif rrubstan_
siyalar vo barzexlar miimkiin varhqlar ziimrasini togkil edir. Brr talim_
de Vacib varlga miiqabil igrqlar i9rlrdtr. $ihabaddin Siihraverqli yazrr:
"Mdvcud va aksident iqrqlann, barzexlorin, onlann heyetleiinin riz
arxasmda bagqa iqrq olmayan bir igrga gedib gtxmasr zaruridjr.
O, iqrqlar
iprgr, ehateedici igrq, ebedi mrivcud igrq, mtiqeddes igrq, en
ezomatli,
149

onun
an ali i$rqdr. O, sbedi itaetetdirici igrqdrr, miitleq zangindir, zira
arxasrnda baqqa |reg bir ;ey yoxdur".
ireli siiriilen bazi
$ihabed<lin Siihraverdi Vacib varhq haqqrnda
mtddealan miieyyen menada igrqlar i;rfrna aid edir: "igrqlar i;r!r biitiin

mdvcud qeylerin varltlrmn sebebidir".

Mdvcudatrn menbeyi igrqlar i9r[r timsahnda gtrtiiLriildiikde emanagiialanmasiya nezariyyesinin gerhi sadelaqir, zira igrq miivcuddursa,
gelen
vticuda
sayesindlr
i;rlrnrn
igrqlar
trdrr. "ipraqielsefesi" kitabrnda
haqqrnda
olmasr
igrq
ilk varhlrn valridliyi qaranhq deyil, miicarred
miiddealreli qiildiliir. $ihaboddin Siihrevardi dolayr siibutdan istifade
edib gdstarir ki, igrqlar i;rlrndan gtxan ewelinci varltltn vahid olmadrlr flrz edileisa, o, ya bir igrq ve bir qaranhq, ya da iki igrq olmahdtr'
Oivelinci netice eger iqrq va qaranhq olsaydr, igrqlar igrgrmn. mahiy-

yeti qaranlfr vacib bilordi. Bu, qeyri-miimkiindiir' Owelinci.natice:

^iki
igt-q olsaydr, onda hemin igrqlar bir-birinden ferqlenardi'
eger
dru.- iitqiu, iqrfrmn mahiyyetinde iki cehetin olmasr lazrm galardi'
Bu ise yenj de mtimktin deyildir. Demeli, igrqlar iqr[rndan grxan
ewalinci netice vahiddir. Bundan elave, eger igrqlar igrftndan grxan
vahid qey qaranltq olsaydt, igraq dayanar, daha heq na viicuda gelmezdi.-varirq silsilesinin davam etmesi iigiin ewelinci vahid naticanin miicarrdd igrq olmasr labiiddiir'
ilk miicarrad
hasil
$ihabeddin Silhreverdi igrqlar i;rlrndan
.olan
gey 6ziinde-goxluq
iqrq haqqrnda yazrr: "Birinci varh[a g<ire vacib brnnci
meselen, fiqurun
heyetlerin'
miixtelif
otrnuy* u"ttiiao. O, na iiziinde
bedene ehtiyac
ne
de
ferqlendiyl cisim, na yertutuma miihtac heyet,
dryan ner"air. Oksine, o, 6ziinii ve 6z yaradtctstnt derk edel m<ivcud
igtqdrr, ondan gereflisi qeyriIsubstansiyadrr]. O, ilk yaradrlan
miimkiindiir, o, miignkiin varhqlann sonudur"'
igraqilik felsafesi ile tamghqdan sonra yeqin etmak olur ki' babakilik herekatrmn ideologiyasrnda miihiim anlayrgr ifade edon xiiLrro termini de lgrqlar igr[rndan grxan miicened igrla miitabiq bir menadaqryu'
xiisusen zerdiigtilikle bilavasita
$ihabedilin Siihreverdi mecusilikle,
haEh xiirra silziinii "menavi igtq"menasrnda iEletmi5dir'
iqraqilik felsefesinde iqrqlar igr[r ilo biiriiLn mticened'
-idaraedici

hesab oluigrqlar @npatetizmde Vacib varhq, aql ve nefsler) deyigmez

geyler
nur. Bu" sabit ideal varhqlann sayasinde ise deyigen, rengareng
fikrince'
aleminin vtcuda geldiyi gdstarilir. $ihabaddin Siitrevardrmn
r50

her hansr deyiqme maddi varhqlann qebul etme imkanr ilo torttonr.
O yazrr: "Birinci haqq her bir geye dz hazrhpna tayiq ,blanl baxs edir',.
Filosofqeyd edir ki, qehredici iqrqlann bezilerindart daimi hereketlerin tazalanmesi iigiin tazelenen istedada moxsus peyler (nefsler,
formalar ve s.) hasil olur. Tesiredici tam, tesir ise qebulpdicinin istedadrndan asrh ola biler. Gergekliyin qararlagmasmda qabtiledicinin qabitiyyetine, qebul etmek imkanrna bdytik ahemiyyet veron $ihabeddin
Siihreverdi yazrr: "Bil ki, alcaqanadrn bedeninin diigiinceli nefsi qebul
etmek qabiliyyeti olsaydr, o, formalar etaedicisinden onut hasil ederdi".
$ihabeddin Siihreverdi hem peripatetik. hem sufi-fulsefi va hem
de igraqi haktatlannda emanasiya nezeriyl,esini gerh eti:riqdir. *Fitosoflann gririiglari" traktatrnda ilk neticaden mdvcudahn rineydana grxmasr prosesi bela garh edilir: "...Yaradrcrya va tiz alrlhhlrna nisbetde,
6z imkanrna ve iiz alrlhhgrna nisbetde, iiz mahiyyetina l;e <iz alrlhhlrna nisbetde onun i.ig cohati vardtr. Oz yaradrcrsrna ve iiz agrlhhlrna
nisbeta gdre (bu, en gerafli cehetdir) ondan bagqa bir aql viicuda gelir.
Oz imkanrna ve <iz alrlhhfina nisbete giire 1bu, en aqagr cehetdir)
ondan giiy sferasr, <iz mahiyyatini anlamasrna g<ire g<iy sferiasrnrn nefsi
vticuda gelir. Etece de ikinci [eqlden] iigiincii aql, ikinci giy sferasr ve
griy sferasrnrn nafsi, iigiincii [eqlden] d<irdtincii eql, iigIncii griy sferasr
ve gtiy sferasrnrn nefsi, dtirdiincii [eqlden] beginci aql, dOi;diincii g6y
sferasr ve giiy sferasrntn nefsi, beqinci [eqldan] altrncr aql, lleginci giiy
sferasr ve gdy sferasrnrn nefsi, altrncr [eqlden] yeddinci eql, attrncr g<iy
sferasr vo g6y sferasnm nefsi, yeddinci [aqlden] sekklzinci eql,
yeddinci g6y sferasr ve gtiy sferasrnrn nefsi, sekkizinci
[eqlflen] doqquzuncu eql, sekkizinci gtiy sferasr ve g<iy sferasrnm nefsi, dctqquzuncu
[eqldan] onuncu eql, doqquzuncu giiy sferasr va gtiy sferasrnrn nefsi,
onuncu [eqlden] i.insiirler alemi ve insani nefsler
[viicuda gelir],,.
Emanasiya nezeriyyesinin peripatetik mezmunda gerhi
$ihabeddin
Siihreverdinin bir sra baSqa eserlerinde de oz ifadesini trpmrgdrr.
Mertebelerden ibaret sayrlan m<ivcudatdakr hem ideal, hem cle maddi
varhqlar tiziinemexsus gekilde izah edilmigdir. Onun sufi_folsafi trak_
tatlannda bedii iislub, obrazh deyim tarzi giicliidiir.
$ihabeddin Siihrevardi iqraqiliye dair esarlerinde mtilcudatm
mertebelenni yalnrz igrq ve qaranhqdan ibaret bllerek emanmiyada
ikilik telimini yaratmrgdrr. igraqi filosofa g6re, igrqlar igrgrndan fayda_
lanan hor bir miicened igrlrn iki tebioti vardrr: zenginlik va yoxsulluq.
t5t

l
l

Zengintik yeni bir miicened iqrlr dofurur. Yoxsulluq ise miicerred i9r
grn tOtg".'i timsirhnda tezahiir edir. "igraq felsefasi" kitabrnda deyilir:
;tubiiddii. ki, dn yaxrn igrgrn sayesinda bir berzax ve bir miicerrad
igrq hasil ola. Hbmin [i9r!rn] iizliiyiinde yoxsullu[u, awelinciye mansubtugu ita zenginliyi vardrr. O, oz yoxsullugunu anlaytr, bu ona moxsus ziilmani taikibdir. Hemin [m[corred igrq] Igrqlar igrlrnr miigahide
edir ve tizii ile igrqtar igrfr arasrnda 6rtiik olmadan iiz mahilyetini mtgahida edir. [MiiLconed iqrq] igrqlar i9rlrnrn calahm dzii ile miiqayisada
mtigahido etdikda dziiniin yoxsullufunun meydana grxmasr ve mahiykesiflegmesi ile ondan bir k6lge hasil olur' Bu [kdlge] an ali

vetinin
irarzaxdir. ondan daha ezametli barzex yoxdur"'
igraqilikdo emanasiya prosesinin bu ciir tasovviirii zerdiigtitiyin
gricti tesirl ile yaranmrqdtr. $ihabeddin Siihreverdi hemin tesiri dafaierle etiraf etmig, qedim $arq filosoflarrnrn "igrq ve qaranlga dair igraq
qaydasrna" esaslandrgrm sdylamigdir. Filosof "igrq heykotlori" traktatinda girsterir ki, ilk yaradrlan igrq <izi.iniin awelinci igr[a nisbeti ve
onun celalrrir miigahide etmosi ilo bagqa bir miicerrad igrlr, <iz imkanrna ve mahiyyatino gijre iso tokco gdy cismini hasila getirmiqdir: "Bu
substansiyai(iz-cizliiyiinde miimkiin, ewelinciya mensublulu ile zeruridir. Onun evvelinciye nisbeti ve [ewelincinin] celahnr miigahida
etmosi ba$qa bir qiidsi substansiyant, <iz imkantna va ewelincinin
azameti qaigtsmda mahiyyetinin ndqsamna nezaren isa bir gtiy cismini
falakr
lazrm bilirl Bu, miicerred, mtiqeddes eqli substansiyalar, bosit
ve iinsiin iisimler goxalana qeder davam etmigdir"'
Eman4siyada iigliik - eql, g<iy nefsi ve go1'tin 6zii evezine ikilik
- miicendd igrq ve onun ktilgesi (goy cismi) ideyasrntn qabul edilmasi
igraqilik felsafesinin antologiyasrnda orijinal cehetdir'
m<ivcudatt
$iluU"aain Siihraverdinin varhq totiminda Yaradtct
"Bir giin
getirmigdir'
vticuda
substansiyadan
heglikdetr deyil, mdvcud
(oyma"Bir
vaxt
bir
hekkakrn
sufi camaatla birlikdo" esarinde deyilir:
grnrn) bii gtivhari vardr. istedi ki, ondan bir sonot niimayi$ etdira" "
Burada hekkak Yaradlcr, gtivher ise substansiya menastndadtr'
"Celrayrl qanadlartntn sesi" hekayetinde on eql "on xoq sima
qoca" adlantr.
Mdvcudatrn martobalonndoki maddi varhqlara galdikdo, ilk g<iy
timsahnda onun birinci eqlden sonrakr eqlle meydana grxdrgr gdstarilir'
gdy", "On bdyiik gdy"' "On
$ihabe$din Siihreverdi ilk gOytin "Otlas
152

azamatli sfera", "On uzaq g6y", "Tam cisim" va s. adlandrgrnr qeyd

edorak yazrr: "Onun formasr kiire geklindedir. Onun agagrsr va ),uxansr olmur, eksine, biitdvliikdo yuxafl, yaxud bi.itdvli.ilida aqa!r olur".
On ali gdy sayrlan ilk gtiydon sonra sabit ulduzlari g<iy[i ve ardrcrl
surotda digor g<iylar, onlann planetlari gelir.
I
$ihabeddin Siikevardi iiz peripatetik soloflari kimi, ;ndvcudatr g<iy
sferalannr vo ulduzlarr (planetlari) tam halda, vehdetcie gtitirmiiridi.ir.
iqraqi fitosof maddi varhqtar igensindo Giina$i samanrn lreisi, glindiizih
amalogotiricisi adlandrraraq qeyd etmiSdir ki, igraq qayda-qanununda
ona tezim etmek vacibdir. "Qangqalann dili" asarinde iox iti gcirmasi
ile meghur hiidhiid grindiiz kor hesab edilen bayquglarrrl Giinaga heqir
miinasibotini bilende deyir: "Sizin bu cahanrn biitiin iglqlan Giinaqin
iqrlrnrn hesabrnadr. Biittin igrqlar dz i9rftru ondan alr, ;Ziyasrnl ondan
giitiiriir. "Gihapin gdzii" ona gdra deyirler ki, o, igrfrn rhenbayidir".
igraqiliyin antologiyasrnda en ali borzex va diger illvi berzexlar
gdylan tofkil edir. Bu talime goro, gdylorin materiyasr e.irrdir, sonrakr
cisimlerin materiyasr iinsiirlerdir. $ihabeddin Siihravordirllin taliminde
cisimlari, biitiin maddi varhqlarr tagkil eden materiya m[ixtelif aksidensiyalar sayosindo miixtelif olur, ctrbeciir adlar dasryir. Maselen,
matenya dtird iinsiirda d<ird forma qebuI edir. "Filosoflann giiriillori"
traktahnda deyilir: "ilk materiya ele bir substansiyadlr ki, cl gah od formasrna, gah hava formasrna, gah su formasrna, gah da torpaq formaslna
girir". Filosofun baqqa brr asarinda materiyanrn ddrd tabloto nisbati
demirin qrLnca, brgaga ve zireha nisbetine benzadilir. I

$ihabeddin Stihreverdi bir srra eserlerinda ait,,ristillp telimina

toxunmu$dur. O, bu tolimin tarefdarlanntn baxrglannr xutrla<faraq yazr:
"Bir qrup adamrn fikrince, cismi biilerken ele hedde Qatmact olar ki, o,
istar hissda, isterse da eqlde daha biiliinan olmaz. Ontr fard substansiya

adlandrrmrqlar. Cisimlerin bu ferd substansiyalardan diizaldiyini

s<iylamiglar". Maraqhdrr ki, cisimler molekulyar qurulu$dat tasa,,.vi.ir
edifirmiq: "Bir cisim en azr iki ferd substansiyadan ibaret oltir".
$erq peripatetikleri kimi, gihabeddin Siihreverdi de bu talima qarqr grxmrgdrr. "Cisim biiliinmez hisseciklerden atomlard4n ibaret
deyildir" hdkmii iizerinde israr eden filosof tabiatde troglulun
olmaslna inamr da diizgiin saymamrgdrr.
$ihabeddin Siihravardi cisimleri besit ve miirekkab otnaqla iki
qisma b<ilmtigdiir. Bosit cisimlor yerde diird iinsiir va gtiyde efirdir,
miirekkeb cisrmler ise iinsiirlarin qahhgrndan ibaretdir.
153

Filosofun fikrince, yerdeki maddi varlqlar giiylerden igrqlar ve

qabiliyyatlar iqtibas edir. iqtibas eden cisimler istilik ve soyuqluq,
rtitubot va quruluq keyfilyatlanna gdre nezerdan kegirilir. Birlesmani
ve aynlmam asanhqla qabul eden hor qey riifubatli, getinlikle qebul
edan her ley quru olur. Bu tarkibde d6rd hal <iziinii gdstorir. Birincisi,
od isti ve qurudlr; bu besit cismin yeri biitiin iinsiirlerden yuxanda - Ay
g<iyiiniin altrndddtr, onu miitleq yiingiil adlandrrrrlar. ikincisi, hava isti
ve riitubotlidir;. onun yeri odun altrndadrr, nisbeten yiingiildiir. Uqiinciisii, su soyuq vo riihrbotlidir; nisbeten afrrdrr. Ddrdiinciisii, torpaq
sopq vo quruilur, miitleq a[rrdrr.
$ihabeddin Siihrevardi efirlerden farqli olaraq iinsiirleri daim deyigmade ve yenilegmede tesewiir edirdi. O, maddi varhqlarda bag veren
prosesleri gevrilme, emalegalme ve mahvolma hallan ila alaqelendirirdi. iyaqilik felsefesinde linsiirlar arastnda m<ihkem sedd qoyulmur,
onlardan binnin digari ile evez olunmasr miimkiin sayrlrr. "Bil ki, bu
dirrd iiLnsiir bir-birine gevrilir" deyen filosof yaztr: "Torpaq letiflegdrkde suya gi:vrilir bele ki, riitubet qurulula iistiin gelir. Su letiflegdikdo havaya gewilir, istilik soyuqlula iistiin gelir. Hava letifloqdikda oda
gewilir, bela ki, quruluq riitubato iisttin galir. Elece de od kesiflegende havaya gevrilir, hava kesiflegande suya gevnlir, su kesiflegende
torpala gevrilir".
Suyun quru istilikle hava, havantn rtitubatli soyuqluqla su olmasrnr
$ihabaddin Siihreverdi tecriibe aparmaqla siibuta yetirir. Filosof suym
torpaga gevrilmesine onun qabda erp baglamasrnr, torpaEm suya gevnlmesine ise mexanillerin dapr fendle "su" etmolanni misal gokmi$dir.
Od ilo havamn bir-binne gewilmasi daha gevik proses hesab edilir.
"igrqnamei" eserinde deyilir: "Ufiirmelerle ses salan hava od olur,
onun giilepi derhal havaya gevnlir". "igraq felsefesi" kitabrnda gdstanlir ki, cisimler, meselan, gaxmaq daglan zerble brr-birina grrprlanda
aradakr hava qrzaraq oda gevrilir. istitik tOreden heraket sebebi aradan
qalxanda od yeniden hava olur.
gevrit$ihabaddin Siihrevardi qeyd edir ki, iinsiirlerin bir-birine
yox.
gelmasi
yeniden
viicuda
vanb,
hegliye
mesi onlardan her birinin
qeylarin
haldan
bir
tiz mad(i formalarrnt deyigmesidir. Filosof maddi
baqqa hala gevrilmesini sdylemekle tabietde heg $eyin itmomosini,
mahv olub sona vafinamaslnt esaslandtrmtqdrr. Bu gewilma birterefli
deyil, biri drgarini evaz eden sonsuz proses timsahnda gtitiiriiliir. Alim
154

atmosfer hadiselarini bilavasite 0nsiirlarin bir-birinef tesir g6stormasi,

bir-birine gewitmasi ila izah etmigdir. Unsiirlarin biribirina qevntmesinda ise istilik asas amillardan bin hesab olunur. $ihabaddin Siihraverdi yazr'. "isti qeribe haldrr. O, igrqdandrr, yaxud ligrqla gertlenmip
hereketdir". Buna g<ira de igraqilik falsofesinin banipi istiliyin perhi,
onun sebeblari iizarinda bir qeder genig dayanmr;idrr. istiliyin iig
sabebi miielyenlegdirilir: birinci sebab. isti Eeyin. mesalan. odun
qonqulugu; ikinci sebeb, qiia, meselen, Giineg qiiasrmnl istilik vermesi;
iigiincii sabab. heraket.
$ihabeddin Siihraverdi cisimlenn ocaqda qtzmair prosesinin o

ddwde diizgiin baga diigiilmediyini qeyd etmi;dir. Bezilerinin ferziyyesine gdre harakatin vacib bildiyi istilik gizli imi;, herakatler onu
aqkara grxarmrgdrr. Bu mtilahizeye ziddr geden filosofiyazrr: "Prqqaprqla qaynayan suya g<ire hesab edilir ki, qabaqca soypq olan suyun
xarici ve daxili qrzrr. istilik eger daxitden grxsaydr, dariil soluyardr".
Bezi adamlar ise giman etmigler ki, "su odla qlzmlr, akriina, onda tizii
ile birlikde istitik olan odlu hissacikler yayrlrr". Kdhne blmi nezenyyelere giira, bu od hisseciklerinin - guya istilik t<iradan lgakisiz maddelarin mijvcudlulunu $ihabaddin Siihrevardi redd etnrii$dir. Filosof
cismin qrzmasrnr od hissaciklennin ona qansmasl ile dey:1. onun tasiri
altrnda hamin cismin baqqa hala kegmesi fiki iizerinde islrar etmiqdir.
igraqitik felsefesinde minerallar, habele bitkiler, hpyvanlar ve
insan kimi miirekkeb tobiotlor araslnda kegid axtanhr. $ihabaddin
Siihreverdi yazrr: "Minerallardan elesi vardrr ki. bitkilarin formasrna
yaxrndrr, meselen, marcan; bitkilerden elesi vardrr ki, hey?ana yaxrndrr, maselen, xurma; heyvanlardan elesi vardrr ki, daxili qiilyve ve sair
kamilliyi ile insana yaxrndrr, meselen, meymun vo i.a.".
iqraqilik felsefesinde heraket kateqoriyasrnrn gerhine rniihirm yer
verilir. Herekat an ali barzexden baglamrg biitiin griyler, p,lanetlar ve
sair maddi cisimler alemrne qamil edilir. Hereketin sebabi iqr<1drr. "igraq
felsefesi" kitabrnda deyilir: "Bu alemde ister xalis, istarse do aksident
igrq olmasaydr. herekat esla bag vermazdi. igrqlar harakotlerin va
heraretlerin sebabidir".
igraqilik felsefesinda igraq ile hereket qarqrhqh miinasibetda birbirini viicuda gotiron proses timsahnda g<itiiriiliir. "igraq f,:lsafesi"
kitabrnda deyilir ki, "hereketler igraqlan hazrrlayrr, igraqlar iil: ndvbesinde hereketlari vacib bilir... Heraket iqraqrn gerti olmaqdu davam
1

t55

l
l

edir. Harskatlarin ve igraqlarrn biitiin saylarr aramslz egq ve daimr

giivq ilo nizama sahnmrqdrr".
Horokotlo iflaq arasrnda qargrhqlr miinasibetdan "i9rq heykellari"
haktatmda da bohs olunur: igrq "her bir igraqdan herekot olaraq tdrayir
ve her bir heraltat ilo bagqa bir igraq iigiin hazrrlamr. Bu qayda iizre
igraqlann tezeleinmesi harokatlarin tazelenmesi ile, haraketlenn tezelenmesi ise i$raqlann tezelenmosi ile davam etmigdir".
Diinyanrn ezeliliyi ve abadiliyi fikri igraqilik felsefesinde dziine
mrihkam yer tuimugdur. "igraq fetsofasi" kitabrnda deyilir: "iqrqlar iqrlr,
itaetetdirici iqrqlar, onlann k6lgeleri ve miicerrad ziyalarr daimrdir..."
igraqilik falsafasinde psixika meselelon xiisusi
Pstxika l
aragdrnlrr. igraqr filosoflar ruh ve nefs, onlann
masalalari va
mengeyi ve mahilyati barada maraqh fikirlar
idrak nazrriyyasi
ireli siiLrmiiq, insanrn idrak foaliyyotini hamin
psixik hadiselora istinaden izah etmoyo gallsmrslar. [nsantn heyvan.
bitki va minerallardan ytxan pillade dayandt$tnr stiyleyen $ihabaddin
Siihraverdi insan tebiotini yiiksek qiymetlendirmigdir. O, "i9raq
felsefesi" kithbrnda yazrr: "On bitkrn mezac (el-mizac - xarakter, tebiet,
baden quruhlqu) insanrndr, o, etaedicidan kamal dilayir". Miitefekkir
bagqa eserleiinde da bu fikir iizarinda dayanmrgdrr. "Filosoflann gdriipleri"traktatri.rda deyilir: "insan canh varhqlardan en gereflisidir.
O, [materiyadan] tecrid olmug bir geyla (di.igiincali nafslo) seciyyolamr". Nefs iEraqilik felsefesinda esas etibanle idareedici igrq termini
rle venlir. ipraqiliya dair traktatlarda ona bazon isfehbud igrq da deyilir.
isfehbud (sepehbod) pahlavi dilinda baggr, ordu baggrst demekdir.
$ihabaddin Siifuoverdi insan nofsini vahid ilahi nefsin, da}a dogrusu,
Allahrn <izii giiman eden mttefakkirleri "Igtq heykelleri" traktatlnda
tonqid edofok yazrr: "Bir qrup adam bu nefsin cismani olmadtgtnt anladrqda onu Yaradrcr-taala zonn etrni$dir. Onlar olduqca gox yamlmrglar..."

igraqifik felsefasinde insani nofslar mahiyyotca miicerred iqrqlardan ibaret olsa da, menlik etibarile vahid olmayrb, bir-birinden ferqlenir,
6ztinomoxsus rdraki xiisusiyyet dagryrr. $ihabaddin Siihraverdi bu
menada deyir: "Oger Zeydin ve Omirin nafsi vahid olsaydr, o ikisinden
her biri f,igarinin derk etdiyi geyin hamtsrnr derk eder ve bir gexsin
bildiyi 9{yden btittn adamlar xeber tuta.rdrlar. Ancaq bu ciir deyildir".
gihabeddin Siihraverdi erebdilli peripatetiklerin yolu rle gederek
insani nefsin (iprfrn) ezeli, badenden qabaq m<ivcud olmasr fikrini redd
156

etmiSdir. Onun fikrinca, diigiinceli nafs, yaxud iri$an cismini kiillixtiyarla idare eden iqrq badanin miieyyan hazrrh!rr.idan sonra viicuda
gelir. "igrq heykelleri" traktatrnda deyilir ki, badaninl onu qebul etmek
hazrrhfr artrq baqa gatdrqda o, meydana gtxtr.
i
iqraqilik talimina gtire diigiinceli nafsi badana tlallayan hey'vani
ruhdur. $ihabaddin Siikavardi yazrr: "Biitiin heraktjruerici vo dorkedici qrilwalerin dagryrcrsr heyvani ruhdur. O, xelitelitrin incilarinden
tcirenmig ince buxarabenzer cisimdir. O, iirayin sol nafiyesinden mey-

dana grxrr, diigiincali nofsden igrq sultantnt kesb gtdikden sonra

bodanda yayrlrr. Oger onun liiLtfii olmasaydl, orada cereyan edan gey
careyan etmozdi. Her hansr iizve riifuz etmakda ona mainegilik t6reden
bir sedd vaqe olduqda hemin tizv tiliir. [Heyvani ruh] dr'iqiinceti nefsin
buyruqlanrun daqryrcrsrdrr. O davam etdikco nafs bedehi idare edir, o
kosildikde bedonde onun idaragiliyi de kesilir".
i
igraqilik telimina g<ire idareedici iqrlrn bedenle ataqpsi -iir"qqutidir, kegicidir, cisim tiliib getdiyi halda hemin miicarrad iqrq yaqamaqda
davam edir, "xalis iqrq alemine varid olur". $ihaboddin Sliihreverdinin
fikince, insanr idara eden igrq (nefs) lqrqlar iErfrna qovuimadan onun
divannda iilvi gdzelliyi seyr etmakle soadato gattr.
I
giire
biitiin
foal
iyyat.
habele idrak
insanda
Siihraverdiye
$ihabaddin
"Cismi
idara ermak, dziinii
qabililyeti nefsin sayesinde miimkiin olur.
ve geylari anlamaq onun iqidir". Subyektiv obraz obyektivigergakliyin
dtizgiin inikasr olub nefsde tezahiir edir. Filosof yazrr: "!ien bir qeyi
yalnrz onun sendeki suratinin hasil olmasr ile derk edirsen. tferk etdiyin
hamin geyin ona miitabiqliyi lazrm galir, aks halda onu ofdug, kimi
derk etmazdin".
igraqitere g<ira, felsefa idraki aspektden iki qismo aynlrr: birinci,
tedqiqi felsafe, yaxud siibuta asaslanan falsefe, ikinci, iqrqlai alaminin
sirlarini "agan" vehyi, ilhami felsafa. $ihabeddin Siihreveirdinin va
ardrcrllannrn fikrince, Anstotel ve aristotelgiler yalnrz hissei ve aqle,
Qedim $arq miitefekkirleri ve bezi yunan filosoflarr, elace cfe sufiler,
hatta peygomborler ise yalmz intuisiyaya, vehye asaslanmrq, ineticede
birterefliliye yol vermiqler. $emsoddin $ehrazuri giistarir ki, l'deyilan
rki felsefeye derindan yiyelenmekde bu 9e1xe ($ihabeddin Silhraverdiya) miiyessar olan miiveffeqiyyet filosoflardan ve iivliyalarldan heg
birine miiyasser olmamrqdrr. Bele ki, onlardan bezisine vehy miiyasser olmug, lakin tedqiqat ile maraqlanmamrglar". i
I

157

Diigiinceli nefbin xarici dorkedicilerdan ibarot qiiu/olori xatuladrlarken beg duyfri - toxunma, dadbilme, iybilma, eqitmo ve giirma
qeyd edilerek gtibtorilir ki, her hansr duylu mi.iayyan maddi varhlrn
tesiri ile yaranrr:r"Bela ki, qoxu qoxulanan geylarla, dad dadrlan 9eylarle, toxunma toxunulan geylerle elaqedardtr, elace da bagqalan.
Demeli, onlardan her binne mrinasib bir gey vardrr".
Hissi idrak inerhelasinden sonra daxili derkedici qiiweler gelir:
miigterek hiss, fikir, vehm, hafize. "iErq heykelleri" traktatmda bunlann
miixtosar izahr verilmigdir: Miigtarak hiss eyani gekilde miigahide
edir. Xeya[ onun saxlama yeridir. Suratlar duyfularda yoxa qlxdrqdan
sonra burada qalrr. Fiki qiiwo odur ki, tehlil, tofsil vo todqiq onun
sayesindadir. Vehm tiz hiikmlerinda eqlla miibahise apanr. Hafize aynca vaqieleri ve hallan xatrlamaq iigiindiir.
gerq peripatetiklari kimi, $ihabeddin Siihravordi de nefsi qivvalari lokallagdrnr: "Daxili hisslerdan her biri iigiin beyinde mexsusi yer
vardrr, hemiq hiss dziinden savayr hisslorin salamat qalmast ile yanagr,
onun pozulmaslna g6ra pozulur. Qiiwelerin deyigkenliyi ve onlarrn dz
yerlarine gore segilmesi bununla bilinir".
gihabeddin Siihreverdi bir mantiqgi filosof kimi idrakrn eqli merhelesi ile dorindan maraqlanmrgdrr. Onun peripatetizme dair eserlerinda tafokkiir formalan, onlann idraki ahomiyyoti nazardan kegirilir,
fikri qiivveye aid tohlil va terkib, tefsil ve tedqiq iisullan gdstorilir.
$ihabaddinrsiihroverdi Aristotelin mentiq teliminin samereli cahatlerini etirafernakle beraber, onun tam mdtaberliyini qiibhe altma almtgdr.
O, mantiqde sade mezmuna malik, besit anlayrqlara terif vermayin
getinliyini nezerde tutaraq, hemin anlaytglara asaslanan mantiqi miihakimalerin deqiqliyina miieyyen derecede inamstz baxmtgdtr. Bununla
bele, igraqi miitefakkir subyektiv idealizme qargr gtxmrgdtr. O, "iqraq
felsefesi'i kitabrnda yazrr ki, bele diigiiniiliib deyile bilmez: Gihagin
i9r[rnr bizim baxrqlanmrz agkara gtxartr, aksine, o, insanlardan asth olmayaraq ,miivcuddur.

Platon kimi $ihabeddin Siihreverdi de mtitleq biliyin manbayini

maddi alemden kenarda axtanrdt. Qedim yunan filosofu insan nefsinin
ezaliliyine inanrr vo gdsterirdi ki, nofs biitiin melumatr hele cisim zindanrna (bedane) diigmemigden alde edir. Buna gtire de heqiqeti derk
etmek iigiin nefsin kegmigde "gdrdtklerini" xahrlamaq lazrmdrr. $ihameydana grxdrlrnr s<iyladiyi

beddin r Siihrevardi ise nefsin

T;:O-

iigitr onun kegmiqde deyil, hazrrkr vaxtda "qiids alirnine", "miiqaddos

atasrna", "giiy nefslarina" qowgmasml, onlardari bilikler almasrnr
mimkiin sayrdt. $ihabeddin Siihrevardiye gdre diiiiiincali nofs naxtglt
bir geyin qargrsrnda naxrqr aks etdiren giizgii kimi me\lumat alrr; eqli bir
qeyi daxilen miigahida edir, xeyalan gdz tintna geiirir; onu sOhbete
geken qaribe suretleri gdriir, deyilen s<izleri egidir vle s.
gihabaddin Siifueverdi iddia edir ki. "i9raq falsafilsi" kitabmr intu-

isiyanrn k<imayi ile darinden "anlamaq" miimkiindiitl. O yazlr: "Intuisiyaya esaslanan falsefeya yiyelenmeyen, yaxud |remin felsefeni
tiyrenmeyen tedqiqatgrrun (tadqiqi felsafe tarefdaniirn) burada payr
yoxdur. Bu kitabda ve onun remzlerinda inhrisiyaya eiiaslanan felsefe
miictehidi, yaxud hemin felsefeni 6yranon $oxs ile siifrbet edirik. Bu
kitabrn oxucusunun iizarine, heg olmazsa, ilahi berq gefmeli ve hemin
geliq onun iigiin bir adate gewilmelidir. Bagqasr bu lkitabdan] esla faydalana bilmez. Takce tadqiqatr isteyen kes peripateti\larin yolu ile
gedr. Bu, tekce <izii mehkeme olan tedqiqat i.igi.in yaxgrdu; iqraqi qaydalar baresinde onunla s<ihbetimiz ve miibahisemiz yoxdurt".
Belelikle, igraqilik felsefesine gtire hissi ve eqli idiak vasitesile
maddi alemin geylari ve hadiseleri haqqrnda miieyryen bilJk elda edilir,
intuitiv idrak ise insana iqrqlar aleminin sirlerini a9rr, mii[leq heqiqati

edir.
i -,rtat-stvast
ICt

aqkar

igraqi filosoflann fikince, diiqiirqcali nefsin

... . .
-'*'
iilvi
iprqlar aleminden agagr ziilrnani alama
;;:;;;
enmesinden meqsad onun heqiqi illmlarla ve
merifetlerla kamillegmesidir. $ihabeddin Siihreverdinirii gdrkemli
gagirdi $emseddin $ehrezuri giisterirdi ki, elmlar uzun zamair yorulmadan gahqmaq neticesinde qazamlrr. Bu ise alimin qeyd eridiyi kimi,
"yalmz bedanin ve onun qii'rvelerinin kdmeyi ile miimkiindrrir". ipraqi
filosof bele bir diizgiin qanaate gelir ki, elm ile meggul olmaq,ilan qabaq
maddi istehsal sahesinde gahqmaq lazrmdrr, zira insan yemek, paltar,
manzil ve bu ci.ir lazrmi geylar olmadan yaqaya bilmaz. i

$ihabeddin Siihrevardi sufiliyin daha 9ox tasiri duyulan tiaktatlannda menevi kamilliyi psixoloji hallara ve moqamlara yiyelonmekle
dziinii paklaqdrrmaqda, iilvilogdirmekde gdriirdii. Bununla belp, onun
eserlerinde hemginin miihiiLm axlaqi keyfiyyatlar xeyirxahhqi insanperverlik, dostluq, saxavet, tovazdkarhq yiiksek qiymetlandlrilmig,
bed amellara qarqr derin nifret hissi ifade edilmiqdir. Filosofiinsana
159

comilyotin bir tizvii kimi baxmrg, onun heyatda m<ivqeyini, bagqalanna

miinasibatini mongvi kamillik sandan miiayyanla;dirmeye gahgmrgdrr. Miitsfekkirini nazerinde heqiqi elmtere yiyalanmig qaxs tekca
riziiniin deyil, biitiinltikde camiyyetin xoiboxtliyi iigiin gahqrr.
ictimai-siyasi fikirlar $ihaboddin Siihrevardinin poeziyasrnda
miihiim yer tutur. Ziilme ve odalotsizliyo qargt grxan igraqi miitefekkir
oziintin felsofi qeirlennde badxah insanlan ejdaha va ilanlara benzedirdi.
Ruhun va cismin bttiin insanlarda eyni mahiyyet dagrdr[rnr ifada
eden bir gerindg o yanrdt: "Bizdeki ruhlann iinsiirii birdir, elece de
cisimlerimiz bir cisimdir. Man <iziim[i sizsiz gdrmiiram, hesab edirem
ki, siz ele mensiniz". Bununla da $ihabaddin Siihreverdi insanlar arasrnda ayn-segkilik qoymur, ictimai beraberlik ideyasr tebli! edirdi.
$ihabeddin Siihreverdinin imamoto (ba;grhga) dair fikri mdvcud
miilahizelar igerisinde ferqlenirdi. Filosof baggrhgr milli mensubiyyete, qebile teassiibkegliyine, ictimai-siyasi mdvqeya giira deyil, elmirdraki keyfrryete gcire miieyyanlegdirir, insanlara tedqiqi va ilhami
(vahyi) biliya yiyelenmek qabiliyyeti sandan iistiinliik verirdi. O yazrrdr: "Oger eyni vaxtda ilahiyyatda ve todqiqatda derin olan taptlarsa,
onun baggrh!r vardrr. O, Allahrn xelifesidir, ager taprlmazsa, ya llahiyyatda derin, tadqiqatda orta olan, ya da tadqiqatda deyil, ilahiyyatda
derin olan var; o da Allahtn xolifosidir".
Demali; bagqrhq tigiin iimda gart ilahiyyatda derin olmaqdr; "Heqiqeten aleni ilahiyyatda dorin olan [gexsden] xati deyildir. O, tekce
todqiqatla rya$Eul olandan daha haqhdrr, zira xa[falik iigiin [vehy] qabul
etmak labuddur
ilahifatda derin olan gexsin insanlar arasrnda movcudlu[u ebedidir: "Yer iizii ilahiyyatda darin olandan heg vaxt xali deyildir".
$ihabeddin Siihreverdinin ve onun ardtcrllanntn nezerinde igraqilik
talimine yiyelenmiq kas ilahiyyatda derin olmaqla beraber, tedqiqatda
da gi.icltidir. Demali, hem hisse vo aqla, hem de intuisiyaya (vehye)
asaslanan telimi derrnden bildiyi iigiin igraqi filosofirn baqgrh[r moqbul sayrlrnahdrr. Bu fikre gdre $ihabeddin Siihreverdini peylemberlik
iddiasr ilstiindo ittiham etmiqler. Disput moclislorinden birinde onunla
apanlan miibahiseden:
"Dedilar: "Sen <iz eserlerinde yazmtsan ki, Allah yeni bir peylem-

bar yalatmala qadirdir. Bu, qeyri-miimkiindiir".

O onlara cavab verdi: "Onun qiidretine hedd yoxdur. Mager Ona
zidd o.lmayan bir geyi istemeya qadir deyilmi?"
160

Dediler: "Yalnrz yeni peylember yaratmaqdim bagqa. Axr bu,

qeyri-miimkiindiir".
O soruqdu: "Miitlaq suotdomi qeyn-miimkiindiir,, yoxsa ele-bela?"
Dediler: "San kiifr etdin".
$ihabaddin Siihrevardinin fikrince. xalqa <iz dtiwiiniin biitiin zeruri
biliklerina yiyalenmig, monovi)yatca kamil, diizgtin yirt gtistoren layiqli adam baqgrhq etmalidir, "siyasot onun olinda olarsa, zaman igrqh olar".
Belolikla, $ihabeddin Yehya Siihreverdinin zengin irsi XII esrden
etibaron oreb, fars ve qisman da tiirk dillarinde miisol,rran $orqi xalqlannrn felsafesi tarixinda iiziine mohkom yer tutmugdLtr. Onun o jinal
ideyalan Azerbaycandan baglamrg, Kigik Asiya, Suriya, Misir, iraq,
iran, Orta Asiya, Ofqanrstan, Hindistan iilkelenni dotaqnirq, ispaniyadan
Qerb diinyasrna yol agmrq, igrqh fikirleri iqlimden-iqlirne kegmigdir.

NizAMi GoNCovi
ll4l-ci ilde
Gencade
anadan olmug. rimrtiriin sonuna
yarahuh[r
(1209-cu ile) qader orada yagamrqdrr. O,
miikammal tahsil giirmiiq, ciddi miitalia etmokla, xalq miidriklennin
sdhbatlorini dinlemekla biliyini artrrma[a say g<istarmipoir. Dini va
diinyevi elmlere derinden yiyelenmrg miitafoklir bodii yaradrcrltltnr
hemin 6ziil tizarinda qurmuqdur.
Nizami saraylarda yagamaqdan boyun qagrrmrg, yoxsul ireyat siirmii$diir. O, zahidlardon ve bazi sufilerden ferqli olaraq mad,li nemetlere, iimumiyyetle, var-dtivleto real miinasibet beslemigdir. "Bir ovuc
su ilo giirok iigi.in her ayaErn torpagr olma" deyen miitefekl.ir yalnrz
Hayat va

ilyas Yusif ollu Nizami Gancavi

halal zehmetle yagamaq pnnsipine giiro gatinliklara, mehrumryyetlere

qatlaimrl, qenaetle gitur kegirmigdir.

Nizami Derband htjkmdanmn keniz kimi hediyya gdnderdiyi
"agrlh, kamalh, giizel, xogqedem" qrpgaq qlzr Afaq (Anaq) ila evlenmigdir. Afaqrn vaxtsrz vafat etmesi gairin niivragrnr pozmug, onu k6rpe
dvlad qaylrlan gokmayo meruz qoymugdur. Nizami sonralar Afaqr
xahrlayaraq yazrrdr: "Tiirkler kimi k<igmeye m<ihtac olanda ilmr[imii
tiirk kimi talan eledi. Tiirkim gadrnmdan kiigiib getdisa, ilahi, tdrkzai
demi sen dziin saxla!"
t61

dffimi:H*i*gfi$i*ffi
i:,9:r*"xt'ru-31;;:i:'$:ffiJisozo1"('E
" "'"*'
l{".i.""$tn!1,, :"'n

^t r'"vfir'ryetlerin

l",osd*n$it'i'

,:::,'.'#:J,I,"f:-;,,,*.,ooxh9rl:),:Hitl::nd)

it"fi #:*iruml=;i*iilftit-:llffi

i#*i*""r'*gt*+rr***,rli'*^
tmasam
'l',iil1'1fl *1lli,,"i*""1;-*;igllffi
:,';lt'.#tltt*lryi,:':*.*ryl*sa+f

Bir xazine

ti#

ft*nflrtffirrt+it;*ffiffi

Tr'5?*#i6'P;5;*L*i*u,,l*.q$'t"ruffi,
;,flfr il;f ;'ir,Jffi *ff X.*:i**;ltmro:$:
,,,f:ti.uj^11i1;*;f
;:,t}H'1,}:3..!1'ru;;"'*,::'
Hl

;*ti,lji"

.fi i",'"tl,f 'S,

tffi*ff
[:ruI$'*f$"%{T,q:"*tffii*;;i,1ffi ili

'""'i*n'****gggg5;36*

-*l[*r,H+tr*t+l**xru-'l'**
mn"j'qg,s,tg;111*55*ffi
ffi ;-rolserr

dnEi"

--"-

U.1:;lig"J"llfo;

colori o d6wiin mdvcud telimlari, xiisusen islam dini zerhininda varanrb formalaqmrgdrr. Quranm' tsismillah-ir-rehman-ir-rehipn" (,.Merhematli, rehm eden Allahrn adr ile") ilk ayasini riziiniin ilk boemasrnrn
"Sirler xezinasi"nin ilk misrasr edon gair onu "hakimlari (mildriklar)

xezinasinin qaprsrnrn agan" kimi manalandlrmrgdr. Ona pliire do ,,Fikrin baglanlrcr ve sdz[in sonu Tannnrn adr
i
Nizaminin eserlerinda Allahrn vesfi iigiin igledilan kplamtar dini
ifadelere gox yaxrn olub, onlarla hamaheng saslanr. $airitr nezerinde
"Allah" heg geyla miiLqayise edile bilmeyecak deraceda gepig anlayrgdu: "Onun elveli ibtidasrz ovval, axrn intehasrz axrrdrr,,, i.O Allahdrr
ki, zahiri dlgnsn yoxdur, viicudunun ewali, axrn yoxdur". pununla da

iladir".

Allahrn "varhfr va atributlan ezeli ve ebedidir". Ozeli tlaglanfrcsrz

varhq haqqrnda deyilir: "San dogulmamrsan, qalan hamr $ogulmuqdur". Allahrn ebadiliyi, sonsuzlulu dlmezliyinde, mehvolmaptrgrndadrr.
Nizami ezolilik keyfiyyetine giire Allaha miiracietla de,rrir: ,.Senin
varhlrn 6ziindandir", "sendan bagqa heg kesin varhgr <iziinr n emale
gelmez".
Nizaminin varhq haqqrnda giiriiglari, iimumiyryetle, felslpfi diiqiinceleri derin mazmunlu olmaqla beraber, son dereca mentiqidlr, orij inal
deyiligi ile miisteqildir. Onun fikirlen suhzm, ismailizm, parlteizm ve
i.a. izmler qelibine girmir. Mistik ekstaz (vecd) hahnda ortilya grxan
panteist ehval-ruhiyya Nizami dtinyag<iriipiine tamamila yad id'. "Oziinde allahhgr axtarmaq yaramaz" deyen miitefekkir Allaha m[iracietlo
yazrrdr: "Sanden bagqa kim ciirat edib deya biler: "One-al-hgqq?,,.
Nizami Allah ile mijvcudat arasrndakr miinasibati gerh ledarken
diinyamn ilahi hiikm ile xelq edilmesi haqqrndakr aqidaye esa:tlanmrgdrr. O, Allaha "varhgr ixtira eden". "varh!rn asaslnt yaradan"i ..bttiin
var olanlann xaliqi" deyarek Iikrini dindoki "kiin feyekuh" (,,o1
demakle olur") ifadesi ile tosbtt edir: "Herakat edan ve herakiptsiz ne
varsa, Senin "kiin feyeku"nun ile yaranmrg". Lakin Nizami xellqolma
prosesini eynile miiqeddes kitablardakr kimi tesvir etmami!, bazi
meqamlarda onu falsefi menaya yaxrnlagdrrmrgdlr. $airin fikrince.
mtivcudatm meydana grxmasr Allahrn soKavoti ila kerametinirir abad
olmasr sayesindedir: "Onun sexaveti ila kerameti abad olandalvarhq
yoxluq buxowndan azad oldu". "Mrivcudatr xalq etmig Allahrn .yarhfir
ebadi sexavet modonidir". "O, biitih soxavet qegmolerini yaradhndrr,
biitiin var olanlann xaliqidir"
163

$erq peripatetikleri mdvcudah Vacib varh[rn aglb-dagmasrndan

amala golmiE bildikleri kimi, Nizami de onu Allahrn deryastndan bir
damla saymtgdrr. Peripatetizma g0ro mdvcudat Vacib varltqdan zeruri
surotdo glxrrilgdlr. Nizami isa giistormigdir ki, hemin damla Allahrn
azad iradesi ite "atrhgdr": "Allahrn keramati dz feyzini ehsan qrhb, dz
deryasrndanlbir damla atdr". Mtitefekkir "xaric olmug o damladan
derhal su rangli falek (gdy sferasr) herekete geldi" deyib, peripatetik
falsefaye yaxrnlagsa da, Allahr her bir varhlrn bilavasite yaradtctst va
sahibi hesab etmiqdir: "Bu qoca ebadi diinyada Tanndan bagqa kim
deya biler lii, "Bu varltq menimdir?"
Peripatetik felsefeda Vacib varhq yalmz ilk noticonin sebabidir,
sonrakr valltqlann sebableri martebelerden ibaret silsile tegkil edir.
Dinlerda isa Allah her bir varhlrn bilavasite xaliqidir. Nizami Allahrn
qiidretini dabeb hesab etmaya vo sebebi qiidratden iisttin tutmaga
qar$l grxafaq yazrrdr: "Oger yaradrhg sebebe hevale olunsa, bes
sabebin dziiniin sababi nedir?"
Nizami giistarir ki, mtivcud geylari vticuda gotirmoklo borabar,
onlara hetekat vo hayat bexg edan Allahdrr: "Senden bagqa falayo
eyri d<iwanr kim vere bilerdi? Cismin qazantna can duzunu kim tdke
bilordi?" 1$air Aristotelden golon "ilk tekan" ideyasrna uylun olaraq
yazr ki, dolananr bir dolandrran var. Qannrn dolandrrdrgr o cehra ila
dolanan parxr miiqayisa ede bilersen. Onu saz gdrsen de ilk defe
Irrlatmashn. fi anmaz. Onu bilicinin eli firlatsa, o firlanma bir nege
saat davAm eder. Feleyin dowii de betedir".
Miivcud geylar alemindeki uy[unluq, tenasiibliik Nizaminin eserlerinda ,ilk novbede Allahrn iradesi, bilavasite Onun miidaxilasi ile
izah edilir: "Bu gtizellikde bele bir cahan bezedin, <izii da heg kimseden
k<imak listemedrn. istini, soyulu, quunu vo yaqr bir-birine endazesinca qanqdrrdrn", "Bu diinyada her gey "Allahrn dediyi" ile quruldu".
Biitih i,arhfrn igini nizama salan Allahdrr. Bir sdzle, mdvcudatda har
gey yalprz Allahrn iradesi ile idara olunur. Nizami yerde hayahn gedigine, insan taleyine g<iylerin, ulduzlann miiLdaxilesini batil saymrgdrr:
"Ulduzlardan yaxqrhq ve ya pislik nece ziihur ede biler? Onlann dzleri
yaxgrlrq ve pislik qargrsrnda acizdir. Oger ulduzlar saadet vere
bilseyili, Keyqubad miineccimdon dolulardr".
Nizaminin eserlerinde kainahn qurulu$u hem yuxandan aga[tya,
hem de agafrdan yuxarrya dogru nazerden kegirilir. Birinci hal asasen
164

Allahrn yaratma aktr ila, ikinci hal iso peygomborin nperacr ile elaqodar
tasvirda dziinii gdstarir. Yer kiiresi meskenimiz olinasr baxrmrndan
Nizamini daha artrq maraqlandrrmrgdrr. Mtitefakkttr planetlarin ve
g<iylarin Yer atrafinda firlanmalannr onlann torpalp porostili kimi
menalandrmrqdr. O, yer iiziinda har geyin - istar biri arpa, istar qara
pul olsun - ddrd iinsiirdan emele geldiyini yazmrgdrr.i Nizami torpalr
qalan iig iinsiirdan (od, hava ve sudan) iistiin bilmigdiri "Torpala ba!lan, xeter fikrini gekme. Torpa[r diger iig gdvherden 9o,1. ireli tut. Biitiin
grivherler panldasalar da, onlann hamrsmdan bahahsr (dayarlisi) torpaqdrr. Torpaq onlann her iigiinde tezahiir eder, o i.ig'linden heg biri
torpaqda

g6riinmez".

Nizami mijvcudatl mohdud makan daxilinda bildiyirqden, Kainatrn

sonunu onun zirvesi adlandrmrgdrr. Eyni radius boyuncaifirlanmalarda
zirveyo qalxma ile iifiiqe enme arasrnda ferq yoxdur: i'Yeddi dalla
mi.ihiti olan felak (goy sferasr) ne qeder frrlansa, yene c\e zirvededir.
istor iifiiqde olsun, ister zirvedo, haraya getso, iizii yiikseikliyo doErudur. Onun gozinti fozasr olan Kainat onun ytiksekliyi, onrpn sonudur".
Allah ila mdvcudat miinasibotinda zaman va mekan kpteqoriyatan
nozordo tuh.rlmur. Nizami yazrrdr ki, Allahrn hiizuruna i;edan yolun
zamanr yoxdur. Onun perdesinin arxasrna baxmaga nail blanlar Ona
cehetsiz cohotden yol tapmrglar. Bununla Allahrn zamancaiva mokanca tilgiisiizliiyii fikri irali siiriiliir. Nizami mdvcudatr meyc\ana grxmrq
bilse de onu pug saymamrgdrr: "Cahanm yaqr qox keqse dip onun baqrndan

br tiik eskilmayibdir".

Nizami diinyada her geyin daim deyiqmede, yenilegmpde oldulunu sdylemigdir. Mehva mahkum yalmz miieyryen maddi vhrhqlardrr
ki, onlar da bir gekilden bagqa bir gekla kegir. Bu manada: "Ffar torpaq
bir azad [igidin] giihrasidir, her addrm bir gahzadenin bagr iisfe atrhr".
Belalikle, Nizami Gancevi dini ve diinyavi etmtari, mijvcrid tolimleri derinden menimseyib, hemin ideoloji zaminde iiziiniin vai"hfa dair
diiEtincalerini yiiksek poetik torzda ilada ermi$dir. Biitiin bun!ar insan
vo cemiyyet haqqrnda diigiincelerle vohdot to$kil edir.
i
Nizami Cencevi insan va camiyryeto iimumi
insan va cdmiw?t
miivcudatm, Kainahn dziinamexsusi terkib
,
,
naoornda
hissesi kimi baxmrg. onlar arasrndakr mlinasibetleri daim izlemiqdir. Miitefekkir gair tebiot ve cemiyyatrfle baq
veren hadiseleri insan menafeyi baxrmrndan qiymatlendirmigdiri..
$erq
165

dini ve felsafi fikrindo insan yer iiziiniin en kamil xilqati kimi seciyyetandirilmigdir. r"Quramn "Biz insanlan en g6zal gekilde yaratdrq"
ayosi onun baqqa varhqlardan iistiin tutulmasrna gehadet verir. $air bu
menada "Men a(om o[luyam, meleklerden iistiinem" deyir. Bir ayede
ibtis istisna olmiqla miivcud qeylorden hamrstnm insan qargrsrnda bag
eymesi gtisterilir. Dini teriqetlerdan bir goxunda, o ciimleden qie firqalarinde, habele panteist ehval-ruhiyyali tasawiifde insan ilahileqdiritir, Allah der<icasina qaldrnlrrdr. $erq peripatetikleri va igraqiler ise
insanr allrna ye idrak qabiliyryetine giire diger canhlardan iistiin
tuturdular. insana "o gertilmig qelomin ucu ile senin geklini gox g<izet
gakiblor" deydn Nizami "Sirler xezinesi" poemastnda yaztdr: "Ey yer
iiztinde felek kimi nazlanan insan, hem felak, hem de giiy senin naztnt
gekir". insan kainatrn biitiin sirlarini bilib, hor iki alamden yiiksakde
durmaqla lijvhi-mehfuzda eks olunmuq obrazdl: "Kainattn herflerini
axtarmaq istqsen hamrsr sendedir, sen <iziin o liivhedesen".
Nizaminln eserlerinde insan sureti peylember (Adem, Mehemmed, Xrzr ve b.), edaletli gah, zehmat adamt ve iimumiyyetle, xilqatin
iistiinliik verdiyi insan simasrnda niimayiq etdirilir. insan Mehemmod
suretinda an yiiksek dereceye qalxrr: Merac zamanl mdvcudahn son
haddine - orgin ftlvqiine gatr, "iki cahantn halqast onun itaetkan"
olur. Miitofekkir Mehemmedi Kainahn an igrqh niiqtesi, Allah gamrm
dz iireyindo yandtrmtg, savadstz olsa da Ozel dersini Obede qeder
oxumug sima kimi vesf etmigdir.
Mehammedin Allaha yetigasi faktrntn Nizami terafinden mistik tasviri dini edebiyryatda giisterilen mezmuna uygundur: heg kesin Allahla
birliyi, eyniliyi caiz sayrlmrr. $air takce pey[embere deyil, iimumiyyetle, insdna "sanin dciwanrn daireden konardr, sanin qadrin ikr cahandan artrqdrr" sdylemekte, onu maddi alemin fi)vqiine qaldtnr. Mecnun
atasrna deyir: "Ey ezamet g6yii, yiikseklikde giiyden do ucasan".
Nizaminin fikrinca, insan xilqatden gerefli yarandrlr iigiin zengin
meneviyyath, b6yiik amallar yolgusu olmahdtr. $airin nezerinde insan
6z bacanq ve qabiliyyeti sandan yer iizihi.in aEasldrr' Diinyada her ;ey
onun xidmetindadir. insan - istor gah, isterse de adi reiyyet heyatda
bir srra rferdi keyfiyyetlerine - alrlh, bilikli, hiiLnarli, zehmetkeg, do!rugu v<i s. teqdiretayiq sifetlanne gtjro seqilir. Nizami heyatda gaxsi
menafd ile ictimai menafeyin uyfunlu[unu zeruri saymtgdu: "Diinyanm saZr ile oxumah. Dinya di.inya ila u;n:9anlanndrr". Humanist gair
166

xalqln zahmotini dz iizarine gdtiirmeyi alicenabhq bihinigdir: '.Oziine

zehmet, dostlanna iso rahathq axtar". O, xatq yolunda zirhmete qattagmalr tobliE edarek yazrdr: "Gerak iiziinti $am edib, (izgolarin xotri
iigiin yanasan", "Say ela ki, xalqrn igine yarayasan, iiz xeyir iginle
diinyanr bezeyesan, giil kimi xogxasiyyat olmaq yaxgr{rr ki, sani xog
atnn iifiiqlori biiriisiin".
insan tebiatinda humanist cahatler. meyillar bilavasila baqqalanna
mtinasibetde tiziinii biiruze venr. Bu, Nizamr terefinden vhtanperverlik,
dostluq, soxavot, diizgiinliik, edalet kimi ali keyfiyyetkjrle vehdetde
girtiildiliib, etik va sosial-siyasi planda igrqlandrnlmrqdrr.
Nizami Gencevinin insan ve camilyot haqqrnda diii;iincelannde
gah vo roilyat mi.inasibetleri baghca yer tutur. Miitofokkir gijstorir ki,
tilkenin maddi ve menavi ytikseligi, sosial-siyasi tareqqisiona baggrtrq
edan gahrn amellerindan gox asrhdr. insafve adalati haqslzhq ve ziilmo qar;r qoyan gairin biitiin poemalannda bu mcivzu iizdrinde esash
dayanrlmrg, "Sirler xezinesi"nde ona xeyli yer verilmigdir: ,.Otkenin
iqini nizama salan Sah gerek reiyyetin hiiququna riayet etirin ki, hamr
onun fermanrnda yazllanlara bag eysin ve onu iirakden, oandan sevsin", "Odalet padgahhfm asas gortidir. Cahanrn qaddarhlr onsuz da
bize besdir", "Olke yalnrz edalotto qiidratli (abadi) ola bitai". insafve
edalatle iq gtiron kos ugur qazanar: "Darla insaflr olsa, alnir meqamlna gatar. Omir edalatli olsa, rilkenin gahr olar". Bele ki, '.tiiiriin qelobalarin esasr adatetdir, biitiin zerorlere bais ziilmdiir". iTiirkl".in
diivleti ona gtire ucaldr ki, mamlekatde edalet hakim oldu",
Nizaminin "isgendernama" poemasrnda tesvir etdiyi adafetli qeherin sakinleri 6z qonaqperver ve humanist xasiyyatlerine giida fiitiiwe
ideyasr tobliE edon exilere benzayirlar: "Yoldaq aciz olsa, k<lmek edirik, gatinlik gekerse, xilas edirik", "Bir-birimizden heg bir $dy asirgomirik". isgendar "diinya yaxgrlar iizerinde dayanmrgdr" qonaetine gelir:
"$iibhesiz, diinyam dFanenin nazerinde diinya bu yax$r adamtlara g<ira
dz yerinda qorar tutur. Diinyanrn si.itunlan da bu xalq olmugdur,'.
Elm va idrak Nizami Gencevinin idrak haqqrnda diigiinceleri
genig mtindoricoli olub, o diivriin elmi-falsefi
haoamda
"
fik-rine uygundur. Miitefakkirin eqidesinca.
"6zii feleyin alhnda, reyi ise ondan yiiksekde olan" insan her geyden
ewel tiz idrak qabiliyyetine gdro yer iiztiniin agrefidir. Hom dnyfuya,
hisse va qavrayrga, hem da apla ve zekaya malikdir. Hissi nrerhole
I

167

heyvanlara da xasdtr. Lakin bu, insanlarda tefekkiir qiirwesinin sayosinde diizgiin idtiqametlendirildiyi tigiin keyfiyyetce daha iistiindiir.
Nizami insanrn aqli yetkinliyini idrak qabiliyyetini artrrmaga gahgmaqda, elmi biliklera yiyalonmakde gdriirdii. Onun eserlerinde elm ve
idrak meselelen bir-biri ilo balh, alaqali qekilde nezerdon kegirilmiqdir.
$air hem dini, ham da diinyovi elmleri Oyrenmeyi lazrm brlmiqdir.
O, "Leyli ve Mecnun" poemasnda ogluna nesihet ederken bu),urur:
"O elmi riyreh ki, faydasr vardrr". Elm dyrenmekde istedad kifayat
deyildir, biiyijk sey, gergin cidd-cahd da gorekdir: "Ne gox istedadh,
lakin tonbol ddamlar <iz tanbelltkleri neticesinda saxst satan olublar.
Ne 9ox iireyilkorlar (kiitler) ise telimin sayesinde yeddi iqlime qaziler

qazisi olublai".

Nizaminin fikinca, riziiniin yiiksek qabitiyyati ila baqqa canhlardan segilen ihsan biitiin varhqlar haqqrnda miihakime yiiriitmek imkamna malikdir: "Tebietlerin yo[ruldu[u mayadan bizim iigiin bagqa
varhq yazrblar ki, diqqetle baxaq, sini axtaraq, iqin tel ucunu tapaq,
yeri de, griytr da gdrek, birer-birer bunu da, onu da aragdtraq".
Orta esrlerin ideologiyasrna uy[un olaraq, Nizamrnin eserlerinde
idrak obyeltti insamn <izii, mtivcud qeylor alami ve Allahdtr. Biitiin
bunlar bir-birindan tacrid edilmil deyit, miieyryan miinasibatda, alaqeti qakildd nezerden keqirilmigdir. insan <iziinii dark etmekle heyatda
tutduEu yeri, mcivqeyi miieyyanlaqdirir. Mtivcud geyler aleminin idrakrna qedem qoyur. Bedii adebiyyatda, o ciimledan poeziyada idrak
prosesrnin lgedigi tesvirlarin, tehkiyelerin mantiqi axannda dz aksini
taprr, dtinyanrn derk edilen olub-olmamast haqqrnda qenaet alda
edilir. Nizami maddi varhlrn, ondakt miixtolif qeyler ve hadiselenn
duylular.ie eql vasitesile derk edilmesi imkant iizerindo esaslt dayanmrgdrr. Miitefekkirin esarlerindo Kainatrn giiyler, ulduzlar aleminin
esrarengiz menzerosinin resmi, tebiatin fiisunkar giizelliyinin terenniimii, cahh, heyati insan suretlerinin vesfi bilavasite duylulann, qavrayrg ve itexelyiiliin mahsuludur. Biitiin sonrakr miihakimeler, aqli
faaliyyet ve diigiincaler hissi miiqahidelerden alda edilmiq bilikler
iizarindq yiikselir. Nizami Gancavi canh miigahideden abstrakt tofekkiire do[ru geden bu yolda tobiot vo comiyyat hadiselerini 6yrenmeye, agrlmamtp sirlerdon bag agmala say gdstormi$dir. O yazrrdr: "Har
geye neLer salsan, onda gizli bir xozine vardrr. Qahg ki, o xezinenin
agan pOladdan olsun, giigeden olmastn".
168

"Qafil olmaq igidlikden deyildir. qafillik divanallik elametidir".

"A!rl bizi biliye apanb gtxanr" deyan gair yazrrdr: "Yir aEhn yolu ila
tut!l'.
Nizami gtisterirdi ki, alhn (dii;iincanin) idrak imkalu maddi alemden konara grxmr. O, Allaha miiracietle deyir: "Feleyin hasannt San
o qedar ucaltdrn ki, diigiinceni onun daxilinde benda i;aldrn. Nilufer
rengli tagr San ele yiikseltdin ki, diiqiince ondan yuxan qalxa bilmir".
$air bagqa yerde bu fikir iizerine bir daha qayrdaraq, yaZtr: "Asimanda
ve yerde olan sirler insan diiqiincesinin andazesindedii. Diigtnca dz
endazesinden qabala diigmek istarsa, bagtnt endazenirl serhedinden
kenara gxara bilmez, har bir seviyyeye o qadar gata bili,r ki, o seviyyanin serhedi sona yetor. Kainatrn hoddi sona gatanda dtqiincede
cehetlerdan eser qalmaz".
Allahr derk etmeya geldikde, Nizaminrn fikrinca, biitiin yaranmlglar buna can atrr: "Allahrn pargannrn ucundan diigenlerin thamrsr bizim
kimi Onu axtanr". Allaht hissi ve montiqi yolla bilavasit(' dork ehnak
qelri-miimktin sayrlrr. Nizami bu igda alrl ve vehmin (xiryahn) acizliyini d<ina-d<ina qeyd etmigdir: "A!rl axrra qedor Seni 1:apa bilmaz.
Sanin varhfrn el gatmayan yerden idrak peykini hemige i aqa basar",
"A!rl biitiin zirekliyine baxmayaraq, Senin qabagrnda mat qalb,
yerinden tarpene bilmez. A[rl Senin yolunu nece baga urdr biler, bele
igin ardrnca vehm nece gede biler?".
Orta esrlerde Allahrn derk edilmesi dini-mistik telirllerde vehy
(intuisiya) ile birbaqa va dini-sxolastik telimlerde dolayrsr jrolla miimkitr sayrlrr. Nizaminin eserlerinde Allahr derk etmayin harliki formasr
gtisterilmiqdir. Dinde peylembar meracl ile elaqadar olan birbaqa
idrak "grirme" termini ile verilir. $air Altahrn dargahrna girtmrg peygember haqqrnda yazrrdt: "Bu yerde taqdiralayiqdir ki, deyila: miitleq
o, Tannm g<irdii ve Tann giiriinmelidir". Altah qeyri-madldi oldufu
iigi.in "Onu g6rmeyin mekan ve zamant yoxdur, qiinJ<i O. mekan ve
zamandan gox uzaqdr". Nizami bir daha qeyd edir ki, "Mohoilmod varhq geqmasini bagqa g6zle deyit, idrak g<izleri ile gtirdii". iilrak giizii
hisse ve duygulara qargr qoyulan qelbin giiziidiir: "Htssiyyat yolkesenlerinden uzaq ol, senin yolunu yalntz qalbin biler, qelbi tant!".
Allahr dolayrsr yolla derk etmek, Nizaminin fikrince, insanrn eqlla
iiziinii, yaxud mrivcudatr derk etmasi vasitesile bag verir. Birinci halda
peylamber adrndan deyilmrg meghur bir hedisdan grxrq edilir "Oziinii
get va igrq tap, ya da onun qaptstndan atayini uzaq

169
r

dork eden kes Rabbini de derk edar". Nizami hemin hedisle elaqedar
yazrrdr: "Altahi derk et ki, besirat ahlinin yanrnda xilqetin tirtiiyii gox
nazik olur. Oziinii dork et ki, manalar yolu ile iiziinii derk etsen, Atlahr
da derk edersen". "6ztnii dark eden kes Robbini de dork eder" hadisini apanb sufizma baflayanlar ve bu isulla Nizaminin tesewiifden
tesirlendiyini iddia edenlar yanrlrrlar. Unutmaq olmaz ki, hedisler ve
onlann gerhleii tesal.vtifdan qabaq meydanda idi.
Allahr derk etmayin bagqa bir yolu m<ivcudah dark etmekdir. $erq
peripatetiklari buna uyiun olaraq deyirdiler ki, ilk sebeb ijz naticesi ila
belli olur, sebbbin varhgr naticenin varhlrna gore tedqiq edilir. Nizami
sabable neticb evazina Xaliqle mexluqat miinasibetini qebul etmigdir.
O yazrdr. "QEgrna her hansr badii (gcizel) naxr$ grxsa, ancaq onun yaradanr haqqrhda diigiin". Meydana gelmig biitiin miivcudat Allahrn
varhlrndan ieber verir. "Yeddi g<izel"da Allaha miiracietle deyilir:
"Besiret ahli qargrsrnda Sen aydrnsan". Burada "besiret ehti" anlayrgr
ile mistik sufiler nezarde tutulmur. Nizami g6starir ki, Allah suretce
deyil, yaratdrlr suretler (miivcud geyter alemi) ile aydrndrr. Bu fikir
"Isgandemame" poemasrnda daha bariz gekilde ifade edilmigdir: "Her
yaranmll, giirmek imkanrna malik olana <iz yaradanmr nigan verir".
Nizami "bttiiLn yaranmrglarda ancaq Seni gdriirom, giinki Sen yaradansan, onlar yaranmrglardrr" deyerken mexluqata esasen Xaliq haqqrnda fikir /iirtidiir. Bu, sebebe g<ire noticoni anlamalr xatrrladr: "Her
bir suret (rism) aElln, zakantn yamnda onu geken ressamm varhlrna
delalat ediq". "Allahr derk etmeyin meyan dalil ve ya miiqayiseden
bagqa na ola biler? Alhn miiqayisesi orayadek iglaya biler ki, yaradana dair bir delil a$kara qrxsln".
Behmqnyar ve bezr bagqa filosoflar kimi, Nizami Gencevi de felsefi biliyiri, varhEr dork etmeyin faydasrna exlaqi keyfiyyet baxrmmdan yanagmrgdrr. O yazrrdr: "Dostlula layiq yalmz afirldrr, alhn varsa,
her qeyi4 vardrr. Aflrn qedrini bilmeyen adamdan dad-feryad!
O, surotco adamdrr, tebietce div". Elece da agrl, "yr!thb qalanda eziyyet ve qo uya sobob olan qrzrtdan qiymetlidir", "Senin g<iziin qrzrldan nurlalrr, bu isa pis qeydir. Diinyada giize igrq veren afrldrr".
Behnianyann felsefesindeki nikbin ruh Nizaminin poeziyasrna daha
arttq derecede xasdrr: "Qare axtarmaqdan iimidini kesme. Denin g<iyar-

mosi too0ctbhi deyil. Heg bir iimid etmodiyin gey iimidini do$ulda
biler. Uriidsizlikde btiyiik iimid var, qara gecenin sonu aE sohor olar".
r70

$airin idraka dair fikirleri miitaraqqi mezmun i dagtyrr: 6ziinii,

mdvcudatr ve Allahr derk eden insan monon saflagrr, l(amillegir, geleceye rukbin g6zla baxrr.
Belalikle, Nizami Gancevinin felsefi diigiincelan -l Allah ve miivcudat, insan vo cemiyyet, elm ve idrak haqqrnda mlihakimolon dz
parlaq mezmunu ve miihiim elmi deyeri etibarile dtivnln zengin ideologiyasr seviyyesinde idi. Miitefekkrr gairin yiyelendlyi derin elmifelseh fikirler onun yaradrcrhgrnda bedii tefekkiirii ftiv(elade kamillik
heddine yiiksettmig, b6yiik ideallarla dolu misilsiz senei incileri yaratmasrnl tomin etmiidir.
I
I

I
I

I
I

I
I

I
I

I
I

t7t

i
XIII-XN

IV FOSiL

OSRLORDO AZORBAYCAI\ FOLSOFOSi

l

icrintli-siy,rsi ve iqrisaoi veziyyer.

rueoeNiyver. lrUrexeLliuleR,

rilosorr,^q.n vo oNLAR

ARASTNDA

wtUNlsiner

Xlll esrin birinci riibtnde Azerbavcanrn

siyasi manzoresini Ibn el-Osir (l160-1234),
daha gox iqtisadi vo menevi heyahnr Yaqut
Hemevi ( l 1 79- 1 229) igrqlandrrmrg, sonrakr tarixi hadiselerin tasvirini
Hamdulla Qeivini (1280-1349) va bagqalarr davam etdirmigler.
XIII asnnlevvellerinde Markezi Asiyada gi.iclenmekda olan monqol tayfalan Cingiz xanrn (1206-1227) baggrh[r ile Monqol drivlatini
i-r,. : :- va
tclmoa-slvast
.tar$aat
:,
-, ,. vazrw?t

yaratdr. Bdyiik ordu dastelerine malik olan monqollar herbi yiiriiqler

ederek, az miiddat igerisinde Qini ve Ona Asiyamn miihtim geherlarini
tutdular. Onlbr 1220-ci ilda iranr ig[al edib, Azarbaycana soxuldular.
Qrq dtigendelTebrize gatan monqollar mdhkem qala divarlarrnr gdriib,
Eldeniz hijkmdarr Ozbekden (1210-1225) goxlu pul, paltar ve diger
qiymatli qeyiar alaraq Xezer sahilina, oradan da qrglamaq iigiin Mu!ana yollandrlar. Qesbkarlar 1221-ci ilin yannda yenidan Tebrizo hticuma kegmig,l onu ele kegire bilmayende Maraga iizerine yerimigler.
Giiclti miiqirvimeto baxmayaraq, monqollar Maraganr, sonra Ordebili
tuta brlmigler. Sonra Arana iiz tutan monqollar Beyleqanda olmazrn
vehgilikler ltiiretmigler. Hadiseleri diqqatle izloyon ibn et-Osir bu
zaman Gancanin iq[aldan sovugmasrnr bele izah edir: "Gence Aran
vilayetininlanasr (merkazi) idi. Ancaq tatarlar (monqollar) onun ehali-

sinin goxlrilunu, giicaatini, giirciilarle olan miiharibode merdlik vo

qoqaqhq gdstarmig olduqlannr ve bu gehorin olduqca m<ihkamliyini
bildikleri iigiin oraya yaxrn diige bilmediler. Ancaq qeher ahalisine
adam g<inilerib onlardan pul ve paltar istediler. $eher ehalisi onlarrn
istediklerini verdi, onlar oradan grxrb getdiler".
Monqbllar 1222-ci ilde gox getinlikle $amaxr geherine soxulub,
qotl-qarotlar etdikdan sonra Derbande, oradan da $imali Qafqaza getmigler. Bu erefede Azerbaycana bir yandan qrpgaqlar, onlann ardrnca
t72

basqrn etmigler. 1225''1231-ci illarde

o[lu Calaleddirnin hakimiyyeti
Mahammedin
Azerbaycan Xarezmgah

o bin yandan Xarazmpahlar

alhna diiEmi.igdiir.
Monqollann yeniden hiicumlan ile Azerbaycan bir daha onlann ziilmiine moruz qalmrg va sekkiz il miiddetinde tamamilo ilEal edilmiSdir.
XIII-XIV esrlerin kasigdiyi ytizillik mi.iddetinda Az,arbaycan Elxanilar dcivlatinin (1256-1357) terkibinda qalmrgdrr. Bu ddvlato onun
banisi Qingiz xantn nevasi Hiilaku xanrn (1256-1265) adr ile HiiLlaku-

lar dtivleti da deyilmigdir. Zaqafqaziya, iran, iraq, Ofcanrstan, Kigik

Asiyantn ve Tiirkmanistanrn gox hissesi ve s. orazileri ehllte eden Elxanilar d<ivtatinin paytaxtr miixtelif vaxtlarda Mara[a, lebriz, Sultaniyya olmuqdur.
Elxanrlor dijvletinin ilk ddvrlerinda ona daxil olan iilltelerin iqtisadilyatr miiharibeler neticesinda tenazztile ugramtgdr. Kendlilerdan
mahsulun begda ddrd, hatta daha gox hissesinin verg; altnmast da
vaziyyeti xeyli afrrtagdrrmrgdt. Qazan xamn (1295-13(r4) islahatlarr
vergilerin hecminin deqiq miieyyanlegdirilmesi, qeyri-<lanuni vergilerin qadalan olunmast, istlfadasiz torpaqlann becerilmai;i iigiin gorait
yaradrlmast, genig siini suvarma iglerinin apanlmast vo s. baxtmtndan
tosarriifatrn canlanmasrna sebeb oldu. Bu hal Ulcaytu (1304- 1316) ddvriinde da 6ziinii giisterdi. Lakin zaman kegdikce vaziyyr:tin yeniden
deyiSmasi diivlatin pargalanmasna ve nehayat, mehvina gi'tirib glxardl.
Xalq ktitlelennin ve feodallann xeyli hissesinin yarunrla niifirzunu
tamamila itirmiq $irvanqab Hugeng 1382-ci ilde dldtriildlikden sonra
onun yerine kegmiq ibrahim (1382-1417) $irvanrn daxili iilare miisteqilliyini qoruyub saxlamaga gahgrrdl.
XIV esrin sonlartnda bir-brrine diigmen iki istilagr Qrzrl Orda
xanr Toxtamrp gimaldan va Orta Asiyada iri feodal dovlet hakimi Teymurleng (1370-1405) cenubdan btiyiik qiirwa ile Azerbaycana hiicum
etdiler. $irvan, Tebriz, Naxgrvan, Marala va Merend geharleli Toxtamtg
tarofindon dalrntrlara meruz qaldt. O, geri gakildi, Te1'murlangin
qogunlan galdi. Tabriz yenidan talandr, onun mahir sonotksrlarl Teyl
murlengin emrila Samerqonde gdndarildi.
iigiin
Ti:ymurlang
girvanrn
saxlamaq
miisteqilliyini
daxili
ibrahim
ile sazige girdi. Derband kegidinin Qtzrl Ordanrn basqrnla4ndan miihafizesi $irvangaha hevale olundu. Azerbaycamn Cenub vildyetlarinin
idaresi Teymurlangin ollu Mirangahrn ixtiyanna veritdiyi hal11a, $irvan
ddvlati tiz mdvcudlugunu saxlaya bildi.
t'7

esrlarda Azorbaycanda siyasi vaziyyetin dolagrqLfr,

. {III-IY
yadellilerin basqrnlan, vergilorin goxlulu xalqln hayatrnr sarsrimrgdr.
Elxanilerin qoyduqlan vergi sistemi zohmetkeglarin gelirinin diirdde
iig hissesini afanrdr. Yadelli ziilmkarlara qarqr Arranda, $irvanda,
Tebrizde va babqa yerlerde miibarizeler keskintegib silahir iisyanlara
gevrilmigdi. Biltiin bunlar xalqrn medeniyyetine, menaviyyatma da
alrr zerbelar lrirmugdur. O dowde dalrntrlara manz qalmrg gaherlarden
bazileri sonraldr berpa edila bilse da, bir goxu xarabahla gevnlmig, adr
xaritodon silinbrek yalnrz tarixde qalmrgdrr. eatl-qaretlar orofasinda
dolma yurdunfian didergin diigmiig ziyahlar qenb diyarlarda gox vaxt
hemigelik meskunlagrr, mensub olduqlan yerleri dagrdrqlan nisbelerde
yaqadrrdrlar. liitiin miisibetlare, felaketlere baxmayaraq, monbolordo
XIII-XIV esrlerde Azerbaycan yene de maddi va menavi servetlerin
zenginliyine giiro heyranhqla yad edilir. Yaqut Hamevi yazrdr ki,
Azerbaycan 'lgenig bir erazi, btiyiik bir memleketdir, osas etibarilo
dallar diyan(rr. Burada bir gox qalalar, saysrz-hesabsz tebii servetler
vardr. Men buradakmdan gox baglan otan bagqa bir yer giirmemigem". Hamdqlla Qezvini de Azerbaycanr son derece g<izel ve varh bir
<ilke kimi ta{dim edir, onun geherlerinden her birini tiz servetina, o
ciimleden e\ingilik ve balgrllrna g6ra seciyyelendirir. Mesalon, o,
Marala haq(rnda yazrr: "Qrillerinde taxrl, pambrq mehsullan, tiziim ve
bagqa meyvdler yetigir". Maddi nemetlerin bollufu sayesinde burada
ucuzluqdur: i'Yerlerin goxunda qiymotlor gox agafrdrr,'.
XIII-XIV esrlerde Azerbaycanrn miixtelif yerlerinde demir, mis,
xalsedon, qizrl, yaqut, neft ve bagqa faydah qazrnhlann glxanldlEl
melumdur. l
Azerbaj,canda gergin ictimai-siyasi hadiselerin coroyan etdiyi,
dalrdrcr mfihanbeler iiziinden iqtisadi sarsrntrlann bag verdiyi bele
$oraitdo m6denilyotin vo elmi-folsefi fikrin yiiksek inkigafi heyra-

tamizdir.

XIII-XV

esrlerde Azerbaycanrn inkigaf et- $irvan, Naxgrvan, Tebriz,

miiasslsalar
Maraga ve bagqa yerlerde elmi-medeni
miiessiseler, o ciimladen medraseler faaliyyet gdsterirdi. Tehsil ocaqlan gox vaXt moscidlerde ve digar ictimai binalarda yerlegirdi. Marala
resedxanabr ve onun nezdindeki madrese meghur idi. Manbelarde
Nasireddi[ Tusinin Marala rasedxanasrnr tegkil etmesi ve oradakr

Elmi-thadani

miq geherlerinde

t'7

fealiyyeti qabanq giistenlir: "O, Marapada azamelli bir qiibbe va

rasedxana tikdirdi. Orada bdyiik bir otalt ve genig Sulani tutub, onu
Baldaddan, $amdan va Mesopotamiyadan gotirilmig kitablarla
doldurdu, hetta d,6rd yiiz min cilddan gox toplandr".
Nesireddin Tusi resedxanaya astronomlan, tabiot$iinas alimleri ve
filosoflan devet etmig, onlann iglemasinden citrii her ,:i.ir ;orait yaratmrgdr. Buna gdre de Hiilaku veqflerin (dini idarelara nraxsus emlaktn)
ixtiyanm ona vermigdi: Nesireddin Tusinrn "Her bir eyaletde vaqflerla
megfiul olan, onlann iigrtinti (desyatinini) ytlrb, resedxana iggilerinin
amak haqqma vo resadxanada lazrmi iglera sarf etmek iigiin gatiren
naibleri vardr". Filosof "Elxani asfionomik cadvel" r:serinde yaztr:
"Resedxanarun ingasr iigiin bir qrup alimi Demegrlden Miiayyid
Urzini, Mosutdan Fexreddin Maralini, Tiflisdan Fexra<ldin ixlatini va
Necmaddin Qazvinini bir yere yrldrm. Onun inqasrna 1259-cu ilde
Mara[ada bagladrq".
Nesireddin Tusi astronomiya tarixine nezar salaraq, tneghur resedxanalann uzun iller boyu tikilib featiyyet gdsterdikden sonra formalagdrIrnr va her bir rasadxanann en azr otuz tl mtiddetin,la tamamlana
bilmesini sdyledikde Htilaku Marala resedxanastntn on iki ile tikilib
baga gatdrnlmasrnl tap$trmlgdl.
Resedxanada gahgmrg yaradrcr ziyahlann elmi kagflari va ixtiralan

hele lazrmmca agkar edilmemigdir. 1266-ct ilde Nesiroddin Tusinin

yanrna galib, onunla iqleyen azerbaycanh miihendis Karirnaddin Obubek Mahmud ollu Salmasi kafrzr hell edib, ahnan xemirden alatler
va cihazlar diizeldirmig. Kerimeddin Salmasi resadxanada igiboq Yer
kiiresi modelini hazrrlamrq, onun iizarinde iqlimlerin tesvirini vermigdir.
Olbette, bu, co[.rafi qlobus idi. Halbuki elm aleminde ele hesab edirlar ki, ilk co[rafi qlobusu alman coffafiyagtst ve seyraht Martin
Bdhaym

(I

459- I 507) hazrrlamrgdrr.

XIV asnle Tabrizde

yaradrlmrqdrr. "$afa evi" ("Dar eq-9ifa") adlanan bu yerde mtialicexana, medrase va resadxana var idi. Burada da diinyamn har torafinden gelmig alimler gahgu, elmin miixtelif sahelerine dair ltodqiqatlar
apanr, tedris igteri ile me9[,ul olurdular.
XII-XIV esrlerde musiqi ve memirhq xeyli
,
Incasanal
inkiqaf etmiqdi. Musiqigiinas, bestokru, garr va
xettat Sefiaddin Obdiilmdmin Yusif oflu Urmovi bi.itiin .riiselman
Sonralar Marafa rasedxanasun oxgar miiessisa

175

$erqi dlkelarindb maghur idi. O, Baldadda miikemmal tohsil almrg,

mohsuldar iglem!9, bir srra qiymatli edebi va elmi asarlor yazmrgdrr.
Onlardan musiql nezeriyyasine dair "Drivrler" ("al-Odvar") kitabr
mtitexessisler tgrefindan yiiksak qiymatlendirilmigdir. Bu asere
$ihabaddin Seyrefi, Liitfulla Semerqendi va Obdiilqadir Maralayi gerh
yazmrglar. Safiqddin Urmovi not yazrlannrn ilk tartibgitarinden biri,
habele iki galfr ialetinrn ixtiragrsrdrr.
Bu dtjvrde tAzarbaycantn miixtalif geherlonnde ictimai binalar,
abidelar ve tesi/iri sanat niimunolari yaradrlmrgdrr. Bakr etrafi rayonlarda mi.ihafize Qiilleleri, Tabrizde Oli gah mascidi, $ami-Qazan mescidi
va bagqa tikililsrin ingasr bu diiwe diigiir. Azerbaycanh ustalar qonqu
rilkalarde de rfealiyyet giistermiqler. Amasiya (Tiirkiye)mescidini
1236-I246-cr illerde arranh memar Mahemmed Mahmud oplu tikmigdir.
Seyrefi, Hbcr Mehemmed Bendgi bu dijvriin tanlnm$ xonatlanndandrr. Azarbaycanda miniatiir sonoti inkigaf etmig, onun bedii
xiisusilyetleril xalgagrhga da kegmiqdi.
XII esrde meydana getmig siihreverdilik,
Sufi rarioatlari

ui1,t',1ipo",ivolllil"l;Jillljll\;,i"',lli;",ill'il,',,i,;'.1

XII-XIV

esrlarda dz fealiyyatlarini geniqlendirmigdir. Si.ihraverdilik

ordeninin yaradrcrsr $ihabeddin Obuhefs Omer Mehemmed oglu Siihreverdinin 89 illik <imriiniin 35 ili XIII esre diigiir. Bu illorde da o, ictimai-siyasi vp elmi fealiyyette beraber, sufi miiridlerin telim-terbiyesi
ile ciddi meglul olmugdur. Bir sra meghur gexsiyyetler ondan tehsil
almrg, siifuegerdiliyin tebtiline celb editmigler. Bu teriqetin ideyalan
Obuhafs Siihraverdinin ollu imadeddin Mehammed (...-1257), rcvasi Obdiirrbhman ve diger qohum-eqrebasr (tayfasr), habele miiridleri - Nacibpddin Oli ibn Bozquq girazi (...- 1278), onun ollu Zehiraddin
Obdi.inehmirn, Necmaddin Mehemmad ibn israil (...-1278), Bahaeddin Zekeriyya Multani (...-1268), Sadreddin ibn Zekeriyrye (. .-1285),
Fexreddin ibrahim iraqi (...-1289), Riikneddin Feyzulta ibn Sedraddin
(...-1335), izzeddin Mahmud ibn Oli Kagani (...-1335) ve onlarla bagqalarr terefinden tebli! editmiq, genig xalq kiitlelerine gatdrnlmrgdrr.
Si.ihrevordiliyi Hindistanda Nureddin Miibarak Qeznevi (...-1249),
Hemideddln Necuri (...-1274) ve onlann miiridleri yaymrqlar.
Qeyd qitmek lazrmdr ki, sufi toriqatinin tizvleri, yaxud hamin toriqetlera rd[bet beslayenler arasrnda adh-sanh gairler vardrr. Sadi
176

(l 208 - 1292), Kemaladdin isfahani ( I I 70- I 2 3 7) stihreverdiliyi,

Feridaddin Ottar (...-l 225) kiibraviliyi daha da maqhurlagdrrmrglar.
G<irkamli tiirk qairi Ohmed Yesevinin (...-l166) yaratdr$r yasevilik
tariqati Yunus imra va bagqa istedadlt gairteri oz ahafinda birlegdirmigdir. Mansur ibn Arslan Baba (... - 1 197.1, Obdiilrnalik Tac i:oca (...- l2l8),
ishaq Baba (...-1239), Xelil Ata (...-1347). Uzun Hasen \1423-1478)
kimi goxsiyyotlor yasaviliyin ideoloqlandrr. Naqqben(lik, bektaqilik
vo ikanilik tariqotlari yesevilikdan <iyranmiqdir.
XIII esrde Calaladdin Ruminin (1207 -1273\ yaratdiEr mtivlavilik
kimi, XIV esrde meydana gelmiq neqgbendlik de tiirk xalqlan arasrnda
genig yayrlmrgdr. Neqgbendlik Buxarah Xaco Bohaoddin Mehemmede
(1327-1389) nisbet verilir. Deyilane giiro, ata-anasl va lo dzii naxrgh
tafta toxuduqlan iiqiiLn neqgbend adrnr almrglar. Zeynalalbidin $irvani
yazrr ki, Noq$bond Xace Behaeddinin doluldu!u kenddiir, naqqbendlik teriqeti gizlinde dua oxumaq vo daxili miiqahide hilh kegirmek
lizennde qurulmu$dur. Bu toriqato mo$hur filosoflar, allmler, gairler
$ir azi

monsub

olmu$lar.

Hiirufiliyin de meydana grxmasr XIV esre tesadiif edlr. Onun banisi Fezlullah Neimi ( 1339- 1394) papaqgrhqla meg[ul olniug, 1369-cu
itde isfahana, 1373-ci.i ilda Mekkeye sofor etmi$, 1386-cr lildo iiz tolimini genig Sakrldo yaymaEa baglamrgdr. O, Hiirufi ideyqlanna gdre
1394-cii ilde $irvanda habse ahnmrg ve "Cavidanname" eiiorini mehbesde yazmrqdr. Fezlullah Neimi Teymurlangin erruile edarlL edildikden
sonra, hiirufilik onun ardrcrllan terefinden qrzgrn miidafie i:dilmigdir.
XII-XIV esrlerde Azerbaycanda edobiyyat areb ve fars dilleri ila
yanagr dolma dilde da yaranrr, ohali araslnda da daha art11 yayrlrdr.
Hemin dtivrda Azerbaycan dilinin ehemiyyetinin artmasr ilia elaqedar
gedan bu proses onun siiretli inkigafina, yiiksek edabi dil sirviyyasina
gatmasna kdmek etmigdir. XIII esrde izzeddin Hasanoflirnun elda
olan iki lirik geri Azerbaycan dilinde yaranmrg poetik niimt-rnelerden
sayrlr. Azerbaycan bedii-edebi diti Qazi Biirhaneddinin q(,irlarinde,
Yusif Meddahrn "Verqa ve Giilga" poemasrnda, "Ohmedl Harami"
dastanmda ve s. eserlerde ifadeliliyi, solisliyi vo ravanblr iia diqqeti
calb edir.
Ziilfiiqar $irvani (l 192-1295) ve Hiimam Tobnzi ( 1238- t3l4) fars
ve ereb dillerinde, ibrahim Urmovi (1228- 1293) ve Nacmeddin Tiflisi
ereb dilinde yazrb-yaratmrglar. Bu qairlerin poeziyasr bedii deyeri ile
t77

beraber miitarfqqi ictimai-siyasi mozmunu ilede segitir. Mahmud

$ebiisterinin (1,287-1320) vo Ovhodi Marafayinin (1274-1388) eserlerinde tesewrlf va felsafa masaleleri xiisusi qolulmuqdur.
Sededdin Mahmud Obdiilkerim ollu gebiistari Tabrizi, riziiniin
xabor verdiyi kimi, Misir, $am ve Hicaz cilkelerina sefer etmig, kondbakend, geherbegeher gezmig, har yerda alimlar va geyxterle gortigmiig, elmi axt4nslarda olmu;dur.
Miitefakkir sufizma ve onun felsefesine aid "Diinyalann alasrnr
derk etmaya dair yeqinliyin heqiqeti" ("Haqq el-yaqin fi-merifet
Rabb a[-alepin"), "Heqiqet axtaranlann giizgiiLsii" ("Mirat olmiiheqqiqin") osorlorini nosrla, "Sirr giilgeni" ("Giil9en-e raz") ve
"Saadot kitabl" ("Seadet-name") eserlerini nezmle yazmrgdrr.
Mahmud 1$ebiistarinin 1317-ci ilde qeleme aldrfr "Sirr giilqeni"
kitabrnda ba$hca ideya varhlrn vehdetinin panteistcesine izahrdrr.
Miitefekkir $erq peripatetiklerinin emanasiya nezeriyyasinin keatsionizma miixalif olmasr iizerine gelmeden mdvcudahn mertebeli
qurulugunu Quran suralarine nisbatde nezerden kegirir. "Biitiin alom
Haqq-taalanrn kitabrdrr" deyan gair aksidensiyanr hallanmaya, substansiyanl h?rflora, mortobolari isa ayalere ve durfuya banzedir. Onun
fikrince, hei bir alem xiisusi surodir, biri "Fatihe", digeri "ixlas"drr.
Mahmud $ebiisteri Quran ayeleri ile miivcudahn mertebeleri arasrnda miiqayisa apanb. binnci ayeni universal eqla. "i9rq" ayesini universal nefsd, "Or$"i ohataedici giiye, "Kiirsi"ni ulduzlar giiyiiLne, "Fatihe" suresirii ("es-Seb ol-mosani") qalan yeddi g6yo miivafiq g<itiiriir.
Miitefqkkir dtird iinsiirde (torpaq, su, hava vo odda) ayalerin agkar
oldufunu, ionlardan t<irenmiglerda (mineral, bitki va heywanda) isa
ayeleri saymafrn getinliyini deyir. Burada insan nefsinin miivcudatln
sonunda 4eydana golmosi Quranrn "insan" ("en-Nas") surasinin axrnncr olmabr ile elaqelendirilir.
Mahmud $ebiisteri insan nefsini universal nofs ilo bir tutub, onu
biitiin aletne Samil edir, "insanrn cahan, cahanln da insan olmasrnr"
sdyloyir. Miitofokkir bu vahdeti dialektik terzde bela boyan edir:

S",

Sen haman teksen ki, cemin tiziisen.

Bu sirri o adam anlayar, biler,

haman cemsen ki, tekin dziisen,

Ciizden kiille san eyleyer safer.

t'78

Biitiin bu miihakrmaleri ile baraber "Men Haqqamq" deyen gair son

noticada Allah, insan va Alemi vahdetda, eyniyyetdelgiiriir.
Mahmud $abiistori sufi salefleri kimi, varhfrn idrakrnda zahiri
cahetlari qawamag qariete, daxili cahotlori derk etrnqyi ise heqiqeta
baglayrr. Demali, heqiqeti bilmek, haqqa gatmaq ilgiin $oriot ilo
heqiqet arasrndakl yolu (toriqoti) qot etmok lazrmdrr. l
$eyx Riikneddin Ohmed Marafayi Marapada anadim olmug, iram
ve erab tjlkelarini gezmig, iyirmi iledek isfahanda ydgamrgdrr. Sufi
qairi Obuhamid Ovheddddin Kirmanidan (...-t236) t(,hsil almrs ve
onun gerefine Ovhadi texelliisiinii
Ovhadi Marapayi Sadreddin Konevinin da dersleriirde i;tirak et-

giitiirmiigdiir.

miq, ibn Orabinin "Hikmetlerin esas menalan" ("Fiisrjs el-hikem")

aserini onun yannda miitalio etmigdir. $airin on beg milL beyt qeside,
qezel, qite ve tarcibendlerden ibaret divanr, iki poemasr rlardrr. O, ..On
mektub" ("Dehname") poemasrnl 1306-cr ilda, "Ce,mSid camr,'
("Cam-e cem") poemasrm l332-ci ilde tamamlamlgdlr.
Ovhedi Maralayini varhq ve idrak meseleleri derindCrn diiqiindiirmtigdiir. Bu, "Cemqid camr" poemasrndakr bedii suallartlan da aydrn
gtirtiniir:
I

Bu yer ki, iistiindo salmlsan meskon

Nadir, heq tiziine demisanmi sen?
Osli haradandrr, nedir bu qayda?
Var idi, ya yoxdan o oldu peyda?..

Biitiin bu suallardan sonra deyilir:

I

ancaq,
bacaracaq?

Bunu san bilersen elm ile

Elmsiz nefs, axr ne

Ovhadi Maralayinin yaradrcrh[rnda ictimai-siyasi, etik-oxlaqi

meseleler daha geniq yer tutur. $air 6lkenin firavanhfr, raiylretin xoqbext yaqamasr iigiin gah ve vezirin adaletli olmastnr iimde hert sayr.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, XIII-XIV asrlerde miitefekkirler - Siraceddin Urmevi, Nesireddin Tusi ve b. ictimai-siyasi miivzuda (lant$anda
diqqeti ilk n6vbodo mehz adalet meselasine ytinoltmiglorl Onlann
fikrince, xalqa pislik edenin dzii pisliye meruz qalar. Hiimanr Tebrizi

ya[fidr:
l'79

Kim ki xalqrn cantnt daim galar bir giirzetek

Bir zerba ile tez gaker diivran ijzii ondan damar.
paimi ddvlet nedir? Orz eyleyim: edlii kerem
Bextiyar kesden qalar ancaq bu igler yadigar.
Ovhedi Mdralayi pisliyin mayasrnt pislikda, yaxgthlr agrlh yaxqrhqda g<iriirdii:
l

I
I

inciktik olmasa, iisYan da olmaz,

insan incidende iman da olmaz.

Elm iryen, yaxgtltq toxumu seP san,

Ele et yaxgr da meYve derasen.
Ovhedi lv[aralayi 6mrii serxogluqda va tiryek huqyarhlrnda kegirenleri keskin tanqid etmisdir. Heyatr menah baga wrma[r Necmeddin Obiilbeqd Tiflisi de tiivsiya edir: "Bu yuxu miiddetinden istifada
et, senin giiniin qonaqdtr. Hazrrkr iimriin fiirsotini oldon vermo, vaxt
son heddir. Bu anlan itirme, itki heyifdir. Geleceyi de indini de, harada

olma!r da, nPca olmagr da hesaba al".

XIII-XIV asrlarde stnni hiiquq maktabI

--.
Faqih-miitakallimlar
lerinin Azerbaycamn miixtelif yerlerin-

de ntimayeirdelari vardr. Hemdulla Qezvini Maralada yagayanlann

goxunun henefilik mezhabine, naxgtvanltlann gafii mezhebine mensub oldulurlu xeber verir. Siinni hiiquq mektablarinden Azerbaycanda
daha genig iyayrlanr gafiilik idi. Onun gdrkamli niimayendelarindan
Ominoddin Miizeffer Obiilxeyir o[lu Tebrizi Varani (1163-1224)
hiiquq$iinas alim, ilahiyyatgr va filosofdur. O, Mosulda Obiilmiizaffar
Mehemmedden, Bafdadda Obiilqasim ibn Fazlandan ve bagqalanndan tehsill almrq, bir miiddet Nizamiyye medresesinda iglemigdir.
Azarbaycdn alimi sonra Mi$rra getmig, Nasiriyye modrosasinda dors
demig, oradan qayldrb $irazda vofat etmi$dir'

Omindddin Tebrizi i.ig cildden ibaret "incilar boyrnbafrsr" ("Simt

al-feraid'l), iki cildden ibaret "Moselelarin selisi" ("Sebt el-mesail")
kimi eserler yazmrgdrr. Miitefekkir miiselman $erqi olkalerinde Obuishaq $irdzi Firuzabadiden sonra en b<iyiik hiiquqgiinas ilahilyatqllar
olan Obuhamid Mehemmad Qezalinin "Yrfcam" ("Veciz") traktatrm
xiilasa ve Fexraddin Razinin mi.iselman hiiququnun asaslanna aid
r80

"Mahsul" traktatrm ixtisar etmigdir. Onlardan birincisl "Xlilasa" 1"alMi.ixtasar"), ikincisi "Tehsisat" ("at-Tenqihat") adlarirr.
Obiilmanaqib Mahmud Ohmad oflu Zancani (l l7i'-1258) da gafii
idi. O, eslon Zencan geharinden olub, Bagdadda yapanirgdrr. ibn Naccar (l162-1245) yazrr: Obiilmanaqib Zencani "mezhe6, xilafve iisulda mahir olmug, Nizamiyye medresesinda ders demi9, loradan glxdrqdan sonra Miistansiriyya medrasesinda miiellim iglemiigdir... O, Nasir
li-Dinillahrn yanrnda riisxetle hedis iiyranmigdir". $eniseddin Zahebi
Tiirkmani (1274-1345) Obtilmenaqib Zencanini "elm dirryasr" adlandmb, onun esarlari oldugunu qeyd etmigdir. Miitefekkiiin yaradrcrhlr
barada melumat verenler onun Quranr tafsir etdiyini, Odunesr ismayrl
Cdvherinin (...- I 005) dilgiliya dair "Diizgiin olanlar" I ("es-Sihah")
kitabr esasrnda "Diizgtin olanlar" ("es-Sihah") kitabr adasrnda "Diizgtin olanlann islahrna dair ruhlarm gezintisi" ("Tarviir al-ervah fi
tehzib es-Sihah") xiilasesini yazdrlrnr qeyd edirler. Obiilmenaqib
Zencaninin "ikinci derecali mosalolari asaslar iizre iila grxarmaq"
("Taxric al-fiiru ela-i.isul") kitabr l96l-ci ilda Damagq qniversitetinda gap edilmigdir.

$afii mezhabi iizre azerbaycanh feqihlardan, Fexre<jdin Razinin

qagirdleri olmug Zeki Beyleqani, Taceddin Urmevi vaq $emseddin
Xoylu biitiin miisalman $erqi 6lkelannde ma$hur idilor.
Obuehmed Zeki Hesen oglu Beyleqani (1186-1277) i:qli elmleri
derinden bilen feqih-miitekallim ve miinazir idi. O, 1238-,]ci ilde tacir
sifeti ila Dame;qa getmiq. sonra isgandariyrye ve Sdan r;aherlarina
yollanmrglar. Alim uzun miidder Yemande ders demig, {,rada vefat
I

etmrgdir.

Taceddin Mehemmad Hiiseyn

ollu Urmavi Baldaddir

yagamrq,

$erefiyrye medresesinda dars demigdir, Zekariyye Qezvini 1.eber verir

ki, o zemanasindo iisulu, fiqhi, hikmeti (felsefeni) ve adebiyyatr bil-

mekde misilsiz idi. Taceddin Urmevi 1254-cii ilde 80 yaginda vefat

etmigdir. Onun yaradrcrhgtnda miihiim yer tutan, l2l9-cu ilde tamamladrlr "Mahsul"dan hasil edilen kitab" ("Kitab al-hasil lmin ,.ot-

Mahsul") Fexreddin Razinin fiqhin asaslanna dair "Mehsul" eseri

asasrnda yazrlmrgdrr. Bu traktatrn elyazmasr Qahirede Xedivilye kitabxanasmda saxlamhr. Tacaddin Urmevi terciimegilik ile dri meglul
olmug, 1228-ci ilde Demegqde Fexreddin Razinin mentiqe ve felsefeye aid "ilahi hoqiqotloro dair Kemaleddin traktatr" (..or-Risalot

l8l

el-Kamaliyya fi;l-heqaiq el-ilahiyye") eserini fars dilinden erebcoyo

gevirmigdir.

$emseddin Obiilabbas Ohmed Xelil oflu Xoylu 1187-ci ilin dekabr ayrnda Xoy qeherinde dolulmug, giirkamli alimlardan dini va
diinyevi elmlarl miikemmel iiyrenmiqdir. Miitafekkir monqollann hiicumu zamanl $hma getmig, genig biliyi ila sultan isa ibn Melik Adilin
derin relbetini qazanmtgdrr. O, Demeqqde Adiliyya ve Dimali1ye
madraselerindd ders demig, bir gox meghur alimlerin miiellimi olrnu$ur.
$emsaddiniXoylu $amda Cemaleddin Misriden sonra baq qazi vazifesini tutmuqdur. Azerbaycan alimi 2 mart 1240-cr ilde vefat etmip va
Demegq yaxrrihlrnda Qasilun da$tnrn atayinde defn olunmugdur.
gemseddiir Xoylu dilgi, edebiyyatgiinas, feqih, miitekellim, fi losof
va tobib kimi [amnmrgdrr. Zekeriyye Qezvini xeber verir ki, o, geri ve
eqli elmlere dair giizel eserler yazmtgdr. Miitefekkirin tiz gagirdi ibn
Obi Useybie ise yazu: "O, hikmet elmlerinde zemanesinin yeganesi,
geriet iglerinrlle 62 vaxtrnln giirkemlr alimi, tibbin osaslarmm bilicisi

idi". Comaldddin Osnevi (1305-1370) de bu fikri tesdiq edir: "O,

kelam, falsafe ve tibb elmlerinde miitexessis, yetkin alim idi". 0z
miiasiri Obu lgamo (l 199-1266), $emseddin Ohmed Xetit ollunu ereb
dilgiliyinin banisi Xelil Ohmed ollu (712-778) ile beraber hrtmu$dur.
"Elmlerin nienbeleri" ("Yenabi el-iilum"), "Usula dair kitab" ("Kitab

fi-l-iisul"), l'Nehv kitabr" ("Kitab fi-n-nehv"), "Hikmetti remzleri

ehate eden kitabr" ("Kitab yegtemilu ela riimuz hikmiyyo") miitofok-

kirin baghcd eserlendir.

$emse(din Xoylunun ollu $ihabeddin Mehemmed 1229-at llin
avqust aydda Demegqde anadan olmugdur. On bir yagrnda iken atast
itlon $ihabrfddin Mehemmed zehmete qatlagmrg, iiz istedadr va gahgqanhfr sayesinde elmi biliklere derinden yiyelene bilmigdir. O, Adiliyye mediesesindo tohsil almrg, habele Omer ibn Kerem, Obuhafs
Siihravardi ve bagqalanntn miihazirelerini dinlemiqdir. $ihabeddin
Xoylu biiliik alim kimi tanrndrlr bir vaxtda 1258-ci ilde Qiidsiin,
sonralar ise Helebin vo Misirin qazisi olmu;, elmi zamanda miiellimlik
etmi$dir. Azerbaycan miitefekkiri axrda Demegqe qayrdaraq, orada da
qazi vezifasini tutmaqla beraber, tadris iglerinde feal xidmet g<istermiq, Adiliyye, Qezaliyye ve Dimaliyya medreselerinde ders demigdir.
Tarixgi ibn $eddadrn (...-1285) Dimaliyye medresesr rle elaqadar
bele bir melumatr maraqhdr ki, "burada ewelce maqhur bap qazi

,"'

$amseddin Xoylu, sonra Miiveffaqaddin Xoylu.., sorira ba9 qazi $emseddin Xoylunun ollu $ihabeddin Xoylu, sonra Kejnaleddin Tiflisi,
sonra imadeddin tbn Yunus... dars demigler".
$ihabeddin Xoylu l9 avqust 1294-cti ilde vefai: ermi;, atasrnrn
yanrnda defrr olunmugdur.

$ihabeddin Xoylu iyirmi fenni ahata eden b<iyiik hir kitabrn, elocs

de "Telimlerin saholari" ("Oqalim at-tealim"), "Cebr ve miiqabil',

("el-Cebr va-l-miiqabele"), "Kosmoqrafiya" ("el-He1ye"), ..Vareselik hiiququ" ("al-Feraid"), "Oruz" (at-Arud") kimi mrixtelif m6vzulu
eserlarin

mtellifidir.

Menbelarda Miisliheddin Abiilfoth Musa ibn Omiuhac Mehemmad Tebrizi (1270-1336) henefi feqih kimi toqdim ed{lir. Zeyreddin

Qasim ibn Qiitlubulanrn (...-1474) henafilerjn tebi,qelerine dair

"Terciimeyi-hallann tacr" ("Tac ot-taracrm") kitabrnda ,.f aziletli imam',
adlandrnlan Azerbaycan alimina xiisusi baqlrq aynlmrqdrr. Burada ibn
Omirhac Tebrizinin l3l0-cu ilde Demegqe getdiyi, aiada votanina
qayrtdrEr, sonla 1325-ci ilde yeniden Demegqe ve orailan Qahiraya
sefer etdiyi giisterilir. Alim Hicaza gedon yolda Beni Salim vadisinde

vefat etmigdir. ibn Omirhac Tebnzi Miizaffereddin lhmed Ba[dadinin (...-1295) fiqhin esaslanna dair "Badii ("ol-Bailii,,) kitabnr
gerh edib, dz asarini "inca" ("ar-Refi") adtandrrmrgdrr Zeyneddin
Qiitlubula iki cildden ibaret hamin gerhin miiellif niisxirsini giirdtiytini.i

bildirir.

perinaretik

filosoflar

XIfl-XlVasrlerdemiiselmantilkeleri xalqlannrn
falsefi filainde apancr qiiwe yene de pf:ripatetikler

idi. Felsefi fonlorin foal tabli[atgrlannllan Mosulda ibn Yunus, Baldadda Obdiillatif Bapdadi. Demegqda gamseddin
Xosrovgahi o dirwde miiselman $erqi dlkelerinde, o ci.imldden Azerbaycanda pegekar fi losofl ann yetiqmesinde btiyiik xidmet gtistermigler.
Kemaleddin Musa ibn Yunus (1156-1242) Mosulda tatasrndan,
Baldadda Nizamiyya medresesinda Azerbaycan alimi N,Xahammed
Hibbetulla ollu Selmasiden tehsil almr9, tedris iglari ve elmi yaradrcrhqla megful olmuqdur. ibn Yunus Osireddin Obhan, Siraceddin Urmavi, Nesireddin Tusi ve dtiwiin diger tabietgiinas filosoflanrirn mtiellimidir. Heg bir dini teessiibkegliya yol vermoyon atimin ineqfetelerinde tekce miiselmanlar deyil, xristianlar ve yehudiler de igtirak
edirmiqler. ibn ol-ibri (1226-1286) xeber verir kr, asuri ve lat[i dillorini
183

miikemmel bileri intakiyah Saziri Yequbi $arq peripatetiklennden

Farabi va ibn Sirtamn eserlarini, habele tibba, riyaziyyata vo iimumiyyetle, tebiatqihdsh[a dair kitablan Mosulda ibn Yunusun yantnda
miitalie edib 62 iotonino qayrtml$drr.
ibn Yunusuh montiq, folsofa ve riyaziyyata dair bir stra esarleri
vardrr.

Miivaffeqeddin abdUllotif ibn Yusif Baldadi (l 162- l23l) falsefani ibn Sinarunl"Nicat", "$efa" ve Behmenyann "Tehsil" kitablanndan
dyrandiyini yairrdr. Alimin yaradrcrhgr ve miiallimlik fealiyyeti de
esas etibarile peripatetik fenlerin teblilina yiinelmigdi. ibn ebu Useybie yazrr ki, Obdiilletif Baldadinin yantnda emim homginin Aristotelin
kitablanm dyronirdi. O, hemin kitablara gox diqqetli ve onlann menalanm anlamaqla fehmli idi.
$emseddih Obdiilhamid ibn isa Xosrovgahi ( I 184- 1252) Tebrizin
Xosrovgah kdndinde anadan olmuqdur. O, Miieyyed Tusidan hedis
dinlemig, Fexreddin Raziden fiqh, kelam va felsafe 6yrenmig, bir
menbede dejildiyi kimi, "goxlu elmlerde mahir olmugdur", felsafe
sahesinda bdylk niifuz qazanmtqdtr. $emsaddin Xosrovqahi 1209-cu
ilden sonra $ama getmiq, orada ders demigdir. Miiasirlari miitefekkirin
elmi yaradrgrhlrnr ve miiellimlik faaliyyetini yiiksak qiymetlendirmiqler. 6z qdgirdi ibn Obi Useybie onu "alimlerin ba99rsr, filosoflarrn
a[asr, enam niimunosi, islamm $orofi" adlandrraraq yazrrdr: "O, felsafi
elmlerde seiqilmii, tibbin esaslannt iglayib hazrrlamrg, geriat iglarini
miikammolr bilmif, 6ziindo leyaqet ve fazileti cemlegdirmigdi", ibn
Obi Useybie $emseddin Xosrovgahi ile ilk gdriigiinii belo xahrlayrr:
"O, Damegqo galende gtiriigdiim, onu xogsifot, melahetli danrgan, giiclii
zekah, elmlari derinden bilen gijrdiim". Azerbaycan filosofu haqqrnda
bele ytiksel reylari bagqa miiellifler de s<iylemigler. Demeqqda hacib
igleyen Necib Misri Kerak hakimi Nasir ibn Melik Mtiezzam ibn Adil
barede ddmigdir: hakim "$emsaddin Xosrovpahinin yantna gedir,
orada $eyx Obueli ibn Sinanrn "Felsafenin esaslan" ("Uyun elhikmo") liitabrnr miitatie edirmiq". O, Xosrovqahinin menzili yerlagen
mehellenin bagma gatanda iizii ila olan moiyyeto va memliiklere
dayanmaq igaresi venrmiE. Hakim minikden diigerek dasmala sannmtg
kitabr qoftuluna wrub, filosofun qaprsrna gelir, qaprm d6yiir, agrlanda
igeri kegirmiq. O, filosofun yantnda miitalia edir, onu maraqlandrran
maseleldri soruqunnug, ayala qalxrb gedando $eyxin onu iitiirmesine

184

razr olmunnu$. Menbalerde Sadidaddin ibn Yaqub ibn Seqleb haqqrn-

da da deyilir: "O, Kerakda $amseddin Xosrovgahinrn yanrnda falsafi

elmlerdan goxunu miitalia etmigdi".

$emseddin Xosrovqahi 1254-cii ilin noyabr-dekdlbr aylan arasmda
Demegqde vafat etmi$, Qasiyun dalrnrn ateyindo dofn olunmugdur.
Miitefek-kirin vofatr miinasibetile miiasirleri derindan kadarlanmig.
$eyx Erbili ve Nacmaddin Labbudi onun gerefina tnarsiye yazmrglar. $amsaddin Xosrovqahinin esarleri falsefe, monti(I, kolam vo fiqh
masololarina hosr edilmigdir. Onlardan Obuishaq $irazipin gafiilik mezI

hebi iizre fiqhe dair "Diizeliq edilmig kitabrn xiilasasi" ("Miixtosor

kitab al-Miimab"), "ibn Sinanrn "gafa" kitabrnrn xiilai;asi" ("Miixtaser kitab ap-$ifa"), Faxreddin Razinin "Ayalar va beyalnatlar kitabrnrn
tamamlanmasr" ("Totimmat kitab ol-Ayat va-l-beyyinat"), "ibn
Sinanrn meqalelerinin xiilasesi" ("Miixtosor meqalat itn Sina") va b.
traktatlar haqqlnda orta osr manbolorindo melumat veriimigdir.
Osiraddin Miifazzel 6mar oglu Obheri (...-1265) "tr;alsefenin yol
gdstoriciliyi" ("Hidayat el-hikmo"), "Kateqonyalara girij" ("isaluci"),
"Kosmoqrafiyaya dair xiilase" ("Miixteser fi elm ei-heje"), "Astrolyabiyaya dair traktat" ("Risalet el-estiirlab) ve s. esarleritn miiallifidir.
"Felsafenin yol gdstericiliyi" kitabr mentiq, tebiiyyat vC, metafizikadan ibaretdir. Osireddin Obherinin esarlerini sonrdkr asrlarde
giirkamli fi losoflar qarh etmi;ler.
XII-XIV asrlarda mentiq, metafizika va tobtiyyad mesaleleri
Necmeddin Naxgrvani, Ofzaleddin Xunaci, SiraceCdi;r Urjnavi, Nesrraddin Tusi, Sefieddin Hindi Urmevi ve baqqalannrn yairdrcrhfrnda
genig va derinden iqrqlandrnlmrgdrr.
Necmeddin Ohmed Obubekr oglu Naxgrvani Yaxrn vd Orta $erq
ijlkelerinde tanlnmr$ Azorbaycan filosoflanndandtr. O, tehiiilini Naxgrvan geherinde almrq, elmin biittin sahalerini miikemmal tbyrenmig-

dir. ibn et-ibri Necmeddin Naxgrvani haqqrnda yazrrdt: i'O. bdyiik

fazilet sahibi, daqiq elmlerin derindon biticisi idi. Oz vatenihde felsafe ila meglul olurdu". Nacmeddin Naxgrvani dolma yurdunir, gox gtiman ki, siyasi gorait iiziindon tark etmeli olmugdur: '.Ol Olkeleri
soyahota qrxdr, xeyli gezib-dolagdr, axlrda Kigik Asiyaya dirxil oldu,
biiyiik mensabler tutdu". Bir miiddet Omir Celaladdin Qarataj,rn veziri
iqlemig filosofyuxarr dairelerdeki haqsrzllEln, odalatsizliyrn tiitavasira
pahidi olduqda etrafinda baq veren bu ictimai-siyasi hadiselaru bigane
185

qala bilmir, etiraz

flameti olaraq saray hoyarrnr tark edir. ibn el-ibri bu

yazrr:
miinasibetle
"Sonra idaregilik narahathlr ve ezab-eziyyetlari
onu bezikdirdi. Otadan Suriyaya yola diiqdii".
Nacmeddin Ngxgrvam Haleb gehennde dmriini.in son gaflannda gugenigin olmupdur. Deyilono g<ire, o, evden heg yana grxmu:, ancaq dostlan
ona ba$ gokrlmi$. rFilosofim 1253-cii ilden sonra vafat etdiyini yazrlar.

Nacmaddin Naxgrvaninin elmi ve falsofi yaradrcrhlr orta esr

miioltiflari terefinden yiiksek qiymetlendirilmiqdir. ibn Bibi onu "btittin elmlerde ve rfonlerde dallah denize va yagrgh buluda" banzetmig,
dini ve diinyevirelmlen oziinda topladr[rnr qeyd etmi$dir. Necmeddin
Naxgrvani peripatetik felsafenin problemlorini derinden ara$drrmr$,
mentiqe ve tebietqiinashla briyiik ehomilyet vermigdir. Bununla bele,
o, ardrcrl aristotelgi olmamr$dr. Azarbaycan filosofu erebditli peripatetizmin, 61111r giirkamli niimayendesi ibn Sinanrn eserlerinin feal
tabli[atgrlanndan sayrlmasrna baxmayaraq, bir srra doktrinalan tenqidi
planda nezerden kegirmi$dir.

Necmeddih Naxgrvani ibn Sinanrn "Tibb qarunu" ve "igaralar ve

qeydlor" kitablanna gerhlar yazmrqdr. Filosofa moxsus "Montiqin
moEzi vo folsdfonin xiilasesi" ("Liibab el-menhq va xiilasot ol-hikmo")
osarinin iiziinii ibn Kemmune israili (...-1284) kdgnrmi.igdiir. ibn
Kemmune hemginin Necmeddin Naxgrvaninin "igaralar ve qeydler"
kitabrnda qaydalann pozulmasr, "$efa" ve "Nicat" kitablan iizerinden
<irtiiytn gdttirtitmosi" traktatmr xiilase etmiqdir. O, burada peripatetik
falsefe ile oha qa.r$r ydneldilmig tenqidi ideyalarr bangdrrmala gahgmrqdrr. Miibahise doguran mtirekkeb fslsefi mesalelardon biri nefse
dair idi. insanrn mehvinden sonra nefsin yagamasma inanan Nacmeddin
Naxgrvani $erq peripatetiklannin eksine olaraq, menbelerde deyildiyi
kimi, "tenasiix telimine gticlii meyil gtisterirdi". Necmeddin Naxgrvani
ibn Sinanrrl eserlarini ortodoksal islam mtivqeyindon tofti$ etmomi$,
eksine, hakim ideologiyamn prinsiplerine heg de uylun gelmeyen bir
telimi - terrasiixii qebul etmekle peripatetiklere tenqidi yanaqmrqdrr.
Ofzalqddin Mehammed Namaver ollu Xunoci (1194-1248) va
Siraceddin Mahmud Obubekr ollu Urmevi (1198-1283) <iz heyat yollanna, ictimai-siyasi fealiyyetlerine gtira bir-birine gox yaxrndrr. Her
iki filosof ardrcrl $erq peripatetizmi mdvqeyinda duraraq, mentiq ve
tebietgiiLnashpa dair qiymetli asarlar yazmrq, elmi-falsefi fikrin inkigafinda kiyiik emak serf etmiqdir.
186

Nesireddin Mehemmed Tusinin xidmeti xiisusi qeyd erlilmelidir.

biiyiik ensiklopediyaqr alim, gt rkemli filosof kimi
qtihret tapmrgdrr. Mi.iasirleri ve sonrakr miiolliflar $erq medelriyyetinin,
elmr-falsefi fikrinin inkigafrnda onun misilsiz rolu oldufr.rnu s<iylemigler. Marafada Nesireddin Tusiden tehsil almrg alimlerden NecO, orta osrlorda

moddin Katibi Qazvini, ibn Kemmuna israili ve Qiitbeddin $irazi

felsefenin biittin sahalarine dair sanbalh asarlarin miiellifidir Necmeddin Oli ibn Omer Katibi Qezvini (1203-1277) "gemsaddin traktah"
("er-Risalat aq-gamsiyye"), "Heqiqetlerin agrlmasmda incelikleri
ehtiva eden" ("Cami ad-deqaiq fi keqf el-heqaiq"), "Matriyyet hikmoti" ("Hikmot ol-ayn") ve s. aserler yazmrg, Ofzeladdin Xunecinin
"Fikirlerin qaranhq yerlarinde sirlarin agrlmasr" kitabrnr gelh etmigdir.
O, bu garhde $ihabeddin Mara[inin mantiqa dair "Dialektika" traktatmdan da genig istifada etmiqdir.
Nesiraddin Tusi kimi, qagirdlari da iqraqilikla maraqlanmr;lar.
Qiitbeddin $irazi ve ibn Kommune israili gihabeddin Si.ihreverdinin
eserlerine deyerli gerhler yazmrg, igraqilik folsafesini tabliE etmiSlor.
Siraceddin Urmevinin bilavasite gagirdlannden Sefiaddin Mehemmed Obdiirrehim oltu Hindi Urmevi daha gox moghurdur. O, l35l-ci
ilde Hindistanda tavollid tapmrg, Yaxrn ve Orta $arcin bir srra
$ohorlorini gozmi$dir. Miitefekkir Yemende, Misirde ve b. dlkelerde
olduqdan soma Kigik Asiyada qerar tutmug, Konya ve Sivas qeherlerinde yagamrpdrr. Sefieddin Urmevi Kigik Asiyada Siracaddin Urmevidan baqqa alimlenn do yanlnda tehsil almu;, elmin miixtalif sahelenni
dyranmiqdir. O, 1286-ct ilde Domagqe ktigiib, iimriiniin a,rmna qeder
orada Zahiriyye ve Atabakiyya medrasalarinda dars demiridir. Seheddin Hindi Urmevi "Usut etmine qatmagrn sonu" ("Nihayol ol-viisul ila
elm el-iisul"), "Ustiin" ("al-Faiq"), "Kelam elminde diqqoti celb eden
$eylorin mahilyoti" (Ziibdat el-mealim fi elm el-kelam"), "Nefse
dair traktat" ("er-Risala an-nefsiyrye") va bagqa eserlar r/azml$drr.
osrlordo yaiamri feqih-miitaMiitakallimlarila XIII-XIV
kellrmlerden
bezileri 6z yaradrcrhlrnda
;,
ftlosoflQr
afasrnaa ^- felsefeye miieyyen yer verdikkrri kimi, filo'":'-':,'
manasrbrl:'*-'-soflardan bezileri de sxolastikaya meyilli
olmuqlar. Peripatetik fi losofl ann yaradrcrhlrnda fi qhe dz.ir traktatlara
da rast gelinir. Bu, onlann ddvlet-hiiLquq iqlarinde gahgmalan ila elaqodardlr. XIII-XIV esrlerda yagamrg bir srra azerbaycaqh penpatetik
filosoflar eyni zamanda qazi vezifesinde iglemigler.
187

Yaradrcrhlr universal seciyya dagryan filosoflardan biri $omsaddin Mehammad Miizoffar oltu Xotib Xalxalidir. Cemaladdin Osnavi
onu "neqli ve eqli elmler sahosindo baggr", "goxlu meghur eserlerin
miiallifi" kimi taqdim ederek gdstenr ki, "o, mentiqa dair da eser yaz-

mr$dlr". Bu fikri ibn al-imad Hanbeli tasdiqleyir. Hacr Xelifo

(1608-1670) "Kitablann vo fonlorin adlarrna dair zanlorin aqrlmasr"
("Ke9f ez-ziinun an asami el-kiitiib val-l-fiinun") kitabrnda onun
"Montiqo dair qaside" ("Qasida fr-l-mentiq") aserinin adrnr gakir.
Menbelerda $amsaddin Xalxalinin qrammatikaya, hediso va fiqhe
dair bir nega traktah haqqlnda molumat verilir. O, Hiiseyn ibn Mesud
Begavinin (...-1122) "Siinna grraqlan" ("Mesabih os-siinno") vo
Siracaddin Yusif Sakakinin (...- 1209) "Elmlerin agarr" ("Miftah
el-iilum") osarlorino Sorhlar yazmr$drr.
Alimlerden Taceddin Oli Abdulla ogtu Ordebili Tebrizi texminan
I278-ci ilde Ordebilde anadan olmug, uzun miiddet Tebrizde yaqamrgdrr. O, Qiitbeddin $irazi, Biirhanaddin Abdulla, Siraceddin Ordebili, Otaeddin Xarazmi, Camaleddin $irazi, Fexroddin Carberdi ve
ddvriin diger g<irkemli alimlerinden folsofo, mantiq, hesab, hendese,
fiqh, hedis kimi fenteri dyrenmig, dini ve diinyevi elmlare dair bir srra
eserler yazmrgdrr. Taceddin Tebnzi miiselman $erqinin bdyi.ik geher-

lerini gezmig, nahayat, gedib Qahirada miiallim iglemiqdir. Alim

1346-cr il yanvann I I -de vafat etmi$dir.
Qoxcehotli yaradrcrLq yolu kegmig miitafakkirlarden biri de $erafeddin Marali (1327 -1386) idi. Obdiilhayry ibn al-imad Hanbali onun
haqqrnda yazrr: "$erefeddin Oli Obdiilqadir ollu Marali Sufi <iz 6lkosinds tahsil ahb, fiqh, iisul, tibb, niicum elmleri iizra mahir olmug, aqli
elmlerde yi.ikselmigdir. Cemaleddin Siiluti demiqdir: "O, aqli elmlerdo
fazilot sahibi idi. Usula dair "el-Keggaf', "el-Minhac" kitablannt oxumugdu. Tibbi va niicumu gdzel bilirdi. ifrat miitozili idi... Tiivba etdi..."
$erefeddin Marali Kigik Asiyada Siimeysatiyyo vo Demeqqde
Xatun xanogahlannda suhlik etmigdir.
Miitekallimler ile filosoflann igletdikleri istilahlar, tadqiq etdikleri
m6vzular gox vaxt eyni olsa da niyyetler, meqsedler bagqa-bagqa idi.
XIV esrin grirkemli filosofi,r ve sosioloqu ibn Xeldun (1332-1406)
haqh olaraq yazrrdr: "Miitekellimler kainata Xaliqin varhEmr gdsroron

dalil n<iqteyi-nezerinden baxrrlar. Filosofun ilahiyyata (metafizikaya)

188

varhla baxtgt budur ki,

peripatetik falsefi i;tigetireni
g<isterir".
ibn
Xeldun
viicuda
[varhq]
qatmapr
dolagrqhq
hesab
etmiqdir.
"Qiinki kelam
lahlan kelam elmine
masaleleri gerietden ve ehkamlarr delil ile asaslandrrmaqdan ibaratdir.
Bu, gergekliyi neqli (dini) dalillerle ferz etdikden sonra eqli d,rlilsiibut axtarmaqdrr. Kalam elminin mrivzusunda tabiilyata va ilahiyyata (metafizikaya) baxrg yoxdur".
$arq peripatetikleri ortodoksal islam ideoloqlannrn - miihoddis
(hadisgi) vo qatl siinni feqihlerin, egerilerin, habele bazi mirtedil sufilerin tenelerine daim meruz qalmrqlar. islam ideoloqlan penpatetizmin
sistemine daxil olan fenleri gah birbaga din adrndan kiifr elan edir, gah
da onlan derinden riyrenarak yalana grxarmafa, gdzden salmaga gahgrrdrlar. Henbeli mezhebinin maghur niimayandeleri ibn Salah
$ahrezun ( I I 8l - 1243). $eref Navevi 11233-1277 l. ibn Taymiyye
(1263-1323), ibn Qeyyim (1292-1350) va baqqalan diinyevi r:lmleri
"manfur elmler", onlann terefdarlanm ise "kafirler", "geytanlar"
adlandrnrdrlar. Qah siinni feqihlera gdre, yalntz Quran ve hedisler elm

baxrgr miitlaq varhpa baxrgdtr. Miitekellimin

sayrla bilerdi. ibn Teymiyya biitiin hemfikirlerinin miivqeyini bayan

ederek yazrdr: "Yalmz Peyfember eleyhissalamdan irs qalrntg elm

heqiqi elm adrnr dagrya biler. Ondan savayt her ne varsa, ya flrydasrzdrr, ya da elm adlansa da elm deyildir. Onun faydah elm olmasr iigii.n
Mehemmad aleyhissalamdan miras qalmasr labiiddiir". ibn Selah $eh-

rezuri ise gdstorirdi ki, fetsefe sefehlik ve poz[unluq iigiirr menbe,

gaxnagma ve azgrnltq tigiin maya, d<iniikli.ik ve dinsizlik iigiin 9rxr9
yeridir... Mentiqa geldikda, o, felsafeye gingdir, demali, gorin girigi
de gardir. Onu telim ve todris etmoyo qanungu icaza vermelnalidir.
Bu ddvrde peripatetizmin emanasiya nezeriyyesi qzltn miizakire
obyekti idi. Behmenyann <iz miiellimi ibn Sinaya verdiyi sualdan dolan "Heqiqi vahiddan yalmz vahid 91xar" miiddoasr Fexreddin Razi,
Nesireddin Tusi kimi miitefekkirlen ciddi diigiindiiri.irdn Nesireddin
Tusi <iz mi.iallimlari $emseddin Xosrovgahi ve Osireddilr Obheriya
makhrbla miiraciet edib, bu barade onlann fikirlerini bilmel; istamigdir'
Kreatsionizmo qargt qoyulan emanasiya nezenyyasini tenqid ederken ibn Teymiyye yazrdt ki, "Vahidden heg bir gey grxr:llr, asla heq
bir gey t6remir. Ondan heg bir gey t<irememi$, heq bir ge'/ glxmaml$drr. O, har geyi mehz xelq etmigdir".
189

Peripatetizmin sistemindo ortodoksal islam ideoloqlannrn hiicumlanna an gox moruz qalan montiq idi. O zaman "Mentiqle meglul
olan zrndrqdrr" ("Mon tamantoqe tezendaqe") ifadesi zerb-mesel
olmugdu.

Henbeh feqihlere, felsefi istilallardan istifade eden islam sxolast-

lanna bela manfi miinasibet besleyirdiler. ibn Teymiyye yazrrdr:

"Falsafeya meyil edan Obuhamid Qezali "onu tesewiif ve islam ibareleri qelibinda izhar edirdi. Buna gcire, islam alimleri onu inkar etmiglor. Hotta en yaxrn dostlanndan Obubek ibn el-Orabi demiqdir: $eyximiz Obuhamid Qazali filosoflann igarisine girib, sonra grxmaq istemig,
bacarmamrgdrr". Ibn Selah $ehrazuri yanrdt ki, geriet ehkamlanrun
iiyrenilmesinde mentiq istilahlannr igletmek biabrgr algaqhqdrr.

ibn Teymiyye "Mentiqin inkan" ("Naqd el-mantiq")

eserinda

peripatetik fenleri bir-bir inkar ederken yazr: "Mentiqe galdikde, kim

dese ki, o, elave borcdur ve onu bilmeyanin elmlerinden heg birine
inanmaq olmaz, bu siihbet gox cehetdan son darece qiisurludur".
Faxreddin Razinin ibn Sinanrn "igaraler va qeydler" kitabrna hesr
etdiyi gerhde do miitekellimler ile peripatetiklar arasrnda geden ideya
ixtilafi <iz ifadesini tapmrgdrr. Burada ibn Sinanrn felsafi miiddealan
aragdrnhb aydrnlagdrnlmasr evezine, dolagdrrrhb tekzib edilmigdir.
Mehz buna giire, Nesireddin Tusi Fexreddin Razinin gerhini redd
ederak demigdir: "Bu, gerh yox, tehqirdir".
ibn Qeyyim Nesiroddin Tusinin leqebi "Nesir ed-din ve-l-mille"
("Dinin ve milletin terefdan") avazine "Nesir eg-9irk ve-l-kiifr ve-[ilhad" ("Mti9riklik, ktfr ve dinsizlik terefdarr") ifadasini igledarek,
yazrdr: "O, <iz kitablannda diinyamn ilkinliyini, axiretin batilliyini, b<iyiik
Tannnrn bilik, qiidrat, dirilik, egitme ve g<irme sifetlennin inkannr
mi.idahe etmigdtr. Dinsizler tigiin modresolor tutmu$du. O, dinsizlerin
imamr ibn Sinanrn "igareler ve qeydlor" kitabrnr Quranrn yerine qoymaq istemiq, lakin bunu bacarmamrgdr. Demiqdir: "O, xiisusi adamlann Quranrdrr, bu ise camaatrn Quranrdrr".
Qeyd etmek lazrmdrr ki, tiz dtiwii iigiin miitaroqqi ictimai-siyasi ideyalar, gdzel axlaqi fikirler s<iylemig giirkemli Azerbaycan gairi Xaqani $irvani do lunan filosoflanna qargr grxmrgdr. Azerbaycan miitafekkiri ibn Solah $ehrezuriden gox ewel felsefe terminini qerezli
suretde sefeh kelmasine ballamrgdrr.
190

Sufilikda panteist mezmun hiilulilik, ittihadilik il" yunu9,, XIV

asrdan etibaran vahdat al-viicud (varh[rn vahdati) termini ,le da
gristarilmaya baglanmrgdr. Ortodoksal islam ideoloqlan ibn erabini
va onun ardrcrllannr, habela ibn Sebin. ibn al-Fariz vo ba$qa pdnteisr
ehval-ruhiyyeli sufilen dinden uzaqlaqmaqda ittiham etmiglor. ibn
Teymiyye onlan "Xaliqin varhgr ila moxluqatm varllEl artma., 9oxalma ve ferqlenme olmadan eyni bir geydir" tezisini ireli siirmakda
teqsirlendirdi.
Yaxrn ve Orta $erq dlkalerindo m6vcud fikir cerayanlan alasnda

keskin ideya miibarizesine baxmayaraq, bir-birine yaxrrLlagma,

qar$lllqlr tosirlonmo hallan artlrdr. Mtixtelif telimlerin uzlaqdrnlmasr

XIII

esrin sonlanndan etibaron daha artrq derecede nezere garprr. O

drivrda eyni zamanda hem kelam, ham peripatetizm, hem i;uaqilik,
ham de sufizm ile mo$gul olan alimler meydana gelmiqdiler. M.eselen,
tarixgi Salaheddin Xetit ibn Aybek Sefedi (1296-1362) "Sufi" deye
mo$hur $amsoddin Mehemmed Ohmed ollu $irvani (...-1300) haqqmda yazlr ki, o, $ihabiyye xanogahrmn qeyxi, ulduzlar elnrinin va
hiiquq normalannln bilicisi idi, felsafeni tiyrenir, qalan elmlerle de
maraqlanudr.

Miiselman alaminda yaranmrs zangin elmi ve felsefi irsin xnstian

alemine tasiri XIII-XIV asrlerde daha qabanq lokildo iiziini. gdstarmiqdir. Orebdilli filosoflann, alimlerin eserleri onjinalda, hatrela latrn
ve yehudi dillarinde Awopa dlkelennde kiitlevi yayrlrrdr. ibn RUqdtin
adr Averroes geklinde latrnlagdrnlmrg, averroizm ise artrq miihiirn felsofi caroyana ve telima gevnlmigdi. XIII asrde Paris universir:eti aver-

roizmin merkazi sayrlrrdr. Siqer Brabantski (1240-1284\ vo onun

tarefdarlan Averroesin qlzgln tobliEatgllan idi. Averroistkrri srxrgdrmaq iigiin Foma Akvinah (1225-1274) 1269-cu ilde iki dofe Parise
gelmeli olmugdur. Siqer 1270-ci ilde kilseya qarqr l3 tezisle ittiham
edilib papa hebsxanasrna sahnmrg ve orada rildiiLriilmiigdiir. Onun
ardrcrllanndan Hosvin va Boetsin de <imri.i beleca facie ile neticelanmiqdi.

XIII-XIV esrlerde averroizm hemginin italiya, ingittera

va
Fransada genig miqyasda yayrla bilmiq, sonrakr diiwlerde uzrn miiddet
dz tesirini saxlaml$dlr. Hem de qeyd etmek lazrmdrr ki, Awopada
erebditli madeniyyot biittinltkdo Renessans medeniyyetin]rn miihiim
nezeri esasr olmugdur.

t9l

OFZOLODDiN XUNOCi
Hayat va

yarad,alr(,

Ofzeleddin Mehammad Namavar ollu Xuneci

Azarbaycan medeniyyeti tarixinde biiyi.ik frlo-

sof, g6rkamli montiqgi, mahir tebib, miidrik

hiiquqgiinas kimi garafli yer hrtur. O, aslan Cenubi Azerbaycamn Xunac

gehanndandir. Co[rafiyagr, salyah Yaqut Hamevi Xunecin Marala ile

Zencan arasrnda yerlegdiyini qeyd edib, orada kalrz istehsal olundulunu va buna giire onun hem de Kagazkonan adlandrnldrlrnr xeber verir.
Ofzeleddin Xunecinin heyatr, eserleri va yaradtctltq featiyyeti haqqrnda an qiymetli ilk menba tiz qagirdi ibn Obi Useybianin "Tebibler
tebaqaleri barede xeberlarin qaynaqlarr" ("Uyun el-enba fi tobaqat

el-etibba") kitabldrr. Orab alimi Azerbaycan miitefakkirine derin

re[betini ifade ederek yazr: "Ofzeleddin Xuneci bilikli baqgtdtr, kamit
diiqiinendir, alimlenn vo filosoflann canabtdtr, iiz zemanesinin elm
xadimidir".
Ofzeladdin Xuneci haqqrnda sonrakr miiellifler - tanxgilar, tozkiragiler, fi[osoflar en terifli, en semimi siizlerini sdylemiqler. Maxezlerden melum olur ki, Ofzeleddin Obu Abdulla Mahammed Namaver
oflu Xuneci I194-cii ilin may ayrnda anadan olmugdur. ibn el-imad
Henbelinin verdiyi xebare gdre, Ofzaleddin Xuneci ilk tehsilini oz
veteninds almrg, orada iglemig ve sonralar bagqa tilkalere grxrb getmigdir. Azarbaycan filosofu bir gox <ilkeler gazmiq, nehayet Misirde
yaqamrqdrr. O, ehramlar diyannda hem diivlet iqlerinde gahqmrq, ictimaisiyasi masalelarle meglul olmug, hem de yaradrcr alim ve miihteram
miiallim kimi dziinii tanrtmr$dr. Miitefekkir omrtiniin son gaglannda
Misirin ve onun ayalatlerinin bag qazisi vezifesini tutmugdur. Tarixgi
Celateddin Siiyuti ( 1445- 1505) "Misir va Qahire xeberlarine dair miilahizalarin yaxqrsr" ("Hiisn el-miihadera fi Misr va-l-Qahira") kitabrnda yazrr: "O, $eyx izzeddin Obdiisselamdan sonra Misir diyarrna
qazi teyin edilmigdir".
Orta esr mtellifleri Ofzaladdin Xunecinin qexsi keyfiyyetlerini
teqdir etmekle birlikde onun miiollimlik fealiyyetini ytiksek qiymetlendirmiqler: O, ciddi elmi axtangda olmuq, denn bilik alde etmi9,
diinyevi elmlerde yetkinlegmig, zemanesinin nadir qaxsiyyeti sayrlmrqdrr. Bu fikir bir srra menbelerde tekidle ireli siiriiliir. ibn Obi
Useybia yazrr: "Ofzeladdin Obu Abdulla Mehemmed Namaver ollu
192

Xuneci hikmat (felsefe) elmlorinda farqlenmig, geriet iqlarini rniikemmel bilmigdir. O, ciddiy-vatla galtgan vo qox miitalieli idi". Menbelerin verdiyi malumata g6ra, Azarbaycan filosofu hiiquq mekte:lerinde gafiilik teliminin terefdarr olmug, dini-hiiquqi meseleler iizre
htvalar vermig, hiiquqgiinas alimler meclislerinde disputlar aparmtqdtr.
Tedns iglarinda qrzlrn faaliyyat giistarmig Ofzeleddin Xuneci
Camaleddin Osnavi (1305-1370) va Ohmad Taqk<iprizac anin
( 1495- l 559) qeyd etdikleri kimi, Qahirede Salihiyya madrasasinrla va
bagqa madrasalarde ders demiqdir. O, elmin miixtalif sahelerinde
maqgeleler kegirmig, tababetden mtihazirelar stiylomigdir. Alim iiziinden el.velki tabiblarin ideyalalnr manimseyib, onlara asaslannuqdr.
Ofzeteddin Xunacinin gagirdi oldulunu hemige iftixarla xatrrlayrn ibn
Obi Useybie yazrrdr: "Men onunla 1235-ci (632) ilde Qahirede i;drti9mtiqem. O, biitiin elm sahelerinde son derace seyli idi. Reis ibn
Sinanrn "Tibb qanunu" ("el-Qanun fi-t-tibb") kitabrndan iimumi meselelere dair hisseni onun yantnda miitalia etmi;em".
Ofzaladdin Xuneci uzun miiddet Misirdo yagaytb semoreli elmi
yaradrcrhqla, tadris i$lan ile meglul oldu[u ve tilkenin ictimar-siyasi
hayahnda yaxrndan iqtirak etdiyi iigiin orta esr mlielliflarindan :azilari
onu eyni zamanda Misri (el-Misri) nisbesi ila da yad etmigler
Ofzeleddin Xuneci 1248-ci ilde dekabnn 22-de vefat etmi;, Qahirede defir olunmugdur. Azerbaycan filosofunun iiliimtindan tesirlanan
gagirdi gair $eyx izzeddin Mehammed ibn Hasen Erbili tiz nriiasirlerinin iirek a$nstnr xiisusi bir gerinde qeleme almlgdtr. $air senrimiyyet
ifade eden, teqbihterla dolu hamin marsiyenin her misrastnda dahi bir
zekamn riliimiina acryrr, bu alrr itkiye d6zmayin son doreca g,tin oldugunu gtisterir.

Ofzeladdin Xunacinin miixtelif miivzulu aserlen barede XIII osr-

den bari Yaxtn va Orta $arq miiallifleri molumat vermardedirler.

Filosofun zengin ve goxcahatli yaradrcrhgrnda tebabet, tabit,tgiinashq,
xtisusan mentiq meselalerinin miihim yer tutdugunu onun haqqrnda
sdhbot agan bi.itiin mi.ielliflar sdylemiqler. "Reis ibn Sinantn nebz haqqrnda dediklerinin garhi" ("$erh ma qalahu er-Rais Ibn Sina fi-nnabd"), "Tibb qanunu" kitabtntn gerhi ($erh "el-Qanun i-t-tibb"),
"Qrzdrrmanrn d6wteri" ("Odvar el-hiirnrnoyat") traktatlan meghur olub,
diinya kitabxanalannda mtivcuddur. Bunlardan "Tibb qanunu"
kitablnrn qerhinin elyazmasr niisxelarinden biri Paris Milli kitabxanasrnda saxlamltr.
193

Orta osr menbelerinde Ofzeleddin Xunoci an gox mentiqqi filosof

kimi yad edilmiqdir. O d<ivrde Misirde olmug suriyah alim, tarixgi Obu
$ama Miiqaddasi (1199-1266) Ofzeleddin Xunacidan siiz agarkan "o,
mantrqgi filosofidi" deyib, diqqati bu cohota ydnaltmiqdir. Azerbaycan
alimmin "Mantiqa dair ciimlelar" ("el-Ciimel fi-l-mantiq"), "Mentiqe
dair konspekt" ("al-Mucaz fi-l-mentiq"), "Fikirlerin qaranhq yerlerinde sirlerin agrlmasr", ("Kagfel-asrar an levamid el-elkar"), "Toriflara va tesvirlere dair meqale" ("Meqale fi-l-hiidud va-r-rusum")
traktatlan orta asr falsafi fikir xazinesinin qiymatli incitendir.
"Mentiqe dair ciimleler" eserinde miiellif onu iiz dostlan olan b<iyiik
alimler iigrin yazdrgrnr qeyd edir. Traktahn miiqeddimesinde deyilir:
"Bu, mantiq qayda-qamrnlannr va miiddealannr nizama salan ciimlelerdir". Olyazma niisxesi iran, Fransa. ingiltare va bagqa 6lkelerde
saxlanrlan bu asar 1976-cr ilda Tunisdo 9ap editmiqdir. "Mantiqe dair
konspekt" osari on iki fesil olub, mantiq taliminin biltlin miinderi-

cosini ohata edir.

Ofzeleddin Xunecinin eserlerinin, elece de onlara yazrlmrq qerhlarin ayn-ayt vaxtlarda kiigiiri.ilmiig alyazmasr niisxeleri diinyanrn

miixtelif ijlkalerinde meghur kitabxanalann ziynetidir. "Fikirlerin

qaranhq yerlerinde sirlerin agrlmasr" kitabrmn Mahmud ibn Mehammed ibn $erafgah terefinden 1280-ci ilde kdgiiriiliib tamamlanmr$
alyazmasr Qahirenin Xodiviyye kitabxanasrnda saxlanrlrr.
Ofzeleddin Xunecinin yaradrcrhq irsi ile keqen asrdan etibaron

Avropa gerqgiinaslan da maraqlanmala baqlamrglar. Alman alimi

Hammer Purqgtal 1856-cr ilde Vyanada gap etdirdiyi goxcildli "Oreb
edebiyryatr tarixi" kitabmda Ofzoleddin Xuneciye xeyli yer ayrmrgdrr.
Miitefakkirin elmi-felsefi irsini araqdrrmaq baxrmrndan alman perqqiinasr Karl Brokkelmanrn (1868-1956) todqiqah daha miinasibdir. O ijz
kitabrnrn 'Folsefo va siyasat" btilmesinde Ofzeloddin Xuneci haqqrnda miixteser bioqrafik molumatdan sonra onun traktatlanndan etraflr
s<ihbat agmr9, hemin eserlerin saxlanrldr!r iinvanlan g<istarmigdir. Bu
tedqiqat iqi qorqgiinas alimin gagirdlari terafinden davam etdirilmig,
mdvcud faktlann hecmi vo miindericesi daha da geniglondirilmigdir.
$erq felsefasi va mentiqi meselelerindan behs edan miiasir tadqiqat osorlorindo Ofzaloddin Xuneciya xiisusi sahifeler aynlrr. Nikolas
Resger "Orobdilli mentiq tarixina dair tedqiqler" (1963), "Orabdilli
montiqin inkigafi" (1964) adh kitablannda Azerbaycan aliminin fikir-

t94

larina, miilahizelerine xeyli yer vermigdir. Bir srra bagqa Qarb gar,qqiinas alimlarinin, folsafa tarixgilorinin tadqiqat iglerinda da tantnmtg
orta esr filosofu kimi Ofzaladdin Xunecinin adrna rast gelmak oltr.
Miiasir $arq miielliflerinin orta esrlarda yagamtg giirkemli gexsiyyetlerdan behs eden asarlerinde hemginin Ofzeladdin Xuneci bi)yiik
tabiot$iinas alim, filosof, montiqgi va hiiquqqiinas kimi seciyyele,ndirilir. Mehemmedali Ayni 1928-ci ilda istanbulda Universitetin ilahiyyat
fakiiltasinin mecmuesinde derc etdirdiyi "Tiirk mentiqqileri" rgerkinde Azerbaycan aliminin mentiqa dair traktatlan iizerinde genig
dayanmrqdrr. Mehemmadali Ayni Ofzeleddin Xuneci haqqtnrJa on
iimumi melumatlarla kifayetlenen bir srra $erq miialliflerinden farqli
olaraq, filosofun montiq irsinin maziyyatlari barodo tosovvtir yaratmaga gaLgmrgdrr.

r, , nazanwas,,
latok

Ofzeladdin Xunoci idrakrn hrssi ve eqli mer-

va ,rrrntio

miiqdiir. Filosofun teliminde "tesewiirler" vo

"tesdiqler" haqqrnda miihakimeler onun idrak nezariyyesi ile rnentiqi
arasrnda ortaqhq yaradrr. Teserwiirler ve tesdiqlar zeruri ve nazeri
qisimlere biiliintir. "Fikirlerin qaranhq yerlerinde sirlerin ar;tlmast"
kitabrnda deyilir: Tesewtirlerden ve tesdiqlerden "her biri ya nezaridir ki, onun tehsilinde fikir yiiriitmeya ehtiyac vardlr.., ya da;raruridir
ki, buna ehtiyac duyrlmur". Zaruri, yaxud aqkar bilik siibut tolrlb etmir.
Bele ki, o, bilavasite hissi melumatlardan ve aqkar miiddaalardan
ibaratdir. Meselen, "pey", "isti", "a!", "tam hissedan btiyiikoiir" ve s.
Nezeri, yaxud kesbi bitik siibut teleb edir. Bele ki, o, vasitali melumatlardan ibaratdir, maselen, "ruhun gergekliyi, "dlinyan.n yaranmasr" vo s. haqqrnda mtiddealar.
Giiriindtyii kimi, burada "tesawiiLr" hom tasovviir, ham de anlayrg
yerinde iqledilir. Zerur, yaxud aqkar biliyi ifada edan tosevviir sdziin
esil monasmda tosovviir, nezeri, yaxud kesbi biliyi ifade etlen tasevviir isa srrf anlayrgdrr.
Orta esrlerde tesal'vi.irlerin qazantlmast keyfi1ryati sx('last miitofekkirlerle peripatetik filosoflar arasrnda ciddi miizakirr) mtivzusu
olmugdur. G6rkamli islam sxolastr Fexreddin Razi tosavviirii miitlaqlagdirib, onun yalnrz bir monaslnl maqbul saymtgdtr. O demigdir:
"Tesel'viirlerden heg biri kasb edilmig deyildir, giinki tasevviir ya hiss
edilmig, ya da qeyn-hiss editmig olur. Her bir hiss edilmi$in talabi
t95

qeyri-miimkiindiir, giinki o, hasilin (bilavasito inikasrn) elde edilmesidir, Hor bir qeyri-hiss edilmiq da elodir, giinki onun haqqlnda molumat
yoxdur".
$arq peripatetiklerinin miivqeyinden masalayo yanagan erab filosofu ibn Orefe (1316-1401) yazrr ki, Ofzaladdin Xuneci, Osiroddin
Obhori ve Siraceddin Urmevi Fexreddin Raziye etiraz etmiqlar. Onlann fikrinco, tasa\.viiriin bazi cahatlarine gdro molum olan geyin heqiqatini teleb etmok miimkiindiir.
Hisslerin (duyfulann) vasitesila qazanrlan tesewiirlar (anlayrglar),
habelo tasdiqlar (aksiomatik miiddealar) $orq felsefi edebiyyatrnda
"birinci aqli melumatlar", yaxud "tebii universalilar" adlanrr. Bunlarrn
esasrnda elde edilon anlayr$ vo mi.iddoalara ise "ikincr eqli malumatlar" deyilir.
Diger $erq peripatetiklari kimi, Ofzeleddin Xunacinin fikrince,
birinci eqti molumatlar tkinci eqli melumatlar iigtin osasdr. Zeruri bilik
idrakrn hissi ve eqli merhelelen ile elaqadardrrsa, nezeri bilik idrakrn
yatnrz aqti merhelesinde meydana qrxrr. idrak prosesi tekce hissi,
yaxud tekca eqli marhelo ile mahdudlaqmadrlr kimi, bilik de ya takce zeruri, ya da takce nozari ola bilmez. Ofzeleddin Xuneci yazrr:
"Tasawtirlarin va tasdiqlerin hamrsr zeruri deyildir, yoxsa heg bir gey
diiqiina bilmezdik, nezari da dcyildir, yoxsa bir gey elde ede bilmezdik. Demeli, onlardan bezisi zoruri, bazisi ise nezeridir".
Ofzaladdin Xunecinin idrak teliminde dil ve tafokliir meselasi
asash yer tutur. Farabi, ibn Sina, Behmenyar ve bagqa filosoflar kimi,
o da sijzii anlayrlrn, fikrin ifadagisi, gdstaricisi adlandrrmrgdrr. S0ztin
miioyyon mona ifada etmosi, gdstarmosi iig prinsip asasrnda olur:
miitabiqlik, natamamhq ve iltizam. Ofzaleddin Xunaci "Mentiqa dair
ciimleler" traktahnda yazt: "Soz <iz menasrnr tamam ifade edirse
miitabiqlik, onu qismen ifada edirse natamamhq, ondan xaricde olanr
ifade edirsa, iltizam gdstormosidir". Bu fikir onun diger esarlarinda
da sdylenilir. Filosof miitabiqlik giistarmasina insanrn "diigiincoli varhq" olmasr anlayl$tnt, natamamlrq gdstarmasine insanrn ayrrhqda ya
"diigiincati", ya da "varhq" olmast anlayrgrm, iltizam gdstermesine ise
insamn "yazr yazmaq senatine ve biliye qabil" olmasr anlayrqrnr misal
gokmi$dir.
Sdz yalnrz miieyyen mena dagrdrgr vo miialyan mena gosterdiyi
teqdirda siiz olur. Bu baxrmdan, sdziin g<istermosi scizden menanrn
baga diigiilmesidir.

t96

Sdziin miielyan mena ifade etmesi onun qurulugu, torkibi cohotdan da nazarden keginlir. Ofzaleddin Xuneci sOzleri sade ve mi.ireklr.ob

olmasr baxrmmdan iki qisme btilmiigdiir. Miitefekkir ayrr-ayn sdzlarden tegekkiil tapmrg miirakkeb s6ziin hor bir hissesinin dz monas,nln
hissesini g6sterdiyini qeyd etdikdan sonra, sade s<izlar behsinin iiza-

rinde miifossal dayanmr gdtr.

Anlayrglan substansionalhq va aksidentalhq baxrmrndan g<iz:den

kegiren Ofzeleddin Xuneci ntiv, cins, ferqlendinci alamat, habele

xiisusi ve timumi aksidensiyalarrn genip tehlilini vermigdir. Unrumi
anlayrglann gerhi tarif behsi iigiin bir niiv miiqeddimodir. Tarifnazenyyesi peripatetiklerin idrak ve mentiq telimlerinin mtihiim hissasini
togkil edir. Tesadiifi deyildir ki, $erq filosoflan, o ctmladon Ofz,rleddin Xuneci montiqo dair kitablarmda tarifa va onun qaydalanna ntiayyan yer vermakdan elave, bu mdvzuya aynca esarler hasr etmiflor.
Stagirit torifi m<iteber biliyin asas metodlanndan biri kimi riaciyyalondirmigdir. Oz seleflerinin yolu ila gedarak Ofzaleddin Xuneci da
gdstenrdi ki, terif geyin mahiyyetinin, mezmununun agrlmasrndan ireli
galir. Frlosof tenf vermoyin mrivcud lartlarini va iisullanm xatflalmlgdlr.
H<ikm behsinda bu tofokkiir formasrnrn iqrarhq ve inkarhq ifade
etmesi Ofzeladdin Xuneci tarefinden mtihiim gart saytlmtgdtr. Onun
fikrince, emr, sual, arzu va bu qebilden olan ciiLmleler manticli hdkm
yerinde iqlane bilmez. Bele ki, bu ci.ir ciimleler tasdiq va tokzib ifado
etmir.
Bagqa $erq peripatetiklori kimi, Ofzaleddin Xunaci da trtikmlari
qeti va qarti olmaqla iki yere b,tilmiig, onlardan her birir.in aynaynhqda gerhini vermiqdir. Filosof yazu: "Hiikm ya $ortidir ki, onun
torafleri iki hokme ayrrlrr, ya da qatidir ki, hemin iki hokmiin yerini iki
sado siiz tutur".
Qeti hdkmlorin montiqi qurulu$una geldikda, o, subyeklden, predikatdan vo onlartn aralanndakr alaqeden ta$akkiil taptr. e'fzaleddin
Xuneci yazrr ki, elaqo, daha do[rusu, olaqeni g,iistaron sdz e.9rq deyildikda hdkm tig iizvlti. hemin stiz deyilmedrkda iki tizvlti adtamr'
Sfzaleddin Xunaci hdkmlari kamiyyata, keyfiyyeta va modalhga
g<ire de miifassel aragdtrmtEdtr.
$erti hiikmlare geldikde, Ofzataddin Xuneci onlart biriegdinci va
teqsimi otmaqla iki qisme ayrrmrgdtr. $arti birtagdirici hijltm odur kr,
hokmlorden biri digerini iiziine qoqmug olur. Osasl ifadoleden hiikm
t9'7

iin hisse, netice bildiren hiikm son hisse adlanrr. Filosofun fikrince,
gerti birlegdirici htjkmlordo dn hissa ila son hisse arasrndakr alaqeya
g610 hdkm lazrmhq vo tosadiifilik ifado edir.

$erti-teqsimi hcikm, Ofzeleddin Xunacinin tebirince odur ki,

ondakr miiddea iki hcikm arasrnda bir-birini redd etmekla irali siiriiliir.
Umumiyyetle, $arti hokmlordan har biri iki qoti hiikmdon, yaxud iki
birtaqdirici hdkmden, yaxud iki teqsimi hdkmdan, yaxud bir qoti vo bir
birlegdirici h6kmden, bir qeti ve bir taqsimi hijkmdan, yaxud da bir
$orti ve bir teqsimi h<ikmden di.izelir.
Ofzeleddin Xuneci hdkmler arasrndakr zidlik ve akslik miinasibetlerine de diqqet yetirmigdir. O, yazr: "Ziddiyyet iki hctkmiin
iqrarhla ve inkarhpa giire ixtilafidrr. Bela ki, onlardan birinin 6zdzliiyiinde dofrulu[u digerinin yalan olmasrnr vacib edir".
$orq peripatetiklerinin, o ciimleden Ofzeleddin Xunacinin teliminde gewilma vo doyigilma montiqi omoliyyatlan da xiisusi aragdrnlml$dr. Qewilmanin izahrnda gdstenlir ki, meselan, "Zeyd g<irendir",
yaxud "Zeyd giirmeyendrr" hiikmleri toredici hiikmler, onlann gevrildikleri "Zeyd gtirmeyan d eyil" ve "Zeyd griren deyil" hdkmlari isa
tdronmi$ hiikmlerdir. Birinci iki hcikmiin predikatlan iqrar, ikinci iki
hiikmiin predikatlan inkar formasrndadr.
Deyigilme barede ise Ofzeleddin Xuneci "Mentiqe dair ciimleler"
traktatrnda yazrr: "Deyigilme hdkmiin iki terefinden her birinin digeri
ile evez edilmesidir". Siraceddin Urmavinin aydrnlagdrrdr[r kimi, bu,
subyekti predikat, predikatr subyekt yenno qoymaqdr.
Deyigilme iki ctirdiir: beraber deyigilma, mehdudiyyetla deyigitme.
Berabar dayigilmede hirkmiin kamiyyeti, keyfiyyeti ve do[rululu,
yaxud yalanh$ saxlanrlrr. Subyekti ve predikatr eyni hacmli anlayr$lar
olan i.imumi iqrari hdkmlar beledir, meselen, "Her bir insan diigiincali
varhqdrr" hrikmiiniin "her bir di.igihceli varhq insandrr" h6kmiine deyigilmesi. Xiisusi iqrari ve iimumi inkari hijkmler de beraber deyiqilir.
Predikatrn hocmi subyektin hecminden genig olan rimumi iqran hiikmlerde deyiqilme mahdudilyetle olur. Maselen, "her bir insan varhqdrr" hdkmii "bezi varhq insandrr" hokmtine mehdudiyyetle deyiqilir.
Biitiin peripatetiklerin mentiq sisteminde merkezi yeri istidlal haqqrnda tolim tuhr. Filosoflar istidlahn ayn-ayn nrivlerine miixtelif sillogizmler kimi baxmrglar. Ofzeleddin Xunaci istidlala lakonik gekilde
belo tarif vermigdir: "istidlat bagqa bir nitqi dz-tizliiyiinda lazrm bilon
198

miiddaalardan dtizalmig nitqdir". Yeni miiddaa heq bir kanar gort

olmadan, yalruz irali siiriilmiiq molum miiddaalann-miiqadrlimolerin
tjziinden hasil edilir, natico olaraq gtxtr.
Peripatetik seleflen kimi, Ofzaladdtn Xuneci de daha gc,x deduktiv istidlallar iizarinde dayanmrg, sillogizmin miixtelif formalarrnr geniq
tahlil etmigdir. Onun asarlerinde sillogizmin birlagdirici va istisnaedici
qisimleri miiqayise edilib ferqlandirilir. Miiqeddimeler faktik olaraq
neticeni, yaxud onun aksini ehate etdikde sillogizm istisnaedici, eks
halda birlegdirici adlanrr.

Ofzeleddin Xuneci birleqdirici sillogizmin mantiqi slrukturunu

yrlcam gekilde ifade edarak yazv: "O, iki miiqaddimeni t,hate edir.
Onlardan biri axtarrlantn kigik termin adlanan subyektini d;:tinde birlegdinr, bu, kigik miiqeddimadir. Digan ise onun biiyi.ik termin adlanan
predikahnr iiziinde birlegdirir, bu, bdytik miiqaddimedir. Mi qeddimelerden her birinin ba$qa torafi o ikisi arasrnda miigterakdir, birlaqdiricidr, bu, orta termindir. Orta termin kigrk miiqeddimede pred. kat, bdyiik
miiqeddimeda subyekt olduqda, bu, kamil qurulugdur, birinci fiqur
adlanrr. Oksine olduqda, bu, kamillikdan gox uzaq oldu[u iigiin diirdiincii fiqur adlanrr. Orta termin her iki miiqaddimede predrkat olduqda, bu, <iz miiqeddimelerinda on iistiin olanmda, yoni kigik miiqeddimede birinci fiqura uy[un oldu[una giire, ikinci fiqur acllantr. Orta
termin her iki miiqeddimede subyektdirse, i.igiincii fiqurdur".
Ofzeleddin Xuneci "Fikirlerin qaranhq yerlerinde si:lerin agrlmasr" traktatrnda sillogizmin biitiin fiqurlanmn ve onlann moduslanmn genig gerhini vermigdir.
$erti quragdrncr sillogizmlerden beg qismi g<istenlir: I t iki birlagdirici; 2) iki taqsimi; 3) bir birleqdirici va bir teqsimi; 4) bir qeti ve bir
birlagdirici: 5) bir qeti ve bir toqsimi hiikmlerdan diizelen sillogizmlar.
Farabi, ibn Sina, Behmenyar ve bagqa gtirkemli $orq reripatetikIari kimi, Ofzeleddin Xuneci 6ztiniin idrak nezariyyesi ve mentiqinde
tefekktir formalannt - anlayrg, htikm ve istidlalt qurulug, ritruktur cahetden aragdrrmaqla berabar, onlann dagrdrlr mona vo ntezmuna da
bdyiik ahemiyyet vermigdir. Bu baxtmdan onun felsefi ve mantiqi
gdriiqlari sxolastikaya qarqr y<inalmig, miisalman $erqi illkerlerinda orta
asrlarde elmi-felsefi fikrin inkigafinda miihiim rol oynam.gdrr.
Ofzaladdin Xunacinin zengin yaradrcrhgr hala iiz salhltnda ve sonrakr ddwlerde istedadh filosoflann, mentiqgi alimlenn diqqetini celb
etmiSdir. Onun osarlerine adl-sanh alimler deyarli gerhler yazmtglar.
199

"Montiqa dair ciimlalar" traktatr esasrnda Mahemmad ibn Salim

Hamavi (...-1297) ve bagqa filosoflar yeni asarlor yaratmrglar. Mohammad ibn Marzuq Talamsani (...-1438) "Mantiqa dair ciimleler"i nszmo qakmiq, Biirhaneddin Omer Baqai isa 1457-ci ilde homin manzumani tahsisatla yeniden iglemigdir.
"Montiqo dair konspekt" asorini Siracoddin Urmevi, Mahemmed
ibn Davud Tolemsani, isa ibn Darud Montiqi, Fexreddin OIi ibn Mahammed va bagqalan gerh etmigler.
"Frkirlerin qaranlrq yerlarinda sirlarin agrlmasr" kitablna Nocmaddin Katibi Qezvrni gorh, ibn Bodii Bendehi ve bagqalan haqiye
yazmrglar.

SiRACoDDiN URMovi
H)vat v)
: , ,rp,.
vafaata

Boyiik Azerbaycan filosofu, tebiatgiinas alimi,

ictimai-siyasi xadim Siraceddin Urmevi orta
osrlarda bo$or elmi-felsafi fikini zenginlegdir-

mig dahi gaxsiyyetlerdendir.

Siraceddin Mahmud Obubek ollu Urmovi I198-ci ilde Conubi

Azerbaycanrn Urmiya qehennda aradan olmu9, ugaqhq illorini hamin

sefah diyarda kegirmipdir. Menbelerda onun Mosulda tohsil aldrEr

gdstarilir. Bu gahar o d<ivrde Yaxrn $erqde medaniyyet merkezlerinden biri olmaqla baraber, karvan yollannrn iistiinde yerlaqdiyr iigiin
so)ryahlar mokanr sayrlrrdr. Yaqut Hemevi xebar verir ki, Mosul "iraqrn qaplsl, Xorasanrn agarrdrr. Azerbaycana buradan gedirler".
Siraceddin Urmevi Mosulda o dtivriin boyiik tobiot$iinas, mentiqgi
filosoflanndan Kamaleddin Musa ibn Yunusdan va bagqalarrndan felsofo, montiq, hiiquq, tibb, riyaziyyat, astronomiya ve s. elmlsri miikammel riyrenmig, bu sahalerin mahir miitexassisi kimi etraf momlekatlerde meghurlagmrgdrr. Azerbaycan alimi hemin diivrde gcirkemli gexsilyetlerle - elm adamlan ve siyasi xadimlorlo yaxtnhq etmiq, dtivlet
va hiiquq igleri ile maraqlanmrgdrr.
Menbelerden melum olur ki, Siraceddin Urmavi bir miiddet Damaqqde yagamrg, sonralar ise Kigik Asiyaya getmigdir. 1246-cr ilden
qabaq o, artrq Konya geherindo qazi imig. Giirkomli hiiquqgiinas alim
kimi onun 1250-ci ilde disput meclislerinda igtirak etdiyi xebar verilir.
200

esrde Kigik Asiya yene de azadfikirlilik meyillarinin genig

bir region idi. Buraya diinyantn ayn-ayrl yerlarindan
aldrgr
meydan
miixtelif eqideli elm ve incasenet xadimleri axrgrb gelirdilor'.
Mtiasirleri ve sonrakt mi.iallifler Siraceddin Urmavinilr elmi ve
miieltimtik faaliyyatini yi.iksek qiymetlendirmigler' XIII'rsnn tiirk
tarixgisi ibn Bibi I282-1285-ci illerda qelema aldrlr "Ali .9lere dair

XIII

Olaoddin omrlari" ("al-Ovamir el-aliyya fi-l-iimur el-aliyye") kitabrnda Azerbaycan filosofunun biitiin elm sahelarinde 9iifuat tapdrgrnr
qeyd ederek yazmtgdtr ki, diinya dairalennda, ruzigar meydanlarrnda

avvelki alimterden, fezilatti filosoflardan qalibiyyet gelangini onun

almasr heg kosde fikir al,rlrgr dogurmamrqdrr. Siraceddin Jrmevinin
biitiin elmlere dair eserlerinden en adh-sanlt, gorkomli adamlar behrelenmi;, en btiyiik gaxsler iqtibas gotirmiglor.
Tarixgi Kerim Aqsarayi 1323-ci.i ilde tamamladrlt kitabrnda oz
hemkannrn rayine qerik grxmlgdrr. O, Siraceddin Urmevini "elm alemi,

feziletler denizi, geriet asimantntn giineqi, heqiqet ve teriqat miihitinin markezi, eqli (diinyevi) ve noqli (dini) elmlarde dtinyir alimlarinden qalibiyyet gelengini almrg" bir gexsiyyet kimi yad edetek yazrr ki,
har yandan ve her terefden gdrkemti adamlar faydalanmarl meqsadile
onun meclisine iiz tutmuSlar.
Menbelerde Siraceddin Urmevinin aqafrdakr aserlerimlr adr gekilir:
"Montiq6 va falsefeye dair Nurlann doluqlarr" ("Metali :l-envar fi-

I-montiq va-l-hikma"), "Hikmet incelikleri" ("Letaif al-hikma"),

"Haqqrn beyant" ("Beyan el-haqq"), "Metodlar" ("Menahic"), "Ziddiyyatin misallanna dair traldat" ("fusale fi emsilat ot-toarud")' "Dialektikaya dair Eaktatlar" ("ar-Resail fi elm at-cedel"), "Hekimana
s6zlerin islahr" ("Tahzib en-niikat"), "Tehsil" (et-Tehsil''), "Sualtar"
("el-Osile") ve i.a.
Filosofun kitablan igerisinde daha genig gdhret tapm "Nurlann
dofluglan" eseridir. Bu kitaba, xlisuson onun mentiq hissasine onlarla
gerh ve haqiye yaztlmtgdrr. "Nurlann dofuqlan" eserinirL mentiq hissesinin Qahirede Xediviyrye kitabxanastnda saxlantlan al)'azmasr Sira-

ceddin Urmevinin safhgrnda - 1278-ci il iyulun ervt'linde Konya

timamlanmrg$ahonndo xattat ismayrl ibn Xelil terefinden kdgtri.iliib
hissesi
hemin
bu
kitabtmn
Qiitboddin
filosofunun
drr. Azarbaycan
IstanbulTebri;rde,
ilo
birtikdo
Razinin ( 1291- 1365) ona yazdrlr $orh
da ve Tehranda miixtelif illerde gap edilmigdir.
201

Siraceddin Urmevinin "Nurlann doluglan" kitabrna iiziiniin yazdrgt tafsirin - "Nurlann doguglan"m i;rqlandrrmalar" ("Levami elMotali") haktatmrn Qahireda saxlanrlan niisxesini Obu Abdulla Ohmed
ibn Mikayrl Tebrizi 1278-ci ilin I 0 okryabnnda kiigi.iriib qurtarmrgdrr.
Xattat emak haqqrnrn Siraceddin Urmevi terafinden ridenildiyini qeyd
etrni$dir.

Filosofun diger b<iyiik eseri "Hikmet incoliktori', kitabrmn dibagasinde deyildiyi kimi, miiallif onu 1257-ci ilda yazft qurtarmrSdrr. Osor
197Z-ci ilde Tehranda gapdan grxmrgdrr.

Siracaddin Urmevinin eserlarinde penpatetik felsafenin biitiin

problemleri genig aragdrnlmrg, varhq tolimi, idrak nazeriyyesi va mentiq maseleleri denndan tedqiq edilmig, mi.iteraqqi sosial-siyasi gtiriiqlar ve etik fikirlor iiz dollun ifadesini tapmrgdrr.

Siracoddin Urmevi $erq peripatetizmi mcivqeyinden grxrg ederek varlgm miixtelif qisimlerinin qerhini vermigdir. Filosof "varlgr", ilk nijvbade onun ziddi olan
"yoxluq" anlayrgr ila qargrhql g<iriirmiigdiir. O bu anlayrglan miixtelif
aspektde nazerden kegirdikden sonra iig qisimde qruplagdrrmrgdrr:
l)Vacib varhq - qeyri-miimkiin yoxluq, 2) vacib yoxluq - qeyrimiimklin varhq ve 3) miimkiin varhq - miimktin yoxluq. peripatetik
selafleri kimi Siraceddin Urmavi gdstorirdi ki, vacib varhq rizii de iki
qisimdir: 'lBiri iiz-<izliiyiinde vacib varlq, digeri ise bagqasrnm
sayesinde vacib varhqdr. Oz-6zliiytinde vacib varhq odur ki, onun
mahiyyeti (substratr) yoxlulu qebul etmir. balke onun varhlr ele <iz
mahilyatindendir. Ba$qasrntn sayesinde vacib varlq odur ki, onun
mahiyyeti yox ola bilir, onun varhlr bagqasrndandri',.
Siracaddin Urmevi iiz-rizliiyiinda vacib varhlr <iz-tjzliiyiinda miimkiiLn varhlur ilk sabebi timsalmda g6tiiriir, onun qabaqhlrnr g<istenrdi,
"giinki sebebin mrivcudlulu naticenin mdvcudlulmdan qabaqdrr',.
Filosof m<ivcudatda sebebilyetin obyektivliyini qobul edir. O
yazrr: "Miivcud olan har gey bir sebebin noticosidir. Hemin sebeb de
diger bir sebebla neticalenir. Bu, sonsuz davam edir,'.
Vacib ve miimkiin varhll sebeb ile netico elaqedarhsrnda g<itiiran
-.
Siraceddin Urmevi onlann har ikisini ezeli ve abadi hesab etmigdir:
"Ozali olan gey mehv olmaz, giinki ezeli ya vacib varhqdrr, ya da vacib
varhlrn neticesidir". Peripatetik filosof bu fikri bir daha iqrar edarek,
yaztr: "Yacib varhlln naticosinin mehv olmasr qeyri-miimkiindtir,,.

Var,o

talimi

202

Siracaddin Urmavi substansiya ve aksidensiya mOvzusu iizerinde

genig dayanrb, onu vacib varhla deyil, yalnrz miimkiin varllfia aid
itmigdir. Materiya, forma, cisim, eql ve nefs haqqrnda verilan meNumatlar peripatetik telimo tamamila uy[undur. Siraceddin Urmevi hpreket,
makan va zaman kateqoriyalanndan her birinin izahrna "Irlurlann
doluglan" kitabrnda xiisusi iesil ayrrmrgdr. O, hereket haqqrndia danrqedim filosoflann, ]o ciimEar-ken yalnrz $arq alimlerinin deyil, habele
milvafiq fftirlerini]gtizden
vo
ba$qalanmn
Aristotel
leden Zenon, Platon,

kegirmig, en gox isa Binnci miiallime esaslanmrgdr. Oz selefleri kimi

Siraceddin Urmevi heraketin on kateqoriyadan ddrdiine - kermiyyet,

mekan ve veziyyete g6re ba; verdiyini yazrrdt l

keyfiyyet,
Aierbaycan frlosofu keyfiyyetdeki herakete bir srra nfisallarla
yanagr, insan nefsinde ba.; veren hadiselen de daxil edirdi. O, rflm hasil
itmoyi - az bilikden miikammel biliye kegmeyi harokot ndvii saylrdr'
Bundan alave. onun fikrinca, zonn etma, isteme, kederlenma' lozzot
alma, refbet berlemu, nifrat etmo, sallam olma, xeste dii;ime kimi
prosesler de hereket ifade edir.
Siracaddin Urmavi mekan vo zamanl aristotelgi mdvqedr,n aydtnlagdrrmrgdrr. O, mekana ehtiva eden cismin daxili sethi ile ehtiva edilan
cismin xarici sethinin tomast kimi baxmrg, zamant ise herekit miqdan
]

kimi miieyyenle gdirmi 9dir.

Siraceddin Urmevi maddi alemrn ayn-ayn cehetlerini, lleyfiyyetlerini araqdrrarken bir sua qiymetli tebii-elmi fikirler sdvlamigdir'
Kainatrn geosentrik nezeriyryasini qabul edan alimin tasevviiriinde
maddi ala-mi i9-i9a yerlegmrq gdylar. onlarrn ulduzlan. planetleri va
Yer kiirasi tagkit edir. Her bir g<iyiin dziinemexsus 6l9i'is'1, qahnhfr
vardrr. Onun fikrinca, planetler iiziikde qiymatli qaq kimi g[ry sferalannda qorar tutmu;lar. Tobiat$iinas alim giistarir ki, gdylerrin ddvrlari
arasrnia miieyyen zaman farqlari mtjvcuddur. Her gtiyiin iki niiqtada
ddvrii olur, onu qiiLtb adlandrnilar. Gdylenn dtiwleri miieyien saylarla
hesablamr. Bete ki, bir dtlvrii Ay gtryi.i bir ayda, Giinag g{yii bir ilde,
Yupiter g6yti on iki ilde, Satum g<iyn otuz ilda baqa llnlr Gdvlorin
hereket Jtiieti onlann kigiktiyinden, yaxud bdyiikliiyiindan asrh deyildir. Her bir planetin ziyasr bagqa, rengi baqqa va yeri baqqadrr: Merkuri
santaherdir, Venerantn rengi a! vo igrqtrdrr, Mars qrrmrzidrr' Yupiter
sandr. Satum titrddiir. Filosof "yuxan alemin" cisimlerlni idealla;drmadan, onlara maddi geylarin adi tezahiirleri kimi baxmrgdu: Apn
iiziinde leke gdriiniir. Gtineqin iiziinde xala oxgar qara ndqteler var'
203

Siracaddin Urmavi Yer kiirasina mtivcud planetlarden

biri kimi

baxmaqla yanagl, ona xiisusi diqqot yetirmig, insanr ehata eden geyler
va hadiseler haqqrnda maraqh miihakimalar yiiriitmiigdiir. O, gdy
cisimlerinin, ilk n<ivbade Giineqin ve Ayrn Yera tesiri, yerdeki heyat
iigiin milhtm amil olmalarr barede stjz agmtqdrr.
Siracoddin Urmavi tjz eserlerinde tibb meselalarine genig yer vermigdir. O, qadim ve orta asr miielliflarinin tebabata dair traktatlannl

darinden oyranmig, miihtim meselelerde Anstotelin, ealenin va ibn

Sinanrn doktrinalarma asaslanmt gdrr.
insanr maddi ve manevi varhgrn vehdeti kimi gdttiran Siracoddin
Urmovi onun diinyagiiriigiinii, idrak qabiliyryetini araqdrrmaqla yanapr,
cismani tabiotini, beden qurulugunu da bilmeya galgmrqdrr. Alim insan
o_rqanizmini iizvlor sistemindon ibaret bir tam kimi tesewiir etmiqdir.
Uzvleri besit ve miirekkeb olmaqla iki yero b6lmiigdiir. Onun fiknnce,
bosit iizvlor on niivdtr: siimiik, qr[rrdaq, sinir, ba!, votor, vena, arteriya, qiga, et ve deri. Besit iizvlerdan her birinin hissesinin adr, eyri
zamanda hemin iizvin btitoviini.in adrnr dagryrr: moselen, et ve siimiik.
Burada "besit iizvler" deyilerken insan orqanizminin iizvterini tegkil
edon osas elementler, toxumalar nozardo tutulur.
Siracaddin Urmevinin fikrince, sinirler hissi va iradi hareketin
baglanlrcr olan beyinden neqet edib, bedanin har bir iizviine baglamr.
Ot va bezi diger besit rizvlerin mecmusu ozele adlandrnlmrqdrr. Alim
ezele ile vetaribirlikde nezarden kegirdikden sonra, onlann i9i barado
molumat vermigdir: "Herakete getirma yalnrz ezalelar vasitesile
miimkiindiir. insanrn bedeninde 569 ezole vardrr. Onlardan herasi
miieyyen bir gakildedir ve iizvi.in herekati iigiin yararh olmaqdan 6trii
miiayyon bir vozilf otdadir".
Siraceddin Urmevi miirekkeb i.izvlarden danrgarkan qeyd edir ki,
insan orqanizminde iig mina yaxrn iizv vardrr. Onlar qnrplara briliiniir:
Qida orqanlanna medo, qara ciyer, onlardakr kanallar ve damarlar, alrz,
bogaz va bafrrsaqlar aid edilir. Tebii herokat orqanlan iirek, damarlar.
a! ciyer, dog qafesi va teneffiis orqanlandr. Hiss, hereket va eqli
fealilyet orqanlan bag beyinden, onurla beyninden, sinirden ve veter_
dan ibaretdir. Alim giistermigdir ki, bu qruplardakr iizvlerdan har biri
baghca, digerlari isa k<imakgidir. Bela ki, qruplardan birincisinde qara
ciyer, ikincisinde iirek, iigiinctisiinde ba9 beyin baghcadrr.
XIII asr Azarbaycan alimi insan bedanindaki iizvleri qruplarda
sadece tesnif etmekle kifayatlenmemig, onlar arasrndakr qaigrhqh
204

bili digarini
iiq iizvdan
i.izvdan her birri
grxarmala gahgmrgdrr;
alkara qrxarmaga
elaqaleri agkara
olaqalori
Qalrfml$drr: "Bu iig
qara
alrr,
ciyerdenlqida
tabii
hararat,
iirekden
Ba;
beyin
faydalandrnr.
lqida
ahr,
ahr.
qara
qiiwesi.
ciyardanlqida
va
hereket
iirak bag beyinden hiss
qiivvesi.
hrl
hrbyat
amili
qiivvesi,
iirekdan
iirekdan
herekat
qara
bas beyinden hiss va herekot
civer bag
oara ciyer
olan tabii heraret alr".
Siraceddin
"":',"- Urmevi cansrz cisimlerJ nisbetde
canlllan. canhlar igarisinde isa in,lanr iistiin
tutmugdur. Filosofun fikinca. "insanrn sair canltlardan iistiiftliiyfi ondadrr Li, insanda aynca vo iimumi geyler haqqrnda melun]at, habele
darketme ciiivresi va aleti vardrr".
idrak prosesinin hissi va aqli olmaqla iki merheledanl keqdiyini
sdylayen Siraceddin Urmavi "Hikmet incaliklen" kitabrndla hissi idrak formalanndan behs ederken yazrr: "Darkedici qiivvaleril geldikde,
onlar iki qisimdir: birinct, xarici qiiwalerdir. onlar be9 duyiludur: eqitme, gdrme, iybilme, dadbilme va toxunma
1"O"*.ai"i qiiwalardenl ikincisi. daxili qiiwelardir: orllar da begdir. qiinki daxili derkedici qiirveler ya serf-nezarla olur' la da sarfnezersiz. Sarf-nezarsiz daxili qiiwelare geldikda. onlar cldrd qisimdir. Qiinki bu qiiwelenn derkedicisi ya surotlaro gdre, ya c]a menalara
gore olur. Suretlarin darkedicisini millorak hiss adlandrrr flar' Onlardan her biri iigiin [xiisusi] saxlama yeri (xizano) vardrr' Miiltarak hissin saxlama yerini xeyal adlandrrrrlar, vohmin saxlama yt]rini "yadda
saxlayan" adlandrrrrlar. Bu iki qiiwe iki yadda saxlama lleri ile diird
olur. Serf-nezorla olan daxili derkedici qiiwaya galpikde. onu
fikirlegen qflvva adlandrnrlar".
ali
$arq peripatetiklori gdstorirlor ki, xariciva daxili hissi Iiiwelar
"Heywan
yazrrjki,
gdre
Urmevi
Siraceddin
da
heyvanlara da xasdrr. Buna
hissi qeyleri bitdiyi iigiin canstz cisimlardan iistiindiir" Bi:nunla bele,
insan tiz hissi idrak qabiliyyatine gdre hey,randan yiiksak pjillede durur'
Heyvanlarda nefs qi.ivveleri xeyala gatiren qiiweda sona liatdrgr halda,
insanda elava olaraq fikirlagen qiiwe, daha do$rusu' tefaklflir de vardrr'
idrakrn eqli marhelesi Siracaddin Urmevi, iimumiryatlo. $arq
peripatetikteri terafindan hissi merhelanin davamr' hegiqetin alda
edilmesi prosesinin yiiksek maqamr kimi gtistarilmigdir. pele ki, 9eylerin ve hadiselarin mahiyyeti yalnrz bu merhalede derk e;dilir. TafakkiiLr formalartndan behs eden mentiq idrakrn eqli merhey'esi ile bila-

idrak nazariwasi

vasite baflrdrr.
205

Mantia

Siracaddin Urmevinin mentiqi Aristotelin

va

onun

$arqdeki davamgrlarrnrn telimine esaslanrr. idraki

ahemiyyet dagryan mantiqin esas qayesi haqiqoto gatmaqdrr. Ofzeladdin Xuneci kimi Siraceddin Urmavi de gtistorirdi ki, mechul olam
agkar edarkan sehve yol verile biler. Bu sahvi aradan qaldrracaq
miiayyan iisullar vo xiisusi gertler vardr O yazn: "Bir gox nezeri bitiyrn
bazi bagqa zoruri bilikden hasil edilmasi miiolyon iisullar ve xtisusi
gortlorlo mtimkiindiir. Onlann m<ivcudlufu ve diizgiinliiyii zeruri suretde bitinmediyi iigiin fikirde tez-tez sohv bag vere biler".
MiiLayyen iisullar dedikda anlayrgrn terifine ve istidlahn deduksiya,
induksiya, analogiya kimi ntjvlarine, xiisusi gertler dedikda ise tarifin
ve istidlahn qaydalanna riayet etmek nazarde tutulur.
Siraceddin Urmevi Stagiriti izleyarak, melum biliklere istinaden
yeni biliklere gatmafr miimkih saymr$dr. Buradan da yeni biliyin
elde edilmesi yollannr ve gertlerini dyreden xisusi elm kimi mentiqin
vezifesi meydana grxr. "Nurlann doguglan" kitabrnda deyilir: "Melumlardan mechullara kegmek yollannr va onlann $ortlarini dyreden bir
qanuna ehtiyac duyulur. Bele olduqda fikirde yalnrz nadir hallarda
sahv bag vere biler. Bu [qanun] montiqdir".
Siraceddin Urmavi anlayrg, h6km ve istidlaldan ibaret tefekkiir
formalanm, onlarrn n6vlerini genig aragdrrmrgdrr. Siizlerin anlayrqlan
mitabiqlik, natamamltq ve iltizam gijstormasi ile ifade etmesini sriyleyen Siraceddin Urmeviye gdra, natamamhq ve iltizam gdstermaleri
miitabiqlik gristarmesi ola biler. Miitabiqlik gtistormesi ise akine, vahid
tamr ifade etdiyi [giin natamamlrq gaistormosi, xatrlanmasl ile bagqa
bir anlayrgr ifada ede bilmediyi iigiin iltizam gtistarmasi ola bilmez. Bu
fikir ortodoksal islam sxolastr Faxreddin Razinin "Miitabiqlik gristermasi haqiqot, natamamhq ve iltizam gdstermeleri ise mecazdu" deyen
miiddeasrnr tekzib edir. Azarbaycan filosofunun fikrince, gdsterme
hem heqiqat, hem de mecaz olsaydr, onda hoqiqot vo macazrn elmilagmesi lazrm galerdi, zira yuxanda deyildiyi kimi, natamamhq vo ilti-

zam gtistermeleri miitabiqlik giistormesi de ola biler. Siraceddin

Urmavi miitabiqlik g<istarmesini haqiqat deyil, haqiqet yolu ila olan,
natamamhq va iltizam giistarmalonni isa mecaz deyil, mecaz yolu ile
olan hesab etmi$dir. O, "Nurlann dofiuglarr" kitabrnda yazrrdr: "siizrin
miitabiq olaraq g<isterileni ifade etmesi haqiqet yolu ila, natamam ve
iltizam olaraq giistoriloni ifade etmesi mecaz yolu iledir". Siraceddin
Urmavinin bu miilahizesini onun ardrcrllarr da miidafia etmigler.
206

Tafekkiir formalanntn - anlayrq, hdkm ve istidlahn real gerqekliyi

ifade etmesi bagqa $arq peripatetikleri kimi' Siraceddin Urlmevini da
diigihdiiren baghca prinsiplardir
. Orta esrlarda miisalman Sarqi dlkelalinde insan
so.sial-s'yas' diisiinceli nefsa malik (itiurtu). btittin yaranmr$Soru;tar
lardan iisrtin varhq, yer iiziiniin egrefi r[ayrlmrqdrr.
ailede,
camiyyetdo, ictimai-siyasi hayeltda insanrn
Siraceddin Urmevi
miivqeyini mehz bu baxrmdan seciyyelendirmigdir. Miitaf(f kkir rnsanr
miisteqil varhq, hakim olmasr etibanla ytiksak qiymatlandir,prak. yazrdr: "Bil ki, alemin yaradrctst (onun qiidreti btiyiik olsun!) insanr ilk
fi rretdan hakim yaratmridlr".
Siraceddin Urmavinin fi krince, hakimlik mesuliyyelini dagryan
insanrn htikmii ya onun dziino, ya da bagqastna aid olur. Bu bagqast ise
onun ya ev ehli, ya da qeher ve vitayet (dlke) ahlidir.
Miitefakkir insanrn hdkmiine Allahrn hdkmiinii niimule gdsterarek, yazrr: "Hakim hdkm vermekde hakimler hakiminden - Yaradtctdan 6yrenmelidir". Bu yerde diinyanrn en kamil quruluq(a' en bitkin
nizamda olmast bareda peripatetik miiddaalar xatrrladrlir. gtiylarin,
linsiirlarin, insan xilqetinin va digar canltlann yarantgtna adillik h<ikmtinrin tazahiirii krmi baxrlrr.
Siraceddin Urmevinin hkrince, insan hakim olmaqdarl, hdkm vermekdan qabaq bir ferd ve ictimai varhq kimi mdvcud olub ya;amahdrr.
Bu yerde miitefekkir insan heyatr iigiin zenri olan madcli va menevi
amilleri ilk ndvbeda nezerden kegirir. O, maddi nemetler[ "yemekigmek, paltar, mesken ve menzili", "dz ferdini ya$atpaqdan 6trii
lazrmi vesaiti", habele "62 n6vtinii saxlamaqdan 6trii nilSahr" baghca
amiller hesab etmigdir.
i
Siraceddin Urmavi yagamaq iigtn maddi ehtiyaclan]n tidanilmosinin zeruriliyini s<iyleyerkan, miilkiyyet miinasibetinla toxunmul,
onun iki formasrm qeyd etmigdir. "Bil ki, adamrn istar fenlin. istersa de
insani n6viin qalmastnda m6htac oldulu qey iki qisimdir: onlardan biri
heg vaxt heg kesa maxsus olmayan su, bitki, gtil ow, danip ow va buna
benzer miilkilyetdir, digari ise odur ki, gexslerden kimesil mexsusdur"
"Heg kese mexsus olmayan" miilkiyyat dedikde tor;paq iizarinde
xiisusi miilkiyyet inkar edilir. Siraceddin Urmavi bu hh "lnsanlar su
va otlaqda gerikdirler" hedisi esasrnda ireli siirmiigdiir. F.pngels yaztrdt
ki, "Torpaq rizarinda xiisusi miilkiyyatin olmamast biit[in $erqi baqa
207

diipmek iigiin haqiqaten agardrr. Onun biitiin siyasi va dini tarixinin asasrnr bu tegkil edir. Lakin na iigiin $orq xalqlan torpaq iizorinda xiisusi

miilkiyyoto, hatta feodal miilkiyyetine galib grxmamrglar? Mana ela

golir ki, bunun baghca sababi iqlimdir va torpa$rn xarakteridir.. ',
Siracoddin Urmevi asas diqqeti xisusi miilkiyyata, onun tabirince,
"gexslerdon kimeso moxsus geye" yoneltmigdir, giinki ',dava-dalag va
diigmengilik onun baqrndadrr".
Filosof gdstorir ki, binsinin sahib oldulu vo her vachle elda saxlamala gahgdrlr xi.isusi miilkiyyet bagqasrnrn tamahrnr dolurdulu iigiin
"ager hissi, yaxud geri, yaxud da eqli bir tehrik ve qadalan olmazsa,
hemin geyi o kasdon zorla alarlar". Burada hissi tehrik va qadalan dedikda zor i;letma, cismani ceza vasitesi, eqli ve geri tahrik ve qadalan
dedikda qanuna tabe etmo nozorda tutulur. Siraceddin Urmevinin
fikrince, bu tadbirleri hiiquqi qaydada hayata kegiren egor olmazsa,
ozbagrnahq h6km stirar, ictimai miinasibetlar pozular. O yazr: ,.Xalq
arasrnda tahrikedici (s<ivqedici) va qada[anedici gerekdir ki, ziitm ve
zorakrlrq aradan qalxa ve ya azala, bununla alemin (cemiyyetin)
nizamr baqi qala".
insanlann hoyatda tutduqlan mdvqeye g<ira miixtelif tebeqelera
bdli.indiiynnii griren Siracoddin Urmavi ijz peripatetik setefleri kimi,
feodal cemiyyatinin sinfi qurulugunu miieyyanleqdirmeye tegebbris

giistarmi$, ayn-ayn kateqoriyalarr seciyyelendirmayo gah$mt$drr.

Miitefekkir comilyoto baggr ila reiyyet timsahnda baxaraq onun iizvi
vohdotini insan orqanizmine benzetmigdir. O yazrrdr: "Bil ki, baggrnrn
reilryeta nisbeti bagrn badene nisbeti kimidir". Filosofbaggrnrn fealiyyetini bagrn, reiyyetlerin fealiyyetini diger rizvlarin fealiyyeti ile miiqayise edir: "Derketme, hiss va herekatin asrh oldulu nofsani (ideal)
mhun medani, yoni beyin bagdadr, goxlu hissler (duyfular) egirme,
gtirma, iybilmo ve dadbilme de bagdadrr. Heyvani (maddi) ruhun, yeni
tebii ruhun tirek va ciyerden ibaret medani ise bedendedir',.
Bap ila beden kimi, ba99r ila reiyyet da qargrlqh, qrrlmaz alaqeli
olub, vahid tamr tegkil edir: "Demati, bagrn heyvani ve tebii qilweleri
bedanden, bedanin nefsani qtiweleri bagdan hasil olur',.
Bu miiqayise ile baqgrnrn reiyyotlerdan faydalandrlrm sdyleyen
Siraceddin Urmevi gcisterir ki, o da <iz ncivbesinde raiyyatlerin menafeyini giidmeli, onlan qorumahdrr. "Bele etmayan har bir padgahrn
baqgrhfr mecazi menadadrr va hakimiyyetda onun quruca adr var".
208

Raiyyatlar kateqoriyaslna sade zehmetkeg xalq kiitlesi ilp lana ,

qalan biitiin tebealer daxil edilir ve onlar ara merheleler say ilrr. Siracoddin Urmavinin frkrinca, miixtelif tebeqelerden ibaret vezifa sahib-

leri zahmatkeg xalqrn terefinde durmal, onun menafeyinb xidmat

etmelidir. Bu miinasibetle, o, vaziri xalqrn calakeqi, adamlarln qaylrsrna qalan bir xeyirxah kimi gdrmek istamigdir: "Bilmek la:irmdrr ki,
vazir raiyyatin zahmetini geken qoxsdir, xalqrn ehtiyaclan4r tideyen
idareedicidir, ona hevale olunam qoruyandrr".
Srraceddin Urmavi vezir siiziiniin leksik menasrnr da bu baxrmdan
yozur: "Vazir yik dagryan demekdir". "Demeli. vezir eslinr]e <iz azabrnr reiyyetin iizerine qoyan yox, raiyyetin azabrnr giitiira 1 kesdir".
Bu fikirde bir daha israr edilir: "Demeli, reilyetin iglarinrfle onlann
talabatmr yerine yetirmeyen kes vezir deyrldir".
Sracaddin Urmevi sonra diger vazife sahibteri haqqrrlda stihbet
agrb, onlann xalqa leyaqetle xidmet gtistermeleri zeruratf iizerinde
dayamr. Mesul vezifelerden biri emirlik idi. Omir emr (i9) Eoziindendir. "Demali, emir o kesdir ki, reiyyetin igi ona tapgrnlmrl olur. ig o
kese tapgrnlrr ki, o, raiyyatin qaygrsrna qalmagr vacib bifir, onlann
iqlerini en yararh va en serfeli qekilde yerina yetirir. padEah ile reiyryet
menafeyi arasrnda birlik yaradr. Qiinki emir padqahrn vrpkili, reiyyetler ise padgahrn xidmatgileri kimidir. Vekillikde heyill almaq ve
terefkeglik etmek vekila yaramaz".
Naib (yerli inzibati idare reisi, canigin) ve amil (vergi yr]!an, darpa,
miivekkil) geher ve kendlarde camaatla bilavasite tenlasda olan,
hakim sinfin iradasini yerlarde icra eden memurlardtr.
Siraceddin Urmevi cemiyyetdeki miixtalif tabaqalay' igarisinde
mahsul becaren, maddi nemetlar istehsal eden raiyryetleri lfiisusi ferqIendirmig, onlara qargr diqqetli olmalt zeruri saymtgdtr. O, bir ictimaisiyasi xadim kimi yazmtgdrr: "Bil kr, reiyyetlerin qayfrsma qalmaq,
onlan miihafize edib qorumaq padqah iigiin iki sebebdan mli.itloq surotda vacibdir. Birinci sebeb budur ki, reiyyetlar miilki.in ve d<ivletin
esasrdrr. Qiinki roilyotlor olmazsa, d<ivlet qalmaz. Reiyyetler gox
olduqca, miilk ve dtjvlet de gox geder. Demali, reiyyeller ddvletin
esasrdrr, esas saxlanrlmadrqda, ikinci dereceli de qala bilmez. ikrnci
sebeb, d6vletde esas servetdir. Bela demiqlar: miilk yalnrz adamlarla,
adamlar yalmz sorvotlo, sowot yalmz quruculuqla, quruculuq yalntz
edalet ve siyaset (idareetme) ile olur. Belelikle, servet diivlatde esas209

dtr va o, roiyyetlerden hasil edilir. Demali, raiyyatlar dtjvletin esasr

olan sorvotin asasldlr. Onda esasm asasl saxlamlmahdrr ki, ikinci
dereceli olan da qala".
Bununla, XIII esr Azerbaycan filosofu cemiyyetde sade zehmetkeg insanlann - reiyyetlenn m<ivqeyini, xidmatini diizgiin baga diigmi.iq,
onlarrn rolunu ytiksek qiymetlendirmigdir: reiyyetler maddi istehsalm
baghca qiiwesi olan emak adamlandrr, onlar passiv ve etalatli qiivve
deyil, rilkanin ve d<ivlotin esasrdrr.
Siraceddin Urmevi cemiyyetde insanlarrn tjzlorine m[inasib m<ivqe tutmalanna, <ihdesinden gela bildiklari iqlarde gahgmaga celb editmalerina btiyi.ik ohomilyot vermigdir. Bu yerde baggrnrn ciddi mesuliyyet dagrdrfrnr sdyloyon mtitefekkir yazrrdr ki, o, iqe g6tiirdiiyii her
kasin alrl va qabiliyyetini, bilik vo bacarr[rm deqiq miieyyenlogdirmoli, miihiim vezifeleri serigteli adamlara tapgrrmahdrr. Filosof bele
bir miilahize ireli siirilr: agor birisinin diizgiin ve miisteqil fikir yiirtitmok qabiliyyeti vardrrsa, gatin meselelerdan bag aga bilirso, igterin
tadbirinde meharat g<istarirsa, onu miiharibeye giindermek meqsedeuy[un deyildir. Eloce de, ogor birisi qucaotli vo qorxmazdrrsa, Iakin
fikir yiiri.itmakdo va miilki tedbirlarda zaiflik gdsterirsa, onu dtjvlet
iglerinde mo$voroto gaElrmaq ziyan l'urar. Burada "her bir igin tiz
adamr var" kelamrnr xatrrladan Siraceddin Urmovi israrla qeyd edir ki,
her kos riz bacanlrna miinasib iglerde gahgmahdrr, eks teqdirda neinki bagqalan, hotta dzii zoror gakor, atalar sdztinde deyildiyi kimi,
"Toxucu demirgilik ederse, saqqallnl yandrrar".
Siraceddin Urmevi vazife iginde bacanq ve qabiliyyeti monah vo
formal olmaqla iki qisme btilerek, yazrrdr: "Bilmek lazrmdrr ki, formal
qabiliyyat bafqadr, manah qabiliyyot bagqa. Padgah bu ikisi arasrnda
ferq qoymahdrr".
Menah qabiliyyet dedikde el-obanrn qaygrsrna qalmaqla, xalqrn
monafeyini dii9iinmekle yanagr, vezife borcunu yerina yetirmek faatiyyoti nazardo tutulur. Siraceddin Urmevi fikrini qarh ederek, yazrr:
"Meselen, birisi gelib desa ki, filan vilayetden min dinar vergi yrlaram.
ogor omrn vergi yrlmasr va [ddvlete] monfaot vermosi [hemin vilayotda] bir miilkiin pisleqmesi ve zay olmasr [hesabrna] deyildirse, yaxud
bir haqsrz nahaq yemirsa, yaxud da hemin [kes] vilayet quruculugunu
artrnrsa (gelir ve menfeet quruculuiun sebsbina hasil olur), demeli, o
kes menah qabiliyyate malikdir".
210

Formal qabiliyyete galdikde, burada htikumot tapgngrmi artrqlamasr ila yerine yetirmak azmi olsa da el-obaya ve xalqa allr zarbe
vurmaq faktr ciziinii giistarir. Siracaddin Urmevi siiziine davarp ederek
yazr ki, eger vergi yrpan xalqdan her defe on dirheme elave bog, yaxud
tig, ya,rud da iki dirhem nahaq alrsa, bu, formaca gelir getirme blmasrna
baxmayaraq, monaca tamam taqsirdir. Qiinki bu sobobdan 'lilayetde
ele xarabalrq yaranar ki, onu heg bir diigman etmaz.

Siraceddin Urmovi ddvlot idaregiliyinde besiratliliyi, uzfqgtiranliyi, tekce bugiinkii iplari deyil, onlann galecak neticelenni d1e qabaqcadan qiymetlendrmak bacarr[uu baqgr iigtin zeruri qert hesab etrnigdir.
Filosofiglenn hazrrk-r veziyyatinin vo aqibetinin idrakrna milal olaraq
yazrr ki, ugaqda qan artrqhgrnln amolo goldiyini gdron kafi a$lh ata
rivladmrn badeninde hemin artlq qanln qalmasr ile onun hakik olacafr
noticosini qabaqcadan bilir, heccam (qan alan dellak) ger]irib, qanr
az,altdr:r. $efqetli ana ise qan ahnarken ugalrn eziyyet gekdiyine gtire
aflayrb given qopanr. Oger ata hemin i9i etmeseydi, qan goxhlar, fesad
tiireder, neticade ugaq dlerdi. G6rtimdiiyii kimi, burada uzziqgiirantik
hem eqli yetkinliye, hem de kegmig tocriiboyo asaslanrr. Bu idrak fealiyyati ise insamn ameli iqinde onun kanna gelir. Aqiller demigler:
"iglerin son neticelerine nezer salan kase her hansr hahn nli.isibetlari
ve azablan asan olar".
Uzafr gdrmek va qotin iilordon ba; grxarmaq iigiin Siraceddin
Urmavi meslahet ve megveretin ehemiyyetini gdstermiqdir, Filosofun
hkrince, padqah oz ehafina afrlh, qabiliyyetli adamlan toplarnah, onlardan faydalanmafr bacarmahdr. Oziinden razr olub, baSqalrlnna qulaq
asmamagl axmaqhq adlandran miitefekkir maslehat va meq;verati eyni
zamanda etik-exlaqi menada qiymetlendirmigdir. Meselen eger binsi
Ozbagrna iq g<irdiiLkda hamin ig pis netice vererse, aqiller ona eyib tutar,
onu iiziirlii saymazlar, deyerler: "O, dzbagtna ig giirdii, meqvereti iizline
ar bildi". Oger hemin gexs meslehetla iq giirsaydi, zerer gslsa de onu
mozommot etmezdiler.
Siraceddin Urmevi padgahrn adamlarla meslehetleqrnasinda iki
hatr qeyd etmi$dir: aqkar maslahatleqme ve gizli moslohotlosma. Agkar
meslahetlegmenin $arti budur ki, padqah 6z reyini qabaqcadan bildirmir.

Qiinki padqahrn reyi sefeh olsa da meslehetgi onun xilalina grxmaz.

Maslehetginin susmasr ise faydasrz olar: a$llt bir rey itiriler. Demeli,
padgah her kasin reyini eqitmelidir. Oger hamt bir fikre gelerse, iiz

2lt

rayi do ona uyfun olanda padgah homin igi eder. Oger fikir ayrrhlr
meydana grxarsa, padgah har kesin reyini alhn mehekkine vurar, dtizgiin olanr yerina yetirar.

Gizli meslahetlegme odur ki, padgah her kesle ayrr-ayrrhqda goriiger, har kasin rayini aynhqda iiyrener. Bir-birinden xebersiz hamin
meslehetlegmeni har kas tjziina aid biler, fikir ve diigiincada elinden
galeni esirgemez. Siraceddin Urmevi qeyd edir ki, miigavirler va
meslehatgilar na qeder gox ve a[rlh olsalar, daha artrq fikir aydrnhlr
yaranar. Bu meselenin miihiim etik-axlaqi terefleri de vardrr: meslehet
padqahr mezemmatli sifatlerden bedxahhqdan, paxrlhqdan dagrndrrar, tarifli keyfiyyetlere - xalqr, onun var-dtivletini, namus-qeyratini
qoruma[a, iilkade quruculuq igleri aparmaga sdvq eder. Padgaha verilen
meslehatler, dyi.id nasihetler igarisinde yersiz miiharibelare, giinahsrz
qanlann axrdrlmasrna qar$l ycinelen fikirler, miilahizeler daha derin
ictimai mana kesb edir: "Miiharibe ve ddyiig teleb eden her bir qerar
diizgiinliikden uzaqdrr, siilh taleb eden [qerar] ise diizgtinliiya daha
yaxrndrr. Bele ki, siilhden gelen zerer az olar, dliimiin, miiharibenin
zereri ise bdyiikdiir".
Siraceddin Urmevi agalr tebeqenin haqq sesine qulaq asmalr padqah iigiin meziyyat hesab edir, iiz adamlarrnrn adaletsiz[yini iize grxaran gikayetgilera onun hessashqla yanagmaslnr moslohot bilir: "Oger
raiyryetlerden binsi zi.itm otundugunu padqaha gatdrrarsa, padgahrn onu
oziz tutmasl ve bunu bir yaxgrhq, nemet bilmesi, ona layiqinca to$okkiir etmesi gerekdir ki, bu, padgahrn ziilm etmediyi ve zi.ilm etmaye
razrhq vermediyi barade reiyyetlerin inamlanna dalil ola".
Siraceddin Urmevinin fikince, padgah tedbirli, soyuqqanh olmah,
har hansr fakh tam gekitda aydrnlagdrrmadan, esaslandrrmadan netice
grxanb qerar vermamelidir: "Bilmak lazrmdrr ki, reiyyetlar bazi amillerden ve naiblerden gikayet etdikde haqh da ola bilerler, haqsrz da.
Elaca da amil [padgaha] cavab deyende haqh da, haqsrz da ola biler".
Subyektivliye, qerezli miinasibete yol vermemek iigiin miitefekkir
bu qonaato gelir ki, gerek vilayetin her yerinde padgahrn xobartutanlarr olsun, har iki terefin ehvabnr arayrb bilen xebertutanlann melumatr
esasrnda padgah ige baglasrn, haqqr nahaqdan segsin, vilayetdaki hadisalerin heqiqi menzarasini agkara glxartsrn. Miitefekkir padSahr sarrafa,
xobortutanlan isa mehek dagrna benzadir. Besiretli sanaf bir sikkeya

baxanda

onul xalis, yaxud qelp oldulunu tamyar. Bununla bele,

2t2

o,

hamin sikkeni mahekke urranda onda heg bir giibha yeri qalmaz. Oziiniin diizgiin miihakimasi ile haqqr nahaqdan segan padgah da eledir. O,
xabortutanlardan ohvalatr egidendan sonra igin aslini yeqin bilmig olur.
Siraceddin Urmevinin fikrinca, 6lkenin firavanh!r, dtivlatin moh-

kamliyi, xalqrn giizaranlnln yaxgrhlr qanun-qaydalrnn edalatli,

demokatik olmasr ila baflrdrr. Terefkeglikle, qarezli yana;ma ila maselani hell etmak qeyri-miimkiindiir. Biitiin miibahisa va nriinaqigelerde
"Padgah har iki tarefin qaylrsrna qahb, izhar etmalidir; her ikinizin

terefi bizim yanrmrzda mtihteremdir".

Bununla bele, htiquqgi.inas alim reiyryetlara qargr dat a artrq derecada diqqotli olmalr meslehet gdrmiigdiir. Qiinki "rei11.atlere haqqodalot verdikdo onun qedrini bilirler".
Olbetta, bu, XIll asr Azerbaycan filosofirnun emekgi xalq ki.itlosino hadsiz rogbotinin ifadesi olmaqla beraber, goxillik i$ tacriibasindo
ve derin miigahideler naticasinde geldiyi diizgiin qenaet ili. Miitefakkir gdstorirdi ki, padgah bir saafin iginde on amil ve ya naib teyin eda
biler, amma bir xaraba vilayetin abad olmasrna bir cimiir ;3erekdir.
Siraceddin Urmevi drivlet idaregiliyi iglerinde inzibzti ceza tedbirlerini de nezerden kegirmigdir. Miitafekkire grire, xaiqrn hifzi ve
qorunmasl canilarin ve cinayetkarlan cezalandrrmagm rcrasr iledir.
Cezanrn tetbiq edilmasi hem cani ve cinayetkar olacaq adamlann, ham
da bagqalarrnrn heyatr iigiin ohamilyetli hesab edilir. Mesrrlen, cani ve
cinayotkar olasr adam bilande ki birisini tildiirdiikde onr.n riziinii de
ijldiirerler, qotlden al geker, yaqayrb <imiir siirar. Bu, baqqalarr iigiin de
ders olar. Naticede biiflin xalq baqi olar.
Siraceddin Urmovi cinayot faktrmn xarakterine xalqrn menafeyini
miidafie etmek prinstpindan yanapmrgdrr. Miitafekkir giinrftkarr miiLlkiin va reiyyatin miihafize edilib qorunmasr cohotdon cezirlandrrma!r
tenfalayiq ig, padgah ve onun hakimiyyeti i.igiin narahat)rq doguran
cohotdan cozalandrmagl mezemmetli ig saymrgdrr.
Filosof ceza meqamrnda da reiyyatlere hessashq giisterilmesini
tovsiyo etmi$dir. "Qiinli miilk va padqahLq, melum oldugu iizre, reiyyeta baghdrr".
Olko daxilindo asayigin veziyyati, frlosofun fikrince, onun xarici
siyasetina da tesir gtistarir. Humanist atim qeyd edir ki, rill:ede 6zbagrnahq yaranrb, cinayot hallan artarsa ve padgah onun rihdesindan gele
bilmezse, otrafda dii$monin ona hi.icum etmak meyli bag qaldrrar.
213

Diiqmen bele {iigiinar ki, az bir qrupu (cinayetkan) def ede bilmayan
kes qiidretli vq biiytik kiitte mecmusuna malik olanlann (diigmen cabhenin) dhdesiqden nece gele biler? Bu giibhe diigmen zehninde iizi.ina
yer saldrqda, gndan hansr fesadlar tcirenacoyi melumdur' Siracaddin
Urmevi biitiin punlan nezere alaraq, cinayat iginin her hansr variantda
hell edilmamip qalmasmt qoti suotdo yolvenlmez hal saymrplrr.
Olkodo mpddi nemetler bollugu yaratmalr, quruculuq iqleri aparmagr, iimumiyyetle, iqtisadi ve madani taraqqini reiyyatlarin fealiyyeti kimi qiyrqatlandiren filosofonlann qay[rsrna qalmalr vac'ib bilarek
g<istenr

ki,

brp

qaylr yalnrz odaletla mtimkiindtir. Odaletlilik etmak

vacib vezifelgr (borclar) qebilindan hesab edilir.

Qeyd etmpk lazlmdr ki, "edalet" anlayrgr Siraceddin Urmevi terefinden gox geni$ mozmunda baga diigiiliir, tekce insanlar arastndakt
miinasibeta doyil, biitiinliikde maddi aleme gamil edilir. O yazrr: "Odaleta yalmz reiyyetlerin hifzi istinad etmir. Elace de Yer-gdy va o ikisi
arasrnda ne Marsa, hamtstntn xilqetinin biintiwesi edalet iizarinda
qurulmuqdur'1.
Siraceddiln Urmevi edaletin tereziye benzedildiyi

bir

hedisden

grxrg ederek !,azrrdr: "Bil ki, edaletin tareziye benzedilmesi terezinin

iki gdzii, dili lve ortasrnda dilin yerleqdiyi iki qolun olmasr cohatdendir.
Terezinin da,glan ve onlardan da her birinin mtieyyen a[rhq dlgiis[
vardrr: 10, 20, 50, 100. Hemin daglardan binni terezinin gtiztine qoyarken gakilen $ey terezinin o biri goziindedirse, berabarlik ve diizgiinliik

olduqda terdzinin dili ortada dayanar, [bin digerinden] az vo ya gox

olduqda dil bir terefe meyil edr. idareqilit de bu ctirdiir' Bele ki,
cezamn qanhnla qerarlagdtnlmrg miieyyen bir heddi vardr, meselen,
zinaya g6re tyiiz gallaq, abrrh adamr tohqir etmeye gdra seksen gallaq
rurulur. YiiE gallaq ltdasr yerde seksen gallaq vurularsa, [zerer
geken iigiin] haqsrzhq olar, yuz on qallaq da rurulsa, [giinahkar ngiin]
haqsrzhqdrrl Bu yerde cezayp miivafiq yiiz qallaq wrmagr icra etmeyi
edalet bilenlhtquqqiinas alim g6sterir ki, "edalet qanunun teyin etdiyi
orta heddir'i.

Siraced&in Urmevi Aristotelin yolu

ile gederek, <iztiniin sosial-

siyasi baxrqlannda miitedillik prinsipini esas gtitiirmii$, ifrata (artrqhfa

ve eskikliy5) varmagr orta hedde - edalota qar$l qoymuidur.
Siracedbin Urmavirin fikrince, haqq-edalet igi her $eydan, hotta
peyfember niifuzundan iisttindiir. Dini revayete gdre, Musa peyfem214

ber Allaha dua edib, Firona ceza vermesini dilamigdir. t,akin Firon iig
keyfi)yotla yana;r odalot sahibi oldulu iigiin cezalandln lmamrgdrr.
Odalatli insan, ilk ncivbada edaletli gah, sultan arzusu orta osrlardo
ictimai-siyasi ideyalann merkezinde durmugdur. Bir hedisda deyilir:
"Sultan yerde Allahrn kiilgesidir, her bir mezlum ona sr!1nrr".
Siraceddin Urmavi qeyd edir ki, qrzmar giineg istisinden yanmamaq iigiin agac kiilgesinin sarinliyina gekilmek lazrm golir. Elece do
adam bir zahmrn ziilm va zorakrhgrndan xilas olmaq iigiin dcivlet baggrsrmn insaf ve adaletina penah aparmahdtr. Miitefel*ir ziilm ve
zoraklhEln zerbesini Giinegin ve odun istisinin yandlrmastndan daha
gticli, daha dehgetli saymrgdrr. Bela ki, bir mezlum zorakr zahmm
alinden qagmaga iiz qoyduqda qarglstna od grxsa da qorxmadan dziinii
oda atar, dayanmaz.

Alac ktilgesinin serinliyi qrzmar istinin yandrrmasrnr aradan qaldrrdrfr kimi, baggmrn insaf ve edaleti de ziilm ve zorakrhgrn meydan
almasrna imkan vermamelidir.
Siraceddin Urmavi insanlar arasrndakl mi.inasibetde odaleti her
$eydon, hotta geriatin mi.ihtim tarkib hissesi olan, har bir m<imin bendanin yerine yetirocoyi zeruri vezifelari ifade edan ibadotdon iistiin
tutmugdur. Azerbaycan filosofu "Odaletli sultanrn bir giLntiik edaleti
altmrg ilin ibadetinden yaxgrdr" hdkmiinii drina-dtine rglrrtmigdir.
Siraceddin Urmavi g<istarir ki, ibadot ferdi gekilda icra edilib, bir
qaxsin menafeyi ile balh oldu[u halda, edalat ictimai mahiyyet dagryrr.
O yazrr: "$exsin ibadeti onun 6ztinda mahdudlaqan manfeetidir. ealan
xeyir iglerden heg biri ondan asrh deyildir". "Lakin edaler ele bir ibadatdir (zeruri borcdur) ki, onun menfaoti iimumidir, alernin (camiyyotin) nizamr ondan asrlldrr. O, haqqrn naibliyi ve xelifeliyidir, helak
ve mehv olmaqdan xalqrn qorunmasrnrn sebabidir..." Bu nriiLqayiseden
sonra filosof bir daha qeyd edir: "Demeli, padfahrn edz.latinin ibadetden daha yaxgr olmasr lazrm gelir".
Siraceddin Urmevi padgahr cemiyyetin bir iizvi.i kimi xalqdan
ayrrmamrg, onu yalnrz fezilet ve kamahna, icra edilecek a!rlh hiikm ve
emrile gdra ferqtendirmigdir. Filosofun fikrince, padqahrn ijmri.i onun
edaleti ile <ilgiili.ir: "Bele ki, islam pad$ahmrn edaletla kegirdiyi her
gtin altmlg illik <imi.ir sayrlarsa, Allah-taalanrn sexavetindo onun odalatla kegirdiyi yiiz il gdr nege illik cimre berabardir?!" Mi.refekkir bu
yolla padgahr edalete gagrnr: "Demeli, bele nemeti anlamirq lazrmdrr,
onun itirilmesine giizeqt edilmemelidir".
215

Siraceddip Urmevi qeyd edir ki, xeyirxah iglenn miiqabilinda padgahrn alacagr miikafat bagqalartntnkrndan qat-qat goxdur. Eleca da

bedxah iglard gdro onu daha artrq deracade ceza giizleyir. Filosof
yazrr: "Bilmo[< laztmdrr ki, padqahtn giinahrmn cazasr da ondakt nemetin qederincaflir. Qiinki haqqrn nemoti gox olan kesde onun giinahtntn
cazasr da goxdur".

Odalat nladdi nematlor bollu[unun, firavanhltn rahnidir: "Filosoflar demiglbr: padgah dz odaleti, insafi ve islahr ile, reilyatin haltntn
islahr ile me$[ut olarsa, onun goxlufu ile amin-amanhq, mehsuldarltq
ve ucuzluq, pitki, heyvan, diirr va nasilde barekat hasil olar. Padgah,
Allah gdstertnesin, bunun xilafina olarsa. vilayatin ehvalt da hamin
fi ravanhgrn ;tilafina olar".
Siracedd[n Urmevi padqahrn edaletinin yaxgrh!a sebeb, ziilmiiniin
pisliye bais plmasrnt asaslandlrmaq iigih yeri geldikce el rovayatlennden, ibretdmiz hekayetlerdan da istifade etmiqdir: Deyirlar ki, padgah
bir defe ov tderken dz adamlartndan uzaq diiqiir. Gece gafr bir kende
gelib, qoca kliqi ile qannrn evinda qerib bende kimi qonaq qalrr. Onlann
bir ineyi vapmrg. Padgah ineyin gox siid verdiyini gdriib, iiz-iiziina
diifiiniir: "Bp inak nadir heyvandu, onu alaram, avazinde onlara bagqa
bir Eey verarem". Enesi giin inek sairma galenda gox az siid verir.
Padgah bileirde ki, inayin suyu. elefi diinenki kimi olmugdur, siidiin
azalma sebdbi ile maraqlantr. Qocalar deyirler ki, yeqin olkenin padgahr ziilm elmek niyryetina diiqiib. Ona gdra de baraket erqe gakilibdir. Padgah (lz-dziine dtigiiniir: "Diiz deyirstniz. zijlm etmek niyyetina
diiqen padgdh monom. lndi Allah yoluna qayrdaram, bir daha ziilm
etmorcm". Seherisi giin inek salrlanda ewalki kimi qox stid verir.
Qocalar defirler: "Padgah adalet yoluna qayrdrbdrr". Padgah heyran
qahb, bir dqha ztilm va c<ivr etmemeyi qarara alrr.
Siracedbin Urmevi bu hekayeti s<iyledikden sonra yazrr: "Odalat,
insafva yalgrhq padgahrn mayasrnda mdhl<emlandikde. onun sayesinde vitayatid iqi nizama diiger, ddvlet din va millet dligmenlerine qargr
qtiwet, fatf, zefor ve qalebede l,riiksaler, dalrntr vilayeta yol tapmaz.
Bunun eksi olduqda har ne desan xof, halak, mehv, daltntr ve zaval
bag verar".l
Siraceddin Urmevi yazrr ki, padgah dlkanin edaletle idare edilmesi
iigin 62 toloelorinin hahndan hemiio xabor hrtmah, onlann qayfirsrna
qalmaldrr. Filosofun fikince, padqah bilavasite iizii nazarat eda bil2t6

madiyi vilayotlor iigiin bir naib, yaxud bir vezir tayin ecor, reiyyetlor
iizlerinin minnatdarhgrnr ve ya gikayatlarini onun vasitasile padgaha
gatdlrarlar. Ogar <ilkenin orazisi geniS olarsa, padgah naibleri ve amilIari uzaq nahiyelere gdndarar, ziilm va zorakthfrn qaballa gtxmamast
iiqun heg kasin hayat terzinden (giizoranrndan) xebarsiz qalmaz.
Filosofgosterir ki, padgah riz adamlanntn railyetlerl.r yaxgr raftar
elamasine xi.isusi diqqet yetirmalidir. Qi.inli o, amillan ve naibleri nozaret alfina aldrqda reiyyatlara cafa, ziilm vo zorakrhq galmeu, vilayat abad
qalar, iqtagrlar memnunluq bildirer, ordu ve xidmetgilar giimrah olar.
Odaletlilik bolluq ve firavanhgrn rahni oldulu ktmi, onun yoxlulu
da fasadlann sobabidir. Filosof yazrr ki, "ziilmiin asori xarabahqdrr".
O bu fikrin $orhi tizorindo miifessel dayanrr: "Vilayet xaraba qaldrqda
ikinci il sahelerden heg bir mehsul gdtiirtilmaz. Vilavot iqtagrlarr
xazineya m6htac olur vo bu, firavanhlrn fesadrna gatirib grxarar".
Siraceddin Urmevi edalatin baggr ve digar insanlar arrsrnda qargrhqh miinasibetrn tesiri altrnda tozahiir etdiyini yazaraq billirir ki, edaletli olmalrn $ortr haqlmln haqqrnr odemekdir. Filosolirn hkrince,
dtivlet baggrsr etrafda edaletin berqarar olmasrnr temin einakdan <itrti
hamrdan awal rizii adalati qorumaltdf: Padgah iizii insafla ig giirerse,
forma ve mazmunca onu iiz oyanlanndan da gdrmii$ olar. Qiinki bilarlar ki, onlann birinden ziilm ve zorakrhq bag verarse, parlgah onu efv
etmez, giibhasiz, onlar ziilmden imtina edarlar.
Siracaddin Urmavi bir htiquqgtinas alim va dtiviet :radimi kimi
ictimai miinasibatlerda adaletin hiiquq berabarliy;r'; ifade etmasina
daha gox diqqat yetirmigdir. O, cemiyyatdeki miixtelif qruplar, tobeqeler arasrnda htiquq beraberliyine riayat edilmasini edaletin barqarar
olmasr iiLgtn miihi.im amil sayaraq yazmrgdrr: "Cazalandrrmaqda ve
terbiyelendirmakde [padgah] <iz eyanlannr ve digar ieiyryetleri berabor tutur ki, adalot va insaf terefi qomnmug qala".
Bu prinsipe asasen eyanlann 6zlen de haqq-edalar; qargrstnda
beraberdirler: Padgah "eyanlar arasrnda da insaf ve edaloti saxlayrr,
brrinin bagqasrna zorakrlrq etmasine, yaxud bagqasrnrn hahrun ziyanrna
qahgmastna, yaxud da bagqasrnrn fikrinin xalaline soy g(,starmosina
gtizagt etmir".
Barabarlik aktlnl camilyotin biitiin iizvlerine eyni dar<,cede $amil
edon alim peyfamber adrndan demigdir: "Roi]yoti bastb-kegmek vo
ijz rivladlarrm segib-ayrrmaq bdytikliiyi.in qerti deyildir".
2t'7

Beraborli\ olmayan yerde sosial odaletden damgmala doymaz.

Siracaddin UrJnavi mahz bu menada miidriklikla yazrrdr; "Belaliklo,
edalet odur kil reiyyetleri bir-biri ile hiiquqca barabar edir va tizlerini
de reiyyetlerl6 hiiquqca baraber tuturlar".
Siracaddirg Urmevinin miiLtaraqqi sosial-siyasi gdrii$lon, xiisusan
edaleta ve otfluqlan mOvqedan astlt olmayaraq insanlar arasrnda hiiquq
beraberliyina lesleyen humanist ideyalar, emekgi insanlara denn relbet
beslemek, zdhmatkeq xalq kiitlesini comiyyetin esas qiiwesi kimi
baga diigmek finiiLsalman $erqi xalqlanntn, iimumiyyotlo, bageriyryatin
orta esr ictimli-siyasi fikir tarixindo miioyyan nailiyyet sayrla bilar.

Lfik fikrrlat

siyasi mesalelerla vahdet tegkil etmiqdir. Bu fenn

Qedim $erq, Qedim Yunantstan miitefekkirlerinin axlaqi fikirlen,

xliLsusan Aristotelin telimi esastnda formalagaraq, orta esrlerde miiselman $erqi dllrelennde xeyli inkigafedib yayrlmrgdrr.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, etik problemloro filosoflardan bapqa, mistik va sxolasl miitafekkirler xiisusi diqqet yetirmiq, ona ayrrca eserler
hesr etmi$lad. Bu mdvzu g6rkemli ediblari, btiyiik sdz ustalannt da
derinden mapaqlandrrmrg, onlann yaradrcrhfrnda bazen apancl istiqamot olmu$9ur.

Siraceddln Urmavinin etik fikirleri onun felsefi telimi, xiisusen

sosial-siyasi lirriigleri ile sx bafhdrr. Menevilyat mesalelorine insantn
dzihii idare ptrnesi baxrmrndan yanagan Siracaddin Urmevinin etikasrnrn miindalcesini fezilatlera yiyalenmek, rezilliklerden qaqlnmaq

iigiin dawanrg qaydalarr, onlartn yerine yetirilmesine olan talebler

tegkil edir. dtik normalarrn hiiququ normalarla yaxrnhgrna nezer salan
miitefekkir, bnlardan birinin adet-enenelarle, digerinin resmi qanunqaydalarla tqnzim edildiyini g<istermiqdir.
Orab dilinde etikaya "axlaq elmi" ("elm et-exlaq") deyilir. "Oxlaq" ise xtilq (xasiyryet) sijziiniin cemidir. Oslinde yunanca - etika
(ethika) terinini de ele "xasiyyet" monastnt bildirir. Bu baxrmdan
"exlaq" me{eviyyat, oxlaqi keyfilyetler mezmununu dagrmaqla borabar, Qox va4t "xasiyyetler" yerinde igladilir.
Siraceddin Urmevinin etikasrnda insanrn iiziinii idara etmesi bilavasite xasi/etlerle balhdrr. O bu mesele iizerinde esaslt dayanaraq,
yazrr: "Xasilyat nofsdo sabitlogmi$ mdhkem bir terkibden (heyetden)
ibaretdir ki, ondan bag veren igler her hansr fikra ehtiyac olmadan asan21 8

gxrr". Miitefokkir "nefsde sabitlagmiq miihkem bir terkib"

dedikde miihkem psixi xilsusiyyetlerin mocmusunu nozerde tutrnugdur.
Siraceddin Urmavi gtisterir ki, insanrn xilqeti (yaradrhgr) onun zahiri (xanci) formasr oldulu kimi, xasiyyeti de onun batini (daxili) formasrdrr. Xasilyat iki qisme briliiniir: yaxgr xasiy-vet, pis va menfur xasiyyot. Bayanilmig igler yaxgr xasilyotdon, pis igler pis xasiyyotdon iroli
galir. Yaxgr ve pis xasiyyatler emosiyalardan ve affektltrden yaranan
psixoloji hallarla srx baghdrr.
Siraceddin Urmevi insanda mdvcud olan biitiin xasi.ryetlerin baglanlrcrnr (esasrnr) diird qiivvaye eql qiivvesi, qezeb qiirvesi, gehvet
qiilwesi ve edalet qiiwesine aid etmig, bunlan ham aLyn-aynhqda,
ham de bir-birile qarqrhqh miinasibatde nozerden keginnigdir.
Odalat va insaf terminlarindon sohbat gederken onLann eyni zahqla meydana

manda, "baraberlegdirme", "tenlegdirme" manalannrla igtedildiyi

qeyd edilmi$dir. Bir ktikden trirenmig odalat va mdtedillik siizleri de
miioyyan moqamlarda uyfun mena galarlanna malik olub, genig felsefi
mazmun dagryrr. Tebietde, cemilyetde vo insan xarakterinda mrivcud
hallann nizamrna Siracaddin Urmavi tsrefinden m<itadillik prinsipinden qiymet venlmig, tabii qanunauygunluqlara ve hadise Ler arasmdakr
sabobiyyet elaqelerine miitadilliyin tezahi.irti kimi baxrlmrgdrr. Peripatetik filosof yazrr ki, Giinogin yeddi g<iyun ortasrnda yerlagmesi bu
sistemde mdtedilliyi temin edir. Ogar Giineq bundan uzaq olsaydr,
onun istiliyi yer iiziine yararh yayrlmazdr, bolke da meyvoler ve yetigmaye mdhtac diger geylar yetr$mazdi. Oger Giineq bundan yaxrn
olsaydr, bitki ve heyvan qalmazdr, hamrsr yanardr.
Miitadillik eks cehetleri, qtitbleri beraberlogdirme, tanlogdirme
yolu ila touim etmadir. Gtiyde biirclarden, Yerde iinsiirlerden bazilari
isti, bezileri so),uq olub, mijtedillik hah yaradrr.
Tebietde oldulu kimi, comilyotda da mtitedillik ziddiyyetleri
aradan qaldlnr, miixtalif toraflorin monafeyini tamin edit-. $exsi menafeyin ictimai manafe ile uzlagmasr, vehdati bilavasit: miitedillik
pnnsipi ile elaqelendirilir. Siraceddin Urmevi yazr: "Hemqrnin hakrmin
(insanrn) igleri ve exlaqi keyfiyyetleri mittodillik i.izre rtlmahdrr ki,
onun $axsi menafeyi va alamde iimumi camaatrn menafeyi intizam
cehetden baqi qala".
Filosof biitiin ictimai-siyasi va etik normalarda oldullu kimi aqt,
qezeb ve $ehvot qiiwolannin fealiyyeti iigiin de miitadillik prinsipine
219

m6hkam riaypt etmayi vacib bilir: "Bu liq qiirvanin m<itadilliyi vo

kamilliyi ela blur ki, orta mdyqe tuturlar, mozommotli sayrlan hor iki
artlqhq vo os iklik cehatdan uzaqlagrrlar. Oql qiiLlwasinin artrqlrqla dlgiisiintin pozulmasmdan artrq biclik, mak ve hiylagerlik, onun eskiklikle iilqiisiiniin pozulmasrndan kiitli.ik, axmaqhq, alrlsrzlq ve nagrhq
meydana r;rxlr. NaErhq tecrtibenin azhgrdrr. Mtitadiltikla olduqda
tedbirin yaxgilrgr. rayin diizgiinliiy[. ince geylorda g6ziiagrqlrq. soriptalilik vo hikryet esarlanndan olan hor;ey meydana grxrr". Bir sdzle,
"aql qiivvasi pniitedillik va kamillik hahnda olanda danrgrqlann dogrululu vo pislili arasrnda asan farq qoya bilir".
Siraceddih Urmevi qazeb qiiwesinin gerhi iizerindo nisbeten geniq
dayanmrg, onlun yaranma sebeblenni va tasir xiisusiyyatlarini gostermiEdir. Filospf qezebi oda benzadib, onun bedande emela gatirdiyi
fizioloji ve pdixoloji prosesi tesvir ederek yazmtqdr: "Hemin od aziyryat
veron vo helak eden geylari aradan qaldtracaq vaxta qeder yandrrtr.
Qan tireyi cu$a getirir, damarlarda gezir, bedenin yr:xan hissesine qalxrr.

Oger qezeb getdikca azalrsa, tireyin qanr yayrlandan sonra biitiin

bedenda tezJhiir erlir. Bundan reng qrzanr, goz al qana boyanrr".
Qeyz hallnda ise veziyyet deyilii: Qezeb getdiice artanda, iirayin
qanr yrgrlrr, {ahirden daxile qagrr. Bununla yanafrn rengi saralrr. Qeyz
bir tande qalprqda tireyin qanr gah yayrlrr, gah da yrgrhr. Bu o galadek

davam

edir i, yanaq gah qrzanr, gah da saralrr, heyacan

ehval pozulJr.
Siraceddlin Urmevi qozeb qriwesindo

bedeni sanr,

ifrat meyilleri, cehetleri

aydrnlagdrralkan yazrr ki, o, artrqhqla 6lgtinrin pozulmasr torefine diig-

diikde casarlt olur: yerulmezlik, qelabelik. tekobbiir artrr; eskiklikla iilgiiniin pozullmasr tarafine diigdtikde zelalet olur: algaqhq, qorxaqhq,
cdvr. crlzhd ciziinii g6sterir. Qozeb qiivvasi orta voziyyato diigdiikde

m6tedrllik ya kamillik yaramr: iiicaat, alicenabhq, naciblik, genig

iireklilik. hglimlik. doziimliiliik, viiqar, hirsi bofma vo buna banzor
meziyyatlar tazahiir edir.
$ahvat [iiwasi ifrata vardrqda abrrsrzhq, yamanlq ve bu kimi
baqqa keyfiyyetlere gevrilir. Bu psixoloji hal ona veziyyete di.iqdiikde
Eeref. sexavet, heya. sebr. comardlik, qanaotcillik, ehtiyatkarhq, xogsifetlik lgi.ilbrtizliiliik), paklrq. zeriflik, tamah azhlr ve xalq menafeyini giidmet maziyyetlori emale galir.
Siraced{in Urmavi eql, qezob ve gehvat qtiwalarinin hom rfrat
meyilterinil artrqhgr ve eskikliyindan, ham da onlann mijtadil halla220

nndan iroli galan bozi xasiyyotlor barada aynhqda da ;<iz agmrgdrr.

Masalan, filosofa gdre, qezab qiiwesindan kin hissi ame,[e gotmigdir:
"Bil ki, birisi qezebini bolduqda va intiqam goka bilme<likda o [hiss]
batine qayrdrr, batinda qan cogur, kin yaranrr". Her bir rnenfi hal ise
ciz niivbesinde bagqa bir menfi emosiya ila gulgalagrr.
$ehvet qiiwasinin m<itodil hahndan yaranmts saxavo: miihi.im etik
keyfiyyatlerden sayrhb, xasisliya qargr qoyulmugdur. Orta esrlardi:
saxavot vo xesislik m<ivzusunda aynca asarlar yazllmlsdtr. Srracaddin
Urmavi var-d<ivlete rasional miinasibot beslamig, ona arrcaq ehtiyacr
aradan qaldrran, insanrn rifahrnr tamin edan vasita kinLi baxmrgdrr.
Filosof "tarifalayiq var-d<ivlet nedir?", "mazammetli var-d5vlet nodr?"
suallannm cavabrnda yazmrgdr: "insanrn oziinii dolandrnnasr lyemak,
igmek, geyim), neslini saxlamasr (nikah) ve s. vacib iqler (bandler, k<irpiiler, mescidler tikmek) iigiin ayrrlan var-d<ivlet tarifelayiqdir. Nefsin kamillegdirilmesi (maselen, elm ile me9.$ul olmaq) tigiin sarf edilen
var-ddvlat de bu qebildendir. Bunlann eksine olan (yiin1;iil eyloncelere xarclenan) var-d<ivlet iso torifolayiq deyildir". Siracaddin
Urmevi fiknnda israr ederek, yazrr: "Comardlik ve sexavet xeyir iglere

var-drivlet sorf etmekdir. Xeyir iglerden bagqasrna var-dtjvlat sarf

etmak comordlik vo saxavot deyildir, eksine, israfgrhq ve haramdrr".
Var-diivleti mezammetli gokilde xerclamayin iki terofi otdugunu
qeyd edon filosofa grire eskiklikle olan tarafxesislikdir, atrqhqla olan
teref israfgrLqdrr. Bu ikisi arastnda orta hedd saxavetdir. Filosofqcnaetcilliyi yiiksek qiymetlendirmig, acgdzliik ve tamahkarhpr keskin
pislemigdir.

Belelikla, insanda mrjvcud olan biitiiLn xasilyetlerin baglan[rcrnrn

eql, qezab ve ;ehvet qiiwalerina gedib grxdrgrnr sdyloyen Siracaddin
Urmevi yazrr: "Bu iig qi.iwanin kamilliyi adaletle aqrldrq,la onun notrcesi xasiyyetlarin (oxlaqrn) ve iglerin yaxErsr olur". Odalot (ronlik.
miitedillik) hemin iig qiiweni daim miiqayiet edir, tenzimlayir, kamillegdirir: "Oql qtrvesinin kamilliyinin naticesi hikmetdir, qezeb
qrivvesinrn kamilliyinin neticesi iiicaatdir, $ahvot qtivvasinin kamilliyinin naticesi garofdir". Mehz bu keyfiryetlar insanr idea,lagdlnr, yer
iiziiniin e;refi edir: "Oziinde hikmot, giicaet, 9aref, edalotlitik hasil
edon kas moloklor derecasine yaxmlagrr vo $e).tanlar martebesinden
uzaqlagrr. Har kas $eytanlara molekler derecesinden uzaq oldugu
qeder yaxrndrr".
221

Siraceddln Urmavinin etikasrnda insanln tiziinii idara etmesi

("bedene aid siyasot") masalolorindon sonra insanrn tjz ailosini idare
ennesi ("merlzile aid siyaset") meselelari aragdrnltr. Burada aile baqgrsrnrn iizaring ciddi vezifeler diigiir. O, ister <iz haraketlari vo davrant-

dd aile iizvlari ila (iimumiyyetla, himayesinde olanlarla)

raftan iigiin ibdyiik mesuliyyat hissi duymahdrr. Bu igin hem qanun,
hem de adai terafi vardrr: "Bil ki. sanin evinde ve menzilinde olan
kesin sende fir haqqr qanun, bir haqqr adet iizredir. Har kesin dz haqqr
Er. istarse

dziine gatmatrrdrr".

Ailenin ilarasinin etik-exlaqi masalalerle balh olan adet terafina

geldikda, Silaceddin Urmovi tdvsiya edir: Gerek tiz aila iizvlerinle
alicenabhq14 davranasan, pis xasiyyetlerden yan qagasan, onlardan heg
kesin qanun.{qayda gergivesinden kenara grxmasrna imkan vermoyosen.
Siraceddin Urmevi tivlada valideynin geleceyi kimi baxaraq, onun
terbiyesini {n vacib meseteterden hesab etmigdir. O yazrrdr: "Bilmalisen ki, layiqli 6vlad ana ve atanln bagqa heyatrdrr. Onun vasitasile
onlann teriff ve xatiresi obadi qalrr, onda olan elm ve emelin savabt
daima onlara gahr".
Miitefelkir u9a!rn terbiyesinin diizgiin taqkil edilmesi maselesino
ciddi ehemiyyet vermig, burada ailenin, miiellimin ve miihitin rolunu
qeyd etmig(ir. Filosof gdstermigdir ki, ugaqlann terbiyesi ile onlann
do[ulduqlarir vaxtdan baglayaraq meglul olmaq gerakdir. Onun fikrince, kdrpe y{xqr bir dayeye tap$rnlmah, halal yemekle qidalandrrrlmahdrr. Bele oiduqda uqalrn mayastna naneciblik niifuz etmaz.
Siracad$in Urmevi ugaqlann yeddi yaqdan etibaren talimle megful
olmasrnr m{sadauygrn hesab etmigdir. Dini va ditryevi elmlerin tedrisini eyni delpcede lazrm bilen alim ugalrn ciddi telim-terbiyasi iigiin onu
bilikli ve baCanqh bir mtiellimin ixtiyanna vermeyi meslohot gdrmii$iir.
Biiyiiklgre qarqr derin hijrmet hissinin agtlanmast ugaqlann terbi-

yesinde bafhca amillerden sayrlrr. Siraceddin Urmavi yaztr: "Anaya,

ataya, miiallime. ustaya ve 6ztindan briyiik har kase qarqr onun iiLreyinde
ehtiramr mtlhkemledirler. Deyirlar ki, sen birisine ehtiram etsan, dziino
ehtiram etqig olarsan. bu sebebden adamlar sana hiirmet baslayarlar".
Siraceddin Urmevi ugairn ailado, ictimai yerlerde iiziinii aparmasr
ila elaqadal bir srra edeb qaydalanm nezere garpdtrmtgdrr. Meclisde
eylegerken adamlara arxasrnr gevirmemeyi, ayaqlarrnr bir-birinin iistiindan aqrr;namafr, elini genesinin alttna, bagtm giynine qoymamalr
222

tdvsiya edon Siracaddin Urmavi ugaqlan oturuglarmda, duruglannda

edabli olmaga gagrnrdr.
Az danrgmaq, nitqde siiniliya yol vermemak, yalan sOylemamek,
nalayiq s<izlar iglatmemek, miisahibi mosxorayo qoymaxlaq, qeybotden, xebergilikden saqrnmaq, hirsi bolmaq. hesed gakmernek, dziinde
giinahkan bagrElamaq hissi aqrlamaq, sexavatli olmaq, tovirziikarhq etmak ve i.a. miisbet insani keyfiyyetlero Siracaddin Urmavi torofindon
heyati misallar gekilmakla inandrncr pakilde relbet oyad lrr.
Siraceddin Urmevi s6z demakde edeb qaydalanna riayat etmoyin
zeruriliyini sdylayarken qaygkeq valideyn, tecrtibeli miiallim kimi grxrg
etmiqdir: herze-hadyandan qagmah, birisi danrganda sur.ub diqqatla
qulaq asmah, riziindan b<iyiiyiin ehtiramrnr har sdzde vacib bilmeli, ona
edeble miiraciet etmali, s<iz deyande tolosmemali, tankinli olmah ve i.a.

Siraceddin Urmevi ictimai mi.inasibetlarde olan her bir insanrn

fealiyyetinde dil, tafekkiir ve emal triadasrnr vehdet hahnda gritiirerek,
pis danrgrlrn gox vaxt pis niyyatdan dogdufunu ve pis emalle netica-

Iandiyini qeyd etmiidir.

Darsdan sonra asude vaxtrnr semerali kegirmekle de ciddi maraqlanan miitofokkir giistarir ki, ugaq normal surotda oylonce ila megful
olarsa, bir terefden zehni yorfunluqdan qurh:lub rahathq tzLpar, dincaler, diger terefden, onda fiziki bacanq ve moharot agllanar Ox atmaq,
top !,urmaq, gahmat oynamaq faydah eylencalore misal gakilir.

Siraceddin Urmevi o!lan uga[rna berbezokli, baha, xiisusen ipek

ve zerbafta paltar geyindirmeyin eleyhine grxmrgdrr. Qiinki zerifpaltar
onun ezalannr zeif, getinliklare ddziimsiiz etmakla beraber, lovla btiyi.imesina sebab olar.
Siracaddin Urmevi ugagrn torbiyosinde tenbehle yanag , fiziki cezanr da moqbul saymrq, haqqrna olan cezaya diizmeyi giicaet krmi qiymetlondirmigdir. Alimin fikrince, toqsirkfi uqalr cezalandrran zaman
o, grgr-balrr salmamah, heg kese ponah aparmamah, etrafdan havadarhq grizlamemalidir.
Siraceddin Urmavi ugaqlarda, elece de boyiiklerda orroksevarlik

keyfiyyatini yiiksek qiymetlandirmig, onu miihtrm heyat amili kimi

saciyyelendirmiqdir. O yazrrdr: "Bilmek lazrmdrr ki, heg bir meqsad,
xiisusen b<iyiik emeller zehmetsiz hasil olmaz".
Siraceddin Urmevi insamn yiikselig yolunu rakca onun fitri qabihyyetinde, misilsiz istedadrnda deyil, habela inadlr emeyindo va bunun
223

sayasindo qaiandrgr zangin tacriibesindan diizgi.in noticalor glxafinasrnda gdri.irdii. Filosof insanlan tiz qarqrlartna qoyduqlan maqseda
gatmaq iigiin paha azmkar, daha prinsipial olmaga gagnrdl. Bu milnasibatla o, revpyet. efsana va hikmetli sdzlerden misallar gotirir: "Dari
dabbafi tareflnden aqrlanmaytnca hokmdarlann kemori olmala layiq
goriilmez. Qrlrl defelerle oddan kegmeyince, padqahtann iiziiyii olmala
reva bitinmgz. At ahlilaqmeyince padgahrn miniyi olmaz. Ay safer
zehmetini baia wrmayrnca. hilaldan bedirliya qatmaz. Insan da elodir,
azilyot, moiLqqot va mdhnet gakmeyince htikmdarh[a, bagqrh[a, padgahhla va erpirliye yiyalanmez. insan zahmato no qader gox qatlagsa,
sarveti de bir o qadar gox tapar, tonbolbyi gox edib, debdebaya gox
uyarsa, onunlzeiflik ve gatrgmazhfr gox olar.
Siracedd,in Urmavinin etik-exlaqi telimine gtire, insantn dziinii
idara etmesi fealiyyetinde esas maqsed yaxqr iglare qogulmaq ve pis
islarden saqinmaqdrr. Bu miinasibetle filosof "iglerin ve xasiyyetlarin
(axlaqrn) yal9rhlr ve pisliyi" mesalesini nezerden kegirmig, onlan segib
ferqlendirmpyi vacib vazifa kimi qarqrya qoymugdur. iqlenn ve xasiyyetlerin yaxprh[rnr ve pisliyini iig qisme biilen miitafekkir birinci qisme aqkar hailan daxil edir, mesalen, dolrugululun, edaletin yaxqrh!r;
yalanrn, ziillniin pisliyi. Bela ki, "Do!'rugululun yaxgrlgr faydahdrr";
"Yalanrn pigliyi zerarlidir". Qi.inki her kes bilir ki, elm, adalet va do!-

ruquluq yaxfrdrr, friydahdrr; cehalet, ziilm ve yalan pisdir, zarerlidir.

ikinci qilsim odur ki, iglerin ve xasiyyetlerin yaxgrhgr ve pisliyi a5kar deyildrrl Lakin aqilin onlann yaxgrhltnr ve pisliyini nezer ve fikir
vasitesile bilmayr bacarmaq imkanr vardtr. Bu, yalnrz konkret geraitde
a!hn diizgiih miihakimesi ila miiayyen edilir. Mesalaya dialektik yanaqan filosdf yazrr: "Dofruqulu!un yaxgrh[r zererlidir"; "Yalanrn pisliyi faydatr(rr". Hamin miiddealar bela esaslandrnlrr ki, do$ruguluqdan
va yalandan har bin bir cehetdan pis, diger cehetden yaxgrdu. Mesalen,
doflru danr$maq yaxgrdrr. lakin bu do!ruguluq dii$mona sirr agarsa,
pisdir. Elecp de yalan danrgmaq pisdir, Iakin bu yalan diiqmanden sirr
gizlederse, yaxqrdrr. Qiinki dolruquluq do1lruguluq oldulu cehatden
yaxgrdrr. zJrarli oldufru cehetdan pisdir. Yalan yalan oldufiu cehatden
pisdir. fayddh oldugu cehetden yaxgrdrr.

Oksliklprin vehdetini gdstoron bu miihakimeler Siracaddin Urmavinrn dialeftik dtiqrince tarzini ifade edir. Eyni bir geyde toplanan aks
cahetlari - hem faydah. hem de zererli keyfiyyetleri g6ra bilib diizgiin
224

qi).rnatlandirmokdo isa yegana meyar alrldrr. Miitofakkir yazr: ,,Bela

ki, aqil nezer saldrqda eger yargrhq ceheti pislik cehatine iistiin gelirse,
onun yaxgrltlrna hrikm verir, onu icra etmaye qol qoyrr, eger pislik
cahati yaxflllq cehetine iistiin gelirse, onun pisliyine hOkm verir va
ondan saqrnr".

iqlarin ve xasiyyetlerin yaxgrhlr va pisliyi Siraceddin Urmevinin

fikrince, bazan agkar olmadrpr kimi bir srra hallarda agrl ile do toyin
edila bilmir. Ugtincti qismi tofkil edon bu qobilden sayrlan yaxgrhq va
pislik geriete giira qiymatlendrrilir. Meselen, Ramazatr aynln son
gtinii qarval ayrnrn ilk gtinlina qowgur. Bu iki gih mahiyyetce vahid
zamanr tagkil edir. Lakin $ariat ramazarun axrnncr giiniiniin orucunu
vacib buyrrdugu iigiin yaxgr, gelvahn birinci gtiniiniin or:cunu haram
buyurdu[u i.igiin pis sayrlrr.
Siraceddin Urmevi bu yerde rasionalist mdvqeden gekilmeyib
geriet miiddealannln da agla uygunlulunu gostonnayo gahgrr. ,,Afitrn
yaxgt deya htikm verdiyi bir geyi gariet heg vaxt rodd etmir" sdylayen
miitofokkir eksliklarden tegekkiil tapmrq geylere miinasibeti istisna
sayr. Qiinki dialektik diigiinceye giire, "onun iki ceheti varrlrr: bir cahet
yaxqrhq, diger cehat ise pislikdir". Pislik cehati yaxgrlq cehotinden
iistiindiirse, $oriot ondan imtina edir. Aqil nezer saldrqda melum olur
ki, o i9 pisdir, onu icra etmak yaxgr deyildir. Liizumsuz eyle,nceler buna
misal gekilir.
$eriet qayda-qanunlanm eyni zamanda aghn qayda-qanunlan
kimi seciyyelendiren Siracaddin Urmevi gariet hrikmiina 6jire miikeltefiyyetli igler iizerinda aynca dayanmrgdrr. Burada vacib, qadalan,
zomanot verilmiS, redd edilmig ve icazeli iglerden s<ihbet 13edir.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, genet htikmiine grira miil.ellefiyyetli
iglarden bezilerinda srrf dini borc ve vezifelerden sdz agrll;a da, bezilerinda insanlann exlaqi normalarrnr temin eden amillar nazerdan
kegirilir. Meselen, zina, gerab, ogurluq, yol kesmek ve s. haqqrndakr
qadalanlar, eyni zamanda, miisbet diinyavi exlaq prinsiplaridir.
Siracaddin Urmevinin bezi etik doktrinalan onun qn,:seoloji va
psixoloji giiriiqlerina uygun galir. Filosofun fikrince, xasiyyatlar (axlaq), habele ideyalar, aqideler fitri (anadangalme) olmayrb, son_radan
qazanrlrr, istah edile-edile formalagrr. O gristenr ki, insani nefslar esl
tebretleri etibarile pakdrr. Onlarda rezil xasiyyatler sonralar bagqalarr
ile temasdan va qa).naylb-qan$maqdan emele gelir. Nafsin pak saxla225

nrlmasrnda, oirda yaxqr xasiyryetlarin (exlaqrn) iz salmasrnda terbiyenin rolu yiiksdk qiymettandirilir. Siraceddin Urmavinin misal getirdiyi

bir hedis bu flkrin asaslandrnlmastna imkan verir: "Her bir dogulan

kas fitret iizrq dofulur, onun valideynleri onu yehudi edir, xristian edir
ve macusi (atLgperest) edir". Miitafekkir sdziine davam ederek, yazlr:
"Bu mena tebriibaden melumdur. Bele ki, atasr xristian olan uqagl

miiselman telbiya etse o, mtselman olar, hemin uqagr xristian terbiye

etsa o, xristiaf olar, elece de bagqa etiqadlarda: bidatginin torbiya etdi-

yi bidatgi. siinninin tarbiye etdiyi siinni olar. Hemginin

senetlerda:

Oyronan iiyrbdenin davamgtsrdtr. Buradan melum olur ki, razil vo

g6zol xasilyEtlar (exlaq) kesb edita de biler, kesb edilmeye de".
Siraceddin Urmavi "insani nefsler esl tabiatlari etibarila pakdtr"
fikrini esaslaildrdtqdan sonra bele bir qenaate gelir ki, '\.rgaqlartn nefsleri mezemnletli cizgilerden xalidir va saya ltivhe her bir cizgini asanhqla qebul e{ir".
Qeyd etqrek lazrmdrr ki, XIII asr Azerbaycan filosofunun aragdrdr[r bu maseleler sonrakt alimleri darinden diigiindiirmiiqdiir. insan
nefsinin ilk [rahnr a! liivheye banzeden XVII esr ingilis materialist
filosofu Con Lok ( 1632-'1704), eleco do XVIII osr fransz materialistlen (Helvetqi. Holbax, Lametri va b.) meneviyyahn, ideyalann fitri
olmamasr, iitimai miihitin tesiri alhnda yaranmasr maselesi iizerinde
geniq dayaninrqlar.
insan n{fsinda

saya (yaxud ag) l<ivhede sonradan izler (cizgiler)

kimi tezahiir eden xasiyyetlerin (axlaqrn) vo ideyalann

dayigilen

olub-otmaniasr, baqqa sdzla, meneviyyattn islah edilib-edilmemasi

mesalasi de orta esrlerde miiselman $erqi tjtkelerinde ciddi miibahise
mdvzusu idi.

Siracedflin Urmevi yazttdr: "Bezileri deyirlar ki, xasiyyetlari (exlaqr.1 deyiqd irmek qeyri -miimkiindiiLr, gtinki yaradrh g zahiri, xasilyet
ise batini fdrmadrr. Bele ki, zahrri forma deyiqmoye ve evez edilmeye
qabil deyildir. Birisinin formasr uzun olduqda g6dek, giidek olduqda
uzun ola bifmir. Eleca da batini formanr deyigdirmek ve evez etmak
miimkiin difildir'. O. islam peylemberinin adrndan deyilen bela
kalamr mishl gatirmi$dir: "Xasiyyetlerinizi yaxqrlagdrnn". Miitefekkir
bu h6kmde[r grxtg ederek, yazrrdr: "Oger xasilyetleri (exlaqr) deyigdirmek ve bagqasr ila ovoz etmok miimkiin olmasaydr, xasiyyatleri
(exlaqr) yaigrlagdrrma[r buyr-rrmaq qeyrt-miimkiin idi"
226

Bu ciir montiqi miihakimo yiiriidan filosof qeyd edir ki, heyvanlann xarakterlerini deyigdirmek miimkiindiir. Bela ki, ov heyvanr vehgi
tobiotlidir, onu ale <iyretmok olur. Tula acgrizdiir, onu ele etmek olur
ki, ov tutanda yemasin. Xam at ehlilege bilir. Biitiin bunlar xarakterleri
(xasiyyetleri) deyigdirmak ve evaz etmekdir. Buradarr bela natice
grxrr ki, heywanlardan daha artrq derecede qabiliyl,etli olan insanrn
xasiyyetlarini dayige bilmesi taacciib dogurmur.
Siraceddin Urmevinin fikrince, daxili hissi qiiwelor uefse maxsus
olduqlan iigiin insanda fitridir, heyat amilidir. Lakin bu hissler daxili
formanrn, daha do$rusu, xasiyyetlerin eyni deyildir. Filc,sof izah edir
ki, meselen, qezab ve gehvat olan daxili qi.ilvelarin aradar qaldrnlmasr
qeyri-miimktindiir. Qiinli o qiiweler zaruri menafe iigiin yaranmrgdrr:
ogor toam gehveti kesilerse, heyat dayanar, agar intim r,laqe gahveti
kesilerse, nosil olmaz, naticede insan ndvi.i qalmaz. Oger qezab qiivvasi tamamile kesilersa, adam zererlini va holakedicini dztnde def
eda bilmez ve helak olar.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, Siraceddin Urmevi bu masalade Aristotel
m<ivqeyinde durmu;dur. Yunan filosofu "Nikomaxrn etikasr" osarindo
yazrrdr ki, "qabitiyyetler bizde anadangalmedir, Iakin biz anadangelma yaxfl, yaxud korlanmrq olmuruq".
Siraceddin Urmevi xasiyyetlerin anadangelma olmadrgrm s6ylamoklo yana$r, insanlarda riziinemexsus ferdi xlisusiyyetlet in m<ivcudluiunu da qeyd etmiS, islah oluna bilmelerine gdra adamlann tobiatlerini miixtelif deracelare bdlmtigdiir.
insan nefsinda (giiurunda) mtivcud ideyalann, xasiyyer.lerin (exlaqrn) sabit, dayigilmaz deyil, dialektik terzde hemiqe yr:nilegmoda,
inkigafda oldugunu giisteren Siracoddin Urmevi onlann islahr, yaxgrlaqdrnlmasr moselesine btiyiik ehemiyyet vermigdir. Filosofa g<ire,
miiayyon xasiyyotin ciztina zidd olanla evezlenmesi miivafiq miiddet
taleb eden, spesifik seciyyeli bir prosesdir. O yazrr: "Bil ki, zidden
zidde bir dafeda kegmek son derece getindir. Demali, pis rasiyyetdan
yaxgr xasiyyete keqidin asanhlr iigiin o, tedricle olmahdrr".
Gtiriindiiyii kimi, bu miihakimalsr dialektikanrn kami',yet deyigmolorinin keyfiyyat dayigmalenna kegmesi prinsipine esaslamr: xrda,
awelda nezare garpmayan kemiyyet deyiqmeleri tadrican toplanaraq,
esash keyfiyyet dayigmalenne gotirib grxanr, krihne kel,fiyyet yox
olur, yeni keyfiyyet meydana gelir. Siraceddin Urmevi k6trne keyfiy227

yotdon

yeni eyfryyete kegerkan, todricilikda fasileni miihtim

vasita

meselan, agar binsinde

birisindo
hesab etmigd]r. "Bu stjziin bayanr odur ki, meselan,
ytiksak mansebparestlik xasiyyeti vardtrsa ve o xasiyyati <iziindan yox
etmek isteyirde, onun yiiksok monsobdon birdofolik el gakmasi gatindir,
oncam isa onq ba$a gatdlrmaqdr. Onda onun yolu budur ki, malik oldulu
hamin yiiLksa$ mensabdan nisbatan agalt mansabe, sonra ise daha agagr
mansebe keqb, mensebparastlikden yaxa qurtaranadek bela eda".
Siracoddiln Urmsvinin teliminda insana miicorrad bir ferd deyil,
ictimai varlrq kimi baxrltr, aynca qaxsin manafeyi alamin, bagqa sdzlo,
cemiyyatin nlenafeyinden ayn giitiiriilmiir. O yazrr: "Bil ki, aqilin iglari

va exlaqi kef,fiyyetleri onun dziiniin menafeyine ve alemin (camiyyetin) manafpyine uylun olmahdrr".
Qeyd etnlak lazrmdrr ki, XIII esrda Azerbaycan filosofu terefindan
ireli siirtilen bu fikir sonrakr filosoflann, xiisusan XVIII esr fianstz
materialistle|nin baxrglartnda miihiim yer hltmu$dur. Onlartn, eleco
de Siracaddi[r Urmevinin eqidosince, insanrn biitiin haraketlari, emosiyalan hemi$e aBrlla idare edilmelidir. BaEqalannrn k<imeyina ehtiyac
duyan gexs dyni zamanda. bagqalanmn igina yaramahdrr. Hemin filosoflann tolinlindo iimuminin manafeyi ile aynca insanrn menafeyi qargtqarSrya qo4rlmadan bir-biri ilo elaqede, vehdatde g6tiiriiltir. Zira,
insamn gexsi xogbaxtliyi camiyyatin xogbextliyine uylrn gelmalidir.
Oxlaq hlqqrnda telim tocriibeye esaslanmalt, yaxgr vo ya pis here-

ketlar miiefen srnaq mahekkine lurulmahdrr. Mesoloya mehz bu

baxrmdan ypnafan Siracoddin Urmevi yaztr'. "Btr bele olur ki, yaxgr
hesab edilal har bir igin icrasrna telesilir... Pis hesab edilen her bir igden
yan qagrlrr ta imtina edilir".
Srracedflin Urmevi miisbot xasiyyetlerin verdig yolu ile qerarlagrb
m<ihlemlelmosini miimkiin saymtgdrr: "Hamginin, Iinsan] ele edir ki,
yaxqr xasiyjat. meselen, helimlik, soxavot, miirii!.r'at, insaf va s. onun
verdiqi olur va onda qalrr. Har bir axmaq vo pis saytlan xasiyryeti ciziindan uzaqla$drnr, ela edir ki, o xasiyyatin ziddi miimkiin qeder onda

qorarlagrr".

Bununll da insan edalati gdzlamig va <iz menafeyini cemiyyetin

menafeyi ille uzlagdrmrg olur. Siracaddin Urmevi yazr: "Hergah
Iinsan] bel( ederse, onun hrikmii 6ziina adaletlilik cehetden olar, gexsi
menafeyi vp onunla bagh alemin (cemiyyetin) manafeyi hasile yeter".
228

Siraceddin Urmevinin etik fikirlori Yaxrn ve Orta $r:rq tilketerinde

inkigaf etmig feodalizm dtivriiniin monovi hoyatlnln goxcehetli exlaqi
pmsipterinden penpatetik felsofoya uygun miitaroqqi bir konsepsiyanr
ifade edir. Miitafakkirin etik tolimi sxolastik mlihafizakar baxrElardan
ve mistik ahval-ruhiyyadan ferqli olaraq, gergak havat hoqiqatleri
esasrnda yaranmrg, hor geyden ewal, zahmetkeg xalqrn manafeyini
giidmekle insan menoviyyatrnrn saflaqdrnlmasr, ganc neslin diizgiin
terbiyelendirilmesi meqsedine do[ru ydnalmigdir.
Siraceddin Urmevinin derin mazmunlu tobiot$iinashq, montiq vo
felsafesi ile birlikde miitereqqi sosial-siyasi gdrtiglori vo etik fikirtori
orta asr $erq medeniyyeti tarixinin parlaq sehifelerindon olub, bagoriyyatin menevi servat xezinesini zenginlogdirmigdir.

NoSiRaDDiN TUsi
Nesireddrn Mehemmed Tusi (1201 -1274) bdyiik
ensiklopediyagr alim, giirkamli filosof kimi meqhurdur. Kamaleddin Ibn Yunus, Ferideddin Niqaburi, Selim ibn Bidar, Azerbaycan filosoflanndan $emsaddin Xosrovgahi
va Osireddin Obhari ona ders demigler. Nesireddin Tusi ictimai-siyasi
heyatda feal igtirak etmi9, Hiilakunun veziri olmugdur.
Miikommol tohsil giirmiig Nesiraddin Tusi zengin yal.adrcrhq yolu
kegmig, deyerli aserler yazmrgdrr. Filosofla $oxsan tanlg olan ibn elibri gdstorir ki, onun montiqa, tebiiyyata, merafizikaya, handesaya va
diger elmlere dair g<izel eserleri vardrr. Tarixgi "Oxlaqi-nasiri" adr ile
tanlnmlg "Etika" kitabt iizerinde xiisusi dayantr: "Burada platonun ve
Aristotelin emeli hikmete dair diizgiin diiqiinceleri camlr)nmi9dir. O,
qabaqkr alimlerin fikirlenni qiiwetlandirmig, sonrakr alimlerin giibhelarini va eqidelerinde buraxdrqlan sehvlari hell etmi$dir".
ibn gakir Kilttibi ( 1287- 1363 ) Nasrreddin Tusinin felsofeye, mentiqo, tobiiyyata, riyaztyyata, hiiquqa ve s. elmin miixtelif sahelerine
dair, iimumilyotlo, otuzdan gox oserini qeyde almrgdrr: "l'.osmoqrafiyaya dair traktat" ("or-Risale fi elm el-heyo") "Elxani astronomik

va
..-:_,.-.,.,.
vafalltt tet

Havat

cadvol" ("Zic-i ilxani"), "Cebr va miiqabil" ("el-tJebr va-lmtiqabele"), "Evklidin "Gciy hadisaleri" kitabrnrn ifadesi" ("Tahrir
kitab "Zahirat et-folek" ti-Uqlidis"), "Kalamrn tecridl" ("Tecrid
229

al-kalam"), "{dvcudatrn bdlgiisii ve onun qisimlari" ("Qismot-e

macudat vo aqsam-e an"), "iqtibasrn asasr", ("Osas el-iqtibas"),
"igareler va qeydler kitabrnrn Sorhi" ("$orh kitab el-iparat va-ttenbihat"), "Tlbb qanunu kitablndan birinci hissaye hagiyeler" ("alHovaqi eta kiilliyyat al-Qanun fi-t-tibb") va i.a.
Nasiroddirl Tusi ibn Sinanrn "iqaraler ve qeydler" kitabrna yazdrlr
garh iizerinde
]iyirmi ila yaxrn rplamig va onu 1246-cr ilda tamamlamrgdrr. Miiolli[bu gerhi agrr garaitda Olemut qalasrnda bir n<iv habsda
olarkan qalemp almrqdu. Miitafakkir kitabrn sonunda qeyd edir: "Onun

getin veziyyetde yazmlgam, eksarilyatini

hissalarinin S*rn,
"n
iirekbulandrngr bir miiddatde tertib etmigam. O zamanlann her gagr
qiisse, iizticii pzab, teassiif ve bdyiik hasretle dotu idi. O yerlarde her
an cahennem odu yanr, iistiindan qaynar su ttikiiliirdii. Heg vaxt gdzlorim yagsrz, lireyim kedersiz olmurdu. Dardim dembedem goxaltr,
qaylr vo qernlm artrrdr".
Manbelelde Nesireddin Tusi humanist ve genig iirekli insan kimi
taqdim edilirl "O, yaxqr surotli, xeyirxah, saxavotli, comerd, helim,
feziletli idi". Miitafakkirin medeniyyet tarixinda
xogreftar
"e foyut
xidinetlerinden
biri Marala resedxanasrnr tesis edib, d6vriin
en btiyiik
gcirkomli ali4lerini <iz etrafinda birlegdirmesi, onlann iglamelari iigiin
gorait yaratmBsr olmugdur.

Nesireddln Tusi elmi biliklerin ehemilyatini onlann insanlar iigiin

lazrmh olmadrnda gortirdii. Neql edirler ki, alim resedxana tikmok fikrina diiLqandd Hiilaku astronomiya elminin faydasrnr ondan sorugur. O
deyir: Omr et bir nafer hamrdan xebersiz hiindiir yere qalxtb yuxandan
bdyiik bir mip tegt tullasrn. EIe edirler. Tegtin ses-kiiyiinden hamr dahEete gelir. hgna bazileri az qala sarsrlrr. Nasiraddin Tusi va Hiilaku isa
hadisaden xpberdar olduqlan iiglin hallannr pozmurlar. Filosof deyir,
bax, astronofniya elminin de faydasr beledir, baq veren hadisaden bixabar olmursan.
Menbel6rde qeyd edilir ki, Nesireddin Tusi tiziiniin goxlu qagirdleri ve dostlhn ile Maraladan Baldada getmig, bir miiddot sonra orada
vefat etmiEdir. Marapa resedxanasrnda onun igiri bdyiik ollu Sedreddin Oli dalam etdirmi$dir. Filosof Hesen ibn Ohmed xebar verir:
"Mara[aya iafar etdim. Rasedxananr ve onun miidiri, Xace Nesireddin Tusiniq ollu Olini giirdiim. O, farsca qeirde ve astronomiyada

feziletli bir genc idi".

Nasireddin Tusi riz seleflorinin tobitino uygun otaraq, falsafani gox vaxt hikmet termini ile ifada edib,
onun hor leyi neco varsa, ele derk etrnaya, her geyi lazrmrnca yerine
yetirmaye deyildiyini yazmrgdrr. Filosofun fikrinca, bunun naticesindo
insanrn menevilyatr mtmliin qedar tekmillegir, arzu ec ilan saviyyeya

rd$aJa

yiikselir.
Varhq talimi, idrak nezariyyesi ve mentiq Nasiredd in Tusinin felsefi sisteminda bir-biri ile i.izvi surotdo balhdrr. Azert'aycan filosofu
Farabi, ibn Sina va Behmenyann miivqeyinden grxrg ederek m<ivcudahn zeruri ve miimkiin olmaqla iki qisme btiliindiiyiiniL yazmrgdu. O,
miimkiiLn varh[rn gerhi iizerinda miifessel dayanmrgdrr: mi.imkiin varhq materiya, forma, cisim, eql va nefsden ibaret substansiyaya, habele
kemiyyet, keyfiyyat, mekan, zaman va bagqa kateqoriyalarda ifade
olunan aksidensiyaya bitliiniir. Filosof gtistarir ki, cisimlor materiya va
formadan tegekkiil tapmrgdrr. Od, hava, su va torpaq basit, onlardan
omala golrni; minerallar, bitkilar ve heyvanlar miirekkeb cisimlerdir.
Maddi alemin mahvolmazhlr, ezeliliyi va ebediliyi ideyast Nesiraddin Tusini diiqiindilrmiig, iiz peripatetik selafleri kimi bu meseleye
miisbot yana$mr$drr. Mdvcud geylorin qalmasr, yaxud mehv olmasr
aktualhq vo potensialhq baxrmrndan nezerden kegirilir. "Bunun si.ibutu
odur ki, agor bir varhfrn hem ebedi qalmaq, ham de mehv olmaq
imkanr vars4 demeli, onun ebediliyi aktualtrfia, mehvi potr:nsialhla aiddir". Aktualtrq ebedi, potensialhq miiveqqetidir. Aktual rq vo potensialhq arasrnda bir giiri.i$ ntiqtasi, qargrhqh alaqe zeruridir. "Ona giira,
ebedi qalacaq aktualhqla mehv olacaq potensialhq gtiri.ig niiqtosindo
bir-birinda hall edilmig kimi olur; gtinki potensialhq mahv olduqda
onun xiisusiyyeti <izi.inde qala bilmez. O, bu zaman ebedi qala bitecek
aktualh!a kegmelidir".
Nasireddin Tusi buradan bele qenaate gelir ki, "moh'z ola bilecek
her qey miieyyen mekan daxilinde, miioyyan halda olmahdrr. Hal ya
forma olacaq, ya da kegici alamet. Demeli, mehv ola bilmak (fena)
yalnrz forma ve kegici alamete aiddir".
0z peripatetik salefleri kimi Nasireddin Tusi de madrli varhqlann
mehvini onlann miitloq yoxa glxmasl deyil, yalnrz formala.rmn ve elamotlerinin deyigmesi sayesinde birinin digari ile evetz olunmasr,
k6hne varhlrn m<ivcudluguna son qoyulmasr menasrnda baga diigmtigdiir. Bu, dialektik bir prosesdir. Burada inkar edan dzti de inkar edilir.
231

(ewihna qargrllqh ola bildiyi iiqiin kohne ile yeni arasrnda iimumi
cahat lahiiddiir
Nesiraddin iusi maddi vartrqdakr dialektik inkigafin diizgih, obyektiv menzeresinil vermiqdir. O yazrr: "Ogar bir adam diqqetli ve kamil
todqiqatgr gtizil ila maddelerin deyigmasila, quruluq va torkiblorin
da[rhb yeniden] qurulmasrna, onlar arasrndakt gevriliq va ziddiyryetlere
nezer salsa, mapdeler miibadilesinden, yarantb-yox olma proseslarinden xabardar o[sa, miitlaq g,tirar ki, diinyada heg bir qey tamam gakilda
mehv olmur, bglke onun formalan, voziyyati, tarkibi, qurulugu, rangi,
keyfiyryetleri yla gerikli bir varhga vo ya sabit bir maddaye gevrilir.
Maselen. su hdva olur. hava da od. Bu iig hala diiqa bilan madde gevrilme yolu ila]her iig halda movcuddur, aks teqdirda suyun havaya,
havanrn da odq gewildiyini demak olmaz. Qiinki eger bir varltq mahv
olsa, onunla iimumi ceheti olmayan bagqa bir varlq emele gelse, onda
"bu varhq o rlarlrga gevrildi" demek olmaz. O madde keyfiyyetlan
deyigilmig yerli madde olar, giinki cismi varltqlarrn mehv olmaq qabi-

liyyetleri yo*{*..."
Materiyanln hereketi i.izerinda xiisusi dayanan Nasiraddin Tusi
herekete cismin yalnrz mexaniki yerdeyigmesi kimi baxmamrg, iimumiyyetle, onuh kemiyyete, keyfiyyete, mekan vo voziyyato giiro ndvlerini qebul elmigdir. "Miivcudatm btilgiisii ve onun qisimlori" traktatrnda cismin qrzdrqda geniqlanmesi, soyuduqda eksine, stxrlmast, canlt

orqanizmlari4 inkigafr, gncliiliiyiin zeifl ikle, saglamh[rn xestelikle

avoz olunmasl ve s. heraket n6vlerine misal gekilir.
$erq perlipatetiklerinin sisteminde aqller ve nefsler, onlann
antolo.ii ve qiloseoloji aspektde gerhi ehemiyyetli yer tutur. Yaxrn va
Orta $arq filfsoflarr, o ciimladan Behmenyar, Siraceddin Urmavi va
Nesireddin 'Ilusi yer iizerinde nefsin nebati, heyvani vo insani kimi ii9
nriviinii qabr.tl etmiqlor. Nefsin nebati qtirvesi qidalanmanr, inkigaf
etme ve goxdlma vazifelerini yerine yetirir. Heyvani qiiwa tohrikedici
(gehvet, qez$b) va qa!:rayrcl (xarici ve daxili hissler) olmaqla iki yera
boliiniir. insini nafs qiivvesina geldikde, o, eqlden, yaxud diiqtinen
qiiweden ibaratdir. Nesiraddin Tusi yaztr: "insani nefsi biiriiLn heyvani
nefslerdon dyrran birce qiiwe vardtr ki, ona nitq (diigiince) qiiwesi
deyilir. Bu qliwe heg bir elave vasiteye (alete) ehtiyac duymadan dark
edilesi geyl{ri bir-birinden ferqlandire bilir. Bu qiirve varhqlarrn heqiqoton necq olduqlannr bilmaye, eqli anlayrglann mahiyyotini agmaga
232

ytineldikdo ona nozori eql, lakin obyektlora, xeyirli re zererli iglari

bir-binndan aylrmaga, pe$o vo sanoti, dolanrqacaq va lnaigeti nizama
salmala ydnoldikda ona amali eql deyirler".
Nesireddin Tusinin varhq teliminda tabiot$iinashq maselelerinin
gerhi genig yer tutur. Tesadiifi deyildir ki, maghur areb tarixgisi va
sosioloqu ibn Xatdun ona osrlordo tobiiyyat elminin inkigafrndan
danrgarkan, ibn Sinanrn gdrkarnli davamgtst kimi Nasiraddin Tusinin
adrm gakmigdir.

Tebietgiinas $arq peripatetiklari idrak prosesini histii va eqli merhelelarden ibaret bilmigler. Nesireddin Tusinin teliminrla duylular ve
eqlin rolu eyni darecede miihiim sayrlrr. Filosof oz seleflerinin bele
bir miiddaasr ile razrlagtr ki, hissi qawayrgla geylerin zahin cahatlari
haqqrnda melumat elde edildiyi halda, oql vasitasila onlann mahiyyeti
derk edilir. Duylular konkretdir, onlardan her biri macldi geylerin ve
hadiselerin yalmz aynca bir ceheti haqqrnda molumata malik olur.
Maselen, giirme gtiriine bilenlerdan bagqa, egitma seslanenlerden
bagqa heg br geyi dark ede bilmez, hissler (duylular) mnhiyyetin idraknda acizdr. Buna giire "heg bir hiss 6ziinii va tjz hilrsi vasitelerini
derk ede bilmez. Meselen, gdrma hissi ne <iziinii derk eder, ne da
gtizii. Heg bir hiss iiz sehvinin ferqine vara bilmez, ner:e ki, giiy Yer
kiiresindan ytiz altml$ defeden gox btiyiik olan Giineqi L:ir ovuc (bo9qab) boyda gdrtr ve bu agrq sahvin ferqina vara bilmir, su kenannda
olan alacrn eksini baqraqalt g<iriir, lakin onun ne tigiin b:le oldulunun
sebebini anlayrb derk ede bilmrr, bagqa hisslann bagqa sehvlen de
bunun

kimi".

$iiur (nefs) "hanst hissin hansr qiiweye ve hansr vasitelere malik

oldu[unu, hisslerin sehvlerinin sebab ve sabebkarhltnt taprb agkara
grxara bilir, onlardan hanstmn yalan oldufunu bir-birindan aylnr,
bazilerini tesdiq, bezilerini redd edir".
Tobiotstnas fitosof hisslerin mehdud imkan heddinin oldugunu
qeyd etse de onlarr, idrakrn menbeyi saymrg, Aristolelin ve $erq
peripatetiklerinin elmi ideyalannr davam etdirmigdir. O."Iqtibasrn
asasr" kitabrnda yazrr: "Hiss (duy[ulaynhqda iimumi rdy ifade etmir,
amma molum olmahdrr ki, iimumi ve aynca elmlerin qa]llanmn agan
hissdir (duy[udur)".
Dtinyamn derk olunmasrm elmi gekilde izah eden N1'sireddin Tusi
g6sterirdi ki, idrak qeylarin ve hadiselerin insan piiunurlda (nefsinde)
l"1

passiv inikasr deyil, onun dialektik terzde ifadesidir. Meselan, "bir

mum pargasrn+ bir m<ihiir basrhbsa, onu yox etmadan, pozmadan
yerina baqqa nlohiir basrlmaz. Basrlsa, elvelki m<ihiirden bir iz qatmrqsa, miihlirlerin yen bir-birino qangar ve onlann heg biri tam mijhiir
hesab edile bilmaz. Bu xiisusiyyat biitiin cisimtare aiddir. Halbuki
nefsin xiisusiyfeti bunun aksinadir, ne qedar aqli malumatlar, hissi
gekillar bir-bifinin ardrnca onda hekk olur-olsun, bir-birinin iizerine
diiqiir-diigstin prvalkini itirmeden, pozmadan hamrsrm qebul eder.
Onda olan bii$n suratler tam vo kamildir. Heg ela hal ola bilmir ki,
suratlorin Coxtpgu iiziindan o. yeni surot qabul ede bilmosin, belke
eksina. bir qo* suatlori o ozii daha asan yaradrr".
Filosof idiak prosesinin dialektikasrnr gtire bilmigdir. O yazr..
"$eylerin derlt olunmasr bir defado baga gelen i9 deyildir, eksine,
qii\.vot va zeiff ik, agkarhq ve mexfilik, xi.isusilik va iimumilik, kamillik ve qelri-k4millik sandan merhelelere malikdir".
Nesiraddi{ Tusi gtistarir ki, insanlar gox elm iiyrenib, gox biliye
yiyelendikca dnlarrn eqli yetkinliyi, idrak qabtliyyeti artrr. Filosof <iz
seleflerinin ydlu ilo gederek, idrakda mentiqin rolunu xiisusi qeyd edib
onu hem elm, ham do todqiqat metodu (alet) kimi sociyyelendirmigdir.
O, "iqaroler vp qeydlar" kitabma hesr etdiyi garhde yazrr: "Mantiq
tiz-6zliiyi.inde elmdir, digor elmlere nisbetde ise aletdir. Buna g6re de
Ibn Sina baqqq bir yerda onu "alat olan elm" tebiri ilo ifade etmigdir".
Mentiqin biittin miihiim maseleleri Nesireddin Tusinin eserlarinde,
demek olar ki] nazerden kegirilmig, anlayrq'va onun terifi, hijkmler ve
onlann miixtalif ndvleri genig igrqlandrrrlmrgdrr.
Omeli felsefenin qayosini axlaq, evqurma va
t ,lrk !)
.'.:
1
seharsalma kimi miieyyanleqdiren Nesireddin
tct mgr-slvas,
_
:. ,:-; -i -'
Tusi
"Oxlaqi-nasiri" kitabrnda lig maqaleden
90rus12f
birincisini exlaqrn saflagdrnlmasrna hesr etmigdir. Filosof ex'laq elmi 1etika.l haqqrnda yaar: "Bu elm insani nefsin ele
xiisusiyyetler qazana bileceyinden danrgrr ki, onun idaresi ile edilan
biitiin davranl$ ve reftar gtizel, terifelayiq olsun".
Etikamn rlrdvzusu insanrn iradesinden aslh yax$l va toriflenen, qebahetli ve pislerlen iglerin hamrsrrun elaqedar oldugu insani nafsdir. insani
nefs, yaxud diiti.inceli nefs idrak vasitesidir, "a!Ln derk etdiyi ne varsa,
hamrsr onun dayasinde olur", " bedande ne kimi deyigiklik ve fealiyyot baS verirs6, hamrsr onun qiiwa vo tasiri neticesinde emale galir".

vi

Bagqa filosoflar kimi, nefsi antoloji ve qnoseoloji aspektde mene"can" menasrnda garh eden Nesiraddin Tusi etik-exl,lqi planda onu

"ehtiras", "nefsin isteyi" mezmununda gdtiirmiiqdiir.

Nasireddin Tusinin fikrince, insan yaranarkan arta dorocodo,
kainatdakr takamtil merhelalarinin ortasrnda olur, fitretine g6ra agagr
deracadokilarle alaqedardr, yalmz iradesi sayesinde ali derecaye
yiiksale bilir. insan heywanlardan farqli olaraq, maddi eht;yaclan tobiotden hazr qakilde almrr, hamin geyleri a!rl, bilik, emek, si)not va pe$oyo
yiyelenmekle, dzii de bacardrfr iigrin yaxgr iisulla elde edir. Nesireddin Tusi yaztr ki, insantn menevi ehtiyaclan fikir, a[tl, gtiur va irada
vasitesile temin va idare edilir. Insantn xogbextlik ve beCbextlik agarr,
kamrllik ve naqislik stikarr onun a$l ve iradasinin ixtiyanna verilmigdir.
insamn tjziiniikamillegdirmasi prinsipinin Nesiraddirr Tusi terafi ndan izahr peripatetik felsefi miiddealann sufi exlaqtnto tobligi kimi
seslenir. Lakin miitafekkir mistik ehval-ruhiyyedan uzeq olub, rasionalist mrivqe tutur . O yazr: insan "eger dtizgiin, ardrcrl, n eqsedauyfun,
miisteqim xatle (en qrsa yol ile) horokot etso, tadriclo elm, medeniyyet, bilik ve hikmate yiyelensa, tekamiile qadrr olan fitri istedadr
hedleri agaraq, onu bir mertebedan bagqa bir mertebe ye, bir derecedan o biri dereceya yiiksatder, birbaqa gatinb arzu ,:dildiyi meqsede, ilahi nurun gafaq satdrlr ali meqama gatdlrar ve Allalun yaxrn
adamlan cergesine daxil eder, Iakin yaradrldr[r fitri deleceda oorub
qalsa, cilom dz nafsinin ixtiyanna verse, nefsi onu agalrya heyvani
martaboyo stivq edar, gehvani hissleri cuqa getirer, qebih, bezi xastolaro xas olan nalayiq herekotlerin artmaslna sebab olar, gtinbagiin,
anbaan algaldar, diiqkiinliik va naqisliyi artrrar, yuxandan a.;a[tya yuvarIadrlan dag kimi az bir mtiddet arzinda onu rezalet girkalrtntn en derin
yerine salar ve bu onun an dehgetli sonu olar".
Nesireddin Tusi dyredir ki, faziletin daxili qiiwederL konkret fealiyyoto kegmosi iigiin insan ijz nefsini rezalet ve kasafaldan temizlamelidir. O, nefsini onu korlayan ve zeifladen geylerdan saxlasa, zaruri
olaraq nefsin daxili qiivvesi herekete golor, mohz ona xas olan elm
dyrenmek, heqiqeti derk etmek, maarife yiyelenmek kimi fealiyryatlera baqlar, xoqbextlik ve seadete gatar. Filosofun fiknnca, insantn kamilliyi iki ciirdiir: elm ve amel. Elmi kamillik qiiwesi elrr tiyrenmeya,
maarife yiyelenmeya ytinelir. Ometi kamillik qiiwesinde isa insan iiz
imkan va fealiyryatini nizama sahb ele uyflunla$rnr ki, onlar bir-binna
235

mane olmaytb. aksina. bir-birini tamamlaylr. Bela halda exlaq miinasib. xoga galen torzda tarbiyalanir.

Felsafede idraki cehetin elm ile, icragrhprn emalle Earttendiyini

qeyd eden Naqiraddin Tusi yazrr: "Kimde bu feziletin har ikisi varsa,
o, an miidrik idsan, en kamil alim hesab ediler, onun yeri begar tivladrnrn tuta bilodoyi en yiiksek miivqeyin ftivqiinde olai,,.
insani nafqi kamillegdirmeyin maqsedi onun xeyir ve seadetidir.

Alimlor miitlsq ve nisbi xeyiri farqlendirmiqler: miitlaq xeyir biitiin

mdvcudatrn vd biitiin arzulann son meqsedidir. Nisbi xeyir iso miioyyon cohotdon faydasr olan geylerdir. Saadet xeyirle miiqayisede ferdi
seciyya da;ryr1. Hikmet. giicaet, iffat ve edalet nefsa aid seadet sayrhb. feziletler adlandrnlmrgdrr. Bunlann da bir srra niivleri vardrr, meselon, hikmoto zdka, derketme siireti, zehin aydrnhlr, hazrrcavablq ve s.,
iffola hoya. sepimiyryet, dinclik. viiqar ve s. feziletler daxildir.
Nesireddin Tusi dlkeni idara etmek qaydalan haqqrnda miihakimelerda insan ve camiyyete dair maraqh fikirler siiylemig, bu meselede en gox Ogunesr Farabiye istinad etdiyini bildirmiqdir. Miitefekkir

yanr ki, bu pehsde asas meqsad biitiin diinyada mdvcudatrn an

gereflisi olan lnsanrn 6z neslini miihafize etmok va iiziinii qoruyub
saxlamaq iigiiil biitiin krimeklere, o ciimlodon iiz niiviiniin kiimeyine
de ehtiyacr ol(u[unu demakdrr.
Nesireddirl Tusi ictimai varhq kimi seciyyetendirdiyi insamn
cemiyyatden kanarda mtivcudlugunu qeyri-miimki.in sa;.rmgdrr. O yazl:
"Diinyanm intlzamr, meigetin nizamr emekle hasila geldiyinden, insan
ndvii ise kdmgksiz yagaya bilmediyinden emek k<imeksiz, ktimek ise
ictimai birliksiz ola bilmez. Demeli, insan ndvii iiz tobiati etibarilo
ictimai birliye m6htacdrr". insanlar arasrnda btrinci ictimai birlik ailedir. Bunun ardlnca mehalle, 9ehar, iilke ve nehayet, biitiin diinya ictimai
birlikleri gelir. Aile qurma, yaxud evqurma hikmati ..camaatrn hamrsrnrn xeyrine olan. meigatlerintn taminini asanlagdrran. meneviyyatlannln inki$afrnr siiretlendiren, iimumi menafelerini miidafie edan
bir elmdir". "Yerda qalan birlikler haqqrnda elm (siyaser) daha genig
manadrr". Nasireddin Tusi siyaseti "ictimaiyyet hikmeti,, adlandrnb
fikrini agrqlalrr: "Bu elm hamrnrn xeyrine olan birge emayin heqiqi
ve iimumi inkiqafqanunlan haqqrnda nezerilyedir. Bu elmin m6vzusu
(obyekti) ictiqrai amekle birlegen ve betelikle, istehsah en kamit tegkil
eden insanlar lni.inasibeti sistemidir".

ictimai hayat geraiti yagayrg telabini temin etmekle berabar ferdin

kamillegmasine imkan yaradrr: "insanlar hom dziini.i, hr:m de naslini
miihafize etmek iigiin bir-birinin k<imeyine m,iihtac o duqlarr kimi,
kamilliye gatmatan iigiin de yaqama[a mdhtacdrrlar, den ali, kamilliyo
gatmaq iigiin de bir-birlerine ehtiyaclarr vardtr. Bele olduqda her adamrn kamilliyi ve bitkinliyi <iz ndviinden olan adamlar<lan astlt olar.
Demeli, o, qargrhqh kiimak asastnda 62 ndYii ilo iinsi)yat va olaqa
yaratmaga mocburdur".
Nesiraddin Tusi torefinden saciyyelendirilen dtivlet dz prinsiplerl
etibarile diinyevidir. Lakin o, dini da tecrid etmir, bununla bela, Ocem
padgahr Ordegir Babokandan (lll asr) iqtibas gotirmokla bu dinin
dzinii konkretlegdirmir: "Din ve tilkedarhq (d6vlet) iki sirdaqdrr, birinin tamamh[t digerinden asrhdr. Din qaydadrr, diivlet onun si.itunlan;
biiniiu-e siitunlarsrz zay oldu[u krmi, siitunlar da biintilrosill dura bilmez.
Etece de din ddvlotsiz menfeet alda etmediyi kimi, dtivlet de dinsiz
miihkam ola bilmez".
Nasireddin Tusi Aristotele istinaden siyasotin (i,lareetmenin)
miixtelif formalannt nezerden kegirmigdir. Siyaset bazan qerari iglere
(meselen, miiqavileler, sazigler), bazen eqli hiikmlera (meselen, dlka,
gohar, idaroetma) aid olur. Derrake, fezilet ve merifetdo xiisusi istedadr olmayan bir adam bu iki i9 niiviiniin heg birine baq,lamamahdr,
giinki qariati ciyrenmeden, onun tolebatlnr bilmeden bunlardan birini o
birisinden qaba[a salmaq dava-dala; ve ixtilafa sebeb olar. Demeli,
geriatin ne telab etdiyini miielyenlagdrrmak iigiin ela b.r $oxsilyata
ehtiyac var ki, o, iilvi bir ilhama malik olmaqda baSqalanndan ferqlensin,
qalanlar onu taqlid etsin. Bu xasiyyat ddvlat bagqrsr i.igiin rnexsusi keyfiyyetlerin olmasrnr teleb edir. Omelde an yaxgr ba99r o<lur ki, "xalqr
yaxgrhqla var-d6vleta, xoq giizerana, bol nemate gatilrsln: ya dz
terafinden, ya bagqalanntn vasitasile, ya meslehat ve tedbiri ila onlann
varidatlnl, mal-miilkiyyetlarini saxlayrb, yaxgr qorusun, lakin bu gertle
ki, meqsadi keramet olsun, d6vletlenmek olmasrn; o bu yol ila onlarla
birlikdo (qerezi lazzet deyil, keramat olsa da) daha tez lolzzato gatar".
Mtitofekkir faziletli siyasot ite naqis siyaseti qarqrlagclrnr: birincinin meqsedi xalqr kamillagdirmek, naticesi saadoto gatm.,qdlr, ikinci. nin meqsadi xalqr qul hahna salmaq, noticosi bodbaxtlik ve mozemmatdir. "Birinci siyasot camaata adaleti tebli! edib, roilyr)to en sedaqotti dost gijzii ile baxar, geheri xalqa xeyir veren iglerla coldurar, ijzii
237

gohvani hisslaie hakim olar. ikinci siyaset camaatt qarata tahrik edib
railyata qul .1a ndkar gdzii ila baxar, qehari xalqa zoror veren Sor
iqlerle doldurl, rizti Eehvani hisslerin esiri olar". Siracaddin Urmavi
kimi Nesireddin Tusi de reiyyatin hiiququnu qrzlrn miidafie edirdi. O
yazrrdr: "Raiy'yeti edalet ve hikmot qanunlan asasrnda idare etmek
lanmdtr".

Nesireddip Tusinin genig miindericeli asarleri soffakt tobiotgiinas,

mantiqgi filoloflar ligtin iimak olmuq, penpatetik ananelerin esrler
boyu qorunub saxlanrlmastnda faal rol oynamrgdrr.

238

V FOSiL

XV-XVI OSRLORDO AZORBAYCAN FO LSOFOSi

icrinn,li-siynsi vp iqrisnoi vezivvar.

uaoeuivver. ooeni-reLSoFi TaLil{LoR.
iosolocivA,na siNxnnriznr
Teymurlengin dliimiinden (1405) sonra onun
i -.mar-stvast,
"':".:' ? -' .
imperiyasr dafrldr. Varisler arasrnda hakiea iottsod, vazrwat .' | : ..,

-lct

miyyat u$unda mi.ibariza bagladr. Bu dtiwda

$irvangah ibrahimin niifuzu xeyli artdr. O, etrafrnda birlagen qtiwalerte Kiir sahilinde Miranqahrn o$u Omerin ordusuttu mellub etdi.
Tebrizde Omera ve sonra onun b6yiik qardaqr Obubekra qargr iisyan
qalxdr. Xalqrn galrngr ile $irvangah 1406-cr ilin mayrnda 'febrize galdi.
ibrahim ehaliden altnan vergileri qaydaya saldr. O, qrsa mi.iddeta olsa
da Azarbaycanrn btiytik bir hissesini iiz hakimiyyeti altrnda birlegdirdi.
ibrahim Qaraqoyunlulann harbi qiiweleri ila iizlegmemek iigiin 1406-ct
ilin yayrnda Arrana gekilmeli oldu.
Baqqrlan Baharh tayfastna mensub olan Qaraqoyrnlular ta qedimden Kigik Asiyada va Decle-Ferat gaylannln sahillerir de yerleqmig
o!,uz-tiirkman soydaqlanntn yantna Orta Asiyadan galnrigdiler. Qara
Mehemmedin o[tu Qara Yusif teymurilerin qogunlannr darmadagrn
etdi. Mirangah 6ldiiriildii. Qaraqoyunlular d6vleti (I4I0- I467) yarandr. Onun erazisi Kiirden cenuba Azerbaycanr, Ermenistam, Qerbi
iram, iraqr, Ki.irdiistanr, Giirciistanln bir hissesini ve s. ehate edirdi.
Paytaxtr Tobriz idi. Qaraqoyunlular, sonra Alqoyunlular va Sefevilar
siilaleleri 300 ilden 9ox miiddetde hakimiyyetda olmaqla azerbaycanhlann biiyiik bir impenyaya baqgrhlrnr temin etmigler.

Yusif l4l2-ci itde Kiir sahilinde dtiyiigde ibra.himi mellub

etmekle $irvan ddvletini ciziinden asrll vaziryato saldr. ibrahimin ollu
Xalilullah (1417-1462)Qan Yusifin 6liimiindan sonra $:.rvantn QaraQara

qoyunlulardan nominal astlthgtm bela qebul etmedi.

Qara isgendar (1420-1437) ve Cahangah ( 1437- 1467 ) Qaraqoyunlular d<ivletini xeyli mdhkemletdi. Lakin Alqoyunlular tz.yfasrmn ba;grsr Uzun Hesen (1453-1478) bu ddvleti mellub ederek onun yerinde
239

Afqoyunlular] dcivlotini (1467-1501) yaratdr. Paltaxtr yene de Tabriz

olan bu ddvldt Uzun Hasanin ollu Yaqubun dOvrUnje (1478-1490)
osmanlrlann hiicumlannrn qabagrnr aldr.
1497-ci ilde Alqoyunlular dijvlati iki hissaya pargalandr: Azerbaycan l'o Eimanistana Olvand Mirze, iraq ve Farsa Murad padgah
baqqr oldu.

Ordebil h[kimleri olan Safeviler XV asrin ortalannda giiclenerek

Afqoyunlulardan ve $irvangahlardan narazr qalan xalq kiitlalerini dz
otrafinda birl{ldirmek maqsedile tabligat vasitosi kimi qiolikden isrifade etdiler. Sefeviler l2 qlrmrzr zolalr olan qalma bagladrqlan iigiin
qrzrlbaplar a{lanrrdrlar. Sefevilerin yaratdrqlan drivlet (1501 - 1736)
Azarbaycan {arixinin miihiim d<iwtinii teqkil edir. Onun banisi gah
Ismaylrn (1487- I 524) atas Safaviler stilalesinin banisi geyx Sefieddin
Ordebilinin rlevasi $eyx Heyder, anasr Uzun Hesenin qrzr Alamgah
beyimdir. $ah Ismayll az miiddotdo iiz otrafina giiclii qtrweler toplayrb, 1500-9i.i ilde $amaxrnr, sonra Balanr tutaraq aiziindan asrh
voziyyoto salpr. Daha sonra Agqolenlular iizarinde qelebe galan $ah
Ismayrl Tebrize daxil olub, l50l-ci ilde <iziinii 9ah elan etdi. O,az
mi.iddatde ,{Sarbaycan, $erqi Ermanistan. $erqi Giirciistan. iran. iraq.
Cenubi Ttirl$nenistan ve indiki Ofqamstan (Belx vilayeti istisna
olmaqla) erazisini <iz hakimiyyati altrna aldr.
Sefeviler dijvletinin meydana golmosi vo onun qiidratinin aftmasl
Ttirkiyeni nafahat etmigdi. Bununla bele, Tiirkiye sultam ll Beyazid
1504-c[ ilde Sefevilar diivletini tanrmr$dr. l5l2-ci ilde Tiirkiyede
hakimiyyet bNgrna gelen Sultan I Selim qielere qargr amansrz oldu. O,
Safevileri miiselman dininin diigmeni elan etmigdi. l5l4-cii ilda Qaldrran miiharipesinde qelebe qazanan sultan qo$unlan Xoy, Merend
gohorlarini kdqib, Tabrize daxil olmugdu. Tirk qogunlan geri gokilorken bir nege min sanetkar ailesini istanbula kiiqiirmiigdii.
$ah IsmaNrhn vefatrndan sonra onun ollu Tehmasib (1524-1576)
dijvriinde $irvan ve $aki tamamile Sefeviler dtivletine tabe edildi.
Osmanhlar dffelerle Azarbaycana hiicum gekdiler. Neticede bir srra
yerler onlanrl ixtiyanna kegdi. Tehmasib dz paltaxhnl gerqa, Tiirkiye
serhodindan uzaqlara - Qezvine krigiirdii. Lakin XVI esrin ikinci yansrnda Sefavifer ismayrl Mirzenin va onun iildiirtilmesinden sonra
biiytik qardalr kor Mehammed Xudabandinin (1578-1587) d<irriinde
xeyli zeifledi;
240

XV-XVI osrlorda Azorbaycanda iqtisadilyat siyasi hadisalerin

tesiri ile ayn-ayrr vaxtlarda bu ve ya digar regionda miixtolif voziyyatda olmugdur. Umumilyetlo isa iilkede maddi sarvetlorn, nematlorin
bollu[u ig[algrlann tdrotdiklari dalrntrlann tezlikla aradan qaldrnlmasrnr, iqtisadi vo modoni dirgeligi temin etmiqdir.
XV esrde $irvan tiziiniin yiiksek seviyyeli kend teseniifah ve senaye mehsullan ila tanrmrdr. $amaxmm ipek va ipak memulatr diinyada
mo$hur idr. Buradan Rus drivletine, iraqa, Kigik Asiyaya, Suriyaya ve
Venesiyaya ipek ixrac edilirdi. Liman qeheri Bakrdan He6terxana, Orta
Asiyaya va Xezer danizinin cenub sahillerindeki vilayatlere neft, ipak,
zaferan ve baqqa mallar g<inderilirdi. Gence, Naxgrvan, Tabriz, Mara!a, Ordebil ve b. qeherler de <iz mehsullan ila segiiirdi.
XW esrde Sefavilerin hakimiyyati dovriinde mohsuldar qiiwalor
daha da inkiqaf etmiq, akingilik, sonotkarhq vo ticarot artrnl$dr.
i_. ----..-. XV-XVI esrlarde Azarbaycan incaseretinin biiriin
lncasanrt
sahelerinde parlaq nailiyyetlar elde edilmiqdir. O
yaranmrg
ddwde
memarhq abidoleri, xottathq, tesviri selret niimunoleri ezemeti, gdzolliyi, ideyahhlr etibarilo bosor modeniyyatinin nadir
incileridir. $irvanqahlar sarayr ansamblrnn binalan 1420-1460-cr iller
arasrnda sahnmrgdr. Osas bina, divarxala, sordaba vo mesr:iddan ibaret
kompleks yerin relyefine uy[un va ahangdardr. Yuxan hoyetda saray
binasr ve onun yaxrnhgtnda Seyid Yehya Bakuvinin tiirbe,si yerlegir.
Qaraqoyunlu h<ikmdan Cahangahrn 1465-ci ilda Teb:izde tikdirdiyi Miizefferiyyo memarllq kompleksi, onun merkazi binasr Giiy
mescid giizel sanot asari olmugdur.
Alqoyunlu hiikmdan Yaqub padgahrn 1486-cr ilde tikdirdiyi "Sekkiz behigt" ("Ho$t behi$t") kompleksi kitabxana, mescid, tnin neferlik
xostoxana, crdrr meydanr ve parkr dztinde birlegdirir. Sarayrn hacmmekan kompozisiyasrm prizmagakilli sekkiziizlti g6vde vo onun ortasrnda ucalan merkezi giinbez tegkil etmi$dir.
XV-XU esrlarde Azerbaycanda gtirkamli rassamlar vo xottatlar
faaliyyet gtistarmi$lar. Onlardan Obdiilheyy ve Xace ifbdiinahim
qarda$lan moghurdur. Bu senatkarlar Hacr Mehammed Bendgiden
xattathq icazesi almrg $amseddin Megriqinin ( .-1409) oflanlandrr.
Klassik xett ndvlerinin, xiisusile siils xattinin mahir ustasr Xaco Abdiirrohim Xolvoti (...-1454) Cefer Tebrizinin va Nemotullu Bewabrn
miiellimidir.
241

Cafor Ta rizi Firdovsinin "$ahnama", Sadinin "Giiliistan" eserlarini nafis *dtl" kagii.-iigdiin (1426). Onun nastoliq, nasx, siils vo s.
xett niivlerin{e yazmaqda yiiksak qabiliyyati vardr.
Nemetulla Bevvab Tabrizde Miizefferiyya binasrmn divarlanndakr
ve seqfindekl, elece da o binanrn marmar dtigemolanndaki kitabaleri
hazrrlamrgdrrl Tebriz gehari Osmanhlar terafindan iq[al edilando o,
gedib Kaqand,a geyxiilislam. d<ird il sonra isfahanda baE qazi iElamiqdir.
Bu d6vrdb Tebriz miniatih mektebinin n[imayendeleri daha bdyi.ik
g6hret tapmrldrlar. XV asrda Nizaminin "Xemse"sinin elyazmalanna
qakilmiE mi{ati.irler iislubu va bedii estetik kamilliyi sandan diqqeti
calb edir. XVI esrde bu makabde Sultan Mehemmedin rehberliyi ile
Mir Mi.isawlr, Mirze Oli Tebrizi, Mir Seyid Oli, Miizeffer Oli kimi
senetkarlar Qhh$ml$lar.
Tebriz rgssamr Pir Seyid Ohmodin gagirdi Kemaleddin Behzad

(1455-1535) da 1510-1522-ci iller arasr Tebriz miniattir mektebinde

iqlemig, $ah [smayrhn saray kitabxanasrnrn reisi olmugdur.
XVI asrin gdrkemli medeniyryat xadimlarinden biri Sadiq bey
Ofgardrr ( l5J3- 1610). O, ressam, xettat, gair ve alim kimi tanrnmrgdrr.
Sadiq bey Ofgar II $ah ismayrhn deveti ile saray kitabxanasrna gelmiq,
$ah Abbasrn vaxtrnda hemin kitabxanamn raisi olmugdur. O, xeyli bedii
va elmi eserin. o ciimladen rassamlrq sanotinin qayda-qanunlanndan
bahs eden "Qanun es-siiver" traktattnrn miiallifidir.
XV-XVl esrlerde Qaraba!. Quba-$irvan, Gence-Qazax ve Tebriz
xalgagrhq mpkteblari yiiksek rnkigaf merhalesino qatml$dr.
XV-XVf asrlerde musiqi sahesinde gahqan gtirkemli nazeriyyegiler
vardr. Mehdmmed Obubekr oflu $irvani "Saflrq qardaqlarrmn musi-

qisi" adh dserini $irvangaha ithaf etmigdi. Obdilqadir Marafayi

(1353- 1433) Sefiaddin Urmavi enenasini yaradrcrhqla davam etdirerek,

qiymetli esarleri rle bu saheni xeyli zanginlegdirmiqdi. Obdiilqadir

Maralayini ollu Obdiinehman va nevesi Obdiileziz hemginin musiqigi olmug, lnusiqiye dair traktatlar yazmrqlar.
XVI eslde Baharl tayfasrnrn bdyi.iklerinden Oligakerbeyin ollu
Hesan bey ihcesenatin bir nego sahasini bilrniqdir: gair. habelo qeiqiinas,
musiqigiinad ve xetgiinas kimi tamnmrqdrr. O, 1588-ci ilde Hindistana
getmig, bir lniiddatdan sonra orada vefat etmigdir.
Bu dtivlda mugamatla yana$r aqrq musiqisi de inkigaf edib, xalq
arasrnda gehig yayrlmrqdrr.

_
<t"dbtwat
va kamil

XV-XVI asrlar Azorbaycan adobiy) atlntn zongin

d<ivriidilLr. Bu arafada yalanmrg poetik

asarlar ham dil va iislub, ham de mazrnun ve ideya cehetrlen dz meziyyetleri ile segilir. Tiirk, fars ve ereb dillerinde yazrlmrg Azerbaycan
poeziyaslnm on g6zol niimunolori do[ma dilda olanlardrr. Bu sonot

incileri esrdan-esre cilalanaraq, yetkinlegerak XVI yii;dltikda boger

diihasrnrn m6ciizasi haddine gatmrgdrr. Qasrmi, Nesimi, Haqiqi, Giilgeni, Kigveri, Hebibi, Xetayi, $ahi, Siiruri ve bagqalan, n,:hayet Fiizuli
ve bir srra bagqalan poeziya k6hko;amnrn parlaq ulduzlandrr. Bu edebi simalardan bezileri ddvriin miixtelif bilik saholorino - dini va diinyavi elmlara dennden yiyelenmigdiler. Onlardan Bedreddin Seyid
Ohmed Lalevini gdstermek olar.

Bedreddin Omir Seyid Ohmed Seyid Mehemmed oflu Lalevi

(1436-1506) $irvanda anadan olmuq, gah buada, gah da Tabnzde
ya$amr$drr. Oziiniin yazdrfrna g6ra, o, son dofo 29 fewal 1463-cii ilde
Tabriza galmig, 1468-ci ilden onun Lalo kendinda sakin olmugdur.
Bedreddin Lalevi qrammatikanr va bozi sufi mosololorini $irvanda,
adabiyyat, falsafa, riyaziyyat, kelam, fiqh, hedis vo taftiiri Tebrizde
iiyrenmig, tehsilini Xorasanda davam etdirmi9dir. Onun miiellimlerinden Zahireddin Ordebili, Qiyaseddin Xorasani, Necmecldin Selmasi
ve b. tanrnmrq alimlar idi. Bedraddin Lalevi "incalikler" ("al-Lotaif'),
"Saliklerin davranrg qaydalan" ("Adab as-salikin") ve s. esarlerin
miiellifidir. $ah ismayrl Xetayi onu hrirmetli tutmuf, 6z niimayandesi
teyin etmiqdir. ObdiiLrrehman Cami 1473-cti ilde Mekke :ziyaratinden
qayrdarkan Tabriza gelmiq va Badraddin Lalavi ila gririi5miigdiir. Hemin
orafedo "Tiihfolor" ("Mevahib") osanni yazlb tamamlayan Azerbaycan mttefakkiri onu doshmun miitaliesina vermigdir. Obdiirrahman
Cami "T6hfeler"i "zongin xozino" adlandrrmrqdrr.
Mehemmed Fiizulinin poeziyasr munis duylulardan yogrulmu$
kamil tefekkiiriin ifadesidir. Miitafekkinn yaradrcrhlr tekce son doraco
yiiksek bediiliyi ila deyil, hem da derin elmiliyi vo yr[cam mentiqiliyi
ile seciyyelenir. Az sozle gox mana, fikir ifade etmak diinya pairlan
igensinde, belke de on gox Ftizuliya moxsus keyfiyyatdir.
talimi onun banisi Fezlullah Naimiden
trutultt't{ Hiilrufilik
soffa imadoddin Nasimi (1369- l4l ?) re baqqalan
terefinden tebli! olunmugdur. Nesimini bu eqideya humanizm ideah
baglamrgdrr. Yadelli iggalgrlar cong-cidal meydanmda ziilfi ve zorakr243

hq yolu ile i4sanlan algaldrb, onlara on zaif mexluq, on miiti kdlo

nezeri ile bax$rqlan bir geraitde humanist gair insanr iilvilagdirir, ilah ilegdirirdi. O, ipsanr biittin maddi ve menevi alam seviyyasinde gdtiiriib
Allahla eynilgsdirerak, deyirdi :
Ademi fezli-Xuda bil ademi,
Kainata kendxuda bil adami.
Sen direxti-miinteha bil ademi,
Sahibi-erziiL sema

$air "ciinlle egya",

bil ademi.

"iiz" ve "haqq kitabr"

anlayrglannr iyirmi sek-

kiz, yaxud otdz iki harf sayr timsahnda vahid mexreca getirib eynilegdirmi g, varhltn dollun teserwiiriinii yaratmr ;drr.
Nesiminih hiirufi panteist ideyalan sonralar Cahanqah Heqiqi ve
$ah ismayrl {etayi kimr hdkmdartann sriz milkiiniin bezeyi olmuqdur.
Cahangah ya4rrdr:

Owelii axirde giin bir zat imi9,

Vahidiyyet genine isbat imig,
Miishefi -xatti-ruxi ayat imip.
Qeyri-vecheg ciimlagi emvat imig.

'Nesimijoldu Haqla Haq" deyen $ah Ismayrl Xetayi de panteist

oqidayo taprlmrtdr:
Mendadir yer ile gdytin hikmeti, hem qiidreti.
Abii atai, xakii badii ciimla arkan mandadir.
Heqtaala ddrd kitabr gtiyden endirdi yere
Men onu istamazam, giin kiilli-ftirqan mandadir.

..,1,
- ', -'-'1"
xalvafiltk
--

Htrufilik kimi xelvetilik de sufilik cereyanr zemininde yaranmrgdrr. Ona, hemginin miixtelif telimler
tesir gdsterlniqdir. Bunlardan iqraqilik daha aydrn segilir. Xelvetilik
ideyalan uiaq kegmiqe gedib grxsa da bir telim kimi Obu Abdulta
Siraceddin Lahicinin (...-1397) adr ile elaqelendirilir. O, rovayoto
giire, xelvete gekitib qrrx giin tok-tonha ibadat ve riyazetle me$lul
olmu$, bu sBbebden "Xelveti" adlandrnlmtgdr.

Xelvetilik telimi suhliyin psixologiyasrna yaxrndr;-. Sufiler kimi

xalvatilerin da iiz toriqoti - kamillik yolu vardrr. Onlan:t tanqetindaki
meqamlar Allahrn adlanndan segilmigdir. Buraya yeddi ad daxildir: La
ilahe illallah (Allahdan bagqa ilahi yoxdur), Allah, Hu.',.a (O), Haqq,
Heyy (Obedi canh), Qayyum (Obedi mdvcud) va Qehlar (Har geyo
qadir). Xelvetilik yolgusu bu yeddi ada uyfun va onlan derk ede-ede
dz nefsini yeddi kamillik mertabesinden kegirmalidir: emmaro (isteyan),
lerwame (danlayan), miilhime (telqin eden), miitmoinno (sakitlagdiren), radiye (razr qalan), murdiye (razr salan) ve safiye (laf). Xelveti
miirid 6z miirgidinin krimeyi ile nefsin bu hallanna mi.rsbet axlaqi
terzde emel edib, mertebelerden kegerek kamillik yolunu baqa wrur.
Xelvatiliyin en briyiik ntimayendasi Seyid yohya Behaeddin o!lu
$irvani Bakuvi (...-1463) sayrlrr. O, filosoi ilahiyyatgr va sufi mi.itefekkirdir. $amaxr gaherinde anadan olmug, orada d<ivriiniin tanrnmrg
alimlerindan Sedreddin Xelvetinin yanrnda tehsil almrgdrr. (iencliyinde Baklya k<igen Seyid Yehya edebi-elmi yaradrcrlq igrni davam
etdirmoklo beraber, tedris iglari ile de ciddi meglul olmugdur. ..FeziIetleri ve grizel xasilyatleri meghur" alimin Azerbaycanrn miixtalif
$ehorlonndo, timumiyyatle, Yaxrn ve Orta $arq dtkelerinde rloxlu qagirdlen vo davamgrlan varmrg. Ohmed Tagkiipnzade (1495-1561)
yazrr ki, "onun bagrna on mine qader adam toplagmlgdr, dalamgrlan
etraf mamlekatlara yayrlmrgdr".
Miitefakkirin baqgrhq etdiyi toriqot $ieliyin Sefeviler terefinden
ddvlat dini kimi qebul edilmasine qargl miibarizo apanrdl.
Seyid Yahya $irvani Bakuvi bir srra eserlerin miiallifidir: ,.Heqiqot axtaranlann sirlari" ("Osrar ot-talibin,'), ..Sirlenn qefasr,' (.,$ifa
el-esrar"), "Vehyin sirleri" ("Osrar ol-vehy,,), .,Ureklerin kegfi,,
("Kaqf at-qiilub"), "Elmin bayanr" ("Beyan el-elm',) ve i.a. O, hemginin Mahmud $abiistarinin "Sirr giilgeni', poemaslnr
$erh etmiidir.
"Heqiqet axtaranlann sirlen" daha meghurdur. Oserda eti.<a ve
teserviif meseleleri baghca yer tutur, insan meneviyyatrnrn safl.grna,
tamizliyine galgmaq, tokabbiirliiliik, kin,hasod, xosislik, $dhotpo_
rostlik, yalan, qeybet ve bu kimi menfi keyfiyyetlarden uzaq ormaq
tebli! edilir. Bu trakratda filosofun antoloji tolimi de <iz ifadesini tap_
mrqdrr. O, miitleq varhqdan bir igrlrn meydana grxdrgrnr va biittin
m<ivcudahn bu igrqdan mertebo-martobo viicuda geldiyini siiylemek_
le, $ihabeddin Yehya Siihreverdinin igraqilik felsefesine yaxrnlaqrr.
245

"Heqiqet axtaranlann sirteri" kitabr "La ilahe illellah" s6zlerindaki

herllerin ebced hesabr roqamlorinin cemine uyfun olaraq 24 fesildan
ibaratdir. Oser erebceden tiirk diline tarctime edilmiqdir. Tesewiife dar
"Sirlerin gefasr" traktah tiirk (Azorbaycan) dilinda qaleme ahnmtgdtr.
Seyid Yehya $irvani Bakuvinin eserleri istanbulun Nur Osmaniyya va bagqa kitabxanalannda saxlanrlrr.
Seyid Yahya Bakrda xalvatilik telimini genig yaya bilmigdir. $eyx
Mehemmed jbn Ramazan Nizami (1622-17 00) "Qardaglara hadiyya
ve dostlara ibret" ("Hadiyye li-l-ixvan ve ibre li-l-xiillan") kitabrnda
Seyid Yehyamn mo$hur caniqinlorinden M<ivlana Yusif, $irvan qazisi
Ziya, $ahqubad $irvani ve Obdnhecid $irvaninin terciimeyi-halmt
vermigdir. Abbasqulu ala Baktxanov M<ivlana Yusif Miiskifu-i haqqrnda
yazrr: "Onun ulu babalan... Qubamn Miiskiir nahiyasine Qaraba[dan
gelmigler..r Tariqot morasimini tekmil etdikden sonra Seyid Yehya
Bakuvideo irgad xirqesi almtg ve tanqet saliklerinin iizi.ine feyz ve
tebliI qapllannr agmrEdtr".
Abbasqulu aga Baktxanov xeber verir ki, Yusif Miiskiirinin eserlarinden ancaq "Sirlerin beyanr" ("Beyan al-esrar") adh erebca kitabr
bize gelib gatmrqdrr. Bir miiqaddime ve 24 fasilden ibaret olan bu
kitab geylerin maddi ve menevi xiisusiyryetlorino, toriqot sahiblen ve
fiiqoranld adet vo dawanl$ qaydalanna aid olan genig mtivzulan miixtosor surotdo izah edir.

Dede Omer Riivqeni (...-1486) ve qardaqr Olaeddin Xelveti de

Seyid Yehyamn tantnmrg miiridlaridir. Dada Omer Riivgeni uzun
miiddetr Gence, Berde ve $irvanda tariqot ba$9lst ve miirgid olmu9,
sonra Ordebile ve Tebrize gederek Sultan Heyderin va Uzun Hasanin
re[betini qazanmtgdtr. Sultan Yequbun anast Selcuq Xatun da Dede
Omere xiisusi htirmet beslemig, onun gdsterigi ile Tebrizin Miizefferiyye zaviyesrnde alimo yer verilmigdir.
Dode Omerin oflu, Medine gehannin qazisi Nemotulla Riivgenizade, Gtilgeni Berdei ve baqqalan xelvetilik ideyalannt Yaxtn ve Orta
gerqde geniq yaymrglar. $e1x ibrahim Mehemmad ollu B erde\ 142'l -ci
ilde anadan olmug, emisi Seyid Olinin yanrnda btiytimiig, sonra Tebrize
getmigdir. O, Tabrizde Dede Omer Riivgeninin miiridi olmug, m[irgidinin tiivsiyesi ile evvelki Heybeti texelliisiinii Giilgeni texelliisii ile
ovoz etmi$dir. Giilgeni qieliye miixalif kimi l50l-ci ilde Tebrizden
Qahireya getmig, xolvetiliyi orada yaymrqdr. ibrahim Giil;ani Berda246

nin fars va tiirk dillerinda geirlerinden, bir nega m.asnevidan ibarat

divanr vardrr. Onun en meghur masnavisi "Gizti menevi meselelar',
("Menaviyi-xefi ") 1506-cr ilde tamamlanmrgdrr.
it. -t--.:_._t_ Miixtalif ideoloji corayanlar va telimler ara'^':-i:^8:!:* srnda kaskinlegon ziddiyyette,rin holli, daha
srnkrettzm

dogmsu, zamamn talabine uygr, n olaraq aradan

qaldrnlmasr onlarda yaxrnlagma ve uzlagma prosesiri giiclendirir,
ideologiyada sinkretizm yaradrrdr. XV-XVI asrlerde sufi lik, igraqilik,
kelam, peripatetizm cereyanlanndan, demek olar ki, heg biri ewolki
esrlerdo malik oldugu mezmunu xalis gekilde saxlamamrgdr. Universal
yaradlclhq yoluna qedem qoymug filosoflar ve miitefakl<irlerin elmin
biitiin sahelerine dair yazdrqlarr miixtelif mtivzulu osorlar todqiqatdan
daha gox tebligat saciyyesr dagryrrdr. Burada ilk ntivbede, sanki m6vcud
elmlen yaqatmaq, onu daha anlaprqh, ddwiin telebine uylun gekilde
yeni nesle gatdrrmaq maqsadi giidiitiirdii.
Yaxrn ve Orta $erq filosoflannrn, mi.itafekkirlarinin yaradrcrhlrnda XV esrden etibaran gerhgilik daha geniq yer tutur. ibn Sinanln
"lgarelar ve qeydler", Obuhefs Stihreverdinin "Biliklerin trihfeleri",
$ihabeddin Siihreverdinin "igrq heykelleri", gemseddin Slemarqandinin "Miibahisa etmak qaydalan", Osireddin Obherinin..Klteqoriyalara giri9", Ofzelsddin Xunecinin "Mentiqa dair ciimlelar". Siraceddin Urmevinin "Nurlann do!u;larr", Nesireddin Tusinin .Kelamrn
tecridi", Katibi Qezvininin "gemseddin traktatr", .,Mahiyyet hikmeti,,
kitablan ila yanagr Oziideddin icinin "Kslam elminde miivqeler',,
"Disput qaydalan", Sededdin Teftazaninin ..Mantiq ve kelamrn islahr,,
va bir qox baqqa moqhur esarler gerh edebiyyatr iigiin menbe olmugdur.
XV-XVI esrlerin felsefi edabiyyatrna daha gox xas olzrn gerh,
hagiye ve izahat janrlannda onlann miielliflan er"velki enr:nelere
miihkem baflanaraq, ya miixtelif dokrrinalan gulfalagdrrmala, ya da
bu ve ya diger telimin miieyyen miiddealannr on plana gekmeyr, gahg_
mrg, 6z qanaetlerini stiylemi;ler. Burada orijina lq giiclii olmasa da
her bir filosofun ve miitefekkirin giirtig sistemi ardrcrlhq, mantiq;lik va
miikammellik baxrmrndan riziinemexsusluq kesb edir.
Bu diiwde Azerbaycanda felsefe ve tebiet elmlerinin esash iiyanil_
mesinde Celaleddin Der.vaninin xidmati b<iytikdiir. Oslen Fars e1,ale_
tinin Dervan qesebesinden olan Celaleddin Mehemmed ibn Sededdin
Osed Siddiqi Dewani (1427-t502) Cahangahrn Tebrizdeki Miizeffo_
247

riyye madresesinde, sonralar ise Uzun Hosanin Tebnzdeki Nasriyya

medresesinda ders demigdir. O, bir miiddat Fars eyaletinde qazi i$lomiqdir. "Elmlardan niimune" (Niimuzec el-iiLlum"), "Vacib varhlrn
isbatr" ("isbat al-vacib"), "Diizgiin yolun i9rgr" ("Nur el-hidaye"),
"Colaladdin etikasr" ("Oxlaq-e calali") ve bagqa esarlarin miiellifidir.
Celaleddin Dewani 1467-ci ilde Tabrizde tamamladrgr "i9rq heykelleri"nin qarhinda "Qatrgmayan cehetlar" ("$evakil al-hru fi garh Heyakil
en-nur") traldatl ilo igraqi adebiyyatrn g<izel niimunasini yaratmrgdr.
Qiyaseddrn Mansur ibn Mehommed Hiiseyninin (... - 1542) "Qatt9-

mayan cehetlerda qaranltqlann aydrnlagdtnlmasr iigiin Igtq heykatlenni parrldalma" ("ibraq Hayakil en-nur li-kegf ziiLliimat $evakil alhur") eseri ve Yehya ibn Niisuh Niivizadenin bir traktatl Celaleddin
Dewaninin perhi esasrnda yaranmrqdt. Hacr Xelifa qeyd edir ki, $eyx

ismayrl Mtivtevi "i9rq heykellari" kitabrm tiirk dilinde gerh ederek,

onu "Hikmatlarin izahr" ("Idah el-hikem") adlandtrmtgdrr.
Kemaleddin Hiiseyn ilahi Ordebili (1475-1543\ ziyah ailesinde
anadan olnlug, ilk gencliyinda $eyx Heyder Safevinin mesleheti ile
$iraza ve Xorasana gederek Calaleddin Dewani, Omir Qiyaseddin
$irazi ve Omir Celateddin Otaulla ibn Fezlullahrn yanrnda tehsilini
artml$dr. Azerbaycan alimi bir miiddet Heratda ya$aml$, Oligtr Nevai
(1441-1501) ve $ahzade Qerib Mirze ile yaxrn olmuqdur. O, 1497 -ci
ilde vetene qayrtmti, timrtiniin sonuna qeder miiellim iglemigdir.
Dini ve diinyavi elmlere dorinden yiyelonmig Kemaleddin Ordebili $emseddin Samerqendmn hendeseye dair "Tesis fiqurtan" ("Oqkal
at-tasis'i), Nesiraddin Tusinin "Evklidin kitabtnrn ifadasi", "Kalamrn
tecridi"; Celaleddin Dewaninin "Vacib varhlrn isbatt" ve b eserleri
garh etrlrig, Siraceddin Urmavinin "Nurlann dofu$lan", Katibi Qazvininin "$emseddin traktatr" kitablannln $arhlarina ha$iyeler yazmrqdrr.
Kemaleddin Ordebiti "imamlann feziletlerine dair terifli keyfiyyotlorin tacr" ("Tac el-menaqib fi fedail el-eimme") ve "Nahc elbelale"nin gerhine dair fasahet metodu" ("Menhec el-fesaha fi gerh
Nehc rot-bela!e") eserlenni $ah ismayrl Xetayinin adrna yazmtgdtr.
Alim,imamota dair traktahnl ana dilinde qelema almrqdtr.
Kemaleddin Ordebili terefinden nezmle Qurantn tefsiri fars ditinde bir nege cildde tamamlanmrg, ereb dilinde ise yanmgrq qalmrqdrr'
Onun Mahmud $ebiisterinin "Sin gtilqani" poemaslna yazdrlr qerh da
yiiksek qiymetlendiri lir.
248

Kamateddin ilahi Ordebili Celaladdin DawanirLin "Iqrq heykatleri"nin gerhinda gah$mayan cehetler" eserini dz mi.iallifinin yanrnda
miitali etmi$, kitabda olan ve digar maselelar haqqrnda rovayot sdylemek iigiin ondan icazename almtgdtr.
Mtjvlana Obdiilkarim (...-1495) "igraq felsefesi" kitabrnrn Qiitbaddin $irazi terefindan edilmiE gerhina farsca hagiye yazmrgdrr.
"imadeddin ltivhalari" kitabrnr Vedud Mehemmed ollu Tebrizi
(...-1524) "L6vheler haqiqatlarinin agrqlanmasrnda,ruhlar grragr"
("Misbah al-arvah fi-kegfhiiquq el-Olvah") adr altrnda gerh etmigdir.
Darrd $irvani (...-1446) "Nurlarrn doguqlan", Kemarleddin Mesud
$irvani (...- I 499) "Mi.ibahise etmek qaydalan", "Mahiyyet hikmati",
"Kelam elminde mdvqelar", Obdiinahim $irvani "Miitahise etmek

qaydalarr", "Nurlann doguqlan", $emseddin Mehemrned Henefi

Tebrizi "Disput qaydalan", "Mentiq va kelamrn islal,r", Nasrulla
Xalxali (...-1554), Mahmud Tebrizi "Vacib varhgrn isbatr", ibrahim
$abiisteri (... - l5l4), Xeyreddin Tiflisi "Kateqoriyalara girip", Abdulla
Naxgrvani "Kolamrn tacridi" kimi kitablann, habele onlitra yazrlmrg
gerhlerin ve haqiyelann esasrnda qiymatli eserler yaratmrgiar.
Felsefi eserlerin qerhgileri igerisinde sonralar Kigi[: Asiyada yagamrg Sinaneddin (Qara Sinan) adr ila tanrnmrt Yusif Gencovi Tebrizi
(...-1507) daha maghurdur. Ohmed faqkirprizada onun'"Miibahiso
etmak qaydalan" ("Adab Sinaneddin Genci") eserlorinin adrnr gekmiq,
Hacr Xalife ise bir srra diger traktatlan haqqrnda molumat vermigdir.
Onlardan Necmeddin Nasafi nin (...-1 142) "G<irir;!.." ("al-Oqaid"),
Btirhaneddin Oli Mor[yaninin (...-1 196) fiqhe dair "Yol gcsterme"
("el-Hidiya"), Siracaddin Yusif Sekakinin (...-1209) "Elmler:in agarr"
("Miftah el-iilum"), Mahammad Cegmini Xarezminin (...- 134{) "Kosmoqrahyaya dair xiilasa" ("al-Miilexxes fi-l-heye"), Oziidedd;in icinin
"Kelam elminde m<ivqeler" ve bagqa meghur eserlere yazdrgr lperhler,
haqiyaler Sinaneddin Gencevinin yaradrcrhgrnda mi.ihiim yer tutur.
Sinaneddin Gancevinin oltu Obu Obdulla Mehammad (...-1551)
hemginin goxcehetli yaradrcrhga malik alim olmugdur. O, hirkce
"Alimlarin feziletleri" ("Manaqib el-iilema"), "Zemane sajribinin
xeberleri barede malumat" ("al-Beyan fi exbar sahib ez-zanan"),
"Oli ibn Obitatib feziletlerini dyrenen iigiin kafi aser" ("Kifayot ettalib fi menaqib Oli ibn Obitalib"), Siraceddin Yusif Sekkakinin 'fElmlerin agarr" kitabrnrn garhi va bagqa traktatlann miiellifidir.
249

XV-XVI asrlordo daha bir srra geniS mi.indariceli yaradrcrhq yolu

keqmig Azerbaydan alimlori vardtr. Onlardan biri XV esrde yagamrg
$iikriillah $irvanidir. O, Misirde tehsil almrg, tebabeti derinden tlyronmig, Qurann tofsinni vs hedisleri bilmekda mahir olmugdur. $iikiillah
$irvani istanbulda Sultan Mehammad Fatehin (1451-1481) sarayrnda
tebib iglemigdir, Onun fars ditinda yazdrlr "Elmlarin bagtan" ("Riyad

el-iilum") asori doqquz fesildir; teser.viit mantiq,

kosmoqrafiya,

astronomiya, hesab, feraset, poetika, miiammalar, inga elmi. Bu kitabrn

1489-cii ilde krilgiiriitmnp niisxasi istanbulun Ayasofiya muzeyi kitabxanasrnda saxlan rlrr.

Miihyiddin Mehammad Mehemmed ollu Berdei (...- l52l) filosof,

ilahiyyatgr ver henafilik iizra hiiquqgiinasdrr. Miitefekkiri "giirkomli
alim" adlandran ibn ol-imad Henbeli onun ziyah ailasinden grxdrfrnr,
ilk tohsilini atasmdan aldrfmr yazrr. Mehemmed Bardei Berde gehannden $iraz v6 Herat qeherlerine gedib, miixtolif elmlan derinden
tiyrendikden sonra Bursa Sohorinin Ohmed Paga medresesinde
miiellimlik etmi$dir.
Azerbaycan mtitofokkiri montiq, folsofo ve Quranrn tefsirina dair
aserlarin rniiellifidir. "Kateqoriyalara ging", "Nurlann dofuglan",
"Miibahisoretmok qaydalarr", "Kelamrn tecridi" kitablannln Sorhino
onun haqiyaleri vardrr. Mentiqden bohs edon "Kateqoriyalara girig"
kitabrnrn hagiyesinin olyazmasl niisxolori Sankt-Peterburq, Tehran ve
diinyanrn bagqa yerlerinde saxlanrlrr. Qahirenin Xediviyye kitabxanasrndakr niiSxeni xettat ismayrt ibn Oli l64l-ci ilde kdgiiriib qurtarmrgdr.
Mohemmod Berdeinin bu haktatrna orta asrlarde "izahat" yazrlmrgdrr.
Onun bir olyazmasr niisxosi Sankt-Peterburqda $erqgiinashq institutunun filialindadlr.
Ohmed Mehemmed ollu Ordebili (...-1585) Eie hiiquqpiinasr va
ilahiyyat!rdrr. Azerbaycan aliminin mexazlerde "Quran ayelerinin ve
htikmlerinin $orhino dair beyamn megzi" ("Zebdet el-beyan fi gerh
ayat vo .bhkam ol-Quran"), "$ie ba[gasr" ("Hadiqat a9-gie") ve bagqa
osorlorihin adr gokilir. O, "Zehinlerin dtizgiin yol giistermasinin Sarhina
dair fayda ve siibut toplusu" ("Mecme el-faide va-l-biirhan fi qerh
irqad al-ezhan") kitabrm Celaleddin Hitlinin (...-1326), "Kelamrn tecridininr ilahilyat hissesinin gerhi" kitabrnr Nasiraddin Tusinin aserlari
esasrnda yazmrgdrr.

XV-XVI esrlerde Azerbaycanda, iimumiyyetle, miiselman $erqi

iilkelorinde dini, elmi ve felsefi ideyalar brr-biri ile gullalagrb, esasen

sinkretik gekilda inkigaf etmesine baxmayaraq dini ve felsefi talimlor

arasrnda farq yox olmamrq, bu, bazi teessiibkeg alimlerin grxrglannda

dzihii g0stormiqdir. Ortodoksal islam ideoloqlan terlefinden hiicuma

en gox maruz qalan yene de mantiq idr. Felsefi diigiinca tarzi, mentiqi
yanagma metodu vehyin iqran iiLgiin meqbul saytlmrrdt. Tarixo, tebiet-

gtinaslrla va iyaziyyala dair sanbalh osarlarin miiellifi Celaladdin

Siiyuti (1445-1505) bu miinasibetla "Nitqi va sirzii montiq ve kelam
fenninden qorumaq" ("Saun el-mentiq va-l-kalam an fenn el-mentiq
va-l-kelam") esarini qeloma almr;dr.
$orq penpatetizminin metafizikasr, onun kreatsionizrno qarql qoyulan emanasiya nezeriyyesi islam ideoloqlarr terefindan gah kaskin
tenqid edilir, gah da dini baxrqlara uygunlaqdrnhrdr. Oli 1"usi (...-1482),
Mustafa Xocazade (...-1487), ibn Kamal Pagazade (...- \533) ve Mehemmed Qarabalinin (... I 535) "Filosoflarr takzib", "Te,kzibi takzib"
aserleri mijvzusunda agdrqlarr miizakirolar ideya miibarizasini eks
etdirirdi.
Miiselman $erqinde y anmr$ madeniyvat Avropada XV-XVI
esrlerde de timek olmuqdur. Meselon, XII osrda latrncaya gevrilmig
"Tibb qanunu" kitabr Avropada tibb elminin tadrisinda XVI esre qeder
baghca vesait sayrlmrqdrr. ibn Sinanrn bu qiymetli eseri )lV esrde l6
defe (biri qedim yehudi dilinde), XVI osrdo 20 defe, XVII esrde daha
bir nege dafa gap edilmigdir. Ona latrn, yehudi ve bagqa dillerde saysrzhesabsrz gerhler yazrlmrgdr.
Averroizm bozi ritkolarda, moselen. ltaliyada hetta XVI-XUI
esrlerde ehemiyyatli deroceda iiziinii gdstermigdir. Papa X. Lev XVI
esrde averroistlari lanatleyirdi. Bele bir geraitde Avropada crazanllmrg
parlaq nailiyyotlor igorisinda Xristofor Kotumb ( l45l - 1506) torefinden
Amerika qitasinin ke9fi ve Nikolay Kopemikin (1.173-1543) diinyanrn
heliosentrik nezeriyryesi biiytik hadisa idi.
Giinegin kainahn markezi olmasr ehtimah $erqde goxdan mtivcud
idi ve islam dininin konlret surotde ehkamlanna zidd galnrirdi. Bu
teserwiirle ba![r, ulduzlardan her birine bir giheg sistemi kimi L axrlrrdr.
Miiselman $erqi medaniyyetinin Qerbda yalmz elm va feJsefede
deyil, habele odebiyyat va incesenatde ciddi semerali tesrn dululurdu.

25t

iMADoDDiN

Nesilri

Seyid imadeddin Nasimi (1369-1417) ugaqhq va

genclik illerini doSma $amaxr geherinda kegirmig, d6vriin dini va diinyovi elmlarine da burada
yiyelenmigdir. imadeddin Nasimi din, felsefe vo onlann tarixini darindan bilmig, elmlare mrihkam yiyelandikden sonra adabi fealiyyete
baqlamrgdrr. Odibin yaradrcrh!r sonralar biit6vliikde hi.irufizm ideologiyasrna hesr gdilmigdir. Bu hal, giirtiniir, Fazlultah Naiminin $irvan
diyanna galibr $amaxr, Bakr vo otraf oyalotlarde ciz talimini u[urla
yaymasl, dtivrun edebi, ictimai-siyasi va felsafi fikrine esash tesir
gdstermesi ild elaqedardrr.
HiirufilerrTeymurleng tarafinden ciddi taqiblara meruz qaldrqlarr
bir vaxtda (11394-cii ilden sonra) Nesimi vatenden didergin di.igmiiq,
qiirbetde i1aq, Tiirkiyo ve Suriyada yagamala mecbur olmuqdur. O,
hiirufilik telirni asasrnda ireli siirdiiyii panteist ideyalan iisti.inde Haleb
geherindo edam edilmigdir. imadaddin Nesiminr Tabrizi nisbesinde
taqdim edan ibn al-imad Henbeli yazr: "O, hiirufitarin geyxidir,
Helebde sakin idi, terefdarlan goxaldr, bideti artdr, i$ o yero qatdr ki,
sultan onun ijldiiriilmesini omr etdi; boynu wruldu, darisi soyuldu,

va
vaiotltct,dr
Havat

garmrxa gekildi".

imadeddin Nesimi iig dildo - Azerbaycan (tiirk), fars ve areb dillannde yazrb-yaratmrgdrr. Bu da onun asarlerinin tekce Azarbaycanda,
tiirkditli rilkelerda deyil, bi.itiin Yaxrn va Orta $erq olkelerinde siiratle
yayrla bilmesini tamin etmigdir. Miitefekkirin poeziyasr ham siqlotli
fikir tut'.rmuna, hem do ytiksak bedii deyenne, senetkarlq xtisusiyyetlarina grire diqqeti celb edir. Onun ana dilinde yazdrgr geirlar dil,
iislub, badiilik ve mena derinliyi baxrmrndan benzersiz senot inciloridir.
Miit,;fekkirin yaradrcrh!rnda dint, felsefi , iimumiyyetle, elmi traktatlara rastrgelinmir. O <iz diinyag<iriiqiinii, varhq, idrak haqqrnda diipiin-

celerinil sosial-siyasi, etik-estetik baxrglanm poeziyanrn miixtolif

janrlarrrida heyratamiz ustahqla, ecazkar bediilikla ifada etmigdir.
imadeddin Nesimi <iz ideyalannr pegakar filosoflar kimi bitkin bir sistemde, rniieyyen ardrcrlhqla vermemigdir. Buna baxmayaraq, mi.itefekkir
gair ireli stirdiiyii miiddealann miindericosino, panteist ydniimiine giire
stiziin osil menasrnda filosofdur. Eynalquzat Miyanecinin, ibn Orobinin
geniS ohatoli sufi-felsefi eserlerindan sonra bu mezmunda traktatlar
252

Miiviud panteist fikirlarin badii gekilde qeleme almrb teramiim edilm,rsi tablipat tiqiin
daha tesirl, beyinlare hakim kasilmasi iigiin daha keLserli idi. Hiirufiliyin nezeri esaslanna geldikde, o, artrq Naiminin eserlerinde iglenib
hazrdanmrgdr. Vazifa hemin parlaq fikirlan yaradrcr ve kiitlevi gakilda
yazmaga balka o qadar de ehtiyac duyulmurdu.

xalqa gatdrrmaq, zehinleri igrqlandrrmaq idr.

imadeddin Nesiminin diinyag<i ri.i gii Qedim

$erq. Qedim yunanlstan, habtle ona esrlarin
miixtelif ideya carayanlan (penpatetizm, sufilik, iqraqilik, xiisusan hiirufilik) zemininda yaranrb formalagmrgdrr. Onun eserlorinde Zardiigt,
Pifaqor, Platon, Aristotel, Bistami. Hallac, ibn Sina, Eylalquzat Miyanaci, $ihabeddin Siihreverdi ve bagqalannrn, en gox irie ilahilaqdirib
perostig etdiyi Fezliillah Neiminin tesri duyulur.
Miitefekkirin ara-srra rqletdiyi bezi saciyyavi falseli terminler va
miilahizeler $erq peripatetizmi ile yaxrndan tanrghga delalet edrr.
Nesiminin qeirlenne heyula (ilk matenya) ve suret (forma). ciivhar (substansiya) ve araz (aksidensiya), illet (sebeb) ve melul (rratica), vacib
ve miimkiin ve s. kateqoriyalar, giibhesiz, penpatetizm lblsefasrndan
kegmigdir. Lakin panteist filosof penpatetiklerle baghc,a meselede
Pante'sl

Jalsala

hamray oimadrlrndan, onlara laqeyd miinasibat baslemig, b,azen de tenqidi yanagmrgdrr. $air riibailerindan birinde Aristotelin va ibn Sinanrn
intuitiv yolla Allahr derk edo bilmediklerini xatrrladr, bu keyfiyryete
g6ra vahy ve ilham sahiblerini (intuitivistleri) onlardan iistiin tuturdu:
Haqq tacalli eylodi Musa iigiin,
Ne Onstalisii Bu Sina iigiin.

$orq peripatetikleri biittin varhqlan sobab va notice asrhhlrnda

g6riir, onlan qar$rhqh surotda bir-biri ila elaqadar tedqiq edirdiler.
Nasimi ise sebeb ve neticeni deyil, seboblerin baglangrcr saydrgr cdvheri bilmaya diqqati ydneldirdi:
Ey hikmatin raisi, melulii illeti qoy,
Ovvel bu ctivhori bil kim, mebdoi-ileldir.

Nasiminin yaradrcrhgrnda har iki qrup - mdtodil ve ifrat sufilerin

taliminin tesiri aydrn duyulur. Allaha qolrr$maq iigiin tiziinii derk
etmek meselesi miitofakkirrn geirlerinde genig yer tutur.
253

Nefsini her kimse kim tanrdr, ol heqqi bilir.

Xiisusi traktatlardan ferqli olaraq, bu geirlar sufi hal va meqamlannrn tesvirini vermir, ancaq onlann icrasrnrn zaruriliyine diqqoti ydnet-

dir. Oziindon haqq-hesab sormaq, ciziinenezaret va daxili miiEahide

haqqrnda Nasiminin agagrdakr misralanru giistermek olar:

Oger g<izliison ey gdzlii, viicudun gehrine gir grir,

Ne modonsen, ne gcivharsan, ne xog deryasan, ey qafil.

Yaxud

K.im ki bilmez 6ziinn, bilmiye pirlor sdziinii,

Kendisin anlamayan bilmadi her kar nedir.

"Oziinii bil ki, Tanndan zatna var mtinasibet", "Ozitrii bilen yeqrn
sarrafimrg" deyen gair tiztinii derk etmayi haqql derk etmeye gatirib
9lxanr:
Kendi viicudunda gun gdrdii Nesimi soni,
Tamdr kim, kendidir mezheri-anvari-zat.

Yaxud

, Nefsini bilendir ki, yaqin Rebbini bildi...

Nefsini bilen bil ki, Haqqr bildi heqiqet.

Nesimi Allahr derk etmekle mrivcud goxlufun hegliye varmasr,

har geyin vahid varhfrn tezahiirii olaraq qalmasr fikrine Sonk olur:
Faniyi-miitlaq olmu$am, Haqlayam, Haqq olmugam.
Yaxud

Beqa oldum, fenadan fani oldum,

Baqadan iqmigam cami-miiruq.

Giiriindiiyii kimi, sufizmdeki "fona" hind felsefesindeki "nirvana"

qo\u;malrn dn merhelesidir:
anlayrqrna refmen sadece yox olma, tilme deyil, ebediyyota

Terh eyledi yolunda Nasimi viicudunu.

G,tir anr kim, ne m<ihtagam olmuq

faqirlir.

Yaxud

Nesimi giinki haqqa vasil oldu,

Hiival-baqi, hiivallahiil-baqadrr.

i
I

Oslinde. fana beqanrn gerqekle$mosi tlqijndiir:

senlik,
manlik.

Qun doldu viiLcudum evi

Mehv oldu, ey dost, mondo

Sufilarin hallar ve maqamlarla ballr psixoloji gdriiglari igarisinda

onlann qnoseologiyasl da <iz ifadasini tapmltdlr. Nr;simi idrakda
"yoqinliyin elmi" (elm el-yeqin), "yoqinliyin eyni" (eynt al-yeqin) ve
']eqinliyin heqiqati" (haqq ol-yeqin) morholalonni ne:ierden kegirmigdir. Onlardan birincisi bilik, ikincisi giirme ve iigiir[ciisii Haqqa
qatmadrr. O yazrr:

Bildigim elmiil-yeqindir, girrdiigiim eyniil-yeqin.

Eynel-yeqin haqqr giiran gdzdiir:

Leylii nahar iginde gemsii qemer kimi ug,

Her yana kim baxrrsam, eyniil-yeqin oyansan.
Or.velinci iki merhele haqqel-yeqinle tamamlanrr:
HaqqiiLl-yeqini giirdiim, vtislete vasil oldum,
Ciimle murada irdim, gdr kim ne xo$ atadlr.

Haqqal-yeqin vasitasile haqqa qomqmaq, eslinde, insanrn Haqqr

iiziinda tapmastdr:
Mon mende Heqqi buldum, haqqal-yeqin heq oldum.
Nesiminin fikrinca, idrak (merifet) fezilet ve hiiner yaradan xalis
qrzrldrr:
255

Morifetdir xalis altun, sikkesi fezlii hiiner.

Kamal ve idrak qazanmaq insanrn heyat qayesi olmahdrr:
Bu aloma giin kim galir kasbi-kamalii menfet
Etmaz olursa dambadam, nadan geder, nadan gelir.

Monoteist rsufilerin varhq taliminin asasrnda kreatsionizm

nezeriyyasi durur. Bu, sufi edebiyyatda Qurandan gdtiiri.ilmiig "kiin!
Fe kane" C'Ollr Oldu) ite g6sterilmigdir. Sonralar bu ehkamrn esaslandrnlmasr iigiin bir hedisden istifado etmigler: "Men gizli bir xezina
idim, istodim ki, tanrnam. Ruhlan ve insanlan yaratdrm ki, tantnam".
Nesimi "Ol! Oldu" ifadesine kaf (k) ile nun (n), hemin hadise ise "Kuntu kenzen" ("Bir xazine idim") deye defelerle iqare etmiqdir. Lakin
gair monoteist sufilerden ferqli olaraq, hemin ifadaleri panteist mozmunda iqletmigdir:

Kaf ile nun mebdeimdir, mengeimdir kainat,

Uq bu ktivniin kiintti kenzi, kenzinin mefruriyom.
Qun ezelden ta ebed baqi menem,
Kiin fekanrn xelqti xellaqi menem.
Baglanprc (mebde) olan kaf ile mrn eyni zamanda mahilyoto (moni)

gamildir:

Kafii nun menide kiilli-menidiir,

Yeni kafii nun sedofdir, moni diirr.

$air "Kafii nundur kainatrn esli" fikrini iimumilegdirerek, baqqa

bir yerda yazrr:
Ktin fekanrn giinki esli zat imig,
Ciimle egya vehdetde ayat imi$.
Onun hetta bir qeirde "Hiisniin tecellesinden geldi vtcuda alern"
demesi emanasiyant xattrladtr.
Nesiminin panteizmini sufilerin felsefasinden ferqlendiren baqhca
xiisusilryet omrn hiiLt'ufi ramzlerden istifade etrnesidir. 28, yaxud 32 herf
gairin miihiim ifade vasitelerindendir. O, bir srra geirlerinde herfleri
256

xiisusi miirzzuya gevirmif, birincidan otuz ikinciyaderk. yaxud aksino,

har bir herfla bagl fikir sdytemigdir. ..Otuzikidir,' ri.adifli geirde ise
miixtalif varhqlarrn harflerla eyniyyati gdsrarildikdor,i sonra deyilir:
Ccir Nesimi ki. surarii mani.
Agkari.i nihan otuz

ikidir.

Otuz iki avozino iyirmi sak-kiz herf de gtiriiri.i

lii r:
I

Bistii hegtdan digxan heg nusne

yo*.

"Sdz" redifli bir qeirde isa Xaliq, eql-hill, arg, ki.irsi,,ldvh, qelem,
ddrd iinsiir, doqquz asiman, zahir, batin, alryel va axrr, agkar vo gizli
hamrsr siiz adlandrn lrr.
Nesiminin esarlerinde "Haqq" (..Allah") ita ,.Ciimla alam., arasrndakr eyniyyet iigtin "insan" ("Man") anlayrpr vasira oiur. Beta ki,
"Insan" on geniq hecmde "Allah" haqqrnda, an zangin mezmunda isa
"ciimle alam", yaxud onun tezahtirleri haqqrndadtr. ..Meh ki darvipem, faqirem, padgahi-alemem" misrasr ila baglanan qazul bu fikin
izahr ligin seciyyavidir. Burada giisterilir ki, ,,Men,, (..insar\,') ruh ha_
hnda rengsizdir, yani konket mezmundan xalidir. en
Bertil hecma
malikdir. O, yalnz range girende ademdir, mozmunca rangindir.
$eirde deyilir: "Meni altl cohatdon fag eylayan dtird iinsiiroiir, yoxsa
men vahdat xezinesinde on g6zol iqrlam. eeyb alaminin sifetleri
(atributlan) mendan agikar oldu. Ey basiratsiz, meni gdr ki, ne, an ezemotli substansiyayam (mahiyyetem). Menim dilimde herder.r sdylayan heqdir, yoxsa man d<ird iinsiirdon tosokkiil tapmr$ dilsiz lalam...,,
"Men" "Allah" ("Haqq") ila eynilogdirilir:
Mensur enelheq ayider, yoni ki, Haq menem heq;
Sureti-Rehmanr buldum, sureti_Rehman menem.

"Men" hem de bi.itiin maddi va manevi alemi ehata edir:

Man
Men
Men
Men

miilki-cahan, cehan menem men!

Heqqa mekan, mekan menem men!..
ciimle cehani.i kainatem,
dehrii zaman, zaman menem men!..
2s7

Eynolquzat Miyaneci kimi, Nosimi de Allahrn atributlanntn macmusunu onun substansiyast ile eynileqdirir:

|
O bu

,urrrrneynidir Allahrn sifah.

fikri kafii nun ramzi ita da bildtrir:

Ham sifatdrr kafii nun, ham eyni-zat,
Kafii nundan vacib oldu miimkiinat'

Nesiminit falsefasinda en genig hacmli anlayrq "Haqq" ("AIlah")

ile eynilegdirilen "Men" anlaytgtna yalnrz btitirn m6vcudatln miitloq
mocmusu baraberdir. Oks toqdirda, "Men" har geye gamildir, ona gamil
olan ise yoxdur. "St[mazam" radifli maghur qezal mehz bu miinasibetla deyilmiqdir:
Mende srpar iki cahan, men bu cahana slsmazam,
Giivheri-lamekan menam, kdvnii mekana srgmazam'
Orgta fargii kafii nun monde bulundu ciirmle gun,
Kos sdzi.iniivii absem ol, gerhi-bayana stgmazam
Surate bax, menini suret igindo tanl kim,
Cism ile can menem veli, cism ile cana stfmazam

'

"

Onciim ilo felek monam, vahy ile hem melak menem,

lquk diliniuii .bt"m ol, man bu lisane stfmazam...
,

Zorre manom, giinog menem, gar ile pencii Sei monam'

Surati gdr boyan ile, giinki beyana stgmazam '

Burada rEladilen "iki cahan" ("Yer ve g6y alomi"), "gdvharilamakan" (';makanstz substansiya"), "ktivnii mekan" ("varhq ve
mokan"), "orglo ferg" ("gdy qiibbesi ile yer iizii"), "$orhi-bayan"
("beyanrn gerhi"), "cism ila can", "enciim ila falek" ("ulduzlar ilo
goy'i), "rahy ile molek" vo ia. anlayrglar "Men" ("Haqq", 'Allah")
anlayrplanndan hocmce k igikdir'

r*

'
,
.
.
'
'

"Men" anlayrgr gciy, Giineg, Ay, Yer, d,iird tinsiir (torpaq, su, hava,
od), altl cahat: can, ruh, substansiya, aksidensiya. maileriya, forma, 2g,
yaxud 32 herf ve i.a. biitiin maddi ve manevi olanlarr dhjnde birlagdirir,
"Allah" ile eyniyyat tegkil edir.
Her peyda Haqqr g<iran miitefakkir ,.Alemiil-qeybin viicudu
kainatrn eynidir" deyir, Allahr tabiatdan ayn hesab etmayi korluq adlandrnr:

.'

Arzii semada yoxdur bir zarre sanden ayrr.

Ey ci.imlenin vr'icudu, ba .tiii" arr mvl"r,rr.

Her geyde garge sonson. ey can. Giinagden ezher,

'
.
'
'
.

ama sanrr ki, gOzden la gey kimi nihansan.

Nesimi "Haqq-taala adam ollu dziidtir", .'Ci.imle alanr bil ki, Allah
<iziidiir" h,iikmlerini vermekle "Haqq-taala" (,.Allah"), ..ciimla-alam'.
vo "adem ollu" ("insan") anlayrqlarmr eynilagdirmip, onlann g6sterdiyi varl[r vehdatda giitiirmiiqdiir.
"insan"anlayrgrnrn garhi Nesiminin antoloji baxrglanridan alave,
humanist, etik-exlaqi fikirlori de ifade edir:
Her na yerde, giiydo var, adomde var,
Har ne ayda, ilda var, ademde var.
Yaxud

i
,

Adam oldur ki, cahanrn canrdrr.

Ademe yol bulmayanlar fanidir.
Ademin vechinde sini_kainat

Oxugil ki, qibleyi-rehmanidir.

.
'
.

misralan "Kigik alam" adlandrnlan insanrn bedii terenniimiidtr. _lnsan

maddi geylarle eyniyyet taqkil etmaklo yana9r, kamillik baxrmrndan
ytiksekde durur, "kainatda kandxuda,,, .,yer ve g<iyiin sahibi,, adlan_
drnhr. Ey.ni zamanda alamin cismi sedef, kamil insan onun diirclanesi
sayrlr.
Nesimi insanr na qeder iimumileqdirib, miicerredlegdinb kor;mo_
loji (fdvqal-tabii) hedde gatdtrsa da onun heyatda real, etik-exlaqi
259

voziyyatini, comilyotda yerini unutmamt$drr. O, bir gerinda insan xasiyyeh iiLgiin bir nego miisbot vo monfi keyfiyyat triadasrnr qeyd etmigdir.
Urek agan iig adot bunlardrr:
I ) birincisi lotiftabiet, yaxqr xasiyyat; ikincisi - eliagrqhq, comardlik, sexavat; iigiinciisii - dastemaz almaq, haqq buymlunu tuhrb ibadot

etmoki

2) birincisi - haya; ikincisi - edob; iigiinciisii - qiyamet xofu;

3) birincisi r- Quran; ikincisi - axar su; iigiinciisii - g<izel iiz.
Urek srxan tig gey bunlardrr:
l) birincisi yaman qongu; ikincisi - pis xasiyyetli yoldag; iiqiin-

ctisii

pis drrot;

- yalangrhq; ikrncisi qeybat; tigiinciisii - paxrlhq, adavet;

3) birincisi - bdhtan; ikincisi ele salma; iigiinciisii - kobud zarafat'

2) brincisi

$air iirek agan iig adat haqqrnda deyir:

Nesimi, sen yaqin ehli-nezerson,

Bu [g nesneyi qrl kendune adet.

Bu gei e olaqedar demek laztmdrr ki, kdnlii riivgen eylayan iig

qeyden birinin axar su qebul edilmosi, "Kitabi-Dede Qorqud"da da
giistorildi)' kimi, aski ofuz eqidesinden irali gelir.
Nesimi hayati, nesihotamiz sdzlor de sdylemi$dir; 'Nadan ila sijhbat
etmo, nadanln terbiyatinden yeno nadan biter", "nefsi-xabiso uymaq
nadanhErn igidir", "hirsii hosed sifatrn terk eyle, aynl ondan".
Miitof'ekkir giistarir ki, insanlar arasrnda yaxqrhq da, pislik do qargrhqhdrr: "Qiin her ne kim ekersan, ani(onu) bigorsen axtr". Yaxqtltq
hem da insanlardan evez gdzlameden edilen faziletdir: "Yaxgrhq eyle
son, sono yaxgrhq eYloYe Xuda"

bafh Zardiigtiin etik-exlaqi prinsiplerini asas

giitiirmiipdiir. Miitofokkir min rllarin stna[tndan grxmrg Do!ru qtivl
triadastnt tebli! etmigdir'
fsdz), Dofru fel (i9), Dofru dit (iirek-fikir)
Nas.imi yaxgrhqla

Nesiminin panteist diigiincaleri onu azadfikirli gair kimi tanrtmrgdrr'

Eynetquzat Miyaneci va bazi bagqa saleflari kimi o da dini toossiibkeglikilan uzaq olmugdur.

,
I

Krft.in biitxanesi var, miiminin Beytiil-herem,

Asiqi, yar egigidir Kabavii bltxanesi
260

deyan qair yazrr ki:

Biitxana ila Kebeyi suratde ferq edl,n.

Menide bali! olmamrg ol, gargr pirdi,r.

Qiinki
Agiq qahnda kiifr ilo islam birdir, i
Her qanda masken eylese agiq, emirdg.

Azadfikirli pair yar egqini cannotdon iist[n tutur:

Yar eqiqindan bizi zahid, ga[rrma canngte,
Cannattil-meva siza, bu surati-ziba bizo.

imadeddin Nosiminin panteist felsafasi vo humanist, azadfikirli

etik-exlaqi gtiriiqleri Azerbaycan edebi-felsafi fikir tan>r\inde derin iz
buraxmrg, sonrakr miitefekkir gairler iigiin timek olmugdr.\r.
i

MOHOMMODQARABAdi

i
i

H^vat va
v oio a,,,

Miihyiddin Mahemmed Oli oflu earatiagi filosof

r,s, ;:JlTf##ffi

Iffill#-iJ,il,l*,:ilI

ve diinyavi elmlari oyranmigdir. Mehemmad Qarabali henerllik mez-

hebi iizro hiiquqgiinas alim oldugundan Henefi adr ile tanrnmrgdrr.

Miitafekkir sonralar Rum iilkesine (Kigik Asiyaya) gedib oradaryagayrb_
yaratmrqdrr. Bu sebebdan menbelerde ve mexezlerde onu Rum nisbesi
ile yad edirler.
Mehemmad Qarabalinin Anadoluda olmasr Sultan Selim
eanuni_
nin (1520-1566) hakimiyyeti illorina tosadiif edir. Bu d<ivrde iiiirkiye
seltenat serhedlari xeyli geniglondirilmig, <ilkedo elm ve madaniyya_
tin gigaklanmesi iigiin lazrmi gerait yaranmrgdt.
Mahemmed Qarabali istanbulda ddvriin gtirkemli alimlerinden
Miivlana Yaqub ibn Seyid Olizadenin (...-1524) dars dediyi madr,asede
onun meglelelerinde iqtirak etmi9, qrsa mriddot orzindo tahsili baga
wrub, orada assistent (miiid) vezifesinde gahgmrqdrr. Miitafekkir :ronra
Istanbulun bir gox biiyiik medresolerinde miiellim olmug, xeyli
talebo
26t

yetiidirmi$dir. Mehammad Qarabali dmriini.in sonlannda iznikde

Siileyman Paqa madrososindo vo Orxan Qazi madrasasinda iglamigdir.

O, 1535-ci ilda iznikde vefat etmiqdir.

Mehemmed Qaraba[inin yaradrcrhgr zengin ve rengarengdir.
Onun felsefeyo aid "Elmin va idraktn mahiyyetinin tohqiqino dair
traktat" ("Risala fi tehqiq mahi)ryot el-elm va-l-idrak") esarinin 5
yanvar 1663-cii rilde k6giiriitmiig niisxesi Qahirenin Xediviyye kitabxanasrnrn alyazmasrdrr. Azorbaycan filosofunun Celaleddin Dewaninin "Vacib varltlrn isbatr" ("isbat el-vacib") traktatt asasrnda yazdtlt
esori bezileri gorh, bezileri isa hagiye hesab etmiglar. O, miivcud alyazmalarrnrn goxunda qarh adlandrnlmrqdrr. Hemin gerhe Mirzecan
girazi (...-1586), ona ise Heyder ibn Ohmed Qanzade Hariri haqiya
yazmrgdr. Burelyazmasr niisxoleri Qahirede Xediviyye kitabxanasrnda m<ivcuddut.

Tiirkiyanin Dartil-Masnevi kitabxanasrnda saxlantlan bir elyazl) Miihyiddin Mehemmed Qarabafinin Derwaniya
gorhi; 2) Habibullah Mirzecan $irazinin Miihyiddin Qarabalinin gerhine hagiyesi; 3) Cetaladdin Dewaninin <iz asas matni verilmigdir.
Carullah kitabxanasrndakt elyazmasr toplusunda ise eserler 1) Dervaninin traktah; 2) Qarabafinin qorhi; 3) Mirzacan $irazinin hagiyasi
ardrcrlh[r ile srralanmtqdrr. Konyada Dursuno$u madresesinda Oli
ibn Obiilqasim terefinden taliq xotti ile k<igiirnhiig niisxo taxminon
1654-cii ila aiddir. Filosofun bu gerhi "Vacib varhlrn isbatr" ile birlikdo istanbulda qap olunmuqdur.
Mohemmed Qaraba[inin "Ziddin tedqiqine dair traktat" ("Risalo
fi bahs en-naqd") kitabrnda kelam ve felsefedeki bezt zidd terminlor
masr toplusuhda

aragdrnlrr, onlardakr mana vo qrammatik formalar aqrqlanlr.

Azalbaycan filosofunun Siraceddin Oli Uqi Forqaninin (XII esr)

ilahiyyata dair "imlalann baglan[rcr" ("Bed el-emali") aserina hasr
etdiyi gerhla Mustafa ibn Yusif Miistarinin l69l -ci itin dekabr aytnrn
birinci ,yanslnda riz eli ile yazdllr hagiye Saltrkov-$edrin adrna
S.Peterburq Dtivlat kitabxanastnda saxlantlr.
Mohammad Qarabalinin "Miihazireler" ("el-Muhadarat") kitabt
onun haqqrnda stihbat agan biittin miietliflarin diqqatini cotb etmi$dir.
Oser biitdv halda "Mi.ihazirelerde sevinc getiren ve tagexxiisii redd
sd6n'i (Calib as-siirur va salb al-ftirur fi-l-muhadarat") adlamr' iyirmi iig meqaleden ibarat bu traktatm niisxolorinden "Miihazirelar
262

elmine dair meqalelor" ("Maqalat fi elm el-muhadariat") adrm dagryan

da var. Burada felsafe va kalama dair mi.ixtelif mbsalolarden bahs
edilir: Allah-taalanrn varhlt ve birliyinin bilinmasi ilo dine ve axirara
aid emellar; gdzal axlaq ve dogru yoldan uzaqlagmalprla ixtilaf edenlerin qiisurlan; elmler ve elm sahibleri; saltenet, vazirlik, edalat, bafrglama, ordu va silah; gahqmaq, zonginlik, faqirlik r1e diinyada buna
dair xtisuslar; egq ve sevgi; ziyarat, qarda;hq ve birlik:berabartik...
Diinyanrn miixtelif qaharlerinda "Mtihazirelar" kjtabrnrn on begdon gox elyazmasr ntisxesi saxlanrlrr. Onlarrn eksanyyati Tiirkiyede
yayrlmrqdrr. On qedim niisxe l57l -ci ila
i
Mehammed
miihiim eserlarindan bJri .,Filosoflarr

aiddir.

Qarabalinin
tokzibin gorhina izahat" ("Taliqat ela gerh Tahafiit al-f'plasifa,') traktatrdrr. Obuhamid Qezalinin "Filosoflan tekzib" kitatjrna ibn ntiga
"Tekzibi takzib" traktahnl yazdrqdan sonra bu m<ivzuda ,osarlar goxalmrgdrr. Miisliheddin Mustafa Xocazade (...- 1488), Otaefldin OIi Tusi
(...-1482), Kamal Pagazade (...- 1533) ve daha bir nege fi\osofun..takzibleri" asasrnda folsofi haktatlar meydana grxmrgdrl Miihyiddin
Mahemmed Qarabalinin'takzibi" Xocazadenin "Filosoflan tekzib,'
traktatrna izahatdrr. Bele ki, Azerbaycan filosofu biitiinr metn boyu
Xocazadenin felsefi meselalaro miinasibetini gdsterdikden sonra <iz
miilahizalenni agrqlamrgdrr. Hemin miilahizalar miisteqil ve bitkin
oldulu iigtin bir elyazmasr niisxosindo Mehemmed Qarabofinin eseri
"Filosoflarr tekzib" ("Tehafiit ol-hiikama") adrnda teqdim edilmigdir.
Belelikle, "izahat" da, "Filosoflan takzib" de traktatrn miiridericesine
e1.ni dereceda uygundur.

Obillqasim Zemexgarinin, Abdulla Beyzavinin euranut tafsirina

dair, Osireddin Sbherinin mentiqe, Nesiroddin Tusinin fellrefeye vo
Oziideddin icinin miibahisa etmek qaydalanna dair esarierine
Mehemmed Qarabali terefindan yazrlmrg garh, hagiya ve izahatlardan
bir nege niisxe S.Peterburq, Qahiro, istanbul ve ba$qa gaherleilde movcuddur. Miibahiso etmak qaydalarrna dair esann gerhi 190'7-ci ilde
Temirxaa gurada gapdan gxmrgdrr.
I
Miihyiddin
Mahemmed
varlq
ve
earabalinin
Falsafi pijr slar
'
idrak haqqrnda fikirleri miivcud ideva oara_
yanlan, elelxiisus peripatetizm ve kelam asasrnda yaranrb formalagmrgdrr. Miitefaklirin felsefi gdriiEleri metafizika meselalerinin
filosoflar ve miitekellimler terefindan genig miizakiresine onun miidaxilesi zamam aydrn ve konlret gekil almrgdrr.
i

Mehemmad Qarabalinin antoloji gdriiqlari varh!m vacib va mtmkiin qisimlere briliinmesi, Vacib varhgrn isbah vo s. ile alaqadar masalelerin gerhinda meydana gtxtr. O, "Filosoflan takzib" esarinda Farabi,
ibn Sina, Behmenyar ve b. peripatetiklerin, Obuhamid Qezali, Fexraddin Razi, Oztidoddin Ici ve b. miitekellimlerin ideyalan zemininde
maraqh falsafi iimumilapdirmalar aparmrqdr. Burada todqiqat obyekti
miixtolif "takziblarda" irali siirtlen tezislardir. Onlardan bin peripatetiklar tarafindari sriylonilan "ilk baglangrc <iz-<izliiyiinde vacib edendir,
ixtiyarla fealiyyet g<isteren deyitdir" miiLddaasrdr. Mahemmed Qarabali bunu takzib edan Mustafa Xocazadenin dalillerinin ardrnca tiz
izahlannr vermigdir. Xocazade deyir: "Vacib edenin bir geyi zaruri
olaraq meydana getirdiyinde vacib etmo ile seciyyelenmek miivzusunda bir bagqa vacib etmoya ehtiyacr olmadrgr kimi, eyni gekilde ixtiyar sahibi de.;. [<iz iradesi ile bir geyi meydana gatirdiyinde, irade ile
secilyelanmek mrivzusunda bir bagqa iradaya mtihtac deyildirl".
Mehemmed Qarabalinin tanqidi beladir: "Bu, hansr gey olursaolsun, vacib edenin bir bagqa vacib etmaye ehtiyacr olmamasr, vacib
etmonin olu$unun mahiyyete balh bir telebatdan ibarot olmasrndadrr.
$iibhesiz, bu da mahiyryete malik olanrn tatob etdiyi geye dayanrr".
Miivcudatrn meydana grxma aktrnda irade fealiyyatla, fealiyyet
iistiintutma ile tamamlanlr: "Vacib etmenin rki iistiintutmadan (var etmakden vo ya etmemekdan) birine nisbetinde bir iistilntutmanrn
digarine nisbeti beraber deyitdir. lxtiyar sahibinde isa miimkiiniin har
iki yriniiner olan balhhlr miimkiin ve beraberdir. Oks halda, kelamgrIann qebull etdikleri fealryyetin gergeklaqmesi ve torki menasrndakr
bir ixtiyarl gergeklegmig olmaz".
Mehetnmed Qarabali "Vacib edan noyo giiro iki iistiintutmadan
baqqasrnrl deyil, mehz iistiin tutulanr gergaklaqdirmeyi zoruri bildi?"
suahna oavab verir ki, bu Onun <iziine giiredir, yeni iiz-dzliiyiinde
vacib edan olmasrndadrr. Mijtefekkir Allahrn iradesinin qedimliyi,
bagqa brr radeye m<ihtac olmamast fikrini qebul etrnig, insanrn iradesini
onunla elaqelendirmigdir. Seyid $arif Curcaniden gotirilan iqtibasda
deyilir: l'Bendenin iradasi sonradan meydana gtxmtgdrr. O, her hanst
iradays ehtiyac duymadan Allahrn onda yaratdrlt iradeyo m<ihtacdrr".
Mehammod Qarabali bu meselede ifrata varan ceberilenn de
reyini xahrlatmrgdrr: "Oger bendenin dz faaliyyeti iigiin olan iradesi
srrf Allahrn yaratdr[r va bondeye aid olmayan bir irade ise, bendenin

zaq

riz iradesinde o fealiyyeti terk etmesi miimkiin olnpayacaq gekilde

mocbur olmasr gorokdir. Oziiniin azad iradesi olmadrgp iigiin onun ixtiyari faalilyotlorinde da vaziyyot eynidir". Lakin Mefiemmed Qarabapi gtistarir ki, mecburiyyat meselesinde irade ile farpliyyat araslnda
ferq vardrr: "Bendenin iradesindaki veziyyetini mocbur qobul etmig
olsaq da bu onun ixtiyari foaliyyottorindo da macbur plmasrnr vacib
etmaz". Filosofun fikrince, hamqinin Allahrn iradasinir] ozoli (qodim)
olmasr irada naticosinin (istairanin), bagqa s<izle, mahdi alemin de
ozeliliyini vacib etmir: "irade ve onun baghhpr - heri ikisi birlikde
qedimdir. Murad, yani istenen gey ise sonradan meydilna grxmrgdrr.
Qiinki ixtiyar sahiblnrn asari ancaq iradeye uylun olur. O gey azolda
istanen olmayrbdlrsa, ozolda mdvcud deyildir, yani yaraIrlmayrb".
Mehemmed Qarabali maddi geyler aleminde her kegpnin bir sonrakrna sebeb olmasr etibarile sobablor arasrnda tebii qayda-qanunun,
bir-birini lazrm bilmanin mdvcud oldugunu yazmrgdrr: "tliinJ<i lt<l gey
arasrndakr bir-birini lazrm bilme (tabii diiziim) o ikisiuden binnin
<ince, digerinin ise sonra olmasrndan ibaratdir. Oncekrlar vit sonrakrlardan her ikisi gergek anlamda bir-biri ile elaqeli va bir-biriria ba!hdrr".
Sabeb ila netice arasrnda zaman ardrcrlhgrnr qeyd ejden filosof
bele neticaye gotir ki, xarici alemdaki varhqlarda oldulu liimi, sebab
ile netice arasrnda da keskin suratde silsile qeyn-miimkiiridiir. Seyid
$erif Curcaninin fikrince, miivcud geyler aleminda silsile ltllahrn iradasine g<ire deyil, balhhqlara gtira moqbul sayrlr: "gayad" iiada birdir,
faqet "iradenin baflrhqtan istenan qeylere, muradlara gdrb goxalr"
deyilerse, bu vezilyotda baEhhqlarda da silsile mtimkiin olurldeyerik".
Mahommad Qaraba[i peripatetikler ile miitekellimlar] arasrnda
fikir yaxrnhfir yaratmaEa gahgrr. O yazr ki, ager yaradrcr (eryrelagatirici) <iz-rizliiyiinde vacib edandirse, noticonin tam sebebderr sonraya
qalmasr keskinlikle qeyri-miimk[indiir, yeni sobeb ilo natico] arasrnda
bir fasile yoxdur, notico sebebden sonra deyil, beraber gergeklegir.
Omelegetiricinin (tesiredicinin) mtisteqil faaliyyat gdstaron olmasr
veziyyetinde ise neticenin tam sebebden sonraya qalmasr miimkiindiir. Sonradan meydana gelmig fealiyyeti meydana getiren ise Allahrn
iradssinin balhh!rdrr.
Mehemmed Qarabali elan edir ki, featiyyetin irada ile vacib olmasr
(yani fealiyyetin gergeklagmesi iigiin iradenin gerekli ve $ert rllmasr)
Allahm ixtiyar sahibi olmasrna xilaf deyildir. Oksina, hemin feziliyyati

bu irada gergeklepdirir. Filosofbu gdriiga aks dalili xatrladaraq, yazrr:

"Allahrn "ezeli iradasinin istinadr, goxslikle iradenin balhlprmn riztine
istinadr <iz-<izliiyiinde ezeli irada va qiidret ile deyil, vacib etmo yolu
iledir". O, peripatetik mdvqeden edilmiq bu etiraza bele cavab verir:
"$ayed, sonradan meydana grxmrg featiyyet onun ixtiyan ila deyil, vacib olarsa, Seyid $erifin bir gox yerde xatrrlatdlEr kimi, bu veziyyatda
Allaha ehtiyac lekesi iiz verar, yoniAllahn bir geya ehtiyact olmu; olar".
Vacib etme ila rxtiyar peripatetik m<ivqeden kaskin ferqlendiril-

diyi halda Mohemmad Qarabali tarafinden menaca yaxrnlagdrnhr:

"Bu vaciblik rirade vo qiidratin baplrtrgrnrn bir gorti va gereyi olan
zerurilikdir, oks halda, riz-rizliiyiinde vacib edan oldufu kimi <iziinomexsus bir vaciblik deyildir. Onun qiidretinin fealiyyetin terkine olma-

yan gergeklaqmesine baflrlq etmasi oqlen qeyri-miimktin olmadrgr

kimi, bunun oksine, yeni fealiyyetin tark edilmesine baflrhq edilmesi
de qeyri-miitnkiin deyildir".
Mehemqhed Qarabagi bu deyilenleri xiilase ederek bir daha bildirir ki, featiyyeti tork etmayo ve ya i.istiin tutmaya iradenin baghhlr
dz-cizliiyiinda vacib etmo voziyyatinde Allahrn hikmeti ve comerdliyi
ile olur. Br,i vozilyat de Allahrn mahiyyetine ve miimkiin varhgrn
mahiyyeting nazoran Allahrn miisteqil fealilyet gtistoran veziyyetinde olmairna vo Ooun faaliyyeti tork vo i.istintutma edecak veziyyetde olmasrna zeror vernaz, bir askiklik gotirmoz. Miimkiin varhlln
iki (featiyyeti tork va iistiinhrtma) ydniinden birinin Allahrn hikmat ve
comerdliyine gdro ortaya grxmasr Onun ixtiyar sahibi olmasr ila ziddilyat tottil etmoz, oksine, bu, sallam eqlin ve do[ru otan dinin qebul
etdiyi iizr6, Onun ixtiyar sahibi olmasrnr gorokli edir.
SonrarMehemmed Qarabali iiz-tizliiyiinde vacib edenin fealiyyatindeki irade vo moqsoda dair peripatetiklar, miitezililer va egerilar
arasrnda rgeden miibahiseleri xatrlatmridLr. O, Allahrn faaliyyatinde
(iglerindd) bir hikmet ve maslohatin olmasl monasrm bele gerh etmigdir: "Allah bir igde iiztintin xaricindekilere bir faydanr tegkil edecayini
bildiyi anda o iqi edir. Qaldr ki, Allahrn bu iqdeki faydam bilmediyi va
ya o feyin faydasrz oldufunu bildiyi ferz edilmig olsaydr, Allah o iqi
etmezdi. Qiinki bu voziyyatde onu etmesi ebes olardr. Bu ebas bir gey
ise Allah iigiin qeti suretde qeyri-mtmkindiir. Meqsedli sababin ve
moqsodlorin gergekleqmesindeki mona da bundan bagqa ciir deyildir".
Butada Mehemmed Qarabali peripatetik miiddaalan sxolastlann
aqidolorina uyEunlaidrrmaBa gahlmr$drr.

Filosoflarla miitakallimler arasrnda geden miibahisada ikinci tezis

alamin ozeliliyi masalesidir. Mehemmed Qarabali brtnunla alaqedar
miixtalif tereflerin fikirlerini xiilase etdikden sonra, 'lAllahrn bildiyi
qeyin meydana gelmesi vacib, o geyin olmamasr isa qeVr!-miimkiindiiLr"
miiddeasr iizorindo dayamr. O yazr: "Bu giiriig Atlah-taata ilgiin
cahilliyin qeyri-miimkiin olduluna g0ro qabul edilmi;i bir giirngdiir.
Ancaq bu sdhbot mdvzusu vaciblik, bir geyin meydanaigelmesi iigiin
miistaqil fealiyyet gdstoronin qiidratinin baghhlrnrn o gpyin meydana
galmesina sobab olmasr veziyyetinde miimkiindiir. Hrtle qaldr, tiziizliiyiinde vacibetmedan olan vaciblik ile fealiyyetin giergeklegmesi
ve terki menasrndakl qtdroto zidlik tagkil eden ixtiyanni inkan, ortadan

qaldrnlmasr".

Filosof alemin ezaliliyini Yaradrcrnm <iz-iizliiyunde lacib etrnosino g6ra deyll, azad irada ila fealiyyet gt stormosina gdrp inkar edir:
"Alamin yaradrcrslnm alomin yaradrlmasr ile elaqedar biiLtiin gertleri
azalda toplamrg olmasr alemin qadim olmasrnr lazrm bilme:i. Noticanin
tam sebebden geri qalmasr (araya fasile girmasi) ancaq t,usiredicinin
tiz-oztiiyiinda vacib edan olmasr hahnda qeyri-miimki.in,flilr. Foqot,
tosiredici azad irade ile fealiyyat gdsterendirsa hazrrda djlvam eden
alemin yaradrhgr ile elaqedar ezaldaki iradanin balhh[r ml.imkiindiir.
Qiinki azad irade ile fealiyyet gtistoronin eseri ancaq iradipye uylun
suretde gergeklegir, iradeye uylunlaqrr. $ayed, alemin varhigr ezelden
mdvcud deyildise va ezelden viicuda da getinlmayibse, azelde,p yaratma
ile elaqedar biitiin gertlerin toplandrgr qedimdon gelecekdei meydana
glxacaq 9ey

glxar".

Alomin ozoliliyi (qedimliyi) peripatetik filosoflar terefin,fon onun

ebediliyi ite elaqalendirilir. Mehemmed Qarabali onlann mbvqeyini
garh ederek yazrr: "Her kim alem qedimdir" deyerse, eyni ;iamanda
onun ebedi oldu[unu stiylemig olar. Buna giira de. onlann nozerinde
qedimliyi sabit geyin yox olmasrnrn qeyri-miimkiiLnliiyii xiisusl caizlik
qazanmlg, bu maselo maghur olmu;dur... Yene her kim "aleni sonradan meydana galmrqdir" deyersa. o adam alemin mahiyyatinin tizdzliiyiinda yox olmalr qebul etmesi ceheti ile alemin yox olmasrnrn ve
bir sona varmasrnrn caizliyini siiylemig olar. Varhqdan dnceki (qabaqkr)
yoxluq varhqdan sonrakr yoxluq kimidir. Buna giire, onlardan biri
iigiin yoxluq caizdirsa, digeri iigiin de caiz olmug demekdir. Dolayrsr
ile, alemin meydana gelmig olmasma dair ortaya qoyulan delil eyni
267

zamanda alamin sona varmasmm doprululu iigiin da gergek olan bir

delildir".

Mehemmefl Qaraba[i bitdirir ki, miitekollimlar ile filosoflar arasmda alemin abedi olmasr m<ivzusundakr anlagrlmazhq, onun ezali
(qedim) olmasr miivzusundakl anla$tlmazhq kimi deyildir. Alamin
abadi olmasr miivzusundakr bu iki qrupun giirii$lori biri digarini le[vedici mahiyylet dagryrr. O yazrr: "Filosoflar alamin ebedi olmasrmn
vacibliyini ireli siiri.irler. Din ehli ise alemin obedi olmamasrmn vacibliyini deyil, onun ebediliyinin vacib olmadrlrnr ireli siiriirlar. Hetta
onlardan alomin ebedi olmasr va yox olmasrnr caiz gdrenler oldulu
kimi, aleminrhegliye varacalrnr qebul edib, buna esaslanaraq alomin
hegtiyine delalet eden ayolori yozanlar da vardrr". Alemin ezeliliyi
mtivzusunda her iki qrupun giiriiglorino golinco, bunlar iki lalvedici
hiikmden daha xiisusidir. Qiinki filosoflar alemin ezeliliyinin vacibliyini ireli stirerken, kelamgrlar alemin ezeliliyinin liizumsuzlu[unu deyil,
alemin ezeli olmaslnln imkansrzh!rnr qebul edirler".
Meherqmed Qarabali bu miihakimenin mentiqi esasmr onda giiriir
ki, alamrn rsonradan meydana glxmlg olmasl ila elaqadar delil onun
yox olmasl ile alaqadar delilin yerini tutmaz. E),ni zamanda alemin
ebediliyi ile elaqedar istidlalm neticasini da ifade etmez.
Mustafa Xocazado, ibn Kamal ve Mahemmed Qaraba[i emanasiya
nozoriyyosindoki itk sebebden grxan noticanin sayca bir olmasr meselosini aynca miizaklro etmitlar. "Hoqiqi vahidden yalnrz vahid grxar"
miiddaasl Seyid $erif Curcani, Colaleddin Dewani ve daha bir srra
miitefekkirlari diigiindiirmii gdiir.
Mahammed Qarabali ibn Sinanrn "iqaraler ve qeydler" aserinin
gorhgisinin sdzlerini xatrrladaraq yazr ki, heqiqi birin bir olmasr
etibarilerbirden daha goxu lazlm golmoyocoyi ile alaqadar hrikm agrqL!a ve aydrnhla daha yaxrndrr. Ancaq insanlann bir goxu haqiqi binn
monaslnl anlaya bilmediyine g610 bunun eleyhina olmugdur.
Heqiqi binn menasl iso penpatetizm ile kelam arasrnda baga diigiilen
mozmuna gdro ayrrd edilmigdir. Farabi, ibn Sina va onlann davamgrlanmn rteliminde Vacib varlfrn (Heqiqi birin) vahid ilk sebob kimi
dofur(ulu ilk neticenin de vahidliyi emanasiya nezariyyasinin qaydasrndanrireli galir. Obuhamid Qezali, Fexreddin Razi ve bagqa miitekallimlerin tolimindo ise Xaliqin (Heqiqi birin) <iz azad iradasi ile
yaratdrlr mexluqatrn, keatsionizme gcire, sayrna hadd qoyulrnasr batildir.
268

$erq peripatetiklari bu meseleni mentiqi miihakirnalarla siibuta

yetirmeya galrgmrqlar. Mahemmed Qarabagi onlardan btrzilerinin delillarini xatrrlatsa da son noticodo miitokellimlarin mdvqeyinda durmugdur. "Alemi Yaradantn varhfr" mosalesinde filosoflarrrn gdyler ve
igensindo olanlar, onlarrn iinsiirleri ve onlardan meydana galenlerden
ibaret alemin bir yaradtctsr oldugunu isbat etmekde acizlliyi miitakallimlar torefinden tenqid edilir. Filosoflann ham alemin qedim oldugunu qabul etmeleri, hem de bununla beraber alamin bir yaradtctst oldulunu ireli siirmeleri ziddiyyat sayrlrr. Mehemmed Qat,abali bu iki
miixlalif qrupun arasrnda hir iimumi rey taprb ondan grxrp etpeyo gahqrr.
O yazrr: "Mi.imkiin beqa hahdrr vo bir tasiredene miihtac;drr. O halda
miimkiin har gey (sonradan meydana galmig ve ya qedinr olsun, farq
etmaz), dziinii viicuda getirecek bir tesirediciye, yaradtctya mdhtacdrr".
Mahammad Qarabalinin fikrinca, qadim olan mlimkiiniin miisteqil foalilyat g6storeno istinadrnda bir angol yoxdur. Ele ise bu teqdirde
alemin qodimliyi alemin bir mi.isteqil foali)yot gijstorenin rrseri olmasrna mane deyildir. Lakin monoteist dinlerin ehkamlan baxLmrndan bu

fikir uy[unlu[u bezi meselelera gamil edile btlmir.

$erq peripatetiklorinin varhq talimine gtire mtivcudatrn martabalardan ibarat sebeb-natica silsilasinde olmasr fikri yaradtctntn xelq
etmo aktrna uygun gelmediyi iigiin kelam mdvqeyindan radC edilir.
Vacib varhlrn birliyi haqqrnda da filosoflann gatirdiklari deliller
miitekellimleri qane etrnemigdir. Mehemmed Qarabagi hamin mi.ibahise mtivzusunu xatrrladtb yaztr: "Filosoflann bu mesaladaki dalillari
her ne qeder n<iqsanh qebul edilsa bela, asas etibarile dina r(;eriete)
miixalif deyildir".
Mehemmad Qarabali mtitekellimlerin filosoflara qar$r srrf qorozini qeyd etmekle rdeologiyada bele mrinasibeti meqbul saymamrq,
tedqiqatda obyektivliyi i.istiin tutmu$dur. O yazrr: "Filosoflrann bu
mijvzudakr delilleri Allahrn varhgrnr ve birliyini isbat baxrmrrtdan ne
qader askik ve yetersiz ise de onlann burada sdyledikleri sdzlerde
mi.ixaliflik yoxdur, bunlara qiibhe edilmez. Elece de kelamgrlann ne
qedar delillari vardrr ki, bu m<ivzunun isbah baxtmtndan tam sariqteli
olmayrb, eskikdir".
Belelikle, Mehemmed Qarabafi felsafi meselalerdo peripirtetiklerin ve sxolastlann baxrqlarrnr gdzden kegirib, onlara tirnqidi
yanagmg, tereflerden bezen birini, bezen da her ikisini redd i:tmig,
esas etibarile bangdrncr mdvqede durmugdur.
269

MOHOMMOD FUZUii
l

va
vaiadrcrltir

Havat

Mehemmad Siileyman oltu Fiizuli 1494-cii ilda

Iraqrn Karbala goharindo anadan olmuq, ilk tah-

silini orada aldrqdan sonra elmin miixtelif sahe-

larina miikeminal yiyolanmek iigiin Bafdada getmigdir. O, iraqrn Nacaf

ve Hille geharlarinde yagamrqdrr. Fiizuli dcivriin giirkemli ziyahlarr ile
tanrg olmug, ictimai-siyasi heyatla derinden maraqlanmq, sado rimtr

siirmayi sarayda yaqamaqdan iistiin tutmuSdur.

Fiizuli modaniyyet tarixinde misilsiz lirik gair kimi meghurdur.
Bumrnla bels, onun yaradrcrhfrnda ddvriin ideologiyasrnr aks etdiren
xi.isusi falsofi mozmun daqryan qiymatli traktatlar var. Miitefakkire
diinya gdhretini poetik esarleri qazandlrsa da felsefaye va folsofa tarixine, iimumiyyetle, ideologiyaya hesr olunmuq bu traktatlar onun diinyag<iriigiinti, ideya istiqamatini, biittinliikda yaradrclhq yolunu mtieyyenlagdirmek i.iqiin bt yiik ahamryyete malikdir. Fiizulinin bedii
yaradlclhgr zahiren, formaca onun elmi ve folsefi yaradrcrhlrndan
farqlendiyine baxmayaraq, ideoloji aspektda onlar vahid tamr te;kil
edib, eyni bir tefekkilriin miixtetif vasitolarla ifadesidir.
Fiizuhnin folsofi oserlerindon sohbet gedonda itk niivbade "Baq;langcm vo sonun idrakl barede baxrgrn manbeyi" ("Matle el-etiqad fi
marifet el-mebde va-l-mead") yada dii$iir. MiiLtefeklir bu osari yazmazdan qabaq "eqide sahibtannin meslakleri ile tanrq oldufunu",
"bunlardan faydah olanlan segdiyini" bildirir. Bu eserde folsefenin tarixi ile onun nozorilyasi miieyyen meqamlarda birlegdirilmigdir:
burada mthiim falsefi meselelerin gorhi verilerkan, onlann qoyulugu
va halli tanxan nozarden kegirilir. Qedim Yunamstan filosoflannrn, orta
osr $orq miitofokkirlerinin ideyalarr agrqlanr.
Fiizuli miixtelif problemlerin gerhi ila elaqedar olaraq Qarb filosoflanndan Fales, Anaksaqor, Empedokl, Demokrit, Heraklit, Pifaqor,
Sokat, rPlaton, Aristotel, Prokl, Femisti ve b., $erq filosoflanndan Farabi, Ne-,am, ibn Sina, Nasreddin Tusi va bagqalannrn adrm gekib, fikirlarino osaslanmrgdrr. O, felsefi va dini talimlerin bu ve ya diger meselede nrovqeyini gdstarorkon sofi stler, naturalistler, dehrilar. sabiiler,
sufilor; i$raqilor, miitezililar, ogarilar vo qeyrileri haqqrnda siiz agmrgdtr.
Fiizulinin felsefeye (varhga ve idraka) dair baxrglannrn arafdlnlmaslnda "Sahhat ve Meraz" ("Sa$lamhq ve xestalik"), "Beng ve
2'10

Bado" ("Tiryek va $arab"), "Rind ve Zahid" ("Kefcil ve Zahid"),

"Leyli va Macnun" va bagqa nozm vo nasr aserlerinin, habele geir
yeri vardtr.
Fiizulinin adabi yaradrcrhlr, xiisusen qazollari yiiksak seviyyade
bedii olmaqla beraber, ham da genig mana hrtumuna maliktlir. Bu cahat
onun elmilik pnnsipina biitiin yaradrcrlgr boyu ciddi amol etmosindon
ireli galir. O ozi yazr'. "Elrnsiz qeir osasr yox divar kimi oltr ve esassrz
divar layotdo bietibar olur. $eir ri.itbami elm bozeyindrtn mehrum
olmagr saygrsrzhq sobabi bilib elmsiz qeire ruhsuz qelib kimi niftat edib,
bir ml.iddet heyatr tenqidi tehlil, dmrtiLn eqli va naqli elm fanlorini qazanma[r serf va hasil, felsefi va handasi faydalar gtitiirmeyi tdhfo qrlmaqla zaman-zaman bodii senet ustalannrn incilenndan nezm nazeninino bazakler vurdum".
divantntn

<iz

,
Ya
taa dart
" -:---

ideoloii ceroyanlara miinasibetde obyektiv

miivqe tutmaga gahqan Mehammed Fiizulinin

felsoh baxrglairnda varhfa ve idraka dair fikirlar
6z dolgunlufu vo etmi dorinliyi ile segilir. Burada peripatctik miiddeaIar bezi qeyd-qartle ve islam dinino uylunlaqdrnlmaqla tet,li! editir.
"Baxrgrn menbayi" traktatrnrn "Vacib varhlrn ve onunla balilt masaIalarin idrakrna dair" brilmasinde varhlrn qisimlori 96sterilir', emanasiya nezeriyryesi ila kreatsionizm tutugdurulur. Miitofakkir yazrr: "Filosoflar sirylemigler: "Vahiddan ancaq vahid tijroyor". Onlann delili
budur ki, heqiqi vahid har cahstdan vahiddir, qiinki neticesi riz dorecasinden t6rayir vo hemin xassedan diger bir neticanin t<iramasi
qeyri-miimkiindiir. Oger her hansr iki xassaden iki Inetice] trrosoydi
miirakkablik lazrm galardi. Halbuki o, birdir, besitdir".
Meseleye islam dini m6vqeyindan yanaqan miitafakkir s<izfne
davam ederok deyir: "Bu iddia vacib varltq masalesinin isbat olunmasrnda biza o qadar de zoror \nrrnur. Lakin bu, [Allahtn] miirakkeb
varhlr xelq etmoyo qiidrotinin olmadrlrnr nazordo tutur ve buna giire
:
bLY,$lar

de onu redd etmek daha yaxgrdrr".

Ftizuli mi.imkiin varh[rn Vacib varhqdan labiid suretde, onun iradesindan asrh olmadan meydana gtxmast miiddeastnr miitekell;lmlarin
dili ile tenqid ederak bildirir ki, "bu, yalnrz mtimkiin sebab vo Ilatica-

leri rfade edir. Oz ixtiyarr ile ig gdren Vacib varhq ise xalq etdiyini
istediyi kimi yaradrr".
Fiizuli emanasiya prosesinde maddi alemin viicuda gelmesi, ilk
naticodo iki cehetin olmast vo s. haqqtnda miiddealan qonaotbox$
271

saymadlfr iigiin bu nezerilyoni esassrz hesab etmigdir. O, sonra alamin qedimtiyi (ezeliliyi) baredo filosoflar ila miitokollimler arasrnda
geden miibahiseler iizarinds dayanmrgdrr: "Filosoflar demiElar: alem
qodimdir, giinki o, tam sobebden derhat grxmrgdrr. Buna g<ira de ondan
evvel yoxluQ olmamahdrr. Qiinki ilkinlik zamanrn olmasrnr taleb edir.
Zaman ise yoxluqla bir araya sr[mayan mtivcudluqdur.
Miitakallimlar soyleyirler: "Alem sonradan omela gelmedir. Sonradan amale golon iso tiz yoxlufundan qabaq mrivcud ola bilmez".
Filosoflann sdzlerindan anlagrlrr ki, qodim iki ciirdi.ir: varhlr bagqasma m<ihtac olmayan monaslnda <iz-<izliiyiinda qedim va riziindon
evvel heg tiir zaman olmayan manasrnda - zaman etibarile qedim".
Fiizulirtin fiknnca, mi)tekellimlarin mdvqeyini qabul etmak Vacib
varhgrn isbatrna mane olmur. Bele ki, o, peripatetik falsefedeki Vacib
ve miimki.in varhqtan ilk sebab ile netice kimi deyil, Xaliq ile mexluqat timsallnda gotiirmiiqdiir.
Miitefokkir ddvretmeni - neyinsa her hansr bir ceheta g<ira iiziinden asrh olan geyden asrhhlrnr va silsilani - varhqlann sonsuz bir gekilde ardrcrlldiiztilmesini qeyri-miimkiin saymrqdtr.
Ftizuli Vacib varhlrn isbatr iigiin mtivcud yollan nezarden kegirib
yazrr: "Oirlardan biri hiidus (sonradan omolagolmo) yoludur. Bu, yoxluqdan sdnra mdvcud olmaqdan ibaretdir. Mi.itekellim ar.velce alemin
omala gelmosini, sonra ise onun bir qedim emale getireni oldugunu
isbat edoiak dyir: "Alem ayani $eylordon va aksidensiyalardan, aksidensiyalar emelegelmelerdan, emelegelmeler ise hareket, siikunet,
birloqma va aynlmadan ibaretdir".
"Butyollardan biri de miimkiinliik yoludur. Miimki.inliik m<ivcud
olma va olmamanrn qeyri-zeruriliyidir. Miitekellim ewelca alemin
miimkiihli.iylinii qobul edir, sonra da onun bir yaradam otdu[unu..."
Fiizuli kegf ehlinin yolundan damqarken panteist ohval-ruhiyyoli
miitafekkirlerin eqidesini $orh edir: "Varhq oz-dzliiytinda xarici varhq deyildir... O, ezeli ve ebadidir, vahid bir mahiyyatdir... O, Vacib
varhqdrr".
Aristotelin mtivqeyinden Vacib varhq heraketde olan geyin harekotvericisi kimi isbat editir. Vacib varhq Xaliqle eynilegdirildiyi iigiin
onun atributlan birbaga Allahrn atributlan adlandrnlrr, bu mesele ile
olaqedar peripatetik fi losoflann, miitezililerin, o$orilorin vo a)irl-ayn
miitefbkkirlerin fikirleri xahrladrlrr.
2',72

$erq peripatetikleri kimi, Fiizuli da daha gox miimki.in varh[rn

tadqiqino diqqat yetirmi$dir. "Baxrqrn manbayi" traktatrnda "Alemin
hallannrn idrakrna dair" brilme Behmenyann "Tahsi L"aserindeki
"Oyani mrivcud qeylerin hallan" serkivhesini xatrrladrr. llurada bilavasita tobiatSiinashq maselalarindan s<ihbat agrlrr, ayn-ayrr filosoflann, miitefeklirlerin, felsafi mokteblarin niimayendalarinin fikirleri
tahlil edilir. Fiizuli alami xayallardan, bog xiilyalardan :baret bilen
sohstlann htikmiinii asassrz sayrr: "Qiinki ozleri alamin bil hissesi ola
ola, alemin heqiqat olmasrnr inkar eden hrikm ireli siiriirle f '.
Fiizuli maddi alamin baqlan!rcr (esasr) ile xiisusi mararllanrb yazmrpdrr: "Oql sahibleri alemin baglan[rcr barasinda ayn-ayrr fikirlerde
olmuglar". Platona g6re, "cismani ferdlerin vo miixtelif cisrrnlarin yerle$iyi hissi alamdekr varhqlar" eqli ideallann, ruhi suretlerin miivcud
oldu[u eql alamindeki varhqlann izleridir. Miletli Falese gi,re ise "ilk
tinsiir miitloq besit deyildir, onun igarisinda mahebbat (cazbetme) ve
adavatden (raddetmeden) ibaret bir tortib vardrr. Onlardan ise basit
ruhi substansiyalar ve miirekkeb cismani substansiyalar yaradrlmrgdrr.
Bu manaya gdra da ciitler ijz ndvi.i va sifetine uylun [gekilde] birbirina birleqib tam varhga gevrilmiqdir, tezadh geylar isa bir-birini
redd ederek aynlmrg ve fesad (pozulub pargalanma) emele ge lmigdir".
"Atagparestler, yeni mecuslar sdylemigler ki, od ilk baglan!rcdrr".
Ftizuli belece, dini ve felsefi cerayanlann niimayendelarinin maddi
varhprn ilk baqlanlrcr barada fikirlerini iqtibas getirmiqdir. "[)emokrit
demigdir: "Baqlanfrc no takco iinsiir, na de eqldir. O, dtird qzngrqdan
rbaretdir. Biitiin besit qeylar bir defeye onlardan yarad:lmrpdrr.
Miirekkab qeylara geldikde ise, onlar daimi, ba;qa bir n<iv, kegen
gekilde miivcud olmugdur. Bunlardan elava, alem biitiinli.ikle ebedidir.
(iinki o, daimi alamle baihdrr".
Dualistlero giiro, mdvcud varhqlann esasr ikidir: igrq ve qaranftq,
xeyir ve qer. Heraklitin fikrince, "amelegelmenin sababi mehabbetdir, qovu;ub birlegme bundandrr, fesadrn sebebi edavetdir, par;alamb
aynlma bundandrr. Bunlar xeyir ve qarin sebeblendir".
Maddi alemin baqlangrcr haqqrnda miilahizelerdan sonra mdvcudahn qurulugu, strukturu barede malum tosowiiri.in ingasr ga.lir. Bu
behse miiqeddime kimi Eeriet ehli demigdir: "Alemin geyleri dz rrahiyyotlari vo atributlan etibarile sonradan omele gelmedir". Aristotel,
Prokl, Femisti, Farabi ve ibn Sinamn fikrinca ise, "gtiy sferalhn iiz

mahilyetloriive heraketlerindon bagqa, hacm, forma vo bunlara banzor sabit aynlmaz xasseli geylarden ibarat atributlan etibarila qedimdir.
Unsiirler de <iz materiyalarmrn miiayryan olunmasrna gdra qadimdir.

Onlann miieyyen niive xas olan formalan ise nciviina g<ira deyil, cinsina grira gqdimdir".

Bu fikir Aristotelden ewalki hlosoflann dedikteri ile soslegir:

"Goy sferalan <iz mahiyyetlerine gdra qodim, cisim va nriv formalanna g<ira soryadan omolo galmadir".
Fiizuli rhiimkiin varlrqlann yuxan (iilvi) va aga[r (si.ifli) qisimlerini
gdsterib, biiinci iigiin doqquz g6y sferasrnr sadalayrr. Yazrr ki, ulduzlar
parlaq cisimlardir, haresinin bir mekanr, cismi, harokalverici vo idaroedicisi v4rdlr. Frlosoflara giire, bunlar yuxandakr miicarrad varhqlar,
Eeriet ehline g<ire ise, sama melaklandir.
Aqalr alem Ay giiyii alhnda olanlardtr: torpaq, torpagl ohata edan
su, su),u ohato edon hava, havanr ehate edib Ay griyii sferasrnm batrq
yerina toxirnan od. "Bunlardan her birinin de ince bir cismi, miieyyen
bir markazi, sabit bir makanr, idareedeni vo qiiwosinin tonzimloyicisi
vardlr. Filosoflara giire, bunlar nafslor va oqllar, geriet ehline g<ira ise
yer melekleridir".
Fiizuti qedim tiirk ve 9in eqidesinde genig yayrlmtg g<!y ile yer araslndakl rniinasiboto toxunur: "Bela s<iyloyirlar ki, goy cisimlari iinsiiri
varhqlarzi tesir gdstordiyino gdro "atalar", iinsi.iri varhqlar ise onlardan
tesir aldrllanna g<iro "analardrr". Bunlardan amela gelan iig tdreme
minerallar, bitkiler ve heyvanlar miirekkeb varLqlardr. "Heyvanlar
yaradand en eziza insana daha yaxrn oldulu iigiin [mineral ve
bitkilerdenl daha gerefl idir".
FiZUli tiiramelarden her birini peripatetik alimlerin mtivqeyinden
gerh etniiqdir. O, aristotelgi felsofeden irali golen substansiya va aksidensiyalmeselalerina toxunarken miixtelif talimlerin doktrinalanna da
biganelik giistormomi$dir.
Fiizlrli filosoflar terofindon forqlondinlen beg substansiyanr - forma,
materiia, cisim, nofs vo aqli belo socilyolondirmi;dir: "Ya bir yerde
qarar tqtan, ya qorar tutan iigiin bir yer, ya bunlann har ikisinden birle$ib omelo golon, ya hemin amala galanla idareetme elaqasi ila baflanan,
ya da rhticerred olan".
Petipatetik falsofeya uygun on eql nezeriyyasinden scihbet aqan
miitafdkkir onlardan doqquzunun giiyleri, birinin ise insanr idara etdiyini yazrr ve insani eqlin darecelerini sadalayrr.

Nafs, xiisusan insani (diigiinceli) nofs haqqmda telrm Ftizuli yaradrcrhgrnda qabarrq gekilde tizinii gdstarir. insan varhgrnl nefs vo
badenden ibaret bilen miitafeklir yazrr: "Nefsin mii.rcud olmasr siibut
edilir, ginki insan iradi hereketi ilo digar canhlara o;1aqdrr, diilgerlik,
akinqilik vo sairo kimi aqli meselelerde tedbirlilik va idare etma amili
bagqa canhlara nisbaton insanda iistiinliik tagkil eden amildir. Bu,

nofsdir".
Fiizuli yazrr ki, nafsin bodanden eweI m<ivcudlugunu da, bedenle
birga yarandrgrnr da deyanler olmu;dur. Nafsin aqiboti barede isa o
deyir: "S6ylemiglor ki, nafs bedenin mahvinden soua da qalrr, giinki
maddadan tecrid olunmug bosit substansiyadrr. Onda rliwe etibarile
mehv olmaq xtisusiyyetinin miivcudluiu qeyri-mtimkiindtir, giinki
imkandan gergekliye her hansr kegid zamanr iki ziddin birlegmasi
lazrm golerdi".
Hissetme, duyma ve derketme qiwalari bilavasite n,:fsle baphdrr.
Herakat haqqrnda talim Fiizulini ciddi diigiindiirmiiidiir. Horokot
ilk maddi varhqla mcivcuddur. "G<iy cisimlennin agrq-ar;kar giiriinen
miialyon formada diivri hereketi vardrr. Unstiri cisimlara ise daxili
diivn harekat xasdrr. qiinki besit ve iinstiri substansiyalar gah birlegmayo tabii meyil edir, bir-birine birlegir, tedricen mineral bitki ve
heyvan formalannda diiw edir, belalikla da, her meqamda yuxan alemden <izlarine mexsus bir axlntl (feyz, enedi) allr, bu - enelegelmo
adlanrr, gah da hemin hissecikler bir-birinden qopub aynlr, her bir hissecik kiire goklina diiqmeya meyil edir, birlagme alomindar teklenme
alamine kegir, bu, mehvolma (fesad) adlamr".
Fiizuli haraket dedikde maddi geyler aleminde siikunata zidd bag
veran biittin deyigikliklari nozordo tuh.rr, bunu gah substansiyaya, gah
mokana, gah kemiyryota, gah da keyfiyyete nisbetde araqdrnr-.
Miitefekkir emalegelme va mehvolma prosesini peripatetizma
istinaden $orh etso da Stagiritin bu prosesi herekatden bagqa bilmesi
ferqine varmr. Ona bu meselode belke da "Saflrq qardaglan" ve bezi
$arq fi losofl an tesir gtistermigler.
Mehemmed Fiizulinin felsefi baxrglanncla qnoidraka dair
seoloji aspekt daha geniq yer tutub, hemige diqqet
borqlar
markazinde durur. "Baxrgrn manbeyi" traktatrnrn
"Elmin idrak ve idrakrn elmiae dair" brilrnesrrde etm ve idrakrn rnahiyyeti, idrakrn zeruriliyi, idrakrn ndvleri, idrakrn yoUan xiisusi aragdr275

nhr. Miitefakkir elm ila idrakr birlikde giitiirtib onlann mahiyyetini

tehlit etmigdir: "Fllosoflardan bezileri demigler: "Elm - <ilnenan goxsin daxili aleminde <iyranilen [obyekte] tam uygun bir suretin hasil
olmasrdr". Bezileri ise deyibler: "Elm eqyanrn (ve ya har hansr
obyektin) suretinin oqlde hasil olmastdtr".
Orebdilli mitefekkirlerin eserlerinde elm ile bilik gox vaxt eynilaqdirilib idraka yaxrn mezmunda baqa diigiilmiigdiir. Fiizuli elmin,
daha do[rusu biliyin azoli mrivcud va sonradan meydana grxmrg,
vasitesiz ve vasiteli qisimlerini qeyd edir. Ozeli elm Tannya mexsusdur.
Vasitosiz elm Yaradlcmln biitiin molumatlan, insanrn ise iiz varltfrnr
bilmesidir. Vasitali elm her hansr vasitedon asrh qazanrlmrq elmdir,
meselen, geylerin va hadiselerin haqiqetini bilmeyimiz.
idrak prosesinin hissi ve aqli merhelelerden kegmesi Fiizuli terefinden qebul edilmigdir. "Sehhat ve Moroz" traktatrnda alleqorik
qekilda insanrn psixik fealiyyeti g<izden kegirilir, duyfular va diger
hissi qiiweler barede siihbet agrlrr. Bedende qerar tutan Ruh bodende
"H<ikm ve farmanlan icra etmeye hazrr ve amade, btiyiik iqleri yerine
yetirmoya mi.trtozir on muzdur" ila gdriigiir. Bunlardan beqi xarici
hisslerdir (duyfulardrr): birincisi, s6z ve sesleri dinlemeye memur
Eqitrnedir, itincisi, fiqurlan ve renglen ayrrmala vekil Gormedir, iigiinciisii, qoxufan duyan iybilmedir, dtirdiinciisii, her ciir dadr duymaq
qabiliyyetile malik Dadbilmedir, begincisi Toxunmadtr.
"On muzdurdan" qalan beqi ise daxili hisslardir. Burada Mii$torok
hiss, Xeyal, Serf-nezar, Vahima va Hafize hekayetin personajlan kimi
teqdim edilir, peripatetik felsefeye uygun olaraq, hemin hissi qtirvelor
haqqrnda melumat verilir.
Fiizuli hissi ve eqli idrak marhelelerini vehdetde gdtiirmiigdiir:
"Oql ile derk olunan hiss ile qavranrlanla mtjvcuddur. Hiss ila qavranrlanlar bir-birine bafhdrr"..Miitefekkir hissi ve eqli idrakr heqiqet
saymayan sofistleri de, hiss ile qawamlanr qebul edib, eql ile derk olunanr qebul etmoyan tebietgileri de, bunlardan her ikisini qebul edib,
lakin di-ni qayda ve hdkm tantmayan dahri filosoflan da tenqid etrni$dir.
Fiizuli idrakrn yollanna dair qeyd edir ki, todqiqatgtlar meqsade
gatmaq iigiin lazrm olan idrak yollan barasinde miixtelif fikirlerde
olmuglar. "Onlardan bezisi giistarmigdir ki, bu, eqli mi.ihakimedir.
Qiinki,eger eql tesdiqi ve ya inkari olmaqla iki miiqeddimeni diizgiin
gertlolrdirerse, sofi stlikden * rTjr, elaqelendirmeden iiziinii qoru-

ya$a, onda di2giin naticonin grxanlmasr labiiddiir. Bunlar istidlalilardir

(mentiqgilerdir); her hansr dini teriqete mensubdurlarsa, onda miitakel-

limler, aks halda ise peripatetiklardir".

Fiizuli idrak yollanndan birini mistikada giiri.ir. "llu yol nafsi gah9ma va daxili tomizlonmo [yoludur]. Bela ki, nefs ruhirlir ve mahiyyetce
derk edilandir. Biliklar ondan yalnrz cismani 6rtiiklar va badendeki
ongollor iiziindan gizli qalr. Oger bu drtiiklar galgmaltr yolu ilo aradar
qaldrnlarsa ve miiqeddes varhfa'teref iiztutma hasil olarsa, onda nefs
hemin zenginliyi ilkin menbeden heg bir vasito olmadan almala hazrr
veziyyata gelar".
"Qahqmalar yolunu tutub, biliklor iigiin eqlin mtihakimesini tamamila inkar edanler kegf ehlidirler" deyen Fiizuli igraqilen ve sufilari
bu ziimraya daxil etmigdir. Lakin o, sufileri heqiqi miirrelman saydr[r
halda, iqraqileri kafirlar kimi secilyelendirmig, idrakrn hamginin hissi
ve eqli merhelalerini qabul etmalerina etinasrz qalmrqdrr. Mtitefekkir
"Rind ve Zahid" osanndo "ka$fohli" avezine "heqiqot ahli" ifadesini
iglederak, onlann elmo ehtiyac duymadrqlannr yazrr: "lt4iineccimlik,
nohv, sorf, fiqh, falsafa elmlari eqli yiiksaltrnak va damgrgr zinetlendirmek iigiindiir. Hoqiqat ohlinin bunlara ehtiyacr yo;rdur. Qiinki
Allaha yaxrnhq meqamrnda eql heyran, nitq de laldrr".
idrak yollanndan baqqa birisi 6yranmek ve peyfemberlerden n0mune gdtiirmek yoludur. Bu yolu tutanlar qeriat ehlidir re <iz miiddealannr neqt rizerinde qurmuflar. ilham ue vehy bu yola aiddir. "Bu,
meqsede qovuqmaqla eqli miihakimolero, nefsi gahgmalara ve naqli
[biliklerden] hirkmler grxarmala ehtiyacl olmayan on uca derer:elera gatmrg peygamberlere ve <ivliyalara xasdr. Bu meqam haqiqi yol adlanrr".
Fiizuli insamn mahiyyatini omm idrakr baxrmrndan qiymetlandirmig,
kamilliyini onun idrakr ile elaqalandirmigdir: "Yaxgr olar ki, aqil insan
tiz xilqeti baresinde dtigiinsiin, <iz varhfrnrn mahiyyetini alagdrrsm,
iiziiniin baqlangrc ve son halmr dark etsin, ulur fiirsetini liilta rermezden va sual-cavab yenne y<inalmezdon owol oziiniin diizgiinliik ve
fesad yolunu segib ayrrsrn, emin olsun ki, insanlar ntiva gtire eyni, zeruri niiv elametlerine gdra mii5terekdirler ve onlar arasrnda yalnu: idraka
gtire ferq vardrr. idrak isa miixtalif olur: an getini on ozomatlistdir, an
Saroflisi on faydahsrdrr. Bu isa menevi nemot va insani kamiltikdir".
Yaradrcrhlrnda metaftztka ve fizika maselelerine geniq yer veren
Fiizuli $arq penpatetizminin miihiim komponenri olan manti(la do

a),n-ayn miiddoalar geklinde toxunmu$dur. Miitofakkirin mentiqe dair

a)flca traldatlna rast galinmese de bu fenne derindon beled olmasr
gtbhesizdir. Fiizuli mentiqden bir metod kimi moharatla istifade etmiqdir. Onun elmi ve badii eserlerindeki lakoniklilq yr[camtrq meziyyati ilk
nrivbede mantiqilikle baphdrr. Dahi sdz ustast bir qazalinde deyir:
l

6emden 6ldiim, demedim hali-dili-zar sana,

Ey giili-taze, reva giirmedim azar sana.
Bu beytde yalnrz krgik miiqeddimesi va iimumi neticasi siiylenilen,
bdyiik miiqeddimasi ise fikirde tutulan iki garti sillogizm vardrr. Ikinci

sillogizmdeki (igik miiqaddime birinci sitlogizmin iimumi neticasi ila

eyni oldu[u iigi.in, hemginin atrlmrgdrr. Hamin iki $erti sillogizm destruktiv modus tipindedir:
1) Oger deseydim hali-dili-zar-sana, lemden tilmezdim.
Lakin lemdan iildiim.
Demeli, demadim hali-dili-zar sana.
2) Oger rbva gdrseydim azar sana, deyerdim hali-dili-zar sana.
Lakin demedim hali-dili-zar-sana.
Ey giili-taze, demeli, rava gdrmedim azat sana.
Gdriindiiyii kimi, miitefakkir gair 4l mtmkiin stjzdan 27-ni ixtisara
salmrg, dz fikini minimum zeruri olan l4 sdzle diirtist ifade etmigdir'
Elece de, "Meni candan usandtrdt. ." qezelinda meguqe haqqrnda
"gdzal" sdzii igtadilmase da giclii mantiqi mi.ihakimelerden anlaqtltr
ki, o, gtizellikde misilsizdir.
Fiizuli hem elmi, hem de bedii eserE^!!-.txlali Mahemmed
lannde biitiin ddvrler iigiin maraqh etik-exlaqi
J'k' at
fikirler ireli siirmiigdtir. "Rind ve Zahid" eseri bu
baxrmdan daha gox diqqetelayiqdir. Miitefekkir Rind (Kefcil) ile Zahid
suretlerini tesadiifi segmemigdir: onlann diinyagtiriigiindeki, stjhbotlerindaki ferqli cehetler heyatrn dziindoki miixtalifliyi, tazadlan ifade
etrnok iiQtin on yaxgryasitadir. Zahid "Ocem diyannda olduqca viiqarh,
gox tomiz ve pak", "Her alemde bir alam qaldrrmrg, her elmdan bir
behresii' olan kimi, Rind ise "kamalda misli-beraben yox", "iiz idrak
qiivvesrile yaradrlmrg xettin mezmununu derk etmek darocosina gatmrg" yeniyetme bir genc kimi teqdim edilir. Zahid Rindin miisahibi ve
nesihot verenidir. O gdsterir ki, Allahrn hikmetinin telabi ve Xaliqin
qiidret iradesi insanlann viicudunumiixtolif tebiotde xalq etse da ista-

nilonlori oldo etmok niyyati vo boxtin qaprlannr agmaq ixtiyarr hamrya

berabar verilmiqdir. Zahid Rindi cavan iken heyatda er.ibara sabab,
dlanden sonra asan yadigar qalan bir sonot iiyronmak ii1:ih himmetli
olmala gafrnr. Verilmiq qeir pargasrnda deyilir: "Allahhqdan agalr
olan biitih takamiil riitbasino gatmaq [igiin insanrn torkibinde aqlin
feyzindan [har bir imkan] markazlegmigdir. Lakin saysiz lbzl ve hi.inar
<irtiilii qalar, imlandan gergokliya gevrile bilmaz.
Zahid senet kesb etmekden qabaq elma ralbet etmayi lazrm bilir.
Qinki "elm ruhani lezzatlerin zencirini hereketa getirencir ve Allahr
tanrmaq sirlerine vasitadir".
insana ictimai vartrq kimi baxan Fiizuli onun cemiyyatrle her hansr
bir igle meg[ul olmasr zaruretini nazere ahb, Zahidin dili ile deyir:
"Okingilik kimyasrndan faydalan ki, akingilik savab manzilinin
yoludur. Kim tarlaya bir toxum salsa, o, her iki diinya evini abad etmi$
olar". Burada qair "Get ekingilikla me9lul ol ki, onun mer.feeti iimumidir" deyib ictimai menafeyi <in plana gakir.
Insanr onun alim (bitikli), yaxud cahil (biliksiz) keyllyyetterine
giire giizden kegiren Rind elmde ezab giiri.ir: "Elm behsirin neticesi
iirek a[rrsrdrr, onu etme! Elmin qeydine qalmalrn faydasr bagaSrsrdrr,
qeydine qalma!" Rindin asasl budur ki, "dtinyada kim nadan ve elmsizdirse, onun nemati (maddi serveti) artrqdrr". Lakin Behmonyar kimi
Fiizuli de Zahid vasitasile "Mal toplamagr rahathq bilme, o tizti narahathqdr" deye tovsiya etmi$dir.
"Diinya nemati sevincini padgahlarrn iltifatrndan... tapatsan" h<ikmij diiz olsa da bu sevinc seadet bexg etmir: "Onu bil ki, padgahlann
xidmetgileri hemige mahzun ve sultanlara yaxrn olanlar daima ma!mundurlar. Oger gahrn yantnda hrirmetleri vardrrsa, edeb qaydaqanunlannr yerina yetirmakle ezab gekirler, eger hcirmetleri yoxdursa,
qozobdon qorxurlar".
Miltefekkir insam qorxu, kin, hased, nyakarhq va s. menfi hisslarden
uzaq, kamilliye gatmrp, iilvi bir varlq timsahnda gdrmek istamigdir.
$air dz miisbat qahramanr haqqrnda yazrrdr: "Onun bagmaqlan faleyin
baqrna tac

idi".

Mehemmed Fiizuli beger medaniyyeti tanxine misilsiz istedada

malik bir gair kimi daxil olsa da, elmi-felsafi traktatlan, miidr k miihakimeleri onu, eyni zamanda, g<irkamli filosof kimi tanrdrr, "Hor sdziim
bir pehlevandrr kim, bulub teyidi-heq" fexriyyasine haqq qa:zandrnr.

VI FOSiL

XVI-XVIII ASRLORDO AZORBAYCAN

FOLSOFASi

icriuei-sivlsi va iqrisaoi vazivvar.

uooenivvet.

xr-assix FoLSoFoNiN NiinraveNoelaRi

; ..
lcttmor-srvas,
-."'.-':,
'l
':"',"' va

Bu dtivrde Azerbaycan gah Osmanhlann, gah

du Safevilerin hakimiyyeti altrnda olmuqdur. $irvanda mohkemlene bilmayan Safevilarin Tebrize qayltmasr Osmanhlann Bakrda herbi emeliyyatlartna
gerait yaratdr. Safevi Mehemmed Xudabendanin oflu $ah Abbas
(1587-1629) 1590-cr ilde Tiirkiye ile siilh baflamaq mecburiyyatinde
qaldr. Miiqavileye gore, biitiin Azarbaycan (Qarada!, Ordebil ve Tahg
eyaletlen istisna olmaqla), Ermonistan, Giirciistan, habele iranrn qerb
vilayetlen Osmanh imperiyasrna birlegdirildi. $ah Abbasrn siyasoti
neticesindo Sefeviler dtivleti iran d<ivlatire gevrildi, paytaxtr isfahana
kiigiiLriildii. 1603-1612-ci itlerde $ah Abbas ile Osmanhlar arasrnda
geden miiharibelerin neticesinde ballanan stilh miiqavilesina giire,
Azerbaycan, Ermanistan, Giirciistanln bir hissesi, habele Kiirdiistan
gahhq iranrnrn hakimiyyeti alhna kegdi.
iglalgrlann Azorbaycandan qowlmasrnda xalq iisyanlanmn ciddi
tesiri olmugdu. Ziilmkarlara ve yerli feodallara qar$t grxmrf Koroflunun adr sonralar dastana diigtib, dildan-dile gezmigdir.
XVII-XVIII esrlerde Azarbaycanrn Rusiya ile iqtisadi va medeni
tqfisa'l'

vaztwat

alaqeleri xeyli giiclendi. Burada esas meqsed Rusiyada senayenin

inki

gafi iigifur zerun xammahn Azerbaycandan apanlmasrnr tamin etmek idi.

il sonra Bakmr iqlal etdi. iiamn

Peterburqdakr sefiri terefinden imzalanan miiqavileye esasan Azerbaycanrn ve iranm Xezer sahillerindeki ayaletleri Rusiyanrn ixtiyarrna
verildi. I Pyotr hiikumeti Kaspi sahiti vilayatlari her geyden er.vel rus
Rus qogunlan 1722-ci ilda Darbendi, bir

manufaktura senayesini xammal bazasma gevirmeye gahgrrdr. Bu yer-

larin tebii servetlerinin dyranilmesi haqqrnda fermanlar verilmiqdi.

ipekgitiyin, pambrqgrh[rn inkigafr, neft hasilahrun artrtlmasr, Ki.irde
280

bahqgrh[rn tapkili vo b. iqlar iigi.in tadbirler goriilnrdii. Qrzrl, giimiig, mis

va s. meden yataqlannl agkara grxarmaqdan <itri.i Rusiyadan miitaxassrsler giindarilmigdi. Rusiya hdkumati Azerbaycanda balgth<1, qerabgrhq,
ipakgilik ve s. ile da maraqlanrrdr. Lakin 1724-cii ilda istanbulda Rusiya
ila Tiirkiye arasrnda baglanan siilh miiqavilesina giira. I"aspi sahili
istisna olmaqla biitiin Azarbaycan arazisi Tiirkiye hakimil"yatino kegdi.
XVIII esrin 30-40-cr illorindo efgar tayfastndan olan nreghur sarkarde Nadirin miiharibalari naticasinda dirqoldilen iran qahh[r yenidan Azarbaycana, Ermanistana, ve Gi.irciistanrn $erq vilayetlarine hakim
kesildi. Rus qogunlan Bakr, Quba ve b. yerlerden gakildi. Ancaq iran
diivletinin hakimiyryati uzun siirmodi, Nadir gahrn <ildiiriilmesi ila daltldt.
XVIII esrin ikinci yansrnda Azerbaycan xanltqlara pargalandr.
Kegmigden mtivcud olan Quba ve TaLg xanhqlan srrasrnl Qaraba!,
$aki, $irvan, Gence, Bakr, Naxgrvan, Darbend, Tebnz, tJm iya, Ordebil, Maku, Marafa, Xoy ve Qaradag xanhqlan da elave edilclr. Bu kigik
feodal d<ivletlora tabe sultanltqlar ve melikliklar de vardt.
Tiirkiya va iran dtjvletleri Azarbaycan xanhqlannr Rus;yaya qargr
grxmaga tehrik edirdi. Azerbaycamn an qiilwatli ve ntifuzlu feodal
hakimi olan Qubal Feteli xanr iiz terafina gekmek iigiin het iki d6vtot
cidd-cehdler g6stermiq, lakin onu yolundan ddndere bilmarnigdir.
Tiirkiyenin Qafqazr iqlal etmasino ingiltere. Fransa ve Qerbi
Awopanrn diger ddvlatlerinin mara[r vardr. Onlar Rusiyanrrr $erqdaki
niifuzuna qargr miibarizedo irandan da istifade etmaya gahqrrdrlar.
iran hakimi Ala Mahemmed xan Qacar bir negc il erzitrde Azerbaycanrn cenub xanhqlanm rizi.ine tabe edandan sonra Qarabala qogun
gdndardi. $uganr tuta bilmeyen iplalgrlar 1795-ci ilde gedib Tiflisi
talan etdiler. Oradan Azerbaycana qayrdrb, Mugan diiziindo diigerga
saldrlar. Diiqmen qogunlan $irvam, sonra ise $eki ve Quba xarhqlanmn
bir srra mahallannl talan etdi. Ala Mahemmed xan $uqa iizarire yeniden
hticum etmok, geheri ale kegirmek va Azerbaycantn biitlin gtmal xanhqlannr riztine tabe etmok fikrindo idi. Lakin 1796-cr ilin apr,:linde rus
qogunlannrn Azerbaycana hareket etmesi ve iranda iisyan qalxmasr
onun bu planrm pozdu. Hemin il Ala Mehemmad xan tiztinii gal. elan etdi.
Ruslar Azerbaycanrn gimal xanhqlanrun qoxunu tutdular. iran ordusu 1797-ci ilin yazrnda yeniden Qarabala hiicuma keqdi, $ugqya soxuldu. Az sonra Aga Mehemmed gah <iz yaxrn adamlanntn r;ui-qasdi
noticosinda dldiirnldii. Qarabag iggaldan sourgdu.
281

iran vo Tiirkiyanin qiiwatli miiqavimati sayesinde XVIII osrda

Azerbaycanrn Rusiyaya ilhaq edilmesi bag tutmadr.

XVII-XVIII osrlorda Azorbaycanrn iqtisadi vezilryati orada bag

veren ictimai-siyasi hadisalerle qrnlmaz suratda balh idi. Uzun siiren
iian-Tirkrye miiharibelerinde Azerbaycanrn son doroco talan edilib

dafrlmasrm nezare alan $ah Abbas vergilari bir qeder yiingiillegdirmeye mecbur olmugdu. $ah Hiiseynin d<ivrtinde (1694-1722) isa
vergiler yenidan xeyli anrnlml$dl. Olkonin kond tasorriilatrna agrr
zorbolor doyso do xalqrn soyi noticosindo ipokgilik, pambrqgrhq, baggrhq va maldarhq sahasinda gerilikler tezlikla aradan qaldrnlrrdr. $ah
xezinasinin miilkiyyati hesab olunan Bakr nefti Azerbaycanrn geher ve
kandlarine, Qafqazrn miixtolif rayonlanna, Rusiya, iran ve Orta Asiyaya giindorilirdi.
Yerli dovlat qurumlannm meydana glxmasl vo xarici basqrnlann
nisbeten azalmasr neticesinde XVIII esrin ikinci yansrnda Azerbaycanda, xiisusen onun gimal vilayatlarinde ekingilik ve maldarhq dir9almi9di.

lrtl. ddaorwal--

XVI-XVIII

esrler de Azarbaycanda resmi dil

va ,ncasanat

Iranrn hakimiyyeti altrnda olan d6vrde fars

ve elm ila elaqedar igledilirdi.
Azerbaycan dili geni$ xalq kiitlolorinin, hetta saray ahlinin danrgr[rnda
tiziinii gdstorirdi. Azerbaycanca ve osmanhca eyni olan bir gox tiirk
stizlarinden herbide ve ddvlet idarelerinde termin kimi istifada edilirdi.
Onlann bezileri fars ve ereb dillerinde indi de iqledilmekdedir.
XVII-XVIII esrlerde Azerbaycan edebiyyatrnrn gifahi ve yazrh
qollan bdyiik inkigaf yoluna diigmiiLqdi.i. "Koroltu" qehremanhq eposu,
"Osli ve Kerem", Agrq Qerib" kimi agiqane-romantik dastanlar xalqrn
meneviyyatrm, etik-exlaqi keyfiyyotlorini oks etdiron eserlerdir. Agrq
adebiyyah giiclenmig, San Agrq, Abbas Tufarqanh, Xeste Qasrm va
bagqa el senetkarlanmn geirlen diller ezberi olmuqdur. Mesihi, Qdvsi
Tebrizi, Saib Tebrizi, Arif $irvani, A[a Mesih girvani ve baqqalan
klassik poeziya enenelerini ijzlenne miinasib ruhda davam etdirirdiler.
Molla Veli Vidadi ve Molla Penah Vaqif xalq geri iislubunu yi.iksek
senet saviyyesine qaldrrmrg, iilvi stiz incilori yaratmrgdrlar.
XVII-XVIII esrlerde Azerbaycanda goxlu medreseler vardr.
Onlarda m<ivcud elmlerin tedrisi ile beraber senetkarhq, ilk nijvbede

dili idi. Oreb dili

esas etibarila din

282

rossamhq rro xottathq tiyradilirdi. Mir Obdtlbaqi Tobrizi, I\{irza

isfahani gdzal xaftat vo qair idilor.

$erif

XVII-XVIII esrlerde bir srra memarhq abideleri ya:adrlmlidl.

Gencade $ah Abbas moscidi (1606-1607), $uqada Btiyiik mescid
(1768-1769) maghurdur. 1762-ci ilda $aki xanlan sarayr, 1788-[789-cu
illerde Osgeran qalalan tikilmiqdir. $uqa qalasrndan bir qedor arahda
Xan ba!r, Aldamda Panah Oli xanln va onun rivladlannur qabirlan
iizarindeki giinbazlar XVIII esre aiddir.

Bu ddwde mulamlar va xalq musiqisinin miixtalif ndvleri, xiisusila aqrq musiqisi inliqaf edir, mahir xanendeler, mii[anniter yetigirdi.
Ocami Murad Rzaeddin $irvani ve bagqa mahir xanandeler zorla Tiir-

kiyeye apanlmrgdr.

.
/[lasstk ,dlsaranrn-:
: ,:--'."'

Ona asrlarda yaranrb tareqqi diivrii kegirmig

ideologiyalar,
gekilde
numayanddtdn XVII asrde tohmlar sinkretil:
davam etmekde idi. llu ddvrde
fealiyyet giistormi$ alimlerin yaradrcrhgr universal seciyya dagrsa da
onlardan bezileri ictimai, digarlari deqiq elmlero daha artrq meyilli
olmuglar.

Melikseid Mehammad ollu (...-1625) Xalxaldandrr. Hilmet (falsafa) ve deqiq elmlari, habela tesevvtifii yaxgr bilmiqdir. Omrtiniin sonunda $irazda gugoni$in olub, Quramn tofsiri, hedis ve tasor.rrtife dair
kitablar oxumaqla vaxtlnl keqirmigdir. Qiyaseddin Mensuun adtna
"Allahr grirmeyin qeyri-miimkiinliiyiina dair Qiyaseddin tcihlasi" "OtTuhfet el-qiyasiyya fi imtina ruyot Allah") kitabrnr yazmrgdrr.
Mehemmed Ta$ Tufarqanh (...-1622) Miivlana Xelil Qaz!inidon va
qarda$r Mtivlana Mehemmed Bagrrdan tebabet rlyranmigcLir. Onun
Behaeddin Amilinin (1546-1621) "Ka;ktil" eserine hagiyalori, mentiqe dair bir menzumosi, tibbe dair bir traktatr va geirler divanr vardrr.
Mehammed Omin Sedreddin ollu $irvani (...-1626) herterafli
biliye malik alim ve filosofdur. Miitefakkirin yaradrcrlgr 1:oxsahali
olub, ensiklopedik seciyye daqryrr. O, Qiitbeddin Razinin mentiqa,
Obuhamid Qezalinin ilahiyyata, Abdulla Beyzavinin Quranrn tefsirine
dair eserlerine hagiye ve izahlar yazmrgdrr. Mehemmad Om n $irvaninin "Diinya ehlinin danrgrqlannrn ve xalqlannrn tayfalarurlda mirxtelif mezheblerin beyanrna dair xiilase" ("Miixtesor fi boyal meqalat
ehl el-alem va-l-mozahib al-mlixtelifa li-tavaif al-tilum) trtktatr bir
miiqoddimo, on fosil vo noticodon ibaratdir. Onun bagqa bil traktah
283

"Heqiqotlerdan segmaler ve inceliklorda asas metleb" ('Niibza min

e[-heqaiq va ziibda min ed-deqaiq") adlanrr.
Mehammed Omin $irvaninin yaradrcrhlrnda "Elmlorin m<ivzulan" ("Mauduat el-iilum") osori osas yer hrtur. Bu adda Fexroddin
Razi, Ohmed Tagkdprizade vo bagqa maghur mtitefekkirlsr de kitablar
yazmrglar. Onlar haqqrnda miiLhiim malumat veren Hacr Xelifa daha
9ox Azorbaycan filosofunun asari iizerinde dayanmrgdr. Sultan Ahmd
xan Osmana (1603-1617) ithaf edilmig bu eser "Xaqay faydalan"
("at-Fevaid al-xaqaniyya") adr ile de tanrnrr. Biitiin dini ve diinyavi
elmleri ehate edon asor obcod hesabl ile Ohmed adrndakr herflerin
ifade etdiyi reqemlere uygun olaraq 53 fesildan ibaretdir. Miiallif onu
miiqeddime, saE hisso, sol hissa, arxa vo osas kimi dijrd cehet iizra tertib etmigdir. Miiqeddimede elmin mahiyyati ve tesnifatr, esasda qeriet
elmleri, sa[ hissede edebiyyat elmlari, sol hissade eqli elmlar, arxada
ise padgahlann davramg qaydalan haqqrnda elm dz ifadesini tapmrgdrr.
Oserde varhfa, idraka, mentiqa, habela falsefenin emeli hissesine
siyaseta ve etikaya dair geni$ rro diiriist aragdrrmalar apanlmrgdrr.
Tasadi.ifi deyildir ki, Hacr Xalife "Kitablann ve fenlerin adlannda
zanlarin a4rqlanmast" eserindo elmin miihiim saholari bareda konket
fikir sdytomek yerinde "Xaqan faydalan" kitabrna miiraciot etmi$,
ondan genii iqtibaslar getirmigdir.
Mehemmed Omin $irvani elmleri miixtelif baxrmdan qisimlere
biilmiiq, tesnif etmigdir: nezari va amali, folsefi ve qeyri-falsafi...
Elmlerden her birinin sociyyevi cehatlerini giisteren frlosofun miibahisa etmek qaydalarr haqqlnda fikirleri maraqhdrr: "Meqbul olanr qeyrimeqbuldan ferqlendirmek tigiin behslegme [isullannr ciyredan qanunun olmasr labiiddi.ir. Bu, miibahise etmek qaydalanna dair elmdir".
Filosofun fikrince, mantiq kimi bu elm de biitiin elmlere xidmet edir.
"Diinya ehlinin danrgrqlannrn ve xalqlann tayfalannda miixtelif
mozhablerin beyanrna dair xiilasa" traktatlnln 1646-cr ildo kogiiriilmiig
niisxasi Qahirodo, "Heqiqetlerden segmalor va incoliklerda asas metleb" traktatrmn alyazmasr Leydende, "Xaqan faydalan" kitabmrn olyazmasr ise Sankt-Peterburq, istanbul, Qahire ve b. qoharlerde saxlanrlr.
Yusif Mehemmedcan oglu Qarabali (...-1644) sxolast, filosof ve
kiibravilik sufi ordeninin niimayendesrdir. Oslen Qarabaldan olub,
Semerqendde ve Buxarada yagamrgdrr. O, Hebibulla Mirzecan $irazinin gagirdidir.
284

Yusif Qarabali Semerqendde Hiiseyniyye xaneqahtnda "Oziidaddin aqidelerine Calaloddin Dewani terefinden yazrlmrq gerhe izahat"
("Tetiqe ela garh Colaleddin Dervani li-l-aqaid al-adudilye") traktatml 1590-cr itda Obuhemid Xelilullaha teqdim etmigdir. Bu esar
Ala Hiiseyn Xalxali terafindan yazrlmrg ha;iyede tenqide moruz qaldrlr
iigiin Yusif Qarabapi hemin miivzuya bir daha qayrdrb, "Anlagrlmazhqlann aradan qaldrnlmasrnda hagiyelerin tamamlanmasr" ("Tetimmat el-hevagi fi izalet ol-gova$i") trahatrnl qeleme almrqdrr. Oser
1623-cii ilda Buxarada tamamlanmtqdrr.
iki Azerbaycan filosofu arasrnda geden elmi mtibahise sonrakr
alimlarin marafrna sebeb olmugdur. Ela hamin XVII esrda i)hmed ibn
Sadr Heriri "Yusif Qarabali ile Hi.iseyn Xalxali arasrnda nriihakime"
("Miihakemo beyne Yusif el-Qarabafi ve Hiiseyn el-Xalxali") traktatr ila bu miibahiseye qogulmupdur.
Yusif Qarabafinin "Hebibulla Mirzecan $irazi ile BuxaLranm bezi
grirkemli alimleri arasrnda bag vermig miibahisalera dair traktat"
("fusale fi miibahesat elleti vaqaat beyna Hebibulla Mirzecar, ag-$irazi
ve beyne badi afadil Buxara") ve Qurantn tefsin ile elaqadrr daha bir
nega esari vardrr. Filosofun yaradrcrh[rnda "Qible semtini deqiq
miiLeyyenlagdirmek haqqrnda traktat" ("Risala dar tehqiq semt
elqiblo"), "Batinilik haqqrnda traktat" ("Risalet el-batiniyya") ve bagqalannr gdstormok olar. "Yeddi behigt" ("Heft behigt") Xo:a Obdiirrehim ibn Xoca Seidin luxudakr peylann tebieti haqqmda sueLhna cavab
olaraq yazrlmrgdrr. Osar insanda nrhi ve fiziki qaydada gizlenmiq qiivvelara hesr edilmigdir. Burada cisim, nefs, yuxular, ilham, vehy, xarici ve daxili hissler barede s<ihbet gedir. Osorda tobii elmi fikirler de
ijz ifadesini tapmrgdrr.
Yusif Qarabalinin eserlerinin olyazmasl niisxaleri Ozbe kistan EA
$erqgi.inashq ihstitutunun Olyazmalan fondunda saxlanrlrr.
Mirza Mehemmed Hesen ollu $rrvani (...-1686) fiqh, h<,dis, mantiq, felsefa, adebiyyat ve miibahise seneti sahelarinde meqhurolmu;dur.
O, Necef qeherinde tahsilini baqa vurub. isfahanda ya9amr$,lrr. Mirze
Mahemmed $irvani Slaaddin Qugginin (...-1474) "Fiqhin trsaslannrn
seciyyevi cohatlari" ("Mealim iisul el-fiqh" ). ibn Sinanrn "ipareler va
qeydler", Siraceddin Urmevinin'Nurlann doluglan", Katibi ()ezvininin
"Mahiyyet hikmoti" eserlarinin gerhlerina haqiyeler ve izahlar yaz'
285

mr$dr. Miitafakkir hamginin peyEomborlik, bafgrhq vo hendosa barodo

traktatlann miiellifi dir.
XVII esrde tenezziile ulramrg klassik falsefi irs XVIII asrde stkuta vanr. Bu yiizilde deqiq elmlarla maggul olan yaradrcr ziyahlann
adlanna gox az rast gelinir. Mehemmad Obiilqasim ollu Tabrizinin

"Hesabrn xiilasesi" ("Xiilasat al-hesab") kitabrna yazdrgr qarhin

elyazmasr Sankt-Peterburqda saxlamlrr. Tabrizden Qarabaga kdgiib
$ugada yaqayan Arif texelliislii qair A[a Hiiseyn Tabrizinin (...- 1805)
iyaziyyalu bilmesi, "Fani" toxolliislii $air Mirza Hesen Mirze Obdiirresul ollu Ziinuzinin (1758-...) felsefa, deqiq elmlar vo riyaziyyata
beled olmasr tosadiifi hal kimi gdriiniir, Mirze Obdiirrasul Zinuzi
"Elmler denizr" ("Behr el-iilum") va "Cannet baflan" ("Riyaz etcenne") adh tazkiralerin miiellifidir. "Cennet ballan" esonnde Molla
Obdtinnebi Tesuci haqqrnda molumat vardrr. O, 1705-ci ilda Xoy
geherinda anadan olmu$, miikommal tahsil gdrmiiq, Qiids goharinde
Molla Refi Gilaniden felsefe elmlorini, iisul ve fiqh elmlerini, xiisusan
ny aziyy ai iiyrenmigdir. Molla Obdiinnabi miixtalif qeharlerdo yaSamrg, 1788-ci ilde Kerbelada vofat etmi$dir.
XVII-XVIII esrterde klassik felsefenin bu veziyyeti biitiin miiselman $erqi xalqlarr iigiin iimumi idi.

ROCOBOLi TOBRiZi
H)vat
v)
'-:_::;-^:,_,-

ysroa'culg'

Molla Recabali Tabrizi (...-1669) oslon Tabriz

gaherindeolub,6mriiniingoxunuisfahandayaga-

ml$drr. O, d<ivrtin adh-sanh miitefakkiri Mir

Obiilqasim Findaraski Astrabadinin (...- 1640) yanrnda tohsil almrg,
xiisuson peripatetik felsefeni derindan <iyranmigdir. Filosof dz eserlarindo Adstotel, Obunasr Farabi, ibn Sina, Sedraddin Konevi, Mahmud
$ebiisteri, iimumiyyetle, peripatetik ve sufi miitafakkirlerin adlannr
bdl.rik hdrmetle gokmiS, onlann fikirlarine esaslanmrgdrr.
Elmi-felsefi biliklara mijhkam yiyalenmig Recebali Tebrizi bir
miiddet isfahanda $eyx Liitfulla medrasosindo mi.ietlim iglemigdir.
ikinci $ah Abbas ( 1642-1666) Azerbaycan alimine bdyiik h<irmet bestemi9, isfahan qalasr divannrn xaricindo $emsabad adlanan yerde ona
bir miilk bagrglamrgdrr. Deyilene g<ire, 9ah ehtiram alamoti olaraq onun
286

manzilina golib-gedarmif . Omriinijn son gaplannda tadris iglarindan

aynlmrg filosof yalnrz elmi yaradrcrlqla magful olmuqdu'.
Recebeli Tebnzinin asarlari igarisinda iki falsafi tnrktat baghca
yer tutur: "Vacib varhgrn isbatr" l"isbat al-vacib") va "Hakimane
asaslar") ("el-iisul el-asefiyye"). Birinci eser miiqeddirtra, beg fesit
va neticaden ibaratdir. Miiqeddimeda iimumi falsefi anlavrqlar, onlan
ifade eden istilahlar nazarden kegirilir. Fesillerda tiz-ozlii5.iinde Vacib
varhfrn terkibe aynlan olmamasr, vahidliyi, onun atributlarrmn dz substansiyasr ile eyniyryat teqkil etmesi, varhq sdziiniin dagrdrlr menalar
araqdmlrr. Naticede varhq haqqrnda miihakimelere yekun vurulur.
"Hekimane esaslar" kitabr eyni zamanda "Osil asas" ("el-Osl elesil") adlanrr.
Mirze Mehemmad Nesrabadi (1618-1689) xeber verir l:i, Recebeli
Tebrizi gencliyinde "Vahid" texelliisti ile bir srra rtibailsl dqr yazmrqdr.
Racebeli Tebrizinin varhq telimi tjz mezmunu
varuq tattm'
etibarilo $orq penpatetiklerinin doklrinalan ile
seslegr. Bununla bele, burada igraqilik felsefesinin ve sufi ideyalannrn
miioyyon tesin duyulur. Azarbaycan filosofu aristotelgi s:lafleri ile
hemfikir olub giistarir ki, "varLq" en genig turumlu anlayrqdrr, buna
gdre ona mentiqi tanf venle bilmir, o, varh[rn qisimlen ile miiqayisade gerh edilir: "Bil ki, m<ivcud olan, yani miivcudat adr dirqryan 6zi.i
bapqasrna mdhtac olub-olmamasr cehetden rki qisme biiliinnr. Birinci
qismi tiz-tizliiyiinde mtmktin varhq, ikinci qismi dz-dzliifiinde vacib
varhq adlandrnnq".
Recabeli Tabrizinin Sedreddin Konevinin "Deqiq menalar" ("elNiisus") eserindan gatirdiyi iqtibasda gdsterilir ki, varhq adrnrn mcivcud
qeylore deyildiyi menada Allaha deyilmesi $artidir. "BundC siiztimiiz
odur ki, varhq baga salmaq iigiindiir. O, varhq menasrna gdre deyildir".
Azarbaycan miitefekkiri bu mesele ile elaqedar hind filosollarmrn da
fikirlarini xahrladr: "Onlar demiqler ki, Haqq-taala miimkiin lrarhqlann
mdvcud oldufu kimi deyildir".
Vacib varhgrn mtmki.in varhqdan farqlendirilmesinde israr edildiyi yerde Recebali Tebrizi Obunesr Farabiye de esaslanrlr; "ikinci
miiallim "Modeni incilar" ("Fiisul medenilya") eserinde bu ifadeni
bele beyan etmigdir: "Onun ulu varhlr sair mdvcud geylarin varh[rndan xaricdir, onlann heq biri ila heg qeyde esla qarik deyildir, $ankdirse
da hemin addan anlaqrlan menada yox, tekce adda gerikdir".
287

Ardrcrl monist olan sufi miitafokkirlor son maqamda yalnrz

Allahrn varhgrndan s<ihbet agmrglar. Recebeli Tebrizi yazrr: "Sufiler
(Allah-taala onlardan razr qalsrn) tenzih (dziinii tacrid etme, saflagdrrma) maqamrnda ada da yol vermomiglor. Bu onlann tebiridir: no ism,
na rosm, na alamet, na sifet".
Filosofbu esaslanmada heg de panteist m6vqe tutmur, Allahrn varhlrnrn miitleqliyini gdstormaya gahqr, zira "ager Allah-taalada varhq
menasr eynile miimktin $eylordoki bir varhq menasr olarsa, onun hem
de yaranmrg olmasr lazrm galar".
Recebeli Tebrizi $erq peripatetiklennin Anstotele mensub bildiklari "Teologiya" ("Usuluciya") eserindan de istifade etmigdir. O yazrr:
"Birinci miiellim "Teologiyada" buyurur ki, "Allah-taala geylerin substratlannl vo formalanm birlikda meydana grxanr".
Azerbaycan filosofu burada substratlan varhqlar, formalan ise
mahiyryetler yerindo g6tiiriib yazrr ki, "geylerin varhqlarr ve onlann
mahiyryetleri biitiinliikde Haqq-taalamn neticesinden ve onun yaratdr[rndan ibaretdir".
Vacib varhq ile miimkiin varhq esas etibarile sebeb ile natico timsahnda nezerden kegirilir. MaraqLdrr ki, Behmenyar kimi Recebeli
Tebrizi da sababin varhgrnr noticonin varhgrna giiro todqiq etmi$dir.
Qiinki ayarti mdvcud geylerin varh!r a$kardr, sobobin varhEr ise aqkar
deyildir ve isbata m<jhtacdrr.
Vacib varh[rn miimki.in varhq vasitesilo isbah, Vacib varhgrn tamhgr, yeganeliyi haqqrnda miihakimolerden sonra mdvcudatrn meydana
gxmasr keyfilyeti iizannde dayanrlrr.
$erq peripatetiklerinin emanasiya nezarilyesini qebul eden Recebeli Tebriziye gore, miimkiin varlq moxsusi natica olmaqla Vacib
varltqdan zeruri surotdo t6ranmiSdir. O yazrr ki, Vacib varh[rn mahiyyatindo dz noticosinin ondan zoruri surotde meydana glxmasl [g[in
miinasib bir mana vardrr.
ilk sebeb garafli oldugundan, natice de gereflidir. "Hekimana esasIar" traktatlnda deyilir: "Taala Birinci son derece gerafetli vo ondan
da artrq dorocodo kamil va goreflidir (Bu ele qerefin eyni ve kamilliyin
xalisidir). Onun neticasi de neticelerin on gareflisidir".
Miivcudatr mertebelerdan ibarat bilon peripatetik telima gdre, ilk
sobobo yaxln mortabo daha gerafli sayrlrr. "ilk oql" adlanan ilk naticadan sonra neticeler onun iizorinda birbebir mertebeler tegkil edir.
288

Oziindon iistdekine nisbotda $arafat sandan daha ntiqsanh ba$qa noticelere gedib grxrlrr.
Recebeli Tebrizi Vacib varhlrn isbatrndan sonra miimldin varhfrn

qisimlerine, onun saciyyevi cehetlerina diqqeti y<ineldi1.. Miimkiin

varhq Aristotel talimina uylun olaraq mahiyyet (substansiy,a) va aksidensiyaya b<iliiniir. "Bil ki, mahiyyet yalmz tiz-tizliiyiinda olmasr cohetdendir. Bu, [filosoflann] yarunda iqrar edilen meghur esal;dr" deyen
Recabeli Tabrizi izah edir ki, "Her bir qey hemin $ey olmasr cahatdan
yalnrz iizti olur".
Recebeli Tabrizi felsefi kateqoriyalan substansional va aksidental
qruplara b<ilmiig, materiya, forma ve o ikisindon to$okkiil tal'mr$ cismo
diqqeti celb etmigdir. Filosof tekce elmi-felsefi traktatlar]nda deyil,
gencliyinda qelema aldrgr adebi-bedii eserlerinde de iiz dr)nyagdriigiinti, felsefi fikirlerini ireli siirmiigdtir. Onun bir riibaisindd od, hava,
su vo torpaq iinsiirlerinden bedii tesvir vasitesi kimi istifada l:dilmakle
varhq teliminin miieyyen cehetleri igrqlandrrrlmrgdrr. "Vahid" texelliislii miitefekkir hemin menzumesinda miirakkeb cisimlerih. o ciimleden insan cisminin diird iinsiir (ateg, rorpaq, su, yel) ile iralhhlrnr
bedii qekilde ifade ederek sevgilisine miiracietle deyir:
l

Vahid ateg kimi sene nur

sopor,

Ayalrn altrnda torpala ddner,

Su kimi gallayrb axar yanrna,
Bagrna dolanar yel olsa

egar.

Diird iinsiiriin qangr!rndan taqekkiil tapmr$ yeni (:yfiyyat

minerallardan, bitkiterden ve hey,rranlardan ibaretdir. Canh varhqlann
an alisi insandrr. Yer iizi.iniin agrefi sayrlan insan <iziiniin dliiqnnceli

Recebeli Tabrizinin nofso dair doktrinalar peripatetik rre igraqi

doktrinalardan segilir. Filosof "Hekimane asaslar" traktatrndf .'.nafs"
anlayrgrna "varhq" anlayrgr qeder genig mezmun vermigdir. O yazrrdr:
"Nafsin heqiqati istar yuxan, ister a;apr, istar qeyri-maddi, istlrr maddi biitiin mtivcudatr dziinda toplayan gergeklikdir". Rocabali lTobrizi
bir yerde hetta qeyd edir ki, "nefs bdyiik Atlahrn adrdrr". gihabaddin
Yehya Siihreverdi hele XII esrde bu mesele ile alaqedar l,azrdr:
"Adamlardan bir qrup bu [nefsin] qeyri-cismani oldufunu anladrqda
289

giiman etmigdir ki, o, Yaradrcr-taaladrr". igraqi filosof hamin adamlann tamamila yanrldrqlanm da olava etmigdir.
Varhlrn substansional vehdetinin nefs kateqoriyasrna aid edildiyi
yerdo pantelst sufi miitefekkirlerin tosiri danrlmazdtr. Nefsin biitiin
miivcudah iiziinde toplayan gergeklik olmasr, Recebeli Tebrizinin fikrince, o qexsa gizli deyildir ki, "nefsin rayihesini duyur, onun xarici
varhfrn menzillerinde olan menzilini derk edir".
G6rihdiiyii kimi, bu s<izlerde dtinyanrn vehdeti fikri dz eksini tapmrgdrr. Recebeli Tebrizinin nafs haqqrndakr ifadalarindon panteist
neticeler de grxarmaq olardr. Lakin filosofun ilmumi yaradrcrltpr onun
daha gox peripatetik ve qismen de igraqi mtivqede durdulunu siibut
edir, "Vacib varhq ve miimktin varhq", "sebab vo netica", "materiya
ve forma", habela varhq tolimindo aragdmlan bu kimi kateqoriyalann
Recabeli Tebnzi terefinden gerhi panteist felsefenin xarakteri ile bir
araya sr[mrr. Azerbaycan filosofunun varhq talimi $erq peripatetizmine ve igraqiliye yaxrn olub, panteizmden va dini diinyagdriigiiLnden
esash suretde ferqlenir. Panteizmde Allah ile mdvcudat vehdet ve
eynilyetde gdtiiriiliir, dini telimlerde Xaliq ile mexluqat miinasibeti
izlenilir. Panteizm va teologiyada ara merheleler, miivcudahn mortobeleri inkar edilir. Recebeli Tebrizinir tosowiiriinda ise mtivcudat
sebebler silsilesinden emele gelmiq mertebelerden ibaretdir.
Recobeli Tebrizi bitiin $erq peripatetikleri kimi herekot kateqoriyaslnln todqiqino xeyli yer vermigdir.
Filosof miihiim, hem de gerhinde sehve yol verilen bu mesale ile
elaqedar "Hekimane esaslar" haktatmda yazlr: "Sijhbet hereketin iistiine gelib grxdrqda, onun baresinde darugmalrmrz vacibdir. Qiinki o,

olduqca faydah, zerun bir meseledir. Fehmlerin qedamleri onda

siiriigmtgdiir". Recebali Tebrizi, iimumiyyetle, deyigmeni maddi varhqlann xassesi hesab etmigdir. Onrm frlcinco materiya vo formamn mrivcudlulundan sonra cisimde viicuda gelan no varsa, deyigme ve hereketle balhdn. O yazrr: "Cismin materiya ve formadan tegekkiil tapdtlt
siibut edildikde bizim iigiin aqkar olur ki, cisimde baqqasmt qebul eden
nese bir gey vardrr. Hemin gey bezen cisimde miivcud olmayrb, sonradan onun iigiin meydana gurr. Bu isa yalmz hereketle miimkiindiir".
Recebeli Tebrizi hereketi en genig menada deyigmenin ndvii saymrgdrr. O yazr: "Bil ki, hereket haqq royo gdro bozi deyigen geylerin
deyiqmesi keyfiyyatidir. Deyigme iki ciirdiir: biri odur ki, emelegelme
290

va mahyolmadakr kimi bir defeda bag verir. Digari oilur ki, tedrici
yolla vaqe olur".
Recebeli Tebrizi hereketi yalmz tedrici yolla deyiqma adlandrrdrqda bilavasita Aristotelin m,iivqeyinden grxrg ederek onun fikrine
gerik oldufunu bildirmiqdir. "Hereketin torifi Aristoteldaki kimidir"
deyan filosof yazrr: "Haraket potensialhqla olan geye xas birinci tamamlanmadrr".
O, sonra bu tarifi qerh edir: "Haraket edene iki tamamlanma xasdrr:
biri budru ki, hereket ona dolrudur, meselan, mekanca h,rreketin gedib grxdrgr mekan kimi. ikincisi ise hereketin tiziidiir. O, ervelca qeyd
etdiyimiz tamamlanmadan qabaqdrr. Belelikle: hereket, demeli, potensialhqla olana, yeni hareket eden [cisme] xas birinci tamirmlanmadr.
Hereket edene xas ikr tamamlanmadan hasil olan qeyin biincisi hereketdir. Bundan sonra o geydir ki, hareket ona doSrudur".
Recebali Tebnzi qeyd edir ki, potensialhqla olmaq herekatin bag

vermesi figiin zeruridir. O yazrr: "Potensralhqla olmaq cohotdan $ortin

faydasrna geldikde, bu odur ki, herekatin obyekti eger onurr potensialhqla olmasr cehetden deyil, aknralhqla olmasr cehetden giitiiLriilsaydi,
heroket esla vaqe olmazdr. Bela ki, geye bir potensiya xas olanda ona
hereket iiz verir. Oger potensiya, maselen, eqlde oldu[u ki,mi, geyden
ref edilseydi, qotiyyon onun iigiin hereket gergeklegmezdi".
$erq peripatetik filosoflan hereketin mdvcudlulunu ve lbrmalarrnr

kemiyyet, keyfiyyet, mekan ve vaziyyot kateqoriyalannt nisbatde

mtieyyen etmi$lor. Giiriindiiyii kimi, bunlar aksidental kat(qoriyalardrr. Recebeli Tebrizi da aristotelgi filosoflann yolu ile gederek, hereketin substansionath[rnr inkar etmi$ir. Stagiritin hlnince, i'mahiyyet
[kateqoriyasr] iigiin hereket yoxdur. Bele ki, mdvcud heg qejr ona zidd
deyildir..."
Bu yerde Azerbaycan filosofu emelegelme ve mehvolmll prosesini qeyd-gertsiz hereket hesab eden bezi miiasirlerinden, o ]:iiLrnleden
Sedraddin $irazi ve onun ardrcrllanndan ferqldnir.
Recebeli Tebrizi $erq peripatetrklarinin lidrak neidrak
nezaivvasi zeriyyesinimflkammalSyrenmig.idrakfrosesinin
xiisusiyyetlarine dair onlann fi kirlerine yaxrndan
beled olrnupdur. Bununla bele, o, nefs meselesinin qerhinda oldir$.r kimi,
idrak nezeriyyesinde de aristotelgi filosoflardan tamamile ferl;li mdvqede durmugdur. Recebeli Tebrizinin felsefesinde miicerred rnezmun
291

dagryan i.imumi (universal) nefs iiz-dzliiyiiLnde bilici vs derkedicidir,

"biitiin geylor dzlarinin mahiyyatleri cshatdan nofs tigiin malumdur".

$orq peripatetiklori maddi varhqlann ayn-ayn hallarrnr, cehetlerini bilmakde nafse miixtalif qiiLlvalor isnad verir, nebati, heyvani ve
insani nefslerden her birinin iiziinemexsus qi.ilvalare malik oldugunu
sdyleyirdiler. Recebeli Tebrizi bu fiki tekzib ederak nefsin idrak
qabiliyyatini miitloqlo$dirirdi. O yazrrdr: "Bilinmelidir ki, qeylenn
hamrsr - iimumileri va ayncalan nafs iigiin sonrakr filosoflarrn tesdiq
etdiklari kimi, goxlu qiir.valarla deyit, vahid bir qiiwe ile melumdur".
Recabali Tabrizi universal nofsi bazon dii$iinceli nefs kimi seciyyelondirir. Bu yerde o, geylerin nofso iki yolla - alet (hiss iizvii)
vasitosilo ve aletsiz molum olduEunu yazr: "Nafsin alat vasitesile
bitdiyi geylar aynca hissi geylerdir, mosolon, istilik, soyuqluq, igrqlar,
rengler, seslar vo duy[ularla qavranllan bagqa qeyler. Baqlanfrc ve
mticarred varhqlar nozor vo kosb etme yolu ile onlardan molum olur".
Filosofun fiknnce, nefsin aletsiz bildiyi geyler bu mdvcudatda onlann real gergekliklerinden olan iimumi tabietlerdir ve onlann mahiyyetinin <iziidiir.
Aletler vasitesile geylerden ahnan melumat dedikde hissi idrak
vasitesile elde edilen bilik nozorde tutulur. Burada ilk ndvbede duygulardan s6hbet gedir. Recebeli Tabizi yanr'. "Xarici hissler (duyEular) ila qavranrlan geylere geldikde, bildiyin kimi, onlar ijz xarici
konkret cehetlerine, iiz xiisusi mekanlanna ve <iz fardi aksidensiyalanna grire nefs terefinden derk edilir. Lakin onlardan her biri mexsusi
aletler vasitesiledir. Bele ki, gdrtinon Seylar gdzlo, toxunulan feylar
deri ile, bedeni ehate eden eseble ve s. belece dark edilir..."
Hiss iizvlerinden s<ihbat a9rb, nafs qiiwesi "egitme kanahnda yerlagen aseb vasitesila egidir, gdzle goriir ve i.a." demokle beraber
filosof nefsin idrak qabrliyyetini, iimumiyyetle, orqanizmin fealiyyati
ile ballamayrb, onun dz keyfilyeti hesab etmiSdir. Recebeli Tebrizinin fikrrnce, derkedrlen geyler gdriinen, eqidilen, toxunulan ve s. olubolmamasrna baxmayaraq, "vahid qiilve ila nefs terefinden derk edilir.
Demeli, egitme qiirvesi gdrmeden bagqa, giirme qiiwesi toxunmadan
va dadbilmedan baqqa olmur. Bu qiiLweler peylarin real gergekliklerini
va iimurni tebietlerini fikre getirmeyen nefs iigiin vasite olan eqli,
qiidsi, dilgiinceti qiiwedan neinki bagqa deyildir, eksine, ele eynile
odur. idrakda olan bu mertebe gerafet etibarile nafsin idrak mertebe292

sinin en yaxrn vo on alga[ldlr. O, xilqetde barabarlik gerti ila insanlann hamrsr ve heywanlann ekseri iigiin hasil olur".
$orq peripatetiktori, o ciimladen Behmenyar, Siraceddin Urmevi,
Nesiraddin Tusi ve bagqa Azerbaycan filosoflannrn eserlarinde toxunma, dadbilme, iybilme, egitme ve giirme hadiseleri or,qanizmin fizioloji foaliyyati ila alaqelendirilib, dtizgtin izah edilmiqdrr. Recabeli
Tebriziye geldikde, o, duyfular vasitesile qazanrlan biliye giibha ile
baxmasa da, geyi dark etmok iigiin onu vacib saymantrEdrr. Nefsin
fealiyyetini bedenden tecrid edib, onun idrak qabiliyyetini miitleqleqdiren filosofa giire, nefs iimumi anlayrglan bilmekla konkret geyleri
qawayrr: Mesalen, biz Zeydi miisahide etsek, Zeydin baghca xasseleri
olan fardi aksidensiyalann igerisinde xaricdoki m6vcud insanrn real
gergekliklerini miigahide ederik.
Bu baxrmdan filosof gdriinen geylerin grizde eks olurraraq qavranrlmasr haqqrndakr peripatetik doktrinanr ehemiyyetsiz sayrr. O, iddia
edir ki, nefs iiziinde bir suretin hasili olmadan gdrtnen $eylorin vo
onlann tebietlerinin mahiyyetini dark edir.
Recebeh Tebrizi daxili hissler vasitesila dark etrneyi da spekulyativ
$okildo ara$drnr: "Daxili hissler ile duyulan, mesalen, teserwiir edilan
geytere geldikde, onlar bezi iglerdekinden savayr eynile <iz mahiyyotlonno goro dork edilir. Onlar kamiyyetlere malik oldurlda iiz ferdiyyetlarine vo komiyyatlonne gdre, renglare malik crlduqda iiz
renglerine giira dark edilir". Filosofun fikrince, nefsin igleri aletlerin
ve derk olunan geylenn goxlulu sandan goxlu va miixtelifdir. O, nefsi,
meselen, vahid bir qiiwosi olan, igleri ise ig gdrmosi iigiin mexsusi
olan bir diilgere benzedir.
Recebeli Tebrizinin teser.viiriinde nefs <iz besitliyi iigiin vahid bir
qiiweye malikdir: "Bele ki, [vahid qiir.ve] hissi geyleri derk r:dir, toxunulan geyleri derk eden bir nefsin vasitesile dadrlan geyleri derk edir..."
Hissi idrakrn mohz badonin miieyyen bir iizvi.ine gtira baLq vermesini heq de zeruri saymayan Recebeli Tebrizi eqli idrakda m:fse daha
artrq dorocodo miistaqillik verir. O yazrr: "Oqli geyter vlr iimumi
tabietler iizlerinin mahiyyetine gdro dark edilir. Bu da hislri geyleri
derk eden qtiwonin eynidir. Lakin aynca qeylerin derk olumrnasrnda
sanki onlar riz mahiyyetlerinden iiz aletlerine dofru grxrr ve fqli 9eylerin derk olunmasrnda, indice dediyimiz kimi, riz besitliyi iiglin biitiin
geylen cem eden mahiyyetine qayrdrr".
293

Nefsin biitiin geylari bu ciir bilmesi idrakrn hissi ve aqli marheloleri arasrnda keyfiyyet ferqini azaldrr.
Bu miihakimelerde igraqilik falsefasinin bezi tasirleri tiziiLnii gdstorir. Varhq teliminde daha gox penpatetik filosoflara yaxrn olan
Recebeli Tebrizi idrak meselelerinde esas etibarile $ihabaddin Siihreverdinin doktrinasrm izlemigdir. O bu yerde bir mistik miitefekkir
kimi grxrg ederek, yazr: "Bu, vehmlerin anlaya bilmeyeceyi bir qoribe haldrr. Bunun idrakr nefsin idrakrna esaslanr. Onun idrakrnrn haqiqoti noinki olduqca getindir, habele zamanemizin <ivladlan arasrnda
haqq hikmetin tehsilinde gdsterilen bu cidd-cehdlerla birlikda qeyrimtmkii.ndtir".
Recebeli Tebrizi subyektiv obrazl obyektiv alemin inikasr hesab
edon $orq peripatetiklerinden, o ciimleden Behmenyardan ferqli olaraq, "zehni varh!i', "zehni sureti" batil saymrqdrr.
Recebeli Tebrizi "xarici varhq" ila "zehni varh[r", obyektiv olanla subyektiv olam ayrrmayaraq yazrr: "Bele ki, o ikisi arasmda heg
qeyde - suretde,real gergeklikde ve maddede qetiyyen ferq yoxdur".
"Zehni varhfr" "xarici varhqla" miitleq gekilde eynilegdiren filosofun fiknnce, "mahiyyetin baghca xassolerinin ne zehinde, ne da xaricde mahiyyetden qopub aynlmasr miimkiindiir. Oger mahiyyetin
baghca xasselerinin zehinde qopub aynlmasr caiz olsaydr, ciitiin zehni
d<irdden qopub aynlmasr caiz olardr. Bu, qeyri-miimkiindiir. O ikisi
arasmda ferq olmadrlr iigiin de eledir".
Receboli Tebrizi "zehni suretin" m6vcudlugunun takzibi iigiin
"oda xas suretin" inkannda israr etmiq, bu qenaere gelmiqdir ki, "zehni
m<ivcud geyleri tesdiq eden kelam tamamile qeyri-miimktindiir ve
onun iqran sallam aql ile bir yere sr!mrr".
Receboli Tebrizinin varhq telimi kimi, idrak nezeriyyesi de iiziinden
qabaqk felsefi baxrglar zemininde yaranrb formalagmrgdrr. Bununla
bele, onun etmi-felsefi doktrinalan, xiisusen idrak nezeriyyesi biit<iv
halda platongu, anstotelgi, iqraqi, sufi ve i.imumiyyetle, orta esrlerde
miiselman $erqi dlkelerinda fealiyyat gdstoron biitiin telimlordan
ferqlenir.
Recebeli Tabrizinin felsafesi onun saysrz-hesabsrz gagirdleri
terefindon tebli! ve inkigaf etdirilmiqdir. Mehemmed Rafi Pirzade
Recebeli Tebnzini "bdyi.ik alim, miihkem bilikli filosoflann niimunasi, ilahi <ivliyalann segilrnigi" va i.a. torifli ifadelerle yad ederek
294

'ilahi biliklar" ("al-Mearif-el-ilahiyye")

kitabrnr onur buynrpu ile

qelame aldrfrnr xeber vermiqdir. Qazi Seid Qnmmi (...-1691) ise
Racebeli Tebrizinin miihazirelerinden genig behrelenerak eserler
yazmaqla beraber, miiolliminin bezi traktatlannl arebceden fars diline
gevirmigdir.
Racabeli Tebrizinin qiymetli orijinal eserleri ve onun istedadh,
miidrik gagirdlerinin yaratdrqlan zangin irs XVII esrde miiselman
$erqi tilkelerinde elmi-felsefi fLkrin inkigafrna va yayrlnrasrna biiyiik
tosir giistormifdir.

295

VII FOSiL
XIX OSRDO AZORBAYCAI\ FOLSOFOSi
icriNrn i-siv.q,si ve iqrisani veziwer.
nreoeNiwer. ioror,ocivo,l vnNir,egue

i .,

. '.

lcnmat-srvast
va
-.---'."'-:. a:-'
tot sadt vaz,wal

XIX esrin er"vellerindan baglayaraq, Azerbaycan xanhqlanndan bezilari Rusiyanrn

himayasi altrna kegmigdi. Cavad xan ise rus

qogunlarmrn Gence iizerine basqrnrnr def etmeye gahgrrdr. 1804-cii
ilde yanvann 2-den 3-ne kegen gece mi.idahegiler ciddi miiqavimet
g6sterseler de ruslar Gence qalasrnr aldrlar. Cavad xan d6yiigde <ildiiriildii. 1805-ci itde Qaraba! ve $eki xanhqlan Rusiyaya birlegdirildi.
Hamin ilde ingiltere va Fransanrn tahriki ile iran gahr Qarabaga qogun
yeritdi. $uqa qalasrnrn hasarlan yantndakr d<iyiiglerde ali boga grxdr,
Goncoyo tarofy6n aldr. Burada da ulursuzlula ulradr, geri qayrtdr.
Mtiqavimetlere baxmayaraq $irvan, Bakr ve Quba xanhqlan
1805-1806-cr illarde Rusiyaya tabe edildi. Tiirkiye ila miiharibeden
qalib grxmrg Rusiya iranla miharibede de qelebe qazandr. Nehayet,
l8l3-cii il oktyabnn l2-de Qarabalrn Giiliistan kandinda iran ile Rusiya arasrnda siilh miiqavilesi baflandr. Miiqavileye giire Gence, Qaraba!, Tahg, $eki, $irvan, Bakr, Quba, Derbend xanhqlarr, Dalrstan
Rusiyaya birlaqdirildi. 1828-ci il fevral ayrnrn l0-da imzalanan Tiirkmengay stilh miiqavilesine grire ise Naxgrvan xanhgr, Ordubad mahah,
irevan xanhlr hemginin Rus imperiyastna qattldr.
Belelikle, Azerbaycan iki hisseye pargalandr. Bu vaxtdan etibaran
$imali ve Canubi Azerbaycanrn iqtisadi, siyasi, elmi ve medeni heyat
yollan aynldr.
Azerbaycanrn Rusiyaya birlegdirilmesi onun miistamleka hahna
sahnmasr idi. Bununla bele, burada feodal perakandeliyi legv edildi,
olkeni miiflislegdiren ve onun inkiqafina mane olan ara miiharibelerine son qoluldu.

Amansrz miistemlakegilik siyaseti yiiriiden garizm Azerbaycan

dilinin va medanilyetinin inkigafrna engal tdredirdi. Lakin Azarbaycan xalqrnrn rus medeniyyetina va onun vasitesile yeni Avropa sivilizasiyasrna yol agmasr gelacek tareqqi iigiin miisbat rol olmadr.
296

Merkezi Rusiya ile ucqarlar arasrndakr vahdet bir torafdon rus

kapitalizminin tiz fabriklerinin mahsullan iigiin satr$ bazafl yaratmasl,
diger terefdan isa iilke daxilindo xammal manbelari axtarritasl noticesinde meydana grxrrdr. Rusiya bazan talebatrnrn tesiri altrnda Azerbaycanda xam ipak, qrzrl boya, pambrq ve tiittin istehsah arltrdl. Azorbaycanda tosorriifahn diger saheleri de ciddi nezarot hlrrnda idi.
Buradan xammal Amerika va Avropa <ilkelerina de daqrnrrdr. Olkede
neft, dag-meden va bagqa mtihiim senaye sahelerini esasen xarici,

habele rus kapitah niimayendeleri ele almrgdr. Azerbaydanda kend

tosorriifatl va sanaye mehsullan awelki d<iwlere nisbeterL xeyli artmrg olsa da, bu, tebii ki, en gox yadelli istismargrlann xeyrina idi.
Azarbaycanda siiratlo corayan eden ictimai-siyasi
yeni tinti
hadisalar. deyigkan iqtisadi veziyyat onun medeni
.,rktjt*'
hoyattna ciddi tesir g<istermigdir. Orta esrlarden
gelen eneneler artrq bir srra yeniliklerle iizlegmig, ya ddvliin tetabatlna gdro onlara uylunlagmrg, ya da k<ihnelerok tadricon slradan grxmrqdrr. Bu hal gergekliyin her bir sahesinde, habela ideologiyada,
tefekkirde bag verdiyi kimi, maanf miiassiselarinde, elm ocaqlannda da
dziinti gOstarirdi. Orta asrlerde agrlmrg bir srra madreselar ]XIX asrda
da faaliyyetini davam etdirmekda idi. Lakin bunlann goxunda tahsil
seviyyesi xeyli agalr diigmiig, deqiq elmlerin tedrisi son dqrece zeiflemiq, asas etibarila dine vo $oriata dair sethi bilik vermakie kifayetlenilmiqdir. Abbasqulu ala Bakrxanov o d<ivrtin todris iglarinin yantmazhlrnr giistororek yazrrdr ki, "birinin vaxrr nehve. o bifnin vaxtr
menasrz beyana sarf olunur. Bagqa birisi esildan qafil ik]tn iisulun
qeydindedir. Daha o birisi zeif ve qiirvasiz oldugu halda, xeberler
araqdrrmaqdadrr". Bu vezilyet rus ve Qarbi Avropa maalfgiliyi ile
tanr$ olan qabaqcrl Azarbaycan ziyalrlarrnr dadnden dti$iindiirmii$.

onlan emeli tedbirler aramala vadar etmigdir. Abbasqulu aga Bakrxanov Bakrda yeni mektab tesis edilmesi haqqrnda layihe hazplamrgdr.
Zaqafqaziyada 1802-ci ilde ilk rus mektabi agrhb, 1819-cu ilde
g;mnaziyaya gevrilmigdi. Burada adi fanlerden bagqa giircii dili, sonralar ise hemginin Azerbaycan dili tedris edilirdi. 1830-cu il(o $ugada,
bunun ardrnca $ekida, Bakrda, Gencede, $amaxrda va N]rxqrvanda
qeza mektablari agrldr. Bu moktoblardo colrafiya ve $oriot l.onlari ile
yanaqr Azerbaycan vo rus dillon <iyredilirdi. Qar htikumetiqrn baEhca
meqsedi inzibati idaralar iigiin "tecri.ibeli memurlar" hazrrllyrb mi.is29'7

tamlokogilik vo rusla$dlma siyasotini hoyata kegimok idi. Lakin bu

tedris ocaqlan, eyni zamanda agrqfikirli, miitoroqqi ziyahlann yetigmesinde miihiim rol olnadr.
1876-cr ilda Qori seminariyasrnrn ve 1879-cu ilda orada Azarbaycan
g<ibesimn agrlmasr miihiirn hadise idi. Azerbaycanhlar seminariyada tahsil
alanlann otuz faizinden goxunu teqkil edirdi Qori seminariyasrmn
genig tadris proqramt vardr. Burada hesab, hendese, tebiyyat, sehiyye'
tibb, tarix, co$afiya, ana dili, pedaqogika, psixologiya, hiisnxot, rasm,
musiqi, nafma dyredilirdi. C.Memmodquluzade, N.Nerimanov,
U.Hacrbayov, M.Maqomayev, F.Kdgerli ve b. gdrkemli ziyahlar bu
seminariyantn mazunlandtr.
Mektebler qebekasi XIX esrin sonlannda xeyli geniglendirilmigdi'
Artrq Bakrda ve $ugada realnl maktoblor fealryyate baglamrg, bir srra
yerlarde rus-Azerbaycan (rus-tatar) mekteblarinin da agtlmastna
icaza verilmigdi. Yeni tipli moktoblor Azerbaycamn medeni inkigafinda, etm, edabiyyat ve incesanotin yiikseknesinde, mtasir axara diigmosindo bityiik rol oYnamrgdtr.
XIX asrde Azarbaycan edebiyyah gifahi va
Odabiyyat va
yazrh qollar iizre inkigafetmekde idi. ASrq Musa
'nc?sanar (1795-1840), Agrq Ah (1817-1907) ve bagqatan xalq geirlerinin gdzal niimunelerini yaratml$dllar. Yazrl edebiyyat
bir terefden ktihne eneneler istiqamotindo, digor tarofden yeni realist
iislubda irelileyirdi. Bedii realizm bedii nasr, satirik poeziya, dramaturgiya ve s. yeni edebi janrlarda dz ifadesini taprrdr.
-Abbasqulu
ala Baktxanov, Mrrze $efi Vazeh, ismayrl bey Qutqagrnh, M.F.Axundzade terefinden Azerbaycan dramaturgiyaslnm osasrmn qoyrlmasr, Azerbaycan Milli teatnnm yaradllmasr bdyiik madani
hadiselerdendir.
Bu esrde Azarbaycanda teqkil olunmug geir meclisleri istedadh
qairleri iiz etrafinda birlegdirir, poeziyada ictimai-siyasi motivlarin
giiclenmesine kdmek edirdi.
XIX esrde Azerbaycan musiqisi agtqlann ve xanendelenn ifasrnda

yaylrr, xalqm estetik zovqiinii terbiye edirdi. Aqtq ve

xanenda

ansambllan zengin repertuarlara malik idi. Orta esrlerde gigeklenme

dtiwii keqirmiq incesonot, iimumilyetle, zeiflese de yeni mezmun,
yeni istiqamet almrgdr. Tetbiqi ve tesviri sonotin miiasir niimunaleri
yaranrrd t.
298

$ahersalma igi geniglanir, inzibati ve ruhani idara binalan, yai;ayrg

evlari goxalrrdr. Memarhqda rus klassizmina xas kompoztsiya iisullarma iistiinliik verilirdi. $ugada Gtivher aga mascidi, Xrz;rda Megedi
ibrahim ollunun mescidi nezere alnmazsa, bu d6vrde enenavi iislubda
azemetli binalar tikilmamigdir.
Tasviri senatde realist meyillar giiclenirdi. Mirza eeriim irevani
(I825-I875) $arq i.islubunu saxlamaqla Avropa realist boyakarhgrndan behrelenarak g<izel sanet osarleri yaratmlgdr. Mir Mdhsiin
Norvabrn ( 1833- l9l8) va Xurgidbanu Natavanrn (1832- l8 97) gakdiyi
gekillerda bezi realist xtisusilyetler nezere garprrdr.
XIX asrde Azerbaycanda elmin sahaleri mahElm.
Tarksiinaslto dud olsa da inkigaf edirdi. Bu ddvrda yiiksak
ixtisash tobiot$ilnas, riyaziyryatgr alimlor yox
idi. Umumiyyette, klassik felsefi anenelerle birlikde deqiq elmler da
tonozzi.ila ufiamlgdr. Lakin imperiya terefinden Azerbaycranrn tabii
sarvetlerinin - Gedebayin mis, Dagkesenin demir ve kotalt, Mehmananrn polimetal ve mis, Zaylinin alunit yataqlannrn istisrnarr, Bakr
neftinin grxanlmasr ve miixtelif mehsullara aynlasr geoloji v,r kimyavi
elmlann <iyranilmesini zeruri edirdi. Bu sahede g<irkemli rus alimleri
zengin materiallar asasrnda ugurlu tedqiqatlar apanrdrlar. Onlarrn arasrnda azerbaycanh Mtihsiin bey Xanlarov da vardr. O, Alnaniyada
Shasburq universitetinde tehsil almrg, iizvi kimya iizre ixtisaslaqmr; vo
doktorluq dissertasiyasr miidafia etmigdir. 1884-cii ilde Bakrya ktigen
Xanlarov D.i.Mendeteyev, N.A.Mengutkin ve D.P.Konovalolrm zemanoti ila Rusiya fizika-kimya cemiyyetinin iizvliiyiine daxil olmugdu.
Bu dtivrde biologiya, kend tasarriifatr, tababot va b. elmlor Hesen
bey Zerdabr, Nacefbey Vezirov kimi azarbaycanh ziyahlar torafinden
tebli! edilirdi.
Klassik felsafi irsle varislik elaqeleri de tamamile qrrrlrramrqdr.
Zeynalabdin $irvani, Abbasqulu ala Bakrxanov, Mir Mijhsiin Ner.rrab
kimi miitefekkirler kegmige balhhgr miimkiin qeder qoruyub saxjLamlglar.
Hacr Zeyralabdin Axund isgander oglu girvani (1770-t837)
cografiyagiinas-seyyah, tarixgi, etnoqraf, fi loso{ adebiyyatqlinas ve
gairdir. Abbasqulu aga Bakrxanov xeber verir: "Onun anadan olnlasrndan
altr ay kegenden soma atasl Axund isgender kog-kiilfetla tarki-votan

ederek Karbelaya getmi$dir... O cenab on yeddi yagrna qedd;: rasmi

elmlerle meqgul olmugdur".
299
l

Hacr Zeynalabdin $irvani dmriiniin 40

ilini seyahetlarde keqirmig,

Yaxrn va Orta $arq <itkatanni gazmigdir. "Bir miiLddat lraqi-Ocam,

Gilan, $irvan, Mulan vo s. yerlerde olmugdur. Buradan Tebaristan,

Xorasan, Quhistan, Zabilistan va Kabilo seyahot ederek bir qox

meqhur alimlarin vo miihtorom goxslerin stihbetlerindan faydalanmrgdrr". Abbasqulu ala Bakrxanov daha sonra diqqeti onun Hindistanda va ba$qa tilkelerda miixtelif eqide yolgulan ilo misahib olmaslna yonaltmi$dir.
Zeynalabdin $irvani "Soyahet rdvzolori" ("Riyad es-siyaha"),
"sayahet ballarr" ("Hedaiq as-siyahe"), "Soyahat balr" ("Biistan assiyahe") eserlerinde ayn-ayn <ilkelar, gaharlar va kendlar, o yerlarin
iqtisadiyryatr va medaniyyati haqqlnda deyerli melumat vermigdir. O,
"Ariflar ba!r" ("Biistan el-arifin"), "Bilikleri agrqlama" ("Keqf almaarif') naktatlannda ve Colaleddin Ruminin "Mesnavi" asarinin
Bombey gaprna yazdr[r miiqaddimede falsefi ve ictimai-siyasi maselalara xiisusi yer vermiqdir.
Zeynalabdin $irvani miisolman $erqinin gdrkemli alim ve filosoflan haqqrnda srihbet agarken onlarln hayatl, yaradrcllt[r ve dtnyagoriigiino dair fakllarla baraber. edabi-elmi alaqelerine, dostluq miinasibatlenne de diqqat yetirmiidir. Meselan, Celaleddin Ruminin miiallimi
$ams Tabrizinrn Baba Kamil Ciindidon, onun kiibravilik sufi toriqatinin
banisi Nacmaddin Kiibradan, onun da Obuhsfs Siihrevordidan tahsil
almasrnl gtjstarir, miirid-miirqid silsilesini IX ssrin evvollerinda sufi
baggrlanndan Meruf Kerxiye (...-815) apanb glxanr.
"soyahet baglarr" esarinde Konya geheri haqqrnda melumatda deyilir: "Onun camaatt, iimumiyyotla, zehinli va zekaltdtr, sadaqetli va
safdr, turk dillidir, mehriban ve qonaqparverdir, yoxsullara iltifathdrr".
Sonra goherin madeni heyatr igtqlandrnlrr. XIII asrde orada olmug bdyiik
alimlor ve filosoflar yad edilir: $eyx Bahaaddin vesaitlarden ollu
M<ivlana Colaleddln, $eyx Hiisamaddin, $eyx Solaheddin Zarkub, $eyx
Ovhededdin Kirmani, Miivlana $emsoddin Tebrizi, $eyx Sadraddin,
geyx Miihyiddin 3rebi, $eyx Obuhefs Siihrevardi... "Kamillerdan,
ariflerdon goxlu kitablar, miixtalif eserlar miielliflerindan ibarat yetmiga yaxrn bu adamlar eyni bir esrde yagayrb bu gohara toplagmrgdr".
Zeynatabdrn $irvani klassik felsefeni nazarden kegirarkon onun
niimayendalerini iki qrupa bdlmtigdiir: "Biri igraqilar, digari peripatetiklerdir. igraqiler miicahida, rtyazot ve miika9ifa ohlidir' peripa300

tetikler ise nozor va istidlal terefdarlandrr. Har iki qrup geriatde

maqbul sayrlmrr".

Miitafakkir bu izahatdan sonra $erq peripatetizminin ve igraqitiyin

varhq telimini en iimumu gekilde gerh edib, felsafi miiddoalan dinin
ehkamlan ile tutugdurmugdur. Onun eserleri felsefi, iinrumiyyetle,
ideoloji carayanlann tarixini, onlann kegdiyi merhalalari <iyranmak
baxtmrndan xiisusila ahomiyyatlidir.
Zeynalabdin $irvaninin qardagr Hacr Mahemmadali ( I 783-...)
hemginin alim, seyyah va gair olmugdur.
Bu diiwda Abbasqulu ala Bakrxanorun yaradrcrhgr daha
13enig mtfurdericeli idi. Onun pedaqogika, psixologiya, etika, dilgilik, rnontiq, folsefa, cografiya va astronomiyaya dair eserlori dz dtiwiiniin 2aruri ehtiyacr iizi..indan qeleme ahnmrgdr. Alim miiasir hemvetenlari igensinde
mantiqo xiisusi traktat hasr etmiq yegana mtiellifdir. Abbasqulu aga
Bakrxanown diger oserleri da belaca d6wiin tolabatlndan yaranmrgdrr.
Rusiyada y agay an azerbay canh lardan M.C.Topgubagov vo Mirza
Kazrm bey g<irkemli gerqgi.inas atim kimi tantnml$lar. Mirze Kazrm
bey (1802- 1870) avvolce Kazan universitetinde, sonra peterburq universitetinde professor ve dekan iglemigdir. O, ytizdan gox r:lmi aser
yazmrg, btiyiik rus gerqglinaslarmrn biitdv bir neslinin hazrlanmasrnda
xeyli i9 g<irmiigdtir. Mirze Kazrm bayin yaradrcrhgrnda ictimai-siyasi,
felsefi vo tanxi mijvzular batllca yer tutur.
XIX esrda Azerbaycan tarixine dair xeyli esar yazrlmrgcr. Mirza
Adrgdzel beyin "Qaraba$name", Mirze Camal Cavanpirin ..earaba!
tarixi" aserleri, habela sonrakr miielliflarden Ohmad bey Ca,rangirin,
Baharlrnrn ve bagqalarrnrn tarix kitablarr Azarbaycanrn nriioyyi:n
regionlannm tanxini igrqlandrrrr. D<ivlet iglerinda gallgmrg, pegekar
olmayan bu miielliflerin yazrlan salname xarakteri da$lsa da zengin
faktik materiallan ahata etmosi baxrmrndan qiymetlidir.
Azarbaycan tarixqiinashgrnda osil elmi todqiqata esaslanan ilk
tarixi eser Abbasqulu afa Bakrxanova mexsusdur. "Giiliistani-iram,'
kitabrnr yazarkan ciddi hazrrhq igi aparan miietlif qeyd edir ki, .,bu ipa
lazrm olan vasaitlerden miimkiin olanrnr ala kegirib, dagrnrq nresolalari neql ve revayet olunan xaberlerle tutugdurdum". Oserin an rniihiim
maziyyotlerinden birj onun obyektivliyidir. Abbasqulu afa Bakxanov
yazrr:"Tarix yazmaqda lazrm gelen qaydalara riayet etdim: mottoblori
mlixtosor va sada ibarelorle yazdrm, tadrico diqqet etdim ve ha{lisaler
301

arasrndakr rabitoni gdzlodim, millot toassiibiindon va votan terafdarhgrndan gakindim. Her bir motlobi mtitabor sdzlor, ciirbaciir kitablar

ve mekhrblar, sultanlann formanlan, sikkelar, asari-atiqelerin qattqlan ve ehatinin bir mozmunlu miixtelif taqrir ve beyanlan ile mtirnkiin
derecede esaslandrrmaga gahgdrm".
Tarixqiliyin salnamegilikden yiiksok elmi seviyyeye qaldrnlmastna
M.F.Axundzade daha ciddi say gostermigdir. Onun Rzaquluxan Hida-

yatin "Rdvzetiis-sefayi-nasiriyya" kitabrna yazdrpr tenqid o dtivrde

tarixi hadisatari saxtalaqdtrtb bayapr gakla salanlartn hamrsrna aid idi.
M.F.Axundzade tarixgiden hadiselarin real tasvirini, do[ru-di.iriist
qiymetlendirilmesini, biitiin bunlann isa geirle deyil, elmi iislubda
yrgcam ifade edilmesini teteb edirdi. O yazrdt: "Rzaquluxan, inan ki,
neirde qafiye kelamr giy edir va zeifledir... indi bu qaydanr tork
etmeyimizin vo u$aqcasrna igden el gekmeyimizin vaxtrdrr, gtinki
qafiye xatirine sinonim s6zlar va goxlu takarlar emola gelir, garaksiz
menalar meydana grxtr, kelamtn aydrnhlt itir..."
M.F.Axundzade ibaraperdazhqla mozmunsuz tarix yazan bagqa
miietlifleri da elece tenqid etmig, onlan diizgiin elmi yola galrrmrgdrr.
XIX esrda ewellerda mdvcud olmuq ideoloji
.
lclrrflar-srvasl
' va
caravanlar zeminindo bir sra talimlar amele
dini-fakali talimlan galib miiselman
$arqi 6lkalorinde. o ciimMaarilgilik
Ldrn Ar".buy"unda yayrlmrqdtr. onlardan
biri geyx Ohmed ibn Zeyneddin Ohsai Behreyniye (1753 - I 827) mensub
peyxilikdir. Bu dini-felsefi talim Sedroddin $irazinin igraqilik felsefesinin ifrat gieliya mexsus doktrinalarla qatrgr[rndan viicuda gelmigdir.
M.F.Axundzade $eyx Ohmed Behreynrnin eqidelerini 1863-cii
ilda Tebnzde Molla Rehimin moizesi kimi ortaya gokib, tohlil ve
tenqid etmigdir. Molla Rehim igraqilik teliminin antologiyasrnr
tosovvlifvo gie ruhunda tehrifetdikden sonra ilahinin ruhunun tenastx
yolu ila imamlara kegmesi meselesi tizerinde dayanmrgdtr'
Qasrm bey Zakir (1784-1857) ise 9e1xi tariqet mollalannrn Xaliq
ila mexluqu kobudcasrna ey, rilaqdirmelarine qargt gtxmtqdtr:
Bigii kam Xaliqii maxluqda bir ferq gerak,
Eylasen nik nezer bunda tefaviit hanr?
$eyxiliyin ideya zemininda babilik telimi yaranmqdrr. Onun banisi
Seyid OIi Mehemmed Bab (1819-1850) cizi.inii "Allahrn tacelli etdiyi
302

giizgii" adlandrnb, Ziihur edacak imam Mehdinin fikir va dileklerini

xalqa gatdrrmaga vasitagi olduiunu siiyleyirdi. Bab t 847-r:i ilde ,tjziinii
peygambar elan edende hebse ahnmrg, sonra Tebrizda gii)lelenmigdir.
Onun habsxanada yazdrlr "Beyan" adh kitabda iddia edillir ki, Quran
va qariate esaslanan qanunlar k6hnalmigdir, onlar yenil:ri ile evez
olunmahdrr. Bab ve onun gagirdleri - Mehammadali Berfiirug, Qiirratiileyin ve b. mezdekiliyin bazi pnnsiplerini yeni d<ivriitr tolobatlna

uyfunlaqdrnrdrlar: emlakm imumilaqdirilmasi, xiisusi rniilkiyyetin

lepvi, insanlar arasrnda hiiquq berabarliyi ve s.
1848-ci ilde Mazandaranda iran feodal quruluguna ve iilkeni miistemlaka halma salan xarici kapitala qargr xalq iisyanrna Molla Mehemmadeli Barfiirug vo Molla Hiiseyn Begruye baggrhq etnigler. Babilerin rehberliyi alhnda 1850-ci ilde Zancatda vo Nsyrizdo da
iisyanlar olmuqdur.
Mirze Kazrm beyin 1865-ci ilda Sankt-Peterburqda gap etdirdiyi
"Bab ve babiler" (rusca) kitabr bu barede qiymatli menbed ir.
Babrn davamgrlanndan Mirze Hiiseyn Oli Bahaulla (1817-1892)
torafindan asasl qo),ulan behailik babilikdeki inqilabi demokatik iiLnsiirlerden imtina etmesi ila seciyyelenir.
$ieliyin imamilik qoluna mensub Ala Abid oglu Fazil Derbendi
$irvaru (...-1868) de XIX asrda meghur olrnugdur. Onm imanrilik hiiququna dair iki cildda "Htikmlerin xezinelari" ("Xezain el*ehkam"),
astrolyabiyaya dair "Sonot cdvhon" ("Cauhar as-sinae"), "ibadot iksiri"
("iksir ol-ibado") ve b. eserleri gapdan grxmrgdr.
Bu dtivrde $imali Azerbaycanda siinnilikla bagh naq(rbendliyin
yayrlmasr malumdur. Tiirkiyeden naqat eden bu ideologiya i)alrstanla
sarhod rayonlarda, Qazax ve Qaraba! mahallannda poetil formada
tebli! edilmiqdir. Mehemmed Oskeri ve onun tesirine diigmii$ lJutqa;mh
Abdulla neqgbendliyin tarunmrg niimayendeleri idi. Seyid Nigaraninin
( l8l5- 1885) dini-mistik ideyalan da neqqbandlikden tiiranriLigdir.
Orta esrlerde m,tivcud olmug dini-falsefi telimlan bayd[rlagdrnb
tanmmaz $oklo salanlardan biri de Qacar siilalesinden Keririr xan idi.
Oziinii 'Diirdiincii siitun" ("Riikni-rabe") adlandrran bu gexsin eqidesini M.F.Axundzade bele ifada etmi$dh: "Alem drird rtikniin iisttinda
berqerardrr, riikni-ewel Heqq-taala dziidiir: rtikni-sani peylrimberdir;
riikni-salis eimmedir; riikni-rabe Kerim xandrr ki, aimme tqrafinden
naibdir ve ciimle kainat onun viicudu ile qaim ve berqerardlr. Kiilli-

maxluqata o Korim xanrn itaati vacibdir va heg vaxt alem riikni-rabeden xali ola bilmez..."

M.F.Axundzade biittin bu xurafattn mayasrm en gox elmsizlikde

gdriirdii. O yazrrdr: "Xiilase, madam ki elmin revact yoxdur ve madam
ki xalq elm sebebi ile heqq ile batile farq vermeye qabil deyil, giinda
bir $eyx Ohmed Behreyni ve giinda bir Bab ve bir Riikni-rabe grxacaq,
alame fitne ve aqub salacaq ve xalqt sorgerdan va badbext edecek".
$eyxili( eloce de yeni qekilda tozahiir edan diger talimler dinifalsefi esaslara malik olmasrna baxmayaraq, ifrat meyillari ilo no ortodoksal dinr prinsiplere, no de iimumiyyetle, mantiqi tefekkiire uylun
idi. Odur ki, hemin telimlar ve onlara sdykanen eqideler ralbat qazana
bilmemigdir.
Belo bir ideya zamintnde maarifgilik baxrglan yayrlmlgdrr' Maarif-

gilik feodalizm eleyhine ilk defa Qerbi Avropa dlkelerinde ve sonra

tarixi ardrctlhqla Rusiyada, nehayet $orq <ilkalerinde meydana gtxmrqdrr. O, $erqde bilavasite Qerb miitefekkirlorinin ideyalannrn tasiri

ile emela gelib formalagmrg va iimumdiinya hadisesine gewilmiqdir'

Maarifgilik Qerble birbaqa temasda, daha dogrusu, Qerbin miistamlakasi, yaxud yanmmiistemlekesi olan $erq regionlanna erkan niifuz
eda bilmiqdir.

Vaxtilo bager madenryyeti tanxinin parlaq sehifalerinin yarandrgr

Azerbaycanda, iimumiyyatle, miisalman $arqi tilkalerinde xurafattn
ve cahaletin inkan olaraq maarifgiliyin dziino yer tapmasr tebii idi.
Lakin onun ideoloji miibarizede hala feodalizm dalrlmamrgdan koskin
gekil almasrna Qarbden galan tasirin naticesi kimi baxllmalldtr. Bu
cehet M.F.Axundzadenin baxtglannda daha aydrn 96riiniir' O, maarifgilik ideyalannrn teblipinde "fianstz, rus va bagqa Avropa millatlarindan olan miiellifleri" hemige niimuno gijstormi$dir.
Belelikla, XIX asr Azerbaycan felsofosi klassik enaneleri ve yeni
ictimai-siyasi ideyalan iiziinde birlegdirmasi ile secilyelonir' Abbasqulu apa Bakrxanourn ve M.F.Axundzadanin yaradrcrh!r biittivliikda
bu ddwiin ideologiyasrndakr yenilegmani eks etdirir'

304

ABBASQULU AdA BAKIXANOV

Bakr xanr II Mirzemehemmedin ollru Abbasqulu
aga Bakxanov Qtidsi istedadh yazrgr, bdyiik alim
va miitafakkirdir. O, 1794-cii ilde Bakr yaxrnhgrndakr Xilo (indiki Smircan) kandrnda anadan olmug, ilk tehsila burada
baglamrgdrr. Sonra Qubaya, atasrnrn Omsar kendine kogmrig, $erq dillorini, adebiyyat, itahiyyat ve felsefeni miikommel bilmeye sey gdstermigdir. Abbasqulu ala Bakrxanov 1882-ci ilda baq i<omandanrn
daftarxanasrna $erq dilleri miitercimi teyin olunmuq, herbi xidmetde
polkovnik riitbasino qeder yiiksalmiqdir.
Abbasqulu ala Bakrxanov 1826- I 829-cu illarde Rusiytnrn iran va
Tiirkiya ile miiharibetarinda, Ti.irkmengayda Rusiya-iran siilh danrgrqlannda igtirak etmiqdir. Miitefakkir xidmeti vazifesi ve ;oxsi mara[r ile elaqadar bir gox yerlerde - 1827 -ci ilde Cenubi Azerbaycanda,
sonralar ise Rusiya imperiyasrna daxil olan geherlarde, 1833-ci.i ilde
Polganrn merkezi Vargava geherinda, 1834-cn ilda Peterburqda olmugdur. O, 1835-ci ilda Qubaya qayrdrb elmi va edabi yaradrcrhl;rnr davam
etdirmakla barabar, "Giillistan" adh adabi maclis yaratmrgdrr.
$arqa seyaheta grxan Abbasqulu ala Baklxanov 1846-cr ilda Tebrize, Tehrana, Orzunrm yolu ile lstanbula getmigdir. Bir ay 'Iiirkiyeda
qalan alim sonra Misiri gezmig, oradan Orebistana yola diiqnriiqdiir. O,
1847-ci ilde Mekke ile Medine arasrndakr Fatime vadisinde vefat
Hayat va
yaradtcth$t

etmigdir.

Abbasqulu aga Bakxanov goxcahetli bedii va elmi yaradrcrh[a

malikdir. Ozii agalrdakr eserlari barosinda melumat vermi$dir, "Qiidsiin
ballan" ("Riyad el-Qiids") tiirk (Azerbaycan) dilinde olub, on dtird
fesilden ibaretdir. Ssorde islamrn on diird miiqaddasinin hel atr tesvir
edilir, imam Hiiseyn miisibeti g6sterilir. "Qrsa qrammatika" ("QanuniQiidsi") fars dilinde danrgmaq vo yazmaq iigiin vesaitdir. "Qeribeliklenn kegfi" ("Keqf el-!araib") Yeni diinyamn Amenkanur kegfini
ve veziyryatini farsca iki maqalade verir. "Oxlaqrn islahr" ("Tohzib elaxlaq") axlaqi felsefeni asimani kitablann beyanrna ve islam, ;unan,
fireng hiikamasrnrn teyinine gtire, bir mtiqaddima, on iki fesil ve bir

xatimada izah edir. "Tarazinin mahiyryati" ("Ayn al-mizan") asari

miiqeddime. iki fesil ve bir xatimadon ibarat olub. mantiq elnrini tegkil eden lafzin teqsimahndan, kolmenin delalet yollanndan, daser.viir

vo tosdiqin baglan[rc ve meqsedlerinden behs edir, disput qaydalannr

gdstarir. "Kainatrn sirleri" ("Osrar el-melekut") heyat elmine dair
olub, eski qaydalan yeni iisul va qanunlara totbiq, aqti detilleri neqli
revayetlerle tosdiq edarak, Yer kiiresinin ve sair cisimlarin imkan
sahosinda hallanm, veziyyotlerini va onlann intizamrna sobob olan
qanunlarr s<iylemakle beraber tehqiq edir. Mi.iellif farsca yazdrgr bu
kitabr erabcaye gevirmigdir. "Cofrafiya kitabr" farsca olub, diinyanrn
riyazi, tabii va siyasi hallanndan, semavi cisimlerin veziyyatlarinden,
iinsiirlerin xassalarindon, qatrgrqlann (mineral, bitki ve heyvanlarrn)
mahsulahndan, iqlimlarin hiidudunu teyin etmek ve Yer kiiresi ehalisinin siniflerini miioyyanla$dirmokden ve her bir dlkenin yaqayrg
terzinden behs edir. (Tamamlanmasr molum olmayan bu eser aldo
yoxdur). "iprqlar taxgasr" ("Migkat ol-onvar") asarinde ctirbeciir sirler, gcizel hal va horakatlar geir ve hekayeler gaklinde ifade edilir.
Bu molumahn verildiyi "Giiltstani-irom" kitabr Abbasqulu ala
Bakrxanown yaradrcrhgrnda xiisusi yff tutur. l84l-ci ilda yazrhb
tamamlanml$ asor Azarbaycanda tarixgtinashlrn btiyiik nailiyyati idi.
Burada Azorbaycan vo DaElstanln ta qedimden l8l3-cii ilo qodor tarixi qedim vo orta asrlore monsub monbolor, sanedler esasrnda xiilase
edilir. "Giiliistani-iram" kitabr orob qo$ununun Qafqaza galmesi,
mogollann istilasr, Sefevilerin taxta glxmasl, Nadir gahrn ijliimii ve
nahayot, Rusiya ila iran dtivletleri arasrnda Giiliistan siilh miiqavilasi
i.izra dtivrlera biiliinmiigdiir. Oser esas ettbarile siyasi hadiselere hesr
edilse da burada dlkenin ictimai ve medani heyatr ila bagh meselalare
de toxunulmugdur.

Abbasqulu ala Baklxanov tarixa falsafi aspektden yanagrb, onu

idraki vo etik-exlaqi baxrmdan qiymatlendirmigdir. O,"Giiliistaniirem" kitabrnda yazrr: "Bu elm (tarix) insanr gtizel axlaqh ve bilikli
edir, ona dolanacaq ve yagayrg iglerini dyredir. Buna grire, onu manavi
elmlorin qiymatlilerindon hesab edib demek olar: tarix hrikmsiiz ve
zi.ilmsiiz ele bir hdkmrandrr kr, biitiin Adam iivladr onun amrlerine boyun

aymekdodir. Onun telim moktobindo diinyanrn miiallimleri elifba

oxuyan ugaqdrrlar... Tarix ele bir dantgmayan natiqdir ki, salaflerin
vosiyyatlorini biitiin tofsilat va tariflarila xeleflera bildirir, ehtiyac ve
rifah sebeblerrni, toroqqi va tanazziil yollarmr anladrr. Gelecekda
trireye bilen ehvalatr kegmigin libasrnda insanlann ibret nazarine gatdrnr. Xiisusen her bir rilkenin tarixi orada yaqayan xalq iigiin faydah306

drr, giinki tarix ona dz millotinin tabiat ve adetlerindaki ;:tsusiyyatlari

bildirer, qongu tayfalann reftanndan melumat verer, miixtelif xalqlarla

saxlanan elaqenin esas xeyir ve zererini ona malum edef".
Abbasqulu ala Bakrxanov diivriiniin varadtct ziyalrtn kimi geniq
miitaliali olmu$, "xalqlann b<iytik adamlannrn - islam, yr:qm vo Awopa
filosoflannrn asarlannden bir qadar tadqiqat i9i apardr[rnr'] stiylami;dir.
Bununla bele, onun diinyag<iriiqtniin formalagmastnda daha gox $erq
miitefekkirlennin tesiri duyulur. Onun Obiilmecid Senai, Celaladdin
Rumi, Sadi $irazi, Baba Oftol Kagani, Hafiz $irazi, Mir Obrilqasim Finderaski vo bagqalanna d<ino-ddna miiraciat etmasi buna oyirni siibutdur.
Abbasqulu afa Baktxanovun diinyag(,ri.iqii islam
Falsafa dinina uygunla"ldrrrlmrq gekilda klassik feli,afaye esaslamr. O, tebietgiinas $erq filosoflanndan farqli olaraq feltrefenin tedqiqat obyektini biitiinliikda varhq ve onun idrakrndan ibari,t bilmomiE,
mohdud bir anlamda giitiirmi.igdiir. "Oxlaqtn islahr" kitabinda deyilir:
"Hikmetin (falsefanin) meqsedi gdy cisimlarini ve onlann herakat
xetlarini miieyyen etmok deyil, belka maarifi tehsil vel masreflori
tahqiq etmokdir". Bununla bele, miitafokkir varhlrn pefipatetik ve
panteist felsefede aragdtnlan an timumi pnnsiplerini islarm ehkamlarrnrn gerhi kimi teqdim etmigdir. O, varhgrn vacib vi; m{imkiin
qisimlara biiliindiiyiiniin, vahidden yalntz vahid grxdrgrnrn, goxun tokden torendiyinin eqli tahqiqat va neqli asarlardan anlaqlldrgrnr
yazmrgdrr. Lakin Abbasqulu aEa Baktxanov vahidden zerjtri suratda
grxmanr iiz Eerhrnda Allahrn yaratma aktl ile ovez etmigdir. Allahrn
alwalce yaratdrlr varhq diinyada geyleri tamam ohata ettnak baxrmrndan eql, iqlari nizama salmaq baxtmtndan qalam, ilk ve i;on olmast
baxrmrndan igrqdrr. Miitefakkir yaratma aktrnt emanasiya riazariyryesi
ile miieyryen qeder gulgalagdrrsa da teklik ve goxluq moselesindo
Allahrn tekliyini onun yeganaliyi bitmigdir: "Qoxlulun mdvi:udluluna
baxmayaraq, o iiz vahidliyinda qalrr. Deyi;iklik yalnrz oirun zahiri
teyinlerinda olur, <izti isa zaval tapmaz". Abbasqulu aga Baktxanov bu
yerda dini ve felsafi tefekkiiriin eyniliyinden grxrq edir: "Olrun fiziinden bagqa her qey mehv olacaqdr" ayesinin Allahrn har $eyi ehate
eden varh[rnr giisterdiyini deyir.
Abbasqulu afa Bakrxanov mdvcudatrn meydana gtxmadtnt "Men
grzli bir xezino idim, istodim ki, tanmam" hadisi ile taserwtl'ruhunda
esaslandrrmala gahpmrgdrr: "ilk baglanlrcrn sebebi mehebbr,t olmuq307

dur, qayrdrga da sebeb o olacaqdrr. Belalikta,

bttiin

sada ve

milrakkeb

varhqlarda haqiqi baflrhq egqdir".

Miitafakkir egqi oql ile tutugdurub sufi mistikasrna ristiinliik vermiqdir: "Egqin ela bir haL vardrr ki, beyana srfmaz. Oqli tahqiqattarrn
da ona dexli ola bilmez. Qiinki a!rl hisslarin derkine mcihtacdrr. Hissler isa tabiatin maddalannden dolur".
Haqqr dark etmoyin yegano vasitasi egqdir:

Marifet iigiin egqdan bagqa hoqiqi yol yoxdur,

Har meqama ancaq bu yolla gedib gatmaq olar.
Abbasqulu ala Bakrxanov "Allah gdylarin ve yerin igrlrdrr" ayesindan grxrg edib, deyir:
Canda eqqin havasr bedende ruh kimidir,
Urakda mehebbetin nuru gdzdeki igrq kimidir.

Mttefeklira

Varhlrn eyni ve ya onun sebabi olan mahebbetin yeri ancaq iirekdir. Urek Allahrn iqrlrnr eks etdirir.
Abbasqulu a[a Bakrxanov iiziinden evvelki filosoflardan ferqli
olaraq felsefaye "elmler elmi", daha dofrusu, biitirn elmleri <iziinde
toplayan bir elm kimi baxmayrb, onu metafizika ile mahdudlagdrrdrlr
tigtin tebietqiinashgr miieyyen menada ondan ayrrmrgdrr. Miitefeklir
miimkiin varl[r yaranmrg bilse de onun yoxlugunu, hegliye varacaflnr
qebul etmemigdir. O, bunu bele izah edir: "Varllqda yoxluq yoxdur.
Biz tegyir tapmala vo bir haldan bagqa hala kegmeye yoxluq adr vermigik. Biitiin $eylor bir gekilden baqqa gokle girmak iiqi.in helak olur.
Lakin bu doyigiklik miitlaq alemin intizamr dairesinden kenara gumaz".
Abbasqulu aga Bakrxanov "Kainatrn sirlori" traktatlnda maddi aleg<ire,

min quruluqu, g<iyler, planetlar, ulduzlar, kainatdakr qanunauyluntuqlar,

baq veren dayiqiklikler haqqrnda srihbet agrr. Astronomiyada iki naze-

riyyanin m<ivcudlultnu qeyd eden miitefakkir yazrr: "Onlardan biri

- yunan Ptolomeye mensub olanr Yerin hereketsiz, Giinegin ise onun

Digeri polyak
Kopemike mansub olanr bunun eksini tasdiq edir. Nezeri elmlarde
onanolarin kor-korane izlenilmesineyolverilmezlik xiisusonher ikj
alimin bizim icmaya eyni darecede yad olmasr nazere ahnsa alhn
beqiqata daha yaxrn saydr[rnr qobul etmok zeruretini irali siiriir".
etrafinda dolanmasrna uygun gelan prinsiplara esaslarrr.

308

Abbasqulu aga Bakrxanov Kopemikin heliosentrik nezeriyyesrnr

qobul edib yazrrdr ki, bu, handesenin sanbalh delilleri ile, hedisler vo
Quran ayeleri ile destaklene bilir.
Abbasqulu aga Bakrxanov $arqda Giinaqin markaz sayrlmrg oldulunu xatrrladaraq yazrr: "Miineccimlardan bir parasr bu oqidededir ki,
sabit ulduzlann hamrsr giineglerdir. Kehkeganda onlanlan bagqa da
sabit ulduzlar olduqca goxdur. Demak, o giinaglorin hamrsrnrn sayyaralari vardrr. Her sayyare bir alemdir. Bizim alamimiz do hamin seyyarolordon bindir".
Abbasqulu a[a Bakrxanov maddi alomi vehdatda Etdtiiriib, istar
yerdeki, isterse da samadakr cisimler arasrnda qargrhqh olaqe, mi.inasibot oldulunu soylemigdir. O, bir terefden dini miiddoalara, diger
terefden qadim alimlerin, habele XVIII osr Avropa lobiol$iinaslannln
tebii-elmi fikirlarino arxalanaraq hemin neticeye gelmigdir. Miitefakkir qeyd edrr ki, Yer kiirosine on yaxln gdy cismi olan, c,ndan 51353
mil mesafado yerlagen Ay denizin qabarmasrna ve gakilrnasina tesir
edir, bitkilerin inkiqaf siireti Ayln tam (badr) hahnda olmasr ve hilallapmasr ila balhdrr ve s.
Abbasqulu aga Bakrxanov klassik t'elsafi anoMantio va
':.-"-:
': .
nalari davam etdirerek onun mantiq sahasi ilo
dtsDuta da,r
da maraqlanmrg, bu mrivzuda "Telezinin mahiyyeti" adh traktat yazmrgdrr. Miitefekkir hemin eseri 1835-ci ilda
Omsar kendinde qelema almrg ve 1840-cr ilde Kazan universitetinin
professoru Mirza Kazrm baya gdndarmigdir. Osar giistorir ki, Abbasqulu a[a Bakrxanov miiselman $arqi <ilkelerinda mantiqe drrir yazrlmrg
traktatlara yaxrndan beled olmug, onlann seciyyavi cehatlerinr ayrrd
ede bilmigdir. ideoloji miibarize tarixinde montiqin yerini yaxgr baga
diiqen miiallif onu tadris iigiin lazrmlt hesab etmigdir. Osorin adrnrn
"Tarezinin mahiyyeti", daha dofrusu, "Terezi giizii" ("Ayn ol-mizan")
segilmesi heg da tesadi.ifi olmayrb, ewelki irsle ideya rraxrnh[rnr
gdstorir. Mantiq aqlin tarezisi kimi menalandrrrlarken bu tarozinin
giiziinda fikirlar sanki qekilir (iilgtliir), diizgiintiik daracesi ,yoxlanrltr.
Olgiide mtieyyen hedde qedar falsafa ila dinin miiddealan arasrnda
ziddiyyet gdriinmiir. Toforriiata vardrqda fikir aynh[r danllmaz olur.
Abbasqulu ala Bakrxanov miivcud tarezi kitablannrn uzunqululunun
allahsrzhga bais, miixtesarliyinin ise tehsil sahibleri [gtri faydasrz
oldu[unu gdrdiikde ifrat mi.ixtosarlikden, elece de yersiz tofsilatdan
xali olan bir xiilaseni segib hazrrladr[rnr sdylemigdir.

"Terazinin mahiyyati" traktatrnln miiqaddimesindo srizlor, yaxud

iqareler ile anlayr$lar arasrndakr miinasiboto diqqat yetirilir, sdzlorin
iglenma yerindan asrh olaraq, onlann hansr menalan ifada etmesi
gdstarilir.
Abbasqulu a[a Bakrxanov peripatetik filosoflann telimlerine uygun
olaraq montiqin ahate etdiyi masalalari tasal.viirler ve tesdiqler baghlr altrnda iki qisme bdlmiigdiir. Ham "tesowiir", hem de "anlayrg"
monalarr nazorda tutulan tosavvtirlor behstnde beg iimumi anlayrg
(universali) cins, nriv, farqlendirici alamet, xiisusi aksidensiya, iimumi
aksidensiya, habele terif ve onun qaydalanndan sdhbat gedir. Tenf
$eyi substansional elametlere gdre, tosvir aksidehtal xiisusiyyetlera
giire ferqlendirir ve onlardan her ikisi ham tam, hem de natamam olur.
"Tarezinin mahiyyeti"'traktatrnda mentiqin baghca m<ivzusu kimi
tosdiqlora daha geniq yer verilmiqdir. Mtallif qeyd edir ki, tosdiq "iki
sado [nitq] arasrnda miinasibotin miivcud olub-olmamasr haqqrnda
aqlin iddiasrndan ibaretdir". Hokmler tosdiqin baglan[rclarr, sillogizm
va onun n<ivleri tosdiqin meqsedleri hesab edilir. Abbasqulu ala Bakrxanov h<ikmlari qeti va qerti olmasl cohotdon nozordan kegirmi9, qati
htikmlerin tak, miiayyen va qeyri-miieyyen, $orti hiikmlerin birlegdirici va toqsimi ndvlorini aydrnlagdrrmrqdrr.
Abbasqulu aga Bakrxanov hijkmlerin modalhgrndan damgarkan
subyektlo predikat arasrnda zorurilik, miimkiinltik, qeyri-miimkiinliik
vo s. miinasibotlorin ola bilmesini qeyd etmi$, onu antoloji baxrglarla
elaqelendirmigdir. Mtitefekkir $erq peripatetiklorinin varlq telimine
uygun olaraq yaar: "Zanni odur ki, onun varhfr labiiddiir. Miimkiin

odur ki, varhfr ve yoxlulu ona nisbetda eyni qi.iwededir. Qeyrimiimkiin odur ki, onun varllll ancaq zehinda miimkundiir".
Mentiqde morkozi yer tutan istidlal telimi Abbasqulu apa Bakrxanown traktatlnda esas tedqiqat obyektidir. $erq peripatetikleri kimi o
da vasitesiz istidlallarr hrikm behsinde aragdrrmrg, vasiteli istidlallardan
sillogizm iizarinde miifessel dayanmrgdrr. Mi.itefekkir sillogizmlan
formaca vo mozmunca tahlil ederkan neticanin alnmasrnda hoqiqotin
maddiliyine iistiinliik vermigdir.
"Tarezinin mahiyryoti" traktatmda diger miihiim mdvzu "Disput ve
onun apanlmasr qaydalanna dair" adlanrr. Hind mentiqina uypun bu
behs haqqrnda Abbasqulu ala Bakrxanov yazrr: "Disput iki $ey arasmdakr miinasibotde hor iki tarafin basiretinin iiz vezifelarine g<ira
310

baxrgdan kegirilmesidir. Oger [irali siiriilen] miiddaa agrq-agllar deyildirsa, siibut eden [qoxs] ise onun [isbatr] iigiin delil gatirirsa, sualedici
fgexs] ya delilin miiqaddimesina, ya dalilin ciziina, ya da 1;iistorilan
Imiiddaaya] qargr grxa biler".
Traktatda sonra qarqrgrxmalann xiisusilyatlari gerh edilir. Nehayet,
gdstorilir ki, disput aparmaq qaydalan heqiqati aqkar etmek imkantna
malik olmaq iigiin gozlenilmasi lazrm gelen telablardir. f.bbasqulu
ala Bakrxanov hemin telebleri on maddeda ifade etmigdir: "l) geniq
izahat lanm galdikda miixtaserlikden gekinmeli; 2) zaruri r,lmadrqda
stizgiiliikden saqrnmah; 3),aydrn olmayan ifadaler iglatmemrlli; 4) qaranhq yerlari aydrnlagdtrmaq meqsedi giidan tefsilatdan ;ekinmak
iigiin nitqin ifrat miixtaserliyinden saqtnmalt; 5) reqibin tte demek
istadiyini baga diigmamigden siihbeto miidaxilo etmamali; 6) miizakire
olunan mdvzuya aid olmayan miibahiseya grngmemeli; 7) 1;iilng, sasi
ucaltma, el-qol oynatma vo buna benzer saymazhq ifada elan hereketlerden dziinti saxlamalt; 8) guc va qorxu gelan adaml:,rla disput
aparmaqdan imtina etmoli; 9) roqibi tehqir etmamali; l(l) hoqiqat
agkar olduqda onu etiraf etmeli, zira ig bununla da bitir".
Abbasqulu afa Baktxanov mentiqe dair traktatda miibahisa meydanrnda qalib gelmayin qaydalannr gtistarirso, "Oxlaqrn islahr" eserinde raqib ile davranma qaydasrnr 6yredir: "Miibahiso zamanl ogor
birisine qalib galsan ele etme ki, onun nadanhgt orada ohranlara melum
olsun. Qtinki bele olduqda o, iirayinde sane kin baslayer ve intiqam
almaq iigin ftirsot axtarar".
Abbasqulu aga Baktxanorun antoloji ve qno-

t1!*..alad
Soru$lar

seoloji mtlh-akimeleri etik-exlaqi fikirlerle

tamamlanlr: "Urayin aynast ele geffal ve tamizdir ki, ktiduretin pastndan temizlandikde biitiin geylerin haqiqatini eks
etdiren va haqqr gdstoran bir gnzgiiye gewilir", "Urak neft;ani pisliklerden temizlense, Allahrn igrqlarrnl eks etdirer".
insan maneviyyatrnrn kamilliyi bilavasite tirakle alaqelendirilir'
"Memloketin asayigini nizama salmaq siyaset iglerinin m')hkemlanmasine bagh oldulu kimi, bilikler elde etmak ve exlaqr tem zleyib safa
grxarmaq da iireyin baden riyasatindo miistoqil olmasrna blfhdrr".
Abbasqulu aga Baktxanov insana cemilyetin iQerisindo ya;ayaraq
cemiyyetin exlaqrnt menimsayan, comilyato zidd olarken oz zararini
ve ona uylunlagarken 6z xegini gdren ictimai varhq kimi traxmrg, onu

ll

alrl va idrak qiiwosino gdro digar varhqlardan farqlendirmigdir. insan

"bir igi gilrmeya va ya gdrmomayo muxtardrr. Bu sebebden da o, hem
yaxgr, hem de pis ig g<ira biler. Alamde esil meqsed va heqiqi meslehat xeyirden ibarat oldufu iigiin alomin an gerafetli ciizii olan insan da
gerek borclannr versin ve <ihdasina dtgan vezifoni unutmasrn. Hami$a
yax$lllq etmayo gahgsrn ve bilsin ki, exlaqr tamizlayib islah etmakdon
va biliklor qazanmaqdan maqsad yaxgtltqdrr. Qi.inki onsuz emel mey-

vasiz alac kimi tasirsiz olar".

Abbasqulu a[a Bakrxanov iimumun menafeyini ferdin monafeyinden iistiin tutmugdur: "Yaxgrhq odur ki, onda iimumun monfooti olsun.
Bele oldulu teqdirde limumun menfeeti xatirine xlisusi zereri qebul
etmek lazrmdrr".
Yaxgthq va pislik nisbi seciyya dagrdrfrndan miitefekkir ona konkret yanagrr: "Bele olduqda lazrmdrr ki, har kas dziiniin biitiin iglarinr
ve heraketlenni insafg<izii ila mtilahize etsin: bagqasrna yamanhq etmek
fikinda olan adama yax$rhq etmesin. Qiinki birisi bagqasrnr bir ige
srivq edirso, o iqi dzii g6rmiiq kimidir. Qox vaxt olur ki, birisi giinahkarrn halrna acryaraqve ya oz menafeyi ucundan qanunla c ezayalayiq
olan adamr xilas edir va sevinib deyir ki, bu giin men yaxgr ig gtirmrigem.
Daha orasrm bilmir ki, bu vasita ile o, bagqa cinayetkarlara da cazadan
xilas olmaq iimidi vermig va giinaha batmrgdrr".
Abbasqulu aga Bakrxanova gtire, yaxgrhgrn, iimumiyyetle, miisbat
exlaqi keyfiyyetterin meyan edalet va insafdrr: "Odalet ve insafrn ikisinin da talebi birdir... Dogrudan da, insaf insan tebietinin bezeyidir,
o, selametliye ve igin gdzal netice vermasine sebeb olar, insanl biiti.in
pisliklerin manbayi olan zijlmdan saqrndrar. Bil ki, har bir pis ig insaf
maddelerinin zaifliyi iiziindan amale gelir. insanrn insafr kamal darecesina gatdrqda o, ztilmti dziina ve bagqalarrna reva g<irmez. Demak,
heg bir pislik de ondan bag vermez".
Qedim gin miitefekkiri Kun Fu-tszrnm (e.e. 551-479) igletdiyi ve
sonralar $erqde zerbiil-mesalo gevnlmig "Oztina rava giirmediyin bir
iqi bagqasrna da rava giirme" humanist kelamr Abbasqulu aga Bakrxanown nesihetleri srasrnda idi.
Abbasqulu ala Bakrxanov emakseverlik, tevazrikarhq ve s. miisbet exlaqi keyfiyryetlerin meziyyetleri haqqrnda genig sohbet agmrgdrr.
"Oxlaqrn islahr" esarinde emakseverliya "igin qaydalan haqqrnda,,
adh xtisusi fesrl aynlmrgdrr. Orada deyilir ki, "seysiz ve gahgmadan
312

heg bir i9 miimki.in olmaz. Omallerin neticasi Allahrn hikmetine ba$-

hdrr, "insan iigiin saydan bagqa

suretde insan gahgmahdrr".

bir

gey yoxdur" ayesine miivafiq

Abbasqulu afa Baktxanov kainahn horokatindon tutmui '/er iizo-

rindeki har bir varhgrn fealiyyetine iq (ma9[uliyyet) kimi baxmrg,

insam bundan ibrat giitiirmaya gagrrmrgdrr: "Tenbellikdan qc,rx ki, o,
biittin eyiblerden daha pisdir. Qiinki bu diiLnyada heg 9ey igsiz deyildir".
insan iginin meziyyeti onun elm ve kamalla miigayiet olunmastndadrr: "Elm ve kamal alde etmeyi her qeyden daha eziz tut. ( iinki her
geyi onlann vasitesile elda edirler".
i9 sallamhfrn rahni olmaqla beraber. heyatrn qayasidir': "igdan
can sa!h!r, bilik va tacriibo hasil olar; meigetin ve axiratin savabt i9
vasitasile elde edilar. ipden bolun qagran adam biitih alemirr nizamtnr pozmug ve bu sebebden Allahrn h<ikmiiniin xilafrna i9 giirn ii9 otur".
Abbasqulu afa Baktxanov tavaz6karhq qaydalan Jraqqrnda
yazarkan onu "insan varltltntn yaragr[r, zahin va menevi marLfeetlerin
menbayi" bilmiqdir. Miitefekkir g<isterir ki, "tevaziikar, sexavetli va
xoqaxlaq adamrn hemige dostu gox olmugdur". O, biittin bu kelfiyyettan
nezerden kegirib yazmrgdrr: "Oxlaq gdzelliyi haqqrnda demok laztmdrr ki, bu xasiyyet har kasdo lttri olarsa, onun dostu gox olar".
Abbasqulu ala Bakrxanov 'Nasihetler" eserinde etik-exlaqi fikirteri daha keskin va konket gakilde siiytamigdir. Miitefekkirin paxrlltq
haqqrnda kelamlan Eynolquzat Miyanecinin fikirlerini xattrladtr:
"Paxrllq qabiliyyatsizlik olamatidir. Oz hiinarine inananlal bagqalanndan gox miiveffeqilyet elde eder. Hiinersiz, taraqqiyo gatmagr
bacarmadrlr i.igiin baqqalarrnrn tanozziiliinii arntlayr ki, onrrnla beraberlegsin. Paxrlhqdan daha badter yandtnct od yoxdur. Paxtl adamlar
heg vaxt rahat yagaya bilmazler. Paxrhn 6z derdi va bagqalc nnln gadhlr her ikisi ona miisibat olar".
Abbasqulu ala Bakrxanov biittin davranrq qaydalanna rasionalist
mdvqedan yanagrr: "Her iireyin isteyani eleme, a[Ln istoyoni t. Ancaq

yaxqr ve pisi bir-birinden ayrra biler. Agrldan ve elrnden daha

yaxqr bir dtivlet yoxdur. Qiinki onlar hemiga seninle olanre heq kas
onlan senin elinden ala bilmez".
Uzaq kegmigden - Dede Qorquddan, Behmenyardan bu yma deyiledeyile gelen bele yiiksek etik-exlaqi fikirler, hemige oldulu kimi, XIX
esrde de <!z deyenni, aktualhfrru itirmemig ve bu giin de miidtik seslenir.

alrl

113

MiRza FoToLi AxUNDzADo

Mirza Fetoli Mirze Mohammedtagr o[lu Axunduoiir"rtrt, zada giirkamli edib, alim ve filosof kimi Azerbaycan madenilyoti tarixindo <iziinamexsus yer
tutur. O, l8l2-ci ilda $aki geherinde anadan olmuq, iki yagrnda iken
ata-anasr ile Tabriz yaxrnh$rndakr Xamne qasabesine kiigmtq, d6rd
ilden sonra atasrndan a1,nhb, anasr ile birlikde Qaradagda yagamrgdrr.
Fatali yeddi yagrnda orada anasrnrn amisi Axund Hacr Olesgarden
Quranr, habela areb ve fars dillarini oyrenmaya baglamrgdrr. O, 1825-ci
ilda $ekiye qayrtmrqdrr. 1832-ci itda Genceya galon Fatali ruhani
olmaq istadiyi halda Mirze $ah Vazehin tesiri ile nilryetini deyigmiqdir. 1883-cii ilde $akide agrlan rusca maktobdo oxumugdur. Bir il sonra
Axund Hacr Olesger onu Tiflise aparrb, Qafqaz caniqininin bag defterxanasrnda miilki igler sahasinde $erq dillari miitorcimi igina diizeltmigdir. Mirze Feteli omriiniin sonunadek hemin vezifede gahgmrgdrr.
O, herbi igla elaqedar 1873-cii ilde polkovnik rlitbasi almrgdrr.
M.F.Axundzade Tiflisde bir srra rus va Avropa ziyahlan, habela
$erqin ictrmai-siyasi xadimlari ile gciriiqmiiq, moktubla;mr$drr. Mttofakkir 1878-cr ilda Tiflisde vofat etrni$dir.
M.F.Axundzade yaradrcrhla geirla baglaylb, Sobuhi texolttisii ila
yazmrgdr. O, adebi eserlori igerisinde daha gox komediyalanna g<iro
tanrnmrgdrr. Hemrn pyeslarde ve "Aldanmrg kevakib" hekayesinde
insan va camiyyatle bagh problemlero toxunan miitofekkir bir 9ox
publisist yazrlannda va mektublannda, alelxiisus meghur ..Kamaltidddvlo mokhrblan" adh esarinde ictimai-siyasi, elmi ve felsefi meselalari xiisusi aragdrrmrgdrr.
M.F.Axundzada falsefenin ham nezari mesaleFalsafi va
lori. hom do onun tarixi ile maraqlanmrg, ciddi
.
rctrmor-swas,
'
arasdrrmalar
aparmrgdrr. Begeriyyetin elm, falgofusldt
sete va medeniyyot tarixini biit6v, vehdet hahnda
nezerden kegiren miitafekkir Qedim $erq, Yunanrstan ve mtiselman
$arqine aid merhelelari ferqlendirmig, onlar arasrndakr ba!hh[r,
varislik elaqelerini gdrmiigdiir.
M.F.Axundzade yazrrdr ki, oreblar elmlerin riigeymtari ile ilk defa
Aristotel, Hippokrat, Qalen, Platon ve bagqalannrn aserleri vasitasile
tanrg olmuglar. Qedim yunanlar da 6z n<ivbesinda qedim misirlilerden,

Hrta, v)

3t4

hindlilerden, iranhlardan ve finikiyahlardan gox gey ext etmiqlar.

Belelikle, M.F.Axundzade elmlenn inkigaf tarixini, onlann kt,gdiyi inkigaf yolunu diirtist miieyyenlegdirmigdir. O yazrrdt: "Qedim ,:lmlor miladi tarixinin ortalannda xristianlar arasrnda yatmrg halda idi. Nehayat,
erabler bu elmleri oyandtrdr lar".
Oreblenn, daha dofrusu, arabdilli alimlerin oyandrrdrqlan elmler
Qerbi ve Markezi Avropa tilkelerinin Renessanst iigiin miitiim nazeri
menbelerdan olmugdur.
Miitafekkir bunu da qeyd edirdi ki, sonradan erabler dzlari yene

elmlerden mahrum qaldrlar. Xristianlar ise onlann rovacianmastna,

tekmilina sabeb oldular.
M.F.Axundzada miiselman $arqi dlkalerinde fealiyyat gcistermig
bazi cereyanlar va talimler ile elaqadar sithbat agml$, sufilik, hiilulilik,
geyxilik, babilik ve onlann terafdarlan haqqrnda fikirler soylemiqdir.
Onun eserlerinda Firdovsi, Nizami, Sodi, Hafiz ve bagqa dahi sanetkarlann, elaca de Hiiseyn ibn Mansur Hellac, $ems Tabrizi, Calaladdin Rumi, ibn Xeldun, Mahmud $ebiisteri, Obdiirrehman (lami kimi
b<iyiik miitefekkirlarin irsina darin ralbet hissi dultlur, miitaroqqi
ideyalan tabliE olunur. Qeyd etmek lazrmdrr ki, M.F.Axundzadenin
islam sxolastikasrna mensub Obuhamid Qazali, Fexraddin Razi kimi
alinrlarin asarlarindan, tanqid maqsedi giidse de, iqtibaslzr vermesi
onun hemin ideoloqlann yaradrcrhlrna beled olmasrndan .reli gelir.
Lakin miitefekkir asrler boyu sxolastika ile iiz-iize duran, miihi.im
falsefi mesalalerin hallinda onunla ziddiyyat tagkil edan $erq
penpatetizmi cereyamna nedense toxunmamtgdtr.

M.F.Axundzadenin esarlarinde Obunesr Farabi, Bahnrenyar ve

digor maghur $erq peripatetiklerinin adr bela gekilmir. "Hikmet

elminde ustad olan ibn Sina" ise ramazana "merezan" ("xer;taliklar")
adr qoymasr ile yad edilir.

M.F.Axundzada elmin $erqde yaranmtg b<iyi.ik nailiyyatlarini gdrmemiq, qanbe sual qarqtstnda qalmrgdr: "Biz tibb, flz,lka. iyaziyryat.
maiqet elmi ve baqqa bu kimi elmleri ve senatlari neca Oyrerre bilerik?
Bir halda ki. bele elmler ewellorda bizim aramtzda malt.m olma-

mrgdr..."
M.F.Axundzade $erq felsafi fikrini ondakr materialist we idealist
istiqametlero g<ire izleyib qiymetlendirmeye galtqmtqdrr. (J, Komalndddvle maktublarr" ve "ingilis filosofu Yuma cavab" er;erlarinda
315

materialistlari naturalistlor, idealistteri ise gerietgilar deyo toqdim etmigdir. Bu miinasibatle diinyanrn ilki, asasr bareda mi.ihakimelor iroli
siiren M.F.Axundzada sababiyyet haqqrnda tolim iizorinda miifessal
dayanmrg, "varhlrn sababi ve onun batilliyi dalilini" miizakira etmigdir.
$erietgilere g6ra, "Her varhla bir sebeb lazrmdrr, giinki heg bir varhq
dz-iiziine viicuda gele bilmaz. O halda bir varhq olan bu kainat da var
ola bilmek iigiin bir sebebe mdhtacdr ki, bu sabeb onun yaradanrdrr".
M.F.Axundzada materialistlerin (onun tobirince, naturalistlerin)
baxtglannr miidafia edarok yazrdt ki, "O;ya dz mahiyyat va eslinda
soboba mdhtac deyil, o, ancaq bir ncivdon bagqa bir ndve, bir hatdan bagqa bir hala kegmesindo sobabo m6htacdlr".
M.F.Axundzade antoloji baxrglannr vehdeti-viicud talimine
miinasibetde de ifada etrnigdir. Varhlrn vohdotini tasdiq edanteri iki
qrupa ayran filosof birinci qrupa $erqde Budda, Mahmud $ebiistari,
Obdiirrehman Cami, Qerbda Ksenefon, Petrarka, Montesky<i va Volter
kimi miitefakkirleri mansub bilmigdir. M.F.Axundzade miixtolif
<ilkelarde vs mtixtelif tarixi garaitlerde yagamrg bu qaxsiyyetlere istinadon yazlrdl ki, biittin kainat saysrz-hesabsrz goxluqlarda, ciirbaciir
gekillerde va ndvlarda bilaixtiyar <iz qanunu, yeni gertlori esasrnda
ziihur edan bir vahid, kamil varhqdrr.
M.F.Axundzada sobobiyyotla yaranmrg varhq silsilesi ideyasrnr
burda da esassz sayrr: "Oger deyesen ki, viicudun ciz-iiziine erseyiziihura gelmoyi mi.ihaldrr, bu kainat gerek bir iizge viicudun iradesi ila
ziihur edo. Pes haman tizge viicud da, bu delil mucibince beheysiyyati
ki, viicuddur, gerek bir bagqa viicudun iradesine m<ivquf ola ve haman
bagqa viicud da bir qeyri viicudun xahigine mtihtac ola. Habelo nahayatsiz; bu, tosolsiilo gakor, ayagl bir yerde band olmaz".
Filosof bele bir qenaete golir ki, bu vahid, kamil qiiwanin, bu
vahid kamil varh[rn goxlularda zlihur edan her ciizii, istar semavi ki.iralar, ister Yer kiiresi ve her qisim mdvcud gey olsun, ferd beferd
zerredir ve btittin zerralar bir tamdlr, haman tam vahid varlqdtr. Belalikle, bu vahid varlrq, xaliq de dziidiir, mexluq da <iziidiir.
M. F.Axundzade du diinyagtirii giinii ObdiiLrrehman Caminin tovhi d
barade dediyi bir riibai ile osaslandrrmrgdrr: "Btitiin mdvcudatda bir
igtqdan savayl heq ne yoxdur. Hemin igrq ciirbeciir formalarda zahir
olubdur. Haqq igrqdrr, onun ciiLrbaciirli.iyii va ziihuru bu alamdir. Tovhid budur, yerde qalan vehm vo qiirurdur".
3r6

M.F.Axundzada varhgrn vehdetini tesdiq edenlerin digar qrupuna

Bahmanyar, $ems Tebnzi, Celaladdin Rumi va Spinoza kimi nriitefakkirleri daxil etmiqdir. Filosof onlann konsepsiyalarrnln gar).rinde
yazrr ki, bu alom monba olan tam varhlrn (viicudi-kiilliin) vasitasila
miivcuddur va dal[anrn denize, kiipiiyi.in suya olan nisbati kimi biitiin
m<ivcudat tama nisbetde hissedir (ciizv). Biitiin hissalar hamin te.mdan
ayrrlmrgdrr. Tamrn varh!r asildir, hissanin varb[r gaxadir. Bu gaxa yena
da asila qayrdacaqdrr; yani deniz dalgalanacaq, su herakat erlecek,
kripiiklenacek, kdpiikler qabaracaq, sonra pozularaq suya qowgar:aqdr.
M.F.Axundzada Calaladdin Rumiya hesr etdiyr aynca meqalede
bu meselelari daha miifossal aragdrrmrgdrr. Panteist talimin esas, miiddealannr, iimumi prinsiplarini nezere alan M.F.Axundzade oria esr-

larda yagamrg har bir miitafokkirin diinyagiiriigiinde dziinenrexsus,

spesifik cahotlarin do olmaslnr istisna saymamrgdrr. Hellacrn lnaghur
"Ona al-haqq" kelamrnrn gerhinde insan ile Allah arar;rndakr
mtnasibet barada deyilir: "Man ve Tam (Allah) dz-dzliiytindo qiidror
sahibi olan vahid ve kamil bir qi.iwa ve varhqdan ibaretdir, yani istilik
odun varh!r iigiin zamri sayrhb, ondan aynla bilmediyi kimi, qiidrat do
onun dzlinda malum qanunlarla zeruri olmugdur".
Panteist telimda dualizm inkar edilir. M.F.Axundzadanin I\,lahmud
$ebiistenden gatirdiyi iqtibas buna parlaq misaldrr: "Htilul vr) ittihad
burada qeyri-miimkiindiir, vehdatda ikilik xatis aldanmadrr".
Qoxluq geyler alomrnin ziddiyyatini, vahdet ise onun eylriyyotini
bildirir. Miixtelifliyi, ziddiyyeti elvanhq, eynilyeti rangsizlik kirni seciyyalondiran Calaladdin Ruminin iki beytinin gerhinde M.F.Arundzade
yazrr: "Yeni Musa ve Firon ikisi da, Mahemmed ve Obucehl ikisi de
bir varhq idilor. Ele ki ijz esillerinden ayrrhb teeyyiin alamirre goldrler, bir-biri ile nrrugdular. O zaman ki esillarine qayrtdrlar, yene de

evvelde olduqlan kimi vahid viicud oldular".

M.F.Axundzada panteist mozmun dagryan vahdati-viicud taliminde razrlagmadrlr bir srra cohotlori, mtiddealarr gcistermi;dir: Tam

varhq guya irada va ixtiyar sahibidir, hissaleri goxluq ve g<iriiLnan

qeylor alamina sahbdrr. Onlar telag etmalidirlor kr, dzlerini bir miiddat
se).rdon sonra yena haman tama qowgdursun.
M.F.Axundzada "KemaliiLdddvle mektublan" asarinda $e1x Ohmad
Behreyninin yaratdr[r qeyxilik teriqatinin ideologiyasrnda d]r vahdetiviicud mozmununu izlemig, onu ismailizmin tazahtrt kimi -c.iymatlon-

)l'7

dirmigdir. O yazrdt: "Oger Misirin ismailiyya mazheb Olovi xolifolorinin asrindo yazrlmrg kitablara baxrlsa, $eyx Ohmod Bahreymnin biittin
aqidalari o kitablarm iginde giiriiner".
M.F.Axundzada bir filosot odib, an baqhcasr, heyat hadiselarini
daim izleyen realist yazlgl kimi comiyyetde geden prosesler va ictimaisiyasi masalelerle derinden maraqlanmrgdrr. O diivrda $erq xalqlannrn
iqtisadi, etmi ve modsni sahelerde tanazzi.ilii bdyiik miitefekkiri ciddi
narahat edir, diisiindiiriirdii. Bu gerilikdon xilas olmaq iigiin daim yollar
arayan filosof cemiyyetin siyasi ve madani hoyatrnda esash deyiqiklikler apanlmasrnr zeruri sayrrdr.
1857-ci ilde qolomo aldrEr "Aldanmrq kovakib" osarinde edaletli
gah ideyasrnr tebli! eden M.F.Axundzado sonralar foal miibarize yolunu nasihetgilikdan iistiin tutmugdur. O yazrdl: "...Texminen on min
ilin erzinde biitiin peylemberler, filosoflar vo $airlor ziilmiin aradan
qaldrnlmasrnr istayarak belo bir eqidade idiler ki, onu aradan qaldrrmaq iigiin zalrma rnoiza oxuyub, nasihet vermek lazrmdrr... Bageriyyotin on iorafli niimayondolan olan bu adamlann esrler boyu ziihnii
aradan qaldrrmaq yolunda gekdikleri zehmetler biitiinliikda naticosiz

va faydasrz qalmridlr. Ziilm iso diinyada asla aradan qaldrrrlmamrgdrr.

Ziilmii aradan qaldrrmaq iigiin moizeler ve nosihetlar zahmrn tebietina
qotiyyon tesir gcistarmemigdir.
Nehayat, hazrkr asrin awellerine yaxrn, Avropanrn Volter, Russo,
Monteskyri, Mirabo va bagqa bu kimi Sohban tobiotli filosoflarr, belalatli va fesahetli qairleri, natiqleri ve hekimleri anlamr$lar ki, ziilmii
aradan qaldrrmaq iigiin heg da zahma miiraciet etmak lazrm deyildir,
belke aksina, mezluma demek lazlmdlr ki: "Ey nadan, sen ki qiidret, say
va bacanq cohotden zahmdan qat-qat artrqsan; bos ne iigtin ziilmo qatIagrrsan? Qeflet yuxusundan oyan vo zahmrn atasmrn goruna od vur!".
M.F.Axundzadenin fikince, bu aqide meydana galdikden sonra
Avropamn filosoflan riz yeni fikirlerini xalqa anlatdrlar. Mezlumlar
afrll adamlann yeni fikirleri ile tanrg olduqdan sonra birdefelik
himmet ederak qeyrat gristardiler. Ziilmii aradan qaldrraraq ozlerinin
veziyyetinr, ehvahm ve asayi$ini yax$llagdrrmaq iigtn ele qanunlar
yaratdrlar ki, her bir insan o qanunlara esasan iiz eli altrnda gahgan
insanlara ztilm etrneye qadir olmayacaqdr.
M.F.Axundzada o diiwdeki Avropa iilkelerinin bir goxunda mdvcud konstitusiyah dtivlet quruluqunu hamin filosoflann fikirlerinin
noticosi kimi qiymetlendirmigdir.
318

M.F.Axundzade iiz miihitindeki edabi-badii, sosial-siyasi ve felsefi mesalelerle maglul olan ziyahlar ila mtihkam elaqeler t,axlamtg,

onlarla somareli fikir miibadilateri aparmrg, elindan gelen kiimayi

asirgememigdir. Miitafekkirin yaradrcrhIr zaman kegdikce daha artrq
darecede maraq dogurmuE, miitaraqqi ictimai-falsefi ideyalann tekca
Azarbaycanda deyil, habela digar miisalman $orqi dlkelarinde yayrhb
inkigaf etmesina tasir giistormigdir.

3r9

NOTiCO
Qedim $erq ila Qadim Yunanrstan arasrnda oldu[u kimi, Qadim
Yunanlstan ile orta esrler $erqi arasrnda da ideologiyada varislik olaqelan miihkam idi. Hele islamdan qabaq Yaxtn vo Orta $arqin brr srra
<ilkelerinde, o ciimledan Azerbaycanda antik ddvr mlielliflerinin eserlori yayrlmrgdr. VII asrin sonlarrndan etibaren, xisusen IX esrde iso
qadim elmi ve felsafi fikrin an parlaq niimuneleri erab dilina tarciima
olunmugdu.

Miiselman aleminda tabiat elmlari ve felsefe terciime edabiyyatrndan sonra gigaklenmaye baglamrqdrr. Terciimagiler gevirdikleri kitablann tesiri altrnda tibb, iyaziyyat. astronomiya. musiqi. mantiq va
felsefeye dair bir srra onjinal eserler yazmrqlar. Miisalman $orqi
6lketerinda bele biin<ivreye malik ideoloji zaminda ham dini, hem de
qeyri-dini falsefi konsepsiyalar vardr. Dini falsefe asas etibarile kelam
(onun miixalifetgi ve ortodoksal qollan), siinnilik, qielik (qalilik, ismaililik ve b.) ve sufilik coroyanlannda az-gox ifade edilmrgdir. Bu talimlerin esas qayesi kreatsionizmi (diinyamn xelq edilmasi haqqrnda aqideni) qebul edib, onu asaslandrrmaq idi.
Dini felsefe Qerb tjlkelerinde de belece sxolastik ve mistik qollara
ayrrlmrgdrr. Orada

V-X

asrlerda formalagan sxolastika

XI-XII

esrlerde

ilkin, XIII-XIV asrlarde yetkin ddvrlerini yaqamrgdrr. Qerb sxolastikasrna, elelxiisus onun yetkin diivriinda erabdilli felsofenin derin tasiri
olmugdur. Orebdilli felsofi edabiyyatdan latlncaya, qisman de yehudi
dilina edilan torciimolar Avropa rilkelennde geni; yayrlrrdr. Tarciimagiler tekce erebdilli miitefekkirlarin deyil, yunan alimlerinin, ilk
n<ivbede Aristotelin kitablanm da ereb dilindan latrncaya gevirmigdilar.
Yunan filosoflarrnrn esarlarinin onjinal niisxeleri yalnrz Renessans

driwtinde avropahlara malum olmugdur. Qarb sxolastlan Albert fon

Bolgtedt (l193-1280), Foma Akvinah (1225-1274) ve bagqalan erebdilli irlosoflann zangin irsindan behralanmiqler.
Elmi falsefeye galdikda, o, Qerb dlkelarinda m<ivcud olmadrlr
halda, miiselman iilkelerinde $erq peripatetizmi panteizm va iqraqilik
kimi tezahrir formalanna malik idi. $orq peripatetizmi, iqraqilik va
sufizmin panteist felsafasi bir-biri ile qarqrhqh mihasibatde tesir g<istorma va tesirlanme hahnda inkiqaf etmigdir. Orta esrlerda miiselman
$erqi iilkalarinde hamin qeyri-dini falsafi konsepsiyalann mdvcudlugu
320

bagqa dinlere nisbetan islamtn elmi tofakkiiro, azadfikirlilil. ahvaliruhilryesine daha gox meydan vermasinden irali gelirdi. Bununla bela,
bu hal eks baxtglann, zidd eqidelerin bir-biri ila miibarizasini aradan

qaldrrmrrdr.

Miiselman $arqi tilkelerinde orta esrlarde teraqqi edib XIt yiizilde

zirvaye gatmtg elmi-fetsofi fikir iqtisadi-siyasi hadisalarin tet;iri altrnda zaman kegdikca 6z yiiksak seviyyosini saxlaya bilmir. XIV asrdan
baglayaraq Azerbaycanda, iimumiyyatle, biitiln mlisalman $erqi tilkelennda dini-felsafi eqideler daha artrq deraceda geniglenir, t:lmi-falsefi talimler isa zeifloyir; peripatetizm, sufizmin panteist felsafesi ve
igraqilik 6z mtivcudlugunu esasan sinkretik (zidd cahatleri uluqduran)
qekilde davam etdinr.
Baqer elmi-felsefi fikrinin $erqe aid inkigaf merhelosinir 500 illik
diivriinii xiisusi nezerden kegiren gerqgiinas-alim Y.E Rertel I yazrrdr:
"sonralar orta esrler Avropastnt narahat edan btitiin problemlrr burada
artrq qoyulmuqdur, buna giire de hemin tolimlara aristotelizmin sadoce
yenidan iglenmesi kimi baxmaq qetiyyen diizgrin deyildir. Oger IX-XIII
asrler Avropa madaniyyati tarixinda en darin tenezzllI dcivtii oldulu
xatrrlanarsa, onda bele bir neticeye gelmamek olmaz ki, mehz $erq
filosoflanmn eserlen Avropa xalqlannl gotin voziyyatdon gl,'iarnl$ vo
onlara gelecek inkigaf yolunu gdstermiqdir".
Elmi felsefenin inkigaf tarixinda miisalman $arqino mxsus orta
asrler merhelesi XIV asrden etibaron tadricon qiiruba getdi yi diivrde
Qerb merhelosinin siibhiina dolru iralileyig bagla.v''' Avropr tilkalari
igerisinde ilk defa italiyada Renessans dtivriine qeda:-r qoyu ur. Lakin
miiselman $erqi xalqlannrn yaratdrqlan azemetli elmi irs, g<irkamli
ingilis qerqqiinasr U.Uottun qeyd etdiyi kimi, "en azr XVII asre qedor
yiiksak seviyyeda qalmrgdrr".
Diinya falsefasi tarixinde Azarbaycanln pegekar hlosoflarrntn
Behmenyar, Eynelquzat Miyanaci, $ihabeddin Siihrevardi Siracaddin Urmavi ve bagqalannrn ozlarine maxsus yerleri vardrr. Onlar digor
garq filosoflan ilo birtikde beger felsefi fikrinin inkigafinda b<iyiik
xidmat gdstarmiglor. Yunan ve bagqa dillarden edilmig terciimelerin,
xlisusan meghur esarlera yaztlmtg gerhlerin Qerbda felsefi hkrin dirgeldilmesine kiimok etmasi faktr malumdur. $erq filosoflanrun, miitafokkirterinin en parlaq nailiyryetleri ise dini-folsefi telimlarle yanaqt,
bitkin etmi-felsefi sistemler yaratmalandrr. Onlann bu xidmeti iki ca321

hetdan alametdardrr: birincisi, diinya felsefesi tarixi orta osrlarde

mehz $orq filosoflannm yaradlclllgl sayosindo elmi-felsefi talimlorden xali olmamrqdrr; ikincisi, peripatetizm, panteizm ve igraqilikden
ibaret hemin elmi-felsofi talimlarin sistemleri yeniliyi ve orijinalhlr
ile beraber, dollun va miikemmoldir, mirhkam mentiqi prinsipler esasrnda iglenib hazrrlanmrgdrr.

XVIII esrin sonlanndan, daha artrq darecede XIX asrden baglayaraq ictimai-siyasi geraitin tasiri altrnda Azerbaycanda Avropa tipli
medeniyyetin niifuz dairasi geniqlanir. Bu hal o ddvrde gerq dtkalerinin iimumi geriliyindan irali gelen elmi-medeni durlunlulun, ataletin
aradan qaldrnlmasr iigiin miitaroqqi amil sayrlsa da, tiz menfi neticelarini de g<istermigdir. Azerbaycanrn pargalanrb miistamlokoyo gewildiyi uzun tarixi diiwdo poeziyamlz ve musiqimiz qismen istisna
olmaqla, edebiyyat va incosonot, xi.isusen elm ve felsefe sahesinde
$erq zeminindan xeyli tacrid edilmig, milli kcikiimiizden aynlmrgrq.
Sovet dijwiinde ise her ciir serbest dii$iinca, pliiralist felsefi ve dinifelsefi tafekktir qada[an edilmig, marksizm-leninizm yegane mecburi
ideologiyaya gewilmi gdir.
"Azarbaycan falsofosi tarixi" adh bu kitabda esas meqsed zengin

vo orijinal felsefemiz barede miieyyen tasowiir yaratmaqdrr. Xalqrmrzm goxesrlik felsafesinin miifessal, goxcildli elmi tarixi pegekar
filosofl anmrzrn ve miitefekkirlenmizin qiymatli irsini, genig miindericeli telimlerini, qargrya qo1rub hell etdikleri felsefi problemleri eks
etdiren, onlann beger medeniyyetine verdikleri ttihfeleri miieyyenlegdirib iize grxaran monoqrafi k tedqiqatlar esasrnda hazrrlanmahdrr.

322

ADOBiYYAT

l.

ABecra. H:6panrtte rulIHrt. flepeso.u c asecruiicroro

MeHrapHH

npo{. h.M.Cre6.tr.rs-Kavettcroro. Ayuas6e,

rolr't-

990

2.

Azerbaycan tarixi i.izre qaynaqlar. Tertibgiler S.S.Oli"arov,

F.R.Mahmudov ve b. Bakr. 1989.
3. Axundov M.F. Osorleri. I-lIl, "Elm", 1987-1988.
4. Bakrxanov A. Torazinin mahiyyeti. Orebcaden terciime edeni
Z.C.Memmadov. ADU-nun "Elmi eserleri", Ns 4, l97l
5. Bakrxanov A. Giiliistani-irem. Bakr. l95l.
6. Bakrxanov A. Tehzibi-exlaq. Nesihetler. Farscadan t'rciimo
edani M.sultanov (Bakrxanov A. Segilmig eserlen. "Yazrgr", 1984)
7. Ol-Beyhoqi Zehiraddin. Tetimmot "Sauan el-hikme". Lahur,
t967.
8. Berdici Ohmed ibn Hamn. Tebeqat el-asma el-miiLftede. Be)'nrt'
1990.
9. Behmenyar ibn el-Marzban. Maudu elm mabed ot-tabia. Mara-

tib al-maucudat. Almancaya terciima edani S.Popper (erab orrjinah

ile), Leypsiq, 1851; erebce, Qahire, l9l I
10. Behmenyar ibn el-Marzban. OrTahsil. Tehran, erebce, l97l;
farsca, 1983; rusca (tarciima A.V.Saqadeyevindir), Bakt, 198:;-1986.
I l. Behmanyar ibn el-Marzban. Tatiqat ibn Sina. Qahira, 1973
12. Qarabali Miihyeddin Mahammed. Tohafiit ol-hiikorla Orob
dilindan tarciima edeni Obdiinahim Gdzel (Abdunahim Giizr:l: Karabagi ve tehafiitii). Ankara. 1991.
13. Ol-Qazali Obuhamid. Tehafiit ol-felasilo. Qahire, l3l9
14. ibn obi Useybie. Uyun al-enba fi tobaqot el-atibba. I-lI,
Misir, 1299.
15. ibn en-Nadim. Ol-Fihrist Beyrut, 1964.
16. ibn Ru$d. Fesl al-meqal. Olcezair, 1982.
17. ibn Sina. Ol-Miibahasat. Obdiinehman Bedevi. rrestu ind
el-ereb, Qahire, 1947.
18. ixvan as-safa. Resail. I-IV, Beyrut, 1957.
19. Katankatuklu Moisey. Albaniya tarixi. Miiqaddime, terc[ime,
qeyd ve gerhlor Z.M.Biinyadorundur, "Elm", 1993
20. Kitabi-Dede Qorqud. Azemegr, 1962.
21. Miyaneci Eynelquzat. Ziibdet al-heqaiq, Temhirlat $ekva
al-[erib. Tehran, 1962.
323

"

22. Miyanaci Eynalquzat. Nameha. I-II, Tehran, 1962.

23. Nasimi imadaddin. Bakr, t926; Segilmig aserlori. Azemagr, 1973.

24. Nizami Gancevi. Xemse. Tehran, l3l3; Divan, l3lg; Sirlar

xazinosi. Yeddi gdzel (filoloji torciime R.Oliyevindir). Leyli va Mecnun. Lirika (filoloji tarciime M.Olizadonindir). Xosrov ve girin (filoloji tarciima H.Mammedzadanindir).

. 25. Siihreverdi $ihabaddin Yahya. Macmua min ol-miisonnefat.

I, lstanbul, 1945; II-1I1, Tehran, I952; 1970.
26. Siihroverdi $ihabeddin Yehya. Filosoflarrn gririigleri. Azerbaycan vo rus dillarine torciima edonlar Z.C.Memmadov, T.B.Hassnov (erebce metnle birlikde), "Elm", 1986.
27. Siihravardi gihabeddin Yahya. iqrq heykollari. Orab dilindan
tercime edeni Z.C.Mommedov. "Elm", 1989.
28. Siihreverdi Obuhafs Omer. Ovarif ol-maarif. Beyrut, 19g6.
29. Tobrtzi Recebeli. Ol-Osl al-asil. isbat al-vacib. Tehran.
30. Tusi Nesiraddin. Osas el-iqribas. Tehran, 1326.
31. Tusi Nasireddin. Oxlaqi-nasiri. Terciime edeni R.Sultanov.

"Elm".

1980.
32. Tusi Nasiraddin. $erh el-iqarat va-r-ronbihat. l-lV, Misir, 1960.
33. Urmovi Siraceddin. Letaif al-hikmo. Tefuan, 19i2.

34. Urmavi Siracoddin. Metali al-envar. istanbul.

35. Farabi Obunesr. Macmue min ol-miieltefat. eahire, 1917.
36. Ftizuli Mohemmed. Metla el-etiqad (Baxrgrn menboyi). Oreb_
codon tarciima edeni Z.M.Biinyadov, "yazrgr',, 1987.
37. Fiizuli Mohemmad. Rind ve Zahid. Sehhet va Morez. Oserlari

V c., Bakr, 1987.

38. Xunoci Ofzaleddin. Kegfal-esrar an gevamid el-efkar (eahi_

rede Xedivtyya kitabxanasrnrn elyazmasr).
39. Xunecr Ofzeladdin. Ol-Ciimal fi-l-mentiq. Tunis, 1976.
40. Hacr Xalifo. Keqfoz-ziinun an osami el-kiitiib va-l-fiinun. I_lI,
Der Seadot, 1310.

4l . Hikmot xazinesi (Qedim Azarbaycan edebiyyatr miintexobatr).

Tortibgilar O.Q.Seforli, X.H.Yusifli. Maarif. 1992.
42. $abtistari Mahmud. Giilgani-raz. .,Elm,', farsca, 1972; rusca
(terciime edoni g.Y.ismayrlov), 1977.
43. geluistani Mehemmed. Ol-Milel va-n-nihel. I-ll, Misir. 1961.
44. $irvani Zeynelabidin. Biistan os-siyaha. Tehran, 1315.
45. Azorbaycan edebiyyatr tarixi. I-III, Bakr, 1957, 1960.
324

46. Azarbaycan Sovet Ensiklopediyasr. I-X, Bakr, 1977-1987.

17. Azerbaycan tarixi.

48. AxMeaos

I-Ill, Bakt,

1958-1977.

3.M. Apa6o-vycy-rtlrsaHcKa,

Qx"rocoQu-e cporHeBe-

xoasr. "MaapucP", 1980.

49. Biinyadov Z.M. Azerbaycan VII-IX asrlarde. Azameg;', 1989.
50. fyceiiHor I-.H. CraruH no HcropHH o6utecrseHHoti x Qlrrocorpcxoii Mr,rc.,rH B A3ep6aii,[xaHe, Eaxy, 1948.
5l . Maxose.,rcxaii A.O. Asecra. Eaxy, 1960.
52. Mahmudov M.R. Orebca yazmtg azerbaycanh gair ve adiblar
(VII-XlI asrler). "Elm", 1983.
53. Mammedov Z.C. Azarbaycanda XI-XllI esrlerda falsofi fikrr.

"Elm".

1978.

54. Mammedov Z.C. Bahmenyann felsefesi. "Elm". I 981;.

55. Mammedov Z.C. Eynelquzat Miyaneci. "Elm", 1992.
56. Mammedov Z.C. Orta esr Azarbaycan filosoflan ve nriitefakkirlari. Azemapr, 1986; "Elm", 1993 (rus dilinda).
57. Memmedov Z.C. Siracaddin Urmevi. "Elm", 1990.
58. Memmedov Z.C. $ihabeddin Yehya Siihreverdi (qrsa biblio-

qrafik malumat). "Elm", 1991

59. MyctaQaet [x.B. @HrrocoQcKne H 3rHqecKlre Bo33peHIUI
Hu:ravrl. Eaxy. 1962.
60. Ovepxu no ncropnH A:ep6aiiaxaucxoii Qlr'rocorprru. T. I,
Eaxy. 1966.
61. Torbiyot Mehemmadoli. Danegmandani-Azerbaycan. Tehran,
19351 fars ve areb dillarindon tarciima edanler I.$ams, {).Kendli.
Azamegr, 1987.
62. Tpr.ruuurev [x.C. Cytpuilcxrae op,[eHBI B HC:raMe lleperoa c
aHr. A.A.CraBcKoii. r:roccapHii I{ }'Ka3arex[ O rD Axula]trxHua.
Mocrga. I989.
63. Yorr Y.M. B.rrussue fic.rlaMa Ha cpe.[HeBeKoB]'Io Elporry. llepeBor c aHr. C.A.lLlyiicxoro. M.. 1976.
64. Broskelmann Carl. Geshichte der Arabischen Litteratur. I-III,
GAL SB, Leiden; 1937.
65. De Boer. The Historu of philosophic in islam. London, 1933
66. Hammer-purgstall. Litteraturgeschrchte der Araber, siebenter
Vand, Vien, 1856.
67. A History of Muslim philosophy. Vol l-2, Visbaden, 1963.
68. Ulken Hilmi Ziya. islam felsefesinin kaynaklan re tesirleri.
Ankara, 1967.
.

325

MUNDoRiCAT
GiriS

. .5

I fo s i I . QODiM VO ERKON ORTA OSRLORDO

AZORBAYCAN FOLSOFi FiKRi
ictimai-siyasi ve iqtisadi vozi)ryot. Modoniyyot ve
diinyagitriigii. Ategporestlikle vo xristianhqla ba[h felsofi hkir ..........9

Il fe s i I . VII-X

OSRLORDO AZORBAYCAN FOLSOFOSi

ictimai-siyasi vo iqtisadi veziyyet. islam dininin yayrlmasr.

Madoniyyet. ideoloji cereyanlar vo telimler
. . . ... . ..... . . .19
Dedo Qorqud miidrikliyi
"Saflrq qardaglan"nrn felsofosi . . .

...

..

... .....J8
........44

III fosi L K-XII OSRLORDO AZORBAYCAN FOLSOFOSi

ictimai-siyasi ve iqtisadi vaziyyat. Modoniyyet. Filosoflar,
mi.itofokkirlor vo onlann tolimleri

.........
Obuhefs Siihrevordr ...........
Eynelquzat Miyaneci .......
$ihabaddin Siihraverdi
Nizami Goncsvi
Obilhesen Bohmenyar

IV fo

........52
........j6

.. .......106
........116
. . . . . . . . . . . . .138

..........16t

L XIII-XIV OSRLORDO AZORBAYCAN FOLSepOSi

ictimai-siyasi ve iqtisadi vaziyyot. Modeniyyot. Miitokollimlar,
filosoflar ve onlar arasrnda miinasibet ...
.......172
Ofzeleddin Xuneci
...... .lg2
Siraceddin
Nosireddin

V fe

si

Urmevi
Tusi

.......200

..........22g

XV-XVI eSRLORDO AZORBAYCAN FOLSOFOSi.

ictimai-siyasi v" iqtisadi ysziyyot. Modoniyyot.
si I

Odobi-felsofi telimlar.

ldeologiyadasinlretizm

imadaddin Nesimi
Mohemmed QarabaEi ......
Mohemmod Fiizuli ..

...........23g
........252
........261
. . . . . . . . . . . . . .2jO

326

Vl fe s i I . XVII-XVIII OSRLORDO AZORBAYCAN FOLSOFOSI

ictimai-siyasi va iqtisadi voziryat. Madanilyat
Klassik fatsefenin niimayendeleri
Racebali

...

Tebrizi
VII fa

iI.

.286

XIX ASRDO AZORBAYCAN FOLSOFOSi

ictimai-siyasi ve iqtisadi voziyyot. Medeniyaet.

ideologiyada yenilogma
Abbasqulu aBa Baktxanov

Mirze Feteli

....280

......

.
..

Axundzada

......
....

296
.305

.....314

Natica.........

.320

Adabi)ryat

.323

327

Buraxrhqa mesul:

Oziz Giilaliyev

Negriyyat redaktoru:

Olisirin $ k rlii

Tortibatgr-rassam:

Nargiz Oliyeva

Kompyuter sehifoleyicileri

Giinel Axundova
Ravan Miirsalov

Korrektorlar:

Elnaz Xalilqzt
Elseyar Muradov

Yr[rlmaga verilmigdir 21.04.2006. Qapa imzalanmrqdrr 23.05.2006.

Formatr 60x90 r/,0. Fiziki qap vereqi 20,5. Ofset gap i.isulu.
Tiraj r 10000. Sifariq 175.
DUST 5771-q0. DUST 4.482-87

a\

(cls)*L-.P#E

\_/'*"..'""'"..,""
Kitab "CBS-PP" MMC metbeesinda gap olunmugdur.
Bah, ganfzade kiigesi, 3.