Лекц № 6 Ñýäýâ:Àðä÷èëñàí óëñ òºðèéí òîãòîëöîî

Àðä÷èëëûí òóõàé îéëãîëò

Àðä÷èëàë ãýäýã íü àðä ò¿ìíèé çàñàã ãýñýí óòãàòàé ãðåê ¿ãíýýñ ãàðàëòàé.

Àðä÷èëàë íü àðä ò¿ìíèé çàñàãëàë áºãººä àðä ò¿ìýí äýýä ýðõèéã áàðüæ ººðñ人
ò¿¿íèéã øóóä áóþó ÷ºëººò ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéí äàãóó ñîíãîãäñîí òºëººëºã÷人ðºº
äàìæóóëàí ýíýõ¿¿ ýðõèéã ýäëýõèéã õýëíý. ÀÍÓ –ûí åðºíõèéëºã÷ àñàí À. Ëèíêîëûí “
Àðä÷èëàë áîë àðä ò¿ìíýýñ ñîíãîãäñîí, àðä ò¿ìíèé òºëºº , àðä ò¿ìíèé ººðñäèéíõ íü
çàñàãëàë þì” ãýæ òîäîðõîéëæýý.

Àðä÷èëëûí õýëáýð: àðä÷èëàë íü øóóä áà øóóä áóñ ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí õýëáýðòýé áàéíà.

Øóóä àðä÷èëàëä èðãýä íü ñîíãîãäñîí áóþó òîìëèãäñîí àëáàí òóøààëòàíààð

äàìæóóëàëã¿é íèéãìèéí àëèâàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ººðñ人 áèåýð îðîëöäîã.
Ýðòíèé ãðåêèéí Àôèí, Ðîìä óëñûí ÷óõàë àñóóäëûã àðä íèéòèéí ñàíàë õóðààõ
àñóóäëààð øèéäâýðëýäýã áàéñàí íü øóóä àðä÷èëàëûí ñîíãîäîã õýëáýð ãýæ ¿çäýã. Æíü
¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà àðä÷èëñàí çàìààð ÿâàãäàæ,
á¿õ ãèø¿¿ä íèéòèéí öóãëààí äýýð öóãëàí óäèðäàã÷àà ñîíãîæ îëîíõûí ñàíàëààð
øèéäâýð ãàðãàíà.

Óëñ ¿íäýñòíèé ò¿âøèíä òóõàéëáàë èðãýí á¿ð òºð, çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõ
á¿õèéë ¿éë àæèëëàãààíä øóóä îðîëöîæ øèéäâýð ãàðãàõàä òºâºãòýé. Ýíä àðä
èðãýäýýñ çàðèì íýã îíöëîã àñóóäëààð ñàíàë õóðààõààñ áóñàä ¿åä øóóä àðä÷èëëûã
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ õîìñ áàéäàã.

Һ뺺ëëèéí àðä÷èëàë ãýäýã íü èðãýä óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ, õóóëü

áîëîâñðóóëàõ, àðä ò¿ìíèé òóñûí òóëä çîõèõ õºòºëáºðèéã áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé
àëáàí òóøààëòíûã ñîíãîæ, ò¿¿ãýýðýý äàìæóóëàí çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ õýáýðèéã
õýëíý.

Һ뺺ëëèéí àðä÷èëàë íü ¿íäñýí õóóëüòàé íèéöýæ, çàñàãëàë á¿ðýí ýðõèéíõýý õ¿ðýýíä

á¿ð èðãýíèé ¿íäñýí ýðõèéã áàòàëãààæóóëíà. ¿¿íèéã áàñ ¿íäñýí õóóëüò àðä÷èëàë
ãýíý. Èéì íèéãýìä òºð çàñãèéã îëîíõ áàðüæ, öººíõèéí ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà.
Һ뺺ëºã÷èä øèéäâýð ãàðãàõäàà àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë çîðãèéã èëýðõèéëíý.

Àðä÷èëëûí íºõöºëä òºëººëºã÷èä òîãòìîë ÿâàãäàõ ñîíãóóëèàð àðä ò¿ìíèé ºìíº àæëàà
òàéëàãíàíà. Èéì ñîíãóóëèàð àðä ò¿ìýí äýìæèæ áàéãàà, ýñýðã¿¿öýæ áàéãààãàà ñàíàë
ºã÷ èëýðõèéëýíý.

Àðä÷èëëûí òóõàé îíîëóóä:

Àðä÷èëëûí ìºí ÷àíàð,¿íý öýíèéí ò¿õàé 3 îíîë áàéäàã. ¯¿íä:

1. Ñîíãîäîã àðä÷èëàëûí îíîë

2. ýëèò àðä÷èëàëûí îíîë
3. îëîí óóðãàë÷ àðä÷èëàëûí îíîë
 Ñîíãîäîã àðä÷èëëûí ãîë óòãà ñàíàà íü õóâü õ¿í íèéãìèéí îëîí òàëò àìüäðàëä ÿëàíãóÿà
óëñ òºðèéí àìüäðàëä ºðãºí îðîëöîõ áîëîëöîîòîé áºãººä ýíý íü õóâü õ¿íèé õºãæèõ ººðèé㺺
áîëîâñðóóëàõ ãîë àðãà ãýæ ¿çäýã.

-àðä ò¿ìýí ººðñäèéí çàñãàà ñîíãîí áèé áîëãîõ ýðõòýé, òºð íü õ¿íèé íýð òºð, ýðõ ÷ºëºº, ºì÷
õºðºíãèéã õàìãààëàõ, òºð çàñàã àðä ò¿ìíèéõýý ºìíº á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé
õýìýýí ¿çýõ íü ñîíãîäîã àðä÷èëëûí îíîëûí ¿çýë ñàíààíû àìèí ñ¿íñ þì.

Ýëèòèéí îíîë:/ øàëãàðñàí øèëäýã ãýñýí óòãàòàé Ôðàíö ¿ã/ ýíý îíîëûí ãîë ¿çýë ñàíàà
íü íèéãìèéã àðä ò¿ìýí áóñ õàðèí òýäíèé äóíäààñ òîäðîí ãàðñàí öººíõ óäèðääàã ãýñýí
ñàíààþì. Ýíý îíîëûã ¿íäýñëýã÷èä íü Èòàëèéí ýðäýìòýí Â. Ïàðåòî/1848-1923/ ã. Ìîñêà
/1858-1941/ íàð þì. Ýíý îíîëûí ãîë ñàíàà íü :

- íèéãýì, çàñàãëàëûã ãàðòàà áàðèã÷ öººíõ óäèðäóóëàã÷ îëîíõ ãýñýí 2 õýñýãò

õóâààãääàã áºãººä òºðèéí áîäëîãûã óäèðäàã÷ öººíõ íü òîäîðõîéëíî.
- Ýëèò¿¿ä íü óëñ îðíûã óäèðäàõ àëü íýã òàëààðàà øàëãàðñàí äàâóó òàëòàé
õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðääýæ îëîí ò¿ìíýýñ ÿëãàðäàã. Ýëèò¿¿äèéí çèíäààíä äîîä
äàâõðàãûí õ¿ì¿¿ñ øàëãàðàí îðîõ çàìààð õ¿÷ýý ñýëáýæ, íèéãìèéã
òîãòâîðæóóëäàã
- Ýëèò äàí ãàíö õóâèéí ñîíèðõîëä àâòäàãã¿é, õàðèí ÷ íèéãìèéí õýðýãöýý àðä
ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûí çýðýã îëîí ç¿éëèéã øèéäâýð ãàðãàõäàà çàéëøã¿é
õàðãàëçàæ, àðä÷èëëûã áàòàòãàí õàìãààëàõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.
- Ýëèò íü íýãäìýë áèø äîòîîääîî áàéíãà ºðñºëäºæ áàéäàã á¿ëã¿¿äýýñ á¿ðääýã
ó÷èð ýíý íü õ¿÷ ÷àäëûí ýõ ñóðâàëæ íü áîëäîã.
Îëîí óðãàëü÷ àðä÷èëëûí îíîë: ýíý íü äýýðõ 2 îíîëûí çàâñàð íü áºãººä ãîë ¿çýë ñàíàà íü:
òºð çàñàã íü èðãýäèéíõýý ºìíº áóñ íàì, á¿ëýãëýë, ñîíèðõîëûí á¿ëã¿¿ä çýðãèéí ºìíº
õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Ó÷èð íü äýëõèé íèéòèéí áîëîí ¿íäýñíèé òºð çàñàã , îðîí íóòãèéí
óëñ òºðèéí ò¿âøèíèé øèéäâýðèéã óëñ òºðèéí íàì, á¿ëã¿¿ä ãàãàæ ÷àäíà ãýæ ¿çäýã.
Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí íàì, á¿ëã¿¿äèéã òýãø
îðîëöóóëàõ çàìààð òýäãýýðèéí àøèã ñîíèðõîëûã çºâ çîõèöóóëàí íèéãìèéí íýãäìýë
áàéäëûãõàíãàæ òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ óëñ òºðèéí õýðýãñýë ãýæ ¿çäýã.

Àðä÷èëëûí ¿íäñýí øèíæ, çàð÷èì: àðä÷èëñàí óëñ îðíóóä èõýíõäýý àðä÷èëàëûí òàëàð
èæèë çàð÷èì áàðèìòàëäàã áºãººä ýíý íü íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäºæ ¿íäñýí õóóëü,
õ¿íèé ýðõèéí òóíõàãëàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëæ áàéäàã ¿íýò ç¿éë þì.èéí õ¿ëýýí
çºâøººðºãäºí äàãàæ ìºðäºæ áàéäàã Àðä÷èëëûí øèíæ çàð÷ìóóä íü:

1. õ¿íèé ýðõ ýðõ ÷ºëºº. Õ¿íèé ýðõ ãýäýã íü õóâü õ¿íèé íèéãìèéí õàðèëöààíä
îðîëöîõ õýì õýìæýýã èëýðõèéëñýí îéëãîëò áºãººä àðä÷èëàë íü õ¿íèé ýðõèéã
òóíõàãëàí áàòàëãààæóóëæ , õ¿íäýòãýí ¿çýõèéã ÷óõàë÷èëäàã.
2. èðãýäèéí óëñ òºðèéí îðîëöîî. Èðãýä íü òºðèéí õýðýãò îðîëöîõ íü òýäíèé ýðõ
òºäèéã¿é èðãýíèéõýý õóâüä ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Èðãýäèéí îðîëöîî íü ñàíàëàà ºãºõ,
íýð äýâøèõ íýðýý äýâø¿¿ëýõ, æàãñààë öóãëààí õèéõ , ¿çýë áîäîëîî èëýðõèéëýõ
ãýõ ìýò. Èðãýäèéí îðëîëöîîòîéãîîð èë¿¿ð àðä÷èëñàí íèéãýì áàéãóóëíà.
3. òýãø ýðõèéí çàð÷èì. Àðä÷èëñàí íèéãýì íü àëèâàà àñóóäàëä èðãýä òýãø áàéð
ñóóðèíààñ õàíäàõ çàð÷èìûã èëýðõèéëäýã. Òýãø ýðõèéí çàð÷èì íü àðüñ îí㺠,
øàøèí ø¿òëýã, ¿íäýñ óãñàà õ¿éñ, ¿çýë áîäëîîð ÿëãàâàðëàõã¿é áàéõûã õýëíý.
 4. ÷ºëººò øóäðàãà ñîíãóóëü. Ñîíãóóëü õýð çýðýã øóäðàãà èë òîä, ÷ºëººòýé á¿õ
íèéòèéí õàìàð÷ ÿâàãäàíà, àðä÷èëàë òºäèé ÷èíýý òºëºâøèæ áàéãààãûí èëðýë
áîëæ áàéäàã.
5. íèéòýä òàéëàãíàõ èë òîä áàéõ ¸ñ. Àðä ò¿ìíèé ñîíãîëòîîð ãàðñàí òºðèéí ºíäºð
àëáàí òóøààëòàíóóä ýðãýýä òýäýíä àæèëàà òàéëàãíàõ àðä÷èëëûí çàð÷èì
áºãººä èë òîä áàéäëûã õàíãàæ áàéãàà õýðýã þì.
6. Îëîí íàìûí òîãòîëöîî. Îëîí íàìûí òîãòîëöîîòîé áàéõûí òóëä 2-îîñ èë¿¿ èë¿¿ óëñ òºðèéí
íàì ñîíãóóëüä îðîöîõ ¸ñòîé. Ýíý òîãòîëöîî íü ñîíãîã÷èäîä îëîí íýð äýâøèã÷èä, îëîí íàì,
óëñ òºðèéí áîäëîãûí äóíäààñ ñîíãîëò õèéõýä òóñëàíà. Òºð çñàã àëèâàà
àñóóäëààð îëîí òàëûí áàéð ñóóðèéã ýðýãö¿¿ëýí ¿çýõ áîëîìæ îëãîíî.
7. õóóëüä çàõèðàãäàõ ¸ñ. Ýíý íü õ¿í á¿ð õóóëèéã ñàõèí, ò¿¿íèéã çºð÷âºë
õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý ãýñýí ¿ã þì. Àðä÷èëñàí íºõöºëä õààí åðºíõèéëºã÷, æèðèéí
èðãýí õýí÷ õóóëèàñ ãàäóóð áàéõ ýðõã¿é.
8. èðãýíèé áîëîâñðîë. Àðä÷èëëûí áàñ íýã çàð÷èì íü èðãýä áîëîâñðîëîé áàéõ ÿâäàë
þì. Áîëîâñðîëòîé èðãýä óõààëàã , çºâ ñîíãîëò õèéæ ÷àäàõ áºãººä ýíý íü ýðãýýä
àðä÷èëàëûã áýõæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì áîëäîã.
Èíãýõýýð àðä÷èëàë ãýäýã íü àðä ò¿ìíèé òýãø ýðõèéí îðîëöîîíä òóëãóóðëàí óäèðäëàãà
áà øèéäâýðýý îëîíõûí ñàíàà áîäëûí ¿íäñýí äýýð ãàðãàäàã çºâøºëöëèéí òîãòîö þì.

Àðä÷èëëûí ñóë áîëîí äàâóó òàëóóä.

 ýðõ ÷ºëººã îëãîäîã

 àðä÷èëàë íü õàðãèñ , ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é äàðàíãóéëàã÷èéã çàñãèéí ýðõýíä
ãàðàõ áîëîìæèéã áàãàñãàäàã
 õ¿ì¿¿ñò ººðèéíõºº ¿íäñýí àøèã ñîíèðõîëîî õàìãààëàõ áîëîìæ îëãîëîã
 àðä÷èëñàí çàñãèéí ãàçàð ë õóâü õ¿íä ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ äýýä áîëîìæ, ººðººð
õýëáýë ººðèéíõºº ñîíãîñîí õóóëèéí äàãóó àìüäðàõ áîëîìæèéã îëãîäîã
 õ¿íèé õºãæëèéã èõýýõýí äýìæäýã
 óëñ òºðèéí òýãø ýðõèéã õàðüöàíãóé ºíäºð ò¿âøèíã õàíãàæ ÷àääàã.
 Àðä÷èëñàí áóñ îðíóóäòé õàðüöóóëàõàä öýöýãëýí õºãæèõ õàíäëàãà
èë¿¿ áàéäàã.
Àðä÷èëëûí ñóë òàëóóä: á¿õ èðãýä ýëáýã õàíãàëóóí, ýð¿¿ë ÷èéðýã, õóóëü ñàõèã÷,
óõààíòàé áàéõ áàòàëãààã àðä÷èëàë á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é. Àìüäðàë äýýð áîäèò
àðä÷èëàë íü òºãñ áàéäëààñàà àðàé çàéòàé áàéäàã. Àíãëèéí åðºíõèé ñàéä àñàí Ó.
×åð÷èëëèéí õýëñýíýýð “ Àðä÷èëàë áîë çàñãèéí õàìãèéí ìóó õýëáýð. Ãýâ÷ õ¿í òºðëºõòºí
ò¿¿íýýñ èë¿¿ã áóé áîëãîæ ÷àäààã¿é áàéíà” ãýñýí.

Àðä÷èëëûí õºãæëèéí ¿å øàò. 20-ð çóóíààñ ýõëýí àðä÷èëñàí äýãëýìèéí òîî ºñ÷ ýõýëñýí
áºãººä ñóäëàà÷èë àðä÷èëëûí äàâàëãàà ãýæ ÿðèæ áàéñàí.

Ýõíèé äàâàëãàà íü 1920-ä îíä îðãèë öýãòýý õ¿ð÷ áàéæýý. Ýíý ¿åä 30 øàõàì
àðä÷èëñàí óëñ áèé áîëñîí áàéíà.ýíý ¿åä äàðëàìåíòàò ¸ñ, íàìûí ñèñòåì, ñîíãîõ ýðõ çýðýã
áèé áîëæýý.

2-ð ¿å íü 40-50-èàä îíä ýõýëñýí ýíý õóãàöààíä 36 óëñ àðä÷èëàëûí çàìààð

õºãææýý.ãýâ÷ ãðåê, ÷èëè çýðýã çàðèì óëñóäàä öýðãèéõýíèé äýãëýì òîãòîí
àðä÷èëàëààñ óõðàõ õàíäëàãà áèé áîëñîí.
 3-ð ¿å íü 1990-ä îíîîñ àðä÷èëàë óëàì õ¿÷ýý àâ÷ ýõýëñýí. Ýíý ¿åä Åâðîï, Àìåðê, àçèéí
40 îð÷èì óëñàä àðä÷èëàëûí ¿éë ÿâö ºðíºñºí. Óëìàð ñîöèàëèñò ãýãäýæ áàéñàí
óëñóóäàä òîòàëèòàð äýãëýì çàäàð÷ àðä÷èëñàí çàñãèéã ñîíãîñîíîîð àðä÷èëëûí ¿éë ÿâö
èä ºðíºëèéí ¿åäýý ÿâæ áàéíà.

Àðä÷èëëûí ò¿âøèí
Òèâ¿¿ä Àâòîðèòàðè Õàãàñ Ëèáåðàë àðä÷èëñàí
àðä÷èëñàí

Áàðóóí Åâðîï, õîéä 2 0 22

Àìåðèê, Àâñòðàëè

Àçè 18 2 5

Ëàòèí àìåðèê 15 4 3

Àôðèêèéí ñàõàð 43 2 3
îð÷ìûí óëñóóä

Îéðõè äîðíîä áà õîéä 14 3 2

àôðèê

Ç¿¿í Åâðîï,ÇÑÁÍÕÓ 9 0 0

/Ïîñòêîììóíèñò îðíóóä /

Íèéò 101 11 35

1975 îíû áàéäëààð

1995 îíû áàéäëààð

 Òèâ¿¿ä Àâòîðèòàðè Õàãàñ àðä÷èëñàí Ëèáåðàë
àðä÷èëñàí

Áàðóóí Åâðîï, õîéä 0 0 24

Àìåðèê, Àâñòðàëè

Àçè 11 5 9

Ëàòèí àìåðèê 5 15

Àôðèêèéí ñàõàð 12 16 20
îð÷ìûí óëñóóä

Îéðõè äîðíîä áà õîéä 13 3 2

àôðèê

Ç¿¿í Åâðîï,ÇÑÁÍÕÓ 5 14 8

/Ïîñòêîììóíèñò
îðíóóä /

Íèéò 43 43 78

Ñ.Õàíòèíãòîí”Àðä÷èëëûí äàâàëãàà

/1991 îí /

Íýã äýõ Æèøýý íü :ÀÍÓ,Àíãëè,Ôðàíö,Èòàëè,

Õàìãèéí óðò äàâàëãàà íü 1828-1926 Àðãåíòèí, Õèëèéí ÷àíàä äàõ Àíãëèéí íî¸ðõîë
îíóóäàä ¿ðãýëæèëñýí

Íýã äýõ äàâàëãàà Æèøýý íü: Èòàëè,Àðãåòèí,Ãåðìàí

Ýñðýã äàâàëãàà 1926-1942 îíóóä

Õî¸ð äàõü Æèøýý íü Áàðóóí

Ãåðìàí,Èòàëè,ßïîí,Ýíýòõýã,Èçðàéëü
Áîãèíî äàâàëãàà1943-1962 îíóóä

Õî¸ð äàõ Æèøýý íü Áðàçèë, Àðãåòèí,×èëè

Ýñðýã äàâàëãàà1958-1975 îíóóä

Ãóðàâ äàõ Æèøýý íü Ïîðòóãàëè,

Äàâàëãàà/1974- îíîîñ õîéø Èñïàíè,

Ëàòèí àìåðèê,

Àçè, Àôðèê, ç¿¿í åâðîï