Лекц № 5 Ñýäýâ: Óëñ òºðèéí äýãëýì.

Дэд сэдвүүд

-Улс төрийн дэглэм гэж юу вэ ?

-Улс төрийн дэглэмийн ангилал

-Тоталитар болон Авторитар дэглэмтэй улсууд 2009 оны байдлаар

Óëñ òºðèéí äýãëýì íü òóõàéí íèéãìèéí ìºí ÷àíàðûã èëýðõèéëæ áàéäàã. Óëñ òºðèéí
äýãëýì íü òºð, íèéãìèéí äîòîðõè óëñ òºðèéí ýðõ ìýäýë áà íºëººëºë õýðõýí õóâèàðëàãäàæ
áàéíà ãýäãèéã õàðóóëäàã.

ªºðººð õýëáýë çàñàãëàëûí õàðèëöàà , çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýëáýð

òºð, íèéãìèéí õîîðîíäûí òîãòñîí õàðèëöàà ÿìàð õýëáýðýýð îðøèæ áóéã èëýðõèéëíý.

Ýíý óòãààð íü íèéãýì äýõ óëñ òºðèéí õàðèëöàà, íèéãýì äýõü ãîë ¿çýë ñóðòàë,
óëñ òºðèéí ñî¸ëûí ò¿âøèí, íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðàë, çýðãèéã
íèéãìèéí óëñ òºðèéí äýãëýì ãýäýã.

Íèéãýìä óëñ òºðèéí ÿìàð äýãëýì áàéãààã ñóäëàí ¿çýõäýý:

- ýðõ ìýäëèéí òºâëºðëèéí õýìæýý

- ¿íýò ç¿éëñèéí øàëãóóð çýðãèéã ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëãîäîã.
Óëñ òºðèéí äýãëýìèéí àíãèëàë. Äýëõèéí óëñ îðí¿¿äûã äýýðõ øàëãóóðûã ãîë áîëãîí

• àðä÷èëñàí

• àðä÷èëñàí áóñ äýãëýìòýé ãýæ àíãèëæ ¿çäýã.

Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë çîðèã , ýðõ ýðõ ÷ºëºº, ñàéí äóðûí õ¿ëýýí
çºâøººðºëò, ýðõ ç¿éò õóóëüä òóëãóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà óëñ îðíóóäûã
àðä÷èëñàí äýãëýìòýé ãýæ ¿çíý.

Àðä÷èëñàí òºðèéí äýãëýìèéí äîòîð íü:

- Ëåáðàëü
- Êîíñåðâàòèâ
- Îõëîêðàò äýãëýì ãýæ àíãèëíà.
Ëåáðàë àðä÷èëñàí äýãëýì ãýæ /liberalis -ýðõ ÷ºëºº ãýñýí óòãàòàé ëàòèí ¿ã./
íèéãìèéí àìüäðàëä õàìãèéí áàãà îðîëöîîòîé äýãëýì áºãººä ¿íäñýí ¿¿ðýã íü õóëãàé,
çàëèëàí, õ¿÷èðõèéëýë çýðãýýñ õóâü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõààð
õÿçãààðëàãääàã.

Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýíý. Õóóëèàð õîðèãëîîã¿é á¿õíèéã çºâøººðíº ãýñýí
çàð÷èìûã ìºðäëºãº áîëãîäîã óëñ îðíóóä ýíý àíãèëàëä õàìààðíà.

Êîíñåðâàòèâ àðä÷èëñàí äýãëýì ãýæ /conservare- õàäãàëàõ ãýñýí óòãàòàé ôðàíö

¿ã/ òºðèéí íýð õ¿íä, óëàìæëàëò ÷èã ¿¿ðýãò õ¿íäýòãýëòýé õàíääàã, íèéòèéí ñàéí
ñàéõàí ¿íäýñíèé óëàìæëàëò ¿íýò ç¿éëñèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ òºðèéí õóóëü ¸ñíû
îðîëöîî , çîõèöóóëàëòûã õàðüöàíãóé ºíäºð ò¿âøèíä õàäãàëíà. Õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõ áîëñîí
ºì÷ëºõ ýðõèéã õ¿íèé ýðõ ýðõ ÷ºëºº, íèéãìèéí äýã æóðìûí áàòàëãàà ãýæ ¿çäýã òºð óëñ
óóíä áàãòàíà.

Îõëîêðàò àðä÷èëñàí äýãëýì ãýæ /ochlos- ýíãèéí îëîí ò¿ìýí ãýñýí óòãàòàé ãðåê
ãàðàëòàé ¿ã/ àðä÷èëñàí áóñ äýãëýìýýñ àðä÷èëñàíä äýãëýìä øèëæèõ øèëæèëòèéí
¿åèéí äýãëýìòýé óëñ îðíóóä àíãèëàëä õàìààðíà. Ýíý àíãèëàëä áóé óëñ àðä÷èëàëûí ¿íýò
ç¿éëñèéã àðä ò¿ìíèé äóó õîîëîé, øàõàëòààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéäàã îíöëîãòîé.

Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àëáàäëàãà, õ¿÷èðõèéëýëèéí àðãààð ýðõ

áàðèã÷äèéí äóð çîðèãèéí íî¸ðõëûã òîãòîîñîí òºð óëñóóäûã àðä÷èëñàí áóñ äýãëýìòýé
ãýæ ¿çäýã.

Àðä÷èëñàí áóñ äýãëýìòýé óëñ îðíóóäûã òîòàëèòàð, àâòîðèòàð äýãëýìòýé ãýæ õî¸ð
àíãèëæ ¿çäýã.

Òîòàëèòàð óëñ òºðèéí äýãëýì. Òîòàëèòîðèçì ãýñýí õýëëýã íü ëàòèí õýëíèé

òîòàëèòàñ áóþó á¿õýë á¿òýí ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé áºãººä àíõ 1925 îíä èòàëèéí
ôàøèçìûã ¿íäýñëýã÷ Á. Ìóññîëèíè ººðèéí óëñûí òºðèéí õºäºë㺺íèéã òîäîðõîéëæ
õýðýãëýñýí áàéäàã.

Òîòàëèòàðèçì íü íü íèéãìèéí á¿õë ¿çýãäýëä õÿíàëò òîãòîîõûã ýðìýëçäýã óëñ òºðèéí

äýãëýì þì. Ýíä òóøààãäààã¿é á¿õýí õîðèãëîãäîíî ãýñýí çàð÷èìä òóëãóóðëàäàã áàéíà.

Ýíý äýãëýì áèé áîëîõ øàëòãààí íü õóâüñãàë äàéíû ÿëàãäàë, äîòîîäûí çºð÷èë人í,
ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, ÿäóóðàë àæèëã¿éäýë ¿¿íýýñ ¿íäýñëýí õ¿÷òýé òºðèéã
õ¿ñýìæëýõ ñýòãýëãýý,òîòàëèòàð ¿çýë ñóðòëûã íîìëîã÷ óëñ òºðèéí õ¿÷èí çýðýã þì.

Òîòîëèòàðèçìèéí ¿íäñýí øèíæ íü:

- íèéãìèéí á¿õ äàâõðàãûã íýã ¿çýë ñóðòàëä õ¿÷ýýð çàõèóóëæ, ººð óðñãàë
÷èãëýëèéã õàâ÷èæ õÿíàëòàíäàà áàéëãàäàã.
- Òºðººñ àðä ò¿ìíèéã á¿ðýí õàðààò áàéëãàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõèéã ÷àðìàéæ,
íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õèéë õ¿ðýý õóâèéí àìüäðàëûã õ¿ðòýë õÿíàëòàíäàà
áàéëãàäàã. Òºðæñºí íàìûí áàéãóóëãà íèéãýì ýäèéí çàñàã, ¿çýë ñóðòëûí
àìüäðàëûã ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã.
- Àëáàí ¸ñîîð íàì, òºðººñ çºâøººðºã人ã¿é ÿìàð÷ óëñ òºðèéí áàéãóóëãà õºäºë㺺í
îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñã¿é. Öýðýã öàãäàà íü ñºðºã õ¿÷íèé áîëçîøã¿é
ýñýðã¿¿öýëèéã äàðàõ íýã ãîë ¿¿ðýãòýé.
- Íèéãìèéí äîòîð íü àíãè , ÿñ, ¿íýñ, àðüñíû ºí㺠çýðãýýð ÿëãàí çààãëàõ íèéãìèéí
ãèø¿¿äèéã çýðýãëýí äóãààðëàõ, õàòóó ñèñòåì ¿éë÷èëäýã.
- Õóâèéí ºì÷èéã á¿ð ìºñºí óñòãàæ ÷ºëººò ºðñºë人íèéã ¿ã¿éñãýí óëñ îðíû ýäèéí
çàñãèéã õàòóó õÿíàëòàíä àâíà.
Òîòîëèòàð äýãëýìèéí ¿íäñýí õýëáýð¿¿ä íü:

1. Ò¿¿íèé ç¿¿íèé ÷èãëýë áîëîõ êîììóíèçì, ñîöàëèçì ò¿¿íèé äîòîð ñòàëèíèçì, ìàîçèìûí
õýëáýðýýð èëýð÷ áàéñàí. Îäîî õîéä Ñîëîíãîñ, Êóáàä èéì äýãëýìòýé.
 2. áàðóóíû ÷èãëýë íü 1922 îíû èòàëèéí Ìóññîíû ôàøèñò äýãëýì, ãåðìàíû íàöèçì ,
òýð÷ëýí öýðãèéí äýãäëýì þì. Êîììóíèñò áîëîí ôàøèñò äýãëýì íü áàãö ñàâàà ãýñýí
óòãàòàé ëàòèí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Õ¿÷ áîë íýãäýëäýý áàéäàã ãýñýí óòãûã
èëýðõèéëäýã.

Ôàøèçì íü ýðõ áàðèõ íàì áîëîõ ãàíö íàìûã äýýäýëäýã. Õ¿íèé ýðõ ýðõ ÷ºëººã á¿ð ìºñºí
õîðèãëîäîã, çîðèëãîäîî õ¿ðýõ ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà íü õ¿÷èðõèéëýëä
òóëãóóðëàñàí áàéäàã. Êîììóíèñòóóä ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãàà èë òîä çàðëàäàãã¿é,
àðä÷èëàë, òýãø ýðõ, øóäðàãà ¸ñ ãýñýí õàëõàâ÷èéí äîîð ÿâóóëäàã áîë ôàøèñòóóä
õàðãèñ ¿éë àæèëëàãààãàà èë¿¿ òîä íýýëòòýé ÿâóóëäàã.

Çàñàã òºðèéí ýðõ ìýäýë öýðãèéõíèé ãàðò òºâëºðñºí òîòàëèòàðè äýãëýìòýé óëñ îðîí
íýëýýä áàéíà. Ýíý íü öýðãèéí äýãëýì á¿õèé óëñ îðîí áîëíî.

Àâòîðèòàð óëñ òºðèéí äýãëýì.

Ýíý íü íýã áóþó õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí çàõèðàí äàðàíãóéëàõ óëñ òºðèéí äýãëýì áºãººä
òîòàëèòîð áîëîí àðä÷èëñàí äýãëýìèéí õîîðîíäîõ çàâñàðûí õýëáýð þì.

Óã äýãëýìèéí ãîë îíöëîã íü íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýã õÿíàäàãã¿é íýãäìýë ¿çýë
ñóðòàë òóëãàäàãã¿é, õóâèéí àìüäðàëûí õ¿ðýýíä òîäîðõîé õýìæýýíèé ýðõ ÷ºëºº îëãîæ
èðãýíèé íèéãìèéí çàðèì øèíæ òºðõèéã àãóóëäàãààðàà àðä÷èëñàí äýãëýìòýé òºñòýé
áîëäîã.

Óëñ òºðèéí çàñàãëàëûí ãîë øèíæ íü õ¿÷ õýðýãëýõ áèø íýð õ¿íä áàéõ ¸ñòîé ãýæ
¿çäýã.

Àâòîðèòàð äýãëýìèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä íü:

- òºð çàñàãëàëûí ýðõ ìýäýë óëñ òºðèéí ëèäåð þìóó òîäîðõîé íýã á¿ëãèéí ãàðò
á¿ðýí òºâëºðñºí áàéíà. Äàðàíãóéëàëä òóëãóóðëàñàí áàéíà.
- Òºðèéí ãàðò òóëãàìäñàí íèéãìèéí ÷óõàë àñóóäëóóä áàéíà.
- Ýðõ ìýäýë íü õÿçãààðã¿é áà ÿìàð íýãýí õÿíàëòã¿é áàéíà.
- Óëñ òºðèéí äýýä äàâõðàãà áóþó ýëèòèéã øóäëàãà ñîíãóóëèéí çàð÷èìààð áóñ
äýýðýýñ ñîíãîí øàëãàðóóëàõ çàìààð á¿ðä¿¿ëíý. Ñîíãóóëü ïàðëàìåíò áàéõ áîëîâ÷
òýð íü èõýíõäýý áýëýãäýëèéí ÷àíàðòàé áàéíà.
- Óëñ òºðººñ áóñàä ÿëàíãóÿà ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò á¿ðýí õÿíàëò
òàâüäàãã¿éãýýðýý òîòàëèòîðèçìààñ ÿëãààòàé. Çàñàã òºð íü ýí òýðã¿¿íä
ººðñäèéí àþóëã¿é áàéäàë íèéãìèéí äýã æóðàì, áàòëàí õàìãààëàõ áîëîí ãàäààä
áîäëîãîäîî àíõààðëàà õàíäóóëäàã.
Àâòîëèòàð äýãëýìèéã õàòóó, àðä÷èëñàí, àÿäóó 纺ëºí ãýæ àíãèëæ áîëíî.

Õ¿í òºðëºõòíèé ò¿¿õýíä àâòîðèòàð äýãëýì íü õàìãèéí ò¿ãýýìýë íèéãýì- óëñ òºðèéí
òîãòîëöîî þì.

Àâòîðèòàð äýãëýì èõýíõäýý øèíý òóëãàð õºãæèæ áàéãàà îðíóóä, àçè, àôðèê, ëàòèí
àìåðêèò ò¿ãýýìýë àæèãëàãääàã. Ýäãýýðýýñ çàðèì íü àðä÷èëñàí øèíæ òºðèéã îëæ,
íºãºº íü òîòàëèòàð äýãëýì áîëæ õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéíà.