AZRBAYCAN

TARX ZR
QAYNAQLAR
kinci nrin trtibats v redaktoru:
tarix elmlr doktoru, pro fessor, mkdar elm xadimi
Sleyman liyarl

IRAQ NRYYATI
BAKI-2007

Azrbaycan tarixi zr qaynaql ar. Bak, raq, 2007. 400 sh.

A 0502000000-01 2007
0-67
ISBN 5-8025-0002-6

KTABIN NDKLR
ns z................................................................................................................7
I Blm AZRBAYC AN QDM TARX
(Miladn IV yzilindk)
M X YAZI PARALARI
I.III Salmanasarn Kahlu (Nimrud) Qara xatir da
zrindki salnamsi.........................................................................................16
2.IISarqonun Tntnli yazs........................................................................16
3.Aurbanipaln B silindirindki
yazs..................................................................................................................18
4. I Argitinin salnamsi....................................................................................20
5. II Sardurinin Cnubi Azrbaycann Qaraba vilay tind
taplm kitabsi.................................................................................................20
6. II Argitinin Srab hri
yaxnlndak taplm kitabsi.........................................................................21
ANTK DVR QAYNAQLARI
7. Strabon. Corafiya....................................................................................21
8. K. Ptolemey Corafiya drsliyi...............................................................30
9. Byk Plini Tbit tarixi.........................................................................32

II blm. AZRBAYCAN IV-XII YZLLRD

LKN ORTA S R QAYNAQ LARI
KTAB-DDM QORQUD .......................................................................36
10. Duxa Qoca olu Dli Domrul boyn byan edr,
Xanm hey.......................................................................................................37
11. Ouza Ta Ouz asi olub Beyrk ldigi
boy byan edr...............................................................................................40
12. Fzlullah Ridddin. Cami t-tavarix..................................................45
13. M oisy Kaanqatl. Aqvan tarixi...........................................................49
RBDLL QAYNAQLAR
14. beyd in riyy l-Crhuminin xbar ...............................................67
15. bu M hmmd hmd ibn `sm l-Kufi
Kitab l-ftuh..............................................................................................69
16. l-Blzuri .Kitab-ftuh l-buldn.......................................................70
17. t-Tbri. Tarix r-rsul v-l mluk...................................................90
18. l-stxri. Kitab msalik l-mmalik..................................................125
19. bu-dulfin ikinci risalsi.......................................................................132
20.Sdrddin li-l-Hseyni. xbar d-dvlt s
Slcuqiyy....................................................................................................137
III blm. AZRBAYCAN XIII-XVIII YZLLRD
MONQOL BASQINLARI AI V SONRAKI DVRN QAYNAQIARI
21.bn l-Nasir. l-kamil-fi-t-tarix.........................................................154
22. Gncli Kirakos. Ermnistan tarixi ..................................................178
23. Yaqut l-Hmvi. M u`cm l-buldn...............................................182
24. Hhdullah Qzvini. Nzhtl-Qlub sri........................................186
25. Ridddinin olu ihabddin mktubu.............................................194
26. Kastiliya (spaniya) elisi Klavixonun gndliyi.................................196
27. bd r-Rid l-Bakuvi Kitab tlxis l-sr
v caib l-malik l-qhhar.......................................................................198
28. Venesiya elisi Ambroco Kontarini Yol gndliyi..........................202
SFVLR DVLTND AZRBAYCAN DLNN DVLTLRARASI
YAZIM ADA
V
FRMANLARDA
LNDYN
GSTRN
QAYNAQLAR........................................................................................................205
29. I ah smayln M usa Durut oluna I frman....................................206
30. Cahanahn nvsinin I Sultan Slim rizsi......................................207
31. II ah Abbasn irvan b ylrbyi Hac M nihr xana

Hicri 1070 (1659/60) c ild mktubu......................................................208

32. Sultan Sleyman Qanuninin I ah Thmasib mktubu.......................209
33.Zeynalabidin li bdi byin Tkmilatl-xbar srinin
yazlmas haqda I Thmasibin frman.......................................................210
34. Zeynalabidin li bdi by. Tkmilatl-xbar..................................212
35. ah smayl Xtai. Divandan bir qsid............................................216
ORTA SR AZRBAYCAN TARXN DAR FARSDLL
QAYNAQLAR...........................................................................................219
36. nbd kdinin soyural verilmsi
haqqnda Uzun Hsinin hkm................................................................220
37. I ah smayln Dizmar vilay tind ruhanilrin
vergilrdn azad edilmsi haqqnda hkm..............................................221
38. I ah smayln Tbrizd Xanhmd bann
balanmas haqnda hkm.....................................................................223
39. I ah Thmasibin Z kndinin Bibiheybt
mqbrsin vqf olunmasn tsdiq edn frman....................................224
40. ki lksinin sdrliyi vzifsi haqqnda
I ah Thmasibin frman.........................................................................225
41. Bibiheybt M qbrsinin mtvlliliyi vzifsi haqqnda,
I ah Thmasibin frman.........................................................................228
42 .Bak limanna nazir t`yin
olunmas haqqnda frman.........................................................................228
43. Ki, Nuxu v krqnnd kndlrinin tiul vrilmsi
haqqnda irvan bylrbyi Xosrov xann hkm....................................229
44. ki lksi kndxudalarn ikay ti il bal olaraq
II ah Abbasn frman..............................................................................230
45. ki lksinin hakimin II ah Abbasn
gndrdiyi frman......................................................................................231
46. ki mliyi Sfiqulunun ikayti zr II ah Abbasn
frman.......................................................................................................232
47. ki qlaqlar haqqnda ah Sfinin frman......................................234
48. irvandak siyasi hadislr haqqnda ah Sutan
Hseyinin frman......................................................................................235
49. ki lksinin mlikliyi vzifsi haqqnda Nadir ahn
frman........................................................................................................237
50. Bibiheybt mqbrsinin glirin yiylnmk urunda
gedn mnaqiy dair...............................................................................238
AVROPA, RUSYA, YAXIN V ORTA RQ
MLLFLRNN YAZILARI
51. Antoni Cenkinson. Gndlik............................................................240

52. Adam Oleari M oskoviya v M oskoviyadan kemkl

rana, oradan da geriy syahtin tsviri..................................................248
53. Evliya lbi. Syahtnam.............................................................255
54. Yan Streys. Syaht..........................................................................264
55. Tbrizli Arakel. Tarixlr kitab.........................................................268
56. Eli Volnskinin amax xannn grn
glmsi haqqnda yadda............................................................................275
AZRBAYCAN TARXLK RSNDN
57. M irz Adgzl by. Qarabanam.................................................283
58. M irz Camal Cavanir Qarabai. Qaraba tarixi..............................292
59. Krim Aa Fateh. ki xanlarnn mxtsr tarixi...........................297
IV blm XIX YZLN S NDLR
60. Krkay mqavilsi (Andl hdlik)...............................................301
61. Trkmnay mqavilsi.......................................................................307
62. A.S. Qriboyedov, P. D.Zavlski. Rusiya Zaqafqaziya
irktinin yaradlmas haqqnda qeydlr..................................................317
63. 13 iyul 1930-cu il qanunu (`lahzrt buyuruu)............................332
RUSYANIN QAFQAZ ARXASINDAKI YALTLRNN STATSTKA,
ETNOQRAFYA, TOPOQRAFYA V
MALYY BAXIMDAN TSVR.........................................................335
64.Yelizavtpol dairsi...............................................................................336
65.irvan yalti (Azrbaycan dili haqqnda)............................................338
66. A.A. Bakxanov . zahat (1837-ci il Quba syan
haqqnda)....................................................................................................339
67.6 dekabr 1846-c il torpaq qanunu.........................................................343
68.14 may 1870-ci il kndli sasnamsi................................................348
69. lavlr................................................................................................359

N SZ
Hu manitar elmlrl bal bgunk tlblr ali mktbin iinin, elmi
ilrin btnlkl yenidn qurulmas, mu miyytl, mtxssis hazrlan masnn
kkl kild yaxladrlmas il bald r. Bu baxmdan gnc mtxssislrin
elmi tfkkr v dnyagrnn yks ldilmsi, onlara qaynaqlar v dbiyyat
zrind mstqil yaradc i aparman yrdilmsi balca vzif olaraq qalr.
Tcrb gstrmidir ki, mhazirlrin problem sciyyd, yni keyfiyytc
yenidn qurulmas il yana, praktiki mllrin metodikas kkndn
yaxladrlmal, ilk nvbd qaynaqlar zrind yaradc i aparmaq vrdii
alanmaldr.
Bu msl il bal olaraq, kemi SSR-nin qabaqcl universitetlrind
m xtlif tarix fn lrinin proqramna uyun qaynaqlarn toplu klind ap
edilmsi ii balan m idi. Bu baxmdan Moskva Dvlt Un iversitetinin ap
etdirdiyi qaynaqlar toplusu indi d rnk ola bilr. Onun mlliflri yazrlar ki,
tarix drsliklrind slavyan olmayan xalqlarn tarixi bir qayda olaraq qsa rh
edilir v drsliklrin mvafiq blmlrind n yeni tarixnasln nticlri
hmi kifayt qdr nzr aln mr. Buna gr d toplu mun trtibilri hr
blm zr qabaqca qsa tarixi oerk vermilr; bu oerklr drsliklrin mvafiq
blmlrini vz et myib ancaq onlar genilndirir(s.4). Mlliflrin haql
olduunu qeyd etmkl yana, gstrmk lazmd r ki, o zamank bu toplu da
Azrbaycan tarixi zr qaynaq acl n sla aradan gtrmrd, nki hmin
kitabda Zaqafqaziya lksi il bal 55 qaynaqdan paralar verilmidir.
Onlardan yaln z 6-s A zrbaycana aiddir.
BDU-nun Azrbaycan tarixi kafedras trfindn hazrlan m bu kitab
mh z hmin ksiri myyn mnada aradan qaldrmaq v mu miyytl,
respublika ail mktblrind tarixi mtxssislrin hazrlanams sahsind
qarya qoyulan vziflrin hyata
keirilmsi yolunda atlm ilk
addmlardandr.
Oxucularn ixt iyarna vriln bu kitab mntxabat tiplid ir. Kitabda
veriln qaynaqlar Azrbaycan tarixinin qdim alarndan balam, XIX srin
son otuz ilindk byk bir dvrn izlmk imkan vrir. Blli olduu kimi,
1870-ci ild A zrbaycanda keiriln kndli islahatndan sonra kapitalizmin
srkli in kiaf yolu balam, bununla da lk z tarixin in yeni mrhlsin
kemidir. Bellikl, bu kitabdak qaynaqlar qdim dvr dn quldarlq
ictimai quru luu IV-XVIII yzillri hat edn tarixi, nhayt, imali
M . . . 1,
(: .., ..,. .) , 1985.

Azrbaycann Rusiya iallarndan sonra feodal mnasib tlrin dald v

kapitalist mnasibtlrin yarand dvrn tarixini hat edir.
Kitabda veriln qaynaqlar b ir-b irindn istr mnc, istrs d
mah iyytc seilir. On larn yalnz bir qis mi Azrbaycann mnvi mhit inin
yetidirmsid ir, byk bir h isssi ayr-ayr lklrd, tarixin ayr-ayr
dvrlrind yazlm tarixi-corafi srlr, gndliklr v b. mxzlrdndir.
Buna gr d, topludak qaynaqlar tariximiz baxda b ir-b irindn seiln iki
yanama meyarna saslanan rti qruplara blnr. Bunlardan birincisi ind iki
tarixnaslqda zn tsviretm ad lanan sulla bald r yni A zrbaycan
tarixin in acl-sevincli hadislrin sanki bu lknin vtndann gz il
baxarq, bu tarixi v onu tmsil edn xalq sanki ev gzgsnd grrk.
kinci qrup qaynaqlar zglrin in boyas il yaranb, yni bu qayanqlar baqa
lklri v xalq tmsil edn mlliflrin yazlard r. Sz yo x ki, hr iki qrup
qaynaqlarn obyektiv v subyektiv stnlklri v atmazlq lar var, buna gr
d bunlarn hamsnn indiki mnbnaslq elminin tnqidi gz il baxmaq
olur.
Qaynaqlar b ir-birindn ayran balca amillrdn biri d onlarn dilidir.
Mixi v iv i yaz paralar ind i d l saylan qdim rq dillrindndir, antik
dvr yazlar yunanaca v latnca, orta sr qaynaqlarnn o xu is rb v fars
dillrinddir. Bu qaynaqlarn o xu bugndk Azrbaycan dilin
evrilmdiyindn onlarn rusca aplar sas gtrlmdr. Biz bu sahd rq
v qrb dillri mtxssislrindn
V.V.Latevin,Q.A.Stratanovskinin,
P.K.Ju zenin, Z.M.Bnyadovun, A.D.Jeltyakovun v b. trcmlrin arxalan m,
onlardan geni istifad et miik. Bu szlri kitabn nc blmn salnan
Avropa syyah, diplo mat v tacirlrin in gndliklri haqqnda sylmk olar.
Ancaq bu sonuncu qaynaqlarn rus dilin evrilib ap edilmsi balca olaraq
XIX yzilin balancnda hyata keirilmidir.
Kaanqatl Moiseyin A lban tarixi kitab haqqnda ayrca b ir ne sz
sylmliyik. Bu kitab hl XIX y zilin iknci yarsnda (1861-ci ild)
ermninas K.P.Patkanyan rus dilin evirib Peterbuqda ap etdirmidir.
Kemi SSR-d, demk o lar ki, btn dbiyyatda mhz bu apdan istifad
edilird i yalnz ayr-ayr hallarda mtxssislr
kitabn lyazmalarna z
tuturdular. 1985-ci ild tdqiqatlardan biri hmin nrdn istifadni qti
kild yararsz elan et midir (bax: , . 1,. 5;
77). Fikrimizc haqqnda danlan nr bttn nqsan v atmazlqlar il
yana, b ir sra stnlklri hl d saxlamaqdadr, buna gr d onu
tarixnasl zibil qutusuna tullamaa tlsmk n he bir sas yoxdur.
Misal n, hmin nri 1984-c ild Yerevanda buraxlan rus trc msi il
qarladrdqda, yeni apda b ir o x yalnlqlara, thriflr v qeyri-obyektiv
izahlara rast glinir (bu kitabda qaynaq 13 zr veriln qeydlr baxn ). O,

biri trfdn 1861-ci ilin nrini tam yararsz sayan mllifin ruscaya evird iyi
paralarda da, prinsipial dzlilr rast glin mir (bax:
, . 1,. 78-80). Btn bunlara gr Alban tarixi kitabnn 1861-ci il
nri sas gtrlm, lakin topluda veriln paralar tcmlrl tutudurulmu,
yeri gld ikc d zlilr ed ilmidir. Bununla yaan, Alban tarixinin 1993-c
ild A zrbaycan dilin evrilmsi
(mrhu m Z.Bnyadov trfindn)
tarixiliy imizin uuru sayla bilr
Bir sra qaynaqlar (bn-l-srinin l-kamil-fi-t -tarix sri. bu
Dulfin ikinci risalsi v b.) rbcdn azrbaycancaya rqnaslarmzdan
M.fndizad v N.M. Vlixanl evirib ap etdirmidir. Farsdilli qaynaqlarn
azrbaycancaya evrilib ap etdirilmsind T.M.Musvinin xid mti xsusi yad
edimlidir. 60-70-ci illrd o, Azrbaycan tarixi zr farsdilli qaynaqlarn
byk v ox mhm h isssini tutarl elmi qeyd v izahlarla dild ap
etdirmidir. (bax: qaynaq 36-50). Yeri glmikn qonu Ermnistan v
G rcstan republikalarnda cnbi d illrdki qaynaqlar ana d ilin evirib ap
olunmas o x geni planl kild aparlr, bu nrlr ardcl seriya zr buraxlr.
G rcstanda Georg ika, Ermnistanda Xarici lklrin qaynaqlar Ermnistan
v ermnilr haqqnda bal il xan kitablar buna misal gstrmk olar.
Azrbaycan dilind olan qaynaqlar Kitabi-Dd Qorqud, Xtai
Divan v b ir sra baqa sndlrl tmsil olun mudur. Sfvilr dvlt
sistemind Azrbaycan dilinin dvltlraras yaz mada v frmanlarda
ilndiyini kitablara saln mas tarixi mnbnaslq baxmndan onlara aradrma
sciyyli izahlarn vrilmsi kitabn uuru sayla bilr. ah s mayln Musa
Durut olu adna frman, Cahanah Qaraqoyunlunun nvsi Sultan Hseynin I
Sultan Slim ikayti, Sultan S ley man Qanuninin I Th masib mktubu, bdi
byin Tkmilatl-xbar srinin yazlmas haqqnda I Th masibin frman v
II ah Abbasn irvan bylrbyi Mnihr xana mktubu v bu qbildn olan
baqa qaynaqlar indiydk tarix dbiyyatmzda istifad o lunmad ndan
oxucularmza blli deyild ir.
Qaynaqlarn yaran mas v mzmunu il bal veriln qeyd v izahlara
gldikd, tarixnaslqda qbul olunmu qaydalar sas gtrlmdr. Topluda
gtiriln qaynaqlar tarixi mnbnaslq tlblrin uyun gln qeydlrsiz
geni oxucu auditoriyas qarsna xarmaq olsa da, onlarn mzmununu bugn
elmi tarixnasl sviyysind qavramaq n myyn hazrl n azl
unudulmamaldr. Kitabda veriln qeydlrin o xu tarix elmin in son nticlrin
arxalanr. Bununla yana, bu v baqa qaynan apn hazrlayan
mtxssislrin qeyd v araylarnda da geni istifad olun mudur.
Qaynaqlarn yeri ayrd ed ilrkn, onlardak tarixi mlu matn vaxt v
dvri nzr aln mdr. rnk o laraq, XIII-XIV yzillrd yaam
Ridddinin Cami-t-tavarix srindki Ouznam paralar ouzlarn

satiri tarixi il bal o lduundan II blmn balancna, birbaa Kitabi Dd

Qorqud boylar veriln yerd verilmidir.
Hr snd (qaynaqdan gtiriln para) zr kiik g iri verilmidir.
Burada btvlkd qaynaq haqqnda, onun lyazmas, aplar, saxland yer
haqqnda aray verilir. Balqlar qaynaqlarn zndn aln mdr, ancaq bu v ya
baqa qaynaqlar qrupu zr birldirici balq lar kitabn redaktoruna mxsusdur.
Qaynaqlarn mzmunu, oradak yer v xs adlar qeyd v izahlar hr mtn zr
ayrlqdan sra qaydas il, o xun masna v bitkin anlalan masna k mk
mqsdil qaynan mtnind atmayan szlr dz mtrizd [...] verilmidir.
Sz v ifadlr mllif, trc mi, redaktor, v b. trfindn vriln izah lar yri
mtrizd (...-Red.), onlardan bu nr qdrkilr Red. arsi olmadan
gstrilmidir. Qaynaqlardak mtindaxili v ab zasdaxili qsalt malar bucaq
mtrizlrl <...> bild irilmidir.
***
Kitabn ikinci nrin lavlr edilmidir. Bu qaynaq v sndlrin say
daha ox o lmal idi. Lakin, eyni zamanda Azrbaycan tarixi. Uzaq kemidn
1870-ci il qdr kitabn yeni nri zrind grgin qrafik zr almalarmz
buna imkan vermdi. Bu sbbl ad kiln A zrbaycan tarixinin g iri
blm n nzrd tutulan yeni qaynaqca mlu matn buraya lav et my
lzu m vard r. Bel qaynaqlar srasnda 1940-c ild Parisd ap olunan antik
mnblr toplusunun adn birinci kmk grkdir 1 . Topluda m..VI yzilin
sonundan balayaraq milladdan sonrak V yzil kimi, yni min illik b ir zaman
irisind Ouz boylarndan nn (farlarn, kay larn v karknlarn ) ad
kilir. Bununla yana Ddm Qorqud boylarnda Ayqr gzlr suyu adl kiik
bir ay burada Hippopotamos (Ayqr suyu) yazlnda qarya xr. Tarixiliy
bu toplu indiy kimi blli deyildi.
Mhmmd Aqdainin [ vvabi] qlmindn xm Drbndnam
d dyrli qaynaqlardan biridir. XIX sr tarixiliyind bu orta a qayna
byk yer tuturdu. Abbas qulu Aa B akxanovun Glstanirm, Hsn
fndi
l-Qadirinin
Asar-i-Dastan 2 kitablarnn
yazlmasnda
Drbndnam byk yer tutur. Art q prof. Mirz Kaz m by
Drbndnamnin alt trkc (Paris, Berlin nsxlri, iki Sankt-Peterburq
1
Aexandre Baschkoff. La Periples. Paris, 1940 toplumunun bir qaynaq kimi dyrlndirmsi
n baxn: M.Fahrettin Kirzioqlu. Yukar-Kr v oruk boylarnda Kpaklar.Ankara, 1992 s.201.
205-206. Birbaa toplumun z il tan olmaq imkan yaratd n P rof. Dr. Fahrettin Krzoqlu
qarsnda minntdar v borclu olduumuzu bildiririk.
2
Asari-i Dastan V.F.Minorskinin fikrinc , yerli trkcd, yni Azrbaycan dilind
yazlmdr. (bax: .. . ., 1963, . 26. Orjinalnn
dilind kitab klind Bakda 1902-ci ild. Rusca is 1929-cu ild ap edilmidir).

ktlvi kitab xanas v Moskva Rumyantsev muzeyi nsxlri, bir d alimin z

nsxsi), iki farsca lyazmas blli id i.
Abbasqulu aa v M irz Kazm by trkc lyazmalarn orjinal sayb
onlara stnlk vermi, farscann is yanllqla dolu evirm olduunu
bildirmidilr. Drbndnamnin iki bl mn ilkin olaraq Abbasqulu Aa
Tiflisskie Vedomosti qzetind rusca ap et my balam, ancaq bu ii baa
vurmamdr 1 Drbndnamnin tam ap var. Biri Avropa rqnas
Y.Klaprotin franszca 1829-cu il apdr 2 . kincisi on iki il sonra prof. Mirz
Kazm byin trkc faksimil il b irlikd ingilisc apdr, elmd o x yksk
dyrlndirilmkddir. ncs, XIX srin sonunda Qori seminariyasnn
mllimi Sfrli by Vlibyovun rusca evirmsidir. M .lixanov-Avarlnn
redaktsil buraxlmdr 3 .
G rndy kimi XIX srd Drbndnamzrind Azrbaycann
elm adam alma aparsa da, lyazman n Azrbaycan ap hl d yo xdur. Onun
tezlikl apa hazrlan mas dyrli b ir i olard .
Son illrd o xucuya ingiliscdn ruscaya evirmd atdrlan
qaynaqlardan biri Oruc by B ayatn kitabdr 4 . Qzlba B ayat boyundan olan
Oruc by ah Abbasn tapr il byk bir heyt trkibind Xzr dnizindn
Rusiyann quzey liman Arxangelsk, oradan dnizl Quzey Al mani yann
Emden hrin, buradan da taliya v spaniyaya vard. 1601-ci ild buraya
atan Sfvi elisi tezlikl dnb katolik oldu. (711-ci ildn spaniyaya gtiriln
islam, 1502-ci iold kral Ferdinand v kralia zabellann ayrca bir frman il
yasaq altna aln md). Varl ispan `yanlarndan birin evriln ranl Don
Xuan 1604-c ild yazd hekaylri ispan dilin ap etdi. Bu kitab
Azrbaycan
v rann orta a tarixi zr
dyrli qaynaqlardan biri
saylmaqdadr. Onun 1926c ild Londonda ingilisc, 1946-c ild Madri dd
yenidn ispanca v 1959-cu ild Tehranda farsca ap olun mas tsadfi deyildir.
Farsca lyazmas ingiliscy, ingiliscdn is ruscaya evriln
qaynaqlardan biri d Fzlullah i bn Ruzbihan Xncinin Tarix-i-alm-ara-yimini srid ir 5 . Mllif Aqoyunlu tarixisidir. Onun kitab Aqoyunlulara
hsr olunan yazlar irisind blk d o x dolun bilik vern qaynaqlardan
1
.. . . . . ... , 1983, c.
322. Geni bilgi n bax:, ad kiln sri, s. 21-24
2
Derbend-nameh, of Historu of Derbend, from a selected T urkish v rsion and Publlshed
with the texts and with notes illustrativ of the Historu geographi by Mirza Kazem-beg. SPB, 1881
3
Tarix-i Drbnd-name. . , , ,
Tiflis, 1988.
4
- . . .
.. , 1988
5
Fzlullax ibn Ruzbixan Xundji tarix-i- alam-I Amioni Pers persidskoqo na anqlayskiy
V.F. Minorskoqo, per. S anqilisyskoqo ra russkiy T.A.Minorskoy, Baku 1987.

10

biridir. Dvltilik qurumlarn yrnilmsi baxmndan kitabdak bilg ilr o x

maraqldr. Farsca yazlm bu kitabda Azrabycan dilindn aln m onlarla
yaln v szcklr iln midir (Qzlbrk, yuri, ordu, qlaq, yurd, Qal a ulus,
lk, gng, qoun, tuq, eli, ba, qul, toy v s.). grnr, mllif Aqoyunlu
Sultan Yaqubun qulluundan olarkn yerli dil yaxca yiyln bilmidi.
Kitabda Sfvi dvlri haqqnda da geni mlu mat vrilir. Ancaq bu dvltin
tarixin i boyal spkid iqlandran tarixilrdn frqli o laraq Xnci, Sfvilr
ya gz il yanamaqdadr. Aqoyunlularn squtundan sonra Orta Asiyaya
k edn Xnci, eybani xan Sfvilr qar cihad savana s slmkdn
kin mir. (Siz yaraarm, qeyrt qlncn qnnda saxlayasnz?) , 1514-c il
aldran dyn gr Sultan Slimi alqlayrd. Btn bunlar Fzlu llah
Xnci Tarixnin XV-XVII y zilliklrin qaynaqlar srasnda znmxsus bir
yer tutduunu gstrmkddir.
Farsdilli qaynaqlar saynn sezilck b ir ld bymsi nzr arp r 1 .
Mhazir v seminarlarda Azrbaycan tarixin i yrnnlr yu xarda adlar kiln
v Azrabycan tarixi qaynaqlar kitabnda olmayan baqa qaynaqlar zrind
d al mal olacaq lar. Bu baxmdan yenic apdan xm Qarabanamlr2
ayrca qeyd olunmaldr.
Kitabn yazlmas baa at maqda ikn Trkiy C mhuriyyti Dvlt
Arxiv lri Mdirliyi Os manl-A zrbaycan blglrinin byk bir toplusunu
Ankarada ap etdi 3 . Yaln z xanlqlar tarixi n deyil, mu mn Os manlAzrbaycan mnasibtlri tarixin i o x byk bir zaman irisind (1575-1918)
yrnilmsi n bu dyrli ikicildlik toplunun mhm rol oynayacana mid
bslyirik. Toplu n seilmi dvlt sndlrinin fotofaksimil il b irlikd ap
edilmsi mnbnaslq elminin ada tlblrin tam uyun glir.

***
Kitabn yaran mas n lazm olan s ndlrin toplan mas iin i
Azrbaycan tarixi kafedrasnn zvlri p rof. S.S. liyarl tarix elmlri
1
Bax: bubkr l-Qtbi l-hri. Tarix-e , eyx Uvys. Farscadan t rcm ednlr
M.Kazmov v V. Piriyevdir. Bak, 1984; Hmdullah Mustovfi qzvini. Zeyl-e tarix-e qozide.
Farscadan trcm M.Kazmov v V. Piriyevdir. Bak, 1986; Zeynddin ibn Hhdullah Qzvini,
Zeyl-e tarix-e qozide farscadan trcm M.Kazmov v V. Piriyevdir, Bak, 1990
2
Qarabanamlr, 1-ci cild. Trtib edni A.Frzliyev, Bak, 1989; 2-ci cild, trtib edni
Axundov Bak, 1991
3
Osmanl devleti il Azerbaycan T urk hanlklar arasndak mnasibtlr dair Arxiv
belgeleri. T.C.Babakanlk Devlet Arxivleri Genel Mdrl. I (1578-1914), Ankara, 1993, 483 s.

11

namizdlri F.R.Mah mudov, F.M. liyeva, L.L.Hsnova v K.K.k rov

yerin yetirmidir. n sz S.S. liyarl yazmdr. I,II v III blmlr dn
qaynaqlar (10,11,12,14, 18, 19, 21, 29-33 v 35-50 sayl qaynaqlar xlmaq la)
azrbaycancaya S.S. liyarl v F.R.Mah mudov evirmilr. Bu blmlrdki
qeyd v izahlarn mlliflri d onlardr (yu xarda yazld kimi, bzi
qaynaqlarn ilkin apn hazrlayan mtxssislrin qeyd v aray larnda istifad
olunmudur). IV blmdki parlarn Azrbaycan dilin evrilmsi n
mvafiq qeydlrin hazrlan mas iini S.S. liyarl, F.M. liyeva v L.L.
Hsnova grmlr.
kinci nr n mtn zrind dzli v yo xlama ilrin in zh mtin i
prof. S ley man liyarl v tarix elmlri namizdi Lal liyeva kmilr.

I BLM
AZRB AYCANIN QDM TARX
(Milad n IV yzilindk)
MX YAZI PARALARI
Erkn yazl qaynaqlarn Cnubi A zrbaycan razisind qeyd ald n
byk ilkin dvlt birl msi Mannadr. Urmiya gl hvzsindki bu gln
tarixin dair yazl sndlr balca olaraq e.. IX-VII yzillr aid Assuriya v
Urartu mixi yazlarndadr. Hmin sndlr Manna il qonuluqdak Assuriya v
Urartu hkmdarlarn n buraya hrbi yrlrin i tsvir etdiyi n hrbi
salnami qaynaqlar kimi tsnif edilir. Bu qaynaqlarn o xu Assuriya v Urartu
razisindn taplm, bir nesi is Urmiya gl rayonunda qeyd aln mdr.
Mixi yazl mtnlrindki mlu mat lar konkret olsa da, birtrflidir.
Onlar bir qayda olaraq Assuriya v Urartu hkmdarnn Mannaya, onun
qonuluundak torpaqlara hrbi yr zaman ald qlb haqqnda
azdolusu danr, urad mlubiyyt haqqnda is susurlar. Lakin birtrfli
v qrzli olmarna baxmayaraq bu yazlar Azrbaycan razisind ibt idai icma
quruluunun dalmas nticsind yaran m lklr , onlarn vahid dvlt
trafnda b irlmsi, hminin hmin dvltlrin halisin in etnik trkibi-Manna
tayfalar, onlarn muliyyti haqqnda tutarl mlu matlarla zngindir.
Mixi yaz mtnlri sasnda Manna tarixi msllrin in aradrlmas
iind Q.A. Melikivili, .M .Dyakonov, S.M.Qaqayn xid mtlri bykdr,
lakin bu ii grlb-bit mi hesab etmk yaln olard. Urmiyatraf torpaqlarda

12

taplan hr bir yeni mixi yaz sndi orada mvcud olmu lklrin sayn
artrr, onlarn v hakimlrin adlar il bizi tan edir, halin i apard o xsahli
tsrrfatdan xbr vrir. Bel mlu matlarn xsusil onomastika materiallarnn
say artdqca, onlarn mu mildirilmsin hsr olunan yeni aradrmalara
ehtiyac duyulur. Bu baxmdan mixi yazl mtnlr z elmi dyrini bu gn d
saxlay r.
Assuriya v Urartu mixi yazlarnda aada vriln paralar
Q.A.Melikivili, .M.Dyakanov v S. M. Qaqayn aplarndan gtrlmdr.
zah larda son aradrmalarn nticlrindn istifad olun mudur.

I.III SALMANASARIN 1 KALHU (NMRUD) 2 HRND

QARA XATR DAI ZRND K SALNAMS
. . , 1977, . 58,
<>
Mannal
Udakin in
yaay
msknlrin
mn
yaxnladm3 .Mannal Udaki 4 mnim silahmn parltsndan vahimy dd v
z hyatn xilas etmk n znn hkmdar hri Zirtan 5 qoyub getdi. Mn
onu tqib etdim; onun iribuynuzlu heyvanlarn, qoyunlarn, onun saya
glmyn var-yo xunu mn apardm. Onun hrlrini mn viran qoydum,
datdm, odda yandrdm.
12. II SARQONUN 6 TNT NL YAZI S I
VD, 1951, 3, s. 209-210
<> Mnim boyunduruumu dayan sadiq qul, mannal ranzunu tale
aparanda mn onun taxtna onun olu Azan yldirnd urartulu Ursa7 Uidiin

III Salmanasar-Assuriya hkmdar (e..858-824).

Kalhu- Assuriya hr, indiki Nimrud (raqdadr).
III Salmanasarn Mannaya yr e. . 829-cu ild olmudur.
4
Udaki (Yalki, Ualki kimi d oxunur)-Mannann Assuriya yazlarnda ilk df ad
kiln hkmdar.
5
Zirta.zirtu- Manna dvltinin paytaxt. Xarabal Ziviynin (Saqqz hrindn 40 km
rqd) 5 kilometrliyindki Qaplantu t psi hesab edilir. Baxn: ..,
.. .., 1980 . 91.
6
II Sarqon Assuriya hkmdar (e.. 721-705).
7
Ursa-I Urusa, Urartu hkmdar (e.. 730-714).
1
2
3

13

Uidiin adamna, Zikertunun adamna, M isandiyann 1 admna,Mannann byk

caniinlrin z szn gndrdi v onlarla yalan danqlar apard; onlar z
aalar Azan n meyit ini lat maz Uau dandan 2 atdlar. z atasnn taxt na
oturan mannal Ulusunu urartulu Ursaya arxaland v znn 22 qalasn ona
tslim etdi. ryimin qzbi il mn Aur allahn n saysz-hesabsz qounlarn
yaraqlandrdm; mn ir kimi nrilddim v z m bu lklrin fthin
ynltdim 3 . Mannal Ulusunu mnim yrmn yaxn ladn grb, z
hrindn xd v qorxu irisind latmaz dadak g izli yer yerldi. Onun
hkmdar hri zirtunu, onun mhtm qalalarn zbiya v Armedi 4 mn fth
etdim v alovla yandrdm. Mn latmaz Uau danda urartulu Ursa il qanl
dy keirdim. trafna divar kiln 55 mh kmlndirilmi hrini, 9
lat maz qalas il birlikd onun 8 vilaytini fth etdim v odda yaxdm. Mannal
Ulusunuya mxsus 22 qalan mn onun lindn aldm v Assuriya hdudlarna
daxil etdim. Andiyal Telusinann vilaytin qdrki Tuaya lksinin 8 qalasn
mn fth etdim, 2400 sakin ini onlarn srlri il birlikd mn sir etdim.
Zikertulu Mitatti mnim silah mdan brk qorxdu v z lksinin adamlar il
birlikd melik dalara qad v onlarn yeri taplmad . Onun hkmdar hri
Pardan mn alovda yandrdm v onun trafnda 23 mhkmlndirilmi hri
fth etdim v onlarn qounlarn sir etdim. Mannallar lksinin M itattiy bel
balayan uandahul v Zurukku 5 hrlrini mn fth etdim v onlarn
qounlarn sir etdim. Mn uidili Baqdattinin drisin i soydum; Dayukkunu6
ailsi il birlikd mn krtdm v A mattu vilaytind yerldirdim; lat maz
dalar arasndak mannal Ulusunu mnim etdiyim ilr haqqnda eidrk, qu
kimi uub gldi v mni ayaqlarm qucaqlad7 .Onun saysz-hesabsz gnahlarn
gnahlarn mn baladm, onun cinytlrini unutdum, ona mrhmt etdim v
onu z hkmdar taxtna yldird im. Ursa v Mittatidn ald m 22 qala v 2
mhkmln irilmi hri mn ona verdim v onun zilmi lksini brpa etdim.
Mn z hkmdar tsvirin i hazrlatdm, onun stnd mnim hakimim Aurun
Uidi, Zikertu, Misandiya (v ya Andiya)- Mannann vilaytlri.
Uau da-indiki Shnd da.
3
Sarqonun bu yr e. . 716-c ild olmudur.
4
zibiya (Zibia, Uzbia) Saqqz hrindn 40 km rqd, Ziviy dfinsinin tapld zirv
hesab olunur; Armed (Armait, Urmeyate) is Ziviy kndi yaxnlndak Shab kndindndir.
5
uandahul v Zurzukka (Durdukka)- Mannann hrlri. Dur-arrukindki sarayn
yazlarnda mhkmlndirilmi hrlrin e. . 719-cu ild ranzuya qar qiyam etmklrini
xatrladr.
6
Dayukku (Dayaukku)- Mannaya tabe olan Massi (Missi) vilaytinin hakimi saylr. Baqa
ehtimala gr, o, Midiya caniini olmaqla Mannaya tabe idi.
7
Sarqunun Urartuya qar e. . 714-c ild yrnd gstrilir ki, Ullusunu onun qarsna
znn byklri v asaqqallar, mavirlri z nsli, onun lksini idar edn caniinlri v
rsilri il birlikd xmdr Bax: - . ,
1951, . 322.
1
2

14

qlblri haqqnda yazdrd m, onu glck zamanlar n onun hkmdar hri

zirtuda dikltd im.
3. AURB ANPALIN 1 B SLNDRND K YAZIS I
VD , 1951, 3 , s. 238-239
[Beinci yrmd] mn [Mannallar lksin in hkmdar] Aherin
zrin yeridim. [...........] Aheri mn in yrmn irlildiyin i eitdi v z
qounlarn h iylgrlikl gec vaxt gndrdi; o, mnin qounlarmla vurumaq
n ayaa qalxd. Mnim dylrim onunla vurudu v onu mlub etdi.
Mn geni dznliyin 3 beru 2 uzunluqda sahsini onlarn meyit lri il doldurdu m.
Mn mid vern hakimlrim, byk allahlar Aur, Sin, aman hkm il
mn Mannallar lksin soxuldu m, qalib iyytl kedim v yrmn davam
olaraq Ayusia qalasn, Paa [........] su, Basutu 3 , Adia, Urkmiyamun, Uppi,
Sihua, Nazirini mntqlrin i- skkiz mh kmlndirilmi hri saysz-hesabsz
kiik yaay mntqlri i b irlikd hyata keirdim; zirtunun zn kimi gedib
xd m, hamsn datdm, uurdum, od qoydum. M n bu hrdn adamalr,
atlar, eklri, iri v xrdaburnuzlu heyvan srlrin i xardb sir apardm.
Aheri mn im yrmn gediini b ild i, z hkmdar hri zirtunu trk
etdi, znn etibaril [istehkam] hri Atranaya qad v orada snacaq qurdu.
Mn onun mhkmlndirilmi hri zirtu, Urmetate v Uzbian 4 mhasir
etdim, buu hrld yaayan adamalr mn dvry ald m v onlarn ry ini
qopartdm, bu vilayti mn fth etdim, yaay mntqlrini datdm, uurdu m,
yandrdm. [Bu] yeri 15 gn iind boaltdm, xaraba qoydum.
z yrn davam etdirrk, hkmdar ata-babalarmn vaxtnda
mannallardan [Assuriyadan] qopard v zlrin gtrdy urdira 5 hrinin
hrinin trafndak yaay mntqlrini mn fth etdim, oda yaxdm,
qounlarn sir etdim. Bu mntqlri mn Assuriyann hdudlarna qatdm.
Mn Harsi dandak A zakanani hri il Mannallar lksinin irisindki
ku mirdin lr 6 lksinin balancna qdr [razid] Arsiyani hrinin o lduu
vilayti alt-st etdim v oda yaxdm...

Aurbanipal- Assuriya hkmdar (e.. 669-631).

Beru-unuzluq vahidi txminn 7 km.
Busutu, Butu-Manna lksinin Parsua il hdudunda qala. Ad Urartu yazlarnda
dflrl kilib.
4
Urmeyate v Uzbia-II Sarqonun Tntnli yazsndak Armed v zbiya.
5
urdira-Kiik Zab aynn yuxar axnnda hr.
6
Kumirdilr- Manna tayfalarndan biri.
2
3

15

...[Bu] hcu mdan mn onun [Eriteyana hrinin] vilaytini xaraba

qoydum, onun btn lksini kiiltdim, byk qnimtlr v ar bxilrl sasalamat qaytdm, Assuriya lksin glib xdm. Mni hkmdar atababalarmn vaxt nda onlarn lindn Mannallarn ald [Bi] rua, arruikb i,
Qusune v [.......] rute kimi yaay mntqlrin i-Assuriya il qonuluqdak bu
kndlri mn fth etdim, onlardan mannallar qovdum, Assuriyaya atlar, silah lar,
hrbi lvazimat gtirdim. Mn yenidn bu hrlri mskun etdim v onlar
Assuriyann hdudlarna qatdm. [Aur] v tar mnim hkmdarl ma hrmt
etmyn Aherini onun qullarn 1 lin verd ilr. Onun [ lksin in adamlar] ona
qar qiyam qald rdlar v onun meyitin i ky atdlar. Sonra onun olu Ualli
onun taxtna yldi...
4. I ARG TNN 2 SALNAMS
.. .
.,1960, . 247-249.
Argiti deyir: ....Manna lksi gld i 3 [hcumunu] mn df etdim, qalan
mn fth etdim... lkn i mn datdm, hrlrin i mn yandrdm, 3270 adamn
hamsn mn ldrdm, baqalarn d iri yandrd m. 170 at, hminin 62 dvni,
2411 ba iribuynuzlu heyvan 6140 ba xrdabuynuzlu heyvan mn srb
apardm. Arg iti deyir: Xaldi 4 allah n bu caiti mn bir il rzind
gstrdim.
5. II SARDURNN 5 C NUB AZ RBAYCANIN
QARADA VLAY TND TAPILMI KTABS
..
.
.1960 3,.5
Xalidi A llah z silah il (?) yr xd 6 , dalq Puluadi lksinin 1
hkmdar Kadiauya 2 (?) qalib gld i.

1
2
3
4
5
6

Qullarnn daha dorusu tblrinin.

I Argti-Urartu hkmdar (e.. 786-760).
Manna hkmdarnn e.. 776-775-ci illrd Urartu zrin yr nzrd tutulur.
Xali-Urartu panteonunun ba allah, hkmdar hakimiyytinin himayisi.
II Sarduri-Urartu hkmdar (e.. 760-730).
II Sardurinin e.. 747-45-ci illrd Mannann imalna yr nzrd tutulur.

16

Argitinin olu Sarduri Yr xd. Saduri deyir: Mn 21 qala fth

etdim. 45 v yaxud 44 hri mn b ir gn rzind fth etdim.
Mhkmlndirilmi hkmdar hri Lib liu [ni] hrini 3 dyl aldm.

6 II ARG TNN 4 SRAB H R YAXLNLIINDA

TAPLMI KTABS 5
VD, 1971, 3, S. 254.
Xalidi allah n bykly il Rusann olu Arg iti deyir: Arxi lksin
mn yr tkil etdim; Uulu lksin, Buku lksin mn qalib gldim6 , aya
atdm; oradan dndm [v] Qirduni (?) lksi, Qitu xan i lksi, Tuidu lksin
qalib gld im3 ; Rutumni (?) hrini mn fth etdim. Mn o xlu lk fth etdim
v onlar [z mn] bac verni etdim, hminin bu qalan dyl mn ald m

ANTK DVR QAYNAQLARI

7. STRABON CORAFYA
Antik dvr Azrbaycann dolun kild ilk tsvirini tann m yunan
corafiyas v tarixisi Strabon (e.. 64-b.e. 24) vermidir. O, A masiya
hrind (Kiik Asiya) doulmu, flsf thsili alm, o xlu syaht etmidi.
1
Bu kitab Arazbaran v Qarada vilaytindki inzibati mrkzdn 5 km. rqd, Sekindel
kndi yaxnlnda taplmdr. Puluadi dalq lsi, grndy kimi, yaznn tapld rayona dr.
2
Kadiau ad Ultudiau kimi d oxunub. Bax: .
-. , ., 1981, .
72.
3
Libliuna-Puluadi lksinin paytaxt. Xarabal bu kitabnin yaxnlndadr. Buardan
arxeoloji qazntlar zaman hrin brcl qala divarlar, irisind oxotaql binalar v baqa tikililr
z xarlmdr.
4
II Argiti-Urartu hkmdar (e.. 713-685).
5
Bu kitab Savalan dann cnub tyind, Srabdan imal t rfd qeyd alnmdr.
Eyni mzmunlu baqa bir yaz Srabdan txminn 20 km km imal-rqd, Srab-rdbil yolunun
sol trfind taplmdr.
6
Yazda adlar kiln lklr grnr, kitablrin tapld yerlr d daxil olmaqla,
Urmiya gln gndoar smtind yerlirdi.

17

17 kitabdan (blmdn) ibart Corafiyas n o, Ro ma s rkrdlri Luku l,

Pompey v Antoninin Qafqaza yrlrindn az sonra txminn e.. 7-ci ild
yazmdr. Bu sr onun it mi Tarixi qeydlri n in davamdr. Strabon
Corafiya kitabnda oykumen i z zmansinin blli olan btn dlillrinin
mqayissi v mumildirilmsi sasnda tsvir etmy almdr. Buna gr
d hmin sr tarixinaslqda antik dvrn corafi biliklrinin toplusu kimi
qiymt lndirilir. Kitabn balca qaynaqlar, hm Strabondan qabaq yazan
corafiya v tarixilr (xsusil Po mpeyin mayitilri), hm d daha qdim
dvrn IV-II yzilliklrin in mlliflrini, o sradan Kaspi dnizi traflarna
Makedoniyal skndrin v I Selevkin gndrdiklri
ekspedisiyalarnn
balar, Heraklid (e.. 323) v Patroklun (e.. 283) hesabatlar, Eratosfen,
Polibi v baqalarn n srlri o lmudur. Strabonun dndyn gr,
Corafiya Ro mann dvlt xadimlr srkrdlrin, in zibati idarlrin, tacirlrin
v b. tarixi-etnoqrafik mlu matlar vermidir. Qafqaz haqqnda, o c mldn
Azrbaycann qdim dvltlri Albaniya v Atropatena haqqnda tarixi-corafi
araylar Corafiyann XI kitabndadr.
Strabonun bu kitabn btvlkd Q.A.Stratanovskini rus dilin
evirmidir. (. . ., 1964) A zrbaycana aid veriln
mlu matlar da hmin apdan gtrlmdr.
XI; 3
2. ...beriyann mrkzindki dzn likdn aylar axb keir. Onlardan n
byy Krdr. O, balancn Ermnistandan gtrr v iti axarla yu xarda
xatrladlan dzn xaraq, Qafqazdan axb gln Araq [ayn] 1 v baqa qollar
qbul edir, sonra is dar vadidn [kerk] Albaniyaya axr; ay bu vadi il
Ermnistan arasnda otlaqlarla o x zngin olan d znliklrdn zmt l axaraq,
daha ox aylar, o sradan Alazan, Sandoban, Retak v Xan 2 (hams
gmiiliy yararldr) qbul edir v nhayt, Kaspi dnizin tklr. vvllr o
[ay] Kor adlanrd.
6. Bu lkd [beriyada] 4 tbqdn ibart hali yaayr. Birinci tbq
n balcasdr- ondan qohumlua v ya yaa gr byyn hkmdar seirlr;
nfuzuna gr is sonraki xs ali hakim v srkrddir. kinci tbq-kahinlrdir,
bundan baqa qonularla ki mlrin baxan lar da [onlardandr]. nc
tbq dylrdn v kinlrdn ibartdir. Nhayt, drdncs- ilri grn
1
2

Araq ay-Araqvi il eynildirilir.

Albaniya razisind Kr tkln bu aylarn indi hanslar olmas hl yrnilmyib.

18

padah qullard r. On larn mlak icmada mu mid ir, hr [icmann] mlakn ba

idar edir v qoruyur1 .

XI; 4
1. Albanlar maldarla daha o x meyllidirlr v krilrl yaxndrlar;
lakin onlar vhi deyillr v bu a gr d o qdr d dykn deyillr. On lar
iberiyallarla Kaspi dnizi arasndan yaayrlar; rq onlarn lksi dniz
bitiir, qrbd is iberlrl hmsrhddir. Qalan trflr gldikd, ( lkn in)
imal [trfi] Qafqaz dalar il hatlnib (bu dalar d znliklr zrind
ykslir onlarn xsusil dniz yaxnlndak hiss si Keravn dalar 2 adlanr),
sonuncu [cnub] trfi is onunla hmsrhd olan Ermnistandr; Ermnistan
qismn dznliklrdn ibartdir, baqa hisssi is dalq lkdir, Kamb isn 3 kimi,
orada ermnilr hm iberiyallar hm d albanlarla qonudurlar.
2. Albaniyadan tkln Kr
ay v baqa
aylar torpan
mhsuldarln artrr, amma o b iri yandan onu dnizdn uzaqladrr,
hqiqtn, [ayn] ona gtirdiyi o xlu tkntlr keid lri tutur, buna gr d
yaxnlqdak adacqlar materikl b irlrk, hr trfdn, xntl dayazlq lar
yaradr ki, bunlardan [gmini] qorumaq tindir. Bu dayazlqlarn daimi olaraq
z yerlrini dyi msi [dnizin] kilmsi zaman dalalarn sahili dyclmsi
il daha da gclnir. Dorudan da ayn mnsbi, deyirlr 12 qoldan ayrlr;
onlarn bzilri qapaldr, baqalar is sahil arpan dalalar n tamamil
aq olduundan, gmi dayanacaqlar n yararszd r. Sah il 60 stadi4 msafd
ht trfdn dniz v aylarla yyuylsa da, onun hr paras keilmzdi:
kntlri htta 500 stadi msafy yaylr v sahili qu msal edir. Yaxn lqda
Ermnistandan coqunluqla axb gln Araz [dniz] tk lr. Lakin Arazn z
mnsbin gtirdiy i kntlr onun yatan gmiilik n yarasz et ms d,
Kr z yatan [ondan o x] doldurur.
3. Bununla bel, ola b ilr ki, bu cr adamlara dniz mu miyytl he
lazm deyil. A x, onlar htta torpaqdan onun qdir-qiy mt in gr istifad
etmirlr, bel ki, bu torpaq crbcr bostan mhsullar hm d hr cr bitkilri
1

Bu paraqrafda beriya haqqnda deyilnlri Qonu Albaniyaya da aid

etmk olar.

2
Keravn dalar- Qafqaz dalarnn dniz yaxn imal-rq tklri. B.A.Dori imali
Dastandak Karamay dalar il eynildirilib. Bax: . .
. ., 1875
3
Kambisna- Albaniyann beriya v Ermnistanla qonuluqdak vilayti.
4
Stadi-qdim yunanlarda tqribn 190 m uzunluunda l vahidi. Arazn mst qil olaraq
dniz axmas XI kitabn 14-c fslind d (s. 497) qeyd edilib.

19

yetidirir, hqiqtn orada, htta hmiyal bit kilr yetiir. Hm d yarpaq he

bir xrda qulluq tlb et mir, ancaq btn hyat nemtlri, bu trf yr
ednlrin xbr verd iyi kimi 1 onlarn kiklop saya hyat trzindn danr 2 .
Bu yazlarn (mlliflrin-Red.) dediyin i gr, bir df kiln torpaq 2-3 df
mhsul vrir v birinci mhsul spilndn htta 50 df art q aln r: hm d tarla
dinc qoyulmur v dmir kotanla deyil, aac xla u mlan r. Btn bu dznlik
z aylar v baqa sular il Bab ilistan v Misir (torpaqlarndan) daha yax
suvarlr, buna gr d o, hmi sx otlu grnn saxlayr v otlaqlarla
doludur. stlik, burada iqlim d o lklrdn olduundan daha lvrilidir 3 .
z m tnklrinin dib ini orada he vaxt axradk bellmirlr v yaln z
5 ildn bir budayrlar. Cavan tnklr art q ikinci il mhsul vrir, yetkin liy
atanda is o qdr mhsul gtirir ki, onlarn o x hisssini axlarda saxlamq
lazm glir, elc d mal-qaraq, ev heyvanlar da, l heyvanlar da onlarn
lksind yax o xalr.
4. Orada adamlar gzlliy i v hndr byu il seilirlr, eyni zamanda
onlar ry iaqdrlar, xrda deyillr. Onlardan zrb o lun mu pullardan , adtn
istifad olunmur v yzdn artq say bilmyn, onlar yalnz mbadil ticart i il
mul o lurdular 4 . Baqa hyat mslrin mnasibtd onlar laqeydlik
gstrirlr. Dqiq l v ki onlara mlu m deyildir. Mharib msllrind,
dvlt quruculuu v kiniliy onlar qaysz yanarlar. A mma onlar ermn ilr
kimi, p iyada halda, at belind yngl v ar silahlarla vuruurlar.
5. beriyallara nisbtn onlar [dy] daha ox coqun xarrlar. Mhz
onlar 60 min piyada v 22 min atllni 5 silahladrrlar; bu qdr o xsayl qounla
onlar Po mpey qar xmd lar. Krilr A lbanlara, elc d iberiyallara
yadellilrl mharibd k mklik edirdilr. Buras da var ki, krilr o x vaxt
bunlarn zrin hcu m edir, bellikl, kinilik ilrin mane olurdular.
1

O cmldn Milti Feofan (mqayis edin: Strabon, XI, II, 2).

Odisseyada mifik kikloplar haqqndak mlumatlar sasnda cmly bel dzli
vrilib: ...lakin btn hyat nemtlri...umlamadan v kmdn yetiir. Bax:
. 1. ., 1985, . 33.
3
Mtni 3-4 paraqraflarnda kinilik barsind Strabonun dediklri tzadldr. vvlc,
Albanlarn torpan qaysna qlamdqlar sylnilir, sonra torpan aac xla umlanmas v Kr
boyu dznliyini la suvarmasndan danlr, nhayt, kiniliy albanlarn qaysz mnasibti
qeyd olunur. Grnr, Starbon Labniya haqqnda gtrdy materiallarla sonraklar mqayis
etmmi, bzn faktlar qarq salmdr.
4
Bu mlumatlar Starbon grnr, daha qdim qaynaqlardan gtrmdr. nki, hl e..
III yzilliyin birinci yarsnda Albaniyada gm pullar zrb edilirdi. Tkc Qbl dfinsind yerli
Albanlarn pullarnn say 500-dn artqdr; onlarla birlikd Makedoniyal skndr Lisimax, selevki
hkmdarlar v b. -nn pullarnn taplmas Albaniyan beynlxalq ticartd mhm rol oynadn
gstrir.
5
Plutarxa gr 12 min atln.
2

20

Albanlar cida o x v yayla silahlanrlar; onlar dmir zireh v byk uzunsov

qalxan gzdirir, hm d iberiyallar kimi vhi heyvan drisindn dbilq
qoyurlar1 . Albanlarn lksin Kaspianan ilayti2 d daxild ir, onun v dnizin
ad ind i itib get mi tayfann adndan gtrlb. beriyadan Albaniyaya yol susuz
v dalq Kambisna vilaytinin iindn Alazan ayna doru gedir. <>
6. On larn hkmdarlar da o x gzldir. ndi, onlarda bir hkmdar btn
tayfalara balq edir, qabaqlar is , hr tayfan z hkmdar idar edirdi. Onlarda
26 dili vardr, bel ki, onlar bir-biri il nsiyyt tin girirlr. Bu lkd b ir o x
zhrli srnnlr, hminin qrb lr v zhrli hr mklr 3 vardr. Bzi
zhrli hr mklrin sancmas adam gl-gl lmy, baqalarn n sancmas
is [adam] hlak o la qohumlarn qss sindn alaya-alaya lmy mcbur
edir.
7. Onlar allahlardan Helios, Zevs v Selenaya4 , xsusil mbdi beriya
yaxnl nda yerln Selenaya
sitayi edirlr. Kah in vzisfin i onlarda
hkmdardan sonra n hrmtli adam yerin yetirir. O, byk v sx halisi olan
mqdds vilayt balq edir, hm d mbdin qullarn ild ir; onlardan bir
oxu zn ilahy qovumu hiss edrk zaqgrnlik ed irlr. On lardan kimi
ilahy qovuduunu hiss [etdirrk] md srsri hyat keirirs, kahin mr
edir ki, onu tutsunlar v mqdds zncir balayb, btn ili bolluq irisind
bslsinlr; sonar ilahy qurban hazrlanan [qula] tirli yalar srtb, baqalar
il b irlkd qurban vrirlr. Qurban vrm aadak qaydada grlr: bu ii
yax biln bir nfr, mrasim gr insan qurban vermk n yararl ola
mqdds niz lind, izdiham irisindn qabaa xr v n izni qurbann
byrnn ortasndan ryin sancr. Qurban yer yxlanda, onlar onun
yxlmasn uyun iarlr il bildirir v hamya byan edirlr. Sonra csdi
lazmi yer gtirir v ham tmizln m mrasimi yaparaq, onun stndn adlayr.
Albanlar qocala, nin ki valideynlrin, hm d yad [qoca] adamlara
hddindn artq hrmt edirlr. Mrhumun drdin i kmk v htta onu yada
salmaq rfsizlik saylr. Mrhu mla b irlikd onun btn mlakn basdrrlar v
buna gr d ata malndan mrhum olub, kasb yaayrlar. Mnim albanlar
haqqnda bildiklrim bunlardr.

Arxeoloji materillar sbut edir ki, albanlarn tunc dqbilqlri d vardr. Bax: Osmanov F.L.
Qafqaz Albaniyasnda maddi mdniyyt. Bak, 1982, s. 71-75,VI tablo.
2
Kaspiana-Albaniyann Krdn sa trfd, dniz sahili torpaqlarndak vilayti.
3
Mllif, grnr, byni (bv) nzrd tutur.
4
Strabonun vtnind Helios Gn Allah, Zevs gy allah, selena ay ilahsi idi. Bu
allahlarn albanca adlar mlum deyil. Bu dvrd albanlarn dini grlri haqqnda bax: .
(1 . . .- 1 . . .) , 1974, . 325-356.
1

21

XI; 5
Deyilnlr gr Albaniyadan yuxardak dalarda amazonkalar yaayr.
Pompeyi1 yrd mayit edn v albanalarn lksin gln Feofa 2 sylyir ki,
skif tayfalar o lan bel v lehlr amazonkalar v albanalar arasnda yaayrlar; bu
lkd hmin tayflarla amazonka lar arasnda Mermodalida ay axr. Bu yerlr
yax tan olan baqa yazlar onlarn irisind Skepsiyal Metrodor v
Qipsikrat 3 is iddia edirlr ki, amazonkalar Qafq z dalarn n Keravn adlanan
imal tklrind qarqarlarla 4 qonuluqda yaayrlar. Btn qalan vaxtlarn 5
amazonkalar yalnz zlri n istifad edir, yer umlamaq, balq, mal-qara
xsusil atlara qulluq et mk kimi m xtlif ilr grrlr; amazonkalarn daha
gclllri balca olaraq at belind ovla v hrbi tlimlrl mul olurlar.
Onlarn sa dn uaq vaxtnda yandrrlar ki, hr cr i grnd, xsusil niz
atanda sa ldn srbst istifad etsinlr. On lar hminin o x-yay, dy baltas
v yngl qalxanda o x ildird ilr; onlar vhi heyvan drisindn dbilq,
brnck v kmr hazrlay r. Yazdak 2 xsusi ayda onlar qarqarlardan ayran
qonu daa qalxrlar. o x qdim b ir mrasim gr is, qarqarlar da hminin bu
daa xrdlar ki, qadnlarla birlikd qurban verib, uaq domaq n onlarla
yaasnlar; kim-kiml dd, onlar xlvt, qaran lqda grrlr; qadn lar
hamil edrk, qarqarlar onlar ev lrin buraxrlar. Qadn cinsindn olan btn
krplri amazonkalar zlrind saxlayr ki, kii cinsindn onlanlar trbiy
olunmaq n qarqaralara vrirlr. Hr bir qarqar ona gtiriln hr bir krpni
grmdn-bilmdn z olu sayb onu qbul edir.
2. Mermoda6 ay dalardan gurultu il axaraq amazonkalar lksindn,
Sirankena v onlarn arasnda yerln btn shradan keir v Meotidaya
tklr. Dey iln lr gr qaraqarlar amazonkalar il birlikd bu yerlr
Femiskiradan 7 qalxmlar; ancaq sonra syan edib z krilri il bu yerlr
glib xm frakiyallar v evbeylrl birlikd amazonkalara qar vuruurdular;
nticd mharibni dayandraraq; onlar aada gs triln rtlrl mqavil
1
Qney Pompey Roma srkrdsi (e..) 106-48; e.. 66-65-ci illrd Zaqafqaziya lklrin,
o cmldn Albaniyaya yr etmidi.
2
Yni Miltli Feofan.
3
Skepsiyal metrodor v Qipsikrat- Strabondan bir qdr vvl yaam mlliflr.
4
Starbonun qarqarlar haqqnda bu yazs onlarn Arann n slindn olmas v artq XIX
yzillikd Qarqar (Qaraba) dznd yaamalar haqnda M.Xorenatsinin vdiyi mlumatlarla
mqayissi gstrir ki, qarqarlar n qdim laban tayfalarnda biridir. . , . 48-49
5
Yni ilin 10 ay.
6
Mermoda, Mermodalida- Azov dnizin tkln aylardan biri.
7
Femiskara Kiik Asiyada lk.

22

baladlar: bir-b iri il yaln z ondan tr nsiyytd olacaqlar ki, uaqlar olsun,
hr tayfa il mstqil yaasn.
Amazonkalar haqqnda rvaytd n is bir anlalmazlq var.
burasndadr ki, btn baqa rvaytlrd mifik v tarixi nsrlr ad qoyulub.
Ax dastan, fsan v mczlr mif adlanr, tarix is istr qdim v ya yeni
olsun hqiqti tlb edir, mczy onda yer yoxdur v ya ona az rast glinir.
Amazonkalara gldikd is onlar haqqnda hm vvllr, hm d indi sylniln
rvaytlr tamamil alas maz v du manldr. Msln, ki inanar ki, n vaxtsa
qoun, hr v yat tayfa kiilrsiz, yalnz qadnlardan ibart olub? Bundan baqa
hl kim [inanar ki], [bu tayfa], htta zg torpaqlara basqnlar edrk, tkc
qonu tayfalar mlub et mkl kifaytln mi, bu qoun indiki noniyaya qdr
glmi htta dniz arxas yrl Arrkt ikaya kimi ged bilmidir?..
6. ndiki Qafqazn daha yksk hisslri Albaniyada, beriyada, kolxlar
v qenioxlar lksindki n cnub yerlrd ir. Yu xarda gstrildiy i kimi, orada
el tayfalar yaayr ki, Dioskuriadaya 1 gedirlr, on lar balca o laraq ora duz n
gedirdilr. Bu tayfalardan bzilri dan zirvsind yerlir, baqalar is
melik drlrd yaayr, sasn vhi heyvan ti, cr meyv v sd il
qidalanrlar. Qda da zirvlri lat mazdr, yayda is adamalar qar v buza
gr, xntlar brkidilmi xam gnn iri paralarn ayaqlarna balayb ora
xrlar. Aa dnd is, Atropat Midiyasdan v Ermnistan Masiy danda
deyildiyi kimi, z yklri i dri zrin u zanb bu zun st il srrlr. Lakin
orada kmlrin altna dili arxlar balayrlar. Qafqazn zirvlri beld ir.

XI; 13
1. M idiya iki hissy ayrlr. Bu hissini Byk M idiya adlandrrlar ki, ba
hri Midiya dvltinin paytaxt olmu byk hr Ekbatandr. (Hl indi d o
parfiyallarn paytaxtd r, onlarn hkdarlar is n az yay burada keririrlr,
nki M idiya soyuq lkdir; q da onlar Dcl zrind, Babilin yaxnlndak
Selevkiyada qalrlar). kinci h iss- Atropat Midiyasdr. O z adn s rkrd2
Atopatdan alb, hans ki bu lknin, Byk Midiya kimi Makedonyallara tabe
olunmasna yol vrmdi. Dorudan da, tntn il arla ediln Atropat z hkm
il bu lkn i mstqil elan etdi v indi d varsilik onun ailsind qalr; nki
onun nsilr ermni v suriya arlar, sonaralar is Parfiya [arlar il] n ikah
laqlrin girdilr.
1

K.V.Dioskuriadan (,92) Suxumi il balayr.

Qavqamel (Arabela) dynd (e.. 331) Atropatn Misdiya atl korpusuna balq etmsi
(III Darann srkrdsi olmas) nzrd tutulur.
2

23

2. Bu lk Ermsitan v Matiandan 1 rqd, Byk Mit ianadan qrbd v

hr iki lkdn imalda yerlir; o cnubdan Matianaya v Hirkan dnizin
uxurunun yanndak v ilaytlr qonudur. Bu lk hrb i qvv baxmndan
kifayt qdr bykdr, bel ki, o Apollonidin dediyin gr, (dy) , 10.000
atl v 40.000 p iyada xara b ilir. M idiyadak Kapavta glnd duzun
kiritallamas v kmsi ba vrir. Bu duz g ici m v xst hval-ruhiyysi
trdir. Bu xstliy in favrici vasitsi zeytun yadr; gr b ilmdn paltar
gld yuyublarsa, duzla irkln mi paltar irin su tmizlyir. Dorudur,
atropatenlilrin gcl qounlar var idi: ermn ilr v parfiyllar tez-tez onun
lksini viran edird i. Lakin onlar mqavimt gstrir v zbt edilmi torpaqlar
geri alrlar; msln ermnilr ro mallarn hakimiyyti altna ddkd
atropatenlilr, onlardan Simbakan zbt edrk Sezarla dostluq mnasibtlrin
girib slh balayrdlar; eyni zamanda onlar parfiyallar da qane et my
alrdlar.
3. On larn yay paytaxt dzn likd yerln Qazakadr, q paytaxt is
gcl Vra qalasdr ki, parfiyallar zrin yr 2 zaman [onu] Antoni
mhasir et midi. Bu qala, Antonini parfiya yrn tsvir edn v hmin
yrlrd srdar kimi itirak edn dostu Dellin in verdiyi xbr gr,
Ermnistan Atropatenadan ayran Araz ayndan 2400 msafd yerlir. Bu
lknin btn vilaytlri mhsuldardr, imal is dalqdr v srt soyuqdur;
burada dal tayfalar o lan kadusilr, amardlar, tapirlr, kirt ilr v baqa kri
v quldurluq edn xalq lar yaayr. A x bu xalq lar Zaqru v Nifatu dalar boyu
splniblr...
4. Kadusilr piyadalarn miqdarna gr arian lardan b ir az gerid qalrlar;
onlar la cidaatandrlar; dalq yerlrd onlar at llarn yerin vuruurlar. Lakin
Antoninin yr onlarn tbii raitinin deyil, onun bldisi, ermni ar
Artavasd tinldirdi, hansnn ki, Antoni dnmdn onun mslhtisi z
hrbi planlarn hyata keirn etdi. (A mma o g izlind ona qar qsd
hazrlamd). Dorudur, Antoni ar czalandrd, lakin, o x gec, ro mallar n
bir o x flaktin gnahkar o landan sonra, hm d tkc Artavasd deyil,
hminin Frat zrindki Zaq madan Atropaten s rhdlrin kimik 800 stadi
uzunluunda yolu dalarla, yolsuz yerlr v dolamalarla, daha dorusu, dz
yoldan iki df u zun yolla Antonini gtirn baqa bir bldin i d [czalandrd ].

1
Matiana (Matiena)- Antik mlliflr gr matienlrin (qdim xurrmilrin) yaad lk.
Baqa ehtimala gr Urmiya glnn gnbatannda yerlirdi.
2
T annm Roma srkrdsi Mark Antoninin (e.. 83-30)Parfiya yr e. . 36-c ild
olmudur.

24

8. K.P. PTOLEMEY. CORAFYA DRS LY

Antik dvr Qafqaz A lbaniyas haqqnda yazan mlliflrin biri d II
yzilliyin tann m corafiyas v astronomu Klavdi Ptolemeydir (70-147). O,
imperator Mark Avrlin in (161-180) masiri olmudur. K.Ptolemey zndn
qabaq Albaniya haqqnda mlu mat vern yunan-roma mlliflrinin, xsusild
I yzilin corafiyas Marin Tirlini quru v dniz yollar il toplad
mlu matlardan istifad et midir. srd Albaniyan hdudlar gs trilmi, onun
gz arpan 29 hr v kndi, da armlar v baqa corafi koordinatlar
verilmidir. Corafiya drsliy ind Albaniya haqqnda materillarn
aradrlmasn tniliklrin baxmayaraq, hmin sr ilk nvbd Azrbaycann
tarixi corafiyasn yrn mk n dyrli mnbdir.
srd Skifiya v Qafq za aid vriln mlu mat lar V.V. Lat ev yununa
dilindn rus dilin evirmidir. Mllifin albaniya haqqnda yazd qlar sasn,
aadaklardan ibartdir.
V KTA B. 8-C FSL
<>
Kaspi dnizi yaxlnl nda udlar, olondlar, isodlar v qerrlr yaayr 1 .

V KTA B, 11-CI FSL

[1] Albaniya malda Sarmatiyann tsvir eiln hisssi il, qrbdgstriln xtt boyu beriya il, cnubda, beriya hdudlarndan Hirkan
dnizin2 , Krn 790 40- 440 30 koordinatlarndak mnsbin doru Byk
Ermsitann bir h issi il, rqd is -Hirkan dnizin in buradan [K rn
mnsbindn Soana ayna kimi uzanan hiss si il aadak tsvir uyun
olaraq [hmsrhddir].
1
Bu tayfalar cnubdan imala doru istiqamtd yerldiklrin doru sadalanb. Elmi
dbiyyatda udlar B.Pilinin adn kdiyi udinlrlrl eynildirmk fikri var, lakin mllif onlarn
Kaspi dnizinin imal-qrb sahilind yaadn sylyib. Herrlr grnr, K.Ptolemeyin Albniyada
qeyd ald Herr ay vadisind yaayrdlar; oxar etnonim, Stabon v Plutarxn yazsna gr,
albanlarla amazonkalar arasnda yaayan hellrl baldr.
2
Hirkan dnizi- antik mlliflrin, dnizin imal- rq sahilind yaayan hikranlarn adna
uyun olaraq, Xzr dnizind vriln ad dniz sahillrinin kaspilr v albanlar yerldiklri
hisslrin mvafiq olaraq, hmin dnizin B.Pilini Kaspi dnizi v Alban dnizi adlandrmdr.

25

[2] Soana aynn 860 -470 koordinatlar olan mnsbinin ard nca:
Telayba hri.......................................85
Herr aynn mnsbi............................840 30
Gelda hri.........................................83 0
Kaysi aynn mnsbi.........................820 30
Albana hri................................... ...810 40
Alban aynn mnsbi........................800 30
[v]Qaytara hri..............................790 30
Ondan sonra Kr aynn mnsbi .....790 40
[glir];

460 40
460 30
460 -30
460
450 50
450 30
440 -45
440 30

[3] Albaniyadak hrlr v kndlr bunlard r: beriyadan v Qafq zadan

axb gln v Kr (O btn Albaniya v beriya boyu axaraq Ermsitan
onlardan ayrr) tkln ay 1 arasnda:
Taqoda......................................................77 0 30 - 460 50
Bakriya......................................................77 0 - 460 30
Sanua........................................................7700 40- 460 40
Dehlane.....................................................770 20 - 450 45
Niqa...........................................................770 20
450 15
[4] Gstriln ay v hmin in Qafqazdan axan Alban ay arasnda:
Moseqa ............................................................790 - 470
Samunis...........................................................790 - 460 40
obula..............................................................78
- 460 20
0
una..................................................................79
- 460
0
Embo laya.......................................................78 30 - 450 40
Adiabla............................................................790
- 450 30
0
Mamexiya.......................................................79 45 - 450 40
Ossika..............................................................770 30 - 440 45
Sioda..............................................................780 15 - 440 40
Baru ka..............................................................790 20 - 440 40
Bundan baqa Alban qaplar, deyildiyi kimi, 800 -470 altndadr.
Ptolemeyin bu anonim ay haqqnda yazdn Pilinin etdiyi t svirl (...Qafqaz
dalarnda axb Kr ayna [tkln] Okazan ay...) mqayis etdikd onun Alazan ay olduu
aydnlar.
1

26

[5] Alban ay v Kr ay arasnda:

Xabala..............................................................800 - 470
Xobata..............................................................80 0 30 - 460 -45
Moziata ............................................................800 - 460 20
Misia.................................................................810 - 460 20
Xadaxa..............................................................81 0 - 460
Kaysi ar v Herr arasnda:
Tiblis...............................................................840 15 - 460 50
[6] Albaniya yaxn l nda iki bataqlq ada vard: aralarndak boazn
koordinatlae beldir: 870 30 45 0 1
9. BYK PLN TB T TARX
Byk Plin i (Qay Plini Sekundi) b. e. . I yzildki A lbaniya v albanlar
haqqnda yazan antik mlliflrin n tann mdr. Ro mza yazs, alim v
dvlt xad imi B.Pilini (23-79) imperator Tit Falv i Vspasiann (69-79)
himaysind olmu, Narbon Qaliyas v spaniyada imperator prokuratoru
vzifsini dam, kampaniya vilaytindki Mizenda donanma bas ikm,
Vzuv i vulkann pskrmsi zaman hlak o lmudur.
B.Pilinin tarix aid srlri (Taist adlar kib) zmanmiz glib
atmamdr. Yalnz 37 kitabdan ibart Tbit tarixi - Naturalis histora
mstsnadr. Tb it elmlri zr antik dvr ensiklopediyas saylan bu srd
(327 yunan v 146 latnd illi srdn istifad edilib ) tarixi n d q iy mtli
mlu mat taplr. O c mldn, A lbaniyann ba hri, lknin tbiti halisi,
albanlarn miti haqnda maraql paralar vardr.
srdki Skifiya v Qafqaza aid materiallar V.V. Lat ev latn d ilindn
rus dilin evirmidir. (bax: ,

Qdim Albaniyann hdudlar, onun hr v kndlrinin tarixi, Albaniyada hrsalma v

baqa problemlrinin hll edilmsi n Ptolemeyin gstrdiyi corafi adlarn yrnilms byk
hmiyyt dayr. Bu i tn yzilin ortalarndan balanmasna baxmayaraq, tdqiqatlar
(A.Yanocvski, B.A.Dorn, S.V.Yukov, K.V.Terev r, S.N. Muravyov v b.) syldiklri fikirlrd
uyunsuzluq oxdur. Bunun sbbi odur ki, Ptolemeyin gst rdiyi corafi enlik v uzunluqlar indiki
meridian v paralellrdn kskin kild frqlnir, ona gr d hmin tdqiqatlar xardlaqlar
nticlri ehtimallardan alm, tarixi-filoloji spkid aradrma aparmamlar. Bellikl, Ptolemey
xritsi tarixnaslqda problem olaraq qalr v z elmi tutarlarn glck n saxlayr.
1

27

, . II, . 1, , 1904, . 16-200), Albaniya

haqqndak aadak paralar hmin evirmdn gtrlmdr.
VI KTAB
26. Kr ay z balancn Hen io x dalarndan (baqalar onu Koraksi
adlandrr) gtrr, Araz v Fratn balad dadan, ondan (Fratdan) 6000
addm msafdn [babalayr]; o Uzi ayn zn qbul ed ir v z, yazlarn
(mliflrin.- Red.) ksriyytinin fikrinc , z sularn Krn yatandan Kaspi
dnizin aparr....[29]. Krdn balayaraq, btn dznlikd Alban tayfalar,
sonra iberlr yerlir; onlar birincidn Qafqaz dalarndan axb Kr ayna
[tkln] Okazan ay 1 il ayrlrlar. A lbaniyada ba hr Kalabakd r..... 2
Albaniya srhdlrindn balayaraq, dalarn btn sinsi boyu silvlr 3 adl
vhi tayfa, aada is lupenilr 4 , sonra didurlar 5 v sodlar yaayr.
30. Onlarn arxasnda o xlarn s hvn Kaspi [qaplar] adlandrd
Qafqaz dalar yerlir...
36. Dniz g iri sa trfdki boazn knarnda skif tayfas olan
[udinlr] yaayr. Sonra sahil boyu, rvayt gr, Yasondan tryn albanlar
[yaayr]; dnizin onlarn qarsndak hiss si Alban dnizi ad lanr. [39]. Qafqaz
dalar boyu yerln bu tayfa[lar], deyildiy i kimi, Ermnistan v beriyann
srhdlrini tkil edn Kr ayna kimi glib atr. On larn dniz sahili
torpaqlar v udin tayflarndan yuxarda sarmat larn, dorslarn torpaqlar u zanr,
onlartn arxasnda is artq xat rladlan amazonkalar v savromatlar [yerlir].
Kas v Alban, sonra balancn Qafqaz dalarndan gtrln Kamb is, sonra
yuxarda deyildiy i kimi, Koraksi dala rndan axan Kr Albaniyadan kerk

Okuzan ay- Alazan ay, I yzilin sonunda Albaniyann (beriya) il qrb srhddi.
Kabalaka- Qbl, e. . IV- b.e. V yzillrind Qafqaz Albaniyasnn paytaxt. Xarabal
Qbl rayonunun uxur kndi yaxnlndadr.
3
Silvlr- Albaniyann imal srhddi yaxnlnda tayfa, ermni mnblrindki ilblr.
4
Lupenilr- (ermni m nblrind lpinlr, lbinlr)- Qafqaz dalarnn cnub tklrind
K.V. Trevre gr, Alazan vadisind yaayan Alban tayfalarnda biri.
5
Didurlar (ermni mnblrind didoylar) masir didoylarn (Dastan) ulu babalar
saylrlar.
Pilini hm d qdim trklrdn yazan antik mlliflrdn biridir. Herodatda irk v trreket
(Strabonda- rk?) adlanrlan bu etnoslar Plinid v Pomponi Meleda trklr (Turcae) kimi yad
edilir. Bu mlumat Dionisi Periegetin aadak aray il sslir: Kaspi dnizi mnsbin yaxn
skiflr, sonra hunlar, onlardan sonra kaspilr, dah sora is dykn albanalr v kadusilr...,
yerlmilr.
2

28

dniz tklr. Aqrippann 1 verdiyi mlu mata gr, [Kas] ayndan balayaraq
btn sahil o x yksk qayalardan ibart olduu n 425 min addm boyu
keilmzd ir. Krdn sada dniz Kaspi adn dayr; sail boyu kaspilr
yaayr.[40] Bu rada o xlarn htta son vaxt Korbolunun Ermnistana yrnd
itirak ednlrin shvini dzlt mk lazmd r; onlar beriyadak qaplar Kaspi
qaplar ad landrrlar ki, bizim dediyimiz qafqaz qaplar adlan r; hmin ad
oradak vziyyt dair gndriln xritlrd var.
mperator Neronun 2 hd-qorxusu da guya Kaspi qaplarna aid imi,
halbuki orada o qaplar nzrd tutlurdu ki, beriyadan sarmat larn torpan
aparr... dorudur, kaspi dnizi xalq arn baqa qaplar da var, yalnz bu bard
byk Aleksandrn mayitilrin in syldiklrindn mlu mat almaq olar.
50 Btn Kaspi dnizi boyu oxlu adalar splnib, onlardan biri
Zizata daha mhurdur.
VII KTA B
9. Nikeyli siqon yazr ki, .... A lbaniyada alagzl adamlar doulur ki,
uaqlq alarnda al saldrlar v geclri gndzdn daha yax grrlr.
VIII KTAB
149 Byk A lkesandrn Hindistana yr3 zaman Alban ar ona
qeyri-adi byklkd bir kpk balad. Onun grkmindn xolanan ar onun
stn aylarn, sonra qabanlarn, nhayt, xall marallarn buraxlmasn mr
etdi, ancaq o [it ] nifrtl, trpn mz halda u zanb qald . Bu nhnglikd
heyvann bel sstlyndn kefi pozulan csur ar onun ldrlmsin i mr etdi.
Bu haqda xbr alban arna 4 atd. Bellikl, o baqa bir it gndrrk stlik
d bidirmidi ki, Aleksandr onu xrda heyvanlarla deyil, ir v ya fill snaqdan
keirsin...
XXXI KTAB

1
Aqrippa (Mark Vipsani Aqrippa e. . 63-12)- Roma imperatoru Avqusutun silahda,
srkrd. Onun corafi izahatlarnda (zmanmiz atmayb) Strabon v Pilini d istifad etmilr.
2
Neron b.e. 54-68 ci illrd Roma imperatoru.
3
Makedoniyal skndrin e.. 327-ci il yr.
4
Mtnin iki yerind Alban ar ifadsi ildilib. Bu hekayt (III yzilin Roma yazs Yuli
Solinin srrind d vardr.) Albaniyada hkmdar hakimiyytinin hl e. . IV yzilin ikinci
yarsnda mvcud oduunu gstrir.

29

 74. Kaspi qaplar yaxn l nda duz ay lar deyiln (ay larda) ay
suyunun z duz halnda el qatlar ki, qalan su sanki buz qal altnda axr....

II BLM
AZRB AYCAN IV XII YZLLRD
LKN ORTA SR QAYNAQLARI

KTAB DD M QORQUD
Kitabi Ddm Qo rqud Azrbaycan dbiyyatn ilkin v ah sri
olmaqla yana, A zrbaycan tarixinin ana qaynadr. ndiki elmi b iliklr
arxalanaraq, Kitabn aparc v balca mv zularn n o x-o x uzaq lara, hl
ibtidai icma quru luunun dald v hrb i demokrat iya inistututlarn
yaad zaman lara gedin xd n sylmk olar. Bir o x yzillr boyu Ozan
sntinin krsindn kerk, bu mv zular art q VI-VII srld yazya aln m,
fars (phlvi) v rb dillrin d Ouznam (Ouz kitab) ad il evrimidir.
Kitabn iki sr yaxn yrnilm tarixind byk xid mti olan rus trko loqu V.V.
Bartoldun ilk df yazd kimi, o, islamn y zilliyind yni VII srd qafqaz
mhit ind- Drbnd keidi il Ermn istan yaylas arasndak torpaqlarla
bstlnib yaranmdr. Ancaq kitabn yann aar onun znddir, boylarn z
yarpaqlarndadr. Kitabn lyazmasnda
ouzlar
dn-dn mslman
adlandrlsalar da, bu ouz cmiyyti slind islam v rit qaydalarndan
knarda durur. Bu ouzlar hl d allah yerin dah o x tanr (tenqri)
ildirlr. Kitabda tanr sz 73, allah sz is (A llahu-Smd) variant
il 54 yerd iln midir. Htta b ir ne yerd Qurandak allah-taala yerin
tanr-taala yazlmdr, yni taala sz sz saxlanmaq la kliedn allah
sz gtrb yerin tanr sz qoyulmudur. Halbu ki klassik islam mhit ind
yaranan abidlrin he birind allah anlay islamqdanqabak yerli ilahi adlar
il vz olun mamdr v o luna da bilmzd i. Deyilnlr yana, ouz igid lri
btn ouzlar hl ruhani xid mt i n o lduunu bilmirlr, onalrn zlrinin mo lla,
seyid v mzzinlri yo xdur: hardanda glmi saqql u zun bir tat ri azan
banlamaqdadr. On lar uaqlarna anadan doulan kimi ad qoymurdular.
Yeniyet mlr yaln z 15 yana dolduqda v igidilik gstrib rlik ildnd ad

30

alrdlar, bu adla islamdan o x-o x qabaqlarda Ouz ddlrin yaatd trk

adlar idi Halbuki, rit gt uaqlar doulan kimi onlara Allahn,
peymblrin ,imamlarn adlar vrimli idi. Ouzlarn qadnlar btn qzglinlri adra, yamaq n olduunu bel b ilmyirlr; kiilr is yalnz bir
qadnla ail qururlar. slam v rit in ksin o laraq, onlarn hams
tkarvadld r, he bir n b ir v ya iki arvad saxlay r. Ouz rlri a z m dn
sxlm axr iirlr, igidlrl yeyib-iirlr, yeniyet mlr ad vrildikd d
yeyib-im aparlr. Kitabn filo loji baxmdan aradrlmas da bunu gstrir:
boylardak nzm paralar artq X-XI yzillrd k k salmaa balam ruz v
heca vznlrindn gtrlmdr. Bu paralar ruz v heca eir lsnn
minillik hcumlarnda qabaqlar yaranb yaylm olan qbild biilmidir.
Kitabn dbi qhrman lar da, onu yazya alan b ilik rnlr d hl nzm,
eir, aiir kimi szlri tanmr v ilt mirlr. Onlar hl eir, bayat da
qomurlar, sor soylayr (soylama qour) , bor boylayayrlar. Bellikl,
Kitabi Ddm Qorqud islamn ilkin ana d n yaz snt abidsdir.
Aada gtirln paralar Kitabn Drezden lyazmasnn fotosurtindn
aln mdr. Paralarda lyazmasnn slub v yazl qaydasn olduu kimi
saxlamaa almq.
7 DUXA QOCA OLU D L DOMRUL BOYINI
BYAN ED R, XANIM HEY
Kitabai Ddm Qorqud. Drezden lyazmas, s. 154-170
Mgr xan m, O zuda Du xa Qoca ol Dli Do mrul derlrd i bir r
vard. Bu quru aynq zrind bir krpi yapdrmd. Kendn otuz aka 1
alurdi, kemynindn dg-dg qrk aka alurdu. Buna nen bel edrdi?
Anunq un ki, mndn dli, mndn gcl r varmd r ki, qa mniml savaa
deyirdi. Mnim rlig im, bahadurlig im, clasunligim, yigit lig im Ru ma, ama
gedn avlana deyirdi. Mgr bir gn krpisinin bir yamacnda b ir blk oba
1
Aka-tarixi qaynaqlar zr trki, kmk, qaraim, qaraay-balqar, qazax, qrz v tatr
dillrind trkibindn asl olmayaraq, metal pul, pul, zbkc v azrbaycanca is gm pul
alarnda ilnmidir. Ancaq Korolu dastanndak axasz-ppullsuz aam, pulum yoxdur alam
sni (Korolu, Bak, 1965. S. 37) szlri dilimizd akann pul sz il yana ona sinonim kimi
ilndiyini aq-aydn gstrir. H d semantika baxmndan aka metaln dma, aappaq
olduunu deyil onun yalnz amtl, aq rng aldn, yni metaldan rng xsusiyytlrinin btv,
tam olmadn bildirir. Bel xsusiyyt is tkc gm yox, qalay qatlm mis v brnc d
mxsusdur.
Aka nn bir termin kimi trk dillrind XI-XII yzillrdn ilndiyi bllidir. Yeni
aradrmalar stnd Yenisy run lifbas il aka yazlm brnc pulun da yayldn sbut edir.
XIII yzildn Tabzon imperiyasnda aspar (aka), 1728-ci ildns Osmanl dvltind bilavasit aka
adlana gm pul buraxlrd.

31

qonmu idi. Ol obada bir yax, xub y gt sayru dm idi. Allah mri il o y igit
ld. Kimi oul dey, kimi karta dey alad. Ol yig it zrin mhkm qara
ivn old. Nagahandan Dli Do mru l apar yetdi. Aydr: Mr qavatlar, n
alarsz, mnim krpm yanda bu qova ndir, n iy iv edrsiz, dedi. Aytdlar:
xanm, bir yax y igidimiz ldi, anqa alarsz dedilr. Dli Do mrul aydr: Mr,
yigidinqizi kim ldrdi? Aytdlar: Vallah, by yigit, allah taladan buyruq od .
Al qanatlu zaril ol yig dinq cann ald. Dli Do mrul aydr: Mr, zarail
dedgn qz n kiid ir kim adamnq cann alur? Ya qadir A llah birliginq,
varl nq haqn, zaril mnim gz m gstrgil. Savaaym, kiyim,
diryim, yax yigind inq cann qurtaray m. Bir dxi yax y igindq canun
almaya dedi 1 . Qay td dndi Dli Do mrul evin gldi. Hq talaya Do mru lunq
szi xo glmd i. Bak, bak , mn dli qavat. Mnim birligim b ilin mz
birilig m kr qlmaz. Mnim ulu drgahma gzmnlik eyly dedi. zarail
buyruq eldiyi kimi, ya zrail var, o dxi dli qavatn gzin grngil, bnzini
saratl dedi;
Cann xrlatl all dedi 2 . Dli Do mrul qrq yig idnn yeyb-ib
oturarkn nahagandan zaril qa gldi. zarili n avu, grdi, n qapui Dlu
1
Ouz alp Dli Domrulun zrailini tanmamas, zrail deyiln kiinin kimliyi bilmmsi
ouzlarn hyatnda islam dini il bal tssvvr v anlaylarn hl geni yaylmamas il baldr.
Boyun yazlnda bir anlalmazlq gz arpr: Dli Domrul qadir allah tanyr, ancaq onun
buyuruu il adamlarn cann alan zaril haqqnda he bir ey eitmmidir. Real hyatda da bel ola
bilmzdi. Grnr, Kitabn zn krnlr islam qanunuyunluqlarna uyun olaraq: qadir allah,
haqq-taala obrazn mtn salmaa zlrin borc bilmidilr. Buna baxmayaraq, Domru, slind onu
da yax tanmr, onunla da saymazyana davranr. Haqq taalaya Domrulun sz ox glmdi...Mr
dli qavat mnim birligim bimz, birlgm kr qlmaz szlri bunu aydn gst rir.
2
Dli Domrulun cann xrladb almaq bard vriln amansz buyruq islam allahndan
daha ox, trkdilli xalqlarn qdim tarixindn olan tanr anlayna uyun glir. Onlarn
panteonunda tenqri-tanr dnyan idar edn balca qvv kimi saylmdr. Yazl qaynaqlarda tnr
suu olanlara(gnah ilynlr) cza vern, yaradan, insan taleyini ynldib nizamlayan real gc,
irad v hakimiyyt sahibi kimi verilmidir. Ddm Qorqud kitabnda tanrnn (haqq taalann)
zrail il danq aparmas, dialoqu buna misaldr. Kitabn VII boyun da tanrn drd balca epik
sciyysi d bunu gstrir:
1.Urduun untmayan ulu tanr.
2.
Basdn blitmyn blli tanr.
3.
Gtrdyn yer yetirn grkl tanr.
4.
Qaqdn qhr edn qhhar tanr.
Ad ilk df miladdan qabaq III yzillikd yazl qaynaqlarda kiln tanmr (Tenqri)
umerlrdki Anu (An) kimi, ba allah saylrd. VII yzilliyin alban tarixisi onu T anqrixan, XII
yzilliyin Suriya tarxiisi Qantanqr (Xantanqr) adlandrmdr. Hr iki halda qn-xan ata, kaqan
(xaqan) demkdir v nticd ata-allah mnas alnr. Tanr sznn gy sz il sinonimi
olmas, bir alar damas haqqnda yaylm fikir elmi baxmndan tutarl deyil. Orxon abidlrind
adtn, uza kk tanr (yuxarda gr tanr), za trk tanrs , (yuxarda trk tanrs) kimi
paralardan aydn olur ki, gr sz mnaca tanr szn brabr deyidir, ksin bu sonuncunu

32

Do mrulunq grr g z grmz oldu, tutar llri tut maz o ldu. Dnya lam
Dkim Do mru lu gzn qaranqu ald. Dnya alm Dli Do mru l soylar grlim,
xanm, n soylar aydr: Can, n heybtli qocasn, qapuilr sni gormd i, avular
snu tuymad, mn i grr gzlrim grmz old . Tutar mnim llrim tut maz
old. Ditrdi mn im can m cu gldi. A ltn ayam1 l mdn yer ddi. Azm
ii buz kib i, snklrim tuz kibi od. Mr, saqqalc aca qoca, gzcgzi
ng qoca. Mr, n heybtli qocasan, degil manqa. Qadam balam to x qunar bu
gn sanqa dedi. Byl digc zarilinq a tutdu., aydr: Mr dli qavat,
gzm ng igidin b bgn mzsn. G zi g qzlarunq glinlrinq cann o x
almam. Saqakm aarduun n bgnmzsn, a saqqallu, qara saqqallu
yigitlrin can o x almam. Saqqallu m aardunn q mnisi budur dedi. Mr
d qavat gnrdnq, deirdinq al qanatlu zaril mn im l m girs ldrydim,
yax, y igid inq cann onunq lindn qurtaraydm deird inq. md i mr dli
qavvat gldim ki, sninq, cannq alam, vrrmisn, yoxsa mn iml cng
edrmisn dedi. Dli do mru l aydr: mr al qantlu zaril snmisn dedi. vt,
mnm dedi. Bu yax y igit lrinq cann snmi alursan dedi. vt, mn alu ram
dedi. Dli do mru l aydr: mr qapuular, qapunu qapanq (qapayn- Red.) dedi.
Mn zrail, mn sni genq yerdn istrdim., tar (dar Red.) yerd ey l m
girdinq alm. Ded i mn sni ldrydim, yax y igindinq canun qurtaraydm.
Qara qlnc sy rd lin ald , zarili almaa hml qald 2 . zaril b ir gyrin
old, pncrdn ud getdi. Admilr vrni Dli Do mrul lin lin ald, qasqas gld, aydr: yig itlrim, zarilinq gzni el qorxutdum ki, genq qapuyu
qad (qodu-Red.) , tar bacadan qad. nki mn im l mdn ggrin kibi ku
old ud. Turd atna mindi, toann lin ald, ard na ddi. Bir-iki ggrin
ldrd, dndi, evind gli yrrkn zaril atn nq gzn grnd. At rkdi,
Dli Do mruli gtrdi yer vurd qara ba bunqald, bunqlu qald. A kksnnq
zrin zarail basub qnd. Ba mrlard, imd xrlamaa baad. Aydr: mr
zrail aman, tanqrnnq birlig in yoqdur gman. <>

tyin edib sciyylndirn bir anlaydr. Bununla yan tanrn bir nv etnik mnsubiyti vardr- o,
trk xalqlarnn tanrsdr. Ancaq gy ba ilah tanrya brabr olsayd, ona da trk xalqlarnn gy
deyilrdi. Run yazlarnda bel sz birlmsi ilnmmidir v iln d bimzdi, nki gyn
(smann) etni mnsubiyyti, milli pasportu ola bilmz- gr hamnndr, mumbridir.
1
Altun ayaq- qzl bad, iki qab demkdir. Ouzlarn islamdan qabaqk dolannda teztez adlar kiln zm rab, yem-im, meyxan mclislri, toylar adi hal idi.

33

11. OUZA TA OUZ AS OLUB

B EYR K LDG BYI B YAN ED R
Kitabi Ddm Qorqud. Drezden lyazmas, s. 291-304
Ok, boz Ok, y naq olsaQzan evin yamalard . Qazan geyi evin
yamalatd 1 . Ama Ta Ouz bel bulun mad. Hmin Ouz yamalad. Qaan
1
Qazan evin yamaladrd, Qazan gr evin yamalatd stirlrinin mahiyytc n demk
olmas hard elmi dbiyyatda aydn fikir yoxdur. V.M.Jirmunskiye gr, bu stirlrd nsli kollektivin
z frdi mlkiyyt hququnu hrbi bann mlakini bldrmk yolu il tmin etmsi ifad olunnudur.
X.Korolu bu boyda bylrbyinin evin toplaan qnimtin bldrlmsi ehtimaln irli
srmdr. O..Ggyay burada Amerika hindularnn davrannda qeyd alnm Potlac adein
oxar bir ey ifad olunduunu yazmdr. Gkyay O.S. Ddm Korkudun kitab, 1973, S. CCCXXII
- CCCXV). Ancaq Potlac hay-kyl bir qonaqlq etmk yolu il qar trf - rqiblr meydan
oxumaq n yaplrd, baqa szl, yaxn, ya uzaq tayfa il qardurmaya, savaa ar bildirirdi.
Ouzdaki ev ymas is bambaqa bir tarixi institutdur.
Qazan xann z evini yamalatmas ouzlarn tarixinde hrbi demokratiya a il baldr.
O zaman daimi hakimiyyet orqan olan hrbi ura - asaqqallar v ya qocalar uras (Ouz
alplarndan Aruz Qoca, Qazlq Qoca, Kanql Qoca, Duxa Qoca, Usun Qoca, ns Qoca, Qaragn
ol Qarabudaq, Qyan Selcuq olu Dondar by v Bams Beyrk mhz bu orqan tmsil edir)
yaranmd. Bununla yana, hrbi ba daimi vzif adamna evrilir. Ddm Qorqud kitabnda
xalqn hrbi bas (F.Engels) Qazan xandr. Homerin lliadasnda rler hkmdar adlanan
Aqamemnon kimi, albanlar ba, bylrbyi Qazan xan mtt fq qounlar basdr, yeni
Ouzla Da Ouzun, albanlarn, bkdzlrin v baqalarmn birg qoununun basdr. Ouz elinin
btn hrbi-dvlt iini o aparr, xanlar xan Bayandr il ali hakimiyyti bldrr, ancaq
vzifsin seki il qoyulur. Sravi bir i evriln mhariblrin verdiyi saysz qnimti xalq z
pk qaydas il bldrrd. Hrbi bann bu blgy qarmaq haqq yox idi. F.Engels
yazmdr ki, Homerin t svir etdiyi Troya xalq yncanda ox demokratik qaydalar hkm srr.
Axilles hdiyylrdn, yni qnimtin bldrlmsindn danarkn, bu vzifni he d
Aqamemnona v ya hr hans baqa bir basilevse deyil, hmi axeyilrin oullarna yeni xalqa
taprr (F.Engels. Ailnin, xsusi mlkiyyetin v dvltin mnyi. - Marks K. va Engels F.
Seilmi srlri, 2 c. Bak, 1953, s. 260-261). Belelikle, hrbi demokratiya qaydalar olarkan,
hanmn qnimt blgsnd itirak etmsi v hrbi bann blgy qarmamas (yama zaman
Qazan xann qadn Burla xatunun lin alb dar xnas bununla bal idi) bir qanun olmudu.
Ancaq XII boyda bu qanun pozulmudur. Da Ouzun btvlkd yamada (blgd) itiraki tmin
olunmamd. lkin feodalizm dvrnd hrbi ba hakimiyytinin getdikc real siyasi hkmranla
(kral hakimiyytin) evrilmsi raitind hrbi demokratiya quruluuna xas olan ox demokratik
qaydalar artq tez-tez pozulmada idi. ctimai brabrsizliyin yaranmas, qnimtin dourduu
acgzlk ouzlarn da ictimai hyat irisin nifaq toxumu sala bilmi, Da Ouz ouza asi db
davt balamd. Nticd Ouz elinin birliyi pozulnudu v bu birlik yenidn ancaq qlnc
gcn, qan bahasna yaradlmd.

34

Qazan evin ya malatsa halalnn lin alur t ar kard, andan (sonra. Red.)
yama edri[lr]. Ta Ouz beglerinden Aruz, Omen v qalan begler buna
eitdilr, aytdlar ki: bak, bak imd iye dekin Qazan n evin bel yama edrdik,
imd i nen bele olmyavuz dedilr. tt ifaqi cmi Ta Ouz bglri Qazana
glmdilr, edavt eyledilr. Qlba derlr bir kii vard . Qazan aydr: mere
Qlba, bu Ta ouz eglri, dayim bel glrlrd i. imd i nen gelmedilr dedi.
Qlba aydr: bilmezmisn nen gelmedilr? Evin ya ma-latdn dem Ta Ouz
bele bulunmad, sebeb oldur dedi. Qazan aydr: edavt baladlar hemi? - dedi.
Qlba aydr: Xanm, mn varayn onlarn dostln, dmnligin bilyin dedi.
Qazan aydr: sn bilrsn, var dedi. Qlba bir qa adam il b inb Qazann tays
Aruzun evin gld i. Aruz dxi A ltun gnligin d ikmidi. Olanlaril oturmudu.
Qlba gelb Aru za salam verdi aydr: Qaxan bunql old , lbtt taym Aru z
menqe gelsn dedi. Qara bam bunqald, zer me ya g ld i, dvlrim
bozlatdlar. Qaraqoda qazlq at larm kintdilr. Qaza bnqzr q zmz gelin miz bunql o ld. Menim qara bama gr neler geldi, taym A ruz gelsn dedi.
Aruz aydr: mre Qlba, ol vaqt kim , Boz Ok ynaq olsa ol vaqt Qazan evin
yamaladrd. Suumu z n idi ki, yamada bel olmadq dedi. Hemie Qazann
basma bunqlu glsn, tays Aruz daim ana tursun. Biz Qazana dmnz, blli
bilsn dedi. Qlba burada soylam, grlim, xanm, ne soylam. Aydr: mr
qavat, qalquban Qazan xan yerinden tun geldi. Ala tadan adrn, otan dikd i.
yz alt m alt alp rnlr yanna ynaq old. Yemk imk arasnda beglr
seni and, stmze ya nsn gelmedi. Mn sninq dostln dmnln
snay gldim. Qazana dmn imisn bildim, dedi. Qalqb xo qal deyb getdi
Aruz gayet sxt old. Ta Ouz beglrin adam sald. Omen glsn, alp Rstem
gelsn, Dnbilmz Dlk vrn gelsn, ger qalan bglr hm gelsn, dedi.
Ta Ouz bglri hp ynaq old. Ala bargah otaqlarm d ze dikd i. Atdan,
aygrdan, dvdn bura, qoyundan qo qrdrd. Ta Ou z bglrin arlq edib
toylad. Aydr: bglr, mn sizi niy qard m bilrmisiz? Aytdlar: b ilmezs.
Aruz aydr: Qazan bize Qlba gndermi, el m gnm apld, qara bam
bunqlu old, taym Aruz menqe gelsn demi. Qlbaa aytdm ki, qaan ki Qazan
evin yamaladrd Ta Ouz bglri bel ya malard. Bg lr glr Qazan
salamlar gedrdi. Omen aydr: ya sen ne cavab verdin? Aruz aydr ki: mere
qavat, biz Qazana dmen z dedim. mn aydr: ey demis n. Aruz aydr:
bglr, ya siz n drsiz? Bglr aydr: n deyl m, n sn Qazana dmn
oldun, biz d dmniz dedilr. Aru z araya mshf gtrdi, hp bglr l urub
and idilr. Snin dostunqa dost, dmnnqe dmmiz dedilr. Aruz c ml

35

bglri xlt ldi, dndi aydr: begler, Beyrek bizden qz almdr, gygm zdr.
Amma Qazannq inadr. Gelsn bizi Qazanla bardrsun deyelm, getrel m,
bize muti o lursa xo, olmaz is men saqqaln tutaym, siz q lnc auranq,
paralanq aradan Beyrg i gtrlim, andan sonqra Qazan il iimiz xey ir ola dedi.
Beyrg kad gndrdilr. Beyrk odasnda yiitlrl yeyb iirdi. Aru zdan
adam gldi salam verd i. Beyrek eleyk ald. [Eli] aytd: xanm, Aruz size salam
edr, krm etsn Beyrk gelsn Qazan la bizi bandrsun der. Beyrk xo ola
dedi. Atn ekd ilr bindi, q rq yig idle A ruzunq evin geldi. Ta Ou z bglri otururken girib salam verdi. Beyrg Aruz aydr: b il rmisn seni niye qardq?
Beyrek aydr: niye qardnqz? Aru z aydr: hep ol oturan bglr Qazana asi
olduq, and idik. Mshef getrdilr: sen dexi and i dedilr. Qazana men asi
olmazam dey and idi, soylad aydr: mn Qazannq nemtin oq yemim,
bilmzsm gz m tursun. Qara qoda qazlq atna oq bin mim, bilmzsm
manqa tabut olsun. Yax qaftanlarn oq gey mim, bilmzsm manqa zindan
olsun. Mn Qazandan dnmzm, bll bilg il dedi. [Aru z qaqd qarvayub]
Beyrgin saqqaln tutd. Begle Beyrg qy mad. Beyrek Aru z qaqdun burada
bildi, soylam aydr: Aru z manqa bu ii edeceginq bilseydim, qaraqoda qazlq
atuma b inerdim. gni berk dmir tonum geyrdim. Qara polad z qlcm
blm balardm. Aln baa qond im urard m. Qaudal alt m tutam
sngmi el m alurdm. Ala gzl bglri yanuma salardm. Qavat mn bu ii
tuysam snq byl glrmidim? A ldayuban r tutmaq vrt iidir, rtindnqmi
grndinq sen bu ii, qavat dedi... Aru z gn qaqd. Beyrgin saqqaln brk
tutd, bglr bakd, grd kims glmz. Aru z qara polad z qlncn tartub
Beyrgin sa oyllun ald , qara qana bulad. Beyrgin ba bnqlu old .
Begler hp dald. Hr kii atl atna bindi, Beyrgi dxi bindirdilr, ardna
adam bindirib qucaqladlar, qadlar, Beyrgin odasna yetrdilr, cbbsin
zrin rtdlr. Beyrk burada soylad aydr: y iitlrim yerinqizdon uru turunq,
a boz atumnq quyruunu kesinq. Orqu beli Ala tadan dnnen aunq, akmdl
gkli suy delb kenq, Qazannq divanna apub varnq, a qarb qara
geynq, son sa ol, Beyrok ldi deyinq. <...> Yarn q iyamot gnnde mn im
el m Qazan xa-nnq yakasnda olsun, mnim qanm Aru za qo[ya]rsa dedi. Bir
dexi soylam aydr: yi itlrim, Aruz ol Baat glmdim, l m, gnm
aplmad n, qaytabanda devlerim bo zalt mad n, qara qoda qazlq at m
kintmd in, aca qoyunlarm mnqrmdin , aca yzl qzm gln im
ekmdn, aca yzli grkl mi Aru z ol Baat gelb almadn. Elim, gnim
Mtrizy alnm szlr Drezden lyazmasnda olmadndan Vatikan lyazmas zr
verilmidir.

36

apma dn... Qazan mn yetisn. Menim qanm Aru za qomasun, aca yzl
grkl mi oluna al vrsn <...> Cmi begler bindi. Qazann qonur atn kdilr
bindi. Boru alnd, ks unld. Gec gndz demdilr, yort ma old . Aru za v
cemi Ta Ou z begle -rine xeber old, ide Qazan geldi dedilr. Anlar dexi eri
deyb Briazdan 1 qazana qar gldilr. Ok Bo z Ok qarladlar. Aru z
aydr: mnim i Ouzda q rmm Qazan olsun. Omen aydr: mnim qrmm
Trsuzam olsun. Alp Rstm aydr: menim qrmm nqs Qoca ol Ok
olsun dedi. Her b iri bir q rm g ztdi. A laylar baland, qounlar dzld,
borular aln d, tavullar dgldi. Aru z Qoca meydana at tpdi, Qazan arb:
mr qavat, sn mnim q rmmsan, sn gl br, dedi. Qazan qalqan yapnd,
srgsn lin ald, ba zrin evirdi, aydr: mr qavat, m xnntlikl r
ldrmk nec olur mn snq gstryim dedi. Aru z Qazann zrin at sald .
Qazan qlclad, zrr qdr kstirmd i, t kedi. Nvbt Qazana ddi. Alt m
tutan ala gndrin qoltuq qsd, Aruza bir gndr urd. K ksndn yalabdaq t
kedi. At zrindn yer sald. Qarnda Qaragny iart atd. Ban ks dedi.
Qaragn atdan endi, Aruzun ban ksdi. Ta Ouz beglri bunu grp hep
atdan endilr, Qazan nq ayana ddlor, sularn dild ilr, lin pdlr. Qazan
sularn balad, Beyreg in qann taysn-dan ald . Aru zunq evini apdrd, elin
gnn yamalatd, yigt bglr toyum o ld <...>

12. F ZLULLAH R DDDN. CAM T TAVARX.

(Tarix-ouz v trkan v ekayti-cahangiri)
1
Briaz- Qurdaz, qurdaz alar bildirir, nki, qdim trkdilli yazlarda bri,
qurd, canavar demkdir, az is srhd, keid, qap anlayna uyun glir (ms: Doqquz tmn
Grcstan aznda, yni doqquz vilaytli Grcstan srhddind, qapsnda). Ola bisin , Briaz
sz birlmsi Fzlullah Ridddinin Azrbaycanda yazya ald Azbri da il sx bal bir
yer addr: Ouz xann qounlar Sbalan dalarna, Alada v Azbri dalarna qdr tamamn
ial etdilr. Ridddin gr, Alada, v Savalan adlarn ouzlar qoymular, hr ikisi d bir da
aiddir. Demli, Kitabi Ddm Qorqud kitabndak Alada v Azbr daalr savalan silsilsi
il bal, ya da bir-biri il qonudurlar.
Briaz/Azbri birlmsind szlrin yerdyimsi orta sr qaynaqlarnda tez-tez gz
arpr. Misal n, Kitabi Ddm Qorqudda A.A. Bakxanovun Glstani rm v Mirz
Adgzl byin Qarabanam srlrind Grcstann ad Baauq, vliya
lbi
Syahtnam sind v Vaqif yazlarnda is Aqba ilnmidir. (bax: liyarov S. Ddm
Qorqud kitabnda Briaz, irkvz anlaylar. T rk dillrin dair etimoloji v tarixi
tdqiqatlar. B, 1987, s. 10-23)

37

Ridddin Fzlu llah ibn bil-Xeyr li Hmdani (1247-1318)-qabaqlar

hkim sonralar is Qazan xann v Olcaytu xann d ivan bas (vziri)
olmudur. Cami-t -tavarix (Tarixlr toplusu) sri szn sl mnasnda bir
sra xalq larn tarixi zr toplan m b iliklr toplusudur. Farsca yazlm bu kitabn
yaranmasnda hmin xalqlarn tarixin i, salnam v epik abidlrin i yax b iln
mtxssisl, bu sradan inlilr, monqollar, k mirli v avropal rah iblr itirak
etmilr. srin Tarixi-Ouz v trkan v hekayti-canagiri adlanan blmsi
onun ikinci kitabndandr, rti o laraq Ridddin ouznamsi kimi tannr.
Farscaya evrilm saylan bu Ouznam d y zdn artq trk mnli sz v
yer adlar iln midir. Ridddin ouznam sind el paralar var ki, olduu
kimi Dd Qorqud kitabndan gtrlmdr. 1972-ci ild stanbulda ayrca
kitab kimi ap olunan bu Ouznamn in nairi yazr: Kskinlikl anlalr ki,
Ridddin ona tsbit edilib vriln Tarixi Ouzan dyidirmmi, yalnz
qurandan aylr, bzi tarixi qeydlr, ran dbiyyatndan v ahnam dn
eirlrl bzn midir. Hr halda bu Ouznamn i trtib ednlr, ona ox o xar
Dd Qorqud kitabn yazanlar kimi indiki A zrbaycanda, mu miyytl n
Asiyada yaayan trklr (azrbaycanllar- Red.) olmudur. Ouz dstani.
Reideddin oguznsmesi. Tercu me v tehlili A.Z.Toan, stanbul. 1972, s. 118120
fsanvi Ouz xann zaman n yada salan aadak paralar sonuncu
kitabdan gtirilir. (s. 29-32)
Ouz xan n irvan v amaxn el etmsi
Ouz Drbnd vilaytindki ilrini ta mamlad qdan sonra irvan v
amaxya eli gndrib xbr verd i: Buraya gldiyimizi hr halda eit mi
olacaqsnz. Vard mz hr lk bizdn mr ed ilmis, yerin yetird i.
Kediyimiz yerlrd alamad mz bir lk, boyun ymyn v itat yolunu
tutmayan bir h kmdar qoy madq qalsn. gr siz z istyinizl biz el

Azrbaycan SSR EA 1957-ci ild kitabn balca hissinin elmi-tnqidi mtnini hazrlayb
ap etdirmidir. Ridddin Fzlullah Cami t-tavarix, III cild Elmi-tdqiqi mtn akademi
..lizadnindir. Bak, 1957. Rusca kitabn iki ap var: --. , . III
. . . .. . . ., 1946; . I, . 1-2 . . . . .. , .
.. -., 1952

38

olursunuzsa 1 , caba gndrrk qulluq gndrmyiniz grkdir. Yo x, gr

dikbalq v syanda inad edcksinizs, savaa hazr olun. Biz d bu elilrin
hmn ardnca glrik. Bu xbr onlara yetiinc, Ouzun elisin hr cr
hrmt gstrird ilr. tat v qulluq yolunu tutub, hdiyy olaraq doqquz qr at
gndrdilr. zlri hr darsna Ouzu qarlamaa xd lar. Ouzu grb
qulluq rtlrin i gryinc gstrdilr. Ou z amaxya glib 14 gn orada qald.
O gndn aberan halisi xzin vergisini gtirib ddi Ancaq amax halisi
vergilrin dnmsini gecikdirdi. Anlama yolundan ayrlb yenidn dmilik
yolunu tutdular v qardurma hvsin ddlr. Ouz hr ksin bir ne odun
gtirib amax qapsna v d ivarna y masn mr etdi. Btn sgrlr gedib
hr biri b ir qucaq odun ydlar v od vurdular. Qap v brclr qorxunc alov lar
iind yand. Savaaraq hri aldlar v yama etdilr. Bu yamada
amaxllarn qadn v uaqlarn n sir alb apardlar. Onlar tutduqlar idn
peiman olaraq, babiln byklrini yenidn Ouzunun hzruna gndrib
balanmalarn dildilr. Verg ilrin i dyib he bir kild dmnilik v
dikbalq gstrmmk rtil qadn v uaqlarn geri qaytarlmasna qrar
verild i. Ancaq ouz onlarn arsizlik v imkanszlq iind olduunu grnc
acyb qadn v uaqlar geri qaytard. Vergi ald, ihnsini2 tyin etdi v oradan
Arran v Muan trfin yola xd .

Ouz xan n Arran v Muan trfin hrkti

Ouz irvan trflrind qalxb Arran v Muana gldiyi zaman yaz
mvsmi id i. Hava son drc iskin idi v bu iskinin zndn orada qalmaq
m mkn olmadndan, razla glib yaylaq o lan dalara getdilr. Q glinc
yenidn bu vilaytlri alar, yama edrik dedilr. Yaz ay larnda bu vilaytlrin

1
Biz el olusunuzsa cmlsi el anlaynn oxalarl olduunu gst rir. Qdim tarix
el tayfa birliyi, xalq, dvlt v lk anlamna ilnmidir. Burada is el siyasi anlaydr. Ouz
xann biz el olun tlbi, biz tabe olun, bizim dvltimiz qatln demk idi. Bellikl, siyasi
baxmdan el analy balca alarda ilnirdi: 1.Qdim Orxon yazlarnda v Kitabi-Ddm
Qorqudboylarnda (misal n: Grrmsn ay oul, nlr oldu?... Eld ya yox ikn snin
babann stn ya gldi) bu anlay dvlt bildirir. 2. Orxan yazlarnda ellek edn el , ellekle
el kimi sz birlmsi asl (vassal) dvltlr zrind hkmranlq edn el eli olan el, baqa szl
desk, imperiya bildirir. 3. Yen Orxon yazlarnda sadiq ellr sz birlmsi baqasna el olan
ellr, asl ellr anlamnda ilnmidir. Deyilnlrdn aydn olur ki, Ridddin Ouznamsind
Ouz xann dvlti ikinci blgy dn ellikli el, irvan is bu dvltdn, asl olub onun
vassalna evriln el kimi qlm verilir.
2
ihn- hakim, caniin.

39

yayla v da yerlrin i Sblan dalarna, Alada v Adbri 1 dalarna qdr

tam l keirirdilr. (rvaytlr gr A lada adn onlar qoy mular v Sblan 2
dey d onlar ad landrmlar. Trk dilind ortaya xb d ik duran bir ey
sblan deyirlr). Yay laqda qaldqlar zaman bu lklri l keirib tutdular.
Azrbaycan vilytin i d aldlar. zlrin in xas atlarn ot laqlar o x gzl
v geni olan Ucan 3 hrasnn qoyununda bsldi. Orada o lduu srada bir gn
(Ouz) hr ksin toplanb bir tk torpaq gtirrk burada bir tp yapmalarn
mr etdi. Qabaqca z bir tk torpaq gtirib tkd. Ltfn z b ir tk torpaq
tkdy n sgrlri gtirib tk-tk torpaq tkdlr. Byk bir tp oldu. Bu
tpnin adna Azrbaycan dedilr. (A zr.- trkc yksk demkdir, baynan da
varllarn, u lularn yeri mnasndadr 4 . Bu lk bu kild mhur oldu. Bu gn
d Azrbaycan deyilmsini sbbi budur). O yaz mvsmnd Ouz Aladada
yaylaqda qald. Oradan, Badad, G rcstan, Diyarbkir v Rqqa trflrin
elilr yollayaraq, glcym dey xbr gndrdi. Gliindn xbrdar
olacaqlar v buna nec vrcklrin i bilmk istdi. gr ba yib el olur v
vrgilrin i hr il mntzm olaraq z xzinmiz gtirirlrs, o x yax, oraya
sgr getmz, gr Ouzun fikrin uyun cavab vrmzlrs, onlar itat alb,
hrkt keib, zrlrin yryckdi. Elilri bu yerlr gndrdikdn sonra
qda Arran v Muan trfin gldi. Kr v Araz ay lar arasn yurd v
qrargah olaraq seib q orada keirdi. O diyarn btn xalqn [zn ] el ey ldi.

1
Adbri- bu corafi ad haqqnda 11 -li qaynaqda vriln 2-ci izaha baxn. Lakin,
Ouz dastann apa hazrlayan Z.V. T oann bu dan v Aladan van glnn quzeyind geni
yaylaqlar olacaq ehtimal kitabn mtni il uzlamr; kitabda hr iki dan Savalan silsilsind
olmas, qrbd- Badad, Grcstan, Diyarbkr v Raqqa doru yrlrin is sonra ba vrmsi
yazlmdr.
2
Savalan haqqndak rvayt uydurma saylr; Seblin, Sebelan uyurcada sevinc, sevinmk
bildirir.
3
Azrbaycanda Ucar mahal v hri haqqnda Yaqut Hmvi v Hmdullah Qzvini d
yazmlar. fsanvi zamanlarda Ucan yaylasnda yax at yetidirilmsi haqqnda yaz franszca
syyah ardenin v baqa sr mlliflrinin mlumat il sslir.
4
Azrbaycan sznnn nnvi olmayan bel bir izah baqa bir orta sr
qaynaqlarnda da var. XVIII yzillikd Trkiy basqnlar qarsnda vtni Tbrizi trk edib
Hindistana km Azrbaycan alimi Hseyn Xlf olu Brhann Brhane-qate srind d biz
bu izaha rast glirik: Guya Ouz xann dylri tkm torpaqdan ucaldlm tpn Azrabycan
adlandrmlar, nki, trk dillrind azr sz hndr, Bayqan sz is ulu adamlar,
yanlar demkdir. (bax: . . ., 1976, . 102-103). Bu
izahn elmi tutar hl yrnilmmidir.

40

3. MOS EY KAANQATLI. AQVAN TARX

Aqvan tarixi bnzrsiz tarixi yol kemi srlrdn birid ir. Onun
hans xalq n tarixi-dbi fikrin in bacarn n mal o lmas haqqnda qzn
mbahislrin aras ksimir v yqin ki u zun zamanalr ksilmyck. Ancaq onu
mmismk istyn, onu baqa xalq n adna xmaq istynlr is srin z
yazs, z ruhu, he bir ey uyuub qarmayan z dst-xtti gstrir ki, o,
yalnz bir xalq n tarixin in maldr; yalnz b ir xalqn alt tz, yeddi z i risind
yaad a gnlr sevinn, bunlardan qat-qat ox olan acl-arl, qanl-qadal
gnlr is gynyib aramayan bir srdir. Bu xalq rqi Zaqafqaziyada
yaam, indiki azrbaycanllar yaradb dnyaya gtirn kklrdn biri o lmu
albanlar idi. Buna gr d Alban tarixi kitab b iz qdim ermni (qrabar)
dilind glib atsa da, ona sahib sayla b ilck yegan tarixi varlq yalnz v
yalnz albanlarn zdr. Tarixd bu v ya baqa dillrd yaran m srlr
oxdur, misal n (Orta Asiya xalqlarnn bu li bn Sina, Biruni v Frabi
rbc yazb-yarat mlar), ancaq bel bir fakt hmin srlrin milli-tarixi nvan
n gstrici deyildir v o la da bilmz. Azrbaycan tarixnaslnda bel bir
fikri var: bu srin qabara evrilmsi VIII yzild rb xilaftin in k myi il
qriqoryan kilsninin Albaniyanl z nfuzuna tabe et msi il baldr. (bax:
. VII-IX . . ., 1965, . 6-12, 94-102),
Alban tarixi nini b irinci v ikinci kitablarn, grnr bir mllif
yazmdr, VII yzil, xsusil Cavairin hakimiyyti illrin dn bu hadislri
o z gzlri il grmdr. Lakin ikinci kitabda hadislrin izlnilmsi X
yziliy atdrlr. Kaantal Mo isy VIII-IX yzillrd yaaya bimzdi, demli
sonuncu bir kitabn baqa bir adamn lindn xmas szszdr. Baqa szl,
nc bir kitab, slind bit mi bir sr sonralar qatlmdr. Bu b ir daha
gstrir ki A lban kilssi trafnda gedn mbariz il bal olaraq, bu dvrd
Alban tarixi artq siyasi hmiyyt ksb etmi bir sr evrilmidir.
Aada gstriln paralarn qayna Alban tarixi nin 1861-ci ild
Sankt-Peterburq apd r. ndi bu ap khnlmi v naqis sayldndan, biz
Azrbaycancaya paralar kitabn yaxn larnda Yereavanda buraxlm rusca
yeni ap il tutudurmuuq bzi o xunular zr son rus apnn redaktsi d
nzr aln mdr.
Bax: Ancaq nzr alnmaldr ki, bu ap haraylayan mlliflr kitabn bir ox yerlrini
z istdiyini kimi dyimi, bzn is bilrkdn ksib atmdr. Buna gr d yeni ap bir sra
hallarda ski 1861-ci il ap qdr v blk dah naqis qrzli v nqsanldr. Yeni apn mllifi z
qeydlrind Albanalrn iqtisadi v mdni chtdn gerid qalm, yarmkri, primitiv bir etnik
toplum kimi verrk yazr ki, guya onlar xalq ola bilmmi, VII yzillit kimi z etik varlqlarn
itirrk ermni xalqna qarmlar. (s. 176-177). Bununla oAlban tarixi ni alban dilind
yazlmasnn mkn olmadn, bir nv, sbuta yerin yetirmy alr, kils qrabaran is sri ana

41

I KTA B
V fsil. Aqvan lksi haqq nda
Aqvan lksi z variyyti v [onu quzeydn qoruyan] qafqaz da
sisilsi rko xayan v gzld ir. Ulu Kr ay aramal axraaq [buryaz dal lar
qoynuna] oxlu byk v kiik balqlar gtirir, qvrla -qvrla byyb Xzr
dnizin tkl r. Onun axar boyu uzanb gedb dznlr taxl v z m (mtnd:
axr. -Red), neft v duz, ipk pamb q v saya glmyn zeytun aaclar il
doludur. Dalarnda qzl, mis, gm v sar qum xarlr. Yrtc larnda aslan,
xall plng, brbir v qulan, uanlardan is qartal, ahin v baqa bu kimi
heyvanlar yaayr. Partav hri paytaxtdr 1 .
XXVI fsil. Aqvan hkmdar Vaaqann Aqvan kils lri mclisind
bynil mi qanunlar.
Aqvan hkmdar Vaaqan vaxt nda dindarlar v yepiskoplar, ruhanilr
v k mkilr, azatlar v ramiklr (qara camaat ) arasna narazlq dmd.
Bel olduqda, hkmdar mareri 2 aynn on nd [kils] Ynca: byk bir
divanxana arzusuna dd. Mn Aqvan ar Vaaqan, partav arxiyepiskopu
ubhali, qapaq yepiskopu Manas 3 , Hau yepiskopu Yunan,
Euta4 yepiskopular Anani v Saak, Kaqanqat kndinin keii osif, Partav
keii Mate, Bed keii Abikaz, Ayrmanu keii Urbat, Arsaq azatlar v tayfa
balar 5 , keilr: ovl, Parmide v akov, Kaqanat bas Baku r v bir o x
dili kimi qlm vrmy alr. Halbuki sovt tarixnaslnda albanlar ermnilr v grclr il
yana Zaqafqaziya yksk maddi-mnvi hyat yaratm qdim bir xalq saylr v ninki VII
yzillikd, htta X yzillikd bell Arrandan aran (alban) dilinin qalb ilnmsi gstrilir.
1
Alban tarixisinin yazdna gr, Patrav hrini (rbc yazl Brd`a) Sasani
hkmdar Peroz (459-484) tikdirmi, buna gr d o, ilk vaxtlar Perozapat adlanmd. VIII-X
yzillrd Zaqafqaziyann n byk hri olmu, 944-c ild dald n hmiyytini itirmidi
(bax: , . 1, . 78).
Azatlar v ramiklrin kimliyi haqqnda
2
K. Patkanaya gr mareri, romallarn may ayna uyun glir.
3
Alban tarixiind Qapaq (Qapala, Qbl) yepiskopu Manas, habel Qor (Qorqud adnn
balanc komponeneti), Qazan kimi tarixi adlarn ilnmsi Albaniyann etnik tarixinin
yrnilmsind yeni bir istiqamt am olur. Bununla bal aadak aradrmalar gzdn keirmk
olar.
4
Uti.
5
T ayfa balar- nahapetlr haqqnda bax: Mmmdova F.Gstriln sri. S, 102-108

42

baqlar bizim yalaq yerimiz Aquend hamlqla mnim qarma toplanaraq

qrar verdik:
1. Knd keilri ild iki df yepiskopun ayana glin diz kmli,
onddan [mqdds] kitablar zr dini qaydalar yrnmli v adt zr ild bir
kr ona par vermlid irlr.
2. Ruhani v ya dyakon tyin o lunduqda, ruhani [yepiskopa] drd,
dyakon is drahma 1 pul vermli id i.
3. Azat v hkmdar nslindn olan adam is z ruhunun xilas n z
li il yhrli, yynli at v ya vr bilcyi baqa ey balamaldr. gr
salnda bunu etmmi olsa, o lndn sonra ailsi dmlid ir.
4. Xalqdan kei n aadak pay dr: hr il 4 l buda, 6 l v
16 dola [z m] irsi. Kasblar qoy taxln yarsn v bacardqlar qdr axr
vrsinlr. Ancaq kimin kinliy i v ya z mly yo xdursa, ondan he n
almasnlar. Bu gstriln lrd art q vernlr z ruhu qarsnda xeyirxahlq yapr.
Pavl demikn: Kim spind liaq lq edirs, b iin i d bol o lur. Kimin
qoyunlar var, bir qoyun, lim v bir krpic pendir vrsin, kimin at varsa
bir daya, kimin mal varsa-bir buzov vrsin.
5. Hr b ir azat, kndli (inakan) v ya hr hans din inanan xs il boyu
bir df dfn ehsan vermli, yni bacard kimi ln adam yad etmlid ir ki,
onu z zh mt inin brhrsindn mhru m et msin. Onun (lnin.-Red) atlar var
idis, rh mtliyin ruhu ad olsun dey-kilsy bir at balasn, mal-qaras var
idis, bir cng balasn.
6. Monastrda olan kei v ya agird z nfsini bo mayb b ir ey aparm
olsa v bunu st alarsa, biab rlqla buradan qovulmasl, olu (xostak) is
kils [ilri] n gtrlmlidir.
7. gr bir kilsnin keilri o x, icmas is kiikdirs, baqa bir kilsnin
is adam o x, keilri azdrsa, o x olan yerdn adamlar gtrb, keilri o x
olan yer krmk olurdu.
8. Xaprst adam dava-dala salarsa v ya qan tkrs yepiskopun
qarsna gtirilmli v qanun il czalandrlmald r.
9. Byk bir knd baxan yepiskop baqalarna gz dikmmlidir. ki
knd bir-birin yaxndrsa, qoy onlarn bir ruhanisi olsun. Qoy ruhani, rhbr ola
bilcyi icmaya balq etsin.
10. He ks qohumu il, qarda arvad il ev ln bilmz.
11. Bir sbb olmadan arvadn atb gedn v baqa qadnla nikahsz
evlnn r yarama z v qatildr; yaxud btlr sitayi edn kimsni l-aya bal
halda hkmdarn qarsna gtirmli v l m czas vermli.
1

Qdim yunanlarda alnma pul vahidi, kisi 3,4 qram.

43

12. [lnn stnd] yas qurub alaanlar alarla birlikd l-qolunu

balayb arn qarsna gtirmk v cza vermk lazmdr. Bellrinin ailsi
bird gz ya tkmy crt etmmlidir.
13. Bir kis l t i yeyirs v ya 40 gnlk yasa1 pozun t yeyirs v
bazar gn i xr v kilsy getmirs, qoy ruhani camaat la birlikd ona cza
vrsin.
14. Kims nc gn v ya beinci gn byk yasaq qaba t yes,
qoy bir hft t yemsin; baqa bir xs is onun ruhani qarsnda bel
etmdiy ini sbuta yetirrs, qoy kndin byy ondan bir cng alb ruhaniy
vrsin.
15. gr kndd yaayanlardan iri, ruhanilrin gnahn z xararsa v
onlar da bunu boyunlarna alarsa, qoy yepiskop onlar mhakim edib
peimanlq kmk n shraya qovsun. Yo x, onlar hqiqti boyunlarna
almasalar v baqalarnn dediklri d z xb sbuta yetrs, qoy onara dini
qanunlar i cza vrilsin v knddn qovulsunlar. gr gnah xmay b,
almamdrsa, qoy ruhaniy nahar xeyrat keirmk buyrulsun.
16. gr ruhaninin yoldalar, zlri olduqlar halda, onu gnah
ilmkd ittiham edirlrs, qoy ruhani mqdds xa qarsnda, xbrilr v
camaat qarsnda dayanb [cavab] vrsinlr. [Onu sulu olmas sbuta yetrs],
qoy onu mqdds merabdan ayrb knddn qovsunlar. gr agird lr iib
keflnirlr v camaat onlar qabaqlar bir-biri il ki mlri o lduqlarn
bilird ilrs, onda qoy ruhani nahar duas oxusun v camaat is [yalanlar] lnt
il qapdan qovsun. gr onlar imana glib sylslr ki, biz yalan demiik,
qoy onlar mbddn xmadan peimanlq duas o xusunlar. gr bundan sonra
da agirdlr bhtan atsalar, onlar [d ini] qaununlar il ittiham olunacaqlar.
17. Sonra, yepiskop v keilr ara ikayt etlr ki, azatlar kndd iki v
ya kilsni monastra evrmilr; [qoy onda] azatlar da z rtlrini
bildirsinlr. nki ar yepiskoplara v yanlara buyurmudur ki, ilyn kilslr
dymsinlr, kilsnin mantlrin i v glirlrin i is Birinci v ya Ba kilsy
versinlr.
18. [Kils n] ondabir dnc vern azatlar, qoy yarsn bu kils y,
baqa yarsn is z kilslrin vrsin lr.
19. Bazar gnlri qoy aa da, qul da, ba kilsy getsinlr v lnlr n
yadetm mrasimi yapsnlar. Yadellilr ruhlarn sait liy i n kils y pul
dmlidirlr.
1
Xaprstlr n burada nzrd tutulan yasaq islamdak oruc tutma qaydasna
uyun glir.

44

20. A zatlar z malikanlrind din i [xid mtlr n] yepiskopun razl

olmadan keii tutmasnlar v ya xid mtdn qovmasnlar. Keilri is,
zadganlar v ya xalq onlar istmzs, yepiskopun icazsi olmadan xb
getmsinlr.
21 . gr zadgan z lksid xa taxt qoymaq istyris, yaxud
mqddslrin csdlrini saxlat maq, yaxud qurban vermk istyirs, bunu
yepiskopun icazsi il et mli, imkan larn nzr almaldr. Kim bi ii icaz il
edrdis, qoy ona mrhmt o lsun v kim bu ii bel et mmis, qoy kilsdn
uzaqlasn v yepiskopa imkan irsind crim dsin: onun nq qdr crim
dmisindn asl olaraq din qanunlar il qoy gnah balasn.
Bu qanunlar yepiskolar, keilr v ruhanilr aztlar il birlikd ar
qarsnda qbul etmilr. Qoy ara arvad il, olu il v bu mbd d onlar il
birlikd, b iz yepiskoplarn, kils xad imlrinn dilind deyiln xeyir-dua nsib
olsun... Aqvan hkmdarn btn zdaganlar bu frmana mhr vurmular. (s.
65-69).

II KTA B
IV fsil. Aqvan Patriaxt taxtnn v kils idarsinin ol adan byk
Partav hrin- lkmizi ya ma etmi yrtc xzrlrin tzyi qi il
krl msi
Sonra lkmiz xzrlrin hakimiyyti altna kedi, kilslr v
mqdds kitablar oda qaland. O vaxt ahlar-ah Xosrovun ikinci ilind 1 ,
ermni tqvimini balancnda tanr xa yalarn yrtc basqnlar znd n
patriarx taxt ola hrindn-paytaxta Partav hrin krld. (s. 90).
XIV fsil. Ba Aqvan katalikosu Viro haqq nda; tanrnn gndrdi yi
byk lm v onun mrhmti haqqnda

K. Patkanovun evirmsind Aqvan kils qanunlarnn say doqquz alnr. Ancaq o, yaln
olaraq parann sonuncu abzasnn iyirminci qanunu kimi verilmidir. Yeni dbiyyatda qanunlarn
say dzgn olaraq 21 gst rilir. (Bax: .
. ., 1977, . 160 -165)
1
Xosrov nravann hakimiyytinin ikinci ili 532-33-c il dr. Elmi dbiyyatda
akar edilmidir ki, bu fslin sonradan quradrlb II kitaba salnmdr, nki bu dvrd ermni
tqvimi mvcud deyildi v ilnmirdi; ermni tqviminin balanmas 551-52-ci ildir, buna gr bu
hadis Xosrov ah hakimiyytinin ikinci ilin yni 532-33- c illr uyun gl bilmz. (BaxI
Mmmdova F. Gstriln sri, s. 51-52).

45

Bundan sonra hkmdar Qavat 1 hamn balad, dustaq onlara v

byk sarayda nzart alt nda saxlananlara xoa gln baqa yaxlq lar etdi.
Onlar is hr biri z lksin. z douduu torpaa qaytmaq midini o xdan
itirmidi. ah onlarn hamsn tezlikl yola sald v byk dilklr il ata
yurduna qaytdlar. Onlarn arasnda byk aqvan knyazl nn katalikosu, ulu
v mdrik bir r o lan , himt (flsf.- Red.) bilicisi Viro da qaytd; onun dili
al mslht vilmsind , byk v han ilrin hllind, kskin yazan ql
kimiyd i, mlay im dan sad adamlara v qara camaat da xo glird i....O,
Xosrosvun sarayndak 25 illik dustaql zaman yrndiyi fars dilin etd iyi
trcmlrd xsusil seilird i. O, Aqvandan byk silzadlrin qiyam
qaldrmasnda 2 ittiham olunurdu; onlar ran arna qar ayaa qalxm, bir o x
mhv o lmudu: bir paras qlncdan keirilmi, baqalar aldq lar yaradan
lmd. Vira is ah sarayna d bilmidi; orada onun bxti gtirmidi,
nki mqdds xan mrhmt i il onun zn mlik 3 saray alm v o x
aldqdan sonra mlik onun hyatn ahdan bxi almd. Ancaq ah brk
and imidi ki, btn mr boyu o Bira, z lksin qayt may b sarayda
qaravul altnda qalacaqdr. ah onun patriarx glirlrini lindn almam,
katalikos sanndan mhru m et mmidi....
Budur [ran] payta xtndan xb z vtninin hduduna glib atdqda,
[Viro] y ilib z yeparxiyasndan olan kils nin qaplarn v dmlrini pr,
dizlri st kb, sel kimi g z yalar tkrk torpa isladrd, ayaa qalxaraq
zn v onunla o lan adamlara tkskinlik vrir, ir azndan qurtarb, Tanrnn
ona mqdds kilsnin talarn bir d grmk sadtini bx etdiyni sylyird i.
O istyirdi ki, bir az d inclib zn glsin v uzun illrin ayrlndan sonra
kdiyin i hsrti soyuda bilsin. Ancaq onu bxtin dhtli kdr, zab v
ziyyt il qarla maq, lksind yaxnlarda ba vr bilck b ir dantn da
grmk yazlmd.
O, sevgi il z vtnini ayr-ayr yerlrin i gzmkd ikn,
gzlnilmdn ikinci kr imal k lyi qalxb byk ah dnizin 4 rpld .
1
628-ci ild II Xosrov ldrldkdn sonra Sasani taxtna onun olu uriy xmd.
uriy tarixd II Qubad adn dayr. Alban tarixi d onu Qavatad il tanyr.
2
Albaniyada Sasanilr qar 603-4-c il syanndan shbt gedir. syann bas Viro idi.
3
Burada hrmtl yad ediln mlik, Nizami poemasn qhrman Sasani ah Xosrov
Prvizin arvad irindir. Nizamiy gr irin Brd (Alban tarixi nd-Partav) hkmdar Mhin
Banu-rmirann qarda qzdr. Btn lk rrandan rmndk o qadn hkmn tabedir,
yni hr iki qadn paytaxt hri Brd olan Arran (Alban) dvltlrindndir. Bel olanda ran
saraynda mlik olan irinin alban katalikosuna himayilik etmsi tbii bir idir. (bax: Bnyadov Z.
Gstriln sri, s. 47-47, liyarov S. skndrnam tarixi baxmndan, Azrbaycan 1983, 8, s.
179) .
4

Xzr dnizi nzrd tutulur.

46

imal yrtcs z qanin qartal balas ad 1 il ortaya xd . O, ilk nvbd vri

v Tiflis zrin d. ...
...z d ily ini ald qdan sonra o byk qnimti z il gtrmyi mr
etdi v bu qnimt il glin xb getdi, dykn qounun is olu ad il
birlikd buarda qoydu; o, bir ne igid rlri oluna babiln qoyub getmidi. O,
oluna Aqvan srhdlrin getmy i mr edrk, bel bir taprq vrmidi: gr
o lkn in hakimlri v yanlar mn im olu mu qarlmaa xsalar, z
lklrini onun itatin vrslr, hrlri, qalalar v tica rti mnim qounumun
ixt iyarna buraxsalar, qoy onlar yaasnlar v onlar mn qulluq etsinlr; bel
olmadqda is, onlarn on be yandan yuxar kiilrin qoy yazn z glmsin,
qalanlarn is (15 yana at mam olanlar-Red.) qadn lar il birlikd mn
v ya siz qul kimi xid mt et mk n saxlayn. On lar bir-birindn ayrldqdan
sonra qoun onun szlrini yerin yetirib ,taprlan yer glib xd. ad atasn
mr etdiy i kimi, ran caniini-Aqvan mrzban Semavtnasn v yu xarda yad
etdiyimiz kimi hmn katalikos Vironun yanna
elilr gndrdi. Fars
razlamayarq demidi: Sn kimsn v Aqvan ndir ki, mn onun ucbatndan
z m sni hmkdarna tabe edim. O znn mlakn gtrrk v lkdn
d bir o x eylr ourlayaraq, qab ran torpaqlarnda g izlndi.
Ancaq mqdds Aqvan atas gzlniln flaktin arln baa ds
d, n deycyini bilmird i, nki ran ahna ryi q zmr v ondan qorxurdu,
ax, olmayan bir qiyamlq stnd uzun illr yad lky srgn edilmidi.
Buna gr d lkni dantdan v srgndn qurtarmaq n danq aparmaa
v yann qarsna xmaa razlq verdi.
Uzaqgrn olduu n, o bir d yalarn hdsi haqqnda ran ahna
kaz yazb gndrdi ki, yalarn xeyrin b ir i et mi o larsa, ah onu balasn;
balamazsa, lkdn xb get mli olacaqdr. O, cavab gzly-g zly
yalarn danq n gndrdiyi elilri z yannda saxlayb onlar bir az
gm pul il satn almd, onlar z yannda gzdirrk m xtlif bhanlr
uydururdu: bir o deyirdi ki, qoy btn vilaytlrin balarn arm. Onlarda
sizin hkmdara mn im gndrrcyim cavab versin lr; baqa bir gn is
deyirdi ki, hamnn razln gzlmyim n hact yoxdur, hkmdarn
cavabn mn zn yazacaam, layiq li bir hdiyylrl sizin sizin hkmdara
ehtiram bild ircym.
Bel olduqda elilr onu tlsdirrk deyirdilr: Sn ax, nyi
gzlyirsn, ny gr trpnmirsn; budur, btn Aqvan lksin basqn
1
imal yrtcs, imal knyaz Cebu xaqan adlandrlan bu xs Xzr dvltind byk
xaqann (xaqan-l-kbir) qarda, ad
is onun Cebu xaqann olu idi. Bellikl,
Zaqafqaziyadak dylrd xzrlrin byk xaqan deyil, onun qarda v qarda olu itirak
edirdi. Alban tarixind ancaq bu sonuncularn adlar deyil, titullar verilmidir.

47

dalasn yay maq gn glib at mdr. Biz z knyazlarmzn v Aamz adn

niyytlrini sn arq. gr sn onun istdiyini yerin yetirmk istmirsns,
he olmasa qab gizln my tlsmlisn; biz sninl rk ks miik, sndn
bxilr almq; biz z Tanrmzdan qorxu ruq, ona gr d sayca o x ola
qounumuzun snin zrin, snin dylrinin v xalq nn zrin l
qaldrmasna bigan baxa b ilmrik.
El bu zaman, onlar danan zaman torpamz zrin du man v
qaranlq kd: b inklr v yaylaqlar, tplr v drlr tutuldu, lkmiz
irsind he bir yurd, n kndlrd, n dznlrd bir qar torpaq qalmad .
Ev lrd v klrd hamn n dilind bir yalavr sslndi: Vay-vay!.
Barbarlarn ssi ksilmirdi, acq l yann ilm gtirn hayqrt sn eit myn bir
adam yo x idi v bunu hams b ir gnd v bir saatda ba verdi. Ona gr ki
yrtclar qabaqcadan bizim v ilaytlri v kndlri, sular v aylar, bulaqlar v
melri, dala r v d znlri pk atb bldrmdlr, tyin olun mu vaxtda
onlar hams b irdn dadc yr atlb torpaqlarmz b ir ucunda o b iri
ucunadk sarsntya saldrlar... (s. 117-123).

XVI fsil. B yk mczlr: Tanrnn yalardan c al mas.

ran ah qavatn olu rdirin ikinic i ilind 1 , hl o z iradsi il
hkmdarlq etdiyi vaxt imal knyaz 2 getdikc gclnrk btn dnya zrin
qorxu v dht gtirmidi. O, q zl, g m v dmir xart maq, mis rt imk
iind sritsi olan m xtlif sntkarlar zrin gztilr qoymudu. O, byk
aylar olan Kr v Araz stndki byk balq vtglri v ticart yollar
zrin gmrk qoymudu. O, lkmizin variyytli olduunu yrnmidi.
Bununla da yqin etmidi ki, onun n he bir ey gizli qalmamdr...
Ancaq bu vaxt imal knyaz ac n z vladlarn zrin tkd, onun
qzbi ab-dard v bu dhtli qzb onun trmlrin qar evrilmidi. Bir
vzin min, iki vzi on min ba gedirdi. O tez-tez deyirdi ki, b izim
yalarmzn (xzrlrin.-Red.) gnahlarn dhtli vzi o lacaqdr...
Tanr biz qahmar durub ulu i tutdu. On lar (xzrlr.-Red.) keid lr
il hr lky: Eermnistan, vr v Aqvana yrmkd ikn imaln
nrildyn aslan Cebu Xaqandan yrtc aslan balas ada qorxunc xbr glib
1

II Qubadn (uriynin) olu III rdirin hakimiyytinin II ili 630-cu il dr.

Kitabdan slind imal knyaz deyil, imal Qazan yazlmdr. K.Patkanyan bunu
xsusi qeyd etmi (s. 134), .Smbatyan is ruscaya koter sevrea evirmidir. (s.93).
2

48

atd: Yrtclar mnim zrim gld ilr, sn bir d mn im z m gr

bilmycksn, nki mn artq bu yerd qala bilmrm, mnin n bel et mk
layiq o lamasa da, yad bir dvlt qab gedirm. Mni qrur gylr qaldrmd,
ancaq mn bu yksklikdn yer dn yenidim. Sn yannda olan xalq (qounu
v qounun balar.-Red.) gecikmdn qlncdan keir v onlar ba vern
flakti etimmi v sn lm hkm vermmi onlardan yaxa qurtarmaa
al; vay mn, balalarm itirib mhv oldum1 . (s. 131-134) .
XIX fsil. Aqvan hk mdar Cavanirin hk mdarl;
iranllarn baslmas
mr nurla dolu cavanir ran savalarnda 2 ad xrarb geri qaytd. V
hkmdarn mri il Aqvan z ad sviyysin ucaltd. O z dstsini gtrb
atas il birlikd Perozapat hrini qzeyin doru yr etdi. Cavan irin
qiyama qalxmas [rana qar] zndn ran dylri lkmiz basqn etdilr.
Onlarn qabaq dstsi onun (cavanirin. Red.) vilaytini ucqar srhdlrin
glib atdqda, cavanir silaha qurand v qoun balarnda birin i z xsn
ldrd. O z v onun qounu qlnc dyndn onlar (iranllar.-Red.) qrb
tkdlr. Onlardan srlr l keirib, atlar v o xlu qnimtlr alb geri dndlr.
Ancaq iran qounu onlarn ard nca dmd. Dalara atdqda onlar bir daha
da toqqudular v bu df d tanr ona (Cavanir.-Red ) uur verdi. Bu vaxt ona
xbr gtirdilr ki, ran qounlar Pero z hrin girib onun anas v qardalarn
sir aparmlar. Mn dorusunu deyirm: o (Cavair. Red.), balalar it imi ay
kimi qzblnrk, tezlikl z diyarn n srhdlrindn Krn o tayna Kapian3
vilaytin kedi. Orada ehtiyatl trpnrk soyuqqanlqla dy girdi.
Qorxmaz b ir ig id kimi dy girrk bandan yaraland, tanrmz sann verdiyi
gc il el byk igidliklr gstrdi ki, yalar he b iri l mdn yaxa qurtara
bilmd i. Sonra o, byk rf il vri srhddind istiraht etdi. Orada
1
Alban tarixisinin imal knyaz szlrindn sonra gln bu para olduqca qaranlqdr.
imal Qazan kimdir v n n acn znklrin stn tkr?, bir vzini min, iki vzin
on min ba gedirdi?n demkdir v kimlr aiddir? Btn bu suallarn cavab yoxdur. K. Patkanyan,
V.Arakelyan, .Smbatyanda bu stirlrin aln ed bilmmilr. Hllik, bu sylmk olar ki,
srkrd ad Zaqafqaziyan talan etmkd ikn onun atas Cebu xaqan hans dyd is baslm
(ola bilsin, Ouz hkmdar Qazan xan il: bel olduqda imal Qazan szlrinin sirri alm olur),
onu gzlyn lm yaxasnda qurtarmaq n xaric qamd. nki, Xzr dvltinin
qanunlarna gr dyd baslan caniin ailsi il birlikd ldrlmli idi (bax: Byadov.Z.M,
liyarov S.S. Kaqan titulu haqqnda-Azerb. SSSR EA xbrlri, tarix, flsf, hquq, 1984, 4 s.
122-123).
2
ran-rb mhariblri nzrd tutulur.
3
Patkanyan K. Kapiani Strabondak Kambisna il eyildirilir.

49

Atrnersex, o x hrmtli o lan bir r, Yunan qeysrindn 1 mrtbli t itul alm

lk hakimi onun grn gldi v qazand qlby sevindiyi n onun
yaralarn z li il sard . Cavair onunla qrlmaz dostluq and irk, k mk
n vr qounlarn z il gtrb dayanmadan Uti vilaytin getdi v
qarsna xan ran dylrin in hamsn qlncdan keird i. znn qlaq
hrind d bel bir ar idn kin mdi, z yadlarn v qardalarn
sirlikdn qurtarmay nca ryi soyumad. Bel olduqda farslar Atrpatakanda
oraya gcl dstlr gndrdilr. Ancaq o (Cavanir. Red.) zn itirmd i,
nki z tbit in gr ninki yalar az o lduqda, oxlu ya il dy daha
saymaz xrd . Sakaen 2 vilaytind ba vrmi iki dyd, on minlrl ya
zrind qlb alb, amansz zrblrl onlarn hyatn pu etdi. Bundan sonra
Cavairin baqa yerlrd farslar zrind ald art q qlblrdn
danmayacaam. Bunlara gr ermnistan v vri yanlar z nsillrindn
ona qadn seib [qohum olmaq istyirdilr]. O is Snik halisini sonsuz
sevindirrk, Qaru xan nslindn olan Sisakan knyazn n qz il evlndi.
ran ordusunun bas z qounlarn m lub olmasn eitdikd,
dostluq fikrin drk ona barq mktubu gndrdi. Onunla barmaq n
byk Snik knyazn andla ma n onun yanna gnd rdi. Bu vasiti onu
gcl farslar il bara raz sala bildi; Onu qlbn barmaa raz saldqdan
sonra geri qaytd, Aqvan hkmdar z anas v qardalar il lksin qaytd.
Byk ran dvltinin ziflmsini v kemi Aqvan hkmdarlarnn
mstqiliyini bildiy i n onlarn dvrann z parlaq hakimiyyti il yana
qoyaraq, o he ks z taleyini tabe etmk fikrind deyildi. ran srkrdlrinin
iki trfdn tzyiq gstrmsin baxmayaraq o, mstqil hyat srrd v
qarda il birlikd z ata yurduna dnmd. ran ordusunun ba komandan
onu xyantkarcasna oun atasn z yanna arm, o biri yanda is alay lar
gndrib Aqvan vilaytlrin hkmdar tyin et midi. gid Cavanir v onun
byk qarda, bu iki qorxubilmz r n et mliydilr? c almaq n onlar
silaha qurandlar, it i ayaqlarla ata minrk ks yol il Perozqavat hrini
arxada buraxdlar, gizli me li bir yerd z yu xu larn aldlar. Gn doan kimi
onlar bu iki ahin, hri soyub orada v trafdar iran srkrdsinin tblrin
amansz divan tuturdular. z qounlar glib xd qdan sonra o, farslar zmkd
davam edrk z atasna sa-salmat geri qaytard.
Qaskert 3 hakimiyytini 21-ci ilind ran sltntinin varl tamamil
sona yetdi. Bu, aqaryanlarn 4 dnyvi qlblrini 31-ci v Cavanir

1
2
3
4

Bizans imperatorundan.
Bizans imperatorundan.
Qaskert- Sasani ah III Yezdgerd (632-641).
Aqaryanlar.

50

hakimiyytinin 15-ci ilind oldu 1 . Bellikl, taciklr quzey v gndoar

lklrin basqn etdilr. Onlar nsil babilnlrindn gcl qalalar alb l
keirir, on lar syan etmsinlr dey, uaqlar v qadnlar girov aparrd lar.
Cnublularn amanszl n grn Cavanir b ir mddt onlar aldadrd;
z ayn o tayna kemidi. Onlar il dy girrk atasnn onlarn lin
vrmmk n qorxmaz ryi alb yanrd . Ancaq atas onu bu yoldan
kindirrk, knll kild z yalarn grn getdi.
Ancaq all Canvanirin ermni srkrdsi2 il ittifaq balayaraq onu
yenidn Yunan qeysrin tabe olmaq yo lunu kirdi, o, Yunan h k mdarna
bel bir mktub yazmd. (s. 141-144).
XX fsil. Cavanirin Yunan hkmdar Konstantin 3 mktubu
Hkm sonsuz olan, gcl v mrhmtli Yunan hkmdar Konstantin,
Gyn dnizlr v quru zrin qoyduu hakim, Avqan sparapeti v knyaz
Cavanr sidq il sni alqlay r, sn ba yrk z gndoar lksi il sn
itat bildirir. Qoy snin xa sevn dvltin ltf ed ib u zaq bir xalq da tbliyin
gtrmy razlq vrsin ki, bizim gstrdiymiz itat qarsnda snin ulu
hrtinin ilahi xey irxahln b iz d balan m olsun.
Bu yaz xey irxah imperatora atdrldqda, o sevinib nlndi v o gn
byk adlq iind keird i. O, andla ma balama mr edrk onunla smimi
ittifaqa girdi. O, Cavanir dbdbli bxilr, sykncyi qzla tutulmu
brbzkli qzl taxt , qzl saplarla tikilmi paltarlar, z belind n ad
mirvarilrl rtlm qlnc gndrdi. O, Cavanir proton-patrisi rtbsi verdi,
1200 [Avqan] rlrin bxi olaraq patrisi, ipat, opoipat, stratelat v elist
diplo mlar gndrmy i mr etdi. O, z boynundan aaraq sann hyatvrici
xan n bir parasn, hminin z sinsind gzdirmk n Cavanir gndrdi.
(s. 144-145).
XXV fsil. Frman m surti
1
Burada alban tarixisi hadislrin gediini artq qat t qvim zrind izlyir: III
Yezdgerdin hakimiyytinin 20-ci ili (ran tqvimi), rb savalarn 31-ci ili (hicri tarix) v Cavair
hakimiyytinin 15-ci ili, hr biri ayrlqda652-ci il dr, (bax: Mmmdova F. Gstriln sr, s.
52-53).
Taciklr-ilkin orta sr qaynaqlarna rblr veriln ad.
2
Ermnistanda ran mrzman Smbat Baqratuni (644-654) rblr Zaqafqaziyaya ynln
kimi onlara vassal olub, hakimiyytlrini qbul etmidi.
3
mperator II Konstantin (641-668)

51

Sn Girdiman n hakimi v Avqann knyaz sparapet v proton-patrisi

hkmdar Cavanir, xilaskar xan xey irxahl v iltifat olsunv bizim Avqust
hkmda admzdan snn sevgili barq salam gndririk. Biz snin
gndrdiyin salaml-klaml mktubu aldq, o snin tanrya olan sevgisini
gstrir, sn onun gndoar lknl b iz tabe olman zrin gtrmyin bizi
sevindirdi. Buna gr d biz v bizdn sonra gln uaqlarmz sninl v snin
nsli varislrin smimi, po zulmaz segi il nsildn-nsl yzillr boyu
mrhmtd bulunacaq .
Cavanir mktubun mzmunu b ild ikdn sonra onu byk sevinc
brd...
Bunu eidn Aqvan katalikosu, yepiskoplar v bir o x silzad adamlar
il, gl-ikl onun grn glib, bu byk raft mnasibtil xey ir-dua
vrrdilr. Orada onlar vaxt nizamsz shbtlrd, iki hvsind v yaxud
yngl zarafat lar iind deyil, m layim y lnclr il keird i. Cavanir o gecni
keirib z vtninin qaysn dnrd. Dan ulduzu doarkn o z hkmdar
paltarn geyinib taxta xd , qaplar ald, yaraql dylr iri kerk onun
hr iki yannda dz lb, dayandlar. Bundan sonra silzad adamlar qorxu iind
bir-b ir iri gld ilr. Onun saraynda hr ks [z pay] - daltli mhakim v
amansz cza hkm at rd. O, ey-irt qatlmayaraq btn gn z
lksinin ilri il mul o lurdu. O, Qafqazn [hl] vhi kimi yaaya
tayfalarn a il haqq yoluna gtirirdi. Bellikl, vri srhdlrindn Hun
qaplarna1 qdr v Araz ayna kimi parlaqcasna hkmranlq edirdi. (s. 145146)
XXIII fsil. Xzrlrin bas qn v ayn
o taynda Cavanirin onlar zmsi.
O hadisdn iki il tdkdn sonra xzrlr qazanc v qnimt dalnca
Aqvan zrin gldilr. Bel o lduqda Aqvan knyaz... z alayn gtrrk byk
Kr ay nn o tayna kedi v onlarla dy girdi...dyn qz n anda at n
aya bdrdiyin gr onu yer yxd. Ancaq o mhv olmad. Tanr ona l
uzadb ayaa qaldrd n o, rqibin i qabaqlayb [ldrd]. O gn Cavanir
qlb ald n barbar xalqa bel dedi: Get, ola qaplarndan 2 geri qayt v
bir d buraya glm, nki tan snin gcn hiss etmidir. (s. 149-150).
1
Hun qaplar bebarmaq da yannda idi. Alban taixisi Cavairin lsz bir
mddahlqda qiymtlndiriyi n onun hakimiyytini Xzr dnizindk aparb xarr. slind il
Albaniyann kils paytaxt ola oxdan itirilmidi v sonark fsillrdn grcyiniz kimi, Cavanir
yalnz Kr-Arazaras torpaqlara hkm edirdi, Krn sol sahilind is Hun dvlti mvcud idi.
2
ola qaplar- Drbnd keidi.

52

XXVI fsil. Cavairin hunl arla qohum ol mas v yalarla dostlua

girmsi
gid Cavanir z taxt nda arxay n otuduu vaxt, q da gndz il
gecnin brabr olduu zaman (22 dekabrda.-Red.) hunlar hkmdarlar sayszhesabsz basqnlar ed ib, gld i. Cavanir z lksin hazr v ehtiyatl olma mr
ets d, hun aknlar Krn bu tayna v Araz sahilin kerk, tkc yerli
adamlar deyil, Ararat vilaytindn v Snik lksindn qlaa glmi
adamlar, qoyun v mal-qaran ya ma edib z drglrin sri apardlar.
Bundan sonra hunlarn hkmdar Cavanirin zn grmk istdiyindn z
qardalarn onun yanna gndrrk onunla grmyi, qardalq v dostluq
ittifaq yarat ma tklif etdi. Ancaq igid r v knyaz qorxmaq fikrind deyildi.
Deyin, ran ahlarndan hans Trkistan hkmdarn zbz gr
bilrd i? Ancaq o (Cavair-Red.) qorxmadan xilaskar xa qarsnda diz kb
syldi: Mn l mn g z iin baxacaam, ancaq mn pis bir ey
olacandan qorxmu ram, nki, Sn, Tanr mn imlsn.
Bundan sonra o, hkmdar grk il onalarn qarsna xd . Ancaq
hunlarn hkmdar da onlarn qarlamaa xaraq, g mi il ayn bu tayna zb
gldi v buru lan, drin sularda [onunla grd]. On lar qarlql naraz lq
ksmk v ikitrfli dostluq yaratmaq n z aralarnda gndilr. On lar slh
balayb hr b iri ay b bir trfin qaytdlar. O biri gn mnim hkmdarm n
ets yaxdr? O, on yeddi r il b irlikd ay keib hunlarn d rgsin gldi v
orada hun hkdarnn qz il ev lndi v hmin gnd 120 min davar v malqara, 7 min at v 1200 nfr sir aln m kiini geri qaytard... (s.153-154)
XXVIII fsil. Cavairin cnub hk darnn hzuruna kinci 1 df
getmsi
Cnub hkmdar ikinci df gndoan knyaz raftli Cavaniri z
hzuruna armd..., nki Konstantinopol hrinin yanlar da onun

1
Alban tarixisinin yazdna gr Xlif I Maviy (661-680) il birinci gr smyl
dvltinin paytaxtnn Assuriyaya (Dmq. -Red) krlmsinin 6-c ilind, yni 667-ci ilind
olmudur. Bu zaman Aqvan zrind himayilik edn Bizans dvltinin qounlar Xilaft ordular
qarsnda baslm, imperator z qounlarnn qalqlar il quru v su mvqelrindn gnbatarda
yerln uzaq adalara kilib getmy tlsirdi.

53

hzuruna glrk Aqari oullarnn (rblrin. Red) hakimiyytini z zrin

gtrb bac vrmy raz o lmudular.
... raft li hakim (Cavanir.-Red) birinci df olduu kimi ora
(Dmq. -Red) gldi. Xlif onun n z doma qardann sarayn
hazrlam mr etdi. O axam yemyin onunla b irlikd oturdu. Sonra o
Konstantinopldan glmi silzad rlr il slh dan aparma Cavanir mr
etdi. Xlif onun drin biliy in heyran etdi. Yunan hkmdarn elilri d ondan
ox raz idilr. nki o, hr vchl xlifnin fikrin i onlarn xeyrin ynltmy
alrd.
Bunlardan sonra onun hrti daha da artd n Cnub hkmdar
gndoar knyazna, bana tac qoymu bir hkmdar kimi ehtiram gst rmy i mr
etmidi. M isal n, o, Cavanir Hindistandan gtirilmi v yax yrdilmi bir
fil balad. Bu fil xlif saraynn tmtraq l bzyi v mczsi saylrd. Tarix
balanandan bu gn qdr he ks eitmmidi ki, aa rtbli kimsy bel
hrmt gstrilsin...Bununla yana baqa bxilr [vrilmidi], mirvarilrl
bzdilmi qzl q nl polad qlnc, qzl sapla tikilmi geyim [v ] paralar...,
xlifn in znn mindiy i 52 iti yerili at... Xlif Ssestan (Sisakan- Snik
knyazl . Red.) knyazln da ona balad.
Xlid hm d Atrpatakan aynn 1 o tayndak torpaqlarn da idarsini
zorla ona taprmaq istyirdi. Ancaq Cavanir qonu lklr zrind mtlq
hakimiyyt almaa raz olmad . O, artq hrtdn boyun qard, z m layim v
slhsevr xsusiyytin uyun olaraq (yaln z) z xalq nn qaysn kmyi
stn tutdu.
Bunlardan sonra z lksinin zrin qoyulmu ar vrg inin
ynglldirilmsin i xah i etmy balad. Cnub hkmdar buna zrkdn
razlq verd i. O, bu vrginin ikiqat azaldlmasn mr edrk, dn birinin
dnilmsini istdi... 2 (e..159-160).
III KTAB
V fsil. Ermn i katalikosu liyann mir l M minun bd l-Malik
Aqvan kilssi haqqnda mktubu
Hkmdar bd l-Malik l-M min ermn i katalikosu liyadan: Allahtaaladan buyruu il b izim mti lkmiz zrin Siz qulluq etmk v
Avqanlarla birlikd sann ilahiliyin inanb b ir dind bulun maq borcu
qoyulmudur. Partavda oturan indiki Avqan katalikosu yunanlarn imperatoru
Atrpatakan ay- Araz ay nzrd tutulur.
Cavanir xilaft hakimiyytini qbul etmy mcbur olarkn Albaniya z xzin glirinin
d iki hisssini rblr vermli olmudu. ndi bu bac yarqat azalaraq d bir miqdarnda
dnmli idi.
1
2

54

il sz bir yer qoyub oxuduu dualarda onun adn kir v lklrimizi

onunla bir d ind birlmy mcbur ed ir 1 .
Qoy bu hadisdn Sizin xbriniz o lsun v bu hadisy siz bigan
qalmayn, nki, o (Aqvan katalikosu. Red.), yan bir qadnla 2 lbir hrkt
edir. mr ed in, Sizin byk hkmnz il, Allaha qar ildiklri gnahlara
uyun olaraq onlara cza vrilsin.

VI fsil. mir l-Mmi n bd Malikin

Ermn ikatalikosu liyann mktubuna cavab
Mn snin mktunubu oxudu, Allah bndsi olan liya, ermni xalqn
katalikosu sn mrhmt olaraq, z sadiq nkrlrindn birini o xlu qounla
gndrdim. Biz ona [mr] et miik ki, bizim aal mza qar qiyama qalxm
Aqvanlar sizin dini qanunlara tabe etsin. Bizim qul (yni xlifn in Albaniyaya
gndrdiyi qoun bas.-Red), bu hkm Partavada s nin itirakn la yerin
yetck: o, Nersesl onun lbir olduu qadn bir zncirl clklyrk xlif
saraynn qarsna gtirckd ir ki, qoy onlarn [czas] btn qiyamlar n
biabrla evrilmsin. (s. 239- 240).

RBDLL QAYNAQLAR
14 B EYD B N RYY L-CRHUMNN XB ARI

1
Bu hadis 704-c ild olmudur. Alban patriaxt taxtnn sahibi katalikos Bakur (688-704)
z dualarnda Bizans imperatorunun adn kmkl pz lksini yalnz provaslav t riqtind
saxlama deyil, hm d rblr qar Bizans il ittifaq qarya qoyurdu. Xilaft is Albaniyann bu
ittifaqa qaytmasn z
n thlkli siyasi addm saydndanv albanlar Bizansdan
uzaqladrmaq n onlar ermni kilssin tabe etmy alrd. nki, bu kils Bizans il dmn,
Xilaftin lind is oyuncaq idi.
2
Cavanirin varisi knyaz Varaz Trdatn arvad Sparam, katalikos Bakurun Xilaf tin qar
Bizans siyastini qzn mdai edirdi. `yan bir qadn odur.

55

VIII-IX
yzilliklrd yaam
(828/29-cu
illrd lmdr)
bumhmmd bdlmlik ibn Hiam Kitabl-t ican fi ml k h imyr
(Himyr hkmdarlar bard taclar kitab) adl tarixi srind beinci rb
xlifsi I Maviy (661-680) il ada olan beyd ibn riyy l-Crhu mi
haqqnda maraq l yaz vrmidir. l-C rhumi, tarixi bu mhmmd ibn Hiam
kimi, kkc rb tayfasnn babilnlrindn biri o lmudur.
bumhmmd ibn Hiamn ad kiln kitab, slind l-Crhu minin I
Maviy il apard hbtlrin yazsna hsr edimidir. Kitabn fsillrindn
biri beyd ibn riyy l Crhu min in xbar (xbrlri) adlanr (yu xarda
baln btvlkd drnaq iin aln ma bundandr) bu fsild Azrbaycan
tarixin aid o lan paran ilk df akademik Z.M . Bnyadov ap etdirmi, onu
rblrdn qabaqk A zrbaycan v trkdilli halisi haqqnda tutarl b ir qaynaq
kimi q iy mtlndirmidir. (bax: ..
. . ., 1964 .. 54; yen onun. .
VII-IV .. ., 1965, . 183 ) Sonralar hmin paran mrhu m M.. Azrli
azrbaycanca ap etdirmidir. A zrli M. . IX srin rbdilli mnbyi qdim
Azrbaycan haqqnda.- Azerb. SSR EA Mruzlri, XXX c., 1974, s. 86-89.
Mllif mqald rblrin A zrbaycan ilk yrlri haqqnda yazn z szlri
il, beyd ibn riyy l Crhu min i v xlif Maviy arasnda gedn dan
is yal (qara) hrflrl d rnaqda vrmidir. Biz bu paran oradan olduu kimi
gtiririk:
Ymn padah Rai zaman nda onu srkrdlrindn biri imr ibn lQttaf l-Mntab... yz min nfrlik ordu il trklrl dy-dy
Azrbaycana daxil oldu. Dy nticsind trklr m lub oldular. imr ibn lQttaf hmin dyn v kediyi yollarn keyfiyytini iki da zrind yazd rd .
l-Crhu mi qeyd edir ki, onlarn hr ikisi bu gn Azrbaycan divarlarnda
saxlan lmaqdadr 1 .

bucfr Mhmmd ibn Crir t-T bri d r-Ri adl hkmdarn imr [ammar] b. lttar adl qoun basnn VII yzilliyin birinci yarsnda Azrbaycanda terklr il sava,
azrbaycanl dylrin baslmas il bal Azrbaycan lksind blli olan iki da zrind yaz
hkk etdirmsi haqqnda yazmdr. Demli, l-crhuminin xbarna hsr olunmu. Fsildki bur
parann artq IX-X yzillrd sabit tarixnaslq nnsi yaranmdr. Grnr, bu nnni yaadan
qdim kitablar sonrak yzilliklrd d olunmaqda idi. Misal n XV yzild yaam air
nvrinin Dsturnam adl poemasnda ikinci rb xlifsi mr ibn l-Xttabn (634-644)
srkrdsi S`d Vqqasn yr zaman bir ulu hrd v onun trafnda yz mindn ox ouz
evlri grmsi yazlmdr.
Anda qonmudu ouzlar bidd
Obalar badan-baa, yox ana hdd.
1

56

Maviyni ibn beyd riyy il shbtlri buraya atdqda Maviy

beyd mracit edrk, Azrbaycan haqqnda onu fikrini yrn mk istyrk
demidir:
Sn allah, Azrbaycan [haqq nda] laqniz, tlanz v xatirniz
ndir? 1
beyd ibn riyy bel cavab vrir: Ora trk torpadr. Onl ar
oraya cmlrk bir-biri il qarm v tk millmilr.2

Qara * evlril yz bir artq ev... (Anar. Dd Qorqud dnyas.- Azrbaycan, 1985,
11? s. 102.
Poemada Kitabi Ddm Qorqud boylarnn qhraman Bkdz mnin adnn kilmsi
S`d Vqqas yrnn Azrbaycandan kediyini v VII yzilin birinci yarsnda ba verdiyini z
xarr. nki, Ddm Qorqud kitabnn ikinci boyunda mn by varuban peymbrin yzini
grn, glbn Ouzda (Azrbaycanda.-Red) shabsi olan xs kimi, yni l-Crhumi d
Mhmmd peymbri grmdr (Azrli M.. Gstriln sri).
1
Bu shbt rblrin Azrbaycan yeni yrlrindn qabaq ba verdiyi n I Maviy bu
lk il bal geni aray ld etmy alr, z qounlarnn qarlaa bilcyi tinliklri
dnrd. Azrbaycan (haqqnda) laqniz, tlanz v xatirniz ndir? sual bununla bal idi.
Qara anlay haqda bax: qaynaq 55, qeyd 14.
2
Azrbaycan xalqnn etnik birliyini artq VII yzild yarandn baqa xalqlar da sbut
edir. Kitabi-Ddm Qorqud boylarnda bu birlik Qaln Ouz (btn Ouz) adlan drlr. Qaln
Ouz iki boy siyasi-inzibati paradan Ouz v Da ouzdan (baqa szl, Ok, v Boz
Ok) dan ibartdir. Ancaq bu sonuncularnda t rkibind qohum tayfalar grnr. Ouz etno
tarixi toplumu v onun hrbi alaylar ayr-ayr soylara blnr: dvltin bylrbyisi Qazan xan
kitabda albanlar ba, yni albanlardan ylan qoun bas, mn by Bkdz dylrinin
minbas (min Bkdz balar), Dyr by qovum Dyr dylri (min qovum balar
minbasdr. Bununla yana Ouz toplumu t rkibind balqar bir r min byin, Dondar byin
v Kanql Qocann eponimlri altnda protobulqarlarn (islamqdanqabak ouzlarn) , Strabonun
alban tayflarndan biri sayd dondarlarn v kngrlrin ad keir. l-Crhumi xbarndan
gtiriln paradan aydn olur ki, btn bu qdim soylar Azrbaycanda ox qabaq yerlrk birbiri il qarm v tkmillmilr, yni inkiaf edrk etnik birlik yaratmlar. Kitabi Ddm
Qorquddun son boyunda Ouz elinin birlik idesnn qzn mdafi edilmsi d bununla baldr.
Hrbi demokratiya dvrndn balayan bu proses lkin feodalimz kimi davam etmidir. F.Engels
yazmdr: Qohum tayfalarn ittifaq hr yerd bir zrurt olur, tezlikl d bunlarn, htta, birlmsi
v bellik d tayflarn ayr-ayr razilrinin btn xalqn mumi bir razisi halnda birlmsi zruri
olur (Marks K. V Engels F. Seilmi srlri II c. B., s. 314)

57

15. BU M H MM D HM D B N `S M L-KUF.
KTAB L-FT UH
rb tarixisi l-Ku fin in (926-ci ild lmdr) sri xilaft tarixin in
ilk dvr zr mh m qaynaqlardan saylr. Burada hadis lr xlif bu Bkrin
vaxt ndan xlif l-Msta`inin hakimiyytinin sonunadk (632-866-c illr)
izln midir. l-Kufi b ir sra rb tarixilrin in (l-Blazuri, l-Yk`ubi, tTbrizi v b.) srlrind olmayan tarixi mlyu matlar qlm almdr. O,
Azrbaycan, Beylqan, rdbil, Qazax, Brd, Yunan, Brznd, Drbnd kimi
hrlri, onlarn halisini yaay, rblr qar Bey lqanda v Brd d ba
vmi xalq syyanlar, xsusil d Babk hrkat haqqnda olduqca tutarl yaz
qoyub getmidir. lbtt, bu srd rblrin Xzr dvlti il, balca olaraq
Azrbaycan razisind ba vern dylri birinci yerd qalmaqdadr. Aada
gtiriln paralar akademik Z.M. Bnyadovun ruscaya evirdiyi apdan
aln mdr: -.
( VII-IX .). , 1981 Qeyd v
izahatlar bu kitabdadr.

Salman i bn Rbi yy l -Bhilinin Azrbaycan

lksin yr
v ba qa lklrin zbti haqq nda 1 hekay
[l-Kufi] deyir: Salman ibn Rb iyy v ran halisindn onunla olan lar
Ermnistan lksin trf yola ddlr. Ermnistan hkmdarlar rblrin
onlarn lksin basqn haqqnda eidn kimi qab da, qala , vadi v melik
talalarda gizlndilr. On lar bir-b irin deyird ilr ki, stmz gln tayfa,
deyiln gr, guya gylrdn en midir v guya bu ad malar lmr v silah
onlara he bir xtr yetirmir. [Mllif] deyir: Salman ibn Rbiyy onun ordusuna
davt bslynlri mhv et my, qarsna xan btn hr v qalalar
tutmaa baald v o, lkn i dmnlrdn tmizly ib, Aran lksindn olan
Beylqan hrin glib atd.
[Mllif] deyir: Beylqan halisi onun qarsna aman vahii il xaraq,
ordusu n drg yerlri ayrd ; dl vermk rtil onunla barq balad 1 .

rblrin Azrbaycan ilk yr hicri 18-ci ild (639) olmu yerli mrzban barq
imzalamd. Salman ibn Rbiyynin yr yeddi il sonra hicri 25-ci ild (645/46) olmudur.

58

O, bu rtlri qbul etdi. Bundan sonra o, Beylqandan xaraq Brd qalasna

basqn etdi. Onun halisi tzminat vermk rtil bara gldi; o, pullar
sgrlri arasda blrk onlarn dy hvsini artrd . Sonra o z at llar il
Czran (G rcstan) zrin yol ald. Burann halisi onunla hr il myyn
tzminat dmk rtil barq balad.
Bundan sonra o v onun silahdalar geriy dnrk l-k r (Kr) ay n
ken kimi irlildilr. On lar irvan torpaqlarna yaxnlab drg saldlar.
irvan hakimini yanlarna arb onunla tzminat vermk rti il barq
baladlar. Sonra irvandan hrkt edrk abran v Maskata atdlar. Bundan
sonar
o, dalardak hakimlrin (ml k-l-cibal) yanna
z elilrinin
gndrrk onlar yanna glmk n dvt etdi.
Onun yanna l-Lazka, Filan v Tbristan hakimlri (malik) gld ilr.
Onlar hams ona pul, hdiyyr gtirrk, hr il mlu m tzminat vrmy
razladlar. Btn bunlara o da razl n verd i.
<> Bundan sonra o, l-Bab (Drbnd) hri istiqamtind hrkt
etdi. 2 Bu vaxt orada dinsizlrin (kffar) 300 min lik ordusuna balq edn
Xzr hkmdar xaqan yaayrd. rb lrin hr yaxnladn eidn xaqan
hri trk etdi. Bu vaxt ona dedilr: Ey hkmdar! Snin hkmn a ltnda 300
min [dy] olduu halda, s n 10 min lik ordunun qarsndan geri kilirsn?
Xaqan cavab verdi: Mn bu qbil haqqnda bzi eylr eitmim, deyirlr
onlar gydn enmilr v he bir silah onlar xll gtirmir. Kim olara qar dura
bilr?
Bundan sonra o, hrdn kilmkd davam etdi. Salman ibn Rbiyy
hr yaxnlad v mslman lar l-Baba girdilr. Sonra o, xaqan v onun
ordusunu tqib etmk n hrdn xd. O, Xzr hrindn biri olan
Blncr at ma qt etdi.
<...> Salman ibn Rbiyy o yerlrd it i axan ay sahilind yerln
mey yaxnlad. Burada xaqan qounlarndan olan xzrlr g izln ird i.
Onlardan b iri yaxn glrk mslman dylrini gzdn keirmy balad....
Onlardan biri dstmaz almaq n aya endi. Bu vaxt, o, yaran n dy
mslim xtr gtirib-gtirmycyin i yo xlamaq n onu oxla vurub ldrd.
Sonra o yaxnlab geyimini gtrd, ban ksrk gtirib xaqann qarsna
qoydu v dedi: Ey hkmdar! Sn deyird in silah onlara xtr gtirmir v l m
onlarn aln na yazlmayb. Bu, onlardan b iridir!...

1
Beylqan hmin ild tutulmu, yerli hali rblr cizy v xrc vermyi hdsin
gtrmd.
2
lk df rblr Drbnd hicri 22-ci ild (642/43) tutub zrin bac qoymudur.

59

<...> Grn xaqan z dylrini arraq b ir yer toplad. Sonra 300

minlik ordunu banda geriy, mslimlrin zrin hcuma kerk, onlarn
hams qrlana kimi vurudu.
<...> Salman ibn Rbiyy l-Bhili v onunla olanlarn hams ldrld 1 .
Allah onlara rh mt elsin!.
Onlarn qbirlri orada tann r v hm d Blncrd ham oran
hidlr qbirstan [qubur a-uhada] adlandrr... (s. 9-11)
l-crrah i bn Abdullah n Azrbaycan lksin yr
v xzrlr [il sava da] onu bana glnlr haqda hekay
[Mllif] deyir: [Xlif] Yezid ibn bd l-Malik, l-Crrah ibn
Abdullah l-Hkamini araraq ona gstri verdi, byk ordu ayraraq
azrbaycan hrkt et myi mr etdi 2 . l-Crrah ibn Abdullah o xlu qounla
yola db tezlikl A zrbaycan lksin gldi.
Bunu eidn xzrlr Bab l-bvab hrin qadlar. l-Crrah
mslimlr b irlid hrkt etmy i Brd hrin atd, burada dylrin v
atlarn dincin i almas n bir ne gn qald. Sonra o, Brddn xaraq l-Kr
aynda kedi v Bab l-vbab istiqamtind hrkt etdi. l-Bab hrini iki
frsxliyind 3 axan Rubas ayna atana kimi hrktd oldu.
O, burada dayand v dal hakimlr eli gndrdi. Tezlik onun yanna
btn yaltlrdn hakimlr glmy baald.
l-Crrah xzrlrin zrin hcuma kemy hazrlaarkn sonuncular
l-Bab hrindn z lklrin kilib sndlar.
...Gec db gzlr yu xudan yumu larkn l-Crrah ibn Abdullah qoun
Bab l-vbab trf yerimy mr etdi.
Mslimlr gecnin qaranlnda yola xd lar. Onlarn dylrind
m`l var id i: Bir byk m`l var id i n dy hiss sind, bir baqas ortada
gedn dylrd, ncs is qounun arxa dstsind idi. Onlar Bab l
vbab hrin atanadk hrkt etdilr. hrd bir nfr bel qalmamd.
Mslimlr hrin bu banda g irib o b iri yandak daravazalardan d ar
xd lar. l-Crrah z ordusu il l-Babn yarm frsxliyind olan l-Cihad
darvazalar qarsnda dayand. Sbh a o z adamlarndan birini yanna
ard, ona min atl verib dedi: Haydak 4 torpaqlarna atana kimi gizlic
get, haliy dym, ancaq onlar qart et! Yalnz sn qar xanlarla vuru v

1
2
3
4

Salman ibn Rbiyy Blncrd hicri 32-ci ild (652/53) ldrlmdr.

l-Crrah hicri 104-c ild (722/23) Azrbaycan hakimi qoyulmudur.
Bir frsx 6-7 km-dir.
Haytak (Qaytak) Dastann quzey vilaytindndir.

60

al ki, gn domam z qounu il birlikd r-Ran ay yannda mniml

birlsn.
l-Crrah z qounu il birlikd, qoun 20 min id i, yola dd, l-Bab
hrinin alt frsxliyind r-Ran ayna yaxnlad.
Shr alarkn gzldiy i qoun balar onunla b irldi, zlri il 10
min atl v p iyada qoun, hmin in 3 min sir gtirmidilr.
Xzr hkmdarn n, Xaqann olu Bars by yrndi ki, l-Crah ibn
Abdullah 25 minlik qounla r-Ran ay yaxn l nda dayanb, halinin maln
qart edib, adamlar ldrb, hrbi qnimt ld edib. O z qounlarn tolad v
40 minlik ordu il r-Ran ayna yaxn lad.
Rq iblr bir-birin yaxn lard . Bu vaxt l-Crrah ibn Abdullah z qara
qatrn n stnd oturmudu. O q qrd: Ey insanlar! Allahdan baqa sizin
pnah gtircyiniz s nacaq yoxdur! Mn siz bildirmliym ki, sizlrdn
ldrlnlr cnnt dck, sa qalanlara is o xlu qnimt v hrt atacaq.
[Mllif] deyir: l-Xasin halisi onun yanna xah i glib aman istdi. O,
tzminat dmk rtil onlarla bara gld i v onlardan tlb olunanlar ald .
Sonra onlar Xazyan adl torpaa krd. Bundan sonra o, l-Xasindn xd v
tezlikl Barufa adlanan xzr hrlrindn birin atd. hri alt gn
mhasrdn saxladqdan sonra mhasird olanlar slh xah i etdilr v lCrrah onlarn xah iin razlq verdi, ancaq onlar Qbl yaltin (rustak) 1
krd. Orada onlar l-Qn iyy adl kndd sakin oldular.
Sonra l Crrah Barufu trk etdi v Blncr yaxn lad, Burada xzrlr
qalaya daxil olma tin ldirmk mqsdil 300- qdr araban b ir-b irn
balayb qala trafnda mdafi dairsin bnzr bir mane dzlt midilr.
l-Crrah n dylrindn biri qlnc xarb, uca s sl ard: Kim
z ruhumu A llah fda edir? mslimlr onun sualna cavab vrrkn dedi:
Mnim ard mca glin! Y z qdr dy yaln qlnc onun ardnca getdi.
Onlar bu arabalara yaxn ladlar. Dinsizlrin o xlar qala stndn onlarn zrin
yard, ancaq onlar irlily irdilr. Onlar arabalara yaxnlaadlar, qlncla
btn iplri ksdilr v arabalar b ir-birini ardnca en i boyu mslman
dylri dayanan yer kimi d iyirlndilr.
Mslimlr v Blncr dylri arasndak vuru gnortaya kimi davam
etdi. Sonra xzrlr geri kild ilr v mslimlr gc gstrib qalan tutdular.

1
Xzrlrin Azrbaycana krlb yerldirilmsi Xilaftin burann halisini glckd
mslmanladrmaq siyasti il bal idi.

61

Blncr hakimi 50 nfr dy Xzrl Smndr vilaytin atan

kimi qad. Blncr is z var-dvlti, qadn v uaqlar il mslimlr lin
kedi...
l-Crrah hakimin in arvadn , uaqlarn v nkrlrin i sir ald . Onlarn
30 min d irhm qiy mtlndirrk sata qoydular. l-Crrah z pulunu onlardan
ald v istefaya xandan sonra onlar z il apard. Adamlar bu bard d bir
sra m lahizlr irli srdlr. Biri hakimin arvadn o, gzlliy in gr albdedi, o birisi, varna gr alb- syldi, baqalar is k kc xzr yanlar
nslindn olduuna gr alb deyirdilr.
l-Crrah bu shbtlri eidib, hmin adamlarn yanna ard v dedi:
o, qadn haqqnda olan sz-shbtlriniz mn at. Mn onun n
gzlliy in, n var-dvltin, n d ncabtli mnyin gr almamam. Mn
onu rin qaytarmaq istyirm v bunu z hrimd edcym. Bu, bizim
istklrimiz uyundur v bu mslni m minlri miri Yezid ibn bd lMalik yazdm yazdm mktubda eyhaml kild b ild irmim.
Onda adamlar dedilr: Allah snin xeyirxahln n vzini vrsin, ey
mir! Snin grdyn i ox xeyirxah idir
Sonra l-Crrah Blncr hakimin aman vrimsi haqqnda frman
gndrdi v bildirdi ki, onun arvadn, var-dvltin i, uaqlarn v qulluqularn
zn qaytararaq, z lksin hakim qoydu.
Sonra l-Crrah mslim qounlarnn banda Blncr torpaqlarndan
Vabandar torpaqlarna gldi. Orada bu vaxt 40 min ev var id i.
Mslim qounlarn yaxndan grn hali qorxdu v zlri n thlk
hiss etdi. Bundan sonra slh istdilr v l-Crrah razlq verib onlardan o xlu
pul tzminat ald.
Bundan sonra o, Smndr yr etmk qrara ald . Bu vaxt ona
Blncr hakimindn mktub gldi. O, yazrd: Ey mir! Mn d snin mn
etdiyin yaxla yax lq il cavab vermk istyirm...Sn bildirirm ki, sn
qar ox byk xzr ordusu glir ki, onu gc qarsnda dayanmaq s n tin
olacaq.. [Bundan baqa] da hakimlri d sn qar xb lar. Mnim bu
mktubum sn yetirs, onu indi o lduun yer qaydanadk znd saxla. Mn
snin n v sninl olan dylr n qorxu kirm.
l-Crrah ibn Abdullah Blncr hakiminin mktubunu aldqda z
ordusunu toplad, yola xmaq haqda mr verdi v onlar hrkt etdilr.
Qounlar onunlab birlikd l-Kil 1 dann yamaclarna kimi geri kildilr.

l-Kfinin l-Kil adlnadrd da Bil-bil aynn sa yaxasnda, furca kndi il

Qonaqknd arasnda yerln Kilit dann adna uyun glir.

62

Sonra onlar bir vilaytdn baqasna kerk, ki 1 adlanan vilayt glib

xd lar.
Burada q onlar yaxalad v l-Crrah qounu il burada qlamal o ldu.
Sonra o, Yezid ibn bd l-Malik Allahn onun llrin il dinsizlrin hans
torpaqlar alm olduunu yazb bild irrk xlifdn k mk istdi.
l-Crrah n mktubu Yezid ibn bd l- Malik atdqda, o at l v piyada
qounlar ona k mk gndrmk qrarna gldi ki, drhal xzrlr qar yr
xsn. l-Crrah ibn Abdullah ki torpaqlarnda qalaraq Suriyadan ona
gndrilck k myi gzlyird i.
Ancaq q kemmi o, xlif Yezid ibn bd l Malikin l m xbrini
ald. O, 105-ci il ban aynn sonunda (742-c ilin yanvarnda) vfat etdi.
Onun qarda Hiram ibn bd l-Malik xlif oldu. O, l-Crrah ibn
Abdullaha Azrbaycanda qalma mr edrk xzrlrl mbariz n kmk
gndrcyini v`d etdi.
Sonra Hiam ibn l-Crrah l-Malik btn bu vaxt rzind ki
vilaytind olan l-Crraha yazb xzrlrl mhariby balma mr etdi.
Mktubun sonunda Suriyada o lan sgr hisslrindn ona k mk n
gndrilcyi vd olunurdu.
l-Crrah bu v`d inand v ki v ilaytindn xb Brd qalasna
gldi. Oradan xb Beylqan adl hr, oradan da Varsana 2 gldi. Sonra o,
Brcivana 3 varb, rdbil atd v burada yerldi. Bu vaxt burada o xlu
mslim qounu var idi.
l-Crrah burada drg sald, buradan Muan, Gilan v Talakan
zrin dstlr gndrirdi. Dstlr yr xb dyr v rdbil qaydrd .
Xzrlrin hkmdar Xaqan z elilrini d insizlr lksini btn
vilaytindn gndrib, onlarla b ir dindn olanlar mslmanlarla savaa
arrd. Onlarn hams razlq verd ilr. On lardan axb glnlr o mr etdi ki,
onun olu Narstik (Bars br. Red. ) ibn Qaqann yanna toplasnlar, l-Crrah
v onun qounu il dymk n Azrbaycana yr xsnlar.
Bars by ibn Qaqan xzrlrdn v baqa dinsiz qbillrdn ibart 300
minlik ordunun banda yr xd. Bu radan o, Varsana gldi; oran tutdu,
halisini qrd. Varsandan xb l-Crrah ibn Abdullah v onun Azrbaycana
yaylm qounlarna hcum et mk mqsdil il irlildi.
Xzrlrin btn rast gldiklri mslimlri ldrr, grdklri hr eyi
yandrr v qart edird ilr.

1
2
3

Qdim ki vilaytindn shbt gedir.

Varsan hrini Arazn sa sahilind, Altan qalann xarabal yerind olmas dnlr.
Bcirvan-Varsandan Brznd v rdbil gedn yol stn yerln qala olmudur.

63

Bundan xbr tutan l-Crrah ibn Abdullah hr eyi xlif Hiam ibn bd
l-Malik yazb bildirdi v ondan kmk istdi. Ancaq Hiam l-Crrah k mk
gndrmy tlsmird i, xzrlr is irlilyrk tezlikl rdblilin zn atdlar.
[Mllif] deyir: Bel olduqda l-Crrah ibn Abdullah yr qalxb
Sabalan dan otlaqlarna atd, qounlar il burada drg sald
... Bu dan tyind alayan sulu bir bulaq var idi. l-Crrah burada
zn drg salb yerini brkit mmi sel axn v gec qaranl bnzri olan
xzr [dylri] yaxnlamaa baladlar.
...V mslimlr il xzrlr arasnda dy alovland. Xzrlr dlicsin
qz nlqla vurururdular, mslimlrin d qzbi ab-dard.
[Mllif] deyir: O, A llahdan bel b ir m min mrin i grmmidir! O (lCrrah. -Red) mslimlr z tutub syldi: Cnnt qovumaa aln,
chnnm yox! M`minlik yoluna tlsin, chalt yox! Rh mdil [A llah n]
ilt ifat na sn maa tlsin, ancaq eytana uymaa yox! Cnnt bana dmy
tlsin, ancaq chnnm oduna dmy yox!...
Sonra btn xzrlr dy qalxdlar, mslimlr is xzlrdn bir o xu
qrlana kimi vurudular, ancaq onlar zlri d qlncdan keirildilr.
[Mllif] deyir: Xzrlr l-Crrah dylrinin, demk o lar ki,
hamsnn qlnc il qrdlar, yaln z 700 dy, blk bundan da az Sabalan
dana sar geri kildi. Xzrlr onlar tqib edib-et mk istmyib qnimt
ardnca cumdular. Xaqan olu Bars by l-Crrah axtarma mr etdi v onu
ldrlnlrin iind tapdlar. Bars by onun bann ksilmsini buyurdu. Sonra
onun mlakna, arvadna, uaqlarna, cariylrin, qulluqularna v btn
adamlarna yiylndi... (s. 16-25).
Xlif l-M`tsim-Billahn 1 hakimi yyti
[Mllif] deyir: Xilaft onun lin kend o, shaq ibn barhim ibn
M`ab xurrmilrl mhariby gndrdi. Xlif l-Ciblin hakimi tyin etdi. O,
xu rrmilrl vurudu v onlardan 60 min adam mhv etdi. Qalanlar l-Ru ma
qadlar.
Xurrmilrl dylr rzind o. Qad n v uaqlardan baqa onlarn 100
min dysn mhv etdi. Dzn Allah bilir.
[Mllif] deyir: [Xlif] l- M`tsimin ilri mhkmlnn kimi o, z
vrgi yanlarn (u mman) btn lklr gndrdi. Sonra o, l-Afini
1

Abbasilr slalsindn olan xlif M`tsim-Billah 833-842-ci illrd hakimiyytd

olmudur.

64

Azrbaycan v Ermn istan hakimi tyin etdi v ona Babk l-Xurrmiy qar
mhariby balama mr etdi.
l-Afin qabaqca Brznd hrinin yerldiyi yerd mvqe tutudu. O, bu
hri brpa edib yollarn ksi msind evirdi. Burada l-Bzzdn, Muandan,
rdbildn v Varsandan gln drd yol b irlirdi. l-Afin burada mvqe
tutdu, ordu glib onun yanna atd v o, babk l-Xrrmi il mhariby
balma qrara ald.
l-Afinl Babk arasnda ilk dy rdbil hrindn 7 frsax aralda
yerln Arak adl yerd ba verdi. Babk m lub oldu v l-Bzz qad.
l-Afin Mhmmd ibn Sley man s-Smrqndi adl adam Arrann
hakimi tyin etdi v onu Brdy gndrdi. l-Afin z is Babkl dymk
n qald.o, onlarla fasilsiz dr aparrd. Xlif l-M`tsim ona babkl
dyd daha qti olma v ondan gstri alana kimi tls mmyi yazrd .
l-M`tsim iki il Badadda qaldqdan sonra 220 (835) -ci ild l-Ktun
adl yer gld i v Samarr hrinin tikintisin balama mr verd i. hrin
tikintisi baa atana kimi, o, drhal oraya kd.
Btn bu mddt rzind l-Afin Babkl mbarizn i davam etdirird i.
O, mharibd o x dz mllk gstrdi v babk l-Bzz hrin sxdrmaq,
onu mhasir et mk ona myssr oldu.
Babk grn d ki, mharib n onun artq gc yoxdur, o z
hrindn xd v 20 nfr z adam il qad. O, tann mamaq n geyimini
dyirk Qzac adl hr atd.
[Mllif] deyir: Qzac hrini ailsi Babki grslr d, tanmad lar,
htta saymaq n ona hcum etdilr. Babk onlarn zrin atld v
soyunular q rb-atd.
Bu haqda xbr hrin Shl ibn Su mbat1 adl hakimin atd. O, z
admalar il oraya yola dd, Bankki grn kimi tand v baa dd ki,o,
hiylgrlik edir. O, Babkin qulluunda durub ona yaltaqlanmaa balad.
Onun rftar Babkin xouna gldi v Sh l ibn Su mbat onu z qalasna gtird i.
Sonra onu ikiy qonaq etdi v Babk iki iib rk ksdi. O, srxo olanda
shl ibn Sumbat onun [ayaqlarna] qandal vurma mr etdi v onun sa lini
qulana sard. Sonra o, Babki z adamlarna verd i v onu l-A fin gndrdi.
l-Afin Babki grnd ox sevindi. Sonra o, Shl ibn Sumbata bir
milyon dirhm dyrind bxi gndrdi.

Shl ibn Sumbat (Sunbat) haqda geni mlumat n bax: qaynaq 17, Qeyd 46.

65

[Mllif] deyir: l-M`tsim Sh l ibn Su mbatn Babkl n etdiy ind

xbr tutanda o mirvari v qzl dalarla bzdilmi qzl tac gndrdi. Tacn
dyri 500 min dirhm brabr id i. Bundan baqa o. Shl ibn Su mbat btn
batriklrin bas qoydu. (s. 70-72)
L-B L ZUR. KTAB FTUH L-B ULD N
Erkn rbdilli qaynaqlarn yaradclarndan olan tarixi v cri
hmd l-Blazuri bul-Abbas h md ibn Yhya ibn cabir ibn Davud lBlzuri) lklrin fthi kitab (Kitab ftuh l-Bu ldn) v silzadlrin
crsi kitab (Kitab nsab l-rf) ad l kitablarn mllifi kimi tann mdr.
Tqribn 820-ci ild Badadda doulmas g man edilir, 892-ci ild lmdr.
lklrin fthi kitab xilaft sistemindki lklrin rblr trfindn istila
edilmsin in dqiq tsvirini vrir; srd Xilaftin gcl tabe etdiyi xalqalrn
iqtisadiyyat ictimai mnasibtlri v mdniyytlri bard mh m mlu mat
vardr. Buu kitabda btvlkd Azrbaycan v Arran haqqnda veriln yazlar, o
sradan rb ordularnn yrlri, rb srkrdlrinin Azrbaycann bir sra
vilayt v hrlrinin hakimlri il balad qlar mqavillr, rb tayflarnn
Azrbaycan krlmsi bard mlu matlar tarixmiz n qiy mtlidir. Kitabn
Azrbaycan v Arrann istilasna aid iki xsusi fsilini d De Quyenin
Leydend nr etdirdiyi rb mtnindn (Livr expugnationus regionum, ed. M.
Goeje, pt. 1-2, 1863-6) pro f. P.K. J ze rus dilin evirmidir.(.
. . . . ... . . , 1927), aada h min
fsillr ixt isarla vrilir.

rminiyyni n fthi
...Curzan 1 v Arran xzlrin lind, rmniyynin 2 qalan hisssi hakim
Armen iyakson idarsi alt nda, ru mlularn (bizansllarn) lind idi. Xzrlr tez-

Curzan-rblrin Grcstana verdiyi ad

rmniyy-mvilr slalsi dvrndki inzibati blg zr Xilaft sistemindki 4-c
mirlik (caniinlik). Zaqafqaziya lklrini hat edirdi. Paytaxt Dbil (Dvin) hri idi. Abbasilr
slasi dvrnd 3-c mirlik (paytaxt 789-cu ildn Brd) idi. rb mllifi (l-stxri, ibn havql,
l-Mqddsi v b.) ox vaxt Azrbayucan Arran v Ermnistan bir inzibati vahidd birldirrk,
onu gah rmniyy, gah da Azrbaycan adlnadrblar.
1
2

66

tez lksindn xr v qonu vilaytlr hcm edir, bzn Dinavr 1 kimi

gedib atrdlar. Bu, ah Firu zun olu Qubad znn byk s rkrdlrindn
birini on iki min dy il onlara qar gndrmy mcbur etdi; o, Arran
vilaytin daxil oldu v ar-Ras (Araz) ay il irvan arasndak v ilayti tutdu.
Onun [srkrdnin] ardnca ah Qubad 2 yola dd; o, Arranda Beylqan
hrini, btn lkni [ba ] hri Brdni v Qbl hrini, buras Xzrdir,
tikdirdi. Sonra o, irvan vilayit v Alban qaplar 3 arasnfa b immi gildn
sdd kdird i gil divar boyu 360 hr 4 saldrd ki, [onlar] Bab l-vbab5
tikild ikdn sonra daldlar. Qubaddan onra taxta oturan olu Ksra nuirvan6
biran hri v Msrk hri, sonra is Bab l vbab hrini tikdirdi;
vbab [qaplar] ona gr deyilirdi ki, dada, yol boyu tikilmidi 7 .
...Dbil 8 il [balam] slh mqvilsinin mtni budur. ...Mrhmtli v
v rh mdil Allahn xat irin. Bu frman Hbib ibn Mslm 9 trfindn Dbil
hrinin xristianlarna, onu mcus (atpst) v yhudilrin, onun ahid v
qaidlrin vrilir ki, mn siz, sizin xsiyytinizin v mlkiyytinizin, sizin
kilslrin v mbdlrin, sizin hrin d ivarn n to xunulmazl n zmant
verirm. Siz aman vrilir v biz sizin l olan mqavilni o vaxtadk yerin
yetirmyi hdy gtrrk ki, siz d ona ml edck, cizy v xrac
dycksiniz; bu deyilnlr n Allahn ahidliyi n etibarl ahidlikdir.
Frman Hbib ibn Mslmn in mhr il tsdiq edildi.
Sonra Hbib, Nav10 hrin qabana gld, onu fth etdi, dbil halisi
il olduu qaydada [ onun halisi il] mqavil [balad ].
Buraya, Hbib in yanna Busfurracann 11 batriki gldi, znn btn
lksi v vilaytlrinin
[halisi] adndan Hbib l mqabil baladBu
mqavily gr, tyin o lunmu vergin i batrik hr hr il dmy i hdsin

1
Dinavr-Cibl (qdim Midiya razisi) vilaytindki mhm hrldn biri. Xarabal
Bisutin da yannda camas-ab ay sahilinddir.
2
ah I Qubad- Sasanile slalsindn olan ran hkmdar (488-531).
3
Allan qaplar(Ban Allan)- Dryal keididir. Osetiyaya yol.
4
360 hr (rqm iirdilib) bn Xordadbeh gr, 360 qsr (bax: Vlixanl N.M. IX-XII
sr rb corafiyanas syyahlar..., Azrbaucan haqqnda. Bak,1974, s. 18.
5
Bab l-vbab, l-Bab, Bab-Drbnd hri.
6
I Xosrov nuirvanSasani hkmdar (531-579).
7
Daha dorusu, dan knarnda (dzli P.K.Jzenindir).
8
Dbil-dvin hri, 428-ci ildn Ermnistann paytaxt; 640-c ild rblr ial etdilr.
9
Hbib ibn Mslm-xlif Osmann vaxtnda (644-656) Zaqafqaziyann fthind itirak
edn srkrd v rmniyynin hakimi.
10
Nav-Naxvan hrini orta srlrd ad (bax:13-c qeyd).
11
Busfurracan, basfurcan (erkn orta sr qaynaqlarnada Vapurakan)- Arrann yalti.
Yaqut l- Hmviyy gr, Basfurcan (Arran rasind yalt (Kura), sas hri Nav, bura
hminin Nakcvandr (Naxvan). Bax: Vlixal N.M.Gstriln sri. S.30-31.

67

gtrrd. Daha sonar Hbib Siscana1 yolland, onun halisi il vurudu, onlar
onlar qamaa mcbur etdi, sonra is Vays zbt etdi v Siscandak qalada
yerlnlrl mqavil balad ; (mqavily) gr onlar vergi vermyi hdy
gtrdlr. Bundan sonar o, Curqaza getdi.
Deyirlr ki, hmin Hbib Kisal, Hunan 2 , Cardaman 3 Kutascini4
[Qutasfini]slh mqavilsi zr tutdu; onlarn halisinin qann tkmmy i v
onlarn ibadt xanalarna v [hrlrinin] divarlarna to xunmama hdsin
gtrd., lakin bu rtl ki, on lar torpaq v can vergilri dsinlr.
Daha sonar, deyirlr ki, Salman ibn Rbiyy l-Bhili 5 xlif Os mann
mri il Arrana hrkt etdi v Berlqan slh mqavilsi zr tutdu; mqavily
gr o, torpaq v can verg isi vermy i onlarn boynuna qoyur, onun hlisi hyat,
m lkiyyti v onlarn hr divarlarn himay edirdi. Sonra Salman Brdy
gldi v hrdn bir frsx araldak Tutur (Trtr) ay [yaxasnda] drg
sald. hr halisi daravazalar onun zn balad v o, onunla (hrl) bir
ne gn llmli oldu. Eyni zamanda o, onun [trafndak ] kndlr basqn
etdi, o yerlrd mhsulu artq ylmd. Bu (vziyyt) ionlar onunla Bey lqan
halsinin (mqavilsi) qaydasnda slh balmaa [mcbur etdi]. Onlar hr
darvazalarn onun zn adlar; o, hr daxil oldu v [bir mddt] orada qald.
O znn atl dstsini buradan irliltdi v Arrandak akin (akaen),
Meskean (Meskuenk), Ud (Uti) Mesiran (Meseran), Xarxlyan (Xarcityan),
Tbr (Teri) v baqa yerlri tutdu. O, Balasican 6 krdlrin islam d inin i qbul
etmy tklif etdi, lakin onlar buna mharib il cavab verdilr; ancaq o,
onlarn zrind qlb ald v bir hisssini can vergisi vrmy mcbur etdi,
qalan az (hisssi ) islam qbul etdi v sadaqat [zkat] ddi.
Brd sakinlrin in bzilri mn bildirdi ki, Salman ibn Rb iyy l-Bh ili
qdim hr hesab ediln mku r ordu gndrdi v onu tutdu. O vaxtdan
sanarilr 7 onu dadana kimi hr sx halisi o lan v iklnn (hr) o laraq
qald Bu hmin xalq idi ki, yezid ibn Usayd l-Su lami 8 rmn iyyni trk
Siscan (v ya Snik) Araz ay il selcan gl arasnda vilayt (eyni adl hr-indiki
Sisyanla balanr).
2
Human-Arrann qrbind, Xosrov nuiravann vaxtnda hun-sabirlrin yerldiyi hr.
Xarabal tovuz hrind 20 km imal-rqd, krn sa sahilinddir. hrin trafndak
dznliyi yerli hali indi d Xunam dz adlandrr.
3
Cardaman-Arrann Girdiman vilayti.
4
Kutsci (Ktasfi, Qtasfi)- Kr aynn Xzr dnizin tkldy yer deyilirdi. Orta
srlrd bura irvan dvlti il bal ayrca mahal saylrd.
5
Salman ibn Rbiyy l-Bhili- Arrann erkn fthind itirak etmi rb srkrdsi.
6
Balasican (Balasacan, Balasakan)-Krn aa axnnda, ayn sa sahlind (Muan
dznd) vilayt.
7
Sanarilr (grcc tsanar)- Alazandan imalda v kidn imal-qd yaayn dal
tayfalar.
8
Yezid ibn Usayd s-Sulami-752/3-768-ci illrd Arrann hakimi.
1

68

etdikdn sonar hr trfdn axb gldi, gclndi v aznlq etdi. Lakin 240
[854] c ild M`tsim Billahn 1 nmayndsi Bua2 , allah onu fv etsin,
rmn iyy, A zrbaycan v imatn 3 hakimi olmaqla onu (hri) brpa etdi v
xzrlrin bir hisssini oraya krd; onlar himayilik adl xahil onun
yanna glmidilr, nki onlar islam qbul et mk arzusunda idilr. O,
Brddn tacirlri d oraya krd v hri Mtvkkiliyy adlandrd.
Daha sonar deyirlr ki, Salman Brd icdn 4 o trf, ar-Rasn (Arazn)
kr qovuduu yer yolland. Kr ked i, Qbln i tutdu, kkan 5 v
Kmibran 6 hakimlri il vergi dmk rtil slh balad . Onunla (Salmanla)
Xazyan 7 halisi, irvan hakimi v dalarn o b iri hakimlri, Msktin 8 , biran n
birann v Bab (Drbnd) hrinin sakin lri bel rtlrl slh baladlar.
Lakin [Salman] hrdn xan kimi hali onu (hrin) onun arxasnca balad.
[Xzr] xaqan is z atl qounu Blncr ayndan o trfd onun qabana
xd . Burada Sa lman drd min mslmanla [b irlikd] ldrld
Deyirlr ki, Mslm ibn (ibn bd l-Malik) 9 Xayzan halisi i slh
balad v hr qalasnn dad lmasn mr etdi; o, orada zn m lk gtrd,
bu gn kimi Xauz Xayzan ad il tannr. Onunla (Mslm il) dal
hakimlr slh balmaa tlsdilr; bel ki, onun yanna irvanah, Lianah,
Tbrsranah, Filanah, Caanah, hminin Mskt hakimi gldilr. Bundan
sonra Mslm Bab hrin ynldi v onu tutdu. Bab qalasnda bu vaxt min
xzr ailsi vard ; o, onlar mhasiy ald v onlarn zrin da v sonar da
klind dzltdirdiy i dmir tamaa balad. Lakin bununda kmyi o lmad ,
onda Mslm nuiravann onlar n su (kmri) kdirdiy i bulaa yolland,
oxlu ink v davar ksdird i, onlarn irisindki barsaqlar v peyini ora
[tkdrd]. Bir gec kendn sonra su korland iyln my balad v iind
qurd grnd. Gec dnd onlar (hali) qalan trk ed ib qadlar. Bundan
sonra Mslm ibn bd l-Malik bab l-vbaba (Drbnd) Suriyadan iyirmi
M`tsim- Billah haqqnda bax: qaynaq 15? Qeyd 13.
Bua l-Kbr (Byk Bua)-M`tsim v sonrak xliflr zamannda grkmli srkrd.
868-ci ild edam edilib. Kkc trk spyundan olan Byk Bua grndy kimi, Xilaf t
qulluunda z trk adn saxlaya bilmidi.
3
imat-Frat ay zrind Bizans hri.
4
Brdic l-stxri, ibn Havql v l-Mqddsinin Kr ztnd yerldiyi mlahiz etdiklri
Brzncl eyni hr olmaldr. (krn sa sahilind, Brddn, tqribn 34 km rqd).
5
kkan- (ki, kki)- indiki ki rayonunun razsin dn vilayt.
6
Kmibran-antik dvrd Kambisna, erkn orta srlrd Kambek-Albaniyann beriya il
srhddindki vilayt.
7
Xayzan (Xaydan)-Drbnddn imal trfd, qaytaqlarn yaad vilayt.
8
Msktin -Azrbaycann imal-rq hisssind, ad biranla yana kiln hr; erkn
orta rslrd bu razilrdki dvltin ad.
9
Mslm ibn bd l-Malik- mvilr slalsindn olan xlif bd-l-malikin (680-705)
olu. 725/6 , 732/3- c illrd rmniyy v Azrbaycan hakimi.
1
2

69

drd min [sgr] krd v onlara artrlm maa vrmyi hdsin gtrd.
Buna gr d Babn halisi bu gn kimi he b ir hakimi, gr onun onlara
paylamaa pulu yo xdursa, hr girmy qoy murdular.
V Mslm [hrd] rzaq anbar, arpa anbar v silah anbar tikdirdi; o,
[hr] ninin tmir etdirmyi mr etdi, hrdki dalm yerlri dzltd i v
onu bzdi. Mrvan ibn Mhmmd d Mslm il birlikd id i; onunla yana
xzrlrl radtl vurumu, [onlarn srlarnda] dhtli dantlar trt midi.
Mslmdn sonra Hiam1 S`id l-Cura ini [rmyiyynin ] hakimi tyin etdi;
o, [cmi] iki il bu lkd oldu. Ondan sonar rvban ibn Mhmmd 2 (hakim)
tyin olundu; o, Kisal [vilayitnd] yerldi v orada Brddn qrx frsx v
Tiflisdn 20 (frsx msafd) hr sald 3 . Sonra o, A llan qaplar trfdn
xzrlrin torpaqlarna daxil oldu. sd ibn Zfr s-Sulamiy, bi Yezid v
onunla bal da hakimlrin mr etdi ki, Bab l-vbaba trfindn girsinlr.
Mrvan [o vaxt] xzrlrin torpanda olan slavyanlarn zrin atld v iyirmi
min ailni sir ald, onlar (Kaxet) krd. Sonra [bu slavyanlar] z
[mslman] balarn ldrb qadlar, ancaq [Mrvan] onlar haqlad v qrd .
Deyirlr ki, xzrlrin byk [xaqan] 4 onun lksin Mrvanla (birlikd)
(birlikd) girn adamlarn say, onlarn silahlar v hrb i qvvlri haqqnda
xbr alanda onun ryi qopdu v dht gldi. Buna gr d [Mrvan] onun
yaxnlnda olanda, ona eli gndrib, ya islam, ya da mharibni semyi
tklif ednd o, cavab verdi: mn islam qbul edirm, mni ona (islama)
ynld biln adam gndr. [Mrvan] el d etdi v xaqan islam qbul etd i v
Mrvbanla dostlad o, is onu z v ilaytind hakimlikd saxlad. Sonra
Mrvan xaqan v oxlu xzrl b irlikd geriy yollanda v onlar (xzrlri)
Sumrla biran arasndak dznliklrd, lakalarn
[laklarn] vilaytind
yerldirdi.
Sonra Mrvan irvan hakimini dniz sahilind yerln v Xir
adlanan qalasna hrkt etdi. [Qalan n sahibi] z zrnid [Mrvann]
1
mvilr slalsindn olan xlif Hiam ibn bd l-malik 724-743- c illrd
hakimiyytd olub.
2
Mrvan ibn Mhmmd l-Hkm-xlif Himan Azrbaycan, Arran v Ermnistana
tyin etdiyi hakim. Xzrlr qar yrd (732-733) il mhurdur. mvilr slalsindn sonuncu
xlif (745-750) olmudur.
3
Kisal (Kasal) Mrvan ibn Mhmmdin saldrd hr. l-Blzurinin mlumatna z
tutan F.B. Minorski Kasal Qazaxla balayr. Ancaq l-Kufi d Qazan ad (Kasal) deyil, Kasax
yazlmdr. (bax: qaynaq 15).
4
Xzrlrdn byk xaqan-Xaqan l-Kbir i yana onun caniini v ya mavini
saylan hkmdar idi. Bu sonuncu Cebu (yabqu), ad v b. titul damaqla, xaqan adlanrd. Bel
bir system dbiyyatda qdim trk iki hakimiyytliyi adlanr. (bax: Byadov Z. m., liyarov S.S.
Kaqan titulu haqqnda). Azerb. SSR EA Xbrlri tarix, fslf v hquq., 1984, 14, s. 121129).

70

hakimiyytinni tanmaa tlsdi v dznliy endi. Mrva [irvan] halisi

zrind ild 10 min l 35 taxl (vergi) qoydu v irvan hakimin mslman
ordusu xzrlrin torpana yr etdikd onun nnd ondan geyi qaydanda I
s arxasnda yer tutma taprd. Hm d Filanaha yalnz ms lmanlarla
yrd itirak et myi buyurdu. Tbrsranah hdsin qoydu ki, mslman
ordusu basqn etdikd arxada, yrdn qaytdqda is qabaqda olsun.
Mnsur 1 , allah onu hf etsin, xlif olanda, Yezid ibn Useyd sSulamini rmniyynin hakimi tyin etdi. O, Ban- Allah fth etdi v orada
Divanda qeyd edilmi 2 [sgrlrdn] ibart qornizon yerldirdi; o, sanarilri
m lub etdi; hkmdarn qz ona oul dodu, ancaq o, ld; doudan sonar
uan anas da ld.
Yezid z adamlarn irvanda neft v duz xaranlarn zrin gndrdi
v onlardan vrgi alnd; sonrak [illrin vrgilrini] toplama o, [xsusi vrgi
yanlara] taprd. Yezid, Kiik Arcil hrlni t ikd ird i v flstindn olan
adamlar oraya krd. (s. 193-212).

Azrbaycann fthi
rdbilli Hseyn ibn mru rdbilli Vaqidin dilindn [v] onun sa
grdy bzi qoclarn dilindn biz syld ki, Muir ibn u`b xlif mr ibn
Xttabn 3 adndan Ku fy hakim kimi glnd hzeyf ibn l-Ymn 4 , onun
Azrbaycan hakim olmas haqqnda mri z il gtirdi. O, bu mri Nihaznd5
v ya ona yax baqa bir yer [Hzeyfy]gndrdi. H zeyf xlifnin mrini
alb yola dd v Azrbaycann [ba] hri rdbil gldi; orada vergilr
toplamaq hququ mrzabann lind idi. Mrzban ona [H zeyfy] qar
Bacrvan, Meynd, Neriz, Srat, iz, Meynic v baqalarn halisindn
dylr tolaya bild i v onlar mslmanlarla bir ne gn rzind iddtl
vurudular.

Abbasilr slalsindn olan ikinci xlif l-Mnsur 754-775-ci illrd hakimiyytd olub.
Divann adamlar- dvlt xzinsindn, orada saxlanlan siyah zrind rqd alan
xslr (l-Blzuri, s. 448).
3
mr ibn Xttab- ikinci haqq (ridun) xlif (634-644).
4
Hzeyf ibn l-Ymn-rb srkrdsi, Azrbaycann ilk rb hakimlrindn biri.
5
Nihavnd- iranda qdim hr. 642-ci ild rblr Sasni qounlarn burada darmadan
etdilr.
1
2

71

Lakin mrzban 1 Azrbaycann btn halisi adndan H feyz il slh

maavilsi balmaa mcbur oldu; (mqavily gr) o. skiz [karat]
arkl ndak (dirhml ) 800 min d irhm vrmyi hdsn gtrd. Hfeyz
is v`d etdi ki, he ksi ldrmyck v sir almayacaq, o mbdlri
datdrmayacaq, Balasacan, Sabalan, v Strulisinin z baramalar vaxt rqs
etmsin v qabaqlar orda da yaplan iin 2 aq kild icra ed ilmsin mane
olmayacaqdr. Bundan sonra o, Muana v cilana (Gilana) yr etdi, onlarn
halisi a r mlubiyyt uratd v vergi vermy i hdlrin qoymaq la onlarla
mqvil balad.
Vaqidi 3 mlu m xslr istinadla bildirir ki, Muir ibn ub4 (hicri)
22-ci ild Kefdn azrbaycana yr etdi. O, lky g irib [hrb i] gc l onu
turdu v onun zrind torpaq vergisi [xrac] qoydu.
bn l-Klb i Mehnfin dilindn sylyir ki, Muir Azrbaycana 20-cil
ild girdi v onu halisi islamdan dnd; bu, l-`as ibn Qeysi5 ora yenidn
gcl girmy mcbur etdi. O, Bacarvn qalasn tutdu v onun halisi il
Muir kimi slh balad.l-`asn slh mqavilsi bu gndk qvvd qalr.
Abdullah ibn Qasmn dilindn, Frvi ibn Lkitin dilindn l-Mdain i
mn syldi ki, osman ibn ffan 6 , allah ondan ras olsun, xlif olanda o,
tb (ibn Frhad) 7 Azrbaycandan geri ard v Valid bu M`eyti [ora
hakim] tyin etdi; onun vaxtnda Azrbaycan halisi slh mqavilsin i pozdu.
Bu, Validi 25-cu ild onlara qar z dstsinin banda Abdullah ibn ibl
olmaqla yr etmy mcbur etdi. Valid Muan, Babr, Tylsan halisin
hcum etdi, qnimt ald , o xlarn sir etdi v A zrbaycan vilaytin in halisini
xahii il Hzeyf slh balad.

Mrzban sfndiyar ibn Frruxzad, qarda Bhramla birlikd balq etdiklri

Azrbaycan qounlarn rblrin ilk yrn (hicri 18/639) davam gtirmdi: nticd sfndiyar
rblrl maqavil balamaa mcbur oldu. Mqavilnin mtni haqqnda bax:
. . VI-IX . . 1965, . 80.
2
l-Blazuri, grnr burada odprstlrin Zrdt qanunlar il qardan bacya
evlnmsi, habel ild bir df qarq nikah keirilmsi kimi ayinlar nzrd tutub.
3
bu Abdullah Mhmmd ibn m r l-Vaqidi (747-823) - rb tarixisi, rblrin
yrn aid bir ne srin mllifi. t-Tbri, l-Blazuri, ibn l-Fqih, l-Y`qubi v baqa
mlliflr onun verdiyi mlumatlara dflrl istinad etmilr.
4
Muir ibn u`b s-Sqafi (602-670) erkn rb istilalarnn grkmli srkrdlrindn
biri.
5
l-`as ibn Qeys-Azrbaycann ilk rb hakimlrindn biri.
6
Osman ibn fan- nc haqq xlif (644-656).
7
tb ibn Frhad s-Sulami- xllif mrin caniini. rblrin Azrbaycana ilk yrnn
(h. 18-639) itiraks. Azrbaycanla birinci mqavil onun ad il balanmdr.
1

72

bn l-Klbi deyir ki. [xlif] li ibn bu Talib 1 , allah ondan raz o lsun,
S`id ibn Sariyni ondan sonar is l-`as ibn Qeysi A zrbaycann hakimi
ytin etdi.
Abdullah ibn M`z z atasn dilindn, s`d ibn l-Hakim ibn
tbnin dilindn, Zeyd ibn vahabn dilindn mn bildirmi ki, allah Nihavnd
yaxnlnda o xallahllar qamaa mcbur edndn sonra2 Hicazn sakinlri
Hicaza, Bsrnin sakinlri is Bsry qaytdlar, ancaq ku flilr hfeyz il
Nihavndd qaldlar v o, onlarla [birlikd] A zrbaycana yr etdi, halisini
[ ild] skkiz yz dirhm vermk iltiham il slh balmaa mcbur etdi.
Hseyn ibn mru v h md ibn Muslih Azrbaycann qocalarn
dilindn mn dedilr ki, Valid ibn kb l-`as ibn Qeysl b irlikd
Azrbaycan gldi, lkn i trk et mli olduqda, onu z yerin hakim qoydu.
[Valid ] getdikdn sonra hali syan etdi v l-`as k mk n Valid
mracit etdi; (Valid) ona Kuf halisindn byk ordu gndrdi, onun
(ordunun) k myi il, o bir badan o biri baa krk (azrbaycanllarn dilind
hn ba demkd ir) btn lkni yenidn tabe etdi; onlarla Hfey z v
tb ibn Frhadn [qabaqlar] tklif etdiy i rtlrl slh balad. O. sonra bu
lky dvlt tqad v maa alan rb lri krd: on lara mr etdi ki, adamlar
(Azrbayucan halisini) islama dndrsinlr.
l-`asdan sonra S`id ibn l-As hakim tyin olundu; o, A zrbaycan
halisn qar yr etdi v Muan
v clian (Gilan) halisin i byk
m lubiyyt uratd.
Urma (Urmiya) vilaytind v Blbkd l- `asa qar ermn ilr
v Azrbaycan halisindn oxlu camaat toland v onlara qar Crir ibn
Abdullah l-Bcalini gndrdi; o (l-Bcali) onlar qamaa mcbur etdi v
onlarn basn tutub Bacravan qalasnda armxa kd i.
Sonralar, li ibn bu Talbn vaxt nda l-`as Azrbaycann hakimi
tyin olundu; o, oraya glrkn grd ki, halinin yars islam qbul et midir v
Qu`an o xuyur. O, tqad v xzindn maa alan rblrin myyn hisssini
rdbil krd, onu tikdirib abad etdi v orada mscid tikdirdi; sonralar o
(mscid) genilndirildi.
Hseyn ibn mru vahidin dilindn deyir ki, rblr A zrbaycan ial
edn iki vilaytdn [Bsr v Kuf] v Suriyadan o xlu tayfalar ora yerid i.
Hhm d onlardan biri nyi l keird is, onu l keirdi, bzilri is yerli

1
2

li ibn bu Talib drdnc haqq xlif (656-661).

642-ci ild Sasanilrin mlubiyyti nzrd tutulur.
l- Blazurinin yazdna gr.

73

halidn pulla torpaq ald; bundan baqa, kndlr onlara mhafiz o lunmaq
n verilmidi. 1
Hmin Hseyn deyir ki, Varsan bu yaxnlarda, Babkin syan zaman
qurulmu vax v rak kimi mahid mntqsi idi. Bu mntqni mrvan ibn
Mhmmd Mrvan ibn l-Hkm tikdirdi, onun znn xsi m lkn
evirrk, onun torpaqlarn can landrd v mh kmlndirdi. Sonrlar
bu
mv ilrin btn m lklri il b irlikd msadir edildi v Cfrin anas
m min lrin miri Cfr ibn Mnsurun qz Zbeydy verild i.
Sonra o (Hseyn) deyir ki, Brznd kiik hr id i, m min lrin miri
M`tsim-Billhan A zrbaycan, rmn iyy v Cibldki caniini Afin Heydr
ibn Kvus dinsiz Babk X rrmi il mharib zaman z qounlar il orada
yerldi v onu olduqca mhkmlndird i.
Maraann halisi z hrini Mrvana verdi, o, orada t ikinti [iini]
qurtard, onu idar ednlr is cammat hr vasit il ora kib gtirdilr; camaat
bura qarlql k mk xatirin ktlvi halda kd v onu abad etdi. Sonralar
mv ilrin btn mlklri kimi Maraa da msadir edildi v m minlrin
miri [Harun] r-Ridin 2 bir ne qzn n ixtiyarna kedi. [Harun] r-Ridin
vaxt na burada Vaci-l zd i v zdilrin n mayndsi Sadaqa ibn linin
trtdiyi itia v qarlq ba vernd, X zey m15 ibn Xazim Xzey m 3
rmn iyy v Azrbaycana hakim tyin edilnd o, hrin trafna divar
kdird i, onu mhkmlndird i, abadladrd v orada o xlu qoun yerldirdi.
Sonra, Babk l- Xrrmi Bzzd syan ednd bir ox mslman ora
(Maaraya) qad, orada yerlib k k sald.
M`munun xlifliyi vaxt onun caniinlrindn bir o xu, o sardan
h md ibn Cneyd ibn Frzndi v li bn Hiam onun (Maaralarn) d ivarn
tmir etdilr. Bir qdr sonra onun traflar mskunlad v mhkmlndirild i.
Urmiyaya gld ikd bu qdim hrdir, [Zrdt] kah inlrin fikrin gr,
onlarn mlimi Zrdt bural o lmudu. Bu hrin halisi il zdilrin
nmayndsi Sadaqa ibn li ibn Sadaqa ibn Dinar hrini l keirn v nail
olana kimi vurudu. O, qardalar il birlikd o rada bir ne qsr tikd i.

bn l-Fqih l Hmadani bur bard yazr Vaqid mn xbr vrmidir ki, rblr
Azrbaycanda mskn saldqlarnda burada l-Mdari v r-ami qbillrindn olanlar axb
gldilr. Bunlar mmkn olan n varsa zbt edir v yerli hali onlarn riyyti olurdu (bax:
Vlixanl N.M. IX-XII sr rb corafiyanas syyahlar..., s. 36).
2
Harun r-Rid Abbasilr slalsindn beinci xlif (786-809). nc xlif lMehdinin vaxtnda (775-785) Azrbaycan v btn qrb torpaqlarnn hakimi (778-786).
3
Xzeymi ibn Xazim t-Tmam i-Harin r-Rid dvrnd, 803-806-c illrd Azrbaycan
v Ermnistan hakimi.
1

74

Tbriz gldikd orada vvlc r-Rvvad l-zdi 1 yerl midi, sonra

is Vacn ibn r-Rvvad; o, z qardalar il birlikd orada m xtlif binalar
tikdirdi v onu divarla mhkmlndirdi; onunla (Rvvadla) birlikd onun
tayfasnn baqa adamlar da burada yerldi.
Myanic v Xalbas hmdanilrin qrargahlardr, [onlardan biri]
Abdullah ibn Cfr Myacind zn mhll sald , sultan (xlif) is minbr
dzltdird i.
Brz mahalna gldikd, o, audilr trfindn tutulmudu, onun ba
hri is onlarn birin mxsusdur. O [adam] o raya o xlu [mhacir] a rd v
orada mhkmlndirilmi qsr tikdirdi. 239-cu ild Audinin istyinin ksin
olaraq, burada minbr ucald ld .
Nerir (Neriz)- khn , uulmu qsrin olduu hrdir. Bu hrcikd
Murr ibn l-MAvsili t-Tai 2 yerldi, orada m xtlif b inalar ucaltd v z
vladlarn yerldird i. Vaxt kedikc Murrun vladlar orada qsrlr tikdilr,
onu abadladrdlar, Cbrvanda bazar tikdilr, onu abadladrdlar, Cbrvanda
bazar tikd ilr v onu genilndirdilr. Sultan Nerir hrini tama mil onlarn
ixt iyarna verdi, bel ki, onlar Azrbaycann hakimindn asl olmayaraq onu
idar edirdilr.
Nhayt, Srata (Sraba) gld ikd, orada kndlilrin bir hisssi
yerldi; onlarn bzilrin i mn b ild ird iyi kimi, onlar l-`as ibn Qeys lKindi il b irlikd o lanlarn vladlard r. (s. 325-331).
17. T TBR. TARX R-RS UL V -L-ML UK
bu Cfr Mhhmd ibn Crir t-Tbri (839-923) rbdilli erkn
qaynaqlarn mlliflrindn biri olub, tarixi, ilah iyyat, mslman, hquq
bilicisi kimi tann mdr; poeziya, qrammatika, riyaziyyat v tbabt sahsind
d xid mtlri vard r. Tbristanda (indiki Mazandaranda) Amu l hrind
doulmu, sasn Badada yaayb-yaratmdr. t-Tbrini mimi tarix
spkisind yazd o xcildli Peymbrlr v hkmdarlar tarixi (Tarix rrusul v-l-m luk) ad l sri d onu daha ox tann mdr. Verd iyi mlu matn

1
r-Rvvad ibn l-Musanna l-zdi Azrbaycan hakimi Yezid ibn Xatm l-Mhllbi
trfindn Azrbaycan krln ymnli. Ona Tbrizdn Bzzdk olan yerlr vrilmidi. (lY`qubinin mlumat).
2
Murr ibn mr l-Mavsili t-Ta`i Yzid ibn Xatim - l- Muhllbi trfindn Neriz
krlm rhbrlrdn biri.

75

dolunluu, hminin onlarn rhinin dqiqliy i baxmnndan bu sr 915-ci il

qdrki Xilaft tarixin i yrn mk n vzedilmz qaynaqdr.
t-Tbin in Azrbaycan tarixi zr verdiy i mlu mat ona gr etibarl
saylr ki, o zndn qabak mlliflrin, hm d balca olaraq rblrin
iallq yrlrind itirak ednlrin rslrin istinad edir, bu v ya baqa
hadislri yadda saxlayan ahidlrin ifahi mlu matlarna saslanr. O, Babkin
bal altnda azadlq mharibsinin ba verdiyi vaxtdan az sonra (hmin
yzillikd) yaad n, tariximizin bu parlaq s hiflrin i dolun luu il rh
etmidir. Buna gr d hmin sr Babk haqqnda yazan sonrak orta sr
tarixilri n o x tutarl qaynaq olmudur. Bunu n zr alaraq, azad lq
mharibsi haqqnda materiallar Nizami l-M lk v ya bn l-sirdn deyil,
mh z t-Tbrinin srind vrmyi mqsdynl sayrq. srin bu hissnin
mtnin i rus dilin evirmk akademik Z. M. Byadovun kitabndak lavni
(bax: . VII-IX . ., c. 287-318 ) aada bzi
qsaltmalarla vririk.
Bu ild [192/ 808] A zrbaycanda x rrmilr hrkat baland. [Xlif]
Harun r-Rid Abdullah ibn Malikin bal alt nda onlara 10 min svari
gndrildi. O, o xlu sir alb, Harunun yanna Qarmasin1 keirmy i, qalanlarn
is satma mr etdi.
Bu ild [201/ 816/7] Babk l-Xurrmi 2 Bzz 3 qalasn hakimi Cav idan
ibn Shlin ardcllar olan Cavidanila birlikd hrkt gld i. Babk Cavidann
ruhunun ona kediyini sylyrk hc m v qart balad.
Bu ild [204/ 819] Yhya ibn M`z Babkl vuruurdu, lakin onlardan
he biri qalinb gl bilmd i.
Bu ild [ 205/ 820] [Xlif] M`mun Babkl mharib et mk n sa
ibn Mhmmd ibn bu Xailidi rmniyy v Azrbaycan hakim tyin etdi.
Bu ild [206/ 821] Babk sa ibn Mhmmd ibn bu Xalid i mlub
etdi.
Bu ild [209/ 824] M`min Zreyq ibn li ibn Sadaqan 4 rmn iyy v
Azrbaycan hakimi tyin et id v Babkl mharib et myi ona taprd. O,
h md ibn l-Cneyd ibn Frznd l-skafini ona k my gndrdi. Bir
1
Qarmasin Dinavr vilaytind, Hmdann 30 frsxliyind hr. S.Nfisi ibn Xldunun
srind hmin ad Kirmanah oxumudur. (bax: Nfisi Sid. Babk.B., 1960, s.85)
2
Xrrmi sznn tarixi kk haqda.bax: Mmmdov Z.C. Azrbaycanda XI-XII srlrd
flsfi fikir.B., 1978, s. 14-15
3
Bzz qalas (hri)-Babkin iqamtgah. rdbildn 21 frsx imal-qrbd, Arazn
cnubunda, indiki Qaraba mahalndadr. Xarabal Qrxsu-Peyvnay hvzsind qeyd alnmdr.
4
Zreyq ibn li ibn Sadaqa xrrmilrl bacara bilmdiyi n xlif M`mun onu rb
qounlarnn bas vzifsindn gtrrk, vzind Mhmmd ibn Humeydi tyin etmidi. Buna
gr d Zureyq Mavsild xlify qar xm, xlif is Mhmmd ibn Humeyd vasitsil onun
syann yatrtmd (Bax: bn-l-sir, l-Kamil fi-t-tarix. B., 191 59, s. 41-42)

76

mddtdn sonra ... o, xu rrmilrin zrin yr etdi v Babk onu sir ald .
Onda M`mun barahim ibn l-Leys ibn l-Fzli A zrbaycana hakim tyin etdi.
[M`munun M`tsin nsihtindn]
...Xurrmilr qar n fal, n qtiyytli v dyantli adam gndr.
Onu pul, silah, svari v piyada qounla thciz etdir. gr xu rrmilr qar
mbariz u zanarsa, onda onlarn zrin btn dostlarn v k mkilrin il
birlikd zn get.
Bu ild [218] rcb yaynn 19-da, c m axam [10 avqust 833-c il]
bu shaq Mhmmd ibn Harun r-Rid ibn Mhmmd l-Mhdi ibn
Abdullah l-Mnsur [M`tsim] xlif elan olundu.
Deyirlr ki, hmin ild Cibld Hmdan, sfahan, Masabazar 1 ,
Mihricanqazax 2 hrlrindn k lli miqdarda adam xurrmilrin etiqadn qbul
etdi. On lar b ir yer toplanaraq Hmdan rayonunda d rg saldlar. M`tsim
onlara qar ordu gndrdi v onun sonuncu df gndrdiyi shaq ibn barh im
ibn Ms`bin 3 balq alt nda id i. Z lq`d aynda o onlara doru yola dd
v qlb haqqnda ona verdiyi xbr (Baddad)Trviy gnnd4 [ 25
dekabr 833-c ild] o xundu. Hmdan o, 60 min adam q lncdan keird i,
qalanlar is Bizans razsin qad.

220/835-ci il. Bu ilin hadislri

Bu ild M`tsim Afin Heydr ibn Kavusu5 Ciblin hakimi tyin etdi
v onu Babkl mhariby gndrdi. Bu hadis 11 c mad aynda cm
axam gn [ iyunun 3-d] oldu. O, Badadn yaxnl ndak Ms lld 6
drg sald, sonra Brznd 7 yola dd.
Babk v onun syan haqqnda hekayt
Cibl-Qdim (Byk) Midiya razsini hat edn vilayt.
Masabazan, Mihricanqazax-rb raq srhddind hrlr.
2
Yen orada bax: . VII-IX ., . 288
3
shaq ibn barhim ibn M`sb 833-c ild Ciblin hakimi v rb qounlarnn ba
komandan tyin edilmidir. 849/50-ci ild lmdr.
4
T rbiy gn zlhcc aynn 12-ci ay) 8-n, qurban bayramndan 2 gn qabaa dr.
Hmin gn zvvarlar Mkkdn Mdiny gedirlr.
5
Afin ibn heydr Kavus xlif M`tsimin srkrdlrindn biri, rb ordularnnn ba
komandan. 835-ci ild rmniyynin, 837/8-ci ildn ln kimi 840/1 Sind vilaytinin hakimi
olmudur.
6
Msll-byk bayramlarda slat (measim duas) icra olunan yer.
7
Brznd hri rdbildn 14 frsx imalda idi.
1

77

Deyirlr ki, Babkin [ilk] x 201 [816/7-ci ild] oldu, onun vilayti
v hri Bzz o lmudur. [Hmin vaxtadk] o, bir ne sultan 1 ordusunu qamaa
mcbur et mi, xlifnin o xlu srkrdlrin i ldrmd. Xilaft M`tsimin
lin kerkn o, bu S`id Mhmmd ibn Yusifi Zncar v rdbil arasnda,
Babk trfidn dadlm istehkam mntqlrini brpa et mk v rdbilin
thcizatn he ks thlk altna almasn dey, yollara qarnizon dzmk bard
srncamla rdbil gndrdi. bu Sid bu mqsdl yola dd v Babkin
datd istehkamlar brpa etdirdi. Sonra Babk z hmllrin in birind
Maviy adl srkrdsini bal altnda ona qar qoun dstsi gondrdi; o
traf yaltlr yr etdikdn sonra z iqamtgahna ynldi. Bu bard bu
Sid ibn Mhmmd xbr atdqda, o adamlarn toplayb ona qar hcuma
balad. Yo llarn birind onu saxlayb, silahdalarn n bir qismin i q lncdan
keirdi, az bir hisssini sir etdi, hminin yr zaman Maviyynin [ znn]
sir ald adamlar azad etdi. Bu, Babk trfdarlarn n ilk mlubiyyti id i v
bu Sid ldrlnlrin balarn v sirlrin i M`tsim gndrdi.
Babk sonrak zrbni Mhmmd ibn l-Bis vurdu.
Mhmmd ibn l-Bis Azrbaycan yaltind, znn ahi2 adlanan
lat maq qalasnda olurdu. O, hmin qalan Vacn ibn r-Rvvadn lindn
almd. O, iki frsxlikdn grnrd. Onun Azrbaycanda Tibriz 3 adl baqa
bir qalas da var id i, lakin ahi daha yax mdaif o lunurdu. bn l-Bis
babkl mttfiq idi v Babkin dstlri buradan kerkn qbul olunmu adt
zr burada qalrd lar. el gtirdi ki, Babk znn ispahbedlrindn 4 smt
adl birin i gndrdi, o, dstnin mayiti il ibn l- Bisin yanna dd.
Myyn edilmi adt gr, l-Bis ona qoyun, yemk-imk v baqa azuq
gndrdi v buyurdu ki, z miyyti v dst balar il b irlikd onu yanna
qalxmasn ona desinlr. Buna gr d smt yuxar qalxd v o, (bn l-Bis)
onlar kellnincy qdr yedirdib -iirtdi. Bundan sonra o, s mtin stn
atlaraq onu sir etdi v yanndak adamlar ldrd. Sonra o, ona (smt) mr
etdi ki, z silahdalarn ad il bir-b iri yu xar ard nca arsn. Ad kiln xs
yuxar (qalaya) qalxd qca Mhmmd ibn l Bisin mri il boynu vuruldu.
Yerd qalanlar budan xbr tutub qaanadk bel davam etdi. Bundan sonra
1

Sultan, yni xlif.

Urmiya glnd ada. Bu adadak dada byk qala vard.
3
T ibriz (Tbriz)-Urmiya sahilindn 10 frsx rqd qala; sonralar grkmli hr, bir sira
Aazrbyacan feodal dvltlrinin paytaxt. bn l-Fqif l-Hmdani 902-903-c illrd yazrd:
Tbriz (Burada vvlc) -r Rvad l-zadi, sonra is Vacn`u ibn r-Rvvad mskn salm,
(evlr) tikdirmi, (qala) divarlar mhkmltmi, burada hali yerldirmidir.(bax: Vlixanl
N.M.IX-XII sr rb corafiyanasi-syyalar haqqnda. B., 1974, s. 37).
4
spahbed-phlvi szdr. Spahpat srkrd, qoun bas, komandan
alarndandr.
2

78

Mhmmd ibn l-Bis s mti M`tsitm gndrdi. M`tsim s mtdn

Babkin lksi bard soru-sual etdi v o, xlify onun yollar v hmin
yollarda mharib et mk sullar haqqnda dand. smt Vasiqin 1 [xlifliyi]
zaman nadk sirlikd qald .
Afin Brznd glrk orada drg sald v Brzndl rdbil
arasndak qalalar brpa etdird i. O, Mhmmd ibn Yusifi Xu2 adlanan yer
gndrib orada sngr qazd rd. O, l-Czirdn 3 olan srkrdsi Heysm lQnvini rak4 adlanan knd gndrib oradak qalan prba etdirdi v trafna
sngr qazdrd. O, hminin bna 5 balarndan biri o lan lviyy l-vri
rdbil yaxnl ndak Hisn n-Nhr ad l qalaya gndrdi.
Bu ild rakda Babkl Afin arasnda ba vern toqquma zaman
Afin Babk trfdarlarn n b ir o xunu, deyirlr ki, mindn art n qlcdan
keirdi. Babk Muana qad, o radan is znn Bzz adlanan hrin
yolland.
Babkl Afin arasndak bu toqqu mann s bbi
Deyirlr ki, bunun sbbi M`tsimin Bua l-Kbir vasitsil Afinin
ordusuna xrclmk n pul gndrmsi o lmudur. Hmin pulla Bua rdbil
yola dm, lakin Babk v onu silahdalar bundan xbr tutub Afinin yanna
atncayadk yolda ona pusqu qurublar. Afin in yanna Salih adl casus g lmi,
Bua l-Kb irinin pul gtird iyin i, Babk v onun adamlar trfindn bura
atncayadk yolda ona pusqu qurduunu xbr vrmidi.
Babk m xtlif yerlrd pusqu qurdu. Bununla bel Afin bu Sid
mktub yazaraq Babk haqqnda [vriln] mlu matlarn yo xlanb tsdiq
olunmas n fnd ilt msin i mr etdi. bu Sid znn bir dst adam il
geyimlrini dyiib yola dd v Salihin tsvir etdiyi yerlrdki tonqal
iqlarna kimi getdi. Eyn i zamanda Afin Buaya mktub yazb, nvbti
gstrilr alanadk rdbild qalmasn ona taprd. bu Sid Salin in verd iyi
mlu matn doru olmasn yazb b ildird i ki, Afin v `d etdiklrini verdi v onu
z sxavtin qrq etdi. Sonra, o Buaya yazb b ild ird i ki, yk d vlri ld
edrk pul tayalarn onlara yklyib atdqdan sonra karvana qosun v guya
bu-Cfr Harun l-Vasiq-xlif M`tsimin olu, vlihd, xlif [842-847]
Xu-rdbildn 8 frsx imalda yerlirdi.
l-Czir-Mesopatomiyann Dcl v Frat aylar arasndak mail hiss.
4
rak Qarasu aynn qolu, Gdl aynn aa axnnda,Babk l-Xrrminin hri
Bzzin yaxnlnda da [v knd] (bax: -. - (
), ., 1983, . 12
5
bna-Abbasilr slalsinin hakimiyyti dvrnd taxt-tac varislrinni vladlar.
1
2
3

79

Brznd istiqamtind geydirmi kimi rdbildn xs n. Lakin Mslh nNhr 1 atdqdan, yaxud iki frsx yol getdikdn sonra pulu mayit edn
syyahlarn irli keib Brznd yetn kimi karvan dayandrsn, sonra karavan
salb pulla birlikd rdbil qaytsn.
Bua buna ml etdi v v karvan yola dn l-Nehry yetidi. Bunu
izlyn Babkin casuslar onu Babkin, yanna yollayaraq pulun yola salndn
v l-Neh r yetidiyini z gzlri il grdklrin i ona xbr verd ilr. Lakin,
slind Bua pul il birlikd rdbil qayt md.
Babk v yanndaklar Heysmi qalasna 2 yaxnlab dayandlar. Onun
n krs qoyuldu v o, qalann qarsndak xnt zrin oturdu. O,
Heysm aparla mktub gndrdi: Qalana trk edib, get, yo xsa mn onu
dadacaam. Lakin Heys m imt ina etdi v bunun vzind onunla dy
girdi. Qalada Heysml birlikd 600 nfr svari v 400 piyada var idi, bundan
baqa, o, hm d ox mhkm sngr malik olduundan hcuma kedi. Sonra
Babk z mslkdalarn n arasnda y ldi v onun qarsna rab qoyuldu.
Dydn vvl rab iyi o, adt etmidi.
[Heysrin gndrdiyi] iki nfr at l rak qalasndan bir frsxdk
aralda Afin rast gldi. O, at llar u zaqdan grn kimi, z qoununun qabaq
dstsinin basna dedi: Mn srtl apan iki atl grrm. Tbillrinizi
aldrn v bayraq qaldrb onlara doru apn. Onun adamlarn buna ml
etdilr. Onlar addmlarn yeyinltdilr v o dedi: Onlarn hr ikisini haraylay n:
Siz k my glirik. Adamlar drdnala aparaq, hl d otumaqda olan
Babki yaxaladlar. O, ehtiyatl trpn my v srayb ata min my vaxt tapa
bilmd i. Onun yanna
atkndk v piyadlar
qab onun yanna
yaxnlaanadk vuruma onu yaxalad. Babkin p iayadalarnda b ir nfrd
salamat qalmad lakin onun z is az b ir qvv il xilas ola bildi v at n
aparaq znn silahdalarndan ayr ddy Muana atdrd. Afin gec ni
burada keirib, sonra Brznd, z drgsin qaytd.
Babk bir ne gn Muanda qalandan sonra Bzz qalasna adam
gndrdi. Gec onun yanna trkibind piyada olan qoun gldi. O, qounla
birlikd Muandan Bzz yolland.
Afin Brzndd mhkmln myi davam etdirdi.
Bir ne gndn sonra onun (Babkin) yaxnl ndan-Xudan Brznd
doru bir karvan keirdi. Karvada bu-Sidin adamlarndan Salih Abke
(Sudayan) adl b irisi d vard. Babkin ispahbedi karavana hcum edib onu
tutdu v karvandaklar da ldrd. Salih qab xilas ola bilnlrin iind aradan
xd , lakin karvann btn adamlar qlncdan keirild i v onlarn mlak qart
1
2

Mslh n-Nhr v ya Husn n-Nhr-rdbil yaxnlnda qala.

Karvan hisn n-Nhrdn xb Heysm l-Qnvinin qalasna getmli idi.

80

olundu. Bu, Afin ordusunu su qtlndan korluq kmy dar etdi. Bel ki
Abkedn qsb olunmu karvan rzaq aparrd. Bundan sonra Afin Maara
qornizonunun risin mktub yazb, aclqdan v susuzluqdan ziyyt kn
adamlara rzaq atdrma v onun yanna tlsmyi mr etdi. Maraa
qornizonunun risi ona byk karvan gndrdi. Karvanda min qdr rzaq
dayan yk heyvan (u zunqulaq v b.) vard. Karvan mhafiz edn ordu da
onunla birlikd hrkt edirdi. Lakin, Trxan, yaxud Azinin bal alt nda
Babk qoununun bir hiss si karvann zrin hcum edrk ordaklarn
hamsn v v hr eyi mhf etdi. Afin adamlar fiziki v mnvi chtdn
dkn halda idi. Afin s-Sirvan 1 qarnizonu risin mktub yazb ona azuq
atdrma [mr etdi]. Buna gr d o, kli miqdarda azuq gndrrk
[Afinin] adamlar bu ild xilas etdi.
Bua pul v rza Afin atdrd .

221 (835/6)-c il. Bu ilin hadislri

Bu ild Babkl Bua l-Kb ir arasnda Htadsr trafnda vuruma
ba verdi; vurumada Bua mlub olub qad v ordusu darmadan edildi. Bu
ild Afin Babkl vurudu v onu qamaa vadar etdi.
Dy v onun sbblri haqq nda hekayt
Deyirlr ki, vvlc xat rladld kimi, Bua l-Kbir M`tsimin A fin
onun qounu, z xrcri v bu yaxn larda ona k mk mqsdil il gndriln
pulla glib xd . A fin pullar z dylrin paylad v Novruzdan [Yeni
ildn] sonra hcum mliyyatlarna hazrla maa balad. O, Buaya mr etdi
ki, qounlar il Htadsrin arxasna keib, Mhmmd ibn Hu meydin 2
xndyind dayansn, onu drinldirib mhkmlndirsin. Bua Mhmmd ibn
H meydin xndyin yetiincy qdr irliy doru tlsdi: Sonra Afin Babki

1
Sipavan akad. Z.M.Byadov irvanla eynildirir. (bax: .
VII-IX , .259)
2
Mhmmd ibn Hmeyd Babk qar 827-ci ild mhariby balam v 2 il mddtind
olan dylrd qlb qazanmasna baxmayaraq, 3 iyun 829-cu ild Htadsr vurumasnda
darmadan edilmi, 30 min dys t lf olmu, z d ldrlmdr. Moisy Kaanqatlya
gr, xrrmilr qar Mhmmd ibn Hmeyd 150 min dy xarmd.

81

axtarmaq n Xuu trk etdi v onlar Drvaz1 deyiln yerd rastladlar. Afin
burada sngr qazdrd v trafna divar kdirdi, sonra is o, bu Sid v
onunla birlikd gln knlllrl 2 Bzzdn 6 mil msafd olan hmin
sngrd yerldi.
Bua hazrlq ilrini tamamlad. O, Afin yazb taprdqlarnda frqli
olaraq z il m xtlif nv rzaq gtrmd. O, htadsrin yanndan dolan
Bzz kndin gldi v bir gn orada qald. Sonra o, alaf toplamaq n 1000
nfr sgr gndrdi. Lakin Babk birl mlrinin b iri qabaa xb, alaf
toplayanlardan [tslim o lmayb ] onlarla d nlri mhv etdi, qalanlarn sir ald.
Onlar b ir ne siri ayraraq onlardan Afinl bal o lan iki nfri seib dedilr:
Afinin yanna gedin v yoldalarnzn bana glnlri ona dann. Bu iki
nfr yola dzld ilr v dallarn 3 bas onlar grb hycan qaldrd.
Drgdki adamlar drhal qqrq saldlar: Silahlan n! Silahlann! v atalara
srahyn Bzz trf apdlar. Onlar geyimlri soyundurulmu hmin iki nfri
grdlr v qabaq dstinin bas olan Afinin yanna apard. Onlar v ziyyti
dandqda Afin dedi: Bua bizim ona buyurmadqlarmz eit midir.
Tar-mar edilmi Bua tlsik Mhmmd ibn Hu meydin xndyin
qaytd v Afin yazb bana glnlri ona tsvir edib v qounun darmadn
edildiy ini izah edrk ondan hrbi yardm istdi. Afin z qarda Fzl ibn
Kavusu, hmd ibn Xlil ibn Hiami, ibn Cauan, Cnah l-Avar s Suqarn v
polis risi l-Hsn ibn Shli, hminin Fzl ibn Shlin 4 qohumu olan iki
qardan birin i ona gndrdi. Onlar Htadsrin arxasna ked ilr v onun
[Buann] drgsindki olan adamlar onun gliin sevindilr. Bundan sonra
Afin Buaya yazb bildirdi ki, tyin etdiyi gn, o Babk qar yr edck v
mr etdi ki, hmin gn Babkin zrin iki trfdn hcum et mk n oda
yr xsn.
Buna uyun olaraq rtliln gn Afin Drvaz trk edrk Babkin
zrin yeridi, Bua is Mhmmd ibn Hu meydin xndyindn bir o x mn zili
aralda qrar tutdu. Lakin soyuq klk qalxd , gcl ya yad v admlar srt
soyua v kly tab gtir bilmdilr. Bua z drgsin qaytd.
Bua z drgsin qaytdqdan sonrak gn shr Afin hcum edib,
Babki mhasiry ald, onun drgsi v adrn, habel drgd onun
Onlar ,yni Afin v bu Sid (bax: bn l-sir, s. 48)
Drvaz- Azrbaycanda yer ( -, . 24)
2
Knlllr (muttviyy)- dvltdn maa almayan dylr. Lakin baqa imtiyazlar
vard, o cmldn qnimtlrin bldrlmsind itirak edirdir. Onlar mntzm xidmtd olmur,
ordunu istdiklri vaxt trk ed bilirdilr. bu Sidin ordusu bel dylrdn ibart idi.
3
Dallar- (kubahiyy), yni da yollarn mahir bldisi.
4
Fzl in Shlin xlif M`munun vziri. Ali mnsb xlifnin vaxtnda atm, onun mri
il d ldrlmdr.
1

82

yannda olan qadn l kekirdi. Sonra o Babkin drgsind qald, lakin

grd ki, Htadsr yannda onun qarsnda d rg salm qounlar artq
Babkin yanna qaydr. Onda Bua [d rg yerin] yolland. Orada o, talan
ediln var-dvltin miskin qalqlarna v m xtlif xrdavata tsadf etdi. Onda o,
Htadsrdn Bzz doru en my balad.
Sonra Bua xid mtisin i Davud Siyahn yanna gndrib bildirdi: Halhazrda b iz el bir pis yerdyik ki, onu yax tanyrq (yni biz artq orada
olmuuq). ndi daha axamd r v piyada qoun yorulub. Ona gr d
drgmizi yerldirmn v orada geclmk n kifayt qdr mhkm bir
da axtar. Davud Siyah [mnasib] bir yer axtarmaa balad. O, dalardan
birin qalxd v onun uca zirvsin xmaq istdi. Sonra o, yaxn lqda Afinin
[verdiyi] iarni v onun [drgsini] grb dedi: Shr alanadk bura bizim
yerimiz o lacaq, sonra is Allah n izn i il iq laanda biz o kafirin (Babkin. Red) stn atlarq.
Lakin, gec duman gldi, soyuq oldu, ya v oxlu qar yad. Shr
alanda he ks axta v borann ucbatndan imk v heyvanlar sulamaq
n aa en bilmdi. Qaranlq v qat dumandan adamlara el glirdi ki, qat
dumandr. nc gn sgrlr Buaya dedilr: z mzl gtrdymz
azuq qurtarb, axta bizi ldn salmdr. Biz is n o lursa-olsun yaa aaya
enmli, ya geri qayt mal, ya da irli, kafirin (Babkin ) stn getmliyik.
Gndzlr du manl olurdu, geclr is Babk Afinin mdafi mvqeyini
yararaq onu narahat edir v z drgsini kilmy mcbur edird i.
Bundan sonra Bua Bzzi axtarmaqda ikn vvlki kimi tbillrlrin
aln masn mr etdi v dznliy atana kimi aa endi. Burada, o, gy
buludsuz v aq grd, onun kediyi da xmaqla qalan h r yerd hrkatn
asan olacana yqin edib, z sgrlrin i nd v cinahlarda dzmkl dy
vziyytin gtird i v Afinin z drgsind olacana bh etmyrk Bzz
doru hrkt etdi. O irlid Bzzin yerldiyi dan yamacalra tlsdi. Onun
atd yerdn yuxarda olan Bzz evlrin yalnz yarm mil uzunluunda da
yamac qalrd. Onun z dstsind onlarn arasn l-Bysin adamlarnda
Bzzd qohumlar olan b ir nfr yeniyetm o lan da vard. Babkin
kfiyyatlar onlarla rastlaanda yeniyetm olan on lardan birin i tand : Bs
bel!Hmin adam ondan sorudu: Bu adamlar kimdir? onda yeniyetm
zn tantmaq n hmin adama onlarn arasndak qohumlarn adn kd i.
Sonra o adam dedi: Yaxn gl, nki mn sninl dan maq istyirm;
yeniyetm ona yaxnlaanda o, dedi: Geri qayt v z aana de ki, geri qaytsn.
nki gec biz Afin i z sngrin geri oturtmaq n hml edcyik. Sizin
n is iki ordu hazrlamq. Odur ki, drhal qaytsanz, siz, blk d xilas ola
bilrsin iz.

83

Gnc geri dnb hvalat bn l-Bis syldi v hmin adamn ad n ona

dedi. bn l-Bis o adam tand v bu bard Buaya xbr verd i, Bua z
adamlar il mslhtldi v onlardan biri dedi: Bu yalan v h iyldir, He d
bel deyil!. Onda dallardan b iri dedi: Bu dan zirv sin mn yax bldm.
Onun zirvsin kim qalxsa, Afinin drgsini gr bilr.Onda Bua, Fzl ibn
Kavus v bir yn zirk adamla birlikd Afinin dayand yer qalxd. Lakin
onlar Afinin drgsini grmd ilr v min oldular ki, o, xb get midir. z
adamlarn da yenidn mvrt edib, qrara gld ilr ki, hl iq kn adamlar
geri dnmlidilr. Onlar yola ddlr. Bu baxt Bua (on dstnin bas),
Davud Siyaha mr etdi ki, geri dnsn; o, drhal mri yerin yetirdi. O, dar
keid lrdn v da crlarndan ehtiyar edrk birbaa Htadsr gedn yolla
getmdi. O, bunun yerin Htadsrin trafndan dolanb ken yola ilk df
hrkt balad. nki, hmin yolda bir yer xlmaq la dar drlr yo x idi. O
dstlr il irlilyird i v p iyada qouna xbr gndrmidi ki, [srtl irlilmk
n] z nizlri v digr silahlarn yo lda atsnlar. On larn hamsn byk
vahim v dht brmdr.
Bua v Fzl ibn Kavus bir qisim b lk balar il arxada getdilr.
Babkin kfiyyatlar grnd. V onlar [rblr] dadan aa enrkn
Babkin kiyyatlar onlar izlmk n yuxar qalxd lar. On lar bzn
rblr grnr, bzn d g izln irdilr, onlar izlmkd davam ed irdilr.
Ona qdr atldan ibart idilr v ilkindi namaz vaxt nda getdilr. Sonra
Bua dstmaz al namaz q lmaa tlsdi. Babk kfiyyatlar onlara doru
enib aq sahy xdlar. Bua onlar grnndk ibadt eld i,onlar onu
grdkd dayandlar. Bua fikirlib tvi dd ki, kfiyyatlar onun
dstsin o biri trfdn hcum edck, baqalar is dalarda v drlrd
onlarn arxasna keck. O, yaxn adamlar il mslhtlib dedi: Ancaq
mn min deyilm ki, onlar bizi yolda aldadb tly salmaq n iyytinddirlr,
onlar yalnz bizimkilrin drlrdn x yolunu tapmaq n z adamlarn
irli gndrcklr.
Fzl ibn Kavus onlara dedi ki, (Babkin dylri-Red) gndz
dymrlr. Gnclr hvsl dyrlr v silrindn kims adamlardan
kims gec thlksizliy i qaysna qalmaldr. Davudun Siyaha [xbr]
gndrdi ki, tlsin v lngimsin. gr o drni ken kimi qaran lq ds,
biz burada gzlyrik, nki onlar bizi z yolunda grdkc uzaa
getmycklr v b iz onlarn hcu mlarn qarsn b ir az alb qaranlq d n
qdr lngidrik. Qaran lq dndn sonra onlar bizim mqeyimizdn ba
amayacaqlar v bizimkilr bir-b irinin ard nca keib gedcklr, gr drd
bizim qabamz ksmi olsa, onda biz Htadsr yolu v baqa yolla
[gedib] xilas olmaly q.

84

Lakin, baqalar Buaya bel mslht grdlr: Ordu uzanb

yatmdr nd gednlri v geri qalan lar bir yer y maq m mkn deyil,
adamlar z silah larn at blar, qatrlara ykln mi silah lar v pullar
mayitsiz qalmdr v b iz min deyilik ki, kims qabaa xb pullar v
sirlri l keirmsin. Onlar sir siftil yanlarda olan bd r-Rh man ibn
Hbib Babk sir dm mirzsi v dyi mk istdiklri ibn Cavidan
nzrd tuturdular. Pul, silah v sirlri Buaya xat rlatdqda o, z adamlar il
drg salma qrara ald v Davud Siyaha xbr gndrdi: lat maz da
grn kimi drg sal.
Bundan sonra Davus Siyah hr trfd sldrm olan qonu daa trf
yolland. Lakin sld rm olduundan orda adamlarn dinclmsi n yer
taplmad. Odur ki, dan tyind qrar tutub, [bu] dan yaxnlnda gedi gli olmayan divara bn zr sldrm bir yerd Bua n adr qurdu. Sonra
Bua glib xd . V adamlarna dayanma buyurdu. nki, onlar o x
yorulmudu v azuqlri tkn midi. On lar yo xua hr yandan gztilr d zn
gecni hri hazrlqda keirtd ilr, ancaq dmnlr m xtlif istiqamtlrdn
basqn edrk Buann adrna atana kimi d rmadlar. Burada on lar
[Buann] qoununu dvry alb, dy girdilr, Bua pay-piyada qab zn
xilas etdi. Fzl ibn Kavus yaraland, Canax s-Suqarri is ibn Cauan v Fzl ibn
Shlin qohumu o lan iki qadadan biri kimi ldrd. Buaya g ldikd, o,
hqiqtn drgni piyada trk etmidi, sonra is at tapb min mi, yolda ibn lBisrast glmidi, hans ki, ona Htadsrin zirvsin qalxmaqda k mk et mi,
oradan da onlar birg aa dn gecyars zlrini Mhmmd ibn H meydin
drgsin atdrmdlar. Xrrmilr pullar, drgni, silahlar, hminin sir
etmi ibn Cavidan l keirdilr, ancaq onlar, iki ay rca toplu m halda qab
cann qurtarm, amma hl zlrini Mhmmd ibn H meydin xndyin
snm Buaya atdra bilmyn [rb] qounlarn izln midirlr. Bua
Afindn Maraaya qaytmaq v kmk n ona gndriln lav qounu geri
qaytarmaq haqqnda s rncam mktunu alanadk, 15 gn mddtind burada
qald. Bua Maraaya yola dd, Fzl ibn Kavusun v Afinin ordusundan
onunla birlikd glnlrin hams is geriy, Afinin yanna qaytd. Sonra o,
(Afin) qounlar q mn zillrind yerldird i v onlar
nvbti ilin
yaznadk orada qald lar.
Bu ild Babkin srkrdsi Trxan ldrld.
Bunun sbbi : Dey irlr ki, Traxan Babkin srkdlrindn biri olub,
onun trafndaklar irisind nfuzlu mvqe tutbdur.Bu ilin q glnd o, q
Maara yaxnlndak kndind keirmk n Babkdn icaz istdi. Bu vaxt,
artq, Afin onu gdr v Babkin yannda yksk mvqey malik olduu n
onu l keirmy can atrd . Babk ona [Trxana] icaz verd i v o, z kndin
yola dd. [Bundan xbr tutan] Afin Maraada olan trk-shaq ibn barh im

85

ibn Ms`bn mavlsin1 yazb, gec hmin knd gedck, Trxan ldrmyi,
yaxud sir alb onun yanna gndrmy i mr etdi. Ona gr d trk Trxann
yanna yollanb, gecyars qfltn ona hcum etdi v onu ldrd. Sonra onun
ban Afin gndrdi.

222 [836/37]-ci il. Hmin ilin hadislri

Bu ild M`tsim Cfr ibn Dinar l-Xyyat 2 lav qounla Afin
k my gndrdi. Sonra o, Cfrin ardnca xrclik v ordunun maan vermk
n 30 milyon dinar pulla tax 3 yola sald.
Bu ild A finin dy balar il Babkin Azin adl srkrdsi
arasnda vuruma oldu.
Afin bu Sidin dst balarndan ikisini Zfr ibn `la s-Sdi v
Hseyn ibn Xalid l-Mdaini b ir blk atl v dallarla gndrdi. Onlar gec
ikn Kalanruddan 4 hrkt edib, tk atlnn tin likl ke bildiyi darsqal
dry enn kimi getdilr. Adamlarn o xu atllar yedklyib bir-birini ardnca
dalbadal gedird ilr, nki Afin mr et midi ki, iq lanan kimi Rud r-Rudda5
atsnlar. Da llar p iyada sras il ked ilr nki, svarilrin hrkti n
imkan yo x id i. Onlar daa drmadlar v [mr edildiy i kimi] iqlaanadk
Rud-d Ruda atdlar. Bundan sonra o, (Zfr) onunla svarilr mr etdi ki,
yaxnlasnlar, atdan enib paltarlarn soyusunlar. Onlar hams atdan enib ay
kedilr, dallar onlarla birg daa xd lar. On lar orada Azin in ailsin i v
olanlarn n bir nesini l keirib, onlarla b irlikd qaytdlar.
Ailsinin xbri Azin atd n Afin ehtiyat etmy balad ki,
piyada qoun geyi qaydb dry girrkn onlarn qarsn ks bilrlr. Ona
Mavl- erkn xilaft dvrnd azad edilmi v vvlki aasnn himaysind ola qul v ya
sir, hminin rblrin fht etdiyi torpaqlardak halidn islam qbul edn v hr hans rbin
himaysin ken xs.
2
Cfr-l Xttat- M`tsimin srkrdlrindn biri. Yminin 838/9-c ild v 845/6 c
ildn etibarn hakimi, xyyata rbc drzi demkdir.
3
tax (rbc apaz), apaz qul kimi M`t sim 814/5-ci ild hdiyy edilmidi. Sonralar
M`tsimin tannm srkrdlrindn biri olub, Samird saray qaravolunun komandan rtbsin
atmd. M`tsimin lmn hsr etdiyi adamlar, z evind ldrlrd. Xlif Mtvkkilin (847862) mri il 849/5o-ci ild ldrld.
4
Kalanrud-(farsa Byk ay)-Azrbaycanda, Bzzin yaxnlndan ken ay.
5
Rud r-Rud (Davud r-Rud-Brzndn 6 frsx, Bzzdn 1 frsx msafd ola yer;
burada Salanay boyunca rb qounlarnn nc sngri yerlirdi. Birinci sngr Brzndn 2
sngr araldak Sadarabda (Sumbur ay sahilind), ikinci sngr is buradan daha 2 frsx
msafdki Zhrqada (qarasu ay boyunda) idi.
1

86

gr d, dallara mr etdi ki, zlri il bayraq gtrb Zfr ibn l-`la v

onun adamlarna grn biln n hndr dan zirvsind dayansnlar, gr
thlk trd bilck kimsni grslr bayraqlar asnlar, buna gr d dallar
gecni dalarn banda keird ilr.
bn `la v Hseyn ibn Xalid, Azinin sir aln m ailsi il geri qaydan
vaxt, drnin gircyindki yol a znda Azinin piyada qounu yamacla en ird i.
Onlar (rb lr) dry girncn dy baland. Hr iki trfdn o xlu tlfat
oldu, lakin onlar b ir ne qadn xilas etdilr.
Afinin yerldird iyi dallar onlar grdlr, A zin drni onlarn zn
balama maq n iki dst gndrdi. Da llar bayraqlara iar verdikd Afin
Mzffr ibn Kyzri z adamlarndan ibart blkl gndrdi v at llar irli
apdlar. Mzffrin ardnca bu Sid i gndrdi, onlarn arxasnca is
Bu xaradat 1 irli verdi. Sonra onlar hams z-z gldilr. A zinin drn in st
trfindki piyadalar onlar grdkd aa enib z dstlri il birldilr. Zfr
ibn `la v Hseyn ibn Xalid v onun adamlar qadlar. Birinci dyd ln
oldu, sonra he kim ldrlmd i.
Bu ildn Babkin hri Bzz alnd. Mslmanlar ora daxil o ldular v
222-ci il ramazan aynn 20 2 -sind cm gn onu datdlar.
Bu hadis haqq nda ml umat, o nec ol mu dur
v bunun sbbi
Deyirlr ki, A fin Kalanrudu trk edrk Bzz dorru irlilmy i
qrara alb, qabaqlar ylndiy i yerlr trf yava-yava hrkt balad, lakin
ilk yr zaman kediyi yo lla deyil, baqa yollara gedirdi. O, 4 frsx
irrlilyib, Rud r-Ruda enn drd drg sald. O, sngr qazdrmad, lakin
tikanl kollar 3 arasnda drg qurdu. M`tsim ona yazmdr ki, o, adamlarn
blklr ayrsn ki, onlar at stnd, qaravolda geclr edildiyi kimi, o yerdn
gndz d keib ged bilsinlr. sgrlrin bzilri drgd qalmad , bzilri
is onu gec hmllrindn qorumaq n d rgdn bir frsx aralda gecgndz at belind qaravol kmlidirlr. Xoaglmz bir hadis ba vrrs,
onda [svarilr] dy vziyytind, piyadalar is drgd olsunlar...
Afin Rud r-Ruddan knarda ylndi. O, dallara mr etdi ki, zirvsi
tbii istehkam ola dalara qalxs nlar v dalarn zirvlrind piyadalarn
yerlmsi n yer sesinlr. Buna uyun olaraq, onlar [khn] istehkam
1
Buxaraxudat M`t simin tannm srkrdsi idi. M`mun da xidmt etmidi.
Transokeaniyadak qounlarn bas olub. Onun ad mlum deyil, yalnz titulu qalmdr.
Buxaraxudat, yni Buxarann hakimi.
2
26 avqust 837-ci li bazar gn.
3
M`tsim Afin min xalvar dmir tikan gndrmidir. (bax: Sid Nfisi.Babk, s. 109)

87

xarabalqlar olan da sedilr. Afin on larla tan idi v bu Sid in arxasnda

adam gndrdi, o da hmin gn geri qaytd. ki gndn sonra o z il su
doldurulmu tuluqlar, hmin in suxar 1 il thciz o lunmu ii dstsi gtrb,
z drgsindn Rud r-Ruda endi. Onlar Rud r-Ruda atanda o, bu Sidin
arxasnca adam gndrin mr etdi ki, yenidn irlid oldu, bel ki, birinci gn
nec davranmaq haqqnda o, tlimat vermidi. O, hminin ii alayna buyruq
verdi ki, da dayb, hmin dalara gedn yollar istehkam halna d ndk
brkitsinlr. O, stlik mrlr verd i ki, hr bir yolda lap yu xarya kimi dalarn
araxasnda sngrlr qazsn lar v hr daa yaln z bir yolu [aq] saxlasnlar.
Daha sonra o, bu Sid qaytma mr etdi, mri yerin yetirrk o, z
drgsin qaytd.
Onun yanna Babk trfindn apar gldi v z il xiyar, yemi v b.
trvz gtirib syldi ki, deyild iyin gr indi Afin yo xsul gnlr keirir, o v
onun adamalr yalnz suxar v savik2 yeyirlr, ona gr d Babk alicnablq
gstrib bu hdiyylri ona gndrmidir.
Mn bilirm ki, bununla mn im qardam nyi nzrd tutur, deyrk
Afin apara cavab verdi, - onun istyi odur ki, ordunun sayn yrnsin v mn,
lbtt, onun sxavtli d iqqtini razlq la qbul edirm. Mn onun n gcl
istyini anlayram, o mnim a r gnlr keirdiy imi sylmkd haqldr. Sn
gldikd is, - dey o, apara z ttutdu, s n he bir eydn qorxmaya b ilrsn.
Sn yu xar qalxb bizim mvqelrimiz baxa bilrsn. z m zd o lanlar
sndn artq grmsn, indi is arxada o lanlara baxa bilrsn. Sonra o, mr
etdi ki, apara at vrsinlr, onlarn sngrlrini, hmin in Kalanrud v
Brznddki sngrlri gr bilmsi n daa xa b isin. O, sngrlrin hr
n baxb onlar yaxca gzdn keirdi. z aasna mlu mat ver bilmk
n ondan he n gizldilmmidi. Bu mrlrin hamsna apar Brznd
atana kimi ml o lundu, o, Afinin yanna qaytd, [Afin] onu buraxb dedi:
get v Babk mndn salamlar yetir.
Afin tlsmdn hrkt edirdi; dallar onu [yeni] xbr gtird ikd o,
bir az aral dayand, bellikl, Rud-r Rud i Bzz arasndak 6 fsxlik
msafni hava iqlaandan gnortayadk qt etdi. tn il dy ba vermi
sldrm qayaylara doru yollan maq istyrkn, o, z yolunu qorumaq v bir
nfrl d olsun x rrmini xilas olmaa qoymamaq n Buaraxudat min nfr,
alt y z p iyada il dan banda saxlad .

Suxar (ka`k)-qurudurmu Misir ryi, il boyu saxlamaq olurdu.

Savik su v ya siyl qardrlm qidal iki; qay maye klinddir., ona gr d onu
qurtum-qurtum iirdilr. (bax: . . VII-IX ., .300)
1
2

88

Babk ordunun yaxnlqndan kediyin i yrndikd znn [piyada]

ordularndan birini dry, zirvsind Bu xaraxudat dayanan dan tyin
gndrdi v xrrmilr onlarn yolunu ksmk istynlrdn gizln bildilr.
Afin Bu xaraxudat bu da yolunu qormaq n saxlad halda, Bab k
d z nvbsind sgrlrini Afin qar hmin yolu ks my gndrmidi.
Bu xaraxudat Afin Bzz sldrm qalxana kimi o rada dayanmaq taprlmd.
Afin Bu xaraxudata mr etdi ki, onunla Bzz arasndak sngr bnzr
drnin stnd dayansn. bu Sid Mhmmd ibn Yusif mr etdi ki, z
adamalrndan ibart blkl hmin drni kesin. Cfr l-Xyyata mr etd ki,
o da z adamlarndan ibart blkl kesin v h md ibn l-Xlil baqa bir
blkl kemy i taprd; bellikl, drnin bu hisssind 3 blk Bzz
tikililrinin trafna atd. Babk A zin in bal altnda Bzzdn knarda, bu 3
alayn qarsndak tpy dstlr gndrdi ki, Afinin hr hans bir dstsini
hr qaplarna yaxnla maa qoymasnlar.
Afin Bzz qaplarna yaxnla maq niyytind idi v z qounlarna
mr etdi ki, [drni] kesinlr, sonra is xrrmilri tklmk n dayansnlar.
Babk Afin qounlarnn art q s ngrlrdn ona doru yerdiyini bild ikd z
adamlarn pusquda oturtdu v onun yannda yalnz az sayda [adam] qald .
Bundan Afin xbr tutdu, lakin onlarn gizlndiyi yerlri bilmd i. Sonra ona
xbr verd ilr ki, xrrmilr [qalan] trk et milr v Babkl o x az adam
qalmdr.
Afin z mvqelrin qalxd v oturt maq n dri dnk zrind
krs qoydular v o, Babk qalas qaplarnn nndki tpnin banda
yldi.onun srncamnda olan svari alaylar drnin b ir trfindn dayanb
gzlyirdilr; o, mr etdi ki, onlar drnin o biri taynda olan bu Sid, Cfr
Xyyat v onlarn adamlar kimi atdan ensinlr, ancaq hmd ibn Xlilin
[adamlar] dmn yazxn olduu n znn p iyada dallarn gnd rib,
drni yo xlama mr etdi.
Bel yo xlamalar [hr gn] gnortaya kimi keirilirdi, eyni zamanda
x rrmilr Babkl birlikd nbiz1 iir, zurna alr v tbil dyrdlr. Sonra
Afin gnorta namazn qurtarb, aaya, znn Rud r-Rudak sngrin endi.
vvlc bu Sid, onun ardnca h md ibn Xlil, axrda Cfr in Dinar aa
endilr. Sonra Afin yenidn geri qaytd v onun glib-getmsi Babkd el
qzb oyatd ki, onlar geri qaydan vaxt xrrmilr z tbillrin i dyb, istehza
il ucadan danrd lar. Bu xraxudata gldikd is o, btn qoun onun yanndan
tb kendk da yolunu sla trk et mir, yalnz onlarn arxasnca geri
qaydrd. Bir
df xrrmilr bu yeknsklikdn v onlar gdnlrin
axtarndan tng gldilr, Afin z adti zr geri qaydarkn svari laylar da
1

Nbiz-tez keflndiriln iki kimi istifad edilmi palma axr.

89

bir-b irinin ardnca qayt maa baladlar; drni vvlc bu Sid, sonra h md
ibn Xlil, hmin in Cfr l-Xyyatn adamlarndan bir nesi kedi. Xrrmilr
z sngrlrin in qapsn ad v on nfr svar xb Cfr l-Xyatn orda
qalm adamlarna hcum etdi. Qoun irisind qqrq qopdu v Cfr z
tbbs il blklrdn biri gtrb geri qaytd , atllara hcum edib onlar
Bzz qaplarna trf geri qovdu. Lakin d rgd qalmaqal v q qrt davam
edirdi. Afin geri dnd, Cfr v onun adamlar is o biri trfd dy
davam etdirirdi. Onun adamlarnn byk toplusu [ona qoulmaq n] z xd .
Sonra Babk sayca o x olan svar il irli xd . Trflrin he b irind, n
Afinin adamlar irsind, n d Babkin adamlar arasnda piyadalar yo x id i.
Toqquma oldu v hr iki trf tlfat verd i. Sonra Afin geri qaytd, dri
dnk onun stn srildi v onun stn krs qoyuldu, z adti zr o,
krsy oturdu. Ancaq onda Cfr qzb alovland ndan syldi: O mn im
qounlarmzn n izamn v mnim planlarm pozdu.
Qqrt lar daha da gcln my balad. bu Dulfin 1 alaynda Bsr
v digr yerlrd bir ne fdai var idi, onlar cfrin dydyn grb,
Afinin mri o lmadan aa endilr v drinin o biri zn keib Bzzin
yaxnlnadk [irlildilr]. Orada onlar ona (Cfr) qoularaq onun ardnca
getdilr v onlar hams yu xar qalxdlar; onlar l Bzz so xulmaq rfsind
idilr. Sonra Cfr Afin xbr gndrib xah i etdi: Mn 500 o xatan gndr,
allah n k my i il mn Bzz soxu lmaq midindym. Mn snin trafnda bu
grdyn blkdn o, Azin in blyn nzrd tuturdu, baqa ayr bir
[dmn] grrm.
Afin cavab verdi: Sn artq mnim plan m pozdun. al onlardan
bir az aralan, adamlarn qoru v geri qayt.
Fdailr Bzz yaxn ladqda onalrn arasnda s s-ky v qqrt
baland v Babkin pusquya gndrdiyi adamlar dndlr ki, art q dy
qzb v onlar cld z xaraq Bu xaraxudatn sgrlrindn aadak g izli
snacaqlardan grndlr, eyni zamnada pusquda duran baqalar da Afini
dayand tpnin yannda irli at ld lar. X rrmilr hr trfdn irli cu mdular,
onlardan yu xarda dayanan rb sgrlri onlar he b irini dayandrmad v
Afin dedi: Allaha kr o lsun ki, bizim n [pusqu] yerini d z xard.
Daha sonra Cfr z adamlar v fdailri il birg qaydb Afinin
yanna gldi v dedi: Mn im aam! M min lrin miri mn i sn grdyn
mhariby gndrib. O mni burada oturub gizln mk n gndrmidir. Sn
mn im n n msul anda mane oldun- Bzz daxil olmaq v onun [Babkin]

1
Qasn ibn sa l-cli (bu Dulf ad il tannmdr.) Xlif Linin fanatikcsin trfdar
olub; 83940- ci ild yaamdr. Afin ona hsd apard n, htta bir df onu hbs etmidi,
lakin o, lmdn yaxa qurtara bildi.

90

mvqeyin soxu lmaq n mnim yalnz be yz p iyadaya ehtiyacm vard ,

nki qarmda kim olduunu mn yax b ilird im.
Afin ona cavab verdi: Sn qarnda dayananlara deyil, sni
arxandaklara, b ir d Bu xaraxudat v onun adamalrna hcum ednlr bax.
Sonra Fzl ibn Ksvus Xfr l-Xyyata dedi: gr i tkc sndn
asl o lsa idi, sn dayandn hmin bu yer qalxa bilmzdin v demzdin :
Mn burada bel, orada el edrm.
Bu mharibdir,-dey Cfr qqrd , -burada iz knardan kimins
glcyini gzlyrk dayanb qalmq.
gr bu, mirin mslhti olmasa idi, onda mn drhal snin drsini
verrdim - dey Fzl cavab verdi. Lakin Afin onlarn hr ikisini nizam-intizama
ard v onlar [mbahisni] ksdilr.
Sonra Afin bu Dulf z fdailrin i qala divarlarnn dibindn geri
arma mr etdi. Ona gr d bu Dulf onlar ssldi: Geri qaydn. Lakin
onlardan biri lind da irli glin dedi: Dorudanm s n bizi indi geri
arrsan. Mn bu da qala divarlarndan gtrm n. Lakin o, cavabnda
dedi: Drhal geri qayt, onda baa d rsn ki, snin yolunu kim ksib.
Bununla o, a rxada Bu xaraxudatn stn atlm sgrlri nzrd tuturdu.
Mnim inandm adamlardan biri dedi: iki hft sonra Afin hazrl
grb, gec yars min nfr kimi p iyada atc artdrd , onlarn hr birin su
n tuluq v suxar verdi, bzilrin is qara bayraq v baqa mlak tqdim
etdi. O, gn batana yaxn onlar bldilri il b irlikd irli gndrdi. On lar
btn gecni tan olmayan, tin [keiln], yolsuz dalarda dolan b, Azinin
yerldiyi tpnin arxasna atana kimi hrkt etdilr. Bu, hndr bir da idi.
Afin onlara mr et midi ki, shr namazndan sonra onun Afinin iarsini
grndk z yerlrin i he ks b ild irmsinlr, toqquma grslr, yalnz o
halda [onun verdiyi] bayraqlar nizlr keirsinlr, tbil alb, dada z aa
ensinlr, x rrmilrin bana o x v da atsnlar. gr [onun] iarsini grmslr,
onda onun tlimat nn alana kimi yerlrindn trpnmsinlr. Buna ml edild i.
Hava iqlananda onlar dan bana atdlar. Onlar drd tuluqlar su il
doldurub, dan bana qalxdlar. Sonra b ir d f gec Afin onlarn balarnn
yanna adam gndrib, silahlar hazrlama xbr verdi, nki sbh a o,
hcum et mk n iyytind id i. Eyni zamanda o, gec trk Biri frqanli 1
dy balar il birg gndrin, mr etdi ki, on lar drin in su gtrln aa
hisssindki tpnin tyindk getsinlr, bu [yer] A zin in yerldiyi da-da
aada idi; nki o, (Afin), qounlar gedn vaxt yrn midi ki, dinsizlr hmin
damn altnda gilzn iblr. Bir v frqanlilr Afinin xbr ala bid iyi kimi,
1
Frqanli, frqanlilr dedikd M`tsiminq Frqandn toplad trklrdn ibart
qounlar (v balar nzrd tutulur.)

91

x rrmilrin pusquda qoun saxlad yer yollandlar. On lar gec yars yola
ddklrindn, drgd adamlarn o xu bundan xbrsiz idi. Sonra o (Bir),
dstbalarna xbr gndrdi ki, silahlarla dy hazrlasnlar, nki, mr
[Afin] sbh a yola dckdir.
Hava iqlananda Afin vvllr etdiyi kimi, z il sgr, neft
yadranlar, neftatan manacaqlar v m`llr gtrb hqiqtn d irli yerid i.
Sbh a o, ibadt eldi. Sonra o, tbillri adrb hmi dayand yer atana
kimi irlildi. Adt zr yen d dri dnk srildi v krs qoyuldu.
Bu vaxtadk Bu xaraxudat hr gn dayand yerd-damn banda
gzlyirdi. Lakin hmin fvqalad gnd o, bu Sid, Cfr l-Xyyat v hd
ibn Xlill b irlikd qounun nnd gedirdi. Bel hrbi d zl qaydas bu df
adamlara qeyri-adi grnd v o, (Afin) onlara mr etdi ki, A zin in olduu
tpy yaxnlasnlar v onu mhasiry alsnlar, halbuki bu vaxtadk o, bunu
onlara qadaan edirdi. Adamlar yu xarda ad kiln hmin drd dst balar
il tp mhasiry alnana kimi irlildilr. Cfr l-Xyyat Bzzin g iri
yolunun yaxnlnda idi, bu Sid onun yannda, Bu xaraxudat bu Sidin
trfind id i. On lar bu cr birg gldilr v tpnin trafn dvrldilr. Drnin
aa hisssind ss-ky byk idi. A zinin yerldiyi tpnin altndak
pusquular artq trk Bir v frqanlilrin zrin atlb, bir mddt davam
edn dy giri midilr. Toqquma byyb qarqla
evrilmidi.
Drgd adamlar onlarn q qrtlarn eidib tvi dmdlr, lakin Afin
mr etdi ki, carlar a rsnlar: Ey adamlar! Onlar trk Bir v
frqanlilrd ir. Mn onlar [qabaa] gndrmim,, onlar pusquda duranlar
akara xarrlar, buna gr d bs yer narahat olmayn!
rlid olan p iyada atclar bunu eidib dan zirvsin qalxdlar v
Afinin taprd kimi iar verd ilr. Qounlar b ir frsx msafd o landa
onlardan aral o la dalardan qara bayra nec endiyin i grdlr v onla r da
yuxarsnda Azin olan dadan z aa enmy baaldlar, nki veriln iar
onlarn qarlan mas n sas idi. Adamlar Azinin drgsind onlar
grdkd, Azin xrrmilrin b ir q ismini onlara qar gndrdi, [Afin in]
sgrlri onlar grdkd o x qorxdular. Sonra Afin onlar xbr gndrib
bildirdi ki, bu bizim p iyadalardr v Azin qalib glmkd b iz k mk edcklr.
Ondan Cfr l-Xyyat zbz o lduqlar Azin v onu mslkdalarna hml
etdilr, lakin sonuncular (xrrmilr) onlarn zrin atldlar v onlar dry
trf geri kilmy mcbur etdilr. Sonra bu Sidin yaxn adamlarndan v
onun davamlarndan olan M`z ibn Mhmmd v ya Mhmmd ibn M`z
adl b irisi bir ne nfrl onlara dy girdi, la kin birdn onlar at larnn
drnaqlar alt nda alalar ml gld i v bu Sidin is svarilri bir-b irinin
ardnca yer yxldlar. Bel o lduqda, Afin ii alayna mr etdi ki, onlarn
evlrin dalarn dayb bu alalar doldursunlar. Onlar bel d etdilr, bundan

92

sonra adamlar daha bir hcu m etdilr. A zin da banda arabalara da ydrb
saxlamd v qounlar hcum edn zaman o hmin arabalar onlara qar
buraxd . Lakin onlar aralandlar v arabalar diy irlnib aa td. Sonra
adamlar hr iki trfdn hcum etdilr.Babk z adamlarn n mhasiry
ddyn grdkd Afinin yaxnl ndan, onun yldiyi tpdn bir mil
aralda ola qapdan xb Bzzi trk etdi. Babk b ir ne trfdalar il
soraqlab Afini soraqlad. bu Dulfin tabeliyind ola adamlarndan biri
sorudu: Bu kimd ir? Onlar cavab verdilr: Bu, Babkd ir o, Afini axtarr.
bu Dulf bu bardd Afin xbr atdrd, o is tcili olaraq Babki tanyan
adam gndrdi. Hmin adam ona baxandan sonra geri qaydb Afin dedi:
Bli, o hqiqtn Babkdir. Onda Afin irlilyrk onunla v onu yoldalar
il zbz danqlar aparmaa yaryan msafy kimi qabaa gldi, A zin olan
yerin trafnda dy uzanrd v Babk Afin dedi: Mn m minlrin
mirindn aman istyirm.
Mn bunu sn artq tklif et mim, -dey Afin cavab verdi, v bu,
n vaxt istsn, snin z ixtiyarndadr 1 - dedi.
Mn bunu indi istyirm, -dey Babk cavab verd i, -bu rtl ki, sn
mn ailmi hazrlamaq n mhlt versn.
Allaha and iirm!-dey Afin dillndi, -Mn artq b ir ne df sn
mslht grmdm, sn is mnim mslhtimi qbul et mdin. Mn sn bir
daha mslht bilirm, sn min-amalq almaq n sabahk mqamdan bu
gn daha mnasibdir. Babk dedi: Mn bunu qbul edirm, ey mir. Mn im
istdiyim d el budur.
Yax, -dey Babk cavab verdi, -Filanks, filanks gldikd is,
onlar hazrda [dy gedn] bu tplrddirlr, ona gr d z adamlarna mr
et, l saxlasnlar.
nandm adamlardan biri mn dedi ki, Afinin elisi adamlar
gtimk n yola dd, ona dedilr ki, frqanlilrin bayra artq Bzzddir
v qalalarn zrind qald rlmdr, buna gr d , adamlar [arxasnca aparmaq
n] haylayb atn irli apd. Sonra o, hr daxil oldu, onlar da bunu etdilr
v bayraq qaldrb iar ver-ver istehkamlara qalxd lar, Bzzin k v
meydanlar adamlarla dolmudu. Sonra hmin pusquda duranlar istehkamlarn
qaplarn adlar v piyadalar [rb] qounu il dy girdi. Bu vaxt Babk
[hrdn] xb Htadsr yaxnlnda dry gird i.
Afin z dst balar i istehkamlarn qaplar a znda dymkd
idi xrrmilr fdakarlqla vuruurdular. Sonra o, neftyadranlar arb

1
Bu fakt v ondan sonra vriln yaz gstrir ki, Afinl Babk arasnda laq olmudur.
(bu bard t-Tbri susur). Afinin mhkmsind xatrladlanlarn mktub da bunu sbut edir.
Mktub haqqnda bax: ibn l-sir. l-Kamil fi-ti-tarix, s. 78.

93

[dmini] zrin neft yadrmaa v onlarn ba zrind n varsa, hamsn

yandrmaa balad, adalar son[xrrmi sgr] ldrln kimi istehkamlar
uurub datdlar. Afin Babkin oullar v Bzzd onlarn yannda qalm ail
zvlrini l keird i. Nhayt, axam dd v o, geri dnmyi adamlara mr
etdi, onlar bel d etdilr, x rrmilrdn [salamat qalan] adamlar [vvlki kimi]
z ev lrind qaldlar. Afin Rud r-Ruddak sngrin qaytd.
Deyirlr ki, Babk v onunla birlikd dry en mi adamlar Afin in z
sngrin qaytdn bildikd Bzz dndlr. Onlar istdiklri v apara
bilcklri qdr rzaq v xsi mlaklarn gtrb Htadsr yaxn olan
dry endilr. Sonrak gn shrisi Afin yenidn hrkt edib, Bzz gld i. O,
hrd ayaq saxlayb istehkamlar dat ma mr etdi v hrin traflarn
yoxlamaq n piyada qoun gndrdi. Lakin onlar yerli halidn he ksi
tapmadlar. Sonra o, ii alay gndrib istehkamlar datdrd v yandrd. Bu i
gn, Babkin btn xzinsi v istehkamlar mhv olanadk davam etdirildi. 1
He bir ev, he bir istehlak salamat buraxlmad. O, onlarn hr birin i
ya yandrd, ya da uurub datd. Bundan sonra o, geri qaydb yrndi ki,
Babk znn b ir ne nfr trfdar il birlikd aradan xb. Buna gr d o,
ermni arlarna v knyazlarna aadaklar yazd: Babk b ir ne adamla
qab dry yetimi, oradan is rmn iyyy trf yollan mdr. Sizin
yannzdan tb keckdir. O, onlarn hr birin z torpaqlarna kei kmyi
v yoldan ken hr bir ksi saxlayb xsiyytini myyn etmdn
buraxmama mr etdi.
Afinin yanna casuslar glib, drd Babkin g izlndiy i yer ona
xbr verdilr. Bu, sx aalq v koluq, b ir trfi rmniyy, baqa qurtaraca
is Azrbaycana xan v atllarn hrktin imkan vrmyn bir dr id i.
Aaclarn sxlndan v bataqlq olduundan, orada gizlnn adam tapmaq
m kn deyild i. Hqiqtn d ora sl bataqlq idi. Bu dr Batalq adlan rd .
Afin [m mkn olan] hr trf adam gndrdi ki, hmin bataqla imkan vern
yolun, yaxud Babkin hmin yoldan bataqlqdan xmaq arsini olubolmadn yrn bilsin. Sonra o, hr bir yola v hmin razinin hr yerin 400dn 500- kimi sgrlrdn gzti dstlr qoydu. Yo llar gstrmk n
dallar da onlara qodu. O, mr verd i ki, geclr yollar qorusunlar ki, he ks
onlardan ke bilmsin. Say 15- atan dstini hr bir sgrin z
drgsindn azuq gndrdi.
Bu vziyyt ta m`min lrin miri M`tsimdn Babk aman vern v
qzl mhrl tsdiqln mi mktub glincy kimi davam etdi. Bundan sonra
Afin ona sn m olan Babk trfdarlarna v onun onlarla olan byk
oluna xbr gndrdi. Afin [ona] v l keiriln baqlarna dedi: Mn bunu
1

l-Y`qubinin (897-ci ild lb), verdiyi mlumata gr, Bzzd 7600 nfr sir alnd.

94

m min lrin miridn gzlmirdim v mn xsn onun indiki vziyytind aman

vrilmsi haqqnda ona yazmaq istmirm. Sizlrdn indi kim bu [mktubu
gtrb] ona atdra bilr? 1 . Lakin onlardan he biri bu ii zrin gtrmy
csart etmdi v onlardan biri dedi: Ey mir! Bizlrdn he ks onunla
zbz dayanmaa raz olmaz
Blaya dsn sni!-dey Afin qqrd, -bhsiz o, buna ad
olacaq. Lakin bir baqas cavab verdi: Allahn mir rh mi glsin. Biz bunu
sndn yax bilirik.
Bunu eitdikd Afin dedi: Sizin baqa arniz yo xdur. Siz tamamil
mn tabesiniz v hkmn bu mktubu ona aparmalsnz. Onda iki nfr ayaa
qalxb dedi: Tminat vr ki, sn bizim aimizi dolandracaqsan. Afin bunu
onlar v`d etdi v onlar mktubu gtrb, ona (Babk) yetiincy kimi
bataqln aras il yol getdilr. Babkin olu da onlarla mktub yollayaraq,
yeni yaran m vziyyti ona yazd v aman n geri qayt masn xahi edrk,
bunun thlksiz v n yax x yolu olduunu bild irdi. Hmin iki nfr
olunun mktbunun ona atdrd. O o xuyandan sonra sorudu: Siz n
etmisiniz?
Onlar cavab verdilr: Bizim a rvad-uaqlarmz bu gec sir aln b v
biz snin yanna qaytmaq n harada olduunu bilmird ik. Biz el b ir yer
ddk v grdk ki, bizi sir ala b ilrlr, ona gr d aman istdik.
Babk mktubu vern adam dedi: Mn bu [adam] bard he n
bilmirm. Bs sn, xlaqsz fahi olu. Sn nec csart edib, xlaqsz, fah i
olunun ( burada Babk z olunu nzrd tutur.-Red) adndan mn i yanma
glmisn. V [Babk] onun tutub ban ksdi v [M`tsimin] mktubun bal
halda onun sinsin mhkm yapdrd; o, [htta] mktubun mhrn d
qoparmad. Sonra o biri adama dedi: Get, o xlaqsz fah i olundan soru ki,
n mqsdil bunu mn yazb? o, hminin oluna yazrd : Sn mn im
yolumla getsydin v z slaln in (xandann) varisi o lsaydn, onda vrslik
sn ke bilrdi, onda bir ne gn qabaq sn hqiqtn mnim olu m
saylrd n. ndi is snin fahi anann pozunluu mn aydn oldu, ey fah i
olu! Bk d mn bu gndn sonra ox yaamadm, amma m hkmdar
[malik] adn dayram v mn harada o lsam, yaxud mnim bard harada n
dansalar, yen d mn hkmdar o laraq qalram. Sn is el bir to xu mdansan ki,
ondan bir nfr d olsun lyaqtli [adam] trmyib v mn [aq ] b ild irirm ki,
sn mnim olu m deyilsn, nki qrx il miskin qul kimi m r srmkdns, bir
gn aa kimi yaamaq daha yaxd r. Sonra o z snacan t rk etdi v

1
Bu para bir qdr dolaqdr, lakin, grnr, t-Tbri onu nzrd tutur ki, Afin
Babkin qamasna yol vermsi mqabilind xlifdn Babk haqnda aman kaz glmsini
gzlmirdi, hmin gzlnilmz kaz onu adrmdr.

95

elin i myyn olunmu yer aparmaq n nfr adam gndrdi. Sonra

onlar onun yanna qaytdlar.
Babk rza qurtarana kimi bu bataqlqda qald. Sonra o, sgrlrin
qoruduu yaxn yola xd . Bu ra dada su tapmayan bir yer id i; su baradan
uzaqda olduundan istr-istmz qoun burada dayanmayaraq oran trk et mi
v su olan yer getmidi. Bununla bel, onlar iki nfr daln iki atla yolda
keik kmy qoy mudular. Yo l il dstlrin olduu yer arasnda mil yarma
kimi msaf vard . Hr gn iki atl v iki dal yola nzart edird i. Bir df
gnorta st yolu yoxladqdan sonra Babk v onun yoldalar xb , he ksin iki atln, n d iki daln grmdilr. Buna gr d on lar bel dndklri
dstlr yolda yoxdur. Odur ki, Babk zn iki qarda-bdllah v Maviy,
z anas, arvadlarndan bnt l-Kalandaniyy adl biri il yola xd v
rmn iyy smt yolland.
ki atl v iki dal onlar grd, [bu bard] bu Sacn balq etdiy i
dstlr xbr atdrdlar: Biz yolda atllar kediyini grdk, amma onlarn
kim olduunu bilmdik. Sonra b ir ne adam atllarn kediyin i grdk, amma
onlarn kim olduunu bilmdik. Sonra bir ne adam atlarn syirdib [onlar] o
vaxta kimi izldilr ki, onlarn bulaq banda dayanb rz yediklrin i u zaqdan
grdlr. Lakin onlar adamlar grdkd, o dinsiz [Babk] v yanndaklar vaxt
itimdn atlara scrad lar v xilas ola bildilr. Lakin, Maviy, Babkin anas
v onunla birlikd o lan arvad l keirdilr. On larla birlikd [hmin in]
Babkin qullar da sir alnd. bu Sac Maviyni v iki qadn geri, drgy
gndrdi, Babk is yoluna davam edrk rmniyy dalarna glib atd,
orada [da] gz grnmdn hrktini davam etdirdi. O, rzaa ox ehtiyac
duyurdu, lakin btn ermni knyazlar [batriklr] z m lklrin i v z hdudlarn
sayq qoruyurdular. Onlar z sgrlrin mr et midi ki, tutub saxlamadan v
xsiyytini ayrdladrmadan heksin kemsin icaz vermsinlr. Btn
dst balar sayq idilr.
Babk acmd. O b iri tpnin belind ikn birdn drlrin birind z
fddann 1 umlayan bir nfr ct grd. O, z quluna dedi: Aa, o
ctnn yanna en, znl dinarlar v dirhmlr gtr, gr onun ryi varsa,
pul verib ondan al. Ctnn [rik] yolda var idi, bu vaxt onun yandan hara
is aralan md. Qu l cty yanaan vaxt onun riki u zaqdan qulu grb,
cnbidn qorxaraq g zlmy balad ki, onun yoldana yaxnlaan yadellinin
n etdiyini grsn. Qul cty trf n is uzatd, o da yaxn glib uzatd
ryi ona verdi. Onun [ctnn] yolda is uzaqda da tamaa etdi v zzn dnd: bhsiz, bu yad adam onun ryini zorla lindn alr, nki,
z vzind qulun ona n is verdiyin i bilmd i. O, sgrlr doru tlsin onlara
1

Fddan-orta srlrd sah ls olub, 5 min 883,5 kv.m- barbrdir.

96

dedi ki, onlarn yanna, qlncl, yaraql bir ada m glib onun drdki yoldann
ryini lindn ald. Dst bas drhal atn apd v bu hvalat ibn Su mbatn
dalarnda ba verdiyindn o, Sh l ibn Sunbata 1 xbr gndrdi ki, o da bir
ne nfrl tlsik at n apb zn onlara yetirdi. O, cty atanda qul hl
d onun yannda idi O sorudu: Burada n ba verir?.
Ct dedi: Bu adam mnim yanmdan keirdi, mndn rk xahi
etdi, mn d verdim.
Snin aan han?- dey ibn Su mbat quldan sorudu.O, cavab verdi:
Orada v ba il hmin smti gstrdi. bn Sunbat onun ardnca gedib
[dadan] enn Babk atd, zn baxan kimi onu tand v atdan drk ona
yaxnlab lin i pd. Sonra dedi: Eyvah mnim aam! Yolun hayanadr.
Babk cavab verdi: Ru m torpana getmk istyirm.
Sn el bir mnasib yer v adam tapa bilmzsn ki, sni mnim kimi
baa dsn, -dey ibn Sumbat cavab verdi, -baqa ibr ks sn mnim kimi
qulluq gstrmy layiq ola bilrdi ki, sn onun yannda qalasan. Sn mn im
vziyytimi b ilirsn. Mniml hk mt [xlif] arasnda he bir mnasibt
yoxdur. Sn hkmt yaxn olan lardan he birin in yanna ged bilmzsn. Sn
mim ilriml, lkml v buradak btn batriklrl tansan. Hqiqtn d,
onlar sn yaxn adamlard r, snun onlardan olanlarn vard r. O, bununla onu
nzrd tuturdu ki, Babk batriklrdn hr hans birin in gzl q z v ya bacs
olduunu eidnd o, adam gndrib onu istyirdi. Batrik onun istdiyini
gndrsydi, hr ey yax o lurdu, imtina etdirsydi, onda Babk gec ikn onun
zrin hcum edib qadn, btn mlakn zbt edir v onlar zo rla z
maliksin aparrd .
Mniml mn im qala gedk, -dey ibn Sumbat ona m mracit etdi.
Ax, bu snin z evindir, mn is snin qulunam. Bu q burada qalarsan,
sonra n edcyini zn bilrsn.
Ehtiyac v yorunluq Babki ldn salmdr; o, Shl ibn Sunbatn
tminatna inanb dedi: Yax dmz ki, mn v qardam b ir yerd qalaq,
gr kims bizim b irimiz ilirs, o birmiz salamat qalsn. Mn z m sninl
qalara, qardam Abdullah is ibn stifanusun yanna gedr, nki n ba ver
bilcyin i biz bilmirik v bizim slalni sonra davam etdir bilck varsimiz
yoxdur.
1
Shl ibn Sunbat-IX yzilin birinci yarsnda Arranla rblrin asl feodal hkmdarlarndan
biri olan kinin hakimi. M. Kaanqatlya gr, aran ahlardan biri, kkc alban padah slalsindn
olan Zarmixin nslindndir.Onun sas iqamtgah-ki qalas Snikin imal trfindn indiki Sisian
rayonunda qeyd alnmdr.
Shl ibn Sunbat Babkin mtffiqi olmu, hl 822-ci ild Aramas qart edn rblrin
zrin qfltn basqn edrk bir oxunu qrm, qalanlara qamaa mcbur etmi, min qdr siri
azad etmidi.(M. Kaanqatl, s. 164)

97

Snin olanlarn o xdur ki! dey ibn Sunbat iar etdi, lakin Babk
cavab verdi ki, onlarn arasnda bir nfr d olsun yaral yo xdur. Ona gr d o
qrara alb ki, qardan etibar etdiyi ibn stifanusun qalasna gnd rsin. Bunda
sonra o, ibn Sunbatla onun qalasna yolland, shri gn is Abdullah ibn
stifanusun qalasna getdi.
bn Sunbat Afin yazd ki, Babk onun qalasnda onunladr. Afin
cavab verdi: Bu dorudursa, onda m`minlrin mirin in [A llah ona gc vrsin]
v mnim sn etimadmz artacaqdr. O, bunu da yazd ki, o [ibn Sunbat],
yaxca m kafat landrlacaq. Az sonra o, etibar etdiyi yaxn adamlarndan birini
onun yanna gndirir ki, Babki grb onun xsiyytini tansn v qaydb ona
mlu mat vrsin.
bn Sunbat Babkd bh oyatmamaq niyyti il hmin adama dedi:
Sn onu yemk yeyndn baqa vaxt gr bilmzsn. O mniml rk yeyir.
Onu shr yemy in ardmz grnd bizim adamlara o xamaq n
palatarn dyiib bizim apazlarn paltarndan geyrsn. Sonra, sanki yemk
gtirirsnmi, yaxud nyis aparsanm kimi yanmza gl, onun ba yemy
qaracaq, ona sn onu istdiyin kimi yrn birsn, sonra qaydb z aana
xbr aparasan.
Hmin adam shr yemyi zaman el d etdi, lakin Babk ban
qaldrb ona baxd v tanmay b sorudu: Bu adam kimdir? bn Sunbat cavab
verdi: Bu adam xorasanld r, xaprstdir v o xdan bizd qalr. Bununla o, n
demk istdiyini ona an latd. Sonra Babk hmin adamdan sorudu: Sn n
vaxtdan burdasan? O, cavab verdi: Filan qdr ild ir. Hmin adam cavab verdi:
Mn burada evlnmin. Babk ona: Sn dzm deyirs n?, - birisi
baqasndan soruanda ki, s n haralsan, o cavab vrir ki, arvadm haraldrsa,
mn d ordanam.
Hmin adam mlu matla Afini yanna qaytd v Babkd mahid
etdiklrin in hamsn ona dand. Bundan sonra Afin bu Sidi v Buzran
mktubla ibn Sunbatn yanna gndrdi. O, mr etdi ki, onlar gstriln yola
atanda onun mktubunu yerli adam vasitsil ibn Su mbata atdrmaldr. Daha
sonra mr etdi ki, ibn Sunbat onlaar hr hans tlimat verrs, ona qulaq
asmansnlar. Onlar onun buyurduu kimi etdilr. bn Sunbat onlar yazd ki,
onun elisi onlarn yanna gln kimi onu bu iki adama tsvir ed ib gstrdiyi
yerd qalsnlar. Onlar onun tsvir edib gstrdiyi yerd dayandlar. O, Babkin
ova xb onlarn yanndan kecyi vaxta kimi bs edck sursat v azuqni
onlara gndrdi. bn Su mbat ona (Babkl) dedi: Burada, drd hava x
tmizdir sni is qala divarlar sxr. Odur ki, gl mnim ahinlrimi v
qrlarm n lazmd rsa, hamsn z mzl gtrb buradan xaq. Shr
yemyin i kimi qaylarmz ovda dadarq.
Sn nec istyrisn, - dey Babk cavab verdi.

98

Shr qaladan onlarn birlikd xmas n ibn Sunbat lazmi

hazrlq grd. O, n et mk qrarna gld iyini bu Sid v Buzbara yazb, b iri
dan bu znd, o biri is baqa znd olmaqla, qounlarn onu nec
qarlmas bard tlimat verd i. O taprd ki, shr namaz zaman g izlic
irlilsinlr, sonra onun elisi onlarn yanna glnd, dr boyu yuxar
qalxsnlar v onlar (Shli v Babki) grdkd aa en ib onlar tutsunlar.
Ertsi gn ibn Sunbat v Babk qaladan xarkn ibn Sunbat bir ngri apar
bu Sidin, baqasn is Buzbarn yanna gndrib aparlarn hr birin dedi:
sn filan yer, sn is filan yer gedrsn, sonra bizdn yuxarya qalxn, b izim
ikimizd grnd qqrn: Budur onlar! Tutun onlar! O, [bu yolla] Babki
trf aprlar v bizi tutmaq istyirlr. O, bunu bel etmkl Babki z
qalasnda rblrin lin vermk istmirdi .
Hr iki apar bu Sid v Bu zbarn yanna gldilr, onlarla b irlikd
yola db Babkl ibn Sunbatdan yuxardak yer atana kimi [getdilr]. On lar
aa baxb Babki grdlr. Sonra onlardan biri bir trfdn, baqas o biri
trfdn z adamalr il aa endilr, onlarn hr ikisini v qarlarn tutdular.
Babk a drr, a alma v qsa km gey midi, onun lind qr vard. O,
sgrlrin onu mhasiry ald grdkd dayand v onlara baxd . On lar is
dedilr: Atdan d!
Siz kimsiniz? -dey Babk sorudu. Onlardan biri cavab verdi: mn
bu Sidm, baqas is : Mn Buzmaram, -dedi.
Yax, -dey Babk cavab verdi v ayan qatlayb atdan dd.bn
Sunbat ona baxd, Babk ban qaldrd v ona baxaraq dedi,-Dorudan m, sn
mn i kiik bir mbld yhudilr (rblr) satdn. gr sn pul istyirdins,
mn onlarn sn verdiyindn daha o x verrd im!
bu-Sid dedi: At min v sr. O cavab verdi: Yax
Onlar Babki Afinin yanna apardlar. Onlar d rgy yaxnlaan
vaxt Afin Brznd yola dmd. Orada onun adr qurulmudu. O, qouna
iki sraya dz lmyi mr etdi. Onlar Babkl birlikd glib atanda Afin byk
adrnda y lmidi v mr etdi ki, baqa he ksi yanna buraxmasnlar.
Ehtiyat edirdi ki, Babkin ldrdy v xtr yetird iyi adamlarn dostlarnda
kims sradan xb onu ldr bilr. Afin in yanna oxlu qadn v gnc glib
dedilr ki, onlar azad adamlardr-rbdirlr v fars dehqanlard r, Babk onlar
sir etmidir. A fin onlar barsind srncam verdi. Onlarn yaamas n
hasarlanm byk bir yer ayrld v hamsna rk payland. Sonra o, gstri
verdi ki, m xtlif yerlrd olan yaxn qohumlarna mktub yazsnlar, kim glib
arvadn, olunu, qzn tansa v iki nfr ahid tsdiq ets ki, onu tanyr, yaxud
onlar onun evininin qadn lardr, on lar azad edib h min adama verckdir.
Bu deyinlrdn aydn olur ki, Shl ibn Sunbat hr iki trf ilyirdi.

99

Kiilr glib xeyli adam apardlar, lakin bir o xlar is qalb yaxn qohumlarn
glmsini gzlmkd idilr.
Hmin gn Afin dylr mr etdi ki, Babkl z arasnda yarm
mil msafd sralara dz lsnlr. Babki atdan endirib Afin atanadk onu
z drr, alma v kmsind srlarn aras il apardlar. Afin onu gzdn
keirib onunla birg aa getdilr. Lakin qadnlar v cavanlar hasarl yerdn
onu grdkd zlrin i crmaqlay b qqrmaa v el alamaa balad ki,
sslri gylr yksldi.
Afin dedi: dnn axam siz arrdn z ki, o sizi sir et midir, bu
gn is onun n alayrsnz. A llah n lntin glsiniz! Lakin onlar dedilr:
O biz yax mnasibt bslyirdi.
Bundan sonra Afin gstri verib Babki [xsusi] evd yerldird i, onu
mhafiz ety my zn yaxn adamlarna taprd.
Babk ibn Sunbatla o lduu vaxt onun qarda Abdullah sa ibn Yusif
ibn stufanusun [qalasna] yollanmd. Afin Babki tutub z d rgsin
apararaq dustaq edndn sonra ona Abdullahn yerin xbr verib, ibn
stifanusun yanda olduunu bildirdilr. O, tcili ibn stifanusa yazd ki,
Abdullah onun srncamna gndrsin. O bel d etdi. O, Afin in lin
kendn sonra onun qarda Babkin qald ev salb dustaq etdi v onlar
mhafiz et my adamlar qoydu. O, Babkin v onun qarda M`tsim mktub
yazd. M`tsim mr cavab verdi ki, onlarn hr ikisini ona atdrsan. O, raq
qaytmaa hazrlaan vaxt Babki atdrb dedi: Bir halda ki mn sninl
birg yola dmk niyytindym, onda frstdn isitfad edib, de gr m,
Azrbaycan torpanda son istyin ndir? Babk cavab verdi: Mn z
hrim baxmaq istrdim.
Bunun ardnca ayl gecd Afin adamlar il onu Bzz gndrdi. O,
hrin trafna dolanb shr kimi qrlanlara v ev lr tamaa etdi, sonra is
Afinni yanna qaytd. Afin onun mhafisini z ad mlarndan biri taprd...
ancaq Babk xahi etdi ki, hmin adam ondan uzaqladrsn. Afin sorudu: N
n sn ondan uzaq o lmaq istyirsn? Babk cavab verdi: Sonra da, o mn im
ba trfimd yatr, onun nfsindn iyrnirm. Afin hmin adam gtrd.
Babk Brznd Afinin yanna vval aynn 10-da (15 sentyabr 837ci ild) Buzbarn v Divdadn [bu Sacn] mayitil gtirilmidi.

223 [837/8]-c il. Bu ilin hadislri

100

Afinin Babk v onun qarda il birlikd M`tsimin yanna glmsi

bard sylyirlr: o, Samiry sfr aynn 3-d (4 yanvar 838-ci ild) c m
axamnn n gecsind glib xd .
Afin H zeyf krpsn atdqda, M`tsimin ail zv lri v olu
(Harun trfindn qarland. O, Babkl, Samiry yetidikd [xlif] Babk
l-Mtird1 , z saraynda yer eld i. Gec yars h md ib bu Davud 2 paltarn
dyiib ora gldi v Babkl grb, onunla shbt etdi. Sonra o, M`tsimin
yanna qaydb Babki ona tsvir etdi. Bundan bir az kemmi M`tsim ata
minib l-Xeyrin 3 iki divar arasndan kerk paltarn dyi mi halda iri girdi,
ona gz qoyub baxd, lakin Babk onu tanmad.
Ertsi gn shri M`tsim [onun iin] baxlma tyin etdi (bu, ya
bazar ertsi, ya da c m axam o lmudu)4 v halini Xalq qapsnda (Bab l
mma) l-Mt irydk sraya dzdrd, nki o, Babkin gz arpasna
istyridi ki, ham ona grsn. Ona gr d o sorudu: Bu adam [nyin
stnd] aparmaq olar v nec edk ki, ham onu gr bilsin
Hizam [ibn Qalib] cavab verdi: Ey m min lrin miri, [Babki] gstr
bilmk n fildn yaxs yo xdur.
Sn dz deyirsn, - dey M`tsim cavab verd i v gtirilmsini mr
etdi. O buyurdu ki, Babkin qaysna qalsnlar, ona ipk kaba 5 v samur
xzindn dyirmi kalansuva6 geydirdilr.
l-Mtirdn Xalq Qap snadk cammat ona baxmaa tkld.
Onu qbul sarayna, M`mmin lrin mirin i yanna gtirdilr, onun llrini v
ayaqlarn vurma qn cllad arld . Ancaq sonra M`tsim onun yerin
Babkin z clladn gtirmyi mr etdi, saraya qulluqusu Xalq Qapsndan
bayra xb qqrmaa balad: Nudnud! (Bab kin Clladnn ad bel idi).
V Nudnud qqrq lar o glin xana kimi hr trf yayld. O, qbul
sarayna daxil olanda M`minlrin miri mr etdi ki, Babkin qollarn v
ayaqlarn kssin. Cllad onlar ksdi 7 v Babk yxld. Bundan sonra
l-Mtir-Samirdn iki frsx cnubda yerlirdi.
hmd ibn Davud xlif M`tsimin vziri idi.
3
l-Xeyr-Samird iqalann addr.
4
Xlif Qbul Saraynda bazar ert si v cm axam gnlri mvrt edirdi.
5
Kaba-ehtila gr uzun kynk.
6
Kalnasuva-alma altndan para v ya xz.
7
E`dam zaman Babkin mnvi dzmly tkc M`tsim v saray hlini deyil, orta sr
mlliflrini bel heyrtd qoymu,heyran etmidi.Bu chtdn bn l-Cvzi v Qazi bu li
Mhsn ibn Mhmmd ibn bi-l Fhm Tnuxinin yazlar ibratamizdir. Tnxi yazr: xsi irad
qvvsi haqqnda olan dastanlardan biri d odur ki, Babk Xrrmi... barsind nql edirlr. Babk
M`tsimin hzuruna yetick, M`tsim ona dedi: Ey Babk, sn bir i grdn ki, he ks gr
bilmmidir. ndi d o qdr dzmlisn ki, kims el dz bilmmidir. Babk dedi: Tezlikl
mnim dzmn grrsn. M`tsim onun llrinin v ayaqlarnn z hzrunda ksilmsini mr
etdi. vvlc Babkin sa lini ksmy baladlar. lindn qan axmaa baladqda onu btn z1
2

101

M`minlrin miri mr etdi ki, onun qarnn yarsnlar v ikisindn biri 1 buna
ml etdi. Daha sonra o, Babkin ban Xo rasana gndrdi, bdnini is
Samird, mziyyti yax b iln olan l-kb adl yerd armxa kdirdi.
Tau k ibn hmdin szlri il deyirlr ki, Babk qaan zaman o, Sh l
ibn Sunbatn yanna glmi, Afin is bu Sid v Bu zbar gndrib Babki
ondan alm v Shl z olu Maviyyni Babkl Afin in yanna gndrmidir.
Afin mr et midir ki, Maviyy yz min dirhm, Shl is M`min lr
mrin in adndan bir milyon dirhm, habel o xlu da-qala bzdilmi kmr
v batrik tac verilsin. Bu yolla Sh l batik oldu. O hm d sylyirdi ki, Babkin
qarda Abdullah Bey lqan hakimi Uxt stifanus ad il blli o lan sa ibn Yusifin
yannda idi.
Babkl mharib dvrnd Afin qouna azuq, hdiyy v yardm il
yana, at belin qalxd hr gn n [10 min dirhm] 2 alrd .
Sylyirlr ki, 20 il rzind Babk 225.500 adam ldrlm, Yhya
ibn M`z, sa ibn Mhmmd ibn bu Xalid, h md ibn Cneyd (onu sir
almdr), Zreyq ibn li ibn Sadaqa, Mhmmd ibn Hu meyd t-Tusi v
brahim ibn l-Leys zrind qlb almdr. Babkl birlikd 3309 nfr sir
aln m v ona sir dn 7600 mslman qadn v uaqlar azad ed ilmidir.
Babkin 17 olu, 23 nfr q z v glin i Afinin lin kemidir. M`tsim
Afinin bana tac qoydu, onu geyindirib brilyantlarla bzdi. Ona 20 milyon
dirhm pul gndrdi-bunun 10 milyonu hdiyy idi, 10 milyonu is o, z
sgrlrinin aillrin paylad .bundan baq o, Sindin hakimi tyin edild i. O
(M`tsim), airlri onu thrif et myi buyurdu v onlar m kafatlandrma mr
etdi. Bu 2-ci rbi aynn 13-d c m axam (14 mart 838-ci ild) oldu.
Bu ild Bizans ar M ixailin olu Feofil 3 Zibatra 4 sakinlrinin zrin
hcum edib onlar l keird i v hrlrini v iran qoydu. Sonra o, Malatyy5
doru tlsdi v bir-b irinin ardnca mslman qalalarnn halisi zrin
basqnlar etdi. O, mslman qadnlarn n (bzilrin in d demsin gr mindn
gzn yaxd. M`tsim dedi: Ondan soruun, grk o n n bel etdi?. Babkdn soruduqda
dedi: Xlify deyin, sn mnim l-ayamn ksilmsin mr verdin. Qlbindn qanm axb zm
sarala, camaat da el tsvvr ed ki, mnim zmn saralmas qann axmasndan deyil, qorxudandr.
zmn sarln gstrmmk n onu qana boyadm. M`tsim dedi: Onun grdy ilr
balanmal olsayd, el bu stnly gr yaamaa layiq olard. O, Babkin iinin bitirilmsini
mr etdi... (bax: Sid Nfisi. Babk, s. 95-96.)
1
kisindn biri-Babkin edamnda iki clladn itirak etdiyini gstrir.
l-kb-Samird mhll.
2
Babk qar mharibd Afin hr atland gn on min dirhm, atlanmad gn is be
dihrm pul alrd (bax: bn l-sir, s. 64).
3
Feofil-Bizans imperatoru (829-842).
4
Zibatra-Mesopatamiya il Bizans srhddind qala.
5
Malatya-Frat aynn yuxar axarnda, Xilaftin Bizansla srhddind, Zibatrann 5
frsxliyind qala.

102

oxunu) sir ald v lin ken mslman kiilri czanlandraraq v burunlarn

ksdirdi.
N n Bizans hkmdar ms lmanlara qar bunu trtdi,
[bunun] sbbi
Deyiln gr buna sbb olan bu idi: Sonunun atdn h iss edn
Babk, onu hr trfdn sxdran v haldan salb mhv olmaq drcsin
atdran Afinl mharibni daha aparma gcnd olmad n yqin edrk
Bizans ar Georg inin nvsi, Mixailin Feofil yazb xbr vermidi ki, rblrin
ar ona qar znn btn ordularn v btn dylrin i, htta z drzisini
(Cfr ibn dinar l-Xyyat nzrd tutulur) v z apazn (tax t-Tabbax
nzrd tutulur) da gndrmidir ki, [onun razisin] hcum et mk istsn,
snin yolunda qarn ks biln he ks olmayacaq.
O (Babk) ona mktub gndrmkl mid edird i ki, Bizans ar fal
hrkt edir v bu yolla o (Babk) z flaktlrinin bir qis mindn yaxa qurtara
bilr. nki M`tsim istr-istmz ona qar duran qounlarn bir qismin i geri
arb onlar Bizans arna qar gndrm mcbur o ldu, bellikl d [flakt]
ondan uzaqlab, hr hans bir knar yerd ba verir.
Sylyirlr ki, Feofil 100 min lik qounla hcum etdi; deyiln gr
bunun byk hisssini txminn 70 mindn o xunu nizami ordu, yerd qalan n
is yardm qoun tkil edirdi. [Onlarn bas Baris idi]. O, Cibld syan
qaldrm v shaq ibn brahim ibn Ms`b trfindn m lub edilndn sonra
bir h issi bizansllarn trfin kemi M xmmir il Zibatraya glmidi.
18.L-ST XR. KTAB MSALK L-M MALK
l-stxri (bu shaq brahim ibn Mhmmd l-Farisi l stxri) X
yzilin rbdilli tarix-corafiya dbiyyatnn tann m nmayndlrindn
biridir. Onun hyat haqqnda mlu mat yo xdur. Yalnz rann Fars v ilaytnidki
stxri hrind doulmas bllidir. srdn aydn olduu kimi Mavrannhr,
ran, rb istan, Suriya v Misir syaht etmidir.
l-stxri Kitab msalik l-Mmaliki (mmlktlrin yollar kitab)
930-933-c illrd Orta Asiyada corafiyanas alimi bu Zeyd ibn Shl lBlxinin (850-934) b iz glib atmayan sri sasnda trtib etmidir. lstxrinin srin in xahii il 951-ci ild masiri v davas bu-l-Qasim ibn
Havql dzlilr v lavlr edrk, Kitab l-msalik v-l-mmalik (Yo llar
v mmlktlr haqqnda kitab) rsini yazmdr.

103

l-stxri z srind Azrbaycan v Arran n srhdlri, hrlri, dniz

v gllri haqqnda maraql mlu mat vrmi, balaca hrlr v iri yaay
mntqlri arasndak msaflri gstrmidir. Bu mlu mat lar Azrbaycann
orta sr xritlrinin trt ib et mk n grklidir.
srin Azrbaycan aid
hisssini N.M.Vlixan l (IX-XII sr
corafiyanas syyahlar Azrbaycan haqqnda. B., 1974, s. 87-93)
azrbaycancaya evirmidir. Aada hmin evirmni ixtisarla vririk.
Azrbaycan, Arran v rmniyyni b iz b ir xritd1 yerldirib vahid
iqlim [kimi qbul] etdik 2 , rqdn buran Cibl, Deylm, Xzr dnizinin qrb
[hissi], qrbdn rmn (ermni) v Lan (alan) srhdlri, Czir srhdinin bir
hisssi, imaldan Lan v Qabq (Qafqaz dalar), cnubda raq v Czir
srhdlrinin bir h isssini hat edir.
Azrbaycann n byk hri rdbildir. Onun drgsi v hkmdar
evi buradadr. hrin sahsi 1/3x1/3 frsxd ir (eyni 1/ 3 frsx, u zunu da o
qdr). trafnda 3 darvazas olan d ivar [kilmidir]. Bunlarn o xu
palqdandr. hrin [torpa] brkt lid ir, ucuzluqdur. Buran n rustaq v
mahallar (kura) var. [rdbilin] 2 frsxliy ind Sabalan (savalan) ad lanan
zmtli v yksk [da] ucalr. Onun [zirvsind] n q, n d yay vaxt qar
ksik o lmur. Burada yaay yoxdur.
rdbildn sonra byk hr [Maaradr]. Qdim vaxt larda burada
qoun drgsi v hkmdarn evi vardr. Maraa olduqca salam iq limi, mnbit
[torpaql] bostan, rustaq v kin sahlri o lan [yerdir]. Onun trafnda bn bu
Sacn 3 xaraba qoyduu divar vardr.
Byklyn gr, Maraadan sonra Urmiya glir. Bura -urat 4 gl
sahilind, salam iqlimli, bol nemtli, [sat] qiy mtlri ucuz hrdir.
Myanic, Xunc, Ucan, Dxxrqan, Xuvy, Slmas, Mrnd, Tbriz,
Brznd, Varsan, Muan, Cabravan, Unuh-bunlar kii v byklyn gr
bir-b irin bnzyn hrlrdir.
Brdy gldikd, bu hr o x bykdr: b ir frsxdn [o x] en i, o qdr
d [uzunluudur]; sala iq limi, mnbit. o xlu kin sahsi v meyvsi olan yerdir.

l-stxrinin srind veriln xrity iardir.

Bir ox rb mlliflri kimi, l-stxri d Azrbaycan, Arran v Ermnistan bir ox
xritd yerldirib rmniyy ad il bir razi kimi vrir. Bu, rb istilasndan sonra hmin
lklrin bir inzibati blg irisind idar olunmasndan irli glirdi.
3
bn bu Sac-kkc trk olan Sacilr slalsinin banisi bu Sac Divdadn olu Yusif ibn
bu Sac. Xlif Mqtdirin dvrnd (902-932) tannm srkrd. 908-ci ild Azrbaycan v
Ermnistann hakimi t yin edildi. Yusif bn bu Sacn dvrnd, Azrbaycan cnub torpaqlar vahid
haimiyyt altnda birldirilrk, Xilaftdn asl olmayan dvlt evrilmidir.
4
-urat-Urmiya glnn adlarndan biri idi.
2

104

raqla Xorasan arasnda Rey v sfahandan sonra Brddn daha mnbit

[torpaql], lverili mvqe tutan bir hr yo xdur.
Buradan bir frsxdn d az msafd, onunla yax mnasibtd olan
ndrab adl yer vardr. Bura Krn, Lsub v Yqtan 1 arasndadr v sahsi bir
gnlk yol razini tutur. Bura bostan v hr cr meyvli bala bklnibdir.
Fnd Smrqnd fndndan, abald am abald ndan daha yaxdr.
Burada, [hmin in], b ir [cr] meyv yetiir ki, onu raqal 2 adlandrrlar
abalda gdikd, bu, qara qo zun yars boydadr, dad is fndq v
xu rmann dadn verir.
Brdy nciri Lsubdan gtirirlr, bu, ncirin n yax nvdr.
Buiradan oxlu ipk aparrlar. [pk vern barama qurdlarn] he ks
mnsub olmayan tut aaclar [yarpaqlar il] bslyirlr. [Brd] Fars v
Xuzistan o xlu ipkl thciz edir.
Brdnin 1/3 frsxliyindn 3 K r ay keir. Krd surmah 4 bal var,
bu [balq] duzlandrlm baqa yerlr aparlr. Kr ay ndan zraqan v iubt
adlanan balqlar da tutulur. Bu yerlrd hr iki balq baqa balq lardan stn
tutulur.
Brd hrinin Bab l-krad adlanan qaps yannda 1 kv. Frsx
byklynd l-Kurkiy adl bazar var, bazar gnlri camaat burada yr,
hr yerdn htta, raqdan bel buraya adamlar axr. Bu [bazar] Ku lsure 5
bazarndan daha bykdr. l-Kurkiy hmi eyni gnd aldna gr,
[hftnin] hmin gnnn adna stn glmidir. Htta bir o xlar hftnin
gnn sayarkn deyirlr: nb, l-Kurkiy, bazar ertsi, rnb axam v
bellikl, hftnin gnlrini sayrlar. On larn xzin evi (beyt-l-mal) am
qaydas il came`e mscidinin yannda, bazarlar is hr knarndadr.
Bab l-vbab hri dniz sahilinddir. Mrkzind gmilr n liman
vardr. Bu liman il dniz arasnda, hr iki yandan sdlr kilmidir. Bel ki,
gmilr daxil olmas n yer dardr.giri is o x girint ili-xntldr. [Liman n]
gircyin zncir [balanlmdr]. Hr bir gmi icazsiz buraya n daxil olmu r,
n d xmr. Hr iki divar da v quruundandr.

bn Havql yazr: Brd hrin gldikd, bura Arrann anas (paytaxt) v bu yerlrin
n yaxsdr. hr ox bykdr...Rey v sfahandan sonra, raqla Tbristan arasnda Brd kimi
byk v mhsuldar, tutduu mvqe v xnizy verdiyi glir gr yax yer yoxdur. (Bax:
Vlixanl N. M, Gst riln sri. S. 108).
1
l-stxriy gr, Krn, Lsib, Yqtan-Brd yaxnlnda yaay mntqlri idilr.
2
Ruqal-slind zuqal olmaldr, zoal demkdir.
3
bn Havql-3 frsxliyind yazmdr. Bu daha dorudur.
4
Surmah (fars dilind mah balq demkdir)-amay bal, Krd indi d tutulur.
5
Kulsur (Kulsur)-indiki Kltp, Maraadan 53 km rqd hr.

105

Bab-l-bvab Tbristan dnizinin 1 sahilinddir. hr rdbildn daha

bykdr. Burada o xlu kin sahlri vardr. [Lakin] baqa nahiyylrdn
gtirilnlr o lmasa, meyvsi azd r. [l-Babn ] trafna da, krpic v palqdan
divar kilmidir. Bu hr Srir v kafirlrin 2 baqa lklri n Xzr
dnizind limandr. Bura, hminin, Curcan, Tbristan, Deylmin d liman dr.
[l-Babdan] ktan platarlar ixrac edilir. Arran, rmn iyy v Azrbaycanda
baqa he yerd ktan paltarlar [hazrlan mr]. Burada zfran da yetidirilir. [lBabda] kafirlrin digr lklrdn olan qullara da rast glmk olur.
Beylqan, Varsan, Brd ic, Brznd, maxiy, irvan, Ab xaz3 , baran,
Qbl, kki, Gnz, mkur, Xunan is byklkd bir-b irn bnzyn kiik
hrlrdir. Bunlar mnbit torpaql v hr eyi bol o lan yerlrdir.
Bu lkd gmilrin hrkti n yaral aylar Kur (Kr) v Arrasdr
(Araz). rdbil v Zncan arasndak Sfidrud ayna gldikd, bu, gmilrin
hrkti n kiikdir. Kr aynn suyu irin, dadl v yngldr. O, dalq
yerlrdn Cn z v mkur hdudlarna qdr axr, Tiflis yaxnlndan ke ir v
sonra kafirlrin lksin daxil olur. A raz ay xo [dadl], irin suludur. O,
rmn iyyd balayr v Bab Varsana 4 yetiir v birlikd dniz tklrlr.
Bu yerlrin dnizlrin gldikd, Azrbaycanda bir gl var. Bu, Urmiya
gl adlanr. Suyu ordur. Gld [m xtlif] balqlar v bir cr heyvan var, adna
suiti deyirlr 5 . Bu gl bykdr. Gln trafnda yaay evlri, kndlr,
rastaqlar var. G l il Maraann aras 3 frsxdir, Urmiya hrinin aras 2
frsxdir. Dhrraqan il gln sahilinin aras 4 frsxdir. [Gln] u zunluu atla
getdikd, 4 gnlk yol qdrdir. Klk o lduqda, ola bilsin ki, onu 1 gn [zb]
kemk olar.
Bu lklrin dnizi Tbristan adlanr. Bab l-bvab, Bakuh, Bakuhu
nefti var, hrlri onun sahilindir.
Brddn baqa lklr [sat maq n] qatrlar aparrlar. Buradan hind
lklrin v baqa yerlr qrmz6 ixrac edilir.
T bristan dnizi- orta srlrd Xzr dnizinin adlarndan biri.
Kaiflrin lklri-halisi mslman olmayan lklr rblrin verdiklri ad.
3
Abxaz-slind Laican v ya Lahican, indiki Lahc.
4
Varsan-Arazn sa sahilind yerlir. Xarabal indiki Daburun dmiryol dayanaca
qarsndadr.
5
Azrbaycan tarixinin 1-ci cildind (B., 1961, s. 131) Urmiya glndn balq ovundan
danlr. l-Stxrinin mlumatna saslanan bu yaz ibn Havql v l-Mqddsi trfindn tkzib
olunur. bn Havql bu gld n balq, n d baqa bir heyan yaamad sylyir. Hqiqtn d
Urmiya glnn suyu o qdr duzludur ki, orada indi d he bir canl yaamr.
6
Qrmz-boyaq otu (kkndn qrmz boyaq alnn ot), marena. bn Havql yazr :
Varsan,Brd, Bab ll-bvabn nahiylrind v Xzr dnizinin ortasndak ada da qrmz var. O,
Xzr dnizi il Curcan danr, oradan da quru yolla Hind lksin aparlr. Qrmz Bab lbvabn hdudlarndan Tiflisdk btn Arranda, Arras ay yaxnlndan Curcan nahiy lrindk
(hr yerd) vardr. (Bax:Vlixanl N. M. Gst riln sri, s. 112)
1
2

106

Arrann srhdi (rqdn qrb?) Bab l bvabda Tiflis, (imaldan

cnub?) Araz ay yaxn l ndak Haciran 1 adl yerdkdir.
Azrbaycann srhdi Tarmn 2 dana yetindk dalardr, sonra
Zncan srhdind, oradan Dinavrin dana keir. Dcl yaxn l na atanadk
Hulvan v hrzurun dalar il u zanr, nhayt rmniyy srhdlrini
dvrlyir.
Bu hrlrd [sat] qiy mt lri o qdr ucuzdur ki, bir sra yerd
qoyunun qiymti yalnz 2 d irhmlikd ir 3 , bzi rayonlarda 2-3 man 4 , baln q iy mti
qiymt i b ir dirhmd ir. Bura el bolluqdur ki, ahidi o lmayanlar bel bollua
inanmrlar.
Bu yerlrd el h mkdarlar var ki. Onlarn m lklri b ir lk borcdadr;
lklri (geni), mal-dvltlri [o xdur]. Bunlardan irvanah ad il tannan
irvan hkmdar, Ab xazah ad il tannan Ab xaz hkmdar [var].
rdbilin mann irazda olduu kimi 1040 dirhmd ir. Lakin irazda buna
mann, rdbild is ratl deyirlr.
Azrbaycan, rmn iyy v Arrann d ili iran v fars dilidir. Lakin Dbil
v onun trafndak hali ermn i d ilind danr. Burada (A zrbaycan, Arran v
rmn iyy) l-Qabq adlanan da da var. Orada o x m xtlif dilli kafirlr yaayr.
Azrbaycan, Arran v rmniyyd ildiln pul qzl, hminin gm
puldur.
Bu lklrin msaflri: Brddn rdbil olan yol: Brddn Yunana 7
frsx, Yunandan Beylqana 7 frsx, Bey lqandan Varsana 7 frsx, Varsandan
Blxaba 7 frsx, Brzndn rdbil 15 frsx.
Brddn Bab l-bvaba ola yol: Brddn Brzn 18 frsx,
Brzncdn Kr kerk amaxiyyy 14 frsx, amaxiydn irvana 3 gn,
irvandan Abxaza 2 gn, Ab xazdan Samur k rpsn cn 12 frsx, Samu r
krpsndn Bab l Bavbadk 20 frsx.
Brddn Tiflis gedn yol: Brddn Cn zy-bura hrdir-9 frsx,
Cnzdn mku ra 10 frsx, mkurdan Xunana- bura hrdir-21 frsx,
Xunandan bn Kndman qalasna 5 10 frsx, qaladan Tiflis 12 frsx6 .
1
2

hr.

Haciran szn Naxvan oxumaq lazmdr.

t-Tarm-Sfid-rud aynn orta axar boyunda vilayt v hmin ayn sa sahilind

Dirhm-pul vahidi. Dinarn t qribn iyirmid bir hisssidir. Dirhm gmdn, dinar is
qzldan idi.
4
Man, mann-ki vahidi, tqribn 181 qram. rdbil v T briz man-tqr. 3, 14 kq idi.
5
Qal`atu ibn Kndman-Markvartn fikrinc, bu qala Krl onun qolu Xram aynn
qovuduu yerd, indiki Qz qalas xarabalqlarnn yerind idi.
6
Burada Cnz-mkurv mkr-Xunan arasndak msaflr iirdilib. Grnr,
lyazmasnn zn krnin shvidir.nki l-stxrinin far variantnda Cnzdn mkr 4
frsx, mkurdn Xunana 1 frsx olduu gstrilib. Bu, hqiqt yaxndr: bel halda Brd il
3

107

Brddn Dbil gedn yol: Brddn Qalqatusa1 9 frsx, Qalqatusdan

Matris 13 frsx, Matrisdn Davmis 12 frsx, Dav misdn Kl-Kuya 16 frsx,
Kl-Kuydan Siscana 16 frsx...
rdbildn Zncana yol: rd ildn Sfidrud k rpsndk mrhl,
krpdn Srata 1 gn, Sratdan Xuvy 1 gn, Xuvydn Zncana 1 gn.
rdbildn Maraaya yol: rdbildn Myanic 20 frsx,
Myanicdn Xunc-bura hrdir-20 frsx, Xuncdn Kulsury-bura byk
bazar o lan, lakin mscidi o lmayan rustaqdr- 3 frsxd ir. Kusurdn Maraaya
10 frsx.
rdbildn Amid 2 gedn yol: rdbildn Maaraya 40 frsx,
Maraadan Dhrraqana-buarda mscid var-2 mrhldir: o radan Urmiyayabura hrdir-2 mrhl, Urmiyadan Slamasa, Slmasdan Xuvy 7 frsx,
Xuvydn Brkry 30 frsx, Brkridn Arci 1 gn...
Maraadan Dbil yol: Maraadan Urmiyaya 30 frsx, Urmiyadan
Slmasa 14 frsx, Slmadan Xuvy 7 frsx, Xuvydn Navaya 3 gn,
Navadan Dbi 4 mrhl.
Xzr dnizi... [Xzrdn] xarlan yegan ey balqdr. Bu rada
mslman torpaqlarndan Xzr, Arran, Cil, Tbristan v Curca lklrin ged
tacirlr zrlr.
...Bu dnizd Fars v Ru m hrlrindn olan mskun adalardan yo xdur.
Burada yaln z melri, axar su v kolluqlar o la adalar var. Ancaq bunlarda
insan yaamr. Hmin adalardan Siyah kuh adas-bu, byk adadr. Orada
balqlar, kolluqlar v melr, hminin vhi heyvanlarda vardr.
Adalardan biri d Krn tkldy yerin qarsndadr. O, byk adadr.
Buradan qrmz dayrlar. Brd nahiyylrindn glib buraya qrmz aparrlar.
[Bundan baqa], gmilrd Brd nahiyylrindn v baqa yerlrdn heyvanlar
(mal-qara) gtirir v kklncn onlar burada azad buraxrlar...
19. BU-DUL FN KNC RS ALS
bu-Dulf X srd yaam rb corafiyanas-syyahlarndandr.
Bu xarada, Saman i hkmdar II Nsr ibn h md in (913-942) saraynda vzifd
olmudur. O, tqribn 942-ci ild Bu xaradan in v Hindistana sfr et mi,
orada znn Birinci risalsini-mktubunu yazmdr. Sonra Sicistandan

Tiflis arasndak msaf 46 fsx alnr. Hmi msaf l-Mqddsinin gstrdiyi msafy (cmi 8
mrhl) uyun hlir. (bax: Vlixanl N.M,Gst riln sri, s. 100)
1
Qalaqatus-alban tarixisi Moisey Kaqantaqlnn doulduu Kaqankatyuk adl byk
knd.Brd-Dbi ticart yolu stnd idi.
2
Amid-Dcl aynn sa sahilnd Czirnin sas hri.

108

kerk mslman lklrin qayt m, rann m xtlif yerlrind olmudur.

952-953-c illrd A zrbaycan v Ermnistana syaht etmidir.
bu-Dulfin A zrbaycan haqqnda verdiyi mlu mat larda onun kinci
risalsindndir. Bu, mktubda o bir syahtin marurutunu verir. Syaht
Azrbaycann iz hrindn balayr, imala-Bakya, sonra Tiflis, oradan
rdbil vasitsil hrzura istiqamt gtrr v nhayt, rq doruQarmasin-Hmdan-Rey-Tbristan trf davam edir. Mllif A zrbaycann bir
sra hrlri (o c mldn iz haqqnda daha dolun), faydal qazntla r,
malic hmiyytli sular, drman otlar v s. haqqnda maraql mlu mat lar
vmidir. Babkin hri Bzz v xrrmilr bard syyahn yazs qsa o lsa da,
mqayis n hmiyytlidir.
bu-Dufin kinci risalsinin mtni rus dilin evirm, giri v
izahatlarla b irlikd ayrca ap olun mudur: .
, , ..
... ., 1960. Azrbaycana aid
parasn N.M.Vlixanl
azrbaycancaya evirmidir. (bax: Azrbaycan haqqnda. B., 1974, s. 77-82).
Aada hmin paran q salt malarla veririk.
<> Soraq laa-soraqlaa v [grdklrimi] yazya almaqla, mn iz
1
atdm, bu hr Maraa, Zncan, hrzu r 2 v dinavrin q zl, vic, quruun,
gm, sar arsen v cmast adl da mdnlri olan dalar arasndadr.
[izin] qzl nvdr. Bunlardan bir nv qu misi 3 adlanr, bu el
torpaqdr ki, onun stn su tklr, [su] torpa aparr, yerd toz kimi q zl
qrntlar qar ki, onu da civ vasitsil yrlar. Bu qzl aq qrmz rngd,
ar. Tmiz, parlaq, odadavaml, yu maq v elastikdir.
kinci nv hrani adlanr: onu kl klind 1 habbadan 4 10
misqaladk 5 arlnda taprlar: bu, parlaq, brk v ardr, lakin bunda bir
qdr qurulan vardr.
nc v sacbazi 1 adlanr. Bu, a rngli, yu maq, xsusi kisi ar v
qrmz [q zldr], zala rtlr.
1
T arixi dbiyyatda iz hrinin Atropatenann paytaxt Qazaka (erkn ort srlrd Qaznak, Cnz) il eynidirilmsi nzr arpr. Tdqiqatlar hr iki hrd od mbdinin olmas
haqqnda mlumatlara saslanm, ancaq Azrcunsb od mbdinin Cnzdn iz krlmsi
haqqnda bn l-Fqih v l-M`sudinin yazdqlarn nzr almamlar. Sonrak aradrmalar
gstrdi ki, Qanzak-Cnz Maraadan 6 frsx cnubdak masir Leylan rayonuna (Urmiya
glndn 14 km cnub-qrb) dr; izin xarabalqlar is Urmiya glndn 140 km cnub-rqdki
txti-Sleymandr .
2
hrzur-Krdstan, Trkiy il ran srhdi arasnda, indiki Sleymaniyynin cnubrqind hr v vilaytin ad.
3
Qumisi ad, ola bilsin, rann imal-rqindki Qunis vilaytindn alnmdr.
4
Habba (hrfn: buda dnsi)-ki vahidi, txminn 0, 071 qramdr.
5
Misqal-ki vahidi, txminn 4, 24 qramdr.

109

izin arseni lvhkilli v trkibi bir qdr torpaqld r (tozludur). Bu,

zint v bzk n ildilir, xsusil sfahan hli ondan gemma (stnd yaz
v kil yazlm qiymt li da) dzld ird irlr. Biz onun z v gm filizi
trkib ind n nisbtd olmasn yrndikd, mlu m oldu ki, bu [nisbt] bir otuza
olan [nisbti kimid ir]. Biz is rqd bel bir ey grmmidik. [izin ] g m is,
onlarda k mr bahal o lduu n, bahadr.
hr d ivarlar mrkzindki gl 2 d hat edir. Gln dibin i grmk
olmur. Mn onun iin 14 min dirskdn u zun lot (dnizin dib ini lmk n
cihaz) saldm, lakin bu lotun yk dib at mad. [Gln] sahsi 1 haimi
caribin 3 yaxndr.
Orada o x mhtrm bir atks (od evi) vardr 4 . rq v qrbd
yaayan atkslr buradan od aparrlar Atkd qbbsinin banda, onun
tilsimi o lan g m aypara vardr. Bzi mir v fttahlar onu axarmaq istmi,
lakin bacarmamlar.
Bu mbdin mczlrindn biri oradak ocan yeddi yz ildn bri
yanmasdr 5 . He vaxt snmmsin baxmayaraq orada k l bel yo xdur.
Bu hri Hrm z ibn Xusrovir ibn Bhram 6 dadan v hngdn
saldrmdr; bu mdbin yannda is uca saraylar, hndr v zmtli tikililr
vardr.
Bu hrin 4 frsxly ind olan v ar-Ran ad il tannan baqa hr
yollandm. Burada xsusi kisi a r, a g m v qzl rngli q zl mdni
vardr. On hisssin bir hiss gm lav etdikd o qrmz rngd olur. Mn
orada quruun mdni tapdm v onda quruun turusu hazrladm, [bellikl],
hr mani filizdn bir yarm daniq g m aldm: mn baqa quruun
mdnlrindn bel b ir ey grmdim.
Orada o xlu miqdarda iri mandraqora 7 grdm, onun hr biri-10 d irsk
v daha byk idi. Bu hrdn ay axb keir, onun suyundan in hr ks
1
iz qzlnn ikinci v nc nvlri (hrani, sacabazi) adlarnn mnas myyn
olunmayb.
2
bu Dulf izin tsviri XIX sr Avropa syyah v tdqiqatlarn mahidlri v TxtiSleymanda aparlan arxeoloji qazntlarn (1937-ci ild balanmdr) nticlri il uyun glir.
Gln drinliyi blk d iirdilib (dirsk-0, 58 m hesab il 812 m edir).
3
Haimi caribi-sah ls, txminn 400 kv.m.
4
Sasani imperiyasnda olan mhm od mbdinin n hrmtlisi izdki Azrcunsb
(Adurqunasb) mbdi idi. Bir qayda olaraq ahnah taxta oturduqdan sonra hmin mbd gedrk
orada ibadt edir v mbd hdiyylr verirdi.
5
Mbdin v hrin sasn III srd qoyulmasna iardir. Arxeoloji materiallar da hmin
tarixi tsdiq edir, lakin onlarn ksriyyti, o cmldn zrind yaz olan bullalar Xosrov I
nuirvann dvrn (531-579) aiddir.
6
Ad fsanvidir (Mxtlif fasanlrdk iadlardan yorulub).
7
Mandraqora (Madragora offisinarum) badmcan fsilsindn zrhrli bitki. Drman
hazrlamaq n yetidirilirdi.

110

zn dalardan mhafiz et mi olu r 1 . Burada bir ct ot bitir, onu yannda

gzdirn hr ksi bu [bu] ot glmy mcbur edir, htta bu gl srsmliy
gtirib xarr. gr [hmin adam] gln hamsn, yada bir hiss sini [salb]
itirrs, onu kdr bryr, v [o] alayr 2 . Orada a [ritdikd] ffaf olmayan
dalar vardr ki, quruunu brpa edir.
Sonra Muanadk dalarla A zrbaycana qaytdm. Mn byk Tbristan
dnizinin 3 sahili il irvan yaltin daxil olan Bakuya adlanan yer atanacan
80 frsx aaclarn alt il getdim. Burada neft mdni grdm: onun gndlik
icar haqq 1000 dirhm atr. Bunun yannda gec-gndz zanbaq ya kimi a
neft xan baqa bir mdn d vardr. A xrncnn da icary gtrlmsi d el
birincid olduu kimidir.
Oradan mn ermnilrin lksi il Tiflis gldim...
...Sonra rdbil yola ddm. Mn Bay zur 4 , Qapan 5 , Xacin 6 , r-Rub7 ,
7
Rub , Hndan 8 v Bzzeyi 9 dalarndan kedim. Oarda bu yerin ad il ad lanan
adlanan kvars (silisiu m oksid i) m`dni vardr. Bu, Ymn [kvars] ad il
mhur [olan] q rmz kvarsdr. Ondan Ymn v Vasit 10 aparrlar. Vasitd
[hazrlanan] yun yalnz onunla boyanr. Bu M isir [kvarsndan] daha davamldr.
Bzzeyi, rdbil v yu xarda adlar kiln dalarda qoturluu malic edn isti
bulaqlar vardr.
Bzzeynd sahsi 3 carib brabr yer vardr. Deyirlr ki, orada bir yer
var ki, allaha dua il mracit edn hr ks bura ayaq basarsa, [niyyti] qbul
olunar. El o rada xrrmilr ad il mhur olan qrmz geyin mi adamlar
bayraqlarn qaldrdlar. Burada Mehdinin [hzurunu] gzlyirlr 11 .
Bu yerdn aa byk ay axr: khndn titrt m-qzd rmas olan b ir
adam burada imrs, tit rt msi ker.

Yni, byrk v sidik kissi dalardan.

Strabonun Albaniya haqqnda aadak yazs il mqayis edin: Bu lkd bzi zhrli
hrmklrin sancamas adam gl-gl lmy, baqalarnn sancmas is adam hlak olan
qohumlarnn qsssindn alaya-alaya lmy mcbur edir. (bax: qaynaq 7).
3
Byk Tbristan dnizi Xzr dnizi
4
Bayzur- Zngzurda da.
5
Qapan-indiki Qafan hri.
6
Xacin- Qaraba dalarn imalnda Xanay hvzsindki knyazln addr.
7
r-Rab-oxunmas rtidir, nki bu da haqqnda baqa qaynaqlarda mlumata tsadf
edilmir.
8
Hndan-oxunmas rtidir: bn Havqld bu lk v ya vilayt ad kimi verilmidir.
9
Bu, Bzz qalas yanndak dalarn ad il bal ola bilr.
10
Vasit-orta srlrd raqda olan byk hr.
11
l-Mehdi-slind qeyb xm XII imamn addr. mumiyytl, mslmanlarn
qidsin gr, Mehdi zhuru il halini btn ziyyt v zablardan azad edckdir. Bu mvzu il
bal Yaqut l-Hmvidn v Xtaidn gtiriln paralara baxn (qaynaq 23, 24).
1
2

111

Bunun yannda Ar-Ras ay axr, bu ayn [sahili] boyunca ox yax

narlar yetiir, bel narlar mn baqa lkd grmmidim. Orada hminin
qrib ncir yetiir, onu tndird qurudurlar, nki tez-tez duman olduundan
buradan gn olmu r, sma he vaxt aydn lamr.
Ar-Ras ay (en dairsin gr?) dnizin sahilindk, uzunluuna gr
Brznddn Brdydk sahni tutub Balasacan dzn xr. Varsan v lBeylqan hrlri dzddir. Bu d zd 5 min v ya daha o x xaraba knd vardr.
Halbuki onlarn [evlrin in] divarlar v binalarn n [bzilri] zl mhkm v
yax o lduundan dalmamdr.
Urmiya trafnda bitkisi olmayan v yaxnlnda heyvanat dolanmayan
ac gl vardr. Onun ortasndak [adada] Kbuzan adlanan dalar yerlir,
buradak kndlrd is gl gmilrindn xid mt edn dnizilr yaayrlar.
[Gldn] dairsinin u zunluu 50 frsxdir. Onu bir gecy kemk o lar. Burada
parlaq duz xarlr. [G ln] rq sahilind bulaqlardan xan su 1 hava il
birldikd daa evrilir, bundan baqa el bulaq lar vardir ki, onlar vasitsil
gl ac, tur v duzlu sular ar. Bu sulardan civnin zrin tkdkd, o
paralanr v quru daa evrilir.
Burada hmin in yu maq a dalar var, o larla rit m zaman quruun
aardrlar, bel ki, o qalay kimi aarr v g m bnzyir. Bu gln sahillrind
mhkmlndirilmi qalalar vard r.
20. SDRDDN L L-HS EYN.
XBAR D-DVL T S-SLCUQYY
Sdrdin li bl Hsn li ibn bl Fvaris Nasir ibn li-l Hseyni
xbar d-dvlt s-Slcuqiyy (Slcuq dvlti haqqnda xbrlr) adl
srini, ehtimal ki, XIII yzilliyin b irinci rbnd yazmdr. Kitabn birinci
yars zndn qabaqk tarixi qaynaqlar zrind qurulmudur, balca olaraq
Slcuq dvltinin yaranb geniln msi dvrn hsr edilmidir. kinci yars
Azrbaycan Atabyi zbyin 1225-ci ild dn lm il qurtarr. srin bu
yarsnda toplanm tarixi biliklr baqa qaynaqlarda rast glinmd iyindn
olduqca dyrlidir. Burada Azrbaycan atabylrinin raq Slcuq sultanlar il
qarlq l mnasibtlri v onlarn ad kiln sultanlq sistemind hakim, aparc
qvvy evrilmsi, Atabylr v irvan dvltlrinin Grcstan il
1
Bu, ola bilsin ki, Urmiyann rq sahilindki iramin suyudur, orada Tbriz mrmri
adlanan mrmr xarlr.
Kitabn giriind onun ad Zubdat t-tavarix fi xbar l-umara v-l-mlk s-Slcuqiyy
( Slcuq mir v hkmdarlar haqqnda xbrlrin qayna) yazlmdr, buna gr bir ox hallarda
qsaldlaraq Zubdat t-tavarix adlanr.

112

mnasibtlri, dvltlraras mbarizn in gediind Gnc hri zrin dn

dantlar haqqnda tutarl yazlar var.
Sdrddin li l-Hseyninin xbar akademik Z. M . Bnyadovun
evirmsind SSR EA ttrfindn Moskvada ap edilmidir. Aada qsaltma
il gtiriln fsillr hmin apdan alnmdr: -- -.
- ( - - - - ). , ...
. . . ., 1980).
XXXVI fsil. Sultan Ms`ud l dk dn sonra B a dadda n ba verdi
<> Mlik arsalan ahn 1 anas mir msddin Eldnizin arvad idi. Bu
qadnn ondan iki olu vard-Mhmmd mir Nsrtddin ataby Cahan
Phlvan v Os man Mzffr Qzl Arslan. Onun qz Maraa hakimin r
verilmidi.
Mlik Arslan ah msddin Eldnizin yannda qald.
522 (1157/ 58)-ci il glib atdqda sultan Mhmmd Badad zrin
yr etdi. mir msddin Eldnizin qounlar xlmaq la, raq v A zrbaycan
qounlar onun ixt iyarnda idi. O (msddin Eldniz.-Red), Azrbaycanda idi
v grclrl [sava aparrd].
<...>Badaddan Azrbaycana mir msddin mktub yazaraq onu
irniklndirirdilr ki, gr, o, z qounlarn A zrbaycanda raqa yeridrdis,
sultan Torulun olu mlik Arslan ah elan edilck. Mlik Ataby msdddin
Eldnizin oulluu idi...
<> msddin Eldnizin Azrbaycandan raq smtin ynldiyi, mr
nancn is Hmlandan xd vaxt Badad yaxnlnda olan s ultana bunun
xbri atd. Bu ii nec qurtarmaq haqqnda o mirlrl gn etdi v onlarn
hams syldi ki, Badaddan Hmdana kmk v ataby msddin
Eldnizdn v mir nancdan yaxa qurtaranadk onda qalmaq zruridir; sonra is
Baddada qaytmaq olar.
<...> Sultan Mhmmd Hmdana yola db Azrbaycan zrin
yr hazrla maa balad. Sultan Mhmmd Tprin olu, sultan M`sudun
qarda malik S leyman ah [bu zaman] A zrbaycanda idi. O, o radan Badad
smtin x etdi. Ona l-Malik l-Mustcir (kpmk istyn ahzad) lqbi
vrilmidi.btn Badad qounlarn o, l alb hazrlamd; tezlik sultan l-

1
Kiik yal Arslan ah sultan torul ibn Mhmmd Tpr ibn Mlik ah ibn Alp Arslan
ibn Davud ibn Mikayl ibn Slcuqun olu idi.

113

Malik l-Sstcir Sley man ah...Badaddan Azrbaycana yola dd. Ataby

msddin Eldniz A zrbaycan v Arran qounlar il ona qouldu.
Sultan Mhmmd ibn Mah mud ibn Mhmmd Tpr ibn Malik ah ibn
Alp Arslan mir nancla bararaq Hmlndan xd. O, nanc Rey hakim
qoyaraq onu z yannda qulluu gtrd v ounla birlikd A zrbaycana yr
etdi.
Hr iki qoun Araz vadisind, Naxvan yaxnlnda z- z gld i.
Ordular dy atlaraq el amaszcasna vurumaa balandlar ki, zrb
gcndn qlnclar snb tk lrd v axd lan rnglrin rngindn gyn [z]
qarald. Qlnclar insan bdnin, snglr is igidlrin rklrin hakim
ksild i...
Sultan Mhmmd v onun silahdalar mhkm dayanmaa hazr id ilr,
[buna gr d] onlarn istyi qlb rmzin rast gldi. gr r iztirab arsna
dzrs, o, iin xeyirxah sonluunun sevincini dadacaqdr. Allah sultan
Mhmmdin dayantinin v dz mlyn bykly grb ona qlb bx
etdi. Ataby msddin Eldniz v onunla olan btn qounlar baslaraq qab
llr v dznlr dald lar. Su ltan Mhmmd onlardan byk qnimt,
oxlu dfin v o xlu pul l keird i.
Sultan bir ne vaxt Naxvanda qald. G rclr onun yanna elilr
gndrib ondan slh istdilr, o is arzu olunan b slh onlara bx eldi.
msddin Eldnizdn xbr glmy inc o, Arranda qald. O (Eldniz), yazrd:
Mn snin qulun v sizin evin mml kym. Sn in min Sley man ah, snin
m zffr qounlarn gliib mamdan qabaq mniml birl midi. Mn
qorxu rdum ki, onu k mksiz buraxmaqla z adma rfsizlik gtirim. Adamlar
deyrdilr ki, Eldnizin hkmdar sultan Ms`udun, Allah onun gnahlarn
balasn, qarda kims siz qalmd. ndi is aydn oldu ki, sultan birdir, ona
gpr d lknin cilovunu mn ona qaytarram. Sn tabe olanlar v snnin
balq etdiyin tkilatn irisind mn birinci olacaam.
Sultan onun zrxahln qbul etdi v ona qar xmamaq v onunla
birg hrkt etmk bard [Eldnizdn] hdlik alb and idirdikdn sonra onu
Arrana hakim tyin etdi. O. btn rtlri qbul etdi.
Sultan Maraann sahibi kiik mir Arslan ibn A Sunur l-h mdlini
Azrbaycana hakim qoydu v qazand uurlardan gclnmi halda Hmdana
qaytd...
<>Badad zrin yr balamaq n sultan yaxn glmsini
gzlyirdi. Ancaq o, xstlndi, azar ona stn gldi v 553 (1158/59)-c ild
Hmdanda vfat etdi...
<...> mirlr arasnda kim baland, onlar bir-b irin qarr x
etmy baladlar, onlarn hr b iri hakimiyyti v dvlt ilrini l almaa
alrd.

114

mirlr irisind n gcls, n ncabtlisi v ilrin nticsini bilmk

v adamlar idar et mk baxmndan n uzaqgrni rafddin qurd Bazu lXadim id i. Onu ataby msddin Eldnizl dostluq, yaxn lq v smimi
qardalq mnasibtlri balayrd. Hr ikisinin sultan Qiyasddin Msudun
mml klri o lmasl blliyd i.
Qurd Bazu Azrbaycana onu yanna adam gndrrk, bir para vdlr
verib sultan S ley man ah ibn Mhmmd Tpri taxtda salmaq v onun yerin
dvlt taxtna salmaq v onun yerin dvlt taxtna sultan Arslan ah ibn
Mhmmd Tpri...oturt maq n irnikdirmy balad. O, and iib bu id
onunla birlikd hrkt edcyini hdnis ald.
Ataby msddin Eldniz A zrbaycandan yola dd; Sultan Arslan ah
ibn Torul da onunla birlikd xd, [ataby] onu lazm olandan daha o x at,
yaraq, sursat, pul il thciz et midi. O, z ona ataby oldu, olu Nsrtddin
Phlvan mir l-xcab (saray qulluqularn bas ), o biri olu M zfrrdin
Qzl Arslan is mir -silah (qoun bas) vzifsi tutdular. O z mirlrindn
hr birini sultan vzifsin tyin etdi. Bundan sonra o, Hmdana qar yol adl.
<> mir msddin Eldniz Hmdana yaxnlaanda mir rfddin
Qurd Bazu l-Xadim onunla qlan btn mirlr v qounlar il onu qarlamaa
xd . Bu, yadda qalan bir gn idi! Onlar Kk l-Cd id qaplarna atdqdan
sonra mir msddin Eldniz, mir faddin Qurd Bazu, raq v Arrann btn
mirlri atlardan enib sultan Arslan ah ibn Torulun qarsndan kedilr, sonra
is Hmdana girib onu sultan taxt na oturtdular 1 . (s.117-129).
XXXVII fsil. Sultan Arslan ah i bn Torul...
mirlr onu qarlmaa xd lar v hmin gn mir msddin Eldniz
raq v Arran mrilrin in bir o xuna zngin bzd ilmi rfli geyimlr
balad. On larn hr b irin vzifsindn asl olaraq atlar v qatlar balad.
Sultan Arslan ah taxtda brqrar o ldu, mir msddin Eldniz onun
atabyi olmaqla Hmdanda qalrd.
nanc, bn lbazdar, Sat maz ibn Kay maz l-Hrami v A quaya
gldikd is, onlart z szlrin dnk xaraq qrar verd ilr ki, n ataby
msddin Eldniz, n d Sultan Arslan aha itat etmycklr v tabe
olduqlarn bildirmk n onlarn qarsnda gb stn ayaq olmayacaqdr.

1
msddin Eldniz Hmdana yr xdqda mir qurd Bazu Sultan sleyman
tanmaqdan aq imtina etmi, sonra is yalandan ona sadqt gstrin gec il yatana girmi v
yay il onu boub ldrmd. Bununla da msddin ibn Eldnizin planlar n lvrili rait
yaranmd.

115

Arslan ahn qarda Malik ibn Mhmmd ibn Torul irazda ataby
Sunqurun yannda qalrd. On lar oraya adam gnd rib malik Mhmmd ibn
Torulu onlarn yanna gndrmsini ondan tlb etdilr. Ataby Sunqur onu
lazm o lan hr eyl thciz edib yola sald v ona min nfrlik atl qoun verdi.
Onlar sfahana yol ald lar, ad l-sanl mirlr onu (Mhmmd ibn Toru lu-Red.)
orada qarlayrdlar; onlar bu gr hazrlaaraq o xlu pul xrclyib say 20
min at lya atan byk qoun tapladlar. Hazrlqdan sonra onlar ahzad
Mhmmd ibn Torula qulluq et mk n sfaha yola ddlr v irazdan da
qounlarn glmsin i gzlmkd oldular.
Ataby msddin Eldniz v mir rafddin Qurd Bazu l-Xad im
Sultan Arslan ah ibn Torul il b irlikd [onlara qar] xdlar.
Hr iki trf 555 (1160)-c ild Qaratekin otlanda z- z gld ilr...
Ataby msddin Eldniz Hmdana sa-salamat, ar qnimt il
gtirildi. Hmdanda onu
rfin dbdbli raqbanlq tkil edild i.
Hmdanda bir az dayandqdan sonra o, Reyd olan nancn ardnca yolland.
nanc tqib olunduunu bildikd Reydn xb Bisatama gld i. O burada
Xarzmah Arslana yazmdr ki, onun mhafizsin snr v onun qulamlar
srasna daxil o lmaa icaz vrmy xah i edir. O bildirirdi ki, gr ondan
k mk n qoun alarsa, raq l keirib Xazrmahn tabeliyind olan
torpaqlara qatacaq v burada onun hkmn, onun buyruqlarn yerin
yetirckdir.
Xarzmah ona ilt ifat l ifadlrl dolu msbt cavab verdi...
Ataby Eldniz gldikd is, Reyi l keird ikdn sonra onu idar et mk
n sultan Arslan ah ibn Torulun icazsini ald v iqta olunmaq la z olu
Nsrtddin Phlavana verdi.
nancla olan raq mirlri ona (Eldniz) rh m glmsin i v onlarn
gnahlarn v shvlrini balan masn xahi etdilr. On lar yazrdlar ki, gr
sultandan fv alsalar, onda ona arxalanaraq, peimanlqla onun qulluuna
qaydacaqlar... Sultan onlar qullua qoyarsa, onlar vzif stnd bir-birinin
hququnu tapdalamaqdan l krlr: ax, onlarn [hams] sultann v onun atababalarnn mmlklridir.
Sultan v ataby Eldniz zrxahl qbul edrk, onlar n balanma
frman yazd lar. On lar (mirlr.-Red.) Hmdana sultann qulluuna gldilr
v ara vrmdn xid mt iind oldular, onlara vriln vilaytlrin xrac v
gliri d [xzin] n toplanlrd.
Ataby Eldniz bir ne vaxt raqda qald, sonra is Azrbaycan v
Arrana qayt ma mr verdi. O bel d etdi, sultan is raq qounlar il raqda
qalrd . O, Sav hrind, ataby Eldniz is Arran lksind idi. On lar
grclrl razla ma apardlar v bzn razla, bzn is cmy yaxn
olurdular.

116

nanca gldikd is xazrmah l Arslan z qounlarnn o xunu ona

verrk, [dy] atlar kklincydk yaz Crcanda keirmyi, sonra is
raqa yr myi mr et midi...
Onlarn atlar t-cana gldikdn sonra Xazrmah l Arslan qounlara
raqa girmyi mr etdi v onlar yo xa xd lar.
Be gndn sonra Ataby Eldniz buraya glrk drhal onlar tqib
etmy balad. Onlar onun lindn Rey qadlar, o, tqibi davam etdird iyi
n onlar Reyi buraxb buradan da qadlar. Onlar nancla birlikd get myi
tklif etdilr, ancaq o, znn mhkmldiy i qalada qapanb qald.
Ataby Eldniz Rey yaxn laraq hri ald. nanc dz drd ay qalada
qald v grgin dylr yenidn balanrd [nhayt] nanc mktub yazb slh
istdi. nancn vziri S`dddin l-all idi v ataby Eldniz bild irdi: Mn
ancaq S`dddin l-lalln k my i il slh balaya bilrm. Bara o x can
atan nanc z vzirin z tutub syldi: Get, gr o adam n istyir v bu bard
mn xbr ver. S`dddin l-llal ataby msddin Eldnizin drgsin
glnd o, onu z yanna ard v onlar birlikd tk qaldlar. Eldniz n 30
hisslik Qur`an btvlkd gtirib verdilr v o, birinci surdn axrncyadk
and iib syldi: mr md he zaman mn nanc il bara girmrm1 . (s.
129-135).
XXXVIII fsil. Sultann buyruqlar
<...> Ataby Eldniz A zrbaycan v Arrana qaytma qrara ald 2 , nki
ona xbr at md ki, grc lr islam lklrin qayt maq n hrkt glmi
v Dvin hrini talayaraq, orada olanlar sir gtrmdlr. Buna gr d o,
Azrbaycana qaytd.
<>Ataby Azrbaycana glib xarkn grclr ona aadak
mzmunda bir mktub gndrdilr: Gnc v Beylqann xrac biz at maldr,
bu xran [qabaqlar] bizim arn xzinsin gndrilrdi. Ancaq bir ne ild ir ki,
xziny onun atdrlmasnn aras ksilmidir v biz istyirik ki, sn bu pullar
dysn. O grclr bel b ir cavab gndrdi. Mn iraqdan xb bu lky
ona gr glmim ki, qounlar toplayb Tiflis zrin hcum ed im v hr
alnan kimi onu mhasird saxlaym. gr gcnz varsa, qarya xarn,
nki mn lkn iz zrin hcum et my glmim...

1
Tezlikl nac onun vziri Sdddiin yrtmsi nticsind z qulamlar il ldrlm,
ataby Eldniz Reyi v sfahan tabe etmidi.
2
Bunda qabaq sfahan miri Znginin (ataby Suqrunun qarta) itat gtirilmsindn
danlr.

117

<> Su ltan Arslan ah ibn Torul Hmdanda id i. Sultan M`sudun

dvrn nisbtn raq qounlar indi gcl id i. Buna gr d ataby Eldniz
sultann eli gndrin, grclrin mktubunun mzmunu haqqnda mlu mat
vrmi, onlara verd iyi cavabn, bu mktublamann mnasn ona izah et midi. O
sultann z yanna glmsini xahi edird i v sultan ibn Torul gz oxayan v
rk sevindirn qounlar raqdan yola dd...
Sultan hrkt edib Naxvanda ataby Eldnizl birldi. O,
Naxvandan yoluna davam edrk, Gncy at burada bir ne gnly ayaq
saxlad .
G rc ar 1 onun glib xd n v onlarla dy atdn eitdikd,
onun yanna eli gndrib Sultana yalvarmaa balad: Mn sn verdiy im
tlbi geri gtrrm. Mn snin hr istyin raz oluram v snin btn
arzu larn yerin yetirmy hazram 2 .
<...>Su ltan v Ataby Eldniz Gncy qaytdlar...
Ataby Eldniz Gncy [caniin] qoydu; o, hrd qayda-qanunun
yaratmal v Gnc zrin, onun trafna basqn ed bilck yadan onlar
qorumal idi. O, buradan Naxvana yola db, orada bir mdd t sultann
qulluunda oldu. Sonra onlar Hmdana yola drk oraya sa-salamat,
qnimt il v he bir ziyan kmdn z istklrini yerin yetirrk glib
xd lar.
<...> Doqquz rcb 567-ci ild 3 Xarzmah l-A rslan ibn Atsz ld,
bundan sonra ran v Azrbaucan vilaytlri sultan v mir ataby msddin
Eldniz vaxtnda min-aman lq la sultann buyruq v mirlrini yerin yetirmy
baladlar. Ancaq sultan Arslan ah ibn Torulun yalnz ad hkmdar idi. Ataby
Eldnizin is z.O, mrlr verir, iqta torpaqlar paylayr, xzinlri
srncamnda saxlayr. Onlar lknin istniln yerin krrd.Su ltan is
onunla bu msllr bard mnaqiy gir bilmird i; Ataby Eldnizin idar
ilrindki zbanalndan, mrlr vermsindn v istdiyi adamlara iqta
paylanmasndan bzn onun zri xrd. Sultan bu haqda shbt saldqda onun
anas, ataby Eldnizin arvad v onun iki olu Nsrtddin Phlavann v
Mzffrddin qzl Arslann anas ona bel sylyird i: Fikir vrm! Bu adam
z hyatn thlkd qoyur v dflrl amasz dylr atlrd. O, snin n
sultan taxtn l gtirmk yolunda z varnn n q iy mtli hisssini xrclmi, z
qulamlarndan v dylrindn oxunu l m gndrmidir. Slcuqlardan
ne-nelri yadan sndn bykdr, ancaq dustaqxanalara saln b mr 1

III Goergi (1156-1184).

Sultan Torul v ataby Eldniz arn yeni t klifini qbul etmyrk dy girdilr. Bu
sava hicri 556 (1160/61)-ci ild olmu v onlarn tam qlbsi il baa atmd. (bax: l-Hseyni.
S. 138-140; Byadov Z.M. Azrbaycan Atabylr dvlti, s. 51-57)
3
7 mart 1172-ci il.
2

118

gnlrini rdrdlr. gr onar hrkt ed bilsydilr, yksk amal ardnca

qoardlar. Fqt bunu ed bilmirdilr! Sn is Sultan taxt na oturmusan v o, hr
iki olu il birlikd sn qulluq edrk qarnda durur, s nin yalarnla
vuruaraq rqiblrini yo x edir, snin cann is btn bu ilrdn azaddr. Ataby
n edirdis, n alrd sa, n balayardsa bunun hams snin gclndirmk v
hakimiyytini brkit mk n edilir. Qoy onun davarn sn kdr gtirmsin,
onun grmy ald i sni qayya salmasn : ax, o s nin mmlkndr!
O, anasndan bel szlr eidrkn [sakit lib] susard. <> 569
(1173\74) cu ildk ataby bz sultan il birlikd, bzn id tklikd vaxtar
raqda, gah Azrbaycanda olurdu. Hmin (569) il glib atdqda o, Azrbaycana
yola db 570-ci ildk orada qald, sonra is Naxvanda ld. Bu zaman
Sultan Mhmmd Phlvanla b irlikd Hmdanda idi.
Ataby Eldnizin l m xbri onun olu Mhmmd Phlavana glib
atarkn o, haciblr mri vzifsind sultan qulluunda idi v onun ilrini idar
edirdi. O, sultandan ehtiyat etdiyi n ata minib Azrbaycana yola dd, orada
z atasnn yerin i tutdu. O, xzin mlakn l keirdi, at l v piyada qounlar
toplad v z yerind qalmaqla hadislrin gediini v onun hquqlarna dair
sultann qrmn g zlmy balad. Sultana gldikd is, msddin Eldnizin
lmndn v Mhmmd Phlvann get msindn sonra qolunlar v mirlr
onun bana tolanb ona o xlu pul gtird ilr, nki onun he bir vsaiti yo x id i.
Sonra o Azrbaycan Mhmmd Phlvann lindn almaq n oraya yr
hazrla maa balad. O, iraq qounlar il b irlikd Hmdana gld i, bundan
sonra is mirlr btn gn gcn ildrk onun bana el bir qoun ydlar
ki, raqda he ks grmmidi; bundan sonra Azrbaycana yola ddrlr.
mirlr sultan A zrbaycan tutma thrik edrk, ona deyirdilr: gr
sn Azrbaycan azad etsn v inandn adamlardan birini oraya hakim qoysan,
bundan sonra sn Hmdana qaydar, oradan da Badadan gedib oran l
keirrsn. A x sn mlkn Mosul hakimi Qtbddin Mudud Zngi sn
tabedir v sn qulluq et my glck. gr sn Badad l keirrsns v
xilaft minbrindn snin adna xtb o xunarsa, bundan sonra lknin fq
snin n rqib v yalardan birdflik tmizln mi olar.
Sultan onlarn bu fikri il razlaaraq, Zncan hrin yola dd, ancaq
o burada rahatlq vrmyn ar xstliy tutuldu v bu azar onu drd salb
gcn lindn alb apard. O, orada qalb saalmasn gzlyird i, ancaq xstlik
gclnmkd id i v azarn canndan xmad v m r vdsinin sona yetdiyini
grdkd mr etdi ki, onu Hmdana aparsnlar. Qounlar geri qaytdlar o, is
Hmdan yolunda 570-ci ild ataby Eldnizin l mndn iki ay sonra ld.
Onun lsn Hmdana gtirrk, atas R knddin Torul mzarstannda, onu
qbri yannda basdrdlar. Onun l m m haqqnda xbr btn lky yayld ,
[bu zaman] onun olu Malik Torul mir Nsrddin Mhmmd Ph lvan ibn

119

Eldnizl birlikd Naxvanda idi. O, Maliki sultan taxtna xard , sonra is

Naxvanda raqa yola dd. O z n Sultan Arslan ahn yannda atasnn
tutduu ataby vzifsini l keirmy i qt et midi.
Qarda Sultan Arslan ahdan byk olan malik Mhmmd [bu vaxt]
Xuzistanda idi. O, qarda Su ltan Arslan ahn l mn eitdikd , onun atabyi,
Xzistan hakimi v vilaytindki qounlarn bas olan rafddin miran ibn
imlidn onunla birlikd raq zrin yr myi tlb etdi. O is syldi: Mn
ataby Phlvanla tkbtk, snsiz dyb sni qoruya b ilmrm. Bir az qabaq
mn im atam Karmisind dymd ancaq o, atama stn glib atam
ldrmd. ndi is raqn Arran n, A zrbaycann qounlar onunladr v
onlarn say 50 min atldan oxdur. Sn tklikd sfahana get, blk d sultan
qounlar snin glmyin i b ildikd, onlarn bir h isssi snin trfin keck. Bu
sn myysr olsa, mn limd olan qounlarn birlikd snin qulluuna
glrm .
Onun szlrindn sonra malik Mhmmd sfahana yola db oraya
gldi. Orann btn caniinlrini (vali) ona qouldu. Hmdanda l Qavut ibn
Kay maz l-Hrama da qouldu v bellikl, sfahanda onun yanna min yaxn
atl dy topland.
Ataby Phlva Hmdana glib xdqda, z xidmtilri v qulamlar
il buradan sfahana kimi o la yolu 5 gn kerk malik Mhmmdin stn
uan ox v ya gydn dn ulduz kimi yrd...
Malik Mhmmd v onunla o lan qounlar [dyd] m lub olub
Xuzistana qadlar... Ancaq orann hakimi onun orada qalmasna icaz vrmd i.
Bundan sonra o, iraza ataby Znginin yanna gedib onunla qald .
Ataby Phlvan ona (Zngiy) mktub gndrdi: gr sn malik
Mhmmdi qaravol alt nda sultann ixtiyarna gnd rmsn, mn snin stn
glcm, ancaq sn mniml dy girsn, ax, mhv olacaqsan. Mndn
qamaq istsn bu snin n d, snin lkn n d l m olacaqdr .
Bel olduqda, ataby Zngi Mhmmdi tutub onu sultan Torula
gndrdi. Ataby Phlvan onu alb, Srcahan qalasna sald v bundan sonra
onun haqqnda he ks he n bilmdi.
lk ataby Phlvan n [rqiblrdn] tmizlndi v o, dvltin taxttacna sahib durdu (s.135-147).
XXXIX fsil. Sultan Rknddin Torul i bn Arslan ah...
Azyal uaq olan sultan Torul he bir i qar mrd, ataby Phlvan
is dylrin v yalt hakimlrinin (shab l-traf) ry in byk bir
qorxu salmd. Btn hakimlr ondan qorxurdu. O, qoun toplayb Azrbaycana
v Arrana gldi, oradan grclrin lksin soxu ldu. Ona he ks mqavimt

120

gstrmdiy indn, onlar (grclr) onunla slh balayb, tlblrin i qbul etdilr.
Sonra o, qarda M zffrddin Qzl Arslan Azrbaycan v rana vali qoyub
raqa qaytd. Onlar bunu qbul etdilr. Mosul v onun yaltlrin d,
rmn iyyd, Xiltada, Fars v onun blglrind, habel yaxn vilaytlrd v
btn xu zistanda sultann adna xtb sslnmy balad. Onun buyruqlar
baqa lklrd d yerin yetirilirdi. Xarzmah ona mktub gndrib, dostluq
v smimiyyt bslmkd olduunu bildirirdi. Atabyin mr boyu onunla
Xarzmah arasnda dostluq v min-amalq mnasibtlri yaradlmd.
Ataby [Xlifn in] Ulu saraynda (dar l-ziz) daima elilr gndrib ehtiram,
tabelik v sdaqt bildirirdi
Badaddan ona hmi raftli geyimlr v xeyir-dua gndrilirdi...
Onun lmndn sonra1 drd olu qalmd. Onlardan ikisi bir anadan
doulmudu-mir [nancn] q z [nanc] xatundan. Bunlar nanc Mahmud v
mir miran mr idi. ki baqa ua trk q zndan 2 doulmudu v bu Bkr
onun byk olu idi: Trklr onun days Mzffrddin qzl Arslan il
Azrbaycanda odular, qzl Arslann uaqlar olmad ndan bu Bkr onun
n oul yerind idi. Phlvann zbk adl sonuncu olunun anas cariy id i,
Hmdanda yaayrd.
Ataby Phlvan z olu bu Bkri A zrbaycan v Arrann hakimi
tyin edib, onun trbiysini misi M zffrddin Qzl Arslana taprmd. Reyi,
sfahan v raqn qalan yerlrini z olan lar Mahmud v mir miran mr
n ayrm, Hmdan is zby vrmidi. z l mndn qabaq o
olanlarna milri Qzl Arslan n tabeliyind durma mr et midi. l m onu
apardqdan sonra hr ey onun vsiyyt etdiyi kimi gedirdi. O, hm d onlara
vsiyyt etmidi ki, Sultan Torulun qulluunda dursunlar, ona qar bd niyyt
dmsinlr, [onun] itatindn xamasnlar, onu mdafi etsinlr, onu k mksiz
qoymasnlar v arxasnda dursunlar, onunla mnasibtlri qrmasnlar, tabe
olmaqla yana, ona qar xmay b btn ilrind k myin yarasnlar. O
vsiyyt etmidi ki, onlar [xlifnin] itatindn xma a llarna bel
gtirmsinlr v onun uzaqgrn buyruqlarn yerin yetirmkdn qamasnlar,
[nki] mir l M`minin onlar n dayaqdr hr b ir tinlik zaman ona
arxalan maq lazmd r. [O], el bir aln maz qala d r ki, zrin iz inadkar ya gls,
ona pnah gtir birsiniz.
Ataby Phlvan dnyadan getdikdn sonra Mzffrddin Qzl A rslan
Azrbaycann, Arrann qounlarn v raq qounlarnn o xunu toplayb yola
xd . O, Hmdana gld i, sultan Rknddin Torul v onunla olan Mah mud v
mir miran mr d burada idilr. On larn anas Reyd idi.
1
2

Ataby hicri 582 (1186/87)-ci ild lmdr.

Ad Qtib xatun idi.

121

Ataby Mzffrddin Qzl Arslan Hmdana yaxn lad zaman

Torul btn mirlrin v qounlara mr et midi ki, onu [hr] bir gnlk
yol msafsind qarlansnlar. On lar onun qardan (ataby Phlvan.-Red)
qarladqlar kimi, onu da adti uyun layiqinc qarlad lar. Mzffrddin
Hmdana girmk istyn kimi, sultan onun yanna, Kg l-t iq yola dd.
O, orada atdan enib onu qarlad. Ataby Qzl Arslan atdan enib torpa pd.
Sultan onu ssldi: ax, bu, onun misi-Sultan Arslan ahn bir anadan olan
qarda idi. O yaxnlad. Su ltan is at stnd onu qucaqlad. Btn dylr
d atlara mindilr. Xid mt [qounu] il onlar Kg atan kimi sultann yannca
getdilr, orada ataby Mzffrddin atdan endi. Araya sfr gtirild i. Btn
mirlr qlclarn q nndan xararaq onu qarsnda ayaq st sraya
dzlmdlr. Su ltan Kgdn z sarayna, ataby Qzl Arslan is z adrna
getdilr.
Sabahs gn ataby Qzl Arsla sultann sarayna hdiyylr, bxilr,
bir o x ntiq v caib eylr gndrdi. Hl he ks Sultana bel eylr
balamamd.
... Onun qarda arvad, nancn qz [nanc] xatun hakimiyy tin Qzl
Arslana kediyin i, ataby Phlvann olu bu Bkrin z misi qdr raft
qazandn v vzifc onu hr iki olundan yks kd durduunu grdkd,
ryi bunlara tab gtirmd i. O, bu bard ataby Phlvann Hmdanda
mlklri v n yksk rtbli qulamlar Ay Apaya v Rusaya gizlin xbr
gndrdi... O yazmd: Siz nec raz o lursunuz ki, bir caru iy olu [bu
Bkr] mnim olu mdan daha yks kd duraraq, daha yksk vzif tutur!
Mnim limd o lan pullarn, variyytin, dinar v d irhmlrin say o qdr
oxdur ki, sizi uzun illr saxlamaa atar. Mn istyirm ki, siz mn im
oullarm ata mind irib mnim yanma gtirsin iz. Mn sizin hamnzn v
sizinl glnlrin hamsnn hyatn tmin ed irm, n qdr lazm o lsa, pul
xrclyrm, siz is hkmdarnz ataby Phlvann qounlarn bir yer y n.
[nanc] xatunun tklifin i alan kimi onlar hmin gec yola xd lar. ki
gen yol glib nc gn onun uaqlar il Rey atb, [nanc] xatuna zlrini
yetirdilr.
Ataby Mzffrddin Qzl A rslan onlarn ard nca glmli o ldu. O,
Rey atdqda, Ay Apaya v Rusa sultan Damqan hrin
qadlar...Mzffrddin Qzl Arslan [Reyd] bir ne gn qald. [nanc] xatun
v onun uaqlar Qutluq nanc Mahmud v mir miran mr onun ayana
gldilr. Qalan ona tslim etdilr...
Sultan Torul onu trk edib Reydn xd v Ay Apa v Rusa il
Damqana birln kimi yol getdi. Mzffrddin bir ne gn qaldqdan sonra
Reydn xb getdi. nanc Mah mud v Xatun Sav hrindk onun yannca

122

getdilr. Xatun ondan Srcahana getmlrin icaz vmsini xah i etdi. O, icaz
verdi, z is Hmdana yola db, bir ne gn orada qald.
Qzl Arslan Treydn xd qdan v onun glmk xbri Hmdana
yayldqdan sonra sultan Torul geri qaytd. O, Damqan v Girdku x m lhdlr
lksind qalrd. O, burada rast gldiyi hr ksi ldrrk lkni dadb talan
etdi. [Sonra] Rey qaytd. hbr hakimi, Zncan hakimi v Maraa hakimi
ona qouldular. Ataby Mzffrddin Qzl Arslan bunu eitdikd Hmdandan
xb qad.
Ay Apa v rusa sultan Toruldan sz aldlar ki, nan x Mah mud onun
yanda atas ataby Nsrtddin Phlvan tutduu vzify qoyulacaq; sultan
bunu yerin yetirdi. nanc Mah mud qarda mir miran nr il z misinin
yanndan qad. [On lardan ikisi d] sultann yannda xid mt qaydaraq,
Hmdanda onunla grdlr.
...Badad qounlar Hmdana girib bir ne gn orada qaldlar. Ataby
Mzffrddin Qzl Arslan oraya yola gldi. On lar onu hrmtl qarlayaraq,
aamz (mau lan) mir l-M`min in n-Nsirlidiniillahn frmann ona
atdrdlar. Xtb o xunduqdan sonra onun titulu bel sslndi: l-mail l-nsir
mir
l-m`minun (m `minlrin mrin in qoruyucu hkmdar). On lar
syldilr ki, onu (ataby Qzl Arslan.-Red) k mk gstrmk onlara mr
edilmidir, onun mrin tabe olacaqlar, onun hkm v buyruu altna keirlr... 1
Sultan Torul sfanahdan Azrbaycana glib zzddin
Hsn
ibn
Qpaqla b irldi v onlarn qounlarnn say artd. Onlarn ixt iyarnda 50 min
trkmn vard, onlar Unu, Urmu, Xoy v Salmas zrin basqn edrk, lkni
soyub datdlar.
Ataby Mzffrddin Qzl Arslan Hmdandan qaydb gldi. O,
Hmdandan onun yanna gln qarda olu nanc Mahmud il barq balad .
Onu anas [nanc] xatun da oraya glmidi. Ataby Mzffrddin Qzl Arslan
bu qadnla evlnib, Hmdanda onun otana girdi. Xatun Hmdanda qald,
ataby Mzffrddin Qzl Arslan is lkni dat m olan Torula v
trkmnlr qar xd . O, onlarn zrin glrk, qarda ataby Phlvann
olu bu Bkri, raq mirlri Baz Nurddin Qaran v Rey valisi Siracddin
Kay maz ordu balar tyin etdi. On lar trkmnlrin z alayna zrb
endirrk, onlar qabaqladlar v dy sralarnda dzlmy qoymadlar; onlar
zib qovdular, bir o xunu qlncdan keirib evlrin i v mlakn ya maladlar.
Qounlar oxlu qnimt v ya ya l keirird ilr.
zzddin Hsn [ibn Qpaq] v sultan torul z-Zab ay yaxn l nda
yerln mir Hsn ibn Qpan l-Karximi qalasna atanadk qadlar.
1
Sultan Torulun qiyamlara qoulmasndan sonra ataby Qzl Arslan Badad sarayna
mktub gndrmidi. Xlif qounlar Badada bu sbbdn gndrilmidi.

123

...Onlar [yenidn] A zrbaycan doru z tutduqda ataby Mzffrddin

Qzl Arslan onlarn zrin hcum etdi. Su ltan Torul Hmdana getmli oldu,
burada ataby Mzffrddin Qzl Arslann trfind onla o xlu qounlar var
idi. Qounlar onu hr girmy qoy madlar n ataby Mzffrddin Qzl
Arslan glib ona atd. Sultan Torul, olarn arasnda olan qohumluq qanununa
bel balayaraq, shvlrin in v gnahlarn balanacan dnrk, ataby
Mzffrddin Qzl Arslan yaxn adamlardan b iri idi.
Ataby Qzl Arslan Hmdanda qald, o, sultan Torulun btn
lklrini l keirib bir mddt onlara hakim o ldu...
...Ataby Phlvann olu mir bu Bkr z misinin ldrlmsini 1
eidn kimi hmin gec atlanb A zrbaycan yola dd v Naxvana gldi.
Zahid xatun ataby Phlvann arvad idi. Ataby Phlvan v onun atas
ataby Eldniz hakimiyytd olarkn raq v azrbaycandan ydqlar btn
gliri Naxvan yaxn l nda olan linc qalasna toplamdlar. Bu qala v onun
iindki xzin indi Zahid xatunun ixt iyarnda qalmd.
mir bu Bkr onun himaysi altnda trbiy almd, onun olu yerind
idi. bu Bkr Naxvana glib xd qda o [Zahid xatun.-Red], onu z evin
apard, hr valisini a rb ona syldi: Bu, qalann sahibidir!v onu [bu
Bkri] and imk n yanna gtirdi.
Btn bunlar ba verdikdn sonra o (bu Bkr), at stnd Gncy
yolland. Orann miri onun qarsna xb hri ona tslim etdi. O, hri ona
qaytararaq, orada zn caniin saxlad. Bu qaydada o bir hrdn o birisin
gedirdi, btn hrlr d ona tslim o lurdu v bellikl o, btn Azrbaycana
v Arrana yiylndi. Qounlar onun bana topladqdan sonra o, z atasnn v
babasnn yerin i tutdu.
...nanc Mah mud Azrbaycana hrkt edib Tb riz yaxn lnda dayand.
Atasnn qulamlarndan bir dst onunla id i. Onun qarda mir miran mr
d burada idi. [Bir mddt] on lar orada qald lar. On lar Tbriz g irmk istdikd
hrd he ks buna mane olmad.
Onlar burada istdiklri qdr [dy] toplayan kimi Naxvanda olan
mir bu Bkr qar x etdilr. O, onlarn qarsna xd , dyd onlarla zz gld i...Gnortaya kimi trflrin he biri kilmk b ilmirdi. Bu vaxt mir
bu Bkr [nancn qounlarna] hcum etdi v onlar biab rlq la onun
qarsnda davam gtirmdilr. O, [btv] bir dstni sir alana kimi onlar tqib
etdi, ancaq qardalarn ikisi d qab ondan yaxa qurtara bildilr.
nanc Mahmud basld qdan sonra raqa qad. mir miran mr
irvana getdi. Burada irvanahonu qarlayb hrmt v ehtiram gstrdi, z
1
Qzl Arslan 1191-ci ild nvbti iki mclisindn sonra gecykn yatanda
ldrlmd.

124

qzn ona r verdi, ona pul balad, yz at, yaraq v lazm o lan hr ey verdi.
irvanah onu tmin etdikdn sonra o, grc ar [Tamarn] yanna yola dd.
O vaxt grclrin ar qadn id i. O z mirlrin v qounlarna mr etdi ki,
ona (mir miran mr.-Red) hrmt gstrsinlr v istdiyini yerin
yetirsinlr. Olar onu yax qar layaraq, ata-babasnn lyaqtin uyun olaraq
hrkt etdilr, ona hrmt v ehtiram gstrdilr, ona lazm olan hr ey:
rzaq, atlar n yer, pul v geyim verdilr v sonra onu buraya gliinin
sbbini sorudular. O, cavab verdi: Biz geri kilrkn qardamz mir bu
Bkri torpaqlarnda dayanb ondan snacaq gzlyirdik, [ancaq o]
qanunlarmza uyun olmayaraq biz qay gstrmd i. Himay v qohumluq
[qanunlar] bizim to xunulmazlmz qoru maq v dmnimiz qar biziml
birg xma tlb edird i ki, onu zin m lk mz onun lindn alaq v raqda
brqrar olaq: ancaq, A zrbaycanda arxay nlqla qalmaqda id i, htta z
adamlar il b izim stm z basqn et midi. Biz lkdn qaaq db [gngndn] gcmz itirrk, lkmizdn qrbt getmy mcbur olmuuq. Mn
lkmiz, sizin yannza glmim ki, siz mn k mk edib qoun verrsiniz.
[Onda] mn onun zrin gedrk, onunla qarlab v dyb onu aradan
gtr [bilrm]. gr mn onun zrind qlb alb lkdn qova bilrms,
budur o (Arran v Azrbaycan.-Red) sizin qarnzdadr, n istyirsiniz aparn,
ax, orada siz qar duran olmayacaq!
Onlar znn tklifi il razlaaraq, qounu toplayb hazrla maa
baladlar. Onlar irvanaha mktub yazb onunla birg x et myi taprdlar,
nki o (irvanah.-Red) onlarn (grclrin.-Red) hakimiyyti altna kemidi
v onlara xrac vrird i. Arran qounlarndan ayrlm bzi dstlr d onun
(mir miran mr) bana toplandlar; bunlar sonralar onun yannda yaxn v
yksk vzif tut maq istynlrdi, yalnz buna gr onunla birg getmk
arzusu il yanrdlar. Trkmnlrdn d bir dst toplab onun yanna glmidi.
Bunlar hams bir-b irin qararaq ataby Mhmmd Ph lvan olu mir buBkr (onlar qarlamaa) xd . O, qounlar toplayb dylrini ssldi,
onlara qar mvqe tutub dy hazrlad.
...mir miran mr grc qoujnlar v mslimlr il geri qaytd
(qlbdn sonra.-Red). Onlar Gncy atdlar, onun yaxn l nda dayanb
hrin [mir] tslim olmasn tlb etdilr. (hrdn) cavab verdilr: Sn
buraya tk glmi o lsaydn, biz sn hri verrdik. Ancaq sn bura ka firlr
yna il gld iyindn biz hri sn ver b ilmrik, nki bu dinsizlrin sn
xyant edib, hri tuta bilcklrindn qorxuruq. Onda biz uaqlarmzla
birlikd sir aparlacaq, kiilrimiz v aillrimiz is qlncdan keirilckdir.
Bel b ir i yol vrilrs, bu srhd smt ind (s-sqr), islam mmlkt ind
onlar lin kemmi bir hr qalmaz. Onda islamn dayaqlar y xlb yo x
olar...

125

Onlar hri ona vrmdilr. (bu Bkrin qounlar) geri kiln vaxt
dyd mlub o lmu bir ne mir Gnc hrind snacaq tapmd, buna
gr grclr anlayrd lar ki, hrd yaayanlarn istyi olmadan onu ala
bilmyck v dy yolu il d l keir b ilmycklr... 1 (s. 148-164).

III BLM
AZRB AYCAN XIII-XVIII YZLL RD MONQOL
BASQINLARI AI
V SONRAKI DVRN QAYNAQLARI
21. B N L-NSR. L-KAML F-T-TARX
bn l-sir (1160-1234) XIII srin grmkli rb tarixisidir.
Mesopatomiyada, Czirt ibn-mrd doulmu, mrnn oxunu Mosulda
keirrk orada da lmdr. mu mdnya tarixi s pkisind yazd 12 cild lik
Mkmml tarix (l-kamil fi-t-tarix) adl sri onu daha da tantmdr.

1
Gnc urunda mbariznin gedii Z.M. Byadovun ad kiln srind verilmidir
(bax:s. 94-111).

126

srin tariximiz n n dyrli hisssi mllifin ahidi olduu hadis lr,

o cmldn monqollarn istilas v sarti, xarzmah Clalddinin yr v s.
bard yazlardr. Hmin kitab rb iallarndan balayaraq 1231-ci il qdr
davam edn hadislri ks etdirn Azrbaycan tarixi il bal ola hisssi Muxtar
fndizad trfindn rb dilindn azrbaycancaya evrilmi v ap
olunmudur. (bax: bn l-sit. l-kamil fi-ti tarix. B., 1959). Aada vriln
mtn hmin apdan gtrlmdr. Mtnd Muxtar fndizadnin ev irmsin
bzn kiik d zlilr edilmidir.

Tatarlarn 1 islam lksin qar x haqqnda

Bu hadis o x a r v iyrnc olduu n mn b ir ne il bunu
yazmaqdan kindim. slamn v mslmanlarn l m xbrin i kim asanlqla
yaza bilr v kim onu sakitcsin syly bilr?
Ka, anam mni do mam olsayd, yaxud da mn bu hadislrdn vvl
lm v tamamil unudulmu olaydm!
Btn xalq larn, xsusil mslmanlarn dar o lduu bu msibt el bir
msibtdir ki, geclr v gndzlr onun mislini do mamdr. gr b ir adamAllah-tala dnyan yaratd zamandan indiydk dnya bel bir blaya dar
olmamdr! -deyrs, doru demi olar. nki tarixlr indiy qdr buna yaxn
olan v buna bnzyn he bir hadis grlmmidir.
Tarixd qeyd olunan hadis lrdn n byy, Bu xt n-Nsrin 2 yhudilr
eldiyi z lm onlar qrmaq v Beyt l-Mqddsi 3 datmaqdan ibartdir. Bu
m`lunlarn datd hr nisbtn Beyt l-Mqdds ndir? Bu hrlrin hr
biri iki Beyt l-Mqdds qdrdir. Bunlarn qrd haliy nisbtn yhudilr
ndir? halisi tamamil qrlan bu hrlrin hr b irind ldrln adamlarn
miqdar yhudilrdn qat-qat o xdur. Yq in ki, Y` cuc v M`cuc4 dvrndn
baqa dnyann axrna qdr xalq bu cr hadis grmyckdir.
Dccal bel onun dalnca get mynlri ldrck, onun dalnca gednlr
rhm edib balayacaqdr. Bunlar, tatarlar is, bir nfri d salmaq qoymadlar;
arvadlar da, kiilri d, uaqlar da, hamsn ldrdlr. Hamil arvadlarn
qarnn yarb, aalarn n da xarb ldrdlr.

bn l-Nsir monqollar tatarlar adlandrr.

Buxt-n-Nsr Babilistan hkmdar II Navuxodonisor (e.. 602-562-ci illr).
3
Beyt l-Mqdds-Yeruslim hri, II Navuxodonisor iki df e. . 597 v 586-c ild bu
hri l keirib, halisinin bir hisssini qrm, qalann is Babilistana krmd.
4
Y`cus v M`cus- rq vilaytlrind tez-tez adlar kiln namlum xalq.
1
2

127

Dorudan da biz A llaha mxsusuq v dorudan da ona qaydacaq!

lahi bu n flaktdir? Onun qlcmlar btn trafa yayld v zrri to xundu.
Bu hadis kly mruz qalan buludlar kimi btn lky yayld. Byk v
yksk olan allahdan baqa qvvt v qdrt yoxdur.
in trafnda xm bir qovn Kaar v Balasaun 1 kimi Trkstan
vilalytlrin gldilr. Sonra
oradan Smrqnd, Bu xara v qeyri
Mavraunnhr 2 hrlrin getdilr v oralar alb glckd sylycyimiz
ilri grdlr.
Sonra onlardan bir hiss si Xorasana 3 keib oran ald, datd, halisini
ldrd v qart etdi. Sonra Rey, Hmdana, l-Cbl vilaytin v raq
srhdin qdr getdi. Sonra Azrbaycan v Arran v ilaytlrin glib, bir ildn
d az mddtd onlar misli grnmmi bir surtd datd v halisinin o xunu
ldrd. o x az miqdarda qab qurtaran oldu. Sonra Azrbaycandan v
Arranda qurtarb Drbnd v irvana gedrk, o trfdki hrlri aldlar.
Orann padah yaayan qaladan baqa, he bir yer salamat qalmad. Oradan da
da Allan 4 , Lzkistan 5 trf, o trflrd yaayan m xtlif milltlrin stn
getdilr. Qrn v soyunuluu oralarda da genilndirdilr. Sonra halisinin
oxu trklrdn ibart o lan Qpaq vilaytin getdilr. Onlara qar durnalarn
hamsn ldrdlr, salamat qalanlar melr v dalarn bana qab
lklrindn uzaqladlar. Bunlar Qpaq lksini 6 zbt edilr. Bu hadislrin
onlar srtl v az b ir zamanda trtdilr. Hr yerd ancaq yr etdiklri qdr
lngiyird ilr, artq dayan mrdlar.
Onlardan [tatarlarn] bu hisssindn baqa bir dstsi d Qzny7 ,onun
trafna v Hindistan, Sicistan 8 v Kirman 9 vilaytlrindn qonu lklr

Balasan v Kaar- rqi T rkstann hrlri v mhm mdniyyt mrkzlri. XI

yzilin grkmli trk alimlri Mahmud Kaari v Yusuf Balasuunlunun yaayb-yaratd hrlr.
2
Mavrannhr (rbc; hrfn: aydan o t rfdki yer)- Amu Dryann sa t rfindki
vilaytlri mumildirn ad; 7-8-ci yzilliklrd meydana xr. Sonralar Amu Drya v Sr Drya
arasndak razi bel adlanrd.
3
Xorasan phlvi dilind Xvarasan, (hrfn gndoar, rq)-3-18-ci yzilliklrd
indiki rann imal-rqi, T rkmnistann cnubu v fqanstann imal v imal-rq torpaqlarnn
ad.
4
Alanalarn imali Qafqazda yaad torpaqlar.
5
Lkzistan (lkzilrin) lzgilrin yaad Cnubi Dastan razisi.
6
Qpaq lksi. Dti-Qpaq XI-XV yzillrd Tyan ann qrb tklrindn Dunaya
qdr torpaqlar trkdilli qpaqlarn (rus mnblrind-polovslr) adn dayrd. Qpaq lksi
dedikd, ilk nvbd imali Qafqaz v imali Qaradniz llrini hat edn razi baa dlr.
7
Qzn-Qznvilr dvltinin ba hri; fqanstanda, Kabul hrindn cnubdadr.
8
Sicistan, Seistan?- rann rqind vilayt.
9
Monqollarn Azrbaycana birinci yrn (1220-1222) nzrd tutulur. Hmin yrd
monqollara Cebe noyon v Subetey bahadr hkmdar (1210-1225).
1

128

kemidilr. On lar burada da indiy qdr qulaq lar eit mmi vhiliklr
etmidilr.
Btn dnyan zb et mi skndr bel bir tezlikd dnyaya nail olmudu.
O, fth etdiyi yerlr on ild malik ola bilmidi. Bir nfri d ldrmmidi.
halidn yalnz zn tabe olmayanlar tlf ed irdi bunlar is bir il qdr qsa
zamanda abad, xlaqca trbiyli v daltli halisi olan bir o x gzl v mdni
yerlr malik odular. Bunlarn kemdiyi yerlrin halisi d qorxusundan yata
bimir v bunlarn glcyini gzlyird i. Bun larn azuqy v k my ehtiyac
yox idi. nki yanlarnda qoyunlar, qaramallar, ilxlara v qeyri heyvanlar var
idi. Ancaq onlarn t ini yeyib dolanrdlar. M inik olduunu bilmzdilr. Bun lar
bir yer endikd, knardan he bir ey almaa ehtiyaclar olmazd .
Bunlarn din in gldikd, gn doarkn ona scd edrlr, he bir eyi
haram saymazlar, btn drdayaql heyvanlar, htta iti, donuzu v qeyrilrini d
yeyrlrdi. Nikah tanmazdlar, arvad bir ne kiin in lindn kedikdn sonra
alardlar. Anadan olan uaq z atasnn kim olduunu bilmzdi.
slam v mslmanlar he b ir millt in dar o lmad msibtlr dar
oldular.
...Tatarlar gedib Hmdana yaxnladqda, Hmdan hakimi yklrl pul,
paltar, drdayaql heyvan v baqa eylri gtrb onlarn qabana xd v
hr halisi n onlardan aman tlb etdi. Onlar hr halisin aman verib,
oradan Zncana trf getdilr. Orada da ikiqat art q fitn-fsad trdib Qzvin
getdilr.
Qzv in halisi bunlardan qab hr qalasna snd. Bunlar zvin lilr
il mharib etdilr v vurumada artq drcd faliyyt gstrdilr. Qlnc
zoruna hr gird ilr. hr halisi is hrin iind d onlarla vurudu. Htta,
baqlarla b ir-b irini ldrdlr. Hr iki trfdn saysz-hesabsz ada qrld .
Ondan sonra tatarlar Qzvindn xd lar.
Qzv in halisindn lnlrin say 40 mindn artq oldu.
Tatarlarn Azrbaycan glmsi haqqnda
Q ddkd, tatrlar Hmdan v l-Cbl vilaytindki iddtli soyuu
v qaln qar grb Azrbaycana trf hrkt etdilr v yollarn stnd rast
gldilri kndlri kndlri v hrlri yu xarda nal etdiyimiz kimi soydular,
datdlar v yandrd lar.
Azrbaycan hakimi zbk ibn Phlvan 1 Tbrizd oturdu. On lara qar
xmad v onlara mharib et mdi. nki o, z pe sin, gec v gndz
imkl mul id i. Ayq o lmurdu. Onlara adam gnd rib, pul, paltar v
1

zbk ibn Phlvan-Azrbaycan Atabylr dvltinin sonuncu hkmdar (1210-1225).

129

drdayaql heyvan vermk rtil barq etdi v bu eylrin hamsn heyvanlara

yklyib onlara gndrdi. On lar da oradan hrkt edrk qlamaq n dniz
sahillrin get mk istdilr. nki orada soyuq az v heyvanlar n otlaq yeri
ox olurdu. Onlar gedib Muan atdlar. Yo lda grc vilaytlrin d ba
kdilr. Grc lrdn on min qdr sgr v dy onlara qar xd . On lar
vurudular, grclr basb qad v o xlar da ldrld. Bundan sonra grclr
baslb qad v o xlar da ldr ld. Bundan sonra grclr Azrbaycan hakimi
zby adam gndrib zlrini tatarlardan mdafi et mk n ittifaq tklif
etdilr. Onlar qn axrnda toplamaq qrarna gld ilr. Sonra bunujn hakimi
Xilat 1 v l-Czir lklri hakimi Malik l-rf ibn Mlik l-Adil d adam
gndrib bu ittifaqda itirak et msini xah i etdilr. Grclr znn ed ird ilr ki,
tatarlar q orada, Muanda keircklr. On lar is bu cr et mdilr. Oradan
vaxt ndan vvl trpnib Grcstana trf getdilr. zbyin qullarndan Aqu2
adl b ir trk d glib bunlara qouldu. Bu Aqu dalarda v dzlrd yaayan
trkmnlr, krdlr v qeyri halin i bir yer y b z trafna o x adam toplad .
Ondan sonra tatarlara qoulmaq mqsdil onlara b ir adam gndrdi. Tatarlar da
onun bir irqdn, b ir nsildn olduunu nzr alaraq, htta gedib Tiflis
yaxnladlar.
Bunlar (tatarlar) Tiflis yaxnladqca, grclr toplab m kmml
silahlandlar v bunlara qar xd lar. z adamlar il b irlikdn silahanlandlar
v bunlara qar xd lar. z adamlar il birlikd n vvl Aqu onlara atd.
o x brk vurudular v hr iki trf mhkm durdusa da, Aquun yoldalarndan
ox adam qrld . Bu halda tatarlar onlarn k myin yetidilr. G rclrin ii
tinldi v onlardan da o x adam q rld.
G rclr tatarlara qar dura b ilmyib basldlar v p is bir halda qadlar.
Hr trfdn onlarn stn qlnc tk ld, o xluundan qrlanlar saymaq
m mkn olmad .
Bu havalat bu ilin (617/1220) zil-q`d ay da oldu. Ondan sonra tatarlar
salamat qalan vilaytlri talan et my baladlar. Bunlar qdim zaman lardan bri
eidilmmi yaramazlq lar trtdilr.
Bir kiik tayfa in Hdunundan xd, bir il tamam olmam o [u zaq]
yerdn glib rmn iyyy atd. Hmdandan glib raqa ked i. Allaha and
olsun, mn bh etmirm ki, bir zaman keck, bizdn sonra gln o xucular bu
hadislri yazlm grdkd buna inanmayacaq v haql olaraq bunu qldn
uzaq bir i hesab edcklr.

1
2

Xilat-Van gl rayonunda vilayt v hr.

Aqu, Nsirddin Aqu-Ataby zbyin Arandak hakimi.

130

Onlar bunun doruluuna inansalar, bizim yazdq larmzla brabr, bizim

zaman mzda yazan btn tarix yazanlarn srlrin baxsn lar. Bu hadislr
btn alm yayldndan, istr alim, istyrs d cahil, hr ks onu bilir.
Allah mslman lara v islama el adamlar gndrsin ki, o adamlar onlar
qorusun v z nfuz dairsin ysn.
Mslmanlar hm o x qvvtli dmnlr zldilr, hm d z
qarnlar v tnasl altindn baqa bir ey dnmyn padahlara malik
oldular.
Peymbr, allah ona rh mt etsin v ona salam o lsun, gldiyi
zamandan bu vaxta qdr mslman lar [tatarlar] verdiyi zh mt v ignc
qdr ziyyt grmmidilr.
Bu kafir dmn (tatarlar) Mavrannhr vilaytini tapdaq etdilr, ona
sahib oldular, onu xaraba qoydular. Daha sonra, onlarn b ir hiss si (Ceyhun)1
ayn keib Xo rasana getdi, oran ald. Xorasan da ora kimi datdlar. Sonra
Rey, l-Cbl lksin v A zrbaycana getdilr v nhayt, grclr atb
onlara da qalib gldilr.
Tatarlarn Mara an almas haqqnda
618 (1221-22)-ci ilin sfr aynda tatarlar A zrbaycann Maraa hrini
zbt etdilr. bel oldu: Biz yu xarda tatarlarn 617-ci ild G rcstana nlr
etmi olduqlarn sylmidik. 618-ci il daxil olduqda, onlar G rcstan
lksindn xb getdir. nki, onlar
byk v qorxu lu bir qvvt,
mharibsiz aln maz keidlr qarsnda olduqlarn bildilr. Ona gr d oradan
dnb Tbriz gldilr. Onlarn bel adti var idi. Onlar bir hr gedib orada
tinlik grdkd, drhal qaydardlar.
Onlar glib Tbriz atdqda, Tbriz hakimi pul, paltar v drdayaql
heyvan verib onlar raz sald. Onlar oradan xb Maraaya getdilr v onu
mhasir etdilr; Maraan mdafi ed bilck bir hakimi yo x id i. nki onun
hakimi Rvanduz2 qalasnda oturan bir arvad id i.
Peymbr, allah ona rh mt etsin v ona salam o lsun,-demidir ki, Bir
qvmn hakimi arvad olsa, o qvm n icat yoxdur.
Bunlar Maraan mhasir etdikd, hr halisi bunlarla vuru maa
balad. Bunlar bu hr qar manacaqlar qoydular v onlara yaxn ladlar.
Bunlarn adti bel idi: b ir hr qar mharib etdikd, z llrind oan
mslman sirlrini irli ke irib mharib edr v hr yaxn laardlar.

Ceyhun ay-Ami Drya.

Rvanduz (Rumi dej) qalas-Maraa hakimi Slafi Xatunun (Ataby zbyin glini)
iqamtgah.
1
2

131

Mharibni mslmanlar balard, gr mharib et myib qaytsaydlar, onlar

zlri ldrrdi; ona gr d istmyrkdn mharibni o [mhasir ediln
hrin] halisi v bu yazqlar ( sir mslman lar) edirdi. Nec ki, deyrlr: Sar
rngli at kim irlid gedir, -boazlan r, geri qalr-yaralan r. Onlar (tatarlar)
zlri is mslmanlardan arxada gedird ilr v ln lr d sir mslman lar
olurdu. On lar [is] salamat qalrdlar.
O hri mhasir edib b ir ne gn dayandlar. Nhayt, sfr aynn
drdnc gnnd zorla o hr girib qlnclarn syrdlar v hr halisindn
saysz-hesabsz qrd lar. On lar lazm o lan n vardsa, hamsn qart etdilr v
lazm olmayan eylrind hamsn yandrd lar. nsanlardan bzisi qab onlardan
gizln midi. Onlar sir mslmanlar tutu deyirdilr: Siz qap-qap gzib
tatarlar km-getmidir, -dey barn. Bunlar (sirlr) ssldikd,
gizlnnlr xr v tutulub ldrld.
Mn zm eitdim ki, bir tatar arvad bir ev girmi v o evd olan
camaat qrm, o adamlar is bunu kii hesab etmidilr, q lncn yer
qoyduqdan sonra arvad oldunu bilmilr. Bir d o hr halisin in bzisindn
eitmidim ki, tatarlardan bir kii, irisind yz kii o lan hyt girib, onlar birbir ldrm, he bir ks ona mane olmamd. nsanlar o qdr rudan
dmdlr ki, zlrin i mdafi et mirdilr. mdsizlikdn allaha snrq
deyirdilr.
Ondan sonra olan (tatarlar) Maraadan keib rbi1 hrin trf getdilr.
Bu xbr Mavsild biz atd, b iz d qorxuya ddk; htta bzi adamlar q lnc
qoxusundan vtnini trk et mk fikrin dd.
Tatarlarn Azrbaycana yr, rdbili v
Qeyri hrlri zbt etmlri haqqnda
Tatarlar Hmdandan qurtarb Azrbaycana trf hrkt etdilr v
rdbil gld ilr. rdbili alb o rada byk qr n etdilr v hrin o x
hisssini datdlar. Sonra oradan xb Tbriz trf ynldilr.
O zaman Tbrizin hakimi ms-d-din t-Turai idi. O, Tbriz halisi
arasnda ittifaq yarat md.
Tbrizin sl hakimi zbk ibn-Ph lvan oran buraxb get midi. nki
o, faliyytsiz [lkni idar et mk qalmayan] bir mir id i. Gec-gndz iki il
mul idi. Bir-iki ay bayra xmaz v kimsy grnmzd i. Birdn bir thl kli
hadis eitdikd, qorxudan lk-aya titrrdi. A zrbaycan v Arran tamamil
onun ixtiyarnda idi. O is ona qar gln dmndn lkn i mdafi et mkd
allah n yaratd adamlarn n acizi, bacarqsz idi.
1

rbil hri, orta srlrd Mosul Atabyliyin tabe olmudur.

132

Tatarlarn Hmdandan xb glmkd o lduqlarn eitdikd, z

Tbrizi buraxb Naxvana get mi v arvad-uaqlarn da, zndn
uzaqladrmaq n Xoya gndrmidi.
Bundan sonra bu Turai deyiln adam hrin idarsin i z lin alm,
halini bir yer toplam, onlarn arasnda ittifaq dzlt mi v zlrini dmdn
mdaif n onlarda ruh yks kliyi yarat md; namid v dkn ruhlu
olmann p is nticlrini onlara anlat md. Odur ki, onun almas v bacar
il hri mhkmlndirilmidi.
Tatarlar glib bu hr yaxnladqda, hr halisinin onlara qar
hazrlan m v onlarla vuruma itt ifaq et mi, hri mhkmlt mi, barlar v
xndklri dzlt mi olduqlarn eitdikd, adam gndrib onladan pul v paltar
istdilr. Tbrizlilr hr iki trfin razl il bir qdr pul v s. ayraraq onlara
gndrdilr; onlar da bu srvti alb, o radan xd lar v Srab hrin gldilr.
Srab hrini qart etdikdn v orada yaayanlar tamamil qrd qdan
sonra, oradan kb Arran hrlrindn olan Beylqana getdilr. Oraya gedib
atan qdr yol stnd hrlri v kndlri qart etdilr, datdlar v halidn
gclri atanlar ldrdlr. Gedib Beylqana atdlar, onu mhasir etdilr.
Beylqan halisi slh dan aparmaq n onlardan bir nmaynd istdi.
Onlarda z byklrindn v pidarlarndan birini nmaynd olaraq hr
gndrdilr.
N maynd gldikd, hr halid i onu tutub ldrd. Tatarlar drhal
onlarn stn gedib mhariby baladlar v bir qdr vuruduqdan sonra 613
(1221)-ci ilin Ramazan aynda zorla hri aldlar. Qlnc syrb kiik, byk
v arvad buraxmadlar. Hamsn qrdlar. Htta, hamil arvadlarn qarnlarn
yarb, aalarn xartdlar v ldrdlr. zlri d arvadlar zorlay b sonra
ldrdlr. Onlar bzn bir hytin v ya bir evin qapsndan girir, orada olan
adamlar bir-b ir ldrr v araxayn o lurdular. O adamlardan he biri onlara l
qaldrmrd.
Tatarlar Beylqan v trafn qart edib datdqdan sonra Gnc
hrin trf hrkt etdilr. Gnc Arran v ilaytlrin in anas (mrkzi) id i.
Ancaq tatarlar ora halisinin o xluunu, catini, grclrl o lan mharibd
kiilik v qoaqlq gstrmi olduqlarn v bu hrin olduqca mhkmliy ini
bildiklri n oraya yaxn ged b ilmdilr. Ancaq hr halisin adam
gndrib, onlardan pul v paltar istdilr. hr halisi d onlarn istdiklrini
verdi; onlar da o radan xb getdilr.
Tatarlarn irvan Drbndin gl msi
v orada grdklri ilr haqq nda

133

Tatarlar G rcstandan qaytdqda, irvan Drbndin getmk istdilr.

vvlc gedib amax hrini mhasir etdilr v onun halisi il mhariby
baladlar. amaxllar bir mddt bu mhasiry dzdlr. Sonra tatarlar
nrdivanlar qayrb hrin d ivarlar zrin qalxd lar. Bzilri deyir ki, on lar
dvdn, qaramaldan, qoyundan v baqa heyvanlardan, habel zlrin in v
zglrinin mey itlrin i v baqa eylri toplayb bir-birin in stn ydlar, bir
tp dzltdilr. hr zrnid yksln bu tpnin zrin xb, hr halisi
il atdlar. hr halisi yen dzd. Mharib gn iddtl davam etdi.
hr halisinin baslmana az qalmd. hali z- zn dedi: Qlnca sarlmaq
lazmd r. Biz qlncadan qurtulu yoxdur, sbr etmk v rfl lmk hr
eydn yaxdr.
Bu gec bu cr davam etdilr; [tp kimi qalan m] cmdklr
iyln my baladlar v ryb tkldlr. Tatarlar stn xacaq tpdn
mhru m o ldular v mharib ed bilmdilr. Ancaq tzdn yen barlara
yaxnladlar v mhariby baladlar.
Nhayt, hr halisi bezib yoruldu v zifldi. Tatarlar hri alb x
adam ldrdlr. o x mal, pul qart etdilr v hr halisinin kkn ksdilr.
Buradan qurtardqdan sonra, gedib Drbnddn o trf kemk
istdilrs d bacara bilmd ilr. Ona gr d Drbndin padiah irvanaha1 bir
adam gndrib bunlarla z arasnda barq dan aparmaq n eli
gndrmsini tklif etdilr. irvanahlarda z yaxn adamlarndan on nfrini bu
mqsd n bunlarn yanna gndrdi.
Tatarlar bu adamlaran birini ldrb, qalanlarna deilr: gr siz
Drbnddn keck yolu biz gstrsniz siz, aman vrilck, yo xsa bunun
kimi sizi d ldrcyik!
Bu adamlar [mcbur olub] dedilr: Bu Drbnddir, lbtt, buraya
baqa yol yo xdur. Ancaq burada imala kemk n baqa yerlr n isbtn
daha asan bir yer vardr.
Sonra tatarlar oadamlala gedib, onlarn gstrdiyi yerdn Drbndi
kerk, onu arxada qoydular.
Q paql arn bir qisminin Azrbaycana girmsi
v onlarn grclr qar
trtdiklri hadislr haqq nda

1
Drbndin padaah irvanah-I Grps ehtimalna gr, irvanah I Grsp ibn
Frruxzad (1204-1224).

134

Tatarlar Qpaq vilaytini zbt edikdn sonra qpaqlar

trafa
dal mdlar. On lardan bir tayfa da rus vilay tin getdi. Bir hisssi z
lklrindki dalq lara qad v bir hisssi d irvan Drbndin gldi.
irvan Drdndinin Rid 1 adl bir hakimi vard. Qpaqlar onun
[yanna] adam gndrib dedilr: Tatarlar hrlrimizi, yerlrimizi zbt,
mallarmz qart etdilr. Biz snin yanna glmiik ki, snin vilaytind yerlib
oturaq. Biz snin qulunuq, snin n [mharib edrik], vilaytlr fth edrik,
sn bizim padahmzsan.
Rid bunlardan qorxub szlrini qbul et mdi. Sonra bunlar yen
Rid adam gndrdilr v dedilr: Biz vladlarmz, arvadlarmz b ir qul
kimi snin yanna rhn (girov) qoyarq, onlar snin mrin tabe olarlar!
Rid yen onlarn tlbini qbul et mdi.
Bel olduqda onlar hrdn azuq satn almaq n onlara imkan
verilmsini tvqqi etdilr v dedilr: Biz hr on-on girr v biz lazm olan
eylri alb hrdn xrq.
Rid onlarn bu xah iini qbul etdi.
Onlar byk-byk glib, hrdn istdiklrin i alb xdlar. Bir az
sonra onlarn balarndan biri Ridin yanna gedib dedi: Mn Xazrahn
qulluunda olmuam, z m ms lmanam, dinin mni sn xeyirli mslht
vermy svq etdi. Sn b ilmlisn ki, qpaq halisi snin dmnindir; on lar
sni aldatmaq istyir, sn onlar z vilaytind yerl my qoyma, sn mn
sgr ver, mn gedim onlara mharib edib, onlar bu vilaytdn xardm.
Rid d bunun dediyi kimi etdi: z sgrlrindn ona bir blk sgr
qoub, silah v baqa eylr verdi.On lar gedib qpaqlardan bir blyn hcum
etdilr. Onlardan bir h issi ldrld v bir hisssi d qart edild i. On lar buna
qar hrkt et mdilr: Biz irvanah Rid padahn quluyuq. gr bel
olmasayd, b iz onun sgrlri il vuruardq!
Qpaq bas Ridin qounu il birlikd sa-salamat qaydb gldi.
Rid sevindi. Bu hadis dn sonra qpaqlar olduqlar yeri buraxb, oradan
xd lar v gn yol getdilr. Bu qpaq Rid dedi ki, mn onlarn dalnca
sgr gndrmk istyirm. Rid d onun istdiyi qdr sgr vermsini mr
etdi.
O, qpaq bas, q paqlarnn izi il gedib, onlarn dalnda gedn
dstlrin yetidi v onlar vuruub qnimt ald.
Bu halda qpaqlardan kiili-arvadl byk bir cmiyyt alaya-alaya
v salarn yola-yola bir l tabutu il onun bunlara hcum edn sgrlrin
ko mandan olan qpan yanna gldilr v tabutu yer qoyub onu hat etdilr
v alamaa baladlar. Ko mandana dedilr: Bu ln snin yaxn dostun
1

Rid-Drbnd hakimi; S.Aurbylinin ehtimalna gr, irvanah I Grspin qarda.

135

filanksdir, vsiyyt elmidir ki, b iz onu snin yanna gtirrk, onun sn harda
istsn, orada basdrarsan, biz d snin yannda olaq.
O, tabutu v onun yanna ylb alayanlar gtrb irvanah Ridin
yanna qaytd v ona mlu mat verdi ki, bu l onun n yaxn dostlarndandr.
Onu z il gtirmidir. Qohu mlar da onun yannda olmaq v onun dfn
mrasimini zlri icra et mk istyirlr. Bu sz gr Rid onlarn hr
girmsin icaz verd i. O da onlar gtirib hrd drtd. Bu gln camaat
hmin ko mandanlar birlikd gzir, o, ata mindikd bunlarda minir, o, Ridin
qalasndan xd qda bunlar da xr, onun yannda oturur; v zlri v arvadlar
onunla iki iirlr.
Bu lnin arvad Ridin xouna gldi. Halbuki bu adam lmmidi.
Bu i hr girmk n bir h iyl id i. Hmin lm adam bunlarla b irlikd
bu mclislrd otururdu; Rid is bunu bilmirdi. Tabutdak adam q paq
balarn n n byklrin id i.
Bunlar bu hal zr bir ne gn burada qaldlar. Qpaqlar hr gn
blk-blk qalaya glird i. Qalada o x q paq topland.
Bunlar Ridi tutub onun vilaytin sahiblnmk niyytind idilr.
Rid zirklik edib qalan n qzl qapsndan xd v qpaq irvana getdi.
Onlar drhal qalan aldlar v hr halisin dedilr: Biz sizin n
Riddn xey irliyik. Onlardan sonra qalan yoldalarn da qaytarb, oraya
gtirdilr. hrd onlar silah larn hamsn ydlar v Ridin bu qalada olan
mallarn zbt etdilr. Sonra ordan xb , Qbly getdilr. Bu (Qbl) o
zaman grclrin lind idi. Orada ddlr v onu mhasir etdilr.
Rid onlarn qalan buraxb getdiyini eitdikd qaydb oraya gldi v
yen z qalasna sahib olub, orada qalan qpaqlar ldrd.
Qbld olan q paqlar bunu [Ridin qaydb z qalas na sahib
olduunu] bilmidilr. Ona gr bir blk qpa o qalaya gndrdilr. Rid
bunlar da vvlkilr kimi ldrd.
Bu xbr q paqlara atd. Drbnddn qaytsalar da qalan almaa
midlri yo x idi.
Bunlar Qblni mhasir etdiklri zaman, Qbl hakimi xbr
gndrib onlara demidi ki: Mn grc padahna adam gndrrm. O siz
ox xlt v pul gndrr. zd biz siz ilt ifat edib, bu yeri alarq.
Ona gr d qpaqlar onun vziyytini sorumaqdan l kmidilr.
Sonradan is yen pozunlua v soyunulua l atb, Qbl mahaln
tamamil qart etdilr. Oradan kb Arran hrlrindn olan Gncnin
yaxnlndak mslman yerin gedib yetidilr. A zrbaycan hakimi zbyin
qulluunda olan Gnc mir Kxar onlara (qpaqlara) qar sgr gndrin,
onlar z vilaytin girmy qoymad. Onlara bir adam da gndrib dedi ki: Siz
irvan hakimini aldatdnz v onun qalasn zbt etdiniz! Ondan sonra Qbl

136

hakimini aldatdnz, onu da soydunuz, datnz! Bundan sonra he ks siz

etibar et mz!
Onlar cavab verdi: Biz ancaq sizin padahnza qulluq et mk n
glmidik. irvan ah b izi sizin trf kemy qoy mad. Ona gr d b iz onun
vilaytin girdik v qalasn zbt etdik. Sonra da he bir eydn qorxunuz
olmad halda z mz onlar buraxb getdik. Qbl, hakimin glinc, o sizin
dmninizdir. gr b iz grclrin yanna glmk istsydik, irvana Drbndi
yolu il glmzdik. n ki, o yol o x tin v uzaq bir yoldur. Biz onlarn
vilaytin hmi glib-getdiyimiz dz yol il glrdik. Biz [sizi inandrmaq
n] siz rhnlr d gndririk. Kxar bunu eitdikd razlab onlara getmk
n hrkt etdi. Qpaqlar bunun gldiyini eitdikd, onlardan byk
mirlrin ikisi atland v bir az da sgr gtrb onun qabana xd . mirlr v
sgrlr glib K xar il zldikd, ona tzim etdilr v dedilr: Biz hdimiz
vfa v sultannza qulluq et mkdn baqa he bir niyytimiz o lmad na sizi
inandrmaq n snin qabana bel az qvv il xd q.
Kxar kb Gnc yaxn l nda yerlmy i onlara mr etdi v
onlardan birinin qz il evlndi. Sonra hvalat yazb z aas zby b ild ird i.
zbk d onlara xlt vermyi v onlar Glgn danda yerldirmyi
Kxary mr etdi. Bu da mri ira etdi. Grc lr qorxuya db onlara qar
basqn hazrlamaq n toplandlar. Bu xbr Gnc miri Kxary atd, o
qpaqlara yenidn glib Gncnin yannda yerlmyi mr etdi. Onlar da
qaydb Gncy yaxn b ir yerd oturdular.
Sonra qpaq mirlrindn biri z adamlarndan bir qdri il grclrin
stn glrk onlara qar basqn etdi. On lardan bir o xunu ldrd, sir tutdu
v var-yo xlarn llrindn ald Grc lr tamamil m lub oldular. Sonra
qpaqlar yer qayd b, vvlki kimi Glgn danda yerldilr.
Bunlar Glgnd yerldikdn sonra qpaqlarn baqa bir miri z
yolda kimi grclr qar xmaq v onun etdiyimi kimi hrkt et mk fikrin
dd. Kxar bu xbri eitdikd, z grclrin vziyytini yrnincy
qdr adam gndrib, o mir hrkt ini dayandrma mr etdi. O mir is
dayanmad, z adamlar il b irlikd grc vilaytin gedib, oran soymaa,
datmaa v qnimt aparmaa balad.
G rclr zlri b ildiklri yol il bundan irliy kedilr. Bu [Qpaq
miri] gedib onlara atdqda, grclr bun aqar mhariby baladlar, buna v
bunun yanndaklara qfltn n trfdn hcum etdilr. Qlnclarn i salb
bunlarn o xunu ldrdlr v alm olduqlar bu qnimt lri mirlrin
llrindn ald lar.
Bu mir sa qalanlarla birlikd o x p is vziyytd qaydb Brdy
gldi. Oradan Kxary yazb znn v sgrlrinin onun yanna glmsini v
intiqam almaq n onunla birlikd grc lrin stn glmsin i xahi etdi.

137

Kxar bunlarn xahiin i qbul et mdi v bunlar hdlyib dedi: Siz

mn im sz m baxmayb zbana i grdnz. Ona gr d birc atl da olsun
siz gndrmrm!
Onlara adam gndrin Kxary vermi olduqlar rhnlri geri istdilr.
Kxar onu da vermd i. Bel olduqda qpaqlar b ir yer y lb, o rhnlrin
vzin mslman lardan bir o x adam tutdular. O yerin halisindn olan
mslman lar bir yer toplanb qpaqlardan intiqam almaq n onlarla
mhariby baladlar. Onlardan bir o xu ld, sa qalanlar is irvana qad.
irvana trf glnlr Lkzistana kedilr. Mslman, grc, lkz v
qeyrilrindn ibart hali onlarn zifliyindn istifad edrk bunlar soymaq
tbbsnd oldular. On lar qpaqlar tamamil mhv etdilr: ldrdlr,
soydular, sir aldlar v qul gtrdlr. bu yer atd ki, onlardan tutulmu
qpaq qullar irvan Drbndin ox ucuz q iy mt satlrd.
Grclrin Beylqan qart etmsi haqqnda
619 (1222)-ci ilin ramazan (fevral) ay nda grclr z vilaytlrindn
Arran vilaytin trf hrkt edrk Beylqan hrin gldilr.
Yu xarda syldiyimiz kimi, bu hri tatarlar day m v qart
etmidilr. Tatarlar buradan xb Qpaq vilaytin getdilr. Sa qalan
beylqanllar qayd glmi v m mkn olduu qdr tikililri tmin et midilr.
Bu arada grclr glib o hr girdilr v sahib oldular.
Bu yerlrd olan mslman lar grclr al mdlar. Grclr b ir yeri
aldqda, pul srf edib o ran abadladrrlar. Sonra da oradan qaydb ged rdilr.
Bir szl, demk o lar ki, on lar dmnlrin n isbtn n yaxs id i.
Bu df d glib buran aldqda ms lman lar znn etdilr ki, onlar yen
kemidki kimi rftar edcklr. Ona gr d onlarn buran almasna x da
mane o lmadlar. zlri d onlardan qamadlar. Grclr is hri aldqdan
sonra haliy, qlnc qald rb, tatarlarn etdiklri qr n v soyunu tkrar etdilr.
Azrbaycan vilaytlri hakimi zbk ibn Phlivanda Tbrizd oturur.
Bir xeyirli i grmrd. Vaxt n ancaq yemk, imk, srxoluq v mit
pozunluu il keirirdi.

138

Clal-d-dini n Azrbaycan al mas haqq nda

622 (1225)-ci ild Clal-d-din 1 Azrbaycan zbt etdi. hvalat bel o ldu:
yuxarda syldiyimiz kimi Clal-d-din Dquqdn hrkt etdi, Maraaya
gldi v onu fth etdi. Orada oturub hri tmir et my balad bu hr onun
oxuna glmidi. O, Maaraya atdqda qarda Qiyas -dinin days mir an
Taisinin ondan iki gn vvl Hmdan stn gldiyi xbri ona yetidi.
Hmin bu an Taisi 50 min at ldan artq sgr toplayb Azrbaycann
bir o x yerlrini qart etdikdn sonra dniz trafnda o lan Arran hrlrin
getmi, soyuq az olduuna gr oralarda qlamdr. Sonra ikinci df olaraq
yen Azrbaycan soya-soya Hmdana qaytmd.
Onun Hmdann n glmsinin xbri xlif n-Nsir-ddinillahn ona
mktub gndrib Hmdana get msini mr et msi idi; Hmdan v baqa
yerlri ona iqta vermidi. O da ona mir olduu kimi o yerlr sahib olmaq
n glmidi.
Clal-d-din bunlar eitdikd z at llar il birlikd gedib gec vaxt
an Taisiy atd. an is bura yerlib v Azrbaycan v Arrandan qnimt
alm o lduu ilxn, qatrlar, e klri, mal-qaran v qoyunlar tamamil z
qrargah trafna buraxmd.
Clal-d-din glib bunlar mhasiry ald. Sabah ald. an Taisinin
sgrlri Clal-d-d inin sgrlrin i v sultann bandak tiri grdlr. Bunun
Clal-d-din o lduunu bildilr v rudan ddlr v onlar Dquqd olduu
znnind id ilr.
an Taisi z arvadn (Clal-d-din in bacsn ), onun yanna
gndrdi.Clal-d in d ona aman verdi v onu yanna gtirdi. Onun sgrlri d
Clal-d-din tabe o ldular. Clal-d-din ona z sgrlrindn olmayan baqa
sgrlr verincy qdr an Taisi tkc sgrsiz qald. Clal-d-d in oradan
Maaraya qaytd. nki, ora onun xouna g lir v ora il maraqlan rd .
Azrbaycan v Arran hakimi zbk ibn Phlvandan Clal-d-d inin
qorxusundan Tbrizdn xb Gncy getdi. Clal-d-din Tbrizd vali, mir v
ris o lan xslr adam gndrib, onun sgrlrinin azuq v s. almas n
onlarn hr glmsin icaz istdi. Onlarda onun xahiin i qbul edib ona itat
1
Clal-d-din-Xarzmah Mhmmdin olu; sultan Clal-d-din Manqburnu 1225-ci ild
Azrbaycan zbt edrk, 1231-ci il kimi onu z hakimiyyti altnda saxlamd.

139

gstrdilr. sgrlr hr glib-gedir. rzaq, geyim v s. satr v alrdlar.

Ancaq halinin mallarna da l uzad rdlar. Onlar bu v digr eyi alr, pulunu z
keflri istdiyi qdr verdilr. (A ldqlar eyin sl dyrini verdilr).
Buna gr Tbriz halisindn bir nesi Clal-d-din ikayt etdi.
Clal-d-din onlara nzarti gndrd v onlara mr etdi ki, Tbrizd otursun
v sgrlrin lini Tbriz halisindn ysn. gr sglrdn bir adam z lm
etmk ists, onu tutub atsn. Bu nzarti d orada oturub sgrlr z lm
etmy qoymad .
zbyi arvad sultan Torul ibn Mlikah ibn Mhmmd ibn Torul ibn
Arslann qz idi. Bu arvad Tbrizd oturub rinin vilaytlrin hamilik ed ird i.
ri is hmi z kefind, yemkd, srxoluqda, irtd idi.
Sonra Tbriz halisi mzkur nzartidn ikayt elmy balad v
dedi: Bu biz gc mzdn art q eylr tklif edir.
Clal-d-din mr verdi ki, hr ks ancaq gc atd qdr vergi versin.
Ondan sonra onlarda bel etdilr. Bu arada Clal-d-d in gedib Tbrizi be gn
mhasir edrk, orann halisi il iddtli mbahis etdi v hr yaxnlad.
sgrlr qalan n barsna atd. Bundan sonra hr halisi itat etmk qrarna
glib, adam gndrdilr v Clal-d-dindn aman istdilr. nki, Clal-d-din
bunlar th mt edir v deyirdi: Kemid siz b izim mslman yoldalarmz
ldrdnz v balarn da kafir tatarlara gndrdiniz!
Bu hadis 621 (1224)-ci il hadislri arasnda kemidir. Tbrizlikl buna
gr d Clal-d-dindn qorxurdular. ndi bunlar aman istdikd, Clal-d-din
bunlarn onlarn atasnn yoldalarna eldiklrin i v ldrdklrin i onlara
xatrlad. Bunlar is zlrin in he b ir gnah olmad n, bu ilrin bunlarn
hakimlrinin grm olduunu qeyd etdilr. Hakimlrini bu idn dayandrmaa
gclri at mad n da irli srdlr.
Clal-d-din bunlarn zrn qbul edib, onlara aman verd i. Sonra
bunlar [tbrizlilr] zbyin arvadna da aman vermsini v onun Azrbaycanda
v baqa yerlrd olan malna-puluna v qeyri ilr to xunmamasn Clal-ddindn xahi etdilr. O, bunlarn bu xah iini d qbul etdi v bu ilin rcb aynn
17-sind hr sahib oldu.
Sonra Clal-d-d in zbyin arvadn Xoya gndrdi v onu trmk n
yannca bir blk sgr v rtbli adam da tyin edib ona qulluq et mlrini mr
etdi. On lar onu aparb Xoya qoydular v qaytdlar.
Clal-d-din Tbriz kb gldi v mr verd i ki, Tbriz halisindn onun
yanna glmk istynlrin he birin mane olmasnlar. hali d kin myib
onun yanna gldi, onu tbrik etdi. O da onlar yax qbul etdi, onlarla daltli
rftar etdi.
Onlara daha o x yaxlq lar edcyini vd etdi v dedi: Siz mn im
Maarada etdiyim yaxlqlar, xaraba ikn oran abadladrd mz grdnz;

140

indi d mn im sizinl nec daltli keincyimi v hrimizi nec

abadladracamz grcksiniz.
Clal-d-din c m gnn qdr orda oturdu v cm [namaznda] hazr
oldu. Xtib xtb o xuduu v xlify dua etdiyi zaman, o ayaq st qalxb dua
qutarncaya qdr ayaq st durdu; ondan sonra yen oturdu. Sonra gedib
zbyin oxlu pul srf edib tikdirmi olduu ox gzl v baxalara baxan
eyvanna xd, dedi: Bu yer tnbllrin yerid ir v b iz yaramaz!
Ondan sonra bir ne gnd orada dayanb, traf yerlrdn bir qdrin i d
zbt etdi. Sonra qounlarn oradan xarb grc vilay tin gndrdi.

Grclrin Clal-d-dindn qamas haqq nda

Biz ken illrd grclrin mslman v ilaytlrind: Xilatda v
trafnda, A zrbaycanda, Arranda, rzn-r Ru mda v irvan Drbndind nlr
olduqlarn yazmdq.
Bu yerlr [grc] vilaytin qonu v mslmanlarn qanlarn axtdq lar,
mallarn, pulllarn qart etdiklri yerlrdir. Onlar bu yerlrd hkmran id i,
mslman lar onlarn lin in zlil v hqir bir halda yaayrdlar. Onlar hr gn
bu yerlr hcum edir, qan tkr v onlar istdiklri qdr [xrac o laraq] pul
vermy mcbur edird ilr.
Bu hadislrdn hr birini eitdiyimiz zaman biz v cmi mslman lar
allah-talaya yalvarrdq ki, islama v mslmanlara onlar qoruyacaq, onlara
k mk edck, onlarn intiqamn alacaq bir adam (padah) yetirsin.
Azrbaycan hakimi zby gldikd, bu adam z qarnnn v tnasl
arzu larnn tmin i il mul idi. Srxoluqdan aylmazd! gr ittifaqn aylsa
da, ymurta dydrmkl mul olurdu. Bunun bu ii padiahlardan he biri
haqqnda eidilmmidir.
O, he bir xeyirli il maraq lan maz v z mnliyin i sevmzdi. Onun
lksi zbt edilir, sgrlri zbanalq edir (qanunsuz olaraq, xalqn malna l
uzadr), riyyti ldn drd. El bir vziyyt yaranmd ki, hr ks ists
bana bir qdr adam toplayb glir v onlarn vilaytlrin i, yu xarda Badi,
bk -ami v an Taisidn danarkn, syldiyimiz kimi, basb alard.
Allat-tala bu vilaytlrin yazq halisin mrhmt nzri il baxn
Clal-d-dini onlarn onlara gndrdi. O da grdklrimizi grc lrin bana

141

gtirdi. slamn, mslmanlarn intiqamn onlardan ald . Biz d indi bu xsusda

danmaa balayrq.
lal-d-din il grclr arasnda olan mharib bu ild olmudur.
Clal-d-din bu trflr gldiyi zaman lardan bri hmi deyirdi: Mn grc
vilaytlrin get mk, onlarla mharib et mk v onlarn yerlrini fth etmk
istyirm.
O Azrbaycana sahib olduqdan sonra, grclrin yanna gedib z
mqsdini bildird i. G rclr onlara cavab verdi: Tatarlar da biz hcum
etmidilr. Onlar snin atann stn glmidilr. Atan torpaq v sgr chtinc
ox byk v ox qvvtli olduu halda sn blli olduu kimi, onlar sizin
yerlrinizi aldlar. Biz is onlardan qorxmadq v axrda da salamat qurtardq.
G rclr bu cavab verdikdn sonra sgr toplamaa baladlar v
yemi mindn ziyad dy hazrladlar.
Clal-d-din onlarn stn gedib Dvin hrini ald. Bu hr indi
grclrin linddir. Yu xarda syldiyimiz kimi [grc lr] vaxt il oran
mslman lardan almdlar. Oradan [Dv in hrindn] yen onlarn (grclrin)
stn gedin zldilr. iddtl vurudular, hr iki trf o x mqavimt
gstrdi, nhayt grclr baslb qad. Clal-d-din is [qaanlar] btnlkl
ldrmyi v onlardan birini d sa qoymama mr etdi.
Biz z mz thqiq etdiyimiz gr, onlardan 20 min adam ldrld
v yanlardan oxu sir dd. sirlrin arasnda alva da vard . Onlar tamamil
m lub oldular.
Btn Grcstan sgrlrinin ba ko mandan olan vani d baslb qad.
Bu onlarn (btn grclrin) balar v sas istinadgahlar idi. Onlarn
padiah yox idi, ancaq mmlktlri var id i.
vani qad. Onu tqib edn adam ona atdqda [vani] yol stnd
qalalardan b irin girib ora da gizlndi. Clal-d -din ora mhasiri qoyub onu
qaladan xmaa qoymad . Sonra sgrlrin i Grcstann hr trfin yayd.
sgrlr [halini] soydular, ldrdlr, sir gtrdlr v hrlri datdlar.
gr Tbrizdn onu geri armaq xbri glmsydi, o, zh mtsiz v
mqqtsiz o yerlri alacaqd. nki hali tamamil mhv o lmudu: bir paras
ldrlm, bzisi sir aln m v baqalar da z yurdundan uzaq dmd.
Clal-d-dini n Tbriz qaytmas, Gncni al mas v
zbyin arvadnl a evlnmsi haqq nda
Clal-d-din grclri mlub etdikdn sonra v grc vilaytlrin
girdikdn sonra sgrlrini o v ilaytlr yayd v sgrlrin in z qarda Qiyas
d-dinin ko mandas altnda dayanmasna mr verib Tb riz qaytd.

142

Onun qaytmasnn sbbi bu idi ki, o, hri mhafiz v halin i idar

etmk n z vzind rf l-Mlk Tbriz qoyub getmidi. Tbrizin
bas v n tannm adam ms d-din t-Turaninin baqa mirlrl birlikd
Clal-d-din qar syan edib
hri zby qaytarmaq
mqsdil
szldiklri Clal-d-d in atd.
Onlar (ms-d-din v ona tabe o lanlar) bel znn edird i ki, Clal-ddin grc vilaytin gets d, onlara qar dura bilmyckdir. nki zbk il
grclr birlib onun stn glck v onu pozub basacaq, o da qaacaqdr.
Onlar bel hesab edidilr ki, Clal-d-din on lardan ehtiyat edrk, grc
vilaytlrin trf yava-yava gedck v yolda lngiyck. Bunlar bu mqsd
il ittifaq etdikd vzir rf l-Mlk bundan xbrdar olub, hvalat Clal-ddin bild irmidi.
Clal-d-din grc mahalna yaxnlad zaman bu xbr ona atd. O,
bu [xbri] kimsy ab sylmdi. Grclr trf gedib onlarla qar-qarya
gldi, vurudu, qalibiyyt qazand v onlar qovdu. Grclrin iini b itirdikdn
sonra z sgri mirlrin syldi: Mn Tbrizdn bel bir xbr at mdr.
Siz bu yerlrd dayann, l keirdiklrinizi ldrmkd v bacardn z qdr
vilaytlri dat maqda davam edin. Bu xbr sizd ruh dknly v qorxu
trd bilcyin gr grclr baslmazdan vvl bunu siz bild irmy
qorxdu m.
Onlar orada qoyub z Tbriz qaytd. Tbrizin bas t-Turaini v
qeyrilrin i tutdu. [syan tkil edn ban] hrd gzdirmyi, halidn zorla
ald eylri ondan alb sahibin vermyi z adamlarna mr etdi. O ba o x
zlm et midi. hali sevindi. Ondan sonra onu ldrd. Qalan balar dustaq
etdi.
Clal-d-din ilrini qurtarb hrin hakimiyytini z lin ald qdan
sonra zbyin arvad sultan Torulun qz il evlndi. Bunu nikah etmk r`n
dzgn idi. nki zbyin z qullarndan birini ldrmyinc dair bu arvadn
tlana and imi olduuna ahid vard: g r o qulu ldrsm, arvadm
mndn bodur- demidi; sonradan onu ldrmd. Bu anda o arvad talaqdan
dm olduuna gr Clal-d-din onu zn bikah ed bildi.
Clal-d-din bir zaman Tbrizd dayand. Sonra oradan Gnc hrin
qoun gndrdi. Onlar gedib Gncni aldlar. zbk is hrdn xb Gnc
qalasna girdi v orada zn mhkmltdi.
Mn bel eitdim ki, Clal-d-din in sglri bu qalann trafndak
kndlr ziyyt verirdilr. On lar qart edib dadrd lar. zbk Clal-d-din
yazb ikayt etdi: Mn z yaxn adamlarma bel bu cr nalayiq ilr
grmy icaz vermird im; tvqq edirm ki, bu kndlr l uzadanlarn lini
yasan! Clal-d-d ind o qalan z sgrlrinin v qeyrilrin in r zndn
qorumaq n oraya gztilr qoydu.

143

Tatarlarn Azrbaycana hcumu 1 v orada

etdiklri ilr hqq nda
628 [1230-31]-ci ilin vvlind tatarlar Mavrannhr vilaytlrindn
glib A zrbaycana atdlar.
Biz yu xarda onlarn Mavrannhei nec ial etdiklri, Xorasan v
baqa vilaytlri nec soyduqlarn, hrlri v kndlri dad b halin i nec
qrdq larn sylmidik.
O zaman
onlarn hk mt i Mavrannhrd mhkmln mi v
Mavrannhr lksi abadlamaa balamd. On lar orada Xarzm hri kimi
byk hr tikmi, Xorasan trflri is xaraba qoy mudular. Ms lmanlardan
he bir adam o trfd yerlib yaama csart et mirdi.
Tatarlar gldikd onlar kiik dstlr il trafa yr edrk, gzlrin
n grnn n vardsa, soymaqda idilr. lklr badan-baa dalmd. Bun lar
bu hrktlrindn l kmirdilr. Htta 625 [1227-28]-ci illrd onlarla Clald-din arasnda yu xarda syldiyimiz hadislr olmu v onlar o vziyytd
qalmdlar.
Yu xarda syldiyimiz kimi Clal-d-din la`d-din Keyquban v lraf trfindn basldqda, s maili m lhdlrin in bas tatarlara adam
gndrib, Clal-d-d inin mlubiyyti sbbil ziflmi olduunu bildirir,
frstdn istifad edib, onun stn glmy onlar tr ib edird i. Onlarn Clald-din qalib glcyin zamin olurdu.
Clal-d-din is xlaqca po zulmudu, mmlkt ini d pis idar ed irdi.
O, zn qonu olan padahlardan dmnlik et mdiyi, mlkn almad v
qonuluq mnasibtini pozmad b ir padah qoymamd.
Bu aadaklar onun tdbirsizliy inin nticlridir:
sfahanda ilk meydana xd zaman sgr toplayb Xuzistana getdi,
xlify aid olan utr hrini mhasir etdi.
Oran mhasir etdikdn sonra yen xlify aid olan Dquqy gedib
oran qart etdi, o x adam ldrd.
Sonra zbyin ixt iyarnda olan Azrbaycan ial etdi.
Oradan grcstana getdi v onlar mlub edib, onlarla dmn oldu.
Sonra Xilat hakimi Mlik l-raf il dmn oldu.
Sonra Ru m mmlktlri hakimi la -d-din il dmn oldu.
smaililr d dmnilik edrk, onlarn vilaytlrini qart etdi, o x
adamlarn q rd v zlrin i d hr il myyn vergi vermy mcbur etdi.
1
Monqollarn Azrbaycana ikinci hcumu 1231-ci ild balam, 1239-cu ild
Azrbaycann tamamil zbt edilmsi il bitmidi.

144

Qalan lar il d bel rftar etdi. Ona gr ham ondan uzaq oldu v ona
l tutmad .
smaili basnn tatarlara atan mktublar Clal-d-dinin zrin
qalxmaa a rrd , onlardan bir dst tcili glib, onlarn vilaytin girdi. Rey,
Hmdan v bunlar arasnda ola yerlri zbt etdi. Sonra Azrbaycana gedib
oran datd, soydu v halisindn l kenlri ldrd.

Tatarlarn Mu an al mas haqq nda

628 (1230-31)-ci ild tatarlar A zrbaycan lksindn olan Maraan
mhasir etdilr. vvlc ora halisi onlar hri girmy qoymad . A mma sonra
aman vrilmk rtil tslim o lma qbul etdilr. Tatarlar onlara aman verib,
hri tslim et midilr. Orada adam drslr d, o x q r n et mdilr. hr
vergi toplayan adam qoydular. Tatarlarn hrti trafa yayld , A zrbaycan
halisinin qorxusu artd.
Biz islama v mslmanlara k mk et myi ancaq allah-taladan rica
edirik. nki biz islam padahlarnda cihada v din k mk et mk hvsi olan
bir adam grmrk. Onlarn fikri z keflrin, ey-irt v z riyytlrin
zlm et my malikdir.
Mn gr, bu (padahlar) dmndn daha ox qorxuludur.
....Mn onlardan (tatarlardan) el eylr sylmilr ki, insanlar
qorxudan ona inanmazlar. Deyirlr ki, onlardan b ir kii bir o x adam toplan m
knd, yaxud bir hyt girmi, o kii bu adamlar b ir-bir drm, bu
adamlardan he biri bu atl kiiy l qaldrma csart etmirmi.
Mn bel bir xbr atd: tatarlardan b ir kii b irini tutur, ancaq
yannda onu ldrck bir b ir eyi (silah) olmur. Ona deyir: Ban yer qoy,
trpnm! Kii ban yer qoyur v tatarda gedib qlnc gtirir v onu ldrr.
Baqa bir kii d mn bel syldi: Mn v mn iml brabr 17 nfr
kii bu yolda durmuduq. Bizim yanmza bir atl tatar g ld i, b iz dedi ki, birbirinizin qollarn balay n. Mnim yoldalarm da onun mrini ml et my
baladlar. Mn onlara dedin: Bu b ir adamd r, n n biz bunu ldrb
qamayrq? onlar dedilr: Biz qorxuruq. Mn dedim: Bu bizi bu saat
ldrmk istyir, biz onu ldrrik; allahdan mid ed irm ki, o bizi salamat
qurtarar. Allaha and olsun, onlardan bir adam bu ii grmy csart etmd i.
Nhayt, mn b ir baq gtrb onu ldrdm v biz qab qurtard q.
Bu syldiklrim bnzr hekay o xdur.

145

Azrbaycan halisinin tatarlara tabe olmas haqqnda

628 (1230-31)-ci ilin vvllrind Azrbaycan vilaytlrind yaaya
halinin hams tatarlara tabe oldu. On lara pu l, Xta, Xoy, tab v baqa hr
paralarndan paltarlar gndrdilr.
Onlara tabe olmasnn s bbi bu idi ki, Clal-d-d in tatarlar trfindn
baslb A mid 1 qadqda, onun sgrlri blk-blk olub, hr hisssi bir trf
dd v m xtlif adamlar trfindn tutulub czalandrld. Tatarlarda
Diyarbkrd, l-Czird, rbild v Xilatda z ilrini grdlr. Onlara kims
mane o lmad v b ir at l da olsa, onlara qar durmad. Ms lman padahlar
[tatarlarn qorxusundan qab] deiy girmidilr.Clal-d-d indn bir mlu mat
glmir, bunlardan ona bir xbr at mrd. Ona gr d ruhdan drk tatarlara
tabe olma stn tutub, istdiklri qdr onlara pul v paltar gndrdilr.
Tbriz hri Azrbaycann sas hrlrindn biri olub, A zrbaycan
hrlrinin mrkzi idi v btn Azrbaycanda yaayan hali d [mh m ilrin
hlli n] orada yaayanlara m racit edrd i. Tatar padah2 z sgrlri il
birlikd glib oraya (Tb riz) yaxn bir yerd dayand v Tbrizin halisin adam
gndrib onlara tabe olmaa ard. Qbul et md iklri tqdird [cza il]
hdldi. Tbrizlilr ona ox pul, ipk para v baqa eylrdn hdiyylr
gndrdilr. Hr ey, htta axr da gndrdilr. O (padah) da onlara razlqla
cavab qaytard v onlardan z byklrini onun yanna gndrib tlb etdi.
hrin qazs, bas v `yandan bir ne nfri onun yanna gldilr.
Yaln z ms-d-d in t-Turai o x nfuzlu adam idi. Zahir d bildirms d,
btn ilr bundan asl idi.
Bunlar gedin onun yanna atdqda Turainin glmmsinin sbbini
sorudu. Bunlar cavab verdi: O, zlt et mi (dnyadan laqsini ks mi) bir
adamdr. Onun padahlarla he bir laqsi yo xdur. sas bizik. Padah sakit
oldu.
Sonra bunlardan xtai v baqa paltar t ikmk n drzilr istdi ki,
glib onlarn byk padahlar n paltar t iksin lr. O, z d o byk
padahlarn tblrindn imi. On lar drzilr gtird ilr. Padah istdiyi ilri
onlara taprd, ancaq drzilrin pulunu tbrizlilr ddilr.
Sonra onlardan tatarlarn byk padah n xirqlr [u zun don da]
istdi. Ona indiy qdr misli gnmyn gzl xirqlr tikdilr. On larn zn
gzl v zrif atlasdan, astarn samur v qunduz drisindn tikdilr. Bu onlara
ox baha oturdu.

1
2

Amid-Dcl aynn sa sahilind Czirnin sas hri.

Tatar padaah- monqollarn ikinci yrn balq edn noyon ormaqun nzrd

tutulur.

146

Ondan sonra Tbriz halisin, hr ild dmk rti il, o xlu pul v
paltar vergisi qoydu.
Xilaft idarsin v trafndak padahlardan bir nesin onlarn
(tatarlarn) elilri gedib-glird i v Xarzmah
Clal-d-din k mk
vermmlrin i onlardan tlb edirdilr.
Mn z m Rey halisindn olan bir tacirin mktubunu grdm. Bu tacir
kemid z yoldalar il b irlikd Mavsil glib orada bir qdr yaam, sonra
ken il tatarlar Rey i zbt etmzdn vvl qaydb Rey getmidi. Tatarlar Rey
glib halini zlrin tabe etdikdn sonra, Tbriz gedrkn bu tacir onlarla
birlikd Tbriz get midi. Bu mktubu Tbrizdn Mavsild qalm yoldalarna
yazrd.
Mktubda deyilirdi: Bu kafirlrin allah lnt elsin, o xluunu,
mslman lar ruhdan dmsin dey, siz yaza bilmirm. o x bykdr. Siz
bunlarn bir blynn Nisibin v Xabura, o biri blynn rbildn Dquqy
yalnz soyun mqsdil getdiyini znn et myin. On lar bu yerlrd onlara qar
adam durub-durmayacan yrn mk istyirlr. Ona gr d onlar qaydb o
yerlrin bo olduunu, onlara mane olan v oralar mdafi edn olmad n o
yerlrin padahsz v sgrsiz qaldn z padahlarna xbr verdilr . Bu
yerlr malik olmaq fikrin ddlr.
Onlar yazda siz trf gedcklr. El o lduqda sizin qrb vilaytindn
baqa he bir yaayaraq yeriniz qalmr. nki onlarn niyyti btn vilaytlr
getmkd ir. znz dnn banzn arsini grn).
Mktubun mzmunu bu id i.
Dorudanda biz allahdanq v ona qaydacayq. Allah-taladan bada
he bir qdrt v qvvt sahibi yo xdur.
Clal d-d in gldikd, 628-ci ilin axrna, htta 629 (1231-32)-ci ilin
sfr dekabr aynn axrna qdr ondan he bir mlu mat yo xdur1 .
22.G NC L KRAKOS. ERMNS TAN TARX
Gncli Kirakos znn yazd kimi, Gnc lksind doulmudur.
Kitabn n 33-c fslind 1241-ci il hadislrindn yazr ki, bu vaxt onun 40 ya
var idi. Demli, mllif XIII srin ilk illrind anadan olmu, 1271-ci ild is
vfat etmidir. Gncli Kirakos monqol basqnlarn gzlri il grdyndn
onun kitab btn Zaqafqaziya tarixi zr dyrli qaynaqlardan biri saylr.
Kitabda gtiriln fsillr aadak qaynaq zr evrilmidir.

1
slind is Clal-d-din sfahana gedrkn Krdstanda yaxalanm v h. 628-ci il
vvaln ortalarnda (1231-ci il avqustun ortalar) bir krd trfindn ldrlmd.

147

XII fsil. Gnc trafnda qounl arn baslmas

Bir ne vaxt tdkdn sonra hunlardan olan qounlar-onlara qpaq
deyirlr 1 ,- araya xd lar v G rcstana glib ar Laadan 2 v Azarapet vanedn
yer istdilr ki, onlara sidq il qulluq etsinlr. Ancaq onlar (ar Laa v vane)
onlara yer vermy raz olmaldrlar.
Bel olduqda onlar [oradan] xb gedrk, Gnc hrinin halisin z
tutdular. hr halisi onlar hvsl qarlad, nki grc qounlar onlar o x
sxdraraq, lkn i soyur, adamlar sir o lur v mal-qaran tutub
aparrdlar...Hunlarn qounu orada yerlrk rahatlq qazand.
Bel olduqda, vane qoun toplad v zn gvnmdiy indn onlara
qar xd ; lovalanaraq onarn hrini yer zndn silcyi il hdlyir,
istdyi hr ks qlb bx edn Allaha deyil, z qounun gcn bel
balayrd. On lar z- z qarladqda, barbarlar sakitc z snacandan xb
yorulmu v aramnn itirmi grc qoununu qlncdan keirdilr; o xlar sir
dd, qalanlar qab dald. O gn xristian qounu byk mlubiyyt
urad; allah onlardan z dndrmidi. Bir d grrdn ki, limsiz bir adam igid,
dylrd hrt qazanm bir o x rlri qarsna qatb qovmaqdadr, el bil
oban sr qovalayr! (s. 139.)
XX fsil. Dnyan murdarlamaq n tatarlarn ortaya xmas
haqda
(Monqol) qounlar ormaqun noyonun bal il Xo rasana v traf
vilaytlr hakim o lan Clal-d-din qar x edrk onu zib qounu il bir
yer qovdular... 3 Onlar getdikc farslarn btn lksini, Atrapatakan, Dey lmi
datdlar, qarlarnda b ir mane qalmasn dey, hamsn b ir-bir yama etdilr.
...Budur, onlar zlrin in btn mlak v qounlar il glib Aqvan
lksin v varl, brkt li, hr cr nemt -su, aac, meyv, ov il dolu olan
Muan dznliyindn atdlar; burada yerlrk z adrlarn qurdular. On lar
qda hmi bel edird ilr, yaz vaxt is hara gldi, dalr, akna xaraq
soyunuluq edir v sonra da z dayanacaqlarna qaydrd lar (s. 153-154) 4 .
1
Ermni tarixi kitablarndan artq V yzildn ilnn hon(hun) tnik ad XII-XIII
yzillrd qpaqlara aid edilmkd idi.Grnr, qaynaqlarn mlliflri bu ad altnda vriln
xalqlarn kkc qohum, trksoylu olmasna saslanrdlar.
2
Laa-grc ar T amarann David Soslandan olu, IV Georgi ad il 1213-1222-ci illrd
grc ar olmudur.
3
Bu dydn sonra Xarzmah lddin Mhmmd ldrlm, slind Xarzmahlar
dvlti squt etmidi.
4
Xorasan v raqi-cmi tutduqdan sonra monqollar 1221-ci ilin yanvarnda, qn olan
anda 30 minlik qounla Azrbaycana soxulmu, T brizd ataby zbkdn pul tzminat aldqdan

148

XXI fsil. Gnc hrinin dalmas

Birdn-bir tatar qounlar hr basqn etdilr, onlar hri hr
trfdn mhasiry aldlar; onlar dy baladqda o xlu man lardan 1
istifad edird ilr. [Hr eydn vvl] hr trafnda saln m z mlklr mhv
edildi. Sonra pilikvanlar 2 vasitsil hr d ivarlar hr yandan uurulurdu.
Ancaq yalardan he ks hr girmd i, onlar bir hft iind yaraq alt nda
hri mhasird saxladlar. hali hrin yalarn lin kediy ini grdkd,
hr ks z evind qapanb zlri il b irlikd ev lri yandrd lar ki, bar yalarn
lin dmsinlr, bir baqas yandrlas n varsa, hr eyi yandrdlar, zlrin
is toxun madlar.
Bunu grn yalar daha o x qzb lnrk q lnclarn i salb, hamn
doradlar: kiilri d, qadnlar da, uaqlar da. Onlardan he ks cann qurtara
bilmd i; yaln z yax silahlan m, tam hazrlql dylrin kiik bir dstsi
divarlar hr yerdn deib qaa bild i, qara camaatdan da bir kiik d stni
saxlay b ignclr verdilr ki, qoy qzl, g m gizldiln yeri deyib
gstrsinlr. Sonralar onlarn da bir qis min i ldrb qalann sir etdilr, zlri
is yanb dalm evlrin k lnd elnrk, gizldilmi eylrdn taplan n
qart etdilr. On lar bu il u zun-uzad mul olduqdan sonra kilib getdilr 3 .
Bundan sonra bir o x v ilaytlrdn adamlar tklb bu hr glrk,
variyyt v qab-qacaq axtarrd lar; orada qzl v g mdn, mis v dmirdn
hazrlan m bir o x yalar; bununla yana, lat maz yerlrd v zirzmilrd
gizldilmi m xtlif geyimlr taprdlar. Drd il hr adamsz v dadlm
vziyytd qald, sonra onun yenidn qurulmas haqqnda yasaq gldi v
hrlri az-az adamlar glrk, t ikintiy baladlar, ancaq hrin divarlar hl
tikilmmi qalrd (s.154-155).
LVII fsil. Manqu xan n mri il keirilmi
hali say m haqqnda

v buraya pnah gtirmi xarzmli dy qarnizonunu atabyin itirak il qlncdan keirdikd

sonra Muana v Arrana kemidilr.
1
Monqollar in zrin yrd olarkn oradak qalalara da atb dadan quru texnikas
il tan olmu, sonrak qrb yrlrind, o sradan Azrbaycanda ondan hrlrin alnmasnda
istifad etmidilr.
2
Yuxarda qeyd baxn.
3
Monqollarn Gncni datmas 1215-c ild olmudur.

149

Manqu xan v byk srkrd Bat Arqun adl... Bat nslindn olan
Tora aa adn dayan baqa s rkrdni bir o x dylrin mayiti il
onlarn hkm alt nda olan xalqlarn saymn keirmk n gndrdilr.
Sonuncular mri aldqdan sonra, onu yerin yetirmk n btn
lklr yola ddlr. On lar glib, Ermn istana, Grcstana, Aqvanka v
qonu vilaytlr xd lar. Qadn lar xmaq la, on ya olanlardan balayaraq,
hamn sayn siyahya aldlar. Onlar amanszlqla hamdan d y bilincyindn
daha ox verg i tlb edirdilr, [xalq] var-yo xdan xmd. Vergi y anlar
alaszmaz tlb lr, ignc v zablar il halin i sxdrrd lar. Qab
gizlnnlri ldrr, vergi ver bilmynlrin is borc yerin uaqlarn alb
aprrd lar...
Vilayt hakimlri o lan [yerli] knyazlar da zlrin xeyir gtrmk n
zl m v tlb vermk iind onlarla lb ir oldular. Ancaq onlar (monqollar)
bununla kifaytln mdilr; istr hrd olsun, istrs kndd olsun, btn
sntkarlar zrin verg i qoydular. Dniz v gllrdn balq tut maq ii il
mul olan balqlarn da, filiz xaranlarn da, dmirilrin d, boyaqlarn da
[hams zrin vergi qoydular]. He mn im uzun danma m lazmdrm?
Adamlar qarsnda btn glir yollar balan md, yalnz onlar z hamdan
glir alrdlar. Ko xbe v b ir o x baqa yerlrd ki, btn duz mdnlrin i l
keirmidilr.
Onlar tacirlr hesabna da varlan maqda o lub, o x byk variyyat, qzl,
gm v da-qa toplamdlar. Bu qayda il hamn soyduqdan, lkn i drd
v yoxsulluq iind saldqdan sonra, onlar tutduqlar lklr zlmkar hakimlr1
qoydular ki, hmin siyahlar v yasaqlar zr vergilri toplasnlar 2 (s. 221).
YAQUT L-H M V.
MU`C M L-B ULDN
Yaqut l-Hmvi (1179-1229) tannm rb syyah c corafiyasdr.
1213-c ildn o zamann rq lklrinin gzmy balam, hmin ild d
Azrbaycan da olmudur. Dad c monqol basqnlarndan vvl, 1220-ci ild
Yaqut bir daha Azrbaycana glib onun halisi, tsrrfat v miti il
yaxndan tan olmudu. Tbriz, Maraa, Urmu , hr, Mrnd, Srab, rdbil,
Unu, Miyan kimi A zrbaycan hrlrinin yaayn z gzlri il grmd.
Ancaq Drbnd, Brd, Bak, Naxvan v baqa hrlrimiz haqqnda onun
baqa qaynaqlar zrind qurulmu yazs da elmi baxmdan tutarl v
1

Mtnd- vostikan.
Azrbaycanda monqol aalnn mahiyyti v onun dadc nticlri haqqnda bax:
. .. - . ., 1956,
mvafiq fsillr.
2

150

dyrlidir. Yqaut-l-Hmvin in Mu`cm l-buldn (lklrin lifba il

sralan mas) sri corafi ensiklopediya s ciyysinddir. srin bir xsusiyyti
d sadalanan yer adlarnn mllif trfindn dzgn yazlnn verilmsid ir, bu
is Azrbaycann o zamank toponimik xritsinin yrnilmsi n o x
dyrlidir. (bax: . . VII-IX . ., 1965, .24).
Aadak paralar Z.M . Bnyadovun v P. K. Juzen in evirmsi zr
qsaltmalarla verilmidir: -. -.
. -. ., 1983, . 7-34.
Azrbaycan. bn l-M kkfa deyir ki, Azrbyacan z adn Azrbaz ibn
ran ibn l-svad ibn Sam ibn Nuhun adndan gtrmdr, yaradan ona
k mk olsun! Baqalarnn dediklrin gr, bu ad Azrbaz ibn Bayvarasfn ad
il bald r. Bir baqalar sylyirlr ki, zr-phlvi dilind od, bayqan is
qoruqu v ya od qoruyucusu demkdir v bellikl, bu sz od mbdi,
yaxud od keikisi bildirir, sonuncu fikir hqiqt yaxn o la b ilr, nki bu
blglrd od mbdlri oduqca oxdur.
Azrbaycan srhdlri gndoarda Brddn balayaraq gnbatarda
rzincana qdr uzanr 1 . imalda o, Deylm, Gilan v Toram vilayti il
qonudur. Bu, geni bir lkdir.
Azrbaycann tannm hrlri irisind Tbriz onun indiki paytaxt v
n byk hridir. Qdim zamanlarda A zrbyacann paytaxt Maraa olmudu.
Xoy, Slmas, Urmu , rdbil, Mrnd v baqalar Azrbaycan hrlri
srasndadr.
Azrbaycan geni lk v byk dvltdir. Balca olaraq bura dalq
lkdir, burada bir o x qalalar, saysz-hesabsz variyyt v meyv aaclar
vardr. Mn he bir yerd buradak qdr balar v bu qdr o x ay v bulaq lar
grmmim. Bu lkni gzn adama su n qab gtrmk lazm glmir, nki
burada o haraya gedir getsin, su ayann altndan axr v bu su soyuq, dadl v
salamdr.
Azrbaycanda yaayan hali zglr, q rmzyanaq adamlardr, drilri
aq rngddir. Onlar azri dilind danrlar, bu dili baqalar an lamr. Onlarn
xasiyyti yumaqdr, davran yaxdr, ancaq tbitc liaq deyillr.
Azrbaycan aras ksilmyn axna ma v dylr lksidir. Buna gr
d buradak hrlrin o xu dadlm, kndlr is xarabala evrilmidir. ndi
(1230-cu illrd) Azrbaycan Xarzmah Clal-d-d in Manqburn ibn laddin
Mhmmd ibn Tkin hkm altndadr...
Arran. Geni bir v ilaytin rbc olmayan addr 1 , o xlu hrlri var,
onlarn iind Cn z hri (xalq onu Gnc adlandrr), Brd, mkr v
1
Azrbaycan hdudunun qrbd rzincana kimi uzanmas haqqnda Yaqutun yazsn
vliya lbinin Syahtnamsi zr vriln 2-ci izahat il tutudurdum.

151

Beylqan hlri vard r. Azrbaycan il Arrann arasnda rraz (Araz) ad lanan

ay axr. Bu ayn gnbatar v quzey yaxasnda n varsa, hams Arrana dr,
gndoar smtind olanlar is Azrbaycanndr.
rdbil. A zrbaycann n o x tann m hrlrindn birid ir. slamdan
qabaq lknin paytaxt olmudur. Uzunluq drcsi 80, en drcsi is 36 33.
hr drdnc iqlimd yerlir. Bu, o x byk hrdir. Mn onu 617 (1220)-ci
ild grmm...
Mn rdbili trk edib getdikdn sonra tatarlar hr basqn etmi v
halisini q rmlar. Tatarlar il hr halisi arasnda bir ne dy olmudur
v hali zn qoruya bilmi, iki df onlar hr yaxnlndan qovmudur.
Ancaq tatarlar nc df qaydb basqn etdilr v hri qoruyanlar artq
gcdn ddklri n tatarlarn qarsnda dayana bilmyib basldlar.
Tatarlar hri gcl l keirib mslimlri qrdlar, gz grln bir kimsni
salamat buraxmad lar. Ancaq onlardan qab gizln bilnlr canlarn
qurtarmdlar. hri kkl kild datdqdan sonra tatarlar xb getdilr,
hr is uzun illr dhtli bir dant irisind qalmd v hali yo x id i.
Ancaq indi hr znn qabaqk grn n qaytm, htta bir az daha yax
olmudur. ndi o, tatarlarn linddir...
Bab l- vbab, ya sadc l-B ab. Bu, irvan Drbndidir. l-stxrinin
demsin gr, Bab l-bvav hrdir, dniz dalalar bzn onun divarlarn
yalayr. hrin ortasnda gmilr n dayanacaq var. Buradak b ir dniz
krps sahild iki dayaz yer arasnda tikilmidir. Liman n girii yri-yrdr
v onun qarsna zncir kilmidir, buna gr d razlq olamdan he bir gmi
n limana gir bilr, n d oradan xa bilr. Bu iki d ivar qaya dalarndan v
quruundan tikilmidir.
Bab l-bvab Tbristan dnizi sahilinddir, ona Xzr dnizi deyirlr.
Bu hr rbdildn iki kvadrat mil bykdr. hrin o xlu kin yerlri, ancaq
meyv aaclar azdr, meyvni buraya baqa yerlrdn gtirirlr. hrin
dalardan z aa enn qalar divarlar var. Bu dalarda el bir yol yo xdur ki,
onlar il mslman lklrin g ir b ilsn.
Divarlarn u zun olmasna
baxmayaraq, onlarn aa h iss si bir
lpdyn kimi dnizin iin uzan b gedir, bununla da gmilri divara
yaxnla maa qoymur. Qala -hr grkl yerd mhkm b ir zl zrind
tikilmidir v onun tikilmsi ah Xosrov nuirvann ad na xlr. Byk v
1
Arrann hkm haqqnda bir-biri il uzlaamayan yazlar indi d irli srlmkddir. A.P.
Novoseltsev eyni bir kitabda bir yerd Aran szn Alvan adnn ran variant olduunu, rb
dilindki ar-Ran yazlnn buradan alndn sylyir; on be shif sonra is Arran (l-Ran)
sznn Qafqaz Albaniyasnn rbc ilnn ad olduunu yazmdr. Halbuki rbdilli tarixcorafiya dbiyyatnn byk nmayndlrindn biri saylan Yaqut -l-Hmviy gr. Arran
sz rbc olmayan yer addr Yeni aradrmalarda bu szn trk mnli olmas bildirilir.

152

dyrli srhd hrlrindn biridir. O, b ir o x dmn v m xtlif d illrd

danan xalqlar hatsinddir. hrin yaxnlnda qurd ad ad dayan byk
bir da var; hr il bu dan bana oxlu odun gtirilir, nki ehtiyac olduqdayalar gzlnilmdn basqn etdikd odunlardan tonqal yandrlr, Azrbaycann
v Arrann halisin xbr verilir.
Sylyirlr ki, Bab l-vbabdan o yana uzanan dalarda 70-dn ox xalq
yayayr, bunlar hr biri ayrca z dilind danr v bu dili qonular baa
dmr.
Bu diyarn hmiyytin gr Sasani ahlar ona ox g z qoyur v imal
tayfalarn basqnlarndan daha o x qorxu krk o radak btn ilri diqqtl
izly irdilr. Buna gr d, bu yeri mdafi et mk n bir sra lklrdn
kb gln v ahlarn inandqlar adamlar buraya qaravol qoyulmudular.
Hmin adamlardan trk tayfalarndan, allah tanmayanlardan
v baqa
yalardan bu diyar qoru maq mqsdil istdiklri hr bir eyi tik b ilrdilr;
bunun n onlar mrkzi hakimiyytdn razlq istmir v onu xrc
salmrd lar.
Orada qaravol kn lrin irisind tabasaranl adlanan b ir xalq var, onun
qonuluunda filan xalq , sayca ox olan igid lkz xalq , lay zanlar (lahclar),
irvanllar v baqalardr. o xlu qorxmaz atl v piyada dylri olan bu
xalq larn hr birini qoru maq n ayrca yer verilmidir.
Bab l-vbab burada dniz limand r, burya imaldan xzrlr, Srir,
Sindan, Xayzan, G rcstan, Ruklan, Zirixgran v Qu mkada yaayan hali glir.
Hminin Crcan, Tbristan, Deylm v Cibldn buraya gmilr glir. Yalnz
bu hrd v onun dvrsind ktanda gzl paltarlar t ikilir, n Arranda, n
Azrbyacanda bel paltarlar hazrlan mr. Burada zfran b itir v o xlu balq
vardr...
Bakuy. irvan vilaytinin Drbnd dairsind hrdir. Burada neft
quyusu var. Onun icar haqq bir min dihrm atr, o quyunun yannda is aras
ksilmdn gec v gndz civ kimi qat a neft pskrn baqa bir quyu
vardr. Bu quyunun da icar haqq birincinki kimidir 1 . Mnim inandm
tacirlrdn biri mn danrd ki, o rada z-zn yanan bir yer grmdr. Mn
dnrm ki, kims oraya od saldndan gecli-gndzl yanmaqdadr, nki
torpan trkib i mineraldr...
Brd. Azrbaycann n uzaq
bucanda yerln hr. Bimi
krpicdn v hngdn tikilmidir, d znlikd yerlir. l-stxrinin yazdna
gr, Brd o x byk hrdir. Mn qalsa, bu khn yazdr, nki indi
hrdn he n qalmamdr. Azrbaycanda mn Brdd yaayan adamlar il
grm v onlar hr haqqnda soruya tutmuam, onlarn demsin gr,
1

Drnaq iin alnan para bu Dulfin srindndir.

153

hr gcl kild dadlmdr v indi orada o x az adam yaayr; orada

yaamaq qorxu ludur, kasblq, ehtiyac gz qabandadr, evlr dadlmdr,
hr eyd talan izi qalmdr. Dnyan dyidirn, lakin zn dyimyn
kimsy alq o lsun o, yox ed ir, ancaq z yo x olmu r v z ixtiyarnda olan
br-bcy el babilnlik edir ki, onlarn he b irisind onun yapd mllrin
sirri grnmr...
Tbriz. Azrbaycanda n ox tann m hr. Bir o x adam yaayan,
krpic v hngdn yax hrlm divarlar olan g zl hrdir. hrdn o xlu
kiik aylar axr. O, balar iinddir, meyv hrd ucuzdur. l-Mausili
adlanan dadl riyi Tbrizdn baqa mn he yerd grmmim. 610 (1213)-cu
ild mn burada rikdn 8 Badad man 1 alb q zl il yarm habba2 verdim.
Tbrizdki evlr boyal qrmz krpicdn v hngdn tikilmidir,
grnc onlar gzldir. Onun uzunluq drcsi 73 10, en drcsi is
3730-dir...
Tbrizd ba n, habel silatin, xat i 3 , tlas v baqa paralar
hazrlan r, buradan btn gndoar v gnbatar lklrin aparlr. Tatarlar 618
(1221)-ci ild lkni tar-mar edrkn, onlar Tbriz dymmidilr. hrin
halisi onlar il d inc razlq balayaraq, onlara byk bir mb ld pul vrmi,
bununla da hri dalmaqdan qurtarmdlar.
24. H MDULLAH QZVN NZH TUL-QLUB SR
Hmdullah Qzvini (1280-1349) tann m orta sr corafyakosmoqarfdr. Onun Nzhtl-qlb(rklrin y lncsi) sri fars dilind
corafiya zr yazlm kitablar irisind n dyrlisi saylr. Bu srin qiy mti
bir d ondadr ki, raqi-cm v A zrbaycan haqqnda vriln mlu mat baqa
lklr n isbtn ox dolun v tutarld r. Bi iki lk iqtisadiyyat zr 1220 v
1340-ci illr aid gtiriln rqm gstricilri hr vilayti, vilayt irisind is
adbaad hr kndi hat etdiyindn, moqol basqnlarnn a r nticlrin i btn
aydnl il z xr.
Nzhtl-qlubdak Azrbaycana dair paralar .P. Petruevski v
Z.M.Byadovun evirmsi zr 1983-c il Bak ap sasnda verilir: -, . -. ., 1983, .
37,39,42,47-51,52,54-58.

1
2
3

Badad man 812, 5 qrama brabrdir.

Habba-bax, qaynaq 19, qeyd 4.
Siklatun qzl sapla ilnmi ipk para; xtai-toxunma in paras.

154

III bl m. Azrbaycan lksinin tsviri.

Azrbaycann trkibind 9 t mn 1 v 27 hr vard. lkn in o x
yerind iqlim soyuq, az yerind m layimd ir. Onun s rhdlri raqi-cm,
Muan, Grcstan, rmn v Krdistan yaltlrindk atr. Uzunluu Bakdan
Xalxala kimi, en i is Brcrvandan Sipana kimi 55 frxs edir.
Kemid Azrbaycann paytaxt Maara hri olmudur, indi is
Tbrizdir. Bu, btn Azrbaycan hrlri irisind n gzl v mhtm
hrdir. Slcuqlar v Atabylr hakimiyyti zaman nda Azrbaycann dvlt
gliri 20 milyon dinara yaxn olmudur...
Tbriz hrind o xlu dalar var. Shnd dalarndan balanan
Mihranrud ay buradan axr; varl adamlarn kdiy i 900 khriz d buradan axr.
Bunlarn hamsnn suyu balara axr, ancaq yen d su atmr. Bu khrizlrin,
habel aylardan gtrln suyun sahibi dvltdir...
...lknin glirlrin in mu mi mb li, dvlt xzinsin alnan glir d
buraya qatlmaqla 1 milyon 150 min dinard r... 2
XOY.IV iqlim aiddir. Uzunluq drcsi 79-40, enlik drcsi is 37-40dr. Byklyn gr bu orta hrdir v dairv i u zunluu 6 min 500 addmd r.
qlimi istiy yaxndr. Burann suyu Salmas dalarnda gtrlr v axar olan
1
T mn-orta sr qaynaqlarnda vilayt mnasnda ilnirdi. Kitabi- Ddm Qorqud
boylarndak Doqquz tmn Grcstan aznda oturursan kimi cml dzmlri bunu gstrir.
2
Hmdullah Qzvin kitabndak bu yaz t kc Azrbaycana deyil, btn Yaxn v orta rq
lklrin monqol basqnlarnn gtirdiyi dantlarn riyazi ifadsini yrnmk n yegan tutarl
qaynaqdr. Burada veriln rqmlr gr, lknin bilavasit Azrbaycan adlanan inzibati
hissinin dvlt gliri Atabylr dvrnd, yni XII yzild 20 milyon dinar idis, monqol zlm
nticsind (1340-c illrd) 1 milyon 150 min dinraa-baqa szl desk, az qala 20 df aa
dmd. Aada irvan, Arran v Muan da saylmaqla ( irvan xaqanlar dvrnd btn
Azrbaycann, habel qonu lklri dvlt glirinin azalmas mqayis n verilmidir (dinar il):

Azrbaycan
raqi-cm
raqi rb
Rum
Grcstan v Abxaz
rminiyyt l-kbr

25 milyon
25,2 milyon
30 milyon
5 milyon
2 milyon

2 milyon 694 min

2 miyon 352 min
3 milyon
15 milyon 3 milyon 300 min
390 min
390 min

Hmdullah qzvini dvlt gliri haqda rqmlri gah tmn, gah da dinarla gst rmidir.
Tarixnaslqda btn rqmlrin dinar il gstrilmsin stnlk verilir. Pul vahidi olmaqla 1
tmn 10 min dinara brabridi; 1 gm dinar o zaman 6 gm dirhm, XIX yzilin sonunda
ilnn kurs il gtrdkd is 0, 75 qzl manata uyun glirdi.

155

btn sular Araz ayna tk lr. Burada o xlu balar vardr, buradadak kimi
z m v iri, irin v sulu cins peymbri armudu baqa yerlrd yoxdur.
Burada yaayan adamlarn zlrinin rngi adr, kkc xtai v grkmc gzl
adamlardr. Xoy trk diyar 1 kimi tann mdr...
URMU. Drdnc iqlim dr. 79-45 u zunluq, 37-45 enlik
drcsind yerlir. Bu byk hrdir v dairvi u zunluu 100 min addmd r.
Urmu (iast) glnn sahilinddir. Burada iqlim isti v o x ya murludur. Su
dalardan axan v gl tk ln aylardan gtrlr. Burada dalar o xdur,
dalarda keyfiyytc o x g zl olan hlki z m, peymbri armudu v sar
rik yetiir. Tbrizlilr grkl b ir kimsni cndr geyimd grdkd z trk
dilind msl kirlr: H lki z m, y rq sbtd durmaz...
MARA A. Drdnc iqlim dr. 82-70 uzunluq, 37-20 enlik
drcsind yerlir. Bu byk hrdir v qabaqlar Azrbaycann hri
olmudur. qlimi m layimd ir, ancaq quzey s mti Shnd da il tutulduundan
nmilikdir. Burada balar o xdur. Su s fi aylardan gtrlr, ay Shnd
dalarndan balanr v Urmu gln axb tklr. llrd, taxl, pambq
mhsullar, z m v ya baqa meyvlr yetiir. Yerlrin o xunda qiy mtlr o x
bahadr. Burada yaayan xalqn znn rngi adr, trkdillid ir v o xu hnfi
triqtindndir. Onlar hm d rb d ili il qar m phlvi lhcsindn
baldrlar.

IV bl m. Aran v Muan yaltlrinin ts viri.

Bu yalt lrin iqlimi isti v rtubtlidir. Onlar rmn, irvan,
Azrbaycan v Xzr dnizi il hmsrhddirlr. Atabylrin hakimiyyti
dvrnd bu yaltlrdn ylan vergi siyah zr 3 milyon dinardan oxdur.
ndi vergi siyahlar zr 303 min d inar y lr...
V bl m. irvan v Qutsfi2 torpaql arnn tsviri
NAXIVAN, IV iqlim dr, uzunluq drcsind 80-55, en lik
drcsin 33-40-dr. hri Bhram ub in salmdr 3 . Bu, o x gzl yerdir-

1
T rk diyardedikd, Hmdullah bir sra orat sr mlliflri kimi, Azrbaycann
trkdilli bir lk olmasnn nzrd tuturdu.
2
Qutsfi-haqqnda bax: qaynaq 16, qeyd 17.
3
Bhram-bin -589-cu ild Sasani ah IV Hrmz ldrb taxtn tut mu iran
srkrdsi. ki ildn sonra II Xosrov onu devirib hakimiyyti z lin almd (591-628). Bhram

156

Nxi-cahan adlan r. hrin binalarnn o xu bi mi krpicdn tikilmidir.

kin yerlrind taxl, pambq, z m v az miqdarda meyv yetidirilir.
halisinin znn rng adr. fii triqtin balan rdlar. Yaxn lnda bir
ne nhng qala ucalr, onlardan lincik, (linc), S rmri, Ta mar, Fqan
qalalar dalmdr. Ylan verg isi 113 min d inardr.
RVA N. Bu Kr ayndan Drbnd kimi uzanan bir lkdir. irvan
xaqanlar zamannda lkd ylan vergilr ind iki pul il 1 milyon dinar id i.
Ancaq indi vergi siyahlar zr onlarn mbli 113 min dinar o lmudur.
Burada iqta kimi verilmi bir o x dairlr bllid ir...
VI bl m. B a yollarn, dal arn v minerallarn tsviri.
Sultaniyydn Drbnd (B ab l- vbaba) gedn balca imal yolu
SULTA NYY-RDBL YOLU. Sultaniyydn Zncana kimi 5
frsxdir. Bu rada bir yol Tbriz, Maraaya v oradan da Ruma aparr, baqa
biri is rdbil v Sraba burulur. rdbil yolu il siz Tut Svari kndind kimi
7 frsx kecksiniz. Oradan Kaz-Knan hrin kimi 7 frsxdir, sonra
Burulaz armndan, Sfidurd ayn n yaxasndan kemkl Sncid kndin VI
Xalxala kimi 6 frsxd ir, sonra Tal kndin kimi 6 frsx v daha sonra
rdbil hrin 6 frsxd ir. Btnlnkl Su ltaniyydn rdbil kimi 37 frsx
edir.
RDBLDN ARAN QARA BA INA KM 1 . rdbildn Rabat,
rada kimi 8 frsx, sonra Verng kndin kimi 8 frsxd ir. Btnlkl
ubin, II Xosrov, Nizaminin Yeddi Gzl v Xosrov v irin poemalarnn qhramandr.
Naxvan hrinin tarixi is VI yz il hadislrindn ox qabaq balanr.
1
Arran Qaraba tarixi-corafi anlay baqa orta sr qaynaqlarnda da ilnmidir.
(bax: Hmdullah Mstvfi Qzvini. Zeyl-e tarix-e qozide. Farscadan evirm, hr v gstricilr
M.D.Kazmovun v V.Z. Piriyevindir. B., 1986, s. 17, 21, 53; bu Bkr l-Qutbi l-hri T arix-e
eyx veys. Farscadan evirm v mqddim M.D. Kazmov v V.Z. Piriyevindir. B., 1984, s.
49).Arran Qaraba sz birlmsi il XVI yzilin tarixisi Zeynlabidin li bdi byin
Tkmilatl xbar srind d z-z glirik (bax: qaynaq 34). Buradan aydn olur ki Qaraba
anlay qdim Arran (Albaniya) torpaqlarnda, Arazla Kr arasnda yerln bucaqda
yaranmdr. Bunun Hmdullah Qzvinin Araz ayn Qaraban srhdi adlandrmas, ermni
tarixisi Tbrizli Arakelin: Sonra vardapet...avanlarn lksin, Qarabaa yola dd-szlri d
tsdiq edir. N n orta srlrin tutarl tarixi qaynaqlarnda Ermnistan Qaraba deyil, avanlar
(adbanlar) lksi adlandrlmdr? Ona gr ki, artq Xilaft hmranl daldndan xsusil
Azrbaycan Atabylr dvlti yarandqdan sonra Qaraba mhz Azrbaycann dvlt-razi blgs
irisind yerlirdi. Ermni dilind yazs olan tarixi Mihitar Qo (1130-1213) bildiri ki, Arrann
paytaxt Gnc hri Qaraban balca dalq vilayti olan Xann da ba hri idi; baqa bir
qaynaqda is yazlmdr: [Xan] latmaz, dal-meli bir vilayt olmaqla Arran lksinin

157

rdbildn Bcrvana 20 frsx, Sultaniyydn is 37

frsx yoldur.
Bcrvandan Mahmudabad Qavbariya kimi yol beldir: Bcrvndan Bilsuvara
8 frsx sonra Yen i Arxa (Cuy-i-nov) 6 frsx v oradan da Mahmudabada
6 frsxd ir. Btnlkl Bcrvanda Mahmudabada kimi 20 frsx, rdbildn 4
frsx v Su ltaniyydn 77 frsx yoldur.
QARA BA YOLU. Bcrvandan liby kndin kimi 7 frsx, sonra
Bkirabad kndin kimi 6 frsx, bu knddn Qaraban srhddi o lan Araz
aynn sahilin kimi 2 frsdir. Btnlkl, A zrbaycan Qarabaa 15 frsx,
rdbildn 37 frsx v Su ltaniyydn 70 frsx yoldur.
QARA BA DAN GNCY KM . Qarabadan Xar kndin kimi 3
frsx, sonra Qrq [kndin] kimi 5 frsx, buradan Lbndan (Lmbran)
kndin kimi 4 frxs, buradan Bazarca kimi 3 frsx, buradan is Czbik
hrindn bi frsx aral o lan Bdy kimi 4 frsxdir; sonra Deh sfahani
kndin kimi 4 frxs, oradan Xangah, otora (dv yeri) 5 frsx v Gnc
hrin kimi 5 frsxdir. Btnlkl Qarabadan Gncy kimi 34 frsx,
rdbildn 69 frsx, Su ltaniyydn 16 frsx yoldur. Gncdn indi Xaraba
qalan mkir hrin kimi frsxdir; sonra adakban yurduna 3 frsx, sonra
Yama kimi 5 frsx, buradan da Tiflis hrin kimi 5 frsxd ir. Btnlkl
Gncdn Tiflis 20 frsx, Qarabadan 54 frsx, rdbildn 89 frsx v
Sultaniyydn 129 frsx yoldur.
QARA BA DAN HR YOLU L TBRZ KM. Syln ild iyi kimi,
Qaraban srhddi olan Araz ayn n sahilindn Bcrvana kimi 15 frsxdir.
Sonra Brznd kimi 4 frsx, daha sonra vzir Tacddin liah trfindn
tikilmi Rabat Eyvana kimi 6 frsx, sonra Sahib divann 1 kndi saylan Bhlatan
(ola bilsin-Bhlqan) kndin kimi 8 frsx, sonra is ad kiln vzir liahn
tikdirdiy i rabatdan kemkl [v] Drrah Frcay (Fr ay) drsind
dayanmaqla hr hrin kimi 8 frsx yoldur...ki rabat olan Gg Mil
drsi il kemkl hrdn rmiran kndin 6 frsxdir. Ad kiln vzir
liahn Yalduq d rgsind tikdirdiy i daha bir rabat kedikdn sonra Tbriz
kimi 8 frsxd ir. Btnlkl Qarabadan Tbriz 55 frsx yoldur.
Qrb gedn balca yol
dairlrindn biridir. (bax: . . , 1960, . 12;) XIII yzilin
qaynaqlarnda Qaraban baqa bir dalq hisssi olan Caraberd d (Calpert, arberd- Brd
vilaytind yerlirdi) Azrbaycan Atabylr dvltinin hakimin tabe idi. Btn bunlara gr XIIXV yzillrin dvlt-razi blgs nnlrin uyun olaraq, Sfvi dvlti (1501-1736) trkibind
mrkzi Gnc hri olan Qaraba bylrbyi yaranm v bu byk siyasi-inzibati vahid iki yz
otuz ildn artq vaxt iind Azrbaycan tarixinin mhm siyasi amillrindn biri olmudur. Bu
nnvi siyasi-inzibati amil, XVII yzilliyin ortalarnda Azrbaycan feodal dvlti olan Qaraba
xanlnn yaranmas n sosial-tarixi zl olmudur.
1
Sahib Divan-Elxanilr dvrnd ba nazir (vzir).

158

SULTA NYYDN TBRZ KM. Sultaniyydn Zncana kimi 5

frsxdir, sonra vzir Tacddin liahn tikdird iyi Nikbay rabatna kimi 6 frsx,
daha sonra Srama kimi 7 frsxdir. [Yolun] bu keidind vzir Xoc
Qiyasddin mir Ridi 1 rabat tikdirmidir. Buradak baqa bir rabat onun
qarda Xoca Clalddin 2 tikdirmidir. [Sultaniyydn Srama kimi] hams 18
frsx edir. Bu mntqdn yol sola Maraaya dnr, saa uzanan yol is
Miyanic gedir. Sramdan Miyanic kimi armdan kemkl 6 frsxdir,
sonra is hm d Dyer Hrran adlanan [v qabaqlar hr olan] Trkmn
kndin kimi 6 frsx, sonra Snqlabad kndin kimi 4 frsx, sonra Ucan
hrin kimi 4 frsx v sonra Tbriz hrin kimi 4 frsxdir. Btnlkl
Sultaniyydn Tbriz kimi 46 frsx yoldur.
TBRZDN RZA N R-RUMA (RZURUMA) KM. Tbrizdn
Mrnd 11 frsxdir, sonra Xoya kimi 12, sonra knbada kimi 6 frsxdir,
daha sonra Navhr kimi 5 frsx, sonra Bnd mahiy kimi 3 frsx, daha sonra
rci kimi 8 frsx, buradan Malazgird kimi 8 frsx, sonra Basin kimi 5
frsx, sonra is Hanusa kimi 10 frsx, sonra A ftan armna kimi 5 frsx
v rzan r-Ru ma kimi d 6 frsxdir. Btnlkl Tbrizdn rzan r Ru ma 79
frsx yoldur.
Dalar
SBLAN da A zrbaycandadr. Dalar iind n o x tann r. rdbil,
Srav, Pigin, Abad, rcad v Xiyav hrlri onun tyind yerlir. Bu,
hndr dadr, 50 frsx uzaqdan grnr, en ls is 30 frsxd ir. Dan ba
hmi qarla rtldr, onun zrind is gcl soyuqdan suyu bir ox yerd
buz balayan bulaq vardr.
SHND da [da] A zrbaycandadr. Tbriz, Maraa, Dhvarqan v
Ucan hrlri onun trafnda yerlir. Da n en ls 25 frsxd ir, ba
vaxtar qardan tmiz rtlr. Peymbr Mhmmdin shabsi v onun
qounlarnn bas o lmu Usam ibn Zeydin mzar bu dadadr. Bu rada gl d
var.

Qiyasddin mir (Mhmmd Ridi) haqqnda 25 -li qaynaa veriln birinci izaha

Rid d-dinin olu Clal-d-din Rumda hakim idi.

baxn.

159

SYA HKUH (Qaraba) Azrbaycandadr. Onun tyind Klnbr hri

yerlir. Bu, o x dik dadr, burada hali sxdr v halinin o xu da
[keidlrind] bldilik edirlr.
QBL da Aran v G rcstan tylri arasndadr. GRCSTAN
da Muan mahalndadr. Bu da 1 kvadrat frsx yer tutur, buradak yaban
iklrin tri olduqca gzldir. Bel sylyirlr ki, kemi zaman larda [s mayl
triqtindn olanlar] bu yeri zlri n cnnt etmilr. Bura onlarn ylnc
yerlrindn idi.
Metallar v minerallar xan yerlr
DM R. A rranda Gnc yaxnlnda v A zrbaycan hdudlarnda
Klnbr yaxn l nda m`dnlri var.
MS. Bu metal xarlan m`dnlr olduqca o xdur, z mhsuldarlna
gr n tann mlar is Gilan v A zrbaycandadr. A zrbaycanda Sblan da
yannda ox g zl, tmiz mis vern mdn var.
XALSEDON. Azrbaycanda xalsedon m`dni Dizmaradr; orada su,
qayann iindn xaraq donub buza evrilir v da kimi brkiy ir.
YA QUT. A zrbaycan dalarn n hndr bir yerlrind m`dni var.
Ancaq burada xarlan yaqutlar stl olub maviy alan qara rngddir. Buna
gr byk qiymt get mir.
LYA PS. Lazur (lazurit-qiy mt li da) Dizmarda onu m`dni var.
NEFT. Neft quyular o xdur v onlarn n o x yanacaq vernlri
Bakdadr. Burada torpaqlarda dayaz quyular qazb neft li laya atrlar v
quyulara dola su nefti basb yuxar qald rr 1 .

25. RDD DN OLU HAB DDN M KTUB U2

1
Neft qyularna v laylarna vurmaq sulunun ttbiq edilmsi haqqnda XIV yzillik
qaynanda danlmas Azrbaycanda neftxarma iinin qdim nnsi olduunu gstrir. Kimyvi
kisin v sxlna gr su neftdn ar olduuna gr onu z arl il basb yuxar qaldrr, z
is onun yerini tutur.Yzillrin snandan kemi bu sul da indi d Aberonda neft quyularnda
daxili tzyiqi qaldrm v quyularn mhsuldarln artrmaq n ilnilmkddir.
2
Bu mktub monqollarn r siyasti n qar ynlmi yeni xttin (islahat xttinin)
koseptual sndlrindn birdir. Monqol basqnlar, xsusil mrtce r siyasti Azrbaycan v
Hlak qrlm v qab dalm (qabaqlar 100 min adam yaayan yerd 100 adam qalmd), hr
on tsrrfatdan biri salmat qalm, dvlt xzinlrin axan glirlrin say bir on azalmd. (bax:
qaynaq 24) . Btn bunlarla bal Orat v yaxn rqd monqol hakimiyytinin zl sarslm
olduundan, islahat ideyas ortaya atlmd.Yeni xtt ideoloqu Fzlullah Rdddin keirilck
islahatlarn flsfi zln qoymaa alr, riyyt -slind xrac dysi olan btn hr v knd

160

Hr bir hakimin lazmd r grk xzinsi o lsun: birinci-pul xzinsi,

ikinci-cbbxana (yaraq xzinsi.-Red), nc-rzaq v geyim xzinsi. Bu
xzinlr mxaric xzinlri (xzaini xrc) deyilir, mdaxil xzinsi is
(xzineyi dxl)* variyyt zdr, nki sonuncu xzin onlarn halal zh mti v
qnatcilliyi hesabna doldurulu r. gr onlar soyulub vardan xsa, hkmdarlara
he bir qazanc qalmaz. V iin kkn basan, hr bir sltntin z l daltdir,
nki...dvlti ordu qazanr, -dvltin ordudan baqa glir aac yo xdur, ordunu
is vergi (mal*) hesabna saxlamaq o lar, -vergisiz qoun yoxdur, riyyti is
dalt hesabna saxlamaq olar; -[demli] dalt yo xdursa, riyyt d yo xdur1 .
Bellikl: tarixi tcrbd snaqdan
kerk sbuta yetmi,
saslandrlaraq aydn edilmidir ki, dalt orada (yaltlrd xalq iind.-Red.)
abadlq v torpan becrilmsi h, burada (yu xar, hakim dairlrd-Red.)
is arxayn yaayb dilklr atmaq n balca s bbdir2 .
halisin qar daltli siyast yeritmyi tvsiy edirdi (Ridddinin tarixi irsi haqqnda 12
nmrli qaynaqla bal yazya baxn). Fzlullah Ridddin yazmasn katini Mhmmd Aberkuhi
toplamdr. mkatibti Ridi v ya Mnaati-Ridi adlanan bu toplu 53 mktubu birldirir,
iyirmi biri mllifin oullarna yazlmdr. Onlardan 10 nfri Rum, sfahan, iraz,rdbil, Badad,
Grcstan kimi yerlrd hakim idilr, bir olu-Qiyasddin Mhmmd Ridi is 1327-1336-c
illrd Elxanilr dvltinin vziri olmudur. Buradak mktub yazlan olu ihabddin d vilayt
hakimi-tstr v hvaz miri idi.
Gtiriln para .Petruevskinin hl 1960-c ild ap etdiyi evirmsi zr tutudurularaq
dzldilmidir.
Bu szlri Ridddin mktubda rbc yazmdr.
1
Bu uzun cml mktubda dairy alnm sxem irisind yazlmdr.
2
Fikrimizc, Ortaa tarixinin n irfanl siyasi-flsfi blglrindn biri olan bu mktub,
ontoloji baxmndan hicri-qmri 475, miladi 1082-83 tarixd azlm mhur Qobusnam dki
tvsiyylr zrind kklnmidir. Balca fikirlr mnbnaslq ls il tam eynidir. rnk
olaraq Qobusnamnin 40-c fslindn alnm paraya diqqt edin: mmlkt riyyt v orduya
gr, knd is kndliy gr abad olar...Abadla alsan, lk dolandrm olarsan...lkni ordu il
saxlamq olar, ordunu is pulla, pulu is dalt v insafla yaratmaq olar. Demk (siyastd S..)
dalt v insaf unutmaq olmaz (Qabusnam, farscadan trcm, qeyd v rhlr Rhim
Sultanovundur, Azrnr, Bak. 1989, s. 184). ahlq qaydalar v rtlri haqqnda adlanan 42-ci
fsild Qobusnamnin mllifi bir daha yazr: Demk, lkd daltsizliy yol verm, ahlarn
mmlktlri yalnz dalt saysind uzun mdt yaayb qdiml bilr, daltsizlrin evlri is tez
dalb xarab olar, nki dalt abadlqdr, daltsizlik is xarabazarlq ( yen orada, s. 195.
Kursivlr bizimdir-S..) Dvlt siyastinin nzri dayaqlar haqqnda bu grlr mhdud v
lakonik kild Xaca Nizamalmlkn eyni vaxtda (1076) yazlm Siyastnamsind d yer
almdr (Bax: bu li Hasan ibn li Xaca Nizam-lmik. Siyastnam. Farscadan trcm v
qeydlr R.Sultanovundur. Bak, Elm nriyyat, 1987, 3, 10 va 49-cu fsillr). Ancaq Ridddin
mtni v yanamas vvlki tarixi qaynaqlar il qarladrldqda daha btn v mkmmldir.
Mvzunun praktik spkid izah n d onun mvqeyi daha yax dnlmdr dey bilrik (o,
yuxarda veriln snddn grndyii kimi Siyastnam mllifndn frqli olaraq, dvlt var
olu qazandra biln xzinlrin iki deyil, olmas zrurtini asaslandrmdr v s.)

161

26. KASTLYA (SPANYA) ELS KLAVXONUN GND LY

1402-ci ild Tey murlngin Anqara yaxnlndak qlbsi Qrb i
Avropada rq doru yeni maraq dalas oyatd. Bu hadisdn bir il kedikdn
sonra Kastiliya kral III Eririke Teymurun sarayna eli gndrdi; onlardan biri
eliliyin gndliyini aparan, nsln Madrid zadgan Klavixo idi. Smrqnd
spaniya elilrinin yolu Konstantonopol - Trabzon xtti il A zrbaycann drd
hrindn (Xoy, Tbriz, M iyan, Su ltaniyy) kediyindn gndlikd lkmiz
haqqnda o zamank avropalnn qavray v dncsi n maraql grnn
tutarl yazlar qalmdr.
Klav ixonun gndliyindn alnan paralar Z..Yampo lskin in trtibi v
.M.ah malyevin redaktsi il ap olunmu
(. 1, 1961, c. 49-61) kitabndan evrilmidir.
LXXXII. O biri rnb, iyun aynn on birind (1403-c il. - Red.)
axam duas vaxtnda hyk hr Tbriz gldik. Bu hr iki hndr, ormansz
silsil arasndak vadid yerlir. hr divarla hat olun mamdr, sol yandan
ucalan dalar is hr ox yaxndr; bu dalar isti olan yerdir, onlardan axan su
da salam deyildir; sada yerln o biri dalar hrdn bir az arald r; bu
dalarn havas soyuqdur, onlarn st il boyu qarla rtldr, oradan axan sular
is ox yaxdr. Bu sular hr gtirilrk, onun iind ayr-ayr yerlr
axd lr... Sa yandak dalardan hr sar iri bir ay enib axr; hr
atmamdan qabaq ay bir o x arx v qollara bldrb hr m xtlif
mhll v klrin axd rlar. hrd abad k v dnglr o xdur, burada
m xtlif eylr satlr v yax qurulmu dkanlar var; bu klrin v
dnglrin arasnda alkaseriy 1 bnzyn byk evlr var, burada evlr v
dkanlar, yax tchiz olun mu maazalar var. Bu alkaserilrd qaplar m xtlif
eylr, misal n ipk v pambq paralar, sandal v tafta, ipk v mirvari satlan
ayr-ayr klr alr. Alkaserilrd d o xlu m xtlif eylr satlr. Bu, o x
ss-kyl hrdir. Alkaserlrin birind qadnlar n tirlr v boyalar satlr;
qadnlar onlar almaq n zlri glirlr, sonra da bu tirlrdn istifad edirlr.
Onlar badan ayaa kimi a rpy brnm kild v gzlrini rtrk
yeriyirlr; bel brnm halda gzirlr ki, onlar tanmaq m mkn olmasn. Bu
hrd heyrt olunacaq oymalar v bklr, yunan ustalarnn ildiyi mina

Alkaser-spaniyada mavritan slubunda tikilmi qsr v ya qalaya deyilir.

162

v qzl, habel o xlu gzl lrl (bklrl? - Red.) bzd ilmi o x byk
binalar v mscid lr var. Syly irlr ki, bu g zl ilri mtbr v var il
tannm adamlar grmlr, onlar b ir-biri il bhs etdiklrindn, kimin daha
yax i grcyini bilmk istmi v bellikl, btn varn xrclmilr. Bu
binalarn v t ikintilrin arasnda, g zl v zngin iln mi, d ivarla hat olunmu
byk bir ev olmudur, evd iyirmi min hcr v ayr-ayr otaqlar var imi... Bu
hrin knarndak btn gzl evlri Tamur byin byk olu Mian 1 mri il
dadlmdr - bu haqda siz indi eidcksiniz. Bu hr ox bykdr, bir gnd
aln b satlan v ilnn pul v maln sayna gr o x zngindir; danrlar ki,
qabaqlar onun halisi daha sx idi; ancaq indi d halisi iki y z min ev, blk d
bundan oxdur...
LXXXIII. C m gn iyun aynn iyirmisind elilr Tbrizdn
xd lar... Bazar gnnn s hri Santgelan (Zngilan. -Red.) adl knd glib
xdq. Tusalar adl baqa bir kndd nahar etdik: kndd yaayan tayfa
Trkmn 2 adlanrd . Bu diyar indiy kimi ked iyimiz yerlr gr dznlikdir
v ox istidir. Bu kndlrin hr birind elilri yemy qonaq edirdilr. Orada
adt beldir. Elilr glib xd qda atdan enmli v xsusi klglikd onlar n
yer saln m xalalar stnd oturmal id ilr; bundan sonra drhal hr evdn
yemklr gtirilird i; kimi rk, kimi qatqla dolu badya v adtn, onlarda
dydn hazrlan m baqa yemklr gtirirdilr; gr on lar (qonaqlar)
geclmk istyirdilrs, onlara bo l t x rklri verird ilr, bu ilk gtirdiklri is
yalnz gr n idi. 3
LXXXV. ...Buraya amax torpanda yetidiriln ipk d gtirilir. Bu
hmin torpaqdr ki, orada o lduqca ox ipk hazrlanr, Genuya v Venesiya
tacirlri ipk ard nca oraya gedirlr...
CXLIV. ...O biri rnb axam, mart n nd (1405-ci il. - Red.)
elilr n atlar gtirib syldilr ki, hkmdar mr M irassa4 Qarabadadr. O,
q z qoun il orada keirmidir. Bu Qaraba zngin otlaq l d znlikd ir;
burann torpa o x istidir, he vaxt qar yamr, yaanda is o saat riyir; bu
sbbdn hkmdar hr il q orada keirir; onunla grmk n onlar da
(elilr. - Red.) oraya get mli idilr.

1
Mia - burada Klavixo Topal T eymurun byk olu Miranah nzrd tutur. Teymur onu
Azrbaycana hakim qoymudu.
2
T briz yaxnlnda T rkmnay adl ay v knd var (Rusiya il ran arasnda 1828-ci
il T rkmnay mqavilsi burada balanmdr).
3
spaniya elilrinin rastlad bu qonaqprvrlik Azrbaycanda xilik qaydalarnn izidir,
bax: liyarov S. Azrbaycanda bid'tilik hrkatna dair dbi mnblrin aradrma tcrbsindn.
- Azrbaycan fiiologiyas msllri. B., 1983, s. 187-190.
4
mr Mirassa - burada Miranahn olu mrin nzrd tutulmas baa dlr. Teymur
ldkdn sonra mr atas Miranah il Azrbaycan urunda kiirdi.

163

C m axam, martn beind elilr Turisdn xdlar, Bab il 1 sultannn

v Trkiynin elilri d onlarla yola ddlr; nki onlarn hams b ir yerd
Qaraba dznd mr Mirasann grn glmliydilr... 2
27. BD R-R D L-BAKUV
KTAB T LXS L-SR V CAB
L-MALK L-Q HHAR
bd r-Rid ibn Saleh ibn Nuri l-Bakuvi XIV yzilin ikin ci yarsnda - XV
yzilliyin balancnda yaamdr. Hyat, yaradcl , htta doulduu v
ldy yer haqqnda yaz qalmamdr. Kitab tlxis l-sr v caib l-malik lqhhar (Abidlr kitabndan qsalt malar v gc sahibi hkmdarn
mc zlri) adl srini XV yzilliy in birinci on ilind yazmdr. Bu kitab,
adndan grndy kimi XII-XIII y zilin byk ensiklopediya alimi Zkriyy
l-Qzvinin in sr l-b ilad v xbar l-ibad (lklrin abidlri v [A llann]
qullarna [aid] xbrlr) srinin q salt mas klind yazlmdr. Kitab tlxis
l-srin btv qalm ancaq bir lyazmas var. Paris milli kitab xanasnda
saxlan lr. Bakuvin in Qahird lmsi ehtimal edils d, Azrbaycan (Tbriz,
Bak, Mrnd, Sultaniyy, buran, Naxvan hrlri, habel Xzr dnizin
xan ticart yollar) haqqnda Zkriyy l-Qzv inid olmayan dolun mlu mat
verir, yaxud ona dyrli yeniliklr lav edir. Baqa szl, Bakuvinin Bakya v
Azrbaycana ayrd shiflrin o xu bu lknin yaayn z gzlri il grn,
onu yax tanyan, vtnini istyn bir mllifin yazsdr.Kitab tlxis l-sri
rbcdn ruscaya akad. Z.M.Bnyadov evirmidir.

IV QLM 3
1

Babil sultan - ad il Klavixo, ola bilsin, raq dnr.

Klavixo v sonrak Avropa syyahlarnn (Kontarini, Cenkinson, Oleari, Streys v b.) Azrbaycan
il bal yazlar haqda geni mlumat n bax: Mahmudov Y. Syyahlar, kflr, Azrbaycan. B., 1985.
2

3
qlim - Orta sr kosmoqrafya elmind ilnn corafya blgs. O zamank biliklr gr
Yer krsi yeddi quraa (iqlim) blnrd: birinci iqlim t qribn Hind-in v Hindistan
yarmadalarnn cnubundan balanr, yeddinci iqlim is imal qtb qurana yaxnlamaqla indiki
rilandiya (l-rland) adasndan keirdi. Bu blg zr Azrbaycan torpaqlar drdnc v beinci
iqlimlrd yerlirdi. Qzvini v Bakuvi kitablarnda hr iqlim haqqnda ayrca mlumat verilir.
Misal n, drdnc iqlim gndzl gec brabrldikd, gnorta a klgnin uzunluu drd
qdm. 3/5 qdm v 1/5 qdmin d biri qdr olduu yerd balanr; qurtarmas is yen

164

...AZRBA YCAN. Kuhistan, Arran v rmn arasnda yerln geni

bir yaltdir. Orada o xlu hrlr, kndlr, dalar v aylar var. Orada rdbil
yaxnlnda Savalan da ucalr, bu, dnyann n byk dalarndan biridir. O
dan zirvsindn suyu soyuqluundan donan byk bir bu laq axr.
Peymbrin, Allah ona raft vrsin v salamlasn, dilindn
sylyirlr ki, Savalan da rmn v A zrbaycan arasnda yerlir. Onun
stnd cnnt bulaqlarmdan biri, [habel] peymbrlrdn b irinin mzar
yaxnlnda is stn xst adamlar gln qaynar bulaqlar yerlir. Da n ba
yayda da, qda da qarla rtl olu r.
Orada Tbrizl Maraa arasnda, yaay yeri olan, su v kinlrl dolu
byk Shnd da var. Orada qaynar sulu bulaq var, yayda stn adamlar
glir. Da m bandak qar he vaxt rimir. Orada iti axarl rzan r-Ru m
dandan balanan Uvays ay var. O, bir o x lklrdn axaraq Nakuvan
yaxnlnda Diya l-Mlk krpsn atr. Bu krp dadan hrlmdr v
dnya mczlrindn biri saylr. Orada suyu brkiy ib kircl-n v da
tabaa evriln bir ay da vardr. Orada o xlu mis, dmir, malaxit , slfat duzu v
lazurit m'dnlri var (s. 61-62).
TBRZ. Uzunluq drcsi 8205', enlik drcsi 3805'. n hrtli
v halisi o x olan hrlrdn biri; iqlimi salam, torpa gzl, suyu yaxdr.
Gcl divarlar v hyrt edilck binalar var. Bu, Azrbaycan lksinin
paytaxtdr. Orada aylar oxdur, hr balar hatsinddir (s. 67).
V QLM1
BAKUY. Uzunluq drcsi 8430', enlik drcsi 3930'. 91-Xzr
dnizi stnd, Drbnd vilaytlrinin birind, irvan yaxnlnda dadan
tikilmi hr. Dniz onun divarlarn yalayr; dniz bir o x qala brclrini basb
rtm, mscid 2 yaxnlamdr. Orann yeri qayalqdr, evlrin o xu qaya
zrind tikilmidir. Havas yax, suyu irindir. Qayalarda vurulmu qu yulardan
xarlan su irin, qayalardan qaynayan bulaq suyu is ox dadld r. Orada
ylan taxl mhsulu azdr, buna gr d taxln o xunu buraya irvandan
gtirirlr. ncir, nar v z m burada boldur. Balar shrdn uzaqdr, buna gr
hr halisinin oxu yay vaxt oraya kr, b ir mddt orada yaayr, sonra is
geri qaydrlar. V on lar hr il bel edirlr.
gndzl gec brabrldikd, gnorta a klgnin uzunluu be qdm, 3/5 qdm v 1/5
qdmin d biri ld olan yerd baa atr (l-Bakuvi, s. 61).
1
Beinci iqlim haqda bax: l-Bakuvi, s. 85.
2
Grnr, XI yzillikd tikilmi olan Snx qala minarsi il bal bir tikinti nzrd
tutulur.

165

hrin son drc mhkmlndirilmi iki aln maz da qalas var,

onlardan biri, byy dniz yaxnlndadr, dalalar onun divarlarn dyclyir.
Bu, tatarlarn ala bilmdiyi qaladr 1 . O biri qala b irincidn yu xarda dayanr, onun
yuxar h isssinin bir yan qurulardan atlan dalarla 2 dadlmdr.
Bu hrlrin b ir xsusiyyti var: burada gec d, gndz d klk sir,
buna gr d bzn gcl k lk sdikd adamn kly qar getmsi m mkn
olmur, q zaman is klk atlar v qoyunlar basb dniz tkr, nki onlar
ayaq st dayana bilmirlr.
Burada qtran v neft yataqlar bllidir; hr gn 200 dv ykndn ox
neft xarlr. Bu yataqlarla yana baqa bir m'dn d var - aras ksilmdn,
gndz v gec ik (jas-min) ya kimi a rngli neft pskrr; bu m'dnin
icar haqq tqribn 1000 dirhm atr. M'dnlrin yaxnlnda sar rngli,
brkimi torpaq var, a m kimi yanr. Bu torpan paralarn qoparb hr
evlri v hamamlar qzd rmaq n aparrlar.
hr bir frsx aralda alov pskrn bir yer var, he vaxt snmr.
Deyilnlr gr, bu, kkrd yatadr. Bu yanan yerin yaxnlnda halisi
xaprst olan knd var. Onlar hng yandrr v arabalarda hr gtirirlr.
Orada duz vtglri var, baqa lklr sat n aparlan o x g zl keyfiyytli
duz istehsal edilir. hr yaxn insan yaayan ada vardr 3 , burada siti
ovlayrlar. Onlarn drisini xarr v piyini qaynadaraq am yandrmaq n
istifad edirlr. Sit i drisindn tuluqlar hazrlay r, neft l doldurub gmilrd
baqa yerlr dayrlar. Orada ceyranlar olduqca o xdur, he yerd onlarn
bnzri yo xdur. Bzi illrd orada dnizdn qalxan v hndrly yksln
byk alov grnr; onu bir gnlk, htta daha byk msafdn grmk olur.
Bu alov gnlrl yanr v sonra z- zn snb yox olur. hr yaxnlnda
oxlu kndlr var, hr kndin d znn mhkm hr lm qalas var. Bu
kndlrd yaayanlarn hams xaprstdir (?) 4 hrin z halisi is imam lfi - Allah ondan raz olsun triqtin ibadt edir.

1
Bakuvinin yazsnda dnizin ox yksk sviyyd tsvir edilmsi elmi baxmndan
dzgndr. V yzillikd, Drbnd qalas v Qz qalas kimi tikintilar yaradlan vaxt Xzr dnizinin
sthi ox aa olmudur: mnfi 32-34 m. (o zaman indiki Bak krfzi qum idi). XIIXIII
yzillikklrd Xzrin sviyysi 10 metr qalxaraq, mnfi 22-24 metr olmudu. Buna gr, Bakuvinin
yazd kimi, dniz indiki ri hrin yaxn tikinlilrin atm, Bayl (Sbail) qalasn is drd
yandan basaraq adaya evirmidi. Monqollar bu qalan, dorudan da, ala bilm midilr.
2
Qalalara da atb dadan qurular nzrd tutulur. (bax: Gncli Kirakosun Tarixi
zr veriln 5-ci qeyd).
3
Bak yaxnlndak adalardan imli suyu olan v insan yaayan yalnz bir ada bllidir.
Min ildn ox Pirallah adlanmdr.
4
Buradak sual kitab ap edn Z.M.Bnyadov qoymudur. Baknn traf kndlrind
yaayanlarn hamsnn xristian olmas bard yaz kkndn yanldr.

166

Bura mnim atam, imam, alim, lyaqtli keyfyytlri il dolu, 806

(1403/04)-c ild 77 yanda [vfat etmi] Saleh ibn Nurinin vtnidir (s. 89 90).
28. VENESYA ELS AMBROCO KONTARN YOL
GND LY
Ambroco Kontarini Venesiya Respublikas mn Tbrizd, Uzun Hsnin
saraynda elisi olmudur. O, 1473-c ild Almaniya, Po la, Ukrayna, Krm,
G rcstan (Qara dniz sahili il), Ermn istan torpaqlarndan kerk, Tbriz
Sultaniyy xtti il sfahana getmi v burada 1474-c ilin noyabrnda Uzun
Hsn il grb z hku mtinin tkliflrin i ona bildirmidir. slind Kontarini
fvqlad taprq gtirmi bir eli id i, nki onun gldiyi vaxt Uzun Hsnin
yannda Venesiyann daimi elisi osafat Barbaro id i. Kontarini eliliyin in
mqsdi Venesiya il Uzun Hsn hkumtin in Trkiyy qar birg hrbi
mliyyat planlarn razladrmaq idi. 1474-c il noyabrm 24-d Kontarini Uzun
Hsn v Barbaro il birlikd Tbriz qayt m txminn yarm il burada
qaldqdan sonra 1475-ci il iyunun 28-d Tiflis yola dmd (Barbaro
Tbrizd qalmd). Lakin Krma Os manl qounlarnn glmsin i eitdiyindn
amax-Drbnd-Htrxan-Moskva yolunu semi, sonra is Pola v Alman iya
razisi il vtnin qayt mdr. Kontarinin Yol gndliyinin V fslindn
alnan paralar aadak qaynaq zr evrilmidir.
V fsil
1475-ci il oktyabnn 24-d biz ayrlmaq n nzrd tutulan mntqy
glib atdq; nki mn Sivansann1 vilaytlrin dn keib amax hrin glmk
fikrind idim. Uzun Hsnin elisi z hkmdarnn h zuruna getmkd idi. Onun
k myi il b izi amaxnn zn aparb xarma boynuna gtrn bir bldi
trk2 tapdqdan sonra, mn yoldamla vidalaaraq, ad kiln Sivansann Midiya
adlanan torpana ayaq qoydum. Bu lk balca olaraq o x g zl v brkt li
dznlik grnn malikdir v Uzun Hsnin vilaytlrin nisbtn daha yax,
daha varld r. Bizim bldimizdn yol boyu mn ox raz qald m.
1475-ci il noyabrn 1-d biz M idiya hkmdar - ad kiln Sivansaya
mxsus olan amax hrin glib xd q. Bizim trflrd Talaman ipyi kimi
tannm olan ipk bu hrd hazrlanr, ondan da lav burada m xtlif ipk
1
Sivansa (Sivansa)-irvanah sznn sli italyanca yazl klidir. Kontarini irvana
glrkn burada hakimiyytd irvanah FrruxYassar idi.
2
Bldi trk dedikd Kontarini yerli Azrbaycan halisinin nmayndsini nzrd
tutur. Venesiya elilri bldi trk, trk kndlri sz birlmlrini Azrbaycan razisin aid
edrkn, lk halisinin trk sistemli bir dild danmasna iar edirlr.

167

paralar - balca o laraq saya v ox da yax o lmayan paralar buraxrlar. amax

Tbriz kimi byk deyildir, ancaq mnim fikrimc, hr baxmdan ondan daha
yax, yaay n zruri olan hr eyl doludur. Burada biz Mark Rosso1 il
grdk... O, nzakt gstrrk qald mz karvansarada bizim grmz
gldi, mn onu dostcasna qucaqlayb bizi d z il gtrmy i tklif etdim, o
buna rkdn raz o ldu. Ayn 6-da amaxdan, Tatarstan2 aznda yerln v
yen ad kiln Sivansaya mxss olan Drbnd hrin yola ddk; biz gah
dalar, gah dznlr il yolu mu zu arxaynlqla gedrk, trk kndlrind3 arabir
dayanrdq, burada bizi o x yax qarlayrd lar. Yo lun yarsnda kiicik, anc aq
szn dorusu, gzl bir hr 4 yerlir, burada o qdr ox gzl meyvlr,
xsusil alma yetiir ki, baxd qca z g zlrin inana bilmirsn.
Ayn 12-d mn ad kiln Drbnd hrin glib xd m; Rusiya
vilaytlrin at maq n btn Tatar sonrasndan kemli o lduumuzu nzr
alaraq, biz bilici adamlarn mslhti il burada qlama qrara aldq ki, aprel
aynda Bak dnizi (marebi Bachan) il Sitraxana (Citracan) zb gedk.
Drbnd Bak v ya Xzr dnizinin lap sahilinddir, sylyirlr ki, onu hl
Byk Aleksandr tikdirmidir v Dmir Qap adlan r... Bak dnizi o x genidir
v he bir krfzi yo xdur. Sylyirlr ki, bu dniz Qara dnizdn kiik deyildir,
ancaq ondan drindir. Burann halisi dnizd o xlu nr bal v a balq tutur,
baqa balqlar is tutma bacarmrlar. Yeri glmi kn, burada tamamil it
oxayan, ba, ayaqlar quyruu olan bir balq v d irsk yarm u zunluunda kk,
pullar o lmayan, ba tamamil grsnmyn 5 baqa bir balq da yaayr.
1
Mark Rosso- Rusiyal Mark demkdir. 70-ci illrd Rusiya elisinin Tbriz gndrilmsi
baqa qaynaqlarda yazlmadndan, Venesiya elisinin bu mlumat olduqca dyrli saylmaldr.
2
Drbnddn imala uzanan torpaqlar venesiyalnn Tatarstan shras adlandrmas Qzl
Orda dvltinin razisi haqqndak tsvvrl baldr.
3
2-ci qeyd baxn.
4
Buradak mlumat Azrbaycann imal hrlrindn olan Qubaya, yaxud abrana
uyun glir.

Birinci halda azrbaycanllarn siti adlandrdqlar dniz heyvannn xatrladlmas

bhsizdir.

168

SFVLR DVL TND AZ RBAYCAN DLNN

DVLTL RARASI YAZI MADA V
F RMANLARDA LNDYN GST RN
QAYNAQLAR
Sfvilr dvlti dvrnd Azrbaycan dilin in cnbi dvltlr il rsmi
yazmada ilndiyini gstrn ilk iki qayna macar alimi Fakete Layo stanbul
universiteti dbiyyat fakltsinin Trkiyyt mcmusind hl 1936-c ild
ap etdirmidi. Bunlardan biri ah fin in (1629-1649) Avstriya imperatoru v
Macarstan kral II Ferd inanda (1619-1639), ikincisi is ah Su ltan Hseynin
(1694-1722) Sakson ahzadsi v Pola kral Fridrix Avqusta (1694-1933)
gndrdiyi yaxlar idi. 1964-c ild flo logiya elmlri doktoru .Mmmdov
nc sndi - 1 Th masibin (1524-1576) trk ahzadsi II Slim mktubu v
onun haqqnda yaz ap etdirdi. Sonrak illrd trk alimlri S.Tanscl v
.Tekinda, Azrbaycan alimlri S.Onullahi v mrhu m A.Hsnov yeni doqquz
snd, yaxn vaxt larda is .Rhimov yeni bir frman ap etdirib o xuculara
atdrmdr. Getdikc say artan bu sndlr indiki ran alimlrinin (Cavad
Mkur, Camalddin Fqih v b.) Sfv i dvltin in v A zrbaycan xalqnn
tarixin qar saxtaladrc yazlarn tutarszln z xarm olur. Gya ah
smayln Os manl sultanlar il bir-iki yazmasndan baqa qalan btn dvlt
ilri farsca aparlm; azrbaycanllar ah s mayla kimi v htta ondan sonra
XVII yzilliy kimi, kk ran mnli olan azri dilind danm; ah smayl
is bu dili azrbaycanllara yabanc olan trk dili il gc ildrk vz
etmidir. Halbuki byk alman alimi Adam Olearinin bu kitabda veriln yazs (
52), 1630-cu illrd, htta Sfv ilrin paytaxt ran hri sfahana krdklri
ada, cnbi elilrin qbulunda, sarayda Azrbaycan d il in in ilndiyini
gstrir. Fransz syyah Jan Batist Tavernye d yazr: Saray adamlarnn dili trk
(Azrbaycan. - Red.) dilidir. Tavernyedn 20 il sonra (1685 - 1694) randa
olmu baqa bir alman alimi Engelbert kemp fer is yazmdr: Sfvilr
slalsinin ana dili olan trk dan ran saraynda geni yayl m dildir. Bu dil
lk halisinin adi danq dilindn seilir. Trk dili saraydan tutmu yksk
rtbli v mtbr xslrin evlrin kimi yaylm v nticd el olmudur ki,
ahn hrmtini qazan maq istyn hr ks bu dild danr. ndi i o yer

169

atmdr ki, ba bdni n dyrli o lan hr ks n trk dilini b ilmmk su

saylr. Trk dili btn rq dillrindan asandr. Trkcnin danq trzindki
vqar zmti onun sarayda v sltnt qsrind yegan danq dili olmasna
gtirib xarmdr (bax: Onullahi S.M., Hsnov A.Q. Sfv i hkmdarlarnn
daha iki namlu m mktubu haqqnda (Azrbaycan dilind dvltlraras yaz ma
tarixindn) - ADU, Elmi srlri, tarix v flsf, 1974, M 4, s. 85).
Aada Sfvilr dvrnd Azrbaycan dilind rsmi dvlt yazmas
ila bal qaynaqlarn bir nesi verilir (sndlrin qaynaqlar v ap z yerind
ayrca gstrilir).

29. I AH SMAYILIN MUSA DURUT OLUNA 1 F RMANI

Sndin sli stanbulda Topqap saray arxiv ind saxlanlr. ap:
Tkinda . Yen i Kaynak v vesikalarn esii altnda Sultan Slimin ran sfri.
stanbul niversitsi dbiyat fakltsi tarih drgisi, mart 1967, II vsiq - S - III.
Frmann Bakda ap o lunan mtni d buradandr - bax: Onullahi S.M.,
HSNOV A.Q. Qaraqoyunlularn, Sfv i hkmdarlar v trk sultanlarnn
azrbaycanca be yeni s ndi haqqmda - ADU, Elmi srlri, tarix v flsf,
1977, N 1, s. 45-48. Biz hr iki ap variantn 1969-cu ild xaricd ap edilmi
dqiq oxunu il tutudurmuuq: Tansel S. Yavuz sultan Slim - Milli Eit im
Bakan l yayn larndan, stanbul, 1969, s nd 13.
Bis millahir-reh manir-rhim
Oblm zffr smayl Bahadur 2 szmz
miri-'zmi-krm Musa Durut ol inayt v fqti-miz u midvar
lndn sonra yl bilsn kim, ift ixar lazim vl'yan h md Aa Qramanlu
ol trf gndrdk v ol hr n iki ki ixt iyarligin i kendne fqt etdk3 . Grk
kim mari-nilyn szndn v mslhtindn xmsn v mtabit v yardm
ona qlsun kim, inaallahi-tala hr n kim onun mrad i v istki ls, hasildir.
Gndngna n i vaqe buls, hmd Aa ittifaqi il drgahi-mllamiz

Musa Durut olunun Qaraman bylrindn omas dnlr.

Frmanda blmzffr szndn sonra gln smayl Baha-dur szlri (ah
smayln ad) qzl xtl yazldndan Bak apnn fotosurtin dmmidir v oxunmur.
3
Bak apnda cml beldir: hmdaa Qramanli ol trf gndrdk v ol trfn (?)
ixtiyarligini kndim fqt etdk.
1
2

170

bildrsnler kim, her nv buyurumz ls , ml etsn, gnln xo tutub,

mrhmtimiz isdar olsun.1
30. CAHANAHIN N VSNN 2 I S ULTAN SLM
RZS
(Tkinda . Gstriln sr, VI vsiq, s. VII; Onullahi S.M., Hsnov
A.Q. Gstriln sr, s. 45-46).
Sadtlu padiahmzn, xaki-payi-kimya srlrin yz srmkdn
sonra rzihal budur ki, bu duagiyiniz Cahanah padiahn olunun ol olb,
sorxser zalim3 vilaytimizi talan eylyb zbt eyldikd irvan vilaytin varub
mtmkkin olm idim. Htta, iki df irvan padiahndan ah bu dugiyunz
tlb eyldi, vrmd i. Haliya seadtli padiah-almpnah hzrtlri diyaricm 4 gldklrind biixt iyar is mi-riflrin eidb xaki-payin yz srmk
niyyt eylyub hli-beytim il v q rx-lli nfr admlriml iryandan qlqub
glrkn yolda sorxsr bidin m lhdlr 5 rast glb, qlnc kdilr, admlri
qtl etmk istdklrind limd olan mhrlri 6 grb hqiqti-hval bildilr,
bunu ah ildm dey hbs eyledilr. Bir gece heqqi-sbhanehu v tala yol
vrb, qadm. ki- gn bir tade qar iind yatub bezi karbanlr
(karvanlara?) rast glb Terebuzene 7 gtrdlr. Oradan dvltl sultanmn
astanasna yzm sry geldim ki, rzi-hal edm. Tbrizd imaret stnd
1
Frman ah smayln aldran savandan qabaq T rkiy vilayt hakimlri zrind
gcl siyasi nfuza malik olduunu gst rir.
2
S.Onullahi v A.Hesenov Cahanahn nvsinin kimliyini aydn ed bilmdiklrindn,
yaznn arxasnda duran hadislri btnlkl ayrd etmmilr. Zeynalabdin li lbdi beyin
T kmilatl-xbar kitabnda yazlmdr: Yeniytm smayl Sfvi Bcvandan rdbil, oradan
Arran Qarabana, oradan da Gk manalna yolland vaxt, orada zn Cahanahn nvsi
adlandran Sultan Hseyn adl birisi lahzrti xain fikir il qarlad (bax: bu kitab, qaynaq N
34). Bu xain sui-qsd qurusunun st alan kimi smayl uxur-Se'd, ordan da rqi Anadoluya
mrid toplamaq n getdi. Grnr, o T brizd 1501-ci ild hakimiyyt kedikdn sonra bu
hrkti n Sultan Hseyndn vz xm, onu rrvanah Frrux Yassarn olu eyxahn yanna
snmaa mcbur etmidi. I Sultan Slimin aldran yr rfasind Sultan Hseyn padiahalmpnah hzrtlri diyari eidb xakipayin yz srtmk niyyt eylmidi. Sultan Hseyn Barani
adlanan ba xsin sui-qsdi haqqnda elmi dbiyyatda da yazlmdr (bax: fndiyev O.. Gstriln sri, s. 85).Smer F. Sfvi devltinin kuruluu, s. 17-18.
3
ah smayl nzrd tutulur
4
Diyari-cm burada birbaa Azrbaycana aiddir.
5
Qzlba dylri (gazilr) nzrd tutulur.
6
Grnr, Sultan Hseynin barmaqlarnda babas, Qaraqoyunlu hkmdar Cahanahn nsil
mhr dayan zk olmudur. Bel is, prof. F.Smerin hmin adam haqqnda Qaraqoyunlu
Cahanahn nslin dn olduunu iddia edirdi ki, bunu bh il qarlamaq yerinddir fikirlri
tutarl deyildir.
7
Trabzona

171

olan xatun qzlbalarin Rum padiahin varub buludu-nuz dey cmlsin oli
v qzl qhncdan keirdi. Yerden ge neslimizi heyf ey ledi dust-dmen
iinde. Sultanmn mbark aya torpana gld m ki, dmn szne
inanmayub derga-hinden bizi namid et meyesiz. Baqi, ferman sultanmndr.
Mu-radi-klli budur ki, sultanmn huzurunda bir qa cavabm var.
31. II AH ABB ASIN RVAN B YLRB Y
HACI MNHR XANA
HCR 1070 (1659/60)-ci LD M KTUB U1
Mhmmd Yusif QZVN . Xold-brin. Britaniya m zeyi lyazmas,
vrq 278.
Onullahi S.M., Hsnov A.Q. Sfv i hkmdarlarn n daha iki namlu m
mktubu haqqnda (Azrbaycan dilind dvltlraras yaz ma tarixindn) ADU, Elmi srlri, tarix v flsf, 1974, N 4, s. 87.
klas triqind rasix- l qid, cat v mbarizt yolunda psndid
Hac Mnhr xan.
Tvcch v inaytin trfn nihaytsiz bilb, zn ksr xat irimd
bilsn. Xsus bzi feyl mclislrd, inallah, yax vchl hzurimiz yetmk
myssr ola.
Aineye zmiri immeye m'smin leyhmesslam mehrind Drvi
mustafa yoldail irvan smtindn z vilaytin getmk iradsi var.
Mehribanlq lazmsin yer gtirib, rvan edsn. lhq.

1
Mktub II ah Abbasn (1642-1666) z li il yazlmdr. Mktubda T rkiyadn rana
glmi Drvi Mustafann irvan yolu ila geri qaytmas ila bal olaraq, onun hrmtl qarlanb
yola salnmas tvsiy olunur. Gtiriln yazma nmunsi Sfvi ahlarnn XVII yzilliyin ikinci
yarsnda da Azrbaycan bylrbyilri il azarbaycanca yazma dilinin aydn v yksk slubunu
z xarr.

172

32. SULTAN S LEYMAN QANUNNN I AH T HMAS B

M KTUB U1
Quzi hmd Qutmi. Xlast-t-tvarix. Berlin nsxsi, vrq 216b - 217a;
Onullahi S.M.. Hsnov Q.A. Qaraqoyunlularn, Sfvi hkmdarlar v trk sultanlarnn azrbaycanca be yni sndi haqqnda (Azrbaycan dilind dvltlararas
yazma tarixindn, II mqal) - ADU, Elmi srlri, tarix v flsf, 1977, N 1, s.
52.
lahzrt olu m ah Th masib bhadur yl m'lu m ola ki, drgahisadt-penihim xttin il mktub gndrb nvai-yminlr il hdeyman
edbs deyi, rf[i] lmka-n im bndlrindn Hsn namulu m az xbrlri
sifari edb v demisiz ki, Byazidi tutub olanlari il hbs eyldiim xatiripadiah n mri-frman i hmayn m xaliftim lmi-y 2 . mma bunnn kimi
zim xid mt in mqabilsindn klli ehsan umrm dey 3 bildirmisiz ki, cmi
dyanda hd cmin m 'tbr olub, kfr il is la m ortasnda hdiymin frq olu r.
Binan la haza bu xid mtnin mqabilsind inayti-xosrovanimdn drt yz
bin, altun v rc mndi-sadtmnd olu m Slim xan canibdn yz bin altun
srhddi-rzru m gndrlr v Badad vaqe olan immey i-kiram rizvan llah
leyhm cmin astanleindn iki nfr adm gndrmi istida olun mu icazt
vrlrdi v oli ki, sancaq ilt imasn murad alun mu, hrgah ki, drgahi-sadtpnahim gndrsn, nvai-riayeti-pa[d]ahan mr'i burlub dvlti-sadtizm b irl m krrm, mhtrm q ln. Madam sizlrdn tyiri-vz o lmiy,
vallahi v rsuluhi nsln b'dnsli v fr'n b'dsli ma bynimizd m xalift
1
Qazi hmd Qumi yazmdr ki, bu mktubu Sultan Sleymann elilri 1562-ci il aprel
aynn 20-d (hicri 969-cu il aban aynn 14-d) Qzvin atdrm v gn sonra Saadatabad
banda ah Thmasib vermilr (Onullahi S., Hsnov A. Gstriln mql, s. 55).
2
Amasiya barndan (1555 ) sonra I Thmasibin Osmanl dvlti il mnasibtlri
saxlamaa almas bu kitabda gtiriln Antoni Cenkinsonun gndliyind d (bax: qaynaq N? 51)
z ksini tapmdr.
3
Sultan Sleyman Qanuni byk olu Slimi vlihd elan etdikdn sonra olu Byazid
1559-cu ilin maynda Konya yaxnlnda vlihd il vurumu. basldqdan sonra 12 minlik o biri
qounla ah Thmasib snmal olmudu. Mktubda bildirilidiyi kimi, Thmasib xtiri-padi-ah
[Sleyman Qanuni] n Byazidi drd olu il tutub hbs etmi, bu zim xidmtin
mqabilsindn klli ehsan umduunu yazmd. Sultan Sleyman qabaqk mktublarnn birind
Byazidin v olanlarnn bana znn doqquz kar yz min altun, olu Slimin is kr yz
min, yni 1 milyon 200 min pul vrcklrini boyun olmudu (bax: Onullahi S., HSnov A.
Gsriln mqal, s. 52). Yuxarda gtiriln mktubda is (bu mktubun yazmada sonuncu olmas
ehtimal edilir) yalnz 500 min altun verilcyi qti olaraq bildirilir.

173

olub, dostluq v mhbbtdn eyri nst olunmiy? Grk Siz dax Byazi[di],
olanlar yarru v m'tmd admlr il rzru m gndrsiz1 . ltimas olnn
n'ami and tslim eld ilr. Budur, dax olmiy eyr. Mktubi-rif e't imad
edsiz. S z b ir o lur. Ara dilind xilaf glmz. Bndyi-xuda Sley man.
33.ZEYNLAB DN L B D B YN
T KMLATL- XBAR SRNN YAZILMAS I HAQDA
I T HMAS B N FRMANI2
Frman olundu
[mid o ldur] kim ta almi-kvn mkanda ibda il ixt iradan sr v
chani hyuli v surtd 'raz il cvhrdn xbr v valimi-nc m v flakda
v malimiat bad ab xakd faliyyt v suriyyt v madiyyt v aiyytdn
qoftqu v t'sir v masir v mmihatdan costucu olunur. lahi, bu xaqanikeyhan xudayi kamran l v bu qaanicahanqoayi hkmranl mbtda v
xbr olb, sahibqranl hekayti v cahandarl rvayti ntic v qziyy
olb, tntnyi-vkti v zi'lmz -myi-dvlti sakinani-svamei-mmlkut d ili
il rb'i mskuna irib, slfi-cahandarlar rvahi qsurlarna qayil o lb, e't izar
glib duasna mul o lalar. V h ibban-dvlt peydadan olan mqbullar
mhbur v msrur v 'dayi-vkti-cavib mdarlar olan mrdudlar mxzu l v
mqhur olalar. nnhu qrubu mhib NHNU NQUSSU LEYK
1

Sultan Sleyman Qanuni byk olu Slimi vlihd elan etdikdan sonra olu Byazid
1559-cu ilin maynda Konya yaxnlnda vlihd il vurumu. basldqdan sonra 12 minlik o biri
qounla ah Thmasib snmal olmudu. Mktubda bildirilidiyi kimi, Thmasib xtiri-padi-ah
[Sleyman Qanuni] n Byazidi drd olu il tutub hbs etmi, bu zim xidmtin
mqabilsindn klli ehsan umduunu yazmd. Sultan Sleyman qabaqk mktublarnn birind
Byazidin v olanlarnn bana znn doqquz kar yz min altun, olu Slimin is kr yz
min, yeni 1 milyon 200 min pul vrcklrini boyun olmudu (bax: Onullahi S., Hsnov A.
Gstriln mqal, s. 52). Yuxarda gtiriln mktubda is (bu mktubun yazmada sonuncu olmas
ehtimal edilir) yalnz 500 min altun verilcyi qti olaraq bildirilir.
2
Bu frman Tehranda Maliki Milli kitabxanasnda saxlanlan 3890 nmrli lyazmasnn
b v 2a vrqlrindn alnmdr. Fotosurt hmin nsxdndir. Frmann ikinci bir nsxsi
T kmilatl-xbarn Tehranda Sltnt kitabxanasnda saxlanlan 24 nmrli lyazmasnn
balancnda verilmidir. Bdri xanm Atabyin yazdna gr, frman Zeynlabidin li bdi
beyin Tkmilatl-xbar adl kitabnn yazlmas il bal olaraq verilmidir (bax: Rhimov 3. bdi
byin Tkmilatl-xbar srinin tamamlanma tarixi v yazld yer haqqnda, s. 75). Frmann dili
gtiriln baqa sndlr il tutudurulduqda tin v mrekkbdir. Frman Azrbaycan SSR EA
rqnaslq institutunun ba elmi iisi, flologiya elmlri namizdi blfz Rhimovun xsi
kitabxanasnda saxlanlan Tkmilatl-xbarn fotosurtindn gtrlmdr. Oxunu v izahlar da
onundur. Kitabn redaksiya heyyti blfez mllim drin tkkrn bildirir.

174

HSNL QSS 1 . Bu kitabi-msttabi-frru x fal v bu nsxeyi-mikin

niqabi-mba-rk mal tbyi-xilaft rtbsi fai-qyasir q iblgah olan v
siddyi-vilayt mrtbsi cibahi-aqah sr scdgah kullan frd ikainat v
ahadi-m mknata bndliklri eyni-frzi-hqqi-taladan xitablar NNA
CLNAK XLFTN FL A RZ 2 cahan frman mramlarna bargah
eiyi mskn i-afaq li ahlarna hvadisi zmandn drgah saysi mmn ivhyi hyyi-laymut il izhari-r' millt edn rh mtn lila-lmin babalar kf
v ilham il icrayi-h kami-d in dvlt edn CALK LLNNA S
MAMN 3 .Atalar V NZL-NL HDD FHU BS'UN DDN4
mzmunu z lfqar nsbqlclar yalman nda mnqu NN ZLZLTS
SAT L EYN ZMN 5 mflu mu m xtlif hasarlar.
34. ZEYNALAB DN L BD BY.
T KMLATL-XB AR
Nizami dbi mktbin in grkmli davamlarndan biri saylan
Zeynlabidin li bdi by (1515-1580) I Th masibin saraynda maliyy ilri
qulluqusu olmudur. O, 1570-ci ilde tarixi sr yazmdr. Bunlardan b iri
Tkmilatl-xbardr. ndi srin artq lyazmas bllid ir: b iri, kemi SSRd yegan nsx olmaq la, mrhu m prof. B.N.Zaxoder mxsus olmu
lyazmalar toplusu iinddir; qalan ikisi Tehrandak Mclisi-uray i-M illi
kitab xanasnda v sltnt kitab xanasmda saxlanlr. lyazmas XVI srin 6070-ci illrind dvlt ilrind fal itirak edn I Th masibin qz Prixan xan ma
(1548 1578) ithaf o lun mudr. Mllifin Srihl-m lk adlanan ikinci sri
is rdbild ey x fi mqbrsinin vqf qbllri zlnd yazlmdr.
ahn tapr il bdi by Qzv indn rdbil glrk drd il burada axtar
aparm, nticd o x dyrli sndli qaynaqlar toplusu yaranmdr. Hr iki
lyazmas fars dilinddir (bax: Rhimov .H. bdi by irazi. Hyat v
yaradcl . B., 1970; yen onun. bdi beyin Tkmi-latl-xbar srinin

1
Qur`an 12-ci Yusif sursi, 3-c aynin balanc (evirmsi) Biz sn hekaylrin n
gzlini nql edirik.
2
Qur'an, 38-ci Sad sursi, 26-c aydan bir hiss. evirmsi: Biz sni yer zrind xlif
(caniin) etdik.
3
Qur'an 2-ci Bqr sursi, 124-ci aydn bir hiss. evirmsi: Sni btn insanlara imam
etdim.
4
Qur'an, 57-ci lhd sursi, 25-ci aydn bir hiss. evirmsi: Byk bir qdrt malik
olan dmiri yaratdq.
5
Qur'an, 22-ci l-hac sursi, 1-ci aydn bir hiss. evirmsi: Qiyamt gnnn zlzlsi
byk bir eydir.

175

tamamlan ma tarixi v yazld yer haqqnda. - Azrb SSR EA Xbrlri,

tarix, flsf, hquq, 1984, No 2, s. 66-76.
Tkmilatl-xbar n lyazmas ilk df tarix elmlri doktoru
O..fndiyevin XIV srin vvllrind Azrbaycan Sfvi dvltinin
yaranmas aradrmasnda istifad edilrk elmi dbiyyata gtirilmidir.
lyazmasnn ah s mayl Xtainin hakimiyyti illrin hsr olunmu paras
ruscaya evrilrk O..fndiyevin kitabnda lav kimi ap edilmidir.
Tkmilatl-xbar quruluca mu mtarix s ciyyli srdir. Onun ah smayl
Xtainin v I Th masibin (hadislr 1560-61-ci illr kimi izln ilmidir)
hakimiyyt dvrn dn paras Azrbaycan tarixi zr tutarl qaynaqlardan
biri olaraq qalr.
Aada gstriln para ad kiln kitabdan gtrlb azrbaycancaya
evrilmidir.
...[s mayl] 900-c ilin mhrrm aynn ortasnda (1499-cu il avqustn
sonunda. - Red.) gyn xeyir-duas v sadti il Deylm mahalnn Smni
adlanan drgsinde qid bayran qaldrd v rdbil manhaln n Gilan il
Tal arasnda yerln Astara yaxnlndak rcuvan lksin 1 qlaa dayand.
rcuvandan rdbil keid, z lahzrt ata v babasnn mqdds, ncabtli
qbirlrin i ziyart et mk sadtind bulunaraq, onlarn ulu ruhundan kmk
dildi v Arran Qarabana yola dd.
Bu vaxt zn Cahanah padahn nvsi adlandran Sultan Hseyn adl
birisi 'lahzrti xain fikir il qarlad. H kmdarn gn kimi parlaq a ln n
gc il bu qurunun st ald; o, nmin saat o yerlrdn xb u xur Se'd
doru yola dd, oradan da Doqquz Ulama (?) yolland v orada Qaraca lyas
Bayburtlu, ry i tmiz sufnlr evrilmi, sdaqt yoluna xm ru mlu 2 qoun
il s mayln qulluuna gldi.
Bellikl, hr ormandan bir aslan, hr toplu mdan bir ig id... kiik axna
evriln bulaqlar kimi, aya evriln axnlar kimi, axb byk v geni dniz
tkln aylar kimi hr yandan v hr yerdn triqt trfdarlar v qulluqular
bir-b ir, iki-iki icmalardan ayrlaraq glib b irlir v 1i ocann yksk bay ra
altnda toplardlar 3 .

1
lk - burada bu v ya baqa lkdn, mmlktdn deyil,feodallara mrkzi hkumtin
bx etdiyi torpaqlardan shbt gedir. Feodallar trfndn idar olunan bu torpaqlar bzn btv bir
vilayti v ya yzlrl kndi hat edir v lk adlanrd.
2
Rumlu - qzlba tayfalarndan biri
3
O..fndiyvin fkrinc, burada kri tayfalardan deyil, oturaq knd halisindn shbt
gedir (Gstriln sri, s. 144).

176

...Oradan Kazmana glib Araz aynn balanc yaxnlnda Ustaclu 1

tayfasnn o vaxtlar yerldiyi baqa bir k yerin - Mingl yaylaqlarna hrkt
etdilr. Hmz by Hbix olu Ustaclu qarsaln maz buyruq il onlara
(ustaclulara) 'lahzrt in sadtli glii haqqnda sevincli xbr gtirdi...
Shrisi gn btn byklr, balar, gnclr, silzadlr, suflr v etiqad
ednlr, bir szl hmin o tayfa btnlkl ad kiln Hmz byin yanna
'lahzrti qarlamaa xd lar... qulluq yolunda buyurdular. ahn canisini2 bir
nec ay onlarn irisind qald v bu xbr sufilrin v ilrin qulana atd.
Sonra [s mayl] o tayfa il Trcan mahalndak Sarqayaya, oradan da rzincan
vilaytin 3 yola dd. Rumlu, amlu v z lqdr tayfalarndan olan sufilrin v
gazilrin 4 dstlri Ru m (Trkiy) v am (Sriya) lklrindn, Misir v
Diyar-bkr diyarlarndan axb [s mayln d rgsin] gldilr. Buradan hr
yana, 'lahzrtin ayaa qalxmasn gzlynlri yola aran mrlr
gndrilmidi; bu hrkat Sahib-zaman n 5 zuhur etmsinin balanc oldu.
Bellikl, 'lahzrtin ar il 12 min nfr say olan m zffr ordu
topland. irvan zrin hcum etmk v dmniliy in zln qoyan Frrux
Yassar zmk haqqnda mbark qrar vrildi. Ustaclu tayfas aillri, qocalan
v ziflri Ru ma gndrib 'lahzrtdn xah i etdi ki, onlara qay gstrilmsi
haqqnda Sultan Byazid mktub gndrsin. [Bu xahi] yerin yetirildi. 906-c
ild onlar Qoyunlm adl yerd Kr ayn keib irvana ayaq basdlar...

1
Ustaclu - qzlba tayfalarndan biri, Sfvilr dvltinin yaranmasnn ilk illrind yksk
dvlt vziflri bu tayfann balarna verilmidi.
2
ah smayl v onun atas eyx Heydrin vaxtnda Sfvi triqtinin balar zlrini
ahn (allann) vlad, hakimiyyt gldikdn sonra ahn canisini (yer znd elisi)
peymbrin mhr (xtmi-nbiya) adlandrrdlar.
3
Bu yerlr T rkiyd, Anadolunun gndoarndadr. XVI yzil kimi Azrbaycan
Aqoyunlu dvltinin trkibind olub, yaayan halisi d azrbaycanllardan ibart idi. 1514-c il
aldran dyndn sonra Osmanl dvltin qatlmdr.
4
Qazi haqda Xtai Divanndan gtiriln 35-ci qaynan 5-c izahna baxn.
5
srin mllifi ah smayln irli srdy tezisi mdaf edir. Bu tezis gr, ah
smayln taxta xmas Sahib-zaman-Mehdi siftind allahn v ya peymbrin elisinin yer znd
zhur etmsi demk idi. Xtai Mehdi oldu, imamlar cahdi oldu sylyn ah smayl z hakimiyytini sahib-zaman v'dsinin irimsi il balamaa alr v yazrd: ridi mridi-kamil
xamu xalqa imam oldu, Sevindi qazilr cml ki, xtmi-nbiy gldi. Hqq mzhr durur adm
scud et, uyma eytan Ki adm donuna girmi xuda gldi, xuda gldi. Xlilullah donun geymi,
vrilmi ad smayl Ona qurban oldu canlar ki, allahdan nida gldi.
(ah smayl Xtai: Divan. Elmi-tnqidi mtnini dzldn Turxan Gncvi. Neapol, 1959, s.
155-156).
I T hmasibin dvrnd bir sra slahatlar keirilmi, qzlbaln ideoloji cbbxanasnda
Sahib-zaman-mhdilik tlimi gzdn salnm, ah Mehdi sayb onu ilahildirnlr (misal n
1554/55-ci illrd qlndrlr syannn itiraklar) t qib olunaraq edam edilmidilr. Bel bir
vaxtda tarixi Zeynalabidin 31 min Sahib-zaman-mehdilik ideyasna yan xmas onun
konsepsiyasndan irli glir.

177

Frru x Yassar... say Krblada yezid lrin sayna uyun gln 20 minlik at l v
piyada qounla qar geldi. Heydr triqtin in qazilri 1inin gcl qlnc il
irvann Sasani nslindn olan yezidlrin i qrb Frru x Yassar bu lknin
yaramaz yanlar il b irlikd q lncdan keirdilr...
...So n ra o, Bakyyni qounla dvry ald. Ancaq mir Zkriyy 1
Bayanduri sltntinin pozulmas v onlarn dvlt in in 2 dalmas haqqnda
smayla xbr verdikd o, Azrbaycann tutulmasn daha mhm sayd n
mhasireni dayand raraq, Azrbaycana gelib Naxvan terefe yola dd. Yapd
igidliyin gr Tozqoparan ad qazanm Piri by Qacar qouna balq edird i.
Rqib trfdn qounun banda Hseyn Aa kr olu x etdi, ancaq Piri by
Qacarn yaxnlamas haqqnda Mekin tmnind xbr aldqda, qab kemi
Azrbaycan padah Yusif beyin olu Glvnd byin 3 qounu il birldi... lvnd
by d znn oxsayl qoununu dy qaydasnda dzd v Naxvan
tmnindn rur adl yerd sultanlara layiq vuruma oldu... lvnd by gcl
cann qurtarb Diyarbkir qad. Qzlbalarn anl bayraqlan paytaxt hri
Tbriz gtirildi.
Sadetli ah - Cahangir uurla hakimiyyt taxtna xd . Xtb v sikklr
'lahzrtin lqblri 4 il bzd ild i. Bu hadis 907 (1501/02)-ci ild ba verdi.
mir l-mar 5 vzifsi Hseyn by Ll amluya, sdrlik 6 is Gilanda ah
elisinin (smayln) trbiyisi v yrlrd onun yaxn adamlar irisind
olmu Gazi ms d-din Gilaniy vrildi.

1
mir Zkriyy Tbrizi Kei qabaqlar Aqoyunlu sultanlarnn vziri olmu, sonra
smayl Sfvinin trfn kediyindn vzir vzifsi v Azarbaycann aar lqbi almd
(fndiyev O..Gstriln sri, s. 146).
2
Burada Aqoyunlu dvltinin 1499-cu ild iki yer paralanmas lvnd Mirznin
Tbrizd, Murad padahn Badadda taxta oturmas il bal bu dvltin dalmaa balamas
nzrd tutulur.
3
lvnd Mirz - 14991501 -ci illrd hakimiyytd olan Aqoyunlu sultan.
4
str tarixi srlrd, istrs d Xtainin Divannda onun bir sra lqblr iltmsi bllidir.
Bunlardan n dolunu Zeynalabidin linin kitabnda gst rilmidir: bdl Mzffr ah smayl
Sfvi l-Musvi l-Hseyn (fndiyev O.. Gstriln sri, s. 148).
5
mir l-mar hrbi rtbsi T eymur v teymurilr zamannda verilirdi. Sfvi dvltind
olan yaltlr (Azrbaycan, irvan, Qaraba, uxur S'd v baqalar) bylrbyi vzifsin
gndriln mirlr mir l-mar, yni mirlr amiri hrbi rtbsi vrilirdi. Bununla yana
bylrbyilr sultan v ya xan titulu dayrdlar.
6
Sdr- Sfvi dvltind yaltlr tyin olunan yksk ruhani vzifli xs. yalt sdrlri
eyx l-slamdan yuxarda durur v onlar tyin edirdilr (yen orada, s. 20-21).

178

35 AH S MAYIL X TA.
DVAN DAN B R QSD
Azrbaycan xalqnn zngin dbi irsi tarixi qaynaq kimi o x az
yrnilmidir. Halbuki bu v ya baqa divan yalnz dbi hadis deyil, hm d
siyasi-ictimai hyatla bal o lan bir tarixi varlqdr. M isal n, ham bilir ki,
Azrbaycanda hruflik tlimin in balar (Fzullah Nimi l-Hrufi,
mamddin Nsimi) byk bir dbi irs qoyub getmilr. Ancaq bu irsi bir tarixi
qaynaq kimi yrn mdn b iz A zrbaycan tarixind, xsusil XIV-XV y zillrd
ba vern azadlq hrkatnda hrufliy in v ona yaxn baqa ideya axnlarnn
yerini yrn bilmrik. Bu szlri qzlbalq hrkat (.P.Petruevski) kimi
qlm vriln tarixi amilin yrnilmsi haqqnda da sylmk olar. Hmin
hrkatn mahiyytin i ah s mayl Xtainin Divan olmadan, slind
yrnmk m mkn deyildir. Grkmli rus rqnas V.F.Minorski yazmdr:
Divan (Xtai Divan.-Red.) ilk Sfv ilrin gizli bidtiliyinin aardr.
Xaricn mistik v mvhumi grnn bu evik ideyalar asanlq la feli hrkatda
zlrin ifad taprd . Hmin ideyalar hrkatn ncl qvvsi olan zmrlrin
siyasi ideyasndan irli glirdi.
Aada Xtai Divanndan rnk olmaqla yalnz bir qsid gtirilir. Bu
qsid XVI yzilin balancnda A zrbaycannn dolun ideya-siyasi mbarizsi
yaayan bir lk olduunu gstrir, nki sr bu mbariznin btn kskinliyini
znd saxlamaqdadr. Qsidnin yazs Divann aadak iki tnqidi
apndan aln mdr: Tonrkan Qanei. l anzoniere d i ha smayl Hatai.
Napoli. 1959, s. 15; ah smayl Xtai. srlri, elmi-tnqidi mtn (trt ibi
zizaa Mmmdovundur), I cild. B., 1966, s. 57.
1. Hqiqt bhrizatun kbr o ld
Siftnden anun bir gvhr old.
2. Mhmmd Mustafa dur kani gvhr
Kmalu qdrtnden Heydr old.
3. Hsndr mlk eqn doru yar
Anun hsnn Yusuf akr old .
4. Hseyin krbladur sahi me'ni
Ona mnki olan lar kafr old .
5. li Zeynalebadnin bar bil,
Mvalilr imam Cfr o ld.
6. mam Kazm, 1i, Musa, Rizadan

179

Tqidr, hanqi ah sgr old1 .

7. ridi v'dsi Sahib-Zamanun,
Ulu divan quruld, mhr old 2 .
8. Olar ki, tabeyi mrvanilrdr 3 ,
Srldi xd dindn btr old.
9. ahn vladna iqrar ednlr
xi1er4 , azilr 5 , bdallar6 old.
1
Birinci alt beytd qzlbalq v i bid'tiliyi n nnvi msllr toxunulur v
qsidnin balca mvzusu n bir nv giri yerin verilmidir.
2
Yeddinci beytdn mllif ba mvzuya kerk Sahib-Zaman vadsinin yetidiyini,
qzlbalarn v Sfvi evinin yalar zrind ulu divan qurulmasn, mahr olduunu xbr
vrir. Xtai Di-vannda bu qsiddn qabaq yerln he bir yazda bel szlrin ilnmamsi
gstrir ki, bu sr qzlbalarn irvanah Frrux zrind qlbsindn sonra, blk d smayln
taxta xd ilk gnlrd yazlmdr.
3
Marvaunhr - kk mvi slalsinin davamdr, buna gr d Xtai z ideya-siyasi
leyhdarlarn mrvani, yni vaxtila imam linin olu, peymbrin nvsi Hseynin lmnd
suu olan adamlar kimi qlm vrir.
4
Bu iki stird Xtai Sfvilrin hakimiyyt glmsind byk fallq gstrmi sosial
zmrlrin adn kir. xilr, axi icmalar Azrbaycan hrinin hyatnda artq X1-XII yzillrd
mhm rol oynayrdlar. Teymurlng qar Tbrizd mumxalq syanna (1406) eyx li Qssab
balq etmdir. Yazdan aydn olur ki, xilr, hr sntkarlarndan olan gnclr Sfvi
sltntinin qurulmasnda mhm gc olmudular.
5
azi hrfn qzvaya xan r, din dys. Xilaft vaxtmda azilr balca olaraq
Bizans dvlti il savalarda islam hdudlarn qoruyurdular. Sfvi ordeninin dylri bu ad
dayrd. ah Ismayl onlarn bu xidmti il bal Bahadur azilri, rfqim azilri dn-dn
mdh edirdi.

Cahan ad sultan Xtai Hydr olu,

ridi azilr kvni mkana.
ah smayla yaxn olan hruf air T ufeyli da azilrin dy xidmtin yksk qiymt
vrirdi:
Zahir oldu alama gnci-nahani ah Sf [smayl],
Srbsr tutdu cahan aziyani ah Sf.
ah smayln lmndn 130 il sonra da azilr saray mrasimlrind ehtiram gstrilirdi.
Alman alimi Adam Olearinin yazdna gr, sfahan saraynda Qotiniya eliliyinin rfin
saatyarmlq qonaqlq bit dikd, dvltin eikaas bas bel demidi: Sfr haqqma, ahn dvltin, azilr qvvtina Allah deylim (liyarov S.S. Azrbaycanda bid'tilik hrkatna dair
dbi mnblrin aradrma tcrbsindn. Azrbaycan filologiyas msllri, I buraxl. Bak, s.
179-204).
6
bdallar-kk Zaqafqaziyada v n Asiyada qdim trkdilli soylardandr, adlar
dbiyyatda hun tayfalarndan biri kimi kilir. Yaxn v Orta rqd bu ad altnda sufi-drvi icmas
da bllidir, ola bilsin, abdal anlay abdal (rbc bdl sznn cami) anlay ila ulaq bir sintez girmi, ilkin xalq adn sonrak suflik yosunu rtb basmdr. XV-XVI yzillrd
abdal artq yol va hal adam, drvi-qlndr, triqt tmannasz xidmt edn gzri suf mnasn
bildirirdi. Xtai zn abdal, drvi-qlndr adlandrrdsa (Mnm abdal Xtai Heydr olu), olu I

180

10. Vilayt baxasnn baibani

zin ad cahan nvr old.
11. Tcllsi zuhur o ld imamm 1 ,
Xvaric grmdi kor v kar old .
12. ahm astansind qullar
ox Xtai c mlsindn kmtr old .
ORTA SR AZRB AYCAN TARXN DAR FARSDLL
QAYNAQLAR
Azrbaycan SSR EA Tarix institutunun ba elmi iisi, tarix elmlri
namizdi T.M .Musvi dyrli kitab buraxmdr. 2 Btv bir silsil yaradan
bu kitab arada A zrbaycan tarixin birbaa aid olan ox mh m rsmi dvlt
sndlri, o sradan I ah s mayln v I Th masibin frmanlarn n metni dolun
izah v qeydlrl o xucu lara atdrlmdr. Ayrca qeyd et mk lazmd r ki, bu
byk sndlr toplusu (btvlkd kitaba 88 sndin evirmsi, fars dilind

Thmasib onlar qanuni dini ehkamlara qar xan bid'tilr sayaraq amansz tqib edirdi. Bu mvzu
n bax: liyarov S.S. Azrbaycanda bid'tilik hrkatna dair..., yen onun.
1
Bu stirlrd Xtai zn zn cahana am vilayt (lk) baasnn baban, imam
(on ikinci imam) kimi tqdim etmy alr.

MUSV.TM. Orta sr Azrbaycan tarixin dair fars dilind yazlm sndlr. B., 1965; yen
onun Bak tarixin dair orta sr sndlri, B., 1967; yen onun. Orta sr Azrbaycan tarixin dair farsdilli
sndlr (XVI-XVI1 srlr), B., 1977.

181

mtni v fotosurti daxildir) azrbaycanca ap edilmidir v byk ehtiyac olan

bu faydal i glckd davam etdirilmlid ir.
T.M.Musvinin kitablarndan aln m aadak sndlri b iz tarixi
ardcllq il vririk. Buna gr 1977-ci ild xan sonuncu kitabnda ah
smayln frmanlar burada tbii olaraq balanca, onun olu I Th masib in v
baqalarn n frmanlar is sonraya keirilmidir. z- zn aydndr ki, adlar
kiln kitabdak sndlrdn biz sem yolu il ancaq bir sra n tutarlsn
burada ap etmyi mqsduyun bilmiik.

36. NBD KNDNN SOYURAL V RLMS HAQQINDA

UZUN HSNN HKM
1471-ci ilin aprel aynda verilmidir.
Asare-ran, III, 1338, s. 203-206.
Musvi T.M. Orta sr A zrbaycan tarixin dair
farsdilli sndlr (XVI-XVII srlr).
Bak, 1977, s. 98-99.
O zngindir
Hkm allahdandr
Xilaskarln atas Hsn Bahadur
Szmz
Dvltin k mkisi o lan n ziz olanlar, ad l-sanl mirlr, yksk
qdirli vzirlr, habl Azrbaycann v xsusil hkmdarlq mkan Tbrizin
hakimlri, naiblri, divan iilri v gmatlri bilsinlr ki, bu zaman Tbriz
trafndak Rudqat mahalnn nbd kndini 1 , onun mal [vrg isi] 2 v divana aid
mtvccihat il birlikd, toqan ilin balancndan etibarn aalar mdh
ediln, mqddsliyin pnah, hqiqtlr bsat, rhbr lamtli, caniin
grkmli, islam lklrinin sevimlisi, din triqtlrin mnsub xalq larn
mrd, qadir hkmdar allahn k mkisi, haqq, hqiqti, triqti v dini
yksk olan Seyyid, yksk hzrt bdlqafarn yksk allah onun mqdds

1
T.M.Musvi yazr ki, Rudqat manal Tbrizin quzeyind, Marendin gndoarnda
yerlrk indi qrxa kimi byk v kiik yaay yerindn ibrtdir; nbad kndinin is indi Tbrizhr yolu yaxnlnda yerln mnd kndi olduunu ehtimal edir (bax: Msvi T.M. Orta sr...,
1977, s. 51).
2
Mal vergisi n bax: Frzliyev . Azrbaycan XV-XVI srlrd. B.. 1983, s. 83-84.

182

v yol gstrn ms'ud klglrini bdi etsin - daimi soyural 1 buyurub

baladq v bu mbark hkm yksk allah onu nfuzlu etsin - xarld ki,
yazld kimi hyata keirilcyin i b ilrk qeyd olunan kndi hmin hzrt in
vkillri v g matlrin in srncamna versinlr v o hzrt in daimi soyural
bilsinlr. Mal, ixracat, zvayid, variz v digr divan mkllfyytlrindn
maaf o lunmu, taprlm, azad edilmi v yazl gstrilrdn knar olun mu
bilsinlr. Btn chtlrd manilik trtmyrk yazl gstri vermsinlr,
ayaq basmasnlar, nzr salmasnlar v gz dilmsinlr. Orann riyytlrindn
he bir ey tlb et msinlr 2 . Bu m'lu m ediln o hzrt in bdi n'am v daimi
soyural hesab edrk dyidirm bhlrindn qorunmu v tzmin edilmi
bilsinlr. Qeyd olunan kndin kt xudas v riyytlri zlrinin mal [vrgisi],
divana aid mtvccihat v chtlr haqqnda mqdds hzrtin vkillrin
cavab versinlr, onu dmkd itatsizliy v lngit my yol vermsin lr. Btn
sahlrd hmin qayda il hrkt edrk buyruqdan knara xmasnlar v hr il
yeni hkm tlb et msinlr. [Frman] 3 n yksk xey irxahn lat maz yksk
mhr il rnglnrk saslandrld qda v zintlndirild ikd [ona] e't imad
etsinlr.
Yazld Y ksyin mri il 875-ci il ziq, dtl-hramm 4-d.
[Mhr:] Balayan hkmdara e'timad bslyn Hsn
Allah, xeyir v ehsanla baa atdr!
Allah, xeyir-v ehsanla baa atdr!
37. I AH S MAYILIN DZMAR VLAY TND
RUHANLRN V RGL RD N AZAD EDL MS
HAQDA HKM
1502-ci ilin yanvar aynda verilmidir. Hkmn fotosurti Nariyyyidanikdeyi dbiyyat Tbriz jurnaln n 1339-cu il tarixli 2-ci n mrsindn
gtrlmdr. Msvi T.M. Orta sr..., 1977, s. 99-100.

Soyural haqda bax: yen orada, s. 76 - 79.

Frmanda soyuraln mahiyyatc klassik cizgilri verilmidir: daimi (bdi, irsan)
balanlmas, btn vergilrin yalnz soyural sahibin dnilmsi, dvlt xzinsin buradan vergi
verilmmsi (vergi immuniteti) v dvlt maliyy idarsi iilrinin nzartindn soyural tamann
azad edilmsi (Btn chtlrd maneilik trtmyrk yazl gstri vermsinlr, ayaq
basmasnlar, nzr salmasnlar v gz dikmsinlr).
3
Frmann sonunda edilmi lav qeyd bildirilir ki, o, Uzun Hsnin byk olu, dvlt
ilrind fal rol oynayan mirzad msddinin yazs zr trtib edilmidir. Frmann sli
Londonda Britaniya muzeyinde saxlanlr.
2

183

Mehriban v balayan allann ad il. Hkm allahndr. Qalibiyyt atas

ah smayl Bahadur l-Sfvi sz mz Dizmar v ilaytin in 1 divan istrin
vzifdar olan v n mh m hkmranlq vziflrin i hyata keirn mirlri,
hakimlri, daralan, amillri v mbairlri bilsinlr ki, [Qur'anda] drr kimi
dzlm - onlara deyin ki, sizdn, yaxn dostluqdan baqa he bir sual et mir v
he bir mkafat istmirik - sznn tlb etdiyin gr, byk seyidlri
mhkmlt mk v himay et mk dalt arl sultanlar v sma qdrtli
xaqanlarn vaciblr srasnda v zruriyyt cmlsinde olan vziflrindndir. Bu
ms'ud saatl vaxtlarda aha layiq sonsuz qay, ahlq mrhmti v
mehribanl hrmt sahihlri o lan zmt li v kramtli seyyidlrin hvalna
amil v arzu larna hdi olmdur. Peymbrin - ona salam olsun - n yax
vladnn [hkmranl] gnlrind zmtli seyyidlr v ncib lrin xliflri,
Seyyid Ziyaddin Rza, Seyyid Mhmmd, Seyyid Cfr, Seyyid A mir v
qardalarna xeyirxahlq niyyti buyurub, onlar malucht v divan hququndan
dncli surtd, btnlkl azad etdik v baladq, vergilrdn v yazl
gstrilrdn knar edilmy layiq buyurduq. Lazmd r hkm mvafiq surtd
rftar edrk maluchat, ixracat, xariciyyt, hkml v hkmsz lvazirt ad il
lf, ulu f, qonlqa, ula, ulam, bigar, ikar, trh, dstndaz, ydi novruzi,
zrpary i pik, savar, rik, ona yarm, mlikan, mhssilan, yz drd,
sdrlik haqq, vzirlik haqq, amillrin al ma haqq, daralq haqlar,
yetidirilmi mhsulun qiymt ini myynldirmk v torpaq sahsini myyn
etmk haqq, vrilmi v'di yerin yetirmk haqq, qala v keikixana ixracat ,
yz bir, yz iki v malu-xaric aid o luna bilsi d ir divan m kllfiyytlri
v ahlq tlbatndan 2 hr ad v qayda il olursa-olsun, ziyyt vermsinlr v
tcavz etmsinlr. str azacq, istrs d oxlu tamah v tvqq etmsinlr.
Hkm dyi mk v vz et mk n iyytindn mhafz olunan v
qorunan hesab etsinlr. tn gstri v davam edn qanun mvcibinc
balanm v azad olunmu bilrk, he bir hval v tlb etmsinlr. Qeyd
olunanlar zizlmyi v hrmt lndirmy i lazm bilsinlr. Onlarn minntdar v
[ya] ikaytliliy inin t'sirli o lmasn b ilsinlr. Mbark frman n tlbatndan
yaynmasnlar. Hmin qayda il rftar etsinlr v bu mv zular n hr il yeni
qeyd v mr tlb et msinlr. [Hkm] btn dnyann tabe olduu yks k
hrtli itat olun mann yksk v kaarl mhr il zintlndikd, aydnladqda v cilalandqda, e'timad etsinlr.
Y ksyin mri il yazld , yksk allah onu yksltsin, nfu zunu bdi
etsin. O, yksy tabeiliy i v itatkarl tri et msin.
1
Dizmar vilayti - T.M.Musvi haql olaraq yazr ki, indi Qarada blgsindn rqi v
Qrbi Dizmar mahallar XVI yzild btv bir mahal imi {Msvi T.M. Orta sr..., 1977, s. 52).
2
Frmanda ktllrdn ylan vergilrdn 32-nin adbaad sadalanmas onu bir tarixi qaynaq
kimi olduqca dyrli edir (Yen orada, s. 51).

184

907907-ci ilin c mada-as-sani aynn 25-d 1 .

38. I AH S MAYILIN TBRZD XAN HMD BAININ

BAILANMAS I HAQQINDA HKM
1508-ci i lin iyun aynda verilmidir. Hkmn fotosurti rq
tdqiqatlar mc-musinin 1965-ci ild Oksfordda apdan xn III
buraxlndan gtrlmdr. Musvi T.M. Orta srlr..., 1977, s. 100-101.
O, pak allahdr
Mehriban v balayan allahn ad il
[Mhr:] li v onun vladlarna o lan mhbbt ruh kimi mn im
bdnimddir. Heydr olu s mayl ah imrdann [linin] quludur. 908
Hkm allahdr.
Qalibliyin atas smay l Bahadur
szmz
Bu vaxt qrar buyurduq ki, hkmdarlq mkan Tbrizd yerln v
ardcl olaraq seyidlik v dinin clal, abaln panh, sadtin ksri, qardalq
mhbbti bsldiyim Seyid S leyman Mirznin srncamnda olmu Xanhmd
ban hmin qayda il ona aid bilsinlr v onun vkillrinin srncamna vrsinlr. Ayr bir adam oraya dxalt etmsin. Qeyd olunan hkmdarlq mekann
daras, klntrlri v divan ilrin baxan rtbli qulluqular yazlm qayda
il qrar verildiyini bilsinlr. Hakimiyytin pnah, hamn n atal, dvlt v
iqbaln mnsifi alicnab Hseyn by Ll2 srncam verdiy i tqdird bu i he
bir adama qar maq frs ti vermsinlr. Buyuruqdan knara xmasnlar v
zlrin i vzifdar bilsinlr.
ndic onlarn yiyliy in versinlr v [orann] trafna dolan masnlar.
Y ksk qeyd.
Yazld 914-c il sfr ayn n 15-d.

1
Frmann tarixi (1502-ci ild deyil (bax: Azrbaycan tarixi, I c, s. 245), 1501-ci ilin
yaynda - iyulun sonu, avqustun balancnda Tbriz glib ahlq taxtna xm v bununla da
Sfvilr hakimiyyt bana kemilr (Musvi. T.M. Orta sr..., 1977, s. 52).
2
Hseyn by aml (Ll, Ll by) Azrbaycann tannm qzlba xadimlrindn biri,
ah smayln t rbiyisi olmu, onu atas v byk qarda Sultan 1i ldrldkdn sonra
bydb baa atdrmd. ah smayl hakimiyyt bana kedikdn sonra nfuzu ox byk idi,
cml atal lqbi il mirlmar vzifsi tuturdu; frmandan grndy kimi, onun verdiyi
gstrilri ah smayl dyiilmz sayrd. Hseyn by Ll 1514-c ild aldran dynd
ldrlmdr (MUSV T.M. Gstriln sri, s. 54).

185

39. I AH THMASBN ZI KNDNN B BHEYBT

M QBRSN 1 VQF OLUNMAS INI TSDQ ED N
FRMANI
1547-ci ilin fevral aynda verilmidir.
SSR EA Leninqrad arxiv i, B.A.Do rnun fondu,
776, siyah 1, N2 630.
Musvi T.M. Bak tarixin dair orta sr sndlri.
B., 1967, s. 63.
Hakimiyyt allaha mxsusdur
[Mhr izi:] ah i-vilaytin 2 qulu Thmasib
Mbark frman verildi o haqda ki, Badkuy3 trafnda yerln Z kndi
btn srvt v mlak il birlikd haqq imam vlad Bibiheyb tin - onun
babalarna v zn salavat v salam olsun mqdds asitansin vqf
edildiy in v bu haqda he bir dyiiklik olmadna gr Badkuynin amillrindn, divan ilrin baxanlarndan, klntrlri v kt xudala rndan he biri, he
bir ad la qeyd olunan kndin trafnda dolan mayaraq hr hans tlb et msinlr.
Qeyd olunan lknin ha kimlri, t iyuldarlar v daruqlri yazlm qayda zr
qrar verildiy ini bilsinlr. Ondan knara xmasnlar. Qeyd olunan kndin
riyytlrinin, habel mbark asitannin drvilri v xid mtilrin in
gzlnilmsin i vacib bilrk yazl gstri vermsinlr v m'mur
gndrmsinlr. He b ir yaran m ixracat ad il, habel lf, ulu f, ula, bigar,
ikar v sair eltaqat v halini acla m'ru z qoyan hr hans ad v qayda il
olursa-olsun tcavz etmsinlr. Qeyd olunan lkn in bnisi daxilindn
xarlm v knar olun mu bilsin[lr]. Bu bard gstri verilmsin i lazm
bilrk ona hrtrfli riayt etsinlr. 954-c il mhrrm ay nn 20-i4 .

Bibiheybt mqbrsi vaxtil Baknn 5 km-liyind dan tyindki qbiristanlqda

yerlirdi. Buraya bitiik qdim knd is x (eyx sznn dyiilmi klidir) kndi adlanrd v
indi d bel adlanmaqdadr (artq hrin irisinddir). XIX yzild Bak-Salyan yolunun kilii il
bal olaraq mqbr sklb yox edilmi, 1990-c illrd yenidn tikilmidir. Rvayt gr
mqbr skkizinci imam li bin Musa el-Rzann bacs Hkm xanmn v onun xidmtisi
Heybtin burada basdrlmas il bal yaranmd (Musvi T.M. Gstriln sri, s.5).
2
ahi-vilayt - ilrin birinci imam.
3

Badkuy - Bak.

Din xadimlrin aid olan bu frman ah smayln yuxarda vriln 1502-ci il tarixli
hkm il tutudurun. Bu frman Bibiheybt mqbrsi haqqnda biz atm ilk dvlt sndidir.

186

40. K LKSNN SDRLY VZFS HAQQINDA I AH

T HMAS B N F RMANI
1550-ci ilin sentyabr aynda verilmidir.
Grcstan SSR EA lyazmalar institutu, Fond P., i
N 1. Msvi TM. Orta sr..., 1977, s. 64-65.
[Mhr: I Yu xar hissd:] Allah, Mhmmd, 1i.
[2. Ortada:] ahi vilaytin qulu Th masib
[3. Haiyd:] 1i il laqsi yax olmayan hr hans adam, kim
olursa-olsun, mn sevmyirm. Hr ks ki onun qap: qarsnda torpaq
kimi deyils, mley k olsa bel, onun bana toraq lnsin.
Mbark frman nfu z rfin atd. O haqda ki, aalq nqibliyin
pri ahi, sdart busatl, seyyidlik, nqiblik v e't iqad da mkmml olan M ir
Sultan ad il hrt tapm bdrrzaq n tam iliyi v dindarlna b iz mbark
ahn hddn artq e'tibar v e't iqad bsldiyin gr, irvan lklrinin 1 sdrliyini2 btnlkl o nqiblik pnahna taprmq ki, aydn din qaydalarnn dzgn
hyata keirilmsin v mdafi o lunan imamlarn - onlarn hamsna allahn
salavat olsun - dzgn triqtinin ayin v n'nlrini yay maa tam qeyrt v
rf hissi il yanad n qeyd olunan lknin btn adamlarn dzgn yola
rhbrlik et my alsn. Dnc v rvayt saslanan dlillr v sbutlarla
bu mqdds triqtin hqiqtini onlarn nzrin atdrsn, yoldan azm
gnahkar tbqnin nicat vasitsi olaraq onlar rk qidlr v pu triqtlrin
qaranlq mkanndan C'fri triqtinin salam yoluna v dzgn on iki imam onlara salavat v salam olsun mslkin rhbrlik etsin. O trfin btn xvas
v avamlarnn zahiri, daxili vziyytini qaydaya salmaa yenidn rbt v myl
i saldmz bir vaxtda ki lksi mmlktin in sdrliy ini d o lky
(irvana) yaxm qonu olduuna gr, qeyd ediln lky lav edrk hmin
aalq v nqiblik pnahna taprdq v qaytardq ki, qayda sasnda orann
adamlarna da rhbrlik olun masna diqqt yetirsin 3 .
Onlar istiqamt lndirici imamlarn - onlara salam v sna olsun - haqq
triqtinin qayda v rtlrin, habel onun triqtin - davran trzlri v

irvan lklrinin - burada imali Azrbaycanda yerli hakimlrin idarsin verilmi

vilayt v mahallardan shbt gedir. Feodal titulu olmaqla bel vilaytlr lk adlanrd.
2
Sfvilr dvrnd dini v mlki ilr baxan n yksk vzifli dvlt mmurlarndan
biri. Bu v ya baqa vilaytin eyxlislam da sdr trfndn tyin olunurdu (bax: Frzliyev .
Azrbaycan XV-XVI srlrd. B., 1983, s. 47-49).
3
irvan bylrbyliyi il yana ki vilaytin d bir xsin (Mir Sultan bdrrzaqn)
sdr qoyulmas ah T hmasibin dini ilr dvlt rhbrliyini mrkzldirmy almasn gstrir.
1

187

ayinlrin rbtlndirsin 1 . Bu sahd tam s'yl alaraq vaxtlarnn b ir

dqiqsini bel bo keirmsin. Orann hakimi idarilik, pnah, hkumt
bsatl, kramtli, hakimlrin daya, hakimiyyt v sadtin gni Drvi
Mhmmd xan 2 yazlm qaydada qrar vrildiy ini bilrk o nqiblik pnahn
qdrtlndirmy v e'tibarlandrmaa alsn. Qeyd olunan lkd sakin
olanlar v vtn salanlarn hams z x ms, zkat pullarn hr il irvan lksind
heyata ttbiq ediln qayda zr hmin aalq pnahna atdrsnlar ki, sdrlik
rsmini gtrdkdn sonra [qalann] msthq adamlara atdrsn.
Qeyd olunan lknin v irvan lklrin in qazilri, mhtsiblri v
rit ilrin baxanlar btn sahlrd itat v tabelik qaydalarna ml edrk
o nqiblik bsatnn xarma v tyin etm [tdbirlri] il zlrini idn
xarlm v ya vzify t'y in olun mu bilsinlr. Hr il bu msllr haqqnda
yeni hkm v mr tlb etmsinlr. darilik v hkmranln pnah,
hakimiyyt v sadtin arxas irvan yerlrin in hakimi bdulla xan 3 o nqiblik
pnahn qdrtlndirmk v e't ibarlandrmaq n el s'y gstrmlidir ki,
hmin ucqarlarda triqtin qaydalarn yaya bilsin 4 . Bu haqda gstri verildiy ini
bilrk, rit aid btn ilrin irlilyiin qay bslnsin. mirlr, hakimlr,
daralar, vzirlr v vkillrdn, habel onlarn m lazimlrindn bir nfrin bel
o nqiblik pnahna aid olan ilr qar masna [imkan] vermsin v zn
vzifdar bilsin.
Yazld 957-ci ilin ramazan aynda.

1
Frmann bu bndi v aada bylrbyi Abdulla xana aid olan hisssi Sfvi ahnn ilik
triqti qaydalarnn yaylmas iin dvlt hmiyytli bir i kimi yanamasn sndldirir.
2
Drvi Mhmmd xan ki vilaytinin mstqil hakimi. Frmanda adnn v titullarnn
ehtiramla kilmsi Mhmmd xann Sfvi ahndan asldnn hl ox zif olduunu gstrir. Lakin
1551 -ci ild ah Thmasibin yr zaman Mhmmd xan ldrlm v yerin ahn adl-sanl
srkrdlrindn biri Toygn by Qacar hakim qoyulmaqla ki vilayti yarmmstqilliyini tamamil
itirrk adi yalt evrilmidi (Hseyncan adl birisinin buraya yeni hakim qoyjlmas haqqnda fikir yanldr,
bax: MUSV T.M. Orta sr Azrbaycan tarixin dair farsdilli sndlr, XVI-XVII srlr. B., 1977, s. 17).
3
Abdulla xan Ustaclu - irvan bylrbyi.
4
Bax: qeyd 4.

188

41. BB HEYB T MQBRS NN MTV LLLY

VZFS HAQQINDA I AH T HMAS B N FRMANI
1555-ci ilin dekabr aynda verilmidir.
SSR EA Leninqrad arxivi, B.A.Dornun fondu,
N2 776, siyah 1, N2 631.
Msvi TM. Bak tarixin dair orta sr sndlri, s. 64.
Hakimiyyt allaha mxsusdur
[I ah Th masibin mhrnn izi...]
Mbark frman verildi o haqda ki, irvan Bad kuysindki Bib iheybtin
mbark mzarnn mtvlliliyi qdim zaman lardan ey x Bnyada aid
edilmidi. rz atdrld ki, o, vfat et midir. Onun olu Qulamlinin is
lyaqt v qabiliyyti var ki, hmin i qayda zr ona taprlsn. Buna gr
qrara aldq ki, toqan ilin vvlindn e'tibarn onun atasnn gstrii sasnda
qeyd olunan asitannin mtvllisi tansnlar. Orann drvilri v iilri onu
hmin yerin mtvllisi 1 bilrk, sz v mslhtindn knara xmasnlar.
Buyruqdan boyun qarmasnlar v hr hans adam hasil etdiyin i [mtvlliy]
verdikd qbz alsn. Hr il yeni hkm tlb et msinlr 2 .
Yazld 963-c -ilin mhrrm l-hram ay nda.
42. BAKI LMANINA NAZR T YN OLUNMASI
HAQQINDA F RMAN
Frman 1564-c ilin aprel aynda verilmidir.
SSR EA Leninqrad arxivi, B.A.Dornun fondu, N776,
siyah 1, 673.
Msvi T. M. Bak tarixin dair orta sr sndlri, s.
83-84.
Bu vaxt sdrlrin, habel yer v dnizlr sahib olanlardan n byynn
frmann tqdim et mi Xlif ey x Zah idin -onun srvt v sadti var olsun dindarlq v min liyini nzr alaraq, onu dniz sahillrindki gmiilrin v
tacirlrin naziri v bas t'y in etdik ki, hmin camaatn ilrin ciddiyytl
nzart etsin, yax v yaman [vaxt larnda] onlara ba ksin. Dava v
dmniliklr son qoyub ayrd etsin. rze atdrlmas vacib olan ilri n
yksk mqama atdrsn v mr olunan qayda zr ml etsin. Mu xtavndlrin
1
Mtvlli rit zr vrilmi vqfnam asasnda vqf mlakn mdaf edn vzifli xs
(Musvi T.M. Gstriln sri, s. 45).
2
Frmandan aydn olur ki, soyural, tiul kimi balama torpaqlar il yana, vqf mlaknn
da idarsi irsi olmudu.

189

v dniz sahili tacirlrinin rftar qaydas bundan ibart olmaldr ki, z

tinliklrini ona ab desinlr, onun mslhtin tabe olsunlar. Onun xbri
olmadan trafda v bu trf, o trfdki amillr bir dinar bel lzu msuz [pu l]
dmsinlr. H km v qayda-qanunun leyhin hrkt etmyrk, vrilmi
qayda zr rftar etsinlr. Knara xd qlar tqdird czalandrlacaqlarn
bilsin lr 1 .
Yazld 971-ci ilin ramazan aynda.

43. K, NUXU V KR ND K NDL RNN

TUL VRLMS HAQQINDA
RVAN B EYLRB Y XOSROV XANIN HKM
1646-c ilin iyun aynla verilmidir.
Azrbaycan SSR EA Respublika
lyazmalar Fondu.
nv. h - 2 9
5428
Musvi T.M. Orta sr..., s. 69.
Y ksk hkm verild i o haqda ki, gn qdr yksk olan [ahn] 1043c ilin sfr ay tarixli dnya itat etmli hkmn sasn tn txaquyilin 8-ci
aynn balancndan e'tibarn aada adlar qeyd olunan mahaln :
Ki kndi, Nu xu kndi, krqnd kndi.
3 t mn Tbriz pulu mb lindn ibart vrgilr mcmuu, istr o x v
istrs d azlna bal olmadan, nsildn-nsl v arxadan-arxaya kemk rti
il ki mahal t iuldarlarnn dulundan 2 dyidirilrk azad edilmi, uca v
yksk rtbli Malik Sfiquliy v onun misiolu Baydar by taprlm v
mehribanlqla mrhmt olun mudur. ndi is qeyd olunan mahaln maliki uca
v yksk rtbli Malik Sfqulu ali d ivana glrk yksk qol kilmsin i xahi
etmidir. Buna sasn qrar verdik ki, oran n hakim v tiuldar gn qdr
yksk [ahn] dnya itat etmli hkmnd gstrildiy i qrar zr tdbirlr
1
Alq-satq il mul olub, xarici lklr mal aparan tacirlrin qalmas il bal olaraq
tacirlr v gmiilr zrind nazir v ba vzifsinin t'sis edilmsi Bak hrinin XVI yzild
mhm liman hrin evrildiyini gst rir. Bzi qaynaqlarda Bak bu zaman Tbrizin liman
adlandrlr, bununla da onun Sfvi dvltinin imalda balca dniz ticarti hri olmas bildirilir.

T iul va tiuldarlar haqda bax: Frzliyev . Gstriln sri, s. 79-81.

190

grb qeyd olunan mahala qarmasn lar. Yu xarda yazlm mbl in vzini
gn al [ahn] dnya itat etmli hkmna uyun olaraq zmtli divan
iilrindn tlb etsinlr. Bu haqda gstri verild iyini bilsinlr.
Yazld 1056-c ilin c madiul-vvl ay nda. [Mhr izi:] Allahn ltf
sninl olarsa, Xosrov drgahn bynilmilrindn olar. 1056.
44. K LKS K TXUDALARININ KAY T L
BALI OLARAQ II AH ABB ASIN F RMANI
1648-ci ilin fevral aynda verilmidir. Azrbaycan
SSR EA Respublika lyazmalar Fondu.
nv. H-3 8920
Msvi TM. Orta sr..., 1965, s. 50-51.
Hakimiyyt allaha mxsusdur
[Mhr izi:] ah i vilaytin qulu Abbas, 1051
Uurlu frman verildi o haqda ki, bu zaman ki lksinin kt xudalar
yksk ahn sarayna glrk [ona] atdrdlar ki, vkillrdn mirlik v
hkumtin pnah ki lksinin hakimi Abbasqulu Sultan 1 v qeyd olunan
lknin kemi hakimi Aslan Sultan hmin mahaln onlarn tituluna vrildiyi
tarixdn indiydk, pul t'minat v rsumt nvan il onlardan ali d ivann
myyn etdiyi qaydadan be min tuman artq pul almlar. 2 Qlaqba, onlarn
m lklrinin maliknliyi v digr hesabdan-knar adltsizliklr yolu il hmin
xslrin malna zo rla sahib xmlar. Buna gr qrara aldq ki, hkmranlq v
qdrtin pnah, dbdb v clalli dstgaha malik, yksk vzifli, mirlrin
miri, hkmranlq bacarna malik, clalli v iqball irvan bylrbyisi Xosrov
xan, nurani erit adamlar v hmin v ilaytin halisin in yksk [n mayndlri]
il birlikd [iin] hqiqtin trafl surtd yetirk daltli, haqq v hesabn
tlb etdiyi qayda sasnda tdbirlr grsn. El etsinlr ki, nzrd tutulmu
hesabla uyun glmyn he bir tdbir grlmsin. Bunu vacib sayaraq zlrini
vzifdar bilsinlr.
Yazld 1058-ci ilin sfr aynda.

Abbasqulu Sultan - Aslan Sultandan (bax: bundan qabaqk qaynaq) sonra ki hakimi.
ki hakimin dvrnd btn vergilrdn baqa, kndililrdn 5000 tmn (qzl pul il
txminn 20 min manat) artq pul alnmas yerli feodallarn zbanaln, he bir qanun il
hesablamadqlarn gst rir.
1
2

191

45. K LKSNN HAKMN II AH ABBASIN

GND RDY F RMAN
1648-ci ilin fevral aynda verilmidir.
Azrbaycan SSR EA Respblika 1yazmalar Fondu.
nv. 8919
Musvi TM. Orta sr..., 1965, s. 51-52.
Hakimiyyt allaha mxsusdur
[Mhr izi:] ah i vilaytin qulu Abbas, 1052
Uurlu frman verildi o haqda ki, ki lksinin riyytlri v acizlri
divana glrk hkmdarlarn hkmdar, behit mkanl ah babamn 1 - allah
onun sbutunu daha da parlaq etsin -1043-c ilin c madiulsani aynda verilmi
rif hkmn gstrdilr. [Hkmn] mzmunu beldir ki, mzkur riyytlr v
acizlr ikayt edib dedilr ki, [onlar] ali divann myyn etdiyi qaydaya uyun
olaraq mluchat 2 v digr divan vrgilrinin hdsindn glirlr. Ad yu xarda
qeyd olunan lknin hakimlri, myyn olun mu qaydadan artq pul toplayr v
qoyulmu qaydan nzr almrlar. Buna gr d qrara alnd ki, qeyd olunan
lknin hakimlri hr hans msl bard riyytlr aid ali divandan aldqlar
gstrilr ml edrk, ondan bir dinar bel art q tlb et msinlr v
istmsinlr. ahdan xahi etdilr ki, bu bard frman versin. Buna gr qrara
aldq ki, qeyd olunan lknin hakimi frmann mzmun v dlillrindn knara
xmasn v yaymlasn. ikayt olunduu tqdird istintaq edilcyi bard
fikirlsin. Divann myyn etdiyi qaydaya uyun tdbir grsn. Bu bard
gstri versin v hr il yeni hkm tlb et msin. 3
Yazld 1058-ci ilin sfr aynda.

Sfayi hkmdar ah Sfi

2
Mluchat - balca torpaq vergisi.
3
1633-c ildn, yeni 15 ildn ox davam edn bu ikaytlr frmann sonluundak thdidin
yersiz olduunu gstrir. ki hakimlri bu frmanlar v btvlkd ah hkumti il hesablamrdlar.
Onlar bir qayda olaraq, irvan bylrbyin tabe idilr, bu vzify bylrbyinin
tklifi il v ox vaxt onun qohumlar arasndan qoyulurdular. Bu 15 ild ikaytlr zr bir-birinin ardnca bir
ne ah frmannn vrilmsi onlarn tam zbanal il baldr.
1

192

46. K M LY SFQULUN UN KAY T ZR II AH

ABBAS IN FRMANI
1651-ci ilin yanvar aynda
verilmidir. Azrbaycan SSR EA
Respublika lyazmalar Fondu. nv. No
h - 6 8931 Msvi T M. Orta sr...,
1965, s. 52-53.
O [A LAH]
Hakimiyyt allaha mxsusdur
[Mhr izi:] Sah i vilaytin qulu II Abbas
Uurlu frman verild i ondan tr ki, ki lksinin maliyi 1 ali v yksk
rtbli Mlik Sfiqulunun rz etdiyin gr, ki v onun tabeliyind olan
Danqi, Qax v Mebann mlikliyi 2 licnab hkm mvcibinc ona
verilmidir. Danqi v sair [yerlrin] riyytlri [hmin vzifnin] ona rcu
olunduu tarixdn bri qeyd olunan xs vrgilr (rsum) dmmilr. Dftrxana trfindn tsdiq olunmudur ki, ki lksinin v ona tabe olan yerlrin
mlikliyi v asaqqallar hkm sasnda mzkur ali v yksk rtbli [xs]
verilmidir. Sonra el o lmudur ki, o vilaytd mmu l olan qayda mvcibinc
kemi mliklr dniln vergilrin (rsumun) qeyd olunan xs dnilmsini
myyn sbblr zndn rva bilmilr. 3 Danqi v Qax ayr-ayrlqda qeyd
olunan lknin buluklar hesab olunur. Me ba kndi is hmin lknin
buluklarndan olan Forasadn trkibin daxildir v [oradan] myyn mbl pul
toplanlmas mlu mdur. Qeyd aln m c madil-vvl 1025-ci il tarixli hkm
mvcib ind Danqi mlikliyi danqili Mlik M zffr verilmidi. Sonra bel
olmudur ki, Grcstan s frind, sma qdr yksk olan drgaha glrk
astanan pmk rfin nail olmu, onun smimiliy i v dostluu zahir xd na
gr, yenidn [hmin mliklik] ona mrhmt edilmidir. Sonra is Mlik Yusif
verilmidir.

1
Grnr, XVII yzilin ortalarnda ki vilaytinin idar olunmasnda dyiiklik edilmi, buraya
hakim qoyulan feodala sultan titulu yerin malik titulu verilmidir. Sultan kimi malik d idary ald
vilayt z lksi (tiul torpa) kimi sahib dururdu. Bununla yana, malik sultan il qarladrdqda,
irvan bylrbyindn daha az asl idi, har halda birbaa ona tabe deyildi. Buna gr d frmanda irvan
bylrbyi il yana Qaraba bylrbyinin Mlik Sfiquluya mstqil bir hakim kimi yardm
gstrmlri buyrulmudur.
2
Qabaqlar mlik titulu ayr-ayr kndlrin hakimlrin d vrilirdi.
3
Vergilrin dnilmmsi, daha dorusu, dmkdn boyun qarlmas (dnilmsini
myyn sbb zndn rva bilmmilr) kndli hrkatnn formalarndan biridir.

193

Qeyd aln m doqquz yz doxsan s kkizinci il tarixli hkm sasn Qax

v Bepara mlikliyi Mlik Qaracaya verilmidir. Dorusu budur ki, Beparann
hmin Meba olmasn 1 v zliklrin hyatda olub-olmamalarna [hku mt]
dftrindn myynldirmk m mkn olmur. [Bellikl] qrara alnd ki,
dnya itat etmli hkm sasn qeyd olunan mahallardan hr hans biri
yuxarda ad kilmi xsin (Mlik Sfiqulunun) mlikliyi alt nda olarsa, hmin
iin rsumunu dnya itat etmli hkmd nzr alnd kimi v oradak adi
qayda zr mzkur ali v yksk rtbli [xs]! dsinlr. tn illrin verg ilri
hesabna hmin yerd dnilmmi bir ey qalm olsa, qayda zr toplasnlar.
[Mlik Sfqulu] bir daha xahi etdi ki, irvan v Qaraba
bylrbyilrinin srncamna frman gndrilsin. Qeyd olunan mahaln
riyytlri inad gstrdiklri, zbanalq etdiklri tqdird onlar lazmnca
yardm etsinlr 2 v gstri versinlr ki, mvafq rsumu dyrk mzkur
xsin szndn v dzgn mslhtlrindn knara xmasnlar, z taprq v
tsahb ilrini qeyd olunan xsin huzurunda hyata keirsinlr. Buna gr
qrara aldq ki, hkmran lq v qdrtin pnah, dbdbli v clalli dstgaha
malik, yksk vzifli, clalli v iqball idari irvan bylrbyi Xosrov xan,
habel hkmranlq v qdrtin pnah, dbdbli v clalli dstgaha malik,
yksk vzifli, clalli v iqball ilari, msaht-qacar Qaraba bylrbyi
Murtuzaqulu xan hmin mahaln zmtli mstfilr trfndn tsdiq olunmu
mlikliyi myyn vahid t'yin etdiyi tqdird v [hmin vahid] qeyd olunan ali
v yksk rtbli [xs] dnmli o lduu halda, gstri vrsinlr ki, mzkur
mahaln mliklik rsumunu hmin vilaytdki qayda zr qeyd ediln ali v
yksk rtbliy aid etsinlr. z tvcih v txsislrini qeyd olunan xsin
m'lu mat v yazl gstrii il hyata keirsin lr, lazmi yard m gstrrk el
etsinlr ki, onlarn trfndn he kes zlm o lmasn v he ks haqqnda qaydadan knar rftar edilmsin. Bu gstrii hyata keirib hr il yeni hkm tlb
etmsinlr.
Yazld 1061-ci ilin sfr aynda.
Meba kndi qabaqlar Bepara adlanrm.

Mba kndi qabaqlar Bepara adlanrm.

...mahaln riyytlri inad gstrdikd, zbanalq etdiklri tqdird onlar (irvan v
Qaraba bylrbyilri. - Red.) lazmnca yardm etsinlr cmlsi gstrir ki, kndlilrin xn gc
il yatrmaq nzrd tutulurdu.
1
2

194

47. K QILAQLARI HAQQINDA AH SFNN

F RMANI
1633-c ilin oktyabr aynda
verilmidir. Azrbaycan SSR EA
Respublika lyazmalar Fondu. nv. N
"h - 25 8918 Musavi T.M. Orta sr
Azrbaycan tarixin dair fars dilind
yazlm sndlr. Bak, 1965, s. 50.
Hakimiyyt allaha mxsusdur
[Mhr izi:] ah Sf varl il quldur. 1038
Uurlu frman vrild i o haqda ki, ki riyytlri v acizlri divana
glrk ikayt et milr ki, mirliyin pnah Aslan Su ltan 1 onlarn qlaqlarn
knardan glmi adamlara verrk qlaqba2 ld edir. Buna gr qrara aldq
ki, ivan bylrbyinin vkillrin bu iin hqiqtin yetirk, r qeyd olunan
riyytlr qdim dvrlrdn bri orada qlaq edirmilrs v hmin mirliy in
pnah o yerlri digr camaata verrk qlaq edirlrs, gstri vrsin ki, qeyd
olunan mir mzkur camaatn q lana mdaxil et msin v hmin riyytlr
kemilrd olduu kimi qlasnlar v bu bard gstri verildiy ini b ilsin lr. 3
48. RVANDAKI SYAS HADSLR HAQQINDA AH
SULTAN HS EYNN 4 FRMANI
1721-ci ilin avqust aynda verilmidir.
Yazlma slubu: ikst.
V..Lenin adna SSR Dvlt Ktlvi Kitabxanasnn
lyazmalar 'bsi, 185.
Msvi TM. Orta sr..., 1965, s. 66-67.
[Mhr izi:] Mehriban v balayan allann ad il. mirlm'min in
n kiik iti ah sultan Hseyn
1
Aslan Sultan -saxan (XVI yzilin sonu) v ahmir xandan XVII yzilin balanc)
sonra ki hakimi. irvan bylrbyin tabe idi.
2
Qlaqba - qlaqlardan istifd n ylan vergi.
3
ki riyytlrinin ikayti sfahan sarayna atb xsusi ah frman verilmsin sbb
olmusa, demli, burada feodal zlm kskin kil albm. ki vilayti sultan titulu dayan
hakimlrin hm d tiul torpa saylrd.
4
ah Sultan Hseyn ~ Sfvi hkmdar.

195

Dnya itat etmli hkm vrildi o bard ki, ahlq, h kmran lq v

qdrtin pnah, dbdb v clalin aparata, hamet, qoaqlq v csart malik
olan yksk vzifli, zmtli sultanlarn xlf, ehsana layiq, sltnt,
hkmranlq, zmt, clal, dbdb v iqbal kmalna amil olan v clalin in
ykslmsini allahdan istdiyimiz ahn mrhmtin layiq grln Kart li
G rcstann valisi Hseynli xan 1 bilsin ki, bu mvqe o, irvanda hadis ba
vrmsi bard, habel sayqlq v tdbirlilik siftlrin malik aqil v bacarq l
bir srdarn t'y in edilmsi zrurt in v qeyd olunan hadis lr n lazmi
tdark grlmsi v hmin tdarkn geriy atlmas v ya yubandrlmasn n
btn Azrbaycanda vziyytin qarmasna sbb ola bilcyi n bel nallara
sla yol vrilmmsi haqqnda v o yksk vziflin in 8 min nfrl Kaxet
hrkt etmsi v Tiflisin iki aaclna get msi, blk d onun hemin gediinin
hrti saysind lzg i quldurlarn Kaxet v Qarabaa glmy csaret
etmmlri haqqnda v sair izahata dair dnyann pnah olan [ahn] drgahna
eriz gndrrk rz et midir ki, zmtli ahlq sarayndan xbr ld
oluncayadk, o yksk vzifli qeyd olunan iki aaclqda dayanm v gzlyir
ki, nc gstri olursa, o cr d ml etsin. [Hmin mkt b ] ahn gn tsirli
nzrin atd, o yksk vziflin in rz etdiyi msllr dnya bzyn fikir
sahibi [aha] m'lu m o ldu. zmt li sultanlarn o xlfin in z a olsun. Hrkt
etmkl o x yax i grmdr. O yksk vziflin in bu tdbiri ox bynildi.
Bu vaxt ali divan vzirinin qarda, hkmranlq v qdrtin pnah, dbdbli v
clalli aparata malik, yks k vzifli, zmtli mirlrin miri, vilaytnian
xandann qdim sofzadsi, hkmranlq, zmt, clal, dbdb v iqbal n
dyrli, mqdds, nurani, mtbrrik, ali mrtbli v r drcli astanann
xad imi, dalt rsumlu bu ailnin dzgn qidli yolunun qulu Mhmmd xan
Bydili-amlunu zfr nianl ordunun ba frmandehliyi vzifsin t'y in edib,
Azrbaycana bylrbyi t'yin et mkl indi onun ban ucaltmq v qeyd
olunan quldurlar df et mk v aradan qaldrmaa onu m'mur edrk gstri
vrmiik ki, zfr alan sgrlrl b irlikd t'cili surtd o hududa yola drk
hmin yaramazlar df etsin. nallah bu yaxnlarda o varid olub rfin minlrl
salam v thniyt ediln cnab mqdds Rzv inin razl, fzilt i il,
hamsna btnlkl allann salavat o lan m'su m mm hzrtlrin in batini
yardm il, qeyd olunan azqnlar z pis mllrinin czasna atdracaqdr.
Lazmdr ki, o yksk vzifli [xs] itat edilmli bu mktubun mzmunundan
xbrdar o lduundan sonra yubanmaya v txir yol vrmdn tezlikl, drhal
Kaxet yola db v orada iqamt edrk, Kaxet v Qaraba qorusun v

ad.

O vaxtlar rana tabe olan Grcstan hakimi VI Vaxtanqn islam qbul etdikdn sonrak

196

mhafiz etsin v o yaramazlar df edib a radan aparsn, tainki qeyd ediln

srdar da bu trfdn varid olub onlar df et my balasn. Bu bard o yksk
vzifli [xs] lazm sy gstrmli v shlnkarlq et mmlid ir. Kaxet v
Qaraban qorunmasn ondan tlb edirik. Bu haqda n ox sy gstrmli,
qsura yol vrmmli, yax xid mt kar olduunu, fdakarl n, smimiyytini v
qul olduunu daha ox zahir xarmal v bu yolla zn ahn hqiqi
nvazilrin v m zayiqsiz mrhamtlrin amil et mli v ahlq ltfkarl na
layiq oldu unu bruz vermlidir.
Yazld 1133-c ilin ziqdtl-hram aynda.
49. K LKSNN MLKLY V ZFS HAQQINDA
NADR AHIN FRMANI
Frman 1739-cu ilin may aynda verilmidir.
Azrbaycan SSREA Tarix nstittunun kitabxanas.
nv. 6, 3291, s. 23. Msvi T M. Orta sr.., 1977, s. 77-78.

Adlarn yaxs olan allah ad il [Ortasnda ir v gn hkk olunmu

mhr izi] Hakimiyyt allaha mxsusdur. Mbark frman vrildi o haqda ki,
Mlik Ncfqulunun qardas olu uca v yksk pnahl Mlik Cfr ahnah
mehribanl il ba uca o laraq b ilsin ki, Hac lbi v s. ki camaat
kemid onlardan ba vrmi tqsir v zqaralq zndn zr istyib yalvarmaq
n bu berat nianl asitany glmi, etdiklrindn srmnd v peiman
olmular. Buna sasn onlarn tqsirlrindn kedik v gz yumduq. Pars ilin in
vvlindn e'tibarn kin in mlikliyim o uca v yksk pnahlya m racit ed ib
taprdq ki, kemiin d igr mliklri kimi mliklik ilrin balasn. Lazmd r
qeyd olunan Hac lb i 1 v ki riyytlri il b irlikd ilri sahmana
salmaqdan tr irvana getsin. Orann [kin in] riyytlrin i ziyart v
kiniliy toplamaq v k mk ed ib birldirmk sahlrind lazmnca sy v
ciddiyyt edrk, mliklik iind yax xid mtlri v xo hrktlri il zn
ahlq qaysna amil etsin. kinin kt xudalar v riyytlri onu zlrin in
mliki bilrk onun szndn v mslhtindn knara xmasnlar, zlrini
vzifdar bilsinlr. 2 Yazld 1152-ci ilin sfral-m zffr aynda.
1

Hac lbi (lbi xan) - XVIII sr grkmli Azrbaycan dvlt xadimi,

Nadir aha qar xalq azadl hrkatnn balarndan biri, 1739-1755-ci illrd ki xan.
2
Farmann vrilmsi Hindistan vuruundan sonra Dlilidn rana qaydan Nadir ahn syan
brm Azrbaycan bir thr sakitldirmk istmsi il bal idi. Bilindiyi kimi, 1738-ci ild
Nadir ahn btn Azrbaycana bylrbyi qoyduu qarda brahim xan farn imali Azrbaycana cza yr uursuzluqla sona yetmi, ran qounu darmadan edilmi, bylrbyi
ldrlmd. Fanilandan aydn olur ki, 1737-ci ild kiy gndriln ah hkumtinin m'muru
Mlik Ncfqulu artq 1739-cu ild vzifsindn gtrlm, yerin is qarda olu Cfr qoyulmudu. T.M.Musvi rsmi dvlt sndi olan bu qaynaqdan x edrk ehtinal irli srmdr

197

50. BB HEYB T MQBRS NN G LRN

YY L NM K URUNDA GED N
MNAQ Y DAR
1845-ci ilin dekab r aynda yazlmdr.
SSR EA Leninqrad arxiv i, B.A.Do rnun fondu,
776, siyah 1, 637.
Msvi T.M. Bak tarixin dair orta sr
sndlri, s. 75-76.
Bak qzas mahkmsinin divan xanasna
Fateh dvlt sitayikarlar trfndn
ey x lkbr lqbi dayan ey x aann olu ey x Mhmmd min
v onlarn slalsi il hzrt Bibiheybtin asitansin yaxn olan eyx 1i
Mhmmd v eyx mucann vladlarndan ibart digr eyxlr arasnda
mnaqiy sbb olmu qlaq yeri haqqndak mbahis ni ksmk v iddialar
qt etmy dair sizin yksk hkmn z hyata keirmk v icra et mkdan tr
tam hrmtl siz yksk rtbli cnaba m'lu m ed ilir ki, mbahis y clb
olunmu adamlarn hr birinin hazr o lub z sz v mddalarn dediyindn,
trflrin szlrin i eidib baa ddkdn v ortalqdak vziyytin hqiqtini
yoxladqdan, habel pak sfviyynin v sairlrinin frmanlarn, iql d inin
alimlri v hmin lknin hakimlrinin - allah onlarn hamsna behitd yer
vrsin - oxlu kazlarn nzrdn keird ikdn sonra m'lu m ediln v ld
olunan [ntic] bundan ibartdir ki, qeyd olunan ey x Mhmmd min
mqdds asitnnin eyxi, mtvllisi v vqflrin kamil ixt iyarn z lind
saxlayan rh mtlik ey x Bnyadn vlad v nslindndir. ey x Bnyadn z
is qlaqlardan, otlaqlardan, kin yerlrindn, habel ey x Bnyadn z
trfndn qazlan v asitannin nzdind olan neft quyusundan ibart btn
vqf mlakn n 1 yarsn mqdds asitany, digr yarsn is arxadan-arxaya
v nsildn-nsl kemk rti il z vladlarna vrmidir 2 .Onun mtvlliliy ini
ki, Hac lbi Mlik Ncfqulunu 1743-c ild deyil, 1739-cu ild ldrb ki vilaytini mstqil
dvlt e'lan etmidi. Onun fkrinc, ki xanlarnn mst qil tarixi v ki xanlar v onlarn
nsillri srlrind, habel cildlik Azrbaycan tarixinin 1 cildind bu msl yanl verilmidir
(Msvi T.M. Orta sr.., 1977, s. 35-36).
1
Bibiheybt mqbrsin vqf olunmu mlak irisind neft quyuunun, kin yerlri,
qlaq v otlaqlarn olmas, habel Z kndinin btn srvt v mlak il birlikd buraya daxil
edilmsi (bax: yuxarda 1547-ci il tarixli frman) vqf tsrrfatnn quruluca oxsahli olduunu
gstrir.
2
1555-ci il frmannda (bax: yuxarda) yalnz mt vlli kimi tqdim ediln eyx Bnyad bu
sndd artq vqf edn, yni vqf mlaki zrind hquqlu ixtiyarat sahibi olan xs kimi x edir:

198

is n saleh, n prhizkar v n mtin vladna taprmdr, o rtl ki, vqf

edn xsin kii vlad qeyd olunan kin yerlrinin v quyularn btn hasilatnn
yarsn gndlik maa kimi mn imsyrk z n lazm olan yemk v
paltara srf etsin. Mtvlli olmaq nvbsi vqf edn xsin hr hans n saleh
vladna atdqda. Hmin qayda zr ml etsin. Ortalqda mbahis ml
gtirmi qlaq da hmin qeyd olunan vqflr c mlsindndir. [Onu da] ey x
Bnyad hmin qayda zr vqf et midir. Buna gr d vqf sahibi rh mtlik
ey x Bnyadn indi n saleh vlad olan eyx Mhmmd min btn hyat
boyu vqf yerlrinin tam sahib ixtiyar v nurani asitannin ey xid ir.
[Glckd] is ey x Bnyadn n saleh v n mtin vladlar [bu vzifni
yerin yetirmlidirlr]. Qeyd olunan eyx Mhmmd min balanm ey x
Bnyadn mlu m vqflrinin mtvllisi v sahib ixtiyar olduu kimi,
Bib iheybt hzrtlrinin pak mzarna olunan yeni vqflrin, habel qurbanlq
drilri v nqd pul nazirlrin in d mtvllisi v sahib ixt iyardr. Lakin biz ali
v yksk dvltin davamna sitayi ednlr, pak asitannin eyxlri arasndak
[laqlri] yaxladrmaq n bel mslht grmk ki, rh mtlik ey x cuman n olu eyx bdrrzaq zmt li ey x Mhmmd min lav edilsin v
onunla birldirilsin. Nuran i asitany glckd vriln qurbanlq v qurbanlq
drilri, habel nqd pullar ki, onlarn srf olun mas, nurani rit gr, qeyd
olunan asitannin eyxlri v xid mt karlarna aiddir. ey x Mhmmd min
trfndn, ey x bdrrzzaqn xbri o lmaq rti il, toplanaraq ey x Bnyadn
vladlar hesab ediln z slallri arasnda insafla bldrlsn v paylansn.
Bu m'nada ki, qeyd olunan eylrin v glckd vriln nzirlrin yars ey x
Bnyadn vladlarna aid ed ilsin v txsis vrilsin. Digr yarsn is ey x 1i
Mhmmd, ey x mucan v baqalarnn vladlarndan olan eyxlrin
xrclrin srf etsin. 1 Lazm o lduuna gr bildirildi. Bel olmudur.
Yazld 1261-ci ilin zilhcc ayn n 26-da.
ddialarn btn kazlarn hmin mktubla birlikd gndrdik.
[A xund Seyid Yusifin mhrnn izi A xund Molla bdss mdin
mhrnn izi A xnd Mo lla mamlinin mhrnn izi A xund Molla
Nurmhmmd in mhrnn izi]

o, btn mlakin bir yarsn Bibiheybt mqbrsinin zn, o biri yarsn is arxadan arxaya
kemkl z nslinin n saleh kiilrin vqf etmidir.
1
Bibiheybt mqbrsi mlak urunda gedn kimnin yazs hakim feodal sinfnin
ruhani tbqsini sosial baxmdan sciyylndirn bir qaynaqdr.

199

AVROPA, RUS YA, YAXIN V ORTA RQ

M LLFL RNN YAZILARI
51. ANTON CENKNSON. GNDLK
Antoni Cenkinson XVI yzild tann m ingilis syyah v ticart
xadimidir. Atlantika okean v Aralq dnizi il Almaniya, Hollandiya, spaniya,
Portuqaliya, Trkiy, Suriya, Flstin v Afrikada olmudur. 1557-ci ild kralia
Yelizavtann sfiri enslri Moskvaya mayit etmi, buradan Bu xaraya s fr
etmidi. ngilislrin 1555-ci ild yaran m Moskva ticart irktin in fal zv
kimi 1561-1563-c illrd Sfv i dvlti razisin - A zrbaycana glmidi.
Gndlikdn
gtiriln
paralarn
qayna:

XVI , ., 1937, c. 202205, 207-211, 215.

<...> Sonra cnub, cnub-rq istiqamtind sn mnasib klyin
mayiti il biz dnizl 60 mil zb o biri gn Hirkan kraln n torpanda
yerln Drbnd adl hr glib xdq. Ham sahil enib [hr] hakimin i
hdiyy il salamlad. O mni v mnim yoldalarm nahara qonaq etdi. mli
su ehtiyat gtrb mn yolu ma davam etdim.
<...> Buradan biz enub-rq v cnub, cnub-rq istiqamt ind 80 mil
zrk, avqustun 6-da yklrimizi boaldacamz yer-abran adl hr glib
xd q. Bu rada mn im gmin in ykn boaldb, mallan sahil ydlar, mnim
adrmn burada olduqca ox olan quldurlardan qorunmas n gcl qarovul
qoydular... Bu v ilaytin hakimi A kan Mirz (Alcan Mircu) grm glib
mn iml o x nzakt l davrand. Mn ona hdiyy verdim, o is mni qoru maq
n 40 silahl adam ay rd; onlar irvan kralndan xbr alnana kimi mn
gztilik edib qorumal idilr. Bu xbr avqustun 12-d glib atd. mr
olunmudu ki, mn tezlikl onun yanna glim. Mnim v yoldalarmn yola
saln mas n 45 dv v at hazrland. Bu na gr d mallar yklyib avqustun
12-d yola xaraq, mn hmin ayn 18-d yu xarda ad kiln Hirkan, baqa
szl desk, irvan lksindki amax (Shamaky) adl hr glib xd m. Bu
gzl kral hrind mnim n bina ayrlm, mallar is yerldirilmidi. O
biri gn, ayn 19-da mn mr aldm ki, kraln grn gedim; onun ad Abdulla
xa 1 (Obdolowcan) idi, mn gln vaxt onun saray yks k dalarda, ldrc
1
Abdulla xan Ustaclu Azrbaycann grkmli dvlt xadimi. 1549-1567-ci illrd irvan
bylrbyi. Hakimiyyt gldikdn sonra zndn qabaqk bylrbyi Alxas Mirznin (I Thmasibin
qarda, ah smayln ikinci olu) syan yatrldqdan sonra imali Azrbaycanda qayda-qanun
yaradb mrkzi hkumtl laqni gclndirmidi. Bununla yana, byk siyasi nfuz qazanaraq,
lkni, demk olar ki, mstqil etmy balamd. Onun ngilt r dvltinin ticart irktin z
adndan imtiyazl frman vrmsi, Rusiya ar van Qroznunun paytaxtna yen z adndan elilr

200

istinin elindn amaxnn 20 milliyind adrlarda yerlirdi. Avqustun 20-d

onun grn gldim. O, mni mehriban qarlad. Mn onun lin i pdkdn
sonra, o mni nahara dvt eldi, hm d znn yaxnlnda oturma emr etdi.
Kral zn gin ipk v qzl il bzn mi adrda oturmudu; adr tpnin dnd
ox gzl qurulmudu, onun uzunluu 15 sajen, en i 6 sajen olard; qarsnda
suyu irin g zl bulaq var idi, kral v onun e'yanlar bulaqdan su iirdilr.
Hkmdar z ortaboylu v zhmli adam idi, uzun ipk paralardan bahal
mirvarilr v da-qa dzlm paltar geyinmidi. O, bana i ulu, yarm yard
uzunluunda zngin qzl paradan trban qoymudu, stndn 20 yard
uzunluunda, qzl sapla tikilmi hind ipyindn alma balamd. Trbann sa
trfind, mina il zrif bzdilmi v da-qa dzlm qzl lly llk lngi
taxlmd. Onun sralarn n l ii boyda asl uclarna byk qiy mti o lan iki
yaqut qoyulmudu. Onun adrnn btn d msi qiymtli xalalarla
rtlmd, znn altna is gm v qzl il ilnmi drdknc gb salnm,
zrin mvafq q iy mtli iki balnc qoyulmudu. Kral v onun adamlar adrda
barda qurub oturmudular, ancaq bel oturman mn tin o lduunu sezrk,
zatialisi krs qoyulmasn buyurdu v mn yrndiyim kimi oturma tklif
etdi. Nahar vaxt glib atdqda dmy sfrlr salnd v m xtlif yemklr
gtirildi; yemklr eidin gr sra il dzlmd. Mn apardm sayma
gr 140 nv yemk vrilmidi. On lar sfrlr il birlikd y drdqdan sonra
yeni sfrlr salb meyvlrdn v baqa qonaqlq yemklrindn ibart 150 nv
bulud gtirdilr, bellikl, iki dfy 290 yemk nv vrilmidi. Nahar
qonaqlnn sonunda kral mn guoch gueld, yni xo gldin dedi, bulaqdan
par su il doldurma mr edib bir qurtum idi v qalann mn verrk, sorudu ki, su mnim xouma glirmi v bizim lkd bel dadl su varm?
Mn bu suala el cavab verdim ki, o raz qald. Bundan sonra o, din
haqqnda v lklrimizin vziyyti haqqnda suallar verdi, sonra kimin - alman
imperatorunun, rus arnn, yo xsa trk sultannn gcl olmas... haqqnda
sorudu. Btn bunlara mn mnasib bildiyim kild cavab verdim. Sonra o,
mn im buradan baqa yerlr get mk fikrind o lub-olmad m v mu miyytl,
gliimin sbblri haqqnda sorudu. Mn cavab verdim ki, dostluq v srbst
ticart xahii n 'lahzrt ingilis kralndan Byk Sufnin 1 adna frman
gtirmim ki, onun vilaytlrind t icart et mk n ingilis tacirlrin qoruq
vrqlri vrsin, vzinde onun tblrin bizim lky glslr, eynil hmin
gndrmsi v baqa faktlar bunu gst rir. Ola bilsin ki, bu fallarn arxasnda Abdulla xann
irvan tam mstqil dvlt evirmk istmsi dururdu. Hr halda ngiltr tbsi, inanlm
A.Cenkinsona n gizli rk sirlrini Moskva arna bildirmyi taprmas v oraya znn yeni
elisini gndrmsi tsadfi deyildi.
1
Byk Suf, Suf dedikd Cenkinson I ah T hmasibi (1524 1567) nzrd tutur.
Bu lqb btn Avropa qaynaqlarnda ilnmidir.

201

vrqlrdn vrilckdir. Bu, hr iki dvltin hrtin v rifahna, habel hr

iki lk tblrin in xeyrin xid mt edckdir; bundan baqa da mn bir o x
baqa eylr dandm ki, onlar burada yazmram. Kral mnim szlrimi
bynrk syldi ki, ninki mn icaz vrck,... amax hrindn 30 gnlk
yolda - ran torpandak qzvin qalasnda yaayan... Sufnin yannda mni
mayit etmk n gzti dstsi d vreckdir... O, mn byk rbtl
icaz verdi. [Rusiyadan qaytm] z elisini v baqa adamlar mni mayit
edib qorumaq n ayrd. Mn yola xmam o, mn yhrli, yynli gzl bir
at balad v btn mallarm g mr kdan azad etdi. Mn yenidn amax
hrin qaydb oktyabrn 6-na kimi orada qaldm ki, nzrd tutulan syaht
n davalar, at lar v lazm olan hr eyi hazrlay b qurtarm. Ancaq yola
xmamdan qabaq indi irvan adlanan bu Hirkan lksi haqqnda, onun hrlri
v burada istehsal olunan mallar haqqnda bzi qeydlr yazya almaq istyirm.
Kemi zamanda Hirkaniya b ir o x t icart hrlri, qala v brclri olan mhur
bir lk idi. Onun krallar qdim zamanlarda o x gcl olub ran Sufilri il
dy bilirdilr. Ancaq indi hr ey dyiilmidir; ninki hrlr, qalalar v
brclr dalm vziyytddir, htta kral da ad kiln Su fiy tabedir (hr halda
hirkan llarn z kral vardr) v onun hakimiyyti altndadr. Sufi Hirkaniyan bir
ne il qabaq d in ayrl sbbindn tabe etmi v ninki bu lknin silzad v
ncabtli adamlarn n hamsn q rm, htta glckd syanlar olmasn dey, bu
dvltin hrlrin i, qalalarnn v brclrinin d ivarlarn uurtdurmudur...
lknin sas v n varl ticart hri r adlanr, Grcstan srhddind
yerlir; 1 onun trafnda hr yerden ox barama istehsal olunur, trklr,
suriyallar v baqa cnbilr ticart n oraya axb glirlr. Bu dvltd bir
ox yax keyfiyytli v zruri mallar almaq olar. Qo z v fndq, pambq paras,
zey, bu lknin tbii mhsulu olan barama, dviyyat v tir-boya mallarnn,
demk olar, btn nvlri v nisbtn az miqdarda rq i Hindistandan buraya
gtiriln bir sra baqa mallar almaq olar. Ancaq burann balca ticart malburada bol-bol istehsal ediln hr cr eidli baramadr. Yu xarda ad kiln
amax hrindn bir qdr uzaqda qdim G listan qalas var idi, indi hmin
Sufi onu datmdr. O dnyada n gcl qalalardan saylrd: Byk Aleksandr
onu almamdan qabaq uzun mddt mhasird saxlamal oldu... 2
... 1562-ci il noyabrn 2-d biz yu xarda ad kiln Qzv in hrin
gldik, Byk Sufn in saray burada idi.
1
Grnr, A.Cenkinsonun Bre v Grcstan haqqnda corafi t svvr yanl v sthi
olmudur. Onun t msil etdiyi ticart irktinin baqa nmayndsi olan Cefri Dektin yazs daha
dzgndr: amax btn Midiyann n yax hridir; bu lkd n balca mt olan barama
amaxdan gnlk yolda yerln r adl hrd olduqca oxdur. rdn gnlk yol
getdikdn sonra Grcstan adl lk yerlir (s. 255).
2
Makedoniyal skndr, tarixi qaynaqlara gr, Zaqafqaziyada olmamdr.

202

...Noyabrn 20-d mn ad kiln Sufinin, baqa szl desk, ah

Thmasibin grn gtmk mr o lundu. Gnorta a, saat yaxn mn
saraya gldim. Saray qaplar yannda mn atdan drkn, ayaqlarm hl yer
dymmi Sufnin farsca bamaqlar adlanan z ayaqqablarndan mn
geyindirdilr... Bu ayaqqablarsz mni xaprst kimi, ya onlarn iltdiyi adla
desk, kafir, yni dinsiz, murdar bir mxluq kimi onlarn mqdds torpana ayaq
basmaa icaz vermzdilr. Sarayn qaplar yannda mn im lahzrt n
gtirdiyim hdiyylr eidlrin gr saray xid mtilri arasnda blnmdr,
onlar hdiyylri mnim qarmda aparmal idilr, nki mn v mnim
dumancm xlmaqla, yoldalarmdan v qulluqularmdan he birin saraya
girmk icazsi verilmmidi. Mn lahzrtin qarsna atdqda onu mnasib
bildiyim qaydada alqlayaraq, kral hzrtlrin in frmann , gtirdiy im
hdiyylrl birlikd ona verdim. O, mnim salamm alaraq, hans Firng
lksin dn 1 v hans ilr n gldiy imi sorudu. Cavab verdim ki, mn
hamtli ingiltr kralln n mhur London hrindnm, dostluq v bizim
tacirlrin, habel xalq mzn n mayndlrinin rana azad gedi-glii haqqnda,
ahn vilaytlrind onlarn glib ticart aparmalarna icaz verilmsi haqqnda
hr iki h kmdarn rfi namin, hr iki dvltin qarlql faydas v onlarn
tblrinin varlan mas n bizim mallarn id xal edilmsi v ran mallarnn
ixrac edilmsi haqqnda danqlar aparmaq n buraya gndrilmim. Mn
baqa szlr d syldim, [ancaq] onlar buraxram. O, frman larn hans dild
yazldn mndn sorudu. Mn cavab verdim ki, onlar latnca, italyanca v
yhudic yazlmdr. O syldi ki, ax bizim dvltimizd bu dillri he ks
bilmir, bunun cavabnda mn dedim ki, onun kimi raft li v lyaqtli bir
hkmdar znn geni lksind frmanlar ev irmk n hr cr milltlrdn
olan adamlara malik olmaya bilmz. Bel o lduqda, o bizim lklrin vziyytini
mndn sorudu, alman imperatorunun, kral Filippin 2 v Byk Sultann 3 gcn
mndn sorudu: sorudu ki, onlardan hans daha gcldr. Mn cavabmda
onlarn arasnda yenic balanm dostluq mqavilsin i 4 nzr alaraq, Byk
Trkn lyaqtin to xun madm, bu, onun xouna gldi...
Bundan sonra mn yenidn z iqamtgahma qaytdm... Hr gn mn im
yanma Sufinin gndrdiyi ayr-ayr saray adamlar glird ilr ki, balca olaraq
1
O zamanlar Orta v Yaxn rqd yaylm anlaya gr, btn Avropa Firng
lklrindn, avropallar is frnglrde ibart saylrdlar. Eynn bu qaydada Avropa lklrind
btn Orta v Yaxn rq xalqlar fars v trk saylrdlar.
2
// Filipp - spaniya kral (1555-1598).
3
Shbt Sultan Sleyman Qanunidn gedir.
4
Sfvi dvlti v T rkiy arasnda gedn ar mhariblrdn sonra 1555-ci ild
Amasiyada balanm olan slh mqavilsi nzrd tutulur. Mqavily gr, Qrbi Grcstann
Quri v Meqrel knyazlqlar, habl Qrbi Ermnistan T rkiynin elin keir, bu lklrin rq
vilaytlri Sfvi dvltinin trkibind qalrd.

203

rus ar il bal olan msllr haqqnda shbet salsnlar, hm d mnim hans

yol il gld iyim yol il, yo xsa Hrm z hri v Portagez vasitsi il geri
qaytmaq fikrind olduunu yrnsinlr. Mn cavab vrird im ki, mn
Hrmzdn geriy qayda bilmrm. nki biz portagizlr il dmnilik
vziyytindyik. Mn onlarn dndklrini o x gzl anlay ram: mni
xbrdar et midilr ki, Suf portagzlrl savaa hazrlar v mnim boynuma
qoyard ki, mn bir casus kimi onun torpaqlarndan keib portagzlr qovumaq
fikrinde olmuam. O dnrd ki, onlar v biz b ir xalqq, hammza da firng
deyirdi. Ancaq allahn kmyi il bu thlk aradan gtrld.
Bundan sonra Suf mnim haqqmda z yaxm adamlar v mavirlri il
gn etdi. On lar onu inandrdlar ki, mni yax qbul et msin, frmanlar v
hdiyylrl yola salmasn, ona gr ki, b ir firng olmaqla, ona qarda saylan
Byk Sultan il dmnilik edn bir xalqn n mayndsiym... Ancaq Hirkan
kralnn yu xarda adn kdiy im olu 1 bu mavirlrdn xbr tutduqda atasnn
yanna eli gndrib, vziyyti ona bildirdi. O, bir rh mdil hkmdar kimi mn im
onun vilaytlrindn kemyimi v xeyirxah mramlarla glmy imi nzr
alaraq, sufiy mktub yazb onun tdbirlri haqqnda btn dndklrini
bildirdi; bildird i ki, ah hzrtlri mn zrr vuran, ya ziyan gtirn bir i
grmzs, onun rfi qarsnda zamin olu r; o, mslht vrirdi ki, ah mniml
davrann dyidirsin, nki mn onun torpana tzyiq alt nda deyil, xo
niyytl glmim; buna baxmayaraq, o, mniml pis davranarsa, onda onun
lksin cnbilr az glck, bu is onun ilrin ziyan vuracaq. O, ah n
baqa dlillr d gtirmidi. Bundan sonra Suf ilri yax gtr-qoy edib
dnd; ona tabe olan hkmdarlarn n igidlrindn v yaxn qohumu olan
Hirkan kralna byk hrmt bsldiyindn, z n iyytindn danb 1563-c il
martn 20-d mn qzl paradan bahal paltar gndrdi, mn to xun mayb z
yanndan buraxd.
...El martn 20-d btn q keird iyim Qzv in herindn geriy yola
ddm; dv karvanm mn qabaqca yola salmdm; martn 30-da mn
yuxarda ad kiln rdbil hrin, aprelin 15-d is Cavad hrin atdm.
Bu vaxt kral Abdulla xan orada id i. O, drhal mnim ardmca adam gndrdi,
mn o xlu suallar verib syldi ki, gr o olmasayd, mn tam flakt
urayardm... Kral dedi: Btn bunlara baxmayaraq Suf mn mktub yazb
1
Abdulla xann olu all Mirzdn shbt gedir. A.Cenkinsonun yazya ald hadislr
zaman o, Qzvind ah T hmasibin yannda qulluqda idi, ola bilsin ki, bylrbyini itatda
saxlamaq n girov saxlanlrd. A.Cenkinsonun yazsna gr, all Mirz atasnn mrkzi
hkmt siystindn mahiyytc ayrlan siyasi xttini drk edir v onun hyata keirilmsin hr
vchl alrd.

204

sni yax qbul et myi mn taprmdr v sn mn im lkmd istniln

qonaqsan. O mn iml mehriban davranrd . Mn onun saraynda yeddi gn
qaldm, ondan qoruq vrqlri v g mr k vermkdn azad olun maqla sizin
adnza ticart imt iyazlar aldm... Zati-alisi mn ipk paltar balyb mni o x
xey irxahlq la yanndan buraxd, yenidn mniml rus arnn yanna eli
gndrrk, mn ryinin n gizli sirlrini ab dand, bunlar mn Moskvaya
qaytdqda, ar hzrtlrin atdrmal id im...
Hirkaniya kral Abdulla xann Rusiyada, randa v Xzr dnizind, onlara
yaxn olan btn torpaqlarda ticart aparmaq n ngiltr ticart v snayeilr
irktin verdiyi imt iyazla rn surti; hmin irktin ilri n orada olarkn
cnab Antoni Cenkinson trfndn aln mdr:
Biz, Abdulla xan, gy v yeri yaradan allahn kramti il irvan v
Hirkanda tyinatla indi hkmran lq edn kral, yalnz z teebbsmz v byk
xeyirxahlmz il, nzaktli v bizim sevimli eli Antoni Cenkinsonun srarl
tvqqsini v xahiini nzr alaraq, ngiltrnin London hrindn olan ox
hrmtli ser Uilard Melleriy v cnab Riard emberlen onlarn btn ticart
irkti il birlikd tam srbstlik, [srhd v gmrklrdn] manesiz keib
bizim lkmiz glmk, yaxud z ticart n mayndlrini gndrmk, bizim
tacirlrimiz v baqa adamlar il nqd pulla v dyim yolu il alq-satq
aparmaq, bizim lkmizd istdiklri qdr qalb yaamaq, zlrin v mallarna
yubandrma, tinlik v mane gstrilmdn istdiklri vaxt xb get mk
icazsi verdik v baladq.
Saniyn biz buyruq vrmy i lazm b ilirik ki, yu xarda sadalanan ngiltr
tacirlri v onlarn irkti bizim vilaytlrd aldqlar, yaxud satdqlar mallar
n he bir gmrk pulu dmsinlr. gr hr hans bir vaxt bizim g mrk
yanlarmz, yaxud baqa qulluqularmz... bizim bu buyruumuzu pozaraq,
mane v zbanalq gstrrk, ad kiln ingilis tacirlrin i, ya onlardan
birini, ya onlarn n mayndlrini hr hans bir mallar n hr hans gmrk
pulu v ya vrgi dmy mcbur etslr... biz mr edirik ki, hmin g mrk
pulunu alanlar v qulluqular z vziflrindn xarlb qovularaq bizim sonrak
qzbimizi d hiss etmkl, xzinmiz g mr k toplayanlarmzn onlardan
ald btn pullar v v mallar ingilis tacirlrin qaytarlsn. Her df, gstriln
ingilis tacirlri v ya onlarn nmayndlri bizim xzinmiz n yararl o lan
mallar gtirmi olsalar, b izim xzindar bel mallar xziny qbul edrk,
ingilis tacirlrin bu mallarn dyrin i ya nqd pulla, ya da barama il
dmlidir. Bizim bu imt iyazl frmanmz bizim vilaytlrin hr hans bir
yerind tqdim o lunar v ya oxunularsa, biz tlb edib buyururuq ki, o qvvd
saylsn v btn bndlri il yerin yetirilsin.

205

Bizim Cavad hrind, yuxarda qeyd olunan ild v gnd verilmi

hakimiyytimizin on ikinci ilind kat ibimiz trfndn bizim dvlt mhrm z
qoyulub vurulmudur.
52. ADAM OLEAR. MOS KOVYA V MOS KOVYADAN
KEM KL RANA, ORADAN DA GERY
SYAH TN TSVR
Adam Oleari byk alman alimi: riyaziyyats, astronomu, flosofu v
corafiyanasdr. Qoltin - Qottorp hersoqu III Fridrixin saraynda qulluqda
olarkn o, Moskvaya v rana gndriln alman eliliyinin katibi v maviri idi.
1636-1638-ci illrd bilavasit Azrbaycan torpaqlarndan kemi, hrlrin,
qsb v kndlrin siyasi, iqtisadi v mnvi hyatn gzlri il grmdr.
Olearin in Avropada v Rusiyada dflrl ap olunmu kitab Azrbaycan tarixi
n dyrli qaynaqlardan biridir. Paralar rus apndan alnmdr: .
.
., 1906.
<...> Bu neft xsusi bir yadr. Bak v Barmaq da yaxnlnda daimi
ilyn quyulardan ox byk miqdarda xarlaraq, b izim z gzlrimizl
grdymz kimi, tuluqlarda arabalara yklnib satlmaq n lknin hr
yerin danr (s. 447).
Dnizin bizi sahil atd yer Mskr adlanrd ; buras irvan v ski
Midiya ad lanan yaltin v ilaytidir. Bu yalt Xzr dnizi sahili boyunca
Drbnddn Gilana kimi, uzanaraq 200 knddn ibartdir v Drbnd sultannn
hakimiyyti altn dadr. Bu lknin hr yeri grnc ox xoaglndir, nki
aaclar v binklr hl d yamyaldr; burann torpa mnbit v brkt lid ir,
btn vilayt dy, buda, arpa v habel yax meyv-trvz il boldur. <. ..>
Btn bu kndli evlri iridn olduqca sliqlidir v otaqlarn yerin
xalalar dnmidir.
Niyazabadda bizi evlrd yerldirmidilr v ilk vaxtlar hr b irimiz z
ev sahibindn bolluca yemk vrilirdi. Ancaq biz o x olduumuzdan v burada
bir ne hft qalacamzdan, kndin is byk olmamas v bundan baqa
onlarn biz yemk vrmsi haqqnda mr vrilmmsi nticsind biz ev lrd
deyil, sfirin binas yannda, adrda z hesabmza xrk verirdilr... (s. 449450).
<...> Hmin ayn (1636-c il dekabrn - Red.) 24-d biz Barmaq adl daa
v hndr qayaya doru 3 mil gedib, dan altndak aq qapl tikint iy gird ik...

206

Burada Drbnddn biziml glnlr bildirdilr ki, z dvlri v atlar il geri

qaytmaq fikrinddirlr v biz amaxdan baqa nqliyyat gzlmli olacaq;
bel olduqda elilr tbil v eypurla adamlar s slyib, gya amaxya piyada
getmk, yklrini is Drbnddn glnlrin hdsin buraxmaq fikrind
olduqlarn bildirdilr. Bunu grn drbndlilr inad buraxb yerlrind qaldlar.
Bu karvansara byk drdknc dalardan hrlm ox kh n bir bina idi;
o, dzbucaq klinde idi, hr trfdn divarlarn uzunluu 42 addm idi, qaplarn
stndki iki oyuqdan birind biz bir ne yhudi hrflri grdk...
Otaqlarn iind v lnd d biz bir ne kitablr rast gldik.
Bu da Xzr sahilindn iki muket ati msafsind yerlir; o,
uzaqdan gz grnr, dyirmi kild olub yuxars btv bir qayaya evrilir;
qaya-trkc Barmaq adlanr, nki alm barmaqlar kimi o biri dalardan
ykskliy ucalr. Vadinin sa trfndn yuxarya yri-yr yol qalxr. Ancaq
biz yola bld o lmad mzdan o x byk thlk il yu xarya drmadq.
Yu xarn n havas biz o x soyuq grnd, torpan zndki cim v hl uzun
olan otlar buz dnciklri il rtlmd, halbuki aada hava mlay im,
karvansarada is isti idi. Dan stndki dalm divarlara v onlarn
qalqlarna baxd qca asanlqla ntic xarmaq olur ki, grnr, burada
mhtm b ir t ikinti v gzl istehkam o lmudur: hndr Barmaq qayasn n
qurtaracanda 50 kv. sajenlik hamar yer var, buran qaln divarlar v 4 brc
qorumaqdadr; bu yerin ortasnda dadan hrlm drin bir quyu, onun
yaxnlnda is byk dyirmi dalarla rtlm iki qbir var idi. imal trfdn
qayann lap yaxnl nda iri, yonuq zl dalarndan hrlm divar ayrca yer
tuturdu, grnr, xsusi istehkam olaraq tikilmidi. Buradan bir ne hamar
pilllr il qayann, demk olar ki, zirvsin qalxmaq olurdu, orada da yen
dadan yonulmu tal xsusi bir bina var id i, bura nc snacaq ola bilrdi.
Sylyirlr ki, bu qalan [Makedoniyal] Aleksandr1 tikdirmi v Tey murlng
datmdr1 ... (s. 455-457).
...Burada qdim mlliflrd Media Atropatia, indi is irvan adlanan
mh m lkn in paytaxt yerlir; dorudur, bzilri bu lkni hmsrhd olduu
1

Elmi dbiyyatda Bebarmaq da zrind yerln qala haqqnda hl aradrma

aparlmamdr. Qoltiniya elilrinin, xsusil Adam Olearinin geni bilikli adamlar olmasn nzr
alaraq, burada raqqala istehkamndan shbt getdiyini dnmk olmaz. raqqala tamam baqa
da silsilsind yerlir. Oleari is ox aydn kild mhz Bebarmaq dandan, onun tyind
yerln karvansaradan v zrindki yaruslu latmaz bir qaladan danr. Bununla yana,
karvansarann drdknc dalarndan hrlm ox khn bir bina, qaya zrindki tikililrin is
mhtm v gzl istehkam olmaqla, Makedoniyal skndr trfindn tikilmsi haqqnda
rvayt, nmin obyektin Drbnd qalas, raqqala v Qz qalas kimi tarixi abidlrimizl txminn
bir vaxtda v bir memarlq biimind tikildiyi ehtimaln sylmy sas vrir. Balcas is, ilkin orta
srlrd hun qaplar adlanan dvlt srhdi mhz Bebarmaq dandan kemidir (bax: Tpeep
K.B. Oep . M.-L.,1956, s.209, 214,216.

207

Hirkan iyann trkib in daxil edirlr. Deyilnlr gr, amaxn irvanah

tikdirmidir... Qabaqlar razisi daha byk olmu, be min ev yerlmidir,
ancaq ah Abbasn vaxtnda trklrl mharib nticsind olduqca azalmdr.
[hrin] quzey hisssi bir qdr kiikdir, bura da tyinddir v
byklyn gr demk olar ki, Leypsiq boydadr. Buras dadan hrlm,
ancaq mhkm olmayan v xsusi xndkl qorunmayan divar il hat
olunmudur, buna gr d qaplar bal o lduqda bel, hr kemk m mkndr.
hrin be darvazas var. [hrin ] hr iki h isssind klr o x ensizdir,
dadan, gildn v iy krpicdn tikilmi evlrdn ibartdir. Burada farslar 1 ,
ermnilr v azacq da olsa, grclr yaayr; bu millt lrin hr birinin z dili olsa
da, onlarn hams mu mn irvan halisi kimi trkc danrlar. 2 Onlarn balca
muliyyti yiricilik, to xuculuq, ipk v pambq [geyimlr] zrind tikm
ilridir. (462).
<...> [a maxda 1637-ci il] fevraln 5-d mn bizim bir ne adamla
birlikd bazarn yaxnlnda yerln, quruluca ox yax t ikilmi v hr hans
bir flsf mktbin (Ph ilo -sophish Soolegiu m) bnzyn, o xlu giri v
hcrsi olan b ir [b inann] hytindn kedik. Burada llrind kitab tutmu b ir
ox gzin v oturmu yal v azyal adamlar grdkd burann n olduunu
soruub yrndik ki, bura mdrsdir (Madresa) yni gimnaziya v ya
Akademiyadr...
<...> Binaya tamaa edrkn, bizi buradak aq otaqlardan birind drs
ken bir nfr yanna ard. Onlar bu adam m drris, yni professor v ya
mllim dey arrd lar. O, limdki...qam ubuu grb onu mndn
istdi. ubuun stnd rb hrflri il onlarn, demk olar, hmi iltdiklri

1
Orta srlr boyu rqd btn avropallar frnglr adlandn 1-d kimi, avropallar da
btn Orta rq xalqlarm onlarn nnvi tsvvrnd byk dvlt saylan rann tblri kimi
tanyr, htta onlar milliyytc d srti olaraq farslar adlandrrdlar. slind is Olearinin bu
yazsnda azrbaycanllardan sohbt getmsi gz nnddir. Bunu Avropa syyah v elilrinin z
yazlar aq-aydn gstrir. Misal n, Amboco Kontarini azrbaycanllar haqqnda trk kndlri,
trk gztilri, A.Cenkinson Hirkaniya kral Abdulla xann dilindn xo gldin, Cefri Deket
Saham baka (yni ahmn ba haqq), hollandiyal Yan Streys eli adam kimi srf
Azrbaycan sz birlmlri iltmilr. A.Oleari z d ran ah saray eikaas basnn, (Elschik
agasi baschi), yni Avropa tdbiri il seremonimeysterin trkc aadaki szlri: sfr haqqna,
ahn dvltin. azilr qvvtin-Allah deylim kimi btv bir mnzum para iltdiyini
yazmdr. Aydndr ki, farslar szn iltdikd, avropallar Sfvi dvltinin tblri olan
azrbaycanllar nzrd tuturdular.
2
Adam Olearinin imali Azrbaycan halisinin btnlkl trkc dandn yazmas bir
daha onun iltdiyi farslar ifadsinin mlliyyt bildirmyib, rti olaraq mumn ran tblri
anlamnda ilndiyini gstrir. Bu bard hm d A.Kontarininin Syahtnamsi zr 2-ci qeyd
baxn.

208

bismillah-ir-rh man-ir-rhim klmlri yazlmd. O, ubuu diqqtl gzdn

keirdi v zn gtrmk istdi. Dedi ki, sabah mn bundan daha yaxsn
gtirck. Mn ubuu ona vermk istmdikd, o, hmin yazdan allah
szn trtmiz yondu, yonqar is bir-bir y b ka zn arasna bkd v dedi:
hr yer to xunan ubuun stnd allann adn gzd irmk o lmaz!
<...> Ertsi gn yen Mdrsy gtdim, d iametri 8 dym byklynd
sma qlobusunu zml gtrb baqa bir sinf (auditoriyaya) yollandm, ox
mehribanlq la qarlandm. Orada prfessorlar (Maderis. - Red.) sevinc iind
tccblndilr ki, biz alnanlarda da astronomiya biliklrin hrmtl yanarlar
v indi grdklri qlobusdan onlarda da var. nki onlar da astrolyabiyann 1
istifad yollarn bilir v bunu agirdlrin yrdirlr. On lar (mdrrislr. - Red.)
mn im qlobusumu llrin alb onun stndki iarlr zr bir-birin in ardnca
btn ulduzlar, xsusil 12 Zodiak (Brc. - Red.) taparaq rbc onlarn
adlarn syldilr...
El hmin gnlrdc men baqa bir yer - yaadm meh man xanann
yaxnl mda o lan bir mscid v ya mbd getdim ki, gr m onlar z cavanlan
v uaqlarm nec v hans sulla o xudurlar. Uaqlar divarlarn dib i il dvr
vurub oturmudular. Molla is bir ne yal adamla ortalqda geni bir yerd
ylmidi. Sonuncular mn i grn kimi arb yanlarnda yldirdilr. Molla
gzl hrflrl yazlm Qur'an lind tutmudu. Orada hm d Xlil Mnccim
(Chalil Minatzim) adl 65 yal qoca, hicazl bir rb astronom da vard. O, bzi
agirdlr rb dilind Ev klidi yrdird i. Mn irisindki tsvirlr gr bu
sri tandqda v hl kifayt qdr yrn mdiy im yerli d ild (azrbaycanca. Red.) bzi qeydlrimi bildirdikd, bu, qocann ox xouna gldi; qoltuundan ox
da byk olma yan mis strlabn xarb mndn sorudu: Bu alt barsind
anlayn varm? Mn onun bzi hisslrin i izah edrk syldim ki, bel b ir
ey mend d var. Qoca o x xahi etdi ki, mn z strlabm ona gstrim. Ev
gedib strlabm v qlobusumu gtirdim. Ham bunlara ba xb xey li heyrtlndi.
Onlar, bu strlab mnim z mn dzltdiyimi bildikd, qoca mnccim xah i
etdi ki, mn btn bu ii nec yax v dzgn ksib dzlt myimi ona gstrim;
nki onlarn strlabnn dairvi cizgilri v drclri l il xey li qaba
oyulmudu. Mn ona drclri gstrn cizg ilri tez v inc oy man,
drclr blmyin bzi sullarn yrtdikd, qoca mn nec razlq edcyini
bilmd i. O, tez-tez meh man xanaya glib mn ba kirdi. Bir df yanma
gldikd, sfry bkl meyv v hazrlatdrd btn xrklri d gtirtdirdi;
1
Astrolyabiya ~ yunanca astro, labe - tutma, rbc strlab - astronomiyada uzunluq v en
dairlrinin tyini n 18-ci yzildk ildiln bucaqln alt. Teodolit v univrsal altl vz
olunmudur (ASE. Bak, 1976, s. 447).

209

bellikl, otamda mlli-bal bir qonaqlq dzltd i. Qoca mnccim t'kidl

bir ne df mni qonaq apard. Ancaq o, arzu ed irdi ki, mn tezlikl onun
dilini yrnim v ya o mn imkin i yrnsin ki, biz bir-birimizi yax anlaya
bilk... znn bu cr hazrlql olmas nticsind o, demk o lar ki, btn
Asiyadak yerlrin hamsnn u zunluq v en dairlrin i mn dedi; hminin
kaz zrind kdiy i b ir ne paradan ibart coraf xritni gstrdi; bu
mlu matlar q ismn z xsi mahidlrim sasnda yoxladqda, tamamil
dzgn olduunu yqin etdim.
<...> Mart n 10-da Farslar Naurus (Novruz. - Red.) adlandrdq lar z
Yeni illrini byk nlikl bayram etdilr... Bu mnasibtl bizim bzilrimiz
xann, klntrin v baqa cnablarn yanna gedib xobxt lik arzulad q...
Astroloq tez-tez masann arxasnda durur, z strlab il gnin hndrlyn
mahid edir, saata baxr, bellikl gnin gec il gndzn brabrlik
nqtsin ataca an mahid edird i. El ki, arzu olunan an atd, o, brkdn
e'lan etdi: Yeni ildir.
Drhal qala v shra toplarndan (mtnd -
.- Red.) at ald. hrin qala divarlar v brclrinin hr yerind truba
(qaraney. - Red.) alnd, tbillr dyld, bellikl d, bayram byk nlikl
baland, hmin gn yaxca yemk-imkl baa atd.1
<...> Drbndin bri hisssind biz o lduqca oxlu ba dalarnn v qbir
dalarnn qald n grdk. Onlar sayca bir ne min olard ; hndrlyn gr
adam boyunda idilr, yarm silindi klind dairv i o laraq, oyulub
yonulduqlarndan onlarn irisind u zanmaq olard. Onlarn zrind rb v
suriya yazlar hkk edilmidir. Burada yaayanlar bu qbirlr haqqnda bel bir
tarix danrdlar. Gya qdim zamanlarda, ancaq artq Mhmmd
[Peymbrdn] sonra Midiya Hassan (Qazan -Red.) adl ar yaayrd, k k
Elbrusun arxasnda Tabasaranda yaayan okuz (ouz. - Red.) milltinden id i indi orada o xlu yhudilr yaayr. Onun (Qazan xan n. - Red.) lzg i adlandrlan
Onlarn zrinde rb v suriya yazlar hkk edilmidir. Burada yaayanlar bu
qbirlr haqqnda bel b ir tarix dan rdlar. Gya qdim zamanlarda, ancaq artq
Mhmmd [Peymbrdn] sonra Midiya Hassan (Qazan -Red.) adl ar
Bu szlr imali Azrbaycanda sylnildiyi n Olearinin yerli azrbaycanllar nzrd
tutmas bh dourmur.
A.Olearinin Novruz bayramnn elmi kklri bard bu tutarl yazs, bir sra rq xalqlar n
tarixn milli bayram olan Novruz bayramnn islam dini il bal olmamasna canl sbutdur.
1
Yuxardak paralar A.Oleari kitabnn 1870-ci il ap zr vrilir. XVII yzild
Azrbaycan tarixinin, xsusil mktb ii v bilik tarixinin yrnilmsi baxmndan bu paralarn
dyri bykdr (bax: Mahmudov Y. Syyahlar. Kflr. Azrbaycan. B., 1985, s. 145-159).

210

yaayrd, k k Elbrusun arxasnda Tabasaranda yaayan okuz (ouz. - Red.)

millt indn idi - indi orada o xlu yhudilr yaayr. Onun (Qazan xann. - Red.)
lzgi ad landrlan Dastan tatarlar il hmin bu yerd amansz dy olmudur.
O, onlara stn glrk bir ne min adamn qrmd; ldr lnlrdn n adlsanl adamlarn qbirlrin i yazd m qaydada v ld da lvhlrl rt myi
mr et midi, bunu [kitaba] lav ediln rs mdn grmk olar. Dfn yerlri
irisind divara aln m baqa birisi dniz smtinddir. Burada bir-birinin yannda eyni ll qrx dd byk qbirst dalar qalrd v burada oxlu bayraqlar
sanclmd. Farslar bu dfn yerini ciltnan, trklr v tatarlar is qrxlar
adlandrrlar. Bel sylyirlr ki, burada hmin dyd hlak o lmu 40 knyaz,
mqdds r g mlmdr. Qabaqlar burada bol nzir ylmas adt idi. ndi is
bu yer, burada yaayan yalnz b ir qoca gztilik edir; o, qbirlri ziyart
glnlrdn ald sdq il dolanr. Sonra lar z cli il lm ar Hassan
Tbriz yaxnlnda Ac ay yaxas mda dfn edilmidir. Orada indi d onun
qbrini grmk olar. Onun arvad aria Burlenin (Burla xatun nzrd tutulur. Red.) qbrinin Urmu qalas yaxn l nda olmas gstrilir. Deyirlr ki, qbir 40
fut uzunluundadr. Burada yaayanlarn syldiyin gr, bu qdim millt
indikilr baxanda daha ucaboylu v gcl adamlar il seilrmi 1 (s. 488-489).
<.. .> Burada biz, mslmanlarn daha iki mqdds adamnn qbrin rast
gldik; bunlardan biri - Pr M imarn (Pir Mu xtar?- Red.) qbri dzn lik yerd, o
birisi - mam Kurxudun (Qorqudun. - Red.) qbri is dada idi. Kurxud haqqnda
sylyirlr ki, o, Mhmmd in dostu olmu, hmi onun ayaqlar yannda
oturmu, ondan drs alm v onun lmndn sonra 300 il yaamdr. Bel
sylyirlr ki, o [burada] ar Hassann yanna glrk, onun qarsnda qopuz
alb o xuyaraq, onu lzg ilr qar savaa armdr. Kemid btprst olan
lzgilri v ya Dastan tatarlarn o, din-imana gtirmk n aq tbliat
apard vaxt onlar onu ldrmlr. Onun qbri qayalq bir dada oyulmu
byk bir maara iinddir. Onun tabutu drd taxtadan yonulmu qutudur. 2
Yerdn iki dirsk hndrlkd olan maaran n drinliyind olduqca miskin
1
Olearinin bu yazs XVII yzild Dd Qorqud boylarnn mvzusu il bal sylmlri
xalq yaddanda hl ox gcl iz saldn gst rir. Ouz milltinin hkmdar Qazan xann
Dastan lzgilri (tatarlar) il sava haqqnda burada vriln rvayt ouzlarn KitabiDdm Qoqud boylarnda imal dylrinin tsviri il sslir.
2
Qorqud Ddnin Mhmmd peymbrin shabsi olmas bard xalq rvayti
Kitabi-Ddm Qorqud boylarnn ox qdimliyi, islam dini yaylmaa balarkn bu ski boylarn
yni redakt qlbin salndn gst rir.

211

grnl bu qbri hr ks ziyart ed bilrdi. Bir gn qabaq mn oraya gedib hr

eyi diqqtl nzrdn keirdim, ancaq he bir bzk eyi tapmad m. Tabutun
yannda bir qar oturub gztilik edirdi. Ancaq nzir vermk n ziyart olan
gn is yer palaz dnmidi, tabut yerln oyuun qarsnda is qzl para
aslmd. hrdn v uzaq yerlrdn o xlu qadn v qzlar gl midilr, onlar
ayaqqablarn xanb maaraya girrk tabutu pb yerdn otururdular ki,
istklrinin yerin yet msi n dua etsinlr. Dua etdikdn sonra onlar qarya b ir
para pay verirdilr; o da mqdds bir adam saylrd v geclr tabutun yannda
sndrmdn raq yandrrd. [Ona] pendir, ya, sd, rk, pul, axr v baqa
eylr nzir verirdilr. z m z gln btn gec boyu biz z drgmizd bu
qbrin yannda, habel qrx mqddsin gmldy yerin yaxn lnda gcl
ss-ky eidirdik, el bil kimlrs nlnib oynayr, bzn d ulard. [Btn
bunlar] btprst v barbar bir ayin tssrat balayrd (s. 490).
53. EVLYA LB . S YAH TNAM
Evliya lbi ibn Drvi Mhmt Zilli (1611-1682) Syahtnamsini
balca olaraq z mahidlrin arxalanaraq yazmdr. O, 16461648-ci
illrd Zaqafqaziyaya etdiyi ikinci s yaht vaxt Cnubi v imali A zrbaycan
hrlrini v yalt lrin i o x diqqtl yrn midi. Ev liya lbi Su ltan IV
Muradn saraynda qulluq adam olmu, rzuru m g mr kxanasnn katibi, rqi
Anadolunun vrgi mvkkili ilmi, Trkiy qounlarnn Grcstan,
Azrbaycan v imali Qafqaz yrlrind itirak et midi. 1647-ci ild
Azrbaycanda olarkn o, Trkiy diplo matik eliliyin in zv olmaq la, yen d
yksk dvlt mmuru kimi tann rd. Buna gr, mllifin yazs v hadislr
onun yanamas rsmi Os manl dairlrinin baxn ks etdirir. Buna
baxmayaraq lbi Syahtnamsi Azrbaycan tarixi zr tutarl
qaynaqlardan biri saylr. Bu kitab 10 cilddn ibartdir, m xtlif illrd
stanbulda ap olunmudur. Gstriln illrd Zaqafqaziya syahtini, o sradan
Azrbaycana gliini ks etdirn hisssi bu oncildliy in 2-ci cild in saln mdr
(2-ci cild hicri 1314-c ild apdan xmdr).

I para. Kari qalas

212

Qalann zln Teymur xan n olu hruh Mirz 1 qoydurmudur. Sonra

o, Azrbaycan sultan Uzun Hsnin2 hakimiyyti altna kemidir. ndi rvan
torpandadr v Azrbaycan hrlrindn birid ir. Qala yaln stnd ox
hndrd yerldiyindn qartal v ley yuvasna oxayr. Dadan tikilmi bu abad
v gzl qala drdknc kilddir. Burada 1000 nfr zavall dizkn 3 yerlir.
Onlarn qarovul bas biziml olan elilr hdiyylr verrk rfimiz 70-80
topdan yaylm ati ad v qonaqlq dzltdi. hr o x da abad deyildir, ancaq
qabaqlar bu, iri hr v mhkm qala olmudur. Sonralar 1043 (1633-34)-c ild
IV sultan Murad xan 4 rvan yrn xaraq rzuru m, A xs xa, Qars, Van
hrlrinin qounlarn birldirrk Kari hrin i talan edib dat md.
hrd minarlri olan 7 mscid v kiik bazar var, balar v z mlklr is
yoxdur. Kari hri ay stnd yerldiyindn burann iqlimi xodur, torpa
yumaq olduundan dy kini n yararldr, o dediy im ay is Sekun
dandan axb Araza tklr... (s. 10).
// para. Qarabalar hrinin ts viri
Bu hrin z ln Mnhr5 qoymudur. hr o x qdimd ir. ndi
Naxvan torpanda ayrca sultanlq tkil ed ir.
III Mhmt 6 zamannda Osmanllarn lindn xb farslarn ixt iyarna
kemidir. Binur Teymur Qarabalarda byk bir qoun il be ay mddtind
1
HRUH (1377-1477) - Topal Teymurun kiik olu, vlihd; byk zbk alimi
Uluqbyin atas, 1409-cu il kimi Xorasan hkmdar, sonra is lmn qdr T eymurilr dvltinin
bas.
2
Uzun Hsn - Aqoyunl feodal knyazlnn v dvltinin hkmdar (1453-1478).
.lbinin Uzun Hsni rqi Anadoluda yerln kari qalasnn sahibi saymas
qanunauyundur. XV yzild bu torpaqlarda azrbaycanllar yaayrdlar, lakin 1514-c il aldran
savandan sonra bura Osmanl dvltinin trkibin qatld. .lbinin tsvir etdiyi XVII yzild
d bu yerlrin halisi Osmanlca deyil, azrbaycanca danrdlar. E.lbi yazr ki, rzurum
blgsind yaayanlar nrd idin? yerin harada idin? soruurlar. Onun fikrinc, buradak
bilikli adamlar dzgn, yni Osmanlca danrlar, xalq ktlsi is azrbaycanca dandndan
dzgn danq dili iltmir (bax: s. 95). XIX yzilin birinci yarsnda irsi lk olmaqla Naxvan
torpaqlarna sahib olan kngrli feodallar ar hkumti trfndn z imtiyazlarndan mhrum
edilmi, bununla bal olaraq kngrlilrin v qarabrkllrin (qarapapaqllarn) byk bir hisssi
rqi Anadoluya axb getmidilr. Buna gr, indi d rqi Anadoluda azrbaycanllar mhm bir
ktl tkil etmkddirlr.
3
Dizknlr - E.lbinin yazdna gr. Sfvilr dvltind qalalarda yerldirilib
qoruq v polis qulluu yerin yetirn qounlar bel adlanld. Bu dy hisslri yerli hakimlrin
hesabna dolandndan, dvlt xzinsindn pul almrdlar, ona gr d mllif onlar zavall
adlandrr.
4
IV Murad Qazi (1623-1640) Trkiy sultan.
5
Mnhr-Firdovsi ahnamsind fsanvi Pidadlr slalsindn olan hkmdar.
6
/// Mehmet - 15951603-ci Harda T rkiy sultan.

213

qlaa qalmdr. hr o x abaddr, trafnda is ucsuz-bucaqsz mnbit

dznlik yerlir... Bu yerlrd Sley man xan 1 v baqa srdarlar dflrl
qlaa qalmlar. ndi hri orda-burda yenidn tikib abadladrrlar: Bizim
xid mtilr hrin iind 40-a qdr minar saymdlar. kr Allaha, bu
hrd iqlimin v suyun yaxl bizim ehvalmz qaydaya sald. Dostlarmzla
birlikd biz atlara min ib, hr xdq. Meh mandarn demsin gr, burada
ba-baat v zmlklri o lan 10 min qdr ev, 79 mehrab, o sra dan minarli
40 camiy vardr. Karvansara, hamam v bazarlar da o xdur. Fqt onlarn say
artmaqda davam edir. Bura bolluq diyardr. Bir bada biz eli il gzrkn
baban Yazdanqulu biz 26 eid dadl armud gtirdi. Malaca, abbasi,
ordu-badi eidli armudlar yeyrkn, aznda dondurma h iss edirsn. Yaqut
rngli nar yetiir. rvan dysndn biiriln plov ox dadldr. Apazlar
tmizliyi gzlyirlr, hams da mslman lardand, mu miyytl cmlr 2 yemk
eylri satanlar iind yunan v ermni saxlamrlar. Bu yerlrd yunanlar slind
yaamr, yaln z ticart ilri n glnlr gz dyir, ancaq yhudilr, ilr,
botrailr, kard ilr o xdur. Yo lunu azm m xtlif triqt adamlar xsusil
oxdur: cfri, cbri, qdiri, hruf, zmini, man i v baqalar. Qarabalardan
sonra biz gney trf yollanaraq Naxvan qalasna glib atdq (s. 113-114).

/// para. Naxevan Nqicahan qal asnn ts viri

Bu hr, dorudan da, z adna layiqdir. Bir o x adamlar onu
Naxvan, baqalar is Naxvan adlandrrlar. randa o, hrlrin fxridir. ndi
Azrbaycan torpanda ayrca xanlqdr. Xann qounu oxdur; onun ehtimad ddvl, klntr, mni, daruq, dizkn aa, cikyeyn aa kimi vziri adamlar
var. Onlarn hams idar ilrind itirak edir. Daha sonra qaz v eyx lislam
var.
Bu hrin binasn qdimd ah frasiyab 3 qoymudur. ndi d onun
cdadlarnn qbirlri qalmaqdad l r. Onun vaxtnda Naxvan vilayti o x
abadladrlmdr, ilnilmyn bir qar bel torpaq qalmamdr. Sonralar

Nursuz.
Sleyman Qanuni T rkiy sultan (1520-1566). Sultan 1 Beyazidin drd olundan

biridir.

2
cdin - islam rqind qeyri-rb xalqlar v lklri bildirmk n geni yaylm ad.
Balca olaraq ran v Azrbaycan halisini bildirmk n ilnmidir. E.lbinin kitabnda da
Azrbaycan cam lksi, Uzun Hsn Aqoyunlu is hm Azrbaycan, hm d cm hkmdar
kimi verilir.
3
frasiyab - ahnamd fsanvi qhrmanlardan biri, Turann v qdim trk xalqlarnn
ilk hkmdar.

214

mool tayfas tamaha db byk bir o rdu il buraya gld i, dnya gzli olan
bu hrin gzlliyin i yo x etdi, onun qalasn dadb torpaa qatd...
Gil rty olan 10 min byk ev hri bzyir; hrd 70 camiy v
ibadt yeri, 40 mhll mscidi, 20 karvansara, 7 g zl hamam, min qdr
ticart kk vardr, imartlrin o xu gzldir. hr drdnc iqlimd, 18-ci
tbit qurann ortasnda yerlir; burann iq limi m layim kskindir. Ba v
z ml klr o x deyild ir, ona gr meyv azdr, 7 eid pambq yetiir, o sradan
zqi, mnlai, zfrni, leli, xas, byas, dnli bit kilri, xsusil pirin trif dyr.
Snt adamlar bacarql ustalardr. Qlmkari, bhramquri paralar v ll
iln mi it rtklr btn dnyaya bllidir... (s. 114-115).
IV para. Tbriz hrinin topoqrafi yas v ts viri
...hrd 300 min adam yaayrd, yaltind is 500 min . Ancaq
Osmanl dvltinin qounu v yenirlri gcdn ddkdn sonra cm xanlar
yaranm raitdn istifad edrk Gnc, irvan, amax, Dmir ap, rvan,
Naxvan, Tbriz kimi hrlri l keirib tutdular.
Sonralar bizim hkmdarmz VI Murad xan irvan, amax, Tiflis v
Dmanis qalalarn geri almaq n, cm lksin yr etdi. O, 7 gn rzind
rvan qalasn, Naxvan, Mrndi v Qarabalar datd. Tbriz alt nda bir
hft dayansa da, bu hri d son anda dada bildi v uurlu yrl Vandan
kerk paytaxtna qaytd. Bu zaman baqa bir trfdn ran v Turan qounlar
il ah Abbas Tbriz varb gld i. O, halinin rbtini qazand, hri, onun
imart lrini abadladrd.
Tbriz hri cmin hakimiyyti altnda olmaqla yana Azrbaycann
v ayrca Tbriz xanln n paytaxtd r. hrin 10 min qounu, mftisi,
eyxssadti, mollas, klntri, mn isi, darqsi, qorucu bas, d izkn
aas, yasavulaas, meh mandan var...
Burada 320 mehrab var. On lardan 19-u kemi sultanlarn
camiylrid ir, 50-ci Os manl xanlarna v vzirlrin aiddir, bzilrin i lknin
silzad adamlar t ikd irmidir. Bunlarn n qdimi Zbeyd Xatun mscididir.
Bu grkl camiy qdimd t ikilmidir; k mbzi, btn divarlar v qaplar irli
(boyal) naxlarla bzd ilmidir. Onun minarsinin tay yoxdur. Mtvkkil
lillah n cmiysi d qdim slubda tikilmi, irli naxlarla bzdilmidir.
Ancaq ox vaxt kediyindn dflrl tmir edildikdn sonra o, z qdim adn
itirrk indi Dmq mscidi adlanr. Su ltan Mah mud am-Qazan camiysi rm
banda tikilmi iql bir binadr, ancaq indi darsqal v qaranlq bir yerddir,
birc minarsi var. ah-min camiysi ran ahnn mscididir, onun k mbzi
Shbt XVI yzildn gedir.

215

nuirvan saray k mbzinin hndrlynddir. O gzldir, bir minarsi vardr,

zrin irli naxlar kilmidir v M isirdki Zahir Beybars mscidin o xayr.
Bu gzl mscidin k mbzi gylr dirnir, cilalanm a divarlar gzl, parlaq,
gymtl, xatay ka zlar il bzd ilmidir; iriy girn geri qayt maq istmir.
Onun qarsnda dnyada tay olmayan cnnt ba saln mdr. G l v iklrin
gzl qo xusu adamn huunu alr. cm lksind bu imart hti-behit
adlanr. Su ltan Hsn cmiysini A zrbaycan hkmdar Uzun Hsn tikdirmidir.
Sultan bl Fatehl savada1 basldqdan sonra Uzun Hsn Tbriz qaydaraq
burada vfat etmidir. Onun qbri bu mscidin gney divan yanndadr...
Tbrizd 47-y yaxn md rs var; onlar abad tdris mssislridir,
orada m xtlif elmlr yrnilir v bir o x tann m mllimlr ilyir. n byk
mdrs ahi-Cahan mdrssidir 2 ...
<...> Uaqlar n mktblr: [hrd] 600- qdr bel yrt m evi
var. ey x Hqqi, Hsn Meymandi, Na xan, Sultan Hsn, Sultan Yaqub 3 adn
dayan mktblrd mllimlr xlt balayrlar<...>
Uaqlar n mktblr: [hrd] 600- qdr bel yrt m evi var.
ey x Hqqi, Hsn Meymandi, Na xan, Sultan Hsn, Sultan Yaqub 4 adn
dayan mktblrd mllimlr xlt balayrlar.
Drvi tkiylri: onlarn say 160-a qdrdir. On o x tannm tkiylr
ms Tbrizi, Bulduq xan, Zeynb, Aqil, Mirheydr v baqalardr. 6 bulaq var;
hams suyunu Shnd dandan alr. Onlardan baqa hrd v onun trafnda
900- qdr khriz v su kmri var. [hrd] 40 min qdr sbilxana -su
saxlanan v suyu pulsuz paylanan gzl binalar var. n o x tannm sbillr
Rstm xan, ah smayl, Kor Xudabnd,5 Xoca ah, Rza Yar li sbillrid ir...

1
Aqoyunlu dvltinin Osmanl dvlti il mnasibtlri 1461-ci ild Sultan Mehmet
Fatehin Trabzon imperiyasn tutduqdan sonra pislmidi. Bu srin 70-ci illrind ba vern savada
Uzun Hsn Frat ay zrind Malatya dynd uur qazanm, ayn rq qollarndan biri
zrind Frcan dyn is uduzmudu.
2
Cahan ah (hakimiyyt illri: (1437-1467) - Qaraqoyunlu hkmdar, Qara Yusifn olu,
Cahan ah Azrbaycan dbiyyatnn klassikidir, Hqiqi txlls il azrbaycanca (bir qismi
farsca) yazlm Divannn indiy kimi elm almin iki lyazmas bllidir: biri London Britaniya
kitabxanasnda, o birisi is Yervanda qdim lyazmalar nstitutu Matenadaranda saxlanlr.
Birinci lyazmasndan azrbaycanca 95 qzl v 34 rubai, ikinci lyazmasndan 61 qzl v 16 rubai
ap edilmidir (bax: Hqiqi. e'rlr. Giri v rhlrin mllifi L.Hseynzad. Yervan, 1966.
3
Sultan Yaqub - Aqoyunlu hkmdar, Uzun Hsnin olu, 1478-1490-c illrd
hakimiyytd olmudu.
4
Sultan Yaqub - Aqoyunlu hkmdar, Uzun Hsnin olu, 1478-1490-c illrd
hakimiyytd olmudu.
5
Mhmmd Xudabnd - drdnc Sfvi ah (hakimiyyt illri: 1578-1587). I ah
Thmasibin olu, ah smayl Xtainin nvsi; gzlri anadanglm kor idi.

216

[hrd] 1070- qdr yanlara xas olan saray var... 200- qdr
karvansara ilyir, on lardan n o x tann mlar: Zbeyd, ah Cahan, ah
smayl, Pirbudaq, ah Cahan qz, Almah karvansaralardr...
Bazar v b'dastanlar: bunlar 7 min kkdn ibartdir. Onlarn o xu
Hlb bazarlarndak kimi krpicdn tikilmidir v mh kmdir. Btn mallar v
rzaq bu bazarlarda satlr. Byk bir b'dstanda xocalarn o xu svdy girir
v ilrini baa atdrrlar. Bu byk k mbzli krpic b'dstann tay he yerd
yoxdur... Onun drd dmir qaps alq -satq sralarna al r.. .
[hrd] 12 min qdr hkim var, onlar xstlrdn qan alan can
hkimlrindn, crrahlardan v gz hkimlrindn ibartdir. halin in onlara o
qdr d ehtiyac yoxdur. hrlilr balca olaraq dalarda bitn otlarn k myi
il malic o lunurlar.
<...> Yazlar v airlr: 78 nfr di van olan b il i kl i adam v air yaayr,
onlarn d ili aydn, slubu gzld ir. Onlarn iind Yavri, b i, Sahib i z
dvrnn maarifi adamlardr. Biz dhmi, akri, Cbi, Razi, di van mllifi
eydi Vahid i, bizim ev sahibimiz Yxdn aa, Mrdan aa xan, Mrdan aa
Byk xan, Hsam aa, lvnd aa, Rza by v baqalar kimi kitab adamlar il
grdk. lahiyyt alimlrindn Dd Srimi adl birisi ad xarmdr, hmi
ibadt qapld ndan husuz vziyytddir. Ancaq onun uydurma
[m'czlrindn] birin i d he ks gr bilmmidir.
<...> Sntkarlq. He bir lkd burada olduu qdr gzl ustalar nax vuranlar, rssamlar, zrgrlr, drzilr yo xdur. Hr bir snt zr burada
ox bacarql ustalar var. Burada istehsal olunan pambq v yun paralar, ipk,
mxmr, darai xsusil hrt qazanmdr; bu paralar Tbriz paralar kimi
tannr (s. 121 - 130).
V para. amax qalasnn tsviri
<...> amax hri qdim, abad hrdir. [Yaxn kemid] irvann bu
paytaxt hrin S ley man xan n mktubu il onun vzirlrindn biri olan lam
paa v Qaraman valisi Piri paa glmidilr. hr yanlar gn etdikdn sonra
hrin aarn Piri paaya verib Osmanllara tabe olmudular.1 Sleyman xan bu
xbri aldqdan sonra qalann idarsini Piri paaya taprmd. Sonralar ah
Thmasib 7 ay qalan mhasird saxlayaraq onu ald. ah, qala iindkilrin
aman vercyini boyun olsa da, hamn qlncdan keirdi v qalan n idarsini z
qarda Alxaz Mirzy verdi.2 Alxaz Mirz 3 il hakimiyyt srd, ancaq qardann
1
Sleyman Qanuni Azrbaycana 1553-c ild soxulub, sonrak ild Tbrizi tutmu, ancaq
bir ne ildn sonra osmanl qounlar Azrbaycandan sxdrlb xarlmd.
2
Alxas Mirza - ah smayln olu, srkrd, 15381548-ci illrd irvan bylrbyi.
1547-ci ild osmanl qounlar irvandan qovulduqdan sonra mrkzi Tbriz hkumtinin (qarda I

217

[ahn] davran onda bh yaratdndan v z hyat n qorxduundan, 954

(1547-48)-c ild gec il z yaxn adamlarn v qulluqularn gtrb
irvandan xaraq Os manl lksin yolland. Xeyhat dzni iy ind 40 gn
doladqdan sonra o, Kafa glmi, oradan da gmi il stanbula glrk o x
mrhmtl qarlan md. A lxaz Mirznin glib xmas tarixd yazlmdr:
Alxaz Mirz S ley man zamannda tabe oldu. 954-c il.
...[A lxaz M irz] ona ilt ifat gstrmi padaha syldi: Ey Osmanl
nslinin nmayndsi! Bu nec olur ki, bu qdr gc v hamt sahibi ola-o la,
sn mnim qardama qar xmrsan, buna gr d ham onu iran torpann
ah adlandrmal olur? O, [Osmanl] qoununun nizam intizamna valeh
olmudu.
Sonralar Sley man xan Van v Azrbaycan zrin yr xarkn
Alxaz Mirzni z il gtrmd. Thmasibe qar bu yrn tarixi d 954-c
ild ir. Tbriz alndqdan sonra Ll Mustafa paa irvan vilaytini tutmaq n
Byk Srdar tyin olun mudu. Qabaqlar irvan bylrbyi olduu n Alxaz
Mirz onunla birlikd yola dm v Naxvan, rvan, Gnc v irvan talan
etmidi. Bu yrdn qaytdqdan sonra onlara Thmasibin l m xbri
atdrlmd. Sonra Osmanllar amax qalasn 7 gn mhasird saxlam v
Thmasibin olunun lindn almdlar; sonra qalan brpa etdirrk,
[osmanllar] orada kifayt qdr hrbi qvv v lvazimat qoyub xmdlar.
Alxaz Mirzy irvan yaltindki Mah mudabad xanl verilmidi. ry ind
ac qalan Mirz buradan cm zrin basqnlar yaparaq knd v vilaytlri
dadrd. Sonralar iryanda tez-tez kimlr ba verirdi. Nhayt, III Sultan
Murad vaxt nda zdmirzad Os man paa Dmir Qapn , habel ona tslim
olmu amax hrini l keirib onun qalasn yenidn quradrmd.
Dorudur, qala sonralar yenidn farslarn lin kemi, ancaq Qoca Frhad paa
onu yenidn azad etmidi. n sonda farslar bu yerlr yenidn soxulduqda, Dmir
Qap paas z n v xann (A lxaz Mirznin) uaqlar n aman alaraq BabiHu mayuna 1 pnah gtirdi.
O zamandan bri amax farslarn lind qalr v indi xanlqdr. Burada
qaz v 12 hakim var. Qala kr yaxnlnda yksk bir da stnd ucalr. Bu,
mhkm da tikilidir. V qalas indi d mhkm v abaddr. Ancaq aa qala
bzi yerlrd zdln midir. Burada dizdar, d izkn aa v min nfrlik qoun
dstsi var. hrd dam gil il rtlm txminn 7 min sasl ev var. Hr evin
qarsnda su axr, balarn v z mlklrin say-hesab yoxdur. hrin 26
ah T hmasibin) tabeliyindn xmaq v irvan mstqil dvlt evirmk yoluna dd, htta z
adna xtb oxutmaq v pul ksmk mri verdi. Ancaq ah qounlar qarsnda baslaraq Krma,
oradan da stanbula qad. Bundan istifad edn Sleyman Qanuni 1548-ci ild byk bir ordu il
Azrbaycana yeriyrk T brizi tutdu. Doylr 1555-ci il Amasiya slhn kimi davam etdi.
1
Osmanl sultanlarnn stanbuldak saray nzrd tutulur.

218

mhllsi var. Meydan v aburan mhlllri hrin n g zl yerlrinddir;

buradak evlr o x ustalqla t ikilmidir.
Yet mi kimi mehrab var, o sradan qdim t ikili olan Div 1i camiy
mscidi. Bel sylyirlr ki, o, qabaqlar ah Th masib mxsus olmudur. O,
snn olduundan1 bu mscidi z n tikd irmidi. hr yaxnlnda olan v
oxlu ibadtisi olan Kb ir-cami mscidi is ah Sf trfindn tikilmidir.
G zl t ikintid ir; hytind flr hovuzu, fvvarlr ily ir. Hyat boyu
tlblr n hcrlr yerlir. Bir d ru m saya tikilmi o x g zl Frhad paa
cm mscidi var, ancaq vqfi olmad ndan onun qaplar baldr.
zdmirzad mscidi indi mdrsy evrilmidir, burada ahar mftisi drs
deyir. Bun dan baqa daha 7 mdrs, ah Xudabndy mxsus olan v yannda
z ictimai yemkxanas olan imart, 40-a qdr mktb v 7 gzl hamam
vardr; hamamlarn iind suyu v havas il seilnn yaxs budi hamamdr.
Onun bir o x frd i hcrlri, hovuzlar v qlyan otaqlar var. Qalan n xaricind
Meydan, Qazaq, Frcxan, habel qala divarlar yanndak gzl grkmli Hsn
xan hamam vardr. Bu sadalananlardan baqa hr ban z hamam v fii
hovuzlar var. Qrx drd da karvansara ily ir. Onlarn meh mandarlar z iini
biln ada mlardr. Karvansarada yaayan hr ks ancaq qapn rtrk v onu
qflla balamadan bazarlarda arxayn lq la al -vri iin ged bilr. O, z
mallarn karvansarada gztisiz qoyub gedir. Ancaq hr ey qoruqular gz
olurlar. G rn irvan lksind n qdr min-aman lq v sakit likdir. amaxda
200- kimi pitaxta olsa da, da b'dstan yoxdur. Buna baxmayaraq, burada hr
hans qiy mt li mal tapmaq olur. rk aan shbtlr yeri olan qhvxanalar trtmiz y drlmdr. irvann brktli torpanda ltik, pambq, yeddi eid
z m, abbasi armudu v malaca qarpz yetiir. q limi m layimd ir,
yumaqdr, nki hr beinci iq limin qurtaracanda yerlir. Burann gzllri
btn dnyada hrt tapmdr. halinin o xu snndr, bir o x alimlr v
hkimlr ilyir. Gizlic bir yer toplab namaz q l r l a r (nhanic camaatda
namaz q lrlar ) (s. 162-164).

1
ah T hmasib snn olmamdr. Grnr, mllif onun keirdiyi slahat nzrd tutur.
Bu slahata gr ah smayl siyastindn frqli olaraq, orduda v lkd icaz vriln iki, musiqi
mclislrin yasaq qoyulmu, sufiyan drvi-qlndri oyunlar, mumiyytl, ah ilahi varlq
sayan drvi tkiylri qanundan knar elan edilmidi. Ola bilsin, bununla bal olaraq, T rkiy il
qardurma vziyytindn xb, din qonuluq mnasibtin almas onun baqa dini siyast
yeritmsi haqqnda tsvvr yaratmd.

219

54. YAN S TREYS. SYAH T

Yan Streys tannm holland dnizisi v syyahdr; Atlantika okean il
Afrikan b rularaq Madaqasqarda, Tayvanda v b. yerlrd olmudur. Uzun
dniz syahtlrindn Amsterdama qaytdqdan sonra 1668-ci ild Moskvaya
glib rus dvlt qulluuna girmi, qulluq ii il bal Xzr dnizind Da stan
knyazl ndan Qaytaq hakimi trfindn sir aln m, qu l sifti il Drbnd,
amax, rdbil hrlrind yaamdr (1670 1672-ci illr). Azad la xdqdan
sonra ran krfzi, Hind v Atlantik o keanlar vasitsil yenidn vtnin
qaydan Streys dr. Bu kitab o vaxt Avropada n ox o xunan kitablardan biri
olduundan, 25 dfdn o x ap ed ilmidir.
Paralarn qayna: .. . M., 1935.
<...> Ayn 5-d (1666-c il in sentyabr. - Red.) Parmax v ya Barmax
dann yanndan tdk; bu da dnizin yaxnlnda olub a v qara
petroliu mun v ya neftin yerdn fvvar vurub axmas il mhurdur... Dan
banda olduqca soyuqdur, htta, bzi otlarn v bit kilrin zrind buz llciklri
grnr, ancaq onun aasnda hava ox isti v xoaglndir. Bu dan stnd
bir vaxtlar gcl qalalar varm, Xzr dnizini v traf torpaqlar bu yandan
qoruyarm, hele indi de enli d ivarlarn v dyirmi meydanalarn n ianlri v
zl grnmkddir, onlarn arasnda qazldqdan sonra ii dala hrlm
quyular qalmaqdadr. Neft v ya petroliu ma gldikd is o, torpan tkindn yer
qatn oyub xaraq, qayalarn aras il axlnib axr. Burada tqribn qrxa kimi
neft xarlan quyular vardr, ancaq balcas quyudur, neft onlardan bulaq kimi
qaynayb axr. O (neft) gcl iy verir v iki nvden: qhvyi v a rngli neftden
ibartdir. Birinci nv neft pisdir, qo xusu ardr, ikincisinin ki is daha xodur.1
<...> Ayn 8-de biz mhur ran 2 ticart hri amaxya geldik... [hrin]
gney trfind byk bazar yrlir, orada bir o x dukan, kklri v
pitaxtalar o lan oxlu abad v st-rtl sralan m tikililrd xz drilr, ipk,
pambq paralar, g m v qzl saplarla ilnilmi ba rtklri, q lnclar v
baqa sntkarlq me mulat v mallar satlr. Bu bazarda b ir o x ayrca xlar
v kklri olan iki byk xsusi meydanca var, buraya gln cnabi tacirlr z
mallarn burada satrlar. Meydanann birincisi ah karvansaras adlanr, bu,
slind imperator saray dmkd ir, 3 burada daha ox rus tacirlri yerlrk
1
Burada da Yan Streys Bebarmaq da mvzusu haqqnda Adam Olearinin yazsndan
geni, bzn is olduu kimi istifada edib.
2
amaxn ran ticarat hri adlandrmaqla, Streys onun Sfvi dvlti trkibind
olmasn nzrd tutur.
3
Burada imperator saray deyil, ahlardan birinin tikdirdiyi va ya orada qald
karvansaradan shbt gedir.

220

qalay, mis, yu maq dri, samur v sairn i baqa mallara deyiirdilr. kinci
meydanca lezg i karvansaras v ya tatar evi adlanr. Buraya gln Da stan
tatarlar v baqalar at, kii, qadn v uaq satrlar. Yoran v it ba rtklri
[satmaq n] buraya hm d oxlu yhudi glir. Mni n o x hyrtlndirn bu
oldu ki, hr ynidn tikilib brpa olunmudur. Halbuki onun kkl srrd
dalb viran qalmasndan he il d kemmidir. Bu lkede tez-tez zlzl
olur, bizim o rada olduumuz b ir il rzind bir ne df zlzl ba verib; htta
bir gn onu df hiss etdik. Ancaq 1667-ci il zlzlsi o x uzaq vaxtlardan
indiy kimi olanlarn iind n gcls idi. Bu zlzl tam ay davam etdi v
balanc ox gcl idi. Btn hr zlndn el sarsld ki, nin ki kilslr
(mllif bu sz Allaha sitayi yeri an lamnda ildir, slinde shbt mscidlrdn gedir. - Red.) v qsrlr, hm d evlr, hr divarlar uub dald v btn
bunlar el tez ba verdi ki, he ks qamaqla cann qurtara bilmdi. Saymlarna
gr bu dhtli dant zaman yaraq daya biln 80 mindn o x kii hlak
olmu -qadnlar, uaqlar, qullar xlmaq rti il... (s. 144-246).
<...> Ayn 20-d (1671-ci i l in sentyabr. - Red.) mn ev sahibi il ah
fin in dbdbli v gzl mqbrsin baxmaa getdim. Geldiyimiz b ina
alabzk dalarla bzn midi. Bina k mbez kimi deyirmi idi, qaplar is qaln
gm tbqlr v ar g m halqalar iin alnmd. Girckd gzl bir
xala saln md; biz onun stnde uzunboaz kmlrimizi xardq; he ks
bu qaydan pozmaq icazsi verilmir. Hetta ah z d z stn vziyytindn
istifad etmir v baqalarna m'min lik n munsi v lyaqt gstrmk n
birinci, qaplarn ya nnda ayaqqablarn soyunur. Biz xalalarla d nmi bir
dhliz il baqa bir binaya kedik, onun qaplar q zl tbqlr tutulmudu...
Bina o x da byk deyildi, tavanna kimi hndrly skkiz klaftere, eni is b
klaftere [gle atrd]. eride bir nece qzl v gm raq aslmd. Buradan
biz qaln g m barmaqlqlarla haty alnm baqa binaya kedik, oraya
gm pill il qalxmaq lazm gldi. Buras sonuncu ibadt yeri idi, bizim ev
sahibi burada, mn bilni, xarici v daxili bir sidqil z duasn o xudu. Buradan,
tmiz qzldan tklm olduqca qaln barmaqln yanna daha bir pill qalxmaq
lazm idi, bu barmaqln arxasnda ah finin mqbrsi ykslird i. Mqbr
gzl mrmrdn yonulmudu, tqribn yerdn fut hndrlkd idi, enin
drd fut olard v qrmz mxmrl rtlmd. Onun zrindn bir ne qzl
raq aslmd, yanlardan iki byk q zl amdan qoyulmudu, h r gec mu m
amlar keirilib yandrlrd. Bu qzl barmaqln qaplarn, hans silkdn olur
olsun, he ksin zn, htta ahn znn d zn amrlar. Mqbrnin
yaxnlnda ah s mayl fin in, baqa arlarn v arialarn qbirlri
dzlmd, onlarn qarsnda xsusi brbzyi v zrzibas olmayan, gz
oxamayan prdlr aslmd.

221

Sonra biz kitabxanaya getdik 1 - bu, bir dn d stunu olma yan binadr.
Orada kitablar rflrd bir-birin in zrind qoyulmudu, onlarn bzilrinin z
qabqlar qzl v gm paralara tutulmudu. Bu zalda yerln ayrca
hcrlrd o xlu in i fincanlar, kasalar v dolalar qoyulmudu; ah v baqa
yksk sanl aalar buraya allaha ibadt et mk n gldikd, bu qablarda yeyibiirdilr, nki m'min bndnin qzl, g m v ya baqa bahal qablarda xrk
yemsin qanun yol vermir, nki ah Sf z taxta qablarda yeyib irmi. Bu
kitab xana zalndan ah Abbasn buyruu il gm tutulmu qap mtbx
aparb xarr, burada hr ey bzkli v xoa glndir. Qazanlar tndir aya
oyuqlara qoyulmudur, su oraya quruun kmrlr il gtirilir v gm
kranlardan axdlr. Apazlar v onlarn k mkilri z ilrini, hr kes z
yerind, sssiz yerin yetirir, sanki ii sidqi rkdn grrlr. Bu mtbxd hr
gn min nfr: ruhani, rahib, drv i v kasblar n xrk biirilir. Gnd
df bu tkrar olunur: birinci df shr saat 6-da, sonra saat 10-da v sonra da
gnorta saat 3-d. Birinci v ikinci yemk ah Sfin in adna xzindn buraxlan
lli rey xstallar hesabna verilir; sonuncu yemk hakimiyytd olan kral trfndn
dnilir... Bu byk mtbxdn solda sultan Heydrin, ah Th masibin v baqa
ran krallarnn 2 mqbrlri olan gzl bir ba yrlir. Bu gzl mzarstanda
on iki ran kralnn n'i saxlanlmaqdadr, adbaad [sadalayaq]:
1. ah sf Cebrail olu 3 .
2. ah Sdrddin Sf olu.
3. ah Cneyd Sdrddin olu.
4. ah Sultan Heydr Cnyd olu.
5. ah Heydr II.
6. ah smay l Heydr olu.
7. ah Thmasib smay l olu.
8. II ah s mayl Th masib olu.
9. ah Mhmmd Xudabnd.
1
Burada dnyaca hrt qazanm olan Darliraddan shbt getmkddir, baxn:
Azrbaycan tarixi uzaq kemidn 1870-ci ila qdr. Redaktlr Sleyman liyarlnndr. Bak,
Azrbaycan- nriyyat, 1996, s. 678-681."
2
Sultan Heydr, ah Thmsib v baqa Sfvi hkmdarlarnn ran krallar
adlandrlmas da yanldr. Sfvilr dvltinin yaradcs ah smayl, Xandmir va Miryahya
Qzvini kimi ran tarixilrinin yazsna gr, Azrbaycan lksinin trkm zlmnn
paxrndan qurtarmas, Azrbaycan lksi ba ruhanilrinin isnaarilar adna xtb oxutmaqlar
haqda frman verdirmidi. Bel tarixi faktlar Sfvi krallarnn azrbaycanl olduunu sbut edir.
ran sznn drnaqda yazlmas bununla baldr.
3
Y.Streys burada yanlla yol vermidir. Shbt Sfvilr slalsinin soy aacn
qoymu eyx Safiddin shaqdan gedir. Bununla yana, onun ah smayl Xtaiy qdrki varislri
olan eyx Sdrddin, eyx Cneyd v Sultan Heydrin ah adlandrlmas da yanldr.

222

Xudabndnin oullar:
10. ah smayl Mirz.
11. ah Hmz.
12. ah Abbas
55. TBRZL ARAKEL. TARXL R KTAB I
Tabrizli Arakel XVII yzild yaam ermni tarixisidir. Onun Tarixlr
kitabnda yad ediln hadislr baqa srlrd d tsvir edilir, ancaq bir sra
hallarda bu hadislrin izah v qiy mt lndirilmsi baqadr.
Qsalt ma il veriln aadak fsillrin qayna budur: /
Apa. Ka . . . . . ... M .,
1973.
VIII fsil. Gnc v amax hrlrinin alnmas
Qda Srdar Cal olunun ikinci basqnndan v geri kilmsindn sonra
o, Sofiyan qalasna kilmi, orada farslarla dyb mlub olmu, A mid
[hrin] dnrk orada lmd; [bu vaxt] ran ah Abbas1 btn qounu il
Tbriz hrind id i. Yaz glib cnub klklri sn kimi o, btn qounlarn
toplayb, hl d Gnd zk, yni Gnc hrind olan osmanl qounlarna qar
x etdi... [1606-c il]. O oraya atan kimi lvbr salb qalan mhasiry ald .
Btn lkni z hkmn tabe edrk o burada dinc hakimiyyt srrd,
qounlarna lknin halisin i narahat et mmy i v xsart salmama mr
etmidi, nki onlarn haliy va mal-qaraya olan btn ehtiyac buradan
dnilird i. ah hr eydn ox hrbi ilrin qaysn kirdi: o, nec olur-olsun,
qalan almaq istyirdi.
[Onun qounlar qalan ] gah yu xardan topa tutur... gah divarlarn altna
lam atb onlar bart la dolduraraq od vurur, divan partladaraq kln havaya
sovururdular. ah bzn yalan dan and irk, qalaya slh mqavilsi tklifi
gndrirdi, yni btn z mlaknz v aillrin iz il [qaladan] xb gedin, biz
siz he bir xtr yetirmrik, yalnz birc qalan biz tslim edin. Os manl
qounlar is qalan vermyib sbrl gzlyir, igidlikl vuruaraq mqavimt
gstrirdilr. ran qounlar azuq ehtiyac kmirdilr, soyuqdan, dmn
hatsindn v ya baqa bir eydn ziyyt grmrdlr, he bir eyin
ehtiyacnda olmadan aramsz vurumada idilr. Hrbi mliyyatlarn xeyli
uzandn grdkd ah zrb gc byk olan iki nhng top ritmyi mr etdi;
bu toplarn ati qala divarlarn gcl dantya urard. Bununla o, Osmanllar
1

Sfvi hkmdar I Abbas 1587-1629-cu illrd ran ah olmudur.

223

ox narahat etdi. Nhayat btn bu dylrdn sonra qalada olan osmanl

qounlar he bir yerdn onlara k mk glmycyini baa ddlr: n qonu
hrlrdn, n d onlarn hkmdarlarn n s araylarndan, nki Os manl
lksind oxlu clali ayaa qalxmd (onlarn adlarn biz bundan qabaqk
fsild yad etmiik) v saray onlarn lin kemidi. Gnc paas, onun ad
Zncilqran (Znzirqran? - Red.) li paa idi, dyd hlak olmudu. O biri
yandan, yni qlibd tklm top divarda gcl dant et midi. Buna gr d
hr yandan sxdrlan Osmanllar qalan iranllara tslim etdilr. Gnc qalasn
aldqdan sonra ah btn lkni tabe etdi v Axsaq Mhmmd xan adl birisini
buraya hakim qoydu.
...Bel sylyirlr ki, gya ah Gncni aldqdan sonra da Gnc
vilaytind bir mslman tayfas yaayrd, onlar zlrini el ad landrrlar. Bu el
Cgirl 1 ad dayrd; onlar snnlk adlanan Osmanl etiqadna v dinin riayt
edirdilr. ah mr verdi ki, onlarn hamsn sel aznda yerln bir yer ysnlar;
buradan xan dar cra farslar gzti qoyulmudular. Drin getdikc c r
genilnirdi, traf is hndr yaranlardan ibartdi v buradan xb qamaq
m mkn deyildi. ah onlarn hamsn qlnc il doramaq mri verdi - kii v
qadnlar da, qoca v uaqlar da, htta az yal cocuqlar da qlncdan keirilib
mhv edildilr.
...ah oradan xaraq z qounlar il yola dzlib Tbriz glib atd; o
biri ilin glmsini gzlyib... btn qounlarn toplayaraq amax zrin
hrkt etdi, qalan mhasiry alaraq onun yaxnlnda d rg sald. V Gnc
haqqnda dandmz qaydada amax il dyrk, onu Osmanllarn lin dn
ald. Osmanl qoununu qlncdan keirdi, a illrin i v mlaklarn dadb talad.
Orann halisi zrin Zlfqar xan hakim qoyduqdan sonra z dylri il
Tbriz qaytd. 1608-ci ilin glmsi il sfahan hrin yola dd (s. 99- 102).
XXXV fsil. Tbriz hrind gcl zlzl haqqnda
1641-ci il fevraln 5-d, c m gn Tbriz hrind v onun traf
vilaytlrind bir anda v g zln ilmdn dhtli zlzl ba verdi... Btn hr
tikintilrini uurub dadaraq yo x etdi.
hrd, orada olub grnlrin bildiy i kimi, qdim zaman lardan qalan v
ahlardan glib b iz atan gzl, mhtm, geni v hndr binalarn o xu b ir
gz qrpmnda uub torpaa evrildi.

1
Ckirl (Cayirli)-Azarbaycanda yaayan qadim toplumlarndan biri; indi bir sra
kndlrin ad buradandr.

224

Zlzl vaxt Ustaaqrt 1 adlanan mhur bina da uub dald , sayszhesabsz dvlr v baqa heyvanlar torpan alt nda qald...
Bagicllndirici hndrlkd yaraql, ecazkar qlllr v mscidlrin
minarlri uub dald...
hrin yaxn l nda, or 2 aynn sahilind yerln, hrti hr yer
yaylm byk, o x uca, gzl, hamya tan olan amqazan 3 adlanan tikinti d
dalmd. Dam btnlkl uduundan yalnz divarlar qalrd, ancaq onlarn
da zl sarslmd, divarlar drd trfdn atladndan drd hiss y paralan md. Btn bunlar bu gn kimi bel d qalmaqdadr.
Evlr v saraylara, hamamlara, futqalara, yni karvansaralara gldikd,
onlardan nesinin bnvry kimi dalmasn kim syly bilr? Torpan
altnda oxlu adamlar, mal-qara, ev eylri v pal-paltar, dfin v mlak
qalmd, hali iyirmi v ya otuz gn rzind torpaq v dalar tmizly ird i, on lar
ox tinlikl meyit lri v eylri tapb xara bilirdilr.
...Bu zlzl q vaxt amansz soyuqlar zaman ba verdi. o x qarl b ir q
idi; zlzl is bir, iki v ya df torpa silklyib qurtarmaq bilmirdi, o, alt
ay davam etmidi. ki ay rzind o x tez-tez silkln m o lurdu: bzn gn
rzind, gndz v gec be-alt df olurdu, bzn bundan ox v ya az olu rdu
v hr gn bel keird i. ki ay tdkden sonra is silkln m on, iy irmi v otuz
gnd bir kr o lurdu.
Bu sbbdn hamn dht v qorxu br md, qfldn balayan
zlzl qarsnda ham qorxudan aln itirmidi. Do rudur, o xlar ev lrdn
qab xaraq uqun v lmdn canla rn qurtara bilmidilr, ancaq dantlarn
altnda qalb boulub lnlr d o x idi. Adamlar q boyu buna tab gtirmy ib
binalarda qala bilinird ilr, onlar evlri atb ko ma v adrlarda-kimi ev lrin
qabanda, kimi z mlklrd v balarda. qalanlar is baqa yerlrd allah n
qzbi ken qdr yaamaqda id i lr.. . (s. 372-374).
IV fsil. Vardapet Tsaretsinin yazd Aqvan lksinin tarixi
... [1572-ci ild] Atrapatakann 4 hkmdar q zlbalarn ba qa tayfasndan
olan Thmasib adl ah id i; o, d in v tmnnasz adam idi, i o yer atrd ki,
1

Grnr, shbt karvansara binasndan gedir.

T briz halisi Ac ay adn ildir.
3
Ridddin, Qazan xann tikdirdiyi nbi-Qazan v ya an: Qazan adl tikililri
khn Tbrizdn razic byk olan yeni hr adlandrr. Burada bvab l-birr (fq qaplar)
adl bina, camiy tikilmi, geni balar salnm, hamsna da Qazaniyy ad verilmidi.
4
Orta asr ermni tarixilri bu ad altnda Azrbaycan (indiki Cnubi Azrbaycan)
nzrd tuturdular (Tbrizli Arakelin kitabna L.A.Xanlaryann qeydi, s. 514). ah Thmasibin
Atropatakan hkmdar adlandrlmas mllifn Sfvi dvltinin Azrbaycanla balln
anladn gstrir.
2

225

qocalarn syldiyin gr z lksindn iyirmi il boyu vergi almamd, hm d

adtn xzin n tacirlrdn ylan bac v gmrk vergisini ona tabe olan
lkd lv etmidi. 1
... [1579-cu ild] Atrapatakana v btn Aqvana gzlnilmdn dhtli
v ar azar dd, btn tayfalardan oxlu adam apard, i o yer atd ki,
evlrin o xu sahibsiz, ata v analarn o xu uaqsz qald. Aqvan lksinin halisi
bel acnacaql vziyytd lnlri alayb, qalan lar dnrdlr, xstlnnlri v zlrin i dnb ac-ac deyird ilr: Ah, qfl l mdn grn biz
yaxa qurtara bilcyikmi?. Bu zaman haradansa z l m gnn alna
gtirmyn bir ya-bundan qabaq qaytaqlar adlanan tatarlar zrin hcum
etmi Osman 2 glib xd ; o, Dmir Qapuda saysz-hesabsz acgz at llardan
ibart olan dallar - Qafqaz lzgilrini bana yd. Hazrlq grb onlarla
birlikd K r aynn bu tayna ked i. Gnc v Partav hakimlrini qamaa
mcbur edrk, zlri dzn lr v dalara yayld lar; btv bir gn rzind
Gnc v Partav, arabert v Xan , Vrnd v D za - arek ayndan Araz
aynadk hr yeri qart etdikdn sonra halisini sir apardlar, xolarna
glmynlri is qlncdan keirdilr. Be-alt gn kedikdn sonra xb
getdilr.
Yen hmin ild iki bdbxt lik - l m v qlnc il yana dhtli v
dzlmz aclq balad; el gcl aclq idi ki, adamlar l mdn qurtarmaq n
yrtc heyvan kimi iy t yemy baladlar...
... [1585-ci ild] is Dmir Qapya hikkli [sultan] Muradn mri gld i ki,
Osman onun yanna Konstantinopola glsin. O, dorudan da oraya gedrk hrbi
ba, Bizansdan alanlara 3 qdr btn rqd knyazlar knyaz vzifsin
qoyuldu. [Xondkar] 4 ona say 600 min 5 atan byk bir qoun verdi v
ahstana 6 - Tbriz hri zrin gndrdi; o, tkbbrl hr basqn edib
onu ald, hr eyi talan edib datd, qala tikdirmy balad, ancaq tikintini baa
atdra bilmyib mrn t ap rd ... Baqa hakimlr v hrbi balar q zlbalar
il bir o x dylr keirrk qalan t ikdirib qurtardlar, orada qulamlar ad n
dayan qoun topladlar...
ndi qzlbalarn tarixin qaydaq. Bu zaman onlarn hkmdar yu xarda
ad kiln Xudabnd7 idi. O, Osmann qoununa stn glmy ox can atrd,

Bu yaz baqa qaynaqlar il tsdiq olunmur.

Osman paa T rkiy srkrdsi.
3
Osetiya nzrd tutulur.
4
Xondkar, Xotkar adn T rkiy sultanlar I Fateh (XV yzil) vaxtndan dayrlar.
5
600 min qoun verilmsi iirdilmi mlumatdr.
6
T briz hrinin ahstan adlanmas onun Sfvi dvltinin yaranma dvrnd paytaxt
olmas v sonralar da mhm siyasi mrkz rolunu saxlamas il bal idi.
7
Mhmm d Xudabnd (1524-1576) - I Thmasibin olu. ah smayln nvsi.
1
2

226

ancaq daha ox uursuz v tin, gnlrl davam edn v hr iki trfdn

aramsz qan tk lmsin gtirn dylr keirird i. Btn bunlara baxmayaraq
o, Tbriz qalasnn tikilmsin mane ola b ilmmidi.
O vaxt Qaraba 1 v Gnc hl d onun hkm altnda idi. ah z
yeniyetm olu mir Hmz 2 il b irlikd oraya getdi ki, Tbriz v Os manl
qounlar mslsini hll etsin. Qzlbalarn btn qounlar buraya toplanmd.
z aalarna nifrt edn qzlbalar Xudabndnin yarasnn stn yara
vurdular, deyrdim ki, z yaralarnn da stn iki- yara gldilr, nki bu
hadis onlar n d zrb idi: ahn olu gizlin q lnc zrbsi il ldrld,
nki bu yeniyetmd ahlq n iansi grnrd v qzlbalar ondan ox
qorxurdular. Bu bdbxtlik ba verdikd, ran qounlar hara gld i daldlar...
Drd bat m ah Xudabnd hzn v iztirab iind Xorasandak o biri olu
Abbasn yanna gldi; Atropatakana yola d mzdn qabaq ah onu Xorasana
hakim qoymudu. Onun yanna gldikdn bir ne il sonra Xudabnd ziflik
iind, z xalq n he bir dyrli i grmdn ld.
Ondan sonra ox igid v dylrd uuru olan olu Abbas taxta xd .
Onun atasna qar syan etmi Gilan, yni Corcan Abbas durmadan zbt edib
z hakimiyytin tabe etdi. ah rdbil - atasnn v babalarnn qbri stn
bxi v pay aparmaa getdiyi vaxt zbklr adn dayan xalq Blx v Buxaradan xb aha mxsus olan Hri 3 hrini v baqa vilaytlri tutub zlrin
tabe etdilr. Bunu eitdikd o, geriy qaydb zbklr qar xd , kimini q rd ,
kimin i qamaa mcbur etdi; o, z vilaytlrini yenidn zn qaytararaq, iki, ya
kr oraya qoun gndrdi... ndi onun hakimiyyti Xorasandan rdbil v
Araz aynadk uzan r.
... [1588-ci ild] Xondkar Muraddan rvan tutub yenidn tikdirmi
Frhad 4 adl birisin yni buyruq gldi; o, Lldn 5 sonra v Osmandan qabaq
1
Mllif bu sz ayrlqda yazdndan kitabn trcmisi onu ruscaya erny sad kimi
evirmidir. slinda evrilmdn, yni olduu kimi Qaraba yazlmal idi. buradaki qara sz
rng deyil, byk, gcl (mqayis edin: Qarayaz, Qara Yusif, qonaq-qara v ya qara
qonaq, qaramal, yani iri buynuzlu ev heyvan) anlamnda ilnirdi. Li Qonsales de Klavixo Qara
dnizi Maq mayor Byk dniz adlandrndr. Kitabi-Ddm Qorqudun IV boyunda da Qara
dniz byklk, oxluq alarlarnda ilnmidir: ...arslanm oul, Qara dniz kibi yayxanb gln
kafirin lkridr. Bununla yana, Qara dniz onun yerldiyi quzey, imal smtini bildirir.
Baqa bir misal: indi d Kr-Araz boyu yaayan hali imaldan sn xzriy qara yel, cnubdan
sn isti kly a yel deyir. Qara sznn alarlar haqda hm d bax: K
. M. - JI., 1962, c. 259, qeyd 1a.
2
ahn byk olu Hmz Mirz istedadl srkrd idi. Qara Aacda ldrlmdr
3
Heri - Herat hrinin adlarndan biridir.
4
Frhad paa (Ferhad) - sultan Muradn grkmli srkrdlrindn biri idi. Snan paa v
Osman paa il yana ran v Avstiriya il geden mhariblrd byk uur qazanmd.
5
Osmanl srkrdsi Mustafa Ll paa, XVI srin 60-70-ci illrind trk qounlarnn
Zaqafqaziya yrlrin balq etmidi.

227

rq vilaytlrind hrbi ba idi. ndi [Xondkar] vvlki vilaytlri ona yenidn

bx edrk, Gncd qalan kiik qzlba dstlrini qov maq, qala t ikib geri
qaytmaq n onu oraya gndrdi. O, dorudan da, gcl qoun il yola xb
Xondkarn buyurduu kimi etdi: qovdu, tzdirdi, d idrgin salb uzaq ladrd,
paralayb hara gldi datd, qabana qatb qamaa mcbur etdi, srgnlr
sald; z is onlar Araz ayna qdr t'qib edrk bir o xunu sir ald, bir
qismini qlncdan keird i, xey lisi d ayda boulub batd. Sonra geri qaytd.
Gncd qala t ikd irrk, onlarn adtinc qulamlar ad lanan qoun hisssini orada
yerldirdi, z is qeysrinin yanna qaytd.
ah Abbas onun lksinin bana glnlri grdkd z ata-babasnn ni
saxlanlan yer olan rdbil hri n qorxuya dd: nec etsin ki, [bu hr
d] el kemsin v ya ran torpaqlarnn drinliy in get msin. O, sfirlr il
Xondkar Murad n nvanna yazl mktub gndrrk, onlarn arasnda s lh v
sevgi yarat maa ard. Ancaq tkbbrl [Xondkar] ona qulaq asmayb girov
gndrmsini tlb etdi. ah Abbas bundan da ox etdi: z qarda olunu onun
llsi byk knyaz v iki y z yaraql nkr il Xondkara gndrdi ki, onlarn
arasnda slh namin stanbulda girov olaraq qalsnlar. V dorudan da slh
yarand... 1 (s. 464-472).
56. EL VOLINSKNN AMAXI XANININ
GR N G LMS HAQQINDA YADDA
A.P.Volnski (1689-1740) - Pyotr ann bacarq l gnc siyasi
xadimlrindn birid ir. Xzr dnizi hvzsind z hkmranln yaratmaq
istyn I Pyotr 1715-ci ild sfahana, ran ahnn yanna byk bir elilik
gndrmidi. Ayr-ayr pe v ixtisaslar temsil edn 71 adam A.P.Vo lnskinin
bal il bu eliliy in trkibin qoulmudu. Drbnd 1716-c il avqustun 28d glib atan elilik oktyabrn 27-dn dekabrn 4-dk amaxda qalm, sonra
Muan v Tbrizdn kerk sfahana yollanmd. Burada aparlan
danqlardan sonra (14 mart - 1 sentyabr 1717-ci il) el ilr Lnkrandan
kemkl yenidn a maxya qaytm, 1717-ci il dekabrn 12-dn 1718-ci il
iyunun 16-a kimi yenidn burada qalmdlar. Bellikl, Rusiya elilri Sfvi
rannn paytaxt sfahanda 5 ay yarm amaxda is 7 ay yarm olmudu. Buradan
aydndr ki, imali Azrbaycan v btnlkd Zaqafqaziya mslsi eliliy in v
ar Rusiyas hkmtinin qarya qoyduu balca mqsdlrdn biri idi. Tarixi
dbiyyatda A.P.Vo lnski eliliy inin yazlar geni yrnilmidir.

1
T rkiy il Sfvi dvlti arasnda 1590-c ild stanbulda balanm slh mqavilsi
nzrd tutulur. Bu mqavily gr Sfvilr btn Zaqafqaziyan, o sradan rdbil v Tal
vilaytlri xlmaqla, btn Azrbaycan! T kiyy vermli olmudular.

228

Gtiriln sndin qayna: (Rusiya Qdim Sndlrinin Mrkzi

Dvlt Arxivi), . CPI1 on. 77, 1715 - 1718, d. 2, 11. 22-23 ..
.. . ., 1979. c. 9198.
aas1 (birinci pristav) v konvoyda olan Ncf by, habel onlarla
birlikde qarei (katib), 20-y yaxn baqa vzifli adamlar, onlarn da yannda
200- yaxn silahl sravi adam bir bayraq il elinin yanna gldilr. V eliy
bildirdilr ki, onlar qbul n gliblr v xann adndan, z adlarndan [elini]
tbrik ed irlr (onlarn slam ad nda nsln Qdanskdan olan dumandan vardr,2
rana Pola elisi Boqdan by il glmi v burada rkdn bosurmanl 3 qbul
etmidir); sonra is Becan by glib xaraq syldi ki, xan onunla eli n 3 at
v baqalar n 12 at gndrmidir, bunlar da azlq edrs, i aasna mr
vermidir ki, o, znn cins atlarndan v onunla birlikd glnlrin atlarndan
alb versin. Eli Atlar qbul edrk yola dd, arabalar is hmin yerd qald.
Eli yola drkn onun qarsnda eypuru gedirdi, o, el inin iri alman cinsli
atna min midi, eypurlardan yuxarda qp mz qrnlar olan, zrind g m
sapl lentlrl gerb kilmi v elinin ad yazlm bayraqlar yellnirdi. Onlarn
ardnca ran atlarna min mi tbili, onlarn ardnca elin in alman yellrlri
qoyulmu sad at, onlardan sonra muket il silahlan m ovu v gdk
tfng gtrm iki nfr glirdi. Onlarn ardnca qofmeyster,4 onlarn ardnca 12
xid mt adam, onlarn ardnca kamerdiner, 5 onlardan sonra is iki paj 6 glird i.
Elinin qarsnda 1 loufer, hr iki yannda 2 hayduk, ardnca zadgan [silkindn
olan] bir adam v baqalar, o sradan iki-iki crgy dzlm, ran atlarna minmi olan 11 adam: onlardan bir az aral is amaxda yaayan v kiray
gtrdklri at lara min mi 10 nfr Rusiya taciri glirdi.
Elinin solunda, bir az aral i aas v baqa [vzifli adamlar], onlarn
ardnca iki crg il sravi sgrlr silah larn dizlri stnd tutaraq gedirdilr;
hr biri silahnn llsin a bayraq keirmidi.
Kiik ay ken kimi 1 saltan qarya xd; [o] amax yaltind
yerln btn qounlarn zrind badr, onun ardnca a bayraq gtirirdilr,
yannda is 300- kimi yaraq l sravi sgr glirdi; [o] eliy yaxnlab onu
alqlad v sa trfd araldan atn srd, onun ardnca is sravi sgrlr
bayraq il yeriyirdilr. O yerdn yarm verst uzaqladqdan sonra klntr v
1
2
3
4
5
6

Eik aas olmaldr.

Grnr, dilmanc Qdansk hrindn glmi polyak idi.
Mslmanl.
Saray mmurlar v qulluqularna nzart edn nc drcli vzifli xs.
xsi v ya ev xidmti gstrn adam.
Yksk sanl adamlarn yannda qullua qoyulmu silzad olan ua.

229

onunla 1 saltan, onlarn ardnca is 200- yaxn adam qarlamaa gld ilr v
alqlarn bildirib sol trfdn hmin qayda il atlarn srdlr.
O yerdn bir verst aralandqdan sonra 200- yaxn sravi adamla amax
daras [elini] qarlamaa gldi. Bu qaydada, dayanacaq yerindn hrin
zn kimi hr verstd onu xan, saltan v baqa bylr qarlay rd lar... Sonuncu
olaraq, hr bir verst yarm qalm xann krkni o lan Drbnd saltan
qarlad, onunla xann qarda olu divanbyi, onunla da 300 adam glmidi v
alqladqdan sonra Drbnd saltan elin in sa, divanbyi" is solu il at
srdlr. Hams b ir yerd 30-a kimi adl-sanl adam gr xmd, onlar
qabaqda v cinahlarda hrkt edirdilr; sravi adamlar is iki crg il hr iki
cinahdan gedirdilr, onlar 3.000 v ya bir az o x id ilr. Bununla yana dv
stnd gr gln 10 adam kiik toplardan at ardlar, hr dvnin stnd
kalibri 20 v ya bir az o x olan bir top hamar quru stnd qoyulmudu, dvlr
is qrmz mahud rtkd id i. hrin yaxn l na glib atdqda, hr iki
trfdn hr hli dayanmd, onlara mr edilmidi ki, he biri dkanlarda
oturmayb qarlamaq n ky xsn v onlarn dzldy yer glib
atdqda onlar q qrr v pik alrd lar. El bu vaxt qrib geyimli iki adam
ortaya xaraq palan l at stnd oynayrd. Onlarn iind bzkli paltar gey mi
iki o lan ua eliy yaxn laaraq qarsnda oynayr v mayallaq ard. Sonra
Drbnd saltan v baqalar tikililr yaxnlndak bir ban yannda elidn
ayaq saxlama xahi edib qhv gtirtdilr v ikidn sonra hr yola
ddlr. Ky atan kimi Drbnd saltan v divanbyi elidn onlar azad
buraxma xahi etdilr, gya ona gr ki, klr ensizdir; eli qarlan ma n
onlara z razln bildirrk yoluna davam etdi. Bir az getdikdn sonra baqalar
da bu qayda il mracit edib xb getdilr, ona gr d elin i onun n
ayrlm mhlly Drbnd naibi Ncf by v i aas mayit edrk
mn zilin gtirib xardlar.
Ayn 28-d i aas elinin yanna glib syldi ki, xan ona z evin i
boaltma mr et midir v xahi edir ki, eli bu ev ksn. V hmin gn eli
onun evin kd. V kn kimi xan alq n onun yanna adam gndrrk,
evdn raz olub-olmad n sorudu. Eli evdn raz olduunu sylyib tkkr
bildirmyi taprd. Sonra xan, Drbnd saltan v divanbyi eli n meyv v
kr gndrdilr, bunun qarsnda eli xana ay, badyan otu v araq gndrdi,
o da razlq la qbul etdi.
Hmin gn i aas elin in yanna glib n vaxt xanm qbuluna
gedcyini sorudu. Eli syldi ki, eli qonaq olduu n qabaqca xan onun
yanna glib vizit vermlidir, sonra is eli onun yanna glck.
Ayn 29-da Carin byi elin in yanna gndrib bildirdi ki, o z ona vizit
verck. Eli syldi ki, bunun n ox-o x razlq edir v onu grmk istyir.
Sonra i aas da e lin in yanna galib xan n gr glcyini bildirdi; o sorudu

230

ki, eli xan nec qbul edckdir v z harada - onun qarsnda, yoxsa onunla
yana oturacaqdr v bildirdi ki, xan zndan qabaq irniyyat gndrck v z
qhvisini gndrckdir ki, xan n orada elinin qhvisi deyil, mh z o,
ay v qhv dmlsin. Yo xsa xann z adam dmlms, orada he n imyckdir. Eli cavab verdi ki, kimi [nec] qbul et myi o z bilir, znn
irniyyat da boldur. Bununla yana xan hzrtlri he bir eydn kin msin,
qhvni d, ay da elinin adam; dmlyackdir, buna gr d burada he bir
zhr ola b ilmz ki, xan yemkdn kinsin. Xan bel ets, eli d xann qonaqlnda onun kimi davranacaqdr. Sonra xan n ayrlm stolu v oturacaq yerini
gzdn keirmk n xann saray adam buraya glmidi. Eli ona buyurdu ki,
xb getsin, yoxsa rfsizlikl buradan qovulacaqdr. O da xb getdi, ancaq
bir az sonra xann yastn gtirib onun n ayrlm stulun yannda yer
qoydular. Shr saat 8-d xan gldi, onunla da Drbnd saltan, habel divanbyi
v 30-a qdr baqa adamlar glmidi xan kd atdan dmli o ldu, nki
darvaza qaplar ensiz idi v girckdn [evdk] hyt d kiik id i, buna gr
hytin astanasnadk yer zrbaft 1 dnilmidi. Ancaq [xan ] onun st il
getmdi. Astanada eli xan qarlad v [birlikd] geni qonaq otana gldilr.
Sonra eli xandan sorudu: harada oturmaq istrdi - yastq stnd, ya stulda (stul
gm sapla tikilmi para il rtlmd, eli n qoyulmu stul da bel idi).
Xan onun n frqi olmad n sylyib stula yldi, eli is ondan sol trfd
qoyulmu baqa stula yldi, baqalar n stullar knarda qoyulmu, ancaq
onlardan yalnz Drbnd saltan v [baqa] saltan yldilr, qalan lar is ayaq
st dayandlar. Xan elin i alqlad, eli d xan alqlay b lyaqtli qarlanma
v gr n ona tkkr etdi. Dilmanc Kurdevskoy bu szlri trc m et my
balayaraq xana yaxnlad. O, azn aan kimi i aas onu geriy dartb kdi
ki, knarda dayananlarla yana dursun. Bunu grn eli i aasna bildirdi ki, bel
nadanla yol vermsin. Ev onun olsa da, indi burada eli yaayr, onun qarsnda
qalmaqal salmaq (mtnd ofront. - Red.) hr eydn qabaq ar hzrtlrin in
rfin toxunur; habel xana da bild irdi ki. o, byk rfsizliy uradlmdr,
onun evind v znn qarsnda adamlar nadanlq gstrirlr, bu nin ki onun,
hm d ar hzrt lrinin rfin to xunduundan glckd bel hrktlr
etiraz edckd ir. O, dumanca hmin yerd glib durma mr etdi. Bundan sonra
xan eikaasnn stn rb buradan rdd olmasn mr etdi. Sonra xan bir
saatdan artq oturub qhv v ay i-i cana yatml shbt etdi. Sonra getdi.
Hmin gn Crin byi elin in yanna gndrib rfli qbul n tkkr etdi
v sabah onun qbuluna glmsin i xah i etdi. Eli cavabnda bildirdi ki, o
armasayd da, z xann qbuluna glmk fikrind idi. Crin by sonra guya
zndn elinin xan qbulunda nec davranmas bard sbt sald, eli ona
1

Zrbaft - qzl sapla tikilmi para.

231

cavab olaraq bildirdi ki, xan onun yannda nec davranmsa, eli d xan n
yannda el davranacaqdr. Crin by bildirdi ki, eli xamn qbuluna bamaqsz,
yalnz corab il girmi olsa, xan n xo olar, nki onlarn adti beldir. Eli
syldi ki, onlarda bel b ir adt yo xdur. V gr xann yanna corabda gls,
onda grk ahn yanna ayaqyaln xma l o lsun. Crin by btn bunlar xan n
dilindn deyil, zndn syldiyini bildirib shbt n zr istdi.
Ayn 30-da shr saat 9-da eli btn kortec il xanm qbulunda oldu.
Xann sarayna glib atdqda Doqqazn hr iki trfind v onun qarsnda
(batalyon dekare 1 qaydasnda - he kimi Doqqaza yaxn buraxmamaq n)
onlarn 200-dk tfngli sgri dz lmd. Ancaq eli z adamlarna onlarn
nn getmyi mr edib, z is onlarn ardnca getdi. On lar (y er l i sgrlr. Red.) gzt getmli oldular. Glib atdqdan sonra... [o], atdan endi, [xan
oturduu], oxlu xalalarla d nilmi, ortasnda is fvvar qurulmu geni
otaa keib gldi. Xan onun qarsnda, divan yaxnlnda oturmudu, hr iki
trfdn yan divar boyunca say 60-a qdr olan sahanlar v baqa adamlar
oturmudular, hr birinin qarsnda byk irniyyat qablar, b ir dn d qlyan
qoyulmudu; xann da qarsnda bunlar qoyuImudu. Xann sol trfnd onun
krkni Drbnd saltan oturmudu, ancaq bir az uzaqda v yastqsz. Eli xana
yaxn ladqda, iki sajen qalm xan ayaa qalxb onu alqlad v bo yerd
oturmasn xah i etdi. Eli yldi. Sonra qlyan gtirilib elinin qarsna
qoyuldu, qhv v ay verildi, bunlarn da arasnda o x mhm (mtnd
portikulyar. - Red.) shbt aparld. Bu snada xan elidn knyaz erkasskinin 2
harada olduunu bilib-bilmmsin i sorudu. Eli syldi ki, o, Heterxandan
buraya yola xan gn o (erkasski. - Red.) oraya glib xmd, indi is harada
olduunu bilmir. Xan sonra onun (erkasskinin. - Red.) ken il ndn tr yola
xmas il maraq lanb sorudu: Bu il d gedckmi?. Eli syldi ki, ken il
tacirlr n kiik b ir qala tikmy yer semk n getmidi. Yer tapdqdan
sonra bu il qalan tikmk n gedckdir3 , bu i Fivi 1 xan v tru xmenlr (onlara
Qoun blynn drdknc qaydada dzlmsi.
2
Aleksandr Bekovi erkasski - Kabarda knyaz, Rusiya hrbi qulluqusu, I Pyotnn
tapr il 1716-c ilin payznda rus hrbi donanmas il Htrxandan xaraq noyabrn 3-d Qrmz
su (indiki Krasnovodsk) adlanan yerd lvbr salmd, A.erkasski qzl axtar, Xiv v Buxara
xanlqlar il laq yaradlmas v Hin distana ge dn ticart yollar taplmas n Amu Derya
aynn aa axarna yr keirmli idi O, 1717-ci ilin yaznda 5 min nfrdk qoun il Xiv xan
ir Qaz xana qar yr xm, lakin uursuzlua ddyndn dylri il birlikd hlak
olmudu.
3
Bylrbyi Xosrov xann bu suallar ran rsmi dairlrinin Pyotr hkumtinin
tdbirlrindn ox bhlndiyini gst rir. Xan il portikulyar danq zaman A.P.Volnski
Qrmz su krfzi stnd Fivi xan v truxmenlr il umumi razlq sasnda, tacirlr n
kiik bir qala tikildiyini bildirmli olmudu. Rusiya elisi burada ona peterburqda veriln sasnamy
uyun olaraq davransa da, tarixilrin fikrinc ehtiyatszla v aqnla yol vermi, htta znn
knyaz erkasski il grmsi haqda da danmd ( .. Gstriln sri. s. 35, 50. 51)
1

232

biz daha o x inanrq, fvinlr il is tez-tez narazlq olur) il mu mi razlq

sasnda, tacirlrin hmin xalqlar il bizim apardmz mbadild daha yax
mhafizsi n grlr; bel ki, ar hzrti tacirlrin sayn qabaq olduundan
daha ox et mk istyir.
Xan syldi ki, o xalqlara bel balamaq olmaz v onlarn o xu
qarovuludur, onlar il tmasda olmaq thlksiz i deyil.
Eli syldi ki, ar hzrti o xalqlarn vziyytini drindn bilir ki, onlar
z xan larna qar tez-tez q iyama qalxrlar v buna gr d ehtiyat etdiyindn
knyaz erkassiy bizim qounlarmzdan kiik bir alay verilmidir. Xan sorudu:
ndi onun ixt iyarnda qoun vam v hans qounlardr - nizami, ya yo x? Eli
dedi: ndi onun linin altnda min, ya ondan bir az artq qoun var, onun yars
nizami dylrdir.
Xan syldi ki, o raya tacirlri, dniz yoluna baxanda quru yol il
gndrmk daha yax, xrci is daha az olar.
Eli syldi ki, quru yol dnizl mqayisd daha ox xrc istyir, ona
gr ki, yalnz 10 adamn idar etdiyi b ir gmiy yzlrl yk tay qoymaq olur
v gr hava yax o lsa, tezlikl lazm olan yer glib xmaq olur. Bir d
dnyann hr yerind olduu kimi, indi b izd d olan adt gr tacirlrin o xu su
yollarndan istifad edirlr, lverili su yolu olmayan yerlr xlmaq rti il.
Xan syldi: Xzr dnizi o x dayaz v thlklidir.
Eli dedi: Bir o x yerlrd olduqca dayaz v thl kli o lduu n
burada [bizim] 29 ensiz gmilrimiz z b ilimirlr. Buna gr d ar hzrti,
tacirlr xrc db mflisldiyi n (nki bu gmilr dniz tab gtirmy ib
qzaya urayrlar) mr et midir ki, gmilr baqa qlibd qayrlsn. ndi tacirlr
n hazrlanan alt yast ay gmilri (mtnd kut. -Red.) qabaqk gmilr
nisbtn az thl klidir. Ancaq onlarla da [dniz xmaq] qorxusuz deyild ir,
ona gr ki, onlar da qabaqklar kimi suya enin otururlar.
Xan sorudu ki, btn gmilr yast ay gmilri byklynd
tikilirmi? Eli syldi ki, bu ld tikilmir, ay gmilrin baxanda baqalar
ox bykdr, onlarn birin 4 v ya 5 ay gmisinin yk yerlir, balcas is,
onlar dnizd o x thlksiz o lmaqla baqa gmilrdn stndr; hrbi gmilr
gldikd is onlar tacir gmilrin baxanda df bykdr. Xan bel ilrin
olmasna o x heyrtlndi.
Sonra [xan] sve kral il olan savan 2 gedii haqqnda soruub z
syldi ki, ah da indi Hindistana qar (mtnd . - Red.)
1
2

Fivi xan - Xiv xan.

Rusiyann sve v imal mharibsi (1700-1721) nzrd tutulur.

233

mhariby balamaq istyir; bundan sonra onlarn arasnda ox mhm danq

oldu. Bu arada musiqiilr hava alb o xuyurdular, onlar iyirmi nfr yaxn
idilr. Bu vaxt tlxklr (mtnd ko mediant. - Red.) glib xann v elin in
qarsnda dayandlar, xan elidn onlarla evln mk istyib-istmd iyini
sorudu. Eli o x istrdim syldikd xan n mri il onlar bir ne glmli
gzbalayc oyunu (mtnd fokus. - Red.) gstrdilr.
Sonra xan elidn onlarn musiqisin in v gstriln oyunbazlqlarn
onun xouna glib-glmdiy ini sorudu. Eli trifl o x xouna gldiyini
syldi. Bundan sonra eli z evin getmk n icaz istdi, ancaq xan elidn
onun evind nahar etmsini xahi etdi v onlarn qaydas il (bardaqurma. Red.) oturman ona tin olub-olmadn sorudu. Eli xahi etdi ki, onun keib
stulda oturmasna ac tutmasn, nki ad t et mdiyindn o x t inlikl
[bardaqurma] otura bilir. Bel o lduqda xan eliy stul verilmsini buyurdu,
qabaqcadan gtirilmi bu stulda eli hmin yerd oturdu. Bundan sonra elinin
qarsna gtirib stol qoydular, stn qrmz mahud kdilr. Ayr-ayr qablara
kilmi plov v baqa yemklr gtirilrk xann v elin in qarsna ayrlqda
qoyuldu, baqalar n is oturanlarn hr birin bir adamlq nimd yemk
verild i.
Nahardan sonra eli ayaa qalxb xana tkkr etdi. Xan da ayaa qalxb
tkkr etdi v eli otaqdan xd , onu ancaq i aas v xan n ev adamlar yola
salrd. Eli doqqaz aznda ata min ib yola dd.

234

AZRB AYCAN TARXLK RSNDN

57. MRZ ADIGZL B Y. QARABANAM
Mirz Adgzl by Haqverdi by olu (1770-1848) tann m Azrbaycan
tarixisidir. Qazax bylri nslindn olan M irz Adg zl by XVIII yzilin
sonunda Qarabaa km dr. Uzun mddt ar ordusunda xid mt edn M irz
Adgzl by 1830-cu ild kapitan rtbsind istefaya xd qdan sonra mahal
naibi v d ivanbyi vziflrind almdr. Mirz Adgzl byin
Qarabanam sri 1845-ci ild onun dilindn azrbaycanca yazya aln mdr.
srd Qaraba xanl nn siyasi tarixi 1736-c ildn balayaraq 1828-ci il
Trkmnay mqavilsin kimi izlnilir. A zrbaycan tarixnaslnda 18001828-ci illrin hadislri, xsusil 1804-813 v 1826-828-ci illrin Rusiya-ran
mhariblrin in A zrbaycann siyasi hyatna tsiri ilk df bu srd z geni
ksini tap mdr. Qarabanam birc df (1950) ap olunub. Topluda veriln
paralar da hmin apdandr (bax: Mirz Adgzl by Qarabanam. B., 1950,
s. 56, 58-59, 61-62, 64 - 67).
Bayat qalasnn bina edilmsindn v ba vern sair
hadislrdn bhs edir
Mrhum Phan xan xanlq ad alma ox arzu edir v hmi o ali mnsb
rbt bslyirdi 1 . Rzgarn drzisi gec-gndzn grdii nticsind onun
lyaqtli vcudunu o qiymtli xlt l bzd i. Bellikl, xan z mqsdin nail
oldu. O, oturub z- zn dnd ki, haldan-hala girn flkin hrkat na he
vaxt inan maq, xobxtliy v dvltin art masna qtiyyn bel balamaq olmaz.
Her an dyi mkd olan flaktin qoca qurdunun hiylgrliyindn, rngdnrng girn armxa alaq l ndan qafl olmaq all v bilikli adamlara yaramaz.
Bundan sonra llrd vaxt keirmkl istniln mqsd atmaq o lmaz. Yax s
v mnasibi budur ki, mhkm bir bina v qala t ikilsin. Bir hadis z verd iyi
zaman ora mskn, tnglik v bolluq vaxt nda is aman evi olsun; nki ir n
qdr heybtli olsa da ona bir hin lazmdr. Qzlqu qularn padahdr. Btn

1
Pnah li xan (? - 1763) Qaraba xanlnn banisi, 1748 1760-c illrd Qaraba xan.
O, Saral oymann Cavanir tayfasndandr. Pnah li xan Otuziki tayfasnn bas, Cavanir v
Qazan 20 min hytinin amiri idi. Nadir ahn qoun balarndan olan P nah 1i xan qardann
Nadir ah trfindn ldrlmsindn sonra z yaxn adamlar v trfdarlar il 1738-ci ild
Qarabaa kr v ran hkmranlna qar azadlq hrkatnn rhbrlrindn biri olur. Nadir ahn
ldrlmsindn sonra Qaraba yaltini xanlq, zn is xan elan edir.

235

qular onun ngli qarsnda acizdirlr. Lakin o da bir yuvada yerlmlid ir ki,
dmn zab du zandan asud olsun.
Buna gr, gedib Bayatda 1161 -ci ild (1748-ci il yanvarn 2-dn noyabrn
22-dk. - Red.) qala, sngr, snaq v qrargah saldrd 1 . Sonra, palq lar kin v
hsd suyu il yorulmu olan Cavanir v Otuziki halisin in rklrind davt
alovu llndi v beyinlrind kin havas hcum etdi. Onlar hmi bu dvltin
yox olmas urunda son drcd s'y v qeyrt edird ilr. On lar Xms
mliklrin i d zlrin hmmslk v mttfiq et midilr. 2 O zaman btn

Bayat qalas - Qaraba xanlnn ilk paytaxt, 17471748-ci illrd Pnah 1i xan
tikdirmidir.
2
Xms
mliklri
(son
orta
sr
tarix
dbiyyatnda
XmsyiQaraba-Qaraba beliyi d adlanr)-Xan, Vrende, Dizaq, Glstan (Tal), rbrd
(ilbrd) torpaqlarnda yerln kiik feodal hakimlri. Adlar kiln be mliklikdn yalnz
birinin hakimlri: Xanmliklri XIII yzild yerli Alban nslindn olan Hsn Clalin (Clalyann)
varislri
idilr.
Bu
nslin
nmayndsi,
Xzrstanda
oturan
Xan
mliyi Mirz xan Qaraba xannn mtt fqi olmaqla onun siyastini mdaf edirdi. Siyasi
sdaqtin gr ona pul ksdirmk icazsi verilmidi, ancaq pulun stnd Pnah xann ad yazlrd.
Mlik Mirz xann olu Mlik Allahverdi v nvsi Mlik Qhrman da onun siyastini
davam etdirirdilr.
Qalan drd mlikliyin hakimlri qarabal olmayb glm idilr. Gy mahalndan qaqn
kimi gln Mirz by ahnzrli orann khn adl-sanl bir nslindn xmd. O, 1603-c ild ah
Abbasdan Vernd mliyi titulu ala bilmidi. Onun varisi Mlik ahnzr d Penah xann yaxn
mttfqi idi, sonralar is qzn brahim xana r verib onunla qohum ol Dizaq maliyi Yeqan
Ermnistann Lori vilaytindn kb glrk Qarabada kk salm, ox gec - yalnz Nadir ahn
frman il mlik qoyulmudu. Glstan mliyi Usub XVIII yzilin balancnda irvan
bylrbyinin Qutqaen sultanlndak udinlr yaayan Nic kndindn z tblri il Qaraban
Tal kndin kib gln Ysai nslindn idi.
Sfvilr dvltind Qaraban ermni mliklri mrkzi Gnc olan Qaraba bylrbyin
tabe idilr. Nadir ahn hakimiyytin qar xan iri Azrbaycan feodallarn (Qaraba Gnc
bylrbyi vzifsini irsn lind saxlayan Qacar Ziyad olu nslini) zifltmk mqsdil ran
hkumti Qaraba mliklrini bu bylrbyinin asldndan azad etmi, onlar birbaa ah
hakimiyytin tabe etmidi; bu zaman mliklr Nadir ah hkumtin can-bala qulluq gstrir, ranT rkiy mharibsind, ah ordusunun taxlla t chiz olunmasnda ona kmk edirdilr. Qaraba
xanl yarandqdan sonra ran il gedan azadlq mbarizsind vernd mliyi ahnzr, Xan
mliyi Mirz xan v Yeris-mankans katalikosu, P nah li xann olu brahim Xlil xann hakimiyyti altnda birg ittifaqda x edildilr. Bu birlik azadlq mbarizsinin gediind mhm amil
evrilmidi. Dizaq, Glstan v rebard mliklri is Qaraba xanlna qra mxaliftd qalb,
slinda ran hakimlrinin mvqeyin xidmt edirdilr. Sovet tarixisi V.N.Leviatov bununla bal
yazmdr: Mliklr Qarabada feodal danqlm saxlamaa alan qvvlri tmsil edirdilr.
XVIII srin ikinci yarsnda bu, olduqca thlkli idi. Paralanm qvvlr asanlqla daha gcl
qounlar olan ran v T rkiynin hkm altna dua bilrdilr.
Mlikliklrin halisi haqda ilk tutarl statistik mlumat Qaraba xanlnn lv edilmsi il
bal 1823-c ild keiriln kameral saymda verilmidir. Hmin saym zr btn Qaraba
yaltind 18 min 563 ail qeyd alnmd, onlardan be ermni mlikliyinin payna yalnz 1 min
559 ail v ya btn aillrin 8,4%-i drd.
1

236

irvanda bdi ixtiyar sahibi v hkmran olan Hac lbiy rizlr yazdlar.1
Ona bild irdilr ki, Pnah xan burada taxta xm, qala v sngr tikdirmidir.
gr dfind bir qdr txir ed ils, sonra onun qarsnda durmaq olmayacaqdr.
Hac lbi d bu hiyly aldanb, fitnkarla balad. Drbnd, Car v
Balakndk btn irvanat qoununu cm etdi.
Saysz sgr v hesabsz qounla, tam bir clal v vsfglmz bir
dbdb il glib Bayat qalasn drd bir trfdn mhasiry ald .
Pnah xan da qabaqcadan btn elata bu hvalat bildirmi v hamsn
yb sngr dolduraraq, snaq et midi. Hac lbi gld i v mhasir il
mul o ldu. Hr gn muharib edir, d idiib dymkdn l kinirdilr.
Axrda Hac lbi mqsdin at madan, klli zrrl qayt maq tbilini
vurdurdu. O, yolla gedrkn dedi: Pnahxan bu vaxtacan bir sikksiz gm idi,
biz gldik ona sikk vurduq v qaytdq. Bu sz xalqn dilind v camaat n
aznda bir msl o laraq qalmdr. 2
Bundan sonra Penah xan dnd ki, mn tzbin bir ada mam, Cavanir
v Otuziki elat ya, Xms mliklri d mn dmndirlr. Mn grk
mhkm bir yerd mskn v mnzil salam. Dmn i df et mkd, kahallq v
fsad hli il mbarizd shlnkarlq et mym. Buna gr Bayat hrini
datd v glib bir tpnin tyind, ah bula ad il mhur olan Trnktd
bir qala bina etdi. Bu ilri 1165-ci ild (1751-ci il noyabrn 20-dn 1752-ci il
noyabrn 7-dk) bitirrk, oran zn mskn etdi. 3
O, ilbrd v Tal mliklri arasndak kimnin art masna s'y v
qeyrt etdi. Gnbgn onlarn ittifaq n prian v b irliklrinin (t ifaqla rn n)
binasn viran et mkl mul oldu. Bu zaman, hkmranlq gzlinin xu mar
gzlrin vurulan v mlikliy in gm baldrl saqisi il qolboyun olmaq fikrin
dn Vrnd mliki Mlik ahnzr, z misi Mlik Hsnn fna
piyalsindn srmst etdi (ldrd). Mliklik sdas il cahana ss sald v
mliklik taxt na oturdu. Xms mliklri bu hadisni eitdikd birlrk Mlik
ahnzrl dmnilik et myi qti olaraq qrara ald lar. Onlarn sn n n
itati vacib olan min a o lmusan deyib, birlikd onu czalandrmaa grdilr.
Bu drd melik gelince Melik ahnezer de anaqda qala dzeldib, oraya
ekildi.
Xms mliklri glib btn Vrnd mahaln qart etdilr. Qalan
almaqdan aciz qalaraq, mqsdlrin at madan, byk pemanlqla geri
qaytdlar. Onlar ( z aralarnda) bel hd etdilr ki, bahar fsli glib qalan da
alsnlar.
1
2
3

Hac lbi haqqnda bax: qaynaq 59, qeyd 1.

Hac lbinin bal il Qaraba xanlna yr 1749-cu ild olmudur.
ahbulaq qalasnn qal Adam rayonundadr.

237

Mlik ahnzr zn zif v qol-qanad sn m grd. O, glcyi

grdyndn, niyaz zn qul bslyn xan n kandarna srtd, itat srasn
qulana asd v xid mt kmrini belin balad. Xan n huzurunda lazmi
drcd canfanlq etdi v son drc mehribanlq gstrdi. ndiki ua
hrinin yerini mrhum xan n yadna salb, ona trif etdi. Sonra uca anl xan
gtirib bu yeri ona gstrdi. O da bu yeri bynmi olduundan, hmin hrin
binasn qoyub orada mskn etdi 1 . Bu qalan v mhkm b inan dzldib
lknin mrkzi etdi. Mqri, Gney mahallarn Brgada qdr Qarada
hakiminin lindn alb zn tabe etdi. Tatf v Sisyan mahallarn Naxvan hakimindn, Zngzur v Qapan mahallarn Tbriz bylrbyindn ald. Kolanlarn
mskni o lub, Uacq kndindn Gyc srhdin qdr uzanan Trtr ay
sahilindki yerlri rvan hakimindn ald. Gnc hakimlrin aid v Xudafrin
krpsndn Krk ayna qdr olan yerlri d z lin keird i.
Bundan baqa Naxvan lindn olub bir minbaya tabe Gngrli li,
G rcstandak Dmiri Hsnlilrdn olub, bayraq sahibi v b ir minbaya tabe
Dmiri Hsnli li, yen bir minbadan asl o lan v Grcstann mhur
elatndan saylan Cinni tayfas mrhu m Pnah xann dalt, vkt v tntnsinin sdasn eidrk z xah ilril onun mhkm bnvrli, allah vergisi olan
dvltin pnah gtirdilr. Qarabada yurd v mskn tutaraq byk bir s daqt
v son drc smimiyytl Pnah xana itat etdilr. G zl sdaqt v
qabiliyytlrin gr, uca mrtbli xandan son drc hrmt, izzt v
mrhmt grdlr.
Bunlar trfindn he bir xyant tozu uca xasiyytli xan n qlbinin
aynasna oturmamd. Hallarnda qtiyyan syan sri grnmmidi.
Qaraba vilaytinin sl elat, knd halisindn baqa, Cavanir, Otuziki
v Kbirlilrd ir. Kbirlilr d tam bir smimiyyt v tarifglmz bir sdaqtl
behitlik xana xid mt et milr.
Axrda, Cavanir v Otuziki llrindn bezn el hallar ba verdi ki,
byk olan xann ryind onlara qar bh oyand.
Xms ad il mhur olan be mahaln hr b irinin ayr ad vardr. Bu
mahallarn say be olduundan onlara Xms ad verirlar, nki rb d ilind be
ddin Xms deyirlr.
Bu mahallarn b iri - Dizaqdr. Mliklri Malik Ygan adla nr. O, Loridn
qab glmi, Nadir ahn sltnti dvrnd v onun mril mliklik taxtna
oturub hrmt qazan mdr.

1
Qaraba xanlnn nc v sonuncu paytaxt Pnahabad hri 1751-ci ild xanln
dalq hisssind salnmd. Yni paytaxt hrbi-strateji baxmdan daha etibarl yerd tikilmidi.
Pnahabad hri tezlikl ua qalas, ua adlandrld.

238

 k in c is i - Vrnddir. Mliklri Mlik ahnzrlilr olmudur. Onlar

daha qdim bir nsl mnsub v daha ox etibar sahibid irlr. sillri d Gyc
silzadlrindndir. Sonra ora dan qaaraq, glib
Qarabada Vrnd
mahaln n mliklik camndan srxo olmular.
ncs - Xandar. Mliklri Hsn Clalyan vladd r. (Onlar) riyas t
glinin gzllik verib, (hkmran olmular). Bu ail mliklik mnsbindn
mhru m olduqdan sonra, bu mahaln mstqil bir mliki o lmamdr. Buna gr,
mliklik prisi hr an b ir xsin mclisinin saqisi olmu v hr vaxt bir hrifi srxo etmidir. A xrda, mrhu m Panah xan Cavanirin dvlt gni v vkt
bayra riyast fqndn ba vurub Qaraba vilaytinin btn sahsini clal v
dbdb il iqlandrd. Bu zaman xn zrstanl Mlik M irz xan znn gzl
irad v sdaqtli qidsin gr, bu bdi dvlt mmurlarnn mril mliklik
sikksini g m kimi saf olan adna ksdirdi. Ondan sonra da olu Mlik
Allahverdi v nvsi Mlik Qhrman hr ksin nvbti be gndr misrann
mzmununca, mliklik bayran gylr qaldrdlar.
Drdncs - ilbrd mahaldr. Mliklri Mlik Allahquludur. sillri
Maavizdn glmd ir. Bunlar glib ilbrd mlik olmu, Trtr aynn
ortasnda vaqen mhkm bir mmlktd yerlmilr. o x tin b ir yolu olan
Cermu x qalasn zlrin mskn, s nacaq v mn zil et milr. ilbrd
mstqil o laraq yiyln mi v byk bir hrt qazanmlar. Nadir ahla osmanl
srskri Kprl o lu Abdullah paa arasnda o lan mharibd, Mlik
Allahqulu ox cat v igidlik gstrdi. Nadir ah da mliklik xltin i onun
qabiliyytli vcuduna layiq grmdi, ona sultanlq rtbsi v xlti verd i. O,
(Nadir ah) mr etdi ki, bundan sonra xas v avam camaat ona mlik deyil,
sultan desin. Dorudan da, onlar dbdbli qdim bir ocaa (aily) mnsub
imilr.
Beincisi - Tal mahaldr. Mliklri Mlik Usubdur. sillri irvandan
glmdir. Bir mddt Tal kndind sakin olmular. On lardan bir o xu dflrl
mliklik et midi. Sonralar Mlik Usub Glstan qalasn zbt edib orada s a k i n
olmudur. Mrhum Pnah xann ilk hakimiyyti dvrnd, Mlik Yegan
vladndan olan Dizaq mliki ona dmn oldu v allah vergisi olan o dvlt
qar syan eldi. Uzun zaman mharib oldu v qrn alovu aralarnda llndi
axrda. Allahn tafiqi v prvrdigarn k myil mrhum Pnah tam qalib glib
o nsildn bir ne nfrini ldrd. Onlarn qol-qanadlar snd v prian
oldular
Vrnd mliklrindn Mlik ahnzr ncib v byk bir aily mnsub
olub ox varl id i. Fsahtli barmaq larmz nbr saan qlm vasitsil onun
ilbrdn qsaldlm addr.

239

hvalatn yu xarda zikr v byan ctdi. Mrhu m Pnah xan v brahim xann
mehribanlq nzri, hrmt v mrhmt gz hmi Mlik hnzr v olu
Mlik Cmidin stnd olmudur. Mlik ahnzrin bir qz brahim xann
arvad olduundan, aralarnda qohumluq da ml glmidi. Lakin nvsi Mlik
Ulubab Xanda m xtlif kndlrdn v ayr-ayr qsblrdn qoun ad il
dlduzlar cm etdi. Ball qayan sngr edrk mrhu m Pnah xana qar syan
qaldrd. Behitlik mrhu m Pnah xan bu hvalat eidnd, byk bir srt v
zmtl hrkt etdi. O, mhkm sngri v sna nifaq hlinin ittifaq v
ixt ilaf hlinin ryi kimi pozub datd... Bundan sonra, Xan hli itat halqasn
qulaqlarna taxb, sdaqt xlt ini iyinlrin saldlar. tatin aman evin qdm
qoyub bir daha dmnilikdn dm vurmadlar.
Behitlik mrhum Pnah xan ilk hakimiyyti dvrlrind, Aolanda
yaayan ilbrd mliki A llahqulu sultan, onunla grmk n hzuruna gldi.
Bu zaman Naxvan hakimi Heydrqulu xan da mrhum Pnah xana qonaq idi. O,
Allahqulu sultann clal, vkt v dbdbsini grdkd Pnah xana xatrlatd
ki, bel b ir sultan sn itat et mz v iki calal sahibi b ir hrd (lkd) yola
getmz. Vaxt n mslhti budur ki, xncrin susuz az onun boaznn qanndan
su isin, Aolann lal rngli gllrini onun gl rngli qan il boyasn v dnyan onun nzrind dar etsin. Mrhu m Pnah xan Heydrqulu xan n mslhtini
tamamil dzgn v etirazsz- bir msl hesab edib Allahqulu sultan ldrtd.
Qarda Mlik Hatm, ilbrdn mliklik m lkn sahib oldu.
Tall Mlik Usub bu mlikin (Mlik Hatmin) k mkliyil z misini
ldrrk mliklik taxtna oturdu. Bunlarn hr ikisi ittifaq edib ziddiyyt v nifaq
bayran qaldrdlar. Cermu x qalasna kilrk uzun mddt dava-dy
kahllq et myib q rn v talandan l kmd ilr. Pnah xan da dflrl hcum
etdi v bir o x tlfat verdi. Qalalar mhkm olduuna gr Pnah xan
mqsdin atmadan geri qaytd. Lakin dadan aa rast gldiyi kin
mhsullarn zbt v o rdu atlarnn ayaqlar altnda mhv etdi. Onlar a r bir
vziyytd qoydu. Onlar bu kimi ar hallar qarsnda drd il daha mhkm v
ruh ykskliy i il durdular. Bu mddt irisind fitn v fsad yolu il gedrk
inad v adavt mlkn hkmran oldular. Hr bir trfdn mrhu m Pnah xan n
leyhin dy gln xanlarn sgrlrin balq et mkd, qounlarnn pidar
olmaqda bir an sstlk v shlnkarlq et mirdilr.
Axrda, Pnah xan bunlarla mbariz meydann o drcd tng etdi ki,
qama qrara ald lar. Vtndn ayr dmyi xobxtlik sanb z elat v
tblril hrkt ykn mlubiyyt dvsin yklyrk Gnc trfn

240

getdilr. mkir mahalnda yeddi il o x zillt v son drc tin likl

dolandlar. 1
ua qalasnn bi na ol unmas
v Aa Mhmmd ahn atas Qacar Mhmmdhsn
xann mrhum Pnah xanl a mhari bsi haqq ndadr
Qaraba vilaytinin traf bir qdr asayi tapb Xms mliklri sakit
olmaa balaynca, ba qaldran elatn bzisi z mey i v rbtlril, bzisi d
zorla mrhu m Pnah xana itat etdilr. Mrhum Pnah xan randa olan
qarql eitdiyi za man, onun iql ryinin aynasna bel bir fikir ks etdi ki,
Gn c, Qaraba, rdbil v Naxvan hakimlrini z hkmran l alt na alsn.
Az bir zaman irisind, bzilrin i qol gc il, bzilrin i d elilr
gndrmk v crbcr meh ribanlqlarla itat gtirib, zn tabe etdi. Sarcal
Drgah byi rdbil hrin hku mt ilrini idar et mk n tyin etdi. Gnc
xan zadlrin qulluq vrmek v onlar qulluqdan xart maq da Pnah xann
mril olurdu. Bir qayda olaraq, adlar kiln vilaytlrdki xan larn vladndan
bir ne nfri hmi ah bula qalasnda girov olaraq saxlanrd. Bir mddt
kendn sonra, Aa Mhmmd ahn atas Mhmmdhsn xan Qacar raq,
Azrbaycan v Mazandaran hdudlarnda istiqlaliyyt qazand. Bu xbr
mrhum Pnah xana atncaya qdr yuxardak qayda davam etdi.
Mrhum xan n hzurunda olan mirlr onun iarsil bel mslht
grdlr: Nadir ah ldrlndn sonra, liqulu xan v mir Aslan srdarla
aramzda dostluq laqsi v mhbbt rabitsi mhkm id i. ndi o la bilr ki,
Qacar Mhmmdhsn xan biziml pis rftar etsin, biz qar davt v
dmnilik yolunu tutsun. traf xan larndan da xt ircmlik yo xdur v bu
dvltl rkdn dmn olan oxdur. Ola b ilr ki, Mhmmdhsn xan tbrik
etsinlr v ona qoulub biziml mhariby girisinlr. Ola b ilsin ki. Qaraban
riyyt v elat dmn qounu atlarnn ayaqlar altnda mhv olsun. ah bula
qalasnn mdafy tab v taqti olmasn. Bel o lan surtd hr bir hadisnin
arsi qabaqcadan dnlmlidir misrasnn mzmununca ql v vaxtn
tlbin mnasib xtt-hrkt budur ki, mhkm b ir yer v meydan tapb onlara
hr v hasar binasn qoyaq, brc v divar saldraq. Dmn in hcum v
sdmsindn arxayn o laq.
Yu xarda iar olunduu kimi Pnah xan Mlik ahnzrl mslhtldi.
Onun mslhti v bldiliyil, ua hrini bina etdi. hrin b ina olunaca
1
Glstan mliyi Usub v rbrd mliyi Hatm 60-c illrin balancnda z yaxn adamlar v
tblri il birlikd Qarabadan Grcstana kslr d, 1767-ci ild hr iki malik Qarabaa qaytmd.
brahim xan onlara daxili ilrd mstqillik vermyi boyun olmudu.

241

yerd axar su v bulaq yox idi. mtahan n bir ne quyu qazdlar. O

quyulardan su xandan sonra, 1170-ci ild ua hrinin binasn qoydular.
ah bulanda sakin olanlar, bir para knd halisini gtrb buraya
gtirdilr. Hr bir ks yurd v yer verib xalq sakin etdilr. Sonra Pnah xan z
ailsi n uca imart lr v geni binalar saldrd. Hnrli ustalar, snt sahibi v
i biln memarlar bar, hasar, brc v divar kd ilr. O d ivarlarn hasar, bzi
yerlrd, indi d durur. Bu hrin bina edilmsindn bir il ken dn sonra, Aa
Mhmmd ahn atas Mhmmdhsn xan Qacar Astarabad, Mazandaran v
Gilan v ilaytlrindn dalarn sayndan ox v yan qtrlrindn artq
qanin qoun toplad. ua hrini almaq mqsdil hrkt etdi. ua qalasna
yaxnlab Xatun arxnda dayand. O, b ir o x tdbirlr grd v hiy llr iltdi
ki, blk bu vasit il Pnah xan itat toruna salb Qaraba ovlann ovusu
olsun. Lakin ahin ovlayan o qzlquu (Pnah xan) h iyl toruna salb sir ed
bilmd i. Qaraban igid lri onun qoununa ox a r zrr yetirirdilr...
58. MRZ CAMAL CAVANR QARABA. QARAB A
TARX
Mirz Camal Cavanir (1773-1853) - tannm Azrbaycan tarixisidir.
Kk Qarabada Cavanir mahalnn feodal silzad z mrsindn olan Mirz
Camal 1797-1822-ci illrd Qaraba xanlarnn vziri kimi yksk dvlt vzifsi
tutmu, Kanln lvindn sonra ko mendant idariliy i trkibind yalt
mah kmsind ilmi v 1840-c ild istefaya xmd.
Mirz Camal Qaraba tarixi srin i 1847-ci ild fars dilind
yazmdr. 1855-ci ild A.P.Berje Kavkaz qzetind bu srin rus dilin
srbst v qsaldlm trcmsini ap etdirmidir.
Mirz Camaln Qaraba tarixind balca olaraq Qaraba xanln n
siyasi tarixi-Qonu Azrbaycan xanlqlar, ran, Grcstan v Rusiya il
mnasibtlri yrnilmidir. Bununla yana, mllif srd ict imai-iqtisadi
problemlr d yer vermi, xan lqda yaayan halinin ictimai trkibi, hrbi
qvvlrin tkili, vergi sistmi msllrin ycam kild to xun mudur.
Qaraba tarixi azrbaycanca 1959-cu ild ap olun mudur. Aada
gtiriln para hmin ap zrdir. Mirz Ca mal Cavanir. Qaraba tarixi. B.,
1959, s. 18-20, 24-25, 48-50.

242

Mrhum Pnah xanm ad na xanl q frman yazl mas v onun

hakimi yyti haqq nda
Mrhum Nadir ah ldrldkdn sonra qarda olu liqulu xan, Adil
ah lqbil mrhu m Nadir ahn taxtna xd . 1 Adil ah trfndn Azrbaycan
lksin srdar tyin edilmi, Tbriz hrind yaayan mir Aslan xan 2 , Pnah
Xann Qarabada olan bel bir hrt v istiqlaliyytini eitdikd z adndan ona
[hdiyy olaraq] at, qlnc v xlt gndrrk, onu Adil aha itat etmy dvt
v tviq etdi.
Mrhum Pnah xan onun elilrin layiq o lan hrmt v meh ribanlq
gstrirdi. Ellrin 3 bacarql, mtbr, adl-sanl knd xudalarndan bir ne
nfrini elilrl birlikd mir Aslann yanna gndrdi. nki hl bel bir
vkt v dvlt sahibi olan mirl dmnilik, davt v mharib et mk vaxt
deyildi. [Digr trfdn] trafda olan bzi v ilaytlrin xan lar, zd dostluqdan
v sdaqtdn dm vurduqlarna baxmayaraq, rkd Pnah xan n p isliy ini
istyirdilr. Buna gr o, Adil ahn dvltin itat et my hazr olduunu v
ona xid mt edcyini bildirrk, sdaqtini andran cavablar v hdiyylr
gndrdi. Mslman tarixi il 1161, xristian tarixi. il 1748-ci ild Adil ahn
[Pnah xana] xan ad vrilmsi v Qaraba hakimliyi vzifsin tyin edilmsi
haqqnda imzalad frman qiy mtli xlt, q zl yhrli at v qa-dala bzn mi
qlncla birlikd Srdar mir Aslann yaxm adam vasitsil, o zaman yaadqlar Bayat qalasna glib atd. Srdar mir Aslan z d Pnah xana ayrca
thflr gndrmi, Pnah xan n eli siftil gndrdiyi kndxudalara xlt v
bxilr verib, onlara hrmt v mehribanlq et midi.
Bellikl, xanlq v hakimlik ad Pnah xana ilk df mrhu m Nadir
ahn qarda olu Adil ahm frman il verilmidir. Az b ir mddtdn sonra
Pnah xana xbr atd ki, mrhu m Nadir ahn olu ahnx M irz, Adil ah
adlandrlan liqulu xan ldrrk, Xorasanda ahlq taxtnda oturmu v raq,
Azrbaycan v Fars torpaqlarnda qarmaqarqlq z vermidir. Bu zaman Pnah
xan Gnc, rvan, Naxvan v xsusil rdbil vilaytlrin i l keirmk v o
yerlrin xanlarm zn tabe etmk qrarna gldi. A z b ir mddtd onlarn bir
parasn zorla, bzisini is mktub v eli gndrmk v ya qohumluq vasitsil
z itati altna ald. Xsusil Sarcah, Drgahqulu byi rdbil hakim tyin
etdi. Gnc xan zadlrindn kefi istdiyi adam hku mt iin tyin edir,

Adilah - 1747-1748-ci illrd ran ah.

mir Aslan xan - 1748 - 1749-cu llrd Tbriz hakimi (bax: Dlili H.. Azrbaycann
cnub xanlqlar. B., 1979, s. 108).
3
Ellr dedikd Qaraban Cavanir, Ot uziki, Kbirli, Dmiri-Hsnli, Brgiat,
Qarorlu, Hac Saml, Kolan, Qapan mahal v yerlri nzrd tutulur.
1
2

243

istmdiy ini is vzifdn xard. O, vilaytlrin xanlarn n uaqlarndan bir

nesini girov ad il gtirib, ahbula qalasnda saxlay rd.
Bu vziyyt, Mhmmd Hsn xan Qacarn Mazandaran,
raq
v
A zrbaycan
trflrind
zn
mstqil
elan
etd iyi
gn qdr davam edird i. 1 Hku mt ilrini b ir an bel unutma yan mrhu m Pnah xan m igzar v bacarq l adamlar, xann
mrin gr mslht n yb dedilr: Mrhu m Nadir ah vfat etdikdn
sonra biziml liqu lu xan v Srdar mir Aslann arasnda slh, ittifaq v
dostluq laqlri davam et mkd idi. ndi, o x m mkndr ki, bel bir mnasibt
v dostluq laqsi biziml Mhmmd Hsn xan arasnda olmasn. t raf
xanlarndan da bir o qdr xtircm deyilik. Onlarn Mhmmd Hsn xan
zrimiz thrik edrk, onunla birlikd biz qar xacaqlar ehtimal vardr.
[Bel bir vziyytd] Qaraban ellri, adl-sanl adamlar qzlba qoununun
aya altnda paymal olar, biz is ahbula qalasnda el b ir qvvtli dmnin
v traf xanlarn qarsnda mqavimt gstr bilmy ib, btnlkl qrlarq.
Ona gr bu iin lacm qabaqcadan grmk lazmdr. Biz grk dala rn iind,
mhkm v keilmz yerd el bir bdi v sarslmaz qala t ikk ki, onu gcl
dmn bel mhasir ed bilmsin. Qalann b ir trfi dalarda o lan ellrin
zn daima aq o lmal v mahallarla rabitmiz, laqmiz [bir an bel]
ksilmmlid ir.
Bu mslhti hmi xeyirxahlq gstrn Mlik ahnzr by syldilr
v onun mslhti v bldiliyi il ua qalasn tikmk qrarna gldilr. Xann
bir ne nfr bilici v mlu matl adam gedib, qalann yerini v trafn yo xlad .
Qalann iind iki- bulaqdan baqa axar su yox idi. Bu bulaqlarn suyu is qala
camaatna kifayt etmzdi. Ona gr, g man gln yerlrd quyu qazd rb,
myyn eld ilr ki, burann b ir o x yerlrind su quyular qazmaq m mkndr.
Bu xbri mrhum Pnah xana atdrd lar. [Xan] sevinrk, bir ne nfr z
yaxn adam il buraya gldi, yerl tan olub, zml qalann b inasn qoydu.
slam tarixi il 1170-ci, xristian tarixi il 1754-c ild ahbula qalasnn
sakinlri o lan btn riyytlri - yann, mliklrin, m lazimlrin, ellrin v bir
para kndlrin knd xudalarnn aillrini krb, bu qalann iind yerldird i.
o vaxta qdr burada yaay evlri yo x id i. Bura, rq terfd, qalan n alt
verstliyind yaayan ua kndi halisinin kin yeri v otla idi.
1
Mhmmd Hsn xan Qacar (? - 1759) - Nadir ahn lmndn sonra randa hakimiyyt
urunda mbariz aparan srkrdlrdn biri. I ah Abbas XVII yzilin balancnda qzlbalarn
gcn azaltmaq mqsdil qacarlar hissy blb onlarn birini Xorasanda, baqasn Astrabadda
(Qorqan ay zrind), nc hisssini is Qarabada, Grcstanla srhd rayonlarnda yerldimidi.
rann siyasi hyatnda bu qoldan Qorqan qacarlar daha fal mbariz apanrdlar. Mhmmd Hsn
xan Qacar bu qoldandr.

244

Xalq yerldirib, hamya, xsusil z n yurd v imart myyn

etdikdn sonra mahir ustalar, all, igzar adamlarla qalann hasarn kd ird i.
Mrhum Pnah xann t ikd irdiy i hasar indi xarab olmudur. Yalnz b zi yerlrd
divarn qalqlar grnr.
Qalan n tikiliindn bir ne il kedikdn sonra Aa Mhmmd ahn
atas Mhmmdhsn xan Qacar raq v Azrbaycan qounu il ua qalasn
almaq v mrhu m Pnah xan zn tabe et mk mqsdil Arazdan keib
qalann drd aaclnda adrlar qurdurdu. Mrhu m Pnah xan tabe et mk v
bellikl ua qalasn l keirmk n o x dnd, tdbirlr tkd. Bir ay
orada oturdu. Lakin bu qdr o xlu qoun il qalaya yaxnlaa bilmd i. ksin,
Qaraban qoaq halisi Mhmmd Hsn xan ordusunun at-qatrn v baqa
mal-qarasn istr aq, istrs d gizli surtd qart edrk, onun qoununa oxlu
ziyan vurdu.1
Mrhum brahi m xann hakimiyyti 2 v o zamann
qaydalar v hadislri haqqnda
Mrhum b rahim xan ms lman tarixi il 1174, xristian tarixi il 1756-c
ildn 1221 (1806)-ci il qdr Qaraba hkumti taxt nda oturmu, ran v Ru m
padahlarna itat et mdn v boyun ymdn mstqil hkmranlq et midir.
Onun hkm v frman irvan, ki, Gnc, rvan, Naxvan, Xoy, Qarada,
Tbriz, rdbil v ilaytlri, htta Maraa, raq v A zrbaycan srhdi olan
Qaplanku luda bel ilrdi. Vilaytlrin xan lar mrhu m brah im xann hkm v
mri il tyin edilr v ya vzifsindn gtrlrdi. O, Avar v Da stan valisi
mm xan Nusal xan olunun mhtrm bacsn alaraq onunla qohum olmudu.
Zrurt zaman brah im xan Dastan v lzgi v ilaytindn qoun istyrk, onu
mm xan v baqa srkrdlrl b irlikd Qaraba vilaytin gtirib z vlad ,
srkrdlri v Qaraba qounu il lazm gln yerlr gndrir, istdiyi adam
tnbeh edr v itati altna alard.

1
17551756-c illrd sfahan v Gilan l keirn Mhmmd
Hsn xan Qacarn hakimiyytini bzi Azrbaycan xanlan tansa da. Pnah li xan z mst qilliyini
itirmk istmdiyindn ona inadl mqavimt gstrmidi. ( H.A. Gstriln sri, s. 11),
1757-ci ild Mhmmd Hsn xan Qacar Qarabaa hcum edir, ua qalasn 1 ay mhasird
saxlamasna baxmayaraq ala bilmir v geri kilir (Dlili H.. Gstriln sri, s. 114).
2
brahim Xlil xan Cavanir (1726-1806) - 1762-1806-c illrd Qaraba xan.

245

brahim xann nizam-intizam v haki miyyti

zamannda olan qaydalar haqq nda
Qaraban btn ellri adlar dftr v siyahda yazlm atl qoundan
ibart id i 1 . Zrurt zamannda mahallarn v kndlrin piyada tfnglilri mahal
mliklri il b irlikd qoun sralarnda hazr olurdular.
Qaraba ellrindn tvc pulu 2 v mhsuldan malcahat 3
aln mazd . Lakin mahallardan v kndlrdn hr il malcahat v
tvc ylrd . Hrdn bir Da standan lzg i qounu gtirild ikd lzg i qoununun mvacibini dmk v lzginin it mi v ya
lm atnn vzin i vermk n ellrdn tvc pulu, sursat4 , taxl, qoyun v
mal alnard. Adlar nkr 5 v qoun dftrind qeyd olunmayan aillrin nkr
v qoun hlindn, habel adlar dftrd qeyd olun mu nkr v qoun hlindn
he bir ey aln mazd. Onlar maf 6 id ilr. On larn taxl, at v baqa ehtiyac
xann hdsind idi. Qounun hr bir nkri (nfri) b ir ev thkim o lunmudu.
O ev hmin nkr v at ln n ehtiyacn tmin et mli idi.
Mrhum brahi m xann gliri
[brahim xan n] gliri mahallarn v kndlrin taxl v ipyindn alnan
malchtdn v kin yerlrind xana mxsus olan kotanlardan [istifad
edilmsi n alnan vergidn] ibart idi. Htta yadmdadr, b ir df mrhu m
brahim xann zn mxsus olan ctlri v kotanlar hesab edirdilr. Mlu m
oldu ki, xan n ct v kotan btn Qaraba hlinin ct v kotan qdrdir;
htta onlardan iki ct d artqdr. Btn bu qdr taxl v mal-qara qouna,
saraya, hrmxanaya, nkrlr, mllr 7 v qonaqlara srf olunard.
Bunlardan lp v [xan n] icar, pek, Qaraba ixracat v sikkxanadan
1
Dftr v siyah (dftr-i mfssl) - maliyy idarsinin tutub iltdiyi vergi siyahlar.
Bu dftrlrd hr bir yaltin inzibati-razi blgs, vergi vrenlrin adbaad say, onlarn ail
vziyyti, vergi v mkllfyytlrin adlan, miqdar, bu v ya baqa knddn toplanan vergilrin
mumi mbli haqda mlumat vrilirdi.
2
Tvc pulu - gm pulla 3 manatdan 6 manatadk.
3
Malcahat - vergi; dnli bitkilrdn - taxl, arpa, dy v s. mhsulun onda biri
(Kolonialna politika..., . II, s. 62-63.).
4
Sursat - monqolcadr; Qaraba xanlnda qounun ehtiyaclar n riyytlrdn ylan
rzaq v yem.
5
Nkr - monqolcadr; burada xan ordusunda xidmt edn hrbi nkrlr nzrd tutulur.
6
Maf - rbc azad olunmu demkdir; vergi v mkllfiyytlrdn azad edilmi xs,
tayfa, icma, knd, hr nvanna ilnirdi.
7
ml - gnmuzd, ar fziki il mul olan xs; Qaraba xanlnda kinilikl
mul olan, ehtiyac duyulduqda hrbi qullua arlan mkllfyytli kndlilr (
.. Gstriln sri, s. 374).

246

gliri o lurdu v [ona] Azrbaycan vilaytlrindn cinsl, pulla o xlu pek

gndrrdilr.

59. K RM AA FATEH. K XANLARININ MXTSR

TARX
Krim Aa Fateh (? - 1858) - Krim Aa kixanov Hac lbinin
ktcsi, qsa mddt ki xan o lmu Ftli xann oludur. dbi txlls
Fatehdir. Krim Aa Fateh ki xan larnn m xtsr tarixi srin i 1829-cu
ild azrbaycanca yazmdr. Lakin 1858-ci ild Peterburqda ap edilmi lintixabat-l-Bhiyy adh topluda B.Dorn bu sri yanl olaraq Hac bdlltif
fndinin adna xmdr. Bu yalnlq srin 1929-cu il apnda da get midir.
Yaln z bu apdan sonra grkmli A zrbaycan alimi Slman Mmtaz srin
mllifin Krim Aa Fateh olduunu aydnladra b ilmidir. 1958 -ci il ap nda
srin mllifi dzgn olaraq art q Krim Aa Fateh gstrilmidir. Aada
gtiriln para da bu ap zr verilmidir: Kri m Aa Fateh. ki xan larnn
m xtsr tarixi. - ki xanlnn tarixindn. Red., F.Babayev. B., 1958, s. 1517.
O vaxt Hac lbi 1 d [hl] Hcc get mmimi, adna lbi
deyrlrmi. Xalq bunu vkil edib, padahn hzuruna gndrrlr. ah 2 buna
frman verib, ki mahalna vkil 3 edr ki, Mlik 4 Ncf 5 bunsuz riyyt qulluq
qulluq hval elmsin. Frman alb, kiy glir, ad na vkil lb i deyibdirlr6
deyibdirlr 6 [O,] Mlik Ncfi qoymazm ki, snni hlin b ihq yer incitsin.
Mlik Ncf bundan ryi kinli, davtli olub, bhan axtarrd ki, bunu ahn
yanmda sahibi-tqsir elsin. Ne vaxt bundan kendn sonra mlik, ah yanna
gedr.7 ah da ran-Xarabda1 imi. aha rz el ki, lbi mni qoymur ki, ahn
Hac hbi - 1743-1755-ci illrd ki xam.
ran ah Nadir (1736 -1747) nzrd tutulur.
3
Vkil - rbc inanlm, etibar edilmi xs, ran hlarnn yalt hakimlri yannda
nmayndsi; maliyy ilrin baxan yksk rtbli mmur.
4
Mllk - rbc hkmdar mnasndadr. Xilaft dvrndn asl qeyri-mslman hakimlrin,
sonralar yerli mslman dvlt balarnn titulu olmudur. Sfvilr dvrnd kid irsn atadan
oula, qardadan qardaa ken vzif olmudur.
5
Mlik Ncf (1737-1739) - Mlik Ncfqulu ki mahalnn mliki qarda limrdan byin
vfatndan sonra ki kndxudalarnn razl il 1737-ci ild Nadir ah trfndn kiy mlik
tyin edilmidi (Musvi T.M. Orta sr Azrbaycan tarixin dair farsdilli sndlr. XVI-XVIII srlr.
Bak, 1977, s. 33 v bu kitabda gtiriln qaynaq N 49).
6
Hac lbinin ki mahalna vkil qoyulmas ox gman ki, 1738-ci ild olmudur.
7
Mlik Ncfqulunun vkil Hac lbidn Nadir aha ilk ikaytinin ili
aydnladrlmamdr.
1
2

247

ahn qulluun riyyt buyuram. ahn qulluunu tutmurlar. N z qulaq asr,

n xalq qoyur. ah qzbnak olub, lbin i istr, lb i ahn qulluuna gedr.
aha bunun glmyi mlu m o lur. Hzura istr. Mlik d hzurda varm. ah,
lbiy acqlanb ki, mnim qulluu mu n n qoymursan ml gl. Bunu
ldrn! lbin in boazna kndir salrlar. Bu halda, kndir boaznda, rz
eylyr ki, bana dnm, mn im tqsirim ndir, bihq yer mn i ldrrsn?
ah buyurur ki, mlik deyir: lbi qoy mur ahn qulluu ml gl. rz ey lr
ki, sn fda olu m, ms-ln, ahdan bir qulluq gls, mlik drd-be qulluq da
onun stn qoyub riyyt hval eylr. Mn deyirm ki, ah mni vkil
edibdir. Raz olmaram ki, ahm riyyti[n i] bs yer xarab elysn. Mlik bu
sbbdn xilaf yer rz eylr. Riyyt padahn ixtiyarndadr.
Mlik bu szdn o x qorxub? ah mlik o x qzbnak o lub, lb ini
mrxxs elyib, irlikindn artq hkm verib, lbi ahn hzurundan xb,
frmann alb, kiy glir v mliki d o x syb, kiy gndrir. ah, gec
fikir elyib, z mirlrin buyurur ki, mn im hzuru mda b ir ksin hddi yoxdur
ki, nfs k, kili lbi n crt sahibi varm ki, boaznda kndir crt
elyib bu rzlri mn eldi. He szn yanlmad. lbtt bundan bir xta ml
glck. Mn im znnim xta o lmaz.
Bir ne vaxtdan sonra mlik Hac lbidn yen pis szlr aha rz
elr. 2 ah mhssil) 3 gndrir ki, Hac lbidn y z t mn 4 crim aln.
Mhssil glib Hac lbidn pulu istr. Vermnm, crm m ndir ki, crim
verim, vermnm [deyr]. Bir ne gn ker. Sonra mhssil deyr ki, pulu vr,
yoxsa gcl dyrm, allam. Hac ey xli ki, Hac lbin in misidir, deyr: ey
lbi, ahn nkr il yzlm, pulu vr. Hac lbi vermz, Hac ey xli
ox dvltli imi. O luna deyr ki, get evimdn pl gtir, crimn i vrk. Hac
lbi deyr: sn d vrm. Hac ey xli onun szn baxmaz. Gti-rr, pulu
vrr. Mhssil crimni alr, gedir. aha burda ken ilri rz eylr ki, Hac
lbi pulu vermirdi, misi verdi. Onu da qoymurdu. S zn baxmad v verdi.
Bir ne vaxtdan sonra Mlik Ncf, padaha Hac lbidn yen tqsir
rz ey lr 5 . ah bu df Hac lb ini istr ki, hzu ra glsin. Adam glir Hac
lbiy leyr. Hac lbi bilir ki, bu df yen ah buna bh edck. Hac
lbi, hr n ki, snni hlinin byklri v yzbalar var, xlvt yb, cm
eylr. Deyr ki, ah mni istyibdir, amma bu df getsm, bilirm ki,
glmycym. N deyirsiz. Bunlar tamamn deyrlr ki, sn getsn biz
ran - Xaraba Drbnd yaxnlnda yer addr.
Bu ikaytin d ili blli deyildir.
3
Mhssil - rbc vergi toplayan mmur bildirir. Sfvilr dvrnd ah xzinsi n pul
toplayan mmurlar (Musvi T.M. Bak tarixin dair fars dilli sndlr. Bak, 1966, s. 41).
4
T mn 10 min dinara brabr idi (bax: qaynaq 24, qeyd 2).
5
ikaytin ili blli deyil.
1
2

248

Qzlban qulluuna tab v taqt gtirmnik. Sni get my qoymanq. Deyr:

Ps indi mn n desm el elrsis? Deyrlr: Eylrik.
Sabahdan Hac lbi snni hlinin byklrini v ridlrini gtrb,
gedib Mlik Ncf b ir para vlad lar il qrb ldrrlr. 1 Tmamn cm o lub,
tarixi-islamiyy min yz lli alt da olanda Hac lbin i zlrin hakim ed ib,2
Glsn-grsn gedib, snaq elrlr 3 . Bu hvalat padaha rz elrlr. ah,
qoun gndrib, glib Dabulaq kndinin yannda Kotan-dz deyrlr, orada
ordunu qoyub, bir para zbd (sem) qoun gtrb, Glsn-grsn trfn
gedr4 . o x dava elrlr. Hr iki trfdn o x adam lr. Htta ahn qabanda
pixid mtin i urarlar. ahn mralri rz elrlr ki, sn fda o laq, b ir para ac,
bimnft adamlardan tr qounu n hact qrdrasan. Sonra, ah qbul edib,
qaydb ordusunda bir para vaxt dglb [lb] sonra gedib, o bir ild gen
gldi 5 .
Xlaseyi-klam, il Hac lbi ki h li il Glsn-grsnd oturub,
ox ac lq v tnglik kibdirlr. Sonra ah xb gedib. Bunlar da No xuya
dbdrlr 6 . ah gedib, Xorasanda ah ldrbdrlr. randa mxululuq o x
olubdur. Hac lbi o x byk olub 7 , Tbriz vilaytincn bunu qulluq
edibdirlr.

IV BLM
Mlik Ncfqulunun ldrlmsi v ran zlmn qar ki mahalnda syan srd
gstrildiyi kimi, hicri 1156 - miladi 1743-c ild deyil, ox gman 1739-cu ilin balancnda ki
mahalnda mlik Ncfqulu artq hakim olmamdr. 1739-cu ildn balayaraq ki lksin qabaqk
hakimin qarda olu Cfr mlik qoyulmudu. T arixnaslqda yeni olan bu fikir haqda bax: Musvi
T.M. Orta sr Azrbaycan tarixin dair farsdilli qaynaqlar, s. 36.
2
Hac lbi mlik Ncfqulunun ldrlmsindn sonra ox gman ki, kid ox qala
bilmmi, Glsn-grsn qalasna kilrk mbarizni davam etdirmidir (Musvi T.M. Orta sr
Azrbaycan tarixin dair farsdilli sndlr, s. 38).
3
Glsn-grsn qalas ki hrindn 8 km arah Ki kndi yaxnlnda, sldrm qayalq
zrind yerlirdi (smaylov M. ki. Bak, 1982, s. 18).
4
Nadir ah 1744-c il noyabrn sonunda v ya dekabrn balancnda kiy qoun yeridir.
5
Nadir ah ki zrin 1745-ci il fevraln 13-d hcuma kemidir.
6
Hac lbi iki illik mbarizdn sonra Glsn-grsn qalasn trk etmy v
mbarizni dayandrmaa mcbur olur. Lakin Nadir ah akililrin mbariz zmini nzr alaraq
Hac lbini vkillikdn azad etmmidi.
7
Hac lbi ox byk olub szlri onun xanl illrind Azrbaycanda siyasi
hegemonluq ld etmy almasna iardir.
1

249

XIX YZLN SNDLR

60. KR KAY MQAVLS ( ANDLI HDLK)
Tarixi dbiyyatda Krkay mqavilsi kimi blli olan bu snd XIX
yzilin balancnda Rusiya-A zrbaycan siyasi mnasibtlrin dair mh m
rsmi qaynaqlardan birid ir. Mqavil Qaraba xanl mm hkmdar brahim xan
v Rusiya imperiyas qounlarn n Qafqazda ba ko mandan general
P.D.Sisianov arasnda 1805-ci il may n 14-d balan mdr. Bu mqavily gr,
Qaraba xan Rusiya arn n vassal olmana razlq verir, nc xarici
dvltlr il mstqil mnasibtlr saxlamaq hququndan Rusiya arn n xey rin
imtina ed ir, ar xzinsin hr il 8 min ervon bac vermyi hdsin gtrr.
ua qalasmda v xanl m razisind Rusiya qoun dstlri yerldirilmidi.
brahim xan z nvsini Tiflis ba ko mandann qrargahnda girov saxlamaq
n gndrmli idi. ar qounlar general-leytenant hrbi rtbsi alan brah im
xan birbaa ar ba ko mandanna tabe edilirdi. Bununla yana, ar hku mt i
xann v onun qanuni varislrinin daxili idar et mk hquqlarna he vaxt
toxun mayacan hdsin gtrrd. Bellikl, Krkay mqavilsi ikitrfli
dvltlraras mnasibtlri siyasi yolla, savasz hll et mi bir snddir.
Krkay mqavilsi 1822-ci ild, yni 17 il ked ikdn sonra Qaraba xan l nn
ar hku mti trfindn lv edilmsi il rsmi qvvsini it irmi oldu.
Krkay mqavilsinin mtni ilk df general Sisianovun ar I
Aleksandrn adna 22 may 1805-ci il tarixli tam sdaqtli raportunda olduu
kimi gtirilmidir. Raporrun mtni is z nvbsind Qafqaz Arxeoqrafya
ko missiyasnm toplad aktlarn II cildind ap edilmidir (bax:
, . II. . .
. , 1868, 1436, c. 702-705). Hmin ap zr d
azrbaycancaya evrilmidir.

250

ANDLI HDLK 1
Aada ad kiln mn, qadir A llah, byk peymbrimiz
Mhmmd... qarsnda .. (imperator lahzrt i. - Red.) - n; z mn hqiqi
v sl ltfkar [hamisi] byk Aleksandr Pavlovi, Btn Rusiyann mtlq
hkmdarna 2 v btn Rusiya taxt-tacnn tyin olunacaq .. vlihd sdaqtl
v rkdn qulluq edcyimi v hr eyd itat gstrcyimi, z can m, son
damla qanma qdr sirgmmyi istyirm v buna borclu olduum haqda sz
verir v and iirm...
Traktatn lay ihsi
Qadir Allah namin
Biz, yni ual v Qarabal brah im xan v Btn Rusiya qounlarnn
infanteriya general 3 , Qafqaz mfttiliyin in infanteriya mfttii kn. Pavel
Sisianov 4 - olduqca mrhmtli byk .. A leksandr Pavloviin verd iyi tam
slahiyyt v ixtiyarla Allahn k myi il ual v Qarabal brahim xan n
btn ailsi, nsli v lksi il Btn Rusiya imperiyasnn v indi bxtiyarlqla
hkmranlq edn byk .. Aleksandr Pavlovi v onun yksk varislrin in
bdi tbliyini qbul et msi mslsin balayaraq aadak rtlri baladq,
qrara ald q v imzalad q:
Birinci madd
Mn, ual v Qarabal brahim xan z admdan, varis lrim v
vlihdlrim adndan ran v ya hr hans bir dvltin hr cr vassallndan v
ya hr hans ad altnda olsa da, hr cr asllndan tntnli surtd hmilik
imtina ed irm v btn dnya qarsnda bununla bildirirm ki, mn z m v
varislrim zrind Btn Rusiyann byk ..-nin v onun yksk varislrinin
v vlihdlrin in ali hakimiyytindn baqa he bir dvlti hakimiyytin i

1
Andl hdlik: mtnd yazlmdr. Bu sz birlmsini biz
and iib zrin hdlik gtrmk, sz vermk anlamnda ildirik.
2
Aleksandr Pavlovi - ar I Aleksandr (1801-1825).
3
fanteriya general - piyada qounlar general.
4
Knyaz P.D.Sisianov - 18021806-c illrd Rusiyanm Qafqazda ba komandan, eyni
zamanda Grcstan hkumtinin (1801-ci ild Kaxet v Kartli arlqlar lv edilib Rusiyaya
qatldqdan sonra Grcstanda rus idariliyi bel adlamrd. Ba hakimi Kkc XVIII yzild
grc ar VI Vaxtanq il birlikd Moskvaya km grc silzadlrindn Pat Sisiavilinin
nvsidir. Sovet tarix dbiyyatnda arizmin hrbi-mstmlk siyastinin qat trfdar kimi
qiymtlndirilir.

251

tanmram, hmin taxt-taca sdaqt vd edirm, nki onun sadiq quluyam v bu

haqda, adt gr, mqdds Qur'ana and imliym.
kinci madd
..zati-alilri [xan] hzrtlrin in bel smimi sz vermsini qbul
edrk, znn v vliehdlrin in adndan mperator sz il vd edir v sz verir
ki, onlar zati-alilri ual v Qarabal brah im xandan v onun varislrindn z
sadiq tblri kimi mrhmt v ncib havadarl n he vaxt sirgmycklr, buna sbut olaraq .. zat i-alilrin in (xann. - Red.) v onun
varislrinin lksinin btvlynn saxlanlmas ma z imperator zmant ini
verir 1 .

1
Andl hdliyin
ikinci bndi Rusiya tbliyin ken
Qaraba
xanlnn
siyasi
statusuna toxunduu
n
birinci
bnd
il
yana
ox
byk dyr ksb etmkddir. Dorudur, ar hkumti 14 may 1805-ci il
mqavilsini pozaraq 1822-ci ild Qaraba xanln bir siyasi amil olmaqla lv edib onu
imperiyann sravi yaltin evirdi. Ancaq brahim him xann v onun varislrinin lksinin
btvlynn saxlanlmasna imperator zmanti vermi olan ar hkumti Qaraba xanl
razisini
dvlt
idarilik
baxmndan
qalan
Azrbaycan
yaltlrindn
ayrmd: 10 aprel 1840-c il qanununa kimi kemi xanln razisi rsmn
Qaraba
yalti
adlandrlr,
qalan
Azrbaycan
torpaqlar
il
birlikd
Zaqafqaziya mslman yaltlri hrbi dairsinin risi trfindn idar olunurdu (bu risin
iqamtgah da Qarabada, ua hrind yerlirdi). Buna gr Rusiya imperatorluunun drd
balca nazirliyi: hrbi, xarici ilr, daxili ilr v maliyy nazirliklri trfindn ap edilmi
drdcildilik kitabnda Qaraba mslman yaltlri blmsind
verilmidir. Baqa cr ola da bilmzdi, nki Qaraba xanl bir ermni yalti kimi yox, mhz
Azrbaycan
dvlti
olan
xanlq
kimi
Rusiya
trkibin
qatlmd.
Bel
olmasayd, xaprst ermnilr rbtl yanaan I Nikolay hkmti Qaraba torpaqlarn
qonuluqda yerln Ermni vilayti trkibin asanlqla qata bilrdi.
1840-c il islahat zr Qaraba yalti yerind yaradlm olan ua qzas razic
indiki Dalq Qaraba vilaytin uyun glirdi. Ancaq bu yeni inzibati anlay da n Grc-mereti
quberniyasna, n d bir az sonra yaradlm olan rvan quberniyasna deyil, imali Azrbaycan
torpaqlarn birldirn Kaspi vilaytin daxil idi. 1868-ci ildn ua qzas Yelizavetpol (Gnc)
quberniyasna verilmidi; bu quberniya is Bak quberniyas il yana yen d imali Azrbaycan
torpaqlarn znd birldirirdi. Bu vziyyt 1920-ci ild Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikas
yaranana kimi davam etmidir: 1917-ci ild ua qzas Mvqqti hkumt vaxtnda xsusi
Zaqafqaziya komit sin tabe olan Yelizavetpol quberniyasna, 1918-1920-ci illrd is Azrbaycan
Demokratik Cmhuriyyti trkibind Gnc quberniyasna daxil olmudu.

252

nc madd
Zati-alilri ual v Qarabah brahim xann Btn Rusiya
imperatorlarnn v onlarn vlihdlrinin z zrind ali v yegan
hakimiyytini bel smimiyytl qbul etmsi mqabilind qrara alnr ki, ad
kiln xan, ondan sonra is byk olunun v bu qayda il nslin yaca sonrak
byy irsn xanla kerkn Grcstan Ba hakimi trfndn xan lqda brqrar o lmaq haqqnda dvlt mhr il tsdiq edilmi imperator frmanndan
ibart invstitura1 aldqdan sonra Btn Rusiya imperiyasnn tbliy in sadiq
olmasna, z v varislri zrind Btn Rusiya imperatorlarn n ali v yegan
hakimiyytinin tann masna tntnli surtd and imlidirlr. Andn formas
traktata lav olunur ki, indi hakim o lan ual v Qarabal brah im xan bu
mrasimi G rcstan Ba hakiminin v bu qtnamni baa atdran inf. - gen.
knyaz Sisianovun itirak il yerin yetirsin.
Drdnc madd
Mn, ual v Qarabal brahim xan, mnim v varislrimin Btn
Rusiya imperiyasna sadiq tbliyimiz v hmin imperiyann iql ali v
yegan hakimiyytini qbul et myinz haqda mn im mvqeyimin tmizliyini
gstrmk n Grcstan Ba hakimi il qabaqcadan qarlq l razlq olmadan
qonu hakimlrl laq saxlamaa, onlardan elilr glrs v ya mktub
gndrilrs, onlardan mzmunca tutarl o lanlar Ba hakim gndrmy v
ondan icaz istmy, dyri az o lanlar haqda is mlu mat vermy v
G rcstan Ba hakimi trfndn mn im yanma tyin ed ilmi xs mlu mat
vermy v onunla mslhtlmy sz verirm.
Beinci madd
..- i ual v Qarabah brahim xan m lksi zrind znn ali v
yegan hakimiyytin in tann masm razlq la qbul edrk, znn v varislrinin
adndan sz vrir: 1) hmin lk n in xalq larn byk Rusiya imperiyasnn
sakinlrindn az da olsa ayrmayaraq z tblri sayacaqdr. 2) brahim xan
zati-alilrinin v onun ocandan olan varislrin v arxasnn Qaraba xan l
zrind hakimiyyti dyiilmz saxlan lacaqdr. 3) Daxili idaret m il bal
hakimiyyt ilri, mhkm v divan xana ilri, bununla yana lkdn y lan
1

nvestitura - hquqi snd.

253

glir zat i-alilrin (xann. - Red.) slahiyytind qalacaqdr. 4) Zat i-alilrin in v

onun slalsinin, elc d onun lksinin qorunmas n ua qalasna 500
nfrlik Rusiya qounu qrargah v baqa zabitlri il, [habel] toplarla b irlikd
yeridilck, ciddi mdaf n is Grcstan Ba hakimi rait v ehtiyaca gr
bu dstni gclndirck v zat i-alilrin in lksini Btn Rusiya imperiyasna
mxsus olan bir lk kimi hrbi qvv il mdafi edckd ir.
Altnc madd
Mn, ual v Qarabal b rahim xan, mnim sadiq tblik istyimin
lamti o laraq sz verirm: 1) istr indi, istrs d sonralar yuxarda ad kiln
qouna lazm olan buda v dar yarmas m [G rcstan] Ba hakiminin myyn
etdiyi qiy mt l tdark edcym, nki on larn Yelizavetpoldan gtirilmsi ya
ox tindir, ya da tamamil qeyri-m mkndr. 2) Qounlarn ua qalasnda
yerlmsi n qoun risinin byndiyi evlri ayracaq v lazmi qdr odunla
tmin edcym. 3) ua qalasna Yelizavetpol trfdn 1 yoxuu sahmana
salacaq v yolu arabalarn gedii n yararl edcym. 4) Hku mt ua
qalasndan Cavada gedn yolu qaydaya salmaq ists, onda bu i n lazm olan
iilr hku mtin myyn etdiyi mznn il mn verilmlidir.
Yeddinci madd
..-n in zat i-alilri ual v Qarabal brahim xana v onun varislrin
byk ehtiram v mrhmt lamti olaraq onu v varislrini zrind Btn
Rusiya imperiyasnn gerbi olan bayraqla tltif edir, bayraq onun yannda
saxlan mal v bu lk zrind lahzrt trfindn bx edilmi xan lq v
hakimiyyt rmzi kimi mhariby gednd z il aparlmald r.
Skkizinci madd
Mn, ual v Qarabal brahim xan, ..-nin yksk razl il
z mn glirimdn hmiki kimi istifad etmy icazm olduundan I..-nin
Tiflisd yerln xzinsin ild 8.000 ervon 2 bac vrmy i hdm alram, bac
iki mddt, yni bir h isssi fevraln 1-d, o biri hisssi is sentyabrn 1-d, z
d bu traktatn .. trfndn tsdiqi zaman birinci hissnin, yni 4.000
ervonun dnii il balanr. Bundan baqa Asiya qayda-qanunu il and imkl

1
2

uann Gnc qaplar nzrd tutulur.

ervon - Rusiyada pul vahidi, qzl pul il 3,14 man.

254

yana, mn byk olum Mmmdhsn Aann ikinci olu krallah

hmilik Tiflisd yaamaq n girov vermliym.
Doqquzuncu madd
.. znn xsusi mrhmti il, Tiflisd sdaqt bildirmk n
saxlan lmal o lan zati-alilri (xamn) nvsinin dolan n Rusiya pul vahidi
il gnd 10 g m manat iltifat la bx edir.
Onunc madd
Bu mqavil bdi mddt balamr v bundan bel hmilik he bir
dyiikliy uramama ldr.
On birinci madd
Bu traktn .. trfindn onun dvlt mhr vurulmu Ali Frman il
tsdiqi bu sndin imzalanmasndan 6 ay kendk v ya m mkn olsa, daha
tez olmaldr.
Yu xardaklarm hqiqt uyun olduunu [bildirmk] n aada imza
ednlr Yelizavetpol dairsinin drgsind, Krk ay yaxnl nda, miladn
1805-ci ilinin yaynda, mayn 14-d (mslman tqvimi il 1220-ci il sfr
ayrda) bu maddlr qol krk z mhrlrin i vurdular 1 .

1
Buna oxar ikit rfli mqavillr 1805-ci ild ki v 1806-c ild irvan xanlqlar il d
balanmd.

255

61. TRKMNAY MQAVLS

Trkmnay mqavilsi Rusiya il ran arasnda 1828-ci il fevraln
10(22)-da Cnubi A zrbaycanda, Tbriz yaxn l nda Trkmnay kndind
balanmdr. Bu mqaviln in balan mas il hmin dvltlr arasnda 1813-c
il 12 o ktyabr tarixli G lstan mqavilsi qvvdn dm saylr. Zaqafqaziya
lklri Rusiyaya qti kild birldirilir (Naxvan v rvan xanlqlar da daxil
olmaqla), Rusiya yegan dvlt olmaqla Xzr dnizind hrbi donanma
yerldirmk hququnu saxlayr. ran zrin g m pul il 20 milyon manatlq
tzminat qoyulurdu. Trkmnay mqavilsi il 1804-1813 v 1826-828-ci illr
Rusiya-ran savalarna son qoyuldu. Zaqafqaziya feodal-ara kimlri ksildi.
Bununla yana Trkmnay mqavilsi vahid A zrbaycan xalqn v onun
torpaqlarn iki yer paralam oldu.
Trkmnay mqavilsinin mtni Rusiyada dflrl ap ed ilmidir.
Aada mqaviln in mtni ilk aplardan biri zr azrbaycancaya evrilmidir:
, ,
, -
. ., 1845, c 139-149.
TRKMNAY TRAKTATI1
I madd

1
rann
Rusiyaya mharib elan
etmsi il bal olaraq 1826-c il
sentyabrn
16-da
Rusiyann
verdiyi
Bynnamd
glck
slh
mqavilsinin
balca
mddalar
qabaqcadan
bildirilmidi.
Burada
A.P.Yermolovun v A.S.Menikovun 1826-c il noyabrn 17-d xarici ilr naziri qraf K.V.Nesselrodey
tqdim etdiklri yazl tkliflri d nzr almd. md. Layih 1827-ci ilin mart-aprelind
mzakir edildikdn sonra slh traktatn v xsusi ticart aktn saslandran tlimat da
hazrlanmd.Yeni mqavilnin rtlri haqda ar reskripti artq 1827-ci il mayn 24-d
Clalolu yanndak rus hrbi drgsin gndrilmidi.
Barq danqlarna gldikd is, 1827-ci ilin fevralnda ilkin danqlar aparlm,
noyabrn 6-da Dehqarqanda yenidn balanmd. Rusiya nmaynd heytin .F.Paskevi,
A.S.Qriboyedov, A.M.Obrezkov, A.K.Amburger, N.D.Kislyov v dilmanclar A.A.Bakxanov v
Q.M.Vlaqali, ran nmaynd heytin is Abbas Mirz, qaimmqam Frrahani, bylrbyi Ftli
xan stats-katib Mirz Mhmmd li v franszca biln dilmanc Mirz Msud daxil idilr. Tzminat
mslsi zr bzi ciddi narazlq damqlarn ksilmsin gtirib xard. Danqlar fevraln 6-da
yenidn baland. Mqavilnin balanaca vaxt 1828-ci il fevraln 9-dan 10-na ken gec saat
12.00-da Abbas mirznin saray mnccimi trfindn myyn edilmidi. Mqavil bu vaxtda da
imzaland. Bu mnasibtl rus toplarndan 101 yaylm at i ald.

256

Btn Rusiya imperatoru hzrtlri 1 v ran ah hzrt lri 2 arasnda,

onlarn vrslri v taxt -tacn varislri, onlarn dvltlri v qarlql surtd
tblri arasnda bundan sonra bdi slh, dostluq v tam razlq o lacaqdr.
II madd
Btn Rusiya imperatoru hzrtlri v ran ah hzrtlri hrmtl qbul
edirlr ki, razla gln yksk trflr ara -snda ba vermi v xobxt likdn,
indi qurtarm mharib 3 il G lstan traktatnm 4 qvvsi zr qarlq l
thhdlr5 d baa atmdr; onlar gstriln G lstan traktatn Rusiya v ran

ar I Nikolay (1825-1855) nzrd tutulur.

Ftli uh (sil ad Babaxan idi) nzrd tutulur (1766-1834). Qacarlar slalsindn olub,
Aa Mhmmd ah Qacarn (1742-1797) qarda olu idi. 1797-1834-c illrd ran ah olmudur.
Ftli ahn dvrnd rann sosial-iqtisadi v siyasi geriliyi daha da drinlmi, o, Avropa kapitalist
lklrinin v Rusiyann mstmlkilik tcavzlrinin obyektin evrilmidi. Bir-birinin ardnca
Fransa (1807), ngilt r (1801, 1809, 1814) v Rusiya il (1813, 1828) qeyri-brabr mqavillr
balanmd.
3
Rusiya v ran arasndak 1804-1813-c illr mharibsi baa atdqdan sonra ngiltr
trfndn qzdrlan ran, Glstan slhnn rtlrini pozur v razi iddialar irli srrd. Bu
davakar niyytin qarsn dinc yolla almaq mmkn olmad. ran ordusu mharib elan etmdn
1826-c il iyulun 16-da Mirak yaxnlndak rus drgsin hcum etdi, rvan srdar mirxan
Gncni tutdu. Abbas Mirz is uan mhasiry ald, lakin o, burada sentyabrn 5-dk lngidi.
Bu, A.P.Yermolova general V.Q.Mdtovun dstsini Astafa alt nda toplamaa imkan verdi.
Sentyabrn 3-d Gnc qaytarld. Abbas Mirz uann mhasirsini buraxd v Mdtova qar
hrkt balad. Sentyabrn 13-d Gnc altnda 8 minlik rus ordusu Abbas Mirznin 35 minlik
ordusunu mlubiyyt uratd v onun qalqlarn Arazn o tayna atd. 1827-ci il iyunun 8-d
Emidzin, iyulun 7-d Abbasabad, oktyabrn 1-d rvan alnd. Sonra rus qounlar Naxavana
daxil oldu. Oktyabrn 3-d Mrnd, 14-d T briz, 1828-ci il yanvarn 15-d Urmiya, 25-d is
rdbil tutuldu. Tezlikl hr iki dvlt arasnda slh mqavilsi imzaland.
4
Rusiya il ran arasnda 1804-c ild balanm mharibnin gediind slh danqlar
Aslandzd 1812-ci ilin sentyabrnda balanmd. Hmin ilin sonunda danqlar Glstanda
aparmaq qrara alnd. 1813-c il oktyabrn 1 (13)-d orada barq imzalandqdan sonra, N.F.Rtiev
v Mirz bdl Hsn mqavilnin maddlrini razladrmaa balam, oktyabrn 12(24)-d is
slh balanmd (bax: AKTM, V c. s. 734-747). I Aleksandr ranla slh balanlmas haqqnda
manifestin layihsini 1813-c il dekabrn 12(24)-d Friburda imzaland, ancaq P.A.Rumyantsev
Sankt-Peterburqda, manifesti alanda orada shv tapd (Rusiyaya ken Qaraba v Gnc
xanlqlarnn ad yox idi). Buna gor 1814-c ilin sentyabrnda ratifkasiya olmu slh haqqnda ar
manifesti yalnz 1818-ci il iyulun 16(28)-da, mqavilnin mtni is avqustun 7 (19)-d elan
edilmidi.
5
Glstan traktat 11 madddn ibart idi. Glstan traktatna sasn ran, Gnc, Qaraba,
ki, irvan, Quba, Bak v T alxanlqlarndan, rqi Grcstan v Dastana olan iddiasndan l
kdi v onlarn Rusiya il birlmsini tsdiqldi. Mqavil Rusiyaya Xzr dnizind hrbi
donanma saxlamaa v hr iki lk tacirlrinin srbst ticartin ixtiyar verir, rus tacirlri rann
daxili gmrk vergilrindn azad olunurdu.
2

257

arasnda yaxn v uzaq glcy slh v dostluq mnasibtlri qurmal v tsdiq

etmli olan indiki rtlr v qrarlarla vz et my i zruri hesab etdilr.
III madd
ran ah hzrtlri z ad ndan vrslri v varislri Arazn o tay v bu
tay zr Eravan xanl n v Naxvan xanln Rusiya imperiyasnn tam
m lkiyytin gzt gedir. ah hzrtlri bu gzt nticsind hazrk
mqavilnin imzalanmasndan saylmaqla alt aydan gec olmayaraq, yu xarda
adlar kilnlr hr iki xanln idar et msin aid o lan btn arxivlri v
ictimai sndlri Rusiya risin vrmy i vd edir.
IV madd 1
Mqavily qounlan yksk trflrin razl il hr iki dvlt
arasnda srhdlr aadak hdduda qrara alnr: Srhd xtti Trkiy
torpaqlarnn ucundak kiik Ararat n zirvsindn aralda dz istiqamtd n
yaxn nqtdn balayaraq o, dalarn zirvsindn keir; buradan mailliklik zr
Kiik Araratn cnub trfdn axan Aa Qarasu aynn yuxarlarna dr.
Sonra srhd xtti o ayn axar zr rur qarsnda Araza tk ldyn
yeridrk davam edir; bu mntqdn Abbasabad qalasndan Araz ay nn yata
zr gedir; burada qalann Arazn sa sahilind yerln xarici istehkamlar
yannda, yni 3 Rusiya versti enind btn istiqamtlrd dvr haiylnck
v o trafda o lan torpaq sahsini bsbtn mhz Rusiyaya mxsus olacaqdr v
bu gndn saylmaq la iki ay rzind n yksk dqiq likl ayrlacaqdr. Srhd
xtti o yerdn, gstriln dvrnin rq trfindn Arazn sahilin birldiyi
yerdn balayaraq bir daha ayn yata il yeddibulaq drsindk gedir;
buradan ran torpa Araz ayn n yata zr 3 aaca,yni 21 Rusiya versti
uzanacaqdr; sonra s rhb Muan dz vasitsil Bo lqar ayadk, iki kiicik
Adnabazar Sarqam aynn birlmsindn 3 aac, yni 21 verst aada olan
torpaqlara gedir; srhd buradan Bulqar aynn sol sahili zr yu xar adlar
kiln kiik Adnabazar aynn sa sahili zr onun yuxarlarnadk davam
edir, buradan is Cikoir ykskliy inin zirvsindk el davam ed ir ki, o
1
A.S.Qriboyedov T rkmnay traktnm ayr-ayr maddlrinin irli srlmsind mhm
rol oynamdr. .F.Paskevi qeyd etmidir ki, 4 v 13-c maddlr Qriboyedov trfndn
yaxladrlm, 14-c madd is genilndirilmidir. Ermnistana v tzminatn hcmin aid
maddlr dyiikliyin sas hisssini tkil edirdi. T arixi dbiyyatda 12, 14 v 15-ci maddlrin
mlliflri A.S.Qriboyedov saylr. (, VII ., . 644-645; ..
.. . ., 1960.

258

yksklikdn Xzr dnizin tkln btn sular Rusiyaya mxsus olacaqdr,

ran trf axan btn sular rana mxsus olacaqdr. Bu rada iki dvlt arasnda
srhd da zirvlri il myyn edilir; qrarladrlmdr ki, onlarn Xzr
dnizin doru enii Rusiyaya mxsus olmald r, o biri yanndak enii il rana
mxsusdur. Srhd Cikoir ykskliyi zirvsindn Tal r dairsindn ayran
dalar zr Qmrkuhun zirvsindk keir. Su larn axarn iki yerl bln
dalarn ba, yu xarda Adnabazarn yuxar axar v Cikoir zirvsi arasnda
deyiln sah kimi burada elc d srhd hdudunu tkil edckddir. Sonra
srhd xtti sularn axarna aid yuxarda rh olunan qaydalara aramsz ml
etmkl Qmrkuhun zirvsindn Zvand v r dairlrin i ayran da silsilsi
zr Vlkic darisnin srhdlrindk uzanacaqdr. Bellikl, ad kiln dan
zirvsindn ks trfd yerln hisssi istisna olmaqla Zvand dairsi Rusiyaya
birlir. Hr iki dvlt shd xtti su axn nn yu xarda qeyd o lunan qaydalarna
daima uyun olaraq, Velkic dairsi srhdindn Kloputann zirvsi v Velkic
dalarnn ba silsilsi zr Astara aynn imal mnbyindk, buradan o ayn
yata boyu onun Xzr dnizi tk ldy yer davam edck ki, burada da
Rusiya torpaqlarn randa ayrmal o lan s rhd xtti qurtarr.
V madd
ran ah hzrtlri btn Rusiya imperatoru hzrt lrin z smimi
imperat dostluunun sbutu olaraq, bu madd il hm z adna, hm d z
vrslri v ran taxt-tacn n vasitlri ad ndan yuxarda gs tiriln srhd xtti
arasnda v Qafqaz sra dalar v Xzr dnizi arasnda yerln btn
torpaqlarn v btn adalarn, bununla brabr hmin mmlktlrd yaayan
btn kri v baqa xaricilrin bdi zamanadk Rusiya imperiyasna mxsus
olduunu tntn il tany r.
VI madd
ran ah hzrtlri hr iki dvlt arasnda mharib il Rusiya
ip meriyasna vurulmu xey li ziyana, hminin Rusiya tblrinin dar olduu
qurbanlara v it kiy hrmt lamt i o laraq, onlarn vzin pu l tzminat il
dmyi hdsin gtrr. Mqavily qoulan hr iki yksk trf o
m kafatn mb lini on kuru tmn raic, ya iy imi milyon gm manat
qrarladrlmdr 1 , onu vaxt , dni qaydas v tminat szbsz hazrk
1
Slh
mqavilsinin
Peterburqda
myynldirilmi
rtlrind
hrbi xrclri v rus tblrinin itkilrini dmk n rann 10 mln. gm manat vermsi nzrd
tutulurdu. 1827-ci il fevraln 20-d aparlan danqlar zaman Ba qrargahn risi general .D.Dibi
700 min tmn tzminat verilmsini irli smlmd. Lakin sfr Mirz Mhmmd li bu rtlri

259

Traktata daxil ed il
qrarladrlmdr.

b ilck qvvy

malik o lan

xsusi mqavild

VII madd
ran ah hzrtlri z lahzrt olu ahzad Abbas Mirzni1 z vrssi
v taxt-tacn varisi tyin etmk ilt ifatnda bulunan kimi, Btn Rusiya
imperatoru hzrtlri ran ah hzrtlrin z dostluq mnasibtlrini v bu
varislik qaydasnn tsdiqin k mk et mk arzusunu aq-akar sbut etmkdn
tr bundan sonra ahzad Abbas Mirz hzrtlrin in simasnda ran taxt -tacnn
vrssi v varisini, onun taxta xmasndan sonra is onu o dvltin qanuni
hkmdar hesab etmyi hdsin gtrr.
VIII madd
Rusiya tacir gmilri, vvlki qayda zr, Xzr dnizind v onun
sahillri boyunca azad zmk v bununla brabr onlara yaxnlamaq hququna
malikd ir; gmi qzas hallarnda randa onlara hr cr k mk edilmlid ir. Bu
sulla ran ticart gmilrin v Xzr dnizind vvlki qayda zr zmk v
Rusiya sahillrin yan almaq hququ verilir ki, orada gmi qzas hallarnda
onlara qarlql surtd hr cr vsaitl k mk gstrilmlidir. Hrbi gmilr
gldikd is, qdimd o lduu kimi, yalnz Rusiya hrbi bayra altnda olan
hrbi gmilr Xzr dnizind z b ilr; bu sbbdn d vvlki mstsna
hquq2 indi d onlara vrilir v tsdiq edilir ki, Rusiyadan ba -qa he bir dvltin
Xzr dnizind hrbi gmilri ola bilmz.
IX madd
Btn Rusiya imperatoru hzrt lri v ran ah hzrt lri hr vasit il
onlar arasnda bu qdr xobxtlikl brpa olun mu slh v dostluu brqrar
etmyi arzu layaraq, mvqqti taprqlarn icras v ya daimi qalmaq n bu
v ya o biri dvlt gndriln yksk saraylarn (hku mtlrin. - Red.) sfrlrinin, nazirlrinin v ilr mvkkillrin in 3 , onlarn drcsin, razla gln
mzakir etmy slahiyyti olmadn bildirmidi. Dehqarqanda gedn danqlarda, noyabrn 7-d
.F.Paskevi 15 kurur v ya 7,5 mln. tmn (15 kurur - 30 mln. manat) tzminat istmidi.
1
Abbas Mirz (1789-1833) rann vlihdi, Azrbaycanm caniini idi. ran dvltinin idar
edilmsind, onun xarici siyastind rhbr rol oynayrd. 1804-1813 v 1826-1828-ci illr Rusiyaran v 1821-1823-c illr ran-T rkiy mharibsinin gediind ran ordusuna komandanlq
etmidir.
2
Glstan mqavilsi nzrd tutulur.
3
randa daimi diplomatik missiyann tyin edilmsi bard frman 1828-ci il aprel aynn
15-d verilmi, A.S.Qriboyedov rana nazir-rezident vzifsin qoyulmudu. Sentyabrn 9-da

260

yksk trflrin rfin, onlar birldirn smimi dostlua v yerli adtlr

uyun olaraq, ehtiramla v (hr birin in) ayrlqda qbul edilmsini qarlq l
surtd rva bilirlr. Xsusi protokol il bu v ya o b iri trfin ml et msi n
bu mzmunda mrasim qrarlaacaqdr.
X madd
Btn Rusiya imperatoru hzrt lri v ran ah hzrtlri hr iki dvlt
arasnda ticart laqlrinin brpa olun masm v genilnmsini slhn brqrar
olmasnn n balca xeyirxah nticlrindn biri saydqlar n tam qarlq l
razlq sasnda hkm verd ilr ki, ticart hamilik edilmsin v qarlql surtd tblrin thlksizliyin aid olan btn srncamlar sadtl yoluna
qoyulsun v onlar onu qarlql surtd mvkkillr trfindn balanacaq, bu
slh mqavilsinin eyni gcl h iss si saylmal olan v ona lav ediln ayrca
Akt il izah etsinlr 1 ran ah hzrtlri, qabaqlar olduu kimi, Rusiyaya ticartin xeyrin tlb olunan hr yer konsullar v ticart agentlri tyin et mk
hququ verir v hdsin gtrr ki, hr birin in miyyti on nfrdn o x
olmayacaq konsul v agentlr hamilik gstrsin ki, onlar z rtblrin verilmi
an-vkt v stnlklrdn istifad etsinlr. Btn Rusiya imperatoru hzrtlri z trfndn ran ah hzrtlrinin konsul v ya ticart agentlrin
mnasibtd tam qarlqla ml et my vd vrir. ran hku mtinin Rusiya
agentin v ya konsuluna sasl ikayti olarsa, Rusiya naziri (s fri. - Red.) v
ya ah hzrtlri saray yannda ilr mvkkili, ya da onlarm bilavasit risi z
m lahizsin sasn gnahkar vzifsindn uzaq ladra v onu mvqqti
olaraq digr xs hval ed bilr.
XI madd
Qarlq l surtd tblrin btn tlblri v mharib il dayandrlm
baqa ilr slh balandqdan sonra daltl brpa olunacaq v hll ed ilckdir.
Qarlq l surtd tblrin z aralarnda bu v ya o biri hku mtin xzinsin
mqavil thhdlri drhal v tamamil tmin edilmlid ir.

missiyann btn tat T briz yola dm v oktyabrn 6-da ora ataraq, ratifikasiya frmann
Abbas Mirzy tqdim etmidi. A.S.Qriboyedov 1829-cu il yanvarn 30-da facili surtd missiyann
baqa zvlri il birlikd ldrlmd.
1
Rusiya il ran arasnda ticart v hr iki dvlt tblrinin thlksizliyin dair Akt
T rkmnay bar il bir gnd balanmd (bax: C6op Tpaa,
, , C6., 1845, c. 152-158).

261

XII madd
Bara gln yksk trflr tblrin xeyri n zlrin in mu mi
razl zr qarlq l surtd qrara almdr: onlardan Arazn hr iki trfnd
trpnmyn mlaka malik olanlarna il verilmlidir ki, onlar bu mddt
rzind onu azad surtd satsnlar v dyisinlr. Lakin Btn Rusiya imperatoru
hzrtlri, ona aidiyyat olduuna gr, kemi rvan srdar Hseyn xan, onun
qarda Hsn xan v kemi Naxvan hakimi Krim xan bu iltifatl
srncamdan knar edir.
XIII madd
Axrnc v ya bndan qabaqk mharibnin gediind sir aln m hr iki
trfin btn hrbi sirlri, bununla brabr hr iki hku mtin n vaxtsa
qarlq l sir dm tblri azad edilmli v drd ay rzind qaytanmaldr;
onlar hyati azuq v digr tlbatlarla tmin edilmli v onlan qbul et mk v
sonrak yaay yerin yollamaa srncam vermk n hr iki trfdn
ayrlm ko missarlara vermkdn tr Abbasabada gndrilmlidirlr. Razla
gln yksk trflr hr iki trfdn sir dm, lakin olduqlar yerin
uzaqlna v ya baqa bir sbb v ya vziyyt gr gstriln mddt
qaytarla bilmyck btn hrbi sirlr, habel Rusiya v ran tblrin d
bu yolla yanaacaqlar. Hr iki dvlt bellrin in hr bir vaxt tlb edilmsind
zn dqiq v qeyri-mhdud hquq verir v hdsin gtrr ki, onlar akar
edildikd v ya onlar haqqnda tlblr alndqda qarlq l surtd onlar [b irbirin] qaytarsnlar.
XlV madd 1
Razla gln yksk trflrdn hr biri axnnc mharibnin
balanmasnadk v ya o vaxt d igrinin tbliyin kemi o lan satqnlarn v
frarilrin verilmsini tlb et myckdir. ran hku mti, bu qaqnlardan
bzilrinin v onlarn khn hmvtnlrinin v ya hakimiyyti altnda o lanlarn
1
Bu madd il bal olaraq Qafqazn ba hakimi adma gln 12 noyabr 1842-ci il ah
frmannda gstrilirdi ki, bu maddy olduqca geni mna verilir v srhd sakinlrin bx edilmi
kem srbstliyindn sui-istifad edilir. Bundan irli gln narazlqlar aradan qaldrmaq n
traktatn 14-c maddsi zr Tehran saray il danqlar aparlm, 1844-c il iyulun 3-d Rusiya il
ran arasnda konvensiya imzalanmd. Konvensiyaya gr: 1) hr iki dvltin tblri bundan
sonra bir dvltdn o birin pasportsuz v z rislrinin formal icazsi olmadan ke bilmzdi; 2)
gr pasportsuz kem hal ba versydi, onda hmin xs n yaxn srhd risliyin v ya z
dvltinin konsuluna qaytarlmal idi; 3) hr iki dvltin tblrinin z hkumtin kem n
icaz haqqndak btn xahilri yerin yetirilmli idi (AKTM, XI c. s. 590).

262

arasnda qrzli laqlrdn qarlq l surtd ba ver bilck zrrli nticlrin

qarsn almaq n, hdsin gtrr ki, indi v ya sonralar Rusiya
hkumtin in adbaad gstrdiyi adamlarn Arazla ara aynn, Urmiya glnn,
Cakatu aynn v Qzl zn ayn n Xzr dnizin tkldy yer arasnda
yaratd hduddak z torpaqlarnda olmasn qadaan ed ckdir. Btn Rusiya
imperatoru hzrtlri z trfndn ran qaqnlarn n Qaraba v Naxvan
xanlqlarnda v rvan xan l nn Araz aynn sa sahilind yerln hisssind
yurd salmasna v ya yaamasna [hr hans] b ir qrarda icaz vrmycyin i
vd edir. Lakin zlynd aydndr ki, ancaq rsmi rtb dayan v ya myyn
lyaqt sahibi olan adamlara: xsi n munlri, nsiht v gizli laqlri il
kemid onlarn idarsind v ya hakimiyyti altnda olan vvlki
hmvtnlrin zrrli tsir gstr biln xan, by v din i rislr v ya mo llalara
qar bu rtin gc var v olacaqdr. mu miyytl, hr iki dvltin sakinlrin
gldikd is, razla gln yksk trflr qrara alr ki, hr iki trfn bir
dvltdn o birin kemi v ya bundan hans gmrk v vrgi qoyulmadan
trpnmyn mlkiyytini sonra keck tblri onlann ked iyi hku mtin
icaz verdiy i hr yerd yurd sala v yaaya bilr.
XV madd
ah hzrt lri z dvltin sakitliyi qaytarmaq v z tblrindn hazrk
mqavil il bu qdr xobxtlikl baa atm mharibd trdilmi
bdbxtliklri daha da artra biln hr eyi knar etmk kimi xey irli, xilasedici
niyytl hrkt edrk, A zrbaycan adlanan vilaytin btn halisin v mmurlarna bsbtn v tam balanma ta edir. Hans drcy mxsus
olmasndan asl o lmayaraq on lardan he ks z hrktin v ya mharib
rzind v ya Rus ordusunun ad kiln vilayti mvqqti tutduu zaman
davranna gr tqib, din i q idsin gr thqir mru z qalmamaldr. Bundan
baqa o mmur v sakinlr bu gndn balayaraq z ailsi il birlikd ran
vilaytindn Rusiyaya srbst kemk, hk mt v yerli risliy in he bir
manesi olmadan onlarn satlq malna v ya mlakna v yalarna hr hans
gmrk v verg i qoyulmadan trpnn mlkiyytini aparmaq v satmaq n bir
il vaxt verilir 1 . Trpnmyn mlk gld ikd is, onun satlmas v ya onun
haqqnda z xouna srncam n be illik mddt myyn edilir. Lakin bu
1
T rkmnay mqavilsinin XV bndinin bu paras balca olaraq randa yaayan ermni
halisinin Zaqafqaziyaya krlmsi n istifad edilmidi (bax: qaynaq 62, qeyd 4). Mtnd bu
nsl strtl diplomatiya dilind xatrladlsa da, grnr, mqavily arxalanan ayrca
razlama zr mhz ran ermnilrinin krlmsi nzrd tutulurdu. Bunu tarixi qaynaqlar aydn
gstrir: 3a o nepec ap .- puoeo A.C. Co, . 2.
., 1971, c. 339-341; AKT. T. V, OK. 618.

263

balanma qeyd olunan bir illik mddt baa atanadk mhkm czas dn
gnah v ya cinayt ilmi adamlara amil ed ilmir.
XVI madd
Mvkkillr bu slh mqavilsi imzalanddan sonra, qarlql surtd
txir saln madan tcili olaraq, hrb i mliyyatlarn ksilmsi haqqnda btn
yerlr xbr v lazmi frman gndrmlidir. Eyni mzmunda iki nsxd trtib
edilmi, hr iki trfn mvkkillri trfindn imzalan m, onlarn gerbli
mhrlri il tsdiq edilmi v qarlql o laraq bir-b irin verilmi bu slh
mqavilsi Btn Rusiya imperatoru hzrtlri v ran ah hzrt lri trfindn
tsdiq v rat ifikasiya edilmli 1 v onlarn imzalad rat ifkasiya mtnlri
tntnli kild hr iki trfin mvkkillri trfindn drd ay rzind v ya
m mkn o lduqca daha tez dyidirilmlidir. Fevral ay n m 10-da sann anadan
olmasnn 1828-ci ilind Trkmnay kndind balan mdr.
slin qol kmilr: van Paskevi 2 , A.Obrezkov.

Mqavil ar hkumti trfndn 1828-ci ilin martnda, Qacarlar t rfndn iyul aynda
ratifkasiya edilmidir.
2
.F.Paskevi 1826-c ildn Zaqafqaziyadak rus qounlarna komandanlq edirdi. 1827-ci il
martn 27-d general Yermolovun yerin Qafqazn ba hakimi tyin edilmidi.
1

264

62. A.S.QRBOYEDOV, P.D.ZAVELEYS K. RUS YAZAQAFQAZYA RK TNN YARADILMAS I HAQQINDA

QEYDL R
XIX yzilin 30-cu illrin yaxn ar hku mti Zaqafqaziya mslsini
hrbi-siyasi baxmdan z xeyrin hll et mi olsa da, bu zngin lkd iqtisadi
siyast xttin i hl myyn ed bilmmidi. Art q randa slahiyytli nazir
(sfr) vzifsin tyin edilmi A.S.Qriboyedov Tiflisin m lki qubernatoru
P.D.Zaveleyski il birlikd Rusiya-Zaqafqaziya t icart irkti layihsini
hazrlay b 1828-ci ild .F.Paskevi tqdim et midi. Layih XIX yzilin
balancnda qabaqcl rus iqtisadi fkrinin parlaq nmunsi sayla b ilr.
Layihnin mlliflri 1821-ci il t icart tarifin in Zaqafqaziyada t icart kapitaln n
artmna tsirini alq lasalar da, onun kifaytedici olmad n gstrirdilr.
Onlarn fkrinc, bu, Zaqafqaziyada daxili s nayenin inkiafna tsir et mdi: b ir
dn d fabrik yaradlmad, n kinilik, n d balq ikln mdi. Buna
gr d 100 milyon manatlq shmdar kapital zlnd yaradlacaq RusiyaZaqafqaziya ticart irkt i slind ticartdn o x snaye mssissi kimi x
etmli, Zaqafqaziyann znd olan xammal il ilyn yerli emaledici fabrikzavod snayesi (kr, mahud, gn-dri, v b.) mssislri yarat mal,
bununla yana zm ly, rabl, barama l, ttnly il inkiaf
etdirmli id i. Demli, layihnin ba ideyas yerli xammal istehsal il
Zaqafqaziyan m z emaled ici s nayesinin zv ball, bir d yerli
sakinlrin, yrdn qaydan grclr v ya irvan, Qaraba v b. yaltlrin
mslman larnn ticart-snaye ilri vasitsil siyasi v mnvi baxmdan
Rusiya il yaxn lamas id i. Yalnz bu yolla bizl b iz tabe olan xalqlar
arasnda kskin sdd qoyan xu rafat aradan qald rlar. Ancaq m lliflrin
milliyytindn asl olmayaraq zlrinin btn tblrin xeyirxahhq gstrn
bizim insanprvr monarxlarn ali mqsdi haqqnda yazdqlar szlr lay ihnin
n yanl v zif yerid ir. Tsadfi deyildir ki, ar hku mtinin yksk
m'murlar: can iin baron V.Q.Rozen v general M.S.Ju kovski layihni
dumncsin qarlayaraq, bel gets, burada (Zaqaf-qaziyada - Red.)
Birlmi Amerika tatlan yaranar yazmaq la onu kskin kild pislmidilr.
Bel kskin mnasibt arizmin hazrlad iqtisadi siyas tin mahiyyti il bal
idi; Zaqafqaziyann xammal mnbyin v Mrkzi Rusiya fabriklri
mhsullarn n alq-satq bazarna evrilmsi siyasti burada yerli emaled ici
snaye mssislri bksinin almas il he cr u zlaa bilmzdi.
Qriboyedov-Zavleyski lay ihsinin mtni 1959-cu il ap zr bzi
qsaltmalarla evrilmidir (puoeo A.C. Co, ., 1959, c. 471-494).

265

***
1. Zaqafqaziya lksin diqqtl nzr salan hr ks yqin edr ki, o rada
tbit insan n hr eyi hazrlamdr; ancaq indiy kimi insanlar tbitdn
istifad et mmilr. ndiki hku mt yaln z z gc hesabna keinir; lakin
mlu mdur ki, dvlt tsrrfat iind yax uur qazan maq n hku mtin v
ayr-ayr xslrin birg sylri zruridir. xs i fayda zlnd ictimai faydaya
can atan, tacirlrin v iri kapitalistlrin olmad bir yerd is ayr-ayr adamlarn
frdi hrktlri mdrik hku mt in xo niyytlrin az k mk edr v ya
mu miyytl k mk ed b ilmz.
Bel bir raitd dvlt maviri Qriboyedov v kollegiya maviri
Zaveleyski bu diyarn 1 zngin ehtiyatlarn v vsaitlrini d iqqtl aradrd qdan
sonra mu mi iin faydas n, zat i-alilri qraf van Fyodorovi Paskev iErivanskiy 2 atdrlmaq n Qafqazn o taynda yerln varl yalt lrd
irkt amaq haqqnda plan trtib et mk fkrin ddlr. [Bu irkt] rablq,
ipkilik, pambq-para mallarnn mstmlklrd yetidiriln mallarn, boya,
czaxana v b. mhsullarnn buraxlna rhbrlik edib onlar tkmilldirmk
n yaradlmaldr.
Siz, zat i-alilri lkn i idar et my baladqdan drhal sonra 1827-ci ilin
I rbnd v sonralar Claloulda 3 drg v hrbi hazrlq larn ss-ky
irisind aada imza ednlrin b irin dflrl bel bir arzunuzu
bildirmidiniz ki, Rusiyann 27 il rzind bo yer gzldiyi, dvltin xeyrin
gtrlmli faydan ld et mk mqsdi il siz etibar edilmi yaltlrd yeni
dyiikliklr keirsiniz.
Sizin rhbrliyinizl, glckd gmilrin z b ilmsi mqsdil, Kr
aynn Samu xa qdr tmizln msi plan trt ib olun mudu; zngin Kaxetiyan m,
ki xanh v Yelizavtpol dairsin in birldiyi bu yeri siz, yerli mhsullarn
toplanmas, ilin o x da isti olmad, rus tacirlrin in is Nijeqorod yarmarkasndan sonra z mallarm mbadil n buraya gtir bilcyi vaxtda
yarmarka amaq n nzrd tutmudunuz.
ran il [hrbi] kampaniyann srtli v hrtli hadislri bu faydal
ideyalarn arzu olunan yetkinliy at masna imkan vermd i v Siz zati-alilri
1

Zaqafqaziya nzrd tutulur.

.F.Paskevi-rus hrbi qulluqusu, general-feldmaral; 1826-1830-cu illrd Zaqafqaziyada
Rusiyann ba komandam v hakimi, I Nikolayn mrtce siyastinin fal icras kimi dekabristlr
divan tutulmasnda itirak etmi (dekabristlrin ii zr Ali mhkmnin zv idi), 1830-1831-ci
illr Pola azadlq syannn v 1849-cu il Macar inqilabnn yatrlmasna balq etmidi. 18261828-ci illr Rusiya-ran mharibsind ar ona qraf Erivanski, Poladak xidmtin gr is
knyaz Varavski fxri adlar vrmidi.
3
ndi Ermnistanda Stepanavan hri.
2

266

daha sakit vaxtlarda bir daha bu msllr qayt maq n bunlarm plan n
tlsik hazrlama mr etdin iz. Hm d Siz z fikirlrinizi aq kild izah
etdiniz ki, b ir ne xey irxah v varl adam ticart irkti klind birlib bu
lknin tsrrfat v snayesi n zruri o lan islahatlar keirsinlr. Bu msl
barsind sizin fkirlr tezlikl hamya aydn oldu.
Trkmnay mqavilsi balandqdan drhal sonra S.-Peterburqda
grn adamlarn z aralarnda ld etdiyi razln ilk sas mh z sizin bu
fikirlr o ldu. Baqa mhm hadis d, onlar nzrd tutduqlar plan n hyata
keirilmsin almaa get-ged daha ox irn iklndirirdi. Hakim imperator
Nikolay Pavloviin fal xarakteri nticsind qabaqlar he kimi
maraqlandrmayan bir o x idar msllri v imperiyann n uzaq nqtlri
birdn-bir dvlt adamlarmn d iqqtini clb etdi v mzakir obyektin
evrild i. Zaqafqaziya lksinin d nvbsi atd. Onun dumana brnm
statistikas, etnoqrafyas, in zibati idarsi, maliyy iinin islahat, xalq ehtiyaclar
v onlar dmk sullar sanki bu qaranlqdan xd. Dyrli mvqqti yardm,
lknin daxili ilrin in yaxladrlmas n xey li mb ld pul vrilmsi,
Htrxandan Bakya, Odessadan Redut-Qalaya gmilr ilmsi - btn bunlar
yksk rhbrliyin yeni xeyirxah qaylarn akar sbut edir v lbtt, Trkiy il indiki mharib nticsind bizim xarici siyast sistemimiz
pozulmasayd, biz bununla kifaytln mzd ik. Aada imza ednlr daha ox
mid vern odur ki, sadiq bnd hisslrin uyun olaraq onlarn nzrd
tutduu dyiikliklr hku mtin icaz verd iyi, arzu v tlb etdiyi msllr
uyun glir...
Siz, zati-alilri, irkt in nizamnamsi layihsinin giriindn v hminin
ikinci fslindn grcksiniz ki, onu tsis ednlr bzi stnlklr xahi edirlr,
bunlar. Nin ki irktin glck rifah nn tminat olmaldr, bunlarsz irkt he
faliyyt balaya bilmz. H kmdarlarmzn sxavti nticsind m xtlif
stnlklr ld et mi o lan Rusiyadak baqa irktlrin timsalnda indi xah i
etdiyimiz bunlardr:
3. Burada yeni he bir ey yoxdur: m xtlif vaxtlarda Rusiyann znd
v burada - Grcstanda xsusi hquqlarla ko lonistlr yerldirilmilr; lakin
burada onlar diyara az fayda gtirmilr. Birincisi ona gr ki, onlar byk
razid splnmilr v z ilrini b irg v hmry surtd tutmaq imkan lar
azalr; ikincisi ona gr ki, irkt in tsiri alt nda gr bilcklri nzart v
rhbrlikdn mhru m id ilr, halbuki [bu irkt] hr ey bilik grkmi verib,
[btn ii] yaln z b ir mqsd ynld bilr. Hm d onlarn ilk tcrbsi burada
ox rngarng iq limli, krldklri torpa b ilmdiklri n yararsz v
uursuz oldu.
Aada imza ednlr brada Arazn o tayndan yenidn Rusiya
hdudlarna qayt m ermn ilrin vziyytindn danma zlrin borc bilirlr.

267

Bu o xsayh mhacirt Trkmnay mqavilsinin rtlrin uyun ba vrs d,

mqavilnin balan zaman bunu qabaqcadan grmk m mkn deyild i. Bu
msl il bal myyn rait, misal n qounlarmz trfindn uzun
mddt Xoy yaltin in tutulmas v s. hemin kt lvi mhacirt in ba vermsin
xey li tsir gstrmidir. S lh balandqdan drd ay sonra onlar qaytarlmlar1 ;
onlar qbul etmk n he bir tdbir grlmmidi v grl d bilmzdi.
Bunun n pul vsaiti satmrd ; onlarn, onlar n yeni olan lky nab-ld
olma faci il qurtara bilr; yksklik quranda yerln bizim yalt lrin
raitind qzmar havann soyuqla, ksin, soyuun qzmar hava il vz
olunmas - btn bu tinliklr o x u zana bilr.

1
1828-ci
il
Trkmnay
mqavilsin
gr
randan,
sonra
is
T rkiydn rvan xanlmn razisin, Qarabaa v Azrbaycann baqa yaltlrin ermni
halisinin ktlvi krlmsi v yerldirilmsi baland. Bunun nticsind yerlrd demoqrafiya
nisbti gcl dyiikliy uramd. Misal n, rvan xanlnn yerind yaranan Ermni
vilaytind
azrbaycanllarn
(qaynaa
gr
mslman
trklrin)
xsusi kisi 1828-ci ild 73,8 faiz idis, 1834-1835-ci illrd 46.2 faiz
enmidi (Grcstan MDTA, f. 2, siyah 1, i 3859, vrq 20). Naxvan yaltind is mqavildn
qabaq 2 min 791 azrbaycanl ailsi (qaynaqda yazld kimi, onlar burada miladn altnc-yeddinci
yzillrindn, yni xilaft hkmranl zamanndan yaayrdlar) v 434 ermni ailsi var idis,
sonrak krlnlr hesabna ermni aillrinin say artb 2 min 719-a atmd. 1832-ci il kameral
say-mna gr Qaraba yaltind 32,4 min (64,8 faiz) azrbaycanl v 17,4 min (34,8 faiz) ermni
qeyd alnmd (grndy kimi, ermni halisi 1823-c ildki 8,4 faiz nisbtn qsa vaxtda drd
dfdn ox artmd). Sonrak saymlar zr ua qzasnda 80-ci illrin sonlarnda
azrbaycanllarn xsusi kisi 41,5 faiz enmi, ermnilrin xsusi kisi is 58,2 faiz qalxmd.
1897-ci il mumrusiya saymna gr is hmin gstricilr uyun surtd 53 v 45 faiz olmudu.
(bax: , . III, ., 1836, cdvl V;
1886 . , 1893, IV;
1897 . LXIII- . ., 1904, .3).
Ermnilrin krlmsi siyastinin mllifi A.S.Qriboyedov bu msl il bal yazrd:
Ermnilrin ilk df buraxldqlar torpaqlara bdi sahib duracaqlarndan mslmanlar irisind
yaranan qorxunu aradan qaldrmaq v (sonuncularn) ddklri ar vziyytin uzun srmycyini
bildirmkl onlar sakitldirmk mslsini biz... dflrl gtr-qoy etmiik. ( ..
.-., . 2.. 1971, c. 314); krm
iinin Zaqafqaziyada demoqrafk vziyyt tsiri mslsi v onun siyasi alarlar haqda
N.N.avrovun bel bir qeydi ox maraqldr: Biz mstmlkilik siyastin Zaqafqaziyada rus
halisinin deyil, biz yad olan xalqlarn...yerldirilmsindn baladq... mharibdn sonrak iki il
rzind, 1828-ci ildn 1830-cu il kimi Zaqafqaziyaya randan 40 min-dn ox, T rkiydn 84
mindn ox ermni krm v onlar ermni halisinin azlq tkil etdiyi Yelizavetpol v rvan
quberniyalarnn n yax xzin torpaqlarnda... yerldirmiik. Yerlmk n onlara 200 min
desyatindn ox xzin torpa ayrlm v onlar n mslmanlardan 2 milyon manatlqdan ox
sahibkar torpa satn alnmd. Yelizavetpol quberniyasnn dalq hisssi v Gy (Sevann
azrbaycanca ad. - Red.) glnn sahili hmin ermnilr trfindn mskunladrld... Qeyri-rsmi
knlrl birlikd kb glnlrin mumi say 200 mini tb kedi. Bu krmlr nticsind
XX yzilliyin balancnda Zaqafqaziyada yaayan 1,3 milyon ermninin bir milyonundan oxu
diyarn kkl sakinlri olmayb, bizim t rfmizdn mskunladrlmd.

268

Zati-alilrinin razl olsa, biz[im] irkt z vsaiti il yaaya bilmyn

v krldklri yeni yerlrd lazmi qaydada v mhkm kk sala bilmyn
aillri z idarsin qbul et mkl bu t inliklri aradan qaldrma hvsl z
zrin gtrr...
II
Ayd n sbblr. Qafqaz ab ken ruslar, b izim monarxlarn
himayiliy ini xah i edn Grcstanda v imperator silah gcn ld edilmi
xanlqlarda mhkm kk salmaq n hr eydn qabaq qay gstrirlr.
Bundan tr yeni tblrin xaricdn thlksizliyini tmin et mk, sonsuz
vhiliklri v hcumlar df et my hazr olmaq lazm idi. Avropa mhariblri hku mt znn Asiya trfdki dmnlrin i-farslar v trklri eyni
vaxtda cilovlamaq n lazmi vsaitlri tam i salmaa imkan vermirdi. l
keirilmi yaltlrd zg qaydalarn, qabaqlar olmayan mnasibtlrin ttbiq
edilmsi, drhal icra et myi, itatkarl istyn tlbkar rhbrlik v he bir
xalq n knll surtd tabe olmad dyiikliklr qiyamlara sbb olurdu.
Rusiya il laqlri yalnz byk tinlikl v yava-yava t'sis etmk m mkn
idi. ki dnizin, Xzr v Qara dnizlrin limanlarna silah gcn yol ardq v
qabaqlar Hrbi-G rcstan yolundak hr addma rus qan iln midi. Bel b ir
vziyytd n yeni idar qaydas, n d yerli adtlr uyun olan qanunlar
hazrlamaq haqqnda dnmk olmaz, bu qanunlarn tdqiqi, toplan mas v
yoxlan mas, hm d onlara kodeks hazrlan mas n diqqtli aradrma, asud
vaxt v sakit lik lazmdr. Kadastr (vergi siyahs) trtib etmk n eyni rtlr
lazmd r. M lklrin o x h isssi indiy qdr d mba-h isli qalr. raitin
tlbin uyun olaraq, szn dar mnasnda, Grcstandan baqa hr yerd
yalnz hrbi idar yarand 1 , [Grcstanda is] qabaqcadan yaradlm v
quberniyalar haqqnda Tsisata bnzyn qurulu sonralar lknin hrbi vziyytindn irli gln qzalan idar zr xsusi tip mlki qurulu -la qard.
Maliyy sistemi d bu istiqamtd ged'rdi. Verg ilrin u zladrlmas v dzgn
aln mas haqqnda dnmy vaxt yo x idi. Ordunun yerldirilmsi v rzaqla
tchiz edilmsi. Yey inti mhsullarmn nzrd tutulan maazalara v hrbi dstlr gndrilmsi qaysna qalmaq lazm idi. Bellikl, hr cr
m kllfiyytlr qanuni kil almd. Zaqafqaziya sakinlrin z tsrrfat n
yaxladrmaq haqq mda dnmy vaxt yo x idi; onun evi, avadanl, qoqu
lvazimat , arabas, mal-qaras v demk olar ki. Btn trpnmz mlak o rdu
1
Hrbi idar komendant suli-idar sistemi. Yalnz Zaqafqaziyann mslman
yaltlrind kemi azrbaycan xanlqlar yerind yaradlnu komendant idariliyi hali zrind
arizmin qat hrbi-mstmlk zlmnn mrtce ifadsi v vasitsi olmudur.

269

hrkt etdikd v baqa hallarda hr dqiq ictimai ehtiyaclar n tlb edil

bilrd i v bu sakin nin ki z glcyi haqqnda dnmrd, htta indi d z
m lkiyytin laqeyd yanamaqda dr. Biz burada he d bu v ya baqa
mmu run zbanaln nzrd tutmuruq, yalnz mharibnin n qabaqcadan
grnmsi m mkn olan, n d qarsaln maz labd flaktlrin i yada salrq.
Bu xarest slh 1 v az sonra G lstan slh bu lky gzlniln
drcd msbt tsir gstrmdi; nki o vaxtdan bri dallar v baqa
hiddtlnmi xalqlar itat gtirmk n toplarn gurultusu ksilmirdi. Toplar
nvb il gah Zaqafqaziya il b irlikd idar olunan xt lrd, gah Dastanda, gah
da qrb sahil yalt lrind gurlayrd . O dvrdki hakimlrin btn diqqti bu
hadislr ynlmidi. Maarifin inkiaf n az i grlmdr. Unudulmaz
knyaz Sisianov 2 300 nfrlik bir mktb ad, u zun illr bu zif balancda
dayanb qaldq. 1821-ci il frman 3 il ticart b ir qdr canland: bzi Tiflis
tacirlri o vaxtdan mal n Leypsiq gedir, hmin mallar z lklrind v
randa mvffqiyytl satr v xeyli kapital qazan rdlar. Lakin bu, dvlt
m kllfyytlril daha o x ykln mi m lkdarlarn v kinilrin rifahna
qtiyyn tsir gstrmdi. Daxili snayenin inkiafna tsir etmdi; bir dn d
fabrik yaradlmad, n kinilik, n d balq ikln mdi. Sx ot laqlarda
gzn tatarlar (azrbaycanllar. - Red.) qabaqk kimi z qoyunlarnn q iy mtli
yununu zlrinin yarmvhi kri hyat 4 n n o x lazm o lan eylrl
mbadil et mkdn baqa bir yerd ilt mird ilr. Bir o x illr rzind
Minqreliya sahillrin cmi iki- xarici gmi yan almd, onlarn da mqsdi
z mallarn satmaq tbbs idi, hmiyytsiz v qeyri-m kmml
1
1806-1812-ci illr rus-trk mharibsindn sonra balanm slh mqavilsi. Rusiyaya
myyn stnlklr vern bu mharib T rkiy sultannn planlarn dorultmad, 18041823-c
illr mharibsinin gediind Rusiyanm ran zrind qlb qazanmasn dayandra bilmdi.
2
Mlliflr P.D.Sisianovun xsiyytini idealiz edirlr. O, Qafqazda arizmin
mstmlki siyastinin qzn trfdarlarmdan biri idi.
3
8 oktyabr 1821-ci il ticart tarifi ( . 1, 37ci cild, snd 28771). ar hkumti bu qanun il Glstan slh mqavilsinin Rusiya-ran ticarti
n nzrd tutduu ox kiik gmrk pulunu (5%) Zaqafqaziyaya gtiriln Avropa mallarna da
aid etmi, T rkiydki Redut Qaladan bu mallarm slind gmrksz olaraq rana axdlmasma yol
amd. Ancan 1821-ci ilin imtiyazl tarif Rusiyann znd yaranb inkiaf etmkd olan manufaktura v fabrik snayesinin iini tinldirdi, nki bu sonuncunun buraxd mhsul Avropa,
xsusil ngiltr snayesinin mhsullar (mahud v b.) il rqabt dz bilmirdi. Buna gr d 3
iyun 1831-ci ild yasaql tarif qoyuldu, xarici mallarn axn ox yksk gmk il dayandrld v
Zaqafqaziya Rusiyann qapah snaye mallar bazarma xammal istehsalsna sevrildi.
4
Burada mlliflr mrtce monarxiya dairlrd v zadgan-burjua tarixnaslnda
Azrbaycan xalq haqqnda basma qlib rsmi tsvvrlrin tsirin drlr. Halbuki bu xalqn
mdniyyti (o cmldn hr hyat il bal maddi-mnvi mdniyyti), dili v z haqqnda
M.Y.Lermontov, A.A.Bestujev-Marlinski kimi hmin dvrd yaayan bir sra mt rqqi rus
xadimlri xeyirxah sz sylmilr.

270

olduqlarmdan hmin mallara Avropada tlbat yo x idi. Tiflis bazar cnbi

mallarla dolu olduu halda mahidinin g z nahaq yer onlara qar qoyula
bilck yerli mmu lat v xammal axtara b ilrdi. Nhayt, iranllarn sonuncu
basqn v bu basqn qraf Paskevi-Erivanski trfindn Rusiyaya hrt
gtirilck drcd vzin in xlmas, onun trk paalqlarndak indiki
uurlar Zaqafqaziya yaltlrin, xsusn mharibnin btn arlq larn z
zrin gtrm Grcstanda fvqlad mrhumiyytlr hesabna baa gldi.
Csartl demk o lar ki, halisin v razisin gr velikorus quberniyalarnn
cmi qzasna brabr o lan G rcstan 1826-c ildn bu vaxta kimi z
srvtlrindn o qdr rk, qoqu v yk heyvanlar, srclr v s. vermidi
ki, bunu n ikln mi rusiya yaltlrin in he b iri ed bilmk bh yoxdur ki,
Qafqazda ilrin indiki gediinin bu cr mnzrsi glckd yax zaman lara
midi qrmr. Mvcud vziyyt qeyri-tbiidir v uzun mddt davam ed b ilmz.
Lakin Os manl Trkiysi il mharibnin uurlu v rfli qurtaracan , bu
diyarn hr trfdn xarici thlksizliyin in tmin edilcyini, halinin dar
olduu itki v qaylardan azad olub rahatlanacam qabaqcadan frz etsk d,
hl aadak mh m msllrin hlli qalmaqdadr.
1) Diyarn tbii srvtlri onu maarif v rifah n lyaqtli sviyysin
qaldra b ilrmi v bununla btvlkd dvlt fayda vr bilrmi?
Bu suala msbt cavab vermk o lar. Zaqafqaziya lksinin tbii
mhsullar o qdr rngarng v zngindir ki, onlar yalmz semk v emal
etmkl fayda vermk olar.
Bunlardan n balcalar - z m, ipk, pamb q, para, qzl boya, qrmz
boya v b. boyalar, hminin drman bit kilri v ttndr; bununla yana,
qdimdn burada mlu m olan kr qamnn, zeytun aaclarn n becrilmsi v
nazik yun parann hazrlan mas da snayenin mhm sahlrini tkil ed bilr.
Bir szl, isti iqlimli [lklrin] btn mhsullar byk mvffqiyytl bu
diyarda yetidiril bilr.
Zaqafqaziya yalt lrind btn nvlrdn olan zm he bir qay tlb
etmdn o xlu miqdarda yetidirilir v yerli halinin rablq iind
sritsizliy in, llklrin v qablarn at mazlqlarna baxmayaraq,
[buradak rablar] n yax fransz (burqon) rablarndan geri qalmr.
Hazrlama sulu bir az yaxladrlarsa, bu rab (tkc Kaxet iyada bir ild 1
milyon 700 min vedry kimi rab istehsal olunur) xa rici rablar vz ed
bilr.
pk (barama. - Red.) xsusn cnuba yaxn yaltlrd daha ox istehsal
olunur. Onun istehsahnn genilndirilmsi o x byk fayda ver bilr. Halhazrda yalnz baraman ama bacarmamaq onun qiymt ini aa salr.
Msln, 825-ci ild Moskvada bir pud amax ipyinin sat qiy mti 300

271

manatdan 370 manata qdr, orqanzinann qiy mt i 1000 manatdan 1500 manada
qdr idi.
Bu yaxnlarda Fransadan Tiflis glmi ipksarma ustas znn yirib
sard ipk n munlri il gstrdi ki, bu ipk taliya ipyindn qtiyyn geri
qalmr v mid et mk olar ki, b ir vaxt amax ipyi taliya ipyindn stn
tutulacaq v bununla birlikd, tbiid ir ki, baramann da qiy mt i artacaqdr.
Yu xarda xatrlanan baqa mhsullardan danmadan, grnr, bu iki
sahni v bir d pambq paran v onlarn emaln n ver bilcyi faydan
gstrmk bard itlyan irli srmk kifaytdir.
2) Ayr-ayr sahibkar xslrin (sahibkarlar, rablar, snayeilr v
baqalarn n) sylri bu lkni arzu olunan rifah drcsin qaldra bilrmi?
lbtt yo x, bundan tr uzun illr rzind qnatillik v mk hesabna
kapital toplan mal v bir trf qoyulma ldr; btv bir xalqda v ya silkd
qeyri-adi yekdillik, eyni b ir ey ynldilmi daimi diqqt lazmdr ki, buna,
htta kitab ap vasitsi il, elmi v mli cmiyytlrin sylri il xalq n ruhuna,
bacarna v faliyytin istiqamt vern, onun dzgn yoldan xmamas n
daim nzart edn dvltlrd d az tsadf olunur. Bundan baqa, tsrrfatda
v manufaktura mssislrind he d hmi uurlu olmayan tcrblr xrc
kmk lazmd r, yalnz bu tcrblr tez-tez v inadla tkrar olunduqlar halda
hmin mssislr xey li fayda ver bilrlr. Ancaq csartsiz, bacarqsz v o x
da varl o lmayan Zaqafqaziya sahibkar z llri il ryi istyn qdr qazanc
yeri tapmadan bu mnvi qvvlri haradan ala bilr! Savadszlq onu hr cr
uzaqgrnlikdn mhru m ed ir, yaxm v ani y lnclr hrislik onu yalnz li
atacaq eylrdn yapmaa mcbur edir. Bununla yana burann tacirlri,
grdymz kimi, hr cr all haqq-hesab nzr almayan acgz qazanc
hrisliy in uy mular. Onlar istifad etdiklri kapitallarn 100 manatna 50 manat
qazanc olmasa, onu dvriyyy buraxmazlar. Bir adamn baqasna olan
inamszl da bununla baldr: bu, tsrrfat v ticart ilrind n byk
ngldir. Bu atmazlq, yeni yaranan v vhi vrdilrdn az-o x nizamlan m
bir qaydaya ken btn xalqlar v lklr n mu midir. Bellikl, biz
grrk ki, istehsallar qabaqcadan myyn mvqqti fayda gtrmk
namin z ilrini uurla baa atdrmaq n gclri v vsaitlri olmad
halda hr cr i l atrlar. ltizamlar bu v ya digr eyin qiy mtini art rmaqda
bir-biri il yara girirlr, nki zlrinin hku mt il baladqlar mqavilni
yerin yetirmycklrin qabaqcadan arxayndrlar, o b iri trfdn is o xlu
artq vergi ald qlar (xsusn xarabalqlarda) snt sahlrini sxdrrlar.
Onlardan tr ya z ehtiyaclar n, yaxud da ailni iki hft saxlamaq, htta
mnasz ylnc n bir ey qazanman he bir frqi yo xdur. Onlarn tmin
n qoyduqlar girov xzinni qtiyyn ziyandan qorumur, nki iin mu mi
vziyytind, pullar dvriyyd olmad na gr sekvestr qoyulmu (xbt

272

olunmu) mlakm he bir dyri yo xdur v bu, hkumt i yeni qaylar v lav
xrclrl yklyir.
gr indi znn myyn faydasna alan v hr hans bir snaye
sahsind mvffqiyyt qazanan, znn btn myini v kapitaln bu snaye
sahsin hsr edn adamlar taplsa da, btv xalq hat edn bu qarq lqda
onlar mkdalqda, mbadild, svdlmd, boc vermkd v borc almaqda
kim et ibar ed b ilrlr? Hr halda yu xarda gstriln m xtlif po zuntu v
etibarszlq hallar onlarn zlrini dolaqla salar v z ilrindn l kmy
vadar edr; gr bununla onlar zlrin i v z adamlarm bu id tam var-yo xdan
xarmasalar, biz o xlu bel misallar grmk, xobxtdirlr.
3) Hku mt tkc z vsaiti hesabna, xalqn varlan mas mnasnda, bu
diyarn ikln msin nail ola bilrmi?
Ham bel fkirddir ki, hku mt xalq m sylrin tam istiqamt vrms
d, onun inkiafna byk k mklik gstrir. qlim, tbii srvtlr, trb iy trzi ictimai faliyyti bu v ya baqa mqsd ynldn balanc bunlardr. Lakin
m lki qounlar, inzibati mexan izm, rabit vasitlrini yaxladrmaq tdbirlri,
polis, maliyy mssislri v s. - hr bir siyasi cis min rifah il ayrlmaz olan
birlik v qayda-qanunu bunlar yaradr. Biz hku mt imizin atalq qaysna, bu
lknin rifah n zruri o lan m lki qrarlar vrcyin mh km inanrq. lbtt, indiy qdrki rait l bal o lan ilar trzi, bu rait lv edild ikd z
yerini baqa, daha mkmml v yerli ehtiyaclara uyun gln idar trzin
verckdir.
Artq indi Zaqafqaziya lksi mrhmt li monarxn liaq l nn yeni
tminatn almdr.
Cnab caniinin xah iin sasn bu lk n ltfkarlqla 5 milyon manat
verilmidir; bunun xeyli hiss si rabitnin nizama saln mas n nzrd
tutulmudur.
Bundan baqa xzin hesabna Qara dniz v Xzr dnizi n gmilr
(buxar gmilri) dzldilir v Zaqafqaziya yaltlrind g mrk ilrin i qaydaya
salmaq n tdbirlr grlr.
Bellikl, hku mt t icart v snayenin inkiaf n yeni yollar axtarb
tapacaq v ayr-ayr xslr tbitin on lara bx etdiy i nemtlrdn istifad
etmk vasitlrini ynglldirckdir.
gr buradak halinin tsrrfat indiki balanc mrhlsind
qalacaqsa, onda biz byk bir kdrl hku mt in tdbirlrin in az hmiyytli
olduunu grcyik. Yeni alm ticart yollarmda vvlki kimi yen d hrkt
olmayacaqdr; yalnz bir ne ay rzind bir karvan baqas il vz olunacaq,
hm d bu karvan yerli halinin mksevrliy indn bol qazanc gtrmk, ind i
torpaq altnda mrglyn saysz-hesabsz xzinlri toplamaq n tkil
olunmayacaqdr; xaricdn imperiyan m hr hans b ir ucqar nqtsin gln v

273

geri qaydan bu karvan yalnz kndlri, oturaq h lin in daxmalarm v krilrin

hrktd olan alaqlarn onlarn indiki yo xsul vziyytind d kein
bilmd iklri kobud mallarla tchiz edckd ir.
Anbarlarn, yarmarkalarn ancaq adlar o lacaq, onlar t ikilib baa
atdrlm evlr bnzyck, lakin myyn mqsdl bzd ilmi b inalarda
yerldirilck. Htta hkumt in liaql v vsaitinin qeyri-mhdud hesab
etsk d, burada ayr-ayr xslr yardm kimi vrilmi mbllrin miqdarn
deyil, onlarn istifad edilmsini nzrd tutmaq lazmd r. H ku mtin etdiyi
yardmn mnasz, bo eylr v sadc olaraq faydasz yemk-imy deyil,
mh z nzrd tutulmu mqsd v fayda n srf edilcyin kim tminat vr
bilr? Hr b ir sahibkarn ev xrclrin nzart et mk is he bir dvlt hakiminin
alna bel glmir v gl d b ilmz. Balca narahatlq vvlki kimi qalr:
mu mi mqsd v fikirl b irlmyn istehsallarn sy v mqsdlri
paralan m, hr b iri ayrlqda znn bir-b irin zidd olan hqiqi v yanl
xeyrin alr. znn balca mlindn-ictimai xeyirdn mhru m olan yar
znn mvqqti gzrann qurmaa alan adamlarn mhdud dairsind
yaxn adama xrda ziyan vurmaq chdin sevrilckdir...
Nhayt, arzu o lunan mqsd-bu lkni varlandrmaa nail o lmaq,
bellikl d bundan btn imperiyaya fayda gtirmk n hans tdbirlr l
atmaq lazmd r?
ndiy kimi yazdq larmz dvriyy kapital (capitau x disponibles)
ktlsinin vahid trkibd, daha yax desk, istehsal kapitalistlrin kifayt
qdrini vahid cmiyytd birldirmyin zruriliy ini aq kild gstrir. [Bu
kapitalistlr] z b iliklri, pu l vsaiti v myi il bir-b irin k mk et mlid irlr.
Buna gr d, btn tbii srvtlrin ld edilmsi, istehsalnn
tkmilldirilmsi, hminin n u zaq dvltlrd satlmas il mul ola bilck
kinilik, manufaktura v ticart irkti yarat maq zrurid ir.
Bellikl, mhkm tml zrind brqrar olmaq n irkt drhal
monarxn yksk, maarifprvr h imaysin sn ma l, tsrrfat mssislri,
kinilrin yerldirilmsi, fabriklr yarad lmas, eyni vaxtda torpaqlar almaq, z
mmu latn daxild v xaricd satmaq n zn m xtlif imtiyazlar xah i
etmlid ir. Bu imt iyazlar... irktd itirak et myn xslrin myyn mddt bu
ilrd itirakna yol vermyn qanuna evrilmlidir.
Zaqafqaziya diyan n faydal dr. Yu xarda deyilmidir ki, irkt z
n bzi mstsna imtiyazlar xah i edir, lakin bu [irkt] baqa istehsallara
ziyan vurmaqdan o x uzaqdr; nki irkt m xtlif eidli snaye sahlrini
tkmilldirmk n istifad etdiy i vasitlri nin ki gizli saxlamaq fkrind
deyil, ksin bu tdbirlri yrn my can atan hr bir adam n yol aqdr,
shmdarlar is mu mi faydal sntlri yrnmk n z adamlarn hmin
mssisnin ixtiyarna vr b ilrlr. lbtt, shmdarlarn o xu is Zaqafqaziya

274

m lkdarlarndan v tacirlrindn ibart olacaqdr. irkt trfndn Avropann

m xtlif dvltlrindn dvt olun mu bilikli adamlara tez-tez m racit et mk;
onlarn yeni tipli muliyytlrind itirak et mk; indiy qdr burada olmayan
ltlrdn istifad et mk; nhayt, insanlarn o xunun mcrrd dnclrdn
daha ox meyl etdiyi gndlik, htta az diqqtli mahid adti-btn bunlar
yerli halinin indiki hyat trzini az hiss olunacaq drcd dyidirr, onlar
daha nfs, daha kamil ylnclr axtarmaa vadar edr v onlarda yeni
anlaylar yaradar. Balancda qazanc tamah (nki hr b ir shmdar, irktin
mu mi iind znn xsi xeyrin i gdck) onlarn o xunu daha o x yrnmk
v faliyyt gstrmy hvslndirr. Bellikl, maarif xsi m lahizlr tabe
olan k mki vasit kimi meydana xacaq, lakin tezlikl znn qarsaln maz
tsiri il yeni maarif axtaranlar hat edck v tnbllik h issi, elm v
incsnt laqeydlik, faydasz, hr i ziyan gtirn zn sevmk hissi z yerini
n ncib hisslr-biliklr yiyln mk ehtirasna v z varl n mnvi chtdn
znginldirmk chdin vrckdir...
qtisadi baxmdan rs mi mlu mata gr Rusiya hr il xaricdn aadak
mhsulla r alr:
Boya mhsullan .................................................. 15 milyon manatlq
czalq materiallar ............................................. 2 -" Meyv...................................................................... 4 -" Zeytun ya............................................................. 3 -" z m rab ...........................................................15 -" Pambq para ....................................................... ...35 -" Xamipk............................................................... ...45-"Cmi 119 milyon manatlq
Zaqafqaziya yaltlrind is irkt yalnz ilkin mrhld hr il bu
mhsullarn 1/ 4 hisssini, yni n az 29 milyon manatlq mhsul asanlqla
istehsal edib hazrlaya b ilr. Bu ntic hddn ox qnatbxdir v d zn
qalsa, lav izahat tlb et mir...
Rusiya il mbadily dair. sl ruslar-bizim ziz hmvtnlrimiz n
iri manufakturalara v ticart mssislrin yeni, lyglmz drcd geni
yol alacan da stlik bildirmk lazmdrm? Tamamil baqa sbblrdn
irli gls d, mu mi kredit at mazl bizim vtnimizd d hkmdardr. Bir
trfdn dzgn istehlak olun mayan kap itallarn y l mas; o b iri trfdn
ziflyn faliyyt, htta bzi mssislrin tnzzl; yad lklrd rus mallar
zrin fvqlad gmrklr qoyulmas - btn bunlar z mallarn satmaq n
narahatlqla yeni yollar axtarmaa mcbur edir. irkt Rusiyada asan, lverili v
ucuz emal edil b iln mallar zr lknin fabriklril he vaxt rqabt

275

girmyckd ir. Onun buraxaca mhsul bambaqa eiddn olacaqdr, hm d

znn iqlim xsusiyytin gr Rusiya [bu mhsulu] he bir vaxt hazrlaya
bilmyckd ir. Burann halisinin vziyyti yax ladqca indi ehtiyac hiss
etdiklri mallar Rusiyada axtaracaqdr, ancaq pullar olmad ndan hl ala
bilmirlr. Bununla yana, z s hmlri zr xey li faiz ld edn Zaqafqaziya
irktin in rus shmdarlar bu shmlrin z kursu da nzr almmaqla [hm d]
bu kursun getdikc bahalanmas v ldn-l kemsi lknin ticart faliyytin
qeyri-adi b ir hrkt vrckdir.
Mnvi v siyasi bax mdan. Qarlql v mumi faydadan baqa he bir
mqsd ruslar Qafqazn o trfindki yeni hmvtndalar il birldirn tellri
bel mhkm v aynlmaz kild brkid b ilmz. ndiy kimi Rusiyadan gln
mmu r yaln z rtbsinin artmasn arzu edird i, q sa mddt gldiyi lkd
ondan qabaq v ondan sonra n olacan n qaysma qalmrd. O, Tiflisi v ya
Qafqazn o tayndak hr hans bir hri knll srgn yeri sayr v tezlikl
buradan xb getmy can atrd. Buraya xid mt gln mmu rlar bard onu da
lav edk ki, onlardan lyaqtli olanlar bununla z vtnini istedadlardan,
sylrdn mhru m edir, halbuki onlar z xsiyytlrin uyun olaraq bu
keyfyytlri il z vtnlrin fayda vermlidirlr. Etiraf edirik ki, Rusiyada
hl bacarq l v savadl adamlar o x deyil, onlan z mstmlklrin v ya
znn ial etdiyi qeyri-xalq lar yaayan yaltlr gndrmkl [Rusiya] zzn ziyan vuraraq gcn s plyir. Baqa trfdn faydal v triflayiq
keyfiyytlri il seilmyn rus tblri yaln z mnvi pozunluq yayrlar,
halbuki Asiyada bu pozunluq dnyann bu hiss sind yaayan xalq larn
savadszl zndn onsuz da drin kk salmdr. Bununla yana, yrdn
qaydan grclr v ya irvan, Qaraba v b. yaltlrin mslmanlar q lnc
qnna qoyub baqa xid mtlrdn yaynr v ruslardan u zaq gzirlr. Onlar
ruslarn igidliyin v dyd xobxt liy in heyran olmaq la yana, rus
mmu rlarnn hakimiyytini z coun azadlqlarn sxdran yk sayrlar;
onlarla shbtlr candrdi, ani qonaq kimi, hm d myyn mqsd v ehtiyac
n glirlr. irkt znn geni faliyytind ruslardan v avropallardan
baqa hr bir silkdn, ayr-ayr d illrdn v etiqadlardan olan o xlu yerlilrdn
istifad ed bilr. Dorudan da, onlarn bir-b irin yaxn lamasna dnyada he
bir ey bundan tez v hqiqi tsir gstr bilmz. Mssislrd, ticartd,
sfrlrd, ko missiyalarda yolda olanlar hiss edilmdn zlrinin mit
hyatnda da yaxn yolda olurlar. Yerli sakinlrin irktin ilri n tez-tez
Rusiyaya gedi-glii onlar bu lknin indiki hakimlri olan ruslarn xarakteri il
tan edr v bu tanlq onlarda ruslar haqqnda, lbtt yax tssrat yaradar.
ndiy qdr onlar ruslar mrur, lat maz hesab edirdilr, nki onlar hmi
amiran v ciddi hakimlr kimi tany rd lar. xs i fayda n dinc, xo
mnasibtlr, hr cr qarlql xid mt eyni cmiyytin zvlri arasnda myyn

276

brabrlik yarada bilr. Yalnz bu yolla b izl b iz tabe olan xalq lar arasnda
kskin sdd qoyan xurafat aradan qaldrlar v bu da milliyytindn asl
olmayaraq zlrinin btn tblrin xeyirxah lq gstrn bizim insanprvr
monarxlarn ali mqsdin uyundur. Rusiya bel yaran m v ykslmidir.
Yu xanda qeyd etdiyimiz mmurlara glinc irktin qulluqular v onlarn
uaqlar onun aaca mktblrd thsil alar, sonralar yeri ddkc dvlt
xid mt in qullua girr v Zaqafqaziya idarsindki xid mt i, mhkm v s.
yerlri tuta bilrlr.
Yerli sakinlr yeni dyiilmi hyat trzin in xeyrin i v yax chtlrin i
n qdr o x hiss etslr, o qdr d onlar bu drcy atdran idar sulunu
ox istycklr. Bel olduqda onlar hvsl yax tkil olun mu milis v ya
nizami alaylar klind bu sulu mdafi edn dy - vtnprvrlrin srala nnda birlrlr; hr halda onlar dylrin v hcumlarn deyil, yad iqlimin
qurban olan min lrl oullarn q iy mtli hyatn Rusiya n qoruyub
saxlayarlar.
63. 13 YUL 1830-CU L QANUNU
(`LAH ZRT B UYRUU)
13 iyul 1830-cu il qanunu arizmin Qafqazdak rs mi idarlri n bir
nv gzlnilmz oldu. Ona gr ki, 1829-1830-cu illrd ba ko mandan
.F.Paskevi, habel Zaqafqaziyada yo xlama aparmaq n gndriln
senaiorlar: P..Kutaysov v Y..Menikov Azrbaycanda tiul feodal
torpaqlarnn lv edilmsi haqqnda hkumt layih tqdim et midilr v I
Nikolay bu layihlr il tan idi. Buna baxmayaraq, 13 iyul 1830-cu il qanunu
il, bu v ya baqa su ilmi v ya srgn edilmi feodallarn tiul torpaqlar
zlrin, gr onlar artq sa deyildilrs, onlarn vrslrin qanuni olaraq
qaytarlrd. Bu, slind tiul torpaqlarmn irsn bir adamdan baqasna, atadan
oula, qardaa v baqalarna kemsin in ar hku mti trfndn aq etiraf
edildiy ini gstrirdi. Ancaq 13 iyul 1830-cu il qanunu da tiul torpa il bal
siyasi kimlr son qoya bilmdi. Bel ki, 10 aprel 1840-c il qanunu il ar
hkumti Zaqafqaziyada xan v bylri dvlt qulluundan knar etdi, 1841-ci
il qanunlar il onlarn tiul torpaqlarn lv et my ald. Yalnz 1846-c il
qanunu (bax: qaynaq 67) qti o laraq, tiu l torpaqlarm yerli feodallarn m lk
kimi tand.
1830-cu il qanununun mtni azrbaycancaya aadak qaynaq zr
evrilmidir: ,
VII c, snd 53, s. 46.

277

Qr. Paskevi lahzrt buyruu1

13 iyul 1830-cu il - Krasnoe selo.
ranla v Os manl Portas il uurla bit mi mhariblr 2 mnasibtil
G rcstan, Zaqafqaziya lksi v Qafqaz vilaytin bu gn Ali Senata
verdiyimiz frmanda rh edilmi xsusi mrhmti bx et mkl, biz orada
yaayanlar [arasnda] Rusiya hkumtin kortbii dmnilik yoluna dnlr
v ya baqalarna uyaraq xyantd li olanlara da z diqqtimizi yetirib onlarn
islah olunacaqlarna mid balayaraq v glckd onlar Rusiyann sadiq
vladlarna ev irmy i arzu layaraq, onlar ltfn balayb mr edirm:
1. Xyant, elc d, Rusiya hku mtin qar bdxah lq stnd v
siyasi mlah izlr gr bu lkdn Sib ir v ya baqa yerlr mh kmsiz
srgn edilnlrin hams vvlki yaay yerlrin qaytarlsnlar v lahzrtin
ilt ifat l fvi il onlarn msadir edilmi malikanlri ind i olduqlar vziyytd,
tb ken illr n he bir vz dnilmdn on lara qaytarlsn, onlara bu
malikanlrdn, kemidki [qanuni] qayda sasnda, ancaq yerli lkn in mu mi
idarsin zidd olan hr cr siyasi idaret m hquqlar xarlmaqla istifad
etmk icazsi vrilsin 3 .
2. Xaric qaanlarn v xyantdn sonra edam odunanlarn v ya
srgnd lnlrin xziny kemi malikanlri onlarn aillrin v ya yaxm
varislrin indi olduqlar vziyytd v hazrda n qdr varsa, tn dvrlr n
he bir dnc tlb edilmdn, ancaq sahiblrin he b ir siyasi idaret m
hquqlar verilmdn geri qaytarlsn. Haqqmda artq ali gstri verilmi xslr
v malikanlr v bu buyruqdan istisna edilirlr 4 .

1
Sndin slind reskript yazlmdr. Reskript - qdim Romada tqdim edilmi msl
zr imperatorun qanun qvvsind olan cavabna deyilirdi. XIX yzild reskript sz buyruq,
frman, gstri mnasnda ilnirdi. arn verdiyi reskript, bellikl, qanun gcnd olan rsmi
dvlt sndi idi.
2
Uurla bitmi mhariblr - burada 18261828-ci illr Rusiya-ran v 1828-1829-cu
illr Rusiya-T rkiy mhariblri nzrd tutulur.
3
A.P.Yermolovun 1818-ci ild verdiyi Aalar haqqnda sasnam zr yerli feodallar
tiul torpaqlarnn sahibi deyil, yalnz yerlrd inzibati xidmtd olan v bu torpaqlar zrind
idaretm hququ olan xslr saylrdlar. 1829-1830-cu illrd apa veriln inzibati islahat layihlrind is by v aalar torpaq zrind idar etmk hququndan uzaqladrmaq nzrd tutulurdu.
Bellikl, 13 iyul 1830-cu il buyruu kompromis sciyy dayrd: msadir olunmu torpaqlar
qabaqk sahiblrin qaytarlrd, ancaq onlara siyasi alar dayan idar etmk hququ verilmirdi.
4
Bu v ya baqa feodaln edam, yaxud srgn edilmsi v onun malikanlrinin msadirsi
haqqnda birbaa arn znn ali gstrii olmudusa, bu gst ri 13 iyul 1830-cu il buyruu il
lv edilmir, qabaqk gcnd saxlanlrd.

278

Bu buyruun hyata keirilmsini b iz siz hval edirik ki, btn fv

olunan xslr v geri qaytarlan malikanlr haqda v vacib msllri is hll
etmk n biz mlu mat gndrsiniz.
Hmi siz qar iltifatl olan
mzalad
N i k o 1 a y.

279

RUS YANIN
QAFQAZ ARXAS INDAKI YAL TL RNN
STATSTKA, ETNOQRAFYA,
TOPOQRAFYA V MALYY B AXIMINDAN
TSVR
Zaqafqaziya lklri Rusiyaya birldiriln kimi ar hku mti nzrd
tutduu iqtisadi siyastl bal olaraq, burann istehsal v maliyy imkanlarn
dqiq yrnmy balad. Ma Iiyy naziri qraf Y.V.Kankrinin gndrdiyi
mmu rlar (bunlarn arasnda Qafqazn tarixini v rq d illrini yax biln
mtxssislr vard) tezlikl drdcildlik bir kitab etdilr:
, ,
(I-IV, C., 1836). Adndan grndy kimi ,
Zaqafqaziya zr sanball tdqiqatn nticsi olan bir kitab idi, buna gr XIX
yzilin mh m tarixi qaynaqlarndan biri kimi indi d z dyrini itirmmidir.
Bununla yana, kitabn qurulu xsusiyytini bilmk grkd ir: onun mlliflri
arizmin iqtisadi siyastinin mahiyytini rhbr tutaraq, Zaqafqaziyada xammal
istehsal ed bilck sahlri drin yrn mi, ancaq yerli xammal ilm
snayesin az yer vermidilr. On lar zlri yazmlar ki, taxl, ipk, pamb q,
zfran, axr, qzl boya istehsalna dair yo xlama n plana kildiy indn
burada istehsaledici sahlrin indiki vziyytinin tsvirin stnlk verilmidir,
nki Zaqafqaziya Rusiyann mstmlksi kimi gtrlmdr, (kitabdak)
btn mlah izlr d bu fkr doru ynldilmidir... Rusiyann Zaqafqaziya
yaltlri mstmlk mnasnda o qdr hmiyyt ksb edirlr ki, bu kiik
tsvird (drdcildlik kitab nzrd tutulur. - Red.) onlar balca olaraq hmin
baxmdan yoxlamaa almq ( , I
hiss, s. 67-68, 88-89)..
qtisadi msllrl yana, kitabda Zaqafqaziya xalqlarnn etnik v
mdniyyt tarixin (etnoqrafyasna) da toxunulur. Yelizavetpol dairsi v
Azrbaycan dili haqqnda aadak gstriln nmunlr geni olmasalar da,
btvlkd bu qaynaq n sciyyvi paralardr.

280

64. YELZAV TPOL DARS 1

Qabaqk zaman lar t icart v manufaktura 2 ilri gnclilrin balca
qazanc mnbyi olmudur; ancaq Gncd siyasi vziyytin dyiilmsi
nticsind onun halisi daha o x kinilikl mul olmaa balad. ndi is
Yelizavetpol halisinin istehsalat v variyyti aadaklarla bald r: kinilikl
balq v baramalq, maldarlq, bir qdr fabrik istehsal, da-mdn
snayesi - zy v dmir (filizi) istehsal, arlq, sntkarlq v ticart.
Buda, arpa, ltik v dar kiniliyin balca mhsullard r...
ndiy kimi Yelizavtpol sakin lri yaban marena (q zl boya. - Red. 3
yb satmaqla mul olurdular. Onun glirli olduunu grdkd marenan
zlri yetidirmy baladlar. Marena kinlrin in byk hisssi hr halisin
mxsus idi. Marena istehsalnn genilndirilmsi faydal olard.
Yelizavetpolda bahq hr trafnda yerlir v mahallarn irisind..
bir ne z mlk vardr. Bu rada byk balar - 165 meyv v 27 tut ba vardr.
Hr hytd bir ne aacn olmas nzr alnsa, btn hri ba adlandrmaq
olar ki, bu da 17 verstlik dairni hat edir. Ba lardak yalln sahsini dqiq
myynldirmk m mkn deyil. Lakin bel gman edilir ki, onun sahsi 5
kvadrat verst yaxndr. Balarda z m, rik, aftal, ala, gaval, tut, armud,
heyva, gilas, qoz, fnd q, zoal yetidirilir.
Yelizavetpol zm olduqca xoagln, dadma gr Zaqafqaziyada n
yax nvlrdndir. Ondan hazrlanan sarmt l-qrmz rab ac-irin tama
malikd ir, kifayt qdr tnddr v baars verir.
Maldarlq. Qabaqlar Yelizavetpol dairsind 4 min ba at, 45 min ba
buynuzlu mal, 230 min ba qoyun, quzu v kei, 2 min ba donuz var id i.
sonralar onlarn say xeyli azald . Atlarn he bir yara yo x idi; buynuzlu mal-

1
Yelizavetpol hrbi dairsi Gnc xanl 1804-c ild tabe edildkdn sonra yaradlm
hrbi-inzibati vahiddir. Rusiyaya ikit rfli dvltlraras siyasi mqavillr balamaq yolu il
birldiriln xanlqlardan (Qaraba, ki, irvan v Tal xanlqlan) frqli olaraq, ar qounlarna
mqavimt gstrn xanlqlar drhal lv edilir, onlarn razisind hrbi dair adlanan v ar
zabitlri trfindn idar olunan vahidlr yaradlrd. Gnc xanl razisinin Yelizavetpol dairsi,
yni ar I Aleksandrn arvadnn rfin adlandrlmas Qafqazda ba komandan P.D.Sisianovun
tklif il olmudu. O, min ildn ox tarixi olan hrin Yelizavetpol adlandrlmas haqqnda arn
frmann 1804-c il martn 2-d Gnc Cm mscidind oxurnurdu. (AKT..., II c, snd 1194).
Sonralar ar hkumti Gnc szn ildn adamlardan 1 man. Crim alrd.
2
Manufaktura ad il daha ox nnvi istehsal mssislri - karxana v emalatxanalar
nzrd tutulur. Lakin bunlarn iind artq muzdlu mkdn istifad ednlri d var idi.
3
Qzl boya (marena) - boyaqotu; kkndn qrmz boya alnan bitki. Orta srlr boyu
Azrbaycan xalalarnn, toxuma v tikm paralarnn dnya hrtini tmin edn kefiyytli tbii
boya.

281

qara xrda v clz id i; qoyun v quzu da bu vziyytd idi v onlarn yunu qaba
v qrmzmtl idi; n yax k zlr Samu x mahalnda id i.
Yelizavetpolda manufaktura istehsahnn mh m istiqamtin i ipkdn
para v yaylq hazrlan mas tkil ed irdi. ndi to xucu dzgahlarn n say 200
olduu halda, Cavad xann 1 dvrnd 375- at md. Bu snaye sahsinin
tnzzl uramasn onunla balayrlar ki, fabrikantlar keyfiyytsiz paralar
buraxrdlar, onlar da amax v xsusn ran mallar il rqabt apara
bilmirdilr.
hrd a v qrmz bez. habel clamay i adlanan nazik para istehsal
edn 30 dzgah qurusu vard. mu miyytl, btn Yelizavetpol toxucu
mssislrind hr il 10.000 top para, eidc ayr-ayr olan 15.000 yaylq,
2000 top a, 200 top qr-mz rngli bez, 400 top clamayi hazrlan r. Daird
hminin bez, alvar n para, yundan ul, yaxud uval, al, palaz, xala
toxunulur. z d bu ilri yalnz qadnlar grrlr.
Toxucu qurular saddir. Jakird dzgahlarn n burada ttbiq olunmas
ox yerin drdi. Manufaktura ilrind n o x samu zlular seilirlr: onlar
yax xalalar, ipk, yarmipk paralar v cecim ad lanan iplik to xu ma
hazrlay rlar.
hrd 7 ev gn alama ii il muldur, zavodlardan 2 ibart olan bu
evlrd 30 adam ilyir. Bundan baqa elabirt kndind 4 gn emalat xanas
ilyir. Gn alama ii beldir: gn 4 gn ay suyuna qoyduqdan sonra iyirmi
gn onu xsusi qabda, sonra gn duz iind v on iki gn d saranqa v ya
saraqan, yni taxta tbq aras mda saxlayrlar. Bundan sonra drini yenidn
duzlayr, onapiy srtrk gn vurmaq n asrlar; bununla da btn ilr
qurtarm olur...
Mis qablar 6 emalat xanada hazrlayrlar. Hr b ir emalat xanada ar
ilrd mul olanlardan savay 10 nfr ilyir. Hr mu zd lu ii zn rk
pulu kimi hr gn 1 abbas, yaxud 17 qpik qazanr. M is, Tiflisd, bzn hr
pudu gml 9 manata aln rd. Onun hr pudunun Yelizavetpola gtirilmsi iki
abbasya baa glirdi. Bir funtluq mis qab iki abbasya satlrd . stehlak o lunan
mmu latn kisi 100 puddan artq olmurdu.

1
Cavadxan - Gnc xanlnn sonuncu hkmdar, Ziyad olu nslindn olan QarabaGnc bylrbyilrinin son nmayndsi. 1804-c il yanvarn 2-d Gnc qalasnn mdafsind
ldrlmdr.
2
Burada zavod ad altnda gn-dri ilri il ixtisaslam karxanalar, i evlri nzrd
tutulur.

282

 ,
, , .II,
Cn6., 1836, s. 319-401).
65. RVAN YAL T
(AZRB AYCAN DL HAQQINDA)
irvanda hakim olan trkmn dili A zrbaycanda yaylmdr v bizlrd
dt zr tatar d ili ad landrlr; o, trk dili il o qdr yaxndr ki, hr iki xalq birbirini baa d bilir . Bu dil Zaqafqaziyada trki ad lanr... [O] rb v fars
szlri il znginl midir, olduqca xoagln, avazl (bir dil kimi) seilir; v
gr buraya onu yrnmyin asan olduunu lav etsk, onun orada Avropada
fransz dili kimi geni iln msi tccbl grnmmlid ir 1 .
66. A.A.BAKIXANOV. ZAHAT
(1837-C L QUB A S YANI HAQQINDA)
Abbasqulu Aa Bakxanov (3 iyun 1794 - dekabrn ortalar, 1846)
grkmli rqnas, tarixi, flosof, air, diplo mat v ictimai xad imdir. dbi
txlls Qdsidir. O, Bak xan larndan II M irz Mhmmdin (hakimiyyt
illri 1784-1791) oludur. Mkmml dnyvi thsil alm A.Bakxanov 1
yanvar 1820-ci ild rus ordusunda hrbi xid mt girmi, 9 yanvar 1822-ci ildn
G rcstan Ba hakimin in dftrxanasmda trc mi vzifsin keirilmi v
1845-ci ilin yayma kimi (1834-1842-ci illr xlmaq la) bu vzifd ilmidir.
A.Bakxanov 1841-ci ild fars dilind yazd v 1843-c ild rus dilin
evirdiyi G lstani-rm adh tarixi srind G lstan slh mqavilsin in
...Burada qeyd etmk lazmdr ki, Zaqafqaziyada ora mslmanlarnn tatar adlandrlmas
mumn yaylsa da...sasszdr, nki onlarn dili tatar dilindn ox seilir, ancaq dzn qalsa, onlar
bir kkdndirlr... (qeyd V.Leqkobt ovundur. - Red.). (
.III. ., 1836, c. 78-79).
1
Kitabn nc hisssinin mllifi L.Leqkobtovun xalqmzn dili haqqnda bu ncib
szlri rus xalqnm byk diblri M.Y.Lermontovun v A.A.Bestujev-Marlinskinin yazlar il
sslir. Blli olduu kimi, onlar da Azrbaycan dilinin Asiyadak nfuzunu Avropada fransz dilinin
nfuzu qdr geni yaylm sayrdlar (bax: Azrbaycan tarixi, II c, s. 123). Baqa bir rus
qaynanda Azrbaycan dili Zaqafqaziyann beynlxalq dili adlandrlmdr. Onlarn
(azrbaycanllarn. - Red.) aderbeycan dili ad il blli olan trk dan (nareie) fars dilinin
gcl tsirin mruz qalmdr, z sadliyi saysind btn Zaqafqaziyann beynlxalq dili kimi
x edir. (Be Kaa, . 1. ., 1914, c. 29).

283

balanmasna kimi A zrbaycann kediy i tarixi yolun elmi rhin i vermidir.

Drin vtnprvrlik mvqeyindn yazlm bu srin apna A.Bakxanov ar
hkumtindn icaz ala b ilmmidi.
Azrbaycann Rusiyaya birldirilmsindn sonra xanlq idar sistemi
hrbi-mstmlk ko mendantlq idarsi il vz edilmidi. Lv edilmi
xanlqlarda qanunverici, idared ici v mh km ii rus zabit lrindn tyin
edilmi ko mendantlarn ixt iyarna verilmidi. Qzalarda yerln rus
qarnizonlarn n bas da komendant idi. nnvi feodal istismanna mstmlk z lmnn lav edilmsi, yeni-yeni vrgi v m kllfiyytlrin qoyulmas,
ko mendantlann zbanal 1837-ci ild Qbada gcl syana gtirib xard .
A.Bakxanov 1834-c ild Qafqazn Ba ko mandan baron V.Q.Ro zenl
myyn narazlq zndn hrbi xid mtdn xr v xarici ilr nazirliyi zr
mvacibi saxlanmaq la mddtsiz mzuniyyt buraxlr. Bundan sonra o, Quba
qzasnda znn msar kndind yaayrd. V.Q.Rozen A.Bakxanovu siyasi
chtdn etibarsz saydndan syan balanan kimi onu xsusi taprq n
Tiflis artdrb nzart altna almd. syan yatrmaqda ar hku mtin
k mk n Qubaya getmk tklif olunduqda A.Bakxanov ondan imtina etdi.
Bu, csartli b ir addm id i. I Nikolayn gstrii il Quba syannn sbblrin i
aradrmaq n qraf ..Vasilukun bal altnda xsusi ko missiya
yaradlmd. A.Bakxanov aada mtni veriln zahat mh z hmin
ko missiyaya tqdim et midi. Bu snd A.Bakxanovun arizmin mstmlk
siyastin qar xd n gstrir.
zahat ilk df .M.hmdov Moskva Dvlt Tarix Muzeyind
saxlan lan lyazmasnn orijinal zr ap etdirmidir. Mtn hmin ap zr
azrbaycancaya evrilmidir: Bakxanov A. K. Soineni. Zapiski. Pisma. B.,
1983, s. 148-150.
ZAHAT
[Varavadak at l-mslman alayna svarilr toplan zaman Quba
yaltind halinin x haqqnda]
Mnim do ma qardam podporuik Cfrqulu 1 Qubadan Varavaya
gndrilmk n svarilr toplad na gr xalqn ad ndan x edn, slind
is xalqn et ibar et md iyi bir ne thrikinin tlbi il Qubadan qovulmudur.
Mn z m is Ba hakimin 2 mri il bir sra mh m izahatlar n Tiflis
1
Podporuik Cfrqulu aa (? - 1867) - A.Bakxanovun qarda, Quba yalti abran
mahalnn naibi, syanlarn t lbi il vzifsindn knar ediln iki naibdn biri. Sonralar ar
qulluunda general-leytenant rtbsin yksl bilmidi.
2
1837-ci ild Qafqazn Ba hakimi baron V.Q.Rozen idi.

284

arlmam1 , ancaq Tiflisd bir ne ay yaamama baxmayaraq Ba hakimin

bir para vdindn baqa mndn he n soruulmam v bu mh m izahatlarn
ndn ibart olmasndan mnim xbrim yo xdur. Bu il in tn sentyabr aynda
Qubada hycanlar yenidn baland zaman Ba hakim mn m mkn qdr
tezlikl Qubaya getmy i v z tsiriml i faydal olma tklif etdi, ancaq bu
tklifi mn ona gr yerin yetir b ilmdim ki, et ibarl adamlarn b ir qis mi
Qubadan uzaqladrlm, o birilr is rislrin gzndn dmlr.
Qiyam zaman mnim Qubaya gndrilmyim, qardam Cfrqulunun
deputatlar srasnda imperator hzrtlrin tqdim ed ilmk n tiflis
arlmas, svarilr toplannd b izim cidd i syimiz, q iyamlarn biz qar
nifrt i v nhayt, nlarn mnim miolu m v qaynm praporik lipaan
ldrtmlri, o biri miolu m praporik Cavad Aann hyatna qsd etmlri
v bizim ailmizin baqa zvlrin in canfanl aydn sbut edir ki, Qubadak
kemi qarmaqarqlqda bizim nin ki limiz yo xdur, ksin biz hr vchl
onun qarsn almaa al mq. Odur ki, qrzli adamlar m xtlif yollarla bizi
Qubadan uzaqladra bildilr ki, itia yaratmaq asan olsun, Qubadak son
hycanlar buna sbutdur.
Hycanlarn sas sbbi o x g man ki, qrzli adamlarn m xtlif
ftn-fsadlar olmudur. Quba yaltind Quba ko mendant polkovnik Gimbut 2
il Tip mahaln n naib i mayor sa by Hsn fndi olu 3 arasnda iki zl
mnasibt yaranmd. Y ksk rhbrlik qarsmda b ir-birinin paxrn ab
qanunsuz ilrd ittiham et mlrin baxmayaraq, onlar eyni zamanda yksk
rhbrliy ini mkafatlarna v xsusi ehtiramna layiq grlrd lr. sa by is
z ilri bard yalt ko mendantnm xbri olmadan birbaa Ba hakim il
laq saxlamaa icaz verilmidi ki, bu da yalti aq-ana iki cbhy:
ko mendant v onun rqibi sa byin cbhlrin blrd.
Bu ilin balancnda sa by n ns Tiflisd imi v hr hans bir
sbbdns bir ox ahidlrin, o cmldn mnim eitdiyim gr, svarimslman alay nn ko mandir mav ini Hsn Aa v praporik Nsib fndinin
yannda Ba hakim demidir ki, o v quballar svari vrmycklr, sa by
z, yaxud onun hmfikirlri v knar xslr trfndn xalqa atdrlan bel
szlr avam adamlar trfindn Ba hakimin sl iradsi kimi qbul edil

1
syan balanan kimi baron Rozen A.Bakxanovu Tiflis arm v 9 ay orada
saxlatdrmd.
2
Polkovnik Gimbut 1831-1837-ci illrd Quba yaltinin komendant. syanlarn tlbi
il komendantlqdan knar edilmidi.
3
sa by - mayor sa by Quba yalti Tip mahalnn naibi idi. syanda itirakna gr
mhakim olunmu v Sibir srgn edilmidi.

285

bilinrdi, nki sa by znn hr bir hrkt ini Ba hakimin ad il

tsdiqlyird i.
Qubada svari y lmas tlb edilrkn Tip mahaln n naibi v sonra
tezlikl Qubann ba qazs tyin ed iln sa byin z yerind qoyduu qarda
Mehdi saymazlqla camaat hbil adl mqdds yer toplam v onlarn svari
ylmasndan boyun qarmaq haqda and imlrin yol vermi, sonra is onun
mahalna Yu xarba, Srt, Anqdr v baqa mahallar qoulmular. Hku mt
sadiq olan Quba bylri g zln iln itialarn qarsn almaq mqsdil bir
ne gn rzind z hesablarna tlb olunan qdr svari topladlarsa da, svari
toplanmasmdan aqcasna yaynan Hsn fndinin ailsi yaln z Quban m deyil, elc d Tabasaran1 camaat m da sgr toplanmn gzlnilmsi haqda yalan
xbrlrl qzdrb ayaa qaldrdlar. Bir para gcl toplan m avam adamlar
dstlnib Qubaya trf hrkt etdikd, hku mt il camaat arasnda vasitiliyi
z zrin gtrn sa by general-mayor Reutt 2 v bu i zr Ba hakim
trfindn tyin edilmi mmur Pototskinin 3 yanna bir ne silahh qiyam, o
cmldn artq zn Quba xan elan et mi Hac M hmmdi 4 gtirmidi;
qiyamlar onlara inan ma-yan xalqn adndan ko mendantn dyiilmsini, pulla
tutulmu svarilrin buraxlmasn, svari vrilmsin o x k mk edn bylrin
qovulmasn v m xtlif mkllfiyytlr n ylm pullarn geri
qaytarlmasn israrla tlb ed irdilr. Bu tlblri yerin yetirmk mqsdil artq
yola dmy hazr olan svarilr drhal buraxlm, ko mendant polkovnik
Gimbut idn gtrlm, poruik Mhmmd xan by v podporuik Cfrqulu
aa indiy kimi saxlan ld qlar amax v Bakya yola saln m, pullarn geri
qaytarlmas haqda is Ba hakim qarsnda msl qaldrmaq vd edilmidi.
Avam camaat n v itialarn bu cr hrkt i ilk tlb in drhal
yerin yetirilmsi il baa atdqdan sonra. ndiy kimi d beyinlrind gcl v
hr cr hycanlar dourmaqdadr; xsusil yaltin hku mt sadiq olan
bylrdn tmizln msi v xalqn bd xahlarn zrrli tsiri alt nda saxlan lmas
(pis haldr. - Red.) [Onlarn ] bu hrkti haqda yeni ko mendant enkonun
dflrl xbrdarlq etmsin, htta bunu camaat n brat xbri il
mayit et msin baxmayaraq, n bu mracitlr, n d b irinci itian

Tabasaran - Dastanda vilaytdir. Quba yaltinin imal-rqind yerlir.

General-mayor .A.Reutt - Dastan hrbi dairsinin risi idi.
tabs-rotmistr Pototski - 1837-ci ilin ortalarnda komendant Gimburqun faliyytini
yoxlamaq n Qubaya ezam edilmi ar mmuru.
4
Hac Mhmmd - Buduq kndinin kndxudas, syann rhbri, avqust aynn ortalarnda
syanlar onu xan elan etmidilr. 1841-ci ild Bakda hrbi-shra mhkmsinin hkm il
aslmdr.
1
2
3

286

sbbkarlarna, camaatn sakitldirilmsin v xalqn ehtiyaclarna lazmi d iqqt

verilmmidirki, sonuncu xn qarsnn aln mas m mkn olsun.
Dastan torpaqlarndan svari toplanmas m xtlif manelr rast
glmidi. tabs-kapitan Karaql brahim by svari toplan masnda s yin gr
zrr kir, qubal sa by aprel aynda podpolkovnik M irzcan Mdtovla
Qazku mxl Mhmmd xangild olarkn brahim byin qarda uaqlarn
silahlandrmaa v Tabasaran camaatn ona qar qaldrmaa chd edir. Svari
toplam poruik qaytaql Cmov by Tiflisd hbs edildiyindn onun toplad
svarilr yolda dalblar. Tabasaranl Qaz sa z svari toplasa da, onun
tabs-kapitanlar Qutqaenli v Olen i trfindn l keirilmi mktublar bu
adamn biabr hrkt lrin dlalt edir. Camaat trfindn toplanm Drbnd
v Bak svarilri Bakda podporuik Qasm byin mqavimtin baxmayaraq
varavaya gndrilmidir.
mu miyytl, mmurlarn qayszl , quldurluun art mas, ilrin o x
yava getmsi, vergi v m kllfiyytlrin o xluu da yaltlrdn atllar
toplanmasn xeyli t inldirmidir.
mza: podpolkovnik A b b a s q u l u .
19 oktyabr 1837-ci il, Tiflis hri.
67. 6 DEKAB R 1846-c il TORPAQ QANUNU

XIX srin 30-cu illrin in sonuna kimi Azrbaycan feodallarnn silki

imtiyaz v hquqlar hll olun mam qalrd. Quba bylri haqda ar
ko mendantlarndan polk. Ponomaryevin 1812 -ci il v gen. Tixanovskinin 1817ci il srncamlar v Aalar haqqnda gen. A.P.Yermo lovun 1818-ci il
sasnamsind Azrbaycan feodallar dvltin xid mt mmurlar kimi qlm
verilirdi. Bu fkir Zaqafqaziyada keirilck inzibati islahat layihlrind v 10
aprel 1840-c il inzibati-mhkm islahatnda sas gtrlmd. Zaqafqaziyan
rusladrmaq plan larna uyun olaraq, arizm gtirilm rus zadganlarn z
mstmlk siyastinin sas aparc qvvsi, ictimai daya sayrd . Bununla
bal o laraq aalarn v tiu ldar bylrin feodallqdan salb torpaqdan mhru m
edilmsi nzrd tutulurdu. 10 aprel 1840-c il inzibati-mhkm islahat
Azrbaycanda milli idar sistemini rus idar v mh km sistemil vz et mkl
bu vaxta kimi dvlt v mhkm aparat nda m xtlif glirli vziflr tutan
bylrin v ruhani dairlrinin silki imt iyazlarna ciddi zrb vurd v onlarn
byk narazl na sbb oldu. nzibati-mhkm islahat zh mtke ktllrd
d narazlq dourdu. gr islahata qdr feodallar kndli itialarnn qarsn

287

almaqda dvlt orqanlarna fal yardm ed irdilrs, indi onlar zlri narahat
nsr evrilmidilr. Bel grgin bir raitd arn 25 aprel 1841-ci il frman
il Azrbaycan aalan feodallqdan mhru m ed ilir, hm torpaqlar, hm d
kndlilri llrindn aln r, vzind is onlara mrlk dnc tyin edilirdi.
Bel bir frman tiuldar bylr haqda da hazrlan md, ancaq Zaqafqaziyada
vziyytin grg inliyi I Niko lay bu frmana qol kmkdn kindird i. 1840-41ci illrin ar islahatlarnn hyata keirilmsind btn siyasi yanllq z
xd , yerli feodallarn kmy i olmadan Zaqafqaziyada arizmin mhkmln msinin qeyri-m mknly aydn oldu. Buna gr ar hkumt i
Azrbaycan feodallarnn imt iyaz v hquqlarm tanmaq v rsmildirmk
mvqeyin qaydaraq 6 dekabr 1846-c il frmann verdi. Bu frman inqilabdan
qabaqda, sovt hakimiyyti illrind d dflrl ap edilmidir. Frmann mt ninin azrbaycanacaya trcmsi aadak sndlr toplusu zr verilib:
20-60- .
XIX , . II. . . . . .-., 1936, c 105-107, snd
XIV).
1846-c il DEKAB RIN 6-s. I NKOLAYIN
QAFQAZ CAN N1 kn. M.S.VORONTSOVUN 2 ADINA
F RMANI
Knyaz Mixail Semyonovi!
Zaqafqaziya lksinin xanlarna, bylrin, aalarna v ali mslnan
silkindn olan digr xslrin 3 v habel ermni mliklrin bizim xssi
mrhmt v ilt ifatmz lamti olaraq onlarn taleyin i qti hll et mk v bununla

Caniin - farsca; hkmdan vz edn, hakim, srdar.

Qafqaz caniinliyi (noyabr 1844 - aprel 1883) amil hrkatn yatrmaq v Qafqazda
arizmin siyasi v iqtisadi mvqeyini mhkmlndirmk mqsdil yaradlm idardir. Fvqlad
idar sistemi kimi caniinliyin znmxsus xsusiyytlri vard, caniin geni slahiyytlr
verilmidi: onun btn msllri mvafiq nazirliklrl qabaqcadan razladrmadan mst sna hll
etmk, arla birbaa laq yaratmaq, ona mracit etmk, zruri hallarda, sonra bu haqda mlumat
vermkl, htta arn adndan gstri vemk ixtiyar vard. 19051907-ci illr xalq inqilabna qar
mbariz aparmaq n caniinlik idarsi yenidn brpa olunaraq 1917-ci il Fevral inqilabna kimi
qalmd.
2
Knyaz M.S. Vorontsov - general-adyutant, 1844-54-c illrd Qafqazda caniin.
3
Zaqafqaziya lksinin ali mslman silki 10 mart 1843-c il frmanna sasn tsis
edilmidi. Ali mslman silkin kemi xanlar, bylr, aalar v mliklr daxil idilr (Ko
., II, s. 190, qeyd 1).
1

288

da onlarn hkumt yararl o lmalarna rait yaratmaqla biz, Sizin tqdimatnza

uyun olaraq, ltfn mr edirik:
1. Xsusi xid mt v radtlrin gr xanlara, bylr, ermni
mliklrin v bzi xslr bizim bxi etdiyimiz torpaqlarla brabr
mslman yalt lrinin Rusiyaya birldirilmsi dvrnd onlarm nsillrin in
sahib olduqlar v indi d onlarn ksiz ixt iyarlarmda o lan btn torpaqlar
onlarn irsi mlkiyyti kimi tsdiq olunsun.
2. Bzi sahibkarlardan 1840-c ildn sonra cinayt gr v ya
mh km yolu il deyil, yalnz inzibati qaydada msadir edilmi hali yaayan
v hali yaamayan torpaqlar kimin lindn aln mdsa, onlara v ya onlarn
varislrin qaytarlsn v 1-ci maddy sasn onlarn m lkiyyti saylsn.
3. G rcstanm kemi tatar (azrbaycanl. - Red.) d istansiyalar
aalarna v onlarn varislrin qabaqlar istifadlrind olan v 1841-ci ild
msadir ed ilmi hali yaayan v yaamayan torpaqlar 1 bizim onlara xsusi
ilt ifatmz kimi geri qaytarlsn v bu frmann 1-ci maddsin uyun olaraq
onlarn xsusi mlkiyyti kimi tsdiq edilsin.
4. 2-ci v 3-c maddlrd qeyd ediln sahibkarlara torpaqlarn
qaytarlmas v onlarn mlkiyyti kimi tsdiq edilmsi il onlardan bzilrin
pul dnilri verilmsi dayandrlsn, ancaq xsusi xid mtlr gr veriln
tqadlr bu qayda amil edilmsin.
5. Sahiblrin in cinaytin gr xzinnin ixt iyarna kemi torpaqlar
bizim xsusi icazmiz olmadan n olanlarn zlrin, n d varislrin
qaytarlmasn.
6. Bizim hakimiyytimiz dvrnd by v mlikilrn bzilrin
xsusi xid mtlrin gr yalnz mrlk v mvqqti vrilmi torpaqlara
gldikd is, onlar bard biz xsusi tqdimat la m racit ed b ilrsiniz:
onlardan mhz kimlr xid mtlri mqabilind torpaqlar irsi m lkiyytd tsdiq
etmk v kimlrin mvqqti istifadsind saxlamaq fikrindsiz, ancaq art q
varislrinin ixt iyanna kemi v geri qaytarlmas n indiy kimi tdbir
grlmmi torpaqlar onlarn irsi m lkiyytind saxlanlsn.
7. Ayr-ayr xslr indi m lkiyyt hququnda balanan v ya
onlarnk kimi tsdiq edilmi torpaqlarda sakin olan kndlilr indiki yaay
yerlrind saxlanlsnlar. ctimai vziyyt haqda qanunlar mcllsinin 1842-ci
ild ap edilmi IX cild inin 628-632-ci maddlrin sasn onlar dvlt

1
1841-ci ild msadir edilmi halisi olan v hali yaamayan torpaqlar dedikd Grcmeretiya quberniyasnm Qazax, mdil v Boral mntqlrinin aalar haqda 25 aprel 1841-ci
il frman il aalarn inzibati qaydada z torpaqlarndan mhrum edilmsi nzrd tutulur.

289

kndlilri z mrsin aid edilsinlr. Riyyt1 , rncbr2 , xalis3 , nkr 4 v i.a. kimi
m xtlif adlarn yerin kndlilr mu mi b ir ad-mlkdar tabesi5 ad verilsin.
8. Bu kndlilr torpaq sahibin onun torpandan istifad etdiklri n
vz olaraq ayr-ayr m kllfyytlr yerin yetirmy borcludurlar. Bundan
baqa torpaq sahibin kndlilr arasnda qayda-qanun v sakitliy nzart v
onlar zrind polis idarsi hququ vrilir. To rpaq sahiblri il kndlilr arasnda qarlql mnasibtlr b izim tqdir edcyimiz xsusi sasnam il
myynlckdir 6 .
9. Bu frmana sasn sahiblrin irsi hquqda tsbit edilmi torpaqlar
btn lvazimat v tsrrfat yerlri il birlikd sahibkarn tam m lkiyytini
tkil edir v sahibkarlar mu mi qanun sasnda onlar zrind m lkiyyt
hquqlarn ttbiq ed bilrlr. Bu torpaqlar irsn ke bilr, satla v ya hr
hans kild alq -satqya qoyula bilr, lakin bir rtl ki, bu yolla malikanni
m lkiyytin keirck xs ya Zaqafqaziya ali ms lman silkin mnsub
olmal, ya da mu mi imperiya qanunlar zr mskunla m malikanlr
sahiblik n zru ri keyfiyytlr malik olmaldr. To rpan alq -satqs zaman
orada mskun olan kndlilr yeni sahibkara mnasibtd khn sahibkarla o lan
mnasibtlri saxlay rlar.
10 z malikanlrini varislr arasnda blrkn torpan sahiblrin rus
qanunlar il yana, rait v habel adt v ya yerli qayda-qanunlar rhbr
tutmaa icaz verilir.
11. Vfat etmi sahibkarn varislrin mrhumdan qalm malikanni
rit v ya adt gr blmy yalnz o zaman ica z verilir ki, varislr arasnda
bu msl haqda hmrylik o lsun, ancaq bu halda da adt zr blg yalnz
mnsiflr vasitsil hyata keirilmlidir; mnsiflrin qrarndan ikayt qbul
Riyyt- rbc tb, vergi dyn tb, kini, kndli. XIX srin I yarsnda Azrbaycan
feodal-asl kndlilr z iqtisadi v hquqi vziyytin gr 3 qrupa blnrdlr: 1) riyytlr, 2)
rncbrlr, 3) nkrlr. Riyytlr feoodal-asl kndlilrin ksriyytini tkil edirdilr. Riyyt
dedikd, pay torpana v xsi tsrrfata malik olub hm feodala, hm d dvlt vergi v
mkllfiyytlr dyn kndlilr nzrd tutulur.
2
Rncbr - farsca zhmt kn, zhmtke, bir qayda olaraq feodallarn by-aa
tsrrfatnda ilyn v pay torpa olmayan kndlilr. Rncbrlr xsi tsrrfata malik
olmadqlarndan, xanlqlar dvrnd dvlt vergi v mkllfiyytlrdn azad idilr. XIX srin
sonu XX srin vvllrind rncbr muzdur anlayna uyun glirdi.
3
Xalis - rbc, azad edilmi, xalis, tmiz. XVIII sr v XIX sr yarsnda dvlt
vergilrdn azad edilmi mlk torpaqlarnda (mll xalis) yaayan feodal-asl kndlilr deyilirdi.
Xalis kndlilri dvr atacaq btn vergi v mkllfyytlri d sahibkara dmli idilr.
4
Nkr - burada feodaln evind xidmt edn feodal-asl kndli xidmti.
5
Mlkdar-tabesi. 1846-c ildn ali mslman silkin mnsub ol mxtlif feodal-asl
kndlilr verilmi mumi ad, Sahibkar kndli anlayna uyundur.
6
T orpaq sahiblri il kndlilr arasnda qarlql mnasibtlri ar hkumti 1847-ci ild
verilmi Kndli sasnamlri il rsmildirdi.
1

290

edilmsin icaz verilmir.

12. Torpaqlarn tsbitind onun v ya baqa sahibkara v ya xziny
mnsub olmas haqda ortaya xan mnaqi lr mu mi saslarla mhkmd
ayrd edilmlid ir.
Zaqafqaziya lksinin ali mslman silkini tkil edn xan, by, aa v
ermni mliklrinin torpaq zrnid sahiblik hququnun sas chtlrini bu cr
myyn etmkl biz, onlara olan iltifatmzn li tzahr kimi Siz onlarn
xsi hquqlarnn imkan daxilind ncib puszadganlna mxsus hquqlar
nzr almaqla myyn edilmsi il mul olma hval edirik. Biz mhkm
minik ki, Zaqafqaziya lksinin ali mslman silki indi istifadlrind o lan
torpaqlar zrind hquqlarnn tsbit olunmas il yaaylar brqrar
edildiy indn yalarndan v vziyytlrindn asl olmayaraq ilk a rla bizim
igid dylrimizin sralarna daxil olmaa v hmin silk hval edilmi
vziflri can-bala v qeyrtl yerin yetirmy hmi hazr olacaqdr.
Bizim bu frmanda rh edilmi iradmizin layiqinc hyata
keirilmsin i siz hval et mkl biz siz o lan dyi mz ltfkarl mz
bildiririk.
slind .H.-n n z li il yazlmdr: N i k o 1 a y,
S.-Peterburq, 6 dekabr 1846-c il 1 .
68. 14 may 1870-ci il KNDL SASNAMS
1861-ci ild Rusiyada thkimiliy in lvindn sonra ar hkumt i milli
ucqarlarda kndlilrin feodal aslln aradan qaldrmaq mcburiyyti
qarsnda qalmd.
Azrbaycan thkimilik hququ rsmi olmadndan sahil kar kndlisi
ya hququ obyekti deyildi. Bununla yana 1846-c il frman il (bax:
qaynaq 67) sahibkar kndlil sahibkar torpanda yerldiriln dvlt
kndlilri adlandqlarndan feodaldan xsn ash saylmrdlar. ar hku mti
Azrbaycanda kndli islahatn bu yolla gecikdirirdi.
Zaqafqaziyada kndli islahatn hazrlamaq mqsdil 1861-ci ild
Zaqafqaziya Mrkzi slahat Ko mitsi yaradld. slahat hazrlamaq n ilk
nvbd dvlt, sahibkar torpaqlarnn v kndlilrin pay torpaqlarnn
srhdlri dqiq myynldirilmli idi. B mqsdl 1861-ci il iyunun 29-da
Zaqafqaziya lksinin mrkzldirilmsi haqqnda sasnam tsdiq edilmi v
1862-ci il yanvarn 1-dn torpaqlarn bilavasit mrkzldirilmsi iin
1
Frmann slinin ap olunduu yer n bax:
, 2-e. C6., 1847, XXI. . 20672, c. 617-619.

291

balanmd. slahatn hazrlan mas yolunda ikinci mhm addmlardan biri

1866-c ild Qafqa z can iini Ba darsi urasnn qrar il Bak, a, Tiflis v
Yerevan by komissiyalarnn yaradlmas oldu. Hmin komisiyalar
Azrbaycann ali mslman silkinin trkib v hququn myyn etmli idi.
onlarn ii Azrbaycanda 1188 irsi v x; by nsli, 3 xan nsli - irvan, Tal,
Bak xan nsillrin in imtiyazlarn tanmaq, 1048 ailnin is iddialarn rdd
etmkl baa atd. Bellikl, ar hku mt i kndli islahatna hazrlq ad
altnda slind yerli mlkdarlarn mnafeyin i qabaqcadan yoluna qoymudu.
sasnam ar trfndn 1870-ci il mayn 14-d imzalan md.
14 may 1870-ci il sasnamsi myyn qsaltmalarla
20 -60- XIX . (. II,
-., 1937. C. 401-423) toplusu zr verilir.
1870-ci il mayn 14--ZAQAFQAZYA QUB ERNYALARI:
YELZAVETPOL, BAKI, RVAN V QS M N TFLS N AL
MSLMAN SLKND N OLAN XS LRNN V HAB EL
ERM N M LKL RNN TORPAQLARINDA SAKN OLAN
DVLT KNDLL RNN TORPAQ QURUL U U HAQQINDA
SASNAM
1. Bu sasnam il Yelizavetpol, Bak v rvan quberniyalar v Tiflis
quberniyasnn Tiflis v Axaltsx qzalarn n ali mslman silkinin : kemi xan
nsillrindn olanlarn, bylrin v aalarn v habel ermn i mliklrin in
torpaqlarnda sakin olan dvlt kndlilrinin torpaq ilri myyn olunur.
2. Ali mslman silkinin v habel ermni mliklrin in torpaqlarnda
sakin olan dvlt kndlilri (madd 1) mvcud frmanlar zr (1846-c il 6
dekabr1 , 1847-ci il 20 aprel v 28 dekabr 2 v 1851-ci il 8 iyun3 ) pay torpa almaq
hququnu saxlayrlar v sakin olduqlar malikanlrd pay torpaqlar aadak 770-ci maddlrd gstriln rtlrl onlarn daimi istifadsin verilir.
Kndlilrin istifadsin vrilmi pay torpaqlar zrind mlkiyyt hququ
hmin frmanlara sasn bu torpaqlarn sahiblrin (m lkdarlara. - Red.)
mxsusdur.
6 dekabr 1846-c il frmannn 1-ci maddsi nzrd tutulur (bax qaynaq 67).
20 aprel v 28 dekabr 1847-ci il Kndli sasnamlrinin ap olunmu mtni n bax:
Kaa qzeti N 46, 15 noyabr 1847-ci il; ,
2-. ., 1848, T. XXII, 21825.
3
8 iyun 1851-ci il srncam-Yerevan quberniyas v Tiflis quyberniyasnn Axaltsx
qzasnn mlkdar v tiuldarlar haqqnda frmanda tiul irsi mlkiyyt kimi tsbit edilmidi.
1
2

292

3. Kndlilr pay torpa mqabilind sahibkarn xeyrin bu

sasnamnin (71-99 maddlrinin) myyn etdiyi mkllfyytlri yerin
yetirmy borcludurlar.
4. Torpaq sahiblri v onlarn torpanda sakin olan kndlilr arasnda
torpaq mnasibtlri bu sasnamnin 100132-ci maddlrind gstrild iyi
qaydada, nizamlama qaydalar il myyn edilir.
5. Kndlilr pay torpaqlarn 133-139-cu maddlrd gstriln
qaydalar sasnda satn ala bilrlr.
I fsil
Kndlilrin kin v ba qa tsrrfat torpaql ar il tmin olmmas
v onlardan istifad haqqnda
/ blm. Torpaq v digr tsrrfat yerlri il tmi nat haqda.
1.

mumi qaydal ar

7. Bu sasnamd gstrilmi qayda zr hr bir malikand adlar

olan istr ailli, istrs d subay kndlilrin hnin malikand pay torpa
almaq hququ var.
8. B sasla (m. 7), mvcud sasnamnin vrilmsin qdr
kndlilrin istifadsind olan hytyan sahlr, meyv, z m v tut balar,
kin sahlri (kin v bink) kndlilrin daimi istifadsind saxlanlr.
Q e y d 1. Kndlilrin daimi istifadsind olacaq kin v baqa torpaq
sahlri kndlin in pay torpa adlanr.
Q e y d 2. Sahibkarn kndlilr daimi pay torpandan lav, mvcud
m kllfiyytlrdn baqa xsusi pul v ya mhsul dnii hesabna mu zdla
mvqqti verdiyi torpaqlar v otlaq lar kndlinin pay torpa saylmr.
9. 8-ci
maddy
uyun
olaraq,
kndlilrin
istifadsind
onlarn
indiki
pay
torpaqlar
saxlanlmaq la,
mu mn
kndli
icmasnn pay torpa hr biri kii kndli n 5 desyatindn 1
artq olarsa v sahibkarn z ixtiyarnda is malikandki kin
yararl torpaqlarn d birindn az qalarsa, onda sahibkar z
lind
malikandki
btn
torpaqlarn
d
b irini
saxlamaq
n artq torpaqlardan ksik tlb et mk hququna malikdir.
10. 8-ci maddy uyun olaraq, kndlilrin istifadsind onlarn indiki
pay torpaqlar saxlanlmaq la, mu mn kndli icmasnn pay torpa hr bir
1

Desyatin - torpaq l vahidi, 1,0925 h.

293

kndli kii n 5 desyatindn az olarsa, onda kndli cmiyytinin sahibkardan

torpan atmayan hisssini tlb etmk hququ vardr v sahibkar at mayan
torpa ksib vrmy borcludur. ncaq ksik n tlb olunan torpan
vrilmsi il sahibkarn istifadsind malikandki (m. 9) kin yararl
torpaqlarn d birindn az qalarsa, onda yaln z gstriln d birdn artq
olan miqdar ksilib vrilir.
11. Sahibkar bu sasnam zr kndlilrin daimi istifadsin verilmi
pay torpaqlarn sonralar he bir halda artrmaa borclu deyil, eyni zamanda
azalt maa da ixt iyar yo xdur.
II. Pay torpamn trkibi haqqnda
12. Bu sasnamy gr kndli pay torpann trkib in yalnz kin
yararl sahlr ayrlmald r (8 - 18-ci maddlr)...
15. Melr he yerd kndli pay torpann trkib in salnmr.
Mesi olan
malikanlrd
kndlilr
me
nemtlrindn
sahibkarm knll razl il istifad ed bilrlr 1 ...
16.
Kndli
kinlrindki
v
b inklrindki
kolluqlar
kndlilrin
istfadsind
saxlan lr
v
onlarn
bitdiyi
torpaqlar
da kndlin in pay torpamn iind saylr. Bu sasnam veriln qdr kndlilrin daimi istifadsind olan v qamlq basm yerlr d pay torpa saylr 2 .
17. Mal-qaran suvarmaq n kndlilrin istifadsind olan
naxr bulaqlar onlarn istifadsind saxlan hr. gr naxr bulaqlar sahibkarla kndlilrin
mu mi istifadsinddirs, onda bulaq
el mu mi istifadd qalr. Sahibkar istyrs, kndlilrl qarlq l razlq zr mu mi suvat yerin onlara ayrca suvat ayra
bilr, yo x, gr razlama ba tutmazsa, onda msl barq
hakiminin qrar il hll olun mald r 3 ..
// blm. kin v ba qa tsrrfat torpaql arndan istifad haqda
1. stifad hququ haqq nda
1
slahatn 15-ci maddsi melri bylrin mlkiyyti kimi tanyr v kndlilr qabaqlar
birg, hamlqla istifad etdiklri melr n indi ayrca pul vermli idilr, bu da onlarn bylrdn
iqtisadi aslln saxlayrd.
2
Kolluq v qamlqlarn kndli pay torpaqlar t rkibin daxil edilmsi slind kndlilrin
yararsz torpaqlar hesabna torpaqszladrlmas demk idi.
3
Bylr kndlilr n mumi ayrca suvat ayrmaq hququnun verilmsi kndlilrin malqarasnn otlamas n yeni tinliklr yaradrd.

294

41. Nizamlama qaydalar sasnda kndlilr pay torpa kimi tsdiq

edilmi torpaqlar myyn edilmi mkllfyytlr mqabilind kndlilrin
daimi istifadsin verilir.
42. Ayr-ayr kndli rstlrinin (hyt evi. - Red.) pay torpaqlarmn
trkib indki kndli sahlri - hytyan v kin sahlri hmin tstlrin irsi
istifadsind qalr. Kndli kin sahlrinin irsn kemsi qaydas v onlarn
blnmsi qaydas yerli qayda-qanunla myyn olunur...
46. Hr b ir kndli z sahsini-hytyan torpan v kin yerin i onunla
bir knd cmiyytin mnsub olan kndliy ver bilr; balar, hminin baqa
snaye v ticart mssislri is htta knar xslr d veril bilr.
47. Kndli baqa silk kemkl trk etdiyi icmann kndli torpandan
istifad et mk hququnu itirir...
49. Kndlilr, n qdr ki, m kllfyytlri dyirlr, onlara pay
torpa kimi verilmi kin sahlrind adt zr myyn edilmi qaydada,
yardan az olmayaraq, m xtlif taxl v ya baqa bitkilr kmlidirlr; sahibkar
kndlilrin bilrkdn v ya tnbllik zndn torpa lazmi qaydada
becrmmsindn ona dymi zrrin vzini barq hakimin in myyn etdiyi
miqdarda tlb et mk hququna malikd ir.
55. Hr b ir kndli z tsrrfatnda baqa azad knd sakinlri il eyni
hquqda n sahibkardan, n d cmiyytdn xsusi icaz almadan karvansara
(iki satmamaq rti il), fabrik, snae v ticart mssislri aa b ilr.
II f s i l
Torpaq sahi blrinin xeyrin dnilck kndli
mkllfiyytlri haqq nda
I blm. mumi qaydal ar
<...>
71. Bu sasnamnin elan edildiyi gndn nizamlama qaydalarn n
hyata keirilmsin kimi kndlilr istifadlrind olan kin sahlri v
tsrrfat yerlrindn istifad et mkd davam ed ir, hmin kin sahlri v
tsrrfat yerlri n sahibkarlara qabaqk m kllfiyytlrini dyirlr...
72. Nizamlama qaydalarn n hyata keirilmsi il kndlilr onlar n
tsbit edilmi kndli pay torpa vzind sahibkarn xeyrin btn kinilik
mhsullarndan malcht v ya bhr adl mkllfiyyt v bundan lav
mcburi i gnlri vzin...pul vergisi vermlidirlr...
<...>

295

I blm. Mkllfiyytlrin mi qdar haqqnda

76. Kndlilr sahibkara vrilck malcht v ya bhr mkllfiytin
btn kinilik mhsullarn daxil et mlidirlr:
1) Bak v Yelizavetpol quberniyalarnn v Tiflis quberniyas Tiflis
qzasnn xan, by, aalar v mlik... malikanlrind 1/10 h iss...
77. Kndlilr mcburi i gnlrinin vzin...istifadlrind olan istr
hytyam, istrs d kin yerlrinin hr desytatini n vermlidirlr:
1) Bak v Yelizavtpol quberniyasnn (Qazax qzas xlmaq la) xan,
by v mlik malikanlri zr 30 qpik.
2) Yelizavtpol quberniyasnn Qazax qzas mda aa v mlik
malikanlri zr 15 qpik...
III blm. Mkllfiyytlrin dnilmsi qaydas v
bu mkllfyytlrin vaxtnda dnil msinin tminat
I.Mkllfiyytirin dnilm qaydas haqq nda
79. str malcht v ya bhr, istrs d pul mkllfyytlrin in
dnilmsi vaxt kndlilr torpaq sahibinin qarlql razl sasnda
myynldirilir v n izamla qaydalarna daxil ed ilir...
82. Kndlilrin hr biri z zrin dn m kllfyyti yalnz birbaa
torpaq sahibin v ya onun vkil etdiyi xs dmlidir...
<...>
II. Mkllfiyytlrin vaxtnda dnil msinin tmin edil msi
I. Mkllfyytlrin vaxt nda yerin yetirilmsi
msuliyyti haqqnda
85. Hr bir ev ayr-ayrlqda istifadsind olan sah n torpaq sahibin
atas mkllfyytlrin vaxtnda dnilmsin cavabdehdir.
86. Hr hans bir sbb zndn lv edilmi v 59-cu maddy uyun
olaraq, knd icmasn n ixt iyarna kemi sahdn torpaq sahibin atas
m kllfyytlr n btvlkd knd icmas btn zvlrinin ellikl zmanti
il sahibkar qarsnda, 96-c maddy sasn, knd yncann qrar il b
sahnin yeni ev sahibin in istifadsin veriln v ya torpaq sahibinin ixt iyarna
ken kimi msuliyyt dayr.
<...>

296

83. Torpaq
sahibin
atas
m kllfyytlr
dvlt
vergi
rsumlar kimi btn ciddiliyi il tlb olun mald r...
<...>
91. Kndlilrin malcht v ya bhrdn qalan borclar torpaq sahibi v
ya onun mvkkilinin tlbi v gstrii zr drhal dnilmlid ir. gr
malcht v ya bhr bardrc mnsifin tyin etdiyi mddtd dnilmzs,
onda o, quberniya kndli ilri idarsin in myyn etdiyi tarifl pul borcuna
evrilir.
92. dnilmmi malcht v ya bhr zr pul borcu (m. 91) v
hminin bu sasnamnin (m. 72) myyn etdiyi pul mkllfiyytinin z
zr borcdan ayda hr manatdan bir qpik faiz aln r... <...>
95. Torpaq sahibinin tlbi zr m kllfyyti vaxtnda dmyn
kndlidn borcu knd rhbrliy i 92-ci madd zr myyn edilmi faizl alb
vermy borcludur, bunun n o, barq mnsifin in icazsi v razl il:
1) borclunun mlkiyytind olan trpnmz mlaknn glirin i vergi
qaln n dnilmsin srf ed bilr.
2) vergi borclusunun zn v ya onun ail zvlrindn birini kndlinin
hmkndlisin in v ya torpaq sahibinin yanna muzd la ilmy gndr bilr;*
lakin kndlini torpaq sahibinin yan ma z iradsinin ziddin v sahibkarn razl
olmadan gndrmk olmaz.
3) vergi borclusunu v ya onun ail zvlrindn birini verg i qalnn
dnilmsin qdr knara, kndlinin yaad v ya qonu qzaya, gr ev
yegan iidn mhru m o lmursa, ksbkarla gndr bilr; u zaq o lmayan baqa
quberniyalara is ksbkarla yalnz knd y ncann barq mnsifi trfindn
tsdiq edilmi qrar il, z d yalnz mkllfyyti inadla, tnblliyi v ya
pozunluu zndn dmyn daimi vergi borclularn gndrmk o lar.
4) vergini dmynlr qyyum qoy maq v sonuncunun icazsi
olmadan tsrrfatya (kndliy. - Red.) vergi qal dniln kimi z
mlakndan v ya glirindn he bir eyi alq-satqya xarmaa icaz vermy
bilr; v ya borcunu dy bilmyn tsrrfatnn yerin, onu v ailsini z
tsrrfatndan xarmamaq rti il, yeni tsrrfat tyin ed bilr.
5) vergi borclusuna xsn mxsus olan trpnmz mlak siyahya
aldrb satdra bilr.
6) vergi borclusunun trpnmz mlakn n v tikililrinin tsrrfat n
zruri o lmayan hisssinin satlmasna srncam ver bilr.
96. gr 95-ci maddd nzrd tutulmu btn cza tdbirlri kifayt
etmzs v borc, m kllfyytin b irillik mblin kimi artarsa, onda torpaq
sahibi barq mnsifnin icazsi il vrgi borclusuna daimi istifad hququnda
verilmi sahni, hmin sahy mxsus olan hytyan tsrrfatla birlikd
(kini) silkindn olan baqa bir xs hrracla vrilmsin i tlb ed b ilr...

297

III f s i l
Nizamlama qaydal arnn hazrlanmas, ts di qi v hyata
keirilmsi qaydas haqqnda
I blm. Nizamlama qaydalarn n hazrlan mas
100. Mvcud sasnamnin yerlrd elan edilmsindn iki ay sonra
nizamlama qaydalarn n hazrlan masna balanmaldr.
101. Nizamlama qaydalar hr b ir malikan zr sasnamnin elan
edilmsindn 2 il kendk hazrlan mal v qti olaraq hyata keirilmlidir...
111. Barq mnsif nizamlama qaydalarnn hazrlan masna
balamazdan n az 15 gn qabaq malikany, hm sahibkara, hm d kndlilr
ar vrqsi gndrmlidir (m. 100). str sahibkar, istrs d kndlilr
nizamlama qaydalarnn hazrlan masnda ya xsn itirak et my v ya 103-c
maddy (qeyd) uyun olaraq, z mvkkillrini gndrmy borcludurlar, lakin
trflrdn bu v ya baqasmn a r vrqsind myyn edilmi vaxtda
glmmsi he bir halda mnsifin faliyytini dayandrmamaldr...
<...>
IV f s i l
Kndlilrin z pay torpaqlar n
mlkiyyt al mal ar haqq nda
133. Kndlilr z pay torpaqlarn ya btvlkd, ya onun bir hisssini,
sahibkarla qarlq l razlq sasnda, barq mnsifinin myyn etdiyi qaydada
hr bir zaman v he bir mhdudiyyt qoyulmadan ala bilrlr.
134. Kndlilrin z pay torpaqlarm satn almas n qarlql razlq
ld edilmd ikd, kndlilr ya ayr-ayrlqda, ya btn knd icmas il birlikd
z pay torpaqlarn sahibkarn icazsi o lmadan satn ala bilrlr, ancaq bu halda
aadak mhdudiyytlr nzrd tutulur:
1) kndlilrin hr b ir ev 15 desyatindn artq torpaq almaq hququ
yoxdur.
2) kndlilr 7,5 desyatindn az pay torpana malikdirlrs, onda hr
bir ev bundan az torpaq satn almama ld r...
136. Kndlilr pay torpaqlarn satm almaq haqda barq mnsifin yazl
surtd mracit edirlr, o, dnc mb lini kndlilrin satn almaq istdiklri
pay torpa n hm pul, hm d mhsulla ddiklri m kllfiyytlrin pulla
qiymt inin 6 faiz kapitallamas (yni 16 2/ 3-y vurulmas) yolu il hesablayr,
hmd myyn edilmi dnc mblin in kndlilr trfindn dnilm-

298

vaxt n myyn edir v trflr z qrarn bildirmkl, myyn edilmi

mddt naraz trf kndli ilri zr Quberniya idarsin ikayt et mk
hququ verildiyini elan edir, ii baxlmaq n hmin idary keirir... 1
138. Kndlilrin z pay torpaqlarn sahibkara knll sazi sasnda v
ya z tlblri il (m. 133 v 137) m lkiyyt keirmlri hku mt trfindn
he cr yardm edilmdn hyata keirilir, lakin bu halda 1861-ci 119 fevralda
imperator trfndn tsdiq edilmi dnc haqqnda sasnamnin 6-c maddsind nzrd tutulmu imtiyazlardan istifad o luna bilr 2 .
139. Kndlilr istr knll sazi zr (m. 1330, istrs d z tlblri
(m. 134) il pay torpaqlarn m lkiyytlrin keirmkl m lkiyytilr
z mrsin keirlrs, kndli-m lkiyytilr n dnc haqqnda sasnamnin
159-179-cu maddlrind nzrd tutulmu qaydalara tabe olurlar.

Zaqafqaziya pay torpaqlarnn satlma qiymti Rusiyaya nisbtn ox yksk qoyulmudu.

Bak v Yelizavetpol quberniyalarnda kndli znn 1 desyatin pay torpa n 12 manat 50
qpikdn 45 manata, Naxvan qzasnda is 17 manat 50 qpikdn 53 manata kimi dnc pulu
vermli idi. Bu, kndlilri z pay torpaqlarm dncl satn almaq imkanndan mhrum edirdi. Yalnz
varl kndlilr torpa dncl ala bilirdilr. mumiyytl, islahatdan sonrak dvrd (1912-ci il
kimi) kndlilr yalmz 2000 desyatin yaxn torpa (malikan, kin v ba torpaqlar) satn ala bilmi
v bunun n 120 min manat dnc vermidilr (bax: ..
. ,
., 1982, c. 18-19).
2
Rusiyadan frqli olaraq, Azrbaycanda pay torpaqlarnn dncl satn almmas mcburi
deyildi v bu id hkumt kndlilr he bir yardm gst rmirdi.
1

299

lavlr

300

301

302

303

304

305

306

307

308

309

310

311

312

313

314

315

316

317

318

319

320

829 - cu il 18 yanvar. Trkmnay mqavilsi lav

ran il Rusiya arasndak srhd xttinin tyin edilmsi
bard protokol
snadi z rvabete ba m ntqe-ye Qafqaz. Tehran, 1994, s. 355-370.
Trkmnay mqavilsinin IV maddsin sasn Rusiya trfindn polkovnik Ramqarov, ran
trfindn birinci mhndis mavir Mirz Msud Mstovfi, II mhndis mavir Mosyo Bartolomi, onlarn
kmkisi Mirz hmd Abbas-Abad qalasnda grb, hmin protokolun mtnini hazrlamlar. Protokolu
ran trfindn Abbas Mirz, Rusiya trfindn Paskevi imzalayb mhr vurmular. Onlar srhd xtlrini
xsn yoxlayb v aadak srhd xttini myynldirmilr.
Srhd xtti:
Byazid razisi yaxnlndak nqtdn xdqdan sonra Kiik Arda zirvsin, ksin yararsz
olan dalq yerlrdn keib, oradan Aa Qarasu mnbyin birlir. Bel ki, Rusiyaya aid olan Soltan
topu da bu xttin solunda qalr. Aa Qarasu mnbyi Buralan dal ayandadr. El bir shradak hr iki
Arnn mqabilinddir. Bu dalar Araza tkln Yuxar Qarasu dhnsin ox yaxndr v Kiik Arnn
zirvsindn 27 verst uzaqdadr (hr verst 1-1,06 kilometr brabrdir - S.O.). Mnbyi axd yerdn
mahid etdikd knc bu yerdn imala doru gedir v 55 drc cnubdan qrb v Byk Ar dan
zirvsindn knc 87 drc cnubdan qrb, Soltan topu da tyind srhd xtti il ba yoldan keir ki,
bu yol rvandan Makuya gedir v bu nqtdn 8 verst msafd kin yararl olmayan shradan keib,
mnby v oradan srhdi Aa Qarasu axn mcras tyin edir.
Mnbdn bu ayn gzn qdr (dhnsin qdr - S.O.) onun mnbyi olan Suralan
(Buralan) dalarndan sonra imal v rq trfindn Arazdan arur da mqabilind yerln Arazn o
biri qaps dhnsin atr. Sonra 24 verst msaf keir. Bel ki, Mzkur Qarasuyun sol trfd qalm btn
razi Rusiyaya, onun mqabil trfi rana aid olur.
"Aa Qarasu dhnsindn sonra 3,5 verst Abbas-Abad qalasna atmam srhd xtti Araz ay
mcras il myyn edilir. Bu ayn mcrasnda yerlmi adalar bir-birin yaxn olduu n ayn
hr iki terfinin srhddi tyin edildikdn sonra ran v Rusiyaya aid olacaqdr. ayn sol sahilin
yaxn btn adalar Rusiyaya aiddir v onun blgs aadak kimidir:
Aa Qarasu dhnsindn 4 verst aa Araz aynn sa sahilind yerlmi Qaraqoyunlu
kndi mqabilind, onun solunda yerlmi Proinli qla mqabilinddir. Burada ada vardr ki,
bunlardan biri ran mqabilind olan rana aid v rus kndi mqabilind olan digr iki ada Rusiyaya
aiddir. Araz aynn bu nqtsindn 8,5 verst mxtlif yollar keib, Zngan kndin atr ki, onun
sa knarnda yerlir. Oradan is Araz ay 5 verst cryan etdikdn sonra ayn solunda yerlmi
Muanl kndin atr v bu nqtdn 5,5 verst axdqdan sonra Qulun gl, Min v Aa gl Avasti
adalarndan sola doru meyl edir v ondan 1,5 verst sonra mirAvas v Neminobrdi Avas adalar
sada qalr. Bu iki ada el bir ba yoldadr ki, mbas adh keid vasit sil Xoydan rvana gedir.
Araz ay buradan 3 verst axdqdan sonra iki kiik adadan keir ki, Arazn sol sahilinddir. Hminin
o ayn knarnda XarabaKrfz kndi ay yaxnlnda bir keid var. 3,5 verst aadak, tqribn
bir verst uzunluu olan bir ada vardr v sa knara aiddir. 2,5 verst aadak Arpa aynn iki
dhnsi yerlir. Onun sa t rfind 0,5 verst fsild Kiikgl v Yusi kndi yerlir. Arpa ay
dhnsindn sonra Yusi kndindn cari olan Qarasu kimi mhur olmu Kiik ayn dhnsin qdr
axr. Araz ay 5 verst davam edir. Onun sa trfind Qara Hsnli kndi yerlir. 3 verst aada
Xaclr kndi yaxnlnda keid vardr. Onun mqabilind bir ada vardr. Bu knd kimi rana aiddir
v Arazn 3 verst v rb aasnda Qarasu adlanan digr kiik ay, ran trfindn axan
dhnsin cryan edir v Arazdan bir verst aa Rusun Diz kndin yetiir ki, onun rnqabilind
bu ayn keididir. Bunun mqabilind 10 ada vardr. Onlardan biri o knd aiddir. Araz ay 8,5
verst axdqdan sonra Arazn sa sahilindn axan Kiik Makuay dhnsin atr v ona yaxn az bir
msafd rblr kndi dhnsi yerlir. Araz ay bu 8,5 verst msafni kedikdn sonra bu

321

mhll atr. Dalardan, dalqlardan kedikdn sonra iki trfdn onun mcrasn darsqalladrr.
Bel ki, ahtaxt dalqlan onun solunda qalr. Nhayt, Araz ay shraya, axtaxt kndin atr.
Araz z mcras il axb, Kiik Sar ayn sa trfnd qoyur ki, o adann dhnsin yaxndr v
Rusiyaya aiddir. ki digr ada ran dvltin aid olur. Oradan Kiik Qaragl ay dhnsin atr ki,
onun sa trfindn axr, Araz oradan yenidn 3 verst dalq yerlrdn axb, 4 adaya yaxnlar ki,
onun n Rusiyaya, birisi rana aiddir. Bu adalardan 1,5 verst aa Araz ay adalan Snq Krpy
atr. Bel ki, Qarquluq kndi yaxnlndadr v onun sa trfind yerlir. Bu mkandan bir verst
aada ada vardr ki, hr sa knara aiddir. Orada Araz z mcrasn cnuba doru dyiir.
5,5 verst kedikdn sonra bir verstdn artq uzunluunda olan ada yerlir ki, rana aiddir v bir verst
aada hmin mcra il digr bir adaya atr ki, Rusiyaya aiddir. Oradan is 1,5 verst daha cryan
edir. Qiyqac dhnsin atr ki, orada onun sa t rfindn axr. Arazn suyu buradan yen imal il
cnub arasndan axb, 3 verst aada rana aid adadan keir v orada Qiyqac keidin yaxn aa
axb, buradan yen cnub v rq trf cryan edir. Kolal adlanan kiik ay dhnsin atr ki,
onun 4,5 verstliyind yerlir. Bel ki, onun sa knarnda yerln iki adadan keir. Bu nqt d
Araz srhdi geni shradan keib, 1,5 verstliyind, sol sahilind yerlmi iki adaya atr. Sonra
mcrasn davam etdirn Araz ay sanda yerln Kolal kndin atr. Oradan is hmin adda
olan kiik ay axr. Araz ay burada hmi srhd xtti olub, rq il cnub arasnda axr, sonra
sanda yerlmi Qara Dr adlanan dr yaxnlndan axr, sol sahilind yerln kiik adadan
keir. Araz ay 6,5 verst axnn davam etdirdikdn sonra Qzl Qlaq keidin atr. Orada Rusiya
trfnd yerlmi Qadiri Tpsi tyindn keib, xeyli dolandqdan sonra cnuba doru axr.
Arazdan 3 verst aada, soldan iki kiik ayn suyu ona birlir. Onlardan birinin ad oradar,
dig ri Naxvanaydr. Ondan 7,5 verst aada Bolan Luluy keidin atr ki, onun yaxnlnda,
sol knarnda bir ada vardr ki, Bolan kndinin 0,5 frsxliyind (bir frsx 6 kilometr brabrdir.
S.O.) yerlir ki, Rusiyaya aiddir. Onun 1,5 verstliyind iki ada vardr. Sol sahil aid olan bu
adalardan 4 verst aadak digr bir ada vardr ki, rana aiddir. Bunlar ah Abbas dvrnd Arazm
zrind olan v xaraba qalm qdim krpdn bir verst uzaqlqda yerlir. Bu nqtd Rusiya-ran
srhd xtti olan Araz ay z mcrasna tabe olmaqdan kinir. Lakin T rkmnay mqavilsinin
IV maddsin sasn 3,5 verst yan diaqonal sahnin Abbasabad binalar xarici evrsindn hr trf
kilmlidir. Srhd xtti yarmdiaqonaldr ki, hmin yarm diaqonallarn qurtaracandan kerk onlar
hat edir. Arazn sa sahilind yerlmi II yarmdiaqonaln qurtacaranda silindrvari lamt qoyulmudur
ki, iki zr' (Zr' 104 santimetr brabrdir - S.O.) hndrlynd bina olub v trafina xndk qazmlar. Bu
lamtlrdn birincisi Abbas-Abaddan kilib Srar v Hqab krps yaxnhndak ada yaxlnda
yerlir v rana aiddir. 350 zr uzaqda olan kinci lamt yen dr knarnda yerlib v Abbas-Abaddan
Makuya gedn yol bu iki lamtin arasndan keir. Drdnc lamt qumluq bir razid qoyulubdur. IV
lamtdn 574 zr' fasild Valamt yerlir ki, tp zrind tikilibdir. Uzun bir drnin knarnda yerlir
v bu lamtdn 574 zr" fasilsi vardr. Vlamat bir tpd yerlib ki, Abbas-Abaddan Xoya gedn ba
yoldadr.
Srhd xtti VII yarmdiaqonaln sonunda yerlir. Kemi lamtlrdn 788 zr' fasild
kilibdir v arxa tplrin hndrlklrindn keir. VIII lamt kemi lamtdn 1140 zr' uzaqda, tp
banda yerlir v srhd boyu davam edir. Bu lamt daxil olmamdan be drdn sonra oradan yer
srhd xtti keir ki, onun hndrly get-ged artr. Ondan sonra drin Kla Olu drsindn keib IX
lamt atr. Bu lamtin kemi lamtdn 1514 zr' fasilsi vardr. Bundan sonra, yni IX lamtdn
sonra srhd xtti rq doru uzanr, yksk hndrlklrdn keir ki, Kla Olu silsil dalarn
tyind yerlir v 2 verst 800 zr' msafni keib X lamt atr. Sonra 5 drdn keir ki, birincisinin
ad Qzal Dr v digr ahdrsin qdr v axrncs Qrmz Drdir. Da qala zrind tikilmi
bu X lamtdn sonrak Qrma Dr knan mqabilind yerlir. Srhd xttinin son XI lamtin
birlmk n Hinqba drsindn keib Araz ay knan yaxnlnda kemi lamtdn 500 zr1 fasild
oraya birlir. Bu XI lamt Arazn sol sahilind, tp zrind qoyulmudur ki, ondan sonra I lamtdn 7
verstdir. Srhd xtti X3 yarmdiaqonaln Abbasabaddan 3,5 verst aada yerlmi son srhd xttidir.

322

ki dvlt arasnda yen Arazn mcras 21 verst qdr Yeddi Blkdn aaya qedr srhd
xttidir, Yni XI Mrar lamti yerlir. Burada Araz ay rq doru cryan edib, Qusayqn
drsindn keib, darsqal da keidin tklr. Ona gr ki, ayn sol sahilind byk Bhram dalar v
yol knarnda byk qayalar vardr. 7 frsx msafdki darsqal yol tinlikl bu dalardan keib, Bhram
dandan tin keilsi qayalardan axan A-dr ayna axr. Araz hmin mcras is Busi v onun
qarsnda olan Aada qayalanndan keir v oradan 7 verst Araz ay cnub v rq cryan edir. Onun
sa sahilindki Qarsiliqan v onun sol sahilind yerln digr Arndaa atr. Bu iki drnin mqabilind
iki ada vardr ki, Rusiya dvltin aiddir. Oradan 1,5 verst kedikd Araz ay Halmir kndin yaxn atr.
Orada Dramdan gln yola az qalm atb, kiik Qalmir knd ay Arazn sa sahilindn axr v Xoy
ose yoluna enib, Qalmir knd trafndan keib Araza daxil olur. Oradan is Araz imal v rq doru
axr. 1,5 verst msafdn sonra Kils adl kiik ayn dhnsin atr, axr. Astan kilssindn sonra Arazdan
iki verst msafd v sa sahilind yerln Astan kilssin axr. Sonra Kilsdr, Morusgrn adl iki
kiik ay sahilind Arazn mcras rq dnr. Sol trfd, 5 verst msafd Culka v Alar Drsi iI
birlib imal v rq 4,5 verst msafy axr. Orada qdim xaraba qalm Culfa hrindn keir v ona
yaxn Hsnlu aynn sol sahilindn Araza daxil olur. Hminin lmnay arasndan 3 rb' verst aada
xaraba Kersevis krpsndn keir. Bu nqtdn sonra Araz shradan keib, cnub-rq doru axr. 2,5
verstliyind sa sahilind yerln 3 adaya atr. Hmin fasil il aada bu adalardan digr iki adaya atr ki,
yen rana aiddir. Onlardan birisinin bykly bir verstdir, digri is nc adann mqabilinddir ki, Rus
dvltin aiddir v ahqulu qalas tyind yerlibdir ki, Tlci keidi Arazn bu mkanmdan 4,5 verst
fsild hmin su mcrasna axb, Rus trfind olan Mayhi kndin yetiir. Araz bu knd atmam sa
sahilind olan adadan keir ki, dr il srhddir. Bel ki, onun sol sahili Qzl Xac dalar il
hmsrhddir v Araz ay axmaqla 3 boyk ada tkil edir. Bu nqtdn Araz ay axmaqla kemi
mcrasna dnb brar drsindn 13,5 verst axdqdan sonra Rusa aid iki adadan keir. Hmin adalardan
birinin uzunluu bir verst, digri is 1,5 verstdir. Araz ay sonra Gilanay dhnsin atr. Onun sa
sahilind yerlmi Yuxar Azay kndi aasnda v sanda yerln Mazara kndi mqabilind
yerlir.
Araz Gilanay dhnsindn kedikdn sonra kemid qeyd etdiyimiz mcradan 5 verst cryan edib sa
sahilind yerln iki verst uzunluunda adann yanndan keir. Bu ada rus dvltin aiddir. Digr kiik adann
yaxnlndan keib, hmdabad keidin v Rusiya trfindn axan kiik Vulkanay aynn dhnsin axb
atr. Bu minval il Araz ay 7 verst msafni axb, Dst adl rus kndi yaxnlndan keir v Araz ay
Rusiyaya aid 4 adadan kedikdn sonra Dstay dhnsin atr. Sonra bu nqtdn rq doru axb, 3
verst msafd kiik Dirvrs ayna atr ki, Rusiya trfdn axr v bu msafd 3 adadan keir. Onlardan
ikisi sa, birisi sol sahilinddir. Araz ay bu nqtdn keib cnub v rq doru axr, Ordubad ay dhnsi
yaxnlndak keid atr. 2,5 verst axdqdan sonra Rusiyaya aid iki byk adadan v rana aid nc adadan
keir. Bu nqt d Araz yen mcrasn rq doru dyiir v hr iki sahild iri dalar olduu n darsqal
da keidin dr. Bu dalar 1,5 verst Ordubad ay dhnsindn aa Arazn sa sahilind yerlmi Sari
kndindn balayr. Lks adl hndrlkl birlib, kiik Qaravulay ay dhnsin atr ki, iri kndindn
axr. Hmin knd ran trfind yerlir. Bu msafd Araz ay rana aid 5, Rusiyaya aid 3 adadan keir. Bu
adalann asasnda, rus trfdn 5 verst asa Sartp yaxnlnda bir keid vardr. Mlik brahim qayalar
v ran trfdn Qarada dalar vasitsi il Araz ay ox darsqal da keidin dr. Bel ki, Arazn
mcras rq dnr v 7 verstlikd Rusiyaya aid olan Astarudun uzun drsindn keib, hmin mhur
qayaya atr ki, Rusiyaya aiddir. 3 verst uzunluunda Rusiya trfind v Qarada qarsnda birlir. Bu qayadan
bir verst aada Araz Dryain dhnsindn keir ki, Koly kndi orada yerlir v bir verst sahildn
uzaqda, sol trfinddir. Sonra 3 verst aada Arazn mcras Dstkrd ay dhnsin atr ki, Qaradadan
glir v 7,5 verst msafd Arazn mcras onun sa sahilind yerln Ktl da uurum dalar il birlir
v onun sol sahilind yerln Sarata dalardr ki, bu dalar arasnda Muryaqiyas kilssi yerlibdir. Bu
uurumlar Araz aynn mcrasn Fraqivan drsin qdr dndrir ki, ay 3 verst msafdn sonra 3-4 verst
uzunluu olan rana aid bir adaya atr v bu msafnin yarsnda Mardu keidi yerlir ki, Mardu drsi ad
il adlanr v sahild yerlir.

323

Hmin dr silsil dalardan ml glibdir ki, halinin oradan kemsi n Mirnfr Cavan dandan
keid kilib ki, bu adann yaxnlnda, verstin drdd hisssi fasilsind yerlir. Bu mkandan 2 verst
aada Araz Duzal kiik ay dhnsin atr ki, onun sol sahilind Hac Kla qayalar v sa sahilind
Duzal kndi balar yerlir v bu msafnin yarsnda yarm verst uzunluunda bir ada vardr ki,
Rusiyaya aiddir.
Srhd xtti bu nqtdn, yni Arazn suyu iki verst msafni kedikdn sonra Arazn sa sahilind
yerln Krds qalas tyin atr. Bu msafd Rusiyaya aid iki ada yerlir v sol sahilind Blovda
qayasdr. ki verst aada Araz ay Mehriay dhnsin atr ki, onun sol sahilindn axr. Oradan Araz
ay sahilindn 3 verst fasild Mehri yerlir ki, Urada dalar onun yaxnlnda Araz ay mcrasna tabe
olur ki, bu mcra Mehriay dhnsindn imal v rq arasndadr. 9 verst yol getdikdn sonra orada Rusiyaya
aid 7 adaya atr v 4 digr ada rana aiddir. Oradan Arazn mcras qvrlb 5 verst v verstin drdd biri
qdr msafd cnub v rq doru axb yarm verst msafd Rusiyaya aid adaya birlir. Araz ay
oradan rq doru 13 verst axdqdan sonra Rusiya trfindn axan kiik Gmiay dhnsin cryan edir v
orada sa sahil aid digr 4 adadan keir v sol sahilind yerln digr ada yaxnlnda Mizan v Rulal
kndlri yerlir. Hemin adda olan dalann tyind, serhedin bu nqte-sind Araz ay sahilinin bir
verstliyind yerlibdir v livrq v Nqdi kndlri hmin mkandan Astasu dalar tyind, Arazn
sol sahilindn 2 verst fasild yerlmilr. Arazdan 2,5 verst aada siin adl kiik bir ay dhnsin
atr ki, Muar kndi aasndadr v Araz ayna tklr.
Arazn sa sahilind yerln siin dandan axr. Arazn iki verst v verstin d biri
msafsind Sarsrt dhnsin atr ki, hmin adda dadan tklr v hmin da Araz aymn sol sahilind
yerlir, oraya axb, Arazn 2,5 verst aasnda kiik Qululiay dhnsin atr ki, hmin adda knd tabedir v
rana aiddir, Araz ayna tklr. Onun yannda o dvlt aid ada vardr v Araz aynn 5,5 verst aasnda
rana aid Klal kndin atr v Rusiya terfindn Araz ay knarnda yerlmi sbhri da qayasndan
keir. Araz ay bu nqtd imal v rq doru axb, 5,5 verst kedikdn sonra ran trfdn axan kiik
alnaray dhnsin, sonra 8 verst msafsi olan drni keib kiik Qumlaqay ayna atr ki,
Rusiya trfindn axr. Bu yerd iki ada vardr ki, birisi Rusiyaya, digri rana aiddir. Bu mhldn
2,5 verst aada Araz ay yenidn rana aid 3 adadan keir. Bunlar sa sahildn axan kiik la
aynn birldiyi yerd yerlir. Bu mkandan kedikdn sonra Araz aynda 8 ada ml glir ki,
rana aiddir. IX ada rusa aiddir. Sindiyan qalas hmdrlklri tyind, Sitamedi da knarndadr
ki, ran trfd yerlibdir. Orada Araz ay Bsitay dhnsin atr ki, sol sahild yerlmi
Tavaada dalarndan Araza daxil olur. Mq ddm kndindn kedikdn sonra Araz ay drd
adadan keir ki, ikisi Rusiyaya, ikisi rana aiddir. Sonra Arazn sol sahilind yerlmi dry daxil
olur. Sa sahilind yerlmi Dlkdasdan keir. Arazm 4,5 verstlyin atr. Sonra Mauvanduray
dhnsind, Arazn sol sahilind yerlmi Sr qalas tyind Araz ayna daxil olur.
Araz ay bu mkandan cnub v rq axr. On bir verst msafd hmin drdn Luhabet
drsindn, sonra Rusiyaya aid 12 byk adadan kcir v rana aid Nsuran adl drnin
yaxnlndak 10 adaya atr. Oradan sol sahild yerlmi kiik Brkbat aynn dhnsin atr.
Hmin mcra il 2 verst aada 2 kiik ay dhnsin atr. Birisi, lfaqdr, Rusiya trfdn axr,
digri Frqsudur. araq yaxnlnda rana aiddir. Araz bu mkanda rana aid iki adadan keib 7
verst aaya atdqda iki qdim Xudafrin krpsn atr. Oran kedikdn sonra rana aid 10 v
Rusiyaya aid 7 adadan keir. Bu iki krpdn sonra Srkur Arazn yuxansndan rq doru axr. 4
verst kedikdn sonra kiik alpaay ay dhnsin atr ki, ondan bir verst aada Larican dhnsidir. Orann 2,5 verstliyind yuxar Xumarluay yerlir v aa Xumarluay da 1,5
verstlikddir. Bu drd ay Arazn sa trfindn axr v Larican dalarndan glir ki, onlardan
birind Xumarlu kndi yerlir. Bu dalar Vrsdan zbznd yerlmidir ki, Rusiya
trfinddir. Araz, gihmdani adl kiik qayalar mqabilind yerlmi aa Xumarluay
dhnsindn kedikdn sonra iki qdim Qz qalas arasndan 6 verst axdqdan sonra Srl
dalarndan axan v ran trfd yerlmi Srluay ay dhnsin atr v hmin adda kndin
aasnda birlir. Oradan bu yer daxil olana qdr sa sahildki 8 adadan keir. Digr 7 ada sol
sahilddir. Tatar dz adlanan geni bir shra il srhddir. Arazn Srluay ayndan 4 verst aada

324

omaqay dhnsin atr. Onun bu mcrasnda ran n iki ada vardr v 3 ada Rusiya ndr. Bu
omaqay Tatar dz shrasndan keib Araza daxil olur v bu mkandak 5 verst aada, sol sahildn
Mantp dandan keib, iki Gydray dhnsin atr ki, sol trfdn Mant p dandan axr.
Selsinay ayndan on bir ada rana aiddir v bu msafd praknd halda yerlirlr. XI ada dz bu iki
dhn qarsndadr. Oradan Araz Marafyan keidin atb, 10 verst axdqdan sonra bu msafd rana aid
on bir ada vardr. Araz keidindn 2 verst aada 2 verst uzunluunda bir adaya atr ki, rana aiddir. Bu
adann iki qurtaracamda Muxtar v Sanuvan qlaqlan yerlir. Bu byk adamn qurtaracamda Araz
ay imal v rq axr. Geni drdn 16 verst kedikdn sonra Aslandz keidin atr ki, Qaradadan
axan Ruday drsi dhnsin yaxn yerd yerlir. Btn bu mesaflrl 16 verst Arazda 14 ada vardr
ki, doqquzu Rusiyaya, bei rana aiddir. 2 verst aada, Arazn sol sahilind Lumanl qla il birlir.
Rusiya trfin axan irkin kiik ay dhnsin atr. ki verst msafd Rusiyaya aid 5 ada vardr. Bu
nqtd Araz ay rqdn axb 5 verst msafdn sonra Qurday dhnsin atr ki, Alaqarqu kndin
yaxndr. Sol sahilind onun yaxnlnda bir keid vardr ki, hmin addadr v 6,5 verst aada Kndulan
ay dhnsin birlir ki, sol sahildn axr v Xaclu kndi onun yaxnlnda yerlir. Burada Araz
hmi rq doru axb geni shradan keir v 17 verst kedikd Ultan keidin atr. Qdim Ultan qalas
aasna atr v aym sa sahilind yerlir. Qala ayn ad il Ultan adlanr. Araz bu yer daxil olmamdan
Rusiyaya aid 12 v rana aid 3 adadan keir. Burada yen 3 verst axb, iki Yeddi Blk keidin atr.
Yenidn bu qsa msafd 12 rana v 3 Rusiyaya aid adadan keir. Burada srhd nqtsi Yeddi Blkn iki
keidi ortasnda yerln nqty, yni Yeddi Bulaq adl yer atdqda yen z mcrasn davam etdirir. 21
verstlik mesaf sona atr ki, 1828-ci il T rkmnay mqavilsinin IV maddsind myyn edilibdir.
Btn bu msafd Araz aynn sahili melrl hat olunmudur. Buradan kemk mmkn deyildir,
qarqdr. nki Araz aynn suyu shran tutur. Araz ay sahilinin 2,5 verstliyi bu msafni hat edir v
ayn bir verstlik mcrasnda 29 ada vardr ki, 19 byk ada rana, 10 daha kiik ada Rusiya ya aiddir.
Nhayt, srhd xtti 21 verstliyin qurtaracana atdqda Araz ay mcrasm dyiib geni Muan
shrasndan keir. Buna sasn srhd xtti Araz aynn sonuna atb, znn sa sahilind Yram Tp
(Bayram-tp - S.O.) adl tpnin qrbind Mekindn Slyana gedn ba yolda silindrvari istehkam binas
tikilibdir ki, bu bina rann imal trfindn iki dvlt arasnda srhd xttinin sonudur v bu silindirvari
srhd xttindn cnub sviyysin, cnubdan rq 32,5 drc yilir v Muan shrasmdan keir. 45
verst srhd xtti bu minval il kedikdn sonra Balharud aynn sa sahilind yerlmi Bilsvar adl
tp mqabilind traf yarm diametrlik meydanda Araz ay trafna perpendikulyardr v bu tp
mqabilind bu ayn sol sahilind silindrvari digr yer vardr ki, srhd xttinin qurtaracan bu nqtd
bildirir v orta silindrvari bu iki nqt arasnda yuxan qalxbdr. ndi Bilsuvann mqabil nqtsindn, yeni
Sarqam il Adin Bazarn birldiyi yerdn 21 verst aada iki dvlt arasndak srhd xtti el bir
xtdir ki, Balharudun mcrasnn mnbyin doru byan edir. Bel ki, Bilsuvardan sona onun sol sahili
rana, sa sahili is Rusiyaya aiddir.
Srhd xtti Sarqam il Adin Bazarn birldiyi yer atdqda ayn son mcras il yuxar
qalxr. Onun sa sahili Rusiyaya, sol sahili rana aiddir. Glinay dhnsi birldiyi 8 verst msafd srhd
xtti akar olur. Sol sahildn Dlil v Qalu dalan mqabilind 10 verst yuxarda Alazaray dhnsin
atr v randa olan dyirmana yaxndr. Orada 30 verstlikd oradray il birlir ki, yen ran trfd
axr.
Srhd xtti hmi Adin Bazar mcrasna doru yuxar qalxb, Glinay dhnsin, ayn sa
sahilind yerlmi v kemid hr olan Adinbazar yaxnlnda Adin Bazara daxil olur v Rusiyaya
aiddir. 0,5 verst yuxanda bu rayonda kiik ay dhnsin atr ki, Qaracada dandan axr. Cnixan
dandan 0,5 verst msafsi vardr. Srhd xtti burada nbay mcras il yuxan qalxr. Yeni Ximixan
da dhnsinin mnbyin qdrdir, Bel ki, kiik aylar Giliay, aturluay, Bradray, Uzunay,
Xanluay v ral Qlaqda aturlu v Badam aac kndlri, hminin lixanlu, Yamadari, Limar,
liabad, Loqmain Dadar, Di-qad l-sehr v Siyax kndinin yars Rusiyaya aiddir. Digr kiik. aylar, o
cmldn Mraqe, Xulutuma, hminin onlarn kndlri a, Hmsan, nb, Zleyxanlu qlaq,
Dadmastan enind Van Ufca v Seyaxm Mram digr yars rana aid olur.

325

Srhd xtti nixan da zirvsin atdqda qrb trf uzanr. Ondan sonra QaJacuq, Qurqus,
Pirahverdi, Riamadar dann zirvlrindn v qaladan keib Qaradulanda qalasndan keib, Pirdavud
zirvsin atr. Oradan cnub v qerb trf uzamb Cinay v Dilkasay mnblri arasna glib atr.
Oradan srhd xtti qrb doru yuxan qalxb Ckir zirvlri arasna atr. Srhd xtti hmin dan
yuxansna atdqda cnuba doru uzanb, el da zirvlrindn keir ki, mqavilnin dzliin uyun olaraq Miyah mcrasn aynr. Bu xtt Sqnaq daqlqlarndan 1,5 verst keib Qaracada da zirvsin atr v
bu zirvdn 1,5 verst keib Rngb da zirvsin atr el bu vziyytdki Keiqran drsi sol
trfind, Az gdiyi sa trfind qalr. Srhd xtti burada Mekindn Muana gedn bas yolda
ksiir. Srhd bu nqtdn 3 verst msafd kemidki kimi uzanr v ahthi-ma da zirvsin
atr. Oradan cnub v rq trf uzanb 2 verst fasild bu dan zirvsindn Qaravul da zirvsin
qdr gedir. Bu yksklikdn aa ddkd 2 verst msafd Megin ba yolu ayrlr.
Murqandarkuvanda qt olunur. Yni yol ksilir. Srhd xtti hmin msafd 6 verst kedikdn sonra
hndr tpy atr ki, qdimd Qalacuq qalas orada imi, iki ay, yni rq trfd olan ulaay, Tal
trfd olan Glinay arasnda yerlmi Qaracuq dandan sonra Araz xtti Sada gdiyi v Brcs da
yuxansndan keir. 5 verst msafdn sonra bu Brcasda dandan srhd rq doru uzanr. Xorasan
da il Rusiya trfdn v ran trfdn olan Alad Xac da dalar arasndak hndrliiklrdn keir.
Srhd xtti oradan cnub v rq doru uzanr. EI drlrin zirvsindn keir ki, ran trfd kiik
aylarn, o cmldn Qsa Crdmal, Da bula v Utan mnbyi hminin Tala trf axan Mazara
Dr li v Dabula mnblri onun yaxnlnda olan iki xaraba qalm Deladan v Drya kndlrin
hmin drlrdn qalxr.
Srhd xtti Talvama da zirvsindn keir. Buradan rq-dn Tala yol keir v 3 verstlik
msafd Kin dana atr. Srhd xtti bu mkandan cnuba doru uzanb 6 verst keib, sonra Drigli
Mazar li qbiristanlna birlir. Bel ki, Abula, tr-klbula, Qara xan gl, Kiloxoi, Kin, rs
Klbula, Xac Bula mnblrinin hams rana aiddir. Digr trfdn Delar kndindn ken
Salaxabn, mnbyi hminin Heldi Qol, Mmaqun, Himaran, Yilqar gdiyi, Kor Bula Rusiyaya aid
olur. Burada bir yol vardr ki, rdbildn Tala trf gedir v srhd xtti onu ksir. Drili Mzar li
qbiristanlndan srhd 9 verst kedikdn sonra Osman Giti da zirvsin atr v hmin San dalar
hndrlklrindn keib, oradan srhd xtti rq doru davam edir v Xac Kk da, Qazma, Taban
dalan zirvsindn v bir knddn keir. El bir yol il ki, Delyar mnbyi ran trfd qalr v iki xaraba
knd, yni Aan Gdik, Lbxari gdiyi kndlri v Niyati drsi d rsi aludr ayn ml gtirn
mnblr xaraba qalm v hmin adla adlanan kndin yaxnlndan keib, Rusiyaya aid olur v Osman Giti
da zirvsindn kedikdn sonra srhd xtti cnub v rq trf doru davam edib Savalan v Qzprdi,
Fi Mqsud Umi dalan zirvlrindn keir. 4 verst msafdn sonra Emizal da zirvsin atr, el yol
il ki, Pilayn 6 kiik mnbyi onlardan ml glir v rana aid olur. Matal, Qaragl bula,kinci
Laruilaf Yzdi bulaq mnblri Lnkranaya birlir v Rusiyaya aid olur. s-Sma dalar zirvsindn srhd xtti cnub v rq doru davam edir. Dlkba dalar zirvsindn keib 9 verstlikd
yeriln Klubuti zirvsin atr. Hminin tiburan Usi v Varil Dq Tp, Mrdsaqi v Cilovquli
dalar zirvlrindn keir. Bel ki, Fasuli bula, Daril bula, Sr Hli, Srd Saqi Huli, Si bula,
Dnhuni bula, Alasdfsli bulaq, Mrdsaqi bula, Cilov Qulu bula, Sgxamar, Xosb bula,
lidas bula, Ra bula hams birlikd mnblri Elaq ayn yaradr, bunlar rana aiddir. Digr trfdn
kiik aylar, o cmldn Asiyay bula, Da bula, Silnaqun bula, li Tei bula, Unuqsar bula, Qzl
bula bunlann hamsndan Zanuduran ay ml glir, hams Rusiyaya aiddir.
Srhd xtti Klubuti da zirvsin atdqda Mazar Dilnadar dalar, Mas, Manqa, Lajm
Glbat v indin qalalarndan keir. Oradan srhd xtti cnub v rq doru uzanr, dalann
hndrlklrini ldn vrir. Genay qalas kiik aya tabe axb, Amscid ay v Astara ay ksidiyi
yer birlmsin atr. Bel ki, Vnbin, Xac Pir, Heyran, Qazki, Sal qulun aylar, Basi v Nrgis
kndlri rana aid olur. Zrdlu, Xeyir olu, eyx Nobri, Dd Sleyman aylar Rusiyaya aid olur.
Amscid ay Astaraya birhdikd orada A krp adl iki qdim xaraba krp vardr. Srhd xtli
Astaraay mcrasna tabe olur, yni onun Xzr dnizin tkln dhnsin qdr. Bel ki, Astara
aynn sa sahili rana, sol sahili is Rusiyaya aiddir.

326

Yazld 18 yanvar 1829-cu ild Araz knarnda Beyramluda Brabrdir

28 rcb l-mrccb 1244-c il.
Kolonol Ramqamov
(Fars dilindn trcm edn prof. SM.OnulIahi).
[lavlrin mtni n bax: Krim K. krov,
Trkm nay 1828. Tarixi xronika, Bak,
"aolu" m tbsi, 2006, sh. 111-132,147-159]

327

Nriyyatn direktoru: .Q.Cfrov

Bdii redaktoru: Zaur
Texniki redaktoru: Prvan mran qz
Korrektor: Adil
Kmpter: Nrgiz Kazmova
Ylmaa vrilib: 01.02.2007. apa imzalanb: 10.05.2007.
Kaz format: 6090 1/16 . Ofset ap. Ofset kaz.
Hcmi 25 .v. Tiraj 500. Qiymti mqavil il.

raq nriyyatnda ylb shiflnmi v apa hazrlanmdr.

328