Professional Documents
Culture Documents
1 Үйлдлийн систем
Үйлдлийн систем ¿ндсэн ойлголт ¿йлдлийн систем нь шууд удирдлага, техник хангамжийн менежмент, үндсэн
системийн үйл ажиллагаа болон word processing, web browser зэрэг хэрэглээний програм хангамжийн
ажиллагаанд нөлөөтэйгээр оролцдог програм хангамж юм. Үйлдлийн систем нь компьютерын ажил хийдэг
програм эсвэл командын систем гэж тодорхойлж болно.Үйлдлийн систем нь компьютерын програм хангамжийг
удирдах болон компьютерын техник хангамжийг идэвхжүүлэх системийн програм хангамж юм.Үйлдлийн систем
нь boot процесс дуудагсаны дараа компьютерыг хэрэглэхэд бэлдэж өгдөг ба компьютерыг удирддаг програм
хангамж юм.Үйлдлийн систем нь компьютерын хэрэглэгч болон техник хангамжийн хооронд жуучлагч програм
юм
1.2 Үйлдлийн систем түүх
Хориод жилийн өмнө Apple-ийг үндэслэгч Jobs ба Wozniak хоёр гэртээ ашиглах худалдааны мэдээлэл
боловсруулах машины өвөрмөц санаа олсон. Тэр бизнес маш амжиллтай хэрэгжсэн байна. Энэ үеэр Bill Gates
болон Paul Allen нар илүү сонин санаа гаргасан байна. Тэр нь худалдааны компьютерын үйлдлийн систем. Энэ
нь Jobs, Wozniak-ын санаанаас илүү ер бусын байв. Тухайн үед компьютерын ойлголт ямар нэг физик биет
байсан бөгөөд захиалсан зүйл хайрцагтай ирэн, угсарч залгаад л гэрэл нь асдаг байх зэрэг. Гэтэл үйлдлийн
систем нь ямар ч бодит биелэлгүй зүйл мэт санагдаж байв. Мэдээж энэ нь дискэн дээр ирсэн бөгөөд суулгаж
кодлогдсон нэг тэгийн маш урт цуваа байсан байна.
Одоо Gates болон Allen-ын үүсгэсэн компаны үйлдвэрлэдэг үйлдлийн системүүд амжилттай бөгөөд маш сайн
борлуулалттай байгаа бөгөөд хүмүүс ганц компань энэ зах зээл дээр монополдчих вий хэмээн санаа зовдог.
Компьютерын ерөнхий зорилго бүр компьютерт суулгасан бусад програм хангамж болон техник хангамжийг
хэрхэн ажиллуулах, хэрхэн ашиглах талаар компьютерт зааж өгдөг үйлдлийн систем байхыг шаарддаг. Өнөө
үед гарч байгаа програм хангамж үйлдлийн системийг шаардах болжээ. MSDOS, Unix,linux, Windows-ууд нь
бүгд үйлдлийн системүүд юм.
Á¿ëýã II
2.1 Linux-ын төрөлүүд
· Ubuntu
· Fedora
· Debian
· Redhat
· Mandrake
· Suse
· Linux mint
· Slackware
· mandriva
2.2 Ubuntu
Ubuntu нь Debian суурьтай дөнгөж эхлэж байгаа бидэнд хамгийн тохиромжтой нээлттэй эхийн linux үйлдлийн
системийн тархац юм. Учир нь гэвэл бидний салж чадахгүй байгаа Windows-ыг бусдыгаа бодвол илүү дэмждэг.
Хэрэглээний талдаа их сайн хөгжсөн. Өнгө үзэмж, хэрэглэхэд хялбар, шинэчлэлт хурдан хийгддэг болоод маш
олон талаараа Windows-ыг орлож чадах хувилбар юм. Ubuntu гэдэг нь Африкийн Зулу хэлээр “нигүүлсэл” гэсэн
утгатай үг бөгөөд үүгээрээ програм хангамжийн технологийн дэвшлийг дэлхийн өнцөг булан бүрт ижил тэгш
түгээнэ гэсэн үзэл санааг илэрхийлж байдаг. Мөн үргэлж үнэ төлбөргүй түгээгдэнэ, "зүгээр л ажиллана" гэсэн
амлалтыг нийт хэрэглэгчиддээ өгөөд байгаа билээ. Техникийн болон бусад төрлийн төлбөртэй үйлчилгээг
Canonical эсвэл Ubuntu түншүүдээр дамжуулан авах боломжтой. 2004 оны 10-р сард анхны 4.10 буюу Warty
Warthog хувилбараа гаргасан ба 6 сарын мөчлөгтэйгөөр шинэчлэгдэн гарсаар 2006 оны 10-р сард 6.10 буюу
Edgy Eft хувибалараа гаргаад байна. Альваа гарсан хувилбар нь жил хагасын туршид дэмжигдэн сайжруулалт
авдаг бөгөөд зарим урт хугацааны хувилбарууд нь 5 жил хүртэлх хугацаанд дэмжигдэн ажиллах боломжтой
болоод байна. Тодруулбал, өөрийн дэмжигдэх хугацаанд бүхий л програм хангамжуудын сайжруулалтыг авах
ба шинэ хувилбарт шилжих эрсдэлээс айхгүй байх боломжтой юм. Үүнээс гадна эхлээд удаагүй байгаа ч 2006
онд нийт линукс хэрэглэгчдийн дунд явуулсан судалгаагаар "хамгийн шилдэг" линукс тархац гэсэн
өргөмжлөлийг хүртээд байгаа билээ. Мөн Ubuntu нь зөвхөн нэг диск ашиглан суух боловч суулгасны дараа
интернэтээр дамжуулан 16000 гаруй програм хангамжийн сангаас сонгон ашиглах боломжийг олгодгоороо
бусад ижил төрлийн линукс тархацуудаас онцлог юм. "Монголын Нээлттэй Эхийн Санаачлага" ТББ-с
санаачлан Ubuntu-н толин серверийг үүсгэсэн бөгөөд энэ нь илүү өндөр хурдаар шинээр програм суулгах,
суулгасан програмуудаа сайжруулах болон Ubuntu-н сүүлийн хувилбаруудыг татах боломжийг олгоод байна.
Анх Ubuntu нь дангаар гарч байсан бол сүүлд хэрэглэгчийн мэдлэгийн түвшин, сонирхол, хэрэгцээ шаардлагад
нийцүүлсэн Kubuntu. Xubuntu, Edubuntu, Ubuntu Desktop, Ubuntu alternate болон Ubuntu server гэсэн эгч дүүстэй
болоод байгаа билээ. Тэдгээрийн онлогуудын талаар товчхон дурдвал:
q Ubuntu Desktop буюу энгийн Ubuntu
q Kubuntu
q Xubuntu
q Edubuntu
q Ubuntu alternate
q Ubuntu server
2.3 Fedora
Fedora (эхэн үедээ fedora core гэдэг байсан) нь yum болон rpm дээр суурилдаг бөгөөд энэхүү прожектыг Fedora
төсөл болон Redhat ивээн тэтгэж хөгжүүлж явдаг юм байна. Энэхүү үйлдлийн систем нь үнэгүй учираас open
source /хэрэглэгч хөгжүүлэх боломжтой/ үйлдлийн систем юм. Fedora нь ойролцоогоор 6 сар тутамд
шинэчлэгдэж шинэ хувилбараа гаргаж байдаг. Fedora нь үндсэн Redhat linux-ын тархацаас үүсч бий болсон
бөгөөд үүний хөгжилтөд redhat linux-ын үндсэн хэрэглэгчид оролцдог ба үүний ирээдүйн чиг хандлага нь гэрийн
хэрэглэгчдэд /home users/ энэхүү үйлдлийн системийг хүргэх юм. Fedora-г маш олон хүн хэрэглэдэг бөгөөд
тэдгээр нь түүний help-ийг хийж ирүүлж байдаг. Ийм учраас үнэгүй байдаг бөгөөд худалдааны зорилгоор
ашиглахыг урьдчилан мэдэх боломжгүй байдаг. Fedora нь x86, x86_64 платформд live CD/DVD байдлаар
ажилладаг. Үндсэн DVD нь x86_64 болон PPC платформд ажилладаг юм байна. Fedora 7-оос өмнөх
хувилбарууд нь 5 CD-н дээр байдаг байсан ба тэдгээрээс 2-ийг нь л суулгахад үндсэн tool-үүд нь суучихдаг
байсан. Сүлжээний хувьд HTTP, FTP, NFS гэсэн үндсэн хандалтууд суудаг. GNOME бол Fedora-гийн үндсэн
дэлгэцийн орчин юм. GNU бол GRUB бол үндсэн boot loader нь юм. Fedora–г суулгахад илүү хялбар ба график
болон текст горимд тохиргоог хийх амархан tool-үүд ч байдаг. Үндсэн файл систем нь ext3 гэсэн файл систем
байдаг бөгөөд тэр нь илүү найдвартай байдаг бололтой. Fedora-гийн үндсэн урдаа тавьж байгаа зорилгуудын
нэг нь жижиг жижиг пакежуудыг агуулсан CD болон DVD байдлаар гаргах явдал юм. Fedora-гийн шинэ
хувилбарыг update хийх байдлаар татаж авч болно. Fedora нь ойролцоогоор 8000 пакежийг агуулдаг бөгөөд
эдгээр нь албан ёсны тоо баримт юм. Харин албан ёсны бус маш олон пакеж гарч байгаа бөгөөд тэдгээрт
зориулан байнга copyright болон патент авах шаардлага гардаг. Пакежуудыг yum гэдэг командаар удирддаг
бөгөөд график интерфейсээс pirut, pup-уудыг дуудсанаар бэлэн болдог. Apt-rpm нь маш олон чадвартай бөгөөд
ашигтай байдаг. Redhat болон бусад хөгжүүлэлтийн пакежууд update хийх болондээрх tool-тэй хамт суудаг.
Fedora-ийн түүх
Федора прожект нь 2003 оны сүүлээр үүссэн, бөгөөд энэ үеэс Redhat линукс зогссон бөгөөд Redhat линукс нь
худалдааны зорилгоор гарч ирсэн бөгөөд Redhat enterprise линукс (RHEL) нэртэйгээр гарсан. Федора нь түүний
үнэгүй хувилбар болон гарсан бөгөөд энэхүү хувилбар нь түүнийг хөгжүүлэх төсөл байдлаар бий болсон. RHEL
нь федорагийн хувилбараас гарч ирсэн. Энэхүү хувилбарын тухай илүү ихийг үзэхийг хүсвэл corresponding
RHEL versions холбоосоор орно уу.RHEL-ийн үнэтэй байдаг 1 шалтгаан нь шинэчлэгдэх хугацаа урт үйлчилгээ
үзүүлэх боломж илүү мөн сертификадтай байдаг учир худалдааны зорилгоор ашигладаг харин федора бол
хурдан шинэчлэгдэж байдаг үүний хөгжүүлэлтэд маш олон хүн ордог явдал юм.
2.4 Debian
Ian Murdock анх 1993 онд GNU болон LINUX дээр тулгуурлан хүн бүхэнд нээлттэй байх Debian тархацыг
үүсгэсэн билээ Линукс тархацуудын дундаас хамгийн урт хугацаанд боожин гардаг мөн хамгийн ардчилсан
нээлттэй хөгждөг нь мэдээж Debian билээ.
Debian гэж юу вэ?
Debian төсөл гэдэг нь үнэгүй үйлдлийн систем бүтээх гэсэн ижил зорилготой хүмүүсийн нэгдэл юм. Бүтээж буй
энэ үйлдлийн системийг нь Debian GNU/Linux буюу хялбараар зүгээр л Debian гэдэг. үйлдлийн систем гэдэг нь
таны компьютерийг ажиллуулдаг үндсэн программ болон хэрэгслүүдийн бүрдэл юм. үйлдлийн системийн цөм
нь кернел. Энэ нь компьютерийн хамгийн чухал программ ба үүний тусламжтайгаар бусад программууд
ажилладаг. Debian системүүд нь одоо Linux кернелийг ашиглаж байна. Linux-ийг Linus Torvalds гэгч хүн
эхлүүлсэн ба дэлхий даяар мянга мянган программчид үүнийг хөгжүүлж байна. Гэхдээ, Debian-ийг өөр кернел
дээр ажиллах боломжтой болгох ажлууд дундаа ороод байна. үйлдлийн системийг бүрдүүлдэг үндсэн
хэрэгслүүдийг GNU project гаргадаг ба эдгээр хэрэгсэлүүд нь бүгд үнэгүй байдаг. Мэдээж хүмүүсийн хүсдэг
зүйл нь бичиг баримтаа боловсруулах, бизнесээ явуулах, тоглоом тоглоход нь туслах хэрэглээний
программууд юм. Тэгвэл Debian нь ямар ч үнэгүй 18733 package (суулгахад хялбар форматтай урьдчилан
compile хийсэн программ)-тай ирдэг. Дээрх бүгдийг нэгтгээд хэлэхэд энэ нь яг л цамхаг шиг. Суурь нь кернел,
үүний дээр үндсэн хэрэгслүүд, дараа нь хэрэглээний программууд, эцэст нь эдгээрийг зөв зохион байгуулснаар
Debain маань ажиллах болно. Энэ бүгдээрээ үнэгүй гэж үү? Та гайхаж байж магадгүй : хүмүүс яах гэж
программ бичиж хамаг цагаа үрчихээд, үүнийгээ бүгдийг нь үнэгүй өгдөг байнаа гэж ... Хариулт нь янз бүр.
Зарим нь бусдад туслахыг хүссэндээ, зарим нь компьтерийн тухай илүү ихийг сурахыг хүссэндээ, академиуд
өөрсдийн судалгаа шинжилгээнийхээ үр дүнг харах гэж гээд л. Хэдий тийм ч зарим хүмүүст үнэтэй software
суулгах хэрэгцээ гардаг ба Debian нь энэ боломжоор ч хангадаг. Тэр ч бүү хэл одоо Debian дээр суулгаж болох
үнэтэй software агуулсан package-ийн тоо нэмэгдэж байна. Ямар Hardware хэрэглэхэд тохиромжтой вэ? Debian
бараг бүх personal computer дээр тэр дундаа хамгийн хуучны моделиуд дээр нь ч ажиллаж чаддаг. Debian-ы
шинэ хувилбар бүр асар олон тооны computer-н архитектурыг дэмжихээр зохиогдсон байдаг.Гэхдээ зарим
компаниуд үйлдвэрлэсэн төхөөрөмжөө дэмжиж ажиллах зарим бүтээгдэхүүнээ “үнэтэй” гаргадаг. Иймээс та
тэдний төхөөрөмж дээр GNU/LINUX-г ажиллуулж чадахгүй гэсэн үг. Жишээлбэл зарим компаниуд тодорхой
хэмжээний үнэтэй драйвер программууд гаргах нь бий, энэ үед хэрэв тухайн компани бизнесээ орхивол эсвэл
танд байгаа төхөөрөмж болон түүний дагалдах бүтээгдэхүүнийхээ үйлдвэрлэлийг зогсоовол та асуудалтай
тулгарна. Тиймээс та бүхэнд зөвлөхөд үйлдвэрлэсэн төхөөрөмжийнхөө драйверийг үнэгүй түгээдэг компанийг
сонгоорой. Би эргэлзсэн хэвээр байна.Зүгээр л Debian-г туршаад үз ! Hard дискний үнэ өдрөөс өдөрт
хямдарсаар байгаа энэ үед та өөрийн hard-нд Debian-нд зориулаад 2 хон Gb зай гаргаж чадахгүй гэжүү?
Хэрвээ та график интерфейсгүйгээр суулгамаар байгаа бол танд 600 Mb hard dsk-ий сул зай л хангалттай. Энэ
бяцхан зайнд Debian бүрэн суух боломжтой ба таны хуучин үйлдлийн системтэй ямар ч асуудал гаргалгүй
хамтран ажиллаж чадна. Хэрвээ танд нэмэлт зай хэрэгтэй болвол та өөрийн үйлдлийн системүүдээс аль
нэгийг нь устгаад л уг зайгаа гаргаж авч болно шүү дээ. (Debian-ы хэр хүчирхэг систем болохыг үзсэнийхээ
дараа таныг Debian-г устгахгүй гэдэгт итгэлтэй байна.) Яаж Debian-г олж авах юм бэ?Та CD-нийхээ үнийг
төлөөд Debian-ы худалдааны байгуулагаас Debian-ы install бүхий CD-г авснаар суулгах боломжтой бөгөөд энэ
нь илүү түгээмэл арга юм. Хэрвээ та интернетийн өндөр хурдны холболттой бол интернетээс Debian-г татаад
суулгаж болно. Би энэ бүгдийг ганцаараа хийж чадахгүй нээ, хаанаас туслалцаа авах вэ?Интернетэд танд
туслах олон сайтууд бий. Бас та мэргэжлийн хүмүүсээс Mail-р туслалцаа авч болохоос гадна мэргэжлийн
хүнийг хөлсөлсөн ч болох юм. Та өөрөө хэн бэ?Debian-г дэлхийн өнцөг булан бүр дэх 1000 гаруй хөгжүүлэгчид
сайн дураараа чөлөөт цагаараа хөгжүүлсээр өнөөгийн түвшинд хүргэсэн билээ. Тэдний цөөхөн нь биеэрээ бие
биентэйгээ уулзаж байсан ба mail-р ажлаа явуулдаг. Тэдний mail хаягийг lists.debian.org, IRC-г irc.debian.org
хаягаас авч болно. Debian-г хэн хэрэглэдэг вэ?Debian хэрэглэгчид заавал бүртгүүлэх шаардлагагүй байдаг
учраас одоогийн байдлаар нарийн тооцсон судалгаа байхгүй. Гэхдээ баримтаас үзэхэд Debian-гтом, жижиг
төрөл бүрийн албан байгуулагууд болон мянга,мянган хувь хүмүүс хэрэглэж байна. Энэ бүхэн яаж эхэлсэн бэ?
Ian Murdock анх 1993 онд GNU болон LINUX дээр тулгуурлан хүн бүхэнд нээлттэй байх Debian тархацыг
үүсгэсэн билээ. Эхэн үедээ үнэгүй программ хангамжийн хакерууд болох хэсэг бүлэг хүмүүсийн хүрээнд л
хэрэглэгдэж байсан бол аажим аажмаар том, сайн зохион байгуулагдсан хөгжүүлэгчид болон хэрэглэгчдийн
дундын бүтээл болсон юм.Олон хүмүүс Debian гэсэн үгний дуудлагын талаар асуудаг тул энд энэ үгийг de.bi.ən
гэж дууддаг гэдгийг нэмлээ. Debian гэдэг нь энэ тархацыг үндэслэгч Ian Murdock болон түүний эхнэр Debra-н
нэрнүүдийн товчлол юм.
Á¿ëýã III
Сууж дууссаны дараа үйлдлийн системийг шинээр эхлүүлэх эсэхийг асуусан цонх гарч ирнэ. Та шинэхэн
суулгасан Ubuntu үйлдлийн системийг хард дискнээс ачаалж ашиглахыг хүсвэл "Restart now", харин СиДи-ээс
системийг ажиллуулсан хэвээр ашиглахыг хүсвэл "Continue using the live CD" товчийг дарна уу
3.4 Networking
System->Administration->Network цэс рүү ороход
Network Settings цонх гарна .
Wired connection-ыг
кабель ашиглан,
Modem connection-ыг
модем ашиглан холбогдох
тохиолдолд сонгоно .
Бид дотоод сүлжээ үүсгэн
холболт хийх гэж байгаа тул
Wired connection-ыг сонгон
Properties товчлуурыг даран
тохиргоо хийнэ
Тохиргоог автоматаар таниулахыг хүсвэл Configuration-нд Automatic configuration (DHCP) гэж сонгоно.
make rpm package нь Fedora Core, SUSE Linux and Mandriva-д өргөн ашиглагддаг ба Ubuntu Package Manager-
аар ажиллахгүй. Гэхдээ түүнийг хөрвүүлэн ажиллуулдаг команд байдаг.
sudo alien -i /home/carl/Desktop/test.rpm
Архив package-уудыг (.tar, .tar.gz, .tgz, .tar.bz, ...) суулгахдаа эхлээд задлана. Дараа нь тухайн директорт
шилжин terminal-с дараах командуудаар ажиллуулна.
./configure sudo make install
Update хийх
Дэлгэцийн баруун дээд хэсэгт байрлах шаргал өнгийн дүрсэн дээр 2 товш.
Á¿ëýã IV
4.1 Ôàéë áîëîí êàòàëîãòîé àæèëëàõ (Operation of File Manager)
Ôàéë áîëîí êàòàëîãèéã ¿¿ñãýõ, çàñâàðëàõ, óñòãàõ ãýõ ìýò ñèñòåìèéí á¿õèé ë ¿éëäëèéã Konqueror ïðîãðàììààð
ã¿éöýòãýäýã. Red Hat Linux ¿éëäëèéí ñèñòåìä òóõàéí õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàñàí áàéäàã òóë ôàéë áîëîí
êàòàëîãòîé àæèëëàõäàà õàíäàëòûí çºøººðºãäñºí ýðõ á¿õèé êàòàëîã äàõü ôàéë áîëîí êàòàëîãòîé àæèëëàõ áîëíî.
Ǻâøººðºã人ã¿é õýñýãò ôàéë áîëîí êàòàëîã íýýõ, óñòãàõ, àæèëëóóëàõàä àëäààíû ìýäýýëýë ºãäºã. Õýðýãëýã÷èéí
õàíäàõ ýðõ á¿õèé êàòàëîãèéã Home Directory ãýäýã.
4.2 Konqueror öîíõîíä àæèëëàõ
Óã öîíõíû ãðàôèê õýðýãñýë, äýëãýö äýõ ìýäýýëýë íü HTML õýëèéã àøèãëàñàí áàéäàã. Êîìïüþòåð äýýðõ ôàéë áà
êàòàëîãóóä íü áðàóçåð äýýðõ õîëáîîñóóä ìýòýýð õàðàãäàõ áîëíî. Konqueror öîíõûã Âýá áðàóçåð áîëãîí àøèãëàõ
áîëîìæòîé.
4.3 Konqueror ïðîãðàììûã ñàíàõ îéä à÷ààëàõ
Äàðààõ àðãààð ïðîãðàììûã ñàíàõ îéä à÷ààëæ áîëíî. ¯¿íä:
à.
K ¿ñýã á¿õèé ä¿ðñ äýýð äàðæ, ¿íäñýí öýñèéã íýýíý.
Íýýãäýõ æàãñààëòààñ Home Directory ïðîãðàììûã.
á. Panel ìºðä áàéðëàõ Home Directory ä¿ðñ äýýð äàðâàë Konqueror öîíõ íýýãäýíý. Çóðàã 5.2.1, Çóðàã 5.2.2.
Çóðàã 5.2.1. Home Dicertory ä¿ðñ.
Á¿ëýã V
5.1 KWord ïðîãðàììûã õýðýãëýõ (Operation of KWord)
KWord íü KOffice áàãö ïðîãðàììûí òåêñò áîëîâñðóóëàõ ïðîãðàìì þì.
KOffice ïðîãðàìì íü äàðààõ áàãö ïðîãðàììûã ìºí àãóóëíà.
KSpread (Õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýëòýé àæèëëàõ),
KPresenter (Òàíèëöóóëãûí ïðîãðàìì),
Kontour (Âåêòîð çóðãèéí ïðîãðàìì),
Krayon (Bitmap çóðàã çàñâàðëàã÷ ïðîãðàìì),
Kivio (Óðñãàëûí äèàãðàììûí ïðîãðàìì),
Kugar (Òàéëàíãèéí ïðîãðàìì)
áîëîí ìàø ýíãèéí äýëãýöèéí á¿òýö íü òàíû àæèëä òóñëàõ áîëíî.
5.2 KWord ïðîãðàììûã ñàíàõ îéä à÷ààëàõ
Äàðààõ àðãààð ïðîãðàììûã ñàíàõ îéä à÷ààëæ áîëíî. ¯¿íä:
à.K ¿ñýã á¿õèé ä¿ðñ äýýð äàðæ, ¿íäñýí öýñèéã íýýíý.
Íýýãäýõ æàãñààëòààñ Office/KWord ïðîãðàììûã íýýíý.
Õýðýãñë¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ ¿éëäëèéí ÷èãëýëýýð íü á¿ëýãëýí õýä õýäýí õýñýã áîëãîí ¿ç¿¿ëñýí áàéõ áºãººä öýñíèé
ìºðíººñ Settings êîìàíäûã ñîíãîí íýýãäýõ öýñíýýñ äýëãýöýíä õàðàãäàõ ýñýõèéã íü òîäîðõîéëíî. Æèøýýëáýë, File Toolbar
íü øèíý áàðèìò ¿¿ñãýõ, ôàéë íýýõ, õàäãàëàõ ãýõ ìýò ôàéëòàé àæèëëàõ õýðýãñë¿¿äèéã àãóóëñàí áàéõàä, Edit
Toolbar íü ¿éëäëèéã áóöààõ, òåêñò õóóëàõ, 纺õ, óñòãàõ ãýõ ìýò òåêñò çàñâàðëàõ õýðýãñë¿¿äèéã àãóóëíà. File
Toolbar õýðýãñëèéã äýëãýöýíä õàðàãäàõ ýñýõèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä öýñíèé ìºðíººñ Settings êîìàíäûã ñîíãîí, íýýãäýõ
öýñíýýñ Show File Toolbar êîìàíäûã ñîíãîíî. Çóðàã 5.3.2.
Çóðàã 5.3.2. Öýñíèé ìºðíèé Settings öýñ.
Document Area áóþó àæëûí ¿íäñýí òàëáàð. KWord ïðîãðàììûí àæëûí ¿íäñýí òàëáàð íü äàðààõ õýñã¿¿äýýñ òîãòîíî.
Õýâòýý áîëîí áîñîî øóãàì (Horizontal and Vertical Rulers)
Õóóäàñíû òåêñò áè÷èãäýõ öýâýð õýìæýý áîëîí ãàäíà îðõèãäîõ õîîñîí çàéí õýìæýýã òîäîðõîéëäîã. Çóðàã 5.3.3.
Çóðàã 5.3.3. Ruler.
Scroll bar
Õóóäàñíû õýâòýý áîëîí áîñîî òýíõëýãèéí äàãóó ã¿éëãýí õàðàõàä àøèãëàíà.
Document View
Ýíýõ¿¿ òàëáàðò òåêñò ìýäýýëëýý îðóóëíà. Áàðèìòûí ìýäýýëëèéí ñîíãîñîí òºëºâ áàéäëûã õàðàõ áîëîí òåêñòèéã 纺õ,
õóóäñàíä îðóóëàõ ãýõ ìýò áè÷èã áàðèìò áîëîâñðóóëàõ ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýíý. Çóðàã 5.3.4.
Çóðàã 5.3.4. Àæëûí ¿íäñýí òàëáàð.
á.
Ôîðìàòëàõ òåêñòýý ñîíãîí èäýâõæ¿¿ëíý.
Format õýðýãñëèéí Text Color òîâ÷ëóóðûí äîîø çààñàí ñóì á¿õèé õýñýã äýýð äàðíà.
Íýýãäýõ ºí㺠ñîíãîëòûí òàëáàðò ººð÷ëºõ ºí㺺 ñîíãîíî. Çóðàã 5.9.5.
Copy êîìàíä
Õóóëàõ êîìàíäûã äàðààõ àðãààð ñîíãîæ áîëíî.
Copy êîìàíäûã ñîíãîñíîîð èäýâõæ¿¿ëñýí òåêñòèéã Clipboard áóþó çàâñðûí ñàíàõ îéä õàäãàëíà. Ýõ òåêñò íü ÿìàð
íýãýí ººð÷ëºëòã¿é õýâýýð ¿ëäýíý.
Cut êîìàíä
Ǻºõ êîìàíäûã äàðààõ àðãààð ñîíãîæ áîëíî.
Paste êîìàíä
Õóóëàõ êîìàíäûã äàðààõ 3 àðãààð ñîíãîæ áîëíî.
Paste êîìàíäûã ñîíãîñíîîð çàâñðûí ñàíàõ îéä õàäãàëñàí ìýäýýëëèéã êóðñîð èäýâõòýé áàéãàà áàéðëàëä îðóóëíà.
Çàâñðûí ñàíàõ îéä õàäãàëàãäñàí òåêñòýí ìýäýýëëèéã õýäýí ÷ óäàà Paste êîìàíäààð îðóóëæ áîëíî.
(List) äóãààðëàõ,
Íýýãäýõ Insert Row öîíõíû Insert New Rows òàëáàðò ìºð îðóóëàõ áàéðëàëûã çààíà. Çààñàí ìºðèéí ºìíº îðóóëàõ
òîõèîëäîëä Before, õîéíî îðóóëàõ òîõèîëäîëä After ñîíãîëòûã òóñ òóñ èäýâõæ¿¿ëíý. Çóðàã 5.11.4.
Á¿ëýã VI
6.1KSpread ïðîãðàììûã õýðýãëýõ (Operation of KSpread)
KOffice áàãö ïðîãðàììûí KSpread íü õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ïðîãðàìì þì.
6.2 KSpread ïðîãðàììûã ñàíàõ îéä à÷ààëàõ
Äàðààõ àðãààð ïðîãðàììûã ñàíàõ îéä à÷ààëíà. ¯¿íä:
à.
K ¿ñýã á¿õèé ä¿ðñ äýýð äàðæ, ¿íäñýí öýñèéã íýýíý. Çóðàã 3.5.1
Íýýãäýõ æàãñààëòààñ Office/KSpread ïðîãðàììûã ñîíãîíî. Çóðàã 6.1.
Ãàð÷ãèéí ìºð
Öýñíèé ìºð
Õýðýãñëèéí ìºð
Òîìú¸îíû ìºð
Spread Sheet áóþó àæëûí õóóäàñ
Ãàð÷ãèéí ìºð áóþó Titlebar. KSpread ïðîãðàììûí ãàð÷ãèéí ìºð èäýâõòýé áàéãàà áàðèìòûí ôàéëûí çàì, íýð, ººð÷ëºëò
îðñîí ýñýõèéã ¿ç¿¿ëñýí ìýäýýëýë áîëîí ïðîãðàììûí íýðèéã õàðóóëíà. Ãàð÷ãèéí ìºðèéí òºãñãºëä ïðîãðàììûí öîíõûã
æèæèãð¿¿ëýõ, òîìñãîõ, áàãàñãàõ, õààõ òîâ÷ëóóðóóä òóñ òóñ áàéðëàíà.
Öýñèéí ìºð áóþó Menubar. KSpread ïðîãðàììûí ¿íäñýí ôóíêö, òîõèðãîîíû êîìàíäóóäûã àãóóëíà.
Õýðýãñëèéí ìºð áóþó Toolbar. KSpread ïðîãðàììûí ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã êîìàíäûã ä¿ðñ õýëáýðýýð èëýðõèéëäýã.
Õýðýãñýë äýýð õóëãàíû çààãóóðûã áàéðëóóëáàë òóõàéí õýðýãñëèéí òàëààðõè òîâ÷ ìýäýýëýë ãàðíà. ¯éëäëèéã íýã
äàðàëòààð ñîíãîíî. Õýðýãñëèéí ñóë ãàçàðò õóëãàíû áàðóóí òîâ÷ëóóðûã äàðæ íýýãäýõ æàãñààëòààñ öîíõîíä
áàéðëàõ áàéðëàë, ä¿ðñèéí õýìæýý çýðãèéã òîõèðóóëàí ººð÷ëºõ áîëîìæòîé.
Õýðýãñë¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ ¿éëäëèéí ÷èãëýëýýð íü á¿ëýãëýí õýä õýäýí õýñýã áîëãîí ¿ç¿¿ëñýí áàéõ áºãººä öýñíèé
ìºðíººñ Settings êîìàíäûã ñîíãîí íýýãäýõ öýñíýýñ äýëãýöýíä õàðàãäàõ ýñýõèéã íü òîäîðõîéëíî. Æèøýýëáýë, File Toolbar
íü øèíý áàðèìò ¿¿ñãýõ, ôàéë íýýõ, õàäãàëàõ ãýõ ìýò ôàéëòàé àæèëëàõ õýðýãñë¿¿äèéã àãóóëñàí áàéõàä, Edit
Toolbar íü ¿éëäëèéã áóöààõ, òåêñò õóóëàõ, 纺õ, óñòãàõ, õ¿ñíýãòýýñ ìºð áîëîí áàãàíûã íýìýõ, õàñàõ, ýðýìáýëýõ,
ãðàôèê îðóóëàõ ãýõ ìýò õýðýãñë¿¿äèéã àãóóëíà. File Toolbar õýðýãñëèéã äýëãýöýíä õàðàãäàõ ýñýõèéã
òîäîðõîéëîõûí òóëä öýñíèé ìºðíººñ Settings êîìàíäûã ñîíãîí íýýãäýõ öýñíýýñ Show File Toolbar êîìàíäûã ñîíãîíî. Çóðàã
6.3.2.
SpreadSheet áóþó àæëûí õóóäàñ. KSpread ïðîãðàììûí àæëûí õóóäàñ íü äàðààõ õýñã¿¿äýýñ òîãòîíî. ¯¿íä:
̺ð áîëîí áàãàíà (Rows and Columns)
̺ð áà áàãàíà òóñ á¿ð ººð ººðèéí íýð õàÿãòàé. ̺ðèéã 1, 2, 3 …, áàãàíûã À, B, C, D ãýõ ìýòýýð íýðëýíý.
Scroll bar
Õóóäñûã õýâòýý áîëîí áîñîî òýíõëýãèéí äàãóó ã¿éëãýí õàðàõàä àøèãëàíà.
Table áóþó àæëûí òàëáàð
Ýíýõ¿¿ òàëáàðò õ¿ñíýãòýí ìýäýýëëýý îðóóëíà. Õ¿ñíýãòýí ìýäýýëëèéí ñîíãîñîí òºëºâ áàéäëûã õàðàõ áîëîí ìºð áà
áàãàíûã 纺õ, õóóäñàíä îðóóëàõ ãýõ ìýò õ¿ñíýãòýí ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëíà. Çóðàã 6.3.3.
Open Document öîíõíû ç¿¿í òàëûí òàëáàðò èäýâõòýé äèñê òºõººðºìæ äýõ ôàéë áîëîí êàòàëîãèéí æàãñààëò
õàðàãäàõ áºãººä êàòàëîãèéí íýð äýýð õî¸ð äàðàëò õèéõ çàìààð êàòàëîãèéã íýýíý. Ôàéëûí íýðèéã èäýâõæ¿¿ëáýë
Open Document öîíõíû áàðóóí òàëä îðøèõ òàëáàðò ôàéëûí àãóóëàãà íü õàðàãäàõ áîëîìæòîé. Ýíýõ¿¿ òàëáàðò íýýõ
ôàéëûí íýðèéã èäýâõæ¿¿ëíý.
OK òîâ÷ëóóð äýýð äàðíà.
á. Ñ¿¿ëä ¿¿ñãýñýí áîëîí ººð÷ëºëò îðóóëàí õàäãàëñàí ôàéëûã íýýõ
Öýñíèé ìºðíººñ File/Open Recent êîìàíäûã ñîíãîíî. Çóðàã 6.7.2.
Íýýãäýõ æàãñààëòààñ ôàéëûíõàà íýðèéã ñîíãîíî.
Special Paste
Ýíýõ¿¿ êîìàíäààð çàâñðûí ñàíàõ îéä áàéãàà ìýäýýëëèéã áàðèìòàíä òîäîðõîé íºõöëèéí äàãóó îðóóëäàã. Æèøýýëáýë,
òåêñòèéí ôîðìàòûã áàðèìòàíä îðóóëúÿ ãýâýë:
Öýñíèé ìºðíººñ Edit/Special Paste… êîìàíä ñîíãîíî.
Íýýãäýõ Special Paste öîíõíû Paste what: òàëáàðò Format ñîíãîëòûã õèéíý.
OK òîâ÷ëóóð äýýð äàðíà.
Ýðýìáýëýõ
Ýðýìáýëýëò õèéõ ìóæàà ñîíãîí èäýâõæ¿¿ëíý.
ªñºõ äàðààëëààð ýðýìáýëýõ òîõèîëäîëä öýñíèé ìºðíººñ Data/Sort increasing, áóóðàõ äàðààëëààð ýðýìáýëýõ
òîõèîëäîëä öýñíèé ìºðíººñ Data/Sort decreasing êîìàíäûã òóñ òóñ ñîíãîíî.
Íèéëáýð îëîõ
Íèéëáýð ãàðãàõ í¿äýý ñîíãîíî.
Math êîìàíäûã õýðýãñëýýñ AutoSum òîâ÷ëóóð äýýð äàðíà.
Ñîíãîñîí í¿äýíä áîëîí òîìú¸îíû ìºðºíä =Sum() òîìú¸î àâòîìàòààð îðíî.
Íèéëáýð îëîõ ìóæèéã õóëãàíû ÷èðýõ äàðàëòààð ñîíãîí èäýâõæ¿¿ëíý.
Ãàðûí Enter òîâ÷ëóóð äýýð äàðíà.
Á¿ëýã VII
7.1 Èíòåðíýò áðîóçåð Mozilla ïðîãðàììûã õýðýãëýõ
Mozilla íü èíòåðíýò áðîóçåð ïðîãðàìì þì. ªºðººð õýëáýë èíòåðíýòýä õîëáîãäîí àæèëëàõäàà ýíýõ¿¿ ïðîãðàììûã
àøèãëàäàã ãýñýí ¿ã þì. ¯¿íòýé èæèë õýä õýäýí ïðîãðàìì áàéäàã áà ýäãýýðèéí äîòðîîñ Mozilla –ã ñîíãîæ áàéãàà áîëíî.
7.2 Mozilla ïðîãðàììûã ñàíàõ îéä à÷ààëàõ
Äàðààõ áàéäëààð ïðîãðàììûã ñàíàõ îéä à÷ààëíà.
K ¿ñýã á¿õèé ä¿ðñ äýýð äàðæ, ¿íäñýí öýñèéã íýýíý.
Íýýãäýõ æàãñààëòààñ Internet/Mozilla ïðîãðàììûã ñîíãîíî.
Çóðàã 7.1.
Çóðàã 7.1. Mozilla ïðîãðàììûí öîíõ
7.3 Mozilla ïðîãðàììûí öîíõíû á¿òýö
Ãàð÷ãèéí ìºð áóþó Titlebar. Mozilla ïðîãðàììûí ãàð÷ãèéí ìºð íü èäýâõèòýé áàéãàà èíòåðíýò õóóäàñíû òàëààðõ òîâ÷
ìýäýýëëèéã õàðóóëíà. .
Ãàð÷èãèéí ìºðèéí òºãñãºëä ïðîãðàììûí öîíõûã æèæèãð¿¿ëýõ, òîìñãîõ, áàãàñãàõ, áóóëãàõ, õààõ òîâ÷ëóóðóóä òóñ
òóñ áàéðëàíà. Çóðàã 2.
Öýñèéí ìºð áóþó Menubar. KSpread ïðîãðàììûí ¿íäñýí ôóíêö, òîõèðãîîíû êîìàíäóóäûã àãóóëíà.
Çóðàã 7.2.2.
Öýñíèé ìºðººñ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õýä õýäýí öýñíèé òàëààð òîäîðõîé àâ÷ ¿çüå. Áóñàä ¿ëäñýí öýñí¿¿äèéã Help áóþó
òóñëàìæèéí öýñíýýñ òîäðóóëàí ñóäàëíà óó.
File öýñ
File öýñ íü õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãäýõ êîììàíäóóäûã àãóóëñàí áàéäàã.
Çóðàã 7.2.3.
New äýä öýñ äîòîð Navigator Window íü øèíýýð öîíõ íýýíý, Navigator Tab íü øèíýýð tab öîíõ ¿¿ñãýíý.
Open File íü òóõàéí êîìïüþòåð äýýð áàéãàà ôàéëûã íýýæ õàðàõàä çîðèóëàãäñàí äýä öýñ þì.
View öýñ
Ýíýõ¿¿ öýñ íü Mozilla ïðîãðàììûí öîíõíû á¿òöèéã ººð÷ëºõ, ¿ñãèéí õýìæýýã ººð÷ëºõ, òýìäýãòèéí êîäûã ººð÷ëºõ ¿¿ðýã
çîðèóëàëò á¿õèé äýä öýñí¿¿äýýñ á¿ðäýíý.
Show/Hide íü öîíõîíä õàðàãäàõ õýðýãñëèéã õàðóóëàõ ýñýõèéã çààæ ºãíº.
Text Zoom íü ¿ñãèéí õýìæýýã ººð÷ëºíº.
Character Coding íü òýìäýãòèéí êîäûã ººð÷ëºíº. Æèøýý íü Åâðîïûí çàðèì õýë èæèë êîä÷èëîëòîé áàéõàä Îðîñ, Õÿòàä
ßïîí ãýõ ìýò õýë ººð àðãà÷ëàëààð êîä÷èëîãääîã.
Á¿ëýã VIII
8.1 terminal-ä àøèãëàãäàõ êîììàíä
pwd Энэ command нь танийг аль директорт байгааг харуулана.
Жишээ нь: pwd [enter] дарахад танийг аль директорт байгааг харуулана.
ls –[options] (list)Идэвхèтэй байгаа директоðûí äîòîðõèéã харна.
options:
a уг директорт байгаа бүх файлийг харна.
t уг директорт байгаа хамгийн сүүлд өөрчилсөн файлийг харна.
u уг директорт байгаа файлуудаас хамгийн сүүлд хэзээ харсаíûг харуулана.
l file-ийг бүтэн үзүүлэлтээр харна.
Жишээ нь: ls –a [enter] дарна. Ингэхэд shell- дээр тухайн директорт áайгаа бүх файл гарна.
drwxy - x-y 3 root root 4096 date hello
d= Файлын хөл ямар төрлийн файл болохыг энэ зааж өгнө.
d – ийн оронд ердийн(-) файл гэсэн үг
L- байвал нийтийн файл
rwx-x –y Хандах эрхийг зааж өгнө.
-x-= home loop -д хандах эрх нь группээр байна.
r -= Хэрэглэгч унших эрхтэй.
w-= Хэрэглэгч өөрчилөлт хийх эрхтэй
x-= Хэрэглэгч файлаа өөрчилөх эрхтэй
Файлд хандах эрхийг өөрчлөх
chmod-=хандах эрхийг өөрчлөнө.
q+w- = бичэх эрхийг нэмэж өгөх
ф-x- = хасах эрхийг өгөх
4096 - = Файлын хэмжээ юм.
date- =Он сар өдөр юм.cd (cha nge director)
Директор хооронд шилжүүлдэг command.
Жишээ нь: cd .. [enter] дарахад тухайн директорийн Parent директор луу
шилжинэ.Харин cd [enter] дарахад тухайн директорийн Child
директор луу шилжинэ.
mkdir (makedirector) Энэ command нь шинээр folder үүсгэнэ.
Жишээ нь: mkdir [enter] дарахад тухайн идэвхтэй байгаа
директорт myfolder гэсэн folder үүснэ.
rmdir (removedirector) Энэ command нь folder ycтгадаг.
Жишээ нь: rmdir [enter] дарахад тухайн идэвхтэй байгаа директорт myfolder гэсэн folder-ийг устгана.
find Энэ command нь folder болон file –ийг хайна.
Жишээ нь: find conio.h [enter] дарахад тухайн директороос child директороос хайна.
man Name –д бичигдсэн command-ийн тайлбарыг гаргана.
Жишээ нь: man ls [enter] дарахад ls command-ийн тайлбарыг гаргана.
vi Энэ command нь бөгөөд text file үүсгэн, мөн file íээнэ.
Жишээ нь: vi bat.txt [enter] дарахад тухайн идэвõèтэй байгаа директорт
bat.txt нэртэй text файл үүсгэнэ. Энэ editor дотроо олон command-уудтай
бөгөөд ESÑ +a [enter] дарахад тухайн file дээр ажиллаж болох бөгөөд мөн
ESÑ+shift+; [enter] дарахад тухайн нээсэн file идэвхèгүй болно. Ингэхэд нь
wq [enter] дарахад file-ийг хадгалаад гарна. Харин q [enter] дарахад
хадгалах уу? гэж асууна. q! [enter] дарахад шууд гарна.
gcc -[options] Энэ êîììàíä нь source file-д compile хийнэ.
Options:
o энэ нь binary file үүсгэдэг.
Жишээ нь: gcc –o hello hello.c [enter] дарахад hello.c file-ийн hello гэсэн binary file үүсгэдэг.
./ êîììàíä нь compile хийсэн file-ийг ажиллуулана.
Жишээ нь: ./ hello [enter] дарахад уг hello гэсэн file ажиллана.
who system-д ÿмар хэрэглэгч хандаж байгааг харуулана.
Жишээ нь: who [enter] дарна.
who am i та өөрийгөө ÿмар эрхээр орсныг харуулана.
Жишээ нь: who am i [enter] дарна.
where is Уг файлийг хаана байгааг заана.
Жишээ нь: whereis conio.h [enter] дарахад conio.h энэ файлийг хаана байгааг заана.
adduser Шинэ хэрэглэгч нэмж оруулана.
Жишээ нь: adduser bat [enter] дарахад bat гэсэн хэрэглэгч үүсэнэ.
passwd (password) Хэрэглэгчидэд түлхүүр үг оруулана.
Жишээ нь: passwd bat [enter] дарахад password oруул гэсэн үг гарч ирэх
бөгөөд хоёр удаа оруулаад bat нэртэй хэрэглэгчид password орно.
ln -[options] filename нэртэй file-д link хийнэ.
options:
-s soft link хийнэ. Энэ link нь линклэсэн file-ийн зөвхөн нэрийг авсан
байх бөгөөд доторх мэдээлэл нь нэг байна. Link хийлгүүлсэн file-ийг
устгавал дагаад устана. Харин options-ийг хоосон орхиод бичвэл hard link
болох бөгөөд ÿлгаа нь Link хийлгүүлсэн file-ийг устгавал дагаж устахгүй.
Жишээ нь: ln –s bat.txt [enter] дарахад тухайн директорт bat.txt гэсэн (өнгө нь
өөр) файл үүсэнэ.
rm энэ command нь file –ийг устгана.
Жишээ нь: rm bat.txt [enter] дарахад bat.txt file-ийг устгана.Директор устгах.
Шелë ашиглаж хоосон директор устгахдаа rmdir гэсэн команд ашиглана.
Хэрвээ хоосон биш бол rm –rf команд ашгилна.
Директор хооронд шилжүүлдэг êîìàíä
Жишээ нь: cd .. [enter] дарахад тухайн директорийн Parent директор луу
шилжинэ.Харин cd [enter] дарахад тухайн директорийн Child
директор луу шилжинэ.
rmdir Энэ command нь folder ycтгадаг.
Жишээ нь: rmdir [enter] дарахад тухайн идэвхтэй байгаа
директорт myfolder гэсэн folder-ийг устгана.
ffind Энэ command нь folder болон file –ийг хайна.
Жишээ нь: find conio.h [enter] дарахад тухайн директороос child директороос хайна.
man Name –д бичигдсэн êîìàíäûí тайлбарыг гаргана.
Жишээ нь: man ls [enter] дарахад ls êîìàíäûн тайлбарыг гаргана.
vi Энэ command нь texteditor бөгөөд òåêñò ôàéë үүсгэн,ìөн ôàéë нээнэ.
Жишээ нь: vi bat.txt [enter] дарахад тухайн идэвхтэй байгаа директорт bat.txt
нэртэй text файл үүсгэнэ. Энэ editor дотроо олон command-уудтай бөгөөä
ESC +a [enter] дарахад тухайн file дээр ажиллаж болох бөгөөд мөн ESC
shift+; [enter] дарахад тухайн нээсэн ôàéë идэвхгүй болно. Ингэхэд нь wq
[enter] дарахад file-ийг хадгалаад гарна. Харин q [enter] дарахад хадгалах
уу? гэж асууна. q! [enter] дарахад шууд гарна.
gcc -[options] Энэ command нь source file-д compile хийнэ.
Options: o энэ нь binary file үүсгэдэг.
Жишээ нь: gcc –o hello.c [enter] дарахад hello.c file-ийн hello гэсэн binary file үүсгэдэг.
passwd Хэрэглэгчидэд түлхүүр үг оруулана.
Жишээ нь: passwd bat [enter] дарахад password oруул гэсэн үг гарч ирэх
бөгөөд хоёр удаа оруулаад bat нэртэй хэрэглэгчид password орно.
cal2 = гэвэл 2-р сарыг харуулна.
cal3 = гэвэл 3-р сарыг харуулна.
cal4 = гэвэл 4-р сарыг харуулна.
cal5 = гэвэл 5-р сарыг харуулна.
cal12 = гэвэл 12-р сарыг харуулна.
2007 = гэвэл 2007 оны сарууд дэлгэцээр хурдан гүйгээд
kill system-д ажиллаж байгаа ïроöессийг зогсооно.
Жишээ нь: kill tcsh [enter] дарахад tcsh shell-ийг зогсооно.