AZRBAYCAN RESPUBLIKASI THSL

NAZRLY
AZRBAYCAN DVLT QTSAD
UNVERSTET
Kafedra: Bank ii
Fakult: Kredit-qtisad

Kurs ii
Kurs :

II

Qrup:

652 A

Tlb:

Glhmdov Cavid

Mvzu:

Azrbaycanda Kredit sisteminin xsusiyytlri

Elmi rhbr: E.M.SADIQOV

BAKI-2008

PLAN:
Giri
1).Azrbaycanda Kredit sistemi.
2).Kommersiya banklar bank sisteminin 2-ci pillsidir.
3) Qeyri-bank institutlarnn kredit-bank sistemind yeri v xsusilmi rolu.
dbiyyat siyahs.

Giri
SSR daldqdan sonra Azrbaycan tam hquqlu bir dvlt kimi dnya
iqtisadiyyatna daxil oldu. Bu zaman dvltin qarsnda duran n sas msllrdn biri
d milli tsrfatn idar edilmsi idi. mumiyytl, keid dvr lklrind iqtisadiyyatn
inkiaf iqtisadiyyat tnzimlm metodlarndan birbaa asldr.
KREDTqaytarlmaq v faiz dnilmk rtil pul v ya mt formasnda veriln borca
deyilir. Kredit sz latn dilindn etibar demkdir .Kredit glck glirlr hesabna
xrclmk imkan vermkl yana,iqtisadiyyatda satnalma gcnn artmasna,mbadil
hcminin genilnmsin sbb olur.
Kredit ilk df Assiriyada, Babilistanda v Misird 3000 min vvl istifad
olunub.Kreditin meydana glmsi istehsal sahsi il deyil,tdavll baldr. Mbadilnin
vekseli banknotlarn mjdisi 14-c srd yaradlb. Borclar nd pulun d bir v
mbadil vekselinin d iki hisssindn ibart idi. Kaz pullar yalnz 17-ci srd
yaranb.
Kredit haqda ilk elan Kristofer Tornton trfindn 1730-cu ild yerldirilib; o, hftlik
dni sasnda mebel tklif etmidir. 18-ci srdn 20-ci srin vvllrin kimi qbzilr
kiik hftlik dni sasnda paltarlar satrd. Onlar insanlar trfindn alnan mallarn
qeydlrini v qbzlrini taxta ubuqda yazdqlarna gr qbzi adlandrlmdlar.
ubuun bir trfi borcun mblini gstrmk n ksilmidir, o biri trfi is dnii
gstrirdi. 1920-ci illrd alc lvhsi indi aln, sonra dyin sistemi AB-da tqdim
olunmudur.
1950-ci ild Diners Club v American Express AB-da z qiymt kartlarn ilk
plastik pullar buraxmaa balamdlar. 1951-ci ild Diners Club 200 nfr ilk kredit
kartlar vermidirlr, hanslar ki Nyu Yorkun 27 restorannda istifad oluna bilrdi.
Amma bu 1970-ci ild maqnetik zolaqlarn tkilin qdr idi ki, kredit kart mlumat
dvrn
bir
hisssi
oldu.
Maqnetik zolaqlar ilk df 1960-c illrin vvllrind London Tranzit Vkalti trfindn
maqnetik zolaqlar sistemi yaradlanda istifad olunub. San Fransiskonun Buxta
razisind Srtli Tranzit tkilat 1960-c illrin sonunda buraxlan kredit kartlarnn
lsnd kaz qbzlrini yaradb.

1.Azrbaycanda KREDT sistemi.

Azrbaycanda kredit sistemi Milli Bank v kredit tkilatlarndan ibartdir. Bu
sistemin n mhm trkib hisssi Milli Bankdr. Kredit tkilatlarna is banklar
v qeyri-bank kredit tkilatlar aiddir.
Bank v onunla laqdar olan bzi anlaylara nzr yetirk:
Kredit tkilat - bank, xarici bankn yerli filial v ya bank olmayan kredit
tkilatdr.
Bank - fiziki v hquqi xslrin pul vsaitini depozit clb etmk, hqiqi vsaiti
mddtlilik v faizl geri qaytarmaq rtil z adndan v z hesabna
yerldirmk, fiziki v hquqi xslrin hesabn amaq v aparmaq
mliyyatlarnn mcmusunu hyata keirmk n mstsna hquqa malik kredit
tkilatdr.
Bank holdinq irkti bank lisenziyasna malik bir v ya bir ne trm bank
olan, faliyyti ba ofisinin yerldiyi lknin bank tnzimlmsi orqanlar
trfindn tnzimlnn v nzart olunan irktdir.
Trm bank nizamnam kapitalnda ssverm hququ vern shmlrin llidn
ox faizi tsisi banka v ya bank holdinq irktin mxsus olan bankdr, yaxud
el bankdr ki, onunla tsisi bank v ya bank holdinq irkti arasnda balanm
mqavily sasn tsisi banka v ya bank holdinq irktin onun qrarlarnn
qbul edilmsin mhm tsir gstrmk imkan verilir.
Bankn filial hquqi xs olmayan, bankn olduu yerdn knarda yerln,
hdliklri n bankn znn msuliyyt dad, banka icaz verilmi bank
faliyytinin hamsn v ya bir hisssini hyata keir biln bankn ayrca
blmsidir.
Bankn bsi - hquqi xs olmayan, bankn olduu yerdn knarda yerln,
hdliklri n bankn znn msuliyyt dad, onun respublika razisind
depozitlr clb edn v/v ya krm, hesablama-kassa mliyyatlar aparan
ayrca blmsidir.
Bankn nmayndliyi hquqi xs olmayan, bankn olduu yerdn knarda
yerln, bank faliyyti il mul olmaa hququ olmayan, yalnz onun
mnafelrini tmsil v mdafi edn bankn ayrca blmsidir.
Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd banklar iqtisadiyyatn daha srtl inkiaf
edn sahsin evrilmidir. Gcl maliyy potensialna malik banklar olmasa,
iqtisadiyyat inkiaf etdirmk olmaz. Onlar lkmizin sosial-iqtisadi inkiafna
maliyy tminat yaratmaqla iqtisadi islahatlarn reallamasnda byk rol oynaya
bilrlr. Maliyy etibar il banklarn balca funksiyas lknin iqtisadi inkiafna
xidmt etmkdir.
Bank sistemi dedikd, ayr-ayr bank v bank institutlarnn mcmusu baa
dlr. Bank sistemi bazar iqtisadiyyatnn n vacib v ayrlmaz trkib hisssidir.
Buna gr d bu sistem el qurulmaldr ki, iqtisadiyyatn btn sahlrind
maliyy v natural mhsul axnn tmin etsin, onlarn tarazlna rait yaratsn.
3

Bank sistemind hr hans nqsan iqtisadiyyatn btn sahlrind pis tsir

gstrir.
mumiyytl kreditlmnin mexanizmi el qurulmudur ki , onun itiraklar
,trflri dyims d mxtlif hallarda onlarn funksiyalar dyiir. Bunu
aadak misallar sasnda nzrdn keirk:
1.Bank z vsaitlri hesabna kredit verir. Bu halda bank kreditor , krediti alan
hquqi v ya fiziki xs is borcalan rolunda x edir.
2.Bank aktiv mliyyatlar hyata keirmk n z passivini formaladrr. ,
yni hquqi v fiziki xslrdn depozitlr clb edir. Bu halda depozit qoyan
hquqi v ya fiziki xs kreditor , onu clb edn bank is borcalan rolunda x
edir.Yni bu hallarda kreditorla borcalann yeri dyiir.Bu sbbdn d Kreditin
formas dyi bilir.
Artq mlumdur ki, iqtisadiyyatn maliyy vsaitlrinin atazlgnhiss edn
btn subyektlr kreditlmhz banklar verir. Banklar kredit mliyyatlar
hyata keirmk n tkc znmxsus kapitaldan deyil, eyni zamanda, clb
edilmi vsaitlrdn d istifad edir.
Mlkiyyt formasndan asl olmayaraq mssislrd dvriyy vsaitinin
atmamazlnn aradan qaldrlmas n onlarn mlkiyytilri bank
kreditlrindn istifad etmli olurlar.Bu,mlkiyytilr n ona gr srflidir
ki,bank onlar n mqavil sasnda smrli variantlarda zmant v ya girov
sasnda lazm olan mddtd,istniln mbld vsaitlri ayra bilir.Bellkl
mlkiyytinin pul vsaitlrin ciddi tlabat olduu dvrd he bir mnb bank
krediti kimi srfli kild bu tlabat dy bilmir. gr mlkiyyti digr
mnblrdn vsait clb etmk ists, bu onun n digr ar rtlrin meydana
xmasna sbb ola bilr.O,ya mlkiyyt hququ il blmli,ya da ld
olunacaq glirin bir hisssini itirmlidir.
Bank kreditindn istifad zaman mlkiyyti yalnz z arzu v istyi il
srbst hrkt edir v bank trfindn ediln tkliflri mstqil olaraq ayrd
edir.Mlkiyytilrl bu mnasibtd olarkn bank z d maraql trf kimi x
edir.bir trfdn bank krediti vasitsil maliyylm prosesini apararaq lk
iqtisadiyyatnn inkiafna kmk edir,yaranan sosial problemlrin hllinin
yardmsna evrilir.Digr trfdn mlkiyyti il qarlql razlama sasnda
balad mqavily gr srncamnda olan srbst vsaitlri dvriyyy
buraxaraq mnft ld etmk n kommersiya mqsdlrini realladrm olur.
ld ediln mnftdn vergi dyrk yen d sosial instituta evrilir.
Mhz bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd kreditin hmiyyti bu mexanizm
reallaarkn zn gstrir.mumiyytl keid dvrnd bank krediti iqtisadi
inkiaf rtlndirn ,onu srtlndirn mhm bir amil kimi x edir.
Mhz banklar krediti n ox, mxqqti finans yardmna ehtiyyac olanlara
verir.Bu da tsadfi deyil, nki sas faliyyti kredit ii olan banklar xsusi bir
subyektdir.
Bank kreditinin balca xsusiyyti ondadr ki, geri qaytarlma sasnda pul
vsaitlrinin dn-dn dvran v dvriyysini hyata keirn banklar daha ox
xsi kapitalndan deyil, clb edilmi resurslardan istifad edir. Myyn
subyektrdn borc gtry pul vsaitlrini bank digr hquqi v fiziki xslr
4

arasnda yenidn bldrr.Eyni zamanda bank sadc pul vsaitlrini deyil,pulu

kapital klind borc verir. Bu o demkdir ki,borc alan bankdan gtrdy
vsaitlri el istifad etmlidir ki, tkca onlarn kreditorlara qaytarlmasn deyil,
hm d n az borc faizini dmkdn tr kifayt edn mnft ld etsin.
Bank kreditinin obyekti ticart v snaye kapitalndan ayrlm pul kapitaldr.
Borc alan kimi dvlt, fiziki v hquqi xslr, o cmldn banklarn z d x
edir.
Bank krediti real sektorun kreditlmsinin balca mnbyin evrilir.
Banklar bir subyektdn borc gtdy pul vsaitlrini baqa subyektlr
arasnda bldrr.Bu zaman bank gtrdy kredit gr d faiz ddiyindn
onun faizlri kommersiya kreditinin faizlrindn yksk olur.Banklar hquqi v
fiziki xslr arasnda pul vsaitlrini bldrdy zaman pulu kapital klind
verir.
Banklar z kredit portfelini formaladrarkn tkc yksk glir gtirn aktiv
mliyyatlarn myyn etmli deyil, eyni zamanda bu mliyyatlar hyata
keirmk n onlarn hcmi il malik olduu vsaitlr arasnda uyunluq
yaratmaldrlar.Bu baxmdan, aktivlrin idar olunmas mhm hmiyyt ksb
edir.Bankn kredit portfeli kredit mliyyatlar nticasind formalar.
Kreditlrin qaytarlmasnda problemlrin yaranmamas mqsdil kreditorlar
mtmadi olaraq kredit mqavilsinin rtlrinin yerin yetirilmsin nzart
edirlr.Bu nzartin mqsdi borclanann maliyy - tsrffat faliyytind yarana
biln problemlri vaxtnda grmkdn ibartdir. Bele halda kreditor problemin
yarand ilkin mrhld borcalana qar kreditin v ona hesablanm faizlrin
vaxtnda qaytarlmasn tmin edn tdbirlr hyata keirir.Bu tdbirlr borcalann
faliyyytind dyiiklik edilmsindn, kreditin dnilmsi qrafikinin
dyidirilmsi, kreditin v ona hesablanm faizin dnilmsirtlrinin yenidn
baxlmasndan ibart ola bilr.
Kreditlrin qaytarlmas il bal problemlrin aydnladrlmas hr eydn
vvl borcalann maliyy hesabatlarnn thlili vasitsi il, borcalana xsi, canl
tmas, frdi nsiyyt vasitsil, digr mnblrdn v banka mxsus olan
blrin toplad materiallar v mlumatlar sasnda mmkndr.
Banklar trfindn aparlan thlillr v aradrmalar, problemli borclarn
yaranma sbblrini gstrir ki, onlar da iki qrupa ayrmaq olar. Birincisi maliyy
vziyyti il bal sbblrdn, ikincisi qeyri maliyy vziyyti il bal
sbblrdn ibartdir. Birinci qrupa borcalann faliyyt hcminin kskin
azalmas, bunun sasnda likvidlik v dm msalnn dmsi, borclarn kskin
artmas, zrrlrin oxalmas, hesablamalarn dayanmas v onlarn qaydasndak
dyiikliklr v s. Kimi sbblr aiddir.kinci qrupa mssis rhbrliyind
dyiiklik, onun planlarnn dyimsi, onun bankla laqlrinin ziflmsi,
msuliyyt hissinin ziflmsi, borcalann z kontragentlrini itirmsi v s. kimi
sblr aiddir.
Btn bu grln tdbirlr he bir ntic vermdkd borclarn vaxtnda
qaytarlmamas v mumiyytl qaytarlmamas nticasind dyr zrr bankn
sas faliyytinin nticalarin aid edilrk ehtiyat fondu hesabna silinir.
5

qtisadiyyatn inkiaf v hesablamalarn artmas il laqdar banklar z

faliyytiniv yerin yetirdiyi mliyyatlarartrmlar.Snayenin inkiaf
banklarn qsamddtli kreditlm mliyyatlarnn inkiafina gtirdi, sonralar
mliyyat sahsi genilndikc kredit mddtlrinin artmas kimi faliyyytin
inkiafna , universal faliyyt gtirib xard.
Hal-hazrda kommersiya banklarnn bir ne nvd kredit vermsi barsind
zlrind resurs yaratmalarnn lazmi nzri zmini yaradlmdr.Bu mlahizlr
onunla izah olunur ki, kommersiya banklar krediti verir v paralel olaraq slind
bu amliyyatla hazrlanm malgrndn istehlakya gndrilnmaterial
qiymtlrinin sasnda kredit resurslar yaradr.
Hal-hazrk keid dvrnd biznesin inkiafnda kreditin rolu vzedilmzdir.
Milli iqtisadiyyatn yenidn qurulduu bir zamanda lknin z istehsal olan
mallarn xsusi kisinin yksk olmas vacibdir. Buna da yalnz yerli
mssislrin srtli inkiaf nticsind nail olmaq olar. Yeni yaranan
mssislrin vsait atmamazln nzr alsaq, kreditin zruriliyini aydn
grmk olar. Bellikl, yeni yaranm mssislrin sas v dvriyy fondlarnn
maliyylmsi, yeni biznesin yaradlmasndak maliyy problemlrin aradan
qaldrlmasnn yegan yolu bank kreditlridir. Bu prosesd hm dvlt, hm
banklar, hm d kredit alan trf maraqldr. Bank kredit vasitsil maliyylm
prosesi apararaq lk iqtisadiyyatnn inkiafna kmk edir. Hm d z srbst
vsaitlrini dvriyyy buraxaraq mnft ld edir. Kredit alan subyekt is z
tsrrfatn quraraq hm mnft ld edir, hm d vergi dmkl lkd sosial
brabrsizliyin aradan qaldrlmasnda itirak edir.
Hal-hazrda btn bazar iqtisadiyyatl lklr kimi azrbaycanda da kredit
qoyulularnn hcmi gndn-gn artmaqdadr. Buna aadak diaqramda
grmk olar:

Diaqram 1.

Kredit qoyulular, mln.manat

Tarix
01.01.07
01.02.07
01.03.07
01.04.07
01.05.07
01.06.07
01.07.07
01.08.07
01.09.07
01.10.07
01.11.07
01.12.07
01.01.08

Kredit
qoyulular,
mln.manat
2370,6
2521,8
2694,9
2907,1
3111,6
3329,7
3462,2
3332,9
3462,1
3606,3
3927,9
4212,2
4553,7

Qlobal kredit reytinqi 5,5 bal artb. qtisadi nkiaf Nazirliyindn veriln
mlumata gr, 2007-ci ild Azrbaycan dnya lklri arasnda kredit reytinqin
gr80-ci yerdn 77-ci yer ykslib.
Maliyy bhran yaayan bzi inkiaf etmi lklr is bu sihayda gerilyib.
Msln, son yarm ild Birlmi tatlarn kredit reytinqi 0,3 bal azalb.
Nazirlikd hesab edirlr ki, Azrbaycan qlobal meyillr davam gtir bilib v
sabit
lk
kimi
reytinq
cdvlind
irlilyib.
mumiyytl is cdvld sver liderlik edir. Sonuncu yerd is Zimbabve
qrarlab. Qiymtlndirm dnyann 174 lksi arasnda aparlb.

2.KOMMERSYA PLLSDR.
7

Kommersiya bank--knokret fiziki v BANLARKI BANK

SSTEMNN 2-C
hquqi xslrdn vsaitlrin qaytarmaq v clb edilmsi v yerldirilmsi n
yaradlm,hminin digr oxlu bank mliyyatlarn hyata dmk rti il
keirn universal kredit tkilatdr.Mxtlif lklrin bank qanunlarnda
<<bank>> v <<kredit tkilat>> anlaylar
z izahlarn hmin lklrdki
bank sistemindn v lknin iqtisadi v hquqi quruluunun znmxsus
xsusiyytlrindn asl olaraq tapmdr.<<Azrbaycan Respublikasnda banklar
v bank faliyyti haqqnda>> Qanunun 1-ci maddsind bu anlaylarn izah
verilmidir.
- kredit tkilat z faliyytinin sas mqsdi kimi mnft gtrmk n
Milli Bankn lisenziyas (xsusi icazsi) sasnda bu qanunda nzrd tutulmu
bank mliyyatlarn aparmaq hququna malik olan hquqi xsdir;
- bank fiziki v hquqi xslrin pul vsaitini depozit clb etmk,hmin
vsaiti mddtlilik v faizl geri qaytarmaq rti il z adndan v z hesabna
yerldirmk,fiziki v hquqi xslrin hesablarn amaq v aparmaq
mliyyatlarnn mcmusunu hyata keirmk n mstsna hquqa malik kredit
tkilatdr.
Banklarn tsisisi kimi mxtlif firmalar,banklar,irktlr,ayr-ayr fiziki
xslr,eyni zamanda lknin daimi sakinlri v xarici vtndalar da itirak ed
bilr.
Kommersiya banklarnn faliyyti ikili sciyy dayr.Onlar kommersiya
tkilat olmaqla yana,hm d cmiyytin ictimai tsisatlar kimi x
edir.Kommersiya tkilat kimi onlar maksimal mnft ld etmk
istiqamtind faliyyt gstrir.ctimai tsisat kimi onlar maliyy
infrastrukturunun sas qanad kimi x edir,bdc sistemi il yana lknin
sabit iqtisadi inkiafnn tmin edilmsin v halinin yaay sviyysinin
ykslmsin xidmt edir.
Kommersiya banklarnn faliyytinin bu iki chti qarlql vhdt tkil
edir v daimi olaraq dvltin v cmiyytin nzartinddir.Azrbaycan hkumti
v Milli Bank banklarn yaradlmasnn v faliyyt gstrmsinin sas
qaydalarn tnzimlmkl yana,nizamlayc normativlr sistemindn istifad
edrk onlarn faliyytin nzart edir.
Azrbaycan Respublikasnn mvcud qanunlarnn tlblrin sasn
kommersiya banklar hquqi xs statusu almaq n dliyy Nazirliyind
dvlt qeydiyyatndan kemlidir.Kommersiya banklar bununla laqdar olaraq
tsdiqedici sndlr toplusunu hazrlamal,bu sndlr Milli Bankn aidiyyti
departamentlri
trfindn
yoxlanlmal,qanunvericiliyin
tlblrin
uyunladrlmaldr.Sndlr toplusu <<Hquqi xslrin dvlt qeydiyyat
haqqnda >> Azrbaycan Respublikasnn Qanununa uyun olaraq dliyy
Nazirliyin tqdim edilir.
Kommersiya bank dvlt qeydiyyatndan kerk hquqi xs statusu
aldqdan sonra bank lisenziyas (bank mliyyatlarn aparmaq n xsusi
icaz) almaq n Milli Banka yazl vsatt verir.
8

14 iyun 1996-c ild tsdiq edilmi <<Azrbaycan Respublikasnda banklar

v bank faliyyti haqqnda>> Azrbaycan Respublikasnn Qanununun 2-ci
fslinin 7-ci maddsin sasn bank lisenziyas almaq n Kommersiya bank
Milli Banka aadak sndlri v mlumatlar tqdim edir:
1. Dvlt qeydiyyat haqqnda hadtnamnin surti;
2. Tsis sndlri (tsis mqavilsi,nizamnamnin qbul olunmas,nzart v
idaretm orqanlar rhbrlrinin tyin edilmsi haqqnda protokol (bir tsisi
trfindn yaradlan banklar istisna olmaqla),qeydiyyat orqannda tsdiq
olunmu nizamnam,xarici bankn filial n sasnam);
3. Hquqi xs olan tsisilrin son il n maliyy vziyytini ks etdirn
mhasibat balans,mnft v zrr bard hesabat v buna dair auditor ryi;
4. Tsisilrin tklif etdiyi rhbrlrin v ba mhasibin pe yararl v
mhkum olunub-olunmadqlar bard mlumat,hmin xslr trfindn
doldurulmu anket.
Yeni yaranan kommersiya banklar yuxarda qeyd olunan sndlri bank
lisenziyas n Milli Banka tqdim edir.Qanunvericiliy sasn Milli Bank bu
msly 30 gn mddtind baxmaldr.Bunun n Milli Bankn
departamentlri sndlrin ilkin ekspertizasn keirir v onun nticlri
barsind 3 gn mddtind vasitiy (Kommersiya Bankna) mlumat
verir.Sndlr tlblr uyun olduqda,Milli Bank yeni kredit tkilat n
mxbir hesab ar v hmin dvr n myyn edilmi minimal nizamnam
kapitalnn tam mbld dnilmsi haqda sndlr kredit tkilat trfindn
tqdim edildikdn sonra Milli Bank 3 gn mddtind kredit tkilatna bank
mliyyatlarnn aparlmas n lisenziya verilmsi haqqnda qrar qbul edir.
Milli Bank trfindn yeni kredit tkilatna bank lisenziyas qeyri-myyn
mddt verilir.Lisenziya verilrkn,onun verilmsi haqqnda qrarnda Milli
Bank kredit tkilatna saslandrlm rtlr v mhdudiyytlr qoya bilr.Bel
rt v mhdudiyytlr lisenziya verildikdn sonra kredit tkilatna yalnz o
vaxt aid edil bilr ki,kredit tkilat <<Azrbaycan Respublikasnda banklar v
bank faliyyti haqqnda>> Qanuna v ya Milli Bankn hr hans normativ
sndin ml etmmi olsun.Qeyd olunan bu mddalar ad kiln Qanunun 2ci fslinin 12-ci maddsind z ksini tapmdr.
Kredit tkilat bank lisenziyas aldqdan sonra bank statusu alr,bank
sistemin daxil olur v faliyyt balayr.
Milli Bank qeydiyyatdan keirdiyi btn kredit tkilatlarn,mumi yoxlama
v ktlvi mlumat almaq n lisenziyalarn v icazlrin mrkzi reyestrin
lav
edir.Bu
reyestr
kredit
tkilatlarnn,onlarn
filiallarnn
adlar,nvanlar,lisenziya v icazlrin qeydiyyat nmrlri v tarixi yazlr.
Kredit tkilatlar ad qeyd olunan Qanunun 10-cu maddsin sasn
respublika razisind v xaricind Milli Bankn icazsi il z filiallarn,Milli
Banka xbr vermkl is nmayndliklrini aa bilr.Filial v
nmayndliklr kredit tkilatnn tsdiq etdiyi sasnamy uyun olaraq
faliyyt gstrirlr.Onlarn daxili quruluu kredit tkilat trfindn
myynldirilir,rhbrlri is tyin edilir v mvafiq qaydada verilmi
etibarnam sasnda faliyyt gstrirlr.
9

Ad kiln Qanunun 19-cu maddsin sasn kredit tkilat yenidn tkil

edil bilr.Bunun n Milli Bankn icazsi lazmdr.Yeni yaranan kredit tkilat
mvafiq qaydada bank lisenziyas almaldr.Lisenziyas geri gtrlm kredit
tkilat Milli Bankn icazsi il digr bankla birl bilr v ya onun filialna
evril bilr.
Kredit tkilatlar faliyytlrini Nizamnam sasnda qururlar.Nizamnam
dvlt qeydiyyat orqan olan dliyy Nazirliyi trfindn tsdiq olunur. Ona
dyiikliklr etmk zrurti yarandqda btn dyiikliklr dvlt qeydiyyat
orqannda qeyd olunmaldr.Hminin kredit tkilat bu bard 5 gn
mddtind
Milli
Banka
mlumat
vermlidir.Kredit
tkilatnn
nizamnamsi,digr hquqi sndlri,icra orqanlarnn rhbrlri haqqnda
mlumat,habel onlarn imza nmunlri Milli Bankda saxlanlr.
Kredit tkilatlar bank lisezniyas almaq n yuxarda gstriln
sndlrdn baqa,onlarn etibarln qiymtlndirmy v likvidliyini
qorumaa imkan yaradan bzi tlblri znd ks etdirn aadak sndlri
hazrlamaldr:
- Hr bir tsisinin tam hquqi xarakteristikasn ks etdirn tsis mqavilsi;
- sasnda tsisilrin maliyy vziyytinin myyn edilmsi mmkn olan
son 2-3 il n trtib olunmu balanslar v digr hesabat sndlri;
- Bankn rhbr trkibi haqqnda mlumat.Rhbr ali thsil malik
olmal,bank sistemind uyun vzifd ildn az olmayaraq tcrby v
yksk imic malik olmaldr;
- Yeni Kommersiya banknn yaradlmasnn mqsduyunluu v
vacibliyini,smrliliyini tsdiq edn iqtisadi saslandrman ks etdirn
hesabat sndi.
Bu sndd mtrilri clb etmk imkanlar,kredit-hesablanma xidmtin clb
olunacaq mtrilrin trkibi,kredit qoyulularnn quruluu,gzlniln,ld
oluna bilck mnft z ksini tapmaldr.Bununla yana bankn faliyytinin
ilk ili n gzlniln hesabat balans trtib olunmaldr.Mvcud
qanunvericiliy gr Azrbaycan Respublikasnn razisind kredit tkilatn
siyasi partiyalar,ictimai fondlar istisna edilmkl ,bir v ya bir ne hquqi v
ya fiziki xs qanunvericilikd nzrd tutulan btn tkilati-hquqi
formalarda yarada bilrlr.
Kommersiya banklar lk iqtisadiyyatnda mhm hmiyyt
dayan,znmxsus xsusiyyt malik olan iqtisadi tkilatlardr.Onlar dvlt
hakimiyyt v idaretm strukturlarndan asl olmayan mstqil
qurumlardr.Kommersiya banklar z faliyytlrini aadak prinsiplr
sasnda qururlar:
- kredit tkilatlarnn btn faliyyt istiqamtlrind mstqilliyi;
- idaretm v tkilati strukturun myynlmsind mstqillik;
- rhbr iilrin,filial rhbrlrinin seilmsi v tyin edilmsind
mstqillik;
- mtrilrin srbst,azad surtd,qarlql anlama raitind seilmsi;

10

- xsusi v clb olunmu vsaitlrin mstqil srncams olmaq,hminin

ld olunmu glirlrin mvcud qanunvericilik sasnda mstqil
bldrlmsi;
- bankn srncamnda olan faktiki resurslar hddind srbst
kreditldirilmsi;
- z faliyytinin nticlrin gr tam maddi msuliyyt damas;
- mantlr v borcalanlarla qarlql razlama rtlri daxilind pul
vsaitlrinin clb olunmas v yerldirilmsi zr mliyyatlarn
aparlmas;
- Qanunla myynlmi qaydada,z mantilrinin,borcalanlarn,qiymtli
kaz sahiblrinin v z shmdar v paylarnn qarsnda hdliklrin
yerin yetirilmsi;
- minimuma,mnftin maksimuma atdrlmas mliyyatlarnn yerin
yetirilmsi;
- Kommersiya banklarnn faliyytini tnzimlyn,dvltin ali hakimiyyt
orqanlarnn qanunlarna,normativ v qaydalara,mvcud tlimatlara
mtlq riayt olunmas.
Grndy kimi kredit tkilatlarnn sas faliyyt prinsiplrindn biri
mstqillikdir.qtisadiyyatn inzibati-amirik modelindn bazar modelin
keilmsi postsovet mkannda yaranan kommersiya banklarnn hamsna
tarixi inkiafn zruri qanunauyunluu sasnda mstqillik vermi oldu.
Kommersiya banklarnn faliyytinin myyn mnada sasn mtrilrin
mvcudluu v onlarla mliyyatlar tkil edir.Burada bel bir prinsip
mvcuddur.Mtrisiz bank,banksz mtri yoxdur.Mtrilr bank
srbst,azad,mstqil surtd sediklri kimi,kredit tkilatlar da z
mtrilrini hmin prinsiplrl qarlql anlama razlq raitind seirlr.Hr
bir kredit tkilat maliyy chtdn dayanql,sabit vziyyt malik,faliyyt
sahsind yksk imic malik olan mtrilrl ibirliyi qurmaqda,qarlql
tmasda maraqldrlar.Bu prinsip hr iki trf n srflidir.
Hal-hazrda,bazar mnasibtlrin keid raitind kommersiya banklar z
faliyytlrini bu istiqamtlrd qurur.Bu,iqtisadi inkiafn zruri tlbidir.
Kommersiya banklarnn tkilati v idaretm strukturu z ksini onlarn
Nizamnamsind tapmdr.Eyni zamanda bank qanunvericiliyind -<<Azrbaycan Respublikasnda banklar v bank faliyyti haqqnda>>
Qanunun 20,21,22,23,24 v 25-ci maddlri kredit tkilatnn
nizamnamsi,idaretmnin strukturu,paylarn mumi ynca,mahid
uras,maliyy-tfti komissiyas v idar heytinin vziflri z ksini
tapmdr.lk razisind faliyyt gstrn kredit tkilatlar z
nizamnamsini bu qanunun tlblri rivsind trtib v qbul
edir.Nizamnamd kredit tkilatnn strukturu,yaranma qaydalar,funksiyalar
ks olunur.
Kommersiya banklar z faliyytlrini dvlt qeydiyyat orqannda tsdiq
edilmi nizamnam sasnda hyata keirirlr.Bir szl,nizamnam kredit
tkilatnn faliyyt sndidir.
11

Kredit tkilatnn ali idaretm orqan shmdarlarn mumi

yncadr.Hr bir kredit tkilat normal faliyyt gstrmk,znn
faliyyt strategiyasn hazrlamaq v faliyyt nzarti hyata keirmk n
daxili strukturlarn Mahid urasn,Maliyy-tfti komissiyasn,msul
icra orqan olan dar heytini yaradr.
Kommersiya banklarnn mhm strukturlarndan biri d Mahid
urasdr.Mvcud qanunvericiliy gr Mahid uras kredit tkilatnn
faliyyti zrind nzarti hyata keirir.Lakin o,icra slahiyytlrin malik
olmayan bir orqandr.Kredit tkilatnn nizamnamsind nzrd tutulduqda
shmdarlarn mumi yncann qrar olduqda yncan bzi slahiyytlri
Mahid urasna veril bilr.Kredit tkilatnn faliyytind bzi
msllrin hlli n,gr hmin msllrin icra slahiyytlrini mumi
yncaq z zrin gtrmmis,mtlq Mahid urasnn ya razl,ya da
qrar olmaldr.
Mahid urasnn trkibi mumi yncaq trfindn 4 ildn ox olmayan
mddt,shmdarlar srasndan,3 nfrdn az olmayaraq tk sayda (5,7,9)
seilir.urann sdri mumi yncaq trfindn seilir.urann zvlri nvbti
seki dvrn yen d seil bilrlr.urann zvlri mumi yncaq
trfindn aadak hallarda zvlkdn azad olunurlar.
- hmin xs Azrbaycan Respublikasnda qeyd alnm baqa 3
mssisd v hr hans digr kredit tkilatnda ura zv olduqda;
- hmin xs kredit tkilatnn muzdla tutulmu iisi olduqda;
- hmin xs Mahid urasnln zvly hququndan qanunla mhrum
edildikd.
Qanunla nzrd tutulduuna gr Mahid uras v onun zvlri z
vziflrini baqalarna hval etmk hququna malik deyildirr.
Kommersiya banklarnda blrin say bankn xarakterindn,hat etdiyi
sahlrdn,mliyyatlarn l v xarakterindn,hcmindn v gstriln
xidmtlr eidindn asldr.dar heyti z n smrli tkilati struktur
yarada bilr.
Kommersiya banklar ikipillli bank sisteminin ikinci pillsini tkil
edirlr.Onlar z faliyytlrind saslandqlar kredit resurslarnn sas
hisssini toplayr,cmldirir,fiziki v hquqi xslr maliyy xidmtlri v
geni hatli bank xidmtlri gstrirlr.
Mlkiyyt formasndan asl olmayaraq kommersuya banklar iqtisadiyyatn
mstqil
subyektlridir.Onlar
paylar-shmlr
sasnda
tkil
edilirlr,dvlt,shmdar,kooperativ,qarq v s. formalarda olurlar.Onlarn
faliyytind sas mqsd mmkn drcd maksimum mnft ld
etmkdir.
Kommersiya banklar z faliyytlri dvrnd sasn aadak
funksiyalar yerin yetirilr;
- mvqqti srbst pul vsaitlrinin sfrbr edilmsi v onlarn kapitala
evrilmsi;
- dvltin,mxtlif mlkiyyt formal mssis v tkilatlarn,hquqi
xslrin-(firmalar,konsernlr,shmdar cmiyytlr,
kiik
12

mssislr,fermer tsrrfatlar v s.)halinin-fiziki xslrin

kreditldirilmsi;
- kredit pullarn buraxlmas;
- tsrrfatda hesablamalarn v dmlrin hyata keirilmsi;
- emissiya tsisilik funksiyasnn icras;
- mtrilr kassa-hesablama xidmti;
- mslhtlr,iqtisadi v maliyy mlumatlarnn verilmsi.
Srbst pul vsaitlrinin clb edilmsi v onlarn kapitala evrilmsi
funksiyasn yerin yetirrkn,kommersiya banklar pul glirlrini sfrbr edir
v onlar mant klind qbul edir.Hr bir manti faiz formasnda mkafat
alr.Kommersiya banklar trfindn clb edilmi bu vsaitlr ssuda kapitalna
evrilir,mssis,tkilatlara,hminin sahibkarlara,fiziki xslr kredit
verilmsi n istidaf edilir.Kredit alanlar is bir ox hallarda bu kreditlri
istehsal gclrinin artrlmasna,istehsaln geilndirilmsin,yeni mssis
tikintisin,yni texnologiyann ttbiqin,mlak alnmasna,hminin istehlak
mallarnn ld edilmsin srf edirlr.Bellikl,bank trfindn mant kimi
qbul edilmi vsaitlr kapitala evrilirlr.
Kommersiya banklar trfindn hyata keiriln dvltin,mssis v
tkilatlarn,halinin v btvlkd btn hquqi v fiziki xslrin
kreditldirilmsi funksiyas mhm iqtisadi mna ksb edir.Srbst pul
vsaitlrinin sahiblrinin hmin vsaitlri kredit almaq istynlr birbaa ver
bilmsi iqtisadi hyatmzda tindir v demk olar ki,bunun mexanizmi
olmadna gr mmkn deyildir.Bu halda bank maliyy vasitisi rolunda
x edrk,vsaitlri sonuncu kredit verndn alaraq sonuncu kredit alana
verir.Banklarn verdiyi kreditlr hesabna iqtisadiyyatda ox hmiyytli olan
snayenin,knd tsrrfatnn,ticartin maliyylmsi aparlr,istehsaln
genilndirilmsi hyata keirilir.Kommersiya banklar hminin istehlaklara
uzunmddtli istifad olunan mallarn alnmas n kreditlr d verir ki,bu da
onlarn hyat sviyysinin yksldilmsin xidmt edir.Bir ox hallarda
hkumtin xrclri glirlrdn artq olur v buna gr d bel hallarda banklar
hkumtin maliyy faliyytini kreditldirirlr.
Kredit pullarn buraxl kommersiya banklarn digr maliyy
institutlarndan frqlndirn,znmxsus funksiyadr.Kommersiya banklar
depozit-kredit emmisyasn hyata keirirlr.Onlar mtrilr kredit verdikd
pul ktlsi artr,kredit qaytarldqda is pul ktlsi azalr.Bu banklar
dvriyynin kredit vasitlrinin emitentidirlr.Mtrilr veriln ssuda onun
bankdak hesabna krlr,bununla bank tlb olunanadk mant-depozit
yaratm olur,bellikl,bankn borc hdliklri artr.Depozitin sahibi bankdan
istdiyi vaxt hmin mant hcmind nad pulu ala bilr,bununla dvriyyd
pulun miqdar artr.Bank kreditlrin tlb artd halda masir emissiya
mexanizmi pul emissiyasn genilndirmy imkan yaradr.Bu snayec
inkiaf etmi lklrd pul ktlsinin artm il tsdiq olunur.Bununla yana
qeyd etmk lazmdr ki,iqtisadiyyat hddn artq deyil,yalnz myyn bir
ld pul ktlsin ehtiyac duyur.Buna gr d hr bir lknin kommersiya
banklar Mrkzi Bankn qoyduu myyn mhdudiyytlr rivsind
13

faliyyt gstrirlr.Kommersiya banklar Milli Bankn icazsi olmadan

topdan
sat
v
ya
praknd
ticart,istehsal,nqliyyat,knd
tsrrfat,yataqlarn ilnilmsi,tikinti v sorta faliyyti il mul ola v
ya trfda,rik v ya pay kimi itirak ed bilmz.
Kommersiya banklar zlrinin maliyy sabitliyinin tmin edn Milli
Bankn onlar n myyn etdiyi aadak normativlr ml etmlidirlr:
- nizamnam kapitalnn minimum miqdar;
- mcmu kapitaln minimum miqdar;
- sas v mcmu kapitaln risk drcsi zr llm aktivlr nisbti;
- likvidlik gstricilri;
- bir borc alan v ya bir-biri il laqdar borc alanlar qrup n kredit
risklrinin maksimum miqdar;
- mcmu iri kredit risklrinin maksimum miqdar;
- digr hquqi xslrin kapitalnda banklarn itiraknn maksimum
miqdar;
- digr hquqi xslrin kapitalnda banklarn mcmu itiraknn
maksimum miqdar;
- aq valyuta mvqeyinin limitlri;
- faizlrin hesablanmas,dayandrlm aktivlr aid tlblr;
Kommersiya banklarnn funksiyalarndan biri d hesablama-dm
mexanizminin tmin edilmsidir.dmlrin yerin yetirilmsi prosesind
vasiti rolunu oynayaraq kommersiya banklar mtrilrin bir-biri arasnda
hyata keirilmli olan hesablama v dm il bal mliyyatlar icra
edirlr.
Kommersiya banklar emissiya-tsisilik funksiyasn qiymtli kazlarn
buraxl v yerldirilmsi vasitsi il hyata keirirlr.Bu funksiyan yerin
yetirrkn kommersiya banklar mantlri istehsal mqsdlrin ynldn
vasitiy evrilirlr.Qiymtli kazlar bazar bank kredit sistemini
tamamlayr v onunla qarlql laqd faliyyt gstrir.Bu qarlql
faliyyt aadak kimi hyata keirilir.Kommersiya banklar qiymtli
kazlar bazarnn vasitilrin,irktlr v tsisilr qiymtli kazlarn
yeni buraxllarna abun n ssuda verir.Hmin irkt-tsisilr qiymtli
kazlar praknd sat n banklara satr.gr,qiymtli kazlar adna
qeydiyyatdan keirmi irkt-tsisi z satrsa,bu halda bank,abunilri
buraxlm qiymtli kazlarla tmin edir.Bel vziyytd bank adtn
qiymtli kazlarn yerldirilmsi zr konsorsium tkil edir.ri irktlr
trfindn buraxlm iri mbllrd hdliklr banklar trfindn fond
birjalarnda aq sat vasitsi il deyil,z mtrilrin v sasn institutlarn
investorlara sat yolu vasitsi il yerldiril bilr.
Kommersiya banklar mtrilr kassa-hesablama xidmti
gstrrk,onlarn qanunla myyn edilmi qaydada mxtlif istiqamtlrd
nad pula olan ehtiyaclarn dyirlr.
lk iqtisadiyyatnda vziyyt mtmadi olaraq nzart etmk v
mlumatlara malik ola bilmk imkanna gr kommersiya banklar z
mtrilrin
onlarn
mxtlif
problemlrin-dm
v
14

hesablama,birlm,lv
edilm,yeni
investisiyalar,kredit
qoyulular,mssislrin yenidn qurulmas,yeni hesabat formalar v s. dair
mslhtlr verirlr.
Hr bir lkd kommersiya banklar mvcud bank qanunvericiliyi sasnda
faliyyt gstrir v qanunvericiliyin icaz verdiyi mliyyatlar icra
edirlr.Bir ox mliyyatlar vardr ki,btn kommersiya banklar demk olar
ki,hmin mliyyatlar icra edirlr.Hans lkd yerlmsindn v
formasndan asl olmayaraq kommersiya banklarnn yerin yetirdiyi
mliyyatlar mumi xarakter dayr.Bu mliyyatlar aadaklardan ibartdir;
- mantlrin clb edilmsi,borcalanlarn razlama sasnda kreditlrin
verilmsi;
- mtrilrin v mxbir-banklarn hesablarnn aparlmas;
- mtrilrin v mxbir banklarn taprqlar il hesablamalarn
aparlmas;
- investisiya vasitlrinin sahiblrinin v srncamlarnn taprna
sasn kapital qoyulularnn maliyylmsi;
- z vsaitlri hesabna mtrilrin taprna sasn maliyylmnin
aparlmas;
- mtrilr v mxbir banklara kassa xidmti;
- dm sndlrinin v baqa qiymtli kazlarn buraxl;
- dm sndlrinin,digr qiymtli kazlarn alnmas,sat,saxlanmas
v onlarla mliyyatlar;
- nc xs vzindn veriln,icrasnn pul formas nzrd tutulan
havadarlq,zmant v digr hdliklrin verilmsi;
- xarici valyutann tkilatlardan v vtndalardan alnmas v onlara
satlmas;
- qiymtli metallarn,qiymtli tbii dalarn,hminin onlardan hazrlanm
yalarn alq-satqs;
- beynlxalq bank praktikasna uyun olaraq qiymtli metallarn hesablara
v mantlr clb edilmsi,yerldirilmsi v digr mliyyatlarn
aparlmas;
- mtrilrin
taprna
sasn
vsaitlrin
clb
edilmsi,yerldirilmsi,qiymtli kazlarn idar edilmsi il bal trast
mliyyatlarn yerin yetirilmsi;
- lizinq mliyyatlarnn aparlmas;
- bank v mssislrin faliyyti il bal mslht xidmtlrinin
gstrilmsi;
- z lksinin bank qanunlarnn v lisenziya il icaz verdiyi digr
mliyyatlarn yerin yetirilmsi.
Azrbaycan Respublikasnda faliyyt gstrn kommersiya banklarnn
apard bank mliyyatlar v qdlri <<Azrbaycan Respublikasnda
banklar v bank faliyyti haqqnda>> Qanunun 27-ci maddsind z ksini
tapmdr.
Qeyd olunanlarla yana kommersiya banklar Mrkzi banklarn gstrii
sasnda lk bdcsinin icrasn yerin yetirirlr.Nzr almaq lazmdr
15

ki,mtrilrl bank arasnda mnasibtlr mqavil sasnda hyata

keirilir.Hal-hazrda btn mtrilr xidmt olunmaq n banklar mstqil
olaraq seirlr,hminin onlar eyni zamanda bir ne bankn xidmtindn
istifad ed bilrlr.
Yuxarda qeyd olunan mliyyatlar lisenziyalarn olduu raitd hm milli
pul vahidil,hm d xarici valyutalarda aparla bilr.
Kommersiya banklar mqavil sasnda biri digrindn depozitlr,kreditlr
klind vsaitlr clb ed bilr,yerldirr v hminin nizamnamd nzrd
tutulan digr qarlql mliyyatlar apara bilrlr.Mtrilr kredit vermk
n onlarn tlbatlarna uyun olaraq vsait atmadqda,hminin digr
hdliklri icra etmk n kommersiya banklar Mrkzi banklardan kredit
almaq hququna malikdirlr.
Kommersiya banklar z vsaitlrini saxlamaq v mliyyatlar aparmaq
n mxbir hesab ad bank da mstqil olaraq seir.Bel hesab alarkn
mxbir mnasibtlrini ks etdirn mqavil balanr,qanunvericilik sasnda
sndlm aparlr.
Hr bir kredit tkilatna digr kredit tkilatlar,hquqi v fiziki xslrl
mliyyat aparmaq n xarici valyutada vsaitlri kreditlr,depozitlr,
mantlr v digr formalarda clb etmk,yerldirmk n Mrkzi Bankn
xsusi lisenziyas tlb olunur.
Kommersiya banklarnn apard kreditlm v maliyylmnin
znmxsus xsusiyytlri vardr.Kredit tkilatnn mssis,tkilat,
kooperativ v irktlrl kredit mnasibtlri tsrrfat hesabnn,dm
intizamnn,pul
dvriyysinin
mhkmlndirilmsini,smrliliyinin
ykslmsini,bank xidmtlrinin genilnmsini tmin etmlidir.Banklar hr
vasit il kreditin kmyi il mlkiyyt formasndan asl olmayaraq btn
tkilatlar trfindn istehsaln texniki sviyysinin ykslmsini,yeni,yksk
smrli mhsul nvlrinin istehsalnn artrlmasn,haliy mxtlif nv
xidmtlrin gstrilmsini,daxili v xarici bazar n yeni mhsullarn
buraxln stimulladrrlar.
Postsovet mkannda hal-hazrda kommersiya banklarnn daha bir
znmxsusluu zn bruz verir.Bu kommersiya banklarnn faliyytinin
zlldirm il balldr.Yeni yaranan mssis v tkilatlarda sas v
dvriyy fondlarnn alnmas n he d hmi vsait atmr.Bunun hll
olunmas n n yax kommersiya banklarnn kreditlridir.Bank v
zllm aparan tkilat qarlql razlq sasnda mqavil balayr.rtlr
gr tkilat vsaitin atmayan hisssini kommersiya bankndan borc
klind alr,vaxtnda v faizlr dmkl krediti qaytarmaq hdiliyini
gtrr.Kollektivlr yksk mnft ld etmk n btn sy v bacarn
srf edir,srtl zllm aparmaq n alnan kreditlrdn smrli v
dzgn,mqsduyun istifad edirlr.Bu prosesd banklar kreditlri verir v
z nvbsind kredit alanlarn yksk mnft ld etmsindn
maraqldrlar.Bu veriln kreditlrin v myynlmi faizlrin vaxtnda
qaytarlmasn
tmin
etmi
olur.Buna
gr
d
zllm
getmmidn,kreditlm prosesi balamamdan vvl hyata keirilck
16

btn tdbirlrin smrliliyi hesablanmas aparlacaq bank mliyyatlarnn

dzgn istiqamti myynldirilmlidir.
Kommersiya banklarnn faliyytind daha yeni,maraql sahlrdn biri d
xarici kapitaln clb edilmsidir.Postsovet respublikalarnda xarixi kapitaln
itirak il artq oxlu banklar yaranmdr.Bu proses Mrkzi banklarn
normativ sndlri sasnda tnzimlnir.
Bir ox tsrrfat tkilatlar xarici trfdalarla laqd faliyyt
gstrirlr v ya buna chd edirlr.Onlar arasnda igzar laqlrin hyata
keirilmsini xarici valyuta il mliyyatlar aparmaq icazsi alan kommersiya
banklar icra edirlr.
Kommersiya banklarnn pul dvriyysi il laqdar apardqlar
mliyyatlar da xsusi maraq ksb edir.Bu mliyyatlarn mahiyyti ondan
ibartdir ki,kommersiya banklar hm nadsiz hesablamalar aparr,hm d
tkilatlara onlarn sifarilri v mqavil sasnda myynlmi
mddtlrd nad pul vsaitlrini verir.Kommersiya banklar hr rb n
mtrilrin kassa dvriyysi proqnozunu trtib edir.Onun qaydalar Mrkzi
Bankn tlimatlar sasnda nizamlanr.
Kommersiya banklarnn apard mliyyatlar v gstrdiyi btn
xidmtlr <<Bank-mtri>> anlay rivsind hyata keirilir.Mtribankda hesab aan v onunla hquqi mqavil balam fiziki v hquqi
xsdir.Azrbaycan Respublikasnda kredit tkilat il mtri arasndak
mnasibtlr <<Arbaycan Respublikasnda banklar v bank faliyyti
haqqnda>> Qanunun 31-ci maddsin sasn tnzimlnir.Artq qeyd edildiyi
kimi bank v mtri arasnda mnasibt mqavil xarakteri dayr.Banklar
mtrilrin pul vsaitlrindn istifad etmsi v onun istiqamtlrini myyn
etmsi msllrin qara bilmz.Bu,mtrilrin qanunla nzrd tutulan
mstsna hququdur.Kredit tkilat qanunvericilikd ks olmayan v
mqavillrd nzrd tutulmayan he bir halda mtrinin faliyytini
mhdudladra bilmz.
Mtrilr kredit-hesablama v kassa xidmtlrini hyata keirmk n
kredit tkilatlarn mstqil olaraq seirlr.
Mtri v bank arasnda btn laqlr mqavil sasnda hyata
keirilir.Mqavil bank v mtri arasndak qarlql laq v mkdaln
btn chtlrini znd ks etdirir v istiqamtlri myynldirir.Onlar
arasnda mnasibt qarlql inam v etibar sasnda qurulur.Bank rsmi
olaraq mtri qarsnda z vzifsin uyun olaraq hdliklr gtrr,onu
vaxtnda v keyfiyytl,mtrinin tlbin uyun olaraq yerin
yetirir.Balanm mqavild grlck btn ilr,gstrilck btn
xidmtlr,yerin yetirilck mliyyatlar,onlar zr xidmt haqlar v faiz
drclri z ksini tapr.N kredit tkilat,n d ki mtri mqavilnin
rtlrini birtrfli qaydada dyi bilmz.
Banklar mtrilr xidmt edrkn apard btn mliyyatlar bank
hesablarnda aparr.Dnyann btn lklrind bank v mtri arasnda
qarlql mnasibtlrin hquqi sas bank hesablarnn almas il
balayr.Mtrilr
z
tlbatlarna
uyun
olaraq
17

hesablama,cari,depozit,ssuda,xairici valyutalarla mliyyatlar v digr

hesablar aa bilrlr.Bu hesablarn almas hr bir lknin bank qanunlar v
mrkzi banklarn tlimatlar sasnda hyata keirilir.Banklararas
mliyyatlarn aparlmas n hesablama mrkzlrinin mxbir hesablarn
xidmtlrindn istifad edilir.
Yuxarda qeyd olunanlardan bel bir nticy glmk olur ki,hal-hazrda
kommersiya banklar mxtlif hquqi v fiziki xslr geni hatli xidmtlr
gstrir,mliyyatlar aparrlar.
mumiyytl,kommersiya banklarnn pard mliyyatlar z xarakterin
gr 3 qrupa blnrlr:
- Passiv mliyyatlar (vsaitlrin clbi);
- Aktiv mliyyatlar (vsaitlrin yerldirilmsi);
- Aktiv-passiv mliyyatlar (vasitilik trast v b.)
Bundan lav qeyd etmk lazmdr ki,kommersiya banklar trfindn hm
aktiv,hm passiv,hm d vasitilik mliyyatlarnn aparlmas xsusi
qurulua malikdir.

3.Qeyri-bank institutlarnn kredit-bank sistemind yeri

v xsusilmi rolu.
Xsusilmi maliyy-kredit institutlar v ya parabank mssislri myyn tip
mtrilr gstriln xidmt v ya bir-iki xidmt nvnn hyata kemsin
qoyulan smtlmy ayrlr.Onlarn faliyyti daha ox bazarn kiik seqmentinin
xidmtlrind toplanr v qayda olaraq,kredit-xrc v maliyy xidmtinin
xsusilmi nvlrindn toplanr.
Xsusilmi maliyy-kredit institutlarn inkiafna 3 sas sbb tsir gstrir:
- Inkiaf etmi lklrd halinin glirinin artmas;
- Qiymtli kaz bazarnn aktiv inkiaf;
- Bu institutlarn kommersiya v xsusilmi banklarn tqdim ed bilmdiyi
xsusilmi xidmtlrin gstrilmsi.
Bu institutlarn bank bazarndak faliyyti halinin akkumlyasiyasna,hquqi
xslr,munisipial thsil v istiqrazlar vasitsil dvlt kreditin
verilmsin,btn nv shmlrin kapitalnn sfrbrliyin,hminin ipoteka
verilmsin,istehlak kreditinin v qarlql kredit kmyin gtirir.
Qeyri-bank maliyy-kredit institutlar z aralarnda,hminin kommersiya
banklaryla kskin rqabt aparrlar.
Sorta irktlri tqad vsaitlrini clb etmk n pensiya fondlaryla
rqabt aparrlar.Borc-mant assosiasiyalar ipoteka krediti v danlmaz mlaka
qoyulan pul sahsind sorta irktlri il mbariz edir.Maliyy irktlri
istehlak kredit sahsind sorta irktlri il rqabt edir.Bundan baqa btn
maliyy-kredit institutlar kommersiya v mant banklar il btn halinin
saxlancn clb etmk n rqabt aparrlar.
18

Bel halda qeyd etmk lazmdr ki,rqabt,bir qayda olaraq,qiymtsiz xarakter

dayr.
bundadr ki,1980-ci ildk AB-da federal rezerv sistemi trfindn Q
instruksiyas faliyyt gstrirdi v o kredit ittifaqlarna v qarlql fondlara bir
sra stnlk gtirirdi.stehlak kooperativ olmaqla kredit ittifaqlar glir
gtirmyn institut kateqoriyasna aid edildilr v federal vergidn azad
olundular.Bundan baqa onlar z shmlrin gr 7% hcmind dividend dm
haqqna malikdirlr,eyni zamanda da kommersiya banklar ancaq 5.25%,borcmant institutlarsa 5.5% dy bilrdilr.
Bazar faizinin artmasna v Q instruksiyas vasitsi il bank depozitlrin v
borc-mant assosasiyasna qoyulan mhdudiyytlr qarlql fondlarn inkiafna
sbb oldu.Qsamddtli qiymtli kazlara veriln faizlr Q instruksiyasnn
bank v borc-mant institutlarna qoyduu hdudu kedikd pul bazarnda
qarlql fondlar artrd.
Fondlarn shmlrinin gtirdiyi glir 1972-ci ild ikirqmli saya atdqda
banklardan v borc-mant assosasiyasndan xan vsaitlrin kilmsi flaktli
hala evrildi.

Sorta irktlri:
Sorta bazar alq-satq hdfi spesifik mhsuldan (sorta xidmti,ona qoyulan
tlbat v tkliflr) ibart olan pul nsiyytlrinin sahsidir.
Sorta irktlrinin sl funksiyas,meydana glmsi dnln thlklrdn
doa bilck itki v zrrlri azaltmaq mqsdi il zvlrin sortalq
xidmtlri verirlr.lk sorta irkti AB-n Filodelfiya tatnda 1717-ci ild
yaranmdr.
Sorta irktlrinin kapital ymnn xsusiyytinin ls sorta tariflri
sasnda toplanan hquqi v fiziki xslrin sorta premiyalarnn gliri tkil
edir.
Bank v baqa maliyy-kredit institutlarndan frqli olaraq sorta irktlri
hal-hazrda say drd atan daha geni tkilat qruplarndan ibartdir.
Sorta irktlrinin tkilatnn 1-ci nv baqa kredit-maliyy institutlarn
tkilat nv il st-st dr;yni shmdar sasnda qurulub.Bu nv sorta
irktlri hyat sorta irkti il brabr mlak v ziyani-itki sortasna da
xarakterikdir.Sorta irktlri 2-ci nv qarlql saslar zmnind
adlandrlb;hr bir polis sahibi sahibkardr,lakin shm sasnda deyll,sorta polisi
sasnda irktin shmdar saylr.Tkilatn bu nv daha ox hyat sorta
irktlrin sciyyvidir v AB,Kanadada,ngiltrd,Avstraliyada geni
yaylmdr.Sorta irktlri tkilatnn III nvnn qarlql mbadil tkil
edir.Bel halda kooperativ balanclarda formalam irktlr frdi xslr v
irktlr adndan faliyyt gstrir.irktin mrkzi kontoros trfindn onun
zvlri bir-biril sorta risklri il dyirk tk zlrini sortalayrlar v bu
sortan knara ixrac etmir.Mhz bu irktlri daxili sorta v ya qarlql
mbadil irktlri adlandrrlar.Qeyd etmk lazmdr ki,onlar sorta
19

mliyyatlarnda nmli yer tutur v sasn avtomobil sortasnda v ondan

sorta sahsind faliyyt gstrir.
V nhayt,sorta irktlri tkilatnn 4-c qrupu kiik sorta irktlri v
broker sorta firmalar daxil olan sindikatlardan ibart olan Lloyd sistemi.Sorta
riskinin msuliyyti sindikal v Lloydun btn zvlri arasnda paylanr.Lloyd
sistemind yeni zvlri qbul edk v sindikatlarn faliyytin nzart edn
xsusi komitet balq edir.Bu nv tkilat daha ox ngiltr v Almaniya n
sciyyvidir.
Glir v sorta premiyas,sorta vzi verilmsi v mliyyat aparlmasnn
xrclrini tkil edn sorta dm rezervlri sorta irktlrinin maliyy
faliyytinin nticsi saylr.Glir hr zaman irktd qalr,dm rezervlri is
glck thhd kimi investisiyaya ynldilir.
Sorta irktlrinin passiv v aktiv mliyyatlar spesifik xarakter dayr,bank
v baqa kredit-maliyy institutlarn bu nv mliyyatlarndan frqlnir.
Sorta irktlrinin passivlri sasn hquqi v fiziki zvlri trfindn
dniln sorta premiyalarndan formalar.Baqa passiv mqallrin hisssi
kiikdir v zn shmdar kapital,glirdn formalaan rezerv kapital v s. sorta
irktlri mlkindn tkil olan mqallri daxil edir.
Sorta irktinin aktiv mliyyatlar mrkzin yerli hkumtin dvlt istiqraz
vrqsin tqdim olunan investisiyalardan,aksiya v zl tkilatlarn istiqraz
vrqlrindn,ipoteka v polisdn toplanr.zl irktlrin v ipoteka kerditinin
qiymtli kazlarnn byk hisssi sorta irktlrinin bu qrupuna
aiddir.irktlrin aktivlrind polislr v danmaz mlak glirlri nmli yer
tutur.Polisl borc pul irktd sorta olan xslrin kreditlmsi saylr.
Sorta irktlrin faliyytlrin gr iki qrupda baxa bilrik:
- Hyat sortas
- Mal v mlak sortas.
Hyat sorta irktlri Gerklmsi istnilmyn hadis erkn lm is
sorta kontrakt uzunmddtlidir.Sortal n lm bilinmzdir.Hyat sortas
(polisi)primlri aaidak amillr diqqt yetirmlidir:
- Sortalnn ya;
- Orta mr gzlnilii;
- Sorta fondundan gzlniln investisiya glirlri;
- irkt xrclri;
- Uyun bir mnft marj.
Hyat sorta polisi iki tiplidir:mrlk hyat sortas v mvqqti hyat
sortas (hyat sortasnn mvqqti mddti).
mlak v mal sortas Mlkiyyt v ziyan-itkisin qar sorta irktlri
ourluq,yann,mal,zlzl,tbii flaktlr kimi durumlar hat edir.
1977-ci ilin sonuna AB-da 1620 hyat sorta irkti faliyyt
gstrirdi.Bunlardan 1511-i shmdar,100- is kooperativ mssissi idi.Hmin
ild AB-da mal v mlak sorta irktlrinin say 2456 idi.

20

Qeyri-Dvlt tqad fondu:

Pensiya fondu-bank bazarnda yeni yaranm fonddur,z inkiafna II Dnya
mharibsindn sonra balayb.
Pensiya fondunun strukturas baqa maliyy-kredit irktlrin strukturasndan
ona gr frqlnir ki,orada sahibkarln hanssa bir nv nzrd tutulmur,idar
etmk n bu fondlar kommersiya banklarnn blrin satla bilr,bu halda
onlar sorta olunmur v ya sorta irktlrin,hans ki,onun glck pensiya
dnmsini tmin edir,bu halda onlar sortalanm alanr.
Qeyri-dvlt pensiya fondlaryla eyni zamanda mrkzi idaretm v yerli
orqanlar sviyysind dvlt fondlar da yaranr.
Pensiya fondunun passiv mliyyatlarnn sasn hquqi zvlrdn,hminin
gliri 20-30%-dn ibart olan iilrdn gln resurslar tkil edir.Uzunmddtli
xarakteriz olunan yma hyat sortasndak kimi pensiya fondununda
kapitalnn xsusiyyti saylr.
Bu fakt nzr aldqda pensiya fondlarnn aktiv mliyyatlarnn sasn
dvlt v zl qiymtli kazlara qoyulan uzunmddtli investisiyalar tkil
edir.Pensiya fondunun 80%-i aktiv qiymtli kazlardan ibartdir v onun 30%-i
adi aksiyalara aiddir.Bu shmlr pensiya fondunun kooperasiya politikasna aktiv
tsir gstrmy rait yaradr.
AB-n sorta irktlrinin v pensiya fondlarnn hisssin maliyy
vasitilrinin lind olan btn aktivlrin hisssi aiddir.Onlarn faliyyti
banklarn,borc-mant institutlarnn v qarlql fondlarn faliyytindn
frqlnir,lakin onlarn bir oxar chti var onlar z mtrilrinin aktiv v
passivlr tlbatn tmin edirlr.Sorta irktlri v pensiya fondlar z borc
thhdlrini annuitet klind buraxrlar,hmin annuitetlri onlarn mtrilri
xrclrin gizldilmsind istifad etmy alrlar.Hyat sortas vaxtndan vvl
qabaq lm nzr alaraq sorta olunmu xsdn maddi asl olan xslrin
maliyy thlksizliyini tmin etmk n keirilir.Pensiya fondu z mtrilri
tqad xd andan z vsaitlriyl tmin edir.
Sorta irkti kimi pensiya fonduda zn uyun borc hdiliklri (passivlr)
buraxr v onlar myyn sbblr n nzrd tutulur.Bu nv thhd annuitet
adlanr.
Hyat sortasnn bzi nvlri ikinci sbb kimi sorta polislrinin
sahiblrin myn drcd satlmasn tyin edir,yni polislrin sahiblri
myyn rtlrd onlar nad pula evir bilr.Pensiya fondlarnn mtrilri bu
hquqdan istifad etmirlr,yni tqad almaq n ayrlan hquqi sndlr pula
evrilmir.
Yuxarda gstrildiyi kimi pensiya fondunun dmlri v hyat sortasnn
dmsi pul vsaitlrin nmli mnbsini tkil edirlr,bir halda ki,annuitetlrin
v sorta mkafatlarnn dnilmsin tqdim edilmsindn vvl hr bir mtri
uzun mddtd dmni hyata keirir.

21

nvestisiya irktlri-xsusilmi

qeyri-bank institutlarnn yeni

nvdr;
30-cu illrdn mvcud olsada AB-da 70-80-ci illrd inkiaf
etmidir.nvestisiya irktlri xsi aksiyalarn buraxmaqla pul vsaitlri clb
edirdilr,sonra is onlar dvltin qiymtli kazlarna v koorporasiyalarn
qiymtli kazlarna qoyurlar.ndiki zamanda investisiya irktlrinin qapal v
aq tiplri mvcuddur.
Investisiya irktlrinin qapal tipifondun tkilind myyn sayda
shmlr ixrac edilir v shmdarlar zlrin aid shmlri sadc digr yatrmlara
sata bilirlr.Pul bazarnda investisiya fondlar bu fondlar xzin bonosu kimi
likvidliyi ox olan yksk pul bazar altlrin yatrm edirlr.
nvestisiya irktlrinin aq tipi -- z aksiyalarn tfricn myyn
paketlrd sasn z alclar n buraxr.AB-da aq tipli irktlr pul
bazarnn qarlql fondu adn dayr.
Pul bazarnn qarlql fondu 70-ci illrin maliyy mczsi oldu.1970-ci ild
sfrdan balasada onlar z aktivlrini 1982-ci ild qsa mddtd 200 milyard
dollara atdrmdlar.
Pul bazarnn qarlql fondlar z aksiyalarn qiymtli kaz bazarnda satrlar
v ml gln gliri qsamddtli qiymtli kazlar ld etmk n istifad
edirlr.Bu qiymtli kazlarn gtirdiyi gliri onlar qarlql fondun shmlrinin
sahibin idaretm xidmtlrin gr kiik kompensasiya xaraq
verirlr.Qarlql fondlarn passivlri depozit saylmrlar,onlar faiz buraxmr,onlar
n rezerv tlblri vacib deyil.
Qarlql fondlar z vsaitlrini qsamddtli qiymtli kazlara qoyur,ancaq
bura kommersiya banklarnn depozit sertifikatn,kommersiya kazlarn,federal
hakimiyytinin qsamddtli qiymtli kazlarn da daxil edir.
Bank v AB-n federal rezervinin Q instruksiyas assosasiyasnn
depozitlrin qoyulmu mhdudiyyt fondun inkiafnn ilkin sbbidir.
Lakin faizin normasnn artmasna qoyulan mhdudiyyt qarlql fondun
inkiafnn yegan sbbi deyildir.Eyni zamanda onlar federal rezerv sisteminin
rezerv tlblrindn azad olmalar stnlyndn istifad edirlr.Bu is depozitin
12%-ni tkil edir.
Qarlql fondlar pul mliyyatlarnn idaretm strategiyasnn sas elementi
saylr.Hquqi v fiziki xslr bu fondlardan etibarl vasit kimi byk faizli
glirlri almaq n puldan istifad edirdilr.Qarlql fondlar daha ox z
vsaitlrini saxlamaa icazsi olmayan irktlr maraql saylr.
nvestisiya fondlar iqtisadi vahidlrdn fond qbul etmkl,bu fondlar irktin
investisiya flsfsin uyun olaraq idar edir.
dar v digr xrclr xarlaraq,investisiyadan ld ediln qazanclar rktin
shmdarlarna verilir.
sas etibaril investisiya fondlar investorlarn srbst pul vsaitlrini pul v
kapital
bazarnda
v
xsusi
finans
aktivlrinin
alq-satqsnda
dyrlndirir.mumiyytl,investisiya fondlar uzunmddtli investisiyaya
ynlik ixtisaslar.lk investisiya fondlar 1822-ci ild Belikada qurulmu,daha
22

sonra onun genilnmsi AB-da geni vst almdr.lk yaradlan investisiya

fondlar qapal tipli olmudur.
nvestisiya fondlar kollektiv investisiya qurumudur.nvestisiya fondlar ABda shmdar irkt formasnda,ngiltrd inancl mlkiyyt sasna gr
qurulur.nvestisiya fondlar investisiya ortaqllqlar kimi yalnz portfel
investisiyas qoyurlar,yni irktin idarsin qarmrlar.
Fondlar ayrca qarma-qarq (compasite) v ixtisas fondu (specializald Funds)
olmaqla ikiy ayrlr.eidli qiymtli kazlara investisiya qoyan fondlar qarmaqarq fond hesab olunur.Portfel dyrinin byk bir blm myyn bir
qiymtli kaz nv il myyn bir sektora v ya corafi blgy
ynldilirs,ixtisas fondlar adlanr.
Kiik mant sahiblri ayr-ayr portfel tkil etmk yerin,srmaylrini
birldirrk qiymtli kazlara investisiya qoymaqla ortaq bir portfel sahibi
olur.Belc bir ox stnlk ld edirlr.
Fransa v sver kimi lklrd investisiya yerin plasman ifadsi istifad
edilir.Bunun sbbi irktlrin fiziki investisiyalarndan ox portfel investisiyas
il laqdardr.
Pul bazar investisiya fondlarnn aktivlri olan xzin bonolar,mant,Avro
dollar mantlri,ticari sndlrdn bank tkil edilir.
Bzi faktorlar pul bazar fondlarn digr investisiya fondlarndan ayrr:
- Aktiv portfelinin ortalama mddti;
- Aktiv portfelinin daha aa riskliliyi;
- Pul bazar investisiya fondlarnn artm srti.
nvestisiya portfelinin ortalama mddti qsadr.Pul bazar fond varlqlarn xzin
bonolarna,mant v ticari sndlr kimi yksk likvidli investisiya altlrin
yatrr.
1977-ci ild investisiya fondlarnn aktivlrinin dyri 50 mlrd.$,1993-c ild
-- 1.6 trln.$,2000-ci ild 4 trln.$ miqdarna atmdr.1990-c ildn 1993-c ildk
AB investisiya fondu sadc aksiyalara 300 mlrd.$ pul yatrm v ntic
etibaril aksiyalarn artmna yol amdr.
mumiyytl,iqtisad mtxssislrin fikrinc,investisiya fondlar banklara
alternativ bir qurum kimi faliyyt gstrirlr.

Borc-mant assosasiyalar.
Yaay
tikintisinin
maliyylmsi
n
yaradlan
kredit
mkdaldr.Assosasiyalarn oxu II Dnya mharibsindn sonra yaay
tikintisinin yaylmas n tkil olunmudur.
z al n borc-mant assosasiyalar vsaiti federal hkmtdn,ya da
tat hkmtindn alr.lk nc assosasiyalarn oxu qarlql mlkiyyt sasnda
faliyyt gstrirdi,yni z mantilrin mnsub olan firma idi.Sonra is
assosasiyalarn oxu mlkiyytin shmdar formasna kedi.
Qorunan kapital borc-mant assosasiyasnn passivlrinin sas mqalsi
idi,yni assosasiya nnvi olaraq fiziki xslrdn manti qbul edib,sonra
mantilr yaay yeri almaq n sudalar verirdi.
23

Aktiv mliyyatlar girov altnda danlmaz mlaklara borc vermkd gcl

xsusilmidir.Bundan baqa,borc-mant assosasiyalar z aktivlrinin yarsna
kommersiya,knd tsrrfat v istehlak ssudalarna kapital qoya
bilrdi.Assosasiyalar z itiraklarna ek depoziti aa bilrlr,hminin nnvi
mant v tcili mant aa bilrlr.
1980-ci il qdr Q instruksiyas borc-mant assosasiyasna kommersiya
banklarndan faiz punktu yuxar olmaqla z mantilrin faizli pul qoyman
dmy icaz verirdi.
Bu da,szsz ki,pul vsaitlrinin assosasiyalarna stabil axnna sbb oldu.
Ancaq faizin bazar normalar mant depozitinin faizlrinin tb kedikd
borc-mant assosasiyalardan vsaitlrin kilmsi ba verirdi.Vsaitlrin
kilmsi pul bazarnn qarlql fondunun artmasyla daha da gclnirdi.
Btn bunlar borc-mant assosasiyalarnn birlmsin sbb oldu,nticd
onlarn say bu gn 30 il vvlki saynn yarsn tkil edir.Asssosasiyalarn
aktivlrinin cmi is hmin dvrd 5 df artd.
Bundan lav,yeni rtlrd assosasiyalar yeni i strategiyasna mracit
etmy mcbur idilr,daha ox kommersiya banklarnn mliyyatlarna yaxn
olmaa alrdlar,yni onlar;
- Kommersiya v istehlak sudalarn tcrbdn keirirdilr;
- z borclarn qiymtli kaizlarla qanunildirir v onlar ikinci bazarda
hyata keirirdilr;
- mant hesabn tcili hesaba keirirdilr.

Maliyy irktlri

xsusi tyinatl qeyri bank institutudur.Maliyy

irktlri z varlq v borclarna saslanb qiymtli kazlar ixrac etmkl v
topladqlar fondlar birbaa olaraq nad kredit istyn istehlaklara v ya
istehlak mallarnn finansman n irktlr qsa v uzunmddtli kredit tklif
edn finans qurumlardr.Maliyy irktlri banklar kimi tlbat v kommersiya
ssudalar verirlr.Lakin,depozit qbul etmk vzin onlar qsamddtli qiymtli
kommersiya kazlar buraxrlar,bzi hallarda is onlar baqa maliyy
ortaqlarndan vsait alrlar.gr kommersiya banklarnn balansndan sas depozit
xlsa,onda onlarn qal-ssudas v onlarn passivi-onlarn maliyy balans
kompaniyasn yada salacaqdr.Maliyy irktlri 2 nvd tqdim olunmudur:
- Satn v icary verilmnin maliyy irktlri;
- xsi maliyynin maliyy irkti.
Birinci nv irktlr uzunmddt istifad olunan mallarn (sasn
avtomobillrin) kreditl satyla mul olur.kincisi,qaydaya uyun olaraq,1
ildn 3 ildk ssuda verir.
lk nc maliyy irktlri AB-da II Dnya mharibsindn sonra
yaranmdr,lakin 60-c illrd onlarn tcrbsini Qrbi Avropa v Yaponiya
mnimsdilr.
Maliyy irktlri uzunmddtli istifadli mhsullarn bazara xndan
nmli yer tuturdu,sasn iqtisadi konyukturann ziflnmsi raitind.Maliyy
24

irktlri avtomobil satnda nmli yer tutur,nki z mhsullarnn

realizasiyasnn srtlnmsi n avtomobil korporasiyalar asl maliyy
irktlri yaradr.
Maliyy irktinin faliyytinin zlliklri bunlardr:
- Yksk kredit faizi (10%-dn 30%- qdr)
- Borc gtrn xs sudan dy bilmdikd onun mlak msadir
olunur,hans ki,irktin xsusi mlkiyytin keir.
Adtn,finans irktlri istehlakya kredit verir.Msln,AB-n General
motors avtomobil korporasiyas manlarn tez satmaq mqsdi il General
motors akseptans korporation finans irkti tsis etmi v bellikl,manlar
kredit satmaqla onun realizasiyasn gclndirmidir.
Taksitl sat finans irktlri hm praknd,hm d topdan satanlar n
qsamddtli kredit imkan saxlayr.mumiyytl,finans irktlri praknd v
topdan sat irktlrin kredit vermkd ixtisaslam irktlrdir.Bu
qurumlar,qsa mddtli,kreditlr bazarnda,kommersiya banklarna rqib
qurumlardr.stehlak v ya borclu vaxtnda borcunu qaytara bilms,o zaman
mlakna l qoyulur v mlkiyyt finans irktin keir.

Kredit ittifaqlar:
Kredit ittifaqlar v hmkarlar ittifaq,myyn maddi maraqlarn birldirdiyi
bir qrup fiziki xslr trfindn tkil olunmu kooperativ mant institutlardr.
Kredit ittifaqlar ilk df xx-cu srin ikinci yarsnda Avropada yaranmd.
Kredit ittifaqlarnn passivlri mant qoyulmaya analoji olan xsusi
shmlrdn ibartdir.Bundan lav,onlar ek hesab aa bilrlr.Kredit
ittifaqlarnn aktivlri cari kredit ittifaqlarnn zvlrin veriln istifadsi v
individual sudalardan ibartdir.Kredit ittifaqlar danlmaz mlakn girovu n
sudalar ver bilr,ancaq onun itiraklarnda mlakn olmamas onlara bu
hquqdan istifad etmy imkan vermir.
Mlumdur ki, kredit ittifaqlar sasn halinin az imkanl tbqsin xidmt
etmk n xsusilmidir.
Maddi kmy ehtiyac olanlarn saynn ox olmas kredit ittifaqlarnn
saynn tez artmasna v onun mliyyatlarnn yaylmasna sbb oldu.
Bellikl,1984-c ild AB-da 18000-dn ox kredit ittifaq mvcud idi,onlara
53 milyon xslr daxil idi.Lakin qeyd etmk lazmdr ki,kredit ittifaqlarnn
oxunun ls oxda byk deyildi v cmi maliyy vasitilrin hesabnda olan
shmlrin 2%-n malikdirlr.
Son illrd maliyy-kredit tkilatnn bu nv Yaponiya,Qrbi Avropann
lklrind v Cnub-rqi Asiyada da inkiaf etmidir.
Kredit ittifaqlar ortaqlq anlamas tmlin syknirlr.Kredit birliklrind
istehlaklar finansmana evrilir,ancaq kommersiya banklarnda bel bir durum
yoxdur.Modem bir kredit ittifaq hr hans bir kommersiya banknn verdiyi btn
xidmtlri ver bilir.Kredit birliklri kommersiya banklar kimi alrlar.Bu
25

sbbdn d kommersiya banklar kredit ittifaqlarnn glir vergisindn azad

olmalarnn haqsz rqabt yol adn sylyirlr.
Kredit ittifaqlar il digr mant qurulular arasndak tml frqgstrdiklri
xidmtlrl baldr.Kredit ittifaqlar mnft ld etmk mqsdi il
qurulmamdr.
Kredit birliklri vergidn azad yardm alan qurumdur v yatrlan mantlrl
shmdara evrilir v faiz dmlri mnft pay olaraq zvlr verilir.
Kredit ittifaqlarnda alanlarn ksriyyti maasz ilyir.
Kredit ittifaqlarnn kreditlrinin 60%- yaxn ittifaqn zvlrin alr.Bel
ki,ittifaqn zvlri istehlak olduqlarna gr,onlar istehlak v ipotek kreditlri
tqdim edirlr.Kredit ittifaqlarnn aktiv hisssind qiymtli kazlara yatrmlar
da yer alr.
Azrbaycan Respublikasnda kredit ittifaqlar haqqnda Qanun 2 may 2000ci ild qbul edilmidir v kredit ittifaqlar knll,mnafe sasnda birln
fiziki xslrin,kiik sahibkarlq subyekti olan hquqi xslrin srbst pul
vsaitlrini cmldirmk yolu il zlrinin qarlql kreditldirilmsi n
yaratdqlar bank olmayan kredit tkilatdr.

Xeyriyy fondlar;
Xeyriyy fondlarnn inkiaf sistemi masir iqtisadi situasiyada bir ox raitl
laqdardr:
- Xeyriyyilik bu gn mdni sahibkarln bir hisssi olmudur;
- Byk sahibkarlarn z vsaitlrinin yeni nsl verilmsind v hdiyy
etdikd byk vergi verilmsindn qamaa nail olmasnda;
Xeyriyyilik fondunu yaratmaqla byk sahibkarlar (hquqi v fiziki xslr)
maliyyldirirlr.
- Thsili;
- Elmi-tdqiqat institutlarn;
- Incsnt mrkzlrini;
- Kilslri;
- mumi tkilatlar.
Xeyriyy fondunun passiv mliyyatlar xeyriyy fonduna daxil olan pul v
qiymtli kazlardan ibartdir.Aktiv mliyyatlara dvlt kazlarn daxil etmkl
mxtlif qiymtli kazlar v hminin mlkiyytdn ibartdir.Aktivlrin byk
hisssini (90%- yaxn) korporasiyalarn qiymtli kazlar tkil edir.
Xeyriyy fondunun yaradlmasnda szsz birincilik AB-a aiddir,lakin son
illrd Qrbi Avropa v Yaponiyada da analoji fondlar yaradlmaa balanmdr.
Verilmi mtn yekun olaraq,bel qeyd etmk olar ki,Rusiyann bank-kredit
sistemind ixtisasladrlm qeyri-bank institutlar vacib yerlri tutmurlar.Bu
onunla laqdardr ki;
- Rusiya iqtisadiyyatnda real inkiaf ancaq qeyri-dvlt sorta irktlri v
qeyri dvlt tqad fondu qazanmdr;

26

- Ancaq onlara Rusiyann btn maliyy-kredit institutlarnn az bir mbld

mumi gliri glir.

DBYYAT SYAHISI.
Kitablar v jurnallar:
1. M.M.Barov Banklar v bank mliyyatlar Bak-2003
2. Azrbaycan Dvlt Iqtisad Universitetinin nri Pul, Kredit v banklar
Bak-2000
27

3. A.H.Abbasov Azrbaycanda maliyy bazarnn formalamas v bazar

iqtisadiyyatnda maliyy-kredit sisteminin problemlri Bak-2003
4. Economics - McConnell & Brue
5. Azrbaycan Respublikasnn Milli bank Statistik blleten 12/2006
6. Maliyy v Uot
7. qtisadiyyat v hyat
8. qtisadi elmlri:Nzriyy v Praktika
9. Azrbaycan Dvlt Statistika Komitsi Azrbaycan rqmlrd Bak2006
10.Azrbaycan Dvlt Statistika Komitsi Azrbaycann statistik
gstricilri Bak-2006
11. .. 2002

Mqallr:
1. V.S.fiyev Kredit siyastinin mqsdlri v onun bank n praktiki
hmiyyti Maliy v uot jurnal 1/2006
2. R..Mustafayev Azrbaycanda pul-kredit bazarnn vziyyti v onun
inkiaf meyllri - Maliy v uot jurnal 2/2006
3. S.A.Hacyev Maliyy-pul nzarti- iqtisadiyyat idaretmnin mhm
vasitsidir - Maliy v uot jurnal 8/2006
4. A..Abdulzimov Masir maliyy sisteminin formalamasnn nzrimetodoloji msllri - Maliy v uot jurnal 12/2006
5. F.H liyev Makroiqtisadi tnzimlnmnin maliyy mexanizminin
tklilldirilmsinin bzi msllri qtisad elmlri: nzriyy v praktika
6. C.T.Musayev qtisadiyyatn maliyy tnzimlnmsind vergi-bdc
siyasti v onun tsirinin qiymtlndirilmsi qtisadiyyat v hyat jurnal
5/2006
7. H..Himov - Pul-kredit siyasti v vaxt kemi borclar problemi
8. R.sgrov Pul-kredit siyastinin sas istiqamtlri
9. 2006-c ilin yekunlar zr pul siyastinin yerin yetirilmsi vziyyti
haqqnda Milli Bankn hesabat
10.Milli bank haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qanunu
11.Banklar haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qan

28