Hrmtli oxucu!

Azrbaycan M illi Ensiklopediyasnn Azrbaycan cildi btvlkd Azrbaycan

Respublikasna hsr olunmudur. lkmizin dnni v bu gnii: qdim tarixi v masir
hyat, tbii srvtlri v geosiyasi mvqeyi, elm> thsil v mdniyyt sahlrind
nailiyytlri kitabda z ifadsini tapmdr.
Azrbaycamn dvlt mstqilliyini brpa etmsi il tariximizin balanan masir dvr
yen i milli ensiklopediyamn nri zrurtini meydana xarmdr. Respublikann zngitt
elmi potensialnn yaxndan itirak il hazrlanan xsusi cild mstqil dvltiliyimizin
qazand uurlar obyektiv kild ks etdirir.
midvaram ki, bel mtbr v sanball nr hr bir azrbaycanl n ox dyrli
thf olacaqdr.

Btn Azrbaycan

vtndalarn bu

nrit

iq

z grmsi

mnasibtil tbrik edirm.

Ilham liyev

Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti

AZRBAYCAN MILLI

AZRBAYCAN MILLI

ENSKLOPEDYASI

ENSKLOPEDYASI

LHMHEYDR olu LYEV

A Z RBA Y CAN

AZRBAYCAN MLL EN SK LO PED Y A SI

ELM M RKZ

A Z R B A Y C A N M LL E N S K L O P E D Y A S I
ELM M R K Z

BAKI-2007

BAKI-2007

R E D A K S Y A H E Y T N N S D R

REDAKSYA HEYT SDRNN

BRlNCt MAVN
RHDAKSYA HEYT SDRNN
m a v n l r

BA REDAKTOR
m s u l k a t Ib

MEHDYEV R. .

N AIYEV T.M.
LZAD . A.
NBYEV B. .
RZA YEV A. R.

MAVNLR:

MUSTAFA YEV F.F., MUSTAFA YEV Z.H., SULTANO V A..

KRMOV M. K.
NAIYEV . M.

REDAKSYA HEYTNN ZVLR

ABB ASO VA. A.
ABDULLAZAD F. H.
ADIGZLOV V. Z.
A X U N D O V A. A.
BUDAQOVB. .
CFROV M. .
ELD ARO V . H.
FNDYEVA. A.
FNDYEVO. .
FNDYEVR. S.
LQU LYEVR. M.
LYEVC. .
LYEV . A.
F RZ LYEV V. M.
H A C IY E V A. C.
H A C IYEV. M.
H A C IYE V V. C.
H M O VA. M.
HBBBYL. .
H S N O V A. H.
XLLO VF. Q
BRAH M B YO VM . .
KRM O VK. M.
QASIM ZAD F. F.

AZRBAYCAN MLL ENSKLOPEDYASI

ELM M RKZNN DREKTORU

QNDLO V S. T.
QRBOVA. .
QULYEV . B.
QU LYEV. S.
Q U LYE V N. A.
M AH M U D O V Y. M.
M EH D YE VA. .
M LKOV A. C.
M M M D LYE V V. M.
M M M D O VQ . .
M M M DOVA F. C.
M RZ C AN ZAD A. X.
M U RAD O V. M.
M U SA Y E V M . .
M V ST A F A Y E V R . F.
P AA YEV A..
R ST M O VM . L
R ST M O V Y.l.
SA LA H O V . T.
SM DZAD Z. .
AH TAXTNSK T. N.
VLXANLI N. M.
V LYEVA. M.
YUSFZAD X. B.

MLLFLR:
A.A. ABBASOV, V.M. ABBASOV, A.H. A B D U LL A Y E V , .A. A B D U L L A Y E V , Z.B. A B D U L L A Y E V , Z.H. A B D U L L A YEV, S.M. A A M A LIY EV A , R..
A A SIYEV , T.M. AAYEV, A.A. A XUND OV, G.S. A XU N D O VA , .H. A LIY E V , M.Q. A LLA H M A N O V , .H. ASLANOV, V.D. ASLANO V, C..
A Z A D LY E V , R.S. BABAOV, .. B A B A Y EV , M.P. B A B A Y EV , R.. BABA YEV, R.Q. B A B A Y EV , T.A. B A B A Y EV , R.A. BAIRO V, .S.
BAIROVA, M.A. BAM ANOV, G.B. B A X LY EV A , .A, B A L A K B Y L , M.Q. B A L A K Y E V , A.H. B A L A Y E V , .. BAYRAM O V , .S.
BAYRAM O V, O.N. BAYRAM O V, S.P. BEH BUD O VA , C.. BHRAM O V, B.T. BLALO V, B.. BUDAQOV.M.. C F R L, X.F. C FRO V, ..
C E RZA D , N.H. EYYU BO V, M.. IRAQOV, O.. F N D Y E V , R.S. F N D Y EV , F.S. H M D B Y L , C.T. H M D L, B.. HM DO V,
.. HM DOV, N.M. H M DOV, N., KBRO V, Z.. K B R O V , F.U. L K B R L , A.K. L SG RO V , B.C. L SG RO V , R.M.
L Q U L Y E V , A.A. L Y E V , A.. L Y E V , A.. L Y E V , .S. L Y E V , F.. LY EV , H.M. L Y E V , Q.. L Y E V , M.N. L Y E V , N.N. L Y E V ,
R.Y. L Y E V , T.A. LY EV , T.X. L Y E V , T.N. L Y E V , Z.H. L Y E V , A.. LY EV A - K N G R L, E.K. LZA D , .T. M R A SLA N O V , T..
M RA SLA N O V, F.T. M R B Y O V , R.C. ZM OVA, E.Z. ZZOV, .S. F T U LL A Y E V , A.P. G R A Y Z A D , R.H. G LM M M D O V , .H.
H A C IYEV, V.C. H ACIYEV, N.D. H BBO V, V.V. HMDOV, A.H. HSNOV, H.N. HSNOV, Q.H. HSNOV, M.S. HSNO V, T.A. HSNOV,
C.Y. H SNZAD, A.M. H M O V, A.C. HMOV, R.. HSEYNO V, T.. HSEYNOV, .. HSEYNO V, V.B. H SEYNO V, A.A X L FO V ,
X.D. X L L L , H.A. X LLO V , M.Y. X L L O V , .B. X L L O V , O.V. B A D L I, S.C. B A D U L L A Y E V A , M.. B R A H M O V , K.N. M A M V E R D Y E V A ,
.. SA Y EV , M.. SA YEVA , B.A. SGND RO V, N.S. SG N D RO V, N.M. SM A Y ILO V , T.. SM A Y ILO V , A.C. S M A Y ILZ A D , ..
Z M A Y ILO V A , A.. K A ZIM O V, R.. KA ZIM O V, .. K R M L , E.. KRM O V, E.X. K R M O V , X.. K R M O V , .S. K R M O V , K.M.
K RtM O V, .. KRL, A.M. QASIMOV, F.Y. QASIMOV, Z.M. QAS1MOV, S.Y. QASIM OVA, R.M. QAQAY, S.M. QAQAY, F.. QDROV,
Q.O. QOQARLI, C.B. Q U LY EV , D.Q. Q U LY E V , .Q. Q U LY E V , .S. Q U LY EV , H.H. Q U L Y E V , N.M. Q U L Y E V , S.M. Q U L Y E V , .A. Q U LY EV ,
S.Z. Q U LY EV A , Z.. Q ULUZA D , R.S. QURBANOV, .U. L T FO V , Y.M. M AHM UD OV, N.. M A K S V E L L , S.. M E H D Y E V A , H.N. M CDO V,
R.S. M LK O V , Y.A. M LK O V , M.F. M LK O V A , V.M. M M M D L Y E V , .. M M M D L, A.. M M M D OV, D.N. M M M D O V , F..
M M M D OV, F.T. M M M D OV, M.N. M M M D OV, R.H. M M M D OV, R.M. M M M D OV, P.Z. M M M D OV, T.S. M M M D O V , F.C.
M M M D OVA , G.N. M M M D OVA , Z.R. MVSMOV, A.. M U XT A R O V, K.Y. M U XT A R O V , A.N. M URA D O V, .M. M U RA D O V , A.F.
M U SA Y EV , .C. M U SA Y EV , .V. M U SA Y EV , M.. M U S A Y E V , .. M U SA Y EV A , F.F. M U S T A F A Y E V , H.V. M U S T A F A Y E V , M.A.
M U ST A FA Y EV , .M. M U ST A FA Y EV , T.T. M USTA FAZA D , N.. M SE Y B L, A.A. N A D RO V, M.S. NEM TO VA, B.. N B Y E V , N..
N B Y E V , A.. NRM AN O V, Y.M. N SBL, S.N. N S R U L L A Y E V A , A.Y. NZROV, N.. N O VRUZO V, N.B. N U R Y E V , T.. OSMANOV, T..
PAA, A.. PA AYEV, N.. PA A YEV, B.M. PNAH, A.M. PNAHOV, V.Z. P R Y E V , K.N. RA M A ZA N O V, .M. R C B L, Q.. R C B L, X..
RH M O V, A.M. RSULOV, F.A. RSTM OV, M.. RSTMOV, M.. RZA YEV, S.Q. R Z A Y E V , L.Q. SADIXO VA, D.M. SADIQOV, S.V.
SALAHOV, M.. SALM ANOV, S.H. SALM ANOV, D.B. SEY D Z A D , N.. SFROV, Z.Y. SFRO VA , R.A. SLM O V, Z.. S M D ZA D , H.B.
SOLTANOVA, A.. SULTANOV, H.F. SULTANOV, R.. KROV, .M. TA IYEV, R.S. TA IY EV A , .. TA IYEV A , L.X. T A L IB L I, U.K.
TA LIBZ A D , X.S. T A T LIYEV , N.M. V L X A N L I, F.. V L Y E V , X.B. Y U SFZ A D , G.Z. Y'ZBAOVA, F.Y. Z EYN A LO V , R.A. Z EY N A LO V , A.T.
Z EYN A LO V A , V.R. ZHRABOVA

MSLHTLR:
A.N. ABBASOV, .. AAYEV, .A. BA BA YEV , M.P. BA BA YEV , V.M. BABA ZAD , .S. BAIROVA, .S. B A YR A M O V , S.Z. B A Y R A M Z A D , T..
BNYADOV, .R. F N D Y EV , C.T. H M D L, S.H. H M DO V, E.H. L SG RO V, A.f. L Y E V , K.Q. L Y E V , Q.C. L Y E V , M.. L Y E V ,
R.Y. L Y E V , T.X. LY EV , B.M. SG RO V, .S. F T U L L A Y E V . T.. H A C IYEV , C.Y. H SNZAD, R.A. HSEYNOV, F.C. X A N LA R O V , P..
X L L O V , S.S. X LLO V, .B. X L L O V , A.. KAZIM O V, .S. K R M O V , N.B. K RM O V, S.Q. K R M O V , H.S. QASIM OVA, S.M. QAQAY, C..
Q YA S, F.G. QOCAYEV, N.M. Q U LY E V , Z.. Q U LU Z A D , A.M. QURBANOV, R.S. QURBANO V, F.A. QRBTOV, Q.N. M AN AFO V, M..
M EH D Y EV , Q.M. M H R R M L , A.. M M M D OV, A.M. M M M D O V, C.. M M M D OV, F.T. M M M D O V, P.Z. M M M D O V , R.M.
M M M D OV, S.A. M M M D OV, Y.H. MMM DOV, Q.M. M M M D YA RO V , M.. M M M D YA R O V , M.M. M R Y E V , O.M. M RQ ASIM O V,
A.B. M R Z Z A D , Z.R. MVSUMOV, H.V. M U ST A FA YEV , M.A. M SEYBO V, A.M. N B Y E V , V.Z. P R Y E V , K.N. RA M A ZA N O V, S.H.
RH M O V, F.Y. SM ND ROV, .M. TA IYEV, Y. R. T A LIBO V, R.F. ZHRABOV

Cildin hazrlanmasmda Azrbaycan Respublikasimn nazirliklsri, komitlri v

digar dvlt qurumlarnn tqdim etdiyi materiallardan istifad olunmudur.

SBN 978-9952-441-01-7 (Azrbaycan cildi)

ISBN 978-9952-441-00-0

Azrbaycan Milli Ensiklopediyasi

Elmi Mrkzi, 2007

MNDRCAT

MUM M LU M A T .............................................. 10

Azrbaycanda islamaqdrki diniinanclar. . . 143

Masir etnomdni proseslr...........................145

TBT. TB EHTYATLAR. EKOLOGYA

Tbit ..................................................................14

Azrbaycanda etnolinqvistik proseslr.............147

Dil ....................................................................... 151

R elyef.............................................................. 14

Din ..................................................................... 153

Dvlt himni

Landaftlar...................................................... 25

Musiqisi zeyir Haabyovun,

szlri hmd Cavadndr.

Torpaq rty ................................................ 33

Azrbaycan qdim dvrd.............................. 159

Bitki rty...................................................... 33

Azrbaycan 3-7 srlrd................................ 180

Heyvanlar a l m i.............................................. 38

Azrbaycan 7 srin ortalar - 13 srin

Azrbaycan! Azrbaycan!
Ey qhrman vladn anl
Vtni!
Sndn tr can vermy cml
hazrz!
Sndn tr qan tkmy cml
qadiriz!
rngli bayranla msud
yaa!
Minlrl can qurban oldu!
Sinn hrb meydan oldu!
Hququndan ken sgr,
Hr bir qhrman oldu!
Sn olasan glstan,
Sn hr an can qurban!
Sn min bir mhbbt
Sinmd tutmu mkan!
Namusunu hifz etmy,
Bayran yksltmy,
Cml gnclr mtaqdr!
anl Vtn!
anl Vtn!
Azrbaycan! Azrbaycan!

iq lim ................................................................29

TARX

Xzr dnizi.................................................... 39

vvllrind................................................. 189

Sth sular ...................................................... 43

Azrbaycan 13-14 srlrd............................ 213

Fiziki-corafi rayonlar.......................................48
Geoloji qurulu................................................ 55

Azrbaycan 15 s rd ..................................... 225

Tbii ehtiyatlar....................................................65

Azrbaycan 18 srin 1-ci yarsnda ................ 241

Azrbaycan Sfvilr dvlti..........................232

Mineral ehtiyatlar............................................ 65

Azrbaycan xanlqlar..................................... 247

Torpaq ehtiyatlar............................................ 68

Azrbaycan 19 srin 30-cu illrind -

Bitki ehtiyatlar ................................................ 69

20 srin vvllrind................................... 264

Heyvan ehtiyatlar .......................................... 70

Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti ......................289

Su ehtiyatlar .................................................. 70

Azrbaycan 1920-91 -ci illrd........................297

qlim ehtiyatlar................................................ 75
E k o io g iy a ........................................................... 76

Mstqil Azrbaycan Respublikas ................325

Xsusi mhafiz olunan tbit razilri v

obyektlri ....................................................80

AZRBA YCAN DVLTNN KONSTTUSYA

SA SLA R I
Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyi

HAL. XALQ. DL. DN

v onun ttbiqedilm prinsiplri .................. 339

h a li................................................................... 86

Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas . . 340

X a lq ..................................................................... 99

Azrbaycan Respublikasnm orden v

Azrbaycan xalqnn etnogenezi ..................... 99

medallar.....................................................358

Azrbaycanllarn etnik inkiafnn sonrak

mrhllri .............................................. 103

MLL T H L K SZ LK

Masir etnik durum v halinin etnik trkibi. . 105

Milli thlksizliyin tminat sistemi.................. 360

Tarixi-etnoqrafik blglr.............................107

Silahl qvvlr............................................... 364

kinilik......................................................112

Azrbaycan Respublikas Milli Thlksizlik

Maldarlq......................................................115

Nazirliyi.......................................................365

Yaay msknlri v evlr...........................120

Azrbaycan Respublikas Daxili lr

Nazirliyi.......................................................367

Azrbaycan mtbxi.......................................128

Dvlt Srhd Xidm ti................................... 369

Geyim v bzklr........................................ 132

Ail v ail miti........................................ 137

Azrbaycan Respublikas Xsusi Dvlt

Mhafiz Xidmti ....................................... 370

Xalq bayramlar ............................................ 141

Azrbaycan Respublikas Xarici ilr Nazirliyi . . 371

Sntkarlq....................................................116

Azrbaycan Respublikas Fvqlad Hallar

Nazirliyi............................................

372

ELM. TEXNKA. THSL

F ls f ...............................................................

Thsil ....................................................................... 677

521

Azrbaycann elmi e lita s ..................................... 700

SHYY. DMAN. TURZM

Elmi bilikirin tkkl v inkiaf tarixi

XARC SYAST.........................................

374

aspektd .........................................................

DASPOR .....................................................

379

Tbit v texnika elm lri...................................

Azrbaycan Milli Elmlr Akadem iyas...........

QTSADYYAT

E s tra d a ..................................................................... 818

535
549

MDNYYT. NCSNT

S hiyy..................................................................... 820

Kitabxanalar............................................................ 705

Kurortologiya.......................................................... 825

M u zeylr................................................................... 713

Bdn trbiysi v id m a n ..................................... 828

A rxivlr..................................................................... 726

T u rizm ........................................................................838

Fizika.......................................................

552
55?

Riyaziyyat.................................................

558

dbiyyat................................................................. 732
AZRBAYCAN RESPUBLKASININ

iqtisadiyyatn mumi xarakteristikas . . . . . . . 3 8 7

Mexanika.................................................

561

iqtisadi potensial........................................ ...395

Tbii resurs potensial ......................... .. . 395

Astronomiya..............................................

56?

Mem arlq................................................................... 750

Tsviri v dekorativ-ttbiqi s n tl r................ 766

Energetika ................................................

565

Tsviri snt...................................................766

h rlr........................................................ 847

istehsal potensial v sas fondlar......... ...396

Kimya.......................................................

568

Dekorativ-ttbiqi s n t.................................. 777

Knd rayonlar ............................................... 849

NZBAT-RAZ VAHDLR...........................843

mk potensial v mk bazar ........... . .. 3 97

Biologiya...................................................

578

M u s iq i........................................................................ 791

Xarici iqtisadi laqlr ............................... . . . 39 9

Tibb .........................................................

585

R q s .......................................................................... 801

Knd tsrrfat elmlri .............................

591

T e a t r .......................................................................... 802

Azrbaycanda hkmdar slallri.................. 877

Kino .......................................................................... 812

S i r k ............................................................................ 817

Azrbaycann dvlt xadimlri

Snaye .......................................................... ,..403

mumi xarakteristika............................. . .403

Neft v qaz yataqlarnn geologiyas,

Mdnxarma snayesi......................... . .410

axtar v kfiyyat...............................

Emal snayesi ...................................... . .422

Neft v qaz yataqlarnn ilnilmsi............

5P
80

Neft v qaz quyularnn qazlmas ..............

Elektrik enerjisinin istehsal v bldrlmsi ............................................. . .438

Knd tsrrfat ........................................... . .443

Neft-qazxarmann texnika v texnologiyas . 6

Dniz hidrotexniki v mdn qurular........

6f

mumi xarakteristika............................. . .443

Neftin emal ..............................................

6(

Knd tsrrfatnn iqtisadi rayonlar zr

Qazn nql hazrlanmas v emal ........

xarakteristikas .................................. . .454

Knd tsrrfatnn sahlri.................... . .456

Mannaslq............................................

6
6

Neft manqayrmas..................................

Tikinti ............................................................. . .458

Mnzil-kommunal tsrrfat...................... . .461
Nqliyyat ....................................................... ..464
Rabit v informasiya texnologiyalar

. .468

Rabit................................................... . .468
Informasiya texnologiyalar...................... . .480
Ticart............................................................. . .482
Elm, thsil, mdniyyt v shiyynin
iqtisadiyyat............................................... ..484
halinin hyat sviyysi v sosial tminat

Metallurgiya............................................. . 6
Inaat elmi v texnikas............................. 6
Avtomatladrma. Kibernetika. informatika . . . 6 !
Corafiya................................................. 6,
Geologiya.................................................

6;

Geofizika ...............................................

6/

Geodeziya ..............................................

Humanitar elmlr v b iliklr............................

iqtisadiyyat...........................................
Tarix..............................................

. 64
64

sistemi......................................................... . .487

Arxeologiya.........................................

!"

halinin hyat sviyysi......................... . .487

Etnoqrafiya..........................................

6-

Pensiya v sosial sorta sistemi............. . .489

dbiyyatnaslq..........................

6F

Pul-kredit sistemi ......................................... . .493

Dililik...........................................

Rf

Azrbaycan Respublikasnn Milli Bank. .. . .493

rqnaslq..................................

6h

Bank sistemi.......................................... . . 500

Politologiya...................................

66

Maliyy sistemi ............................................. ..503

Sosiologiya................................

66

Bdc sistemi........................................ . . 503

Hquq .......................................

66

Vergi sistemi.......................................... . . 509

Pedaqogika ..................................

Rf

Psixologiya................................

68

Qiymtli kazlar bazar ......................... . . 515

Kulturologiya ................................

67,

Sorta bazar........................................ . . 517

Sntnaslq ..............................

67;

Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft

Kitabxananaslq ........................

67.c

Biblioqrafiyanaslq...................

676

Maliyy bazar v maliyy institutlar ........ ..515

Fondu ............................................... . . 519

LAVLR

(1918-2005 illr)......................................... 879

UMUMIMLUMAT

Azrbaycan Respublikas - (neft, qaz, polimetal, dmir filizi,

Cnubi Qafqazn rqind dvlt. alminium, kobalt, mineral sular
Xzr dnizinin cnub-qrb sahi- v s.) zngindir. Dnyada mvcud
lind, 3824' il 4154' imal en- olan 11 iqlim tipindn 8-i Azrliklri v 4446' il 5050' rq baycan Respublikasnda mahiuzunluqlar arasndadr. razisi- d olunur. Respublika razisindn
nin uzunluu qrbdn rq 450 mxtlif uzunluqda 8300-dn ox
km, imal-qrbdn cnub-rq ay axr, 250-dn ox gl v su
440 /cm-dir. Azrbaycan Respub- anbarlar, zngin torpaq-bitki rlikas imalda Rusiya Federasi- ty v heyvanlar almi var.
Azrbaycan Respublikas bir
yas (390 km), imal-qrbd Grcstan (471 km), qrbd v palatal parlamentli (Milli Mclis)
cnub-qrbd Ermnistan Res- prezident respublikasdr. Azrpublikas (1007 km) v Trkiy baycan dvltinin bas Azr(15 km), cnubda ran slam baycan Respublikasnn PreziRespublikas (765 km) il hm- dentidir. Prezident Azrbaycan
srhddir. Rusiya Federasiyas xalqnn vahidliyini tcssm etil srhd xtti Samur ay, Su- dirir v Azrbaycan dvltiliyinin
dur silsilsi v Ba Qafqaz silsil- varisliyini tmin edir. Prezident
sinin yal hisssindn keir. Gr- Azrbaycan dvltinin mstqilcstanla srhdi, sasn, Qanx, liyi v razi btvlynn tmiQabrr aylar v Kr il Qabrr natsdr. Prezident Azrbaycan
aylarnn suayrcs tkil edir. Respublikas Silahl Qvvlrinin
Ermnistan Respublikasndan, Ali Ba Komandandr.
Azrbaycanda ilk respublika
sasn, Murquz, ahda v rqi Gy silsillri v Qaraba Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti
yaylas il ayrlr. Trkiy v Iran ad il 1918 il mayn 28-d yaradlislam Respublikas il dvlt sr- m v 23 ay faliyyt gstrmihdini ox yerd Araz, Bolqar, dir. 1920 il aprelin 28-d AzrbayAstara aylar v Tal dalar canda sovet hakimiyyti qurulmu
tkil edir. Bilsuvardan Araz a- v 1991 ild SSR dalanadk
yna qdr 50 km-lik msafdki davam etmidir. 1991 il oktyabrn
srhd Muan dzndn keir. 18-d Milli Mclisd AzrbayAzrbaycan Respublikasnn qu- canda dvlt mstqilliyi haqqnru srhdlrinin uzunluu 2647 da Konstitusiya Akt qbul olunkm, su srhdlrinin uzunluu mu v Azrbaycan Respublikas
Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin
816 /cm-dir.
Azrbaycan Respublikas ra- varisi elan edilmidir.
zisinin tqr. yars dalqdr. iAzrbaycan Respublikasnn
malda Byk Qafqaz, cnubda Konstitusiyas 1995 il noyabrn 12Kiik Qafqaz dalar v onlarn d mumxalq referendumunda
arasnda Kr kkliyi, cnub- qbul edilmidir.
rqd Tal dalar uzanr. lkAzrbaycan Respublikasnn
nin razisi faydal qazntlarla dvlt bayra, gerbi v himni var.

Azrbaycan Respublikas BMTnin (1992), Avropa urasnn

(2001), MDB-nin (1991) v ATTin (1992) zvdr.
Azrbaycan Respublikas^nda
dvlt dili Azrbaycan dilidir. / rbaycan Respublikasnn dvl orqanlar, mdniyyt, maarif n >ssislri v baqa idarlri
:baycan dilinin srbst ildil;
nni, kargzarln dvlt di
i
aparlmasn tmin edir v
;n
hrtrfli ttbiqin dvlt c;
s
gstrir. Azrbaycan Respr
snda halinin dand bac;
!lrin d azad surtd ildi'
;i
tmin edilir.
Dvlt hakimiyytinin ai:
<
nunverici orqan Azrbaycan
publikasnn Milli Mclisidir. D
>t
hakimiyytinin ali icra v s;
camverici orqan Azrba
n
Respublikasnn Nazirlr Kab
idir. Ali mhkm orqan Az
can Respublikasnn Konstit
a
Mhkmsidir. Naxivan MRli
dvlt hakimiyyti orqan i
van MR Ali Mclisi, dvlt :
miyytinin ali icra v srnca;
qan Naxivan MR Nazirlr
netidir. Respublikann hr,
sb v kndlrind dvlt I
miyytinin yerli znidare

orqanlar bldiyylrdir.
Azrbaycan Respublikas
suverenliyi Azrbaycan Resp
likas trfindn z razisinin i
yerind ali qanunvericilik, icra
mhkm faliyytinin respubli! nn btn vtndalarnn xeyrir
mstqil hyata keirilmsind
ifad olunur.
Azrbaycan Respublikasnn
razisi blnmzdir v Azrbay-

can Respublikas Milli Mclisinin

qrar il respublikann btn
halisi arasnda keiriln xalq
ssvermsi (referendum) il ifad
edilmi razlq olmadan onun srhdlri dyidiril bilmz.
Azrbaycan Respublikasnn
qanunlar Azrbaycan Respublikasnn btn razisind qwddir.
Azrbaycan Respublikas oxsahli snayey v knd tsrrfatna, geni nqliyyat bksin, inkiaf etmi elm, qdim v
zngin mdniyyt malikdir.
Ar snaye sahlri stnlk
tkil edir. Neft v qazxarma,
neft-kimya, manqayrma, metal-

van, li Bayraml, Xankndi v

Naftalandr. Respublikada 70 hr, 239 qsb, 4279 knd var
(2006).
Azrbaycan Respublikasnn
razisi 86,6 min km2, halisi
8436,4 min. nfrdir (01.01.
2006). halinin 1999 il siyahyaalnmasna sasn azrbaycanllar 90,6%, lzgilr 2,2%, ruslar
1,8%, ermnilr 1,5%, tallar
1% tkil edir. Qalanlar baqa
milltlrin nmayndlridir.
Azrbaycan Respublikasnn
paytaxt Bak hridir.
Azrbaycan Respublikasnn
milli pul vahidi manatdr.

lurgiya, yeyinti, tikinti materiallar

snayesi, yngl snaye v s. inkiaf etmidir. Knd tsrrfat,
sasn, pambqlq, zmlk,
taxllq, heyvandarlq, trvzilik, meyvilik zr ixtisaslamdr. Yk v srniin danmasnda
dmir yolu, avtomobil, dniz v
hava yollar nqliyyat sas yer
tutur.
Azrbaycan Respublikasnn
trkibin Naxivan MR, 66 inzibati
knd rayonu (7-si Naxivan MRddir),13 hr rayonu (Bak - 11,
Gnc - 2) daxildir (2006). hr
inzibati razi vahidlri Bak, Gnc, Sumqayt, Mingevir, Naxi

AZRBAYCAN RESPUBLKASININ NZBAT-RAZ VAHDLR

Naxivan Muxtar Respublikas
Sahsi 5,5 min k m 2; halisi 376,4 min (01.01.2006). Paytaxt Naxivan hridir.
nzibati knd rayonlar
(01.01.2006)

Rayonun
ad
1
1. Aberon
2. Acabdi
3. Adam
4. Ada
5. Astafa
6. Asu
7. Astara
8. Babk
9. Balakn
10. Beylqan
11. Brd
12. Bilsuvar
13. Cbrayl
14. Clilabad
15. Culfa
16. Daksn
17. Dvi
18. Fzuli
19. Gdby
20. Goranboy
21. Gyay
22. Hacqabul
23. Xamaz
24. Xanlar
25. Xz

Sahsi,
(km2)
2
1361,4
1756,0
1150,0
1048,0
1503,7
1020,1
616,4
900,0
923,0
1131,1
957,0
1397,0
1049,8
1441,4
995,0
1046,9
1088,2
1390,0
1290,0
1791,0
739,0
1640,0
1046,0
1030,0
1853,0

halisi
(min nfr)
3
93,3
115,6
167,3
95,5
77,3
67,5
92,3
66,9
86,9
82,7
138,1
82,7
66,4
184,5
38,7
31,9
49,1
147,1
90,8
92,1
106,1
62,6
154,4
55,5
14,1

Yarand
tarix

hrlrin
say

Qsblrin
say

Kndlrin
say

4
1963
1930
1930
1930
1939
1943
1930
1978
1930
1939
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1939
1930
1930
1930

5
1
1
1
1
1
1
1

6
8

7
7
46
128
76
28
78
90
39
58
33
109
25
91
117
24
44
68
74
108
81
54
27
136
41
24

1
1
1
1
1

2
10
-

1
1
1
8
-

2
-

1
1
1
1
1

4
-

12
-

6
1
1
2
1
-

5
12
5
5

Rayon
mrkzinin
ad
8
Xrdalan .
Acabdi .
Adam .
Ada .
Astafa .
Asu .
Astara .
Babk qs.
Balakn .
Beylqan .
Brd .
Bilsuvar .
Cbrayl .
Clilabad .
Culfa .
Daksn .
Dvi .
Fzuli .
Gdby .
Goranboy .
Gyay .
Qazmmmd .
Xamaz .
Xanlar.
Xz qs.

MUM MLUMAT
1
26. Xocal
27. Xocavnd
28. Imili
29. Ismayll
30. Klbcr
31. Kngrli
32. Krdmir
33. Qax
34. Qazax
35. Qbl
36. Qobustan
37. Quba
38. Qubadl
39. Qusar
40. Lan
41. Lerik
42. Lnkran
43. Masall
44. Neftala
45. Ouz
46. Ordubad
47. Saatl
48. Sabirabad
49. Salyan
50. Samux
51. Sdrk
52. Siyzn
53. ahbuz
54. amax
55. ki
56. mkir
57. rur
58. ua
59. Trtr
60. Tovuz
61. Ucar
62. Yardml
63. Yevlax
64. Zaqatala
65. Zngilan
66. Zrdab

2
936,0
1458,0
1821,0
2064,0
3054,0
680,0
1631,5
1493,8
699,0
1548,6
1369,4
2574,0
800,0
1542,0
1835,0
1083,6
1539,4
721,0
1451,7
1220,0
972,0
1180,5
1469,6
1790,0
1450,0
151,0
703,4
917,0
1610,0
2432,8
1656,8
810,0
29,0
957,0
1903,0
853,0
667,2
1540,0
1348,0
707,0
855,6

3
25,0
40,8
110,3
77,0
73,6
25,8
99,5
53,8
85,4
90,2
38,3
146,1
35,7
85,2
68,9
71,0
199,7
187,8
76,8
39,3
42,9
88,6
145,7
118,2
51,3
13,1
36,2
21,7
87,4
165,9
183,5
97,1
26,7
96,1
152,0
75,5
55,4
114,1
112,4
37,4
50,0

4
1991
1930
1930
1931
1930
2004
1930
1930
1930
1930
1990
1930
1933
1930
1930
1930
1930
1930
1940
1930
1930
1943
1930
1930
1930
1990
1940
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1930
1939
1930
1935
1930
1930
1935

5
1
1
1
1
1

6
2
2
2
2
1
1
2

1
1
1
1

3
2
4
1
1
1
7
3
4

1
1
1
1

1
1
1
1
1
1
1

3
-

8
6
1
1
2
5
1
7
1
1
1
2
1
1
2
6
1

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

7
50
84
49
106
145
10
59
58
34
61
31
152
95
90
123
161
84
106
47
33
43
43
74
42
31
3
32
23
57
71
56
66
29
77
102
29
90
48
60
78
40

8
Xocal .
Xocavnd .
imili .
ismayll .
Klbcr .
Qvraq qs.
Krdmir .
Qax .
Qazax .
Qbl .
Mrz qs.
Quba .
Qubadl .
Qusar .
Lan .
Lerik qs
Lnkran .
Masall .
Neftala :
Ouz .
Ordubad
Saatl .
Sabiraba.
Salyan
Nbiaa
Heydrai
qs.
Siyzn
ahbuz q:
amax
ki .
mkir
rur .
ua .
Trtr .
Tovuz .
Ucar .
Yardml q;
Yevlax .
Zaqatala
Zngilan
Zrdab .

hr razi vahidlri
( 01 .01 .2006 )
hrlr
Bak (61 qs. il birlikd)
Naxivan

(1 qs. il birlikd)

Gnc (2 qs. il birlikd)

Sumqayt (2 qs. il birlikd)
Mingevir
li Bayraml (2 qs. il birlikd)

Sahsi
(Ikm2)

halisi
(min nfr)

2130

1873,6

130

70,2

110

306,4

80

294,4

130

95,3

30

73,7

Xankndi (1 qs. il birlikd)

54,8

Naftalan

7,5

RELYEF

TBT. TB EHTYATLAR. EKOLOGYA

TBT
Azrbaycan razisi alp tektonik quranda, Avrasiya v rbistan litosfer
plitlrinin toqquma zonasnda yerlir. Relyefi da sistemlrindn (Byk
Qafqaz, Kiik Qafqaz, Tal) v sasn,
Kr v Araz daaras v Samur-Dvi
n dal kkliklrinin geni dznliklrindn ibarotdir. Azrbaycan Respublikas razisinin mtlq hnd. tqr.
-27 m (dnizsahili ovalqlar) il 4466 m
(Bazardz d.) arasnda dyiir. Bzi
zirvlr qar xttindn ykskddir.
Azrbaycan Respublikas razisinin
m.-.-ini Qusar maili dznliyi ib Samur-Dvi oval v Byk Qafqazm
c.-. hisssi tutur. Byk Qaqfaz burada
iki sas paralel silsibdn - Ba Qafqaz
silsilsi (Suayrc silsil) v Yan silsildn ibartdir. Hr iki silsilnin bzi zirvlrind (Bazardz, Bazaryurd, Tufan, ahda v s.) daimi qarlar v buzlaqlar var. Kiik Qafqaz d-r razinin c.q.-ini hat edir; ahda, Murovda,
Qaraba, Mxtkn, rqi Gy, Zngzur, Drbyz vo s. silsiblrdn, Qaraba vulkanik yaylasndan v daaras
kkliklardn ibartdir. Tal d-r (Tal, Burovar, Petsr silsibbri, Yardml, Lerik, Deman v s. daaras kklikbr) razinit c.-. qurtaracandadr. lknin mrkzind q.-dn .- Xzr dnizin doru genilnn Kr depressiyasnn dznliklri v alaq dalqlar
yerlir. O, q.-d v m.-q.-d Qanxyriay vadisindn, Acnohur v Ceyranl n dalqlarmdan, Qazax-Gnc
dznliyindn, .-d Kr-Araz ovalnn irvan, Qaraba, Mil, Muan, Sal
yan, Cnub-rqi irvan dzlrindn
ibartdir. Oval mrkzi v . hisssi
okean sviyysindsn aadr; onun .-ind oxlu sayda palq vulkanlar vardr.
Respublika razisind qdim
(osason. Rifey v Devon) kntbr Kiik Qafqazda, cavan kntbr (Antropogen) dznlik v ovalqlardadr.

razid km (qum, gil, hngda

v s.), intruziv (qranit, qabbro v s.),
effuziv v metamorfk sxurlar yaylmdr. Masir geostrukturlar plitlrin kolliziyas nticsind yaranmdr. Azrbaycan Respublikasnm razisi Qafqazm
fal seysmik sahbrindn biridir.
lknin coraf, ebc d hava dvrannn xsusiyytbri, relyefm mrkkbliyi burada mxtlif iqlim tipbrinin
yaranmasma sbb olmudur. Yer krsind mvcud olan 11 iqlim tipindn
8-inin analoqlar respublikada mahid olunur.
Azrbaycan Respublikasmda 8300dan ox ay var. Suvarma kiniliyini
daha da genilndirmk, k.t. mhsuldarBazardz
Ba Qafqaz silsilsind, Azrbaycan Respublikas razisind n
yksk zirv (4466 m). Sthi nisbtn hamar, yamaclar dik v sldrmdr. Tryan v Qusar aylar
buradan balanr. Alp mnlri v
buzlaqlar var. Qusar v Qbl r-nlarnn srhdinddir.
ln yksltmk, elektrik enerjisi hasil
etmk, yaay mntqbrini v snaye
obyektbrini irin su il tchiz etmk
mqsdib bir sra iri su anbarlar (Mingevir, mkir, Yeniknd, Araz, Srsng, Ceyranbatan, Yuxar Xanbulanay v s.) yaradlmdr.
imli da-mn, da-me, abald, boz v s. torpaqlar yaylmdr.
Tqr. 4500-dn ox bitki (ibtidai, rtltoxumlu, ikli, ali sporlu v s.), 30000dn ox heyvan (mmlilr, qular,
srnnbr, suda-quruda yaayanlar, balqlar, ccbr v s.) nv mlumdur. Bitkibrin 140, heyvanlarn 108 nv Azrbaycan Respublikasnn Qrmz kitab na daxil edilmidir. Nadir flora v
fauna nvbrinin mhafizsi mqsdil

milli parklar, qoruqlar v yasaqlqlar

tkil olunmudur.
Azrbaycan Respublikas razisind
yarmshra, quru-l, da-me, da-rnn (da-l, subalp, alp), subnival, qismn nival-qayalq v s. landaft tipbri
mvcuddur. nsanlarn tsrrfat faliyyti nticsind tbii landaft tipbri
qismn dyimidir.

Relyef
Azrbaycan Respublikasnn relyef
ox mxtlif v mrkkbdir. razinin
yandan oxu 400-500 m (Orta v Aa
Araz v Qusar-Dvi kkliklrind
800-1000 m), bzi yerbrd 100-120 m
(Tal, Ceyranl, Acmohur v Lngbizbt n dalqlar) v 0-50 m (Qobustan,
Aberon) mtbq hndrlkbrdn balanan dalqlardan (yksklik, tir, silsib,
yayla v s.), qalan hisssi is dznlik v
ovalqlardan ibartdir. Hnd. Xzr dnizi sahilind tqr. -27 m-dn Ba Qaf
qaz silsibsind 4466 m-dk (Bazardz
zirvsi) dyiir. Okean sviyysindn aada yerbn sahlr lk razisinin
18%-ini, hnd. 0 m -dn 200 m-dk olan
sahlr 24%-ini, 200 m-dn 500 m-dk
15,5%-ini, 500 m-dn
1000 w-dk
15,5%-ini, 1000 /7 7 - d n 2000 m-sdk
19,5%-ini, 2000 /7?-dn 3000 !-dk
6,5%-ini, 3000 m-dn ykskd yerbn
sahbr is 1%-ini tkil edir. Orta hnd.
384 w-dir.
Oroqrafiya. Azrbaycan Respublikasnm sas oroqrafiya vahidbri Byk
Qafqaz, Kiik Qafqaz v Tal da sistembri, Samur-Dvi oval (Qusar
maili dznliyi ib birlikd), Kr v Orta
Araz daaras kklikbridir.
Byk Qafqaz da sisteminin yalnz
c.-. hisssi Azrbaycan Respublikas
razisin daxildir. Burada sas oroqra
fiya vahidbri Ba Qafqaz silsilsi (ya-

Q ara su

xud Suayrc silsil) v Yan silsildir.

Byk Qafqazn ox hisssini tkil edn
Ba Qafqaz silsilsi Azrbaycan Respublikas razisind Tinov-Rosso zirvsindn (3374 m) balayaraq c.-. istiqamtind uzamr. Silsilnin Tinov-Rosso
v Bazardz zirvlri arasndak hisssinin yalnz c. yamac, bundan c.-.-dki
hisssinin is hr iki yamac Azrbaycan
Respublikas razisin daxildir. Ba
Qafqaz silsibsinin yal hisssi ay drlri il ksilmir (buna gr o, bzn Suayrc silsil d adlanr). Silsibnin ox
yerind hnd. 3000 -dn, mrkzi hisssind is 4000 -dn artqdr (Bazardz d. - 4466 m, Tufan d. - 4191 m,
Bazaryurd d. - 4126 ). Babada (3629
m) zirvsindn c.-.-d silsil tdricn al-

alaraq genilnir v Dbrar (2205 )

zirvsindn .-, Xzr dnizin doru
ay drlri il bir-birindn tcrid olunmu yelpikvar Gdi-Krkida, Alada, Kmi v s. silsillr ayrlxr. Hmin silsillr d z nvbsind oxlu
sayda daha kiik v alaq silsil v tirlr ayrlaraq Qobustan alaq dalq sahsin keir v oradan da Aberon y-anadk davam edir. Ba Qafqaz silsilsindn m.-da yerln v ona paralel uzanan Yan silsibnin Azrbaycan Respublikasmdak hisssi ahdadan (4243 )
balayaraq c.-.- doru tdricn alalr
v Bebarmaq d.-nda (546 ) qurtarr.
Yan silsil Ba Qafqaz silsibsindn balayan aylarm (Qusar, Qudyal, Vlvl
v s.) drbri ib ksilrk ayr-ayr massivlr - platolara (ahda, Qzlqaya,
Buduq v s.) blnmdr. Yan silsil-

dn m.-q.-d ona paralel istiqamtd

Tlbi-Qaynarca tirsi (hnd. m.-q.-d
1000-1100 , c.-.-d 150-200 ) uza
mr. Silsibbr v tirlr bir-birindn darbr v daaras kklikbr (ahnabad,
Xmalq, Yerf, Qonaqknd, Xaltan, Gilgilay, Tay, Rustov, Pirbdil v s.)
vasitsil ayrlr. Ba Qafqaz silsibsinin
c. yamac ox yerd ona paralel uzanan
Qanx-yriay kkliyin (Qanx-yriay vadisi) enir (bzn Qanx-yriay kkliyi Kr kkliyinin bir hisssi kimi
verilir). Grcstan razisindn balanan
hmin kkliyin Azrbaycan Respublikas razisind uz. 210 km, eni 30 km -
qdrdir. C.-.-d Ba Qafqaz silsibsindn Lahc kkliyi ib ayrlan Niyalda
silsibsi (hnd. 2100 -dk) uzanr.

Samur-Dvi oval Xzr dnizinin sahili boyu m.-q.-dn c.-.-,

Azrbaycan Respublikasmda Samur
aymdan Sumqayt aymadk uzanr.
Ataayla Sumqayt ay arasndak
hisssi Boaz dz adlanr. Onun dnizsahili hisslri okean sviyysindn
27 -dk aada yerbir. Ovalq c.-q.d (200-250 m hnd.-d) nisbi hnd.
10-25 - atan pilb vasitsib Qusar
maili dznliyin keir. M aili dznlik
c.-q.-d Yan silsibnin m.-. tklrindk davam edir. Burada hnd. tqr.
1900 - (Byk Suval d. v s.) atr.
Kiik Qafqaz da sisteminin c.-.
hisssi Azrbaycan Respublikas razisi dr. O, burada mumi - ba suayrcs olmayan v mxtlif istiqamtbrd uzanan bir sra silsib (Murovda,
Qaraba, Mxtkn, ahda, rqi

Gy, Zngzur, Drbyz v s.), vulkanik yayla (Qaraba yaylasnn ox

hisssi), kklik (Baknd-Dstfur,
Xankndi v s.) ib tmsil olunmudur
(bzi odabiyyatda Zngzur v Drlyz
silsillri, Qaraba yaylas Kiik Qafqaza aid edilmir). ahda silsibsi m.-q,d eyniadl zirvdn (2901 ) balamr
v c.-.-d Hinalda zirvsindk
(3367 ) davam edir. Hinaldadan .-
Murovda silsibsi (Gam d., 3724 m)
uzanr. Bu silsibbrdn m.-da BakndDstfur kkliyi, ondan da m.-da
mkir gnbzvar ykskliyi (massivi)
yerbir. Pant silsibsi v tcrid olunmu
halda yksbn Kpz d. (3030 w) Baknd-Dstfur kkliyini .-d Acaknd kkliyindn ayrr. Kiik Qafqa
zm m. yamac alalaraq Orta Kr kkliyinin Gnc-Qazax dznliyin keir. rqi Gy silsibsi Tartar ay vo
Gy gl hvzbrinin suayrcsn
tkil edir; yksk zirvsi Keti d.-dr

Zngzur silsibsindn q.-d enlik istiqamtind uzanan Drlyz silsibsi

(Kk d. - 3210 , Kelda - 3118 )
yerbir. Silsildn .-da, n dalqda
tir v platolar (Qvraq, Duzda v s.)
sas yer tutur. iki silsibnin . v
c.-q. tkbri bir-birindn tir v yksklikbrb ayrlan v Araz aynm sol sahi
li boyunca uzanan maili dznlikbrb
(Sdrk, rur, Bykdz, Naxivan,
Culfa, Yayc v s.) hatlnir.
sasn, Zngzur v Qaraba silsib
bri arasnda yerln v iri snm vulkan konuslar (Qzlboaz - 3581 w, Byk ql - 3550 , Alaglbr - 3178
v s.) ib sciyylnn dalavar sth
malik Qaraba vulkanik yaylas geni
yer tutur. Burada orta hnd. 2000-2500
-dir. Yayla m.-dan c.-a. doru daralaraq alalr, Brgad v Hkri aylarnm qovuduu yerd qurtarr.
Tal da sisteminin m.-. hisssi
Azrbaycan Respublikas razisinddir.

Qzyurdu
Azrbaycan Respublikasnda Tal
silsilsinin yksk zirvlrindn biri.
Hnd. 2433 m-dir. Yamaclar v
zirvsi ox paralanmdr. Qayalq
v quru l landaft var.
Lerik r-nundadr.

Ilanda
Azrbaycan Respublikasnda vulkan (maqmatik) mnli da. Hnd.
2415 m-dir. Andezit-dasit sxurlarndan tkil olunmudur. Yamaclar
sldrmldr. Kserofit kolluq v quru
l landaft var. Culfa r-nu razisinddir.

(3437 m). Kiik Qafqazm c.-. qurtaracan tkil edn Qaraba silsibsi Aa
Araz kkliyin trf alalaraq datyi maili dznlikbr keir. n yksk
zirvlri - Qzqala (2843 ), Qrxqz
(2830 ), Byk Kirs (2725 m) v s. sil
sibnin qayalq ykskliklrini ml
gtirir. Silsibnin m. yamacmda kndbn qollar v kklikbr stnlk tkil
edir. Qaraba silsibsi m.-q.-d enlik istiqamtind uzanan Mxtkn silsibsi
(Dlida, 3616 m) ib birbir. Zngzur
v Drbyz silsibbrinin mvafq olaraq c.-q. v c. yamaclar Azrbaycan
Respublikas (Naxivan M R ) razisinddir. Zngzur silsibsi c.-.-d Araz
ay drsindk uzanr. Bu silsib Kiik
Qafqazm silsibbri arasmda yksyidir. n hndr zirvlri (Qapcq d. 3904 , Qazanglda - 3829 m v s.) sil
sibnin . hisssinddir. Zngzur silsibsindn c.-q. istiqamtind oxlu kndbn qollar aynlr. Burada n dalq n
ekstruziv v lakkolitbrin ml gtirdiyi
tcrid olunmu qayalq ykskliklr
(landa - 2415 , Xanaa - 1910 m,
linc - 1810 m v s.) sciyyvidir.

O, Kiik Qafqazdan c.-.-d yerbrk,

ondan Aa Araz kkliyi ib ayrlr;
sasn, m.-q.-dn c.-.- uzanan, bir-birin paralel Tal, Petsr v Burovar
silsiblrindn ibartdir. Bunlardan
uzunu (tqr. 100 kn) v hndr (2500
-dk) ranla dvbt srhdi boyu uza
nan Tal silsibsidir. Silsiblr bzi yerbrd bir-birib kndln qollarla birbrk qapal kklikbr (Yardml, Zuvand v s.) ml gtirmidir. Bzi
tdqiqatlar Tal d-rm Kiik Qafqa
zm c.-. v ya Elburs (lburs) da
sisteminin (Cnubi Azrbaycan) m.-q.
davam hesab edirbr. Tal d-r ib Xzr dnizi arasnda Lnkran oval
uzamr.
Kr kkliyi Azrbaycan Respublikas razisinin mrkzi hisssini tutur.
Byk v Kiik Qafqaz v Tal da sistembri arasnda yerbn bu kkliyin
sas oroqrafya vahidi Cnubi Qafqazn
byk dznliyi olan Kr-Araz ovaldr. Azrbaycan Respublikas razisinin tqr. 25%-ini hat edn ovalq
Kr v Araz aylar vasitsib Mil-Qara-

ba, irvan, Muan-Salyan dzlrin

blnr. Ovalm . v mrkzi hisslri
okean sviyysindn 27 -dk aada
yerbir. Datyi sahbrd hnd.
100-250 -, bzi yerlrd 400-500 -

Yksklik quraqlar. Azrbaycan

Respublikas razisind relyefm mrkkbliyi burada yksk, orta, alaq dalq v dznlik-ovalq aquli quraqlar
ayrmaa imkan yaradr.

irvan dz (arxada Cavanir su anbar).

atr. Kr-Araz ovalmdan m.-q.-d

Kr aymm sa sahili boyunca GncQazax, c.-q.-d is Araz aynm sol sa
hili boyunca Aa Arazboyu maili
dznliklr bir-birini vz edir. GncQazax dznliyi v Kr-Araz ovalmdan m.-da Ceyranl, Acmohur, Lngbiz-lt n dalqlar uzanr. Bunlar-

Yksk dalq qura 2500 n-dn

yksk sahbri hat edir. Bura Byk
Qafqazda Ba Qafqaz silsibsinin v Yan
silsibnin, Kiik Qafqazda, sasn, Zngzur, Murovda, rqi Gy, ahda,
Mxtkn silsibbrinin v Qaraba vul
kanik yaylasmm suayrc hissbri, qismn d Qaraba silsibsinin bir sra yk-

Ilanda.

dan n byy Qanx-yriay kkliyinin c. knar boyunca uzanan v bir ne silsib, tir v onlar bir-birindn ayran kklik v drlrdn ibart Acmo
hur n daldr (hndT^l 100 -dk)
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin
lr darsi

PR E Z D E N T K T A BX A N A SI

sk zirvbri daxildir. ox yerd dar zolaq tkil edir. Bu quraq ox zif inkiaf
etmi torpaq v bitki rty, geni yaylm sldrm v daraqvar qayalqlar,
iuclu zirvbri v s. ib sciyybnir. Bu-

A Z RBA YC A N

R E S P U B L IK A S I

NAXIVAN MUXTAR RESPUBLKASI

Siyasi-inzibati xrit
> Sederk

le vd ra b a d 1

Miqyas 1: 750 000

A rp a a y
su anb.

Dmiri
j

afnm yalnz ayr-ayr regionlara mxsus xsusiyytbri d olmudur (Kiik

Qafqazda maqmatik, Byk Qafqazn
c.-.-ind palq vulkanizminin inkiaf).

nik hrktbrin sabitbdiyi dvrbrd

qdim dzlm sthlri formalamdr. Orta v st Miosend Azrbaycan Respublikas razisinin relyef Alt

Dovlt Torpaq v Xritkm Komitsinin

Bak Kartoqrafiya Fabriki 2005-d il

I Aa
Yayc

f*

/^jgngala
piiikencT^A^J
ban
A g/

iyaqut

Aa Buzqov
T nnm

Xanlq|ar

alxanqala
Qarabalar

lykdz
4

xmahmuc

Qahab
Qazan

^^-Qllabad
N A X I^

vXanegah

X irs
W
382S

Pfngldi
liB is t

z b ra q u n u a ^ S a lta q

Palq vulkan.

^emba
\

o /zin

onnb'i

:-- * V
/
f[

Nsnils Sf47
o\ f f SoyuqdagS

l'Yuxarl
) y iis \

rada qdim buzlaq relyef formalar [troq,

kar (sirk)] nisbtn yax saxlanmdr.
Masir buzlaqlar var. Yamaclarn tkbri qrmt materiallan il rtldr.

Dznlik-ovalq qura hnd. 100200 m v bzi yerlrd 400-500 /w-dk

(Naxivan MR-d v Qusar maili dznliyind 800-1000 -dk) olan sah-

Orta dahq qura da sistemlrinin, sasn, 1000 m-dn 2500 m-dk

hnd.-dki razilrini hat edir. Drin
ay drlri il ksilmidir. Yamaclara
pillvar grkm vern dzlm sthlri
geni yaylmdr. Drlrin genibndiyi
yerlrd, xsusil do daaras kkliklrd terraslar inkiaf etmidir. Bzi yamaclarda srm v uqun hadislri
mahid olunur.
Alaq dalq qura hnd. tqr. 200
w-dn (Qobustanda v Acmohur n
dalnda 50-100 m-dn) 1000 /?;-dk
olan sahlri hat edir. Bu quraqda
yamaclar maili, suayrclar geni v nisbtn hamardr. Bzi sahalrd (Qobustan, Ceyranl, Acnohur v Naxivan
MR-d n dalq) rtubt atmazl
arid-denudasiya proseslrinin, bedlendin (yararsz torpaqlarn), gil karstnm v s.-in inkiafna sbb olmudur.

Padar darvazalar
Qaramrym antiklinal tirsind
antesedent drlr. Hnd. 450 m,
eni 1500 m-dk olan darvazalar
45 km uz.-a v 350 m-dk nisbi
hnd.-y malik tiry bir ne
yerdn miarlanm nhng oxlov
grkmi verir. Xvaln srind ml
glmidir. Bel mnli relyef formalarnn klassik nmunsi v nadir
tbit abidsidir. Asu r-nunun
Padar k. yaxnlndadr.
lri hat edir. Bura Kr kkliyinin v
Samur-Dvi ovalmm ox hisssi,
Qanx-yriay kkliyi, Arazboyu
dznliklr v s. daxildir. Bu quraqda
akkumulyativ relyef formalar geni inkiaf etmidir. Datyi sahlrd gtir-

Orduba

konuslar, Xzr dnizi sahillrind

dnlr sas relyef formalarm tkil edir.
Relyefin formalama xsusiyydri.
Azrbaycan Respublikasmm masir
relyefnin balca elementlri v geomorfdloji quruluunun sas xsusiyytlri yeni tektonik (neotektonik) mrhld (st Sarmat-Antropogen) yaranm v mrkkb inkiaf yolu kemidir.
Hmin mrhbd dalq sahbr 2,5-4,5
km (denudasiya ksiminin qalml zr almmadan) qalxm, kklikbr is
2,5-3 km -dn 8-11,5 km - qdr enmidir. Tektonik qalxmanm srtinin denudasion paralanmanm srotindn ox
olduu sahbrd dalar, enmnin srti
dniz v kontinental knt toplanmann srtindn ox olduu halda kklikbr (Orta v Cnubi Xzr kkliklri), onlarn tarazlad halda is dznlikbr rnb glmidir. Hmin regionlarn tektonik quruluu v geoloji inkiaf
tarixi mxtlif olsa da, onlarn relyefmin
ml glmsind oxarlq v mumilik
d vardr. Bununla yana, relyefm inki-

Litoloji, iqlim, yksklik quraqlarmm

xarakteri v s. xsusiyytbrdn asl olaraq ekzogen relyef mbgtirici prosesbrin inkiafnda da mxtliflikbr mvcuddur.
Azrbaycan Respublikas relyefmin
formalamas tarixind hlledici rol oynam orogen (yaxud neotektonik) mrhl tektonik rejimin sasl dyimsi,
qalxmanm gcbnmsi, Byk Qafqaz,
Kiik Qafqaz v Talda quru salsinin
genilnmsi ib sciyybnir. Daaras
kklikbrd hmin mrhlnin balancnda narm dnli qumlu-gilli, sonunda is iri dnli qumlu-aqldal Gygl
Kiik Qafqazda da gl. Asu
aynn orta axmnda, 1556 m
hnd.-ddir. 1139 ild zlzl zaman Kpz d.-nn bir hisssinin
uaraq Asu aynn qarsn ksmsi nticsind ml glmidir.
Gygl Dvlt Tbit Qoruu razisinddir. Sah. 0,8 km2, uz. 2,5 km,
n geni yerd eni 0,6 km , maks.
drinliyi 93 m, hcmi 30 mln. m3-dir.
Six da melri il hat olunmudur. Da iqlim kurortu zonasdr. Xanlar r-nu razisinddir.
kntbr toplanmdr. Oliqosen-Alt
Miosend tektonik hrktbrin tzadl artmdr. Bu zaman masir ay sistembrinin tmli qoyulmudur. Tekto-

Miosend olduu kimi, lakin daha sakit

tektonik raitd inkiaf etmidir. H-

Relyefn tzadl v dalarn ykskliyi

artmdr. razinin paralanmas v
anma materiallarnn nqli gcbnmi,
yeni hidroqrafya bksinin yaranmasnm tmli qoyulmudur. Alt v Orta
Pliosend d dalarm qalxmasnm gcbnmsi, tektonik hrktbrin diferensiasiyas v relyefd tzadlm artmas
tmayl davam etmidir. Ehtimal ki,
masir yksklik landaft quraqlar da
ilk df bu dvrd formalamdr. Bu
nunla laqdar olaraq qlyasial ekzogen
prosesbr d inkiaf etmidir. Azrbaycan Respublikasnm relyef z masir simasm st Pliosend v Antropogend
almdr. Relyefin inkiafmn bu dvr
n Xzr dnizi sviyysinin vaxtar
dyiknliyi v elc d vulkanizm sciyyvidir. bir reqressiyadan sonra dniz razinin xeyli hisssini trk etmi,
aylarm mnsbi geri kibn sahil xtti doru miqrasiya etmidir. Eroziya
bazisinin aa dmsi ib laqdar ay
drbri drinbmi, onlarm hvzlrind eroziya prosesbri xeyli gclnmi,
hidroqrafik bk byk dyiknliy

Gygi.

min dvrd geni dzlm sthlri ml

glmidir. st Miosenin axrlarnda
Byk v Kiik Qafqaz d-nnda qalxma
hrktlrinin srti xeyli gcbnmidir.

uramdr. Xzr dnizi sviyysinin

vaxtar dyimlri nticsind dniz
v ay terraslar, vulkanizm nticsind
is maqmatik (Kiik Qafqazda) v pal-

q (Byk Qafqazm c.-. hisssind)

vulkan relyef formalar ml glmidir. Bu dvr n, hminin tektonik
hrktlrin tzahr il laqdar relyefd tzadln v diferensiasiyann gclnmsi d sciyyvidir.

Relyefin sas tiplri. Azrbaycan

Respublikasnm relyef genetik chtdn ox mxtlifdir. Burada tektonik,
vulkanik, psevdovulkanik, nival-buzlaq, qravitasiya, flvial, arid-denudasiya, eol, karst, talassogen v s. mnli relyef tiplri inkiaf etmidir.
Tektonik relyef formalar respublikanm hr yerind yaylmdr. razinin
relyefinin mum' fonu v byk elementbri (Byk Qafqaz, Kiik Qafqaz
v Tal da sistembri, Kr kkliyi)
neotektonik mrhbnin hrktlri nticsind formalamdr. Cavan qrqlq sahlrind (Ceyranl v Acnohur
n dalqlar, Qobustan, Aberon y-a)
relyefm, demk olar ki, btim elementbri tektonik hrktbr v strukturlarla
olaqdardr. Vulkanik relyef formalar
Qaraba yaylas n sciyyvidir. Bu
rada lava v lak konuslar, pilbli lava
platolar v axnlan geni yaylm sas
relyef formalardr. Lava axnlarnm
ay drlrini ksdiyi yerlrd gl uxurlar v bataqlqlar glmidir.
Yksk dalqda soyuq iqlim raitind
vulkan pskrmsi zaman lavalarm
soyumas v paralanmas nticsind
nqllqlar formalamdr.
Psevdovulkanik relyef formalar,
sasn, palq vulkanlar olan razilrd
yaranmdr. Bu vulkanlar Qobustan,
Aberon -a, Cnub-rqi irvan dznliyi v s. yerlrd, Xzr dnizind Bak
arxipelaqnda geni yaylmaqla hmin sahlrin relyefind konusvar ykskliklr
v sopkalar gtirir. Bak arxipela-

qmdak adalarm oxu palq vulkanlarnn faliyyti nticsind yaranmdr.

Nival-buzlaq relyef formalar qdim
v masir buzlaqlarn ekzarasiya v akkumulyasiya faliyyti nticsind
glmi, troq drlri, karlar, moren tir-

bri v tpciklri ib tmsil olunmudur.

Byk Qafqazn (Ba Qafqaz silsibsi v
Yan silsib) v Kiik Qafqazm (Murovda, rqi Gy, Mxtkn, Zngzur
silsibbri, Qaraba yaylas) yksok dalq quraqlarnda yaylmdr.
Qravitasiya relyef formalar, sasn,
uqunlar v srmlrl tmsil olun-

bri (Gygl, Maralgl, Qanlgl v s.)

da uqunlar nticsind yaranmdr.
Srmlr Byk Qafqazn c.-. (Girdiman v Asu aylar) v m.-. (Vlvl,
Gilgil, Ataay aylar) hisssindki aylarn hvzlrind lverili litoloji v
hidrogeoloji raitd daha ox inkiaf
etmidir.
Flvial relyef formalar resp.-da da
ha geni yaylmdr. Sth sularnm
faliyyti nticsind yaranm bu tip
ay drlri, terraslar, yaranlar, qobular, gtirm konuslar, deltalar v s. suerozion v akkumulyativ relyef formalar aiddir.
Arid-denudasiya relyef formalar quraq iqlim malik v kvrk qumlu-gilli
kntbrin inkiaf etdiyi sahlrd Qobustan, Aberon y-a-nm q.-i, Ba
Qafqaz silsibsinin m.-. yamac (Gilgil
v Sumqayt aylar aras), Ceyranl v
Acmohur n dalnda v Naxivan
MR-in n dalq hissbrind v s. sahlrd geni yaylmdr. Bu relyef formalar,
sasn, bedlend v gilli psevdokarstlarla
tmsil olunmudur.
Eol relyef formalar dnbr, qum tirlri v tplrindn ibartdir; SamurDvi ovalnn c.-., Aberon y-a-nn
v Cnub-rqi irvan dznliyinin dnizsahili razibrind arid iqlim v qum

Miqyas 1:3 150 000

Xsusi mzmunun mlliflri: B..Budaqov,

M.A.Mseyibov, I.E.Mrdanov

1<
Ji/ ji

S Y F E D E R A Y A S I / 1

\\

Zaqatbte

d a is t a n
'P

X a m a z

''Q u b a

AKKUMULYATV - DENUDASON YASTAN

(PLATO) V DZNLKLR
| Vulkanogen prolvial yastanlar (platolar)
1 - ! v allval-prolvial dznliklr
10 j Su-buzlaq dznliklri
1 1 ] Abrazion-akkumulyativ v abrazion-de1 flyasion dznliklr
] Allvial-prolvial, yilmi, zif paralan1 - 1 m
ms dznliklr
I 12

Q ^ b l
;
am ax

'

AKKUMULYATV D ZNLKLR
iq | Azca qalxm, paralanmayan delta dznliklr
14J Allvial, yast, paralanmayan dznliklr

P irallah c;

M r z v .
Xtrcllan

B A K

11
K^mir1

K lb c r

Neft Dalar

A cab d i
iabirabad

X o e a l

Sa a tl

X N K N D i:

Beylqan,^

H acqabl
15 Dniz, akkumulyativ, yast, paralanma<--4---- '------------- - van
yan dznliklr
1 g j Gl-bataqlq, yast, paralanmayan d A iu .l
j znliklr
1 7 1 Akkumulyativ v allvial-prolvial dzn---- 1liklr

R E L Y E F FO R M A L A R I V O N LA RIN
KO M PLEK SL R
kkliklr
Qravitasion

12,

Daaras

Cbrayl

N eftala

NAXIVAN

Nval-buzlaq

Clilab;

K arlar

RAN

Araz
-jf/'B ab k
qvann V
u anb.
] /jpu l

^LAM

Tknvar
M asall

R E S P U B L K A S I
Yarrim
Lnkran

R E L Y E F T P L R

m
i

kntbrinin yayld raitd inkiaf

etmidir.
Karst relyef formalarna Byk v
Kiik Qafqazda karbonatl sxurlarm inkiaf etdiyi sahbrd rast glinir. Onlar
sth v yeralt sularn sxurlara kimyvi

B a l k ri^ .

.. Dvlt Torpaq v Xritkm Komitsinin

Bak Kartoqrafiya Fabriki 2005-ci il

1m

mudur. Da uqunlar Byk Qafqazn

c. yamacnda, ahda v Qzlqaya platolarnda, Kiik Qafqazn Zngzur,
rqi Gy, Murovda, Qaraba silsillrind, Kpz da massivind inkiaf
etmidir. Respublikann bir sra da gl-

j l Paralanmayan v zif paralanm

1

1 sinklinal kklik v platolar

VULKANK DALAR
8 Zif paralanm qalxanvari lava massiv---- lari
a nplatolar
lri vv

G E O M O R F O L O JI X R IT

DENUDASON-STRUKTUR V STRUKTUR-DENUDASON DALAR

Yksk, intensiv paralanm qrql
Alaq, qismn orta, orta paralanm
qaymal nival-buzlaq dalar
1
qrql-qaymal dalar
Yksk v orta, intensiv paralanm
i e |
Alaq v orta intensiv
paralanm;
qrql-qaymal dalar
qrql erozion dalar
Alaq, intensiv paralanm qrql
~
Alaq v orta intensiv paralanm qn__________dalar________________________________
gJ
ql rid-denudasion silsil v tirlr
48

A stara

v mexaniki tsiri il yaranr v qflar,

quyular, maaralar, ponorlar v s. klind tzahr edir. Kiik Qafqazdak mhur Azx maaras respublika razisind
iri karst relyef formasdr.
Talassogen relyef formalar Xzr
dnizinin abrazion v akkumulyativ
faliyyti nticsind yaranmdr. Drdnc Dvr transqressiyalarna mruz
qalm sahil zonasnda inkiaf etmi
sahil bndbri, terraslar, kliflr, benbr
v s. ib tmsil olunmudur.
Poligenetik relyef formalar (sasn,
dzlm sthbri, terraslar) bir ne relyefmbgtirici prosesin tsirindn
glmidir.
Antropogen (texnogen) relyef formalar insanlarm meliorasiya (suvarma
v drenaj bklrinin yaradlmas
v s.), inaat (bndbr, dambalar v s.),
da-mdn ibri v digr faliyytlri
nticsind yaranmdr.
Geomorfoloji blg. Azrbaycan
Respublikasnn razisi ox mrkkb
geomorfoloji qurulua malikdir. Bura

da tektonikanm relyef gstrdiyi zif v

gcl tsir mvafq olaraq denudasionstruktur v struktur-denudasion dalar,

Azx maaras
Azrbaycanda n iri karst maaras.
Fzuli .-ndn 14 km m.-q.-d, Quruayn sol sahilind, dniz sviyysindn 900 m hnd.-ddir. st
Yura yal hngdalarnda ml
glmidir. Maarada bir-biri il dar
keidlrl birln 6 salon var. Salonlar stlaktit v stalaqmitlrl zngindir. Maaraya 2 trfdn giri
var. Maarada aparlm tdqiqatlar
Azrbaycann ox qdimdn insanlarn mskunlad razi olduunu
sbut edir.
kklikbr v drbr ml glmidir.
Vulkanik dalar v yaylalar, akkumulyativ-denudasion platolar v dznlikbr, akkumulyativ dznlikbr v s. inkiaf etmidir. Relyefin mnyi, ya,
morfoloji xsusiyytbri, geoloji qurulu-

/ A Qrnt yn
(qcirlik)
03 Srmlr
Arid-denudasion

drl r

-w- Bedlendlr

Morenir

. Gilli karstlar

Vulkanik

Su-erozion v
| akkumulyativ

Denudasiyaya
uram lakkolitlr

Dr kkliklri

j ^

Gtirm konuslar

11
a ^oun
qdim
deltalar

Stratovulkanlar
^lak konuslar

Palq vulkanlarn
t konuslar
'
v tp-

u v yeni tektonik hrktlrl laqsinin tzahr Azrbaycan Respublikas

razisind drd yabt (n Qafqaz, Byk Qafqaz, Cnubi Qafqaz depressiyas, Kiik Qafqaz), alt vilayt (SamurDvi, rqi Byk Qafqaz, Kr kkliyi, Knar K iik Qafqaz, Daxili
K iik Qafqaz v Tal), vilaytlr daxilind is bir sra geomorfoloji yarmvilaytbr v r-nlar ayrmaa imkan verir.
Bzn Orta Araz kkliyi, Zngzur
v Drbyz silsibbri, hminin Tal
d-r v Lnkran oval geomorfolo
ji r-nlar kimi Kiik Qafqaz vilaytin,
Qusar maili dznliyi v Qanx-yriay
kkliyi (vadisi) geomorfoloji r-nlar ki
mi Byk Qafqaz yaltin aid edilir.
Samur-Dvi geomorfoloji vilayti
struktur chtdn n Qalqazn c.-. davam hesab edibn v yeni tektonik mrhld formalaan Qusar-Dvi n da
kkliyin, oroqrafik chtdn is
Byk Qafqazn m.-. tkbrin uyun
glir. Masir sthi v sas morfoloji
xsusiyytbri st Pliosen v Antropo-

gend dniz v aylarn faliyyti nticsind formalamdr. ay drlri, gtirm konuslar, konuslararas kkliklr, terraslar v s. relyef formalar sciyyvidir. Dniz sahili boyu, sasn, qumluqdur. Sthi meyilli (tqr. 0 w-dn 1900

vilaytlrindn nival-buzlaq relyef formalarnn daha geni inkiaf etmsi il

frqlnir. Burada st Pliosen-Antropogen buzlamalarnm izlri troq drlri,
karlar, moren tirlri v tpciklri klind qalmdr; palq vulkanlar, sr-

Gyzn
da.

-dk), pilbli v dalavardr. Hndrlk artdqca meyillilik v sthin paralanma drcsi d artr. Datyi hissd
drinin erozion ksilm 850-950 -
atr. Bu vilayt Samur-Dvi v Qusar
geomorfoloji r-nlarma ayrlr.
rqi Byk Qafqaz geomorfoloji vilayti respublikann digr geomorfoloji

mlr, bedlend v gilli karst formalar

da ox yaylmdr. Dzlm sthlrinin
geni inkiaf etmsi sciyyvidir. Masir
ekzogen proseslrdn eroziya v qravitasiya daha geni inkiaf etmidir. Vilayt Ba Qafqaz silsibsinin . yamac v
Cnub-rqi Qafqaz geomorfoloji yanmvilaytlrin blnr:

1. B a Q a f q a z s i l s i l s i n i n
cnub y a m a c a r m v i l a y t i
Mazm v Girdiman aylar arasm hat edir. Suayrc daraqvar dili, zirvlr
is itiucludur. Bzi yerlrd dzlm
sthlri mahid olunur. Drlrin yamaclar ox meyilli (40-70 v daha
ox), dibi ksr yerd dardr, ay qollarnn drlri ib paralanm v srmlrl mrkkblmidir. Drlrin
genibndiyi sahlrd terraslar inkiaf
etmidir. Tez-tez dadc sel hadisbri
ba verir. Uqunlar, ufant v spinti
materiallar geni yaylmdr. |Yarmvilaytin daxilind Zaqatala, ki v Lahc geomorfoloji r-nlar ayrlr.
2. C n u b - r q i
Qafqaz
y a r m v i l a y t i n intensiv paralanm silsilbr daxildir. Bu yarmvilayt daxilind Ba Qafqaz silsibsi v ya
Suayrc silsib yksk dalq quraqda
ensiz yal hissdn, sldrm (50-70) v
sasn, lpaq yamaclardan ibartdir.
Ondan m.-da yerln Yan silsibnin
suayrcs m.-q.-d bir-birindn kanyonvar ay drlri ib ayrlan iri sinklinal platolara (n byy ahda platosu) blnmdr. Suayrc silsildn
.-da kskin paralanm Niyalda yan
silsibsi yerbir. Silsibbr arasnda kklikbr inkiaf etmidir. Yarmvilayt
.-d amax, Qobustan, Aberon y-a
v s. tbii sahlri hat edir. Relyefi

Murovda
silsibsi.

mulyasiya prosesbri stnlk tkil

rm antesedent drlri ib paralanmhamar sthli platolarla (Qzmeydan, adr. Drinin ksilm 250-700 w-dir.
max, Mrz, Snd v s.) mrkkbbedir. Yarmvilayt daxilind Qamx, sParalanmanm sxl bedlend tipli yarir. ay drbri, sasn, dardr, bzi
mayll geomorfoloji r-nlar ayrlr.
yerbrd nisbtn geni, terraslam 2
. C e y r a n 1-A c n o h u r n an-qobu bksinin inkiaf etdiyi .
kklikbr keir. Yarmvilaytin m.-q.
d a l y a r m v i l a y t i Kr - yamaclarmda daha bykdr. .-d palq vulkanlar var. Yarmvilayt Ceyranhisssind srmbr v uqunlar, c.-.
kkliyinin m. hisssinddir. Buraya
hisssind palq vulkanlar, bedlend v
l, Acmohur, Lngbiz-bt, Hrmi
gilli karst kimi arid-denudasion relyef
geomorfoloji r-nlarna blnr.
Gyzn
3.
K r - A r a z o v a l yaformalar, Aberon y-a-nm sahili bo
Kiik Qafqazn datyi sahsind
r m v i l a y t i Kr kkliyinin n geyunca qum dnbri yaylmdr. oranl
ekstruziv gnbz-da. Tabair
ni hisssini hat edir. Sthi mrkzi
v or gll axarsz kklikbr inkiaf
dvrnd pskrm vulkann yehissd gilli, knar hissbrd gilliclietmidir. Yarmvilaytd Bazardz,
rind ml glmidir. Yer sthinahnabad-Xz, ahda, Tngi.-Bebarqumlu-aqldah st Antropogen v
dn hnd. 250 m, diametri 130 mHolosen yal kontinental vo dniz maq, Dbrar, amax, Qobustan v Abdn oxdur. Dznliy basdrlm
kiintbrindn tkil olunmudur. Rel
eron geomorfoloji r-nlan ayrlr.
mhtm stuna bnzyir. Nadir
yefi cavan v yast olduundan sthi az
Kr kkliyi geomorfoloji vilaytintbit
abidsidir. Qazax r-nu raparalanmdr. Ovalm . hisssi n
d yeni tektonik hrktlrin v elc d
zisinddir.
cavan qrqlar v palq vulkanizmi ib
ekzogen relyefmlgtirici prosesbrin
laqdar alaq tir v yksklikbr
mrkkbliyi relyefin quruluunun
Qamx-yriay kkliyindn .-da yermxtlifliyin sbb olmudur. 4 sas
(Krovda, Babaznn, Miovda, Qalbn Acmohur, Kr kkliyinin m.-.
geomorfoloji yarmvilayt: Qanx-ymas, Bozda, Xdrl, Bndovan v s.)
riay kkliyi, Ceyranl-Acmohur n
knarm tkil edn Lngbiz-lt n
sciyyvidir. Yataqlarmda akkumulyadalqlar v s. daxildir. Relyefmd antisiya prosesi gedn ay drlri dayaz v
dal, Kr-Araz oval v Kiik Qaf
qazm datyi maili dznlikbri yarmklinal v sinklinal qrqlara uyun g- meandrldr (dnglidir). irvan dzndo
gtirmo konuslar inkiaf etmidir. Ovavilaytlrin blnr:
bn silsib, tir, yksklik, dr v kk1.
Q a n x - y r i a y kk- likbr stnlk tkil edir. Silsib v tirln mrkzi hisssi v ebc d Muan
l i y i y a r m v i l a y t i oroqrafk - brin (q.-d v .-d st Pliosen, mrkzi
v Salyan dzbrind qdim ay drlri,
htdn 200-300 /-dn 600-800 ;-dk
hissd Antropogen yal) yamaclar
yataqyam yallar, axmazlar, subareal delasimmetrikdir. C. yamaclar ox dik,
hnd.-d yerbn batq datyi maili
talar, Cnub-rqi irvan dznd deflm. yamaclar is az meyillidir. Bzi yerdznliyi hat edir. Sthi allvial-proyasiya ( frlm) alalar, dnbr,
lrd (Grcvan platosu) 600-1000 m
qdim v masir sahil bndlri geni yalvial kntlrdn ibartdir. aylarm
hnd.-d dzlm sthbri mahid edi- ylmdr. Sni suvarma v meliorasiya
gtirm konuslar arasndak kkliklir. Yarmvilayt kndbn axan aylatdbirbri v baqa Antropoge tsirbr
b r qismn bataqlqlamdr. Akku-

naticasinda ovahn sthinin paralanl a y a t i , asasan, Qaraba silsibsi ib

mas, yuyulmas v orlamas prosesbri
tmsil olunmudur. Silsibnin suayrc
hissasinda, 1800-2000 -dn yiiksakda
gclnir. Yarmvilayatda irvan, Canub-rqi irvan. Kryam, Muan va yamaclar lpaqdr, intensiv paralanSalyan geomorfoloji r-nlar ayrlr.
mdr. Qravitasiya relyef formalar in4.
K i i k Q a f q a z n da- kiaf etmidir. Orta v alaq dalqda
dzlm sthbri yaylmdr. Struktur
t y i m a i l i d z a n l i k l a r i yava struktur-denudasion mnli tir v
r m v i l a y t i Xram ayndan Araz
aynadak Krn sa sahilindaki da- silsibbr v onlarn hat etdiyi daaras
kakliklar (Xanay, Dovanl, Haatayi sahani hat edir. Uz. tqr. 350 km,
eni 12 km -dan 30 /cw-adakdir. Sathi st
snabad va s.) inkiaf etmidir. HasanPliosen-Antopogenin gillicli-aqldaabad (Xankndi) kkliyi ib Barxan
l kontinental kntlarindan takil
(Bourxan) silsibsinin qovuduu yerda
faal tektonik at boyunca seysmotektoolunmudur. Dzanliyin yalmz Krak
nik prosesbrin faliyyti naticasinda iri
va Tartar aylar arasndak hisssind
qaymal uqun leyflri yaranmdr. Alalaq tirlr v tplr (Naftalan, Gaq dalqda intruziv mnli da masdkboz, Duzda) inkiaf etmidir. Dasivbri va yksaklikbr (Qalay, Bozda,
lqla sarhadi tektonik qrlma boyunca
keir. Kr-Araz ovalna keidi is td- Qazan va s.) yaylmdr. Silsila c.-.-d
ricidir. Sathi Kiik Qafqaz d-rndan
alalaraq Aa Araz kakliyinda maili
balanan va Krn sa qollarm takil
dznliy keir. Bu yarmvilaytd Aa
cdan aylarn daralari ib ksilmidir.
Araz geomorfoloji r-nu ayrlr.
Darinin paralanma 10-15 -dan
100-220 -, bazi yerlarda (Tartar ay
Kelda
drsi) 220-250 - atr. n sciyyvi
Qaraba yaylasnda da. Snm
relyef formalar gtirm konuslar va
vulkan konusudur. Hnd. 3171 mkonuslararas kakliklardir. Dznlidir. st Pliosenin vulkan sxurlayin Naftalan-Qazanbulaq hissasinda va
rndan tkil olunmudur. YamacKr ay drsinin yamaclarnda (Alarnda qdim buzlaq relyefi formastafa va amkir aylan aras) six yarlar inkiaf etmidir. Zirvsi qayaan-qobu abkasi inkiaf etmidir. Yalqdr. Alp mnlri, perlit yata
rmvilayat daxilinda Gnca-Qazax, Qa(Kelda perlit yata) var. Klraba va M il geomorfoloji r-nlar ayrlr.
bcr r-nu razisinddir.
Knar Kiik Qafqaz geomorfoloji vilayti Kiik Qafqaz dalq sisteminin
3. C a n u b - Q a r b y a m a c yam.-. kanar oroqrafik vahidlarini hat
r m v i l a y t i Hakri ay hvzsini
edir. Silsibbr burada bir-birindn tek
va qismn d Tartar aynn yuxar hvtonik kkliklrl ayrlr. Geomorfoloji
xsusiyyatbrinda eroziya prosesbri m- zasini ahata edir. Relyef drin erozion
paralanmaya maruz qalm, bzi yerhm yer tutur. Bu vilayat geomorfolo
larda lava va vulkanogen-prolvial
ji yarmvilayt (imal-arq yamac, rq
kntlar altmda basdrlmdr. Tekyamac v Canub-Qarb yamac) blnr:
tonik-denudasiya va litostruktur man1. i m a l - r q y a m a c yar m v i l a y a t i n a ahda v Murovali silsila v tirlr, intruziv massivlar
da silsibbri, amkir gnbazvar yk(Dlida va s.), daaras kakliklar
(Pircan, Lan va s.) saciyyvidir. Suskliyi, Bakand-Dstafur kakliyi va s.
daxildir. Bu yarmvilayt silsilbrin in
ayrclarda va yamaclarda dzalm sttensiv erozion paralanmas va qayalqhi qalqlar, Mxtkan, albayr silsilalarn geni yaylmas ib saciyyalanir.
lrinin yamaclarnda qayma tipli spinQravitasiyann tsiri ib gedan prosesbr
tilar, ay daralarinda terraslar mahiinkiaf etmidir. Yksk dalqda buz- da edilir. Karst inkiaf etmidir. Yarmvilayatda Kalbacar, Mxtkan v
laq relyef formalar var. Orta v alaq
Hkri geomorfoloji r-nlar ayrlr.
dalq quraqlarda dadaxili kaklikbr va ay darbri inkiaf etmidir.
Daxili Kiik Qafqaz geomorfoloji viDzlm sthlri, maqmatik mnli
layti Pliosen va Antropogenda vulka
nik faliyytin gcbndiyi arazilari va
ykskliklr geni yaylmdr. Yarmvihaminin relyef arid iqlim araitinda inlayt Astafa, amkir, Dakasan-Acakand, ahda va Murovda geomorfo
kiaf edan dalar va daaras kakliklari
ahata
edir. Burada vulkanik va buzlaq
loji r-nlarna blnr.
relyef formalari (karlar, taknavari dara2. a r q y a m a c y a r m v i -

lar, moren tapabri va s.) geni yaylmdr. Masir dvrda relyefin inkiafmda
flvial prosesbrla yana arid-denudasion prosesbr asas yer tutur. Bu vilayat
Qaraba vulkanik yaylasi, Arazyani
silsibbr va Naxivan (Orta Araz) kkliyi geomorfoloji yanmvilayatlarina
blnr.
1. Q a r a b a v u l k a n i k yayl a s i y a r i m v i l a y a t i n d a relyefm
asasmi Pliosen-Antropogenda ba vermi vulkanizm naticasinda amala glmi
lava rtklari, axmlari va vulkan konuslar takil edir. 3000-3500 m hiind.-da
yerlaan markazi hissanin relyefi dalavardr. sas pskrma markazlari olan
Byk Iql, Qzlboaz va Kealda
vulkan konuslari qadim buzlaq va masir nival relyef formalarmm olmasi ib
saciyyalanir. Lava rtkbr paralanmam yast, pillali satha malik yayla,
axmlari isa Tartar, Hakari, Bazaray va
Arpaay daralarinin manbalarinda 2530 km uz.-unda lava dillari ml gtirmidir. Qrmzda, Aymql v Prinql pskrma mrkazlari trafmda ca
van lava qatmda anma naticasinda
nqllqlar yaranmdr. Yaylann sthinda hidroqrafk abaka zaif inkiaf etmidir va darin dar drlr ml gtirmidir. Qapal sahalarda glbr var. Yarmvilayt daxilinda Qzlboaz-ql,
Alagllar-albayr, arqi Gy v Yaz
geomorfoloji r-nlar ayrlr.
2. A r a z y a n s i l s i l a l a r yar m v i 1 t i Darlyz, Zngzur v
Brgad silsilalarini ahata edir. Qadim
maqmatizm naticasinda ml galmi
relyef formalari asas yer tutur. Yksk
dalq qayaliqlarm relyef formalari va
ufanti materiallarmm geni yaylmas ib
saciyyalanir. Qadim buzlaq relyefi formalar inkiaf etmidir. Erozion paralanmanm darinliyi 1200 w-dan oxdur.
2400 w-dan aalarda dzalma sathbri,
dadaxili kakliklar (Badaml, Tirke,
ylis va s.), daha aalarda isa monoklinal silsib va tiralar, sinklinal platolar
yaylmdr. Bunlarm yamaclarmda
bedlend va psevdokarst formalari inkiaf etmidir. Yanm vilayat daxilinda
Daralayaz, Zangazur va Brgad geo
morfoloji r-nlan ayrihr.
3. N a x i v a n ( O r t a A r a z )
k k l i y i y a r m v i l a y a t i daatayi va Arazboyu dzanliklari ahata
edir. Akkumulyasiya prosesbri geni
yaylmdr. Dzanlikb dalarm sarhadi
boyu ekstruziv ktlalar (Nahacir, linca, landa va s.) relyefda kaskin aks

olunmu ayn-ayn giinbazvan yiiksaklikbr amala gatirir. Arazboyu alaq tira

va platolarm yamaclarmda arid-denudasion relyef formalari (bedlend, psev
dokarst) geni yaylmdr. Yarmvilayatda arur, Nehram, Ordubad geomor
foloji r-nlan ayrihr.
Tal geomorfoloji vilayti Tal d-rn (Tal, Petasar va Burovar silsibbri)
va Lankaran ovaln ahata edir. Relye
fin saciyyavi xsusiyytbrindn biri silsi
bbr arasmda geni kakliklarin (Yardml, Zuvand va s.) olmasidir. Burada
inversiya naticasinda yksk dalqda
amala galmi da-yarmshra va quru-l
iqlimi araitind arid-denudasion proses-

d.: . .,
1959; Azsrbaycan SSR-in fziki corafiyas. .,
1968; . .
-
. ., 1971; . .
. ., 1973; y e n s o n u n

. ., 1973; . ., 1993.
Budaq Budaqov

Landaftlar
Azrbaycan Respublikasmm tbii
raiti mrkkb olduundan onun razisind inkiaf etmi landaftlar da

dir. Yura v Tabairin terrigen, karbonatl, vulkanogen, vulkanogen-kma

sxurlarndan tkil olunmudur. Sathi
ox yerda lpaq qayalq va mqlhqdr.
Relyefi intensiv paralanmdr. Qravitasiya-denudasiya prosesbri saciyyavidir. Kar, taknavar dara (troq), moren
buzlaq relyefi formalari yaylmdr.
Dalq tundra iqlimina malikdir. Orta
temp-r yanvarda -15C-dan -8,5Cyadk, iyulda 49C-dir. llik yamt
800-1200 mm-dir. Byk Qafqazda (Bazardz, Bazaryurd, Tufan va ahda
zirvabrinda) 3800-3900 ;-dan yiiksak
da iimumi sah. taqr. 6 km2 olan buzlaqlar var. Torpaq rty inkiaf etmmi-

B atabat gl.

lari va mvafiq relyef formalari inkiaf

etmidir. Silsilalar ay bksi ila kskin
paralanmdr. Onlarm suayrcmda va
yamaclarmda dzalma sathlari geni yaylmdr. m. yamaclarmda srmalar
mahida edilir. ay daralarinda ay terraslar, Lankaran ovalna taraf ynalmi yamaclarda isa dniz terraslar amala
galmidir. aylarm suayrclar nisbatan
hamar, ay daralarinin yamaclar isa az
meyillidir. Vilayat daxilinda Lankaran,
Burovar, Yardml, Petasar, Zuvand va
mxsusi Tal (silsib) geomorfoloji r-nlar ayrlr.

mxtalifliyi ila saciyyalanir. Landaftlar

dalq va dznlik landaftlarna blnr. Bunlarm daxilinda isa bir sra landaft tiplari v yarmtipbri ayrlr.
Dalq landaftlar. 1. Y k s a k
daln
nival
v q i s m n
n i v a l - b u z l a q l a n d a f t . sasn
Byk Qafqazm (Ba Qafqaz silsibsi,
Yan silsib), qismn K iik Qafqazm
(Murovda, Zangazur silsibbri, Qaraba vulkanik yaylasi va s.) taqr. 3000 dan yiiksakda yerlaan sahalarini ahata
edir. Dalar struktur-denudasion, ni
val-buzlaq va erozion-buzlaq mnli-

dir. ox seyrak qayalq-mqllq bitkilrina, yksak dalq drnaqllarma (qayakeisi, Dastan turn), bazi qu va gamirici nvlarina rast galinir. Byk Qafqa
zm Qusar, Qudyal, yriay va s. aylar
buradan balanr. Turizm va alpinizm
maqsadila istifada edilir.
2.
Yksak
daln
al p,
s u b a l p v a a m a n - l l and a f t l. Byk Qafqazda (Ba Qafqaz
silsibsi, Yan silsib) va Kiik Qafqazda
(ahda, Murovda, Zangazur va s. sil
sibbr, Qaraba yaylasi) 2000-2200 dan 3000 -adak hnd.-bri ahata edir.

Yura v Tabairin, sasn, karbonatlterrigen, vulkanogen, tufogen kntlrindn tkil olunmudur. iddtli
paralanm relyef malikdir. Dalar
denudasion-struktur mnlidir. Bura
da vaxtar gcl sellr yaranr. Sel ocaqlar, sasn, qayalq v da mnliklri
sahsind yerlir. ay drlri, sasn,
bu landaft sahsind formalamaa
balayr. qlimi soyuqdur. Orta temp-r
yanvarda -12C-dn -7C-ydk, iyulda 8-17C-dir. llik yamt Byk Qafqazn c. yamacnda 1400-1600 mm, qalan sahlrd 900 mw-dkdir. sasn,
imli da-mn torpaqlar yaylmdr.
Dastan turu, qarapaa, bezoar keisi,
gmiricilr (qarsian, dasian), kor
kstbk, Qafqaz ular, Qafqaz tetras,
krkz, qaya krtnklsi v s. mskunlamdr. Alp, subalp mnlri v mn-l yarmtiplrin blnr. A 1 p
m n l r i 2400-2500m-dnykskd yerlir. Bitkilrin boyu ox qsa,
nvlri azdr. Alp mnlrindn aada, 2000-2200 m -dn 2400-2500 /7?-dk
hnd.-d, subalp mnbri zola uza-

nr. S u b a l p m n l r i nvetilarmdan tkil olunmudur. razi idbarib zngin olan hndrboylu, sasn,
dtli paralanm relyef malikdir. Dalar, sasn, denudasion-struktur mnox hisssini yem otlar tkil edn oxlidir. Da uqunlar v srmlr geni
illik bitkilrdn ibartdir. Kiik Qafqa
yaylmdr. Selbr, sasn, tranzit xazm subalp v alp mnlri Byk Qafrakterlidir. Dik yamacl dar v drin dqazdakmdan bir qdr kserofitliyi ib
frqlnir. m n - 1 landaft ya- rbr sciyyvidir. qlimi soyuq v mlayim-istidir. Orta temp-r yanvarda
rmtipi Zngzur silsilsind v Qaraba
yaylasmda inkiaf etmidir. Alp mn- -6C-dn -2C-ydk, iyulda 13-19C,
illik yamt 600-1300 mm-dir. Qonur
lrindn yay otla, subalp mnbrinda-me, rntl-karbonatl dadn is hm yay otla, hm d bink
me, tipik v yuyulmu da-me torkimi istifad edilir. Arln inkiaf
n lverili sahdir.
paqlar, Tal d-rmda podzollam tor3.
O r t a d a l n e n l i y a r - paqlar v da-sar torpaqlar yaylmdr. Melrin ox hisssind, xsusib
p a q l me v m e d n son1400-1600 m hnd.-d rq fst, yur a k m n - k o l l a n d a f t . Bu
xar lissbrdo is rq pald, bzi yerlandaft respublikann dalq landaft
brd tozaac v acaqaym aaclar
zonalar arasnda daha geni yer tutur.
stnlk tkil edir. Daha yuxarlarda
Byk Qafqaz, Kiik Qafqaz (Naxivan
mebr seyrbrk subalp mnlri
MR-in sahsi istisna olmaqla) v Tal
d-rnn yamaclarmda tqr. 1200 m-dn
landaftna keir. Me landaftnn yu1800 -, bzi yerbrd 2000-2200 m-- xar hisssind rtubtsevn, aa hisssind is quraqladavaml aac nvbri
dk hnd.-bri hat edir. Yura v Tabayaylmdr. Atm. yantlarnm mvirin hngda, qumda, gilli istbrinsmbr zr brabr paylanmamas orta
dn, nc Dvrn gilliclrindn,
dalqda mebrin inkiafmm v onlaqumlarmdan, vulkanogen-km sxur-

rm yaylma drcsinin mxtlifliyin

sbb olmudur. Menin intensiv qrlmas mn v sasn, medn sonrak
kollarla qarq mxtlif ot bitkibri ib
vz olunmasma rait yaratmdr. Bu
landaft heyvanlarla, xsusil drnaqllar v qu nvbri il zngindir. Maral,
cyr, ldonuzu, boz ay, mxtlif nv
db v s. yaylmdr. Bir ox aac nvbri me v aac emal snayesi n
xammaldr. Yaban meyv ylr.
4. O r t a d a l m da-ks er o f i t l a n d a f t . Naxivan MR-d
(Zngzur v Drbyz silsillrind),
qismn Tal d-rnda (Tal v Petsr
silsibbrinin q. v c.-q. hisslrind) inkiaf etmidir. Balca olaraq Paleogenin vulkanogen, vulkanogen-km
sxurlar zrind yaranmdr. Nax
ivan MR-d tqr. 1100 w-dn 2000 mdk, Tal d-rmda daaras kklikbrd 1300 7-dn 1900 /?;-dk hnd.-bri hat edir. Naxivan MR-d soyuq
iqlim, Tal d.-rmda yarmshra v quru
l iqlimi hakimdir. Orta temp-r yan
varda -5C-dn -4C-ydk, iyulda
18C-dn 25C-ydkdir. llik yant
Naxivan MR-d 400-500 mm, Tal
d.-rnda 300-400 -dkdir. iki
razid yaym quraq kemsi kserofit
andaftn glmsin sobob olmudur. Da-abald v qhvyi dame torpaqlar yaylmdr. Bitkisi
da-kserofit (friqanoid) tiplidir (gvn,
tsts v s.). Canavar, tlk, dovan,
dalq dlsi, mxtlif nv sian, ular,
boz kklik v s. sciyyvidir. Heyvandarlq, kinilik, balq v arlq inkiaf etmidir.
5 . A l a q d a l m l , qismn me - l l a n d a f t . Byk Qafqazm . yamaclarmda, Kiik
Qafqazm knar hisslrind, Talda
Burovar silsibsinin m.-q.-ind (sasn,
Clilabad r-nu razisind) 100-150 mbn 1000 -dk hnd.-bri hat edir.
Tabair (Kiik Qafqaz) v Neogenin
(Byk Qafqaz) doniz karbonatl-terrigen, kontinental-allvial kntbrindn tokil olunmudur. Relyefi strukur-erozion v arid-denudasion-struktur mnlidir. Sthi gcl v orta dorcd paralanmdr. qlimi mlayimistidir. Orta temp-r yanvarda -3C-dn
+2C-ydk, iyulda 19C-dn 24Cydkdir. llik yant 400-600 mm-dir.
Da tnd-abald, da boz-qhvyi,
qhvyi da-me torpaqlar yaylmdr. Bu landaft n dadayan, yovan-dadayan v yovan-daraqotu kimi

l v yarml bitkibri seiyyvidir. Ca

navar, tlk, dovan, lsiam, kklik v
s. var. Q otla kimi istifad edilir.
6.
Alaq d a l n yarm
s h r a l a n d a f t . Qobustanda,
Ceyranld, Bozda (Gnc Bozda)
silsibsind, Acmohur l v onun trafmda, 50-100 m-dn 1000 -dk
hnd.-bri hat edir. Neogenin dniz v
kontinental kntlrindn tkil
olunmudur. Mlayim-isti, yarmshra
v quru l iqlimin malikdir. Orta
temp-r yanvarda -3C-dn -lC-ydk,
iyulda 19C-dn 26C-ydkdir. llik
yant 200-400 mm-dir. Qhvyi, aqqhvyi, boz-qonur torpaqlarda yarmshra bitkibri stnlk tkil edir. Q
otladr.

1900 - qdrdir. Karbonatl v ti

pik qhvyi da-me, Tal zonasmda
podzollam da-sar torpaqlar geni
-yaylmdr. Mebrin nv trkibi ox
mxtlifdir. Byk Qafqaz hisssind
pald v vobs, Tal zonasmda Hirkan
tipli relikt nvbr - dmiraac, abaldyarpaq pald, azat vo s. stnlk tkil
edir. Cyr, ldonuzu, dl, oxlu kirpi,
sleysin, qrqovul, kklik v s. var. Me olmayan sahbr heyvandarlqda v
bitkiilikd istifad olunur.
8. n d a l t n
kserofit
v a l l a n d a f t . Bu landaft
tipi Qusar maili dznliyinin .-ind.
Ceyranl v Acmohur n dalmm c.
knarnda v s. razilrd inkiaf etmidir. 100 m-dn 1100 - qdr hnd.-

7.
D a t k l r i n i n e n l i - bri hat edir. Neogenin dniz karboy a r p a q l me l a n d a f t . Bnatl-terrigen, kontinental-allvial yk Qafqazm c.-. hisssinin m. yakntlrindn tkil olunmudur. Dalar arid-denudasion struktur mnlimacmda v Tal d-rnm alaq dalq
hissbrind inkiaf etmidir. 100-300 dir. Bedlend, yaran-qobu bksi, gil
karst inkiaf etmidir. qlimi mlayim-dk hnd.-bri hat edir. sasn,
istidir. iki sahd yay quraq keir.
Kaynozoyun hngda, gil, qumlu-gilli
kntbrindn, aql dalarmdan tOrta temp-r yanvarda -2C-dn 0Ckil olunmudur. Relyefi Qusar maili d- ydk, iyulda 19C-dn 23C-ydkdir.
llik yant 500-600 mm-dir. Da abaznliyi hisssind akkumulyativ-denuld, da boz-qhvyi, boz-qonur v s.
dasion, Dvi r-nu sahsind strukturtorpaqlar yaylmdr. Bitkibri yarmerozion, Tal zonasnda denudasionshra tiplidir (ardc, saqqzaac, qarastruktur mnlidir. qlimi mlayimtikan kollar va s.). Canavar, tiilkii,
istidir. Orta temp-r yanvarda -3C-dn
dovan, lsian, kklik, turac v s.
+2C-ydk, iyulda 18C-dn 26Cvar. Relyefi lverili olan sahlordo baydkdir. llik yant Byk Qafqaz
lq inkiaf etmidir.
hisssind 600 -, Tal zonasnda

Dzonffc fandaftlar. 9. v 1 1 qd z n l i k l r ' n m e - m n

l a n d a f t . Qanx-yriay kkliyind, Lnkran ovalnn c., SamurDvi ovalnn m.-q. hisssind
(ollar dz), dniz sahillrind -27 dan 200 m-dk hnd.-lri hat edir.

vuduu c. hissbrini, gtirm konuslarm, konuslararas kkliklri, terraslar v allvial-prolvial dznliklri

hat edir. Mlayim-isti yanmshra v
quru l iqlimin malikdir. Orta temp-r
yanvarda -2C-dn -lC-ydk, iyulda
25C-dn 27C-ydkdi\ llik yant

Ovalq-dznlikbrin me-mn landaft.

sahy malikdir (razinin tqr. 25%-i).

Kr-Araz ovalnm ox hisssini,
Naxivan MR-in Arazboyu dznlikbrini, Aberon y-a-n v Samur-Dvi
ovalmm c.-. yarsm hat edir. Hnd.
-27 -dn (Xzr dnizi sahilind)
600-1000 - (Naxivan MR-d) qdrdir. Antropogenin allvial-prolvial,
Holosenin allvial, prolvial-delvial
kntbrindn tkil olunmudur. Mlayim-isti yarmshra v quru l iqlimi, Naxivan MR-in Arazboyu dznlikbrind is soyuq yarmshra v quru
l iqlimin malikdir. iki sahd
yay quraq keir. Orta temp-r yanvarda
1- 4C, Naxivan MR-in Arazboyu dznliklrind -4C-dn 2-ydk, iyul
da, mvafq olaraq, 21C-dn 27C v
23C-dn 28C-ydkdir. llik yamt
130 mm-dn 300 - qdrdir. Bozmn, boz, boz-qonur v s. torpaqlar
yaylmdr. Yovanl, kngizli, yovanl-oranotulu, gvnli yarmshra bitki
bri stndr. Bu landaft tipi daxilinda
mn-bataqlq (Kr ay yata boyundak alalarda, qrunt sularmm sth
xd yerbrd, axmazlarda v s.), orakt (okean sviyysindn alaqda yerbn sahlrd) landaft yarmtiplri d
ayrlr. Ceyran, canavar, tlk, boz dovan, mxtlif qumsian, qrqovul, tu
rac, kklik v s. var. razi antropogen
tsirlr mruz qalmdr, ox hisssi

Antropogenin allvial-prolvial, dn'z- 400 - yaxndr. mn-boz-qonur,

orlam boz v aq-abald torpaqlar
knar hisslrd is Holosenin dniz
yaylmdr. sas bitki qruplan yovankntlrindn tkil olunmudur. iq
dadayan, yovan-daraqotudan ibartlimi ollar dznd mlayim-isti yarmshra v quru-l, qalan yerbrd mla- dir. Canavar, tlk, mxtlif qumsian,
yim-istidir. Orta temp-r yanvarda
-2C-dn +5C-ydk, iyulda 20C-dn
26C-ydkdir. llik yamt ollar
dznd 300-400 mm, Qamx-yriay
kkliyind 600-900 mm, Lnkran
ovalnn c.-q.-ind 1400 - qdrdir. Qrunt sular sth yaxndr. ollar
dzvvd UvvvvaI mn-me, Qamxyriay kkliyind allvial mn v
allvial mn-me torpaqlar, Lanka
ran ovalnda is podzollu v qleylipodzollu sari torpaqlar yaylmdr.
Melrin nv trkibi mxtlifdir. Qanx-yriay kokliyi v Samur-Dvi
oval melrind pald, vls, qaraac, yalanqoz v s., Lnkran ovalnda is abaldyarpaq pald, dmiraac,
azat v digr aac nvlri stnlk tn daln kserofit v l landaft.
kil edir. ldonuzu, canavar, oxlu kirpi,
sleysin, qrqovul v s. var. Ttnlk,
meyvilik, trvzilik v s. inkiaf et- qrqovul, kklik, turac v s. var. Suvarumlanmdr. Pambqlq, zmlk,
ma kiniliyi inkiaf etmidir. Q otlabalq, heyvandarlq inkiaf etmidir.
midir. Lnkran ovalmda subtropik
Azrbaycan Respublikasnda tbii
dr.
bitkibr (ay, sitrus bitkilri) becrilir.
landaftlarn ykskliy gro dyiilm10.
Dznliklrin
qurul l . O v a l q l a r n v da ar asind Byk v Kiik Qafqaz, Tal
s d i i z n l i k l r i n y a r m s h r a
l
l a n d a f t . Gnc-Qazax
(Lnkran), Naxivan M R landaft
dznliyini, irvan dznn m., M il v
1a n d a f 11. Azrbaycan RespubliQaraba dzbrinin alaq dala qokasndak bu landaft zonas geni strukturu qruplar ayrlr. Byk v Ki-

Qzlqaya danm Xnalqdan grn.

ik Qafqazn landaft strukturunda alaq dalqdan yksk dala doru yarmshra, da lbri, da melri, da
mnlri v nival landaft quraqlar
bir-birini vz edir. Bunlardan frqli ola
raq Talda landaft inversiyas ba verir
alaq dalm me landaft ykskliy doru da-kserofit landaftma keir.
Dznlikbrin me-mn landaft
strukturunda iqlimin quraq kemsi sas
rol oynayr. Naxivan MR-in Arazboyu
iznliklrinin yarmshra v orta dalq
isssind quru l, yksk dalq hissind dar zonada da mnlri, ondan
kskd is nival quraq yerbir.
d.: u d a q v . . Azrbaycan SSR-in
'bli landaftlar v onlarn qorunmas. B., 1974;
M. A.
(
.^ ).
., 1981;
. . ,
. .
-
. .. 1985; . .

. ., 1988, B u d a q o v B. .
Azrbaycan tbiti. ., 1988.
Buduq Budaqov

qlim
Azrbaycan Respublikas subtropik
quran m. knarmda yerbir. razinin corafi mvqeyi, relyefmin mrkkbliyi, Xzr dnizin yaxml, il rzind Yer sthin dn gn enerjisinin bolluu, onun mxtlif mnli hava
ktbbrinin tsiri altmda olmas v s.
amilbr burada geni iqlim mxtlifliyi sbb olmudur.
qlim mlgtirici amillr. Azrbaycan Respublikas razisind iqlim mbgtirici amilbrdn onun sth quruluu
(relyef), gn radiasiyas v atm. dvrannm xsusiyytbri mhm hmiyyt ksb edir.
S t h q u r u l u u . sasn, dalq lk olan Azrbaycan Respublikasnm razisi Byk Qafqaz, Kiik Qafqaz,
Tal v ran dalar ib hat olunmudur. Byk v Kiik Qafqaz da sistembri arasmda yerln Kr kkliyi,
xsusib onun sas hisssini tkil edn
Kr-Araz oval .- doru genibnrk Xzr dnizinin altma keir. Respublikanm m.-mda yerbn Byk
Qafqaz d-n lk razisini m.-dan gbn
soyuq hava ktbbrinin birbaa tsirindn qoruyur v nticd ksr dznlik

v datyi razilrind, sasn, quru

subtropik iqlim formalar. lk razisini .-dan hat edn digr da sistembri d hava dvran proseslrin byk
tsir gstrir. Sth quruluunun mxtlifliyi iqlim nsrbrinin qeyri-brabr
paylanmasma, aquli iqlim quraqlarnm yaranmasma v s. sbb olur.
G n r a d i a s i y a s . Azrbaycan Respublikasmn dzolik v datyi razilri gnli gnbrin oxluu
ib sciyylnir. Kr-Araz oval, Aberon -a v digr dznlik v datyi
razilrd gnli saatlarn illik miqdar
2200-2400 saat, Naxivan MR-in Araz
boyu dznliklrind is 2600-2800 saut
tkil edir. Orta dalq zonada buludluluun artmas nticsind gnli saatlarm miqdar azalr v 1900-2200 saat
arasmda dyiir. Yksk dalq zonada
hmin kmiyyt yenidn artr v 3000
-dn yksklikd 2200-2500 saata atr. mumi gn radiasiyasnn illik
miqdar Kr-Araz ovalnda 128-132
kkal/sm2-dir. Dalara doru 120-124
kkal/sm2-3dk azalr (dniz sviyysindon tqr. 500-600 m-dk), sonra yenidn artaraq Byk v Kiik Qafqazm
yksk dalq zonalarmda (3000 7-dn
ykskd) 140-150 kkal/sm2 tkil edir.

Naxivan MR-d Arazboyu dznliklrd mumi gim radiasiyasnn illik

miqdar 148 150 kkal/sm2, yksk dalq zonada is 152-160 kkal/sm2 olur.
Radiasiya balansnm illik miqdar
lknin dznlik vo datyi razibrind 40-50 kkal/sm2 (Lnkran tbii
vilaytind 50-60 kkal/sm2), yksk
dalq razibrd is 15-25 kkal/sm2 tkil edir.
A t m o s f e r d v r a n . Azrbaycan Respublikas razisind iqlimin formalamasma Arktika (Kara v Skandinaviya), mlayim enliklrin soyuq kontinental (Sibir) vo dniz (Azor) antisiklonlar, tropik enliklrin isti subtropik
antisiklon v cnub siklonlar, Mrkzi
Asiya zrind yaranan antisiklon, hminin yerli atm. prosesbri tsir gstrir.
Bu hava ktbbri sth quruluunun tsiri nticsind lk razisin mxtlif istiqamtlrdn daxil olur. Beb ki, soyuq
kontinental v dniz hava ktbbri
Byk Qafqaz dalarn ab ke bilmdiyindon respublikanm orazisino .-dn Xzr dnizi zrindn, q.-dn - Qara dniz v Grcstan zrindn, bzi hallarda
is hr iki trfdn daxil olur. Kiik Qaf
qaz, Tal v ran dalar .-dan gln
isti hava ktllrin kifayt qdr mane
olmasa da, onlarm xsusiyytlrinin
dyimsin v atm. prosesbrinin dinamikasma myyn tsir gstrir.
qlimin sas nsrlri. Azrbaycan
Respublikas razisind havann tempru, yantlar, rtubtlilik, buxarlanma,
buludluluq, kbk rejimi sas iqlim
nsrbrini tkil edir.
H avan n temperaturu.
Azrbaycan Respublikas hava temprunun rejimi v razi zr paylanma
qanunauyunluu bura daxil olan ha
va ktbbrinin xsusiyytindn, razinin relyefindn v Xzr dnizinin ayrayr r-nlara yaxmlmdan asl olaraq
formalar. Xzr dnizi yayda sahilboyu razilrd (dnizdn tqr. 20 kmdk) havann temp-runu bir qdr
azaldr, qda is artrr. Eyni zamanda,
dniz Mrkzi Asiyadan daxil olan isti
hava ktbbrinin temp-runu myyn
qdr yumaldr. Havann orta illik
temp-ru Kr-Araz ovalmda, Aberon
y-a-nn c. sahilboyu zonasnda, cmldn, Lnkran ovalnda 14-15C olur.
Dalara doru havanm temp-ru azalaraq 2000 m yksklikd 4-5C, 3000 m
yksklikd is 1-2C tkil edir.
lin soyuq aynda (yanvar) dznlik v datyi razilrd havanm orta

rind 60-70, Byk Qafqazm . yamacaylq temp-ru 0C-dn aa dmr.

nm orta dalq hisssind is 170 gn
Aberon -a v ondan .-da yerln sa
atr. Yamtnn byk gndlik
hilboyu razilr v adalarda htta 3-4C
maks.-u Tal d-rnda (334 mm , Bibsr)
tkil edir. Yksklik artdqca havann
v Byk Qafqazm c. yamacmda (198
temp-ru azalr v dniz sviyysindn
mm, liby) qeyd almmdr. Leysan
2000 m yksklikd -6C-dn -5Cydk (Naxivan MR-d -7C), 3000 m
yalarm intensivliyi dqiqd 1-2, byksklikd is tqr. -13C-dn -12Czn is 3 - atr. Dznliklrd yamtmm tqr. 4/5-, dalarda is V3-i ya
ydk olur. lin isti aynda (iyul) ha
vanm orta temp-ru Kr-Araz ovalmhalmda dr. Dznliklrd qar rtyii
da, sasn, 26-27C, digr dznliklrd
davaml olmur v ayr-ayr illrd, mumiyytl, mahid edilmir. Byk v
v datyi razibrd is 24C-dn aa
Kiik Qafqazda qar rtkl gnbrin sadmr. Dalarda havanm orta aylq
temp-ru 2000 m yksklikd tqr.
y orta dalqda 80-120, y^csk dalq14-16C, 3000 -d 8-10C tkil edir.
da 250-y atr. Qar xttindn yuxarlarHavann temp-runun mtbq maks.
da is qar rty daimi sciyy dayr.
(+46C) v min. (-32C) qiymtlri ksHavann
rtubtliliyi.
kin kontinental iqlimi ib seibn
Havann mtbq rtubtliliyinin orta
illik miqdar Kr-Araz ovalnda 11Naxivan MR-in Arazboyu dznlikl12 mb (su buxarmm tzyiqi), Xzrsahirind mahid edilmidir.
A t m o s f e r y a m t l a r . Azrli zonada 14-15 mb tkil edir. Dalarda
baycan Respublikasmda atm. yantlayksklik artdqca onun qiymti azalr,
1000 m yksklikd tqr. 9 mb, 2000/
r, sasn, hava ktbbrinin raziy
mdaxibsi ib laqdardr. Yamtlarn
yksklikd 6-7 mb tkil edir. Naxi
van MR-d mtbq rtubtliliyin miqmiqdarn, mvsmi v illik paylanmasdar aadr v Azrbaycan Respublin hava ktbbrinin razinin relyefi v
Xzr dnizi ib qarlql laqsi
kasmn digr razibrinin mvafiq yksmyyn edir. Burada az orta illik
klikbrin nisbtn 1-1,5 mb azdr. Mtyant (150-200 -dsn az) Qobustabq rtubtliliyin n yksk qiymti yay
aylarma (iyul-avqust) dr. Hmin
nin c.-.-ind v Aberon y-a-nn . sahilind mahid edilir. Kr-Araz ovagstrici dnizsahili razibrd v Qanxlnn mrkzi v ., Samur-Dvi ovayriay vadisind 20-24 mb, 3000
lnm c.-., Naxivan MR-in Arazboyu
ykskliklrd is 8-10 mb tkil edir.
dznlikbrind d illik yantlarm miq- Yanvarda dznlik razilrd qiymti 6
dar 300 mm-dn azdr. Bu kmiyytlr
mb-a, 1500 m ykskliklrd is tqr. 3
Xzr dnizi sahillrindn q.- v dzn- -adk azalr. n aa qiymt Naxi
liklrdn dalara doru tdricn artr.
van MR-d - dznlik razilrd 4 mb,
Dalarda yamtlar myyn ykskdalarda is daha az mahid edilir.
liy qdr (Byk v Kiik Qafqazda
Havanm orta illik nisbi rtubtliliyi2600-2800 m, Naxivan MR-d 2600- nin yksk qiymti dnizsahili (753000 m) artr, sonra is tdricn azalr.
80%), aa qiymti is Naxivan
MR-d, Byk v Kiik Qafqazm ykBu razilrd illik yantlarm maks.
miqdar Byk Qafqazm . yamacmda
sk dalq razilrind (55-65%) mahido edilir. Yayda aa nisbi rtubt1400- 1600 mm, m.-. yamacmda 800
mm, Kiik Qafqaz v Naxivan MR-d lilik Naxivan MR-d (35-50%), Talm
800-900 mm, Tal d-rnda is 1700 yksk dalq razibrind (50-55%) v
Kr-Araz ovalnda (50-60%) qeyd
1800 mm tkil edir.
alnr. n yksk kmiyyt dnizsahili
Respublikanm digr dalq blgrazibrd, Byk vo Kiik Qafqazm
lrindn frqli olaraq Tal d-rmda
yksk dalq hisslrind (60-85%) myksklik artdqca yantlarm miqdar
ahid edilir. Q aylarmda yksk
azalr v yksk dalqda (2000 m-dn
gstrici dnizsahili, aa gstrici
yksk) 250-300 mm tkil edir. Yamtlarm ox hisssinin ilin isti dvrn
is yksk dalq razilr n sciyy(aprel-oktyabr) tsadf etmsin bax- vidir.
mayaraq, yay aylar quraq keir v htMmkn
buxarlanm a.
ta yamtlarm bolluu ib seibn LnkMmkn buxarlanmanm byk orta
ran-Astara zonasnda illik normann
illik qiymti Naxivan MR-d Araz
5-15%-ni tkil edir. Yantl gnbrin
boyu dznliklr (1200-1400 mm v da
orta illik say Kr-Araz ovalnda v
ha ox) v Kr-Araz oval (1000-1200
Naxivan MR-in Arazboyu dznliklmm) n sciyyvidir. Respublikanm

IQ L IM

X R IT S I

rUSYA FED ER A SY A SI

Miqyas 1:3 150 000

HAVA T EM PER A TU RU N U N V YAINTILARIN

LLK G ED (aylar zr)
BAKI
mm
tC LN K RA N mm

Ba la k

Xsusi mzmunun mllifi: .M. xlnski

-350 30

DAISTAN

Dvlt Torpaq v Xritkm Komitsinin

Bak Kartoqrafiya Fabriki 2005-ci il

Z a q a ta la

38
-23

-250 20

s '
Qax,

Qusar

-150 10

^Qyba

rrikir
: SU M Q A Y I'

amax

15^--Prallah

Xrdalan'
Neft Dalar
tC

g,

&
Xocal

XNKND/

^rur

Qvraq

Acabdi

Arz"

'

;abirabad\

la rs u

AdaT.1" '
..21 %

<qcavnd

"

Beylqan

Fzuli

Biiuva
UBA

ahbu;
/

NAXIVAN
q o v a n n

ZAQATALA

Klbcr

Clilabd

Babk
44

anb.___ >-30 Cu
>rduba<

Ir a n
VAINTILARIN ORTA
LLK MQDARI
(mm-l)
az 200 400 60010001600ox

IS LA M

^ L e r ik .L n k ra n

R E S P U B L IK A S I

HAVANIN T EM P ER A T U R U (C il)
2
orta illik izotermlr
42

mtlq maksimum

23

mtlq minimum

digr ovalq v dznlikbrind hmin kmiyyt 800-1000 mm arasmda dyiir.

Dalq razibrd yksklik artdqca bu
gstrici orta dalqda 300-400 mm,
yksk dalqda is 200 mm tkil edir.
B u l u d l u l u q . Buludluluun rejini v paylanmas hava dvran prosesb
ri v razinin mrkkb sth quruluu ib
laqdardr. Buludluluun illik gedii v
razid paylanmas mxtlifdir. n ox
'uludluluq qda mahid edilir. Maks,
uludluluq yksk dalqda, sasn,
, za v yaym vvlin, orta dalqda v
uismn d datyi zonada yaza v
vza. dznlikbrd, xsusib dnizsahili zonada qa v yaza, min. buludlu
luq is yksk v orta dalqda qa,
dznliklrd v datyi zonada yaya
tsadf edir. Dznliklrd v datyi
zonada yayda havalar uzun mddt azbuludlu v buludsuz keir. Bzi illrd
yayda Naxivan MR-in Arazboyu
dznliklrind buludluluq mahid
edilmir.
K lk
r e j i m i . Azrbaycan
Respublikasmm razisi n, sasn,

HAKM KLKLRN
STQ AM TLR

iyulda

4,4\ Havanm orta illik temperaturu (C il)

Z S / Yantlarn orta illik miqdar (mm-l)
Havanm orta aylq temperaturu (C il)

yanvarda

relyefl atm. dvran prosesbrinin qarlql laqsi nticsind formalaan

kbkbr sciyyvidir. Lnkran ovalmda ilin isti dvrnd m. v c.-., so
yuq dvrnd is q. v m.-q. kbkbri
stnlk tkil edir. Dnizsahili zonada
ilin isti dvrnd gndzbr qurunun irisin doru 30-40 km. geclr is dnizin irisin doru 20 -dk irlilyn
kbkbr osir. Azrbaycan Respublika
smda gcl kbklr ilin btn fsillrind sn v xzri ad ib tanmm m.
kbkbridir. Bu kbkbr m.-dan gln
v Byk Qafqaz d-r ib qars ksiln
hava ktbbrinin Xzr dnizinin q. sahili boyunca Aberon y-a-na trf sxdrlmas nticsind yaranr; srti 10
m/san-d3n ox olur, bzn 40-42 m/sat atr v ild tqr. 100 df tkrarlanr.
Adtn 1-3 gn, bzn 1 hft v daha
ox davam edir. Gclii kbkbrdn biri
d c. kbyi gilavardr; sasn, Aberon
zonas n sciyyvidir. ran, raq, Or
ta Asiya zrind yksk, imali Qafqaz
v Orta Xzr zrind alaq tzyiq sahlri yarandqda glir. Xzridn

Q ll

Yantlarn orta aylq miqdar (mm-l)

istidir. Srti bzn 20-24 m/san-y atr. Azrbaycan Respublikasmda isti

v quru klk a yeldir; dznlik v datyi yerbrd mahid olunur. A yel
sdiyi zaman havanm temp-ru bzn
40-42C-y qalxr, nisbi rtubtlilik
10-30%- enir. sti v quru klklrdn
biri d ilin soyuq dvrnd sn fyon
kbyidir. Byk v Kiik Qafqaz, Tal
d-rm aaraq aaya doru hrkt edn
hava ktbbrinin adiabatik qzmas nticsind yaramr. Dalq r-nlar n ilin
btn vaxt sn da-dr kbkbri (yay
da daha foal olur) sciyyvidir. Azrbaycan Respublikasmda ilin mxtlif fsillrind sn kbkbr (Araz ay dorosindo
silyan, Kr kokliyinin q. hissasindo qarayel v s.) d miiahido olunur.
qlim tipbri. Respublikada hava
temp-runun v atm. yamtlarmm paylanmas v rejimi xsusiyytbri, hminin rtubtbnm raiti nzr alnaraq
Yer krsindki 11 iqlim tipindn
(V.P.Keppen tsnifat) 8-inin burada olduu edilmidir. Bu tipbrin
oxu yarmtipbr blnr:

TORPAQ X R T S

R U S Y A F E D E R A S Y A S I

Miqyas 1:3 150 000

Xsusi mzmunun mllifi: Q..Memmedov
Dvlet v Xeritkm Komitesinin
@ Bak Kartoqrafiya Fabriki 2005-ci il

_ ;)A IS T A N

Qusarc-

Ibtidai v torflu da-mn

imli da-mn

m
I

Bozqr da-emen
Qonur da-me

San-qonur da-mee

.. 'Quba ,
6

'4 ,#

San da-me

Qehveyl da-me

Da-boz qhvayi (abald)

Da-qara

7 Xanlar .Goranboy

SUMQAYI

Xrdalano

Trter

Neft Daslar

;^Kelbcr

Acabdi

Xocah
XANKND

iabirabad
loqavnd Beylq;

Fzuli

Psevdopodzollu-san

abald (boz-qhvyi)

sQvraq ahbuz

men-abald v abald-mn

Cbrayl

\14 10 /;

k NAXIVAN
14 1
vann \
su anb

. /

Da-abald (boz-qhvsyi)

an

Boz
Boz-mn

Masall

14

Boz-qonur

17 | mn-me, tuqay

IR A N

IS L A M

R E S P U B L K AS I

Subasar allvial-mn

[ 19 ]

mn-bataqlq v bataqlq

Sttar Bhlulzacb.Torpam arzusu.

]. Yanmsshra v guru l iqlimi.

lanmanm 100-150%-ini v bundan da o-

sasn, mrkzi aran r-nlarn (Kr kkliyind hnd. 400 /w-dk olan sahlr), Samur aymm mnsbindn Qzlaac krfzindok Xzryan zonan,
Naxivan MR-in Arazboyu dznliklrini, Taln qapal daaras kkliklrini (1000 w-dn ykskd) hat edir.
tllik yamt mmkn buxarlanmann
15-50%-ini tkil edir. Q, sasn,
mlayim (Arazboyu dznliklrd v
Talm qapal daaras kkliklrind
soyuq) kemsi il frqlnir. Yay qzmardr, bzi gnbr havann temp-ru
40C-dn yuxar olur.
2. Q quraq ken mlayim-isti iq
lim Byk Qafqazm . yamacnm alaq
dalq zonasmda (1000 -dk hnd.d), Qanx-yriay kokliyind (200500 m), Kiik Qafqazn m. v . yamac
larmda (400-1500 m hnd.-d) yaylmdr. Burada illik yamt mmkn buxarlanmanm 50-100%-ini tkil edir. Q
yumaq, az yamtl, yay mlayim-istidir.
3. Yay quraq ken mlayim-isti iq
lim, sasn, Lnkran-Astara zonasm
hat edir. llik yant mmkn buxar-

xunu tkil edir. Q yumaq, yay mlayim-isti v quraq, payz ox yamtl

keir. May aymdan avqustun ortalarnadk ya az yar v tez-tez quraqlq
olur.
4. Q quraq ken soyuq iqlim Byk Qafqazn m.-. yamac (1000- 2700
m) v Kiik Qafqazm orta v yksk
dalq (1400-2700 m) hisssi n sciyyvidir. llik yamt mmkn buxarlanmanm 75-100%-in brabrdir. Yay
srin, q nisbtn az srt keir.
5. Yay quraq ken soyuq iqlim
Naxivan MR-in orta v yksk dalq
zonasm (1000-3000 m) hat edir. llik
yamt mmkn buxarlanmanm 50100%-ini tkil edir. Q soyuq v qarl,
yay srindir.
6. Yamts brabr paylanan mlayim-isti iqlim Byk Qafqazm . (6001500 m ) v m.-. (200-500 m) yamaclarndak me zonasm hat edir. llik
yant c. yamaclarda mmkn buxarlanmamn 75100%-ini, m.-. yamaclar
da 50-100%-ini tokil edir. Q yumaq,
yay mlayim-istidir.

7. Btn fsillsrd bol yamtf soyuq

iqlim yalnz Byk Qafqazm . yamaclar (1500-2700 m ) n sciyyvidir. Yuxar me, subalp v alp zonalarm aha
ta edir. llik yamt mmkn buxarlanmadan 150-200% oxdur. Q soyuq,
yay srindir.
8. Dalq tundra iqlimi Byk v Kiik Qafqazm 2700 m-dn (Naxivan
MR-d 3200 -dn) yksk sahbrini
hat edir. Yamt mmkn buxarlanmadan 150-200% v daha oxdur. Q
v yay soyuq keir. Bzi yerbrd qar bir
ildn biri ib qalr.
d.: (. . . , . . ) . .,
1968; M d a t z a d s . A . rqi Qafqazm tbiisinoptik iqlim fasillri. ., 1973; Azarbaycan SSRin istilik balans atlas (Red. x l i n s k i . M. ,
H a c y e v Q. . ) M 1978.
Xyyam Rahimov

Torpaq rty*
Tbii-corafi xsusiyytbrinin mxtlifliyi ib seiln Azrbaycan Respublikasnm razisi, tropik me v savanna
tipli landaftlar istisna olunm^qla, Yer
krsind yaylm btn torpaq-iqlim
7onalarmm mvcudluu ib sciyylnir.
Bununla yana, hr zona daxilind tor:;aqm3gtirici ana sxurlarm v ntbrin, bioloji amilbrin v insanm
srrfat foaliyvtinin mxtlifliyi bura d a oxsayl torpaq tip v nvbrinin
malamasna sbb olmudur. ra/d relyefin morfogenetik v morfometrik xsusiyytbrinin mrkkbliyi
geosistemlrd hidrotermik rejimin,
maddbr mbadibsinin v baqa amil
brin kskin dyiilmsin, beblikb do
torpam zonallq qanunauyunluunun
yaranmasma v bir-birini vz edn
mxtlif torpaq tipbrinin formalamasma, onlarm kimyvi, fziki-kimyvi v
* Mqal Azrbaycan Respublikas Dvlt Torpaq
v Xritkm Komitsinin rhbrliyi trfindn tqdim
olunmudur.

mineraloji xassbrinin mxtlifliyin

sbob olmudur.
Azrbaycan Respublikas toaqlarm
onlarm yaylmasmm coraf v geomor
foloji xsusiyytlrin sasn dalq v
dznlik torpaqlarma blmk olar.
Torpaqomologolmo raitindn asl
olaraq, Byk Qafqaz, Kiik Qafqaz v
Tal dalq razilrinin torpaqlar, sasn, morfoloji chtdn proflinin nisboton qsal, oksoron yuxa v dal-mqll olmas ib frqlnir. Trkibind ox
zaman mxtlif sxur qrmtlarna v zif
amm ilkin minerallara tsadf edilir.
Dalq quraqlar n eroziya v denudasiya, hm d ibtidai torpaq mlglm
prosesi sciyyvidir. Kr-Araz, Orta Araz
daaras v Qusar-Dvi n dalq
kkliklri dznliklrinin torpaqlar
ksrn kmo sxurlar zorindo
gobrok, torpaq laynm qalnl, mxtlif
dorocodo oranlamas, oraktbmsi v
bataqlamas ib sciyybnir. Burada
torpaqlarn struktur-morfoloji xsusiyytbrinin doyiilmsino suvarma rejiminin do tsiri byiikdr.

oranlar v oraktlr

J Qumluqlar

Tbii torpaqmlglm raitindn

asl olaraq respublika razisind mxtlif torpaq tiplri, yarmtiplri v
nvbrindn ibart da-tundra, damn, da-me, sar v qleylipodzollu, qaratorpaq, abald, boz v
boz-qonur torpaqlar formalamdr.
d. / . .
. ., 1953; . .

. ., 1991.

Bitki rty
Azrbaycan Respublikas zngin floraya malikdir. Burada 4500-dn ox ali
sporlu v ikli bitki nv yaylmdr.
btidai bitkibr d geni nv mxtlifliyi
ib sciyylnir. Bu bitkibrin Azrbaycanda yzbrb nv akar edilmidir.
Geni yaylm yosunlar hrtrfli yrnilmidir. Yosunlara Xzr dnizind,
gllrd, irin sularda, ibyoloro is
ox qayahq vo dalq sahlrd, aaclarda, mamrlara bataqlqlarda, /p qur-

B tT K t R T Y X R T S

R U S lY F E D E R A S Y A S I

TBLS

Miqyas 1:3 150 000

Balakn'4

D A & tST A N

Xsusi mzmunun mllifi: V.C.Hacyev

Dovlt Torpaq v Xeritkm Komtesnn
Bak Kartoqraflya Fabriki 2005-ci il

Quba

Gdbey

'v 3

G6N C

amax

nlat-Goranbo;

c/ e

V um qayi

e y ia x /*1

10

Pirallah

Xrdalnb

Neft Dalar

.) %

Xocal8
XA N KN D

10

xocavnd Beylqan

Wr

11

Hact*abul

iab lra b ad '^

1'~_
atll
0 L BA Y Ram I

Lj~]

10
8

Qvraq

Fzuli.

ahbuz

Bilesuva

Buzlaqlar, dalq, qayalq sahler

T ] Subalp, alp mnlri v xallar

- Enliyaaql dameleri (erq fst, rq pald, grc pald v qafqaz
vls)
Tuqay melri

L_5_j Da-kserofit kolluqlan (ardclq, pstlik)

6 I Kolluqlarn yerinde yenidn berpa
J olunmu mdni bitkilr
7 j Dr-emn bitkilri

Masall
39

8 j Bozqr bitkilri
[~9~| Bozqrln yerinde yenidn berpa
1 olunmu medeni bitkiler
[j~| Shralar v yanmshralar

,N

S LA M

R E S P U B L K A S I

Shralann v yanmshralann, ala|_1 1] mn bitkilrnin yerind brpa olunmu medeni bitkilr

Pj~ Dnizknan qumluqlar (psammofit v
litoral bitkilr)

hndrboylu six meliklr ml gtirir. Bu tip meliyin alt mrtbsind

qarahr, mad, qismn d danaya
xsusi formasiya yaradrlar.
Byk v Kiik Qafqazda dniz sthindn 600-1800 m hnd.-brd enliyarpaql melr yaylmdr. Bu melrd rq fst (Fagus orientalis
Lipsky), rq pald v s. stnlk
tkil edir. Fstqlq bu zonada yksk
mhsuldar, oxtrkibli qarq melr
1 gtirir. Fstq v palddan lav
hmin melrd cknin v vlsin 2-3
nv, bir qdr yuxarlarda rq pald,
acaqayn v s. park tipli melik yaradr. Six fstq meliyind ot rty
ml glmir, lakin bir qdr seyrk fstqlqda kol cinsbri il birlikd ot orty
d inkiaf edir. Me altmda sar rododendron
(Rhododendron
lateum
sweet.), byrtkn, grmov, gndala,
aydyinin bir ox nv v onlarca
mxtlif taxl otlarma rast glinir.
Respublika razisind iynyarpaql
melr mhdud kild yaylmdr (E l

dar lnd Eldar am, Byk v Kiik

Qafqazda qrmaq am melri). Qr-

Dmiraac
Yalnz Azrbaycann enliyarpaql
relikt melrind (Tal) v Xzrin
c. sahillrind yaylm nadir aac
nv. Hnd.14-25 m, yarpaqlar
yumurtavar v ya ellipsvardr. Lksiz iklri (2-5 dd) qsa
zolarn ucunda yerlir. Meyvsi
ikidivarl qutucuqdur. Yarpaqlamadan vvl ik ar. 200 il qdr
yaayr. Odunca ox mhkm,
ar v davaml, azacq elastik
olduu n ondan bzi man
hisslri, bdii mmulat v dekorativ faner hazrlanr.
maq am Bulanqay hvzsind v
Gygl trafnda (1600 m hnd.-d) xrda meliklr yaradr. O, hminin tozaac (Betula sp. div.) il birlikd Gygl trafnda iri qaymal uqun qayalq-

larmda qarq me ml gtirir. ynyarpaqllardan qarahr (Taxus baccata L.) v ardcm (Juniperus L. sp. div.)
bir ox nv da-me zonasmda geni
yaylmdr. Byk Qafqazm m.-q. hisssind, xsusil Zaqatala-Balakn zonasnm subalp quramda Qafqaz rododendronu (Rhododendron caucasicum Pall.)
yaylmdr.
Daniz sthindn 1800-3200 m yksklikd mxtlif trkibli subalp v alp
mnliyi, bozqr v mn bitkilri stnlk tkil edir. Subalp mnliyind
1000-dk bitki nv mlumdur. Bura
da yksk dalarn relyefindn, yamaclarm smtliyindn v baqa amillrdn
asl olaraq mxtlif formasiyalar yaranr. Subalp quramda hndrotluq da
xsusi formasiya gtirir. , ox
baldran (Heracleum L. sp. div.), qantpr (Cephalaria sp. div.), boymadrn
(Achillea L. sp. div. Shard), obantoxma (Dactylis glomerata L.), quqonmaz (Filipendula Adans M ill. sp.
div.), yumaq sprg [Calamagrostis

arundinacea (L.) Roth] nvlri, vlik

(Rumex L. sp. div.), xagl (Senecio L.
sp. div.), gicitkn (Urtica dioica L.), xmbl (Melilotus officinalis D.S.R.)
kimi gliklilr fsilsinin mxtlif
nmayndlri il zngindir. Subalp
quranda mxtlif trkibd mnliklr - az nm v mezofit omonliklr. qu
ru kserofitli, bozqrlam mnlr yaylmdr. Subalp mnliyinin sasm
ab, ala tonqalotu, Qafqaz nazikbaldr, bnvyi arpa, Alp disi, topal
v yarpaq yoncanm bir ox nv,
tirah (Geranium L.), axduran (Alchimilla L.), andz (Inula L.), birotu
(Pyrethrum Galrth Zinn. sp. div.), bulaqotu (Veronica L. sp. div.), dilqanadan
(Galium L. sp. div.), yemlik (Tragopogon
L. sp. div.), novruziyi (Primula L. sp.
div.), baayarpa (Plantago L. sp. div.)
v onlarca baqa bitki nvlri tkil
edir.

Eldar am

Alp mnlri yksk daln srt

yamaclarmda, zirvlrind, yhrvar
armlarnda geni yaylmdr. Onun
nv mxtlifliyi subalp mnlrin nisbtn az olsa da, xrdaboylu bitki tiplrinin biomxtlifliyi il frqlnir. Alp mnliyi xrda qumsal torpaqlarda hqiqi Alp baayarpa, ehduran v dal
yerlrd Alp xallarm (sibbaldiya, zmqrovotu, makrotomiya) formasiyalarndan ibartdir.
oxsayl, rngarng bitki qruplamalar v flora biomxtlifliyi dvlt
qoruqlarnda, yasaqlqlarda v milli
parklarda qorunur (bax Xsusi qorunan

tbii razilr).
razinin n yksk da quraqlarnn subnival v nival (soyuq) hndrlkbrind d bitki biomxtolifliyi oxdur. Burada bitkibr tam rtk yaratmrlar. Subnival razilrin qayalqlar
kimi tk-tk yerlrd ninki ikli,
kserofit trkibli ali bitkibr, htta ibtidai

d.: A . A .
. 3- . ., 1934-36;
. .
( )
. ., 1970;
. . . .,
1976; . .
: .
., 1979; . ., . . ,
. .
. ., 1979.
Vahid Hacyev

Heyvanlar abmi
Azrbaycan Respublikas razisinin
tbii raiti mxtlif olduundan, onun
heyvanlar abmi d ox rngarngdir.
Burada 101 mmli, 365 qu, 52 srnn
(reptiliya), 10 suda-quruda yaayan
(amfibiya), 101 balq, 25 min qodr
cc, 1100-dn ox hrmkkimilr,
181 ilbiz, 360 xrngkimilr, 287 rotatori (dniz qurdlar), 400 fitohelmint
(bitki parazitbri), 1200 helmint (heyvan
parazitbri), 1500-dn artq srbst yaayan, insanlarda v heyvanlarda parazitlik edn ibtidai (protozoa) heyvan nvbri mlumdur. 101 nv mmli heyvandan 13- ccyeyn, 28-i yarasa, 29-u
gmirici, 2-si dovankimibr, 19-u yrtc, 9-u drnaql, 1 nv is krkayaqldr.
Heyvan nvbrinin respublika razisind yaylma areal mxtlifdir. Bzi
heyvanlar ox mhdud (gl, ay, dan
bir hisssi), digrlri is geni razilrd
yaylmdr. Ms., srkimilr dstsin daxil olan qulara respublikanm
btn razisind rast glmk olar. Parazit ibtidaibr, qurdlar qidalandqlar
orqanizmbrin - sahibbrinin (knd tsrrfat heyvanlar, ev qular v s.)
arealmdan asl olaraq respublikanm
btn zonalarnda qeyd edilir. Mmlilrdn ceyran dznlik, yarmshra, kiik tplikli datyi razilrd, Dastan turu Byk Qafqaz d-rmn c. v
m.-. yamaclarmda (Balakn, Zaqatala, Qax, ki, Ouz, smayll, Quba,
Qusar r-nlar) v yksk dalq razilrd mskunlamlar. Qularm bir ox
nv melrd, dalq v dznlik razilrd, digrlri su hvzlrind, zrrverici ccbr mxtlif aqrosenozlarda,
lk faunasna daxil olan baqa nvbr
tarixn uyunladqlar mxtlif ekosistemlrd yaylmdr.

ldonuzuna Byk Qafqaz, Kiik

Qafqaz v Tal d-rmdak melrd,
hminin Kr trafmdak tuqay mebrind, M il, Muan v irvan dzlrinin qamlqlarmda daha ox rast glinir. Dovanlar, sasn, Kr-Araz
ovahmm becriln sahlrind, mumiyytl is respublikanm subalp v
alp quraqlarmdan baqa hr yerd
yaylmdr. Gstriln heyvanlarm
say azaldndan onlarn ovlanma
miqdar tnzimbnir. Bzi heyvan v
qularm ovlanma vaxt mhdudladrlm, say azalmaqda olan qiymtli
heyvan v qularm (ceyrajn, cyr,
kpgr, maral, turac v s.) ovlanmas,
heyvanlar v insanlar zhrlyn
kimyvi maddlrdn istifad edilmsi
qadaan edilmidir.
Azrbaycan Respublikasmm Qrmz kitab ma 108 nv heyvanm ad da
xil edilmidir. Onlardan 14- mmli,
36-s qu, 13- srnn v suda-quruda
yaayan, 5-i balq v 40 nv ccbrdir.
Xzli heyvanlarm ksriyyti (bataqlq qunduzu, tlk, yenot, dovan, az
miqdarda dl, porsuq, mepiiyi, ay,
aqqal, canavar v s.) Azrbaycanm
btn mvafiq razilrind, cmbdn,
Byk v Kiik Qafqazm me v dalq
hisslrind mskunlamdr. Bataqlq
qunduzu Kr trafmdak qaml glbrd, Varvara su anbarmda, Qzlaac
krfzind, Dvi limanmda, bir szl,
qamlq, bataqlq v cngllik olan sulu
biotoplarda mskunlamdr.
Azrbaycan Respublikasmda heyvanlar qorumaq, elc do artmasm tmin etmk n qoruqlar, yasaqlqlar v
milli parklar yaradlr, ov qaydalar nizama salmr. Hirkan M illi Park razisind 14-17 ba xall maral qalmdr.
Berkut mhdud sahd, sasn, da mebrind mskunlamdr. Qafqaz tetrasma Byk v Kiik Qafqazm subalp
quraqlarmda, yalba rdy Xzrin
sahilind v baqa sututarlarda rast
glinir. Qayakeisi (bezoar keisi) v
da qoyunu (Asiya muflonu) hazrda
Naxivan MR-in yksk dalq razibrind, Dastan turu (dakeisi) Byk
Qafqazm c. yamaclarmda, ceyran irvan M illi Parkmda vo Koray yasaqlnda yaylmdr.

d.: . .,
1995-2000. . 1-3; Azrbaycann heyvanlar ab
mi. 3 cildd. ., 2002, 2004.
Musa Musayev

Xzr dnizi

X Z R D N IZI
Miqyas 1:7 200 000

mumi mlmat. Xzr dnizi dnyanm n byk gl, Azrbaycan Res

publikasmm hidroqrafik obokosini
iri v mhm su hvzsi vahididir. Avropa v Asiya qitlrinin tmasmda geni
materik depressiyasmda 3634' v 47 10'
m. enlikbri, 4642' v 5442' . uz.-lar
arasmda yerbir. Tqr. 6500 km uz.-undak sahil xttinin m.-da Samur, c.-da
Astara aylar arasmdak 816 km-i Azrbaycan Respublikasmm payma dr.
llrin, akvatoriyasmda ba vern
prosesbrin mahiyytin, hidroloji xsusiyytin, fauna mxtlifliyin v geoloji inkiaf tarixin gr dniz hesab olu
nur. Xzr dnizinin yazl monbobrdo
100-dk ad mlumdur. Aur mnbbrind (.. 147 srlr) Cnub dnizi, yunan alimlr Miletli Hekatey (.. 6 sr)
v Herodotun (.. tqr. 546-480) srlrind Kaspi v Hirkan dnizi adlanr.
Daha sonralar Alban, Xozor, Gy, Coqun, Abeskun, Bak, Drbnd, irvan,
Grgan, Xvaln v s. adlanmdr.
Xzr dnizi geomorfoloji v hidro
loji xsusiyytlrin gr hissy - imali, Orta v Cnubi Xzr kklikbrino blnr. imali v Orta Xzri birbirindn Manqlaq (een y-a - Glal
say - Tb-Karaqan -a), Orta v Cnubi Xozori is Aberon (Aberon y-a lkn -a) astanalar ayrr. Onlarm
maks. drinliyi mvafiq olaraq 25 m,
788 m (Drbnd kkliyi) v 1025 m
(Lnkran kkliyi), orta drinliklri
is 4,4 m, 192 m, 345 m-dir.
Xzr dnizi Neogen dvrnn Miosen epoxasmm axrlarma qodor ftoqr. 25
mln. il vvl) Tetis okean dmzlrindn
biri olmu v onlarla laqli inkiaf etmidir. Sonralar hmin laq kosilmi v
o, qapal su hvzosino evrilmidir. Lakin Pliosen - Drdnc Dvrdo Xozr
dnizi Qara dnizl vo beblikb, Dnya
okean ib birbmidir. Sonuncu dot
beb laq Drdnc Dvrn Xvalm srind, tqr. 40 min il bundan vvl ba
vermidir. Bundan sonra o, qapal hvz (gl) kimi inkiaf etmi v sviyysi
dvri olaraq qalxma v enmbr mruz
qalmdr.
Xzr dnizin Azrbaycan Respublikas razisindn axan Qusar, Qudyal,
Qaraay, Vlvolo, Ataay, Sumqayt,
Ceyrankemz, Pirsaat, Kr, Vib, Lan
karan, Tngrud aylar, Rusiya Federasiyas ib srhddn axan Samur, ran Is
lam Respublikas ib srhddn axan As

Dreyf buzlaqlannn
U
istiqarntbri v yaylmas

Dvlt Torpaq v Xritkm Komitsinin

Bak Kartoqrafiya Fabriki 2005-ci il

Dniz axnlar
LiM*

xntlar
Quruyan aylarn yataqlar

Drinlik v yksklik
kalas, metrl
daha
;

yksk
4000
3000
- 2000
1000

200

Tbii halda yalnz Eldar dznn q.

hisssind - Qabrr aynn sa
sahilind yaylm nadir aac nv.
Hnd.- 20 m- atr, dz gvdli
v geni tirlidir. Quraq r-nlarn
yalladrlmasnda v me salnmasnda istifad olunur. iynyarpaqlarnda vitamini v karotin var.
Oduncandan skipidar, kanifol
v s. alnr. Gvdsi yax tikinti
materialdr.

bitkibr d bolluq tkil edir. Bunlarn

sas hisssi sukkulentbr, ibylr, gbbkbr, mamrlar v s.-dn ibartdir.

100

0
100

J 200
300
- 500
700

___
tara ay tklr. Kr-Araz ovalmdan
Xozor dnizin, Kr istisna olunmaqla,
daimi axar yoxdur. Aberon y-a-ndan,
mumiyytb, ay axmr. Kr Xzr dnizinin q. sahilindn ona tkbn byk
aydr.
Xzrdo Azrbaycan Respublikasnn razi sularma bir sra adalar v saylar (sualt adalar) daxildir. Hmin ada
lar Aberon arxipelaqm (Pirallah, ilov, Byk Tava, Kiik Tava adalar v
s.) vo Bak arxipelaqm (Byk Zir,
Qum, Da Zir, Znbil, Sngi Muan,
igil, Gil, Qarasu, Xr Zir, Dal ada,
Qumani, Kr Da adalar v s.) tkil
edir. Byk Zir, Qum, Da Zir adalar bozon Bak buxtas (krfzi) adalar
kimi gstrilir. n byk ada Pirallah

900
daha
drin

(sahsi tqr. 15 km2, uz. 12 km, eni 4 km qdrdir), .-d yerln ada ilovdur. Aberon v Bak arxipelaqlar akvatoriyalarnda hminin oxlu saylar,
yaxud dayazlqlar (Aberon, Balaxnin,
Darvin, Neft Dalar, Kr v s.) vardr.
Dnizin Azrbaycan Respublikas
sahilbri ox yerd akkumulyativ ovalqlardan - m.-da Samur-Dvi, mrkzi
hissd Kr-Araz, .-da Lonkoran ovalqlarmdan ibartdir. Samur ay mnsbindn Aberon y-a-nadk sahil xtti az
girintili-xntldr. Bu hissd ancaq Sa
mur aynm deltas, miy burnu v
Gibzi dili dniz trf kiik xntlar
ml gtirir. Sahilbr burada qum v
aql dalarmdan tkil olunmu akku
mulyativ, miy burnu v Gibzi dili

Bak buxtas.

is, sasn, qayalqdr v abrazion mnlidir.

Byk Qafqazn c.-. knarn tkil
edn Aberon -a Xzr dnizinin irilrin doru uzanaraq onun sahilbrini
daha da mrkkbldirir. Xzrin q.
sahilind byk (uz. 60 km-dn ox,
eni 30 km- qdr) olan bu y-a-nm sahillri ox yerd girintili-xmtldr. Akku
mulyativ kiik krfzlr v kkl sxurlardan tkil olunmu burunlar (Sarqayaba, Khn Bilgh, vlan, Grgan v s.) sciyyvidir. Y-a il Pirallah
a. arasmda bndin inas (1941) nticsind kemi Aberon boazmm yerind
imali v C'onubi Aberon krfzlri
ml glmidir. Dniz trf tqr.
12 km msafd uzanan ah dili Aberon y-a-nn c.-. qurtaracan tkil
edir. Y-a-nn c. sahilind, Sultan burnu
il x burnu arasmda Bak buxtas yerlir.
Aberon -a il Kr aynn deltas
arasmdak kkl sxurlardan tkil
olunmu Puta, Sngal, lt, Pirsaat
burunlan, palq vulkam mnli Bn-

dovan burnu v onlarm aralarndak

krfzlrl laqdar sahil xtti nisbtn
girintili-xmtldr.
Kr aymn deltas Xzr dnizinin
q. sahilind byk deltadr (sah. tqr.
100 km2, uz. 21 km). Son zamanlar ay
gtirmlrinin azalmas v dnizin sviyysinin qalxmas il laqdar Krn
deltas abraziyaya (ammaya) mruz
qalr. Hmin deltadan c.-q.-d sahil pa
ralel qvsvar Kr dili (uz. 32 km , eni 4,5
-dk) v San (Sara) y-a uzamr. Kr
dili il Sari -a arasnda dnizin Azrbaycan Respublikasmn sahilyan zonasnda geni olan Qzlaac krfzi
yerbir. Sar y-a-nn qurtaraca il
Liman hri arasmda band tikilmsi
(1954) nticsind K iik Qzlaac krfzi qapal su hvzsin evrilmidir.
Kr dilinin . sahilinin intensiv yuyulmasmdan onun tqr. orta hisssind
son illrd tbii boaz 1 glmidir.
Liman hrindn .-da hamar sahil
xtti meridian istiqamtind Astara
aymn mnsbindk uzanr.
Fiziki-corafi sciyysi. d-

nizinin geotektonik v corafi mvqeyinin znmxsusluu, burada litosfer plitlrinin geodinamik rejiminin v
hvzsind ba vern hidrometeoroloji
hadislrin mrkkbliyi onun fzikicorafi raitinin mxtlifliyin sbb
olmudur.
R e l y e f i . Azrbaycan Respublikasnm razi sularmda Xzrin dibinin rel
yefi ox mrkkbdir. Onun osas nsrlrini burada bir sra say v adalardan
ibarot Aberon astanas v Bak arxipelaq, Orta Xzr v Cnubi Xzr kkliklri tkil edir. Hmin kkliklrl
dnizin q. sahil xtti arasmda eni 60-70
km- qdr olan elf (materik dayazl)
zonas (sah. tqr. 25 min km2) yerlir.
elf zonasnm relyefi dalavardr. Bu
zonada sahil xtti boyunca ox yerd
qum tirlri uzamr. Aberon y-a-nm m.
v m.-. sahillri gcl klklrin tosirib yaranan dala v axnlarm gtirm
materiallar ib dolaraq dayazlar. Ayrayr sahbrd mxtlif istiqamtlrd
uzanan v hngdalardan tkil olunmu sualt tirlr v qayalqlar var. Sahil

xtti yaxmlmda bu tirlr v qayalqlar gtirm materiallarmm hmin sahlrd toplanmasma rait yaradr. Bak
arxipelaq v qismn Aberon astanas
akvatoriyalarnda palq vulkanlar var.
Bak arxipelaq adalarnn ksriyyti
palq vulkanlarmm pskrmsi nticsind yaranmdr.
G e o l o j i q u r u l u u . dnizinin Azrbaycan Respublikas razisind sas struktur ayrlr: n Qafqaz
(Terek-Xzr) datyi kyinin . knar, Aberon-Balxanyam tektonik zonas (Aberon astanas) v Cnubi
kkliyinin q. hisssi.
n Qafqaz (Terek-Xzr) kyi qalnl 15-20 /-dk olan km sxur
qat ib dolmudur. Bunlarm irisind
Paleogen-Neogen kntlri daha qalmdr. Tabair yal kntbrin tavan
tqr. 5-6 km drinlikddir. n Qafqaz
kyinin knar c. nsr bzn Aberon kyi adlanan Qusar-Dvi kyidir. Xzryam-Quba zonasmda
mumqafqaz istiqamtind yerln bir
sra iri antiklinal struktur ayrlr.
Aberon-Balxanyan tektonik zonas
struktur cohtdn Byk Qafqazm c.-.
qurtaracam dnizin . sahilindki Balxanyan qalxma zonas ib laqbndirir.
Burada qaln terrigen Pliosen qat subenlik istiqamotind antiklinal qrqlar
gtirir. Dnizin Azrbaycan Respublikas sektorunda Aberon astanasnm q. - Aberonyan hisssi yerbir.
Bura Aberon -a v Aberon arxipelaq strukturlar daxildir.
Cnubi Xzr kkliyi Mezokaynozoy yal byk qalmlql (20 km-s dk)
kntbrb dolmu ox drin kklikdir. kkliyin bnvrsi Tetis okeannm
qal hesab olunur. Ehtimal edilir ki, hmin okeanm qapanmas nticsind bir
sra okean pncrsi yaranr ki, bunlardan da birinin yerind Cnubi Xzr
relikt kkliyi yerbir. Qafqaz, Elburs,
Kopetda v Byk Balxan d-r ib hatbnn Cnubi Xozr kkliyinin biinvrsind qapanan okeanlara mxsus irsi
hrkotbr indi d davam edir.
q 1i m i. Xzrin Azrbaycan Respublikasmn sahilyan zonasmda iqliminin formalamas atm. dvran prosesb
ri, dnizi hat edn quru sahsinin rel
yefi V3 s.-dn asldr. Bu zonada atm.
dvran prosesbrin ox Kara, Skandinaviya, Sibir (kontinental) v subtro
pik antisiklonlar, Azor maksimumu,
qismon Orta Asiya antisiklonu tsir gstrir. lin mvsnbrindon v yaranm

sinoptik raitdn asl olaraq yerli atm.

dvran da ba verir. Cbh zonalarmda
yaranan siklonlar da sahilyan zonanm
hava raitin ciddi tsir gstsrir. Bura
da kbk rejimi ox mrkkbdir v Xzordo gcl kbkbrin ox tkrarland sahdir. Klklrin orta illik srti
c.-da 2-4 m/san, m.-da 4-5 m/sat, Aberon v Bak arxipelaqlar akvatoriyalarmda is 6-7 m/sat-dir. Aberon y-anadk sahil zonasmda m. istiqamtli
klkbr stndr. Bura n sciyyvi
olan x z r i kbyi dniz zrind eni
100 km-dn artq olan zola hat edir.
O,ilin btn fsillrind havann kskin
dyiilmsin, dnizd gcl dalalanmaya, gotirilm, qovulma (qovma-gtir ) hadissin v srtli axnlarm yaranmasna v s. sbb olur. Bzn qasra hddin atr srti 35-40
m/san-ydk ykslir. Bak v Aberon
arxipelaqlar akvatoriyalar n g i 1 v a r da sciyyvidir. Aberon y-a-ndan
.-da m.-., Lnkran ovalnm sahil
zonasnda c.-. v q. kbkbri stnlk
tkil edir. Sahil zonasmda dniz suyunun v qurunun temp-r frqindn asl
olaraq b r i z kbkbri sir. lin isti
dvrnd brizbr fallaaraq gecbr qurudan dniz doru 20 -dk, gndzbr is donizdn quruya doru 40
km-dk irlibyir. Havanm orta illik
temp-ru m.-da 12C, qalan yerlrd
14-15C-dir. Orta temp-r yanvarda
m.-da 1C, c.-da 3-4C (dnizin mlayimbdirici tsirin daha ox mruz qa
lan ilov a. v Neft Dalar r-nunda
4,5-4,8C), iyul-avqustda is mvafiq
olaraq 23-24C v 25-26C-dir. Mtbq
maks. temp-r 38C, mtbq min. temp-r
is -15C-dir. llik yantnm miqdar
m.-da 450 mm-dn Aberon v Bak arxipelaqlar akvatoriyalarmda 130-300
-dk azalr. Bundan .-da yantnm illik miqdar artaraq Lnkran ovalmn sahil zonasmda 1600 - atr.
Havanm nisbi orta illik rtubtliliyi
70-80%-dir. Hmin gstricinin orta aylq qiymti dnizin irisin doru artr
(xsusib yayda). Su sthindn illik buxarlanma Aberon -a r-nunda 1400
W777- atr. Yay azbuludludur. ld
cmi 10-15 gn duman olur (sasn,
yazda).
Xzr dnizi Respublikas razisinin, xsusib onun sahilboyu
zonasnn iqlimin giicl tsir gstr, onu rtubtbndirir, dnizin zrindn ken soyuq v isti hava ktbbrinin
temp-run u myyn drcd mlayim-

bdirir, isti, quru v tozlu kbyin tsirini azaldr.

Hidroloji rejimi. Azrbaycan Respublikasmm sahil zonas, xsusib Aberon y-a-nm traf Xzr dnizind sth
axmlarmm ox inkiaf etdiyi mrkkb sahdir. Balca olaraq ay (ssn,
Volqa) axmlarmn v kbkbrin tsiri
nticsind gbn, dnizin q. sahili boyunca m.-dan c.-a hrkt edn
sas axm ktbsi Aberon y-a-na atr,
onun m. sahili istiqamtind .- dnrk iki qola ayrlr: bunlardan biri Aberon astanas boyunca donizin . sahilin
doru ynlir, digri is Neft Dalar
r-nunda yenidn c.-a doru hrkt edir
v Cnubi Xzord siklonal su dvran
ml gtirir. Bak arxipelaq akvatoriyasmda antisiklonal su dvran mahid olunur. Axmlarm orta srti, adatn,
20-30 sm/san-div. Gcl m. kbkbri
zaman axmlarn sroti bzi yerlrd 50
sm/san-, htta 100 sm/san- atr.
Dalalarn glmsi v rejimi, sasn, kbkbrin gcndn, davamiyytindn v dnizin drinliyindn asldr.
Aberon arxipelaq akvatoriyasnm
m.-. v . hissbri Xzr dnizind
gcl dalalanma r-nudur. Burada
hnd. 11 -, uz. is 100-150 - atan dalalar Aberon arxipelaq akvatoriyasmda mahid edilmidir. Gtirilm-qovulma v qovma hadissi zaman
Aberon y-a-nn m. sahilind ssviyynin dyimosinin amplitudu 1-1,5
- atr. Sth sularmm orta temp-ru
yayda m.-da 22C v daha aa, c.-da
26C v daha yuxar olur, iyul-avqustda
is bzn 28-30C-ydk ykslir. Qda
sth sularmm temp-ru sahild eyni olub
(tqr. 5C), dnizin irilrin (.-) doru artaraq 10-11- atr. ox srt
ken q aylarmda zn buzlar gcl
kbkbr v axmlar vasitsib imali zrdn Aberon y-a-nm salillrinodk
qovulub gtirilir (ms., 1953-54 ilin
q). Nadir hallarda dayazlqlardak sa
hil sular buz qat ib rtlr (ms., 1950
ilin yanvar). Suyun duzluluu yayda
sahild 12%0 (promill) v daha az, drin
sahlrd 13/00-dk, qda is mvafiq
olaraq 11,5/00 \ daha az v 13/00-
atr. ay mnsblrind duzluluq
xeyli az olur. Suyun ffafl drin sahlrd tqr. 15 w-dn sahil yaxmlmda 3-5 - qdr dyiir. Lnkran ovalnn sahil sularmda ffaflq qda 2
w-dn d az olur. Dniz suyunun rngi
sahild irkli qonur, yal, drin sahlrd is gy-yaldr.

Tbii ehtiyatlar. Xzr donizinin

Azrbaycan sektoru zngin tbii ehtiyatlara malikdir. Hvznin hmin srvtlri, sasn, strateji hmiyytli rekreasiya, mineraloji v bioloji ehtiyatlara ayrlr.
Kurort-rekreasiya ehti
y a t l a r . Xzr dnizinin sahil zonasnn lverili tbii raiti burada idman,
turizm, istiraht v mialico mssislrinin yaradlmas baxmndan mhm
ohomiyyt ksb edir. Bol gno enerjisi,
narn qumlu geni imrliklr, mvcud
balneoloji amillr v s. burada kurortrekreasiya infrastukturunun inkiaf etdirilmsin geni imkanlar yaradr.
Bunlar nzr alaraq hl 1983 ild
S S R Nazirlr Kabineti Xzr dnizi
sahillrind mumittifaq hmiyytli

rndak neft-qaz-kondensat yataqlarmn

istismarna balanlmdr. Qazma ilori
dnizin drin sahlrind zn platformalar-qurular vasitsil aparlr. Dnizd metal zllr zrind 1000-dn
ox ada qurulmu, mumi uz. tqr.
400 km olan estakadalar bksi yaradlmdr. Xzrdki neft-qaz-konden
sat yataqlar respublikanm neft-qaz snayesind sas yer tutur. Burada hasil
ediln neftin 67%-i, qazn is 95%-i hmin yataqlarn payna dr. Son vaxtlar Xzrin Azrbaycan sektorunda
100- yaxn neftli-qazl strukturlar v
perspektivli sahlr akar edilmidir.
Diinyann nfzl proqnoz in-tlarnn
mlumatna gr, regionundak
neft v qaz-kondensatn ehtimal ehtiyatlar 18-20 mlrd. tonu yaxndr. Onlarn

mdr. Burada nc Dvriin Sarmat

v Pont srlrinin faunas saxlanmdr.
Xzr suitisi brada yegan mmli heyvandr. Xzrin florasnda gy-yal v
diatom yosunlar stnlk tkil edir.
Akvatoriyann zngin fauna v florasnn mhafizsi mqsdil Aberon M illi
Park, Qzlaac Dvtat Qoruu v Gil
adas yasaql yaradlmdr (bax Xsu-

si qorunan tbii razilr).

Xzr donizinin mhm n q 1i a t
hmiyyti vardr. Azrbaycan Rcspublikasnda yk dvriyysinin 21%-i dniz
nql.-nn payna dr. Danan yiiklrin
oxnu neft, neft mhsullar, neft snayesi avadanl, taxl, pambq, me materiallar v s. tkil edir. Xzr dnzinin
Volqa ay, Volqa-Baltik su yol, Volqa-Don kanal vasitsil Dnya okean

ilov adas.

kurort bazasnn yaradlmas haqqnda

qrar qbul etmidi. Azrbaycann sahil
zonasnn 680 km -i kurort-sanatoriya
kompleksinin yaradlmas n yararl
saylmdr. Sahil zonasnn byk tu
rizm imkanlar vardr. lk turist bazas
Bakda 1936 ild, Yalamadak
turist bazas is 1963 ild yaradlmdr.
Xzr dnizi sahilbri insanlarn sas istiraht zonasd*. Bu sahillrd, xsusn
Aberon y-a-nda, ba v balq tsrrfatlar geni yaylmdr.
Karbohidrogen e h t iy a t
l a r . Xzr dnizinin dibi zngin kar
bohidrogen ehtiyatlarma malikdir. Bu
rada ilk neft 20 srin vvllrind Pirallah a.-nda, sualt yataqlardan is Bibiheybt krfzind (1923) hasil edilmidir. Sonradan Aberon arxipelaq (Grgan-dniz, Neft Dalar, Darvin say
v s.) v Bak arxipelaq (Duvann-dniz, Sngal-dniz v s.) akvatoriyala-

10 nlrd. tonunu neft ehtiyatlar tkil edir

ki, bunun da 3 mlrd. tonu Xzrin Azrbaycan sektorunun payna dr.
Bioloji chtivatlar. Xzr dnizi 1809
fauna v tqr. 782 flora nvlri ib tmsil olunan zngin bioloji ehtiyata malik
dir. Faunann 1069 nv srbst, 325-i parazit hyat trzi keirnlr, 415 nv is
onurallara aiddir. Xzr balqlar
nrkimilr nvnn dnya ehtiyat v
genofondunun sasn tkil edir. Hazrda dnyada nrkimilrin mskunlad sas daxili hvzdir v bu
nvn mumi hasilatmn 90%-i ona
mxsusdur. Eyni zamanda ki, suf kimi
qiymotli balqlarn ehtiyatna gr d
Xzr daxili sututarlar arasnda aparc
yerbrdn birini tutur. Ktm, kefal, apaq, kilk, karp, xan bal, qzl balq,
adi durnabal kimi balqlar da xsusi
hmiyyt ksb edir. mumiyytb,
dnizind 101 balq nv qeyd aln-

il laqsi vardr. Bak il Trkmnba

v Aktau limanlar arasnda gmi brlri ilyir. ranla dniz ticarti, sasn,
Bak liman vasitsib aparlr.
Xzr dnizinin problemlri. Xzrin
masir problemlri arasmda onun ekoloji vziyyti, sviyysinin dyimsi
statusu mslbri mhm yer tutur.
E k o l o j i p r o b l e m. Hazrda
Xzrin ekoloji vziyyti olduqca grgindir. Dnizin elf zonasmda ekoloji rait daha kskindir v artq burada l zonalar yaranmdr. Bzi yerlrd irklndiricibrin miqdar normadan 10-20 df artqdr. Xzrin irkbnm mnblri
mxtlifdir. Onlar aadak kimi qrupladrmaq olar: 1) Xzr axan aylar
vasitsib gln irklndiricilr; 2) sahil
zonasnda yerbn hrbrdn v snaye obyektlrindn gln irklndiricibr; 3) dnizdo neft hasilat v nqli ib
laqdar irkbnm; 4) dnizi s-

viyysinin qalxmas nticsind sahil zonasnda su altnda qalm mnbbrdn

irkbnm. Bu irklndirici monbbr
irisind birinci yeri axan aylar tutur. Beb ki, son mlumatlara gr
aylar vasitsib dnizin ild 75
min. ton neft mhsullar gtirilir ki, bu
nun da 95%-i Volqa aynn payna
dr. irklnmnin v qanunsuz ovun
artmas, trafndak balqartrma
zavodlarnm vvlki gcl ibmmsi
dnizd bir ox nvbrin, xsusn
bal ehtiyatnn tknmsi tohlksini
yaratmdr.
S v i n i n dy imsi p b le n i. dnizini digr iri hcmli
sututarlardan frqlndirn n sciyyvi
xsusiyyt onu sviyysinin geni
diapazonda dvri olaraq dyimsidir.
Paleocoraf, arxeoloji v tarixi mlumat/ara gr son 3 min ildo Xzrin
sviyysinin dyim amplitudu 15 -
yaxn olmudur. Bu sahd aparlan mahidbrin sasn 1837 ild Bakda
E.Lents qoymudur. Mahidbr dvrnd qeyd almm yksk sviyy
(-25,2 m) 1882 ild, aa (-29,0 m)
sviyy is 1977 ild qeyd alnmdr.
1978-95 ilbrd sviyy 2,5 m qalxmdr.
Sviyynin dyimsi iqlim, geoloji v
antropogen amilbrb laqlndirilir. iq
lim amili z tsirini Xzrin su balansnn
glir (dniz axan aylarn sular vo sth
dn yantlar) xar (sthdn buxarlanma) frqind gstrir. Balansm
pozulmas sviyynin dyimsi il nUclnir, yni ay sular v yantnn miqdar sthdn buxarlanmadan ox olduu

m v srhd Astara-Hsnqulu xtti

boyunca mtiyynbdirilmidir. 1991 il
do SSR-nin squtundan sonra mttfq
respublikalar, cmldn
Respublikas mstqillik ld edrk z
razi sular ib biiikd - vo digr
beynlxalq qurumlara daxil olmudur.
d.: . . . .,
1956; . .
. ., 1988;
. . 4. . . 1.
. -.
1 9 9 2 ; Q a s mo v . H . Xzr donizi. ., 1999;
. ., P . M . ,

. .
. ., 2005.

Ramiz Mmmdov

zi qeyri-brabr paylanmdr.
six ay b3k3si, sasn, orta dalq zo
nada (1000-2500 m) mahid edilir.
Bundan yuxarda v aada ay bksinin sxl azalr. Respublikada ay b3ksi sxlnm yksk gstricisi Tal zonasnn alaq dalq qura (5001000 /;/) iin sciyyvidir (0,84 km/km2).
ay bksi sxlnn kiik gstricisi is Aberon-Qobustan zonasnda
(0,20 km/km2), Hkri ayndan .-d
Arazyan sahobrd (0,28 km/km2) v
Qaraba vulkanik yaylasnda mahid
edilir. Respublika razisi n hmin miyytin orta qiymti 0,39 km/km2-d\r.
Azrbaycanm masir hidroqrafk bksinin v onun sas aylarnn ya-

ranmas nc Dvr axmndan ba\ayaraq \\7ww

tzind m-

halda sviyyo qalxr vo oksino.

dnizinin sviyysinin dyimsi sahil zonasmda dvr olaaq sosial-iqtisadi v ekoloji problembr yaradr. Sviyynin endiyi hallarda btiin
hidrotexniki qurularda, ciimbdn,
limanlarda yenidnqurma ibri aparlr.
faunasmn mskunlad v inkiaf etdiyi elf zonasnn sahsi azalr, balqlarn kr tkmk n aylara kemsin ngl yaranr. Bu zonann hidrometeoroloji rejimind mnf dyiiklikbr ba verir. Sviyynin qalxd hallar
da da sahil zonasnn sosial-iqtisadi ziyytin klli miqdarda ziyan dyir,
ekoloji rait pisbir, bataqlqlar yaranr,
evbr v torpaqlar su altnda qalr.
1978-95 ilbrd sviyynin qalxmasndan
Azrbaycana dyn ziyan miqdar
tqr. 2 mlrd. AB dollar tkil etmidir.
S t a t u s m s 1 s i. Vaxtib
dnizi SSR ib ran arasnda bln-

Sth sular
Azrbaycan Respublikasmn sth sular aylar, glbr, su anbarlar, bataqlqlar, buzlaqlar, qar rtyii v kanallarla
tmsil olunmudur.
aylar. Azrbaycann btn aylar
dnizi hvzsin aid olub,
qrupa ayrlr: Kr hvzsinin aylar;
Araz hvzsinin aylar (sol qollar); bilavasit dnizin tkbn aylar.
Respublika razisindn axan 8350
ayn oxu (7860) uz.-u 10 km -dn az
olan kiik aylardr. byk aylar srasna Kr, Araz, Qanx, Qabrr, Sa
mur, Arpa, Trtr, Hki, Tryan, Qu
sar, Qudyal, Vib v s. daxildir.
Relyefin, iqlimin, torpaq v bitki
rtynn, geoloji quruluun xsusiyytbrindn asl olaraq ay bksi ra-

kiaf etrni v xcyli dyiiklikbr uramdr. Hazrda hmin dyiiklikbr yalnz tbii amillr deyil, d insanlarn
tsrrfat faliyyoti nticsind davam
etmkddir. Sni axarlar, kanallar v su
anbarlar respublika razisinin lidroqrafk bksind xeyli dyiikliy sbb olmudur.
Azrbaycann coraf mvqeyi il
laqdar olaraq burada 2 tip ay sistemi
mvcuddur: a) yerli aylar - axmlar
btnlkl respublika daxilind formalar; b) tranzit aylar - axmn sas hisssi respublikadan knarda formalar.
Tranzit aylarn axm mumi ay axmnn 65%-indn oxunu tkil edir.
Yeralt sularla qidalanmalar il 3aqdar olaraq formalaan axm xsusiyytlrin gr aylar qrupa blnr:
daimi aylar (yeralt sularla daimi qida-

lanan); dayazlaan v yaxud syu azalan aylar (yeralt sularla cmisi bir ne
ay qidalanan); mvqqti aylar (yeralt
sularla qidalanmayan v axm yalnz
gcl yalar zaman mahid ol-

olaraq bunlarn he biri aylarn yegan

qida mnbyi deyildir v onlar, sasn.
qarq mnbobrdn qidalanr. Yksklikdn asl olaraq bu mnblrdn biri
stnlk tkil edir. Qida mnbyinin

qrupa Kr v sutoplayc sahsi yiikskdo yerln Samur, Qusar, Tryan aynn qollar, Dmiraparan, Tikanl v
Gilan aylar daxildir.
2. Yeralt sularn itirak il ya sularndan qidalanan aylar. Bura Byk
v Kiik Qafqazda sutoplayclar 2500
m- qdr olan (Qobustan aylar, Asu
v Girdiman) aylar v btnlkb Lan
karan aylar aiddir. Qar sular hesabna
qidalanma czi olub 2-5% tkil edir.
3. sasn, ya sularmn itirak ilo
yeralt sulardan qidalanan aylar. Bura
irvan aylarndan Tryan, lican, Daagil aiddir.
4. sasn, qar sularmn itirak il
yeralt sulardan qidalanan aylar. Bu
raya Araz v ox yiiksk sutoplayc sahsi olan Byk v Kiik Qafqaz aylar aiddir.
Azrbaycann aylarmda il rzind,
sasn, 4 faliyyt mrhlsi mahid
edilir. Mart-apreldn may, bzn is
Kr ay.
iyun ayna qdr qarlarn rimsi il laqdar yaz daqnlar ba verir. Bu dvrd yalar qarrimni gcbndirdiyinnan). aylarn q'da mnbfrni, sasn,
stnfyiindn asl olaraq Azrbaycan
dn daqnlar iddtbnir. Axmn n
qar, q'smn s darn qar\ar vbuzVaq su- ayVanm 4 yer b\mk o\ar.
lan, yantlar v yeralt sular tkil edir.
I.
sason, yeralt sularn itirak ilyksk qiymti bu fsil iin sciyyvidir. yul-avqust aylar aylarn azsulu
qar sularndan qidalanan aylar. Bu
Tbii raitin miixtlifliyi il laqdar
Azrbaycan Respblikasnn 100 km -dn ox uzunluu olan aylar

Uzunluu,
km -h

Hvzsinin sahsi,
km 2-b

Xzr
Kr
Migoevir su anb.
Migevir su anb.
Kr
Xzr
Kr
Xzr
Xzr
Kr
Malmudala
Hkri
Qanx

1364
1072
413
389
220
216
200
199
198
180
168
164
134

Kr
A az
Kiir
Araz
Kr
Kr
Agl
Kr
Xzr
Xozor
Xozor

133
128
126
126
121

188000
102000
16920
4840
6340
4430
2150
2280
1751
1340
2170
2970
1810
2586
5540
2080
2630
727
657
1490
1770
935
694
799

aylar
Kr
Araz
Qamx
Qabrr
Xram
Samur
Trtr
Pirsaat
Sumqayt
Tryan
Bolqaray
Brgad
yriay
Astafa
Hkoi
Kiirok
Arpa
Girdiman
Xan
Qarqar
Gyay
Vib
Qusar
Qudyal

Monsbi

119
115
115
115
113
108

Hvzsinin orta
hndrly,
m-l
-

730
610
1530
-

1820
675
791
819
2190
1168
1418
1836
508
1968
1212
1558
1241
538
984
1472
1827

Mnbyi il mnsbi
arasndak hndrlk
forqi, m -b
2768
3001
2741
2752
2162
3628
3117
2411
2028
3684
1727
2670
3065
2790
2812
3088
2205
2900
2090
2080
1981
1208
3808
3028

dvrdr (qar vo buzlaqlardan qidala

nan aylar istisna olmaqla). Payzda v
bzn yayda yamtlar axmn hcmini
artraraq giicl daqnlar v sellr b gtirir. Lnkran zonasmda AzarKr
Cnubi
Qafqazda (Grcstan,
Azrbaycan) v Trkiyd ay.
Qafqazn n byk ay. Uz.-u 1364
km (bzi mlumatlara gr, 1515
km), hvzsinin sah. 188 min km2dir. Trkiyd Qars yaylasndan
balanr. zrind Mingevir,
mkir v Yeniknd su anbarlar
yaradlmdr. Mnsbindn 122,8
km msafd (Sabirabad . yaxmlnda) n byk qolu olan
Arazla birlir (suqovuan). Xzr
dnizin tkldy yerd delta
(sah. 100 km2) ml gtirir. sas
qollar: sadan Paravani, Xram,
Astafa, mkir, Trtr, soldan
Byk Liaxvi, Araqvi, Qabrr, Qanx, Tryan v s., yazda daqn
ml gtirn aylar qrupuna da
xildir. Suyu lillidir. Hr il Xzr
drizin orta hesabla 18,5 mln. t lil
gtirir. Suvarmada geni istifad
edilir. Balqla (uzunburun, blg,
nr, ilanbal, suf v s.) zngindir.
Kr-Araz oval hisssind gmiiliy yararldr.

baycann digr blglrindn frqli ola

raq axmn ox hisssi ilin soyuq yansnn payna dr.
Respublikada ay axmnn miqdar
hm il rzind, hm d razi zr qeyri-

dqca bu kmiyyot azalr v 0,8 llsan tkil edir.

Azrbaycan aylar yiiksk lilliliy
malikdir vo burada lillilik 50 q/m3 il
6000
arasmda doyiir. ay hvzl-

brabr paylanmdr. n yksok axm

modulu 1km2 razidn 45 llsan olmaq
la (1500 mm) Byk Qafqazn c. yamacnm q. hisssinin yksk dalq zona
smda mahid edilir. Hmin kmiyyt
Qanx-yriay vadisin doru 5 /lsan-
(150 mm) qdr azalr. Kiik Qafqazda
axm modulu 0,8-22 l/san, Naxivan
MR-d 0,5-10 l/san-div. Tal blgsind aylarn maks. axm modulu (25
llsan) razinin alaq dalq v dzonlik
sahlori n sciyyvidir. Yxar qalx-

rind gedn eroziya proseslri nticsindo sthi yuyulmann miqdar ild

5000-30000 t/km2-, bzn is 50000
t/km 2- ata bilir. n intensiv sthi yuyulna Byk Qafqazm e. yamaclarmda
(1000-6800 t/kn2), zif is Qaraba
vulkanik yaylasnda (5-10 t/km2) my edilir.
Gllr v su anbarlar. Azrbaycanda
250-y yaxn gl vardr. Onlarn oxunun sah. 0,1 km 2-dn azdr. Gllr, sasn, erozion-buzlaq (ahda, Tufan,

Azorbaycan Respublikasnn iri gllri

Gln ad
Sarsu
Agl
Azbir
Mehman
Acmohur
Masazr
Bykor
Hacqabul
Byk Alagl
Kulluk
Dzda
Binqdi
Kiirdxan
xl Qaragl
Xocahsn
Kiik Alagl
Primql
Alaglbr
Gygl
Maralgl

Okcan sviyysindn
hndrly, -l
-12
-5
-25
-7,8
107,3
7,9
12
-19,6
2729
-5,0
-24,1
12,1
3,0
2666
13,7
2739
2988
2961
1553
1899

Sahsi,
km 2-b
65,70
56,20
37,00
35.00
11,00
11,00
10.00
8.40
5,20
5,20
4,00
4,00
3,30
1,80
1,60
1,20
1,00
0,95
0,80
0,25

Maksimal drinliyi,
m-l

Suyun hcmi,
m-4

3,5
2,2
4
2,3

60
45
40
30
7,0
12,5
13
24,5
5,2
3,5
2,0
3,0
10
3,5

1,7
2,5
2,5
9,4
3,0
1,6
1,7
10
3,2
4
5,4
93
61

2,5
29,5
6,0

Azrbaycan Respuhlikasn iri su abarlar

Su anbarnn ad

Istismara
verildiyi il

Mingevr

1953

Araz qova
mkir
Yeniknd
Varvara
Ceyranbatan
Srsng
Astafaay

1971
1982
2000
1956
1958
1976
1969

Arpaay
M'-Muan
Yekxana
Vilay
Xanbulanay
Pirsaatay
Bolqaray
Nohurqlaq

1977
1971
1962
1989
1976
1964
1965
1951

Xanay
Sirab
Lova
Uzunoba
Qalacq
Aa Kdbnay
Axncaay
Cavanir
Yeni Nehrom
Cfrxanl
Aq Bayraml
Madagiz
ncoay
Xatnl

1964
1979
1970
1961
1986
1980
1965
1961
1965
1957
1951
1975
1967
1961

Qapcq, Murovda, Dlida v s. zirvlrinin trafnda yerln gllr), erozion-ay (Kr vadisind yerbn Sars,
Mehman, Agl, Hacqabul v s.), tek
tonik (Candar, Acnohur, Batabat
v s.), seysmik-uqun (Gygl, Maralgl, Agl, Qaragl, Zalxagl v s.), krater (Byk v Kiik Alagl v s.), laqun,
srm v relikt (Aberon yarmadasnda Masazr, Bykor, Krdxan, Mirzldi, Qanlgl v s.) mnlidir. Gllrin bzilrini (Gygl, Batabat glbri,
Candar) imli su tchizatnda istifad
etmok n su anbarlarma evirmilr.
Respublikada mumi hcmi tqr.
20,0 mlrd. m* v faydal hcmi 10,0 mlrd.
m-J-don ox olan 60-dan artq su anbar
yaradlmdr. Onlardan 38-nin hcmi
1 mln. /77-41on oxdur. Mos., Mingevir
(16 mlrd. /7??), mkir (2,7 rlrd. /7/-?),
Araz (1,35 mlrd. m3), Srsng (565 mln.
m3 ), Arpaay (150 mln. m3) v s.

Qidalanma mnbyi
Kr
Araz
Kr
Kr
Kr
Sanur-Aberon kanal
Trtr ay
Astafa ay
Arpa ay
Araz
Dvbatan ay
Vil ay
Vru ay
Pirsaat ay
Bolqar ay
Dmirapara vo Vndam
aylar
Xan ay
Naxivan ay
Lovayarud ay
Naxivan ay
Qusar ay
Kndoln ay
Axnca ay
Asu ay
linc ay
nc ay
Dvbalan ay
Trtor ay
nc ay
Axmca ay

Azorbavcan Rcspublikasnn iri suvarma kauallar

Sahsi, km2-1
minimal
maksimal
625
145
116
78
22,5
13,9
13,85
6,3
6,3
4,5
3,7

430
40
79

0,74
2,70
0,50
1,20

2,5
2,46
2,34
2,0
1,96

0,6
0,33
0,83
1,70
1,24

1,76
1,54
1,27

0,50
0,17
0,58
0,1
0,23
0,5
0,16
0,2

1,2
1,2
0,95
0,92
0,92
0,85
0,84
0,8
0,8
0,8
0,72

Buzlaqlar v oxillik qarlar. Azrbaycann sotl sularnn az bir hisssi

buzlaqlarda v oxillik qar talalarnda
toplanmdr. halda olan hmin su
mnblrinin ml glmsi xionosferin
aa srhdinin vs ya qar xttinin miitloq yiikskliyi il laqdar olduundan
onlar ox mhdud razid yaylmdr.
Respublikada qar xtti 3600-3900 m yiiksklikdn kediyindn burada Byk v
Kiik Qafqazn yalmz yksk zirvlrind buzlaqlara v oxillik qarlara
tsadf edilir. Byk Qafqazda buzlaqlarn murni sah. 6,6 km 2-dir ki, bunun
da 3,62 km 2-i Bazardz (4466 /7/), 1,0
/c777--i Bazaryurd (4126 777), 0,51 km2-\
Tufan (4191 /7?), 1,08 km 2-i ahda
(4243 111 ) zirvlrinin payna dr (20
srin vvlbrind bu blgd buzlaqlarn sah. 10 2- atm v sonrak oilliklrd iqlimin istibmsi nticsind
onlarn sah. 3,4 km2 azalmdr).

Hcmi, mln. -
tam
faydal
16070
1350
2677
158,1
60
186
560
120
150
12
19
46
52
16,9
12
16,2

0,1
-

23
12,7
6,3
9
7
9,65
14
4,6
6
2,2
3,6
5,5

0,1
0,25

2,1
4,3

0,82

Kanaln ad

na olunduu il

Suburaxc qurunun yeri

7400
1150
1425
136,3
10
150
500
109
140

18,4
38
45
11,85
11
10,2
20
11,6
6,2
8,53
6
6
12
4
6
1,8
3,4
3
1,8
3,85

Byk Qafqazda Qusar ay hvzsi

sah.-nin 0,81%-ini, Qudyal ay hvzsinin is 0,13%-ini buzlaqlar v daimi qar
lar tkil edir. Bu rqmbrin ox kiik
olmasna baxmayaraq, onlar hmin aylarn qidalanmasnda v su rejimind
homiyytli rol oynayr.
Kiik Qafqazda yalnz Zngzur sil
sibsinin Qapcq (3904 m) zirvsind
rnumi sah. 0,51 km2 olan buzlaq vardr. oxillik qarlar nisbtn geni sah
tutur. Hesablamalara gr, Bytik v
Kiik Qafqazda 3600-3900 77?-dn ykskd yerbn zirvbrdki oxillik qarlarn mumi sahsi 20 km2- qdrdir.
Bataqlqlar. frat nmlnm v rtubtsevn bitkibrin geni inkiaf etdiyi
sahbrd ml gln bataqlqlar Azrbayeanda stl sularnm ox az bir hisssini tijkil edir. Bunlar, sasn, ovalqlarda, qismn d dalarda lverili raitd inkiaf etmidir. Dalq razibrd

Samur-Aberon
Yuxar Qaraba
Yuxar irvan
zizbyov
Astafaay
Trtray
Ba-Mil
Ba-Muan
Xan qz
Rsularx
Tryanay

1955
1953
1953
1956
1969
1974
1976
1958
1929
1960
1958

bataqlqlar buzlaq karlarmn (sirkbrinin) dibindo, glbrin knarlarmda, dayaz glbrin yerind, srmbrin yayld sahbrd kiik talalar klind
mahid edilir. Burada n geni sahs
tutan bataqlq Kiik Qafqazda Qaraba
vulkanik yaylasnda Kiik Alagl glii
trafndadr (sah. tqr. 0,5-1 km2).
Bataqlqlar Kr-Araz, Lnkran v
Samur-Dvi ovalqlarnda nisbtn
geni yaylmdr. Onlar Kr-Araz ovalmda Qaraba dzndn M il dzno
doru uzanan Agl, Mehmangl, Sarsu v Bozqobu traflarnda, xsusib
aylarn gtirm konuslar aralarndak
kkliklrd yaylmdr. Muan dznd Aala gl il laqdar olaraq
mumi sah. 500 2-6 ox bir ne

Suburaxma
qabiliyyti,
mVsan-

Samur ay
Migoevir su anb.
Mingocvir su anb.

85
130
78
30
25
70
93
55
30
12
30

Bhrmtp su qov.
Astafaay su anb.
Trtray su qov.
Mil-Muan qov.
Bhrmtp su qov.
Araz
Araz
Tryanay su qov.

gstrmk olar. Lnkran ovalnda

bataqlqlar sahilboyu qun tirbrinin
arxasnda v rkivan k.-nin knarnda
(meli bataqlq) inkiaf etmidir.
Samur-Dvi ovalnda bataqlqlar sahilboyu sahd yaylmdr. Bun
lardan byiikbri Azbirala (16,5
km2), Qusaray (16 km2), Xamaz (13
km2) bataqlqlardr.
Kr-Araz ovalnda kollektor-drenaj sisteminin yaradlmas nticsind
bataqlqlarn sahsi kskin azalmdr.
Lakin Yuxar Qaraba v Yuxar irvan
magistral kanallarnn kilmsi onlarn
boyunca yeni bataqlqlarn yaranmasna sbob olmudur.
K aallar. Respublikada sotl sular
bksinin hisssini suvarma

Yuxar Qaraba
suvarma
kanal.

bataqlq yaranmdr. Bunlardan Yeni

Araz (50 km2), Qaraala (30 km2), bilala ( 11,5 kn2), Aala (182 km2), Aqa (90 km2), Yeni Arazn qolu (87 km2),
Krn deltas (42 km2) bataqlqlarn

v kollektor-drenaj sistemi yaratmaq

mqsdib ina edilmi kanallar tkil
edir. Burada kanallarn mumi uz. - 92
min km -dn oxdur. n byiik magist
ral kanallar Samur-Aberon (182 km),

Uzunluu,
777-

Suvarlan
sah,
/77/77ha

182
175
126
123
69
65
38
37
30
28

92
85
127
85
30
91
64
55
54
14

27

17

Yuxar Qaraba (172 km), Yuxar irvan (122 kn), zizbyov (123 km), Ba
M il (38 km), Ba Muan (37 km), tray (65 /c/77), Astafaay (69 kn) v s.
suvarma kanallardr. Byk kanallarn
sutrm imkan 676,8 m3/san, suvard razibrin mumi sal. 670 min hadan oxdur.
Qrunt sularnn sviyysinin qalxmas ib laqdar torpaqlarn oranlamasnn qarsm almaq mqsdib respubli
kada geni kollektor-drenaj sistemi yaradlmdr. mumi uz. 440 /c/77 olan b
sistem irvan, M il vo Qaraba dzbrind 300 min ha torpan meliorasiya vziyytini yaxladrmaa xidrt edir.
Kollektorlardan mhm uz. 216
km, suburaxma qabiliyyti 37 m-Vsan
olan Ba irvan kollektorudur. Bu kollektora Aa irvan (70 km) v MilQaraba (152 km) kollektorlar birbir.
Suvarma v kollektor-drenaj siste
minin kanallar diiznlikbrin hidroqrafya bokosind ciddi dyiikliklr sbob olmu v bzi sahbrd onun sxln 2-4 km/km2 vo ondan da yiiksk
qiymt atdrmdr.
J.: R s t m o v S. H. Azrbaycan Rcspublikasnn aylar v onlarn hidroloji xiisusiyytlri. ., 1960; u d a q v . . Azorbaycann
Byk Qafqaz hisssinin masir vo qodim buzlamas. B., 1965; . .
. .,
1978; . ., P . M.
.
., 1978; . .
.
., 2003.
Budaq Budaqov

FZK-CORAF VLAYTL.R V RAYONLAR

F Z K I-C O R A F

R U S Y A F E D E R A S Y A S I

R A Y O N L A D I R M A X R T S K
Miqyas 1:3 150 000

Bvk Qafoazn cnub-rq vilayti

I ] Vilayet Xezr dnizi sviyysindn 4466 m.
mtlq hndrluy qedr ykslir. Datyi
v alaq dalgn sahlrind quru-l,
arid-me. orta dalqda, sasn, da-me,
yksek dalqda is da-mn v qayalq
landaftlar inkiaf etmidir.
1. Samur-Dvi rayonu
2. Qonaqknd rayonu
3. Zaqatala-Lahc rayonu
4. Qanx-yriay rayonu
5. amax rayonu
6. Qobustan-Aberon rayonu
Kr daaras ckklivi vilavQti

D A IS T A N

Xsusi mzmunun melliflri: B..Budaqov,

M.A.Mseyibov
Dvlt Torpaq v Xritkme Komitsinin
Bak Kartoqrafiya Fabriki 2005-ci

Qusar

\ ' Xam az

Qub

^Dvi
azax

Siyzn "~

Tovuz
7

J)

Vilayt daaras depressiya olub, sasn

1 varmshra landaft il rtlmdr. Ovaljn bataqlqlam sahlrind mn, qismn mn-bataqlq landaftlan inkiafetmidir. Kr v Araz aylar boyu seyrk tuqay melrin rast glinir.
7. Ceyranl-Acnohur rayonu

'lmayll '

Nbiaal

NGaQEVR \ 7

^ C^cla^Gyayj

GNC

' s j ' Gdby

QbTs

Goranboy4^

evlax

amx

SU M Q A Y IT
1 v

Xrdalan

-t;

Krdmir
Zrdab %
0 \ \%

XANKND

Qraq
I

\o

ahbuz

\18'--- /

imlli

iabirabad

Xocavnd.^w|aa

V 15

Bilsuvr

:brayl.
Neftala

NAXlV^kN

? v Ba^

su anb.

dvasallK

____ \17\ \

r . >
r-duba

"Vrdml
V .

IRAN

ISLA M

R E S P U B L IK A

Fiziki-corafi rayonlar
Azrbaycan Respublikasnn razisi
5 tbii vilayt (Byk Qafqazn c.-.
hisssi, Kiik Qafqaz, K i i r daaras kkliyi, Lnkran, Orta Araz v yaxud
Naxivan) v 19 rayona [Samur-Dvi,
Qonaqknd, Zaqatala-Lahc, Qamxyriay, amax (Dalq irvan), Qobustan-Aberon, Gonc, Qaraba, Qa
rabag vulkanik yaylasi, Hkori, Ceyranl-Acnohur, Qazax-Qaraba, Kdrirvan, Arazboyu, Mrkzi Aran, Lan
karan, Tal, rur-Ordubad, GnntQapcq] blnr.
Bvk Qafqazn c.-. hisssi vilayti
respublikanm m.-q.-ind, Grcustan il
srhddn balayaraq c.-. istiqamtind
Xzr dnizi sahilin qdr uzanr. C.dan Acnohur n dal, irvan v Cnub-rqi irvan dzlri, m.-dan Rusi
ya Federasiyas il hatlnir. razinin
hnd. 4466 m -dn (Bazardz d.) - 27
-dk (Xozr dnizi sviyysi) dyiir.
Nival, da-mn, da-me, da-l,

i RV R
''

Salyan

Fzuli

\ Qubatfl

Snsu .

Adam \

Xocal

16 :

Lhkran
Lerik
\
;

IV \

\
\ As%

me-mn v yarmshra landaft inkiaf etmidir. Vilayt tbii raitin

mxtlifliyin gr 6 fziki-coraf rayo
na blnr: l ) S a m u r - D v i r a
y o n u . Byk Qafqaz d-rnn m.-.
tklri il Xzr dnizi arasnda yerlir.
Bu rayonda hnd. 300-500 m (datyi
sahod) il -27 m arasmda dyiir. Sothi,
sasn, Antropogen kntbri il
rtlmdr. Zngin yeralt su ehtiyatlaAsu arm
Asu v amax r-nlar arasnda
Lngbiz silsilsind arm. Me
v kolluqlar var. Bak-Qazax ose
yolu A.a.-ndan keir.
rna malikdir. Buradan Bakya ollar su
kmri kilmidir. Az miqdarda nefl xarlr. sasn, yay quraq ken mlayim-isti yarmshra v quru l iqlimi
hakimdir. Orta temp-r yanvarda 0-3C,
iylda 20-25C-dir. llik yant 200400 ww-dir. Mhm aylar: Samur,

Pirallah .

\l

ilov a.

Neft Dalar

8. Qazax-Qaraba rayonu
9. Kdr-irvan rayonu
10. Arazboyu rayonu
11. Mrkz Aran rayonu
Kiik Qafqaz vilavti

iryan *<

\\ &Acabdi

Klbcr

BAKI

I I III
IvilI |

m i

Vilayat 300 m-den, 3724 m mtlq hndrluyeqdr ykslir. Quru-l, arid

me, da-me, da-mn v qayalq
landaftlar yaylmdr.
12. Gnc rayonu
13. Qaraba rayonu
14. Qarabag vulkanik yaylasi rayonu
15. Hkri rayonu
Lnkran vilavti
Vilayt Xzr dnizi sviyysindn 2493
m mtlq hndrly qdr ykselir.
Ovalqda me-mn subtropiK alaq
dalqda v qsmn orta dalqda me,
orta dalqda da-l landaftlar inkiaf
etmidir.
16. Lnkeran rayonu
17. Tal rayonu
Orta Araz vilavti

w I Vilayt 600 m-dn, 3904 m mtlq hn! drliy qdr ykslir. Arazboyu maili
dznlikd yarmshra, alaq dalqda
v orta dalqda da-l, yksk dalqda is alp mnler v qayalq landaftlar manid olunur.
18. rur-Ordubad rayonu
19. Gnnt-Qapcq rayonu
Vilaytlrin srhdlri
Rayonlarn srhdlri

Qusar, Qudyal, Vlvlo, Gilgil, Ataay.

razi boyu Samur-Aberon kanal uzanr. mn-me, bataqlq-mn, bozmn, mn-boz, oraktvar boz-qo
nur, abald, aq abald, qhvyi dameo torpaqlar yaylmdr. Bitkilri yarmshra tiplidir. Melr (pald, vlos
v s.) var. Heyvanlar: ay, ldonuzu,
me dbsi, canavar, aqqal, tlk, boz
dovan v s. Qulardan kklik, qaz, cllt, rdk, qaqaldaq, gm qaay
v s. rast glinir. Qusar yasaql yaradlmdr; 2) Q n a q n d r a y o n u .
Ba Qafqaz silsibsinin suayncs ib Samur-Dovi fziki-corafi rayonu arasdak razini hat edir. Hnd. 200
300 -dn 4466 /w-dkdir. Rcspublikann yksk nqtbri (Bazardz d. 4466 m, ahda - 4243 m, Tufan d. 4191 /77, Bazaryrd d .-4116 777) buradadr. Srmlr yaylmdr. Yura, Tabair, Paleogen v Neogen kntbrindn tkil olunmudur. ay drobrind Antropogen kntbri yaylmdr. Mineral bulaqlar v mxtlif nv ti-

kinti materiallar yataqlar var. razid

dalq tundra, q quraq ken soyuq,
yantlar il boyu tqr. brabr paylanan mlayim-isti, yay quraq ken
mlayim-isti v q quraq ken miilayim-isti iqlim sciyyvidir. Orta temp-r
yanvarda -14C-dn 0C-ydk, iyulda
5C-don 25C-ydkdir. llik yant
300 /77/77- (alaq dalqda) 900 /77777
(yksk dalqda) arasnda dyiir. Bazardz, Bazaryurd, ahda v Tufan
d-rnda buzlaqlar var. Mi'hm aylar:
Qusar, Qudyal, Volvb v s. Torpaq v
bitki rty aquli zonallq zr dyiir.
sas, torllu da-mn, imli da-mn, qonur da-me, qohvyi da-me,
da-tnd abald, abald v aq abald torpaqlar yaylmdr. Alaq v orta
dalqda melr, yiiksk dalqda subalp
v alp mnbri geni sah tutur. R-n
iin qayakeisi, me piiyi, ldonuzu,
vaaq, ay, dalq dbsi, cyr, Qafqaz
ular, kklik v s. sciyyvidir. Altaac
M illi Park yaradlmdr; 3) Z a q a t a l a - L a h c r a y o n u q.-dn Mazm, .-d Asu aylar, .-dan Qanxyriay vadisi ib hdudlanan razini
hatedir. R-n toqr. Byk Qafqaz d-rnn c. yamacna uyun glir. razinin
hnd. 500 600 777-b 4466 /77 arasnda dyiir. Ba Qafqaz silsibsinin yamaclar
dik v sldrmdr. razi drin v six doro
bksi ib paralamdr. sasn, Yu
ra v Tabair kntbrindn tkil
olunmudur. Polimetal flliz yataqlar v
mineral su bulaqlar ib zngindir. Y a

ydkdir. llik yant 600-1600 //////-dir.

aylar: Balakn, Tala, Ki, lican,
Tryan, Gyay, Girdiman, Asu. Torpaqlar, sason, torflu da-mn, imli
da-omon, qonur v qhvoyi da-me
tiplidir. Respublikanm geni me

q quraq ken mlayim-istidir. Orta

aylq temp-r yanvarda 3C-dn 3Cydok, iyulda 20-25C-dir. llik yant
400 -900 777777-dir. Ba Qafqaz silsibsindn balayan Qanx, Balakn, Katex,
Krmk, liean, Tiiryan, Gyay, yri-

(pald, fstq v s.) sahbri Zaqatala-Lalc zonasndadr. Meo qurandan

yuxarda subalp v alp mnbri, daha
yuxarda qayalqlar yaylmdr. Ay,
sincab, kpgor, cyr, qayakeisi,
Qafqaz maral, me piiyi, vaaq,
yenot, Qafqaz tetras, Qafqaz ular vo s.
mskunlamdr. razisind Zaqatala,
lisu. smayll qoruqlar, ki, smayll, Qbob yasaqlqlar yaradlmdr; 4) Q a n 1x - r i a r a y o n u

ay vo s. aylar buradan keir. sasn,

omn-meo v qhvyi da-me torpaqlar yaylmdr. Bitki rtynd kol
v mn bitkib i stndr. Aran mebri (qzlaac, yalanqoz, syd, qovaq
v s.) var. ldonuzu, yenot, dalq
dobsi, qara leybk, qrqovul, kklik, ilan
v s. rast glir; 5) a m a x (Dalq
irvan) n u Asu ay drsindn
.-d, Qobustan alaq dalq sahsindn
m.-q.-d yerbir. razinin m.-n Ba
Qafqaz silsibsinin c.-. hisssi tutur.
Ondan .-da xrda plato v silsibbr yerloir. Pirsaat ayndan q.-d m.-q.-dn
c.-.- doru Lngbiz silsibsi uzanr.
R-nun maks. hnd. 2500 m- yaxndr.
Asu arm buradadr. sasn, Tabair, Paleogen v Neogen kntbri
yaylmdr. Faydal qazntlar bitum,
gil, hngda vo s.-dir, mineral bulaqlar
var. sasn, q quraq ken mlayimsoyuq v yay qraq ken mlayim-isti
iqlim tipbri hakimdir. Orta temp-r
yanvarda -4C-dn 0C-yodk, iyulda
15-20C-dir. llik yant 300 800 mmdir. razidn Asu, Pirsaat v digor
aylar balanr. Kiik glbr var. Qohvoyi da-me, da-qara, da-tnd abald, abald v aq abald torpaq
lar geni yaylmd*. Mebrin (pald,
vlos, adc, saqqzaac v s.) mumi
sah. 12 min la-ya qdrdir. Yksok dalqda subalp v alp mnbri var. Dal bitkibri yaylmdr. Canavar, tlk,
boz dovan, me piiyi, maral, dalq

Asu arm .

mac boy yuxar qalxdqca yantlar il

boyu tqr. borabr paylanan mlayimisti, q rtubtli-soyuq v dalq tund
ra iqlimi bir-birini vz edir. Orta aylq
temp-r yanvarda -14C-dn 0C-ydk
v daha aa, iyulda 5C-don 20C-

Ba Qafqaz silsibsinin . tkbri boyu

m.-q.-d Grcstanla srhddn c.-.d Girdiman aymadk uzamr. C.-dan
Acnohur n dal ib hatbnir.
Drdnc Dvrn allvial-prolvial kntlrindn tokil olunmudur. qlimi

dobsi, koklik, qrqovul, gyorin vo s.

mskunlamdr. razisindo Pirqlu
qoruu yerlir; 6) Q o b u s t a n A b e n r a y o n u Qobustan alaq
dalq sahsini, Aberon y-a-m v Aberon y-a-ndan .-do vo .-da yerlon bir
sra adalar (Pirallah, ilov, Byik Ta
va, Kiik Tava, Byk Zir, Qum, Da
Zir vo s.) hat edir. Byk Qafqazn
c.-. qurtaracandadr. m.-da Ba
Qafqaz silsibsinin . yamac, q.-do Pirsaat ay, .-da Hromi vo Miovda
yksklikbri, .-do Xozor donizi ib sorhdlnir. Relyef mrkkbdir. m.-q.do Ba Qafqaz silsibsinin qollar (Alada, Komi v s.), q.-d bir ox silsib,

plato v tirlr (Sndii, Nabur, Mrz,

Atyal, Sngiil vo s.) var. Morkozi hissodo Ceyrankemz deprcssiyas, Yasamal
dorosi, alayeri vo Ceyranbatan koklikbri yerbir. Ceyrankemz depressiyasndan .-da lot tirsi uzamr. R-nun
. yarsnn (Aberon -a) sothi geni
dzonlikdon, bir-birindn dr v koklikbrb ayrlan tiro, plato vo topoliklrdn ibartdir. Tir v platolarn dik c.
yamaclar six erozion dr v yaran obokosi il kosildiyindon bedlend relyefo
malikdir. Gilli psevdokarst formalari
geni yaylmdr. oxlu palq vulkanlar (xsusib Qobustanda) var. Tabair,
Paleogen, Neogen vo Antropogen kntbri yaylmdr. Faydal qazntlar neft, qaz, mxtlif nv tikinti mate-

riallardr (hngdalar, gil, qum v s.).

Mineral sular (Suraxan, x vo s.) xr.
Yay quraq keon yarmshra vo quru
l iqlimi hakimdir. Orta temp-r yan
varda - l,5C-ydk, iyulda 24-27Cdir. llik yant m.-q.-do toqr. 500 mm,
c.-.- getdikco 150 ////7/-odok azalr. .
yarsnda tez-tez gcli imal (xzri) vo
conub (gilavar) kbklri sir. imal
kbyinin srti bzn 35-40 m/san-
atr. Rayon respublikanm seyrk
ay obokosi ola orazilrindndir. Bu
rada daimi axarl ay yoxdur. sas aylar Sumqayt vo Ceyrankemozdir. Bir
neo kiik or gl var. razisindo Cey
ranbatan su anbar vo Aberon kanal

kimi mtihm hidrotexniki obyektbr yerbir. abald, aq abald, boz-qonur,

orakotvar boz-qonur torpaqlar yaylmdr. Sahil boyunda donizkonar bozqrlar v qum tpbri var. Da kserofitbri, yarmshra v quru l bitkibri geni yer tutur. Tiilk, canavar, boz dovan, lsian, koklik, gyorin, sahil sularnda balq. suiti v s. var. Burada Qo
bustan qoruu, Aberon Milli Park vo
Gil adas yasaql yaradlmdr.
Kiik Qafqaz vilayoti c.-q.-d Ermonistan Respublikas, m.-q.-d Grcstan, m.-.-do Gonco-Qazax v Qaraba
dizbri ib srhodlnir. Vilayotin c.-.
vo . srhdbrini Arazboyu r-nu tokil
edir. Burada alaq dalqda da-l,
me-kol, orta dalqda enliyarpaql

meolor, yksok dalqda da-omon

landaftlar inkiaf etmidir. Vilayt 4
fiziki-coraf r-na ayrlr: 1) G n c
r a y o n u Kiik Qafqazn m.-. yamacm ohato edir. m.-.-do Gnc-Qazax
dzonliyi, .-da vo c.-q.-do ahda v
Murovda silsibbrinin suayrcs ib
sorhodbnir. Relyefindo dalal-tpli
orta dalq yayla, silsib vo tirolr osas
yer tutur. Q.-do Axnca aynn yuxarlarndan .-do Gonco aynn dorosindok uzanan Bakond-Dostofur kkliyi
r-nun mrkzi hissosindo ycrbir. razinin yksok nqtosi Murovda silsibsindoki Gam zirvosidir (3724/). Bura
da buzlaq relyef formalari (kar, troq)
yayJmdr. razinin geoloji quruluunda, sasn, Yura, Tabaii- vo Paleogen
sistembrinin vulkanogen, km v intruziv sxurlar itirak edir. Faydali qazntlar: dmir filizi, alunit, qizil, mis,
kobalt, bentonit, seolit, tikinti materiallan vo s. Q quraq ken miilayim-isti,
soyuq vo dalq tundra iqlimi mvcuddur. Orta ayliq temp-r -10C-don 0Cyodok, iyulda iso 10-25C-dir. illik yant 400-900 //////-dir. Mhm aylar:
Astafa, Axnca, Zoyom, omkir, Qoqar, Gonco vo Krokdir. Kopoz d.-nn
m. otklrindo uqun monoli kiik gllor (Gygl, Maralgl vo s.) vardr. Al'At\ dcvUqda tnd abal\d\, qhvyi dameo, orta dalqda qonur da-meo,
da-qara, yksok dalqda da-omon
vo imli da-omon torpaqlar nisboton
geni saho tutur. Daha yksok yerlor
qayalqdr. Alaq dalqda mxtolif l
bitkibri vo kolluqlar, bozi yerbrdo meobr, orta dalqda pald, volos, fstq
meolori, yksok dalqda subalp vo alp
omonbri yaylmdr. Qayakeisi, ay,
vaaq, cyr, dalq dolosi vo s. var.
Gygl qoruu, Qzlca, omkir yasaqlqlar yaradlmdr; 2) Q a r a b a
n u, osason, Murovda silsibsinin
. vo Qaraba silsibsinin . yamaclarm
ohato edir. Silsibbr r-nun m.-. sorhodi
boyu uzanan Qaraba vo M il dzbrino
torof alalan bir neo yan qola ayrlmdr. razinin aylarla paralanmas noticosindo dorin vo sldrm yamacl dorolor omolo golmidir. ay dorbrinin genilondiyi sahobrdo daaras kokliklor
yaranmdr. Orta Yurann vulkanik,
st Yuranm hongda, Tabairin vul
kanogen vo kmo sxurlar geni yaylmdr. Faydal qazmtlar: polimetal flizlor, mormor, gips, ohongda v s.
oxlu mineral bulaq (Tursu, rlan
vo s.) var. qlimi alaq vo orta dalqda.

osason, q quraq keon mlayim-isti,

yksok dalqda q quraq keon soyuqdur. Orta aylq temp-r yanvarda
-13C-don 2C-yodok, iyulda 14-26Cdir. llik yant 400-700 mm-dir. aylar Kr (Tortor, Xan, Qarqar vo s.) vo

dir. Illik yamt 500- 800 //////-dir. Tor

tor, Hoazsu, olvo vo s. aylar buradan
balanr. oxlu kiik gl (Byk Alagl,
Kiik Alagl, illigl, Dikpillokon, Qaragl vo s.) var. Torpaqlar, osason, qo
nur da-meo, imli vo torflu da-omon

az (Kndolonay, Quruay vo s.) hvorino aiddir. Kiik gllor var. Tortor

, ynda su anbar yaradlmdr. Tor;>aqlar, osason, abald, aq abald,
i a -tnd abald, qhvyi da-meo,
qonur da-meo, imli da-omon tiplidir. razido meolor (fstq, volos, pald
v s.) geni yer tutur. 2000-2300 m-don
yksokdo subalp vo alp omonlori
yaylmdr. Canavar, tiilk, boz dovsan, cyr, ay, vaaq, me piiyi, oxlu
kirpi, sincab, dalq dolosi, koklik,
yorin vo s. var. Daalt yasaql bu
-n orazisindodir; 3) Q a r a b a
u l k a n i k y a y l a s i r a y o n u Ermistan Respublikas ilo HoTcori ay(it sa sahili arasndak orazini tutur.
(hi dalavardr, ay dorolori ilo zoif
Malanmdr. ri snm vulkan kolar (Qzlboaz - 3581 m , Byk
ql - 3550 m, Ala Gllor - 3175 m
s.) vo maaralar var. st Pliosen vo
\ntropogenin bazalt vo andezitlorindon
tokil olunmudur. Dorin dorolorin bozi
rbrindo Tabair, Paleogen vo Neogen
sistembrinin vulkanogen-kmo sxurlar iizo xmdr. Mxtolif nv tikinti
material, civ, qzl v s. yataqlar, mi
neral bulaqlar (stisu vo s.) var. Q qu
raq keon soyuq vo dalq tundra iqlimi
hakimdir. Orta ayliq temp-r yanvarda
10C-don 0C-yodok, iyulda 10-22C-

tiplidir. Alp vo subalp omonlori geni

yaylmdr. Fstq, volos vo pald meolori var. Heyvanlar: canavar, tiilk, ay,
qayakeisi, dalq dolosi, sincab, sley-

ad silsibsinin . (Sson d. - 1304 m) hissolori, Qaraba silsibsinin Hokori ayna torof alalan yamaclar (Topaac d. 2010 //?, Pirda - 1316 m), Aoyuq mai
li dz (400-600 m) daxildir. Sothindo
maili akkumulyativ-denudasion yaylala* geni yaylmdr. Yura, Tabair vo
Neogen kntbrindon tokil olunmudur. Faydal qazntlar: oqiq, tikin
ti da, ohong xammal vo s. Q quraq
keon mlayim iqlim hakimdir. Orta ay
liq temp-r yanvarda -3C-don 0C-yodok, iyulda 15-20C-dir. llik yant
300-600 mm-dir. aylar (Hokori, Borgad, Oxu vo s.) Araz hvzosino aid
dir. Qohvoyi da-meo torpaqlar geni
yaylmdr. Bitki rtyii kolluq vo seyrok meoli omonlikbrdon, enliyarpaql
da melorindn (pald, volos) vo da
lbrindon ibarotdir. Bositayn dorosindo dnyada yegano tobii inar mesi
(Bsitay qoruu) mvcuddur. Heyvanlar: canavar, tlkii, boz dovan, siileysin, oxlu kirpi, qumsiam vo s. Qular:
koklik, turac, qrqovul, gyorin vo s.
Lan vo Qubadl yasaqlqlar bu r-nun
orazisindodir.
Kr daaras kkliyi vilayti m,.-dn Byk Qafqazn c.-. hissosi vilayoti, m.-q.-don Grcstan, c.-q.-don
Kiik Qafqaz vo Lonkoran vilayotlori,
.-dan ran skm Respublikcts, .-dn

sin vo s. Qulardan ular, gyorin vo

kokliyo rast golinir. Qaragl qoruu yaradlmdr; 4) H o k o r i r a y o n u ,
osason, Hokori ay hvzosini ohato edir.
razisino Qaraba vulkanik yaylasmn
c.-. (Qurbantopo d. - 1075 ///), Borg-

Xozor donizi ilo ohatolonir. Yarmsohra

landaft geni yaylmdr. Ovaln bataqlqlam saholorind omon, qismon
omon-bataqlq landaftlar inkiaf etmidir. Kr v Araz aylar boyunca seyrok
tuqay meolorino rast golinir. razinin

hnd. q.-dn .-o dor azalr. 5 fzikicoraf rayona ayrlr: 1) C e y r a n 1- n h r r a y o n u , sasan,

Qarayaz dz, Ceyranl va Acnohur

am qoruu) var. Kr ay sahilind tuqay mealari (ayarpaq qovaq, syd,

qaraac va s.) mvcuddur. Heyvanlar:
canavar, tlk, boz dovan, slcysin.

irvan dz.

n dal arazilrini ahata edir. m.-da

Qamx-yriay kokliyina, c.-.-da irvan dzna qovuur. Canub sarhadi
boyu axa Kr ay onu Ganca-Qazax
dznliyindn ayrr. Hd. 1100 -
qadardir. Bir c silsila va tirdn (obanda, Palantkan, Bozda, Daz,
Qocaen va s.), dzanlik va dralrdn
(Eldar, Sanca, Acmohur, Turut, ra,
Qarayaz va s.) ibaratdir. sasan, Neo
gen va Antropogen kntbrindan takil olunmudur. Faydal qazntlar:
neft, qaz, tikinti materiallar. Q quraq
keon mlayim-isti yarmshra va quru
l iqlimi var. Ota temp-r yanvarda
0-3C-yadk, iyulda 25-27C va daha
oxdur. llik yant 200 400 mm-d\r.
razisindn Qabrr, Qanx, lican,
Tryan, Gyay va s. aylar axr. Glbri: Candar, Acnohur va s. Respublikann an byiik su anbar (Mingoevir)
buradadr. Torpaqlar, asasan, damea, abald, oraktvar boz-qonur,
boz-amn, aman-boz, da-qara, datnd abalddr. Quru l va yarmsahra bitkibri, kseroft kolluqlar yaylmdr. Acnohur n dalnda ardc (aran) va saqqz aaclarndan ibarat seyrak arid melri (Tiiryanay qoruu),
Ceyranlda Eldar am mesi (Eldar

ceyran, ldonuzu. Qular: kaklik,

qrqovul, turac, bazgak, dovdaq, gyarin va s. Qarayaz qoruu yaradlmdr;
2) Q a z a x - Q a r a b a
rayonu,

darabri, qobu va yaranlarla paralanmdr. Kr ayma taraf meyillidir. Gatirm konuslar geni yaylmdr. sasan, Antopogen kntlrindn tkil
olunmudur. Faydal qazntlarda
tikinti materiallar, eft va s. var. qlimi
mlayim-isti yarmshra vo quru-l tiplidir. Orta ayliq temp-r yanvarda -3Cdn 3C-yadak, iyulda 20-27C-dir. llik
yant 200-400 mm-dir. razisindn
ncsu, Astafa, Hasansu, Axnca, Zaym, amkir, Qoqar, Ganca, ncaay,
Tartar, Xan, Qarqar v b. aylar axr.
amkir va Kr aylarnn qovud
yerda mkir, bir qdor aada is Yeniknd su anbarlar yaradlmdr. abald v aq-abald torjpaqlar geni^
yaylmdr. Allvial-mn, boz-mn,
mn, mon-boz torpaqlara rast goli
nir. Yovanl vyovanl-oranotulu yarmshra bitkibri stnlk tkil edir.
Kr ay sahilindo seyrk tuqay mebri mvcuddur. Canavar, tlk, boz dovan, maral, bataqlq qunduzu, ldonuzu, qumsian, gyrin, koklik, turac,
bozgok, dovdaq v s. var. mkir, Koray v Bord yasaqlqlar yaradlmdr;
3) K d r - i r v a n r a y o n irvan dznn hnd. 0-dan 200 -dok
olan razisini ohato edir. m.-dan Acnohur n dal, Qaramryom tirsi,
m.-.-dn Lngbiz silsibsi v s. ib
hdudlanr. Sothi Kr ayna doru
meyillidir. Gti m konuslarna rast g-

Arazboyu datyi dzonliklr.

osasn, Gnc-Qazax dznliyini, Qaraba v Mil dzlrinin datyi hissbrini hato edir. Hnd. 550 - qdrdir.
Sthi zif dalavar vo terrasldr; ay

linir. Antropogen kntbrindn tkil olunmudur. Faydal qazntlarda

mxtlif nv tikinti materiallar var.
Yay quraq keon mlayim-isti yarm-

shra v quru l iqlimi hakimdir. Orta

ayliq temp-r yanvarda 0-3C, iyulda
25-27C-dir. llik yant tqr. 300-400
mm-dir. razisindn lican, Tryan,

5 ) M r k z i A r an (Kr-Aaz oval) r a y o n Kr v Araz aylarnn

aa axnla boyundak razini tutur.
Trkibin irvan dznn -27 /7/-don

Gyay, Girdiman, Asu aylar axr.

Yuxar irvan kanal kilmidir. Toraqlar, sasn, abald, aq abald,
Doz-mn v mon-boz tiplidir. Bitki
ortynd yovanl v yovanl-oranotulu yarmshra bitkibri stndr.
Canavar, tlk, ldonuzu, boz dovan,
bzgk, dovdaq, koklik, ilan v s. var.
irvan M illi Park yaradlmdr;
4) A r a z b u r a y o n u , sasn, Kiik Qafqazm alaq dalq hisssi ib
Araz ay arasndak razini hat edir.
m.-.-d M il dziin qovuur. Relyef
dalavar, tpoli-tirolidir. Araz ayna
meyillidir, hnd. 200-500 m-dir. Sothi
ay drbri v yaranlarla paraianmdr. Neogen v Antropogen
kntlrindn tokil olunmudur.
vlxtlif nv tikinti material (nql,
, tikinti da v s.) yataqlar var. qni mlayim-isti yarmshra v quru l
iplidir. Orta temp-r yanvarda 0-3C,
yulda 25-27C-dir. llik yant 20000 /?//?7-dir. razisindon Oxu, Hkri,
rgad, ncay, Qozluay, Quruay,
vndbn v s. aylar axr. Da-tiind
-abald, abald, aq abald v bozqonur torpaqlar yaylmdr. Bitki rtynd da-kserofit, yovanl v yov.anl-oranotulu yarmshra bitkibri
stndr. Canavar, tlk, ldonuzu,
oxlu kirpi, boz dovan, sleysin, dalq
dbsi, qumsian, lsian, kklik,
turac, qrqovul, gyrin v s. var. Araz
boyu yasaql bu r-nun razisinddir;

0 /77-dok olan lisssi, Qaraba vs Mil

dzbrinin tqr. 100/??-dn aa hissobri, Conub-rqi irvan, Muan vo Sal
yan dzlri daxildir. .-dn Xzr dnizi
ib hdudlanr. Sthi hamardr. Relyefi,
sasn, Kr v Araz aylarnn qdim
yataqlar, Qarasu drsi, alaq tirobr v
s. mikroformalardan ibartdir. Cnubrqi irvan dznd palq vulkanlar-

qazntlar: neft, tikinti materiallar (gil.

nql, qum v s.). qlimi ox yerd yay
quraq ken mlayim-isti yarmshra v
quru l tiplidir. Orta ayliq temp-r yan
varda 0-3C, iyulda 25-27C-dir. illik
yant 200-400 mm-dir. aylar, sason, Kiir hvzsin (Tryan, Gyay,
Girdiman, Asu, ncay, Tartar, Xan, Qarqar va s.) aiddir. Suvarmada geni istifado olunduundan, bazi aylarn
suyu yayda mansaba atmr. Six suvar
ma kanallar (Yuxar irvan, Yuxan
Qaraba, Ba Muan) abakasi yaradlmdr. Kollektorlar (Ba irvan, MilQaraba, Muan-Salyan, zizbayov
ad. va s.) akilmidir. Gllari: Hacqabul, Sarsu, Agl va s. sasan, bozaman, aman-boz va allvial-mn,
bataqlq-aman, oran va s. torpaqlar
yaylmdr. Bitki rtiiynd yarmsahra
v quru l bitkibri stnlk takil edir.
Kr va Araz aylarnn sahillarinda tu
qay meabrina (ayarpaq qovaq, syd,
qaraac va s.), Qaraba dznda aran
mealarina (uzunsaplaq pald, qaraac
va s.) rast galinir. Heyvanlar: tlk,
canavar, ldonuzu, ceyran, safsar,
porsuq, qumsian; qular: qrqovul,
turac, bazgak, dovdaq, qaz, rdk,
qutan, va va s. aylar. gllar va sahil
sularnda nara, qzlbalq, siyank, kilka,
kefal, sf, ktm, xam va s. var. razisinda milli parklar (Agl, irvan),
qoruqlar (Tryanay, Qzlaac) va ya-

Tali:? dalar.

na rast golinir. .-do dniz kntbri,

Kr v Araz aylar boyunca alluvial,
bir qodor yiiksok sahbrd allvial-prolvial kntbr yaylmdr. Faydal

saqlqlar (Bandovan, Kiik Qzlaac)

yaradlmdr.
Lonkran vilayoti respublikanm c..-inda yerlaarak, Lankaran oval va

[50

G E O L O J X R IT

RUSYA FED ERA SY A SI

AZRBAY CAN RAZSN N

T E K T O N K SX EM

Miqyas 1:3 150 000

TBLS

Xsusi mzmunun mlliflri:

lav

DAISTAN

..xlibyli, .V.Mmmdov
Dvlt Torpaq v Xritkm Komitsinin
Bak Kartoqrafya Fabriki 2005-ci il

Quba

I
-- 41

am ax
Gyay

*V' ,i

Pirallah

pXrdaj

Daksn
Trtbr Q[

Zrdab

Neft Daslan
N,

" iv a n

KAYNOZOY ER A SI

Acabdi
'-V. Boy'. Alagl

">Q [ f 1 '

Xocal
ND

Adam

Q]

Sarsu g.

imili

Bak

BAKI

/ Sabirabad
Saatl

BA Y RA M LI

Ocavnd Beylqan

Drdnc dvr kntlri

Neogen kntlri
]

Paleogen kntlri
M EZOZOY ER A SI

Fzuli

iahbuz,

Salyan
Bilsuvar

j Yura kntlri

| Trias kntlri
PALEO ZO Y ER A SI

N^ftala

Clilabad

Perm kntlri

A ra z
qdvann
u anb.

Masall

Qusar-Dvi
knar kkliyi
B yk Qafqaz qrq- zonas
Kr daaras
kkliyi

Tabair knllri

Da kmr knllri
Devon kntlri

PZ,

Alt Paleozoy kntlri

Kiik Qafqaz qnq- zonas

Tal qrqorogen zonas

t Araz qrqorogen zonas
jY

MAQMATK S X U R LA R

Lran

Intruziv sxurlar
Effuziv sxurlar
Palq vulkanlar

RAN

SLAM

R ESPU B LK A SI

Palq vulkanlarn brekiyalar

Vulkanlarn pskrme mrkzlri
Tektonik qrlmalar

150________________

qumdalarn v mergellrin (150300 m), Eosen boz v aq-yal gilbrin,

qumdalarn vo mergellrin nvbbmsindn (70-200 /;/) tkil olunmudur.
Oliqosen, Neogen v Antropogen
kntbri Kr v Araz depressiyalarnda, Qusar maili dznliyindo, Acnohurda, Qobustanda, Aberon y-a-nda,
Talda, Kiik v Byik Qafqazn bir sra kklikbrind geni yaylmdr.
Oliqosen-Miosen kntbrinin qalnl bozn 3000 m-, Neogen, adtn,
2000 m-, Qobustanda 5500 - atr.
Antropogen kntbri dniz, kontinental v vlkanogen fasiyaldr, Aa
Kr depressiyas razisind byk
qalnla (1500 m-dn ox) atr.
d.: . 8- . . 1.
. .. 1996-1997; . 1 2.
Mcid Bamanov

Tektonik qurulu. Azrbayean Respblikas razisinin tektonik quruluu

xeyli mrnkkbdir. Balca tektonik elementbr Byk Qafqaz, Kiik Qafqaz,
Tal tektonik zonalar, onlarn arasndak Kr depressiyas, m.-.-d n
Qafqaz kkliyi, .-d Cnubi v Orta
Xozr kokliklri meqastrukturlardr.
Bunlarm hr biri z nvbsind regional
tektonik zonalara v bloklara blnr.
Meqastrukturlar, bir qayda olaraq, dorinlik atlar boyunca tmas edirbr. Be
la ki, Byk Qafqaz m.-.-do QusarDvoi knar kkliyi ib Siyzn, c.-da
Kr kkliyi ib Qanx-yriay-bt
tektonik atlar, Kiik Qafqaz is hmin
koklikl n Kiik Qafqaz tektonik
at ib srhodbnir. Geofiziki mlumatlara gr, tektonik atlarn bzisi drinlik atlar olub, Yer qabnn dabanna,
yoi Mohorovii srhodin qdr da
vam edir. atlarn oxu mumqafqaz
(m.-q. - c.-.), bir hisssi kndobn
(m.-. - c.-q.), bzilri is meridional is-

tiqamotdo uzanr. Bunun nticsind

Yer qab mxtlif ll tektonik
bloklara blnmdr.
n Qafqaz kkliyi meqastrukturu
Azrbaycan daxilind Qusar-Dvi
kokliyi ilo tmsil olunmudur. Qsar
drinlik qalxmas ib mrokkbbmi
hmin struktur burada Neogen-Drdnc Dvr kontinental kntbrindn tkil olunmudur.
Byiik Qafqaz meqastrukturuna
Tngi-Bebarmaq, Sudur, ahda-Xz,
Tufan, Zaqatala-Qovda v Vndam
tektonik zonalar daxildir. Bu zonalar,
sasn, Mezozoy yal v mxtlif trkibli kma sxurlardan tokil olunmudur v maqmatik sxurlar Vndam tektonik zonasnda intiar tapmdr.
Kr depressiyas, sasn, Orta Kr,
Aa Kr v Qanx-yriay koklikbri, Acmohur qrql qurandan v ya
tektonik zonalarndan ibarotdir. Meqastruktur Pliosen-Drdnc Dvr terrigen-molass kntbri ib doldurulmu-

lur. Bu kntlrdn altda Mezozoyun

km, vulkanogen-km v vulkaogen sxurlarndan tkil olunmu bir
a gmlm tektonik strukturlar mvcuddur.
Kiik Qafqaz meqastrukturu daha
irkkb qurulua malikdir. Burada
Mrkir, Murovda, Adam, Qaraba,
brkond, Lan, Khntalar, Qafan,
vngzur, rur antiklinal qurululu
rukturlar v Qazax, Daksn, Aca:md, Adr, Toraay, Xocavnd, Sababa, Naxivan, Ordubad sinklinal
rululu strukturlar inkiaf etmidir.
l.'omin strukturlar m.-.-dn c.-q.-
cioru uzanan Lk-Qaraba, Gy-Hkri, Misxana-Qafan v Orta Araz
struktur-formasiya zonalarn tokil
edirbr. Meqastrukturun sas tektonikmaqmatik xsusiyytbrindn biri d
okean tipli Yer qabnn (ofolit kompleksi sxurlar) mvcudluudur.
Tal aa drcli meqastrukturu,
sasn, Paleogen v Neogenin vulkano-

gen v vulkanogen-km siixurlarndan tkil olunmu Colilabad v Yardml-Lerik sinklinal, Burovar v Astara
antiklinal qurululu tektonik bloklardan ibarotdir.
Dlida
Kiik Qafqazda maqmatik mnli
da. Mxtkn silsilsinin n yksk
zirvsi (3616 m). Alp v subalp
mnliklri var. Yamaclarmda
qdim buzlaq izlri qalmdr.
Klbcr v Lan r-nlar srhdinddir.
Azrbaycan razisinin tektonik
strukturu Alp geotektonik mrhbsind
ba vermi geoloji prosesbrb laqdardr. Bu prosesbr n litosferdo vo mantiyada geodinamik raitin (rejimin),
elc d Ycr qabnda grginliyin zaman
v mkanca dyiilmsi sciyyovidir.
Litosfer plitbri tektonikas fr-

ziyysi baxmndan aparlm tdqiqatlar gstrir ki, Azrbaycan razisinin

tektonik quruluu v baqa geoloji
xsusiyytlri rbistan vo Skif litosfer
plitbrinin bir-birin doru hrktlri
vo onlarn toqqumas ib olaqdar ola
raq yaranmdr.
Azrbaycan razisinin miiasir tekto
nik plan neotektonik mrhlod formalamdr. Geoloji zaman baxmndan
hmin mrhb Son Miosen-Drdnc
Dvr ohato edir. Mhz bu morhold
razinin sas tektonik strukturJar v
geomorfoloji vahidbri masir quruluunu almdr.
l.: 3. 11i .

. ., 1996;
( 8- .). . 4.
. .. 2005.
Farhad hnadbjyli

Maqmatik sxurlar. Azrbaycan

Respublikas razisinin geoloji inkiaf
tarixinin v tektonik quruluunun mrkkbliyi v rngarngliyi burada maqmatizmin mxtlifliyini rtbndirn
balca amillrdir. Azrbaycanda Paleozoydan Kaynozoya qdr, Drdnc
Dv* do daxil olmaqla, mxtlif sciyyli maqmatik proseslr ba vermidir.
Paleozoy maqmatizminin
izbrin Azrbaycanda yalnz Naxivan
M R razisind rast golinir. Burada
qabbro-dolerit torkibli maqmann sillri Devon-Karbon yal sxurlarda geni yaylmdr.
M e z o z o y m a q m a t i z m i Azr-

Kiik Qafqazm Lk-Qaraba v Kir

kokliyinin Krdmir-Saatl zonalarnda ba vermi intensiv maqmatizm
noticsindo bazalt-riolit, bazalt-andezit-dasit-riolit trkibli vulkanogen, plagioqranit trkibli intruziv sxurlar
1 glmidir. Kiik Qafqazda (ukir, Qaraba, Qafan antiklinoriumlar)
v Kr kkliyindo (Krdmir-Saatl
zonas) st Yura maqmatizmi intensiv
liyi il sciyybnir. Burada maqmatizmin faliyyti nticsind, sasn, ba
zalt, andezit, dasit, riolit torkibli vulkanitlr v qabbro-tonalit, qabbro-qranit
trkibli ktlbr 1 glmidir.
st Tabairdo maqmatizm gcl vul

km stixurlar is radiolyaribrdon
ibartdir.
n z m aqm atizm i
Kiik Qafqazda v Talda bazalt-andezit-dasit v subqlvi torkibli vulkanit
br, qranit tipli tur v subqlvi torkibli
intruzivlorlo sciyylonir. Kiik Qafqa
zm . hisssind Ordubad batoliti, morkzi hisssind is Dlida intruzivi v
bir sra baqa intruziv ktblor Kaynozoy maqmatizminin mhsuludur. Bu
dvrd Byi'k Qafqazm c. yamacmda
da zoif maqmatizm prosesbri ba vermidir. Burada Buynuz intruzivinin hmin vaxtda gldiyi gman edilir.
Kaynozoy maqmatizminin lamtdar
chtbrindn biri d Drdnc Dvd
Kiik Qafqazn mrkzi hisjssindo vulkanizmin aktivbmsi v bazalt lavalarnn geni yaylmasdr.
cl.:
. ., 1981;
. 8- . . 3. . ..

2001.
Hamid Mustafayev

baycan orazisind Yura v Tabair

dvrlrind ba vermidir. Byk Qaf
qazda hmin erann maqmatizmi onun
yalnz . yamacmda, sasn, Tufan v
qismn Vndam antiklinor zonalarnda
tzahr etmidir. Maqmatik faliyyt
nticsind burada toleit v hng-qlvi trkibli vulkanik v intruziv kiitbbr
ml glmidir.
Mezozoy maqmatizmi Kiik Qaf
qazda miirkkbliyi v intensivliyi ib
frqbnir. Yura dvrnn vvlbrind
Naxivan M R razisind Ordubad sinklinoriumunda vulkan pskrmlri
ba vermi v bazalt trkibli lava rtk
v axnlar gluidir. Byk Qaf
qazda A lt Yura vulkanizminin bazalt
rtklri yksok dalq hissd rnoyyn edilmidir. Yurann ortalarnda

kan pskrmlri il mayit olunmudur. O, Kiik Qafqazn Lk-Qaraba v Gy-Hkori zonalanda, Kr

kkliyind v Byik Qafqazn Vndam zonasnda faliyyt gstrmidir.
Kiik Qafqazda vulkanizm bazaltandezit-dasit-riolit torkibli, Byk Qafqazn Vndam zonasnda v Kr kokliyind bazalt-andezit, traxibazalt
trkibli olmudur.
Mezozoy maqmatizminin sas xsusiyyti Kiik Qafqazda ultrasasi,
sasi torkibli intruzivlrdn v vulkanogen-km siixurlardan ibart v
okean tipli Yer qab n sciyyvi
olan ofiolit assosiasiyasmn molo
glmsidir. ntruzivlr, sasn, ultrabazitbrdn (dunit, peridotit, qabbro
v s.), vulkanitlr toleit-bazaltlardan.

Seysmiklik. Azorbaycan Respublikasmn orazisi seysmiklik chtdon

Alp qrqlq qurann on aktiv regionlarndan biridir. Tarixi mlumatlara gr, burada dfbrb gcl vo
dadc zlzbbr olmudur. 427 ild
ba vermi zlzl btn orazini alt-st
etmi, hrbri v kndbri viran qoymudur. 1139 ild 9 ballq zlzl qa
dim Gnc hrini tamam datm,
oxlu sayda insan tbfatma sbob olmudur. Nadir tobit incisi Gygln
yaranmas da mhz bu zlzb ib olaqobndirilir.
amax zonas seysmik chtdn xeyli
aktivdir. Beb ki, 1667, 1828, 1872, 1902
ilbrin 8-9 bal gciind zlzblri amax ohrinin dalmas v oxlu insan
tlfat il noticbnmidir. Gcli zlzblr masir dvrd d ba verir, zif zlzllrin say is olduqca oxdur.
Zlzblr haqqnda mlumatlar
seysmik st.-larda toplanr. Azorbaycanda ilk seysmik st. 1902 ild ba vermi
mlum amax zlzlsindn sonra
amax .-nd yaradlmdr. Seysmikliyin cihazlar vasitsib todqiqi is mtmadi olaraq 20 srin 50-ci illrindn
apanlr. lk vaxtlar bu cr tdqiqatlarda
fotoqrafk sistembrdn istifad olunnaqla analoq cihazlar ibnilirdi. Hazrda Azrbaycanda zlzbbrin qeydiyyat
respublikanm razisini biitnliikb ohat

edn Respublika Seysmoloji Xidmt

Mrkzinin 14 analoqlu cihazlar ib yana peyk rabitli 14 telemetrik rqmli
Kinemetriks v s. monitorinq sistembri
ib aparlr. Kinemetriks monitorinq
sistemino, hominin episentral zonalarda tdqiqatlar aparmaq n 3 mobil
stansiya da daxildir.
2000 ild Bakda ba vermi 6,6 bal
gcnd zlzbdon sonra 2003 ild aktiv
tektonik prosesbrin yrnilmsi mqsdib A M E A Geologiya nstitutunda
Seysmik Monitorinq v Geodinamik
Tdqiqatlar Mrkzi yaradlmdr.
Mrkz 8 mobil rqmli st.-dan ibart
olan SS sistemin yeni modifkasiyas il
tchiz olunmudur.
Azorbaycan razisind Quba-Xamaz, amax-smayll, Qbb, ki-Zaqatala, Tal, Naxivan kimi seysmik ltdn aktiv zonalar ayrlr v vaxtar
ba vern giiclii zlzbbr hmin zonala-

Palq vulkalar. Azorbaycan Respublikas palq vulkanlarnm dnyada

n geni yayld region olmaqla onlarn sayna, lbrin, morfoloji xsusiyytbrin, fallna, pskrm materiallarnm mxtlifliyin v baqa lamtbrin gr d diinyada birincidir.
Respublikanm .-ind - quruda v zrd palq vulkanlarnn biitn nvlorini (faliyytd olan, snm, gmiilm, neft xaran, ada v sualt vulkanlar) hat edn 300-don ox vulkan
mvcuddur.
Palq vulkanlar balca olaraq
Aberon y-a-nda, amax-Qobustan
rayonunda, Cnub-rqi irvada,

xipelaqnda skkiz ada (Xr-Zir, Znbil, Qarasu, Gil. Sngi-Muan va s.) palq vulkam mnlidir. Gmlm vulkanlar quyularla akar olunmudur. Palq vulkanlarnm faliyyti 30-35 mln. il
vvl (Alt Miosen dvriindn) balanmdr v indi d davam edir. il Azrbaycanda vulkan pskrmbri ba verir.
Son 200 il (1810-2002) rzind 80 vulkanda 295 pskrm qeyd alnmdr.
Palq vulkanlar, sasn, neft-qaz
yataqlarnn axtar mqsdib yrnilir. Beb ki, vulkanlarn Yer sthin xard qazlarn v sularn kimyvi trkibi neft-qaz yataqlarmn qazlar v sular ib eynidir. Vulkanlar tbii drin

igil adas
Xzrdnizind, Bak arxipelaqnda
ada. Palq vulkan mnlidir. Sahillri hndr, demk olar ki, uurum klinddir v yalnz c.-.
trfdn ensiz sahil zola il hat
olunmudur. Adann uz. 585 m, eni
425 m-dir. Sonuncu pskrm tarixi
haqqnda mlumat yoxdur. Gman
edilir ki, bu pskrm 1932 ild
olmudur.
rn masir tektonik v geodinamik mobilliyi ib laqdar yrnilir.
Seysmoloji tdqiqatlarda mhiim
nsbbrdon biri seysmik rayonladrma xritbrinin trtib edilmsidir. Bel
oritlrin sasm seysmik st.-larda
qeyd alnm zlzblrin kmiyyt
istricibri v tektonik strukturlarn
'allnn birgo tohlili tkil edir. Azrbaycan iin seysmik rayonladrma
xritlri 1963, 1967, 1979v 1989 ilbrb trtib edilmidir. Respublika razisi
!on seysmik intensivliyi 8 bal, onun
Byk v Kiik Qafqaz hisssi, sasn,
9 bal gcndo ba ver bibck zlzl
zonas kimi ayrlmdr.
cl.: (. 8- .).
. 5. . ., 2002; . .

. .,
2003.
B .hruz Ptahi

Zlzldn umu Kpz da.

Aberon v Bak arxipelaqlarmda yaylmdr. Tokc Qobustanda 100- qdr palq vulkan vardr. Quruda 190
palq vulkan v vulkan tzahrbri
mlumdur. Onlarm on bykbri Otman Bozda, Gzdk Bozda, Toraay, Byiik Knizda, Qalmas v s.
vulkanlardr. Morfoloji chtdn ksik
konus, giinbz, yayla, dad palq
vulkan formalari mvcuddur. Onlann
bzibrinin nisbi hnd. 400 m- atr,
kraterinin v sasnm diameti mvafq
olaraq 500 m, 3000 m v daha artq
olur. 40-a yaxn palq vulkan Yer sthin qaz, su, palqla brabor eft xarr (Modros, Qrlq, Paal Axtarmas,
orbulaq, Ayrantkon v s.).
Cnubi Xzrd 200-dn ox sualt
palq vulkan akar edilmidir. Bak ar-

kfiyyat quyusu rolunu oynayr v onlardan ld olunan mlumatlar neft-qaz

yataqlarnn axtarnda v ebc d Yer
qabnn drinlik quruluunun yrnilmsid byk hmiyyt ksb edir.
Bununla yana vulkan gili inaatda
geni istifad olunur. Vulkan sular
bor, brom v yodla, brekiyas is bir
sra mikroelementlrl (bor, manqan,
litium v s.) zngindir v onlarm byk
malicvi hmiyyti vardr. Palq vulkanlannn faliyyti ib seysmotektonik
horkotbr vo zlzlbr arasmda sx 1qnin mvcudluu akar edilmidir.
d.: . ., . .,
. .
: . ., 1971;
. . .,
. . ; .

. . ., 1976; . .,
. ., . .

( 1810-2001 .).
., 2002.
Adil liyev

Faydal qaztlar. Azrbaycan Respublikas razisind Yer qabnn geoloji-tektonik quruluunun v geodinamik tkamlnn so droc mirkkbliyi v mxtlifliyi burada, demk olar
ki, mlum btn nv faydal qazntlarn
mb glmsin sbob olmudur. Odur
ki, respublikada istr endogen, istrs
d ekzogen mnli faydal qazntlarn
ox geni spektri mlumdur. Onlar r-

Alabal qs. (Samux r-nu) yaxnlnda

mlumdur.
Kobalt flizinin (kobaltin, qlaukodot) saye ohmiyytli yataqlar Daksn r-nunda akar edilnidir. Yataq sasi trkibli daykalarla laqdardr, bun
dan olav kobalt flizi skarn-maqnetit
dmir filizi ib paragenezis tkil edir.
Kobalt tzahrlri Naxivan MR-d do
mlumdur.
Xrom flizlri (xrompinelidlr vo s.)
Kiik Qafqazn morkzi hisssind, Kl (Gydr v s.) v Lan (pk
v s.) r-nlarnda akar edilmidir. Genetik olaraq ultrasasi sxurlarla (dunit v
peridotit) laqdardr.

Gml polimetal yata.

ti olaraq metal (filiz), qeyri-metal v yanar faydal qazntlara blrlr.

M e t a 1 f a d a 11 q a z n 111a .
Azrbaycan bir sra qara, lvan, ncib
metallar, elco d nadir elementbrb
tomsil olunmu filiz faydal qazntlarla
zngindir. Burada duir, alminium,
civ, qzl, mis, quruun, sink, kobalt,
molibden v s. metal yataqlar nlumdur.
Azorbaycan Respublikasmda skarn
mnli dmir filizlri (sas minerallar maqnetit, hematit v s.) sonaye hmiyytli yataqlar mob gotirir. Olardan
mhm btn Qafqazda byk hesab olunan Daksn yatadr. O, st
Yura yal vulkanogen, piroklastik, k -vulkanogen, hngda sxurlar v
onlar yaran qranitoid intruzivi il laqdaxlr. Rustavi (Grestan) metallurgiya z-du hmin yataq sasnda ibmidir. Hematit torkibli dmir filizi tzahr

Manqan flizi (pirolzit, psilomelan,

manqanit v s.) tzahrbri Kiik Qafqa
zm m.-. yamacmda (Mollaclilli, Da
Salahl v s.) v Naxivan MR-d (Bink, bhi) mlumdur. Filiz vulkanogen-kmo mnlidir.
Mis filizi (xalkopirit, bornit, xalkozin
v s.) yataqlar Azrbaycan Respublika
smda mis-koledan v mis-poTr formasiyalarm mb gtirir. Kiik Qafqazda
Gdby, Byiik Qafqazda Cixix-Saqator, Mazmay mis-koledan yataqlarn
gstrmk olar. Filizbrin mineral trkibi, sasn, xalkopirit, sfalerit vo qalenitdn ibartdir v qzln kifayt qdr
yksk miqdar ib sciyybnir. Mineral
trkibindn asl olaraq hmin formasiyada mis-qzl-koledan, koledan-polimetal v s. yataqlar ayrlr. Mis-porfr
filizbrinin trkibind molibden v az
miqdarda baqa qiymtli metallara da
rast golinir. Mis-porfr yataqlar Kiik

Qafqazda (Qarada, Xarxar v s.), rnismolibden-porfr yataqlar is Naxivan

M R-d geni yaylmdr (Diaxay, Gygl, Gyda v s.).
Qzl yataqlar respublika razisind
Kiik Qafqazda daha geni yaylmdr.
Mxtlif mnli snaye hmiyytli
Qoa, Qzlbulaq, ovdar, Gdoby v s.
yataqlar mis-koledan tipino aid olduundan kompleks fliz yataqlar
gotirir. Vcjnli, Piyazba v s. qzl yataqlar kvars-qzl tipli olduuna gr
srf qzl yata saylr. Zod, Sydl qzl
yataqlar hiperbazit v onlardan cavan
qranit sxurlarnn qarlql tsiri nticsind yaranmdr. Qzl yataqlarnn
eroziyaya urayaraq anmas nticosind aylar boyu sopinti qzi tzahrbri
formalamdr.
Quruun-sink filizbrinin snaye
homiyytli yataqlar Kiik Qafqazda
(Mehmana, Gml) v Byiik Qafqaz
da (Filizay. Katex, Kasda v s.) akar
edilmidir. Filizay yataqlar qrupu Orta
Yura yal gil istbri v qumdalar il
laqod olaraq, koledan-polimetal v
mis-pirrotin fliz formasiyalarn mb
gtirir. sas metallardan - mis, quruun, sink v gmdn lav, burada,
hminin baqa qiymtli metallar da (qzl, vismut, kadmium, kobalt v s.) itirak edir.
Molibden filizinin respublikada misporfir v damar tipli yataqlar v tzahrbri rolumdur. Dolida filiz r-nun
da eyniadl intruziv massivl laqli
molibden filizi tzahrbri (Teymuruanda, Barsaq v s.), Ordubad filiz r-nunda eyniadl qranitoid batoliti ib
laqoli Paraaay molibden yata mvcuddur.
Alminium filizi lkod, sasn, alunit v boksitbrb tmsil olunmudur.
Daksn r-nunda akar edilmi Zylik
alunit yata (ehtiyat 130 mln. t) Avropada n byk yataqdr. Naxivan MRd Perm kntiibrinin yayld sahbrd boksit filizinin tzahrbri mlumdur.
Civ filizi (sasn, kinovar) Kiik
Qafqazn mrkzi hisssind- KolbcrLan zonasmda geni yaylmdr. n
byk yataqlar Ayataq, orbulaq,
Levay, ilgzay v Narzanl hesab
olunur. Genetik olaraq hiperbazitbrb
laqdardr.
Srmo filizinin (sas mineral antimonitdir) Azrbaycanda mstqil yataqlar
mlum deyil. Levay civo yatanda fliz
ktbsi oklind yntlar gotirir.
Darda mrgm yatanda (Naxivan

FA Y D A LI Q A Z1N TILA R
Miqyas 1:2 750 000
Bak kartoqrafiya fabriki 2005-ci il.

Qusar

*%: Xamaz

Quba

Devi
Syozen 4

i bfv "
Qbl

sT,

Ismayll

mkir Nbiaa" t " f % S \ m IN G E AVR

\ Ada

GNC

i* - * "
\ jC / Gdby

k. f

ar^ax

Goyay

YIT
Mrz

Xrdaian

n a A kXanlar ^Goranbov V

>4 1 Sss V

* ?srd8

Krdmir

. A

Pirallah

aBAKI

i
a Aa
Neft Dalar

(J

Klb&r C L

0 ------

Heydrabd

tsrur
j/ B

.0

,
7:|' Qvraq
\

v(
,^

Imilli,
Xocavncl

r
?ui?a

Saatl

Salyan 4

W a 1!

S Jffir i

dzii Neftala
y

Dmir filizleri

Xromit filizleri

hengda

Molibden filizleri

Mermer

Aluminium filizleri

Gil

Yanar ist
Mis fiizlri

Sement xammal

Polimetal filizlr

Mineral rengler

Cive filizleri

Perlitler

Barit

qiq

Lnkrarl

9 , .1

'$ r Astara

MR-in Culfa r-nu) fliz ktbbri myyn edilmidir.

Mrgm filizinin Naxivan MR-in
Culfa r-nunda Darda (auripiqment-realqar) v Gdby r-nunda Bittibulaq
(enargit) yataqlar mlumdur. Yataqlar
hidrotermal mnlidir.
Volframm filizmlgtirici eelit mineralnm tzahrbri Ordubad (Naxivan
M R ) v Klbocor r-nlarnda, Ordubad v
Dlida qranitoid plutonlarnn traf
sxurlarla tmasnda akar edilmidir.
Q e y r i - m e t a l f a y d a l qaz 111a r. Azrbaycan Respublikas
qeyri-metal faydal qaznt (silikatlar,
aliimosilikatlar, xloridbr, sulfatlar v s.)
yataqlar ib d zngindir. Onlar, adtn,
kimyvi xammal, odadavarl v inaat
materiallar, qiymotli dalar v s. sahbr
zr qrupladrlr. Homin faydal qazntlarn respublika razisind bir sra yataqlar vo tzahrbri molumdur.
Daduz yataqlar Naxivan MR-d
(Nehrm, Duzda, Psyan) Miose yal qumda, gil, hngda, rergel -

kntlri ib laqdardr. Bunlardan

tkc Nehrm yatann balans ehtiyat
736 mln. /, ehtimal ehtiyat is 2-2,5
mlxl. t hesablanmdr. Daduzla yana
Aberonda gl duz yataqlar da (Masazr, Bykor v s.) mvcuddur.
Seolitin n mhm yataqlar Tovuz
v Qazax r-nlarnda mlumdur. Onlarn
kiik tzahrbrin respublikanm baqa
regionlarnda da rast glinir. Seolit snayenin v knd tsrrfatmn mxtlif sahbrindo, imli suyun safladrlmasnda v s. geni ttbiq olunur. Snaye hmiyylli yataqlar genetik olaraq st Tabair yal vulkan tufiar vo kiilbri ib
laqdardr. Hidrotermal-metasomatik
mnli seolitbr, adtn, tzahrbr mb gtirir.
Bentonit gilbrinin Qazax r-nunda bi*
ne yata (Da Salahl, Qaymaxh, Aslanbyli v s.) mlumdur. n byk Da
Salahl yatann snaye ehtiyat 84,5
mln. /-dur. Neft vo qara metallurgiya snayesind geni istifad olunur.
Baritin ovdar (Daksn r-nu) v

Kvarsl qumlar

Orduba

-.t

Dolomit
Gips
Seolit

Ma^all

.Babk

Neft v tbii qaz

Tbii qaz

P S/ya/K-j^ 0

... 1
Cllab^d

) NAXIVAN
qovann
s u anb.

i
i

Bilsuva^

>

BAYRAMLI

Mgn
ciiii

Beylqan

Fzuli

Qubdl

/^Sabirgbad

ahbuz

.... 40
5
FAYDALI QAZINTI YATAQLARI
Neft
km duz

i
WSansu g.
Mil djz

XANKND

Hacqabul

% %. Acabdi

El Kkrd koledan

Da duz

Qzl
Mineral su mnbleri

Baqlaq (Goranboy r-nu) yataqlarndan

olav 20-y yaxn tzahr mlumdur. Yataqlar damar tiplidir v genetik chtdon
Orta Yura vulkanitbr ib laqdardr.
Tikinti materiallar Azrbaycan Res
publikasmda byk ehtiyata malikdir.
Bunlardan
hngda yataqlarnn
(Gzdk, Dvbtyarl, Dilaarda, ahbulaq, Naftalan, Mrdkan, Da Salahl, Zoym v s.) mtbyyn edilmi snaye
ehtiyat 300 mln. /, zliik damn (Glboxt, Daksn, ahtaxt, Giilabl v s.)
is 24 mln. /-dur.
Gips v gc yataqlar Goranboy
r-nunda, Gnc . trafnda v Naxi
van MR-d mlumdur. Yataqlarn snaye ehtiyat 40,6 mln. ?-dur.
Perlit v obsidian (vulkan si) yataqlar IClbcr r-nunda (Kelda, D-

vgz

s.) mlumdur. Drdnc

Dvrn vulkanlar ib laqdar olan bu

sxurlardan tikinti vo xrda mmulatlar
hazrlanmas ib yana aqrokimyvi ma
terial kimi d istifad oluna bibr.
Respublika razisind dolomitbrin

vo qumlarn offaf o istehsalna yarayan yataqlar akar edilmidir. Bozok

vo zrgrlik momulatlar hazrlamaq
n yararl minerallar Dakoson vo
Ordubad r-nlarnda (qranat, vezuvian,
ametist), Godoboydo (turmalin, firuz),

Aberon y-a dnyanm neft vo qazla on

zongin vo on qodimlordon neft hasil edilon blgolorindon biridir. Burada tobii
neft vo qaz xlar holo be min il bun
dan ovvol molum idi. Aberonda 1594 ildo 35 m dorinliyindo ilk neft quyusu qa-

Daksn dmir filizi yata.

Xanlar v Qazax r-nlarnda (xalsedon,

oqiq, heliotrop) vo s. myyn edilmidir. Burada onlarn zorgorlik vo texniki
nvbrin rast glinir. Hacknd oqiq
yataqlar qrupunun sonaye ehtiyat
286,8 r-dur. Buun 65,8 t-u zorgorlik
n yararldr.
slandiya patnn (Qaraba silsilosi
vo s.) tozahiirlori vo litoqrafiya dann
(Mirikond yata vo s.) byk ehtiyat,
mineral boyalarn (amax, Kolbocor
vo Xanlar) tzahrlri miioyyon edilmidir.

Azorbaycan diinya neft sonayesinin votoni hesab olunur vo o, 19 osrdo vo 20

osrin ovvollorindo neft hasilatna gro
dnyada birinci yerdo olmudur. Bozi
yataqlarda (Balaxam, Atogah-uban,
Lkbatan) neftin debiti sutkada 16-20
min t -a atmdr. 1904 ildo Suraxam
yatanda mohur 1 sayli quyu 35 t a
neft vermidir. Eloco do Azorbaycamn
Gonco blgosindo dnyada analoqu olmayan Naftalan malico nefti xarlr.
1923 ildo Bibiheybot yatanda sahildon 18-30 m aralida olio qazlm quyulardan dnyada ilk olaraq donizdon
neft xarlmdr. Sonralar iso, 1949 il
do Xozordo mohr Neft Dalar neftqaz yata kof olunmudm.
Beloliklo, Azorbaycanda hom quru
da, hom do donizdo qodimdon molum
olan oxlu neft-qaz yataqlari mvcuddur. Hazirda iso neft hasilatinin 8085%-ini doniz yataqlan verir.
Azorbaycanda osas neftli-qazli r-nlarda neftlilik-qazliliq Mezokaynozoy
kiintlori ilo olaqodardir. Lakin osas
neft vo qaz yataqlan (Aberon, Baki arxipelaq, Aa Kr vo s.) qalnl 1200
3000 m , bozi saholordo iso 4000 - atan Mohsuldar qat kntlorindodir.
Hazirda respublikanm neft-qaz hasilati-

d.: ( 8- .).
.6. . ., 2003.
Hamid Mustfayev

Yanar fay dal qazntlar. Azorbay

can Respublikas orazisindo yanar faydal qazintilardan neft va qazin zongin
yataq Ian mvcuddur. Burada yanar
istlrin vo bitumlann da ohomiyyotli
yataqlan vo tozahiirlori molumdur.
Baqa nv yanar faydal qazntlar (da
vo qonur kmr, torf vo s.) elmi ohomiyyot dayr.
N e f t - q a z y a t a q l a r . Azor
baycan Respublikas orazisi, xsusilo

Duzda daduz yata.

zlmdr. Bibiheybot sahosindo 1847 ildo dnyada mexaniki tisulla ilk neft
quyusu qazlm, 1871 ildo iso Balaxam
yatanda qazlm 64 m dorinliyindo
quyudan neft fontan vurmu vo sonaye
ohomiyyotli neft xarlmdr. Odur ki,

nn 90%-i Mohsuldar qatn payna

dr.
A b e r o n n e f t l i - q a z l i r-nu.
Aberon y-a-nda Balaxan-Sabunu-Ramana, Bibiheybot, Suraxam, Qala, Lkbatan vo s. qodim neft yataqlarmda

Mohsuldar qat btn kosili boyu neftliqazldr. Binoqodi yatanda neft Miosen kntlorindon alnr. Quruda Qarada vo Ziro qaz-kondensat yataqlan,
Aberon arxipelaqnda Pirallah, ilov
adas, Neft Dalar vo s. neft yataqlan
mvcuddur. Bir neoyataqda (BalaxanSabunu-Ramana, Suraxam, Qala) Orta
Aberon yal kntlr do neftlidir.
a k a r x i p e 1a q
neftliq a z l i r-n. Neft-qazllq burada
Mohsuldar qatn ist bosilo olaqodar
dir. Hazirda Songoal-dniz, Duvanndoniz, Xoro-Ziro adas (qaz-kondensat-neft), Xoro-Zir-dniz (qaz-kon
densat), lot-doniz vo Qarasu adas
yataqlari istismar olunur.
A a K r nef t l i -qazl r-nu.
Neft-qaz yataqlan orazido Mohsuldar
qatla olaqodardir. Qatn kosiliindo 20
neftli horizont ayrlr. Burada 10-a qodor
yataq almdr. Onlardan neft vo qazn
ehtiyatna gro on byy Grovda,
Krsongi, Miovdayataqlandr. birilori - Qarabal, Qalmas, Pirsaat, Neftala, X ll vo Kolamoddin nisboton kiik
yataqlardr. Burada Acagil vo Orta Aberon kntlri do neftlidir.
a m a x -Q b u s t a n n e f t l i q a z l i r- . Duvann, Dagil, Konizoda neft-qaz-kondensat yataqlan bu
rada Mohsuldar qatla, Umbaki neft yata iso Miosen kntlori ilo olaqodar
dir. oxlu perspektivli saholor (Toraay,
Anart, Miacik, tolgi, xqaya vo s.) akar edilmidir.
X o z o r y a n i - Q u b a neftl i -qazli r-nu. razido neft-qazllq Paleogen-Miosen vo st Tabair kntlori
ilo olaqodardir. Siyozon monoklinali
boyu andahar-Zarat, Siyozon-Nardaan, Saadan, mirxanl, Zal vo Zeyvo
yataqlan istismar edilir.
G o n c o n e f t l i - q a z l i r-nu.
Neft-qaz yataqlan osas etibarilo Paleo
gen kntlori ilo olaqodardir (Nafta
lan. Qazanbulaq, Acidoro vo s.). R-nun
osas sociyyovi xsusiyyoti burada miialico ohomiyyotli nadir neft yatamn
(Naftalan) olmasidir.
Yevlax-Acabodi
neftliq a z l i r-nu. Yataqlar burada, osason,
Paleogen-Miosen yal terrigen vo karbonatl kntlorlo olaqodardir. Buradak Muradxanl yatanda Azorbay
canda ilk dofo olaraq st Tabair yal
vulkanogen kntlordo sonaye oho
miyyotli neft akar edilmidir.
K r - Q a b r r a a r a s neftl i -qazl i r-nu. Burada Torsdollor,

Grznda vo s. yataqlar Orta Eosen

yal kntlordo almdr. razid
st Tabair kntlori do perspektivli
hesab olunur.
Conubi Xozordo Aberon astanasimn
morkozi hissosindo byk ehtiyata malik
Gnoli, Azori, raq neft-qaz, Baki arxipelaqnda Bahar, ahdoniz qaz-konden
sat yataqlan kof olunmu vo istismara
verilmidir. Azorbaycan yataqlannin
neftlori mxtolif torkiblidir. Metan, metan-naften, naften-metan vo naften gene
tik tipli neftloro rast golinir. Neftlorin
sxl 0,82-0,97 kq/mJ arasmda doyiir.

Qeyri-nnvi yanar favdali qazintilar. Azorbaycanda zongin neft-qaz ya

taqlan ilo yana, oxsayl qeyri-ononovi
yanacaq faydal qazmtilan da mvcuddur (tobii bitum, yanar istlor, da vo qo
nur kmr vo s.). Bunlardan on
mhmlri byiik ehtiyata malik olan
tobii bitumlar vo yanar istlrdir. Bir
ox lkolordo onlardan yalmz yanacaqenerji monboyi kimi deyil, hom do
mxtolif neft mohsullarimn alinmasmda, kimyovi vo tibbi preparatlar hazirlanmasnda, inaatda vo k.t.-nda geni
istifado olunur.
Tobii
bitum lar
Aberon
y-a-nda, Qobustanda vo Aa Kr r-nlarnda 50-don ox tobii bitum yataqlan
vo tozahiirlori (Yer sothindo olan neftli
qumlar, palq vulkanlarmin xard
neft vo s.) mvcuddur. Bitum ymlar
mxtolif yal kntlordo (Eosen-Alt
Pliosen vo s.) toplanmdr. Onlar mik-

roelementlorlo (Mn, Ni, Cu. Mo, Zn

vo s.) zongindir. Respublikada tobii bitumun ehtiyatlan 200 mln. /-dan artiqdr. Tokco Aberondak Qirmaki yatanda 50 mln. t bitumlu qum-ar neft
ehtiyati vardir. Bozi bitum tozahiirlori
palq vulkanlar (Ayrantkon, Qrlq.
Axtarma-Paal, orbulaq, Xdrzindi
vo s.) ilo olaqodardir.
Aberon y-a-nda qodim neft yataqlan orazilorindo (Balaxam, Binoqodi, Lokbatan vo s.) neft hopmu torpaq saholori
vardir. Hesablamalar gstorir ki, toqr.
10 modon sahosindoki homin torpaqlar-

dan 63 mln. t neft emal etmok mmkndr.

Bitumlu qumlardan alinan asfalt
yol rty n istifado olunur. Onlar
dan mxtolif neft mohsullan - benzin,
liqroin, srtg yalar vo digor yanacaq
mohsullan alinir; ar fraksiya olan
mazutdan elektrik st.-larinda istifado
edilir.
Y a n a r i s 11o r. Azorbaycan Res
publikasmda yanacan bu nv geni
yaylmdr. Onlarm, osason. smayll,
Quba, amax-Qobustan r-nlannda vo
Aberon y-a-nda 70-don ox yataq vo to
zahiirlori akar edilmidir.
Yanar istlor mxtolif yal kntlorlo (Tabair-Miosen) olaqodardir.
A M E A Geologiya n-tunda yanar istlorin keyfiyytinin qiymotlondirilmosi
moqsodilo onlarn geokimyovi, fizikikimyovi xassolori (zvi maddolorin, qatranlarm vo kkrdn miqdar, nomliliyi,

sxl, istilikvermo qabiliyyoti vo s.) otrafl yronilmidir.

Bozi sxurlarda iizvi maddnin miqdar 29%-, istilikvermo qabiliyyoti is 12
MC/kq-a atr. Quba, Diall, Congiay,
Pirokokiil yataqlarnda geoloji-kofiyyat ilori aparlmdr. Hesablamalara
gr, respublikada yanar istlrin kof
olunmu ehtiyat 450 mln. t-a yaxndr
vo onlarm xarici lkobrdoki analoqlarna nisboton yiiksk keyfyyt malik olduu miioyyon edilmidir (codvol).

maddnin miqdar 29-55%, kkrdnk

0,2-0.4%, istilikverm qabiliyyti iso 14
MC/kq-a. qodrdir.
i:

. ., 1987; ( 8- .).
.6. . ., 2003.
dil liyev

Yeralt sular. Azorbaycan Respublikas razisind faydal qazntlarn mhm nv olan irin, mineral, termal vo

Mineral s fontan.

Yanar istbrdn neft v qaz emal

olunduqda onlardan mxtolif kimyovi
mohsullar (benzol, fenol, naftalin vo s.)
vo libbi preparatlar alnr. Onlarn
klndon inaatda (sement, korpic vo s.)
Yataqlar v
tzahrlr

snaye sular geni yaylmdr. H drogeoloji todqiqatlar noticosind ay dorolorindo, daotoyi leyflordo vo aylarn
gotirmo konuslarnda, artezian hvzolorindo, dalq blgobrdo, mohdud strukQa tra
x, %-l

stilikverm
qabiliyyli,
MC/kq-la

68,4-84,5

3.5-11,2

6,0 12,3

51,0-79,0

4.6-

zvi
madd, %-/,?

Kkrd,
%-h

Klllk,
%-h

Azorbaycan

14,7-28,7

0,37-1,2

Dnya yataqlan

11,5-28,2

0,7-6,0

v k.t.-nda gbr kimi istifad olunur.

Tobii bitum vo yanar istlrin 1:500000
miqyasnda xoritosi lrtib edilmidir.
D a k m r v qo n ur m r. vvollor respublikada da knr
tozahiirlori Kiik Qafqazda Toraaay
sinklinoriumu (Tortor r-nu) vo Byk
Qafqazda Vondam (Qobolo r-nu) zonalarnda molum idi. 2002 ildo iso Qanxyriay qrq zonasnn ayqaraqoyunlu antiklinal strukturunun m. qanadnda (oki r-nunun eyniadl kondi orazisindo) yeni qonur kmr tozahr akar edilmidir. Kmrn torkibindo zvi

12,0 3,9-10,5

turlarda vo ya massivlordo, karst boluqlarnda, tektonik pozulma zonalarmda

yeralt su yataqlan akar edilmidi*.
irin vo az minerallam (1-3 q/l)
yeralt sular miixtolif litoloji torkibli Mezokaynozoy, Drdnc Dvr vo masir
kontinental monoli kntlordo Yer
sothindn mxtolif, osason, 350-750 m
dorinliklrddir. Onlarn potensial proqnoz ehtiyat 23365 min m3/gn, tosdiq
edilmi istismar ehtiyat iso 12079,4 min
m-Vgn hocmindodir. Dalq blgodo irin sularn islismar ehtiyat Kiik Qafqa
zm Batabat sahosindo 24,3, Xankondido

iso 9 min mVgiin hocmindo miioyyon

edilmidir. ay yataqlarnm alliivial
kntbrind bu komiyyot 126,5 min
m3/gn, cmldn. Qarqarayda 39,3,
Goranayda 2,5, Zoyomayda 23,8, Girdimanayda 20,1, Pirsaatayda 9,8, Gilgilayda 1,0, Qudyalayda 16,8, Qusarayda 13,2 min m3/gn-dr. irin sularn
istismar ehtiyatnn 98%-i datyi diiznlikbrd Drdnc Dvrn allvialprolvial kntbrind v aylarn gtirm konuslarmda moyyn edilmidir.
Bu regional istismar ehtiyatlar qrunt vo
tzyiqli-sulu horizontlar kompleksini
hat cdir. irvan v Mil dznliklrinin
60-70%-ind, Cnub-rqi irvada,
Muan-Salyan dznliyinin btn orazi
sindo, Aberon y-a-mn 70-80%-indo vo
Naxivan MR-in Byiikdz sahosindo
yeralt qrunt vo tozyiqli sular yksok minerallamaya malikdir. Ceyranl, Acnohur vo Qobustanda ox az ehtiyat
olan yeralt sular sporadik (tosadf) xarakter dayr. Aberon y-a-nn q.-indo
qrunt vo tozyiqli sularn sporadik, .-indo iso hr yerdo olduu akar edilso do
(241 min nVgn), ox kiik saholordo az
(1 3 <///), qalan saholordo iso yksok minerallamaya malikdir.
Yeralt sulardan ohalinin imoli su ib
tochizatmda, suvarmada vo texniki moqsodbr n khrizlorin ( 1000-don ox), ol
quyular vo ovdanlarn (35-40 min), bulaqlarn, artezian vo subartezian quyularnn (15 mino qodor) vasitosilo istismar
ehtiyatlarnn yalnz 50-80%-indon isti
fado edilmidir. Hazrda bu gstorici
45-50% tokil edir.
Malico ohomiyyotli mineral sularn
(mxtlif kimyovi vo qaz torkibli, minerallam vo termal) 1000-don ox tobii
xlar ilo yana, onlarn quyularla da
2500-3500 m dorinliklordo mxtolif yal
vo monoli sxurlarda yataqlari akar
edilmidir. Karbonlu vo kkrdl, qisno do azotlu, metanl sular stnlk
tokil edir. Bu sularm 21 yataq zro tosdiq edilmi istismar ehtiyat 19,8 min
m3/gn moyyon edilmidir. Onun 10,13
min mVgn ehtiyat imoli-malic
(rok-damar, byrok, modo-barsaq),
9,67 min m3/gr ehtiyat iso dori-zhrovi, ginekoloji, dayaq-horokot orqanlar
xostoliklori vo s. malicsi n yararldr. Mineral su yataqlarndan Badaml
sfro suyu, stisu, Vayxr, Sirab, irlan,
Nohocr, Tursu. Minkond, Qalaalt vo
s. imoli-malico sular vo foaliyyot gstoron stisu, Qalaalt, Buzovna, Mordokan, Sraxam, Pira, kivan, Meo-

su vo s. sanatoriya vo kurortlar qeyd etmok olar. Bu sularn temp-ru 16-18Cdon 45-80C-yo qodor vo daha yksokdir.
Termomineral malico sular ilo yana respublika orazisindo istilik enerjisi
monboyi kiri istifadoyo yararl, temp-ru
35-52C-don 65-97C-yo qodor vo daha
yksok olan termal sular akar edilmi-

dir. Bu sularn minerallama dorocosi

1-3 c///-don 197 q/7-odokdir.
Kimyovi torkibindo faydali elementlorlo yana (xsuson, yod, brom, bor,
qismon kalium, litium, stronsium vo s.),
miixtolif mineral duzlar olan sonaye sulan, osason, respublikanm neft vo qaz
yataqlarmin intiar tapd orazilordo
byk istismar ehtiyatina (276 min

m3/giin) malikdir. Onlarm osasmda

Baknn Sabunu r-nunda vo Neftalada
yod zavodlar ina edilmidir.
d.: ( 50- .). .
12. . 1969; l i y e v F. . Azorbaycan Respublikasnn yeralti
sulan, ehtiyatlarindan istifado vo geoekoloji problemlri. B 2000.
Firdovsi liyev

TB EHTYATLAR
Mineral ehtiyatlar
z nefti ilo dnyada mhur olan
Azorbaycan Respublikas hom do mxtlif metal (domir, alminium, mis, sink,
quruun, qzl vo s.), qeyri-metal (modon-kimyovi, aqrokimyovi xammallar
vo s.) vo tikinti materiallan kimi faydali
qazinti yataqlari ib do ox zongindir. Ehtiyatlan tosdiq olunmaqla yronilmi vo
kofyyat ilori aparlm bel yataqlarn
say bir neo yzdr.
Respublikanm modn-fliz r-nlar
arasnda Dakoson filiz r-nu byiik do
mir, alunit vo kobalt ehtiyatlarna ma
likdir. Dakoson domir flizi yata vaxtilo Grcstann Rustavi metallurgiya
kombinatm domir konsentrat ilo tam
tmin etmidir. 90 illik ehtiyata malik
domir filizinin torkibindo kobalt filizi do
sonaye ohomiyyoti kosb edir.
Byk ehtiyat ilo dnya miqyasnda
tannm Zoylik yatanda alunitdon
hom aluminium sonayesi n aliiminium oksidi, hom do xeyli miqdarda
kkiird turusu, natrium-sulfat oras vo
bir sra gbrolor alinir. Alunitin ilonmosindon qalan tullantilardan iso ildo 200
min / yngl beton doldurucusu-aqloporit hazrlamaq mmkndr. Zoylikalunit yata osasmda Gonco aluminium
z-du yaradlmdr.
Byk Qafqazm . yamacndak Balakon-Zaqatala filiz r-nu miistoqil mineragenik oyalot olmaqla miixtolif metallarm
zongin ehtiyatina malikdir. Burada Filizay koledan-polimelal, Kasda, Katex
quruun-sink, Cixix, Mazmay mis vo
baqa filiz yataqlari akar edilmidir. Bu
yataqlarin torkibindo kiilli miqdarda qiymotli metallar, cmlodon, qzl, gm,
bismut vo s. vardir ki, onlari da filizlorin
kompleks ilnmsi zamani oldo etmok
mmkndr. Btn bunlar homin yataq-

lann doyorini xeyli artinr vo respublikann bu blgosindo yeni olvan metallurgiya

sonayesinin inkiafna orait yaradr.
Azorbaycan Respublikasi orazisindo
bir sra qizil yataqlari da mvcuddur. Bu
baximdan Kiik Qafqazm miixtolif gene
tik tipli yataqlari mhm ohomiyyot
kosb edir. Hazirda buradak Sydl,
Qzlbulaq (Kolbocor r-nu), Vejnoli (Zongilan r-nu), Qoa (Tovuz r-nu), Godo-

boy, Piyazba (Naxivan M R Ordubad

r-nu), Da Kosomon (Qazax r-nu) yataqlarinin ehtiyatlar hesablanmdr. Bununla yana, Byk Qafqazm . yama
cmda geni yaylm iizvi maddolrb
zongin istlor do qzln yksok konsentrasiyasi ib xarakterizo olunur.
Naxivan M R orazisindo Paraaay
molibden yata (Ordubad r-nu) uzun
miiddotdir istismar olunur. Bu yataqda

METAL V QEYRI-METAL FAYDALI QAZINTILAR ( x r t

Qzl

Mis
Qtzd - mis

Xromit
Mis - molibden

<D

Quruun - sink

Kobalt
Alunit

Civ

457

Seolit

Bentonit
Yanar istlr

Da kmr

Mrgm
Dmir
Da duz

sx em )


4-

slandiya pat.

Qalenit.

A 1unit.

Kvars-molibdenit filizi.

Polimetal filizi.

Andradit.

Barit.
Bazalt konqlomerat.

Pirit.

Maqnetit.

Dolomit.

Antimonit.
Anhidrit.

Ametist.

Auripiqment.

Firuz.

il qzl.

Kvars druzu.

Travertinli araqonit.

Kalsit.

tomsil olunmudur. Onlarm 55,4%-i, yaxud 4790000 lu - 1Byk vo Kiik Qafqa

zm vo Taln dalq vilayotlorinin,
44,6%-i, yaxud 3350000 ha-1 iso KrAraz ovalnm, Gonco-Qazax, Lonkoran, Quba-Xamaz diizonliklorinin vo
Aberon y-a-nn payna dr.
lkonin 8641506 la uumi torpaq
ehtiyatlarmin 8416252 ha-1(95,4%-i) in
zibati r-nlann, 225254 ha-1 (2,6%-i) ohor orazi vahidlorinin (Baki, Naxivan,
Sumqayit, Gonco, Mingoevir, Xankondi, li Bayramli, Naftalan) payna dr. mumi torpaq fondunun 1683824
ha-1 okin vo dinco qoyulmu, 163313 ha-\
oxillik okmobr, 110484 ha-1 bionoklr,
2572050 ha-1 yararl r vo otlaqlar,
1037770 ha-1 meoalt, 2850676 ha-1 iso
k.t.-nda istifado olunmayan azyararli vo
orti yararsiz torpaqlardir. K.t.-na yararli (4754513 ha) torpaq ehtiyatlarmin
1422952 la-1 suvanlan torpaqlardir; bunun 1122477 la-1 okin vo dinco qoyulmu, 137308 la-1 hoyotyani vo 116563
lia-1 oxillik okmoloro aid torpaqlardir.
Respublikanm mumi r vo otlaq saholorinin yalniz 2572050 la-1 otlaq n
yararldr. Bunun da 1355113 lui-1 q,
177421 la-1 yay vo 1039516 ha-1kondotraf r vo otlaq saholori tokil edir ki,
onlarm da yalniz 40308 ha-1suvarihr.
K.t. dvriyyosindo olan okin vo dinco
qoyulnu torpaqlann 169866 ha-1 1-ci,
585428 ha-12-ci, 811096 la-1 3-ci, yalniz
89403 ha-14-ci vo 2801 ha-15-ci keyfiyyot qrupuna aiddir. Hazirda lkodo
adambana 0,59 ha yararli torpaq, 0,21
ha okin sahosi dr.
Mlkiyyot formalari zro blgiiyo
osason (01.01.2004) torpaq ehtiyatlannin 4919423 ha-1dvlot, 205093 ha-1bolodiyyo vo 1670990 ha-1xsusi mlkiyyotin istifadosindodir. Dvlot miilkiyyotino
moxsus yararli torpaq ehtiyatlarmin
d.: ( 8- .).
309755 ha-1okin vo dinco qoyulmu sa.6. . IS.. 2003.
holor, 62521 la-1 oxillik okmobr, 29047
Hmil Mustafayev
ha-1 bionoklordir. Yararli yay vo q otlaqlan 1532534 ha-dir. Suvanlan okin vo
Torpaq ehtiyatlan*
dinco qoyulmu dvlot torpaqlar 127386
ha, oxillik okmobr iso 45489 ha-dir.
Azorbaycan Respublikasinin torpaq
Bolodiyyo miilkiyyotindoki torpaq ehehtiyatlan miixtolif torpaq tiplori, yatiyatlannin 94235 ha-1 okin vo dinco qonmtiplori vo nvlorindn ibarot da- yulmu torpaqlardir ki, onlarm da 59033
tundra, da-omon, da-meo, sari vo ha-1 suvanlandir. 5003 ha oxillik okmoqleyli-podzollu, qaratorpaq, abald,
lorin ancaq 2766 ha-1 suvarihr. Yalniz
boz vo qonur torpaq komplekslori ib
26044 ha-1 (1,7%) suvanlan kondotrafi
r vo otlaq saholorinin 1034900 ha-1
-c, 4-cii vo 5-ci keyliyyot qruplarina
*
Mqal Azorbaycan Respublikasi Dvlt
aiddir. Beb torpaqlann geni sahodo yaTorpaq vo Xritokm Komitsinin rhbrliyi
ylmasnn soboblorindon biri do onlarm
torofindon toqdim olunmudur.
tknmkd olan molibden filiz ehtiyatn onun yaxnlnda akar edilmi mismolibden-porfir tipli yataqlarn hesabna artrmaq mmkndr. Kiik Qafqa
zm m.-. hisssindo Godoboy filiz r-nun
da da molibden-mis-porfir yataqlan
(Xarxar, Qarada) molumdur.
Azorbaycanda civo yataqlan Kiik
Qafqazn morkozi hisssindo, Gyo-Hokori zonasmda gcni yaylmdr. Onlardan Ayataq, orbulaq, Aqaya vo s.-ni
gstormk olar. Levay civo filizi yatanda civo il birlikd srm v mrgm do rast golinir. Naxivan MR-do
Darda morgm yata (Culfa r-nu)
mhm ohomiyyoto malikdir.
Azorbaycanda qeyri-metal faydal
qazntlarm miixtolif nvlori - modonkimyovi, aqrokimyvi (daduz, seolitlr,
dolomitbr vo s.), qara metallurgiya n
xammal (fliis ohongdalar, kaolin, odadavaml vo bcntonit gilbr vo s.), tikinti
materiallar (divar v zlk dalar, sement xammal, gips, gilbr vo s.) geni
yaylmdr. Naxivan MR-d Nehrom,
Naxivan, Piisyan kimi mhtoom dadz yataqlarmm hesablanm v tsdiq
olunmu chtiyatlar yzlorlo mln. t,
proqnozlara gro iso hotta 2-2,5 mlrd.
/-dur. Soda istehsal n lazm olan
daduz yataqlarnm ehtiyat 730 mln.
t-dur, istehsalat n tolob olunan dolomitin miqdar da gstorilon roqomlr otrafndadr. Seolitbrin mhm yataqlari
(Ayda, Yuxar yszl, Tatl vo s.) Tovuz-Qazax zonasmda mlumdur. Brada km-vulkanogen sxurlarda seolit
brin sonaye ohomiyyotli zongin ehtiyatlar akar cdilmidir.
Azorbaycanda yanar ist yataqlan vo
da kmr tozahiirlori do mlumdur ki,
onlardan alternativ enerji monboyi kiri
istifado etmok olar.

miixtolif dorocodo oranlama vo orakotlomoyo moruz qalmasdr. Hazirda homin torpaqlann 152898 ha-1 zoif, 146235
hit-i orta, 223838 ha-1 iddotli orakotlomi vo 4250 la-1oran torpaqlardir.
zollodirilmi torpaqlann iimumi sahosinin bolodiyyo vo dvlot miilkiyyotino
ayrlm torpaq saholorino nisboton 1,22,9 dofo az olmasina baxmayaraq okin,
oxillik okmobr vo bionoklrin birlikdo
sahosi onlardan 3,5-13,8 dofo oxdur.
Hazirda okin saholorinin 75,5%-i, oxillik
okmolorin 58,6%-i, bionokbrin iso 70%-i
xsusi mlkiyyotilorin istifadosindodir.
Respublikanm iimumi torpaq ehtiyatlarmin 254401 ha-1 (toqr. 30%-i) yaay montoqobrino ayrlm saholordir.
Bunun 7665 ha-1ohor orazi vahidlorinin,
246736 ha-1 iso digor ohor, qosobo vo
kond yaay montoqolorinin istifadosindodir. Onlann yalniz 29559 ha-1 yaay
evlori vo miixtolif tikilibr altindadir. Qalan 224842 la-1 becorilir ki, onlarm da
137308 ha-1 suvarihr. Hoyotyani torpaq
ehtiyatlarmin 10300 ha-1(5823 ha-1suvarlan) dvlot miilkiyyotindo saxlanm,
12411 ha-i (6653 ha suvanlan) bolodiyyo
vo 202131 ha-i (124832 ha-1 suvanlan)
xsusi mlkiyyoto verilmidir.
Meo fondu torpaqlan respublikanm
iimumi torpaq ehtiyatlarmin 12,0%-ini
(1037770 ha) tokil edir. Bunun yalniz
2682 la-1(0,26%-i) Naxivan MR-dodir.
Dvlot miilkiyyotindo saxlanm homin
torpaqlann 90%-i Byiik vo Kiik Qaf
qaz vo Tal d-r meolrinin payina
diir. Qalan meo fondu torpaq ehtiyatlarma Kr ay vo onun hvzosindoki
aylarn dorobrindo, ebco do Quba-Xamaz vo Lonkoran dznliklorindo yayilm tuqay meolri daxildir.
Xiisusi qorunan orazilorin torpaqlan
da iimumi torpaq ehtiyatlarma aid edilir.
Beb torpaqlann iimumi sah. 501549 hadir. Burada qoruqlar 226529 ha, yasaqliqlar 159740 ha, milli parklar iso 115280
ha torpaq sahosini ohato edir.
Tobii-tsrrfat xiisusiyyotlorino gro
torpaq ehtiyatlarmin istifadosi 10 iqtisadi-corafi blgodo morkozlomidir: Aberon, Gonco-Qazax, oki-Zaqatala,
Lonkoran, Quba-Xamaz, Aran, Yuxan
Qaraba, Kolbcr-Lan, Dalq irvan
vo Naxivan (codvol).
cl.: I i e v H. . Byk Qafqazn imalorq hisssinin meo vo meo-bozqr torpaqlan. B.,
1964; . .
( ). .. 1966;
M o m m d o v Q . . Azrbayeann torpaq ehtiyatlar. .. 2002.

Azrbayca Respublikasinin torpaq ehtiyatlarmin iqtisadi-corail blgbr v

mlkiyyt formalari zr pavlanmas v istifadosi (01.01.2004)

Blgolor
S/s (sahosi ha
vo %-lo)
Aberon
1 336635
3,9%

GoncoQazax
1245542
14,4%

kiZaqatala
3
987689
11,4%

Lonkran
635741
7,4%
QubaXamaz
798404
9,2%

Aran
1865114
21,6 %

Y uxan
Qaraba
930688
10,8%

Kolbocor8
Lan
5,0 %
Dalqirvan
9 682590
7,9 %

10

Naxivan
536300
6,2 %

Miilkiyyot
formas

mumi

kin vo
dinco
qoyulmu

Dvlot
Bolodiyyo
Xsusi
Csmi
Dvlt
Bolodiyyo
Xiisusi
ami
Dvlt
Bolodiyyo
Xiisusi
Cmi
Dvlot
Bolodiyyo
Xiisusi
Cmi
Dvlot
Bolodiyyo
Xiisusi

Dvlot
Bolodiyyo
Xiisusi
ami
Dvlot
Bolodiyyo
Xiisusi
Cami

224914
97028
14693
336635
673302
326764
245476
1245542
634987
149428
203274
987689
363872
121381
150488
635741
387508
231283
179613
798404
690305
559147
615662
1865114
857532
23160
49996
930688

8969
5726
8662
23357
14790
11108
167927
193825
17992
14925
147984
180901
22377
8085
105992
136454
8905
7174
111421
127500
43173
34135
522267
599575
147649
2337
42149
192065

Dvlot
Dvlot
Bolodiyyo
Xiisusi
Cami
Dvlot
Bolodiyyo
Xsusi
Cami

430079
312006
220408
150176
682590
177801
302213
56286
536300

44125
6385
7566
127362
141313
627
2733
38711
42071

Bitki ehtiyatlan
Azorbaycan Respublikasi miixtolif
torkibli yabam-faydah bitkilorb zongindir. lkodo 1300-don artiq dorman (o
ciimlodon 315 nv alkoloidli, 150 nv
kumarinli, 1000 nv efiryal) bitkisi akar edilmidir. Onlarm 230-dan oxu tobabotdo smaqdan keirilmi, 55 nvn
sonaye ohomiyyotli olduu moyyonlodirilnidir. 100-don ox alkoloid, kumarin, aromatik, terpen birlomobri, saskviterpen laktonlan vo lekorin, salosodin,

Kond tosorriifatma yararli torpaqlar, ha

oxillik
r vo otlaqlar
Biookmolor
Hoyotyani
kond
noklor
q
yay
otrafi
502
83771
8133
348
2539
657
46
56700
103
188
1960
1965
56700
736
5156
83771
8133
2416
111
38828
372
2920
15951
635
1244 287468
1221
30510
2973
40886
42479
34674 243302 159151 38821
4385
20703
90
297
36533
5456
10
97629
1638
655
17196
35294
1129
97629
20703
18924
1436
36533
41405
23154
4459
611
31065
60
63912
711
367
980
8206
10361
23927
15187 63912
24967
23154
9528
31065
1141
78617
33736
56
1932
744
1042 131935
1229
14052
26220
26301
28186
15337
29194 131935
78617
33736
569
1216
262
319210
1881
147
247105
5195
9611
73917
2660
12708
79374
3376 247105 319210
43786
4663
246092
10565
6712
51
7352
1088
1891
5594
7352
246092 10565
45728
4663
13394

3767
621
32
7409
8062
35
3
761
799

6274
103
438
4361
4361
525
19
2796
3340

93335

19477
85960

11466
22925

143161
143161

88739
41344

74986
74986

22925
-

41344

efedrin, melliktin, berberin, tauremizin, santonin, seslozid, radiotinin, radiotinol, plmbagin, afranol, kootimol kimi qiymotli dorman maddolorinin yeni monbolori akar edilmidir.
Alnan maddolor vo dorman preparatlar patentlodirilmidir. n qiymotli vo
hortorofli yronilon efryal bitkibrdon
piiknanosi, koklikotu, morzo, dananosi, yovan, birgz, boymadoron vo
korovizkimilor fosilosinin niimayondolorindon - qrammoskiadium, baldran,
yalan ciro, cacq, ziro, ciro, dakenii

2339
508
8683
9191
15
421
12610
13046

Comi
104262
63232
12775
180269
290729
257510
242296
790535
81071
114857
201603
397531
81726
74055
148486
304266
124387
142124
177994
444505
364430
288463
608455
1261348
459467
10828
49634
528899

180783
118773
148648
1478
415236
42546
78162
54878
175586

Meo
torpaqlan,
ha

Yararsiz
torpaq
lar, ha

11337
232

109315
33564

11569
118912
316

142879
263661
68938

119228
272476
202

332599
281440
34369

272678
146256
1026

315809
135890
46300

147282
122766
177

182190
140355
88982

122943
33064
599

229337
292811
270085

33663
153967
22

562896
244098
12310

153967

256408

92083
81596

111637
11637
71760

81596
2392
290

183397
132863
223761

2682

356624

nvlori vo s. Azorbaycanin miixtolif

blgolorindo geni yaylmdr.
Respublikada 10 minlorb ton biyan
kkii, 50-60 / kitro (astraqal v), 12 /
zirinc kkii, 27 / yemian meyvosi vo 3,5 /
ioyi, 400 t aytikan meyvosi, 30/andiz
kkii, 14 / baldran, 136 / daziotu, 7 /
murdara meyvosi, 6 / cko ioyi, 23 /
boyaqotu, 54/sumax, 15 / volgo yarpa,
500 / itburnu meyvosi, 8,3 / solmazik,
10 / boymadoron vo s. qiymotli bitkilorin
ehtiyat moyyn edilmi, onlarm yayilma xoritolori tortib olunmudur.

Bioloji v ekoloji tdqiqatlar nticsind 350 nv aromatik bitkinin iqlim

uyunladrlmasnn mmknly akar
edilmidir. Becriln bitkilrdn zfran,
nrgiz, qrindeliya, tirah, qzlgl nvlri, akasiya, baldran v birgzn efr
yann kimyvi trkibi, aromatik xasslri v s. tdqiq edilrk, istehsal n
tvsiy olnmudur. Qzlgln mohsul
dar nvlri (Qazanlq, Qrmz, Krm,
Raduqa) Zaqatala efryal bitkiilik tsrrfatnda 10 hektarlarla kilmi, onlardan qiymtli efr ya alnaraq, xeyli
iqtisadi somro old edilmidir.
Kklikotu, mrz, danansi, yalan
cir, cacq, baldran nvlrindn alnan
efr yalar hm tk, hom d kompozisi-

Azrbaycan Respublikasi zngin hey

vanlar abmi ehtiyatlarma malikdir. Bularn sasn oxlu sayda heyvan nvbri mmlilr, balqlar, qular, srnnlr
(reptiliyalar), xrngkimibr, suda-quru
da yaayanlar (amfbiyalar) v s. tkil
edir. Xoz tdarknd istifado olunan
heyvanlardan (bataqlq qunduzu, tlk,
yenot, dovan, db, porsuq, meopiiyi,
ay, canavar, aqqal v s.) ox bataqlq qunduzu (72%), tlk (13%) v yenot
(5,2%) ovlanr. Bunlardan bataqlq qun
duzu vo yenot respublikada iqlim uyunladlmdr.
Heyvan ehtiyatlan irisind ov qu-

aytikan
yd fsilsindn bitki cinsi. Azrbaycanda 1 nv - adi . var. Meyvsind (100 q-nda) 10-12 mq%
karotin, 273 mq%- qdr vitamini, 0,79 mq% fol turusu, B 1t P
vitaminlri v s. olur. Ondan mrbb, rbt, ir, cem, jele v s. hazrlanr. . ya bzi yaralarn, drinin
a zdlnmlrinin, ekzema,
yataq yaras xstliklrinin malicsind istifad edilir. . yarpandan
boyaq v a maddsi alnr.

Yovan
Azrbaycan Respublikasmda 16
(bzi mlumatlara gr 42) nv
yaylm, trxun adlanan bir nv
is becrilir. Bzi nvlrind efir
yalar, turular v s. maddlr
var. Ac Y. (A. absinthium), adi Y.
(A. vulqaris) v b. nvlri drman
bitkisidir. Yarpandan v gvdsinin iklnmi uc hisssindn hazrlanan dmlm, tinktura
v ekstrakt itahartran vasit
kimi ildilir.

yalar klind yeni kolbasa nvbrinin istehsalnda, alkoqolsuz ikibr, iniyyat,

konserv v marinadlarn hazrlanmasnda tirlyici vasit kimi istehsalatda snaqdan keirilmidir.
Alayc xassli bir ox bitkibrin byk ehtiyat onlardan gn-di snayesind istifad edilmsin imkan yaradr.
Rvnd, dovaya (sprm) v s. bitki
ekstraktlar istehsal n tvsiy edilmidir, nar qabmdan alnan ekstrakt is
snayed istifad olunur.
Glxotmi, sabahgl, maldili, zirinc,
gndala, murdara, dazotu, zrlik v
elc d trvz (pomidor, badmcan,
uundur v s.), hminin pambq ema
il tullantlarndan xalalqda, boyaqlqda totbiq olunur. Bir ox becriln
boyaq bitkilrindn (yalan zfran,
hna, basma v s.) alnan ekstraktlar is
tehsalatda istifado edilir.

lar (qaz, rdk, qaqaldaq, boz kklik,

bildirin v s.) mhm yer tutur. Ovuluq haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa uyun olaraq lk razisindo ovla vo ovuluqla laqdar
btn prosesbrin hquqi bazas yaradlmdr.
Respublikanm irin sulannda v zrd 30 nv balq ovlanr. Bu balqlann
xeyli hisssi KLr aymda, Krn trafndak gl v axmazlarda, hminin Mingevir v mkir su anbarlarnda tutulur. Ovlanan balqlarm ksriyyti keici
v yarmkeicidir (donizd byyr, oxalmaq n aylara keir). Keici balqlarn n qiymtlisi qzlbalq, , uzunburun. blg, kbmo, xm, amay,
poru, ilanbaldr. Onlarn oti vo krs
yksk qiymtlndirilir.
Ovlanan nrkimibr irisind miqdarca birinci yeri uzunburun, ikinci yeri
tutur. Bunlardan baqa, Azrbaycan Respublikasinin sularnda snaye
hmiyytli apaq, ki, sf, naxa, klm,
ziyad (ktm) v s. yarmkeici balqlar,
oxlu siynk v kilk tutulur. 20 srin
ikinci yarsndan balayaraq Kr ayn-

d.: Azrbaycann faydali bitkibri ., 1971;

. .
. . 1976; I b a d u l l a y e v a S. . Azorbaycan (lorasnn krvizkimilori. 2004.
Vahid Hacyev, Nurddin /smaylov,
Fxrddin Qasmov, Syyara ibadullayeva

Heyvan ehtiyatlan

da mxtlif hidrotexniki qurularm tikilmsi, Xzr dnizi suyunun irklnmsi,

qanunsuz ov v s. nticsind snaye hmiyytli balqlarm miqdar xeyli azalmdr. Balq ehtiyatn brpa etmk v artrmaq mqsdil respublikada genimiqyasl tdbirbr grlr. Balqyetidirm
mssisbri (Kraz, li Bayraml, Xll, Kr vo Dniz tcrb z-dlar) faliyyt
gstrir. apaq, ki, ziyad v sf balqIarn artrmaq n Kiik Qzlaac,
X ll v Kraz balqartrma tsrfatlar yaradlmdr. Respublikada
ild milyonlarla bal, qzlbalq,
apaq, ki, klm v sf krpsi yetidirilir. Bunladan lav, 1980 ildn Kiik Qzlaac tsrrfatnda faliyyt
gstr3n inkubasiya sexind ild minb rb ziyad bal krpsi yetidirilib
dniz buraxlr. 2000 ild Xllda 20
mln. nrkimibr krpsi yetidirntoy
imkan vern masir z-d istifady verilmidir.
Respublikada 2003 ild 6453,7 I balq
ovlanmdr ki, onun 6058,3 t-u dnizdn, 393,38 t - u daxili su mnblrindn
(o cmbdn, 82 t - u Mingevir v mkir su anbarlarndan) tutulmudur. Ov
lanan balqlarm 94,48 /-unu nrkimibr
tkil etmidir.

Cb nalburunu.
Turan plngi.

Da qoyunu.

Adi uzunqanad.

Vaaq.

Ceyran.

d.:
. ., 1989;
. ., . I 3, 1995 2000; 20 sri sonnda heyvanlar alminin yronilmsi vo qornmas.
(Red. M i k a y l o v . . ) . ., 2001.

Biikkdodaq enliqulaq.

Musa Musayev

Su ehtiyatlan
Azrbaycan Respublikasi corafi
mvqeyi v tbii raitinin xsusiyytlri
ib laqdar olaraq su ehtiyatlarmin kifayt q3dr olmamas v razi zr qeyri paylanmas il sciyylnir. Bununla yana hmin ehtiyatlarn sas hisssi qonu dvbtbrin razilrind formalar v tranzit aylar (Kr, Araz v
onlarn qollar, Samur, Astara vo Bolqaray) vasitsib respublikanm orazisin daxil olur; ondan knara is axm
yoxdur.
Kr ay axmnn respublikanm zisin daxil olduu yerd orta illik hcmi
8,84 km-\ yaxud su srfi 280,1 m-Vscn,
Araz aynn mnsbi yaxnlnda is
mvafq olaraq 17,8 km3, 564 mVsan tkil edir. Onun axmnn sonrak artm
(8,96 km3, 2830 m3/san) respublikanm
daxili aylar v qismn d qonu dvbt-

Bbir.

Bezoar keisi
Safsar.

Manul piiyi.

Kaftar.

Qarapaa.

i piiyi.

 . TBW e h t W m \a r . e k o l o g W a

rsindim dik.

Hirkan arquu.

Qzl qaz.

ri qr.

Qaraqarn barqara.

S U EHTYATLAR

Aboaz blbl.

Aquyruq dniz qartal.

Dovdaq.

Turac.

cr.

Fsldayan qu.
ay qaraquu.

Qafqaz tetras.

lanyeyn.

Qafqaz ahini.

Q nldayan cllt.

Qrmzd qaz.

l qartal.

hray qutan.

Qara leylk.

Xzor ular.

Kiik qu.

Aquyruq kkburun.

Trkstan tvy.
Qong dovdaq.

Tolugtrn.

Qafqaz ular.

Sultan toyuu.

Berkut.

Bzgk.

Gl haaquyruq clliit.

Shra qarquu.

Tal qrqovulu.

lanbal.

Blg.

k.

Adi kilk.

Klomo.

rigz kilko.

lrin razisindn axan tranzit aylarn

(Xram, Astafa, Tovz, Qanx, Qabrr
v s.) hesabna ba verir.
Araz aynn Naxivan M R srhdin qdrki axm hcmi 4.8 k m \ yaxud su srf 152,1 m3/sar tkil edir.
Xudafin krpsn qdrki ax
hcmi onun hom sa (ran) v hm d
sol (Ermnistan, Azorbaycan) qollarnn hesabna artr v mnsbd 9,16
km3-d, yaxud 290 m3/san-y atr. Beblikl, qonu lklrdn gln qollarn
nzr almaqla Kr v Araz aylarmn

Azorbaycan Respublikasi tobii vilaytlorinin su ehtivatlar

Dolgi siynyi.

A qzlbalq.

Nr.

I fl
Xzr iqarn.

Klm.

Kiir uzunburunu.

Qarabcl siynk.

Doniz sf.

Ziyad (ktm).

Qzl kefal.

(mln. /-1)

muni

Axm
sthi

yeralt

Buxarlanma

Axm
msal

13220

5459

3280

2179

10761

0,34

5428

1586

1027

559

3842

0,29

2668

1164

713

451

1504

0.44

2760
10792

422
3873

314
2253

108
1620

2338
6919

0,15
0.36

2327
1244

1447
682

821
389

626
293

880
562

0,62
0,55

2082
5139
15969
4055
4453

153
1591
3621
1173
1032

130
913
1787
530
481

23
678
1834
643
551

1929
3548
12348
2882
3421

0,07
0,31
0.23
0,29
0,23

5141

776

445

331

4365

0,15

2320
4776
36965

640
1229
10309

331
888
5955

309
341
4354

1680
3547
26656

0,28
0,26
0,28

rta sulu il iin chtiyat mvafq olaaq 26,9 km3 (su srfi 854 mVsan) v
4,0 km3 (su srfi 442,1 m3/san) tkil
dir. Azrbaycann su ehtiyatlarna,
hminin Samur-Aberon kanal vasitosilo Samur ayndan gtrln v or
ta illik hcmi 0,85 km3 (su srfi 27
n3/san) olan (Samur ay hcminin 1/3
hisssi) sular da daxildir.
Azrbaycan aylarnn mumi su ehtiyatlarna yxarda gstriln ay oboksindn baqa bilavasit Xzor donizin tkbn aylarn da sular daxildir.
Respublikanm m.-. (Quba-Qusar, Dovi-Xamaz, Aberon-Qobustan hidroloji r-nlar) v c.-. (Lnkran hidroloji r-nu) aylarnda bu ehtiyatlarn orta

(orta

oxillik

Blglr

rigz iqann.

oxillik qiymti mvafq olaraq 1,6 km3

(50,2 mVsan) v 1,5 km3 (49,0 m3/san)
tkil edir. Bcblikb, orta sul il n
Azrbaycan aylarnn iimumi su ehtiyat 30,9 3- (980 m3/san) brabrdir.
Bu hcmin yalnz 10,3 km3-ini (326
m3/san) bilavasito respublika razisi daxilind formalaan axm tkil edir ki,
bu da tranzit axmn hcmindn ( 20.6
km3, yaxud 653 mVsan) 2 do azdr.
Respublika razisinin sahsin dn
su ehtiyat yerli axm iizr 119
iimumi axm iizr is 359 vm tokil edir

Sah,
kn2

l. Byk Qafqazm c.-.

hisssi
40603
a) m.-. yamac vo c.-.
qurtaraca;
17300
cmldn:
m.-. yamac
6610
Qobustan v
Aberon y-a
10690
) C. yamac;
23303
cmldn:
Qanx ay hvzsi
2764
yriay hvzosi
1810
Acmohur vo
Ccyranl
6910
irvan aylar
11819
II. Kiik Qafqaz
37749
m.-. yamac
9013
. yamac
10373
Qaraba yaylas v
c.-q. yamac
13000
Zngozur silsibsinin
c.-q. yamac (Nax. MR) 5363
III. Tal
8248
86600
Cami

Yant

axm

modulu

3,78

l/san/km2). Yerli ay sular ehtiyatnn

58%-i ay axmnn formalamasnda
itirak edon sth axmnm, 42%-i is
yeralt sularn payma dr. Respub
lika aylarnn su balans v yaxud su
ehtiyatlan Byk Qafqaz, Kiik Qaf
qaz vo Tal tbii vilaytbri zr hesablanmdr (codvl).
cl.:
. .,

P . M . .
., 1978;
. .. 1989; X 111. .

. ., 2003; Kiir hvzsinin su anbarlari (Elmi
red. M u s t a f a y e v .). B., 2003.
Rnc Qaqay

qlim ehtiyatlan
Azrbaycan Respublikasi lverili
fziki-corafi raitin gr zngin iq
lim ehtiyatlarna malikdir. Bunlardan
gn v kbk enerjisi, istilik, riitubt
v kurort-iqlim ehtiyatlan mhm hmiyyt ksb edir.
Gn enerjisi ehtiyatlan. Azrbaycan Respublikasinin razisi kiilli miq
darda giin enerjisi alr. Gn parltl
saatlarmn illik miqdar burada 1900
2200 saat la 2600-2800 saat arasmda
dyiir. mumi gn radiasiyasnn il
lik miqdar 120-124 kkal/sm2-dn
152-160 kkal/sm2-dk tkil edir.
Kiir-Araz ovalnda fal fotositez
radiasiyasnn (bitki yarpaqlarnm uda
bildiyi v fotosintez prosesind itirak
edn radiasiya) illik miqdar 62-64
kkal/sm2-d'n. Orta dalq zonada hnd.
artdqca fal fotosintez radiasiyasnn
qiymti artr v 3000 m-dn yksklikdn
70 kkal/sm2 v daha ox olur. Naxivan
MR-in razisind fal fotosintez radiasiyasnn illik miqdar 70-72 kkal/sm2 v
daha oxdur. Bitkibrin vegetasiyas
dvrnd (aprel-oktyabr) lknin dznlik v Byk Qafqazn yksk dalq
hisssindo foal fotosintez radiasiyasnn
miqdar, sasn, 48-50 kkal/sm2, orta
dalq hisssind is 45-46 kkal/sm2
tkil edir. Naxivan MR-in btn razisind vegetasiya dvriind fal foto
sintez radiasiyasnn miqdar 53-59
kkal/sm2-dr\ aa olmur.
Klk enerjisi ehtiyatlan. lknin
donizsahili razibrind yeii hali qodimdn kiibk enejisindn istifad edir.
Sado qurululu kiibk mhrriklri (yel
dyirmanlar) 20 srin 30-40-c ilbrinodk daha geni miqyasda ttbiq olunmudur. Sonralar elektrik enerjisi istehsalnn artmas v mumi enerji bksindon istifad ib laqdar olaraq
bu ciir kbk mhrriklrinin say xeyli
azalmdr. Hazrda sad kiilok mhrrikbri Aberon y-a-nn bozi sahilboyu
v Krn aa axar sahbind qalmdr.
Azrbaycan Respublikasi razisind
kbyi orta illik srtinin 3 m/sat7-dn
ox olmas v hmin srtin klk
mhrrikbrinin smrliliyi tbbbrini
tam tomin etmsi, bu tknmz ucuz v
ekoloji tmiz enerji mnbyinin respub
likada mhm ehtiyata malik olmasn
gstrir. Beb ki, kbyin orta illik siirtinin kmiyyoti Aberon y-a-nda 6-8, digar donizsahili razibrd v adalarda

EKOLOGIYA
3 6. Kr-Araz ovalnm bozi yerlrindo
3-4, yiiksok dalq saholrd iso 4-6
m/san toijkil edir. Aberon y-a-nda sroli 6-10 n/sn olan kloklor daha tez-tez
tokrarlamr, digor r-nlarda is sroti 2-5
n/san olan kbklor stnlk tokil edir.
Gclii klokli (>15 m/sari) giinlrin say
Aberon y-a-nm q.-indo 30-40%, morkozindo 17-27%, . qurtaracanda iso
20 30% tokil edir. Digor donizsahili
orazilrdo bu gstorici 10-20% arasnda
doyiir, Kr dorosindo iso 7-8%-don artq olmur. Gstriln orazilrin bozi
mntoqolrind yerli oraitdon asl ola
raq kloyin hm orta illik srti, hom do
gclii kloklrin tokrarlanmas daha
yksk ola bilor.
sti chtiyatlar. Azorbaycan Respblikasnn orazisi isti ehtiyatlarn sociyyolondiron vo bitkilrd vegetasiya prosesbriin srotlo getmosini tmin edon foal
temp-r cominin yksok olnas (>10C)
ib frqlondiyindon mhm isti ehtiyatlarna malikdir. razinin yardan oxu
foal temp-r cominin 3800C-dn artq
olduu isti quraqda yerbir. Kr-Araz
ovalnda vo Naxivan MR-in Araz
boyu dznliklrind fal temp-r cmi
daha ykskdir (4000-4800C). Onun
qiymti hnd. 800 ///-don yksk olmayan orazilrd 3000C-dn, Nax
ivan MR-do iso 4500C-don az olmur.
Havann temp-runun 10C-dn yuxar
qalxmas on tez (martin sonu) KurAraz ovalnn q. hissolorindo - Zodab-Mingoevir-Bordo blgosindo vo
Arazyan dar zolaqda ba verir. Orta
temp-ru 10C-dn yuxar olan dvr 229
gndon (Astara) 100 gno (doniz soviyysindn 2000 m yiiksoklikdo) qodor
davam edir.
lknin mvcud isti ehtiyatlar
onun xcyli hissosindo ildo iki, bzi yerlordo iso hotta dofo mohsul gtrmoyo imkan ve ir. Hnd. 600 m- qodor
olan dzon vo daotoyi orazilrin okso-

riyyotindo foal temp-r comi payzlq

budann istiyo olan tolbatndan 2 dofdn do artqdr. Bu iso olverili suvar
ma oraitindo vegetasiya dvrii qsa olan
bir sra dnli bitkilr (qardal) vo okilon
otlardan olavo mhsul almaa kifayt qo
dor isti ehtiyat olduunu gstrir.
Rtubt ehtiyatlan. Azorbaycan
Respublikasi orazisindo on az orta illik
yant (150-200 mm vo az) Qobustanm
c.-.-indo vo Aberon y-a-nin c. sahilindo mahido edilir. Kr-Araz ovalnn
morkozi vo ., Samur-Dovoi ovalnn
e.-. hissolorindo, Naxivan MR-in
Arazboyu dzonliklrind, Qobustanm
vo Aberon y-a-nm ox hissosindo yantlarn miqdar 300 mm -don azdir.
Xozor donizi sahilindon q.-o, dzonliklordon dalara doru yantlarn miqdan todricon artir. Onlarm on oxillik
miqdar Byk Qafqazm c. (1400-1600
mm) vo m.-. (800 mm) yamaclarmda,
Kiik Qafqazda vo Naxivan MR-in
yksok dalq hissosindo (800-900 mm)
vo Talda (1700-1800 mm) qeyd edilir.
Yantlarn byk hissosinin ilin isti
dvrno (aprel-oktyabr) tosadf etdiyino baxmayaraq, yay aylari quraq keir
vo hotta yantlarn bolluu ilo seilon
Lonkoran- Astara zonasmda bu zaman
yantlarn miqdari illik normanm
coni 5-15%-ini tokil edir. Bitkiiliyin
geni yayld r-nlarda havanm temprunun IOC-don yuxan olan dvrndo
iqlim-suvarma normasinin komiyyoti,
osason, 300-1000 /77/?/ (3000-10000
t/lia) arasmda doyiir. Bu dvrdo tarlalara on ox (900-1000 mm) su KiirAraz ovalnda, Aberon y-a-nm mor
kozi hissosindo vo Naxivan MR-in
Arazboyu orazilorindo verilmolidir.
Dalara vo Xozor donizino doru iqlimsuvarma normasi todricon azalir. Hotta
Lonkoran-Astara zonasmda iqlimsuvarma normasinin orta qiymoti yay
aylannda 200 /77/77-don aa olmur.

Kurort-iqlim ehtiyatlan. Respublika

orazisino don gno radiasiyasnm,
xsusilo onun ultra-bonvoyi hissosi
nin bolluu lkonin dzonlik vo daotoyi r-nlarnda, donizsahili orazilorin
do helioterapiya todbirlorinin yay dvrndo, demok olar ki, hor gn totbiq
olunmasna imkan verir. Hava komplekslorinin tohlili lko orazisindo he
lioterapiya imkanlannn yksok olmasn daha aydn gstorir. Belo ki, btn
yay dvrndo gnlorin 65-95%-ini gnoli hava tokil edir. Donizsahili r-n
larda gi'noli gnlor bozi illordo, hotta
btn iyul-avqust aylarnda aramsz
davam edir. Gnoli havalar oksor hallarda Lonkoran ovahmda 75 90%, KrAraz oval vo Naxivan MR-in dzonlik, daotoyi vo orta dalq hissolorindo
90%, Byk vo Kiik Qafqazm daotoyi
dzonliklorindo, Talda vo Naxivan
MR-in dalq hissosindo 67-80% tolcrarlanr. Giinoli havalarn tokrarlanmas vo
radiasiya intensivliyino gro Xozor donizinin Azorbaycan sahilbri Qafqazm Qa
ra doniz vo Krmn conub sahilbrindon
stndr. Bu da Xozor sahilinin xeyli his
sosindo masir kurort vo ktlovi istirahot
komplekslorinin yaradilmasina osas ve
rir. Q aylannda gnoli havalar xeyli
azalsa da, bozi r-nlarda gnlo maliconin bu dvxb do apanlmasina imkan
olur. Aberon y-a vo ondan m.-da yerloon doniz sahilindo giinlorin toqr. 50%-i
giinoli keir. Kr-Araz ovalnn mor
kozi r-nlarnda belo gnlorin say daha
oxdu*.
ci: /. . ., ULI . . .,
1968; y y u b o v . C . , H a c y e v Q . .
Azrbaycan SSR-in iqlim ehtiyatlan. ., 1984;
Azorbaycan Respublikasinin aqroiqlim atlasi
/Red. y y u b o v . . , R o h i m o v X . .
B.. 1993 .
Xyyam Rahimov, Mdharram Hsdnov

EKOLOGYA
Azorbaycanda tobiotin miihafizosi
mosololorinin elmi hollino hob 1918 ildo
Azorbaycan Xalq Cmhuriyyoti torofindon balanlm vo bu, sonralar Azor
baycan SSR-do dvlot siyasoti soviyyosino qaldrlmdr.

1924
ildo Azorbaycan SSR X K S findn Gygl dvlot qoruu, 1929 ildo
Meodon qanunsuz istifado etmok vo z- Zaqatala vo Qzlaac dvlot qoruqlar,
1937-38 illordo iso bir neo yasaqlq tokil
bana aac kosmok hallann akar edon
meo gzotilorini vo milis iilorini tltif edildi. 1939 ildo Lonkoran rayonunda
etmok haqqnda qorar qobul etmidir.
meo qoruunun tokili haqqnda Azor
1925 ildo Azorbaycan M K v X K S toro- baycan SSR X K S qorar verdi. kinci

diinya mharibosi (1939-45) ilbrindo bu

proses longidi. Tobioti mhafizo ii sonrak illordo yenidon canland. Azorbaycan
SSR Ali Sovetinin Tobioti mhafzo
haqqnda qanunundan (1959) sonra
respublika orazisindo otraf mhito mnfi
tosir gstoron tosorrfat foaliyyoti ya qadaan edildi, ya da ona ciddi mohdudiyyotlor qoyuldu. 1962 ildo Kond Tosorriifat N azirliyi nozdindo Tobioti
Mhafizo vo Ovuluq darosi yaradld
vo 1967 ildo bu idaro osasmda Azorbay
can SSR Dvlot Tobioti Mhafzo Komitosi tokil edildi. Tobioto ziyan vuran
bir sra idaro vo mossislrd tobioti
miihafizo bolori yaradld. Lakin
Azorbaycan Respublikasmda foaliyyot
gstoron mossisolorin 90-95%-inin homin dvrdo ttifaq tabeli olmas vo to
bioti miihafizo todbirlrinin morkozdon
maliyyoldirilmsi bir sra ekoloji
problemlor yaradrd.
Azorbaycan Respublikasi sovet hakimiyyoti ilbrindo ekoloji snaq meydanna
evrilmidi. Belo ki, 20 srin 50-ci ilbrin
do yetorli ekoloji todbirbr grlmodon
Qaradada sement z-du, Goncodo aliirninium z-du. Yevlaxda yunun ilkin emal
fabriki, Sumqaytda kimya mossisolori
(xlor istehsal vo s.) istifadoyo verilmi,
Neft Dalarnda neft hasilatna balanmdr. Azorbaycan yegano sovet respublikas idi ki, mumi uz. 50-53 min km
olan suvarma kanallarmn yalnz 5%-i
zlk rtklo istismar edilirdi. Odur ki,
suyun 40-43%-i itir, torpaa szlr vo
oranlamaya, qrunt sulannn soviyyosinin qalxmasna, subasmalara vo bataqlqlamalara sobob olurdu.
Yaranm ekoloji problemlori holl et
mok moqsodilo AMEA-nn Ekologiya vo
Corafiya in-tlarnda tobioti mhafzo vo
ekologiya ilo bal bolor, Xozor Morko
zi, BDU-da traf mhitin mhafizosi kafedras, Ekologiya vo Tobii Sorvotlor
Nazirliyi (2001 ildo yaradlmdr) noz
dindo miivafq elmi qurumlar vo s. tokil
edilmidir.
Azorbaycan Respublikasi miistoqillik
qazandqdan sonra iqtisadiyyatn btn
saholorindo ekoloji mhafzo amilino diqqot artrlmdr. Ekologiya iizro bir ox
zol tokilatlar (tobioti mhafzo comiyyoti, yallar horokat, ekoloji ittifaq, ekolo
ji borpa morkozi vo s.) foaliyyot gstrir.
Onlar otraf mhitin miihafizosi sahosindo
dvlot tokilatlarna kmok etmoklo yana tobii mhitin salamladrlmas istiqamotindo moqsodynl ilor grrlor.
Artq btn elmi todqiqat in-tlarmda

ekoloji problembrin holV aparc foaVyyot sahosino evrilmidir.

Naziiik vo idarolorin tobioti mhafz
zro ilorini olaqolondirmok moqsodilo
A M EA nozdindo tobioti mhafz sahosindoki idarobraras ura tokil edilmidir. Bu ido Fvqlad Hallar iizro
Dvlot Komissiyas (2005 ildon Fvqolado Hallar Nazirliyi) da miihm rol oynayir.
traf mhiti vziyyti v mhatzsi. Respublikada otraf miihitin miiha
fizosi tobii nsrlorin (torpaq. su, hava,
yerin toki, bitki vo heyvanlar abrni) komiyyot vo keyfyyot gstoricilorino nozarot vo tobii ehtiyatlardan somoroli istifadonin tokili osasmda apanlir.
A t m o s f e r h a v a s 1n 1n m ii ha f i z os i . Azorbaycan Respublikasi
orazisindo atmosfer havasinin tobii irklonmosi palq vulkanlanmn piiskiirmosi, siixur vo minerallarm anmas, meo
yannlar, gcl kiibklor vo digor hadisolorlo olaqodar ba verir. Vulkan piiskrmolori noticosindo atmosfero toz vo
zororli qazla* qarjr ki, bunlar da otraf
mhito monf tosir gstormoklo atmosferin aa toboqosindo karbon qaznn
miqdannin artmasina sobob olur.
Havanm antropogen yolla irklondirilmosi, osason, sonaye mssislrinin
vo avtonoqliyyat vasitobrinin foaliyyoti
ib olaqodardir. ohorlordo sonaye miiossisolorindon, noqliyyatdan, istilik sistemlorindn atmosfero kiilli miqdarda zohorli
qazlar vo tozlar atilir. Respublikada maddi sorvotbrin istisman zamam ovvollor at
mosfer havasinin mhafzosino kifayot
qodor diqqot yetirilmomosi, istismar olunan texnoloji quru vo avadanliqlarin
ekoloji tolobloro cavab vermomosi, onlann fziki cohotdon khnolmosi, toztutucu vo qaztomizloyici qurulardan so
moroli vo ya tamamib istifado edilmomosi, avtomobilbrin nasaz halda istismara buraxilmasi atmosfer havasini da
ha intensiv irklondirir. Noticodo res
publikanm iri ohorlrind hor il atmos
fero yz tonlarla toz, qurum, karbon oksidi, azot oksidi, karbohidrogenlor, kiikrdlii birlomolr, xlor, formaldehid
vo s. irklondirici maddolor atilir. iri so
naye ohorlorind atmosferin iklonmosino sobob olan amillordon biri do so
naye vo moiot monoli tullantlarn
yandrlmasdr ki, onlar da otraf miihit
n tohliiko yaradir.
Baki ohorindo viisot alm tikintiquradrma ilorindo toztutucu vo digor
quru vo avadanliqlar ya texnoloji pro-

sesbrdo totbiq edflmir, ya da

voziyyotdo olur. Belo miiossisolordo inert
mohsullar - sement, qum, nql vo s.
aq okildo saxlamhr ki. bu da klokli
gnlordo tozlann atmosfero atilmasina
sobob olur. Son illor maye qazin emalinda aromatik karbohidrogenlordon
az istifado olunmasi, maye qazin kiikiird, parafn vo s. qarqlardan miivafiq normalara uyun tomizlonmomosi
atmosfero atlan tullantlarn miqdarim
artirir.
Respublikada toztutucu vo qaztomizloyici qurular istehsal edon mossisolorin olmamasi atmosfer havasinin
mhafzsin monfi tosir gstrir. Neft
vo qaz hasilati zamam ayrilan somt qazlarinin tutulmamasi da atmosfer havasina xeyli miqdarda karbohidrogenlor
atilmasina sobob olur.
Azorbaycan Respublikasmda atmosferi daha ox irklondiron, osason,
Baki, Sumqayit, Gonco, Mingoevir vo
li Bayraml ohorlorindo yerloon neftqazxarma, neft email, kimya sonayesi,
energetika, noqliyyat, tikinti materiallan istehsah, qara vo olvan metallurgiya
mssisoloridir. Onlardan atmosfero
kiilli miqdarda dom qazi, azot oksidi,
kkrd birbmolri, karbohidrogenlor,
dayanql zvi irklondiricilor vo s. zo
rorli maddolor atilir.
20 osrin 90-ci ilbrindo bir ox sonaye
miiossisolorinin loaliyyotini dayandirmasi vo ya istehsal gcnn azalmasi no
ticosindo stasionar monbolordon atmos
fero atilan zororli maddolorin miqdari
azalmdr. 1990 ildo stasionar monbolordon atmosfero atilan tullantilarm
iimumi miqdari 2,1 mln. t, 2005 ildo iso
557,9 min t olmudur. Baki ohorindo
avtonoqliyyat vasitobrinin sayinin oxalmasi soyyar monbolordon atmosfero
atilan zororli tullantilarm miqdarim
koskin artrm vo iimumi tullantilarm
45%-ini tokil etmidir. 1990 illo miiqayisodo 2005 ildo stasionar monbolordon
tullantilar 74,0%) az, soyyar monbolordon iso 33%o ox olmudur.
Atmosfer havasinin miihafizosi saho
sindo foaliyyot Atmosfer havasinin mii
hafizosi haqqinda Azorbaycan Respublikasi Qanunu (2002) ib tonzimlonir.
Havanm keyfiyyotinin qiymotlondirilmosi istiqamotdo apanlir: sonaye
tullantilarinm monitorinqi, fon tullantilarinin monitorinqi vo yaay orazilorindo havanm monitorinqi. Bu moqsodlo lkonin 8 ohorindo 26 mahid stansiyas tokil ediJmidir. Alnan molumat-

larn thlilin gro 16 inqrediyentdon, osa

son, dorn qaz, furfurol, toz vo hisin havada miqdarnn yol verilon hoddn ox olduu myyn edilmidir.
Azorbaycan Respublikasi 1995 ildo
BMT-nin qlim Doyimolri zro orivo Konvensiyasna, 1997 ildo Kioto
Protokohma, 2002 ildo Havann byk
msafolord transsorhod irklondirilmosi
zr Beynolxalq Konvensiyaya qoulmudur.
Sonaye
vo m i t
brk
t u l l a n t l a r i 1 i r k l o n m o d n m ii l a f i z . Respublika miiossislrind nlo golon snaye tullantlarndan yetorinco istifado edilmomosi iq

Statistik molumatlara gro 2004 ildo

mossiso vo tokilatlarda istehsal vo xidmoti tullantilarm iimumi miqdari 2315,6
min t olmudur. 2005 ildo mossis vo
tokilatlarda omolo golmi 12,8 min t
tohliikoli tullantilarm comi 0,04 min t-u
zororsizlodirilmidir. Bu tullantilarm
95%-i Dvlot Neft irkotinin, qalani iso
Azorkimya Dvlot irkotinin, Azorneftkimyama Aq Tipli Sohmdar Comiyyotinin mossislorind, hominin
zol tokilatlarda comlnmidir. Miiossiso vo tokilatlarn zndo istifado edilmoyon tullantlar tokrar emal edilmok,
yaxud da zororsizlodirilmok, saxlanlmaq vo ya basdrlmaq iin baqa

rq inarlan (Bsitay vlot Tobiot Qoruu, Zngilan r-nu).

tisadi itkiloro sobob olmaqla yana,

hom do otraf mhit ciddi ziyan vurur.
Sonaye vo moit tullantlar kond tosorrfat n yararli torpaq saholorinin
xeyli hissosini irklondirir, su vo bitki
ehtiyatlanna, atmosfero monfi tosir gstorir. Bunun qarsm almaq moqsodilo
belo tullantilarm basdrhnas n
Azorbaycan Respublikasi Dvlot Neft
irkotinin Axtarma poliqonu, Kond
Tosorrfat Nazirliyinin pestisid poliqo
nu, B P irkotinin Soronco poliqonu
vo civo torkibli tullantilarm basdrlmas
n Sumqayt ohri yaxnlnda poliqon yaradlmdr.

mossisolr verilir. lkodoki 4061

mossisdon 3699-unun tullantlar
mumi poliqonda, 49-unun iso digor
yerlordo saxlanlr. 2004 ildo 2044,7
min t tullant mohv edilmi, yaxud zibilxanalara vo digor toplama montoqlorino danmdr.
Bak ohorinin oksor rayonlarnn
moiot tullantlar Sabunu rayonu ora
zisindo yerloon Balaxam iimumohr zibilxanasna danr. Homin sahoyo hofto
orzindo 23955 m3 moiot tullants gotirilir. Hofto orzindo tullantilarm miqdari
Suraxam rayonu zro 3861,1 m3, zizboyov rayonu iizro 1064,9 m3, Qarada

rayonu iizro 1138,1 m3 tokil edir. 1963

ildon istismar oilman Balaxam moiot
tullantlarnn qobulu montoqosinin
200,0 ha orazisinin 27,0 ha-1, 1980 ildon
istismar olunan zizboyov moiot tullantilanmn qobulu montoqosinin 5,0 ha
orazisinin comi 1,75 ha-1, 1994 ildon is
tismar olunan Suraxam moiot tullantilari qobulu montoqosinin 21,0 ha orazisi
nin comi 5,0 ha-1, 1994 ildon istismar
olunan Qarada moit tullantilarimn
qobulu montoqosinin 21,0 ha orazisinin
comi 3,0 ha-1istifado edilir.
Hesablamalar gstorir ki, 2004 ildo
respublikada 8,2 mln. m3 moiol tullants (adambana orta hesabla ildo
277,4 kq) yaranmdr.
R a d i a t iv tullanjtilarla
i r k l n m o d o n m haf i zo. Res
publika orazisindo radioaktiv filiz modonlori, nv silahi vo onlarm sna
n poliqonlar, AES-lor olniasa da,
neftxarma vo neft-kimya mossisolrinin foaliyyoti noticosindo toqr. 150 mln.
m3 torpan radioaktiv tullantilarla
irklonmosi elo hoddo atmdr ki, onla
rm dezaktivasiya edilmosi vo basdmlmas zoruroti yaranmdr.
Moyyon edilmidir ki, Baki ohori
orazisindo alanma soviyyosi 120-3000
mkr/saat olan radionuklidlo irklonmi
saholor mvcuddur. Baki Yod zavodunun istehsalat saholorindo iso toqr.
45-50 min t radioaktiv izotoplarla doymu aktivlodirilmi kmr ylb qalmdr. Bu tullantilarm zororsizlodirilmosi holo do z hollini tapmamdr.
S u l a r n m i i h a f i z o s i . Azor
baycan Respublikasi Conub-orqi Qaf
qazm tranzit ay sisteminin xnda yerlodiyindon, qonu dvlotlorin orazisindon buraya hoddindon artq irklonmi
sular daxil olur. Kr vo Araz aylar vo
onlarn qollar, eloco do bir sra su anbarlar Grcstann Tbilisi, Rustavi, Borjomi, Xauri, Axmeto, Telavi, Sinori, Sitanexi, Kazareti, Xram vo s., Ermonistan
Respublikasinin Glldoro (Berd), ncodoro (cevan), Dolican (Dilican), Alavar
(Alaverdi), Kilsokond (Kirovakan), Qafan, Qaaran (Qacaran) vo s. ohrlrindon axdlan moiot vo sonaye tullantlar ilo ciddi okildo irklondirilir.
2001-04 illoro olan molumatlara osa
son Grcstann vo Ermonistan Respublikasnm sorhod montoqolorindo suda
olan neft mhsullarnn, fenollarn, sothi
aktiv maddolorin miqdar sanitar normalarndan miivafiq olaraq 2,0-6,0;
6,0-13,0; 3,0-5,0 dofo, mis, molibden,

sink, alminium, nikel, quruun vo s.

miqdar iso 9-15 dofo ox olmudur.
irklonmoyo on ox moruz qalan
aylar Araz vo qollar (Arpaay, Oxcuay, Bositay, Bazaray), Kr vo qollardr (Astafaay, Hosonsu, Tovuzay,
Coasay, Qanx, Qabrr vo s.).
Respublika orazisindo do aylara 80don ox ohor, rayon morkozi vo qos.-lorindon hor il 600-700 mln. m3 irkli su
axdlr. Bu montoqolorin yalniz 35-indo
kanalizasiya obokosi, 9-unda mexaniki,
15-indo iso bioloji sutomizloyici qurular
mvcuddur. Buqurular 1955-90 illordo
tikilmidir. 1972 ildo osas qoyulmu
Bak (Hvsan) bioloji tomizlomo qurusurun layiho gc 940 min /?/?-dir. Hazrda gndolik giicii 600 min m3 olan
quru foaliyyot gstorir ki. onun da fay
dali yk omsali toqr. 70%-dir. Xozorin
Baki krfozindo vo Sumqayit sahillorindo, neft hasilati akvatoriyalannda neft
mohsullarmm vo fenollarm miqdari normadan xeyli (10-18 dofo) oxdur.
Respublikanm daotoyi vo dzonlik
orazilorindo yerloon 1500-don ox
mahido montoqosindo (quyu, bulaq,
kohriz vo s.) yeralti sularin rejimi, balansi vo irklonmsinin monitorinqi
apanlir. Monitorinqin noticolorino osa
son lokal (yerli) saholordo (Gonco ohori vo Gonco gil-torpaq kombinati otrafnda, Baki ohorindo metronun Neftilor vo zizboyov stansiyalan otrafnda) yeralti sularda vo Qaraba dzonliyinin suvanlan orazilorindo qrunt
sularmda fenollarm, neft mohsullannn, turu yalarmn, nitratlann, nitritlorin miqdannin yol verilon hoddon bir
neo dofo ox olduu moyyonlodirilmidir. Samur-Qusaray, Qanxyiay, Lonkoran vo Gonco-Qazax
dzonliklorindo yeralti sularda nitritlorin vo ammonyakin miqdarmm yol ve
rilon hoddon miivafiq olaraq 2,0-3,0 vo
5,0-12,0 dofo ox olduu moyyon edilmidir.
halinin artm vo hoyat soviyyosinin yksolmosi, yeni istehsal saholori
nin yaradilmasi suya olan tolobati artinr. Buna gro do sulardan somoroli vo
qonaotlo, tomizlonmi sulardan iso tok
rar istifado edilmosi zoruridir. Res
publikada bu moqsodlo istifado olunan
sutomizloyici qurularn giindolik gcii
1288 min m3, dvri su sistembrinin
giicii iso 1628 min w^-dir. Bir ox miiossisolordo sonaye sularmi moiot sularindan ayiran osas qurularn reqlamentini tomin etmok iin lokal qurular-

dan, torpaqlann suvarilmasinda iso

miitoroqqi iisullardan istifado edilmosi
zoruridir.
Torpaqlann
mi i h a f i z o s i .
Respublika orazisinin 3741 min ha-da
miixtolif dorocoli sohralama prosesi
ba verir. Bunun osas soboblori su eroziyasi (34,3%), irriqasiya eroziyasi
(3,2%) vo kiilok eroziyasidir (4,3%).
Arid vo yanmarid iqlimo malik vo kond
tosorriifatinin on ox inkiaf etdiyi KrAraz ovalnda, Aberon y-a-nda vo
Naxivan MR-do bu proses son onilliklordo daha srotlonmidir. Noticodo
sohralamaya moruz qalm torpaqlar
son 30 ildo 36%-don 43,3%-o (3741

sinda on koskin voziyyot Aberon yarmadasndadr. Yiiz ildon ox mddot

orzindo ekoloji amillor nozoro ahnmadan neft hasilati noticosindo xeyli tor
paq sahosi neftlo irklonmidir.
Torpaqlann ar metallarla irklonmosi do ba verir. Onlarm miqdari
Klark komiyyotindon quruun iizro 8,
kadmium iizro 3, nikel iizro 2, sink iizro
50-60, mis iizro 10 dofo oxdur. Torpaqlarm korlanmasinda faydali qazinti
yataqlannm istisman da osas amillordondir. Respublikada 30 min /-dan
ox korlanm torpaq sahosi nvcuddur ki, onlardan 7-8 min ha-1 neftlo
irklonmi torpaqlardir.

Zaqatala Dvlt Tnbiot Qorugu.

min ha) atmdr. Onlarm 1520,6 min

ha-1 (17,6%) zoif, 881,3 min ha-1
(10,2%)) orta, 1339,2 min ha-1 (15,5%)
iso iddotli eroziyaya uramdr. 2002
ilin ovvolino olan molumata gro lkonin suvanlan lorpaqlarmin 665 min
lia-i oranlamaya, 480 min la-1 iso oraktlomyo moruz qalmdr. Enerji
qtl sobobindon yallqlarn mohv
edilmosi, intensiv otarma, irriqasiya
sistembrinin tolobloro cavab vermomosi, okiniliyin elmi osaslarla apanlmamasi, aqrotexniki qaydalara omol olunmamas vo s. sohralama prosesini
srotlondirir. Torpaqlann deqradasiya-

Torpaq saholorinin irklonmosindo

vo korlanmasinda sonaye vo moiotin
bork tullantilan da ciddi rol oynayir. Bu
ido Gonco gil-torpaq z-dunun, Dakoson flizsafladrma kombinatnn, Sum
qayit boru-yayma z-dunun vo eloco do
bir sira tikinti materiallari sonayesi
mossislrinin pay daha byiikdr.
B i t k i r t y n n m ii h a f i zosi. Azorbaycan Respublikasi neosi
az olan lko olduundan bitki rtynn
mhafzosind osas yeri meoloin
miihafizosi tutur.
Meolorin qorunub mhafizo olunmasi, borpasi, yeni meoliklorin salin-

mas mqsdil bir sra todbirlr haistiqamotdo daha somoroli, daha effektiv
zrlanmdr. Toxum todark, okin ma- vo moqsodynl todbirlorin hoyata keiteriallarnn yetidirilmosi, meolrin br- rilmosini tolob edir. Belo ki, SSR dvrndo lkonin meolorindo mxtlif nv
pas, ycni meo massivlorinin yaradlmas, kin materiallannn eidinin art- qrmalar aparlrd vo ildo 300 350 mi
rlmas, melorin qorunub mhafzo m3 hocmindo yararl oduncaq (o cmlolunmas, meo yannlar ilo mbarizo, don, 60 70 min n3 ilik) istehsal olnameo mhsullarmdan somoroli istifado raq satlrd. Lakin Azorbaycan meolorisahosindo mhm ilor grlmdr.
nin iqlimtonzimedici, susaxlayc, to paq2003
08 illor n Azorbaycan Res-qoruyucu, sanitar-estetik vo digor faydapublikasnda Meolrin Borpa Edilmosi
l fnksiyalan nozoro alnaraq bu qrmavo Artrlmasma dair Milli Proqram la
lar dayandnlmdr. Dzon meolori sa
olaqodar 2003-08 illordo 69700 ha saho- holorinin az vo doluluunun aa olmas
do meoborpa todbirlori (yei melrin
iso b blgodo byk hocmdo mcoqrma
salnmas 44700 lu vo tobii borpaya
ilorinin aparlmasna imkan vermir.
todbirlori 25000 ha) planladrlDa meolorinin oksor hissosinin (80%)

fat ohomiyyotli bitkilorin okilmosi yolu

ilo mvcd ekoloji problemlor qismon
holl edilir.
H e y van lar alominin mh af i zos i . Respublikada polongin, irin, qulann kk kosilmi. bobir, cey
ran, cyiir, maral, mflon, turac vo s.nin nosliin kosilmosi tohlkosi yaranmdr. Lakin dvlot qoruqlarnn tokili, ov qaydalarnn tokmillodirilmosi,
mhafzo todbirlorinin yerio yetirilmosi sayosindo bozi heyvanlarn say xeyli
artmdr. Hazrda ivan Dvlot Tobiot Qoruunda vo irvan M iili Parkin
da ceyran, Zaqatala vo Gygl Dvlot
Tobiot qoruqlarnda Qafqaz nocib maral vo da keisi siirlori vardr.

Ceyran (Qazella subqutturosa)

Antiloplar cinsin aid ctdrnaql
mmli heyvan. Bdninin uz. 95115 sm, sysnnn hnd. 60-75
sm, kisi 18-33 /cq-dr. ox yaraql olan ceyrann erkklrinin lirakilli buynuzu (uz. 40 sm-dk)
var; diilri buynuzsuzdur. Shra
v yarmshralarda yaayr. Yovan v mxtlif ot bitkilri yeyir,
susuzlua dzmldr. Dstlrl
gzir. ox clddir v byk srtl
(55-62 km/saat) qaa bilir. 1-2
bala dour. irvan v Aberon Milli
parklarnda v Koray yasaqlnda
qorunur. Ad Azrbaycan v Beynlxalq Qrmz kitablarna dmdr.

Altaac Milli Park.

mdr ki, bunun 14300 ha- meo fonduna daxil olmayan orazilordo (avtomobil
vo domir yollar konarnda, Kiir vo Araz
aylar vadilorindo, sututarlarn konarlarnda vo Xozor donizi sahillorindo)
nozordo tutulmudur. M illi Proqrama
uyun olaraq 2003 ildo 8721 ha sahodo,
2004 ildo 9126 ha sahodo okin, sopin vo
tobii borpaya kmok todbirlori, 2005
ildo iso 1676 ha sahodo meo okini ilori
aparlmdr. Meosalma miiossisolori
torofindon sohralama prosesino moruz
qalm orazilordo 584 ha sahodo yeni
aaclqlar vo yallq massivlori salinmdr. 2003 ildo 32 mln. odod, 2004 il
do 40 mln. odod okin material yetidirilmidir.
Azorbaycan melorinin voziyyoti bu

meyilliyi 30-don ox olan da yamaclarnda yerlodiyindon vo homin saholorin

eroziya tohlkosi olduundan, burada
apanlan oduncaq hazrl bu meolorin
seyrolmosino sobob olmudur. Keid
dvrnn iqtisadi problemlori, Ermonistan Respublikasinin horbi tocaviizii
vo s. noticosindo melrin sahosi azalm, sanitar vo fitosanitar voziyyoti pislomidir. al altinda olan 261 min
ha-dan artq meo sahosi vohicosino
talan edilir, qiymotli palid, fistiq, volos,
acaqayn, ayfnd, qoz aaclar vo s.
kosilorok Ermonistana danr, moqsodli yannlar trodilir.
Meo ehtiyatlarmin borpa edilmosi
vo genilondirilmsi, yeni me zolaqlarimn salnmas, cmlodn, tosorr-

Agl M illi Park, Qzlaac vo Qarayaz qoruqlar ox zongin ornitofaunaya malikdir. Bu qoruq vo milli parklarda qizilqaz, qu, sultan toyuu,
miixtolif qaz vo rdok nvlori, Kiirqra tuqay meolorind iso turac vo qirqovul miihafizo olunur.

Xsusi miihafizo olunan tbit

razilri v obyektlri
Azorbaycan Respublikasmda iimu
mi sah. 593,11 min ha olan 38 xiisusi qorunan vo lko orazisinin 8%-ni tokil
edon tobiot orazi vahidi (milli parklar,
qoruqlar, yasaqlqlar) yaradlmdr.
Onlarm tokili vo hiiquqi voziyyoti Azor
baycan Respublikasinin traf mhitin
miihafizosi haqqinda (1999), Heyvan
lar alomi haqqinda (1999), Xsusi

miihafizo olunan tobiot orazilori vo obyektlori haqqinda (2000) vo Ovuluq

haqqinda (2004) qanunlari ilo tonzimlonir.
M illi parklar. A a d . Hoson 1i yev a d i n a
Ordubad
Milli
P a r k i . 2003 ildo Naxivan MR-in Or
dubad r-nu orazisindo yaradlmdr. Sa
hosi 12131 /-dr, ox hissosi dalqdr.
Azorbaycanm Qrmz kitabf'na salinm 58 heyvan (35 onural vo 23 hoorat) vo 39 bitki nv vardir. razisindo
nadir vo nosli kosilmokdo olan n Asiya
bobiri, muflon, bezoar keisi, Avropa
tvyii, aquyruq doniz qartali, berkut,
bozgok vardir.
i r v a n M i l l i P a l. 2003 ildo
Qarada (Baki .), Salyan, Neftala r-nlan orazisindo irvan Dvlot Qoruu
(1969; sah. 26900 ha) osasmda tokil
olunmudur. Sahosi 54373,5 //c/-dir.
Yarmshra landaftna malikdir. 4000

Hirkan Dvlot Qoruu (1936; sah. 2900

ha) osasmda tokil olunmudur. Sahosi

21435 ha-6r. iinc Dvrn qodim
relikt vo endemik bitki nvlori qorunur.
Azorbaycanda yaylm aac vo kol
bitkilorinin 1900 nvii (162-si endemik,
95-i nadir, 38-i iso kk kosilmokdo
olan) Hirkan meolorindodir. 18 momoli
heyvan vo 25 qu nvii moskunlamdir. Azorbaycanm Qrmz kitabi na
dm Hirkan mad, domiraac, abahdyarpaq palid, Hirkan onciri, Hir
kan armudu, Xozor loloyi, ipok akasiya,
Qafqaz xurmasi, Hirkan bigovori, qizilaac vo s., heyvan nvlorindon bobir,
qulardan Tal qirqovulu, Hirkan ari-

ceyranlar, su-bataqlq qular, porayaqlilarm yegano nmunosi olan Xozor

suitisi qorunur.
Dvlt tbit qorqlur. o s i t a
D v l o t T o b i o t Q o r u u . 1974
ildo Zongilan r-nu orazisindo yaradilndr. Sahosi 107 ha-dir. Dnyada
nadir vo nosli kosilmokdo olan, tobii hal
da biton oq inar miihafizo vo borpa
olunur.
Q araya z Dvlot Tobiot
Q r u u. 1976 ildo Qazax vo Astafa
r-nlan orazisindo yaradlmdr. Sahosi
4855 ha olmu vo 2003 ildo 9658 hayadok genilondirilmidir. Krqra tuqay melorinin miihafizosi vo borpasi

Milli park (m illi tbit parki)

Respublikada quru v su sahlrind nadir landaftlarn v tbit abidlrinin mhafizsi mqsdil
mumi sah. 117281 ha olan 6 milli
park yaradlmdr. Qoruqlardan
frqli olaraq burada gzintiy v
istiraht icaz verilir.

ha-m su hvzosi tokil edir. Su-bataqlq

saholordo nadir vo qiymotli kori qular (turac, bozgok, dovdaq, qu qular
vo s.) yuvalayir. Faunanm osasim cey
ran tokil edir.
A g 1 M i l l i P a r k i . 2003 ildo
Agcabodi vo Beyloqan r-nlan orazisindo
\gl yasaql (1978; sah. 5182 ha) osanda yaradlmdr. Sahosi 17924 halir. Kiir-Araz ovalnm Mil diiziindoiir. Yarmsohra landaft stnlk tokil
dir. Respublikada qularn mhm qama vo yuvalama yeridir. 140-dan ox
|u nvno rast golinir ki, onlarn da 89
lvii yuvalayan qulardr (sultan toyuu. orsindimdik, qu qular, fti v mormor crolor, bozgok vo s.). sas miihafi
zo obyektlori kori, suotraf vo su qularnn ktlovi yuvalama vo qlama yeriori olan su-bataqlq ekoloji sistemloridir. YUNESKO-nun sason su qularnn yaama yerlori kimi beynolxalq
ohomiyyotli sulu-bataqlq yerlori haqqnda Konvensiyasnn siyahsna da
xil edilmidir.
H i r k a n M i l l i P a r k i . 2004 il
do Lonkoran vo Astara r-nlari orazisindo

Gygl Dvlt Tbiot Qoruu.

quusu, qara leylok, berkut vo s. qo

runur.
A 111 a a M i l l i P a r k i . 2004
ildo Xizi vo Siyozon r-nlari orazisindo
Altaac Dvlot Qoruu (1990; sah.
4438 ha) osasmda yaradlmdr. Sahosi
11035 la-dir. Orazisinin 90,5%-ini enliyarpaql meolor tokil edir. sas aac
nvlori palid, Qafqaz volosi, orq fst,
adi gyr, acaqayn vo s.-di*. razido
ciiyr, ay, qaban, vaaq, yenot, tlk,
dovan, dolo, canavar vo s. heyvanlar
miihafizo olunur.
A b e r o n M i l l i P a r k i . 2005
ildo Baki .-nin zizboyov r-nu orazi
sindo Aberon yasaql (1969; sah.
800 ha) osasmda yaradlmdr. Sahosi
783 ha-div. Nadir tobiot komplekslori,

moqsodilo tokil edilmidir. Pald, ayarpaq qovaq, akasiya, titrok qovaq vo

syiid aaclar, maral, ldonuzu, porsuq, dolo, dovan, lpiiyi, qunduz, qirqovul, qaratoyuq, gyrinkimilor vo s.
qorunur.
Q aragl D vlot Tobiot
Q r u u. 1987 ildo Lan r-nu orazi
sindo yaradlmdr. Sahosi 240 ha-dir.
Yiiksok dalq quraqda yerloon gl vo
onun otraf sahosinin landaft kompleks
lori, alp omonliyi qorunur. Gldo qzlxalli baliqlar var.
Q zlaacD vlotTobiot
Q r u u. 1929 ildo Lonkoran r-nu ora
zisindo yaradlmdr. Sahosi 88360 hadr. Qzlaac vo Kiik Qzlaac krfozlori vo onlarm sahil zolaqlarmi ohato

edir. Tqr. 50%-i su akvatoriyasdr. S

qulannn qlad osas yerlordondir.
Sahil zonasmda gl vo bataqlqlar var.
22 dostodo vo 248 nvdon ibarot su, bataqlq vo l qular miihafizo olunur.
Qda krfozlorin dayaz hissolorindo vo
irin su hvzolorindo qaz, rdok. qu qu, qutan, qzlqaz. qarabatdaq, qaqaldaq, Misir vagi, dovdaq, bozgok, sultan
toyuu, turac vo s. qular yuvalayr. 10
momoli heyvan vo toqr. 30 balq nv
vardr. 1976 ild beynlxalq ohomiyyotli
qoruqlar siyahsna daxil edilmidir.
razisi vo otraf su, bataqlq vo yarmsohra bitkibri ilo zongindir.
Z a q a ta la Dvlot Tobiot
Q r u u. 1929 ildo Zaqatala vo Bala-

tobii komplekslorin, nadir vo nosli ko

silmokdo olan fauna vo flora nvlorinin miihafizosi vo brpasm tomin et
mok, torpaqlann eroziyaya uramasnin vosel hadisolorinin qarsn almaq
moqsodilo tokil edilmidir. Fstq,
Qafqaz volosi, beriya vo orq pald,
maral, ciiyiir, ldonuzu, kpgor, toko,
ay, vaaq, dob, me piiyi vo s.
miihafizo olunur.
s in a 1111 D v l o t T o b i o t
Q r u u. 1981 ildo smayll r-nu ora
zisindo yaradlmdr. Sahosi 5778 ha olmu, 2003 ildo 16740 ha-ya atdrlmdr. Byiik Qafqazm c. yamacmn . his
sosindo da-meo kompleksini qorumaq
moqsodilo tokil edilmidir. razisinin

vo s.), 40-dan ox heyvan nv (nocib

maral, cyr, donuz, ay, dakeisi
vo s.), 40-adok qu nvii, hominin
meo-da, da-bozqr, subalp, alp, daomon bitki ekosistemlori, fstq, oq
pald, Qafqaz volosi, tozaac, iynoyarpaql acaqayn, cko vo qarmaqvar
am, Qafqaz maral, qonur ay, cyr,
ldonuzu vo s. qorunur. Zongin tobiot
muzeyi vardir.
E l d a r a m l D v 1o t T o b i o t
Q o r u u . 1958 ildo Xanlar r-nu ora
zisindo tokil olunmu (sah. 392 ha),
1967 ildo lov edilmi, 2004 ildo Samux
r-nu orazisindo yenidon borpa olunmudur. Sahosi 1686 ha-dir. Sociyyovi vo na
dir tobiot komplekslori vo obyektlori
(ardc, saqqzaac, murdara, doqquzdon, nar, efedra, zirinc, qaraan, dov-

AZ R B A YC A N R ESPU B LK A SIN IN
XSUS M H A F Z OLUNAN
T B T R A Z L R

RUSYA

G Xamaz

Dvi

+
6>
a

ismayll

^J^aac

^lP irqulu
amax

J>umqayt

.B A K I

iAberon

Qobustan
(^Qobustan
lt

Gil adas

Dvlt tbit qoruu

Respublikada quru v ya su sahlrind tbii komplekslrin pozulmasna sbb ola biln v ya onlarn
olduu kimi saxlanlmasna thlk
trdn hr nv tsrrfat faliyytini qadaan etmk mqsdil
mumi sah. 201000 ha olan 13 dvlt tbit qoruu yaradlmdr.
Burada tbii komplekslr btvlkd v birdflik tsrrfat faliyytindn xarlr.

Lan Dvlot Tobiot Yasaql.

kon r-nlari orazisindo yaradlmdr. Sa

hosi 23844 ha-dir. Byiik Qafqazm c. yamacinin tobii da-me vo da-omon
landaft kompleksini, xiisusilo KatexMazx meobrini miihafizo etmok moqsodilo yaradlmdr. sason, Katex vo
Balakon aylarnn hvzolorindo yerloir. Enliyarpaql (fstq, palid, volos, cko, gyrii) vo iynoyarpaql (qarahro,
qarmaqvar am) meolor, subalp vo
alp omonlri iistnlk tokil edir. 980
bitki nvii, 104 qu nv, 58 onural
heyvan vii (nocib maral, dakeisi,
cyr, kpgor, qonur ay, ldonuzu,
me vo dalq dolosi, vaaq vo s.)
miihafizo edilir. Zongin tobiot muzeyi
vardir.
l i s u D v 1 t T o b i o t Q ruu. 1987 ildo Qax r-nu orazisindo
yaradlmdr. Sahosi 9345 ha olmu,
2003 ildo iso 17382 ha-yodok artirilmdr. Byiik Qafqazm e. yamacmda

97,6%-i meolikdir. Pald, fstq, volos,

qarahro, gyrii, cko, acaqayn,
cyiir, ay, maral, kpgor, dakeisi, vaaq, dovan, dolo, porsuq, qrqovul, tu
rac, qaratoyuq. alabaxta, bildirin, obanaldadan, aacdolon vo s. qorunur.
Gygl
Dvlot
Tobiot
Q r u u. 1925 ildo Norimanov (indiki
Xanlar) r-nu orazisindo yaradlmdr.
Azorbaycan Respublikasinin ilk dvlot
qoruudur. 1961 ildo lov olunmu,
1965 ildo yenidn borpa edilmidir. Sa
hosi 7100 ha olmu, Eldar am Dvlot
Tobiot Qoruu yaradldqdan sonra
6739 ha-yadok azalmdr. Kiik Qafqa
zm m.-. yamacnn tobii komplekslorini, torpaqqoruyucu, susaxlayc, kurortiqlim ohomiyyotli da-me vo da-omon biosenozlann, da gllorini, flora
vo faunan qorumaq moqsodilo tokil
edilmidir. 420-yo yaxn bitki nvii (fstq, Eldar am, pald, qarmaqvar am

an almas vo s.), diinyada yegano votoni Elloroyuu olan Eldar am meoliyi mhafzo olunur. Eldar am Azor
baycan Respublikasinin Qrmz kitab ma daxil edilmidir.
Pirqulu
Dvlot
Tobiot
Q r u u. 1968 ildo amax r-nu orazi
sindo yaradlmdr. Sahosi 1521 ha olmu, 2003 ildo 4274 la-ya atdrlmdr. Tipik da-meo landaftlarn, miix
tolif nv bitki rtyn, torpan miinbitliyini qorumaq moqsodilo tokil edilmidir. orq pald, orq fst, Qafqaz
volosi, ciiyiir, qaban, qonur ay, vaaq,
porsuq, qirqovul, qaratoyuq vo s. qoru
nur. amax Astrofizika Rosodxanasi
(AR) bu orazidodir.
T r y a n a y D v l ot Tobiot
Q r u u. 1958 ildo Ada r-nu orazisin
do yaradlmdr. Sahosi 22488 ha-dir.
Acmohur n dal arid meo kompleksi vo ardc, saqqzaac, qzlaac, syd
aaclar, qaratikan kollar, qonr ay,
ldonuzu, porsuq, dolo, dovan, lpiiyi, koklik, gyorinkimibr, aba krkoz, leyeyon qartal vo s. qorunur. razisin-

Bndovan

Q)

'irvan

Qzlaac

do eroziya prosesi vo srmolr mahido

olunur. 38%-i meo ilo rtldr.
ahbuz
Dvlot
Tobiot
Q r u u. 2003 ildo ahbuz r-nu (Nax
ivan M R ) orazisindo yaradfrndr.
Sahosi 3139 ha-dir. Batabat glii, nosli
kosilmokdo olan heyvanlar (bobir vo s.)
miihafizo olunur. Batabat rosodxanasi
buradadir.
i r v a n D v lot Tobiot Q ruu. 1969 ildo Ktir-Araz ovalnm
Conub-orqi irvan dzonliyind Bondovan Dvlot Tobiot Yasaqlnn
(1961; sah. 4930 ha) osasnda yaradlmdr. Sahosi 25761 ha olmu, 2003 ildo
6232 //<v-^adok azalmdr. Azorbaycan
Respublikasinin Qrmz kitab ina
diim ceyranlar vo bu orazi iin so
ciyyovi olan digor fauna nvlori miihafi
zo vo borpa olunur.
Dvlt tbit yasaqlqhr. Q a r a y a z - A s t a f a Dvlot Tobiot
Y a s a q 11 l. 1964 ildo Astafa r-nu
orazisindo yaradlmdr. Sahosi 10000

lut-d\r. Qarayaz qoruunun nozdindodir. Krqra tuqay meolori, maral,

qirqovul, qaban, dovan vo s. miihafizo
vo borpa olunur.
B o r d o D v l o t T o b i o t Ya s aql . 1966 ildo Bordo vo Ada
r-nlari orazilorindo tokil edilmidir. Sa
hosi 7500 ha-dir. Krqra tuqay meolori, qirqovul, turac, qaban vos. miihafi
zo olunur.
oki D v l o t Tobi ot Y a s a q 11 l. 1964 ildo oki r-nu orazisindo
yaradlmdr. Sahosi 10350 ha-dir. Tu
rac, qirqovul, qaban, qonur ay, Qirmizi kitab a dm qu nvlri qoru
nur vo artrlr.
Giladas
Dvlot
Tobiot
Y a s a q 11 l. 1964 ildo Baki .-nin indi
ki Qarada r-nu orazisindo yaradlmdir. Sahosi 400 la-dir. Su qularnm donizdoki qlama yerlori, gm qaay,
adadovan vo s. miihafizo olunur.
Bondovan Dvlot Tobiot
Y a s a q l . 1961 ildo Salyan, Nefta-

la r-nlan vo Baki .-nin indiki Qarada

r-nu orazilorindo yaradlmdr. Sahosi
30000 ha olmu, orazisinin ox hissosi
irvan Milli Parkina daxil edildikdon
sonra 4930 //c/-yadok azalmdr. Cey
ranlar, su, bataqlq vo l qular miiha
fizo olunur vo artrlr.
r
Dvlot
Tobiot
Y a s a q 11 . 1961 ildo Xanlar vo indiki
Goranboy r-nlan orazilorindo yaradilmdr. Sahosi 15000 /^-dr. Ceyranlar
miihafizo olunur vo artinhr, koklik, tu
rac, dovan vo s. qorunur.
L a n D v l o t Tobiot Yas a q 11 l. 1961 ildo Lan r-nu orazisin
do yaradlmdr. Sahosi 20000 /-dr.
Bezoar keisi, ciiyiir, Qrmz kitab a
dmii 2 momoli heyvan nv, 7 qu
nvii vo s. miihafizo olunur vo artinhr.
Q u s a r D o v l o t T o b i o t Ya s a q l . 1964 ildo Qusar r-nu ora
zisindo yaradlmdr. Sahosi 15000
/-dr. Qirqovul, koklik, qaban vo s.
miihafizo olunur vo artinhr, Qrmz

kitab"a dm 5 qu nv qorunur.
m k i r D v l t Tobi ot Yasaql . I% 4 ild omkir vo Xan
lar r-nlar razilrind yaradlmdr.
Sahosi 10000 /-dr. Qirqovul. turac,
koklik. su. bataqlq qular miihafizo vo
borpa olunur, Qrmz kitaba dm
7 heyvan v qu nv qorunur.
Z u v a n d D v 1 t T b i t Y a saql. 1969 ildo Lerik vo Yardimli
r-nlan orazisindo yaradlmdr. Sahosi
15000 /-dr. Tal d-nna xas olan fau
na (qonur ayi, bobir, qaban. ciiyiir, kok
lik vo s.) miihafizo olunur.
smay l l Dvl ot Tobiot Y a sa q 11 l. 1969 ildo smayll r-nu orazi
sindo yaradlrrudr. Sahosi 34400 ha olmu, hazirda 23438 /-dr (smayll
Dvlot Tobiot Qoruunun sahosi bu
yasaqln orazisi hesabna genilondirilmidir). Nocib maral, qaban, ayi, dolo,
tetra quu, Qafqaz ular, da koli, ciiyiir,
qarapaa, vaaq vo s. qorunur.
Q u b a d l D v l o t Tobi ot Yas a q 11 l. 1969 ildo Qubadli r-nu orazi

sindo yaradlmdr. Sahosi 20000 hadr. Bezoar keisi, qaban, ciiyiir, koklik,
ahin, qonur ayi vo s. qorunur.
Ordubad
D v 1o t T o b i o t
Y a s a q l . 1969 ildo Ordubad vo
Culfa r-nlan (Naxivan M R ) orazisindo
Dvlt tbit yasaqlt
Respublikada quru v ya su sahlrind tbii srvtlrdn mhdud
istifad edilmkl heyvanlarn v
bitkilrin bzi nvlrinin, su, me,
torpaq v s. obyektlrin mhafizsi
mqsdil mumi sah. 285000 ha
olan 19 Dvlt yasaql yaradlmdr. Qoruqlardan frqli olaraq
burada torpaq sahlri tsrrfat
dvriyysindn xarlmr.
yaradlmdr. Sahosi 40000 la olmudur. Onun orazisi hesabna akad. Hoson
liyev ad. Ordubad Milli Park yaradldqdan sonra sahosi 27869 ha-dr. Da
qoyunu, bezoar keisi, koklik, bobir

vo s. miihafizo olunur vo artinhr. Qirmz kitab a dm 4 momoli heyvan

vo 6 qu nv qorunur.
Kiik
Q 1z 11a a D v l o t
T o b i o t Y a s a q l . 1978 ildo Lon
koran vo Masalli r-nlan orazisindo yaradlmdr. Sahosi 10700 ha-dir. Yasaqla Kiik Qzlaac krfozi daxildir.
Qlayan, kori vo yuvalayan su, bataqlq qular miihafizo olunur. Onlardan 7-si Qrmz kitab a dmdr.
Q z 11 a D v I o t Tobi ot Y a s a ql . 1984 ildo Godoboy r-nu ora
zisindo yaradlmdr. Sahosi 5135 hadr. Cyr, ay, qaban, dovan vo s. qo
runur.
D a a l t D v l o t T ob i ot Yas a q 11 . 1981 ildo ua r-nu orazisindo
yaradlmdr. Sahosi 450 /-dr. Topxana mesini vo oradak nadir bitki vo
heyvan nvlorini qorumaq moqsodilo
tokil edilmidir.
A r a z b o y u Dvlot Tobiot
Y a s a q 11 . 1993 ildo Zongilan r-nu ora
zisindo yaradlmdr. Sahosi 2200 ha-dir.
Nalbnd (qaraac nv). Culfa r-nu.

Iran Islam Respublikasi ilo Araz ay

boyu sorhod zonasmm nadir bitki vo
heyvan nvlrinin miihafizosi moqsodilo
tokil edilmidir.
Q ax D v l o t
Tobiot Yaa q 11 i. 2003 ildo Qax r-nu orazisindo
yaadlmdr. Sahosi 36836 ha-dir. lisu
Dvlot Tobiot Qoruu ilo homsorhod yay
otlaqlarmda vo Acmohur dzndo fauna
miihafizo olunur vo nosli kosilmokdo olan
heyvan nvlori borpa edilir.
Qobol o D o v l o t T o b i o t Ya saql . 1993 ildo Qobolo r-nu orazi-

Mc massivi.

sindo yaradlmdr. Sahosi 39700 hadr. Qarapaa, cyr, ayi, qaban, da

koli, vaaq vo s. miihafizo olunur.
Xiisusi mhafiz olunan tbit obyektlri. Azorbaycan Respublikasi orazi
sindo tobiot abidosi obyektlorino konkret
coraf zona iin sociyyovi olan landaftlar, yaxud onlarm ayr-ayr nsrlori,
yeii aac qruplarmin etalonunu tokil
edon vo nadir nv torkibino gro seilon
qiymotli meo saholori, endemik vo ya
mhv olmaq tohlkosino moruz qalan bitkilorin yayld yerlor, ya ox olan

aaclar, hominin geoloji allar, qayalar, maaralar, paleontoloji qaliqlar, bulaqlar, gllor vo s. aid edilir. Burada 2047
oxosrlik aac, 15097,5 ha, xsusilo qiy
motli me saholori, 37 geoloji, paleonto
loji komplekslor vo yeralti sularn zo xd yerlor (bulaqlar) vardir. Respub
likanm 23 palq vulkam tobiot abidolori
siyahisina daxil edilmidir.
Telman Isrnayilov, Sadie/ Salmanov

HAL. XALQ. DIL. DN

HAL
Tarixi-demoqrafik sciyy. 18 osrin
sonlar 19 osrin vvollrind Rusiya il
ran arasnda ba vermi mharibolor
nticsind balanm Glstan (1813)
vo Trkmonay (1828) mqavilbrin
osaso Azorbaycanin tarixi torpaqlar
iki hissoyo - imali Azorbaycana vo
Conbi Azorbaycana ayrld. imali
Azorbaycanin torpaqlan vo halisi
Rusiyann, Conubi Azorbaycan iso rann torkibindo qald.
ki yz il yaxn bir dvr orzindo
ovvolco ar Rusiyasnn, sonra is
SSR-nin torkibindo olmas imali
Azorbaycanin ictimai-iqtisadi, siyasi vo
sosial hyat il yana burada yaayan
halinin inkiafna vo demoqrafik
voziyyoto do z tosirini gstrmidir.
Tarixi mnblr vo ohali siyahyaalnmalarna sasn imali Azorbaycann halisinin say ar Rusiyasnn torkibindo olduu 1863 ildo 1130,0
min, 1886 ild 1537,1 min, 1897 ild1806.7 min, 1913 ild- 2339,2 min, 1917
ild is 2353,7 min nfr olmudursa,
Azrbaycanda sovet hakimiyyotinin qurulduu 1920 ildo - 1952,2 min ofor,
SSR-nin yarand 1922 ildo - 1863,0
min nofor, SSR-nin dald vo mstqil Azorbaycan Respublikasinin yarand 1991 ildo - 7218,5 min nofor idi.
2006 ilin 1 yanvarna Azorbaycan
Respublikasinin ohalisinin say 8436,4
min nofor tkil etmidir. halinin
4356,6 min nofori vo ya 51,6%-i ohor,
4079.8 mi nfri v ya 48,4%-i kond
yerlorindo yaamdr. Respublika ohalisinin 3906,5 min noforini vo ya 46,3%ini iqtisadi foal ohali, 3850,2 min noforini vo ya 45,6%-ini moul hali, 56,3
min nfrini v ya 0,7%-ini isiz statusu
alanlar (kiilr - 27,2 min nofor, qadnlar - 29,1 min nofor), 4152,2 min noforini (49,2%>) kiilr, 4284,2 min nfrini
(50,8%) iso qadnlar tokil etmidir.
Btvlkd ohalinin 24,5%-ini 0-15

yada, 66, 1%-ini mk qabiliyyotli yada (kiilor 15-61, qadnlar 15-56 ya-

grnr ki, Azorbaycan Respublikasmn ohalisinin say v onun artm sroti

C vl 1
Azorbaycan Respublikasi ohalisinin dinamikas (1897-2006 ilbr ) *

halinin
umurni sayi
(min nfr)
1897
1913
1917
1920
1922
1926
1939
1940
1945
1950
1955
1959
1960
1965
1970
.1975
1979
1980
1985
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1999
2000
2005
2006

1806,7
2339,2
2353,7
1952,2
1863,0
2313,7
3205,2
3274,0
2705,6
2858,9
3277,2
3697,7
3815,7
4509,5
5117,1
5644,4
6028,3
6114,3
6622,4
6928,0
7021,2
7131,9
7218,5
7324,1
7440,0
7549,6
7953,4
8016,2
8347,3
8436,4

cmldn
ohor
yerlrid
305,1
555,9
560,2
405,8
486,0
649,5
1156,8
1212,0
1118,5
1252,3
1584,6
1767,3
1835,2
2238,8
2564,6
2921,3
3200,3
3247,5
3524,5
3722,6
3805,9
3847,3
3858,3
3884,4
3928,5
3970,9
4064,3
4086,4
4298,3
4356,6

Btn ohaliy nisbotn % -b

Knd
yerlrind
1501,6
1783,3
1793,5
1546,4
1377,0
1664,2
2048,4
2062,0
1587,1
1606,6
1692,6
1930,4
1980,5
2270,7
2552,5
2723,1
2828,0
2866,8
3097,9
3205,4
3215,3
3284.6
3360,2
3439,7
3511,5
3578,7
3889,1
3929,8
4049,0
4079,8

hr
yerlrid
16,9
23,8
23,8
20,8
26,1
28,1
36,1
37,0
41,3
43,8
48,4
47,8
48,1
49,6
50,1
51,8
53,1
53,1
53,2
53,7
54,2
53,9
53,5
53,0
52,8
52,6
51,1
51,0
51,5
51,6

Knd
yerlrid
83,1
76,2
76,2
79,2
73,9
71,9
63,9
63,0
58,7
65,2
51,6
52,2
51,9
50,4
49,9
48,2
46,9
46,9
46,8
46,3
45,8
46,1
46,5
47,0
47,2
47,4
48,9
49,0
48,5
48,4

* 1897, 1926, 1939, 1959, 1979, 1989, 1999 ilbrin mlumatlar halinin siyahyaalnmalan zr. 1913,
1917,1970 ilbrin mlmatlar ilin axrna, qalan ilbrin mlumatlar is ilin ovvolino gslrilmidir.

da), 9,4%-ini iso omok qabiliyyotli yadan yuxar olanlar tokil etmidir.
Statistik molumatlarn tohlilindon

tarixi inkiafn ayr-ayr mrhllrind

forqli olmaqla mxtlif amilbrin tosiri
altnda daim doyiikliyo mruz qalm-

dr. Beb ki, imali Azrbaycann ohalisiin say Rusiya imperiyasnda ohalinin ilk rosmi mumi siyahyaalnmas
saylan 1897 ildon 1917 ilodok olan
dvrdo 547,0 min nfr vo ya hor il orta
hesabla 27,3 min nfr (1,51%) artaraq
1806,7 min nofordon 2353,7 min noforo
atmdr (codvol 1).
Qeyd edibn dvrdo imali Azorbaycann ohalisinin artm bir torofdon
onun yksok tbii artm ib bal idiso,
digor torofdon do halinin baqa razilordon buraya miqrasiyas ib olaqodar
olmudur. Homin dvrdo imali Azorbayanm ohalisinin artmnm 40-45%-i
onun mexaniki horokotinin (miqrasiyasnn) payna drd. halinin miqrasiya hesabna beb yksok artm hor
eydn ovvol dvrdo ar Rusiyasmn
burada yeritdiyi krm siyasti,
labeb Azorbaycanda neft modonbrinin
intensiv surtd istismar edilmosi il
bal idi. Neft sonayesindo vo onunla
bal sahobrdo oxlu i qvvosino olan
tlbat balca olaraq Rusiyann morko
zi quberniyalarnda, imali Qafqaz,
Dastan vo Conubi Qafqazn baqa
rayonlarnda yaaya kondlilorin bu
raya miqrasiyas hesabma donilirdi.
Tokco 1908-10 illor orzindo Rusiyann
baqa rayonlarndan imali Azorbay
cana 3000 kondli ailosi krlmd.
Mohz bunun noticosindo Azorbaycann
ohalisinin mexaniki horokotinin msbot
saldosu (qal) 1,6 dofodon ox artaraq
1886-97 illordoki 133,4 nin nfordon
1897-1913 illordo 219,8 min noforo atmdr.
Tarixi monbobro osason yuxarda
gstoriln dvrdo Baki neft sonayesi
mssisobrindo iloyon rus mtoxossislori, fohlo vo qulluqulan oksor hallarda
z ailbri ilo birlikdo, ermnibrin oxu
subay vo toklikdo, msolmanlarn iso,
demok olar ki, hams z ailobrini evdo
qoyub golir, toklikdo yaayrdlar.
1897 il ohali siyahyaalnmasna osa
son Bak neftxama mossisolorind
alan fohlbrin 82,5%-i subay vo ya
xud z ailbrindon konarda yaayanlardan ibarot idi. Bunu beb bir fakt da
stibut edir ki, 20 osrin ovvollorino yaxn
Baknn modon rayonlar ohalisinin
75%-i kiilr, comi 25%-i qadnlar olmudur. Noticodo ohalinin doum soviyyosi aa dm, lm soviyyosi
yksolmi, tobii artm soviyyosi iso oho
miyyotli dorocodo azalmdr. 1913-20
illordo Azorbaycanda ohalinin tobii artimi 87 min nofor vo ya hor il orta hesab

la 12 min nofor azalmdr. Homin dvrdo Rusiya iqtisadiyyatnn tonozzlti ib

olaqodar Azorbaycana konardan golon
i qvvosi axn dayanm vo burada
miqrasiyamn monfi saldosu 481 min
nofor tokil etmidir.
Azorbaycann ohalisinin sayinin
mtloq monada azalmasi ilk dofo Azor
baycan Xalq Cumhuriyyotinin mvcud
olduu 1918-20 illordo ba vermidir.
Bu dvrdo Azorbaycanin ohalisinin say
1917 ib nisboton 401,5 min nofor vo ya
toqribon 17,1%), ciimlodon ohor yerlorindo 154,4 min nofor vo ya 27,6%, kond
yerlorindo iso 247,1 min nofor vo ya
13,8% azalaraq, miivafiq surotdo 2353,7
min nofordon 1952,2 min noforo, 560,2
min nofordon 405,8 min noforo vo
1793,5 min nofordon 1546,4 min noforo
dmdr. ohor yerlorindo ohalinin
sayi kond yerlorino nisboton daha srotlo azaldndan, bu dvrdo btvliikdo
respublika ohalisinin strukturunda ohor ohalisinin xiisusi okisi 23,8%-don
20,8%o- dm, kond ohalisinin xiisusi
okisi iso 76,2%-don 79,2%-o qalxmdir. Homin illordo ohalinin saymin beb
azalmasina bir sira sosial-iqtisadi, de
moqrafik amillorlo yana, Birinci
dnya mharibosinin (1914-18) noticolori, xarici mdaxib vo votonda mharibosi, ermoni danak quldurlan torofindon azorbaycanhlann kiitlovi surotdo
soyqinmina moruz qalmasi, bir qisminin iso iran vo Tiirkiyoyo kb getmosi, habelo vaxtilo i dalinca konardan
respublikaya golonbrin tosorrfat danql ilbrindo z omoklorini totbiq
etmoyo yer tapmamalan, xarici imperialistlorin vo lko daxilindo onlarm olaltilarmin yaratdiqlan milli qrn, acliq
vo iimidsizlik noticosindo baqa regionlara getmolori vo s. tosir gstormidir.
Bunu homin dvrdo Azorbaycanda
ohalinin mexaniki horokotini sociyyolondiron molumatlardan daha aydin
grmok olar (codvol 2).
1886-1913 illordo, yoni neft sonayesinin vo bununla olaqodar olan digor saholorin nisboton daha srotlo inkiaf et
diyi dvrdo imali Azorbaycanin ohali
sinin sayi konardan golonbrin hesabma
hor il orta hesabla 12-14 min nofor artmdrsa, 1913-20 illordo (xsusilo
1917-20 illordo) burada istehsalm hocminin ciddi surotdo azalmasi ib olaqo
dar konardan golonbrin sayi hor il 68,1
min nofor azalm, gedonlorin sayi iso
buraya golonbrin sayindan 127,8 min
nofor a tq olmudur.

Bu dvrdo imali Azorbaycanda

ohalinin mexaniki artm i axtarmaa
golonbrin hesabma vo arizmin rstomlokoi-krmo siyasoti noticosindo
ba vermidir. Beb ki, 19 osrin ikinci
yarsndan balayaraq lkodo neft sonayesinin srotli inkiaf vo arizmin
dvrdo hoyata keirdiyi mstomlokoikrmo siyasoti noticosindo konardan
Azorbaycana golonbrin sayi srotlo
artd halda, Birinci diinya mharibosi
ilbrindo tosorrfat danql vo isteh
salm hocminin azalmasi ilo olaqodar
olaraq gedonlorin sayi da srotlo artmdir. Lakin sonrak dvrdo, yoni 20-ci
illordo, bir torofdon respublikada omok
C jcI vI 2
nqilabdanovvlki dvrd Azorbaycanda
ohalinin mexaniki horokoti (min )

Illr
1886-1897
1897-1913
1913-1920
1886 1920

Artm (+) vo ya azalma (-)

0 cmlodon hr
Cmi
il orta lesabla
133,4
12,2
219,8
-481.0
-127,8

13,8
-68,7
-3,7

qabiliyyotli ohalinin sayinin toqr. 110

min nofor azalmasi, digor torofdon iso
xalq tosorriifatimn borpas vo inkiaf
noticosindo buraya konardan oxlu i
qiivvosinin gotirilmosini obyektiv zoruroto
evirmidir. Elo bu sobobdon do 1920-39
illordo respublikada ohalinin iimumi artmnn 473,9 min noforini (37,8%) konar
dan golonlor tokil etmidir. 1939 59 illordo iso miqrasiya saldosu monfi 746,3
min nofor olmudur (codvo\ 3).
Cdvl 3
1920-59 illordo Azorbaycanda ohalinin
rcspublikalararasi miqrasivasi

(min nafrh)

llr
1920-27
1927-39
1939-59

Miqrasiya hesabna ohalinin

artm (+) vo ya azalmasi (-)
il orta
Cmi
hesabla
186,5
26,6
287,4
23,7
-746,3
-37,3

20 osrdo Azorbaycan be dofo koskin

demoqrafk otinliklorb iizlomidir.
19 0 5-07 i l l o r d o ar Rusiyasnin hakim dairolorindon hortorofli yardim alan ermoni quldur dostolori rovanda, Zongozurda, Gyodo, Naxvanda, Qarabada, Goncodo, Bakida vo

baqa razilrd dinc azrbaycanllara

amanszcasna divan tutmu, ahar va
kondlor yandrlm, uaqlar, qadnlar,
qocalar tarixdo grnmoyan qddarlq
va vhilikla ldriilmlr.
19 13-20 i 11 r. Birinci dnya
mharibasi (1914 18), xarici mdaxil,
ermanilr torofindn azrbaycanllarn
soyqrmna moruz qalmas va s. natica
sinda Azarbaycann ahalisi 387 min nofar va ya 16,6% azalaraq 2339,2 min nofardan 1952,2 min nafara dmd.
Azorbaycan xalqna qar soyqrm
cinayatlari 1918 ildadaha mtaakkil va
byk qaddarlqla hayata keirilmidir.
1918 ilin tkca mart-aprel aylannda
Bakda, amaxda, Qubada, Muanda
va Lankaranda ermni-bolevik silahl
dastalari 50 min nafardan ox azrbaycanln qatla yetirmi, on minlrl insan yerindan-yurdundan didargin salmlar. Mart aynn gn rzinda Bak
aharind 30 mindan artq azarbaycanl
xsusi qaddaiqla qatlo yetirilmidir.
Bak qrnnn ardmca amax qozasnn 58 kndi dadlm, 7 minadak
adam, cmldan 1653 qadn, 965 uaq
qlncdan keirilmi va glllnmi,
Quba qazasnn 122 kandi yerlo yeksan
edilmidir. arur-Darlyaz, Naxivan
blgsind, Qaraban dalq hissosida, Zangazur qazasnda yzlarb
azarbaycanl kondi yandrlm, ohaliyo
cinsino va yama farq qoyulmadan
qaddarcasna
divan
tutulmudur.
rovan quberniyasnda azrbaycanllara
mxsus 211, Qars vilaytind 92 kand
dadlm, yandrlm va talan edilmidir.
Ermni terroru dstlrinin trotdiklari vhiliklr, danak hakimiyyati
dvrnda yeridibn trksz Ermonistan siyasati naticasinda ravan quberniyasmn azarbaycanl ohalisinin say
5,3 dafa azalaraq 1916 ildki 375 min
nafordn 1922 ild 70 min nafara
enmidir.
1941-45 i l l r . Vatn mharibsi ilbrindo respublika ohalisinin sayi
568.4 min nafar vo ya 17,4% azalaraq
1940 ilin ovvolindoki 3274,0 min nofor
don 1945 ilin ovvolindo 2705,6 min nafa
ra dmdr. 1941-45 illordo Azorbaycandan cobhoyo 600 min nofordon ox
adam getmi, onlardan yalniz 300 min
nofori geri qaytmdr. Noticodo Azor
baycanin ohalisinin miiharibodon ovvolki soviyyosi mharibo qurtardiqdan yalmz 10 il sonra, yoni 1955 ildo borpa
olunmudur. Homin ildo Azorbaycanin

ohalisinin sayi 3277,2 min naforo atmdr. Onlarm 1584,6 min nafari va ya
48,4%-i ohor sakinlori, 1692,6 min no
fori vo ya 51,6%-i iso kond sakinlori olmudur.
Azorbaycanda ohalinin miiharibo
don ovvolki sayinin bel oti borpasi
kemi SSR-nin yalniz drd mttofq
respublikasi - Rusiya, Ukrayna, Bela
rus vo Azorbaycan n sociyyovi idi.
Halbuki qalan biitiin respublikalarda
ahalinin sayinin mharibdon ovvolki
soviyyosi artiq 1950-52 illordo borpa
olunmudur. Demoli, 1941-45 ilbrin
mharibosind yuxarda qeyd edilon
respublika ilo yana Azarbaycan da on
ox insan itkisi veron respublikalardan
biri olmudur.
1948-5 3 i liar. Bu dvrd SSR
Nazirlar Soveti .Stalinin imzasi ib xaricda yaayan ermanilori Ermonistanda
yerldirmk moqsodilo azorbaycanlilann Ermonistandan krlmsi haqqin
da iki qorar qobul etmidir. Birincisi
1947 il 23 dekabr 4083 sayli Ermonistan SSR-don kolxozularn vo baqa
azorbaycanli ohalinin Azorbaycan
SSR-in Kr-Araz ovalna kriilmosi haqqinda qorar idi. Bu qorarin 1-ci
maddosindo deyilirdi ki: 1948-50 illor
do Ermonistan SSR-don knlllk osasinda Azorbaycan SSR-in Kr-Araz
ovalna 100 min kolxozu vo baqa
azorbaycanli krlsn, onlardan 10
min nofor 1948 ildo, 40 min nofor 1949 ildo, 50 min nofor - 1950 ildo .
kincisi 1948 il 10 mart tarixli 754 sayli
Klxozularn vo baqa azorbaycanli
ahalinin Ermanistan SSR-dan Azar
baycan SSR-in Kr-Araz ovalna
krlmasi iizro todbirlor haqqinda
qorar idi. Yuxarda adi okilon birinci
qorarda knlllk ifadosinin ilodilmosinin xiisusi maqsod dadm vo ho
min qararin asl mahiyyatini (repressiya
xarakteri damasn) rt-basdr etmokdon ibarot olduunu ikinci qorarin 11ci maddosinin mazmunundan daha
aydn grmok olar. Orada deyilir ki:
Ermonistan SSR Nazirbr Sovetino
icazo verilsin ki, azorbaycanli ohalisinin
Azorbaycan SSR-in Kiir-Araz ovalina krlmosi ib alaqadar onlarm
boaltdqlar tikintilardan va yaay
evlorindon xaricdon Ermonistana golon
ermonilori yerlodirmok n istifado
etsin .
Homin qorarlarn hoyata keirilmosi
noticosindo 1948-53 illordo kniilllk prinsipi adi altinda Ermonistan

SSR-don 100 min nofordan ox azarbaycanl z dodo-baba yurdlarmdan

ktlovi surotdo zoraklqla krlm
vo ya kmoyo mocbur edilmilor vo
onlarm he birinin Dalq Qarabada
moskunlamasna icazo verilmomidir.
.Stalinin vafatindan sonra kiirlma qati suratdo dayandrlm vo
bu zaman oks proses balanmdr. Ermonistann da rayonlanndan Azor
baycanin Kr-Araz vadisino krlan
on minlorla ohalinin aqiboti daha kodorli olmudur. qlimo uyunlaa bilmodikbri n, adi moiot oraiti olmadndan onlarm V3- acliq vo xostoliklor
noticosindo holak olmu, salamat qalanlarin iso 40 45%-i biitiin otinlikloro vo
tozyiqloro moruz qalmalanna baxmayaraq z doma yurdlarna qaytmlar.
Tarixi faktlar sbut edir ki, Ermoni
standan azorbaycanllarn krlmasindo moqsad he da xaricdan galon ermonilori yerlodirmok deyil, oslindo
azorbaycanlilarm Ermonistandan tomizlonmosi idi. Tosadiifi deyildir ki, Er
monistanda ovvollor azorbaycanlilarm
yaad yzlorl kond xarabala evrilmidir. Ermonistan KPM K.-nn 1975
il yanvar plenumunda homin kondbrin
476-dan oxunun istifadosiz qald
qeyd olunmudur. Ermoni millotilorinin zlori da 90-c illorda etiraf etmilor
ki, azorbaycanlilarm krlmsi ila
alaqodar boaldlan torpaqlardan vo
monzil fondundan xaicdon golon ermonibrin yerbdirilmosi iin istifada edilmomidir. Adi hquq normalarna zidd
olan bu qorarlarn icras zaman totalitar rejimin mvcud repressiya qaydalar
geni totbiq edilmi, minbrlo insan,
cmlodon qocalar v krplr ar
krlma araitinda kskin iqlim doyiikliyino, fziki sarsntlara vo monovi
soyqrmna dzmoyorok hlak olmular. Bu ido ermoni ovinist dairolorinin
va SSR rhborliyinin cinayotkar siya
soti ilo yana, dvrdoki Azorbaycan
rohborliyinin mvqeyindoki qotiyyotsizlik do az rol oynamamdr. 1948-53 illordo azorbaycanlilarm Ermonistan
SSR orazisindon deportasiya olunmasi
faktinin ton 50 il orzindo aradrlmas,
ona hiiquqi-siyasi qiymot verilmosi do
obyektiv soboblor zndon mmkn
olmamdr. Yalniz 1997 il dekabnn 18do Azorbaycan Respublikasinin Prezidenti Heydor liyev tarixi odaloti barpa
edarak 1948-53 illarda azarbaycanhlann Ermanistan SSR arazisindaki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlavi suratda

deportasiyasinin hartarafli tadqiq edilmasi, Azarbaycan xalqma qar dvlat

saviyyasinda hayata keirilmi bu tarixi
cinayato hiiquqi-siyasi qiymat verilmasi
vo onun beynalxalq ictimaiyyata atdrlmas maqsadila 1948-53-c illordo
azarbaycanhlarin Ermonistan SSR orazisindoki tarixi-etnik torpaqlarindan
ktlovi surotdo deportasiyasi haqqinda
forman imzalamdr.
1988-93 i l l o r d o Ermonistan
SSR-in tocaviizii noticosindo Azorbay
can SSR-in Dalq Qaraba vo onun
otrafindaki 7 rayonu (Lan, Kolbocor,
Adam, Fzuli, Cobrayl, Qubadli vo
Zongilan) ial edilmi, toqr. 1 mln.
noforo yaxin insan z vatanindo qaqn
va kkiin vaziyyotina dm, 20 min
Azarbaycan vatanda halak olmu, 100
mindon ox adam yaralanm, 50 min
nofor miixtolif xosarot alm, minlorlo
adam osir vo girov gtrlm, itkin
dmdiir, 900-don ox irili-xrdal yaay montoqosi, 1025 tohsil, 798 sahiyyo
oca, 1510 modoniyyot mossisosi, 300
min i yeri mohv edilmidir. Boor tarixindo on byk msibotbrdon saylan
Xocal faciasi naticasinda 1992 il fevraln 26-da Dalq Qaraban Xocal ahori btvlkdo ermoni qounlar torafindon yerb yeksan edilmi, 613 nafar
dinc azarbaycanh, cmlodon 63 uaq,
106 qadn vohicosina ldrlm, 478
nofor ikost edilmi, 1275 sakin - qoca
lar, uaqlar, qadnlar iso osir aparlaraq
dohotli tohqirbro vo hoqarota maruz
qalmlar.
Sovet hakimiyyati ilbrindo Azar
baycan Respublikasmda ba veran sosial-iqtisadi dayiikliklar avvolki dvrlarlo miiqayisado demoqrafik proseslorin
inkiafna miisbot tasir gstarmidir.
Beb ki, Azarbaycanda sovet hakimiyyatinin qurulduu ilk illordon balayaraq ohalinin sayi ovvolki illoro nisboton
sratla artmaa balam, onun sosial
tarkibi doyimi, ohalinin xostolik vo
lm saviyyasi kaskin sratdo azalm,
orta miir mddoti uzanmaa, amok
foall artmaa, tahsil va modoni soviy
yosi iso yksolmoy balamd. Bununla yana sosializm comiyyoti quruculuunun ayr-ayr dvrlarindo bir sra
sosial-iqtisadi. tarixi, demoqrafik va s.
xarakterli amillorin tasiri altinda ahali
nin artm srati miixtalif olmudur.
1920-91 illari ahata edan 71 il arzindo respublika ohalisinin sayi 3,7 dofo ar
taraq 1952,2 min nafardon 7218,5 min
nafara, cmlodon ohr ahalisinin sayi

9,5 dofo artaraq 405,8 min nofordon

3858.3 min nafara, kand ohalisinin sayi
isa 2,2 dafa artaraq 1546,4 min nafardan
3360,2 min nafaro atmdr. Bu miiddat
arzinda ohor ohalisinin xiisusi okisi
artaraq 20,8%>-don 53,5%- qalxm,
kond ohalisinin xiisusi okisi iso azala
raq 79,2%-don 46,5%-o diimdr.
1922-91 illordo Azorbaycanin ohalisinin
sayi 5,3 mln. nofor artaraq 1991 ilin avvalinda 7218,5 min nafara atmdr.
1922-40 illordo respublika ohalisinin
sayi 838,0 min nofor vo ya 34,4%,
1940-59 illordo 424 min nofor va ya
12,9%, 1959-91 illorda isa 3,5 mln. nafar
va ya 95,2% oxalmdr. 1922-91 illarda Azorbaycan Respublikasinin ahalisi
3,9 dafa oxalm, xiisusi kisi isa arta
raq SSR ohalisinin torkibindo 1,37%don 2,48%,-o atmdr (1922 ildo SSRnin ohalisinin sayi 136,1 mln. nofor,
Azorbaycanin ahalisinin sayi isa 1863,0
min nofor tokil etmidir).
Sovet hakimiyyoti dvriindo Azar
baycan Respublikasmda ahalinin an
srtli artm ovvolco 1922-40 illordo,
sonra iso yalniz 1950-60 illordo olmudur.
halini doum, lm v tbii artn
sviyysi. Dom, lm vo tobii artm
gstoricilri ohalinin tobii tokrar istehsalnn osasn tokil edon balca demo
qrafik hadisolor olub bir ox kompleks
amillorin (iqtisadi, sosial, siyasi, modo
ni, etnodemoqrafik, aib-moiot, bioloji,
tobii-corafi vo s.) tosiri altnda daim
doyiir vo ohalinin artb-azalmasna
miixtolif istiqamotlordo tosir gstorir.
Tarixi monbobr asasan ar Rusiyasnn trkibind olduu dvrdo imali
Azorbaycanda 1863 ildo ohalinin hr
1000 noforino diin doum saviyyasi 26.3 nafar, lm saviyyasi - 18,9 nofor,
tobii artim - 7,4 nofor; miivafiq surotdo
1886 ildo - 41,8, 28,0, 13,8; 1897 ilda 30,8, 17,5, 13,3; 1913 ilda - 24,4, 16,5,
7,9; 1917 ilda isa 33,7, 26,7 va 7,0 nafar
tkil etmidir.
Sovet hakimiyyatinin qurulduu ilk
illarda (1920-25) Azarbaycan SSR-do
ohalinin har 1000 noforino don doum
soviyyosi 45,8-25,1; lm soviyysi
23,2-9,6; tabii artim saviyyasi isa
22,6-15,5 nafar arasmda; miivafiq
suratda 1928-35 illarda 37,5; 20,8; 16,7
nofor; 1936-40 illordo - 30,5; 12,9 vo
17,6 nofor; 1946-50 illorda - 28,5; 9,4 va
19.1 nafar; 1950-55 illorda - 34,2; 9,1 va
25.1 nafar; 1956-60 illarda isa 40,7; 7,0
va 33,7 nafar arasmda toroddiid etmi-

dir. 1950 ildon ton 55 il arzinda isa

Azarbaycan SSR-da ahalinin an yiiksok
doum va tobii artim soviyyosi 1960 ib
tsadf etmidir.
1950-60 illarda Azarbaycan SSR
demoqrafik inkiaf templarina gr
kemi ittifaq respublikalan arasmda
an qabaqcl yerbrdan birini tutmu va
hotta 1960 ildo ahalinin har 1000 nofori
no don doum vo tobii artim soviyyosino gro birinci yero xmdr. Beb ki,
1960 ildo kemi ittifaqda ohalinin hor
1000 noforino dan doum saviyyasi
24,9 nafor, tabii artim saviyyasi isa 17,8
nafar olduu halda, Azarbaycan SSRdo bu gstoricilor miivafiq suratda 42,6
va 35,9 nofor tkil etmi va ya orta itti
faq saviyyasindan 1,7 vo 2,0 dofo yiiksok
olmudur. 1959-89 ilbrin ahali siyahiyaahnmalari dvrnda SSR-da ahali
nin ortaillik artim sroti 1,24% tokil
etmidirso (SSR-nin ohalisi 1959 ildoki
208.8 mln. nofordon 1989 ildo 285,7
mln. noforo atm va ya 36,8%) artmdirsa, Azarbaycanda bu gstaricilor
miivafiq surotdo 3697,7 min nafar va
7021,2 min nafar tkil etmi va ya
89,9% artmdr), Azarbaycanda bu
gstorici 3,0% vo ya orta ittifaq soviyyasindon 2,4 dofo yiiksok olmudur.
1960-90 illordo ahalinin har 1000 naforino dan doum saviyyasino gro
respublika orta ittifaq soviyyosindon
1,6-1,7 dafa, cmlodan Rusiyadan
1,8-2,0, Ukrayna vo Baltikyani respub
likalardan 1,7-2,6 dofo yiiksakdo durur,
ohalinin hor 1000 noforino don lmn soviyyosina gro iso homin arazilordon gerido qalrd.
Homin illordo SSR-nin miixtolif
orazilorindo doum soviyyasindaki bu
forq hor bir respublikanm tarixi inkiafmn xsusiyyotlorindan, ahor vo
kond ohalisinin nisbatindan, habelo
demoqrafik inkiafn xarakterindon irali golirdi.
1960-80 illordo respublikada ohali
nin hor 1000 noforino don doum amsal ib yana doulanlarn mtlq sayi
da azalmdrsa, 1980 ildon sonra bu
gstoricilor xeyli yksalmidir. 1960-80
illarda respublikada ahalinin har 1000
nafarina dn doulan uaqlarn sayi
17,4 nafar va ya 40,8% azalaraq 42,6 no
fordon 25,2 nofora, onlarm mtlq sayi
iso 10,8 min nafar va ya 6,5% azalaraq
165.8 min nafordon 155,0 min noforo
dm, 1980-91 illordo birinci gstorici
5,3% artaraq 25,2 nofordon 26,6 noforo,
ikinci gstarici isa 22,8% artaraq 155,0

atm, 1991 2005 illordo oksino, homin

gstoricilorin hor ikisi miivafiq surotdo
35,8% azalaraq 30,2 nofordon 19,4 nofo
ro vo 39,5% azalaraq 101,0 min nofor
don 61,0 min noforo dmdr.
halinin hor 1000 noforino don
doulan uaqlarn nisbi sayi 1960 ildon.
miitloq sayi iso 1965 ildon sonra azalmaa balamd. Bu, btvlkdo res
publikada. onun ohor vo kondlorindo,
habelo ayn-ayri tobii-iqtisadi zonalarinda mahido olunmudur.
Respublikanm bozi blglorinin ohor vo kondlorindo doum soviyyosindoki forqo tosir edon amillordon biri do kiik ohoiorin vo ohor tipli qosobolorin
iimumi inkiaf soviyyosinin iri ohorlorlo miiqayisodo kond yerlorindon qodor
do forqlonmomosidir. Bu da z nvbosindo homin blgolorin ohrlrind
doum soviyyosinin kondlordon az
forqlonmosino sobob olmudur. Ancaq
bu illordo istor btvlkdo respublika
da, istorso do onun oksor tobii-iqtisadi
zonalarnda doum soviyyosi kond
yerlorindo ohor yerlorino nisboton
yiiksok olaraq qalmdr.
lkonin ayr-ayr tobii-iqtisadi
zonalarnda, ohor vo kond yerlorindo
mvcud doum omsallar arasndak
forqi miqyasi getdikco azahr. Bu,
homin orazilorin sosial-iqtisadi inkiaf, ohalinin ya-cins torkibi, moulluq soviyyosi, rifah halimn yiiksolmosi

vo sairdon iroli golir.

nsanlarn salaml vo lm so
viyyosi do lko ohalisinin artib-azalmasina tosir edon on mhm amillordondir.
lm soviyyosi, xsusilo do uaq lmnn soviyyosi bu vo ya digor lkonin
sosial-iqtisadi inkiafn vo onun ohali
sinin hoyat soviyyosini sociyyolondiron
on miihiim gstoricilordon biridir.
1950-60 illordo Azorbaycan Respublikasinda ohalinin hor 1000 noforino
don lm soviyyosi 30,2% azalaraq
9,6 nofordon 6,7 noforo, ciimlodon ohor yerlorindo 28,7% azalaraq 10, 1 no
fordon 7,2 noforo, kond yerlorindo iso
32,6% azalaraq 9,2 nofordon 6,2 noforo
dmdr. 1960-90 illor orzindo Azor
baycan Respublikasmda ohalinin hor
1000 noforino diion liim soviyyosi 9%
azalaraq 6,7 nofordon 6,1 noforo dmdiir. cmlodon ohor yerlorindo
19,4% azalaraq 7,2 nofordon 5,8 noforo
dm, kond yerlorindo iso oksino 3,2%
artaraq 6,2 nofordon 6,4 noforo qalxmdr. 1991-2005 illor orzindo iso voziyyot bir qodor forqli olmudur.
1990-94 illordo, yoni Azorbaycanla Er
monistan arasmda atokos elan olunanadok bu gstorici 19,7%> artaraq, 6.1
nofordon 7,3 noforo qalxm, 1994 ildon
sonra iso 15,9% azalaraq 7,3 nofordon
6,3 noforo dmdr (codvol 4). Bununla belo, omok qabiliyyotli yada
olan ohali vo bir yanadok olan uaqlar

arasmda liim soviyyosi nisboton yiiksok

olaraq qalmaqdadir.
2005 ilin statistik molumatlarina
osason respublikada hor 1000 nofor diri
doulan uaqdan bir yanadok lonlorin sayi 9,3 nofor (ohor yerlorindo 10,1
nofor, kond yerlorindo 8,6 nofor),
cmlodon Naxivan MR-do 4,7 nofor,
Baki ohorind (qosobolorsiz) 12,3 nofor,
Goncodo 3,4 nofor, Sumqayitda 20,8
nofor, Mingoevirdo iso 11,3 nofor
olmudur.
1950-2005 illordo diri doulan uaqlar arasmda 1 yanadok lonlorin hom
miitloq, hom do hor 1000 noforo don
sayi ohomiyyotli dorocodo azalmdr.
Bu azalma diri doulan uaqlar arasm
da 1 yanadok lonlorin miitloq sayi
iizro respublika miqyasinda 77,7%,
cmlodon ohor yerlorindo 80,8%, kond
yerlorindo 73,6%, hor 1000 nofor diri
doulan uaa don lonlorin sayi iizro
iso miivafiq surotdo 86,2, 88,9 vo 82,9%
tokil etmidir.
2005 ilin statistik molumatlarina
osason Respublikada uaq liimiiniin
osas soboblorini tonoffs orqanlarnn
xostoliklori (48,8%), perinatal dvrdo
omolo golon hallar ( 22,8% ), anadangolmo anomaliyalar (8,3%), yoluxucu vo
parazitar xostoliklor (7,4%), osob sis
teminin vo hissiyyat orqanlarinin xos
toliklori (3,4%), bodboxt hadisolor, zohorlonmo vo zodolor (1,7%), modo or
qanlarinin xostoliklori (1,4%) vo s.,

solor, zohorlonmo vo zodolor (5,2%)

tokil edir.
Respublikada ohali arasmda, xsusilo do uaqlar arasmda ohalinin hor
1000 noforino don lm soviyyosinin
nisboton yiiksok olmasi bir torofdon bu
rada hololik lazimi sayda vo keyfiyyotdo
yksokixtisasl tibb kadrlarnn atmamasi, sohiyyo orqanlarinin madditexniki bazasmin zoif olmasi, digor to
rofdon iso ohalinin, xsusilo do qadinlann bir hissosinin omok vo moiot oraitindoki atmazlqlarla, ohalinin bir
qisminin adrlarda, kkiin vo qaqn
halnda yaamas, zoif qidalanmasi vo s.
ilo baldr.
Azorbaycan tarixon uzunmrllor
diyan kimi hrot tapmdr. 1999 ildo
mstoqil Azorbaycan Respublikasmda
keirilmi ohalinin ilk siyahyaalnmas
molumatlarina osason respublikada ya
100-don yuxan olan 2307 nofor,
ciimlodon 229 kii vo 2078 qadin qeydo
alnmdr. Azorbaycan Dvlot Statistika Komitosinin 2005 ilo dair molumatlarma osason respublikada orta miir
mddoti 72,4 ya, ciimlodon kiilor
iizro 69,6, qadinlar iizro iso 75,1 ya tokil edir.
halinin ya-cins torkibi. Rosmi sta
tistik molumatlara gro, respublika
ohalisinin ya quruluunda, bir qayda
olaraq, omok qabiliyyotli yada olanlar
ohalinin yardan oxunu (1970 il istisna
olmaqla) tokil edir (codvol 5).

Codvol 4
Azarbaycan Respublikasmda ohalinin tobii artmnn doviilmosi dinamikasi

Cdvl 5

(ahalinin hr 1000 nfri hesahi )

hor

Kond

21,6
30,2

19,3
24,9

23,4
35,2

67,6
58,7

42,6
36,6

34,9
29,2

6,7
6,4

35,9
30,2

43,2

24,4

34,1

6,7

22,5

27,6

25,2
26,6

23,1
24,4

27,5
29,2

6,9
7,0

27,7
22,7
17,9
15,9

43,6
37,6

29,2
24,9

7,2
6,5
6,5
6,6

22,7
23,5
22,0

29,7
30,2

1992

25,9
26,6
25,0

1993
1994
1995
2000
2005

23,7
21,4
18,9
14,8
17,2

21,0
18,9
16,4
12,3
15,1

1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1991

28,3
26,6
24,1
21,7
17,3
19,4

6,8
6,1
6,3
7,1
7,2
7,3
6,7
5,9
6,3

6,7
6,6
5,8
6,1
6,8
7,0
7,2
6,6
5,8
6,4

7,1
6,2
6,2
6,9
7,2

22,5
18,0

7,3
6,9
6,4
6,4
7,3

18,2
19,8
19,8
20,3
17,9

7,3
7,5
6,8
6,0

16,5
14,1
12,2
8,9
10,9

6,1

16,4
17,8
16,9
17,4
15,2
14,0
11,7
9,8
6,5
8,7

91,0
76,7
48,9

27,2

38,9
37,0

20,4

37,5

36,3
31,0
30,0

20,2
22,3
23,3
23,8

30,4
29,4

26,3
25,6

23,0
25,3

19,3
21,5
19,5
22,6
21,5
21,8

21,0
19,3
16,6
14,9
11,3
13,3

25,5
28,2
25,2
23,3
12,8
9,3

12,9
10,1

50,2
47,1
39,7
40,7
37,6
44,0
34,4
33,0
26,3
28,7
30,9
33,2
28,5
24,7
12,8
8,6

Ohalinin iim um i sayi

0 ciimlodon:
mk qabiliyyotli yaadok
mk qabiliyyotli yada
mok qabiliyyotli yadan yuxan

btvliikdo ohali arasmda liim hallarmin osas soboblorini iso qan dvram si
steminin xostoliklori (56,6%), yenitromolor (12,3%), modo orqanlarinin xos
toliklori ( 6,0/i), tnffs orqanlarinin
xostoliklori (5,9%), simptomlar vo qeyd
olunmam hallar (4,1%), qida pozuntulan, immunitet vo maddolor mbadilosinin pozulmasi ( 2,6% ), bodboxt hadi

3697,7

100,0

5117,1

100,0

6026,5

100,0

7021,2

100,0

7953,4

1406,0
1902,3
389,4

38,0
51,5

2363,1
2242,8
511,2

46,2
43,8

2297,6
3183,9

38,1
52,8

10,0

545,0

9,1

2433,3
3888,0
699,9

10,5

1959-2005 illordo omok qabiliyyotli

yada olan adamlar biitiin ohalinin tor
kibindo 51,5-66,1%) arasmda olmudur.
2005 ildo respublika ohalisinin 24,5%ini omok qabiliyyotli yaadok olanlar,
66, 1%-ini omok qabiliyyotli yada olan
lar, 9,4%-ini iso omok qabiliyyotli yadan yuxan olan adamlar tokil etmilor.
1959-2005 illor orzindo Azorbaycanda

34,7 2720,4
55,4 4515,4
9,9

717,6

2005
Yekuna
nisboton %-lo

Comi

9,2

Comi
(min nfr)

Kond

10,1
8,0

Yekuna
nisboton %-lo

hor

9,6
7,6

Comi
(min nfr)

Comi

32,6
42,3
49,8
43,8

1999

1989

Y ekuna
nisboton %-lo

Kond

29,4
32,0

1979
Comi
(min nfr)

ohr

31,2
37,8

1970
Yekuna
nisboton %-lo

Comi
1950

1959

Comi
(min nfr)

Hor 1000 nofor diri doulan

uaqlar arasmda 1 yaadok
lonbrin sayi
Comi
ohor
Kond

Comi
(min nfr)

Tobii artim

Yekuna
nisboton %-lo

llor

lonlorin sayi

Azarbaycan Respublikasmda ya quruluunun dyiilmsi dinamikasi

Comi
(min nfr)

Doulanlarn
sayi

biitvliikdo ohalinin sayi 2,3 dofo,

ciimlodon omok qabiliyyotli yaadok
olanlarm sayi 1,5 dofo, omok qabiliyyot
li yada olanlarm sayi 2,9 dofo, omok
qabiliyyotli yadan yuxan olanlarm
sayi iso toqr. 2,0 dofo artmdr.
Azorbaycanin omok potensialinin
formalamasna tosir edon amillordon
biri do ohalinin ya quruluunda ba veron doyiikliklordir. Bu illordo ohalinin
ya torkibindo ba veron on miihiim
doyiikliklordon biri ohalinin iimumi
sayinda gonclorin (0-29 yada olanlarin) xiisusi okisinin todricon azalmaa
meyil etmosidir. Respublika ohalisinin
torkibindo onlarm xiisusi okisi 1979 il
do 65,8% tokil etdiyi halda, 1989 ildo
62,6%, 1999 ildo 57,4%., 2005 ildo iso
53,2% olmudur. Respublika ohalisinin
ya torkibindoki doyiikliklori sociyyo
londiron miihiim olamotlordon biri do
ohalinin iimumi sayinda omok qabiliy
yotli yaadok (0-15) olanlarm xiisusi
okisinin azalaraq 1979 ildoki 38,0%don 1999 ildo 34,2%-, 2005 ildo iso
24,5%-o dmosidir.
Respublika ohalisinin demoqrafik
quruluunda daha bir miihiim cohot
ohalinin cins qunluundak doyiikliklorlo sociyyolonir (codvol 6).
kinci dnya mharibsinodok olan
dvrdo respublika ohalisinin quruluunda kiilorin sayi qadnlarn sayini
iistolodiyi halda, mharibonin noticosi
olaraq sonraki illordo qadinlann sayi

Yekuna
nisboton %-lo

min nfrdn 190,3 min nofro atmdr. Mstoqillik illorindo (1991 2005)
b gstoricilor miivafiq surotdo 35,3%
azalaraq 26,6 nofordon 17,2 noforo vo
25,5% azalaraq 190,3 min nofordon
141,9 min noforo dmdr. olor vo
kond yerlorindo homin gsloricilor birbirindon forqlonmi vo aadak kimi
olmudur: ohr yerlorindo ohalinin hor
1000 noforino don doum soviyyosi
I960 (SO illordo 33,8% azalaraq 34,9 no
fordon 23,1 noforo, doulan uaqlarn
sayi iso 14,5% artaraq 66,0 min nofor
don 75,6 min noforo, 1980-91 illordo
miivafiq surotdo 1,7% artaraq 23,1 no
fordon 23,5 noforo vo 18,1% artaraq
75,6 min nofordon 89,3 min noforo atmdr. 1991 2005 illordo oksino, hom
ohalinin hor 1000 noforino do doum
soviyyosi vo hom do doulan uaqlarn
sayi miivafiq surotdo 35,7% azalaraq
23,5 nofordon 15,1 noforo vo 27,9% aza
laraq 89,3 min nofordon 64,4 min noforo
dmdiir. Kond yerlorindo iso bu gstoricilor daha qabarq olmudur. Belo
ki. 1960-80 illordo burada ohalinin
doum omsali 44,8% azalaraq 49,8 no
fordon 27,5 noforo, doulan uaqlarn
sayi iso 20,5% azalaraq 99,9 min nofor
don 79,4 min noforo dmiidr.
1980-91 illordo birinci gstorici 9.8%
artaraq 27,5 nofordon 30,2 noforo, doulan uaqlarn sayi iso 27,2% artaraq
79,4 min nofordon 101,0 min noforo

100,0

8436,4

100,0

34,2 2066,8
56,8 5579,4
9,0 790,2

24,5
66,1
9,4

kisjilorin sayn iistolomoyo balam vo

bu proses indiyodok davam etmokdodir.
Bu forq 1959 ildo qadinlann xeyrino
184,7 min nofor olduu halda, 1998 ildo
110,3 min noforodok azalm, 2006 ildo
iso yenidon artaraq 132,0 min noforo
atmdr.
Ail, nikah v boanma. Ailo miiasir
comiyyotin ilkin yaranma riieymi,

zyi olb ohalinin tobii tkrar istehsalnn tokili formasdr. Ailonin ohalinin
tobii tkrar istehsal prosesindo vo
btvlkd cmiyytin hyatmda oynad rol misilsiz vo ovzolunmazdr.
nki, doum. lm, tobii artm vo s.
bu kimi demoqrafik hadislr aild ba
verir. hminin ailo iqtisadi, mdoni,
sosial vo s. funksiyalar yerino yetirmoklo comiyyotin sosial-iqtisadi toroq-

kond yerlorindo - 5,2), 1999 ildo iso 4,7

nofor (ohor yerlorindo 4,4, kond yerlo
rindo - 5.0) tokil etmi vo ya 1970 ilo
nisboton 7,8% (hor yerlorindo 2,2%,
kond yerlorindo
12,3%) azalmdr.
1999 il ohalinin siyahyaalnmas molumatlarma osason respublikada mvcud
olmu biitiin ailolorin 22,5%-i biruaql
(hor yerlorindo - 26,1%, kond yerlo
rindo 18.7%), 35,3%-i ikiuaql (ohor

Cdvl 6
Azarbaycan Respublikasmda ohalinin cins torkibinin
doyiilmosi dinamikasi

llr
1939
1959
1970
1979
1989

halinin
sayi
(min
nofor)
3205,2
3697,7
5117,1
6028,3
7021,2
7131,9

1990
1991
1993
1994

7218,5
7440,0

1995
1998
2000

7643,5
7876,7
8016,2

2005
2006

8347,3
8436,4

7549,6

0 ciimlodon

Yekuna
nisboton (%-lo)

Kiilor

Qadinlar

Kiilor

Qadinlar

1642,6
1756,6
2483,0
2938,8

1562,6
1941,1
2634,1

51,2
47,5
48,5

48,8

3089,5
3597,4
3650,2
3694,4
3798,8
3847,1
3888,9

48,8
48,8

3423,8
3481,7
3524,1
3641,2
3702,5
3754,6
3883,2
3918,3
4103,7
4152,2

48,8
48,8
48,9
49,0
49,1

3993,5
4097,9
4243,6

49,3
48,9
49,2

4284,2

49,2

qisindo miihiim rol oynayr. Respubli

kada yeni yaranan aillrin say mntozom artr. halinin siyahyaalnmas
molumatlarina osason lkodo 1970 ildo
1076,9 min. 1979 ildo 1247,2 min, 1989
ildo 1519,4 min, 1999 ildo iso 1687,5
min. emlodn miivafiq surotdo ohor
yerlorindo 600,7 min, 727,0 min, 885,5
min, 911,4 min, kond yerlorindo iso
476,2 min, 520,2 min, 633,9 min vo
776,1 min ailo mvcud olmu vo ya on
larm sayi 1970 ilo nisboton 56,7%,
ciimlodon hr yerlorindo 51,7%, kond
yerlorindo iso 63,0% artmdr.
Respublikanm demoqrafik voziyyotindo, ilk nvbodo iso ohalinin doum vo
lm soviyyosindo ba veron doyiiklikbrdon asili olaraq ailo zvlrinin orta
sayi da artb-azalmaqla daim dyimidir. halinin siyahyaalnmas molumatlanna osason respublikada ailo
iizvlorinin orta sayi 1970 ildo 5,1 nofor
(ohr yerlorindo - 4,5, kond yerlorindo
5.7), 1979 ildo 5.1 nfr (hr yerlo
rindo 4,5, kond yerlorindo - 5,8), 1989
ildo 4,8 nofor (ohor yerlorindo
4,5,

Hor 1000 nofor kiiyo

dn qadinlann
sayi (nofor)

52,5
51,5
51,2

951
1105
1061
1051

51,2

1051

51,2
51,2

1048
1048
1043
1039

51,1
51.0
50,9
50,7
51,1
50,8
50,8

1036
1028
1046
1034
1032

yerlorindo - 37,8%, kond yerlorindo 32,6%), 25,5%-i uaql (ohr yerlo

rindo 22,6%, kond yerlorindo 28,6%),
16,7%-i iso drd vo daha ox uaql (ohor yerlorindo 13,5%, kond yerlorindo
- 20,1%) olmudur. Ailolorin sayinin
artimi iso ilk nvbodo balanan nikahlarn sayndan asl olmudur.
Nikah vo boanmalarn soviyyosi
ohalinin tobii artimina tosir edon osas
amillordon biridir. halinin artimi, in
san vo omok potensialimn formalamasi monbolorinin arasmda da nikah vo
boanma amili miihiim ohomiyyot kosb
edir vo onun ohalinin tokrar istehsalina
tosiri ox bykdr. z nvbosindo ni
kah, boanma vo ailonin inkiaf paramet rlori osas demoqrafik gstoricilorlo
(ohalinin dom vo lm soviyyosi, ya
vo cins torkibi) yana lkonin sosial-iq
tisadi durumundan, xalqin adot vo ononolorindon do ox asldr.
Azorbaycan Respublikasmda ni
kah vo boanmalarn sayi vo ohalinin
hor 1000 nofori hesabi ilo onlarm so
viyyosi doyikon olmudur (codvol 7).

Belo ki, burada 1950 ilo nisboton 1960

ildo nikahlarm sayi 1,9 dofo, ciimlo
don ohor yerlorindo 1,4, kond yerlorin
do 3,1 dofo artmdr. Homin dovrdo
boanmalarn iimumi sayi 3,3 dofo,
ciimlodon ohor yerlorindo 3,4 dofo
artm, kond yerlorindo iso 4,6%
azalmdr.
1960 ildon 1991 ilodok olan dovrdo
iso nikahlarm vo boanmalarn hom
iimumi sayi vo hom do ohalinin hor 1000
nofori hesabi ilo daim artmdr. 1991 il
do respublika iizro nikahlarm sayi 74,4
min olduu halda, 2005 ildo bu gstorici
3,7% azalaraq 71,6 mino, boanmalann
sayi iso miivafiq surotdo 16,7% azalaraq
10,7 mindon 8,9 mino dmdr.
1999 ilin ohali siyahiyaalinmasinin
molumatlarina osason Azorbaycanda
he zaman nikahda olmam subaylann
sayi 25-29 yanda olan qadinlar ara
smda 79,4 min nofori (23,9%), 30-34 yanda olan qadinlar arasmda 47,9 min
nofori (13,3%), 35-39 yanda olan qadinlar arasmda 33,7 min nofori (9,3%),
40 vo yuxan yanda olan qadinlar ara
smda iso 33,9 min nofori (3,1%) tiib
kemidir.
1999 ilin ohali siyahiyaalinmasinin
molumatlarina osason Azorbaycan Res
publikasmda 50-54 yal qadinlar ara
smda he zaman nikahda olmayanlar
comi 2,6%), kiilor arasmda iso 1,2% tokil etmilor. Gonclor arasmda subayliq
soviyyosino gro respublika M D B lkolori arasmda, ovvollordo olduu kimi,
indi do ilk yerlordon birini tutur. Res
publikada hor 1000 nofor kiiyo don
qadinlann sayi (048,2 nofor, ciimlo
don 15-19 yallar iizro 986,2, 20-24
yallar iizro - 1069,5, 25-29 yallar
iizro - 1115,4, 30-34 yallar iizro
1120,2, 35-39 yallar iizro - 1080,6
nofor, 40 44 yallar iizro 1047,3 nofor
vo s. tokil etmidir. Respublika ohalisi
daxilindo qadinlann xsusi okisi
51,0%, ciimlodon 15-19 yallar ara
smda 49,6%), 20-24 yallar arasmda
51,7%, 25-29 yallar arasmda iso
52,8% olmudur.
lkodo ohor yerlorindo boanma
hallar kond yerlorino nisboton 3,4 dofo
oxdur. 1995 2005 illordo hor il orta he
sabla 6,1 mino yaxn boanma hah qeydo almmdr ki, bunlarm da toqr. 82%-i
ohor yerlorinin payma diimiidr. Res
publikada ohalinin hor 1000 noforino
don boanmahallarnn sayi M D B lkolori iizro olan orta soviyyodon toqr. 3
dofo aadr. Qadinlar arasmda boan-

ma hallarmin sayna gro respublika

M D B lkolori irisindo sonuncu,
kiilor arasmda olan boanmalarn
sayna gro iso axinnci yerlordon birini
tutur.
halini etodcnoqrafik torkibi.
Azorbaycan Respublikasi ohalisinin on
sociyyovi xsusiyyotlrindn biri onun
tarixon rongarong etnodemoqrafik qurula malik olmasi vo biitiin tarixi o-

linin siyahiyaalmmasi molumatlannda

milliyyot gstorilmodiyindon insanlarm
milli monsubiyyotini yalniz zlori n
qobul etdikbri ana dilino osason miioyyon etmok mmkndr. Bu iso, bhosiz
ki, bu vo ya digor millotdon olan ohali
nin sayi barodo tam doqiqliyi ib molumat oldo etmoyo imkan vermir.
istonilon halda ana dili milliyyotin
myyonldirilmsinin miihiim gsto-

SS R orazisindo yaayan nikahda olan

azorbaycanli kiilrin 12,1%-i (Azor
baycanda 4,5%-i) baqa millotlordon
olan qadmlarla, azorbaycanli qadinlann iso 4,7%-i (Azorbaycanda 1,8%-i)
baqa millotlordon olan kiilorb ailo
qunnular. dvrdo S S R orazisindo
yaam 6771,1 min nofor azrbaycanlnn 965,4 min nofori vo ya 14,25%-i
Azorbaycandan konarda, ciimlodon

Codvol 7
Azorbaycan Respublikasmda nikahlarm vo boanmalarn dinamikasi (nofrlo)

Nikahlarm sayi
Illor
Comi
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1989
1990
1991
1995
2000
2005

23862
34359
46635
39077
35222

0 ciimlodon
ohor
Kod
yeiorind yerlorindo
7107
16755
19942
14417
22416
24219
19196
19881
14326
20896

Boanmalarn sayi
Comi
883
1505
2910
3537
6786

71874

26794
31940
36197
35974

20379
28194
33907
35900

7096
7116
7879
11436

73119
74378
43130

37748
35852
21478

35371

39611

19994

38526
21652
19617

71643

35593

36050

47173
60134
70104

ciimlodon
ohor
Kond
yerlorindo yerlorindo
839
44
1463
42
2868
42
3522
15
6781
5
6824

halinin hor 1000 noforino

diion nikahlarm sayi
0 ciimlodon
Comi
ohor
Kond
yerlorindo yerlorindo
8,2
13,0
4,4
10,3
12,5
8,4
12,0
12,8
11,2
8,8
8,5
8.3
6,8
8,0
5,6

6723
7088
10723

272
393
791
713

8,3
9,8
10,5
10,4

14040
10679
5669

13210
9160
4819

830
1519
850

10.4

5478

4332

1146

5,7
5,0

8895

6864

2031

8,7

raitlordo bu xiisusiyyotini qoruyub saxlaya bilmosidir. Hob 1897 ildo Rusiya

imperiyasnda aparlm ohalinin ilk
iimumi siyahiyaalmmasi molumatlarinda imali Azorbaycan orazisindo onlarla miixtolif millotlorin, xalqlarm, etnik
qruplarn nmayndolrinin yaad
qeydo alnmdr. 1926 ilin mumittifaq
siyahiyaalinmasinin yekunlarna gro
Azorbaycanda onlarm sayi 95, Grcstanda - 76, Ermonistanda iso comi
48 olmudur.
Azorbaycan Respublikasmda yaayan kkl (yerli) ohalinin adi son 100 il
orzindo rosmi dvlot sonodlorindo vo
inotbuatda bir neo dofo doyidirilrk
tatar, trk, azori, azorbaycanli kimi gstorilmidir. Bu sobobdon do respublika
orazisindo yaayan ayn-ayn millotlordon olan ohalinin, ciimlodon do azorbaycanlilarm sayinin doqiq miioyyonbdirilmosi xiisusi maraq dourur,
miihiim elmi vo siyasi ohomiyyot kosb
edir.
1897 ildo Rusiyada keirilmi oha

10,4

halinin hor 1000 noforino

diion boanm alarn sayi
0 ciimlodon
Comi
ohor
Kond
yerlorindo yerlorindo
0,7
0,3
0,0
0,9
0,0
0,5
0,0
0,7
1,5
0,8
1,3

9,1
9,8
10,2

7,5
9,8
10,9

1,2
1,2
1,2

9,7
9,9
9,4
5,4

11,3
10,8
11,5
6,0

1,7
2,0
1,5
0,8

5,0

5,0

0,7

8,4

9,0

1,1

ricilorindon biri olduundan adamlann

milli monsubiyyotinin vo sayinin
miioyyon edilmosindo homin gstoricidon do istifado edilir. No qodor toqribi
xarakter dasa da, miixtolif ortlorin
boraboiiyi oraitindo insanlarm milli
monsubiyyotinin ana dili osasmda
moyynldirilmsi miinasib hesab
oluna bilor.
Son vaxtlaradok respublika ohalisi
nin miioyyon hissosini qarq ailolordo
yaayanlar tokil edirdibr. 1993 ildo
Azorbaycanda anadan olan krpolorin
15,l%o-i qarq ailolorin payma diimdr. Homin ildo respublikada doulan vo analan rus olan uaqlarn
40,5%o-inin, ukraynali olanlarm 92,6%>inin, zbok olanlarm 95,2%>-inin, belarus olanlarm 88,5%-inin, ermoni olanlarin 85,4%-inin, tatar olanlarm 75,6%>inin, yohudi olanlarm 34,9%-inin, azorbaycanli olanlarm iso comi 3,6%-inin
atalarn baqa millotlordon olanlar tokil etmilor. 1989 ilin ohali siyahiyaalinmasi molumatlarina osason kemi

1,6
2,6
2,3
2,1
2,0
2,9
3,5
2,4

0,1
0,1
0,3
0,2

1,2

0,2
0,4
0,2

1,1
1,6

0,3
0,5

335,9 min nofori vo ya 5,0%-i Rusiyada,

307.6 min nofori vo ya 4,5%-i Giirciistanda, 90,0 min nofori vo ya 1,33%-i
Qazaxistanda, 84,9 min nofori vo ya
1,3%-i Ermonistanda (hoqiqotdo iso ho
min vaxt Ermonistanda yaayan azor
baycanlilarm hamisi deportasiya olunmudu), 37,0 min nofori vo ya 0,5%-i
Ukraynada, 44,4 min nofori vo ya
0,7%-i zbokistanda, 33,4 min nofori vo
ya 0,5%-i Tiirkmonistanda, 15,8 min
nofori vo ya 0,2%-i Qrzstanda, 5,0
min nofori vo ya 0,07%-i Belarusda, 3,6
min nofori vo ya 0,05%)-i Tacikistanda,
2,8 min nofori vo ya 0,04%-i Latviyada,
2.6 min nofori vo ya 0,03%-i Moldovada, 1,3 min nofori vo ya 0,02% Litvada vo nohayot, 1,1 min nofori vo ya
0,01%-i Estoniyada moskunlamd.
1897 ildo aparlm ohali siyahiyaalinmasi molumatlarina osason indiki
Azorbaycan Respublikasinin vaxtki
orazisindo yaam 1806,7 min nofor
ohalinin 1092,8 min noforini vo ya
60,5%-ini azorbaycanlilar, 338,3 min

nfrini vo ya 18,5%-ini ermnilr, 94,0

min nfrini vo ya 5,2%-ini ruslar, 91,3
min nfrini vo ya 5,0%-ini tatlar, 35,8
min noforini vo ya 2,0%-ini tallar, 8,3
min noforini vo ya 0,5%-ini yohudilor,
3,8 min noforini vo ya 0.2%-ini ukraynalilar, 15,5 min noforini vo ya 0,9%-ini
grclor, 202.9 min noforini vo ya
11,2%-ini iso baqa millotloro monsub
olanlar tokil etmilor.
Bu gstoricilor Baki, Yelizavetpol
(Gonco) vo Azorbaycanin tarixi orazisi
olan rovan quberniyalarmda vo onlarin morkozi ohorlorindo miixtolif idi.
Belo ki, 1897 ildo Baki quberniyasinda
yaayan 826,7 min nofor ohalinin 481,1
min noforini azorbaycanlilar (58,2%),
89,5 min noforini tatlar (10,8%), 77,7
min noforini ruslar (9,4%), 62,9 min
noforini lozgilor (7,6%), 52,2 min nofori
ni ermonilor (6,3%), 35,0 min noforini
tallar (4,2%). 59,8 min noforini iso
baqa millotlorin niimayondolori tokil
etmilor. Homin ildo Baki ohorindo
yaam 111,9 min nofor ohalinin 40,3
min nofori azorbaycanlilar (36,0%), 38,9
min nofori ruslar (34,8%), 19,0 min
nofori ermonilor (17,0%) olmular. Bu
dvrdo Yelizavetpol quberniyasinda
yaayan 878,4 min nofor ohalinin 534,1
min nofori azorbaycanlilar (60,8%),
292,1 min nofori ermonilor (33,2%), 7,9
min nofori ruslar (0,9%,), 44,2 min nofo
ri (5,1%) iso baqa millotlordon olanlar
idi. 1897 ildo Yelizavetpol ohorindo yaayan 33,6 min nofor ohalinin 17.4 min
noforini azorbaycanlilar (51,7%), 12,1
min noforini ermonilor (36,0%), 2,7 min
noforini iso ruslar ( 8,0% ) tokil edirdilor.
Bu dovrdo ozoli Azorbaycan torpa
olan irovan quberniyasinda yaayan
829,6 min nofor ohalinin 441,3 min
noforini ermonilor (53,2%), 317,4 min
noforini azorbaycanliliar (38,2%), 43,1
min noforini krdlor (5,2%), 17,9 min
noforini iso ruslar ( 2, 1% ) tokil etmilr.
ovan ohorindo iso yaayan 29006
nofor ohalinin 12523 nofori ermonilordon (43,1%), 12359 nofori iso azorbaycanhlardan (42,6%) ibarot idi. Biitvlkdo gtrldkdo 1897 ildo Baki,
Yelizavetpol vo irovan quberniyalarinda yaam 2534,7 min nofor ohalinin
1322.4 min nofori azorbaycanli (52,6%),
785.4 min nofori ermoni (31,0%), 101,5
min nofori rus (4,0%), 315,4 min nofori
iso baqa millotlorin vo xalqlarm mi
ni ayond osi olmudur.
1926 ildo SSR-do aparlm ilk

molumatlarina osason homin ildo Azor

baycanda yaam 2314,6 min nofor
ohalinin 1438,0 min noforini (62,1%-ini)
azorbaycanlilar, 282,0 min noforini
( 12,2%-ini) ermonilor, 220,5 min nofori
ni (9,5%-ini) ruslar. 77,3 min noforini
(3,3%-ini) tallar, 41,2 min noforini
(1,8%-ini) krdlor, 37,3 min noforini
(1.6%-ini) lozgilor, 30,9 min noforini
(1,3%-ini) yohudilor, 9,9 min noforini
(0,4%-ini) tatarlar, 18,2 min noforini
(0,8%-ini) ukraynaliliar, 9,5 min nofori
ni (0,4%-ini) giirciilor, qalan 149,8 min
noforini (6,5%-ini) iso baqa millotlor
don vo xalqlardan olanlar tokil etmilor. Homin siyahyaalnmaya gro 1926
ildo Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasmda (Z S F S R ) yaayan
5861.5 min nofor ohalinin 2666,5 min
nofori Giirciistan SSR-in (45,5%),
2314.6 min nofori Azorbaycan SSR-in
(39,4%), 880,5 min nofori iso Ermoni
stan SSR-in (15,1%) payma dmdr.
Qeyd edilon dvrdo ZSFSR-do yaayan
ruslarm 65,6%-i (220,5 min nofori), tallarn hams (77,3 min nofori), lozgilorin 91,5%-i (37,3 min nofori), kiirdlorin
78,9%-i (41,2 min nofori), ukraynalilarin 51,5%-i (18,2 min nofori), yohudilorin 68,2%-i (20,6 min nofori), tatarlarin
hams (28,4 min nofori), almanlarin iso
51,4%-i (13,4 min nofori) Azorbaycan
SSR-do yaayrd. Azorbaycanda qonu
Giirciistan vo Ermonistana nisboton
daha ox sayda baqa xalqlarm moskunlamas burada uzun illordon bori
beynolmilolilik ononolorinin votonporvorlik ononosini iistolomosi vo burada
yaayan baqa millotlordon olan ohali
iin daha miinasib vo olverili hoyat
oraitinin yaradlmas ilo olaqodar olmudur. Miiqayiso iiiin qcyd edok ki,
ogor 1926-79 illlordo Ermonistan SSRdo yaayan azorbaycanlilarm sayi comi
76,8 min nofor artaraq 84,0 min nofor
don 160,8 min noforo atmdrsa, Azor
baycanda yaayan ermonilorin sayi
bundan 2,5 dofo ox, yoni 193,5 min no
for artaraq 475,5 min nofor olmudur.
Miiqayiso edilon dovrdo Ermonistanm
paytaxti Yerevan ohorindo azorbaycanlilann sayi 2,1 dofo azalaraq 4968
nofordon 2352 noforo ddy halda,
Azorbaycanin paytaxti Baki ohorindo
yaayan ermonilorin sayi 2,8 dofo arta
raq 76,6 min nofordon 215,8 min noforo
atmdr. 1979 ildo Yerevan ohrinin
ohalisi arasmda azorbaycanlilarm xiisu
si okisi comi 0,2% tokil etdiyi halda,

iimumittifaq ohali siyahiyaalinmasinin

Baki hrind ermonilorin xiisusi k'si

14,1%-i tb keirdi. 1999 ildo Azor

baycan Respublikasmda keirilmi oha
li siyahiyaalmmasi molumatlarina osa
son Azorbaycanda yaayan ermonilorin
sayi 120,7 min nofor, ciimlodon onlar
dan Baki ohorindo yaayanlarm sayi
378 nofor (352 nofor qadin, 26 nofor kii) tokil etdiyi halda, Ermonistanda bir
nofor do olsun azorbaycanli yaamamdr.
1989 ildo SSR-do aparlm sonuncu iimumittifaq ohali siyahiyaalmmasi
molumatlarina osason Azorbaycanda
yaayan millotlorin, xalqlarm vo etnik
qruplarm sayi ovvolki illoro nisboton noinki azalmam, oksino, xeyli oxalaraq
115-0 atmdr. Homin ildo burada
ohalinin 5805,0 min noforini azorbay
canlilar (82,7%), 392,3 min noforini rus
lar (5,6%), 171,4 min noforini lozgilor
(2,4%), 44,1 min noforini avarlar
(0,6%), 32,3 min noforini ukraynahlar
(0,5%), 21,2 min noforini tallar (0,3%),
14,2 min noforini grclor (0,2%), 12,2
min noforini krdlor ( 0,2% ), 10,2 min
noforini tatlar (0,14%,), 7,8 min noforini
belaruslar (0, 11% ) vo b. tokil etmilor.
1989 ildo kemi ittifaqin orazisindo yaayan 466,8 min nofor lozginin 171,4
min nofori (36,7%), 604,2 min nofor
avarin 44,1 min nofori (7,3%), 21,2 min
nofor taln hams, 137,7 min nofor yohudinin 30,8 min nofori (22,4%) vo b.
Azorbaycanda moskunlam vo z talelorini Azorbaycanla balamlar.
Sovet hakimiyyoti ilbrindo Azor
baycanda yaam miixtolif millotlordon
olan ohalinin artim dinamikasim
1926-89 illordo keirilmi iimumittifaq
ohali siyahiyaalmmasi molumatlarindan aydn grmok olar (codvol 8).
1926-89 illori ohato edon 63 il orzin
do Azorbaycanin ohalisinin sayi 3,0 do
fo artaraq 2314,6 min nofordon 7021,2
min noforo, ciimlodon azorbaycanhlarin sayi 4,0 dofo artaraq 1438,0 min no
fordon 5805,0 min noforo, ruslarm sayi
1,8 dofo artaraq 220,5 min nofordon
392,3 min noforo, ermonilorin sayi 1,4
dofo artaraq 282,0 min nofordon 390,5
min noforo, lozgilorin sayi 4,6 dofodon
ox artaraq 37,3 min nofordon 171,4
min noforo, tatarlarin sayi 2,9 dofo arta
raq 9,9 min nofordon 28,6 min noforo
atm, yohudilorin sayi iso doyimomidir.
SSR-nin dalmasndan 8 il sonra,
yoni 1999 ildo keirilmi miistoqil Azor
baycan Respublikasi ohalisinin ilk milli
siyahiyaalmmasi molumatlarina osason

Azorbaycanin ohalisinin milli torkibi 9cu codvoldo oks olunmudur.

Bu molumatlardan aydin olur ki,
biitiin otinlikloro, ba vermi milli
miinaqiolor baxmayaraq respublikanin ohalisi yeno do z oxmillotli torkibini qoruyub saxlaya bilmidir.

Homin ildo DQMV-nin ohalisinin 12,6

min nofori azorbaycanli (10,0%), 111,7
min nofori ermoni (89,1%), 1.0 min no
fori baqa millotlorin niimayondolori,
Naxivan MR-in ohalisinin iso 88,4
min nofori azorbaycanli (84,3%), 11,3
min nofori ermoni ( 10,8% ), 1,8 min no

s prosesindo ba veron doyiiklikloio,

ohalinin daha mobil hissosinin Naxvadan vo DQMV-don kemi ittifaqin,
Azorbaycanin vo Ermonistanm sonaye,
kond tosrrfat vo modoni cohotdon inkiaf etmi iri ohor vo regionlarna ilomoyo, tohsil almaa vo yaamaa get-

Codvol 8

Cdvl 9

Azorbaycanda ohalinin milli torkibinin doyiilmosi dinamikasi (min noforh)

Azarbaycan Respublikasi ohalisinin

milli torkibi (1999 il)

illor
halinin iimumi sayi
ciimlodon:
Azorbaycanlilar
Ruslar
Ermonilor
Lozgilor
Ukraynahlar
Yohudilor
Tatarlar
Tallar
Grclor
Kiirdlor
Belaruslar
Digor millot vo xalqlar

1897

1926

1939

1959

1970

1979

1989

1806,7

2314,6

3205,2

3697,7

5117,1

6028,3

7021,2

1092,7

1438,0
220,5

1870,5

2494,4

528,3

4708,8
475,3

282,0
37,3
18,2
30,9
9,9
77,3
9,5
41,2
149,8

388,0
111,7
23,6
41,2
27,6

501,3
442,1
98,2
25,8
40,2
29,6

3776,8
510,1
483,5
137,3
29,2
41,3
31,8

475,5
158,1
26.4
35,5
31,4

5805,0
392,3
390,5
171,4

13,6
5,5
4,9
83,1

11,4
5,7
4,8
93,6

94,0
338,0
3,8
8,3
35,8
15,5
15,6
202,9

1999 ilin ohali siyahiyaalinmasinin

molumatlarina osason respublikada
qeydo alnm 7953,4 min nofor ohalinin
7205,5 min noforini vo ya 90,6%-ini
azorbaycanlilar, 141,7 min noforini vo
ya 1,8%-ini ruslar, 178,0 min noforini
vo ya 2,2%-ini lozgilor, 120,7 min nofori
ni vo ya 1,5%-ini ermonilor, 76,8 min
noforini vo ya 1,0%-ini tallar, 50,9 min
noforini vo ya 0,6%-ini avarlar, 43,4 min
noforini vo ya 0,5%-ini tiirklor, 30,0 min
noforini vo ya 0,4%-ini tatarlar, 14,9
min noforini vo ya 0,2%-ini giirciilor,
13,1 min noforini vo a 0,2%-ini krdlor, 8,9 min noforini vo ya 0,1%-ini yo
hudilor vo b. tokil etmidir.
Azorbaycan Respublikasinin ohali
sinin vo onun milli torkibinin formalamasi vo inkiafnda respublikanm torki
bindo 7 iyul 1923 ildo tokil edilmi kemi DQMV-nin (1992 ildo Azorbaycan
hkumoti torfndn lov edilib) vo 9
fevral 1924 ildo tokil edilmi Naxivan
MR-in moyyon rolu olmudur (codvol
10). 1926 ildo SSR-do keirilmi ohali
nin ilk iimumittifaq siyahiyaalmmasi
molumatlarina osason homin il DQMVnin ohalisinin sayi 125,3 min nofor
(Azorbaycan SSR ohalisinin 5,4%-i qo
dor), Naxivan MR-in ohalisinin sayi
iso 104,9 min nofor (Azorbaycan SSR
ohalisinin 4,7%-i qodor) tokil etmidir.

87,5
10,2
6,0
-

110,6

0,1
9,5
1,5
55,0

32,3
30,8
28,6
21,2
14,2
12,2
7,8
114,9

fori rus (1,7%,), 3,4 min nofori iso baqa

millotlorin niimayondolori olmular.
SSR-do keirilon ohalinin sonuncu
1989-cu il siyahiyaalmmasi molumatlarina osason iso homin il Naxivan MRin ohalisinin sayi 293,9 min nofor,
ciimlodon azorbaycanlilar - 281,9 min
nofor (95,9%), ermonilor - 1,9 min nofor
(0,6%), ruslar - 3,8 min nofor (1,3%),
baqa millotlor 6,3 min nofor (2,2%),
DQMV-nin ohalisinin sayi iso 189,1
min nofor, ciimlodon azorbaycanlilar 40,7 min nofor (21,5%,), ermonilor 145,4 min nofor (76,9%,), ruslar - 1,9
min nofor ( 1,0%,), baqa millotlor - 1,1
min nofor ( 0,6% ) tokil etmidir.
1926-89 illordo istor Naxivan MR-do
vo istorso do DQM V-do ohalinin sayinin
vo onun milli torkibinin doyiilmosi
srotino 1941-45 illor miiharibosi ilo yana bir sira iqtisadi, sosial, etnodemoqrafik, modoni, psixoloji, milli miinaqio vo sair xarakterli am illor tosir etmidir. Biitvliikdo gtrldkdo miiqayiso
edilon dvrdo, istor Naxivan MR-do vo
istorso do kemi DQMV-do ermoni
millotindon olanlarm sayinin azorbaycanhlara nisboton zoif artmasi vo ohali
nin torkibindo onlarm xiisusi okisinin
azalmasi tobii hal olub, bir torofdon
kemi SSR-do, Azorbaycan SSR vo
Ermonistan SSR-do ohalinin miqrasiya-

Sayi
( min
nofor)

Yekuna
nisboton
/rlo

7953.4

100,0

7205,5
29,0
141,7
43,4
30,0

90,6
0,4

Tallar
Lozgilor

76,8
178,0

1,0

Yohudilor
Kiirdlor
Ermonilor
Avarlar

8,9
13,1
120,7
50,9

Grclr
Udinlor

14,9

halirin iimumi sayi

ciimlodon:
Azorbaycanlilar
Ukraynahlar
Ruslar
Tirklr
Tatarlar

Saxurlar
T atlar
Digor millot vo xalqlar

4,1
15,9
10,9
9,6

1,8
0,5
0,4
2,2
0,1
0,2
1,5
0,6
0,2
0,05
0,2
0,13
0,12

mosi, bir qisminin mrlorinin sonunda

ata-baba torpaqlarna qaytmas, ermo
ni millotindon olan gonclorin byiik bir
hissosinin SSR-nin baqa orazilorindo
orduda qulluq etdikdon sonra geri dnmomolori, bozilorinin xarici lkoloro,
ciimlodon do Rusiyaya vo Ermonistana
getmoyo daha ox meyilli olmalan, di
gor torofdon iso ermonilor vo baqa mil
lotlor arasmda ohalinin doum soviy
yosinin vo tobii artimimn azorbaycanlilara nisboton xeyli aa olmasi, Nax
ivan MR-do yaayan ermonilorin
Ermonistanda azorbaycanllara qar
daim mvcud olmu qeyri-insani miinasibotlordon xoflanmalan, 1948-53 vo
1988-89 illordo Ermonistandan yiiz
minlorlo soydalarmzn z ozoli torpaqlarindan deportasiya edilmosi ilo
olaqodar olaraq yaranm ictimai-siyasi
oraitlo vo s. amillorlo bal olmudur.
halii miqrasivasi sosial-iqtisadi
inkiafn miihiim amillorindon biridir.
Hor il miqrasiya prosesindo on minlorlo
ohali ktlosi itirak edir. Hazirda res
publikada sosial-iqtisadi vo demoqrafik

cohotdon hali miqrasiyas prosesinin

osas istiqamoti - respublika orazisinin bir hisssinin al olunmas notico
sindo ohalinin morkozi ohrlr vo ayrayr rayonlara mcbri miqrasiyas;
ohalinin kndlrdn ohorlr axn; trbanizasiya prosesinin srotlnmosi vo
iri hrlrin yaranmas ilo olaqodar
olaraq ohor ohalisinin saynn artmas
zn daha qabarq okildo bruzo ve
rir. Azorbaycan n sonuncu iki hal is
tor kinci dnya miiharibosinodok, istor
so do ondan sonrak dvrlordo sociyyovi
olmudur. Lakin bununla belo respubli

olaqodar olaraq i qiivvosino tolobatin

ciddi surotdo artmasi sovet hakimiyyotinin qurulduu ilk illordo respublikaya konardan. baqa respublikalardan oxlu sayda i qvvosinin gotirilmosini tolob edirdi. Buna gro do ikinci
dnya mharibosi orofosindo respubli
kada ohalinin iimumi artmnn 50%don oxunu konardan golonlor tokil
edirdi.
Sovet hakimiyyotinin ilk ilbrindo
respublikaya i qvvosi axn, osason,
burada sonayenin, ilk nvbodo iso neft
sonayesinin srotlo inkiaf vo bununla

Codvol 10
Azarbaycan SSR-in Naxivan MR-d va DQIVIV-d ahalinin
milli torkibinin dayiilmasi dinamikasi ( I92(>~89, min noforlo)

0 ciimlodon

halinin
sayi
illor
Comi

1926
1959

104,9
141,4

1970 202,2
1979 240,4
1989 293,9

Azorbaycanlilar
Yekuna
nisbo
%-h Comi
ton
%-h
100
100
100
100
100

88,4
127,5
189,7
230,0
281,9

84,3
90,2
93,8
95,7
95,9

Ermonilor
Yekuna
nisbo
Comi
ton
%-h
Naxivan MR
11,3
9,5
5,8
3,4
1,9

10,8
6,7
2,9
1,4
0,6

Ruslar
Yekuna
nisbo
Comi
ton
%Ao
1,8
3,2
3,9
3,8
3,8

1,7
2,3
1,9
1,6
1,3

Baqa millotlor
Yekuna
nisbo
Comi
ton
%-lo
3,4
1,2
2,8
3,2
6,3

3,2
0,8
1,4
1,3
2,2

DQMV
1926 125,3
1959 130,4
1970 150,3
1979 162,2
1989 189,1

100
100
100
100
100

12,6
18,0
27,2
37,3
40,7

10,1
13,8
18,1
23,0
21,5

111,7
110,0
121,1
123,1
145,4

kanm mxtolif razibrinin, ohor vo

kond yerbrinin sosial-iqtisadi inkiafnda ba veron dyiikliklrdon asl ola
raq ohali miqrasiyasnn xsusiyyotbri,
yaranma monbobri vo miqyas mxtolif
olmudur. Bir qayda olaraq, miqrasiya
edon ohalinin 85-90%-ini omok qabiliy
yotli olanlar tokil edir. Buna gro do
orazi zro horokot edon ohalinin omok
ehtiyatlarmin tokrar istehsalmda, onun
komiyyot vo keyfiyyotc doyimosindo
miqrasiyanm rolu olduqca byiikdr.
Sovet hakimiyyoti ilbrindo Azorbay
canda ohalinin mexaniki horokoti osas
etibarilo xalq tosrrfatnn planauyun
inkiafna vo i qiivvosino olan tolobata
uyun ba verirdi. 1917-20 illordo res
publikada ohalinin iimumi sayi 401,5
min nofor, omok qabiliyyotli ohalinin
sayi iso 110 min nofor azalmd. Bir to
rofdon bu voziyyot, digor torofdon iso
xalq tsrrfatnn borpas vo inkiaf ilo

89,1
84,3

1,8

80,5
75,8
76,9

1,3
1,3
1,9

1,3
0,9
0,8
1,0

1,0
0,6

0,8
0,6

0,7
0,5

0,5
0,4
0,6

1,1

olaqodar olaraq mtoxossis kadrlara ehtiyacin artmasi noticosindo ba vermidi. 1921-23 illordo Muan dziino, Kr
vo Araz aylar boyunca orazibro oxlu
sayda ruslar golmidi. Homin dvrdo
buraya kb golon 5272 noforin 673
noforini, yaxud 12,8%-ini kond yerlorindon golonlor, 4599 noforini vo ya 87,2%ini iso ohor yerlorindon golonlor tokil
edirdi. Bakya i dalinca golonbrin
3,6%-ini Grcstandan, 13,1%-ini Er
monistandan, 10,2%-ini randan, 1,0%ini Tiirkmonistandan, 1,0%-ini iso Rusiyadan vo baqa yerlordon golonlor tokil etmilor. 1924-28 illordo respubli
kaya ohali axn daha da gcbnmi vo
buraya ittifaqin baqa respublikalarindan 20 mindon artiq adam kriilmd.
Kond yerlorindon ohalinin miqrasiyasi noticosindo 1935 ildo 1928 ib nisbo
ton xalq tsrrfatnn biitiin saholorin-

do alan fohlo vo qulluqularn sayi

min nofor, ciimlodon sonaye iilorinin sayi toqr. 151 min nofor artnd. Birinci beilliyin (1928-32) ovvolindo
respublikada sonaye horlrin colb
edilmi iilorin 50%-ini kond yerlorindon golonlor tokil etmidi. 1936 ildo
respublikanm kolxozlanndan xalq tosorrfatnn baqa sahobrino ilomok
n golonbrin sayi 54,2 min nofor olmudur. Homin miiddot orzindo Azor
baycanin ali vo orta ixtisas moktoblorindo oxuyan tolobobrin sayi da ciddi su
rotdo artmdr. 1928 ildo resnublikanin
ali vo orta ixtisas moktobbrindo toqr.
12.5 min nofor tolobo oxuyurdusa, 1934
ildo onlarm sayi 24,9 min nofor olmu
vo ya iki dofo artmd. ohordon kondo
vo konddon ohoro ohalinin beb miqrasiyasi respublikanm kadrlara olan tolobatnn donilmosindo vo ohalinin mo
doni soviyyosinin yiiksoldilmosindo
mhm rol oynamdr.
Bu dovrdo respublikanm iqtisadiyyatinin vo modoniyyotinin inkiaf SSRnin baqa regionlarindan buraya ohali
axinim daha da srotlondirmidir. ittifa
qin digor yerlorindon golonbrin hesabma
Baki ohorinin ohalisinin sayi 1927 ildo
14.5 min nofor, 1928 ildo 36,5 min nofor,
1930 ildo 70,1 min nofor, 1931 ildo iso
138,1 min nofor oxalmdr.
1920-39 illordo respublikada ohali
nin sayi konardan golonbrin hesabma
ciddi surotdo artd halda, sonraki illordo, oksino, azalmdr. 1939-59 illordo bu voziyyot, osas etibarilo, miiharibonin noticobri ib izah edilirdi. 1960-70
ilbro goldikdo iso bu, xalq tsrrfatnm
i qiivvosino olan ehtiyaclarimn tOmin
edilmosi vo ixtisasli kadrlara olan tobbatn donilmosi ilo bal olmudur
(codvol 11).
hali siyahiyaalmmasi molumatlari
na osason 1959 ildo ohalinin omok qabi
liyyotli yada olan hissosi onun iimumi
sayinin toqr. 51,4%-ni tokil etmidir.
Miiharibo noticosindo ohalinin bu hisso
sinin daha ox zoror okmosino baxmayaraq, 1959 ildo homin yada olan
ohalinin sayi ovvolki ilbro nisboton
oxalmdr. Beb ki, 1959 ildo bu yada
olan ohalinin sayi 1939 ildokino nis
boton 360 min nofor, 1926 ildokino nis
boton 764,3 min nofor, 1897 ildokino
nisboton iso 980,3 min nofor ox olmudur. vvolki siyahyaalnma illori orofo
sindo (1886-97, 1920-26, 1926-39) ko
nardan respublikaya golonbrin sayi gedonlordon ox olduu halda, 1939,
212,6

1959, 1970, 1989 vo 1999 illordo, oksino,

gedonbr golonlordon ox olmudur
(codvol 11 vo 12).
Miqrasiya edonlorin oksoriyyoti
(85 90%-i) omok qabiliyyotli yada olduundan, onlarm ohalinin iimumi torkibindoki xiisusi okiyo tosiri ovvolki illordo msbot, sonraki illordo iso monfi
olmudur. Buna baxmayaraq 1959,
1979, 1989 vo 1999 ilbrin siyahiyaahnmasna gro omok qabiliyyotli ohalinin
iimumi ohali iorisindoki xiisusi okisi
ovvolki illordokino nisboton daha yiik
sok olmudur. 1926 ildo btn ohali araCodvol II
1920-2005 illarda Azarbaycanda ahalinin
respublikalararasi miqrasiyasmm
dayiilmasi dinamikasi (min noforlo)

illor

1920-1927
192.7-1939
1939-1959
1960-1970
1970 1979
1980-1989
1990-1995
1996-2005

Miqrasiya hesabma
ohalinin artimi (+) vo ya
azalmasi (-)
Hor il orta
Comi
hcsabla
+ 186,5
+26,6
+287,4
+23,7
-746,3
-37,3
-76,9
-6,6
-84,4
-8,4
-285,8
-28,6
-140,9
-40,9

-23,5
-37,2

sinda omok qabiliyyotli yandan aa

olanlar (0-15 yanda) 44,3%, omok qa
biliyyotli yada olanlar (16-59 yanda
kiilor vo 16-54 yanda qadinlar)
47,1%, omok qabiliyyotli yadan yuxan
olanlar iso (55 yamdan yuxan qadinlar, 60 yandan yuxan kiilor) 8,6%>tokil etmidirso, 1939 ildo miivafiq surot
do bu gstorici 43,2%, 48,2% vo 8,6% ,
1959 ildo 38,0%, 51,5% vo 10,5%, 1979
ildo 38,1%, 52,8% vo 9,1%, 1989 ildo
34,7%, 55,4% vo 9,9%., 1999 ildo iso
34,2%, 56,8% vo 9,0% olmudur.
Respublikada sonayenin inkiaf vo
ohalinin miqrasiyas ib bal olaraq ohor ohalisinin sayi vo xiisusi okisi do
daim artmdr. Sovet hakimiyyoti ilb
rindo (1920 91) respublikada btvlkdo ohali arasmda ohor ohalisinin
xiisusi okisi daim artn, kond ohalisi
nin xiisusi okisi iso azalmdr. Eyni zamanda ohalinin artim sroti miixtolif olmaqla hom ohor, hom do kond yerlorin
do davam etmidir. Belo ki, 1920 91 illordo respublikada ohalinin sayi 3,7
dol artd halda, ohor yerlorindo 9,5
dofo, kond yerlorindo iso 2,2 dofo oxal-

mdr. Respublika ohalisi arasmda ohor ohalisinin xiisusi okisi miiqayiso

edilon dvrdo 32,5% artaraq 21%-don
53,5%-o qalxm, kond ohalisinin xiisusi
okisi iso azalaraq 79,2%-don 46,5%>-o
dmdr.
1991-2006 illordo respublika ohalisi
nin sayi 16,9%), ciimlodon ohor ohali
sinin sayi 12,9% artd halda, kond
ohalisinin sayi 21,4% vo ya ohor ohali
sinin artimina nisboton daha siirotlo
1,4 dofo oxalmdr. Noticodo, biitvlkdo lko ohalisi arasmda ohor
ohalisinin xiisusi okisi 1,9% azalaraq
53,5%-don 51,6%-o ddy halda,
kond ohalisinin xiisusi okisi 1,9% arta
raq 46,5%-don 48,4%-o qalxmdr. Bu,
homin dvrdo hor ohalisinin digor millotlordon olan bir hissosinin baqa lkoloro kmosi, ohor ohalisinin kondlo
olaqosi olan qisminin iso kond yerlorin
do yaamaa getmosi ilo, habelo ohor
yerlorino nisboton kond yerlorindo oha
linin doum vo tobii artim gstoricisinin
xeyli yiiksok olmasi ib vo s. soboblorlo
baldr.
1920-2005 illordo Azorbaycanda
ohalinin mexaniki horokotinin, yoni ora
zi yerdoyimosinin miihiim nvlorindon
birini respublikadaxili miqrasiya tokil
etmidi. Bu miqrasiya nv iimumi oha
li miqrasiyasmm torkibindo, demok olar
ki, on yiiksok faiz tokil edir. Beb ki,
szgedon dvrdo respublikalararasi
ohali miqrasiyas btvlkdo miqrantlar arasmda 40 45%, respublikadaxili
ohali miqrasiyasi iso 60-70%, ciimlo
don ohor yerlorindo 75-80%, kond yerbrindo iso 50-55% tokil etmidir.
Son vaxtlaradok respublikada ohali
nin rayonlar arasmda yenidon bldrlmosi miixtolif istiqamot vo
hocmdo ba vermidir. z ohomiyyotino
vo hocmino gro ohalinin rayonlar ara
smda yerldirilmsind birinci yeri so
naye miqrasiyasi tutmudur. Yoni aynayn rayonlarda sonayenin srotli inkiaf ib olaqodar olaraq i qiivvosino
olan tobbat domok moqsodilo baqa
kond rayonlanndan homin rayonlara
ohali krlmd.
lkodaxili miqrasiya kateqoriyalarmdan biri do ekoloji miqrasiyadir.
Respublikada ekoloji miqrasiyanm
meydana xmasna sobob Xozor donizi
soviyyosinin doyimosi, daotoyi blgolordo meo vo kolluqlann qrlmas no
ticosindo ba veron torpaq srmolori,
aran blgobrindo mcliorasiya ilorinin
vosait vo texnika qtl iiziindon ixtisa-

ra sahnmasi ib olaqodar torpaqlann oranlamas, qismon do zolzololor, sellor,

radioaktiv iialanmalar, iri ohrlrd
zororli sonaye tullantilarmin oxalmas
vo s. kimi amillor aid edilir.
Uzun illor Azorbaycanda iqtisadiyyatin birtorofli vo az sayda rayonlarda
inkiaf, bir ox rayonlarda sni suvar
ma totbiq edilmodon okiniliyin inkiafnn mmkn olmamas ohalinin qeyriborabor qaydada yerlomosino sobob olmudur.
nqilabdan ovvolki dovrdo respubli
kada ohalinin oksor hissosi ohorbrdo,
Codvol 12
Azarbaycan Respublikasmda
respublikalararasi miqrasiya qahnn
(saldosunun) dayiilmasi (min noforlo)

illor
1970
1975
1979
1980
1985
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
2000
2005

Miqrasiya
ciimlodon
forqi (+)
ohor
Kond
vo ya (-) yerlorindo yerlorindo
-2,8
25,2
-28,0
-13,3
18,9
-32,2
-21,8
-22,8
-36,3
-34,2
40,2
-53,6
-40,1
-14,2
-12,2
-11,0
-9,8
-5,5
-0,9

5,0
5,5
0,4
-2,8
-11,5
-52,7
-39,4
-13,8
-11,9
-10,8
-9,5
-5,0
-0,6

-26,8
-28,3
-36,7
-31,4
-28,7
-0,9
-0,7
-0,4
-0,3
-0,2
-0,3
-0,5
-0,3

da vo daotoyi rayonlarda yerlomidir. Bu dvrdo da vo daotoyi rayon

larda hor km2 sahoyo 28-37 nofor,
diizonlik rayonlarmda iso comi 9-12 no
for vo yaxud 2-3 dofo az ohali
dmdr. 1926-70 illor orzindo res
publikanm ayn-ayn zonalarmda hor
km2 sahoyo don ohalinin sayi miixtolif
istiqamotdo doyimidir. Beb ki, 1926
ildo hor km2 sahoyo Aberonda 89 no
for, Gonco- Qazax zonasmda 39 nofor,
Lonkoran-Astara zonasmda 26 nofor
ddy halda, 1970 ildo bu gstorici
homin zonalarda miivafiq olaraq 240,
78 vo 62 nofor, 2005 ildo 122, 92 vo 130
nofor olmuijdur. Buna sobob 20 osrin
70-80-ci illorindon balayaraq respubli
kanm miixtolif regionlannda xalq tosrrfatnn biitiin saholorinin, ilk nvbodo sonaye vo kond tosorriifatmin infrastrukturunun siirotli inkiafmm to-

min edilmsi, regionlarn sosial-iqtisadi

va modani inkiaf sahosindoki qeyri-borabar vaziyyatin todric aradan qaldrlmas ilo olaqodar olaraq ahalinin lka
orazisindo somoroli moskunlamas va
baqa lkalara axnnm azalmasdr.
Azarbaycan Dvbt Statistika Komitasiin malumatlarna osason mstoqillik
ilbrindo (1991 2005) Azorbaycandan
hom gedanbrin sayi va ham da braya
gabnbrin say ilbail azalmaa balam
vo 1991 ildan sonra respublikada ahali
miqrasiyasmm qal (saldosu) manfi
olsa da, daim azalmdr. Bela ki, 1991
ilda Azrbaycana gabnbrin say 66,3
min nofor, buradan gedonlorin sayi
106,4 min nafar, miqrasiya qal isa
40,1 nafar takil etmidirsa, 1995 ilda bu
gstricibr miivafiq suratda 6,2 min na
far, 16,0 min nafar va 9,8 min nafar,
2005 ilda isa 2,0 min nafar, 2,9 min na
far va 0,9 min nafar takil etmidir. 2005
ilda Azarbaycana gabnbrin (2013 na
far) 40,9%-ini (823 nafar) qadinlar,
59,1%-ini (1190 nafar) kiilar takil
etdiyi halda, Azorbaycandan gedanbrin
(2906 nafar) 53,8%-ini (1564 nafar)
qadinlar, 46,2%-ini (1342 nafar) isa kiilar takil etmidir. Azarbaycandan
gedanbrin 77,1%-ini (2241 nafar) amak
qabiliyyatli yada olanlar, ciimlodon
qadinlann 76,7%-ini (1199 nafar),
kiilarin isa 77,6%-ini (1042 nafar) takil
etmidir.
Azarbaycandan gedanlar arasmda galanlara nisbatan amak qabiliyyatli yaadak va bu yadan yuxan olanlarm xiisusi
akisi xeyli yiiksak olmudur. Respublikan tark edanlarin byiik qismini ailasi
ila birlikda kb gedanlar takil etmidir. Onlarm arasmda istar amak qabi
liyyatli yanda, istarsa da bu yadan yu
xan olan qadinlann xiisusi akisinin kiilara nisbatan ahamiyyatli daracada yiik
sak olmasi bir sira obyektiv va subyektiv
sabablorlo baldr.
Azarbaycan
Dvlat
Statistika
Komitasinin malumatlarma asason
mstaqillik illorinda Azarbaycana galmi ahalinin aksariyyati M DB va Baltikyan lkalarin payma dr. Beb ki,
1991-2005 illarda xarici lklrdn
Azarbaycana galmi 171,7 min nafarin
168.9 min nofarini va ya 98,4%-ini
M D B va Baltikyan lkalardan, cami
2.9 min nafarini va ya 1,7%-ini isa digar
xarici lklardan galanlar takil etmilar. M D B va Baltikyan lkalardan res
publikaya gabnbrin 76,4 min nafari
(45,2%-i) Rusiyadan, 17,6 min nafari

(10,4%-i) Grcstandan, 12,5 min nafa

ri (7,4%-i) zbakistandan, 7,7 min nafa
ri (4,6%-i) Qazaxistandan, 3,9 min nafa
ri (2,3%-i) Tiirkmanistandan, 1,9 min
nafari (1,1%-i) Qrzstandan galanlardir. Respublikaya gabnbrin 36,5 min
nafarini (21,3%-ini) isa lkasi gstarilmayanlar tkil etmilar. 1991 2005 illrd Azarbaycandan xarici lkalara
299.9 min adam getmidir. Onlarm
190.9 min nafari (63,7%-i) Rusiyaya,
22.9 min nafari (7,6%-i) Ukraynaya,
11.0 min nafari (3,7%-i) Qazaxistana va
Orta Asiya respublikalarma, 1,0 min
nafari (0,3%o-i) Moldova va Baltikyani
lkalara gedanlardir. Azarbaycandan
digar xarici lkabr gedanbrin sayi isa
21.0 min nafar va ya btvlkd lkdan gedanbrin 7,0%-ini tkil etmidir.
Onlarm 1119 nafari (5,3%>-i) Almaniyaya, 13,5 min nafari (64,3%-i) sraila,
5.4 min nafari (25,7%-i) AB-a, 281
nafari (1,3%-i) Trkiyaya, 672 nafari
(3,2%-i) baqa lkalara gedanlardir.
Miqrasiyanm miihiim formalarindan biri da xarici miqrasiyadir. Bu miq
rasiyanm subyektini qaqnlar, qaqn
vaziyyatinda olanlar, ii va tranzit miqrantlar, digar qanuni va qeyri-qanuni
miqrantlar tkil edir.
Azarbaycan kemi sovet respublikalan arasmda qaqn problemi ib
zlan ilk lka olmudur. Qaqnlann
Ermanistandan Azarbaycana ilk axn
1987 ilin sonundan balamdr. 1990
ilin avvalinadak Ermanistandan Azar
baycana 204,6 min nafar zorla qovulub
xanlm adam galmidir. Onlarm 186
min nafarini azarbaycanllar, 11 min na
farini krdlar, 3,0 min nafarini ruslar,
4.5 min nafarini isa baqa millatbrdan
olan insanlar takil etmilar. Ermanistandan qaqn dmii ruslarm asas
hissasinin, haminin kiirdlarin va azarbaycanhlarm bir qisminin sonradan
Rusiya va digar M D B lkabrina getmasi naticasinda 1992 ilda Azarbaycan
Respublikasmda Ermanistandan zoraklqla qovulmu 196846 nafar qaqn
qeyda alnmdr. Bununla yana, avvallar Grcstandan deportasiya olunaraq Orta Asiya respublikalarmda yerbdirilmi Mashati tiirkbri 1989 ilda
zbakistanda ba vermi milli miinaqi naticasinda kemi SSR-nin baqa
regionlarna, xsusila Azarbaycana va
Rusiyaya kmaya macbur olmular.
1989 91 illar arzinda 51649 nafar Mas
hati trkii Azarbaycana panah gatirmidir.

2005
ilin avvallarina olan malumatlara asasan lkada qaqn va macburi
kkiin ailalarinin sayi 254980 olmudur (onlarm 78722-ini va ya 30,9%-ini
qaqn, 176258-ini va ya 69,1%-ini isa
macburi kkiin ailalari takil etmidir).
Hamin ailalardaki axsbrin sayi isa
997586 nafar olmudur (onlarm 311000
nafarini va ya 31,2%-ini qaqnlar,
686586 nafarini va ya 68,8%-ini isa
macburi kknlar takil etnidir).
Qaqn va macburi kknlarin 323895
nafari va ya 32,5%-i Bakida, qalan
673691 nafari va ya 67,5%+( isa Azarbaycann baqa rayon va aharlarinda
maskunlamdr.
Respublikada qaqnlarla yana,
onlara oxar vaziyyatda olan miqrant
lar da mvcuddur. Bu kateqoriyaya
mxtalif sababbrdan 1989 ilda Qazaxistam (taqr. 1,6 min nafar), sonralar
Rusiyani (taqr. 6 min nafar) va iran is
lam Respublikasim (taqr. min nafar)
macburi tark etmi etnik azarbaycanlilar, habela fqanstan, raq va digar 51kalardan galmi va respublikada snacaq tapm 334 nafar da daxildir.
1991-92 illarda Giirciistan Respubli
kasmda mvcud olan miirakkab siyasi
vaziyyatla va azarbaycanllann sxdnlmasi ib alaqadar Azarbaycana kmaya macbur olan, lakin daqiq qeydiyyat aparlmayan azarbaycanlilan da
qaqnlarla oxar vaziyyatda olan
axslar kateqoriyasina aid etmak olar.
1993 ildan sonra Azarbaycan Respublikasi ib Giirciistan Respublikasi arasm
da yaranm msbat mnasibatlara asa
san hamin xslar geriya qayitmaq
iin lazmi taminat verilmidir.
Mstaqillik illarinda respublikada
demoqrafiya va ahali sakinliyinin inkiaf ila bal dvlat saviyyasinda bir sira
miihiim tadbirlar hayata keirilmidir.
Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin
28 dekabr 1998 il tarixli sarancamina
asasan, Azarbaycanda demoqrafik inkiaf konsepsiyasi (1999 il); 23 iyun
2003 il tarixli sarancamina asasan
Azarbaycan Respublikasmda demo
qrafiya va ahali sakinliyinin inkiaf sahasinda dvlt proqrami (2004-2008-ci
illar iin) ilanib hazrlanmdr. Bu
taabbsii davam etdirn Azarbaycan
Respublikasinin Prezidenti lham liyevin 25 iyul 2006 il tarixli sarancami ib
Azarbaycan Respublikasinin Dvlat
Miqrasiya Proqrami (2006-2008-ci ilb r) tasdiq edilmidir.

d.: .
1926 . . . . , 1928; ,
,
.
. ., 1967; . .

. .. 1980; Azorbaycan tarixi sndlr vo
nrlr iizro (Z.M . ii n y a d o v u n redaktsi

ilo). B., 1990; M om mo d o v ., s d o v S..

Ermanistan azorbaycanlilari vo onlarm aci taleyi
(qisa tarixi oerk). .. 1992;
.
. .. 2000; Azorbaycanin statistik gstoricilori
2004; Azorbaycanin demoqrafik gstoricilori (Sta
tistik mcmu). ., 2002; M u r a d o v . M. in
san potensiali: osas meyillor, realhqlar, problemlor. B., 2004; Ermonistanda aparilan etnik tomiz-

lomo vo Ermonistan silahl qiivvolori torofindon

Azorbaycanin 20 faiz orazisinin ial noticosindo
yaranm bir milyonadk qaqn v nocbri
kknlor haqqinda molumat (1988 2005-ci illr).
B.. 2005; Azorbaycan ohalisi 2006. ., 2006.
albaz M uradov

XALQ
terminin kkii .. 4 asra gedib xr. Bu
ad vvlbr indiki Cnubi Azarbaycan
torpaqlarna, Sasani imperiyast siyasiinzibati islahatlar naticasinda dd bAzarbaycan xalqnn tarixi miiqadyk ayalata bliindkdan va ayalatlardan
daratnm mayyanlamasinda Azorbayl inin coraf va geosiyasi mvqeyi m- biri Adurbadaqan adlandrldqdan
(6 asr) sonra isa btn Azarbaycana
iim ol oynamdr. lverili tabii-iqamil edildi va artq arab manbalarinda
'-m raiti, landaft mxtalifliyi burada
1 qadim zamanlardan tasarriilat me- Azarbaycan kimi qrarlad.
Azarbaycan dnyada ibtidai insanla
lari, yaay tarzi va etnopsixoloji xasiyyatlari ib bir-birindan farqlanan et- rm formalad an qadim regionlar sirasina daxildir. Son tadqiqatlar Azar
k birliklarin maskunlamasm artlanbaycanda baar tarixinin 2 milyon ib
rmidir. Azarbaycanda tarix boyu
yaxn ya olduunu siibut etmidir
liixtalif xalqlar va madaniyyatlar arada qarlql canl alaqabr mvcud ol- (Quuay madaniyyati abidalari). Tari<udur. Azarbaycanm va Azarbaycan
alqtnin tabii-tarixi taakklnn tarkib
Antropoloji tdqiqatlar azarbayissasi olan bu prosesda onun har bir
canllarn masir antropoloji tiplrinin
^tiraks nadir madaniyyatin ortaq saAzrbaycann qdim ahalisinin an
ibina evrilirdi. Bununla da bu giin
tropoloji tiplri il, asasan, st-st
azarbaycanhlar adi altinda qabul etdiddyn tsdiq edir. Azrbaycanyimiz vahid birliyin ziil qoyulmu va
llar Byk Avropa irqinin cnub qoonun tarkibina aparc trk amili ib
luna daxil olan iki antropoloji tipin vana Azarbaycanda mskunlam bdolixo-mezokefal (Kaspi) v braxikeiiin xalqlar daxil olmudur. Burada qeyd
fallara aiddirlr. Morfoloji chtdn
ilunmalidir ki, etnoslarin tarkib hissalahindAralq dnizi kiik irqin aid
i, onlarm maddi va manavi madaniyyat
ediln Kaspi tipi Azarbaycan Ressahasindaki nailiyyatbri itmir, sadaca,
publikasnn Kiik Qafqaz, Naxivan,
' >yiikliy maruz qalir, bir-biri ib qaycnub v mrkzi regionlarnda,
yb-qarr, assimilyasiyaya va inteqrahminin Cnubi Azarbaycanda geyaya urayr; etnik mansubiyyat isa yalni yaylmdr. Balkan-Qafqaz kiik
iz zndarkla, bu va ya digar tarixi-mairqin aid ediln braxikefal antropo
3ni birliya mansubluq hissi ib miiayyan
loji tipi is, asasan, respublikanm
lilir. Eyni zamanda nazara almmalidir
imal-qarb v cnub-rq blglari
i, etnik konsolidasiyada takca genetik
n sciyyavidir.
>hatdan qohum etnoslar deyil, ham da
numi araziya, din va adat-ananalara,
xi-arxeoloji aradrmalar gstarmidir
maddi madaniyyata malik olan va siyasi
ki, Azarbaycanda hyat qadim da dvcahatdan vahid dvlat arivasinda birriindn bu giin qadar fasilasiz olaraq
lmi etnoslar da itirak eda bilar.
davam etmi, Encolit va Tunc dvrla Azarbaycan xoronimi nanaca
rinin omutapa-ulaver, Kltapa, Leyox qadimdir. Antik, pahbvi va Suriya
latapa, Kr-Araz, boyal qablar ,
yazl manbolarinda gstarildiyina gra,
Xocal-Gadabay, Tal-Muan arxeoloji
*
Moqalo AMEA-mn Arxeologiya vo Etnoqrafiya
madaniyyatlari bir-birini vazlmi va
Institutunun Elnil uras zvlrinin foal itirak ib
Azarbaycanda insann sosial-tasarrfat
hazrlanmdr.

Azrbaycan xalqnn
etnogenezi*

hayatnm ardclln tamin etmilar.

Lakin sziigedan arxeoloji komplekslardan alda edilmi maddi madaniyyat
nmunlri n qadar oxar olsalar da,
tabii ki, ahali tarkibinin znamaxsus dil
v lokal xsusiyyatbrb saciyyalanan et
nik mxtlifliyi da olmudur. Hazrda
Azarbaycan tadqiqatlarmm aksariyyati
lka ahalisinin neolit inqilab ndan son
raki dvrda Yaxn arqin asas madaniy
yat markazlari ila etnodil alaqalarinin
mvcud olmas fikrinin trfdardr.
Mas., prototrk dilinin umer dili ila
tarixi alaqasini oxsayl mana va fonetik
oxarlqlar tsdiq edir. Bunlarm darindan yrnilmsi mqayisali-tarixi trkologiyann mhm vazifalarindan biridir.
Yazl manbalarda Azarbaycan arazisinda yaam qadim tayfalar haqqinda
ilkin mlumatlar erkan Tunc dvrniin
sonlarna aiddir. Azarbaycanm canub
hissasind ba veran hadisalara, buradak tayfalarn adlar va yerlamasi barada
ilk malumatlara e.a. 3-cii minilliyin sonuncu rbno aid olan umer-Akkad
manbalarinda tasadf edilir. lda olan
materiallara asasan ahalinin dillari haqqnda ftkir sylamak mmkndiir, ar
xeoloji nmunlr is bu blgdki
tayfalarn n Asiya lkalari ila alaqalarinin e.a. 3-2-ci minilliklarda intensivladiyini tasdiq edir. Bu dvrda QafqazAnadolu arealnn tayfalar ila etnodil
birliyi lala qalmaqda idi, lakin bunu
Aa Mesopotamiyadan ttmu Markazi Asiyayadak umer-prototiirk va on
lara qohum dillarin btvliikda dayclar haqqinda demok olmur. Soncular orqi Avropadan imali Hindistana, Orta va n Asiyaya harakat edan
hind-ari tayfalarnn va arqi Afrikada
Yaxn arqa axan sami tayfalarnm
giicl miqrasiya dalas artq paralamd. Qeyd olunmaldr ki, Azarbayca
nm yerli ohalisi Damir dvriinn avvallarind (e.a. l-ci minillikda) da hala e.a. 3-cii

minillikd vo ondan nc burada yaam etnik elementlordon tokil olunmudu. Bunu 20 metrdn artq mdni
toboqosi olan vo .. 6 1-ci minilliklri
hato edon Kltp (Naxivan) yaay
mskni do tosdiq edir.
.. l-ci minilliyin ortalannda Azorbaycann imal hissosindo orti olaraq
protoalban adlandrlan tayfa birliyi tookkiil tapmdr. Conubda iso etnik
trkibe.. l-ci minilliyin birinci rbnd
irandilli taylalarn golmosi ibdoyimy
balamdr. sason, ayr-ayr yerli tayfalar hesabna formalaan irandilli
etnoslar birincilorin tosrrfat vo modo
ni nailiyytlrini monimsodilor. Bu pro
ses e.o. 7 osrin sonunda, Manna dvlotinin midiyallar (madallar) torofindon istilasmdan sonra da davam etmidir. Bu
zaman Manna artq xarici alom torofndon Midiyanm (Madann) torkib his
sosi vo ya Kiik Midiya kini qobul
edilirdi. Todqiqatlarn fikrinco, tnidiyallann zlori do yerli vo irandilli tayfalarn birlomosindon ibarot idilor, lakin
vahid etnodil toplumunu yaratmaq onlara miiyossor olmadi. Conubi Azorbay
canda yerli etnik qruplarla (kadusilor,
saqartilor, kaspilor, mardlar vo b.) golmolor arasmda qarlql etnodil proseslori
bir pdr sonra Atropatena ( M idiya Atropatena ) dvlotinin mvcudluu
dvrindo daha intensiv xarakter alsa da,
vahid etnomdni birlik yeno do yaranmadi. Bunu hom adlar okilmi tayfalarm homonilo in vaxtnda mvcudluu,
hom do masir zamanda tal, xarzani,
Gilan, takestani vo s. mstoqil dillor kimi
formalam miixtolif Midiya dialektlorinin holo antik vo erkon orta osrlor dvrndoki varl tosdiq edir. Bununla belo,
qodim Azorbaycanin conub hissosindoki
etnogenez prosesbri Qafqaz Albaniyasinin etnosiyasi hiidudlan ilo, osason, iistiisto don imali Azorbaycan orazisino
zoif tosir gstororok z axan ilo gedirdi.
Azorbaycanin imal hissosindo
Qafqaz Albaniyasnda dvlotiliyin formalamas haqqinda molumatlar e.o. 4
osrin son rbno aiddir. Yazili monbolor
vo maddi modoniyyot qaliqlari bu dovr
do Albaniyann qarq etnik torkibo
malik olmasmi gstorir. Albaniya orobistilalanna qodor ovvolco Parfiya, sonra iso
Sasanilor dvlotinin tosir dairosindo idi.
Antik molliflr Albaniyanm ohalisi haq
qinda bohs edorkon onun sakinlorinin
osas ktlsi iorisindo albanlan xiisusi
ayirsalar da, Albaniya orazisindo albanlarla yana qeyri-alban ohalinin do yaa-

mas bhosizdir. Alban tayfa birliklorinin arxeoloji izlori lbrin bkl voziyyotdo dofn olunduu torpaq qobirlori ib
sociyyolonon Yaloylutopo arxeoloji
abidolorindo z oksini tapir. Eramizm
ovvollorindo meydana xm katakomba
dofn adoti ilk ovvol imaldan golmi, sonralar iso yerli ohali torofindon monimsonilmidir. Kortmo, katakomba, quyu
vo s. dofn adotlori e.o. sonuncu osrlordon
balayaraq lko ohalisinin etnik cohotdon
miixtolif torkibli olduunu tosdiq edir.
Grnr, maldar nomadlarm (saklarm
vo b.-nin) oturaq hoyata kemosi prosesi
Parfiya imperiyasnn tokco orq orazi
lorindo dcyil, Albaniya da daxil olmaqla
qorb hissolorindo do ba verirdi. Adi
okilon dofn adotlori nomadlarm Conubi
Qafqaza hom imaldan, hom do conubdan miqrasiya etdiklorini tosdiqloyir.
Onlarm arasmda trklorin olmasi hazirda tokzibolunmaz faktdir, lakin bir sira
todqiqatlarn fikrinco, tiirklor burada
ox-ox ovvollor do olmular.
Todqiqatlar gstorir ki, dinamik etnik
yerdoyimolr sobobindon aIban tayfalarinin konsolidasiyas baa atmad,
albanlar etnonimi iso xalqn zno
verdiyi ada evrilmodi. Bu ad Albaniya
sakinlorino qonu xalqlar torofindon
verilmidi. Ostolik Albaniyanm tayfa
dillorindon biri tiirk qarqar dili idi ki,
onun da osasmda 5 osrdo grc, ermoni
vo alban (miitoxossislor onu uti dilino yaxin hesab edirbr) adlandirilan olifbalarla
yana, daha bir olifba da yaradlmd.
Parfiya dvrndo Azorbaycana (ilk
nvbodo Albaniyaya) golmi massagetlor vo b. tayfalar yerli ohali arasmda iistnlk qazana bilmomibr. Bu tayfalarin bir qismi Albaniya dvlotinin orqino okibrok, burada eramzn 1 2 osrlorindo erkon orta osr yazili monbolorindo
adi okilon Maskut (Massaget) dvlotini
qurmular. Monbolor artiq bu dovrdo
Conubi Qafqazm (Azorbaycan da daxil
olmaqla) miixtolif blgolorindo him tiirk
qruplarmin (buntiirklor, xonlar/hunlar,
kongorlor/kanqhlar, bulqarlar/bolqarlar, xozorlor/akasirlor) yaamasm qeyd
edirbr. Lakin yeni tiirk tayfa ittifaqlarinin buraya ktlovi axn 227 ib aid
edilir. Bizansh Favstin molumatina gro, hob 4 osrin 30-cu illorindon maskut
ordusunun torkibindo olan hun tayfalari artiq homin osrin 60-ci ilbrindo maskutlarin horbi vo siyasi sohnodon okilmosi ilo stiin mvqe oldo etdilor. sasl
dn Dnestr vo Don sahilbrindon
golmi hunlann byk bir hissosinin 4

osrin sonurtda Qafqaz keorok n Asiyaya yr etmosi noticosindo ba verdi.

395 ildo byk hun ordusu Albaniyaya
girdi vo Adurbadaqandan keorok Suriya vo Kiik Asiyaya qodor irolilodi. Bu
dvrdon (4 osrin sonu) etibaron blgoyo
golmi hunlann bir hissosi Xozoryan koklikdo vo Albaniyanm orqindo - Mas
kut arlmn orazisindo homiolik moskunladlar. Monbolor bu dvrdo ba vermi etnosiyasi doyiikliklori doqiqlikb
qeyd edir, hunlar vo torpaqlan Xozor
keidinodok uzanan, znomoxsus bir dilo malik miistoqil Balasahun (Bersiliya)
arl haqqinda molumat verirlor. Bu
lknin conub sorhodlori iso K iir aynn
Araza qovudu yerdon donizo qodor
olan orazilori ohato edirdi. Homin molumatlarda hunlar adi altinda bulqar tayfalanndan olan barsillorin vo xozorlorin
(akasirbr) oxsayl vo giiclii qrupu nozordo tutulur.
Bebliklo, eramizm ilk osrlorindo orqi
Albaniyanm geni orazisindo ovvolco
massagetbr (maskutlar) moskunlam,
sonra iso onlar hunlar torofindon qismon
sxdnlb xarlm, qismon do assimilyasiya edilmilor. Yazili monbolordo Ba
lasahun admin miistoqil siyasi-inzibati
vahid kimi dofolorlo okilmosino hob Sasanilorin Conubi Qafqazda hkmranh
dvrndo rast golinir. Yunan-latin monbolorindo antik dvrdo orqi Albaniya
orazisi etnosiyasi cohotdon Albaniya arlnn bir hissosi kimi qeyd edilirdi.
Lakin 2-5 osrlorin tarixi hadisolori noti
cosindo bu hisso Albaniyadan giiclo qopanldi vo onun ohalisi monbolordo artiq
qeyri-albanlar kimi gstorilirdi. 4-7 osrlordo burada hakim etnos kimi Qafqazda
bir-birini ovoz edon hn tayfa ittifaqlanndan olan tiirklor x edirdi. Bu ovozolunmani 5 osr molliflori Bizansh
Feofanm vo Aqafangelin ilotdikbri
masaha hunlar ifadosi do tosdiqloyir.
Burada masaha massaget sznn
tohrif olmmu tromosidir vo sonuncularin hunlar torofindon sxdrlb aradan
xanlmasn gstorir. Him tayfalarmdan
olan tiirklor Azorbaycanin biitiin blgobrindo moskunlardlar. Kiir vo Araz
aylar arasndak orazido - Qarabada
bunlar qarqarlar, barsillor vo haylandurlar, qorbdo iso kongorlor/kanqhlar
idilor. Elo Albaniyanm tarixi-modoni
oyalotlorindon biri olan vo sonralar Zongozur adlanan Siinik in ( Sn-ik ) adi
da inlibrin hunlara verdiklori syunnu admin ermonilodiilmi formasdr.
Albanlann tarixi osorinin miiollifi qeyd

edir ki, 5 osrin ovvolindo Balasahundan

buraya Qor vo Qazan xanlannin
monsub olduqlan tiirk soylan kd vo
trklrin sayi daha da artdi.
Bebliklo, Azorbaycanin etnolinqvislik xoritosindo eramizm 1 osrinin sonun
da mahido olunan ciddi doyiikliklor
2 7 osrlordo daha intensiv xarakter alir.
Bu doyiiklikbr qodim Azorbaycanin
orazisino ovvolco kri sak-trk vo mas
saget tayfalarmin, sonralar iso hun tay
fa ittifaqlar trklorindn bulqarlarin,
kongorlorin, xozorlorin, sabirlorin (savarlarin), barsillorin, haylandurlarin,
o n o q u rla rm vo b. golmosi vo yerbmosi
ib baldr. Azorbaycan tiirk xalqinm
etnogenezinin mohz hunlarla olaqodar
olan bu balanc morholosinin gediat
7 -9 osrlordo oroblorin yiiriiijii vo islam dininin yayilmasi ib longidi.
Yazili monbolor 6-7 osrlordo tiirk
alisinin sayinin artdm birmonah
traq tosdiq edir. Bu dovrdo hunlann
. mi daha intensiv xarakter aldi. 503 ilArakilr slalsinin sonuncu alban
ikmdan III Vaaqann hakimiyyoti
; n riindo [487-510] hun-sabirlor Dor5d keidindon Conubi Qafqazm ioridoru irolibyrok, Albaniyanm
al hissosini vo orqi Grcstan olo
rib bir miiddot burada qaldilar. Bu
l volorin osas hissosi okilib getdikdon
s o n ra sabirbr 516 ildo Conubi Qafqaz
nu unda gedon dylordo gah Iran, gah
da Bizans torofindo muzdlu dy qisraindo itirak etdilor. Dylordo vo Co
nubi Qafqazdaki miqrasiyalar noticosind zoifloyon sabirlorin tayfa birbmosi
( >.rin ortalannda Ttil (Volqa) aynm
; yindan golon digor tiirk birliyi
rlar (abarlar) torofindon imali Qafm llorindo darmadan edildi.
f
lan sonra sabirlorin bir hissosi Kiir
hovzosindo, indiki mkir ilo Tiflis
adaki orazido moskunlad. 553 ildo
: nah I Xosrov nuirovan [531
1] da xozorlorin Conubi Qafqazda qal()ir qismini Albaniyada yerlodirdi.
Qeyd etmok lazmdr ki, trklorin
nbaycanda moskunlad dovrdo
t da yaayan bir ox baqa tayfa vo
xalqlar z dillorini vo modoni xsusiyytbrini hob saxlayrd. Qafqazm miixtolif
blgolrind moskunlam hunlann dili
(qorbi tiirk qrupuna daxil olan protobulqar dili) tayfalararasi iinsiyyot dilinin osasini tokil edirdi. Bunu uti ( Albanlann tarixi ndo), qodim giircii vo imali Qafqaz
dillorindo mvcud olan oxsayl almrna
szlor tosdiq edir. Trklrd yazi mo-

doniyyotinin yiiksok soviyyodo olduunu

Dnestr ayndan Morkozi Asiyayadok
uzanan vo Azorbaycanin vo Dagistanm
Xozoryani sahillorini do ohato edon byiik
bir orazido akar olunmu runa yazili
abidolor siibut edir.
Yeni golon ycam tiirk birliklori bu
orazido 7 8 osrlordo ovvolco Xozor xaqanlnn, sonralar iso oroblorin hkmranl dvrndo yerlmibr. 7-8 osrlor
orob-xozor miiharibolori dvrndo oroblor, sonralar islam dinini qobul etmi on
minlorlo xozori osir alaraq Xozor xaqanlmdan aparmlar. rob miiollifi ol-Bolazurinin molumatina gro, 9 osrin orta
lannda orob sorkordosi Bua Tiirk islam
dinini qobul etmi xozorlorin bir qisminin
omkir vo Gonco ohorinin otrafinda yerbmosino icazo vermidi. Istor yzillik
orob-xozor miiharibolori dvrndo sayca
xeyli azalm vo etnomodoni cohotdon
bn Hiam.
"Kitab ut-tican fi mluk himyar"
...Maviynin beyd ibn riy il
shbtlri buraya atdqda Maviy
beyd mracit edrk, Azorbay
can haqqinda onun fikrini yrnmk
istyrk demidir: "Sn Allah,
Azrbaycanla bal nigaranlnz
v yadnzda qalan ndir?"
beyd ibn riy bel cavab verir:
"Ora trk torpadr. Onlar oraya
cmlrk bir-biri il qarm v
tkmillmilr".
danq alban tayfalar, istorso do daha
mtookkil olan irandilli vo orob tayfalan
ilo qarlql tomasda olan tiirk etnik massivi tarixi perspektivdo miiasir azorbaycanln etnodil osasn tokil etdi.
Hunlann 395 il yriindon balayaraq Conubi Qafqaza golon tiirklor, 4-6
osrlordo Azorbaycanin conub hissosino Adurbadaqana da dofolorlo daxil olmular. 7 osr yunan miiollifi Feofilakt
Simokatta ahonah I Qubadin [488531] trkloro qar miiharibosindon bohs
edorok belo yazir: Qubad dofolorlo
tiirklor adlandrdmz hun tayfalarma
qar yr edib . Trklrin hiicumlar 6
osrin ortalannda, sorhodlori Monqolustan, orqi Trkiistan vo Qorbi Sibirdon
conub-qorbdo ranadok vo Qara doniz
sahillori vo Balkanlardaki Bizans torpaqlarmadok uzanan Birinci Tiirk xaqanlnn yaranmasi ib giiclondi. Bun
dan sonra Sasanilor dvloti tiirkbrlo noinki Xorasan vo Orta Asiya hiidudlarm-

da, hominin Qorbi Xozoryani vilayotlordo do homsorhod oldu. 6 osrin 80-ci il

brindo ahonah IV Hrmzn haki
miyyoti dvrndo [579-590] Xozor xaqan mrokkob mdafo istehkamlan
sisteminin mvcudluuna baxmayaraq,
oxsayl qounla yenidon Azorbaycan
orazisino girdi. Bir az ovvol 6 osrin ortalarmda, 1 Xosrovun hakimiyyoti ilb
rindo iso Conubi Azorbaycanin ahram-Peroz blgosino tiirk sul tayfasi
krlm, toqr. vaxtlarda osir bulqar
qruplan da burada yerlodirilmidir.
Pohlovi dilindo yazlm vo orob dilindo
trcmosi qorunub saxlanm nuirovanin omollori kitabi nm verdiyi molumata gro, I Xosrovun hakimiyyotinin
37-ci ilindo (568) imali Qafqazdaki
drd tiirk tayfasmin 50 mindon ox
nmayondosi zlorinin xahii ilo ahonah torofindon Azorbaycanda ( Adurbadaqanda vo Arranda ) yerlodirildi
vo torpaqla tomin olundu. Conubi Azor
baycanda hun dvrndon qalan vo qo
dim tiirk lohcolorindo izahi olan bozi oykonim vo hidronimlor indi do mvcuddur. Todqiqatlarn oksoriyyoti hun
tayfa ittifaqindan olan onoqurlar ,
saraqurlar vo haylandurlar n ouz
trklori ilo eyniyyot tokil etdiyini qeyd
edirbr. Sasani imperiyasmin squtu orofosindo Conubi Azorbaycan ohalisinin
xeyli hissosini artiq tiirklor tokil edirdi. 7
osrin 30-cu ilbrinin sonu 40-ci ilbrindo
Azorbaycana basqn etmi conub oroblorinin rovayotindo do orob iallar orofosindo burada tiirk ohalisinin mvcudluundan bohs edilir. Monbodo Azor
baycana soxulmu yomonlilorlo Uirklorin vurumas vo oroblorin qolobo almasi barodo molumat vcrilir. rob mollif
bn Hiamn istinad etdiyi molumatda
movi xolifosi Miiaviyonin [661-680]
Azorbaycana vo trklor aid sualina
Azorbaycan qodimdn trklorin yaad lkodir cavab verilmidir. Bu
molumat tiirk tayfalarmin hob Sasanilor
dvrndo burada yaamas ilo bal real
voziyyoti oks etdirir. Bebliklo, orob
molliflorinin molumatlan birmonah
olaraq trklorin Conubi Azorbaycanin
da bir sira blgolrindo ycam halda
yaadqlarn vo burada ohalinin oksoriyyotini tokil etdiklorini tosdiqloyir.
Qeyd olunmalidir ki, tarixin bu
qodim dvrnn sociyyovi xiisusiyyoti
biitiin apanci tayfa vo xalqlarm dini vo
etnik monsubiyyotindon asili olmayaraq
etnogenez prosesino colb olunmasindan
ibarot idi. Mas., holo orobloroqodorki

dvrd Albaniyada qarlql etnomo

doni mnasibotlor xristian dini osasnda
borqorar olmudu. Yazl monbolor xistian missionerlorinin Xozoryani hunlarn diyarma gndorilmosi bard molumat verir, onlarn brada yaayan osir
xristianlarla ayin vo ibadotlor keirmokl kifayotlnmdiyini vo ox sayda
hunlann da xristianladmlmasna mvffoq olduqlarn bildirir. 14 ib yaxm
mddot orzindo burada qalan din xadimbri kilso kitablarn xristianl qobul etmi sabirbr, barsilbr vo xozorlorin
istifadsi n hunlann dilin torcmo
etmibr. Musa Kalankatuklu Alban
lann tarixi adl osorind alban yepiskopu srailin hunlar (xozorlr) lkosindoki
foaliyyotino ox byiik yer verir. Yepiskop burada hunlann byk xaqan Alp
litverin icazosi vo kmyi ib mbdlri
dadb xalar ucaldaraq hunlar arasnda xristianl yayrd. Bu hadiso 7 osrin 2ci yarsnda, xozorlorin imali Albaniyada
hkmranl dvrndo ba vermidi. Xo
zorlorin burada mvcud olmas masir
Azarbaycan dilino do z tsirini gstormidir. Bu, imal-orq dialektbri vo
ivolrind (Dorbond ivosi daxil olmaq
la) ouz qrupu dillrin xas olmayan
xsusiyyotlrd mahido olunur.
imali Azorbaycanda etnik prosesbrin tbii tokaml, trk dilinin mhkomlonmosi vo 1-8 osrlordo trkbrin birinci
miqrasiya dalasnn danq v ctik
cohotdon konsolidasiyas tamamlanmam alban tayfalarm assimilyasiyaya
uratmas prosesi orob istilalar notico
sindo longidi. Artq 8 osrdo Albaniyada
xristian vo qeyri-xristian ohalinin miisolmanlamas vo orob dilinin rosmi dilo
evrilmosi geni miqyas ald. islami qo
bul edonloro bir sira iqtisadi vo sosial xarakterli imtiyazlar verilirdi. lkonin
conub blgolorino nisboton Albaniyada
(Arranda) msolmanlama prosesi daha
uzun okdi. Azorbaycanda yeni dinin
yayilmasinda, osason, dzon Arrana
(Bordo, Beyloqan), Muana vo strateji
cohotdon ohomiyyotli olan imal-orqo
(Qobolo, Dorbond vo s.) krlm vo
burada ox sayda horbi dayaq montoqosi - rabadlar ina etmi orob tayfalan
byk rol oynadi. Xilafotin zoiflomosi
dvrnd (9-10 osrlor), xiisusilo do Solcuqilor dvrndo ( 11-12 osrlor) ouz
trkbrinin Arran olo keirmolri noticosindo votonindo uzaq dm vo
yad etnik mhitdo yaayan oroblor tod
ricon islam qobul etmi yerli ohali ilo
qardlar vo assimilyasiyaya urayaraq

Azorbaycandak etnik prosesloro oho

miyyotli tosir cdo bilmodilor. ksino,
Azorbaycan ohalisinin trk zyinin
daha da mhkmlnmosini, tiirklorin
Azorbaycanda yerlodirilmosinin davam
etdirilmosini etnogenezin bu morholosinin sociyyovi xsusiyyoti hesab etmok
olar. Mos., tokco orob sorkordosi Morvan
torofindon buraya islami qobul etmi 40
mino yaxin xozor krlmdr. 9-10
osrlordo Orta Asiya blgolorindon Azor
baycana vo raqa tiirklorin krlmosi
prosesi byk miqyas aldi. Xilafotin
tarixindo bu dvr tiirk qvardiyasimn vo
monoco tiirk olan sorkordolorin Abbasilor dvlotinin morkozindo do holledici
rol oynamasi ib sociyyovidir.
roblorin siyasi hkmranl Azor
baycanin tarixindo ikili rol oynamdr.
Bir torofdon bu, Azorbaycanin imalnda dvlotilik osaslanna ar zorbo endirmi, erkon orta osrlor alban etnik birliyini paralam vo sonraki dvrlordo
lkonin tiirk ohalisi ilo konsolidasiyasi
prosesini longitmi, digor torofdon iso
biitiin Azorbaycan ohalisinin msolmanlaaraq vahid dvlot orivosindo birbmsi, vahid tarixi-modoni mokanda
onun glck inkiaf, monovi vo etnik
birliyinin formalamas n miihiim
zomin yaratmdr. ctimai hoyat so
viyyosi, adot-ononolori vo tarixi talelori
mxtolif olan xalqlar Xilafotin nfuz
dairosino colb olunduqdan sonra qisa
tarixi mddt orzindo vahid modoniyyot
yaratm vo bu, onlarm bir ox osrlor
iin dnyagrn, hoyat torzini,
oxlaq normalarmi, hotta etnopsixoloji
cohotdon miisolmanlara monsubluq hissini moyyonlodirmidir. rob hkmranlnm ilkin morholosindon - 7 osrin
sonundan bahyaraq iri ohrlrin
camelorindo yerli ohali arasmda yeni di
ni qobul etmi ailolorin uaqlarnn tohsil almalar n moktoblor ald. vvollor todris orob, 10 osrdon balayaraq
iso hom do fars dilindo keirilirdi. Elo
homin dvrdo orob dili ilo yana, feodallar vo yuxan sosial toboqo arasnda
yeni fars saray dili ( dari ) istifado
olunmaa, bu dildo poetik osorlor vo
elmi ilor yazlmaa balad. Bu iso golckdo mumdanq trk (Azorbay
can) dilinin hob bir mddt yazl odobi
dilo evrilmomosinin osas sobobi oldu.
slamn vo miisolman modoniyyotinin geni yayld bir dvrdo albanlann
oksoriyyoti, osason do dzon blgolordo
yaayan hissosi islami qobul edorok, bu
rada ycam halda yaayan trk tayfa-

lar ib qaynayb qard. Albaniya oha

lisinin dalq yerlordo (imal-qorb vo
conub-qorbdo) yaayan vo sayca az olan
hissosi iso ermoni vo grc kilsolorinin
tosirino moruz qalaraq qriqorianl vo
pravoslavl qobul etdi. Miisolman albanlann vo tiirklorin arasmda, osason,
orob olifbas geni yaylmd, xristian
albanlar iso todricon ermoni vo grc
olifbalarna kemoyo mocbur oldular.
Hob bir miiddot yerli alban modoniyyoti
komponentlorinin davaml inkiaf etniosino baxmayaraq, olifba doyidirmo pro
sesi 10-12 osrlor orzindo alban yazismin
unudulmasina sobob oldu.
Alban etnik birliyinin paralanmas
ilo alban etnoniminin miisolman albanlari arasmda itirilmosi qalmaz ol
du. Modoni-dini birliyin noticosi olaraq
Azorbaycanda yaayan vo islami qobul
etmi albanlar, tiirklor, tatlar, oroblor
vo b. xalqlar zlorini miisolman adlandrrd. Beb bir birlik hissinin btn
Azorbaycanda mvcudluu az sonra
burada sayca vo siyasi cohotdon iistiin
olan tiirklorin dilinin borqorar olmasina
orait yaratdi. Yeni etnik birlik II 13
osr Solcuqilor dvrndo ouz trkbri to
rofindon yaradlm trk-islam modoniyyotino osaslamrdi. Lakin bundan bir
az ovvol osasn trklk tokil edon
azorbaycanlq xilafotin tosiri altmdan
daha da mhkmlonmi xd. Bu, real
etnik vo siyasi dayaq lari olan Azorbay
can Sacilor (Sacoullar) dvlotinin yaranmasinda tozahiir etdi. Sacilor artiq islami qobul etmi vo Azorbaycanin biitiin
regionlarnda ycam yaayan tiirklorin
vo onlarla qaynayb-qarm digor xalq
larm timsalinda ohalinin byk oksoriyyotinoarxalamrdilar. Bebliklo, Sacilor ilk
dofo olaraq Qozvindon Dorbondo vo Tifliso qodor biitiin Azorbaycan torpaqlanm
vahid dvlot hdudlarnda birlodirdilr.
Slcuqilorin rohborliyi altinda 11 os
rin ortalannda ouzlarn qorb istiqamotindoki irolibyii tokco istila deyil, hom
do miqrasiya xarakteri dayrd. 1071
ilin avqustunda Malazgird yaxnlnda
bizansllar iizorindoki tarixi qolobodon
sonra, demok olar ki, biitiin Kiik
Asiya, Conubi Qafqaz, ran, raq vo Suriya ouzlarn vo onlarla golon digor
tiirk soylarinm tabeliyino kedi. Qdrolli Ouz-Solcuq imperiyasnn yaranmasi
biitiin n Asiyanm siyasi vo etnik xoritosinin doyimosi vo tiirk etnomodoni
tosirinin gclonmosi ilo noticobndi. Tok
co imali Azorbaycanin etnotoponimiyasinda 24 ouz tayfa adlarmdan 18-i

qeyd olunmudur. Bu proses sinxron

yazili monbolordo do oksini tapmdr.
Mos., ar Davidin hoyati nda (12 osr)
tiirklorin Somxiti dalarndan Tifiiso
qodor, hominin ori vo Gelakuni sahillorindo , yoni indiki Grcstann Trkiyo
ilo sorhodlorindon Qarayaz dzii, oriAlazan vadisi, Boral vo Gyo gliinodok torpaqlarda mskunladqlarndan bohs olunur. Bu monada oksor boylarinin toponimiyasmin Conubi Qafqaz
vo orqi Anadolu ib six bal olan ouz
qohromanliq eposu Dodo Qorqud un
miixtolif dillordo olan digor tarixi monbolorin molumatlan ilo st-sto dmosi
qeyd edilmolidir.
Azorbaycan vo iraq istiqamotindo
horokot edorkon ouzlarn burada ycam halda yaayan yerli tiirk ohalisi ib
astladm biitiin todqiqatlar qeyd
'tmilor. Azorbaycana 11 osrdo golmi
>uzlarn vo 12-13 osrlordo glmi qpaqlarm artiq buramn yerli ohalisino
evrilmi hunlarla olan etnik yaxnln
illorinin mohz tiirk dilbrinin qorbi hun
oluna monsubluu vo miiasir tiirk dilloinin he birindo Azorbaycan tiirkcosinoki qodor dialekt vo ivonin olmamasi
isdiqloyir. Azorbaycan trkcosindo hor
.ansi bir substrat qatnn olmamasi da
lilin tiirk zoyinin ox giiclii olduuna
dolalot edir. Ouz tayfa ittifaqlari hunlarin tarixi adot-ononolorino vo biitn
ohalinin iimumi genofonduna varis xaraq onlan qoruyub saxladilar vo
nhkomlondirdilr.
Tiirk ohalisinin sxlnm artmasi
guz-trk xalqnn konsolidasiyasn vo
rtiq tiirk dilini xeyli dorocodo monimso!i digor etnik vahidlorin assimilyasiyasisiirotlondirdi. Tiirk (Azorbaycan) dili
anliqla monimsonildiyi n qisa vaxt
ndo oksor yerli lokal dilbri sxdrb
dan xartd. Bu ido xalq dastanlarvo ozanlarm rolu byk idi.
Oturaq ohalinin okinilik tsorrfat
ouzlarn kmo maldaiq tsorrbir-birini tamamlam vo lkodo
'veud olan omtoo istehsalm daha da
enilondiruidir. Orta osr mlliflri
ouzlarn z horlrind ticarotlo moul olduqlarn qeyd edir, hominin si
yasi sabitliyi, tosrrfatn inkiafm, ticarotin genilonmosini vo ohalinin btn toboqlorinin hoyat soviyyosinin
yaxlamasn Molik ahn 1107292]
ad ilo balayrdlar. lveili oraitin
olduu yerlrdo solcuq trklori oturaq
kond ohalisino evrilir, ohoiordo iso oha
linin hakim toboqosini tokil edirdilor.

dim torpaqlarmda uzun tarixi dvr ke Kitabi-Dodo Qorqud dastannda

orok znn tiirk vo monimsodiyi
olduu kimi, 11-13 osrloro aid tarixi
miisolman alominin monovi ononolorini
qaynaqlarda da Solcuqilor dvrndo
bu giinodok qoruyub saxlamdr.
salnm, yaxud borpa olunmu vo
oksoriyyoti Conubi Qafqaz orazisindo
d.: B a k i x a n o v A. Glstani-rm. .,
yerloon Acaqala, Srmoli, Sevgele1951; Z e i V c l i d i T o a n . mumi Tiirk
mec, Tumanis, Domirqapi, Arqubel,
tarihinc giri, . 1, Istanbul, 1970; Azarbaycan
Qarayaz, linco vo s. horlrin adlari
lilologiyas msllri. l-ci braxl, .. 1983; 2-ci
okilir. Dodo Qorqud dastaninin
buraxl. ., 1984;
. .. 1984; Kitabi-Dodo
motnlorindon vahid Solcuqilor dvlotinQorqud. ., 1988; B n y a d o v Z. Azorbaycan
do tayfa monsubiyyoti urunun todri
VII IX osrlordo. ., 1989; .
con silindiyini vo ohalido birlik hissinin
. . 1989;
mhkomlondiyini yrnirik. Solcuqilor
. . . .
dvlotinin squtu vo son ak dviordo :
., ., 1990; . .
ki monqol istilalan noticosindo vahid
-
ouz etnosu paraland. Onun Kiik
. ., 1990; . .
Asiyadaki torkib hissosi burada qohum
(-olmayan yerli etnik vahidlori zno tabe
), . 1. ., 1991; M o i s e y
K a l a n k a t u k l u . Albaniya tarixi. Torciimo vo
edorok vo assimilyasiyaya uradaraq
orhlor Z.Bnyadovundur. ., 1993; Azorbaycan
Osmanli tiirk xalqn formaladrd.
tarixi (uzaq kcmidon 1870-ci illor qodor). B.,
Azorbaycanda iso onlar iistolik Qafqa
1996; Azorbaycan tarixi. Ycddi cilddo, C. 2, B.,
zm tayndan 12-13 osrlordo golmi
1998.
qpaq trklori ilo qaynayb-qararaq
Yunis Nsibli
Azorbaycan tiirk xalqnn zlnn
formalamasn baa atdrd.
13
osrin 2-ci yars - 14 osr monqol
Azrbaycanllarn etnik
istilalan dvriindo orqi Xozoryani orainkiafnn sonraki
zibrdon intensiv surotdo tiirk, Morkozi
mrhllri
Asiyadan iso qismon monqollarn knn yeni dalas baland. Hiilaklor
Orta osrlordo Azorbaycanda bir ox
dvlotindo (torkibino Azorbaycan, ran,
tayfa vo tayfa birliklori mvcud idi.
orqi Anadolunun ox hissosi vo Yaxm
Lakin onlar he do qodim taylalarla
orq daxil idi) yiiksok horbi-siyasi tobo- eynilodirmok olmaz. Zaman kedikco
qoni tokil etmolrin baxmayaraq, votolkodo dvbtilik onnolorinin gclonnindon ayr dm vo sayca trklordon
mosi, etnik vo etnomodoni proseslor
xeyli az olan monqollar qsa tarixi dvr
noticosindo onlarm torkibi vo funkorzindo onlarla qaynayb-qararaq
siyasi ciddi doyiiklikloro urayr, etnik
trkldibr. Bununla da monqol hkmforqlorin silinmosi meyillori srotloranl obyektiv olaraq trk etnosiyasi
nirdi. Bununla borabor bu tayfalar ara
zndorkinin gcbnmosino vo dorinlosmda azorbaycanlilarm bir millot kimi
mosino kmok edirdi.
tookkl tapmas dvriinodok milli
Azorbaycanda gedon etnogenetik
monlik uru ikili xarakter dayr,
proseslordo osas istiqamotlondirici vo
zlorini azorbaycanli hesab etmoklo
stn amil kimi x edon hun, qpaq vo
yana onlarda z tayfalarina monsuouz trklori ilo yana iuali vo Conubi
biyyot hisslori do qalmaqda davam
Azorbaycanda ta qodimdon yaam,
edirdi. Eyni szlori azorbaycanlilarm
yaxud ayr-ayr tarixi dvrbrdo burada
etnoqrafik qruplari hesab olunan
moskunlam tayfa vo etnik birliklorinpadarlar, ahsevonlor, aynmlar vo b.
don olan kaspilor, albanlar, qismon orob
haqqinda da demok olar.
vo irandilli, hominin massagetlor vo
Azorbaycan monqol ial dvrndo
saklar kimi qarq etnik qruplar da itido orqin on miihiim modoniyyot morrak edirdilor. Onlarm itirakn frakiyakozlorindon biri olaraq qalirdi. 13-14
lilann vo bulqar tiirklorinin miiasir bolosrlordo formalam Azorbaycan odobi
qar slavyan xalqimn, kelt-qallarm vo gerdili, din birliyi, znomoxsus adotman-franklarm iso fransiz xalqimn tariononolor, ayr-ayr blgolor arasmda
xindoki rolu ib miiqayiso etmok olar.
etnomodoni vo ticarot-iqtisadi olaqolor
Bebliklo, Azorbaycan xalqi Anadoazorbaycanlilar arasmda etnosdaxili
ludan Dorbondo, Boraldan Qozvinoprosesbri giiclondirirdi.
dok geni bir orazini ohato edon vo etnik,
15 osrin ovvollorindo irvanah 1
tarixi-modoni birliyinin formalad qo
tbrahim [1382-1417] Azorbaycanin

MASR ETNK DURUM V HALNN ETNK TRKB

imal torpaqlarnn byk bir his- ivsind birldirilmasi, vahid iimumssini z hakimiyyti altnda birl- xalq adabi dila va madaniyyata malik oldirarak lkd geni quruculuq v malar, onlarn yaadqlar ayr-ayr
blglr arasnda etnomadani va ticaratabadlq ilri aparrd. irvanahlar
iqtisadi alaqabrin mhkamlanmasi etdvlatinda bu vaxtdan balayan va bir
nosdaxili konsolidasiya prosesbrini daha
asrdan artiq davam etmi mstaqillik
da sratlandirdi. Bu dvrdn balayaraq
va iklnm dvr hr madaniyyatinin, incsntin va poeziyann dir- Azarbaycan trk xalqnn madaniyytialii il sciyylnir.
nin znamaxsus, fardi xsusiyyatlarinin
15 asrda azrbaycanllarn etnik inki- inkiaf va z tarixi razisind etnik
afnda gcl Qaraqoyunlu (1410-68)
baxmdan sabitbmasi ba verir.
va Aqoyunlu (1468-1501) Azrbaycan
18 asr azarbaycanllarda sabit etnik
dvltlri xsusi yer tutmular. Bu
dyrlrin, etnik stereotiplarin va kuldvrd Azarbaycan xalqnn etnik
turoloji tafakkrn formalamasmda
inkiafmda, cmladan Azarbaycan
iraliya doru mhm addm idi. Azar
tiirk dilinin tkmillmsind ciddi
baycanda elm, tahsil inkiaf etdi, mktablar va madrasalar ald, lk tarixina
iralilayilar ba verdi, ouz-trk dvlatilik annbri brpa olundu. iki
dair asarlar yazld. Niat irvani, Vidadvlatin paytaxti olan Tabriz is btn
di, Vaqif v b. airlarin poeziyas rean Asiyanm siyasi v mdni mrkzin
lizmi v orijinall ila saciyyalanirdi.
Xalqda vatanparvarlik, iallara qar
evrildi. Aqoyunlu hkmdar Uzun
Hsnin dvrnd Azarbaycan Avropa
mbariza hisslarinin alanmasnda orta
va dnya siyastin calb olundu, onun
asrlarda geni yaylm qahramanlq dasnfuzu artd v bu dvltl artiq istor
tanlarmn rolu xsusila byk olmuQarb, istarsa d rq lklri hesabla- dur. 18 srd Azarbaycan aq sanati
grc v ermani ifahi xalq yaradcrdlar. Btn bunlar azarbacanllarm
lna da gcl tasir etmidir.
etnik birliyinin sabitlamasi meyillrin
19 srin vvllrind Azarbaycanm
tsir etmay bilmazdi.
1501
ild I ah smaylm [1501-24]etnik durumunda ciddi dayiikliklar ba
verdi. Rusiya tarafndan ial olunmu
bal altmda qdratli Azbaycan
imali Azarbaycanda mstmbkilik,
Safavilr dvbtinin (1501-1736) yaranrusladrma va xristianladrma, Cnubi
mas Azarbaycan xalqnn tarixinda
mhm hadisa oldu. Paytaxti Tabriz Azarbaycanda isa farsladrma siyasati
aparlrd. Rusiya-ran va Rusiya-Osolan va zayini Azarbaycan tkil edn
manl mhariblrinin naticsi olaraq
bu dvbtin hkmdarlar qsa mddt ar
zinda Fratdan Amudaryayadak byk
krlma siyasati v ahalinin yerdayibir arazini fth etdilar. Safavilar dv- masi prosesbri geni miqyas ald. Rusiyann dstyi ib azarbaycanllarm six
latinda ahalinin etnik va mdni birliy
malik oxluunu Azarbaycan trkbri
maskunlad Qarabaa, Naxvana,
ravan blgasina randan v Trkiydn
tkil edirdibr. Azarbaycanllar dvlatin
ictimai-siyasi hayatmda aparc rol oy- iki yz minadk ermni krld.
Azarbaycanm yerli ahalisi - azrbaycannayrd. Btn saray vazifalari, harbi
komandanlq, vilayat rhbrliyi, maliy- llar isa asrlar boyu mskunladqlar
ya idaralari Azarbaycan yanlarnn
yurd yerbrindan mahrum oldular. srin
30-cu illarindan balayaraq Rusiyadan
alinda idi. ahm saraymda, orduda va
diplomatik yazmada mumxalq da- Azarbaycana rus tariqatibrinin knq dili olan Azarbaycan dili hkm rlmsi baland. Bu krlmalar impesrrd. eirlarini yalnz doma Azar
riyann canub sarhadlarinda dayaq
mantaqalari yaratmaq, rusladrma va
baycan trkcasinda yazan ah smayl
Azarbaycan dilinin inkiaf va zanginl- xristianladrma siyasati aparmaq, canubda va imalda yaayan azarbaymasinda byk rol oynamdr. Ana
canllarm etnik birliyina zrb vurmaq
dilinda yazan oxsayl airlarin (Sruri,
maqsadi gdrd. Lakin btn bunlar
Qasimi, ahi, Habibi v b.) yaradcl
azarbaycanllarn etnik zndrkind har iki blgada yaayan azarbaycanmhrn yer tutmudur. Azarbaycan
llarm madani, ticarat-iqtisadi alaqalarini kasa bilmadi.
dbi-bdii dilinin ykslmsind, onun
etnik v ictimai funksiyasmn artmalkada rusladrma siyasatinin hasnda 16 asrin grkamli lirik airi Fzu- yata keirilmasina baxmayaraq hamin
linin misilsiz rolu olmudur. Azrbaydvrd vahid Azarbaycan adabi dilinin
canllarn markazbdirilmi dvlat ar- va madaniyyatin mvcudluu azarbay-

canlilarin millat kimi formalamasna

takan verdi. 19 asrda Bakida, Tiflisda va
Tabrizda Azarbaycan dilinda nr olu
nan qazet va jurnallar xalqda azarbaycanlq ideyalarinin alanmas, zniidark hisslarinin giiclanmasi masalalarina xidmat etmidir. Onu da qeyd etmak vacibdir ki, 19 asrin istar Azarbay
can va istarsa da rus matbuatmda Azar
baycan dili va azarbaycanlilar ifadalari geni yer almaqda idi. Grkamli alim
va miitafakkir M.Kazim bay Azarbaycan
dilinin qrammatikasna hasr olunmu
asarinda (Kazan, 1839 va 1846) xalqm
dilini va adn bildirmak n mahz bu
ifadalardan geni istifada etmidir.
Ken asrda olduu kimi 19 asrda da
Azarbaycan dili va Azarbaycan madaniyyatinin qonu xalqlara giiclii tasiri
olmudur, Grkamli fransz corafiyanas va sosioloqu E.Reklnun (18301905) azarbaycanlilar haqqmda dediyi
aadak szbr bunun parlaq siibutudur: Canubi Qafqazda yaayan azar
baycanlilar Qafqazm he bir xalqna xas
olmayan keyfyyatbra malikdir. Bela
nadir smimiyyt, yalandan, tamahdan
uzaq olan, dzgnlya, haddan artq
mehribanla v qonaqparvarliya yalnz
onlarm arasmda rast glmk mmkndr. Azarbaycanlilar Qafqazda madaniy
yat yayanlar hesab olunurlar. Azarbay
can dili Qafqazm miixtalif xalqlan ara
smda vasitai rol oynayir .
Azarbaycanhlarm milli urunun
yksak saviyyaya qalxmasmda, azarbaycanlq ideyasmm geni miqyasda tabli
olunmasmda 19 asr Azarbaycan mtfakkirlari, yazlar, airbri, filosoflan va
maarifilari mstsna rol oynamlar.
A.Bakxanov, M..Vazeh, M.Kazim bay,
H.Zardabi, M.F.Axundzada (Axundov),
S..irvani, M . .Sabir va b. xalqm
dilinin, milli mdniyytinin, incasanatinin inkiafmda, mtaraqqi ideyalarm
tabliinda, Azarbaycan dilinin ictimai
funksiyasnn yksalmasinda byk xidmatlari olmudur. 19 asrda Azarbaycan
da geni yaylm xeyriyyailik hrkat
da xalqm milli urunun, zndrk
hisslarinin ykslmsinin tazahr idi.
Azarbaycan milli burjuaziyasinm va
azarbaycanhlarm millat kimi formalamas mahz bu dvr tasadf edir. 70-ci
illarda Bakida milli teatrm yaranmasi,
uada, Naxvanda va akida teatr
tamaalarmn qoyulmasi xalqm zndarkinin gclnmsin takan verdi.
19 asrin 70-ci illarindan balayaraq
kapitalist mnasibatlarinin sratla

inkiaf ahalinin sosial trkibin da

tasir etdi, Azarbaycanm milli burjuaziyas formalad. Btn bunlar inteqrasiya va konsolidasiya proseslarina z
tasirini gstrdi. Vahid mumxalq
Azarbaycan adabi dili yksk marhalaya atd. Xalq arasmda dil, madani
birlik, zndrk va milli manlik hisslari gclandi.
d.: f n d i y e v . Azarbaycan Sfvilr
dvlti. ., 1993; Azarbaycan tarixi. Yeddi cildd.
. 3. ., 1999; A ur b y 1i S.irvanahlar dvbti. B., 2006.
Emil Krimov

Miiasir etnik durum v

ohalinin etnik trkibi
Etnik durum. 19 asrin ortalannda
Azarbaycanda kapitalist miinasibatlarinin tkkl Azarbaycan millatinin
formalamas n alverili zamin
yaratm oldu. Camiyyatin sosial strukturunda asasl dayiikliklar ba verdi:
yeni sosial qruplar - milli burjuaziya,
milli ziyali tabaqasi va fahla sinfi
meydana galdi. Bu dvrda Azarbaycan
adabi dilinin funksional dairasi genilandi, milli matbuat yarandi, xalqda
milli zndrk, zntasdiq hissbri
xeyli gcbndi. Biitiin bunlar artiq 20
asrin avvallarinadok Azarbaycan millatinin formalamas prosesinin baa
atmas ila nticlndi. 20 asrin avvallarinda Rusiya imperiyasnda ba vermi
iisyan va inqilablar, Birinci diinya
mharibsi, arizmin siiqutu Azarbay
canda milli-azadliq harakatinm genilanmasina va naticada mstaqil Azar
baycan Xalq Cmhuriyyatinin yaranmasna gatirib xartd. Cmhuriyytin
faaliyyat gstardiyi qisa mddat arzinda
(1918-20) Azarbaycanm siyasi va iq
tisadi vaziyyati danak Ermanistanmm
harbi tacaviizii naticasinda xeyli arlasa da, lkada dvlatilik va milli qu
ruculuq, iqtisadiyyat va madaniyyat
sahalarinda ciddi demokratik islahatlar
apanldi. M illi siyasatda azarbaycanlq
ideyas n plana akildi.
Aprel ialmdan (1920) sonra, xsusila 20-30-cu illarda boleviklar partiyasi Lenin milli siyasati ni alda rahbar
tutaraq xalqlarm z miiqaddaratlarmi
tayin etmak hququ , beynalmilalilik , biitiin xalqlarm barabarliyi arlarm irali srd. illarda dil va ma
dani quruculuq, savadszlm lav edilmasi masalalarina aid bir sira tadbirlar

grlsa da, aparilan milli siyasat birtarafli va ziddiyyatli idi. Bir tarafdan
lkd yaayan biitiin xalqlarm ba
rabarliyi , milli madaniyyatbrin inkiaf elan edilir, digar tarafdan isa
kiitlavi repressiyalar hayata keirilirdi.
20-30-cu illarda Azarbaycan xalqi
znn on minbrb liberal dncali faal
niimayandasini itirdi. Onlarm xeyli hissasi ziyali idi. Aparilan rusladrma si
yasati da etnik duruma, azarbaycanla, cmladan Azarbaycan dilinin
ictimai funksiyasimn inkiafna manfi
tasir gstarirdi. Malumdur ki, kean
asrin 30-cu illarinda dvlat idaralari va
icra orqanlarmda ilayanlarin oxu
rusdilli va yaxud qeyri-azarbaycanli idi.
onu qeyd etmak kifayatdir ki,
1939 ilda S S R E A Azarbaycan filialinda faaliyyat gstaran 12 elmi tadqiqat
institutu, elmi markaz va muzeylarin
yalniz ikisina azarbaycanlilar rahbarlik
edirdi. Beb vaziyyat milli madaniyyatin
tanazziiliina sabab olurdu. Hamin illarda
ateizm tbliat vicdan azadlna giiclii
zarba vurdu. Dina qar ktlavi kampaniya naticasinda minbrb mascid
va baqa ibadatgahlar mahv edildi.
Ateizm pardasi altmda xalq arasmda
1988-92 illrd Ermnistan razisindn azrbaycanllara qar son
etnik tmizlm siyasti misilsiz bir
qddarlq v vhilikl hyata keirildi. 250 min azrbaycanl z
tarixi vtnlrindn deportasiya olunaraq qaqna evrildi. 1988-93
illrd Ermnistan silahl qvvlrinin lkmiz hrbi tcavz nticsind Azrbaycan torpaqlarnn
20%-i - Dalq Qaraba v ona
bitiik olan 7 rayonun razisi ial
olundu, 700 min yaxn soydamz
mcburi kkn vziyytin dd.
srbr boyu geni keirilan, dinla laqsi
olmayan Novruz bayram va bir sra
baqa marasimlara qadaa qoyuldu.
slamaqadarki ibadat yerlari, pirlar,
ocaqlar dadld. M illi musiqi alatlari
(tar v s.), muamat qadaan edildi.
illarda azarbaycanhlarm nnvi maddi
mdniyyti - milli geyimbr, hatta milli
xrklr kemiin qal hesab edildi.
Btn bu tadbirlar xalqlarm mit va
madaniyyatlarinin beynlmiblldirilmasi , mumi cahatlarin formaladrlmas maqsadila grlrd.
20-ci ilbrin etnik durumunun yr-

nilmasinda miihiim ahamiyyat kasb edan

1926 il mumi siyahiyaalinmasinin materiallar dvrn demoqrafik vaziyyatini
real aks etdirmirdi. Bu da zaman etnos haqqmda elmi nazariyyanin ilanib
hazrlanmamas sababindan va aparilan
milli siyasatin xarakterindan irali galirdi. Burada etnik mansubiyyatla dil mansubiyyati bir-biri ila qardrlrd. Bu isa
ahalinin obyektiv demoqrafik gstricilarina manfi tasir etmaya bilmazdi.
Tasadfi deyil ki, ahalinin siyahiyaalinmasmda Azarbaycanda yaayan
xalqlarm sayi iki variantda - dil va etnik
mansubiyyatlarina gra verilmidir.
Azarbaycanhlarm iimumi sayma manfi
tasir edan amillardan biri da siyahiyaalma zamam Canubi Azarbaycandan
galmi minbrb azarbaycanlmm fars
etnonimi altmda verilmasi idi.
Azarbaycanhlarm etnik durumuna
va etnik strukturuna manfi tasir edan
amillardan biri da 20 asrin 40-50-ci illarinda aparilan deportasiya siyasati idi.
1948-53 illarda Ermanistan SSR arazisindaki qadim Azarbaycan torpaqlarmdan Azarbaycan SSR-in aran bolgalarina 100 min azarbaycanl kiirld.
srlar boyu dalq va daatayi blglrda yaam bu kknlar yeni coraf
mhita uyunlaa bilmadilar v onlarm
bir qismi halak oldu.
Sovet dvrnn sonraki illarinda da
milli siyasat sahasinda kobud sahvlara,
ayintibra yol verilirdi. 1961 ilda Sov.
KP-nin 22-ci qurultay lknin kommunizm quruculuu illarina qadam
qoyduunu va xalqlarm yeni tarixi bir
liyinin - sovet xalqimn formaladm
elan etdi. slind isa xalqlarm milli zaminda inkiafma vurulan zarbalar davam
edirdi. Hala 1965 ilda ermanilarin iravan
hrind takil olunmu mitinqinda
azarbaycanhlarm tarixi vatanlarindan
qovulmas, Qarabam va Naxvanm
ialma dair arlar saslanmidir.
60-ci ilbrin sonu - 80-ci ilbrin avvallarinda totalitar sovet rejiminin hkm
srmasina baxmayaraq Azarbaycan
xalqimn etnik inkiaf va azarbaycanlq ideyas n geni perspektivlar
ald. Elm va adabiyyatm milli zaminda
inkiafi n arait yarandi. 1978 ilda
qabul edilan Azarbaycan Konstitusiyasina Azarbaycan dilina dvlat dili statusu verilmasi haqqmda ayrica madda
alava edildi. Halbuki illarda miittafiq
respublikalarm konstitusiyalannm aksariyyatinda beb bir madda yox idi.
Bu dvrd sovet quruluu hdudlar

rivsind olsa da respublikada milltlraras mnasibtlr, azarbaycanllarn va baqa xalqlarm milli madaniyyti va sosial inkiaf respublika rahbarliyinin diqqt mrkzind idi. Azsayl
xalqlarn madaniyyat sahasinda nailiyyatlari buna misal ola bilar.
Mstqillik illarinda Azarbaycan xalqnda znqayd, zndrk meyilbri
gcbndi, milli manlik urunun yksalmsind yeni marhal baland. M illi
dyrlrin, madaniyyatin, adat va nanbrin inkiaf n geni rait
yarand. 1993 ild H..liyevin res
publikaya qayd va onun prezidentliyi
illrind tr sahd olduu kimi
milbtlraras mnasibatlar sahasinda da
byk dyiikliklr ba verdi, yeknsk,
stereotip baxlara son qoyuldu, fkir
mxtalifliyi formalad. M illi ideologiya, azrbaycanlq va dvbtiliyin
inkiaf istiqamtlrind mhm addmlar atld. Xalqn z milli madniyyatin,
tarixina, adat-nnlrin maraq gcbndi. Diaspor ib laqlr genibndi.
M illi qardurma chdlarin son qoyul
du. Xalqda razi btvly, milli mnafe hissbri zn daha qabarq bruz
vermaya balad.
Etnik trkib. Azarbaycan Respublikasmn ahalisi mrakkb etnik tarkiba
malikdir. Burada 100-dan artq etnosun
nmayndsi yaayr. lknin asas
ahalisini (90%-dn oxunu) azarbaycan
lilar takil edir. Onlann say 8 mln.-a
yaxmdr. Taxmini hesablamalara gro
bu gn dnyada 50 mln.-dan artiq azar
baycan l yaayr. ran, Grcstan v
Dastanda ycam halda yaayan
milyonlarla azarbaycanl bu yerlarin
qadim sakinbridir. randa 30 mln.
azarbaycanl yaayr. 20 asrda indiki
Ermanistan razisindn dafalarb deportasiya olunmu yz minlarb azarbaycanl
da orann kkl ahalisi idi. M D B mkanmda - Rusiya, Orta Asiya respublikalar, Qazaxstan, Ukrayna v s., hminin Avropa v Amerika qitbrinda
mxtalif dvrlarda Azarbaycandan km xeyli azarbaycanl yaayr.
Azarbaycanhlarm dili trk dilbrinin
cnub-qrb va yaxud ouz qoluna aid
dir. Bu dil trk, trkmn, qaqauz va
Krm tatarlarnn dilin ox yaxmdr.
Azarbaycan dili tarixan nainki lka
daxilinda, hatta biitiin Qafqazda va n
Asiyada yaayan xalqlar arasmda nsiyyat saxlamaq n vasitai dil rolunu
oynamdr. 19 asr Avropa va Rusiyann grkamli yaz va syyahlar

(E.Rekl, A.Bestujev-Marlinski, F.Bodentedt, M. Lermontov v b.) Azar

baycan dilinin regionda oynad rolu
bard yksk fikirlar sylamibr. Rus
yazs A.Bestujev-Marlinski yazrd
ki, Canubi Qafqaz diyarnm Azarbay
can dili trk dilindn az frqlnir va
Avropan fransz dili ib gazmak miimkn olduu kimi, bu dill da biitiin Asiyan badan-baa gazmak olar.
Azarbaycanhlarm lkada yaayan
xalqlar arasmda birladirici rol oynamas xsusila vurulanmaldr. bhasiz ki,
bu fenomen azarbaycanhlarm milli
mentalitetindan, xalqlarm madaniyyatlarina tolerant miinasibatindan irali galir.
Azarbaycanhlardan baqa respubli
kada bir sira azsayli xalqlar va milli
azlqlar maskunlamdr. Bunlar hindAvropa dillari ailasinin Iran dilbri qrupuna daxil olan tatlar, tallar, krdlar,
da yhudibri, Qafqaz dilbri ailasinin
rqi Qafqaz (Dastan) qrupunun
avar-and-sez yarimqrupuna daxil olan
lazgilar, avarlar, udilar, saxurlar, ahda qrupu xalqlar (xinahqlilar, buduqlar, qnzlar), Qafqaz dilbrinin kartvel qrupuna daxil olan va grc dilinin
ingiloy lahcasinda daman ingiloylardr.
Bundan baqa Azarbaycanda 19 asrin
30-cu illarinda glmi va rqi slavyan
dilbri qrupuna daxil olan ruslar, haminin kean asrin 50 60-ci illarindan
Ahska (Mashati) trkbri maskunlamlar. razi birliyi, oxar ictimai-iqtisadi, corafi va tarixi arait azrbaycanllarn va azsayli xalqlarm mit
v madaniyyatlarinda, adt-ananlrinda mumi chtlrin formalamasma
sabab olmudur. iibhsiz ki, burada
xalqlar arasmda gedn intensiv ticartiqtisadi va etnomadani alaqalar da az rol
oynamamdr.
Tarix boyu Azarbaycanda yaayan
xalqlar arasmda milli mnasibatlar
ahangdar, z dinc axar ila getmi, etnik
mnaqilr v grginlik n zmin
olmamdr. Burada xalqlarm ananavi
mit v madaniyyatlarindaki mumi
va spesifk cahatlar six vahdatda olub
bir-birini tamamlayr. Bununla yana
har bir xalq sayndan asl olmayaraq
spesifik, lokal madaniyyata malikdir.
Respublikada faaliyyat gstaran mada
niyyat markazlari bu xalqlarm milli
adat-ananabrinin diralii, qorunub
saxlanmas sahsind byk rol oynayir. Bu xalqlar respublikanm siyasi-ictimai hayatnda faal itirak edirbr.
T a l l a r (76,8 min nafar, 1999)

ycam halda respublikanm canub blgasinda - Astara, Lankaran, Masalli va

Lerik rayonlarmda yaayrlar. Dini
mansubiyyatlarina gra msalmandrlar.
Onlarm etnogenezinda Atropatenada
yaam kadusi tayfalan miihiim rol oynamlar. Bu barada Strabonun Corafiya smda da bahs olunur. nanavi mauliyyatlari kinilik va maldarlqdr.
Kemida asas tsrrfat sahalarindan
biri da altikilik olmudur.
T a t l a r (10,9 min nafar, 1999).
sasan, Davai, Quba, sm ayll v
amax r-nlarmda maskunlamlar.
Dini mansubiyyatlarina gr miisalmandrlar. A.Bakxanovun v b. tdqiqatlarm fikrina gr tatlarm acdadlar
Azarbaycana 4-6 srlrd Sasani allar
tarafmdan krlmd. Tatlarm ana
navi mauliyyati akinilik v bahqdr.
Xalalq sanati geni yaylmdr. Aibmaiat mnasibatlari taxminan azrbaycanllarda olduu kimidir.
K r d l a r (13 min nfr, 1999) ermni iahnadk, asasan, Lan va Kalbacar rayonlarnda yaamlar. Hazrda
onlar Azarbaycanm bir ox rayon va
hrlrind mskunlamlar. Krdlar
Azarbaycana, asasan, 16 asrda Osmanlran mhariblri dvrnd glmilr.
1813 il Glstan va 1828 il Trkmanay
mqaviblari naticasinda da krdlarin
Azarbaycana miqrasiyasi artmdr.
nanavi mauliyyatlari maldarlq (xsusila qoyunuluq) olmudur. 19 srin
sonlarndan oturaq hayat tarzina kemakla alaqadar olaraq krdbrda kinilik da inkiaf edir. Toxuculuq, xsusila
xalalq, habela baqa snt sahlri
da geni yaylmdr.
Y a h u d i l a r (8,9 min nafar, 1999).
Azarbaycanda yaayan da yahudilari
Quba rayonundak Qrmz Qasabada,
Ouz rayon markazinda va Bakda maskunlamlar. Qrmz Qasaba onlarm
ycam halda yaad an byk yaay
mntaqsidir. 1999 ilda Azarbaycanda
aparlm hali siyahyaahnmasmda on
lar Avropa yhudilrinin (akenazi) tarkibind verilmidir. Vaxtib z tarixi vatanbrini trk edib rana galan da yhudilari burada tat dilini mnimsmi,
iudaizm dininin asas mahiyyatini is
saxlamlar. imali Azarbaycana Sasanilar dvrnd krlmbr.
19 srin wllrindn Azarbaycanda
mskunlam Avropa yahudilarindan
frqli olaraq da yhudilrinin dini baxlarma btparastliyin, sonralar isa islamm tsiri olmudur. On Jar azrbay-

canllarn bir ox adat-ananalarini manimsmilr. Da yahudilarinin ananavi

mauliyyati kinilik, xrda ticart, to
xuculuq va sanatkarlq olmudur.
Avropa yahudibrinin Azarbaycana
miqrasiyasi Rusiya, Ukrayna, Belarus
va Poladan 19 asrin avvallarindan balanmdr. 19 asrin 70-ci illarindan neft
sanayesinin inkiaf ib alaqadar onlarm
Bakiya miqrasiyasi artir. Avropa yahu
dibrinin aksariyyati hrlrd (xsusila
Bakida) mskunlamlar.
L a z g i l a r in (178 min nafar, 1999)
aksariyyati respublikanm Qusar rayonunda yaayr. Quba, Xamaz, smayll va Qabala rayonlarmda da lazgi
kandlari var. Mtaxassislarin fikrinca,
lazgilarin acdadlarindan biri qadim alban
tayfas olmu leqbrdir. Dini mansubiyyatlarin gra mslmandrlar. nanavi mauliyyatlari akinilik, maldarlq
va sanatkarlqdr (toxuculuq, xsusila
xalalq, qalaylq, keailik v s.).
S a x u r l a r (15,9 min nafar, 1999)
respublikanm Zaqatala, Qax va Balakan rayonlarmda mskunlamlar.
Saxurlar Qafqaz Albaniyasmm qa
dim sakinlarindan biridir. 15 asrda saxur
lar Canubi Dastan tark edarak Azar
baycanm akinilik n yararli olan torpaqlarnda maskunlamlar. 19 asrin ortalannadak tlisu sultanlmm tarkibinda
olmular. Hamin dvrdn balayaraq
onlarm azarbaycanlilarla etnik-madani
va ticarat alaqalari gclanmidir. Saxurlar
etnik baxmdan azarbaycanllara ox yaxmdrlar. nanavi mauliyyatlari maldarlq va akinilikdir.
A v a r l a r (50,9 min nafar, 1999)
respublikanm Balakan va Zaqatala ra
yonlarmda yaayrlar. Bir sra imiallifbrin fikrina gr Plininin yazd didoylar
miiasir avarlarm acdadlardrlar. Azar
baycana 15-17 asrbrda Dastandan galmilar. Avar dilinin ansux ivsind
danrlar. Dini mansubiyyatlarina gr
msalmandrlar. nanavi muliyyatlari
maldarlq, akinilik va sanatkarlqdr.
U d i l a r (4,2 min nfr, 1999) Qbl r-nunun Nic kandinda va Ouz
rayonunun eyniadl markazinda yaayrlar. Nic kandi udilarin an iri yaay maskanidir. Burada 3,8 min udi yaayr.
Azarbaycanm qadim yerli xalqlarmdan
biridir. Udilar haqqinda hala Herodot,
Plini va Strabonun srlrind malumat
verilmidir. Qafqaz Albaniyasmda yaam utilarin varislaridirbr.
srlar boyu aparilan siyasat natica
sinda udilarin bir hissasi (Nic kandi) er-

manilar tarafmdan qriqorianladrlm,

digar hissasi isa (Ouz) grc pravoslav
kilssinin tasirina maruz qalaraq grcladirilmidir. nanavi masuliyyatlari
akinilikdir. Kemid ipkilik, sntkarlq (aacilama, toxuculuq v s.) geni yaylmd.
Tarixi-etnoqrafk adabiyyatda a h da q r u p u x a l q l a r ad altm
da malum olan xmalqllar, qrzlar va
buduqlar Quba rayonunda ahdam
ataklarinda yerlaan kndlrd maskunlamlar. Xm alqllar yalnz Xmalq
kandinda yaayrlar. Buduqlar asas etibarila Buduq, qrzlar isa Qrz kandinda
yaayrlar. Qrzlar va buduqlar bir ne
traf kndlrd d mskunlamlar.
Txm. hesablamalara gra, xmalqllarm say 2,5 min, buduqlarm say 15 min,
qrzlarn say isa 2 min nafardir. Hl 19
srin 40-c illarinda buduqlarn va qrzlarm bir hissasi Azarbaycanm dzn
rayonlarma karak oba tipli yaay
maskanlari salmlar. Bu xalqlarm asas
muliyyti qoyunuluqdur.
A h s k a ( M a s h a t i ) trklar i n i n (43,4 min nfr, 1999) Azarbay
cana ilk byk qrupu 1958 ild galmidir.
Bunlar 1944 ilda tarixi vtnlri olan
Axalsx, Adgn, Axalkalak (Grcstan)
va b. qonu rayonlardan Orta Asiya va
Qazaxstana srgn edilmi Ahska
trklari idi. 1989 il Farqana hadislarindan sonra Azarbaycana Ahska trklarinin ikinci miqrasiyasi baland. Azarbaycanllarla manaca bir kkdn olmalar, iimumi dil, adt v nanlrd yaxmlq
onlarm Azarbaycanda adaptasiyasma
alverili zamin yaratmdr. nanavi
mauliyyatlari balq va kinilikdir.
Saatl, Sabirabad va Beylaqan rayonla
rmda onlar asas etibarila pambqlqla
mul olurlar.
n g i l o y l a r (14,9 min nfr,
1999) dini mansubiyyatlarina gra xris
tian (grc pravoslav kilssi) va mslman ingiloylara ayrlrlar. Msalmanlar
Zaqatala rayonunun liabad, Mosul va
Balakan rayonunun titala kndlrind,
xristian ingiloylar isa Qax rayonunun 9
kandinda yaayrlar. Qadimda onlarm
yaadqlar arazi Kambisena (Ereti) adlamrdi va asas ahalisi ingiloylarin acdadlari hesab olunan er va qel tayfalarindan ibarat idi. Burada Alban kilsasi
faaliyyat gstrirdi. Ingiloylarin bir his
sasi sonradan zorla grcldirilmi al
ban tayfalarmin qahqlandir. ingiloyla
rin ananavi muliyytlri akinilik,
balq va qismn da maldarlqdr.

Kemida baramalq va ltikilik geni yaylmd.

R u s l a r m (141,7 min nafar, 1999)
Azarbaycana galmasi, asasan, 19 asrin
30-40-ci ilbrina - imali Azarbaycanm
Rusiya trafndan ialndan sonraki
dvr tasadf edir. Azarbaycanda mstamlakailik siyasatini mvaffaqiyyatla
hayata keirmk n Rusiyamn markazi quberniyalarmdan Qafqaza,
cmladan Azarbaycana m inbrb rus
krld. Onlar asas etibarila rasmi rus
pravoslav kilsasi trfindn taqib edilan
tariqatilrdan (duxoborlar, molokanlar, subbotniklar va b.) ibarat idi. ilk rus
kandlari 19 asrin 30^10-ci illarinda Lan
karan (Priib, Nikolayevka, Astraxanovka), amax (Xilm illi, Maraza) va
Quba (Altaac va s.) qazalarmda salmdi. Ruslarm Azarbaycana va xiisusila
Muana galmasinin ikinci marhalasi 20
asrin 20-ci ilbrina tasadf edir. Hazirda
ruslarm aksariyyati hrlrd yaayr.
E r m a n i l a r (120,7 min, 1999),
asasan, Qaraban dalq hissasinda
yaayrlar (taxm. 60 min). Onlarm bu
blgy ran va Trkiy arazibrindan
ktlavi suratda krlmsina 19 asrin
20-30-cu illarindan balanmdr. Ermani dili hind-Avropa dillari ailasina
aiddir. Dini mansubiyyatlarina gr
xristian-monofizitdirbr.
d.: , . 2, ., 1962;
. .
19 .

, . 3-, . 1977; , . ., ., 1992; l i y e v . . Mstaqilliyimiz bdidir, 1-ci kitab, ., 1997; K r i m o v
E. . Azarbaycanda masir etnik durum (19201930-cu illar), Tarix va onun problemlri 2,
Baki, 1997; K a r i m o v E. . Azarbaycanda
miiasir etnik durum (1940-1990-ci illar), Tarix va
onun problemlari, 1, 1998; Ermanistanda aparilan etnik tamizlama va Ermanistan silahl qvvalari tarafindan Azarbaycanm 20 faiz arazisinin
ial naticasinda yaranm bir milyonadak qaqm
va macburi kknlar haqqmda malumat (1988
2005-ci illar). B., 2005.
A r if Abbasov, Emil Krimov

T arixi-etnoqrafik
blglr
Tarixi-etnoqrafik baximdan Azar
baycan Qafqazm an maraqli yerlarindan
biridir. lknin znamaxsus ictimai-iqtisadi, tarixi inkiaf xiisusiyyatlari, bura
da gedan etnik va madani-maiat proses
bri Azarbaycan xalqimn vahid mada-

niyytinin formalamasn artlandiran

sabablardandir. Bu, hm da asrlar boyu
respublikanm ayr-ayr blglri arasm
da six ticarat, iqtisadi, tsrrfat va madani laqlrin naticasidir.
Azarbaycanm har bir tarixi-etnoqrafik blgasi mumazarbaycan tarixinin
v mdniyytinin trkib hisssidir. Ta
rix boyu blglr bir-biri ib six vhdtda olmu va onlarn qarlql tasiri va
zanginlmsi nticsind lkada vahid
ananavi madaniyyat formalamdr.
Azarbaycanm iqtisadi, tarixi va tbii-coraf blgalri, mumiyyatla birbirin uyun galir. Bu cahatdan tarixietnoqrafik blgalar da istisna deyil. La
kin bu demk deyil ki, Azarbaycanm
baqa sahlr zr rayonladrlmas
btn tarixi-etnoqrafik blglrl ststa dr. Bu, xsusil Qaraba va
Qarb tarixi-etnoqrafk blglrin aid
dir. Malumdur ki, fiziki-coraf va tarixi
baxmdan Qaraba byk bir razini
hat edir. 19 sr Azarbaycan tarixisi
Mirz Camal Cavanir Qarabainin fkrinca, blgnin sarhdbri masir Azar
baycanm qarb hissasini va arqda Krla
Arazn qovanda yerlaan torpaqlar
ahata edirdi. Qarabaa respublikanm
qarb hisssinin d aid olmasi coraf baxmdan tasdiq edilir. Malumdur ki, Qaraba dz Murovda va Qaraba silsilasi ila hamsarhaddir. Bundan baqa Qaraba yaylasnn bir hissasi masir Ermanistanda yerlamidir. srlar boyu
Azarbaycanm qrbi ila Qaraba arasm
da intensiv etnomadani prosesbr getmidir. Eyni zamanda Qarabala Qarb
blgasi arasnda frqlr d mvcuddur.
Bu, zn ananavi maddi mdniyytd
v tasrrfat mitind gstrir. Ona
gra da Qrb blgasi mstaqil tarixi-etnoqrafik blga hesab olunmaldr.
Taxm. eyni szlari irvan blgsi haq
qmda da demak olar. Malumdur ki, or
ta srlrd irvann tarixi srhdlri
qarb va imal istiqamatlarinda byk bir
arazini ahata edirdi (ki, Ganca, Darband). Lakin burada da tarixi arazilar
masir etnoqrafik blglrb st-sta
dmr. Maiat va mdniyyatd lokal
cahatbrin formalamasnda da bir sira
xsusiyytlr mvcuddur. Bu, har bir
blgd konkret formada tazahiir edir.
Lokal znamaxsusluq yaay maskanbri va ev tiplarini, mumiyyatla, maddi
madaniyyatin btn sahalarini, tasarrfat maiatini va manavi hayati ahata
edir. Farqli cahatlar milli geyim, ananavi
yemaklar va naqliyyat vasitalarinda da

mvcuddur. mumilikd isa azarbay

canhlarm milli mdniyytind ycamlq va btvlk mvcuddur. Bu mumi
va vahid madaniyyat blgalardaki miixtaliflikla vahdatdadir va onlar bir-birini
tamamlayir. Lokal farqlar respublika
nm etnik cahatdan mrkkb tarkibli
olmasindan irali galir.
Qeyd etmak lazimdir ki, ictimai-iqtisadi amillarla yana coraf mhitin da xal
qm hyat tarzina byk tasiri olmudur.
Azarbaycan arazisi tarixi-etnoqrafik
baxmdan rti olaraq 9 blgy ayrihr:
irvan (Asu, Ada, amax, smayll,
Gyay, Ucar, Qobustan, Krdmir,
Hacqabul, Zardab rayonlar); Naxivan
(Culfa, Ordubad, Kangarli, ahbuz, arur, Sadrk, Babak rayonlar); ki-Zaqatala (Qax, Balakan, aki, Zaqatala,
Ouz, Qabala rayonlar); Quba-Xamaz
(Quba, Xamaz, Davai, Qusar, Siyzan, Xz rayonlar); Lnkran-Astara
(Lankaran, Astara, Lerik, Yardmh,
Masall rayonlar); Aberon; Qaraba
(ua, Xocal, Xocavand, Tartar, Acabadi, Yevlax, Barda, Fzuli, Cabrayl,
Adam rayonlar); Mil-Muan (Saatl,
Sabirabad, Salyan, Calilabad, Neftala,
Bilasuvar, mili, Beybqan rayonlar);
Qrb blgsini rti olaraq iki yarmblgaya ayrmaq olar: i m a l - Q a r b
(Qazax, Dakasan, Tovuz, Goranboy,
Gadabay, Samux, Xanlar, Astafa,
amkir) va C a n u b - Q a r b (Lan,
Zngilan, Qubadl, Kalbacar rayonlar). imal-Qarb yarmblgasinin bir
hissasi - mkir, Samux, Xanlar va Go
ranboy rayonlar kemida - Gancabasarn, Canub-Qarb yarmblgasina daxil
olan rayonlar isa (Qubadl, Lan, Zangilan, Kalbacar) Zangazur mahalmm bir
hissasini tkil edirdi.
irvan blgsi eyniadl tabii-iqtisadi
blga ila st-sta dr. Byk Qafqaz
dalarnn canub-qarb ataklarini va irvan dzn hat edir. Azarbaycan etnoqrafyasm znd qabarq aks etdiran blglrdn biridir. Maddi va mana
vi madaniyyati, ictimai maiati va s. gr
blga znamaxsus xsusiyyatlara ma
likdir. Bura sntkarlq va ticarat markazi kimi da mhur idi. Ticarat yollannm qovamda yerban irvanda inkiaf etmi kinilik, balq va maldarlq
da geni yaylmd. irvan-Aberon
memarlq mktbinin xsusiyytlri z
aksini bir sira ictimai tikilibrda va yaay evlarinda tapmdr. Daatayi irvanla dzan irvann maskan va evlari
arasmda byk frqbr olmudur. Ya-

ay maskanlari z planna gr nizamsz, danq va kom halnda salnmdr.

Kemida blgada yaay maskanlari
oba, danga, kand v bin adlar ila ma
lum idi. Oturaq ahalinin daimi yaay
yeri kandlar idi. Maldarlar isa oba va binalarda yaayrdlar. Dzan rayonlarda
torpaq oran va sulu olduu n evlar
bnvrsiz tikilirdi. Aac materiallar
burada hmi azlq takil etdiyindan
blganin bu hissasinda asas etibarila
torpaq ev , kral ev , ovustan ,
irvani , slyani ( pasanah ev) va
badadi ev tipbri yaylmd. Qar,
avar, iy karpic asas tikint' materiali
saylrd. Salyani evlar krsl va ya
krssz tikilir, irvani evlarin damlari isa ikiyamach olurdu. Dalq
irvanda evlarin aksariyyati aydandan va iy karpicdan olduundan har
8-10 da crgsindn sonra divar boyu
mhkmlik n xsusi aac katilbr
qoyulurdu. Xalq memarhq xsusiyyatlrin gr Basqal, Lahc, Mc evlari
xsusila farqbnir. Bu kandlarda sas ev
tipi katilli ev dir. Siyirm evlr d
tikilirdi. Bir sra kndlrd ikimrtbli
evlar alt-stl ev adlanr. Burada ikimartabali binalarm birinci martabasi bir
qayda olaraq tsrrfat maqsadila istifada edilir. Evlarin oxu aydandandr.
Yaay mntqlri cmldn, mahallalar (xsusila Lahcda) ahalinin asas sant sahlrin uyun planladrlmdr.
Burada kemid eyvanlarn oxu abaka
ila balanrd. ovustan va salyani evlar qamlqla zangin olan irvan diiznda, badadi evlar meaatraf kandlarda, daxal evlar isa datyi kandlarda yaylmd.
Azarbaycanhlarm ananavi milli geyimlarinin formalamasnda irvanm
rolu byk olmudur. Burada yaayan
ahali z milli geyimlarini srlrb saxlam va zanginbdirmidir. Qadn geyimlarindan btv va bhbli arxalq ,
takband , Lahcda birtarafli v ikitarafli (biryaxal, ikiyaxal) arxalqlar
geni yaylmd. Talstanda isa quppal (dymali) va arml arxala daha
tez-tez rast galmak olard. irvanda uxa bzmali (kmrin) va gahl
variantlarda yaylmdr. Blgada, adatan, yaxas oymal arxalq geyardibr.
Qadm geyimlari iarisinda axur da
qeyd olunmahdr.
irvan z blg yemakbri ila da farq
bnir. Sd mhsullarndan kasamas
geni yaylmd. amax mtakkasi va
irvan qatlamas da qeyd olunmaldr.

irvan Azarbaycanm qadim sanatkarlq markazbrindan biridir. Burada

misgrlik, toxuculuq, cmladan xalalq, aacilama, dulusuluq ox inkiaf etmidir. Quba-irvan xalalq
mktbinin irvan qrupuna daxil olan
Maraza , Qobustan , irvan , Krdamir , ilyan , uxanl , Bico ,
Sor-sor , Hacqabul xala kompozisiyalar respublikadan uzaqlarda da mhurdur. Xovsuz xalalardan zili d geni
yaylmdr. Toxuculuq markazbrindan
biri da Basqal kndi olmudur. Burada
kemida ipak para istehsal - arbaflq
inkiaf etmidi. Mhur herat kalaaylar da Basqalda toxunard. Bir qayda
olaraq, bu sntb kiilar mul olurdular. Kalaaydan baqa burada humayun
a, tafta, qanovuz da toxunard.
Lahc ustalarnm istehsal etdiyi mis
qablardan Qafqazda va bazi arq lkbrinda geni istifada olunurdu. Misi Lahca, adatan, arvadarlar gatirardi.
Heyvandarlqda qoyunuluq tasarrfat balca yer tutur. Yksak at mahsulu veran irvan qoyunu da xalq seleksiyas yolu ila burada yetidirilmidir.
Naxivan blgsi Qafqazda an qadim
madaniyyat markazbrindan biridir.
Corafi mhit va ictimai-iqtisadi rait
yerli ahali arasmda lokal tarixi-etnoqrafik xsusiyyatlarin formalamasma sbab olmudur. Canubi azarbaycanhlarla
yaxmhq onlarm madaniyyat va mitina qarlql tasir etmidir. Naxvanda
yaay mntqlrinin aksariyyati aylarn va suvarma kanallarnm sahilbrinda yerlair. Azarbaycanm har yerinda
olduu kimi burada da kndlr mahalllara blnr. Kemid burada da patronimiya prinsiplari asas yer tuturdu.
Hytlrin plan-strukturu sosial-iqtisa
di, coraf mhit v aila-maiat miinasibatlaril bah olmudur.
Dzan yerlarda, adatan, evlarin aksa
riyyati mhrdn idi. Blgd me sahalarinin azl tikintid aac materiallarmdan istifada olunmasm xeyli mhdudladrmdr. Dzan rayonlarda hayatbrin aksariyyati kvadrat formasmdadr. Da kandlarinda hayat tipli evlar iistnlk takil edir. Burada yaay mntaqalari nizamsz va kom halnda salnmdr. Naxvanda asas ev tiplari yerst qaradam va otaq ev ( otaql
ev ) olmudur. Bayrdan v iridn
plan quruluuna gra bela tikililar adi
evlari xatrladr. ox zaman damlarm
stnda kk tikilirdi. Naxvanda geni
yaylm ev tiplrindn biri d otaq

ev dir. Bu tip evlar Naxivan xalq yaay evbrinin inkiaf tarixinda sonrak
marhalani takil edir. Bela evlar 1-2 mrtabali olur v mhr, yaxud karpicdan
tikilirdi. Bu evlarin geni pancaralari
olur. Tadrican otaq ev larin qarsnda
eyvan va sakilar meydana xmaa balad. kimartabali otaq ev brin birinci
martabasi, adatan, tsrrfat maqsadbrina xidmat edirdi. Naxvanda tabrizi
ev tipi da geni yaylmd. Beb tikililar
z memarlq xsusiyyatlarina gra Azar
baycanda olan baqa ev tiplarindan asas
etibarila iki hayatin - bayir hayat (bi
run) va i hayatin (andarun) olmasi ib
farqlanirdi. Azarbaycanm baqa blgalarinda olduu kimi burada da maldar
lar arasmda mvqqti tikililar ( a adir va yaxud qanafli adr va s.) geni
yaylmd. Da kandlarinda evlarin ak
sariyyati aydamdan tikilmidir. Evin
mhkam olmasi n divarlarm arasina
xsusi aac - qatla qoyulurdu.
aharlar Naxivan memarhq maktabina xas olan xsusiyytlrin gra farq
bnir. Ordubadn mhur xarpita evlari xsusil qeyd olunmahdir. Burada
birinci martabadaki planda dzbucaql
olan va bimi karpicdan hrlan xsusi
dahlizlar mrkkb konstruksiyaya ma
likdir. Ordubad evlari, adatan, bir cargada hayatin perimetri zr planladrlmdr. Hytlrd yerln mhur Or
dubad emlri - yeralt su anbarlar
3-4 m darinlikda olur.
Maddi madaniyyatin baqa sahalarinda da, cmldn yemklrd, geyimlarda (klc, katibi, arxalq va s.)
mahlli xsusiyyatbr bu gnadak saxlanlmaqdadr.
Damya akinilikla yana suvarma
kiniliyi v xsusila meyvailik mhm
yer tutur.
Ail-mit mnasibtbrind ziinmxsus cahatbr qorunub saxlamlmdr.
Sanatkarlq sahlarindn toxuculuq
(Naxivan cecimlari), xsusila qlmkarlq qeyd olunmaldr.
ki-Zaqatala blgsi. Taxllq,
ipakilik (xam ipak v ipk para), meyvailik v ttniiliik blgnin iqtisadiyyatnn sas istiqamatini takil edir.
Blga ahalisinin aksariyyati azrbaycanhlardr. Burada azarbaycanhlarla
yana, azsayli xalqlar - ingiloylar, lazgilar, avarlar, da yhudilri, saxurlar v
udilar yaayrlar. Oxar, yaxud eyni tabii-coraf v tarixi rait srlr boyu ti
carat, iqtisadi va tsrrfat laqlri, in
tensiv mdni-mait va etnik prosesbr

burada yaayan xalqlarm hayat trzinda

iimumi cahatbrin formalamasna sbb
olmudur. bhasiz ki, blgada mdniyyatbrin qarlql tasiri va znginbmsi
prosesi da ahamiyyatli rol oynamdr.
Kemida inzibati cahatdan Car-Balakn camaatl kimi malum olan bu
blg ziinn saciyyavi xsusiyyati ila seilirdi: bu, ata xtti zr nsillrin (toxumlann) ittifaq idi. rsi mlakn blnmasi
v s. masalalar nasil basnn lind idi.
ki-Zaqatala blgasinin xalq yaay maskanlari va evlari znamaxsusluu ila farqbnir. Burada msknlrin
oxu me zolanda yerladiyindan ti
kinti iind aac materiallar mhm yer
tutur. Blgada bir sra yaay masknlari - hyt-qoma , tala-ym va s.
formalamdr. Hyt-qoma tipli
maskanlarda hayat sahalari bir-biri il divar-divara, apar-apara birbirdi. Talaym tipli maskanlarda is evlar bir-birindan aral idi. Blgd six tipli maskanlr d rast glinir. Ev tiplari da ox
mxtlifdir. Daxal ev , krtm ev ,
cma ev , ubuqhrma ev , daqura
ev , qala tipli yaay evlari yaylrmd.
Qax, Balakan v Zaqatala rayonla
rmda blg xrklri Azarbaycanm baqa blglrindn, habela aki rayonundan farqbnir. Burada ahali ti qda saxlamaq n dolma va yaxud qaxac
hazrlayrd. Slhll , sxma v b. xraklar hamin rayonlar n sciyyvidir.
aki mahal v xsusila aki ahari et
noqrafik cahatdan blgnin baqa rayonlarndan farqbnir. Evlarin dam drdyamacl olub kiramitla rtlr. Kemida
is bunu avardan hrlm hasir vz
edirdi. nnvi evlarin oxunda buxar,
divarlarda raf va txaclar olur. Seysmik
blga olduu n burada da evlarin divarlarmm arasm aac katilbr ahata
edir. Lakin bzi blgalardan farqli ola
raq evin biinvrsi mhkm, divarlar
is qaln olur. Burada ananavi bk
iisulundan geni istifada edilmidir.
ki yemakbri biitiin Azarbaycanda
mhurdur. Azarbaycan milli mtbxinda aki xrklri mstsna yer tutur.
Blganin geyimlrind da znmxsusluq gza arpr. Burada ipakiliyin
da rolu byk olmudur. Mahur fransz
yazs Aleksandr Dma 1858 ild
akida toxunan paralarn yksak keyfyyatli olduunu qeyd edirdi. yazrd
ki, hrd satlan mahud paralar zrifliyina baxmayaraq, su keirmir. hardaki bazar tasvir edarak o, burada
mxtlif xallar, yaharlar, sfrlr, r-

kazi uxalar, bzklr (zklar, qolbaqlar, boyunbalar), ba rtkbri, yaxas

qzl v gm saplarla ilanmi qadn
geyimlrinin satldn qeyd edirdi.
akida bir sra sanat sahalari da geni
inkiaf etmidi. Tsadfi deyil ki, kinin bazi mhalllrinin ad (arbaflar,
dulusular) sanatkarlqla baldr. Takalduzuluq va abkilik blga n
saciyyavi olmudur. Burada yaayan
azarbaycanlilar Azarbaycan dilinin imal
qrupu dialekt va ivlrind danrlar
(aki dialekti va Zaqatala-Qax ivasi).
Quba-Xanaz blgsi. Quba-irvan
xalalq maktabinin Quba qrupuna
daxil olan Quba , Khna Quba ,
Pirabadil , Xrdagl , Qolluii ,
Qnz , Zeyva , Cimi , Xorasan ,
Lacat , Qzlgl va s. xala kompozisiyalar mahudur. Burma toxunulu
xalalar Pirabdild toxunur. Blgada
xovsuz ( quru ) va xovlu ( atli ) xalalar yaylmdr. Xovsuz xalalardan sumax Qusarda daha ox toxunur.
Kemida blgd kandir istehsah va
dulusuluq sanati da inkiaf etmidi. D i
gar sanatkarlq nvbrindan aacibma
va kmrbasma qeyd olunmahdir.
nanavi evlarin birinci martabalari
tasarriifat maqsadila istifada olunduundan eyvansizdir. Sakili evlara da rast galmak olur. Beb evlar xalq arasmda qafasali evlar adi ib malumdur. Burada
iqlim raiti ikinci martabaya qalxan pillakanm iaridan salnmasn talab edirdi.
Davaida iy karpicli evlar alt-stl ev
adlanr. Dzan kandlarda kasma da
evlar yaylmd.
19 asrin ikinci yarsmdan balayaraq
yksak da kandlarinda yaayan ailalarin
bir hissasi Xamaz rayonu arazisinda obalar salmlar. Blga n sciyyvi cahatlardan biri xsusi akin sahalarmin - palasa larm mvcud olmasi idi. Bela akin zolaqlarnda mxtalif bitkibr becarilirdi.
Kemida blgd byk ailalar
kiilfat evi , yaxud byiik ev ad ila
mlum idi. Bela ailalara kiilar tarafindan ev byiiy , qadinlar trfmdn
isa byk ana balq edirdi.
Blgd akinilik sistemlarindan
dincaqoyma va tala geni yaylmd. 20 srin 40-c illarinadak altikilik
tasarrfatn asas sahalarindan biri idi.
ltiyin tmizlnmsi v emalnda su,
ayaq va al dinglarindan istifada olunurdu. Danli bitkilardan sarbuda, a arpa, xrda buda, lrg becarilirdi.
Xalq seleksiyas yolu il onlarla meyva nv yetidirilmidir. Bunlara Cibir

almas , Crhac alma , irvan gzali ,

Mehdiqulu cr almas , Q qar armudu , spik armudu , Nar armudu ,
Abasbayi , Yay qar armudu , Srbud armud va s. niimuna ola bilar.
Blg yemaklarinda, ciimbdan irniyyat eidlarinda farqli cahatlar olmudur (mas., Xnalq kandinin yemaklari, Quba paxlavas, Quba txmas, bkma va s.).
Blg geyim va bazaklarindan qzl
qabaqhq, imarat, gm kamarlar xsusila qeyd edilmlidir.
Lnkran-Astara blgsi Azarbayca
nm cnub-rqind yerlair. Lankaran-Astara tabii-iqtisadi rayonu ila iistst diir. Etnik mansubiyyatina gra
ahalinin ksariyytini azarbaycanlilar
takil edir. Blgd tallar da yaayr.
Tabii-coraf rait, ictimai-iqtisadi mhit, ticarat v mdni laqlr burada
yaayan azarbaycanhlarm v tallarm
maiat madaniyyatinda mumi cahatlarin formalamasna sabab olmudur.
Bununla bela, tallar bu gndk znamaxsus xsusiyyatlarini, balca ola
raq dillarini qoruyub saxlamlar. Da
kandlarinda maldarlq, dzan yerlarda
kinilik v balqlq miihm yer tuturdu. kinilikda aparc saha ltikilik
idi. Bundan baqa larga, princ, arpa v
buda da becarilirdi. Blga respublikada
zebunun yetidirildiyi yegan yerdir.
Kemida blgada indi oxdan aradan xm anbarbu, akula, ilayi, reyhani, a ila, qrmz ila, beybu, mazandarani v s. dy nvlari becarilirdi. Hayat
trzi, cmldn ltik zmilrind iin
xsusiyyti kinilrin mitin, htta
geyimlarina tasir etmidir. Bundan lav, bir sra mk, toy mahn v rqslri
ltik zmilrind yaranmdr. Blgd
altikla yana feyxoa, limon, mandarin
va yapon xurmas yetidirilir.
Dzanlikda yaayan ahalinin qadnlar arasmda nimtana geni yaylmd.
Bahari isa btiin blg iin saciyyavi
idi. Kii ba geyimlrindn i papaq
Zuvandda daha ox yaylmd. M illi
geyimlarda oxarlq tallarla azarbay
canhlarm maddi mdniyytlrinin yaxnl ila izah olunur.
Daatayi, ayboyu va dzan yerlrd
salmm kandlar corafi mhitdan asl
olaraq danq va six olmudur. Kemida tat ev , ptali ev va s. ev tip
bri daha ox yaylmd. rkivanda
balq beli karpic evlara rast galmak
olur. Quruluuna gra drdbucaql olan
2-3 martabali lam d blga iin saciyya-

vidir. Lmin birinci martabasi, adatan,

bimi karpicdan hriiliir, yuxar rnartabalari isa aac siitunlar zarinda olur.
Lm blgnin dzan hissasi n sciyyavidir va talvar rolunu oynayr.
Blga yemakbri iarisinda dy v
balqdan hazrlanm xraklar xiisusi yer
tutur. Geni eidd plovlar ( damaplov , szmaplov , boranplov va s.)
v mxtlif bvngilr yaylmdr.
Sntkarlq sahalari, ciimbdan, dulusuluq va xsusila hasirtoxr.ma geni
inkiaf etmidir. .
Aberon blgsi. Xzr dnizinin
qarb sahillarinda yerlaan eyniadl yarmadasn ahata edir. Azarbaycan aha
lisinin an six yaad yerdir. Alaq dalq sahni takil edan Qobustan da Aberona aiddir. Bura znn qadim qayaiist tasvirlari ila mhurdur. Qobustan
kemida amax qazas da daxil olmaq
la davailiyin yayld yerlardan biri olmudur. Tsrrfatda asas saha heyvandarlq (t-siid istehsal), taravazilik va
meyvailikdir (ancir, zeytun, badam
va s.). Burada kemid onlarla iiziim
nv - A am , Qara an , Skin
xanm , Saray sargilasi va s. becari
lirdi. zmlkd xandak (loda), bazan
da xiyaban sulu ttbiq olunurdu. Kemida Aberonda pambq da akilirdi.
Blganin kandlari bu v ya digr bostan
v taravaz mahsullarmm yetidirilmasi
zra ixtisaslamdr. Corat, Saray va Zird qarpz, yemi, pomidor, Hvsanda
soan, Bilgahda zafaran akilib becarilir.
Xalq yaay evlari blganin tbiicorafi araitina uyunladrlmdr.
Aac materialmm qtl, gclii klakbr
va s. ev tiplarinin formalamasna tasir
etmidir. Aberonda yaay binalarmm
spesifik xiisusiyyatbrindan biri burada
xiisusi matbax otann olmasdr. Evlarin oxunda saki olur. Eyvanlar sonra
lar yaranmdr. Hytlr, adatan,
hissy ayrlr: ba, bostan va tasarriifat
tikililari. Evlarin oxunda klafrangi
olur. Blga yemklrind lokal cahatlar
oxdur. kinilik sistemind dincaqoy
ma (avariz) geni yaylmdr.
Maldarlqda asas etibarila r-tvla
formas mvcud idi. irvan va Dastan
qoyunlar ila yana yerli kasmarak va
Qala cinslari xsusila qeyd olunmaldr.
Aberon qadim dvrlardan Azarbay
canm zngin sntkarlq markazbrindan
biridir. Kemid burada ipkilik, dulusuluq, toxuculuq va xalalq xeyli inkiaf etmidi.
Blga yemakbri irisind xamir x-

rklri, eidli irniyyat (Bak paxlavas,

akarbura, samani halvas va s.) geni
yaylmdr.
Qaraba blgsi tarixi-etnoqrafik
blglr iarisinda xsusi yer tutur.
Azarbaycan maiat va madaniyyatinin
inkiafmda mhiim rol oynamdr.
Blga coraf cahatdan dzan va dalq
hissalar blnr.
halinin ananavi mauliyyati maldarlq, akinilik va sanatkarlqdr. Blgann maddi madaniyyatinda lokal elementlar formalamdr. Kemida par93 istehsal (yun, ipk, pambq) geni
yaylmd. Burada ipakdan daray, mov,
tafta, qanovuz va s. paralar toxunurdu.
Qadn geyimlari daha ox a it hiimayun andan, qadm arxal zarxara v mxmr paralardan tikilirdi.
st paltar - apkan bahal paradan,
mxmrdn v pambqdan olurdu.
Dzan Qarabada yaylan geyimlar z
biim v bzklrin gr Qarabam
dalq hisssindn farqlanirdi. st paltarlarmdan krd d geni yaylmd.
Bazi qadn geyimlari gbbatinb bazadilirdi. Qadn bazaklarindan qrxdyma
sra, hil boyunba qeyd olunmaldr. Kiilar biryanl v daq arxalqlar, Qaraba n saciyyavi olan kasma
uxa (uzunqollu, vaznali) geyirdilar.
Kemida blgada qaradam ( ev
dam , torpaq dam ), badadi va
taband ev tiplari geni yaylmdr.
Blga yemaklari, cmldn irniyyat Azarbaycan mtbxinin znginlmasina byk tasir etmidir (Qaraba
katasi, Barda nan v s.).
Qaraba xalalq maktabi d btn
dnyada mahurdur. Burada mxtlif
enili xalalar - Lambarani , bbi , Ama-yumma , Balq , Buynuz , Qaraba , Barda , Laktrnc xsusib farqbnir. Ipakdan xovlu
va xovsuz xalalar, handasi ornamentli
cecimlar d qeyd olunmaldr. Cecimlar
n ox Lmbranda toxunurdu. Qaraba xalalar asas etibarila pald, al-qrmz, piyazi ranglarinda olur. Xalal m asas markazi uadr.
Maldarlqda sas yeri atlq va qoyunuluq tutur. Burada xalq seleksiyas
yolu ila Qaraba at va Qaraba qoyun
cinsi yetidirilmidir.
Azarbaycanhlarm musiqi madaniy
yatinin inkiafmda Qaraba xanndlri
mstsna rol oynamlar. Kemida Qaraba xalq ifalar btn rqd mhur idi.
Azarbaycan adabi dilinin inkiafma

Qaraba dialektinin tsiri olmudur.

M il-M uan blgsi Azarbaycanm
qadim madaniyyat ocaqlarmdan biridir.
Blga Muan va M il dzlari ila st-sta
dr va Kr-Araz ovalmn canubqarb hisssini ahata edir. Tbii-corafi
arait, cmladan, hidroloji xsusiyytlar, iqlim va torpaq rty blgd sa
ciyyavi tasarriifat kompleksinin formalamasna sabab olmudur. Bu, zn su
varma sistemind xsusila qabarq gstarmidir. Bundan lav, kemida blga
Azarbaycanm iri tayfalarmdan olan
ahsevanbr n qlaq yeri olmudur.
19 asrin ikinci yarsndan balayaraq
burada oturaq ahalinin say artr. amax, Lerik, Quba v s. yerlrdn gln
maldarlar tdricn burada daimi yurd
salrlar. Bakdan va amaxdan galan
ticarat karvan bu blgadan keirdi. Kr
aymda su nqliyyat geni inkiaf etmidi. Kemida Krdan htta Aqua
ayna ar ykl kirjimlar girirdi. kin
sahlri va yaay evlari, bir qayda ola
raq, ayboyu arazibrda yerbirdi.
nanavi maddi mdniyytd farqli
cahatlar gza arpr.
Kemida qazma tipli evlar, habela
mvqqti yaay evlari - qara ke
geni yaylmd. Sonralar qom ev ,
argl ev tiplari formalad. Blgada
daxal evlar (salyani evlar), irvani
ev (otlaq evlar, balq beli) va tat ev
tipbri geni razini ahata edirdi. Damlarm oxu atanla rtlrd.
Arazboyu kandlarda ala akinilik sis
temi geni yaylm, haminin balqlq
da inkiaf etmidir. sas etibarila danli
bitkibr becarilirdi. Sonralar pambqlq
tsrrfatm aparc sahasina evrildi.
Qrb blgsi Ganca-Qazax iqtisadicorafl rayonu ila st-st dr.
Blganin imal-qarb hisssind yaay yerlari asasan bin, oba, qlaq adlar ila malum idi. nanavi yaay mskanlari formalarma gra damq, komakoma va ycamdr. ennik (enlik)
yaay maskani yarmkari maldarlara
xas idi. ennik z sahasina gra kandla
oba arasnda aralq mvqe tuturdu. Ev
tiplarindan imal-qarb blgsind qaz
ma , qaradam , durma , mhr ev ,
imart v s. rast galmak olur. Durma
ev , qotlu ev blganin imal hissasinda
ox yaylmd. Canubda, Kiik Qafqazm
markazi hisssinin atayinda yerlaan
kandlar iin piramidal-pillali qurulua
malik olan qaradamlar saciyyavi idi.
Blgadaki evlarin, xsusila a otaq ,
da otaq va imart in dam yast

olurdu. Da yamaclarmda krtm ev ,

cma ev tiplrin d rast galinir. Blganin iri aharlarinda, xiisusib Gancd
va onun atrafmda orta srlrd gnbazli
ev tiplari yaylmd.
Blga n saciyyavi olan geyimlardn srql va qolaql ( alcakli ) arxalq
qeyd olunmaldr. Qadn ba geyimlarinda da farqlar vardr. Blgad, xsusila, imal-qarbda dinga, adatan, nbrli
olurdu. Burada habela mxtalif qadn
ba geyimlarindan (biizmali, saya tasaklar, alma) da istifada olunurdu. Bunun
la yana pkn, zbm (ara zbn, iist zbn), arkazi, katibi (nimtana) kiilc
(bzmli arxalq), dliik qeyd olunma
hdir. Zbnn stndan ganc qadmlar lavada, yal qadmlar kiilaca geyirdilar.
Kiilcnin yaxas, adatan aq olurdu.
mkan olanlar ipak kiilc geyirdilar.
Kemid humayun a ad ila mhur olan a itdn kynaklar tikilirdi.
vvallar bela kynklr yaxasz olard.
Kasma yaxal kynaklarin yaylmasm
sonralar aharin tasirila izah etmak olar.
Yanyaxa kynklr is an ox Gdby
rayonunda yaylmd.
Blga yemaklarinda farqli chtlr
vardr. imal-qarb yarmblgasinda
xamral adi ila spesifik sac rayi biirilir. Mxtalif nv xangallar yaylmdr.
Qoyun va kei sdndan hazrlanm
axtarma blga n saciyyavidir.
Bazi blgalarda olduu kimi, bura
da da kinilik sistemlri iarisinda
dincaqoyma ( bynlik ) sulu geni
yaylmd. Datyi yerbrda um alatlarindan qara kotandan istifada olu
nurdu. Dalq yerbrda isa ulamal x
yaylmd. sas etibarila Maraa ,
a ila , qrmz ila altik nvlari
becarilirdi.
Blgd Ganca-Qazax xalalq
maktabinin ananalari bu gn da davam
etdiilir. Burada mahur Ganca ,
ayl , Qaraqoyunlu , Dakasaman , Kamarli , Salahl , xl xalalar toxunur. Digar sntkarlq sahalarindan dabbaqlq, aacilama, boyaqlq da qeyd olunmaldr.
Qeyd: Mqald tarixi Azarbaycan
razilri olmu Dastann canub his
sasi, Canubi Azarbaycan, miiasir Ermnistann ksr hissasi va Grcstanm
Boral blgsi tarixi-etnoqrafik baxmdan tam yrnilmdiyindn rh
olunmamdr.
d.: . .
, -


", . XXXII, ., 1959;
. .
-
, .. 1964: K a r i m o v . . Azarbayca
nm tarixi-etnoqrafik blglri, Tarix v onun
problemlri, 1998, 3, 1999, 2.
A rif Abbasov, Emit Karimov

kinilik
Azarbaycan qdim akinilik diyaridr. lknin yerladiyi arazinin lverili
tabii-corafi raiti burada qadim dvrlardan kiniliyin hrtrfli inkiaf n
zmin yaratmdr. Qabala, ranqala,
Kltapa, Xocal, Qarakpktp, Yaloylutapa va bir ox baqa yerlrd aparlan arxeoloji qazntlar naticasinda lda ediln mk altlri Azarbaycanda
akinilik mdniyytinin Neolitin sonlar va Tunc dvrnd meydana gldiyini
sbut edir. Xocalda, zarliktapa va
Kltapada taplan bark va yumaq buda v arpa nvlri qdimdn burada
adara - taxln hmdn tmizlnmsi n istifad ediln alt.
Bir zn tor kilmi dairvi taxtadan ibart idi. adarann toru nisbtn byk gzl olduundan,
taxl vvl adarada, sonra is
xlbird tmizlnirdi.
danli bitkilrin yetidirildiyini gstrir.
Arxeoloji qazntlar zaman taplan
akinilik alatbri Tunc dvrnd - .. 3c minilliyin sonu - 2-ci minilliyin vvllarind toxa akiniliyindn x kiniliyi keildiyini gstarir. E b hmin dvrd
tunc oraq va aac vallardan istifada edilmidir.
Govurarxm qalqlar dzan arazilarda Sasanilr dvrnda sni suvarmann
geni ttbiq edildiyini gstrir. Mxtlif
yaay yerlrind (Mingevir, Qbl
v s.) ld edibn dn dalar, dmir oraq,
tsrrfat kpbri Azarbaycanda Eneolit
dvrndn taxlln bir tasarrfat sa
hosi kimi inkiaf etdiyina sbutdur.
Artiq orta asrbrda Azarbaycanm alverili tbii-corafi araiti akiniliyin
oxsahali tsrrfat sahasina evrilmasina zamin yaratmd. Bu dvrda taxllqla yana bahq, bostanlq, tarvazilik v zmlk daha da inkiaf
etmi, habeb texniki bitkibrin kilmsin balanlmd. Lakin Azarbaycan

da kinilik mdniyytinin inkiafnn

suyu verilirdi. Bu, ziyanvericibri mhv
etmak n edilirdi. Mart-aprel aylarnsasn danli bitkibr tkil etmidir.
da sahya gy v xkov suyu, may iyun
19 asrda Azarbaycanda dnli bitkibraylarnda isa dan suyu verilirdi.
dn, asasn, buda, arpa, qismn da qarsas biin abtbri dili (in) v disiz
dal v dar kilirdi. Hmin srin sonlaoraqlar va mrndi idi. Mrndinin az
rnda taxlln 60%-i buda, 28%-i ar
oraqdan xeyli byk olurdu. Bzn tapa, 10%-i isa ltikdn ibart idi. Qarxl bimak n karantidan (daryaz) do
dal v dar kini is ox czi yer tuturdu.
istifada olunurdu. Biin zamam itkiy
Lakin 20 srin vvllrindn texniki bityol vermmk n bzn muzdlu kilr, xsusib d pamba talabatn
dan v qarlql yardm formalarmdan
artmas dnli bitki kin sahlrinin xeyli
da istifad edilirdi. Adatan, biinibr
azalmasna sabab oldu. Buna baxmaya
zhmthaqq kimi on darzdon biri veri
raq, 19-20 srlrd taxl bitkibri takca
lirdi. Biinilr biin zamanidridn hadaxili istehlak deyil, ham d mt
xarakteri dayr v daxili bazarla yanazrlanm qolaqdan, barmaqcqdan v
dlkdan istifada edirdibr.
, xarici bazara da xarlrd. Lakin taBiibn taxln hacmina gra mxtalif
xl mhsullarnm artm ekstensiv yolla,
adlar var idi. Biininin bir l tutumu
yni kin sahlrinin genilndirilmsi
snbb - dst, anga v ya bafa deyilir,
naticasinda ld edilirdi.
19
srin sonu - 20 srin vvllrindon bafa bir drz, on v ya iyirmi drz is
penc adlanrd. Biindn sonra penclr
taxllq nnvi xarakterini qoruyub
yk heyvanlar v arabalarla xrmana dasaxlayrd. kinilikda x, ct, mala,
nrd.
qara kotan v onlarn mxtalif nvbri,
haminin in, oraq, daryaz, val, yaba,
ana, krak, adara, xalbir va s. yen
Qara kotan - mrkkb qurulua
d sas abtbri kimi qalmaqda
malik qdim um alti. Azarbaycan
idi.
da 8-9 srlrd meydana xmdr.
kinilikda nnvi brk v yumaq
sasn, hissdn ibart idi. 1-ci
taxl nvbri - sarbuda, qaraqlq, a
sas hiss bin, daraq, taxta, qlnc
buda, xrda buda, topba buda, a
v yribaz birldirir, 2-ci hissd
arpa, qara arpa, eari arpa v qlc ar
is kotann arxlar, oxu, toplar v
pa stn idi. Bu nvbrin mxtalifliyinqr yerlir. um altinin qoulmas
dn asl olaraq, ta qadimdan Azarbay
n nzrd tutulan 3-c hiss acanda dnli bitkibr payzlq v yazlq
tal, oturacaq taxtalar v boyunduolaraq kilirdi. Lakin payzlq buda v
ruqlardan ibart idi. Torpan quarpa kinlri lknin taxllq tasarrfaruluundan, umun drin v rmn
tmda daha stn yer tutmudur.
enli aparlmasndan asl olaraq koAzarbaycanda akinilik sistemi su
tana 8-10, bzn is 12 ct kz,
varma va dmy sullar ib aparhrd.
yaxud kl qoulurdu.
Darnya akiniliyi, adtn, su xarlmas mmkn olmayan sahlrd tatbiq
edilirdi va alnan mahsulun miqdari ilin
Xrmanlar, adtn, hndr, kbkquraq v ya yamurlu kemasindan as- tutan yerbrd dzldilirdi. Diametri
l olurdu.
50-70 m v bzn daha byk olan xrPayzlq taxl n vvlc ha
man sahsind drzlr alaraq srimin saha kilir v suvarlrd. Xalq ara
lir v kz, at qoulan vlbr vasitsib
dylrd. , sasn, aacdan dsmda buna arata qoyma deyilirdi.
kinqaba, yani payz aylannda hamin
zldilir v altma mhkm dalar ( di )
sah yenidan akilirdi. Bu akin is parbrkidilirdi. Bzn da vllrdn v
um adlanrd. Mahz bundan sonra sa- carcarMardan da istifada edilirdi.
Dym zaman yabalardan, aac ahay toxum spilirdi. Toxum, bir qayda
olaraq, ll spilirdi. Bunu, asasan, tac- nalardan, krkbrdn, xlbir vo adaradan da istifado edirdibr. Taxl aac krbli kinilr hyata keirirdibr ki, to
rklrb sovrulduqdan sonra adaradan
xum sahy brabr miqdarda paylansn.
Bir qar sahaya 5-7 dnin dmsi nor
v xlbirdn keirilib anbarlara yhrd.
mal hesab edilirdi. Bu sulla kini gnda
20
srin 20-ci illrindk taxlhqda
iki hektar sahy toxum sapa bilirdi. S- gbrbrdn istifad olunmasa da, mhpindan darhal sonra sah malalanr va
suldarl artrmaq n mxtlif sulsuvarlrd. Beb suvarma torpaq suyu
lar ttbiq olunurdu. kinibr tcrbi
adlanrd. Qda iso zmiy dondurma
yolla mxtlif bitkibrin nvbbmd

bir-birin uyunluunu myynbdir, toxumdyim sulundan istifa

da edir, taxl yonca, pambq v baqa
bitkibrin yerind kirdilr. Mhsuldarl artrmaq iin ala, tala, herik,
dincqoyma v s. kinilik sul v sistemlrindn d istifada olunurdu.
Azarbaycanm mnasib iqlim raiti,
bol sulu aylar burada dnli bitkibrdn
ltikiliyin inkiafna da rait yaratmdr. Azarbaycanda 6-7 srbrdn ltik bitkisinin kildiyi ehtimal olunur.
8-9 srlrdn bu bitkinin kin sahlri
daha geni razilri hat etmy balamdr. 19 srd Azarbaycanda ltikilik daha byk vst alm v 20 srin

hyata keirirdi. X r, zmi, bacar v s.

adlanan ltik sahbri mhsul ylanadk suyun iind olurdu. Mhsulun ylmas rolbsindo suvarma ksilir v
sah quruduqdan sonra sentyabr-oktyabr aylannda ltik biilirdi. Xrmanda dym vlb deyil, drzlrin heyvan
lar trfindn tapdanmas yolu ib hyata keirilirdi. Qabq dydn dibk,
ayaq v su dingbri vasitsil aynlrd.
Azarbaycanda kiniliyin bir sahsi
kimi bostanlq v dirrikilik d inkiaf
etmidir. maarasndan taplan balqabaq tumu son Tunc dvrnd burada
bostan mhsullarmn kildiyin sbutdur. Arxeoloji qazntlar zaman Azr-

Qara kotan.

vvllrind Cnubi Qafqazda istehsal

olunan ltiyin 86%-i Azarbaycanm
payma drd. ltik Azarbaycanm
Lankaran -Astara, ki-Zaqatala, Quba-Xamaz, Zangilan-Qubadl, Qaraba va Naxivan blglrind akilirdi.
Bu sahada aparc mvqe Lankaran
(25%), Nuxa va ra (26%), Gyay
(12%) qzalarma va Zaqatala dairasina
( 11% ) maxsus idi.
Azarbaycanda yetidiribn altik
nvlari da mxtalifliyi ila seilirdi. Etnoqrafik tadqiqatlar 19-20 asrlarda Azar
baycanda 50-dan ox ltik nvnn yei idirildiyini gstarir. n ox yaylan
altik nvlari nbrbu, sadri, akula, xaniq, abran, sarqlq, qrmzqlq,
araqlq, asgari, ampo v s. idi.
ltikilikd d sas akin alati x,
kotan va mxtalif malalar idi. ltik iki
sulla (sapma va itilqoyma) akilirdi. itilqoymadan Lankaran blgsinda, sapmadan isa digar yerlrd istifada edilirdi.
ltik kilmazdn avval yazda saha bir
nea df kilib malalanrd. Sapmadan
avval is sah suvarihr, bklar kasilir,
yalniz bundan sonra altik akilirdi. itilsancma amaliyyatm yalniz qadmlar

baycann mxtalif arazilarindan orta

asrlara aid tbqlrdn taplan qarpz,
yemi, xiyar, balqabaq toxumlan bu sahnin xeyli inkiaf etdiyini gstrir. Bostanlq 19-20 asrbrda daha da inkiaf
Carcar - qdim dndym alti.
Uzunluu 2 m, eni 1,5 m olan v
mhkm aac nvlrindn hazrlanan carcar iki paralel qoldan, onlar
birldirn iki taxtadan, habel iki
oxa (arxa) geydiriln rsinbnzr
dmir dilrdn ibart idi. Carcarn
qollar zrind onu idar edn
n oturacaq dzldilirdi. Carcara
bir v ya iki kz qoulurdu. Alt
hrkt gtirildikc onun hr iki
oxu frlanaraq taxl dyrd. Car
car klin samana evrilmsindk ildilir, daha sonra onu vl
vz edirdi.
etmi, onun mahsullar amtaa xarakteri
damaa balamdr. Bu mhsullar
takca lka daxilinda deyil, xarici bazarlarda da satlrd.
19 asrda bostanlq va taravaziliyin

inkiaf ib bal ixtisaslam rayonlar

meydana glmidi. Bak v Gnc quberniyalarnda r, Gyay, Qazax,
Quba, Lnkran, Cavad qzalar, Nax
ivan z dadl yemi v qarpz, xiyar,
balqaba v s. ib mhur idi.
Bostan bitkibri, sasn, med tmizbnmi talalarda v qumsal yerlrd,
ay knarlarnda, alalarda kilirdi.
Bostan sahsi vvlcdn umlanr, suvarlaraq arata qoyulurdu. Bir-iki gn
suda saxlanm toxum spildikdn
sonra sah taxtalara blnrd.
Etnoqrafk tdqiqatlar nticsind
myyn olunmudur ki, Azarbaycanda
tarixn 50-dn artq yemi nv (A

Carcar.

qovun, Qara qovun, Ksnat yemii,

Grmk, Saraytumu, Sineyvaz, Turac
yemi, Hsnqala yemii, Corat qovunu, boztorlu, qzlburun, anabat
va s.), oxlu qarpz (Cafarxan, Qalaqayn, Sabirabad, Qala, Cavad, Zira,
Sarcallar, Xunu v s.) v balqabaq nvbri becarilirdi.
Azarbaycanda bir ox taravaz bitki
bri - pomidor, xiyar, badmcan, kalam,
bibar, gl klm, soan, sarmsaq, yerkk, uundur, turp va mxtalif gyrtilar da akilirdi.
ri yaay mantaqabrindan uzaq
kandlarda taravaz bitkibri ahali tarafindan z ehtiyaclarm damak n akildiyi halda, hrlr yaxm kandlarda
bu, amtaa xarakteri dayrd va hamin
yaay mantaqalari bu saha zra ixtisaslard.
19 asrin ortalarmdan Azarbaycanda
kartofun becarilmasina baland. Kartof, asasan, Yelizavetpol quberniyasinda, Lankaran, amax va Quba qazalarnda yaayan almanlar va ruslar tarafindan akilirdi. Yerli ahali avvalbr kartofu yeralmas adlandrrd. Azarbaycanlilar onu ox sonralar - 20 asrin av-

vllrindn dalq v datyi blglrda akmaya baladlar.

Azarbaycanda baln da qdim
tarixi var. Arxeoloji materiallar, qdim
v orta sr mlliflri burada oxlu al
ma, armud, zm, nar, heyva v s. kildiyini gstrir. Mtaxassislr Canubi
Qafqaz bir sra madani bitki vo meyvbrin vatani sayrlar. Ota sr mlliflri
Azarbaycanda olan balardan va meyvalardn heyranlqla bhs etmibr. 19
srin ortalarnadk yalmz daxili talabat
dyn meyv mhsullar bu dvrdn
sonra xarici bazara xarlmaa baland. 19 srd Azarbaycan qzalarmm ak
sariyyati - Quba, amax, Gyay, ki,
Naxivan, Gnc va s. asas meyvilik
mrkzlrin evrildi. Bu dvrd babanlar, asasan, xalq seleksiyas yolu ila
yetidirilan yerli meyv sortlarma stnlk verir va daim onlarn mahsuldarln, keyfyyatini artrmaa xsusi diqqat yetirirdilar.
Har bir blga mayyan dadl v keyfyyatli meyva nvlari ila mhur idi.
Aberonun sar nciri, Naxvann sin,
akari, andiryan armudlar, Ordubadm
aftal nvlari (salami, zfran, nazl
va s.), Qubann almas, Gyayn nar,
aki-Zaqatala zonasnn mxtlif ar
mud nvlari mhur idi. Meyvlri qurudub qa da saxlayrdlar.
Azarbaycan mxtalif zm nvlari
ila d mhurdur. Mealarda cr halda
bitan zm onun bu razilrd an qa
dim dvrlrdn mvcud olduunu
gstarir. Azarbaycanda zmlyn
tarixi dqiq myyn edilms da, arxe
oloji materiallar onun e.a. 3-c minillikda yarandm ehtimal etmy asas
verir. Bunu Adam va Xanlar rayonlar arazilarinda yerban va e.a. 2-ci
minilliya aid qadim yaay maskanbrindan taplm zm tumlari tasdiq
edir. Bu tumlar regionun an qadim
nvlrindn sayilan Vitis Vinifera
zm nvna mansubdur. Qadim va
orta asrlar dvrnda zmlk Azar
baycanda daha da inkiaf etmidir.
zmdn kimi, mvc, doab, rial,
sirk, abqora va s. hazrlanr, xarici
lklr d ixrac olunurdu.
19 asrda zmlk artq mstqil tsrrfat sahasina evrildi. Bu dvrd
zmlk Aberon, irvan, Qaraba,
ki, Quba, Qazax, Naxivan va Gancada daha ox inkiaf etmidi. zmlyn bu dvrdaki inkiafna arabln byk vsat almas va onun mahsullarnm dnya bazarma xarlmas m-

Val.

hm tsir gstrdi. Alman kolonistbri

bu id xsusila farqlanirdilar. 1897 ild
Azarbaycanda zm balarnm sahasi
12789,9 desyatin (13940,9 h), alnan
mhsul isa 4549793 pud olmudur. 1913
ilda bu raqambr miivafiq olaraq 24714
desyatin (26938,3 ha) va 5739242
pud idi.
stillr - kemid LnkranAstara blgsind ltik kinlrini
suvarmaq n dzldiln sni
gllr. Drinliyi 1-1,5 m v daha
ox, sahsi is bzn onlarla
hektar olan istilin trafna torpaq
bndlr vurulur, onun mhkmliyi
n dvrsin aac kilirdi. stillr
yaz, payz v q aylarnda ay,
bulaq, qar v ya sular il doldurulurdu.
Azarbaycanda zmlklar mxtlif
sullarla becarilirdi. Bunlardan an qadimi va geni yaylan xiyabani adlanan aaclara qaldrma suludur. Molla pri adlanan sulda isa zm tanaklari paya, qam va digr dayaqlara
qaldrlrd. Kalasar sulunda tnkb-

Xmala.

rin dibina ubuqlar sanclrd. Aberonda zm tanaklari qumun stnda beca

rilirdi. Naxvanda is zm tnklri
qda axta vurmasm dey torpaa basdrlrd.
Azarbaycan Respublikasmda 250
yerli zm sortu mvcuddur. Onlar 3
qrupa ayrmaq olar: sfra sortlar (a
an, qara an, amax marandisi, aagrmaz, naxabi, xatn, a Xlili, sargib va s.), rab sortlar (Bayanira,
Madrasa, irvanah, bndi, sivi Abbas
va s.) v kimi sortlar (asgri, kimii,
a Aldra va s.).
19-20 asrbrda Azarbaycanda texniki
bitkibrin becrilmsi da geni miqyas
almd. Texniki bitkilardan an geni
yaylan pambiq idi. Toxuculuq sanayesinin artan tabbati pambiq sahalarinin
oxalmasma sabab olurdu. 19 asrin sonlarmda pambiq akin sahalari 20 min
desyatina (21,8 min ha) atmd. Pambqln genilanmasi ila pambiq email
sanayesi meydana galmidi. 1820 ilda
Azarbaycanda 150-ya qadar pambiqtamizlama zavodu faaliyyat gstarirdi. Bu
zavodlarda istehsal edilan mahlc para
fabriklara, iyid isa ya istehsal edan
zavodlara gondarilirdi.
Texniki bitkilardan boyaq kk da 19
asrda byk sahalari tuturdu. 1860-69
illar arzinda Azarbaycanda onun istehsali
ii dafa artmdr. Lakin 1868 ilda sni
boyaq maddasinin (anizilinin) alda edilmasi boyaq kkna olan talabatm xeyli
azalmasma, 1873 ildan isa onun istehsalnn dayandrlmasna gatirib xartd.
Azarbaycanm akinilik tasarriifatmda zafaran da geni yaylmd. Zafran
Xazarsahili vilayatlarda, xsusila Aberonda becarilirdi. 19 asrin 30-cu illarinda Baki ayalatinda 1000 pud zafaran is
tehsal olunmudu. 1885-86 illarda Aberonun 12 kandinda olan zafaran akinlarinin sahasi 250 desyatina (272,5 ha)
atmd va bu ila 1643 tsrrfat maul idi.
17-18 asrbrda Azarbaycana gatirilmi ttnlk isa artiq 19 asrin ikinci
yarsnda tasarriifat sahasina evrildi.
Ttn ki, Naxivan, irvan, Lanka
ran, Qazax va maddild geni yaylmd. aki va Zaqatala sanaye ttnly zonasna evrilmidi. Ttiin amax, Nuxa, Bak va s. hrlrd olan
fabriklara gndarilmakla yana, Ru
siyaya da ixrac olunurdu.
19-20 asrbrda Azarbaycanda katan, atana (kanaf) kimi texniki bitkib
rin akini da geni yaylmd.

d. : 1 s m a 1 1 v M. . X X srin avvallarinda Azarbaycanm kand tasarrfat. B., I960;

B n y a d o v T. Azarbaycanda akiniliyin inkiaf tarixina dair. B., 1964; Q u 1 i e v . Azar
baycanda ltikilik. ., 1977. Azarbaycan etnoqrafiyas, 1 ., B., 1988; C a v a d o v Q. C. kinilik madaniyyatimizin sora ila. ., 1990.
chplrg Quliyev, M hmmd Allahmanov

Maldarlq

1|L

Khriz.

Azarbaycanda qadim zamanlardan

akinilik tasarriifatmda siini suvarma
sistemindan geni istifada olunurdu.
lkd asas suvarma manbalari aylar
olmudur. kin sahalari bu aylardan
akilan arxlar vasitasila suvarhrd. Su
varma maqsadila tabii va siini gllrdn
da istifada edilirdi. Lankaran-Astara
blgasinda suvarmada istillar miihiim
rol oynayirdi. Kahrizlar da suvarmada
asas su manbalarindan biri idi. 20 asrin

avvallarinda taqr. hesablamalara gra

Azarbaycanda 800-dan ox kahriz olmudur.
lkada suvarma ahamiyyatli minbrla ay, bulaq, gl, kahriz olmasina bax
mayaraq su atmrd. Mahz bunun
naticasi idi ki, suya nazarat edan qurumlar yaramr va suyun bldrlmsina abyarlar, cuvarlar, mirablar naza
rat edirdi.

Azarbaycanda maldarlq akinilikla

yana an miihiim va qadim tasarriifat
sahalarindan biri olmudur. Burada ibti
dai heyvandarln asasi hala Mezolit
dvrnda qoyulmudur. Neolit dvriinda oturaq hayat tarzi srm ahali
davar va qaramal saxlayb ahliladirmakla maldarl daha da inkiaf etdirmidir. Artiq Eneolit dvrnd n
Asiya, ciimladan, Azarbaycanda miia
sir ev heyvanlarmm aksariyyati ahliladirilmidi. Maldarln at, sd, yun,
dri, buynuz va smk mamulatlan in
sanlarm maiatinda qida, geyim va amak
alati kimi istifada olunurdu. Qaramal,
at va dava minik, yk va qoqu vasitasi
kimi miihiim hmiyyt kasb edirdi.
Maldarliq camiyyatin sosial-iqtisadi inkiafmda aparc saha idi. Heyvanlardan akinilikda amak mhsuldarlnn
yksaldilmasi n geni istifada edilir
di. Mal-qaranm siiratli artimi ib alaqadar Eneolitin son dvriindn etibaran
oturaq maldarliq formasmdan farqli
olaraq yaylaq maldarl taakkl tapmaa balad.
4-c minilliyin sonu - erkn Tunc
dvrnn balanmas ib Azarbaycanm
btn dalq zonasmda maldar tayfalarm maskunlamas baa atd. Tunc va
Damir dvrnd qoyunuluq maldarliq
tasarrfatnda asas yer tuturdu. Qoyunuluun tadrican inkiaf kri maldarlq formasmm yaranmasma sabab oldu.
Erkan feodalizm dvrndn is yarmkari maldarliq formas yaylmaa
balad. Maiatinda maldarliq stnlk
takil etmakla yana, mal-qaran yaylaqlara krmakb akiniliyin mxtalif
sahbri ila maul olan ahali tasarriifa
tmda km (kb) maldarliq formasm yaratd. Elmi adabiyyatda eyni zamanda akinilikla va km maldarlqla
maul olan ahalinin tasarriifat faaliyyatini bazan yanmkari d adlandnrlar.
Tarixi-etnoqrafik adabiyyatda maldarln dalq, daatayi, dzan tipbri ila
bal olaraq yarmkma va yarmoturaq terminlarina da rast glinir.

Azorbaycanda xalqn sosial-siyasi

strukturu il hal elat-trkm raldarl formas olmudur. Orta srlordo
Azorbaycanda daimi nizami ordu olmadndan hor bir feodal znn silahl
hrbi hissobri il dy getmoli idi.
Belo ki. dvlot vo feodallar lkonin
mdafosindo xidmoti olan xsbri yax
qlaq vo yay otlaqlar ilo tmin edir, onlar vergilordon azad edirdilor. B orazilord homin oxslor osas horbi vasito
olan at, dovo saxlayr, qida v geyim
monboyi olan qoyunuluqla mul
olurdular. Azarbaycanda belo maldarliq
formas clat (xalq) maldarl adlanrd.
Orta srlrd ohorlorin yksolmosi,
kod tsrrfatnn daha da inkiaf etmsi, ticarotin canlanmas maldarliq
mhsullarma tolbat xeyli artrm vo
bu tosorriifat sahosinin srotlo inkiafna
tokan vermidir. ohor hyatnn ykslii eyi zamanda lkonin tosorrfatnn sahlr iizro ixtisaslamasm tobb
edirdi. Sonotkarlq inkiaf ctdikco mal
darliq mhsullarna olan tolobat artr vo
bu da ixtisaslam klldar tsrrfatnn yaranmasna sobob olurdu.
lkolorin tobii-corafi oraitindon,
etnoslarn etnososial, siyasi v iqtisadi
strukturundan asl olaraq maldain
yeni formalari yaranr. Akad. N.. Vavi
lova gro, burada iqlim amili holledici
ohomiyyoto malikdir. Bu, Azorbaycanda
maldarln zongin vo rngarng corafyasndan vo oa uyun formalarndan
aydn grnr. Kiir-Araz ovalnda
yerloon Mil, Qaraba, irvan vo Man dzbrinin yarmshra zonasnn xrdabuynuzlu maldarliq tosorrfatmn
osasn qoyunuluq tokil edir, keidn
iso qoyun srlrind yedoki ki
mi istifado edilirdi. Kr-Araz ovalnn
aylan, axmazlar, qamlq, bataqlam gl sahillorindo, suvarma okiniliyino osaslanan orazibrdo iribuynuzl
maldarliq tsrrfatnn osasn cam
tokil edirdi. sas nqliyyat vasitosi
kimi at, dovo vo uzunqulaqdan istilad
olunurdu. Lnkran-Astara zonasnn
dalq hissosindo iribuynuzlu heyvanlar
qrupuna aid olan zebu da saxlanlrd.
Azorbaycanin digor zonalannda iribuy
nuzlu maldarliq tosrrfatnn osasn
inok tokil edir, cama yalniz doro vo
vadilordo, ay sahillorindo rast golinirdi.
Seyrok neo, da-meo, subalp vo alp
omnlori quranda iribuynuzlu mal
darliq tosorrfat ancaq qaramaldan
ibarot idi. Seyrok meo, da-meo quranda maldarliq tosorrfat yalniz

qoyunulua osaslanrd. Alp mnlori

zonasmda minik vo yiik-noqliyyat vasitosi, osason, atdan ibarot idi.
Azorbaycanda maldarliq lkonin iq
lim, relyef vo bitki alomino uyun olaraq
oturaq vo kmo formalarda tookkiil
tapmd. Burada kri vo yarmkori
maldarliq formalarnn inkiaf vo yayilmas n no sosial orait, no do ki,
zorind mlkiyyot hququ olmayan
sorbost torpaqlar var idi.
19 osrin ortalarmdan Azorbaycanda
maldarliq todricon ticarot maldarlna
kapitalist mnasibotbrinin inkiaf et
diyi sahoyo evrilir. 20 osrin ovvolbrindo
maldarlqda omtoo mnasibotlrinin
xiisusi okisi taxlla nisboton daha
yiiksok idi. 19 osrin sonu - 20 osrin ovvollorindo Azorbaycandan Rusiyaya vo
xarici lko bazarlarna, xsusn ngiltoro, Fransa, A B vo s. lkoloro yun
ixrac ardicil olaraq artmdr.
Sovet dvrnn elmi odobiyyatinda
sonaye maldarlma qodor olan biitiin
maldarliq formalari ekstcnsiv maldarliq
adlandrlrd. Lakin maldarliq sahosindo aparlm todqiqatlar gstorir ki, so
naye maldarlna qodor mvcud olmu
vo empirik iisullara osaslanan maldarliq
tosrrfatnda sonaye maldarlnda
oldo edilmosi mmkn olmayan bir sira
stnlklor mvcud idi (mos., Qaraban qoyunuluq vo atlq tosorrfatmda
tarixon oldo edilmi nailiyyotlor).
Xalqlarm etnomodoni, sosial-iqtisa
di inkiaf, siini suvarma sistembrinin
yarimsohra vo sohra orazibrin suvarma
okiniliyino colb edilmosi ilo kori maldar ohali oturaq hoyata, kiniliklo kmo maldarliq tosorriifat formalarma keirlor. Suvarma kiniliyinin, elm vo texnikann inkiaf ilo olaqodar 20 osrin
ikinci yansindan sonaye maldarl inkiaf etmoyo balad. Hazirda Azorbay
canda da maldarliq tosorrfat bazar iqtisadiyyatna uyun qurulmaqdadir.
d.\ s m a l 1 v . XX osrin ovvolbrin
do Azorbaycanin kond losorrfat. ., 1960;
B i i n y a d o v T. Azorbaycanda maldarln inkiaf tarixindon. B., 1969; l l o v i l o v H. Martda
morok. B 1993.
Xliyddin Xlilli

Sntkarlq
Azorbaycanda sonotkarln tarixi
ox qodimdir. Holo erkon Paleolit dvriindo ibtidai insanlar tobii dalardan
qlpolr qoparma vo onlardan kosici

alot kimi istifado etmoyi bacanrdilar.

Son Paleolit dvrndo onlar artiq daha
tokmil vo davamh omok alotlori hazirlamaq vordilrino yiyolonmidilor. Eneolit dvrndo sonotkarliqda metaldan is
tifado olunmaa balanr. lk vaxtlar
mis klolrindon soyuqdymo sulu ilo
mxtolif oyalar hazrlanrd. mok vordilorinin tokmilbmosi vo miixtolif tex
niki qaydalara yiyolonmo sayosindo mis
klolorini ovvolco ocaqda qizdirma yo
lu ilo, sonralar iso xiisusi qablarda oritmoklo ibtidai metalilmnin sirlorino
bolod olan insanlar tosorriifat hoyatinda
miihiim doyiikliklorin tomolini qoymudular. Eneolit dvrndo ev sintkarlnin (ibtidai sonotkarlq) dulusuluq,
dailomo vo smkilom, toxuculuq
vo s. saholori var idi.
E. o. 2-ci minilliyin 1-ci yansinda Azor
baycanda sonotkarlq peokar sahoyo
evrilmidi. Metallurgiyann inkiafnda yeni morholo balanr, yeni alot, bozok, silah formalari yaranir, qalay qatql tuncdan daha ox istifado olunur
du. Qalayla birlikdo morgm, srm vo
quruun da ilonirdi. Bu dovrdo sonotkarlq baqa tosorriifat saholorindon aynlaraq miistoqil inkiaf edirdi. Boor comiyyotinin inkiaf tarixindo ba veron
ikinci ictimai omok blgs mohz sonotkarln biitiin saholorinin (dulusuluq,
toxuculuq, dailomo, aacilomo, metalilomo, smkibmo vo s.) srtl inkiaf noticosindo ba vermidi.
Azorbaycan orazisindo mvcud olan
Xocal-Godoboy, Tal-Muan, Naxi
van, Kiir-Araz modoniyyotbri abidolorindon taplm maddi modoniyyot niimunolori burada sonotkarln yiiksok
inkiafndan xobor verir.
Son Tunc vo erkon Domir dvrdo
yeni sonot nvlorinin yaranmas, sonotkarlarn toboqolmosi balayr. Metal
dan geni istifado edilmosi tokco tosorrfatn deyil, hominin, sntkarln
digor saholorinin inkiafna byiik tkan
vermi, qodim vo orta osr ohrlrinm
meydana golmosi n iqtisadi zomin
hazrlamdr. Xammal ehtiyatinin bol
olmasi (yun. gn, mis, domir, gil vo s.) vo
ohrlrin yaranmas sonotkarlm inkiaf n osas amillor idi. Ev snotkarl
ohor sonotkarlna qodor uzun bir inkiaf yolu kcorok noticodo sifarili sonotkarliq xarakteri almdr. Kond sonotkarl ohor sonotkarlndan istor pcokarliq, istorso do mozmun baximindan
forqlonirdi. Kond sonotkarlan bir eo
saho zro, ohor sonotkarlan iso bir saho

iizro ixtisaslard. Yiiksok bodii doyoro

vo keyfiyyoto malik sonot nmunolri ohor sonotkarlan torofindon hazrlanrd.
Kustar sonot vo xirda omtoo istehsah
sociyyosi dayan bodii sonot saholori
(xalalq, arbaflq, albaflq, bozzazlq, misgorlik, domirilik, xarratliq vos.)
kond yerlorindo do geni yaylmd.
Orta osrlordo Azorbaycanda sonotkarlq z intibah dvrn yaayrd. Or
ta osr orob molliflri Azorbaycanda xalalq, ipokilik sonotinin yiiksok inkiaf etdiyini, qzl vo gm momulatlarimn istehsal edildiyini gstorirdilor. Tobriz, Gonco, ro, rdobil, Culfa, Bordo,
Naxivan, Maraa, Dorbond kimi ohorlor sonotkarlq morkozlorino evrilmidi. Bu ohorlord onlarla sonot sahosi
yiiksok inkiaf etmidi.

Kuzo. 12-14 osrlor. Bordo.

Orta osrlordo sonotkarlar, xirda tacirlor ictimai monafelorinin miidafio

olunmas n dini-ictimai-siyasi birlikbr (oxi) vo peo tokilatlarm (osnaf,
ozan, mhtorifo) yaradrdlar. Gonco,
Tabriz, rdobil, Beybqan vo Bakidaki
gizli oxi tkilatlar haqqinda yazili vo
epiqrafik monbolordo molumatlar vardir.
17 osrdo sonotkarliqda ixtisaslama
prosesi davam edir, yeni sonot saholori ini qablar vo oflaf poncoro iiosi isteh
sah monimsonilir, odlu silah istehsah genilonir. Bu dovrdo Azorbaycanda yzdon ox ipok, pambiq vo yun para nv
mvcud olmudur. istehsal olunmu
paralarn xeyli hissosi Asiya vo Avropanin miixtolif lkobrino ixrac edilirdi.

17 osrin sonu - 18 osrin ovvolbrindo

ba veron iqtisadi tonozzl sonotkarln
da inkiafm longitdi, hazirlanan mallann keyfiyyoti aa dd. Mohz buna
gro do bu dvrdo, osason, xammal ixrac
olunurdu.
19 osrdo, xsuson onun 30-50-ci illorindo imali Azorbaycanda ohor oha
lisinin sayinin srtl artmasi, hominin
Avropa vo Rusiya fabrik-zavod mohsullarimn Azorbaycanda hob ciddi roqabot yaratmamasi ononovi sonot vo
peo saholorinin canlanmasina vo inkiafna olverili zomin yaratdi. Bu dovrdo
lkodo mvcud olan 100-don artiq sonot
vo peo sahosindo toqr. 12 min sonotkar
vo peokar alrd.
n qodim sonot sahosi olan dailomonin tarixi kkloi qodim insamn tookklii ilo eyni dvro tosadiif edir. Azix,
Damcl, Talar, Dasalahl arxeoloji
abidolorindon tapilan maddi modoniyyot
nmunolori Azorbaycanda yaam qo
dim insanlarm yaradclndan soraq
verir. Da momulatmin istehsal texnikasinin tokmillomosi sayosindo daibmo
xiisusi sonot sahosino evrilmi, todricon
ev sonoti halnda formalamdr. Da
zorind oyma daibmo sonotinin on
qodim sahosidir. E.o. 8-ci minilliyo aid
Qobustan qaya rosmlori oyma sonotinin
nadir nmunoloridir.
Metalin insanlar torofindon monimsonilmosindon sonra da alotlor aradan
xm, dailomo sonoti z tmayln
doyiorok bonnalq, obokilik, dayonma, hokkaklq kimi saholoro ynolmidir.
Azorbaycanda on qodim sonot nvlorindon biri dulusuluqdur. sas Neolit
dvrndo (e.o. 7-6-ci minilliklor) qoyulmu bu sonot nvnn yaradcs qadin
lar hesab olunur. Gildon yorulmu primitiv qablar ilk zamanlar gno altmda
qurudulur, daha sonralar iso odda biirilirdi. Eneolit dvriindo (e.o. -4-c
minilliklor) dulusuluq daha mkommol
istehsal xiisusiyyotlorino malik olmudur. Mohz bu dvrdo dulusuluq sonotindo miihiim yeniliklordon biri - saxsi
qablar biirmok iin krolor yaranir.
Kiiltopo, omutopo, lanltopo, likmoktopo vo s. yaay moskonlorindon
dulus krosi qahqlan akar edilmidir.
Bu abidlordon taplm saxs qablarn
bir hissosi sado qurlulu dulus arxnda
hazrlanmd. Dulus arx keramika istehsalnn inkiafnda osasli rol oynamdr. Bu dvrn son morholosindo
yeni, daha soliqoli, bozon miixtolif boya-

larla naxlanm, hominin qulplu qab

lar vo s. yaranmd.
Dulus momulatlari Tunc dvrndo
(e.o. 4-cii minilliyin sonu - 2-ci minillik)
kiitlovi okildo istehsal edilmidir. Bu
dvro aid qablarn zorindo miixtolif
hondosi fiqurlar, heyvan vo bitki alomini
oks etdiron kompozisiyalar vardir. Miix
tolif boyalarla ronglonmi qablann istehsal geni yayldndan orta Tunc
dvr bozon boyali qablar modoniyyoti dvr adlandrlr.
Qodim Azorbaycanda kplordon
dofn morasimlorindo do istifado edilirdi.
kinilik, orablq vo maldarliq mohsullarinm saxlanlmas n xiisusi qab
lar hazrlanrd.
Orta osrlordo Azorbaycanin byk
ohorlorindo - Bordo, Tobriz, Beybqan,
Gonco, Naxivan, rdobil, Maraa, amax, Baki vo b. yerlordo dulusuluq so
noti geni yaylmd. Binalarn dekorativ tortibatinda da saxsidan istifado olu
nurdu. Dulusular hominin su vo xrok
qablar, qzdrc vasitolor, tosorriifat

Hil boynba. 19 osrin sonu

20 osrin ovvoli. Qaraba.

kiiplori, raqlar, su tochizati vasitolori

istehsal edirdilor.
Dulus momulati istehsah ziinn
totbiqi ohomiyyotini 19 osr vo 20 osrin
ovvolbrindo do saxlamd. Dulusuluq
Azorbaycanin bir sira sonot morkozlorindo - Qubanin Yenikond, spik, Masallmin rkivan, Lonkoramn Separdi,
Qobolonin Kiisnot kondlorindo, habelo
oki vo Gonco ohoirindo indi do qalmaqdadir.
Qodim Azorbaycan ohalisinin tan
oldu ilk metal misdir. Misgorlik sono
ti z balancn Eneolit dvrndon gtiirso do, Tunc dvrndo (e.o. 2-ci minil
liyin 2-ci yansinda) geni yaylmdr.
Godoboy, Dakoson, omkir, Qalakond, Zoylik, ovdar vo b. yerlordoki
mis yataqlarinda qodim modon izlori,
Yuxan Dakoson, Quu. Bayan, Dosto-

fur, Alabal kondlri yaxnlnda iso

metalritm krolrinin qalqlar akar
edilmidir. lk vaxtlar mis klolordon
soyuqdymo sulu ib mxtlif bozok
oyalar vo kiik omok altlri hazrlanrd. Tuncun meydana golmosi mis istchsaln sxdrsa da, tamamil aradan
xara bilmomidir. Mis moit ehtiyaclanna xidmt etmi vo metalilomod
misgrlik sahosi yarannudr.
Misgorlik sonoli amax, Naxivan,
Ordubad. oki, Adam, Bak vo s. orazilordo inkiaf etdirilso do, Lahc osrlorlo
aparc rola malik olmudur. Lahc
tokco Azorbaycanda deyil, btiin Co
nubi Qafqazda misgorliyin balca mor
kozi saylrd.

moscidindo saxlanilan mohur tunc tiyan bu metaldan byk sonotkarliqla is

tifado edildiyini gstorir.
Metalilm sntkarlnda domirilik sonoti aparc sahodir. Misi vo
tuncu sxdrm domir boor tarixindo
byk ixtiralardan biri olmudur. Azor
baycan orazisindoki zongin domir filizi
yataqlan (Bayan, Dakoson, Quu,
ovdar) bu sonot nvnn meydana
golmosi vo inkiafnda byk rol oynamdr.
Filizoritmo iind krklii krolordon
istifado olunmudur. Domirilik sonoti
tokco i i ohorlrd deyil, ohalinin domir
momulatina olan tolobatn domok
n kondlordo do mvcud idi. Domiri-

Misgorxanalarda texnoloji omoliyyatlar osrlor boyu doyimoyrk bosit ol

omoyino osaslanan sado oritmo vo istidymo sulu ilo aparlmdr. Misgorlor
-o yaxm nvdo momulat hazirlamlar.
Azorbaycan metalilomo sonotkarlinda tuncdan da gcni istifado edilmidir. 13 osrdo irvanda usta li ibn Mohommod torofindon dzoldilmi vo hazirda Ermitajda saxlanilan tunc lloyin,
14 osrdo tobrizli usta bdloziz torofindon hazrlanm, metaltkm texikasnn mczsi hesab edilon vo hazirda
Trkmnistanda Xoca hmod Yasovi

lor momulat hazrlamaq n soyuqdymo vo islidymo sullarndan istifado etmilor. Domirilik sonoti daxilindo ixtisaslama getmi vo bu sonot silahsazliq,
nalbondlik, tosorriifat vo moiot alotlori
istehsal edon ayn-ayn saholoro bliinmdr. Sonayenin sonraki inkiaf no
ticosindo dmirilik sonotinin oksor sa
holori aradan xsa da, bozi saholor bu
giino qodor qalmaqdadir.
nonovi metalilomo sonotinin mii
hiim saholorindon biri olan zorgorlik so
notinin on qodim nmunlri e.o. 1-ci
minilliyo aiddir. Homin dvr n sociyyovi olan zorgorlik texnikas dymo

sulundan ibarot idi. Bu sulla hazirlanm tunc komorlor Mingoevirdo vo

Xocalda akar edilmidir. Erkon orta
osr monbolorindo Azorbaycanda qizil vo
gm xarlmas barodo molumat verilir. 9-10 osrloro aid orob vo fars monbo
lorindo Gonco, Bordo, amax, Tobriz vo
Naxivan ohorlorindo hazrlanm zor
gorlik mmulatlarndan bohs olunur.
Zorgorlik metalilmonin baqa saholo
rindon forqli olaraq yalniz ohorloro xas
olan sonot nvii idi. 19 osrin sonunda
Baki Azorbaycanda zorgorlik sonotinin
on byiik morkozino evi'mi, amax,
Salyan, Quba, Gonco, ua, Nuxa vo s.
ohorlordo do bu sonot vii geni yaylmd. Zorgorlikdo qolibkarhq, obokoilik, qarasavad (giimbondlik), minasazlq sullarndan istifado olunmudur.
19 osrin sonunda zorgorlik fabriklorinin
yaranmasina vo bazara xaricdon golmo
oxlu sayda zorgorlik momulatlanmn xarlmasna baxmayaraq, Azorbaycan
zorgorlik sonoti inkiaf edir, yerli ustalann hazrlad momulatlar iso dnya
bazarlannda yiiksok qiymotlondirilirdi.
Azorbaycanin ononovi sonot saholori
iorisindo a a c i l o m xiisusi yer tu
tur. Xanlar rayonundan taplan aac vol
(e.o. 2-ci minilliyo aid), Mingoevirdo
akar edilon aac qonddan, mo, tokno (erkon orta osrloro aid) vo s. Azor
baycanda aacilomo sonotinin qodimliyini siibut edir. Aacilomo sonoti daxi
lindo ixtisaslama getmi, dlgor, obokoi, noccar, xarrat, qundaqsaz, sandqsaz, sazbnd vo s. sonot saholori yaramdr. Bu soot nv daha ox kond yer
lorindo yaylmdr. Aacilomonin balca morkozlori Quba, Lonkoran, amax,
oki vo Naxivan qzalan, habelo Kiik
Qafqaz orazilori olmudur. oki xan saray aacilomo sonotinin osas sahosi olan
obokoiliyin on gzol nmunosidir.
Qodim tarixo malik toxuculuq sonoti
zndo xalalq, ipokilik (orbaflq),
albaflq, bozzazlq, keoilik, hosirilik
vo s. saholori birlodirir.
Azorbaycanda x a 1 a 111q sonoti
nviiniin yaranmas e.o. 2-ci minilliyo
Tunc dvrno tosadiif etso do, yksok inkiaf soviyyosino erkon orta osrlordo atmdr. 10 osr orob miiollifi ol-Mqoddosi Bordo ohorindo toxunan xalalar
yksok qiymtlondirmidir.
16 osrdo sjetli xalalarm yaranmas
ilo xalalq snotindo yci mrholo balayr. Sjetli xalalar Azorbaycan xalqnn maddi vo monovi modoniyyotinin on
qiymotli nmunolridir. Sjetli xala so-

Sumax. Xovsuz xala. irvan. 19 sr.

noli xsusn Tobriz ohorindo daha yiik

sok inkiaf soviyysino atmd. Belo
xalalar Qaraba, Gonco vo irvanda da
toxunurdu.
19 osrdo Azorbaycanda xalalq
sonoti / inkiafnn on yiiksok morholosino atmdr.
istehsal texnikasna gr xala vo
xala momulatlar xovl (ilmoli) vo
xovs/ (ilmosiz) olurdu. Bdii-texniki
xsusiyyotlorin gro Azorbaycanin
xovlu xalalar 4 byk qrupa Qubairvan, Gonco-Qazax, Qaraba vo Tobriz xalalq moktoblorino bliinr. Bu
moktoblrin hor biri xala enilorin vo
toxunma texnikasna gro forqlonirdi.
Xovlu xalalar l, forma, eidlorino
gro do seilirdi: xal, konaro, gobo,
taxtst, xal balas, namazlq vo s. Xov
lu xalalar dik hanada ilmo alma yolu
ilo hovo, kirkit, qay vo s. alotlordon
istifado etmoklo toxunurdu.
Xovsuz xalalar toyinatna vo isteh
sal texnikasna gro do bir-birindon
forqlonirdi. Palaz, kilim, zili, oddo, lad,
vorni, sumax, mofro, xurcun, uval,
heybo, duz torbas, ul vo s. xovsuz xala momulat nvloridir. Xovsuz xala
momulatlar alkeir, dolama, dormo,
qyq, lad vo s. sullarla toxunurdu.
r b a f 11q ipok momulat istehsalnda osas saholordon biri, ononovi ipok
toxuculuunun karxana formasdr.
orbaflq sonotindo 2 balca istehsal
formas - keci vo xam ipok toxuculuu
tookkl tapmdr. Kccidon cecim, totinlik, xasqrmz, aloya, navar, uxa,
alvar, kynok vo s. toxunulurdu. Kcci
istehsah ev peosi sociyyosi dayrd.
Kecidon toxunan momulatlarn on moluru cecimdir. Cecimdon yoran-dok
vo mtokko zii, taxa vo camaxatan
pordosi, gordok, sfro, yk rty vo s.
momulatlar hazrlanrd. Cecimlorin
homyan , obagozor , kynok , alakynok vo s. nvlori istehsal olunurdu.
Cecim toxuculuu ilo, osason, ua qozasnn Lonboran, Acabodi vo Xorfoloddin kondlorindo moul olmular.
orbaflq sonoti xam ipok sapdan karxa
na oraitindo ipok momulati istehsah ilo
sociyyolonirdi. 8-9 osrlordon etibaron
ipokilik sonotindo ayaqla horokot etdirilon tokorli manciliqlardan (baramaaan dozgahlar), miitohorrik toxuma
dozgahlarmdan istifado edilirdi. Orta
osr Azorbaycan ohorlorindo (Tobriz,
amax, Qobolo, Maraa, rdobil, Gon
co, Beybqan, Naxivan vo s.) arbaflq
geni inkiaf etmidi. 19 osrdo amax

karxana orbaflnn mhiim morkozi

olaraq qalrd. orbaflq bir neo yardm peo nvnn son noticosi kimi
formalamdr. Baramann kolof arx
zorino sarnmas manclq, xam ipok
tellorinin tovlanmas - tovuluq, ara
ipoyinin sarnmas - liilovokil, illo okmok - karatanlq, illonin blnmosi
karalq, illo taylarmn nvo vo anaya
dzlmosi - torrahlq peosini yaratmd. Toxuma omoliyyat kargorlik vo
postokar, boyama omoliyyat iso boyaq-tavakes peosino aid idi. orbaflar
ipoyi yezdimo, drdayaq vo kolaay
dozgahlarnda toxumular.
a 1b a f 11q ev peosi vo xirda om
too xarakterli yun para toxuculuu sahosidir. Sonralar inkiaf edorok karxana
toxuculuu soviyyosino atmdr. 19
osrdo Azorbaycanda al toxuculuu amax, Quba, Gyay, Qazax, ua,
Naxivan, Zongozur vo Zaqatalada
xsusilo inkiaf etmidi. Azorbaycanda
al, mahud, tirmo, cecim, ul, lad vo s.
yun paralar gei eiddo istehsal olu
nurdu. al istehsalnn ev peosi sociyyo
si dayan formasnda al yer hanasnda
qlnc adlanan zobo aloti vasitosilo
qadmlar torofindon, karxana toxuculuunda iso albaf adlanan peokar usta
torofindon miitohorrik al dozgahnda
toxunulurdu.
B o z z a z l q pambq para isteh
sah ilo moul olan sonot nvdr. Orta
osrlordo Tobriz, Maraa, Morond, Or
dubad, Gonco vo s. ohorlor pambiq
para istehsalnn balca morkozlori idi.
19 osrdo bu sonot Naxivan, anax vo
ua ohorlorindo do inkiaf etmidi.
Xam bezdon bosit boyama, qolomkarhq
vo ya basmanax sulu ilo miixtolif nv
pambiq paralar hazrlanrd.
e i 1i ononovi yun momulati
istehsalinin basma texnikasma osaslanan sonot sahosidir. Qoyunuluq vo atln inkiaf bu sonotin geni yayilmasma imkan yaratmdr. Keoyo bozi
blgolordo qolib do deyirlor. Keo gzom yundan hazirlanir, onu hazirlayan
usta iso hollac adlanrd. Keo yun
momulati istehsalinin on sadosi hesab
olunur vo onun istehsal prosesino az
vaxt sorf edilirdi. Keodon alaq tikmok, donocok, yohor altl vo yapinci
hazrlamaq n istifado edilmidir.
Azorbaycan orazisindo d r i i 1i
(dabbaqliq) sonoti do qodim tarixo ma
likdir. Alanm doridon geyim hazirlamaq, zorind yazi yazmaq moqsodilo
istifado olunurdu. Qodim moxozlorin

bir qismi mohz perqament zorindo

dvrmzo golib atmdr. Dabba
momulati gn, sar, otvi, tumac,
mkii vo xoz doidon ibarotdir. sas
xammal ev heyvanlarnn dorisi olmudur. 19 osrdo Azorbaycanda gn-dori
momulati istehsah kustar sonot vo xda
omtoo istehsah xarakteri damdr.
Balca doriilik morkozlori amax,
Nuxa, Cavad, ro, ua vo Gonco qozalar olmudur. Doriilik sonoti daxilindo bir neo sonot: papaqlq, krkiiliik, sorraclq, bamaqlq, okmoilik yaranmd. Bundan baqa doridon
moiot qablar: motal, eymoi tejon, tuluq vo s. do hazrlanmdr.
Sonayenin inkiaf ilo olaqodar ono
novi sonot mohsullarna olan tolobat
xeyli azalm, onlarm bir oxu aradan
xmdr. Bununla belo ev peosi vo so
not nvbri osrlor boyu insanlarm monovi vo moiot ehtiyaclarn domi, xal
qm sonot salnamosino qiymotli sohifolor
box etmidir.
d.\ . .
. ., 1981; Azorbaycan etnoqrafiyas. . 1. ., 1988; M u s t a f a y e v . N. Azor
baycanda snotkarlq. ., 2000 .
Glzad Axundova

Yaay msknlri
v evlr
Azorbaycanda boor tarixinin ayrayr morhololorindo yaay moskonlorinin miixtolif tip vo formalari mvcud olmudur. Onlarm meydana golmosindo
tobii-corafi oraitin, mvcud ictimaiiqtisadi quruluun, mohsuldar qvvolorin inkiafnn, sosial-iqtisadi inkiafn
xsusiyyotlorinin, ailo hoyati normalarinin vo tosorriifat foaliyyoti istiqamotinin
holledici rolu olmu, bu amillorin foal tosiri sayosindo xalq moiotindo omolo go
lon yeni keyfiyyot doyiikliyi yaay
moskonlorinin miixtolif tip vo formalarimn meydana golmosino zomin yaratmdr.
Azorbaycan orazisi znn landaftrclyef quruluuna gro dalq, daotoyi
vo dzonlik orazilordon ibarotdir. Dalq
orazi tobii-iqlim oraitino, hidroqrafiya,
oroqrafya vo geomorfoloji xsusiyyotlorino, flora vo faunasna gro zongin olduundan, lkoin on qodim sakinlori
mohz burada - tobii maaralarda moskunlamlar. Azx, Talar, Qobustan,
Qazma, Aveyda maaralar ocdadlar-

mzn ilk snacaq yerlori kimi molumdur.

Tarixi inkiaf prosesinin sonraki
morhololorindo insanlar tobii materiallardan (da, aac, smk vo s.) omok
alotlori hazrlamaq vordilorino yiyolondikco, maaradaxili yerlokolrd divar
armlar diizoltmok, maarada yanan
ocan tstsiin bayra xarmaq n
tavanda bacalar amaq kimi zoruri ilori yerino yetirmoyo balamlar. Beloliklo, ibtidai insanlarm tobii maaralar z
iradolrin uyun okildo yenidon qurmaq vo tokmilldirmok vrdilri noti
cosindo yaay moskonlorinin yeni bir
tipi siini maara moskonlori yaranmdr. stor tobii, istorso do siini maara
moskonlori ocdadlanmizin ilk yaay
evi kimi do ohomiyyot kosb edir. Azor
baycan orazisindo siini maaralara Byiik Qafqaz dalannn conub-orq vo
imal-orq otoklorindo, hominin Kiik
Qafqaz vo Tal dalar blgosindo
(Quba, amax, Qubadl, Zongilan, Kolbcor, Lan, Lerik), eloco do Conubi
Azorbaycanda tosadf olunur. 20 osrin
30-cu illorindo etnoqraflar .K.lokborov vo Q.T.Qaraqal Kolbocor, Godoboy, Xanlar vo Lan rayonlarmda yaay ohomiyyotini holo do itirmomi siini
maara moskonlori qeydo almlar.
ictimai inkiafn sonraki morhololo
rindo Azorbaycanin daotoyi vo diizonlik orazilorindo do mskunlama prosesi
gedirdi. Mohsuldar qiivvolorin inkiaf
ilo olaqodar okini vo maldar qobilolorin
formalamas noticosindo Azorbaycanin
dzon vo daotoyi orazilorindo ycni-yeni
qobilo moskonlori yaranir vo inkiaf
edirdi. kiniliklo mol olan tayfalar
siini suvarma qaydalarina yiyolondiyindon ay, arx vo ya kanallarm otrafinda,
maldarliqla mul olanlar iso otlaqlarla
zongin orazilordo moskon salmaa iistnlk vermilor. Azorbaycanin daotoyi vo
diizon blgolorindo akar olunmu Eneo
lit vo Domir dvriino aid olan oxsayl
yaay moskonlorinin izlori bunu bir da
ha tosdiq edir.
Azorbaycanda geni yaylm yaay
moskonlorinin sociyyovi tarixi tipbrindon balcas ko nd olmudur. Kond oturaq haliyo moxsus daimi yaay evloi, tosorriifat tikililori, hoyotyani saho
lori, inzibati, sosial-modoni vo dini mor
kozlori, iimumi otlaqlan, okin saholori,
imoli sular, ayrca qobiristanl olan
vo ohalinin etnik torkibinin iimumiliyi
ilo xarakterizo olunan tarixon formalam moskondir. Kond, bir qayda olaraq,

poligen (bir-birino qohum olmayan bir

qohumluq prinsipi osasmda moskunlanco nosildon ibarot ohalinin yaay mos- ma prosesi getdikco zoiflomi, yaay
koni) xarakter dayr vo ohalisinin sayi,
moskonlorinin salnmasnda qonuluq
ohor istisna olmaqla. digor moskon tiploprinsiplori stnlk tokil etmidir. Qarrindon daha oxdur. Poligen xarakterli
q torkibli kondlorin yaranmasma ar
kondlor horosi bir mohollo tokil edon qo
Rusiyasnn Azorbaycam ial etmosinhum patronimik qruplardan (tayfa, ba- don sonra (19 osrin 20-30-cu ilbrindo)
salaq, tiro, nosil, toboh, oqroba, ocaq,
imali Azorbaycan orazisino ktlovi okildongo, evlori, ilok, vlad, ua vo s.)
do ermonilorin, ruslarm vo b. xalqlarm
kriilmosi do tosir etmidir.
ibarot idi vo hor birinin okin sahosi, riiii,
bionoyi, meoliyi, axmaz vo colosi ilo hiiAzorbaycanlilarm yaay moskonlo
rinin tarixon yaranm digor sosial-iqtidudlanan hondi olurdu.
19
osrdo Azorbaycanda monogen xasadi tiplori oba, enlik, bino, yurd, diiijorgo, qlaq, yaylaq, dokko, dongo, sirakterli (bir kkdon tromo) kondloro az

amax ohori. 17 osr. Adam Olearinin rsmi.

da olsa tosadiif edilirdi. oki-Zaqatala

blgosinin Badaal, Sarba, Muanl, Qpaq kondlori bir monoli idi. irvann Br kondinin ohalisi Colil vladnm
tromosidir. Naxvanda Kongorli soylarnn yaadqlar kondlor (Yurdu,
Qabll, Qarabalar, Qaraxanboyli, Keili vo s.) do bu qobildondir.
ctimai inkiafn sonrak gediindo
qohumluq prinsiplrin osaslanan kondlord ba veron doyiikliklor onlarm byiiyorok qarq torkibli kondloro evrilmosino sobob olmudur. Belo kondlorin
onolo glmsini patronimik ailolorin byiiyorok paralanmas, orta osrlordo
oxsayl ohali qruplarnn Azorbaycan
orazisino miqrasiyasi ilo izah etmok olar.
Miixtolif obyektiv tarixi soboblor iizndo lko daxilindo ohalinin kmoklo
yerdoyimosi do qarq torkibli kond
lorin meydana golmosindo osas rol oynamdr. Mohz bunlarm noticosi olaraq

rxana, yataq vo s. mvoqqoti elat yaay moskonlorindon ibarot olmudur.

O b a - 19 osrdo hom maldar icma
iizvlorino moxsus xiisusi qurum (birlik),
hom do oturaq ohalinin mvoqqti yaay moskoni olmu, todricon daimi yaay moskonino - kondo evrilmidir.
Azorbaycanin ayr-ayr blgolorindo
mvcud olan beb obalar kondo evrilorkon kond adlarmda oba komponentini do saxlayrd. Mos., Volioba, Mollaoba (M asalli rayonu), Mahmudoba
(ahbuz rayonu), Aqoba (Qusar rayo
nu) vo b. obalar, bir qayda olaraq, mal
darliq tosorriifatimn yaylaa vo qlaa
kmosi ilo olaqodar meydana golirdi.
Daimi yaay moskonindon - konddon
nisboton arali sahnan obada, adoton,
qohum aiblor moskunlard. Otlaqlardan somoroli istifado etmok moqsodilo
istor yaylaqlarda, istorso do qlaqlarda
obalar xirda vahidloro - dongo loro

blnr, dongolr iso bir-birindon otaras adlanan mrzlrl ayrlrd.

e n 1i (ennik) do oba kimi dim tarix nalik yaay moskoni olub,
ail zvlorinin sayna gro ondan kiik
idi. Koma formal yaay mosknlrindoki hor bir koma ayrca bir enlik tokil
edir vo ksr hallarda monogen xaraklerli olurdu. enlik ahalisinin torkibi, osa
son. qohum tayfalardan formalard.
i n mvoqqoti yaay moskon
lorinin reym tipi olaraq bu vo ya digor
kondin sahnmasnda ilkin morholo tokil
etmidir. Toplanlan elnoqrafk materiallardan aydn olur ki, bio 19 osrdo
Azorbaycanin dalq blgolorindoki
kondlorin oksoriyyotindo mvcud olmudur. sason, maldarlqla moul
olan ohali torofindon kondin yaxnlnda salnan tosorriifat likililori (yataq,
tvlo, poyo. xalxal, banstan vo s.) bino
adlanrd. Binodo ailolorin say artdqca
todricon tosorriifat tikililori vo yaay
evlori do ina edilirdi. B tikililor oxaldiqca bino daimi yaay moskonino evrilir vo o. ya orada ilk moskon salm
adamin adi ilo, ya da maldarliq tosorriifatmin iistiin saholorindon birinin adi
ilo adlandinlirdi (Qasimbinosi, Mommoduabinosi, Baxbinosi, Malbinosi,
Qoyunbinosi vo s.).
Q i 1a q - srxana, yataq vo yaay evlorini ziindo birlodiron miivoqqoti yaay moskoni idi. Adindan mo
lum olduu kimi, qlaq, osason, q aylarnda yaay n nozordo tutulan
orazi, otlaq sahosi dcmokdir. ilin 8-9
ayn qlaqlarda keiron Azorbaycanin
maldar elatlan yalniz yay aylannda
yaylaqlara qalxardlar. Qlaq digor
miivoqqoti yaay moskoni novlorindorv
daimiliyi ilo forqlonir vo kondo keidin
son morholosi hesab olunur.
Azorbaycanda geni yaylm mii
voqqoti yaay moskonlorindon biri do
1a q olmudur. Yaylaqlar, adoton,
yiiksok alp omnliklorindo yerloirdi.
lin 3-4 aym yaylaqlarda keiron mal
dar elatlar burada alaq vo doyolordo
yaayrdlar. Yaylaqlara kmo voyurdsalma qaydalarinda, osason, su monbolorino yaxinliq, otlaq qaylar, hominin qohumluq miinasibotlori iistiin yer
tuturdu. ksor hallarda bir eo qohum
ailo bir yerdo y u r d (yaylaq) salirdi.
Bozon iri maldarliq tosorriifatina malik
olan varli ailolorin aynca yaylaqlara
diimosi mstosna hal olurdu. Qohum
ailolorin bir eo il dalbadal ddklori
yurd yerlori yaylaqlar ailo basnn,

bozon do onlarm tomsil etciiklori kondlo

rin adi ilo adlanrd (mirohmodin yurdu, Nobi yurdu, Eldar yayla vo s.).
Miivoqqoti yaay moskonlorinin bozilori (bino, oba, yataq. qlaq, srxana
vos.) tarixon maldarliq tosorriifatinm inkiaf ilo six bal olmu, daimi yaay
moskoninin - kondin yaranmasinda
miioyyon morholo tokil etmidir. Qazax
blgosinin ayl kondi vaxtilo Qiraq Kosomon kondindoki Qizyetorli tayfasmin
qlaq yeri olmu, sonralar maldar oha
linin oturaqlamas prosesindo kondo
evrilmidir. Qlaq yerinin daimi moskono kondo keid tokil etdiyini bozi
kond adlannin torkibindo qlaq komponentinin olmasi da tosdiq edir. Tovu-

DqqJbab nmunlri.

zun Byiikqlaq, Lann Khnoqlaq,

Qazan Dzqlaq. Dakosonin Yalqlaq, Zongilann Gnqlaq, Qobolonin
Aydnqlaq, Goranboyun Baqlaq
kimi kondlori buna misal ola bilor.
Azorbaycanda mohsuldar qiivvolorin
vo kapitalist miinasibotlorinin inkiaf,
bu miinasibotlorin kond moiotin daha
dorindon nfuz etmosi ilo olaqodar yara
nan sosial miihit, byiik ailolorin patro
nimik qruplara paralanmas, ohali arti
mi, ycam torkibli kondlordo torpaq atmazl vo s. amillor yeni yaay mos
konlorinin omolo golmosindo osas rol oynayirdi. Bozon ana konddon ayrlan tromo kondlor z ovvolki ad monsubiyyotini qoruyub saxlayir, bozon do ya kond
adlanna, ya da ana konddon aynlan

tayfa adlanna xiisusi komponentlor

(oba, bino, mozro, dizo vo s.) olavo olu
nurdu. Oba vo bino komponentli kond
lor biitiin Azorbaycan iin sociyyovi olsa da, mozro vo dizo komponentli kond
lor, osason, Naxivan blgosi n sociyyovidir (Orucdizo, Mamirzodizo, Alagzmozro, Payizmozro vo s.).
Azorbaycanin ononovi yaay mos
konlorindon bohs edorkon ohortipli
moskonlor xiisusi qeyd edilmolidir. Tari
xi molumatlar Azorbaycanda ohor modoniyyotinin, ohortipli ilk yaay mos
konlorinin e.o. 1-ci minilliyin ovvollorindo meydana goldiyini tosdiq edir. Qodim
Azorbaycanin oholori karvan-ticarot
yollan iizorindo yerlomoklo, ohor moiot torzinin biitiin gstoricilorino tam cavab verirdi. Azorbaycanin feodal tipli
ohorlori sirasmda osas yer tutan Tobriz,
Baki, amax, Gonco, Naxivan, Bordo,
Dorbond, Qobolo, Beyloqan, abran,
oki vo s. yaay moskonlorinin yerli so
sial-iqtisadi inkiafdak rolunun miixtolifiiyino baxmayaraq, onlarm memarliqplanladrma qurulularnda bir sira
iimumi cohotlor olmudur. Vaxtilo salinan Azorbaycan ohorlorinin orazisi z
funksiyalarna gro forqlonon ork
(iqala, narnqala), ohristan (osilzadolorin yaad hisso) vo rabat (sonot
vo ticarot hissosi) adl ii miixtolif blmodon ibarot idi. Hakimin saray vo baqa
osas rosmi binalar, onlar tin ayrlm
saholor vahid planladrma kompleksi
oklindo istehkam divarlan ilo ohato
olunaraq ohorin ork hissosini tokil
edirdi. ohristan , adoton, hom miidafio, hom do xarici grkom baxmndan
ohori ohomiyyotli vo gzogolimli sahosindo yertaivdi. Yaay, ticarot vo sonotkarlara moxsus binalarm yerlodiyi
ohorin rabat hissosi mrokkob vo qarq kiio obokosi ilo, ticarot-sonot corgolori - ar vo dalanlan, bazarlan, karvansaralan ilodiqqoti colb edirdi. ohortipli yaay moskonlori, bir qayda ola
raq, moholloloro blniird. Mohollolor
ayn-aynliqda oho in bir vo ya bir neo
blmosini ohato edirdi. halinin ralatl n hor mohollodo moscid, hamam,
modroso, bazar vo b. ictimai vo dini sociyyoli binalar ia edilirdi.
Azorbaycanin orta osr feodal ohorlorindo sociyyovi xsusiyyot kimi yaay
evlorinin fasadi hoyoto istiqamotlonir,
ko divan btv olurdu. Ailo moiotinin spesifikasi ilo bal olan belo planladrma kemido biitiin miisolman orqindo mvcud idi.

20
osrin 30-cu illorindon balayaraq sorrfat ilo bal miivoqqoti moskunlayeni sosial mnasibtlr vo tosorriifat forma tipi do mvcud olmudur. Ceyranl, Aa Qarayaz, Muan, Mil, Qaramalarmin yaranmasi ilo olaqodar olaraq
xalq yaay moskonlorinin yeni tipi
ba, irvanm Kdrii diiz qlaqlar,
kolxoz vo sovxoz qosobolori (Zoyom,
eloco do yksok dalq razilordo qorar
Dollor, Miifiq, M . .Sabir ad. qosobo,
tutan oxsayl yaylaqlar nc moskunlama tipinin
maldarliq moskunKijoba, Qhromanl, Kr, Diyalli vo s.)
laijina tipinin formalamasnda holledici
salnmdr.
rol oynamdr.
Yaay moskonlorinin tip vo formaAzorbaycan yaay moskonlrini
larinin borqorar olmasinda Azorbaycan
relyef iizro tosnifata gro yamac, yan sociyyovi olan okinilik. okinilikrmyamac, vadi vo dzonlik yaay mosmaldarliq vo maldarliq kimi tosorriifatkonlori olmaqla drd qrupa blmok olar.
modoni tiplorin miihiim rolu olmuijdur.
Dalq vo daotoyi blgolor n sociy
Azorbaycan orazisi iizro moskunlama
yovi olan yamac tipli kondlorin osas xsmohz bu tosorrfat-mdni tiploro uyun
siyyoti onlarm dan klokdon vo ovgolir. Naxivan, Gonco-Qazax, irvan,
undan miihafizo olunan gney somtin\lazan-Hoftoran, Mil-Muan. Qaraba,
do salnmasdr. Belo kondlor LonkoLonkoran, abran diizonliklori suvarma
ran-Astara blgosinin Tongorud, Polikiiliyi n olverili olduundan, ohako, Qorb blgosinin atax, Qoabulaq,
ini moskunlamasnda balca rol oynaXnnakiran, emoli, Zaal, Qabaqmdr. Burada moskunlama, osason.
topo, Mollahosonli, Bayan, Naxivan
blgosinin Drns, Badaml vo b. da ya
maclarmda salnmdr.
Yarmyamac tipli kondlorin yamac
hissosi yamac tipli kondlorin xtisusiyyotlorini zndo saxlayir, digor hissosi iso
diizonlik tipino uyun golir. Beb kondlor
yamac kondlori ilo diizonlik kondlori
arasmda keid morholo tokil edir. Naxvann Tumbul, Qarabalar, Goncobasarn Qaalt kondlori yanmyamac tipli
kondlorin gzol nmunsidir.
Dalq orazibrdo salnm kondlorin
oksoriyyoti vadi tipli kondloro xas olan
xiisusiyyotlori do ziindo birlodirir.
Vadi kondlori, adoton, da yamaclarmin
vo da aylarnn omolo gotirdiyi miilaDairvi ubuqhrmo ev.
yim iqlimli vadilordo salinir, ay bir vo
ya hor iki sahilini ohato edir. irvann
Zarat, rimon, Xolofli, Sulut, Qodirli,
zonlik vo yaxud aykonar (arxkonar)
Udulu, Xocali kondlori da-vadi kondnskunlama tipi kimi sociyyolonir.
lorino misal ola bilor.
Azorbaycanin daotoyi yaay mosByk kond yaay moskonlori, ado
onlorinin ohalisi, osason, domyo okiniton, diizonlik yerlordo salnmdr. Buni vo oturaq maldarlqla moul oldulara aran kondlori do deyilir. Belo kond
ndan, b saholor daotoyi moskunlalor sahoco xeyli byk orazini tutur, ho
a tipinin (okinilik-maldarlq moskuni >ma tipinin) yayld osas yerlor hesab yotyani saholorinin geni olmasi, tosor
riifat tikililorinin yaay evindon, molunur. irvan blgosinin morkozi vo
hollolorin iso bir-birindon xeyli arali saorq hissosi (Bozda tirosi, Xoraso
linmasi vo sorbost yerlomosi, moiot
dizonliyi, Qobustan yaylasnn imalblmosindo talvar-klgolik yaradlmas
qorb hissosi), Goncobasann Kiir ay ilo
ilo sociyyolonir. Azorbaycanin biitiin etKiik Qafqaz silsibsi arasndak danoqrafik blgolorindo diizonlik kond
otoyi dzonliklor, Naxivan blgosini
niimunolorino tosadf etmok olar.
Bykdz, rur daotoyi dzonliyi,
Kod yaay moskonlori forma baDoroloyoz silsibsi ilo Araz ay arasnximindan da miixtolif sociyyo kosb edir.
dak dzonliklor ikinci moskunlama ti
Etnoqrafik vo memarliq odobiyyatmda
pinin - okinilik-maldarlq tipinin geni
kond yaay moskonlori formalarmin
yayld orazilor srasna daxildir.
Azorbaycanda kori maldarliq to- mvcud tosnifatmi nozoro alaraq beb

noticoyo golmok olar ki, torpaq atmazl, yerin relyef-landaft quruluu

(topoqrafk quruluu), nosil-tayfa quruluu qaliqlarmin holo do giiclii olmasi,
qohum ailolorin bir-birino yaxm moskunlamaya can atmasi, habelo kondlorin
corgovi formada, yoni planl ko sistemindo salinmasma toobbiis gstorilmomosi sobobindon 19 -20 osrlorin ovvollorindo Azorbaycanda on geni yaylm
kond formalari koma-koma, porakondo
(danq), sx-qarq torkibli ycam
kondlor olmudur. Digor kond formalan (dairovi vo corgovi kondlor) nisboton
azlq tokil etmi, ayr-ayr blgolordo
miixtolif terminlorlo ifado olunsa da,
prinsip vo mahiyyotc forqlonmonilor.
Koma-koma kondlorin osas sociyyo
vi xiisusiyyoti yaay binalan vo tosor
riifat tikililorinin ayr-ayr qruplar oklindo tikilorok bir-birindon moyyon mo-

Lom.

safodo yerlomosidir. Belo kondlorin formalamasnda patronimik mnasibotlorin (qan qohumluu ilo birloon icma
zvlorinin bir yerdo yaamaa can atma
si), tobii-corafi orait vo razinin topoqrafik quruluunun, hominin iqtisadi
amillorin (tosorriifat foaliyyotinin istiqamoti, moiot torzi vo s.) miihiim rolu olmudur. Qorb blgosinin Qusu, Bozalqanl, Gyoli, Cilovdarl, oki-Zaqatala
blgosinin Nic, Xamaz, Dana, Kolbocorin Lev, opli, Goncobasann Qaraqullar, Dostofur vo Tanan kondlori bu
qobildondir. oki-Zaqatala blgosindo
koma-koma formal kondlor talaym
kond formasi kimi molumdur. Sonralar
byk patriarxal ailolorin dalmas hesabina kondlorin enino inkiaf etmosi
noticosindo yeni-yeni kond formalari
meydana golmidir. Beb kond formala-

rndan biri do praknd knd formasdr. Oturaq hoyat torzi n zruri olan
geni okin saholori, rlor, bionoklor
vo s. diizonlik orazido bol olduundan,
buradak kondlor yaay evlorinin vo
kondli hoyotlorinin bir-birindon aral salnmas ilo sociyyolonidi. Geni oraziyo
malik olan porakndo kondlorin hondi
bozon zndon bir neo kiloretr uzaqlar

ohato edirdi. Naxvann Nehrom, Sodorok, Qorb blgosinin Seyfoli, limordanl,

Aa Aybl, Lonkoran Astara blgosiin Siyokoran, Pensor, rkivan, irvann
Nvc, iyni, Qaravolli, Sarvan kondlori
porakndo kondlorin tipik nmunosidir.
Azorbaycan kondlorinin formaca
ncii byk vahidini sx-qarq tor
kibli ycam kondlor tokil edir. stor
dalq vo istorso do diizonlik orazilordo
mvcud olan belo kondlorin formalamasmda relyefn mrokkob quruluu,
yaay vo digor moit tikililorinin inas n olverili torpaq saholorinin mohdudluu vo s. amillor mhm rol oyamdr. Dalq orazilordo tobii maneolor
yaay moskonini sahosinin artrlmasna imkan vermodiyi n, byk patriarxal ailolorin dalmas noticosindo
meydana golon ailo vahidlori mohollo
orivosindon konara xa bilmir, z yaay evlorini burada tikmoyo mocbur
olurdu. Bcloliklo, kondin plan quruluunda todricon omolo golon doyiiklik
onun simasim doyiir, kondlorin ycam formaya dmosino sobob olurdu.
oki Zaqatala blgosinin Da Suvagil,
irvann Qoydan, Ximran, Zarat, Ordubadin Vonond, Goncobasarin Borsunlu, Faxrali kondlori hom dalq,
hom do diizon orazido yerloon sx-qarq torkibli ycam kondlordir.
Diizonlik orazilordo sx-qarq tor
kibli ycam kondlorin formalamasnda
byk ailolorin paralanmas noticosin
do yaranan yeni ailolorin mohollo orivosino smamas vo digor noslin qonu-

ii blmodon ibarot idi: yaay vo to

luunda torpaq sahosi oldo edib orada
moskon salmasi kimi srf iqtisadi-moiot
sorriifat tikililorinin yerlodiyi inaat
amili do miihiim rol oynamdr.
blmosi, onlarm qarsnda yerlodiri19
osr 20 osrin ovvolbrindo dairovilon moiot-istehsal blmosi, okin-dirrik
sahosi vo meyvo aaclarnn salnd
vo corgovi kond formalari da mvcud
idi. Dairovi kondlorin salmmasinda yayallq blmosi. Bu blmolorin biri diay moskonlorinin mdafiosi osas tu- gorindon tapan, qar (qam) opor, utulur, evlor, moscid, bazar, dkan, karbuqhrmo vo s. ilo ayrlsa da, aralarnvansara vo s. otrafmda dairovi okildo da olaqoni tomi etok n kiik qap,
ax-ax vo ya addamac qoylurdu.
Hoyotlorin belo blmoloro ayrlmas
kondlinin on;; moxsus torpaqdan somo
roli istifado etmosino imkan verirdi.
Kondli hoyotbrini xarici mhitdon
tocrid etmok, orq adti ilo onun qapaliln tomin etmok vo iimumi kompoziQaradam.
siyan tamamlamaq n Azorbaycanin
btn blgolorindo hoyotlrin otrafna
hasar (ban, opor) okilirdi. Hasarm okilmosindo qar, qam, da, iy korpic,
kol, ubuq. mhro, aac vo s. kimi yerli
materiallardan geni istifado edilirdi. is
tifado olunan materialdan, tikinti toryerlodirilirdi. Belo kondlor sonot vo ti- zindon vo toyinatndan asili olaraq ocarotlo moul olan ohalinin yaay
porlorin miixtolif nvlori (payal opo,
moskonlori kimi irvan blgosindo ge- payal-xondokli opor, dik opor, sndrni yaylmdr.
ma opor, hrmo opor, okmo opor, toppo opor, ax-ax opor, tapan opor, daCorgovi formali kondlorin osas xarakrava, basma opor, ilat opor, qara
terik xsusiyyoti onlarm tobii yaran, qobar, mhro ban, korpic ban, da hasar,
bu. ay, arx, domir yolu vo magistral yollann konan boyunca salnmasdr. Belo
daqura hasar vo s.) mvcud idi.
Kondli hoyotlorinin miihiim elementkondlordo yaay binalari bozon yolun
(arxn. ayn vo s.) bir torofi, bozon do hor
lorindon biri do hoyoto giri yolu idi. Etnoqrafik materiallardan molum olur ki,
iki torofi boyunca corgovi formada diiziilrd. Corgovi formali kondlor do Azorhoyoto giri yolu doqqaz (pospolond),

ovustan.

baycamn hom dalq, hom diizonlik ora

zilorindo mvcud olmudur.
Yaay moskonlorinin tarixon qorarlam kond tiplorinin plan quruluunda hoyotlor osas yer tuturdu. llorinin vo plan qurulularmm miixtolifliyino (diizbucaqh, oxbucaql, formasiz)
baxmayaraq, da kondlori istisna ol
maqla, kondli hoyotlorinin hor biri moiot xsusiyyotlorino vo toyinatna gro

ax-ax (addamac) vo darvaza (alaqapi)

formasmda dzoldilirdi. 19 osrdo Azor
baycanin ohortipli yaay moskonlorindo dobdoboli, bozokli, kamil sonot osori
tosiri balayan geni darvazalar stiinliik tokil edirdiso, kondli hoyotlorinin
oksoriyyotindo onlar sado, soliqo ib yonulmu aac hissobrindon hazrlanrd.
Darvazalar, bir qayda olaraq, doqqulbab, zondulbab, halqa-cofto, ioridn

balamaq n aac sng, lig, ninikqoqu vasitolorini balamaq n adi

halqa ilo tocliz edilirdi.
Bebliklo, Azorbaycan xalq yaay
moskonlorinin meydana golmosindo,
miixtolif tip vo formalarnn tokaml
morholobrindon keorok sabit yaay
moskonino evrilmosindo tobii-corafi
orait, dvrn sosial-siyasi vo iqtisadi
durumu, tosorriifat mouliyyotinin istiqamoti vo s. amillor holledici rol oynamdr. Arxeoloji vo etnoqrafk todqiqatlarn noticolrin istinad edorok bu
tokaml vo inkiaf prosesini tobii maaralardan tutmu, miiasir kond vo ohortipli yaay mskonlrin kimi ardcl
iomk mmkndr.
Azorbaycanda on qodim moskon tipori tobii vo siini maaralar (zaa, poah, daran. kaha, khiil, snaq, dolmo)
.imi formalamdr. Belo maaralar
ism do ibtidai insanlarm ilk snacaq
erlori - evlori olmudur. Mohsuldar
jvvolorin inkiaf vo bununla homaumg olaraq inaat texnikasnn tokmilodirilmosi noticosindo siini maaralar
odricon qazma tipli evlorlo ovoz olunudur. Da hrgnn meydana golmosi
so qazma vo yanmqazma tipli evlorin yaranmasinda miitoroqqi rol oynamdr.
Qaradam ev tipini sni maaralarn
vo qazma evlorin inkiaf etmi formas
iesab etmok olar. Azorbaycan orazisin
do Kltopo, Mingoevir, xiisusilo do
Qorb blgosindo eramizdan ovvol -4-c
ninillikloro aid omutopo vo Tyrotopo
yaay yerlorindon akar edilmi dairo. i planl, konusvar (gnbozokilli) dam
ortkl yaay evlori qaradam tipli ev
lorin bariz nmunosidir. Bu tip evloro
Xanlar r-nunda ylk , eo ylk ,
poyoba , Naxvanda qara ev ,
drddirok ev , xakoronli ev , evdan , q dam , Kolbocor, Lan, Qu?adl rayonlarmda dam , evdam ,
Boralda iso ardaxldam , beikdam , ydam vo ya sadoco olaraq
dam deyilirdi.
Azorbaycanda mvcud olmu vo byk patiarxal ailolor n nozordo tutulmu qaradam tipli yaay evlori
yerlomo mvqeyino gro yeralt, yarmyeralt vo yerstii, yerloklorinin
sayna gro iso bir vo ya iki elementli
olmular.
Qaradam tipli yaay evlorinin balca xarakterik xsusiyyoti onun znomoxss dam rtynn quruluu olmudur. Mhkom aac diroklor zorindo youn tirlordon diiZoldilon dam

rtyii getdikco daralan yaruslarla yuxarya qaldrlaraq piramidal-oxpilloli

gnboz omolo gotirirdi. 18 19 osrlor vo
20 osrin ovvolbrindo qaradam tipli yaay evlori yaylma arealna gro Kiik
Qafqazn dalq vo daotoyi orazisini,
ciimlodon qismon Qaraban dalq
hissosini vo Naxivan blgolorini ohato
etmidir. Naxivan blgosinin qaradamlar yerst olmas ilo forqlonirdi.
Qaradamlar oki-Zaqatala, QubaXamaz vo Lonkoran-Astara blgolorindo do mvcud olmudur.
znn ibtidai formasmda eramiz
dan xeyli ovvol meydana xm byk
patriarxal ailolor, sonralar mohsuldar
qvvolrin inkiaf, maddi istehsal vo
mbadilonin meydana golmosi, omtoo-

kil edirdi. Bu tip evlor bozon 30-40 sm

hndiirlkdo ay dandan hrlm biinvro zorindo, bozon do bilavasito yer
sothindon balayaraq tikilirdi. Mhro
divar tikintisino xalq arasnda mhro
vurmaq deyilirdi.
Azorbaycanin da vo daotoyi kondlorindo yaay evi fondunun oksor hisso
sini yast daml, da hrgl, nisboton alaq daxal tipli evlor tokil etmidir. irvan blgosi vo Man n xarakterik
olan solyani evlor, Goncobasar vo ivan blgobrindo iso geni yaylan irvani evlor Azorbaycanin xalq yaay evlori fondunu xeyli zonginldirmidir.
19 osr-20 osrin ovvolbrindo Azor
baycanin meo massivlori ilo zongin olan
blgolorindo aacdan tikilmi miixtolif

Krtmo
tipli ev.

pul miinasibotlorinin formalamas no

ticosindo bliinorok fordi ailoloro evrilmi, byk ailoloro moxsus iimumi yaay evlori do (qaradamlar) todricon
aradan xm, yerst evlorin yeni-yeni
tiplori meydana golmoyo balamdr.
Azorbaycanin aran kondlorindo yngl konstruksiyah evlor stnlk tokil
etmidir. 19 osr-20 osrin ovvolbrindo beb evlorin miixtolif lokal-moholli sociyyoli adlan molum idi. Beb ki, ubuqdan,
qar vo qamdan tikilon yngl kon
struksiyah evlor Naxivan, Qaraba vo
Conubi Azorbaycan blgolrind ovustan , Quba-Xamaz blgosindo ubuq ev , darbond , Muanda qom
ev , hrmo ev , oki-Zaqatala blgosindo ubuqhrmo , oporo ev , itomo , irvanda qar ev , qam ev ,
tapan ev , Qorb blgosindo vo Goncobasada iso qardurma adlanrd.
19 osr-20 osrin ovvolbrindo Azorbay
canda geni yaylm yaay evlorinin
bir qismini mhro (palq) tipli evlor to-

ev tipbri stnlk tokil edirdi. Belo ev

tiplorindon biri kortmo ev idi. Kiik
Qafqazda, oki-Zaqatala, Quba-Xamaz vo irvann dalq blgosindo geni
yaylm kortmo tipli evlor memarlqkompozisiya baximindan bir-birindon
az forqlonmoklo Quba-Xamaz blgosindo dorbondi , Yardml blgosindo
taxta ev ( taxtnoko ), Lonkoran blgosindo iso oncinoko adlan ib molum
idi. Astara kondlorindo bu tip evlor colinoko evlor kimi geni yaylmd.
Kortmo evlor bir vo ya iki otaqli, birmortoboli (nadir hallarda ikimortoboli),
yasti vo yaxud atmadam rtkl olur
du. Yast damli olduqda, evin dam
rtiiyn yonulmu dzbucaql tirlordon
qurur, iizorino qalin taxta doyir, iistno qaln palq (kndo) tkr vo sonra
da suvaq okirdilor. Kortmo (colinoko)
tipli evlorin dam rty (km, arda,
bam) bozon iki vo ya drdyamacl qurulurdu. Dam rty kimi ldan, kiromitdon vo ya domiraacdan xiisusi yonul-

mu kirmitoxar aac tavalardan (taxtapu) istifado olunurdu. Adoton. kortmo

evlorin qarsnda aac stunlar stndo
eyvan da tikilirdi. Astara rayonunun
dalq hissosindo tikilon clinoko tipli
evlorin kortmo tipli evlordon forqlonon
xiisusi eyvansz ia edilon variantlan
da mvcud olmudur. Kortmo tipli evlo
rin Azorbaycanda ina olunmasi tarixi
ox qodimdir. Belo ki, holo Eneolit vo
erkon Tunc dvrlorindo Azorbaycanin
metraf orazilorindo ohalinin yaay
evi fondunda kortmo tipli evlorin ibtidai
formas mvcud olmudur.
Azorbaycanin xalq yaay evlori
fondunda aac evlorin digor bir tipi cma () evlor do miioyyon yer tuturdu. Kortmo evlor kimi, cma evlor do
Azorbaycanin ayn-ayri orazilorindo

miixtolif adlarla molum olmudur. oki

Zaqatala blgosindo ev , aac ev ,
ajan ev , doyo , dirokarasi , Lonko
ran blgosindo snnok vo ya siindiinoko , putal ev , qoymoko , carciv
ev , irvan blgosindo badadi ev ,
Qorb blgosindo morok , dirokarasi
vo aradoldurma adlanan cma evlor
memarlq-kompozisiya quruluuna gro
bir vo ya ikimortoboli, tok vo qoa otaqli, eyvanl vo eyvansz ina olunurdu.
Evin dam rtyn qurmaq n yero basdrlm diroklorin stno kndolon quraqlar (kotil, nal) qoyulur, iizori110 dam millori dzlr, qar-qam
tklr, torpaqlanr vo suvanrd. Ya
vo qar suyunun iori szmamas iin dan rty, bozon balqbeli formasnda dzoldilirdi. oki Zaqatala vo Lon
koran blgolorind belo evloi ox
zaman ardaql tikirdilor ki, bu da at
mosfer kntlorinin qarsn almaq

mqsodi gdrd. Cma evlorin qap vo

poncr armlar kiik ldo olur, eyvann yerlodiyi qoor torofdo qoyulurdu.
Aacdan ina edilon ev yarmtiplorinin aac diroklor iizorindo qurulan vo
qlloyobonzor nmunsi olan lom znomoxsus yer tutmudur. sason, yay
istirahot evi hesab olunan lom Azorbay
canin rtubtli vo brkl blgolori,
xsuson Lonkoran-Astara blgosi iin
sociyyovidir. Aran rayonlarmda ona
talvar , Naxvanda taxt , Aberonda balaxana , klafrongi , Qax rayonunda altaq , Zaqatala rayonunda
iso qulaa deyilirdi.
sason. drd odod hiindiir dioklor
zrindo qurulan lom iki vo ii mortobli olur, dam rty ikiyamacl vo drdyamacl dzoldilir, taxta, qam (l) vo

ya kirmitl rtlrd.
19 osrin sonu 20 osrin ovvolbrindo
Azorbaycanin xalq yaay evlori fondnu tokil edon ev tiplorinin on tokmillodirilmi formalari xalq arasnda a
ev , otaql ev , iql ev vo s. adlarla
molum olan eyvanli evlor idi. Beb evlo
rin qolsuz eyvanli , tokqollu eyvanli
vo qoaqollu eyvanli formas mvcud
idi. Bunlardan qolsuz vo qoaqollu
eyvanli evlor Azorbaycan tikinti modoniyyotinin miihiim nailiyyoti hesab
olunur.
19 osrin sonlarndan balayaraq
Azorbaycanda xalq arasmda iql ev ,
a otaq , tonobi ev , aynabondli
ev , imarot , malikano , miilk vo
qosr kimi adlarla molum olan, iqtisa
di cohotdon tominatl oxsbro moxsus
daha miirokkob qurululu evlor meyda
na golmidir. Adoton, beb evlor hiindiir
da hasarlarla ohatolonir, gi i vo ya ala-

qapilarla tochiz olunur, sira talar, sira

stunlar, da obokoli qap vo poncorolori ilo diqqoti colb edirdi. Azorbaycanin
Quba. oki, ua, Gonco, Baki, amax,
Ordubad vo s. ohorlorindo beb ev tiplorino tez-tez rast golmok olardi. Kond
yerlorindo iso belo ev tipbri nadir hallarda tikilorok oxotaql, krsl, ayna
bondli (siyirtmo obokoli), ikimortoboli,
oksor hallarda iso atmadam rtkl
olurdu.
irvamn ononovi xalq yaay evlori
arasmda znn daha miirokkob plan
quruluu ib forqlonon imarot tipli evlor
xalq arasmda var evlori adlanr. oxotaqli imarotlor tokco yaav vo moiot
blmobrinin (yataq ota, yemok ota,
aalq otaqlan, motbox vo s.) sayi cohot
don deyil, habelo tosorriifat blmolori
(anbar, quraqlq, diikan, tondirxana
vos.) vo nkor-naib iin nozordo tutulan olavo otaqlan ilo frqbnirdi.
Bebliklo, Azorbaycanin xalq yaay evlori fondu on qodim dviordn
tutmu 20 osrin ovvollorinodok tarixi
tokamiil prosesindo ibtidai insanlarm
tobii vo siini maaralarndan balayaraq miiasir evioro kimi ox byiik
tokmillomo vo zonginlmo yolu kemidir.
Azorbaycanin xalq yaay evlori
fondunun bir qismini do maldar elatlara moxsus olan vo miixtolif adlar dayan miivoqqoti yaay evlori (alaq,
coma, doyo, muxru, qarakeo, diinnkl ev, kolux, maardoyo vo s.) tokil
edirdi. Adindan molum olduu kimi,
miivoqqoti yaay evlori, osason, yaylaq oraitindo ina olunur, asanlqla
sklb-yla bilirdi.
Etnoqrafk aradrmalar gstorir ki,
Azorbaycanin maldar elatlarmin istifadosindo olan miivoqqoti yaay evlorinin miixtolif variantlan iorisindo doyo
(irvanda - qarakeo) vo alaq stnlk tokil etmidir. Doyo, horn lsno,
hom do tikilmo iisuluna gro alaqdan
forqlonirdi. Hocmino gro alaqdan kiik olan doyo, mhkomliyino gro do
ondan geri qalirdi. Bel foqli xsusiyyotlorino baxmayaraq oslindo alaq vo
doyo eyni miivoqqoti yaay evinin iki
miixtolif nvdr. Doyo istilahi bir
ox trkdilli xalqlarda, iimumiyyotb,
ev monasinda ilodilir.
Alaq vo doyonin iorisindo nomi ,
yaxud bucaq deyilon xiisusi yer diizoldilir, burada heyvandarliq mohsullan vo
orzaq saxlamlirdi.
Azorbaycan xalqinm byiik okso-

riyyotinin yaay evlori 19 osr-20 osrin

ovvolbrindo qazma, qaradam vo poyo
tipli olduundan, onlarda daxili soliqosahman qodor do gzlonilmirdi. Belo
evlordon tokco yaay n deyil, to
sorriifat moqsodlori iin do istifado edi
lirdi. Bu barodo 19 osrin ovvollorino aid
bir molumatda dcyilir: Adoton, belo
evbro daxil olduqda ilk dofo adamin
gziino bir-birino sykonmi mis qablann uzun corgosi, sonra yan-yana qoyulmu xalalar, keolor vo barxana
doyir. Yerdo, evin ortasinda ocaq qalayib yemok hazrlayr, rok biirir vo
qiijda isinirlor. Giri yolu ilo iizboz ar\a divar boyu alaq taxt yerlodirilir,
stn paltar vo baqa mxllfat ylm yun mofrolor qoyulur, divardan
so silah aslr .
Yerst evlordo iso daxili soliqo-sah.nan daha tez gzo arprd. Burada
nxtolif moqsdbr iin dzoldilmi diar armlar (taxa, zeh vo ya rof, divar
kaf, yiik yeri, dolab, buxar vo s.) mvud idi. Ailo moioti n sociyyovi olan
siitiin proseslor (yemok, yatmaq, dincolnok, ev ilori grmok vo s.) domo zoido hoyata keirildiyindon, onun soli|oli dzoldilmosino xiisusi fkir verilirii. Adoton, domo saman qatlm palqla qaln suvanr, suvaq quruyandan
sonra onun zrino vo divarlara a gildon iro okilirdi. irolonmi domoyo,
ev sahibinin maddi imkanndan asl
olaraq keo. palaz, cecim, hosir, kilim,
xala, gobo vo s. salnr, zorino alanm qoyun dorisindon ayaqalt qoyulur,
niitokko, bal vo dokolr (nala,
limdor) dzlrd.
Azorbaycan xalq yaay evlorinin
laxili sahmanmda mhm moiot elenentlorindon biri yiik yerinin (camaxaann) olmas idi. Molumdur ki, poyo,
lazma vo qaradam tipli evlordo yiik yeri
la, korpic vo ya aac dayaqlar iizorindo
[urulan yiikaltilardan ibarot idi. Yerstii evlordo iso bu moqsod iin xiisusi
dzoldilmi divar armlanndan istifato edilirdi. ox vaxt moiot mxollfatn mofr, yaxdan vo sanda yb yk
yerino qoyurdular.
Evlorin daxili sahmanmdaki moiot
elementlorindon olan taxa gndolik ilodilmoyon ev avadanliqlanmn, qiymot
li eylorin, qadin zinotlorinin, irisio
xeyir-or libaslan qoyulan vo bahali
paralardan hazirlanan paltar boasnn (Naxvanda ona paltar arovu
deyirdilor) saxlamlmas n nozordo tutulurdu.

Gndolik ildibn qab-qaca, azuqoni, ay vo xrok dostgahn taxann

bir nvii olan dolabda (dulada) saxlayirdilar. Adoton, tokotaqh evlordo bir ct
dolab olurdu. Bozon evin eyvamnda da
dolaba tosadf edilirdi.
zorino miixtolif motbox avadanl
ylm rof (zeh, lomo) evin daxili sahmaninda miihiim yer tuturdu. Onu, bir
qayda olaraq, evin yan divarlan bo
yunca diizoldirdilor. Bozon evin btn
divarlan boyu dzoln zeho do tosadiif
olunurdu. Zehin iizorino moiotdo az
ilodilon vo tez snan ev avadanl
miioyyon ardcllqla vo xiisusi zvq ilo
ylrd. Zeh bir nv ailonin iqtisadi
voziyyotinin gstoricisi idi. Buraya
dzlm qablann sayma, doyorino vo
miixtolifliyino gro ailo sahibinin mad-

golmok olurdu. Evlorin qzdrlmasna

xidmot edon, zlorinin dekorativ ilonmolori baxnnindan kamil sonot osori tosiri balayan vo quruluca miixtolif
olan buxanlar osas etibarilo varhlarm
evlorindo olurdu.
Azorbaycanda yaay evlorinin qizdrlmas n istifado edilon siini vasitolor - orta oca, buxan - tonoko (uqun sobalar), kiirsii (gil kiiro, manqal),
qaz sobalan vo buxarla iloyon miiasir
istilik sistemlorino kimi byk inkiaf
yolu kemidir. Bohs olunan dovrdo ev
lorin qzdrlmasnda yanacaq kimi
odun, kormo (qirma), tozok vo s.-don,
Aberon blgosindo iso neftdon (mazutdan) geni istifado olunurdu.
Yaay evlorinin daxili sahmanma
anbar kimi istifado edilon kondi, iri san-

mart.
19 sr.

di voziyyotini miioyyon etmok olardi.

Azorbaycanin bozi blgolorindo
(Naxivan, irvan, Aberon vo s.) evlo
rin daxili sahmaninda kiirsii do miioy
yon yer tuturdu. Adoton, krsdon q
aylannda qznmaq n istifado olu
nurdu. Evin ortasinda qurulan kiirsii
domo iizorindo qazlm dayaz aladan, alaq kotildon vo onun iizorino salnm byk kiirsii yoran ndan iba
rot olurdu. Bozi evlordo ala ovozino,
xiisusi dzldilmi gil kiiro vo uqun
manqaldan da istifado edilirdi.
Evlorin daxili sahmaninda diqqoti
colb edon digor bir mit dementi buxan idi. Ondan xrok hazrlamaq vo
evlori qizdirmaq moqsodilo istifado olu
nurdu. Yaay evlorinin oksoriyyotindo
buxan kollo divarin ortasinda yerlodirilirdi. Bozon otan knclorinin birindo ocaq oyuundan vo divarii tiist
borusundan ibarot buxanlara da rast

diq (yaxdan), ubuq vo ya qardan

dzoldilmi, yaxud ipdon hriilm qaqlq, mohroba asmaq n aacdan
bucaq formasmda dzoldilmi aslqan, iyno-sap qoymaq n iynodan, divara vurulan xalalarm iizorino bond
edilon miixtolif naxl ol tikmobri vo s.
miot oyalar da znomoxsus rvnoq
verirdi. Evlorin ydrlmasnda vo
sprlmosindo tu adlanan kiik
sprgolordon istifado olunurdu.
Evlorin daxili sahmaninda iqlandirma mosolosi do balca yer tuturdu.
19 osrdo evlorin siini iqlandrlmasnda gecolor orta ocandan, ucu alovlu
ksvdon, buxarda yanan ocan losindon, giindiizlor iso qapi vo poncoro
armlarndan, dam bacasindan, son
ralar miixtolif yal bitkilordon (palid,
tozaac, gormoov vo s.) istifado olu
nurdu. Etnoqrafik materiallar gstorir
ki, Azorbaycanin qorb blgolorindo

Respublikasi orazisindn 8 iqlim quryaay evlorinin iqlandrlmas n

ann kemosi burada flora vo faudaha ox aac ubundan hazrlannanin zonginliyino, miixtolif heyvan vo
m dymo adlanan raqdan istifado
bitkibrin mvcudluuna sobob olmu,
edilmidir.
zongin motboxin yaranmasim ortlonEvlorin iqlandrlmasnda 19srin
ikinci yarsndan balayaraq Azorbay dirmidir. Burada ovuluq mhsullarncanda mazut v qara neftlo iloyon qa- dan vo yabam bitkilordon istifado ib
raraqdan istifado olunurdu. Onlar yana ohalinin inkiaf etmi okinilik
vo maldarliq modoniyyotino malik
saxsdan, odon, misdon vo tonokodon
dzldilir, domdon miioyyon hiin- olmasi da miihiim ort idi. Beb ki,
diirlkdo. aacdan qayrlm raqbanmohsul istehsah rok vo rokovozi
larn stno qoyulurdu. 20 osrin ovvol- yemoklorin hazrlanmas n tolob
lorino yaxn qararaqlar todricon ii- olunan miqdardan ox olduqda miirok
li lampalar, fonorlor ovoz etdi. Bundan
kob xroklor meydana golo bilordi.
sonra xalqn moiotino ardcllqla
Mohsul istehsah artdiqca miirokkob
yeddilik , onluq , otuzluq lampa
xroklorin eidi artir vo milli yaddada
vlori daxil oldu.
mhkomlonirdi. Tokco otonin (as20
osrin ovvollorino qodor Azorbayzonin ibtidai formas) mvcudluu
can xalq yaay evlorinin byk okso- donli bitkilordon hazrlanan yemokriyyotindo, demok olar ki. mebel olmalorin. eloco do xomir xrokbrin tarixini
mdr. Az-ox varl ailolordo taxt
eramzdan 5-6 min il ovvol aparmaqla
adlanan aac arpaylar, aacdan d- borabor artq bu dvrdo taxln tolobatdan ox istehsal edildiyini gstorirdi.
/oldilmi masa, kotil vo s. avadanlqlaBu hom do inkiaf etmi maldarlqdan,
ra tosadiif edilmidir.
oturaq hoyat keiron ohalinin yksok
cl.: S a I a m z a d . V., S a d q z a d
okinilik modoniyyotindon, onun geni
. . 18 19 srlrd Azarbaycanda yaay
suvarma sistemino malik olmasndan
binalar. B., 1961; ., xobor verir. Qeyd etmok lazmdr ki,
., .
. ., 1963;
Conubi Qafqazda osas orzaq xammalm
. . .
azorbaycanlilar istehsal etmibr. Azor
., 1964; N s i 1i . N. Azrbaycan SSR oki
baycanda olmu soyyahlar, alimlor,
Zaqatala zonasi ahalisinin yaay evlori. .. 1975;
diplomatlar
vo b.-nn yazilan, eloco do
. .
. ., 1987; y e n o n u n ;
arxeoloji materiallar Azorbaycanda ta
. , 2002.
qodimdon buda, arpa, oltik, knct,
paxla, uundur, zm, alma, heyva
Fazail Vliyev
vo s. bu kimi okinilik. bostanlq,
meyvoilik mhsullarnm ox byk
miqdarda becrildiyini, ohalinin tozo
Azrbaycan mtbxi
(eyni zamanda qurudulmu) ot vo balq.
kr, bal, koro ya vo digr heyvanDnyann on qodim vo zongin mot- darlq mohsullarm noinki istehsal,
boxlorindon biri olan Azorbaycan mot- hotta ixrac etdiyini do gstorir.
boxi maddi modoniyyotin miihiim torkib
Motbox modniyyotinin zlyndo
hissosi kimi motbox modoniyyoti tari- konservativ olduuna, baqa modoniyxini, onun folsolosi, siifro psixologiyasi,
yotlordon noyi iso ox otinliklo qobul
adot-ononolori. motboxin fiziologiyasi,
etdiyino baxmayaraq, Azorbaycan mot
gigiycnas, avadanl, etikasi, estetikasi
boxi n sociyyovi hal ondan ibarotdir
vo s. cohotlori, eloco do tocrbi amillori
ki, baqa xalqlarm (grc, fars, ermoni,
zndo birlodirir.
Dastan xalqlar vo s.) motboxino ox
Azorbaycan motboxi orazi baxi- gclii tosir gstordiyi halda, z tomasmindan Azorbaycan Respublikasi, Co da olduu xalqlardan, demok olar ki,
nubi Azorbaycan, kemi irovan xan- he o gtrmomi, gtrdy czi nl, Zongozur, Gyo mahali, indiki
munolori do xeyli doyidirib ziino uyErmonistanda azorbaycanhlardan zorla unladrmdr.
tomizlonmi digor tarixi torpaqlarda,
Azorbaycan motboxino gcl tosir
Boral bada olmaqla Grcstanda,
gstoron amillordon biri do ocaqdir
Drbnd bada olmaqla Dastanda
(tondir, kiiro, buxan, kiilfo, ala, ocaq,
azorbaycanlilarm qdimdon bu gno sac, manqal vo s.). Kiirodo, osason,
kimi yaadqlar torpaqlan ohato edon miixtolif roklor, unlu qonnadi momu
geni area Ida yaylmdr. Azorbaycan
lati, hom do gil qablarda piti, bozba

biirilir. Manqal, baqa ocaqlardan

forqli olaraq, osason ilik (kabab) biirmok ndr. Quruluuna gro byk
kroyo bonzoyon vo hazrda ox az
istifado olunan kiilfodo kiilfo royi,
kmbo vo s. biirilirdi. Yeralti vo
yerstii tondirbrin dyno , badli
vo korpic nvbri var. Tondirdo miix
tolif lavalar, tondir royi, boyimroyi, miixtolif xroklor, qonnadi
momulati hazirlanir. Qapali ocaq nv
olan buxanda daha ox duru xroklor
biirilordi. Buxarnn divarlarndak
qarmaqlardan qazan aslard. Azorbay
can dilindo indi do yemok biirmok
monasnda ilonn qazan asmaq" ifadosi buradandir. Buxannin kzndo
kartof, qardal, bozon nazik ot tikobri
do biirordilor.

boxino tosir gstormidir (mos., donuz

otinin haram saylmas, orabn yasaq
edilmosi vo s.).
Azorbaycan motboxindo ilodilon
qablar doridon (motal, l, eymo,
tuluq vo s.), gildon (kiip, badya, lmok,
nehro, kasa vo s.), aacdan (nehro, tabaq, oxlov, yuxayayan vo s.), metaldan
(qazan, satil, sini, mocmoyi vo s.), dadan hazrlanrd. Motal oru, motal
pendirinin hazrlanmas, oban basdrmasnn biirilmosi yalniz dori qablarda
mmkn idi. Dori tuluqlardan hom do
nehro kimi istifado edilirdi. Mis qazanlar vo qablar istilikdon somoroli istifado
tmoyo imkan yaratmdr. Xiisusi for
mali taslar, kip qapaqh qazanlar, osaon, pohriz yemoklorinin hazirlanmana, xroklorin buda bimosino, or-

Dbro.

Azorbaycanlilarm ox ilotdiklori
ocaq nvlorindon biri do sacdir. Sacda
sacst, sacii, sacalt, sacaras xroklor
hazrlanrd. Gil vo da saclarda, osa
son, yuxa, bozdamac roklori, qutab,
qat-qat, layl xomirdon hazrlanm
fosoli. qatlama vo s. biirilirdi. Saci
evirib iorisino nql, ayda yaraq
iizorindo nazik songok royi (sac
songoki) do biirirdilor. Sacn iorisindo
sacii cz-bz, sacii ciyor, sacii toyuq,
sacii kartof vo s. hazrlanrd. Sacalt
xroklor daha ox kziin iorisindo biirilir, st sacla rtliir. ki sacn ara
smda bion xrokloro iso sacaras deyilir.
B halda sacn biri tava, digori iso qapaq
rolu oynayr. orti olaraq samovar da
ocaqlara aid etmok olar. Bu, maye qaynatmaa, domlmo hazrlamaa imkan
verirdi. oki rayonunda tapln gildon
olan on qodim samovar tipli qabin 4 min
ilo yaxn ya var. Belo qablarda ovvollor
miixtolif ikilor hazrlanrd.
Din vo inanclar da Azorbaycan mot-

zaqdaki vitaminlorin maksimum saxlanmasina xidmot edir.

Azorbaycan xroklorinin adlarmin
aranmasinda miioyyon qanunauyunuqlar var. Mos., qatlama, dolma,
ioramac, ozmo kimi adlar xroyin
slkin hazirlanma qaydalarini; qizartma,
(rtlomo, qovurma, bozartma vo s.-nin
di istilik email omoliyyatlanm; dindili
kiifto, yarpaq xongol, liibkabab, yuxa
s. xroyin fiziki formasmi; yarpaq
dolmas, yarma sy, dyii onkr,
bzo-kk vo s. istifado edilon osas
orzaq nvn; sulu xongol, syq vo s.
yemoyin qatln; turuqovurma, irin
nazik xroklorin dadn; sacii, tavakabab, taskabab, lmobulama xroyin hazrland qabn adn; tondirkabab, kiilfo royi vo s. xroyin biirildiyi ocan adn; Gonco paxlavasi,
Qaraba basdrmas, oki halvas xroyin blgo xsusiyyotini vo s. oks
etdirir. Bozi hallarda xroyin adi onun
miioyyon xrok qrupuna aid olduunu

gstoir. Mos., Azorbaycan xroklori

iorisindo 200-don ox plov, 30-dan ox
dolma, 20-don ox kabab nv vo s.
mvcuddur. Biitn trk xalqlarma aid
olan daha bir qanunauyunluq xroklorin adnda da tozahiir edir (imambayld, vozirbarma, xongol, torxan,
axsaq olaq, qalac vo s.).
M illi motbox modoniyyotinin soviyyosini gstoron amillordon biri do mot
boxin suya olan mnasiboti vo ondan
istifado etmok bacardr. Azorbaycan
xalqi qodimdon suyu iki yero ayrb: a
(yumaq) su vo qara (cod) su. kilorin
vo xroklorin hazianmasnda azorbaycanllar a Sudan, osason, bulaq vo
quyu suyundan istifado edirdilor. ay
vo arx suyunu zoylo duruldur vo gil
qablarda saxlayirdilar. Suyun tomiz vo

roklori, xomir momulatlan da xiisusi yer

tutur. Qeyd olunmahdir ki, xomir xroklori, xomirlo oti birgo biirilmosi bii
tiin tiirkloro xas olan ononodir. M ah
mud Kaqarinin lotindo, Faruq
Smorin Ouzlar kitabmda tutmac
haqqinda molumat vardir. Tutmaca
bozi rayonlarda oritoli-lobyal isti do
deyirlor. Xongol (sulu xongol, yarpaq
xongoli), giirzo, diiboro, umac, xoil,
quymaq vo digor xomir xroklori, ado
ton, soyuq aylarda yeyilir. Xomir xroklori n orito (rito, vrito do
adlanr) hazrlamaqdan trii yaylm
yuxa ox nazik zolaqlar oklindo kosilir, unlanr, qurudulur. ritodon orito
istisi, oritoplov vo s. xroklor hazrlanr. Una su iloyib ovmaqla umac
(omac) alnr vo ondan umac istisi

t qutabi.

rtmaplov.

sorin olmasi n onu su dandan da

szrdlor.
Azorbaycan motboxindo buda,
arpa. qardal vo s. unundan, acitmali
vo ya actmasz hazrlanan oxsayda
rok nvbri molumdur. Yuxa, fotir,
lava, songok (songok krosindo vo
sacn iorisindo biirilir), xamral (yannama, bozdamac), tondir royi vo s.
miixtolif iisullarla, miixtolif formada,
miixtolif ocaqlarda biirilon roklordir.
irvan zonasmda uzaq sofor iin taxtaq royi hazrlanrd. Naxivan vo
Qaraban bozi yerlorindo ox miqdar
da biirilib qurudulmu lavalar bir
neo ay saxlayirdilar. Tovuz-Qazax
blgosind qardal unundan sacin
iistiindo cad royi, Naxvanda iso
arpa unundan somun royi hazrlanrdi. Balaca, girdo qalac roklori ovvollor
daha ox biirilordi. Kzdo biirilon
kiilo, kmbo, kzdomo do rok nvloridir.
Azorbaycan motboxindo xomir x-

hazrlanr. Umac halvas un halvasndan daha dadl olur.

Azorbaycan motboxindo qodimdon
qaramal vo davar, hminin ov heyvanlannin vo qularn otindon istifado
edilir. Yaxm illoro qodor dovo otindon
do yemoklor hazrlanrd. Heyvanlarin
otindon baqa, ba-aya, quyruu vo
ialatndan da istifado olunur, yemok
hazirlanir. tin uzun miiddot saxlanmas iin onu qovurub kplor (vo ya
qarna) doldurur, hominin crmlayb
qurudur vo qaxac hazrlayrdlar. Q
aylannda qovurmam ayrica yeyir, kartolla qizardir, hom do miixtolif xrokloro (qaqxongolino, orito istisino vo s.)
olavo edirlor. Bozba (parabozba,
kiiftobozba, qovurmabozba vo s.),
piti (Gonco pitisi, oki pitisi vos.), xa,
ba-ayaq (kollo-paa), kolopr, soyutma, bozprt, bulama, bozartma, iliklor (kabablar), ot qzartmalar, cizbiz
vo s. hmi biirilon ot xroklrindndir. Tondir quzusu, xomirdo quzu, z

drisind biiriln qzu. holima xsusi

hallarda biirilirdi. Qiymlnmi v ya
dylm tdn kft, arzuman kftosi,
da kft, dindili kfto, dolma (yarpaq,
kolom, badmcan, pomidor, istiot, alma,
xiyar, soan vo s. dolmas), tavakabab,
llkabab vo s. bu kini xroklor hazrlanr.
Ev vo ov qularnn otini do btv vo
ya doranm halda, mxtlif rzaqlarla
birgo vo ya sorbost okildo biirirlor.
Toyuq bvongisi, xomirdo hazrlanm
btv hindtoyuu, qazn, hindtoyuunun, rdyin qzartmas, tondirdo bimi toyuq, frnda biirilmi turac, ov
qularnn otindon ilik, toyuq rtmas, hindtoyuu dolmas, qu otindon
bozartmalar, toyq orbas vo s. geni
yaylm xrokbrdondir. Srnin ti vo

ma, hom do bvongi hazirlanir. Quru vo

ya duzlu baln iini doldurub ncir
yarpana btikorok kzdo yaxud tondir
do biirirbr. lmokdo biiribn balq,
balq bozba, prtbdilmi, qzardlm
balq xroklori donizkonar blglrd
daha ox yaylmdr. Noro cinsli balqlar, osason, ido. frnda vo tndird hazrlanr. Tovuz, Godoboy, Qazax vo
Gonco, hminin Boral azorbaycanllarnn balq xroklri daha saddir:
yal balqlardan qzartma, ilik, yaszlardan iso soyutma biirilir.
Azorbaycan motboxindo siid vo sd
mhsullar da mhrn yer tutur. Sd,
az sd, bulama, koromoz, ktmz,
qatq, pcndir, du, qaymaq, iyo,
ayran, or, nor, nelro ya, motal
pendiri, motal or vo baqa sd mh-

zrlanr. Qurutu bir ne il saxlamaq

olur, ondan xngol, sulu xongol vo s.
iiiin xrok olavosi kimi istifad edilir.
Gcni yaylm sd xroklrindn biri
do dovadr. Ayrandan biiribn dovaya ayrana, qatqdan biiribn dovaya
iso qatqa deyilir. Qatqdan biirilmodon hazrlanan dova iy dova adlanr.
Dovan, adoton, diiy ib biirirbr, bozi
rayonlarda iso noxud da olavo cdirbr.
Bzi blgbrd dovaya kiik kftociklr
(dindili kfto) do olavo olunur. Qatq,
adoton, su, hindtoyuu vo ya ot igonosi
ib qardrlb biirilir. Dovan, osason,
yemokdon sonra verirbr. Axsaq ola
xroyini hazrlamaq n sarmsaql
qata qaynar ya qardrrlar.
Yay aylannda ot xrkbrin tolobat
azaldndan, mxtolif yaban v modoni

Piti.

Arzuman kftsi.

Yarpaq dolmas.

igonosi motboximizd malico

istifado edilirdi.
Toyuq yumurtasndan qayanaq,
nmr qayanaq, alxaa, kiik,
rtma vo s. hazirlanir. Soyutma
yumurta brk vo bo biirilir. Yumurtadan digor xroklrin hazrlanmasnda da istifado edilir. Qeyd edok ki,
qayanaqlar adi qayda ib, bal vo ya
okorlo, qatiqla (vo ya sarmsaql
qatiqla) siifroyo verirbr. Naxivan
(Ordubad) qayana iso bulla birgo
hazirlanir.
Xozor donizi, Kiir, Araz vo baqa su
hvzolori azorbaycanlilarm sfrosini
ox qiymotli balq mohsullan ib tomin
etmidir. Azorbaycan motboxindo qizardlm, io okilmi, soyutma, ii doldurulmu, kzdo biirilmi, btv vo ya
doranm (qiymolonmi) balq otindon
biirilon xroklorlo yana, miixtolif
cidli qara, qrmz vo yasdq krlor
do istifado olunur. Lonkoran-Astara
blgosindo baliq lovongisi daha geni
yaylb. Kiitiim balndan hom qizart-

sullan, onlarm osasmda hazrlanm

dova, doramac, ayrana, atlama,
sdlsyq vo s. bu kimi xrklor qodim
Azorbaycan motbxinin osas torkib
hissolrindon biri olmudur. Aart
mohsullarm oldo etmok n, osason,
inok vo cam sd ilodilir. Qoyun
sdndon, osason, pendir tutulur, kei
sd iso daha ox xalq tobabotindo
istifado edilir. Cam sd yal olduundan onu qat qat, qayma iso
yal vo dadl olur. Siiddon qatq almaq iin ilodilon mayaya alas
deyilir. Pendir mayas iso quzunun qursandan hazirlanir. Ya, osason, qat nehrodo alxalamaqla alrlar. Hazrda aac vo gil nehrolordon istifado
edilir. Yadan ayrlan hisso ayran
adlanr. Ondan ayran szmosi, ayran
kosmiyi vo or alnr. Ayran iki kimi
iilir, hom do ondan ayrana hazrlanr. Qatqdan alnan szmo vo kosmik
daha yal olur. Duzlanm kosmik or
adlanr. Szmo duzlanb yorulur,
kndo oklindo qudularaq qurut ha-

bitkibdon, torovozdon, gyortidon hazrlanan xroklorin say artr. Bunlardan

koto, qutab, syq, dova, ocob-sondol,
sfro mozlri vo s. hazirlanir. Azorbay
can motboxindo tokco yabani bitkilordon
400- qodori istifado edilir.
Donli bitkilordon biirilon plov (a),
ilov, syq, ilo, hodik, qovura vo s.
xrokbrin sfrodo ziinolayiq yeri var.
Azorbaycan motboxinin ah hesab olu
nan plovlarn qovurmaplov, rtmaplov, bahqplov, toyuqplov, fisincanplov, boranplov, iiyiidplov, morciplov
vos. nvlori mvcuddur. Azorbaycanda
yetidirilon xan, sodri, onborbu diiyii
nvlori plov n, aqlq, qaraqlq
vo s. dylor iso digor xroklor n isti
fado edilir. Plovun dys dama vo ya
siizmo iisulu ilo biirilir. Siizmoplovda
diiyii mayedo qaynadilir, sonra maye
(holim) asiizondon szlr, damaplovda iso diiyii mayeni canna okir.
Diiyii suda, sddo, igonodo biirilir.
Siidlo, adoton, damaplov (siidliiplov)
biirilir. Diiyii lobya, orito, morci, axta

zoal vo s. ilo qarq biirildikdo ona

ilov (lobyailov, axtailov vo s.) deyilir. A qarasmi siifroyo plovun iistiindo, altmda, ortasinda vo aynca ve
rirbr. A qaras hazuiamaq n hom
bitkilordon, hom do ot mohsullarindan
istifado edilir. Plovun yanmda a qarasndan olavo sirkoyoqoymalar, orabalar, gyorti do qoyulur. Plovla birlikdo hazirlanan qazmaq da siifroyo plo
vun stndo vo ya aynca verilir. vvollor plov isti qalsn deyo, iistiinii sorpula
rtrdlr. Plov ar vo yal yemok
olduundan yanmda turmozo ikilor isgoncobi, ayran, abqora vo b. miixtolif
orbotlor verilir. Donli bitkibrin yarnasndan yarmaa, yarmailov, syq,
ayma vo s. xroklor hazirlanir. Mxtolif yaxmalar (yaxmaclar), diirmoklor
izorbaycanlilarm gndolik yemok eiiino daxil olan qolyanaltilardir.
Azorbaycan motboxindo qonnadi
momulati, irniyyat vo halvalar xiisusi
yer tutur. Holo 10 osrdo Azorbaycanda
saf (rafinadladrlm) okor istehsal
edilirdi. Azorbaycanda qodimdon uundurdan, okor qamndan saf okor
lnmas barodo 12 osrdo Nizami Goncovi, 17 osrdo iso Adam Oleari molumat
verirbr. 20 osrin 60-ci illorino qodor
kondlordo okor hazrlayrdlar. Meyvolordon okorin xiisusi nvii olan nabat" hazrlanrd. Qeyd olunmahdir ki,
uundur, yaxud qam bokmozinin
qatladrlb qurudulmasi yolu ilo ah
um kr insan n daha faydalidir.
Ozi'imdon alinan iro (turuluunu gtiirmok n ona iroxok qatlr) qaynadlr, qatladrlr vo iiziim doab
(bokmozi) alimr. Bu doab digor bitkilorin bokmozi kimi (tut, qarpz, uundur vo s.) xrok olavosi, iki hazirlamaq
iiiin istifado edilir, hom do aynca yeyilir. Doabdan rial biirilir, sucuq
(bastx) hazirlanir. Paxlava, rito paxava, korbura, bamiyyo, badambura,
rahotlhlqum, sucuq, qurabiyyo, pemok, miitokko, pevong, tel halva,
knct halvasi, umac halvasi, qatlama
vo s. Azorbaycanda geni yaylm qon
nadi momulatlardr. Zoal, byrtkon,
heyva, gilas, orik, oncir, qoz, ala, albali vo baqa meyvolordon, balqabaq,
qarpiz vo s. torovozlordon, hominin
qzlgl bklrindn hazirlanan mrobbolor, giilqond vo s. ay sfrosino
verilir.
Azorbaycan motboxindo turular
(sirkoyoqoyma), orabalar (duzaqoyma) vo tutmalar da geni yaylmdr.

Sirko yetimi, abqora iso yetimomi

iiziimdon hazirlanir. Sirkoyo vo duza,
osason, torovoz bitkibri (xiyar, pomidor,
badimcan, bibor, sanmsaq, lobya, porpotyiin vo s.), meyvolor (ala, gyom,
alma, zeytun, gavali vo s.) qoyulur.
Bir ox xroklor (quymaq, umac,
xa, horra vo s.), ikilor vo domlomolor
qodim zamanlardan pohriz vo miialico
iin istifado edilir. Azorbaycan motbo
xindo pohriz, miialico, morasim, ayin vo
bayram yemoklori do xiisusi yer tutur.
Novruz bayrannnda miixtolif yemoklor,
paxlava, okorbura vo somoni halvasi,
Xidir Nobi bayraminda qovut hazir
lanir, uaqlarn vo 100 yan kemi
qocalarn dilori xanda vo ya tklondo hodik biirilir, kiik illo bayraminda
(qadinlar bayram) illo qarpz kosilir.
Novruz bayraminda biiriln yumurtalar yal (yallaan tobiotin romzi) vo

Nehr - ya hasil etmk n ildiln qab. Dri, aac v gil nvlri

olmudur. Aac nehrlr, sasn,
Gnc-Qazax zonasmda, gil nehrlr is subtropik zonada yaylmdr. Qazax hri yaxnlnda (Babadrvi), Naxvanda (Kltp)
v b. yerlrd taplm gil nehrlr
e.. 4-3-c minilliklr aid edilir.
qrmz (gno romzi) rongloro boyanr.
Azor bayrammda qovurma hazrlanb
kploro doldurulur, czbz, xa biirilir.
Azr aynn (21 noyabr 21 dekabr)
sonuncu hoftosindo byk illonin
golmosi (kiilor bayram) ilo bal giilii,
iil biirilir. Yas moclislrindo miitloq
halva verilir.
Motboxin osas hissolorindon biri do
oxeidli ikilordir. Tut, zoal vo
baqa bitkilordon araq okilir vo daha
ox miialico moqsodilo istifado edilir.
Distillo yolu ilo torkibindo alkoqol
olmayan bitki araqlan da hazirlanir
(nano, yarpz, qzlgl, glab vo s.).
Miixtolif taml vo rongli orbotlor meyvo
irosi, bal, okor, domlomolor vo s. ilo
hazirlanir. Bayram sfrosini bozoyon
ikilordon biri do ovaladr. Xiisusi
qayda ib hazirlanan sohlob, ozgil suyu,
qondab vo digor ikilor hom do bir sira
xostoliklorin malicosindo ilodilir.
Azorbaycan sfrosini aysz tosovviir
etmok qeyri-mmkndr. aya nisbo
ton qohvo az iilir. Domlomolor miixtolif
otlardan, aac vo meyvolorin qabndan vo ya tumundan hazirlanir, osason,
pohriz vo miialico motboxindo istifado

edilir. Azorbaycanin modon (mineral)

sulan ( istisu , Sirab , Badamh ,
Tursu vo s.) siifroyo hom sorinlodirici iki, hom do pohriz vo malicovi su
kimi verilir. Miixtolif meyvo irolorindon, qatladrlm irolordon (bokmoz)
hazirlanan ikilor do ilodilir. Sorinlodirici, susuzluu yatran vo yal xroklorlo verilon iskoncobidon, eloco do
xoab vo paliidodon daha ox istifado
edilir. Siifroyo xroklo birgo yeyilon gyortilordon baqa, miixtolif orzaq qanqlarndan hazrlanm mozolor vo yemokdon sonra verilon orozlor, iri
xroklor do milli motboxdo znomoxsiis yer tutur. Azorbaycanda ox ilodilon orz meyvo qurusudur (kimi,
qays qurusu, axta zoal, ala qurusu,
alana, doranb qurudulmu alma, armud qaxi, tut qurusu vo s.). Motboxin
zonginliyini miioyyon edon osas siifro
clemcntbrindon biri xrok olavoloridir.
17 osr tiirk soyyah vliya olobi Azor
baycan motboxi haqqmda qeydlorindo
yazir: Burada hob 12 nv xrok olavosi
vo xrok irolori vardir . Xrok olavosi
siifroyo xrokdon ayn hazirlamb verilon
motbox mohsuludur vo bokmoz, meyvo
rublan, sanmsaqli qatiq, sirko-sanmsaq, bulama, palq turu, lavaana vo
s.-don hazirlanir. Siifroyo istiot vo duzla
borabor xiisusi qayda ilo hazrlanm
(gyorti da duz ilo okilib, bir az qurudulur) dahar (daharnano, daharkeni vo s.) da verilir.
Azorbaycan motboxi xrok nvlori
ilo ox zongindir. Azorbaycanda olmu
ingilis soyyahi Antoni Cenkinsonun (17
osr) yazdna gro, amaxda xann
verdiyi qonaqliqda ovvolco 140 nv
xrok gotirdilor. Sonra siifro ydrld,
tozo siifro salindi vo yenidon 150 nv xrok vo oroz gotirdilor . Azorbaycanda
siifro modoniyyoti, qida gigiyenasi da
yiiksok soviyyodo olmudur. Siifroyo dzlon mocmoyilorin, sinilorin, boqablann yanmda ycmokdon sonra barmaqlarin uclarmi isladb tomizlomok iin
kasada siifroyo giilabli su, yemok
qalqlar iin tftan qoyulurdu. Siifro
yemoklorlo birgo doyidirilirdi. Nosiroddin Tusinin xlaqi-Nasiri ndo,
Qabusnamo do, Nizami Goncovinin
Xomso sindo, Nizamlmlkn Siyasotnamo sindo vo s. osorlordo siifro etikctino dair mfossl molumatlara rast
golinir.
Azorbaycanin yiiksok motbox modoniyyotini onun dadl xroklorindon,
otirli ikilorindon vo gzol meyvolorin-

G EYM V B Z K L R

XAV.Q. 0U_.
don daha iistiin olan bir amil sciyyolondirir
azorbaycanlilarm notbox
folsfosinin sasnda qonaq durur.

paradan, balaqlanna tunc bilorzikbr

keirilmi dizliyi, onun stndon geyilmi
otokliyi, eloco do koftas olmudur.
Erkon orta osrlorin geyim modoniy-

Talir niruslanov, Sevil Amaltyeva

Geyim v bzklr
nnvi xalq geyimlri vo bozoklor
hr bir xalqn maddi modoniyytinin
miihiim torkib hisssidir. Bunlarn yronilmosi xalqn milli xsusiyytlrini, iq
tisadi vo modoni hoyat soviyyosini, to
sorriifat mouliyyotinin istiqamotlorini,
onun baqa xalqlarla etnomodoni olaqo
vo qarlql tosir mosoblorini, etik normalarmi. estetik vo bodii zvqn, etnik
vo sosial monsubiyyotini moyynldirmokdo ohomiyyotli rol oynayir.
Geyimbr. Qodim azorbaycanlilarm
geyimi haqqmda ilkin molumati arxeo
loji qazntlardan, qayast rosmlordon,
Azorbaycan haqqmda xobor veron qo
dim vo antik dvr tarixilorinin osoiorindon, tosviri sonot mimunobrindon ol
do etmok mmkndr. Yazili qaynaqlarin molumatina gro, hob e.o. 9 osrdo
Aur hkmdar Aurnasirpal tarixi
Manna (Azorbaycan) orazisi olan Zamua vilayotindon bac kimi yun vo olvan
yun paradan tikilni paltarlar almdr. Hosonlido (Urmiya glnn conubunda) qazinti zamam akar edilon bozok oyalar zorindoki rosmlordo uzun,
otoyi vo qollan saaql paltar geyinmi
vo bellorin enli komor balam adam
lar tosvir olunmudur. Monbolordon
grniir ki. bu dvrdo toxuculuq materiali kimi, osason, kotan, yun, sonraki
dvrlordo iso pambiq vo ipokdon istifado
olunmudur.
Tarixi Elianin molumatina gro. Al
baniyanm Kaspiana vilayotindo yumaqlna gro Milet yunundan he do
geri qalmayan zorifyunlu dovolor saxlanlrd. Homin yundan toxunan paltan
varlilar, adli-sanh adamlar vo kahinlor
geyirdibr. Mingoevir arxeoloji qazintilarmdan oldo edilon para qalqlar vo
toxucu dozgahmin hissobri erkon orta
osrlordo Azorbaycanda dozgah toxuculumun yayldn tosdiqloyir. Bu
dvrdo lko ohalisi yun vo kotandan toxunma kynok vo alvar geyinmi, dori
briinckbrdn, keo vo yun papaqlardan, burnu yuxan dori ayaqqabilardan
istifado etmidir. Mingoevirdo kp qobirdo dofn edilmi yeniyetmo qzn qirmizi doridon bamaqlar vo komori, kotan

Qadin geyimi. Qazax. 19 osr.

ido"), rdobildo ( camo ), Bordodo,

Solmasda vo Xoyda ipok paralar toxu
nur, Naxvanda mohur uxalar, Tobrizdo atlazdan kii iist geyimlori, Gon
codo yun paltarlar hazirlamrdi.
Comiyyotin sonraki inkiaf prose
sindo Azorbaycan xalq geyim fondunda
ciddi doyiijikliklor ba vermidir. Geyimlor gndlik vo morasim paltarlari
kimi miixtolif sociyyo kosb etmi, mo
rasim geyimlorindo motivlomo (biim,
rong, bozok vo nv mxtlifliyi) daha
ox dorinlmidir. Bel doyiikliklor
xalq moitini oks etdiron miniatrlrdo
tosvir olunan miixtolif sosial monsubiyyotli insanlarm geyimlorindon griinr. Bu dovrdo Azorbaycanda tiirkislam modoniyyoti do z inkiafnn yiik
sok morholosino atm, sonotdo ortilik.
miicorrodlik, hondosi ornamentlorin
miirokkob sistemi qorarlamd. Bu iso
ziinii xalq geyimlorindo olan rong harmoniyas, biim gzolliyi, simmetriya,
geyimi dama zvq vo s.-do daha ox
bruzo verirdi.
16
osr Azorbaycanin geyim modoniy
yoti ononolorinin zonginlodiyi dvrdr.
Bu dvr aid sjetli para nvlorinin hazrda dnyann bir ox muzeybrini, eloco do ayr-ayr oxsi kolleksiyalar bozomosi son orta osrlordo Azorbaycanda,
xiisusilo Tobrizdo para istehsalinin ono-

yoti haqqmda Kitabi-Dodo Qorqud

dastaninda da otrafli molumat vardir.
Burada kii vo qadin geyimlorindon
kmlok, alvar, ciibbo, uxa, kaftan, quraq, kiirk vo yapincimn, ba geyimlorindon sarq (alma, dolbond), brk. klah,
niqab, duvaq, yamaq vo omborin (din
go), ayaqqab nvlorindon iso bamaq,
odik, soqman vo sormuzonin adlan okilir. Bu dvrn ipok, kotan vo baqa nv
(bez, soqat, borbohar vo s.) paralardan
tikilmi paltarlan haqqinda 10 12 osrloro
aid orob monbolori do molumat verir.
Nizami Goncovinin Xomso sindo
dvrn (12 osr) para nvlori (atlaz, porniyan, quma, diba, gurem ipoyi,
tor ipoyi, zorbaf vo s.) vo geyim tipb
ri (kynok, arxalq, alvar, kiirk. oba,
ciibbo, qoba, papaq, qosob, ommamo,
arq, bamaq, corab, lobbado, nimtono,
don, alma, kaftan vo s.) haqqmda geni
molumat vardir.
Kliloco.
12
13 osrlordo Azorbaycanin aynayri sonot-ticarot morkozlori bu vo ya
digor para vo geyim nviinn hazirlannovi milli zomin iizorindo yiiksok soviymasnda ixtisaslamd: Goncodo (zor- yodo inkiafn tosdiq edir. Bel paraxara vo diba), Beyloqanda ( kozzka- lardan hazirlanan kii vo qadin geyim-

vo b. amillor Azorbaycan geyim fonlori balca xsusiyyotlorini sonraki

osrlordo do saxlamdr.
dunun zonginlomsino, miixtolif eidli
17
osrdo toxuculuq vo dorzi emalat-geyim materiallarmin daha keyfiyyotli
xana vo mssislri daha ox ohorlrdo
vo ktlvi okildo istehsalma, geyim nvcmlmidi. Dvrn on byiik toxucu
luq morkozlori Tobriz, rdobil vo amax olmudur. Bununla yana, Gonco,
Naxivan, Bak, ro, oki, Maraa,
Ordubad vo Morond kimi ohrlor do bu
sahodo grkomli yer tuturdu. Tobriz
moxmor, atlaz, quma, rdobil tafta,
duvaq vo qaba para, amax daray,
amax taftas, Naxivan qolomkar
paralar ilo mohurlamd. Tarixi
monbolor, miniatrlor, soyyahlarn no!umat bu dvrdo azorbaycanlilarm
;eyim dostindo yun, pambiq, kotan,
pok paralardan tikilmi vo doridon
lazrlanm miixtolif dekorativ-bozok
xsusiyyotlrino, biim torzi vo tiki
slubuna malik olan geyimlorin mvcud
>lduunu tosdiqloyir. Geyimbr ioriindo dvrbond adlanan qzlba papa, orob-msolman donu hesab oluan otok vo lbbado ni ovoz edon
'xirqo (boazdan komor yerino qodor
dymolonn, quraqsz geyilon uzun vo
enli yn paltar), xirqoyo bonzor, yalnz
dyii zamam geyilon vo belino komor
balanan komorin , dabanl vo ya dabansz, uzunboaz vo ya yarmboaz
Qadin geyimi. Gonco. 19 osr.
okmo, qondara, a kotan ipdon toxu
nan, altna paradan bir neo qat altlq
lori hazirlayan kustar emalatxanalarmin
salnan vo givo adlanan ayaqqab,
sayinin artmasna gotirib xarmdr.
yun corab vo patava ilo geyilon aqBu dvrdon balayaraq Avropa geyim
cur ayaqqablar stiinliik tokil edidi.
elementlori do ohor mhitino nfuz
Zadogan qadnlar balanna nim-tac
edir. ocnobi naxlar orta osrlorin sjetli
(yarmtac) vo ya tiyar adlanan bunaxlarm sxdrb aradan xarr vo
caq okilli tac qoyur, otrafn lentlo
balayrdlar. Tiyar qadnn hom do hondosi, nobati, xotti naxlar iistiin yer
tutur. Bununla yana, xalqm bodii zv olduunu bildiron miihiim olamot
qnn gzol bilicibri olan soritoli para
idi. Subay qzlar tiyar ovozino salaustalar - albaflar, bozzazlar, culfarn iizorino miixtolif qiymotli da-qa vo
lar, qolomkarlar, basmanaxlar, ormuncuqlar salnm lentvar paralarla
baflar, eloco do peokar dorzibr yenibalayrdlar. Zonciry tutulmu araqn, rpok, rbond-niqab da qadn ge- yeni empirik biliklor sistemi yaradir,
geyim fondunu yeni paralar vo geyim
yimlorinin ayrlmaz torkib hissosi idi.
nvlori ilo znginlodirirdilr.
Qadn komorinlorinin otoyi ndon qat19 osrin ovvolbrindo imali Azor
lanb komr keirildiyindon, onun astar gz oxayan rogli ipok paradan
baycanin mumrusiya bazarna qoulmasi vo Rusiya iqtisadi sisteminin torkib
xsusi soliqo ilo hazrlanrd.
Xanlqlar dvriindo (18 osrdo) mshissosino evrilmosi burada kapitalist
toqillm meyillori ilo olaqodar Azor
miinasibotlorinin inkiafma, omtoo istehsal vo mal dvriyyosinin artmasma,
baycanin ayr-ayr blgolrind kond
tsrrfatnn vo sonotkarln nisboton
rabito-noqliyyat vasitobrinin tokmillomosin, iqtisadi-ticari olaqolorin giicdirolmosi, kustar mohsul istehsalinin
artmasi, ua ohori kimi yeni sonotlonmosino sobob oldu; xiisusilo do, osrin
ikinci yarsndan balayaraq Azorbay
ticarot mrkozlrinin meydana golmosi,
orq vo Avropa lkolori ib ticarot-iqticanda geyim materiallarmin hazirlanmas ilo moul olan bir ox kustar sonot
sadi olaqolorin daha da genilonmosi

saholorinin (toxuculuq, dabbaqliq, papaqlq, bamaqlq vo s.), manufaktura vo fabrik mossislorinin inkiafna
giiclii tokan vermoklo yana, geyim
dostlorinin do rongarong olmasn, eid,
forma vo nv mxtolifliyini ortbndirdi.
Xalq arasmda hom xaricdon gotirilon,
hom do yerli istehsala moxsus para
nvlori moni aldatd , geco-gndz ,
kiio mono dar golir , minbir gl ,
dur, moni gozdir , pinti moni geymoz , qonu bar atladan , siiriidm-ddm , doymo, glm tkiilor ,
omsi-qomor , gendo dur vo s. adlar
la mhurlad.
19
osrdo milli geyimbr Azorbaycanin
hor yerindo saxlanlmd. Btn tarixietnoqrafik blgolor iizro bu geyimlori
qadin, kii vo uaq geyimlori olmaqla ii
dosto ayirmaq olar. Xalq geyimlori hom
do morasim (toy, yas, bayram, qonaqliq), gndolik, miixtolif sosial qruplarm
peo monsbiyyoti ilo olaqodar, mvstimi, ruhanibro moxsus geyimbr vo s. ki
mi forqlondirilirdi. Adoton, morasim-1
bayram geyimlori hor bir kosin bayirliq
paltan - ba libasi hesab olunur, so
liqo ib saxlanr, olamotdar gnlrdo is
tifado edilirdi. Gndolik geyimbr iso
ailo-moit torzindon, tosorriifat mouliyyotindon, iqlimdon asl olaraq dostlonirdi.

Kiirdii.

Azorbaycanin ononovi qadin geyimlori rong olvanl, biim torzi vo tiki

iislubunun miirokkobliyi, eloco do tip vo
formalarmin miixtolifliyi ilo scilirdi.
Ayn-ayn blgolorin ononovi qadin geyimlorindo lokal-moholli xsusiyyotlor
znii gstorso do, tipoloji cohotdon
iimumazorbaycan sociyyosi dayrd.

nnovi qadn geyiminin sas elementlori alt kynoyi (can kynoyi, ot

kynoyi, u/nluq), st kynoyi, tuman
(cttuman vo ya ctbalaq, taxtal tu
man), darbalaq (dizlik, topuqluq, axur), elc do st geyimlorindon (opkon,
nimtono, arxalq, lbbad, orkozi,
krd-emk, kloc, iiik-zvn) ibarot
idi. Kynoyin otoyi tumann stndon
salnrd. Kynok tikilrkn ya forqi nozoro alnr, qz vo glinlrin kynyi olvan paralardan, orta yal v ahl qadnlarn paltarlar iso tiind paralardan
tikilirdi.
Qadn tumanlannn ctbalaq, taxtal tuman, yoran tuman, olto, qarmanl
tuman kimi variantlar vard. Ctbalaq,
adoton, elat qadnlar arasnda geni yaylmd. Qadn st tuman qanovuz, daray, misqal tirm, al, marpus, zorxara, zrmxmr, alxara, zorolom, zornodur, baqaniya, moxmr, naura, tafta,
atlaz vo s. bahal paralardan, eloco d

pkn.

it, lastik, sotin, mxtlif rnglr boyanm midqal, al vo s. paralardan

tikilirdi. Yallarn tuman, adton,
saya, qz-golin tuman iso rngli-gll
paralardan hazrlanrd. Qadn tumanlarnn otok hissosino 3-5 s m cnindo,
zoi pullar vo tikmo naxlarla bozodilni balaq da tikilirdi. Dvlotli qadnlarn xara vo moxmordn tikilmi tumann otoyi 2-3 corgo bacaql vo ya
digr qzl plla bozdilirdi. storgndok, istorso do boalq (bayramlq)
geyim dosti ox yerdo dlk vo ya
nlk l tamamlamrd.
Qadn st geyimi btn Azorbaycanda. demok olar ki, oxar idi. Hor yerdo
qsa, dyrnsiz, biitv biimli pkn vo
nisboton uzun arxalq geni yaylmd;
qolsuz srql geyimlrdn do istifad
edilirdi. Qsa, btv biimli opkon kynoyin stndon geyilirdi. Mxtolif etnoqrafik zonalarda opkonlor qol biimi
ilo frqlonirdi. Varl qadnlar safsar xozindn astarlanm emk geyidilr.

Mvsmi geyim olan emyin digr va- mxtolif eidli rpoklor bu gn do

ohomiyyotlrini saxlamlar.
riant krdii idi. Krdnti mxmr, ay19 osr-20 osrin ovvollorindo Azorulduz, bafta, tirm vo s. paralardan
baycan qadnlarnn ononovi ayaq getikir, bzn d yax alanm quzu
yimlori, osason, kustar sulu ilo hazrladrisindn (xzi iriy olmaqla) hazrlayrdlar. B zaman krd astarl tiki
lirdi. Azrbaycanda tnd sar rngli doridn hazrlanm vo zri cyni rong ipok
sapla naxlanm Xorasan krdsn
byk stnlk verilirdi.
Geni yaylm st geyim tiplrindn
biri d Aberonda don , Azrbaycann
qrb, Naxivan, Qaraba v qismon oki blglrindo is klc ad il yaylrn arxalq olmudur. Qadn arxaQadn arxal.
lqlar qol, yaxa v bel kosiyinin quruluuna gr blglr zr lokal xsusiyyotloro malik idi. Arxaln altndan
nan corab, bad, arq, bamaq, otol.
yal qadnlar qolsuz srql (dlk, caust, noleyin, most, dabanl uzunboaz
donu, bodon, canlq, pambql) da ge- vo yarmboaz okmo, qukeon, kolik
vo s.-don ibarot olmudur. Corablar
yirdilr. Qda, xsusilo cnub-qrb rayonlarnn da kondlorindo qadnlar
saya (rezinli) vo bozokli (rezinsiz), honbellorin yun al, bzi blglrdo iso qur- dosi vo nobati ornamentlori ilo toxunurdu. zorindo xala ornamentlori salnaq da balayrdlar.
20
srin 20 30-cu illrindn nnvim bozokli corablar Qarabada gobo
qadn gcyim dsti sasl doyiikliy mo- corab , Astara blgosindo iso al coruz qalm, fabrik istehsal olan yerli,
rab adlanrd. Naxivan blgosindo boyanm ipok saplardan toxunan olvan
rus v Avropa libaslarmn (kofta, kostnaxl keci corablar da geyilirdi.
yum, palto, pla v s.) xalq mitin
19 osrdo daha sociyyovi qadm ayaq
srtlo daxil olmas hesabna ycnilogeyimi nv bamaq olmudur. Arxas
midir.
aq, hndiir dabanl, poncosinin st
Azrbaycanl qadnlarn ba geyimmxtolif rongli mk vo tumacdan,
lri iki qrupa blniird: geymo (qoyaltl iso alanm gndon hazrlanan
ma) vo balama (rtm). Birinci qrup
qadn bamaqlar zonan , miyano vo
ba geyimlrin tosok (pik), utqu,
qz bama olmaqla ldo tikilir,
araqn, dingo, ikinci qrp ba geyimsifaridon asl olaraq yiiksok zvq ilo
lrin is mxtolif lklor, almalar,
bozodilirdi. Baman ponco st qaln
kolaaylar, allar, rpklr, elc d
paradan (moxmordon) tikildikdo, onun
niqab. rbnd, utquqaba, adra,
zorini giilobotin tikmo ilo bozoyirdilor.
ohorli qadnlar ev oraitindo daha
ox noleyin vo kolik geymoyo stiinlk
verirdilor. Digor ayaqqab nvlorindon
forqli olaraq, noleyin vo koliyin daban
yasti idi vo ev ilori grmok iin daha
rahat hesab edilirdi. 20 osrin 30-c illorindon balayaraq ohalinin ayaq geyimlorindo tufli, okmo, sondol, qalo vo b.
stnlk tokil etmidir,
19 osr 20 osrin ovvollorindo azorbaycanllarn ononovi kii gcyimlori biim
suluna vo tiki texnikasna gro mumqafqaz sociyyosi damaqla, bir sra
Qadn bamaqlar.
lokal-moholli xsusiyyotlori ilo seilirdi.
Kii geyimlori alt (can) vo st kynoyi,
dizlik, alvar, arxalq, ilik (canlq,
arab, duvaq vo s. aid idi. rtmo
(balama) ba geyimlrindn yaa vo cltqa, pambql), uxa, krk, yapnc,
eloco do mxtolif formal vo adl ba vo
zvqo uyun olaraq qrmz, qara, a,
ayaq geyimlorindon ibarot olmaqla iki
oxd yerlikli, yelonli Gnc, oki,
amax, Basqal koloaylar, eloco do dost gndolik (i paltar) vo boalq

Kii gcyimlori. 19 srin 40-c illri. Q.Qaqarinin rsmhri

(xeyir-or paltar) hazrlanrd. Boalq

paltarlar bahal paralardan tikilir, ge
yim elementlrinin oxluuna, tozoliyin
v s. gr gndolik geyimlordon forqlonirdi. Kii geyimlori ohalinin sinfi monsubiyyotindon, sosial voziyyotindn, iqim oraitindon, tosorrfat mouliyyoinin istiqamotindon vo s. asl olaraq
bir-birindon forqlonirdi.
nonovi kii alt paltar alt kynoyi

On, adoton, soyuq vaxtlarda iliyin stndon vo uxann altndan, isti aylarda
iso birbaa kynoyin stndon geyirdilor. Tipoloji cohotdon arxala ox
yaxn olan kaftan adi (a), qara vo
qrmz paralardan tikilirdi. Adi gnlordo a, yas morasimlrindo qara, tontonolordo, toylarda, el nliklrind iso
qrmz kaftan geyilmidir. Arxalqlarm
hams astarl olurdu. Onun iistndon,

Yun corablar.

arq.

vo dizlikdon (kii tuman) ibarot idi; bez,

qaln a, midqal, batist (patsa), humayun a, it, sotin vo s. paralardan tiki
lirdi.
nonovi-milli kii geyim dostinin
torkib hissosindon biri do arxalq idi.

bir qayda olaraq, mtobor oxslor, ruhanilor, tacir vo baqqallar quraq dolayr, kasblar qay-komor, varllar iso
qzl komor, gm tokbond balayrdlar.
Kii geyim dosti iorisindo uxa

mhm yer tuturdu. 19 osr-20 osrin ov

vollorindo uxalar otoyinin formasna
gro bzmoli (komorin), inli (kahl) vo bzmoli-inli , qol yerinin formasna gro iso qoltuqlu vo qoltuqsuz
( atmaqol ) olmdur.
Mvsmi sociyyoli kii geyimlori
arasnda alanm qoyun dorisindon
tikilon krk do ohomiyyotli yer tuturdu.
Azorbaycanda krkn kaval krk
(buna bozi blgolordo sallama krk vo
zl krk do deyirdilor) vo geyinmo
krk ( oban krk ) kimi iki nv
geni yaylmd.
M aldar ohali arasnda st geyir
nv olan yapncdan da geni istifado
olunudu. Azorbaycann Dalq irvan,
Quba-Xamaz, Qaraba, Naxivan,
oki-Zaqatala, Goncobasar vo Qorb
blgolorindo gcni istilado olunan yapncnn qabardini (tksz), knyaz
(saaql) vo qart (oban yapncs) ki
mi nvii yaylmd.
nonovi kii gcyim dostinin mhm
elementlorindon biri do ba geyimlridir.
Azorbaycanda ii ba geyimlorinin
moholli-etnik xsusiyyotlorino, formasna, materialna, geyinmo torzino, doyorino vo rongino gro forqlonon bir ox
nvlori olmudur. noovi kii ba ge
yimlori dori, keo vo paradan hazrlan-

Azrbaycan 3-7 srlrd

Albaiya 3-7 srlrd. Albaniya inzibati-razi baxmndan vilayotbro (qavarlara) v yaltlr (nhnglr) blnd. Krn sol sahilindki razi yaluz qavarlardan ibart idi. Yazl mnblr gro, burada Albaniyann on bir
vilayti yerbirdi. Mnblrd Qobobnin, kinin, Kambisenann v Ecerinin
adlar qeyd olunur. Bununla yana sol"Albanlarn tarixi" kitab haqqnda
Alban kilssi ermni kilssin tabe
edildikdn (1836) sonra ermni Emidzin kilssi albanlarn etno-mdni irsini - srlr boyu yaradlm
alban dbiyyatn z adna xararaq mnimsdi. Bel ki, alban dbiyyat kkl dyiikliklr edilmkl,
qdim ermni dilin trcm olunmu, srin alban dilind yazlm
sli is mhv edilmi yaxud da gizldilmidir. Bunlarn arasnda Azrbaycan tarixi un mhm hmiyyt ksb edn "Albanlarn tarixi" (v
ya "Albaniya tarixi") sri d vardr.
Digr alban tarixilrinin srlri
kimi, bu sr d ancaq ermni dilind biz glib atmdr. Bununla
laqdar n mllifin, n d srin
dqiq adlar biz mlum deyildir.
Mllifin ad rus tarixnaslnda
Moisey Kalankatuyski, ermni tarixnaslnda is Movses Kalankatuatsi v ya Kaankatvatsi klind
verilir. Kalankat Qafqaz Albaniyasnn Uti vilaytind yaay mntqsi olmu, masir Brd hrindn
cnub-qrbd, Trtr aynn sahilind yerln kndin addr. Alban
v rb mlliflrinin mlumatlarnda Yeruslimd (Qds) ina edilmi
monastrlar arasnda Kalankat monastrnn da ad kilir. Azrbaycan
tarixnaslnda bu srin mllifinin Moisey Kalankatuklu, Musa
Kalankatuklu v ya Musa Kalankatl
klind gstrilmsi mhz bununla
baldr.
sahil Albaniyasna Lpiniya v oqa
(ola v d ya ora) ucqar vilaytlri d
daxil idi. Krn sasahili Albaiyas is
siyasi-inzibati baxmdan drd iri yalt
(nhng)
Arsax, Paytakaran, Snik
vo Uli yaltbrin blnrd. Onlarn
hr bri z nvbsind vilaytlr (qavarlara) ayrlrd. Albaniya razisind

albanlar, ilblr (silvbr), hunlar. xzr- dinin evirmidi. Onun zamannda al

ban kilsolri tikilmi v onlara zrdti
lr, kaspilr, kngrlr, qarqarlar, leqbr, sabirlr, utilr v b. tayfalar ms- mbodlrinin torpaq paylar verilmidi;
kilso n halidn ianbr v mhsulu
kunlamd.
onda biri toplanrd. Urnayrn daxili siAlbaniya feodal mnasibtlrinin
yasoti n bir trfdn xristianln yaox erkn yarand Qafqaz lklrinylmas. digr torfdon is btporstliklo,
dn bii idi. Burada comiyyt, sasn,
feodal yanlarndan ibart azatlar v zordtiliklo mbariz sciyyovi idi. Bu
nunla belo Urnayrm zamamnda xristimaddi nemtlrin sas istehsallar olan
anlq geni yaylmad. lalinin bir lisinakanlardan (azad kndlilrdn) formalamd. Feodalizmin erkn mrhssi khno inanclarna
btporostliy,
lsind kndlilrin istismarnn sas for- zrdiitiliy, tanrla sadiq qald. Ka
mas dvltin xeyrino vergibr v mkollankatuklu Urnayr byiik mhariblfiyytlr, sonralar is hom d dnyvi
lrd anl ad qazanm, qlob bayrav kils feodallarnn xeyrin oxsayl
n Ermonistan daxilindo ucaldan roanatural vergibr, ebco do yardarlq icardtli adlandrmdr. Urnayr Sasani
si idi. yerarxiya sistemi, szerenlik v
ah II apurun vassal vo mfttfqi kini
vassallq mnasibtlri yaranrd. AlbaSasani- Roma mhariblrin clb olunniyada feodal iyerarxiyas Tyinat fr- mudu. Beb ki, Urnayr alban ordsu ib
biiikdo Amid yaxnlndak (359), Dziman nda - Qaxnamaq da ksini tapmd. bir azat patronimiyas (sil)
rav dzndki (371) dylrd itirak
drcbr haqqndak bu xsusi siyahya
etnidi. Urnayrm dvrnd Suriya v
gcn v mvqeyi uyun ardcllqla
yunan dilbridon alban dilin dii kiyazlrd. Patronimiyann gc hm do tablar - Bibliya, hvaribrin tlimbri
xard qounun miqdar ilo llrd.
trcm olundu, nki bu dvrd artq
Toyinat frmam feodal-azat iyerarxiAlbaniyann z ya.zs var id. Sonrak
yasm nizama salr, lkonin ictimai-siyasi hyatnda hor bir azat patronimiyasBtn Qafqazda olduu kimi, Albanin yerini moyynldirirdi.
yada da siyasi-inzibati, sosial sciyAzatlar Albaniya v Sasai lkmyli terminlr, hminin alban arlar
darlarnn vassallar idilr v ruhaniirlo
v yanlarnn adlar orta fars - phyaa adambana vergi vermokdn
lvi dilindn gtrlrd.
azad edilmidilr. Onlar hrbi xidmt
gr torpaq pay da alrdlar. lkd
torpaq sahibliyinin iki formas nvcud
alban hkmdar Yesuagenin zamannda
idi: dastakert adlandrlan irsi feodal
gncbrin maariflnmsi sahsindo btorpaq sahibliyi; xvastak (xostak)
yk i aparld.
adlandrlan rti torpaq salibliyi (dvUrnayrn v Yesuagenin hakimiyyti
lot trfindn vassal xidmtio gr zama xristian dbi nonsi yaranmaazatlara mvoqqti istifado n veri- a balad. 1996 ildo Miiqodds Yekate
lirdi). Xvastak tam nlkiyyt - dasta- rina monastrnda (Sinay damda) akerto evrib bilordi. Xvastaklar salibkar edilni qodim alban lyazmalar
lri hrbi xidmtdo olan yanlar, lm- palimpsestbr (perqament zrind qo
inin ruhanilor idilor.
dim yaz) vo onlarn oxunmas gstrir
Albaiyada 1-6 srlrdo alban Araki, alban yazs 5 osrd Mesrop Matos
trfindon deyil, 4 srdo yaranmdr.
kilri lakimiyyotdo idi. 8 sr alban
Artq 4 srin 2-ci yarsnda Bibliya al
mollifi Musa Kalankatuklu 10 Araki
ban dilin trcm edilmidi.
hkmdarnn - Csur 1 Vaaqan, I VaAlban Arakibri slabsindn nvbe, Urnayr, 11 Vaaqan, Merhavan
ti
hkmdar
444 ild Yesuagenin v Sa
(Mirhavan), Satoy, Asay, Yesuagen
sani hkmdar II Yezdgirdin bacs og
(Yesvalen, Asuagen), II Vae v Mmi
lu II Vae oldu. Onun dvrnd AlbaIII Vaaqann ad kir. Musa Kalankatukluya gro, onlardan beinin haki- niyann paytaxt Krn sol sahilindn
sa sahilin Qbbdn Brdy kmiyyoti mlumdur.
rld.
Cosur I Vaaqan I srd AlbaniyaII Vaenin hakimiyyti Sasanibr
nn btn vilaytbrii birldirib morleyhin azadlq hrkatlar ib lamtkzldirilmi dvlot yaratmd. Ehtimal ki, Csur loqobii buna gro al- dar oldu. Albanlarn vo digr xalqlarn
md. Urnayr 314 ild xristianl qobul
b xlarna sbb iqtisadi, siyasi v
edorok, onu Albaiya arlnn dvbt
modi-ideoloji zlm idi. Xristianln

rqi Roma impcriyas, hminin Albaniya, beriya v Ermnistanda dvbt dinin evrilmsi Sasani imperiyasmda
xristianlara mnasibti dyidi. Qonuluqda siyasi vo dini chtdn Sasanibr
dmn, Roma imperiyas ib hmdin
olan dvbtbri mveudluu imperiyan
m.-dan v q.-dn daimi thliiky mruz qoyurdu. stolik, 5 srin ortalarnda
imali Qafqazdan trk tayfalarnn yrbri artm, Bizansn ba is Attilaya

d. Albaniya Sasani ordusuna svaribr

vermkdn azad olundu.
Alban ar Mnin III Vaaqann
hakimiyyt illri [487-510] lkodo siyasi
v mdni-dini yksli dvr idi. O,
kln kilsbri brpa etdirdi, yeni kils
v monastrlar tikdirdi.
Xariei qvvbrin assimilyasiya siyastin qar Albaniya avtokefal (mtistqil) apostol kilssinin rolunu nzr
alan III Vaaqan onu iqtisadi chtdn

e. . 1srd qdim yhudi mskonbrinin,

eramzn 1osrind is nsranilrin - xristianlarn olmas ib bal idi. Alban tarixisi yazrd: Biz rq xalqna mqdds
hvari Faddey toyin olunmudu. Faddey
Artaz vilaytin glir v burada ermni
ar Sanatrukun li il hid olur...
Miiqodds patriarx Yelisey Gis (masir
Ki) glir, burada kils tikir v qansz qurban verir. Bu yer rqi btn kilsbri vo
hrbrinin balancdr... (Kalanka
tuklu, I, 6).
Digr alban mllifi Stepannos Orbelinin (13 sr) mlumatna gr, hvari
Varfolomey Albaniyann vilayti Snikd xristianln sasn qoydu. Beblikb, hvarilik dvrnd Albaniyada yepiskopluq vo metropoliya yaradld.
Arakibrin siyasti saysindo Alba
niya xristian dvbtin evrilmy balad. Bu siyasti sonralar alban Arakibrinin ardcllar olan Mihranilr d davam
etdirirdilr. Onlar politeizmi aradan
qaldrmaa, vahid konfessiya vasitsib
etnik birliy nail olmaa alrdlar.
4
srin sonum yax Albaniyada zruri kils \ycrtvv\iyas\ foTmi\\-ad. Bu,
Albaniya kils xadimlrin kils basn semk imkan verirdi. 4 srdk Uk
katolikoslar Yeruslimd tsdiq olunurdular. Alban kilssinin nstqilliyi iki
sbbl rtlnirdi: kilsnin apostol
sasl olmas v Albaniyann siyasi sta-

mhkmbndirmoyi zruri sayrd. Bu

moqsdb Aluen (Aquen) kils mclisi
(488) arld. Maclis dvbt hakimiyybrlr l atdlar - Albaniyann, beriyatini mhkmbtdi, feodallarn zbanann miistqillikbrin son qoymaq v onlqlarnm qarsn ald, kils xadiml1; z yabtlrin evimk yolunu tutrini dnyvi yanlarla brabrbdirdi,
diar. B lklrin hrbi qwbri dvlokilsnin xeyrin nizamladrlm vergini
t m.-. hdudlarna hunlarla miibaritsdiqbdi.
/ clb edildi.
III
Vaaqan alban Arakibri slaAlbaniyan, beriyan vd ermni vilalrini zifbtmk mqsdil Sasani a- bsinin sonuncu nmayndsi olmudur.
II
Yezdogirdin yei vergi siyastiArakibrin hakimiyyti dvrnd ar
lkonin qanunvericisi, ali hakimi idi. Alndlibrin, ohor halisini v htta rubaniyanm siyasi struktrunu mrkzbibrin iqtisadi vziyytini pisbdirdi.
ni ah albanlarn, grcbrin v er- dirilmi feodal dvbti kimi tsvviir etmk olar.
nilrin mdni-ideoloji assimilyasiya6 srd Sasanibr Albaniyada ar hanqsdib onlara zorla zrdtiliyi qkiniyytini bv etdilr. I Xosrovun
etdirmok siyastino ol atd. II Yez[531-579] inzibati islahatlar nticsind
irdin bu tdbirlri Sasanibr leylino
Sasani imperiyas drd caniinliy
. lara sbob oldu. 450-451 illor syakusta blnd. Albaniya v beriya iamanszcasna yatrld. Albaniya amal caniinliyin - Qafqaz kustuna da
I Vaenin balq etdiyi hrokat da
xil edildi. Buran Sasani caniini -mrz57463) uursuzluqla nticbndi; VaDmir yaba vo xncrlr.
4-7 srlr.Mingevir.
ban idar edirdi.
e arlqdan imtina etdi. 463 ildon 487
Albaniyada xristian dnyasnda,
lodk Albaniya Sasani caniinlri
tusu - onun rqi Roma imperiyasnmrzbanlar trfndn idar olundu. 484 cmbdn Qafqazda on qdir kilsbrdn biri olan avtokefal apostol kilssi
ildo Conubi Qafqazda, cmldn Albadan tam mstqilliyi. 5-8 srlrd Alba
var idi. Burada ilk xristian icmalar 4 s- niyada 12 yepiskopluq var idi. Xristianniyada balanan yeni syan Sasani ah
qdor, xristianln dvbt dinin evln yaylmasnda v mhkmbnmsinValar xristianlann tqibini, onlann ndo alban yazsnn byk rolu oldu.
rilmsindn daha vvl yaranmd. Eradni-ideoloji assimilyasiyasn dayandrOnun kmyib Bibliya v baqa dini
mzn ilk srbrind Yeruslimdon, Sumaa mcbur etdi. Albaniyada Arakibriyadan ilk xristian missionerbri - aposodbiyyat Suriya v yunan dilbrindn
rin hakimiyyti borpa oludu (487), al
ban arnn mstqil daxili siyast yerittollar (hvaribr) glmi, ilk xristian ic- alban dilin trcm edilirdi.
k hququ, lknin di azadl tannAlbaniya arl dvriich alban tarimalar yaranmd. Bu, Albaniyada hb
w miihariby v kils okimbrin

md. Ona gr Sasanibr qti td-

Alban kilsasi. 5 sr. Ki(ki r-n).

nna araraq hamsn qlncdan keirib lkoyo sahib olur (Kalankatuklu,

II, 13). Mihrin nvsi Csur Vardan A l
baniyanm ovvolki hakimlrinin nslindon olan sonuncu 60 niimayndni do
ohv etdi vo bebliklo Albaniya yeni slabnin kedi. Mihranibrin Albani
yada yerbmsi siyasi vziyytl bal idi.
Sasani dvbtinin imal srhodlrinin
mhafzsind Albaniya son doroco mii
hiim strateji ohomiyyot kosb etdiyidon,
Sasanibr mohz burada mhkomlonmoyo
alrdlar. Yeni raitdo, xsusib Girdi
manda mvqebri gcbndirmk lazm idi,
nki 591 il mqavilosindon sonra Bizansa birbdiribn ermoni v grc torpaqlar ilo bu vilayt homsrlod olnud. Qorb
srhdbrini Bizansm ehtimal edibn hiicumlarndan qorumaq n Sasanilor
yerli knyazlara deyil, onlara hom dini,
hom do siyasi cohotdon yaxin olan Mihranibro gvonirdilor.
Sasanilorin istoyino zidd olaraq Mihranilor miistoqil siyasot yrdrdbr.

xi-odobi nnsi yarandi -salnam, xronika, tarixlr. Alban mollif Musa Kalankatuklu Albanlann tarixi ni, alban
katolikos Viro 7 osrdo xronika, alban
airi Davdaq iso Albaniya byiik knyaz
Cavanirin (7 osr) lmno a yazmd. Alban ar III Vaaqann ard
AJen kils mdisinin kanolan (21 qanun) erkon orta srlr Albaniyasnn
mhm tarixi-hquqi sondidir.
6
srin sonu - 7 osri ovvolbrindo
Girdiman vilayotinin hakimlori olan
Ayin xarakterli heykolciklor.
Mihranibrin feodal nosli Albaniyada
4-7 osrlor. Mingoevir.
ykslmy balad. Kalankatuklunun
genealoji arayna osason 6 srin sonun
da, bada Mihr olmaqla Mihranilr sa
Mihranibrin simasinda Albaniyada
ray evriliindo itirak etdiklorino gro yenidon alban milli slabsi borpa olu
nur (V.V.Bartold). Mihranibr Albani
Sasani hkmdar II Xosrov Prvizin
yada 603 ildo mhkomlonsolor do, lko[591-628] qisasndan yaxa qurtarmaq
n 30 vrvin 'dil \b Xosrovvm dmn- do tam hakimiyyoto 630 ildon yiyobndilor vo Albaniyanm birinci byk
bri olan xozorlor torofo qamaa cohd
knyazlar adlanmaa baladlar.
gstordi. Bundan narahat olan Xosrov
Albaniya Bizans vo Sasani dvloti
onlara mktub gndorib yaamaq n
arasmda yenidon borpa olunmu horbi
yer semokdo azad olduqlarn bildirdi.
omoliyyatlara (603-629) qatildi. Sasa
Milr hkmdar moktubunu Uti yabtinni Bizans miiharibobrindon istifado
do, Girdimanda ald.
edorok, Albaniya ohalisi 603 604 illordo
Mihrin nosillri burada qorarlab
bada alban katolikosu Viro olmaqla
yerli feodalla fiziki yolla mhv etdibr,
syan qaldrd. sya II Xosrov torofin
hminin z qohmluq olaqolorino arxalanaraq yerli Aranah knyazlarn sx- don amanszcasma yatrld. Bir ox al
drdlar vo biitiin Albaniyaya sahib ol- ban oyanlan mohv edildi, yalniz alban
katolikosu Viro II Xosrovun arvadi, al
dular. Musa Kalankatuklunun molumatna gro, Milr yaz mvsm go- ban xristiani olan ahbanu irinin xalilond Girdiman vilayotinin yuxar ya- i ib ldrlmdi. , 25 il orzindo Sasani
btbrin gedib, hiyb ib 12 yerli yan ya- ahnn saraymda saxlamldi. Lakin II

Xosrov ort qoymudu ki, no qodor ki,

z sadr, Viro he vaxt lkosino qayitmayib sarayda qalacaq, amma katolikos rtbosi ondan ahnmayacaq vo
onun golirlori miisadiro olunmayacaq"
(Kalankatuklu, II, 14).
stnlk ovvolco Bizansm Kiik Asi
ya orazilorini zobt edon Sasanilorin torofindo idi. Yalniz 622 ildo Bizans imperatoru rakli [610-641] Sasaniloro
qar inadl mbarizoy balad. 624
628 illordo Albaniya da beriya kimi
Sasani-Bizans mharibobrinin balca
dy meydanlarndan birino evrildi.
624 ildo Bizans ordusu Dvini (Dobili),
Naxvan tutub Adurbadaqana hcum
etdi. Onun paytaxti Qanzak (Qazaka)
zobt edildi. Yunan ordusu Albaniyaya
daxil olaraq, Uti vilayotindo yerlodi.
Lakin raklinin bu hcumu uursuz
oldu. Kmok n , xozorlorin yanna
Andrey adl elisini gndordi vo hrksaxlayan xalqm... qzla tamahim tomin edocoyino sz verdi. ...Xosrov
ahn hkmranlnn 37-ci ilinin ovvolindo imaln ar rakliyo vod etdiyi
ordunu xozorlorin arasmda... at kimi
tannan qarda olunun bal altm
da Albaniyaya gndordi (Kalankatuk
lu, II, 12). Bebliklo, 626 ildo xozorlor
Albaniyaya soxuldular. Bu, xozorlorin
birinci byiik yr idi. 628 ildo xozorbr yenidon Albaniyaya hiicum etdibr.
Bu, xozorlorin ikinci byiik yr oldu.

M.Kalankatuklu. I kitab. 4-c fasil.

Albaniya lksinin bolluu v
brktliliyi va bu torpaqdan
insanlar neca faydalanirlar
Uca Byk v Kiik Qafqaz dalarnin qoynunda yerln Alban lksi
z saysz-hesabsz tbii srvtlriyl hddindn artq gzl v heyranedici bir mmlktdir. Byk Kr
ay sakit-sakit bu lknin dz ortasndan axr, iri v xrda balq gtirib,
sularn Xzr dnizin tkr. ayn
sahillri boyu mnbit llrind klli
miqdarda taxl v zm, neft v duz,
ipk v pambq, oxlu zeytun
aaclar var. Onun dalarnda qzl,
gm, mis v oxra xarlr. Vhi
heyvanlara gldikd is, burada ir,
bbir, panter, l eyi, oxlu
qulardan is qartallar, qrlar v
bunlara bnzrlr var.
lknin paytaxti zmtli Brd
hridir.

Albaniya orazisini ial etdikdon sonra,

onlar Tifliso doru horokot etdilor vo imperator raklinin qounlar ilo birlikdo
ohori mhasiroyo aldlar.
Sonra rakli Albaniyanm Girdiman
vilayotino, Varaz Qriqorun Qardabani

Dadema (qizil, tunc vo qranat).

4 5 osrlor. Xmisli (anax r-nu).

nv kno dndii (628 il) vo burada

0 n mri ilo Mihrani Varaz Qriqor vo
,;n xalq Lai adlanan yerdo diofzitliyi
q ul etdibr. Bebliklo, Sasani morzban1; am idaro etdiyi Albaniyada Girdi1 i knyazi Mihrani Varaz Qriqor zr; raklinin vassah elan etdi. Yeni szer
tanimaqla vo onun diofizit toriqotijobul etmoklo o, biitiin Albaniyanm
l I hkmdar olaraq qalirdi.
Lakin Varaz Qriqor iraklinin ona
diyi hiiquq vo solahiyyotlorindon beyn lxalq alomdo ba veron doyiikliklor
ucbatindan istifado edo bilmodi. Bu
/ an II Xosrov ldrld, onun yerino
keon II Qubad 628 illordo irakli ib
ho golorok II Xosrov torofindon zobt
nmu torpaqlan ona qaytardi. Bu
vrdo xozorlor Albaniyanm faktiki sa: evrildilor. 629 ildo lkoyo soxuxozorlorin bas at z elilorini Aliyadak morzbann vo siyasi hobsdon
d olmu lko katolikosu Vironun yaut yollayaraq, lkonin ona tabe edil>sini tolob etdi.
Xozorlor alban feodallarndan ovvolSasani xozinosino dodiklori dvlot
gilorini tolob edirdilor. Albaniyanm
dim paytaxti Qobobd qorarlaan xo'florin olino hominin Albaniyanm solil hissosi do kedi. 7 osrin 30-cu illori.1 ovvolbrindo xozorlorin daxili okitolori (Cebu xaqamn ldiirlmosi) no
ticosindo Albaniyada xozorlorin hkmranlna son qoyuldu. Albaniya mstoqillik oldo etdi. Suverenliyin oldo olunmasimn digor sobobi iso bir-biri ib miiharibo aparan Bizans vo Sasanilorin zoiflomosi idi. Albaniyada knyaz taxtina
Mihranibrin niimayondosi Varaz Qri
qor [630-642] sahib oldu. 628 ildo irak
li torofindon diofizit kimi xa suyuna salinan Varaz Qriqor 630 ildo katolikos

Viro torofindon monofizit kimi xa su

yuna salindi.
Bu zaman Yaxn orqdo oroblor giiclonirdi. Sasani lkmdar III Yezdogird
oroblorlo mbarizo aparmaq n ona
tabe olan lkobrdon yardm qoun tolob edirdi. Mvafq omr aldiqdan sonra
Albaniya knyazi Varaz Qriqor z drd
olundan birini - Cavaniri qounun
banda gndormoyi qorara ald. 636642 illordo alban sipohsalar Cavanir z
dostlri ilo Sasani qoununun torkibin
do vuruurdu. Qadisiyyo yaxnlnda
ba veron dydo (637 il) o, z cosurluu ilo forqbndi.
roblor 640 ildo Sasani ahn paytaxt Ktesifonda mhasiroyo aldlar. Alt
ay orzindo Cavanir 3 minlik alban qounu ilo Ktesifonun mdafiosindo itirak etdi. Bir miiddot sonra, 642 ildo Cavanirin balq etdiyi alban qounu-

Gm kasa.
3 4 srlr. Xnsl (amax r-nu).

nun itirak ilo Nohavond yaxnlnda

vuruma oldu. Sasani qounu darmadan edildi. Ill Yezdogird Doclo sahilindoki qalada gizlondi. roblorin qolobosindon sonra alban sorkordosi Cavanir iranllarla vidalab Atropatakan
oyabtino, oradan iso z votonino goldi
(Kalankatuklu, II, 18).
Bebliklo, yeddi il orzindo cosur Cavanir bu ar mharibobrdo itirak et
di . Votono qaytdqdan sonra Cavanir
642-643 illordo, holo atas Varaz Qriqo
run salnda Albaniyanm birinci
byk knyazi oldu. Horn in vaxt oroblorin molub etdiyi iran feodal dostolori
Albaniyaya soxuldu. Cavanir lkoni
ran feodallarmdan tomizloyo bildi.
642-645 illordo oroblor Adurbadaqan
torofdon Conubi Qafqaza hiicum edorok,
Albaniyaya soxuldular, lakin burada
tam mhkomlono bilmodilor.
robbro qar mbarizoyo hazrlaan Cavanir Bizans imperatoru II

Konstantino [641-668] gndordiyi moktubunda yazrd: Sono Albaniyanm sipohsalar vo knyaz Cavanir sondon asl olan z orq lkosilo birlikdo mtilik
salamlarn gndorir. Sondon uzaq olan
bir xalq z limayono almaq toklifmiz
sonin kimi sa sevimlisi hkmran n
xo olsun ki, sonin ozomtli hrotindon
vo bizim itaotliyimizo gro sonin ilahi
iltifatndan bizo do pay dsn (Kalan
katuklu, II, 20). Bizans imperatoru cavab moktubunda sevinclo razln bil
dirdi. Cavanir iki dofo imperator II
Konstantin ib grd. Alban miiollifinin szlorino gro, hor dofo Cavanir
byk ehtiramla qobul edildi: O, im
perator sarayna ah kimi daxil oldu.
Cavaniri gron kimi Konstantin onu
qucaqladi vo biitiin oyanlarmdan yuxarda oturtdu . Cavanir Bizansdan vas
sal asll ortlori ib Albaniyanm miistoqilliyini vo dvlotiliyini saxlaya bil
di. Kalankatuklu Cavanirin bu dvrdo
hkmranlq etdiyi lkonin orazi hiidudlarn doqiqliklo gstorib: , z lkosini vo beriya sorhdlorindn Dorbon
do vo Araz ayna qodor olan torpaq
lan hakimi-mtloq kimi idar edirdi
(Kalankatuklu, II, 20).
662 ildo Albaniya xozorlorin yeni hcumuna moruz qaldi. Bu dofo Cavanir
onlar molub edib, lko hiidudlarmdan
konara sxdrb xard.
664 -665 illordo xozorlor yenidon A l
baniyaya hiicum etdibr. Onlar Kr ayn keorok Araza yaxmladlar, albanlan osir alaraq, mal-qaram apardilar.
Cavanir xozorlorb ittifaq balad vo
Xozor xaqanmm qizi ib evlondi. Xozor-

Alban silahlari.
2 -3 osrlr. Mingocvir.

lorin yrlori, Kiik Asiyamn bir sira

vilayotlorinin oroblor torofindon ial
olunmasi ib Bizansm zoiflomosi, Conubi
Qafqaz lkolorino qar oroblorin yeritdiyi tocavzkar siyasot Cavaniri Bizansla mqavilyo yenidon baxmaa

svq etdi. rblrl yaxnlamaq mqsdib Cavanir 667 ikb xlifo Maviynin
yanna, Dmq getdi. Xilaftl balanan ittifaq saysindo alban ohalisi il
iallardan yaxa qurtara bildi. 670 ild
Cavanir xlifnin dvoti ib yenidn
Dmq sfr etdi. Xlifnin gznd
Cavanirin hrmti qdor artd ki, o,
Bizansla Xilaft arasmda diplomatik
danqlarda onun vasiti olmasn istdi. Cavanir danqlar el mharotl

Abazqlar
A

Pitsum
Seb asto ^^ A /r

L B A N I Y A
v q o n u l k l r

( VI sr-VIII srir vvllri )

/T'J a J l i f
Mlhf
F. C. Mmmdova

\A l b a n

lykeidi

'T

-y

'aD rb n d - o la

'

T ra p

M.Ka(ankatuklu. Afbanlarn tarixv.

II kitab. 19-cu fsil. Albaniya
siphsalar Cavanir haqqmda v
onun iranllar zrindki
qlblri
ran mhariblrindn hrtl qaydan Cavanir arn srncam il
Albaniyann btn ilrin rhbrlik
edirdi. O, qoununu gtrb atas
il birlikd Brd hrindn xaraq imal trf kildi. Cavanirin
syan haqda xbr iranllara atanda, onlarn qounlar bizim lky
soxuldular. Dmn qounlarnn n
dstlri tezlikl bu vilaytin cnub
dairlrin girn zaman Cavanir
yaxt silahlanm dstsi i( tezfikf
iranllarn qarsna xb z li il
onlarn ... balarn vurdu. Cavanir v onun dylri onlarn
oxunu qlncdan keirib bir qismini
d sir aldlar. Onlar byk qnimtlr, cmldn, at v qatr l
keirrk geriy dndlr. Lakin
buna baxmayaraq ran qounlar
onlar tqib etmkdn l kmdi.
Onlarla ikinci dy dalq yerd
ba verdi. gn d Cavanir qlb qazand v o, Allahn kmyil
dmni darmadan etdi. Amma
el bu vaxt ona xbr atd ki,
iranllar Brdy daxil olub onun
anasn v qardalarn sir aldlar.
Mn hqiqti gizltmirm v deyirm: gn Cavanir balalarn itirmi dii ay kimi ox qzblndi v
hiddtlndi. O, kdr iind tezlikl
Kambean vilaytind v Krn
biri sahilind yerln z ata-baba
mlkn gldi. Burada o, iranllarn
qvvlri il ... dy hazrlq
grd v qounlarn dmnl
zbz yerldirdi. O, ox qzn
dyd bandan yaraland, lakin
Allahn kmyi il yen zn gldi
v dmnl vaxtadk vurudu ki,
onlardan he biri sa qalmad.

Jbl'
J Q . T <3. t

) Ory

FjaXjKari
4 Karm0 ' v|$}arapat Ervanda;

4Qd

0
:van v<
Qoxtan

\
Tabriz

Qala divarlarnn qalqlar.

Gyzn (Qazax r-n).

apard ki, hor iki trf raz qa/d.

Cavanirin nfuzu tkc Albaniyann ohomiyyti, Xilafotin imal srhdbrinin strateji voziyyoti v onun ehtiyatlar ib deyil, hminin alban hkmdarnn oxsi keyfiyytlri ib d izah
edilirdi. lksinin mstqilliyini saxlaya bib bacarql srkrd mdrik siyasoti, mahir diplomat, grkomli dvlot
xadirni idi.
Cavanir 680 ild sui-qsd ntiesind ldrld. Dnyvi yanlarm nmayndlri v alba katolikosu Yeliazarn itirak ib byk knyaz taxtna
Cavanirin qarda olu Varaz Tiridat
seildi. Xnlifo I Yzid [680-683] Varaz
Tiridat [680-699] rq vilaytlrinin
caniini v Albaniyann hkmdar kimi
tand. lk rblr bac vermkd davam edirdi. Albaniya daxilido mxtolif
qvvbri ram edon VarazTiridat byk
knyaz hakimiyyotini onun ovvolki orazi
hdudlarnda brpa etdi.
Eb hmin dvrdo hunlarn byk
knyaz Alp-litverin bal ib xzrlrin oxsayl ordusu Cavanirin qisasn
almaq ad altnda Albaniyaya doru
hrkt etmy balad. Xzrbr Qobob, Uli vilaytlrini tar-mar edrk insanlan sir gtrr, mal-qaran zlri ib
aparrdlar. Cavanirin siyasi yolunu
davam etdirn Varaz Tiidat xzrbr

K aputan g.

rdbil

IVSrmWa

diplomatik yolla tsir gstrmk qrarna gldi. Bu moqsdl o, lk katoliko

su Yeliazar xzrlrin yanna gndor z sadiqliyini vo sevgisini onun
vasitsib bildirdi. Xaqanla balanan slh
ox okmodi. Varaz Tiridat xzrlrin daimi hcumlann df etmk n yepiskop
sraili Varaana, Alp-litverin qrargahna gndrdi. srail xzorbri alban dinin
kmk v orada xristianl yaymaq
taprlmd. srailin missiyas uurlu ol-

Alban ar
Cavanir.
Tunc
buxurdan.
7 sr.
Ermitaj.

du. Lakin bu, lkni xzrlrin nvbti

hcumundan xilas etmdi.
685 ild xolifo bd-l-Mlik [685-705]
Bizans imperatoru II Yustinianla [685
695; 705-711] Ermnistan, beriya v Al-

l.S.Sleypnanov -2005

baniyann brabr idaro edilmsi, lor

0 kdn ylan vergibrin brabor bld rlmsi haqqnda miiqavib balad.
Varaz Tiridat rbbrb yaxnlq ya(dna gro z oullar il birlikdo 699
b girov kimi Konstantinopola gndodi vo be il orada qald. Varaz Tirida olmad vaxtda Albaniyada ba ve hadislr Xilafti birbaa lknin dai ibrin qarmaa mcbur etdi. Al1 n katolikosu Yeliazarn lmndn
nra onun yerin Girdman yepiskopu,
lkidonuluq tliminin davams Ners Bakur goldi. Varaz Tiridatm arvad
:>ramanm mslhti ib Nerses lky
lkidonuluu qbul etdirmk v onu
zunsdan asl vziyyto salma qrara
Id. Varaz Tiridatn monofizit triqntin ola rbynlii qohumlarnm leyhio mxalif qrpa is Mihrani knyaz eroy rhbrlik edirdi. Nerses Bakurla
knyaz xanm Spramann miiqavimotini
qran eroy Albaniyann byk knyaz
[699-704] oldu.
Ermni katolikosu Eliya xolif bdl-Mliko mktubunda Nerses v Spramann faliyytindn bols edrk yazrd
ki, ...alban katolikosu... yunan(Bizans)
imperatoru ib sazi girib, z ibadtlrind onun adn okir v lklri

ATROPATENA
mebur edir ki, har dini etiqadda ona
qoulsun (Kalankatuklu, III, 5). bdiil-Molik ermni katolikosuna cavab
mktubunda yazrd: Allah bndsi
Eliya, ermni xalqnn katolikosu! Mon
sni mktubunu oxudum v sn morlmt lamti olaraq, z sadiq nkvorbrimdn birini oxlu qounla gndrdim. Biz
[ona] mr etmiik ki, bizim aalmza

Alban
amdan.
5-7 srlr.
Mingevir.

qar qiyama qalxm aqvanllar sizin

dini qanunlara tabe etsin. Bizim qul Brdnd snin itiraknla hkm yerin yeti: , Nersesb onun lbir olduu qadn zncirbyib sarayma gotirock v onlar

/.

Ji

:
.; V
ACARLAR

D vltlr
jaltlr
Qbl Vilaytlr
G e 11 r Tayfalar
P a rta v
Paytcvct
Yeri dqiq m y y n
o lu n m a ya n hrlr
D vlt srh d i

eb mhakim edibcokbr ki, btn

qiyamlara ibrt olsun (Kalankatuklu,
III, 4). rbbr tabe olan lkbr qar
Sasanibrin siyastini - Qafqaz xalqlarnn Bizansdan qoparlmas siyastini
yrdrdbr. Bu mqsdb onlar bu lkolrin xristian halisi arasnda xristianln monofizit triqtini dstklyirdilr.
Xlifb bd-l-Molikin mri ib ermni katolikosu Eliya v ordusu Alba
niyaya daxil olaraq, Nerses Bakur vo
Sprama zrind mhkm qurdular.
Onlar bntlonib ldrldbr. Xlif
hninin gstri verdi ki, alban yanlarndan bir kims diofizitlik toriqtin etiqad ets, sir edilib qlncdan keiribck.
Bclc Albaniyann btn kilsbrind
slh brqrar oldu (Kalankatuklu, III,
10). Alban kilssi ermni kilssin tabe
etdirils d, bu ox okmdi v o, yenidn z mstqilliyini brpa ed bildi.
Albaniya hkmdar eroy hakimiyytd
ox qala bilmdi. 704 ild rbbr onu
Suriyaya apardlar. 705 ild II Yustiniann ikinci df hakimiyyt glmsi ib
Varaz Tiridat azad edildi. Konstantinopoldan Albaniyaya qaydan Varaz Tiri
dat robbrin tobliyini tamamib qbul
etdi. Bu dvrdon Albaniya hm fakliki,
hm d hiiquqi chtdon rbbrin saro-

ti altna dd. Varaz Tiridatdan sonra

Albaniyan rob mirbri idar etmy
baladlar. Lakin Alban kilssi z mstqilliyini 1836 il qdr saxlaya bildi.
Azrbaycan dvltiliyi tarixind
mhm yer tutan Albaniyada zngin
mdniyyt yaranmd. Qbb, amax,
Mingevir ohr yerbrindn vo b. yaay msknlrindn (Tzknd, Govurqala, Torpaqqala, Xnsl v s.) mhm arxeoloji tapntlar ld edilmidir.
hrlr kvadrat planda tikilmi qala divarlar il hat olunmudu. Divarlar n
ox iy korpicdon ( ay balas ) v mhrdn tikilidi. lkonin imalnda Bebarmaq, Gilgilay, Dorbnd mdaf isAlban dbiyyyat
11-13 srlr Albaniya intibah dvrdr. Mslman v xristian intibahnn mrkzi olan Gnc alban
dbiyyatnn David Alavik, Mxitar
Qo, Gncli Kirakos, rqli (Albaniyal) Vardan, tarixi Qriqor Smbat
Sparapet, tarixi Hetum kimi nmayndlrini yetidirmidir. Albanlarn dbi-tarixi nnsi sonrak
srlrd d qorunub saxlanmdr.
Bel ki, 18 srd Yesayi Hsn
Clal Alban lksinin qsa tarixini,
19 srd Makar Barxudaryans Arsax, Alban lksinin tarixi, Alba
niya lksi v onun qonular adl
kitablarn yazmlar. Adlar kiln
mlliflrin srlrind alban xalqnn zndrki hiss olunur.
Alban dvltinin tnzzlndn
sonra ortaya xan Azrbaycan
dvltlrinin trkibind d lokal
alban knyazlqlar, cmldn
Snikd, Arsaxda, ki-Kambisenada, sonralar is - 15 srdn ta
19 srdk be alban mlikliyi
mvcud olmudur.

sk ustalq v bodii zvqb tsvir olunmudur. Da mmulatlarnn ksoriyytini stunaltlqlan, kapitelbr, qap v
balqlar v b. mcmarlq abidlri tkil edir. Qazntlardan taplm
mxtlif qiymotli dalardan dzldilmi
mhrbri do qeyd etmk lazmdr.
Albaniya razisind yazl abidbr d
akara xarlmdr. Mingevirdon taplm alban yazlan xsusi ohmiyyt
malikdir. B yazlar bir odod xaalt byk dan, bir ne gil amdan v qablarn zrind qalmdr. Onlarm oxunuu hb d mmkiin olmamdr. Pullar
zorind v Drbnd qala divarlarnda
phlvi dilind yazlara da rast gliir.
5-7 srbr alban yazsmn iklnm
dvr idi. 5 srin balancnda arami
qrafkas sasnda alban yazs tkmilbdirildi. B dvrd alban hkmdar
Yesuagenin v alban patriarxnn
yardm ib dini kitablarn trcmsi
sahsind uurlu ibrgriild. Mllim
kimi hazrladrlm bir ox gnc
lkin mxtlif vilaytlrin yolland.
Albaniyann ayr-ayr vilaytbrind
dvbt rzaq pay ib tmin ediln
uaqlar dst-dst mktbbr gndrildi. Trcm dobiyyat ib yana
yerli agioqrafik (miiqddslrin lyat
haqqnda srbr) v dnyvi dobiyyat, tarixi xronikalar, hquqi sonodbr
yaranmaa balad.
l.: s m a n v F. L. Qafqaz Albaniyasnn
maddi mdniyyoti (e.o. IV - b.e. III srlori). B.,
1982;
. .
. ., 1985;
M a m e d o v a F. Le probleme de l'ethnos albanocaiicasien. Regards sur 1'anthropologiesovietique.
Paris, 1990; . .
IV . .. - III ... ., 1990;
.
. ., 1992; . .
IV V II . ., 1993; Azrbaycan tari
xi. Yeddi cilddo. . 2, ., 1998;
. . .,
2005.

Farid Mammadova

tehkamlar ina edilmidi. Albaniya razisind erkon orta srlr aid xristian
mbdbri (Qax r-n Qum kondi, Qbb
r-nu Byk mili kondi, Mingevir,
Yuxar Qarabada Amaras, Adamda
Govurqala vo s.), istehsalat ocaqlar, al
ban v phlvi yazlar, da btlr, ridn vo dulus krbri, hminin miixtlif tip qobiristanlqlar yrnilmidir.
Albaniyada metalilm, dulusuluq,
istehsalnda mhm nailiyytlr
ld edilmidi. amaxdan taplm gm camn (3 osrin sonu - 4 osrin ovvli)
zrind da keisi ovlayan svari yk-

Adurbadaqa 3-7 srlrd. Mesopotamiyadan, Mrkzi v Cnubi

randan Qafqaza v Xzryan vilaytbr gedon yollarn ksimsind
yerbon Adurbadaqan 3-7 srbrd
Sasanibr ahlnn trkibin daxil idi.
Sasani ahlmn vilaytin evribn
Adurbadaqan torpaqlarnn miinbitliyin v tobii srvtbrin (balca olaraq neft v duz) gr dvbtin iqtisadiyyatnda mhum rol oynayrd. Adurba
daqan hm d zrdtiliyin mhm
morkzlrindn biri idi.

Adurbadaqan Sasani ah 1apurun

[241-272] Nq-i Rstmdki Zrdt
Kbsi kimi tanan kitabsind (tqr.
262) Sasani ahlnn ad kiln 27
lrindon (lk v ya vilaytindn) biri
idi. lkbri lkmdarlar hriyarlar
( hrlrin hakimbri ) v payqospanlar
( trflorin mhafzibri ) adlanrd.
nzibati-razi vahidbri is mvafiq olaraq hr v payqoslar idi.
I Xosrov nuirvan keirdiyi
inzibati islalat 6 srdo Adrbadaqann
mhm ohmiyyot malik olduunu
gstrir. Sasai dvbti drd caniinliy
blnmd. imal caniinliyin Adur
badaqan ad verilmidi. Onun trkibin
Cnubi Azrbaycandan baqa Albani
ya, Balasakan. Muan, Ermnistan,
beriya, Gilan, Deybm, Tbristan v s.
daxil idi. Mlki hakimiyyti payqospan,
lrbi hakimiyyoti is spahbed hyata
keirirdi. lkonin idaretm sistemind

Stunalt da tmllr.
Mingoevir. 5 7 srlr.

mrzbanlar ("srhd qoruyucular") da

itirak edirdi. Suriya mnblrind
Adurbadaqan mrzbannn ad ToxmHrmiizd kimi qeyd olunmudur.
Azrbaycan rbbr trfindn istilasndan bhs edn mnbbrdo Adur
badaqan mrzban sfdiyarn miiqavimt dstbrin rhbrlik etmsi v nticd robbrb slh balamas haqqnda
mlumat verilir.
Sasani all ib Bizans imperiyas
arasnda daim mharibbr gedirdi.
Nvbti mharib zaman 623 ilin aprelind Bizans imperatoru rakli Adurbadaqann razisin hcum etdi. Bizansllar trfindDi Qanzak hori ial
edildi, buradak atgah dadld. Bunun ardnca Naxivan, Urmiya v Homdan lrbri tutulub viran oludu.
626 ild Sasani ah II Xosrovun
qoular oks-heuma kerk Konstantinopola yaxnladlar. Bu zaman
Bizansla miittfiq olan xozrbr d Albaniyaya yriibr edirdibr. 628 ild Qanzakda olan Bizans imperatoru rakli II
Xosrovun olu II Qubadn (Kavadn)

Mllifi
S. Y. Q a s m o u a

(SASANLR \ V L T N N
TRKBND) m,-VII srlr

B&ylqan
bVarsan

Vcpcvan

sp^Unc
Xuueu^f^
JX ogof
/S lm a s
Tabriz

Qrdbil

drqan

Urmiyao

Neriz
ON

Qanzak

rtb edan

S.Sleymanov -2005

hrlr
\3 6
Adurbadaqann
tqribi srhdi \ 46
Dvltlrin
tqribi srhdlri

asnn yerini tutmas xbrini ald.

v Id edibn barqdan sonra Sasani
C yibri danq aparaq n Qanzaka
g 'ldib*. Slh mqavibsin gr Adurdaqan Sasanibr qaytarld.
Sosial qurulu baxmndan Sasani
ahlmn, cmbdon d Adurbadaqa halisi 4 zmrdn ibart idi. Birinci
mry kahinbr aid idi. Zrdtilik
bdinin rhbri ba kahin (mobedan)bed) idi. Dybri (artestaran)
Kl olduu ikinci zmr trkibin gro
kcins deyildi. Zmrnin banda albb r (vaspuxiar), 1 (vuzurq) v silzadbr (azatlar) dururdu. Sibr (arvarlar) da azatlarn srasna
il idi. ncii zmryo xidmti idaorin mirzlri, salnamibr, ebc d
)ibbr, mnccimbr, musiqiibr daxil
. Vergi dyicibrinin daxil olduu
' dnc zmr kinibri, maldarlar
v, sntkarlar, hminin taeirbri
/nd cmbdirirdi.
Adurbadaqanda torpaq mlkiyytii Sasani dvbtind mlum olan btn
nvbri var idi; icma, sahibkar (o cnlodon iri feodallarn torpaqlar), lkmdar, mbd v hr mlkiyyti. rsi
(dastakert) v rti (xvastak v ya
xostak) torpaq mlkiyytbri mvcud
idi. Xvastak dvbt xidmti, xsusib
hnrbi xidmt mqabilind verilirdi.

^
Qzvin 36
1 ----Txt-i Sleyman

saxlanmas v s. iin oxsayl miiklbfyytbr d var idi.

3 srd Sasani ahlnda sas Mani
trfindn qoyulan hrkat geni vist
ald. Bu lrkat dvbtin btn vilaytlorinin, cmldn Adurbadaqann so
sial v dii hyatma tsir etdi. M a ninin
tlimind zrdtilik, xristianlq, brahmanizm, buddizm dibrinin v n Asi
ya qnostisizmi elementbrinin vahid bir
dinb vz edilmsi meyli var idi. 243 ild
ah I apur torofindn qobul edibn Mani
znn apurakan ( apurun kitab )
srini ona tqdim etdi. Mani tlimi
yanlarn aalna, dnyvi v dini balarn istismarna qar xalqn etirazn
ks etdirirdi. Maniiliyin ayn-ayr lkbrd oxlu missioneri var idi. Maniibr
trki-dnyal v nikahszh tbli
edirdibr. ah I Bhramn [273-276]
dvrnd maniibrin toqibi baland,
tlimin banisi Maninin edamndan (276)
sonra is hrkat getdikc sngidi.
5 srin sonunda meydana xm v
banisi Mzdk olan hrokat xalqn
istismarna qar ynlmidi. Mzdkibrin aparc qvvbrini vergi d zmrodn olan kinilr, maldar-

raqqala. 5 6 srlr. Dvi r-nu.

halidn can vergisi (qazidaq) v tor
paq vergisi (xaraq) almrd. hr qala
divarlarnn vo istehkamlarnm tikilmsi
v tmiri, yollarn vo krpbrin salnmas, momurlarn v qarnizonlarn

lar, sntkarlar v ticartb oul olanlar, hminin kblr tkil edirdibr.

Mzdkiliy maniilik ideyalar da tsir
etmidi, lakin Xeyirin r zrind
qbbsinin mmknlynii inkar edon

Azrbaycan 7 srin ortalar 13 srin vvllrind

iz (Toxt-i
Sleyman).

maniibrdon forqli olaraq, mozdkilr

son moqamda Xeyirin qolobosino inanrdlar. hans oxsi mlkiyyoti inkar
edon mozdkilor boraborliyi tobli edirdilor. Horokat on illorlo davam etdi, bir
ox iri torpaq sahibi ldrld, onlarn
torpaqlan vo omlak bldrld. Ho-

msadiro olundu. Toqiblordn qurtarmaa alan mozdokibr Adrbadaqann, Deybmin, Tobristann dalq
yerlorindo snacaq tapdlar.
Monbolordo oks olunan zrdti ononosindo Adurbadaqan (Conubi Azar
baycan) znmxsus yer tutur. Ato-

Dorbondin qala divarlan.

5 -6 osrlor.

okatn balancnda Sasani ah I Qbad [488-531] iri feodallarn gndongo artan tosirino qar mbarizosind
moh/ b horkatdan istifado etmy alrd. Lakin mzdkiliyin yksln
qdroti ahn taxt vo daxili siyasoti n
birbaa tohlkoyo evrildiyindn 6 osrin
birinci yansinda horokat amanszcasna
yatrld, onun ardcllar toqibloro
moruz qald, mlaklar xozino xeyrin

prstlrin mqdds yerlrindn biri v

rflisi saylan Adurqunasp od
mobodi burada yerbirdi. Adurbadaqanda, eloco do qonu vilayotbrd ha
min mobdl six bal olan vo zordtiliyin yaylmasnda mhm rol
oynayan oxsayh vo nfuzlu zordti
kahinbr - mobedlr vo herbedlor var
idi. nono Zordt toliminin yaranmasn da Adurbadaqanla balayr.

Sasanilor torofindon ial olunmu orazibr yaylan ehkam zrdtilik dvbt

dinin evrildi. 3 srin ikinci yansinda
maniibrin darmadan edilmsinin vo
toqibinin ilhams vo tokilats olan
mobed Kartir z kitabolrind baqa
din vo toriqotbro qar x edirdi. 4-7
osrlordo biitiin Sasani ahlar da mohz
bu dini siyasoti hoyata keirirdibr.
Baqa dindn olanlarm tqibinin arabir zoiflmsi horbi vo ya iqtisadi
voziyyotb bal idi, beb fasillrdn
sonra qeyri-atoporostlor daha amansz
tqibbr moruz qalrdlar.
Adurbadaqan zordti kahinliyinin
sas istinadgahlarmdan biri idi. Burada
indiki Toxt-i Sleymann yerindo olan
izdo snovond danda dyiibr
zmrsinin hamisi olan Adurqunasp
od mbdi yerbirdi. Bozi monbolrin
molumatina gr, mobodin sas 3 osrdo
qoyulmudur. Mobod kompleksindo
aparilan arxeoloji qazntlar iso onun
holo 13 osrdo mvcud olduunu sbut
edir. nonoyo gro taxta xa Sasani
ahlar piyada Adurqunasp mobodino
ziyaroto gedirdibr.
Monbolor 5 osrin ovvolbrindo Adurbadaqanda xristianln yaylmas haq
qinda da molumat verir.
<1: . .
. .. I960;
. 10. 3-7 . ., 1983;
. . 3 7 . .,
1993; Azorbaycan tarixi. Yeddi cildd. . 2, ..
1998.

Sara Qasmova

Azorbaycan rb xilafti trkihindo

(7 srin ortalar - 9 osrin 1-ci yars).
r.bbrit Azarbaycana yrlri. 1 osrin
ovvolbrindo robistan yarmadasnda
Mohommod peyomborin banisi olduu
yeni dnya dini
islamn meydana
golmosi comiyyotin konsolidasiyasna
gotirib xartd. srin 30-cu ilbrindo
rob xilafoti tookkl tapd. roblorin
hoyata keirdiyi ial yrbr spaniyadan in hdudlarmadok geni bir orazido yaayan mxtolif xalqlarm, cmlodon azorbaycanlilarm hoyatnda kklii
oyiikliklor etdi. ox qsa miiddotd
vrn on byk imperiyalarndan olan
asanilor dvlotinin biitiin, Bizansm iso
yiik bir hissosi yeni yaranm dvbtin
rkibino qatld. robbrin Azorbayca;a ilk hcumu 643 ildo, Nohavond vo
iomodann fothindon (642) sonra ba

Qu vo da keisi fqurlar. . 7 8 osrlor.

Azorbaycan Tarixi Muzeyi.

irdi. Xolifo mrin [634-644] omri ib

zorbaycan (Adurbadaqan) hdudlari yaxnlaan orob qoununa sorkordoBukayr ibn Abdullah vo Utba ibn
rkad balq edirdilor. Dostobo adlaii yerdo (Homodan-Rey vilayotlori
rcnda) Azorbaycan morzban sfonyar ibn Forruxzadn balq etdiyi qon dostosi orob ordusunun qarsn
smoyo ald, lakin dy oroblorin
)lobosi ib baa atd. sfondiyarn
./.orbaycanin miixtolif ohorlorindon
(Bacrvan, Sorab, iz, Bozz, Moyanic,
Mimoz vo s.) toplad yeni ordu bu do
fo artiq Azorbaycan orazisindo, Cormidan da yanmda (rdobildon bir qodor
aral) ba veron vo bir neo gn davam
edon vurumada molubiyyoto urad.
Morzban osir dd. roblorin sonraki
qloblori do azorbaycanllar onlarla
siilh balamaa mocbur etdi. Miiqaviloni imzalayan sfondiyar Xilafotin siyasi
hakimiyyotini tand. Miiqaviloyo gro,

Azorbaycan ohalisinin ovvolki dini etiqadinl saxlayan hissosi imkam daxilindo

can vergisi - cizyo domoli idi. Qadinlar
vo uaqlar, yaamaq n vosaiti olma
yan ar xostolr, dnya malndan he
noyi olmayan zahidlor vergidon azad
olunurdular. roblor iso yerli ohalinin
omlakina, dini icmalarma. qanun-qaydalarma aman vermoyi hdolorin gtrrdlor. dobili tutduqdan sonra
Xilafot ordusu ol-Bab ol-bvab (Qaplar qaps) adlandrdqlar Dorbondin
strateji ohomiyyotini nozoro alaraq, Xo
zor sahili ib imala doru horokot etdi.
Uzun sro mhasirodon vo danqlardan sonra Sasanilorin imal sorhodlorinin morzban ohriyarla (ohriborozb)
mqavilo baland. Dysz toslim
olan drbondlilor miiqaviloyo gro mii
hiim imtiyaz oldo etdilor: oroblorb birgo
Dorbond keidinin mdafosindo duran
vo z ovvolki dini etiqadlarn saxlayan
yerlilor orob osgori xidmotindo olduqlan
ilin cizyosindon azad olunurdular. Ho
min il Conubi Qafqazm bir ox yerlorino, ciimlodon Muana gndoribn
orob qoun dostolori iddotli mqavimotlo zldilor; yalniz Muanla siilh miiqavilosi baland. Mqavilonin ortlrin
gro, gorok hor hoddi-biilua atan bir
dinar vo ya onun doyorindo cizyo dosin,
msolmana qar somimi olsun, [azanda]
ona yolunu gstorsin, bir giin-bir geco
evindo saxlasin... Ancaq ogor onlar z
dndorib oldi pozsalar, axrnc fitnokaradok hamini toslim etmosolor, onlara
aman olmayacaq (ot-Tobori, 9 osr). Bun
dan sonra iraala doru hcumu davam
etdiron orob qounu Dorbondi torok, xozorlorin torpaqlanna daxil oldu vo olBeyda ohorini ob keidi. Yeni xolifo Osmamn [644-656] dvrndo nvboti hcumlarm birindo oroblor Boloncor yaxinlnda molb oldular. Bununla oroblorin
Azorbaycana birinci yr baa atd.
Xolifo morin lm ilo morkozdo
ba veron siyasi sobatszlqdan istifado
edon azorbaycanlilar syan etdibr. Xoli
fo Osmanin omrilo Azorbaycana ikinci
yiir baland. l-Valid ibn Ukbann
rohborlik etdiyi Xilafot qounu iki dostoyo bliind. Abdullah ibn ubeylin
balq etdiyi birinci dostonin hcumu
Azorbaycanin Arazdan conubdaki orazilorinin tokrar ial vo yeni miiqavilonin balanmas ib noticolondi. Azorbaycanllar tozminatla yana daha 800
min dirhom vermoyo boyun oldular.
rob sorkordosi Salman ibn Robio iso
Araz keorok, Albaniya (Arran) orazisi

no hiicum etdi, xeyli osir gtrd vo zon

gin qonimot ob keirdi. Elo homin vaxt
xolifo Osman sorkordo Salmam yeni cobhoyo - Kiik Asiya orazisindo bizanslilarla vuruan digor sorkordosi Hobib ibn
Moslomonin kmoyino gndordi. Bir si
ra Bizans ohorlori ol keirildi. Ermonistamn ial baa atdrld. Giirciistan
orazisino doru hiicumunu davam etdi
ron Hobib ibn Moslomo az sonra oroblorin inzibati baximdan Arran orazisino
aid etdiklori Tiflisi tutdu. Ondan aynlaraq orq istiqamotindo horokoti davam
etdiron Salman iso Siinikdon (Sisocandan) keorok, Arranm iorilrino daxil
oldu. Bir neo gnlk mhasirodon son
ra Beybqan hori cizyo donilmosi,
ohalinin hoyatnn vo maimin', habelo
ohor divarlarnn saxlanlmas ortlori ib dysz toslim oldu. lkonin pay
taxti Bordo ohalisinin iddotli mqavimotino baxmayaraq, oroblor uur oldo
etdibr. Bundan sonra Krn sag sahi-

Comord Qossab tiirbosi. 7 8 osrlor. Gonco.

lindoki (Arsax, Uti, Sakasena, omkiir

vo s.) vo sol sahilindoki torpaqlar (Qobolo, oki, irvan, Lakz, Toborsaran vo s.)
ial edildi, yerli hakimlorb mqavilo
baland. Dorbond yenidon foth olundu.
Bir miiddot sonra irvanllar vo dorbondlilor z qounu ilo Dorbondo glmi
xozor xaqanimn tohriki ib oroblorb baladqlar slh pozdular. 652/53 ildo Sal
man 4 minlik qounla yenidon Dorbon
do daxil oldu vo ohori tork etmi xozorlori toqib edorok Boloncoro hiicum etdi.
Dydo oroblor molub edildi, Salman
ldiirld. Azorbaycanin ox hissosi ye
nidon oroblorin itaotindon xd.
654/55 ildo yeni qiivvolorb Conubi
Qafqaza gndorilon Hobib ibn Moslomo
Sirac Tayrda (irakda) dorgo sald. ,
buradan oroblorin ovvolki yrlor zamam Qafqazda ial etdiklori biitiin yerlorin
hakimlorino vo sakinlorino mraciot gn-

drrk, ilat tbb etdi. Az sonra xolif

Osman Huzayfa ibn l-Ymni Qafqaza
vali loyin etdi. al olunmu torpaqlar
daha rahat idaro etmk n yei vali
caniinliyin 640 ildn Dobild (Dvind)
yerln mrkzini Brdy krd.
Bellikl, on ildn artq mqavimtdn
sonra Azrbaycann imal hisssi d
rb xilaftindn asl vziyyt dd.
M. Kalankatuklu.
Albanlarn tarixi.
II kitab. 31-ci fsil
...hrtli hkmdar Cavanir ...
[ikinci dfj Dmq gldi. Xlif
onun n z doma qardann
sarayn hazrlama mr etdi; o,
axam yemyin onunla birlikd
otururdu. Sonra o, Konstantinopoldan glmi silzad rlr il slh
dan aparma Cavanir tklif
etdi. Xlif onun drin biliyin heyrt etdi. Bizans elilri d ondan ox
raz idilr, nki o, hr vchl xlifnin fikrini onlarn xeyrin ynltmy alrd.
Bunlardan sonra onun hrti daha
ox artd n Cnub hkmdar
rqin knyazna, bana tac qoymu bir hkmdar kimi ehtiram gstrmyi mr etmidi.
...Bundan lav xlif ona baqa hdiyylr d bx etdi: qzl qnl polad
qlnc, mirvari il sslnmi geyim v
paralar... xlifnin znn mindiyi
52 iti yerili at... , Snik vilaytini
Cavanirin ixtiyarna verib tkid etdi
ki, Araz aynn biri sahilind
yaayan Atropatena halisini d z
idar etsin. Lakin Cavanir dnyann
drd trfin hakim olub zn
hakimi-mtlq evirmk istmdi.
Bunlardan sonra , z lksinin
zrin qoyulmu ar verginin ynglldirilmsini xahi etdi. Cnub
hkmdar buna raz olub mr etdi ki,
vergi onun d biri qdr ynglldirilsin.
Yuxarda qeyd olnduu kimi, beb
bir miirokkb raitdo Bizans, Xilaft v
Xzor xaqanl arasnda Cavanirin hyata keidiyi evik siyast nticsind
Albaniya daxili mstqilliyini saxlaya
bildi. Lakin Cavanirin ldrlmsindn sonra vziyyt kskinldi.
684 ikh l /Vfrvan [684-685] x/if
seildi. Xilaft n qarq olan b
dvrdo albanlar vergi vermyi

dayandrdlar. Elo hmin dvrdo xzrbrb oldo edilmi sll yenidn pozuldu.
Ucqar imal vilaytbri zrind nzartinin zifbmsindn istifad edn
xzrlr 685 ild Cnubi Qafqaza hcum
etdibr. B illrd Cnubi Qafqaz rin v bizansllarn da hcumlarna mruz qald. Yalnz 80-ci ilbrin sonlanna
yaxn rob xlifsi bd l-Mlikb
[685-705] Bizans imperatoru II Yustinian [685- 711] arasnda barq ldo edildi. rt gr, Cnubi Qafqaz lkbrindon alnan vergibr iki imperiya arasnda
brabr blnd. 692 ildo Bizans Xilaftl slh pozaraq am zrin hcum
etdi. Ba vermi dyd rblrin qbbsi onlarm Qafqazdak mvqebrini
mhkmbtdi. 693 ildo xlif z qarda
Mhmmd ibn Mrvam l-Czir,
Azrbaycan vo rminiynin (Albaniya-Arran v Grcstann bir hisssi
ib birlikd daxil olduu caniinlik) valisi tyin etdi. Onun valiliyi dvrnd

baycann boyun btn qala v

hrlrini b keirn Mosbmo Drbndi mhasiry ald. Yalnz 714 ild rb
qounu byk tinlikb Drbondi tuta
bildi. Mslmnin qolb mjdsi ib Domq getmsi xzrlrin yenidn Dorbnd qaytmasna sbb oldu. Xlif II
mrin [717-720] hakimiyytinin ilk
ilindon xzrlorlo rblr arasnda bu v
ya digr trfin stnly ib ken bir
sra dylr ba verdi. Xzrbrin
730/31 il yr xilaft n xssib
tohlkli oldu. Xaqann olu Barsbyin
bal ib 300 minlik xozor ordusu
Varsa tutdu. rdbilin otrafnda Savalan da yaxnlnda ba vern vurumada da orb ordus mlubiyyt urad. Uzun mhasirdn sonra rdobili
b keiron xzrbr sonradan Diyarbokir vo Mosuladk irlildilr. Xilaft
n yaranm bu tohliiko xolifni btn
qvvbri sofrbrliyo almaa, xzorlr
qar yeni ordu yaratmaa mcbur etdi.

Orta osr Beylqan horinin brpa layihsi.

[693-709] rbbrin Cnubi Qafqazda

mhkomlonmsi prosesi hlledici mrlloy daxil oldu. Blgdo xlifo bd lMlik ibn Morvann hyata keirdiyi
yeni inzibati blgii sistemi yaradld.
Sasanibr dvrnd Xzryan ran vilayotlri ib birg btn Cnubi Qafqaz
razisin Adurbadaqan-Azrbaycan
ad amil olunurdu. Xilaftin hakimiyytinin ilk dvrnd Cnubi Qafqaz
inzibati razisi rminiy adlandrld.

A zarbaycan razisind arb-xzr

8 srin vvllorind qdrtli dvriin yaayan rob xilafti
Azrbayeanda mhkomlnmok n
sas rqibbri olan xzrbrl mbarizy
balad. Bu mqsdb xolifo 1 Validin
[705-715] qarda Msbm ibn bd iilMlik Cnubi Qafqaza, xzrlrin b
keirdiyi Dbondo gndrildi. Azr-

m h a rib a h ri.

rb qomlarnn yeni bas Sid lHrai mqdds mharibd (cihadda) itirak etnk n btn mslman
kniillbrini z ordusuna dvt etdi.
roblr Xilat vo s. qalalarda yerbn
xzr qarnizonlarn mhv edib, Brdni
mhasiry aldlar. Grgin vurumadan
sonra xzrbr mlubiyyt uradlar.
Azrbaycann mxtlif yerbrindn xzrbrb mbarizy axan knll dstlr Brdd Sidin ordusuna qouidular. robbr Beybqan v Varsan hrbrini tutaraq, xozr ordusunun qalqlarn cnuba kilmy mcbur etdi
br. Knllbrb birbmi rob qounlar ib Barsbyin balq etdiyi xzr dstlri Brzndd z-z gldibr. Bu df
d xzrlr mlub olub geri kildibr.
Muan dznd ba vermi dyd do
birbmi xozr dstolri basld, Barsby

ldrld. Sid xzrbri irvan topaqlarnadk tqib etdi. Hmin il xlif Hiamn qarda Msbm yenidn Azrbaycan v rminiyyo vali tyin olundu.
Bordy gln Mosbmo tezlikb irvana
keib, zun mhasirdon sonra
tabe olmaq istomoyn abran qalasn
tutdu, qala mdafiibri qlmcdan keirildi. Drbnd yollanan Msbno hr
qalas yaxnlnda drg sald. Onu
qarlayan ohr hakimi vergi
vermyi hdsin gtrd. Drbnddki
xzr qarnizonuna is hrdn siz xb getn3k icazosi verildi.
731/32 ild Mslro xzrbrin Smndr hrindk irlibdi, lakin zrbrin yenidn hcuma haziadqlaindan xbr tutaraq, vurua girmdn
>rbnd doru geri kildi. Drbnd
xmlmdak ar vurumada
i; lib gldibr. Xilaftin imal srhdb'id rblrin mvqeyini mhkmbt;>k n Msbm Drbndi drd
Lissoy bld. Bunlarn hr birind D'qdon, Himsdn, ebc do Fbstin,
m v l-Czirnin ayr-ayr yerbrinn golmi minbrb rbi yerbdirib,
riyaya qaytd. Drbondd qalm
rvan ibn Mhmmd 40 milik rb
dusu ib Bobncor hcum edib, xzorlnri molubiyyto uratd. l-Kufnin (9
osr) mlumatna gr, bu hadisdn
sonra Mrvan mvqqti olaraq z vzifsini Sid l-Horaiy verdi. Lakin, ox
kemodn xlifnin mri ib yenidn volki vzifosin qaytarld. 120 ninlik
iounla Arrana gobn Mrvan Kasakda
:diki Qazax) drg sald. - mharibbri tarixin grgin
ovrn balane kimi daxil olan 737 ili Mrvan Drbnd hrinin risi
seyd s-Sulminin bal il qounlarnn bir hisssini Smndor istiqaatin gndrdi, zii is yolu stndoki
;tn qala v yaay yerbrini tutaraq,
ryal keidi vasitsib Xzr torpaqlama girdi. Smndr yaxnlnda birln ordusu xaqann yaad Beyda
hrin hcum edib, xzrlri v onlara qonu olan sqbb tayfalarn mlub
idi. Xzr xaqan aman istmy v islam qbul etmy mcbur oldu. van sir gtrdy 40 min xz* aibsi ib
Arrana qaytd v onlar Samurla abran aylar arasnda yerbdirdi. Q
Kasakdak drgsind keirn Mrvan 738 ilin yaznda kiy gldi. rb
ordusunun Xilaft boyun ymk isto dal hkmdarlar na qar balad uzun kn ar yr uurla -

AZRBAYCAN
RB XLAFTtNN TRKBND

Mllifi
N.M.Vlixanl

(V II srin ilcinci y a n s - V III srin sonu)

P ayt.axtlar\^>

hrlr
Qalalar
I R V A N Vilayt v m ahallann adlcn

Azrbaycar v Arrann srhdln

ticlndi. Tutulan qalalarn oxu dadld. 741 ild Mrvan irvan kerk
Muana, Gilana vo Deybmo hcum et
di, qnimt v sirbrb geri dnnd,
yolst Brdni tutdu. Beblikb, rbbrin Qafqazda, ebc d Azrbaycanda
hakimiyyti yenidn mhkomlndi.
Sonrak 20 ild rbbr xzrlri z zartlri altnda saxladlar. Yalnz movibr slabsi devrildikd (750) Xilaftd
ba vern qarqlqdan istifad edn zrbr Bizansn thriki ib paytaxtlarnda
olan Xilaft nmayndsini ldrdbr.
Xilaftdoki hrc-morclikdn istifad
edn Bizans 752 ild srhod blgsind
olan bir sra hrlri tutdu. Bu, Bizan-

Trtib edni
.S .S le y m a n p v -2005

sn Cnubi Qafqazda diplomatik v si

yasi fallnn gcbnmsi ib mayit
edildi. 759 ild xlif Mnsurun
[754-775] Azrbaycana v rminiyy
hakim tyin etdiyi Yzid s-Sulmi Dar
yal keidini tutub orada qarnizonu
yerbdirdi. Bizansa meyil edn xzrbri
thlksizldirmk v hcumlarnn
qarsm almaq mqsdib Yzid xaqann qz Xatunla evbndi. Lakin iki il
sonra Xatunun lmsi xzr-rb mnasibtbrini yenidon kskinldirdi.
763/64 ild xzr qounlar ki, Kambisena, Xozmas (Xamaz) v s. yerbri,
Balasakan dzn (M il v Muan
dzbri), hminin Grcstanm bir sra

hr v qalasn ial etdilr. Lakin

Drbndin mdafisini yara bilmyn
xzrlr Cnubi Qafqaz trk etdilr.
Xzrbrin Arrana hcumlar 8 srin
sonlarndan yeidn gcbndi. Onlar buradak rb dstlrini molubiyyt uradaraq 100 mindn ox si* apardlar.
Yalnz srin axrmc ilind ba vern v
xzrlrin qlbsi ib baa atan dyiidn sonra old edilmi barq nticsind onlarn Cnubi Qafqaza yz ildn
ox davam edon yrlrin, demk olar
ki, son qoyuldu.
Sosial-iqtisadi mnasibttlr. Ftuhatm ilk ilbrind ial olunmu raziy zarot moqsdib, adtn, hmin yeri ftl
etmi ordunun bas vali tyin olunurdu. Xilaftin siyasi tabeliyini qobl etmi ial zonalarnda balca mqsdin

Qrifon. Tuc. 6 7 srlr. Culfa r-nu.

Azrbaycan dbiyyat Muzcyi.

vergi ymaq olduu dvrd hom mlki,

lom hrbi hakimiyyt bir adama - hmin baya hval edildiyi n amil vergiy nzart edn v mir - hrbi
ba titullar vali - caniin titulunu
vz edirdi. aln geni kil ald
sonrak ilbrd artq mir, amil v ebc d
qaz (molkm ilrin baxan dini ha
kim) vziflri mxtlif xstar arasnda
bldrld.
Ialn gediind tyi olunan ilk caniinbr yerli hakimbrb mqavib balayr, onlardan siyasi asllq vo cizy tolb edir, vzind kemi imtiyazlarn
saxlamaa boyun olur, bzibin htta
vzif verirdibr. Azrbaycanm ialnn
ilk dvrnd iqamtgah rdbild ola
v ovvlki vzifosind saxlanlan Sasani
mrzban rblrin xidmtind duraraq,

yd vergibri Xilaft xzinsio gndrirdi. al edilmi Azrbaycan razibrinin idarsind yerli hakimbrb yana yksk rtbli ruhanibr - Adurbadaqanda nobcd, Albaniyada is katolikos
itirak edirdibr. Yeii suli-idary veribn bu srbstlik mrkzi hakimiyytin
zifbdiyi dvird orbbrb balanlm mqavibbrin pozulmasna, vergilrdn imtina edilmsin sbb olurdu.
Bu iso eyni yerin bir ne dfy ial ib
nticbnirdi. Yei mqavibnin rtlri
vvlkindn daha ar olurdu. rbbr
Azrbaycanda ial etdikbri iri ohrbrd v mhm qovaqlarda (Drbnd,
Brd, rdbil, Nav
Naxivan
v s.) hrbi msknbr - qarnizonlar (rabatlar) salmaa balayrlar. Qarnizonlarda yeidiribn dstlr noinki hrbi
xidml gstrir, ebc d tsrrfat ilrin baxr, raziy nzart cdir, vergi
ylmasna yardm gstrirdibr. Rabatlar yerli halinin hesabna saxlanlrd.
rbbr mvqebrini mhkmbtmk
n Azorbaycan v Arrana byk miqdarda orb halisi krdbr. Hl
xlif li ibn bu Talibin dvrnd
[656-661] Azrbaycana hakim tyin
edibn l-as ibn Qeys rdobild ta
vo divan siyahsna salnm orobbr yerbdirdi... rblr Azrbaycanda msko saldqda, onlarn Kufdn, Bsrdn vo amdan olan qohumlar da buraya axdlar. Hr biri bacard qdr
torpa zbt etdi, bir hiss is cmilrin
torpan satn ald. Kondbr hnin
rbbrin himaysin kedi, beb ki,
rbbr onlar mdafi etmli idibr,
kndlibr is rbbrin yardarna evrildilr (l-Blazuri, 9 sr). 8 srin 30-cu
ilbrind Msbm Drbndd 24 min
rob yeidirdi. mvilr slabsinin
squtundan sonra mvi xoliflrinin arxalandqlar imal rb tayfalar z imtiyazlarndan mhrum oldular. Abbasibr slabsinin arxaland conub rb
tayfalar Azrbaycana axd. Krm
siyasti 9 srin 1-ci rbiin kimi davam
etdi. Yalz Azrbaycanda ba qaldran
gcl dini-siyasi lrkatn dalas
qbibbinin Qafqaza mhacirtini dayandrd.
rob ialnn ilk dvrnd Azrbaycann ayr-ayr hrlri ib balanlan mqavibbr yerli hali ib robbr
arasndak mnasibti tnzimbyirdi.
Mqaviblrin mzmunundan grnr
ki, Azrbaycanda da yalnz btprstlr
zorla mslmanladrlrd. Yerdo qalan
haliyo is vvolki etiqad v adtbrin

ml etroy icaz verilirdi. hli kitab"

(yni mqdds dini kitablar olan
yhudibr vo xristianlar), cmbdn ilk
alar atprst olan azrbaycanllar
da vvlki etiqadlarnda qalr, ovzind
is can vergisi - cizy verirdibr. lk
mqavibbrin rtlrin gr, atoprstlro veribn gzt v amana baxmayaraq, islamn verdiyi maddi v mnvi
stnlklr, cmbdon mslmanlardan cizynin alnmamas, msolman miyytinin ziimrobr blnrnmsi vo s.
Zrdtn azrbaycanl ardcllarn da
yeni dini qbl etmy svq etmidi.
Lakin ycni din kero prosesi srtli olmam, xsusib Azrb.ycann imal
hisssind uzun kmidi. Bu prosesin
birinci mrhbsind islam yayan sas
qvv, balca olaraq, rbbrin zbri
idi; islamn modni gcnn artd 9 s-

Kasa. Gm. 6 7 srlr. Lonkran r-rn.

Azrbayca Tarixi Muzeyi.

rin sonu - 10 srin vvllrind is bu ii

islam qbul etmi yerli hali z grrdii. Bununla beb, 10 srin 20-30-cu
illrind Azrbaycanda oln l-stxi
Qafqaz dalarnda mxtlifdilli bir ox
kafrbr in yaadqlar haqqnda mlumat verir. Htta ondan 200 il sonra az
qala biitn Azrbaycan gazmi ndluslu ol-Qrnati Dorbnd yaxnlndak
da kndbrind islam qbl etmyn,
htta cizy d vermyn , dfn mrasimbrin gr atprst olduqlar grnn adamlara rast glmidi. al prosesind balanlan mqavibbr gr orblrin siyasi hakimiyytini qbul etmi
zimmi adlanan yerli hali knll olaraq
istodiyi dini seirdi. Lakin mvilrin
hakimiyyti dvrnd z xsi mnfotlrini gdn caniinbr yeni msolmanlardan da vergi almaa baladlar. Bu
is yerli halinin narazlna sbb oldu. Xlif II mrin [717-720] dvrn-

do yeni mslnanlardan can vergisi tutmaq qadaan edils d, xlif Hiam

[724-743] dvrndo bu verginin alnmas brpa edildi. Xlifnin srncam ib
Azrbaycanda halinin torpaq, mal-qara v hr cr baqa mlaknn yeni siyalyaalnmas keirildi. Bu vaxtadok ver
gi dnmoyn rahibbrdn d vergi alnmaa baland. halinin zrin sntkarla, kbin gr vergibr qoyuldu.
Htta xolif II mrin bv etdiyi bzi
Sasani vergibri (Novruz, Mihrican paylar) brpa edildi. Vergi zlm dz ohali ktlvi surtd kndlri
trk. edir, torpaqsz kndlibr evrilirdibr. Mhz bu tboqonin rblr qar
mbarizsi uzun mddt davam etmidi.
Albaniyann - Arrann xristian ohalisi arasnda da islam dini yaylmaa
balad. slamn erkn anda onu ilk
nvbnd rblrin simasnda zbrin
arxa tapmaq istyn yerli yanlar qbul
edirdi. Bununla onlar z varidatlarn
qorumu olurdular. Bundan baqa, islam qbul etmk hmin adamlar nzri olaraq mslmanlarla brabrbdirirdi. Yeni din kemynbrin bir hisssi mslman ordusuna yazlr, bu
nunla da balanlan mqavibnin rtbrin gr hrbi xidml dvrnd cizydn azad edilir, mharib qnimtbrin rbbio birg rik xrdlar. z
dinbrind qalan yerli hali xziny
cizy ib yana mslmanlardan da alnan torpaq vergisi - dyirdi.
Qeyri-mslmanlar bu vergini ikiqat
hcmdo dyirdibr. Mslmanlar is
xums - nlkiyytdn v mlakda alnan glirin bed birin brabr, zkat
yoxsullarn xeyrin varl mslmanlarn omlakndan tutulan, ur - nohsulun onda birin brabr vergi, ebc d
zkat l-fitr - orucluun baa atmas
mnasibtib veribn pay - ftr, sdq
yoxsullara veribn ian dyirdibr.
movibr dvrnd vegibrin mhm
hisssini natura il dnc tkil edirdi,
Abbasibr dvrnd is vergibrin yalnz bir lisssi natura ib dnilidi. Bunun irisindo zint yalar v rblordo az taplan mallar stnlk tkil
edirdi. Lakin ylan vergi xlif xzinsin btvlkd gedib atmrd. nki
yabt mirbri v mmurlar zbanalqlara yol verir, balq etdikbri yalti xsi varlanma mnbyin evirirdibr. mvibrin hakimiyytinin sonuna yaxn Xilaftin vilaytlrind, xsuson, Azorbaycan v Arranda vzifd
olan hr bir hakin mrkzi hkumt

hesabat vermodn z vilaytindo aalq

edir, halini talayrd.

rblr qavs dini-siyasi hrkatn

gchnmsi. Mslmanlarn imala doru yollarn balam Xzr xaqanlnn
araskosilmz yrbri Xilaftin Cnubi
Qafqazdak mvqeyini kkndn sarstnd. rbbr Cnubi Qafqazda rhkmbnmk namin btn vasitbr l
atrdlar. Lakin yerli hali xzrbr,
n d rbbr tabe olmaq istmirdi. Hob 7 srdn Kiik Asiya vo Qafqazda (Bizans, Albaniya v s.) yaylm pavlikianlar hrkat bu v sonrak onillikbrd
yeii v gln feodallara qar ideologiyaya evrilmidi. rb mnbbrind
l-bayaliqa, baylaqani adlandrlan
bu triqtibri bzi tdqiqatlar
(Z.Bnyadov, V.Minorski v b.) Beybqanla laqlndirirbr. Beb ki, mhz
Beybqanda pavlikianlq geni yaylmd. l-Msudi (10 sr) bu triqlin

Zint yalar. 5 8 srlr.

tp (Acabodi r-nu).

xristianlq v atprstlik arasnda orta

nvqe tutduunu gstrir. Onlarn ilkin
tolimind xeyir dnyas ib r dnyas
arasnda mbariz sas yer tuturdu.
Dvbtin daya olan kilsni onlar eytan yuvas hesab edirdibr. Alban kilssi
d pavlikianlar kafr elan edrk,
aalna qar xan bu triqtib rb mbariz aparrd.
Xilaftin mrkzind d vziyyt sabit deyildi. Xlif Hiamdan [743-744]
sorak bir ild xlif taxtnda mvibrin niimayndsi dyimidi. 744 ild
Xilaftin Qafqazdak caniini Mrvan
xlif taxtna xd. Lakin lkni brm dii-siyasi hrokatn qarsn almaq mmkn olmad. rb tarixisi lKfnin (9 sr) dediyin gr, Mrvan
ibn Mohmmd xlif olan kimi Azrbaycan v rminiyd itialar baland . rob suli-idarsin qar ynlmi
bu hrkatn banda qssab bqbli
beybqanl Msafir ibn Ksir (Kuseyir)
dururdu. Morvamn caniinliyi dvrnd
o, Drbond lakiminin kmkisi vzifsind idi. Mrkzd hakimiyyt urunda gedn dini-siyasi kimdon z m-

nafebi n istifad edn baqa yerli

feodallar kimi, Msafir do vergi
zlmndn zara glmi xalqn kmyi ib
aalndan qurtarmaq istyirdi vo
buna bir mddt nail d ola bildi. novibr qar Xilaftin btn vilaytbrind qzan mbariz dalas Azrbaycan da brd, lknin xeyli hisssi syanlarn lin kedi. Yalnz mrkzdo
hakimiyyti b alm Abbasibrin ilk
nmayndsi bu-l-Abbasn [750-754]
qarda bu Cfr Azrbaycan, rminiy v l-Czirnin valisi tyin edildikdn sonra blgdki vziyyti sabitbdirmk mmkn oldu. syanlara qar gndorilmi 100 minlik qoun itialara son qoydu. Msafir ldrld.
Abbasibrin Xilaftd hakimiyyt
glmsi msolman dnyasnda byk
dyiiklikbr sbb oldu. Peymbor
nslinin bu qolunun qobbsi homin nslin hakiniyyt urunda mbariz aparan digr qolunu - li trfdarlarn on
lardan tamamib ayrd. Digr mxalif
qvvbrb do hakim slal arasnda ideoloji mbariz fallad. 755 i\d Abba
sibr slabsini hakimiyyot gtirmi xorasanl bu Mslimin xlifnin mri ib
qtb yetirilmsi iqtidada mxLilift qardurmasn daha da drinbdirdi. bu
Mslimi zbrinin mllimi hesab edn
mxtlif mzhb balar Abbasibr
qar xdlar. 755 ild Niapur lrinin risi, mslman mnblrinin gavur (kafir) adlandrdqlar atprst
Sumbatn balq etdiyi syan Xorasandan tutmu Azrbaycanadk yayld.
bu Mslimi Allahn elisi adlandran
Sumbat onun yenidn Mzdkb qaydacam elan etmidi. Nizamlmlk (11
sr) Sumbatn xrrmdinilrl ( ifrat
ilr v batinibr yaxnlaan triqt)
balln bildirirdi. Lakin 10 ninlik xlif qounu cmi 70 gn davam edn bu
syan amanszlqla yatrd. syanlarn oxu, cmbdn Sumbat ldrld.
Xlif l-Mchdi dvrnd [775-785]
siyasi vziyyt daha da grginbdi. Mlmmd peymbrdn sonra onun
misi Abbasn nslinin birbaa qanuni
varis olduunu sbut etmy alan lMehdi bu slabnin li vladlarna qar ynldilmi siyastini davam etdirdi.
Nticd, rsmi ideologiya olan snniliy qar ona mxalif io hrkat daha
da fallad. Bu hrkatn zminind yaranm bir ox triqtbr (hsnilr, zeydibr, ismailibr, ifrat iobr, xiirrmdinibr v b.) xolif l-Meldini mri ib trtib edilmi kafir (zndq) triqtbr si-

yahsna dd. Bu triqotlrin Azar

baycanda da foaliyyot gstoron trfdarlar ideoloji mbarizni siyasi mocraya
ynoldorok Abbasibr qar xlar
etdilr.
778/79 ild yalniz Azarbaycanm conub hissosini deyil, Curcan, Toboristan,
Isfahan vo b. yerbri d bryn ol-miixommiro - qrmz geyinmibr ad il
mhur olan xrrmilorin ilk mlum x ba verdi. bu Mslim sadr,
mmlkti tutaq ar il x edon
syanlarn banda bu Mslimin og
lu bu ol-Qarra drurdu. Lakin bu x
tezlikb yatrld. Yaranm ar voziyyoti nisbtn sabitbdirmok n xolifo olMehdi xrac sistemind doyiiklik etdi:
torpan sahosino gro alnan vergi (misaho) mhsula gro alnan vergi (mqasm)
ilo ovoz olundu. Bunun mqabilindo mey
vo aaclarna, zeytunluq vo zmlklr
qoyuldu. halinin koskin narazlna sobob olan bu voziyyot biitn Conubi
Qafqaz orazisini bryon yeni xlara
gotirib xartd. Hb ilk Abbasibrb
Azarbaycana gln v bu slaby dayaq
olan cnub rob tayfalarmin Xila
fot dvrndon burada moskunlam imal tayfalarn sxdrmas mvcud
voziyyoti daha da grginldirdi. Yerli
feodallarn separatlq chdlri ib mrokkobloon bu voziyyoti tonzimlomk
moqsodilo xolifo Harun or-Roid [786809] Abbasibrin blgodo apardqlar yerliilik siyasotinin qarsn almaq mcburiyyotindo qald. Onu mib Azorbaycana eybani vosulomi nosillrindn olan
imal orb tayfalar krld.
Vergi yknn arl, xozorlorin 8
srin 60-c ilbrindon artan hcumlar
noticosindo ohalinin gzoranmn pisbmosi syan vo xlarn sayn artrd.
794 ildo Beybqanda balayan syann
banda o-ori (horfon: or, orour
adam) lqbin gro xaricilr toriqotino
mnsubluu ( urat - xaricibr toriqoti
no monsub olanlarm erkon loqobbrindon biridir) anlalan bu Mslim dururdu. syan ox kemdn blgonin
hor yerino yayld. Onun balanmasna
osas bohano bordolibrin xolifo torofin
don xorac toplamaq n ora gndribn
bu-s-Sabah ldrmolori oldu. Geni
intiar tapm bu iisyann yatnlmas
n xolifonin gndrdiyi byk qounu
syanlar mohv etdi. Xolifo qounlarnn nozarot etdiyi bozi ohorlor, ciimlo
don Bordo, Beybqan, Naxivan vo s. iisyanlarm olin kedi. Lakin ilkin uurlara baxmayaraq, hiicm rfsind

bu Mslimin qofl lm, ardcllariqamotgahini Bordodo yerlodirmi Yo

nn soritosizliyi syann zoiflomosino so
zid mrnn sonuna - 801 ilodok bu obob oldu. mir Yozid ibn Mozyodin
hordo qaldi vo burada dofn olundu. Yozidin liimndon sonra onun oullar
balq etdiyi qoun syanlarn son
sod, Xalid, Mohommod Arramn siyasi
hcumunu da dof etdi.
8
osrin sonlarmda xolifo caniinbri hoyatinda miihiim rol oynadilar.
Xiirrmilr hrskat. Xilafotin, de
torofindon idaro olunan Azorbaycan vo
mok olar ki, biitiin vilayotlorindo ba ve
Arran vil.-lorindo orob suli-idarosinin
ron vo morkozi hakimiyyoto qar ynohoyata keirdiyi sort todbirloro baxma
yaraq itialar songimok bilmirdi. Ha
lon xlar 8 osrin sonu - 9 osrin ovvolb
run or-Roidin Xilafotin m. vil.-lorino
rindo daha geni vsot aldi. Bu dini-siyatoyin etdiyi Soid ibn Solm ol-Bohilinin
si horokatn itiraklar arasmda miix
valiliyi dvrndo [793-799] cizyo vertolif io vo siinni toriqotbrino monsub
mokdon imtina edon, vergi momurlarimsolmanlarla yana osasi mozdokilikb
nin bir neosini qotlo yetiron, qalamm
bal olan ideyalar tobli edon xiirromiiso ohordon qovan dorbondlilorin qiyalor do vardi. 8 osrin 2-ci yarsndan baIayaraq Xilafotin imal vilayotlorindo,
ciimlodon Azorbaycanda genibnmoyo
balayan xrromi xlar 9 osrin ovvollorindon daha intensiv okil aldi.
Orta osr orob alimlorindon ibn onNodim (10 osr) xiirromilori atoporost
miixommiriloro - mozdokiloro vo babokiloro ayrr. bu Mnsur ol-Badadi (10
osr) islamaqodorki xiirromilori mozdoki
br, islam dvr xrromilorini iso xrromdinilor adlandrr (o, sonunculan
iimumi adlan mxommir olan babokiloro vo mozyoriloro ayinr).
Babokin balq etdiyi xrromilor babkilr
osasi Sasanilor dvrnn moz
rob Xilafotinin 707/08 ildo Arranda
dokibr
horokati
ilo bal olan yeni dini
zorb edilmi grn dirhmi.
gr yaratmdlar. Xrromi-babokilor
mi ba verdi. Dorbond hakimi Nocm ibn
oroblorin yalniz siyasi hakimiyyotino
Haim edam edildi. Onun olu Hoyyuqar deyil, dvrdo Azorbaycanda hob
nun ohoro dovot etdiyi xozorlor lkodo
tam monimsnilmmi ideologiyalarma
qaldqlar 70 g orzindo orobloro qar
qar da xrdlar. Xrrom terminini
vurumaqla yana, yerli ohaliyo do b- aqlamaa cohd gstoron orta osr alimyk zoror yetirdilor: lko dadld, min
lori (eloco do bozi miiasir todqiqatlar)
brb insan osir alindi. Elo bu dovrdo
ox halda Xilafotin monafeyindon x
(798/99) irvan moliki adlandirilan
edorok, bu szn zahiri monasina (farsca
yerli feodal ammax ibn ca qarq ad, xrrom ) stnlk verir, xiirromiliqdan istifado edorok morkozin tabelilori pozunluqda vo oyyalqda ittiham
yindon xa bilmi, lakin osrin son ilindo
edirdilor. Son todqiqatlar Avesta daki
Harun or-Roidin toyin etdiyi yeni
xiirro ( xvarnah vo ya xvarena ) ter rminiyo, Azorbaycan, Arran vo Bab
minino istinadon bu szn ilahi iq,
ol-bvab valisi Yozid ibn Mozyod
monovi iq anlamn aqlayr. Xiirro[799-801] torofindon devrilmidi. Blmilikdo do iqla qaranliq arasmda
goyo ikinci dofo vali toyin olunmu Yo
mvcud ziddiyyot znii Xeyirlo orin
zid irvanda ba veron syan yatrmaqmbarizosindo gstorir. Onlarm sosial
tolimi in qiidroti ib yer iiznd odala yana xozorlorin Arrana nvboti
hcumunu da dof etdi, lkodo ominlotli comiyyot yaratman mmknlyno osaslamr. Xrromilr hll (tanamanln yaradlmas n todbirbr
rnn insanda tocossm etmosi) vo togrd. Onun goliilo xalq sakitbdi, lnasiix (ruhun lmoyib bir bodondon
kdo qayda-qanun borpa olundu. O, nibaqasna kemosi) tolimbrindon x
zarilori (imal oroblori) yomonilorb (co
edirdilor. Onlarm sosial odalot ideyasmi
nub oroblori) boraborlodirdi, molikbrin
iroli srmolori, torpaq vo omlak iizorindo
vo batriklorin olanlar ilo yazmalara
xiisusi mlkiyyti lov etmok cohdlori
balad, onlarda byk midlor oyatdi.
orta osrlor mhitind miihiim ictimai haBebliklo, lko sakitbdi (ol-BoIazuri).

ab l -bvab
*(Drbnd)

XRRMLR HRKATI
V JI srin sonu - IX srin b rin ci yars

Mllifi
ZM.Bnyadov
amax

Bai

Dbitf^

^820X821)

^laxwan*

Hmdan
Krmsinm
D ryaeyi NomV'*

*- 833
MasabazaUp

mr
1ADAD

hvaz

---- Xilaftir srhdlri

........ Vilaytlrin srhdlri
833

Bzz

Xrrmilrin rb ordular il vurumalannn yer v illri

Babkir sir alnd yer
Xrrmilrin istinadgah
Xrrmilr hrkatnn meydana xd razi
Xrrmilr hrkatnn yayld razilr

Trtib edni
.S.Sleymanov -2005

dis idi. Xrrmilr icmas daxild qayda-qanun msllrini holl edon irnamlar, elc d icmadan-icmaya gedrk
tbliat aparan, icma zvlrin tlimin
balca tniiddalarn yrdn tbliatmbklr trfindn ida olunurdu.
Dvr btn xlar kimi dini zmind tkkl tapan bu mbariz siyasi
mahiyyt ksb edrk, tdricn sartin, feodal istismarna, elc d islamn saslarna qar ynldilmi mumxalq hrkatna, szn sl mnasnda
mhariby evrildi. Onun sas hrokotverici qvvsi vergi zlmndn ziyyt
okon kndlilrdn ibarot olsa da, hr
yoxsullar, sntkarlar, elc d mrkzi
hakimiyytdn araz olan bzi yerli
feodallar da bu mbarizoyo qouldular.

Babok. Rssam S.rifzad.

807/08 ild Azrbaycanda xrrmilrin yeni, daha geni hrkat ba verdi.

Xlif Harun r-Rid syan yatrmaq
n srkprd Abdullah ibn Malikin
bal ib o nin atldan ibart qoun
gndrdi. rbbrin qbbsi ib baa atan ar dy minbrb syannn hyatna son qoydu. Xrrmibrin sralarn
seyrokbn b mlubiyyot xrrmi balar Cavidan v bu mran arasndak
davtin kskinlmsi vo hrkatn
ziflmsin sobb oldu.
816 ibdk xrrmilr yalnz yerli
homiyyotli xlar edirdibr. Onlarn
balar arasnda gn-gndn artan
kim, nhayt, hr ikisini aq meydanda z-z qoydu. bu tmran ld-

rld. Ar yaralanm Cavidan gndn sonra hlak oldu. cmaya rhbrlik

onun yaxn silahda gnc Babko
kedi. Azrbaycanm Mimz rustaqnn
Bilalabad kondindn ola Babk xrrnilor hrkatnn mcrasm dyiork,
onu tamamib Xilaft qar ynltdi.
Xrrmilrin tnasx tlimin gr,
Cavidann ruhunun onun bodonin kediyi bildiribn gndn Babk mlliminin vsiyytlrini mqdds vzif clan
etdi: xrrmibr torpaa sahib olmal,
zalmlar (yi robbri) mhv etmli,
mzdkiliyi dirltmli idibr. Babokin
ar il Azrbaycan v Arrann
mxtlif gulrindn axan roblrdn
naraz halinin hesabna xrrmibr ordusunda yalnz siivaribrin say 20 min
nfr atd. ox kemdon Azrbaycann cnub torpaqlarnn xeyli hisssi
rblrdn tmizlndi. syan dalas
qonu vilaytbr yayld. lk nvbdo
bundan vvl d dofbrb Xilaft qar
xlar etmi beybqanllar babokilr
qouldular. Azadlq mharibsinin
alovlar Cibl, Xorasan v b. yerbr
yayld. Xilaftin bzi tannm xadimbri vo mirlri d Babkb mttfiqlik
edirdibr. Tbristan hakimi Mzyr,
Mrnd hakimi sma l-Kurdi, Xilaftdn ayrlmaa chd edn Cnubi Qafqaz caniini Xatim ibn Hrsm, ebc
d yerli feodallarn oxu z mnafelri
namin Babkb yaxnlamaa alrdihr. Xrronuhtin ilk uurhm bu hakimlrin separatizmmi gclndirmidi. Bunlar arasnda Azrbaycanda uzun ilbr rzind artq yerlilmi vo mal-nlk sahibi olmu rblr d vard. Mutllib
( qalib glni mnasm dayan
szdr) adlandrlan bu rblr xiirromibrin uur qazandqlar 20-ci illrin
vvlbrind yaranm qarqlqdan istifad edrk mrkszi hakimiyyt qar
xdlar. Onlardan yerli qaynaqlarda
avaranan bqobi il qeyd ediln Savada ibn bdlhmid yalnz mrkzi lakimiyyt qar deyil, traf yerbrin feodal
mlk sahiblrin qar da xlar etdi,
Arran feodallarmn trpaqlarn tutmaa ald. Arrann Snik vilaytind
mhkmbn bilmi Savadan oradan
yalnz yerli hakim Vasaqn dvtil Sniko glmi Babk xara bildi. Sonradan
Vasaqn qz il evlnn Babok hmin trflrd bir ox yerbri 1 keirdi. Bu gn
d Naxivan razisind Babk v xirrmibrin ad ib bal abidlr vardr (Ba
bok qalas, babkilrin qbirlri v s.).
Babkin bal ib tqribn 21 il

davam elmi mbariz Xilaftin

ar zrb vurdu, onun saslarn sarstd. Ayr-ayr xrrmi dstbrin Babkin n yaxn kmkibri, xalq irisindn xn Adin, Abdullah, Tarxan,
Rstm, Maviy v baqa grkmli
srkrdbr balq edirdibr. Babkin
tapr ib onlar rbbrin mlk v malikanobrini b keirir, xlifnin gndrdiyi ordu hissbrin hcumlar edirdilr.
Xrrmibrin qazandqlar uurlar xlif
l-Mmunu onlara qar ciddi addmlar
atmaa mcbur etdi. Lakin 819 ild srkrd Yohya ibn Muazn bal ib
qar gndribn ilk nizami ordu
uur qazana bilmdi. ki il sonra Azrbaycan v Arrann yeni valisi sa ibn
Mhmmdin silah-sursatla tchiz edilt-Tbri.
"Tarix r-rusul v-l-mluk"
Deyirlr ki, 218 (833) ild l-Cibld
Hmdan, sfahan, Masabazan,
Mihricanqazaq hrlrindn klli
miqdarda adam xurrmilrin etiqadn qbul etdi. Onlar bir yer ylb
Hmdan yaxnlnda drg saldlar. l-Mtsim onlara qar qoun gndrdi v onun sonuncu df
gndrdiyi ordu shaq ibn brahim
ibn Musabn bal altnda idi.
Hmin ilin vval aynda (xlif) onu
Ciblin hakimi tyin etmidi. Zlqd aymda o, onlara doru yola
dd v qlb haqqnda onun
verd'yi xbr [Badadda] trviy
gnnd (25 dekabr 833 ild) oxundu. Hmdan yannda o, 60 min
adam qrd, qalanlar is Bizans
razisin qad.
mi qounu da dyii meydanndan qad. rbbrin sonrak hcumlar da
uursuzluqla nticlndi. Nhayt,
827-828 ilbrd xrrmilr qar dyon srkrdsi Mhmmd ibn Humeyd t-Tusi miivffqiyyt qazana bil
di. Buna Arranda yeii feodallar arasnda ba vern kimlr, qiyamlar da rait yaratd. 829 il iyunun 3-d Htadsr
da yaxnlnda Bzz qalasn b keirmok istyn rbbrb babkilr arasnda
hlledici dy ba verdi. Qanl vuruma
xrromibrin qlbsi ilo baa atd. 30
minodk rob dys, cmldn
Mhmmd t-Tusi mohv edildi.
Xlif l-Mmunun lmndn (833)
sonra xrrmilr hrkat yeni qvv ib
alovland. Nizamlmlkn mlumatna

gr, syan Isfahan, Fars v Kuhistan

da brd. 20 illik hakimiyyti dvrnd xrromi xlarna son qoya
bilmoyn xlif l-Mmun z varisi
qarda l-Mtsim [833-842] onlara
qar amansz mharib aparma vsiyyt etdi. Xilaftin varl n ciddi
thlk yarandn yax baa dn xlif ol-Mtsin imperiyan rq torpaqlar ib birbdirn sas strateji tranzit
yolu stnd yerbn Hmdann yaxnlnda diirg salm xiirrmibr
qar ordu gndrdi. Ordunun banda
xlifnin Cibl vil.-in hakim tyin et
diyi shaq ibn brahim dururdu. Dy
aiT'bbrin qbbsi ib nticbndi. Bu qlb on sonra xlif l-Mtsim Bizansla r>anlan fasibsiz mhariblr ara
v
'vin, btn qvvbri xrrmibr
q: ynnltmyin vacib oldunu baa
d
. Balanlan siilh nticsind Biz; rob srhdind edilmi
d< llik (833 837) sakitlik btn Xilafc ivvbrini qar sfrbr et-

rin beb hrktlrini endirilmi

mlubiyyt zrbsi kimi qiymtbndirirdi. 835-836 illrd rblrl xiirr3mibr arasmda gah bu, gah da dig3r trfin
qbbsi ib nticbnn dybr ba ver
di. 836 ilin qnda xyant nticsind
Babkin n yax srkrdsi Tarxan qotb yetirildi. Xrrmilrin faliyytini
mrkkobbdirn bu qtldn sonra hrokat itiraklar birc df d qbb
qazana bilmdibr. Yeni quwbrb mhkmbndirilmi xlif ordusu, ohayt,
837 il avqustun 26-da uzun v ar dybrdn sonra xrrmibrin istinadgah Bzz qalasn ala bildi. Bzz urunda
mbarizod on minbrb xrrmi v rb
sgri hlak oldu, minlrb sir b keirildi. Babok is qarda Abdullah v kiik dst ib mhasirni yararaq, Bizansa getmk n tinlikb Araz keib
Arsaxa daxil oldu (Arsax tqr. 120 il
bundan vvl hakimiyytbrini itirmi,
lakin bzi imtiyazlarm qoruyub saxlaya

qiymtbndirn xlif, Shb fxri xbtb

yana batrik tacn da tqdim etdi; o,
vergidn azad olundu. sir alnan Ba
bok Afin trflndn 838 il yanvarn 4d Xilaftin paytaxt Samir hrin,
xlif l-Mtsimin hiizuruna gtirildi.
Bozi mnbbrin mlumatna gr, Babk cb hmin gn, bzilrin gr, is
bir qodr frqli tarixd (29 yanvar, 14
mart v s.) ar zablarla armxa kildi. Htta tssiibke orta sr rb mlliflri d edarn zaman mrdlik v mtant nmayi etdirn heyranlqlarn gizbtmirbr. Sa li ksildikdn
sonra Babk hmin li ib siftini qana
boyayr. Sobbini soruduqda, siftimi
qana boyadm ki, rngimin qad grsnmsin - deyir.
Xrrm ibr hrkat mlubiyyt
urasa da, bu qbbni islamn byk qlbsi , Babkin sir alnd gn mslmanlarn bayram gn (lMqdisi) hesab edon ox baha

i'

Tbri. "Tarix r-rusul v-lr s!uk". (l-Mmunun lIVktsim nsihtindn)

". . Xurrmilr qar n fal, qtiyytli v dyantli adamn gndr,
onu pul, silah, svari v piyada qounla tchiz etdir. gr xurrmilr
q r mbariz uzanarsa, onda
oniarn zrin btn dostlarn v
kmkilrinl birlikd zn get".
imkan verdi. lk nvbd xlif or' qrargahnn yerbdiyi rdbill
an arasnda babkibrin datdqjalalar brpa edildi. Rabit sistemi,
v'ul postlar yeidn quruldu. Xilaixind ilk df mohz bu mharib
n rabit vasitsi kimi pot gyrV rindon istifad olundu. Ard-aras
1 ndn silah, rzaq v baqa sursat1: :hiz edibn rob qounlarna bizans!
qar Misird aparlan miiharibdo hrt qazanm usruanal trk A f in Heydr ibn Kavus srkrd tyin
olunur. Tkc 837 ild Babkl mhari 1 milyon dirhm xrcbndi. Xlif
l-Mtsim hrbi mliyyatlar olmayan
gnbrd Afinin zn hor gn 5 min
dirlom, dy gnbrind is 10 min dirhom dnilmsini tsmin edirdi. Bu kimi
tdbirbr xrromibr qoulmu bzi yer
li feodallar Babkdn uzaqladrd. On
lardan bir nesi htta rblr qouldular. Tarixi ot-Tbri kemi mttfqb-

u
/
i
c,
1

Bozz qalas.

bilmi alban M ihranibri v qdim

Aranahlar nslin mnsub mlk sahiblrinin idarsind idi). Babk bir ne
gnly kemi mttfiqi alban knyaz
Shl ibn Smbatn qalasnda snacaq
tapd. Hol babkibr hrkatnn ilk illrind qar xlar ib ad xarm, yeii mnblrin (M .Kalanka
tuklu, T.Arsruni) ki sahibi Shl
Smbatean Aranahik adlandrd bu
alban mliki vziyytin rbbrin xeyrin
dyidiyini grdkd Xilaftb barn
vacibliyini dark etdi. Albaniyanm bir
ne tarixi vilaytini, ciimbdn Arsax
idar edn Sohl yeni, lakin bu df ntkar addm atd. Qdim Aranahibr
mnsub torpaqlar birbdirnk, alban
dvbtiliyini brpa etmok namin Babki rblr tslim etdi. Shlin gman
doruldu: onun bu hrktini yksk

baa gldi: 20 ildn artq mddtd babokibr Xilaftin 225 min dysn
v xeyli srkrdsini rnhv etdi. Xilaft
tarixind ba vern dini-siyasi xlarn
n zmtlisi olan, rb suli-idarsin
qar xalq azadlq mharibsi sviyysin ucalan bu hrkat az qala Abbasibr
dvbtini mhv edckdi (l-Msudi).
Xrrmilr-babkilr hrkat Xilafti
mzlum xalqlarla qarlql mnasibtbrini kskinbdirdi, imperiyann paralanmasm srtbndirdi. Babkin ardcllar 9 srin sonunadk Xilaft qar
evrilmi btn yeni xlarda itirak
etdibr. 10 srd onlarn bir oxu ismailibr qouldu. Xrrmilrin faliyyt
gstrdikbri blgbr sonralar batinibrin istinadgahna evrildi. Yeii feodallarn separatizminin gcbnmsi d bu
dvrd z yksk hddin atd. Arra-

nn xeyli hissosi Xilaftin asllndan

xd. 838/39 ildo Tboristanda omir
Mozyorin. Azorbaycanda Afinin qohumu hakim Minkicvr l-Frqaninin vo
baqa ycrli hakimbrin balq etdiklri
syanlar morkozi hakimiyyoto qar ynoldildi. Bu syanlar 840/41 ildo xolifo
sorkordsi trk Bua ol-Kobir (Byk
Bua) trfindon yatrld. Minkicovr
Samir ohrin gndrildi.
Xrromi-babkilrin Azorbaycandak x Xilafotin Qafqaz vilayotindo
yerli feodallarn gcbnmsi n zmin
yaratd vo onn ayr-ayr dvltlr
paralanmasn moyynbdiron osas
siyasi amillrdon biri oldu. Abbasibr
dvltinin saslarn sarstm mhz bu
syandan sonra mrkzi hakimiyytd
yaranm otinliklrdon istifad edon
yerli hakimlor mstoqillik qazanmaa
alrdlar.

obbr mhsuldar qwolri mohv etuir,

mvcud tosorrfat sistemini saxlamaa
alrdlar.
rob vo xozor yrbri, yerli ohalinin Xilafot qar xlar vo s. ib olaqodar iki osrdon ox davam edn nisbi iqtisadi drunluq dvrndn sonra Azorbaycanda horbrin, sonotkarln. ticarotin inkiaf nozor arpr. horbr yenidon sonotkarlq vo ticart morkzin
evrilir, hristanlarn (hrin qala divarlar daxilindki hisssi) xaricind geni sonotkarlq v ticart mohllbri
rabatlar meydana golirdi.
Arxeoloji qazntlar hakimiyyoti dvrnd Azrbaycan vo Arranda ohrbrin bir neo kateqoriyasn moyyonlodirmoyo imkan verir. ctimai ornok
blgs daha geni zomindo hoyata keirilir, ohorin konddon ayrlmas prosesi
dorinloir, sonotkarlq kond tosorrfatn-

irli saxs
kasalar.
9 12 srlr.
Qbol.
Azrbaycan
Tarixi Muzeyi.

ialm nticlri. rob istilas

vo Xilafotin Azorbaycanda uzun sron
aal lkonin siyasi, iqtisadi v nodoni
hyatnda dorin iz qoydu. Bu voziyyot,
mvoqqoti d olsa, mohsuldar qvvolrin inkiafn vo lkonin modoni toroqqisii bngitdi; bununla belo, Azrbaycann geni razili Xilaft torkibino daxil
edilmsi onu obyektiv olaraq mumi
mslman modoniyytino colb etdi, bu
rada islamn gci vst tapmasna orait yaratd. Mdaxilodon sonra Azorbaycan razisind aparla hrbi omoliyyatlar bu lkonin ohor vo kondlorino
byiik ziyan vurdu. Yaxn orqin bir
ox hrbrini nisboton asanlqla, iqtisadiyyata ciddi zrr vurmadan tutan
oroblor Azrbaycan ohrlrinin oksoriyytindo koskin mqavimotl qarladlar. Bir sra horlor tsrrfatna dayon byk zror nticsind tonozzl et
di. 1akin Azorbaycana daha mtoroqqi
ictimai mnasibtbr gotiro bilmoyon,
buna gr do z golilori ilo cmiyytin
ictimai-iqtisadi osaslarn dyimyn

dan ayrlaraq horlrd mrkozlirdi.

Beynolxalq tranzit ticartinin ana yollar iizrind olan Bordo, Beybqan, Dorbond (Bab ol-bvab) kimi iri ohrlrb
yana oki, Qobolo, Naxivan, rdobil,
Tobriz, Maraa, amax, abran vo baqa ticarot vo sonotkaiq morkzlri inkiaf etmoyo balayrd.
Tarixi vo corafi qaynaqlardak oxsayl faktlarn, eloco do onomastik vo
folklor materialnn todqiqi sbut edir
ki, artq 7 osrin solarnda, yoni oroblori hegenon qvvoyo evrilmoyo balad, btn Azorbaycan torpaqlarnm
Xilafot torkibino daxil edildiyi dvrdo
Azorbaycan ohalisi iorisindo funksional
birincilik tiirk dillorino moxsus idi. Bu,
hominin 7 osro aid orob monboyindo
qorunub saxlanm Azorbaycan qodimdon trklorin moskunlad torpaqdr - molumat ilo do tosdiq olunur.
Xilafot torkibino qatlm btn lkolordo olduu kimi, 8 osrin ovvolbrindon
Azrbaycanda da rosmi dvlt dili olan
orob dilinin tabe edilmi xalqlarn iinsiy-

yot vasitosino evrilmosi onun ox kemodon elmi-odobi yaradclqda da ha

kim dil olmasna gotirib xartd. halisinin ox byk faizi trkdilli olan Azorbaycanda ictimai-siyasi vo oxlaqi fikirlorlo zongin folklor da mvcud idi. Mozmun vo deyim etibarib islamdan ovvolo
aid atalar szlori, zorb-mosolbr vo baqa
odobi nmunolr srasnda el ozan Dodo
Qorqudun dili ilo sylnibn dastanlar
daha ox hrot qazanmd. ifahi okildo 6-8 osrbrdo formalamaa balam, 7-9 osrbrdo tam cookki tapm
Kitabi-Dodo Qorqud dastan ouz
trklrinin islamaqodorki hoyatm. moiotini, adt-ononbrini, odob-orkan normalarn vo s. oks etdirir.
slam qobul etmi btitn xalqlar ki
mi zaman dini-etnik anlaml mumi
msolman mfhumu ilo birlomi
azorbaycanllar da 9 osrdon balayaraq
toroqqi dvriino qodom qoyan islam modoniyyotinin inkiaf prosesindo itirak
edirdibr. rob orqinin modoni morkozlori olan Badad, Kufo, Bosro, Domoq,
Qahiro vo baqa ohorbr tohsil almaq
n oxlu azorbaycanl gedirdi. Azorbaycann zndo iso artq 7 osrin sonlarnda byk ohorbrin came moscidbrindo moktblor ald. Dorslor ovvollr
yalnz orob dilindo, 9 osrdon iso, hominin fars dilindo keirilirdi. Uaqlara
orob qrammatikas, ilahiyyat elmlori vo
oriotlo yana tarix, corafya, odobiyyat, riyaziyyat, tobiotnaslq, bolaot,
montiq vo s. yrodilirdi.
rob dilinin hom rosmi, hom do elmiodobi dilo evrilmosi noticosindo yerli
ohali iorisindon bu dildo yazan vo orob
odobiyyat onnolrini mkommol monimsoyon air vo yazlar xdlar. ki
modoniyytin - z nilli Azorbaycan vo
orob modoniyyotinin tomsilisi olan bu
airlordon Musa ohovat, bu-l-Abbas
01-Ama, smayl ibn Yasar vo baqalar
orob odobiyyatnda znomoxsus yeni cr am, orob dilindo yazsala* da, dog
ma modoniyyotdon bohrolonmibr.
Azrbayca fcodal dvltlri (9 srin
2-ci
yars - 11 sr). Xilafotin zdiflddiyi
dvrd siyasi vziyyt. 9 osrin ikinci yarsndan sonra Xilafotin hor yerindo oldu kimi, tarixi Azorbaycan torpaqlarnda da yerli hakim vo orob caniinlorinin separatizmi giicbndi. Morkozi hakimiyyotdon ayrlmaq cohdbri artd.
853 ildo morkozin iallq siyasotinin davam olaraq Conubi Qafqazda
zor totbiq edon Bua ol-Kobir Tiflis hakimi shaq ibn smayl, Kti vo Beylo-

qan hakimi Yosai bu Musam, Xan

hakimi Atrnersehi, Baboki Xilafoto toslim etso do oroblorin cozasndan can qurtara bilmoyon Sohl ibn Sumbat vo X ila
foto tabe olmaq istomoyon baqa yerli
hakimlori Samiro ohorino apard. Bu
hadiso Conubi Qafqazda orob caniinlorinin vo feodallarnn mvqeyini, mvoqqoti do olsa, mhkomlotdi. Xolifo olMtovokkilin [842-861] blgoyo ikinci
dofo vali toyin etdiyi eybanibrdon olan
Mohommod ibn Xalid ibn Mozyodin
dvrndo [856-857] syanlar sakitlodibr (ol-Yoqubi). Yeni toyin edilon
Mohommod ibn Xalid znn birinci
valiliyi dvrndo (851) Dorbonddon balayaraq btn regionu foallqla idaro etn! )yo alrdsa, ikinci valiliyi dvrndo
yenidn borpa edorok zno iqamotgah
s< liyi Gonco ohorindo qorarlad. Bu
z onun qardalarndan biri - Hey-

irli saxs qab. 9-12srlr. Beylqan.

Azrbaycan Tarixi Mzeyi.

ibn Xalid mstoqil olaraq irvan,

c.i ;or qarda Yozid iso Layzan idaro
edirdibr.
861 ildo xolifo ol-Miitovokkilin ldr nosi morkozdoki horc-morcliyi artird Babokilor horokatmin tosirilo artiq
I nam zoifbmi Xilafotin paralanmas
j >sesi giicbndi. Moribdon MoriqoC \ geni bir orazini ohato edon rob
i; periyasinm ayn-ayn vilayotlorindo
n >rkozdon aslln bu vo ya digor dor :odo zoiflotmi dvltbr yaranmaa
balad. Buna ar vergi siyasotindon
doymu yerli ohalinin foal xlar ilo
yana onlarn yatrlmasmda az rolu olmayan vo xolifo ol-Mtosimin dvrndon [833-842] balayaraq orob ordusunun zoyini tokil edon trklorin mor
kozdoki hakimiyyotlorinin yiiksolmosi do
sobob oldu. Xilafotdo trklorin aalnn gcbnmosi xolifo hakimiyyotinin
siiqutunun balanc oldu.

sindo, tarixi Albaniyanin vilayotlorindon

Xilafotin hor yerindo olduu kimi ta
rixi Azorbaycan torpaqlarmda da, orob
olan okido hakimiyyoti olo aldi. Bu
suli-idarosinin verdiyi gzotbro gro
vilayot hminin Albaniya padahl
z mlklorini qoruyub saxkya bilmi
da adlandinhrdi. 10 osrin ovvolbrindo
bozi yerli vo monoco golmo olsalar da
Hammami monbolordo Adornorso (Atrartq yerlilomi feodal hakimbr ayrlnerseh) ad ilo mhur olan olu ovoz et
maa, he olmazsa yarmmstoqil oldi. Yerli slaloyo monsub oki hkmdarmaa can atrdlar.
lari irsi hakimiyyoto malik idilor. Onlar861 ildo irvan hakimi Heysom vo
dan Adornorsonin novosi Sonokorim
Layzan hakimi Yozid Xilalbtdon tocrid
(xristian ad ohann) Krn sa sahili
olunduqlarn, qodim irvanah vo
blgolorindon bozilorini do z miilkbrino
layzanah titullarn qobul etdiklorini
qataraq alban taxt-tacmin borpas
bildirdilor. Holo 6 osrin ovvolbrindo al
adn qazanmd.
ban Arakilor slalosinin Sasanibr toroHomin dvrdo Azorbaycamn conubunda Sacilor slalosinin yaratd yeni
fndon bvindon (510) sonra tookkl
tapm, lakin orob ial noticosindo si
dvlot tkkiil tapd. Bu dvltin yaranmas monoco usruanal tiirk olan
yasi qdrtini oldon vermi irvanahlar
xolifo sorkordosi bu-s-Sac Divdadin
dvloti yenidon bopa olundu. Monoco
orob olan ilk Mozyodilor irvann siyasiolu Mohommodin ad ilo baldr. Ataiqtisadi qdrtini mhkombtmok siyasi kimi Xilafotin mxtolif yerlorindo
soti yrdr, qodim btporostlik inanclazn xolifonin sadiq momuru vo qoun
rn saxlam, kafr hesab etdikbri
qonu dallara qar yrlor tokil
edirdibr.
869 ildo qiyam etmi trk mirlrin
qar Xilafot paytaxtnda mbarizo aparld bir zamanda Haim ibn Suraka
Dorbondin mstoqil idaro edilmosino
nail oldu. Onun sulaym noslino monsub orob sobflori 8 osrin ovvolbrindo
Dorbond horinin siyasi hoyatinda foal
Saxs amdanlar. 9 12 srlr. Beylqan.
rol oynamdlar. Uzun miiddot orob
Azorbaycan Tarixi Muzeyi.
horbi sorkordolorinin idaro etdiyi bu ohor Xilafotin imal sorhodlorini qoruyan
bas kimi toqdim edon Mohommod ilk
mhm mdafio qalasi idi. Dorbond
dofo 889/90 ildo Azorbaycan valisi toyin
omiri ohor roislorinin kmoyilo btn
olundu. Lakin orob homdanilor noslinotraf blgoni z nozaroti altinda saxladon olan Maraa hakimi Abdullah ona
maa alrd. Haimdon sonra irson
qar xd. Monbolordo Mohommod ibn
onun noslinin idaro etdiyi Dorbond 11
bu-s-Sacn Maraa hakimino qar dosrin sonunadok z mstqilliyini saxymosi, ohori uzunmddotli miihasirolaya bildi.
don sonra olo keirmosi vo nohayot, AbHob 822 ildo Mihranilorin Arsaxdadullah qotlo yetirmosi haqqnda moluki son nmayondosi Varaz Tiridat daxi
mat vardr. Maraada mhkomlonmokli mnaqio noticosindo qotlo yetirildiklo Azorbaycan vilayotinin idarosini olino
don sonra, onun xoloflori 10 osrin sonu
alan Mohommod bundan sonra orob canadok Arsax vo Siinik vil.-lorindoki
mlkbrindo hakimlik edirdibr. Varaz
niininin Bordodoki saraynda blgonin
valisi vozifosini icra etmoyo balad.
Tiridatn Xanda snacaq taprn arvad z qzn siiniklilorin bas Sohlin
Morkozdon asl olmayan dvlot yaratolu Atrnerseho vermidi. Atrnersehin
maq istoso do, siyasi voziyyotlo bal o,
tromobrinin orob iisuli-idarosinin zoifXilafotdon tam tocrid ola bilmirdi.
lomosi noticosindo yenidon dirolmi
893 ildo Mohommod xolifonin tapAlban padahlnda irsi hakimiyyotlor ib Xilafotin roqibi Bizansla ittifaqa
rini yerli monbolor do tosdiq edir.
girmok istoyon vo bir qodor ovvol (892)
9
osrin son rbnd, 886/87 ildo, xolifonin zii torofindon rminiyo moliki
monbolorin albanlarn mmin hkmtosdiq edibn I Smbata [890-913] qar
dar adlandrd Q iqor Hammam
gndo ildi. Mohommod bu yr zamani
dalm alban padahln borpa
byiik ordu ib orob omirinin iqamotgahi
edorok, bu dvrdo oslindo yalnz coraf
yerloon Naxvan keorok Dobilo (Dviad qalm Arran vilayotinin bir hissono) horokot etdi; ermoni katolikosunun

48

!44# v .. - !46#

50

,y * h R B N D M tRLY

42'

__ L > O K I n ) M )

42'

^ s 0 ?

rfc"
* fc ,

pabran
jbald,/ S'
<$>^AMAXI^/^

^n>c-
%^ m k tr'ira G

^
^ Brd

>

40*2:

^ D b ilL ,..

4/?.

fO

,1

Beylam

-V,iC%

r "'

*t

/ 4BK2

Qi

Naxwan^llincX
u *^
sxyLV4Ajdnn

CD

??

* '^ K r p S

/^9ro]^

M arnd

Slmas 9
*

38

r ' . T ^

. Urmiya9 \o

<*

l/ n u

4<o

- % -

M araa

\
^

tf

AZRBAYCAN
(IX srin ikinci yarsX srin ik in ci yars)

Mllif
N.M.Vlvcanh

\ I Ruyindiz
%

_44l

Iff

^ ^

r*

46

S A C L R (898-941) v S A L A R L R (941-983)
dvltlrinin n qdrtli a

I
i Sacilr v Salarilrdn vassal
_______ ! asllqda olan razilr

l.TFU S MRLY
1 QALALAR

da osir almmas vo ar vergibrin qoylmas ilo noticlnn hcumdan sonra

Bordoyo qaytd. Yalniz alban knyaz
Qriqor Hammamn vasitoiliyindon
sonra Mohommod katolikosu azad etdi.
Mohommod ibn bu-s-Sacm bir orob
caniini kimi blgodoki sonraki foaliyyoti do Xilafotin buradak mvqeyinin
nhkmlnmsin, xsusil yerli feodallarin oroblorin tabeliyindon xmaq
cohdlorinin aradan gtrlmosin ynolmidi. 898 ildo xolifo bu zaman artiq
mvqeyi mhkomlonon vo morkozo tabe
olmaq istomoyon Mohommodin Azor
baycan vo rminiyo vilayotlorino vali
toyin olunmasini bir daha tosdiq etdi.
Bebliklo, 9 osrin sonunda Xilafotin
siyasi hakimiyyotinin xoiflomosi tarixi
Azorbaycan orazisindo do miistoqil vo
yarmmstqil dvlotlorin yaranmasma

Trtib edni
.S.Sleymarov -2005
sobob oldu. Bu dvlotlorin hakimlori
todricon xolifo xozinosino gndorilocok
vergilorin miqdarim azaldir, nohayot,

rim ilk dofo vahid miistoqil dvlot orivosindo birlodiro bilmi Y usif ibn bu-sSac olmudur. 913 ildo o, Ermonistam da
foth edib, Saciloro tabe olmaq istomoyon
I Smbati edam etdirdi. Qorbdo Ani vo
Dvindon orqdo Xozor donizinodok, conubda Zoncandan imalda Dorbondodok
olan geni orazi Saciloro tabe oldu. Orada olan vilayotbrin (irvan, oki, Xan,
Snik, hor vo b.) yerli vo yerlibmi hakimbri Sacilor dvlotino vergi domklo,
onun siizerenliyini qobul etdilor.
Sacilor imal sorhdlrinin, xiisusilo
Dorbond keidinin mhkmlndirilmosio daha ox ohomiyyot verirdilor. La
kin qofl hiicum gzlonildiyi kimi, qurudan deyil, dniz torofdon ba verdi.
912/13 ildo ruslarn gomilori Volqa ay
vasitosilo Xozor donizino daxil olub
neftvern torpan - Aberonun salilino, ciimlodon Bakya hcum etdibr.
l-Mosudinin molumatina gro, ruslarn bada ibn bu-s-Sac olmaqla dyon Bordo, Arran, irvan vo Azorbaycan
ohalisi ilo bir ox vurumas oldu . n
ar dylordon biri Bak yaxnlnda
aq donizdo ba verdi. vaxtlar horbi
doniz donanmasna malik olmayan irvanllar rus gomilorinin hcumuna tab
gotirmdilr: minlorlo msolman ldrld vo suya batrld . Bu vo bundan
ovvolki uursuzluqlar irvanah li ib
Heysomin nfuzuna ar zorbo vurdu.
917 ildo onun yaxn qohumu Layzanah
bu Tahir Yozid ibn Mohommod irvan hkmdarna qar xd, onu vo ailosini qotlo yetirdi. irvan taxtn olo keirorok onu Layzana qatd vo irvanah
titulunu monimsodi. irvan tabe etmoklo 0, lkonin sorhodlorini conubda Kr
ayma, imalda iso Dorbondodok geni$londirdi. Dvlotin paytaxti amax ohoi bu Tahir Yozidin ad ilo Yozidiyy

onlarn hkmdarlarnn miistoqil siyasot

xotti Badaddak hakim dairolri narahat edirdi. Buna gro, Yusif Bohreyn
qormotilorino qar mbarizoyo gndorilmok bohanosib vozifosindon uzaqladrld. 927 ildo o, vurularn birindo osir
alnaraq ldrld.
941 ildo Deylom hakiminin olu, Salarilor noslindon olan Morzban ibn Mo
hommod Sacilorin Azorbaycandaki hakimiyyotino son qoydu. Mohz onun ha
kimiyyoti dvrnd Salaribr dvltinin
sorhodlori Sacilor dvbtinin on yiiksok
inkiaf dvr hdudlar ilo iist-sto
diird. Demok olar, biitiin Azorbaycani b keirmi Morzban Ermonistanda
da hakimiyyotini tosdiqlodi, ovvollor
Sa oro vergi veron irvanahlar vo
bn 1 yerlorin hakimlorini indi ona
ve
idomoyo mocbur etdi. Morzbanin
h;
niyyotinin balancmda, 943/44 ild, mid on Azorbaycana hiicum edon
r
bu dofo K iir ay vasitosilo Bord
vetidilor. Salari qounu ilo ba ve.:
vo sonraki dybrdo oldo etdiklr
urlar ruslarm uzun miiddot Bord
mohkomloninosino sobob oldu.
Yt
vo orob monbolori ruslarm Bordo
ob
ini qilmcdan keirmolori, onlarm
or : -kina yiyobnmolori , eloco do ba
vc
qanl vurumalar haqqmda molum; verirbr. Mohz ruslarm hcumu vo
on
noticolori vaxtadok Arramn
an ,1 sayilan Bordo kimi siyasi-iqtisadi odoni morkozin z ovvolki ohomiyy. vo qdrotini itirmosino gotirib x li. Hakimiyyot urunda ba veron
ar. siz daxili okimolor do Salaribrin
me [eyinin zoiflomosino sobob oldu. Bu
d
t Salariloro moxsus torpaqlara
omirinin, Homodan vo Isfahan
h
nlorinin, Buveyhi vo oddadi siila1iiimayondolorinin vo baqalarnn

Grn
dirhmlr:
I. Sacilr.
l-Afin.
Bord.
898 il;
2. Salarilr.
Nul
ibn Vahsudan.
rdbil.
965/66 il.

onu domokdon imtina edir vo bebliklo,

mstoqillik oldo edorok xolifoni ancaq
dini rohbor kimi tanyrdlar.
Sacilor slalosinin on grkomli niimayondosi, btn Azorbaycan torpaqla-

adlandrld. Bununla belo, hom irvanah, hom do Dorbond omiri Conubi Qaf
qazda Xilafot hakimiyyotini tomsil edon
Saciloro bac verilmosini davam etdirdi.
L a k in Sacilor dvlotinin gclonmosi,

Gm dirhm.
irvanah
I I Yzid
[991-10271.
l-Yozidiyy
(anax).

hcumlar ar noticolor verir, ohorlor,

vilayotbr oldon-olo keirdi. 951 ildo Salarilor dvlotind yaranm ar voziyyotdon istifado edon monoco krd oddadilor slabsinin banisi Mohommod

R B N D MHLY
____ ___

\Drbnd.

<mkir

I Naxwar}

Xyaafrinv)
Krps S

Mua,

hr <5
Srab
0 BRZ

4^)

\an
\ MARAC.A \

AZRBAYCN
(X srin ik in c i yarsX I s rin b irin c i y a rs )

Mallifi
N.M. Vlvcanl
K M L K L Y

ibn oddad ibn Qurtaq, ondan sonra iso

oullar biilhoson li Lokori vo Fozl
Salaribrin tabeiliyindo olan torpaqlar
urunda mbarizoni gclondirdilor. 971
ildo Lokori zaman Salaribrin xidmotindo olan qarda Fozlin foaliyyoti no
ticosindo Gonconin idarosini olo ald.
Morkozi Gonco olan ddadilor dvlotinin osasi qoyuldu. Salari hakimi Ibra
him torofindon Gonconin uursuz miihasirosindon sonra balanlan mqavilo
Arramn xeyli hissosinin (Bordo, mkr,
Naxivan vo s.) oddadilorin olino kemosino sobob oldu.
Salaribrin hakimiyyotinin zoiflodiyi
dovrdo Azorbaycanin siyasi tarixindo
miihiim rol oynam Rovvadilor siilalosi
nmayondolorinin foaliyyoti genibndi.
rob ozd qbihsindn ohm ymnli

1. T F LS C F R L R M tRLlYl

2 . ASUNQURLR MKYt

QALALAR

Trtib edri
.S.Sleymanov -2005
Rovvadilor 8 osrin sonlarndan balayaraq Sacilor hakimiyyoto golonodok
Tobrizdon Bozzodok (ol-Yoqubi) torpaqlan irson idaro edirdilor. 955/56 ilo
dair molumata gro, lor vo Varzaqan
hakimi bl Heyca ibn or-Rovvad ov
vollor Saciloro, sonra iso Salariloro 50
min dinar mobloindo vergi doyirdi. 10
osrin 70-ci illorinin sonuna yaxm giiclonon ara miiharibolori dvrndo. hob
956/57 ildo Tobriz blgosini geri qaytara
bilmi biil Heyca Salaribrin tabeiliyindo olan torpaqlann xeyli hissosini
olo keirdi. Bu vaxtdan Rovvadilor dvloti yksoli vo orazibrini genilondirrok dvrno qodoni qoydu. Bebliklo,
10 osrin son rbndn balayaraq tarixi
Azorbaycan orazisi, osason, ii siilalo -

irvan torpanda rbhrdon vvlki

 irvanah titulunu vo dvlotini brpa

etmi Mozyodilor (Yozidilor), ovvol Saciloro, sonra is Salarilro mxsus Azor
baycan orazisinin bir hisssind - Arranda dvlt yaradaraq Arranah titulunu dayan oddadilor v Arazdan
cnubdak Azorbaycan torpaqlarnda
"Azrbaycanah titulunu brpa edn
vo onu dayan Rvvadilr torfindon
idar olunurdu. Bu dvltlorin hor biri
kiik bir imkan da oldon vermodon biri
digorinin hesabna razilrini genilndirmoyo, z qdrtlorini nmayi etdirmoyo alrd. 985/86 ildo qarda
Mrzban aradan gtrmoklo hakimiyyoti olo keirmi oddadi hkmdar
I Fozl znn, demok olar ki. btn
qonular ib mhariblr edirdi. Onun
bu dvrdo Arranda mstoqil hakimlik
etmoyo alan feodal miilkbri Xan. Gorusu, Tavu-Sevordiki, cmlo-

Gildon dzoldilmi sferokonus. 11 12 osrlor.

Dovoi. Azrbaycan Tarixi Muzeyi.

don Naxvan ddadibr dvbti trkibino qatmas, Dvini tutmas, Ermonistann bir eo vilayotini tabe edorok
ild 3000 dinar vergi vermoyo uocbur
etmosi Arranahlarn regiondak ncl
mvqeyini tsdiqbyir.
Eb b dvrd irvanah Mohommod
ibn hmod [981 991] d qonu feodallara qar tocavzkar siyasot yrdr,
bir sra hrlrin (Qobolo, Bordo vo s.)
ilhaq yolu ib orazisini genibndirmoy
alrd. Ondan sonra hakimiyyoto golmi qarda Yozid do mohz bu moqsodlo
Dorbond, Qobolo vo oki hakimlorino
qar miiharibolr aparrd.

Azrbaycatta ouz-slaq yrhri.

Orta Asiyadan golon ouzlarn Azorbaycann conub vilayotlrino, oradan iso
Arrana vo irvana basqnlar regiondaxili mnaqiobrb yana dvrn siyasi
voziyyotini mrokkoblodirdi. 1018-21
ilbrdo Araz ay adlayan ouzlar Rovadibrin tabeliyindo olan conub torpaq-

larnda Arrana soxularaq, Naxivan,

sonra iso Dobil ohrlorino hcum etdilor. Tarixi salnamo 1029 ildo ouzlarn
Grcstana yrndon bohs edir.
30-cu illorin ovvolindo, moskunladqlar Xorasanda uursuz qiyamdan
sonra, iki min ouz adr (ailosi)
Rovvadilorin orazisino ponal gotirdi.
Hkmdar Vohsudan onlar tobooliyo
qobul edorok torpaqla tomin etdi. Bundan moqsod ouzlardan Bizans imperiyasna, eloco do iri feodallara qar
mbarizodo istifado etmok idi. Lakin
ox okmodon bar pozan ouzlar
Maraa, Urmiya vo baqa ohorbr hiicum etdilor. Azorbaycan airi Qotran
Tobrizi (11 osr) z Divan nda Naxvanah adlandrd Naxivan omiri
bu Dulofin Naxivan qalasnda
dmono (yoni ouzlara) qolobo ald
zaman gstordiyi caoti nodh edir.
1038 ildo Xorasanda qalan ouzlar
Solcuq noslidon olan Torul vo ar
boy qardalarnn bal altnda birloorok orada yeni Ouz dvlotinin osasn
qoydular.
Solcuqilorin 1040 ilin maynda Dondonokan (Morv yaxnlnda) dyndo
Qoznovi qounlarna qalib golmosi rana
olan yolu amaqla ouz ellorinin taleyindo, Orta vo n Asiyann, eloco do or
ta osr Avropasnn sonrak tarixi inkiafnda mhm morhol oldu. 1042 ildo
ouzlar Reyi tutdular. Bu ohor onlarn
n Asiya vo Qafqaza doru horoktlri
n dayaq montoqosino evrildi.
Xarici siyasi voziyyotin son doroco
gorginlmsi bir-biri ilo odavotdo olan
Azorbaycan feodal dvltbrini z aralarmdak vo qonular ilo mnasibotlori
tonzimlomoyo svq etdi. oddadilor irvanahlarla, ermoni Baqratilrl, Tiflis
mirlori vo baqalar ilo qohumluq olaqolori yaratdlar. Rovvadi Vohsudann
11 osrin 30-cu illorinin sonunda Goncoyo sofori iki dvlot arasnda hkn
sron gorginliyi aradan qaldrraaq moqsodi gdrd. Lakin grlon todbirbr
ouzlardan tokil edilmi evik, dykon vo nizami qoun hissolorino malik
Solcuqilorin genilonmokdo ola hcumlarnn qarsn ala bilmodi. 1043 ildo
Reyo golon Torul boy bu ohori Solcq
dvlotinin paytaxt elan etdi. 1045 ildo
Homodan ial olundu. Porakondo vo
zoif mqavimotb qarlaan Solcuqilor
Azorbaycanm conub hissosindo, Rovvadilorin torpaqlarnda mhkomlndibr.
1046 ildo Azorbaycana gndribn sorkordo Qtalm byk qounla Gonconi

mhasiroyo ald. Mhasiro il yarm davam etdi. Lakin mdafo istehkamlannn mhkmlndirilmsi noticosindo
hcum dof olundu. Goncoyo olan bu
hiicum oddadilor kimi irvanahlarm
da dvlotin paytaxt Yozidiyyonin (amaxnn) otrafna mhkom da divarlar
okdirmolorino, domir qapilar qoydurmalarina sobob oldu. Bununla belo,
Solcuqilor Conubi Qafqaza olan hiicumlanna ara vermirdibr. 1054/55 ildo Tobrizin mhasirosindon sonra Rovvadi
hkmdar Vohsudan Solcuqi sultani
Torul boyin hakimiyyotini tanidi, adina xtbo oxunmasn omr etdi, sultana
qiym,otli hodiyyolor gndordi. E b homin
il oddadi hkmdar avur da Solcuqi
tobooliyini qobul etdi. Hotta bizanslilarla dymok iin sultann ixtiyarna
byk qoun verdi. Bundan sonra oddadilor Solcuq sultanlarmn mttofqino,

Mis raq. 1112 osrlor. Qobolo.

Azorbaycan Tarixi Muzeyi.

onlarn blgodo yrtdkbri siyasotin

aparclarna evrildibr. Bununla yana,
oddadilor yaranm voziyyotdon torpaq
larn genilndirmok n do istifado
etdilor. Solcuqilor Grcstana hcum etdikdo, oddadi avur Cofori mirlorinin
Tiflisdk Kr ay boyunca yerbon qalalarm olo keirmoyo cohd gstordi.
1053-64 illordo bu oddadi hkmdarnn
qounlar ii dofo irvana hcum edib,
byk qonimot oldo etdilor.
1060-63 illordo Torul boyin bal ilo Rovvadilorin tabeliyindo olan ohorloro (Tobriz, Xoy, Solmas, Urmiya vo
b.) hcumlar oldu. Solcuqilor zor gcno
hakimiyyotlorinin tannmasna vo vergilorin dnilmosin nail oldular. Yeni
Solcuq sultani Alp Arslan [1063-72]
Azorbaycandak feodal mlklorin Solcuqilorin vassal olan sahiblori zorindo tosir gcn artrmaq n Conubi Qafqa
za yr etdi. 1066 ildon balayaraq
ouzlarn irvan orazisino hcumlar
balad. irvanah I Foribrz [1063-96]

oddadi Fozl kimi sultan Alp Arslana z

xidmtini toklif etdi vo ovozindo onun
himayoiliyi n tominat ald. irvan
Solcuqibrdon vassal aslla diiso do
zoiflmdi, oksino 11 osrin sonunda irvanda siyasi yksoli baland, 12 osrdo
iso irvanahlar dvloti artq znn ioklonmo dvrno qodom qoydu.
Rovvadi hakimlori iso rosmi olaraq
Solcuqilorin ali hakimiyyotini tansalar
da imkan don kini bu asllqdan azad
olmaa cohd gstorirdilor. 1065 ildo Alp
Arslan Rovvadi hkmdar Momlan
hakimiyyotdon konar etdi, solcuq omirlorindon biri Tobrizo hakim toyin olundu.
Beblikl, toqribon bir osr hakimiyyotdo
qa1 Rovvadilor slalosi siyasi hakimi tdon uzaqladrld. Blgodo Solcuqil on yaxm mttfqi kimi ad xarm ddadilor slabsin do 1075 ildo son
qo
idu. Solcuq sultani Mlikahn
[
92] olu, sonralar byk solcuq
su;
olmu Mohommod Tapar
[1 : 18] Goncodo Azorbaycan vo Arran
kimi kii foaliyyoto balad.
'8 ildo hakimiyyoto golon Bizans
in
toru IV Diogen ouzlarm horoko
qarsm almaq, onlar mhm
str
montoqobrdon mohrum etmok
m.
>dilo horbi kampaniyaya balad.
Bl
:ampaniyann son morhobsind
A/ oaycan tutmaq planladrlmd.
L,
bizansllar qabaqlayan Sultan
A1
slan Manzkert (Manazkert, M a
la/ d) yaxnlnda onlarla zlodi.
10 il avqustun 26-da burada ba veron
qa dy Bizansn molubiyyoti ilo
b,
atd. orq-Qorb orta osrlor tarix
mhm morholo olan Molazgord
v<: nasnn noticosi n Asiyann
s
oritosini yenidon doyidi. Byk
S '
.ultanlar Orta Asiyadan Aralq
do:
1, Conubi Qafqazdan ran

odok olan geni torpaqlarn

sa
ino evrildibr.
Arslandan sonra hakimiyyoto
go;
ultan Molikahn dvrndo, den
ki, btn Azorbaycan torpaqlai
da daxil edildiyi Solcuq-Ouz
im
lyasinin horbi-siyasi qdroti on
yiii *k zirvoyo atd. Azorbaycanm aynvilayotbri sultanm toyin etdiyi
solcuq omirlori torofindon idaro edilmoyo
baland. Yalnz irvanah Foribrzn
siyasi evikliyi Solcuqibrdon vassal asililiqda olan irvann dvlotiliyini saxlaya bildi. oddadilor slalosi nmayondolorinin Goncodoki hakimiyyotino son
qoyulduqdan sonra Solcuqilorin bu ohordo qalan omiri Savtokin onu otraf

yerlori tabelikdo vo nozarotdo saxlamaq

iin osas bazaya evirdi. oddadilor
dvbtino monsub, naxvanah titullu
omir bu Dulofin idaro etdiyi Naxivan
da bu vaxtdan etibaron solcuq omirinin
tabeliyino kedi. Yalmz Ani vo Dobildo
(Dvindo) oddadilor slalosino monsub
omiir uzun mddot Solcuqilorin vassali oldular.
Byk Solcuq imperiyasi v Azrbaycan (12-13 srin 1-ci riib). Iraq Sdlcuq
sultanh. Byk Solcuq sultanlarmin

Solcuq dysnn fiquru. 12 osr.

Metropoliten muzeyi. Nyu-York.

Molikahdan sonraki hakimiyyotlori

dvriindo (1092-1157) Solcuq imreriyasnn tonozziilii ba verdi. Paralanma
noticosindo imperiya biri digorindon asih olmayan dvltbr ayrld. mperiyanin osas torpaqlan olan Iraq, Xorasan
vo Conubi Qafqazda ali sultan taxt-taci
urunda mbarizo baland. 1094 ildo
Molikahn byk olu Brkyarq
[1094-1105] sultan elan edildi. Digor olanlar Mohommod Tapar Azorbaycan,
ol-Coziro vo Diyarbokirin, Soncor iso
Xorasann moliki oldular. Lakin slalodaxili mbarizo bununla qurtarmad.
Brkyarn vofatndan sonra soltonot

taxtna xm Mohommod Tapar olu

Mahmudu varis elan etdi. Mohommodin vofat hakimiyyot urunda mbarizni daha da iddotlondirdi. Bu
mbarizod Mohommodin qarda Son
cor Mizoddin qalib golib ali sultan
[11 18-57] oldu. O, Mahmdu z varisi
elan etdi. Ona Xorasandan Anadoluya
vo Suriyayadok olan torpaqlar,
cmlodon Azorbaycan iqta kimi verildi.
1118 ildo morkozi Homodan olan raq
Solcuq sultanl yarandi, Mahmud
onun ilk hkmdar [1117-31] oldu.
1121 ildo grc qounlar mttofiqlori qpaqlarla birlikdo Mahmudun hakimiyyoti altmda olan Azorbaycan torpaqlarina hiicum etdilor. Mahmudun
Arran vo Naxvanm hakimi olan kiik
qarda omir Torulun balq etdiyi
qounun Tiflis yaxnlndak molubiyyoti burada msolmanlarn 500 illik ha
kimiyyotino son qoydu. vvol Mahmu
dun sultanlq hquqlarn tanmaq istomoyon vo uursuz dydon sonra
Goncoyo okilon Torul. nohayot. qardana sodaqot and imoli oldu.
Solcuqilor arasnda slalodaxili okimolordon istifado edon grclor elo
hmin il irvana hiicum etdilor. Hob 11
osrin balancnda bir qzn - Taman,
irvanah fridunun olu III Monuehro, birini iso Bizansa oro veron grc
hkmdar David yaratd qohumluq
olaqolorindon Solcuqiloro qar mbarizodo istifado etmok istoyirdi. Lakin irvanahn trkloro daha ox meyil gstormosi, qohumluq olaqolori vo ittifaqa
romon, grclorin Solcuqibrdon asililiqda olan irvanahlara qar viranedici hcumlarna sobob oldu. Grcbr
z mttfqbri qpaqlarla birlikdo irvanin bir sra ohorlorini, ciimbdon
amaxn talayb apdlar.
1123 ildo sultan Mahmud irvanahn grcloro qar foaliyyotsizliyindon
ikayot edon irvan omirlorinin xahiib
irvana hiicum etdi. Dyn aqibotini
grclorlo mttofiqlori qpaqlar arasnda ba veron mnaqio holl etdi. Qalib
hesab edibn sultan irvanda hakimiy
yotini mhkomltdikdn sonra Homodana qaytd.
Solcuq qoununun irvandan getmosi grcbrin yeni hcumlar, ohor vo
qalalarn yeni ial ilo noticolndi. Yal
mz 1125 ilin ovvolindo grc hkmdar
Davidin qofil lm grcii hcumlarna
son qoydu. irvanm Solcuqibrdon vas
sal asll iso donilon vergilordon olavo
irvanahlarn adlarna kosilmi sikko-

brd Slcuq sultanlannn adlarmn z b

olunmas ilo ifad edildi.
12 srin 30-cu illrind raq sultanlnn taxt stiind mbariz qzd.
Bu dvrd hadislrin gediind Abbasilrin hakimiyytinin ilk illrindn genilnn dini-siyasi hrkatlarn ardcllar, xsusil ismaililr mhm rol oynayrdlar. mamn zhuru il daltin
brqrar olacana inanan, zlrinin

Mis dirhm.
irvanah
III Mnehr
[1120

x
il
ci
q

60].

si dini-flsfi tolimini yaradan ismamvcud ziddiyytlrin koskinbbir dvrd meydana xan i tri mnsub idilr. Slcuqilrin gizli
f
,'yyt gstrn vo terrordan geni ist edn ismaililr qar qli mbari2 ataby titulunu ilk qazanm, s1 Tusdan olan mhur slcuq vziri
\ mlmlkn qtlindn sonra kskin!.
Slcuqi hkmdarlar ismaililrin
1 0 ild Qzvindn rqd yerln bnt ! qalasn b keirrk mstqil dvbt
yarada bilmi balar Hsn s-Sabbah
V ' onun ardcllarn kafir elan etdibr.
s -.ailibrin regiondak hadisbrd fal
i
k da bundan sonra balad.
izdrbaycat Atabylri dvlti. 1135
i' Msudun Maraadak dtirgsindo
">l-Mstrid, 1138 ild is sfa1 : a sabiq xlif -Rid ismailibr t un qtb yeti ildi. Dvriin bir ox

flri hr iki xlifnin ldrlmy..., j Slcuqibrin d li olduunu qeyd

. Hadisbrin bu gedii tkc raq
lnda deyil, btn Slcuqibr
(
i razisind drinln tonzzl
!d atdrd; yeni tipli dvbt birli ri yaranmaa balad. Bu dvltb]
aradclar Slcuq sultanlarnn sab'. kbbri (mmlkbr) idibr. Homin
a : . nlar, adton Solcuqi ahzadlrinin
aiaby titullu trbiyibri olurdular.
Zaman kedikc atabybr gcbndibr
v qyyumluq etdikbri xslrin yalnz
adda balq etdikbri dvbtbrin taleyini myyonldirn faktiki hkmdarlara
evrildibr. Sultanlar is hakimiyytin
yalnz zahiri lamtlrini mhafz etmidilr; onlarn adlar sikkbr zrindo zrb edilir, cm xtbbrind kilir-

di. 1122 ild Mosul Atabybri - Zngibr beb bir dvbt yarada bildibr. Ataboybrin ikinci dvbtinin tmlini is
1136 ild Azorbaycanda Sultan II Torulun olu Arslanahn atabyi msoddin Eldniz qoydu. Sultan Mahmudun
dvrndo Drbnd bazarndan alnm
qpaq qullarndan olan Eldniz, sultanlm paytaxt Hmdana gtirilmi,
orada sultann vziri bu Hmid li sSumayramiy satlmd (Mirxond, 13
sr). 1122 ild ismaililrin ldrdy hmin vzirin mlak sultan trfindn
msadir edildikd, Eldoniz d onun
xidmotino kemidi. Zirkliyi vo frasti
ib seibn Eldniz az mddotdo yalnz
inanlm adamlara hvab olunan sul
tan mtbxinin bas vzifsindk
ykslmidi. Sultan II Torulun dvrnd onun xsi mmlkbri srasna
Sdrddin li l-Hseyni.
xbar d-dvlt s-Slcuqiyy.
37-ci fsil
... Sultan Arslan ah ibn Torulun
yalnz ad hkmdar idi, ataby
Eldnizin is z mrlr verir, iqta
torpaqlar paylayr, xzinlri srncamnda saxlayr, onlar lknin
istniln yerin krrd. Sultan
is onunla bu msllr bard mnaqiy gir bilmirdi; ataby Eldnizin idar ilrindki zbanalndan, mrlr vermsindn v istdiyi
adamlara iqta paylamasndan bzn onun ryi sxlrd.
keiribn msoddin Eldniz sultann
hyat yolda Mmin xatunun xsusi
hrmtini qazanmd. Bu qadnn dyrli tvsiybrini nzr alan Eldoniz
he vaxt saray ftn-fsadlarna uymam. hkmdarna daim sdaqtli olmu,
buna gr do mir rtbsindk yiiksol
bilmidi. Mhz bu zaman , II Torulun
azyal olu Arslanahn atabyi tyin
edilmidi. II Torulun lmndn sonra
hakimiyyot kemi yeni sultan Msud
Eldnizi mrhum sultann dul qalm arvad Mmin xatunla evbndirdi. Arrann bir iqta kimi msddin verilmsi
d hmin vaxta aiddir. 1127/28 ildn Arrann sas hri Gnc, ebc d Naxi
van v bir ox baqa torpaqlar sultan
Msudun atabyi Qara Sunqurun idarsind idi. Hakimiyytd olan sultann
atabyi kimi byk nfuz sahibi olan
mir Qara Sunqur mhm iqtisadi v
strateji hmiyyt malik Gonco h-

rind iqamtgah qurduu tin omsddin Eldniz ovvlki qdrtini itirn Brdd qrarlamd. Abbasi xlifbrinin
qzdrd solcuq mirbrinin bir-biri ib
dmonilik edn qruplar arasnda hakimiyyt urunda gedn vurumalar zaman o, sasn, mahidi mvqeyind
duraraq, lverili mqam gzbyirdi. Bu
dvrd sultan Msud trfndn hquqlar mhdudladrlan vilayt mirbri
rrkozi hakimiyyt qar aq miibarizy baladlar. Mxalift Qara Sun
qur balq edirdi. Soltnt iddiasnda
olan slcuq ahzadbri SJcuqah v
Davud da onu mdafi edirdibr. Hmodana gbn Qara Sunqur Davudun varis
elan edilmsin, sultann vvlki vzirinin edamna, z adamnn vozir tyin
edilmsin nail oldu. ox kemdn, vlbhd Davud ismailibr, Pars vilayotini
tutmu Slcuqah is hmin vilaytin vvolki miri Boz Apa trfndn ldiirldbr. Lakin Gncdo ba vern zlzb
zaman aibsinin hlak olmas Qara Sun
qurun mbariz meydanndan kilmsin, onun Gncy qaytmasna sbb
oldu. Dvrn qaynaqlar 1139 ildGncodo v trafnda ba vermi dohtli zlzl nticsind knd v qalalarn yerb
yeksan olmas, tkc Goncd 230 min
insann qrlmas barod mlumat verir.
Zlzbdn istifad edn grc hkmdar
Demetre [1125-56] qounu ib hr
yr etdi v Mxitar Qoun szbrin g, grcbr xalqa zlzbdn byk bla gtirdibr . Mhz bu hcum zaman
grcbr hb 1063 ild, slcuqibrin
hcumlar dvrnd, hr divarlarna

Mis dirhm.
msddin
Eldoniz

[1136 75].

qoyulmu dmiri brahim Osman ibn

Anqaveyhin dzltdiyi mhur Gnc
darvazasn da horbi qnimt kimi
apardlar (hazrda Kutaisi yaxnlnda Gelati monastrnda saxlanlr).
hrin brpasna balayan, lakin 1141
ild vfat edn Qara Sunqurun vsiyytino gr, mir avl Azrbaycan v
Arrann hakimi olur. Dvriin mrkkb
siyasi raiti mir avln gah onu vzifsind tsdiq edon sultan Msudu,
gah da Qara Sunqurdan sonra mxa-

gTAN ----------- v
^ %

..jr y %

. D a rb o n d 9 r

AZRBAYCAN ATABYLR
7
r ftx n
'VLTI
i t t t

136-1225 illr)
| Mllif

mfcr'
, ^B rd ^

Z.M.Bnyadov

am ax

"

'Naxivan

><

./

\&(

40'

Tabriz
M
9ara9fr

Z n c a n 9 /fe s /? ' \^

7-c

/^ ^ ff/sT A ^ V

QzvirP***,_______

^ fS

> 4 4
Krkk\ f ~

ftR

11

Isfahan

.*//.

MrABYL#/| ^ %? ^
C^.raz
/' V *
//{ / //

icxt V~'hrhr
GLAN yak tlr (vilaytlr)
__) Vassc l razilr
----- Mlkl rin srhdlri

/ Kirman v .

IstaxrL^____ -. ----- "

v*

f z iV / V / / / / /
Trtib edni
50/. S. Sleymanov-2005

lifoto balq edn Fars hakimi mir

Boz Apan dostoklomoyo svq etdi. Son
moqamda mxalifoto qoulan omir
avl 1146 ildo Zoncanda qofbton volat
etdi. Sultan Mosud ovvollor iqta hquqda Xalxala vo Azorbaycanm bir hissosino sahib olan mir Foxroddin Toan
Yroko Arran da hodiyyo etdi. Lakin
sultann bu addm da mxalifoto qoulm Toa Yroyi ona yaxnladrmad.
Bordodo qald bu illr orzind omsoddin Eldoniz omirbrin kimosino
qarmamaqla frsot gzbyirdi. mir
avlnn lmndn sonrak qarqlq
zaman o, gzlodiyi mqamn yetidiyini
baa dd. Mirxondm vo Hsn boy
Rumlunun mlumatna gro, omsoddin b dvrd irvan da bir szeren ki
mi z hakimiyyotino tabe cdo bilmidi.
Mobobrin yazdna gr, sultan Mosdun tapr ib o, Arrana qoun yeritmi, sonra irvan, ociimlodon Bakn

b keirmidi. mir avlnn lmndn istifad edon msddin Naxivan

vilayotini do z mlklorin birldirmi,
iqamtgahn Borddon Naxvana krm vo belolikl, Arrann byik hisssino sahib olmudu. Lakin Arrann
osas ohri Gnc v onu traflar Toan Yryi lid idi. 1147 ildo Sultan
Mosudun voziri Xass byin silahl
mhafzoisi Gnco yaxnlnda Toan
Yroyi qotlo yetirdi. Azorbaycan vo Arrann idarosi Xass boyo hovalo olundu.
z siyasi roqiblorini bir-bir aradan
gtron Sultan Mosudun bu horokoti bir
ox vilayot hakimlorinin, cmlodon
omsoddin Eldonizin narazlna sobob
oldu. Xass boyin vozifodon uzaqladrlmas ib ara okimolori bir qodor songidi. 1148 il hadisobri ilo olaqodar omsoddin Eldonizin adi monbolordo artiq
Gonco vo Arranin sahibi kimi do okilir. Alban mollifi Mxitar Qoun yazdina gro, , qdrotli hkmdara evril-

di, btn ozomotli hakimlori ozrok, oxlarn zno tabe etdi, syan etmi
trkmanlarn balarn tamamilo darmadan etdi. Arran lkosindo balanm hoyocanlarn qarsn ald .
1153 ildo yeni solcuq sultani Mohommodin hakimiyyoto golmosi ib taxt-tac
n tohliikoli sayilan vozir Xass boy
edam edildi; osas ohori Naxivan olan
Azorbaycan ataboybri dvloti Arranin
xeyli hissosini zndo birlodirdi.
Sultanln ilorin qarmadan Naxvandak iqamotgahnda qalan vo yalnz z mlklorindo omin-amanln borqorar olmasna alan omsoddin Eldoniz yenidon xolifo, sultan vo omirlor arasnda songimoyon qanl hakimiyyot okimolorino qouldu. vvol Rey, sonra
Naxivan yaxnlnda ba veron vurumalarda sultan qounlarna molub
olan omsoddin Eldoniz Naxvan vo
demok olar, btn Arran tutmu sultandan ofv olunmasm xahi etdi. Sultan
Mohommodin razl ilo ataboy omsoddin Eldoniz Arran hakimi, Maraa
sahibi Arslan ibn Asunqur ol-hmodili iso Azorbaycan hakimi tosdiq
edildi.
1161 ildo raq solcuq sultani Sleymanahn taxtdan salnmasndan sonra
Eldonizin himayosindo olan vo onun bilavasito kmoyilo hakimiyyoto golon
Arslanahn sultan elan edilmosi ib
Azorbaycan Ataboybri dvloti tarixindo
yeni morholo ald. Bu vaxtadok feodal

Saxs dola. 12 osr. I Hondovan.

Azrbaycan Tarixi Muzeyi.

hakimi kimi yalmz Azorbaycan vo Arranin miioyyon hissosino sahiblik edon

Azorbaycan ataboyi byk ataboy titulu alm omsoddin Eldonizin nfuzu
sayosind btn raq sultanlnn hoqi-

qi basna evrildi. raq solcuq sultani

Arslanahn iqamtgah olan Homodan
Azorbaycan ataboybri dvlotino balq edon omsoddin Eldonizin osas ohori, dvbtin paytaxti oldu. Bu zamandan
etibaron znomoxsus diarxiyamn (ikihakimiyyotliliyin) yaradcsna evrilon
Azorbaycan ataboybri dvbtinin bas qounlara z rhborlik etmi, dvlot
vosaitbri zorindo nozaroti z lindo
comlodirmi, vassallarnn gerok szereni olmudu. Dad molik titulu
ataboy hakimiyyotinin irsi olduunu bildirirdi. Azorbaycan ataboybri dvlotinin bas z adna pul kosilmosi, xolifo
vo sultandan sonra adnn xtbobrdo okilmosi haqqm da ldo edo bilmidi. Ali
h kimiyyot -sultann admdan foaliyyot
gstormok imkan qazanm omsoddin
I doniz Azorbaycan ataboybri dvlti sorhodlrini genilondirmy nail ol du. 1161 ildo olo keirilon Rey iqta
1 i omsoddin Eldonizin Rey hakimi
ncn qzna evlonmi byiik olu Mo1 jimd Cahan Pohlovana verildi. Qum
\ Qozvin sultan mlkbrino birlodiril1162 ildo Mohommod ibn Aquun
id::ro etdiyi rdobil vilayotinin orazisi
:
olo keirilorok, Cahan Pohbvanm
l lilklorino qatld. Homin il Fars hakimi
s ikandan vo ataboydon vassal aslln
qobul edorok, onlarin adina pul kosdircii. 1163 ildo Niapur, Qumis vo Mazand; an vilayotlorinin hakimi Moyyid Ay
A pa, 1167 ildo Mosul ataboyi Qtboddin Modud, 1168 ildo Kirman ataboyi II
.lanah, Xuzistan hakimi imlo Eldon brdon asl voziyyoto ddiilor.
Bu dvrdo irvanahlar saraynda
d HI Monuehrin olanlar arasnda
. nivyot urunda mbarizo gedirdi.
1' miibarizoyo Monuehrin arvadi,
g; hkmdarnn qizi Tamar da qo
udu. Siyasi okimod kiik oluI
stnlk veron Tamar irvam Grc na birlodirmok n hotta qpaqla kmoyindon do istifado etmoyo al Lakin omsoddin Eldonizin io qar- ;vs, grcii hkmdar III Georginin
[1 i 684] hiicumlarm dofetmosi irvan
tax stndo gedon mbarizoyo son
qoydu. III Monuehrin byk olu I
Axsitan [1160-96/97] irvanah oldu.
Tamar irvan tork edorok Grcstana
qaytd. irvanda iso hakimiyyoto golon
I Axsitan atasnn siyasotini davam etdirdi. Onun Solcuqibrdon olan aslln zorb etdirdiyi sikkolorin bir ziindo
znn, digor zndo iso Sultan Arslanahn vo ya III Torulun adlarnn hokk

edilmosi do gstorir. 12 osr tarixisi Sodroddi ol-Hseyninin molumatna gro,

Azorbaycan ataboybri dvlotini idaro
edon Eldonizin mlkbri Tiflis qaplarndan Mokranadok uzanrd. iraq sultanlnn hoqiqi basna evrilmi
omsoddinin oullar Cahan Pohlovan
sultann hacibi, Qizil Arslan iso ba komandan vozifolorino toyin olundular.
Monqol hcumlarnadok dvlotin
qorbdo osas roqibi onunla daim miinaqiodo olan giirc hkmdarlar idi. 1161
ilin avqustunda ar I I I Georginin bahq etdiyi grc qounlar homin dvrdo
Arranin torkibindo, Eldonizlorin tabeliyindo olan Ani, az sonra iso Dvin ohorbrini qarot vo talan edib, ohalisini
osir aldlar. ox kemomi Gonco do bu
cr mdaxilo vo talana moruz qaldi.

hcumla dof edildi. Azorbaycan ataboy

bri dvbtinin orq sorhodbri iso tez-tez
Xarozmah qounlarnn hcumlarna
moruz qalrd.
1175 ilin noyabrinda Azorbaycan
Ataboybri dvbtinin yaradcs omsoddin Eldonizin arvadi, sultan Arslanahn
anas Mmino xatun Naxvanda vofat
etdi. Dvlotin tookkl vo ilkin inkiaf
morholosindo mhm rol oynayan, siya
si hoyatinda foal itirak edon bu qadin
raq sultanlnn bas olmu byk
olu Sultan Arslanahla Ataboy omsoddin arasinda normal miinasibotlorin
yaranmasina nail ola bilmi, beloliklo,
ara itialarna yol vermomidi. Mohz
onun diplomatik soyi noticosindo omsoddin Eldoniz, oslindo, btn sultanlin gerok sahibino evrilmidi. Bu vaxt-

lincqala. Qrb qapsnn lavihsi.

Ataboy Eldonizin Xilat, rzon or-Rum

vo baqa yerbrin hakimlori vo omirlori
ib birlikdo yaratd biiomi qiivvolor
Grcstana hiicum edorok, uzun siiron
horbi omoliyyata baladlar. Grclor
molub edildibr. Solcuqilorin vassah ki
mi hob do oddadilor siilalosino monsub
omirlor torofindon idaro olunan Ani
1164 ilin aprelindo yenidon grclorin
hiicum vo qarotino moruz qalsa da, ho
min ilin sonunda azad edildi. omsoddin
Eldoniz Anini oddadilordon olan omir
ahonahn [1164-74] ixtiyarina verdi.
Grc qounlarnn Gonco (1166), Ani,
Naxivan (1174) vo baqa yerloro yeni
hcumlar 1175 ildo Ataboy Eldonizin,
Sultan Arslanahm, Xilat vo Diyarbokir
hakimlorinin Cahan Pohbvanm balq
etdiyi birbmi qotnlar torofindon oks-

dan balayaraq, orinin iqamotgahmin,

osason, sultanln paytaxti Homodana
krosino baxmayaraq, Mmino xatun
mrnn sonunadok Naxvanda yaamd. Onun vofatindan sonra omsoddin Eldoniz z sevimli qadinmin oroFn
Naxivan ohorind moqboro tikdirmoyo
balamd. Moqboronin tikintisini olu
Cahan Pohlovan 1186 ildo baa atdrmdr. Mmino xatnun vofatindan bir
ay sonra zomanosinin byk siyasi xadimi olan omsoddin Eldoniz z do mrn baa vurdu. Homodani tork edorok
Naxvana golon, dvlot xozinosini
(linco qalasnda saxlanirdi) vo taxt-tacin omlakini, ebco do btn qounlar z
nozaroti altina alan Mohommod Cahan
Pohlovan [1175-86] Azorbaycan ataboy
bri dvlotinin ikinci ataboyi oldu. Dv-

lotin tarixind mahir siyasti vo grkomli dvlt xadimi kimi znomoxsus

yer tutmu Cahan Pohlovanin z atas
kimi sultanln faktiki hakimiyyotini
olo ala bilocyindon ehtiyat edon raq
omirlori Sultan Arslanah ona qar
Sdrddin li l-Hseyni.
xbar d-dvlt s-Slcuqiyy.
39-cu fsil
Ataby Eldnizin lm xbri onun
olu Mhmmd Cahan Phlvana
glib atarkn o, haciblr miri vzifsind sultan qulluunda idi v
onun ilrini idar edirdi. , sultandan ehtiyat etdiyi n ata minib
Azarbaycana yola dd, orada z
atasnn yerini tutdu. O, xzin
mlakn l keirdi, atl v piyada
qounlar toplad v z yerind qalmaqla hadislrin gediini v onun
hquqlarna dair sultann qrarn
gzlmy balad.

sus sistemini - mmlk elitasini yaratmd. Onun lmndon 30 il sonra da

bu elita ictimai-siyasi hadisolordo apanci rol oynayrd. Cahan Pohlovanin inzibatlq qabiliyyoti vo tolobkai sa
yosindo dvlot idaroilik sisteminin hor
sahosindo mhkom qayda-qanun yaranmd. Hakimiyyotdo oldu 10 il
mddotindo dvlot he bir xarici miidaxiloyo moruz qalmadi. Miitomadi olaraq
Azorbaycana hiicum edon grclrlo
slh balanm, tohlkoli orq qonusu
Xarozmahlarla vo Xilafotlo dostluq
miinasibotlori yaradlmd. n byiik
uurlardan biri Asunqurilorin olindo
olan Tobrizin alnmas idi.
Dvrn monbolorindo Cahan Pohlo
vanin drd olu vo bir neo qznn olduu haqqinda molumat var. z salnda o, trk qz Qteybo xatundan
olan olu bu Bokri Azorbaycana vo
Arrana hakim qoymu, qarda Qzl
Arslan onun ataboyi etmidi. Rey, Isfa
han vo raqn qalan hissolorini Rey hakiminin qz Inane xatundan ola ohnlar Qutluq nanc Mahmud vo mir

qaldrmaa alrdlar. Lakin Azor

baycana hcumu planladrsa da, bunu
hoyata keiro bilmoyon sultan, qarda
Caha Pohlovanla barr, sultanln
idarosini ona taprr vo ox kemodon
vofat edir. Calan Pohlovan Arslanahn
7 yal olu 111 Torulu [1176-94] sultanlq taxtna oturdaraq, z do onun
ataboyi olur. Dvlot hakimiyyoti oslindo
Cahan Pohlovanin olino keir. Haki
Mis dirhm. Ataboy Qzl Arslan
miyyotinin ilk dvrndon Cahan Pohlo
[1186-91].
van onn tabeliyindon xmaa cohd
gstoron Xuzistan hakimi omir Aydo- miran mor iin nozordo tutmu, Hodu imlonin xn yatrdr. Ona tabe modan vilayotini konizdon olan olu zolan hakimlordon vo vassallardan he
boyo vermidi. Cahan Pohlovanin arvabiri Azorbaycan ataboyi Cahan Pohlo d Zahido xatun orinin lmndon
vanin omoli olaraq sultanln biitiin i- ( 1186) sora Naxvada yaam, Eldonizlorin xozinosi yerloon linco qalaslorini idaro etmosino etiraz edo bilmirdi,
nki dvr molliflrinin (Sodroddin
nn sahibi olmudur. lk ataby omsodol-Hseyni, bn ol-sir vo baqalar) di din Eldonizin dvrndon ataboyloro ta
li ilo desok, btn hakimlor Pohlovan- be torpaqlardyn golon biitiin golirlor bu
dan qorxurdular . Qarda Qzl Arsla- xozinodo saxlanrd. Cahan Pohlovanin
m Azorbaycana vo Arrana caniin toyin Zahido xatundan ola qz Colaliyyo
sonradan Naxivan hakimi olmudur.
edon Cahan Pohlovan onu Naxvanda
qoyaraq, z Homodandaki sultan sa- Eldonizlor dvlotinin xarici siyasi mvqelorini mhkonlotmoy nail olmu
rayinda qaldi, morkozi hakimiyyotin
mhkomlondirilmosi n miihiim tod- tocrboli siyasoti Cahan Pohlovan bu
birlor grdii. Cahan Pohlovanin dvrn- yolla olanlar arasmda golocokdo ola
bilocok daxili okimolrin qarsm aldon balayaraq Azorbaycan ata boylori
dvltinin idaro edilmosi moqsodilo, ba- maa almdr. Masiri - tarixi bn
da vozir olmaqla, ali idaro (divan ol-alo) ol-sir onun haqqnda yazrd: 0, xotokil edilmidi. Cahan Pohlovan 70-o xasiyyotli, odalotli, mdrik vo sobirli
yaxn oxsi momlknii on miihiim dv- hkmdar idi. Onun hakimiyyoti dvrnlot vozifolorino toyin etmi, onlarm k- do lkolor slh oraitindo, roiyyot iso
moyi ilo dvlot idaroiliyinin ziinomox- omin-amanlqda yaayrd . Cahan

Pohlovanin lmndon sonra oun vosiyyoti ilo lakimiyyoto golon qarda

Mzofforddin Osman ibn Eldoniz Qzl
Arslann [1186-91] siyasi hadisolorlo
zongin hkmdarl dvriindo Azorbay
can ataboylori dvlotindo morkozi hakimiyyoto qar xlar ba verdi. Cahan
Pohlovanin btn sabiq momliiklori Qzl Arslann torofndo olsalar da, formal
olaraq sultan titulu dayan III Torul,
Pohlovanin arvad nanc xatun vo bir si
ra mxalif omirlor Homodana golorok,
dvlotin idarosini iizorino gtron yeni
ataboyo qar xdlar. 1187 ildo Homodan yaxnlnda mxalif qiivvolorlo bir
neo'gn davam edo dydo sonra
ataboy qounlar ge i okildi. Lakin roqib cobhosindo ziddiyyotlor songimirdi.
Xolifo on-Nasirin kmoyindon istifado
edon Qizil Arslan 1188 ilin martinda
tontono ilo III Torulun qoyub getdiyi
Homodan ohorino daxil oldu, xolifo formam ilo miistoqil hkmdar elan edildi.
z mxalifi, qarda arvad inanc xatuna evlonmoklo onunla vo qarda olanlari ilo bara nail olan Qizil Arslan,
ox okmodon, Homodan yaxnlnda
ba veron son dydo Sultan III Torulun qounlarn molub etdi, znii iso
oliqandalli Naxivan yaxnlndak
Qohrom qalasna saldirdi. Mohz bu
dvrdo sfahan, Rey vo baqa ohrlrd
ataboyin torofdarlan ilo oleyhdarlari
arasmda ba veron toqqumalara bax
mayaraq, Qizil Arslan raq sultanlnm
miitloq hakimi ola bildi. Azorbaycan,
Arran, Homodan, isfahan. Rey vilayotlorino, onlara bitiik oraziloro sahiblik
etdi; Fars vo Xuzistan hakimlori vassal
Sdrddin li l-Hseyni.
xbar d-dvlt s-Slcuqiyy.
39-cu fsil
Ataby Phlvan z olu bu Bkri
Azarbaycan va Arramn hakimi tayin
edib onun trbiysini misi Mzffrddin Qzl Arslana taprmd.
Reyi, sfahan v raqn qalan yerlrini o, z olanlar nanc Mahmud
v mir miran mr n ayrm,
Hmdan is zby vermidi.
kimi ona tabe oldu. Holo omsoddin El
doniz dvrndo Solcuqilorin szerenliyii
qobl edon irvanah I Axsitan ataboy
Qzl Arslann hakimiyyotinin ilk ilindo
onun torpaqlanna hiicum etdi. ks hcuma keon Qizil Arslan irvanah qoununu lkonin ikinci paytaxti Bakiyadok

toqib etdi. Bundan sonra o, amaxn

tutdu, Dorbondodok biitiin torpaqlan olo
keirdi. Bu dvro aid irvan pullarnn
iizorindo irvanahn vo xolifonin adlanndan baqa Sultan III Torulun da adi
zorb edildi.
Lakin Qizil Arslan gerok hakimiy
yotinin mhkomlndirilmsi iin mvcud olan biitiin imkanlardan istifado etmodi; saraynda ba alib gedon fitno-fosad 1191 ildo onun ldrlmosi ilo noticolondi. Holo Cahan Pohlovanin haki
miyyoti zamam Azorbaycan vo Arramn
hakimi toyin edilmi olu bu Bokr
anasi Qiiteybo xatunun tohriki ilo Naxvana golorok, Eldonizlorin linco qalasindaki xozinosini olo keirdi. Azorbayc n ataboylori dvloti Cahan Pohlovanin
0 ullan arasmda blnd: inanc xatur l oulla Qutluq nanc vo mir
niran Homodan vo ona qon vilayot1 o, Inane xatunun z Reyo sahib
c iular. Beloliklo, hakimiyyot urunda
g on daxili okimolor ilk ataboylor
d /riindon byiik bir imperiyaya evrilr A z o r b a y c a n ataboylori dvlotinin
s lodlorinin daralmasna, tonozzl dvr iin balanmasma sobob old. Slalod-ixili ixtilaflar xarici mdaxilonin gtici mosino, xarozmahlarn, giirclorin,
\ ifo qounlarmm hiicumlarinin artmasn .t gotirib xard. Ara okimolorinin
a i bu dovrdo Sultan III Torul
Qozvin yaxnlnda Qutluq nancla
a p.!rd uurlu dyiidon (1192) sonra
idon Homodana daxil olaraq, sultan
ta tna oturdu. vvolki Eldonizlordon
t }li olaraq, bu Bokr Naxvanda qaI
yalniz Azorbaycana hakimlik edir,
1 rizi tutmu qardalar Qutluq
1
;la mir miranm hiicumlarinin
si pi alrd. Zoncana qam Qutluq

xarozmah Tokilo birloorok, Rey

lnda sonuncu Solcuq sultan III
1
dun ldrlmosi ilo noticolonon
d
;do (1194) ona qalib goldi. Iraq sulta/i- orazisinin byiik hissosi xar.
ahn olino kedi. bu Bokrin irv
qam biri qarda mir mir;!:: irvanah I Axsitann qz ilo evlondi
vo vox kemodon bu Bokro qar grc
hkmdar Tamar ilo ittifaqa girdi. 1194
iln iyununda birlomi grc-irvan or
dusu, eloco do bu Bokrdon naraz olan
bozi Arran omirlori vo tiirkman dostolori
omkir yaxnlnda Azorbaycan ataboyinin ordusunu molubiyyoto uratd.
omkir, otraf ohor vo qalalar mir
mirann olino kedi. Beybqan yaxnlnda ba veron ikinci dydo do mo-

lub edilon bu Bokr gclo cann qurtarb Naxvana qad. Azorbaycanin imalnda ox yerlori olo keirmi, grcii
hkmdarndan vassal aslln qobul
etmi mi* mirann Goncodo mhkomlonmok istoyi ohor ohalisi torofindon narazlqla qarland. mir miram ldron goncolilor bu Bokro mraciot etdilor. bu Bokr Gonconi z olunun
ixtiyarna verib Naxvana qaytd. Elo
bu zaman sultanlqda Eldonizlordon
baqa he bir hakimiyyoti tanmaq isto
moyon mmlklorin tozyiqi ilo Xarozmah Toki bu Bokri sultanlq taxtnda oturtmaa ald. bu Bokr qarda zboyi Homodana gndordi. Sultanlm idarosi zboyo hovalo edildi.
Uzun okimolordon sonra mvqelorini
mhkomlodo bilmi zbok vo bu Bokr
atalar Cahan Pohlovanin mmliiklrinin vo raq omirlrinin kmoyi ilo Xarozm horbi hissolorini lkodon qova bildilr. Monbolor artq bu zaman siyasi i-

irli saxs qablar. 12 sr.

Azarbaycan Tarixi Muzeyi.

lorlo mol olmaqdansa, ey-iroto quranan bu Bokrin z dvlotinin tohliikosizliyino az fikir verdiyini qeyd edirbr.
Voziyyotdon istifado edon giirciilor Gonconin uursuz miihasirosindon sonra
Dvini ob keirdibr, sonra Naxvana
doru horokot etdibr. Bundan xobor tutan bu Bokr Naxvan tork edib Tob
rizo okildi. 1204-05 illordo giirciilor
Azorbaycanin iorilorin, oradan Xilata,
rcio vo baqa yerloro soxulub hor yerdo talanlq vo qarotlo moul olur vo
yaay moskonlorini dadrdlar. Bu
hiicumlann qarsn almaa alan
bu Bokr grcii hkmdarnn qz ilo evlondi. Monbolorin yazdna gro, hmin
izdivacdan sonra giirclor bu Bokin
hakimiyyotinin sonunadok Azorbayca
na hcm etmirdilor. bu Bokrin zoifliyindon istifado edon Maraa hakimi
laoddin Krpo Arslan vo rbil hakimi
Mzofforddin Gybar Tobrizo hcum
etdilor. Cahan Pohlovanin momlk

omsoddin Aydomu bu Bokrin xalii ilo ona kmoyo golorok ataboy qounlar ilo birlikdo Maraan miihasiroyo aldi. Qisamiiddotli mhasirdon
sonra barq imzalandi. 1208 ildo Maraa hakimi Krpo Arslanin volati ib
Asunqurilor slalosino monsub ol-hmodili nosli sona atd. Bundan istifado
edorok, Maraan vo Ruindej qalasim
tutan bu Bokr, az sonra xarozmahlarin yeni hiicumunu dof etdi. 1210 ildo
hakimiyyotinin ox illorini Naxvandak iqamtgahnda keiron bu Bokrin
liim ib onun iyirmi illik hkmranl
baa atd. bu Bokrin lmndon
sonra ona tabe mlklori qarda Mzofforoddin zbok [1210-25] idaro etnyo
balad. Onun hakimiyyotinin ilk ilindo
grclorin Azorbaycana on byk horbi
yrlrindn biri ba verdi. vvolco
Naxvana hiicum edon giirciilor, ohori
ob keiro bilmoyorok, Culfaya doru ynoldilor vo Dorodz dorosini keib, Morondo yaxnladlar. Oram talan etdikdon sonra Tobrizi mhasiroyo aldilar.
Tobrizin hakimi, Cahan Pohlovanin arvadi Zahido xatun byk miqdarda bac
vermokb ohori xilas etdi. Daha sonra
Miyano, Zoncan, Qozvin, bhor, rdobil, Morond vo baqa ohor vo kondlor
talan olundu.
Orta osr mollifnin (Sodroddin olHseyni) yazdna gro, giirciilor geri
qayidarkon bir ox qalalar olo keirir,
Naxivan vo Beybqan ohorlri iizorino
xorac qoyurlar . zboyin hakimiyyoti
dvr feodal okimolrinin vo horbi
yrlorin davam etmosi, morkozi haki
miyyotin zoillomosi ib sociyyobnir.
Azorbaycan ataboylori dvlotinin roqibbrindon olan xarozmahn blgodoki
horbi stnly ataboy zboyi onun
vassal olmaa vadar etdi. n-Nosovinin (13 osrin 1-ci yars) molumatina gro, irvan Dorbondinodok Arramn vo
Azorbaycanin minborlorindon sultamn
orofino xtbolor oxunur . Grclorin
lkoyo hiicumlarinin qars da xarozmahlar torofindon almdi.
Azorbaycan ataboylori dvltinin tonozzlnn giiclondiyi bir zamanda Xanay vo qismon do Tortoray hvzolorindo alban Mihranilor noslindon olan
Hoson Colalin [1215-61] bal ib Arsax-Xam knyazl yarandi. Xarozmahn kmokliyi ib giircii hiicumlarinin
arasinm kosildiyi bu dovrdo, ataboy zbok dvlotin xozinosino vergi domokdon
imtina etmi yerli hakimlori cozalandirmaq moqsodilo 1214/15 ildo Qarabaa

(Xana) yr ctdi. 13 srin anonim

mllifinin mlumatna gro, atabylr
n uurlu olan bu yr onlara zngin
hrbi qnimt gtirdi. Lakin Hsn Clal vergi dmok mqabilind olsa da,
z mlkbrini qoruyub saxlaya bildi.
dvrn nfuzlu nsillri ilo qohumluq
laqbri olan. alban tarixi-odbi lrini davam etdirmy alan Hsn
Clal b ar ilbrd d albanlarn orazi
birliyini mhafz etmidi. Lakin, hl
orb ialnm ilk ilbrindn balayan qriqoryanlama prosesi Arsax-Xan halisinin 12-13 srlrd alban dili il yana qodim ermni dilini iltmsin gotirib
xartd. 1216 ildo Hson Clal alban katolikos Nersesin xalii il Albaniyann

hkmdar v baqa qonu hakimlrl qibliyi unudaraq, mumi dmn qar

birg vurumaq ar cavabsz qald.
Maraan, rdbili, Srab 1 keirib
viran v talan edn monqollar, Ridddinin (13 sr) mlumatna gr, Naxvan da viran v talan etmy, halisini
qrmaa baladlar. Yalnz Naxivan
hakimi, zbyin olu Xamuun monqollara tabe olmas qrn dayandrd.
Beylqan hri, halisinin grgin mqavimtin baxmayaraq, qsa mhasirdn sonra ial olundu, sakinlri is qlncdan keirildi. Gnc qalasnn alnmazl hri xilas ets d, onu tzminatdan qurtarmad. irvanahlar dvbtinin paytaxl amax hrini is, hotta
qaln divarlar da xilas ed bilmdi. irvanllarn radti baxmayaraq, mhasiry dm amax dadld, qart
oludu, halisi mhv edildi. Monqollarn Drbndi b keirmk cohdi is ba
tutmad. Bununla monqollarm kfiyyat xarakterli birinci yr baa atd.
ox kemdn, 1222-23 illrd balayan qpaq basqnlar, giirc hcumlar azrbaycanllar yeni blalarla iizbdirdi.

Clalddin Mnqburnunun Azrbaycanda hakimiyyti. 1224 ild xarzmah

Monqol dysniin qbirindn

taplm paltar. 13 sr. Mingevir.
Azrbaycan Tarixi Muzeyi.

ba kilsosi Qanzasar monastr kompleksinin tikintisin balamaq haqqnda

mr verdi. znn evik siyasti ib Hoson Clal htta monqollarn hcumu
dvrnd v ondan sonra da lakimiyytini saxlaya bildi.
Bu dvrd Mrkzi Asiyada balanan monqol hcumlar Cnubi Qafqazn siyasi hyatna byk tsir etdi.

Monqollarn Az'V huycana ilk yr.

1221 ilin yanvarnda monqollar Cbo
noyonn vo Subutay bahadrn bal
ilo Xorasandan v raqi-cmdn keok, Azrbaycan razisin soxuldular.
Qarlarna xan hr v kndlri viran
vo talan edn monqollar zbyin iqamtgah Tabriz hrin hcum etsbr
d, byk tzminat mqabilind niyytlrindn ol kdilr. zbyin, grc

Mhmmdin olu Qiyasoddin Pirah

Eldnizbrin mlklridn olan raqicmi tutaraq, zby alaldc slh
balatdrd. Lakin atabyin bacs
Naxivan hakimi Claliyy ib evlnmsi
d Pirahn mvffqiyytini qoruyub
saxlaya bilmdi.
Bu dvrd Pirahn hb 1221 ild
monqollara qar uursuz hcumundan
sonra Hindistana qam kiik qarda
Clalddin Mnqburnu Xarzmahlar
dvbtinin monqollar trfindn mhv
edilmsid gnahkar sayd Abbasi
xlifsi n-Nasiri czalandrmaq n
1225 ild Badada yr etdi. Xlif qounlarn nolubiyyt uradan Clalddi hmin ilin may aynda Azorbaycan
razisin soxuldu. He bir mqavimt
grmdn Maraa hrini, 7 gnlk
mqavimtdn sonra is ataby zbyin
trk etdiyi Tabriz ohrini ob keirdi. zbk ovvol Goncodo, sonra is Naxvandak licoqalada snacaq tapd. lkonin idarsi fakliki olaraq zboyin arvad,
sonuncu slcuq sultan III Torulun qz
Mleyknin lin kedi. z mlkbrini
qorumaq xatirin o, sultan Clabddinb
nikah balad. zboyin lm ib Azrbayca Atabylri dvltin son qoyul
du. msddin Eldnizin vladlarna ta

be olan razibr Azrbaycanda, Arranda,

irvanda v Grcstanda aalq edn xarzmah Clalddin Mnqburnunun lino kedi. N Clabddin xidmat etmk
istyind olan zbyin olu Qzl Ars
lan Xamuun, no d dvbtin bzi mirbrinin vvlki slabni brpa etmk
(n-Nsvi) chdbri he bir ntic vermdi. irvanah 111 Fribrzdn [1225
1243/44] Slcuqibr n ild 50 min di
nar vergi tbb olundu. 1226-27 ilbrd
Tillis iki yiir tkil edildi. 1227 ildo
Clabddinin vziri rflmlk iqta
hququnda tabeliyind olan Beybqan
v Muan torpaqlarndan lav irvanahlarn ayaras Gustsbi vilaytini d
tutdu. Lakin bir qdr sonra Clabddin
bn l-sir.
l-kamil fi-t-tarix
Sonra [tatarlar] Rey, Hmdana, lCibl lksin soxulub raq srhdlrin qdr gldilr. Sonra Azrbaycana v Arrana daxil olub bir
ildn az mddtd lklri xarabaya
evirib halinin ksriyytini qrdlar.
Yalnz qaanlar zlrini xilas ed
bildilr. Bu misli grnmmi bir
hvalatdr.
Azrbaycanla Arrann iini bitirib ta
tarlar irvann Drbndin trf gedrk buralarn hrlrini zbt etdilr... Buradan Allan v Lzgilr lklrin soxulub, yerlrd yaayan
mxtlif xalqlar qrr, qart v talan
edirdilr. Sonra trklrdn sayca n
oxu olan qpaqlarn stn hcum
edib, rastlarna glnlrin hamsn
qlnclardan keirdilr, qalanlar is
melr v dalara sndlar.
Btn bu ilri tatarlar n qsa vaxt
rzind, nec deyrlr, bir sfrin
cryan edn gnlrind grdlr.
Tarixilrin dediyi kimi, btn
dnyan zbt edn sgndr he
tatarlar kimi bel tezlikl ilrini
bitirmmidi.
lmin vilayoti irvanah I Grsbin
(Gutsb) [1204-25] grcbr trfindn
girovda saxlanlan olu Sultanaha iqta
kimi qaytard.
Btn Azrbaycan (irvandan baqa) tutmu Clalddin qar ba vern
xlarn tez bir zamanda yatrlmas
lknin mlk sahibbrinin sultana itat
gstrmsi ib nticbndi. Onun uurlar zbri n thlk hesab edn Kiik Asiyann, anun v imali Mesopo-

tamiyann biitn kiik xandanlar labddin qar ittifaq yaratdlar. 1230 il

avqustun -da rzincan yaxnlnda,
Yss-Cmn da yannda ba vern
sas dyiid xarzmah ordusu darmadan edildi. Xilatda snacaq tapan
Clalddin, qoununun qalqlar ib
Azrbaycana qaytd. Bu mlubiyyt
monqollarm Azrbaycana yeni hcumuna sbb oldu. Clalddin monqol
lara qar ittifaq yarada bilmdi. Azrbaycann bir ox blgbrind, xsusib,
Gncd v baqa yerbrd zbanalqlar trdn Xarzm dstlrin qar qiyamlar ba verdi. Gncdki syana
Bondr adl xs balq edirdi. Qiyam
dnc yolla yatrnaq chdbri ntic ver
ibn l-sir.
3l-kamil fi-t-tarix
amaxnn iini bitirdikdn sonra
Drbnd keidini amaq istdilr,
iakin bunu bacarmadlar. Bel olduqda, tatarlar irvan Drbndinin
sahibi irvanahn yanna adamlarn gndrib ondan xahi etdilr ki,
o, slh balamaq n z niimayndsini gndrsin. irvanah da
on nfr z yanlarndan gndrdi.
Tatarlar onlardan birini ldrdlr
v qalanlarna dedilr: "gr siz
Drbnddn kemk yolunu biz
gstrsniz, siz aman vercyik,
ks tqdird sizi d bu adam kimi
ldrcyik". Sa qalanlar tatarlara
dedilr: "Bura Drbnddir v lbtt, buraya he bir yol yoxdur. Lakin
burada kemy yarayan v baqa
yerlrdn asan olan cr var". Tarlar bu adamlarn ardnca yola dn b Drbbndi keib yollarn davam
etdirdilr.
n ii. hr daxil olan v qiyam
a anszlqla yatran sultan, Bndri v
3' silahdam edam etdirdi.
\z sonra, qonu hakimlrdn kmk
g' zbmyin bs olduunu baa dn
suan Gncni trk etdi. Monqollarn
mhasirsindn xan Clalddin 1230
ilin avqustunda Myyafariqin yabtinin
Eynbor kndi yaxnlnda kiirdbr trfndn qtl yetirildi. Onun khn rqibi
Xilat hakimi l-Mlik l-rfnin uzaqgrnlikb sybdiyi, Clabddin Mnqburnunun mhvi tatarlarn islam torpaqlarna girmsi denkdir. ndi bizimb ycuc-mcuclar (yni, monqollar)
arasnda divar ola bibck Xarzmah

kimisi yoxdur szbri tezlikb tsdiqbndi. Monqollar btn traf yerbri l keirdibr. Azrbaycanda monqol hkmranl dvr baknd.

Ictimai-iqtisadi hayat v, mdniyyt.

11-12 srbrd lknin tsrrfat hyatna v iqtisadiyyatna myyn zrr yets d, mumi iqtisadi inkiaf davam
etmokd idi. Xilafotin hakimiyytinin
zifldiyi illrd yerli leodal dvbtlrinin tkkl tapmas, Sleuq yrbri
dvrnd kri ouz tayfalarnn Azrbaycana z mal-qara vo qoyun srbri
ib glmsi, bunun nticsi olaraq, xtisusib hrbrin t, ya, siid mhsullar,
yun v qoqu heyvanlar ib tmin olunmas lknin tsrrfat hyatnn tdricn dirlmsin, halinin yaay sviyysinin nisbtn ykslmsin sbob
oldu. Slcuq yrbri ib laqdar Azrbaycanda kri tsrrfatn pay artsa
da, halinin ksriyytini maldarlqla
yana kinilikb d mul olan kndlibr tkil edirdi. Coraf v tarixi rait gr, Azrbaycanda maldarlm kri yaylaq-qlaq v yarmkri formalar mvcud idi. Maldarlarn aran
yerlrd d qti myynbdirilmi qlaqlar, dalarda is yaylaqlar vard.
10
12 srbrd Azrbaycan rqin
inkiaf etmi kinilik lklrindn biri
idi. Mvcud torpaq mlkiyyti formalar - divani (sultan, dvbt), tae v ya
xass, iqta, vqf, mlk, camaat (icma) vvlki dvrbrd olduundan ox frqbnmirdi. Slcuqibrin tabeliyind olan baqa yerbrd olduu kimi, Azrbaycada
da bu dvrd iqta mlkiyyti formas
stnlk tkil edirdi. Lakin rb ialndan sonrak dvrdo feodal mlkiyyt
formalarnm inkiaf ib laqdar iqta
mtilkiyyt formasnn da mzmunu dyidi. Slcuq hakimiyyti ilbrind iqtann xsusib qoun balarna xidmt
haqq kimi paylanmas geni vst ald.
Atabylr dvrnd d iqta nlkbrinin
xidmt haqq kimi mirbr v mmlklr
arasnda bldrlmsi haqqnda frmanlar verilmidi. Lakin dvbt torpaqlarnn iqta kimi paylanmas feodal rakndliyi iin ictimai-iqtisadi zmin
yaradr, mrkzi hakimiyytin ziflmsin sbb olurdu.
Slcuq yrbri nticsind bzi horbrin dalmas, kri tsrrfatm
genibnmsi Azrbaycanda hr hyatnn mumi inkiaf meylinin qarsn ala bilmdi. hrb i sahsinin artmas ib yana, onlarn sosial-iqtisadi
strukturunda da myyn dyiiklikbr

ba verdi. Mhz bu dvxb hr hyatnm mkzi qti olaraq hristandan

ticart-sntkarlq ucqarlarna - rabadlara kedi. hrbrin grkomi dyidi.
Mhkm v uea divarlarla hat
olunmu iqala - kuhndiz (vo ya narrqala) ovvlki kimi yeno d hrin
mhkmlndirilrni hisssind idi. Kuhndizin trafnda khn lr mohlblrinin cnbdiyi hristan yerbirdi.
Adtn, da divarlarla hat edilirdi.
Bu dvrd, demk olar, btn Azrbaycan hrbri mdafi qurular sistemin ralik idi. 12-13 srin vvlbrind Azrbaycanda yetmidk iri, orta vo
kiik hrlr vard. 9-10 srlr nisbtn hrbrin mumi say xeyli azalsa

Moqoi dysnn ox qab. 13 sr.

Mingcvir. Azrbaycan Tarixi Muzeyi.

da, bu he d hr hyatnn tnzzl

demk deyildi. ksin, hrlr yeni,
daha yksk inkiaf pillsin qalxdlar.
Gnc, Tabriz, Naxivan, Bak, Drbnd, Maraa, rdbil, amax, Beyb
qan bu dvrn iri ticart-sntkarlq
mrkzlri idi. Gnc, Tabriz v amaxnn 100 min nfrdn ox, Naxvann
tqr. 80-100 min, Beylqann tqr. 40
min halisi vard. Bu dvrd rqin
iri ticart-sntkarlq mrkzlrindn
olan Gne z vvolki hmiyytini itirmi Brdni xeyli arxada qoymudu. 12
srin 20-30-cu ilbrind ba vern zlzbbr, grclrin dadc basqn v qartbri Gncni inkiafdan qoymam,
hr yenidn borpa edibrok, vvlki
zmtii geri qaytarmd.

dvrn mhm ahorbrindn

olan Tabriz 1042 ildo ba vermi zlzbdsn byk ziyan ks d, ox kemdn
yenidn brpa olundu, Rvvadibrin,

xsusib Eldnizlrin dvrndo gzol.

gur ohor evrikli. Monbolor Eldonizlorin osas ohori Naxvan da byk vo
abad ohor kimi toqdim edirbr. Bak bu
dvrn ilk alarnda kiik ohor olsa
da, artq 12 osrdo, xiisusilo irvanahlar iqamotgah bura krlondn
sonra, mdafi qurular ilo mhkmbndirilmi qala-ohoro evrilmidi. Sonotkarlq vo ticarot morkozlori olan iri
ohorlrindn forqli olaraq Azorbayca
nin kiik ohrlori ovvollor oldu kimi
yarimaqrar xarakter dayrdlar. Beb
ohorlorin |Miyano, Xalxal, Kaazkunan (Xnoc), lor, Sorab, Unar, Cobrovan, iz, Unuh, Dohhorroqan, Borzonc,
omkir, oki vo s.] oxunun iqtisadiyyatnda balq vo maldarliq miihiim yer
tuturdu. ohorlorin vo ohor sonotkarhnn inkiaf, omtoo-pul mnasibotlorinin kond tosorrfatna geni surotdo da

Yusifibn Kuseyir trbsi.

1162 il. Naxivan.

xil olmasi vo nohayot, holo erkon orta

osrlordon coqun foaliyyot gstoron gei ticarot-karvan yollari obokosinin
mvcudluu 11 osrin son
12 osrdo
Azorbaycanin ticarot-iqtisadi olaqolorinin genilonmosi n olverili orait yaratd. Baki, Gonco, Naxivan, amax,
Bordo, Dorbond, abran vo digor Azor
baycan ohorbri orazisindo taplm yer

li vo konarda zorb edilmi qzl vo xsusilo mis sikkolor, bu horlorin 11-12

osrlordo inkiaf etmi olaqlorindn xobor verir. Azorbaycan tacirbri daxili vo
xarici bazarlara neft, pambq, ipok, duz,
neyvo, balq, boyaq, odviyyat vo s. gndorir, Byk pok yolu vo onun axolori
vasitosilo orq vo Qorblo ticarot olaqolri saxlayirdilar.
Bebliklo, monqollaraqodorki Azor
baycanin iqtisadi voziyyoti mohsuldar
qwlorin artmasi, ticarotin vo mal-pul
miinasibotlorinin genilomosi ib sociyyolonir. Bu proses hob davam etmokdo
olan gm atmazl oraitindo gedirdi. Todiyyo (doni) vasitosi kimi giimii mislo ovoz olunmudu. Qizil pul
zorb etmok ixtiyan yalniz Byk Solcuqi
sultanlarma moxsus idi. Bu dovrdo daxi
li bazarda Azorbaycan dofinolorindo akar edilmi Bizans qizil pullari da ibdilirdi. Azorbaycan ohorlorinin zorbxanalarinda yerli feodal dvbtlorin (Sacilor,
Rovvadilor, Salarilor, oddadilor vo b.)
balar, ciimlodon, irvanahlar vo
Eldonizlor z puUarmi kosdirirdibr.
11-12 osrlorin vergi sistemi ovvolki
dovrlorin qayda-qanunlannin oxunu
mhafiz etmidi. Monbobrdoki molumata gro, solcuq ialndan sonra
kond hoyatimn artiq sabitlomi iqtisadi
sistemindo tnhm doyiiklik ba vermodi. Vergilor xiisusi vergi doftorlori iizro
alnrd. sas vergi nvlorindon olan
torpaq vergisi xorac ovvolki kimi natura vo ya pulla, qeyri-msolmanlardan
alinan can vergisi - cizyo iso pulla donilirdi. Ur (onda bir) vergisi xass vo iqta
torpaqlarinm miisolman sahiblorindon
almirdi. Haqq (hiiquq) vergisi (haqqidivani) divann xeyrino donilirdi. Otlaqlardan istifado edon korilordon alinan vergi hiiquqi-morai adlanirdi. Mai
os-silah vo abf (ulufa) vergilori horbi ehtiyaclar domok iin nozordo tutulurdu. Bu vo baqa (nuzul, mounot, monol,
qismot, doraib, toyyarat, nan-paro vo s.)
vergi nvlorini domoklo yana, ohali
eyni zamanda, miixtolif ar mkolbfiyyotlori (yollar, krpiilor salmaq, qouna qulluq etmok, tikintilordo ilmok
vo s.) do yerino yetirmoli idi.
Ardi-arasi kosilmoyon miiharibolor,
acliq, xostolik, bahaliq istor ohor, istor
so do kond ohalisini oldon salm, lkonin ayn-ayn yerlorindo (Bcybqanda,
Xoyda, rdobildo, Maraada vo s.) iisyan vo xlara sobob olmudu. Mbarizo ohvali-ruhiyyosi hob 8 osrdon yaranm, bir osrdon sonra Azorbaycanda

da geni yaylm, todricon ortabab vo

yoxsul ohrlibrin ideologiyasna evrilrok, hakim ideologiyaya mxalif qiivvo oklini alm islamn sufilik coroyamnda ziin daha ox gstorirdi. Sufiliyin filosof ihaboddin Shrovordi
(1154-91) kimi ictimai boraborlik ideya-

Minaro. 12 sr. mkir.

sn tobli edon niimayondolori hoqiqi

xoboxtliyo iqlar abmindo yetiibcoyino mid bosbyorok, xalqa layiqli
adam balq etmolidir, siyasot onun
olindo olarsa, zaman iql olar idcyasim iroli srrdlor. Bu kimi fikirloro gro
onlar toqibo moruz qalir, hotta Shrovordinin zii kimi edam da edilirdilor.
Honofi mozhobino monsub snni

olan ilk solcuq sultanlar ioliyin daha

geni yayld ran vo Azorbaycanda
ononovi olaraq io miisolmanlara, xsusilo, onun ifrat qollarinm ardicillanna
(ismaililibro vo b.) qar coza todbirlori
grrdbr. Lakin artiq Alp Arslamn
dvrndo bu siyasot doyidi. Snni-io
okimosinin uursuzluunu, onun siya
si mahiyyotini yax baa diion Alp
Arslan mnaqioni aradan qaldrmaq
moqsodilo iolorin miiqoddos mokam
olan Mohodi do ziyarot edorok, qorozsiz mvqedo durduunu siibut etmoyo
ald.
Solcuq yr zamam ouzlarn, 12
osrin 2-ci yansinda iso qpaqlarn Azorbaycana axn giicbndi. Bu tayfalar ox
I. kmodon Azorbaycan orazisindo yaayan vo artiq bir-birino qovumu onlartrk tayfas ilo qaynayb qardlar.
'lcuqibrin hkmranl he do tiirk di
ni Azorbaycan odobi dilino evirmodi.
axtib Sasanilorin tabeliyindo olan oralordo, ciimlodon, Azorbaycanin bir
a blgobrindo do geni viisot tapm
.uubilik ( xalqlq ) meyilbrinin torilo gn-gndn artan iranlq ideyan (orobloroqodorki odabtli comiyyon borpasi) fars dilino aludoiliyi do arirmd. Fars dilino stnlk veron Solc qi hkmdarlarnn, eloco do Ataboylor n, irvanahlarm saraylarmda rosmi
usiyyot yalniz fars dilindo idi, kargiizarliq da bu dildo aparlrd. 12 osrdo Xaqa. Nizami kimi dahilor mohz buna gro
j rs dilindo yazirdilar. Bununla birgo
onbobrin molumati Azorbaycan tiirk
lindo do osorlorin olduunu tosdiq
iir. 12 osrdo intibah dvriin keiron
zorbaycan poetik moktobi ziinn floddin Xaqai, Nizami Goncovi, biil
!a Goncovi, Foloki irvani, Miiciroddin
yloqani, Mohsoti Goncovi vo b. sonotlar ib mohur idi.
11-12 osrlordo modoniyyot vo incosol t sahosindo yeni slub vo cohotlor meyc ma xmd. orti olaraq solcuq inco- noti adlandinlan bu yeni incosonot
sonralar biitiin miisolman incosonoti
iin xarakterik olmu bir ox cohotlori
dourdu; Azorbaycanin on byiik iqtisa
di, siyasi vo modoni morkozlori olan Ba
ki, Gonco, Naxivan, amax, Tobriz,
Malaga, Beybqan, Urmiya vo baqa ohorbrindo miixtolif sociyyoli mhtoom
abidolor ina edildi. Orta osrlor Azorbay
can memarlnn sonraki inkiafn
myyonlodirn irvan-Aberon, Nax
ivan, Tobriz vo Arran memarliq moktobbri do elo bu illordo tookkl tapdi.

Beb abidobrdon olan Baknn, amaxnin, Beyloqamn, Gonconin, Tobrizin,

Maraann mdafio divarlan, Aberonun (Baki, Mordokan, Nardaran, Ramana vo s.) qalalan, moscid, modroso vo xanogahlar (orihrd Simqqala minarosi, Pir Hiiseyn xanogahi vo s.), moqborolor (Mmino xatun, Yusif ibn Kuseyir
vob.), krplor (Xudaforin, Cua v s.)
ziinomxsus iislublan ib forqlonirdi.
11-12 osrlordo Azorbaycan xalqi
dnya modoniyyoti xozinosino z osorlori
ib elmin sonraki inkiafnda miihiim rol
oynam bir sira grkomli alim-odobiyyat, filosof, hquqnas, tobib, tarixi,
riyaziyyat, astronom, corafiya (Foridoddin irvani, Kafioddin mor ibn
Osman, Mahmud Xoca, Colaloddin To
bib, Mhzoloddin Tobrizi, Foxroddin onNaxvani, Foxroddin ibn Musanna otTobrizi, Xotib Tobrizi, blfzl Hbey
ot-Tiflisi, Mxitar Qo vo b.) vermidir.
Monbolor Azorbaycan alimbrinin Yaxm
vo Orta orq miisolman modoniyyotinin
inkiafnda ovozedilmoz xidmotlorini
gstorir.

rob Iraqi, com raq, Ermonistan vo

Kiirdstan vilayotlorini birlodirirdi. Bu
dvlotin paytaxti ovvol Badad, sonra
Tobriz hrlri olnudur. Azorbaycan
adi okilon dvlotbrin morkozi vilayoti,
onun Maraa vo Tobriz ohrlori dvbtlorin paytaxt ohorlori olmu vo hor iki
dvbtin torkibino daxil olan vilayotlorin
idarosi Azarbaycandan Tobrizdon hoyata keirilmidir.
13-14 osrlordo biitiin Azorbaycan
torpaqlan (vilayot kimi) Dorbondin imalindan Zoncanin conubuna, Xozor vo
Gilan sorhodlorindon Gyo gliinn
qorb sahillorino kimi olan orazini ohato
edirdi. Bu dovrdo Azorbaycan adi altinda hom miiasir Conubi Azorbaycan,
hom do imali Azorbaycan orazisi nozor
do tutulurdu. Vahid Azorbaycan orazisi
ovvolki (Ataboylor) vo sonraki (Sofovilor) dvrbrdokino nisboton ycam idi vo

d.: . .
. ., 1964; V l i x a n l
Na i l o . IX XII osr orob corafiyanas-syyahlari Azorbaycan haqqmda. B., 1974; i f l i
. X. IX osrin ikinci yars XI osrlordo Azor
baycan feodal dvlollori. ., 1978; . . (VI XVI
.). ., 1983; B n y a d o v Zi y a . Azorbaycan
Ataboylori dvloti (1136-1225). ., 1985; B n y a d o v Z i y a . Azorbaycan VII IX osrlordo. .,
1989; V o l i x a n l i N a i l o . rob Xilafoti vo
Azorbaycan. B.. 1993; Azorbaycan tarixi. Yeddi
cilddo. C. 2, B 1998.
Nailo Volixanli

Azarbaycan 13-14 srlrd

Azrbaycann tarixi-siyasi corafiyasi. Azorbaycan 13-14 osrlordo geni
orazilori ohato etmi Hlakular (Elxanilor) vo Colairilor dvlotbrinin torkibindo
olmudur. Hlakular dvlotinin sorhodlori ran krfozindon Dorbondin imalna, Misir hdudlarndan Amu-Dorya ayina kimi uzanirdi. Onun torkibino Azor
baycan, rob Iraqi, com Iraqi, Kirman, Giirciistan. Kiik Asiya (Rum), Ermonistan (ron), Krdstan, Fars,
Xuzistan, Xorasan vo s. vilayotlor daxil
idi. Hiilakular dvlotinin paytaxtlari
Maraa, Tobriz, Sultaniyyo vo yenidon
Tobriz hrbri olmudur. Hlakular
ovoz edon Colairilor dvlotinin orazisi iso
nisboton ycam idi vo Azorbaycan,

Qanzasar monastiri. 13 osr.

toxminon 370-375 min km2 orazini oha

to edirdi. Azorbaycan orazisinin azalmasina sobob monqol yrbri vo bundan
moharotlo istifado edon xristian alominin (xiisusilo ermonilorin) mokrli siyaso
ti olmudur. Azorbaycan vilayotinin bu
dvrdoki sorhodlori Xozor donizi - Gilan
vilayoti - Zoncan, Savucbulaq, Unu
ohrbrinin vo Ruindej qalasinin conubundan - Urmiya, Solmas, Xoy, Maku
ohrlrinin vo Naxivan mahalinin
qorbindon Dobil (Dvin) ohorindon -

Gy gl - Debed (Tebeder) ayndan oki mahalnn qorbindon vo imalndan - Dorbond hrinin imalndan keirdi.
Azorbaycan vilayti inzibati-razi
blgs baxmndan yaltlr, mahallara, tmonlor ayrlrd. Azorbaycan vilayoti 4 oyaloto
Azorbaycan, Arran,
irvan vo Muan yalotlrin blnmd. Azorbaycan hm btv vilaytin, hom do onu bir yaltinin - tarixi
Atropatena (Adurbadaqan) razisinin
ad idi. Azorbaycan oyaloti Araz ayndan conubdak orazilrin, Arran Kr ilo
Arazn arasndak saholorin, irvan
Krdon imaldak sahlrin, Muan
/\razn Kr tkldy yerdon conuborq torof olan yerlorin ad idi. Azorbaycan yaltinin torkibindo Qarada
vo Tal mahallar, irvanm torkibindo
Soki, Arrann torkibindo Qaraba, Gsf, Arasbar mahallar mvcud idi.
orafi baxmdan Arrana daxil olan
axvan tmn statusu il Azorbaycan
, /altinin torkibindo idi. Azorbaycan
aloti (tarixi Atropatena razisi) inziti baxmdan tmonlor blnmd.
>vrn tarixisi Hmdullah Mustovf
Qozvini Azorbaycan oyaltinin 9 tiimono
blndyn xobor verso d, onlardan
8-nin adn okir (Tabriz, rdbil, Mil in, Xoy, Sorab, Maraa, Morond vo
Jaxvan). Tmon oslindo horbi-inzibati orazi vahidi idi. Tmn kimi
myynldirilmi orazidon eyni zananda bir tmon, yoni 10 min sgr toplanmal vo dvloto verilmli idi.
Azorbaycan vilayotino daxil olan
yalotlor vo onlarn torkibindoki 'mahalr v tmnbr siyasi-inzibati, ictimaiitisadi, mdni v mnvi baxmdan
?hid razini tomsil edirdibr. Qaraba
rrann torkibind olmaqla cnubda
vraz ay, cnub-qorbd Hkori ay,
nal-qrbd Zqmay, rqd Gtas(Arazn Kr qovuduu razi), inal
imal-rqdo Kiir ay ib srhodlnircli. Qaraban dalq v dzn razibri
bir-birib six iqtisadi v mdoni laqd
oimudur. Dvrn ilk mnblrind
Dalq Qaraba terminin tsadf
olunmur. Naxivan tmoni d miiasir
Naxivan MR-na nisbtn daha geni
razibr malik olmudur. Dvrn ilk
mnblrinin mlumatndan aydn olur
ki, 13-14 srbrd Naxivan Araz aynn imal v cnub sahillrindki
razibri znd birbdirirdi. Onun razisinin sas hisssi Arranda olsa da,
myyon qismi indiki Cnubi Azr-

baycanm imal-qrbind idi. Makudan

Qafan dalarna kimi olan razilr bu
diyara daxil idi. Naxivan tmni Xoy,
Mrnd, Mikin tmnbri v Qarabala hiidudlanrd. Makunun v Qafann
Naxivan tmnin daxil olmas bu
dvrn ilk mnbbrinin (F.Ridddin,
H.Qzvini v s.) mlumat ib tsdiq
olunur.

Monqollann Azorbaycana ikinci yiirii. 1231 ild Cormoonun bal

ib monqol qounlar cnub istiqamtindn yenidn Azrbaycana soxuldular.

iii saxs qab. 13-14 srlr.

Azorbaycan Tarixi Muzeyi.

Maraan zobt edorok hor ohalisi iizorino ar vergi qoyan monqollar Tobrizi
mhasiroy aldlar. Aparlan danqlar
noticosindo Tobriz ohalisi xorac domoli
oldu. Tobrizin bir ox tannm sonotkarlan Monqol imperiyasimn paytaxti
Qaraqoruma gndorildi. Monqollar
Tobrizdon Goncoyo yr etdilor. ohor
4 il mdafio olunmasina baxmayaraq
1235 ildo dmon olino kedi. Gonco da
ha 4 il xaraba voziyyotdo qaldi vo yalmz
1239 ildo onun borpasina cohd gstorildi. omkir ohori do monqollara gclii
mqavimt gstordi. ox otinlikb ohoro giro bilon monqollar onu yandirdilar,
ohalini qlmcdan keirdilor. Daha sonra
Bak, Tovuz vo s. ohorlori olo keiron
monqollar 1239 ildo Dorbondi tutdular
vo beloliklo do btn Azorbaycan orazisini olo keirdilor. Onlar, ilk yrdon
forqli olaraq, bu dofo lkoni tork etmodilor. Azorbaycanda mhkombnn mon-

qollar digr vilaytbri d b keirorok

Conubi Qafqazda mskn saldlar.
1239-56 ilbrd Azrbaycan v elc
d Cnubi Qafqaz razisi Byk Mon
qol xaqannn tyin etdiyi caniinbr trfndn idar olundu. Arqun aa zbt
olunmu razibrin caniini tyin olun
du. Azrbaycann mnbit torpaqlar
monqollar arasnda bldiirldii. Muan razisi 110 monqol mirin
verildi. Yerli feodallar monqol caniinbrinin vassalna evrildibr.
Byk Monqol xaqanlmm n Asi
ya, Cnubi Qafqaz v Kiik Asiyan b
keirmosin baxmayaraq, 13 srin ortalarnda hmin razilrd bzi feodallar
hb d z mstqilliyini qoruyub saxlaya bilmidibr. Moqollara qar yerbrd azadlq rbarizsi do genilonmkd
idi. 1253 ild Byk monqol xaqan
Menqu [1251-59] qarda Hlaku xan
giicl qounla bu razibr gndrdi.
1256 ild imali randa ismaililrin bmut hkmdarl squta uradld, ho
min ildo Azorbaycan yenidon istila olun
du. 1258 ildo Badad tutuldu vo 500 ildon artq hkm sron Abbasilor xilafoti
squta urad. Hlaku xan zobt etdiyi
orazilordo beinci monqol ulusu - Hlakular dvlotini tosis etdi. 1265 ildo Hiilaku xan [1256-65] elxan (elin xani)
titulunu qobul etdi vo onun qurduu
dvlot Elxanilor dvloti kimi do tamndi. Homin dvlot Azobaycanda 1256
1357 illordo mvcud olmudur. Azor
baycan, geni orazilori ohato edon Hlakular dvlotinin morkozi vilayotino, Maraa vo Tabriz ohorbri dvlotin paytaxt
ohorlrin, Qaraba iso Hiilaku xanlarimn yaylana evrildi. Hiilaku xan kori monqol-trk feodallarna arxalanaraq tezliklo iqtisadi cohotdon qvvotli,
mhkom dvlot yarada bildi. Azorbay
canm oksor hissolorindo, xsusilo lkonin imal vilayotlorindo gcl horbi hissolor yerlodirildi. ahzado Yumut Arramn hakimi toyin olundu. Oturaq ohalinin istisman vo yerli feodallarn sxdrlmas bu ido osas rol oynadi. Lakin
Hiilaku xanin hakimiyyotinin sonlarma
yaxn lkodo feodal ara okimolori gclonmoyo balad, hakimiyyot urunda
mbarizo genibndi vo Abaqa xann
[1265-82] dvrndo artd. Hakimiyyoto
yiyolonon hmod xann [1282-84] vo
Arqun xann [1284-91] zamannda dvbt daha da tonozzlo urad. Keyxatu
xan [1291-95] da voziyyoti nizamlaya
bilmodi. 1295 ildo dvlotdo 2 hkmdar
doyiildi. Baydu xann [1295] hakimiy-

yot yiybnmsindn qzblnn mon

qol ahzadosi Qazan ciclcli addm atd.
O, ycrli ohalini z trfin okmk namin islam dinini qobul etdi, Mahmud adn ald v beblikb d, zn byiik dayaq qazand. Qazan xan [1295 1304]
Qarabada Hlakular dvbtinin bas
elan olundu. Kri feodallar Qazan xa-

Kcyxalu xann 11291 95) trk va fars

dillrind yazlm frman.

nn siyastin qar xaraq ona suiqsdbr tkil etsobr do, chdlri somorsiz oldu. Qazan xan mxalif qvvlri
tabe ed bildi. lkodo ciddi islahatlar ke
pirn Qa/an xan tsrrfat diroltdi,
dvbtin iqtisadi vziyytini yksoltdi.
Hlakular dvlti Mohommod Xudabondo Ulcaytunun [1304 16] v olu Sultan

bu Sidin [1316-35] vaxtnda da (1330

ib kimi) z qdrtini qoruyub saxlaya
bildi. Lakin 14 srin 30-cu ilbrind
Hiilakular dvbti yenidn tnzzb urad, daxili feodal ara mharibbri gcbndi, hakimiyyot urunda mbarizo
iddtlndi. Nticd, dvbtin razisi
mxtlif hissbr blnd v ayr-ayr
yerbrd squta uramaa balad.
Hlakular dvbtinin zifbmsi v
tnzzb uramasnn sbobbrindn bi
ri hlakularla qzlordallar arasnda da
vam edn mhariblr idi. Bu mharibbrin sas sobobi Hiilakular dvbtinin
tokkiil v Azrbaycann bu dvbtin
trkibin daxil edilmsi idi. Hlaku xan
zbt etdiyi razibri, ingiz xan vsiyytino gr, slindo onu Cui nslindn
olan vladlarna (Bat xan nslin) vermli idi. Hlakunun bu tapra mol
etmmsi v z dvbtini tsis etmsi 2
monqol ulusu arasnda dmniliy go
tirib xard. Hiilakular dvbtinin tsisi
qzlordallar Azrbaycann zngin tbii
srvtbrindon, otlaqlarndan, Misir il
olan ticart laqb indon v s. mohrum
edidi. Hlakularla qzlordallar arasnda ilk dy hb Hlaku xann
dvrndo ba verdi. 1263 ild Qzl Orda
xan Borko [1256-66] sorkrdo Noqay
30 minlik qounla Azrbaycana gndrdi. Hmin il yanvarn 13-d Terek ay
sahilind ba vermi dyd Hlaku
qounu mlub oldu. Drbond qzlordallar torfindn tutuldu. 1265 ild ba
vermi ikinci dyd is Hiilakular qbb ald. Trflr arasnda nc
(1288) v drdnc (1290) dylrd
do Hiilakular qolb ld etdibr. Hlakularla qzlordallar arasnda gedon
mharibolr Azrbaycan iqtisadiyyatna, tsrrfat hyatna ciddi tsir gstrirdi.
14 srin 30-cu ilbrindon Elxanibr
dvbti yenidn bhran keirirdi. Azyal Sultan bu Soidin [1316-35] dvlt ibrini nstoqil idar ed bilmomosi bu
proses tokan verdi. Tnzzb tsir
edn digr sbblr is lkodoki feodal
ara kimlri, monqollara qar gedon
azadlq hrkat, lkyo edibn xarici
hcumlarla bal idi. bu Sidin hakimiyytinin ilk dvrnd dvbtin idarsi
ba mir obann vo olanlarmn olind
cmlnmidi v bu hal digor iri feodallarn mrkzi hakimiyyt qar xmalarna sbb olmudu. Xorasanda ahzad Yasavur mrkzi hakimiyyt qar
xd. Bu zaman lko xarici hmlbr d
mruz qald. imaldan Qzl Orda xan-

lar, Diyarbkir istiqamtindan is Misir

v am qounlar hcuma kedibr. E l
xanibr z qvvbrini sfrbr edib sas
hisssini qzlordallara qar ynltdibr. mir obann bal ilo Hlaku
qounu qzlordallar geri oturda bildi.
Xorasan syan yatrld, Misir v am
qounlar mlubiyyt uradld. 1319
ild Grcstanda omir Qurumiinin
syan qalxd v Diyarbkir hakimi
rncin d ona qouldu. Onlara qar
dyd bu Sid z xsn itirak et
di v gstordiyi qohromanla gr Bahadr bqbini ald. 1320 ild Grcstanda mir rqnayn bal il qalxan syan da yatrld. 1322 ijd Rumda
qalxm syan is z mahiyyti etibarib
ovvlkibrdn frqlnirdi v Hiilakular

Mis sikklr. irvanahlar.

Grosb [1204- 25].

dvbtinin tnzzln daha da srtlndirdi. Bu zaman Rum hakimi Teymurta oban olu znii padah elan et
di. mir oban Ruma yr edib olu
Teymurta tutaraq bu Sidin hzuruna gtirdi, syan yatrld. Bu dvrd
Hlakularn qzlordallara qar yrbri d tkil olundu. 1319 v 1325 illrd ba vermi yrbrd Hiilakular qbb qazanaraq byk qnimt b keirdibr.
14
srin 2-ci rbnd Sultan bu
Soid mir obann vo olanlarnn nfuzundan xilas ola bils d, digr feodal
qrupunun - vzir xaco Qiyasoddin Roidinin balq etdiyi qrupun niifuzdairsin dd. lkd feodal ara okimbri daha da artd. 1334 ildo Sultaniyyd

hakimiyyt qar ba vern xlar tinlikb yatrld. Dvbtin xarici vziyyoti d grginbdi. 1335 ild Qzl Orda
xam zbk [1312-41] imaldan Azorbaycana hcum etdi. bu Soid ona qar gcl qoun hissbi gndrdi v z
Qarabaa gldi. Lakin o, feodal ara kimbrinin qurban oldu v burada z-

baycanda aal 1357 il qdr davan

etdi. Hmin dvrd eyx Hsn obani
v qarda Molik rof Hiilaku ahzadbri Sleyman xan [1340-44], nuirvan [1344 55] v Hosn xan [1356-57]
padah elan edrk lkoi onlarm adndan idar etdibr. Lakin obani mirbri
hlakulardan asl olmayan mstqil

/. Mis dirhm.
Ataby zbsk
[1210-25].
2. Gm dirhm.
Elxani Xdabond
Mhmnod
[1304-16].

linrk ldrld. Onu vz edn

Arjpa xan [1335 36] zbk xan iizrind
jbb qazand v dmni lkdn qova bildi. Buna baxmayaraq, lkonin da
xili vziyyti gorgin olaraq qalmaqda
idi. Hakimiyyt urunda mbariz iddtbndi. 1336-40 illrd lkd bir ne
padah bir-birini vz etdi. Qoa v oxpadahllq meydana xd. Dvltin
razisi 40-c ilbrin vvolbrind 11 hissy blnd. Hiilakular sltntini mdafi etmk bayra altnda gedn bu
mbarizd Clairi, obani, Xorasan
feodallar daha fal idibr. Hr hans
Hlaku ahzadsini padah elan edib
niifuz dairbrind olan razibri onun
adndan idar edn feodal qruplar slind hmin razibrd mstqilbmk
n zmin yaradrdlar.
Azrbaycanda Hlakularn formal
nfuz bir mddt davam etdi. Azrbaycanda v traf razibrd obani
feodallar faktiki hakimiyyt yiylnmidibr. obanibr uzun miiddt dvbtin ba miri olm mir obann davamlar idibr. mir obann mnsub
oldu suldus tayfas hl Hlaku xann
yrbri dvriind Azrbaycana glmi
v burada mskunland. Hal-hazrda
Cnubi Azrbaycandak Sulduz mahal
onlarn adn dayr. 1338 ild mvcud
vziyytdon boh^lonn eyx Hsn obani (tarixi dbiyyatda Kiik Hson
kimi tannr) Claii eyx Hsn
( Byiik Hsn ) qar xd. Rumdan
Tbriz yr edrok hri tutdu v
ahzad Satby xatunu [1339-40] padah elan edib lkoni onun adndan ida etmy balad. obanibrin Azr-

dvbt tsis ed bilmdilr: adlarna

sikk ksdirmdilr, xtbo oxutmadlar,
qonu dvbtbr trfndn mstqil dvbt kimi tannmadlar vo hquqi baxmdan Azrbaycanda Hiilakular dvbtinin varlm davam etdirmi iri feodal
qrupu olaraq qaldlar.
obani feodallarnn zlm xalq kt-

ri rf ldrld. Bununla da obani

feodallarnn Hiilakular sltntii da
vam etdirmk urundak mbarizsi
baa atd. olu Brdi byi
Tbrizd taxta oturdub geri dnd. La
kin 2 aydan sonra Brdi boy Qzl Ordaya qaytmal oldu. Buna sbb atas
Cam byin qfil lmii idi. Vziyytdn
bhrobnn obanibr xicuun [ 1357
59] bal ib hakimiyyt yiyobnmy chd gstrsbr d buna nail ola
bilmdilr.
1341 ild raq-i rbd mstqil
dvbt qurmu Clairilr Azrbaycana
olan iddialarndan l kmmidibr.
Clairi eyx Hsn v onu vz etmi
olu eyx veys [1359-74] dfbrb
Azrbaycan tutmaa chd etsobr d,
uur qazana bilmdilr. Onlarn 1359 ildoki yr is Azrbaycann zbti ib
baa atd. Hmin ild eyx veys giiclii
qoun hisslri ib Tbrizo yr etdi, hri tutdu v onu Clairilr dvbtinin
paytaxtna evirdi. eyx veys hyata
keirdiyi ciddi tdbirbr saysind dvbti mhkmbd bildi, irvanahlar da
vassal asllna sald. Onun lmndn
sonra lkd feodal kimbri baland, olanlan arasnda hakimiyyt u-

Sultan
Hseyn
Clairinin
[1374-82]
zrb
cldirdiyi
gm
dirhmlr.
1375-80 illr.

bbrinin ciddi narazlna sbb oldu.

obanilrin irvanahlaia da miinasibtbri grginbdi. obani miri Mlik
rfin zlmndn caa gobn xalqn
adndan x edn Qazi Mohiddin di Qzl Orda xan Cam boyin [134157] yanna gedrk onu Azrbaycana
dvt etdi. Can 1357 ild yr
edib, Tbrizi tutdu. Qddar obani mi-

runda mbariz iddtbndi. Son noticodo hakimiyyt Sultan hmd [ 1382

1410, fasillrl] yiybndi. Onun lakimiyyti dvrnd Azrbaycan daxili
feodal kimbrinin v xarici hiicumlarn meydamna evrildi. Buna sas sbb
Toxtam v Teymur kimi fatehbrin
tarix shnsi xmalar v traf razibr yrlr balamas oldu.

1385
ili sonunda Qtxil Orda xamrof irolilodi, ohoro daxil old vo onbiQazanda moskon sald. ohor ohalisinToxtam 90 100 minlik qounla imal
don
xorac alnd, Tobrizin tannm soistiqamtindon Azorbaycana soxuldu,
notkarlar Somorqondo gndrildi. Tey
Dorbondi vo irva razisini keorok
mur homin ilin payznda Naxvana
Tobrizo yaxnlad vo hri mhasiry

ald. Qoun hissolori 8 gn Tobrizin otrafnda dvro vursalar da, ohor daxil
ola bilmdilr. Toxtam ohor hakimi
omir Voli ilo danqlara balad vo xorac
almaqla gcri qaydacan bildirdi. Buna
inanan tobrizlibr silah yero qoydular.
Voziyyotdon istifado edon Toxtam hiyloyo l atd v 1382 ildo Moskva otrafnda oldu kimi, qounu ohoro yerildi.
Tobriz 8 gn qarot mruz qald, ohali
nin var-yoxu taland. Sonra qounun
bir hissosi Maraaya yolland v ohori
qarot edib yenidon Tobriz qaytd.
Daha sonra qon 2 yero blnd: bir
hissosi Morond vo Naxvana z tutdu
vo onlar qarot edib imala torof irolilodi,
bi i hissosi iso hor yolu ilo imala okildi vo hor iki ordu Qarabada birloorok 200 min osirb Qzl Orda dvlotino
qaytd. Azorbaycan bu yrdn ox
/iyan okdi. Colairi omirbrinin bir qismi
linco qalasna getdi, Sultan hod iso
Badada okildi. Buna sobob Teymurn
conub isliqamolindon Azorbaycana
yr etmosi idi.
Teymurun Azorbaycana ilk yr
1386 ilin baharnda ba verdi. Sultaniyyo oho ini tutan Teymur Tobrizo to

goldi. Naxvanllar eyx Hosonin bal ilo mbarizy qalxdilar. Lakin Tey
mur onlarm mqavimotini qira bildi vo
linco qalasn mhasiroy aldi. Bura
dan Qarsa vo sonra Tilliso golon Teymur
okiyo torof irolilodi, dalq orazilordo
yaayan ohalini itaoto colb etdi. Tongiit,
Aqcob. Qobolo, Sorx (Surxab) vo s. yerlori tutan Teymur Qarabaa goldi vo bu
rada moskon saldi. Azorbaycana qar
iddialarndan ol okmoyon Qizil Orda
xam Toxtam 1387 ildo bir daha bu
raya yr etso do, Teymurun olu Miranahn Krn imalna gdordiyi qoununa qar dura bilmoyib geri okildi.
Teymur iso Morondo getdi vo oradan
Naxvana qaydaraq lico qalasina
hiicum etdi.
linco qalasi 14 il mhasird qaldi.
Qalada Colairilorin xozinosi saxlanlrd.
Qalanin miidafiosi Sultan hmodin olu
Sultan Taliro taprlmd. Ou soroncaminda 300-o yaxin congavor var
idi. Qalanm miidafiosino omir Allun,
omir Olayi kimi omirlor balq edir
di. Qalani tuta bilmoyon Teymur onun
mhasirosini daha da mhkomlondirdi
vo homin ilin baharmda Somorqondo

qayitdi. Azorbaycanda vo digor yerlordo

teymuriloro qar miibarizo gcbnirdi.
Tobrizo yiyolonmok urunda koskin ara
miiharibolori baland. Homin miibarizodo Tobrizin yerli omirlori, lincodoki
colairi omirlori, Xalxal hakimi Mah
mud, Maraa hakimi Yadigarah, qaraqoyunlu omirlori vo s. yaxindan itirak
etdibr.
mumiyyotl gtrdkdo,
1385-92 illordo Tobrizo 22 dofo hiicum
edilmi vo onlarm 18-indo ohor bir feodaldan baqasnn olino kemidir. Nohayot, 1392 ildo Teymurun Azorbayca
na ikinci yrii ilo lkodo nisbi sakitlik
yarandi, feodal qruplan z mvqebrino
okilmoy mocbur oldular. Teymur
lincoyo giiclii qoun hissbri gndordi. Onun qoununa 4 tiimn miri balq edirdi. Qala mdafoibri ilo ba
vermi dydo onlardan ikisi ldrl
dii, lakin qala toslim olmad.
1394
ildo Qzl Orda xan Toxtam
bir daha Azorbaycana qoun yeritdi
Teymur ki istiqamotindon onun iizori
no horbi qvvolor gndordi vo onu ge
oturtdu. Teymur 1395 ildo Qzl Orday;
yrii etdi, byk qolobo ald vo qoi
motlo geri qaytd. O, Dorbondin mda
fo istehkamlarn mhkomlotdi v im;'
sorhdlorinin mhafizosini irvanah
eyx brahimo taprd. Bundan son
Teymur Somorqondo getdi. Onun ol

Qafqaz xalqlarnn birbmosin vo birgo

mbarizo aparmalarna gotirib xard.
oki vo grcii qoun birlmbri lincoyo hcum etdibr vo Sultan hmodin og
lu Tahiri azad edib Badada yola saldilar. Qalanin mdafsi Seydi li vo Haci
Salelo taprld. Mttofiqlor Miranahn olu bu Bokrin bal ilo gndoilmi qou hissolorini do molubiyyoto
uratdlar. linco qalasndak voziyyot
Teymuru ox narahat edirdi. , 1399 il
do Hindistan soforindon qaydarkon yolda Tobrizdon golmi qasiddon voziyyoti
yrondi vo Somorqondo atandan corni 4
ay kemomi tocili soforborlik elan edo
rok Azorbaycana nc yriio xd.
Tarixi odobiyyatda Yeddiillik miiharibo ad ilo tannan bu yr zaman
linco qalasi da zobt olundu. Bunun
osas sobobi qala daxilindo ba vermi
ar okimolri vo qalanm mdafioilr
to, indon tork olunmasi idi. rob tarixi bn robahn yazdna gro, Teym bo qalm qalaya girmi vo qalann
oz noti onu heyran etmidir. O, bir
n dotdon sonra Qarabaa, oradan
B' loqana glmi vo burada abadlq ib grmdr: Beyloqanda kiik ohori qala qaplar tikilni, Arazdan ohor: Borlas su kanal okilmidir. Azorb, 'cann bir sira yerli feodallar irvan; brahimin vasitoiliyi ilo Teymuun
hi zuruna goldilor. Teymur 1404 il mart 27-do Qarabadan Somorqondo qayi'd vo ox kemodon (1405) vofat etdi.
Bundan sonra Azorbaycanda Teymurib qar miibarizo yenidon genibndi.

irvanah Keyqubadn [1317-44]

zirehi.

Gml bzdilmi mis mcr. 14 osr.

Miranahn Azorbaycandak foaliyyoti

iisyanlarn ba vcrmosino, yadellibro
qar mbarizonin gcbnmosino sobob
oldu. Tobrizdo, okido ona qar xlar
oldu vo onlar otilikb yatrld. Teymuriloro qar miibarizo ozmi Conubi

'1eymurilor 1406 ildo qaraqoyunlu Qara

Yusif vo mttofqi rdobil hakimi Bostam Cakirin torofindon molubiyyoto
uradldlar. Daha sonra Tobriz Colairi
Sultan hod vo qaraqoyunlu Qara
Yusif torofindon tutuldu. 1410 ildo iso

Qara Yusif mttofiqi Sultan hmdi

ldiirorok Tobrizdo hakimiyyoto yiyolondi vo Qaraqoyunlular dvlotinin osasn
qoydu. Colairilor dvloti Azorbaycanda
squta urad.

Hlakular dvrndoki daxili mstoqilliklori mhkom deyildi vo Hiilaku ahzadolorindon asllq daha qabarq nozoro
arprd. 14 osrin 20-ci ilbrindo irvan,
oki vo Grcstan vilayotlorini Hiilak-

Mrdoka
qalas.
1203 il.

13-14 osrlordo irvanahlar dvloti

Hlakular vo Colairilor dvlotlorinin
vassal asllnda olmdur. Bu dvlot
Kiir ayndan Dorbondin imalna kimi
olan orazilori ohato edirdi. Paytaxti amax ohori idi. 13 osrin ovvolbrindo irvada hakimiyyotdo Kosranilor siilalosindon Gorosb idi. lk yrlrindo amaxn dadan monqollar Dorbonddon
hiylo ib yan tdiikdon sonra Monqolustana qayitdilar. Monqollardan sonra
irvan orazisi qpaq vo giirc dostolorinin homlolorino moruz qaldi. 1225 ildo
dvlot ilori ib ciddi moul olmayan
irvanah Gorosbin olu Foribrz
[1225-44] atasna qar xd vo onu lkodn qovdu. Foribrz ordu vo xalq torofmdon mdafo olundu. , Xarozmah
Colabddin il azi balad vo xorac
domokb daxili mstoqilliyini qoruya
bildi. Lakin 1227 ildo o, xorac vermokdon do imtina etdi. irvanahlar monqollarn ikinci yiir vo Hiilaku xann
yr dviorindo do danqlar apararaq daxili mstqilliklrini miihafizo edo
bildilor. Bununla belo, irvanahlarn

lar dvlotinin ba omiri obann olu

eyx Mahmud idaro edirdi.
14
osrin 30-cu ilbrindo Hlakular
dvlotinin tonozzb urad dvrdo irvanahlarn mstqilliyinin yeni dvrii
baland. irvanahlar Hlakular dvlotini vassal olsalar da, oslido Hiilakular soltonotini miihafizo edon obai
feodal qrupundan asl deyildilor vo onlara qar dmon mvqedo dururdular.
irvanah Keyqubad vo olu Kavus
[1345-72] dai obani feodallarna
qar mbarizo apararaq onlarm tarix
sohnsidon silinmlorind holledici rol
oynadlar. Kavus 1345 ildo Qarabada
obani Molik roflo danqlar aparsa
da, notico oldo olunmad, onlarn qo
humluq olaqolori do ba tutmad. Molik
rof 1347 ildo irvana qoun yeritdi,
lakin Kavusun gclii ordu ilo Krn salilino goldiyini eidib onunla danqlara girdi. 1348 ildo irvan bir daha obanilorin hcumuna moruz qald. Kavus
vo atas qalalarda mhkombnmoli oldu
lar. Nohayot. onlar obanilorin niifuzunu tanmal oldular vo toxminn 10 il bu

voziyyotdo qaldlar. 1357 ildo irvanda

ohani feodallarna qar mbarizo ye
nidon gclondi. irvanah Kavusun razl ilo Qzl Orda dvlotin gedon Qazi Mohiddin Bordoi yerli hakim Can
boyi Azorbaycana dovot etdi vo Cam by
irvan razisini manesiz keorok irvanah Kavusun mayioti ib Tobrizo
daxil oldu. Cam boy Molik rofi ttaraq cdam etdi. Bununla da, obanibrin
Azorbaycandak aalna vo zlmn
son qoyuldu. Daha sonra Kavus digor
obani miri xicuqla zbmoli old,
olu Novdri qounla onun zorin
gndordi vo Yeniay yaxmlnda xicuun zrind qbb alnd. Kavus
Qarabaa golorok qsa mddt burada
qald. Lakin xicuq yenidon Qaraba
tutmaa nail oldu.

Dckoraliv bulud. 13 sr.

irvanahlar Clairilr dvrndo d

z mstqilliklri urunda mbariz
aparmlar vo bir mddot tam mstoqil
faliyyt gstormilor. irvanah Kavus
1364-67 ilbrd Clairilr qar syan
qaldrm vo bu dvr orzindo, clairi sul
tani eyx veysin Badadda olmasndan
bohrolnrk, iki dofo Tobrizo yr edib
Azorbaycan onlarn nfuzundan xilas
etmoyo cohd gstormidir. eyx veys
Badaddan qaytdqdan sonra irvana
qoun yeritdi vo 3 aya yaxn irvanda qalb halini qarot etdi. Kavs Clairilorin
hakimiyyotini tanmal oldu vo colairi
eyx veys torofindon yenidon irvana
hakim toyin olundu. Kavusu ovoz edon
olu Huong [1372-82] Colairilr dvlotindo grkomli mvqe tutdu vo hakimiyyot urunda mbarizo aparan colairi
ahzadolori arasnda mnasibotlrin nizama salnmasnda foal rol oynad.
V3H2 ildo irvanda hakuYyyt doyi-

ikliyi ba verdi. Huog ldrld vo

yerino 1eyx brahim [1382-1417] haki
miyyoto gotirildi. bralimin ata-babalar bir mddt Dorbondin hakimi olduqlarndan vo xolofiori Dorbondilor adlanmaa baladlar. slindo iso onlar
Kosranilorb qan qohumluuna malik
idilor, belo ki, brahim Hungin omisi
olu idi. eyx brahimin dvrndo irvanda voziyyot, Teymur vo Toxtamn
yrlori ilo olaqodar, koskin surotdo
doyidi. irvan imal vo conub istiqamotindon koskin hcumlara moruz qald.
ki torofdon tohlko qarsnda qalan ib
rahim uzaqgron siyasot yeritdi vo
dmonin birindon istifado edorok digorino qar mbarizo aparmaq taktikasm
tutdu. O, Qarabada olan Teymurun
hzuruna gedorok ona qiymotli hodiyyolor apard vo onunla mttofq olaraq,
irvan hakimi kimi tannd. imal sorhodlorinin mhafzsi do ona taprld.
ibrahim Teymurun Qzl Odaya qar
yrlorindo, Teymura qar xan yerli
feodallarla, cmlodon, oki hakimi
Seydi (Sidi) hmodlo Teynur arasnda
mnasibotlorin nizamlanmasnda yaxndan itirak etdi. Toxtam il Tey
murun arasmda gedon mharibolor irvan tosorrfatna ciddi ziyan vursa
da, brahim lkoni dirold bildi, Dor
bondin mdafio istehkamlarn mhkomlondirdi vo s.
Teymurn lmndn sonra I eyx
brahim Teymuriloro qar yeni siyasi
xott tutdu. Teymuri imperiyas daxilindo hakimiyyot urunda gedon mbarizodon istifado edon brahim Goncoi vo
Qaraban xeyli hissosini olo keiro bil
di, oki. rdobil hakimi, Qaraman tayfa bas, grc ar ilo ittifaq balad.
Mttofiqlor 1405 ilin yaymda KLir aynin sahilindo teymuri morin qoununu molubiyyoto uratdlar. B zanan
moro qar syan qaldrm tbrizlilor
brahimi Tobrizo dovot etdilor. 1406 ilin
maynda ibrahim Tobrizo daxil oldu vo
qsa mddoto olsa da, Azorbaycam z
hakimiyyoti altnda birlodird. Lakin
sonrak hadisolor brahimin Tobrizdon
ge i qaytmasna sobob oldu.
13-14 osrbrdo Azorbaycanda oki
hakimliyi do mhm rola malik idi. O,
30-cu illordon balayaraq irvann torkibino daxil oldu. 14 osrin 30-cu illrind
Hlakular dvbtinin zoiflomsindon vo
paralanmasmdan istifado edon oki
feodallar daxili mstoqillik oldo etdilor.
Hakimiyyoto oyrat tayfas goldi. Onlarm faliyyti Teymurun dvrindo daha

da genilondi. oki bu dvrdo doflorb

Teymurun hcumlarna moruz qald.
Teymurun ikinci yr zaman oki
dadld, oki hakimi Seydi li hakimiyyotdon geldi. Lakin Teymurun
Azorbaycanda olmad dvrdo Seydi
li teymuriloro qar miibarizo aparrd.
1395 ildo Teymurun olu Miranah
Seydi linin miixalif xdn gman
edib okiyo qoun okdi vo blgoni talan
etdi. Bundan hiddotlonon Seydi li
grc qounu ilo birlikdo lincoyo
hiicum etdi vo Sultan Tahiri miihasirodon azad etdi. Daha sonra .tkivo qoun
okon bu Bokio dyd Seydi li
ldiirld. Lakin, Teymurun qounu da
molubiyyoto urad. Atasmn yerini tutan oki hakimi Seydi hmod I eyx ib
rahimin vasitoiliyi ib Teymurla mna-

alar, olot, uran vo s. belo tayfalardan idilor. Bu tayfalarn adlar Azorbaycan toponimikasnda qorunub saxlanmd.
Golmo monqol-trk tayfalar zaman
kedikco yerli ohali ilo qaynayb-qarm, assimilyasiyaya uram vo eyi zamanda Azorbaycanda halinin saynn
artmasna sobob olmular. Monqol
yrlori dvrndo golon tayfalardan
suldusilor (soradan obanilor adlandlar) vo colairilor Azorbaycanda dala
foal oldular vo lkonin idarosindo itirak
etdilor.
Azorbaycana golon monqol-tiirk
tayfalari ib yerli ohali arasmda mvcud
olmu lorqli cohotbrdon biri onlarin di
ni grbrindoki miixtoliflik idi. sason
biilporostlordon ibarot olan monqol
tayf lari ilk vaxtlarda Azorbaycanda vo

Saxs qab. 13-14 osrlor.

irli saxs miz. 1314 srlr.

sibotlori tonzimbyo bildi, oki hakimi

kimi tannd. Teymurun lmno qodor
Seydi hmod onun mttofqi kimi foaliyyot gstordi, yrbrindo itirak etdi
vo bununla da okinin daxili mstoqilliyini qoruyub saxlaya bildi.
13-14 osrbrdo Azorbaycanda ohalinin etnik torkibindo vo dini grlorindo
moyyon doyiiklik ba verdi. Bu ilk
nvbodo monqol yrlori dvrndo
Azorbaycana bir sra monqol-trk tayfalarnn golmosi ilo bal idi. lk monblor vo toponimik materiallar homin
dvrdo 20-don artq tayfann Azorbay
cana golorok lkonin mxtolif yerlrindo
mskunlad haqda molumat verir.
Suldus-obani, colairi, qurqan, soqait,
kingit, curiat, sunit, tonkqut, ildurkin,
uryankqat, onqut, tatar, hortokan, oy
rat, hominin cirkin, tamqalq, dolan,

zol I etdiklori orazilordo z dinlorini,

ad )t-ononolorini qoruyub saxlamaa
! 1 gstordilor. Xoy, Maraa vo s. oh. ordo biitporostlik dini abidolori
bi xanalar tikildi, btporost din xadim1; Iin - boxilorin hazrlanmas n gen imkanlar yaradildi. Monqollar ilk
v larda baqa dinloro, xtisusilo xristian
v ohudi dinlorino do meyil saldilar. Biiti bunlar islamn dvlot dini statusunu
il nosino gotirib xard vo yerli rniisoln i ohalisi ib golmo monqollar arasmda
q, jidurmaya sobob oldu. Monqol ahz 'osi Qazan hakimiyyotdo mhkomlonn namino biitporostlikdon iiz dndrdi,
i m dinini qobul etdi vo btn monqol
tayfalarn bu dino sitayi etmoyo vadar
etdi. islam yenidon dvlot dini statusu
kosb etdi. Qazan xamn bu todbiri btporostliyin aradan xmasna, xristian vo
yohudi dinlorinin mvqeyinin xeyli zoiflomosino gotirib xartd. Koskin mbarizo
raitindo qazanilan bu qolobo islamin
sonrak inkiafna tosir etdi vo lkonin ida-

rosinin bir ox saholori yenidon islam din

xadimlorinin soroncamma verildi.
Azorbaycanda iqtisadi vziyyt.
Monqol istilalan Azorbaycan iqtisadiyyatna ar zorbo endirdi. lkodo ii
qvvosi koskin surotdo azald, bir sira
ohorlor, xsusilo Beyloqan, Gonco, rdobil dadld, bozilori (Borzond, Bacrovan, Xalxal, Miyano vo s.) adi yaay
montoqobrino evrildilor. Kond tosorrfat, suvarma sistemi daha giiclii
dantya moruz qaldi. Buna sobob olan
amillordon biri kori monqol tayfalarimn yerli oturaq ohalini sxdrmas, zlorino moxsus korilik ononolorini davam etdirorok kond tosorrfat n mohsuldar torpaqlar otlaqlara evirmolori
idi. Noticodo, ilk monqol yrlori dvri'ndo Azorbaycanda okin saholorinin
yalniz 1/10-i kond tosorrfat iin yararl
voziyyotdo qaldi.
\3>svm ortalarmda Hlakular dvlotinin tosisi vo morkozi hakimiyyotin
giiclonmosi tosorriifatda moyyon canlanmaya sobob oldu. Bu dvrd monqo)
xanlarmin hoyata keirdiklori iqtisadi
siyasotin osasmi yerli feodallarm torpaq
saholorini zobt etmok vo ohalinin istismari noticosindo var-dvloto yiyolonmok
tokil edirdi. Hiilaku vo olu Abaqa xa
mn hakimiyyoti dvrndo lko iqtisadiyyat miioyyon dorocodo inkiaf etso
do, sonradan iqtisadiyyatda tonozzl
prosesi baland vo getdikco dorinlodi.
13 osrin sonlarna yaxn Hiilakular dvlotindo siyasi vo iqtisadi bhran ba ver
di. qtisadiyyatdak tonozzl dvlot xozinosinin boalmasna sobob oldu. Keyxatu xan [ 1291951 bu posesin qarsm
almaq moqsodilo todbirlor grso do (todavlo ao adl kaz pullar buraxld),
bunun somorosi olmadi.
Hiilakular dvlotini iqtisadi vo siyasi
bhrandan xilas etmok moqsodilo Qazan
xan [1295-1304] ciddi addmlar atdi vo
islahatlar keirdi. Onun torpaq, vergi,
mohkomo, rabito, ticarot saholorindoki
islahatlan lko iqtisadiyyatnm yksolmosino, dvlotin tonozzl prosesinin
qarsnm alnmasna vo qiivvotlonmosino sobob oldu. Qazan xan horbibro iq
ta torpaqlar paylanmasn rosmilodirdi
vo bununla da horbi xorclorin azaldilmasna, horbilorin xidmoti mosuliyyotlorinin artrlmasna nail oldu. Torpaq islahatmm miihiim torkib hissolorindon biri
bo qalm torpaqlarin (bayrat) istifadosi zro hoyata keirilon todbirlor idi.
Bayrat torpaqlan qeydiyyata alimr vo
sahibi onu becormodikdo, baqalarma

paylanr vo becorilmosi n imkanlar

yaradlrd. Qazan xamn vergi sahosindoki todbirbri do somoroli oldu. Biitiin
vergilor vo onlarin hocmi doqiqlodirildi,
onlarin toplanilmasinda ciddi qaydaqanun qoyuldu, vergilordon oldo olunan
golirbrin xorclonmosi zorindo nozarot
giiclondirildi. Qazan xamn gstorii ib
mohkomo sistemindoki zbanalq. qismon do olsa aradan qaldrld, rvotxoiuq hallan azaldi, 30 ildon artiq vaxt kemi iddialar qanunsuz hesab olun
du, qazi vozifosino toyinatlara xiisusi fikir verildi vo s. Rabito sahosindo do cid
di todbirlor hoyata keirildi. sas ticarot
yollarmda hor 3 forsongdon (20-21 kmdon) bir rabito dayanacaqlari - yamlar
yaradildi. Onlara yam omirlori toyin
olundu. Rabitodo istifado olunan yarliq

Polixrom ornamentli qablar.

12 13srlr.
vo paydza lar (lvhociklor) doyidirildi, onlardan istifado zorind nozarot
qoyuldu. Bcbliklo, lkodo rosmi rabitoyam sistemi yaradildi. Ticarotdo ilodilon pul, oki, l vahidlori sabitlodirildi, ticarot yollarmin, bazarlarn mhafzosi giiclondirildi. Qazan xamn islahatlan noticosindo lkonin iqtisadi voziyyoti tonzimlondi, xozino golirlori artaraq
1700 tmndon 2100 tiimono atd. Tosorrfatm inkiaf 14 osrin 20-ci illorinin
sonuna kimi davam etdi. Qazan xan
islahatlarnn hoyata keirilmosindo
dvlotin ba voziri, hokiu, tarixi Fozlullah Roidoddinin byk xidmotlori
olmudur.
14
osrin 30-cu illorindo Azorbaycan
da iqtisadi vziyyt yenidon arlad vo

bu hal srin ortalarna - Clairi eyx

veysin dvrn kimi davam etdi. Buna
sbb Hlakular dvrnd mrkzi hakimiyytin zifbmosi, feodal okimbrinin artmas, dvltin razisinin
mxtlif hisslr paralanmas, Azrbaycanda obani feodal qrupunun ziil-

xn vergi dmi, mi'kllfyytlr yerin

yetirmidir. halidn toplanan vergibr
irisind qupur, xrac, tama, taar,
bac, bfa (bf), kalan, trh, cizy, nmari, tbur, baba (ba-umar), xane-umar, ur v s. vergi nvbri daha
ar idi v xalq ktbsinin mflisbmsi-

Ramana qalas. 13 14 srlr.

mii, ebc d lky olan aramsz xarici

hcumlar, mhariblr old. Dvrn tarixisi Hmdullah Qzvini 40-c illrin
vvllrind lkonin qurda, tlky
mskn, bayqua, krks vtn olduunu, bu Bkr l-Qtbi l-hri is
Azrbaycanda zlm, bahalq vo voba
kimi eyin bol olduunu xbr verirbr. Clairi eyx veysin dvrnd lka
iqtisadiyyatnda myyn canlanma
mahid olunsa da, Azrbaycan razisinin Teymurun v Toxtamn hcumlar dvrnd dy meydanna evrilmsi tsrriifat hyatna ciddi tsir gstrdi v iqtisadi vziyytin yenidn tnozzln sbb oldu.
Monqollarn Azrbaycana yrbri
v monqol hkmranl lknin aqrar
quruluuna byiik tsir gstrdi. lkd
vvllr mvcud olmu nnvi torpaq
mlkiyyti formalar ib yana (xass,
voqf, mlk, camaat v s.) incu, divan, iqta torpaq mlkiyyti formalar da geni
yayld. Monqollarn glii il lkodoki
vergi v mkllfiyytlr hom sayca,
hm d verginin miqdarna gr artd.
Dvrn mnbbrindn aydn olur ki,
monqol aal dvriindo hali 40-a ya-

sbb olurdu (akad. .lizadnin

aradrmalarna gr).
Azrbaycan tarixn mnbit, mhsuldar torpaqlara, zngin bitki rtyn
malik lko idi. Azrbaycanda hr cr
dnli bitkibr - buda, arpa, ltik, qardal, bostan v ba bitkibri, texniki
bitkibr, xsusil pambq becrilirdi. lknin ayr-ayr blgbri mxtlif bitki
nv ib mhurlamd. Knd tsrrfatnda sni suvarma bksi
mvcud idi. Bu sahod sasn ay sularndan v khriz sistemindn istifado
olunurdu. Teymurun dvrnd Arazdan Beybqana Brlas su arx okildi v
knd tsrrfatmn inkiafnda mhm
rol oynad. Knd tsrrfat bitkibrinin
becrilmsin xsusi diqqt yetirilirdi.
stixanalardan, sni suvarmadan, kotan
ib umlamadan, oran torpaqlarm yuyularaq mnbitbdirilmsindn geni istifad edilirdi. 1 2 ct kiizb dartlan
xrda kotanlarla yana, 8-10 cl kzb
dartlan kotanlar mvcud idi. Kod tsrrfat bitkibrini xstlikbrdon v ziyanvericibrdn qorumaq n mxtlif
tdbirlr grlrd. Kond tsrrfatnm
mhm sahsini heyvandarlq tkil

edirdi. Azrbaycann btn blgbriub

qaramal v davar saxlanlrd. Azrbaycan atlar dnya hrti qazanmd.
Marko Polo Azrbaycanda oxlu yax
atn olduunu v Hindistana aparlb
baha qiymt satldn bildirirdi.
13 srin vvolbrindo Azrbaycanda
hrbr yksk inkiaf sviyyosind idi.
hr iqtisadiyyatnda snotkarlq v
ticart mhm yer tuturdu. srin vvllrind Azrbaycanda irili-xrdah 60dan ox hr v qalalar var idi. Gonco,
Tabriz, Naxivan, Maraa, rdbil,
Drbnd v s. Azrbaycann sas hrbrindn idi. Onlarm bzilrind 100
mindn artq ohali yaayrd. Monqol
yrbrinin dadc nticlrin baxmayaraq, hirin inkiaf davam etdi.
yeni hrlr salnd.
14 srin I-ci yarsnda v sonralar
Maraa, Naxivan v Uca hrlri
daha da inkiaf etdi. Urniya, Xoy, Solmas, Srab v Unu lknin iri hrlri
srasna daxil oldular. Tabriz Hlaku
dvbtinin paytaxt olaraq daha srtl
inkiaf edirdi. Onun razisi genibnrk
4000 hektara atd. hor 25 min addm
(tqr. 24 km) uzunluunda divar ib hat olunmudu. ohord 1 milyona yaxn
adam yaayrd. Tabriz hrinin trafnda salnm Ridiyyd 30 min ev

Nsiroddi Tusinin mzar. Bagdad.

vard. Bu dvrd Azorbaycanda Mahmudabad hri salnd. Azrbaycann

bir ox yerbrind - Tbrizd (rk qalas), Aberonda lknin mdafi qdrtini mhkonbnmsin xidnt edn qa
lalar tikildi. Mrdkandak 2 qala, Nardaran qalas, Ramana qalas bu dvrn
tikilibrindndir.

kobr ksilirdi. Zorbxanalarda xsusi i

nizamnambr - uFtvvtnam br
Azrbaycan hrbri yarmaqrar xiisasnda
faliyyt
gstrirdibr.
prinsipi mvcud idi. Tdavld Umn,
susiyytbr malik olsalar da, onlarn iqAzrbaycan Hlakular v Clairibr
tisadiyyatnda sntkarlq v ticart rbal, dinar, dirhm, ebc d aca, miri,
dvbtb inin morkzi vilayti kimi xarici
hm yer tuturdu. hr halisinin snotting, danq, bir mddt is ao adl
karlq v ticartb mul ola zmrsi
vo daxili ticartd aparc rol oynayrd.
kaz pullar istifad olunmudur.
oxluq tkil edirdi. Bir ox Azrbaycan
Bu dvbtbrin razisindn ken 5 sas
darilik sistemi. Monqollarn
hrbri, xsusib Tabriz rqin miihm
karvan yolunun ksriyytinin AzrAzrbaycanda dvbt qurmalar lknin
sntkarlq v ticart mrkzin evrilmidi. hrd hr bir sont nv zr
sntkarhq rastas - crgsi mvcud idi.
Bazarlarda snaf v snotkarlarn xsusi
yerbri vard. Bu dvrd Azrbycan horb ind, sasn, vvlki nnvi snt
nvbi davam etdirilirdi. Toxuculuq,
xalalq, metalibm, keramika, dulusuluq, dri istehsal, aac emal,
istehsal, tkinti i, 'rn'yyat hazrlanma;.', bdii ibmbr v s. sas sntkarlq thbrini tkil edirdi. irvan z
ipo' Gnc soyuq silah, Xoy mis mm
mkir baqlar, iz qzl v
qn un email ib tannrd. Elxanibr
Fzlullah Ridodtlini Cami t-Tvarix srin okilmi miniatr.
d
d silah hazrlanmas sahsindo
1314 il. Tbriz.
ke
yt dyiikliyi d ba verdi. Bir
o
ntkarlar monqollardan xz et
idar sistemin tsir gstodi.
di
tona adlanan tiyli ox uc- baycanla laqsi vard. Tbriz dnya
hmiyytli ticart yollarnn ksidiyi
Azrbaycanda iki nonvi dvlt quruluq hazrlayrdlar. Tobriz, Beybluunun - oturaq haliy v koribr
mkan idi. imal, cnub v cnub-rq
qa; ^bl, Gnc keramika ustalarmxsus idar sistemlrinin bir-birib
yollar Tobrizi dnyanm bir ox ticat
ulamas nticsind daha tokmil, z
mrkzbri ib birbdirirdi. Azrbaycan
H idullah Qzvini. Nzhtldvr n mtroqqi olan vahid idars
razisind mumi uzunluu txm. 2000
ub. Ill blm. Azrbaycan
km -dn artq olan ticart yollar boko- sistemi yarand. Yeni idar sistemind
lk sin in tsvlri
hr iki trf aid mtrqqi chtbr
si mvcud idi.
Az rbaycann trkibind 9 tmn v
ziino yer tapd. Bu sistemd kribr
Azrbaycan sntkarlarnn mhsul27 hr vardr. lknin ox yerind
mxsus hrbi idarilik z mvqeyini
lar rq v Qrb lkbrino ixrac olunur
iqlim soyuq, az yerind mlayimdir.
qoruyub saxlasa da, tsrrfatn idarv yksk qiymtbndirilirdi. Venesiya,
Onun srhdlri raqi-cm, Musind yerli idarilik nnlri stnlk
Genuya, Qzl Orda v s. dvbtbrb tian, Grcstan, rmn v Krdsqazand.
cart laqbri daha geni idi. Azrbaytan yaltlrindk atr. Uzunluu
Hlakular v Clairibr dvbtbrind
candan ixrac oluan mtbr arasnda
Bc <dan Xalxala kimi 95 frsx, eni
ali hakimiyyt orqan qurultay idi. Slknd tsrrfat mhsullar xsusi yer
tnt sahibi olan sultan da qurultayda
iso Bcrvandan Sipana kimi 55
tuturdu. lky oxlu xarici mallar idseildikdon sonra hquqi baxmdan tsxal olunurdu. Tbriz bazarnda Seylon,
f edir.
diqbnirdi. Sultann slahiyytlri qeyriKmir, Mrv, Tus, iraz, am, in,

nid Azrbaycanm paytaxt

mhdud
idi. Naib s-sltnt sultann
rus
knyazlqlar,
Almaniya
v
s.
lk^ aa hri olmudur, indi is
naibi
idi
v
onun olmad vaxtlarda lbrdo
gtiribn
mxtlif
eidli
mallar
T
izdir. Bu, btn Azrbaycan
kni
idar
edirdi.
Dvbtd hrbi idarsatlrd.
Qazan
xann
keirdiyi
islahat
rlri irisind n gzl v
iliy
daha
ox
stnliik
verilirdi. Horbi
lar
lkod
ticartin
daha
da
inkiafna
n .tm hrdir. Slcuqlar v
idarilik ba mirin lind cmbnmitkan verdi.
A ;ylr hakimiyyti zamannda
di. Hrbi idarilik mart (omirlik)
Ticarotin inkiaf v geni vst alA. oaycann dvlt gliri 20 milyon
adlanan tkilatda cmbmidi v onun
mas llodo pul tdavlnn tnzimlndinara yaxn olmudur.
aa hrbi blmlrd zkbri mvcud
msini tobb edirdi. Azrbaycann mxidi. Bu sistend ulus miri, vilayt (ltlif hrbrind - Tabriz, Gnc, Ma) omiri, tmn, minlik, yzliik mirlraa, Naxivan, Brd, rdbil, Ur . Tbriz, Kazkonan (Xunoc) ohrri faliyyt gstrirdi. Hrbi hissbrd
miya, Bak, amax, abran, Beybqan,
linin aac emal zr sntkarlarnm
Drbnd, Xoy, Bibsuvar, rur, Sorab,
inaqlar (horbi mslhtibr), bukavul
mhsullar yksk qiymtlndirilirdi.
(tminat), yasavul, bxi, yurti, bolarAstara, Slmas, Mahmudabad, Qobb,
Sntkarlar xi adlanan dini-ictimaiqui v s. vzif sahibbri alrdlar.
rci, irvan, Qaraaac, linc, Gsiyasi v pe birlikbri yaratmdlar.
Ordu hissbrind ciddi nizam-intizam
tasf v s. hor v qalalarnda zrbxanaBeb birlikbr ox vaxt snaf v ya
lar mvcud idi v onlarda mxtlif ingiz xann yasas (qanunu) ib tonzim mhtrif , monqollar dvrnd is
bnirdi.
ld v vznd qzl, gm v mis sik oza adlanrd. xi birlikbri xsusi

Q A R A G

XIII-XIV srlrd

Treib edti
l. S. S ley ya n o v -2 0 0 5

Dvbtin mlk idarsi divan sisteni ib hyata keirilirdi. Markazi dvlat

aparatnda 20-dan artiq divan mvcud
idi. Onlar markozi va sahalar zr divanlara ayrlrd. Markazi divanlar Divan-i saltanat va Divan-i mamalik ol-

maqla 2 qism bliinrd v mvafq

olaraq soltanat sahibin va dvlata aid
tsrrfatn idarasi ib moul olurdu.
Divanlarda ciddi maliyya haqq-hesab
aparlr va bu maqsadla 7 nv daftarlardan - miihasibat kitablarndan istifad

olunurdu. Mlki idaraya ba vazirbr v

divan balar cavabdeh idibr. Bundan
alava, mlki idara sistemind uluq bitiki (mlak risi), mni al-mmalik, isfahsalar, hkm l-mmalik va s. vazifa sahibbri alrdlar. Bo qalm bayral
torpaqlann istifadosi, tikinti, sonatkarlq, ticart va digar sahbr zr divanlar
faaliyyat gstrirdi. Onlar, vilayatbr, aharlar iizra axabnmidilr. Dii rnassisalarin, amlakn, xssib, vqf amlaknm idarsi qaz l-qzzatn (qazlar qazsnn) olindo comlomidi. Vaqf amlak
dvbt vaqfi va seyidbr vaqfi olmaqla 2 yer blnmd. Dvbtin
mahkama sistemi do miixtlif hissalara
dvbt v dini mahkmlra ayrlmd.
Dvlt mhkmlri njgiz xann
yasasna, dini mahkamalr ariat qanulanna asasan faaliyyat gstarirdi.
arial mhkamabrinin iina dvbt mahkmalrinin mdaxibsi qanun ib qadaan olunmudu.
Monqol yrbri dvrnd kri
monqol-trk tayfalarmin Azarbaycana
glmsi va burada maskunlamas Azar
baycan elmin v incsntin, cmldon, uyur rssamlarmn gtirdikbri
arqi Trkstan sanatinin Tabriz miniatr maktabinin inkiafna ahamiyyatli
tasiri olmudur. Eyni zamanda yur
lifbas lkanin trk ohalisi arasmda
yaz vasitsin evrildi. Rasmi sanadbr
ohaliyo bu lifba ib atdrlrd.
Beblikb, monqol yiirbrinin dadc tsirin baxmayaraq, 13-14 srbrd
Azarbaycan elmi va madaniyyatinin inkiafnda miihiim nailiyyatbr alda edilmidir.
d.: . . -

13-14 . ., 1956; Pi i y e v V. Z.
Azrbaycan Hlakular dvltinin tonozzl
dvrnd. B 1978; Azarbaycan tarixi. Yeddi
eilddo. C. 3. B., 1999; P i r i y e v V a q i f . Azar
baycan 13 14 osrlordo. B., 2003; P i r i y e v
V a q i f . Naxivan tarixindn sohifolor. 13-14
osrlor. ., 2004; i r i n B y a i . Tarix-e alc
Clair. Tehran, 1345 (hicri).
Vaqif Piriyev

Azrbaycan 15 srd

Sultan Mohommod Xudabndonin (Ulcaytunun) mqborsi.

14 osrin ovvoli. Sullaniyyo .

15
srin balancnda irvan va aki istisna olmaqla Azarbaycanm demak
olar ki, biitiin razisi Teymurilar dvlatinin tarkibina daxil idi. irvanah Ibra
him Qizil Orda xam Toxtama (1395)
va Osmanli sultam Idinm Bayazida

(1402) qar vurumalarda Teymura kmok etmi, bununla da irvanm ial

olunmasnn qarsn alm, irvanahlar dvlatinin daxili mstqilliyini qoru
yub saxlaya bilmidi.
Teymuribrin hakimiyyati va Miranahn yrtdy uursuz siyasat xalqn
vziyyatini daha da arladrd. Yadelli aalna, yerli feodallarn zlmna
qar narazlq artd. Bu zaman Azar
baycanda hrufilik harakat geni
yayld. Hruflik harakat mahiyyatca
islam dini ehkamlarna, Teymuribrin
aalna va yerli hakimbrin ziilmn
qar evrilmidi. Teymurilar hrufilar
aleyhina ar caza tadbirlari grrdlar.
140;' ilda hrufiliyin banisi, byk
Azorbaycan miitafakkiri Fazlullal Noimi i drld.
. ynurun lmndan (1405) sonra
A/
aycanda azadlq harakat daha
da nilandi. Yaranm alverili araitdr tifad edon I brahim irvanm
ta nstqilliyino nail oldu, biitiin
A: lycan z hakimiyyatinda birldir y chd gstardi. Bu maqsadb
Q:
nn ox hissasini va Gancani
i ahlar dvltin tabe etdi. 1 brahi r sahilinda akili Seydi hmad
vr
Vzrbaycan hakimbri il birlikd
mri mr Mirzni mlubiyyata
uratd.
vzarbaycanm canub torpaqlan isa
urun olu Miranahn tabeliyinda
qa
qda idi. Teymuribrin soyunu
vc i siyasati va qaratiliyindan tanga
go1 Tabriz ohalisi eyx li Qssab v
Q
mamddinin bal il syaa
q.
v kmak n I brahimo
mi
it etdi. 1406 ilin maynda irvan
qc
lar he bir mqavimt rast gal; Tabriza daxil oldular. Beblikb,
A; aycanm xeyli hissasi vahid dvlat
hy >a birladirildi.
rvanah 1 brahimin uuru uzun
a
di. Clairi Sultan hmad (1382
I
Azorbaycan qaraqoyunlular tayfa
bi
nin bas Qara Yusiflo (1410-20)
bi l 1406 ilin yaynda Tbrizi ala kei n hiicuma kedi. Bunu eidan
II
him Tabrizi tark edarok geri akilm, j mocbur oldu. Sultan hmod vo
Qara Yusif Tobrizi tutdular. 1408 ilin
yaznda Qara Yusif Teymuribrin qounlarm malub edarok Azorbaycandan xartd. Bu dofa Azarbaycanda ha
kimiyyati takbana ala keirmak stnd Qara Yusifb Sultan hmad arasnda
mbariza baland. 1 brahim nisbatan
qvvatli dnan hesab etdiyi Qara Yu-

sifa qar Sultan hmdlo ittifaqa girdi.

O, olu Koyumorsi Sultan hmodo kmaya gndardi. Lakin Qara Yusif 1410
ilin avqustunda Tabriz yaxnlnda Sul
tan hmodo qalib goldi vo onu edam et
dirdi. Krdan canubdak Azarbaycan
torpaqlarnda yeni Azarbaycan dvlati
- Qaraqoyunlu dvlati (1410-68) mey
dana galdi.
Hala 6-7 asrbrda Azarbaycan xalqnn taakkliinda itirak etmi ouz
tayfalarndan olan qaraqoyunlular bu
dvlatin harbi-siyasi hyatnda faal itirak edirdilar. Qaraqoyunlu dvlatinin
paytaxti Tabriz ahari idi. M iixtolif
vaxtlarda Azorbaycanin conubu ib yana Grcstanm bir hissasi, Ermanis
tan, Krdstan, raq va Qarbi iran
Qaraqoyunlu dvlatinin torkibinda olmudur.
Qara Yusif biitiin Azarbaycan torpaqlarmi z hakimiyyati altmda birla-

Gm tongo. Qara Yusif [1410-20].

dirmak iin irvan da Qaraqoyunlu

dvbtin qatmaa alrd. 1412 ilin
axrlarnda Qaraqoyunlu qounlar Kiir
qranda irvanah I ibrahim, kili
Seydi hmod vo giirc ar II Konstantinin birlami qvvbrini darmadan
etdibr. I ibrahim, oullar, irvan zadaganlar va II Konstantin asir alnd. II
Konstantin dyiida itirak edan 300
giirc zadagan ila biiikda ldrld.
Lakin bir qadar sonra Tabriz tacir va sanatkarlan Qara Yusifin talab etdiyi 1200
tiiman mablainda danc miiqabilinda
mxtalif mallar verib (sonra irvanahlar xazinasindan almaq arti ib) I brahimi azad etdibr. irvanah qaraqoyunlulardan asll qabul etdi. Sonralar
Qara Yusifin olu sgandarin balq
etdiyi qaraqoyunlu qounlarnn irvana hcumlarma baxmayaraq, I Xalilullahn dvrnda (1417-62) irvanahlar
dvlati xeyli qvvtlndi va mstqilb-

di. Bu dvrda irvanahlar dvbti ila

xarici lkbr arasmda, cmbdan,
Byk Moskva knyazl arasnda qarlql alaqalor genilondi. 1465 ilda irvanahlarn elisi Hasan bay Moskvaya
gedib III vanla danqlar apard; bir il
sonra Vasili Papinin balq etdiyi rus
elibri i vana gldibr. 1499 ilda nvbati irvan elisi ahabaddin Moskvaya
getdi. ki lka arasmda ticarat alaqalari
daha da genilandi.
Qaraqoyunlu dvlti tadrican tanazziila urad. Feodal ziilmii, aramsiz
miiharibalar xalqm vaziyyatinin pislamasina sabab oldu. ctimai-siyasi ziddiyyatlar kaskinladi. Qaraqoyunlu
dvlatinin tanazzlnn miihiim sabablarindan biri da iri torpaq (xsusila soyurqal) mlkiyyatinin geni yaylmas
idi. Bu dvlatd, asasan, monqol iallar dvrndaki feodal torpaq miilkiyyati formalari qalsa da, onlar bazi dayiiklikbra urad. Soyurqal torpaqlan
geni yayld. Bu torpaqlar Qara
qoyunlu amirbrina harbi va ya miilki
xidmat miiqabilinda paylamrdi. Soyur
qal sahiblari hamin torpaqlarda vergi
toplamaq, inzibati va mahkama hiiquqlarina malik idilar. Harbi ayanlara
bazan btv mahallar, yiizlarla kand
soyurqal verilirdi. Bu da soyurqal sahibi olan iri feodallan - yerli hakimlari
giiclandirir, markazi hakimiyyati zailladir, feodal parakandaliyini darinbdirirdi. Yaranm vaziyyatdan x yolu
axtaran Cahanah [1435-67] oturaq
feodallara va ahar ahalisina arxalanaraq kari-harbi ayanlarm mqavimatini qrmaa va Qaraqoyunlu dvlatini
qvvatbndirmaya cahd gstardi; Tey
muribrin zaiflamasindan istifada edarak Qarbi va rqi rann xeyli hissasini
hakimiyyati altina aldi. Teymuribrin
paytaxti Herati ala keirdi. , eyni za
manda paytaxti Diyarbakir olan va
miirakkab tarixi araitda z miistaqilliyini saxlaya bilmi Azorbaycan Aqoyunlu hakimliyini do aradan qaldirmaa alrd. Lakin Qaraqoyunlu
dvlotinin squtunun qarsn almaq
n gstorilon biitiin bu soylor istonilon noticoni vermadi.
Qaraqoyunlu dvlatinin zaitladiyi
dvrda lkanin siyasi hayatnda aqoyunlu tayfa ittifaqmin rolu giiclandi.
Qaraqoyunlularla bir kkdan olan aqoyunlular da Azarbaycan xalqimn taakklnda itirak etmi ouz tayfalarndan idilar. Aqoyunlu Uzun Hasanin
saray tarixisi, Kitabi Diyarbakriyya

Teym urun y r lrin in istiqam tlri:

3------ 1399 ild
1386 87 illarda
<3
1395-96 illard
1397 ilda uzarbijcunh va yrc dstalari
nin linc qalasm miihasir edn Teymurun
(jomlaru qnr birga hcumu
1385 ild Qz Orda xan Txtamr Azar
bay harklinm istiqamati
1406 ilda irvanQ I Ibrahimin birldi
rici tjrlri
X , 1385 Teymurun calairilrla vurumas
'
Teymurilara v jerli jeodallara qart byk.
1406 xa)(j syanlarmn yer v illri

M60 flkmdarlar urasmda vurumalar v illari

irvanahlar dvlati
TOHkl/ ^a Ulaxt
COLARlLK .QARAQOYUNLIJ v AQOYUNLU DVLOTLR
w
aharlr
1/[) ^ Qaraqoyunlu hkm darlarntn
kifeodal hakimliyi SOLMAS)
==s^ >hcumlartnn sa s istiqcuntlri\ ____ eyx Heydrin duriin XOY
fe<ya
1
1d Sfavilarin rdbil
R g t \ $1,*
I
I ? r? F U'l! U ? Vlt
R u h a A q o yu n lu laru O sm a n ltla rla
I---- I (14
/1 4 10
10 668
R illar)
14

ill r)
lor[>aqlar

-)
vurum alarm n yer v tllrt
Qamqoyunlu. va AqoA
Qalalar
I----- A q o yu n lu d vlti
unlu dvltlrinin sr
,,
,, .
I-------1(1468 1501 ill r)
,
)(
Kecdlar
==^ Calairilr dvlti
= *(1 3 5 6 141 0 illr)

hadi

osorinin mollifi bu Bokr Tihraninin

molumatna gro aqoyunlular 6 srin
sonu - 7 osrin ovvlbrindo Ba Qafqaz
dalar il Araz ay arasndak orazido
yaayrdlar. sas qlaqlar Qaraba,
yaylaqlar iso Gyo gl otrafndak
Azorbaycan torpaqlar idi. Bu tayfalarn bir qismi sonralar Kiik Asiyann
rqind (orqi Anadoluda), Diyarbokird v raqda da mskunladlar.
Dykon aqoyunlu atllar
dvrn horbi-siyasi hadislorindo yaxndan itirak edirdibr. Onlar Osmanl sultan ldrm Bayazidin molub edilmosindo (1402) Teymura foal kmok gstrniidibr. Bnun mqabilindo Tey
mur Diyarbokiri irsi olaraq Aqoyunlulara vermidi.
. man kedikc paytaxt Diyarbokii
n Aqoyunlu tayfa biiiyi daha
da
/ytlndi vo nstqil dvloto evik 453 ildo csur sorkordo vo mdrik
d xadimi Uzun Hosonin hakimiyyoto
nosi ib Aqoyunlu dvbti daha
da
londi. Uzun Hoson ona qar ittifat lam Qaraqoyunlu v Osmanl
d iorino qar otin mbarizodo Aqov lu dvbtinin mstqilliyini qoruy
saxlaya bildi. 1467 ild Mu vur
snda ona qar hcuma keni
qt loyunlu Cahanahn horbi qvvolorini iarmadam edorok Qaraqoyunlu
d' linin varlna son qoydu. 1468 il
do 1 araqoyunlu dvbtinin btn orazisiii olo keirdi v paytaxt Diyarbokird Tbriz krd.
Uzun Hsnin Tbrizi b keirnsiii 'n drhal sonra lknin bann
iist; i yeni thliik ald. 1468 ild Teym
bu Sid znn btiin lrbi
q\ brini Azrbaycana yeritdi. Grki
diplomat Sara xatunun Teyr
Aqoyunlu miinasibtbrini dinc
y^
tizamlamaq n b u tSidb
a|
danqlar ntic vermdi. Be
la
qda Uzu Hsn bu Sid qar
lii ar mqanlarda ttbiq et
di
y taktikasm sedi: roqibi lk;
iribrin buraxd v tdricn
X.
sahilin doru sxdrb Malm : bad yaxnlnda miihasiry ald.
Uz i Hsn irvanah Frrux Yasarla
[1 - 1501] ittifaq balayaraq 1468 il
do ' fahmudabad yaxnlnda bu
Soidin qounlar da darmadan etdi.
B vurumada onlara rbobil lakimi
eyx Heydr Sfovinin (Uzun Hsnin
bacs olu v krkni) qzlba dstlri do kmk edirdi. Beloliklo, Aqoyunlu lkmdar qsa mddt rzind

* Uzun Hsn dvriind Aqoyunlu

dvltiin tqribi srhdi

1 R V A N A H L A R D VLTt.

Trtib edni
. S.Sleymanov-2005
ld etdiyi parlaq qlobolor noticsind
Krdn conubdak Azrbaycan torpaqlar v Diyarbkirdon lav Qorbi
Azrbaycan (indiki Ermnistan Respublikasnn orazisi), Krdstan, Tiflis
do daxil olmaqla Grcstanm bir hissosini, ranm byk lisssini vo raq da
Aqoyunlu dvlotino birlodirdi. Uzun
Hoson Xorasandan Aralq donizi sahilido yeioon Qaraman boyliyino qodor
orazilori hato edon byiik bir imperiya
yaratd.
Aqoyunlu dvlotinin iqtisadi hoyatnda oturaq feodallar, ohor ohalisi,
horbi-siyasi ilorindo iso kori oyanlar
osas rol oynayrd. Aqoyunlu dvlotii iqtisadi vo siyasi cohotdn mhkomlondirmoyo alan Uzun Hoson
xtisusi Qanunnamo ( Hoson padahn qanunlan ) hazrlatd. Homin qanunnamoyo gro kondlilordon alnan
vergilorin miqdar doqiqlodirildi, vergi
sistemindo qayda-qanun yaradld, feo
dal zbanal nisboton azald. Bu,
obyektiv olaraq, kndlilorin voziyyotinin moyyn qodor yngllomosino

sobob oldu, dvlotin iqtisadi qdrotini

artrd.
Morkozbdirilmi qdrotli feodal
dvloti yaratmaq siyasoti yeridon Uzun
Hoson iri kori-horbi oyanlarn nfuzunu aradan qaldrmaa alrd. Bu
moqsodlo o, daimi nizami muzdlu ordu
yaratmaa alr, oturaq ohali iorisindon toplanm muzdlu horbi dostolrin
sayn artrrd. Uzun Hoson z ordusunu odlu silahlarla tonin etnk n Avropa lkolorindon artilleriya mtoxossislori vo toptkon ustalar dovot etmidi.
Bundan baqa, Uzun Hoson qsa miiddot orzindo bir sra iri feodallarn qalalarn alb datd, onlar morkozi hakimiyyoto tabe etdi.
Uzun Hosonin dini siyasoti do dvlotin mhkomlondirilmsino ynolnidi.
Snnilik mozhobi lkodo rosmi din olsa
da, io mozhobindon olanlar toqib edilmirdi. O, ioliyi tobli edon Sofovi eyxlori ilo qohumluq olaqosi yaratmd.
Bacsn eyx Ciineyd Sofoviyo, qz
Alomah boyimi (I al smayl Sofovini anas) iso eyx Heydor Sofoviyo

(bacs oluna) vermidi.

Uzm Hosnin hakimiyyoti ilbrindo
Aqoyunlu dvlti Yaxn vo Orta orqin n qdrtli dvltlrindn birino
evrildi. Aqoyunlu dvloti Avropa vo
Asiyann beynolxalq mnasibotlrind
rnhm rol oynayrd. Venesiya Respublikas, Byk Moskva knyazl, Pola,
Avstriya, Macanstan, exiya, Almaniya,

vo s. yerlordo Aqoyunlu dvbtinin xarici ticaroti vo siyasoti ilo laqodar danqlar aparmdlar.
Uzn Hoson Azorbaycanm beynolxalq ticarot olaqlrini nizama salmaq
n fal xarici siyasot yeridirdi. O, Qaraqoyunlu vo Teymuri dvbtbri zrindo parlaq qbbbrdn sonra Osmanl
imperiyasn da nolub etmy alrd.

Aqoy n lu
lkmdar
Uzun Hoson
[1468-78].

Papalq, Burqundiya hersoqluu, Neapol krall, Rodos, Kipr, Balkan knyazlqlar, Qaraman mirliyi, Misir, Hindistan, Byk Orda vo bir sra baqa lkolrb Aqoyunlu dvloti arasnda diplomatik laqbr yaranmd. Tbrizd Ve
nesiya Respublikasnn daimi sfirliyi al iyyot gstrirdi.
Aqoyunlu dvltinin xarici siyasi
laqbrinin nizama salnmasnda Uzun
Hsnin anas Sara xatunun byiik rolu
olmudur. Grkomli dvbt xadimi vo
diplomat kimi btn orqdo mhur
olan vo Avropada da yax tannan Sara
xatun Uzun Hsnin tapr ilo Teymuri hkmdar b Soid vo Osmanl
sultani II Mehmedl [1451 81J, habeb
Trabzon imperatoru ibdanqlar aparmd. Aqoyunlu sarayna glon Avro
pa diplomatlar z hkmdarlarnn taprna osason miitloq Sara xatunla
grmyo alrdlar. Azorbaycan elilori Neapol, Roma, Venesiya, Istanbul

Aqoyunlu dvbti iio Osmanl imperiyas arasnda koskin ticari ziddiyytlr

var idi. Asiya ib Avropa lklorini laqobndiron mhm beynlxalq ticarotkarvan yollar Aqoyunlu dvblinin
razisindn keirdi. Karvan yollar qovanda yerbon Tobriz Asiya v Avro
pa lkbri arasmda beynlxalq ticarot
laqlrini tnzimbyon mhm iqtisadi
mrkoz idi. Tabriz vasitsib Osnanl
imperiyasnn ticart mrkzbrin xam
ipok vo ipk paralar, dviyyat, nixtlif
toxuculuq, zrgrlik momulat v s. aparlrd. Aqoyunlu dvlotinin razisindon kenn ticarot karvanlarndan oxlu
gmrk rsumlar almrd. Xarici ticartdon (xsusil Avropa lklori ib ipok
ticartindn) byk golir gtrlrd.
Azorbaycan tacirbri Trabzon, Bursa,
Hbb, Domoq, Beyrut, Trablis, Konya
vo s. ohorlord intensiv ticarot aparrdlar. Xarici ticarotdn alnan glir Aqoyunlu dvltini sas golir mnboyi

idi. 15 srin 60-70-ci ilbrind Osmanl

imperiyas Aqoyunlu dvbtinin Avro
pa lkbri ib ticart olaqlri yolunda
osas maneo idi. Sultan II Mehmedin
gmriik siyasti Azorbaycanm Qorb lkolori ib ipok ticarotino ar zorbo vururdu. Azorbaycanm Avropa ib ticart
olaqbrind Bursa ohori mhm rol
oynayrd. Venesiya, Florensiya vo b.
Qorb dvbtbrinin Bursada ipok ticarti
ib mul olan oxlu tkilatlar var idi.
Azorbaycan Bursa vo stabulda inkiaf
etmokdo olan toxuculuq nossislrini
do xam ipoklo tnin edirdi. Tokco Tobrizdn gedn hr karvan Btrsaya orta
hesabla 200 tay xam ipok a arrd. amax, Gonco vo b. ohrb'
do Bursaya oxlu ipok ixrac olunu Sultan II
Mehmed Azorbaycan vo b. ikolordon
gotiriln xam ipoyi lko dax> toxutduraraq Osmanl dvbtini A r>aya hazr mhsul ixrac edon lkoyo rmok istoyirdi. Buna gro d o, Tiir
razisindn Avropaya aparlan xar
<iizrino
ar gmrk rsumu qoyn
Azorbaycan tacirbri z mallarn
tacilrino ucuz qiymoto satm,.
mcbur
olurdular. Bu da lkonin iq
i mnafeyino ar zorbo vururdu.
Aqoyunlularla Avropa vltbri
arasmda ticart laqlri vo
omatik
mnasibtlr Trabzon yunan vbti vaAmbroco Kontarini.
Yol gndliyi. 5-ci fsi'
1475 il oktyabrn 24-d biz. rlmaq
n nzrd tutulan m
>qy
glib atdq; nki mn Si\ sann
(irvanahlar) vilaytlrind
keib
amax hrin glmk
rind
idim. Uzun Hsnin elisi darnn hzuruna getme
idi.
Onun kmyil bizi amax.
zn aparb xarma boyr gtrn bir bldi trk taf qdan
sonra, mn yoldamla v
aaraq, ad kiln Sivansamn diya
adlanan torpana ayaq qc/dum.
Bu lk balca olaraq ox gozl v
brktli dznlik grnn
malikdir v Uzun Hsnin vaytlrin nisbtn daha yax, daha
varldr.

sitosilo do saxlanlrd. AqoyunluTrabzon olaqlrini daha da mhkmlndirmk n Uzun Hoson z sbfbri

(Qutlu boy, Qara Yuluq Osman boy,
Tur Al by v b.) kimi Trabzon saray

ilo qohum olmudu. O, imperator IV

oannn [1429-58] qz Feodora (Teodora, Dospino xatun) il evbnmidi. Bununla, Trabzon imperiyas oslindo aqoyunlulardan asl hala dmd. L i
man ohori olan Trabzon aqoyunlular
n Qara donizo mhm x montqsi idi. Lakin II Mehmed 1461 il oktyabrn 26-da Trabzon imperiyasn Osmanbd r-Rid l-Bakuvi.
"Kitab tlxis l-sr v caib
l-malik l-qhhar"
5-ci iqlim. BAKUY... l-Xzr dnizi stnd, Drbnd vilaytlrinin
birind., irvan yaxnlnda dadan
tikilmir hr. Dniz onun divarlarm
yalay
1niz bir ox qala brclrini
basb rtm, mscid yaxnlamdtr Orann yeri qayalqdr, evlrinin u qaya zrind tikilmidir.
Have
/ax, suyu irin, qayalardan
qayn
n bulaq suyu is ox dadldr.
da ylan taxl mhsulu azdr, b' i gr d taxln oxunu buraya
andan gtirirlr. ncir, nar
v m burada boldur. Balar
h:
uzaqdr, buna gr hr
hali
n oxu yay vaxt oraya
k uir mddt orada yaayr,
sonra ' geri qaydrlar. V onlar
hr il bel edirlr.
hp son drc mhkmlndirilmi ! alnmaz da qalas var, onlardan hiri, byy dniz yaxnlndadr. Bu tatarlarn ala bilmdiyi
qaladn biri qala birincidn yuxarda c anr, onun yuxar hisssinin
bir y:: curulardan atlan dalarla
dac: 'idr.
Burr
qtran v neft yataqlar
bllic
1;r gn 200 dv ykndn
ox rv. xarlr...
l d' !
>qatd. Bununla Aqoyunlu
dvba donizo yegan x yolundanm
am oldu.
T
!un ialndan sonra Aralq
dnizi
indo olan Qaraman omirliyinin Az '.ycan tacirlori iin ohomiyyoti daha artd. Qaraman omirliyi, hom
do Osmanl dvbtino qar Aqoyunlu
dvloti vo Venesiya ilo ittifaqda idi.
Uzu Hoson Venesiyadan vo b. qorb lkobrindn odlu silahlar ancaq Qara
man omiiiyi vasitsil ala bilordi. Mohz
buna gro do II Mehmed Aqoyunlu
dvlotinin Qorblo olaqolorini kosmok
n Trabzondan sonra Qaraman orazi-

sini olo keirmoyo alrd. Bu, Aqoyunlu-Osmanl mnasibotlorini daha da

kskinbdirdi. Aqoyunlu dvloti Osmanl imperiyas ilo mhariboyo oxdan
hazrlard. Holo 1458 ildo Uzun Hosonin bal ilo osmanllara qar Aqoyunlu-Trabzon-Giircstan-PapalqQaraman ittifaq yaranmd. 1463 il dekabrn 2-do Venesiya senat osmanllara
qar aqoyunlularla ittifaqa girmok
haqqnda qorar qobul etdi. Venesiya
diplomat Lazaro Kvirino Uzun Hosonin sarayna gndorildi. 1464 il martin
13-do iso Mohommodin balq etdiyi
Aqoyunlu elilori Venesiyaya getdilor.
ldo olunmu razla osason, 1465 ilin
martnda Uzun Hoson 60 min atl ilo

Qaraman omirliyindon ibarot ittifaq yaradildi. Uzun Hosonin horbi plamna

osason mttofqlor qorbdon vo sorqdon
eyni zamanda hiicuma kemoklo II
Mehmedin qiivvolorini iki cobhoyo paralamal idilor. Aqoyunlu qounlar
Araliq donizinin Qaraman sahilino xmali, burada Venesiya Agqoyunlulan
odlu silahla tochiz etmoli idi. Uzun Ho
son homin plam hoyata keirmok moq
sodi lo z elisi Muradi Venesiyaya gndordi. 1471 ilin fevralmda Azorbaycan
diplomati Uzun Hosonin moktubunu
Venesiya senatina toqdim etdi. Moktbda II Mehmedi mlub etmok n
Venesiya vo b. Qorb dvlotbrinin Aralq donizindon, Aqoyunlu atlilarmin

Dardanel sahilino xmal vo Venesiya

donanmasnm stanbula hiicumuna orait yaratmal idi. 1465 ildo Hoson adl
digor Aqoyunlu elisi Venesiyaya gndorildi. Danqlara osason Venesiya vo
oun Avropadak mttofqlori qorbdon,
Uzun Hoson iso orqdon hiicuma keib
II Mehmedin qvvolrini iki cobhoyo
paralamal idilor. Lakin mttofiqlrin
plan ba tutmadi. 15 osrin 60-ci illorinin
ovvolindo aqoyunlularn osas moqsodi
orqdoki roqiblorini - Qaraqoyunlulari
vo Teymurilori molub etmok idi. Bu
moqsodo nail olmaq n Uzun Hoson
diplomatik manevr edorok Osmanli sultaninin diqqotini Venesiya ilo mhariboyo ynoltmoyo alrd. Uzun Hoson
istoyino nail olub Qaraqoyunlu Cahanah vo Teymuri bu Soidi molub etdikdon sonra osas diqqoti Osmanli sultanna qar ynoltdi.
Aparlan danqlar noticosindo 15
osrin 70-ci illorinin ovvolbrindo Osmanllar oleyhino Aqoyunlu dvloti, Vene
siya, Papaliq, Neapol, Macanstan, A l
maniya, Rodos, Kipr, Burqundiya vo

iso qurudan eyni zamanda hiicuma kemosi toklif olunurdu. Danqlar baa
atdrdqdan sonra 1471 ilin sentyabrinda Murad Venesiya elisi Katerino
Zeno (o, Uzun Hosonin arvadi Dospino
xatunun bacisi qizi Violantaya evlonmidi) ib birlikdo taliyan tork etdi.
Katerino Zeno Uzun Hosono bildirdi
ki, Venesiya onun plamna uyun horokot edocok, taliyadan odlu silah vo topular gotiron donanma Aqoyunlu hor
bi qiivvolorini Araliq donizi sahilindo
gzloycokdir.
1472
ilin yaznda Aqoyunlu dvloti
Osmanli imperiyasna qar mhariboyo
balad. Avqust aynda aqoyunlular
Toqat ohorini tutdular. Horbi omoliyyat uurla davam etdiron Aqoyunlu atllar Qaramana daxil olub Osmanl qiivvolorini Bursayadok toqib etdilor.
Qaraman aqoyunlularn olino kedi.
Lakin mttfqlrin olbir horokot plan
yeno ba tutmadi. Bu dofo plan venesiyallar pozdular: Aqoyunlu dvlotinin
horbi uurundan istifado edorok II
Mehmeddon moyyon ticarot imtiyazlar

qazanmaq mqsdil Venesiya Respublikas osmanllarla gizli danqlara girdi,

Aqoyunlularla eyni zamanda hcuma
balamad v vod ctdiyi odlu silahlar
da vaxtnda gndormodi. Bundan isti
fado edon osmanhlar ks-hcuma keih, Qaraman gei qaytardlar. Aqoyunlu vo Venesiya horbi qvvolorinin
Aralq donizi sahilind birbmok imkan aradan qaldnld. Mhariboni gediindo stnlk Osmanl imperiyasnn
lio kedi.
Mttfiqlrin Aralq donizi sahilindo birbmok plann pozmuu mvffq
olan Sultan 11 Mehmed Tiirkiynin
biitn horbi qvvobrini Aqoynlu
dvloti zrin ynltmk qorarna gol
di. Aqoyunlu dvloti ar voziyyot qar-

irvanah
Forrux
Yasarn
[1462 1501]
dbilqsi.

snda qaldi. Uzun Hoson Qorb dvlotlrini Avropadan Osmanl dvlotino

qar cobho anaa tohrik etmok n
diplomatik foall daha da artrd.
Aparilan danqlar noticosindo Venesiyaya gndorilmi Aqoyunlu diplomatlan Hac Mohommod vo shaqn tokidi ilo 1473 il yanvarn 2-do Venesiya
senat, nohayot, Aqoyunlu dvlotino
miixtolif odlu silah vo lorbi lovazimat,
topular vo toptkon ustalar vo s. gndormoyi qorara ald. Razla osason,
Venesiya horbi-doniz qvvolorinin komandan Uzun Hosoin soroncam ilo
horokot etmoli idi. 1473 il martin 29-da
Aqoyunlular n silal gotiro drd
Venesiya gomisi Kipro atd. Lakin bu
zaman Qaraman artq osmanllar toro
findon alnmd. Venesiya donanmas
Qaraman sahillorini atoo tutdu. Vene
siya sofiri osafat Barbaro vo Veesiya
horbi-doniz qvvolorinin koandan
admiral Pyetro Moeniqo Uzu Hosono
gcl donanma ilo Qaraman sahillorino
goldiklorini bildirdilor. Pyetro Moeni-

qo birgo omoliyyat n Aqoyunlular

Aralq donizi sahilino dovot edir vo gstorirdi ki, Venesiya hkumoti ona Uzun
Hosonin omri ilo horokot etok barodo
gstori vermidir. Mltofiqlorin planlarndan yax xobordar olan II Meh
med aqoyunlular qabaqlamaq n
rzincan istiqamotindo hcuma kedi.
1473 il avqustun 1-do Malatyada, Forat
ay sahilindo aqoyunlularla Osmanl
qounlar arasnda iddotli vuruma ol
du. Uz Hosoin dzgiin dy taktikas noticosindo Osmanl ordusunun
zorbo qvvosi molv edildi. Voziyyoti
arlm gron II Mehmed Uzun Hoso
no barq toklif etdi. Aqoyunlu
hkmdarndan rodd cavab alan II
Mehmed geri okilmoy mocbr oldu.
1473 il avqustun 11-do Aqoyunlu
svarilori rzincanla rzurum arasm
da - azl dorosindo Osmanl ordu
sunun yolunu kosdilor. ox otinliklo
horbi qvvolorini olverisiz mvqcdon
dzo xara biion II Mchmed Otluqbeli
(Torcan) vurumasnda aqoyunlulara
ar zorbo vurdu. Lakin horbi omoliyyat davam etdirmokdon ehtiyatlanaraq stanbula dndii.
Aqoyunlularn Otluqbeli molubiyyotini osas sobobi osmanllann od
lu silahlarla silahlanm gcl orduya
malik olmasi idi. Siyasi vo iqtisadi co
hotdon Aqoyunlu dvlotidon ox
qvvotli olan Osmanl ipcriyas yax
tolim grm, zongin dyii tocrbosi kemi, horbi texnikas olan nizami orduya,
cmlodon oxsayl piyada qounlara
malik idi. ki qarda trk dvloti arasm
da bu qanl savan ba vermosindo Ve
nesiya Respublikasi vo baqa Qorb dvltlrinin yeritdiklori ikizlii siyasot do
miihiim rol oynad. Zahirdo aqoyunlularla ittifaqda olan Venesiya hkumoti
gizlindo Uzun Hosonin qolobolorindon is
tifado edorok osmanhlardan ticarot imtiyazlan oldo etmoyo alrd. Aralannda
koskin ziddiyyotlor olan digor Avropa lkolori osmanllarla miihariboyo qatilmadilar. Buna gro do II Mehmed Avropa
cobhosindo horbi omoliyyatlan dayandirib biitiin qiivvolorini Aqoyunlu dvlotino qar ynoltdi.
Osmanl dvloti ilo mharibodo
molubiyyot Aqoyunlu dvlotiin squtunu srotlondirdi. Mharibolor no
ticosindo iqtisadi tonozzl keiron Aqoyunlu dvlotindo var-yoxdan xm
kondli vo sonotkarlann narazl artd.
Otluqbeli molubiyyotidon sonra iri
feodallar yenidon morkozi hakimiyyoto

tabe olmaqdan boyun qarmaa baladlar. 1474 ilin mayinda irazda

Uzun Hosonin olu Uurlu Mohom
mod qiyam etdi. Uzun Hosonin iraza
getmosindon istifado edon bir qrup iri
feodal ona arxadan zorbo vurmaa,
Tobrizi olo keirmoyo ald. Uzun Ho
son mrniin sonunadok feodal zbanalm aradan qaldrmaqla moul ol
du. Sultan Yaqub dvrndo [1478-90]
do Osmanl imperiyasna qar miibari
zo davam etdirildi. 1480 ildo aqoyunlular Osmanl qounlarn ar molubiyyoto uratdlar. Sultan Yaqubun

Uzun
Hsnin
zirehii

paltan.
15 sr.

irvanahlar saray komplcksi. 15 sr. Bak

lmndn sonra Aqoyunlu taxt

iistndo miibarizo daha da iddotlondi.
halinin aqoyunlulara qar iimumi
narazlndan istifado edon vo zlorini
Aqoyunlu taxt-tacnn qanuni varislori sayan rdobil eyxlori - Sofovilor ha
kimiyyoti olo keirmok n foal miibarizoyo baladlar. Moqsodlorino nail ol
maq n onlar snniliyo qar mxalifotdo ohn ilikdn istifado edirdilor.
lkoni horbi-siyasi hoyatinda Sofovilorin rolu getdikco artr, ioliyin tosir
dairosi genilonirdi.
15
osrdo Azorbaycan orazisindo
olan miistoqil feodal hakimliyindon bi
ri do oki idi. oki hakimlori Azorbaycanin Tifliso qodor uzanb gedon imalqorb torpaqlarini xarici basqinlardan
uurla qoruyur, baqa Azorbaycan
feodal hakimlori ilo birlikdo lkonin
orazisindo ba veron mhm horbi-siyasi hadisobrdo, yadelliloro qar mbarizodo foal itirak edirdilor.

4
osrin sonu-15 osrin ovvolbrindolor, ovvolki kimi, yeno miihiim sonotkarba veron mharibobr, bt 15 osr bo
liq vo ticarot morkozlori idi.
15 osrdo ana dilindo poeziya xiisusiyu Yaxn vo Orta orqdo ara vermoyon
lo inkiaf etdi. Nosimi, Qasim nvar,
ho i-siyasi toqqumalann byiik lissoKivori, Hamidi, Hobibi vo b. grkomli
sin Azorbaycan orazisino kemosi, QaAzorbaycan sonotkarlan Yaxin vo Orta
racoyunlu vo Aqoyunlu dvltlrinin
orq lkolrind do tanmrdlar. Qara
ap dqlar aramsz mharibolr, feodal
qoyunlu hkmda Cahanah Hoqiqi
ar; okimobri lkonin iqtisadiyyatna
toxlls ilo eirlor yazm, Aqoyunlu
a tsir gstordi; mohsuldar qvvobr
d; d, beyolxalq ticarot olaqobri zoif- Sultan Yaqubun saraynda eir moclisi
b
lkonin conub vilayotbri iqtisadi
foaliyyot gstormidi. Aqoyunlu Uzu
Hosonin saraymda elmi moclis do
d^ tya daha ox moruz qaldi. Kond
yaradlmdr; , hoftodo bir dofo Tob
t> riifatnm inkiaf soviyyosi xiisusilo
riz alimlorini saraya toplayib elmi
a;. ; idi. Azorbaycanin iqtisadi hoyatnmiibahisolor ar, z do bu miibahisod; :m ipok, ipok para ticaroti mhm
lordo foal itirak edirdi. Hkmdara
ro: ynayrd. Xarici lkobro ipok ixrac
A
baycanm beynolxalq mnasibotlor- moxsus kitabxanada 58 alim iloyirdi.
do
rolnu artrmd. Azorbaycan Bu zaman Aqoyunlu saraymda bu
Bokr Tihrani, Mahmudcan Qazi Mosiip; i dvlotloraras mnasibotlor do
huddin, Colaloddin Dovvani, li Qumiioyyon tosir gstorirdi (mos., Azorba can ipoyi stndo roqabot 1463-79 u kimi alimlor foaliyyot gstorirdilor.
Horbi soforlordo qounu dykonlik
illor Venesiya-Trkiyo mharibosiin
osas soboblorindon biri idi). lkonin co- ruhunu yksoltmok n hkmdar
mayiot edon hli-torob ( adlq
nub vilayotlorino nisboton xarici basqmohli ) adl sazandalar dostosino 98 aq
lara az moruz qalan irvan iqtisadi co
daxil idi.
hotdon nisboton irolido idi. Bu dovrdo
Bakda irvanahlar saray, Tobriz,amax, Tobriz, Baki, oki, Naxivan,
Maraa, rdobil, Dorbond vo s. ohor- do Gy moscid, Qeysoriyyo rtl baza-

r, Nosriyyo modroso-moscid kompleksi, Hot behit vo bir ox baqa memarlq abidolri 15 osrdo ina edilmidi. Aramsz vo uzun srn miiharibolr
zaman doma yurddan ayr dm
Azorbaycan sonotkarlan Yaxn vo Orta
orq lkolorind (Herat, Mohod, Somorqond vo s. ohorlrd) nadir nenarlq abidolorinin ucaldlmasnda itirak etmidilor.
d.: b r a h i m v . M. Qaraqoyunlu dvlti. ., 1948; . .

XV . ., 1962; F r z l i b y l i . F.
Azarbaycan XV-XV1 srlrd. ., 1983; p . .
(VI XVI .). ., 1983; . .

.
., 1991; F r z l i b y l i . F. Azorbaycan vo
Osmanl imperiyas (XV XVI osrlor). ., 1994;
M a h m u d v Y. M. Azorbaycan diplomatiyasi.
Aqoyunlu vo Sofovi dvlotlorinin Avropa olkolori
ilo olaqolori (XV-XV11 yzilliklor) B , 1996;
Azorbaycan tarixi. Yeddi cilddo. C. 3, B., 1999.
Yaqub Mahmudov

Azrbaycan Sfvilr
dvlti

\ \
QARA \ \
\ DNZ . . V

**' ' \

DM bnd 03

^ (.

SFVLR DVLT

XVI srd

Mllifi

O. . fndiuev

^ t i i nax w v
16
osrdo Azorbaycan Sofovilor dvlo-
w
(
V B A N 1L
tinin [1501 1736] ictimai-iqtisadi, siyasi,
mdni, ideoloji morkozi olmudur.
Mrv
Azorbaycan ( cmldn sonrak dvrr
t
f
\
u
x
.
v

^
lrdo itirilmi, hazrda Ermonistan v
Mlt
Grcstann torkibindo olan Qorbi
H erat
Hamdaih
Azorbaycan), ran, Conubi Trkmonistan vo masir fqanstan (Bolx vilayoti
istisna olunmaqla), raqi-rob (rob
Isfalam
ltddhar
raq) vo s. orazilor Sofovilor dvbtini
sorhodbri daxilindo idi. Azorbaycan So
Kirman
fovilor dvlotinin osasm I ah smayl
(1487-1524) qoymudur. Onun atas
Sfvilr dvltinin \V
eyx Hcydor. anas iso Aqoyunlu
srldlri
hkmdar Uzun Hosonin qz Almah
Sfvilr dvlati yarand \ /.
dvrd onun razisi
\ ?
boyim olmudur. 1488-92 illordo A(1501-02 lr)
R B t S T A N DNZI
qoyunlu hkmdar Sultan Yaqubun omXVI srin birici yansm dc
ri ilo qardalar Sultanoli vo brahimlo
S fvi O smanl mhariblari
J dvrnd O sm anl impcriya
birgo hobsdo qalm smayln sonrak
XVI sri birinci yanstnda
sm n ial ctdiyi razi
Osmanlt qounlcrtnm sas
loyat (1492-99 illordo) Lahicandahrkt istiqarntlri
Gilan hakiminin saraynda kedi.
Trb edni
Ticart v karvan yollar
Mkommol tohsil vo torbiyo alm s.S.Sleymanov-2005
mayl 1499 ildon etibaron gorgin horbisiyasi foaliyyoto qouldu. 1501 ildo ahoynamlar. Qzlbalar 16 osrin sonlarlq taxtna yiyolonmi, yeni dvlot qur- (1598 ildon) ohorlori olmudur. Tobriz,
dobil,
Maraa,
Naxivan,
Dorbond,
nadok dvlot orazisindo mstosna hiiqq
mu 1 smayl qsa mddot orzind b
Bak,
amax,
Gnco,
Qozvin,
sfahan,
vo
imtiyazlara malik idilor. Dvlot xadvlti qiidrotli imperiyaya evirdi.
dimlori,
Sofovilor saraymda alan moHomodan,
Kirm
an,
iraz,
Mo:>hd,
Sofovilr dvlotini idaro edon slabnin
Herat,
Yozd
ohorlri
bu
dvlotin
murlar,
qoun
sorkrdlri vo oyalot haad monoco Azorbaycan trk olmu
mhm ictimai-iqtisadi, modoni morkozbrindon idi.
Zeynalabidin li bdi by.
Azorbaycan Sofvilor dvloti z to"Tkmilatl-xbar"
kaml prosesindo hakim ictimai
... [smayl] 900 ilin mhrrm ayqvvonin etnik torkibino, bu qiidrotli
nn ortasnda (1499 il avqustun
dvbtin ictimai-iqtisadi vo siyasi hoyasonunda) gyn xeyir-duas v
tnda Azorbaycanm oynad aparc
sadti il Deylm mahalnn Srola gro iki morholo kemidir: 16 os
mni adlanan drgsind qid
rin sonlarnadok; 16 osrin sonundan
bayran qaldrd v rdbil maha1736 ilodok.
lnn Gilan il Tal arasnda yerlQorb tdqiqatlarnn oksoriyyoti,
n Astara yaxnlndak rcuvan
hminin ran aradrclar Sofvibr
lksind qlaa dayand. rcudvlotini btvliikdo ran dvbti kimi
vandan rdbil kedi, z lahzrt
qolomo vermoyo alrlar. 20 srin
ata v babasnn mqdds, nca40 60-c illrindo osasl aradrmalar sabtli qbirlrini ziyart etmk sayosindo tarixnaslqda uzun mddt
dtind bulunaraq, onlarn ulu ruhakim mvqe tutmu bu mddoann
hundan kmk dildi v Arran
yanll akara xarld. TarixnasQarabana yola dd.
lqda bu dvlotin Azorbaycan tarixi gerokliyino monsub olduu sistemli okilkimlori (boylrboyibr) qzlbalardan
d sbuta yetirilmidir. Sofovibr dvlotiah smayl Xotai [1501 24].
toyin edilirdi. 16 osrin ortalarnda adlar
nin ictimai, iqtisadi, modoni cohtdn on
okilon 72 Sofovi omirinin 61-i Azor
ox inkiaf etmi oyalti Azorbaycan idi.
baycan trk idi. Azorbaycan trkcosi
Sofoviyyo toriqotinin bas cyx So- Azorbaycanm qzlba tayfalar (dvlotin monbolordo Qzlba dvloti kimi
fars dili ilo yana rosmi dvlot dili kimi
foddin shaq rdobilinin (1252-1334)
qeyd olunmas da mohz bu tarixi gerilodilirdi. Bu dil Sofovilor saraynda vo
ad ilo baldr. Sofovilor dvlotinin
oklikdon qaynaqlanr) vo rdobil feo- orduda hakim mvqe tuturdu. Sofovibr
paytaxti mxtolif vaxtlarda Tobriz
dallar Sofovilor dvlotindo aparc rol
slalosinin hakimiyyoti dvrndo (xsu(1501 55), Qozvin (1555 98) vo Isfahan

silo 16 osrdo) Azorbaycan modoniyyotinin btn sahobri yiiksok inkiaf soviyyosino atmd. Sofovi eyxlorinin rdobil feodal malikanosi Azorbaycan Sofo
vibr dvlotinin zoyini tokil etmidi.
Sofovi eyxlori hob 15 osrin 2-ci yarsndan Azorbaycanda zlorinin mstoqil
dvbtini yaratmaa alrdlar. Lakin
Sofovi eyxlori Cneydin [1447-60] vo
Heydorin [1460-88] Azorbaycanda si
yasi hakimiyyt urunda mbarizosi
Aqoyunlularn vo irvanahlarn ciddi
mqavimotino rast golorok uursuzluqla
noticolndi. 15 osrin sonlarnda bu
mbarizonin uurla noticobnmsi n
olvcrili ictimai-siyasi orait yarand:
Aqoyunlu dvloti feodal porakondoliyi
vo a mharibolori noticosindo xeyli zoiflo . Aqoyunlu hakimiyyotindn nara/i olan ktlbrin ycni, mtoroqqi siya
si ; vvoyo ehtiyac vo inam artd. 1499
il aynda eyx Heydorin olu smayl
q rd tayfalarm z otrafna toplam;
horbi qiivvolorini artrmaq n
ki
bir dosto ilo rdbildon rzincana
yii
etdi. 1500 ilin yaynda aml, ustac rumlu, tokoli, zlqodor, ofar,
qa r, varsaq vo b. tayfalardan yardm
al
tsmayl irvana yr etdi. 1500
ili ;onunda Glstan qalas yaxnlndai: Cobani adl yerdo smayln horbi
qii volori ilo irvanah Forrux Yasarn

Gncd I ah smayln adndan zrb

olunmu iki ahlq gitm pul.

q
u arasmda dy ba verdi. irvan
qo um molubiyyoto urad. irvanah
Fo ux Yasar da bu dydo holak oldu.
1501 ilin yaznda qzlbalar smayl Sofovinin bal ilo Bak ohorini olo keirdilor.
irvanahlar dvbtinin paytaxtm
foth etmi smayl geri qaydaraq Glstan qalasm da olo keirmoyo ald.
Lakin lkonin conubunda Aqoyunlu
lvond Mirzonin horbi x onu b fkirdon okindirdi.

aldran
dyn
tsvir edon

miniatr.
1525 il.
Topqap saray.

Istanbul.

Sonunc irvanahlar Sofovilordn

asll qobul edorok dvlotlorini saxlaya bildibr. irvanahlar taxtna iddia
olan roqiblorino stn golon Forrux Yasarn olu brahim eyxah [1502-24]
slabni davam etdirdi. ah smayln
qz Porixan xanmla evlonon irvanah
II ibrahimin (eyxah) olu II Xolilullah [1524-35] dvltbr arasnda mnasibotlori yaxmladrd. Lakin onun lmndn sonra irvan itialar brd.
Pixan xanm Tobrizo golorok qarda I
Tohmasibi irvan zobt etmoy tohrik
etdi. 1538 ilin ovvolindo Sofovi ah buraya qon yeridorok irvan Sofovilr
dvlotino qatd.
1501 ilin ortalarnda Naxivan yaxnlndak orur dzndo toqr. 7 min
dydon ibarot qzlba qounu Aqoyunlu lvond Mirzonin 30 minlik ordusunu molubiyyoto uratd. Bu qolobodon sonra qzlbalar manesiz Tobri
zo daxil oldular. smayl ah elan edildi.
Azorbaycan todricon z hakimiyyoti altmda birbdirmi qzlbalar daha
byk oraziyo ralik gcl dvlot yaratraq vozifosini hoyata keirmok niyyotindo olduqlarm bildirdilor. 1503 il iyunun 21-do 12 min dyiidon ibarot qzlba qounu I ah smayln bal
altnda Homodan yaxnlndak Alma-

qula adlanan montoqodo Aqoyunlu

Sultan Muradm 70 minlik ordusunu
darmadan edorok Aqoyunlula* dvTarix-i ah smayl Sfvi
(Britaniya muzeyind saxlanlan
lyazma, 3248, s. 64b-65a)
... [smayl] dvltin stunlarn Hseyn by Llni, Mhmmd by
Ustacln, bdi by amln, Xadim
by Xlfan, Qarapiri by Qacar
yanna ard v onlardan sorudu:
Siz Azrbaycan taxtgahn, yoxsa
Glstan qalasnm istyirsiniz?
Onlar cavab verdilr: "Azrbaycan!"
lotinin varlna son qoydu. Aqoyunlu
lvond Mirzo zorindo qolobo smayl
Azorbaycan hkmdar etdi, Aqoyunlu
Sultan Muradn ordusunun darmadan olunmas iso Fars oyaloti vo raq-i
comin byk qismini qzlbalarn ha
kimiyyoti altna keirdi. Bu qobbodon
sonra iraz ohori qzlbalara mqavimotsiz toslim oldu. 1503 ildo Isfahan,
Kaan vo Qum horlori do qzlbalarn
hakimiyyoti altna kedi. 1504 ildo
Glxondan, Firuzkuh, Usta qalalar vo
Yozd ohori Sofvilrin hakimiyyotino

tabe edildi. 1505-08 illor rzind ran,

raq-i rob v Kiik Asiyann bir sra
vilayotlri Azarbaycan Sfvilr dvlotinin trkibin daxil edildi. 1510 il dekabrn 1-d Morv yaxmlnda qzlbalarla
eybani (zbk) hkmdar Mohmmdin [1500-10] ordusu arasnda dy
ba vedi. eybani ordusu mlubiyyt
urad, 11 il hkmdarlq etmi Mohmmod xan eybani iso ldrld. Mrv
dyndn sonra I smayl Xorasan
oyaltinin btn iri hrlrini, ciim
lodon onun morkozi olan Herat horini
do l keirdi. Bu qolobodon sonra Sofovibr dvbtinin orazisi Forat ayndan
Anu-Dorya aynn sahillorinodok geni^lndi. Sofovi slabsinin siyasi hakiI ah

sm ayln

Musa

Durut

oluna Frmam
smillahir-rhmanir-rhim
t blmzffr smayl Bahadur
S ozmz
( miri-zmi-krm Musa Durut
( ;l inayt v fqtimiz midvar
ndn sonra yl bilsn kim, iftixar l-azim vlyan hmd Aa
ramanlu ol trf gndrdk v
< hr n ki ixtiyarligini kendn fqt etdk. Grk kim marinileyh
s ozndn v mslhtindn xmsn v mtabit v yardm ona qlsun kim, inaallahi-tala hr n kim
onun mradi v istki ols, hasildir.
Gndngn n i vaqe bulsa,
hmd Aa ittifaqi il drgahimllamiz bildrsnlr kim, hr
nv buyurumz ols, ml etsn,
gnln xo tutub, mrhmtimiz
isdar olsun.

1 5 5 5 ilda S f v ila r d v l tin in s r h a d i

n byk inzibati vahidlrin bylrbyiliklrin srhdlri

1590 il Istanbul slhn gr OsmanlSfvi torpaqlarnm txmini srhdi
I lsm ayln qounlarnn horkoti:

rdbildn r/.incana (1499-1500 illr)

rzincandan Tbriz (1500-01 illr)
I Thmasibin qounlannn
irvan v kiy hrkti
Krm tatarlarmn hrktinin mumi
istiqamti

::=>
-----.
1580-81
J^1501

1514,1578,1585 illrd Osmanl qounlarnn Azarbaycanda hrkt istiqamtlri

Xalq syanlannn yen u illri
Vurumalarn yeri v illri
Sfvilr dvlatinin paytaxti

Baqa ahrlr
Qalalar

)(

Keidlr

Trtib edni
.S.Sleymanov-2005

n yoto yiyolnmsind vo b hakimiyy n todricon gclndirilmsind dini

ologiyanm (iliyin) byiik rol oln dur. ctimai-iqtisadi, modoni inkiaf
s; iyylri mxtolif olan lklri v
x Iqlar vahid dvbt hdudlarnda bir3; iirmok ilik Sfvi eyxbrii
b jlca ideoloji vasitosi idi. Sfvibr Aqoyunlulardan. irvanahlardan v Osmallardan naraz olan ktbbri ilik
ideologiyas trafnda birbdirdibr.
Azrbaycan Sfvibr dvbtinin yaranmas v bu dvbtin hrbi-siyasi
uurlarnn tdricn artmas, razisinin
getdikc genibnmsi Osmanl sultanlarn arahat edirdi. 1504 ild Osmanl
sultan II Bayazid siyasi tarix shnssin
yenic xm Azrbaycan Sfovibr dv-

ltini rsmn tand. Lakin Sultan I Slimin dvrnd [1512-20] Sfovi-Osmanl miinasibtbri xeyli koskinbdi v akar dmnilik xarakteri ald. Osmanl
sultann daha ox narahat cdn balca
clt orqi Anadoluda yaayan, ioliy
v Sfvibr slalsin meyilli olan qzlba tayfalar idi. I smayl onlarm siyasi
fallndan faydalanmaa can atrd. I
Slim bu haliy qar srt v amansz
vqe nmayi etdirdi: o, rqi Anado
luda yaayan 40 mindk i halisini
qrdrd. Osmanl imperiyas iin daxili
thliikni aradan qaldrm Sultan 1 Solim Sfvibr dvbtin sarsdc zrb
endirmk xyalna dd. 1514 ild I Sa
lim yeni rqibo qar hcuma kedi. Beblikl, uzun srn Sfvi-Osmanl mharibbri baland. 1514 il avqustun 23d aldran dznda (Maku hri yaxnlnda) Sfvi v Osnanl hrbi qivvbri arasnda dy ba verdi. Odlu silahdan (top v tiifongdDn) geni istifad
edn Osmanl ordusu bundan mhrum

mqsdi gdrd. I ah smayl

aldran dyndki mlubiyytdo
sonra balca diqqtini Sfvibr dvbtinin daxili problembrinin lllin ynltnidi. O, Avropa dvbtbri ib fbal diplomatik mnasibtbr qurmaa, hmin
mnasibtlri yaratd dvbtin febri namin inkiaf etdirmy alrd.
Onun hakimiyyoti dvrd ki hakinliyi, irvanahlar dvbti, grc arlar Azorbaycan Sofvilr dvltindn
asl vziyyt salnmd. I ah smayln foaliyyoti horbi-siyasi saho ilo mohdudlamrd. O, Xotai toxolls ilo
Azorbaycan trkcosindo eirbr yazan
grkomli air olmudur. sorlorinin
oksoriyyotini ana dilindo yazm ah snayl Xotainin yaradcl Azorbaycan
odobiyyat, poeziyas tarixindo miihiim
morholo tokil edir. Onn Dolnamo
( On moktub , 1506) poemasi, oxlaqididaktik vo folsofi Nosihotnamo mosnovisi Azorbaycan epik eirinin ilk
nmunolorindndir. , anadilli odobiy-

I ah Ismayilin
.
Topqapi
saray l.
Istanbul.

olan qzlba svaribrin qalib gldi.

Osnanllar qar trofdon sayca da dfbrb stn idi. aldran dy Sfvibr
dvbtinin lrbi-siyasi nfuzuna ciddi
zrb vurdu v son nticd rqi Anadolu Osmanl sultanlarnn nzarti altna kedi.
Azrbaycan dvbtiliyi v mdniyyti tarixind I ah smayln stsna rolu olmudur. Azarbaycan Sfvibr dvbti onun hakimiyyti dvriindo
Yaxm vo Orta rqin hegemon dvbtlrindn birin evrilmidi. lk Sfvi ah
knd tsrrfatn dirltmk, hrbrdo
snotkarlq v ticarti inkiaf etdirmk,
xarici lkobrb iqtisadi v siyasi olaqobri genilndirmk siyasti yrdrdii.
Azrbaycan Sfvibr dvbtinin banisi
mrkzi hakimiyyti mhkmbndirmk
mqsdib soyurqal torpaq sahibliyini
tiyulla vz etmy alrd. iliyi rsmi dvbt mzhbi sviyysin qaldrm
I ah smayl byiik dvbtin razisindo
yaayan mxtlif xalqlar vahid ideologiya trafnda birbdirrk Sfvibr
dvbtinin daxili mhkmliyini tmin et-

yatn inkiafna miistosna ohomiyyot

vermi, Azorbaycan dilindo yazan airloro himayilik etmi, saraymda airlor
mclisi yaratmd. I ah smayln haki
miyyoti dvrndo Azorbaycan trkcosi
noinki hakim odobi dilo evrilmi, hotta
dvlot dili soviyyosino yksolmi, diplomatik yazmalarda istifado olunmudur. Onun osorlri Yax vo Orta orqin
bir ox lklorind geni yaylmd. I
ah smayl okidon rdobilo qaydarkon (1524 il mayn 23-do) vofat etdi.
I ah smayln vofatndan sonra hakimiyyoto onun azyal olu I Tohmasib
[1524-76] goldi. Qzlba omirlori
(rumlu, tokoli, aml) arasnda yksok
vozifo vo iqtidar urunda on il davam
edon okimolr dvbtin zoiflomosino
sobob oldu. Bundan faydalanan Osmanh Sultam 1 Siileyman Qanuni [1520-66]
Azorbaycana bir neo dofo (1534, 1535,
1548, 1554) horbi yr etdi. Lakin Sofovi ordusunun inadl mqavimoti I Siileyman Sofovi ah ib 1555 ildo Amasiya
siilh mqavibsini imzalamaa mocbur
etdi. I Tohmasib osmanlilarla vo Xora-

sana vaxtar hcumla* edn (1524.

1526, 1528, 1531,1535 v s. illrd) eybanilrl aparlan mhariblr baxmayaraq, Azorbaycan torpaqlarnn bir-

masibin lmndn sonra qzlba mirb i arasnda balanm kimbr Azor

baycan Sfvibr dvbtini xeyli zifbtdi.
Ustacl yanlarnn hakimiyyt bana
gtirmk istdikbri Heydor Mirz 1576
ild qtb yetirildi. Rumlu, fa\ aml,
qacar v baqa qzlba tayfa mirbri I
Thmasibin digr olu II smayl
[1576-77] Sfvi ah elan etdibr. Lakin
siyasi hakimiyyt urunda qzlba dstlri arasndak mbariz davam edir
di. 1577 il noyabrn 24-d II smayl
mmmal kildo dnyasn dyidi.
Yeni Sfvi ah Mohommd Xudabndnin dvrindo [1578-87] Azrbaycan
Sfovibr dvbti daha da tonzzl etdi.
Siyasi kimlr nticsind mrkzi
hakimiyyt xeyli zifbdi. Bu vziyytdn istifad edn osmanllar 1578 ild
100 minlik ordu ib hcuma kedibr vo
Az^rbaycanm imai-qrb lo rpaqkrm
takeirdibr. Osmanb suhanwm thnki
ita Knm xam da Azrbaycana dflrb
qoun kdi. Sofvibr dvbtinin zoiflmsindn istifad cdon eybanibr is
1510 ild itrdikbri Xorasan oyabtini z
nzartlri altna qaytara bildibr. Osmanllar 1590 ild, demk olar ki. btn

Azrbaycan torpaqlarn nzart altna

aldlar. 1590 ild stanbulda balanm
slh mqavibsinin rtbrin gr Azrbaycan (Qarada, rdobil v Tal yabtbri istisna olunmaqla) torpaqlarnn,
Cnubi Qafqaz razibrinin, ranm bozi
qorb vilaytlrinin Osmanl dvbti trkibin daxil edilmsi Sfvibr dvbtind ictimai-iqtisadi, siyasi-mdoni prosesbrin xarakterinin dyimsinin osasn qoydu. 1578-90 ilbrin Osmanl-Sfvi mharibosi nticsind nlubiyyt
uram dvbtin daxilind siyasi kimlr yenidn kskinbdi. Qzlba
mirbri Mohmmd Xudabndnin og
lu I Abbas [1587 1629] hakimiyyt bana gtirdilr. I ah Abbas miixalifotd
olan qzlba mirlrin divan tutdu.
Yeni Sfovi ah mrkzi hakimiyyti
gclndirmk mqsdib rann oturaq
yarilarma v ruhan'thrin arxalanmaa
b)ad. 1598 ild isa o, Sfvibr dvbtin'n paytaxtn sfahana kcrd. Sfvi-Osmanl mharibsindki ar mlubiyyt v I al Abbasn yrtdy
siyast nticsind Sfvibr dvbtind
Azrbaycan znn aparc rolunu, si
yasi v hrbi stnlyn itirdi v tdri-

) ah Thmasib. Miniatr. 16sr.

bdirilmsi siyastini davam etdirdi.

1538 ild irvanahlar dvbti bv edildi
v Sfvibr dvbtino qatld. 1551 ild
is ki razisi Azrbaycan Sfovibr
dvbtio birbdirildi. I Thmasibin
dvrnd Byk Moollar dvbti
(1526-1858) ib yaxn dostluq miinasibtlri yarand. Bu dvrd Azrbaycan
Sfvilr dvbti ib Avropa lkobri
arasnda siyasi v diplomatik laqlr
genibndi. Avropa hkmdarlar Sfvi
dvbti ib Osmanl imperiyas arasndak ziddiyytbri hr vasit ib kskinbdirmy, bu iki trk dvbtini fasibsiz qardurma raitind saxlamaa, b yolla onlar zifbtmoy can
atrdlar.
rqin on qdrtli v mdrik dvlt
xadimlrindn olan I al Thmasib
ninki dvloti Osmanl sultanlarnn v
eybanilrin tcavzndn qoruya bildi,
daxili syan vo axnamalar uurla yatrtd, htta yeni razibr foth etdi. 1Toh-

c dvbtin adi oyaltbrindn birin

evrildi. Dvbtin idar olunmasnda
Azrbaycan trkbrinin mvqebri v rolu mhdudladrld. Sfvilr saraynda, sasn, ran yanlar hakim mvqe
tutmaa baladlar. I ah Abbas ranm
daxili vilaytbrinin (Fars, Kirman v s.)
oturaq yanlarn, xristian monastrlarn vergilrdn azad etdi. Sfvi ah daimi ordu yaradaraq daxili siyasi kimbr son qoydu. Onun keidiyi inzibati,
horbi. iqtisadi islahatlar nticsind Sfvilr dvbti mhkmbndi, lk iqtisa
di baxmdan nisbton inkiaf etdi. I ah
Abbas Osmanllar v eybanibr zorindo bir ne hrbi qbbo qazanaraq
Azorbaycann bir sra torpaqlarn, Xoras;n, raq-i rb (mvqqti) v s. zibnni Sfvilor dvbti sistemin qayta l. 17 osrd d Azrbaycan SfVI 'smanl mhariblrinin balca
'. an olmu v bunun nticsind lk ictimai-iqtisadi, mdni potensial
xe zifbmidi. 1603 12 ilbrd ba
ve i Sfvi-Osmanl mharibsind
to: bskar trf I ah Abbas idi. Sfovi u bu mhariby balamaqla itirilm \zrbaycan torpaqlarn, digr zil
geri qaytarmaa ald. 1603 ild
Tr iz yaxnlndak Sufyan adl yerd
bt vermi dy Osmanl ordusunun
molubiyyti ib nticlndi. Tabriz,
Naxivan v rvan geri qaytarld. 1605
ild? Osmanl ordusunun ks-hcuma
kensi ib laqdar I ah Abbasn rnr ib
\raz aymm sol sahilmdki btu
m Wli nemr mhv edildi, hali is
zo! ramn mrkzi b\g\r\n
k irld. Tarixd byiik srgn ad
ilr lur olan bu krm siyasti tk ind geni bir razi viran edildi.
1( i ildn yenidn hcuma balayan S-

Frrux Yasarla
smayl
arasnda
ba veron
dy
tsvir edon
mitialr.
1541 ii.
Tabriz.

fovi ordusu Azorbaycan torpaqlarn ge

ri qaytard. 1612 ildo stanbulda balanm slh mqavibsinin rtlrin gr
fth olunmu orazibr Sfvibr dvbtinin tabeliyindo qald. 1616-18 illr
mharibsind Osmanl sultan itirilmi torpaqlar geri qaytarmaa alrd. Lakin bu mharib d Osmanllarn
uursuzluu ib noticbndi. 1618 ili sonunda Morndd aparlm barq danqlarnda 1612 ilin Istanbul mqavibsinin rtbri tsdiq edildi. 1623-39 ilbrd ba vermi mharib Sfvi ordu
sunun hcumu ib baland. Miiharibnin vvlind (1623-24) I ah Abbas
raq-i robi b keirdi. Badad, Mosul,
Ncf, Korbla, Bsr horbri Sofvi
ordusu trfndn tutuldu. Lakin Sfvibr dvbti daxilind grclrin qaldrd syan uurlarn artrlmasm nglbdi. 1638 ild osmanllar Badad ohrini tutdular. 1639 il mayn 17-do Qsriirind balanm slh rtbrin gr
raq-i rob Osmanl imperiyasnn trkibin qatld. ki dvbt arasndak srhod 1612 ilin slh mqavibsi sasnda
tsdiq olundu.

I ah Abbas. Miniatr. 17 osr.

mcbur etdi. Lakin bu islahatlar

Sfvilr dvltini brmkd olan bhrann qarsn ala bilmodi. Sfvibr
dvftinin iqtisad hyatnn normal
mcrada inkiafna Sfvi-Osmanl mharibbri d byk ngibr tcsdirdi.

\b -\l

Sfvilor slalsinin I ah Abbasadok

acrosi (tra ib).

Oclubadda Mohomnod Xudabndnin admdan

zrb olunmu gm nhmmodi. 1584 il.

nisbotn azaldlm vergibr sonralar

tdricn artmaa balad. halinin ar
iqtisadi vziyyti I ah Thmasibi malchot, tama kimi bzi vergibri bv et-

Sfvibr dvbtind sas mlkiyyt

formas divani (dvbt) vo xass (hkmdar) torpaqlar olmudu*. Sonrakr Sfvi ahlarmn yrtdy morkozbdirm siyasti ilo bal dvlt (divani) torpaqlar hesabna rti torpaq mlkiyyti
formas - tiyul geni yayld. Miilk v
vqf torpaqlar toxunulmaz hesab olunurdu. Kndlibr vo snotkarlar mxtlif
mklbfyytbr dayr, 30-dan ox ver
gi dyirdilr. I ah smayln dvrnd

Y>t \t

S 'm W t d\\V\-

nin sntkarlq, ticart v mdniyyt

norkzbri idi. Tbriz, Gnc, Qzvin,
r, rdbil, Culfa kimi Azorbaycan
hbri bu dvrdo dvbt homiyytli
mrkzbr olmudur. Bu hrbr arasnda Tbrizin mvqeyi mstsna idi.
1571-73 ilbrdo Sfvilr dvbti razisind olmu Venesiya syyah dAlessandri burada 52 hrin olduunu, hmin harbr arasnda Tbrizin aparc
mvqed durduunu qeyd etmidir. 16
srin sonlarndan etibarn Azrbaycann tsrrfat hyat dorin bhran hbsin qdm qoydu. Azrbaycann
Sofovibr dvbti sistemind ski, aparc
mvqeyini v rolunu itirmsi do lknin
iqtisadi v ndni hyatna ar tsir
gstrdi. I ah Abbasn kcrm siyasti Azrbaycann iqtisadi inkiafna mnf tsir gstrmi subyektiv amillrdn
idi. 17 srd Sfvibr dvbtinin iqtisadi
v mdni hyatnda tonzziil lamtbri

eyx Sfiddinin vo ah Ismayln trbolori.

Hormxana vo inixana. rdobil.

daha ox ozoro arprd. Bu dvrd tonzzl prosesi sonotkarlq vo ticarot

iin do sciyyvi olmudur. Lakin oxosrlik nnlri olan sonotkarlq saholori
aradan qalxmamd. Geni yaylm sonotkarlq saholorindon biri toxuculuq
idi. Toxuculuq hrlrin iqtisadi hyatnda mhm yer tuturdu. 17 osrin 3()-c
illrind Azorbaycanda vo qonu lkolorin hrlorind sonotkarlarn ox

Qo fiquru. Qbirst abido.

16 osr. Naxivan.

pambq vo ipok paralar istehsah ib

mul olan, onlardan ox gzol, sado,
zorli paralar hazrlayan toxucu, boyaq voya bozoki rossamlardan ibarot idi
(Adam Oleari). Mom ohrlrin, hom do
kondlorin iqtisadi hoyati toxuculuq momulati istehsah vo xammal email ib

bal idi. irvan vilayoti byk toxucu

luq emalatxanasn xatiadrd. Bu vilayotin xam ipoyi vo ipokilik momulati
beynolxalq ticarot ohomiyyoti kosb edir
di. irvan xam ipok hasilati sahosindo
Yaxm vo Orta orqdo Gilandan sonra
ikinci yeri tuturdu. Xam ipok Tobrizdo,
Maraada, Naxvanda, Goncodo do
hasil edilirdi. Pambiq para istehsah z
hocmino gro toxuculuqda birinci yeri
tuturdu. istehsal olunmu paralarn
byik qismi Avropamn vo Asiyann
miixtolif lkolorino ixrac olunurdu. Xalalq bu osrdo do Azorbaycanda geni
yaylm snotkarlq sahosi idi. 16-17
osrlordo xalalq hom bodii xsusiyyotlorino, hom do istehsahn hocmino gro z
inkiafnn on yiiksok soviyyosino atmd. Tobriz ohori vo onun otrafi noinki Azorbaycanin, hotta biitiin orqin on
byiik aparc xalalq morkozino evrilmidi. 16 osrin sonu 17 osrin ovvolbri dlusulqda vo o momulati istehsalinda yeni dvr idi. Sofovi-Osmanli
miiharibolori noticosindo byk damtlann olmasi tikinti iino tolobati xeyli artrmd. Bu tolobat sayosindo bir ox so
not saholorindo canlanma mahido olu
nurdu. Tobriz biitiin orqdo on miihiim
bodii sonotkarhq (hokkakliq, xottatliq,
cildilik vo s.) morkozlorindon biri idi.
Baki neft hasilati ilo mhurlamd.
Azorbaycan ohorlorindo balca mohsul

dar qiivvo sonotkarlar idi. Sonotkarlar,

osason, 3 qrupa bliinrdii: I ) fordi foa
liyyot gstron sonotkarlar; 2) xiisusi tokilatlarda (osnaflarda) birlomi sonot
karlar; 3) iri feodal emalatxalanna (karxanalara) monsub olan sonotkarlar. ohorlordoki miihiim istehsal vasitolori, ti
carot obyektlori (karvansaralar, bazarlar,
dkanlar vo emalatxanalar) feodallann,
xozinonin (dvlotin) vo dini miiossisolorin
olindo comlomidi.
Sofovilor dvbtinin banda dnyovi
vo dini hakimiyyoti z olindo comlodiron ah dururdu. Ali horbi komandan
omir ol-mora ( omirlorin omiri ),
qori dostolorinin bas qoriba'
adlanrd. Dvlot aparatina vozir, dini
idarobro vo voqf omlakina sodr, maliyyo
ilorino mustoufi ol-momalik nozarot
edirdi. Sofovilor dvloti boylorboyilorin
idaro etdiklori ayn-ayn boylorboyilikloro
blnmd. 17 osrdo Sofovilor dvlotindo 13 boylorboyilik vard: irvan, Qaraba-Gonco, Azorbaycan (hazirda Araz
ayndan conubdak orazilor), uxursod
(rovan), Qozvin, Homodan, Kuh Giluyo (Fars), Kirman, Astabad, Mohod, Herat, Morv, Qondohar.
Qzlba omirlorindon seilon boylorboyilor ahn tolobino osason z dostobri
ib horbi yrlordo itirak etmoli idilor.
Ordu miiharibo orofosindo boylorboyilorin hesabma saxlanan siivari dostolorindon tokil edilirdi. Sofovi ordusu odlu silahla az tochiz olunmudu. Mharibolordo on ox 120-150 min Sofovi dysii itirak edirdi. Sofovi ahnn xidmo-

A Z R B A Y C AN
X V II srd

Mllifi
O. . fndiyev

GlsanJ3rsn

Qax J
A %
* /

mkir SQ
j

-d i n c ' \

(h

f
A

r d

Jf

JK L

U X U R S D

Lab<no
4
Qlc-( ot dalstan

r da b

Iruan

16049

/ /

B S f t R B b ^

Naxuam
aldran
1603,

Astara

Q p tJ y

Slmas
n/

Tsuc Mraxd
TB$Z _ _

Accay/
4 -^LIan

^ " "Turkman kndi !

"-.o

Miyan cr:

Maraa

Onzli)
Rdto J lahican

/ *

KadjipnanX>
Unu
Hondsi vo nobali naxl mis doia.
15 16 osrlor. Mingocvir.

tindo 4-6 min noforlik daimi qori dostosi vardi.

16 osrin sonlanndan etibaron Sofovi
lor dvlotinin xarakteri doyidi. Dvloti
ictimai-iqtisadi vo siyasi bhradan xarmaa alan I ah Abbas bir sira islahatlar keirdi, morkozi hakimiyyoto ta-

v y

NL

Trtih edni
. S. Sleymanov-2005

l 1.

1\ Y

&j
'ncan

v A
* S ain q a la

Sfuilr dvltinin srhdi

(vassal razilr daxil olmaqla)
n byk inzibati uahidlrin bylrbyiliklrin srhdlri
1590 il stanbul slhn gr OsmanlSfvi torpaqlarnn txmini srhdi

ahrud

Osmanl imperiyasndan razilrin

ah Abbas trfndn geri alnd illr

Stepan Razinin yr
@ Paytaxt
Digr yaay mntqlri
|

1603

-------- Ticart yollan

Qalalar

H Keidlr

jdaha xalas. 17 osr.

be olmayan qzlba yanlarna deyil,

irandilli oyanlara arxalanmaa balad.
12 minlik tfngilr, 10 minlik qulamlar dostosi, topxana vo topu hissolori tosis edildi. Qoriloio birlikdo daimi ordnun say 44 min nfr atdrld. Homin
hrbi hissolor qeyri-qzlba etnik nmayondolrdn (farslar, krdbr vo b.)
tokil olunmudu. Bu todbirlrin noticosind qzlbalarn orduda mvqeyi xeyli
sarsld. 1 ah Abbasn yrtdy siyasotdon naraz qalm tayfalardan on
syankar - tokolibr 1596 ild ahn mrib tamamib mhv edildilr. Dvbtin
paytaxtnm sfahana krlmsi
(1598) vo rann daxili vilaytltinin iq
tisadi, siyasi cohotdon hmiyytinin
artmas Azorbaycan Sfvilr dvlotinin tdricon etik simasm itirmsi il
nticlndi. B, Sfvilr dvlotinin tokamlnd ikinci mrhbnin balanc
moqam idi. 16 srin sonundan 1736
ildk Sfvi ahlar itirilmi torpaqlar
(1590-1612 illr rzindo) geri qaytardqdan (1612) sonra iso iqtisadi potensial xeyli ziflomi Azorbaycana deyil,
ran vilaytlrin arxalandlar. daha
ox hmin vilayotbrin inkiaf qaysna qalrdlar.
16 osrin ovvolbrindo qzlba tayfalarnn qdrotli siyasi qiivvoy evrilmsi,
Azorbaycan torpaqlarmn nisboton morkozlomi valid dvlot torkibindo birlomosi, mohsuldar qvvolorin yksolii, ohorbrin sontkarhq vo beynolxalq tica
rot morkozlrin evrilmosi obyektiv
olaraq Azorbaycan modoniyyotinin inkiaf n olverli orait yaratmd.
Sofovilorin hakimiyyoti dvr (xsusib 16 osr) Azorbaycan modoniyyotinin
yksok inkiaf pillsidir. Mohommod
Fzulinin yaradcl bu dvro aiddir.
Azorbaycan odobiyyatn zonginbdiron
aiior arasmda Hobibi, Mohommod
mani, Saib Tbrizi, Qvsi Tbrizi,
Trzi far. Nemtulla Kivori, Msihi
v b.-nn hroti btiin Yaxn rq
yaylmd. Bu dvrd "ah smayl",
"sli v Korm", "Aq Qrib", "Abbas
vo Giilgoz" vo "Korolu" kini dastanlar
yaradlmdr. Aq Qurbani, Aq Ab
bas Tufarqanl, Sar Aq, Aq Abdulla
xalq arasnda mohur idilor.
Tobriz miniatr mktbinin n yksk inkiaf 16 sro tosadf edir. Bu
mktobin on grkmli nmayondlri
Sultan Mohommod, Komalddin Behzad v Sadq by far olmular. Onlarn osrlri diinyanm bir ox mohur muzeylorindo, cmlodon Sankt-Peterburq,

Qoa Qala qaps. Bak. 16 osr.

I .rndon, Venesiya, Paris, Leypsiq vo b.

horlorin
muzeylorindo saxlanlr.
/ /.obaycan tarixibri Hoson boy Rumlu
n sgndor boy Miini Sofovibr dv1 inin tarixini iqlandran qiymotli
? rlor yazmlar. "ranl Don Juan" ad
i Avropada mohur olmu Oruc boy
J ayatn tarixi-coraf osori 1604 ildo
paniyada ispan dilindo ap edilmidi.
16-17 osrlor Azorbaycan xalqnm,
nun modoniyyotinin tokaml proseindo osasli keyfiyyot morholosi kimi
qiymotbndirilo bilor.
d: . .
n XVI XVII . .
. .1, ., 1949;
. . XVI . 1>., 1961;
. ii F k. Safevi devletinin ku uluu ve
elimesinde Anadolu trklerinin rol. Ankara,
976: f n d i e v O. . Azorbaycan Sofovilor
vlti. ., 1993; M a h m u d o v Y. M. Azor)aycan diplomatiyas. Aqoyunlu vo Sofovi dvtlrinin Avropa lkolori ilo olaqolori (XV XVII
iizilliklor). B., 1996; Azorbaycan tarixi. Yeddi
ilddo. C. 3, B.. 1999; N o s r u l l a h F o l s f t .
'endeganiy-e ah Abbasi ovvoli. T e h r a n , 1334
hicri).
Oqtcy fndiyev

Azrbaycan
18 srin 1-ci yarsnda
Sfvi imperiyasn tnzzl. Azrbaycanda xalq-azadlq hrkat. 18 os in
ovvolbrindo Azorbaycan hob do Sofovi
imperiyasmin ox mhm torkib hissosi
idi. 17 osrin sonundan balayaraq dorin
iqtisadi vo siyasi tonozzl dvr keiron
Sofovi dvlotindo ah, saray oyanlar vo
dvlot momurlar boalm dvlot xozinosini doldurman yegano yolunu ver-

gilorin hocmini vo mkollfyytlrm

sayn artrmaqda grrdbr. ah Sul
tan Hseyn 1699 ildo vergi sistemini
qaydaya salmaq moqsodilo 15 yama
atm hor bir kiinin siyah\ya ahnmas
barodo omr verdi. Vergilor qat artrld. 18 osrin ovvoIhrind Azorbaycanda,

xsusib irvanda kcon quraqlq zii ilo

dohotli aclq gotirmidi.
Ar feodal istismar kondli tosorrfatnn dalmas vo iqtisadi bhranm
dorinlmosi ilo nticolondi. 18 osrin
ovvolbrindo lkonin mxtlif yerlorindo,
cmlodon Car-Balakon blgosindo
(1707 vo 1711), irvanda (1709) vo Tobrizd (1709, 1711) ah suli-idarsin,
hminin yerli feodallara qar syanlar
ba verdi.
irvan boylorboyi Hosonli xan syanlara divan tutmaa cohd gstors
d, mlub oldu v ldrld.
Sofovi dvbtinin squta dou getmosi Yaxn vo Orta orqo iallq niyyotlori olan rus ar I Pyotrda byk
midlor yaratd. O, ahla ticarot mqavilosi balamaq, oslindo iso kofyyat
moqsodilo A.P.Vohnskini Qafqaza vo
rana eli gndrdi. Volnski 1716 i\m
yaynda Hotorxandan gomi ib yola
dd vo Niyazabad limanmda sahil
\\\b buvadan quru poll'd
getdi. Bli burada 3 aydan artq qalaraq

dvhtini manqlandran mlumatlar

Mir Scyid li
Tbrizi.
16 sr.

toplad. 1716 il dekabrn 7-do o, amaxn tork edib sfahana yola dd.
1717 il iyunun 30-da Volnski vo ba
vzir Fotli xan torofindon ilk rosmi Ru
siya ran ticarot mqavilsinin layihosi
trtib olundu. Mqaviloyo gro, Sofovi
dvbti orazisindo ruslann ticarot foaliyytinoyardm moqsodil sfahanda konsulluq, amaxda iso vitse-konsulluq
yaradlmal idi.
Mqavib balandqdan sonra Volnski 1717 ili dekabrnda yenidn
amaxya goldi. Xozor donizindo buzlarn orimosini vo yolun almasn gzlomli olan eli 8 ay amaxda qald.
Rusiya il hmsrhd vilaytlrin karvan
yollan haqqmda molumat toplamaq
moqsodib A.P.Volnski z dstsinin
zvlorindon biri - A.Lopuxini karvan
yol ib Hotorxana gubrdi. Eli z is

Gm be ah. 1 ah Hseyn. 1716 il.

Azrbaycan torpan 1718 il iyulun 25da tork etdi. A.P.Volnski miiahidlri

osasmda bcb qnat glmidi ki, Sofvi
dvlotindo ahn yalnz ad var, hakimiyyt iso yerli hakimlrin olindodir.
Bu zaman Sofovi dvbtini xalq
azadlq horokat brmd. Azorbaycanda on mtkkil lorokata irvann
Mkr mahalmdan olan kondli Hac
Davud balq edirdi. 1719 ilin solarnda Sofovi hakimiyyti irvanda syan yatrmaa nail oldu. Hac Davud tutulub Dorbond hobsxanasna salmd. Az
sonra o, hobsdon qaaraq yenidn irvan
syanlanna balq etdi vo Qazqumuxlu Surxay xan qounlar ib birlikdo
/ torofin oknoyo nail oldu. Bu dofo
Hac Davud qarsna irvanda ran hakimiyyotini devirmk vo burada mstqil
dvlt yaratmaq moqsdini qoydu. O, ilk
zorbosini irvandak i i inzibati morkozo amax, Bak vo Dorbondo endirdi, lakin birbaa hmb ib hmin ohorlri ala bilmodi. Az bir zamanda onun
dostosi otraf mahallardan, xsusib Quba, Rustov, Mkr vo Altparadan go-

ln kondlibr hesabma artd. Tezlikb

Qaytaq usmisi d syanlarla birbdi.
syanlar amaxya torof horokot edib
hori mhasiroyo aldlar. 1721 ilin avqust aynda ohor ohalisinin kmoyib
syanlar ohoro daxil oldular.
amaxda qazanlm qolbodn
ruhlanan Hac Davud yr davam etEli Volmskinin amax xannn
grn glmsi haqqnda
yadda
aas (birinci pristav) v konvoyda olan Ncf by, habel onlarla
birlikd "qarei" (katib), 20-y yaxn
baqa vzifli adamlar, onlarn da
yannda 200- yaxn silahl sravi
adam bir bayraq il elinin yanna
gldilr. V eliy bildirdilr ki, onlar
qbul n gliblr v xann adndan, z adlarndan [elini] tbrik
edirlr (onlarn slam adnda nsln
Qdanskdan olan dilmanclar vardr,
rana Pola elisi Boqdan by il
glmi v burada rkdn basurmanl qbul etmidir); sonra is
Becan by glib xaraq syldi ki,
xan onunla eli n 3 at v baqalar n 12 at gndrmidir, bunlar
da azlq edrs, i aasna mr vermidir ki, znn cins atlarndan
v onunla birlikd glnlrin atlarndan alb versin. Eli atlar qbul
edrk yola dd, arabalar is hmin yerd qald. Eli yola drkn
onun qarsnda eypuru gedirdi,
o, elinin iri alman cinsli atna minmidi, eypurlardan yuxarda qrmz
qrnlar olan, zrind gm sapl
lentlrl gerb kilmi v elinin ad
yazlm bayraqlar yellnirdi. Onlarn ardnca ran attarna minmi
tbili, onlarn ardnca elinin alman
yhrlri qoyulmu sad at, onlardan sorra muket il silahlanm
ovu v gdk tfng gtrm
iki nfr glirdi. Onlarn ardnca qofmeyster, onlarn ardnca 12 xidmt
adam, onlarn ardnca kamerdiner,
onlardan sonra is iki paj glirdi.
dirmoyi qrara ald. Lakin Dorbond vo
Bak qalalarna hcumlar uursuz oldu.
Bakda, Qurd qaps yaxnlndak
gln trafnda ba vermi dydo Bak qarnizonu syanlan molub eldi.
Bununla belo, irvanda xalq horokat
gndon-gno genilnirdi. ahn gstoii ib rovan xan 1721 ild syanlara

qar qoun yeritdi. Bundan tutan

Hac Davud daha cold torponorok Kr
ayn keib, gzlonilmodon onlara
hmb etdi. Dy syanlarn qobbosi
ib nticbndi. Hac Davud irvann
vahid hakimi oldu.
18
srin 20-ci illrind Sfovi dvbti
znn ar tonzzl dvrn yaayrd.
syan etmi fqan tayfalar vilaytbri
bir-bir olo keirir, dvbtin paytaxt isfa
hana yaxnlardlar. 1722 ili martnda
Isfahann yaxnlnda ba vero dytid ah ordusu molubiyyoto urad. Is
fahan mhasiry alnd. Oktyabr aynda ah Sultan Hseyn ohordon xb
toslim olduunu bildirdi v:> tac z bandan gtrb ofqanlarn bas M ir
Mahmudu bana qoydu.
I
Pyotrun Xzryan blglr hiicumu. Azorbaycan vo Sfvi dvbtinin bir
sra baqa orazilrini b keirmy lursot axtaran rus ar I Pyotr n amaxda rus tacirlrinin qotl-qaroto morz
qalmas olverili bohano oldu.
Pyotr Xzryan oyalotlorin sakinbri arasnda yrn sobobini izah etmok mqsdib Manifest ap etdirib,
rus ordusu hrkt edocoyi istiqamotdo
ycrbon hr v kondloro gndordi.
Manilest do yrn osl sobobi rtbasdr edilir v gstrilirdi ki, rus ordusunun bu yrd mqsDdi irvan tisyan zaman amaxda qtl-qart mruz
qalm rus tacirbrinin intiqamm almaq, habeb Rusiya dvbtinin dostu
olan ran ahna qar qalxan syanlara, xsusib Hac Davuda v Surxay xana cza vermokdon ibartdir. I Pyotr
Manifesl ind yerli haliy hominin
min-amanlq vd edirdi. Manifest
Azrbayca dilind d ap olunmudu.
1722 ilin avqustunda rus qoular
he bir miiqavimto rast glmdn Drbnd hrino daxil oldular. hrin naibi Imamqulu vzifsindo qalmaq xatirio Drbond qalasnn iki gm aarn
I Pyotra tqdim etdi. Avqustun 30-da
rus ordusu Drbnddn Bakya doru
yeridi. Lakin bir sra sbbbr gr I
Pyotr yrn dayandrb sentyabrn
5-d Drbond dnd. Setyabrn 7-do
iso polkovnik Yungeri bal ib qar
nizonu burada qoyub Rusiyaya qaytd.
1
Pyotr Rsiyaya qaytdqdan sonra
Osmanl sultan Hac Davuda xtli-rif
gndrib bildirdi ki, o, Krm xan hququnda Osmanl dvbtinin tboliyin
qbul olunur. Sultan Hac Davuda xan
titulu verdi, onu irvan vo Dastan ha
kimi kimi tand.

I
Pyotr horbi ekspedisiyalar gndor-biq elisi smayl boyo Dorbonddon G i
lana qodor olan torpaqlar, labelo amoklo Xozor sahilinin qorbindo vo conubunda yerloon oyalotlorin ialn da
max, Mazandaran vo Astrabad Iran
vam etdirmok qorarina goldi. Oktyabr
dvlotinin Rusiyaya gzoto getmosi
aynda sfahan olo keirmi ofqanlarin
barodo mqavilo toklif etdi. 1723 il
yaxn vaxtda Gilana yiir gzlonildisentyabrn 12-do gstorilon ortlor osayindon ruslar tez-tolosik orani zobt etdisnda Peterburqda Rusiya ilo mqavib
lor. 1722 ilin dekabrnda bada polkovimzaland. Bunun ovozindo Rusiya Sofo
vi aha z hakimiyyotini qorumaq
n lorbi yardm gstormyi hdosino
gtrrd. II Tohmasib iso ovvolcodon
hquqi osasdan mohrum olan bu mqaviloni tosdiqlomokdon qoti boyun qard.
smayl boy voton xaini elan olundu vo
geri qaytmaa cosarot etmoyib, mrnn
sonunadok Rusiyada qaldt.
Osmanli qounlarnn Azorbaycamn
orazisino daxil olub orqo doru horokot
etmosi Xozoryan oyalotlordo yerloon
rus qounlar ilo toqquma tohlkosi yaradrd. Lakin osmanlilarla mhariboyo
Fobriz ohriin aarlan. 18 s\
girmok istomoyon Rusiya Osmanli imperiyasna bu blgoni bldrmok ba
rodo mqavib balama toklif eldi.
ik
)0V olmaqla rus eskadras nzoli
Uzun danqlar vo mbahisodn sonra
lim na daxil olub he bir mqavimoto
toroflor Sofovi irsini bldiirmok barodo
rast lmodon Rot ohorini ol keirdi.
razla goldilor. 1724 il iyulun 12-do is
rbayca urunda dvlotloraras
tanbulda Rusiya ib mtiqavib imzalandi.
rq >tin gclonmsi. Sofovi imperiyasMiiqaviloyo osason Osmanli torofi Rusinn alma prosesindon istifado edon
Os l imperiyas da z qounlarm
yann ial etdiyi Xozoryam oyalotlori
Copubi Qafqaza doru yeritdi. Qorbi
iran torofindon Rusiyaya gzot edilAv: pa dvlotlrinin diplomatlar sultami kimi tosdiq etdi. Rusiya iso z nvn ii andrmaa alrdlar ki, ruslar irbosindo Qorbi Qafqazin vo Conubi
van rovan vilayotlrini alacaqlar toq- Azorbaycamn osmanlilar torofindon
dirio Osmanl hakimiyyoti altnda olan
iahna etiraz etmoyocoyini bildirdi.
stanbul miiqavilosinin maddolorindon
grclor vo ermnilor Rusiyanm toboliyi qobul edcklor .
birino gro Xozoryam oyalotlor istisna
smanl dvloti torfndon btn
olmaqla, irvann qalan hissosi sultanm
ali himayosi altinda xanliq kimi tani
Qafqazn tutulmas thlkosi I
mrdi.
P> ru Bakn ial etnoyo tolosdirdi.
Azorbaycan mvqqti rus v O s
17 il iyulun 21-do rus donanmas Bak nanna daxil oldu. Ciddi mqavimanli ial dvrnd. istanbul miiqavilosindon sonra Osmanli dvloti btn
m gstormosin baxmayaraq, Bak
qa zonu oxsayl orduya vo horbi tex- sorhod boyuca qounlarn Conubi
Qafqaza yeritdi. Artiq 1724 il iyul ayini
a malik ola dmnin hcumuna
nm sonlarnda Diyarbokir paas Arifi
ta tirmodi vo artilleriya bombardman 'ticosindo ohordo ba verocok yan- hmod 30 minlik qounla rovan ohori
tolofatm qarsn almaq moqsodini zobt edib, Conubi Azorbaycan istiqal tlan general Matyukinin balq
motindo irolilodi. Xoy ohori sakinlorinin rqavimtini qiran Osmanli osgoret yadelli iallara toslim etmoy
m our oldu. Bak sultan Mohommod
lori az sonra Morond ohorini alib, TobHseyn boy qardalar ilo biiikdo tuturizo yaxnladlar. Homin dvrdo Tobriz
ohori, demok olar ki, mdafiosiz qallub Rusiyaya siirgn edildi. Polkovnik
Baryatinski ohoro komendant toyin
md. ohorin qala divarlan bir qodor
olundu. Bakdan sonra ruslar asanlqla
ovvol ba vermi zolzolo noticosindo daSalyan oho ini ial etdilor.
lmd. Tobrizo yaxnlaan Osmanli
Rus qounlar Xozoryan oyalotlorin
qounlar orsu adlanan yerdo tobrizlibir lissosini ial etdikdon sonra I
lorlo toqqumal oldular. ohor hakimi
Pyotr. II Tohmasib torofndon solahiyli qorinin balq etdiyi tobrizlilor
yotbrindon mohrum edilmi rann sa- hiylo ilodorok geri okildilor vo dmon

qounlar ohoro daxil olmaa balad.

Bu zaman tobrizlilor qolloton liomlo edib
drd minlik dmon qoununu qrdlar.
1725 ilin mayinda osmanlilar Tobrizo
tokrar hiicum etdilor vo iki aylq mhasirodon sonra ohori aldilar.
Tobrizi aldiqdan sonra Osmanli qounlar Gonco ohorino doru horokot etdilor. lavo olaraq Krn xanlndan
kmok alan Sari Mustafa paa 1725 ilin
avqustunda Gonco ohorini olo keirdi.
lin sonunda osmanlilar Azorbaycamn
sonuncu istehkamim, istanbul miiqavilosino gro Osmanli ial zonasina daxil
olmayan rdobil ohorini do almaa
mvoffoq oldular.
Azorbaycan mvoqqoti rus vo Os
manli ial dvrndo olduu zaman,
rus dvloti Xozoryam oyalotlordon hom
iqtisadi, hom do strateji moqsodlorlo isti
fado etmok n xiisusi todbirlor hazirlamd. Rusiya momurlarim ilk nvbodo
Aberonun neft quyular maraqlandirirdi. Rus qounlarnn Baki qalasmi almasindan iki ay sonra neft quyulari ba
rodo xiisusi reyestr tortib edildi.
Rusiyanm inkiaf etmokdo olan sonayesi iin Xozoryam oyalotlordo istehsal
olunan xammal - xam ipok, pambiq,
yun, tobii boyalar, tikinti materiallari
vo s. do byik ohomiyyot kosb edirdi.

Polad dobilq. 18 sr.

al etdiyi oyalotlordo z mvqeyini

mhkomlndirmk moqsodil rus komandanl Baki, Astara, Salyan vo
Niyazabadda istehkamlar ina etmoyi
qorara aldi. Rus mtoxossislori Kr aynda gomiiliyin inkiaf vo bu aydan
balqlq moqsodil istifado edilmosi
iin todbirlor hazirladilar. Azorbaycan

vo Conubi Qafqazn baqa lkolori ilo

six iqtisadi olaqo yaratmaqdan tii Rusiya hkumoti Kr aynn monsbino
yaxin yerdo Peterburq kimi bir ohor
salmaq fikrino dd.
Baki vo Aberona komendant toyin
olunmu Baryatinski tezliklo yerli feodallann neft quyulanni msadiro edorok
onlari modaxildon mohrum etdi. Komendantn bu lorokotindon tovi do Bak feodallar xarici iallara
qar syana qalxma qorara aldlar.
Lakin ruslar ido xobr tutduqda tkilat, hor hakimi Dorgahqulu boy qala to k edib, amaxya qad.
Rus hkumoti ondan himayoilik
istoyon qriqorian mozhobin mnsub
olan xristianlara Xzryan oyalotlordo
istodiklori ohordo, lazm golorso yerli

Domir lvbrlr. Songi Muan adas.

16-19 srlor. Bilgoh.

ohalini qovaraq, onlari homin razido

yeidirmoyi vod edirdi. I Pyotrun bu
mokrli siyasoti 1725 il fevraln 11-do Xa
rici ilor kollegiyasnn qorarmda vo 1
Yekatennamn \12b \\ fevraln 22-do
verdiyi omrindo d z oksini tapmd.
1727 ildo amax ohori yaxnlndak, Nabur kndind Rusiya ilo Os
manli imperiyas nmayondlori grorok iki dvlot arasndak sorhodi miioyyn etmoyi qrara aldlar. Hor iki dvlot
nmayondolorinin qrarna osason rus
qounlar silahdan istifado etmdon
Mkr, Niyazabad, Cavad, Salyan,
Lonkoran, Astara vo Qzlaac, eloco do
Tal dalarnm bir hissosini tutdular.
1727 ildo onlar epara, Rustov, 1728 il
do iso Quba vo Tongoyo sahib oldular.
Osmanli ialna moruz qaln vilayotlordo ovvolki inzibati-orazi blgs
kiik dyiikliklrb saxlanlmd. Azor
baycan torpaqlar vilayotloro (oyalotloro), onlar da sancaqlqlara blnmd.

Vilayotlorin orazisi, adoton, ovvollor mv- Tobrizin Osmanli hakimi bdrrohman

paan 20 min noforlik qounla syancud olmu boylorboyiliklorin orazilorino
uy golixii. Gonco vilayotinin orazisi
lara qar gndord. Say 40 min noforo
atan syanlar osmanl qoununu dariso kemi Qaraba (Gonco) boylorboyimadan edib, rdobili mhasiroyo aldliyinin orazisino nisboton xeyli kiik idi.
lar. Bu syan yalandan znii Sofvi
Qazax sancaqhq kimi qou Tiflis vilaahzadosi kimi qolomo vermi smayl
yotinin, Gyo glnn imal-orqindo
Mirzonin sayosindo gclonirdi. vvolco
yerloon Lori, Pombok iso Irovan vilayo
tinin torkibino daxil edilmidi. Kr a- Xozor donizinin conub sahillorindo foaliyyot gstoron yalan ahzado Mazanyndan imaldak Azorbaycan torpaqladaran hakimi torofindon molub edilri xiisusi statusa malik idi. Bu orazilor
dikdon sonra rus ial zonasna daxil
vassal hakimlor torofindon idaro olunurolub, otrafna torofdarlar toplamaa
du. Mos., paa rtbosi alm li Sultan
balad. Lakin ruslar onun dostolorini
oki vilayotinin hakimi tosdiq olunmumolub edo bildilor. Bundbn sonra Tsdu. ro vo Qax da vassal miilklori idi.
mayl Mirzo Tobrizo torof norokot etdi,
Osmanli hakimiyyoti dvrndo Azor
baycanda aqrar mimasibotlordo ciddi do- tezliklo bdrrzzaq xan vo ahsevonlorlo birlodi. syanlarn birlomi dosyiiklik ba vermomidi. Divani vo xass
torpaqlan vahid miri torpaqlari kate- tolori rdobilo hcum edib ohorin xeyli
qoriyasina daxil edilmidi. Osmanli hakimiyyot orqanlar ial olunmu yerbrdo hor sancaqhq, hor vilayot n vergi
qanunnamosi tortib edirdilor. Xsusi
vergi doftorlorindo kii ohalisi vo donilon vergilor oks olunurdu. Ticarot vo sonotkarliqda Sofovilor dvriindo alinan
vergilor olduu kimi saxlanlmd. Bir
sira hallarda Osmanli hakimiyyot orqanlar vergilorin ylmasm miiqatioyo
verirdilor. Osmanlilar Tobrizdoki pul
zorbxanasmi qaydaya salmaa alrdlar. Horbi omoliyyatlar noticosindo tonozziilo uram ticaroti canlandirmaq
n bozi todbirlor grlrd. Araz ay,
Arpaayn yataqlan tomizlonorok gomiilik n yararl hala gotirilmidi.
razisi iki imperiya arasmda bldrlm Azorbaycanm xalq ktlolori
yadelli osarotino tabe olmaq istomir,
Polad zireh. 18 sr.
koskin mqavimot gstorirdi. 1724 ilin
yaynda Salyanda Rusiya oleyhino x
hissosini olo keirmoyo mvoffoq oldu
ba verdi. Podpolkovnik Zimbulatov
bada olmaq la Salyandaki biitiin rus za- lar. Lakin 1728 il avqustun ovvolbrindo
bitlori ldiirld. Salyan hakimlori, osmanlilar rdobil yaxnlnda syancmlodn kemi Salyan xannn dul qa- lar molub etdilor. 1728 ilin sonu
dini Fatimo xanim mahalin biitiin sor1729 ilin ovvolbrindo syanlar daha
votlorinin ruslarn olindo comlmsin- ar molubiyyoto uradlar. Bir neo todon narazi idi. 1727 ildo Muan hakimi
rofdar ilo Surxay xana ponah aparm
Ramazan sultan da rus hakimiyyotino
bdrrozzaq xan osmanllara toslim
qar x etmoyo cohd gstordi, lakin
edildi. , osir alnd vo edam olunmaq
n stanbula aparld.
miivoffoqiyyotsizliyo urayaraq hobs
Yalnz 1729 ilin yaynda syanlaolundu.
1726
ildo oqqaqi vo ahsevon tayfa-rn mqavimoti tamamil qrld. Os
manlilar torofindon darmadan edilon
lari Osmanli hakimiyyotino qar iisyan
smayl Mirzo 2 min nofor torofdar il
etdilor. bdiirrohman paa qiyam tayfalar zorla sakitlodiro bildi. 1728 ilin
rus ialnda olan Muan zonasna da
sonunda Qaradada bdrrozaq xamn
xil oldu. General Rumyantsevin gndorbal ilo byiik x balad. Tezliklo
diyi lorbi dosto smayl Mirzonin dostoahsevon vo muanl tayfalar da iisyansini darmadan etdi. Yalan ahzado
lara qouldular. 1728 ilin yaznda
10 15 torofdar ib qab xilas ola bildi

masn gzbmodon 1731 ildo Naxvan

vo rovan osmanllardan almaq iin
horbi omoliyyata balad. Lakin onun
qounu rvan yaxnlnda ar molubiyyoto urad.
Osmanli ordusu bu fiirsotdon istifado
edorok oks-hcuma kedi. Osmanlilar
Urmiyan, oktyabrn ortalarnda Tobrizi, sonra iso rdobili yenidon tutdular.
xlmaz voziyyoto dm II Tohmasib
osmanllara sll toklif etdi. 1731 il dekabrn 30-da (bozi molumatlara gro,
1732 il yanvarn 16-da) Kirmanahda
ranla Osmanl dvloti arasnda slh
Nadir ah
far.
mqavilosi baland. Mqavibnin ortRssam
lorino gro, rovan, Gonco, Kartli, Kali Qulu
xetiya, irvan blgolori osmanllara veCabbadar.
rilirdi. Osmanl dvloti Homodan, Kir18 sr.
manah, rdobil vo Tobrizi Sofoviloro
qaytarmaa razlad. Araz ay iki dvlot arasnda so hod olmal idi.
Rusiya balca roqibi olan osmanllarn Conubi Qafqazdan sxdrldm
grb yei tutduu Xozoryan razilri
tork etmok qorarna goldi. 1732 il yanvarn 21-do Rotdo balanm mqavilonin
ortlorino gro, Krdon conubda yerloon Xzryc\rv\ b\g,\v Ucwvd qd^Vdr\ld\.
Mqavilo randa ticarot edon rus tacirlori n olverili ortlor miioyyon edirdi.
Bu zaman randa daxili siyasi voksku\b^m\^di. Nadir Osmanli
dvloti ilo balanm miiqaviloyo qar
vo b miiddot Xalxal ohorinin yaxnldvlotino qar miihariboyo balad.
xd. Xorasandan qaytdqdan sonra,
1730 ilin sentyabrmda rdobil, daha
ru k Mosullu kondindo gizbndi. Ge
1732 ilin avqustunda horbi-feodal oyansonra Tobriz osmanllardan azad edildi.
ne' Levaovun tohriki ilo yerli feodallarn kmoyilo II Thmasibi taxtdan salar
uyl Mirzoni vo onun 20-yo qodor 1730ilin sentyabrmda stanbulda sultan
tor
rm geco yuxuda ikon ldrdlor. III hmodin devrilmsi il baa atm lb, onun 8 aylq (bozi molumatlara g0
ildo astaral Musa xan ruslara
iisyan bir mddot osmanllarn horbi ho- ro, 3 aylq) olu Abbas Mirzoni III ah
Abbas ad ilo ah, zn iso onun qoyqar ]iyam qaldrd vo Osmanl ial
rokotlorini iflic voziyyotino saldi. Nadir
zo
na kedi. Ancaq bir miiddotdon
so
geri qaytd vo yerli ohali iorisind
vk nfuzunu nozoro alan Irus haki
-'ot orqanlar onu bald.
11
ildo gei qaydb yenidon Bak
ha ni toyin olunmu Dorgahqulu xan
da 0 ildo ruslara qar x tokil etm
todi, lakin yeno mvoffoqiyytsizliy; rad.
dirin ykslii v far impo
rt;
II Tohmasibin hakimiyyoti altn. yalnz conubi Xozoryam blgolor
v Xorasann bir hissosi qalmd. 1726
ilci nohur sorkordo - ofar tayfasndan
olan Nadir z dostosi ilo II Tohmasibo
qoulub Tohmsibqulu adn qobul etyumu elan etdi. II Tohmasib Mohodo
dikdon sonra voziyyot doyidi. Nadir ilk
rovana doru yiiro hazrlamaa bagndorilib, orada gzlori xarld. Dvnvbodo ofqan iallarm randan
lad. Lakin Xorasanda syan ba verlotin faktiki hkmdarna evrilmi Na
mosi xobori onu tocili geri qaytmaa
qovmaq urunda mbarizyo balad.
dir II Tohmasibin Osmanli dvloti ib
mocbur etdi. II Tohmasib z nfuzunu
O, 1730 ildo sfahan ofqanlardan azad
balad mqaviloni lov etdi vo yeniqaldrmaq moqsodilo Nadir xann qaytetdi. Bu zamandan etibaron Osmanl

don mhariboyo balad. 1733 ilin yanvarnda Osmanli ordusunu Badad trafnda darmadan edon Nadirlo Os
manli ordusunun komandan hmd
paa arasnda yei slh mqavilsi ba-

Glson-grsn qalas. 18 sr. oki.

land. Badad mqavilsinin rtlrin

gr, Osmanl dvloti son on ildo zobt
etdiyi btn torpaqlar rana qaytarmali idi. Lakin Osmanli hkumoti bu mqaviloni tosdiq etmodi.
Osmanli dvlti ilo mbarizd iistnlk qazanan Nadir, Rusiyadan yeni
zobt etdiyi Xozoryam blgolori btnlklo tork etmoyi tolob etdi. 1735 il mar
tin 10 (21 )-da Nadirin Gonco yaxnlndak dorgosindo Rusiya sofiri S. Qolitsm ilo Iran hkumoti arasnda mqavil
baland. Mqavilonin ortlorino gro,
rus qounlar Terekdon conubdaki
btn Xozoryam torpaqlan tork etdilor.
Gonco miiqavilosi hom do Osmanli imperiyasna qar ynolmidi. Nadir Ru
siyadan xoborsiz Osmanli dvloti ilo sll
danqlana balamama vod etmidi.
Bundan sonra Nadir biitiin qiivvosini Osmanli dvltino qar ynoltdi.
1734 ilin oktyabrndan Gonconin mhasirosi davam edirdi. Nadir, Abdulla
paann balq etdiyi Osmanli ordu
sunun Gonco qarnizonuna yardm n
horokot etdiyi xoborini eidib, qala otrafnda iik dosto qoyaraq Qarsa doru
ynoldi. 1735 ilin iyununda kilsonin
(Emiodzin) imal-orqindo Nadir osmanllar darmadan etdi. Abdulla paa dy meydamnda holak oldu. 1735
ilin sonunda osmanli qounu 1723 il-

don bori tutduu Sofovi torpaqlanndan

tamamilo xarld.
Mvqelorini kifayot qodor mhkmlndirn Nadir z ordusu ilo Muana
okildi vo 1736 ilin martinda burada tacqoyma morasimino toplanm feodallar
torofindon ah elan edildi. Beloliklo,
Sofovilor siilalosinin hakimiyyotino rosmon son qoyuldu. Nadirin ah seilmosinin oleyhino xm bir sira Azorbay
can feodallari, ilk nvbodo Ziyadolu
noslindon olan Qaraba (Gonco) boylorboyi sort cozalandrld. Qazax vo Boral boylorboyiliyin torkibindon xarlb
Kartli hakiminin tabeliyino verildi. Qaraba molikliklori (Vorondo, ilobrd,
Glstan, Dizaq, Xan) boylorboyiliyin
tabeliyindon xarlb Azorbaycan haki
mi toyin edilmi Nadirin qarda ibra
him xann bilavasito tabeiliyino keirildi. Otuzikilor, kobirli vo cavanir tayfalarinin balar ailolori ilo birlikdo Xorasana siirgiin edildilor. Nadir ah kemi boylorboyilik inzibati-orazi blgsn lov edorok Azorbaycan adl byk
inzibati vahid yaratdi.
Nadir ahn ohalini var-yoxdan xaran ar vergi siyasoti xalq ktlolrini
ona qar mbarizoyo svq edirdi. Nadiro qar syanlar holo 1734 ildo balamd. Hmin ildo Astara sakinlori, da

da brahim xann balq etdiyi qoun

darmadan edildi, Ibrahim xann z iso
dydo holak oldu. Yalmz 1739 ilin so
nunda syan qismon yatrld.
40-ci illorin ovvollorindo irvanda vo
Dastanda syanlar yenidon, daha
byk qiivvo ilo alovlandi. 1741 ilin yaynda sofordon yenico qaytm Nadir
ah znn yz minlik ordusunu imali
Azorbaycana - Car vilayotino vo Conubi
Dastana ynoltdi.
Iran oleyhino horokatin giiclondiyi
bir oraitdo 1743 ildo irvanda zlorini
Sofovilorin xoloflori kimi toqdim edon
yalan ahzadolor - Sam Mirzolor meydana xr. Belo yalan ahzadolordon
biri 1743 ilin ovvollorindo Qaziqumuxlu
Surxay xann yardimi ilo irvanda syan qaldrd. farlarn zlmndon narazi qalan xalq ktlolori vo bozi kiik
feodallar ona qouldular. Birinci yalan Sam Mirzonin torofdarlarmin sayi 20
min noforo atrd. syanlar Yeni amaxm - As ohorini olo keirdilor.
Lakin tezliklo Nadir ahn olu Nosrullah Mirzonin balq etdiyi ordu ohoro
yaxnlad. Qamaq istoyon ahzado
tutularaq edam edildi. 1743 ilin sonlanna yaxin xalq horokatina ikinci Sam
Mirzo balq etdi. Bu ido ona Surxay
xamn olu Mohommod xan foal yardim-

ua qalasi.
18 osr.

ha sonra oki blgosindo Bilocik kondinin sakinlori x etdilor. Nadir ahn

Morkozi Asiyaya vo Hindistana yrdo
olmasindan istifado edon Azorbaycamn
imal-qorb blgosinin ohalisi 1738 ildo
yenidon silaha ol atd. Carda ba veron
syana qar yr edon Nadir ahn qar-

oldu. Onlar birlikdo Yeni amaxya

hcum etdilor. ikinci Sam Mirzo 50
minlik qounla Yeni amaxn tutdu,
ar vergilori lov etdi.
Ona qar gndorilon qounu darmadan edon Sam Mirzo zn irvann
imal hissosinin hakimi elan etdi. LJs-

yanlara qar gndorilon ah qounlar

bir neo dofo molubiyyot uradlar.
Asu yaxnlnda ah ba adl yerdo
ba vermi dydo ahn olu Nosrullal Mirzo syanlara qalib goldi. Yeni

ni hzuruna artdraraq, edam edilmosi baodo hkm vermidi. Hac olobi

lm qarsnda zn mordliklo apararaq Molik Nocofin moyyon olduundan ox vergi yb monimsodiyino ah

rvan
xanlmn
bayra.
18 sr.

da (bozi molumatlara gro mayin 9-da)

oyanlarm sui-qosdi noticosindo Nadir
ah qotlo yetirildi, onun silah gcno yaratd dvlot dald.
l.\ l i y e v F. . XVIII srin birinci
yarsnda Azbaycanda licarot. ., 1%4;
. XVI11
. ., 1965;
. . - XVIII . .,
1993; Azorbaycan tarixi. Yeddi cildd. . 3, .,
1999; M u s t a f a z a d . . XVIII yzillik-XIX yzilliyin ovvllrind Osmanli Azrbaycan mnasibtlri. B., 2002.
Tofiq Mustafazada

Azrbaycan xanlqlar

inandra bilmidi. Hac olobi ahn da

ah qounlar torofindon alnd.
orgosindon qaytdqdan bir mddt
II
Mirzo Grcstana qab orada
qiya qaldrm Eristavi hakimi Givi sonra etibarl adamlarm bana toplayaraq Molik Nocofin iqamotgahna
An
varinin dostosino qould. Lakin
hcun edib, onu ldrd. O, 1743 ildo
lez Amilaxvari Kaxetiya ar Teym
torofindon molub edildi, Sam okini mstoqil xanlq elan etdi.
Nadir ah sort qa baxmayaraq qoM
iso osir alinaraq Bordoyo, Nosrulunla okiyo doru irolilodi. Hac olobi
lah rzonin dorgosino gndorildi.
uzun miiddotlik orzaq vo sursat ehtiyat
van syam yatrlsa da, iimumon
gtiirb ohalini ohordon 8 km aralqda
Az lycanda xalq horokat snmomiyerloon qodim vo mhtom Golosondi. 43 ilin sonunda irvan syannn
qz
anda Osmanli hkumotinin groson qalasna krmoyi qorara ald. 1744 il noyabrn sonunda Nadir Ta
haz lad Sof Mirzo adl daha bir yallin qounu Golson-grosn qalasnla ahzado osmanl qounu ilo imalqo' m Nadir ah dvlotinin sorhodloda ciddi mqavimto rast golib, Bordoyo
ri! xnlad. O, Azorbaycan vo Giirokilmoyo mocbur oldu. Qalann 5 ay
c
ohalisinin bir hissosini do z toro- davam edon mhasirosi notico vermodi.
Osmanl dvloti ilo mnasibotlor yeni
f ';o bildi. ah, Sofi Mirzonin vo Osdon koskinlodiyindon ah qala otrafnm; ordusunun Qars torofdon Conubi
da 3 min dy saxlayb, 1745 ilin orQ; za daxil olmasmin qarsn almaq
talarnda Osmanl dvloti sorhodino
iii
744 il iyulun 31-do Naxvandan
goldi. Golosn-grsn qalas bir ildon
Q; istiqamotindo yro balad vo
ox mhasirodo qald. 1746 ilin mar
Q; qalasmi miihasiroyo aldi. Ancaq
c
gcl xalq-azadlq horkatnn
tinda qalada orzaq ehtiyat tkondiyindon Hac olobi vokil vozifosindo qalale uimasi xobori payizda onu yenidon
maqla Nadirin hakimiyyotini tanmaa
A,
lycana qaytmaa mocbur etdi.
mocbur oldu.

. kido syann balanmasnn osas

sobobi oki hakimi Molik Nocofin xalqa
1747 ildo nc Sam Mirzonin baqar qoddarl, iiqat vergi toplamas
l ilo rdobildo vo Tobrizdo far
olmudu. Holo 1741 ilin sonunda sobri
hakimiyyoti oleyhino on iri, lakin qisatkonmi ohali Nadir aha Molik Nocofmddotli syan ba verdi. O, gcl, sidon ijikayot etmidi. Nadirin razl ilo
lahli dosto toplayaraq martin 21-do Tob
oki oyanlar byk niifuza malik yerli
rizdo hakimiyyoti olo keirdi. Aramsiz
feodal Hac olobi Qurban olunu zlo- mhariblor, gorgin iqtisadi voziyyot, ta
be olunmu xalqlarin azadlilq miibarizorino vokil semidilor. Hac olobinin
si notico etibarilo Hadir ah dvlotinin
tozyiqino moruz qalan Molik Nocof aha
siiqutuna sobob oldu. 1747 il iyunun 19ikayot clmi vo Nadir ah Hac olobi-

Xanlqlarn yaramas. Nadir ahn

lmtindon sonra Azorbaycanda mstoqillik urunda horokat genilondi. Holo
17 osrin sonundan Sofovi hakimiyyotindon asl olan Quba Hiiseynoli xann
dvrndo mstoqil xanla evrildi. Dorbonddo Mohommod Hoson boy qori
hakimiyyoti olo ald. Bakida Mirzo
Mohommod, amaxda Soid vo Agasi
qardalar hakimiyyoti olo keirdilor.
okili Hac olobi iso oki, ro vo Qobolo mahallarnda mhkomlondi. Tal
Mirz Adgzl by.
Qarabanam. ua qalasnn
bina olunmas
...Pnah xan Mlik ahnzrl mslhtldi. Onun mslhti v bldiliyi il ua hrini bina etdi.
hrin bina olunaca yerd axar
su v bulaq yox idi. Snaq n bir
ne quyu qazdlar. quyulardan su
xandan sonra, 1170 (1755) ild ua hrinin binasn qoydular.
ah bulanda sakin olanlar, bir pa
ra knd halisil krb buraya
gtirdilr. Hr bir xs yurd v yer
verib xalq sakin etdilr. Sonra Pnah xan z ailsi n uca imartlr
v geni binalar saldrd. Hnrli
ustalar, snt sahibi v i biln
memarlar bar, hasar, brc v divar
kdilr. divarlarn hasar bzi
yerlrd indi d durur...
blgosindo Lonkoran xanl, Azorbaycann conub hissosindo iso Tobriz,
Urmiya, rdobil, Qarada, Xoy, Maraa, Maku, Sorab vo Zoncan xanlqlar
yarand.

v:
\
DAGISTAN FEO D A L

AZRBAYCAN
XANLIQLARI
X V III s rin ik in c i y a rs

HAKMLKLR

M lliflr
F. M. liyev
T .T .M u sta fa za d

'(SxDrbnd
v

/n n

/ (jT iflis fe

^V1
' '\
ulaverir'
7

BO RAU
.

\ vv

SU LT A N U I

G lstan

tevr'
(jA d a

-1 '

A su J^ p 'b rir

7 ^/

E m i ^ r { van

XANL/II
\Maku \
/V JMaxva:
7 /

Xudm rin
A korps

.... S

frd u

*- y n k r a n

\
\

llmcLS

/1

Astara
\

^ r a b iij
.. )

'briz

Acau
0' D e h x a rq a n

Qaraba boybrboyiliyinin orazisindo

iki xanlq - Qaraba vo Gonco xanlqlar yarand. 16 osrin birinci yarsndan bu
blgni qzlba qacar tayfasnn Ziyoddin oymann Ziyadolu noslinin nmayndlri idar edirdibr. Nadirin coza tdbirlori noticosindo ziyadolularn
hakimiyyoti ziflmidi. Nadir ahn
qotlindon sonra II ahverdi xan Ziyadol da z torofdarlar ib Goncoyo qaydb, burada mstoqil xanlq qurd. Qaraba torpaqlar n beb bir ar dvrdo cavanir tayfasndan olan Pnahli
boy burada hakimiyyotini borqorar edo
rok, mstoqil Qaraba xanln yaratmaa nail oldu. Qaraba xanl yarandqc n sonra burada mhkomlndirilmi >ohr olmadndan Ponaholi xan
174 ildo Bayat qalasm ina etdirdi. La
kin qala tobii maneolorsiz dzonlikdo
yer ;diyindon etibarl deyildi. Buna gr Ponaholi xa ahbulaqda yeni qa
la
tisino balad. Bu qala 1751 ilcb
ha oldu vo xanhm morkozi ahbula, krldii. Ponaholi xan separat
m; lorin mqavimotini do qrmal old.
Bh o il sonra iso Ponaholi xan randa
ah xtna iddia Mohommodhosn xan
Qu n xanla gzbnibn hiicumu ib
ki' dar, uca sldrml qayann konarnda lhtoom Ponahabad qalasn ina
etdii di vo 1755-56 illrd paytaxtn bura
k rd. Qala sonralar yaxnlqdak
u.kondin ad ib ua adn ald.
nahli xan Krim xan Zndin hiybs.i iraza gotirildi vo burada 1763 il
da >fat etdi. Bundan sonra onun byiik
ol brahim Xolil aa ib kiik olu
M li boy arasmda hakimiyyt u-

soriyytinin trkmnli olmas da azrbaycanllarn rvan xanlnn kklii,

yerli xalq olmasn sbut edir.
Grc ar II rakli irvanl Hseynli xan zndn asl vziyyot salmaq,
buna nail olmadqda is, hakimiyytini
devirmk n onun qarda Mohom-

Quba
xalas.
18 osr.

mdhsn xanla svdobdi. 17H4 'd

hr iki qarda syan etmi rvan hli trofindn ldrld. Hiiseynli xann og
lu Qulamli xan hakimiyyt gldi.
Naxivan xanlnn sasm Nadir
ahn lmndn sonra kngorli tayfasnn bas Heycbrqulu xan qoymudu. Oun lmiindn sonra xanlqda
hakimiyyt Hac xana kedi. Hac xan
bir ox Azrbaycan xanlar kimi Krim
xan Znd trfndn iraza arlb
lbs olundu. Bundan sonra Naxvan-

2--' ;Maraa^.>*
M

Gm abbaslar:

1. Qaraba
xanl.
2. amax

S o y u c h u la q

xanb.

anmd
X V III srin 2-c.i yarsn d a
A zrbaycann srhdlri
Xanhqlann u sultanlq lann
srhdlri
Markz hdr
Dig y a a y m ntqalri
Q alalar
Keidlr
Qubcl Ftli xamn (1 7581789) birlad ird iyi razilr
Quba xanlm dan mvqqati
cslla dilm rassilr

1781 ild Q ubal Fatli

xanm Q arabaa yr
1784 ilda Q uhah Ftali
xann rdabil yilr
XV11I srir 80-ci illrind A ya
Muhammad xcm Qaccrn yr

,__

1 796 ild rus qounlunnm

qaytdqlcn yol
X a n lq la n n Q uba xanlm a
b irladirilm asi tcrixlari

1 BAK1 XANLII
2 SRAB XANLII

1795 ilda Aa Mahammad

xan Q acann 1-ci yr.
1797 ilda A a Mahammad
ah Qacartn 2 d yr

18 sr.

1 796 ilda V.A.Zubovun koman

danl a ltn d a rus qounlannn
yr

X V III srin 60-c illrind

Karim xan Zndin yt

Trtib edni
. S. Sleymcnov-2005

rune a koskin mbariz balad. Bu

mibarizo brahim xann qolobosi il baa atd.
Azorbaycanm imal hisssind Nax
ivan vo rovan xanhqlar da yaranmd. rovan xanl Ar dznliyi, Doroloyoz vo Gy gl arasndak torpaqlarda yerlirdi. Xanlm ohalisinin oksor hissosini azorbaycanllar tokil edir
di. rovan xanlmdak yer adlarnm ok-

dvrnd Talda rdobilli Seyid Abbas

ykslmyo balad. O, Nadirin hakimiyytini tanyaraq olunu - Cmalddini (Qara xan) onun yanna gndrdi.
Scyid Abbas (son tdqiqatlara gr is
onun olu Cmabddin) Nadirin ltimndn sonra zn Taln xan elan

da hakimiyyot urunda mbariz baland.

17 srin sonu - 18 srin balancnda Sfovi dvbtinin dald raitd
niifuzlu Tal yanlarndan bir nesi
zn mstqil hakim elan edorok roqiblrin qar mbarizy baladlar. Bunlardan biri astaral Musa xan, digri is
bnkranl M ir Abbas boy, daha sonra
qarda M ir ziz xan idi. Nadir ahn

et. Q'av'd xan w\x\\\%\ \\. 4^ \\

etdi. Qara xan hakimiyyotini mhkmlondirmok n qounu gcbndirdi, itaot elmoyn yanlarn torpaqlarm miisadiro etd'u xnnlm mrkzri Lonkonma
kiird.
Azorbaycanm imal razisind Qazax, moddil, r, Qobol, lisu sultanlqlar yaranmd. Qobb v ro
sultanlqlar 18 srin 50-ci illrind oki
xanlndan asl idilor. srin axrlarnda sultanlqlar lov edilork ki xanlnn torkibino qatlmd. lisu sultanlmn hakimlori Sofovi ahlar torofin
don sultan titlu ilo tosdiq vo toyin olunurdular. Ilisu sultanlar moyyon dorocodo Car-Balakon camaatlmdan aslla dmdlor. Car-Balakon camaatl Azorbaycanm imal-qorbindo alti icmam-Car. Balakon, Tala, Muxax, Katex vo Qax birlodirirdi. Xan, Vorondo, Dizaq, Glstan (Tal), ilbrd
mlikliklri Qaraba xanlqlarnn orazisindo yerloir vo xandan asl idilr.
Cnub xanlqlar irisind Urmiya
xanl mhm yer tuturdu. Urmiya
xanlnn osasn Nadir ahn misi og
lu Fotoli xan far qoymudu. Tobriz vo
Xoy xanlqlarnda hakimiyyot diinbuli
tayfasndan olan noslin lind idi. ox
da byk orazisi vo ohalisi olmayan Qarada xanlnm banisi Qarada tayfalarnn bas Kazm xan idi. Maraa

xanl hl Nadirin salnda burada

hakim olan liqulu xan Mqddmin
olindo idi. rdobil xanln 1792 ildk
Nozoroli xan ahsevn idar edirdi. Son
ra olu Nsirli taxta xd. Maku xanln bayat tayfasndan olan hmod
Soltan yaratmd. Sorab xanlnn banisi oqqaqi tayfasmdan olan li xan
olmudu.
Xanlqlararas mnasibtlr, Azrbaycan torpaqlarn birldirmk chdlri. Qonu dvlotlrlo nasibtlr. 18 osrin 40-50-ci illrind imali Azorbaycann on gcl xanlqlarndan biri oki
xanl idi. Nadir ahn lmndn son
ra Hac olobi xan Tobrizdk gedib
xmd. Lakin Tobriz hakimi miraslan xan onu geri oturda bildi. Qaraba
orazisini 1 keirmy alan Hac olobi byiik qvvo ilo Pmholi xan torofindn yenico ina edilmi Bayat qalasna hcum etdi. B sava tarixo Bayat
mharibsi ad il daxil olmudu. Hac
s&zkk \\
raq qalan tuta bilmdi.
Hac lobi btiin irvana hakim olmaq istoyirdi. Bunu okido ina etdir-

Qalxan. Polad. 18 osr.

diyi mscidd mrmr zorind yazdrd yaz da tosdiq edir: oki hakimi,
irvan miri I lac olobi sultan Qurban
olu. Tarixi 1162 il hicri (1748/49 il) .
ki xanlnn getdikc gclonmsi
v yeni orazilor tutmaq siyasoti digor
xanlqlar, eloco do qon Grcstan
narahat edir, Hac olobiyo qar dmniliyi artrrd. 1751 ildo Cada ba
vermi dyd o, Karlli ar Teymuraz
vo onun ol Kaxcliya ar II Iraklinin
qounlarn molubiyyoto uratd. Hac
lbinin bu qlbsindn qorxuya don roqiblori ona qar ittifaq yaratdlar. Qarabal Pnahli xan, naxvanl

Heydrqulu xan, qaradal Kazm xan,

goncoli ahverdi xan vo irovanl Hiiseynqulu xan Gnc yaxnlndak Qzl Qaya adl yero toplab grc arlarnn qvvolrini gzbmy baladlar.
Lakin byk qounla buraya gln
rakli vo Teymuraz danqlar zaman
hiylo ildrk 1752 il martin 21-do xanlar osir gtriib Tiflis ynoldibr. oki
xanlna qar ittifaq yarandmdan
xobor tutan Hac bbi horbi hazrlq
grd vo Krn sol sahilindo, Mingoevir keidido mvqe tutdu. Burada arlarn xyantini eidib onlara qar
irolilodi. Hac obbi Nizaminin mzar

edon miihasiro notico vermodi. Gilan vo

Mazandaranda iisyanlarin ba vermosi
xoborini eidon Mohommodhoson xan
tez geri dndii. Tobrizo golorok olu
Aa Mohommodi orada qoydu, z iso
Urmiya ohorino torof iroliloyib onu mii
hasiroyo aldi.
Fotoli xan Urmiyaya yaxnlaan ki
mi Mohommodhoson onu qounlarnn
dincolmosino imkan vermodon dyiio
colb etdi. Bir neo gn davam edon dylor oxlu tolofata sobob oldu. Torofdarlan onu tork etdiyindon arosiz qa
lan Fotoli xan Mohommodhosondon asill qobul etdi.

yAVYVnYftd' W'
dyd grcb qalib goldi. O, Boral vo Qazax mahallarn olo keirdi vo olu Aakii
byi buraya hakim toyin etdi. Lakin az
sonra grc ar ald horbi yardm hesabna Aakii boyi yeni tutulan torpaqlardan xara bildi. 1755 ild Hac
olobi vofat etdi. Ba vern hakimiyyt
okimolri xanl zoiflotdi.
Urmiya xan da otraf xanlqlar
zno tabe etmoyo alrd. Tobrizdo
ba vermi syan noticsindo ohor ha
kimi Mohommod xan farn qotlo yetirilmosindon istifado edon urmiyali Fotoli xan far Tobrizi tutdu vo paytaxti
buraya kqrd. Nadir ahm sabiq sorkordolorindon olan Azad xanin Fotoli
xann torofno kemosi Unniya xanlnn giicn artirdi. Xoy hakimi Diinbuli ahbaz xan da Fotoli xanla ittifaq
balamal oldu. Mttofiqlor Qarada,
Maraa, Sorab xanlqlarn tutdular.
Beloliklo, rdobil vo Maku xanliqlari
istisna olmaqla, btn Conubi Azor
baycan xanliqlari birlodirildi.
1752 ilin axirlannda Conub-Qorbi
rann xeyli hissosini zno tabe etmi
Korim xan Zond byiik bir qounla
Azorbaycana hiicum etdi. Miyano yaxnlnda Fotoli xan far Korim xani
molubiyyot uradaraq toqib etdi.
Lakin Mohommodhoson xan Qacar
1757 ildo byiik qounla Azorbaycana
yr etdiyindon Fotoli xan Azorbayca
na dnmoli oldu. Mohommodhoson xan
rdobil, Muan vo Taldan keorok
uan miihasiroyo ald. Bir ay davam

Bu zaman Korim xan yeni qoun

toplayb Astarabada doru gndormidi. Astarabadda ba veron dydo
zondlor molub oldular. Voziyyoti beb
gron Korim xan iraza okilib ohorin
darvazalarm balatdrd. Lakin Mo
hommodhoson xan iraza atar-atmaz
ixtilaf ba verdiyindon Fotoli xan bada
olmaqla Azorbaycan xanlar onu tork
etdilor. Toklonon Mohommodhoson ye
nidon qoun toplamaq n Mazandarana qaytd. Ancaq yolda bir qacar
dyiis torofindon ldrld (1759).
Yenidon z mvqeyini mhkomlodon Fotoli xan far 1759 ildo Gonco vo
Qavabaa hcum edrk, ua qalasn
miihasiroyo aldi. 6 aylq miihasirodon
sonra voziyyotin xlmazln gron
Ponaholi xan tabe olduunu bildirdi vo
olu brahim Xolil xan girov vermoklo
qalan miihasirodon azad etdi.
Fotoli xan 1760 ilin payznda Korim
xann Conubi Azorbaycana balam
yeni hiieumu ib olaqodar ora dul.
1761 ilin yaynda Uan dznd Qaraomon kondi yaxnlndak dyiido
Korim xan molub oldu. Fotoli xanin
qoular bu qolobodon arxaynlad.
Bundan istifado edon xoli xan Zond
onlara qar hcuma kedi. Toqib olLi
lian Fotoli xan Tobrizdo duru gotiro
bilmoyib Urmiya qalasna okildi. Ko
rim xan Fotoli xan farn btn dmonbrini, cmlodn qarabal Ponah
oli xan son holledici dydo kmoyo
ard. 1763 ilin ortalarnda 9 aylq
miihasirodon sonra Urmiya qalas s-

Gavdua dyndoki molubiyqut etdi, Fotoli xan osir alnd. ohr qaamax zobt edildi. Lakin Fotoli xan
yotdon sonra ovvolki mvqeyini borpa
rot edildi, ohali ktlovi qrnlara moruz
qvvolorini soforbor edorok z mvqeloetmoyo alan qubali Fotoli xan Rusiqald. Korim xan Urmiya xanlmn
rini borpa edo bildi.
idarosini Rstm boy fara hovab et
1774
ilin iyulunda Xudat yaxnln-yann yardimindan istifado etmoyo alrd. , 1775 ildo Dorbond hakimi
da, Gavduan lndo dy ba verdi.
di. Korim xan Fotoli xani yolda, vaxtilo
Mirzo boy Forhadboyov bada olmaqla
Fotoli xan molubiyyoto urad, yaralaqarda sgondorin Fotoli xan torofin
rus
sarayna elilik gndordi. Rusiya hinb Salyana okildi. Qaraqaytaq hakimi
don ldrldy yerdo edam etdirdi.
mayosini xahi etmoklo yana Fotoli
Korim xan Fotoli xan zorind qolo- mir Homzo Fotoli xanin ldrlmosi
xan z miistoqilliyini saxlamaq fikrindo
boni birlikdo qeyd etmok bohanosi ib
haqqnda yalan xobori z bacsna - Fo
idi. zii bilavasito Azorbaycam zobt etmttfiqlori olan xanlari da zii ib apa- toli xanin arvad Tuti Bikoyo gndordi
mok fikrindo olan Rusiya guya Quba
vo Dorbond qalasinin toslimini tolob et
nb girov kimi saxlad. iraz qonaqlaxanlnn rann torkib hissosi olduur arasnda qarabal Ponaholi xan, qa- di. Tuti Biko ona inanmayib z qalanu vo mehriban qonuluq miinasibotino
radal Kazim xan, xoylu ahbaz xan
nin mdafosin bahq etdi.
hrmotini nozoro alib, Fotoli xanin tokFotoli xan Salyandan Dorbondo qavo baqalar da var idi.
Urmiyali Fotoli xan farn mohvinlifino rodd cavabi verdi.
yitdi vo mir Homzonin Dorbondo tokdon sonra Azorbaycamn conub xanliqlar irisindo Xoy xanl yiiksolmoyo
bal ull. Xoy xani Dnbuli hmod xan
Tob izdo do mhkomlonmidi. , rovan Naxivan, Qarada xanlqlarn da
zI ? tabe etmi vo Qaraba xani ib
m: llq olmudu. hmd xan yenidon
dir i/mokdo olan Urmiya xanlm da
zi ;don asl etmoyo alrd. , 1783
ilin )ayznda Tobriz yaxnlnda urmi l mamqulu xanin vo onun mttfk] ^orabl li oqqaqinin qounlarm
me tub etdi. Xoy xanlnm yksolii
ha uniyyot uruda mbarizo ilo daya It. 1786 ildo hmd xanm yaxm
qoiiumlari onu qotlo yetirdilor. Suiq; iilrdn Coforqulu xan roqiblorino
siiin golorok hakimiyyoti olo aldi. vvolbr Xoy xanmdan asilt olan xanliqlar
mstoqillik oldo etdilor.
18
osrin 2-ci yansinda Azorbaycamn
ic imai-siyasi hoyatinda miihiim yer tuti: Quba xanl da Azorbaycan torpaq1; mm birlodirilmosino soy gstrirdi.
Iball Fotoli xa 1757 ildo Salyan, 1759
il -o Dorbond, 1766 ildo Baki, 1768 ildo
maxi vo Cavad xanltqlarmi Quba
x nlna birlodirmy nail oldu. Birloc rmo siyasotinin uuiar xanln olveri horbi-strateji nvqeyi, Nadrr ah
Rusiya 1781 ilin iyununda qraf Voyy irlri zamani Quba torpaqlarnn az rar hiicumuiiu dof etdi. mir Homzo
Dorbondi miihasiroyo aldi vo 9 ay orada
noviin komandanl altinda eskadraror okmosi, burada ohalinin saytnin
dayandi. Fotoli xan yardm n Rusi
n Hotorxandan Astarabada gndordi.
: etdikco artmasi vo tosorriifatin inkiaf,
Ekspedisiya geri qayidarkon 1782 ilin avnohayot, xanla Fotoli xan [1758-89] ki- yaya mraciot etdi. II Yekaterina
iii grkonli dvlot xadimi vo sorkordonin
[1762-96] 1774 il sentyabrm 5-do gene
qustunda Baki limanma daxil oldu. Fo
balq etmosi ib izah edib bilor. Fotoli
ral .F.de Medemo alim-kofiyyat
toli xanin diplomatik soyi noticosindo gorxa imal-orqi Azorbaycan torpaqlanS.Qmelinin lmndo giinahkar olan
ginlik aradan qaldinldi. Xanla Voynovi
n birlodirdikdon sonra paytaxtn aarasinda ticarot sazii imzalandi.
mir Homzoni cozalandirmaq haqqinmax ohorio krmk istoyirdi.
da forman verdi. Medem 1775 ilin mar1783
il iyunun 24-do Georgiyevskdo
Fotoli xanin birldirmo siyasoti
tinda Fotoli xanin mttofqi amxal
Grcstann Rusiyamn himayosi altina
qonu xanlarn vo Dastan hakimloriMurtuzoli xanla birlikdo ir Homkemosi haqqinda miiqavilo imzalandi.
nin koskin mqavimotino rast golirdi.
zoyo qar ynoldi. mir Homzo DorRusiyadan Grcstana horbi qiivvo yeridilmosi moqsodilo Horbi Grcstan
1773 il noyabnn sonu - dekabrtn ovvol- bodin mhasirosindon ol okmoli oldu.
Medem Dorbondo daxil olub, 1775 ilin
yolu okildi. Homin ilin noyabrinda rus
lorindo oki, Avar vo Qaraban birlqounlar Tifliso daxil oldu.
iyuluna kimi orada qaldi.
mi qvvolori Fotoli xana qar xd,

II
rakli Rusiyann himaysind ol-mudu. Xstlik gn-gndn iddtbnmasndan istifad edrk Azarbaycan
diyindn Ftli xan tez amaxya, oradan da Bakya - bacsnm yanna getda z tsirini yaymaa alrd. Qubal
midi. O, 1789 il (hicri 1203) martin 22Ftli xan is II iraklinin Azrbaycan
xanlarnn daxili ibrin qarmasn is- da 54 yamda Bakida vfat etmi v Bitmirdi. Lakin Grcstann Rusiya hi- biheybt mscidinin hytind dfn
maysind olmas ona qar zor ilt- edilmidi.
Qarabal brahimxlil xan da Azar
imkan vermirdi. Ona gr d II
raklinin tcavzkarlq niyytlrinin
baycan torpaqlarn birldirmy alrd. O, Avar hakimi mm xann baRusiya vasitsil qarsn almaa chd
cs ib evlnrk ziin gcl mttfq
gstrilirdi. Lakin bu, ox vaxt istniln
qazand. brahimxlil xan myyn
nticni vermirdi.
dvrlrd z nfuzunu Naxivan,
Ftli xan Drbndin mhasirsi
lv olunduqdan sonra birldirm si- Gnc v Tbriz xanlqlarna da yaya
yastini davam etdirdi. , Qaraba
bilmidi.
xanln diplomatik yolla zndn asl
vziyyt salmaa chd etdi. 1779 ilin
Mirz Adgzl by.
vvllrind is Bak xan Mlik MQarabanam. Bayat qalasmda
hmmdi brahim xann yanna gndrba vern hadislr
di. Lakin brahim xan Ftli xann hiyPnah xan Bayatda 1161 ild (1748
lsini baa drk Mlik Mhmmd
il yanvarn 2-dn noyabrn 22-dk)
xan hbs etdi. Azarbaycanm iki
qala, sngr, snaq v qrargah
gcl xanl arasmda mnasibtlr kssaldrd. Sonra, palqlar kin v hkinbdi. Xanlqda hakimiyyt urunda
sd suyu il yorulmu olan Cavanbrahim xanla mbariz aparan qardair v Otuziki halisinin rklrind
Mehrli by d Ftli xann trfin
davt alovu llndi v beyinlrikedi (1785 ild Mehrli by Aas xan kin havas hcum etdi. Onlar hnn olu trfindn ldrld). 1780 ilin
mi bu dvltin yox olmas urunvvllrind Ftli xan Qarabaa
da son drc sy v qeyrt ediryr balad. Lakin bu yr uursuzdilr. Onlar Xms mliklrini d
luqla bitdi. Hmin ilin avqustunda v
zlrin hmmslk v mttfiq et1781 ilin vvllrind tkil edilmi
midilr. zaman btn irvanatda
yrlr d fayda vermdi.
bdi ixtiyar sahibi v hkmran olan
Ftli xan Qubaya qar mbarizy
Hac lbiy rizlr yazdlar. Ona
qalxan amaxl Aas xana qar qoun
bildirdilr ki, Pnah xan burada tax
gndrdi v Aas xan Ftli xann
ta xm, qala v sngr tikdirmihzuruna getmy mcbur oldu. 1788
dir. gr dfind bir qdr txir edilild Khn amaxda ba vern ds, sonra onun qarsnda durmaq
yd mlub olan ki xan Mhmmmkn olmayacaqdr.
mdhsn xan Ftli xandan asl vHac lbi d bu hiyly aldanb,
ziyyt dd. El hmin ilin dekabrnfitnkarla balad. Drbnd, Car
da Ftli xan Gncni ziindn asl
v Balakndk btn irvanat
vziyyt sald.
qoununu cm etdi.
Ftli xan Cnubi Azarbaycan torSaysz sgr v hesabsz qounla,
paqlarn da 1 keirmy alrd. O,
tam bir calal v vsfglmz bir
1784 ilin yaznda Araz kedi, avqust
dbdb il glib Bayat qalasn
aynda rdbili v Mikini tutdu. La
drd bir trfdn mhasiry ald.
kin Rusiya gbckd Azrbaycan zbt
etmk niyytind olduundan lknin
Rusiya Qaraba mliklrinin kbirldirilmsini istmirdi, buna gr d
myil burada xristian Albaniya dvII Yekaterina Ftli xan hdbyrk
bti yaratmaq istyirdi. brahimxlil xan
onun geri qaytmasn tlb etdi. Ftli
yksk diplomatik mhart gstrrk
xan geri dnd.
dmn mliklri uaya toplad v bu
Ftli xanla II rakli arasmda Azar
rada hbs etdi. Lakin mliklr hbsdn
baycanm cnub torpaqlarna yr
qadlar v Tiflis glrk, Qaraba
haqqnda 1788 ild mkir yaxnlnxanlna qar hazrlanm qsdi II
dak grd ld edibn razlq Ftli
rakli v Grcstandak rus nmaynxann vfat ib laqdar hyata keirilmmi qald. rakli ib grdn qayt- dsi polkovnik Burnaovun kmyib
d zaman Ftli xan qzdrmaya tutul- yerin yetirmy baladlar. Mttfiqlr

1787 ilin sentyabrnda Gncy yaxnladlar. Lakin 1787-91 illr RusiyaOsmanl mharibsinin balanmas Qaraba xanlna qar yrn dayandrlmasna sbb oldu. Beblikb, brahimxlil xan Qaraba xanlnm btvlyn v mstqilliyini saxlaya bildi.
Azarbaycan xanlqlar ib Osmanl
imperiyas arasndak mnasibtbr d
xsusi hmiyyt malik idi. Osmanl
imperiyas Qafqazda ona qar ynlmi Rusiya-Grcstan ittifaqma qar
mslman dvbtbrinin ittifaqn yarat
maq istyirdi. Azarbaycan xanlqlarma
elibr gndrir, xanlar Rusiyaya qar
mbariznin zruriliyin inandrmaa
alrd. 1768-74 illr Rusiya-Osmanl
mharibsindn sonra Osmanl imperiyas ib Azarbaycan xanlqlar arasmda
yaxnlama daha da gclndi. Osmanl
dvbti Rusiya il mnasibtlrin yeni
don grginbcyi tqdird Azarbaycan
xanlqlarndan istifad etmk niyytind idi. Xanlarn bir oxu da Rusiyanm
tcavznn genilncyi tqdird Osmanl imperiyasnm himaysin ke niyytind idi. Qaraba, ki v
Quba xanlar bu mqsdl 1785 ild stanbula elibr gndrmidilr.
Xanlqlarda tsrrfat hyat v so
sial-iqtisadi mnasibtlr. Dvlt idariliyi. Xanlqlarn iqtisadi hyatnda
sas yeri knd tsrrfat tuturdu. Ayrayr blgbrd mxtlif sahlr zr ixtisaslama gedirdi. Qaraba, Quba, Gn v ki xanlqlar dnli bitkibr, Lan
karan, amax xanlqlar v Brgad
mahal ltik, Drbnd, Quba v Bak
xanlqlar qzlboya, zfran, ki v amax vvlkitk ipkilik mrkzi idi.
Balq v bostanlq, demk olar ki,
btn xanlqlarda yaylmd. Gnc,
mkir, Xzryan razibr v bzi baqa
yerlrd kinilik tdricn ticari sciyy
alrd.
vvlki dvrbrd olduu kimi, kinilikd x v kotan sas rol oynayrd.
Torpaqlann becrilmsind sni suvarmadan da istifad olunurdu. Kr, Araz,
Brgad, Hkri, Trtr v b. aylardan
arxlar kilmidi. Qaraba xanlnda
Krk arx, Luvar arx, arx,
Govurarx v s. var idi. Suvarma boksind khrizbr d myyn yer tuturdu.
Knd tsrrfatnn digr mhm
sahsi maldarliq idi. Quba, Qaraba,
rdbil, amax, Drbnd, Salyan, Ca
vad sas maldarliq blgbri idi. Balqlqla, sasn, Xzr dnizi v Kr ay sahilbrind yaayan hali mul olurdu.

Xanlqlar dvrnd aqrar mnasibtlr sahsind ciddi dyiiklikbr ba

vermdi. Dvlt (divan) v saray (xass)
torpaqlan xan torpaqlan adlanmaa
balad. vvlki kimi torpaq mlkiyytinin formalarndan biri mlk idi. Myyn xidmtbr gr veribn rti tor
paq mlkiyyti formas - tiyul geni
yaylmd. Xan tiyul verrkn, onu tliq adl sndb rsmibdirirdi. Naxi
van xanlnda tiyul nisbtn az yaylmd. Tiyul tdricn irsi xarakter alr,
onun mlk evrilmsi ba verirdi. vvlki zamanlarda olduu kimi, mslman
mscidbrin v digr dini idarlr mxsus vqf torpaqlan mvcud idi. Torpaqla
brabr evbr, dkanlar, karvansaralar da
\ >qf ola bibrdi. Vqf xan xzinsi xeyrin
vergi v mklbfyytbrdn azad idi.
I -nd icmas - camaat torpaqlan da mv(. fd idi Lakin tez-tez icma torpaqlarmm
>>rla tutulmas hallar ba verdiyindn,
alarm sahsi getdikc azalrd.
Xanlqlarm yaranmas onlarn V zin evrilmi hrlrd sntkarln
v ) ticartin inkiafna sbb oldu. 18 s '1 -ci yarsnda dadlm hrbr
1 rpa edilmy v htta yeni hrlr
salnmaa balad. hrbrin halisi
qdr d ox deyildi. 18 srin sonu - 19
srin vvllrind amaxda 5-10 mi,
Bakda 4-5 min, kid 6 min, ua v
Drbndd h* birind 10 min nfrdk hali yaayrd.
Azrbaycanda knd tsrrfat ib
yana sntkarlqda da yksli hiss
unurdu. ri sntkar emalatxanalar,
.asn, hrbrd yerbirdi. Azrbayc nda toxuculuq snti geni yaylmd.
Barada toxunan xalalar dnya bazar da ox yksk qiymtbndirilirdi. an ax v ki hrbrind ipk para to> culuu stnlk tkil edirdi. ki tikr 'ibri d geni yaylmd. Metal emal
s hsind Lahc kndi byk hrt qat , nmd. Burada xncr, qlnc v axmaql silahlar, htta kiik toplar - zumb rkbr hazrlanrd. hrlrd qzl v
gmdn zrgrlik mmulatlar dzldilirdi.
Qaraba, Gnc, amax, Drbnd,
Cavad kimi maldarliq blglrind dri
emal inkiaf etmidi. Sntkarlq emalatxanalarnda yhr, bamaq, ayaqqab, arq v b. mhsullar istehsal olunur
du. Bakida boyaqlq, Tabriz v rdbild yun v ipk paralar, zrgrlik
mmulatlar istehsah inkiaf etmidi.
Ticartin inkiafnda dyiikliklr zn gstrirdi. Xanlqlarara-

s ticart laqbri genibnirdi, lakin hllik mummilli daxili bazarn yaranmas n obyektiv rtlr yetimmidi.
vvllr olduu kimi, ran, Trkiy,
Rusiya v b. lklrl ticart aparlrd.
18 srin 2-ci yansinda Azarbaycan xanlqlarnn znmxsus pul sistemi formalamaa balamd. Xanlqlarm kzi hrlrind yaradlm zrbxanalarda yalniz mis v gm pullar ksilirdi.
ran, rus, holland v hind pullarmdan
da istifada edilirdi.
Xanlqlarda idarilik irsi idi. Xan
qeyri-mhdud hakimiyyt malik idi.

Mis fuluslar. 18 sr. Bak xanl.

Bir sra xanlqlarda, cmbdn ki,

amax, Quba v Qarabada xann ya
nmda mvrti rol oynayan divan v
ya ura faliyyt gstrirdi. Divan mii
hiim dvbt vziflrini tutan xslrdn
ibart idi.
Saray mmurlar irisind vzir bi
rinci mvqe tuturdu. Sarayda vzirdn
baqa srkrli (maliyy ibrin baxan),
eikaas (tsrrfat idar edn), miraxur (ba mehtr), sandqdar aas (xzindar), anbardar aas v digr vzifb* d mvcud idi. Xanlqda vergi toplanmasna xsusi fkir verilirdi. Bu i
naib, yasavul, kndxuda v xiisusi olaraq
xan trfindn tyin olunan srkrlr baxrdlar. Natural vergibrin ylmas ib
daralar mul olurdular. Xanlqlarda

xann mrbrinin icrasna da daralar

nzart edirdi. Xanlqda qoun, sasn,
maaflar v elatlardan tkil olunurdu.
Mhariblr zaman qounun say artrlrd. Dybrin silahlandrlmas v
xrci halinin hesabna dnilirdi.
Xanlqlar inzibati chtdn mahallara blnrd. rvan xanlnda 14, ki xanlnda 8, Gnc xanlnda 5, Qaraba xanlnda 21, Quba xanlnda
10, Naxivan xanlnda 5, Urmiya xanlnda 14 mahal var idi. Mahallar z
nvbsind kndlr blnrdii.
Mahallar iri torpaq sahiblrindn
tyin olunan mahal bybri v ya naibbr
idar edirdi. Bu vzif irsi olsa da, hr da
fa xan trfndn tsdiq edilirdi. Kndlr
yzba v ya kndxuda, hrlr is
naib, klntr, yaxud qalabyi trfndn
idar olunurdu. Xanlqda mmurlarn
mvacibi xzin n toplanan vergidn
dnilirdi.
Xanlqlarda nv mhkm divan, rit v snaf mhkmbri var
idi. Onlarn arasnda balca yeri rit
mhkmsi tuturdu. Bununla yana xann da bu sahd mstsna hququ var
idi. Bzn hakim funksiyalarn mahal
bybri d yerin yetirirdibr.
Azrbaycanda mstqil xanlqlarn
yaranmas sosial-zmr quruluunda da
ks olunurdu. Formalamaqda olan ha
kim zmrnin banda xan dururdu.
Xandan sonrak yerlri sultan v mlikbr tuturdu. Bu titullar irsi keirdi, lakin
hr bir halda xan trfindn tsdiq
edilirdi. Sultanlar v mliklr geni
mhkm v inzibati hquqlarma malik
idibr.
A li silkin sas hisssini bybr tkil
edirdi. Bu tbq irsi v xidmtlr mqabilind by adn alanlardan ibart idi. Vaxtib ran ahlarmdan
bylik titulu alanlar daha varl v nfuzlu idibr. Onlar kndlibr zrind inzi
bati hakimiyyt malik olmaqla, hminin xana da xidmt edirdibr. Byiik si
yasi qvv olan bylr xan hakimiyytinin sasn tkil edirdibr.
Qazax, mddil v Boralda kndbrin idarsin hququ olanlar aa adlanrd. Onlar da bybr veribn hquqlara
malik idibr.
Ruhanibr xiisusi ziimr tkil edirdi
br. Onlar vergi v miikllfiyytlrdn
azad idibr. Ali ruhanibr vqflrin v di
ni dnclrin (zkat, xms v s.) hesabna dolanrdlar. Aa riitbli rhanibr
is riihanilikb yana, knd tsrrfat
v baqa ibrb d mul olurdular.

Xsusi imtiyazl tbq

maaflar
mvcud idibr. Onlar xanlqda polis
funksiyasn yerin yetirir, qounun
sasn tkil edirdilor. Xan maaflara
torpaq sahlri balayr, onlar vergi
v mkllfiyytbrdn azad edirdi. Ada
tan maaflq irsn keirdi.

Cmiyytin sosial-ziimr quruluunda tacirlr, sntkarlar v hr yoxsullar da yer tuturdu.

Kndlibrin v hr yoxsullarnn
ar vziyyti bzn onlar hakimiyyt
qar mbarizy qaldrrd. Bu mbariz mxtlif formalarda tzahiir edirdi.
Kndlilr etiraz lamti olaraq ox za
man z yaay yerbrini trk edib gedir,
bzi hallarda is silaha l atmal olurdular. Btvlkd, xanlqlar dvrii iin
geni sinf miibariz sciyyvi deyildi.
Bu, bir trfdn, yadelli sartdn xilas
olmu xalqn vergi yknn nisbtn
yngllmsi il, digr trfdn is lknin xanlqlara paralanmas natica
sinda xalq kiitlalarinin birlmsinin tinliyi il bal idi.
Xanlqlar dvrnd modniyyt. 18
srd Azarbaycanm siyasi hyatnda cryan edn hadislr, sosial-iqtisadi sahdki tinliklr mdniyytin inkiafn drcd lngits d, bununla bel xanlqlarn yaranmas il ua, ki, Quba v b. hrlr miihm
mdniyyt mrkzlrin evrildilr.
Xanlqlarn meydana glmsi ib idaretm sistemind savadl adamlara ehtiyacn artmas mktb v mdrslrin

yazlm Xanedan-e Sfvi traktatnda Sfvi dvbtinin tkklndn bhs

olunurdu. bdrrzzaq by Dnbuli
Masir-e sultaniyy ( Sultan abidb ri ) kimi mhur srind Azarbay
canda v randa 18 srin sonu - 19 srin
vvlind ba vern hadislri tsvir
edirdi.
Mhur corafiyanas alim Hac
Zeynalabdin irvani (1780-1837/38) 40
il rzind dnyann bir sra lklrin
syaht etmi v qiymtli srlr yazmdr.
Xanlqlar dvrnd Azarbaycan yazl dbiyyatnda yeni realist meyilbr
giicbnirdi. Bu meyillr A rif Tbrizi,
A rif irvani, Aa Msih irVani v baqa airlrin yaradclnda ziin gstrirdi. Molla Vli Vidadi (1709-1809) v
uzun mddt Qaraba xannn vziri olmu Molla Pnah Vaqifin (1717 97)
yaradcl bu dvr dbiyyatnn zirvsi idi.
18
srin vvllrind yaam Niat
irvani, akir irvani, Mhcur irvani
v b. yazl dbiyyat nnbrini davam
etdirirdibr. Bu dvr ifahi xalq poeziyasnn grkmli nmayndlrindn
biri Xst Qasm idi:

Hac Zeynalabdin irvani. 18-19 srlr.

Cmiyytin aa zmrsini kndlilr

tkil edirdi. Kndlibr hquqi v mlki
vziyytlrin gr riyyt, rncbr, elat
v baqalarna blnrd.
Riyyt knd icmasmn xana v ya
bybr, mliklr, sultanlara, aalara
mxsus torpaqlarda yerlmlrindn
asl olaraq xan (xzin) v sahibkar
riyytin blnrd. Vergibrin miqdarnn dqiq edilmmsi onlarn
toplanmas zamam ciddi zbanalqlara gtirib xarrd ki, bu da riyytin vziyytini arladrrd.
Rncbr znn torpa olmayan v
byin tsrrfatnda ilyn kndlilr
deyilirdi. Onlara mhsulun, adtn, 1/3
hisssi atrd. Lnkran xanlnda beb
kndlibri adlandrrdlar.
Qaraba, amax, rdbil v b. xanlqlarda maldarlqla mul olub, yarmkri hyat srn hali elat adlanrd. Elat xann v ya sahibkarn srsn
otarr v baqa mklbfyytbr yerin
yetirir, pek klind vergibr verirdi.
Elatlar xan qoununun sas hisssini
tkil etdiyindn onlarn vergi ykii
riyytbr nisbtn yngl idi.

brpasn zruri etdi. Bu, maarifin

18
srd, az da olsa, diqqtlayiq
inkiafna sbb oldu.
memarliq abidobri yaradlmdr. Bun18
srd Azrbaycan elmind d ir-lardan 1760 ild rvanda tikilmi Gy
libyibr mahid olunurdu. 18srin 1- Mscid, 1762 ild kid ina edilmi
ci yansinda Azarbaycan (tiirk) dilindo
ki xan saray dvriin mhur abi-

dbridir. Azarbaycanm cnub xanlqlarnda da bir sra memarlq abidlri ina edilmidi.
!.\ l i y e v F. . XVIII srin ikinci yarsnda imali Azrbaycan hrlri. B., 1960;
. XVIII
. ., 1965; Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. . 3, ., 1999;
M u s t a f a z a d . . XVIII yzillik-XIX
yzilliyin vvlbrind Osmanl-Azrbaycan mnasibtlri. ., 2002; .
. ., 2003;
M u s t a f a z a d . . Quba xanl. ., 2005.
Tufiq Mustafazad

Azrbaycan 18 srin sonlar - 19

srin 20-ci illorind. 1783 il Georgiyevsk
mqavibsindn sonra II rakli qarabal brahimxlil xan Gncdn sxdrm a alrd. Bunun ksin olaraq, bra Imxlil xan giirc arnn niimayndb in Gncdn qovulmasna nail oldu.
zind II rakli Rusiyann hakim dair ri ib birlikd Qaraban xristian mlilv 'jrini xana qar qzdrmaa balad.
Q )al Ftli xann liimndn (1789)
so ra brahimxlil xan II rakli ib mnasgran qalas. 18 sr. Qaraba.
si >tbrini nizamlaya bildi.
1787 ild hakimiyyt gln Cavad
brahim xan yaranm vziyytdn isti
xa mstqil siyast yeridrk, Gnc
imperiyas ib danqlar aparrd. Qacafada edrk, Gnc torpaqlarm zn
xanlnn Grciistandan nominal aslrn Cnubi Qafqaza hiicumunu razlqla
tabe etmy alrd. Qubal eyxli xan
qarlam sultan rqi Giircstan b
lma son qoydu.
keircyi tqdird onu ran ah kimi
18
srin sonlarma doru randa Aav kili Mhmmdhsn xan amaxl
tanyacan bildirmidi. Aa MhmMhmmd xann bal ib mrkzbMustafa xanla davt aparrdlar. eyxli xan hm d Bak xan ib kiirdi.
md xan Qacar hminin ngiltr v
diilmi dvbt yaradld. O, Krim xan
Fransann kmyin arxalanmaa alZndin liimiindn (1779) sonra Tehrana
Aa Mhmmd xan Qacarn gcrd. 18 srin sonlarmda Rusiyann
lnmsi v Azarbaycanm imal xanlqlaghrk, burada qoun yaratmaa balarnn miistqilliyini thdid etmsi il Qad v myyn mddtdn sonra rann
gclnmsindn narahat olan ngiltr
cara dmn mvqed olan xanlar daha
v Fransa rqd ran-Rusiya v Osfa tiki hakimin evrildi.
fal xarici siyast yeritmy baladlar.
manl-Rusiya ziddiyytbrinin kskin90-c ilbrin vvlbrind randa mvbmsin, Osmanl imperiyas ib rann
q rini mhkmbndirn Aa MhmQaraba xan brahimxlil xan v
rvan xan Mhmmd xan Osmanl
Rusiyaya qar birg xnn tkilin
m d xan Azarbaycanm cnub xanlqlachd gstrirdibr.
imperiyas il diplomatik laqlr sax
n tabe etmy balad. Sadq xan qlayirdilar. Lakin obyektiv tinliklr
Rusiya Iran v Cnubi Qafqazdaki
q qi istisna olmaqla, baqa xanlar Aa
hadislri diqqtb izbyir, Qafqazdaki
iizndn Osmanl imperiyas beb bir
N ;>hmmd xandan asll qbul etdimqamda onlara yardm etmkdn mvqebrini mhkmlndirmk iiiin
1; Sadq xann daya olan Srab dartdbirlr grrd. 1787-91 ilbr Rukinirdi.
n adan edildi. Srabdan sonra QaraAzarbaycan xanlar Aa Mhmmd
siya-Osmanl miiharibsi Rusiyan rada, Xoy tabe oldu. Urmiya 1 keirilxann tcavzndn qorunmaq iiiin
na qar bir qdr ehtiyatl davranmaa
di. Beblikb, cnub xanlqlan tabe edil
manevr edrk Rusiya ib laqlri falmcbur edirdi. Yass slhii (1791) badi. Lakin Lnkran xanlnn ial pla
ladrmaa mcbur idibr. II Yekaterina
landqdan sonra Rusiyanm l-qolu alin ba tutmad.
d. Qafqazdaki rus qounlarmm ba kohkumti Azrbaycan xanlqlan il
Qacarn hiicumu rfsind Azar
mandanma biitiin xanlarm Rusiyanm
Georgiyevsk traktatna (1783) oxar
baycanm imalnda ox mrkkb siyasi
sndlr imzalamaq istyirdi. Lakin
ali hakimiyytin qbul olunacaqlar
vziyyt mvcud idi. imal-rqi Azar
xanlarda Rusiyaya etibar olmadnbard mlumat verilmidi.
baycan torpaqlarn birbdirn Quba
dan, onlar beb bir mqavildn imtina
Aa Mhmmd xan vvlc dinc
xanlnn paralanmas nticsind
etdilr.
yolla imali Azarbaycan xanlarm tabe
xanlqlar arasnda hrc-mrclik daha da
Aa Mhmmd xan da hrbi m- etmk istdi, bu ba tutmadqda is iriartmd. Bu dvrd Azarbaycanm iliyyatlara hazrlamaqla yana, diplo
miqyasl hiicuma hazrlad. Bu mqsdmalnda hrbi chtdn n giicl qurumatik addmlar da atrd. O, Osmanl
b o, brahimxlil xana qiymtli bxma evrilmi Qaraba xanlnn bais

ilr etdi, brahimxlil xan da misi og

lu bdlsmd byi girov kimi Qacarn
yanna gndrdi. Az sonra bdlsmd
ldrld v Aa Mhmmd xan
onun yerin baqa girov istdikd, brahimxlil xan imtina etdi.
Aa Mhmmd xan rdd cavab
aldqdan sonra bir ne min nfrlik
dstni Qaraba v rvan zrin gndrdi. Hmin dst Qaraba v KartliKaxetiya arlnn birlmi qvvlri
trfindn mlub edildi. Lnkran
xanl hcuma mruz qalsa da, tabe
olmad.
1795 ild Aa Mhmmd xan qti
hcuma kedi. Hmin ilin yaynda onun
80 (bzi qaynaqlara gr 85) minlik qounu rdbili tutdu. Bundan sonra ordu
hissy blnd. Birinci dst Muan
dz v irvandan keib Dastana zr-

Toppuz. Polad. 18 sr.

b vurmal, ikinci dst rvan xanln

tabe etmli, nc dst is Qaraba v
Grcstana hcum etmli idi. nc
dsty Aa Mhmmdin z balq
edirdi. brahimxlil xan Aa Mhmmd
xana mane olmaq n Xudafrin krpsn datma mr etdi. Bunu grn Aa
Mhmmd zn krplr hazrladaraq,
Araz ayn kedi v ua qalasna trf
hrkt etdi. Birinci iki dst d Aa Mhmmd xann qvvlri il birldi.
1795 il iyunun axrlarnda ua
mhasiry alnd, az sonra Aa Mhmmd brahimxlil xani yola gtirmk
n danqlara balad. brahimxlil
xanla Qacarn elisi Pirqulu xan arasnda
aparlan danqlar he bir ntic vermdiyindn, 33 gnlk mhasirdn sonra
1795 il avqustun vvlbrind Aa Mhommd xan Grcstana yola diid.
uadan Adama gln Aa Mo
hammad Qacara gncli Cavad xan, kili Mhmmdhsn xan, brahim xann dtimnbri Mlik Mclum v Abovun dstlri d qouldular. Avqustun

20-d Adamdan xan qoun Tiflis

rahimxlil xann birbmi qvvbri Gncni mhasiry ald. Cavad xan bac verdoru irlildi.
mkb hri dantdan xilas etdi.
Siyasi bhran keirn Kartli-Kaxetiya arl Tiflisin mdafisini tkil ed
Rus komandanl Drbndi b keirmk n general-mayor Savelyevin
bilmdi. Bundan istifad edn Aa Mhmmd xan 1795 il sentyabrn 12-d bal ib hrbi qvv gndrdi. Savel
yev 1796 il fevraln 15-d Drbnd atTiflis daxil oldu v hri datd. Skd, lakin burada gcl mqavimt rast
kiz gn orada qaldqdan sonra ordunun
tchizat vziyytini, imali Qafqazdan
gldi. Qubal eyxli xan sarayndak
rus qounlarnn hcum thlksini, Na
rusprst qvvbrin iradsin rmn
dirin nvsi ahrux Mirznin XorasanDrbnd gbrk Tabasaran qazs, Qada qiyam qaldrdm nzr alaraq,
zqumux v Bak xanlarnn kmyib
Aa Mhmmd xan Gncy kildi.
hrin mdafsini tkil etdi.
Aa Mhmmd xan Qacarn qoOnlara kmk etmkdn imtina
unlar noyabrda Muanda cmldi.
edn Aa Mhmmd xan Qacar sas
O, uan zbt etmk mqsdil Musta
qvvbri il birg rana qaytd.
fa xan Dvlinin bal il dst gnZubovun yrn byk hmiyyt
drdi. kili Mhmmdhsn xan da z vern II Yekaterina mahiyyt etibarib I
dstsi il Aa Mhmmdin qounu il
Pyotrun manifestin (1722) oxar snd
birldi. ran qounlarnn bir dstsi
hazrlad.
Mustafa xan Dvlinin bal il amax xanl zrin yeridi. amaxl
Mustafa xan Fit dana kilrk 1796
ilin fevralna qdr orada qald. Birlmi qvvlr Yeni amaxya daxil olub,
onu datdlar. Mustafa xan mhasi alarkn qarda Slimin zn kid xan elan edcyi xbrini eidn
Mhmmdhsn xan tcili geri qaytd.
Bu arada Aa Mhmmd xann srkrdsi Mustafa xan Dvlinin zlmn tab
gtirmyn hali onu qtl yetirdi.
Mhmmdhsn xan yenidn Aa
Qolaq. Qzl krtik. Polad. 18sr.
Mhmmd xann yanna dnrkn,
yerli halinin, avar hakimi mm xann
v brahimxlil xann kmyindn istiZubovun Qzlyar (Qzlar) yaxnlfad edn Slim 1795 ilin dekabrnda
ndak drgsind ermnibr d var
zn ki xani elan etdi v Aa M- idi. Onlardan biri - ruslar trfndn
hmmdin tqibindn yaxa qurtarmaq
regionda bbdi kimi istifad olunan
arxiyepiskop .A.Arqutinski Cnubi
n Glsn-Grsn qalasna kd.
Qafqaz xristianlarn, xsusil Qaraba
Bellikl, Aa Mhmmd xan Qacarn
mliklrini Rusiya trfin kmk mqimali Azrbaycana yr uursuz ol
du. Gnc xanl istisna olmaqla, xan- sdib onlara mktubla mracit etdi. O,
mktubunda burada xristian dvbti yalqlarn ona tabe edilmsi ba tutmad.
ratman zruriliyindn sz ard.
Rusiyann imali Azrbaycan ial
Zubov kifayt qdr qvv topladqetmk chdinin boa xmas, Aa Mdan sonra aprelin 15-d yola dd v
hmmd xan Qacarn Tiflisi alb datDrbnd trafnda Savelyevin qvvlri
mas Grcstan mdafi etmyi hdsiil birbdi. Mayn vvlbrind dmn
gtrm Rusiyann nfuzuna byk
Drbnd yaxnlad v hiyl ildrk,
zrb idi.
II
Yekaterina Rusiyann rql bal hri zbt etdi. hrin b keirilmsinsiyastini hyata keirmk mqsdil d mdafidki tinlikbrb yana, er1795 il 16 noyabr tarixli frman il Gr- mnibrin satqnl da byk rol oynacstann, habel irvan v Baknn m- md.
eyxli xan Zubovun hzuruna gtidaFsi bard gstri verdi. slind
rildi v qraf, imperatri adndan onun
mdafi prdsi altnda imali Azrbalanacan vd etdi. Sonradan eyxbaycann zbt edilmsi nzrd tutulurli xan hakimiyytdn knar edildi v
du. 1795 il noyabrn ikinci yarsnda
Rusiya Grcstana hrbi qvv gndr- onun byk bacs Pric xanm Drbndi. 1796 ilin vvllrind grclrin v b- d hakim tyin olundu.

man ona kmk etmi gncli Cavad

Aa Mhmmd xan Qacara zrb enxan kemi xidmtbrin arxayn olaraq,
dirmk niyytind idi.
1796
ilin noyabrnda II Yekaterina-ahn yanna gldi. ah onu da 1796 ild
rus qounlarna mqavimt gstrmnn vfat vziyyti dyidi. ar I Pavel
diyin gr hbs etdi.
[1796-1801] imali Azrbaycandan rus
ox kemmi uada Aa Mhmqoununu xarmaq mrini verdi v bu
md aha qar sui-qsd tkil edildi v
i 1797 ilin yaznadk davam etdi. Beblikb, Rusiyanm Azrbaycan zbt etldrld (1797). Batman Qlnc lqmk n gstrdiyi nvbti chd d nbi ib tannan brahimxlil xann qardaticsiz qald.
olu Mhmmd ahn ban bRus qounlar Azrbaycan hdudlarahimxlil xana gndrdi. Aa Mhmrn trk etdikdn sonra Aa Mhmmd
md ahn qtlindn sonra randa hakixan Qacar 1796 ild zn ah elan etdi.
miyyt glmi onun qarda olu Ftli
1797 ilin yaznda Aa Mhmmd ycni- ah [1797-1834] z mvqeyini mhkmdn uaya hcum etdi. Aclq v xstlikbrin iddtbnmsi ib hri mdaf etmyin mmknszlyn baa dn brahimxlil xan uan trk edrk, z aibsi ib birlikd Car-Balakn getdi.
brahimxlil xann uan trk etmsindn xbr tutan Aa Mhmmd ah
qalann mdafibrin mktub gndrib tslim olmalarm tklif etdi. Mqavimti davam etdirmyin bs olduunu
grn uallar Aa Mhmmd ah Qa
cara hrin asaqqallarndan biri Hac
Babkb beb cavab gndrdibr: gr
ah 1795 ildki mqavimt gr onlar
balayarsa, uallar qalann darvazasn aarlar.
Aa Mhmmd ah Hac Babkb
uallara xbr gndrir ki, tslim olsalar, onlara toxunmayacaqlar. ks tqdird, qala alndqdan sonra, btn kiibr qrlacaq, qadnlar srbazlara veribck, hr is Kirman v Tiflis kimi
Pnahli xan mscidinin interyeri.
18 sr. ua.
dadlacaqdr .
uallar aha inanb qala darvazalarn adlar, Aa Mhmmd ah is
V! Zubovun drgsind olan Nurli
Qobustan kilimi.
x ma qraf qtb yetirmk taprld. T- verdiyi vdi pozaraq, hri talan etmk
19 srin vvli. Aberon.
mrini verdi.
sadf nticsind qsdin st ald.
uaya daxil olduqdan sonra Aa
> urli xan hbs edibrk Fltrxana
Mhmmd ah btn imali Azrbaybndirmkl mul olduundan, mys :gn olundu. Lakin rus iallarna
r mbariz davam edirdi. Bu m- can xanlarnn yanna glmsini, ya da mddt imali Azrbaycana qar
\: riznin bas eyxli xan idi. , a- ziz adamlarndan girov gndrilmsini hrbi qvv ttbiq etmdi.
Lakin imali Azrbaycan xanliqlari
mr etdi. Lakin xanlar ahn birinci ar axl Mustafa xan, kili Slim xan v
bu cr lverili raitdn qvvbri bir1 ustann bzi hakimbri ib laq ya- rna drhal cavab vermdibr. Bakl
ldirmk n istifad etmk vzin,
Hseynqulu xan htta iki dvtdn
rutmd. eyxli xan Qazqumux xani
bir-birin qar yenidn ara mharibbil-j birbrk sentyabrm sonunda Quba
sonra bel uaya getmdi. Beb olduqrin baladlar.
da, ahn qounla gndrdiyi qasid xan
xanlnn Alpan kndi yaxnlnda
imali Azrbaycann Rusiya trfingcb hbs etdi v onu znn hkmdar500 nfrlik rus hrbi dstsin ar
dn ialnn balanmas. Aa Moham
na atdrd . Ruslar qbul etdiyin
zrb vurdu.
mad ah Qacar qtb yetirildikdn sonra
1796
il oktyabr aynn vvlbrindgr Hseynqulu xan zindana salnd.
brahim xann qarda olu Mhmmd
Mustafa xan qadqdan sonra aZubovun kmyin knyaz Sisianovun
uada hakimiyyti l keirdi. Az
maxda zn xan elan edn Qasm aha
balq etdiyi yeni hrbi qvv gldi.
Oktyabrin 21-d general Rimski-Korsasonra brahimxlil xan yaxn adamlar
tabeliyini bildirdi. Lakin , tezlikl
Mustafa xan trfndn devrildi. ki
kovun balq etdiyi dst Gncy
ib birlikd uaya qaytd. Mhmmd
doru yola ddu. Gnc tutuldu. Rus
kili Mhmmdhsn xann yanxani z ahn hzuruna getmdi, elibr
komandanl tdricn hrbi mliyyatvasitsib tabeliyini bildirdi.
na qad. Lakin Mhmmdhsn xan
lar Cnubi Azrbaycana keirmk v
Aa Mhmmdin birinci yr za- onu tutdu v amaxl Mustafa xana

Drbnd zbt edildikdn sonra rus

qounlar cnuba irlildi. yunun 6-da
Quba tutuldu. Mqavimtin faydaszln grn bakl Hseynqulu xan iyu
nun 13-d Bak qalasnn aarn Zubo
va tqdim etdi. General-mayor Raxmanovun bal ib 3 piyada batalyonu, 2
svari eskadronu v 3 shra topu Bakya gndrildi. Rus qounlar Bakdan
amaxya doru irlildilr. eyxli xan
qad.
Rus qounlar vvlc Qurdbulaq
yaxnlnda, sonra Pirsaatda drg
saldlar. imali Azrbaycan xanlar v
bzi Dastan hakimbri rus tcavzn
qar ittifaq yaratdlar. Zubova qar
sui-qsd tkil olundu. Rusiyaya qam

ki xanlnn bayra.

verdi. is Mhmmd byi ldrd.

Bellikl, Mustafa xan ki xan Slim
xan kidn qovub onun qarda kor
Mhmmdhsn xan hakimiyyt gtirdiyin, hm d Mhmmd byi qtl
yetirdiyin gr Qaraba xannn dmnin evrildi. Mhmmdhsn xan
v Cavad xan da vvlki dmniliyi
davam etdirirdilr.
Bak xanlnda Hseynqulu xan v
II Mirz Mhmmd xan arasnda gedn mbariz xanln bldrlmsi
il nticlndi.
Tabriz v Xoy xanlqlarn idar
edn Cfrqulu xan Dnbuli Sraba hii
cum edrk oran viran qoydu. O, diimni Sadq xanla birlib aha qar xd. Lakin Sadq xan orada ldrld.
ahn olu Abbas Mirz Cfrqulu xan
mlub edrk Makuya, oradan da
Trkiy srhdin qovdu.
Qubal eyxli xan, amaxl Musta
fa xan v Lnkran xanlnn hakimi
Mir Mustafa xan arasmda da ziddiyyt1 kskinldi. eyxli xan Salyan tutdu, lakin oran trk etdikd Mir Musta
fa xan Salyan 1 keirdi.
Xanlqlarn apard miiharibbr
halini dinc mkdn ayrr, iqtisadiyyata ar zrb vururdu. 1799 ild irvanda ba vermi taun xstliyi ktbvi in
san tbfat il nticlnmidi. Ara
mharibbri, ar sosial-iqtisadi vziyyt lkni taqtdn salr, onun xarici tcaviiz obyektin evrilmsin rait yaradrd.
18 srin sonu-19 srin vvllrind

beynlxalq rait d Azarbaycan iin

ox lverisiz oldu. I Pavelin hakimiyytinin axrnc ilbrind Rusiya-ngiltr mnasibtbrinin kskinlmsi zminind Rusiya-Fransa yaxnlamas
balanmd. I Pavelin 1801 ild ldiirlmsi il Rusiya-ngiltr miinasibtlri nizama salnd. Rusiya-ngiltr
yaxnlamas ingilisbrin randak siyastinin ziflmsin sbb oldu. Bun
dan istifada edn Fransa randa stnly nail oldu.
Beb bir ziddiyytli v qeyri-sabit
beynlxalq raitd Cnubi Qafqaz,
cmldn Azarbaycan beynlxalq mnasibtlrd mhm yer tuturdu. Bu,
Azarbaycanm mhm strateji mvqeyi
v baqa amilbrb bal idi.
Azarbaycan xanlqlar z hakimiyytlrini qoruyub saxlamaq iiiin lky
gz dikmi Rusiya, ran, Osmanl dvbti, ngiltr v Fransa arasnda manevr edirdibr. Bu dvrd Azarbaycan
n sas thlk imalda Rusiya idi.
randa hakimiyyt kemi Ftli ahn balca qays mrkzi hakimiyyati
mhkmlndirmk idi v hblik imali
Azrbayca xanlar ib dinc miinasibtlr yaratmaa alrd. Osmanl dvbti
d zif olduundan bu dvrd ial
siyast yeritmirdi.
1801 il sentyabrn 12-d rus ar
I Aleksandr rqi Grciistann Rusiya
ya birldirilmsi haqqmda manifest v
frman verdi. Kartli-Kaxetiya arlndan vassal asllnda olan Azarbaycan
torpaqlan - Qazax, Boral v md-

dil sultanlqlar da Rusiyaya birbdirildi. Baqrationlar siilabsi hakimiyytdn

uzaqladrld, Kartli-Kaxetiya arl
bv edildi, Tiflis quberniyas yaradld.
1803-04 ilbrd Minqreliya v Quriya,
hminin meretiya Rusiyann himaysin kedi. Beblikb, Rusiya Cnubi
Qafqaz l keirmk n lverili stra
teji mvqe ld etdi.
1802 il sentyabrm 11-d P.D.Sisianovun Qafqaza ba komandan tyin
edilmsi ib Rusiyann Azrbaycan ial
plannn hyata keirilmsi srtlndi.
Sisianovun bu vzify tyin edilmsi tsadiif deyildi. ziindn raz, hm d
qddar bir hrbi olan gtirc silli Sisianov V.Zubovun yiirnd (1796-97)
itirak etmi, Bak qalasnm komendant olmudu.
I Aleksandrin tapr ib Sisianov
1802 ilin dekabrmda Georgiyevskd
xanlarla danqlara balad. Gr

rbt qab.
Oyma mis.
18 sr.

Quba, Drbnd, Lnkran xanlar v

Dastann bzi hakimbri glmidilr.
Dekabrn 26-da imzalanm mqavily
gr, onlar ara mhariblri aparmamal, ortaya xan mbahislri dinc
yolla hll etmli idibr. rann hcum
edcyi tqdird ona qar birg x et
mak aynca qeyd olunmudu. Mqavild ticartin inkiaf etdirilmsindn, dnizilikb bal msllrdn v s. bhs
olunurdu.
1803
ild Bak xanl il d beb bir
mqavib imzaland.
Georgiyevsk mqavilsi baland
vaxtdan hmiyytsiz bir snd evrildi, iinki mqavily qoulan imali
Azarbaycan xanlqlar ann deyil,
mhz Rusiyann tcavzn mruz qaldlar.
Rusiya rqi Giircstanda mhkmbnn kimi imali Azarbaycan torpaqlarnn ialna balad. lk zrb hrbistrateji hmiyytli Car-Balakn endirildi. Car-Balakn rus qounlarmn
Azrbaycann iribrin doru irlil-

msind mane olub, ran v Osmanl

dvbtiin Rusiyaya qar mbarizsind mhm rol oynayrd. rqi Giirciistanda hakimiyytinin itirilmsini istmyn v Rusiyaya qar mbarizni da
vam etdirn giircii ahzadsi Aleksandr
da Carda idi.
Sisianovun gstrii ib general Qulyakov 8 top, 1500 piyada, 200 kazak va
4500 giircii milisindn ibarat bir qvv
ib 1803 il martm 2-d -1
hiicum etdi. Martm 8-d Balakan tutuldu v dadld. Ultimatum alan Car
martm 29-da tslim oldu. Aprelin 12-d
Tiflisd Rusiya ib Car-Balakn arasm
da Andl hdlik imzalandi. Camaat
220 pud barama vermli, Tiflis girovlar
gndrmli v razisind rus qounlarm
yebdirmli idi. Car-Balaknin tutulmas Azarbaycanm sonraki ialm nis
boton asanladrd.
Rusiya miiyyn edilmi baraman
v^xtnda ala bilmdiyindn Sisianov
1804 ilin vvlind Qulyakovu 2500 f. lik qiivv ib yenidn Car-Balakn
g* ndrdi. Sakinbrin trk etdiyi Car tut Idu. Qulyakov tqibbr balad, lakln 1804 il yanvarm 15-d carllar trf dn ldrld. Sisianov Car-Balak n camaat ib yenidn barq balamal oldu.
Sisianovun hrbi-strateji planmda
mhm yeri Gnc tkil edirdi. Bu hri tutmaq iin ermnilrdn d istifa-

Cavad xann
buncuu.
At ql,
aac,
metal.

d etmk nzrd tutulurdu. Onlara

Rusiyann miidafsi iin ayaa qalxmaq bard mracit edilmidi. vvlc
dinc yolla Gncni b keirmy chd
gstrn Sisianov Cavad xana hdlyici mktublar yazaraq, qalann tslin
olunmasn tbb etdi.

Cavad xan Sisianova layiqli cavab

gndrdi: O ki qald hrin thvil
verilmsin, xam xyaldan l k. Gn yalnz meyitimin iistndn keib gi bibrsn. Bildin? Mn bndn sonra.
zg cr yox .
Beb olduqda rus qounlan hcuma
kedi. Qounun trkibind 11 topu olan
6 piyada batalyonu, 3 eskadron v 200-

Gnc xam Cavad xan Ziyad olu Qacar.

nazsi olan otaa girn Sisianovu yimxanm ldiirmy chd etmidi.

Cavad xan v onun olu ah Abbas
mscidinin hytind dfn edildibr.
Gncnin ial Rusiya n ox
hmiyytli idi. Azrbaycann digr
xanlqlarmm taleyi d artq hll olunmudu. ar hkumti Gnc xanl
zrind tinlikl qazand qbbni
yksk qiymtbndirrk bu mnasibtl
xsusi medal tsis etmidi. Gnc xanl bv edildi, hr aria Yelizaveta
Alekseyevnann rfin Yelizavetpol
adlandrld. Gnc szn dilin gtirnbr crim olunurdular.
1804-13 illr Rusiya-ran mharibosi. Glstan mqavilsi. Gncnin ial
v rus qounlarmm getdikc Azarbayca
nm irilrin doru hrkt etmsi Ca
nubi Qafqaza iddia edn rann kskin
miiqavimtin rast gldi. Beynlxalq rait ranm Rusiyaya qar xmas iin
lverili idi.
1804
ilin maynda ah hkumti rus
qounlarmm Cnubi Qafqazdan xarlmasn tlb etdi. Rusiya bu tlb rdd
cavab verdi v 1804 il iyunun 16-da iki
dvbt arasnda miiharib baland.
ran qounlarma ahn olu Abbas
Mirz balq edirdi. 1804 il yayn vvlbrind rus qounlar rvan xanlna
doru hrkt etdi. yul ay rzind trfbr arasnda dy oldu, rus qounu
rvan qalasm tuta bilmyib geri kildi.
Eyni zamanda, Rusiya Azarbaycan

dn ox kazak var idi. lk dyii Gncnin iki verstliyindki Quruqobu adl

yerd ba verdi. Cavad xan ciddi mqavimt gstrdi, lakin Gnc qalasna kilmli oldu.
1804
il yanvarm 2-dn 3-n ken
gec diimn iki dsty bliinrk qalaya hiicuma kedi. Bir dst general
S.A.Portnyakinin bal ib Qaraba
qaps, digr dst is Tiflis qaps taraf
dan hml edirdi. Cavad xann sas
qiivvbri iki df Portnyakinin hiicumunu df ed bildi, yalnz ncii hmbd
dmnlr hr daxil oldular. Ruslar
sas qiilbni tutduqdan sonra dyii da
ha da iddtlndi. Mdafibrin n srasnda olan Cavad xan yaralandna
baxmayaraq, son nfsindk lind qlnc dmnb dyd. Cavad xann og
Cavad xann mzan. Gnc.
lu Hseynqulu aa da dyd hlak ol
du. Vuruma Gncnin kbrind da
vam etdi. Gnc dynd 1500-dn
xanlarm ziin tabe etmk iini srtox adam hlak oldu.
bndirdi. Sisianov qarabal brahimGnc zbt edildikdn sonra qalann
xlil xana tzyiqi giicbndirdi. ki gclii
miidafibri arasmda olan Cavad xa- dvbtin arasmda qalan brahimxlil
xan vziyytdn x yolunu bunlardan
nn arvad Byimxanm rinin v olun gclsnn - Rusiyanm ali hakimiynun meyitbrinin dyii meydanndan
saraya gtirilmsin nail oldu. Xann - ytini qbul etmkd grd.

1805
il mayn 14-d Sisianovun Gn-ryagin balq edirdi. Onun dstlri
mhasiry dd v Koryagin Gncy
yaxnlmdak Krkay drgsinqamaqla cann qurtard. yunun 8-d
d Qaraba xanl ib Rusiya arasmda
ran qounu sgram ald.
11madddn ibart mqavil baland.
1805 il dekabrn 27-d amax xan
Qaraba xan Rusiya arnm vassal olmaa razlq verir, mstqil xarici siyaMustafa xan da mqavib balamaa
st hququndan imtina edir, ar xzinmebur edildi. , ild 8 min ervon versin hr il 8 min ervon vermyi hdsi- mli, irvandan ken karvanlarn thlksizliyini tmin etmli idi. Cavadda
n gtrrd. Xanlq daxili idaretmd
rus hrbi mntqsinin yaradlmas
mstqilliyini saxlayrd. ran qounlarndan xanl mdafi etmk n ma
nzrd tutulurdu. amax xanlnm
yor Lisaneviin balq etdiyi rus hrbi
Rusiyaya qatlmas Bak xanlnn idstsi uada yerbdirildi.
aln asanladrd.
1805 ilin vvllrind Gilan tutmaq
n
gndrilmi rus donanmas geri
"Andl hdlik". (Krkay
qaydarkn
Bakn tutmal idi. Avqusmqavilsi). 5-ci madd
tun
12-d
rus
qounu Bakya yaxnlad.
I..-i ual v Qarabal brahim
Qalan tslim etmk tklifn rdd cavaxann lksi zrind znn ali yeb alndqdan sonra qala at tutuldu.
gan hakimiyytinin tannmasn raAvqustun 22-d hr mhasiry alnzlqla qbul edrk, znn v vad, ancaq Urmiya v Qubadan Bak
rislrinin adndan sz verir: 1) hxanlna kmk glmsi qorxusu rus
min lknin xalqlarn byk Rusiya
qoununu Sar adasna kilmy mcimperiyasnn sakinlrindn az da
bur etdi. Bakl Hseynqulu xanla danolsa ayrmayaraq z tblri saqlar aparmaa gln Sisianov 1806 il
yacaqdr. 2) brahim xan zati-alilfevraln 8-d qtb yetirildi.
rinin v onun ocandan olan varisSisianovun lmndn sonra onun
lrin v arxasnn Qaraba xanl
qounlar da Sar adasna aparld. Czrind hakimiyyti dyiilmz
nubi Qafqazda vziyyt grginldi.
saxlanlacaqdr. 3) Daxili idaretm
1806 ilin yaynda 20 minlik ran oril bal hakimiyyt ilri, mhkm
dusunun Abbas Mirznin bal ib
v divanxana ilri, bununla yana
uaya hcumu ntic vermdiyindn,
lkdn ylan glir zati-alilrinin (xafrst uadak rus qarnizonunun risi
nn) slahiyytind qalacaqdr. 4) Zatimayor Lisaneviin lin kedi. O, galilrinin v onun slalsinin, elc
rnmmi qddarlqla brahimxlil xan
d onun lksinin qorunmas n
aib zvbri ib birlikd qtl yetirdi.
ua qalasna 500 nfrlik Rusiya
Tezlikb rus ordusu z mvqeyini
qounu qrargah v ba zabitlri il,
mhkmlndirdi. Xanain armnda
[habel] toplarla birlikd yeridilck,
ran qounlar mlubiyyt uradld.
ciddi mdaf n is Grcstan
1806 ilin iyulunda rus qounlar DrBa hakimi rait v ehtiyaca gr bu
bndi, oktyabrn 3-d is Bakn zbt etdstni gclndirck v zati-alildibr. Hseynqulu xan ailsi il birlikd
rinin lksini btn Rusiya imperiQarabaa, oradan da rana qad. Az
yasna mxsus olan bir lk kimi
sonra Quba xanl da b keirildi. Drhrbi qvv il mdafi edckdir.
bnd v Quba vvlc Trki amxalnn
hakimiyytin verildi, sonra is yalt
1805
il mayn 21-d kili Slim xan-evrildi. Beblikb, 1806 il kimi imali
Azrbaycanm byk hisssi Rusiyann
la da txminn eyni mzmunda mqavihakimiyyoti altna kedi.
1 baland. Lakin Qaraba xanlndan
Rusiyann Azrbayeandak iallq
frqli olaraq, ki xanl ar xzinsin
ild 7 min ervon vermli idi; rus qoun- siyasti lkd azadlq hrkatna sbb
oldu. Qubal eyxli xan arizm qar
larnn yerbmsi n burada ayrca
xsusib fal mbariz aparrd. ki xaqala tikmk nzrd tutulurdu.
n Slim xan da kidki rus qarnizonuQarabala mqavib Rusiyann Azrnu mhv etdi (brahim xann arvad
baycandak strateji mvqeyini mhkmlndirirdi. Buna gr d ran sas hcu- olan Slim xann baes ri ib birlikd
qtb yetirilmidi). Lakin 1806 ilin oktyamunu Qarabaa trf ynltdi. yunun
1 1-d Cbrayl yaxnlnda, iyunun 21- brnda ki yaxnlndak dyd Slim
d is sgran yaxnlnda dy ba xann qvvlri darmadan edildi, rus
qounu hcumla hri ald. Xanl idaverdi. Rus dstlrin polkovnik P.Ko-

etmk n yerli bylrdn ibart

mvqqti idar yaradildi. 1806 ild CarBalakn syan da amanszlqla yatrld.
Qafqazdak rus qounlarnn yeni
ba komandan general Qudovi yerli
idar sistemind myyn dyiiklikbr
etmy mcbur oldu. Bu, Sisianovun
rusladrma siyastindn frqbnirdi.
Ms., Cfrqulu xan Xoylu ki xanlnn hakimi tyin edildi. Xoydan kiy
krlm hali yeni salnm Yeniknd, Cfrabad v baqa kdlrd
mskunladlar.
Rusiya-ran cbhsind dybr davam edirdi. rvan tutmaq rus qounu
n balca vzif kimi qalrd. 1808
ilin payznda rvan hri mhasry
alnd. Qudovi general Nebolsin Nax
ivan! tutma hvab etdi. Oktyabrin
sonunda Naxivan tutuldu. Lakin rus

Mis fulus. ki xanl.

19 sr.

qouu rvanda uursuzlua dar

olub Naxvan da trk etdi. 1808 il kampaniyasnn mvffqiyytsizliyin gr
general Qudovii general Tormosov
vzldi.
1809 il avqustun ortalarnda Abbas
Mirz Araz kerk, Gnc yaxnlndak Abulaa yaxnlad, lakin Gncni tuta bilmyib rvana kildi. Bu zaman sgranda yenidn slh haqqnda
danqlar baland. Lakin Lnkran
xanlnn kim verilmsi bard mbahisd razlq ld edilmdiyindn, danqlara ara verildi. 1809 ilin sentyabrnda ran qounlar bu xanla soxuldu v
Lnkran datd.
1810 ilin avqustunda ran v Osmanl dvbti arasmda Rusiyaya qar hrbi
ittifaq balansa da, bunun rana real
kmyi olmad. ran slh danqlarna
balama qrara ald.
1812 ilin aprelind general Tormosovu vz edn Rtiev status-kvo
sasnda ranla mqavil balamaq
haqqnda gstri ald. Lakin bu df

lk vaxtlar Azrbaycann qrb torevrildibr v yaltlr daird birbdirild danqlar ba tutmad.

dibr. ki, amax, Qaraba v Tal
1812
ilin yaynda Napoleonun Rupaqlar rqi Grcstann idar sistemin daxil edildi. 1801 il 12 sentyabr tarixli
yabtbri mrkzi uada yerbn v
siyaya hcumundan istifad edn ran
sasnamy gr, ali hrbi v mlki ida Mslman dairsi adlandrlan hrbi
xeyli fallad. Abbas Mirz 20 minlik
retm Qafqazdak rus qounlannn ba
dairy, Bak v Quba yaltlri is
rdu il Xudafrindn kerk ahbukomandanna mxsus idi. 1801 ilin
mrkzi Drbndd yerbn Dastan
a qdr irlibdi. Lakin general
hrbi dairsin daxil idibr.
[ S.Kotlyarevski onu geri oturtdu. 1812 maynda Ali Giirc hkumti yaradildi.
Bu hkumt Azrbaycan torpaqlar
Glstan mqavilsi balandqdan
oktyabrn 18-d Aslandz dynd
sonra arizmin Azrbaycan xanlqlarm
bbas Mirznin qvvbri mlubiyyt
hesabna razisinin genilndirilmsin
urad. 1813 il yanvarn 1-d Lnkran
chd gstrirdi.
bv etmk siyasti yerli xalqn dvlti s qounu trfndn alnd.
1804
ild Gnc xanl ial edildik-lik nnsin son qoymaq, Azrbayeara Rusiya ib danqlara balad.
nn Rusiya imperiyasnn trkib hisssidn sonra burada xanln yerind yara evrilmsini srtbndirmk mqsdiS13 il oktyabrn 12-d Glstanda
dlm Yelizavetpol qzas Grcstann
ni gdrd.
( Qaraba) mqavil imzaland. Mqavitrkibin qatld. Qzan komendant
ly gr, Naxivan v rvan xanlqlaidar edirdi. Bak v Quba xanlqlar
Dairbr hrbi dair rislri, yaltrndan baqa btn imali Azrbaycan
da bv edibrk yalt evrildibr.
lr komendantlar balq edirdibr.
torpaqlar Rusiyann hakimiyyti altna
1819 ilin iyulunda kili smayl xaKomendantlarn hquq v slahiyytlkedi, Rusiya Xzr dnizind tam
nn lmndn sonra ki xanl bv
rinin dqiq myyn edilmmsi onlarn
hkmranla nail oldu.
edildi. General A.P.Yermolovun amazbanalna rait yaradrd. yabtbimali Azrbaycanda Rusiyann ial
x, Qaraba v Lnkran xanlarna qarri idar edn, demk olar ki, qeyri-mhrejiminin qurulmas. Rusiya Azrbaycan
dud slahiyytli komendantlar yalnz
txribatlar Mustafa xamn, Mehdiqutorpaqlarm b keirdikc, ial rejimilm czas vermk hququna malik delu xann v M ir Hsn xann xaric
yildilr. Komendant suli-idarsi daxili
ni mhkmbndirir, hrbi-strateji mqqamalar il nticlndi. 1820 ild
idarilikd xanlq sisteminin saslarn
sdbr xidmt edn idarilik sistemi
amax, 1822 ild Qaraba, 1826 ild is
Lnkran xanlqlar bv edibrk yabt
yaradrd.
saxlayrd. Komendantlar torpaq sahib-

Ftli ah
Qacar
rus generaln
ldrr.
Miniatr.
1810 il.

lrini mlkiyyt hququndan mhrum

edir, onlara sadiq olanlara is torpaq
sahbri balayrdlar. Bu, ali silkin
nmayndlrini arizmdn asl vziyytd saxlamaa kmk edirdi.
Rusiya ial etdiyi torpaqlarda sosial-iqtisadi sahd d mvqeyini nhkmlndirirdi. Metropoliyann ehtiyaclarn dmkdn tr mharib nticsind viran edilmi tsrrfat brpa olunurdu. Bu mqsdl hyata keiriln ilk
tdbirlrdn biri yaay yerlrindn didrgin diim halinin geri qaytarlmas
oldu. 1812 ilin noyabrnda Yelizavetpol
dairsin 2 min sakin qaytarlmd.
Mharibdn sonrak il rzind Qaraba xanlna min ail qaytmd.
imali Azrbaycandak rus ordusunu rzaq v sursatla tmin etmk mqsdib taxl ucuz qiymt alnr v ya
msadir edilirdi.
Rusiya snayesinin ehtiyaclarn dmk n ipkiliy xsusi diqqt yetirilirdi. Rusiyaya ipk aparlmas ilbil artrd: 1822 ild ki yabtindn Rusi
yaya 1,8 min pud, 1827 ild is 8 min
pud xam ipk aparlmd.
Neft quyular, duz mdnbri v balq

vtglri xzinnin ixtiyarna kemidi.

Hmin sahlr myyn haqq mqabilind varl adamlara icary (mqaity) verilirdi. Zylik kndindki (Gn yaxnlnda) zy yataqlar da icary
verilmidi.
arizmin Azrbaycandak ticartgmrk siyasti d mstmlki mahiyyt dayrd. 1821 ilin oktyabr ayndan
imali Azrbaycan v Grcstana gtiribn xarici mallara 5 faizli gmrk rsumu ttbiq edilirdi. Xanlqlar dvrndki daxili rahdar v gmrk ymalar
qalmaqda davam edirdi.
Rusiyanm Azrbaycanda yeritdiyi
mstmlkilik siyastinin xristia yaltlrin nisbtn daha ar olmas yerli
hakim zmry mnasibtd d zn
gstrirdi. Beb ki, grc zadganlar rus
zadganlar ib brabr hquqlara malik
olduqlar halda, ali mslman zmrsin
beb hquq verilmirdi.
1826-28 lr Rusiya-ran mharibsi. Trkmnay mqavilsi. Rusiya sas
Avropa dvbtbri ib birlikd Napoleonu mlub etdikdn sonra Osmanl dvbti v rana qar iallq siyastini
gcbndirdi. 19 srin 20-ci illrind dn-

ya siyastind Rusiyanm sas rqibi olan

ngiltrnin, hminin Osmanl dvlti
v rann ks siyasti fallad.
ngiltr ran Rusiyaya qar qoymaa alrd. 1814 ild ngiltr ib
ran arasnda Tehran mqavibsi balandqdan sonra ngiltrnin randa
mvqeyi mhkmlndi. ran silahl qvvlrind ingilis zabitbrinin rolu artd.
1813
ildn sonrak dvrd Rusiya-ran mnasibtlri grgin olaraq qalrd. ran mlubiyytl razlamr, Ru
siya is yeni torpaqlar b keirmk n
mharibni davam etdirmk istyirdi.
1825 il dekabrn 14-d Sankt-Peterburqdak syan haqqnda xbr ^ ehrana atdqda ah hkumti bunu lverili mqam hesab edrk mhariby bala
ma qrara ald. 1826 ilin iyulunda ran
qounlarnm hcumu ib ikinci Rusiya
ran mharibsi baland.
rann balca mqsdi Tiflisi tutmaq
v rus qounlarn Cnubi Qafqazdan s
xdrb xarmaq idi. Ruslarn is ba
lca zrbsi Tbriz ynldilmidi. M
haribnin balanc rus qounu n
uursuz oldu. ran qounlar srhc
boyu dybrd ruslar geri kilmy,
mcbur etdibr. Abbas Mirznin 60 min
lik qounu uaya yaxnlad v iyulun
26-da qalan mhasiry ald. Qounun

QUMUQ

bir hisssi is Gnc istiqamtind irlibdi. uann mdafsin qala qarnizonunun risi polkovnik Reut balq
edirdi. Qalaya edibn hmbbr ntic
vermirdi.
ra qounlar imali Azrbaycana

IMALI AZRBAYCAN

MSXltT

(1826-28 ill rin

ial kam paniyas)

AKl\
SlCiNAg.

M l f l r
H .N .H s n o v
V .U .U m u d lu

\
\

f^LtSU

l
T

ULTANLII

>
D tS T A fS tY A S I..

'hn m ax tp

Z rd a b

; KVAN

Agdqjn

rSrd^<SLbad

Rudbar^

jj
G o ru s,

Xanhqlarn
@ vs yaltlrin
mrkzlri
Digr yaa^ y mrfqlri

1827 ^usordusu
nur ynilri

ran ordusunun
26 r ayn-ayri xar-

>rdubcw o M ch r

: r a n

Xfrtibfedm
. S.Sley\anov-2005

Abbas Mirz.

D a rb a x o

Qorr-\jCr

daxil olan kimi lkni Rusiya leyhin

syan dalas brd. Bu, arizmin mstmbki siyastin qar xalq ktbbrinin nifrtinin nticsi idi. Gnclilr
1 04 il dhtlrini unuda bilmirdibr.
1 26 il iyulun 28-n ken gec Gncd
iisyan baland v hrdki rus hrbi
d -stsi mhv edildi. Cavad xann olu
l urlu xan Gncy daxil oldu.
Lnkran xanlnda yerln Xzr
dv niz batalyonunun komandiri lyuinin
.banalqlarma cavab olaraq bir epdr
ovvl rana qam M ir Hsn xann
q ytmas ib Lnkranda da ruslar leyhn syan ba verdi.
Bak xanlnda da hycanlar balamd. Lakin rus qounlar mhkm qa
la divarlarna arxalanaraq kemi Bak
xan Hseynqulu xanm hcumlarn df
ed bildibr. hrd lycanlar yatrld.
amaxda, Qubada, kid v digr
yerbrd d syanlar ba verirdi. Rsiyann lahidd Qafqaz korpusunun mharibd itirak etmsi xalq syanlarnn

larm yrlri
Rs iallanna
qar xclq xlan
Trkmnay mqavilsin sasn
RXt siya-ra n srh di

d. General A.P.Yermolov syanlarn

qbbsin rait yaradrd.
yatrlmasnda fal itirak edirdi. Hrbi
Cnubi Qafqazdak rus qounlar ye
ni qvvlr hesabna mhkmbndirildi.
cza dstlri syanlar qddarlqla yatrdlar.
A.P.Yermolovu Qafqazda .F.Paskevi
vz etdi. Abbas Mirz danq rus qo1827 ilin vvlbrind ran qounlar,
unlarn mhv etmk vzin, uann
Lnkran xanl istisna olmaqla, imamhasirsini davam etdirirdi. Frstdn
li Azrbaycan torpaqlarn trk etdibr.
istifad edn rus komandanl qvvb1827 il aprelin 20-d Xudafrin krps
rini birbdirrk strateji tbbs l
ruslarm lin kedi. Ruslarn sas qvald v ks-hcuma kedi.
vlri aprelin 23-d rvan mhasiry
1826
il sentyabrn 3-d mkir d-ald. ki aylq uursuz mhasirdn son
y oldu. ran qounu mlubiyyt
ra ruslar zrbni Naxvana ynltdilr.
urayb 2 min nfrdk adam itirdi.
yulun 26-da Naxivan alnd. Rus
Rus qounu sentyabrn 4-d Gncni
qounu byk strateji hmiyyti olan
tutdu. Abbas Mirz 48 gnlk mhasiAbbasabad qalasna hiicum etdi. Abbas
rdn sonra uan trk edrk Gncy
Mirz 16 minlik qounla bu qalann kmyin gldi. Lakin iyulun 5-d qala
doru hrkt etdi. 1826 il sentyabrn
13-d Gnc yaxnlnda Abbas Mirztslim oldu. Avqustun 13-d Alagz
nin qvvbri ib ruslarn sas qvvbri
dann tklrind ba vermi dybrd d rus qounu qalib gldi. Sentyabrn
arasnda byk dy oldu. Ruslarn
qalib gldiyi bu dy mharibnin ge- 20-d Srdarabad tslim oldu v ayn
26-da yenidn rvan qalasmn mhasidiin hlledici tsir gstrdi v bu
rsi balad.
dydn sonra ran qounlar zlrin
gb bilmdilr. Bu qbb AzrbaycanRus qounlar Araz kerk Cnubi
dak syanlarn vziyytini arladrAzrbaycana daxil oldular. Oktyabrin

. ., 2000; M u s t a f a z a d . . XVIII
2-d Mrndi, oktyabrn 13-d Tbrizi
yzillik
XIX yzilliyin vvllrind Osmanlaldlar. ran trfi slh danqlarna
Azarbaycan mnasibtlri. ., 2002;
balad. Lakin ilk danqlar ntic ver- .
mdi. Rus qounlar hcum mliyyat- . ., 2003; . .
larn davam etdirirdilr. 1828 ilin yan- (1796 .). ., 2003.
varnda hr, Urmiya, fevraln 8-d
Gvhr Mmmdova
rdbil ial olundu. Rus qounlarnm
rann irilrin doru irlibmsi slh
mqavibsinin balanmasn srtlndirAzrbaycan
di. Fevraln 9-dan 10-na ken gec
19 srin 30-cu illrind Tbrizin yaxnlndak Trkmnay
20 srin vvllrind
kndind slh mqavibsi baland.
16
madddn ibart Trkmnay mii- imali Azarbaycanda Rusiya imperiqavibsinin hazrlanmasnda A.S. Qriboyasnn mstmlkilik siyasoti. ar
yedov mhm rol oynamd. ErmnilRusiyas 1828 il Trkmnay mqavibrin krlmsinin tbbss d idi.
sindn sonra imali Azarbaycanda qti
Glstan mqavibsinin ksr rt- kild mhkmlnib burada mvcud
bri Trkmnay mqavilsind saxlaolan siyasi qurumlarn lvi prosesini
nld. Mqavib rvan v Naxivan xan- baa atdrd. Sonuncu siyasi qurumun lqlarnn Rusiyaya kediyini tsdiq etdi,
lisu sultanlnn varlna 1844 ild
srhdbri myynldirdi. rann zri- eyx amilin silahda v qohumu Da 20 milyon gm manat mbbind
niyal sultanm syanndan sonra son
tzminat qoyuldu. Yalniz Rusiya Xzr
qoyuldu. Onlarn vzind Azarbaycan
dnizind hrbi donanma saxlamaq
da komendantlar trfindn idar olu
hququ qazand. Mqavibnin 15-ci nan yaltlr sistemi, komendant sulimaddsin gr randa v Cnubi Azar
idarsi yaradld. yaltbrin banda dubaycanda yaayan ermnibrin ruslarn
ran komendantlar hrbi-idar risbrin,
ial etdikbri imali Azarbaycan ra- onlar is z nvbsind Qafqazn ba rizilrin krlmsin icaz verildi.
sin tabe idibr. 19 srin 20-30-cu ilbrin
Beblikb, Azarbaycan Rusiya v
do mstmlk orqanlarinin hyata keran arasnda bldrld: imal Ru- irdiyi tdbirlrin ksriyytinin (ahali
siyann, Cnub is rann lin kedi.
nin mxtlif tbqlri arasndak miinaimali Azrbaycann Rusiyaya ilhasibtlr haqqnda Qaydalar v Niq Rusiya-Osmanl mharibsi ntic- zamnambr , vaxtar aparilan kameral
sind balanm dirn mqavibsi
v b. siyahyaalmalar) balca mqsdi
(1829) ib d tsbit olundu.
mstmlk suli-idarsini hr vasit il
mhkmbndirmkdn, hkumt xzind.: .
sinin glirlrini mmkn qdr artrmaqXVIII .
., 1965; .
dan ibart idi.

Gm qnl
polad .
19 sr.

. ., 1989; 1i v F.,
l i y e v M. Naxivan xanl. B., 1996; l i y e v F., H s n o v . Irvan xanl. B., 1997;
Azarbaycan tarixi. Ycddi cildd. C. 3, B., 1999; C.
4, B., 2000; .

1828 il martin 21-d Azarbaycanm

zli torpaqlan olan rvan v Naxvandan ibart Ermni vilayti yaradld.
1801 ildn ial olunmu Boral v

Snaq torpaqlan Tiflis quberniyasnn,

1860 ild is Drbnd hri Dastan
vilaytinin trkibin qatlmaqla Azar
baycandan uzaqladrld .
Mstmlk zlmnn gclnmsi 19
srin 30-cu illrind gcl xalq xlarma
gtirib xard. 1830 ild Car-Balaknd,
1831 ild Talda, 1837 ild Qubada,
1838 ild kid, 1844 ild lisuda v s.
yerlrd syanlar ba verdi. Bu iisyanlar
ar iisuli-idarsi trfindn amanszcasna yatrld. Bununla yana, hmin iis
yanlar komendant idariliyinin smrsizliyini ab gstrdi. Buna gr d Ca
nubi Qafqazm inzibati idariliyind
dyiiklikbr edildi: 1840 ilcb komendant

)astm kn

NZBAT-RAZ
T*
BLGOS
(1840I)

M llifi

H.N.Hsnov
[Qbl'

Dilicaih
Yevlax\

j qnt. Byazid \!
IRVAN \

M r van

Trkmnay traktat.
15-ci madd
ah hzrtlri z dvltin sakitliyi
qaytarmaq v z tblrindn hazrk mqavil il bu qdr xobxtlikl baa atm mharibd
trdilmi bdbxtliklri daha da
artra biln hr eyi knar etmk ki
mi xeyirli, xilasedici niyytl hrkt
edrk, Azrbaycan adlanan vilaytin btn halisin v mmurlarna
bsbtn v tam balanma ta
edir. Hans drcy mxsus olmasndan asl olmayaraq onlardan
he ks z hrktin v ya mharib rzind v ya rus ordusunun
ad kiln vilayti mvqqti tutduu zaman davranna gr tqib,
dini qidsin gr thqir mruz
qalmamaldr. Bundan baqa o,
mmur v sakinlr bu gndn balayaraq z ailsi il birlikd ran
vilaytindn Rusiyaya srbst kemk, hkumt v yerli risliyin he
bir maneiliyi olmadan onlarn satlq
malna v ya mlakna v yalarna hr hans gmrk v vergi qoyulmadan danan mlkiyytini
aparmaq v satmaq n bir il vaxt
verilir. Danmaz mlk gldikd is,
onun satlmas v ya onun haqqinda
zxouna srncam n be illik
mddt myyn edilir. Lakin bu
balanma qeyd olunan bir illik
mddt baa atanadk mhkm
czas dn gnah v ya cinayt
ilmi adamlara amil edilmir.
idar sistemi lv olundu, vzind is
1844 ild Qafqaz caniinliyi yaradld. imali Azarbaycanda kemi yaltlrin
yerind yaradlm qzalar, sasn, Xzr

MAL
AZ0 RBAYCAN

VK\dmir

',

Qaranlm&5
QZALAR:

a . CAR BALAKN

2 .YELIZAVETPOL

'arabuU
S a lya n
tC brayl

Trtib edni
-^^2005
vilaytinin trkibind birbdirildi v
Grciistan-meretiya quberniyasma qatld. 1846 ild Xzr vilaytinin yerind
amax quberniyas, 1849 ild is kemi
rovan v Naxivan xanlqlarmm yerind
rvan quberniyas yaradld. Gnc toraqlar Grcstan-meretiya quberniya'iinn trkibind qald. 1859 il zlzlsinbn sonra quberniya mrkzi amaxdan
iakya krldii v o, Bak quberniyas
dlanmaa baland. Quberniyann tribin ua, Nuxa, Quba (bu qza Drond quberniyasnn bvindn sonra
Baki quberniyasma qatlmd), amax,
Bak v Lnkran qzalar daxil idi. Son!alar bu quberniyann trkibind bir sra
iyiikliklr edilmkb, yeni Cavad v
Gyay qzalar da yaradld. 1868 ild
Bak, rvan v Tiflis quberniyalanna
daxil edilmi Azarbaycan torpaqlarmn
bir hisssi hesabma Yelizavetpol quberniyas tkil edildi.
imali Azarbaycana yiylndikdn
sonra arizm burada zn mhkm
sosial dayaq yaratmaa alrd. lk
dvrlrd beb bir daya knardan gtiriln nsrbr hesabna yaratmaa, yerli

hakim tbqbrin bir hisssin etimadszlq gstrmy, onlarn hquqlarm

pozmaa chdbr edildi. 19 srin 40-c illrinin vvlbrind ar hkumti 30-cu
V.Leqkobtovun irvan yalti
haqqinda mlumat
irvanda hakim olan trkmn dili
btn Azarbaycanda yaylmdr v
bizlrd adt zr tatar dili adlandrlr; o, trk dili il qdr yaxndr
ki, hr iki xalq bir-birini baa d
bilir. Bu dil Cnubi Qafqazda trki
adlanr.. .[] rb v fars szlri il
znginlmidir, olduqca xoagln, avazl (bir dil kimi) seilir; v
gr buraya onu yrnmyin asan
olduunu lav etsk, onun orada
Avropada fransz dili kimi geni
ilnmsi tccbl grnmmlidir.
ilbrin xalq xlarmda fal itirakna
gr yerli hakim tbqbri czalandrmaa alaraq, Qazax, mddil v
Boral distansiyalar aalannn v Xzr
vilaytinin tiyuldar bybrinin torpaq

Q u b em iya v vila
y t m rkzlri
^ Q za m rkzlri
0 Digr y a a y
m ntqlri
G rcstan Im erc
mm mmm tiya il X z r vila
ytin in srld i
Q za srhdlri
A za rb a yca n R es
p u b lik a sn n m
a sir srhdlri
Pot yo lla n

miilkbrini xzinnin xeyrin miisadir et

mak chdi mqavimtl rastlad. arizm
yerli feodal silkbri il ittifaq xttini semy mcbur oldu. Htta vaxtil miixtlif sbbbr zndn rana qam byxanlarn mlkbri v hquqlar onlarn
zbrin qaytarld. 1846 il 6 dekabr ta
rixli reskript v 1847 il Kndli sasnamlri arizmin yerli hakim zmr ib
sazi girmsi dvrnn mntiqi yekunu oldu. Bu qanunlara sasn tiyul torpaqlar yenidn by v aalarm tam
miilkiyytin verilirdi, kndlilrin sahibkarlar qarsnda mkllfiyytbri
qanunibdirilirdi. 1 srin ilk rbnd miixtlif riitbli ar mmurlar (Yermolov, Starkov, Ponomaryov v b.) trfndn trtib olunmu sasnam br
kimi, 1846 il qanunu v 1847 il sasnambr i d torpaq v aa-kndli miinasibtbrin sasl bir yenilik gtirmdi.
Qanunlarda nzrd tutulmu czi dyiiklikbr is (ms., hddi-biilua atm
kii cinsindn olan hr bir kndlinin 5
desyatinlik pay torpa ib tmin edil
mosi v s.) kaz zrind qald.
Mharibbr v xalq syanlan dv-

rnn baa atmas, nisbi sakitliyin yaranmas iqtisadi durumun tdricn sabitbmsin, knd tsrrfat, sntkarlq v ticartin inkiafna rait yaratd. 1847 ild Bibiheybtd (Bak yaxmlmda) mexaniki sulla dnyada
ilk neft quyusu qazld.
imali Azorbaycan 19 srin 2-ci yarsnda. 19 srin 2-ci yarsnda imali
Azrbaycanm sosial-iqtisadi hyatnda
ciddi dyiiklikbr ba verdi. Thkimilik hququnun lvindn sonra Ru-

Neft buruu. 19 srin sonu. Bak.

siya imperiyasnda balayan snaye

ykslii ucqarlarn xammal mnblrin ehtiyac doururdu. Azrbaycanm
metropoliya il iqtisadi laqlri sxlar, nnvi tsrrfat sahlri genilnir, xammal istehsal edn yeni snaye
sahlri meydana glirdi.
Kndd is yeni istehsal mnasibtlrinin inkiaf daha lng gedirdi. Rusiyada thkimilik hququnu lv etmy (1861) mcbur olan arizm ucqarlarda kndli islahatlarnn keirilmsini
bngidirdi. imali Azrbaycan kndind
natural vergibrin bvi, onlarn pul vergibri ib vzlnmsi ancaq 1852-57 ilbrd realladrld. ar hkumti pay
torpaqlarnn sahibkarlardan satn
alnmas n Azrbaycan kndlibrin
vsait buraxmrd v burada pay torpaqlarnn satn alnmas mcburi deyildi. mumiyytl, 1870 il 14 may
sasnam si Azrbaycanda feodalasl mnasibtbri slind bv etmdi.
Digr trfdn, 14 may sasnam si
Azrbaycann knd halisinin txminn d birini tkil edn sahibkar

kndlilrin aid idi, xzin kndlilrin

amil edilmirdi.
Bununla beb, 1870 il islahat kndd bazar iqtisadiyyat mnasibtlrinin
yaylmas v inkiaf n lverili rait yaradrd: mt-pul mnasibtbri
genibnir, mt istehsalna ken tsrrfat sahbrinin say getdikc artrd. Bitn bunlar tbqlm v qtblmni, torpaqdan mhrum olan
kndlilrin snaye mrkzbrin axmasn srtlndirirdi.
lahzrt buyruu (13 iyul
1830 i( qanunundan)
ranla v Osmanl Portas il uurla
bitmi mhariblr mnasibtil
Grcstan, Cnubi Qafqaz diyar v
Qafqaz vilaytin bu gn Ali Senata
verdiyimiz frmanda rh edilmi
xsusi mrhmti bx etmkl, biz
orada yaayanlar [arasmda] Rusiya
hkumtin kortbii dmnilik
yoluna dnlr v ya baqalarna
uyaraq xyantd li olanlara da z
diqqtimizi yetirib onlarn islah
olunacaqlarna mid bslyrk v
glckd onlar Rusiyann sadiq
vladlarna evirmyi arzulayaraq,
onlar ltfn balayb mr edirm:
Xyant, elc d Rusiya hkumtin qar bdxahlq stnd v
siyasi mlahizlr gr bu lkdn
Sibir v ya baqa yerlr mhkmsiz srgn edilnlrin hams
vvlki yaay yerlrin qaytarlsnlar v lahzrtin iltifatl fvi il
onlarn msadir edilmi malikanlri indi olduqlar vziyytd, tb
ken illr n he bir vz dnilmdn onlara qaytarlsn, onlara bu
malikanlrdn, kemidki [qanuni] qayda sasnda, ancaq yerli
lknin mumi idarsin zidd olan
hr cr siyasi idaretm hquqlar
xlmaqla istifad etmk icazsi
verilsin.
19 srin 2-ci yarsnda, xsusn son
otuz ilind ticart kiniliyi geni miqyas alm, bazar ynml pambqlq,
ttnlk, zmlk sahlri formalam, bu sahlrd xammaln ilkin
emal mssislri - pambqtmizlm
zavodlar, tnbki fabrikbri, rab v
araq zavodlar tikilmidi. Neft Baks
ib yana Gnc, rvan, ua, Naxi
van, ki, amax, Drbnd, Lnkran
hrlri tdricn snaye mrkzlrin

evrilir, Krdmir, Hasll (indiki Clilabad), Ada, Cavad v s. yerlrd

mumlk hmiyytli yarmarkalar faliyyt gstrirdi.
Cnubi Qafqaz dmir yolunun Tiflis-Bak xttinin kilmsi (1883), daha
sonra Bak-Petrovsk (Mahaqala) xtti
(1900) vasitsil Rusiya dmiryollar bksin qoulmas, ay v Xzr dniz
gmiiliyinin inkiaf imali Azorbayca
nm dnya iqtisadiyyat sistemin qoulmasn srtlndirdi.
80-ci ilbrin 2-ci yarsndan imali
Azorbaycanda snaye pambql, biyan kk istehsal, zmlk, balq,
ttnlk sahlri getdikc daha ox
mumimperiya snayesinin tlbatna
uyunlar, hmin sahlrd mt istehsal getdikc gclnirdi. lknin
mxtlif blgbri bu v ya digr knd
tsrrfat istehsal zr ixtisaslar
tkmilbdirilmi knd tsrrfat altbrinin ttbiqi genibnirdi. Bunlarn tsiri
nticsind kndd mrkkb, drin so
sial proseslr gedir, qolomaqlar v:

Neft fontan. 1885 il. Balaxan.

knd muzdurlar meydana xr, ksbkarlq, cmbdn qeyri-kini ksbkarl gcbnirdi. Knd burjuaziyas balca olaraq qolomaqlardan, z tsrrfatlarm yeni sulla qurmaa nail olmu mlkdarlardan, varl kndlibrdn,
knd muzdurlarnm ksriyyti is czi
pay torpa ib dolana bilmyib muzdlu
i getmy mcbur olan yoxsullardan
ibart idi.
19 srin 2-ci yarsnda kndd feodal

qalc iarnn mvcudluu (torpan ksr sssinin xzinnin v mlkdarlarn nd saxlanlmas, dvltin v bybri eyrin mklbfyytlrin qalmas
v
kapitalist istehsal mnasibtbrinin kiafm bngidirdi. Kemi feodal
zl n qolomaq-yoxsul ziddiyytlri
do v olunurdu.
rizmin byk cidd-chdb yrtd) qaba mstmlkilik siyasti, xss d kemi Car-Balakn blgsind slman yengiloylar v b. zorla
xri ladrmas 1863 ild Zaqatalada
Murtuzun bal ib gcl antirib alq syanma sbb oldu. srin sonua yaxn kndlibrin feodal, qolomaq v milli zlm qar hrkat getdikc genibnir, bzi yerlrd aq silahl kil alrd. Bunun n qabarq ifadsi
qaaqlq hrkat idi. Qaaq Nbi,
Qaaq , Dli li, Qaaq Sleyman, Qaaq Yusif v b. xalq qisaslar
uzun mddt rzind Zngzur, Naxi
van, Qazax, Gnc v s. razilrd ar
suli-idarsin, bybr, qolomaqlara

hbri - misritm, pambqtmizlm,

qar barmaz mbariz aparrdlar.
slahatdan sonrak dvrd Azripksarma v s. d srtb inkiaf edir,
baycan snayesind, xsusn neft snayeni snaye mrkzbri meydana xrd.
Bak ninki imali Azrbaycann,
yesind gcl canlanma ba verdi. Neft
cmldn d btn Qafqazn n iri ssnayesind bir sra texniki yenilikbrin
ttbiqindn sonra balanan bu can
naye mrkzin evrilmidi. 1897 ild
lanma neftvern torpaqlarn hrrac yolu
Bak quberniyas halisinin 20%-i (tqr.
ib xsusi sahibkarlara verilmsindn
112 min nfr) burada cmbmidi.
(1872) sonra daha da srtlndi. Yeni
1889-1902 illr rzind tkc glmlrin
zngin neft mdnlrinin i salnmas,
hesabna bu hrin halisi 21,6 min nfhl qvvsinin ucuzluu, yeni texniki
fr artmd. Azrbaycann digr hrsul v digr vasitlr neft hasilatnm
lri d srtl byyrd. Bzi hrlr
srtli artmm tmin edir, yerli, Rusiya
zr halinin artm 63-147% idi. srin
sonuna yaxn Quba hrind 18 min,
v xarici kapital buraya clb edirdi.
Neft istehsal ib mul olan frmalarn
amaxda 23 min, Nuxada 26 min, usay ilbil artrd. 19 srin 90-c ilbrinin
ada 26 min, Yelizavetpolda 34 min
ortalarnda Azorbaycan neft snayesi
hali yaayrd.
hasilat zr dnyada birinci yer xqtisadiyyat sahsind ba vern mmd. Eyni zamanda Sabunu, Suraxahm prosesbr sosial hyatda hmiyytn v Bibiheybt kimi sas neft rayonlali nticbr gtirib xard - burjuaziya
rnn istismar sahibkarlara byk glir
v fhb sinf meydana xd. Balca ola
ld etmy imkan yaradrd.
raq neft snayeibrindn, digr fabrik v
19
srin son rbnd Azrbaycan iq-zavod sahibkarlarndan ibart olan
tisadiyyatmn balca sahsin evrilmi
Azrbaycan burjuaziyas ilk vaxtlardan
neft snayesi il yana digr istehsal sa- z trkibin gr oxmilltli idi.

xanlarmn tarixin hsr olunmu salnambri v s.

M.F.Axundzadin (Axndov) tk Azrbaycann deyil, btn rqin
ictimai fikir v mdniyyt tarixin
gcl tsiri olmdur.
Mhz bu dvrd Hindistandan Sudana qdr ne-ne lk gzmi Hac
Zeynalabdin irvani kimi corafya,
etnoqraf, tarixi v air yetimi, Tiflisd Azrbaycan trkcsind ilk qzetbr
Tatar xbrlri (1832), Qafqazn
bu trfinin xbar (1841-^6) qzetlri
ap olunmaa, dnyvi bilikbr yaylmaa balamdr.
1873 ild Bakda Azrbiivcan milli
teatrnn, 1875 ild H.Zrdabinin kin
i qzeti ib Azrbaycan milli mtbuatnn sas qoyuldu. Bu dvrd Seyid v
Clal nsizad qardalar trfndn T if
lisd nr olunan Ziya , Ziyayi-Qafqa
ziyy , Kkl kimi trkdilli, Bak sr
maydarlar trfndn buraxlan Kas
pi , Bakinskiye izvestiya , Bakf'
Birjevye vedomosti v s. rusdilli qzet
br Azrbaycann sosial-iqtisadi v siyas
hyatmda gedn prosesbrin iqlandrl
masnda, milli urun oyanmasnda, mil
li zndrkin v milli birliyin gclnmsind byk rol oynadlar.
cL: . .
XIX . ., 1958;
lr, kndlilr, sntkarlar, ruhanilr,
o n u n .
XIX ., ., 1964; .
ziyallar v b.) daxil idi.
19
srin 70-ci illrindn Azrbaycan-
XIX
XX . ..
da sosial ziddiyytlr kskinldi. 1872
1964; sm a y l o v . ., t b r a h i m o v M. C.
ilin maynda Gdby misridnbrinin,
Azrbaycan neft snayesinin inqilabaqdrki
1880-81 illrd Bak tnbki fabriki fh- tarixi. ., 1991; . .

bbrinin, habeb lbkibrin ilk ttillri
XIX ., ., 1991; Azorbaycan tarixi. Yeddi cildd.
ba verdi. 1891 ilin dekabrnda Bakda
. 5, ., 2001.
balanan fhl ttilind 5 mindk adam
Hac Hsmov

Azrbaycan milli burjuaziyasnn

bir ox nmayndlri lk tarixind
mtrqqi rol oynamlar. Azrbaycan
mdniyyti, maarif v iqtisadiyyatnn
inkiafmda H.Z.Tayevin xsusib byk xidmti olmudur.
Fhl sinfnin formalamasnn balca mnblri imali Azrbaycan kndi
v Cnubi Azrbaycandan, imali Qafqazdan, Volqaboyundan axb gln
itirak edirdi. 90-c illrd dflrl Baknn tnbki fabriklrind, Nuxann ipk
ksbkarlar idi. Burjuaziya kimi, Azrimali Azrbaycan 20 srin vvlsnayesi mssislrind, Gdby mis- lrind. 1900-03 ilbr dnya iqtisadi
baycan fhllri d oxmilbtli idi. Bak
ritm zavodunda, Bank vtglrind,
neft snayesi, metal emal, da-mdn,
bhram neft snayesinin btn sahlAberonun mxtlif mssislrind v s.
yngl v yeyinti snayesi, gmi tmiri
rind zn bruz verdi. Bhran neft
mssisbri, dmir yolu fhllri onun
yerlrd fhl xlar oldu.
snayesindki tmrkzlm prosesini
Bu dvrd Azrbaycan mdniyybalca dstlrini tkil edirdi.
daha da gcbndirdi. Eyni zamanda
Azrbaycan qzalarnda yerln s- tinin inkiafnda yeni meyilbr zn
maliyy v texniki chtdn zif olan
naye mssislrind v knd tsrrfa- gstrirdi. Azrbaycanl alimbr M.C.
mssislr iflasa urad.
Topubaov v Mirzo Kazm rqtnda da balca olaraq muzdlu
Bhran illrind neft mhsullarnn
hesabna dolananlar ox idi. 19 srin
naslq sahsindki elmi ibri ib btn
ixrac n lazm olan nqliyyat vasitbdnyada hrt tapm, Rusiya rq- rinin sahibbri d birbmy alrdlar.
sonuna yaxn Azrbaycan qzalarnda
naslnn banibri olmular.
fhblrin say yz min nfr atrd.
Birinci dnya mharibsi (1914-18)
19
srin 1-ci yarsnda Azrbaycanrfsind neft daha ox hmiyyt ksb
19
srin 2-ci yarsnda Azrbaycan
tarixnaslq elmind byk canlanma
cmiyytind ba vermi dyiiklikbr
etmy balad. Neftin qiymti getdikc
nticsind azrbaycanllar milbt kimi
hiss olnurdu: A.Bakxanovm Glsartrd. Neft frmalar ib six laqd
formalad. Bu milbtin trkibin mx- tani-rm i, Mirz Adgzl byin, Mirolan ar hkumti onlarn faliyytini
tlif sosial tbqlr (snaye, ticart v z Camal Cavanirin Qaraba xanlmhdudladrmaq n he bir mli
knd burjuaziyas, mlkdarlar, fhl- nn tarixin, Krim aa Fatehin ki
tdbir grmrd.

D rb n d

'clama
Qasrrki}
nircam
Tkl

Mlfi
H.N.Hsrov

Bcl

[sm rf

Gm r

fiZeyv&

p m ik B hn,

laqknd

kixas

Uyzn

Mabiqfjah

j r GlkujJfP
(
^wabulaq

XfniW
iG yay
Borsmfu

Y eni B yaz;

E m i d z in

K(Wymirc5

tesnri

^ n Z rd a b

& y iu so f

\L n g b iz
\

Quranlvq

&
Dabul

\\Yengi0{

OScctl

Abcanlo[

' z k n d

^eyidsadxlt/
tyulibyli

Jpv)r/si

Qubq&dBray
[Nehrsfih

\oDigah

Q ubertiya
^ m rkzlri
Q za mrkzlril
Digr y a a y '
m tqlri
Q uberm yu
srhdlri
Q za srhdlri
A zrb a yca n R espublikasnn m asir
srhdlri
D vlt srh a d lri
Pot y o lla n

Trtib edni
A stara

?Neft snayesi ib yana digr snaye

sah 14 d inkiaf edirdi. Bakda 13 iri
, qayrma zavodu faliyyt gstrirdi v : orada ilyn fhbbrin say tqr.
14< 1850- atrd.
Z.Tayevin yaratd kiik neft firma: .srin sonuna doru iri mssisy
ev i. msi sdullayev 20 srin vvlbr
z mssislri sasnda shmdar

ti yaratmd. 1913 ild .sdul' ev cmiyyti Ramanada, Sabunu

Suraxanda 37 qazma buruuna,
nefi lyrma v mexaniki zavodlara v s.
maUk idi. Murtuza Muxtarovun zavodlarmn illik istehsal 2 mln. rubla atrd.
1901 10 ilbrd Baki neft istehsal rayonunda 60 azrbaycanl sahibkar faliyyt
gstrirdi v onlarn srncamnda 80 irkt var idi. Bununla beb, 1913-14 illrd
nefl istehsal ib mul olan 165 neft firmasndan 48-i, yni 30%-i azrbaycanl
sahibkarlara mxsus idi.
Neft snayesindn ld edibn vsait
hesabna azrbaycanl sahibkarlar yerli
istehsaln digr sahlrind d aparc

mvqe tuturdular. Bakda H.Z.Tayevin btn Rusiya imperiyasnda iri

fabrikbrdn biri saylan Lifli mmulatlar hazrlayan Qafqaz shmdar cmiyyti faliyyt gstrirdi. Metal emal
snayesind Azrbaycan kapital daha
sanball tmsil olunmudu. Baknn
mexaniki zavodlarndan birinin rikli
sahibi H.Z.Tayev idi. Bu sahd
M.Muxtarova, Cavanirov qardalarna v baqalarna mxsus xeyli mssis
qazma avadanlqlarnn tmiri zr ixtisaslamd. M .Muxtarovun Bakda iki
mexaniki zavodu faliyyt gstrirdi v
onlardan byy Sabunu zavodu
idi. 1913 ild mdnlri iri qazma texnikas ib tmin edn daha bir mexaniki
zavod ina edildi. Energetika sahsind
Azrbaycan kapital H.Z.Tayevin itirak ib tmsil olunmudu. O, Elektrieskaya sila shmdar cmiyytinin direktorlarndan biri idi v hmdlidki
iplik fabrikinin ehtiyaclarn dmk
n 1907 ild hmin cmiyytl mqavib balamd. Bundan lav, Bak

/. S. Sleymarov-2005

rayonunda .sdullayev, H.B.Aurov, T.B.Qulubyov v baqalarna

mxsus 12 kiik elektrik stansiyas ina
edilmidi.
Snayenin srtli inkiaf v onunla
laqdar hali artm tikinti ibrinin genilnmsin, tikinti materiallar istehsalnn inkiafna sbb oldu. srin vvlbrind Bakda 500 fhbsi olan 20
krpic zavodu faliyyt gstrirdi. 1905
ild Keld i salnan Qafqazda ilk sement zavodu sahibkar Hsnova mxsus idi.
Azrbaycan qzalarnda da snayenin mxtlif sahbri inkiaf edirdi. 1906
ild Gdby mis mdnlrinin hasilat
Rusiyada hasil olunan mis filizinin
1/4-ini, bir ildn sonra is 1/3-ini tkil
edirdi. Gdby misritm zavodunu
Qalakndb laqlndirn xsusi dmir
yol xtti kilmidi.
Pambqln inkiaf ib laqdar
pambq emal snayesi yaranmd. vvlbr at gc ib ilyn qurular bir qdr sonra a neftb hrkt gtiriln

mhrriklrl ilmy balad. 1911 il

da Azrbaycanda artq 40 pambq ema
il zavodu faliyyt gstrirdi. sas pambqlq rayonlar Cavad, amax, Gyay, ua, Yelizavetpol v Irvan qzalar idi. Orada cmbmi zavodlarn ksriyyti 8-10 fhbsi olan kiik mssisbr idi. Bunlarla yana. Petropavlovskda
(indiki Sabirabad), Hacqabulda, Salyanda v s. yerbrd faliyyt gstrn

Musa Nayev.

da yaxn duz ylrd. 1909 ild is duz

dyirmam i dd.
20 srin vvllrind Xzr dnizind
gmiiliyin inkiafnda azrbaycanl sahibkarlarn rolu yksk idi. 1906 ild
gmilrin 41%-i, yk dvriyysinin is
41,7%-i onlara mxsus idi. n ox gmiy malik olan sahibkarlar arasnda
Hseynovlar, Dadaovlar v Rsulovlarn adlarm kmk olar. H.Z.Tayev
d Xzr dnizind n ox gmisi olan
sahibkarlardan biri saylrd. 1905 ild
o, znn Kaspi gmiilik irktini
Kr-Kaspi shmdar gmiilik cmiyyti n evirdi. Xzr buxar gmiiliyind
shmdar cmiyytbrinin mvqeyi daha
gcl idi. Teploxodlarn 47%-i v onlarn dadqlar ykn 98%-i bunlara
mxsus idi. 1914 il rfsind n iri gmiilik mssislri Qafqaz v Merkuri v rq cmiyytlri idi. 1911 ild
hmin irktbr H.Z.Tayevin KrKaspi shmdar gmiilik cmiyyti ni
satn aldlar. Xzr dnizind iri li
man saylan Bak Rusiya v ranla iqti
sadi laqbrin mhkmlnmsind mstsna hmiyyt ksb edirdi.
Azorbaycanm Mrkzi Rusiya ib
laqbrind 1900 ild istismara verilmi
v imali Qafqazdan ken dmir yolu
byk hmiyyt malik idi. Azrbaycan dmir yolunun uzunluu 746 -

hr halisi ox srtl artrd.

1897-1915 illrd Bak halisi, mdnzavod rayonlar nzr alnmadan,
112,2 min nfrdn 262,4 min nfr,
Gnc halisi 33,6 min nfrdn 59,7
min nfr qdr artmd. Bu dvrd
Nuxa halisi 28,4 mindn 52,2 min, ua halisi 25,6 mindn 43,8 min, Quba
halisi 17,4 mindn 26,9 min, amax
halisi 23 mindn 27,3 min, Lnkran
halisi is 10,6 mindn 17,8 min
atmd. 1915 ild Naxvann halisi 9
min yaxn, Ordubadn halisi is 6,5
min nfr idi. Beblikl, bu illrd Azrbaycanm hr halisi 305 mindn 556
min nfrdk artaraq tqribn iki df
oxalmd.
Bak z iqtisadi v ticari inkiafna
gr tkc Cnubi Qafqazn deyil, Ru
siya imperiyasnn da byk hrlrindn biri idi. 1900-17 illrd Bakda 3
mindn ox bina ina edilmidi. Onlarn
ksriyyti milli sahibkarlarn vsait
hesabna tikilmidi.
Bakdan sonra ikinci ticart-snaye
mrkzi Gnc hri idi. 1914 ild bura
da 8 pambq email zavodu, 3 spirt v
konyak zavodu, 37 axr istehsal mssi
ssi, ttn fabriki, krpic zavodu v 1500
ticart mssissi faliyyt gstrirdi.
ua Qafqazda byk xala istehsal mrkzi idi. Burada toxunan yiik-

zavodlar elektrik i v mxtlif avadanlqlarla tmin olunmu iri kapitalist

mssislri idi.
20
srin vvllrind ipk emal snayesi yeni inkiaf mrhlsin qdm
qoydu. 1905 ild Yelizavetpol quberniyasnda 3 min qdr fhlsi olan 435
fabrik 1305 min rubl mblind mhsul
vermidi. 1913 ild fabrikbrin say 80-
enmi, istehsal hcmi is df artaraq
5 mln. rubla atmd. Bir ox kiik
mssislr ya iflasa uram, ya da iri
sahibkarlarn ixtiyarna kemidi. pkiliyin sas mrkzi olan Nuxa qzasnda 109 fabrikdn 45-i manlarla v buNobel qardalarnn neftayrma zavodu. Bak.
xar mhrriklri il tmin olunmudu.
ua qzasnda is 21 fabrikdn yalnz
skkeyfyytli xalalar Rusiyann bir
8-i beb nv texnikaya malik idi.
atrd. 1904 ild Cnubi Qafqaz dmir
Bakda Artur Koppel shmdar c- yolunun yk dvriyysi 19 srin sonlarox hrin v xaric ixrac olunurdu.
hrd 22 ipk emal v ipksaryan
miyytinin byk su qurusu ibyirdi.
na nisbtn iki df artaraq 292,7 mln.
190708 ilbrd burada Suraxan-Kr
puda atmd, srniin danmas is 5 fabrik, 3 spirttmizbyn v konyak za
shmdar cmiyytinin mlkiyyti olan
vodu var idi. 1913 ild uada 800 ticadf oxalmd.
sutmizlyici stansiya da faliyyt gst20
srin vvlbrind Azrbaycan -rt-snaye mssissi mvcud idi.
rirdi. 1904 ild ya zavodu, srin ikinci
Nuxa hri tkc Azrbaycann
hrbri srtb inkiaf edirdi. Azrbaycaonilliyind is konserv zavodu faliyynn 10-dan artq hri, cmbdn dn- deyil, btn Qafqazn ipk istehsalnda
hmiyytli rol oynayrd. 1914 ild bu
t balad. Z, Masazr, Ceyranbatan
yann neft mrkzi olan Bak mhm
v s. orsulu gllrdn hr il 400 min pu- ticart-snaye mrkzin evrilmidi.
rada 55 ipk emal v ipkyirm fabri-

MAL AZRBAYANDA TRK-MSLMAN

HALY QARI ERMNLRN TRTDK-

* 23.11.-1.12.1905
;

E R

-,D A I S T A N
/
/ V I L A Y T L .* "
>'
/
N

E L 'Z 'A
*
.*>*.

Q) *

'

Y A

................ 2 8 . 1 1 . 1 9 0 5

4 ''- '
*4

( & 5 -1 9 0 6 ill r)

' f '%

(T F L S

V'w

amxor
YELlZAVET
YELlZAVETPOL

Gmr
QAR ^ J J f
R

g *

V A

# K 18; 20.11*. 1905

S::ffe6vAN

\
Iqd.tr

S
V

'
.4y6:95:':,
e # . / v <m -&

"

Dvlt srhdlri
Rus imperiyasmn quberniya,
vilayt v dair srhdlri
.mmmmm Masir dvlt srhddldii

il

'Mxi[
12-15.5:
26-30.

,5

Qvzn toqquma rayorlan

1
)

Trtib edan
.. .Sley mano v-2()5
ki, ipk istehsal v barama ticarti ib
mul olan 21 mssis, 3 ttn fabriki,
24 >n-dri emalatxan^s v s. var idi.
191 ild Nuxa i adam .hmdov h*
elektrik stansiyas tikdirmidi.
191 Id hrd illik dvriyy vsaiti 3
ml)' rubldan ox olan 962 ticart-sna\ ssissi faliyyt gstrirdi.
srin vvlbrind amax hri
k tsrrfat mhsullarnn v kusta hsal mallarnm mhm mrkzi
idi
aqa qzalardan gtiriln mallar
da uradan Bakya, Cnubi Qafqazn
m nlif hrbrin, hminin Htrxan ; aparlrd. 1912 ild amaxda il
lik lvriyysi 1,2 mln. rubla brabr
ola 227 ticart v snaye mssissi
var idi.
Lnkran balq, taxl, me materiallar sat v ixrac zr mhiim ticart
mrkzi idi. 19 srin sonunda burada
225 ticart-snaye mssissi var idi,
1910 ild is onlarn say iki df artaraq
460-a atmd.
Quba hri meyvilik, balqlq v
xalalqla mhur idi. 1910 ild hr-

A R

V V-

. . . Toqqumalarla hat olun|jj

w

mu blglr
Azrbaycanllann ktlvi qrna n ox m nz qald yerlr
n iri silahl toqquma
yerlri

man il hr dumasnda mslman dedki 329 ticart mssissinin illik dvputatlarn say 50% nzrd tutulsa da,
riyysi 1 mln. rubl idi. Hmin illrd
Quba v Lnkranda kiik elektrik
slind buna riayt olunmurdu. Yalnz
1905-07 ilbrin inqilabi hadislrindn
stansiyalar da tikilmidi.
Duz v spirt istehsalnda Naxivan
sonra Qafqaz caniini gzt getmli
mhm hmiyyt malik idi. Ordubad
oldu v 1907-11 illrd keiriln sekibr
hri srin vvlind d Azrbaycann
nticsind Bak hr dumas deputatipk snayesi mrkzlrindn biri olaraq
larnn 57,7%-ini azrbaycanllar tkil
qalrd.
etdi. Bak hr dumasnm ilk deputat20
srin vvllrind meydana xm lar Hsn by Mlikov (Zrdabi),
hr tipli ticart-snaye mrkzbri srasmayl by v brahim by Sfrlisna Gdby, Salyan, Adam, Brd v
yevlr, hmd by Aayev, limrdan
Gyay da daxil idi. 20 min v daha ox
by Topubaov, Ncf by Vzirov,
H.Z.Tayev, Aa Axundov, Mirz
halisi olan bu mrkzlrd kapital dvsdullayev, jdr by v sa by Aurriyysi byk olan onlarla kiik ticart
byovlar, .Aurov, Mmmdrza Vkimssisbri yerbirdi. Ms., Salyanda
bu mssislrin illik dvriyysi 1,5 mln.
lov, Mmmdhsn Hacnski, srafil
rubla atrd.
Hacyev olmular.
hrbrin znidar orqanlar
Bakdan frqli olaraq Gnc hr
dumasnda qlasnlarn ksriyytini
1892 ild qbul olunmu hr sasnaazrbaycanllar tkil edirdi. Onlarin
msi n uyun ibyirdi. sasnamarasnda Hsn by Aayev, Adil xan
nin 44-c maddsind mslmanlarn
znidar orqanlarmda itirak mh- Ziyadxanov, Nsib by v Yusif by
Yusifbylibr, Rfbyov v Xasmmdudladrlrd. Azrbaycann grkmli
mdov qardalar, Mmmdbar eyxictimai xadimbrinin dflrb vsatt
qaldrmas nticsind arn 1900 il fr- zamanl v b. xsusi seilirdilr.

ua znidar orqannda bdrrhim by Haqverdiyev, Ham by

Vzirov, bdlkrim by Mehmandarov v b. faliyyt gstrirdilr. 1904-07
illrd Cavad by Sfrlibyov Bak hrinin bas seilmidi.

msi sdullayev.

Azarbaycanda ba vermi sosial-iqti

sadi dyiikliklr halinin saynm v silk
trkibinin dyimsind d z ksini tapd. 1913 ild halinin saynn 2339,0 min
nfr atmas tbii amillrl yana
Rusiyann mrkzi quberniyalarndan,
Qafqazn mxtlif blglrindn v
Cnubi Azarbaycandan ksbkarlarn,
kknbrin Azarbaycana glmsi v
hminin arizmin krm siyasti ib
bal idi.
Snayenin inkiafna baxmayaraq,
Azarbaycan halisinin 3/4-dn oxunu
knd halisi tkil edirdi. Miixtlif snaye v knd tsrrfat sahbrinin inkiaf tdricn fhllrin d saynn artmasna sbb olmudu.
Bak ib yana Azarbaycanm digr
hr v qzalarnda ticart-snaye sahibkarlarnn mvqebri mhkmbnirdi.
Onlarm arasnda sas yeri azrbaycanllar tuturdu. vvlbr stnlk tkil
edn ticart kapital sahibbri 20 srin
vvllrindn z srmaybrini snaye,
nqliyyat, tikinti ibrin d ynltmy
baladlar. Milli sahibkarlarn nfuzlu nmayndbri H.Z.Tayev,
M.Nayev, .sdullayev, A.Quliyev
v b. idibr.

Azorbaycanin ictimai-siyasi hyat.

20 srin vvlbrind ba vermi iqtisadi

bhran btn Rusiya imperiyasm sarsdan sosial mnaqilr, fhllrin ktlvi xlarna sbb oldu. Nmayilrin v ttillrin say sviyyy atmd
k, 1902 ilin yanvarndan Bakda, 1903
ilin sentyabrndan is Gnc, ua v
Nuxada Rusiya imperiyasnn Giiclndirilmi miihafiz haqqnda sasnam si
ttbiq edilmy baland. Bu sasna gr ictimai qaydalara v asayi
zidd olan yncaq v toplantlarn itiraklar 500 rubladk crimln v ya
3 ay mddtin hbs edib bibrdibr.
Lakin ttilbrin say azalmrd v artq
azorbaycanli fhllr d onlarn fal itiraklarna evrilmidibr. Bunun bariz
nmunsi 1903 il iyul v 1904 il dekabr
ttillri oldu.
Fhl hrkatna siyasi don geydir mqsdil RSDFP-nin (Rusiya
Sosial-Demokrat Fhl Partiyas) Mar
kazi Komitsinin tapr ib Bakya
glmi sosial-demokratlar hl 1900 ildn burada mvcud olmu 15 marksist
drnyi sasnda vahid tkilat yaratmaa chd gstrdilr. 1901 ilin yaznda
RSDFP-nin Bak Komitsi yaradld.
1903 ild RSDFP-nin 2-ci qurultaynda

rin tsir gstrmk urunda mbariz

aparan v mxtlif dvrlrd gah bolevik, gah da menevikbrin stnliik tkil
etdiyi yeni rhbr orqanlar yaradld.
srin vvllrind Azarbaycan ziyallar sralarnda zbrini miislman fhlbri ib i hsr etmi xslr meydana xmaa balamd. 1903 ild Mhmmd
min Rsulzad v onun hmfikirlri
Azarbaycanm gnc inqilablar drnyi ni yaratmdlar. 1904 ilin oktyabrndan Hmmt tkilat v eyniadl
qzet faliyyt balad. Tl ilatm yaradlmas tbbsii bir qrup kzrbaycanl
ziyal-demokratlara mxsus idi. Onlarn
arasnda M..Rsulzad, Mmmdli
Rsulzad (Rosulolu), Sultanmcid
fndiyev, Mdi zizbyov, .Aur
byov, Qara by Qarabyov, Mmmd
bar Axundov, M.Hacmski, X.Hsey
nov, M ir Hsn Mvsiimov v b. var idi
1905
il yanvarn 20-d Hmmf
qzeti zrrli istiqamtin gr ba
land. M..Rsulzadnin szlrin gr:
bu, partiya orqan olan ilk trk qzet
idi. 1906-07 illrd tkilat Azrbaycar
v ermni dillrind Dvt-Qo ( a
r ) qzetini, Tkaml v Yolda

Baki neft mdnlri.

sosial-demokratlar partiyasnn bolevik v meneviklr paralanmasn rtbndirn proqram qbul olundu. Miinaqinin balancnda L.Krasinin rhbrlik etdiyi Bak Komitsi bolevikbrin trfni tutdu. 1904 ilin yanvarnda is BKnn rhbrliyi M.Mitrov bada olmaqla
menevikbrin lin kedi. Fhb kiitbb-

qzetlrini buraxrd. Burada nr olu

nan mqallrin byk hisssi xalqn
maariflnmsi, zhmtkebrin ar raiti v s. msllr hsr olunmudu.
1907
ilin iyununda ksr zvbrinin
fa olunmas v hbs edilmsi naticasin
da tkilat xeyli zifldi. Bu dvrd
Hmmt in bbri Yelizavetpolda,

lrd mdn v zavodlarm mhafzsi ib

uada, Naxvanda, Culfada faliyyt
bal tdbirlr ilyib hazrlayrd. 1906
gstrirdi. Lakin 1905 ild yaranm
ilin dekabrnda Bak hri v quberniTiflis bsi hm zvbrinin sayna, hm
d siyasi fallna gr onlarm arasnda
yasnda hrbi vziyyt fvqlad mhafmhiim yer tuturdu. 1905 ilin sonunda
z vziyyti ib vz edildi, mvqqti
general-qubernatorluq is bv olundu.
Tiflis bsi miistqil partiyaya evrildi.
Tiflis Hmmt inin fal iizvbri M ir
nqilabi v milli-azadlq hrkatmn
Bar M ir Heydrzad, Qasm Camalyiikslii dvrnd Azarbaycan cmiybyov, rf Yzbaov, li Bayramov,
ytinin qabaqcl nmayndlri ar hH.A.Tazad, Q.Q.Novruzov, A .K .
kumti qarsnda bzi siyasi gztlr,
Xanhmdov olmular.
cmldn znidar orqanlarnda milli
1906
ild is Bakda v Tiflisd ran sahibkarlarn itirakn tmin etmk v
xiisusib mslmanlarm hquqlarn
inqilablarna yardm komitbri yaraxristianlarn hquqlar ib brabrbdirdlmd. Bak Komitsin M.zizbyov, Tiflis komitsin is N.Nrimanov
haqqmda vsatt qaldrdlar. La
rhbrlik edirdi.
kin Bak hr dumasnn bu vsatti
rdd edildi.
Inqilabi xlarn gcbnmsi ntic100-dn ox milbti ziind birbdisind 1881 ild bv olunmu Qafqaz
rn Rusiya imperiyas btiin milli azlqcan .inliyi 1905 il fevraln 26-da brpa
ol idu. 1905 il fevraln 15-d miivqqti
larn sxdrlmasm dvbt siyastin
evirmidi. Bu siyast xsusib miislBa' general-qubernatoru vzifsi tsis
man xalqlarna, cmbdn azrbayedi . fevralm 18-dn is Bak hri v
canllara qar daha srt aparlrd. On
qu rniyasnda hrbi vziyyt ttbiq
larm n ana dilind oxumaq, hakioludu.
miyyt orqanlarnda tmsil olunmaq,
906 il 28 oktyabr tarixli frmanla
d orduda xidmt etmk hquqlar var
Ba ; hrinin, neft-mdn v fabrik-zavo rayonlarmn idarsi iin Bak qraidi. M ilbtin taleyi ib bal miihiim sbbrin hlli namin Azarbaycanm grdc lnikliyi tsis edildi. Neft snaye

Neftayrma zavodu. Bak.

sahibkarlarnn tkidi ib hmin dvrd

qradonaalnikin yanmda neft ibri zr
inzibati idar yaradld. Onun trkibin
bir sra hkumt mmurlar, hr dumas v neft snayeilri qurultay urasnn niimayndbri daxil oldular. Bu
idar neft snayeilrinin mnafeyini mdaf edrk ttilbrin yatrlmas, hr-

kmli ictimai xadimlri fal mbarizy

baladlar. Azrbaycann srin vvlind formalam intellektual elitas znd hm zadgan tbqsinin niimayndbrini, hm d digr tbqlri tmsil
edn ziyallar birbdirirdi. Onlarn bir
hisssi yaranm vziyytdn x yolunu maarifilikd grrdbrs, digrbri

milli zntsdiqin daha fal formalarnn trfdarlar idi. Beb formalardan bi

ri siyasi v ictimai tkilatlarn yaradlmas idi. Bu proses 1905 il 17 oktyabr
Manifesti tkan verdi. Azarbaycan tari
xindo ilk df siyasi partiyalar v ictimai

Murtuza Muxtarov.

tkilatlar yaranmaa, onlarla qzet v

jurnal nr olunmaa balad.
M ilbtin grkmli nmayndbri
imperiyann yiiksk vzifli xsbrin
nvalanm petisiya (kollektiv yazl
mracit) kampaniyasna baladlar.
.Topubaov trfndn trtib edilmi
petisiyalarda Azarbaycan ahalisinin taleykl problembri izah olunur, onun
dini, siyasi v miilki hquqlarn rus
ahalisinin hquqlar ib brabrbdir tlbi n plana kilirdi. Bununla
yana, Azarbaycanda zemstvo idarbrinin tkil olunmas urunda da geni
tbliat kampaniyas aparlrd.
Sybrinin bir ntic vermdiyini go Azarbaycanm liberal ziyallar Ru
siya imperiyasnn digr mslman halisi ib laqlr quraraq vahid partiya yaratmaq qrarna gldibr. 1905 ilin avqustunda Nijni Novqorodda Rusiya
miislmanlarn birbdirn ttifaqimslimin partiyas yaradld. Partiyann qurultaylarnda .Topubaovun
yazd proqram v nizamnam qbul
edildi. ttifaqi-miislimin in proqramnn ksr bndlri kadetbrin proqrami
ib st-st drd. Dvlt dumasna
sekibr d kadetbrb birlikd getmk
qrara alnmd. Partiyann Mrkzi
Komitsin mslman ziyallarndan

.Qasprinski, .Topbaov, Rid brahimov, Yusif Akura, Seyid Girey Alkin v baqalarndan ibart 15 nfr iizv
seilmidi. Mslman Konstitusion Partiyas yarmleqal kild faliyyt gstrirdi. Partiya liderlrinin ksriyyti

Hseyn xan Naxvanski.

yld. 1905-06 ilbrin q, yay v pa- manlarn maariflnmsi urunda mbariz aparma znn balca mqsdi
yznda Gnc, ua v btn Qaraba,
elan etmidi. Bu mqsdlri hyata keNaxivan v rvanda qanl hadislr
irmk n iki sas rt - thsil v qvba verdi. Ermni danaklarn hrbi
birlmlrinin xsusib Qarabada t- v lazm idi. Partiyann fal blrindn biri uada faliyyt gstrirdi v
rtdiyi vhiliklr bard htta ermni
qzetlri yazlar drc etmidibr. 1906 Qaraba birlik mclisi adlanrd.
1908 ildn balayaraq Difai partiilin fevralnda Qafqaz caniini Vorontsov-Dakovun sdrliyi ib Tiflisd er- yasna qar repressiyalar gcbndi.
.Aayev Trkiyy, N.Yusifbyli Krmni-mslman slhmraml komissiyama, Mirz Mhmmd Axundov Orta
snn iclaslar baland, lakin bir ne
Asiyaya getmy mcbur oldular. Qaiclasdan sonra ermnilrin gnah
raba birlik mclisi nin Yelizavetpol,
zndn komissiyann ii dayandrld.
Brd komitlrinin zvbn ktbvi suKomissiyann iind itirak edn azrrtd hbs edildibr. Bununla beb, parbaycanl nmayndbr (.Topubaov,
tiyanm passiv faliyyti 1912 ib kimi
.Aayev, A.Ziyadxanov) danaklarn
davam etdi. D ifai ibrin ksriyyti
hrbi drujinalarnn buraxlmas tlbi
ib x etdibr, ks tqdird azrbay1911 ild yaranm Msavat partiyasnn sralarna daxil oldular.
canllarn da hrbi birlmlrinin yara1907
ild z tsirini Qazax qzasna
dlmas mcburiyytind qalacaqlarn
byan etdibr.
v Tiflis quberniyasnn bzi qzalarna
1906
ilin avqustunda uada .Aa-yayan Mdaf tkilat yarand. Tkilata smayl xan Ziyadxanov rhbrlik
yevin bal ib D ifai partiyas
yaradld. Mrkzi komitsi Bakda yeredirdi. Partiyann sas mqsdi azrbaycanllar irisind ictimai tkilatlarn
ln partiya, sasn, Qarabada faliyyaradlmas, onlarn maariflndirilmsiyt gstrirdi. Partiyann yaranmasnn
n v mdni inkiafna qay gstrmk
sas sbbi 1905-06 illrd arizmin v
idi. Tkilat 1908 ild polis orqanlar termni danaklarnn azrbaycanllara
rfndn dadld.
qar trtdiyi qrnlar idi. Dykn
Azrbaycanda milli hrkatn lideri
tkilat kimi yaranmasma, ermni v

Dumaya seildikdn sonra faliyytlrind ttifaqi-mslimin in proqram v

qrarlarn rhbr tturdular.
Oktyabr manifestindn sonra Bakda rsmi olaraq kadetlr v oktyabristlr partiyalarnn bbri tsis olundu.
Azrbaycan liberal hrkatnn grkmli xadimlri v milli kapital nmayndlri .Topubaov, sa Hacnski,
Kamil Sfrliyev, .Hacyev v b.
kadetlrin Bak brosuna zv seildilr.
Azrbaycanda siyasi shny milli
ideologiyann saslarn qoyan partiyalar xd. Onlardan biri 1905 ild Gncd yaranm trk sosial-federalist Qeyrt tkilat idi. Tkilatn proqramnda mslman halisin muxtariyyt verilmkb yana Qafqazn Rusiyadan ayrlmas da tlb edilirdi. Partiyaya mhur ictimai xadimbr .Rfiboyli, N.Yusifbyli, .Xasmmmdov balq edir
dibr. Tkilat txm. 3 il faliyyt gstrdi v 1917 il fevral inqilabndan sonra
rus rhbr orqanlarnn nmayndlriAzrbaycann ictimai hyatnda byk
qar bir sra qti tdbirlr keirmsirol oynayan Trk dmi-Mrkziyyt
baxmayaraq, Difai partiyas tkc
partiyas ad altnda yenidn brpa
hrbi mqsdlr gdmrd. Bu, partiya
olundu.
1905
il fevraln 6-dan Bakda bala-proqramnda da z ksini tapmd. Par
tiya Azrbaycan xalqn ermni qrnyan qrnlar bir mddtdn sonra
Azrbaycann baqa qzalarna da ya- larndan xilas etmyi, hm d msl-

1911 ild sas qoyulmu Mslman

Demokratik Msavat partiyas oldu.
Partiyanm zyini kemi hmmt ilr Abbasqulu Kazmzad, Ta Naolu v M..Rsulolu yaratmdlar.
1913 ild Romanovlar slabsinin
300 illiyi mnasibtib elan edilmi am-

berniyasndan sahibkar Mmmdta

nistiyadan sonra stanbuldan Bakya
Dumadak faliyyt v 1906-12 illrliyev, mktb mllimi v trcmi
qaydan M..Rsulzad hmin vaxtdan
d bu qanunverici orqana keiribn sesdulla bay Muradxanov, Yelizavet
etibarn Msavat partiyasnn lideri
kibr Azrbaycanm siyasi hyatnda boldu. ar mxfi xidmtinin tqiblri
pol quberniyasndan mhur dramayk canlanmaya sbb olmaqla yana
nticsind faliyytini mvqqti daturq bdrrhim by Haqverdiyev v
onlarn dvbt quruculuu tcrbsin
yiybnmsind mhm rol oynad.
yandran partiya yalnz 1917 ild RusiTiflis dair mhkmsi prokurorunun
yada arizmin squtundan sonra z
faliyytini brpa ed bildi.
1915 ild M..Rsulzad Aq sz
qzetinin nrin balad. Gndlik
trk qzeti adlandrlan bu nrin shifbrind ilk df olaraq hm mumrusiya mslmanlarnn, hm d azrbaycanllarn milli, mdniyyt v maarifilik problembri iqlandrlrd.
20
srin vvlbri Azrbaycan mtbuatmn ikbnm dvr idi. Srt senzura tqibbri Azorbaycamn grkmli ziyall 11r hmd Aayev, li
H ynzad, limrdan Topubaov, l lsn by Vzirov, Hseyn Minasa7
Eynal Sultanov, Ceyhun
'yli, Nriman Nrimanov v baBak liman. 1862 il.
qal; nna vaxtar alb-balanan qzet
v rnallarn shiflrind Azrbayca1905
il dekabrn 11-d Rusiyannkmkisi, iri torpaq sahibi smayl xan
nn ctimai-siyasi v mdni hyatnm
Dvlt dumasna sekibr haqqnda frZiyadxanov seildilr. 1906 ilin iyununm kkb msbbrin z mnasibtlrin uldirmy mane ola bilmdi. Onlada Azrbaycan deputatlar Dumada
man imzalandi. Qafqaz caniininin
rn kir v mlahizlri ictimai fkrin v
halini sakitbdirmk bhansi il
mxalif mvqed duran v Xalq azadlq
mil
zndrkin formalamasnda
sekibri lngitmsin baxmayaraq,
partiyasn (kadetlri) dstklyn
Mslman parlament fraksiyasna daxil
oldular. Fraksiyanm sdri .Topubaov seildi. Topubaovun Mslman
parlament fraksiyas mqalsind yazd kimi, fraksiyada tmsil olunmu
deputatlar konstitusiya prinsipbrin
saslanaraq vilaytbrd torpaqlarn
millibdirilmsi, dini msllrd tam
muxtarivyt, btn imperiya mkannda zn idar edn kiik vahidbrin
(zemstvo) v vilayt mclislrinin tsis
edilmsi ib yerlrd geni muxtar idarilik prinsipini irli srrd . Birinci
Duma 72 gn faliyyt gstrdi. Kadetlrin vaxta qdr grnmmi csartli xlar ar hkmtini Duman buraxmaa vadar etdi v bir mddt sonra
yeni sekibrin vaxt tyin olundu.
.Topubaov v .Ziyadxanov Dumanm buraxlmasna etiraz lamti olaraq
btn Rusiya xalqlarn buna mqaviBak 20 srin vvllrind.
mt gstrmy ssbyn mhur Vborq
arm imzaladqlar n aylq
byk rol oynad. M ilbtin bir ox prob
1906 il aprelin 27-d Dvbt dumas
hbs czasma mhkum edildibr v glembri irisind mslmanlarn siyasi
artq i baladqdan sonra, may aynda
bckd sekibrd itirak etmk hququndan mhrum oldular.
hquqlardan mhrum olmas msbsi
Bak v Yelizavetpol quberniyalarnda
sekibr keirildi. Hr quberniyaya ,
Rusiya tarixind ilk df olaraq Azrkinci Dvbt dumasnda Azrbaycan Bak quberniyasndan H.Z.Tayevin
Bak hrin is xiisusi olaraq bir yer
baycam imperiyan ali nmayndli
olu smayl Tayev, Bakda ilk
ayrlmd. Bu yer grkmli ictimai
orqanmda - Dvbt dumasnda tmsil
xadim .Topubaov seildi. Bak qurus-tatar mktbinin direktor Mustafa
edn deputatlar trfindn sslndirildi.

Mahmudov, Kaspi-Qara doniz comiyyti nin mexaniki Zeynal Zeynalov, Ye

lizavetpol quberniyasndan kollej asessoru, Yekaterinodar dairo mohkomosi
prokurorunun kmokisi Ftli xan
Xoyski, kollej asessoru, prokuror kmokisi Xolil Xasmmmdov, rovan quberniyasndan mhur publisist,
orqi-Rus qozetinin ba redaktoru
Mohommod aa ahtaxtinski tomsil
edirdilr. Z.Zeynalovdan baqa (o,
trudoviklor fraksiyasnn zv oldu)
azorbaycanli deputatlarn hams Dumann miisolman fraksiyasna, F.Xoyski vo X.Xasmmmdov iso onun brosuna daxil oldular. Miisolman fraksiyas
aktual mosllrd kadetbrb birlikd
x edirdi. Bundan olavo, fraksiya z
proqramm trtib etmi v kitaba klindo ap etdirmidi. Fraksiya Rusiyann biitiin mslman votondalarn imperiyann idaroilik quruluunu doyidirmoyo soy gstormoy arrd. Konstitusiyal parlament monarxiyas mqbul dvbt formas hesab olunurdu.
Daha radikal olan kinci Duma 1907
il iyunun 3-do ar trfndn buraxld.
Homin gn yeni seki qanunu dorc olun
du. Qanuna osason hom mxalifot partiyalarnn, hm do milli azlqlarn Dumada tomsil olunmalar xeyli mhdudladrld. Btn Qafqazdan Dumaya
ovvolki 29 deputat ovozino cmi 10 deputat seib bibrdi. Bak, Yelizavetpol,
rovan quberniyalar, Dastan vilayoti
vo Zaqatala dairosi birlikd 4 nmaynd (onlardan birinin milliyytc rus ol
masi rti ib) gndrmk hququna ma
lik idibr. Azorbaycanlilar n cmisi
bir yer ayrlmd. 1907 ilin oktyabrnda keiribn sekibrin noticosindo
nc Dumaya quberniyann azorbaycanl ohalisindon X.Xasmommodov
seildi. O, Dumada Rusiya msolmanlarnn hquqlarnn fal mdafiisi kimi tannmd. 1912 ildo Drdnc
Dumaya sekibr elan olundu. lk df
olaraq Bak sosial-demokratlarndan
menevik M..Skobelev Dumaya depu
tat seildi. Baki, Yelizavetpol v rvan
quberniyalarndan seibn 27 yal,
mtrqqi fikirli hquqnas Mmmodyusif Coforov xlarnda Azar
baycan ziyallarnn irli srdkbri tobbbri mdafi edirdi.
Azrbaycan tomsil edn deputatlar
.Topubaov, .Ziyadxanov, F.Xoyski,
M.ahtaxtinski,
X.Xasmommodov,
M.Coforov z xlarnda ildn-il daha
csartli vo radikal tlbbr irli srr vo

tok azarbaycanhlarm deyil, btn msolmanlarn sz azadl, znidaro orqanlarnn yaradlmas v ar monarxiyas rivsind mmkn olan liberal
islahatlar tlblrini sslndirirdilr.
imali Azorbaycan Birinci dnya
nharibosi dvrndo. 1914 il oktyabrn
31-do Osmanl dvltinin mhariboy
qoulmas Almaniyann monafeyino cavab verirdi. Rus ordusunun xeyli qvvosinin Qafqaz cbhsin colb olunmas
almanlarn Avropa cobhlrindki horoktini asanladrrd. Osmanllar iri
horbi qvvlrini Qafqaz cbhsind
Mhmmd min Rsulzad.
"Hmmtr-rical tqll-cibal"
("Hmmt" qzeti 3, 1905)
Bir ne xsin arasnda ittihad
hmfikirlilik, hmmslklilik il olur.
V illa ila yovmilqiyam nifaq zr
baqi qalacaqlar. Msln, biz cavanlarn biri milltprst, biri demokrat, ncs tiqprst, drdncs cdidprst olub da, bu
cr dst-dst olmaqda, hrmiz
zn mxsus bir yol gtrb,
myyn bir mslk il getmkdn
hammz tk-tk tlf olluq. V he
birimizin li z muradna atmaz.
Hrmiz bir kncd bir xsusi cmiyyt qayrb da mxtlif yollar il
getmkdns birlmli, z fikir v
fellrimizdn bir-birimizi hali etmliyiz. Milltprstlik biz yararsa,
hammz milltprst, demokratlq
.yararsa, hammz demokrat v qeyri
bir yarar mslk zr olub, mtthidl-qvl vl fel i grk.
yerbdirmidi. Noyabrn ovvolbrindo 3
tiirk ordusu rzurum-Sarqam istiqamtind hcuma keorok Acarstanm
Batum vilaytindk irolilodi.
Conubi Qafqazn cobhoyam blgy
evrilmosi Azorbaycanin siyasi voziyyotin v iqtisadi hyatna xeyli zrr vururdu. Osmanl dvbtinin ermnibr yaayan vilayotlrindki horbi mliyyatlar
noticosindo minbrb ermoni ruslarn himayosi altnda rovan, Yelizavetpol v
Bak quberniyalar orazilrin krld.
Azarbaycanm, demk olar ki, btn
siyasi xadimbri v partiyalar mharibod Rusiya hkumtini dstkbyirdilr.
Mslmanlarn orduya arlmamasna
baxmayaraq bir ox azrbaycanl, asa
san, yiiksok tobqnin nmayndbri

knll surotdo hrbi xidmoto gedirdibr.

Mhur generallar Sonod Mehmandarov, laa xlinski, Hseyn xan Naxvanski cobhodo yksok srkrdlik moharoti nmayi etdirirdibr. Azrbaycanl
zabitbr - polkovnik Talb Vkilov, rotmistr Teymur Novruzov, kapitan Torlan
liyarboyov dybrd gstordiklori
igidliy gro Georgi xa ordeni ib toltif edilmidibr.
1916
ilin sonu - 1917 ilin owlind
Rusiya inqilabi bhran voziyyotind yaayrd. Uursuz mharibodn yorulmu
hali vo bolevik tbliatna uymu sgorlor ktbvi etiraz aksiyalainna baladlar. Bu xlar btn Rusiyan, ciimlo
don Azorbaycan brmd. 1917 il fevraln 27-dn 28- ken gec fhlbrin
v 67 minlik Petroqrad qamizonunun
nmayii inqilabn qbbsi ib nticbndi. Dvlt dumas hkumtin funksiyalarn z zrin gtrd. 1917 il martin 2d is II Nikolay taxt-tacdan imtina etmsi haqqinda manifesti imzalad.
d.: . .

. ., 1984; . .

. ., 1991; . .

XX . ., 1997; S e y i d z a d D. Azar
baycan XX srin vvllrind: mstqilliy aparan
yollar. B., 1998; Azarbaycan tarixi. Yeddi cildd. C.
5, B.,2001.
rad Barova, Dilara Seyidzad

Conubi Azorbaycan 19 osrin 30-50-ci

illorindo. Sosial-iqtisadi vziyyt. halinin sas muliyyti knd tsrrfat kinilik v maldarliq idi. Tkc knd
halisi deyil, hr ohalisinin do bir his
sosi okinilik, balq, bostanlq vo s.
ilo moul olurdu. Domyo torpaqlarda
vo qismon do siini suvarma osasmda
buda, arpa, oltik vo baqa donli bitkilorlo yana, texniki bitkibr, ciimlodon
pambiq, ttn okilirdi. Barama becorilir
vo miixtolif meyvolor yetidirilirdi. Azor
baycanin Xoy mahalinda becorilon
pambiq keyfyyotino gro btn iranda
on yax pambiq nv hesab edilirdi. Co
nubi Azorbaycan randa taxllq vo
meyvoilik regionlarmdan biri idi vo
oyaltdon taxlla yana, quru meyvo do
ixrac edilirdi. Boyaqlqda qzlboya,
indiqo vo s. miixtolif boyaq maddolorindon istifado edilirdi. ldo edilon kiilli
miqdarda yun, gn-dori lkodo keo, yohor hazrlanmasnda, nofs xalalar, al
vo s. istehsalnda ibnirdi.
ohrlrin sosial-iqtisadi hoyatinda

miihiim rol oynayan sonotkarlar lkodo

istehlak edilon osas sonaye mallarmin
balca istehsallar idibr. Miiharibodon sonra yaranm nisbi sakitlik sonotkarliqda miioyyon canlanma yaratmd.
Lakin lky Avropadan sonaye mallan
axn sntkarln on mhm sahosi
olan toxuculua zorbo vururdu. Tobriz
vo digor horbrd istehsal olunmu
paralar ononovi Conubi Qafqaz,
ciimlodon imali Azorbaycan bazanni
hob itirmomidi vo buna gro z istehsal
gcn moyyon dorocodo qoruyub saxlaya bilmidi. ohorlrd ayr-ayr xirda
istehsal sahbrini birlodiron sex tokilatlan foaliyyot gstorirdi. lkodo muzdlu omokdon istifado olunan manufaktura ipli miiossisolor do inkiaf edirdi.
Pambiq, ipok, yun para istehsal edon
on. lovi sonot saholorindo tonozzl mahid - olunur, xalalq kimi mhm vo
ge . yaylm sahodo iso yeni kapitalist
istr .sal sulu inkiafa balayrd. Lakin
bii
bu dyiikliklor ox mrokkob vo
zid yyotli bir oraitdo gedirdi. Tobriz,
) >bil, Maraa, Urmiya, Zoncan ohoi rinin mohsullan hom daxili, hom do
xa Si bazarlara xarlrd.
alalar, ipoyi vo pambiq-kotan
pav.alar ilo mohur olan Tobrizin tica
rot ohomiyyoti byk idi. Ticarot yollari
qov anda yerloon Tobriz ranm on
byk ticarot morkozlorindon biri idi.
Horbi omoliyyatlar dayandrldqdan
sonra Rusiya ib ticarot olaqolorinin inkiafnda Conubi Azorbaycanin rolu
dana da artd. Bu dvrdo rann Rusiya,
Tiii iyo vo Qorbi Avropa lkolori ib ticai lindo Tobrizin xsusi okisi yiiksok
idi cnobi soyyahn yazdna gro,
A ropa ilo ticarotdo rann baohori,
ii' riosiz, Tobriz idi.
iazarlar daxili vo xarici ticarotdo
m> am rol oynayrd. Miyano z xalala Maraa vo Urmiya ttn vo kimii. ' oy geyim mallan ilo mohur idi. Conu
Azorbaycandan rann ayn-ayn
ye iorino taxil vo digor kond tosorriifati
mohsullan aparlrd.
Avropa irkotlori Tobrizdo z ticarot
mrkozlorini amdlar. 40-c illordo
Tobrizo gotirilon mallarn yardan oxu
xarici kapital niimayondolorino moxsus
idi. Lakin ixracatda stnlk hololik
yerli tacirbrin olindo idi. 1833-51 illordo
Tobrizdon gndoriln mallarm yariya
qodori Rusiyaya ixrac edilmidi. Bu
mallarm miihiim hissosini sonotkarhq
mohsullan tokil edirdi vo onlarm okso
riyyoti imali Azorbaycanda satlrd.

imali Azorbaycandan iso buraya zoforan, a neft, ipok, az miqdarda mis vo s.

gndorilirdi.
ctim ai-siyasi qurulu. Azorbaycan
babibr hrkatnn morkozi kim i. 19 os

rin ortalannda Conubi Azorbaycanin

feodal miinasibotlorindo ciddi doyiiklik
ba vermomidi. lko ohalisinin osas his
sosi kondlilordon ibarot idi. ohrlrd
yaayan ohalinin byk bir qismi kond
tosorriifatmin miixtolif saholori ilo, xsusilo balq vo bostanlqla moul olur
du, qalan hissosi iso tacirlordon, sonotkarlardan vo digor ziimrolordon ibarot idi.

layrd. Biitiin tayfanm istifadosino

verilon bu torpaqlar ilati (elat torpa)
adlanrd. Homin torpaqlar elatm iizvlori arasmda blnmoli olsa da, oslindo
tayfa basnm vo onun yaxnlarnn ixtiyarnda qalirdi. 19 osrin ortalarma
doru miilk torpaq sahosi getdikco genilonirdi. Torpaqlann bir qismi dini
qurumlara (moscid, moqboro, modroso
vo s.) moxsus voqf adlanan torpaqlardan ibarot idi. rdobildo eyx Sofi moscidino vo moqborosino moxsus torpaqlar
Conubi Azorbaycanda on byiik voqf
torpaqlan saylrd. Voqflori idaro edon

Torpaq iizorindo miilkiyyot formasi,

ruhanibr bu torpaqlann osas golirini
demok olar ki, ovvolki kimi qalrd.
monimsoyir vo bu yolla kiilli miqdarda
Kondlorin vo torpaqlann byiik okso
sorvot toplayirdilar. Onlar iri osilzadoriyyoti dvbtin ixtiyannda idi.
lorlo yana, feodallarm ox giiclii vo im19
osrin ortalannda Conubi Azortiyazli hissosini tokil edirdilor. Conubi
baycanda tiyul torpaqlan, bir qayda
Azorbaycan kondlilorinin czi hissosinin
olaraq, hor hans mlki vo ya horbi xid- xirdamalik adlanan xiisusi torpaqlan
mot miiqabilindo verilirdi, tiyul sahibi
var idi. Beb miilkiyyot nv daha ox
homin torpaq sahosini baqasna sata vo
Urmiya oyalotindo yaylmd.
ya balaya bilmozdi.
Kondlilorin oksoriyyotinin torpa
ah oturaq vo yarmkori hoyat sii- yox idi. kin yerlorindon paydarhq icarosi osasmda istifado edilirdi. Kondlilor
ron ayn-ayn tayfalara dvlot qarsnda
ata-babadan okib becordiklori torpaqlar
horbi xidmoto gro torpaq saholori ba-

zrind sahiblik hququna malik idi

br. 1843 il qanunu da bunu tsdiq edir
di. Yarmkri hyat srn maldar
kndlibr is, sasn, tayfa balarnn
mal-qarasn saxlayrdlar. Kndli, bir
qayda olaraq, mhsullarn tqr. yarsn,
bzn daha ox hisssini mhsul v qisnn d pulla torpaq sahibin renta v
dvht vergi kimi verirdi.
hrin imtiyazl tbqlrini mxtlif vzifli v ali mnsbli yan v rflr tkil edirdibr. ri torpaq sahibbri,
sasn, hrlrd yaayrdlar. Mahal
v blglorin hakimi v digr dvbt vziflrind ilynlr is sahib olduqlar
torpaq mlklrind kndlilri istismar
etmkdn lav, hr halisindn y-

lan dvbt vergibrinin bir qismini mnimsyirdilr. Ruhanibr d hr halisi

hesabna varlanrdlar. hr tacirbri ittifaqna mlik t-tccar adlanan varl v nfuzlu tacir balq edirdi.
Glstan miqavilsindn sonra ran
hkumti lkd drd yabtdn biri
olan Cnubi Azrbaycan yaltind bir
sra nfuzlu v qdrtli xanlarn,
cmldn Maku, Urmiya, Grgr xanlarnn hakimiyytini tanmaqla, onlarn
daxili mstqilliyini saxlad. Siyasi
chtdn ran dvbtin tabe olan bu
yarmmstqil xanlqlar (xsusib Maku
xanl) uzun mddt z daxili srbstlikbrini qoruya bildibr. Dvlt bu xanlqlarn daxili ibrin az qarr, onlardan, sasn, vergi v silahl qvv tlb

nibnmi hrkatn banisi Seyid li

Mhmmd olmudur. Onun Byan
adl srind ksini tapm sas ideyas
ondan ibart idi ki, lma v hakimbrin
zlmii nticsind ran bdbxtlik v
ziyytlr diyarna evrildiyindn yeni
peymbr imam Mehdinin ziihur etmsi
vaxt atmdr. Bunlara saslanaraq o,
ziin vvl imam Mehdinin fkirlrini
xalqa atdrmaqda vasiti - Bab
( Qap), sonra is yeni peymbr elan
etmidi.
Tacir, sntkar v kndlilrin arzularn ks etdirn babilik feodallara, ali
ruhanibr v xarici kapitala qcr evrilmidi. Cnubi Azrbaycantia Babn
oxlu ardcl (Zncanda Molla Mhmmdli, Tbrizd rdbilli Molla Yusif
v b.) var idi.
Bab tlimind kiibrb qadnlar ara
snda brabrlik elan edilmsi on;
byk hrmt qazandrmd. Buna gr
d Babn ardcllar arasmda qadnla
da vard. Qzvin mcthidi Hac Mo
hammad Salehin qz Zrrintac z zka
s, savad, airlik v natiqlik istedad il
syanlar arasnda byiik hrt qazan
md. Bu azrbaycanl qzn ardcllan
onu Qrrt l-eyn ( Gzn nuru )
adlandrr, xalq is Tahir ( pak, tmiz ) dey arrd. O, 1852 ild Teh
randa hakim qvvbr trfndn giz
linc ldrld.
1848 ild balanm babibr hrkatnn miihm xlar Zncanda olmudur. 1850 ilin yaznda burada babibrin say 15 min nfr atrd. Onlar
1850 ilin maynda hr qalasn tutdu
lar. Vurumalarda babibrin aib iizvbri
d itirak edirdibr. Qadnlar istehkam
lar dzldir, kiibrb yana dyrd
br. sasn, kndli v sntkarlardan
ibart olan babibr irisind tacir v ru
Ftli ahdan [1797-1834] balayaraq, Qacarlarn daxili v xarici siyashanibrin aa tbqsin mnsub olan
tind Cnubi Azrbaycan xsusi yer tu
lar da var idi. syana Molla Mhmturdu. Cnubi Azrbaycan vlihdnimdli balq edirdi. Sntkarlar qlnc
in hesab edilmi, dariissltn ad- niz, tfng, htta iki top hazrlamdlar.
landrlan Tabriz is hmi vlihdlrin
traf kndbrdn olan hali syanlar
iqamtgah olmudur. Tabriz ikinci pay- gizli surtd rzaqla tchiz edirdi.
ah hkumti trfndn syan yataxt hesab edildiyi iin diplomatik
trmaq n gndrilmi qoun v feo
nmayndliklr d burada yerbirdi.
Vlihdin Cnubi Azrbaycann caniini
dal dstbri iyunun vvlind Zncan
olmas, bu yaltin ran iin iqtisadi v
mhasiry aldlar. Babilr qounun ilk
xiisusib siyasi hmiyytini gstrirdi.
hcumunu df etdibr. yunun sonunda
19
srin ortalarnda hali arasnda,syanlar iizrin yeni qoun hissbri
xsusib sntkarlar, xrda tacirbr v
gndrildi. Ar itkilr baxmayaraq,
kndlilr irisind narazlqlar artr v
iisyanlar mrdlikb vuruurdular. Bu
bzn ayr-ayr xlar ba verirdi. Beb
dylrd qadnlar byk fdakarlq
xlardan biri Babi syanlar (1848 gstrirdilr. 1850 il dekabrn sonunda
52) oldu. Babibr triqti zminind ge- Zncan syan amanszlqla yatrld.
edirdi. vvlki illrd olduu kimi, xanlqlar ran dvbtini xeyli hrbi qvv il
tchiz edirdibr. Qacarlarn hakimiyyti
dvrnd ran ordusunun sas piyada
v atl hissbrini mhz Cnubi Azrbaycanm mxtlif tayfalar - farlar,
qqaqilr v elc d rann baqa yerbrind yaayan Azrbaycan trk tayfalar tkil edirdibr.
Cnubi Azrbaycandak digr xanlqlar bv edilmidi. Sabiq xanlar he
bir vzify tyin edilmdiklrin gr
Qacarlar slalsindn naraz idibr. La
kin onlarn xalq ktbbri zrindki
aal toxunulmaz qalrd. Beblikb,
hali hm yerli xanlarn, hm d hakim
slabnin zlmn mruz qalrd.

Babibr syan mvcud ictimai mnasibtbrdn, siyasi-inzibati quruludan naraz qiivvbrin lknin kapitalizm keid dvrii rfsind ba vern ilk
silahl xlarndan idi. Babibr hrkatnn kiitblrin oyanmasnda, glckd
lkd mvcud qurulua qar mbariznin genibndirilmsind ox byk
hmiyyti oldu.
Babibr hrkat mlub edils d,
randa, elc d Cnubi Azrbaycanda
Babn trfdarlarnn say hb ox idi v
onun ideyas zn yeni trfdarlar qazanrd. Sonrak dvrbrd babibrin say
iki milyonu tm v bu hrkat yeniyeni xlar n rnk olmudu.
Cnubi Azrbaycan 19 srin 2-ci
yar smda. Sosial-iqtisadi hyat. Cnub
Azrbaycan, vvlbrd olduu kimi,
ra n sas taxl istehsal v sat bazarlar .dan biri olaraq qalrd. Lakin xarici
ba i' iin nzrd tutulmu mhsullar,
mldn tiitn istehsal genibndiy adn, taxl kini sahsi azalmaa
ba: amd.
orpaqlarn sas hisssi dvbtin
mi dyytind idi. Xalis adlanan bu
tor aqlardan smrsiz istifad olunduundan, 1886 ild ah hmin torpaqlarn : atlmas haqqnda frman verdi. Bu
frandan sonra xalis torpaqlarm,
sasn, ahzadlr, xanlar, ruhanibr
v b. almaa baladlar. Torpa kibbecorn kndlibr is yen d torpaqdan
mirum idibr. Onlarn az bir hisssi xrdamalik kndlibr torpaq mlkiyytin nalik idi. Kndlibrin ksriyyti
k
sahbrini torpan sahibindn fe< aldan paydarlq sasnda icary
g* rrdbr. Kndli torpaqdan lav,
bec rm iin sahibkardan i heyvan,
alti, toxum, suvarma suyu vb s. d
al . Ona gr d ylm mhsulun az
qa
yarsndan oxu mhsul rentas
k nd feodala atrd. Bundan lav,
k lli toaq sahibin natura klind
pa verir, biyara gedir v baqa mklbfyytlr dayrd. srin sonuna yaxn
b rklbfyytbr xeyli artmd. Feo
dallar asl kndlibrin havay myindn tkc l-tarla ilrind deyil, eyni
zamanda digr sahbrd, cmbdn
tikintid, yol kilmsind v s. istifad
edirdibr. ri feodallar byiik qazanc ai
ds etmk mqsdil taxl mhtkirliyi
il d mul olurdular. Taxl mhtkirliyinin amanszl 1898 ild Tabriz
v baqa hrlrd halinin xlarna
sbb olmudu.
Kndlilr dvbt d vergi verirdibr.

Bu dvrd vergi dnii czi dyiiklikl khn vergi sistemi sasnda aparlrd. Dvbt vergisi, bir qayda olaraq,
torpaq sahibinin ld etdiyi glirdn
deyil, hmin torpaqlar kib-becrn
paydar kndlilrin mumi mhsullarndan alnrd. Dvbt kndlibrdn mhsulun onda biri qdr sabit torpaq ver
gisi alirdi. Bundan baqa kndlilr
bapulu, yarmkri hyat srn maldarlar heyvanlarn sayna gr srkll
v otlaqlara gr qappulu v s. verirdi
br. Bununla brabr, kndlibr dvbt
qarsnda bir sra mkllfiyyt,
cmbdn hrbi mkllfyyt dayrdlar. Elatlar hrbi xidmt daha ox clb
edilirdi. Torpaq vergisi onlar n, bir

tnda ttn v tnbki istehsalm ingilis

kapitalisti Talbotun ihisarna vermsi
kndlilrin mnafeyin tamamil zidd
idi. qtisadiyyata xarici kapital qoyuluu xarici banklar vasitsib hyata keirilirdi. Rusiyanm randa faliyyt gstrn ran hesab-borc bank yerli tor
paq sahiblrin v tacirbr, qismn d
xrdamalik kndlibr borc vermkl onlar zndn asl vziyytd saxlayr,
borclar dnilmdikd is bu xslrin
mlakn b keirirdi.
19
srin son rbnd Cnubi Azrbaycan hrbrind ictimai mnasibtlrd sas rolu formalamaqda olan
burjuaziya v fhblr oynayrdlar.
Cnubi Azrbaycanda snaye burjua-

Xala. Yun. Tbriz.

qayda olaraq, hrbi xidmtl vz olunurdu. Bu dvrd Cnubi Azrbaycan

kndind torpaqsz v aztorpaql kndlibrin say xeyli oxalmd.
70-80-ci ilbrdn knd tsrrfat
mhsullar istehsalnm artmas il laqdar daxili v xarici ticart d genilnirdi.
Xarici lklr xala, al v s. snaye mallar ib yana, pambq, yun, badam, xurma, dri v s. ixrac edilir, vzind manufaktura mhsullar, qnd v s. gtirilirdi.
Cnubi Azrbaycan kndin xarici
kapital, ilk nvbd rus kapital mxtlif yollarla nfuz edirdi. Xarici kapital
nmayndlri lkd knd tsrrfat
mhsullarmn alnb-satlmas v ixrac
edilmsini z inhisarlarna almaa alrdlar. ah hkmtinin 1891 ilin mar-

ziyasnn tkkl olduqca bng gedirdi. nki lky xarici kapital axn
yerli sahibkarla mane olur, yeni snaye-ticart mssisbrinin yaradlmasna imkan vermirdi. Ms., Hac
Abbasli v Hac Rzann ad iki ini
qab zavodu Rusiya sahibkarlarnn
tzyiqi nticsind balanm v onla
ra 130 min tmn miqdarmda zrr
dymidi. Yalnz ticart burjuaziyas
az-ox faliyyt gstr bilirdi. Beb bir
raitd xarici mallarn lky axnmda vasiti rol oynayan komprador
burjuaziyasnm inkiaf n daha ox
imkan var idi.
Xarici kapitaln iqtisadi tzyiqin
davam gtirmk mqsdib 19 srin 90-c
ilbrind iri ticart burjuaziyasnn n-

mayndlri birlmy meyil gstrirdilr. 1897 ild Tbrizd Hac Seyid

Murtuza Srraf trfindn yaradlm v
15 il faliyyt gstrmi Ettehadiyy
cmiyyti maliyy mliyyat il mul
olan mhm v yeni birlik idi.
Cnubi Azrbaycanda hm xarici
kapital, hm d yerli burjuaziya nmayndbrinin adqlar snaye mssislrind fhllrin say artrd. Bu yeni
sosial ziimrnin hyat sviyysi aa idi
v fhbbr aldqlar mkhaqq il dolana bilmirdibr. Snaye mssislrind
alan qadn v uaqlar gnd 10-15
ah, kiibr is orta hesabla 20-30 ah
qazanrdlar. hrlrdki yoxsullarn
say ksbkarla gln kndlilrin

Sntkarln bir sra sahbri fabrik

mhsullarnn rqabtin tab gtirm tnzzl urayrd.
Tabriz, rdbil mahallar, Araz aynn btn sa sahili boyunca hali sas
etibarib taxllqla mul olurdu. Taxl yaltin balq v maldarlq ib
mul olan baqa mahallarna v rann digr vilaytlrin gndrilirdi. Cnubi Azrbaycana is rann cnub
rayonlarndan xna, xurma, tiitn, dyii
v s. gtirilirdi.
Bhs edibn dvrd sntkarlq v snaye istehsalnda mahid ediln canlanma hrlr ksbkarl artrmd.
Bu, hr halisinin oxalmasna sbb
olurdu.

Acay krps. Tabriz.

hesabna daim artrd. Yoxsullar hrlrd ba vern mxtlif xarakterli

btn xlarn fal itiraks olurdular. hrlrdn xaric ksbkarla gednlrin bir hisssini mhz hr yoxsullar tkil edirdi. hr halisinin orta
tbqsin daxil olan xrda tacirbr, ruhanibr v ziyallar hakim dairlr qar xlarda fal itirak edirdibr.
Maldarln inkiaf ib laqdar yn
tdark, gn-dri istehsal, xalalq,
toxuculuq geni yaylmd. Bu mhsullar ya xammal klind, ya da ilkin
emaldan kedikdn sonra xaric, sasn, Rusiyaya ixrac edilirdi. 19 srin
son rbndn ran iqtisadiyyat getdikc daha ox xarici bazardan asl
olurdu. lkd sntkar sexbri ib
yana, onlarla fhlsi olan kapitalist
mssislri d vard. Xala istehsal
kapitalist inkiaf yoluna ken sahbrdn idi. Azrbaycan xalalar Amerika
v Avropa bazarlarnda da satlrd.

Tabriz hri ticartd mhm rol oynayrd v sas ticart mrkzin evrilmidi. Bura karvan yollarnn qova idi.
Cnubi Azrbaycana Avropa lklrindn toxuculuq mallar, mitd ilnn
qab-qacaq, rzaq mhsullar gtirilirdi.
19 srin sonlarnda Cnubi Azrbaycann
idxalat v ixracatnda Rusiya mhm yer
tuturdu. Lakin Rusiyadan buraya gtiribn nisbtn ucuz fabrik-zavod mmulat
Azrbaycan daxilind bu nv mallarn istehsalna mnfi tsir gstrirdi. Rusiyaya
quru meyv ixrac olunurdu. 1896
ild Rusiyaya bu ixracn dyri tqr. 2
milyon rubl idi. Cnubi Azrbaycan, demk olar ki, Rusiya snayesi n xam
mal mnbyin v sat bazarna evrilmidi.
Cnubi Azrbaycandan xaric i dalnca gedn ksbkarlarn az bir qismi
Trkiyy, qalanlar is Cnubi Qafqaza,
sasn, imali Azorbaycana, hminin
Volqaboyuna, Mrkzi Asiyaya v b.

yerlr gedirdibr. Srhd mahallarndan

ksbkarla gednbrin say daha ox idi.
imali Azorbaycanda kin v mhsul ymnda, suvarma kanallarmn tmizlnmsind, neft mdnlrind ar ilrd alanlarn ksriyyti cnubdan gbn ksbkarlar idi. Onlar yerli fhl v
muzdurlardan xeyli az maa alrdlar.
halinit xlar. Dvbt mmurlarnn zbanal, yerli aalarn zlmii,
xarici kapital nmayndlrinin tzyiqi
geni xalq ktbbri irisind byk narazla sbb olurdu. lkd vaxtar
ba vern tbii flaktbr (quraqlq,
yirtk basqn, epidemiyalr v s.) nticsind halinin gzran pisbirdi.
srin sonunda btn lkd sosial zid~
diyytbr zminind bzi hr v kndlrd mxtlif xarakterli xlar ba vermidi. Cnubi Azrbaycanda kndlilrin
vergi vermkdn boyun qarmalar, i
kayt rizlri yazmalar, silahsz miiqa
vimt gstrmlri qeyri-fal mbariz
formalar kimi geni yaylmd.
Cnubi Azrbaycan hrbrind, x
susib Tbrizd hali mvcud idariliy:
srin sonlarnda geni yaylm mht
kirliy qar daha fal x edirdi. hrlrd az-ox yaylm mbariz for
mas yabt, vilayt v mahal balarna
qar evrilmi xlar idi. Beb xlar
dan biri 1872 ild Tabriz vilaytinin va
lisi Sahib-Divana qar evrilmidi
Uzun miiddt davam edn etirazlardan
sonra, nhayt, 1881 ikb Tabriz halisi
ahib-Divan Cnubi Azrbaycandan
qova bildi. Sonrak ilbrd d bir ox be
b xlar ba vermidi.
19
srin sonlarnda Tbrizd srf qa
dn syanlar da ba vermidi. Bunlar
dan birin Zeynb adl yoxsul bir qad
balq edirdi. , xalq arasnda Zeynl
paa kimi mhur olmudur. 1898 ili
avqust-sentyabr aylarnda Zeynb pa,
qadnlar trafna toplayaraq Tbrizd,
mhtkirbrin taxl anbarlarn iiz xa
rr v taxl haliy paylayrd.
Tabriz randa ba vermi btn
xlarda z aparc mvqeyini saxlam
d. ngilis kapitalisti Talbota qar
ynlmi Tnbki syan nda da Tab
riz hrkatn mhm mrkzbrindn bi
ri idi. Tbrizd v Cnubi Azrbaycann
digr yerlrind halinin qtiyyti nticsind Nsrddin ah ingilis irktinin
Cnubi Azrbaycanda foaliyytini dayandrmaa mcbur oldu.
Mddaniyyt. Cnubi Azrbaycada
ilkin thsili mktbbr, orta v ali thsili
mdrsbr verirdi. Mdrsbr tk Tb-

rind geni hrt qazanmd. Onun narizd deyil, baqa hrlrd - Xoy, U r
frqli olaraq, Cnubda doma dilin biri v redaktorlar Azrbaycann grdii dbiyyatda, mtbuatda, publisistimiya, rdbil v Maraada da vard.
kmli alim v istedadl publisistbri M19
srin 1-ci yarsnda Cnubi Azr-kada hakim dib evrilmsi urunda arhmmd Tahir Tbrizi v Mirz Mehdi
dcl mbariz aparmrdlar.
baycanda tarixnasla dair bir sra
19
srin 2-ci yarsnda Cnubi Azr-xtr idi. Satirik istiqamtli ahsevn
srbr yazlmdr. Bu qbildn Mqzeti 1888 ildn grkmli Azrbaycan
baycanda maarif sisteminin inkiafnda
hmmd Razi Tbrizinin (1808-69) Zimaarifisi .Talbov v hmfkirbri tmhm irlilyibr d ba verirdi. 1869
nt t-tvarix adl salnamsi mhiim
rfndn nr edilirdi. randa istibdad
ild Tbrizd Mdrseye-Nasiri adl
hmiyyt ksb edir. Salnamd Rumktb ald. Bunun ardnca 1877 ild
rejiminin ifasnda v ictimai-demokrasiya-ran mnasibtlrindn bhs ediTabriz Darlfnunu (Tabriz Universitetik fikrin inkiafnda bu qzetbrin
lrkn Azrbaycan haqqnda da mlumyyn xidmti olmudur.
ti) tsis edildi. 1878 ild Urmiyada Ali
matlar verilir. M.Razi ana dilindn baYaranmaqda olan maarifi dbiyTibb Mktbi faliyyt balad.
qa rb v fars dilbrini d mkmml
Bu dvrd tkc Cnubi Azrbayyat xalqn ar gzranm, cnbibrin
bilirdi. O, eyni zamanda yax xttat v
istedadl air idi.
canm deyil, btnlkd rann maarif aaln, xalq xlarn ks etdirir,
Mhmmd Sadiq Mrvzinin salnasisteminin inkiafmda Mirz Hsn
maarifilik ideyalarn yayrd. Aq yaradclndan qidalanan poeziya, bir
Rdiyynin misilsiz xidmtbri olmumsi Cahanara adlanr. Bu salnamd J 796-1826 illrd ba vermi 30 illik
dur. M.H.Rdiyy dvrn mtrqqi
tarixi hadislr ksini tapmdr. Burada
tlim-trbiy sullarn yrnib, randa
yaymaq mqsdil 19 srin 80-ci ilbrinRu iya-ran arasndak hrbi mliyd Qafqaza glmi, 1883 ild rvanda
ya ra dair maraql mlumatlar verilmidir.
azrbaycanllar n yeni tipli ( sulii)bdrrzzaq Dnbulinin (1762 cdid ) mktb amd. 1887 ild Tbriz qaydan Rdiyy bir il sonra bu
18 /28) Hkmdarn anl ibri adl
rada Dbistan adl ilk suli-cdid
9S xsusi maraq dourur. .Dnb lin bu sri 1826 ild Tabriz mt- mktbini tsis etdi. Yaratd mktbbr n oxlu drsliklr, cmldn
b ind iq zii grmdr. MasiriSi' dniyy d Qacar tayfalarnn tarixi
Vtn dili , Ana dili drslikbrini
yazmd. Rdiyynin qabaqcl tlim
k .lrindn, I I ah Abbasn onlar
IV! v. Gncy v ranm mxtlif bl- sulu randa geni yaylrd. O, mktbd sabit drs saatlarn miiyynbgbrin krmsindn, Aa Mhmm.: ah Qacarn hyatmdan, Ftli a- dirmi, khn mktblrd sas trbiy vasitlrindn biri olan ubuq v
h taxta xmasndan bhs olunur.
falaqqa il czalandrmaa son qoy.Dnbulinin srind Azrbaycana da
mudu. Btn bunlar maarif tarixind
ir (jiymtli mlumatlar verilir.
19
srin 1-ci yarsnda ifahi xalq byk yeniliklr idi v Rdiyyy
ran maarifinin atas kimi bdi hd :biyyatnda aq yaradcl xsusi
rt qazandrmdr.
ye tuturdu. Cnubi Azrbaycann QaCnubi Azorbaycanda mtbuat tari
rada v digr mahallarnda aq Camal
Mzffrddin ah v H.Z. Tayev.
xi Mirz Salehin 1837-38 illrd az
v b. aq poeziyas nnbrini davam
miiddtd nr etdiyi qzet nzr alnet' irdibr.
qayda olaraq, Azrbaycan dilind yaramazsa, 19 srin 2-ci yarsndan balayr.
lmin dvrd yaayb-yaratm
dlrd. Bdii srbrind milli azadlq
Burada ilk qzet fars dilind nr olu
gc o m li airbrdn biri d Heyran xaideyalarn geni tbli edn Hac Meh
nan Azrbaycan qzetidir. Qzet 1858
nr (18 srin sonlar-19 srin 60-c il
di kuhi (1829-96), Mmmdbar
ild Tbrizd hkmtin rsmi orqan
ia olmudur. Heyran xanm z srXalxali (1829-1901), Mirz li xan Lli
kimi ap olunmudur.
b li Azrbaycan v fars dillrind
ya ndr. Onun irsindn 4500 beytlik
(1845-1907) v Heyran xanm kimi air80-ci illrdn balayaraq ictimai fkbrin yaradclna realist meyilbr xas
ri ks etdir qzetlrin xmas Cnubi
di' n dvrmz qdr glib atmdr.
idi. Mmmdbar Xalxali TlknaAzrbaycan mtbuat tarixind mhm
imali Azrbaycandan frqli olaraq,
hadis oldu. 1880 ild Tabriz v 1884 m srind ictimai ziilm v daltsizC ubi Azrbaycanda milli mdniyyliyi, cmiyytdki sosial ziddiyytlri saild Mdniyyt adl qzetlr nr
tin inkiafnda fars dilinin hmiyyti
tira atin tuturdu. Hac Mehdi kuhi
qalmaqda idi. Yaranmaqda olan yeni
balad.
srbrind cmiyytin qsurlarm, ha
randa sz v mtbuat azadl olmaziyallar nsli, htta hyatmm oxu
dndan mtrqqi nair v ictimai xa- kim dairbrin zbanaln ifa etdiyirandan knarda - Misird, Trkiyd,
dimbr z qzetlrini xaricd ap etdir gr tqiblr mruz qalm v uzun
Cnubi Qafqazda ken yazlar da
miiddt vtnindn ayr yaamaa mc mcbur idibr. Beb mhacir mt(Z.Maraayi, .Talbov) fars dilind
bur olmudu. O, Cnubi Azrbaycan
buatn niimunbri stanbulda nr olu
yazb yaradrdlar. rann hakim dairnan xtr ( Ulduz ) v ahsevn
dbiyyatnda Qaracadai v Nbatinin
brinin fars dili il brabr, Azrbaycan
nnbrini davam etdirmidir. Mirz
qzetbri idi. 1875 ildn nr olunan xdilini rsmi dil kimi etiraf etmlrin
tr qzeti faliyytini 20 ildn artq da
baxmayaraq, tdris fars dilind aparlrli xan Lli yaradclnda xalqn millivam etdirmi, Yaxn v Orta rq lkl- azadlq mbarizsi geni ks olunmud. Yeni ziyallar imali Azrbaycandan

xsusil imali Azorbaycana gedon 300

dur. Cnubi Azarbaycanm grkmli
min ksbkar bu naraz qvvolrin bir his
simalarndan biri Mirzo bdrrohim Tasasi idi.
lbov (1834-1911) olmudu. O, maarifi,
1905 ild Tbrizd v digr hrlrd
alin vo yaz kimi hrt qazanmd.
19
osrin 2-ci yansinda imali voxlar ba verdi. Dekabrn 12-d Tehranda biitiin ticarot yerbri baland. Bu
Conubi Azarbaycan arasnda modoni
nun ardnca tacir v sntkarlarn, milli
olaqolorin gcbnmosindo M.F.Axundzadonin byk rolu olmudur. Onun fol- burjuaziya nmayndolrinin, demokratik ruhlu ruhanibrin mqodds yerlrd
sf baxlar, bodii vo pblisistik yarabst oturmas ib randa inqilab balandcl Conubi Azarbaycanm .Talbov, Z.Maraayi vo bir sra baqa gr- d. Tehranla yana Tbrizd, rdbild,
komli yaz v mdniyyt xadimlrinin
Xoyda, Zoncanda vo digr hrlrd d
dnyar vo yaradclna gcl ta
bazar v dkanlar baland. nqilab itisir gstormidir. Onun bilavasito tsiri
raklarnn sas tlbbri moclis arlil Cnubi Azarbaycanda ilk dram sr- mas, xarici mmurlarn tutduqlar vozilori yazlrd (Mirzaa Tbrizinin pyeslofolrindn knar edilmsi, onlarn lkodon qovulmas vo s. ibarot idi.
1906 il avqustun 5-do ah konstituHac Mehdi Kazm
siya haqqnda forman verdikdon sonra
Hac Mehdi Kazm Kuzi (Kuzekomocliso sekibr elan edildi. Xalq bst yernani) Mrut hrkatnn fallarnlrini tork etdi, bazar-dkanlar ald.
dan, Sttarxann yaxn silahdalaLakin tezlikb xalq aldadldn baa
rndan biri olmudur. Aq fikirli tacir
dd. Sentyabrm 20-d bir dosto ruhani
olan Hac Mehdi vtnin v xalqn
Tobrizdo ingilis konsulluunda bosto
azadl urunda 20 srin vvlinoturdu. Fohlo, sntkar, tacir, milli bur
dr mbariz meydanna atlm v
juaziya, xrda v orta ruhanibr, hr
bu yolda maln, cann bel sirgyoxsullar, mollim vo agirdbrdn iba
mmidi. O, hl Mrut hrkarat minbrb adam is Tbrizin Samsam
tnn rfsind (1903-04 illrd)
xan mscidind bosto oturdu, qalan hisTbriz halisinin rejim leyhin ba
so moscidin trafmda topland. Bosto
vermi etiraz hrkatnda zn
oturan 600 nofordon ox adamn andindrlrdn biri kimi gstrmidi.
mo morasimi keirildi. Gizli siyasi comiyyotlr daxil olan iri tacirbr xorclorin
Hac Mehdi Kuzinin mbarizliyi,
arlm z iizorlrin gtrdiibr. ohorvtn, xalqa ball v Sttarxado totil, mitinq v etiraz nmayibrinin
na sonsz sdaqti Mrut dvaras kosilmirdi. Sentyabrm 29-da ah
rnd zn daha aydn gstrmihkumtinin Tbriz gndrdiyi cavabda
dir. Hmin dvrn tarixini yazanlar
Azarbaycandan mclis nmayondlr
qeyd edirlr ki, Tbrizin dmn
seilmosi n tezlikb sekibr keiribtrfindn mhasird saxlanld
coyi xiisusi olaraq qeyd edilirdi. Xalqm
2 ay rzind Hac Mehdinin evi mirtica zrind bu ilk qlbsinin tokco
dafi v hcum planlarnn hazrlanAzarbaycanda deyil, biitiin iranda inqid qrrgah idi.
labi hrkatn inkiaf n ohomiyyoti
oldu. Tobrizdoki sentyabr hadisolri osas
qanunun qobul olunmasna vo mclisin
ri). 19 osrin 70-ci illrind M.F.Axundalmasna kmok etdi.
zadnin komediyalarnn fars dilin
Gstoriln hadisobrdo Tbrizd hb
trcm olunmas orada teatr sntinin
inqilabdan bir il vvl yaranm ctimainkiafma hmiyytli tsir gstrdi.
Cnubi Azrbaycan 20 osrin vvlliyyune-amiyyun ( Mcahid ) sosial-derid. Conubi Azorbaycan ran inqilabi mokrat qrupu miihm rol oynad.
(1905-11) orfosind. Inqilabm ba/an
1905-11 ilbr inqilab dvrnd Tabriz
nuls. Tobriz syan. 20 srin balancn- tkilat vo onun Gizli mrkz adlanan
da kndlrd feodal istismarmn iddot- rhbr orqan geni faliyyt gstordi.
Gizli morkz in zvlrindon li
lnmsi, lkonin Rusiya vo ngiltrnin
Msye, Hac li Davafuru, Hac Ra
yarmmstmbkosin evrilmosi, sosial
tarazln pozulmas vo s. randa, ciim- sul Sodoqyan vo b. xiisusi fdakarlq
lodon Conubi Azorbaycanda naraz qv- gstorirdilor. nqilabn balancndan
volrin sayn xeyli artrmd. nqilab
sonunadok Conubi Azarbaycanda hoorofsind Conubi Azarbaycan kondlo- rkata rhbrlik etmi Gizli rnorkoz
btn demokratik qvvbri birbdirrindn qazanc dalnca tokco Rusiyaya,

mok v silahlandrmaqda mhm ibr

grmdr.
1906
ilin sentyabrnda Tobrizdo moclis sekibr baland. Bu mqsdb hrkat balarmdan ncmn (ura) seildi.
uraya miixtlif tbqbrdn Hac
Mehdi Kuzi (Kuzekonani), M ir Ham, Mirz Hseyn Vaiz v b. seildibr.
Miixtlif adlarla faliyyt gstrmi bu
ura daha ox Azarbaycan yalt uras kimi tanmm v yabti idar edn
hakimiyyt orqan vzifsini damdr.
uralar Cnubi Azrbaycann Urmiya,
rdbil, Maraa, Slmas, Maku, Zncan, Xalxal v b. hrlrind d yaradld. Cnubi Azorbaycanda faliyyt

Heydr miolu
Mrut hrkatnn qartal, Sttar
xann yaxn silahdalarndan biri d
Heydrxan far (Heydr miolu)
olmudur. Heydr miolu 1880
ild Cnubi Azrbaycann qrb blgsind yerln Slmas hrind
anadan olmudur.
O, ibtidai v orta thsilini doma
Slmasda, ali thsilini is Qafqazda
aldqdan sonra energetika mhndisi ixtisasna yiylnmidir v bir
mddt Bakda mhndis ilmidir.
Paralanm vtn, yadlar tapdana
dm xalqnn ac taleyi Heydri,
znn yazdna gr, ox erkn,
15-16 yandan dndrm v
onu mbariz meydanna kmidi.
O, mbariz mktbini hl tlb
olarkn Bakda, Tiflisd v Batumda
kemidir. Burann inqilabi mhiti
Heydr miolunun glck hyat
v mbarizsin istiqamt vermidir.

balayan bu uralar inqilab dvrnd

yerbrd qayda-qanun yaradlmasnda
khn hakimiyyt idarbrinin dyid
rilmsind miihm ibr grdii.
Azorbaycan yalt urasnm haki
miyyot orqan kimi foaliyyot gstormo
sindo Gizli morkoz mhm rol oyna
mdr. Hor iki orqann olbir ii vo horokata birgo rohborliyi noticosindo inqilabn silahl qvvosi olan mcahid dostolori tokil edilmidi. Bu dostolr fhlbr,
ohor yoxsullar, sonotkarlar, xirda bur
juaziya vo kondlibrdon ibarot idi.
Mocliso nmayndlrin sekisi Tobrizdo noyabrm 5-do, Azorbaycanin qa
lan yerlorindo iso dekabrm ovvolbrindo
baa atdrld.

1906
il dekabrm 30-da lm yatan-lilorin on byiik uuru iso konstitusiyarili gediindo inqilab dmonlri iyu
da olan Mzofforddin ah [1896-1907]
nun 23-do Tobrizdo oyalot urasna, mnin qobul edilmosi idi. Demokratik ho
konstitusiyan imzalad. Lakin 1907 il
rokatm qarsm ala bilmoyocoyini gron
cahid qiivvolorinin yerlodiyi morkozloro
yanvarm 19-da taxta xm Mohomhiicuma kedibr. Hcumda irtica feo
ah 1907 il oktyabrm 7-do qanuna olamodoli ah [1907-09] atasnm imzalad
volori imzalamaa mocbur oldu.
dal svari dostolri vo kazak briqadas
konstitusiyan tanmad. Bu xobor Tobah rejimi 1908 ilin may-iyun aylahisslri itirak edirdilor. nqilab qvrizdo horokatm genibnmosin tokan
rnda morkozdo inqilaba qar yenidon
volorin koskin mqavimotino baxmaya
verdi. 1907 il fevraln 8-do Tobrizdo
hcuma kedi. yunun 23-do ahn birraq, qaragruhu dostolr ohorin bir
Gizli morkoz in bal ilo ran inqibaa gstorii ilo randak kazak briqaneo mohllsini olo keiro bildilor. Mlab dvrndo ilk silahl syan ba verdi.
dasnn komandiri, rus polkovniki Lyacahid morkozlori Tobrizin ayn-ayn moHomin gn btn dvlot idarolri, ka- xov moclisin vo paytafctdaki Azorbay
holbbrindo mhkomlndibr. Tobrizdon
zarma vo cobboxanalar olo keirildi.
can urasnn binalarmi top atoino tutaxan Meydan aynn sanda yerloon
yalot valisi vo baqa dvlot niimayon'
du. Noticodo moclis dadld, inqilabvarl mohollbri ksinqilablarm, sol sa
dolori hobs olundular. ohordo hakilara divan tutuldu. Bununla da paytaxthil iso inqilab dostolorinin olindo idi. Tob
miyyot oyalot oncmoninin olino kedi vo da oksinqilabi evrili hoyata keirildi.
riz syan oslindo votonda miiharibosino
syanlarm konstitusiya ilo bal tolob- Iranda konstitusiya torofdarlarma vo
evrilmidi. Sol sahildoki miroxiz molori aha atdrld. Avqust aymda ah
Azorbaycana yeni vali toyin etdi. Bu iso
Tobrizdo vo vilayotlorin oxunda ikihakin iyyotliliyin yaranmasma sobob oldu.
Azorbaycan nmayondlrinin Tehrai i golmosi irtica ib demokratik qvvo! ' arasndak qardurman daha da
k mlodirdi. Azorbaycan nmayondolor lin foaliyyoto balamas ib moclisin
ii io canlanma vo lkodo inqilabi horoka ia yksoli yarandi. Nmayondlrir roli srdy toloblor ah torofindon
roc i edildi. Lakin Tobriz vo Tehran,
eloco do lkonin bir ox yerlorindo inqi
lab larn xlar noticosindo ah toloblori ..pbul etmoyo mocbur oldu. 1907 ilin
fevralmda motbuat yazrd ki, iranda
inqilabin morkozi, hotta z ortlrini
Tehran parlamentino dikto edon Tobrizdir .
Bu aylarda tobrizlilor bir ox uurlar
oldo etdibr. Bunlardan on miihiimii
Az, rbaycan oyalot urasmn hakimiyyot
or mina evrilmosi idi. Bu ura z nm ondobrini Conubi Azorbaycan vilaMrut Komitsinin qrargah. Tabriz.
/ mahallarma, ciimlodon rdobilo. laraaya, Makuya gndordi.
3yalotdo hakimiyyotin demokratikdemokratik qiivvoloro divan tutulurdu,
hollosi iso Sottarxann balq etdiyi fovilayotlordo uralar dadlrd. Homin
lo losi maarif vo modoniyyot sahosindo
dai dostolorinin comlodiyi alinmaz qahadisolorlo eyni vaxtda slamiyyo ulaya evrilmidi. ksinqilabi hiicumlar
do :ur sira yenilikloro sobob oldu. Conu
bi izorbaycanm yalniz iri ohrlrind
rasnda toplaan irtica qvvolor Tob
mordliklo dof edon digor bir dosto Barrizdo inqilablar iizorino hiicuma kedixanm bal altmda dyrd.
(Tr>c)riz, Urmiya, Maraa, rdobil) de
yil vilayot morkozlorindo do yeni moklor. ksinqilabn amansz tdbirlrin
inqilaba sadiq qalan fohlolor, ohor
toblor ald.
baxmayaraq, Conubi Azorbaycanin bir
yoxsullan vo orta toboqoyo monsub so
Azorbaycan oyalot uras vo Tobriz
ox ohrlrind vilayot uralar, demo
notkarlar, xirda burjuaziya, dvlot qulsosial-demokrat tokilatnn silahli dos- kratik tkilatlar foaliyyotbrini davam
luqular, ziyalilar vo b. idi. Onlar on bir
tolori Tobriz iizorino yeriyon oksinqilabi
etdirirdilor. Tobrizdo iso horokat daha
ay dmono qar mordliklo vurudular.
Bu qeyri-borabor dylrd azorbay
qvvobrin qarsn almaa mvoffoq
yiiksok pilloyo qalxdi. Burada oyalot ucanlilar iorisindo Sottarxan vo Baroldu. ohordo keirilon mitinqlord ilk
rasi, Tobriz sosial-demokrat tokilat vo
ohorin moholli uralar qoti dyloro haxan kimi misilsiz caotli xalq sorkordofo olaraq Mohommodoli ahn taxtdan
dobri yetimidi. Sottarxan z silahdazrlardlar. Conubi Azorbaycan iran insalnmas tolobi iroli srld.
lar Barxan, Hseynxan vo b. ib birTobriz ohalisinin bir ayliq inadl m- qilabimn morkozino evrildi.
Conubi Azorbaycan Iran inqilabinin
likdo Tobrizin on bir ayliq miidafiosindo
barizosi noticosindo iran moclisi bir sira
byiik hnor gstordi.
morkozi kim i. Tehranda oksinqilabi evdemokratik qorarlar qobul etdi. Tobriz-

Sentyabr-oktyabr aylarnda Tbrizd qazanlm qbbnin xbri Azrbaycann, demk olar ki, btn vilaytlrin yayld. yabt uras v sosial-demokrat tkilatnn gndrdiyi yeni-yeni
fdai dstbrinin Sttarxan mcahidlrin qoulmas nticsind 1908 ilin noyabr-dekabr v 1909 ilin yanvar aynda,
Maku istisna olmaqla, Azrbaycanm
btn qrb vilaytlri (Slmas, Maraa,
Urmiya, Culfa v s.) ksinqilablardan
tmizlndi. Demokratik hakimiyyt
brqrar edildi. Azrbaycanm rq vilaytlrind is irticaya qar etirazlar
baland.
Mrut inqilab dvrnd, xsusib
1908 ilin iyun evriliindn jsora Tab
riz inqilablarna xarici lklrdn, ilk
nvbd Qafqazdan, sasn, imali
Azrbaycandan, Orta Asiyadan, ebc
d Osmanl dvltindn v baqa yerb dn dybrin taleyind hlledici h.>
miyyti olan yardmlar edilmidi. lk
yardm Qafqaz, Orta Asiya v Volq*
boyunun snaye mrkzlrind ala
Cnubi Azrbaycandan olan iranl fl
llr gstrmidilr. Qafqaz inqilabla
hrbi sursatla dst-dst Tbriz get

yulun 1-dn balayaraq ahn mri

il hkumt svarilri v rann hr trfindn ayr-ayr feodallarn silahl qvvlri Tabriz zrin gndrildi. Tbrizin znd d irtica qvvsi ba qaldrd.
Sttarxan dstlrinin yerbdiyi mvqe1 aramsz hcumlar baland. Tbrizin xarici alml laqsi ksildi. Az
sonra hrd aclq balad. Bi* ox
mhlllr Rhim xanm dstsin qar
mqavimti dayandrd. hrin ox
hisssind a bayraqlar qaldrld. Tbrizin yalnz bir mhllsi a bayraq
qaldrmamd. Sttarxann balq
etdiyi silahl dst mqavimti davam
etdirirdi.
1908 il iyulun 18-d Sttarxan inqilabn tarixind dn yaradan bir fdakarlq etdi. O, kiik dstsi il hcuma
kerk, Tbrizin mrkz hisssini btn a bayraqlardan tmizbdi v onlarn yerin inqilab rmzi olan qrmz bay
raqlar sancd. Tbriz inqilablarnn
gstrdiyi bu radt syanlar ruhlandrd. Onlarn sralar srtl artmaa
balad. Sttarxan, li Msye, Barxan,
Hac li Davafuru v Mir Ham xan-

Sttarxan
fsanvi qhrmana evrilmi Sttarxan 1867 ild Qaradada xrda
tacir ailsind anadan olmudur.
dan ibart hrbi ura yaradld. SttarxaAtas Hac Hsn v byk qarda
nn balq etdiyi bu hrbi ura Tabriz
smayl azadlqsevr xslr kimi
syannda kkl dyiiklik etdi.
hkumt mmurlarnn daim tqib
Tbrizin drd ay davam edn mdav thdidlrin mruz qalrdlar.
fsi dvriind aramsz hcumlar edn
Qarda
ismayln
ldrlmsi
dmn qvvlri oxlu itkilr verrk
Sttarda mtlqiyyt qar nifrt
geri kilmy mcbur oldular. ah avhissini daha da drinldirmi, onu
qust aynda Tabriz zrin 40 min nmvcud qurulua qar barmaz
frlik qoun hisslri gndrdi. Sttaretmidi. Xalq hrmt lamti olaraq
xann xalqa mracitindn sonra Tbona Sttarxan adn vermidi
rizin mdafilrinin say 20 min n1908 ilin vvllrind Tabriz sosialfri kemidi.
demokrat tkilatnn tbbs il
1908
ilin sentyabrnda dylrd qaSttarxan yaad mirxiz mhlzanlan uurlardan sonra syanlar mlsinin mcahidlrin ba tyin
dafidn ks-hcuma kedibr. Oktyabrin
olunmudu
12-d irtica qvvlri qamaa z qoydular. Btn hr ksinqilablardan t baladlar. Bu id Bak v Tiflis
mizlndi v al bayraqlara brnd.
d yaradlm yardm komitlri, cti
Bu, syanlarn rann irtica qvvmaiyyune-amiyyun tkilatlar mtbri zrind byk qlbsi idi. Qlbkkil faliyyt gstrirdilr. Mxtlif
nin qazanlmasnda Sttarxann misilsiz
hrlrd gedn dylrd Cnubi
xidmtlri olmudu. Tbrizin mdafsind Barxan ox srf etmidi.
Qafqazdan xeyli inqilab itirak edirdi.
Tbriz 800 nfr knll yolXalq Sttarxan Srdari-milli , Barlanmd. Hmin illrd Bakda nr edi
xan is Salari-milli adlandrd. Az
bn rad , Hyat , Taz hyat v
sonra Azrbaycan ncmni z qrar
digr qzetbr, Molla Nsrddin juril bu adlar rsmildirdi.

hazrladqlar xbrini eitdikdn sonra

nal ran inqilabna byk mnvi yarmrkzi kimi baxmaqla yana, onun
Tbrizdn
xmaa razlq verdi.
dm gstrirdi.
yabt urasn lknin yegan haki1910
il martin 19-da Tbrizd btn
imali Azrbaycan varllarnm bir
miyyt orqan kimi qbul edirdibr. Bu
bazarlar, dvbt idarlri, mktbbr,
qismi ran inqilabna yardm gstretimada arxalanan Sttarxan aha gnmssisbr baland, m inbrb mcahid
mkdn kinmirdi. Azrbaycan burdrdiyi ultimatum sciyyli teleqramlarv b. Sttarxan v Barxam tntn ib
juaziyasnn nmayndlrindn H.Z.
da konstitusiyann brpas, hrkat itiyola saldlar. Aprelin 15-d 100 nfr fTayevin, habeb Teymurxanuradan
raklarna fvi-mumi verilmsi v s.
dainin mayitib onlar Tehrana gldiN.Mtllibovun ran inqilabna yardm
kimi tlblr irli srrd. Amma ah
br. Paytaxtda Azrbaycan fdailrini
olaraq byk miqdarda pul vsaiti v si
Cnubi Azorbaycana, ilk nvbd Tab
byk izdiham tntn ib qarlad. Az
lah gndrmsini Rusiyann randak
riz zrin yeni-yeni dstlr gndrsonra Sttarxan trfdarlarna v Tehrsmi nmayndlri xsusi olaraq qeyd
mkd davam edir, Sttarxan v Barranda onlara qoulmu fdailr xaincedirdibr. Orta Asiyanm Aqabad, Buxana qar fitnkar tdbirlr planladsin basqn edildi. Avqustun 7-d fdaixara, Smrqnd v b. hrbrind ms- rrd.
kunlam mxtlif pe sahibbri olan
1909
il yanvarn sonunda Tbriz -br danak Yefremin balq etdiyi 6
iranllarn 1908 ilin yaznda yaratdqlar
min nfrlik silahl dst trfmdn athri yenidn ksinqilabi qvvbr tr tutuldu. Gec saat ll-dk davam
uralar gizli kild Krasnovodskdan
findn miihasiry alnd. iddtli dedn dyd mcahidbrdn 18 nfr
Bakya, oradan da Tbriz v Rt hr- ybr baland. ah rejiminin Tbriz
bi bvazimat gndrirdibr.
hlak oldu, 40 nfr, cmldn Sttarzrin gndrdiyi btn silahl qvvlxan yaraland, oxlu fdai is hbs edil
i
908 ilin iyun aynda istanbulda t- rin hcumlarm sayca az olan inqilabdi. Hkumt Sttarxan v Barxann
kii edibn ncmne-sadte iraniyan
lar uurla df edrk byk qhrmanTbriz qaytmalarna icaz vermdi.
( nllarm sadt uras), Londonda,
lqlar gstrirdibr. Lakin mhasird
Bu, slind srgnd qalmaq demk idi.
Pa isd v Avropann baqa paytaxtolan Tbrizd aclq balamd. Beb
Demokratik hakimiyytin brqrar
laj nda mruty kmk mqsdil ya- ar bir vaxtda ngiltr ib lbir olan aedilmsin baxmayaraq, ngiltr v ar
raciilan komitlr d Tbriz syanlarrizm rann xarici tbbrini qorumaq
hkumtinin thriki ib Tbriz qar
na pulla v silahla yardm gstrirdibr.
bhansil aprelin 25-d Cnubi AzrBeblikb, Tabriz inqilablarnn, x- baycana qoun yeritdi. Lakin Tabriz so- ks-inqilabn hcumlar davam edirdi.
Bunlar mcahidbr trfndn df edils
su U Sttarxanm silahl dstsinin fdasial-demokrat tkilat v yabt uraskc l v xaricdki msbkdalarmn nn qrarna gr, ar qounlar ib toq- d, 1911 il dekabrn 20-d ar qounlaqumaq mcahidbr qadaan edildi.
ar qounlar Tbriz atandan sonra
ran tarixisi Modir Hllac yazrd:
Sttarxan Srdari-Milli:
ah qounlar hrdn uzaqladlar v
"... Fransa inqilabnda yakobinlr
Azrbaycan xalq he bir zaman
dylr dayandrld. May aynn vvlbyk faliyyt gstrdiklri kimi,
xarici dvltlrin bayra altna
brind ar sgrbri Tbrizd mcahidlazrbaycanllar da Mrut inqilasnmayacaqdr.
ri trk-silah etmy baladlar.
bnn genilnmsind, dinc mar hkumti Azrbaycana qoun
bariznin vurumalara evrilmvaxtnda gstrdiyi yardm nticsind
yeritdikdn sonra rann Gilan v sfasind byk faliyyt gstrmilr".
Cnubi Azrbaycanm ksr blgbrinhan vilaytbrind inqilabi qvvbr ayad, xsusib Tbrizd irtica zrind q- a qalxd. Onlar Tehran zrin yeriyrnm Tbriz hcumu v dekabrn 28-d
li'3 almaq mmkn oldu.
rk paytaxt ksinqilabi qvvlrdn
hrin dmn trfindn tutulmas inQbbnin tsirib lknin paytaxt
azad ed bildibr.
T randa, elc d bir ox yabtd kon
1909
il iyulun wlind Mhmmd-qilabn mlubiyyti ib nticlndi.
ar zabitlri Tbrizd hrbi mhkst siya trfdarlar hrkt gldibr.
li ah devrildi, onun 14 yal olu hm qurdular. nqilabi hrkata balq
r da inqilabi i yenidn canland. nmd ah [1909-25] elan olundu. Konstiedn Tbriz sosial-demokrat tkilatnm
q: blar z ardnca aparan tbrizlibr
tusiya yenidn brpa edildi.
ye: rd yaradlm Sttar komitbri
1909
ilin yaznda Azrbaycanm bzigrkmli rhbrbrindn biri olan Hac
li Davafuru, ruhanibrdn Siqqtlva tsil vilaytbrd syanlara bilahrlrind ar qounlarmn yerbdiislam, hminin Sttarxanm qarda ov< t yardm gstrirdilr. 1909 ilin
rilmsin, bir sra ks-inqilabi tdbirllanlar, bir ox grkmli ictimai xadim,
ya varnda syanlar sfahanda uur
rin hyata keirilmsin baxmayaraq
hminin Qafqaz mcahidlri hrbi
qazandlar. Qarda Tehrana hcum
Urmiya, Mrnd, Miyan, Xalxal, Smhkmnin hkm ib edam edildi. ar
plan dururdu. Hcumun hazrlanmas
rab, Astara v digr yerbrd konstituv hyata keirilmsi haqqnda Sttarmmurlar halid mqavimt zmini
siyaya uyun olaraq uralarn hakixan isfahanllar v rtlibrb danqlar
qrmaq mqsdil Azrbaycan yabt umiyyti brpa edildi.
aparrd. Mrkzi Tehran hkumti iflic
ras binasn, Sttarxanm, Barxann,
Mrkzi hkumt ngiltr v ar
vziyytin ddyn gr, rann bir
li Msyenin, H.Davafuruun v b. inRusiyasnn thriki ib mcahidlr
qilablarn evbrini yerb yeksan etdibr.
ox yalt v vilaytlri ah hakimiyybalq edn Sttarxan v Barxan
tini tanmr v z nmayndlrini se- Tbrizdn xarmaa alrd. Bu mqDaxili ks-inqilab v tcavzkar
rk Tbriz gndrirdibr.
qvvbr Azrbaycann digr hrlrinsdl 1910 il martin 11-d daxili ilr nad d inqilab balarna divan tutdular,
randa inqilaba qoulan digr yalt
ziri Sttarxan Tehrana ard. vvlc
vilayt uralarm datdlar. Terror v
v vilaytlr Azrbaycana, onun sas - Sttarxan Tehrana getmkdn imtina
irtica hkm srmy balad, hali yenihri Tbriz inqilabn siyasi v mnvi
ets d, byk dvbtbrin qan tkmy

dn ahn zlmn mruz qald. Bellikl, 1905-11 illr ran inqilabnda aparc
v hlledici rol oynam Azrbaycandak inqilabi hrkat yalnz xarici mdaxil nticsind yatrld.
Cnubi Azrbaycandak inqilab
Azrbaycan xalqnn ictimai-siyasi v
milli urunun inkiafnda misilsiz rol
oynad. nqilabn zirvsi olan Tabriz
syan bir daha sbut etdi ki, mtlqiyyt, ictimai v milli zlm qar
mbarizd Azrbaycan xalq yekdil
hrkt etmy qadirdir.
Mdniyyt. 19 srin sonu - 20 srin
vvllrind Cnubi Azrbaycanm hr
v kndlrind 150 mumi v xsusi
mktb, 10 mdrs faliyyt gstrirdi.
Eyni zamanda, bu mktb v mdrslrin, demk olar ki, ksriyyti cmiyytin sosial, siyasi v mdni inkiaf il
ayaqlamrd. 1905-11 illr ran inqilab
dvrnd Cnubi Azrbaycanda 37,
ciimldn Tbrizd 22 milli mktb faliyyt gstrirdi. nqilab zaman yalt
mrkzlrind oxlu kitabxanalar tkil
edilmidi.
Bu dvrd mtbuat da inkiaf edirdi.
1905-11 illr ran inqilabna qdr bu
rada 18 adda qzet v jurnal buraxlrd.
nqilab dvrnd ilk df ana dilind
Azrbaycan , Ana dili , Tabriz ,
Msavat , ncmn , Mzli ,
Znbur , Mcahid , Mkafat , is
lam kimi qzet v jurnallar drc olunmaa balad. Azrbaycan yalt ncmni fars v Azrbaycan dillrind
Naleyi-milbt adl qzet nr etdirirdi.
nqilab dvrnd Cnubi Azrbaycanda
txm. 50 adda qzet v jurnal nr olunurdu. nqilabn mlubiyytindn son
ra bir ox qzet v jurnallar balansa
da, 1917 ildn sonra lkd mtbuat
yenidn inkiaf etmy balad. Bu Rusiyada ba vermi Fevral inqilab ib
bal idi. Cnubi Azrbaycann bu dvr
qzetlrindn hmiyytlisi sas
blqasim Fyuzat v eyx Moham
mad Xiyabani trfindn qoyulan Tcddd ( Yenilm ) qzeti idi.
Cnubi Azrbaycanda bdii yaradcltn inkiafnda da inqilab mhm rol
oynamd. Zeynalabdin Maraayinin
brahim byin syahtnamsi (1903)
v .Talbovun Pak adamlarn msbkbri srlri ran inqilabnm hazrlanmasnda mhm rol oynamlar.
Molla Nsrddin nnlrin saslanan ictimai-siyasi publisistika aparc
janrlardan birin evrilmidi. Bu spkid yazlan srbr irisind blziya

bstri v Seyid Hseyn dabtin

rane-nou , Ana dili , dabt qzetlrindki felyetonlar, Cmid rdir farn pamflet v essebri xsusi
hmiyyt ksb edirdi.
1909-16 illrd grkmli aktyorlar
Sidqi Ruhulla v Abbas Mirz rifzadnin rhbrliyi ib Bak teatr truppalar
dflrl rana getmi, Tbrizd, Rtd, Qzvind v b. hrlrd .Haqverdiyev, N.Vzirov v N.Nrimanovun,
hminin Qrb dramaturqlarnn srlri sasnda tamaalar vermidibr. imali Azrbaycanla beb mkdalq, xsusil Tbrizd daha geni vst almd.
1916 ild Tbrizd ilk teatr binas tikil-

Mrut inqilab
Vtnprvr ruhanilrin v asaqqallarn mslhti il dekabrn 14da ktl Tehran yaxnlndak "ah
bdlzim" ziyartgahna toplab,
etiraz lamti olaraq, bst oturdular. Ba nazir Eynddvlnin gndrii il mir Bahadr bst oturanlarn zrin qoun kdis d,
onlar bstdn kindir bilmdi.
Bst oturanlarn 8 madddn
ibart tlblri 1906 il yanvarn 10da qbul olunduqdan sonra bu
aksiya dayandrld v bst oturanlar 1906 il yanvarn 12-d qalib
qvv kimi tntn il Tehrana
dndlr. Az kemdn dvltin
bst oturanlara gzt getmsinin hiyl olduu blli oldu. znd
gc toplayan rejim bst oturanlar
tqib etmy, onlar prn-prn
salmaa balad.

midi. Teatr tamaalar Azrbaycan dilinin v mdniyytinin inkiafnda

mhm rol oynayrd.
Cnubi Azrbaycanda milli azadlq
hrkat (1917-20). Rusiyada Fevral
inqilab v Oktyabr evriliindn sonra
imali Azrbaycanda ba vern kkl
dyiikliklr Cnubi Azrbaycana da
gcl tsir gstrdi. Birinci dnya mharibsi dvrnd ran zn bitrf
elan ets d, onun imal-qrb rayonlar,
cmldn Cnubi Azrbaycan torpaqlar Antanta v alman-trk blokunun
hrbi mliyyatlar meydanna evrilmidi. Mharib illrind lkd bahalq artmd, aclq v yoluxucu xstlikbr tyan edirdi. Mharib, eyni za
manda, Rusiya bazarndan asl olan iri

v orta ticart burjuaziyasnn iqtisadi

durumuna da tsir gstrirdi. Cnubi
Azrbaycan rus qounlarnn ial altnda qalmaqda idi. Buradak demokratik qvvlr hm ran irticasnn, hm
d iallarn tzyiqin mruz qalrd.
Rusiyada Fevral inqilabi nticsind arizmin devrilmsi Cnubi Azrbaycana
da byk midbr gtirdi. ran irticasnn daya olan arizmin squtu geni
xalq ktbsi v demokratik qvvlr trfndn Tehran hakimiyytinin yerbrd, cmbdn Cnubi Azrbaycanda
ziflmsi kimi qbul edildi.
halinin xlarna ran Demokrat
Partiyasnn (D P ) Azrbaycan yabt
Komitsi istiqamt verirdi. Komity
ran mrut inqilabnn (1905 11) sngrbrind mtinbmi eyx Mhmmod
Xiyabani rhbrlik edirdi. Srabda, rdbild, Zncanda, Urmiyada DP-nin
yerli komitbri yaradlmd. D P Azor
baycan yabt Komitsinin mt u
orqam - Tcddd qzeti nr olmmaa balad (1917). Azrbaycan y bt Komitsi sosial trkibi il DP-nm
digr tkilatlarndan frqbnirdi. mitni, sasn, orta v xrda burjuaziy nn, orta mlkdarlarn, ziyallarn v
ruhanibrin aa zmrbrinin nm
yndbri tmsil edirdi. Buraya fhl v
kndlilrin d nmayndlri daxil idi.
Demokratlar halini xarici iallarn
lkdn qovulmas v Cnubi Azrbaycana muxtariyyt verilmsi urunda
mbarizy arrdlar.
Tbriz, Urmiya v rdbild dvlot
mmurlarmn zbanalma qar x^lar ba verirdi. Tbrizd vziyyt xsusi b kski kil almd. Xalq ktbbrini
tbbi ib vali Srdar Rid v Urmiy i
hakimi vzifbrindn knar edildibr.
1917
il avqustun 24-d Tbrizc )
DP-nin Azrbaycan yabt Komit?
nin konfrans ald. Konfransda Cm
bi Azrbaycann mxtlif vilaytlri
dn 480 nmaynd itirak edirdi. Koi;
frans Azrbaycan Demokrat Firqsii
(A D F) mstqil elan edrk, eyx M
hmmd Xiyabani bada olmaqla onui
Mrkzi Komitsini sedi. Konfrans
partiyanm vzifbrini v yeni raitdo
hrkt xttini myynldirdi. Cnubda milli-azadlq hrkatnn balanmasnda ADF-nin konfransndan sonra
Bakda yaradlm tkilatnn, onun
1918 ilin fevralndan nr olunan Azrbaycan qzetinin hmiyytli rolu olmudur. 1917 ilin yayndan sonra ADFnin faliyytind yeni mrhb baland.

Faliyyt dairsi xeyli genibnn A D F

Cnubi Azorbaycanda yetin xalq hrkatnn rhbr tkilatna evrildi. Bu
nunla yana, partiya irisind hb vvlcdn mvcud olan ikitirlik d qal
maqda idi. Xiyabani trfdarlarndan
ibart sol cinah partiya zvbrinin byk
ksriyytini tkil edirdi. Sa cinah dil
msbsind ADF-nin sas xtti il razlamrd. Onlar partiyann rsmi danq
dilinin d fars dili olmasn tbb edir
dibr. ADF-nin sol cinah Cnubi Azrbaycanda milli azadlq hrkatnn 1917
ilin yayndan sonrak mrhbsind Tab
riz v digr hrlrd keirilmi mitinqbrin oxunun tkilats idi. Tbriz,

eyx Mhmmd Xiyabani.

t bil, Xoy, Urmiya, Srab, Zncan

v s. hrbrd keiribn mitinqbrd
h i xarici imperialistbrin lind oyunca evrilmi hkumtin istefa Vermsi randa demokratik hkumt tkil
olu masn tlb edirdi.
"nubi Azrbaycanda ba vern v
ra nn baqa yerbrind d genibnn xi: r nticsind 1917 ilin sonunda VSUC;
ddvl hkumti istefa verdi. Lakin
lk d ingilisbrin nfuzu hb d qal . 1918 ilin vvllrind Rusiya z
qounlarn randan xartd. ngiltr
is )randan qonu dvltlr qar mdaxib n hcum meydan kimi istifa
do etmyi planladrrd. 1918 ilin yanvarnda ingilisbr general Denstervilin
komandanl altnda rana xsusi hrbi
dst gndrdilr. Bu dst nzlini v
Rti, sonra is Bakn ial etmli idi.
1918 ilin yaznadk ingilisbr Zncan v
Miyanni ial etdibr. Onlar Trkiy

ba vermi syan nticsind vali Tb thlksini bhan edrk Cnubi

rizdn qovuldu. xlar 1920 ilin vvlAzrbaycann hrbrini, cmbdn
lrindk davam etdi. Mart aynda nXoy v Urmiyan b keirib, orada ingi
giltrnin randak siyastin qar izdilis zabitbrinin komandanl altnda pohaml nmayi keirildi. Tbrizdki in
lis v qoun dstlri yaratdlar. Eyni
gilis komandanl nmayiilrin tbzamanda, aq ingilisprst siyast ybi il hrbi hisslri Tbrizdn xartd.
rdn Vsuqddvb yenidn hakimiy1920 il aprel aynn ilk gnbrind
yt qaytarld. Cnubi Azorbaycanm
ADF-nin zvlrindn bir nesinin hbs
imal-qrbind kemi rus v fransz
edilmsi yeni syann balanmasna tzabitbrinin, Amerika missionerbrinin
kan verdi. Aprelin 6-da Tcddd qthriki il aysorlar, ermnibr v krdbr
zeti redaksiyasnn binasnda toplanan
azrbaycanllara qar qrnlar trdirA D F rhbrliyi silahl syan plann hadibr. A D F Cnubi Azrbaycanda ialzrlad. Cnubi Azrbaycandak milli
lq siyasti yeridn ingilisbr qar
azadlq hrkat yeni mrhly daxil ol
balanm xlara istiqamt verir, du, hrkat silahl syan xarakteri ald.
bti brm aclqla laqdar yaratd
yardm komitlrinin kmyil taxl
mhtkirbri ib mbariz aparr, ftn.M.Xiyabani
kar qrmlarn qarsn almaq n cid
eyx Mhmmd Xiyabani hicri
di tdbirlr grrd.
1297 (1880) ilin baharnda Tbriz
1918
ilin vvllrind Trkiy hrbi hrinin yaxnlndak Xamn
hisslrinin Cnubi Azrbaycana daxil
qsbsind anadan olmudur.
olmas bu qrnlarn qarsn ald. On
1905-11 illr ran inqilab dvrnd
lar mart aynda Maku xanlm, mayda
hrkatn fal itiraklarndan v
Urmiya v Slmas, bir qdr sonra
balarndan biri olmudur. 1908Tbrizi tutdular v 1918 il noyabrn so09 illrd Tbrizdki syan zaman
nunadk yabtd qaldlar. Trkbr 1918
yaad Xiyaban mhllsind barilin noyabrnda qounlarn buradan rikada vurularnda qhrmanlqla
xardqdan sonra, ingilisbr rann imaldydyndn Xiyabani adn qaqrbini lbrin keirdibr. Tikmdada
zanmdr. nqilab yatrldqdan son
(Tbrizin 60 km- liyind), Maraa v
ra Xiyabani Port-Petrovska kMiyan yaxnlnda yerbn ingilis
my mcbur olmudu. 1914 ild
hrbi hisslri btn Cnubi AzrbaycaTbriz qaytdqdan sonra gizli siya
n, cmbdn Tbrizi zbt etdibr. ran
si faliyytini davam etdirmidi. O,
siyasi v iqtisadi chtdn ngiltrdn
DP-nin Azrbaycan yalt komitasl hala salan, 1919 il avqustun 9-da
sinin faliyytind, 1920 ild Tbrizlknin talanmasna rait yaradan nd syann hyata keirilmsind
giltr-ran sazii ktbbri ayaa qaldrv Milli Hkumtin yaradlmasnda
d. Bu sazi rqd slind mstmbkmhm rol oynamdr.
ilik siyasti yrdn, ran, cmldn
eyx Mhmmd Xiyabani 1920 il
Cnubi Azrbaycan haqqnda xsusi
sentyabrn 14-d randak kazak
planlar olan A B dvbtini d narahat
sgrlrinin Tbriz zrin hcumu
edirdi. Amerika siyasi dairbri sazidn
vaxt ldrlmd.
naraz qwlrb grbr keirir, onlar
ngiltry qar xmaa svq edir, masyann ilk gn btn tacirlr, sntliyy yardm v baqa vdlr verirdilr.
karlar, mllimlr v halinin digr
Saziin balanmas Cnubi Azrbaynmayndlri demokratlarn haql tcanda genilnn milli azadlq hrkatbbbri ib hmry olduqlarm bildirdibr.
na yeni tkan verdi. yaltd ingilis
mstmbkibrin v ran hkumtin
Tbrizdki silahl qvvbrin ksriyyti
syanlara qouldu. syana rhbrlik
qar mbariz iddtlndi. Cnubi
etmk n ctimai dar Heyti (H )
Azrbaycana gndriln yeni ingilis hrbi dstbri demokratik qvvbr qar
tkil olundu. ADF-nin fal zvbrindn
amansz tdbirbr hyata keirdi. A D F
ibart bu heyt eyx Mhmmd Xiya
bani balq edirdi. syanlar iki gn
gizli faliyyt kedi. Lakin buna baxmayaraq Tabriz, Zncan, Xoy v baqa
mddtind dvbt idarlrini l keirhrbrd bdnam saziin lvini, Vdibr. Polis dstbri Tbrizi trk etmy
mcbur oldular. Silahl syan qan tklsuqddvbnin dvbt ilrindn knar
mdn qlb ald. Aprelin 7-d Xiya
edilmsini tkidb tbb edn xlar da
bani Tabriz halisi qarsnda x
vam edirdi. 1919 il oktyabrn sonlarnda

edrk bildirdi: Azarbaycanm adn

Azadistana dyirk, b gndn bu ad
rasmi ad kimi elan edirik . bu adn
rasmn tanmmasn ran dvlatindan tabb etdi. H milli azadlq vademokratik
hquqlar urunda mbariz apardm
Tbrizdki xarici dvlt konsulluqlarna
da rasman bildirdi. H z faaliyyatin
Tehrandan gndrilmi dvlat mamurlarn va hrbi qulluqlar idara ilrindn
kanarladraraq onlarn yerina ADF-nin
tanmm zvlrini tyin etmkl balad.
Azarbaycan ayaltin vali gndariln
va hab ki, Tbriz glmy casarat et Eynddvla, H-nin 8 maddadan ibart tbbbrini qabul etdikdan
sonra, aprelin 20-da Tbriza daxil oldu.
Bu tlblri szda qabl etmi Eynddvl syan yatrmaq haqqnda mrkzin
gstriini hayata keirmak maqsdil demokratlara qar qiyam takil etmy alrd. Tabriz syanmdan tvi dm
ingilisbr da hmin plann hazrlanmasmda faal itirak edirdilr. randa ngiltr
safrliyinin siyasi idar risi Miel Ed
mond v b. mhz bu mqsdl Tbriz
gndrilmidibr. Mayn 10-da hamin
plan hayata keirmaya alan axslar
qiyamn hazrlanmasndan xabardar
olan demokratlar trfindn hbs edildibr. M.Edmondun plan ba tutmadqda
Xiyabani ib dana galdi. Lakin o, bu
danqlardan he bir natica alda ed bilmadi. ksina, Xiyabaninin tlbi ib
hind sipahibri Tabrizdan xarlaraq
Azarbaycandan edildibr. M .Ed
mond Tehrana qaytmaa mcbur oldu.
Tbrizd balam syan tadrican
Canubi Azarbaycanm baqa mahal va
ahrlrini d hat edirdi. Tabriz syannn qalbsindn az sonra, Xoy mahalnda, rdabil, Astara, Maraa, hr v
Zncanda syanlar ba verdi. Irann
mhm mntaqlrind Tabriz syanna
aq hsnrabat va hamraylik giiclii idi.
Paytaxt Tehranda yaayan azrbaycanllarn aksariyyati syan dastakbyirdi.
ngilis imperializmina v rann irtica hkumatina qar milli azadlq
mbarizsind mhm rol oynayan Gilanda da iyunun ilk gnlrind respubli
ka elan olundu v Azarbaycan dernokratlar ib alaqabr yaratmaa say gstarildi. Bu, rann hakim dairabrind
byk aqnlq dourmudu.
1920 il iyunun 23-da ADF-nin qrar
ib H sasnda yaradlm Milli Hkumat (M H ) Tcddd qazeti redaksiyas binasndan Alaqapya krld.
Bu hadisa Tabriz halisinin mumi bay-

ramna evrildi. MH-nin tbbi ib vali

Eyniiddvb v onun mamurlar Tab
rizdan xarld. MH-nin tarkibina
ADF-nin zvbrindn 20 nfr daxil idi.
zvbr irisind orta v xrda mlkdarlarn, ziyallarn, qulluqularn,
haminin iri ticart burjuaziyasnn
nmayandlri da vard.
Milli Hkumt ticarat burjuaziyasnn aa va orta tabqbrinin xsusi
mlkiyytinin toxunulmazlna taminat verirdi. M H ingilis imperialistbrinin
va onlarn alaltlar olan ran irticalarnn lkadaki aalna qar siyasat
yeridir, mumxalq mnafeyin cavab vern demokratik dyiikliklr hyata keirirdi. Bu siyast rann Canubi Azreyx Mhmmd Xiyabaninin
xlarndan:
*Mstqillik runda mbariz
aparan xalq birinci nvbd lm
hazr olmaldr.
*Qorxu milltin, azadln v briyytin saslarn pozursa, ksin
igidlik hmin saslar sarslmaz edir,
qoruyur v mhkmlndirir.
#Xalqn hququnu qsb etmi
adamlara rhm etmk ktly xyantdir.
*B iz Azrbaycar xalqnn sadtini, rann sfalt v flaktdn
xilas olmasn istyirik.
*H r bir milltin raftinin birinci
rti onun istiqlaldr.
* B ir mslkli iki adam, qarda
kimidir.
baycana mnasibatda yrtdy ayrsekiliy qar ynalmidi. Mqsd yaradlacaq demokratik rann tarkibinda
Azarbaycana muxtariyyt alda etmk idi.
Milli Hkumt rhbrlri Tabriz syannn btn rana yaylacana, qalab nticsind randa xalq hkumtinin
tkilind azarbaycanhlarm mhm rol
oynayacana min idibr. Xiyabani
deyirdi: Tabriz rana nicat verckdir .
Hrkat rhbrbri randa ahln bvin v respublika yaradlmasna alrdlar. M H knd tsrrfat, maarif, maliyy, shiyy, dliyy v s. sahlrd islahatlar hyata keirmy balad.
Milli mdafi qvvlrinin tkili
n hr halisindn v Tbriz glmi
kndlibrdn glckd iimumi sayi 12 mi atdrlacaq milli qvardiya yaradld.
MH, eyni zamanda say tqr. 2000 nfrdn ibart jandarm v polis dstbri

tkil etdi, polis mktbi ad. Bu qvvbr MH-nin sas silahl daya idi.
Tbrizd xala fabrikinin inasna
balanlm, kr zavodu, toxuculuq v
dri fabrikbrinin tikintisi, knd tsrrfat bank v milli bankn almas,
pul islahat keirilmsi v s. planladrlmd. MH-nin idar v nazirlikbri yaradlr, onlarn binalar zrin Azadistann adn gstrn yeni lvhlr vurulurdu. zrind ran dvbtinin gerbi
saxlanlmaqla Azadistan adn ks etdirn blanklar hazrlanmd.
Cnubi Azrbaycandak milli azadlq v demokratik hrkat ngiltrnin
randak nmayndbrinf v onlarla lbir olan rann mrkzi hkumtini son
drc narahat edirdi. tngilisbr zbri
n thlkli hesab etdikbri Cnubi
Azrbaycandak hrkata qar yeni
planlar czmaa baladlar.
Danqlarla syanlara tsir ed
bilmycyini grn ran yeni ba na
ziri Mirddvb syanlara qar yen
hcum hazrlad. Bu mqsdb yeni va
Hidayt Mxbirssltn sentyabrn ib
gnlrind Tbriz gldi. Mxbirsslt
ba nazirin mktubunu Xiyabaniy.atdrb, onunla dana balad. Dan
qlar davam etdiyi mddtd o, Tbri
zin knarnda drg salm kazak bri
qadasnm komandanlm z trfin
krk hr birg hcurn plann hazrlad. Baqa yerbrdn Tbriz lavr
svari dstbri d arld. Eyni zamanda Mxbirssltn MH-nin silahl
qvbrini Tbrizdn uzaqladrmaq
n jandarm dstsinin rhbri M ir
Hseyn Haimini l ald. Haimi trafdak quldur dstbrini mhv etmk bhansib MH-nin razlm almadan silahl qvvbri hrdn xartd. Sen
tyabrn 12-d ksinqilabi qvvbr sbh
a syanlar zrin hcuma kedilr.
Ciddi mqavimt baxmayaraq, ks
inqilabi qvvlr sentyabrn 12-d Ala
qapn b keirdibr, sentyabrn 14-d
is Tcddd qzeti binasn datdlar. ksinqilabi qvvlrin sayca syan
lardan ox olmasna baxmayaraq
syanlar sentyabrn 14-dk son damla
qanlarna qdr qhrmancasna vurudular. Miixbirssltn kazaklara demokratlarn evbrini qart v talan et icaz verdi. Sentyabrn 14-d X i
yabani ldrld. rticalar syanlara
amansz divan tutdular. Onlarn evbri
yandrld, yzbrb syan hbs, edam
v ya srgn edildi. Beblikb, Cnubi
Azrbaycandak hrkat ingilis qvvb-

rin bilavasit kmyi ib Iran irticas

tr lindn yatrld.
eyx Mhmmd Xiyabaninin rhb yi ib ba vermi milli-azadlq hrka Cnubi Azarbaycanda, mumiyytb
anda yaayan xalqlarm tarixind
pa aq shifdir. Hrkat mlubiyyt
ug isa da, azrbaycanllarn randa
h n srn imperialist aalna, irtica
z inalna qar mbarizsi tarixin
q i hrflrb yazld.
W.: . -
(1917 1920). ., 1956; Canubi Azarbaycan
tar - nin oerki (1828-1917). ., 1985; a y e va . 1920-ci il Tabriz syan. ., 1990; Azrbayea> arixi. Yeddi cildda. C. 4, B., 2000; C. 5. B.,
201 li A z a r i . Tabrizda eyx Mahammd
Xi bani syan. Tehran, 1329 (fars dilinda).

kimi, Azarbaycanda da ikhakmiyytliliyin olduunu gstrirdi.

Azarbaycanda inqilabn ilk aylar
mxtlif siyasi cryanlarn, partiyalarn, sosial tbqlrin Mvqqti hkumt etimad gstrmsi v onu mdaf
etmsi ib sciyylndi. Bu dvrd bolevik, menevik, eser partiyalarnn komitbri leqal faliyytbrini brpa etdibr.
Fevral inqilabnn qbbsindn son
ra, Msavat partiyas geni siyasi-tkilati faliyyt balad. Artq 1917 ilin
payznda Msavat Azarbaycanda
milli-demokratik hrkata balq
edn, sinf v sosial mvqeyindn asl
olmayaraq cmi)/ytin mxtlif tbqlrini z arxasnca aparan gcl siyasi
partiyaya evrildi. Monarxiyan squ-

tundan bir ne gn sonra Gncd

Trk Federalistbr Partiyas yarand. Bu
partiya Rusiya dvbtinin muxtar razilrin federasiyasna evrilmsi ideyas ib
x edirdi. Partiyann yaradcs v
ideya rhbri Nsib Yusifbyli idi.
Fevral burjua-demokratik inqilabndan Azrbaycan xalq da ox ey gzlyirdi. M..Rsulzadnin fkrinc, 1917
il inqilabi mhkum siniflr hrriyyt,
mhkum milltlr d muxtariyyt verckdi. Muxtariyyt ideyas ilk df Qaf
qaz mslmanlarnn aprel aynda keiribn Bak qurultaynda irli srld v
1917 ilin may aynda Rusiya mslmanlarnn Moskvada keiribn qurultaynda mdaf edildi.
Bolevikbrin Petroqradda hakimiy
yati 1 almas, onlarm Azarbaycanda,
xsusil Bakida fallamasna sbb ol
du. Oktyabrin 31-d bolevikbr Baki
Sovetinin tcili iclasnm arlmasna
nail oldular. Burada onlar bir sira mdn-zavod v ordu komitlri nmayndbrinin itirak ib hakimiyyati l al
maq bard qtnam qbul etdibr. Noyabrn 2-d hmin trkibd arlm
Sovetin iclasnda bolevikbr Bakida So
vet hakimiyyotinin qurulduunu elan
etdibr. Sovetin tkhakimiyytliliy nail
olmasna Baknn digar siyasi hakimiyyt strukturlar (ictimai Tkilatlarn craiyya Komitasi, hr dumasi) mane
olurdu. Buna gr boleviklar bu hakimiyyat orqanlarmi lagv etmak maqsadila yeni seki qanunu qabul etdibr.
1917
ilin dekabrmda Baki Sovetina
yeni sekibr keirildi. Yeni craiyya

vkat Tayeva

Azrbaycan Xalq
Cmhuriyyti
imali Azrbaycan 1917 ilin fevra da 1918 ilin maynadk olan dvrdc 1917 il fevrahn 23-d Petroqradda
f! brin ttil v nmayibri il bala. demokratik inqilab hmin ayn 28do arizmin squtu ib baa atd. Mvqqti hkumtin qrar ib martin 3-d
Cnubi Qafqazda hakimiyyt yeni yaradlm orqana - Xsusi Zaqafqaziya
Komitsin (O ZA K O M ) verildi. Bu komit Dvbt dumasnda regionun milli
qruplarm tmsil edn deputatlardan iba
rat idi. Yerlrd hminin fhl deputatlar sovetbri d yaradlmd. Btn bun
lar, Rusiyanm digr yerbrind olduu

1918 ilda ermanilar tarafindan yandrlm smailiyy binas.

Oi

CM
rS ^
i

s>

DAG

I STAN

=3

cd

Komitsin 6 nfr bolevik, 5 danak, 4 canllara qar mart soyqrm balanana qdr zbrinin bitrfliyini elan etsol eser, 3 sa eser, 2 msavat daxil
mi Danaksutyun v Ermni M illi
oldu.
1917
ilin sonu - 1918 ilin vvlind uras sonradan Baki Sovetini mdaf
Cnubi Qafqazda ba vern hadislr
etdi. Ermnilrin ftnsi ib hrbi gmilr
hrin mslmanlar yaayan hisssini
mvcd siyasi rait, hm d siyasi partiyalarn faliyytin ciddi tsir gstrirtop atin tutdular. Msavat liderlri ktlvi qrnn qarsn almaq mqdi. Bu dvrd diyar rti olaraq iki hissdib martin 31-d Sovetin craiyy Kosy paralanmd: Rusiya bolevizminin dayana evrilmkd olan Bak - mitsi ib danqlara baladlar. Buna
hri v Cnubi Qafqazn qalan razisi.
baxmayaraq hrin azrbaycanllar yaR S FSR XKS-in tabe olmaq istmayan rayonlar tamamib mhv edilmi
yn Grcstan sosial-demokrat partiyav hr soxulan ermni sgrlri trs (meneviklr), Msavat , Danakfindn dinc haliy qar sl soyqrm
sutyun v sa eserlrin nmayndlri
ttbiq edilmidi. Soyqrm aprel aynn
1917 il noyabrn 11-d Tiflisd keirdik- 2-si gec yaryadk davam etdi. gn
lri miavird Rusiya bolevik hkurzind tkc Bakda 12 mindn ox
mtinin hakimiyytini tanmaqdan imti
na ecfork Mstqil Zaqafqaziya hkumti varatmaq haqqnda qrar qbul
etdik Noyabrn 15-d Zaqafqaziya
Kom rl yaradld. Onun trkibin
Azrf' vcandan F.Xoyski, M.Cfrov,
X.M kaslanov daxil oldular.
1
il dekabrn 5-d rzincanda
'f . * 'j ? V l J * & b u
Zaq
ziya Komissarl il Trkiy
hrb
mandanl arasnda barq sajr<iW
zii b iand. Sazi gr, Qafqaz cbh- r * ' &> &<*#.'l
lrinc qaydan rus sgrlri Bakdan

ke
Rusiyaya getmli idilr. Yol boyu O iar Azrbaycan kndlrini talan
edir, k Sovetin xidmt etmyi vt q; tmaqdan stn tuturdular. Rus
ordu: z silah v hrbi sursatm ermni v giirclr, Bak boleviklrin verdiyin n, Azrbaycan halisi silahl dmn arsnda liyaln qalmd. Azrbayc ; fraksiyas brabr silahlanmaq
tlbij irli srdkd, hkumt geri qa L d b /s*
ydan us polklarndan birinin trk-silah
edili ilahlarnn azrbaycanllara vestiqlal byannamsi. 1918 il.
rilm
razlq verdi. Buna uyun ola
raq
18 ilin yanvarnda amxor (mkir)
msiyasndan ken rus polku
azrbaycanl qtb yetirildi. Mart soyqtrk
h edildi.
rm Bak hri ib mhdudlamad. aL . cla bolevikbrin v ermni parmax, Quba, Xamaz, Lnkran v
Salyanda da beb cinaytlr trdildi.
tiyabm n sas rqibi Msavat idi.
Onlarn arasnda ox amax qzas
Parti muxtariyyt urunda mbarizs: v mslmanlar arasnda nfuzuzrr kdi.
Azrbaycanda mart soyqrmn tnun rtmas Bak Sovetini brk narahat
rtmkl ermni-bolevik qvvlri qaredirc; Martin 30-da Lnkrana yola
dmk rfsind xsi heyti msllarna daha byk mqsdlr qoymumalardan ibart olan Evelina gmidular. Bunlardan sas is btn
sinin boleviklr trfmdn trk-silah
Azrbaycan ial etmk idi.
edilmsin cavab olaraq hr mscidlLakin 1918 ilin may aynda Azrrind toplanan mslman msadibaycan Xalq Cmhuriyytinin yaranr edilmi silahlarn qaytarlmasm tlb
mas, milli dvbtiliyin brpas, Azrbaycann razi btvly urunda lmetdi. Bolevikbr bu tlbin yerin yetirilcyini vd etslr d, hmin gnn ax- dirim mbarizsinin balanmas dmnbrin bu planlarm pozdu.
am Bakda ilk atbr ald. Azrbay-

Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin

yaranmas. 1918 il fevraln 23-d Cnubi
Qafqazn ali hakimiyyt orqan - Za
qafqaziya Seymi yaradld. Lakin Seymin trkibin daxil olan Azrbaycan,
grc v ermni fraksiyalar arasnda
daxili v xarici siyastin sas msbbri mnasibtd ciddi fkir ixtilaflarmn
olduu akara xd. 1918 il aprelin 22da Zaqafqaziyann mstqil federativ
respublika elan edilmsi bu ziddiyytbri
aradan qaldrmad. Fraksiyalar arasnda getdikc gcbnn kimlr son nticd Seymin faliyytini iflic vziyytin sald. Beb bir raitd grcbr Za
qafqaziya Seyminin trkibindn xb
Grcstanm dvbt mstqilliyini elan
etmk qrarna gldibr. 1918 il mayn
26-da Zaqafqaziya Seymi znn buraxldn elan etdi v hmin gn Grcstanm mstqilliyi byan edildi. Mayn 27-d Seymin mslman fraksiyas
Azrbaycan M illi urasn yaratd. Qzn mbahisbrdn sonra Azrbaycann
dvbt mstqilliyinin elan olunmas
haqda qrar qbul edildi. 1918 il mayn
28-d M illi urann katibi Hsn
Aayev trfndn oxunan istiqlal byannamsind deyilirdi:
1. Azrbaycan tam hquqlu v mstqil dvbtdir. Zaqafqaziyanm cnub
v rq hisssindn ibartdir. Ali hakimiyyt Azrbaycan xalqna mxsusdur.
2. Mstqil Azrbaycanm siyasi qurulu formas Xalq Cmhuriyytidir.
3. Azorbaycan Xalq Cmhuriyyti
beynlxalq birliyin btn zvbri, xsusn hmsrhd xalqlar v dvbtbrb
dostluq laqbri yaradacaq.
4. A X C z srhdbri daxilind milltindn, dinindn, ictimai vziyyt v cinsindn asl olmayaraq btn vtndalarna tam vtndalq v siyasi hquqlar verir.
5. A X C onun razisind yaayan btn xalqlarn srbst inkiafna rait
yaradacaq.
6. Mssisbr Mclisi arlana kimi
btn Azrbaycann idarsi banda
xalq ssvermsi yolu ib seilmi M illi
ura v onun qarsnda msuliyyt dayan Mvqqti hkumt durur.
M illi ura AXC-nin ilk hkumtini
tkil etmyi F.Xoyskiy taprd. Mstqil Azrbaycann birinci hkumtinin
trkibi beb idi: Nazirbr urasnn sdri
v daxili ilr naziri - F.Xoyski; hrbi
nazir - X .P.Sultanov; maliyy v xalq
maarifi naziri - N.Yusifbyli; xarici ibr
naziri - M.Hacnski; yollar, pot v tele-

qraf naziri
X.Mlikaslanov; dliyy
naziri X.Xasmmmdov; kinilik v
omk naziri .eyxlislamov; ticart
v snaye naziri M.Cfrov; dvbt nzarti naziri C.Hacnski.
Yeni yaradlm Azorbaycan dvltinin ilk addmlarndan biri iyunun 4-d

laa xlinski.

Gnc zrin hcuma baladlar. Yalnz 1918 il iyunun 4-d Azrbaycan v

Osmanl hkumtlri arasmda balanan
mqavily sasn Trkiynin tcili ola
raq gstrdiyi hrbi yardm saysind
bu thlknin qarsn almaq mmkn
oldu. yunun 27-dn iyulun l - qdr
Gyay trafnda gedn grgin vurumalarda bolevik-ermni qvvlri zrind ld ediln qlb Gncy hcumun qarsm ald. Azrbaycan hkumtinin balca vzifsi Bakn azad etmk idi. 1918 il iyulun 31-d Bak XKSnin istefasndan sonra hrd hakimiyyt Sentrokaspi diktaturas v fhl v sgr deputatlarnn Mvqqti cra Komitsinin Ryast Heyatfnin li kedi. Sentrokaspi diktaturas nn
ilk addmlarndan biri nzlid olan
ingilislri Bakya dvt etmk oldu.
Avqustun 17-d general Denstervil Bakya daxil olan andan aydn oldu ki,
ingilisbr hri mdafi etmk iqtidarnda deyillr. Azrbaycan v trk qounlar, sasn, eser v danaklardan
ibart olan Sentrokaspi diktaturas na son qoyaraq sentyabrn 15-d
Bakn azad etdibr. ki gn sonra
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti hkumti Bakya kd.

Batumda Osmanl dvbti il slh v

Ftli Xan Xoyskinir
dostluq mqavibsinin imzalanmas ol
parlamentdki x:
du. yul aynn 16-da Azrbaycan hku"Mhtrm Azrbaycan parlamenti
mti Tiflisdn Gncy kd. Burada
zas! Bu gnk gn Azrbaycan
Milli ura gcl mxaliftb qarlad.
n byk, ziz mbark gndr
Azrbaycan burjuaziyas v mlkdarki, yuxumuzda grmzdik, qlimiz
larnn myyn dairbrinin fikrinc,
glmzdi. Bu gn gndr ki, muxMilli ura v onun yaratd hkumt
tariyyti liniz aldnz, hkumt
hddn artq sol v inqilabi mvqelrd
vkaltil bu bayram gn sizi v
dururdu. lhaq n - Azrbaycann Trsizinl brabr zmz d tbrik
kiyy birbdirilmsinin trfdarlar olan
edirm... Qvvmiz qdr vzifmibu dairbr Milli uraya qar mbarizy
zi ifa etdik. Hl ox ey ed bilbaladlar. yunun 17-d Milli urann
mmiik, amma bunu crtl dey
nvbti iclasnda sdrlik edn M..Rbilrm ki, hkumtin nqsanlar il
sulzad z xnda yaranm vziyytl
brabryol gstrn iql ulduzu bu
laqdar urann buraxlmasn tklif et
ar olmudur: Milltin hququ,
di. Hmin gn F.Xoyskinin rhbrlik et
istiqlal, hrriyyti!..."
diyi ikinci hkumt kabineti yaradildi.
On iki nfrdn ibart olan bu kabinet
Azrbaycan dvbtiliyi xalq cmhukhn hkumtin alt zv v alt yeni nazir daxil edildi. yunun 23-d Azrbayriyyti formasnda tkkl tapd. Azrcanda yaranm grgin vziyyti nzr baycan hkumtinin 1918 il 24 iyun taalaraq yeni hkumt bitn Azorbaycan
rixli qrarna sasn, zrind a rngli
razisind hrbi vziyyt elan etdi.
aypara v skkizguli ulduzun tsviri
olan qrmz bayraq dvbt bayra kimi
Mart hadisbrindn sonra Bakda
siyasi vziyyt bolevikbrin xeyrin d- qbul edildi. Sentyabrn 9-da is hmin
yiilmy balad.
bayraq a aypara v skkizguli uldu
1918
il iyunun 12-d S.aumyanmzun tsvir olunduu rngli yal, qrmri ib Bak Sovetinin hrbi qvvbri
mz vo mavi zolaqlardan ibart yeni

bayraqla vz olundu. Iyunun 27-d

Azrbaycan dilinin dvbt dili elan edil
mosi mstqillik istiqamtind atlm
ilk mhm addmlardan biri oldu.
1918
ilin payznda beynlxalq almd ba vermi hadislr Azrbaycan ox
ciddi snaq qarsnda qoydu. Birinci

milli azlqlara - alman, yhudi, grc v

polyaklara 4 yer ayrlmdr. Qalan 5
yerdn 3-ii Bak hmkarlar tkilat, 2-si
is Bak Neft Snayeilri v Ticart-Snaye ttifaq n nzrd tutulmudu.
Beblikb, 1918 il dekabrn 7-d Azrbaycan parlamenti z iin balad. Par-

almd. Parlamentd bitrflr v

mstqillr fraksiyalar da faliyyt
gstrirdilr. Birinci iclas zaman
F.Xoyski mvqqti hkumtin istefas
ib btn hakimiyytin parlament kemsini elan etdi. Yeni hkumtin tkili
yenidn F.Xoyskiy taprld. Dekab-

siyas ib laqlri brpa etmy hazr olduunu byan etdi.

Dvbt quruculuunda msbt nticbrb yana, oxlu nqsanlar da qabarq kild z ksini taprd. Siyasi kimlr, bzi partiyalarn v siyasi qvvlrin barmazlq mvqeyindn x et-

Azrbaycan
Cmhuriyytinin
4-c hkumt
kabineti.
1919 il.

Smd by Mehmandarov.

dnya mharibsind mlub olmu

Osmanl dvbti ib Byk Britaniya ara
smda Mudros bar (1918) imzaland,
Bara sasn osmanlilar Cnubi Qafqazdan, cmbdn, Azrbaycandan
hrbi hissbrini xarmal idilr. Cnubi
Qafqaz regionu B.Britaniyann nfuz
dairsi elan olunurdu v Bakya ingiii
qounlar yeridilirdi.
1918
il noyabrn 17-d ingilis qor
lar Bakya daxil oldular. hrd hri
vziyyt elan edildi. Beb bir raitd
1918 ilin noyabrn 16-da Azrbayca
Milli uras be aylq fasibdn sonra >
nidn faliyyt balayaraq hmin ay.
19-da Azrbaycan Paiamentinin ya :
dlmas haqqnda qanun qbul etc
Yaranm fvqlad raitd Omrn
azrbaycan Mssisbr Mclisinin a
rlmas mmkn olmadndan, M ii'
urann dvbt qanunvericilik orqanna
Azrbaycan parlamentin evrilmsi
qrara alnd. Qanunda gstrilirdi ki,
lk halisinin milli trkibin mvafq
olaraq Azrbaycanda yaayan btn
milbtbrin nmayndlri parlamentd
tmsil olunmaldrlar. 120 nfrdn ibart olacaq parlamentd azrbaycanllara - 80, ermnilr - 21, ruslara - 10,

lame .i ilk iclasn Azrbaycan M illi

urasnn sdri M..Rsulzad ad.
Hm iclasda bitrf hquqnas, grkmli siyasi xadim limrdan by Topubaov sdr, Msavat partiyasnm
A; rbaycan Xalq Cmhuriyyti
Nazirlr urasnn
Milli bayraq haqqnda
Qrar
9n
Mill:
rn
gu
qb

abr 1918 il

Bak hri

oayraq kimi, yal, qrmz, mavi

rdn v a aypara v skkizi ulduzdan ibart olan bayraq
i edilsin.

zvii tsn by Aayev is onun mavini seildi. Parlamentd 10 fraksiya v

qrup faliyyt gstrirdi. n byk
fraksiya ib Msavat partiyas tmsil
olunmudu. Bundan baqa ttihad ,
hrar , Hmmt , Mslman sosialist bloku nun zvbrindn ibart olan
sosialistbr fraksiyas, Danaksutyun
fraksiyas, hminin ermni, rus v milli
azlqlar fraksiyalar da parlamentd yer

mlri vahid platforma sasnda dvbt

rn 26-da koalisiya sasnda tkil olunstrukturunun formalamasna maneimu yeni Nazirlr Kabinetinin trkibi
elan edildi. ki gn sonra general Tomson Azrbaycan hkumtini yegan qaeyx Cmalddin fqani
nuni hakimiyyt olaraq tand haqda
...nsanlar arasnda hat dairsi
byanat verdi.
geni olub bir ox frdlri bir-birin
Yeni kabinet partiya prinsipi zr de
balayan iki ba vardr. Biri dil
yil, parlament fraksiyalarnn hkumt
birliyi. ikincisi din birliyidir. Dil birliyibasnm proqramna etimad gstrmsi
nin dnyada bqa v sbat, bh
sasnda tkil edilmidi. Hkumtin
yoxdur ki, daha davamldr, nki
mvqeyi gclndikc ingilis komandanqsa mddt rzind dyimir. Hallnm ictimai-siyasi hyatn myyn sabuki ikinci bel deyildir: tk bir dild
hbrind onun faliyyti zrin qoydanan
el irq grrk ki, min illik
duu mhdudiyytbr d tdricn aradan
mddt rzind dil birliyindn ibart
gtrlrd.
olan milliyyt xll glmdn iki-
1919
ilin martnda F.Xoyski hkudin dyiir".
mti istefa verdi v aprelin 14-d yeni
yaradlan hkumt Msavat partiyasmn liderbrindn biri Nsib by Yusiflik trdirdi. Konkret faliyytd sritsizlik, mstqillik ideyasna xidmt
byli balq etdi. Yeni hkumtin d
edn pekarlarn azl v s. dvbt quproqrammn sasn Azrbaycanm dvbt mstqilliyinin byk dvbtbr trruculuu iind ciddi tinliklr yaradrd. Vziyyti daha da grginbdirn
fndn tannmas, lknin razi btvlamil is aqvardiya Denikin ordusuynn tmin olunmas v qonu dvbtbrb six laqlrin yaradlmas tkil
nun Dastan v Grcstan zrin
edirdi. Yeni ba nazir brabrlik v birhcuma balamas idi.
Denikin qounlarnn Port-Petrovsk
birinin daxili ibrin qarmamaq prinv Drbndi ial etmsi Azrbaycanm
sipbri sasnda Azrbaycann Sovet Ru-

mstqilliyi n real thlk yaratmd.

Yaranm thliikli vziyytin qarsm
almaq n Azarbaycan hkumti ciddi
addmlar atd. Partlamentin tvsiysi il
mdafi sahsind fvqlad slahiyyt
malik olan xsusi orqan - Dvlt Mdaf Komitsi (D M K ) yaradld. 1919 il
iyunun 1l-d Azarbaycanm btn razisind hrbi vziyyt elan edildi.
1919
il iyunun 27-d Azarbaycan ib
Giirciistan arasmda il miiddtin hrbi-miidafi pakt imzalandi. Miiqavibnin rtlrin gr hr iki trf onlarm
mstqilliyi v razi biitvliiy n
thlk yarand zaman birlikd hrkt etmyi z hdlrin gtrrdbr.
1919
il avqustun 24-dn ingilis qounh ; Azarbaycan razisini trk etm b- adlar. Onlar hr limanmm idaril ni, hrbi hisslrin radiostansiyalarn ordunun hrbi sursatn v hrbi
gm in bir hisssini Azarbaycan ho
kum thvil verdilr. Onun sasnda
Azr :ycan Xzr donanmas yaradld.

Qarasu

zuocn'
POQ
>
I riI
\ fO

M.c Rsulzadnin Azrbaycan

pa mentinin sonuncu iclasnda
sy diyi nitqindn
(27 prel 1920 il)
Qar alar! Trkiy Azrbaycann
xilaskardr. Milltimizin amaln uca
eylyn bir mmlktdir. Onun xilasna gedn bir qvvni biz mmruniyytl yola salarq. Fqt bir
rtl ki, bu qvv bizim azadlmz!, mstqilliymizi eynmsin.
Halbuki, qardalar, bizdn sorumac m torpamza ken hr hans
bir
jv v dostumuz deyil, dmnirt' dir... Gln rus ordusudur.
On
istdiyi 1914 il hdudlarn
aln ;dr. Anadolunun imdadria getm 'hansil yurdumuza gln ial ;dusu buradan bir daha xmaq
ist yckdir. Rusiya il anlamaq
ii hkumti mtlq boleviklr
ts
etmk ultimatumunu qbul etm i ehtiyac yoxdur. Bu ultimatumu
kma i-nifrtl rdd edirik".

can Kommunist Partiyasmn birinci quqmda qanun qbul olundu. Oktyabrin

rultay i balad. Qurultay Azarbay
30-da Mtbuat haqqmda nizamnam
canda dvbt evrilii xttini sas
imzalandi.
gtrd. Yerli bolevikbrin milli hku1919 ilin dekabrm 2-11-d Bakida
mt qar fal tbliat aparmalarna
Musavat partiyasnn 2-ci qurultay
baxmayaraq, Azarbaycan kommunistkeirildi. Partiyann faliyyti haqqnda
bri z qvvbri ib dvbt evrilii et
mruz il M..Rsulzad x etdi.
mak iqtidarnda deyildibr. Onlar daha
Partiya yeni aqrar proqramn qbul et
ox Rusiyann kmyin mid bsldi. Qurultayda partiyann yeni Mrkzi
yirdibr.
Komitsi seildi.
Martin axrmda itialar trtmk1920 ilin vvllrind lknin daxili
siyasi hyat xeyli sabitldi. Qsa mdd gnahlandnlan bir sra sosialistbr
hbs edildilr. Hadis ib bal parladtd normal faliyyt gstrn dvbt
mentin sosialist fraksiyasnn zvbri
aparat, miitkkil ordu yaradld. Xalq
N .Yusiftyli kabinetin etimadszlq
maarif sahsind ciddi nailiyytbr ld
gstrdibr. Aprelin l-d hkumt istefa
olundu. Mllim kadrlar hazrland,
verdi. Yeni kabinetin tkili M.Hamktb sisteminin millildirilmsin
baland. Bak Universiteti yaradld.
cnskiy taprld. O, kommunistbr d
daxil olmaqla sol qiivvlrdn ibart
n sas is respublikanm razi btvlyii qorunub saxlanld.
koalisiya hkumti yaratmaq istyirdi.
1920
il yanvarm 11-d Paris siilh Lakin bolevikbr bundan imtina etdi
br. Onlar dvlt evriliin daha fal
konfransnn A li uras Azarbaycanm
hazrlardlar. Aprelin 22-d M.Hamstqilliyinin de-fakto tanmmas haqcnski yeni hkumti yaratman mmda qrar qbul etdi. Bakda Belika,
kn olmad haqda parlament malu
sve, Hollandiya, Finlandiya v digr
mat verdi. Xarici thlk il yana, aprel
1919
ilin 2-ci yansinda Azarbaycandvbtbrin nmayndliklri ald.
AXC-nin beynlxalq almd tcrid edil
aynn vvlbrind balanan hkumt
parlamenti lk hyatnn demokratikbhran Azrbaycanda siyasi vziyytin
bdirilmsin tkan vern bir sra qa- mosi aradan qaldrld v mstqil Azar
baycanm beynlxalq laqbr sistemin
daha da grginlmsin sbb oldu.
nunlar qbul etdi.
daxil olmasi prosesi baland.
R S F S R xalq xarici ibr komissar
yulun 21-d parlament Azarbay
Lakin Azarbaycanm daxili siyasi hQ.ierin 1920 il 2 yanvar tarixli nocan Respublikasinin Mssisbr Mclisiyatnda yaranan sabitlik uzun srmdi.
tasnda Azarbaycan hkumtin Deni
sekibr haqqnda sasnam ni tas
kin ordusuna qar hrbi ittifaq baladiq etdi. Avqustun 11-d parlament t- lknin ba stiin bolevik thlksi
almd. 1920 il fevraln 11-d Azarbay
ma tklif etdi. Cavab mktubunda
rfndn Azarbaycan vtndal haq

AZRBAYCAN XALQ CMHURYYTNN GRKML XADMLR

Mohammad min Rosulzado

limrdan boy Topubaov

Ftoli xan Xoyski

(1884-1955)

(1862-1934)

(1875-1920)

Nosib by Yusifbyli

Hoson boy Aayev

Aslan boy Sfkrdski

(1881 1920)

(1875-1920)

(1880-1937)

^9 *

Xosrov Paa boy Sultanov

(1879 1941)

Mommodhosn Hacnski

Xolil by Xasmmmodov

(1875-1931)

(1875-1947)

Azrbaycann
xarici ilr naziri
F.Xoyski bnu Azrbaycann Rusiyann daxili ilrin mdaxil kimi qiymtlndirrk rdd cavab verdi. 1920 il
yanvarn axr - fevral aynda verilmi
notalar da eyni mzmunda idi. Rusiyann diplomatik manevrbri Azrbaycana
qar hazrlanan hrbi mdaxilni prdlmk mqsdi gdrd. Azrbaycana olan sl miinasibti V..Leninin 1920
il martin 17-d .T.Smilqa v Q.K.Orconikidzey gndrdiyi teleqramda z ksini tapr: Bakn tutmaq olduqca zruridir. Btn qvvlri buna ynldin .
Sovet Rusiyasnm hcumu rfsind Moskvaya glmi ermni nmayndbri nrazi gztlri mqabilind Azrbaycc'a hkumtini devirmk iind z
yard1 larn tklif etdilr.
I 'V'0 ilin martnda danak quldur
dst; iin Xankndi qarnizonuna hii
cum il balanan Qaraba qiyamm
yat q n Azorbaycanm ordu hisslr r>cili surtd Bakdan Qaraban
da]
hisssin yeridildi. Aprel ial
rf; d yerli boleviklr danak qiyamn . istifad edrk, lknin daxilind / nbaycan hkumtin qar dm ik tbliatn daha da giiclndirdilr Onlar lkd qayda-qanunun
brp ! mqsdil Rusiyaya mracit
etm ,) v hrbi yardm n 11-ci
Qrrmz Ordunu dvt etmy arrdlar. Bakya hcum plan Moskva trfndr artq hazrlanmd v aprelin 27d gc,: rus qounlar Azrbaycann srhdl ni kedilr. Azrbaycann hrbi
qvv , sasn, qrb cbhsind oldu n Qrmz Orduya qar ciddi
mt; mt gstrmk mmkn olmad.
S et Ordusu Bakya yaxnlaan zaman saat ll-d yerli bolevikbr
R K i .P Qafqaz diyar komitsinin Bak
bre t adndan hakimiyyti tslim et rd parlament ultimatum verdib Aprelin 27-d parlamentin sonun< iclasnda, kskin diskussiyalara
bax yaraq, hakimiyytin Azrbaycan
nqi
Komitsin verilmsi bard qrar xanld. Qrara sasn Azrbaycann tin miistqilliyinin qorunub saxlanmas, yeni yaranan hkumtin miivqqti xarakter damas, msul xsbrdn
baqa hkumt idarlrindki khn qulluqularn tutduu vzifd qalmas, hkumt v parlament zvbrinin hyat v
mlakmn toxunulmazlnn tmin edil
mosi, ordunun saxlanlmas v s. rtbrb
hakimiyyt Azrbaycan boleviklrin
verilirdi.

1920 il aprelin 28-d Sovet Rusiyasnn tcavz nticsind, beynlxalq

mnasibtbr v beynlxalq hquqa
zidd olaraq dnya birliyi trfmdn tannm suveren Azrbaycan dvlti
siiqut etdi.
Btn mslman rqind parlamentli demokratik respublika tipind
ilk dnyvi dvbt olan Azrbaycan
Xalq Ciimhuriyyti ada dvrmzd
sas demokratik normalar kimi qiymtbndiribn xalq hakimiyyti, insan hquqlar, m ilbtbrin brabrlik hququ,
sz v yncaq azadl kimi ictimai
dyrlri elan etmi v mli surtd
hyata keirmidi. 23 ay rzind dvbt
strukturlar v ordu yaradildi, Bak
N.Nrimanovun .Stalin
mktubundan
"...Mn Moskvaya (1920 ilin yaznda) RK(b)P MK-ya arlmdm v
burada mn Azrbaycanda bizim
glck iimiz haqqnda z mruzml x etdim... sas msllrdn balca olaraq aadaklar
irli srlmdr:
...Azrbaycan
sovetldirrkn
Rusiyada etdiyimiz shvlr yol
vermmli, yerli raitl hesablamal, mstqil nmunvi Sovet respublikas yaratmalyq ki, rq zhmtkelri, birincisi: bizim ial
imperialist mqsdlrimizin olmadn bilsinlr v ikincisi: onlar grsnlr v hiss etsinlr ki, z hyatlarn xanlarsz, bylrsiz v baqalar olmadan qura bilirlr.
Dvbt Universiteti tsis edildi, Azrbaycan dili dvbt dili elan edildi, thsil
sistemi millildirildi, 8 saatlq i gniin
keildi, vtndalq v Mssisbr lisin sekibr haqqnda demokratik
qanunlar qbul olundu, dvbtin razi
btvly tmin edildi.
d.: H s n l i C. Azorbaycan beynlxalq
mnasibtlr sistemind (1918-1920). B., 1993;
H., .
.
1918-1920 . ., 1994;
.
1917-1918 . ., 1998; Azorbaycan Cmhuriyyti (1918-1920). ., 1998; Azorbaycan tari
xi. Yeddi cilddo. C. 5, B 2001; P a a y e v A .
Almam sohifolorin izi ilo. B., 2001.
Nigar Maks veil

Azrbaycan 1920-91 illrd

Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasi (1920-22). 1920 il aprelin 28-d
Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasi
elan olundu. Hmin gn Mvqqti inqi
lab Komitsi Nriman Narimanov sdr
v xalq xarici ibr komissan olmaqla, ye
ni hkumti - Azrbaycan SSR Xalq Komissarlar Sovetini tkil etdi.
Sovet Rusiyas rhbrlri N.Nrimanovun tk Azorbaycanda deyil, biitiin
rq xalqlan arasmda byk nfuzunu
nzr alaraq, onu hkumtin bas serkn, Mikoyanm dediyi kimi, dnrdiibr ki, uBiz Nrimanovu inqilab Komitsinin sdri serik v onu eb miihasiry
alarq ki, ox da z niifuzundan istifad
ed bilmsin... .
Azrbaycan Miivqqti nqilab Komitsinin aprelin 29-da R SFSR il qarlql etimad v tanmmaa saslanan ittifaq balamaq bard miiracbtin cavab
olaraq, mayn 5-d V..Leninin R SFSR
Xalq Komissarlar Soveti adndan Azrbaycan Sovet hkumtin gndrdiyi te
leqramda miistqil Azrbaycan SSR-nin
tannmas byan edildi.
Sovet Rusiyasnn 11-ci ordusunun
giicii ib qurulmu Azrbaycan hkuntinin mstqilliyinin tannmas formal
xarakter dayrd. 1 Azrbaycan hkumtinin bas N.Nrimanovun Bakda olmad vaxtda, mayn 2-d
Q.K.Orconikidze v S.M .Kirovun V..
Lenin gndrdikbri ifrli teleqramda
Azrbaycanm mumi kild tannmasnn zruriliyini qeyd etmkb yana,
Xalq Komissarlar Sovetinin slahiyytbrinin N. Narimanova deyil, onlara verilmsini mslht grrdlr.
1920 il noyabnn 9-da A K (b )P M K,
A K (b )P Bak Komitsi, R K (b )P M K
Qafqaz brosu, Azrbaycan nqilab Komitsi (A K ), Bak hr craiyy Komitsi, xalq komissarlar, rayon icraiyy
komitbri v ryast heytlri zvbrinin
brg iclasnda .V .Stalin Sovet Azrbaycannn miistqilliyi haqqnda msb
bard demidi: Mn Azrbaycann
miistqilliyin trfdar deyibm. Kommunistbrin bir hisssinin digrindn
mstqilliyi ola bilmz... . ...biz demliyik ki, Azrbaycan mstqil lkdir,
xo mramlarla Rusiya ib ittifaqa girmidir. Bu ittifaq olmadan Rusiya zifbyr, Azrbaycan Antantanm hakimiyyti altna diir. Bu zahiri miistqillik bi
zim strateji siyastimizin mslsidir .
Mstqilliyi tannm Azrbaycanm

DRBND<3
D K B N D G J

t f l s

Ei

G 0 R
r j s -s j

v,

| u\

ISTAN

Qasmkn

A N
1

V j L A Y Tj/

n MI r J

\ \ _ X T

AZRBAYCAN SSR

TtFLSt^

N ZBA T - R A Zl B LG SC
J(
(28 aprelq
noyabr 1920 il)

G R CK

^
P j Dui

AZRBAYCAN SSR

DAISTAN
rTDtv

Qasmk

Mllifi
Z A..Mmmdov

N Z B A T - R A Z B L G S
(1921-1922 ill r)

Mllif
A..M mmdov

i f / Dvi

QAZA

Tovuk
ADA!
:)NC

Y A Y l

RTR

ARYAGl;

^XIV,

GORUS,

NAXIVi

;ARYAGl

N A X I1

'RUAD

Resmbka mrkztn
0 Qza\nrkzlri/^
0 Digr iaaytfmntqlri

mhz Rusiya nmayndlri trfndn

idar olunmas Leninin v elc d
R K (b )P MK-nn mvqeyi idi. Bunu
R K(b)P MK-nn siyasi brosunun 1920
il 27 noyabr tarixli iclasnn V..Leninin
layihsi sasnda qbul etdiyi qrar da
tsdiq edirdi. Qrarda Orconikidzey
Bakda qalb, A K - mumi siyasi rhbrliyi z zrin gtiirmsi tapnlrd.
Bu strateji siyast sasn AK(b)P
MK-nn v AK(b)P Bak Komitsinin
ninki katiblri, elc d partiya aparatnn msul iilri beb qeyri-azrbaycanllardan tyin olunurdular. Beb ki,
1920 ilin noyabrnda Q.N.Kaminski
AK(b)P MK-nm katibi olduu vaxt,
hm siyasi biironun 5 zviindn yalniz
2-si (N .Nrimanov, M.D.Hseynov),
hm d tkilat brosunun 5 iizviindn
yalnz 2-si (D.Bnyadzad, .Qarayev)
azrbaycanl idi. MK-nn alt bsini
beind mdir v katibbrin he biri
azrbaycanl deyildi, tkc bir bd kondd i bosinin mdiri R.Axundov,
katibi T.Hiiseynov olmudu. Azrbaycanllara etimadszlq siyasti sonrak ilbrd d davam etdirilmidi. 30-cu ilbrin

LNKRAN

Dvlt srhdlri
Qza srhdlri

ortalarnadk A K (b )P MK-nn v
A K (b )P Bak Komitsinin katibbri,
sasn, R K (b )P MK-nn seib gndrdikbri baqa milbtbrin nmayndlrindn ibart olmudur.
AK(b)P-nn mvqeyi v faliyyt istiqamti haqqnda partiyann 1920 il
oktyabrn 16-23-d Bakda keirilmi 2ci qurultaynn qobul etdiyi qtnamsind deyilir: Azarbaycan Kommunist
Partiyas RKP-nin ayrlmaz hisssidir.
Ondan yalnz tkc adna gr frqbnn
A K P tkilati chtdn R K P ib sx birbmidir v onun proqramn, taktikasn v rhbr orqanlarinin btiin qrarlarn tamamil qbul edib hyata keirir.
Buna gr d R K P qarsnda duran vziflr, btnlkd, AKP-nin n miihm
nvbti vziflridir .
1920 il mayn ortalannda, Naxivan
istisna olmaqla, Azarbaycanm biitiin rayonlarnda sovet hakimiyyati quruldu.
Azarbaycan Xalq Cmhuriyytinin
varlna son qoyulmas, hminin 11-ci
Qrmz ordu hisslrinin yerlrd ial v zoraklq hrktbri, zbrini mstmlkilr kimi aparmalar, sasn d

iAstara
4,1 Trtib edr
. S. Slcyrnanov-200
Azarbaycan xalqnn qddar dmni
Pankratovun risi olduu 11-ci ordu
siyasi idarsinin xsusi bsinin apa
d tqib v repressiyalar halinin sove
hakimiyytin qar silahl iisyanlar i!.
qarland. 1920 ilin may-iyun aylarm
da Gncd, Trtrd, Adamda, ua
da v Zaqatalada ba vern silahi
syanlar 11-ci ordu trfndn qdda
casna yatrld. Silahl syanlarla ya
na minbrb dinc hali, uaq, qadr
qoca mhv edildi. Lakin sovet rejimin
qar mqavimt hrkat davam edird
1930 ildki ki syan buna misaldr.
A K Sovet Rusiyas niimunsi sa
snda, Azrbaycanm iqtisadi xsusiyyt
brini nzr almadan sosialist iqtisa
diyyatna kemyi tmin edn qanunlar
qbul etdi. nqilab Komitsi 1920 il mayn 5-d torpaq zrind xiisusi mlkiyytin bv edilmsi, 15-d respublika
razisind melr, sular v yeralt srvtlrin, 24-d neft snayesinin, iyunun
6-da Xzr ticart donanmasnn, 9-da
banklarm, 15-d balq snayesinin millildirilmsi bard dekretbr verdi.
Biitn millildirilmi snaye mssi-

espublika mrkzlri
'jzayrkzlri /
gr baay^__....... .Dvlt srhdlri
mmtcwdln ......... <Qza srhdlri
slrinin idar olunmas respublikada
ali t srrfat orqan olan Xalq Tsrrfa'! urasna (X T ) hvab edildi.
XT-nin sdri 11-ci ordu ib Bakya glmi 'SFSR Ba Neft Komitsinin sdri
N . Solovyov tyin olundu.
stqilliyi elan olunmu Azarbay
can SR-in ninki siyasi faliyyti, ebc
d
isadiyyat v xsusil xalq tsr atnn sas sahsi olan neft snayesi R ;iyann burada olan nmayndlri ts fndn idar olunurdu.
rbaycanm ialnda Bak nefti
amt ii mhm hmiyyti sovet hakimiy tinin qurulmasnn ilk gnndn
zr ; bruz vermidi. V..Lenin Azrbay<. ;>nda sovet hakimiyyati qurulmasnn tsi gn, aprelin 29-da byan etmidi: Diinn Bakdan aldmz xbr
gstorir ki, Sovet Rusiyasnm vziyyti
yaxlamaqdadr... ndi bizim eb bir
iqtisadi bazamz vardir ki, bu bizim bii
tiin snayemizi canlandra bibr .
Sovet Rusiyasnn Bak nefti ib tmin edilmsi hb Azorbaycanda sovet
hakimiyytinin qurulmasndan vvl
planladnlmd. 1920 il aprelin 17-d

,NKRAN

Pot yollar
Dmir yollan

JZrmristana 4
ierilmi razilr (

R S F S R mk v Mdaf urasnn qrar ib A.P.Serebrovski Baki Neft Komitsinin sdri tyin olundu. A.Serebrovski V..Leninin imzalad byk
slahiyytli mandatla aprelin 30-da
Bakya gldiyi gndn mumrusiya
XT-nin taprna sasn neft v neft
mhsullarnn Rusiyaya danmasna
rhbrlik edirdi.
Serebrovskinin xsusi canfanl,
hkm v Bak neftibrinin grgin yi saysind 1920 ilin axrnadk Sovet
Rusiyasna 160 mln. pud neft v neft
mhsullar gndrildi. R S F S R 8-ci Sovetbr qurultay Bak fhbbrinin bu
mk qhrmanln ilk Qrmz mk
Bayra ordeni ib mkafatlandrd.
1921 il mayn 6-19-da Bakda keiriln Birinci mumazrbaycan Sovetbr
qurultay mayn 19-da R S FS R Konstitusiyas sasnda trtib edibn Azorbay
can SSR-in birinci Konstitusiyasn
(sas qanununu) tsdiq etdi. Konstitusiyaya miivafiq olaraq A K bv edildi.
Qurultay Azarbaycan SSR Mrkzi craiyy Komitsini (M K ) sedi. Azar
baycan M K-in birinci sessiyasnda

N
\stara
Trtib edni
I. S. Sleymanov-2005

Azrbaycan SSR Xalq Komissarlar Sovetinin trkibi tsdiq edildi v N.Nari

manov onun sdri seildi.
N.Nrimanovun Sovet Rusiyasnm
Azarbaycanda olan slahiyytli nmayndbrinin yerli hakimiyyt, onun mil
li hquq v mnafelrin zidd, ovinist
mnasibtlri bard dfbrb Mrkz
etirazn bildirmsi onun respublika rhbrliyindn uzaqladrlmas ib nticbndi. Bu, N.Nrimanovun 1922 ilin martnda yaranan ZSSR Federativ ttifaqnda
ttifaq Soveti sdrbrindn biri, 1922 ilin
dekabrnda yaranan SSR M K sdrlrindn biri vzifsin seilmsi ib hyata
keirildi.
Azrbaycan SSR 1922^41 ilin iyununadk olan dvrd. Azarbaycan SSRin 1922 il dekabrm 30-da Birinci mumittifaq Sovetbr qrultaynda yaranan
SS R dvltin Zaqafqaziya Sovet Fe
derativ Sosialist Respublikasi (Z S F S R )
trkibind daxil olmasi onun vvllr
daxili v xarici siyastind mhdudladrlan hiiquqlarmin tamamib zin srncamna kemsi demk idi.
Zahirn miittfiq respublikalarn

dvltilik atributlar - bayraq, gerb,

himn saxlansa da, 1924 il yanvarn 31d SSR-nin 2-ci Sovetbr qurultaynda
qbul olunmu SSR Konstitusiyasnda
hr bir mttfq respublikann z dvbt
hakimiyyotini miistqil hyata keirmk
v SSR trkibindn xmaq hququna
malik olduqlar ayrca maddd qeyd
olunsa da, slind mrkzlmnin getdikc gcbnmsi biitn bunlarn mahiyytini he endirdi.
Sovet idarlrind kargzarln
rus v trk dillrind aparlmasn ttbiq etmk haqqnda Azrbaycan nqilab Komitsinin mri
(8 fevral 1921 il)
Azrbaycanda Sovet hakimiyytinin
brpas il laqdar hm mrkzd,
hm d yerlrd btn idar v
mssislrd kargzarln rus
dilind aparlmas respublikada inzibati-tsrrfat quruculuunun tkili
sahsind Sovet hakimiyytinin btn tdbirlrinin hyata keirilmsi
iin ngl trtdiyin v sasn
yalnz trk dilini biln v anlayan
geni zhmtke tbqlrinin bu
idarlrin iind bilavasit v fal
itiraka tam clb olunmasna imkan
vermdiyin gr hmin mrl
btn idar v mssislr tklif
olunur ki, bu mrin drc olunduu
gndn etibarn ay rzind hm
mrkzi idarlrd, hm d yerlrd onlarn tabeiliklrind olan
idar v mssislrd btn kargzarln paralel olaraq trk dilind
aparlmasn ttbiq etsinlr.
Bu mrin icras xsi msuliyyt damaqla msul idar balarna
hval olunsun.

Azrbaycan nqilab Komitsirin

sdri N.Nrimanov
Fhl-Kndli Mfttiliyi xalq
komissan D.Bnyadzad
gr SSR-nin ilk Konstitusiyasmn
59-cu maddsin sasn ittifaq respublikalarnn M K-bri SSR XKS-nin
mrlrinin respublika konstitusiyasna
v ya qanunvericiliyin zidd olduqda
onun faliyytini dayandrmaq hququna malik idis, 1936 il dekabrn 5-d
mumittifaq fvqlad 8-ci Sovetbr qurultaynda qbul olunmu SSR-nin ye
ni Konstitusiyasnda mttfiq respublikalara beb hquq verilmirdi. Yeni Konstitusiyaya gr, Zaqafqaziya Federasi-

yas bv edildi. Azorbaycan SSR, Grcstan SSR v Ermnistan SSR-in hr

biri miittfq respublika kimi SSR-nin
trkibind qaldlar.
Zaqafqaziya Federasiyasnn bvi
ib respublikalar, xsusib Federasiyada
milli hquqlarn qoruya bilmyn
Azrbaycan, ikili tabelikdn azad ol
dular. 1937 il martin 14-d 9-cu fvqlad Azrbaycan Sovetbr qurultaynda
SSR-nin yeni Konstitusiyas sasnda
hazrlanm Azrbaycan SSR Konstitusiyas tsdiq olundu. Konstitusiyada
Azrbaycan dvbtinin suverenliyini
nmayi etdirn SSR-nin Konstitusiyasnn 14-c maddsi hdudu xaricind Azrbaycan SSR z suveren hququnu tamamil mhafiz edrk dvbt
hakimiyytini mstqil surtd hyata
keirir 13-c, Azrbaycan Sovet So
sialist Respublikas Sovet Sosialist Respublikalar ttifaqndan azad surtd
xmaq hququnu saxlayr 15-ci, Azor
baycan SSR-in razisi onun razl olmadan dyidiril bilmz 16-c maddbr olsa da, konstitusiyanm SSR qanunlar Azrbaycan SSR razisind
mcburidir 17-ci maddsi Azrbaycann SSR-nin tam tabeliyind olmasnn
hquqi sas idi.
Azrbaycan SSR trkibind olan
Naxivan MSSR-in yeni Konstitusiyas
1937-ci il sentyabrn 18-d 10-cu
mumnaxvan fvqlad sovetbr qurultaymda qbul olundu.
SSR v eyni zamanda Z SFSR trkibind Azrbaycan z konstitusiya hquqlarm itirmkb yana, milli mnafeyi leyhin mcburi tdbirbrin keirilmsin d mruz qalmd. Bu qbildn
Azrbaycann inzibati-razi blgsnd
ba vern dyiikliklr nmundir. So
vet hakimiyyti illrind respublikanm
inzibati-razi blgsnd aparlan dyiiklikbr slind iqtisadi v mdni inkiaf tmin etmkdn daha ox siyasi
hmiyyt dayrd. sas mqsd Azrbaycann mstqil dvbt kimi inkiafna imkan vermmk idi.
Mrkzin Azrbaycanda hyata keirdiyi siyast tarixn azrbaycanllara
dmn ksilmi ermni-danak kommunistbri trfndn istiqamtlndirilirdi. Tsadf deyil ki, Danaksutyun
partiyasnn v hkumtinin liderbrindn biri H.Kaaznuni 1923 ilin aprelind xaricd keiribn konfransdak mruzsind deyirdi: Yadda saxlamaq lazmdr ki, ermni bolevikbri bizim varisbrimizdirbr, onlar bizim iimizi da

vam etdirmlidirlr v artq etdirirbr.

Onlar bunu anlayb anlamamaqlarndan, istyib istmmklrindn asl olmayaraq etmlidirbr v edirlr .
N .Narimanov 1923 ild R K (b )P
MK-ya gndrdiyi mktubunda yazrd:
Azrbaycanda danak siyasti tam
gc ib ibyir. Mnim zrr qdr d olsun bhm yoxdur ki, R K (b )P M K
Serqo v Stalinin simasnda biz trkbr
inanmr v Azrbaycann taleyini ermni danaklarna hvab edir .
Respublikanm inzibati-razi strukturunda Dalq Qaraba Muxtar Vilayti
(D Q M V ) Azrbaycan SSR M K-in
1923 il 7 iyul dekreti sasmda yaradlsa
da, bu faktiki olaraq RK(|b)P MK-nn
birbaa gstrii idi. Azrbaycann tr
kibind DQMV-nin yaradlmas Az
baycan xalqnn iradsi leyhin, onu
razi btvlyn qar qeyri-qanun
zorak akt idi. Sovet ttifaqnda z mill
dvbt qurumu olan ermnibr baq

DRB N D '

AZRBAYCAN SSR
NZtBAT-RAZ BLGS
(1923-1929 illr)
Mllifi
. . M mmdov

rNC

^QYAYj
BAKI
RVAJ

'E P A N A I

SALYANj

C B R A Y Il

V.V.Lominadzenin 1920 ilin

oktyabrnda Azrb. K(b)P-nin
2-ci qurultaymdak xndan:
"By v xan malikanlrini yandrmaq lazmdr... Azrbaycarda bu i
Rusiyada olduundan daha qddar
v srt formada aparlmaldr".

mblika mrkzlri
.ar vilayt mrkzlri
L

dvbtin trkibind daha bir dvbt qu

rumunun yaradlmas analoqu olmayan
bir tdbir idi. Bu tdbirin zoraklqla
hyata keirilmsini hb Ermnistanda
sovet hakimiyytinin qurulmasndan v
vl R K(b)P M K Siyasi Brosunun zvi;
Orconikidzenin RSFSR-in xarici il
komissar ierin yazd mktubund;
akar grmk olar. O, txxs v inaml;
yazrd ki, Dalq Qaraba v Zngzu
drhal Azrbaycana birbdirils, Azr
baycan baqa vilaytlrdn imtina et
vadar etmk olar. Mn Azrbayca
n vadar edrm ki, Dalq Qarabaa v;
Zngzura muxtariyyt versin .
Mrkz Azrbaycanda ermni mil
btiliyinin gcbnmsin imkan yaradr
d. Mttfiq respublikalarda milli dvb
qurumunun gcbnmsin qar hr vasitdn istifad edn Mrkz, bu respub
likalarda milli zmind yaradlm mux
tar vilaytlrd milli hquqlarn qorunmas prdsi altnda milbti separatizm rait yaradrd.
Tsadfi deyildi ki, respublikada
milli nnlrin qorunmasna, dini ayinbr srbst riayt edilmsin, kargzar-

lm geni miqyasda Azrbaycan dilind

apanlmasna, Azrbaycann dili, dbiyyat, tarixi tdrisinin genibndirilmsin pantrkizm, panislamizm qar
m triz ad ib mhdudiyytlr qoyuld ! halda, DQMV-d kargzarlq,
m ilri ancaq ermni dilind
ap; lr, dini ayinlr srbst riayt edilir. rmni dili, dbiyyat v tarixinin
td sin Ermnistan Respubhkasnn
h' rfli yardm ib imkan yaradlrd.
^24 il fevralm 9-da Zaqafqaziya
IVT v Azorbaycan MK-in qrar
ib axvan Muxtar Vilayti Azrbayca; SR-in trkibind Naxivan MSSR-
ev Idi.
925 il martin 14-d 4-c mumazo baycan Sovetbr qurultaynda qbul
edil/ni Azrbaycan SSR-in ikinci Konstitusiyas Naxivan M SSR ib qarlql
mnasibtbri myynbdirdi. 1926 il
aprelin 18-d 5-ci mumnaxvan so
vetbr qurultaynda Naxivan MSSR-in
ilk Konstitusiyas qbul olundu.
Azorbaycanda sovet hakimiyytinin
iqtisadi siyasti mrkkb v tzadl
olmudur. Sovet Rusiyas Bak neft

Qza mrkzlri
# Digr yaay

mntqlri

Dvlt srhdlri
Qza srhdlri
Pot yollan
Dmir yollan

snayesini ninki nzartd saxlamaq,

htta onu z inhisarna almaqdan beb
kinmirdi. Yeni iqtisadi siyast raitind neft snayesinin idar olunmasnn
yenidn qurulmas xsusi hmiyyt
ksb edirdi. A K (b )P MK-nn v Azrbaycan XKS-nin qrarna sasn 1921
ilin sentyabrnda Azrneftkom mstqil Azrneft trestin evribrk tsrrfat hesabna kedi. Mrkzi hkumt btn neft iini z lind cmldirdi. Azrneft in Azrbaycan XT-nin
trkibindn xarlb R SFS R X T -
verilmsi buna xidmt edirdi.
Sovet Rusiyas z mnafeyi namin
Azrbaycan neft snayesinin brpa v
inkiafna xsusi qay gstrmk mcburiyytind qalmd. R S F S R X T
1921 ilin noyabrnda neft snayesi
mssislrin 600 mln. rubl hcmind
vsait ayrmd. 1920 ildn 1927 ilin 28
maynadk Azrneftb 5,5 mln. qzl
rubl buraxlmd, vzind is 380 mln.
rublluq neft mhsulu alnmd. Bu is
qoyulan msarifdn 76 df ox idi.
Azrbaycan nefti SSR-nin valyuta fondunun yaranmasnda da mhm h-

LN KRAN

Trtb edn
I. S. Sleymanov-2005
miyyt ksb edirdi. SSR-nin neft mhsullarnn ixracnda Azrbaycanm xsusi kisi 1923-24 ild 78,6%, 1924^25 ild 69,6%, 1925-26 ild 72%, 1926-27 il
da 75,9% olmudu.
SSR-d cmiyytin ictimai-iqtisadi,
maddi hyatn obyektiv tlblr uyun
yenibdirmk n K (b )P 14-c qurultay (1925) snayebdirm xttini
gtrd.
Azrbaycann snayebdirilmsinin
znmxsusluu ondan ibart idi ki,
burada onun sas v aparc sahsi tarixn yaranm v inkiaf etmi neft snayesi idi. Bu sasda gcl snaye potensial olan Azrbaycanda sosialist snayeldirilmsinin balancnda ictimaibdirilmi sektorun xsusi kisi btn lkd olduundan yksk idi. Beb
ki, 1925 ild snaye mhsulunda dvbt
v kooperativ mssisbrinin pay itti
faq zr 8% tkil etdiyi halda, Azrbaycanda bu rqm 99,1% tkil edirdi.
1926 il fevraln 3-d Q.Musabyov
(sdr), H .Sultanov, D.Biinyadzad v
baqalarndan ibart respublikanm snayeldirilmsi komissiyas yaradildi.

Komissiyann hazrlad planda neft

snayesinin daha gcl inkiaf v texniki chtdn yenidn qurulmasnn baa
atdnlmas, elc d toxuculuq, kimya
v snayenin baqa sahlri zr yeni
mssisbrin likintisi nzrd tutulurdu.
Mrkz is Azrbaycanda neft hasilatnn artnlmasnda daha ox maraql idi.
Hddindn artq mrkzldirm,
yerlrd tbbskarla tzyiq, direktiv
amirlik, dvlt orqanlar v partiya tkilatlarnda, xsusib partiya rhbrliyind
Stalinin slubu stnlk tkil edirdi.
AK(b)P 8-ci qurultay (1927 il, noyabr)
birinci nvbd Azrbaycann tam inkiafn yox, Mrkzin faktiki olaraq ona
dikt etdiyi md ii - yalnz neftin v
ttifaq n qiymtli xammal olan pambm maksimum istehsaln byk dvbt vzifsi kimi qrarladrmd.
dvrd Azrbaycan xalqnn maraqlarn nzr alaraq, respublikan tsrrfat mstqilliyi xtti zr inkiaf
etdirmk chdi milbtilik tzahr kimi
qiymtbndirilirdi.
Mtiharibdn vvlki beillikbr dvrnd Azrbaycann xalq tsrrfatnn,
elmi-texniki potensialnn inkiafnda
kklii urlar ld edildi. 1928-41 illrd
respublikada 63-dk iri snaye mssissi i dm, snaye obyektbrinin yerldirilmsi corafyas genilnmy balam, istehsaln yeni sahlri
mamqayrma v metal emal snayesi yaranm, kimya snayesi mssisbri tikilmi,
elektrikldirm hyata keirilmi, yngl snaye mhsullarnn hcmi artmd.
Azrbaycan ikinci beilliyin sonunda
mumittifaq miqyasnda yeni texnika
sasnda qurulm gcl snayesi olan
respublika idi. Bu dvrd onun xalq tsrrfatnda snaye mhsullarnn xiisu
si kisi 91,7% tkil edirdi. Azrbaycan
snaye respublikas kimi, mttfiq respublikalar arasnda qabaqcl yerlrdn
birini tuturdu. dvrd SSR-d razi
zr 9-cu yeri, halinin sayna gr 7-ci
yeri tutan Azorbaycan SSR neft istehsalnda birinci, snayenin mumi mhsul
buraxl v elektrik enerjisi istehsalnda ttifaqda nc (RSFSR v Ukrayna SSR-dn sonra), metal emal v manqayrmada drdnc yerd idi. 1937
ild SSR-d hr nfr orta hesabla 215
kVt/saat, RSFSR-d 217 kVt/saat, Ukraynada 302 kVt/sact, Azrbaycanda is
433 Vt/saat drd. nfr dn
elektrik enerjisinin miqdarna gr
Azorbaycan mttfiq respublikalar arasnda birinci yeri tuturdu.

20-30-cu ilbrd inzibati-amirlik meb ruslar hesabna idi. Beb ki, hmin ilbrtodu ib yuxardan zoraklqla keiribn
d azrbayanllarn kmiyyt artmna
kollektivldirm nticsind Azrbaybaxmayaraq respublika halisi trkibincan kndi ciddi dyiikliklr mruz qal- d onlarn faizi 63,5-dn 58,4- dm,
d. Artq 1940 ild kndli tsrrfatlarnn
ruslarn faizi is 9,5-dn 16,5- qalxmd.
99%, kin sahlrinin 100%> ictimaibdiBtvlkd xalq tsrrfatnda, sarildi. 1940 ild respublikada 3429 kolxoz
sn, snayeldirm v yenidnqurma
siyastinin hyata keirilmsi nticsind
(kollektiv tsrrfat), 50 sovxoz (sovet
tsrrfat) faliyyt gstrirdi. Knd t- hr halisinin artm daha intensiv olsrrfat mhsullar istehsalnn 99% so- mudur. Beb ki, gr Azrbaycann halisi 1926 ildn 1939 ib qdr mumn
sialist mssislrinin srncamnda idi.
1940
ild Samur-Dvi kanalnn38,7% artmdsa, hr v hr tipli qtikintisinin baa atdrlmas knd tsr- sbbrin halisi eyni dvr rzind 78,7%
artmdr. Bunun nticsi olaraq 1926 ilrfatnn inkiafnda hmiyytli rol
d hr halisinin xsusi kisi respubli
oynad.
ka halisinin mumi saynm 28%>-in,
1939 ild is 36%-in brabr olmudur.
N.Nrimanovun Bzi yoldalara
1926 ildn 1939 ibdk Azrbaycan hrcavab mqalsindn:
brinin say 18-dn 25-dk artmdr.
"...Trk uaqlar yalnz Pukinin
Azrbaycan halisinin artmas v
deyil, ekspirin, illerin d erlrini
onun trkibind ba vern dyiiklikl r
bilmlidirlr, fqt hqiqi fqra
Bak hri halisinin timsalnda znii
airi doma Sabirin ahngli erlrini
daha qabarq kild gstrmidi. 1925
bildikdn sonra! Xalq airlri Vaild Bakda hali 1913 ib nisbtn 36' >
qifin, Zakirin, Vidadinin erlrini
artmd. 1926 ild 453,3 min hali, i
bilndn sonra!
olan Bakda respublikann hr halis:
Onda bu tamamil Marksa mvafiq
nin 73%) cmlmidi. Burada yaayan
olar. szlr i xatirsi n delarn say Tiflis, rvan, Batum, Lenina
yilirs - onda mllif tklif edrdim
, Qori hrbrinin halisinin
ki, trk drslrini azaltmaqdansa,
sayndan ox idi.
z trk dilini yrnib Sabirin peyBak halisinin srtli artm son
mbran erlrin aina olayd,
ralar da davam edrk 1939 ild 791,2
zira mn tsdiq edirm ki, rus
min atd. Bu vaxt Bak z halisinin
fqra dbiyyatnda Sabirin fhl
sayna gr ttifaqda beinci yerd d
v kndli sinfinin sahibkarlardan,
rurdu.
mlkdarlardan kdiklri ziyyti
1939 ild Bak halisinin trkibind
bel ustalqla tsvir edn air yox
azrbaycanllar 30,4%o idis, ruslar ha
dur. erlri is Sabir irticann n
linin 44,4%o-ini tkil etmidir. Beb v:
qat illrind yazmdr.
ziyyt digr respublikalarda mahid
Bel olduqda msul iilrdn biriolunmurdu. Bu sovet hakimiyytinin ilnin "bel tin bir vaxtda n bilim
ilbrindn Azrbaycanda v xsusi
Sabirdir-ndir, onun n abid n
onun paytaxtnda ruslarn mskunlad
n qoyulur" demsini eitdikd
rlmasna, azrbaycanllarn is sxdni
insan heyrt glir".
masna ynlmi siyastb bal idi.
Azrbaycanda sosialist iqtisadiyyats
nn yaradlmas v yeni ictimai-siya;
nc beillikd respublikada ay v
sitrus tsrrfat geni inkiaf etdi. Azor
quruluun tkkl prosesind sosi
baycan neft v pambqla yana tdricn
strukturda kklii dyiiklikbr ba verd
Fhl sinfi, kolxozu kndlilr v sovei
SSR-nin sitrus bitkilri bazasna evrildi.
ziyallar tbqsi cmiyytin sas sosial
Sosializm quruculuu prosesind
tbqbri kimi tkkl tapd.
Azrbaycan halisinin saynda v milli
Sovet hakimiyytinin ilk illrindn
trkibind, onun sosial strukturunda
kkl dyiiklikbr ba vermidi. 1926 mdni quruculuq sahsind kommunist ideologiyasm rhbr tutan m39 ilbr arasnda respublikann halisi
2313,7 min nfrdn 3205,1 min nfr
hm tdbirbr grlmy baland. haatm v yaxud 891,4 min artmd.
lisinin cmi 9,3%>-i savadl olan Azrhalisi nisbtn six v tbii artm yksk
baycanda savadszlqla mbariz n
olan Azrbaycanda halinin artm mnplana kildi. Bu mhm problemin hlbyi, sasn, knar respublikalardan g- lind yeni - latn lifbasna kemk bir
lib burada mskunlaan milbtbr, xsusi- mqsd kimi qarya qoyulmudu. 1920

ilin noyabrnda Azrbaycan SSR Xalq

20-30-cu ilbrd mdni quruculuq
sahsind mhm nailiyytbr ld edilMaarif Komissarl yannda lifba islamidi. Azrbaycanda ilk df olaraq
hat zr komissiya, 1922 ilin maynda
dvbt elmi-tdqiqat zkbri v institutlatn qrafkasna keilmsi iini aparan
lar bksi yaradld. 1923 ild AzrTrk lifbas Daimi Komitsi yaradld.
baycan Tdqiq v Ttbb Cmiyyti ,
1923 ilin dekabrnda Azrbaycan
1929 ild Azrbaycan Dvbt Elmi-TdSSR XKS-nin sdri Q.Musabyovun
qiqat nstitutu, 1932 ild institutun sabal ib savadszlqla mbariz kosnda SSR E A Zaqafqaziya filialnm
mitsi faliyyt balad. Btn haliy
Azrbaycan bsi v 1935 ild yaranan
savad yrnmk bir vzif olaraq tapS S R EA-nn Azrbaycan flial respubrld. 1929 il yanvarn l-dn latn qralikann ictimai-siyasi hyatnda, xalq tfkal yeni lifbaya keilmsi qanunibsrrfatnm inkiafnda smrli faliydi. Lakin ld edibn uurlara baxmaya
yt gstrmibr. 1936 ild SSR EA-nn
raq, siyasi mqsdlr namin 1940 il
Azrbaycan filialnda elmi iibrin
yanvarn 1-dn latn qrafkas rus qramumi say 141 nfr olduu halda, 1941
fkas ib vz edildi.
1939
ild btn respublika halisinin ilin vvllrind burada 400- yaxn elmi
ii, cmldn 75 elmbr doktoru,
sava Hl 1926 ildki 18,l%o- qar
professor v elmbr namizdi alrd.
73,8' . tkil edirdi. 1940 41 tdris ilind
Azrbaycanda qadn problemi mresp likann btn 3575 timumthsil
hafizkar qvvbrb aq mbarizd
mi bind 653071 agird oxuyurdu.

libdirildi. Maylov teatrnm bazasnda

Dvbt Teatr yaradld. 1918 il qanl
mart hadislri zaman ermni danaklar trfndn yandrlm H.Z.Tayev
teatrnm binas brpa edildi.
20-ci ilbrd milli musiqi snti inkiafnn sasl bazas yaradld. Xalq
M aarif Komissarl ilk mrhbd geni zhmtke proletar ktbsinin musi
qi savad almas n Xalq Konservatoriyasmn yaradlmas haqqnda qrar
qbul etdi. 1920 ild alan Xalq Konservatoriyas, xsusil onun rq bsi zeyir Hacbyovun syi nticsind
geni xalq ktbsinin musiqi mdniyytin qovumasnda mhm rol oynamd. 1921 il avqustun 26-da Azrbaycan SSR Xalq Komissarlar Sovetinin dekretib mslman rqind ilk
df Azrbaycan D vbt Konservatoriyas tsis olundu.

Sabunu
stansiyasndan
neft
mdnlrinin
grn.
Bak.
1930.

Hrr
d
oxu
si f:
ii
ixti'
yax:

n ildo 14,6 min tbbnin thsil al>ali mktb v 17,4 min agirdin
u 91 orta ixtisas tdris mssisyyt gstrirdi. kinci beillik v
s beilliyin ilk ilbrind ali v orta
thsili mssislrind 40 min
ntxssis hazrlanmd.
vet hakimiyytinin ilk illrindn
Az aycan ziyallarna khn , burjua
txssislri ad ib divan tutulur
du. zrbaycan XT-nin sdri N..Solov> v V..Lenin gndrdiyi mktubun i yazrd: Ziyallar v burjuaziyann niimayndbri hbs olunur v glbbnirdi, bunlar, demk olar, yalnz mslmanlar idibr . Azrbaycan ziyallarna qar davam edn tzyiq v tqiblrin
n yksk mrhlsi olan 1937-38 ilbrd ninki sovet hakimiyytin qdr
formalam H.Cavid kimi mqtdir
ziyallar, sovet dvrnd pxtlmi
M.Mfq kimi gnc ziyallar da repressiyalara mruz qalrdlar.

hll edilirdi. Qadmlarn ictimai, iqtisadi

v mdni hyata clb edilmsi yolunda
mhm addmlar atlrd.
20-ci illrin vvllrind sovet hakimiyytinin elan etdiyi vicdan v din
azadl slind xalq z mnvi kkbrindn, adt-nnlrindn ayrmaq
chdi idi. Bu dvr hm d islam dininin
tqib edilmsil nzri clb edir. Azrbaycan xalq znn tarixin, mnviyyatma ball saysind bu ilbrin ar
snamdan xa bildi.
Partiya orqanlar v sovet hkumti
ilk gnbrdn yaradc tkilatlarn, dbiyyat nmayndbrinin faliyytini
ciddi nzart altna almd. Azrbaycan
hkumti 1921 ilin yanvarnda Xalq
M aarif Komissarl nzdind teatr,
musiqi, tsviri snt v fotokino yarmbbri olan xsusi incsnt bsi yaratd. Azrbaycan nqilab Komitsinin
1920 il 18 may tarixli dekreti il btn
xsusi incsnt idar v tkilatlar mil-

1938 ild Moskvada Azrbaycan incsnti ongnly xalqn oxsahli zngin mdniyytinin, cmbdn musiqisinin yeni nailiyytlrin bax oldu.
Moskvallar .Hacbyovun Korolu
operas v Arn mal alan musiqili komediyas ib maraqla tan oldular. SSR
Byk Teatrnda yekun konsertind gnc
bstkar Q.Qarayevin Knl mahns
kantatas ifa olundu.
1920-40 ilbr Azrbaycanda mdni
hyatn btn sahbrind partiya v
dvbt nzartinin, sosialist ideyalarnn
tsirinin artmas v gcbnmsi dvr olmudur. Mdniyyt sahsind idaretmnin hddindn artq mrkzbdirilmsi mdni quruculuun azad, demokratik
inkiafm mhdudladrr, bzi hallarda
milli mdniyytin mnafeyin ziyan vururdu. Eyni zamanda, bu illrd zhmtkebr mdni quruculuq ibrin sfrbr edilir, gerilikb mbariz sl ktbvi
hrkata evrilirdi.

Azorbaycanda sovet hakimiyyati qurulduqdan sonra, vvllr Azarbaycan

Xalq Ciimhuriyyatinin sahib olduu 114
min kv. km razi nainki qorunub saxlamlmadi, aksina, Azarbaycanm milli
manafeyi ziddina respublikanm arazisi
ardicil olaraq, asasan, Ermanistanm
xeyrina itirildi. Azarbaycan SSR Xalq
Torpaq Komissarhginin 25 oktyabr
1922 il tarixli arayna gr, kemi
Zangazur qzasndan 405000 desyatin,
Qazax qazasindan 379984 desyatin arazi
Ermanistan SSR-a verildi.
Z SFSR tarkibinda olan respublikalarin bazi qazalarinda torpaq va mea
mbahisalrina dair Zaqafqaziya MKin 18 fevral 1929 il tarixli qararma asasan
hamin il Naxivan MSSR-in rur qazasnn Qurdqulaq, Xaq, Horadiz, Naxi
van qazasimn ahbuz nahiyasinin Obin,
Axa, Almal, tqran, Sultanbay kand
lari, Ordubad qazasimn Qorevan kandi,
habela Kilid kandi torpaqlarmin bir his
sasi, Qazax qazasimn 45,72 kv. km me
yerlari Emanistan Respublikasina qatilmd. 1930 ilda ldara, Lahvaz, Astazur, Nvadi va s. yaay mantaqalari Ermanistana verilmi va hamin arazida
Mehri rayonu yaradlmd. Belalikla,
Naxivan MSSR-in 1926 ildaki 5988 kv.
km arazisindan 658,4 kv. km azali tor
paq sahasi qopanlaraq Ermanistana qatlm, onun arazisi 1933 ilin avvalinda
5329,6 kv. - endirilmidi.
Azarbaycan SSR arazisinda ba veran dayiikliklar 1934-35 illara qadarki
statistik malumatlarda aks olunsa da,
sonralar respublika arazisinin qonu
respublikalara, ilk nvbada Ermanista
na baxi akti aksar rasmi malumat
larda aksini tapmam, hatta sonralar
saxtaladrlmdr. 1926 il statistik kiilliyyatmin malumatinda Azarbaycan
SSR arazisi 85968 kv. km, cmldn,
Naxivan MSSR-in arazisi 5988 kv. km,
DQMV-nin arazisi 4161 kv. km olduu
gstarilir.
1926-32 illarda Azarbaycan SSR ara
zisinin itirilmasini da nazara alan 1935 il
statistik klliyyatnda Azarbaycan SSRin arazisi 85193,8 kv. km, yani 1926 ildakindan 774,2 kv. km az, cmldn Nax
ivan M SSR arazisi 5329,9 kv. km, yani
1926 ildakindan 658,4 kv. km az,
DQMV-nin arazisi 4431,7 kv. km, yani
1926 ildakindan 270,7 kv. km ox olmasi
gstarilmidir. Tabii ki, DQMV-nin ara
zisi vilayatla qonu olan rayonlarm he
sabma artrlmd.
Bu rasmi malumatlara baxmayaraq,

Azarbaycan SSR Markazi Statistika darasi ardicil olaraq nar etdirdiyi kiilliyyatlarda, bir qayda olaraq, 1957 ildan Azarbaycanin arazisinin 86,6 min kv. km,
cmldn Naxivan M SSR arazisinin 5,5
min kv. km , DQMV arazisinin 4,4 min kv.
km olmasini israrla taqdim edirdi.
d.:
. . 1 (1917-1940 .). .,
1974; . .
(

. 1920-1940 ). ., 1979; N a r i m a
n o v N a r i m a n . Ucqarlarda inqilabmzn larixina dair: .V.Stalina mktub. B., 1992; n a d v Zi ya. Qrmz terror. ., 1993; Azarbaycan
tarixi. Yeddi cildd. . 6, ., 2000.
Adi I Mmmdov, Tamilla Musayeva

Cahangir by Kazmbyovun
"Gnc syan haqqmda"
xatirlrindn
"z inadkarlna v veriln qurbanlarna gr Gnc syan n hmiyytli syanlardandr. Onun balca sbbi daim z namusu, azadl v istiqlal urunda mbariz
aparan Azrbaycan xalqn sciyylndirn xsusiyytlridir. Mbarizsiz, yalanlq yolu il 1920 ilin
aprelin 27-d Azrbaycan zbt
edn boleviklr, qtiyyn xalqn
xsusiyytlri il hesablamadan,
onun nnlrini, dinini v s. vecin
almayaraq, ifrat terroruluu v
srtliyi ttbiq edrk, drhal Azrbaycann sovetldirilmsi siyastin baladlar. Bir ay rzind azrbaycanllar baa ddlr ki, ...
boleviklr Azrbaycan xalqnn v
onun mstqilliyinin n pis, n
qddar dmnlridir".

Antisovet syanlar. Gnc antisovet

syan. Sovet rejimina qar ilk gcl silahl x Gancada ba verdi. syann
sababi yeni sovet hakimiyyatinin siyastindan mumxalq narazl, bahanasi
is boleviklar tarafndan Azarbaycan
harbi hisslrinin yaban sinf nsiirlr dn tamizlanmasi idi. syann harakatverici qvvsini Azarbaycan M illi
Ordusunun 1800 nfrlik blmsi takil
edirdi. 1920 il mayn 25-dn 26-na ken
geca Gancadaki milli qvvalar Qrmz
ordu qarnizonunun hcumunu daf etdi.
Mayn 26-da damir yol stansiyas iisyanlar tarafndan ala keirildi. syana general-mayor Cavad bay xlinski, gene-

ral-mayor Mahammad Mirz Qacar,

polkovnik Cahangir bay Kazmbyov
va baqalarndan ibarat harbi ura rhbarlik edirdi. Ganca v traf kndlrin
halisi da syanlara qouldu va onla
rm mumi say 10-12 min nafara atd.
aharin ermani ahalisi Qrmz ordunun
tarafna kearak ona yardm n kniill silahl dastalar tkil etmaya balad.
Mayn 27-da bu hisslr hiicuma kedi,
lakin xeyli itkilr mruz qaldndan
geri kildi. Mayn 28-dan 29-na kean
geca Ganca qarnizonu aharin nsalmanlar yaayan hissasini nazarat altna
ald. Boleviklar Gancaya alava qiivvalar
yeritdilr. Yei hiicum rfsind ahar
gcl top atin tutuldu. Mayn 29-da
ii diviziya Ganca iizarina ikinci hcuna
kerk hr daxil oldu. syanlann
ciddi miiqavimati ila rastlaan boleviKlar har bir kii, mahalla, dnga va
i
iddtli vurumalar naticasinda ala kc rirdilr. Yalnz mayn 31-d Qrmz
du ahari tam tuta bildi. syan rahb lri, cumldan M.Qacar, C.xlins: ,
C.Kazmbayov va b. qatl yetirildi, 1 r
oxlar isa Nargin adasna siirgn ed; :>
orada gllalandi. syann yatrlmas.
man Qrmz orduun asgarlari va e
mani knulllari dinc azarbaycanl ah
lisina divan tutdular, qocalar va uaelar ldrdlar. Boleviklarin cza tdbirlari naticasinda Gancada 13 min nfr ra yaxn dinc sakin ldrld.
Qavuba antisovet iisyan. Azrbay
can Xalq Cmhuriyytinin 11-ci Qrrnz ordu trfindan ial zaman Azar
baycan M illi Ordusunun asas hissalari
Ermanistanm tacavzna qar mbar
z aparmaq maqsadila Qarabada yc^
ldirilmidi. M illi Ordu hissbrindat<
asgarlarin mumi sayi taqr. 6 min naf
idi. Milli Ordu hissalarina tiirk genera
Nuru paa va polkovnik Mahmud b
Zeynalov rahbarlik edirdilr. sya
ua, Adam va Brdni hat etmid
syanda Azarbaycan piyada alay \
yerli baylarin silahl dastalari itira:
edirdilar. Qaraba ahalisinin xeyli hiss,
si da onlara qouldu. Qrmz ordu hi
salari qarsnda M illi Ordunun asgarlarinin tark-silah edilmasi masalasi qoyulmudu. Harbi amaliyyatlar 1920 il iyu
nun 10-da baland. 11-ci Qrmz ordu
hissalari Bardani top atin tutub ahari ala keirdilar. Boleviklar aeroplan
vasitasila Tartardaki M illi Ordunun
mvqelarini bombalayb zabt etdilar.
Say iistnliiyiindn istifada edan 11-ci
Qrmz ordunun 2-ci svari korpusu-

nun va 32-ci atici diviziyasmin hissalari

Tartari tutaraq atraf miisalman kandlarini yerla-yeksan etdilar. Qanl dyiilar
naticasinda boleviklar iyunun ll-da
Adam, iyunun 14-da Xankandi va uan tutdular. M illi Ordunun hissalari
Qaryagin (indiki Fiizuli) va Cabrayila
akildilar, lakin sayca iistiin olan diimanin tazyiqi ila iyunun 15-da rann arazisina kemaya macbur oldular. syanlara qar dylarda ermanilar da itirak etmidilar. Yerli dinc ahaliya divan
tutuldu, bir ox kand tamamila mahv
edildi, ahalisi didargin salnd.
Zaqatala antisovet iisyam. Azarbay
canm imal-qrbinda sovet hakimiyyati
nin terroru yerli ahalinin narazlna sa
bab oldu. syan 1920 il iyunun 5-da Ta
la ! ndinda knll partizan dastalarinin ; >kil olunmasi ila balad. Hamin
gr lahli kandlilar miiqavimatsiz Zaqat ! ).ya daxil olub boleviklri habs etdik Zaqatalanin tutulmasindan sonra
kaj an Yaqub bay hmatiyev va Hafiz
ft ii bada olmaqla bu blgada yerlaan zarbaycan M illi Ordusunun qarovul batalyonu iisyanlara qouldu.
symlarm iimumi sayi 1000 nafardan
ox >ldu. iyunun 7-da Qaxi ala keirn
sy nlar Krmiik (Qurmux) ay vadisinci dyda 11-ci Qrmz ordu hissa
lari i malubiyyata uratdlar. Boleviklar Qarabadak Qrmz ordu hissalarini tx ili olaraq buraya gatirdilar. Hiicu
ma kean sayca iistiin Qrmz ordu hissalari Qax atrafnda syanlar malub
etdibr va iyunun 18-da Zaqatalani zabt
etdibr. syanlarn sa qalm hissalari
G' iistanda snacaq tapdlar. Qrmz
or! lun hissalari tarafindan iisyan
am iszcasna yatrld.
R a u f Malikov

rbaycann itirilmi tarixi-etnik

tor qlari. Yuxanda qeyd olunduu
kiri
Azarbaycan geni tarixi-etnik
arci a malik idi. Lakin mxtlif tarixi
dv rda, xsusila imali Azarbaycan
da >vet hakimiyyati qurulduqdan son
ra b tarixi-etnik torpaqlann bir hissasi
Azarbaycan SSR sarhadlarindan kanarda qaldi. Bunlardan Amasiya, Basarkear, Boral (bir hissasi), Emidzin,
Gya, Gmrii, rvan, Srmli, amaddil, Daralayaz, oragl, Yeni Bayazid, Vedibasar, Zngibasar va Zangazur
indiki Ermanistan Respublikasinin,
Boral (bir hissasi) va Qarayazi indiki
Giirciistan Respublikasinin, Darband
ahari va onun atrafmdaki rayonlar isa

Rusiya Federasiyasi arazisinda yerlair.

1920 ilda Qazax qazasimn canub hissasi
da Ermanistana verilmi va burada Dilican qazas yaradlmdr, Mehriy bitiik arazilarin Ermanistana verilmasi na
ticasinda isa Naxivan diyan siini surat
da Azarbaycandan ayr salnmdr.
Azarbaycandan yeni-yeni arazilarin
qopanlmasi prosesi S S R hkumatinin
kmayila 1969 ilin iyununadak davam
etdi. Aada Azarbaycanm itirilmi
bazi arazilari haqqmda qisa tarixi malu
mat verilir.
Boral. Boral azarbaycanhlarm
qadimdn ellikla yaadqlar tarixi mahaldr. srlar boyu Canubi Qafqazm tarixinda miihiim rol oynam qdratli
Azarbaycan dvlatbrinin tarkibinda olmudur. 18 asrin 30-cu illarinin ikinci
yarisinin avvalinadak Safavilarin Ganca
baylarbayiliyinin tarkibinda idi. Baylarbayi Ziyadolunun 1736 ilda Nadir xan
farn Muanda ah elan olunmasi
aleyhina xmas mahalin tarixi miiqaddaratnda faciali dn yaratdi. Ganca
baylarbayinin hrktindn qazablanan
Nadir ah [1736^17] Boral va Qazax
mahallarmi Ganca bylrbyiliyindn
alaraq Kartli arlna verdi. Nadir ahn lmndan sonra Boralda miista-

qil sultanliq yarandi. Rusiya imperatoru

I Aleksandrin [1801-25] manifesti (1801
il 12 sentyabr) ila rqi Giirciistan Ru
siyaya birldirildikd, Boral mahal
da onun tarkibinda aynca distansiya ki
mi tkil olundu. 1832 il kameral siyahyaalmasna gra Boralnm 145 kan
dinda 4092 hayat, 13762 nafar kii var
idi. 31 il arzinda rus dvlatinin xristianladrma siyasatina baxmayaraq azarbaycanlilar burada ahalinin aksariyyatini (8469 nafar, yaxud 61,6%) tkil edirdilar. Hatta imperator I Nikolay
[1825-55] Boralda alahidda tatar distansiyas tkil etmi, lakin sonra bir sira
strateji mlahizlar gra mahal Tiflis
quberniyasna birladirilmi, 1880 ildan
isa aynca Boral qazasna evrilmidi.
1917 il Qafqaz taqviminin malumatina
gra, Boral qazasimn arazisi 6036,96
kv. verst, ahalisinin sayi 169351 nafar idi,
onun da 51316 (33%) nafarini miisalmanlar tkil edirdi. Boralnm markazi hissasinda azarbaycanlilar 36615 nafar
(93%) asas etnik qvv olaraq qalirdi.
Azarbaycan Xalq Cmhuriyyatinin
yaradilmasi (1918 il 28 may) ila Boral
ahalisi z miiqddratn tayinetma
hiiququ asasinda Azarbaycana birlamak haqqmda masala qaldirdi. Lakin

Grcstan hkumti onu dstklyn

alman qounlarnn Boraln tutmasndan istifado edrk qzan z hakimiy
yoti altna keirdi. Bu vziyyt almanlar
Grcstam trk etdikdn sonra da da
vam etdi. Boraln ial etmk istyn
Ermnistanm Grcstanla miihariby
balamas vziyyti daha da mrkkbldirdi. ngilislrin fal mdaxilsi il
1918 il dekabrn 31-d mharib dayandrld. 1919 il yanvarn 9-17-d Tiflisd
keiribn Ermnistan-Grcstan konfransnda ld olunan razla sasn
Boralnn imal hisssi Grcstana, cnub hisssi is Ermnistana verildi. Rusiyann 11-ci Qrmz ordusunun kmyil Ermnistanda (1920 il 29 noyabr),
Grcstanda (1921 il 25 fevral) sovet
hakimiyytinin qurulmas da razi mslsind Ermnistanm iddialarnm dnilmsin xidmt etdi. Grcstanla Ermnistanm srhdini myynldirn
1921 il 6 noyabr byannamsin sasn
Boralnm Lori hisssinin Ermnistan
SSR - verilmsi tsdiqlndi. Beblikb,
tarixi Azrbaycan razisi olan Boral
mahal Ermnistanla Grcstan arasm
da bldrld.
Grcstanm trkibind qalan Boral torpaqlar qza ad il idar olunmaa
baland. Onun razisi 2655 kv. km idi.
Bu, tarixi Boral torpaqlarnn 31,3 %ni tkil edirdi. 1929 ild Grcstan trkibindki Boral qzas da lv olundu.
Onun razisind Boral (1956 ildn
Marneuli), Lksemburq (Bolnisi), Bakeid (Dmanisi) rayonlar yaradildi.
1988 ild Ermnistann trkibind
qalan Boral torpaqlarndan azrbaycanl halisi ktlvi kild qovuldu.
Bununla da, ar Rusiyas v Sovet
Rusiyas dvriind yeridilmi mqsdynl mkrli siyast nticsind azrbaycanllarn qdim Boral etnik-razi
vahidi kimi Azrbaycann tarix dairsindn xarld v itirilmi torpaqlar
srasna daxil oldu.
Drhnd. Azrbaycanm qdim hrlrindn biri olan Drbnd haqqnda
yunan, latn, alban, trk, Azrbaycan,
ermni, fars, grc, , rus v s. mnbbrd, hminin orta srlr Avropa
mlliflrinin srlrind mlumat verilmidir. horin salnd tarix dqiq ma
lum deyildir. Bu razid aparlan arxeoloji qazntlar nticsind .. 8-6 srlr
aid yaay mskni akar edilmidir.
Qdimd Albaniyann ola (oqa v ya
ora) vilayti razisind eyniadl hr
salnmd. Eramzn vvlbrindn bu

yaay mntqsi Albaniyanm iri mntqlrindn birin evrilmidi. Ba Qaf

qaz silsibsi ib Xzr dnizi arasnda
olan mhm strateji hmiyytli Alban
qaplar adlanan keid d burada yerbirdi. Skiflr, alanlar, hunlar, xzrbr
v b. tayfalar Cnubi Qafqaza v n
Asiyaya hcumlar zaman bu keiddn
istifad etmibr. Onlarn hcumlarnn
qarsn almaq mqsdib yerli hakimbr, sonralar is Sasani v caniinlri trfindn keid boyu gzti mntqlri v miidaf istehkamlar tikilmidi. Qafqaz dalar ib rq (Xzr) dnizi arasndak mhtm tikinti n
inaatlar toplayan v mxtlif materi
al arayan ran ahlar lkmizi taqtdn
salmdlar (Musa Kalankatuklu). Qdim hr iki qdrtli qala divar arasna
alnmd. Bu divarlar Xzr dnizinin
irisin doru xeyli uzanaraq sni li
man yaratmd. Divarlarn ks qurtaracaqlar da tklrin syknmidi.
6 srd Drbnd divarlarnda hkk
olunmu kitablrdn mlum olur ki,
hl zaman Azrbaycann razisi
cnubdan imaladk Adurbadaqan
adlanrd. Erkn orta srlrd sahsin
gr Drbnd Cnubi Qafqaz, n v
Orta Asiyanm n iri hrlrini gerid
qoyurdu. Bu hr hakiminin iqamtgah v qarnizonun yerbdiyi yer, inzibatisiyasi v mdni mrkz idi. Drbnddn mnblrd Bab l-Hodid, Bab lbvab (rb), Drbnd (fars), Dmirqap (trk), Teymur Kahalqa, Kahulqa
(monqol), Xzr Drbndi , Bak
Drbndi , irvan Drbndi v s. adlarla bhs olunmudur. Kitabi-Dd
Qorqud dastannda da Drbndin ad
kilir. Drbndnam srind, al
man syyah Adam Olearinin (17 sr),
trk syyah Evliya bbinin (17 sr) v
b. mllifbrin srlrind Dd Qorqudun qbrinin Drbndd olduu haqda
mlumat verilmidir. orta srlrd Drbnd imali Qafqaz v rqi Av
ropa lklrini Orta v Yaxn rq lkbri ib birldirn mhm ticart mrkzi idi. 5 srd Drbnd iqtisadi v siyasi
chtdn Albaniyann mhm hrbrindn biri, hm d Sasani caniinbrinin
(mrzbanlarn) iqamtgah idi. Sasanibr
dvrnd hunlarn, barsilbrin, xzrlrin v b. trkdilli tayfalarn hcumlarnn qarsn almaq n Drbndin
mhkmbndirilmsin xsusi diqqt
verilirdi. Sasanibr rann daxili yaltbrindn buraya 3 min irandilli aib
krmdbr. Sasani hkmdar I Xos-

rov [531-579] Drbnd keidini qorumaq n 5 minlik hrbi hiss ayrmd.

Lakin bitn bu tdbirlr trkdilli tayfalarn cnuba axnnn qarsn ala bilmdi. 626-627 ilbrd xzrlr Cb xaqann bal ib Drbndi tutub qala
divarlarn datdlar. Drbnd uzun
miiddt xzrlrin cnuba hcum mntqsi olmudur. rb iallar dvriind Drbnd xzrbrl dy meydanna evrildi. 714/15 ild rblr Drbndin qala v brcbrini brpa etdibr
v burada 24 min rb sgri yerbdirildi. Drbndd pul ksilirdi. Abbasibr
xilafti dvrnd (750-1258) Drbnd
Xzr xaqanl, rus knyazlqlar, Bi
zans, Avropa lklri, Suriya, raq,
ran, Orta Asiya, Hindistan, in v s. ib
ticartd sas tranzit mntqsin evri
di. Drbndd xarici lk tacirbrini
faktoriyalar vard. Drbnd Sacibr v
Salaribr dvbtinin trkibind olmu
sonra is irvanahlarn hakimiyyti a:
tna kemidi (988). irvanahlarda
asl olan Drbnd mirliyi 11 srin l-(
yarsnda gcbndi. 1032 ild Azrbay
candan geri qaydan rus dstsi Drbn
din Haimi miri trfndn mlub
edildi. 11 srin 60-c ilbrinin sonu - 70ci illrin birinci yarsnda Drbnd Sl
cuqibr imperiyasnm trkibin qatld
Tarixi n-Nsvinin (13 sr) mlumat
na gr, xarzmah Clabddinin dvrnd Drbnd trafna 50 min qpaq
aibsi kmd. 1239 ild Drbndi
monqollar ial etdi. Qzl Orda v E1
xanibr (Hlakular) [1382-1417] arasn
da gedn mhariblr zaman Drbri'
ldn-b kedi. Elxanibrin zifldi\
dvrd Drbnd irvanahlar dvbtini
trkibin qatld. irvanah 1 brahir
sln drbndli olduundan slab Dj
bndibr adlanrd. Drbndilr dvr;
d Drbnd irvann mhm yaay
mntqbrindn birin v sas limann
evrildi. Teymurun Qzl Orda xan
Toxtamla 1395-96 ilbrd apardg
mbariz Drbndin iqtisadi hyatn;
ar tsir gstrdi. Teymurla I Ibrahin
arasndak razla gr irvaahlar
Drbnd keidini Qzl Ordadan qorumail idi. 1509 ild 1 ah smayl
[1501-24] Drbndi tutdu v raqda yaayan bayatlar tayfasnm bir hisssini
bura krd. Sfvi-Osmanl mharibbri zaman trk ordusu Drbndi tut
du (1578). 1606 ild Drbndd osmanllara qar syan ba verdi v hr Sfvibrin lin kedi. Sfvilr dvrnd
Drbndin qorunmas far v ustacl

tayfalarna taprlmd. 1722 il avqustun 23-d I Pyotrun bal ib rus qounu Drbnd daxil oldu. Rusiya-ran
(1723 il 12 sentyabr), Rusiya-Osmanl
(1724 il 12 iyun) mqavillrin sasn
Drbnd Rusiyaya birbdirildi. ranla
Rusiya arasndak Rt (1732) v Gnc
(1735) mqaviblrin sasn Drbnd
yenidn Sfvibr qaytarld. Nadir ahm dvrnd Kiir ay sahilind yaayan sorsor (sursur) tayfas Drbnd yaxnlna krld. 18 srin ortalarnda
Mhmmdhseyn xan mrkzi Drbnd hri olmaqla Drbnd xanlm
(1747-59) yaratd. 1759 ild qubal
Ftli xan Drbnd xanlm Quba xanlna birldirdi. Drbnd hri Quba
xanlnn ikinci mrkzin evrildi.
1774 ild bir sra Dastan v Azrbaycan feodallarnn birbmi qvvbri
Drbndi mhasiry ald. Drbndin
m iafsin balq edn Ftli xann
arv d Tuti bik hri dmn tslim
etn )di. 1796 ild V.A.Zubovun bal
ib >0 minlik Rusiya qounu Drbndi
tut u. Lakin 1797 ild rus qounlar
Az rbaycandan xarld. 1806 il iyunun
22- ' rus qounlar yenidn Drbndi
tut u. Glstan mqavilsin (1813 il 24
okiyabr) sasn Drbnd Rusiya imperiy sna birbdirildi. 1830 ild Bak v
Quba yabtbrini hat edn v mrkzi
Drbndd yerln Dastan hrbi dairsi yaradildi. 1840 ild Xzr vilaytinin crkibind kemi Drbnd, Tabasaran v Qaraqaytaq yabtbrini birbdirn Drbnd qzas yaradildi. 1846 ild
Xzar vilaytinin yerind 4 quberniya,
cn bdn, Drbnd quberniyas yaradld. 860 ild Drbnd quberniyas bv
edi i i , Quba qzas Bak quberniyasnn
trl ibin verildi. Rusiya imperiyasnda
D bnd mhm ticart mntqasi idi.
191 ld Drbndin halisi 32716 nfr
ol ksriyytini azrbaycanllar tkil
edb ;i. 1917 ilin dekabrnda Drbndd
sov hakimiyyoti elan olundu. 1918 ilin
iyuI da is L.F.Bieraxovun dstbri
Do ondi tutdu. 1920 il martin 25-d so
vet Rusiyasnm 11-ci Qrmz ordusu
Drbndi tutdu, 1921 ild is RSFSR-d
tk i edilmi Dastan MSSR-in trkibin daxil olan Drbnd Azrbaycandan ayr diid. Sovet hakimiyytinin
ilk illrind Drbnd hrind v traf
rayonlarda oxsayl Azrbaycan tbbri almd. Lakin bir qdr sonra
Dastanda azrbaycanllarn sxdrlmas baland. 1956 ild burada Azrbaycan mktblri baland. Azrbay-

cmldn, Drlyzdn tamamil v

can dili ancaq ibtidai siniflrd tdris
vhicsin deportasiya olunmular.
olunurdu. 20 srin 80-ci ilbrind DrGya. ndiki Ermnistan razisind
bndi 5 min yaxn azrbaycanl trk et
Sevan (Gy) glnn imal v imaldi, vzind hr 12 min yaxm bzgi
rq sahilbrind yerbn Gy azrkrld. Bu proseslr indi da davam
baycanllarn qdimdn yaadqlar tarixi
etmkddir.
rur-Drlyz. Naxivan mahaln- mahaldr. Qdim dvrbrdn geni otlaqlara malik olan Gyd maldarlq, kinda qdim mdniyyt mrkzlrindn
ilik, balq, balqlq, xalalq v s.
biri olan Drlyz tarixi blgsinin
inkiaf etmidir.
iimumi sahsi 2304 km2-dir. QbiristanAzrbaycanda xanlqlar dvrnd
lqlardak da qo heyklbr, memarlq
Gy mahal rvan xanlnn trkiabidlri blgnin zli Azrbaycan torbind idi. Rusiya-ran miiharibbrinpa olduunu sbut edif. Qdim dvrdn (1804-13; 1826-28) sonra Trkbrdn trk tayfalar ib mskunlam
mnay mqavibsin (1828) sasn rDrbyz-byz drsi orta srbrd
van xanlnn trkibind olan Gy
inzibati-razi blgs kimi geni razini
mahal da Rusiyaya qatlmdr. 1849 ilhat edirdi.
dn rvan quberniyasnn trkibind
18 srin vvllrind Osmanllarm
idi. Gy Aq Al, Aq bsgr, Aq
idarsi altnda olmu Naxivan sancasd, Aq Qurban, Aq Musa, hminn 14 nahiysindn biri d Drlyz
idi. Bu dvrd Drlyz nahiysi 102 nin Qasm, Ncf, Sayad, Mhrrm,
mran kimi ustad aqlarn vtnidir.
kndi hat edirdi. Xalq blgsn gr
Ermnistan SSR-in rayonladrlma hissy ayrlrd: rqi Drbyz,
s ib laqdar Gy mahalnn kndlQrbi Drlyz v Drlyz aid edi
ri, sasn, Vardenis (1969 ildk Basarbn rurun dalq hisssi.
ker) v Krasnoselsk rayonlar trkibiRusiya v ran arasnda daxil edildi.
ay mqavilsindn (1828) sonra Rusirnvan (Rvan, Erivan, 1956 ildn
yanm trkibin ken Drbyz blgsi
Yerevan) orta srlrd v yeni dvrd
ran v Osmanl dvbti razibrindn
buraya krbn ermnilrin hesabna
(1918 il mayn 29-dk) Azrbaycan hri olmudur. 16 srin vvllrind
etnodemoqrafik dyiiklikbr mruz
qalmdr; krmlr qdr blgdki
Zngi ay sahilind dalarla hat
aiblrin byk ksriyytini - 94,1 %-ini
olunmu dznlikd salnmdr. Trk
azrbaycanllar, 5,8%-ini is ermnilr
tarixisi Evliya bbi (17 sr) yazrd:
tkil edirdis, krmlrdn sonra er Hicri 810 (1407/8) ild mir Teymurun
sevimli mirbrindn biri, tacir Xoca xan
mni aibbrin say 25,8%- atmd.
Lhicani Rvan torpana qdm qoyar hkumtinin Cnubi Qafqazda
apard inzibati islahata sasn 1870 il
duqda ox mnbit mhsuldar torpaq
griir. z aib zvbri ib burada sakin
da Drlyz rvan quberniyasmm trkibind yaradlan rur-Drbyz qzaolur. Gndn-gn dy kini hesabna
varlanaraq bu byk kndin sasn
sna daxil edilmidi. 1897 ild rur-Dqoyur. Sonra hicri 915 (1509/10) ild ...
rlyz qzasmn sahsi 2972,3 km2,
halisi 76551 nfr, onlardan 70,5%-i
ah smayl [1501-24] orada qala salnazrbaycanl, 27,5%-i ermni idi.
mas bard z vziri Rvanqulu xana
1918
ild rur-Drlyz qzasgstri verir. da 7 ib burada qala tikNaxvanla birlikd Araz Trk Respubdirrk adm Rvan qoyur. Zngi aylikasn (1918, noyabr - 1919, mart)
nn rq sahilind yerbmi, da v kryaratd. Ermnistanda danak aal
picdn tikilmi mhkm, gzl bir qaladr, ancaq hasar yoxdur . Akad.
dvrnd Drlyzin azrbaycanl oha
lisi soyqrmna mruz qalm, yaxud z
V.V.Bartold (1869-1930) da rvann
knd kimi Teymurun vaxtnda (14 srin
doma yerlrini trk etmy mcbur
sonu) meydana gldiyini, 16 srd ah
edilmibr.
smayln vaxtnda is hr evrildiyiSovet hakimiyyti ilbrind Zaqafqa
ni, eb vaxtdan Rvan adn dadn
ziya MK-in 1929 il 18 fevral tarixli qgstrir. 19 srin 1-ci yarsna aid rarna sasn he bir sas olmadan bbrd hrin mrkzind drdknc
rur-Drlyz qzas Azrbaycandan
bazarn olduu, burada karvansaraqoparlb Ermnistana verilmidir. Azrbaycanllara qar soyqrm siyasti
nn, irili-xrdal 138 diikanm yerbdiyi,
btn 20 sr boyu davam etmi v nha8 mscidin faliyyt gstrdiyi qeyd oluyt, srin sonunda onlar Ermnistandan,
nur. mscidin z mdrssi vard.

Tkc Hseynli xan [1762-83] mscidind 200 agird thsil alrd. rvan
xanl Rusiya trfindn ial edildiyi
dvrd (1827) hrd 5 min nfrdn
artq hali yaayrd. Milli torkibin gr, hr halisinin ksriyytini azrbaycanllar tkil edirdi. Ermnistan ensiklopediyasnda veriln xronoloji cdvl sasn hr 1390 ildn 1828 ildk
(438 il rzind) fasilsiz azrbaycanl hakimlr trfndn idar olunmudur.
rvan hri dflrl Sfvi v Os
manli dvbtbri arasnda mharib
meydanna evrilmi, gah bu, gah da digar dvbtin trkibin qatlmd. 1604
ild I ah Abbas [1587-1629] rvan tutaraq, hr halisinin bir hisssini rana
krmd.
Nadir ahn liimndn (1747) sonra
rvan mstqil rvan xanlnn mrkzi olmudur. kinci Rusiya-ran
mharibsi (1826-28) dvrnd 1827 il
oktyabrn 1-d rus ordusu rvan qalasn tutdu. Tiirkmnay mqavilsin
(1828) sasn hr rvan xanlnn
trkibind Rusiyaya birldirildi.
1828-40 illrd hr halisinin milli
trkibi nzr alnmadan yaradlm
Ermni vilaytinin mrkzi, qza hri, 1849 ildn is rvan quberniyasnn
mrkzi olmudur. 19 srin 20-30-cu illrind ran v Osmanl dvbti razibrindn krlm oxlu ermni aibsi
rvanda yerldirildi. h* halisi
krbn ermnilrin hesabna artsa
da, burada azrbaycanllar ksriyyt
tkil etmkd idi. 19 srin sonlarndan
yaradlan ermni milbti partiyalar
( Danaksutyun , Hnak v s.) ermni gncbrini milli ovinizm ruhunda
trbiy etmk, onlar silahlandrmaq,
azrbaycanl haliy qar basqnlar
tkil etmk iini genibndirdibr. 1905
ilin fevralnda ermni milbtibrinin
thriki zndn Bakda balam ermni-azrbaycanl toqqumalar tezlikb
rvana da glib xd. Mayn 24-d
rvanda milli zmind ba vermi
ermni-azrbaycanl toqqumalarnda
onlarla dinc azrbaycanl hlak oldu.
1916 ild rvan qzasnda 74200 nfr
azrbaycanl yaayrd, bu da murni
halinin 48%-ini tkil edirdi. 1918 ilin
maynda Ermnistan Respublikas yarand. Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti
hkumti iki xalq arasnda slh yaratmaq mqsdib hmin il mayn 29-da
arlm iclasnda rvan hrini
paytaxt olmayan Ermnistan Respublikasna gzt getdi.

Zngzur. Azrbaycann tarixi razisi olan Zngzur indiki Ermnistan Respublikasnn cnub-rqini, Gy glnn cnubunu, Azrbaycan Respublikasnn cnub-qrbini hat edirdi. Zngzur razisi antik dvrd v erkn orta
srbrd Atropatena (Adurbadaqan),
sonralar is Albaniya dvbtinin razisi daxil idi. 5-6 srlrd Cnubi Qafqazda Sasanilr leyhin ba vermi iisyanlar Zngzur razisini d hat etmidi. 6 srd burada nestorianlq triqti yaylmd. 7 srin birinci yarsnda
Albaniyann trkibind olan Zngzur
Xzr xaqanlnn hakimiyyti altna
dm, hmin srin ortalarnda is
rblr trfndn istila olunmu v
rb xilaftin qatlmd; burada islam
dini yaylmaa balamd. 9 srin 20-ci
illrind Babkin bal ib Xilaft
leyhin vst alm xrrmilr hrkat
Zngzur razisini d brmd. Zngzur 10 srin sonlarnda tkkiil tap
ing Snik (Sisakan) knyazlnn trkibind olmu, 11 srd slcuqlar trfindn tutulmudu. 12-13 srlrd Azrbaycan atabybri, Hlakular, 15-17
srbrd is Qaraqoyunlu, Aqoyunlu v
Sfvi dvbtbrinin trkibind olmudur. 1730 ild trk qounlar trfndn
tutulmu, 1735 ild Nadir xan far trfndn yenidn rana qaytarlmd.
1747 ildn Zngzur rvan v Qaraba
xanlqlarnn trkibind olmudur. Rusiya-ran mharibbrindn (1804-13;
1826-28) sonra Trkmnay mqavibsin (1828) sasn Zngzur Rusiyaya
qatlmdr. ar hkumtinin himaysi
altnda Zngzura ran v Osmanl dvbti razisindn ermnibrin ktbvi axn
balanm, beblikb d yerli azrbaycanl, qismn d krd halisinin mtbq sriyyt tkil etdiyi bir raitd ermni
halisinin d sayca xeyli artmasna sbb olmudu. Zngzur 1829 ildn Qaraba yabtin qatlm, 1861 ild is
Zngzur qzas kimi tkil olunmudu.
1916 ild Zngzur qzasnda azrbaycanllarn say 119500 nfr idi, bu
da mumi halinin 60%-ini tkil edirdi.
1917 ilin martndan 1918 ilin maynadk Zngzurda danaklarn azrbaycanl v krd halisin qar soyqrm
siyasti nticsind mslman kndbri
yerb-yeksan edilmi, xeyli insan hlak
olmu, doma yurdlarndan didrgin
dmbr. 1918 ilin maynda Cnubi
Qafqazda mstqil dvbt - Azrbaycan, Grcstan, Ermnistan respublikalar elan edildikdn sonra danak

hkumti azrbaycanllara qar dvbt

siyasti sviyysind soyqrm hyata
keirmidir. Andronikin, Njdenin, Dronun quldur dstbrinin Zngzura basqnlar nticsind tkc 1918 ilin yaynda v payznda 115-dn artq knd dadlm v yandrlm, var-dvbt v
mal-qara qart edilmi, 7729 nfr azrbaycanl, cmldn 3257 kii, 2276 qadn v 2196 uaq vhicsin ldrlm, 2339 nfr is yaralanm v ikst
edilmidi. 1919 ilin axrnadk 40 min
nfrdn artq dine sakin z doma yurdunu trk etmi, stlik, 30 mindn artq ermni Zngzurda yerbdirilmidi.
1919-20 illrd d ermni quldur dstbri Zngzurda azmlqlar trtmkd
davam etmibr.
Azrbaycanda (1920, 28 aprel)
Ermnistanda (1920, 29 noyabr) sovet
hakimiyyti elan edildikdn son a
Ermnistan SSR Xalq Komissarl,
Sovetinin 1921 il iyulun 20-d tsd q
etdiyi yeni inzibati-razi blgsn , sn Ermnistan SSR-d yaradlm 8 zaya zli Azrbaycan torpa hesab
daha bir qza - Zngzur qzas da
v olundu, slind, qsb edildi.
Moskva hakim dairbrinin antiaz. baycan siyasti nticsind ba verdi.
Zngzur qzasnn sasnda Ermrstanda Mehri v Zngzur qzalar yaradld.
l: P a a y e v A. Krlm. B., 1995; Ermnistan azrbaycanllarnn tarixi corafy; .
B., 1995; Deportasiya. Azrbaycanllarn Ermonistan razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ( eportasiyas. B., 1998; (h c t o i i- ). ., 1998.

Kamil Muxtarov, R auf MMii v

Azorbaycan SSR ikinci dnya ml ribsi illrind. Azorbaycan S S R m ill >

rib edm dvltldvin p Ian larinda. Fa^ t
Almaniyasi 1939 il sentyabnn 1-
Polaya hiicum etdi. Bir giin son a
ngiltr v Fransa hkumtlri Aim niyaya mharib elan etdibr. Ikinci
dnya mharibsi baland. Almaniya
Sovet ttifaq ib 1939 il 23 avqust tarixli
mqavilni pozaraq 1941 il iyunun 22-d
SSR - hiicum etdi. Barbarossa pla gr, alman ordusu qa qdr Arxangelsk-Htrxan xttin xmal idi.
Azrbaycan Almaniyann iallq
plannda xiisusi yer tuturdu. Onun srvtlri, strateji v geosiyasi mvqeyi faistbrn diqqtini clb edirdi. Almaniya
Bak neftindn istifad etmkl btiin

rqi istila edcyin byiik midlr bslyirdi. Sovet ttifaq zrind qlbdn sonra tiirk xalqlarnn yaad
razibrd Byk Trkiistan dvltinin yaradlmas nzrd tutulurdu.
Azrbaycan btvliikd bu dvbtin
trkibin daxil edilmli idi.
Hb 1941 ilin martnda Almaniyann Kontinental neft cmiyyti n Ba
ki zbt edildikdn sonra burada neftin
hasilat, emal v danmas taprlmd. Azrbaycandak iri snaye mssi-

Miiharib ilbrind Azrbaycandan

Sovet ordusu sralarna tqr. 640 min
nfr, cmldn 10 mindn ox qadn
sfrbr edildi. Azrbaycanda 1941 ilin
avqustunda 402-ci, oktyabrnda 223-c,
1942 ilin mart-sentyabr aylarnda 416-c,
avqust-sentyabrda is 271-ci milli atc
diviziyalar tkil edildi. Krmn mdafsind xsi heytinin oxunu itirmi 77-ci
Azrbaycan diviziyas 1942 ilin maynda
yenidn komplektbdirildi.
1941 il iyunun 28-dn etibarn res-

tisasl fhl hazrland. Neftibr fdakarlqla alaraq cbhni, xalq tsrrfatn yanacaqla tmin edirdibr. Miiharib dvrnd lky 75 mln. t neft veril
di. Ordunun yanacaa olan tlbatmn
70%-ini Bak neftibri dyirdi.
Bakda 130 nv silah v hrbi sursat
hazrlanr, cmbdn mhur uKatyua raketi, YAK-3 qrc tyyarsi
ylrd. 1941 ild byiik hrbi v tsrrfat hmiyyti olan Culfa-Mincivan,
Salyan-Neftala, Papanin (indiki li

"Barbarossa planf'
Mqdds Roma imperiyasnn imperatoru I Fridrix Barbarossann
adndan gtrlmdr. SSR-y
qar qsamddtli hrbi mliyyat
plan idi.
sh in alman rhbrbr tyin edilmidi.
Hi or Bak alndqdan sonra onu hrbi
ob ekt evirmk haqqnda taprq
ve nidi. Baknn v Aberonun snaye
v rbi hmiyytli mssislrinin rit. bri d hazrlanmd. Faistbrin
Qa qaza Edelveys adlanan hcum
pla na gr, Bak sentyabrn 25-d zbt
edi mli idi.
Wharibnin ilk ilbrind Azrbaycaii bard S S R rhbrliyinin d xsusi
pla n vard. 1942 ilin dekabrnda imzalanm mxf plana gr, azrbaycanllar Orta Asiya v Qazaxstana kriilmli idi. Sbbi is Sovet dvbtinin
Tiirkiyy etnik v dini mnsubiyytlri

416-c Taqanroq
Atc Diviziyasnn
hissbri Berlind
qlb paradnda.
1945 il.

srafil Mmmdovun nitqindn:

Mnim 22 yam var, ancaq mn
h, -hazrda hyatn sl mnasn
fa istlri mhv etmkd grrm.
N qdr ki, saam, mn bu larla
fa izm qar vuruacaam.
ib xn olan azrbaycanllara etibar etmo 3si idi. Lakin Qrmz ordunun Sta
lin*. ;ad v Qafqaz urundak dylrd
ql tsi, hminin M.C.Barovun xsi
nfuzu v tutarl arqumentlri .V.Stalini bu yoldan kindirdi.
Arxa cdbhd. Azrbaycan xalq miiharibnin ilk gnndn SSR-nin baqa
xalqlar il birlikd faist iallarna
qar miibarizy qalxd. 40 mindn ox
knll cbhy getdi. Yzbrl qrc
batalyonlar, ziinmiidafi v hrbihava hiicumundan mdaf dstlri
yaradld.

publikann iqtisadiyyat mharibnin

tbbbrin uyun quruldu: fhb v qulluqular n i giin 11 saata qaldrld,
mzuniyytbr bv edildi, rzaq v snaye
mhsullarnn sat iizr kartoka sistemi
ttbiq olundu. i zbana trk ednbr
iin 5-8 il hbs czas myyn edildi.
Faizm qar mbarizd Azrbaycan xalq biitn qvvlrini sfrbr edrk mhkm arxa cbh yaratd. Btn
snaye sahbri cbh iin mhsul istehsalna kedi. Orduya sfrbr olunanlarn yerini qadnlar v yeniyetmbr
tutdu. Qsa miiddtd 40 mindn ox ix-

Bayraml)-Hacqabul v b. dmiryol
xtlri istifady verildi. Bak avtomobil zavodunun sas qoyuldu.
Azorbaycamn kolxoz v sovxozlarnda cbh n mhm hmiyyt
ksb edn texniki bitkibr becrilirdi.
Knd mkilri mharib ilbrind lky yz min tonlarla mhsul verdibr.
Azrbaycan xalq 1941-43 ilbrd
mdaf fonduna 15 kq qzl, 952 kq gm, 311 mln. manatlq istiqraz verdi.
Cbhd vuruan sgrbr iiiin 1,6 mln.
dd miixtlif ya, 125 vaqon isti paltar
gndrildi.

1943 ilin payznda ialdan azad

cdilmi rayonlarda tsrrfatm brpas
n Azarbaycanda Respublika Yardm
Komitsi vo onun rayon komissiyalar
yaradld. imali Qalqaz neftilarino,
Leninqrad, Stalinqrad, Stavropol, Uk
rayna tasarrfatlarna xeyli pul, arzaq,
tikinti materiallar, sonaye avadanl
va s. gndarildi.
Mhariba illarinda Azarbaycanm
elm va madaniyyat xadimlarinin biitiin
qvvalari safarbar edilmidi. Yeni strateji xammal yataqlan kaf edilir, neft
emalmda miiasir texnologiyalar tatbiq
olunurdu. Grkmli kimya alim
Yusif Mammadoliyevin rahbarliyi ila
aviasiya n yksakoktanl benzin
istehsalinin yeni texnologiyas ilonib
hazrland.
Mahur carrah Mustafa Topubaov
harbi carrahiyyada yeni miialica metodlari hazirlayaraq minlarla asgari liimdan xilas etdi. Respublikada 70 harbi
hospital faaliyyat gstarirdi.
ctimai elmlar sahasinda alan alimlar xalqm tarixi kemiindan, qohramanlndan bahs edan asarlar yaradirdilar. 1945 ilin martinda Azarbaycan
SSR Elmlar Akademiyasmin yaradilmasi respublikanm elmi-madani hoyatinda miihiim hadisa oldu.
Azarbaycan dbiyyatnda miihariba
mvzusu aparc yer tutdu. Miihariba
dvriinda dy va partizanlarin
caatlarini tasvir edan onlarla oerk,
hekaya, povest, pyes va s. yazildi.
Azarbaycan bastakarlan miihariba
dvrnda onlarla yeni mar, simfoniya,
mahm, opera va s. yaratdilar. Cabhaya
xidmat iin konsert briqadalari yaradildi. Azorbaycan artistlari harbi hissalarda 35 min konsert vermidilr.
Miihariba ilbrindo Azorbaycan sonodli kinosunun bir qrup rejissoru vo
operatoru cobho xottino gedorok osgorlorin qohromanlndan bohs edon
xiisusi filmlor okirdilor. Qohroman
dylor Kamal Qasimov vo Boxtiyar
Karimova hosr olunmu Vatan olu
vo Boxtiyar kinonovellalan, arxa
cobhodoki fodakarhqdan bohs edon
kinojurnallar, kinooerklar, mharibodo donizilorin gstordiyi igidliklara
hasr olunmu Sualt qayq T-9 bodii
filmi okilmidi.
Horbi votonporvorlik torbiyosindo
tosviri sonot ustalan da foal itirak edirdilor. Azorbaycan rossamlarinin osorbri
1943 ildo Moskvada Tretyakov qalereyasmda nmayi etdirilmidi.

n cdbhd. Mharibnin ilk giinbrindon minbrb azorbaycanli cobhobrdo faizmo qar mordliklo vuruurdular.
Brest qalasnn mdafisind 44 nofor
azorbaycanli itirak etmi, axr nofoslorino qodor qohromanlqla dymdlr.
Kiik leytenant srafil Mommodov
1941 ilin dekabrnda Novqorod yaxinlinda Pustnka kondi urunda gedon
dylordo byiik caot gstordi vo
azorbaycanlilar arasmda ilk dofo olaraq
Sovet ttifaq Qohromam adina layiq
griild. 1942 ilin qnda Stalinqrad
cobhosindo podpolkovnik Hozi Aslanovun tank polku byk qohromanliq
gstordi. 1942 il dekabnn 22-do ona
Sovet ttifaq Qohromam adi verildi.
1944 il iyunun 23-30-da general-mayor
Hozi Aslanovun 35-ci qvardiya tank

israfil Mommodov.

SSR Ali Ba Komandanl 1942 il

sentyabrm 9-da Conubi Qafqaz respublikalannda, ciimladon Azarbaycanda
harbi vaziyyat elan etdi. Baki miidafb
rayonu yaradld. ohor otrafinda
istchkamlar quruldu. Tanklarn kea
bilmomosi n 16841 maneo yaradildi,
97 km uzunluqda dorin xondoklor qazild. Arxan ato nqtolori ilo birlodiron
535 km uzunluqda gizli yol okildi. 1
mln. 800 min m3 torpaq ii grld.
Dmon 1942 ildo 71, 1943 ildo iso 3 dofo
Baki somasina soxulmaa cohd gstordi.
lakin cosur toyyaroilr vo zenitilor
buna imkan vermodilor, faistlorin 96
toyyarosini mohv etdibr.
j
Mozdoku tutduqdan sonra giiclii
miiqavimotlo zloon dmon Bakiya de
yil, Nalik-Orconikidze istiqamotir. lo
horokoto balad. 402, 416 vo 223

Hzi Aslanov.

Qafur Mommodov.

Azorbaycan diviziyalari Mozdok ra\ >briqadas Berezna ayn keib Plecnits ohorini vo 508 yaay montoqosini
nunda dyr, 77-ci diviziya iso n azad etdi. Hozi Aslanov ikinci dofo dafio omoliyyatlannda itirak edirdi.
1942
ilin oktyabnndan sovet
Sovet ttifaq Qohromam adi ib toltif
sunun imali Qafqaz urunda dyi
olunmaa toqdim edildi, lakin bu ad
lorindo Azorbaycan diviziyalari;
ona lmndn sonra - 1991 ildo verildi.
Hozi Aslanov iki dofo Sovet ttifaq
osgorlori byk roadat gstordilor. 77
Qohromam adina layiq grlm yegano diviziya Ker, Rostov, Stavropol va
yaay montaqabrinin azad edilmasin >
azorbaycanlidir.
Borodino lndaki vurumada pu- itirak etdi. 402-ci diviziya Mozd
lemyotu dris Voliyev dmnin 50-don atrafinda 10 yaay mantaqasini d
ox osgorini, Leninqrad somasinda toy- mandan tamizladi. 416-ci diviziya im
yaroi Hiiseynbala liycv iso 6 alman
Qafqaz va Azov donizi sahillorindoki i
sira yaay montoqobrinin azad ediln
toyyarosini mohv etdibr.
1941
ilin dekabrmda almanlar Mossindo byiik rol oynadi. Tuapse urund t
gedon dybrd Qafur Mommodo
kva otrafinda ciddi molubiyyoto
dmonin 13 osgorini mohv edorok.
uradld. Lakin dmon hob giiclii idi.
komandirini z hoyat bahasna lmdon
1942 ilin maynda faistlor Kcri, sonra
xilas etdi. lmndn sonra ona Sovet
iso Sevastopolu olo keirdi vo Volqaya
ttifaq Qohromam adi verildi. Qafqazda
torof irolilodi. Avqust ayinda Kras
nodar, Stavropol vo Maykop olo alman ordulannm darmadagin edilmosi
Azorbaycan faist istilasi tohliikosindon
keirildi. Baki byk tohliiko altmda
xilas etdi.
idi.
o

gasinda azorbaycanli osirlor gizli tokilat

yaratmdlar. Takilata zabitlr Had
Qiyasbyov va Mirzaxan Mommodov
rohborlik edirdilor. Tokilatn kmoyib
bir qrup osir lm diiorgosindon qaaraq partizan horokatma qoulmudu.
1942
ilda Fransadak faist habs darglrindn qab partizanlara qoulan hmadiyya Cabraylov Armed
Miel ad ila Fransann mqavimat
harakatnda faal itirak etmi, bu lkonin an yksak mkafat - Faxri legion
ordeni ila taltif edilmidi.
Stalinqrad dylari vaxt ar yaralanaraq asir dn Mehdi Hseynzada
sonradan Yuqoslaviya partizanlanna
qoulmudu. Faistbra qar mbarizodo
ofsanovi qohramanlqlar gstarmi, 700
harbi asiri azad etmidi. , Mixaylo
laqabi ib Yuqoslaviya Xalq Azadliq
Ordusunun kafyyat-taxribat qrupuna
rahbarlik edarak 1000 nafardan ox
alman zabitini mahv etmidi. Mehdi
Hseynzada 1944 ilda faistlarla dydo
xeyli dmon qrm vo ol kemomk
n son gllasini zna vurmudur.
1957 ilda ona Sovet ttifaq Qahramam
adi verilmidir.
taliyadak partizan hrkatnda itirak etmi li Babayev Qaribaldi adna
batalyonun komandiri olmu, igidliklar
gstarmi, bu lknin Harbi catino
gro medal ilo toltif olunmudu.
taliya faist rejiminin bas B.Mussolinini
hobs edon partizan dstosinin tor
hmodiyy Cbraylov.
Ziya Biinyadov.
M ehdi H seynzad.
kibindo Vilayat Hseynov da var idi.
Buhenvald liim dargasinda
smayl liyev idi. 1943 ilda 50 nafar
yaradilan gizli takilatn rahbarlarindan
na gro 271-ci diviziyaya Qorlovka
azarbaycanl Mammad liyevin bal
biri olan kbar Aaycv faistlara qar
diviziyasi , 77-ci diviziyaya iso Simfei pol diviziyasi adi verildi. 416-ci vo ila faist dargalarindan qaaraq Krmmbariza aparmdr. Faaliyytinin st
da xiisusi partizan dastasi yaratmdlar.
alatdan sonra o, faistlar tarafidan
77
diviziyalar 2-ci dorocoli Suvorov
Ukraynada isa 400 azarbaycanl partizan
or< mi ib toltif edildibr.
giilbbnmidi.
dastasi tkil etmi, baqa partizan
Dnyann antifaist qvvolorinin
I.Aslanovun tank briqadasi Pribaltik run azad edilmosindo foal itirak et
dstlari ila birlrk Ukrayna, exoslosoyi noticosindo byiik qolobo oldo olun
vakiya va Macarstanda faizma qar
du, mayn 8-do Almaniya qeyd-ortsiz
di ,1945 il yanvarm 24-do dyii omoli} tlan gctmoyan bir yerdo, mammal
fal mbariz aparmdlar.
toslim aktn imzalad. 9 May 1945 il
1942
ilda polkovnik lakbar liyevtarixo Qolobo gn kimi daxil oldu.
ai b giilla yarasindan halak oldu.
lilli Azarbaycan diviziyalari SSR
Belorusiyann Borisov hrindo faaliy
Lakin kinci dnya mharibsi da
ar; .'.si laist iallarndan tomizlondik- yat gstaran Dyadya Kolya partizan
vam edidi. SSR avqustun 9-da tocad.v ;onra orqi Avropamn azad edilmasi
birlomosinin qorargah roisi olmu, 1944 vzkar Yaponiyaya qar mhariboyo
qouldu. Sentyabrm 2-do Yaponiyann
an iiyyatlarinda da itirak etdibr. 223- ildo Suvorov adina partizan dostosino
cii liviziya Yuqoslaviyamn azad edilma
komandir tayin edilmidi. Dst Almatoslim olmasi ilo mharibo qurtard.
niyaya aparilan 4 min sovet vtndam
SSR mharibodon qalib xd. Bu
sinda foal itirak etdiyino gro foxri
Belqrad diviziyasi adim aldi. O, hom xilas etmidi. Ukraynada S.A.Kovpaqolobonin oldo edilmosindo Azorbaycan
da Vyanamn faistlardan tomizlonmokn mhur partizan ordusunda xeyli
xalqimn byk rolu oldu. Sovet or
sinda byk raadt gstardi va Qrmz
azarbaycan 11dy rd .
dusunun texnikasmi Baki nefti horokoto
Bayraq ordeni ib taltif edildi.
Azarbaycanlilar Avropa xalqlarnn
gotirirdi. Onlarla azorbaycanli sorkordo
271-ci diviziya Pola va exoslovakipartizan va antifaist mqavimat hara
- Hozi Aslanov, Akim Abbasov, Mehdi
yanin azad edilmasinda yaxndan itirak
katlannda itirak edirdilar. Polada
Mahmudov, Yaqub Quliyev, Hobibulla
etdi. Bu dylorda, Ziya Biinyadov da
1942 ilin yaznda faist harbi asir darHseynov, Aslan Vozirov vo baqalar

Azorbaycanli dylor Stalinqrad

daxil olmaqla, 20 nolar azorbaycanli So
dylorindo do caotb vurumudular.
vet ttifaq Qahromam adina layiq grlBalolan Abbasovun balq etdiyi
diilor.
416-ci Azorbaycan diviziyasi 1945
snaypcrbr qrupu iki ay orzindo dmonin
mino qodor osgor vo zabitini mohv etdi.
ilin fevralmda dmnin mqavimotini
qrb, Oder ay sahilino xd vo Berlin
Alman ordusu 1943 ilin fevralmda
iizorino yeridi. Azorbaycan dyiilori
Stalinqrad otrafinda tamamilo darma
dagin edildi. Bu qolobo mharibonin ge- mayn 2-do Berlinin Brandenburq darvazasi iizorino qolabo bayran sancdi.
diindo osasl dn yaratdi.
1943
ilin yayinda on minbrb azor-Rcyxstaqn ahnmasnda gstardiyi raadata gra Yusif Sadiqov Sovet ttifaq
baycanli biitiin cobholrdo roadatla vuQahramam adina layiq grld.
ruurdu. Nacaf jdarov Oryol ohrindo
Azarbaycanlilar partizan va untifasist
qalaba bayram ucaltdi. Harbi toyyaharakatlannda. Dybrdo osir dm
roilor Adil Quliyev vo Zleyxa Seyidmommodova z igidliklori ilo forqlondivo faist hobs dargalarina salnm
azarbaycanhlarm oxu asaratdan qurlar. 416-ci diviziya Taqanroq ahorinin
azad edilmasinda gstardiyi raadata g- tarmaq n mbarizani davam etdirir,
habs dargalarindan qab partizanlara
ra "Taqanroq diviziyasi foxri adina la
qoulurdu. Smolenskda faaliyyat gstayiq grld.
ran partizan briqadasimn qarargah raisi
Tforbi omoliyyatlarda qohromanl-

lkoni fai/.m blasndan qutarmaq

n byk horbi tkilatlq qabiliyyoti vo osgori roadot gstordilor. Xalqn
mrd oullarndan 47 nofori, Azorbaycandan cbhoyo gedn baqa milltbrin
nmayondlrindn iso 74 nofori dyiilordoki radtin gro Sovet ttifaq
Qhrmam adna layiq grld. 30 nofor
lrot ordeninin hor dorocosi ilo, 176
min nfr iso mxtlif orden vo medallarla tltif edildi.
Azrbaycan SSR 20 srin 40-c illorii 2-ci yars - 60-c illorindo. Sovet imperiyas mharibodon sonrak illordo
Barov Mir Cfr Abbas olu
(1896-1956)
Azrbaycan Kommunist Partiyas
Mrkzi Komitsinin v Bak hr
Partiya Komitsinin 1-ci katibi ilmi (1933-53), respublikaya rhbrlik etmidir. Bundan vvl,
1921-30 illrd Azrbaycann fvqlad komissiyasnn sdri, Ba
siyasi idarnin sdri, xalq daxili ilr
komissar, Azrbaycann Xalq Komissarlar urasnn sdr mavini,
1932-33 illrd onun sdri olmudur.
Azrbaycan KP MK v Bak hr
PK-nn birg plenumunda (1953,
iyul) ziyankarlqda, qsurlu rhbrlik
metodlarnda v b. mllrd tqsirkar bilinib vzifsindn knar
edilmidir. S S R Ali mhkmsi
Hrbi kollegiyasnn hkm il
(1956, aprel) xalq dmni kimi
glllnmy mhkum edilmidir.
Mir Cfr Barovun ziddiyytli faliyyti indiydk obyektiv tarixi
qiymtini almamdr.
gclii horbi-siyasi qvvoyo, vo silahna
malik olan dvloto evrildi. Onun bal ilo sosialist" sistemi yaradildi. Totalitar rejim, inzibati-amirlik idariliyi
gclondi. Mharibonin vurduu ziyanlar
tezliklo aadan qaldrld. 10 il orzindo
108 yeni iri snaye mossisosi tikildi. Foh1 vo qulluqularm say 2 dofo artd. stehsalatda miiasir texnika vo texnologiyalar totbiq olundu. Yeni neft vo qaz
yataqlan akar edildi vo onlarin bir oxunun istismarna balanld. 1948 ildo
dnyada ilk dofo aq donizd neft-modon
estakadalari quruldu. Neft dalarnda
1949 il noyabrm 7-do ilk doniz neft
quyusu fontan vurdu. Yeni neft email
mossisolori, cmldon 1953 ildo Yeni
Baki Neftayirma zavodu io salnd.

Respublikada kimya, dag-modon,

qara vo olvan metallurgiya, energetika
sonaye saholori daha da inkiaf etdi.
Sumqayit, Mingoevir, Dakoson, li
Bayramli kimi yeni sonaye morkozlori
meydana goldi. Sumqayitda kimya
(1945), boru prokat, sintetik kauuk
(1952), alminium (1955) zavodlar,
Qarada sement zavodu (1951), Aberonda imal Dvlot Rayon Elektrik
Stansiyasi (1954), Mingoevir Su Elektrik Stansiyasi (1954), Dakoson filizsafladrma kombinat (1954), Baki qaz
email zavodu (1961). Mingoevir kabel,
Baki poladoritmo, soyuducu, in, Sum
qayit superfosfat, Gonco aliiminium
zavodlari (1958-66), li Bayramli stilik-Elektrik Stansiyasi (1968) io salnd.
Onlarla yiingiil, yeyinti, yerli sonaye
mssissi - ayaqqab, mebel, gn-dori,
tiki-toxuculuq fabriklori, xala-mahud
kombinati istifadoyo verildi.
Kommunikasiya vasitolori inkiaf
etdi. Baki-Krasnovodsk (indiki Tiirkmonba) boro yolu (1962), YevlaxBordo-Adam domir yolu (1967), Baki
metrosunun ilk 6 stansiyasi (1967) io
salnd. Avtomobil, doniz-ay vo hava
noqliyyati xeyli inkiaf etdi.
Tikinti sahosindo mhm iroliloyilor
oldu. ohor vo kondlordo monzil tikintisi
xeyli genilondi. Bakida indiki ohriyar
adna klub, Hkumot evi, universitet,
Mustafayev imam Dadmir olu
(1910-97)
1954-59 illrd Azrbaycan Kom
munist Partiyas Mrkzi Komitsinin 1-ci katibi olmu, respublikaya
rhbrlik etmidir. Bundan vvl
Azrbaycan S S R knd tsrrfat
naziri, Azrbaycan Kommunist Partiyas Gnc Vilayt Komitsinin 1ci katibi, Azrbaycan Kommunist
Partiyas MK katibi ilmidir. 1950
ild Azrbaycan EA-nn hqiqi zv
seilmi, 1970-87 illrd Azrbaycan S S R EA-nn Genetika v Seleksiya nstitutunun direktoru olmudur. 1990-97 illrd Respublika Asaqqallar urasnn sdri idi.
Bak limam, sirk binalar, Respublika
stadionu tikildi, Akademiya ohorciyi
salnd (1967).
Respublikanm kond tosorrfatnda bir
sra islahatlar - xrda kolxozlarn, mantraktor stansiyalarnn lv edilmosi, tosrrfat rhborlrin tolobkarln artrl-

mas, habel man-traktor parknm mhkonlondirilmosi, suvarma obokosinin

genilondirilmosi (Yuxar Qaraba, Samur-Aberon kanallan istifadoyo verildi)
noticosindo irolilomlr ba verdi. Parnbq,
ipok, ttn, torovoz, zm istehsal artd.
Lakin orzaq mohsullan istehsala, hcyvandarln inkiafma lazmi diqqot verilmirdi.
Kommunist partiyasnn dvlot hakimiyyot orqanlar vo ictimai tokilatlar
zorindo amirano rohborliyi vo tozyiqi
comiyyotin yaradc qiivvolorini xeyli
dorocodo buxovlayr, z moqsdlrin
Axundov Vli Yusif olu
(1916-86)
1959-69 illrd Azrbaycan Kom
munist Partiyas Mrkzi Komitsinin birinci katibi ilmi, respub
likaya rhbrlik etmidir. Bundan
vvl Azrbaycan S S R shiyy
nazirinin mavini (1949-52), Azrbaycan S S R shiyy naziri (195458), Azrbaycan Kommunist Partiyas MK katibi (1958), Azrbaycan
SSR
Nazirlr Sovetinin sdri
(1958-59) ilmidir.
Q.M.Musabyov adna Virusologiya, Mikrobiologiya v Gigiyena
institutunun (hazrda V.Y.Axundov
adna) direktoru olmu, 1969 ild
Azrbaycan EA-nn hqiqi zv
seilmidir.
uyun istiqamotlondirirdi. SSR rohbo
lori szdo beynolmilolilikdon, xalqla :
dostluundan danr, omoldo is '
Azorbaycan xalqna qar ayr-sekih
siyasoti yeridirdilor. Bundan bohrolono
ermoni millotilori dofolorlo rosmi oki
do Morkoz qarsmda Azorbaycan
Dalq Qaraba Muxtar Vilayotin;
Ermonistan SSR-o verilmosi mosolosi
qaldrmdlar. Azorbaycanllar z ta
xi-etnik torpaqlarndan - Qorbi Azo
baycandan (o zaman Ermonistan SSf
torkibindo olan) nvboti dofo 1948-5
illordo kiitlovi deportasiyaya moru'
qaldlar. 1947-ci il dekabrn 23-do SSR
Nazirlor Soveti Ermonistan SSR-don
kolxozularn vo baqa azorbaycanl
ohalisinin Azorbaycan SSR-in KrAraz ovalna krlmosi haqqnda
4083 sayl qorar verdi. SSR Nazilor
Sovetinin 1948 il 10 mart tarixli
Ermonistan SSR-don kolxozularn vo
baqa azorbaycanli ohalisinin Azorbay
can SSR-in Kr-Araz ovalna krl-

msi ilo laqodar todbirlor haqqmda

daha bir qorar ilo bu ii hoyata keimok n konkret todbirlor plan moyyon olundu. Bu qoraiara gro, I948 ildo
10 min, 1949 ildo 40 min, 1950 ildo iso 50
min nofor knlllk prinsipino osa
son Azorbaycana kiirlmoli idi. Knllii krmo ad altinda nozordo
tutulan 100 min nofordon 62 min nofor
azorbaycanli zorla Azorbaycanm KiirAraz ovalna krld, onlarin hor
noforindon biri yeni oraito uyunlaa
bilmoyib mohv oldu. Ermonistan SSR
orazisindo minlorlo Azorbaycan toponimlori doyidirildi. Bunun oksino ola
raq Azorbaycan SSR-do, xsusn yeni
sonaye morkozlorindo, Dalq Qarabada ermoni ohalisinin artmas n olveili orait yaradildi.
Azorbaycan Respublikasi Prezidenti
ieydor liyevin 19481953-c illordo
zrbaycanllarn Ermonistan SSR orazisindoki tarixi-etnik torpaqlanndan
ktlovi surotdo deportasiyasi (1997 il
!8 dekabr) vo Azorbaycanhlarm soyqiimi haqqmda (1998 il 26 mart) formanlarindan sonra homin tarixi hoqiqotlorin obyektiv elmi aradrlmasna
baland.
50-ci illorin ortalarmda siyasi sistemi
okmillodirmk, oxsiyyoto porosti vo
onun aci noticolorini aradan qaldirmaq,
sosialist demokratiyasm inkiaf etdirmok istiqamotindo doyiikliklor, yarmq todbirlor hoyata keirilso do,
bunlar noticosiz qaldi.
Bu illordo respublikada ohalinin sayi
xeyli artdi, 50-ci illorin sonunda miihaibodon ovvolki soviyyoyo atd, 60-ci
lrin sonunda iso artiq 5 mln.-u tb
;,edi. Urbanizasiya prosesi srotlondi.
Tohsil vo elm, odobiyyat vo incosonot
laha da inkiaf etdi. cbari ycddiillik
1949), sonra iso sokkizillik (1959) tohsil
iioyyon olundu. Baki Teatr nstitutu
ndiki Modoniyyot vo incosonot Univerteti), Pedaqoji Xarici Dillor institutu
ndiki Dillor Universiteti), Politexnik
nstitutu (indiki Texniki Universitet)
vos. ald. Yzloio kitabxana, klub,
kinoteatr, muzey yaradildi. Azorbaycan
bostokarlannin osorlori diinya hroti qazandi. Azorbaycan teatr sonoti, Azor
baycan kinosu daha da inkiaf etdi.
Qozet, jurnal vo kitab nori genilondi.
1956 il fevraln 14-do Azorbaycan Televiziyas foaliyyoto balad.
Azorbaycan elmi bir sra grkomli
nailiyyotlor oldo etdi. Xalqm tarixino,
modoniyyotino dair onlarla elmi osor,

Heydr lirza ol liyev.

cmlodon cildlik Azorbaycan tarixi

(1958-63) vo s. fundamental osorlor
yaradildi.
Azorbaycan SSR 20 osrin 60-ci illori
nin sonu 80-ci illordo. 1969 il iyulun 14do Azorbaycan K P MK-mn Plenumun
da Heydor lirza olu liyev MK-mn
birinci katibi seildi. Homin il avqustun
5-do H..liyev Azorbaycan K P MKnin plenumunda x edorok, respubli
kanm siyasi, sosial-iqtisadi vo modoni hoyatini dorindon tohlil etdi vo ciddi nqsanlar olduunu gstormoklo borabor, onlarm aradan qaldinlmasi yollarmi gstordi,
lkodo monovi-psixoloji iqlimin salamladrlmas vo omok intizammin mh-

komlondirilmosi zorurotini iroli siird.

Heydor liyev qsa mddotdo res
publikada idaroilik sistemini xeyli
mhkomlondirdi. Kadrlara qar tolobkarlq, taprlan i n mosuliyyt artrld. Rvotxoiua, korrupsiyaya qar
ciddi mbarizoyo baland. Sovet haki
miyyoti tarixindo ilk dofo sosialist comiyyotindo vozifodon sui-istifado, rvot
vo korrupsiya kimi monf hallarn olduu vo onlara qar mbarizonin vacibliyi
Azorbaycan K P MK-nn 1969 il avqust
plenumunda elan edildi. Qsa miiddotdo
Azorbaycan SSR-in srotli sosial-iqti
sadi vo modoni inkiaf SSR rohborliyindo H..liyevo byiik nfuz qazan-

Heydr liycv Bak zn qazma

qurusunla. 1975 il.

drd. O, 1976 ild Sov. K P M K Siyasi

Brosu zvlyn namizd seildi.
mumiyytb, 20 srin 70-80-ci illri
Azorbaycamn sosial-iqtisadi v mdni
yksli dvr kimi sociyylnir. Respublikanm sosial-iqtisadi trqqisi yolunda sl dn yarand: 250-dn ox
zavod, fabrik istifady verildi, 630 min
nforlik yeni i yeri yaradld. H.liyevin tobbs il SSR hkmti
respublikada xalq tsrrfatnn inkiaf
n be xsusi qrar qbul etdi.
1971-85 illrdo iqtisadiyyata srmay
qoyuluunun hcmi 32 milyad rubl
tokil edirdi ki, bu da sovet dvrnn
vvolki 50 ilind istifad olunan vsaitdon 2,1 df ox idi. Snayenin sas
fondlarmn 69%-i yenibdirildi v onlarn tochizi 2,7 df a td. Yeni yataqlar
kf edildi. Dnizd 2800-6500 m drinliyindo neft quyular qazlmaa baland. Xzr , elf tipli masir zn
qazma qurular yaradld. Bak neftayrma zavodlarnda neftin ilkin emal
n ELOU-AVT qurular io salnd.
Neft manqayrma snayesi siirotb inkiaf etdi. Conbi Qafqazda iri poladritmo zavodu istifady verildi (1985),
Dri Doniz zllri zavodu tikildi.
70-ci ilbrdo snayed struktur dyiikliklri davam cdirdi. Bak Moit

Kondisionerlri zavodu qsa mddtd

tikilib. 1975 ild istifady verildi. Ulduz , "Azon cihazqayrma zavodlar,
Sumqayt komprcssorlar zavodu, Bak
clektrik qaynaq avadanl zavodu i
dd. Onlarla istehlak mallar istehsal
edon, cmldn Aberon, Siyzn
broyler fabrikbri, Bak ampan rablar zavodu, habeb Bakda 2 evtikm
kombinat, Sumqayt v Mingevird
evtikm zavodlar, Sumqayl o zavo
du, bt Aac Emal Kombiat vo s.
mssisbr istifady verildi. Araz, Tortr, mkir su-elektrik stansiyalar,
Azrbaycan D RES-i io salnd.
Azorbaycamn enerji mstqilliyi tmin
olundu.
Heydr liyevin respublikaya rhborlik etdiyi 1969-82 ilbrdo knd tsorrfatnn dinamik inkiaf, respublikann v btvlkd lknin iqtisadiyyatnda onun rolunun artmas mhm iqtisadi nticlrdn biidir. K.olxozv sovxozlarn maddi-texniki bazas
daha da mhkmbndi. Byk meliorasiya proqram hyata keirildi. Ba Mil,
Aberon, Lnkran, Caar-Cibir, mkir kanallar, Araz, Arpaay, Srsong,

kompleksbri tikildi. Respublikaya 126

min ba cins qaramal gtirildi. Knd tsrrfatnn mumi mhsulunun hcmi
1981-85 ilbrd 1966-70 illrin sviyysin nisbtn 2,6 df oxald.
Geni iqtisadi quruculuq saysindo
1970-85 ilbrdo omok mohsuldarl
snayed 2,1, knd tsrrfatnda 1,8
df, xalq tsrrfatnda glir 335% v
ya mumittifaq gstricisindn 2 df
ox artd.
Snaye istehsal iki df oxald,
vvlki 50 ildo olduu qdr mhsul
istehsal edildi. Knd tsrrtifatnda
mumi mhsulun hcmi 2,7 dx'o artd.
Ba vern dyiikliklrin miqyasna,
iqtisadi v sosial sahobrd aparlan
dorin struktur islahatlarnn xarakteri, xalqn maddi rifah halnn ykslmsin gr doqquzuncu, onuncu v on
birinci beillikbr Azrbaycann yeni
tarixind mhm bir dvrdr.
Hmin ilbrd yaradlm iqtisadi. elmi-texniki v mdoni potensial glck
do respublikann tam mstqil dvb
kimi faliyyt gstrmsi n mhkm
zmin yaratd. 20 srin 70-80-ci ilbrind
SSR-d z iqtisadiyyatm mstqil ida-

Neft dalar.

Yuxar Xanbulanay, mkir v b. dryaalar istifadoy verildi. Bod, Acabdi, Sabirabad, Beybqan iri pambqlq rayonlarna evrildilr. Lnkran Astara, Quba Xamaz zonalarnda
trvzilik daha da inkiaf etdirildi.
zm plantasiyalar 1970 ildki 121,6
min ha-dan 1985 ild 268 min ha-ya ataraq 2,2 df artd. ri heyvandarlq

etmy qadir olan 2 rcspublikadan

biri Azrbaycan idi.
Respublikada geni sosial-mdni
quruculuq proqram hoyata keirilirdi.
Bak, Sumqayt, Gnc vo b. hrlr
byyr, trafnda yeni yaay massivbri salnrd. Azrbaycanda 20 mln.
m2 mnzil sahosi istifady verildi,
yzbrb masir binalar tikildi, yollar,

krpiibr, knd v qsobolr salmd.

Azorbaycan az vaxt irisind inkiafn
balca keyfyyot llorino gro mttofiq respublikalar iorisind no xd.
Srotli sosial-iqtisadi inkiaf noticsindo
ictimai omok blgsnd istr idxal, istors do ixrac edib mhsullarn hcmi gr ttifaq miqyasnda Azrbaycann rolu xeyli artd.
Respublikada elm, thsil, dbiyyat, incsnt vo memarln inkiafna
da diqqt artrld. Ali, orta ixtisas,
mumthsil mktbbri, teatr, klub,
mzey, kitabxanalar bkosi xeyli
genibndi. 1971 ild Heydor liyevin
tbbsti il m illi hrbi kadrlar
yetidirilmsi n C.Naxvanski
adna respublika orta ixtisasladrlm
in ;rnat mktbi tkil olundu.
Y kskixtisasl mtxssis kadrlar

qiqat mssislri yaradld. 1975 ild

EA-nn nzdind Xozr Elmi Mrkzi
foaliyyt balad. 1978 ild morkzin
sasnda Tbii Ehtiyatlarn Kosmik
Tdqiqatlar Institutu, 1981 ild is
Kosmik Tdqiqatlar Elni stehsalat
Birliyi tkil edildi.
Respublikada kitab ap v mtbuat
xeyli inkiaf etdi. 1969 ild Qobustan
almanax nr edilmy balad. 1990
ild 168 qzet, 91 jurnal, 1300-dn ox
kitab ap olunurdu. 1976-87 ilbrd
Azrbaycanda ilk dof byiik informasiya tutumlu 10 cildlik Azrbaycan
Sovet Ensiklopediyas nr edildi.
Xalqn mnvi dyrbrin diqqt
artrld. Nizami. comi, Nsimi, Tusi,
Vaqif, Aq bsgr, zeyir Hacboyov,
Mslm Maqomayev, Hseyn Cavid ki
mi grkmli elm, dbiyyat v incsnt
xadimbrinin yubileybri, Azrbaycan
teatrnn 100 illiyi tntno ib qeyd olun
du. Azorbaycan tarixin v Azrbaycan
dilin aid qiymtli aradrmalar yiksk
dvbt mkafatlarna layiq grld.
1974 ildn ali mktbbrd Azrbaycan
tarixinin todrisin ayrlan saatlar artrld. 1977 ildo Nizami irsinin yenidon
yrnilmsi haqqnda qrar qbul olun
hi: rlanmasna diqqt atrld. 17000- du, bu sahod smrli ibr grld. don ox azrbaycanl olan v qz
nubi Azrbaycanla bal mvzulann dSSR-nin 170 aparc ali tohsil ocana
biyyatda inikas n geni imkanlar
gndorildi.
ald. 1979 ildo Azrbaycan Yazlar
1990
ildo respublikada artq 4534ttifaq nn Cnubi Azrbaycan zr kamumthsil, 182 texniki pe, 77 orta ix
tibi seildi. Vaxtib pantrkist kimi
tisas, 17 ali ktb. 4605 kitabxana,
damalanm Hseyn Cavidi cnazsi3680 klub faliyyt gstrirdi.
nin qalqlan 1982 ild rkutsk vilaytinAzrbaycanda onlarla yeni elmi td- dn gtirilrk Naxvanda dfn edildi.
A/.rbaycan Sovet
1 siklopediyas
1'j65 ilin dekabrnda Azrbaycan
J jvet Ensiklopediyasnn Ba rec sksiyas yaradld. Ba redaksiya
ilektivinin grgin myi saysind
n jvzu v lifba zr ensiklopediya
n teriallarnn toplanmas, sistem
s-lnmas v redaktsi sahsind
byk ilr grld v artq 1970
ilda ensiklopediyamn birinci cildi
(Ba redaktoru Rsul Rza) apdan
xd. Ermni milltilrinin nnvi
qrziliyi, Moskvann tzyiqi v
n-spublikann bzi alimlrinin canfanl saysind Azri Sovet
Ensiklopediyas adlanan hmin cild
"pantrkizm ideyalar" il zhrIt.nmi nr kimi qiymtlndirildi v
t mun sasnda da onun btn tiraj
I v olundu. Azrbaycan Svet
[ siklopediyasnn birinci cildinin
" mizlnmsi" v yenidn nrini
dnha 6 il gzlmk lazm gldi.
1**76-87 illrd 10 cildlik Azrt yean Sovet Ensiklopediyasnn
nri baa atd.

Heydr liyev faizm qar mbarizd Azrbaycan xalqnm oynad rolun dzgn qiymtlondirilmsin alrd. 70-ci illrd H.liyevin tbbiis ib Taqanroqda 416-c, Sevastopolda
77-ci Azrbaycan diviziyalarnm rfn byk abidbr, Bakda iso Mehdi
Hscynzadonin hcykli ucaldld. kinci
diinya mharibsind faizm zrind
qbbonin qazanlmasnda Bak neftinin
mstsna hmiyytini nzro alaraq
1987 ild Bak nlori Lenin ordeni ib
tltif edildi.
DQMV-nin iqtisadi v modoni troqqisin diqqt artrld. 70-ci illrdo ua
hrinin inkiaf n bir ne xiisusi
qrar qobul edildi. 1973 ildo Xankndid (o zamank Stepanakert) Azor
baycan Pedaqoji nstitutunun flial
sasnda Pedaqoji nstitut ald. 1979
ildo Adam-Xankndi dmir yolu kildi. 1980-81 ilbrd uada Molla Ponah
Vaqifin qbri zrind trb ucaldld.
zeyir Hacbyovun, Blbln evmuzeybri ald. Natvann hcykli
qoyuld. hrd byk mehmanxana,
oxmrtobli yaay binalar, inzibati
binalar tikildi. ua mumittifaq sviyyoli kurort hrin evrildi.
Heydr liyevin rhbrliyi dvriind
ermni separatlar aq xlardan
kinirdibr. 1977 ilin noyabrnda onlarn Dalq Qaraba msbsini nvbti
df qaldrmaq chdinin qars qtiyyotb alnd.
1982 ilin dekabrnda Heydr liyev
Sov. K P M K Siyasi Brosuna zv seildi. SSR Nazirbr Soveti sdrinin bi-

T/\R\X
rinci mavini tyin edildi vo bu imkannistandan Azorbaycana deportasiya
olunan azorbaycanlilarin sayi 50 min
lardan da Azorbaycanm inkiaf namino
noforo atd. Qaqnlarla iloyon inforistifado etdi. Btvlkdo 1969 87 illor
masiya morkozi yaradlmadndan itAzorbaycanm quruculuq salnamosin
kin don, ailosini itiron adamlann sayi
parlaq sohifolor kimi daxil oldu. Bu
artirdi. Azorbaycan rohborliyi Moskvadvrdo masir mstqil Azorbaycan
nin omri ilo Dalq Qarabaa gedon bii
Respublikasnn tmli qoyuldu.
Sovet impcriyasn squtu. Azrbaytiin yollar kosorok qaqnlarn, hotta qocann dvlt stqilliyinin brpa olunhumlarmin yanina belo getmosino imkan
as. SSR-nin iqtisadi, siyasi vo ideolovermodi. Dalq Qaraban kondlori vo
ji osaslarnm iflasa uramasnn ciddi
ohrlrinin sakinlori ilo svdoloib evini
obyektiv vo subyektiv, daxili vo xarici
doyimok n razla golon qaqnlar bu
soboblori vard. qtisadi tonozzln bamkandan da mohrum edildilor. Ermoni
lca sobobi sosialist iqtisadi modelistan SSR Ali Sovetinin (1988 il 15 iyun)
sessiyasinda DQMV-nin Ermonistan
nin , qeyri-iqtisadi idaroilik sulunun
vo kommunist ideologiyas sisteminin
SSR torkibino daxil edilmosino raziliq
mohvi. partiyann niifuzdan dmosi, in- vermosi barodo qeyri-qanuni qorari da vo
sanlarda oxsi sahiblik hissinin, azad ro- ziyyoti gorginlodirdi.
1988 ilin ovvollorindon Ermonistanqabotin olmamas idi. Rosmi idcologida Ermonistam trklordon tomizlomoyann ehkamlar ilo hoyat hoqiqotlori
arasnda ziddiyyotloin doinlmosi inli! , Ermonistanda yalmz ermonilor yasanlarn inamn qrr, siyasi quruluun
amaldr! arlar altinda mitinqlor
keirilmoyo baland. Homin ilin noyabr
dayaqlarn laxladrd. SSR-do gedon
destruktiv proseslori diqqotl izloyon vo
onlar stimulladran, dnyan yenidon
Deportasiya
nfuz dairolorino blmok istoyon dvlotAzlq tkil edn milltin, xalqn, yalorin antisovct siyasti do iflas srotxud dini icmanin zorla, ktlvi
londiron mhm soboblordo idi.
surtd, dvlt sviyysind z
1985 ildo sovet rohborliyi lkoni bhyurdlarndan krlmsi.
ran voziyyotidon xarmaq moqsodilo
yenidonqurma siyasotino ol atd. La
ayndan Ermonistann yaay montqkin bu cohd do SSR-ni iflasdan qurtara
bilmodi. Homio olduu kimi, bu dofo do lorindo azorbaycanllara qar miitookkil quldur horokotlri ba verir, evlor
ermni separatlar gctdikco dorinlomokdo olan bhrandan istifado cdib
yandrlr, adamlar ldrlrd. Ermo
nistan SSR Daxili lor Nazirliyi do ros
Azorbaycan torpaqlarn olo keirmok
mi suroldo boyan etdi ki, Quqark, Steniyyotlorini realladrmaa baladlar.
1987
ilin sonunda sovet rohbrliyininpanavan, Gorus, Kalinino, Ararat, Varrazl ilo Ermonistan torofindon Qaradenis rayonlarmda voziyyot nozarotdon
ba problemi yenidon ortala atld vo xm vo bu rayonlarda milli zomindo
toqqumalar olmu, lm hadislori ba
ermoni millotilori cozaszlq oraitindon
istifado edorok antiazorbaycan horokot- vermidir. n dohotli qanl cinayotlor
25 noyabr-5 dekabrda trodildi. Homin
lorini Azorbaycan orazisino - Dalq
giinlord 200 mindo ox azorbaycanli
Qarabaa da keirdilr. Xankondido
Ermonistan orazisindon qovuldu. Yol(Stepanakert) omok kollektivlorindo
azorbaycanllar ktlovi srotdo io bu- larda, qarl armlarda 300-o qodor
uaq, qad, qoca vo xosto holak oldu,
raxmamaa, sxdrmaa baladlar.
sgoranda iki azorbaycanli goncinin er- bir oxu iso sonradan mvoqqoti yaay
monilor torofindon ldrlmosi regionda
yerindo hadisolorin ar vo acsna dzmoyorok xostoliklordon ldii. Noticodo,
gorginliyi daha da artirdi, yerli orqanlara inam leo endirdi.
1988 il orzindo indiki Ermonistan orazi
Voziyyoti sabitlodirmok n Emosindo srf azorbaycanlilarin yaadqlar
nistana golon sovet rohborlorinin miiom171 vo azorbaycanlilarin qarq yaamali boyanatlan da ermoni ekstremistlo- dqlar 94 yaay moskoni boaldld.
rinin ayiolor yaymasna vo qisas dos- 250 mindon artq azorbaycanli ktlovi
tolorin horokotlorino rovac verdi. 1988 okildo z torpaqlarndan vohicosino
ilin fevral ayndan balayaraq Ermoni qovuldu. 1991 il avqustun 8-do Ermonistan orazisindo azorbaycanllar yaayan
stann Melri rayonunda qalm axrnc
kondloro silahl hcumlar tokil edildi.
azorbaycanli kondi - Niivodi boaldld.
Homin ilin mart iyun aylannda ErmoBununla da ermoni millotilri torofin-

don indiki Ermonistan orazisinin azorbaycanllardan etnik tomizlnm sinin

sonuncu morholosi baa atd. Beloliklo,
dnyanm gz qarsnda on byk boori cinayotlordon biri ba verdi.
Azorbaycan SSR-in Dalq Qaraba
Muxtar Vilayotindoki separatlar Ermonistann vo xaricdo yaayan havadarlarnn tohriki ilo vilayoti Ermonistana
birlodirmok tolobi ilo x etdilor. 1988
il fevraln 20-do Vilayot Deputatlar Soveti (azorbaycanli deputatlarn itirak
olmadan) sessiyas belo bir toloblo Azor
baycan Ali Sovetino mraciot etdi. Er
monistan SSR Ali Soveti 15 iyun 1988 il
tarixli qorari ilo Azorbaycan SSR daxili
ilorino kobudcasna miidaxilo edorr-k
DQMV-ni Ermonistamn torkibino da il
etmoyo raziliq verdi. Azorbaycan SSR
Ali Soveti 11-ci ar 7-ci sessiyasi 7
iyun 1988 il tarixli qorari ilo DQ1Y
ermoni deputatlarmin 20 fevral tai i i
qorarmi qeyri-qanuni akt kimi lov etc .
Respublika rohborliyinin aci/.l'
iiziindon hadisolor ermoni separati
vo onlarin havadarlarnn qurduqi
plan iizro gedirdi. Azorbaycanllar t
nahlandirmaq, beynolxalq ictimaiyy
vohi obrazinda toqdim etmok moq
dilo 1988 il fevralm 27-28-do Sumqa
fitnokarl trodildi. stintaq sbut eh
ki, burada ba veron cinayotlorin os
tokilatlar vo icralar elo ermonil.
olmular.
Morkozin 1988 ilin ovvollorind
balayaraq Dalq Qaraba mosolosini'
odalotli hollindo Azorbaycana qar q,
rozli siyasot yeritmosi, respublika roh
borliyinin xalqn taleyino aq-ak;;
laqeydlik nmayi etdirmosi geni xai
ktlolori iorisindo qozob vo etirazlai
sobob oldu. Bu. zn biitiin respublik:
mn ohor vo kondlorini bryon vo x;
qm milli birliyini gstorn Meydan h
rokatmda bruzo verdi. Xalqin kortob
horokatimn on yiiksok morholosi 1988
noyabrin 17-don dekabrm 5-dok Baku
Azadliq Meydanmda fasilosiz dava;
edon mitinq oldu. Dekabnn 5-do oho
horbi qiivvo yeridildi vo mitinq dadl
di. Bakida komendant saati elan edildi.
17 noyabr xalqimizm tarixino M illi
Diroli gn kimi daxil oldu.
Ermonilorin SSR rohborliyino arxalanaraq moqsodynl, ardcl horokotlor
etdiyi vaxt, Azorbaycanda he bir qiivvo
adekvat vo konstruktiv addimlar atmaa qadir olmadi. Buna hom Morkoz,
horn do respublika rohborlori ciddi maneo trotdilor.

Ermoni separatlna rovac veron

SSR rohborliyi Azorbaycanm hquqlarn tapdalayaraq Dalq Qaraban ondan qoparlmas n bir sira addimlar
atdi. Morkoz 1988 il martin 24-do bu vilayotin sosial-iqtisadi inkiafn srotlondirmok todbirlori haqqinda qorar qobul
etmoklo oslindo onun Azorbaycanm tabeiliyindon xarlmasnn sasn qoy
du. SSR Ali Soveti Royasot Heyoti vo
ziyyoti nizama salmaq iin Azorbaycann hquqlarn yenidon kobud
surotdo pozaraq 1989 il yanvarm 12-do
Azorbaycan SSR-in DQMV-ndo xiisusi idaroilik formasnn totbiqi haq
qinda qorar qobul etdi. Birbaa Mor
kozi hkumoto tabe ohn Xsusi daro
Komitosi (X K ) yaradildi vo ermoniporast mvqeyi ilo taninan A.Volski
on;; bas toyin edildi. X K vilayotdo qayda-qanunu borpa etmok ovozir onu Azorbaycana balayan iqtisad olaqolorin tam qrlmasna, azorba anlilarm buradan qovulmasma,
err, milorin silahlanmasina vo quldur
doi olorindo birlomosino orait yaratd.
zorbaycan xalqinin tokidli tolobi ilo
SS Ali Soveti 1989 il noyabrin 28-do
D q Qarabada XK-i lov etdi vo
vil otin idarosi S SR Ali Soveti xsusi
lissiyasmn nozaroti altinda Azorba can SSR Tokilat Komitosino tapnld Bu qorardan sonra aznlaan Er
monistan SSR rohborliyi 1989 il de
kabnn 1-do Ermonistan SSR-o Dalq
Q; ba birlodirmok haqqinda qeyri-q nuni qorar qobul etdi. Bununla da
Eri onistanin Azorbaycana qar tocavii/ niin faktiki siyasi vo horbi osasi
qo ildu.
ilespublikanin tannm, nfuzlu
o> yyotlorinin ermoni separatizmino,
im riya rohborlorinin odalotsi/Jiyino,
res blika liderlorinin acizliyino qar
qo: /olonmi xalqa rohborlik etmosino
yo /ermomk n hakim dairolor, xiisus xidmot idarolori doridon-qabiqdan
x xalqn labd tokilatlanmasm siya*- 'ocrbosi olmayan oxslrin otrafinda :>a vermosino orait yaradrdlar.
I9K> il iyulun 16-da Azorbaycan Xalq
Cobhosi tosis edildi vo blfoz Eliboy
(lyev) onun sodri seildi. Azorbaycan
SSR Nazirlor Soveti 1989 il oktyabrm 5do AXC-ni rosmi qeydo ald. A X C xalq
arasmda geni sosial bazaya malik idi.
Lakin, onun rohborliyindo zn byk siyasoti sayan, soritosiz adamlar
ox idi. Xalq arasndan xm bu insanlar z maraqlarm, z oxsi ambisiyalar-

n, hakimiyyotporstliklorini mummilli
monafelordo stn tutdular (H.liyev). Horn .Vozirov bada olmaqla
respublika rohborliyi, hom do yeni xalq
liderlori xalqn gcn dmono qar
birlodirmok ovozino hakimiyyot urunda mbarizoyo baladlar.
Xalq qozobi iso son hoddo atmd. Bir sra rayonlarda hakimiyyot
evrilii ba vermidi. Sorhod horokat
meydana golmi, insanlar conublu bacqardalar ilo grmok n zbama
dvlot sorhodlorino yr edorok qurular datmdlar. Bakida respublika
rohborliyinin istefas tolobi ilo mitinqlor
keirilirdi.
SSR rohborliyi respublikada haqqodalotin borqorar edilmosi urunda sosini qaldiran xalqa aq divan tutmaq yo-

edirdi. Ordu oliyaln ohaliyo qar hiicu

ma kedi, xiisusi qoddarhqla misli grnmomi vohiliklor trotdi. Yaay
binalar, yarallara knoyo gedon tocili
yardm mamlar bclo atoo tutulurd.
Sovet ordusunun Bakya vo baqa
montoqoloro hcumu vaxt 131 dinc
sakin ldrld, 744 nofor yaraland, 400
nofor hobs olundu. ohor tosorrfatna
vo votondalara byiik raddi ziyan doydi. Azorbaycan xalq tarixi qohromanlq
onnolrino sadiq olduunu, vtonin
azadl vo mstqilliyi namino on ar
snaqlara sino gormok, hotta loyatn
qurban vermok ozmini biitn dnyaya
nmayi etdidi. Ayaa qalxan xalqn
ina vo iradosini qrmaq, milli monliyii alaltmaq vo sovet horb mammn
gcn nmayi etdirmok moqsodilo

hidlor xiyabani.

lunu scdi (H.liyev). 1990 il yanvarm

15-do SSR A li Soveti D Q M V vo qonu
rayonlarda fvqolado voziyyot elan etdi.
Bu dofo sonoddo, hotta bu orazilorin
kimo moxsus olduu belo gstorilmirdi.
Bakya vo Naxvana qoun hissolori
yeridilmosi planladrlrd. Naxivan
M SSR Ali Soveti diinya ictimaiyyotinin
diqqotini colb etmok n muxtar
respublikanm SS R torkibindon xmas
haqqinda qorar qobul etdi vo bununla
ba vero bilocok byk qrn qars
alnd.
Bakida minlorlo adam sovet ordusunu ohoro buraxmamaq moqsodilo koloro xmd. Xalqin gzn qorxutmaq
n xobordarhq etmodon yanvarm 19da saat 21-don horbi hissolor paytaxta
yeridildi. Baki omoliyyatma SSR mdafio naziri D.Yazov oxson rohborlik

hoyata keirilmi 20 yanvar faciosi totalitar kommunist rejiminin Azorbaycan

xalqna qar ho bi tocavz vo cinayoti
idi (H.liyev).
Lakin respublika rohborlori yeno do
xalqa knok etmodilor. .Vozirov gizlinco Moskvaya qad, baqalar gzlomo mvqeyi tutdu. Onlar hotta yanvarn 21-do A li Sovetin bir neo
deputatnn toobbs ilo arlnu
fvqolado sessiyada itirak ctmodilor,
bu sessiyan qcyri-qanuni yncaq
adlandrdlar. Sessiyann ordunu ohordon xarmaq vo fvqolado voziyyoti
lov etmok laqqnda qorarlar yerino
yetirilmodi.
Yanvarn 21-do Heydor liyev z
hoyatn tohlko qarsnda qoyaraq
Azorbaycanm Moskvadak daimi nmayondoliyino goldi vo burada tokil

olunan ctiraz yncanda itirak ckli.

O, 20 Yanvar facisin siyasi qiymt
verrk, mrkzin vo respublika rohborliyinin hquqa, demokratiyaya vo
humanizmo zidd ola omollrini ifa
etdi. Azarbaycan xalq Bakda fvqolad voziyyot olmasna baxmayaraq,
yanvarn 22-do hidlrb vidalad. 20
Yanvar faciosino hquqi-siyasi qiymot
yalmz 1994 ildo Azrbaycan Respublikas Milli Moclisindo H.liyevin toobbs il verildi.
Heydr liyevin bu tarixi nitqinin
mtni respublikada v dnyada geni
yayld. Tklnmi, he yerdn kmyi
olmayan xalqn qlbind iimid ra
yand.
Qanl 20 Yanvar faciosindon sonra
imperiya vo respublika balar Heydor
liyevo qar repressiya planlar hazrlayb hoyata keirmy alsalar da
buna nail olmadlar. Biitn tohlkobr
baxmayaraq, 1990 il iyulun 20-do Bakya golon H.liyevin paytaxtda qalmasna manelr trodildi. O, iyulun 22-do
Naxvana getdi. Sentyabrda xalq
H.liyevi Azarbaycan SSR vo Naxivan
M SSR Ali Sovetlorino deputat sedi.
H.liyev xalq azadlq, mstqillik
urunda sona qdr mbariz olmaa ard. Onun rohborliyi ib Naxvanda
milli dvlotilik ononolorinin brpa
olunmasnda ilk addmlar atld. Noyabrn 17-d muxtar respublikanm
adndan sovet, sosialist szbri gtiirld. Azorbaycanin rngli bayra
muxtar respublikanm dvbt bayra
oldu. Yalnz bir e ay sonra - 1991 il
fevraln 5-do Azarbaycan Ali Soveti
sessiyasnn qrar ib Azorbaycan SSR
Azorbaycan Respublikasi" adlandrld vo rongli bayraq Azorbaycanin
dvlot bayra kimi tosdiq edildi.
mperiya z qanli omollori ib Azor
baycan xalqimn iradosini qira bilmodi.
Qanli yanvar gstordi ki, mvcud
problcmlori holl ctmoyin yegano yolu
respublikanm dvlot mstqilliyinin
borpa olunmasdr. 1990 ilin fevralmda
Azorbaycan K P MK-nin l-ci katibi
seilmi Ayaz Mtollibov bada olmaqla
respublika rohborlori dagilmaqda olan
sovet imperiyasini qoruyub saxlamaa
alan qvvolorin torofindo durdu.
Onlar SSR Ali Sovetinin sessiyasinda
SSR-nin xilas n yeni ittifaq miiqavilosinin hazirlanmasinda itirak
etdibr. A R Ali Sovetinin 7 mart 1991 il
tarixli sessiyasinda H.liyev SSR-in
saxlanlmasna mnasibot bildirilmosi

n keiribcok iimumittifaq refercndumunda itirak etmoyin oleyhino

xd: Mon yeni ittifaqa daxil olman
vo bunun n referendum keirmoyin,
he bir ort qoymadan, tam oleyhinoyom... Azorbaycan tam miistoqil dvlot
kimi foaliyyot gstormok n biitiin
imkanlara malikdir. Lakin, Naxivan
M R istisna olmaqla, Azorbaycanda
1991 il martin 17-do referendum keirildi. Noticolor saxtaladrld - guya
xalq SSR-nin saxlanlmasna torofdar
oldu.
1990 il 20 Yanvar facisi il laqdar Heydr liyevin Azrbaycann Moskvadak daimi nmayndliyind xndan
Azarbaycanda ba vermi hadislr glinc, mn onlar hquqa,
demokratiyaya yaban, humanizm v lkmizd elan olunmu hquqi dvlt quruculuu prinsiplrin
zidd hesab edirm...
Btn vziyytlrd hesab edirm
ki, mslni siyasi chtdn tnzimlmk, xalqla mkalimy girmk n lverili imkanlar olmudur. Lakin onlardan smrli istifa
da edilmmidir. Nhayt, 19-dan
20-n ken gec sovet ordusunun,
SSR DN-nin byk kontingenti Ba
ki hrin yeridilmidir. Nticsi
is gz qabandadr. Bunun trtdiyi facilr hammza mlumdur.
Bel qrar qbul etmi adamlarn
hrktini siyasi qbaht sayram.
Bli, kobud siyasi shv buraxlmdr. Onlar, sadc olaraq, respublikadak sl vziyyti qiymtlndir
bilmmi, Azrbaycan xalqnn psixologiyasn anlamam, halinin
mxtlif tbqlri il laqlri zifltmilr. Onlar grnr, bu ilrin
bel ar faciy evrilcyini vvlcdn dnmmilr.
Azorbaycan rohborliyi SSR-nin saxlanmasnda maraql olan miihafizokarlarn I99I il 19-21 avqust dvlot evrilii cohdini do mdafo etdi. randa
sofordo olan Azorbaycan Respublikasi
Prezidenti A.Mtollibov boyanat verorok mhafizkarlarn torofindo olduunu sylodi. Laki dvlot evrilii cohdi
ba tutmad, kommunist rejimi dald.
Azorbaycanin demokratik qiivvolorinin tolobi ilo 1991 il avqustun 30-da
Azorbaycan Respublikasi Ali Sovetinin

sessiyasi Azorbaycan Respublikasinin

dvlot mstoqilliyini borpa etmok haq
qmda boyannamo qobul etdi. Lakin
H.liyevin vo bir neo baqa deputatn
tokidino baxmayaraq, rohborlik bu qorari tezlikb mumxalq referendumu ib
tosdiqloyib legitimlodirmoyi lazim bil
modi. Bu prosesbri longitmokdo moqsod
SSR-nin dalmasna mane olmaq idi.
1991 il sentyabrm 8-do keirilon alternativsiz sekilor noticosindo A.N.Mtollibov Azorbaycan Respublikasinin Pre
zidenti seildi. Sentyabrm 14-do Azor
baycan Kommunist Partiyasi 33-cii lovqolado qurultaynda z foaliyyotino
xitam verdi.
1991 il oktyabrn 18-do Azorbayca
nin dvlot mstoqilliyi haqqinda Konslitusiya Akti qobul olundu, onun referendumla tosdiqi iso daha sonra, dekabrn 29-da hoyata keirildi.
1991
ilin dekabrnda SSR-nin da ~
mas rosmilodirildikdon sonra Azorba\ cann dvlot mstoqilliyi tam hquqi t. diqini tapdi.
d.: M o d o t o v Q. Azorbaycan Byk \ tn mharibosindo. ., 1965; M ,
., .
.
1990; V . Krlm. ., 1995; Ermo
stan azrbaycanllarnn tarixi corafiyas. ,
1995; l i y e v H e d . Mstoqilliyimiz ob,
didir. . I 16, ., 1997-2006; Deportasiya. /,
baycanilarn Ermonistan orazisindoki tarixi-etn
torpaqlarndan deportasiyas. B 1998; Q a f f a
r o v T. Azorbaycan tarixi (1920-91). B., 1999;
Azorbaycan Respublikasi. 1991-2001. B., 200
Azorbaycan tarixi. Ycddi cilddo. C. 7. B., 200
.
., 2003; s e y n o v a d . Mstqil Az
baycan dvlotinin qrucsu. .. 2004.
Cah B hram c

Cnubi Azorbaycan 20 osrin 20-30-t

illorindo. eyx Mohommod Xiyabanini
balq etdiyi iisyan yatrldqdan so
ra, demokratik hrokat yenidon canlai
drmaq daha bir neo tobbi
edildi. 1921 ilin sentyabrnda Tobrizo
ADF-nin tobbs ib Xiyabaninin qo;
linin ildnmiino hosr olunmu 10 min.
dok adamn itirak etdiyi mitinq keiri
di. Sentyabrm sonu - oktyabrin ovvollr
rindo A D F Tobriz tokilatnn gizli kor
frans arld. Konfrans yerli tokilal
lari borpa etmok vo antiimperialist, de
mokratik horokat genibndirmk ar ib xalqa mraciot etdi vo 9 nofordon
ibarot yeni komito sedi. 1922 ilin yanvarinda mayor Lahutinin bal ib
Conubi Azorbaycandaki jandarm hissolori morkozi hkumot oleyhino iisyan

Iran iqtisadiyyatinda, xiisusilo kond to- onlar imali Azorbaycana, Qafqaza,

qaldirdilar. Demokratlarm bir hissosi do
Orta Asiyaya gedo bilmirdi. Sosial co
srrfat mohsullan istehsalmda miihiim
onlara qouldu. syan fevralin ortalarol oynamaqda idi. Lakin Rza ah rejihotdon tominatsz qalm kondlilor mlrnda hkumot qounlar torofindon
kodarlara qar xlar edirdilor. Beb
minin Conubi Azorbaycana qar qorozamanszlqla yatrld. Noticodo Conubi
kortobii miiqavimot ox vaxt aqrar
li siyasoti noticosindo onun iqtisadi inkiAzorbaycanda lkoni bhrandan quldurluq , qaaqlq formasim alirdi.
af getdikco longidi vo lko miqyasinda
xarmaq urunda mbaizdo toobbs
Lakin dvlotin horbi-polis, mohkomo
vai toboqolorin olino kedi. ohr vo xsusi okisi xeyli azaldi.
1929
33 ilbrin dnya iqtisadi bhra-aparati bu kimi xlar amanszlqla
kondlorin zohmtke ktlolori, hakiyatrrd.
n zamam ranla SSR , ciimlodon Co
miyyot orqanlarnda tomsil olunmayan
Bununla belo homin illordo Conubi
xrda burjua niimayondolori demokratik
nubi Azorbaycanla inali Azorbaycan
arasmda iqtisadi olaqolorin zoiflomosi,
Azorbaycanin ictimai-iqtisadi vo siyasi
islahatlarn keirilmosindo daha maraql
idilor.
hoyatnda msbt doyiikliklor ba verso
sonradan tamamilo kosilmosi lkonin iq
1921
ilin fevralmda Tehranda dvlot tisadi hoyatina ohomiyyotli dorocodo zor
do, bunlar btvliikdo geni xalq ktlolorino aid deyildi. Dvlot soviyyosindo
evrililorindon sonra horbi nazir, 1923
bo vurdu. Beb ki, Conubi Azorbaycanin
ildon iso ba nazir vzifolrini tutmu
kond tosorriifatmm bir sira saholori on
aparilan ayr-sekilik vo farsladrma
siyasoti Conubi Azorbaycanda voziyyoti
polk'.'vnik Rza xan horbi qvvolor arillor boyu qonu lko bazarnm tolobatxala raq lkodo gcl morkzldirilgorginbdirirdi: ana dilindo danmaq,
n domok n ixtisaslamd.
tohsil almaq, qozct vo kitab nor etmok
20-30-cu illordo btiin randa olmi c'vlot yaratmaq niyyotindo idi. raqadaan olunmudu. Biitiin bunlar Azor
nn aqa yerlorindo olduu kimi, Azorduu kimi, Conubi Azorbaycanda da so
baycan dilini lohco soviyyosino endirmobayc ^da da iri feodallar vo tayfa banayenin osasn xirda sonotkar emalatyo ynolmidi.
lar ; fiziki cohotdon mohv olunur, ya
xanalar tokil edirdi. Bununla borabor,
manufaktura tipli miiossisolor do yarada i .otkarla mocbur edilirdilor. GPaniranizm ideologiyasi Conubi
rln i iloro qanuni don geyindirmok mrdi.
Azorbaycan ziyalilarimn iorisindo do
moc dilo Tehranda vo baqa yerlordo
Miiasir fabrik-zavod sonayesi ox az
zno torofdar tapa bilmidi (ofoq Rzamiit io mitinqlori, nmayilor tokil
inkiaf etmidi. Tobrizdo, Zoncanda vo zado, Seyid hmod Kosrovi). Lakin ziyahlarm oksoriyyoti buna biitiin vasitoolu , parlamento, tannm siyasi xalorlo miiqavimot gstrirdi. 1927 ildo
dim n vo ali ruhanilorin nvanma teRza ahn srncam:
leq lar vurulur, imzalar toplanirdi.
Tobrizdo moktoblorin farsladnlmasna
"Soyu trk olan v trkc daman
iran respublika elan edilmosi ar
qar bir eo etiraz nmayii ba verxslri dvlt idarlrind msul
midi. Amansz coza todbirlori belo getdi' CO gclonirdi. 1924 ildo seilmi
vziflr tyin etmmk, mvcud
xlarn qarsn ala bilmirdi.
yeni parlament 1925 ilin oktyabrinda
olanlar da bhan tapb xaric
Qac a larm devrildiyini elan etdi, homin
M illi Hkumot (M H ) maarif sahoetmk lazmdr..."
ilin iekabnnda arlm Moclisi-Msindo todbirlor hoyata keirmoyo balaossisan Rza xam ah sedi.
md: Mommodiyyo , Hikmot vo
20-ci ilbrin ikinci yarisi - 30-cu illor
baqa moktoblor, pulsuz xiisusi qiz mokrdobildo bir neo toxuculuq, yun, ipdo 1 a ah Pohlovinin hoyata keirdiyi
lik, kibrit fabrikbri, okor zavodlar foa
tobi almd. Homin moktobloro iranlisosi; iqtisadi, siyasi-inzibati vo modoni
liyyot gstorirdi. stehsaln hocmino,
larn Bakdak ttihade-iraniyan vo
islalvtlar dvloli xeyli mhkomlotdi,
hom do fohllrin sayna gro bunlar ox
Tillisdoki ittifaq moktoblorindon, eloco
on }orb dvlotbrindon aslln zoif- da iri olmayan orta miiossisolor idi.
do Trkiyodon mollimlor dovot edilmilotdi iu islahatlar ohalinin byiik oksoConubi Azorbaycanda zol kapital
di. Bunlar iorisindo Baki vo Tobriz teriyy aii tokil edon kondlilorin feodal
sahiblori dvbtin verdiyi imtiyazlardan
atrlarnda tamaaya qoyulmu bir sira
dram osorlorinin miiollifi, A D F Baki toasif rinl qismon mhdudladrd. Sort
lazmnca istifado cdo bilmirdibr. Ona
kilatmin iizvii Forivor do var idi. O,
gro do 30-cu ilbrin axrlarnda Conubi
mor zlodirmo siyasoti noticosindo
lk; ) totalitar horbi-polis rejimi yaraM illi Hkumotdo maarif naziri olAzorbaycandan digor rayonlara kapital
dildi
axn balad vo bu proses xsuson ikinci
mudur.
Tobriz syan Conubi Azorbaycanda
.
tordoki sosial proseslor kondo nis- diinya miiharibosindon sonra geni miq
yas aldi. Noticodo Conubi Azorbaycanin
modoniyyotin, ciimlodon Xiyabaninin
boto arsz keirdi. Bu zn fohlolo tocoddd nozoriyyosinin hoyata keirin, carot-sonaye burjuaziyasmin, hor- sonayelomosi xeyli longidi.
rilmosino orait yaratmd. Gonclrin
bi-ii bati biirokratiyamn, ziyali tobo20-30-cu illordo iqtisadi inkiafn
motbu orqan Azadistan dorgisi nor
qosinu formalamasnda gstorirdi. 30- xsusiyyotlori sosial-siyasi hoyatda da
olunmaa balamd (redakto u Mirzo
zn gstorirdi. nzibati-siyasi islahat
cu i; >rdo qobul olunmu omoyi tonzim
Taxan Rofot). , Iranda Azorbaycan
lar miilkodarlarm hkmranln bir qo
edon janunlar yalmz kaz iizorindo qalvo farsdilli odobiyyatda ere-nov (yeni
d. Hkumotin toqiblori noticosindo hom- dor mohdudladrsa da, sonradan onu
eir) sulunun yaradcs idi.
dvlotin inzibati-polis, maliyyo momurkarlar tokilatlarnm foaliyyoti dayandi1920
il sentyabrm ortalannda Tobriz
larinin qanuni aal ovoz etdi.
rld. Onun bir sira foallan, ciimlodon
iisyanmin yatmlmasi, Xiyabaninin 51S.C.Piovori hobso alindi.
Kondlibr iorisindo gedon sosial toboqodriilmosi, horokatin foallarma divan tubm prosesi yoxsullarm sayini artmrBirinci dnya miiharibosi ilbrindo
Conubi Azorbaycanin zoror kmi iqtid. rok qazanmaq n kondlibr o- tulmas ilo yaranm ar oraitdo Colil
Mommodquluzadonin Tobrizo golmosi
sadiyyati nisboton qisa miiddotdo borpa
horo axr, lakin onlarm oxu burada i
vo bir ib yaxin burada qalmas ohorin
olundu. Conubi Azorbaycan yeno do tapa bilmirdi. Sorhodlor balandnda

mdni hyatnda byk canlanma yaratd.

20-ci illorin birinci yarsnda Sovet
Azorbaycam artistbrinin Conubi Azorbaycann Tbriz, Xoy, Urmiya hrlrino qastrol tamaalar olmudu. Bu,
imali vo Conubi Azorbaycan nodoni
olaqolorinin gstoricisi idi.
30-cu iilorin ikinci yarsnda Rza ah
znn anti-Azrbaycan siyasotinin da-

osaslanaraq, 1941 il avqustun 25-do

SSR voazsonra Byk Brilaniya rana
qoun yeritdilor. ngilis qounlar rann
conub, Sovet qounlar iso imal regionlarn, cmlodon Azorbaycan oyalotini
tutdu. AB mhariboyo qoulduqdan
sonra, onun da horbi hissolori 1942 ili
dekabrnda rana gtirildi. Biitvlkdo
ran, labelo Conubi Azorbaycan, mttfqlor n Sovet ttifaqn hobi sursat

Seyid Color Pivri.

vam kimi, faist Almaniyas ilo yaxnlamaa vo faizmo aq torofdalq etmoyo balad. Bu iso SSR ilo rann
mxtolif qtblordo dayanmas demk
idi. Belo bir oraildo Azorbaycan SSR ilo
Conubi Azorbaycamn btn olaqolori
kosildi.
Conubi Azorbaycan ikinci diinya
miibaribosi illorindo. Conubi Azorbaycanda 1941-46 ilbrdo demokratik vo
milli azadlq horokat genilondikco ngiltoro vo AB-n orq siyasotindo bu
blgo ran dvlotinin torkib hissosi kimi
daha nomli yer tuturdu. SSR-nin
qosbkarhq planlarmda da Conubi Azorbaycanm xiisusi yeri var idi.
ikinci diinya miiharibosi rann,
cmlodon Conubi Azorbaycamn da ictimai-siyasi durumuna gcl tosir gstordi. Miiharibonin ovvolindo ran hkumoti z bitorofliyini elan etso do, Rza
ah bada olmaqla, hakim dairolor aq
faistporost mvqe tutmu, lkoni Al
maniya kofyyatmn foaliyyot meydanna evirmidilor. Buna gro 1921 il Sovet-ran mqavilsinin 6-c maddosino

vo tcxnika, orzaqla tomin etmokdo on

mhm noqliyyat arteriyasna evrildi.
Bununla da Conubi Azorbaycamn so
sial-iqtisadi vo siyasi voziyyoti xarici qounlarm lkodo olmasindan tam asili voziyyoto dd. Mharibo illorindo rann
xarici siyasoti, habeb mttofiqlrin Iran
qarsnda toohhdlori bir sra sazilorb miioyyon edilirdi. Sazibrdo nozordo
tutulurdu ki, mttofiqlr ramn daxili
ilorino qanmayacaq, biitn mhm
mosololori birgo holl edocok vo mharibo qurtarandan sonra on geci alti ay
orzindo qounlarn randan xaracaqlar.
Rza ahn horbi-polis rejiminin iflasa uramas lkodo real hakimiyyotin
parlamento vo onun tokil etdiyi hkumolo kemosi, konstitusiyada nozordo
tutulmu bozi tosisatlarin, siyasi azadliqlarm qismon borpasi, siyasi mohbuslarin azad edilmosi iranda demokratik
horokatm canlanmas n olverili
orait yaratd.
lk vaxtlar kortobii xlar, mitinq
vo nmayilor oklindo balanm horo-

kat getdikco mtookkil ictimai-siyasi

mbarizo formasmi aldi. Tobriz yenidon
iimiimiran demokratik horokatinm osas
morkozlorindon biri oldu. 1941 ilin
sentyabr oktyabr aylarindan burada
xalq kiitlolorinin mitinq vo yncaqlar,
nmayilri genilondi. 1941 il sentyabrin 29-da Tehranda Iran Xalq Partiyasi
(X P ) yarandi. 1941 ilin noyabr 1942
ilin ovvollorindo onun Azorbaycandaki
tkilatlarnm toobbiis ib ictimai-siya
si vo modoni-maarif klublan, yeni homkarlar tokilatlar, antifaist birlik vo comiyyotlori yaradildi. Onlarm arasinda
Azorbaycan comiyyoti , Azorbaycan
zohmotkelr tokilat , Demokratiya
torofdaiar morkozi daha niifuzlu di.
Conubi Azorbaycanda demokratik ruhlu
qozet vo jurnallann (Tobrizdo Seta) e
Azorbaycan , dobiyyat sohif-'",
Azorbaycan , Yumruq , Urmiv; a
Keyvan vo s.) norino balamlm! .
Azorbaycan comiyyoti vo onun m: i
orqam Azorbaycan qozeti demokr ,
vo milli qvvolrin soforbor edilmosi o
miihiim rol oynadi.
1942-44 ilbrdo bir sira niifuzlu q.' i
Azorbaycan dilindo xmaa bala .
Azorbaycan tiirk dili ictimai-siyasi ol miyyot kosb edon miihiim amilo evri,
hrivr mracitnamsi (1945)
1. rann mstqilliyi v razi btv
lynn qorunmas il yana, Azrbaycan xalqna daxili azadlq v
mdni muxtariyyt verilmlidir ki.
znn mdniyyti v Azrbaycann abadlamas v inkiaf t
mumi mmlktin adilan qanunlarn qorumaqla yana, z mqd
dratn tyin etsin.
2. Bu mqsdi hyata keirm
n grk tezlikl yalt v vilay&
ncmnlri seilib, z iin bale>
sn. Bu ncmnlr mdni, iqtisac
v shiyy sahsind faliyyt gs
trmkl yana, ana yasa riv
sind btn dvlt iilrinin m!
lrini yoxlayb, onlarn dyiilmsind qrar qbul edcklr.
1945
ilin yaynda Conubi Azorbay
canda demokratik horokatm ikinci morholosi baland. Mharib qurtarandan
sonra kemi mttofiqlor, birinci nvbodo AB vo ngiltoro ilo SSR arasinda
getdikco dorinloon ziddiyyotlor onlarm
randak siyasotindo do oksini tapd. ndi onlar z monafelorino uyun olaraq

bu vo ya digor qiivvolori hakimiyyoto

gotirmoyo alrdlar. Tehrann irtica
dairolori milli-demokratik horokatm
dmonlori ilo olbir olaraq ohalinin
mxtlif qruplan arasinda toqqumalar
tokil edirdibr.
Hadisolorin gedii Azorbaycan demokratlarn mdafio todbirlori grmoyo mocbur etdi. 1945 ilin sentyabr
ayinda Azorbaycamn bir sira yerlorindo
silahl fodai dostolori yaranmaa baladi. Fodailor quldur dostolorinin basqmlanm dof edir, ohor vo qosobolorin,
kondlorin tohlkosizliyini tomin edirdilor. Bozi yerbrdo miivoqqoti hakimiyyot
orqanlar yaratmaqla miihiim tosorriifat, sosial, modoni-maarif mosololorini
holl etmoyo alrdlar.
,akin milli-demokratik horokati
irt; morkozi hkumotin hcumlarndar qorumaq n demokratlann daha
six riiomosi tolob edilirdi. 1945 il
se abrn 3-do bada Seyid Cofor Piovoi tlmaqla Azorbaycamn tannm demc atlanndan bir qrupu Azorbaycan
De iokrat Firqosinin (A D F) yaradilm, haqqnda boyanatla x etdi. Bu
bo; natda partiyamn proqram prinsiplor ran dvbti torkibindo Azorbayca
na zibati-tosorrfat, modoni muxtariyyt verilmosi, rann siyasi hoyatmin
de okratiklodirilmosi, geni xalq ktlolori n monafeyino uyun olan ictimaiiqti di islahatlarn keirilmosi vo s. moA rbaycan Milli Mclisinin 1946 il
6 yanvar tarixli iclasnda qbul
etdiyi Dil haqqinda qanundan:
1. 3u gndn etibarn Azrbaycs: la, Azrbaycan (trkcsi) dili res
in vlt dili hesab olunur. Dvltin
q, lari v rsmi elanlar, hminin
xa
qounlar hisslrin veriln
r> )r v qanun layihlri mtlq
A; baycan dilind yazlmaldr.
2. jtn idarlr (dvlti, milli, ticari
v ictimai) z ilrini Azrbaycan
dllihd yazmaa mcburdurlar. Bu
dild yazlmayan dftrlr v sndlr smi hesab olunmayacaqdr.

yaayanlarn hamsmn borabor hiiququ

tosbit edilirdi.
Conubi Azorbaycanda milli demokratik vo azadliq horokatinm gediini
.V .Stalin diqqot morkozindo saxlayirdi.
O. Azorbaycan Demokrat Firqosinin
yaradlmasnda, tkilata Seyid Cofor
Piovorinin balq etmosindo israrli
olub, horokatm maddi-monovi tominati
haqqinda M.C.Barova gstorilor ver-

Conubi Azorbaycanda yerlodirilmi so

vet ordu hissolorindoki azorbaycanli zabit vo osgorlor iin 1941 il oktyabrm 11don Azorbaycan trkcsind nor olunan
Voton yolunda (Tobriz) vo Qizil osgor (Urm iya) qozetlori odobi dilin formalamasnda son doroco miihiim rol oy
nadi.
imali vo Conubi Azorbaycan arasinda modoni olaqobrin mhkomlonmo-

Azrbaycan Demokrat Firqosinin Sottarxan bayraqli Tobriz hor komitosinin

plenum iizvlori. 1945 il.

midi. 1945 ilin avqustunda Piovorinin

Sovet Azorbaycanmda M.C.Barovla
gr olmudu. Sovetlorin dniiklyndon ehtiyat edon Piovori byk toroddiiddon sonra tarixin Azorbaycan
xalqnn taleyi n vcrdiyi bu nadir imkandan istifado etmoyo razlq vermidi.
Sentyabrn 13-do A D F tosisilorinin
ilk konfrans keirildi. Konfrans 11 nofordon ibarot miivoqqoti komito sedi vo
tezliklo partiyamn birinci qurultaynn
arlmasn qorara aldi. ADF-nin yaranmasi, onun proqrami ohalinin miixtolif toboqolori iorisindo robotlo qarlansoloior orh olunurdu. Bundan olavo, mil
li homroyliyin oldo edilmosi nozordo di. Bir neo hofto orzindo partiya siralaritutulur, fohlo vo kondlilorin sahibkarlara
na minlorlo fohlo vo kondli, ziyali, xirda
qar ekstremist xlar pislonilir, icti- vo orta sahibkar, hotta bozi mlkodarlar
mai-iqtisadi islahatlarn tokaml yolu ilo da daxil oldular.
Conubi Azorbaycanda modoniyyotin
btn comiyyotin xeyrino hoyata keirilmosi labd saylr, milliyyotindon vo di- inkiafnda imali Azorbaycamn tosiri
vo rolu holledici ohomiyyoto malik idi.
nindon asl olmayaraq Azorbaycanda

sindo 1941 il oktyabr ayimn ortalarinda

Tobrizdo Azorbaycan Opera vo Balet
Teatrmm ilk qastrol tamaalar byk
ohomiyyot kosb etdi. Azorbaycamn di
gor modoniyyot kollektivlori - dram teatrlari, musiqi vo roqs ansambllari, odobiyyat vo incosonot, maarif vo elm xadimlori Conubi Azorbaycana golorok
konsert vo tamaalar verir, mhazirolor
oxuyurdular. Sovet dvlotinin iranda,
ciimlodon Conubi Azorbaycanda yeritdiyi ial siyasoto baxmayaraq, azorbaycanlilarm bu olaqolori genilondirmok ozmi yiiksok idi. Miiharibo illorindo
Azorbaycan dilindo yazib-yaradan gone
yaz vo airlor nosli formalamd.
Conubi Azorbaycan 1945 ildon 197879 illor iran inqilabina qodor. 1945 il
oktyabrm 2-4-do ADF-nin qurultayi
keirildi. Qurultay partiyamn 3 sen
tyabr tarixli boyanatnn osas mddoala-

rn proqram vo nizamnamo kimi qobul

eldi. S.C.Piovori bada olmaqla partiyann Morkozi Komitosi seildi.
Morkozi hkumtin demokratik horkata qar geni silahl hcumu
mqabilind A D F aq okild fodai dostolori yaratmaa balad. Noyabrin 17don dekabrn ovvollorinodok Maraa,
Maku, Morond, Sorab, rdobil, Astara,
Zncan ohrlrind, sonra iso Azorbaycann digor ycrlrind hakimiyyot orqanlar yaradildi.
Tobrizdo hakimiyyot hob oktyabrn
wllrindn demokratlarn lind idi.
Hkumt qounlarnn bir sra zabitlori
yeni hakimiyyot trofno kedi. Bozi yerlrdo morkozi hakimiyyot strktrlar
qalsa da, ohali yeni hakimiyyoto mraciot
cdirdi.
Noyabrin 21-do Azorbaycan Xalq

Konqresi arld. zn Mossislor

Moclisi elan etmi konqres mumi sekilor yolu ilo M illi Moclisin formaladrlmas vo M illi hkumotin yaradilmas tolobini iroli siird. Mossislr Moclisinin qorarma osason Milli hkumt iran
dvlotiliyi orivosindo foaliyyot gstororok Azorbaycanm milli-modoni muxtariyyotini tomin etmoli idi. Noyabrin
27-don dekabrm l-dok Conubi Azor
baycanda sekibr keirildi. hali ADFnin namizodlorino sos verdi. Dekabrm
12-do toplanm Milli Moclis Seyid Cofor Piovorinin bal ilo Milli hkumot yaratdi.
Milli hkumotin yaranmasi ib Conu
bi Azorbaycanda demokratik horokatin
nc - milli quruculuq morholosi balandi. M illi hkumot qarsnda duran
osas vozifo yerlordo yeni inzibati-orazi

orqanlarmin yaradilmasi idi. Bu moqsodlo Milli Moclis vilayot, mahal, ohor.

qosobo vo kond oncmnbrin sekilor
haqqinda qanun qobul etdi. Sekilor
1946 ilin yanvar-fevral aylarnda keirildi vo mvafiq strukturlarm yaradilmasna baland.
Demokratik horokatin mhm toloblorindon biri do zohmotkelorin xeyrino
sosial-iqtisadi islahatlarn keirilmosi
idi. Milli hkumot 1946 il fevralin 16-da
aqrar qanun qobul etdi. Qanuna gro,
dvlot miilkiyyotindo olan xaliso torpaqlar, habelo Azorbaycandan qam
vo ona qar mbarizoni davam etdiron
mlkodarlarn vo digor sahibkarlarin
torpaqlan kondlilor arasmda bldrld. slahat hoyata keirmok moqsodilo yerlordo xsusi komitolor yaradik .
slahat noticosindo kondliloro yar i
min. ha-d an ox torpaq verildi. Laki i
bu torpaqlarn mlkiyyotisi olmadiq
larmdan, kondlilorin onu satmaq, ica
royo vermok hququ yox idi. Mayin 12
do mok haqqinda qanun qobi
edildi. Qanuna gro, fohlo vo qulluqu
larn i oraiti yaxladrlr, fohllor.
homkarlar ittifaqlar vasitosilo mssi
solorin iino nozarot etmok hququ
verilirdi. Azorbaycanda sonaye vo tica
rotin inkiafna, iqtisadiyyatin maliyyolodirilmosino vo vergi sisteminin tokmillodirilmosino ynoldilmi bir sra
digor qanunlar da qobul edildi.
M illi hkumotin on byk nailiyyoti
1946 il yanvarm 6-da M illi Moclis torofrndon qobul edilmi Dil haqqinda qa
nun idi. Qanuna gro, Azorbaycan dili
biitiin Azorbaycan orazisindo rosmi dvbt dili elan olunurdu. daro vo tokilatlarda ilor, moktoblordo todris ana di
lindo aparlrd. Azorbaycanda yaayan
milli azlqlann z dillorindo tohsil al
maq hququ saxlanlrd. Qisa zaman
da ana dilindo dorsliklorin, mxtolif
odobiyyat, qozet vo jurnallarn nor
edilmosino, radioverililorin tokilino
balanld. Onlarca kitabxana vo qiraotxana, kond yerlorindo yiizlorlo yeni
moktoblor ald. Mxtolif yaradclq
birlik vo tkilatlar, muzeylor yaradild. Btn bunlar milli-modoni inqilab
n orait yaradir, demokratik lorokat mhkomlondirirdi.
Conubi Azorbaycanda milli demokra
tik horokatin uurlar Tehranm hakim
dairolorindo byiik tovi yaradrd. ran
hkumoti xalqi aldatmaq moqsodilo Milli
hkumtlo danqlara balad. 1946 ilin
iyununda Tobrizdo miiqavib imzalandi.

Raziliq oldo edilmosi namino Milli lkumot ciddi gztloro getmoli oldu. Mqaviloyo gro, Azorbaycandaki Milli hkumot Azorbaycan oyalot onciimoni statusunu qobul etdi. Eyni zamanda Tehran hkumoti kiitlovi informasiya vasitolorindo,
parlamentdo Azorbaycan demokratlarini
separatizmdo ittiham edon geni kampaiyaya balad. Bununla borabor o. AB,
giltoro vo SSR arasindaki ziddiyyotlordon do istifado edorok iran mosolosi nin
BMT-do mzakirsino nail oldu, hom do
AB vo ngiltoronin irana siyasi-horbi
yardm gstormlri barodo razlm aldi.
Sovet hkumotinin bitorofliyini oldo et
mok iin Qovams-Soltono Moskvaya
gedorok Stalinlo griid. Danqlar so
vet hkumotinin imali randa, ciimbdo Conubi Azorbaycanda neftin kofi vo
ha ilat hququnu oldo etmosi ilo noticob 'di. 1946 il aprelin 4-do Tehranda
m qavilo imzalansa da, parlament bu
m qaviloni tosdiq etmodi.
Bunun ardnca BM T Tohlkosizlik
rasnn tolobi ilo sovet horbi hissoloril n randan xarlmas srotlondirildi
\ mayn 8-do baa atdrld.
Biitiin bu hazrlq ilori baa atdqdan sonra ran hkumoti ultimatum
saklindo oyalot oncmonino bildirdi ki,
eni parlament sekilorindo qaydalanunu tomin etmok n Azorbaycana
qoun yeridilmolidir. slido iso bu,
Azorbaycana silahli basqin idi. Odur ki,
dekabrm 1-don bir neo istiqamotdo
icuma keon morkozi hkumot qounlar ilo fodailor arasmda qanl dylor
baland. Hkumot qounlarnn horbiexniki cohotdon qat-qat stnlyno
baxmayaraq, M illi hkumotin qounlar
Zoncan, Miyano, Maraa cobholrindo
oks-hcuma keorok dmono zorbolor
endirdilor. Lakin M illi hkumot ktbvi
qan tklmosi, votonda mharibosinin
ba vermosi tohlkosini aradan qaldrmaq n silahl qvvolro dylori dayandrnaq gstorii verdi. Miiqavimotsiz iroliloyon ran qounu dekabrn 12do Tobrizo daxil oldu. Minbrlo adam
giilblondi vo hobso alnd. Kiitlovi toqiblor baland. M illi hakimiyyot dvrndo
az-ox siyasi fallq gstoron kondlilor,
fohlolor, ziyahlar, bir ox sahibkarlar toqibloro moruz qaldilar. A D F vo M illi
hkumotin rohborlori glllndibr, dar
aacndan asldlar. Horokatin foallan
rann conub blgolorino srgn edildilor. Coza todbirlorindon xilas olmaq
n on minbrlo votonporvor mhacirot
etmoyo mocbur oldu. Onlarin ox hissosi

Azorbaycan SSR-o kedi. Bir illik xalq

hakimiyyoti dvrndo oldo edilmi
biitiin nailiyyotlor mohv edildi. Tobriz
Universiteti, filarmoniyasi vo b. modoniyyot ocaqlar baland, ana dilindoki
kitablar, dorsliklor yandrld.
Horokatin lideri Seyid Cofor Piovori
1946 il dekabrm I l-doyaxin silahdalar
ilo birlikdo zor gcn Sovet ttifaqna
gotirildi. irana qayitmaqda israrli olan
S.C.Piovori 1947 il iyulun 14-do imali
Azorbaycanda mmmal avtomobil qozasi noticosindo dnyasn doyidi.
Beblikl, 1941-46 illor milli-azadhq
horokat moglubiyyoto urad. Molubiyyot obyektiv daxili soboblorlo yana
xarici amillorlo, osason, AB-, ingilto
ronin vo SSR-nin randak siyasoti ib

bal idi. Conubi Azorbaycandaki milliazadhq horokat molubiyyoto urasa

da, lkonin sonrak tarixino ox byk
tosir gstordi. xalqda z milli varl, ta
rixi vo modoniyyoti ideyasn mlkomlotdi, bu moqsodlor urunda golocok
miibarizo n tml yaratd.
1941-46 illordo randa milli azadlq
horokat yatrldqdan az sonra lkodo
ingilislorin inhisarnda olan neft sonayesinin millilodirilmsi urunda xalqn
miibarizosi baland. M illi burjuaziyann balq etdiyi 1949-53 illor horokat
eyni zamanda lkonin ictimai-siyasi
loyatnn
demokratiklodirilmsin,
randa hkm sron siyasi qadaalar
lovino ynolmidi.
1949-53 illor horokat noticosindo lkonin neft sonayesi zorindo giltoronin
inhisarna son qoyulsa da, bu, ran co-

miyyotindoki mvcud ziddiyyotlori ara

dan qaldrmad. lkoni, xiisusilo Conubi
Azorbaycan 50-ci illorin sou - 60-c illorin ovvolbrindo gclii kondli xlar
brd. Sosial partlay tollkosi ilo
zloon ran hkumoti islahatlar keirok mocburiyyotindo qald.
1962 ildon balayaraq 70-ci illorin
ortalarnadok a inqilab ad ilo yuxardan hoyata keirilon genimiqyasl is
lahatlar lkonin kapitalist inkiafn srotlondirdi. 1962 ildo keirilmi aqrar islalat noticosindo Conubi Azorbayeanda kondlilorin toqr. 80%-i torpaq sahiblorino evrilso do, bu. Conubi Azorbay
can kondlilorinin sosial voziyyotindo
kkl doyiikliklor yaratmad.
60-70-ci illordo Conubi Azorbaycan

da sonaye do long inkiaf edirdi. Sonayeyo, iri nossisolrin yaradlmasna sormayo qoyuluu ox az idi. iri kapital
rann sonaye morkozlorindo, xiisusilo
Tehranda comlomidi.
ah rejiminin milli vohdot adi altnda apard ovinist siyasot Conubi
Azorbaycanda xsusi tozyiq vasitosi ki
mi tozahr edirdi. M illi ayr-sekilik
maarif sahosindo zn daha aydn gstorirdi. Azorbaycan dili yasaq edilmi,
bu dildo qozet-jurnal vo kitab nori dayandrlmd. Bna qar xanlara di
van tutulurdu.
1977 ilin payzndan balayaraq Co
nubi Azorbaycanda bir sra xlar ba
verdi. 1977 il dekabrm 12-do M illi hkumotin yaranmasnn ildnm mnasibotilo tolobolorin geni x oldu. Tob
riz Universitetinin miiollimlorindon bir

Tbri/ ohori.

qrupu onlarla hmry olduqlarm bildirdi. 1978 il yanvarn 7-doQum ohorindo Konstitusiya prinsiplorin, qaydalanna riayot olunmasi, ahln lov edilmosi
tolblri il nmayi keirildi. Yanvarn 9da burada nvboti x zaman polis nmayiiloro ato ad, onlarla bn, yzlorl yaralanan oldu. Qumdak hadisolrin
40-c gn, fevraln 18-do Tabriz ohorinin din xadimlrinin haliyo mraciti
tbrizlilori ayaa qaldrd. Solor doyonok, da-kosoklo silahlanm 10 minbrb
tobrizli polis vo ordu hissolrino qar xd. Eliraz nmayii mvcud qurulua
qar syana evrildi. Ordu hissbrinin
ohro yeridilmosi ohalini qozblondirdi.
Hkumot idarolri, banklar, mehmanxanalar, kinoteatrlar vo s. dadld. Tobizdki polis vo ordu hisslrin etibar
etmyn ah fevraln 19-da Tbriz baqa ohorlordon olavo dstbr gndrdi.
Bu hisslrb syanlar arasmda qanl
toqquma bt gn orzindo davam et
di. Laki qiivvolor borabor olmadndan syan qddarlqla yatrld. Tobrizdoki syann oks-sodas Conubi Azorbaycanm digor hrbrind do (Morond,
Zinuz, Sordrud, obstor vo b.) eidildi.
syanda ziyallar, toloblor, ruhani
br, sonotkarlar, xirda tacir vo sahibkar-

lar, fohlolor, moktoblilor vo b. itirak

edirdilor. Osyan zamam minbrb lon vo
yaralanan oldu. Tobriz iisyaninda, za
man Iranda gizli foaliyyot gstoron
Iran xalq fodailor tokilat vo Xalq
miicahidbri tokilat nn zvlori do foal
itirak edirdilor. Xalq mcahidbri nin
rohborbrindon olan Musa Xiyabani
(eyx Mohommod Xiyabaninin novosi)
onlarm corgosindo idi.
Tobriz syanmn osas hodofi ahlq
suli-idarosi, imperialist zbanal vo
geni tobli olunan Qorb hoyat torzi idi.
inqilab dvrndo ahla qar toloblor
vo aha lm ar ilk dofo Tobriz
iisyam zamam soslondi. Antiah vo antiimperialist horokat olan 1978-79 illor
Iran inqilabinin sosial-siyasi mahiyyotini oslindo elo 18 fevral Tobriz syan (bu
iisyana 29 bohmon syan da deyilir)
miioyyon etmidi. Bu monada Tobriz
iisyanini iran inqilabinin modeli hesab
etmok olar. 29 bohmon Tobriz iisyam
iran siyasi vo sosial hoyatna byk tosir
gstordi. randa ba veron inqilabi xlar dalas todricon biitiin lkoni brd.
Pohlovi monarxiyasina zorbo vuran
Tobriz iisyam 1978 79 illordo biitiin ran tolatiimo gtirmi inqilabn mjdoisi
oldu. Tobriz iisyanindan sonra miihiim

xlar martin 29-30-da Tehran, ihan, Mohod, raq. Qum, Tobriz, Z.

can vo baqa ohorlordo ba verdi. M
aynn 9-19-dak xlar Irann 20- n
ox ohrini ohato etmidi. Conubi /
baycan ohorlri, xiisusilo Tobriz ra a
inqilabn geni vsot almasnda hollecici
rol oynad.
Homin ili sentyabnnda inqih n
ikinci morhbsi baland. lkonin bl t
sosial toboqolori horokata qouldu: .
nqilabn ikinci morholosindo horoka
ah hakimiyyotino mxalif olan ruh,, lorin rolunun artd aydn grni .
B dvrdo ayotullah ol-zma (b\
ayotullah - dini ba) Rhulla Mus i
Xomeyninin geni kiitlo iorisir
nfuzu xeyli artmd. Mohommod R j
ahn daxili vo xarici siyasotin qari
xlarna gro dofolorlo hobs olnm ,
lkodon siirgn edilmi R.M.Xoney i
1964 ildo Trkiyoyo getmi, sonra or, dan raqa kmd. 1978 il oktyabrm
ovvolbrindo , raq hkumotinin tokidi
ilo lkoni tork edorok Pariso getmoli olmudu. Onun ahl devirmoyo aran
miiraciotlori randa yegano leqal toplan
yeri olan moscidbrdo ohaliyo atdrlrd.
lk xlar sentyabrm 7-do lkonin
12 ohrido, ciimlodon Tobrizdo ba-

lad. Sentyabrm 8-don horbi voziyyotin

elan olunmasi etiraz nmayilorini daha
da koskinlodirdi. Sentyabrm 8-do cmo
giinii hakimiyyoto qar nmayi itiraklannn gllobaran edilmosi do onlar
z yolundan dndoro bilmodi. Bu qanl cm gnii ohaliin aha qar qozobini daha da artrd.
Getdikco genilonn horokata neft
sonayesi fhlolrinin qoulmas inqilabi
prosesin inkiafnda byk rol oynad.
Neftilorin noyabr aymda hoftolik, daha
sonra iso 1978 ilin dekabrmdan 1979 il
levralin ovvollorinodok davam etmi
aramsiz iimumi totili ah hakimiyyotino
ar zorbo vurdu vo inqilabin taleyini
holl etdi. Ttilibr, osason, SAVAK-in
(gizli polis qurumu) lovi, iran comiyyotinin demokratiklodirilmosi vo s. toloblorlo x edirdilor. 1978 ilin noyabnnda
Frai ;da Ayotullah Xonieyni ilo M illi
Cobi >in bas Korim Soncabinin grii on sonra onlann birgo boyanatinda I lovi hakimiyyotinin lov edilmosi
zoru iyi xiisusi qeyd olundu.
( ubi Azorbaycanda da totil vo
nn ilor ara vermirdi. Oktyabrnoy. r aylannda Tobriz, rdobil, Maragi:
rmiya, Culfa, Zoncan, Hotrud,
ahj vo b. ohorbrd totillor keirilmi,
haki; yyoto qar nmayilor olmudu.
Dek brn 8-don 11-dok keirilmi
nm ilordo polish toqqumalarda onlarla olon vo yaralanan olnudu. lavo
coza lostobri gndorilmosino baxmaya
raq
brizdo xlar davam edirdi.
inqilabin gediindo hom horokat
rollf brinin ah getmolidir tokidli
tolo'i hom do sayi milyonlan tm inqilci ilarin tozyiqi noticosindo ah
197' 1 yanvarm 16-da randan qad.
I r lalisi bu xobori byk sevinclo
qa> ;d. Fevraln 1-do Ayotullah
Xo yninin Parisdon Tehrana golmosi
miit ibotilo Conubi Azorbaycanda,
xiis Tobrizdo nmayilor daha izdihan okil ald.
ln devrilmosino baxmayaraq,
bir ,x yerlordo, eloco do Conubi Azorbay nda oks-inqilabi qiivvolor holo
mc . vimt gstorirdilr. Fevraln 15-do
Tob zdo onlar qiyam qalddlar. ohor
ohalisi ayaa qalxaraq horbi qarnizonu
mhasiroyo ald. Qzn atnalardan
sonra tobrizlibr qarnizonu olo keirorok, oradak zabit vo osgorlri hobs etdi
br. Fevraln 16-da ah torofdarlan Tob
rizdo vo Conubi Azorbaycanin baqa ohoiorindo do tamamil zororsizlodirildi, nozarot xalqn olino kedi.

Bebliklo, 1979 il fevraln 11-do Tehranda qolobo alan inqilab levralin 16-da
Conubi Azorbaycanda baa atdrld.
1978-79 illor ran inqilabi dvrndo
azorbaycanlilar 25 min noforo yaxin qur
ban verdibr.
Conubi Azorbaycan islam inqilabindan sonraki dvrd. Inqilabin qolobosindon sonraki ilk illordo iqtisadi durunluq keiron lko todricon bu voziyyotdon xd, ran-raq miiharibosinin
(1980-88) vurduu iqtisadi yaralari saaltmaa balad. Conubi Azorbaycan
da sonaye vo kond tsrrfatnm inkiafmda miioyyon canlanma yarandi. Bura
da neftayrma, traktor, manqayrma
zavodlar, hominin xala, ttn, toxuculuq-trikotaj fabriklori vo s. yiingl so
naye miiossisolori foaliyyot gstorirdi. is
tehsal edilon mohsullar rann digor rayonlanna ixrac olunurdu. Lakin kond
tsrrfatnda ar voziyyot Azorbaycan
kondlorinin boalmasna gotirib xarrdi. Noticodo, iimumon lkonin kond tosorriifati mohsullan istehsah balansinda
Azorbaycanin yeri vo rolu ildon ilo
tonozzl edirdi.
Genosid.
Hr hansi milli, etnik, irqi v ya dini
qrupun tam, yaxud qismn mhv
edilmsin ynldilmi, qabaqcadan
dnlm zorak faliyyt. BMTnin 1948 il Konvensiyasna sasn
beynlxalq cinayt hesab olunur.

Azorbaycan tiirklorinin byk okso

riyyoti slam inqilabndan sonra demok
ratik azadlqlar verilmosini, eloco do,
milli hquqlarn yiiksok soviyyodo tomin
edilmosini gzloyirdilor. Bu toloblor yeni
Konstitusiyamn miivafiq maddolorindo
az-ox z oksini tapsa da, oxusu kaz
iizorindo qalmd. Azorbaycan tiirklori
n on arl mosolo milli dilin statusunu miioyyon edon Konstitusiyamn 15-ci
maddosi idi. Digor yerli dilbrin fars dili
ilo yana motbuatda, ktlvi informasiya vasitolorindo vo moktoblordo milli
odobiyyatn todrisindo ilonmosi azad
elan edilso do, Conubi Azorbaycandaki
moktoblordo bu hoyata keirilmodi.
Bununla beb, Azorbaycan tiirklori
iran islam Respublikasinin ictimaisiyasi vo modoni hoyatinda miihiim rol
oynayirlar.
d.: 111. -

(1917-1920). 1956; . .

- .
., 1961; e m a z r . . ADP-ni mas v faliyyti (1945 1946). ., 1986; T a y e v a . 1920-ci il Tobriz syan. B., 1990; s n I i C. Soyq mharibnin balad yer Giiney Azorbaycan (1945 46). .. 1999; Azorbaycan
tarixi. Yeddi cilddo. C. 6. B 2000; C. 7, B 2003.
vkt Tayeva

Mstqil Azrbaycan
Respublikasi
IMstqilliyin ilk illrind daxili
siyasi voziyyot. Kemi sovet dvlot
idaroetmo sistemindon miras qalm
siyasi-iqtisadi idaroiliyin kkiindon
doyimosi, Azorbaycani daim asl grmok istoyon xarici, habelo hakimiyyotdo mhkombnmoy, hom do iqtidara
golmoyo alan miixtolif siyasi yniimlii daxili qiivvolorin pozucu foaliyyoti
miistoqilliyin reallamasna, milli dvlotiliyin borpa olunmasna ox ciddi
ongollor trodirdi. Azorbaycan olum,
ya lm dilemmas qarsnda qalrndi (Heydor liyev).
Ayaz Miitollibov hkumoti daxili vo
xarici siyasotindo Azorbaycan dvlotinin maraqlannin qorunmasinda qotiyyotsizlik gstorir, diinya hadislorinin
inkiaf meyillorini nozoro alnnrdi. Bii
tiin bunlar Azorbaycanin iqtisadi, siya
si maraqlarna, xsuson tohlkosizliyinin, orazi btvlynn, suveren dvlot
hquqlarnn tomin olunmasina cavab
vermirdi.
1991 ildon balayaraq ovvolco SSR ,
sonra iso Rusiya horbi-siyasi qiivvolorinin kmoyib Ermonistan Azorbaycana
qar irimiqyasli horbi omoliyyatlar keirdi. 1991 ilin sentyabnnda Dalq Qaraba azorbaycanli ohali yaayan
montoqolori bir-birinin ardinca zobt
edildi, deportasiya, etnik toniizbnio vo
soyqmmlan trodildi.
1992 il fevraln 25-don 26-na keon
geco ermonilor Rusiyanm Xankondidoki
366-ci alayinin kmoyilo Xocahya hii
cum edib soyqinnn trotdilor: 613 nofor
azorbaycanli, ciimlodon 106 nofor qa
din, 63 nofor uaq ldrld. 150 nofor
itkin ddii, 487 nofor yaralandi, 1275
nofor osir gtrld. 8 ailo biitvliiklo
mohv edildi. Soyqinnn zamam hotta meyitlor tohqir olunmu, eybocor hala salnmd. Bu facio 20 osrdo booriyyoto
qar ynoldilmi on byk einayotbrdon biri kimi tarixo dd.
Xocal faciosi comiyyotdo siyasi gorginliyi daha da artirdi. 1992 il martm 6-

da Azorbaycan Respublikasnn prezidenti A.Miitollibov A li Sovetin sessiyasnda z vzifsindn istefa verdi.

Azorbaycan Respublikas Ali Soveti
yeni prezident sekilrinin keirilmsi
haqqinda qrar qobul etdi. sl hrcmrclik dvr baland (Heydor liyev). Mayn 7-dn 8-n keon geco dmn byk hrbi qvv il uaya hii
cum etdi. He bir mdaf
todbiri
griilmodiyi n Azorbaycamn qdim
modoiyyot morkozi ua ohori dmon olino kedi.
Mayn 14-do Azorbaycan Respublikas \li Sovelinin nvbodonkonar
sessiyasnda A.Mtollibovun torofdarlar o
yenidon hakimiyyoto gotirdibr. A jrbaycan Xalq Cobhosi dy
meyd; iarndan xarlb Bakya gotirilrr
lorbi hissolorin kmoyilo rayn 1 parlament binasna hcum
toki
li vo hakimiyyoti olo keirdi.
Payl;
a hakimiyyt davas getdiyi
vaxt
^otdon istifado edon ermonilor
mayn ) 718-do La rayonunu da
ial t lor.
19 il iyunun 7-do Azorbaycan
Xalq
bhosinin lideri blfoz Eliboy
prezi rt seildi. Onun hakimiyyoti
dvrii io soritosiz siyasotin noticosi
olara .'spublikada ictimai-siyasi anarxiya. banalq yarand, zoraklq artd. li daxilindo voziyyot gndon-gno
pislo;
1992 il avqustn 15-don Azorbayc;, Respublikasnm milli pul vahidi
olan mat dvriyyoyo buraxld. Lakin
mali\
sahosindo hoyata keirilon bir
sra <J simlmomi addmlar inflyasiyan d: bdirdi, ohali mflis voziyyoto
dd lknin maddi ehtiyatlar taland. A
baycandan xarico intellekt axn
gcb i.
I
imiyyotin yeritdiyi xarici siyasot
regie dvlotlori vo qonularla mnasibotl
gorginlik yaradrd. 1992 il
oktj nn 24-do A B Konqresi Ermonist;:
blokadaya alndm bohano
edor "Azadl Mdafi A k tfna 907
sayh :vo qobul etdi vo bununla lkosinin zorbaycana dvlot soviyyosindo
hor
, cmlodon humanitar yardmna mnhdudiyyot qoydu.
Dvlot quruculuu sahosindoki zbanalq, hakimiyyot urunda mbarizo,
iqtisadiyyatn dalmas 1993 ilin yaynda
Azorbaycan dvlotiliyini byk tohlko
qarsnda qoydu. lko vtnda rnharibosi vo paralanma hoddio gotirildi.
Naxvanda voziyyot xsusilo ar
idi. Ermonistamn tocavzkarlq siyasoti

noticosind Azorbaycan Naxvanla

balayan domir yol xotlori vo avtomobil
yollar kosilmi, muxtar respublikaya
enerji verilmosi dayandrlmd. Heydor
liyevin soyi noticosindo Trkiyo Respublikas Naxivan MR-o kredit ayrd. 1992 il mayn 28-do Sodorok-Dilucu
krpsii ( mid krps ) ald. qdr-Naxvan elektrik xotti okildi.
ranla olaqolor yaxladrld. Qonu
lkolordon alnan enerji, baqa maddi
yardmlar, monovi dostok muxtar res
publikada hoyatn todricon canlanmasna sobob oldu.
1992 il oktyabrm 16-da Azorbaycann 91 nofor tanmm ziyals Heydor
liyevo mraciot edorok onu tokidlo
byiik siyasoto qaytmaa ard. 1992
il noyabrn 21-do Naxivan ohorindo
Heydor liyevin rohboiiyi altnda Ye
ni Azorbaycan partiyas yaradld.
qtidarn Naxvann muxtariyyotini
lov etmok, muxtar respublikada dvlot
evrilii trotmok (1992 il oktyabrm 24do) cohdlori ba tutmad.
1993 il aprelin 3-do Ermonistan silahl birlomolri Kolbcr rayonunu
ial etdi. Bu hadiso ilo bal B M T
Tohlkosizlik uras aprelin 30-da 822
sayl qotnamo qobul edorok ial
Ermonistan ordusunun Azorbaycan
orazilorindon dorhal, tamamilo vo qeydortsiz xarlmasn tolob etdi. Kemi
silahdalarn
hakimiyyot
urunda
mbarizosi horbi miixalifotin Goncodo
qiyam qaldrmasna gotirib xartd.
1993 il iyunun 4-do iqtidar qiyam yatrmaq n hcuma kedi vo molub ol
du. lkodo votonda miiharibosi tohlkosi yarand. Qiyam horbi hissolor
paytaxta doru irolilomoy, yeiordo ha
kimiyyot evrililori etmoyo baladlar.
lkodo siyasi paralanma tohlkosi
reallad. Conub-orq rayonlarnda Tal Muan Respublikasi , imal-orq
rayonlannda Lozgistan dvloti yaratmaq planlar hazrlanmd vo onlarn
hoyata keirilmosi n cohdlor gstorilirdi.
Azorbaycan Xalq Cobhosi daxilindo
hakimiyyot urunda mbarizo daha da
gorginlomokdo idi. Acizliyini dork edon
iqtidar Heydor liyevi tokidlo Bakiya
dovot etdi. Onun iyunun 9-da Bakiya
golii xalq torofindon byiik sevinclo
qarland. 1993 il iyunun 15-do Heydor
liyev Azorbaycan Respublikasi Ali
Sovetinin sodri seildi. Homin gn
Azorbaycan tarixino M illi Qurtulu
gn kimi daxil oldu. Lakin respubli-

kann prezidenti .Eliboy vo onun komandas bu tocrboli siyasotiyo knok

etmok ovozino maneilik trotdilor.
.Eliboy iyunun 18-do gizlico paytaxti
tork edib Ordubada, Koloki kondino
getdi. iyulun 23-do M illi Moclis prezi
dent solahiyyotlorini do Heydor liyevo
hovalo etdi. 1993 il oktyabrm 3-do xalq
Heydor liyevi Azorbaycan Respublikasinin prezidenti sedi.
lkodo yaranm siyasi bhrandan
istifado edon Ermonistan z tocaviizn
genilondirdi. Rusiya horbilorinin birbaa kmoyi ilo Ermonistan silahl
qvvolori 1993 il iyulun 23-do Adam,
avqustun 18-do Cobrayil, avqustun 23do FLizuli, avqustun 31-do Qubadli, ok
tyabrm 29-30-da Zongilan rayonlanm
ial etdi. mumiyyotlo, Ermonistanm
tocavz noticosindo respublika orazisinin 20 faizi ial edilmi, 30 min nofor
azorbaycanl ohid olmu, 200 min nofor
yaralanmi, 5 min nofor olil vo ikost
olmu, 4861 nofor osir dm, yzlorlo
tarixi abido, moktob vo modoniyyot
ocaqlar dadlmdr. Azorbaycan
Respublikasi orazilorinin ial ilo bal
B M T Tohliikosizlik uras 1993 ilin aprelindo 822, iyulunda 853, oktyabnnda
874 vo noyabrmda 884 sayh qotnamolor qobul edorok Ermonistandan ial
olunmu orazilordon qeyd-ortsiz xma tolob etdi.
Hiiquqi dvldt quruculuu. Heydor
liyev evik, dnlm vo uzaqgron
siyasoti ilo lkoyo byk folakotlor gotirmi, Adar, Cobrayl, Fzuli, Qubadl
vo Zongilan rayonlannm dmon olino
kemosino sobob olmu horbi mxalifti
neytralladrd. Votonda mharibosinin, lkonin paralanmasnn qars
alnd.
Azorbaycamn dvlot mstoqilliyinin
mhkomlonmosini istomoyon daxili vo
xarici qvvolorin dostoyi ilo 1994 ilin
oktyabnnda yenidon dvlot evriliino
cohd oldu. Oktyabrm 4-do geco yarisi
prezidentin ar ilo ayaa qalxan
xalq Prezident saray qarsna toplaaraq z qanuni hkumotini mdafo etdi.
1995 ilin martinda da dvlot evrilii
cohdi Azorbaycan siyasi rohborliyinin
qoti iradosi ib dof edildi. Digor toxribat
omollorinin, prezidento qar terror
cohdlorinin do qars qotiyyotlo almdi.
btn qeyri-qanuni silahl qvvolor zororsizlodirildi.
1995 ilin ortalarinda Azorbaycan
dvloti keyfiyyotco yeni morholoyo daxil
oldu. Dvlot quruculuu, iqtisadi, sosial

v modoni trqqi, demokratiyann, qanunuluun inkiaf n geni imkan

lar ald.
Mstoqil Azorbaycanm ilk Konstitusiyas hazrland vo 1995 il noyabrin 12do mumxalq referendumu noticosindo
qobul olundu. Elo homin giin respubli
kada ilk demokratik parlament sekilori
do keirildi. M illi Mocliso miixtolif
partiyalan tomsil edon 125 deputat
seildi.
Qanunlarm beynolxalq normalara
uyun hazrlanmas n 1996 ildo Res
publika Prezidentinin yamnda Hiiquqi

slahatlar Komissiyasi yaradildi. Azor

baycanm qanunverici orqam
Milli
Moclis lkodo siyasi, iqtisadi, modoni
proseslori nizamlayan yiizlorlo qanun
hazirladi vo qobul etdi. 1998 ildo insan
vo votonda hiiquq vo azadliqlarmin,
sz, fikir vo motbuat azadlmn tomin
edilmosi, senzurann lov olunmasi haq
qinda prezident formanlari verildi.
Mohkomo islahat keirildi. 1998 ildo
oqdo ilk olaraq Azorbaycanda liim
cozas lov edildi. Siyasi, hiiquqi islahat
lar demokratik inkiaf proseslorini daha
da srotlondirdi. 1998 il oktyabrn 11-do

alternativ osasda keirilon prezident sekilorindo yenidon Heydor liyev qalib

goldi. 1999 il dekabrm 12-do Azorbay
can Respublikasinda ilk bolodiyyo sekilori, 2000 il noyabrin 5-do iso parlament
sekilori keirildi. Konstitusiya mohkomosi yaradildi. 2000 ildo hakimlorin xiisusi imtahandan kcmosi tocriibosi totbiq edilmoyo baland. Dvlot idaroetmo
sistemindo islahatlar hoyata keirilmoyo
baland.
Respublikada azad siyasi foaliyyot,
pliiralizm tomin edildi. 2001 ildo rosmi
qeydo alnm 39 siyasi partiya, 30-a yaxin hquq-mdafi tokilat foaliyyot
gstorirdi. Bu tokilatlarda yarm milyondan ox zv birlomidi. Demokratiyn inkiaf etdikco, comiyyot yetkinlodkco
onun biitiin zvlrinin mummilli mo )lolordo yekdil mvqeyi formalard. I illi
Moclisin deputat lham liyevin b; l ilo iqtidar vo miixalifot monsubb mdan ibarot nmayondo heyotinin 200 il
don Avropa urasnda foaliyyoti bu s; 10do mhm addim oldu.
Avropa uras Parlament Assam leyasndak (A PA ) Azorbaycan n i.ayondo heyotinin bas .H.liyev 1 03
ilin ovvolindo APA-nn vitse-prezid* iti
seildi. 2003 il avqustun 4-do .H.1 ev
Azorbaycan Respublikasi prezident tin
toqdimati osasinda M illi Moclis tors indon Ba nazir toyin edildi. Heydor v liyev sohhoti ilo olaqodar yeni prezic nt
sekilorindo z namizodliyini Ba n: /ir
.H.liyevin xeyrino geri gtrd. 2 03
il oktyabrn 15-do .H.liyev Azorbay
can Respublikasimn Prezidenti seildi.
2003
il dekabrm 12-do Azorbayt an
Respublikasimn meman, iimummill lider Heydor liyev vofat etdi.
Ord qurculu. 1991 il oktyal in
9-da Azorbaycan Respublikasimn >ilahl Qvvolori haqqinda qanun qc il
olunmudu. Lakin, ovvolki iqtida ir
milli ordu yaradilmasi ilo ciddi moi ul
olmadilar. Rusiya silahina arxalar, n
A.Mtollibov ordu deyil, z tohlkos
liyini tomin etmok n milli qvard-./a
yaratmaa ald. 1992 il maym 15-do
Dakonddo imzalanm Sovet Ordusu
silahimn Conubi Qafqaz respublikalan
arasmda onlarin orazisini vo ohalisinin
sayini nozoro almadan borabor blnmosini nozordo tutan xoyanotkar sazi
Azorbaycanda ordu quruculuuna byk zorbo vurdu. A X C Miisavat haki
miyyoti dvrndo bir ox horbi hissolor
miixtolif ambisiyali siyasi qvvolorin
tosiri altna dm, dvlotin nozarotin-

don xmd. Bu sobobdon Azorbayca

nm igid oullarnn dylordo qohromanlq gstormosino baxmayaraq. keirilon horbi omoliyyatlar ox vaxt uursuzluqla noticolonirdi. 1991-92 illordo
30 min osgor ordunu zbana tork
etmidi.
Heydor liyev hakimiyyoto qayitdiqdan sonra orduda ciddi islahatlar keirildi. Soforboiiyin, dyii hazrlnn,
qoun hissolori vo oxsi heyotin tolimtorbiyosinin tokmilldirilmosino istiqamotlondirilmi todbirlor miioyyon edildi.
Sohra Cobho darosi, 33 khno horbi hisso lov edildi. 1993 ilin noyabr-dekabr
aylannda 16,7 min dys olan 40
ehtij at taboru tokil edildi. 1994 ilin sonun i milli ordu sralarnda 54 min os
gor zabit var idi. Onun maddi-texniki
baz; mhkomlondi, zabit kadrlarla to
min unmas yaxlad, monovi vo fiziki h rl giiclondi.
zident Formam ilo 1993 il noyab
l-do Dvlot Mdafo uras yaradi ii vo elo homin ayin 23-do Miidafio qqinda Qanun qobul edildi. R a
dik todbirlorin grlmosi, siyasilomi
hor; hissolorin lovi vo vahid horbi rohbor n tomin edilmosi, orduya yeni voton rvor qiivvolorin colb olunmasi notico do dmon hiicumlarinm qars
aim i. 1994 il yanvarm 5-do Azorbay
can Ordusu uurlu omoliyyatlar noticosinci >Fzuli rayonunun strateji ohomiyyotl Horadiz qosobosini vo 22 kondi,
Col ayil vo Kolbocor rayonlarinm orazilo nin bir hissosini dmondon azad
etd Bu dylordo Ermnistann ial
H e , dr liyev:
"h /atmn sonuna qdr xalqma
sc- aqtl xidmt edck v btn
fs. lyytimi Azrbaycan Respublit snn glck inkiafna srf
er cym".
orc u 4 min osgor vo zabit, 50 zirehli
tex ., 15 artilleriya qurusu itirdi.
Mi Ordunun formaladrlmas, btn
siyasi vo diplomatik vasitolorin io salnmas noticosindo 1994 il rnayn 12-do Ermonistan-Azorbaycan mharibosindo
mhiim ohomiyyot kosb edon atokos ol
do olundu. lkodo hakimiyyot boluu
aradan qaldrld, siyasi sabitlik yarand.
Ordunun yksokixtisasl zabit kadrlar ilo tomin olunmasn yaxladrmaq
moqsodilo horbi tohsil sistemi osasl o-

Heydor liyev cbh xottind.

kildo yenidon quruldu. 1999 il fevralin 20- xalqin maraqlarn, dnyada ba veron
ciddi doyiikliklori, beynolxalq sistemin
do Horbi Akademiyamn yaradilmasi haq
qinda forman imzalandi. Prezidentin
srotlo qloballamas ilo olaqodar yenilomosini nozoro almaqla praqmatik
2001 il 20 avqust tarixli formam ilo
osasda qurdu. Qonu dvlotlorlo miinaRespublika Miidafio Nazirliyi sistemindo
sibotlor izama salnd. lko 1993 il
foaliyyot gstoron moktoblorin bazasinda
sentyabrn 24-do Mstoqil Dvlotlor
Azorbaycan Ali Horbi Moktobi, Azor
Birliyino, dekabrm 20-do Paris Xartiyabaycan Ali Horbi Donizilik Moktobi vo
sna, 1994 il mayn 4-do NATO-nun
Azorbaycan Ali Toyyaroilik Moktobi
Slh namino torofdalq proqramna
yaradildi. Silahli Qiivvolorin oxsi heyoti
qouldu. 1997 ilin sentyabrnda Azor
nin sosial mdafisinin gclonmosino
baycan, Ukrayna, Grcstan vo Moldo
diqqot artinldi.
va respublikalan G U A M tokilat yaErmonistanla miiharibonin noticolorinin holo do aradan qaldrlmad o- ratdlar. Sonralar bu birliyo zbokistan
Respublikasi da qouldu. 2001 il iyunun
raitdo 2003 ilin oktyabrmdan ordu quru6-7-do Yaltada G U A M lkolori baculuu sahosindo osasli todbirlor hoyata
keirilir. lkonin mdafiosino ayrlan
larnm grndo qobul olunmu Yalta
xartiyas nda bu tokilatn iqtisadi sabdco vosaiti xeyli artrlm, Azorbaycan
holordo omokdala stnlk verocoyi
ordusunun horbi qdroti daha da ykelan edildi.
solmidir.
lkodo apanlan mstoqil, aq qaXarici siyast. 1991-92 illordo Azor
p siyasoti saysind Azorbaycan bey
baycan bir ox beynolxalq qurumlara,
cmlodon slam Konfrans Tokilatnolxalq alomdo vo blgodo nfuzlu dvloto evrildi. 1997 il iyulun 3-4-do Azor
na, iqtisadi mokdalq Tokilatna
baycan prezidenti Rusiya Federasiyas(EK O ), Birlomi Millotlor Tokilatna
na, 27 iyul - 10 avqustda iso AB-a ros
(BM T ), habelo Avropada Tohlkosizlik
vo mokdalq Tokilatna (A T T ),
mi sofor etdi. AB-la mnasibotlor stra
Qara Doniz qtisadi mokdalq Birteji omokdalq soviyyosino yksoldi.
liyino daxil olmu, 1975 il Helsinki Ye1998 il fevralm 24-28-do Azorbaycan
kun Aktna qoulmudur. 1992 ilin
Prezidenti Heydor liyev Yaponiyaya
rosmi sofor etdi.
martnda Dalq Qaraba mnaqiosi2001
il yanvarm 9-da Rusiya Fedeni holl etmok n ATT-in Minsk
rasiyasnn prezidenti V.Putin Bakya
qrupu tokil edilmidir.
1993
ilin 2-ci yarsndan Azorbayrosmi soforo goldi. Sofor zamam Baki
boyannamosi qobul edildi. 2001 ilin
can Respublikasimn xarici siyasoti da
may ayinda Bakiya golon R F horbi nazi
ha moqsodynl vo uurlu olmudur.
ri Ermonistanla Azorbaycan arasmda siHeydor liyev dvlotin xarici siyasotini

Heydr liycvin AB prezidenti C.Bula gr.

Vainqton. 2003 il.

lahl mnaqi olarsa, Rusiyann neytral

qalacan boyan etdi.
Prezident Heydr liyev Ermonistan-Azrbaycan mnaqisinin mrnkn qdr qan tklmdn, qrn vo damtlara yol vermodon. dinc vasitlrl
loll etmok xottini gtrmdti. Onun si
yasi uzaqgrnliyi vo iradosi sayosindo
ATT-in Lissabon sammitind (1996,
dekabr) Azorbaycanin mvqeyi diinyan 53 dvloti torfindo (AB, Rusiya,
Fransa vo b.) tannd v mdaf olun
du. Lakin Ermonistanm tutduu qeyrikonstruktiv mvqe
BMT-nin Tohliikosizlik urasmm ermoni silahl qiivvolorinin ial olunmu orazilordon qeydortsiz xarlmasn tolob edon 1993 il
822 (30 aprel), 853 (29 iyul), 874 (14
oktyabr) vo 884 (11 noyabr) sayl qotnamolorino onol etnomosi, Azorbaycanin
orazi btvlyn tanmamas, Dalq
Qarabaa Azorbaycan Respublikasi
torkibindo yiiksok znidar statusu muxtariyyotin, oranin biitiin ohalisino ermoniloro vo azorbaycanlilara tohliikosizlik tominatmm verilmosi prinsiplori
ilo razlamamas, iki dvlot basnn
oxsi griilorind, ciimlodon Ki-Uest
grndo (2001, aprel) qarlql kompromiso gctmoyo hazir olmamasi ilo ola
qodar mnaqinin holli uzanir.
Azorbaycan Respublikasinin Avro
pa ttifaq iloomokdal daha da genilondi. 2002 ildo Avropa ttifaq ilo To-

rofdalq vo mkdalq Sazii nin

(1992) yerino yetirilmosino dair milli
proqram hazirlandi. 2002 il fevralin
25-26-da Avropa ttifaq - Azorbaycan
Parlament mokdal Komitosinin
Brsseldo keirilmi iciasinda qeyd edildiyi kimi, siyasi, iqtisadi, hquqi islahatlann apanlmasi Azorbaycanin Avropaya
inteqrasiyas n yeni perspektivlor ad.
2002 il oktyabnn 2-do Azorbaycan

Respublikasi BMT-nin iqtisadi vo So

sial urasna iizv seildi.
2002
ilin yanvar ayinda Rusiya ilo
Trkiyo arasmda horbi omokdalq haq
qmda miiqavilo imzalandi, Trkiyonin
Qafqazda nfuzu xeyli artdi. 2002 il
yanvann 24-do Azorbaycanin dvlot
bas RF-yo rosmi sofor etdi. Balanm mqavilolr iki dvlot arasmda qarlql faydali mnasibtlorin inkiafn
istiqamotlndirdi. Azorbaycandak Qo
bolo Strateji nformasiya Morkozi 10 il
miiddotino Rusiyaya icaroyo verildi.
Respublikalar arasmda iqtisadi omokdalq haqqmda 12 illik miiqavilo imzalandi. 2002 il sentyabrm 23-do Azor
baycan vo Rusiya prezidentlori Kremldo
Rusiya Federasiyasi vo Azorbayc n
Respublikasi arasmda Xozor donizi iibinin homhdud saholorinin blg ii
haqqinda sazi imzaladlar. iki -: .o
arasmda tohsillo bal sonodlorin, na
zodlik vo doktorluq diplomlannn ta> tmasi haqqinda hkumotloraras sazi. r
imzalandi. Azorbaycan-Rusiya olaqr rinin biitiin saholorini daha da inkiaf dirmok n imkanlar genilondi.
AB-Azorbaycan
miinasibot1 i
strateji torofdalq morholosin yksl .
Xozor donizi enerji ehtiyatlarmin rr >
nimsonilmosindo, neft vo qaz hasilati o
noqlindo AB irkotlrinin geni itir:
Azorbaycan-AB olaqolorinin inkia mna giicl tokan verdi.
Heydor liyev ATT-in stanbul
sammitind (1999, noyabr) Conubi

Hcydr liyevin Moskva v btn Rusiya patriarx

II Aleksi il gr.

Qafqazda tohliiksizlik vo omkdalq

pakt" tosis edilmosi tobbs ilo x
etdi. Laki Ermonistan bu tobbsn
reallamasma mane oldu.
Azorbaycan dvloti horbi sahodo
NATO ilo six omokdala stnlk ver
di. Azorbaycanin mohdud horbi kontingenti Kosovoda vo fqanstanda siilhmoramli qvvlorin keirdiyi omliyyatlarda itirak etdi. 2002 il noyabrm 18-do
NATO Parlament Assambleyasinm
(PA ) stanbulda keirilon iciasinda
Azorbaycan Respublikasi bu tokilata
assosiativ ii/v qobul olundu. 2002 il noyabnn 22-do Avropa Atlantika Torofd. lq urasnn (A A T ) Praqada keiri! ms zirvo grndo Prezident Heydor
I ev Azorbaycanin AAT-do itirakni ohomiyyoti haqqmda demidi:
Iainya son doroco miirokkob bir dvr
: ayr. Beynolxalq terrorizm bozi dvloi Dt'in dostoyindon istifado edorok
di'. va nizamma qar horokot edir, ekst izm, tocavzkar millotilik vo davai separatizm ideologiyasi osasmda yeni urdurma xotlori yaratmaa alr,
so lodlori yenidon blmyo vo doyini /o cohd gstorir. Beynolxalq sistemin
iii .uni tohliikyo qar somoroli mbarizr ipannaq qabiliyyoti ciddi snaa ok,
11 sentyabr faciosindon dorhal
so ra Avroatlantika birliyi antiterror
ki lisiyasi yaratdi vo Azorbaycan ilk
gil don bu koalisiyaya qouldu. Biz bu
gi do baqa lkolor vo beynolxalq tki illar ilo birlikdo bu thlkoloro qar
oli izdn goloni edirik .
!001 il yanvann 25-do Azorbaycan
R publikasi Avropa urasna tamhqi i zv qobl olundu. Millot vokili
ill in liyevin balq etdiyi Azorbayca arlamentinin A-dak niimayondo
he i bu tokilatda somoroli foaliyyot
g< rmoyo balad. 2001 il aprelin 24d; zorbaycan niimayondo heyoti A
tr; nasndan Ermonistanm azorbayca lara qar soyqinnn siyasoti yerit
di' i, ial etdiyi Azorbaycan orazilorii >
, ciimlodon Dalq Qarabada
na otik maddolor istehsal etdiyini, bu
vas '0 ilo oldo edilon vosaitlo ordu saxladm, terroru dostolor yaratdn
osa iandnlm okildo biitiin diinyaya
boyan etdi. May ayinda A Nazirlor
Komitosinin 108-ci sessiyasi konsensusla Azorbaycanin toobbs ilo Avropa
dvlotlrinin, ciimlodon Azorbaycanin
orazi btvlyn tosdiq edon xiisusi
kommiinike qobul etdi. yun ayda A
Parlament Assambleyasinm sessiyasin

I leydr liyevin Roma Papas

II ohann Pavel ilo gr.

da ilham liyev Ermonistanm Azorbay

canin ial olunmu orazilorindo tarix vo
modoniyyot abidlrini datmasn, tobioti amansizcasina korlanmasina orait yaradilmasini faktlarla ifa etdi. A
Nazirlor Kabineti terrorizmo qar mii
barizo elan edorkon Azorbaycan Respublikasi birincilor sirasmda onunla bir mvqedo olduunu boyan etdi, orazisindon
AB silahli qiivvolorinin istifado etmosi
n imkanlar yaratdi. Oktyabr ayinin
sonlarnda A B senati 907-ci maddoyo
olavoni miivoqqoti olaraq dayandirmaq
n prezidento solahiyyot verdi. A B
prezidenti Core Bu 2002 il yanvarm 28do bu solahiyyoti realladrd. Az sonra
A B Azorbaycana silah satna qoyulmu qadaan aradan qaldrd. Tohliiko
sizlik todbirlorindo Azorbaycana kmk
etmoyo balad.
Azorbaycan Respublikasi vo A B
arasmda mnasibtlorin daha da yaxinlamasnda 2002 ilin oktyabnnda millot
vokili, ARDN-nin 1-ci vitse-prezidenti
ilham liyevin AB-n vitse-prezidenti
Riard eyni, dvlot katibinin 1-ci miiavini Riard Armitac, A B prezidentinin
M illi Tohliikosizlik mosololori iizro mavirinin miiavini Stiven Heydi, mdafo,
energetika, maliyyo, ticarot nazirliklorinin, habelo Beynolxalq Valyuta Fondunun, Diinya Bankmn rohborlori ilo
grlri, Con Hopkis Universitetinin
Morkozi Asiya vo Qafqaz Aradrmalar
nstitutunda Conubi Qafqaz vo Xozor

blgosi: Bakda bax mvzusunda x, Zbiqnev Bjezinski, Madlen Olbrayt,

Vrenl Skoutroft vo b. grkomli siyasotilorlo fikir mbadilosi miihiim ohomiyyot
kosb etdi. V.Skoutroft bu grdon sonra
demidi: ... Mon Azorbaycanin golocoyino nikbin baxram. lham liyev bizo
giiclii siyasoti tosiri balayr .
2001 ilin yanvannda Parisdo Azor
baycan vo Ermonistan prezidentlorinin
nvboti gr oldu.
2001 il fevralin 23-do Azorbaycan
Respublikasinin M illi Moclisi Ermonistan-Azorbaycan Dalq Qaraba mnaqiosinin siilh yolu ilo holl olunmasi
prosesino aid mosoloni mzakiro etdi.
ATT-i toklillori ovvolcodon ictimaiyyoto atdrld. Miizakiroyo biitiin siyasi
partiyalar, toklillori olan oxslor dovot
olundular. MOzakirolor gstordi ki,
Azorbaycan comiyyolinin mnaqionin
holli n gzot imkanlar tkonmidir.
Bu fikir Azorbaycan ziyahlarmin 2001 il
mayin 30-da yaydiqlan boyanatda daha
aq ifado olunurdu: Biz siilh torofdaryq, mharibo balanmasnm, qan tkiilmosinin oleyhinoyik, amma slhdon
daha vacib votonimizin ozoli torpaqlarinin qaytanlmasidir. Lazim golorso, bu
yolda BM T Nizamnamosino uyun ola
raq tocavzkara qar giic totbiq edilmo
si do istisna olunmamahdir .
2001
ildo Azorbaycan vo Ermonistan
prezidentlorinin yeni formatda Minsk
qrupu homsodrlorinin itirak ilo Paris

Prezident Ilham liyevin andim mrasimi. 31 oktyabr 2003 il.

(4-6 mart), Ki-Uesl (3 aprel) grlori,

btn tzyiqlr baxmayaraq, Azor
baycamn mvqelorinin doyimzliyini
nmayi etdirdi.
AAT-nin zv olan lkolorin dvbt
vo hkumt balarnn 2002 il noyabrn 22-do Praqada keirilmi zirvo grndo Prezident Heydor liyev demidir: No qodor ki gec deyil, dnya birliyi
beynolxalq hquqn norma vo prinsiplorin uyun olaraq, Azorbaycamn suverenliyinin v razi btvlynn tam bor
pa olunmas sasnda mnaqionin sll
yolu ilo tnzimlnmosi n olindn goloni etmolidir . 2005 ildo Azorbaycamn xa
rici siyasotinin osas istiqamotini Ermoni
stan Azorbaycan Dalq Qaraba rnnaqiosinin holli sahosindo grlon ilor
tosjkil etmidir. Azorbaycamn toobbs
ilo BM T Dalq Qaraba mnaqiosini
Ba Assambleyann sessiyasnn gndoliyino salm, ATT ial edilmi oraziloro faktaradrma missiyasn gndormi, Avropa uras yanvarn 25-do qotnamo qobul etmi vo Ermonistan ial
dvlot kimi tanmmdr.

1991 il noyabrn 9-da Azorbaycan

Respublikasnm mstoqiIliyini tanyan
ilk dvlot Trkiyo Respublikasi oldu.
1992 il yanvar aynn 14-do Azorbaycanla Trkiyo arasinda diplomatik mnasibotlor yaradld, iki lko arasinda
olaqolorin inkiaf n perspektivlor
ald. Azorbaycan Respublikasi Prezi
denti H.liyevin 1994 ildo Tiirkiyoyo ilk
rosmi sofori olaqolorin inkiafna yeni
tokan verdi. 1995 il dekabnn 7-9-da
Trkiyo Respublikasnn Prezidenti
Siileyman Domirolin Azorbaycan Respublikasma rosmi sofori zamam imzalanm bir sira sonodlor ikitorofli ola
qolorin orivosini daha da genilondirdi. 1996 ildo iki lko arasinda horbitexniki vo elm saholorindo omokdala
dair bir sira sonodlor imzalandi. Qarlql mnasibotlorin hqqi-normativ
osaslarmn genilonmosi iki lko arasnda siyasi-iqtisadi, elmi-modoni, horbi vo
baqa saholordo omokdaln inkiaf
n yeni perspektivlor ad. Azorbay
can Respublikasi Trkiyo ilo regional vo
beynolxalq tokilatlar orivsind birgo

somoroli ibirliy i yaradaraq BM

A T T, Avropa uras, Qara Dni/
iqtisadi mokdalq Tokilat, TrkdilH
Dvlotlor Birliyi. EKO , K T ilo uurl
omokdalq edir. 1997 il mayn 58-c;
Azorbaycan Respublikasi Preziden
Heydor liyev Trkiyodo rosmi soford
olarkon Azorbaycan Respublikasi
kumoti vo Trkiyo Respublikasi hk
moti arasinda strateji omokdaln d
rinlodirilmosi haqqinda boyannamo
digor ohomiyyolli sonodlor imzalant
Ermonistan-Azorbaycan Dalq Qar
ba mnaqisinin baland gndo
Trkiyo Respublikasi Azorbaycan Re
publikasnn beynolxalq hquq norma
larna uyun haql toloblorini ardcl mudafio etmi, respublikann orazi btvlynn borpa olunmas n byk
soylor gstormidir. Qafqaz regionunda
hoyata keirilon qlobal iqtisadi layiholorin realladrlmasnda Azorbaycan
Respublikasi Trkiyonin yaxndan itirakina daim xiisusi diqqot yetirir. 1998 il
sentyabrn 8-9-da Bakda keirilon
Byiik pok yolu"nun borpasina dair

beynolxalq konfransda Tiirkiyo Prezi

denti S.Domirol do itirak edirdi. kitorofli mnasibotlordo mhm ycri
Xozor donizinin enerji resurslarnn
diinya bazarlarina noql olunmasi mosolosi tokil edir. 1999 il noyabnn 18-do
ATT-in istanbul zirvo toplantisinda
Azorbaycan Respublikasi Prezidenti
ll.liyev, Grcstan Respublikasi Pre
zidenti E.evarnadze vo Tiirkiyo Ciimhuriyyotinin
Prezidenti
S.Domirol
Xam neftin Azorbaycan Respublikasi,
Giircstan vo Tiirkiyo Cmhuriyylinin
orazilori ilo Bak-Tbilisi-Ceyhan sas
xac Boru Kmri vasitosilo noql
edilmosino dair' sazi imzaladilar. Eyni
zamanda, ahdoniz yatandan hasil
olu an tobii qazn Bak-Tbilisi-rzuPrezident lham liyevin Tiirkiyo prezidenti hmd Necdot Sezrlo gr.
ru marrutu ilo Tiirkiyoyo noqli iin
qaz boru komorinin inas haqqinda
ald. Prezident .H.liyevin 2005 il
1996 ildo Azorbaycan Respublikasi
qor. r qobul edildi.
yanvarin 24-26-da irana rosmi sofori
Prezidenti H.liyev rana yeni rosmi
azorbaycan Tiirkiyo horbi omokikitorofli mnasibtlrin inkiafna z
sofor etdi vo aparlan danqlar zamam
da il ildon-ilo genilonorok Azorbaymsbot tosirini gstordi.
bir sira saholori ohato edon sonodlor
ca ordusu n zabit kadrlarmin haSSR squt etdikdon sonra Grcimzalandi.
zir nmasma, maddi-texniki bazanm
stanla olan mnasibotlor Azorbaycan
Azorbaycan Respublikasinin Prezi
mi .omlondirilmosino vo ordunun
Respublikasi n xsusi ohomiyyot
denti H.liyevin rana rosmi sofori
N/ standartlan soviyyosindo qurulkosb
cdir. 1991 ildon hor iki lkodo ba
zamam
2002
il
mayn
20-do
imzalanm
ma ia miihiim yardim gstorir. 1999
veron proseslor, daxili vo xarici voziyyo Azorbaycan Respublikasi ilo iran
20( illordo horbi omokdalq sahosindo
tin oxarl, geosiyasi maraqlarn stIslam Respublikasi arasinda dostluq vo
ira lanm bir sira sonodlor iki lko
iisto dmosi yaxn miittofqlik mnasimokdalq mnasibotlorinin prinsiplori
ara 'da horbi olaqolorin omoli xarakter
aln sna tosir gstoxli.
rkiy Prezidenti hmod Necdot
Sezr 2000 il iyulun 1112-do ilk xarici
sof ini Azorbaycana etdi. 2001 ilin
ma nda iso Azorbaycan Respublikasinu, Prezidenti H.liyevin Tiirkiyoyo
ros
sofori iki lko arasinda strateji
om daln daha da dorinlmsino so
bob >ldu. Tiirkiyo-Azorbaycan olaqolorini inkiafnda Azorbaycan Respublik; un Prezidenti .H.liyevin 2004 il
apr n 13-15-do Tiirkiyoyo rosmi sofori
mil
rol oynadi. Sofor zamam Azorbay ii Respublikasi ilo Tiirkiyo Respul -lsi arasinda birgo boyanat vo bir
sir; iholordo omokdalm daha da geni! dirilmosi n sonodlor imzalandi.
.'orbaycan digor qonu lko olan
ra Mam Respublikasi ilo do hor iki torof iin faydali normal siyasi, iqtisadi
von .xloni miinasibotlor qurur. 1993 ildo
Iran Islam Respublikasinin Prezidenti
Prezident lham liyevin Iran prezidenti Mohommod Hatmi ilgr.
..H.Rofsncaninin Azorbaycana so
fori, bir il sonra Prezident H.Iiyevin
haqqinda miiqavilo iki dvlot arasinda
botlorinin yaranmasna sobob oldu.
Tehrana rosmi sofori, soforlor zamam
mnasibotlrin nizamlanmasina miihiim
Azorbaycanla Grcstan arasinda dip
imzalanm sonodlor iran-Azorbaycan
lomatik olaqolr 1992 ildo yaradld.
tosir gstordi.
mnasibotlrinin yaxnlamasna tokan
1995 ildo Bakda Grcstan sofirliyinin
2004 ildo Tobriz ohorindo Azorbay
verdi vo dvlotloraras olaqolorin hiiquqi
vo 1996 ildo Tbilisido Azorbaycan Rescan Respublikasinin Ba konsulluu
bazasmi yaratdi.

publikas sfrliyinin almas ikitorofli

laqlrin keyfiyyotco yeni inkiafna tokan verdi. Grcstanla Azorbaycan arasnda yaranm ikitorofli dostluq mnasibotlori Azorbaycan Respublikasi
Prezidenti H.liyevin 1996 ildo Tbilisiyo rosmi sfrindn sonra daha da inkiaf etmoy balad. Homin sofor zaman
Dostluq, omkdalq vo qarlql tohlkosizlik vo Qafqaz regionunda siilli,
tohliikosizlik vo omokdalq haqqinda
boyannamolor imzaland. ndiyodok
Azorbaycan Respublikasi ilo Grcstan
arasmda 70-don artq dvlot vo hku-

2006 il aprelin 25-28-do Azorbaycan

Respublikasimn Prezidenti lham liyevin AB-a ilk rosmi sofori oldu.
Homin il iyunun 19-da lko hoyatinda mhm ladiso ba verdi. Bakida Is
lam Konfrans Tokilat lkolorinin xa
rici ilor nazirlorinin sessiyas keirildi.
Azorbaycan Respublikasi digor diinya lkolori, cmlodon ngiltoro, Almaniya, Fransa, Pakistan, i, Yaponiya,
Rumniya, Sloveniya vo baqa lkolorlo
six olaqolor qurur.
Bcloliklo, dvlot mstoqilliyinin borpa olunmasndan sonra tarazladrlm

Prezident lhan liyevin Rusiya prezidenti Vladimir Ptin il gr.

vo oxaxoli xarici siyasot kursunu ho

motlraras sazi imzalanmdr. Bu gn
yata keiron Azorbaycan Respublikasi
Grcstanla Azorbaycan Respublikas1993-2006 illordo Avropa strukturlar
n Bak-Supsa, Bak-Tbilisi-Ceyhan,
ilo hortorofli inteqrasiya xottini foal suBak-Tbilisi-rzurum vo T R A SEK A
kimi qlobal enerji, noqliyyat-kommunirotdo hoyata keirmi, aparc diinya
lkolori ilo, hominin etnik vo dini yakasiya layiholri birlodirir.
2004
il martin 4-5-do Grcstan xnl ilo seilon orq lkolori, xsusilo
Trkiyo ilo qarlql mnasibotlrin
Prezidenti M.Saakavilinin Bakya ros
mi sofori zaman Azorbaycan Respubinkiaf etmsin nail olmudur.
Vtnda cmiyyoti quruculuu. 1993
likasnm vo Grcstann birgo boyannailin ikinci yarsndan balayaraq dvlotmosi , Tohsil sahosindo omokdalq
haqqinda sazi , Azorbaycan Respubiliyi mhkomlondirilmsin, votonda
homroyliyino ail olman mhm
likasnn hkumoti ilo Grcstan hktvasitosi kimi mvcud siyasi vo ictimai
moti arasmda informasiya sahosindo
tokilatlarla salam mnasibotlr qurulomokdalq haqqinda sazi imzaland.
2004 ilin iyul aynda Azorbaycan Res mas, bu tokilatlarn demokratik prinsiplor osasnda inkiaf etmosi n gei
publikasi Prezidenti .H.liyevin Grcstana sofori zaman ikitorofli mna- orait yaradildi. Lakin mxalif siyasi
sibotlor vo beynolxalq tokilatlar ori- qiivvolor votonda homroyliyi yaradlmasn hakimiyyotin onlarla bldrlvosindo omokdalq mosololori mzakiro
olundu vo dvlotloraras mnasibotloro mosi ilo balayr, z siyasi ambisiyadair bir sra probJemlor zro raziliq oldo larn n plana okirdilor. 1994 ilin
olundu.
noyabr aynda Bak Kodlor Birliyinin,

cmlodon baqa tokilatlarn votonda

homroyliyi yaratmaq cohdlori ba tut
madi. Azorbaycan xalqnn tam oksoriyyoti Prezident H.liyevin siyasi xottini
mdafio etdi. Respublikada qanuni.
demokratik vasitolorlo siyasi foaliyyot vo
fikir pliiralizmi n olverili imkanlar
yaradildi. 1995 ildo respublikada 50-don
ox ictimai-siyasi tokilat vo partiya var
idi.
Votonda comiyyotinin formalamasnda qeyri-hkumot tokilatlarnn miihm ohomiyytini nozoro alan dvlot
onlarin hortorofli faliyyotinin genilondirilmosi n orait yaratd. 1997 ildo
Azorbaycan Respublikasi ilo BMT-nin
nkiaf Proqrami arasmda oldo olunmu razlamaya osason Qeyri-hkumot
Resurs vo Tolim Morkozi tosis olund i.
qtidarda olan YAP-n toobbs i!o
iqtidar ynml siyasi partiyalar 19'8
ilin sonunda Azorbaycan Dvlotili i
vo Votonda Birliyi urunda Dem kratik Alyans yaratdilar.
1995
ildo qobul edilmi 158 ma idodon ibarot Azorbaycan Respu likasimn Konstitusiyas lkodo dem< kratik dvlot vo votonda comiyy.- i
quruculuu n hiiquqi osas yaratc .
Azorbaycan parlamenti geni qanunv ricilik foaliyyotino balad. Milli Moc sin insan hiiquqlan, elm, tohsil, mod niyyot, iqtisadiyyat, ekologiya vo b. s holor zr daimi komissiyalar tokl
olundu. Respublikada demokratik q nunvericiliyin formalamasna vo ink afna imkan yarandi. Milli Moclisin q bul etdiyi qanunlar osasinda siyasi, iq; sadi, hiiquqi. demokratik islahatlar h yata keirilmoyo balad.
2000 ilin noyabnnda M illi Mod)
nvboti sekilor keirildi. Bu sekiloi'
17 siyasi partiya vo bir seki bio
itirak etdi.
2001 ilin dekabrinda A z o r b a y c "i
Respublikasimn M illi Moclisi ins, n
hquqlar vo osas azadliqlarm miidafi i
haqqinda Konvensiyam voonun 1,4
vo 7 sayli protokollarini tosdiq etm.K
barodo qanun vo Azorbaycan Respu likasimn insan hiiquqlan zro mvok . li (ombudsman) haqqinda Azorbaycan
Respublikasimn Konstitusiya Qanununu qobul etdi. goncolrin vo qeyri-isani vo ya insan loyaqotini alaldan roftar vo ya cozann qarsmn alnmas
haqqinda, Avropa Konvensiyasini tosdiq etmok haqqinda qanun qobul edildi.
2002 ildo respublikada ombudsman
(demokratik dvlotlrdo insan hquq vo

azadliqlarm mdafioisi) institutu yarasiyasmi daha da demokratiklodirmok

keirilmosi n 2000 il martin 6-da
n Prezident Heydor liyevin toobAzorbaycan Prezidenti Dvlot Qadin
dildi.
2001
ildo Motbuat vo informasiya bs ilo 2002 il avqustun 24-do keirilmi
siyasotinin hoyata keirilmosi haqqinNazirliyi lov edildi vo 2002 il oktyabrm
referendum noticosindo Konstitusiyaya
da forman verdi. 2001 ildo respublika
5-do M illi Televiziya vo Radio uras
mhm doyiikliklor edildi. 2002 ilin
da 41 qadn tokilat mvcud idi.
yaradildi. Demokratiyann, plralizmin
sentyabr ayindan Azorbaycanda pillo Sevil qadinlar moclisi, Nefti
inkiaf etdirilmosi sahosindo Sz azadli mohkomo sistemi formalad. Yeni
Qadinlar Comiyyoti, Baki Qadinlar
l komitosi , Azorbaycan insan Hiiikinci instansiya - Apelyasiya MohkoAssosiasiyas, Qadin vo nkiaf
quqlari vo Demokratiya Komitosi ,
mosi yarandi.
Morkozi , D.liyeva adma Qadin
'Azorbaycan Demokratiya Fondu ,
1995
vo 2000 il parlament sekilorin-HUquqlanm Mdafio Comiyyoti ,
R U H jurnalistlori mdafi fondu vo
do Yeni Azorbaycan partiyasi dcputat
sgor Analan Comiyyoti vo s.
mandatlarimn oksoriyyotini oldo etdi.
baqa ictimai tokilatlar da i aparrd.
tokilatlar ictimai-siyasi hoyatda foal rol
1995 ilin may ayindan respublikada Horn qanunverici, hom do icra hakimiyoynamaa
balad.
Azorbaycan

Baki Tbilisi Ceyhan ixrac boru kmrinin Azorbaycan hisssinin al mrasimi. Baki. 16 oktyabr 2004 il.

ofv.
o institutu foaliyyoto balad. yotindo oxluq tokil etdiyi n iqtidar
199: ..003 illordo Azorbaycan Preziden
partiyasna evrildi. 2001 il noyabrin
ti 1 dor liyev 30 ofv formam imzala21-do keirilmi 2-ci qurultayi orofosindi.
0-don ox mohbus azadla burado partiyann siralannda comiyyotin
xib
Prezidentin toobbs ilo M illi biitiin toboqolorini ohato edon 230 min
M ; , ministiya haqqinda 6 akt qobul
nofor birlomidi. Qurultayda ilham
liyev partiya sodrinin yeni tosis olunetd: Ui aktlar 63477 mohbusa totbiq
edi
>nlann arasmda dvloto qar ci- tnu 1-ci mavini vozifosino seildi. 2001
nav
lotmi oxslor do vard. 2004-05
ildo o, ilin siyasotisi nominasiyas zro
illoi
Vzorbaycan Respublikasimn Pre- Azorbaycan Strateji Aradrmalar Morzide
.H.liyev 4 ofv formam imza- kozinin miikafatma layiq grld.
lamdr.
Azorbaycan qadnlarnn ictimai-si
2002
ilin aprelindon respublikada yasi foaliyyoti xeyli genilondi. 1998 ilin
hakimlorin, 2002 ildon iso prokurorluq
yanvar ayinda Prezident Heydor liyeorqanlar iilorinin imtahandan kemovin formam ilo Qadin problemlori iizro
Dvlot Komitosi yaradildi. 1998 il
si totbiq olunmaa baland. Konstitu
sentyabnn
14-15-do
Azorbaycan
siyaya edilmi doyiiklikloro gro, hor
bir oxs Konstitusiya Mohkomosino mRespublikasi qadinlarinin qurultayi
keirildi. Respublikada qadinlara dair
raciot edo bilor.
dvlot siyasotinin daha somoroli hoyata
Azorbaycan Respublikasi Konstitu-

Respublikasi BMT-nin Qadinlara

mnasibold ayr-sekiliyin
biitiin
formalarnn logv olunmasi haqqinda
30 iyun 1995 il tarixli Konvensiyasina
qouldu. Azorbaycan qadinlarinin
nmayndolri 1995 ilin iyun ayinda
XR-in paytaxti Pckindo keirilon IV
mumdnya Qadinlar Konfransinda
itirak etdilor.
Demokratik vo hiiquqi inkiaf
yolunu seon Azorbaycan Respublikasi
gone noslo, onun torbiyosino, monovi vo
fiziki salamlna xsusi diqqot yetirir.
1994 ilin iyun ayinda Azorbaycan Res
publikasi Gonclor vo dman Nazirliyi
tosis edildi. 1995 ilin noyabr ayinda
Respublika Gonclor Tkilatnm M illi
uras yaradildi. 1997 ildo bu tokilat
Avropa Gonclor Forumuna, Diinya
Tiirk Gonclor Birliyino qobul edildi.

1996
il fevraln 2-do lko gnclrinintobliino yardrn noqsodilo 1994 ildo
Konfederasiyasina iizv qobul edildi.
birinci respublika forumu keirildi vo
Incsnot vo Bodii Yaradclq Morko
2002 il sentyabrin 17-do Bakida
Prezident H.liyevin forman il 1997 zi'' tosis etdilor. 1994 ildo xaricd yaa- G U AM lklori qadinlarimn qurulildn homin gn Azorbaycanda Gncyan homvotonlorlo ictimai-siyasi, modo
tay keirildi.
br Gn kimi qeyd olunmaa balad.
ni vo iqtisadi olaqolor birliyi - Soyda
Azorbaycan Respublikasinin Prezi
1999 il iyulun 29-da Dvlot gonclor siBeynolxalq Assosiasiyas tokil olundu.
denti .H .liyev 2005 ilin ovvolindo
yasoti haqqinda proqram qobul edildi.
1995 ildo Azorbaycan Modoniyyotinin
Azorbaycan Respublikasinin Milli MocAzorbaycan Respublikasnda Uaq
Dostlar Fondu yaradld.
lisino sekibr keirilmosi haqqinda forTkilat da faliyyt gstrir. 1998 il
1996
ilin noyabr ayinda Azorbaycanman, 2005 il mayn 1l-do iso Azorbay
mayn 19-da Azorbaycan Respublikasi
can Respublikasnda seki praktikasiQrmz Aypara Comiyyoti Beynolxalq
M illi Moclisi Uaq hquqlar haq
Qrmz Xa Komitosino, Qrmz Xa
nin tokmilbdirilmosin dair soroncam
qinda Qanun qobul etdi. Uaqlarn
vo Qrmz Aypara Comiyyotlori Beynol
imzaladi. 2005 il avqustun 6-dan balatolim-torbiyosinin yaxladrlmas vo
xalq Federasiyasina iizv qobul edildi.
yan seki kampaniyasinda 2000-don ox
hquqlarnn qorunmasi haqqinda
Azorbaycamn tannm siyasi, ictimai,
namizod itirak etdi. Prezident .H.liDvlot Proqram qobul edilorok, Azor
elm vo modoniyyot xadimlori torofindon
yev 2005 il oktyabrm 25-do Azorbay
baycan Respublikasnda foaliyyt gs1997 ilin iyun ayinda NATO vo Azor- can Respublikasinin M illi Moclisino

Baki Tbilisi Ceyhan ixrac boru kmrinin al mrasimi.

Ceyhan (Trkiy). 13 iyul 2006 il.

toro BMT-nin Y U N S E F uaq tokilatnn Erkon uaqlq dvrndo qay vo

inkiaf konsepsiyasfna mvafq olaraq,
uaqlarn monovi, fiziki vo estetik torbiyosinin tokilino, otin oraitdo yaayan uaqlarn problemlorinin hollino
dair layiholoin hoyata keirilmosino
balanld.
Modoniyyot vo incosonot xadimlori
Azorbaycan modoniyyotinin inkiaf vo

baycan omokdalq vo olaqobndirm

morkozi tosis edildi.
1999 ildo Azorbaycan Sahibkarlar
Konfederasiyas yaradld. lkodo 1
milyon 500 min nofro qodor izvii olan
40-dan ox homkarlar ittifaq, onlar
birlodiron Azorbaycan Honkarlar ttifaq Konfederasiyas (A H K ) foaliyyot
gstormoyo balad vo bu tokilat
Beynolxalq Azad Homkarlar ttifaqlar

sekilorin hazrlanmas vo keirilm.>si

ilo bal toxirsalnmaz todbirlor haq
qinda yeni soroncam imzaladi. Noyabnn 6-da demokratik oraitdo keirilon sekilordo 1500-don ox beynol
xalq mahidi itirak etdi. Yeni
Azorbaycan Partiyas lko parlamentindo 64 yer qazandi. 2 dekabr 2005 ildo
M illi Moclis yeni torkibdo z iino
balad.

iqtisadi in k ia f v sosial dirli.

Atokosin oldo edilmosi, lko daxilindo

siyasi sabitliyin yaranmas kemi S SR
respublikalar ilo qrlm olaqolorin borpasna. yaranm dorin iqtisadi bhranin todricon aradan qaldrlmasna im
kan verdi.
Bazar iqtisadiyyatnn inkiafna, investisiyalann colb olunmasina aid mii
hiim qanunlar qobul edildi, osasli islahatlar keirildi. Xarici investisiyalarin colb
olunmasi n aq qapi siyasoti, neft
strategiyas ilonib hazrland vo miivoffoqiyyotlo hoyata keirildi. 1994 il sentyab
rin 20-do apanci neft irkotlri ilo srin
mqa\
1 imzalandi. Homin dvrdon

di, Beynolxalq Valyuta Fondu ib miiqarinda mocburi kknlorin Sosial nkiaf

vilolor baland, Azorbaycan Avropa
Fondu yaradlmdr. 2004-05 ilbrdo
Yenidonqurma vo nkiaf Banki ilo
ohalinin minimum ayliq omokhaqqimn
artrlmas ilo olaqodar Azorbaycan Res
omokdala balad. Noticodo inflyasiya koskin surotdo azaldi.
publikasinin Prezidenti .H.liyev 3 for1996
ildo vergi sistemi tokmilldirildi.man imzalamdr. Pensiyalarn sosial
qtisadiyyatda struktur doyiikliklori
mdafiosinin yaxladrlmas haqqinda
getdikco dorinlodi. Onun balca istida 2004 il dekabrm 29-da forman
qamoti sahibkarln inkiaf, dvlot
verilmidir. 2005 il iyunun 7-do poteka
miilkiyyotinin zolbdirilmosi idi. 1995
haqqinda Azorbaycan Respublikasi
ildo zolldirm haqqinda Azorbay
Qanununun totbiq edilmosi barodo
Azorbaycan Respublikasi Prezidentinin
can Respublikasinin 1-ci, 2000 ildo iso
formam ohalinin sosial voziyyotinin yax2-ci dvlot proqramlan qobul edildi.
1997 ilin iyununda kiik vo orta sahib- ladulmasma ynolmidir.
lkodo geni sosial-modoni qurucu
karla dvlot kmoyi haqqinda pro
luq proqrami hoyata keirilmidir. oqram qobul edildi.

Azrbaycan Respublikasi Prezidentinin Saray (sada). Heydr liyev Fondu (solda).

bala; ;q, byk irkotlrin Azorbayca

na m artd, xarici sormayo qoyuluuna v iqtisadi artm srotino gro Azorbayca ; 2005 ildo lideior srasna xd.
Qeyri-eft sektoruna - rabito, manqayrma, yeyinti, xidmot sahobrino xarici
investisiya qoyuluu durmadan artd.
1994 ilin 1-ci yarsnda maliyyo islahat keirildi. Xarici ticarot liberalladrld. 1995 ildo valyuta bazar tokil edil-

slahatlarn sosial ynm, ohalinin

sosial mdafiosi todbirlori dvlotin iqtisa
di siyasotindo morkozi yer tutur. Hoyata
keirilmi todbirlor noticosindo 199-99
ilbrdo orta omokhaqqi 12 dofo, ohalinin
ahciliq qabiliyyoti 2,5 dofo artmdr.
Qaqnlarn vo mocburi kknlorin
problemlorini sistemli okildo holl etmok
moqsodilo 1998 ilin sentyabrmda dvlot
proqrami qobul edilmi, 1999 ilin dekab-

hor vo kondlor abadladrlm, fordi ev

tikintisi srotlo artmdr. Baknn Donizkonan parkma M illi park statusu verilmi, ohordo Avropa standartlarma
uyun yeni otellor, ticarot, xidmot obyektlori, yeni aeroport, 310 metr hndrlyndo yeni teleqiillo, Olimpiya
morkozi vo s. tikilib istifadoyo verilmidir. Azorbaycan Respublikasinin Prezi
denti .H.liyev 2003 il noyabrm 24-do

 Azorbaycan Respublikasmda sosialiqtisadi inkiafn srtlndirilmsi haq

qmda forman imzalamdr. Forman
nvboti 10 ildo Azorbaycan Respublika
smda sosial-iqtisadi inkiaf sahosindo
perspektiv planlarm yerino yetirilmosini
nozordo tutur. 2003 il dekabrin 23-do
.H.liyevin Kiik sahibkarla dvlot
kmoyi haqqinda forman da mhm
ohomiyyot kosb edir.
Azorbaycan Respublikasinin Prezidenti .H.liyev lkonin sosial-iqtisadi
inkiaf strategiyasnn miihiim torkib
hissosi kimi 2004 il fevralin 11-do
Azorbaycan Respublikasi regionlarinin sosial-iqtisadi inkiaf Dvlot Proqram nn tosdiq edilmosi haqqmda
forman imzalamdr. 2004 il martin 3do daha bir miihiim sonod - Korrupsiyaya qar miibarizo haqqmda Azor
baycan Respublikasi Qanununun totbiq edilmosi barodo soroncam imzalanmdr.
Azorbaycan modoniyyoti do srotlo
ikiaf edir, onun beynolxalq olaqolori
genilonir. 1992 ilin ortalannda Trkdilli lkolorin modoniyyot nazirlorinin
daimi konqresi , 1993 ildo iso onun icra
qurumu - T RK SO Y foaliyyoto baladi. 1996 ildo Azorbaycanla Y U N ESK O
arasmda omkdalq haqqinda memo
randum imzalandi. 1997 ildo Azorbay
can Avropa Modoniyyot Konvensiyasina qouldu.
Respublikada tohsil islahati hoyata
keirilir. Heydor liyev 2000 il iyunun
13-do Azorbaycan Respublikasmda
tohsil sisteminin tokmilldirilmsi haq
qmda , 2002 il oktyabrm 4-do iso
Azorbaycan Respublikasi iimumtohsil
moktoblorinin maddi-texniki bazasimn
mhkomlondirilmosi haqqmda formanlar verdi. 2005 ilin iyununda Azor
baycan Respublikasi Prezidenti yanmda
tohsil komissiyas yaradildi.
Azorbaycan elmi do inkiaf yolundadir. Azorbaycan Elmlor Akademiyasi 2001 ilin mayindan Azorbaycan Milli
Elmlor Akademiyasi adlanir.
Respublikada kiitlovi informasiya
vasitobrinin inkiaf n byk imkan
lar yaranmdr. lkodo miixtolif siyasi
yniiml 200-dk qozet, oxlu jurnal
nor edilir, zol radio-televiziya kanallar, ciimlodon ictimai Televiziya foaliy
yot gstorir.
Heyd?r /iyev Fondu. Azorbaycanin
mummilli lidei Heydor liyevin zon
gin irsinin yronilmosi, onun milli dvlotilik ideyalarnn yeni nosilloro alamas

moqsodilo yaradlan Heydor liyev Fondunun 2004 il mayn 10-da rosmi al

oldu. Heydor liyev Fondunun preziden
ti YUNESKO-nun xomoraml sofri,
Azorbaycan M illi Moclisinin deputat
Mehriban xanm liyevadr.
Fondun moqsodi Azorbaycanin toroqqisi vo xalqn rifahnn yiiksolmsino
xidmot edon genimiqyasl proqramlarn hoyata keirilmosino dostok vermok;
azorbaycanlq mofkurosinin vo Azor
baycan modoniyyotinin geni tblii,
milli-monvi doyorbrin qorunmas ilo
bal aparilan iloro kmok etmok; uaq,
yeniyetmo vo gonclorin salam, millimonovi doyorloro sadiq, hortorofli bilikloro malik votonda kimi yetidirilmosi
iino xidmot gstormok; miistoqil Azor
baycan Respublikasinin iqtisadi qdrotinin artirilmasina ynolmi layiholorin
gerkldirilmosind itirak etmok;

Azorbaycan Respublikasinin beynol

xalq nfuzunu artiran todbirlorin hoyata
keirilmosino yardm gstormok; Azor
baycan hoqiqotlorini beynolxalq miqyasda tamtdirmaq; Azorbaycan xalqinin rifahnn yksoldilmsin ynolon
miixtolif proqram vo todbirlorin hoyata
keirilmosino dostok vermok; olkodo
elm, tohsil, modoniyyot, sohiyyo vo idmann inkiafn tomin edon layiholoro
yardm olmaq; tohsil, modoniyyot vo
idman morkozlorini inkiaf etdirmok;
elm, tohsil, modoniyyot vo idman saholorindo qrantlar, nailiyyotloro gro
miikafatlar vo s. tosis etmok; respublikanin vo xarici lkolorin tohsil miiossisobri ilo omkdalq etmok; xiisusi
istedadl agirdlor, tolobobr, alimlor
n toqadbr tosis etmok; elmi todqiqatlarn apanlmasna yardm gstormok; xarici lkolorin tannm elmi-todqiqat morkozlori ib Azorbaycan alimlorinin elmi olaqolor vo miibadilosinin
tokili; ictimai elmlor, xiisusilo Azorbay
can tarixi, arxeologiya, etnoqrafiya, hii

quq vo politologiya iizro todqiqatlan

maliyyolodirmok. onlarm noticolorini
dorc etmok, miihiim nailiyyotlor iin
xiisusi miikafatlar toyin etmok; uaq
evlorini, modoniyyot, salamlq vo tohsil
morkozlorini, tibbi tosisatlar inkiaf
etdirmok; golocok nosillorin salaml
iin ekoloji tohlkosizliyin tomin edilmosino kuok gstormok; ekologiya
sahosindo miihiim todqiqatlan maliyyolodirmok, salam hoyat torzini tobli
etmok, salamlq obyektlorinin zoruri
lovazimatlarla tomin edihuosino yardim
etmok; Azorbaycan Respublikasinin
orazisindo vo xaricdo yaradilan vo foaliy
yot gstoron qeyri-kommersiya tokilatlar ib omokdalq etmok, onlarla birgo
layiholor hoyata keirmok; Azorbayc: \
Republikasinin orazisindo vo xaricdo
elmi konfrans vo seminarlar tokil et
mok; Azorbaycan Respublikasinin
zisindo vo xaricdo Azorbaycana ho r
edilmi todbirbr. ciimlodon incoson
sahosindo sorgi vo eksponatlarm niim:
yiini tokil etmok, norlor buraxm; |
vo s.-dir.
2005
ildo Heydor liyev Fondant
Prezidenti M.liyevann toobbs )
xiisusi qayya ehtiyaci olan uaqlar
tohsil ald 25 mossiso osasl okild
borpa edildi. Yeniloon Azorbayca
yeni moktob layihosino osason respul
likada 132 moktobin yenidon tikilib is
fady verilmsi iino baland. Bunu'
yana Heydor liyev Fondu torofnd.
miixtolif saholoro aid oxlu sayda lav holr hoyata keirilir.
20 osrin sonlarnda Azorbaycan xa
qnn mstqil dvlot quruculuu, iqt
sadi, siyasi vo monovi hoyatda oldo
diyi nailiyyotlor onu 21 osrdo daha ye
uuiar qazanmaa ruhlandrr.
d.: Q a s i m o v M. Azorbaycan beynlxai
mnasib'tlrsistemind. 1991 95-ci illor. B., 199;
l i y e v H. Azarbaycan nefti dnya siyasotinci
5 cildd. B., 1997; Q a f f a r o v T. Azorbayc;
tarixi X X osrin 80 90-c illri. ., 1997; Azrba;
can Respublikasi 1991 2001-ci illordo. ., 2001
M e h d i y e v R. Azorbaycan: tarixi irs vo ms
toqillik folsofosi. B., 2001; M a h m u d o v Y.
Azorbaycan tarixindo Heydor liyev oxsiyyoti
., 2002; .
. 2003; H s e y n o v a a d .
Miistoqil Azorbaycan dvlotinin qurucusu. .
2004; Xomoraml sofr. ., 2005; H o s o n o v
li. Miiasir beynolxalq mnasibotlr vo Azor
baycanin xarici siyasoti. B 2005.

Cbi Bhnmov

AZRBAYCAN DVLTNN KONSTTUSYA SASLARI

A/rbaycan Respublikasinin
^anunvericiliyi v onun
>ibiqedilm prinsiplri
A. baycan dvlotinin Konstitusiya os
ri 1995 il 12 noyabr tarixli referend
a qobul olunmu vo 1995 il
noyaf
27-don qiivvodo olan Azor
bayc Respublikasinin Konstitusiyasi
ilo mii
:>n edilir.
A
lycan Respublikasinin Konstilu
preambula, 5 blmo, 12 fosil,
158
do vo keid miiddoalarindan
ibaro:
Azorbaycan Respublikasinin
Kons siyasi Azorbaycan dvlotinin
sas
unudur. Miirokkob keid dvriind
bul edilmi Azorbaycan Respubli Konstitusiyasi yeni iqtisa
di. si; nnasibotlrin sabitldirilmsinin ihm amillorindndir. 2002 il
avqu n 24-do keirilmi referendumla
Azon
in Respublikasi Konstitusiyasna
sira doyiikliklor edilmidir.
Azorl can Respublikasinin Konstitu
siyasi anunvericiliyin, hiiquq qaydalarini / hququ totbiqetmo tocriibosi
inkii; ;:n hiiquqi bazasidir. Biitiin hqqi
ar ona miivafiq olmalidir. Bu
iso \
litusiya (o ciimlodon, rnohkomo)
iroti sistemi ib tomin edilir.
Kon
iya insan vo votonda hquqlari omiyyotin iqtisadi, sosial vo si
yasi
.eminin osaslarmi, hakimiyyot
blg prinsipini tosbit etmi, dvlot
hakii yotinin ali orqanlarinin strukturunu miyyotli okildo doyidirmidir.
A baycan Respublikasi qanunvericiliy tsason, saho prinsipi iizro, bu vo
ya d tor qanunvericilik qaydalarmin
tonzii (mo obyektino gro tosnifatindan asili olaraq formaladrlr. nsanla
dvlot (onun icra hakimiyyoti orqanmin
oxsindo) arasmda qarlql miinasibotlor inzibati hiiquq qaydalan (normalari), omlak miinasibotlorinin miixtolif
nvlri iso, bir qayda olaraq, miilki

hiiquq qaydalan osasmda tonzimlonir.

Hiiquq saholori iki iri blokda ohato
olunur: iimumi hiiquq vo xiisusi hiiquq.
Birinciyo, adoton, konstitusiya hququ,
inzibati hiiquq, bolodiyyo, bdco,
gmiik, vergi, cinayot hiiququ, inzibatiprosessual, miilki-prosessual, arbitrajprosessual, cinayot-prosessual, cinayoticra hiiququ, ekologiya hiiququ, omok
hiiququ, sosial tominat hiiququ, beynol
xalq hiiquq vo s. aiddir. ikinci blokun
sasn miilki hiiquq tokil edir. Buraya

A zrb ay can d a
m stqil
dvltin tsisatlarnn yaranmas v dvlt quruculuu
p ro se s i 1995 ild byk
v st ald. B unun sasn
is Azarbaycanm qbui et
diyi ilk Konstitusiya tkil
edirdi.
H eydr liyev

hominin intellektual miilkiyyot hiququ, molliflik hiiququ, bank hiiququ, vorosolik hiiququ, ailo hiiququ, beynolxalq
xiisusi hiiquq vo s. saholor aiddir.
Azorbaycan Respublikasinin qanunlan mocollolor formasmda sistemlodirilir. Bir qayda olaraq, qanunvericiliyin
bir sahosi orivosindo ikinci dorocoli
tokilati struktur formalar: on miihiim
qaydalar mumilodirici xarakterli qanuna - mocolloyo daxil edilir. Zoruri
hallarda miivafiq qanunun qobul edil
mosi yolu ilo qiivvodo olan aktin motnindo bilavasito dzolibr vo ya ona olavolor etmoklo mocollolordoki khnolmi
normalar aradan qaldinhr. Azorbaycan
Respublikasmda dorin qanunvericilik
islahati apanlir, qanunvericilik oho
miyyotli surotdo yenibdirilir, hququn

yeni saholori, ciimlodon, tobioti miiha

fizo (ekologiya) hiiququ. sahibkarliq
hiiququ, bank hiiququ vo s. inkiaf edir.
Azorbaycan Respublikasmda son illordo
qobul edilmi 20 mocollo iorisindo Azor
baycan Respublikasinin Seki Mocollosi (2003) miihiim ohomiyyot kosb edir.
Mocollodo Azorbaycan Respublikasinin
Milli Moclisino sekilorin, Azorbaycan
Respublikasi Prezidenti sekisinin vo
bolodiyyobro sekilorin qaydalan tosbit
edilmidir. M iilki Mocollo (1999),
Mlki-Prosessual Mocollo (1999), Ailo
Mocollosi (1999), mok Mocollosi
(1999), Torpaq Mocollosi (1999), Vergi
Mocollosi (2000), Cinayot Mocollosi
(2000) vo Cinayot-Prosessual Mocollosi
(2000), Gmrk Mocollosi (1997) tamamilo yenilodirilmi, noqliyyat haqqmda
yeni qanun qobul olunmudur.
Mocollo ilo birlikdo onun qiivvoyo
minmosi haqqmda qanun da qobul edi
lir. Homin qanunda btvliikdo mocollonin vo ya onun ayn-ayn fosil vo maddobrinin qiivvoyo minmosi, qiivvodo olma miiddotlori vo maddolorin totbiqi
xsusiyyotlri vo s. nozordo tutulur. Bo
zon osas saho normativ akti nizamnamo
vo ya qaydalar (mos., Yol horokoti qaydalan , Domiryolu noqliyyati nizamnamosi) adlanir.
Azorbaycan Respublikasinin hiiquq
vo qanunvericilik sistemindo beynolxalq
hiiquq xiisusi yer tutur. Azorbaycan
oxsayl beynolxalq miiqavilobrin vo
konvensiyalarn itiraksdr vo z bey
nolxalq miinasibotlorindo onlan rohbor
tutur. Bu, z oksini Azorbaycan Respublikasmin xarici olaqolor orqanlannin, xaricdoki diplomatik nmayondoliklorin vo Azorbaycandaki xarici niimayondoliklorin foaliyyotindo, konsul mii
nasibotlorindo, dvltin vo onun niimayondolorinin immunitetindo
tapir.
Azorbaycan beynolxalq hkumot tokilatlarnm, BMT-nin ixtisasladrln

tkilatlarnn, beynlxalq ittifaqlarn

zvdr v znn xarici siyast faliyytind, qismn d daxili msblrin hllind hmin tkilatlarn qrar v qtnamlrini rhbr tutur.
Azrbaycan Respublikasinin qanunlar rsmi mtbuatda drc olunduqdan
sonra ttbiq edilir. Qanunlar, Azrbaycan Respublikasinin beynlxalq miiqavibbri (onlarn ratifkasiyas haqqinda
qanunlarla birlikd), Azrbaycan Res
publikasi Prezidentinin frmanlar rsmi mtbuatda - Azrbaycan qzetind v Azrbaycan Respublikasinin qanunvericilik aktlar toplusu nda drc

olnur. Normativ hqqi aktlar istnibn ktlvi informasiya vasitsi v nriyyat trfndn drc oluna bibr. Azrbaycan Respublikasi Konstitusiya
Mhkmsinin drc edilmk n nzrd tutulan qrardadlar Azrbaycan
qzetind v Azrbaycan Respublikasi
Konstitusiya Mhkmsinin xbrlri nd, Azrbaycan Respublikasinin
Mrkzi Seki Komissiyasnm drc edilmk n nzrd tutulan aktlar is
Azrbaycan qzetind v digr rsmi
mtbuat orqanlarnda drc olunur.
Z a k ir Q asm ov

- Azrbaycan dvbtinin mustqillyini, suverenliyini v razi btvlyn

qorumaq;
- Konstitusiya rivsind demo
kratik qurulua tminat vermk;
- vtnda cmiyytinin brqrar
edilmsin nail olmaq;
- xalqn iradsinin ifadsi kimi qanunlarn aliliyini tmin edn hquqi
dtinyvi dvbt qurmaq;
- dabtli iqtisadi v sosial qaydalara
uyun olaraq hamnn layiqli hyat sviyysini tmin etmk;
- mumbri dyrlr sadiq ola
raq btn dnya xalqlar iJ dostluq,
slh v min-amanlq raitind ya amaq v bu mqsdl qarlql faliy; t
gstrmk.
Yuxarda sadalaan lvi niyytU i
mumxalq ssvermsi - referend m
yolu il bu Konstitusiya qbul edili

B R N C B LM
MUM MDDALAR

I fsil
XALQ HAKMYYT
BespufiKHihm

gizli v xsi ssverm yolu ib seilmi

niimayndbri vasitsib hyata keirir.
Madd 3. mumxalq ssvermsi referendum yolu il hll ediln msllr
I. Azrbaycan xalq z hiiquqlar v
mnafebri il bal olan hr bir mslni referendumla hll ed bibr.
II. Aadak msbbr yalnz referendumla hll oluna bibr:
1) Azrbaycan Respublikasi Konstitusiyasnn qbul edilmsi v ona
dyiikliklr edilmsi;
2 Azrbaycan Respublikasinin
dvbt rhdlrinin dyidirilmsi.

Ma
X.
dln
etml^
qn
yoxdu

publikasmn Prezidentin mnsubdur;

- mhkm hakimyytini Azrbaycan Respublikasinin mhkmbri hyata keirir.
IV . Bu Konstitusiyanm miiddalarna sasn qanunvericilik, icra v mhkm hakimiyytlri qarlql faliyyt
gstrir v z slahiyytlri rivsind
mstqildirlr.
Maddd 8. Azrbaycan dvltinin
bas
I. Azrbaycan dvltinin bas
Azrbaycan Respublikasinin Preziden-

lksizliyini v miidafsini tmin etmk

mqsdib Silahl Qvvlr v baqa silahl birbmbr yarad*.
II. Azrbaycan Respublikasi baqa
dvbtbrin mstqilliyin qsd vasitsi
kimi v beynlxalq mnaqilrin hlli
sulu kimi mharibni rdd edir.
III. Azrbaycan Respublikasinin
Prezidenti Azrbaycan Respublikasi
Silahl Qvvlrinin A li Ba Komandandr.
Maddd 10. Beynlxalq mnasibtl-

rin prinsiplri

r>

h 4. Xalq tmsil etmk hququ

a sediyi slahiyyt niimayn baqa he ksin xalq tmsil
iqm adndan danmaq v xallan mracit etmk hququ

M
.

m n

5. Xalqn vahidliyi
I.
rbaycan xalq vahiddir.
II.
^rbaycan xalqnn vahidliyi
Azrt
n dvbtinin tmlini tkil
edir.
ubaycan Respublikasi btn
Azrb; an Respublikasi vtndalarnn mumi v bliinmz vtnidir.

SwHB

ft J llw

MlIfflS

Madds 1. Hakimiyytin mnbvi

Milli Mclisin binas.

olunur. Azrbaycan Respublikasi nin qrarlar Azrbaycan qzetind v

Azrbaycan Respublikasi MM-nin xbrbri nd, Azrbaycan Respublikasi
Nazirbr Kabinetinin qrarlar Azrbaycan Respublikasinin qanunvericilik
aktlar toplusu nda v Respublika
qzetind drc oluur, zruri hallarda
onlarn drhal v geni yaylmasnn tmin olunmas n digr ktbvi informasya vasitlrindn d istifad edilir.
Azrbaycan Respublikasinin mrkzi icra hakimiyyoti orqanlarnn norma
tiv hiiquqi aktlar icra hakimiyytinin
mvafq orqan - Azrbaycan Respublikasnn dliyy Nazirliyi trfindn
Azrbaycan Respublikasinin mrkzi
icra hakimiyyti orqanlarnm normativ
hquqi aktlarnm blleteni nd drc

I. Azrbaycan Respublikasnda dvbt hakimiyytinin yegan mnboyi

Azrbaycan xalqdr.
II. Azrbaycan xalq Azrbay .n
Respublikasi razisind v ondan >
narda yaayan, Azrbaycan dvbtin.
onun qanunlarna tabe saylan A baycan Respublikasi vtndalarm n
ibartdir; bu is beynlxalq hqu a
myynldirilmi normalar istisna .mir.

M u:kh 6. Hakimiyytin mnimsnilmsin yol verilmmsi

I.
baycan xalqnm he bir hisssi, sosi qrup, tkilat v ya he bir xs
hakim /tin hyata keirilmsi slahiyyt mnimsy bilmz.
II
lakimyytin mnimsnilmsi
xalqa r ar cinaytdir.

I I fsil

JVLTN SASLARI

Azrbaycan Respublikasinin
Konstitusiyas
Azrbaycan xalq ziinn oxsrlik
dvbtilik nnbrini davam etdirrk,
Azrbaycan Respublikasinin dvbt
mstqilliyi haqqinda Konstitusiya
Aktnda ks olunan prinsipbri sas
gtrrk, btn cmiyytin v hr ksin
firavanlnn tmin edilmsini arzulayaraq, dabtin, azadln v thliiksizliyin brqrar edilmsini istyrk, kemi, indiki v glck nsilbr qarsnda
z msuliyytini anlayaraq, suveren
hququndan istifad edrk tntnli
surtd aadak niyytlrini byan
edir:

nsan v vtnda hquqlar v

azadlqlar hr bir xs onun ve>tnda olduu dvltd yaayb
yaamamasndan asl olmayarac
anadan olduu vaxtdan mxsusdur.

Madda 2. Xalqn suverenliyi

I. Srbst v mstqil z miiqddratn hll etmk v z idaretm formasn myyn etmk Azrbaycan xalqnn
suveren hiiququdur.
II. Azrbaycan xalq z suveren
hququnu bilavasit iimumxalq ssvermsi - referendum v mumi, brabr v
birbaa seki hququ sasnda srbst,

M t t 7. Azrbaycan dvlti

I.
rbaycan dvbti demokratik,
hqu iyvi, unitar respublikadr.
II. \zrbaycan Respublikasnda
dvbl kimyyti daxili msbbrd yalmzh qla, xarici msbbrd is yalnz
Azrba.ycan Respublikasinin trfdar
xd beynlxalq mqavibbrdn irli
gbn mddalarla mhdudlar.
III Azrbaycan Respublikasnda
dvbt hakimiyyti hakimiyytbrin
bliinmsi prinsipi sasnda tkil edilir;
qanunvericilik hakimiyytini
Azrbaycan Respublikasinin M illi
Mclisi hyata keirir;
- icra hakimyyti Azrbaycan Res-

Azrbaycan Respublikasi Konstitusiya Mhkmsinin binas.

tidir. O, lknin daxilind v xarici

mnasibtlrd Azrbaycan dvbtini
tmsil edir.
II. Azrbaycan Respublikasinin
Prezidenti Azrbaycan xalqnm vahidliyini tcssm etdirir v Azrbaycan
dvbtiliyinin varisliyini tmin edir.
III. Azrbaycan Respublikasinin
Prezidenti Azrbaycan dvbtinin mstqilliyinin, razi btvlynn v Azrbaycan Respublikasinin trfdar xd
beynlxalq mqaviblr riayt olunmasnn tminatsdr.
IV . Azrbaycan Respublikasinin
Prezidenti mhkm hakimiyytinin
mstqillyinin tminatsdr.
Madd 9. Silahl Qvvlr

I. Azrbaycan Respublikasi z th-

Azrbaycan Respublikasi baqa

dvbtbrb miinasibtlrini hamlqla
qbul edilmi beynlxalq hquq normalarnda nzrd tutulan prinsipbr sasnda qurur.
M add 11. razi

I. Azrbaycan Respublikasinin razisi vahiddir, toxunulmazdr v blnmzdir.

II. Azrbaycan Respublikasinin da
xili sular, Xzr dnizinin (glnn)
Azrbaycan Respublikasna mnsub
olan blmsi, Azrbaycan Respublikasnn zrindki hava mkan Azrbaycan Respublikasi razisinin trkib
hisssidir.
III. Azrbaycan Respublikasinin
razisi zgninkibdirib bilmz. Azr-

baycan Respublikasi z razisinin he

bir hisssini he bir okildo kimsoyo vermir; yalz Azrbaycan Respublikasi
Milli Mclisinin qrar ilo Azorbaycanm
btn ohalisi arasmda referendum yolu
ib Azorbaycan xalqmn iradosi sasnda
dvlt srhodlori dyidirib bilr.
M adh 12. Dvltin ali moqsdi

I. nsan v vtonda hquqlarnn vo

azadlqlarnn tomin edilmosi dvlotin
ali moqsodidir.
II. Bu Konstitusiyada sadalanan in
san vo votonda hiiquqlan vo azadlqlar Azorbaycan Respublikasimn torofdar
xd beynolxalq mqaviblor uyun
tolbiq edilir.

Maddd 17. Ail v dvlot

I. Comiyyotin osas zoyi kimi aib

dvlotin xsusi himayosindodir.
II. Uaqlarn qaysna qalmaq vo
onlari torbiyo etmok valideynlorin borcudur. Bu borcun yeino yetirilmosino
dvlot nozarot edir.
Madd.) IS . Din vo dvlt

I. Azorbaycan Respublikasnda din

dvlotdon ayrdr. Btiin dini etiqadlar
qanun qarsnda borabordir.
II. nsan byaqotini alaldan vo ya
insanporvorlik prinsiplorin zidd olan
dinlrin yaylmas vo toblii qadaandr.
III. Dvlt tohsil sistemi dnyvi xarakter dayr.

Madd 13. Miilkiyyot

I. Azorbaycan Respublikasnda
mlkiyyot toxunulmazdr vo dvlot torofndon mdafo olunur.
II. Miilkiyyot dvlol miilkiyyoti, xiisusi mlkiyyot vo boldiyy mlkiyyoli
nvndo ola bilor.
III. Miilkiyyotdn insan vo votonda
hiiquqlan vo azadlqlar, comiyyotin vo
dvltin monafelori, oxsiyyotin loyaqoti
oleyhino istifado cdilo bilmoz.
Madd 14. Tbii ehtivatlar
Tobii ehtiyatlar hor hans fiziki vo ya
hiiquqi oxslrin hquqlarna vo monafelorino xolol gotirmodon Azorbaycan
Respublikasna monsubdur.
Maddi) 15. qtisadi inkiaf v dvlot

I. Azorbaycan Respblikasnda iqtisadiyyatn inkiaf miixtolif mlkiyyot

nvlrino saslanaraq xalqn rifahnn
yiiksoldilmosino xidmot edir.
II. Azorbaycan dvloti bazar mnasibotbri osasmda iqtisadiyyatn inkiafna rait yaradr, azad sahibkarla
tminat verir, iqtisadi nnasibotlrd
inhisarla vo haqsz roqaboto yol
vermir.
Madda 16. Sosial inkiaf v dvlot

I. Azorbaycan dvloti xalqn vo hor

bir votondan rifahnn yksoldilmosi,
onun sosial mdafiosi vo layiqli hoyat
soviyyosi qaysna qalr.
II. Azorbaycan dvloti modoniyyotin, thsilin, sohiyyoni, elmin, incosonotin inkiafna yardm gstorir, lkonin tobitini, xalqin tarixi, maddi vo
monovi irsini qoruyur.

Maddi) 19. Ful vahidi

I. Azorbaycan Respublikasimn pul

vahidi manatdr.
II. Pul nianlarnm todavlo buraxlmasi vo lodavldon xarlmas hququ
yalmz M illi Banka monsubdur. Azor
baycan Respublikasimn M illi Banki
dvlotin miistosna miilkiyyotindodir.
III. Azorbaycan Respublikasimn
orazisindo manatdan baqa pul vahidlorinin doni vasitosi kimi ilodilmosi qadaandr.
Madda 20. Dvltin borclarina qoyulan mohdudiyyotlor
Azorbaycan dvbtino qar qiyama
vo ya dvlot evriliino kmok moqsodi
ilo alnm borclar Azorbaycan Respub
likasi torofindon hdolik kimi qobul edib vo donilo bilmoz.

II. Azorbaycan Respublikasimn

Dvlot bayra borabor enli ii fiiqi
zolaqdan ibarotdir. Yuxan zolaq mavi,
orta zolaq qrmz, aa zolaq yal
rongdodir vo qrmz zolan ortasinda
bayran hor iki znd a rongli aypara
ib sokkizguoli ulduz tosvir edilmidir.
Bayran eninin uzunluuna nisboti 1:2dir.
III. Azorbaycan Respublikasi Dvlot bayragimn vo Azorbaycan Respubli
kasi Dvlot gerbinin tosviri. Azorbay
can Respublikasi Dvlot himninin musiqisi vo motni Konstitusiya Qanunu ilo
moyyon edilir.

K N C BLM
SA S HQUQLAR,
AZADL1QLAR
V VZFLR
I I I fdsil

SAS NSAN V VTNDA

HQUQLARI
V AZADLIQLARI
Madd 24. nsan v vtnda hqu larnn v azadlqlarnn sas prinsipi
I. Hor kosin doulduu andan toxunulmaz, pozulmaz vo ayrlmaz hqu
lar vo azadlqlar vardr.
II. Hiiquqlar vo azadlqlar hor kosi >
comiyyot vo baqa oxsbr qarsnt!
mosuliyyotini vo vozifolorini do ohao
edir.
Madd 25. Braborlik hququ

I. Ham qanun vo mohkomo qar

snda borabordir.
Maddi) 21. Dvlt dili
II. Kii ilo qadnn eyni hquqlan \
)
I. Azorbaycan Respublikasimn dvazadlqlar vadr.
lot dili Azorbaycan dilidir. Azorbaycan
III. Dvbt iqindon, milliyytindi
Respublikasi Azorbaycan dilinin inkidinindon, dilindon, cisindn, mon,
afn tomin edir.
yindon, omlak voziyyotindn, qull |
II. Azorbaycan Respublikasi ohalimvqeyindon, oqidosindon, siyasi pa
nin dad baqa dilbrin sorbost ilotiyalara, homkarlar ittifaqlarma vo d
dilmosini vo inkiafn tomin edir.
gor ictimai birlikloro monsubiyyotindn
asl olmayaraq hor kosin hquq vo
Maddo 22. Paytaxt
azadlqlarnn boraborliyino tminat ve
Azorbaycan Respublikasimn pay
rir. nsan vo votonda hquqlann vo
taxti Baki ohoridir.
azadlqlarn irqi, milli, dini, dil, cinsi,
monoyi, qido, siyasi vo sosial mnsuMaddi) 23. Azorbaycan dvltinin
biyyoto gro mohdudladrmaq qadarmzlri
andr.
I.
Azorbaycan Respublikasimn dvlot romzlori Azorbaycan RcspublikasiMadd<) 26. nsan v votoda hqqmn Dvbt bayra, Azorbaycan Resiarnn v azadlqlarnn mdafisi
publikasnn Dvlot gerbi vo Azorbay
can Respublikasimn Dvlot himnidir.
I. Hor kosin qanunla qadaan olun-

mayan sul vo vasitolorlo z hquqlarn vo azadlqlarm mdafi etmok hququ vardr.

II.
Dvlt hor kosin hquqlarnn
azadlqlarnn mdafiosino tominat
verir.

baqalar ib birlikdo omlaka sahib ol

maq, omlakdan istifado etmok vo onun
barosindo soroncam vermok hquqlarindan ibarotdir.
vo
IV. He kos mohkomonin qorari olmadan miilkiyyotindon mohrum edib
bilmoz. mlak tam msadirsin yol
verilmir. Dvlot ehtiyaclan vo ya icti
MaddD 21. Yaamaq hququ
mai ehtiyaclar n miilkiyyotin zgoI. Hor ksin yaamaq hiiququ varninkilodirilmsin yalnz qabaqcadan
dr.
onun doyorini odalotli domok orti ilo
II. Dvloto silahl basqn zaman
diimn osgorlorinin ldrlmosi, mohyol verilo bilor.
V. Dvlot vorosolik hiiququna tomi
komonin qanuni qvvoyo minmi hkmiino ..sason lm czasnm ttbiqi vo
nat verir.
qanur i t nzordo tutulmu digor hallar
Maddi) 30. qli mlkiyyt hiiququ
istisn: 'lmaqla, hor bir oxsin yaamaq
hiiqu. loxunulmazdr.
I. Hor kosin oqli miilkiyyot hiiququ
11 lstsna coza todbiri kimi lm
vardir.
czas; tm lov edilnodok, yalnz dvII. Molliflik hiiququ, ixtiralq
hiiququ vo oqli miilkiyyot hiiququnun
loto.
hyatna vo salamlna qarbaqa nvlori qanunla qorunur.
x: ar cinayotloro gro qanunla
my
edil bilr.
M addi) 31. Thlksiz yaamaq
I\ anunla nozordo tutulmu zoruhiiququ
ri mii o, son zorurt, cinayotkarn yaI. Hor kosin tohlkosiz yaamaq
xala
vo tutulmas, hobsdo olann
hiiququ vardir.
hobs
mdn qamasnn qarsnn
II. Qanunda nozordo tutulmu hal
alnr
dvloto qar qiyamn yatrllar istisna olmaqla, oxsin hoyatina, fizimas ya dvlot evriliinin qarsnn
ki vo monovi salamlna, mlkiyyotialmnt , fvqolado vo horbi voziyyot
no, monzilino qosd etmok. ona qar zor
zama olahiyyotli oxsin verdiyi omrin
ilotmok qadaandr.
yerin etirilmosi, lkoyo silahl basqn
ediln hallan istisna olmaqla, insana
M addi) 32. xsi toxunulmazlq
qar ;h ibdilmosino yol verilmir.
hiiququ
I. Hor kosin oxsi toxunulmazliq
'd 28. Azadlq hququ
hiiququ vardir.
I. r kosin azadlq hququ vardr.
II. Hor kosin oxsi vo aib hoyatinin
II
-zadlq hququ yalmz qanunla
sirrini saxlamaq hiiququ vardir. Qa
nozo
tutulmu qaydada tutulma,
nunla nozordo tutulan hallardan baqa
hobs. la vo ya azadlqdan mohrumetoxsi hoyata miidaxilo etmok qadaanmo ib mohdudladnla bilor.
dir.
1: Qanuni surotdo Azorbaycan
III. z razl olmadan kimsonin
Resp kasnn orazisindo olan hor
kos
st horokol edo bilor, ziino oxsi hoyati haqqinda molumatin toplayaa;
eri seo bilor vo Azorbaycan nlmasna, saxlamlmasina, istifadosino
vo yayilmasina yol verilmir.
Resp; ikasimn orazisindon konara
IV. Hor kosin yazma, telefon danigedo ' ir.
qlar, pot, teleqraf vo digor rabito vaIV /orbaycan Respublikasi votonsitolori ilo trlon molumatin sirrini
dan 'or zaman maneosiz z lkosino
saxlamaq hiiququna dvlot tominat ve
qayit
q hiiququ vardir.
rir. Bu hiiquq qanunla nozordo tutulmu qaydada cinayotin qarsm almaqM , Ida 29. Mlkiyyt hiiququ
dan vo ya cinayot iinin istintaqi zamaI. Hor kosin miilkiyyot hiiququ
m hoqiqoti iizo xarmaqdan tr mhvardir.
II. Miilkiyyotin he bir nvn s- dudladrla bilor.
tiinlk verilmir. Miilkiyyot hiiququ,
M addi) 33. Mnzil toxunulmazl
ciimlodon, xsusi miilkiyyot hiiququ qa
hququ
nunla qorunur.
I. Hor kosin monzil toxunlmazl
III. Hor kosin miilkiyyotindo danar
hququ vardir.
vo danmaz omlak ola bilor. Miilkiyyot
II. Qanunla miioyyon edilmi hallar
hiiququ mlkiyyotinin tokbana vo ya

vo ya mohkomo qorari istisna olmaqla

monzildo yaayanlarn iradosi ziddino
he kos monzilo daxil ola bilmoz.
M addi) 34. Nikah hiiququ

I. Hor kosin qanunla nozordo tutulmu yaa atdqda a ilo qurmaq hiiququ
vardir.
II. Nikah knll raziliq osasmda
balanhr. He kos zorla evlondirilo (oro
verilo) bilmoz.
III. Nikah vo ail dvbtin himayo
sindodir. Analq, atalq, uaqlq qanun
la mhafiz edilir. Dvlot oxuaql ailoloro yardm gstorir.
IV. r ilo arvadin hiiquqlan bora
bordir. Uaqlara qay gstornok, onlan torbiyo etmok valideynlorin hom
hiiququ, hom do borcudur.
V. Valideynloro hrmt etmok, onlarn qaysna qalmaq uaqlarn borcu
dur. 18 yana atm omok qabiliyyotli
uaqlar omok qabiyyoti olmayan valideynlorini saxlamaa borcludurlar.
Maddi) 35. mk hiiququ

I. mok fordi vo ictimai rifahin osasidir.

II. Hor kosin omoyo olan qabiliyyoti
osasinda sorbost surotdo ziino foaliyyot
nv, peo, moulluq vo i yeri semok
hiiququ vardir.
III. He kos zorla ilodilo bilmoz.
IV. mok mqavilolori sorbost balanlr. He kos omok mqavilosi balamaa mocbur edib bilmoz.
V. Mohkomo qorari osasmda ortlori
vo mddtlri qanunla nozordo tutulan
mocburi omoyo colb etmok, horbi xid
mot zaman solahiyyotli oxslorin omrlorinin yerino yetirilmosi ilo olaqodar ilotmok, lovqolado voziyyot vo horbi voziy
yot zaman votondalara tolob olunan
ilori grdnrok hallarina yol verilir.
V I. Hor kosin tohliikosiz vo salam
oraitdo ilomok, he bir ayr-sekilik
qoyulmadan z iino gro dvlotin
moyynldirdiyi minimum omok haqq miqdarndan az olmayan haqq al
maq hiiququ vardir.
V II. sizlorin dvlotdon sosial miiavinot almaq hququ vardr.
V III. Dvlot isizliyin aradan qaldrlmas n btiin imkanlarndan isti
fado edir.
Maddi) 36. Ttil hququ

I.
Hor kosin tokbana vo ya baqalari ilo birlikdo totil etmok hiiququ
vardir.

II. mk mqavilsi sasnda ilaynlarin tlil etmk hququ yalnz qanunla nazarda tutulmu hallarda mhdudladrla bibr. Azarbaycan Respublikasnn Silahl Qvvabrinda va digar
silahl birlmlrd xidmat edan harbi
qulluqular va mlki axslar tatil eda
bilmzlr.
III. Fardi va kollektiv miibahisalari qaunla mayynldirilmi qaydada hall edilir.

Madla 37. stiraht hiiququ

I. ksin istirahat hiiququ vardir.
II. mqavilsi ib ibynbr
qanunla edilmi, lakin gnd 8
saatdan artiq olmayan i gn, istiraht
v bayram gnlri, ild az bir df 21
tqvim gnndn az olmayan dnili
mzuniyyt verilmasi tmin edilir.

Madda 38. Sosial tninat hiiququ

I. ksin sosial taminat hququ
vardir.
II. Yardma mhtac olanlara kmk
etmk ilk nvbd onlarn aib zvlarinin borcudur.
III. ks qanunla myyn edilmi ya hddin atdqda, xastaliyin,
alilliyina, ail basn itirdiyin,
qabiliyytini itirdiyina, isizliy gr v
qanunla nzrd tutulmu digar hallar
da sosial tminat hququna malikdir.
IV. Tqatidlrin v sosial mavinatbrin minimum mbbi qanunla
edilir.
V. Dvbt xeyriyyilik faliyytinin,
knllii sosial sortanm v sosial tminatn baqa nvbrinin inkiaf n im
kanlar yaradr.

Muddit 39. Salam traf mhitd yaamaq hququ

I. ksin salam traf mhitd
yaamaq hiiququ vardir.
II. ksin traf mhitin sl vziyyti haqqinda malumat toplamaq v
ekoloji hiiquqpozma ib alaqadar onun
salamlna v mlakna vurulmu zarrin vzini almaq hiiququ vardir.

Madda 41. Salamln qorunmas

hququ
I. kasin salamlm qorumaq
va tibbi yardm almaq hququ vardr.
II. Dvbt mxtlif mlkiyyt nvlari asasnda faliyyt gstaran sahiyyanin
btn nvbrinin inkiaf n zruri
tdbiir grr, sanitariya-epidemiologiya salamatlna taminat verir, tibbi
sortann mxtalif nvli n imkan
lar yaradr.
III. nsanlarn hayat v salaml
n tahlka tradan faktlar va hallar
gizladan vazifali xslr qanun asasnda
masuliyyat calb edilirbr.

Madda 47. Fikir v sz azadl

I. ksin fkir v sz azadl
vardr.
II. He ks z fkir v qidsini aqlamaa v ya fkir v aqidasindan dn macbur edib bilmz.
III. rqi, milli, dini, sosial davt v
dmnilik oyadan tviqata v tbliata yol verilmir.

Madda 42. Thsil hququ

I. bir vtndan tahsil almaq
hququ vardr.
II. Dvbt pulsuz icbari mumi orta
tahsil almaq hququnu tmin edir.
III. Thsil sistemin dvbt tarafindan nzart edilir.
IV. Maddi vziyytindn asl olmayaraq istedadl axslarin thsili da
vam etdirmasin dvbt zmant verir.
V. Dvbt minimum thsil stahdartlarn edir.

Madda 43. Mnzil hiiququ

I. He ks yaad mnzildn qanunsuz mhrum edib bilmz.
II. Dvbt yaay binalarnn v evbrin tikintisin rvac verir, insanlarm
mnzil hququnu gerkldirmk n
xsusi tdbirlr grr.

Madda 44. Milli mnsubiyyt hiiququ

I. Hr ksin milli mnsubiyytini qo
ruyub saxlamaq hququ vardr.
II. He kas milli mansubiyyatini dayidirmaya macbur edib bilmz.

Madda 45. Ana dilindn istifada

hququ
I. kasin ana dilindn istifada et
mak hququ vardir. ksin istdiyi
dilda trbiy v tahsil almaq, yaradclqla mul olmaq hququ vardir.
II. He ks ana dilindn istifad
hiiququndan mhrum edib bilmz.

Madda 40. Mdniyyt hquq

I. ksin mdni hyatda itirak
etmk, madaniyyat tsisatlarndan v
mdni sarvatlrdn istifada etmk
hiiququ vardir.
II. ks tarixi, madni v manavi
irs hrmtl yanamal, ona qay gstarmali, tarix va madaniyyat abidbrini
qorumaldr.

III.
He ks iganca va zab verib
bilmz, he ks insan byaqtini alaldan raftara va ya czaya maruz qala bil
maz. znn knll razl olmadan
he ksin zrind tibbi, elmi v baqa
tcrblr aparla bilmz.

Madda 46. rf v lyaqtin ndafisi hququ

I. ksin z rf v lyaqtini
mdafi etmk hiiququ vardir.
II. xsiyytin lyaqti dvbt trfndn qorunur. He bir hal axsiyyatin
byaqtinin alaldlmasna sas ver bil
maz.

Madda 48. Vicdan azadh

I. ksin vicdan azadl vardr.
II. ksin din mnasibtini
mstqil myynbdirmk, hr hadina tkbana v ya baqalar ib birlik
d etiqad etmk. yaxud he bir din et
qad etmmk. dina miinasibati ib ba
qidsini ifad etmk v yaymaq hq
qu vardr.
III. Dini mrasimlrin yerina yetiri
msi, ictimai qaydan pozmursa va
ictimai xlaqa zidd deyildirs, s
bastdir.
IV. Dini etiqad v qid hquq p>
zuntusuna brat qazandrmr.

Madda 49. Srbst toplamaq azar

I
I. Hr ksin baqalar ib birlikdn
sarbast toplamaq azadl vardr.
II. ksin baqalar ib birlikdn
mvafq dvbt orqanlarn qabaqcada
xabardar etmakla dinc, silahsz y
maq, ymcaqlar, mitinqbr, nmayi
lr, k yrbri keirmak, piketl
dzaltmak hququ vardr.

Madda 50. Mlumat azadl

I. ksin istadiyi mlumat qam
ni yolla axtarmaq, ld etmk, trmai
hazrlamaq v yaymaq azadl vardr.
II. Ktbvi informasiyann azadl
na tminat verilir. Kiitbvi informasiy
vasitlrind, cmbdn, matbuatd,
dvbt senzuras qadaandr.

Madda 51. Yaradclq azadl

I. ksin yaradclq azadl
vardr.
II. Dvbt adabi-badii, elmi-texniki
v baqa yaradclq nvbrinin azad
hyata keirilmsin tminat verir.

Madda 52. Vtndalq hququ

Azrbaycan dvlatina mnsub olan,
onunla siyasi v hquqi ball, habeb
qarlql hquq v vziflri olan xs
Azrbaycan Respublikasinin vtndadr. Azrbaycan Respublikasinin razisind va ya Azrbaycan Respublikasinin
vtndalarmdan doulmu xs Azarbaycan Respublikasinin vtndadr.
Valideynlrindn biri Azrbaycan Respublikasnn vtnda olan xs Azar
baycan Respublikasinin vtndadr.

Mudda 53. Vtndalq hququnun

tminat
I. Azarbaycan Respublikasinin vatanda he bir halda Azarbaycan Respublikas vtandalndan mahrum
edila bilmz.
Ii Azarbaycan Respublikasinin vatnd ;:e bir halda Azarbaycan Respubl smdan qovula va ya xarici dvlat \ la bilmz.
If
zarbaycan Respublikasi onun
razi ian kanarda miivaqqati va ya
dain
ayan Azarbaycan Respublikas v. ialarmn hquqi mdafasina
tanri
erir va onlara hamilik edir.
da 54. Cmiyytin v dvltin
yatmda itirak hququ
orbaycan Respublikasi vatandab un cmiyytin v dvlatin siyasi
hayai la maneasiz itirak etmak hiiqu
qu var<ir.
II. )vlata qar qiyama va ya dvlat t iiina mstaqil mqavimt gstarm
Azarbaycan Respublikasinin
har b v'atandamn hququdur.

A
siyas

M :-' !da 55. Dvltin idar olunmasmda it etmk hququ

zarbaycan Respublikasi vtndala m dvlatin idar olunmasnda
itira
hiiququ vardir. Bu hiiqu
qu o r
bilavasita va ya nmayndlri
vasit
hayata keira bilarlar.
II zarbaycan Respublikasinin vatandc: i dvlat orqanlannda qulluq
etm
kanna malikdirlar. Dvlat orqanlc m vazifali axslari Azarbaycan
Resp likasmin vatandalar srasndan : -in edilirbr. cnabilar va vatandal; olmayan axsbr dvlat qulluuna qanunla mayyanladirilmi qaydada qabul edib bilarlar.

seilmak, habela referendumda itirak

etmak hiiququ vardir.
II. Mahkamanin qaran ib faaliyyat
qabiliyyatsizliyi tasdiq olunmu axslarin sekilarda, habeb referendumda itirak etmak hiiququ yoxdur.
III. Harbi qulluqularn, hakimlrin, dvlat mamuiiarmin, din xadimlarinin, mahkamanin qanuni qvvaya minmi hkm ila azadliqdan mahrum edilmi axslarin, bu Konstitusiyada va qanunda nazarda tutulan digar axslarin
sekilarda itirak etmak hiiququ qanun
la mhdudladrla bibr.

Madda 57. Mracit etmk hiiququ

I. Azarbaycan Respublikasi vatandalarnn dvlat orqanlarna axsan
mraciat etmak, habeb fardi va kollek
tiv yazl mraciatlar gndarmak hiiqu
qu vardir. Har bir mracit qanunla
mayyan edilmi qaydada va mddtlarda yazili cavab verilmalidir.
II. Azarbaycan Respublikasi vatandalarnm dvlat orqanlarinin va onla
rm vazifali xslrinin, siyasi partiyalann, hamkarlar ittifaqlarinm va digar ic
timai birliklarin, habeb ayn-ayn vatandalarn faaliyyatini va ya iini tanqid
etmak hiiququ vardir. Tanqida gra taqib qadaandr. Tahqir va bhtan tan
qid sayila bilmaz.

Madda 58. Birlmk hiiququ

I. Har kasin baqalar ila birlamk
hiiququ vardir.
II. Har kas istanilan birlik, ciimladan, siyasi partiya, hamkarlar ittifaqi va
digar ictimai birlik yaratmaq va ya
mvcud birliya daxil olmaq hququna
malikdir. Biitiin birliklarin sarbast faaliyyatina taminat verilir.
III. He kas har hansi birliya daxil
olmaa va ya onun zvlynd qalmaa
macbur edib bilmaz.
IV . Azarbaycan Respublikasinin
biitiin arazisinda va ya har hansi hissasinda qanuni dvlat hakimiyyatini zorla
devirmak maqsadi giidan birliklar qadaandr. Konstitusiyam va qanunlan
pozan birliklarin faaliyyatina yalniz
mahkama qaydasinda xitam verib bibr.

Madda 59. Azad sahibkarliq hiiququ

Har kas qanunla nazarda tutulmu

qaydada z imkanlanndan, qabiliyyatindan va amlakindan sarbast istifada
Madda 56. Seki hiiququ
edarak takbana va ya baqalar ib birI.
Azarbaycan Respublikasi vatanlikda azad sahibkarliq faaliyyati va ya
dalarnn dvlat orqanlarna semk va
qanunla qadaan edilmami digar iqti

sadi faaliyyat nv ila maul ola bibr.

Madda 60. Hquq v azadhqlarm

mhkm tminat
I. Har kasin hiiquq va azadliqlarinin
mahkamada miidafiasina taminat veri
lir.
II. Har kas dvlat orqanlarinin, siy
asi partiyalann, hamkarlar ittifaqlanmn va digar ictimai birliklarin, vazifali
xslrin qarar va harakatlarindan (ya
xud harakatsizliyindan) mahkamaya ikayat eda bibr.
Madda 61. Hquqi yardim almaq
hiiququ
I. Har kasin yiiksak keyfiyyatli
hquqi yardim almaq hiiququ vardir.
II. Qanunla nazarda tutulmu hal
larda hiiquqi yardim danisiz, dvlat
hesabma gstrilir.
III. Har bir xsin salahiyyatli dvlat
orqanlar tarafndan tutulduu, habsa
alnd, cinayat tradilmasinda ittiham
olunduu andan mdafainin kmayindn istifada etmak hiiququ vardir.
Madda 62. M hkm aidivvtinin
dyidirilmsin yol verilmmsi
Har kasin onun iin qanunla miiayyan edilmi mahkamada baxilmasi
hiiququ vardir. axsin razl olmadan
onun iina baqa mahkamada baxlmasina yol verilmir.
Madda 63. Tqsirsizlik prezumpsiyasi
I. Har kasin taqsirsizlik prezumpsi
yasi hiiququ vardir. Cinayatin tradilmasinda taqsirlandirilan har bir axs,
onun taqsiri qanunla nazarda tutulan
qaydada sbuta yetirilmayibsa va bu
barada mahkamanin qanuni qiivvaya
minmi hkm yoxdursa, taqsirsiz sayilir.
II. xsin taqsirli olduuna asasli
bhalar varsa, onun taqsirli bilinmasina yol verilmir.
III. Cinayatin trdilmsind taqsirlandirilan axs znn taqsirsizliyini
siibuta yetirmaya borclu deyildir.
IV . dabt miihakimasi hayata keirilarkan qanunu pozmaqla alda edilmi
sbutlardan istfifada oluna bilmaz.
V. Mahkamanin hkm olmasa
kimsa cinayatda taqsirli sayila bilmaz.

Madda 64. Bir cinayt gr tkrarn

mhkum etmy yol verilmmsi
He kas bir cinayat gra takraran
mahkum edila bilmaz.

Madda 65. Mhkomyo tkrar mraciot lqqu

Mohkmonin mhkum etdiyi hor bir
oxsin z barsind xarlm hkmo
qanunla nozordo tutulan qaydada yuxar mohkomd yenidon baxlmas, habelo znn fv edilmosi v czasmn ynglldirilmsi haqqinda mracit et
mok hququ vardr.
Madd 66. Qolunlarn oleyhino ifado vermy mocbur etmoyo yol verilmomsi
He kos ziino, arvadna (orino), vladlarna, valideynlorino, qardana,
bacsna qar ifad vermoyo mocbur
edilo bilnoz. leyhino ifado verilmosi
mocbu i olmayan qohumlarn tam siyals qanunla moyyon edilir.

an oxslorin hquq vo azadlqlar yalmz

beynolxalq hquq normalarina vo Azor
baycan Respublikasinin qanunlarina
uyun olaraq mohdudladrla bilor.

Madd,) 70. Siyasi snacaq lququ

I. Hamlqla qobul edilmi beynol
xalq hquq normalarina uyun olaraq
Azorbaycan Respublikasi ocnobiloro vo
votondal olmayan oxsloro siyasi sinacaq verir.
II. Siyasi oqidosino gro, habelo
Azorbaycan Respublikasinda cinayot
saylmayan omolo gro toqib edilon oxslorin baqa dvloto verilmosino yol verilmir.

IVfdsil
V T N D A LA R IN SA S
V Z F L R
Madd.) 72. Votndalarn vozifolorinin osasi
I. Dvlot vo comiyyot qarsnda hor
bir xs onun hiiquq vo azadliqlanndan
bilavasito iroli golon vozifolr dayr.
II. Hor biroxs Azorbaycan Respublikasnn Konstitusiyasna vo qanunla
rina mol etmoli, baqa oxslrin hiiquq
vo azadlqlarna hrmot bslomoli, qa
nunla moyyon edilmi digor vzifolori
yerino yetirmlidir.
III. Qanunu bilmomok mosuliyyot don azad etmir.

Madd,) 71. nsan vo votnda liiiquqlarimn vo azadliqlarinin tminat

Madd,) 73. Vergilor v baqa dvlot
I. Konstitusiyada tosbit edilmi in
dnilri
Maddi) 67. Ttlan, hbso alnan vo san vo votonda hquqlarm vo azadliqI. Qanunla moyyon edilmi vergil Iarini gzlomok vo qorumaq qanunve
cinayot trodilmosid ittiham edilonlori vo baqa dvlot donilorini ta
rin hquqlar
ricilik, icra vo mohkomo hakimiyyoti orhocmd vo vaxtnda domok hor kos
Solahiyyotli dvlot orqanlarnn tut- qanlannin borcudur.
borcudur.
II. insan vo votonda hquqlarnm
II. He kos qanunla nozordo tutulm >
duu, lobso ald, cinayot trodilmvo azadliqlarinin hoyata keirilmosini
sido ittiham etdiyi hor bir oxso dorhal
osaslar olmadan vo qanunda gstorilm >
he kos mohdudladra bilmoz.
onun hquqlar bildirilir vo tutulmashocmdon olavo vergibr vo baqa dvk
III. Yalmz mharib, horbi voziyyot
nn, hobso alnmasnm vo cinayot mosudonilori domoyo mocbur edilo bilmo
vo fvqolado voziyyot, habelo soforborlik
liyyotino colb edilmosinin soboblori izah
elan edilorkon insan vo votonda hiiquqedilir.
Maddd 74. Votno sdaqt
larmin vo azadliqlarinin hoyata keirilI. Votono sodaqot mqddosdir.
Madd.) 6H. Zrorin doilmosini tlb mosi Azorbaycan Respublikasinin bey
II. Vozifoyo seilmo vo ya toyinat y< nolxalq hdoliklorini nozoro almaq orti
etmok ltiququ
lu ib qanunvericilik, icra vo ya mohk ilo qismon vo miivoqqoti mohdudladrI. Cinayot, habel hakimiyyotdon
mo hakimiyyoti orqanlarmda iloyon
oxslor z vozifolorini drst vo lay la bilor. Hoyata keirilmosi mohdudlasui-istifado noticsindo zoror okmi
drlm hquq vo azadliqlar haqqinda
qinco yerino yetirmomoyo gro mosu
oxsin hiiquqlar qanunla qorunur. Zo
ohaliyo qabaqcadan molumat verilir.
ror okmi oxsin odalot mhakimosinin
liyyot dayrlar vo qanunla moyy
hoyata keirilmosind itirak etmok vo
edilmi hallarda and iirlor.
IV. He bir halda he kos din, vicona vurulmu zororin donilmosini tolob dan, fikir vo oqidosini aqlamaa moc
III. Vozifoyo seilmo vo ya toyinat
etmok lququ vardr.
bur edilo bilmoz vo bunlara gro toqsiryolu ib qanunvericilik, icra vo ya mol komo hakimiyyoti orqanlarmda iloyo ,
II. Hor kosin dvlot orqanlarnn,
londirilo bilmoz.
V. Bu Konstitusiyann he bir mdAzorbaycan Respublikasi Konstitus yaxud onlarn vozifoli oxslorinin qanuyasna'sadiq qalacana and imi o doasi insan vo vtonda hquqlarnn vo
na zidd horoktlori vo ya horokotsizliyi
noticosindo vurulmu zororin dvlot to- azadliqlarinin lovin ynoldilmi mddvloto qar cinayotdo, cmld .
doa kimi tofsir edilo bilmoz.
dvloto qar qiyamda vo ya dvlot ex
rofndon dnilmsi hququ vardr.
riliindo ittiham edilibso vo bu ittiha
VI. Azorbaycan Respublikasi oraziMadd 69. cnbilorin vo votonda- sindo insan vo votonda hquqlar vo osasnda mohkum olunubsa, homin v zifodon getmi saylr vo bir dala bu v
azadlqlar birbaa qiivvododir.
l olmayan oxslorin hquqlar
zifoni tuta bilmoz.
VII. insan vo votonda hiiquqlarimn
I. cnobilor vo votondal olmayan
vo azadliqlarinin pozulmasi ilo olaqodar
oxslor Azorbaycan Respublikasnda
Maddd 75. Dvlot romzlorino hrm t
miibahisobri mohkomolor holl edir.
olarkon, qanunla vo ya Azorbaycan
Hor bir votonda Azorbaycan Re VIII. He kos trodildiyi zaman
Respublikasinin trofdar xd beynol
xalq mqavilo ilo baqa hal nozordo tu- hquq pozuntusu sayilmayan omolo g- publikasnn dvlot romzlorino - bayrana, gerbino vo himnin hrmot etmolidir.
ro mosuliyyot damr. Hiiquq pozuntu
tulmaybsa, Azorbaycan Respublikassu trdildikdon sonra yeni qanunla bu
nn vtndalar ilo borabor btn
M add? 76. Votni mdafo
cr horokotloro gro mosuliyyot aradan
hquqlardan istifado edo bilor vo btn
vzifolri yerino yetirmolidirlor.
I.
Votoni mdafio hor bir vtondan
qaldrlmsa vo ya yngllodirilmiso,
II. Azorbaycan Respublikasi orazi- yeni qanun tolbiq edilir.
borcudur. Qanunla moyyon edilmi
sindo daimi yaayan vo ya miivoqqoti
qaydada votondalar horbi xidmot kcqalan ocnobilorin vo vtndal olmay
irlor.

II.
Votondalarm oqidosi loqiqi hor Maddi) 84. Azorbaycan Respublikasi
Milli Moclisi arnn solahiyyot
bi xidmot kemoyo ziddirso, qanunla
mddoti
moyyon edilmi hallarda hoqiqi horbi
I. Azorbaycan Respublikasi M illi
xidmotin alternativ horbi xidmotlo ovoz
Moclisinin hor arnm solahiyyot
olunmasna yol verilir.
miiddoti 5 ildir.
Maddd 77. Tarix vo modoniyyot abiII. Azorbaycan Respublikasi M illi
Moclisinin hor arnn sekilori hor
dolorinin qorunmas
be ildon bir noyabr ayinin birinci bazar
Tarix vo modoniyyot abidolorini qo
giinii keirilir.
rumaq hor bir oxsin borcudur.
III. Azorbaycan Respublikasi M illi
Madd,) 78. traf mhitin qortnmas
Moclisinin deputatlarmin solahiyyot
miiddoti Azorbaycan Respublikasi Milli
traf mhitin qorunmas hor bir
oxsin borcudur.
Moclisinin arnm solahiyyot miiddo
ti ib mhdudlar.
IV. Azorbaycan Respublikasi M illi
(add? 79. Qanuna zidd vozifolorin icMoclisinin deputatlndan xanlarn
ras a yol verilmomsi
1 . kos Azorbaycan Respublikasyerino yeni sekilor keirilorso, yeni seilon deputatn solahiyyot miiddoti depun
mstitusiyasna vo ya qanunlarina
tatlqdan xann qalan solahiyyot miid
zid
ozifolrin icrasna mocbur edib
doti ib mohdudlar.
bilr z.

dd.) 80. Mosuliyyot

stitusiyanm vo qanunlarn pozul)
.o cmlodon, Konstitusiyada vo
qav rda nozordo tutulan hquqlarda
-istifado vo ya voziflrin yerino
yet
lmosi qanunla miioyyon edibn
mos vyoto sobob olur.

NC

B LM

)VLT HAKMYYT

fsil

QANUN VERCLK
HAKMYYT

yotii
nur
Res
keir

dd,) 81. Qanunvericilik hakimiyhoyata keirilnosi

rbaycan Respublikasinda qacilik hakimiyyotini Azorbaycan
iikasmin M illi Moclisi hoyata

d 82. Azorbaycan Respublikasi

Mil oelisinin say torkibi
/' baycan Respublikasinin M illi
Mot.
125 deputatdan ibarotdir.
A Ida 83. Azorbaycan Respublikasi
Milt: vloclisi deputatlarmin sekibriin
osaslan
Azorbaycan Respublikasi M illi Moclisinin deputatlar majoritar seki siste
mi, iimumi, borabor vo birbaa seki
hiiququ osasnda sorbost, oxsi vo gizli
sosvermo yolu ilo seilirlor.

Madd,) 85. Azorbaycan Respublikasi

Milli Moclisinin deputatlna namizodloro aid toloblor
I. Azorbaycan Respublikasinin ya
25-don aa olmayan hor bir votonda
qanunla miioyyon edilmi qaydada
Azorbaycan Respublikasi M illi Moclisi
nin deputat seilo bibr.
II. kili votondal olan, baqa dvlotlor qarsnda hdoliyi olan, icra vo ya
mohkomo hakimiyyoti sistemlorindo
qulluq edon, elmi, pedaqoji vo yaradiciliq foaliyyoti istisna olmaqla, baqa donili foaliyyotlo mul olan oxslor, din
xadimlori, foaliyyot qabiliyyotsizliyi
mohkomo torofindon tosdiq edibn, ar
cinayotloro gro mohkum olunmu oxslor, mohkomonin qanuni qiivvoyo minmi hkm il azadliqdan mohrumetmo
yeiorindo coza okon oxslor Azorbay
can Respublikasinin M illi Moclisino deputat seilo bilmozlor.
Madd,) 86. Azorbaycan Respublikasi
Milli Moclisi deputatlarmin sekilorinin
noticolorinin yoxlamlmasi vo tosdiqi
Sekilorin noticolorinin diizgiinliiyiin qanunla miioyyon olunmu qaydada
Azorbaycan Respublikasinin Konstitu
siya Mohkomosi yoxlayir vo tosdiq edir.

II. Azorbaycan Respublikasi Milli

Moclisi deputatlndan xanlann yeri
no sekilor Azorbaycan Respublikasi
M illi Moclisinin solahiyyot mddtinin
bitmosino 120 giindon az mddt qalarsa, keirilmir.
III. Azorbaycan Respublikasinin
M illi Moclisi 83 deputatimn solahiyyotbri tosdiq olunduqda solahiyyotliclir.

Madda 88. Azorbaycan Respublikasi

Milli Moclisinin sessiyalari
I. Azorbaycan Respublikasinin M illi
Moclisi hor il iki nvboti yaz vo payiz
sessiyalarna ylr.
Azorbaycan Respublikasi M illi Moc
lisinin 83 deputatimn solahiyyotlori tos
diq edildikdon sonra Azorbaycan Res
publikasi M illi Moclisinin ilk iclasi ho
min giindon balayaraq bir hoftodon gee
olmayaraq anlr.
Azorbaycan Respublikasinin M illi
Moclisino sekilordon sonra martin 10dok onun 83 deputatimn solahiyyotlori
tosdiq edilmozso, Azorbaycan Respubli
kasi Milli Moclisinin ilk iclasinm keirilmo vaxtim Azorbaycan Respublikasinin
Konstitusiya Mohkomosi miioyyon edir.*
II. Azorbaycan Respublikasi M illi
Moclisinin vbodonkonar sessiyalarn
Azorbaycan Respublikasi M illi Moclisi
nin sodri Azorbaycan Respublikasi Pre
zidentinin vo ya Azorbaycan Respubli
kasi M illi Moclisinin 42 deputatimn tolobi osasnda arr.
III. Azorbaycan Respublikasi M illi
Moclisinin nvbodonkonar sessiyasnn
giindoliyini mvafq olaraq onun arlmasn tolob edonlor myynlodirir. Bu
gndolikdoki mosololoro baxildiqdan
sonra nvbodonkonar sessiyann ii bitir.
Madd 89. Azorbaycan Respublikasi
Milli Moclisi deputatlmdan mohrumet
mo vo Azorbaycan Respublikasi Milli
Moclisinin deputatlarmin solahiyvotlorinin itirilmosi
I.
Azorbaycan Respublikasi M illi
Moclisinin deptat aadak hallarda
mandatindan mohrum edilir:
1) sekilor zamam soslorin diizgiin
hesablanmad akar olunduqda;
2) Azorbaycan Respublikasi voton-

Madd,) 87. Azorbaycan Respublikasi

Milli Moclisi deputatlarmin solahiyyoti*
24 avqust 2002 il tarixd keirilmi mmnin bitmosi
xalq sssvermosi (referendum) ilo 88-ci maddonin
I.
Azorbaycan Respublikasi M illi] hisssinin birinci abzasinda iki nvbti sessiyaya szlri iki nvbti yaz vo payiz sessiyalaMoclisi deputatlarmin solahiyyotlori
rna szlori ilo, altinci abzasinda fevralin 1-dok"
Azorbaycan Respublikasi M illi Moclisi
szlori martin 10-dok" szlori ilo ovz edilmi,
nin yeni arnm ilk iclas giinii bitir.
ikinci, ncti vo drdnc abzaslar xarlmdr.

dalndan xdqda vo ya baqa dvltin vtndalm qobul etdikd;

3) cinayt trtdikd vo mohkomnin
qanuni qvvy minmi hkm olduqda;
4) dvlt orqanlarnda vozifo tutduqda, din xadimi olduqda, sahibkarlq,
kommersiya vo baqa donili foaliyyot1 moul olduqda (elmi, pedaqoji v yaradclq foaliyyoti istisna olmaqla);
5) z imtina etdikd;
6) xarlmdr.*
Azrbaycan Respublikasi M illi Moclisinin deputatlndan mohrumetm
haqqinda qrar qanunla moyyon edilmi qaydada qobul edilir.
II.
Azorbaycan Respublikasi Milli
Mclisinin deputatlar z solahiyytlrini daimi icra edo bilmdikd v qanunda nozordo tutulmu digr hallarda onlarn slahiyytlri itirilir. Mvafq qorarn qbul edilm qaydas qanunla
miioyyon edilir.

Moclisinin deputatlar Azorbaycan Res

publikasi M illi Mclisindki foaliyyotin, ssvermy vo sybdiyi fkr gro
msuliyt colb oluna bilmozlor. Razl olmadan onlardan bu hallarla ola
qodar izahat, ifado tbb edib bilmoz.

8) fvqlad voziyyot rejimi; horbi

voziyyot rejimi;
9) dvbt tltiflri;
10) fziki v hquqi xslrin statusu;
11) mlki hquq obyektlri;
12) qdlr, mlki mqaviblr, nmayndlik vo vorosolik;
13) mlkiyyot hququ. cmldn,
M a d d d 92. Azrbaycan Respublikasi
Milli Mclisinin iinin tokili
dvbt, xsusi v bbdiyy mlkiyytinin
hquqi rejimi, qli mlkiyyt hququ;
Azrbaycan Respublikasi M illi
Moclisi z i qaydasn moyyn edir vo digr ya hiiquqlan; hdlik hququ;
14) aib mnasibtlri, cmbdn,
M illi Moclisin mvafq orqanlarm yahimayilik v qyyumluq;
radr, cmbdon z sodrini v onun
15) maliyyo foaliyytinin osaslar,
mavinbrini seir, daimi v baqa kovergibr, rsumlar v dnilr;
missiyalar tokil edir, Hesablama palatas yaradr.
16) mnasibtbri v sosial tminat;
17) cinaytbrin v baqa hiiquq : oM a d d d 93. Azrbaycan Respublikasi
Milli Mclisinin aktlar
zuntularnn edilmsi, onla m
trdilmsin gr msuliyyti t; in
I. Azorbaycan Respublikasi M illi
edilmsi;
Mclisi z solahiyytlrin aid mslbr
18) mdafi v hrbi qulluq;
zr Konstitusiya qanunlar, qanunlar
19) dvbt qulluu;
v qrarlar qobul edir.
20) thlksizliyin saslar;
II. Azrbaycan Respublikasimn M il
Maddd 90. Azrbaycan Respublikasi li Moclisindo Konstitusiya qanunlar,
21) razi quruluu; dvbt srhd * >
qanunlar vo qorarlar bu Konstitusiya ib
Milli Mclisinin deputatlarnn toxunuljimi;
nzrd tutulmu qaydada qobul edilir.
22) beynlxalq mqavibbrin tsc qi
mazl
v bvi;
III. Azorbaycan Respublikasi M illi
I. Slahiyyt mddoti orzindo Azor23) rabit v nqliyyat ii;
baycan Respublikasi Milli Moclisi de- Mclisinin deputatlar sosvermo hququnu oxson hoyata keirirbr.
putatnn oxsiyyoti toxunulmazdr.
24) statistika, metrologiya v st. IV. Qanunlarda vo Azorbaycan Res
Azorbaycan Respublikasi M illi Mclisidartlar;
25) gmrk ii;
publikasi M illi Mclisinin qorarlarnda
nin deputat solahiyyot mtiddti rzind
icra hakimiyyti v mohkomo orqanlarcinayt banda yaxalanma hallarmdan
26) ticart ii v birja faliyyti;
na konkret taprqlar nozordo tutula
baqa, cinayot mosuliyytino colb edil
27) bank ii, mhasibat, sorta.
bilmoz.
II. Bu maddnin 2, 3, 4-c bndbr bilmz, tutula bilmoz, onun barsind
mohkomo qaydasnda inzibati tonbeh
d gstribn msbbr dair qanunlar 3
M a d d d 94. Azrbaycan Respublikasi
ss oxluu ib, qalan msbbr dair >
. atdbirlri ttbiq edib bilmz, axtara
Milli Mclisinin myyn etdiyi mumi
mruz qala bilmoz, oxsi mayino edil
nunlar is 63 ss oxluu ib qbul edi: .
qaydalar
bilmz. Azrbaycan Respublikasi Milli
III. Bu maddnin birinci hisssi
I.
Azrbaycan Respublikasi M illi Konstitusiya qanunu ib lavlr eci
Mclisinin deputat cinayot banda yaMoclisi aadak mosololoro dair mubibr.
xalanarsa tutula bilor. Beb olduqda
mi qaydalar myyn edir:
Azrbaycan Respublikasi M illi Moclisinin deputatn tutan orqan bu barodo
1) bu Konstitusiyada tsbit edilmi
Maddd 95. Azrbaycan Respubl

insan vo vtnda hquqlarndan vo Milli Mclisinin hll etdiyi msllr

drhal Azrbaycan Respublikasimn
azadlqlarndan istifado, bu hquqlarn
Ba prokuroruna xbr vermlidir.
I.
Azrbaycan Respublikasi W: i
vo azadliqlarm dvbt tminat;
II. Azrbaycan Respublikasi Milli
Mclisinin slahiyytin aadak
Mclisinin deputatmn toxunulmazl2) Azorbaycan Respublikasi Prezisblrin hlli aiddir:
denlinin sekibri;
na yalnz Azorbaycan Respublikasi Ba
1) Azrbaycan Respublikasi > li
3) Azorbaycan Respublikasimn M il
Mclisinin iinin tkili;
prokurorunun tqdimatna osason
Azorbaycan Respublikasi Milli Mclisili Mclisin sekibr vo Azrbaycan
2) Azrbaycan Respublikasi Pre nin qorar ib xitam verib bibr.
Respublikasi M illi Moclisinin deputatdentinin tqdimat ib Azrbaycan R publikas diplomatik ntimayndlikl larnn statusu;
4) referendum;
nin tsis edilmsi;
Maddd 91. Azrbaycan Respublikasi
3) inzibati razi blgs;
Milli Mclisi deputatnm mosuliyyot
5) mhkm quruluu vo hakimbrin
call) olunmasna qoyulan qadaanlar
statusu; prokurorluq; vkillik v nota
4) dvbtbraras mqavibbrin tsdiq v bv edilmsi;
Azorbaycan Respublikasi M illi
riat;
5) Azrbaycan Respublikasi Prezi6) mohkomo icraat, mohkomo qodentinin tqdimatna sasn Azorbay
rarlarmn icras;
*
24 avqust 2002 il tarixd keyirilmi murn7) bldiyyobr sekilor v bolodiy- can Respublikasi dvbt bdcsinin tsxalq ssvermsi (referendum) il 89-cu maddnin I
hisssindon 6-c bnd xarlmdr.
ybrin statusu;
diq edilmsi v onun icrasna nzart;

6) Azrbaycan Respublikasi PreziIII. Bu Konstitusiyada Azorbaycan

dentinin tqdimat il Azrbaycan ResRespublikasimn M illi Moclisinin solahiyyotlorino aid edibn digor mosololoro
publikasnm nsan hquqlar zr
dair do qorarlar qobul edilir.
mvkkilinin seilmsi;
IV. Bu maddonin birinci hissosino
7) Azrbaycan Respublikasi PreziKonstitusiya qanunu ilo olavolor edib
dentinin sqdimatna sasn Azorbay
can Respublikasimn hrbi doktrinasbibr.
mn tsdiqi;
Madd 96. Qanunvericilik toobbs
8) bu Konstitusiyada nzrd tutulhiiququ
mu hallarda Azorbaycan Respublikasi
I. Azorbaycan Respublikasimn M il
Prezidentinin frmanlarmm tsdiqi;
li Moclisindo qanunvericilik toobbs
9) Azorbaycan Respublikasi Prezi
hiiququ (qanun layiholorini vo baqa
dentinin tqdimatna osason Azorbay
mosoblori Azorbaycan Respublikasi
can Respublikasimn Ba nazirinin voziM illi Moclisinin miizakirosino toqdim
foyo toyin edilmosino raziliq verilmosi;
etmok hiiququ) Azorbaycan Respubli
10) Azorbaycan Respublikasi Prezikasi M illi Moclisinin deputatlanna,
demmin toqdimatma osason Azorbay
Azorbaycan Respublikasimn Prezidencan ^publikas Konstitusiya Mohkotino, Azorbaycan Respublikasimn Ali
mos Azorbaycan Respublikasi Ali
Mohkomosino, Azorbaycan Respubli
Mai '^si vo Azorbaycan Respublikakasi Prokurorluuna vo Naxivan
si a lyasiya mohkomolori hakimbriMuxtar Respublikasimn A li Moclisino
nin
m edilmosi;
monsubdur.
^orbaycan Respublikasi PreziII. Azorbaycan Respublikasi Prezi
dei
toqdimatma osason Azorbay
dentinin, Azorbaycan Respublikasi Ali
can
publikas Ba prokurorunun
Mohkomosinin, Azorbaycan Respubli
vo^
,oyin vo vozifodon azad edilmo
kasi Prokurorluunun vo Naxivan
sino
hq verilmosi;
Muxtar Respublikasi A li Moclisinin qa
zorbaycan Respublikasi Konstiti
Mohkomosinin toqdimatma
nunvericilik toobbs qaydasinda Azor
baycan Respublikasi M illi Moclisinin
osa
' zorbaycan Respublikasi Prezimiizakirosino verdiyi qanun vo ya qorar
den
impiment qaydasinda vozifo
layiholori mzakiroyo toqdim olunmu
don arladrlmas;
okildo xarlr vo soso qoyulur.
1 Xzorbaycan Respublikasi Prezideni n toqdimatma osason hakimlorin
III. Beb qanun vo ya qorar layiholorindo doyiikliklor qanunvericilik toobvozi ion konarladrlmas;
Azorbaycan Respublikasimn
bs hiiququndan istifado edon orqamn
razl ib edib bibr.
Na/ :-r Kabinetino etimad mosolosinin
IV. Qanunvericilik toobbs qaydaholl edilmosi;
] Azorbaycan Respublikasi Prezisinda Azorbaycan Respublikasi Prezi
de
toqdimatma osason Azorbay
dentinin, Azorbaycan Respublikasi Ali
Mohkomosinin, Azorbaycan Respubli
can espublikasi M illi Bank idaro
He;. lizvlorinin vozifoyo toyin vo vozikasi Prokurorluunun vo ya Naxivan
Muxtar Respublikasi A li Moclisinin
fod. izad edilmosi;
Vzorbaycan Respublikasi PreziAzorbaycan Respublikasi M illi Moclisi
no toqdim etdiyi qanun vo ya qorar layider
toqdimatma osason Azorbay
can
.publikas Silahl Qiivvolorinin
holori iki ay orzindo soso qoyulur.
toyi
:lo bal olmayan vozifolorin icV. Qanun vo ya qorar layihosini
rasi olb edilmosino raziliq verilmosi;
Azorbaycan Respublikasimn Preziden
\zorbaycan Respublikasi Preziti, Azorbaycan Respublikasimn A li
de^ . mracitin osason miiharibo
Mohkomosi, Azorbaycan Respublikasi
elan lilmosino vo siilh balanmasna
Prokurorluu vo ya Naxivan Muxtar
Respublikasimn Ali Moclisi tocili elan
razili verilmosi;
referendum toyin edilmosi;
edilso, bu miiddot 20 gn tokil edir.
19) Amnistiya.
II.
Bu maddonin 15-ci bondlorindo
Maddi) 97. Qanunlarin imzalanmaq
gstorilon mslolr dair 63 sos oxluu
n toqdim olunmasi miiddoti
ib qanunlar, qalan mosololoro dair iso
I. Qanunlar qobul edildiyi gndon
bu Konstitusiyada baqa qayda nozor
14 gn miiddotindo Azorbaycan Resdo tutulmayibsa, eyni qaydada qorarlar
publikasimn Prezidentino imzalanmaq
iin toqdim edilir.
qobul edilir.

II.
Tocili elan olunan qanun layihosi
Azorbaycan Respublikasimn Preziden
tino imzalanmaq iin qobul edildiyi
gndon 24 saat orzindo toqdim edilir.

Madd 98. Azorbaycan Respublikasi

Milli Moclisinin aktlarnn qvvoyo minmosi
Qanunun vo Azorbaycan Respubli
kasi M illi Moclisinin qorarinin zndo
baqa qayda nozordo tutulmayibsa, qa
nun vo qorar dorc edildiyi gndon
qvvoyo minir.

VI

f s il

CRA HAKM YYT

Maddd 99. icra hakimiyyotinin monsubiyyoti

Azorbaycan Respublikasinda icra
hakimiyyoti Azorbaycan Respublikasinin Prezidentino monsubdur.
Madd 100. Azorbaycan Respublikasnn Prezidentliyino namizodloro aid toloblor
Ya otuz bedon aa olmayan,
Azorbaycan Respublikasimn orazisindo
10 ildon artiq daimi yaayan. sekilordo
itirak etmok hiiququna malik olan,
cmlodon, ar cinayto gro mohkum
olunmayan, baqa dvltbr qarsnda
hdoliyi olmayan, ali tohsilli, ikili votondal olmayan Azorbaycan Respublikasnn votonda Azorbaycan Respublikasimn Prezidenti seilo bibr.
Maddd 101. Azorbaycan Respublika
si Prezidenti sekilorinin osaslan
I. Azorbaycan Respublikasimn Pre
zidenti mumi, borabor vo birbaa seki
hququ osasmda, sorbost, oxsi vo gizli
sosvermo yolu ib 5 il mddtin seilir.
II. Azorbaycan Respublikasimn
Prezidenti sosvermodo itirak edonlorin
yarsndan oxunun sos oxluu ilo seilir.
III. Bu sos oxluu sosvermonin bi
rinci dvrosindo toplanmaybsa, sosver
mo gnndon sonra ikinci bazar giinii
sosvermonin ikinci dvrosi keirilir.
kinci dvrodo ancaq birinci dvrodo on
ox sos toplam iki namizod, yaxud on
ox sos toplam vo z namizodliyini ge
ri gtrmii namizodlordon sonra golon
iki namizod itirak edir.
IV. Sosvermonin ikinci dvrosindo
sos oxluu toplayan namizod Azor-

baycan Respublikasinin Prezidenti seilmi saylr.

V. He kas iki dafadan artq takraran Azarbaycan Respublikasinin Prezi
denti seil bilmaz.
VI. Bu maddanin ttbiqi qaydas qa
nunla myyn edilir.

Madla 102. Azarbaycan Respblikas Prezidenti sekilarii yektnlar

Azarbaycan Respublikasi Prezidenti
sekilrinin yekunlar haqqmda malumat sasverma gnndn sonra 14 gii
rzid Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiya Mahkamasi rsman elan
edir.
Madda 103. Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti seilmi axsin and
I. Azarbaycan Respublikasinin Pre
zidenti seilmi axs Azarbaycan Respublikasi Prezidenti sekilarinin yekunlan haqqmda malumatin elan olunduu
gndan balayaraq 3 gn arzinda Kon
stitusiya Mahkamasi hakimlarinin itiraki ila bela bir and iir: Azarbaycan
Respublikasi Prezidentinin salahiyyatlarini hayata keirarkan Azarbaycan
Respublikasinin Konstitusiyasina amal
cdacayima, dvlatin mstaqilliyini va
arazi btvlyn qoruyacama, xalqa
layaqatla xidmat edacayima and iiram .
II. And idiyi gndan Azarbaycan
Respublikasinin Prezidenti z salahiyyatlarinin icrasna balam saylr.
Madda 104. Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin z salahiyyatlarini
daimi icra eda biimaniasi
I. Azarbaycan Respublikasinin Pre
zidenti istefa verdikda, sahhatina gra
z salahiyyatlarini icra etmak qabiliyyatini tamamila itirdikda, bu Konstitusiya
ila nazarda tutulmu hallarda va qayda
da vazifasindan kanarladrldqda vaxtindan avval vazifadan getmi saylr.
II. Azarbaycan Respublikasinin
Prezidenti istefa verdikda onun istefa
arizasi Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiya Mahkamasina taqdim olu
nur. Azarbaycan Respublikasinin Kon
stitusiya Mahkamasi istefa arizasini
Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin
znn verdiyina amin olduu taqdirda
Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin
istefasmin qabul olunmasi haqqmda qarar qabul edir. Hamin andan Azarbay
can Respublikasinin Prezidenti istefa
verdiyina gra vazifadan getmi saylr.

III.
Azarbaycan Respublikasi PreziPrezidenti ar cinayat trtdikd Azar
baycan Respublikasi Konstitusiya
dentinin sahhatina gra z salahiyyatla
Mahkamasinin taabbsii ila Azarbay
rini icra etmak qabiliyyatini tamamila
can Respublikasi Ali Mahkamasinin 30
itirdiyi barada malumat verildikda
gn mddtind verilan rayi asasinda
Azarbaycan Respublikasinin M illi
Azarbaycan Respublikasinin M illi
Maclisi bu faktn aydnladrlmas n
Maclisi qarsnda irali siiriila bilar.
Azarbaycan Respublikasinin Konstitu
II. Azarbaycan Respublikasi Milli
siya Mahkamasina mracit edir. Azar
Maclisinin deputatlarmm 95 sas oxbaycan Respublikasinin Konstitusiya
Mahkamasi bu barada qaran hakimlarin
luu ila qabul olunmu qarar asasinda
6 sas oxluu ila qabul edir. gr Azar Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti
vazifadan knarladrla bilar. Bu qaran
baycan Respublikasinin Konstitusiya
Mahkamasi bu fakti tasdiq etmzs. ma- Azarbaycan Respublikasi Konstitusiya
sala bununla bitmi saylr.
Mahkamasinin sadri imzalayir. Azar
baycan Respublikasinin Konstitusiya
Madda 105. Azarbaycan Rcspubli- Mahkamasi hamin qarann imzalanmakasnn Prezidenti vazifadan getdikda
sina bir hafta arzinda tarafdar xmazsa,
qarar qiivvaya minmir.
onun salabiyyatlarinin icrasi
I.
Azarbaycan Respublikasinin Pre III. Azarbaycan Respublikasi Prezi
dentinin vazifadan knarladrlm;
zidenti vaxtindan avval vazifadan get
haqqinda qarar Azarbaycan Respubudikda ii ay arzinda nvbadankanar
Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti
kasi Konstitusiya Mahkamasinin Az. baycan Respublikasinin M illi Maclis a
sekilri keirilir. Bu halda Azarbaycan
Respublikasinin yeni Prezidenti seila- miiraciat etdiyi gndan balayaraq 2
arzinda qabul olunmahdir. Bu miidd nadak Azarbaycan Respublikasi Prezi
da gstarilan qarar qabul edilma a,
dentinin salahiyyatlarini Azarbaycan
Azarbaycan Respublikasinin Prezi Respublikasinin Ba naziri icra edir.
tina qar irali srlm ittiham re d
IL Bu mddt arzinda Azarbaycan
edilmi saylr.
Respublikasi Prezidentinin salahiyyat
larini icra edan Azarbaycan RespubliMadda 108. Azarbaycan Respul kasnn Ba naziri istefa verdikda, sah
kasi Prezidentinin taminati
hatina gr z salahiyyatlarini icra et
Azarbaycan Respublikasinin Pre/imak qabiliyyatini tamamila itirdikda
denti va onun ailasi dvlat hesabma i.aAzarbaycan Respublikasi Prezidentinin
min edilir. Azarbaycan Respublik si
salahiyyatlarini Azarbaycan RespubliPrezidentinin va onun ailasinin tahlu >
kasi Milli Maclisinin sadri icra edir.
III.
Bu maddanin ikinci hissasindasizliyini xiisusi mhafiza xidmatlari amin edir.
gstarilan sabablara gra Azarbaycan
Respublikasi Prezidentinin salahiyyat
Madda 109. Azarbaycan Respu ilarini Azarbaycan Respublikasi Milli
Maclisi sadrinin icra etmasi mmkn ol- kasi Prezidentinin salahiyyatlari
madiqda Azarbaycan Respublikasinin
Azarbaycan Respublikasinin Pi ^ identi: ,
Milli Maclisi Azarbaycan Respublikasi
1) Azarbaycan Respublikasinin N IPrezidentinin salahiyyatlarinin baqa
li Maclisina sekilri tayin edir;
vazifali axs tarafindan icrasi haqqmda
qarar qabul edir.
2) Azarbaycan Respublikasinin d /lat biidcasini Azarbaycan Respublik -
Madda 106. Azarbaycan Respubli- Milli Maclisinin tasdiqina taqdim ed.
3) dvlt iqtisadi va sosial proqrai ikasi Prezidentinin toxunulniazligi
lanni tasdiq edir;
Azarbaycan Respublikasinin Prezi
4) Azarbaycan Respublikasi M li
denti toxunulmazliq hiiququna malik
Maclisinin razl ila Azarbaycan Resdir. Azarbaycan Respublikasi Preziden
publikasnn Ba nazirini vazifaya ta>in
tinin araf va layaqati qanunla qorunur.
edir; Azarbaycan Respublikasinin Ba
Madda 107. Azarbaycan Respubli- nazirini vazifadan azad edir;
5) Azarbaycan Respublikasi Nazirkasi Prezidentinin vazifadan knarhdlar Kabinetinin iizvlarini vazifaya tayin
nlmasi
I.
Azarbaycan Respublikasi Prezi va vazifadan azad edir; zaruri hallarda
dentinin vazifadan knarladrlmas ta- Azarbaycan Respublikasi Nazirlar Ka
abbs Azarbaycan Respublikasinin
binetinin iclaslanna sadiiik edir;

6) Azarbaycan Respublikasi Nazir

lar Kabinetinin istefasi haqqinda qarar
qabul edir;
7) Azarbaycan Respublikasinin dvlat bdcsind icra hakimiyyati n na
zarda tutulmu xarclar arivasinda
markazi va yerli icra hakimiyyati orqanlari yaradir;
8) Azarbaycan Respublikasi Nazir
lar Kabinetinin va Naxivan Muxtar
Respublikasi Nazirlar Kabinetinin qa
rar va sarancamlarmi, markazi va yerli
icra hakimiyyati orqanlarinin aktlarmi
lagv edir;
9) Azarbaycan Respublikasinin KonstiI usiya Mahkamasi, Azarbaycan Respu ' Ali Mahkamasi va Azarba an Respublikasinin apellyasiya
m, ikamalari hakimlarinin vazifaya tayi) edilmasi haqqmda Azarbaycan Respi iikasinm M illi Maclisina taqdimatlai verir; Azarbaycan Respublikasinin
di r mahkamalarinin hakimlarini vazifa
tayin edir; Azarbaycan Respublik; mn Ba prokurorunu Azarbaycan
R publikasi M illi Maclisinin razl ila
va ifaya tayin va vazifadan azad edir;
10) Azarbaycan Respublikasi M illi
8; a dara Heyati iizvlarinin vazifaya
ta n va vazifadan azad edilmasi barada
A , ubaycan Respublikasinin M illi
M< lisina taqdimat verir;
11) Azarbaycan Respublikasinin
harbi doktrinasim Azarbaycan Respub
lik isi M illi Maclisinin tasdiqina verir;
12) Azarbaycan Respublikasi Silahli
0 valarinin ali komanda heyatini vazifay tayin va vazifadan azad edir;
3) Azarbaycan Respublikasi Prezidt inin cra Aparatn takil edir va
or l rahbarini tayin edir;
4) Azarbaycan Respublikasinin nsa iiquqlan zra miivakkilinin seilm
haqqinda Azarbaycan Respublik; Milli Maclisina taqdimat verir;
5) Azarbaycan Respublikasinin xari( Mkalarda va beynalxalq takilatlard; iiplomatik nmayandaliklarinin tasi dilmasi haqqinda Azarbaycan Respn ikasi M illi Maclisina taqdimat verii Azarbaycan Respublikasinin xarici
oil larda va beynalxalq tkilatlarda
dipiomatik nmayandalarini tayin edir
va geri arr;
16) xarici dvltlrin dipiomatik
niimayandalarinin etimadnama va vdatnamalarini qabul edir;
17) dvltlraras va hkumatlararasi beynalxalq nqavilalar balayr, dvltlraras beynalxalq mqavilalari tas

diq va lav olunnaq n Azarbaycan

Respublikasinin M illi Maclisina taqdim
edir; tasdiqnamalari imzalayir;
18) referendum tayin edir;
19) qanunlan imzalayir va dare edir;
20) vtndalq masalalarini hall
edir;
21) siyasi snacaq verilmasi masa
lalarini hall edir;
22) afv edir;
23) dvlat taltiflri ila taltif edir;
24) ali harbi va ali xiisusi rtblr
verir;
25) iimumi va qisman safarbarlik
elan edir, habela safarbarlik zra arlanlan tarxis edir;
26) Azarbaycan Respublikasi vatandalarnn mddatli harbi xidmata arlmas va mddatli harbi xidmatda olan
harbi qulluqulann ehtiyata buraxilmasi barada qararlar qabul edir;
27) Azarbaycan Respublikasinin
Tahlkasizlik urasn yaradir;
28) Azarbaycan Respublikasi Silahli
Qvvalarinin tayinati ila bal olmayan
vazifalarin icrasina calb edilmasina raziliq verilmasi barada Azarbaycan Respublikasimn M illi Maclisina taqdimat
verir;
29) fvqlad va harbi vaziyyat elan
edir;
30) Azarbaycan Respublikasi M illi
Maclisinin razl ila miihariba elan
edir va siilh balayr;
31) Azarbaycan Respublikasinin
dvlt bdcasinda bu maqsadlar n
nazarda tutulmu xarclar rivsind
xiisusi miihafiza xidmatlari yaradir;
32) bu Konstitusiya ila Azarbaycan
Respublikasi M illi Maclisinin va mahkama orqanlarinin salahiyyatlarina aid
edilmayan digar masalalari icra qaydasinda hall edir.

Madda 110.

luu ila qabul edilan qanunlan isa 83 sas

oxluu ila yenidan qabul edarsa, bela
qanunlar takrar sasvermadan sonra
qiivvaya minir.

Madda 111. Harbi vaziyyat elan edil

masi
Azarbaycan Respublikasinin Prezi
denti Azarbaycan Respublikasi arazisi
nin miiayyan hissasi faktik ial olunduqda, xarici dvlat va ya dvlatlr
Azarbaycan Respublikasina miihariba
elan etdikda, Azarbaycan Respublikasina qar real silahli hiicum tahliikasi yarandiqda, Azarbaycan Respublikasinin
arazisi blokadaya almdiqda, habela blokada n real tahliika olduqda Azar
baycan Respublikasinin biitiin arazisin
da va ya ayn-ayn yerlarinda harbi va
ziyyat elan edir va bu barada qabul et
diyi farmam 24 saat mddatind Azar
baycan Respublikasi M illi Maclisinin
tasdiqina verir.
Madda 112. Fvqalada vaziyyat tatbiq edilmasi
Azarbaycan Respublikasinin Prezi
denti tabii falakatlar, epidemiyalar, epizootiyalar, byiik ekoloji va baqa qazalar ba verdikda, habela Azarbaycan
Respublikasinin arazi btvlynn pozulmasna, dvlata qar qiyama va ya
dvlt evriliina ynaldilan harakatlar
edildikda, zoraklqla mayiat olunan
kiitlavi itialar yarandqda, vatandalarin hayati va tahliikasizliyi, yaxud
dvlat tsisatlannm normal faaliyyati
n qorxu tradan digar miinaqialar
meydana galdikda Azarbaycan Respublikasmin ayn-ayn yerlarinda fvqalada
vaziyyat tatbiq edir va bu barada qabul
etdiyi farmam 24 saat mddatinda
Azarbaycan Respublikasi M illi Maclisi
nin tasdiqina verir.

Q an u n larin im zalanm asi

I. Azarbaycan Respublikasinin Pre

zidenti qanunlan ona taqdim olunmu
giindan balayaraq 56 gn arzinda imzalayir. Qanun Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin etirazn dourursa,
, qanunu imzalamayb z etirazlan ila
birlikda gstarilan miiddat arzinda
AzarbaycanRespublikasinin M illi
Maclisina qaytara bilar.
II. Konstitusiya qanunlan Azar
baycan Respublikasinin Prezidenti tarafindan imzalanmazsa, qiivvaya minmir.
AzarbaycanRespublikasinin M illi
Maclisi 83 sas oxluu ila qabul edilan
qanunlan 95 sas oxluu ila, 63 sas ox-

Madda 113. Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin aktlari

I. mumi qaydalar miiayyan etdikda
Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti
farmanlar, baqa msllr barasinda
isa srncamlar qabul edir.
II. Azarbaycan Respublikasi Prezi
dentinin farman va sarancamlannda
baqa qayda nazarda tutulmayibsa, on
lar dare edildiyi giindan qiivvaya minir.
Madda 114. Azarbaycan Respublikasi Nazirlar Kabinetinin statusu
I.
Azarbaycan Respublikasinin Pre
zidenti icra salahiyyatlarinin hayata ke-

irilmsinin tokili moqsodil Azorbaycan Respublikasinin Nazirbr Kabinetini yaradr.

II. Azorbaycan Respublikasinin Na
zirbr Kabineti Azrbaycan Respublika
si Prezidentinin yuxari icra orqamdir.
III. Azrbaycan Respublikasinin
Nazirbr Kabineti Azorbaycan Respub
likasinin Prezidentin tabedir va onun
qarsnda cavabdehdir.
IV. Azorbaycan Respublikasi Nazir
br Kabinetinin i qaydasm Azorbaycan Respublikasinin Prezidenti myyonldirir.

Maddd 115. Azrbaycan Respubli

kasi Nazirlr Kabinetinin trkibi
Azrbaycan Respublikasi Nazirbr
Kabinetinin torkibino Azrbaycan Respublikasnn Ba naziri, onun miiavinlori. nazirbr vo baqa morkozi icra haki
miyyoti orqanlarnn rohborlori daxildirbr.
Maddd 116. Azrbaycan Respubli
kasi Nazirbr Kabinetinin istefasi
Yeni seilmi Azorbaycan Respublikasnn Prezidenti vozifosini tutduu v
slahiyytbrini icra etmoyo balad
gn Azrbaycan Respublikasinin Na
zirbr Kabineti Azorbaycan Respubli
kasi Prezidentin istefa verir.
Maddd 117. Azorbaycan Respubli
kasi Nazirir Kabinetinin iclaslan
Azorbaycan Respublikasi Nazirbr
kabinetinin iclaslarina bir qayda olaraq
Azorbaycan Respublikasinin Ba naziri
sodrlik edir.
Maddd 118. Azorbaycan Respubli
kasi Ba nazirinin toyin edilmosi qaydasi
I. Azorbaycan Respublikasinin Ba
nazirini Azorbaycan Respublikasi Milli
Moclisinin razl ib Azorbaycan Respublikasimn Prezidenti toyin edir.
II. Azorbaycan Respublikasinin Ba
naziri vozifosino namizodlik haqqinda
toklifi Azorbaycan Respublikasinin
Prezidenti onun z vozifolorinin icrasina
balad giindon bir ay vo ya Azorbayc
an Respublikasi Nazirbr Kabinetinin
istefa verdiyi giindon iki hofto mddtindon gec olmayaraq Azorbaycan Res
publikasi Milli Moclisinin mzakirsin
toqdim edir.
III. Azorbaycan Respublikasinin
Milli Moclisi Azorbaycan Respublikasinn Ba naziri vozifosino namizodlik
haqqinda qorari homin namizodliyin

toqdim edildiyi gndn bir hftdn gec

olmayaraq qbul edir. Gstriln qayda
pozlarsa vo ya Azorbaycan Respubli
kasi Prezidentinin tqdim etdiyi namizdbrin Azrbaycan Respublikasinin
Ba naziri vzifsin tyin olunmasna
dofo razlq verilmozso, Azorbaycan
Respublikasinin Prezidenti Azrbaycan
Respublikasinin Ba nazirini Azorbay
can Respublikasi M illi Mclisinin razl olmadan toyin edo bilor.

Maddd 119. Azrbaycan Respubli

kasi Nazirlr Kabietinin slahiyytlri
Azorbaycan Respublikasinin Nazir
br Kabineti:
- Azorbaycan Respublikasi dvlt
bdcsinin layihosini hazrlayb Azrbaycan Respublikasinin Prezidentino
toqdim edir;
- Azrbaycan Respublikasi dvlot
bdcsinin icrasn tomin edir;
- maliyy-kredit vo pul siyasotinin
hoyata keirilmsini tomin edir;
- dvlot iqtisadi proqramlarnn
hoyata keirilmosini tomin edir;
- dvlt sosial tminat proqramlarn hyata keirilmsini tmin edir;
- naziiiklr v digor mrkzi icra
hakimiyyti orqanlarna rohborlik edir,
onlarn aktlarn bv edir;
- Azorbaycan Respublikasi Prezi
dentinin onun slahiyytlrin aid et
diyi digor mslbri hll edir.
Maddd 120. Azrbaycan Respubli
kasi Nazirlr Kabinetinin aktlar
I. murni qaydalar myyn etdikdo
Azrbaycan Respublikasinin Nazirlr
Kabineti qrarlar, baqa mosllr zro
soroncamlar qobul edir.
II. Azorbaycan Respublikasi Nazir
br Kabinetinin qorar v soroncamlarnda baqa qayda nzrd tutulmaybsa,
onlar dorc edildiyi giindn qvvy
minir.

lrd itirak etmk hququna malik, ali

thsilli, baqa dvlt qarsnda hdoliyi
olmayan Azrbaycan Respublikasi votonda toyin edilir.

Maddd 122. Azrbaycan Respubli

kasi Nazirlr Kabinetinin zvlrin aid
tlblr
Azorbaycan Respublikasinin Ba
naziri, onun mavinlri, nazirbr, digr
morkozi icra hakimiyyoti orqanlarnn
rhbrlri he bir baqa sekili vo ya tyinatl vozifo tuta bilmozlor, elmi, pedaqoji vo yaradclq faliyytindn baqa
he bir sahibkarlq, kommersiya vo digar donili faliyytl moul ola bilmozlr, vozifo maandan, habeb elmi,
pedaqoji v yaradclq foaliyytin gvo
ald vosaitdon baqa movacib ala bi'mozlr.
Maddd 123. Azorbaycan Respub
kas Ba nazirinin toxunulmazl
I. Solahiyyot miiddoti orzindo Azr baycan Respublikasi Ba nazirinin ? siyyti toxunulmazdr.
II. Azorbaycan Respublikasinin
naziri cinayt bamda yaxalanma hali rndan baqa tutula bilmoz, cinayt n
suliyyotino colb edil bilmoz, onun bar sindo mohkomo qaydasmda inzib;
tonbeh todbirbri ttbiq edib bilmz, axtara moruz qala bilmoz, xsi mayir
edib bilmoz.
III. Azorbaycan Respublikasinin
Ba naziri cinayot banda yaxalana a
tutula bibr. Beb olduqda onu tutan ( qan bu barodo dorhal Azorbaycan Respublikasmn Ba prokuroruna xot
vermolicjir.
IV. Azorbaycan Respublikasi
nazirinin toxunulmazlna yalnz E
prokurorun toqdimatna osason Az baycan Respublikasinin Prezidenti te fndon xitam verib bibr.
Maddd 124. Yerlordo icra hakimiy\ i

Maddd 121. Azorbaycan Respubli

kasi Nazirlor Kabinetinin zvlyno namizodloro dair toloblor
I. Azorbaycan Respublikasinin Ba
naziri vozifosino ya 30-dan aa ol
mayan, sekilordo itirak etmok hiiququna malik, ali tohsilli, baqa dvlot
qarsnda hdoliyi olmayan Azorbay
can Respublikasi votonda toyin edilir.
II. Azorbaycan Respublikasi Ba
nazirinin miiavini, nazir, digor morkozi
icra hakimiyyoti orqanmm rohbori vozi
fosino ya 25-don aa olmayan, seki-

I. Yerlordo icra hakimiyyotini yc i

icra hakimiyyotbrinin balar hoy; a
keirirlor.
II. cra hakimiyyoti balar n
Azorbaycan Respublikasinin Prezidenti
vozifoyo toyin vo vozifodon azad edir.
III. Yerli icra hakimiyyotbrinin solahiyyotlorini Azorbaycan Respublikasimn Prezidenti miioyyon edir.

VII fsil
M H K M HAKMYYT

Maddd 125. Mohkomo hakimiyyotinin hoyata keirilmosi

I. Azorbaycan Respublikasinda moh
komo hakimiyyotini odalot miihakimosi
yolu ib yalmz mohkomobr hoyata keirirlor.
II. Mohkomo hakimiyyotini Azor
baycan Respublikasinin Konstitusiya
Mohkomosi. Azorbaycan Respublikasinm Ali Mohkomosi, Azorbaycan Respublikasmin apellyasiya mohkomolori,
Azorbaycan Respublikasinin mumi
mohkomobr; vo digor ixtisasladrlm
mohkomolori hoyata keirirlor.
III. Mohkomo hakimiyyoti Konstitu; ya. miilki vo cinayot mohkomo icraati vasitosilo vo qanunla nozordo tutulm id ig o r vasitolor ilo hoyata keirilir.
IV . Cinayot mohkomo icraatinda
A. baycan Respublikasinin Prokurorlu vo mdafio torof itirak edir.
. Mohkomo quruluu vo mohkomo
icr ii qaydasi qanunla miioyyon olunu
. Mohkomolorin solahiyyotlorinin
d Jirilmosi moqsodilo miioyyon olunm; :i hquqi sullarn totbiq edilmosi
vo vqolado mohkomolorin yaradilmasi
qacaandr.
laddd 126. Hakimliyo namizodloro
aid toloblor
Ya 30-dan aa olmayan, sekilor > itirak etmok hiiququna malik
ola ali hiiquq tohsilli vo hquqnas
ixt 'Si zro 5 ildon artq iloyon Azorba- ;an Respublikasi votondalar hakir ola bilorbr.
{. Hakimlor he bir baqa sekili vo
toy .til vozifo tuta bilmozlor, elmi, peda ii vo yaradclq foaliyyotindon baqa : bir sahibkarliq, kommersiya vo
di- donili foaliyyotb moul ola bilmr t , siyasi foaliyyotb moul ola bilm:
siyasi partiyalara iizv ola bilmo ir, vozifo maandan, habeb elmi,
pec loji vo yaradclq foaliyyotino gro
aid vosaitdon baqa movacib ala bilmo/ior.

II. Hakimlor iloro qorozsiz, odalotlo,

toroflorin hiiquq boraborliyino, faktlara
osason vo qanuna mvafq baxirlar.
III. Hor hansi bir oxs torofindon vo
hor hansi bir sobobdon bilavasito, yaxud
dolayi yolla mohkomo icraatina mohdudiyyot qoyulmasi, qanuna zidd tosir, hodo vo mdaxil edilmosi yolverilmozdir.
IV. dalot miihakimosi votondalarin qanun vo mohkomo qarsnda boraborliyi osasinda hoyata keirilir.
V. Btn mohkomobrdo ilor aq
aparlr.
o qapal iclasda baxlmasna yalmz
halda icazo verilir ki, mohkomo aq
icraatn dvlot, peo vo kommersiya sirrinin almasna sobob olacan gman
edir, ya da votndalarn oxsi vo ailo
hoyatmin moxfiliyini qorumaq zorurotinin mvcudluunu miioyyon edir.
V I. Qanunda nozordo tutulmu hallar istisna olmaqla cinayot ilorinin qiyabi mohkomo icraatina yol verilmir.
V II. Mohkomo icraat okimo prinsipi osasinda hoyata keirilir.
V III. Mohkomo icraatimn istonilon
morholosindo hor kosin miidafio hiiququ
tomin olunur.
IX . dalot miihakimosi toqsirsizlik
prezumpsiyasina osaslamr.
X. Azorbaycan Respublikasinda
mohkomo icraati Azorbaycan Respublikasnn dvlot dilindo vo ya miivafiq yerin ohalisinin oxluq tokil edon hissosinin dilindo aparlr. in itiraks olub
mohkomo icraatimn aparld dili bilmoyon oxslorin iin materiallar ib tam
tan olmaq, mohkomodo torcmoi vasitosilo itirak etmok vo mohkomodo ana
dilindo x etmok hiiququ tomin edilir.

Maddd 128. Hakimlorin toxunulmazl

I. Hakimlor toxunulmazdirlar.
II. Hakim cinayot mosuliyyotino yalmz qanunda nozordo tutulan qaydada
colb oluna bibr.
III. Hakimlorin solahiyyotlorino yalmz qanunda nozordo tutulmu osaslara
vo qaydalara mvafq surotdo xitam ve
rib bibr.
IV. Hakimlorin vozifodon konarladrlmas tobbsn hakimlor cinayot
Maddd 127. Hakimlorin miistoqilliyi, trotdikdo Azorbaycan Respublikasinin
odalot mhakimosinin hoyata keirilmoPrezidenti Azorbaycan Respublikasi
sinin osas prinsiplori vo ortlori
Ali Mohkomosinin royi osasinda Azor
I.
Hakimlor mstoqildir, yalmzbaycan Respublikasinin M illi Moclisi
Azorbaycan Respublikasinin Konstituqarsnda iroli sro bilor. Mvafq royi
siyasina vo qanunlarina tabedirlor vo so- Azorbaycan Respublikasinin Ali Moh
komosi Azorbaycan Respublikasi Prezi
lahiyyotlori mddotindo doyiilmozdirlr.

dentinin sorusundan sonra 30 gn

miiddotindo toqdim etmolidir.
V.
Azorbaycan Respublikasinin
Konstitusiya Mohkomosi, Azorbaycan
Respublikasinin A li Mohkomosi vo
Azorbaycan Respublikasinin Apellya
siya Mohkomosi hakimlorinin idon konarladrlmas haqqinda qorar Azor
baycan Respublikasinin M illi Moclisindo 83 sos oxluu ib qobul edilir; baqa
hakimlorin idon konarladrlmas haqqinda qorar Azorbaycan Respublikasinin M illi Moclisindo 63 sos oxluu ib
qobul edilir.

Maddd 129. Mohkomo qorarlan vo

onlarm icrasi
Mohkomonin qobul etdiyi qorarlar
dvlotin adndan xarlr vo onlarm ic
rasi mocburidir.
Maddd 130. Azorbaycan Respublikasinin Konstitusiya Mohkomosi
I. Azorbaycan Respublikasinin
Konstitusiya Mohkomosi 9 hakimdon
ibarotdir.
II. Azorbaycan Respublikasi Kon
stitusiya Mohkomosinin hakimlorini
Azorbaycan Respublikasi Prezidentinin
toqdimati ib Azorbaycan Respublikasinin M illi Moclisi toyin edir.
III. Azorbaycan Respublikasinin
Konstitusiya Mohkomosi Azorbaycan
Respublikasi Prezidentinin, Azorbay
can Respublikasi M illi Moclisinin,
Azorbaycan Respublikasi Nazirbr K a
binetinin, Azorbaycan Respublikasi A li
Mohkomosinin, Azorbaycan Respubli
kasi Prokurorluunun, Naxivan Mux
tar Respublikasi A li Moclisinin sorusu
osasinda aadak mosololori holl edir:
1) Azorbaycan Respublikasi qanunlarinin, Azorbaycan Respublikasi Prezi
dentinin forman vo soroncamlarinin,
Azorbaycan Respublikasi M illi Moclisi
nin qorarlarimn, Azorbaycan Respubli
kasi Nazirbr Kabinetinin qorar vo soroncamlarimn, morkozi icra hakimiyyo
ti orqanlarimn normativ-hiiquqi aktlarimn Azorbaycan Respublikasi Konstitusiyasna uyunluu;
2) Azorbaycan Respublikasi Prezi
dentinin formanlarmm, Azorbaycan
Respublikasi Nazirbr Kabinetinin qorarlarmin, morkozi icra hakimiyyoti orqanlarimn normativ-hiiquqi aktlannm
Azorbaycan Respublikasi qanunlarina
uyunluu;
3) Azorbaycan Respublikasi Nazir
br Kabinetinin qorarlarimn, morkozi

icra hakimiyyti orqanlarmn normativ-hquqi aktlarnn Azorbaycan Res

publikasi Prezidentinin frmanlarna
uyunluu;
4) Azorbaycan Respublikasi Ali
Mhkmsinin qorarlarimn qanunda
nozordo tutulmu hallarda Azorbaycan
Respublikasi Konstitusiyasna vo qanunlarna uyunluu;
5) bolodiyyo aktlarnn Azorbaycan
Respublikasi Konstitusiyasna, Azorbaycan Respublikasi qanunlarina,
Azorbaycan Respublikasi Prezidentinin
formanlarna, Azrbaycan Respublika
si Nazirlor Kabinetinin qorarlarma
(Naxivan Muxtar Respublikasnda
hm do Naxivan Muxtar Respublikasnn Konstitusiyasna, qanunlarna vo
Naxivan Muxtar Respublikasi Nazir1 Kabinetinin qrarlarna) uyunluu;
6) Azrbaycan Respublikasimn
qvvoyo minmmi dvlotloraras
mqaviblorinin Azorbaycan Respubli
kasi Konstitusiyasna uyunluu; Azor
baycan Respublikasimn hkumotbraras mqavilbrinin Azorbaycan Res
publikasi Konstitusiyasna v qanunlarna uyunluu;
7) Naxivan Muxtar Respublikasi
Konstitusiyasnn, qanunlarnn, Nax
ivan Muxtar Respublikasi Ali Moclisi
nin qrarlarnn vo Nazirlor Kabineti
nin qorarlarimn Azorbaycan Respubli
kasi Konstitusiyasna uyunluu; Nax
ivan Muxtar Respublikasi qanunlannin, Naxivan Muxtar Respublikasi
Nazirlor Kabinetinin qorarlarimn Azor
baycan Respublikasi qanunlarina uyunluu; Naxivan Muxtar Respubli
kasi Nazirlor Kabinetinin qorarlarimn
Azorbaycan Respublikasi Prezidentinin
formanlarina vo Azorbaycan Respubli
kasi Nazirlor Kabinetinin qorarlarma
uyunluu;
8) qanunvericilik, icra vo mohkomo
hakimiyyotlori arasmda solahiyyotlor
blgs ib bal mbahisolor.
IV. Azorbaycan Respublikasimn
Konstitusiya Mohkomosi Azorbaycan
Respublikasi Prezidentinin, Azorbay
can Respublikasi M illi Moclisinin,
Azorbaycan Respublikasi Nazirlor Ka
binetinin, Azorbaycan Respublikasi Ali
Mohkomosinin, Azorbaycan Respubli
kasi Prokurorluunun, Naxivan Mux
tar Respublikasi Ali Moclisinin sorusu
osasmda Azorbaycan Respublikasimn
Konstitusiyasmi vo qanunlanm rh
edir.
V. Hor kos onun hiiquq vo azadliqla-

rmi pozan qanunvericilik vo icra haki

miyyoti orqanlanmn normativ aktlanndan, bolodiyyo vo mohkomo aktlarmdan
qanunla miioyyon edilmi qaydada bu
maddonin III hissosinin 1-7-ci bondlorindo gstorilon mosoblorin Azorbaycan
Respublikasimn Konstitusiya Mohko
mosi torofindon holl edilmosi n Azor
baycan Respublikasimn Konstitusiya
Mohkomosino pozulmu insan hiiquq vo
azadliqlarinm borpa edilmosi moqsodi
ib ikayot vero bibr.
VI. Azorbaycan Respublikasimn qanunlari ib miioyyon edilmi qaydada
mohkomolor insan hiiquq vo azadliqlanmn hoyata keirilmosi mosololori ib
bal Azorbaycan Respublikasi Konstitusiyasimn vo qanunlarimn orh edilmo
si haqqinda Azorbaycan Respublikasinin Konstitusiya Mohkomosino miiraciot edo bilorlor.
V II. Azorbaycan Respublikasimn in
san hiiquqlan zro mvokkili insan
hiiquq vo azadliqlanm pozan qanunve
ricilik vo icra hakimiyyoti orqanlanmn
normativ aktlarmdan, bolodiyyo vo moh
komo aktlarmdan qanunla miioyyon
edilmi qaydada bu maddonin III hissosi
nin 1-7-ci bondbrindo gstoribn mosob
lorin Azorbaycan Respublikasimn Kon
stitusiya Mohkomosi torofindon holl edil
mosi n Azorbaycan Respublikasimn
Konstitusiya Mohkomosino soru vero
bibr.
V III. Azorbaycan Respublikasimn
Konstitusiya Mohkomosi bu Konstitu
siyada nozordo tutulmu digor solahiyyotlori do hoyata keirir.
IX. Azorbaycan Respublikasimn
Konstitusiya Mohkomosi z solahiyyotlorino aid edibn mosololoro dair qorarlar
qobul edir. Azorbaycan Respublikasi
Konstitusiya Mohkomosinin qorari
Azorbaycan Respublikasi orazisindo
mocburi qiivvoyo malikdir.
X. Qanunlar vo digor aktlar, yaxud
onlarin ayn-ayn mddoalar, Azorbay
can Respublikasimn hkumtlraras
miiqavilolori Azorbaycan Respublikasi
Konstitusiya Mohkomosinin qorarmda
miioyyon edilmi mddotdo qvvodon
dr, Azorbaycan Respublikasimn
dvbtloraras miiqavilolori iso qiivvoyo
minmir.

ki, cinayot vo digor ilor zr ali mohko

mo orqamdir; o, kassasiya qaydasinda
odalot mhakimosini hoyata keirir;
mohkomolorin praktikasina aid mosololor iizro izahatlar verir.
II.
Azorbaycan Respublikasi Ali
Mohkomosinin hakimbrini Azorbaycan
Respublikasi Prezidentinin toqdimati
ib Azorbaycan Respublikasimn Milli
Moclisi toyin edir.

Madd? 132. Azorbaycan Respublikasinin apcllvasiya mohkomolori

I. Azorbaycan Respublikasimn apellyasiya mohkomolori qanunla onlarin
solahiyyotbrino aid edilmi ilor iizro
yuxan instansiya mohkomobridir.
II. Azorbaycan Respublikasmm
apellyasiya mohkomolorinin hakim' rini Azorbaycan Respublikasi Prezidc itinin toqdimati ib Azorbaycan Respi likasinin Milli Moclisi toyin edir.

Maddi) 133. Azorbaycan Respi ikas Prokurorluu

I. Azorbaycan Respublikasimn
>
kurorluu qanunla nozordo tutui
qaydada vo hallarda qanunlarm icr o
totbiq olunmasina nozarot edir; qa la nozordo tutulmu hallarda cina>
lori balayr vo istintaq apanr; m.
>
modo dvbt ittihamm mdafo t ir;
mohkomodo iddia qaldinr; mohk no
qorarlanndan protest verir.
II. Azorbaycan Respublikas: iin
Prokurorluu orazi vo ixtisaslad a
prokurorlarm Azorbaycan Rcspubl as Ba prokuroruna tabeliyino osa lanan vahid morkzldirilmi orqarn .
III. Azorbaycan Respublika
n
Ba pfokurorunu Azorbaycan Res
blikasmin Prezidenti Azorbaycan
publikasi Milli Moclisinin razl i; ozifoyo toyin vo vozifodon azad edir.
IV. Azorbaycan Respublikasi

prokurorunun mavinlorini, respu

a
ixtisasladrlm prokurorluqlara
:iborlik edon prokurorlan, Naxr: n
Muxtar Respublikasimn Prokuroi u
Azorbaycan Respublikasi Ba proki orunun toqdimati ib Azorbaycan V spublikasimn Prezidenti vozifoyo toyin
vo vozifodon azad edir.
V. razi vo ixtisasladrlm pro! urorlan Azorbaycan Respublikasi Prezi
dentinin razl ib Azorbaycan ResMaddi) 131. Azorbaycan Respubli
kasi Ali Mohkomosi
publikasimn Ba prokuroru vozifoyo
toyin vo vozifodon azad edir.
I.
Azorbaycan Respublikasimn Ali
Mohkomosi mumi vo ixtisasladrlm
mohkomolorin icraatina aid edibn miil-

V III

fsil

NAXIVAN MUXTAR
RESPUBLKASI

Maddi> 134. Naxivan Muxtar Respublikasinin statusu

I. Naxivan Muxtar Respublikasi
Azorbaycan Respublikasimn torkibindo
muxtar dvbtdir.
II. Naxivan Muxtar Respublikasimn statusu bu Konstitusiya ib miioyyon
edilir.
III. Naxivan Muxtar Respublikasi
Azoriuycan Respublikasimn aynlmaz
torkib hissosidir.
IV Azorbaycan Respublikasi Konstitusin si. qanunlan, Azorbaycan Respublik isi Prezidentinin formanlan vo
A/rb i in Respublikasi Nazirlor Kabinctn
qorarlan Naxivan Muxtar
Respi: k.isimn orazisindo mocburidir.
V
xvan Muxtar Respublikasi
Ali
isinin qobul etdiyi Naxivan
Mu>
Respublikasimn Konstitusiyasi
vo q;
-lari miivafiq olaraq Azorbay
can
ublikasmin Konstitusiyasina
vo q
anna; Naxivan Muxtar Respubl:
iin Nazirlor Kabinetinin qo
bul '
qorarlar Azorbaycan Respub
lika:- konstitusiyasina, qanunlarina,
Azort
tn Respublikasi Prezidentinin
form
ina, Azorbaycan Respublika
si Na
Kabinetinin qorarlarma zidd
olmai ; dir.
V
xvan Muxtar Respublikasinin ! nstitusiyasi Azorbaycan Respublil M illi Moclisino Azorbayca R ublikasmin Prezidenti torofindon
an edilir vo Konstitusiya Qanunu tosdiq edilir.
A ' v? 135. Naxivan Muxtar Respubli
ida hakimiyyotlorin blnmsi
I
xvan Muxtar Respublikasiliin
nvericilik hakimiyyotini Naxvar xtar Respublikasimn Ali Moc
lisi,
akimiyytini Naxivan Mux
tar
ublikasmin Nazirlor Kabineti,
moh
io hakimiyyotini Naxivan
Mux; Respublikasimn mohkomolori
hoya'.
eirir.
II Naxivan Muxtar Respublikasiniii
Moclisi Azorbaycan Rcspublikasu Konstitusiyasi vo qanunlan ilo
onun lahiyyotlorino aid edibn mosob
lorin hollindo, Naxivan Muxtar Respublikasinin Nazirlor Kabineti Azor
baycan Respublikasimn Konstitusiyasi,
qanunlan vo Azorbaycan Respublikasi
Prezidentinin formanlan ib onun sola

hiyyotbrino aid edibn mosoblorin hol

lindo, Naxivan Muxtar Respublikasinin mohkomolori iso Azorbaycan Res
publikasi Konstitusiyasi vo qanunlan
ib onlarin solahiyyotbrino aid edilon
mosoblorin hollindo miistoqildirbr.

Maddi) 136. Naxivan Muxtar Respublikasinin ali vozifli xsi

Naxivan Muxtar Respublikasimn
ali vozifoli xsi Naxivan Muxtar Res
publikasi Ali Moclisinin sodridir.
Maddi) 137. Naxivan Muxtar Respublikasinin Ali Moclisi
I. Naxivan Muxtar Respublikasinin Ali Moclisi 45 zvdon ibarotdir.
II. Naxivan Muxtar Respublikasi
Ali Moclisinin solahiyyot miiddoti 5 ildir.
III. Naxivan Muxtar Respublikasinin Ali Moclisi Naxivan Muxtar Res
publikasi Ali Moclisinin sodrini vo onun
mavinlorini seir, daimi vo digor komissiyalar tokil edir.
Maddi) 138. Naxivan Muxtar Res
publikasi Ali Moclisinin miioyyon etdiyi
mumi qaydalar
I. Naxivan Muxtar Respublikasimn Ali Moclisi aadaklara dair mumi qaydalar miioyyon edir:
1) Naxivan Muxtar Respublikasinin Ali Moclisino sekilor;
2) vergilor;
3) Naxivan Muxtar Respublikasi
iqtisadiyyatimn inkiaf istiqamotlori;
4) sosial tominat;
5) otraf mhitin qorunmasi;
6) turizm;
7) sohiyyo, elm, modoniyyot.
II. Bu maddodo gstorilon mosololoro dair Naxivan Muxtar Respublikasinin Ali Moclisi qanunlar qobul edir.

5) Naxivan Muxtar Respublikasinin Nazirlor Kabineti torkibinin tosdiqi;

6) Naxivan Muxtar Respublikasinin Nazirlor Kabinetino etimad.
II.
Bu maddodo gstorilon mosololoro dair Naxivan Muxtar Respublikasinin Ali Moclisi qorarlar qobul edir.

Maddd 140. Naxivan Muxtar Respublikasinm Nazirlor Kabineti

I. Naxivan Muxtar Respublikasinin Nazirlor Kabinetinin torkibini Nax
ivan Muxtar Respublikasi Ba naziri
nin toklifi ib Naxivan Muxtar Respublikasinm Ali Moclisi tosdiq edir.
II. Naxivan Muxtar Respublikasinn Ba nazirini Azorbaycan Respubli
kasi Prezidentinin toqdimatma osason
Naxivan Muxtar Respublikasimn Ali
Moclisi toyin edir.
III. Naxivan Muxtar Respublikasinin Nazirlor Kabineti:
- muxtar respublika bdcosinin layihosini hazirlayib Naxivan Muxtar Respublikasinin Ali Moclisino toqdim edir;
- muxtar respublikanm biidcosini ic
ra edir;
muxtar respublikanm iqtisadi
proqramlarimn hoyata keirilmsini tomin edir;
- muxtar respublikanm sosial proqramlarmin hoyata keirilmosini tomin
edir;
Azorbaycan Respublikasi Prezi
dentinin onun solahiyyotbrino aid et
diyi digor mosololori holl edir.
IV . Naxivan Muxtar Respublikasinin Nazirlor Kabineti qorar vo soroncamlar qobul edir.

Maddi) 141. Naxivan Muxtar Respublikasinda yerli icra hakimiyyoti

Naxivan Muxtar Respublikasinda
yerli icra hakimiyyotlorinin balarn
Maddd 139. Naxivan Muxtar Res
Naxivan Muxtar Respublikasi Ali Moc
publikasi Ali Moclisinin holl etdiyi mosolisi sodrinin toqdimati osasmda Azorbay
lolor
can Respublikasimn Prezidenti toyin edir.
I.
Naxivan Muxtar Respublikasimn Ali Moclisi aadak mosololori holl
edir:
D RD N C B LM
1) Naxivan Muxtar Respublikasi
Ali Moclisinin iinin tokili;
YERL ZNDARETM
2) Naxivan Muxtar Respublikasinin bdcosini tosdiqi;
IX
fsil
3) Naxivan Muxtar RespublikasiBLDYYLR
nin iqtisadi vo sosial proqramlarimn
tosdiqi;
Maddi) 142. Yerlordo znidaronin
4) Naxivan Muxtar Respublikasi
tokili
Ba nazirinin vozifoyo toyin vo vozifodon
I.
Yerli znidaroni bolodiyyolor
azad edilmosi;
hoyata keiir.

II. Bldiyylr sekilar sasnda yaradlr.

III. Bldiyybrin statusunun asaslar bu Konstitusiya il, bldiyylr
sekibrin qaydalar isa qanunla
edilir.

Madd 143. Baladiyyalarin iinin takili

I. Bldiyy z faliyytini iclaslar,
daimi va baqa komissiyalar vasitasila
hayata keirir.
II. Bldiyynin iclaslarn baladiyynin sadri arr.

Madda 144. Baladiyyalarin salahiy

yatlari
I. Bldiyybrin iclaslarnda aadak mslbr hall edilir:
1) bldiyy zvbrinin slahiyytbrinin tanmmas, qanunla edilmi hallarda onlarn slahiyytbrinin
itirilmsi va slahiyytbrin xitam veril
masi;
2) bbdiyynin reqlamentinin tasdiq
edilmasi;
3) bbdiyynin sdrinin va onun
mavinbrinin, daimi va baqa komissiyalarn seilmsi;
4) yerli vergibrin va dnilrin
myyn edilmsi;
5) yeii bdcnin v onun icrasi haq
qmda hesabatlarn tasdiq edilmasi;
6) bldiyy mlkiyytin sahiblik,
ondan istifada v onun barasinda sarancam;
7) yerli sosial mdafi v sosial inkiaf proqramlarnn qabul v icra edilma
si;
8) yerli iqtisadi inkiaf proqramlarnn qbul v icra edilmsi;
9) yeii ekoloji proqramlarn qbul
v icra edilmsi.
II. Bbdiyylr qanunvericilik v
icra hakimiyytlri tarafmdn lav salahiyytlr da verib bibr. Bu salahiyyatlrin hayata keirilmasi n bldiyy
tizr mvafiq zruri maliyy vasaiti da
ayrlmaldr. Beb slahiyytbrin hayata
keirilmasina mvafq olaraq qanunve
ricilik v icra hakimiyytlri nzart
edirlr.

Madda 145. Baladiyyalarin qrarlar

I. Bldiyynin iclaslarnda baxlan
mslbr dair qrarlar qabul edilir.
II. Bbdiyynin qararlar bbdiyy
zvbrinin sad sas oxluu ib qabul
edilir.
III. Yerli vergibr v dnibr ib

bal qrarlar baladiyy zvbrinin da

iki sas oxluu ib qbul edilir.

Madda 146. Bldiyylrin mstaqilliyinin taminat

Bldiyybrin mhkm trfndan
mdafisin, dvbt orqanlarinin qararlar naticasinda yaranan alava xrcbrin
dnilmsin taminat verilir.

B E N C B LM
HQUQ V QANUN

X fsil
QANUNVERCLK SSTEM

Madda 147. Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn hquqi qvvsi

I. Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiyasi Azarbaycan Respubli
kasmda n yksk hquqi qiivvy ma
likdir.
II. Azrbaycan Respublikasinin
Konstitusiyasi birbaa hquqi qiivvy
malikdir.
III. Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiyasi Azarbaycan Respublikasinin qanunvericilik sisteminin asasidir.

Madda 148. Azrbaycan Respublika

sinin qanunvericilik sistemin daxil olan
aktlar
I. Qanunvericilik sistemi aadak
normativ-hquqi aktlardan ibaratdir:
1) Konstitusiya;
2) referendumla qbul edilmi aktlar;
3) qanunlar;
4) frmanlar;
5) Azarbaycan Respublikasi Nazir
lar Kabinetinin qararlan;
6) markazi icra hakimiyyati orqanlarinin normativ aktlari.
II. Azarbaycan Respublikasinin tarafdar xd beynalxalq miiqavilalar
Azarbaycan Respublikasinin qanunve
ricilik sisteminin ayrilmaz tarkib hissasidir.
III. Naxivan Muxtar Respublika
smda ham da Naxivan Muxtar Res
publikasinin Konstitusiyasi va qanunlan, Naxivan Muxtar Respublikasi
Nazirlar Kabinetinin qararlan hquqi
qvvy malikdir.
IV. Naxivan Muxtar Respublikasinin qanunvericilik sistemi Azarbaycan
Respublikasinin qanunvericilik sistemina uyun olmaldr.

V.
z salahiyyatlari daxilinda yerli
icra hakmiyyati orqanlan qanunverici
lik sistemina daxil olan aktlara zidd galmayan normativ xarakterli aktlar qabul
eda bilarlar.

Madda 149. Normativ-hiiquqi aktlar

I. Normativ-hiiquqi aktlar hquqa
va haqq-adalata (barabar manafebra barabar miinasibata) asaslanmahdir.
II. Referendumla qabul olunmu
aktlar yalniz dare edildikda onlarm tatbiqi va icrasi vtndalar. qanunverici
lik. icra va mahkama hakimiyyati.
hquqi axslar va baladiyyalar iin
mcburidir.
III. Qanunlar Konstitusiyaya zidd
olmamalidir. Yalniz dare edilmi qanunlann tatbiqi va icrasi btn vtr-ndalar. qanunvericilik. icra va mahka; ia
hakimiyyati. hquqi axslar va baladiyyalar n macburidir.
IV. Azarbaycan Respublikasi Pre identinin farmanlan Azarbaycan R spublikasmin Konstitusiyasina va nunlarina zidd olmamalidir. Yah z
dare edilmi farmanlarm tatbiqi va ic si biitiin vtndalar. icra hakimiyy i
orqanlan, hquqi axslar n macbu dir.
V. Azarbaycan Respublikasi Na> lar Kabinetinin qararlan Azarbayc n
Respublikasinin Konstitusiyasina, cj.tnunlarma va Azarbaycan Respublik: si
Prezidentinin farmanlarma zidd olma
malidir. Azarbaycan Respublikasi Na
zirlar Kabinetinin qararlan yalniz dare
edildikda onlarm tatbiqi va icrasi vata.,dalar, markazi va yerli icra hakimiyyati
orqanlan, hquqi axslar n macbu dir.
VI.'Markazi icra hakimiyyati orqa larimn aktlari Azarbaycan Respublik sinin Konstitusiyasina, qanunlann ,
Azarbaycan Respublikasi Prezidentir;
farmanlarma va Azarbaycan Respub kasi Nazirlar Kabinetinin qararlan i
zidd olmamalidir.
V II.
Fiziki va hquqi xslrin hq qi vaziyyatini yaxladran, hquqi m suliyyatini aradan qaldiran va ya yiii glladiran normativ-hiiquqi aktlar
qi'ivvasi geriya amil edilir. Baqa nor
mativ-hiiquqi aktlarn qvvasi geriya
amil edilmir.

Madda 150. Baladiyya aktlari

I.
Babdiyyalarin qabul etdiklari akt
lar hquqa va haqq-adalata (barabar
manafebra barabar miinasibata) asas-

Madda 155. Azarbaycan Respublilanmali. Azarbaycan Respublikasinin

kas Konstitusiyasmda dayiikliklr tak
Konstitusiyasina. qanunlarma, Azar
lif edilmasi taabbsnn mahdudladbaycan Respublikasi Prezidentinin far
manlarma, Azarbaycan Respublikasi
rlmas
Bu Konstitusiyamn 1-ci, 2-ci, 6-ci, 7Nazirlar Kabinetinin qararlarma (Nax
ivan Muxtar Respublikasmda isa ham
ci, 8-ci va 21-ci maddalarinda dayiikliklar va ya onlarm lav edilmasi haqqmda,
da Naxivan Muxtar Respublikasinin
Konstitusiyasina, qanunlarma, Naxi
-c faslinda nazarda tutulmu insan va
van Muxtar Respublikasi Nazirlar K a
vtnda hquqlar va azadliqlannin labinetinin qararlarma) zidd olmamalidir.
vi va ya Azarbaycan Respublikasinin taII.
Baladiyyanin qabul etdiyi aktin rafdar xd beynalxalq mqavillrd
icrasi onun arazisinda yaayan vatandanazarda tutulduundan daha artiq daralar va onun arazisinda yerln hiiquqi
cada mahdudladrlmas haqqinda takxslr n macburidir.
liflar referenduma xarla bilmaz.
Madda 151. Beynalxalq aktlann hii
quqi qwsi
Azarbaycan Respublikasinin qanunvericilik sistemina daxil olan nor
mal hiiquqi aktlar ila (Azarbaycan
Res lblikasmin Konstitusiyasi va referent mla qabul edilan aktlar istisna olmac i) Azarbaycan Respublikasinin tarafc xd dvlatlararas miiqavilalar
ara :da ziddiyyat yaranarsa, hamin
be> >lxalq miiqavilalar tatbiq edilir.
XI

fasil

AZRBAYCAN
RESPUBLKASININ
KONSTTUSYASINDA
DYKLKLR

vtadda 152. Azarbaycan Respublikasmin Konstitusiyasnda dyiikliklrin

qbdl edilmasi qavdas
Azarbaycan Respublikasi Konstitusiy snn matninda dayiikliklar yalniz
referendumla qabul edib bilar.
Madda 153. Azarbaycan Respubli
ka Konstitusiyasinin matninda dyiiklik rin taklif edilmasi qaydasi
Azarbaycan Respublikasi Konstitusi} simn matninda dayiikliklari Azarba can Respublikasinin M illi Maclisi
va a Azarbaycan Respublikasinin Prezi< 'nti taklif etdikda, taklif olunan dayi kliklara dair avvalcadan Azarbaycan
R spublikasi Konstitusiya Mahkamasini rayi almir.
Madda 154. Azarbaycan Respubliki si Konstitusiya Mahkamasinin salahi yatlarinin mahdudladrlmas
Azarbaycan Respublikasinin Kon
stitusiya Mahkamasi referendumla qa
bul olunmu Azarbaycan Respublikasi
Konstitusiyasinin matninda dyiikliklara dair qarar qabul eda bilmaz.

stitusiyasina alavalari Azarbaycan Res

publikasinin Prezidenti va ya Azarbay
can Respublikasi M illi Maclisinin azi
63 deputati taklif eda bilarlar.

Madda 158. Azarbaycan Respublikasinin Konstitusiyasina alavalarin taklif

edilmasi tabbsnn mahdudladrlmas - 24 avqust 2002-ci il tarixda keirilmi mumxalq sasvernsi (referen
dum ) yeni redaksiyada.
Bu Konstitusiyamn birinci blmsinda aks etdirilmi mddalarla laqdar Azarbaycan Respublikasinin Kon
stitusiyasina alavalar taklif edila bilmaz.

X IIfa s il

AZRBAYCAN
RESPUBLKASININ
KONSTTUSYASINA
LAV L R

Madda 156. Azarbaycan Respublikasi Konstitusiyasina alavalarin qabul

edilmasi qavdas
I. Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiyasina alavalar Azarbaycan
Respublikasinin M illi Maclisinda 95 sas
oxluu ila Konstitusiya qanunlan klinda qabul edilir.
II. Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiyasina alavalar haqqinda
Konstitusiya qanunlan Azarbaycan
Respublikasinin M illi Maclisinda iki
dafa ss qoyulur. ikinci sasverma bi
rinci sasvermadan 6 ay sonra keirilir.
III. Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiyasina alavalar haqqmda
Konstitusiya qanunlan ham birinci,
ham da ikinci sasvermadan sonra bu
Konstitusiyada qanunlar n nazarda
tutulmu qaydada Azarbaycan Respublikas Prezidentina imzalanmaq n
taqdim olunur.
IV . Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiyasina alavalar haqqmda
Konstitusiya qanunlan Azarbaycan
Respublikasinin Prezidenti tarafmdan
ikinci sasvermadan sonra imzalandiqda
qiivvaya minir.
V. Konstitusiya qanunlan Azar
baycan Respublikasi Konstitusiyasinin
ayrilmaz hissasidir va Azarbaycan Respublikasi Konstitusiyasinin asas matnina zidd olmamalidir.
Madda 157. Azarbaycan Respublikasi Konstitusiyasina alavalarin taklif edil
masi taabbs
Azarbaycan Respublikasinin Kon

KED M D D ALARI
1. Azarbaycan Respublikasinin
Konstitusiyasi referendumla qabul edildikdan sonra rasman dare olunduu
giindan qiivvaya minir. Bu Konstitusiyamn qiivvaya mindiyi giindan 1978-ci
il aprelin 21-da qabul edilmi Azarbay
can Respublikasinin Konstitusiyasi
(sas Qanunu) qvvdn dr.
2. Bu Konstitusiyamn qiivvaya minmasina qadar seilmi Azarbaycan Res
publikasinin Prezidenti bu Konstitusiya
ila Azarbaycan Respublikasinin Prezi
dentina aid edilmi salahiyyatlari hayata
keirir.
3. Bu Konstitusiyamn 101-ci maddasinin 5-ci hissasi bu Konstitusiya qabul
edildikdan sonra seiln Azarbaycan
Respublikasi Prezidentina amil edilir.
4. Azarbaycan Respublikasi xalq deputatlarmin va Azarbaycan Respublikasi A li Sovetinin yaratd M illi Maclisin salahiyyatlari yeni seilmi Azar
baycan Respublikasi M illi Maclisinin
ilk iclas gn baa atr.
Yeni seilmi Azarbaycan Respublikasi M illi Maclisinin ilk iclasi Azarbay
can Respublikasi M illi Maclisinin azi
83 deputatimn seildiyi giindan bir hafta sonra keirilir. Azarbaycan Respublikasi M illi Maclisinin ilk sessiyasi 1996ci il mayin 31-dak davam edir.
1995-ci il avqustun 15-da qabul edilmi Azarbaycan Respublikasi M illi
Maclisina sekilr haqqinda Azarbay
can Respublikasi Qanununun 85-ci
maddasi bu Qanun asasinda seilmi
Azarbaycan Respublikasi M illi Maclisi
nin birinci arnm salahiyyatlari bitanadak qvvadadir.
5. Azarbaycan Respublikasinin Na
zirlar Kabineti bu Konstitusiyamn qv-

voyo mindiyi gndn bu Konstitusiyada

myyn ediln slahiyytlri hoyata keirir.
6. Bu Konstitusiya qiivvoyo mindiyi
gndn Azrbaycan Respublikasi yerli
Xalq Deputatlar Sovetbrinin solahiyyotlorin xitam verilir.
Azrbaycan Respublikasinin qanunvericiliyi il Azorbaycan Respubli
kasinin yerli Xalq Deputatlar Sovetloino aid edilmi slahiyytlri yerli icra
hakimiyyoti orqanlar hoyata keirir.
7. Bu Konstitusiya qvvy mindikdo sonra iki il miiddotindo yerli
znidaro haqqinda qanun qbul edilmoli vo bolodiyylro sekilor keirilmolidir.
8. Bu Konstitusiyann qobul edildiyi
gnodok Azorbaycan Respublikasinin
orazisindo qvvodo olan qanunlar vo
baqa normativ-hquqi aktlar bu Konstitusiyaya zidd olmayan hissd z
qvvosini saxlayr.
9. Bu Konstitusiya qvvoyo minonodk foaliyyot gstrn Azorbaycan Respublikasnm mohkomolori odalot mhakimosini bu Konstitusiyada moyyon
edilon solahiyyotlr v prinsiploro uyun hoyata keirir.
10. Bu Konstitusiya qvvy min
diyi gndn bir il rzind hakimlorin
statusu, mohkomo quruluu v mohko
mo islahat ilo olaqodar Azrbaycan
Respublikasinin bu Konstitusiyaya
uyun olan qanunvericiliyi qobul edilmlidir vo Azorbaycan Respublikasi
mohkomolorinin hakimlri yenidon to
yin edilmolidir.
Hmin qanunvericilik qbul edilnodok hakimlorin vozifoyo toyin vo vozi
fodon azad edilmosi bu Konstitusiya
qiivvoyo minonodok qvvodo olan qa
nunvericilik osasinda hoyata keirilir.
11. Bu Konstitusiya qiivvoyo min
diyi giindon bir il miiddotindo Azor
baycan Respublikasinin Konstitusiya
Mohkomosi haqqinda Azorbaycan
Respublikasinin Qanunu qobul edilmoli vo Azorbaycan Respublikasinin
Konstitusiya Mohkomosi yaradilmalidir. Azorbaycan Respublikasinin Kon
stitusiya Mohkomosi yaradilanadok bu
Konstitusiyada nozordo tutulmu
Azorbaycan Respublikasi Konstitu
siya Mohkomosinin solahiyyotlori ho
yata keirilmir. Bu Konstitusiyanm
130-cu maddosinin iinc hissosinin 7ci bondindo nozordo tutulmu mosoloni
Azorbaycan Respublikasinin Ali Moh
komosi holl edir.

12. Azorbaycan Respublikasinin Ali

Arbitraj Mohkomosi bu Konstitusiya
nm qiivvoyo mindiyi giindon Azorbay
can Respublikasinin qtisad Mohkomo
si adlamr vo qvvodo olan qanunvericiliklo miioyyon olunmu solahiyyotlori
hoyata keirir.

Azorbaycan Respublikasinin
orden v medallari
Azorbaycamn ilk ordeni respubli
kada sovet hakimiyyoti qurulduqdan
sonra Azorbaycan inqilab Komitosinin
soroncami ilo tosis edilon Azorbaycan
SSR-in Qrmz Bayraq ordeni olmudur. Hazirlanmasmda RSFSR-in Qirmizi Bayraq ordeni osas kimi gtiiriilm, 1920 ilin noyabnndan toqdim
olunmaa balanmd; ikinci orden
Azorbaycan SSR Qinmzi mok Bayra ordeni idi; hazrlanmas iin 1921
ilin iyununda miisabiqo elan edilmi,
1922 ildo Azorbaycan M K sessiyasi ye
ni ordenin oklinin layihosini vo mumi
osasnamosini tosdiq etmidir. Hor iki
ordenlo toltifolunma 30-cu illorin ortalarmdan dayandrlmdr. Azorbaycan
Respublikasi miistoqilliyini elan etdikdon (1991) sonra Azorbaycan Respubli
kasinin orden vo medallarmin tosis edil
mosi haqqinda Azorbaycan Respubli
kasinin 1992 il 10 noyabr tarixli Qanu
nu. homin Qanuna doyiikliklor vo olavolor edilmosi barodo 1993 il dekabr ta
rixli Qanunu, hominin 2003 il 7 noyabr
tarixli vo 2005 il 22 aprel tarixli qanunlan ilo aadak ordenlor tosis edilmidir: Heydor liyev ordeni; stiqlal
ordeni; ah smayl ordeni; Azor
baycan bayra ordeni; hrot or
deni; Votono xidmoto gro ordeni.
1. Heydor liyev ordeni. Azor
baycan Respublikasinin on yksk
toltifi olan Heydor liyev ordeni
Azorbaycan Respublikasinin votondalarina Azorbaycamn toroqqisino, ozomotinin vo hrtinin artmasna mstosna thfo veron xidmotlorino gro; Votonin mdafisind, Azorbaycamn
dvlot monafelorinin qorunmasinda
gstorilmi mordlik vo caot, hominin xarici votondalara Azorbaycan
Respublikasi qarsnda grkomli xid
motlorino gro verilir.
2. istiqlal ordeni. Azorbaycan
Respublikasinin votondalarna Azor
baycan Respublikasinda milli azadliq
horokatnda mstosna xidmotlorino,

Azorbaycan Respublikasinin dvloti vo

xalq qarsnda xiisusilo grkomli xid
motlorino, Azorbaycan Respublikasinin
milli dvlot quruculuu ilorindo xiisusi
xidmotlorino gro verilir.
3. ah smayl" ordeni. Azorbay
can Respublikasinin ali horbi ordeni
olan ah smayl ordeni ilo Azorbay
can Respublikasi Silahl Qvvolorinin
(A R SQ ) ali riitboli zabitlori. horbi hissolorin vo birlomolorin komandirlori
ARSQ-nin tokilindo vo mhkomlondirilmosindo, Azorbaycan Respublikasnn orazi btvlynn vo lohliikosi/.liyinin tomin edilmosindo. respublikada
lovqolado hallann aradan qaldinlmasinda xiisusi xidmotlorino gro toltif
ediliiior.
4. Azorbaycan Bayra ordei
Azorbaycan Respublikasinin votonda lanna, ocnobi votondalara vo votondi l olmayan oxsloro Azorbaycan R publikasinda milli azadliq horokatint a
itirakna vo ictimai-siyasi foaliyyoti
gro; horb elminin vo horb texnikas
ikiafnda, Azorbaycan Respublika nn mstoqilliyinin vo orazi btvlih nn qorunub saxlamlmasinda, dv t
sorhodinin mhafizosinin tomin ediln sindo xiisusi xidmotlorino gro verilir
5. hrot ordeni. Azorbaycan R publikasmin votondalarna, ocnobi \ tondalara vo votondal olmayan o .loro iqtisadi, elmi-texniki, sosial-mod; \i
inkiafda, siilhn vo xalqlar arasinda
dostluun mhkomlondirilmsind
omokdaln inkiafnda; snaye, noqliyyat, rabito, tikinti saholorindo, xa!q
tsrriifatnm digor saholorindo grkomli omok noticolorino, elm, tohsil
sohiyyo sahosindo xiisusi xidmotlori o
gro verilir.
6. Votono xidmoto gro orde i.
Azorbaycan Respublikasina sadiqli >
,
vozifo borcunu loyaqotlo vo vicdanla rino yetirmoyo gro; dvlot qulluun a
somoroli foaliyyoto, yiiksok peokarl a
vo xiisusi nailiyyotloro, milli dvlot t) ruculuu ilorindo xiisusi xidmotloro ; ro verilir.
Azorbaycan Respublikasinin yux rda Qzl Ulduz , Voton uruda",
gidliyo gro , Tooqqi , Horbi xii!motloro gro , Sorhoddo forqlonmoyo
gro , Dvlot qulluunda forqlonmoyo
gro medallari da tosis edilmidir.
Azorbaycan Respublikasi Konstitusiyasimn 109-cu maddosino osason dvlot
toltillori Azorbaycan Respublikasi Pre
zidenti torofindon hoyata keirilir.

H EYD R LY EV

ordeni

STQLAL

ordeni

\zrbaycan Milli
Qhrmannn
QIZIL ULDUZ"
medali

AH SMAYIL
ordeni

TRQQ"
medali

AZRBAYCAN BAYRAI
ordeni

HRB XDMTLR
GR
medali

HRT
ordeni

SRHDD
FRQLNM Y
G R
medali

VTN XDMT
G R
ordeni

DVLT
QULLUUNDA
FRQLNM Y
GR
medali

MLL THLKSZLK*

raq vo tlbatlarmn, habelo ictimai do- ziyyt haqqinda (1994). Miidafio haq
yrlr sisteminin thlk vo tohdidbrdon
qinda (1993), Azorbaycan Respubliqorunmas;
kasnm dvlt srhdi haqqinda
Azorbaycan Respublikasimn milli
dvbtin thlksizliyi - Azorbay- (1991), Mlki mdafi haqqinda
(1997), mliyyat-axtar faliyyoti
thlksizliyi dedikdo, onun mstoqil- can Respublikasimn mstoqilliyinin, su
verenliyinin, razi btvlynn, kon
liyinin, suverenliyinin, orazi btvlhaqqinda (2001), Terrorulua qar
stitusiya quruluunun v hyati oho- mbariz haqqinda (1999), Yann
ynn, konstitusiya quruluunun, xal
miyyotli digor maraqlarnn tohdidbr
thlksizliyi haqqinda (1997) vo s.
qin v lknin milli maraqlarnn, insaAzorbaycan Respublikasi qanunlar . di
nn, comiyyotin vo dvltin hquq v
don qorunmasdr.
MTTS-in osas voziflri - milli tohl- gor normativ-hquqi aktlar, habel esmnafelrinin daxili vo xarici tohdidlorksizliy tohdidlorin akarlanmas, tohli- publikann torofdar xd dnyad ldon qorunmas baa dlr. lko qahn vo beynolxalq tohlkosizliyin q
nnunvericiliyino uyun olaraq, milli
li v proqnozladrlmas; homin tohdidtohliikosizliyin obyektlori insan - onun
brin qabaqlanmas vo qarsnn alnmasi sahosindo dvltbraras miina otmas zr tdbirbrin hazrlanmas vo lori tonzimloyon beynolxalq miiqav 'or
hquq vo azadlqlar, comiyyot - onun
maddi vo rnonovi doyorbri, dvlot tokil edir. MTTS-in foaliyyotini tor, ionun miistoqilliyi, suverenliyi, konstitu
loyocok Azorbaycan Respublika
a
siya quruluu vo orazi btvlydr.
milli tohlkosizlik konsepsiyasimn, ,\ :i
Milli thlksizliyin subyektlori is insiyasot strategiyasmin, horbi doktri;
sanlarn, cmiyytin vo dvbtin thlkmn vo tohliikosizlik sahosindo digor sizliyi maraqlarnn v tlbatlarnn toseptual sonodlorin ilonib hazirlarr si
min edilmsi moqsodilo yaradlm dvbt
moqsodilo Azorbaycan Respublikas i ehakimiyyoti orqanlardr. Azorbaycan
zidentinin 2004 il 17 sentyabr tarixli oRespublikasimn milli tohlkosizliyinin
roncam ilo ii qrup yaradlmdr.
tminat sistemi (M TTS) lk KonstituAzorbaycan Respublikasimn qan nsiyas vo qanunlan osasmda qarlql fo
vericiliyindo milli tohliikosizliyin tc nialiyyot gstoron vo z slahiyytbri orinatnn aadak osas prinsiplori ts it
vosindo milli tohliikosizliyin tmin olunolunmudur:
masna cavabdeh olan qvvlrin v di- Azorbaycan Respublikasi Konsti gar dvbt orqanlanmn mcmusudur. Bu
siyasina vo qanunlarina riayot edilmo
qvvbr v dvbt orqanlar milli toh
- milli tohliikosizliyin vahid d it
liikosizliyin tmin olunmasna gro mosuhoyata keirilmsi; milli tohlkosizliyi
siyasotino osaslanmasi vo onun toi: n
liyyot dayrlar. MTTS vahid dvbt si- tomin edon qvv v vasitlrin formaolunmasi istiqamotlorinin tarazlad yastinin hazrlanmas, siyasi, iqtisadi,
ladrlmas v hazrlnm tomin edil
masi vo olaqolondirilmosi;
- milli tohlkosizliyi tomin edon
sosial, hrbi, informasiya, ekoloji, elm,
mosi; milli tohliikosizliyo bilavasito tohqanlar arasmda solahiyyotlorin do. ;
modoniyyot vo mnviyyat, habeb digr
did v qsdlrin yarand toqdirdo
miioyyon edilmosi, onlarin foaliyyoti i
sahlrd milli maraqlarn qorunmas
btn qvv v vasitbrin soforbor edil
prosesinin kompleks faliyyt oklindo
olaqolondirilmosi vo homin orqanla:
mosi, mvafq ks tdbirbr kompleksibir-birini qarlql surotdo operativ
somoroli totbiqi n rait yaradr.
nin hyata keirilmsi, yaranm voziyMTTS-in moqsodlri:
ytin mmkn nticbrinin lokalladlumatlandirmasi;
- milli tohliikosizliyin tominati
- insanm tohlkosizliyi - insann hor
rlmas v aradan qaldrlmas; lkonin
torofli inkiaf n lverili oraitin
olaqodar foaliyyotin hoyata keirilm, ;ibeynolxalq hdliklrin mvafiq ola
mvcudluu, insan hquq vo azadlqlaraq mumi v regional thlksizliyin
no nozarot;
rnn mdafisi sahosindo mumdvbt
- beynolxalq tohliikosizlik sistemloritmin olunmasnda itirakdr. MTTS-in
tdbirlorinin hoyata keirilmosi;
hquqi osasn Azorbaycan Respublika
no inteqrasiya;
- comiyyotin tohlkosizliyi - Azor
si Konstitusiyasi (1995), Milli tohliiko- insan, comiyyot vo dvlotin maraqbaycan xalqnn hoyati hmiyytli ma- sizlik haqqinda (2004), Kofyyat v
lar arasndak tarazlm saxlanlmas vo
onlarin qarlql mosuliyyoti.
ks-kfiyyat haqqinda (2004), DvAzorbaycan Respublikasimn milli
bt
sirri
haqqinda
(2004),

Fvqlad
*
Mqalo Azrbaycan Respublikasi Milli Thlksizlik Nazirliyi nhbarliyinin itirak il ha/.rlanmdr.
voziyyot haqqinda (2004), Hrbi vo- maraqlan. M illi tohliikosizlik haqqinda

M illi thlksizliyin tminat

sistemi

qanunvericilikdo lkonin milli maraqlari vo onlarin sahovi strukturu da oksini

tapmdr. Qanunvericiliyo gro respublikamn milli maraqlan Azorbaycan xalqmm fundamental doyor vo moqsodbrinin. habelo insanm, comiyyotin vo dvlotin inkiaf vo toroqqisini tomin edon
siyasi, iqtisadi, sosial vo digor tolobatlann mocmusudur.
S iy a s i s a h o d o osas m illi
m a r a q 1a r dovlot miistoqilliyi, suve
renliyi vo orazi btvly; konstitusiya
quruiuunun qorunmasi, demokratik,
hiiquqi. dnyovi dvbtin mvcudluu;
Azornavcan xalqimn vahidliyinin qorunb saxlamlmas; votonda comiyyotinin
formaladnlmas, insan vo votonda
hiiquij vo azadliqlarmm tomin olunmasi; icti nai-siyasi sabitliyin tomin edilmo
si: k : yyat, terror-toxribat vo digor pozucu foaliyyotinin qarsnm alinmasi; ci; a azorbaycanlilarin in homroyliy
cdo yaayan homvotonlorin hiiquq1 run miidafiosi; Azorbaycanm
diin
ilqlari ib dostluq, siilh vo omin;!
oraitindo yaamas, borabor torofd.
j osasmda beynolxalq omokdaln
iaf, Avropa vo diinya birliyino
ink
iya; beynolxalq alomdo Azorbay
Respublikasimn nfuzunun artinlm .hr.

i s a d i s a h o d o osas m illi
ma
q 1a r iqtisadi potensialn artinlmas bazar iqtisadiyyatnn inkiaf,
onu hiiquqi osaslarmin tokmillodirilmos iqtisadi sabitliyin tomin olunmasi;
iqt
iyyatn inkiaf n daxili vo xa
rici .ivestisiyalardan trii olverili oraitin radlmas; tobii vo maddi sorvotlorin jrunmasi vo somoroli istifado edil
mo1 regional vo diinya bazaiiarimn
fo' ladrlmasnda vo foaliyyot gstori
indo azad vo borabor hiiquqlu itirii n tomin edilmosidir.

s i a 1 s a h o d o osas m
m a q 1a r Azorbaycan xalqimn geno idunun qorunmasi, ohalinin layiqli
ho; i soviyyosinin vo fiziki salamlmi imin edilmosi moqsodilo sohiyyo vo
so 1 mdaf sisteminin somoroli foaliy l gstormosidir.
vzorbaycan Respublikasimn h o rb i
sa .:iodo osas m illi m a r a q la n
dC . lotin mdafo qdrtinin, Silahl
Qiivvolorin vo baqa silahl birlomlorin
komplektlodirilmosinin, dyo vo soforborliyo hazrlmn, horbi-texniki tochizatmin tomin edilmosidir.
Milli tohlksizliy tohdidlr. lko
qanunvericiliyindo milli tohliikosizliyo

tohdidlorin do anlay, nvlori vo tosnifat verilmidir. Belo ki, milli tohliikosiz

liyo tohdidlor- Azorbaycan Respublika
si milli maraqlanmn hoyata keirilmosino mane olan vo ya onlara tohlko yaradan rait, proses vo amillordir. Tohdidlor mmknlyndn asl olaraq potensial vo real olur. Monbobrindon asl
olaraq iso onlar xarici vo daxili tohdidlordon ibarotdir. Milli tohliikosizliyo potensial vo real, daxili vo xarici tohdidlor
osason ictimai hoyatin siyasi, iqtisadi,
sosial, horbi, informasiya, ekologiya,
elm, modoniyyot vo monoviyyat saholorido tozahr edir.
Mosolon, Azorbaycan Respublikasinin milli tohlkosizliyino siyasi sahodo
osas tohdidlor lkonin dvlot miistoqil
liyi, suverenliyi, orazi btvly vo
konstitusiya quruluu oleyhino qosdlor;
ictimai-siyasi sabitliyin pozulmasi; in
san vo votonda hiiquq vo azadliqlarmm
pozulmasi, demokratik tosisatlara qar
daxili vo xarici tozyiqlor; dovlot orqanlarnn tokilat strukturunun dadlmas,
onlarin foaliyyotlorinin pozulmasi, lkodo idaroetmo soviyyosinin aa dmosi;
milli vo dini mnasibtbrin koskinlomosi, separatlq, etnik, dini vo siyasi ekstremizm hallarmin yayilmasi; ictimai
tohliikosizliyin pozulmasi, hiiquqpozmalann sosial profilaktikasmin somorosizliyi, cinayotkarln, xsuson onun mtookkil, transmilli formalarmm artmas;
qanunvericilikdo nozordo tutulmayan silahl birlmbrin yaradilmasi, silahli
qiyanun tokil edilmosi; xarici xsusi xidmot orqanlanmn vo baqa tokilatlann,
hominin ayr-ayn oxslorin respublikaya
qar kofyyat, terror-toxribat vo digor
pozuculuq foaliyyoti; digor dvbtbr torofindon Azorbaycan Respublikasimn da
xili ilrin miidaxilo vo s.-dir.
Dvlti
iqtisadi
potensialinin
tkonmosi, yaxud qeyri-somoroli istifailli
dosi, milli iqtisadiyyatin digor lkolordon maliyyo vo texnoloji asllmm yaranmasi, boru komorlorinin, digor kommunikasiyalarm vo noqliyyat dohlizlorinin foaliyyotinin pozulmasi; iqtisadi olaqolori nizamlayan dovlot sisteminin porakondoliyi, iqtisadiyyatin qeyri-miitonasib inkiaf; lkonin diinya iqtisadiyyatmdan tocrid olunmasi; tobii vo mad
di sorvotbrin talan edilmosi vo somorosiz
istifadosi; investisiya aktivliyinin zoillomosi vo s. milli tohliikosizliyo iqtisadi sa
hodo osas tohdidlor, Azorbaycan Respublikasna qar tocavz vo giicn totbiqi vo ya totbiq edilmosi lodosi, lkonin

miidafio qabiliyyotinin zoiflomosi; digor

lkolor torofindon respublikanm horbi
konfliktbr, regional mnaqioloro colb
edilmosi; xarici lkolorin Azorbaycan ib
sorhodlorinin yaxinhqlannda yaranm
qvvolor nisbotini pozan qoun qruplamalarmn artrlmas; lkoiz ilo qonu
olan dvlotbrd hrbi-siyasi voziyyotin
qeyri-sabit olmas, homsorhod dvlotlorin orazisindo lkomizo qar dmonilik siyasotini yeridon digor dvltlrin
qounlarnn yerlodirilmosi; Silahl
Qiivvolorin vo baqa silahl birlomlrin
horbi vo iqtisadi potensialinin, horbi hazrlnn vo dy qabiliyyotinin zoillodilmosino ynolmi foaliyyot; dvlot sorhodlorindoki oraziloro, obyektloro vo
qurulara basqm edilmosi, sorhod
mnaqiolori vo silahl fitnokaiq vo s.
iso horbi sahodo osas tohdidlordir.
Azorbaycan Respublikasi milli thlksizliyinin prioritetlri beynolxalq hii
quq, B M T Nizamnamosi, ATT-in
Helsinki Yekun Aktinin prinsiplori osasinda siilh yolu ib Ermonistan-Azorbaycan mnaqisinin holli; qaqn vo
mocburi kknbrin dogma yurdlarina
qaytanlmasi; Avropa vo Transatlantika
tohliikosizlik, siyasi vo iqtisadi institutlanna inteqrasiya; Xozor donizinin milli
sektorlara blnmo prinsipi osasmda
hiiquqi statusunun miioyyon edilmosi;
Azorbaycanm miistoqilliyi vo orazi
btvliiynn tomin edilmosi iqtidannda olan, NATO standartlarna uyun vo
beynolxalq slhmraml omoliyyatlara
thfo vero bilon milli miidafio sisteminin
qurulmasi; Xozor donizinin Azorbaycan
sektorunda olan neft yataqlan vo neft
platformalarimn thlkosizliyinin tomin
edilmosi, lkonin karbohidrogen resurslarimn diinya bazarlanna ixrac edilmosi;
Avropa-Conubi Qafqaz- Morkozi Asiya
noqliyyat dohlizinin inkiaf etdirilmosi;
beynolxalq terrorizm vo mtokkil cinayotkarla qar ynolon beynolxalq
omokdalq todbirbrindo itirak; siyasi
sistemin tokmillodirilmosi vo lquqi islahatlarn dorinlodirilmosi yolu ilo
Azorbaycan Respublikasimn demokra
tik, hquqi vo diinyovi dvlot kimi inkiaf etdirilmosi; aq bazar iqtisadiyyatinin qurulmasi, isizlik vo yoxsulluun
azaldlmasdr.
Milli tohlkosizliyi tomin edon orqalar. Dovlot vo yerli znidaro orqanlan, vozifoli oxslor, hiiquqi vo fiziki oxslor siyasi, iqtisadi, horbi, sosial, infor
masiya, ekologiya, elm, modoniyyot,
monoviyyat vo digor saholordo Azor-

baycan Respublikasinin milli tohlkosizliyinin tomin olunmasi mqsdil ho

yata keirilon todbirlrd lko qanunvericiliyi ib nozordo tutulmu qaydada itirak edirbr.
lko Konstitusiyasina osason Azor
baycan Respublikasinin Prezidenti dvbt mstoqilliyinin, orazi btvlynn
tominatsdr. Dvbt bas Tohlkosizlik urasn, eloco do znn konstitu
siya solahiyyotlori orivosindo milli
tohlkosizliyi tomin edon qvvolri vo
dvlot orqanlarn yaradir, homin qurumlara rohborlik edir. Prezident ordu
qurucluuna, horbi omoliyyatlann
apanlmasina rohborlik edir, horbi doktrinam parlamentin tosdiqino verir, Si
lahli Qvvolorin (SQ) Ali Ba Komandaninin funksiyalarmi hoyata keirir,
SQ-nin ali komanda heyotini vozifoyo
toyin vo vozifodon azad edir, ali horbi vo
ali xiisusi rtbobr verir. Dvlot bas
iimumi vo qismon soforborlik elan edir,
habeb soforborlik zro arlar torxis
edir. O, hominin SQ-nin toyinati ib
bal olmayan vozifolorin icrasina colb
edilmosino razlq verilmosi barodo lko
parlamentino toqdimat verir vo sonuncunu razl ilo mharibo elan edir vo
siilh balayr. Prezident Azorbaycan
Respublikasi orazisinin miioyyon hissosi
faktiki ial olunduqda, xarici dvlot vo
ya dvlotbr Azorbaycan Respublikasina mharibo elan etdikdo, respublikaya
qar real silahli hiicum tohliikosi yarandqda, lknin orazisi blokadaya
alindiqda, habeb bel blokada n re
al tohliiko olduqda Azorbaycan Res
publikasinin biitiin orazisindo vo ya ayri-ayri yerlorindo horbi voziyyot elan
edir vo bu barodo formam 24 saat mddotindo parlamentin tosdiqino verir.
Dvlot bas tobii folakotlor, epidemiyalar, byk ekoloji vo baqa qozalar ba verdikdo, habeb Azorbaycan
Respublikasinin orazi btvlynn
pozulmasna, dvloto qar qiyama vo
ya dvlot evriliino ynldiln horokollor edildikdo, zoraklqla mayiot olu
nan ktlvi itialar yarandiqda, votondalarn hoyati vo tohliikosizliyi, ya
xud dvlot tosisatlarnn normal foaliyyoti n qorxu trdon digor mnaqiolor meydana goldikdo lkonin ayriayri yerlorindo lovqolado voziyyot lotbiq edir vo bu barodo qobul etdiyi formani 24 saat mddotindo parlamentin
tosdiqino verir.
Tohliikosizlik ras respublikanm
mdafiosi, onun dvbt mstoqilliyi vo

orazi btvlynn qorunmas siyasotiAzorbaycan Respublikasmda mohnin hoyata keiilmosino, iqtisadi vo

komo hakimiyyoti sistemino daxil ol
ekoloji tohlkosizliyin tomin edilmosino,
maqla prokurorluq cinayot ii balayr
fvqolado hadisolorin noticolorinin ara- vo ibtidai istintaq aparir; cinayot ii iizro
dan qalldmlmasina dair tvsiyolor veron
ibtidai aradrmaya prosessual rohbor
movorti orqandr. lko Konstitusiya
lik edir vo qanunlara riayot edilmosini
tomin edir; tohqiqat vo omoliyyat-axtar
sina osason Azarbaycan Respublikasinin
Milli Moclisi (MM) fvqolado vo horbi
orqanlarinin foaliyyotindo qanunlarin
voziyyot rejimlori, mdafio vo horbi qulicra vo totbiq olunmasina nozarot edir;
mohkomodo miilki vo iqtisadi miibahisoluq, tohlkosizliyin osaslari, orazi quruloro dair iloro baxlmasnda iddia ki
luu vo dvlot sorhod rejimi mosololorino
dair iimumi qaydalan miioyyon edir, l- mi itirak edir; mohkomodo cinayot ibrino baxilmasinda torof kimi itirk edir,
ko prezidentinin toqdimatina osason res
dvbt ittihamn miidafio edir.
publikanm horbi doktrinasini tosdiqlo
Azorbaycan Respublikasinin Silahli
yir, dvlot basnm toqdimatina osason
SQ-nin toyinati ilo bal olmayan vozifo- Qiivvolori vo qanunvericilikdo nozordo
lorin icrasina colb edilmosino, eloco do tutulan baqa silahli birbmolo: xiisus!
prezidentin mraciotino osason mharixidmot orqanlan; polis, prokurorluq,
bo elan edilmosi vo siilh balanmasna
gmrk, vergi vo digor hiiquq-miihanzo
razlq verir. Parlament hominin horbi
orqanlan; sonaye, energetika, noql
at
vo fvqolado voziyyotin totbiqi barodo,
sahosindo ilorin tohliikosiz griil ^si
eloco do qanunvericilikdo nozordo tutulqaydalarma gro mosuliyyot da> n,
mu digor hallarda Azorbaycan Prezi
rabito vo informasiya tohlkosizli li,
dentinin formanlanm tosdiq edir.
otraf mhitin mhafzosini vo oh ! in
Azorbaycan Respublikasinin Nazirlor
salamlnm qorunmasm tomin
m
Kabineti (NK) lko hkumoti olaraq,
dvlot orqanlan vo milli tohlkosi;
imorkozi icra hakimiyyoti orqanlarina
nin tomin olunmasda itirak edo;
irohborlik edir; miixtolif saholoro dair
gor dvlot orqanlan - dviot torfin m
yaradlan, qanunvericilik orivo> lo
moqsodli proqramlann hoyata keirilfoaliyyot gstoron vo lkonin milli t
imosini, eloco do milli tohliikosizliyi tomin
edon qiivvolori vo orqanlan maddi vo ksizliyini bilavasito tominetmo . imaliyyo resurslan ib tomin edir. Nazirliyyotino malik olan qurumlardr.
lor Kabineti SQ-nin voziyyotino gro
Azorbaycan Respublikasinin mill; -;hmosuliyyot dayr. N K SQ-nin silah,
lkosizliyini tomin edon qvvolor vo do lot
horbi texnika, dy sursat vo s. baqa
orqanlan z solahiyyotlori daxilindo :,li
resurs vo xidmotlorlo tochiz olunmasim
tohliikosizliyin tomin olunmasi ib ola.ptokil edir. Hkumot hominin lko iqti- dar todbirlor planladrr vo hoyata isadiyyatnn soforborlik hazrlna vo so
rirlor; milli tohlkosizlik sisteminin cforborlik iizro io balamasna, onun hor
milldirilmosi ilo bal tokliflor vei:
bi voziyyot oraiti rejimino keirilmosino
milli tohliikosizlik sahosindo qanui ra
rohborlik edir, miilki vo orazi mdafiosi- vo digor normativ-hiiquqi aktlara ot
nin iimumi planladrlmasn tokil edir,
olunmasim tomin edirbr; milli toh!
silahlarin vo strateji materiallarin ixraci
sizliyi tohdid edon, milli maraqlara .
r
iizorindo nozaroti tokil edir, horbi qul- vura bilon foaliyyotin qarsnm aim iluqularn, horbi qulluqdan ehtiyata vo s n miivafiq todbirlor grrlr.
Azorbaycan Respublikasinin ya istefaya buraxlm oxslorin, onlarm
fio Nazirliyi, Milli Tohliikosizlik N
ailolorinin sosial vo hiiquqi tominatlarma
liyi, Dvlot Sorhod Xidmoti, Xv: ,i
dair qanunvericiliyin icrasmi tomin edir.
Qanunvericiliyo uyn olaraq, Azor
Dvlot Miihafizo Xidmoti, Daxili
r
baycan Respublikasmda mohkomlr
Nazirliyi milli tohliikosizliyi tomin t n
odalot miihakimosini hoyata keirir vo osas dvlot orqanlardr.
Azorbaycan Respublikasinin Md io
bu zaman lko Konstitusiyasinda tosbit
edilmi insan vo votonda hquqlarn vo Nazirliyi (MN) - Azorbaycan Respu' Mkasi SQ-o vo yerli horbi idaroetmo >razadliqlarmi, miilkiyyot formasindan
asl olmayaraq btn mssiso, idaro vo qanlarma rohborlik edon dvlot orqandir vo onlarm inkiafna, hominin
tokilatlarm, siyasi partiyalarin, ictimai
birliklorin, digor hiiquqi oxslorin
mdafio vozifobrinin yerino yetirilmosihquqlarn vo qanuni monafelorini hor
no hazrlq iin tam mosuliyyot dayr.
cr qosdlordon vo qanun pozuntulannAzorbaycan Respublikasinin Milli
dan mdafio edir.
Tohliikosizlik Nazirliyi (MTN) lkonin

milli tohlksizliyinin tomin edilmosi istiqamotind dvlot siyasotinin hoyata

keirilmsi moqsodilo olverili oraitin
yaradlmas n todbirlor gron, bu
moqsodlo kofiyyat, oks-kofiyyat vo
omoliyyat-axtar faliyyotini tokil edon
vo hoyata keiron, solahiyyotlrin aid
edilmi cinayot ilori iizro tohqiqat vo ib
tidai istintaq aparan, eloco do cinayotlorin akarlanmas, qabaqlanmas, qarsnn almmasi vo almas sahosindo
Azorbaycan Respublikasinin qanunvericiliyi ilo miioyyon edilmi solahiyyotlori
hoyata keirir.
Azorbaycan Respublikasinin Dvlot
Sorhod Xidmti (D SX ) dvlot sorhodi-

Azorbaycan Respublikasinin Daxili

lor Nazirliyi (DN) - lkodo ictimai
qaydanm vo ictimai tohliikosizliyin to
min edilmosi, cinayotlorin qarsnn
alnmas vo almas sahosindo qanunvericiliklo miioyyon edilmi solahiyyotlori
hoyata keirir. Digor morkozi vo yerli ic
ra hakimiyyoti orqanlarinin foaliyyoti
bu vo ya digor dorocodo milli tohliikosizliyin tomin olunmasi ilo baldr.
Azorbaycan Respublikasinin votondalar lko qanunvericiliyino osason
milli tohliikosizliyin tomin olunmasinda
itirak edirbr. Bu, seki, referendum vo
qanunla miioyyon olunmu digor demo
kratik vasitolorb Azorbaycan Respubli-

Milli tohliikosizliyin tominatmin vasito vo metodlari. Azorbaycan Respublikas z milli tohlkosizliyini soroncaminda olan biitiin siyasi, iqtisadi, horbi, hii
quqi vo digor vasito vo metodlarla birtorofii qaydada vo yaxud beynolxalq mqavilobro miivafiq olaraq tomin edir.
Milli tohliikosizliyin tominati ilo bal
beynolxalq omokdalq lkonin Avro-Atlantika institutlarma inteqrasiyasn, ATT-in Minsk qrupunun mandatna uyun olaraq Ermonistan-Azorbaycan mnaqiosinin hollini, qonu
dvlotlorlo ikitorolli, eloco do Conubi
Qafqaz vo G U A M qrupu orivosindo
regional omokdaln genibndirilmosi-

Azarbaycan
Respublikasi Milli
Tohliikosizlik
Nazrliyi.

nin '
ricili
hoya

lafizosi sahosindo lko qanunve'1miioyyon edilmi solahiyyotlori

eirir.
A baycan Respublikasinin Xiisusi
Dvl Miihafizo Xidmoti (XDMX) Azoi can Respublikasinin Preziden
tinin. ;gor dvlot mhafz obyektlorinin, ; ninin xarici lkolorin dvlot vo
hk ,^t balarmn lkodo olduqlar
vaxt iarm tohliikosizliyinin tomin edil
mosi ivlot basnm iqamtgahnm,
Milli Moclisin, Nazirlor Kabinetinin,
Konshtusiya Mohkomosinin, Xarici lor Nazirliyinin vo Morkozi Seki Komissiyasimn obyektlorinin miihafizosinin tokilini, gstoriln obyektlordo buraxl rejimini hoyata keirir.

kasinin milli maraqlan vo onlarm mdafiosinin yollan haqda z fikir vo toklifiorini ifado vo icra etmok; qanunvericiliklo nozordo tutulmu qaydada res
publikanm milli tohliikosizliyinin tomin
olunmasi moqsodilo dvlot hakimiyyoti
vo yerli ztinidaroetmo orqanlan toro
findon hazrlanm todbirlori knll vo
ya konstitusiya vozifobrinin yerino yetirilmosi oklindo hoyata keirmok; lko
hoyatmn miixtolif saholorindo tozahiir
edon tohliikoli hallara dvlot vo ictimai
tosisatlann diqqotini colb etmok, biitiin
qanuni vasitolorb dvlotin tohliikosiz
liyi, habeb hiiquq vo maraqlannm mdafio olunmasina almaq yolu ib to
min olunur.

ni, Azorbaycanin beynolxalq terrorizmo

qar miibarizodo antiterror koalisiyasinn zv qismindo itirakn ehtiva edir.
Avro-Atlantika mokanmda tohliikosiz
lik vo sabitliyin gclonmsin thf ve
ron Siilh Namino Torofdalq (SN T)
Proqramimn itiraks kimi, bu mokanda omkdaln dorinbdirilmosi, SNT
vo Avro-Atlantika Tohliikosizlik uras
orivosind NATO-ya zv vo torofda
dvbtlrl siyasi, horbi, modoni omokdaln genilondirilmosi, Avro-Atlan
tika siyasi, iqtisadi vo tohliikosizlik
strukturlarma inteqrasiya Azorbaycanin strateji moqsodlorindon biridir.
Azorbaycan Respublikasi ErmonistanAzorbaycan mnaqiosinin ATT-in

Minsk qrupu orivosindo, hr iki dvlotin razi btvly, Dalq Qaraban

(DQ) btn halisi n tohliikosizlik
tominati, DQ-a lko torkibindo geni
muxtariyyt verilmosi, qaqn vo mocburi kknlorin z yurdlarna qaytarlmas prinsipbri osasinda slh yol ilo
hollinin torofdardr. Eyni zamada,
Azorbaycan Respublikasinin suveren
hquqlarn mhdudladran, dvlt
mstqilliyinin itirilmosin ynlon, yaxud Azorbaycan Respublikasinin milli
tohlkosizliyin zoror vura bilo beynol
xalq mqavilolorin balanlmasna yol
verilmir.

Silahl Qvvlr
Azorbaycan Respublikasinin Silahl
Qvvolori (SQ) lkonin tohlkosizliyinin
vo mdafosinin osasn tokil edon dvlot horbi tosjkilat olmaqla, respublikann suverenliyinin, orazi btvlynn,
onun toxunulmazlnn vo monafeyinin
silahl mdafosino, dvloto silahl hcumun qarsnn alnmasna, tocavz
olarsa, onun dof edilmosino xidmot edir.
SQ z toyinat ilo bal olmayan voziflorin icrasna dvlot basnn toqdimal ilo lko parlamentinin qorarna osason
colb oluna bilorlor. Mharibo oraitindo
SQ z vozifolorini sorhod qounlar, da
xili qounlar vo lko qanunvericiliyindo
nozordo tutulmu digor qounlarla sx
olaqodo yerino yetirir. Azorbaycan Respublikasnn mdafisi lko qanunvericiliyino osason, lorbi doktrinaya uyun
olaraq tokil edilir. Horbi doktrina SQnin quruculuunda mdafo yetorliyi
prinsipi ilo moyyonlodirilir vo Azor
baycan Respublikasinin he bir dvloto
qar orazi iddiasnn olmamasna, eloco
do ogor tocavz obyekti olmasa beynol
xalq hquqa osaslanan ldoliklordo
baqa he vaxt lc bir dvloto qar hor
bi omoliyyatlara birinci balamayacana
osaslanr.
SQ-in quruculuunun vo (aliyyotini hquqi osasn Azorbaycan Respub
likasi Konstitusiyas (1995), Azorbay
can Respublikasinin Silahl Qiivvolori
haqqinda (1991), Mdafi haqqinda
(1993), Horbi xidmot haqqinda
(1992), Azorbaycan Respublikasinda
horbi xidmoto arn osaslari haqqin
da (1992), Horbi qulluqularn statusu haqqinda (1991), Vtondalarn
pensiya tominati haqqinda (1992),
Fvqolado voziyyot haqqinda (2004),

Horbi voziyyot haqqinda (1994) vo s.

Azorbaycan Respublikasi qanunlan,
eloco do bir sira baqa normativ-hiiquqi
sonodlor tokil edir. SQ-nin oxsi heyoti
horbi qulluqulardan vo mlki oxslordon ibarotdir. SQ-nin oxsi heyotlo komplektlodirilmosi knll (miiddotli hoqiqi horbi xidmotdon baqa horbi xidmotin biitiin nvlori) vo ar iizro (miid
dotli hoqiqi horbi xidmot) xidmot sullan ilo hoyata keirilir. Balama yolu ilo
hoqiqi horbi xidmoto yalmz digor dvlotlorin votondalar qobul oluna bilor. Qanunvericiliyo osason alternativ xidmot
(omok miikollofiyyoti) kemok iin gndorilon oxslordon baqa, Azorbaycan
Respublikasinin 18 yandan 35 yanadok vo sohhotino gro horbi xidmoto yarayan hor bir kii votonda SQ-nin siralarinda hoqiqi horbi xidmot vo ya bir aydan ii ayadok miiddoto toplan hazirl kemolidir. Qanunla miioyyon edilmi hallarda z oqidosino vo baqa osaslara gro hoqiqi horbi xidmoto qobul edi
lo bilmoyon votondalar alternativ xid
mot (omok miikollofiyyoti) kemolidirlor.
Hominin tibbi vo ya baqa ixtisas tohsili olan 19 yandan 40 yanadok qadn
votondalar zlorinin razl ilo horbi
uota gtriilo vo mqavilo osasinda SQnin kmoki vo ya baqa blmolorindo
xidmot edo bilorlor.
Miiddotli hoqiqi horbi xidmoto ara mhlot ailo voziyyotino, salamlq
voziyyotino gro, tohsili davam etdirmok
iin, deputatlq foaliyyoti ilo olaqodar
rayon, ohor, ohord rayon ar komissiyasnn qorari ilo verilir. Ailo vo
salamlq voziyyotino gro rhlot 35 yaa qodor verilir. Bu yaa qodor ardan mhlot hiiququnu itirmomi oxslor
dine dvrdo miiddotli hoqiqi horbi xid
motdon azad olunurlar vo ehtiyata keirilirlor.
Dine dvrdo hoqiqi horbi xidmotin
mddtlori: miiddotli hoqiqi horbi xid
mot horbi qulluqular (osgorlor, matroslar) n 1 il 6 ay, ali tohsili olanlar 1
il; horbi doniz qiivvolorinin gomilorindo,
dy tominati iizro sahil hissolorindo vo
Sorhod Qounlar doniz hissolorinin
matroslar vo avular 2 il, ali tohsili
olanlar 1 il 6 ay; miiddotdon artiq hoqi
qi horbi xidmot horbi qulluqular iin
- miiddotli hoqiqi horbi xidmotdon daxil
olanlar, ehtiyatdan daxil olanlar vo qadnlar n - 3 il; gizirlor vo mimanlar
iin - 5 il; zabitlor iin - ehtiyatdan
hoqiqi horbi xidmoto arlanlar vo ya
kniillii daxil olanlar 1 il 6 ay. balama

iizro hoqiqi horbi xidmoto knll qobul

olunanlar n 3 ilo qodor miioyyon
olunmudur.
lko Konstitusiyasna osason (76.2ci maddo). votondalarn oqidosi hoqiqi
horbi xidmot kemoyo ziddirso, qanunla
miioyyon edilmi hallarda hoqiqi horbi
xidmotin alternativ xidmotlo ovoz olunmasina yol verilir. Zabit kadrlarm hazrlanmas Azorbaycan Respublikasinin
Miidafio Nazirliyi sistemindo foaliyyot
gstoron vo ali horbi tohsil veron moktoblordo Azorbaycan Ali Horbi Moktobi, Azorbaycan Ali Horbi Dnizilik
Moktobi vo Azorbaycan Ali Horbi Toyyaroilik Moktobindo hoyata keirilir.
Silahli Qiivvoloro mlki oxslor Azor
baycan Respublikasi Nazirlor Kabineti
torofindon miioyyon edilon tat say
hiidudlarinda Miidafio Nazirliyinin I
diq etdiyi siyahi iizro vozifoloro g irlrlor. Horbi komandanlqla mlki : ;slorin omok mnasibotlori omok vo dv >t
xidmoti haqqinda qanunvericili
tonzimlonir. SQ-nin birliklori. birlom ri vo horbi hissolori horbi doktrinanin loblorino uyun olaraq yerlodirilir. S
nin yerlodirilm vo totbiq plan)
Miidafio Nazirliyinin tokliflori osas i
dvlot bas torofindon tosdiq edilir.
lko qanunvericiliyino uyun raq, Azorbaycan Respublikasinin Sila li Qvvolorino rohborliyi SQ-nin Ali
komandani kimi Azorbaycan Rcspub ikasinin Prezidenti mvafq dvlot qanlarnn qanunvericiliklo miioyyon bsdirilmi solahiyyotlori hiidudlannda li yata keirir. Azorbaycan Respublika nin SQ-yo vo yerli horbi idaroetmo o>qanlarina bilavasito rohborliyi Az? baycan Respublikasinin Miidafio Naz liyi (M N ) hoyata keirir. M N SQ-n
formaladrlmasna vo qurulmasn;
tokilat-sofrbrlik foaliyyotino vo a; r iino, maddi-texniki, sosial-moi .
tibb vo maliyyo tominatina, SQ n
bit vo sravi heyotinin hazirlanmasi
robborlik edir. MN lominin, horbi yasi voziyyoti qiymotlondirir vo hor i
tohlkonin dorocosini miioyyonldir ;
SQ-nin, silahlarm vo horbi texnikan
quruculuunun vo inkiafnn dvlot
proqramlarnn layiholorini. SQ-nin soforborlik, yerlodirilmo vo totbiq planlarn, bdcodon miidafio n aynlan
moblolor haqqinda tokliflori hazrlayb
dvlt basna toqdim edir; qounlarn
dyii, omoliyyat-taktiki vo monovi-psixoloji hazrlna rohborlik edir; SQ-nin
oxsi heyotinin horbi-votonporvorlik ru-

liunda torbiyosini tokil edir; horb elminin inkiafma rohborlik edir, horbi-elmi
lodqiqatlar tokil edir vo keirir. Nazirlik horbi texnikanm vo digor horbi omlakn yaradilmasi. istehsali vo tomiri baro
do dvlot sifariini verir, onlarm hazirlanmasina, sinaqdan keiilmosin, istehsalma vo keyfiyyotino nozarotin ho
yata keiilmosind itirak edir; SQ-nin
qisimlorinin, nvlorini, birliklorinin,
birlomolorinin vo horbi hissolorinin oxsi heyotinin sayn miioyyonldirir, z
solahiyyoti daxilindo horbi kadrlan hazirlayir vo yerlodirir, horbi riitbolor ve
rir votondalarn horbi xidmoto hazirlan nasi mosololorino dair qvvodo olan
qan: nvericiliyin icrasnda itirak edir;
hoi vozifolilorin hazrlanmasn vo tokni clirilmosini, vtndalarn hoqiqi
mi dotli horbi xidmoto arlmasn vo
mi yon olunmu xidmot mddotlorini
o,
qurtarm horbi qulluqularm ehti\ buraxilmasini, horbi qulluqula >plana arlmasn, lominin sofo rliyi vo solorborlikdon torxisetmoni
pli adnr vo tokil edir; baqa dvlotlo
silahli qiivvolori ilo omokdalq
ed M N hominin qanunvericilikdo nozo
tutulmu hallarda miidafio noso ' o aid normativ aktlar qobul vo on
lar ierasina nozarot edir; qvvodo olan
qa nvericiliyo miivafiq surotdo horbi
xit: ot keilmosii tokil vo SQ horbi
qu qularnn. miilki heyotinin, horbi
xiti lotdon buraxlm oxslori vo onla
rm ilo zvlorinin sosial vo hiiquqi tomina arim hoyata keirir. lko qanunveric iyino osason SQ quru qounlarnda . hava hcumundan miidafio vo hor
bi- iva, horbi-doniz qiivvolorindon ibaro; r. Tokilati cohotdon lkonin SQ-si
bi clordon, birlomolrdn, horbi hissoloi ni, horbi tokilatlardan vo horbi toh
sil iiossisolorindon ibarotdir.

Azrbaycan Respublikasi
vlilli Tohliikosizlik Nazirliyi
\zorbaycan Respublikasi M illi Tolil sizlik Nazirliyi (M TN ) kofiyyat,
ok kofiyyat foaliyyoti, dvlot sirrinin
mi aafizosi, cinayotlorin akarlanmas,
qaoaqlanmasi, qarsnn alnmas vo
ailmas sahosido lko qanunvericiliyi
ilo miioyyon edilni solahiyyotlori hoya
ta keiron morkozi icra hakimiyyoti orqamdir. Qanunvericiliyo osason, MTNnin vozifolori Azorbaycan Respublikasinin milli tohliikosizliyinin tomin edil

mosi istiqamotindo dvlot siyasotinin

hoyata keirilmosi moqsodilo olverili oraitin yaradilmasi iin todbirlorin griilmosi; milli tohlkosizliyin tomin edil
mosi moqsodilo kofiyyat, oks-kofiyyat
vo omoliyyat-axtan foaliyyotinin tokili
vo hoyata keirilmosi, solahiyyotlorino
aid edilmi cinayot ilori iizro tohqiqat vo
ibtidai istintaq apanlmasi; xarici xiisusi
xidmot orqanlarimn, tokilatlarn vo ayr-ayr oxslorin lkonin milli maraqlanna qar ynolmi niyyotlori, planlari vo
omollori barodo molumatlarm oldo edil
mosi vo onlarm tohlili, milli tohlkosizliyo real vo potensial tohdidlorin proqnozladrlmas; xarici xiisusi xidmot
orqanlarimn vo tokilatlarnn. cinayotkar qruplann vo ayn-ayn oxslorin
Azorbaycan Respublikasinin suverenliyino, orazi btvlyno, konstitusiya
quruluunun osaslanna vo tohliikosizliyino, iqtisadi, elmi-texniki. miidafio potensialina vo s. milli maraqlanna zoror
vurulmasna ynolmi kofyyat, terrortoxribat, digor pozuculuq vo cinayotkar
foaliyyotinin akarlanmas, qabaqlanmasi vo qarsmm alnmas moqsodilo
todbirlorin grlmosidir.
Nazirlik beynolxalq terroruluq vo
transmilli mtokkil cinayotkarln di
gor formalar ilo miibarizo apanr; Azor
baycan Respublikasinin Prezidentini vo
onun tapr ilo miivafiq dvlot orqanlarn milli tohliikosizliyo olan tohdidlor
barodo molutnatlandinr, habelo siyasi,
iqtisadi, horbi, elmi-texniki, ekoloji vo
milli tohliikosizliyin tominati ilo bal di
gor saholor iizro zoruri kofiyyat molumatlari ilo tomin edir. M TN Azorbay
can Respublikasi Miidafio Nazirliyi vo
onun torkibindoki qurumlarin, Daxili
lor Nazirliyinin Daxili Qounlarnn,
Dvlot Sorhod Xidmoti vo onun torki
bindoki qurumlarin vo qanunvericiliyo
uyun yaradlm digor horbi qurumlarin oks-kofiyyat tminatn hoyata keirir; horbi-sonaye kompleksinin, energetika, noqliyyat, rabito vo iqtisadiyyatin
digor strateji ohomiyyotli saholorinin,
hominin milli tohliikosizlik baximmdan
ohomiyyot kosb edon elmi-texniki aradrmalarn vo onlarm noticolorinin
tohliikosizliyinin tomin edilmosi iizro
todbirlor griir; Azorbaycan Respubli
kasinin xarici lkolordoki diplomatik vo
digor nmayndliklrindki omokdalarinin vo onlarm ailo zvlorinin, hominin dvlot sirri tokil edon molumatlarla
ilomoyo buraxlm lko votondalarnn xaricdo olduu mddotdo tohliiko

sizliyinin tomin edilmosi moqsodilo zoru

ri hallarda todbirlor grr. M TN hominin, SQ-do vo baqa silahli birlomolrdo silahlarm, horbi sursatin saxlanma vo
danmas qaydalarimn pozulmasi,
dy qabiliyyotinin zoiflodilmosino ynolmi omollorin, dvlot mlaknm,
cmlodon, silah, sursat, horbi texnika,
partlayici, zohorloyici vo radioaktiv
maddolorin olo keirilmosi, talanmasi,
mohv edilmosi hallannin akarlanmas,
qabaqlanmas vo qarsnn ahnmasi
moqsodilo miivafiq todbirlor hoyata keirir; qaaqnalla, qeyri-leqal yolla
informasiya ahnmasi tin nozordo tutulmu xiisusi texniki vasitolorin, narkotik vasitolorin, psixotrop maddolorin vo
prekursorlarin, giiclii tosirli, zohorli, zo
horloyici, radioaktiv, partlayici maddo
lorin vo qurularn, horbi texnikanm,
odlu silah vo dy sursatinm. niivo,
kimyovi, bioloji vo digor ktlovi qrn
silahlannm, ktlovi qrn silahlarnn
hazirlanmasinda istifado oluna bilon
materiallarm vo avadanlqlarn, strateji
ohomiyyotli xammalin, modoni, tarixi vo
arxeoloji sorvot olan oyalarn qanunsuz dvriyyosino qar digor dvlot orqanlan ilo olaqodo miibarizo apanr.
M TN ona lovalo edilmi vozifolori bila
vasito vo tabeliyindoki qurumlar vasitosilo hoyata keirir. Nazirliyin strukturuna
ba idarolor, idarolor, bolor vo digor qu
rumlar daxildir. Nazirliyin morkozi aparati, Naxivan MR-in M illi Tohliikosizlik
Nazirliyi, ohor vo rayon orqanlan, horbi
oks-kofiyyat qurumlan, akademiya,
horbi-tibb miiossisolori, habelo digor
struktur blmolor nazirliyin vahid sistemini tokil edir. Nazirliyin foaliyyotinin
hiiquqi osasini Azorbaycan Respubli
kasinin Konstitusiyasi, Azorbaycan Res
publikasi qanunlan, dvlot basmn
forman vo soroncamlan, Azorbaycan
Respublikasi Nazirlor Kabinetinin qorar
vo soroncamlan, habelo lkonin torofdar
xd beynolxalq mqavilolor, M illi
Tohliikosizlik Nazirliyi haqqinda sasnanio vo nazirliyin nonnativ hiiquqi aktlar tokil edir.
MTN-o lko prezidenti torofindon
vozifoyo toyin vo vozifodon azad edilon
Azorbaycan Respublikasinin milli toh
liikosizlik naziri rohborlik edir. Nazir
MTN-nin iini tokil edir, tokbalq vo
kollegialhq prinsiplorinin qarlql olaqolondirilmosi osasinda onun foaliyyoti
no rohborlik edir, nazirliyin vozifolorinin
yerino yetirilmosino gro oxsi mosuliy
yot dayr.

Azrbaycan tohliikosizlik orqanlarnn tarixi 20 srdn balayaraq dvro

- Azarbaycan Xalq Cmhuriyti, Sovet
vo mstqil Azorbaycan Respublikasi
dvrlorino blnr. Azorbaycan Demo
kratik Respublikasi dvrndo Horbi
Nazirlik lkonin tohliikosizliyinin tomin
edilmosi missiyasim ilk zamanlar iizori
no gtrm vo 1919 il martm 28-do hor
bi nazir Somod boy Mehmandarovun vo
Ba Qorargah roisi Mommod boy Sulkeviin imzaladqlar 157 sayli omrlo nazirliyin Ba Qorargahnn general-kvartirmeyster bosido kofyyat vo okskofiyyat blmosi yaradlmdr. Horbi
idaro orivosind olan bu struktur foaliyyotini yalniz tohliikosizliyin horbi aspektlorino ynoldirdi. 1919 il aprelin 13do dvlot hakimiyyotinin biitiin strukturlari Azorbaycan hkumotinin ixtiyarna kedikdon sonra, denikinilorin
1919
ilin aprelindo Dastan vo
Grcstana hcumunun lkonin miistoqilliyi iin do tohlko trotmsi vo daxildo bolevik-danak qiivvolorinin
Azorbaycanin dvlotiliyino qar dadc foaliyyotinin genilonmosi nozoro
alinaraq, parlamentin qoran ilo iyunun
9-da Dvlot Miidafio Komitosi yaradild. Dvlot Miidafio Komitosi 1919 il iyu
nun 11-do Azorbaycanda fvqolado vo
ziyyot elan etdi. Bununla yana miiva
fiq qorarla dvlot idaroetmo sistemindo
ilk dofo idaro tabeiliyi olmayan xiisusi
xidmot orqam - ksinqilabla Miibari
zo Tokilat yaradld. Homin tokilat
Azorbaycan dvlotinin mstoqilliyino,
dvlotiliyino, orazi btvlyno ongol
ola bilocok daxili vo xarici qiivvolorlo
miibarizo aparan tosisat kimi foaliyyoto
balad. Qisa miiddot orzindo Bakida
tokilatn yeddi rayon blmosi yaradld.
ilk ovvol denikiniloro qar miibarizo
aparan ksinqilabla Miibarizo Tokilat
sonraki morholodo osas foaliyyotini bolevik tohliikosino vo ohordo toxribatlar
trodn ermoniloro qar ynoltdi. Boleviklorin pozuculuq foaliyyoti noticosindo
respublikada voziyyotin mrokkblomosi, hominin mxtlif parlament fraksiyalari vo partiyalar arasmda siyasi
mbariznin gorginlomosi noticosindo
1920 il martm 6-da ksinqilabla Miiba
rizo Tokilat buraxld. Azorbaycanin
ilk xiisusi xidmot orqanlarinin tookklndo homin tokilatn rohborlori olmu
Mommodbar eyxzamanl vo Na
eyxzamanlnm miihm xidmotlori olmudur.
Sovet dvr Azorbaycanda bolevik

rejiminin gclondirilmosino xidmot edon

Azorbaycan Fvqolado Komissiyas,
Azorbaycan Dvlot Siyasi darosi vo
Xalq Daxili lor Komissarlnm
1920 40 illordo foaliyyoti Azorbaycan
xalqimn minlorlo ziyalsn, elm vo mo
doniyyot xadimini fiziki vo monovi terrora moruz qoymasi ilo xarakterizo olu
nur. Belo ki, 1920 ilin mayindan 1921
ilin ovvollorinodok 40 mindon ox soydanz Fvqolado Komissiya torofindon mohv edilmi, 1934-38 illordo 27
min 854 nofor Xalq Daxili lor Komissarl torofindon giillobnmo hkmno
mohkum edilmidi.
Omumiyyotlo,
20-50-ci illordo repressiyaya moruz qalaraq, mohv olunanlann sayi 400 mini
kemi, yarm milyondan ox insan iso
lkodon srgn edilmidir. 50-ci illorin
sonlanndan etibaron respublika tohlii
kosizlik orqanlarnda millilomo vo tari
xi odalotin borpa edilmosi, repressiyaya
moruz qalm bir ox insanlarm hiiquqi
vo monovi boraot almasi istiqamotindo
xeyli ilor grldii. Bu proses bilavasito
mrnn vo omok foaliyyotinin byiik
hissosini tohliikosizlik orqanlarina hosr
etmi grkomli dvlot xadimi Heydor
liyevin adi ilo baldr. Onun Azor
baycan Dvlot Tohliikosizlik Komitosindo (D T K ) oks-kofiyyata rohborlik et
diyi illor orzindo, xiisusilo do komito rohborliyino iroli okildiyi 1964 ildon sonra
ki dovrdo orqana milli kadrlarin colb
olunmasi, onlarm yetidirilmosi, holledici i saholorindo rohbor vozifoloro toyin
olunmasi geni vsot almaa balad.
Heydor liyev respublika vo ittifaq rohborliyindo ald miiddotdo do Azor
baycanin xiisusi xidmot orqanlarinin foa
liyyotini daim diqqotdo saxlamdr.
Azorbaycan Respublikasi zniin
dvlot miistoqilliyini borpa etdikdon
(1991) sonra, Dvlot Tohliikosizlik Ko
mitosinin maddi-texniki vo kadr bazasi
osasmda 1991 il noyabnn l-do Azor
baycan Respublikasi M illi Tohliikosizlik
Nazirliyi tosis edildi. Qisa miiddot orzin
do orqamn ancaq milli kadrlardan komplektlodirilmsi dvrii baland. Bu
dvrdo nazirliyin qarsnda duran vozifolorin mozmunu vo mahiyyoti mhm
doyiikliyo moruz qaldi. gor DTK-nin
biitiin imkanlan vo potensiali sovet dvlotinin mvcudluunun vo strateji maraqlarmm tomin olunmasina ynolmidiso, M illi Tohliikosizlik Nazirliyinin
qarsmda duran vozifolor Azorbaycan
Respublikasinin suverenliyino, konsti
tusiya quruluuna, iqtisadi, miidafio, el-

mi-texniki potensialina, digor hoyati

ohomiyyotli maraqlarna qar daxili vo
xarici tohdidlorin, eloco do xarici dvlotlorin xiisusi xidmotlorinin vo tokilatlarnn, cinayotkar qruplarm vo ayn-ayn
xslorin kofiyyat vo digor toxribat-pozuculuq foaliyyotinin qarsn almaqdan ibarotdir. Nazirliyin qarsnda
hominin dvlot sirri tokil edon molumatlarm qorunmasi, korrupsiya, terrorizm, narkotik vasitolorin, psixotrop vo
radioaktiv maddolorin, odlu silah vo
dy sursatimn beynolxalq qanunsuz
dvriyyosi, mtokkil transmilli cinayotkarln digor thlkli nvlori ilo
miibarizo kimi mosul vozifolor durur.
Hominin Azorbaycan dvlotinin bey
nolxalq antiterror koailisiyasnda itirakinda MTN-in foaliyyoti miihiim yer tu
tur. Bu foaliyyot noticosindo beynolxalq
axtarda olan terrorularm yaxalanaraq ekstradiksiya olunmasi, humanita
pordo altinda foaliyyot gstoron, lakin
oslindo miixtolif terroru subyektbriti
maraqlarma xidmot edon tokilatlarm
ifas vo foaliyyotino qadaa qoyulmasi,
terrorularla olaqoli miixtolif bank hesablarmin dondurulmasi vo s. bu kim
noticoloro nail olunmudur. MTN-ii
foaliyyotinin on yeni dvriinn balan
c Heydor liyevin Azorbaycan roh
boiiyino qayd, nazirliyin iinin yeni
don qurulmasi vo nizamlanmasma gs
tordiyi tolobkarhq, eyni zamanda giindo
lik qay vo diqqoti ib bilavasito bal
olmudur. Nazirliyin xiisusi xidmot orqanlanna xas olan, onlarm spesifik foa
liyyotindon iroli golon miivafiq ononolor
vardir. Azorbaycan Respublikasn
miihiim dvlotilik tosisatlanndan olai
MTN-in lkonin aparc qurumlanndai
birino evrilmosi, tohliikosizlik siyasoti
nin hiiquqi osaslarmin yaradlmas d
Heydor liyevin adi ib six bald
Mohz onun soylori sayosindo Azorbay
canda hiiquqi dvlot quruculuunu
biitiin saholorindo olduu kimi, MTN-ii
foaliyyotindo do osasl dn yaranmdir. Dofolorlo votonda miiharibosi v.
dvbt evilii cohdlorinin qarsmn
alnmas, zor yolu ib hakimiyyoto yiyo
lonmok ononosino son qoyulmasi, lko
daxili separatlq meyilloririin neytralladnlmas, terror-toxribat subyektlorinin vaxtnda zorrsizldirilmsi, lkonin beynolxalq antiterror koalisiyasnda itirak vo bu sahodo etibarli torofdaa evrilmosi, eloco do transmilli
mtookkil cinayotkarln digor tozahiirlorino qar somoroli mbariznin

tokili vo oldo olunmu nailiyyotlor homin dvr orzindo tohliikosizlik orqanlarinin foaliyyotini sociyyolondiron osas
amillordir. Hazirda dvlot quruculunun yeni morholosindo biitiin dvlot
strukturlarmda, ciimlodon, MTN-do
foaliyyotin milli maraqlar nozoro alinmaqla. beynolxalq standartlara uyun
f'ormaladrlmas n miihiim todbirlor
hoyata keirilir.
M TN xarici lkolorin, torofda dvltbin mvafq qurumlar ilo qarlql
maraqlarm tomin olunmasina osaslanan
real vo somoroli omokdal genilondirir. )mokdalq yalmz texniki yardimlara, olunloro, tocrbonin monimsonilinosii: deyil. qarda duran strateji
vozil
rin, ciimlodon, tohliikosizlik
mosn irinin holli iizro lkonin miivafiq
siyas
iin olverili orait yaradlmas,
bey;
lq hquqi aktlarn vo infor
ma;
abadilsinin imkanlar hesabna A laycan Respublikasinin mvqelori
mhkomlondirilmosin xidmot
edir
N-in foaliyyoti insan vo votonda
hq
azadlqlarma riayot olunmasi,
hum: /m, dvlot vo comiyyot qarsnda
cav
lik, votonprvrlik prinsiplori
osasi
hoyata keirilir. MTN-in rohbi
lhseyn Hseynov (1991-92);
Fox?
I in Thmozov (1992-93); Noriman ranov (1993 94); Namiq Abba
sov
4- 2004); Eldar Mahmudov (23
iyul 004 ildon).

zarbaycan Respublikasi
Daxili lr Nazirliyi
baycan Respublikasi Daxili lor
irliyi (D N ) Azorbaycan Respubl smda ictimai qaydamn vo icti
mai
iiikosizliyin tomin edilmosi, cinayotlc
qarsmn alnmas vo almas
sah; lo Azorbaycan Respublikasinin
qan
in ib miioyyon edilmi solahiyyotl
oyata keiron morkozi icra hakimiy
orqamdir. Hob 1918 il mayin
28-c! z miistoqilliyini boyan etmi
Azo iycan Xalq Ciimhuriyyotinin ilk
mill hkumotinin torkibindo Daxili lor
azirliyi yaradlm, nazirlik vo
onu torkib hissosi olan polis 1918-20
illori ohato edon foaliyyoti dvrndo
Azorbaycan dvlotinin formalamasnda, milli maraqlann qorunmasinda,
miistoqilliyin mdafisind miihiim rol
oynamdr. 1920 il aprelin 27-do Azor
baycan Xalq Ciimhuriyyotinin siiqutundan sonra SSR ttifaq Daxili lor Na

kar dostolor, qanunsuz silahli birlomozirliyinin tabeliyindo foaliyyot gstoron

lor torofindon trodilon cinayotlorin,
Azorbaycan SSR D N sosialist quruluuna uyun, mahiyyotco sinfi xarakter
rvotxorluq vo korrupsiya hallannm
dayan orqana evrilmidir. Homin
qarsnn alnmas, bu istiqamotdo omodvrdo cinayotkarla qar miibarizo,
liyyat-xidmoti foaliyyotin hoyata keirilictimai qaydamn vo ictimai tohliikosiz
mosi iizro DN-in vo digor dvlt orqanliyin qorunmasi sahosindo qanunvericilarimn osas vozifolorini miioyyon edon
liklo miioyyon edilmi funksiyalan hoya
Cinayotkarla qar mbarizonin gcta keiron Azorbaycanin daxili ilor orbndirilmosi, qanunuluun vo hiiquq
qanlar omkdalarnn peo hazi
qaydasmn mhkomlondirilmosi todbirartm, bu orqanlarn strukturu tokilori haqqnda 1994 il 9 avqust tarixli
lati cohotdon tokmillomidir. Azor
forman imzalanm vo homin formana
baycan Respublikasi dvlot miisto
osason bu qurumun strukturunda Mtoqilliyini borpa etdikdon sonra D N keokkil Cinayotkarlqla Mbarizo darosi
mi SSR DN-in tabeiliyindon xyaradlm, cinayotkarln on tohlkoli
mdr.
formasna qar miibarizo yeni tokilati
1991
ildon balayaraq daxili ilor or-osaslar zorindo qurulmudur. Nazirli
qanlarnda kklii islahatlar aparlmyin strukturunda cinayotkarlqla miiba
dr. Belo ki, homin il lkodo ba veron
rizo, insan hiiquqlarimn tomin edilmosi
sosial-iqtisadi doyiikliklor, miilkiyyot
sahosindo ictimaiyyotin miitomadi moluformalarmn inkiaf etmosi, bazar mmatlandrlmas, bu ido ktlovi infornasibotlorino keilmosi vo yeni tosorriifat
masiya vasitobri ib olaqolorin lkmillmexanizminin formalamas nozoro ali
dirilmosi, daxili ilor orqanlarinin foa
naraq bu orqanlarda Sosialist mlakliyyotindo offaflm vo akarln tomin
nn Dadlmas ilo Miibarizo Xidmoti
edilmosi moqsodilo 1993 ildo Motbuat
(S D M X ) lov edilmi, iqtisadi sahodo
xidmoti, oxsi heyotin monovi-psixoloji
torbiyosi, onlarda humanizm ideyalancinayotkarla qar miibarizo xidmoti
tokil edilmidir. 1992 ildo Azorbaycan
na, hiiquqi vo etik normalara, insan
Respublikasi daxili ilor orqanlan siste
hquqlarna hrmot hissinin alanmas,
omokdalarn sosial-hquqi miidafiosimindo foaliyyot gstoron milis mvcud
nin tomin edilmosi n 1995 ildo oxsi
hiiquqi statusunu saxlamaqla polis adlandrlmdr. Daxili ilor orqanlarinin
Heyotlo idarosi; beynolxalq tokilatalitohsilli mtoxssislr olan ehtiyacim
larla, xarici lkolrin hquq-mhafzo
tomin etmok moqsodilo Azorbaycan
orqanlan ilo omokdaln hoyata keiRespublikasi Prezidentinin 1992 il 23
rilmosi, lkonin qoulduu beynolxalq
may tarixli formanma vo Nazirlor Kabi
miiqavilbrdo nozordo tutulmu hdonetinin 1992 il 9 iyun tarixli qorarma
liklorin yerino yetirilimosi zro nazirliyin
osason N.Rzayev ad. Baki Xsusi Orta
foaliyyotinin olaqlndirilmsi, cinayotMilis Moktobinin bazasinda Azorbay
karliqla miibarizo sahosindo beynolxalq
can Respublikasi DN-in Polis Akadetocrbonin yronilmosi, miitoroqqi i
miyas yaradlmdr. M D B dvbtlori
forma vo metodlarmin praktiki foaliyarasmda ilk dofo olaraq, Azorbaycan
yotdo totbiqi moqsodilo 1996 ildo Bey
Respublikasi Prezidentinin 1993 il 9 nolxalq mokdalq idarosi yaradlmyanvar tarixli formam ilo slah lori
dir. Daxili ibr orqanlarmda qanunudarosi, slah mok Miiossisolori, Baki
lua vo xidmoti vozifolorin icrasi zamam
oho i Ba Polis darosinin strukturunda
omokdalar torofindon insan vo votonda
olan xiisusi mayiot rotasi, rayon, o- hiiquq vo azadliqlarina riayot edilmosino
hor polis orqanlarinin islah ilori mftnozarotin hoyata keirilmosi, yol verilon
tiliklori, eloco do dvlot basnm 1999 qanunazidd hallar iizro xidmoti tohqiqail 9 oktyabr tarixli formam ilo istintaq
tn apanlmasi moqsodilo 1998 ildo Daxi
tocridxanalar DN-in torkibindon xali Tohqiqatlar idarosi tosis edilmidir.
rlaraq dliyyo Nazirliyinin tabeliyino
lkodo hoyata keirilon demokratikverilmidir. Azorbaycan Respublikasi
hquqi islahatlar orivosindo Azor
Daxili br Nazirliyi sistemindo kklii
baycan Respublikasi DN-in foaliyyoti
islahatlar 1993 ildon sonra hoyata kenin hiiquqi osaslanni miioyyon edon bir
irilmoyo balamdr. Beb ki, respubli
sira normativ aktlar, ciimlodon, Polis
kanm iqtisadi-siyasi sisteminin osaslanhaqqmda (1999), mliyyat-axtar
nin tohliikosizliyi, votondalann hoyati,
foaliyyoti haqqinda (1999) Azorbaycan
sohhoti, miilkiyyot hiiququ oleyhino yRespublikasi qanunlan qobul edilmi,
noldilon vo osason, miitookkil cinayot
2001 il 29 iyun tarixli Qanunla Azor-

baycan Respublikasimn daxili ilor orqanlarmda xidmot kemo haqqinda

sasnam , lko prezidentinin 2001 il
30 iyun tarixli Forman il Daxili tlr
Nazirliyinin sasnamosi vo strukturu
tosdiq edilmidir. Tkilati- struktur islahatnn davam olaraq, 1999 iklo DNin Qrargah Tkilati-nspektor darsino evrilmi vo Qorargahn torkibindo
olan omoliyyat bosinin bazasnda
mstoqil qurum - Nvboti Hissolori
daroetmo Xidmoti yaradlmdr. Dov
lot basnn 2001 il 30 iyun tarixli forman ilo tosdiq edilmi DN-in strukturunda Katiblik, Tokilati-nspektor, ic
timai Tohliikosizlik, Dvlot Yol Polisi,
Istintaq voTohqiqat, Kadrlar darosi ki
mi qurumlar ba idaro, Ekspert-Kriminalistika darosi - Kriminalistik Todqiqatlar darosi, Horbi soforborlik vo
mlki miidafio bosi Soforboiik ilori
vo mlki mdafio bosi kimi miioyyonlodirilmidir.
Azorbaycan Respublikasi Preziden
tinin 2002 il 28 sentyabr tarixli formam
ilo nazirliyin qtisadiyyatda Cinayotkarlqla Mbarizo darosi lov edilmidir.
lko Prezidentinin 2004 il 30 iyun tarixli formam ilo nazirliyin strukturunda
doyiikliklor edilorok Mtokkil Cinayotkarhqla Miibarizo, Narkotiklorlo
Mbarizo, moliyyat vo Statistik nformasiya darolorino vo nterpolun Milli
Morkozi Biirosuna ba idaro statusu verilmi, Komendant Xidmoti, sasl Tikinti bosi vo dman Comiyyotino ida
ro solahiyyotlori verilmidir. Homin formanla daxili ilor orqanlanmn foaliyyotino idarodaxili nozarotin hoyata keirilmosi, cmlodon, orqan vo hissolordo
daxili tohliikosizlik voziyyotinin yronilmosi vo nozarotdo saxlanilmasi, xidmotlo bir araya smayan foaliyyotlo mol
olma vo digor neqativ hallarn qarsnn
alnmas, korrupsiyaya orait yaradan
vo belo hquqpozmalarna yol veron
omkdalarn miioyyon edilib barolorindo mvafq todbirlorin grlmosinin
tomin olunmasi moqsodilo nazirliyin
strukturunda Daxili Tohliikosizlik ida
rosi tosis edilmidir. Azorbaycan Res
publikasi Prezidentinin 2004 il 6 may ta
rixli soroncami ilo tosdiq edilmi Azor
baycan Respublikasinda insan Alverino
Qar Miibarizo iizro Milli Foaliyyot Plam na uyun olaraq, 2004 ildo nazirliyin
Ba Miitookkil Cinayotkarliqla Miiba
rizo darosinin strukturunda insan Al
verino qar Miibarizo idarosi yaradilmdr. lkodo insan hiiquq vo azadliq-

larnn mdafosi, ictimai asayiin qorunmasi, cinayotkarliqla miibarizo vo

qanunvericiliklo miioyyon edilmi digor
vozifolorin yerino yetirilmosi sahosindo
polis orqanlanmn foaliyyotini daha da
tokmillodirmok, onun maddi-texniki
bazasimn vo oxsi heyotinin sosial mdafiosini giiclondirmok moqsodilo Azor
baycan Respublikasi Prezidenti lham
liyevin 2004 il 30 iyun tarixli soron
cami ilo Azorbaycan Respublikasinda
polis orqanlanmn foaliyyotinin tokmilldirilmosin dair xsusi dovlot proqrami tosdiq edilmidir. Dvlot proqramina osason cinayotlor vo hadisolor barodo daxil olan molumatlann qobulu, bu
sahodo votondalarla polis orqanlan
arasmda operativ rabitonin tokili vo
mvafq informasiya sisteminin beynol
xalq tcrboy uyun tokmillodirilmosi
moqsodilo, 2005 ildo Daxili lor Nazirliyindo telefon zonglorinin qobulu iizro
xiisusi 102 olaqo xidmoti yaradilmdr.
DN-in foaliyyotinin hiiquqi osasini
lko Konstitusiyasi, Polis haqqinda
(1999), moliyyat-axtar foaliyyoti
haqqinda (1999) vo Azorbaycan Respublikasimn digor qanunlan, dovlot
basnn mvafiq forman vo soroncamlan, Nazirlor Kabinetinin qorarlan,
Azorbaycan Respublikasimn torofdar
xd beynolxalq mqavilolor, Azor
baycan Respublikasimn daxili ilor orqanlarmda xidmot kemo haqqinda
sasnamo (2001), Azorbaycan Res
publikasi Daxili lor Nazirliyinin sasnamosi (2001), habelo nazirliyin normativ-hquqi aktlan tokil edir. Daxili lor Nazirliyi ona hovalo edilmi vozifolori bilavasito vo tabcliyindo olan orqanlar
vasitosilo hoyata keirir. Naxivan
Muxtar Respublikasimn Daxili lor
Nazirliyi, Daxili Qounlar, orazi vo ixtisasladrlm polis orqanlan, nizami
polis hissolori, todris, tohsil vo tibb
mossisolori, interpolun Azorbaycan
Respublikasinda Milli Morkozi Biirosu,
yann tohliikosizliyi qurumlan, idman
Comiyyoti, habelo digor qurumlar DNin vahid sistemini tokil edir. DN-in
qarsnda duran vozifolorin, solahiyyotlorino aid funksiyalarin yerino yetirilmosinin tomini n nazirliyin morkozi
aparatnn dvlot bas torofindon tos
diq olunmu strukturuna aadak xid
mot saholori daxildir: Katiblik (ba ida
ro solahiyyotli), Ba Tokilati-nspektor
darosi, Ba Cinayot-Axtar idarosi,
Ba stintaq vo Tohqiqat darosi, Ba

Mtookkil Cinayotkarliqla Miibarizo

darosi, Ba Narkotiklorlo Miibarizo
idarosi, Ba moliyyat vo Statistik in
formasiya idarosi, Ba ictimai Tohliiko
sizlik idarosi, Noqliyyatda Ba Polis
darosi, Ba Dovlot Yol Polisi Idarosi,
Ba Dvlot Yann Tohliikosizliyi idaro
si, Ba Miihafizo idarosi. Azorbaycan
Respublikasinda interpolun M illi Mor
kozi Biirosu (ba idaro solahiyyotli), Ba
Kadrlar idarosi, Daxili Qounlarm Ba
idarosi, Nvboti Hissolori idaroetmo
Xidmoti (idaro solahiyyotli), Daxili
Tohliikosizlik idarosi. 7-ci idaro, Kriminalistik Todqiqatlar idarosi, Pasport
Qeydiyyat idarosi, Daxili Tohqiqatlar
idarosi. oxsi Heyotlo Idarosi, Beynol
xalq mokdalq idarosi, molivyatRabito idarosi. Motbuat Xidmoti (k ;ro
solahiyyotli), Maliyyo-Plan idarosi. ! ochizat idarosi, duan Comiyyoti (; ;ro
solahiyyotli), Soforborlik lori vo
iki
Miidafio bosi. Daxili lor Naz
inin, onun osas torkib hissolori olan
isin vo daxili qounlann miistoqil
rbaycan dvlotinin mhkomlondi >
sindo, respublikanm suverenliyi

orazi biitvlyno qar ermoni v

h
qvvolori torofindon tocavzlori
if
edilmosindo, lkodo votonda slhr
n
borqorar olmasinda, qanunun alili;
n,
cinayotkarla qar mbarizonin,
mai qaydanm vo ictimai tohliikosizi in
tomin edilmosindo. insanlann hoyati in,
salamhnm, hiiquq vo azadliqlan in,
dvlotin, hiiquqi vo fiziki oxslorin qa uni monafelorinin vo mlkiyyotinin h uqazidd omollordon qorunmasinda
iihiim rolu vo xidmotlori olmudur.
zirliyo Azorbaycan Respublikasmir ; -ezidenti torofindon vozifoyo toyin vo v ifodon azad olunan Azorbaycan Res ;>
likasimn daxili ilor naziri balq
r.
Nazir DN-in iini tokil vo tokba
:q
prinsipi osasmda daxili ilor orqai nnm vo daxili qounlarn foaliyyotini iborlik edir. DN-do nazirliyin rohl
ilorindon ibarot movoroti orq,
Kollegiya foaliyyot gstorir. Kolb,
nn sodri tutduu vozifoyo gro dax!
lor naziri, iizvlori iso nazirliyin digor hbor vozifolori iizro nazirin toqdimai la
osason miioyyon olunur. Kollegiyai in
torkibini Azorbaycan Respublikasi, in
Prezidenti tosdiq edir. Nazirliyin Kolle
giya iclasinda daxili ilor orqanlanmn
foaliyyotinin osas istiqamotlori, ictimai
tohliikosizliyin vo ictimai qaydanm to
min edilmosi, cinayotkarla qar tnbarizonin vo icra intizamimn voziyyoti,

kadr mosololori. omrlorin vo digor aktlann layiholori miizakiro edilir, daxili ilor
orqanlanmn vozifoli oxslorinin hesabatlan dinlonilir. nazirliyin foaliyyoti ilo
bal digor miihm mosololoro baxlr vo
mvafq qorarlar xarlr. Kollegiyamn
qorarlan nazirin omri ilo elan olunur vo
hoyata keirilir.
DN-in rohborlori: Tofiq Korimov
(19911992); Tahir liyev (17.03.1992
25.04.1992); sgondor Homidov (1992
1993); Abdulla Allahverdiyev (16.04.
1993
17.06.1993); Vaqif Novruzov
(1993-1994); Ramil Usubov (1994 ildon).
Daxili qounlar. 1991 ildo votondalann hiiquq vo monafelorinin cinayotkar
qslbrdon qorunmasn giiclondirmok,
ictin asayii mhkomlondirmok, dov
lot
ktlorinin, islah-omok miiossisolorinu iihafizosini tomin etmok moqso
dilo
D N daxili qounlarnn respub
orazisindo yerloon hissolorinin
baz. da Azorbaycan Respublikasi
D
daxili qounlar yaradlmdr.
Da
ounlar oxsiyyotin, comiyyotin
vo
otin monafeyini, votndalarm
kon
isiya hiiquqlanm vo azadliqlan
otkar qosdlordon qoruyan, mh iii
vlot obyektlorinin, kommunikasiy; rularnm mhafizosini hoyata
ke
ictimai asayiin mhafizosindo,
ktl todbirlor keirilorkon ictimai tohlk. iiyin tomin olunmasnda, kiitlovi
iti arm qarsnn alnmasnda itirak h i, labelo qanunvericiliklo miioy
yon ilmi digor vozifolori yerino yetiron zorbaycan Respublikasi DN-in
valr sisteminin mhiim struktur hissolori mi biridir. Daxili qounlar mhm
dvi obyektlorinin vo xiisusi yiiklorin
miil zosi zro horbi hissolordon vo blmo on; motorladrlm su, hava
hoi hissolorindon vo blmolorindon;
om yat toyinatli horbi hissolordon vo
bob ordon; horbi todris miiossisolorindoi aroetmo orqanlarmdan vo miiossis. ndon, habelo daxili qounlarn
foa
:iin tomin edilmosi iizro xiisusi
bl irdon (tikinti, rabito vo s.) ibarot
dir. otondalarn daxili qounlarda
hoi i idmoto vo toplanlara arlmasn. ovqolado hallarda daxili qoular
z
ifolorini yerino yetirorkon onlarin
oxs leyotinin vo texnikasinin danmas n horbi noqliyyat toyyarolorinin verilmosini, daxili qounlarn zabit kadrlarnn hazirlanmasina vo ixtisasimn artinlmasina yardmu Azorbaycan Respublikasimn Miidafio Nazirliyi tomin edir.
Daxili qounlarn horbi qulluqular

knlllk qaydasinda mqavilo iizro,

habelo Azorbaycan Respublikasi votondalarnn horbi xidmoto ar osasinda komplektlodirilir. Daxili Qounlann Komandani eyni zamanda Azor
baycan Respublikasi daxili ilor nazirinin miiavini vo daxili qounlarm oxsi
heyotinin birbaa roisidir.

Dvlt Srhd Xidmti

Azorbaycan Respublikasimn Dvlot
Sorhod Xidmoti (D SX ) lko Prezidenti
nin 2002 il 31 iyul tarixli Formam ilo yaradlm, Azorbaycan Respublikasimn
dvlot sorhodinin mhafzosi sahosindo
Azorbaycan Respublikasi qanunvericiliyi ilo myyn edilmi solahiyyotlori
hoyata keiron morkozi icra hakimiyyoti
orqamdir. DSX-nin osas vozifolori:
Azorbaycan Respublikasimn dvlot sorhodindo real vo potensial tohdidlorin dof
edilmosi, sorhod boyu zonada ohalinin,
miilkiyyotin bu ciir omollordon qorunmasi, onlarin qarsnn alinmasinin tokil edilmosi, solahiyyotlori daxilindo sor
hod mnaqilrinin nizama sahnmasi
iin todbirlorin grlmosi; oxslorin vo
noqliyyat vasitolorinin dvlot sorhodini
qanunsuz kemosinin qarsnn alnmasi. somoroli sorhod nozarotini hoyata keirmok moqsodilo oxsiyyoti tosdiq edon
vo digor sonodlorin saxtaladrlmas vo
ya onlardan qanunsuz istifado edilmosini qabaqlamaq n terrorularn vo
terroru qrplarn, habelo qeyri-leqal
miqrantlann yerdoyimsinin qarsmn
alnmas zro todbirlorin grlmosi; qa
nunvericiliklo miioyyon edili qaydada
rosmilodirilmi sonodlor olduqda oxslorin, noqliyyat vasitolorinin, yiiklorin
vo baqa omlakin miioyyon olunmu
montoqolordo Azorbaycan Respublikasnn dvlot sorhodindon buraxilmasi;
qanunvericiliklo miioyyon edilmi qay
dada qaaqmaln dvlot sorhodindon
keirilmosinin qarsm alnmas; dov
lot sorhodinin mhafzosi ilo olaqodar so
lahiyyotlori daxilindo omoliyyat-axtar,
kofiyyat vo oks-kofyyat foaliyyotinin
hoyata keirilmosi; solahiyyotlori daxi
lindo miioyyon edilmi dovlot sorhod rejimino, sorhodboyu rejimo (o cmlodon
sorhod sulannda) vo Azorbaycan Respublikasimn dvlot sorhodindon buraxil montoqolorindo rejimo omol olunmasinin tomin edilmosi; sorhodboyu zolaqda vo sorhod sulannda tobii vo bioloji
sorvotlorin qorunmasinda aidiyyotli

dvlot orqanlarina kmokliyin gstorilnosi; qanunvericiliyo mvafq olaraq di

gor vozifolorin yerino yetirilmosi. DSX
ona hovalo edilmi vozifolori bilavasito
vo tabeliyindoki horbi hissolor vo digor
orqanlar vasitosilo hoyata keirir. DSXnin strukturuna ba idarolor, idarolor,
bolor vo digor qurumlar daxildir.
DSX-nin morkozi aparati, sorhod dostolori, horbi doniz vo horbi aviasiya hisso
lori, sorhod nozaroti dostolori, horbi his
solor, habelo digor struktur blmolor
DSX-nin vahid sistemini tokil edir.
DSX-nin tokili vo foaliyyotinin hiiquqi
osasini Azorbaycan Respublikasi Konstitusiyasi, Azorbaycan Respublikasinin dovlot sorhodi haqqinda (1992),
Sorhod Qounlar haqqinda (1994),
moliyyat-axtar foaliyyoti haqqinda
(2001), Kofiyyat vo oks-kofyyat foa
liyyoti haqqinda (2004), M illi tohliiko
sizlik haqqinda (2004) Azorbaycan Respublikasinin qanunlan, Azorbaycan
Respublikasi Prezidentinin 2002 il 31
iyul tarixli formam ilo tosdiq olunmu
Dvlot Sorhod Xidmoti haqqinda sasnamo vo digor normativ-hquqi aktlar
tokil edir. D SX bilavasito Azorbaycan
Respublikasimn Prezidentino tabedir vo
ona hesabat verir. DSX-nin roisi lko
Prezidenti torofindon vozifoyo toyin vo vo
zifodon azad edilir. O, DSX-nin iini tokil edir, onun foaliyyotino rohborlik edir.
DSX-do Horbi ura yaradlr. Horbi
urann iclaslannda DSX-nin foaliyyoti
nin osas istiqamotlori, icra intizamimn
voziyyoti, kadr mosololori, normativ-hquqi aktlarm layiholori miizakiro edilir,
vozifoli oxslorin hesabatlan dinlonilir,
digor miihiim mosololoro baxlr vo mvaflq qorarlar xarlr. Horbi urann iclaslarma DSX-nin roisi sodrlik edir. Ho
min urann qorarlan D SX roisinin omrlori ilo elan olunur vo hoyata keirilir.
Azorbaycanda sorhod miihafizosi saho
sindo foaliyyotin osasi Azorbaycan Xalq
Cmhuriyyoti dvrndo qoyulmudur.
Homin dvrdo lko sorhodlorinin qorunmas ilo kompleks okildo moul olan
miistoqil idaro, yaxud qoun nv kimi
foaliyyot gstoron sorhod qvvolori formaladrlmasa da, mhm dvlot ohomiyyoti dayan bu i 1918-20 illordo
Daxili lor vo Maliyyo nazirliklorinin
torkibindo yaradlm strukturlara hova
lo edilmidi. Bu sahodo F.Xoyskini
sodrlik etdiyi hkumotin 1918 il iyunun
22-do qobul etdiyi ilk qorarla Poylu
stansiyasnda respublikadan konara orzaq danmasnn qarsnn alnmas

horc-morclikdon istifado edorok, sorhod

n sorhod postunun yaradilmasi barod DN-o mvafq taprq verilmidi.
mhafzosi n yararl texniki vosaiti
Bunun ardnca lkonin oksor sorhod ora- lkodon xarr, buna nail ola bilmodikzilorindo DN-in tabeliyind olan sor
do iso homin avadanl yararsiz voziyhod mhafzo qiivvolori formaladrlyoto sahrdilar. Bu monada Naxivan
mdr. 1919 il avqustun 18-do lko parSorhod Dostosi istisna tokil etmidir.
lamentinin Azorbaycan Respublikasi
Homin il sentyabrm 29-da dostonin
nin gmrk baxmndan srhd mhafimaddi texniki bazasimn, silah-sursatizosinin tosis edilmosi haqqinda Qanun
nin vo texnikasmm tam okildo tohvil
qobul etmsi ilo sorhod miihafizosinin
alnmasnda dvrdo Naxivan M R Ali
tokilio dair osas vozifolor Maliyyo NaMoclisinin sodri olmu Heydor liyevin
zirliyino liovalo olunur. Nazirliyin torki
miihiim rolu olmudur. 1992 il noyabnn
bindo ovvol gmrk ymlar, sonra iso
l-do 2-ci Cobray11 Sorhod Dostosi vo
dvlot sorhodinin mhafzosi bosi ya1992 il noyabrin 27-do respublikanin
radlr. Homin dvrdo respublikanin su
doniz sorhodini miihafizo edon lahiddo
sorhodlorinin miihafizosi iso Horbi NaKeiki Gomilor Briqadasi Azorbaycan
zirliyo tabe olan qurumlara hovalo edilRespublikasi Sorhod Qounlarnn tabeliyino kemidir. Dvlot tohliikosizliyi
midi. Maliyyo vo horbi kadrlarla bal
imkanlarn mohdudlugu, eloco do lko- nin giiclondirilmosi, sorhod miihafizosi
orqanlarimn dvlot tohliikosizliyi ordaxili voziyyot vo mdaxilo tohlkosi,
qanlari ilo olaqosinin tomin edilmosi,
hominin 1920 il aprelin 27-do bolevik
dvlot sorhodinin miihafizosinin idaroetial noticsind Azorbaycanda sorhod
mo strukturlanm tokmillodirmok moq
mhafzo qvvolorinin formaladnlmasodilo 1992 ildo Dvlot Sorhodini Miiha
s baa atdrla bilmodi. SSR-nin torki
fizo Komitosi Azorbaycan Respublikasi
bindo olduu mddotdo Azorbaycamn
Milli Tohliikosizlik Nazirliyinin torkibisorhodlorinin mhafizosi SSR DTK-nn
no keirilorok MTN-in Sorhod QounlaSorhod Qounlarmn Zaqafqaziya Sor
r darosi adlandrlmdr. 2002 ildo iso
hod Dairosinin Naxivan, Hadrut, GyMTN Sorhod Qounlar darosinin osatopo, Lonkoran sorhod dostolri vo 7-ci
smda Azorbaycan Respublikasinin
sorhod gzoti gomilor briqadas torofin
Dvlot Sorhod Xidmoti yaradlmdr.
don hoyata keirilmidir. 20 osrin 60-c
Rohborlori: sgondor Allahverdiyev
illorinin sonuna qodor lko hdudlarnn
(1991-1994);
Abbasoli
Novruzov
miihafizosindo milli sorhodi kadrlarn
itirak aa soviyyodo olmu, azor- (1994-2001); Elin Quliyev (2001 ildon).
baycanh sorhodi zabitlorin xidmotdo
irolilomolorino mxtolif sni maneolor
Azrbaycan Respublikasi
yaradlmdr. Azorbaycanda bu sahodo
kklii doyiikliklor Heydor liyevin haXiisusi Dvlt Mhafiz Xidmti
kimiyyt goliindon sonra ba vermidir. Onun qorar vo gstorilori noticosinAzorbaycan Respublikasi Xiisusi
do Azorbaycamn conub sorhodlori boyu
Dvlot Miihafizo Xidmoti (X D M X ) birzruri sorhd-mhafiz infrastrukturu
baa Azorbaycan Respublikasinin Preyaradlmdr. Bundan olavo, Bakda
zidentino tabe olan xiisusi horbi hissodir.
XDMX-mn osas vozifolori: Azorbaycan
SSR Sorhod Qounlarnn ZaqafqaziRespublikasinin Prezidentinin, digor
yada ayrca omoliyyat qoun hissosi yaradln, azorbaycanl zabitlor mosul
dvlot miihafizo obyektlorinin, hominin
rohbor vozifoloro toyin olunnu, respub
xarici lkolorin dvlot vo hkumot balika orazisindoki sorhod dstlorind
larnn Azorbaycan Respublikasinda oltikinti-abadlq ilori aparlmdr.
duqlan vaxt onlarm tohliikosizliyinin to
1991
ildo Azorbaycan znn dvlotmin edilmosi, Azorbaycan Respublikasi
mstoqilliyini borpa etdikdon sonra lko
Prezidentinin icra Aparatmin, M illi
orazisinin mhafzosini tomin etmok vo
Moclisin, Nazirlor Kabinetinin, Konsti
dvlot sorhodi rejimini qorumaq moqso
tusiya Mohkomosinin, Xarici lor Na
dilo homin il dekabrn 16-da Dvlot Sor- zirliyinin vo Morkozi Seki Komissiyasihodini Mhafizo Komitosi yaradlmmn obyektlorinin miihafizosinin tokili
dr. lkoni Sorhod Qounlar mrk- vo tomin edilmosi, gstorilon obyektlorkob oraitdo formalamdr. Belo ki,
do buraxl rejiminin hoyata keirilmo1992 ildo respublikan tork edon SSR
sidir. X D M X dvlot miihafizo obyektlosorhodilori homin dvrdo Azorbaycan
rinin vo miihafizo olunan obyektlorin
da yaranm hakimiyyot bhranndan,
tohliikosizliyinin tomin edilmosi sahosin-

do omoliyyat-axtar foaliyyotini hoyata

keirir, Prezident rabitosini tokil edir,
Azorbaycan Respublikasinin dvlot orqanlarmda informasiya tohliikosizliyi
nin tomin edilmosi iizro todbirlor hoyata
keiir. 2003 ildon balayaraq X D M X
ixrac neft vo qaz boru komorlorinin Azorbaycann quru sahosindon keon hissosinin tohlksizliyini tokil vo tomin edir.
Miihafizo xidmotinin tarixi 20 osrin
ovvollorindon balayr. Belo ki, Azorbay
can Xalq Cmhuriyyoti dvrndo parlamentin, onun rohborliyinin, mxtolif saholordo alan yksok riitboli dvlot momurlarmin, eloco do digor dvlot oho
miyyotli obyektlorin miihafizosinin tokili iin 1919 il fevralin 18-do A
baycan parlamentinin 15-ci iclasm la
Azorbaycan Parlamentinin Miili;,,
Dostosi nin yaradilmasi haqqinda
nun qobul edilmidir. Sovet hakim
tinin ilk gnlorindon rohbor ii,
i
mhafizosini 1920 il aprelin 20-do
dlm Fvqolado Komissiya, daha
ra Dvlot Siyasi idarosi hoyata ke
1930 ildon dvlot rohborlorinin tohi
sizliyi ilo bilavasito Daxili lor
Komissarlnm (sonralar Dvlot
liikosizliyi Nazirliyi adlandrlmb
zabitlori moul olmular. Sovet tt
Kommunist Partiyasinm Morkozi
mitosi vo SSR Nazirlor Sovetinin
il 2 mart tarixli qorari ilo homin ilc n
partiya vo hkumot rohborliyinin m
fizosi SSR Nazirlor Soveti yanmda
Dvlot Tohliikosizliyi Komitosinoho in
olunmudur. Mstoqillik illorino q r
partiya vo sovet orqanlarimn mhai v
si Azorbaycan SSR Daxlili lor Na liyi, bu orqanlarm rohborliyinin miih
zosi iso Azorbaycan SSR Dvlot To:
kosizliyi, Nazirliyinin 9-cu qrupu ("
mosi ) torofindon tomin edilmi
Azorbaycan znin dvlot miistoq
ni borpa etdikdon sonra lko prezidc
nin 1991 il 5 dekabr tarixli 485 sayh
mam ilo Daxili lor Nazirliyi yam
Ali Dvlot Hakimiyyot vo Idaroe
Orqanlanni Miihafizo bosi, 1991 r >
dekabr tarixli 524 sayli formam ilo
M illi Qvardiya yaradlmdr. Ay
baycan Respublikasi Prezidentinin 19 2
il 25 fevral tarixli 585 sayh formam
dvlot basna tabe olan Azorbaycan
Respublikasi Ali Dvlot Hakimiyyot vo
daroetmo Orqanlarmi Miihafizo idarosi
vo onun torkibindo Azorbaycan Res
publikasi Prezidentinin Tohliikosizlik
Xidmoti yaradlmdr. Dvlot basnn 1993 il 23 avqust tarixli 734 sayh

formam ilo Ali Dvlot Hakimiyyot vo

daretmo Orqanlarmi Miihafizo idarosi
vo Milli Qvardiyanm bazasinda Azor
baycan Respublikasi Ali Dvlot Haki
miyyot vo idaroetmo Orqanlarmi Ba
Miihafizo idarosi yaradlmdr. Azor
baycan Respublikasi Prezidentinin 2002
il 6 may tarixli 913 sayli soroncami ilo
Azorbaycan Respubhkasi Ali Dvlot
Hakimiyyot vo idaroetmo Orqanlarmi
Ba Miihafizo idarosi Azorbaycan Respublikasinin Xiisusi Dvlot Miihafizo
Xidmoti adlandrlmdr. Azorbaycan
Respublikasi Prezidentinin 2003 il 31
ma larixli 872 sayli formam ilo Xiisusi
Do lot Miihafizo Xidmoti haqqinda
0 s namo tosdiq edilmidir. Xiisusi
Do ot Miihafizo Xidmotino bilavasito
Az; oaycan Respublikasi Prezidentino
tab )lan Xiisusi Dvlot Miihafizo Xidm- in roisi balq edir. Xiisusi Dv!ot
iihafizo Xidmotinin roisi: Vaqif
Ax dov (1986 ildon).

izrbavcan Respublikasi
Xarici lr Nazirliyi
rbaycan Respublikasinin Xarici
/irliyi (X N ) lko prezidenti toii miioyyon edilon miistoqil Azorn dvlotinin xarici siyasotinin hoeirilmsi vo diplomatik xidmot
rinin vahid sistemino rohborlik
'.siilo bilavasito moul olan mor
ra hakimiyyoti orqamdir. XN-in
oti Azorbaycan Respublikasinin
itusiyasi, Diplomatik xidmot
ida Qanun (2001) vo homin Qatotbiq edilmosi barodo Azorbay
spublikasi Prezidentinin formam
XN-in sasnamosi (2004) vo
!nun lar, prezidentin forman vo
ulan, Nazirlor Kabinetinin qo
.'ironcamlari ilo tonzimlonir.
in osas vozifolori Azorbaycan
Resi
ikasimn xarici siyasotinin konsep
vo osas istiqamotlori iizro tokliflor iiazirlanmasi vo Azorbaycan Respub isinin Prezidentino toqdim edil
mosi vzorbaycan Respublikasinin xa
rici s isotinin hoyata keirilmosinin to
min ilmosi; xarici siyasot sahosindo
dvb. orqanlarimn razladrlm qarlq. 'oaliyyotinin tomin olunmasi ba
rodo tokliflorin Iiazirlanmasi vo Azor
baycan Respublikasinin Prezidentino
toqdim edilmosi; beynolxalq slhn vo
tohlkosizliyin qorunmasina diploma
tik iisul vo vasitolorlo kmok gstorilmosi; Azorbaycan Respublikasinin suve-

J;
rofi
ba)
yat;
oi4]
edil
kozi
foal:

haq
nun
can
(20(
dig,
son
rar

rcnliyinin, tohliikosizliyinin, orazi biitvlynn vo sorhodlorinin toxunulmazhnm, onun siyasi, iqtisadi vo

digor maraqlanmn diplomatik iisul vo
vasitolorlo tomin edilmosi; Azorbaycan
Respublikasinin, onun vtndalarmn
vo hiiquqi oxslorin xaricdo hiiquq vo
maraqlanmn miidafio edilmosi: Azor
baycan Respublikasinin digor dvlotlorlo vo beynolxalq tkilatlarla diploma
tik vo konsul olaqolorinin tomin edilmo
si; Azorbaycan Respublikasi dvlot
protokolunun tomin edilmosi: Azor
baycan Respublikasinin digor dvlotlorlo vo beynolxalq tkilatlarla mnasibotlorindo vahid siyasot xottinin hoyata
keirilmosinin tomin edilmosi moqsodilo
digor icra hakimiyyoti orqanlarimn foa
liyyotinin olaqolondirilmosi; Azorbay
can Respublikasinin vo onun ayri-ayn
dvlot orqanlarimn, beynolxalq siyasi,
iqtisadi, elmi-texniki, modoni, humanitar mnasibtlorinin olaqolondirilmosi
vo diplomatik tominatindan ibarotdir.
XN-in osas funksiyalan Azorbay
can Respublikasinin digor dvlotloio vo
beynolxalq tokilatlarla mnasibotlord
tomsil edilmosi; Azorbaycan Respubli
kasinin diplomatik xidmot orqanlarimn
vahid sistemino rohborlik edilmosi;
Azorbaycan Respublikasinin daxili vo
xarici siyasoti, lknin iqtisadi, sosial vo
modoni hoyati haqqinda informasiyanin
Azorbaycan Respublikasinin diploma
tik nmayondliklri vasitosilo xaricdo
yayilmasinm tomin edilmosi; ikitorofli,
oxtorofli vo beynolxalq problemlorin
biitiin kompleksi iizro molumatlarm aradrlmas osasinda Azorbaycan Respubli
kasinin xarici dvlotlorlo vo beynolxalq
tkilatlarla mnasibotlrino dair tokliflorin Iiazirlanmasi vo miioyyon olunmu
qaydada Azorbaycan Respublikasinin
Prezidentino toqdim edilmosi; Azorbay
can Respublikasinin beynolxalq miiqavilolorinin layiholorinin Iiazirlanmasi,
mqavilolorin balanmas, icras, lov
edilmosi vo qiivvosinin dayandrlmas
barodo tokliflorin Iiazirlanmasi vo miioy
yon olunmu qaydada Azorbaycan Res
publikasinin Prezidentino baxilmaq
iiiin toqdim edilmosi; digor dvlotlor vo
beynolxalq tkilatlarla danqlarn
aparlmasnn tokil edilmosi: Azorbay
can Respublikasinin beynolxalq miiqavilolorinin icras zorindo iimumi miiahidonin hoyata keirilmosi, milli qanunvericiliyin Azorbaycan Respublikasinin
beynolxalq hiiquq hdoliklorino yunladrlmasna dair tokliflorin hazirlan-

masnda itirak; Azorbaycan Respubli

kasinin beynolxalq mqavilolorinin qeydiyyat, uotu vo saxlamlmasi iizro va
hid dvlot sisteminin foaliyyotinin vo onlarin mocmuosinin norinin tomin edil
mosi; Azorbaycan Respublikasinin digor
dvlotlr vo beynolxalq tokilatlarla iqlisadi, sosial, elmi-texniki, modoni vo baqa saholordo mkdalnm inkiafna
kmok gstorilmosi; beynolxalq slhn
vo tohlkosizliyin tomin edilmosi saho
sindo Azorbaycan Respublikasinin soylorinin diplomatik vasitolorlo hoyata keirilmosi; beynolxalq tokilatlarn, konfranslann, forumlarin foaliyyotindo
Azorbaycan Respublikasinin itiraknn
tomin edilmosi, onun qlobal vo regional
beynolxalq problemlorin hollindo rolunun yiiksoldilmosino soy gstorilmosi:
beynolxalq konfranslarn, toplantilann,
digor dvlot soviyyoli todbirlorin vo morasimlorin tokilindo itirak; yiiksok
dvlot vo lkumot soviyyolorindo dvlotloraras mnasibotlrin protokol tominatimn hoyata keirilmosi; dvlot ha
kimiyyoti orqanlarimn xarici siyasi foa
liyyotinin ayri-ayn istiqamotlori barodo
Azorbaycan Respublikasinin Preziden
tino molumat verilmosi; Azorbaycan
Respublikasinda xarici dvlotlorin dip
lomatik niimayondoliklorinin vo konsulluqlarmm foaliyyotino kmok gstorilmosi, z solahiyyotlori orivosindo onla
ra xidmot gstoron tkilatlarm foaliyyo
tino nozarot edilmosi; Azorbaycan Res
publikasinin dvlot orqanlarimn vo
kiitlovi informasiya vasitolorinin Azor
baycan Respublikasinin beynolxalq voziyyoti vo xarici siyasoti haqqinda molumatlandrlmas; diplomatik vo konsul
imtiyaz vo immunitetlorino riayot olunmasi iizorindo nozarotin hoyata keiilmosi; Azorbaycan Respublikasi Milli
Moclisinin parlamentlorarasi vo digor
xarici olaqolorinin hoyata keirilmosino
kmok edilmosi; dvlot orqanlarna
Azorbaycan Respublikasinda akkredito
olunan xarici dvlotlorin diplomatik vo
konsul nmayondoliklri ilo olaqolorindo
yardim gstorilmosi; Azorbaycan Res
publikasinin orazisindo vo xaricdo kon
sul iinin tokil edilmosi; xaricdo yaayan homvotonlorlo olaqolorin vo omokdaln inkiafna yardim gstorilmosi;
miioyyon edilmi qaydada pasport-viza
sonodlorinin rosmilodirilmosi vo s.-dir.
XN-in foaliyyotino Azorbaycan Res
publikasinin Prezidenti torofindon vozi
foyo toyin olunan vo vozifodon azad edilon
xarici ilo* naziri rohborlik edir. Nazirin

Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti

lorin Tohliikosiz Grlmosino nozarot
torofindon vzifyo toyin olunan vo vozifo- vo Da-Modon Nozaroti Komitosi vo
Azorbaycan Respublikasinin Nazirlor
don azad edilon mavinlori var.
XN-do nazirliyin foaliyyotino dair
Kabineti yanmda Material Ehtiyatlan
mosololori mzakiro etmok vo onlar haq
Komitosi lov edilorok onlarm funksiqinda qorarlari qobul etmok moqsodilo yalan, omlaki vo tabeliyindo olan idaro
vo tkilatlar, hominin Azorbaycan
nazirdon (sodr), onun miiavinlorindon,
hominin nazirliyin digor rohbor iilorinRespublikasi Miidafio Nazirliyinin M iil
ki Miidafio Idarosi, Azorbaycan Resdo ibarot Kollegiya yaradilir. Kollegiya
publikasi Daxili lor Nazirliyinin Dov
zvlorinin sayi vo torkibi Azorbaycan
lot Yanmdan Miihafizo darosi, Dvlot
Respublikasi NK torofindon tosdiq olu
nur. Kollegiyanin sasnamosi X N iizro Sularda Xilasetmo Xidmoti, Baki ohor
2004 il 10 sentyabr tarixli 1250 sayli cra Hakimiyyotinin monzil-kommunal
omrb tosdiq olunmudur.
departamentinin "zotop" xiisusi komAzorbaycan Respublikasinin xarici i- binati vo Azorbaycan Respublikasi
Dvlot Tikinti vo Arxitektura Komi
lor nazirlori: Hseynaa Sadiqov (1991tosinin Tikilmokdo olan Obyektlorin
92); Tofiq Qasimov (1992-93); Hoson
Birlomi Miidiriyyoti, eloco do miidiriyHosonov (1993-98); Tofiq Ziilfuqarov
yotin anbarlan Azorbaycan Respubli(1998-99); Vilayot Quliyev (1999 2004);
Elmar Mommodyarov (2004 ildon).
kas Fvqolado Hallar Nazirliyinin tabeliyino keirilmidir.
d.: "Azarbaycan Respublikasinin Silahli
Azorbaycan Respublikasi Preziden
Qiivvolori haqqinda" Azorbaycan Respublikasinin
tinin 2006 il 28 fevral tarixli "Azorbay
9 oktyabr 1991-ci il tarixli Qanunu; "Miidafio
can Respublikasi Fvqolado Hallar
haqqinda" Azorbaycan Respublikasinin 26 noyabr
1993-c il tarixli Qanunu; "Sorhod qounlar
Nazirliyinin foaliyyotinin tokil edilmosi
haqqinda" Azorbaycan Respublikasinin 6 yanvar
haqqinda" formam ilo Azorbaycan Res
1994-c il tarixli Qanunu; "Milli tohliikosizlik
publikasinin Fvqolado Hallar Nahaqqinda" Azorbaycan Respublikasinin 29 iyun
zirliyinin
Tocili Xilasetmo Xidmotinin
2004-cii il tarixli Qanunu; "Azorbaycan Respublikasi Milli Tohliikosizlik Nazirliyinin osas"112" qaynar telefon xotti tokil olunnamosinin, strukturunun vo horbi qulluqularnn
mu, strateji ohomiyyotli miiossisolorin,
vo iilorinin iimumi say torkibinin tosdiq edilmosi
qurularn
vo digor obyektlorin miihahaqqmda" Azorbaycan Respublikasi Prezidentinin
fzosini tokil etmok moqsodilo Azorbay
27 mart 2004-c il tarixli Formam: "Azorbaycan
Respublikasi Daxili lor Nazirliyinin osasnamocan Respublikasi Fvqolado Hallar
sinin vo strukturunun tosdiq edilmosi haqqinda"
Nazirliyinin horbilodirilmi xiisusi mii
Azorbaycan Respublikasi Prezidentinin 30 iyun
hafizo xidmoti yaradtlm, "Xozor ixti2001-ci il tarixli Formam; E l d a r M a h m u d v.
sasladrlm Hvzo Qoza-Xilasetmo"
"Milli tohliikosizliyin hortorolli tominatma nail
Aq Tipli Sohmdar Comiyyotinin baolmahyiq", Azorbaycan qozeli. 26 mart 2005-ci il,
67, (3986); E l d a r M a h m u d o v . We are
lansinda olan gomi yanalma krplori
determined to provide security for our country and
vo gomilor, "Azordvltsonayelayiho"
its strategic infrastructure, Caspian Energy,
Dvlot Layiho nstitutu vo Tosisat2005, 6 (34); M o m m o d f r 1i. "Azorbay
dankonar Dvlot Ekspertiza Ba Idarosi
can Demokratik Respublikasinin milli tohliikosizlik
orqanlan", B., 2004; 11 i fa t l i y a r l , T a h i r
("Dvlotekspertiza") Azorbaycan Res
B e h b u d o v . "Azorbaycan daxili ilr orqanlapublikasinin Fvqolado Hallar Nazirrinin tarixi", B., 2003; Lo t i f k r o l u.
liyino verilmidir.
"Azorbaycanin sorhod miihafizosi tarixindon", B.,
Qanunvericiliyo uyun olaraq Azor
1999.
baycan Respublikasinin Fvqolado Hal
Mammad Cfrli
lar Nazirliyi miilki miidafio, ohalinin vo
orazilorin tobii vo texnogen xarakterli
fvqolado hallardan qorunmasi, fvAzarbaycan Respublikasi
qolado hallarn qarsnn alnmas vo
Fvqlad Hallar Nazirliyi*
noticolorinin aradan qaldinlmasi, yann tohliikosizliyi, su hvzolorindo insanAzorbaycan Respublikasi Fvqolado
larin tohliikosizliyinin vo kiik hocmli
Hallar Nazirliyi lko Prezidentinin 2005 gomilorin horokotinin tohliikosizliyinin,
il 16 dekabr tarixli soroncami ilo yarasonayedo, da-modon ilorindo vo tikindlmdr. Soroncama osason Azorbay
tido tohliikosizliyin tomin olunmasi,
can Respublikasinin Dvlot Sonayedo
dovlot material ehtiyatlan fondlarimn
yaradilmasi saholorindo dovlot siyasotini
*
Moqalo Azorbaycan Respublikasi Fvvo tonzimlonmosini iloyib hazirlayan,
qolado Hallar Nazirliyinin rohborliyi torofindon
bu saholordo idaroetmoni, olaqolondirtoqdim edilmidir.

moni vo nozaroti hoyata keiron, lovqolado hallarn yaranma ehtimal byk

olduqda, yaxud ba verdikdo evik
reaksiya verilmosini, tobii, texnogen vo
terror tohliikolorino moruz qalan strateji
ohomiyyotli miiossisolorin, obyektlorin
vo qurularn mhafzosini tokil edon
morkozi icra hakimiyyoti orqanidir.
Nazirlik z foaliyyotini strukturundaki morkozi aparat, Naxivan Muxtar
Respublikasinin Fvqolado Hallar Na
zirliyi, miilki miidafio qiivvolori, yanmdan mhafz vo yanm nozaroti. bhran voziyyotindo idaroetmo, radioaktiv
tullantilarm zrrsizlodirilmosi, qozaxilasetmo, axtar-xilasetmo, tocili xilas
etmo, sularda xilasetmo, aviasiyada vo
noqliyyatda xilasetmo, strateji obyekt
lorin horbilodirilmi miihafizo xidi not
ion, dvlot material ehtiyatlarmin id ro
olunmasi, sonayedo, da-mdn il. ndo vo tikintido texniki tohliikosizliyi >
zarot, fvqolado hallarn qarsnn
mas vo noticolorinin aradan qa
masi ilo bal tikinti vo borpa il:
i
idaro olunmasi, mhondis-axtan
layiholondirmo, tikinti vo tik
nozarot ilori Qzro xidmotlor, kit
i,
tibb vo laboratoriya xidmotlori,

hocmli gomilorin dvlot mfott

omoliyyat-istintaq, rabito vo infon
ya, maliyyo, kadr, tolim, todris vo
u
todqiqat saholori, sanatoriya-kt
idman-salamlq morkozlori, nazi;
tabeliyindo olan regional mork; r,
digor qurum vo tokilatlar vasii !o
hoyata keirir.
Fvqolado hallarm proqnozla.v imas, qabaqlayici todbirlorin grh; I,
ohalinin operativ molumatlandrh,
vo digor kompleks todbirlorin hoyat
>
irilmosi n xiisusi toyinatli avtoi
ladrlm elektron informasiya sisi i,
fvqolado hallarm qarsnm alinm;

noticolorinin aradan qaldirilma

n
operativliyini tomin etmok n
o
orazisini ohato edon fvqolado h,
n
idaro olunmasnn coraf inform
a
sistemi yaradilir.
Azorbaycan Respublikasinin
/qolado Hallar naziri Kmalddin F
a
olu Heydorovdur (2006 ildon).
M iilki ndatl. Bu qurum dmon
basqinlan zamam dinc ohalini qoru
maq, istehsaln miintozom iini tomin et
mok vo basqin noticolorini aradan qaldirmaq moqsodilo siilh vo miiharibo dvrlorindo keirilon mumdvlot miidafio
todbirlori sisteminin torkib hissosidir.

Tarix boyu tobii folakotlorin, ktlvi qirn silahlarinm, texnogen qozalarm tosirino moruz qalm insanlar comiyyotin
miioyyon inkiaf dvrndo bu folakotlordon miidafio olunmaq, ohalinin miidafiosi ilo bal qurum yaratmaa almlar. Bu moqsodlo 20 osrin 20-ci illorinin
ovvollorindon respublikada yanginsndrmo dostolori vo hava hiicumlarmdan miidafio dairolori yaradlmdr. Ba
ki Hava Hcumundan Mdafo Dairosino 1924 ildon Azorbaycanin ilk milli
atici divi/iyasinin komandiri Comid
Naxvanski rohborlik etmidir. 1932 il
ap elin 5-do Azorbaycan SSR Xalq Komissarlan Sovetinin (X K S ) qoran ilo Ha
va ! lcumundan Mdaf (H H M ) siste
mi rohborlik biitnlklo Horbi vo Doniz lori iizro xalq komissarma hovalo
edi
1932 il oktyabnn 4-do Azorbayca
SR X K S orazilorin Hava Hiicm -an Miidafiosi haqqinda sasnam osdiq etdi. Morkozlodirilmi qaydi
foaliyyoto balayan bu tokilat
SS! in Hava Hcumundan Miidafio
qo: larmin torkibino daxil edildi vo
H,
Hcumundan Yerli Miidafio
(HI
M ) adlandrld. Baki Hava Hii idan Miidafio Dairosi nozdindo
yar lm b qurum mohz homin dovr
do ki ohrinin havadan miihafizosi
pk
iloyib hazrlamd.
37 il iyunun 20-do SSR X K S
"M kvamn, Leninqradin, Bakinin,
Kiy in hava hiicumundan yerli (miilki)
mii fiosi haqqmda" qorar qobul etmidi. >u qorara osason Baki .-ndo
Hi vl-yo iimumi rohborlik yerli hkumo' rqanlarma hovalo edildi. 1940 il
okt bnn 7-do H H YM sistemi Daxili
lr
omissarlnn tabeliyino kedi.

Qurumun cari foaliyyotino rohborlik et

mok n Xalq Deputatlar icraiyyo
Komitosi HHYM-nin Ba darosini tokil etdi. SSR Dvlot Miidafio Komito
sinin "halinin Hava Hiicumundan
Miidafioyo mumxalq Hazrl Haq
qinda" 1941 il 2 iyul tarixli qorannda di
gor todbirlorlo yana HHYM-nin giiclondirilmosi do tolob olunurdu; I1HYM
darosindo "znmdafo qruplarmin
tokili haqqmda" sasnamo tosdiq edil
di. Azorbaycanin Baki .-nd 1124 ziinmdafio qrupu yaradlmd. Homin
znmdaf qruplan hava hiicumu
tohliikosi zamam ohor ohalisinin xobordar edilmosini tokil edirdilor.
kinci diinya mharibosindon sonra
HHYM-nin yeni oraitdo osas vozifolori
miioyyon edildi. 1950-60 illordo bir sira
dvlotlorin silahli qiivvolorinin niivo vo
kimyovi silahlar, ballistik vo qanadli raketlor, reaktiv aviasiya vo radioelektronika texnikasi ilo tochiz edilmosi, onla
rm snaqdan keirilmosi H H YM qurumlan qarsnda ohalinin kiitlovi qirn silahlarndan miihafizo olunmasi
mosolosini daha da aktualladrd.
1961-97 illordo Azorbaycan Respublikasi Nazirlor Kabineti Miilki Miida
fioyo (M M ) iimumi rohborlik etmidir.
MM-o giindolik rohborlik Respublika
Miilki Miidafio roisi torofindon hoyata
keirilirdi. Bu illor orzindo Azorbaycan
Respublikasinin iri hrlorind vo so
naye obyektlorindo ohalini vo iilori
kiitlovi qrn silahlarmdan miihafizo
moqsodilo oxlu sayda kollektiv miihafi
zo qurgulari tikilorok istifadoyo verilmi,
ohalinin biitiin toboqolorinin fordi miiha
fizo vasitolorilo tominat tokil olunmudur. Respublika miistoqilliyini oldo et

dikdon sonra MM-o diqqot daha da artrlm, bir ox hiiquqi normativ sonodlor, ciimlodon, MM-in tarixindo ilk do
fo Azorbaycan Respublikasinin "Miilki
Miidafio Haqqmda Qanun"u tosdiq
edilmidir. 1997 il mayin 26-da Azor
baycan Respublikasinin Prezidenti Hey
dor liyevin soroncami ilo M M struktu
runun daha da tkmillodirilmsi moq
sodilo qurum Azorbaycan Respublikasi
Miidafio Nazirliyinin tabeiliyino verilmidir. Homin vaxtdan M M sistemino
rohborliyi bilavasito Azorbaycan Res
publikasinin Ba naziri, giindolik roh
borliyi iso miidafio naziri hoyata keirir.
Miistoqil Azorbaycan Respublikasmda
Miilki Miidafio Qiivvolorini daha da tokmillodirmok moqsodilo respublikanm
biitiin blgolorini ohato edon qoza-xilasetmo dostolorinin yaradilmasi vo onla
rm beynolxalq tolobloro cavab veron
miiasir texnika, avadanhq vo cihazlarla
tochiz olunmasina balanmdr. Hazirda Baki .-ndo Miilki Miidafio alayi vo
amax .-ndo lahiddo Qoza-Xilasetmo
taboru miiasir texnika, avadanhq vo ci
hazlarla tam tochiz olunmu, Naxivan
MR-do lahiddo Qoza-Xilasetmo tabo
ru, Lonkoran .-ndo M M qoza-xilasetmo
dostosi yaradlmdr. Azorbaycan Respublikasi Miidafio Nazirliyi Miilki M ii
dafio idarosi bir ox beynolxalq tokilatlara iizv olmu vo onlarm keirdiyi bey
nolxalq todbirlordo yaxndan itirak etmidir. Qurum Azorbaycan Respublikasinda da beynolxalq todbirlorin keirilmosini tokil edir.
Son illordo xilasedici qiivvolor respub
likanm hiidudlarindan konarda da
irimiqyasli qozalann noticolorinin aradan
qaldmlmasnda yaxndan itirak etmilor.

XARC SYAST*

okildo hoyata keirmok ozmindodir.

Mahiyyti v balca moqsdlori.
Azorbaycan Respublikasimn milli
1991 ildo dvlot mstqillyini brpa et
monafelorin qorunmasina xidmot edon
di kdon sonra Azorbaycan Respublikasi
xarici siyasot kursunun ilonib hazirlanmiistoqil xarici siyast hoyata keirir. Bu
siyast Azorbaycan dvlotiliyini mn- masi vo geroklodirilmsi btvlkdo
tozom okildo mhkomlondirib inkiaf mummilli lider Heydor liyevin adi ilo
baldr. Onun gcl dvlotilik tofoketdirmoyo vo milli monafelori qorumaa
ynoldilmidir. Azorbaycan z xarici si- kiirii Azorbaycan Respublikasimn bey
yastini beynolxalq hiiquq norma vo nolxalq olaqolorinin diizgn qurulmasina imkan yaratmdr.
prinsiplori, cmlodon. dvlotloin su
Kompleks vo oxaxoli xarakter daverenliyi vo orazi btvlyn hrnot,
yan Azorbaycan xarici siyasotinin badaxili iloro mdaxilo edilmomosi prin
lica prioritetlorindon biri Azorbaycan
siplori osasmda qurmudur.
Respublikasimn orazi btvlyniin
Bu prinsiplori rohbor tutaraq vo
borpa olunmasidir.
uzunmiiddotli milli monafelordon x
Ermonistan Respublikasimn Azor
edorok, Azorbaycanm xarici siyasoti res
baycan Rcspublikasna qar tcavz.
publikanm mstoqilliyino, suverenliyiErmnistan-Azrbaycan maqisinin
no, orazi btvlyno vo milli tohliikosizmasir mrhlsi. Azorbaycan Respubliliyino tohdidlorin vo risklorin, ilk vbokasnn toroqqisi yolunda balca maneo
do ona qar Ermonistan Respublikasi
Ermonistan Respublikasimn ona qar
torofindon edilmi tocavzn aradan
orazi iddias sobobindon yaranm vo geqaldrlmas kimi hoyati ohomiyyotli
nimiqyasl horbi tocavzlo noticolonon
balca moqsodo xidmot edir. Regional
Ermonistan-Azorbaycan mnaqiosidir.
soviyyodo blgodo omin-amanliq vo sa
bitliyin borqorar edilmosi, nohong Azorbaycan Respublikasimn xarici
siyasotindo lkonin orazi btvlynn
noqliyyat vo omokdalq layiholorinin
borpa edilmosi vo ermoni horbi tocaviigeroklodirilmosi kimi strateji moqsodznn ar noticolorinin aradan qalloro nail olmaq Azorbaycan xarici siya
drlmas xiisusi yer tutur.
sotinin osas prioritetlorindon biridir.
Bugnk Ermonistan-Azorbaycan
Qloballaan masir diinyada Azorbay
mnaqisinin dorin tarixi kklori var
can xalqimn maraqlarmin daha so
dir. 19 osrin ovvollorindo Rusiya impemoroli mdafosi namino lko iqtisadiyriyasi torofindon ial olunmu Azor
yatinin inkiaf n miixtolif layiholoro
xarici sormayolorin colb edilmosi do baycan torpaqlarina ermonilorin kAzorbaycanm xarici siyasotindo miistos- rlmosilo balanan bu mnaqio
1905-06 vo 1918-20 illordo azorbaycanna ohomiyyot kosb edir. Demokratik
toroqqi yolmu semi Azorbaycan z- lilarin kiitlovi terror vo soyqrm morhololorindon kemidir. Sonralar sovet
nn qonusu olan vo olmayan digor
dvlotlorlo miixtolif saholordo hom dvrndo ozoli Azorbaycan torpaq lari
hesabina indiki Ermonistan Resikitorofli, hom do oxtorofli osasda
publikasmin solofi olan Ermonistan
borabor vo qarlql faydali miinasibotSSR yaradlm vo orada osrlor boyu yalorin qurulub inkiaf etdirilmosi iizro
am
azorbaycanllara qar etnik toiimumi moqsodi mmkiin qodor tam
mizlomo aparlmdr. stolik, Azorbay
can SSR-in torkibindo onun Morkozi
*
Moqalo Azorbaycan Respublikasi Xarici Ilor
craiyyo Komitosinin 1923 il 7 iyul
Nazirliyinin rohbarliyi torofindon lqdim edilmidir.

tarixli qorari ilo Dalq Qaraba

Muxtar Vilayoti tkil olunmudur.
Etnik tomizlomonin davami kimi
1987 ilin axirlarmdan Ermonistan SS do qalan 250 mino qodor azorbayca i
ohalinin planladrlm okildo qov masi Ermonistan-Azorbaycan mna osinin miiasir morholosino tokan ver
1988 il fevraln 20-do Dalq Qarab :
Muxtar Vilayotinin vilayot urasmn S'
siyasnda ermoni nmayondlrin i
qobul etdiyi DQMV-nin Azorbayc
SSR-in torkibindon Ermonistan SSR
torkibino verilmosi barodo Azorbayc
SSR vo Ermonistan SSR Ali Sovetlori
mraciot haqqinda qorari vo 1989
dekabrm l-do Ermonistan SSR Ali S>
vetinin indiyodok lov edilmomi E
monistan SSR vo Dalq Qaraba:
yenidon birlodirilmsi haqqinda q:
namosi qobul edilmidir. DQM V vilay
urasnn vo Ermonistan SSR-in atdi
bu addimlar biitiin qanun orivolri
birmonal vo kobud okildo pozmaql;
no zamank SSR Konstitusiyasm
no do hor hansi beynolxalq normaya u
un golirdi. Bu qorarlar yalmz vo yalr
ermoni torofinin hiiquqi baximd;
tocavz rosmilodirmok cohdlori kir
qiymotlondirilmolidir. Buna cavab ol.
raq, Azorbaycan Respublikasi tamami
osaslandrlm okildo z suveren hq
qundan istifado edorok, 1991 il n(
yabrin 26-da Azorbaycan Respublika sinin Dalq Qaraba Muxtar Vil;
yotini lovg etmok haqqinda qanu.
qobul etmidir.
1992-94 illordo daha da drinloon
Ermonistan-Azorbaycan mnaqiosi
Ermonistan Respublikasimn Azorbay
can Respublikasma qar genimiqyasl
horbi tocavz formasm almdr. Xocal ohrinin 1992 il fevraln 25-don 26na keon geco ba vermi ial xiisusi
qoddai ilo seilon facio kimi 20 osrin
booriyyt qar cinayotlorinin qara siya-

hsna daxil olmudur. Brada qoca,

qadin vo usjaq da daxil olmaqla, 613 dinc
sakin vohicosino qotlo yetirilmidir.
Bunun ardnca 1992-93 illor orzindo
Ermonistanm xaricdon dostoklonon silahl qvvolri Azorbaycan orazisinin
be^do birini tokil edon ua, Xocal,
Xocavond, Lain, Kolbocor, Cobrayl,
Qubadl vo Zongilan rayonlarm btvliikdo. Adamn rayon morkozi daxil ol
maqla oksor hissosini, Fzulinin rayon
morkozi daxil olmaqla bir hissosini vo
keri DQMV-nin torkibindoki indiki
Tortoi rayonunun bir hissosini homin
or I/ ordo yerloon 890 yaay montoqosilo irlik d o ial edorok, oradaki biitiin
Az? uycan ohalisini doma yurd-yuvasnd: didorgin salmlar. Beloliklo, miin a c j noticosindo toqr. bir milyon azorbay< ill qaqm vo mocburi kkno
ev: i, toqr. 20 min nofor holak olmu >0 min nofor yaralanm, yaxud
lil
nu, 5 min nofor itkin dm,
Az lycamn Naxivan diyari iso Er
in;
a n Respublikasi torofindon bloka I moruz qalmdr.
>4 il mayin 12-don ErmonistanAz '.yean mnaqiosinin toroflori arasm atokos rejimi oldo olunmudur.
I n blgonin tohlkosizliyino ciddi
toht lor trodon Ermonistan-Azorbay
can nnaqiosi beynolxalq ictimaiyyoti do diqqotindon konarda qalmamdir VIT-nin Tohliikosizlik uras 1993
ildr iu mnaqioyo dair 822, 853, 874 vo
884 ayli qotnamolor qobul etmidir. Bu
qot; nolorin hor biri Azorbaycana qar
er
i tocavziinn nvboti morholosindor onra qobul olunmudur.
hlkosizlik uras birmonal okil
\zorbaycan Respublikasimn suverei
orazi btvly vo sorhodlorinin
to>; lUmazlm dostoklomi, Dalq
Q
an Azorbaycan Respublikasr orkib hissosi olduunu dn-dno
vu lam vo Ermonistan silahl qvvolor
Azorbaycanm ial olunmu orazil ndon dorhal vo qeyd-ortsiz xarih s vo didorgin dm ohalinin z
yer rino qaytarlmas n oraitin
yaradilmasi barodo ciddi tolob iroli
srmdr.
Lakin bu tolobloro baxmayaraq,
Azorbaycanm orazilori noinki ial altinda qalmaqda davam edir, hotta
biitiin beynolxalq hiiquq normalarma
zidd olaraq, orada son zamanlar miixto
lif nv qeyri-qanuni foaliyyot aparilmasi
meyillori giiclonmokdodir. Bu, ilk nvbodo, golmo ermonilorin moskunlama-

si ilo baldr. Yaranm voziyyotlo

onin morhololi hollini nozordo tuturdu:
olaqodar, Azorbaycan torofinin toobovvol kemi DQMV-nin orazilori vo
bs ilo BM T Ba Assambleyasi 2004
onlari Ermonistanla birlodiron Lan
ildoki 59-cu sessiyasinin gndoliyino
dohlizindon baqa biitiin ial olunmu
Azorbaycanm ial olunmu orazilorinAzorbaycan torpaqlarnm azad edilmosi
vo oradan didorgin dm ohalinin
do voziyyot adli bondin daxil edilmosi
haqqinda qorar qobul etmi vo mosolo
dogma yurd-yuvalarna qayitmasi,
ikinci morholodo iso Lan vo ua ilo
iizro mvafiq mzakirolor keirilmidir.
bal mosololorin holli vo Dalq QaraEyni zamanda, Azorbaycan torofinin
ban statusunun osas prinsiplorinin
miiracioti osasmda Azorbaycanm ial
olunmu orazilorindo ermonilorin mos- qobul edilmosi. 1997 il oktyabnn 10-da
Azorbaycan vo Ermonistan prezidentlori
kunlamasn tosdiq edon faktlar BM T
Strasburqda qobul etdiklori birgo boyasonodi kimi yaylmdr.
1992
ildo ATM-in Nazirlor urasnatda homsodrlorin bu toklifinin damqlarn borpa edilmosi n midverici
Dalq Qaraba mnaqiosi zro
osas olduunu tosdiqlodilor. Bu toklifio
ATM -in prinsiplori, hdoliklori vo
razladna gro Ermonistan Respubortlori osasnda bhramn slh yolu ilo
likasnn prezidenti L.Ter-Petrosyan
holl edilmosino ynolmi Minsk konistefaya xd. Ermonistan torofindon
fransmn (onun ii format, faktiki ola
ovvol
verilmi raziliq rosmon geri gtrraq. Minsk qrupu ilo tomsil olunur) ald.
rlmas haqqinda qorar qobul etmoklo,
Homsodrlorin 1998 ilin axirlarinda
Minsk prosesino balamdr. 1994 ildo
iroli sriilm vo iimumi dovlot konkeirilon Budapet zirvo toplantsnda
sepsiyasina osaslanan ncii toklifi
Minsk prosesinin homsodrlik institutu
Azorbaycan Respublikasimn sorhodlori
tosis olunmudur (1997 ildon etibaron,
orivosindo Dalq Qaraban dvlot
o, AB, Rusiya vo Fransa ly ilo
vo orazi vahidi kimi respublika formatomsil olunur). 1996 ildo ATT-in Lissinda Azorbaycanla iimumi dvlot tokil
sabon sammitindo tokilatn foaliyyotdo
etmosini nozordo tuturdu. Azorbaycanm
olan sodri mnaqionin holli iin osas
suverenliyini pozduu n, bu toklif
olan Ermonistan Respublikasimn vo
rodd edildi. Bundan sonra yeni tokliflor
Azorbaycan Respublikasimn orazi biiolmad
n Minsk prosesi, faktiki
tvly;
Dalq
Qaraban
ona
olaraq,
ifiic
voziyyotino ddii.
Azorbaycanm torkibindo on yksok
Danqlar
prosesino tokan vermok
znidaroetmo dorocosi veron z
moqsodilo,
1999
ildon etibaron Azor
mqddratn toyinetmo prinsipino
baycan
vo
Ermonistan
prezidentlori,
osaslanan sazido miioyyon olunmu
onlarin xiisusi niimayondolori vo xarici
hiiquqi statusu; nizamlamanin miidilor nazrlori soviyyosindo birbaa diadoalanm biitiin toroflorin yerino yetirloqa balanlmdr. Hazda Praqa
mosinin tomin edilmosi moqsodilo qarprosesi adlandinlan vo xarici ilor
hql hdolikl* do daxil olmaqla, Dalq
nazirlori soviyyosindo apanlan bu diaQaraba vo onun biitiin ohalisinin tohlloq sayosindo mnaqionin hollino dair
kosizliyino zomanot prinsiplorini boyan
miioyyon mosololorlo bal bozi iimidetmidir.
verici ilkin noticolor oldo edilmidir. Bu
Lissabon sammitindon sonra 1997 il
noticolor ATT-in 2004 ildo Sofiyada
do Minsk qrpu orivosindo danqlar
keirilmi
xarici ilor nazirlorinin topdondurulmu vo homsodrlorin blgoyo
lantsnda
dostoklonmi vo ATT-in
soforlori ilo ovoz olunmudur. Bu
Xarici
lor
Nazirlori urasnda
soforlorin noticosindo homsodrlor to
bununla
olaqodar
xiisusi boyanat qobul
rofindon 1997-98 illordo mnaqionin
edilmidir.
hollino dair toklif iroli sriilmdr.
Danqlar prosesindo Azorbaycan
Onlardan birincisi paket plam idi. Bu
Respublikasimn tutduu prinsipial
plan mahiyyot etibarilo iki osas toklifdon
mvqe lkonin orazi btvlynn bor
ibarot idi: silahli qiivvolorin ial edilmi
pa edilmosindon vo bu yolda he bir
orazilordon xarlmas vo Dalq Qaragzoto gedilmomosindon ibarotdir.
ban statusunun ilonib hazrlanmas.
Ermonistan-Azorbaycan mnaqioAzorbaycanm konstruktiv moslohotsinin belo odalotli vo beynolxalq hiiqulomolro balamaa hazr olmasna
qun norma vo prinsiplorino sykonon
baxmayaraq, Ermonistan bu paket
osasda holli Conubi Qafqazin golocoyi
planim qoti okildo rodd etdi.
baximindan miistosna ohomiyyot kosb
Homsodrlorin ikinci toklifi mnaqi-

edir, iinki yalnz bu balca ortin ye

rino yetirilocoyi toqdirdo regional omokdalq vo blgnin perspektiv inkiaf
miimkndr.
Neft diplomatiyas. Dvlot mstqilliyini yenico qazanm Azorbaycan Res
publikasi Xozor hvzosinin dnyaya
almasnn ilk tbbiiskar olmudur.
Azorbaycan z neft vo qaz ehtiyatlarnn istismarn iqtisadi inkiafn
balca amili vo lkonin tohlkosizliyino,
suverenliyino vo mstoqilliyin xidmot
edon miihiim bir ort kimi grmkddir.
srin mqavilsi nin balanmasndan
(1994) keon dvrd Azorbaycamn
karbohidrogen yataqlarmn ilonilmosi
zr sazlr imzalanm vo onlarn gerklodirilmosi istiqamotind nohng
ilor grlmdr. AB, Byk Britaniya, taliya, Fransa, Norvec, Rusiya,
Soudiyyo robistam, Tiirkiyo, Yaponiya vo digor lkolorin irkotlori ilo
Azrbaycann Genilndirilmi Av
ropa tbbs rivsind ABnin yeni qonuluq siyastin daxil
edilmsi Azrbaycan xarici siyastind mhm mrhl olmudur.
Bu sazi siyasi dialoq, demokratiyann qurulmasna kmk, elc d
iqtisadi mkdal v srmaylrin
qoyuluunu nzrd tutur.
balanm b sazilor respublikaya byk hocmdo sormayo vo golir gotirmidir. Azorbaycan hkumotinin Xozorin
enerji layihlorino xarici, osason, Qorb
irkotlrinin colb edilmosin ynldilmi
neft diplomatiyas z omoli faydasn
vermokdodir.
Lakin Azorbaycamn inkiafna xid
mot edon neft layiholorinin geroklodirilmosi miioyyon otiliklorlo baldr.
srin mqavilosi imzalandqdan son
ra Sovet ttifaqnn dalmasn osas
gtron bozi qvvolor Xozorin yeni
hiiquqi statusunun toyin edilmosini
problem kimi ortaya atdlar. B, Azorbaycann suveren haqq olan vo hlo
kemi Ittifaq vaxtnda onun iin mii
oyyon edilmi sektorda hr hans ii
aparlmasna ongollor trotmok moqsodi
gdrd. Lakin Azorbaycamn qotiyyotlo z mvqeyini miidafio etmsi, onun
Qazaxstanla vo sonralar Rusiya ilo oldo
etdiyi ikitorofli razlamalar noticosindo
rosmi Baknn torofdar olduu doniz
dibinin milli sektorlara blnmosi
prinsipi osas gtrlmdr. Bu sahodo

Trkmonistan vo iranla intensiv damqlar davam etdirilir.

Azorbaycamn artan neft hasilatimn
vo mumiyyotlo, Xozor blgsinin kar
bohidrogen ehtiyatlarmin diinya bazarina xarlmas n 1999 ildo ATT-in
istanbul zirvo toplantisi zamam Azor
baycan, Tiirkiyo, Giircstan, Qazaxistan vo A B prezidentlorinin imzasi ilo
Baki-Tbilisi-Ceyhan strateji neft boru
komorinin okilmosino dair tarixi siyasi
boyannamo qobul olunmudur.
oxtrfli omokdalq vo nnasibtlor. Azorbaycan Respublikasi miistoqil
dvlot kimi bir sira beynolxalq tokilatlara, ciimlodon, Birlomi Millotlor
Tokilat, Avropada Tohliikosizlik vo
mokdalq Tokilat, Avropa uras,
slam Konfrans Tokilat, Miistoqil
Dvlotlor Birliyi vo oxlu sayda digor
tokilatlara iizv olmudur. Azorbaycan
hminin NATO vo Avropa Birliyi kimi
qurumlarla omokdal, eloco do anti
terror koalisiyasi torkibindo foaliyyoti
durmadan inkiaf etdirir. Azorbaycan
Respublikasi hom do G U A M regional
qrupunun tosisilorindon biridir.
Bu tokilatlarda vo regional toobbslordo itirak ilo Azorbaycan Res
publikasi z milli maraqlarm geroklodirir.
Azorbaycan-MT.
Azorbaycan
Respublikasi z xarici siyasotindo 1992
ildon iizv olduu BMT-yo mstosna
ohomiyyotli universal beynolxalq tokilat kimi yanar. Bu monada, BM T
T-nn Ermonistan-Azorbaycan miinaqiosino dair qotnamolorini, BMT-nin
Qaqnlar zr Ali Komissarlnm xottilo Azorbaycan qaqnlar vo mocburi
kknlorinin ar oraitinin qismon
yaxladrlmasna ynoldilmi yardmlarn xsusi qeyd etmok olar. Bundan
olavo, Azorbaycamn
Y U N ESK O ,
Y U N S E F vo BMT-nin digor ixtisasladrlm tokilatlar ilo nkdal
diqqotolayiqdir.
Azorbaycan-KT. 1991 ildo KT-yo
zv olduqdan sonra Azorbaycan bu
tokilatn foal itiraksna evrilmidir.
slam Konfrans Tokilat Ermonistam
tocavzkar qismindo tanyan vo pisloyon
ilk beynolxalq tokilat olmudur. KTnin bu hoyati ohomiyyotli mosoloyo dair
aydn vo odalotli mvqeyi homi tokilatla mnasibotlorin yksolon xotlo ikiafna olverili zomi yaratmdr.
Azorbaycan-ATT. Azorbaycan
Respublikasinin 1992 ildon iizv olduu
Avropada Tohliikosizlik vo mokdalq

Tokilat Avropa qitosinin biitiin lkolorini ohato edon yegano tokilatdr. Azor
baycan Respublikasi tokilatn osas sonodlori olan ATM-in Helsinki Yekun
Aktina (1992). Paris Xartiyasma vo Av
ropa Tohliikosizliyi Xartiyasma qoulmudur (1999).
Ermonistan-Azorbaycan mnaqiosinin hollindo A T T orivosindo omokdalq Azorbaycan Respublikasinin xa
rici siyasotindo xiisusi yer tutur. Azor
baycan ATT-lo hominin demokratiklodirmo sahosindo do mokdalq edir.
Buraya sekilorin mahidosi, AT7 in
Demokratik Tosisatlar vo nsan Hqtqlari Biirosunun xotlilo hoyata keii m
layiholor vo s. daxildir.
Azorbaycan-Avropa uras A/ 'rbaycan Respublikasi 2001 iJdon
olduu Avropa uras ilo omokdalu la
z milli qanunvericiliyinin yk >k
beynolxalq standartlara uyunlad. 1Azrbaycanla NATO arasinda St
namin trfdalq" proqrami or ivsind fal xarici siyast mna btlri qurulmudur.
mas istiqamotindo todbirlor griir. Belo
ki, Azorbaycan milli qanunvericiliklorin
demokratiklodirilmosino yardm gostoron A-nm Venesiya Komissiyas ilo
six olaqolor qurmu, Avropa urasr.n
balca sonodi saylan nsan Hquqc
vo sas Azadliqlarinin Qorunmas iizro
Konvensiyas vo onun Protokollan u
2001 il yanvarm 25-do imzalam, 2( 2
il aprelin 15-do iso onlar ratifikasiya
midir. Azorbaycamn nmayondo hc\
Ermonistan-Azorbaycan mnaqios
dair odalotli mvqeyin formaladrln
snda Avropa uras orivosindo m.
sodynl vo mohsuldar foaliyyot g
torir.
Azorbaycan Avropa Birliyi. /
baycan Respublikasi Avropa Bin
ilo mnasibtlri TA C S, TRACEC
vo s. proqramlar orivosindo inkiaf
etdirir. Azorbaycan ilo Avropa Birliyi
arasinda 1996 ildo imzalanm Torofdalq vo nokdalq sazi 1999 ildon
qiivvoyo minmidr.
2004
ildo Avropa Birliyinin orqo
doru genilondirilmosi ilo Azorbaycan
Conubi Qafqaz lkosi kimi Genilondirilmi Avropa toobbiis orivosindo
AB-nin Yeni qonuluq siyasotrno
daxil edilmidir. Bu, lkonin Avropa
Birliyi ilo omkdalm daha da inkiaf

etdirorok keyfiyyotco yeni morholo n

zomin yaradir.
Azorbaycan N ATO . Azorbaycan
NATO-nun Slh namino Torofdalq
proqramna bu proqamm toqdim edildiyi ildon (1994) qoulmaqla, AvroAtlantika Torofdalq urasnda z
yeriti tutmudur. Azorbaycamn AvroAtlantika mokamnda tohliikosizliyinin
balca elementlorindon olan N ATO ilo
miinasibotlor bu dvrdon etibaron
uurla inkiaf etmokdodir. Planladrma vo analiz prosesi vo Fordi Toroi
ds ?liq Proqrami orivosindo AzorbayCc i horbiiori NATO-nun bal ilo
>sovodaki siilhmoramli omoliyyatlard; itirak etmilor.
Azorbaycan Antiterror koalisiyasi.
E noni terroruluu timsalinda bu
b imn no olduunu tam dork edon
A rbaycan 2001 il sentyabrm 11-don
A S-in rohborlik etdiyi beynolxalq an
ti ror koalisiyasinm loal iizv kimi terr< uluun qlobal tohdidlorino qar
it wizoyo qoulmudur. Azorbaycanli
si' nioramhlan fqamstan vo raqda
h ita keirilon omoliyyatlarda itirak
etmilor.
Azorbaycan G U A M . Giirciistan,
A rbaycan-MDB mnasibtlrinin
k nstruktiv sasda inkiaf etdirilmsi
Azorbaycan diplomatiyasnn mhm
ir qamtlrindn biridir.
I rayna, Azorbaycan vo Moldovadan
ib i transregional G U A M tosisilorii in biri olan Azorbaycan bu qurutV;
vasitosilo hom zu, hom do digor
iiy ak dvlotlor n mhiim ohoiy). kosb edon mosololrd soylorin birl irilmosi moqsodini dayr. Bu,
n aqiolorin siilh yolu ilo hollindo vo
sc ratizmlo mbarizodo qarlql foali 't, slh tominetmo sahosindo omokd !q, somoroli vo tohliikosiz noqliyyat
d. lizlorinin inkiafnda omokdalq,
vo trans-Atlantika qurumlar
il omokdalq vo qarlql foaliyyot,
iqtisadi omokdalq kimi istiqamotlori
ohato edir, zv lkolorin vo btvliikdo
blgoin toroqqisino xidmot gstorir.
Azorbaycan-Miistoqil
Dvlotlor
Birliyi (M D B). 1993 ildon MDB-nin
iizvii olan Azorbaycan bu tokilat orivosindo z miistoqilliyini nhkomlondirmok vo mehriban qonuluq zonasi
yaratmaq moqsodi giidiir. M D B hominin otraf miihitin qorunmasi, elmi vo

modoni omokdalq, eloco do qanunsuz

dvriyyoloro vo cinayotkarla qar
mbarizod soylorin olaqolondiricisi
kimi x edir.
ikitorofli miinasibotlor. Azorbaycann qonu lkolorlo miinasibotlori.
Azorbaycan ayr-ayr xarici dvlotlor,
ciimlodon, qonu lkolorlo ikitorofli
mnasibotlorino xiisusi ohomiyyot verir.
Azorbaycan Respublikasinin miisto
qilliyini tanm ilk dvlot olan vo bugiinodok Azorbaycamn mvqeyini dostoklomokdo davam edon Tiirkiyo Ciimhuriyyoti ilo miinasibotlor son doroco
miihmdr. Etik, modoniyyot vo dil
baximindan bir-birilo six bal olan bu
iki lko arasinda qarlql miinasibotlor
strateji omokdalq soviyyosindo daha
da genilonmokdo vo dorinlomokdodir.
Azorbaycan vo Tiirkiyonin blgodo geosiyasi vo iqtisadi voziyyotin inkiafna,
transregional iqtisadi layiholorin gerAzrbaycan znn milli mnafelrinin hyata keirilmsini rhbr tutan
xarici siyasti saysind qonu olma
yan dvltlrl konstruktiv perspektivli
mnasibtlr qurmudur.
kldirilmosin mnasiboti, eloco do
rosmi Ankaranm Ermonistan-Azorbay
can mnaqiosinin hollino ynoldilmi
soylori, mxtolif beynolxalq tokilatlar
orivsind atd addmlar da daxil ol
maqla, onlarm mvqelorinin tam uyunluunu vo bu iki lko arasinda
omokdaln keyfyyot soviyyosini nmayi etdirir.
Rusiyann Conubi Qalqazda gcl
niifuzunu nozoro ahn Azorbaycan ziinn xarici siyasotindo imal istiqamotino
xiisusi diqqot verir. Blgodo gorgiliyin
azaldlmas vo mehriban qonuluq oraitinin yaradilmasi namino soylor gstoron Azorbaycan Rusiya ilo iqtisadi,
siyasi-ictimai vo modoni saholordo qarlql faydal omokdaln daha da
genilndirilmosinin torofdardr.
Bu monada, hor iki lko prezidentlo
rinin qarlql soforlori, Xozor donizinin
milli sektorlara blnmosi iizro Azorbaycan-Rusiya sazii, eloco do hor iki
torofin tohliikosizliyinin tomin edilmosi
do daxil olmaqla, mxtolif saholor iizro
omokdalq miihiim ohomiyyot kosb
edir.
Tarix vo modoniyyot saholorindo
zongin mtorok irso malik Azorbaycanla Iran arasinda miinasibotlor Azorbay

can xarici siyasotinin osas istiqamotlorindon biridir. M iistoqilliyinin ilk

gnlorindon Azorbaycan qonu ranla
siyasi-iqtisadi vo modoni saholordo
qarlql faydali olaqolorin gclodirilmosino alr.
Azorbaycanla oxar maraqlari olan
Giirciistan vo Ukrayna ilo omokdahq
vo torofdaln hortorofli intensivlomosi lko iiiin miihiim ohomiyyot kosb
edir. Azorbaycamn bu dvlotlorlo
iimumi maraqlanmn mvcdluu,
Xozorin karbohidrogen ehtiyatlarmin
diinya bazarlarna atdnlmas vo
Avropani Asiya ilo birlodirmok n
tarixi pok Yolu nun borpasi, eloco do
iimumi tohliikosizliyo tominat veron
birgo transregional layiholordo itirak
bu mnasibotlrin mhmlynn gstoricisidir.
Morkozi Asiya lkolori ilo miinasi
botlor do Azorbaycamn xarici olaqolor
sistemindo ohomiyyotli yer tutur. Azorbaycanin osas itiraklarndan biri
olduu layiholoro Morkozi Asiya dvlotlorinin qoulmas onlarm Avropa mokanna vo bazarlarna xmas n
imkan yaradir vo Azorbaycan bu ido
etibarl krpii rolunu oynayir.
Yaxm va Orta rq dvltlri il hor
torofli omokdaln davam etdirilmosi Azorbaycamn xarici siyaso
tindo mhm yer tutur.
Azorbaycamn qonu olmayan dvlotlorlo miinasibotlori. Azorbaycamn
onunla bilavasito qonu olmayan inkiaf etmi Qorb dvlotlori ilo miinasibot
lori xarici siyasotdo on miihiim yerlordon
birini tutur. Azorbaycan z tohliikosiz
liyi, orazi btvly vo miistoqilliyini
qorumaq imkanlanm mhkomlondirmok namino Amerika Birlomi tatlan ilo miinasibotloro byk ohomiyyot
verir. Bu mnasibtlrin inkiaf Azorbaycanin iqtisadi vo siyasi toroqqisino,
Xozordo neft vo qaz layiholorinin geroklodirilmosino, orqlo Qorbi biiodirn transregional dohlizlrin yaradlmasina tokan verir. Azorbaycanla AB
arasinda omokdalq lkonin qlobal
iqtisadi sistemo inteqrasiyasmin balca
elementi kimi x edir. Miiasir diinyada beynolxalq tohliikosizliyi sarsidan
yeni tohdidlorin yaranmasi Azorbay
canla AB arasinda omokdal daha
da ml komlondirmid ir.
Azorbaycamn Qorbi Avropa dvlot-

DASPOR*

' lllll

Masir Bak.

lri ib mnasibotlri xsusi ohomiyyot

kosb edir. Bu miinasibotlori n inkiaf
dvbt vo zl sektorda sasl islahatlarn hoyata keirilmosin v xarici srmayolrin colb edilmsin miisbot tosir
gstorir. Qobi Avropa lkolori Azar
baycan n sas ixrac bazar kimi x
edir. Bundan olavo, Azarbaycan lkodo
vtnda cmiyytinin tkkl prosesind Qorbi Avropa lkolori ib faydal
omokdalqdan bohrolnir.
Uzaq orqin qabaqcl dvbtlri olan
in vo Yaponiya ib qarlql laydal
omokdalq Azorbaycan pok Yolu
layihosinin geroklodirilmosind daha
fal x etmoy svq edir. inin artan
beynolxalq nfuzu vo Avrasiyada onu
mvqebrinin mhkomlnmsi Azorbay-

can-in mnasibtlrinin intensivlomosino tokan vermidir. Yaponiyanm

Azorbaycadak iqtisadi layiholr foal
qoulmas vo ikitrfli omkdalm da
ha da dorinlmsin olan qarlql
mara Azorbaycan-Yaponiya mnasibotlorinin genilonmosi n olverili
zomin yaratmdr.
Conub-orqi vo Conubi Asiyada yei
iqtisadi vo siyasi giic morkzlrinin tookkl Azarbaycanm xarici siyastinin
bu istiqamt marann artmasna so
bob olmudur. Ermonistan-Azorbaycan
mnaqisinin hollindo Azarbaycanm
mvqeyini beynolxalq soviyyodo tam
dostokloyon Pakistanla mnasibotlr
torofdalq, Hindistanla is omokdalq
soviyyosindo qurlmudur.

Azorbaycanin Yaxn vo Orta o q

dvbtbri ib mnasibtbri do byi
perspektivo malikdir. Bu mnasibt!
Yaxn vo Orta orqin geosiyasi ohom yoti, zongin enerji ehtiyatlan vo bu
godo byiik sormayo potensialnn m
cudluu sasnda qurulur. Azorbayc
bu blgo lkolrinin ticarot, texnoloji
maliyy imkanlarndan istifada etmok
Yaxn v Orta orq dvbtbri ib qar
lql faydal miinasibotlori genilndiri
Belolikb, Azarbaycan Respub kasnn xarici siyasati Azarbaycan
xalqimn tahliikasiz galacayinin tamin
tna, Xozor-Qafqaz blgasinda Azajbaycamn an miihiim lkya evrilmasina
ynalmidir.

Azarbaycan Respublikasi da daxil olm: qla dur.yanm 70-dak lkasinda taqr.

5( nilyona yaxm azarbaycanl yaayr.
ixi arazilarinda yaayan, hor hansi
m Uacirat fakt ba vermodan, yalniz
mi >yyon ictimai-siyasi hadisolorin gedii to yaranan sorhod dyimolori notico
si i i.i xarici lko votondalarna evrilmi
he ivotonlor
Iranda, Giirciistan vo
R iya Federasiyasmin Azorbaycanla
he isorhod rayonlarmda yaayan etnik
a/ baycanlilar diaspor hesab olunmur.
D yann digor orazilorino - Amerika
qi sino (1300000 nofor), Avropa qitosii (1500000 nofor), Afrika qitosino
( I 0000 nafar), Asiya qitasina (3250000
n or), Trkiyaya (3000000 nafar),
A' traliya qitasina va Okeaniyaya
(li )00 nafar) mxtalif zamanlarda k
et: i soydalarm sayi 10 milyondan
ai qdir va bu raqam ekspertlarin rayina
gc Azarbaycan diasporunun iimumi
sa ! kimi qabul edib bibr.
Vzarbaycan diasporunun taakkl,
fo nalamas va inkiaf tarixi bilavasita
Iin miihacirat tarixi ila baldr. Azarb< anlilann xarici lkalara mhacirati
ta on qodim kkloro malik olsa da, siste i okildo bu proses 19 osrin birinci
y; sndak siyasi-horbi mnaqiolor,
r
Rusiya miiharibolori, Qafqaz regi idaki mocburi miqrasiya prosesbri ib
b; ;hdir. 1828 il Trkmonay mqavilosij Jon sonra tarixi Azorbaycan orazilori; ;n Araz ay boyunca iki yero parala mas, imali Azorbaycan xanhqlanmn ar Rusiyasi tobooliyini qobul edorok
vahid inzibati-orazi blgiis halinda
birlmosi bir torofdon xalqm tomorkiizlomosi prosesino tokan vermidiso, digor
torofdon arizmin siyasotindon narazi
qalanlarm xarici lkobro ktlvi mhaciroti ib noticolonmidir. 19 osrdo ayri-

ayr azorbaycanlilarm imperiya morkozino knll mhaciroti do ba vermidir.

Bu osrdo Mirzo Kazm boy, Mirzo Cofor
Topubaov, Mirzo buturab Vozirov,
Xan Naxvanski, Somod boy Mehmandarov, liaa xlinski vo b. tannm
azorbaycanlilar Rtsiyann elm, modoniy
yot, xarici siyasot vo digor saholorindo almaqla dvlotin iqtisadi, siyasi, horbi
qdrotinin artmasina yardim gstormilor.
20 yzildo xarici lkobro azorbaycanllarn miihaciroti intensiv xarakter
almdr. Bu mddt orzindo ba vermi
iki diinya miiharibosi, istor imali, istorso
Myyn ictimai-siyasi, iqtisadisosial va digr sbblr nticsind
tarixi-etnik razilrindn knara zorla, yaxud knll mhacirt edrk,
xaricd kompakt icma halnda yaayan, milli-mdni mnsubiyytini
qoruyub saxlayan v inkiaf etdirn,
tarixi vtni il mtmadi laqlr
quran hmvtnlr, hminin dil,
din, mnvi-mdni dyrlr ballq baxmndan zn azrbaycanl
sayan xslr Azrbaycan diasporunu tkil edir.

Conubi Azorbaycanin daxil olduu

metropoliyalarda kkl ictimai-siyasi
doyiikliklor, sosial inqilablar, homvotonlorimizin nvboti dofo xarico ktlovi k
etmobri ilo nticolnmi, bt k osrin
sonlarnda Azorbaycanin mstoqil dvlotilik ononolrini borpa etmosi zamannadok aada ad okilon dalalarla ho
yata kemidir:
a) 1905-07 il birinci Rus inqilabi vo
Conubi Azorbaycanda Sottarxan horokati;
b) Birinci Diinya miiharibosi, 191820 illor AXC-nin yaranmas vo squtu,
Conubi Azorbaycanda Xiyabani inqilabi;
c) ikinci Diinya miiharibosi; Conubi
*
Mnqab Xaricd Yaayan Azarbaycanhlarla zro
Dovlot Komitosi rhbrliyinin itirak il hazrlanmdr.
Azorbaycanda 1945-46 illordo Azorbay

can M illi Hkmotinin yaranmasi vo

sqtu;
) 1970-80 illor kemi Sovet Azorbaycanmdan digor ittifaq respublikalarnaknll miqrasiya, 1979 il iran islam
inqilabi noticosindo Conubi Azorbaycan
dan osason Avropaya siyasi miqrasiya;
d)
Trkiyodo yaayan azorbaycanllarin 1950-60 illordo Avropaya iqtisadi
miqrasiyasi.
AXC-nin squtundan sonra Azor
baycandan Trkiyo Cmhuriyyotin
mhacir axn koskin artaraq 50 mini
tmdr.
Xaricdo siyasi mhacirotin osas his
sosini tokil edon oxslrin (M..Rosulzado, .Topubaov, M.Mommodzado,
C.Hacboyli, M.Vokilov, .Aayev,
S.Aaolu, .Hseynzado, X.P.Sultanov,
.Rstomboyov, M .S.Aran, .Odor,
.eyxlislamov, N.eyxzamanl vo b.)
moqsodynl ictimai foaliyyotlri dvrodok miixtolif zamanlarda votondon
mhacirot etmi digor azorbaycanlilarm
foaliyyotbrindon osasl forqlonmidir. 20
osrin 20 illorindon xaricdo nor olunan
Azorbaycan diasporunun ilk motbu orqanlan - Yeni Qafqasiya (1923, stanbul), Azori-Tiirk (1928-31, stanbul), Odlu Yurd (1929-30, stanbul),
Bildiri (1929-31, istanbul), stiqlaf'
(1932-34, Berlin), Qurtulu (1934,
Berlin), Azorbaycan (1952, Ankara)
kimi qozet vo jurnallar, bundan ovval
qonu lkalarda azarbaycanhlarm nar
etdirdiklari xtr (1875-95, istan
bul), ahsevan (1888, Tabriz), ms
(1899-1920, Tabriz), Fikri-stiqbal
(1910, istanbul), Brhani-Taraqqi
(1906-11, Hatarxan), M illat (1918,
Simferopol), Nur (1906-09, SanktPeterburq), Kava (1915-21, Berlin),
ranhr (1921, Berlin) va digarbrindan farqli olaraq sirf diaspor problembrini, tarixi votonin siyasi-ictimai, iqtisadi-sosial durumunu diqqot morkozino

mumrusiya Azrbaycanllar Konqresinin tbbsii il Bakda keiriln

birinci Azrbaycan Rusiya qlisadi Forumu.

kir, mtbat vasitosilo mhacirot hoyat

yaayan homvotonlori vahid morkoz otrafnda cmldirmoyo alrd.
Xaricdo ilk mtookkil milli icmalarn meydana golmosi kinci dnya miiharibsindn sonrak dvro aiddir. 1949
ilin fevralnda Trkiyo Ciimhuriyyotinin
paytaxti Ankara .-ndo M..Rosulzadonin rohborliyi ilo yaradlm Azorbay
can Kltr Dornoyi Azorbaycan diasporunun tokilatlanmas ynndo ilk
addm olmudur. 1956 ildo tosis edilon
Azorbaycan-Amerika
Comiyyoti
(AAC, qorargah Nyu-Cersi tatnda
yerloir) Azorbaycan diasporunun nfuzl qurumlarndan biridir. Comiy
yotin quucusu vo ilk sodri AXC-nin
Milli Tohliikosizlik naziri Na eyxzamanlnm qarda Salch eyxzamanov
olmudur. AAC Ermonistan-Azorbay
can mnaqiosi, 907 dzliin lovi, di
gor mummilli mosololord hornio prinsipial mvqe nmayi ctdirmi, tarixi votonin milli maraqlan kciyindo durmu,
AB-da ermoni diasporu torofindon yaylan antiazorbaycan tobliatna mane olmaa almdr. Comiyyotdo 28 May,
Novruz kimi dvlot vo nilli bayramlar,
Azorbaycanm ial gn 28 aprel, 20
Yanvar, Xocal facilri qeyd olunur.
AB-da Azorbaycanm milli maraqlarn
miidafio edon bu tokilat uann ial
gn mayn 8-do BM T qorargah nndo mhtoom etiraz nmayii keirmidir
(2003 il). Etiraz aksiyasna minlorl
azorbaycanli qatlmd. Comiyyotin
sodri Amerika-Tiirk Assosiasiyalar Assambleyasnn (ATAA) vitse-prezidenti,
eyni zamanda, ATAA Nyu-York bo-

sini rohboridir. AAC 2003 ilin dekabnnda ATA A torofindon on alqan

tokilat mkafatna layiq grlmdr.
1987 ili sonlarmdan ermoni diasporunun foal yardm ilo Ermonistann ta
rixi Azorbaycan torpaqlarna qar orazi
iddialar ilo x etmosi, xaricdo yaayan azorbaycanlilarin da diaspor foaliyyotino tosir etmi, bir sra comiyyot vo
modoniyyot morkozlrinin yaranmasna
sobob olmudur. Xsusilo 1990 il 20
yanvar faciosindon sonra yaranm
yeni diaspor tokilatlar foaliyyotlorini
daha da canlandrmlar.
Homin illor xaricdo foaliyyot gstoron Azorbaycan comiyyotlorindon biri
do Moskva .-ndo yaayan ziyallar, clm
vo modoniyyot xadimlorinin toobbs
ilo 1988 ildo osas qoyulm Ocaq
Modoniyyot Morkozi idi. Comiyyotin
zvlori arasmda 25 elmlor doktoru, 50don artiq elmlor namizodi, onlarla hokim, rossam, mhondis, inaat, sahibkar vadr. Ocaq yarand giindon
Azorbaycanm milli monafelorini miida
fio etmoyi qarsna moqsod qoymudur.
Moskva ohoindo mtomadi keirilon
konfranslarda, simpoziumlarda comiy
yot zvlori - tarix elmlori doktoru, pro
fessor Saleh liyevin, tibb elmlori dok
toru. professor Svetlana Qasimovanin,
Rusiya Texniki Elmlor Akademiyasmin
hoqiqi zvii li Nosibovn, folsofo elm
lori doktoru, professor Rafiq Qurbanovun vo b.-nin Azorbaycanm orazi
btvly, Qaraba mnaqiosinin tari
xi kklori haqqinda xlar zamanlar
yalmz ermoni alimlorino cavab vermok
baximmdan deyil, Rusiyada yaayan

Azorbaycan icmasinin comiyyot

ida
birlomosi, diaspor quruculuu ]
esinin foallamas baximmdan da
yiik
ohomiyyot kosb edirdi. Yaranm;
lan
az sonra - 1988 il mayin 28-do 1 ;aq
Azorbaycan Xalq CUmhuriyyotir
70
illik yubileyini qeyd etmidir. To. icdo
Moskva ohorindo yaayan a> uiycanlilarm bir ox grkomli nn yondolori ilo yana, digor millotlo;
nmayondolori do itirak etmilor. ( niyyotin raq adl motbu orqan oinudur. Hazirda Ocaq Modoniyyo: Mor
kozi Rusiya orazisindo Azorbayca
iasporunun vahid morkozi olan n
ru
siya Azorbaycanhlan Konqi
min
( A K ) strukturuna daxil edih
iir.
Comiyyotin sodri AK-n vitsc
zidentidir.
Kemi SSR mokaninda me
na
golmi Azorbaycan comiyyotlori
rasnda ton osrin 80-ci illorindo kyan lkolordo yaradlm diaspor
kilatlan da vardir: Litva Respublik mda Litva azorbaycanhlan comiy ti
(1988, Vilniis), Latviya Respublik mda Azori comiyyoti (1988, Riq; vo
Estoniya Respublikasinda Ocaq" icmasi (1988, Tallinn). Hor respublikada iimumilikdo 20 mindon artiq
azorbaycanli yaayr. Onlarin oksoriyyoti ittifaqdaxili iqtisadi olaqolor zominindo buraya miqrasiya etmilor. Azori comiyyotinin toobbs vo tokilati
dostoyi ilo 1990 ildo Baki-Riqa incoso
not festival! keirilmidir. 1990 il 20
yanvar faciosindon az sonra - fevralin
1-do ii Baltikyan lkodo yaayan
azorbaycanlilar Vilniis ohorindo matom

morasimi tokil etmilor. 1992 ildon Risindo bir-birinin ardnca ba veron

qada Bazar gn moktoblori foaliyyot
dvlot evrililori lko daxilindon xarico
gstorir vo burada azorbaycanli uaqlar
siyasi miihacir axinina sobob olm,
Azorbaycan dili, odobiyyati vo tarixi ilo
yalmz iimummilli lider H.liyevin
yaxndan lan olurlar.
1993-95 illor orzindo apard moqsod Azorbaycan Modoniyyot Comiyyo
ynl foaliyyot bu proseso son qoymti (1990) Avstriyanin paytaxti Vyanadur. 1995 ildon balayaraq lko xaricino
da tosis edilmidir. Comiyyotin ilk sodri,
miqrasiya znn xarakterini doyiorok,
doktor hmod Ponali tokilatn yaransirf iqtisadi xarakter qazanm, diinyad ilk giindon tarixi votonlo six olaqolor
nin digor inkiaf etmokdo olan lkoloyaratmaa alm, Voton comiyyoti
rindo olduu kimi sivil formalar alm,
ilo omokdalq mnasibotlori qurnubeynolxalq hiiquq norma lari orivosino
dur. Bunun noticosi olaraq, 1994 ildo
dmdr. Homin ildon etibaron lko
Roid Behbudov ad. Mahm Teatn Vyabasnn xarici lkolordo yaayan
na horino qastrol soforindo olmudur.
homvotonlorin problemlori ilo yaxindan
i
>90 il noyabrin 3-do Istanbul oho-maraqlanmasi, xarico etdiyi biitiin rosmi
rinci ki Atatrk Kltr Morkozindo
vo qeyri-rosmi soforlorindo soydalarAzo >aycan comiyyotlorinin beynolxalq
mzla yaddaqalan grlor keirmosi, bu
qur ay keirilmidir. Qurultayin
grlr zamani diaspor vo lobbi
iii'
Azorbaycan niimayondo heyoti,
mosololorini dvlot ohomiyyotli i kimi
eyn amanda xarici lkolordoki (ngilno okmosi mstoqillik illorindo ali
tor; Mmaniya, Fransa, sve, Norve,
dvlot rohborliyinin diaspor problemlorino yeni yanamasndan xobor verirdi.
sp; iya, Estoniya vo s.) bir sira Azorbay m comiyyotlorinin tomsililori itiDovlot soviyyosindo grlm todbirlor
rak midilor. Bu, Azorbaycan diaspoqisa zaman orzindo z bohrosini vermi,
run \ gclonmosi, vahid morkoz otraxaricdo meydana golmi milli comiyyot
fnd birlomosi istiqamotindo iroliyo
vo tkilatlarn foaliyyotlorindo keyfiydo .1 addim idi. Qurultayin gediindo
yot doyiikliklorin sobob olm, diinya
azorbaycanlilarmin harada yaamasmsta bul, Baki vo Hamburq hrlorindo Azorbaycan diasporunun regional
dan asili olmayaraq Azorbaycan dvlotmoi ozlorini, Azorbaycan Modoniyyot
iliyi namino almaq onlarin balca
Morkozlori ttifaqn yaratmaq haqqin
amalna evrilmidir. Miixtolif lkoloro
da qorarlar qobul edilmi, diaspor qu- sopolonmi azorbaycanlilarin z milli
ruc uuna iimumi nozarot moqsodilo
monsubiyyotlorini qorumaqla modonisiyasi homroyliyi miistoqil Azorbaycan
la olondirmo uras tosis olunm iur. stanbul qurultaymdan sonraRespublikasimn dvlot maraqlanna
uyun golir vo onun strateji moqsodlo199 ilin yanvar ayinda Azorbaycan
SSI Nazirlor Kabineti Ayri-ayn res- rindon biridir. Mstoqilliyin vo dvlotilik ononolorinin mhkomlondirilmosi,
pul kalarda yaayan azorbaycanlilarla
beynolxalq alomdo Azorbaycanm mvola; -lori mhkomlondirmok, milli modoqelorinin giiclondirilmosi, ermoni tocaniy din, dilin vo ononolorin inkiafnda
viiziino moruz qalm xalqin haqq sosionl; a kmok gstormok todbirlori haqnin diinya ictimaiyyotino atdrlmas,
qin i xiisusi qorar qobul etmidir. Homi; ilin mart ayinda respublikadan ko- Dalq Qaraba probleminin beynol
na foaliyyot gstoron Azorbaycan ic- xalq hiiquq normalan vo prinsiplori orma. n sodrlorinin itirak ilo Baki oho- ivosindo odalotli hollino nail olunmasi
rinuo seminar, iyun ayinda konfrans ke- xarici lkolordo diaspor foaliyyoti ilo
mol olan tokilatlarn vahid morkoz
iri nidir. Grlon todbirlor noticosin
otrafnda birlomosini zoruri edir. Diindo Azorbaycan SSR-nin Modoniyyot
ya azorbaycanlilarmin yaad lkolorNazirliyi xotti ilo Azorbaycan comiyyotlorino bozi maddi-texniki yardmlar gs- do monolit qiivvo kimi x etmolori
onlarin milli vo votonda hquqlarnn
torilmidir.
qorunmasina da ohomiyyotli tosir gsto1991 ildo Azorbaycan Respublikasirir. Bu istiqamotdo xiisusilo 1993 ildon
nin miistoqil dvlotilik ononolorini bor
etibaron aparlan moqsodynl ilor ar
pa etmosi vo bunun ardnca lkodo ba
veron ictimai-siyasi hadisolor xalqin m- tiq bir sira apanci diinya dvlotlorindo
znn konkret noticolorini vermidir.
hacirot tarixindo do z tosirini buraxmdr. 1991-93 illorin siyasi horc-morcR u s i y a F e d e r a s i y a s (R F ).
Rusiya orazisindo yaayan azorbaycanliyi, zamanki respublika rohborliyinin
lilarin iimumi sayi 3 milyona yaxindir vo
dvlot idaroiliyindo soritsizliyi notico

onlarin oksoriyyoti son 10 ildo iqtisadi

miqrasiya noticosindo Federasiyamn
miixtolif subyektlorino k etmi soydalarmzdr. lkodo foaliyyot gstoron
on giicl Azorbaycan diaspor tokila
t mumrusiya Azorbaycanhlan Konqresi dir. 2001 il 5 mart tarixli tosis qrultaynda Rusiya vo Azorbaycanm
yksok dvlot rohborlori, ictimaiyyot
niimayondolrinin itirak ilo yaradlan
konqres Rusiya Federasiyas orazisindo
millotloraras barn vo votonda silhnn mhkomlondirilmosi, Rusiya
dvloti ilo Azorbaycan Respublikasi
arasmda sosial-iqtisadi vo modoni omokdaln inkiaf etmosi vo dorinlomosi
prosesino yardm gstormoyi qarsma
moqsod qoymudur. Azorbaycanlilarin
milli znomoxsusluunu, adot-ononolorini, dilini, dinini, modoniyyotini qoruyub saxlamaq, hiiquq vo azadliqlarmm,
sosial tominatinm mdafisi, Rusiya
orazisindo yaayan digor xalqlann millimonovi doyorlorino vo adot-ononolorino
hrmot AK-n balca vozifolorindondir. Eyni zamanda, konqres Rusiya ilo
Azorbaycan arasmda ikitorofii dostluq
miinasibotlorinin, siyasi olaqolorin inkiaf etdirilmosi istiqamotindo real addimlar atmdr. 2003 il oktyabnn 6-da
Moskvanm Lujniki idman kompleksido lham liyevin Azorbaycandaki
prezident sekilorindo, 2004 il martin
1 l-do iso Baki kinoteatnnda V.V. Putinin Rusiyadaki prezident sekilorindo
namizodliklorini dostoklomok moqsodilo
A K torofindon tokil olunmu aksiyalarda minbrlo azorbaycanli itirak etmidir.
Rusiya orazisindo yaayan azorbaycanlilarm bir ox grkomli nmayondsi
konqresin iino colb olunmular: Rusiya
Tibb Elmlori Akademiyasmin mxbir
iizvii, R F Dvlot mkafat laureati, pro
fessor Mommod liyev, Krokus nternenl irkotinin prezidenti, iqtisad elm
lori namizodi Araz Aalarov, RF-nin 1ci dorocoli odliyyo maviri, siyasi elmlor
namizodi Natiq Aamirov, Lukoyl
neft irkotinin prezidenti, iqtisad elmlori
doktoru Vahid lokborov, Azorbaycan
Kinematoqraflar ttifaqnn sodri
Rstm brahimboyov, Rusiya EA-nn
mxbir zvii, tarix elmlori doktoru, pro
fessor, jurnalnm
ba redaktoru hmod sgondorov,
Rusiya EA-nn mxbir iizv. R F Dvlot
miikafat laureati Forman Salmanov
vo b. Rusiya Federasiyasnn 73 sbyektindo tokilatn regional bolori lbaliy-

AK rhbrliyinin mummilli lider Heydor liyevb gr

yot gstrir. Bndan olavo, digor milli

comiyyot vo icmalar AK-n kollektiv
zvbridir: Ocaq Modoniyyot Morkozi
(Moskva), Azarbaycan Comiyyoti
(Moskva), Azorbaycan-trk xalqlar
(Kirov vilayoti), Nizami Comiyyoti
(Ulyanovsk), Azori-Dorbnd (Dastan), Odlar Yurdu (Stavropol), Aberon (Kalininqrad), Dostluq-Drujba (Tula), Dala (Perm), Xozri
(Novosibirsk), Azorbaycan Modoniy
yot Morkozi (Buryatiya), Ozan" (elyabinsk), hli-Beyt (Moskva), Tver,
Kostroma, Tiimen vilayotlorindo foa
liyyot gstoron milli-modoni muxtariyyotlor vo s. Eyni zamanda, RF-nn imal-Qorb, Volqaboyu, Ural, Sibir v
Uzaq rq federal dairobrind yerli bolorin faliyytbrini olaqolondirmok
moqsodilo AK-n dairo uralar yaradlmdr. Konqresin mrkozi strukturuna qtisadi nkiaf Fondu , Hquqi
Mdafi Morkozi ,
qzeti do daxildir. Ru
siya orazisindo azorbaycanlilarm ilk te
leradio irkoti, RF-do verililrini milli
dildo yayimlayan inter- Azorbaycan
irkoti, Milbtin sosi , Asudo vaxt
qozetlori, rs elmi-publisistik jurnali,
Azorbaycan kommersiya-sorgi mor
kozi do AK-n yardm ib foaliyyot
gstorir. Comiyyot znn moqsodynl
foaliyyoti sayosindo Rusiya orazisindo
nfuzlu ictimai tkilatlardan birino
Azorbaycan diasporunun maraqlarmi
miidafio edon osas quruma evrilmi, iq

tisadi omokdalq iizro Azorbaycan-Rusiya hkumotloraras komissiyasnn vo

Azorbaycan Respublikasi Milli Moclisi
ib Rusiya Federasiyasi Federal Moclisinin Dovlot Dumasi parlamentbrarasi
Komissiyasinm daimi iizv olmudur.
2004 il aprelin 6-7-do Bakida A K,
Azorbaycan Rusiya gzar mokdalq Palatasi, Azorbaycan Respublikasi
iqtisadi nkiaf Nazirliyi vo Xarici lkolordo Yaayan Azorbaycanllarla iizro
Dvlot Komitosi ib birlikdo Azorbaycan-Rusiya iqtisadi-ticari omokdal:
inkiafn tendensiya vo perspektivlori
adi altinda iqtisadi forum keirilmidir.
Rusiyanin dovlot orqanlan, elmi vo icti
mai tkilatlar ib birgo miistoqil Azor
baycan Respublikasinin onillik yubileyi,
hminin R F ib Azorbaycan arasmda
dipiomatik mnasibotlorin onilliyi mnasibotilo bir sira elmi konfranslar tokil
olunmudur. ictimai tokilatlarn tari
xindo ilk dofo olaraq, Rusiya vo Azor
baycan tohsil nazirlikbri Azorbaycan
Respublikasi Tolobo Qobulu iizro Dvlot
Komitosi ib birgo Azorbaycanin rusdilli
moktob mozunlar n Rusiya ali tohsil
ocaqlanna miisabiqodonkonar qobul
imtahanlanm keirmidir.
Azorbaycan diasporunin Rusiya
orazisindoki strukturlarmdan biri do
1999 il oktyabrm l-do qeydiyyatdan kemi Azorros federal milli-modoni
muxtariyyotidir (FM M M ). Moskva,
Tver, Yaroslavl ohorbrind foaliyyot
gstoron regional milli-modoni muxta-

riyyotlorin bazasnda tokil olur

: comiyyotin moram vo vozifolori I
ada
daimi vo miivoqqoti moskunla^
izorbaycanllar mtookkil icrna
mda
comlodirmok, tarixi votondon . arda
milli modoniyyotin, adot-onono
qorunmasna yardm olmaq, R
amn
miixtolif yerlorindo yaayan azori canlilann yerli mhit adaptasiya>
hii
quqi mdafiosini tokil etmokd
2001
ildon tokilatn

qozeti nor olunur. Comiy\

foal
dostoyi ib Azormediya nori
s evi,
ohriyar odobi-ictimai mocli;
aliyyot gstorir. FM M M -o regr
icmalarla (Moskva, Tver, Yaros;,
Ko
mi, Sankt-Peterburq, Kostro'
.ohor
bolori) birlikdo v
yoti
vo son zamanlar Volqoqrad,
ov,
Hotorxan, Voronej, Arxangelsl
No
vosibirsk ohrlrind yaradilr
nilli
modoniyyot ocaqlan da daxildii
zorros un ilori srasnda Azorbayc, 1'ilosofu vo miitofokkiri Nosiroddin
nin
800 illik yubileyino hosr olunmt
onfrans; Dalq Qaraban tarixi n. hosr
edilmi Rusiya vo Azorbaycan: tarix vo
miiasirlik konfrans; ingiz Hiiseynovun ikicildlik Doktor N romanim vo
tarixi Sisoyevin
tdqiqatn, Abdulla Hseynovun
vo
X X
kitablarmn norini v s. gstormok olar.
Tokilat Ukrayna, Moldova, Belarus,
Estoniya, Qazaxstan, Kanada vo AB-

da foaliyyot gstoron Azorbaycan comiyyotlori ib do olaqolor yaratmdr.

Rusiyada regional milli diaspor tokilatlan arasmda znn foaliyyoti ib
seilon comiyyotlordon biri Sankt-Peterburq .-ndo 1999 ildo yaradlm Azorbaycanhlarm milli-modoni muxtariyyoti dir. Rusiya Federasiyasnn bu ikinci
byk horindo azorbaycanlilarm sayi
1988- 93 illor orzindo xiisusilo artmdr.
Homin illordo burada Dayaq , Azori ,
Azorbaycan kimi milli comiyyotlor
meydana golmi, dvrdo azrbaycanllarm hquqlarmn mdafosi ilo bal bir
sra mhm addmlar atlmdr.
omiyyot Sankt-Peterburqun ictima -siyasi hoyatnda yaxndan itirak
edi Azorbaycan Respublikasinin dov
lot qeyri-hkumt tkilatlar ilo, Rusiy: un digor regionlarnda foaliyyot gstor milli cmiyyotlrlo faydal omkda- q olaqolri qurur. AM M M -in foal
do:- yi ilo artq bir neo ildir ki, burada
az. )aycanllarm Bazar gn moktobi,
:r uaq roqs ansambl foaliyyot
gs rir. "Azori qozeti vo B iu 1
jurnal nor olunur. Mux
tar yot in tokilat vo maliyyo yardm
ilo hordo Nizami Goncvinin abidosi
uc; dlm, soydamz Sleyman lisann kitab
ap olunmudur. Cmiyytin foallar
Sas t-Peterburq vo Leninqrad vilayoti
yun n-Roma gl federasiyasna, Zenit' futbol klubuna,
g! mktobino, eyni zamanda Azorbayca ak bir sra mumtohsil vo idman
m loblorin raddi yardmlar gstorir.
)rta A siya Respublikala . Turan Azorbaycan Modoniy
yot Comiyyoti (1993) Azorbaycan Respu ikas ib Qazaxstan dvloti arasm
da rimai-siyasi, iqtisadi vo modoni olaqol in mhkomlonmosindo yaxindan
it ik edir. Rosmi molumatlara gro
Qt' xstanda toqr. 106 min azorbaycanli .^ayr. Onlar, osason, Cambul, imko i, Almat, Taldi-Kurqan vilayotlorindo moskunlamlar. Turan in toobns ib Almatida Ozan Modoniy
yot Comiyyoti, digor vilayotlordo (Kus
tanay, Cambul, Taldi-Kurqan, Petropavlovsk) diaspor tokilatlar yaradlmdr. 1992 ildon Qazaxstan dovlot
radiosunda Azorbaycan dilindo Dostluq proqrami, 2002 ildon azorbaycanlilann Bazar gn moktobi foaliyyot gstorir. Turan z iini Qazaxistan orazi
sindo foaliyyot gstoron 17 Azorbaycan
comiyyoti ib ( Qobustan - Almati,

Dostluq - Aktyubinsk vilayoti, Nov

ruz - Atirausk vilayoti, Azori - Cam
bul vilayoti, Voton vo Azorbaycan Pavlodar vilayoti vo s.) ib birlikdo
qurur.
zbokistan Respublikasmda foaliy
yot gstoron Azorbaycan Modoniyyot
Morkozlori Assosiasiyasi 2003 ilin
yanvarmda tosis edilmidir. Coiniyyotin
nozdindo Azori qizlar roqs ansambli
foaliyyot gstorir. Kollektiv 2003 ildo
zbokistanda keirilon dostluq vo modo
niyyot festivalmin laureat olmudur.
Dakond ohrind Qardalq Azor
baycan Modoniyyoti Morkozi, Azor
baycan Evi do foaliyyot gstorir. Azor
baycan Evi ndo ana dili vo kompyuter
iizro siniflor; glo zal; kitabxana; Hey157 sayli orta mumthsil Azrbaycan-rus mktbind azrbaycanllardan lav 19 milltin nmayndsi thsil alr. Mktbin almasnda sas mqsd Moskvada
yaayan hmvtnlrimizin uaqlarna Azrbaycan tarixi, mdniyyti, adt-nnlri haqqinda
trafl mlumat vermk, onlarm milli
zmind tlim-trbiysini tkil
etmkdir. Bu mqsdl mktbd
tdris olunan mumi thsil proqramna Azrbaycan dili v dbiyyat fnlri daxil edilmi, Azar
baycan tarixi, musiqisi, tsviri snti
zr drnk mllri yaradlmdr. Mktb Bak Slavyan Universiteti, Bak .-i 160 sayl mktb
v Humanitar litsey, Rusiyadak
Azrbaycan sfirliyi, AK v d.
qurumlarla mkdalq edir.
dor liyev adina muzey; Azorbaycan
xalqna qar genosid ekspozisiyas
mvcuddur.
Qrzstan Respublikasmda yaayan azorbaycanlilarm Azori ictimai
tokilat 1992 ildo yaradhndr. lkodo
toqr. 20 min azorbaycanli yaayr. Onlarn byk oksoriyyoti 20 osrin 30-cu
ilbrindo repressiyalar zamam srgn
edilmi Azorbaycan votondalardr.
Azori comiyyoti yarand giindon
qarsna homvotonlorin hquqlarm qo
rumaq, Qrzstanm ictimai hoyatinda
aktiv itirak etmok, tarixi votonlo miitomadi olaqolor saxlamaq moqsodini qoymudur. Qrzstan Milli Teleradio irkoti nozdindo Azori bosi foaliyyot
gstrir. Bikek ohrindo azorbaycanli

uaqlar n Bazar gn moktobi alm, Ulduzlar folklor zfoaliyyot an

sambli yaradlmdr. Qrzstanda yaayan azorbaycanlilar arasmda 4 elmlor
doktoru, 10 elmlor namizdi var, 7 nofor
Qrzstan Respublikasinin omokdar iisidir.
T r k i y o C m h u r i y y o t i . Trkiyodoki Azorbaycan diasporunun oksor
icma vo tokilatlan Azorbaycan Respublikas ilo ictimai-siyasi, iqtisadi, mo
doni olaqolorin mhkomlonmosind,
dvlot strukturlan ib six omokdalq
qurulmasinda foal itirak edirbr.
Tiirkiyo orazisindo 1991-2002 illordo
zmir Azorbaycan Kiiltiir Evi vo Dayanma Dornoyi , Manisa Azorbaycan
Kiiltiir vo Dayanma Dornoyi , Bursa
Azorbaycan Evi Dornoyi , Kocaeli
Azorbaycan Evi Dornoyi , anakkale
Azorbaycan Evi Dornoyi , Bahkesir
Azorbaycan Evi Dornoyi , Aydin
Azorbaycan Evi Dornoyi , Mula
Azorbaycan Evi Dornoyi , Adana
Azorbaycan Kltr vo Dayanma Dor
noyi , Antalya Azorbaycan Evi Dor
noyi , Ankara Azorbaycan Kiiltiir vo
Dayanma Dornoyi , dr Azorbay
can Kiiltiir vo Dayanma Dornoyi ,
Hatay Azorbaycan Tiirk Kiiltiir Merkezi , istanbul Azorbaycan Kiiltiir vo
Dayanma Dornoyi , Edirne Azor
baycan Evi Dornoyi vo s. comiyyotlor
yaradlmdr. 2004 ilin maynda skondorun ohorindo Trkiyodoki Azorbay
can tokilatlarn zndo birlodiron
Tiirkiyo Azorbaycan Dornokbri Federasiays (T A D F) tosis olunmudur. Federasiya lkonin 20-yo yaxn ohorind
(Ankara, istanbul, zmir, Bahkesir,
Tire, Drtyol, anaqqala, qdr vo s.)
foaliyyot gstoron Azorbaycan E vi comiyyotlorini ohato edir. Qurum Tiirkiyodo Azorbaycan maraqlarmi tobli edir.
Azorbaycan tokilatlarnm iini olaqolondirir. Trkiyodoki Azorbaycan dor
nokbri foaliyyot gstordiklori blgonin
ictimai-siyasi, iqtisadi-sosial vo modoni
hoyatinda foal rol oynayrlar. lko parlamentinin Azorbaycan osilli millot
vokili - Tiirkiyo Parlamentinin Xarici
laqlr Komissiyasinm sodri Mehmet
Giilger, Tiirkiyo-Azorbaycan Parla
mentbrarasi Dostluq Qrupunun sodr
mavini Ycel Artanta vo Dursun Akdeniz diaspor iindo yaxindan itirak
edir. istanbul Azorbaycan Kiiltiir vo
Dayanma Dornoyi 2004 ilin yanvarindan Azorbaycan Diinyasi adli jurnal buraxir. Azorbaycan osilli Tiirkiyo

vtnda Bayram Tanrverdiyo moxsus

Baycan F M radiosu stanbul ohorintb foaliyyot gstorir.
A v r o p a l k l r i . 2004 il aprel
aynn 17-do Almaniyann paytaxt Berlindo Avropa Azorbaycanlilan Konqresi nin (AAK) tosis edilmosi mxtolif
lkolordo yaayan azorbaycanhlarm tokilatlanmas istiqamtind ohomiyyotli
hadis oldu. Dnyan 28 lkosindo 50don artq diaspor lkilat - Rusiya, Ukrayna, Belarus, Moldova, sve, svero,
Norve, Danimarka, Fransa, Hollandiya, Avstriya, Bolqarstan, Rumniya,
Macarstan, Belika, Finlandiya vo Almaniyadak Azorbaycan icmalar AAKn kollektiv zvlridir. Regionda azorbaycanUlavm mlU-mdoni xsusiyyotlorm qorumaq, sosial v siyasi-hquqi
maraqlann tmin etmk konqresit sas
vziflrindndir. -n faliyyt saholrind biri do Azorbaycan, Qafqaz
vo Xozor blgolori ilo olaqoli elmi-todqiqat ilorini dostoklomok, fondlar, todqiqat institutlan, kitabxanalar vo arxivlor
tosis etmokdir. Tokilat Avropada,
MDB-do vo digor region larda faliyyt
gstorn diaspor qurumlar iJo omokdaliq edir.
Avropada on foal diaspor tokilatlanmizdan biri do 1999 ilin martmda
yaradlm Ukrayna Azorbaycanlilan
Konqresi dir (UAK). Comiyyot Ukray
na orazisindo yaayan azorbaycanhlarm
milli-modoni ononolorinin qorunmasinda, sosial-iqtisadi vo ictimai-siyasi
problemlorin hollindo miihiim rol
oynayir. Ukraynanm 27 inzibati morkozindo (Vinnitsa, Dnepropetrovsk, Do
netsk, Jitomir, Lvov, Odessa, Poltava,
Sevastopol, Ternopol, Xarkov, Xerson,
erkassk, erniqov vo d.) UAK-in regi
onal bolori vardir. Konqres foaliyyot
gstordiyi lkonin ictimai-mdoni loyatinda foal itirak edir, mxtolif ictimaimodoni vo xeyriyyo aksiyalar keirir,
Ukraynadaki digor diaspor morkozlori,
ictimai vo dvlot tokilatlar, xeyriyyo
fondlan ilo omokdalq olaqolori qurur.
Comiyyotin xotti ilo ernobllara, Zakarpatyedo tobii folakotlordon, Donbass
axtalarmda ba vermi qozalardan ziyan kmilr, hominin uaq evlorino,
internatlara, mharibo veteranlarna
maddi yardim gstorilir. 2000 ilin mar
tmda Kiyev vilayotinin rpen horindo
konqresin vosaiti hesabina Ukrayna airi Taras evekoya, 2004 ildo iso Kiyev
ohrind Heydor liyevo abido ucaldlmdr. Konqresin nozdindo Azor

baycan ansambli foaliyyot gstorir. Co

miyyotin bir sira regional bolori noz
dindo Bazar giinii moktoblori iloyir.
Kiyevdo konqresin
qozeti nor olunur. Konqresin
toobbs ilo Azorbaycan vo Ukrayna
arasinda tolobo mbadilolori, elmi miiossisolorin omkdal haqqinda miiqavilolor imzalanmdr. Konqres Azorbay
can vo Ukraynanm dvlot vo milli bayramlarimn, tarixi giinlorinin qeyd
olunmasinda, Ukraynanm ictimai-siya
si, iqtisadi, modoni todbirlorindo foal
itirak edir.
svedo toqr. 20 min azorbaycanli yaayr. Onlarm byk oksoriyyoti 1980
85 ilbrdo iran islam Respublikasindan
mhatirt elmi azorbaycanllardr.
2001 ildo Azorbaycan - sve Komitosi yaradlndr. Comiyyotin iindo bir
sira niifuzlu sve votonda da itirak
edir. Avropa Parlamentinin iizvii Olle
midt, sve parlamentinin Xarici laqolor Komissiyasimn sodri Marie Qriinland, homin komissiyanm iizvii Yoran
Lindbland, Malm ohor bolodiyyosinin
iizvii, i adami Tore Robertson, sve
Qrmz Xa Comiyyotinin niimayondosi
Brita Asbrinq, Boras Universitetinin
rektoru, professor Soid randost vo b.
komitonin iizvloridir. Komito Avropa
Parlamentino Dalq Qarabala bal
moruz hazrlam Pyer Qahrtonla
Azorbaycan-Ermonistan mnaqiosinin
tarixi kklori, masir durumu haqqinda
mzakirolr aparmdr. Komito hominin Nobel Fondunun sodri Mixael
Sohlmana Nobel mkafat toqdimetmo
morasimino Azorbaycan Respublikasndan nmayondo heyotinin dovot edilmo
si barodo mraciot etmidir. lkodo
Conubi Azorbaycandan mhacirot etmi
azorbaycanllar 2000 ili iyununda
Azorbaycan - sve Federasyonu nu
tosis etmilor. Comiyyot Azorbaycanla
bal 14 icman, ciimlodon, rk ,
Ulduz , Tribun , Savalan vo s.
birlodirir.
Avstriyada 2002 ilin oktyabnnda
yaradlm Azorbaycan akademik dornoyi" Xocal faciosinin 12-ci ildnm
ilo bal alman dilindo brourlar nor
etdirmidir. 2004 il iyunun 7-do Afrika-Asiya nstitutunda Bir neftin lekayosi - Azorbaycan nmunosi adl se
minar keirilmidir. Comiyyot Azorbay
can Respublikasinin dvbt strukturlar,
ictimai tokilatlar ilo six omokdalq
edir.
Niderland Krallnda foaliyyot gs-

tron Azorbaycan-Niderland Comiyyo

ti 2003 ilin avqustunda yaradlmdr.
Tokilatn 2004 ildon Benilks qozeti
nor olunur. Niderland Krallnn DenHaaq ohorindo 1993 ildon Azorbaycan
Trk Kltr Dornyi foaliyyot gstorir.
Tokilat Azorbaycan Respublikasinin
lko ictimaiyyotino tandlmas istiqamotindo bir sra konkret ibr grmiidiir. Onun toobbs ilo Den-Haaqda
yeioon beynolxalq tokilatlarn binalar qarsnda 20 Yanvar, Xocal soyqrmnm ildnmlorindo mitinqlor tokil edilmidir. Azorbaycandak qaqn
vo kknlor yardm gstorilmi. :.okilatn vosaiti hesabina Goncodo Q raba hidbrinin xatirosino bulaq k. npleksi tikilmidir.
Azorbaycan diasporunun on g i
tomsii olunduu Avropa lklri on
biri Almaniyadr. 1988 ildon bu li io
fasiblrb onlarla comiyyot foaliyyot ':>stormi, bir oxu bu gn do iini da an
etdirir. Azorbaycan-Almaniya
omiyyoti 1988 ildo Berlin ohorindo aradlm, Ermonistan-Azorbaycan
iinaqiosinin kkbri haqqinda Avrop. ic
timaiyyotino doru mlumatlarn a linlmasinda miihiim ilor grmdiir. annm rossam . hrari 90-ci ilbrdo >ir
neo dofo Azorbaycanda olmu, Bak Ja
z osorlorindon ibarot sorgilordon do
olunan vosaiti Qaraba mharibsi
veteranlarnn hesabina krm, mohur diinya rossamlarinin bir neo : >jinal osorini Azorbaycan ncosonot IV uzeyino balamdr.
Berlindo Azorbaycan-Alman A :ademiyasi (1986), Azorbaycan Ki; iir
Oca vo onun nozdindo Savalan rnali, Ocaq Comiyyoti (1988), O ir
Yurdu Modoniyyot vo Tohsil Comp v
li, Bonn ohorindo Azorbaycan Kii .ir
Oca , Dsseldorf ohorindo 1man-Azorbaycan Comiyyoti (19l i),
Frankfurt ohrind Azorbaycan odoni laqolor Comiyyoti , Kln ohr ndo Azorbaycan Kltr Comiyy.' i
(1990), Nrnberq ohorindo Azorbay
can Kltr Dornoyi (1990), Limburq
ohorindo Azorbaycan Evi (1997) vo s.
diaspor tkilatlar Azorbaycan Res
publikasi ib Almaniya arasinda ictimaimodoni vo iqtisadi olaqolorin inkiafnda
yaxndan itirak etmilor.
1996
ildo Almaniyadaki Azorbaycan
comiyyotbri vahid strukturda - Almaniya-Azorbaycan Comiyyotbri Federasiyas nda (A A C F) birbmilor. Federasiyanin osas moqsodi diaspor tokilat-

Ian arasinda olaqolori daha da giiclonka Tiirk Assosiasiyalar Assambleyaxamm Melikoffun foaliyyoti xiisusi yer
dirmokdir. Comiyyotin ilk byk aksiyas nm (ATAA) Amerika vo Kanadada
tutur. irin xamm anasi ilo birgo Fran
57 bosi foaliyyot gstorir. AT A A bir si
larmdan biri 1997 ilin mayinda Bonn o- sada ilk dofo Azorbaycan: kemii vo
ra dvri norlr, ciimlodon, The Tur
horindo Rusiya sofrliyi qarsnda keirindisi mvzusunda beynolxalq kollokkish World jurnalm (1989) dorc etdirir.
diyi mitinqdir. Fedcrasiya Rusiyanin
vium keirmidir. irin xamm Bakida
Ermonistana bir milyard dollar hocmin Etnik ofsanodon operayadok: Azor
ATAA Tiirkiyo vo Tiirk Amerika icmabaycanda Korolu mvzusunun inkialarinin keirdiyi forumlannda yaxindan
do horbi dy texnikasi, silah vermosino
etiraz olaraq yrii keirmidir. Bununla
fi kitabm, 1989-92 ilbrdo Qaraba ha- itirak edir, digor icmalarla six olaqo
disolori haqqinda 4 kitab vo Azorbaycan
olaqodar Federasiya adindan NATOyaradir. 2004 il yanvarnda Vainqtonda
tokilatn 24-cii qurultay Azorbaycan
dilindo M.S. Ordubadinin Qanli ilbr
nun Ba Katibino, BMT-yo, BM T
kitabim nor etdirmidir. Onlar Fransa
Tohliikosizlik urasnn daimi iizvii olan
Respublikasi Xarici lkolordo yaayan
kiitlovi informasiya vasitolorindo Dalq
dvlotlorin balarna, ATT-o vo b.
Azorbaycanllarla iizro Dvlot Komitosi ib birlikdo keirilmi vo qurultayin bir
Qaraba problemi ilo bal mntozom
beynolxalq tkilatlara etiraz moktublan
da gndorilmidir. 1999 il avqustun
giinii btvlkdo Azorbaycamn tobliino
xlar edirlor.
A m e r i k a B ir lo m i tathosr edilmidir. Qurultay ATAA-nin z
21-22-do AACF-nin Bonnda 1-ci qurull a r i v o K a n a d a . Azorbaycan mii
tay keirilmidir.
golocok foaliyyotindo tiirk diasporu ilo
2004
ilin oktyabnnda Berlin ohorin-hacirotinin on geni tomsii olunduu l- yana Azorbaycan diasporunun da
kolordon biri AB-dr. Burada yaayan
maraqlarini miidafio etmosi haqqinda
do "Nizami Goncovi adina Modoniyyot
azorbaycanhlarm sayi haqqinda doqiq
qorar qobul etmi^dir.
m dtutu foaliyyoto balamdr. insti
molumatlar olmasa da, miixtolif monbo2005
il aprelin 16-da Kanadamn
tution yaradlmasnda moqsod beynolToronto .-ndo Kanada-Azorbaycan
lordo onlarm sayi 400 mindon 1 milyona
xa
konfranslar, modoniyyot gnbri,
qodor gstorilir. AB-n Los-Anceles o- mokdalq Assosiasiyasi, Azorbaycan
sertlor vo s. modoni-ktlovi todbirlor
horindo 1997 ildo yaradlm Diinya
Tohsil vo Modoniyyot Morkozi, Kana
ke mok, Azorbaycan Respublikasi ib
da-Azorbaycan Qadinlar Assosiasiyasi,
A1 aniya arasinda modoni olaqolorin
Azorbaycan-Kanada Dostluq Comiyyoti,
mi komlondirilmosino yardm olmaq,
"Xaricd yaayan azrbaycanlKvebek Azorbaycanlilan Assosiasiyasi,
A7 rbaycan odobiyyat nmunolrini allarla bal dvlt siyasti haqOntario
Azorbaycanlilan Comiyyoti,
m; dilino torcmo etmok, Azorbaycan
qnda" Azrbaycan RespublikasKanada-Azorbaycan Alyansinm itirak
mo ;iniyyotini, incosonotini, dilini, tarinn qanunu. Bu qanun xaricd
ib Azorbaycan Tokilatlar Federasiyaxi aradrmaqdr. nstitutun nozdindo
yaayan azrbaycanllarla bal
sinin tosis konfrans keirilmidir.
ton m vo xobor morkozlori iloyir. E y
Azrbaycan Respublikasinin dvlt
A vstraliya
vo Y e n i Zeni amanda, alman vo Azorbaycan dili
siyastinin mqsd v prinsiplrini
1a n d i a. Bu lkolordo toqr. 10 min
ku Ian alm, kompyuter vo musiqi
v bu siyastin hyata keirilmsi
azorbaycanli yaayr. Avstraliyada
dorslori todris olunmaa balamdr.
il laqdar dvlt orqanlarimn fa Azorbaycanlilar Comiyyoti (1996,
Fransada Azorbaycan miihacirotinin
liyytinin saslarn myyn edir.
Sidney) vo Avstraliya-Azorbaycan Co
ilk niimayondolori (limordan boy Topmiyyoti (2003, Sidney), Yeni Zelandii! ;ov, Ceyhun boy Haciboyli vo b.)
Azorbaycanlilan Konqresi ( DA K) yalyada iso Azorbaycan-Yeni Zelandiya
20 osrin 1-ci rbndo foaliyyoto balasa
nz Amerika orazisindo deyil, dnyanm
Dostluq Comiyyoti (2004, Oklend) foa
da mtookkil diaspor tokilatlarnm
fo alamas son 15-20 ilo tosadf edir.
mxtolif lkolorindki Azorbaycan co- liyyot gstorir. Azorbaycanhlarm okso
miyyotbrinin foaliyyotini olaqolndirFi isada bir neo milli modoniyyot morriyyoti iran vo Trkiyodon km
moyo alr. 1997-2004 illordo diinyako, ori, ciimlodon, Azorbaycan Evi
miihacirlordir.
nn mxtlif lkolorind DAK-n 8 quA isiasiyasi foaliyyot gslorir. 2003 ilin
Azorbaycan diasporu v nstqil
no abrinda azorbaycanli tolobolor vo
Azorbaycan dvlotiliyi. Azorbaycan
rultay keirilmidir. Sonuncu qurultay
2005 ilin may aynda sve Krallnn
go :lor torofindon Azorbaycan-Fransa
Respublikasi 20 osrin sonlarmda dvlot
G clik Assosiasiyas (A FG A) yaraStokholm .-ndo keirilmidir. Qurulmiistoqillyini borpa etmoklo, comiyyotin
d dr. Comiyyotin moqsodi lkodo
tayn iindo Azorbaycan Respublikabiitiin saholorindo olduu kimi, tarixi
fo. iyyot gstoron azorbaycanli tolobo
snn dvlot vo hkumot nmayondolori,
votonin hdudlarmdan konarda yaayan
tkilatlarnn iini olaqolondirmokdir.
M illi Moclis zvlori, siyasi partiya
azorbaycanllaia olaqolor yaratmaq
2004 ildon assosiasiyamn Krp-Le
tomsililori, K V rhbrlori itirak et- istiqamotindo do osasl dnii yaratPont jurnal nor olunur. Fransa Resmilor. Qurultayda Azorbaycan Res
mdr. Lakin A. d.-nin vahid qvvo ki
publikasinda bir sira grkomli Azor
publikasinin Prezidenti conab lham
mi formalamas vo tokkl, ilk nvbaycan ziyalilan vo modoniyyot xadimliyevin tobrik moktubu oxunmu,
bodo, iimummilli lider Heydor liyevin
lori yaayr vo tarixi votonlo olaqolorin
DAK-n ton mddot orzindo foaliyyoti
mqsdynl siyasi foaliyyoti ilo bagclondirilmosi istiqamotindo konkret
mzakiro olunmu, tokilatn grdy
ldr. 20 osrin 60-ci illorinin sonu, 70-ci
ilor grrlor. Bel oxsiyyotlor srasnda
iloro msbot qiymot verilmidir. Qu
illorinin ovvollorindon balayaraq milli
Paisdoki Beynolxalq Diplomatik Akarultay itiraklan Ermonistan-Azor
diroli, iqtisadiyyatm, modoniyyotin,
demiyamn omokda, Strasburq vo Baki
baycan Dalq Qaraba mnaqiosi ilo
elmin, tohsilin inkiaf, monovi miihitin
Dvlot Universitetinin foxri doktoru,
bal mzakirolor aparm, prezidentin
salamlamas btvlkdo milli zbu istiqomotdo soylorini dostkbmilr.
Turkika fransiz jurnalmin ba redakndorko tokan vermidir. 70-80-ci il
lordo Heydor liyev xalqin qodiin
toru ren xanm Melikoffun qz irin
1970 ildo AB-da yaranm Ameri

tarixinin qorunmasa, modoniyyotinin

troqqisino, Azrbaycann btn dnyada tannmasna almdr. Homin
dvrn mvcud siyasi reall diaspor
problemi ilo milli-ideoloji zmind aq
vo sistemli okildo mul olmaa imkan
vermoso do, modoniyyot, incosonot, elm
sahosindo ciddi i aparlm, respublikamzn nailiyyotlori tobli edilmi,
diinya azorbaycanlilarmin tarixi votonlo
olaqosino xidmot edocok hor imkandan
istifado olunmudur. Xarici lkolorlo
modoni olaqolorin gclonmosi, torcmo
iinin vsotlonmosi, xaricdo yaayan
homvotonlorlo Azorbaycan Modoni laqolor Comiyyotinin ( Voton comiyyoti)
yaradilmasi soydalarmzm birliyino
xidmot edon mhm addimlardan idi.
1993-c ilin iyun ayinda tarixi zorurot vo
xalqin tolobi ilo Heydor liyev yenidon
respublika rohborliyino qayitdiqdan
sonra diinya azorbaycanhlan ilo olaqolor
sahosindo keyfiyyot vo mahiyyotco yeni
morholo balamdr. Heydor liyev
holo 1991-ci ildo Naxivan M R Ali
Moclisindo 31 dekabrm Diinya Azorbaycanhlarinm Homroylik gnii kimi
hor il qeyd olunmasi toobbsn qaldirmdr. , oxaxoli foaliyyotindo daha
bir milli-tarixi missiyam - diinya azorbaycanllarnn milli birliyinin ideoloqu,
tobliats vo tokilats olmaq rnissiyasn zorino gtrm, diinya azorbaycanhlan ilo ii dvlot ohomiyyotli
strateji mosoloyo evirmidir. Bu sahodo
dovlot konsepsiyasi - diinya azorbaycanlilarmin xalqimizin aynlmaz torkib
hissosi hesab edilmosi, Azorbaycan
Respublikasimn biitiin soydalarmzn
votoni sayilmasi, homvotonlorimizin
oqido vo omol birliyi zominindo icma
klindo formalamas, lobbiilik perspektivi, azorbaycanlq ideyasnn dov
lot siyasoti soviyyosino qaldrlmas da
mohz onun torofindon iroli srlmdr.
Xarici soforlorinin proqramma azorbaycanllarla grlorin daxil edilmosi,
miihm qorarlarm qobulu vo icrasi, diin
ya azorbaycanlilarmin miitookkilliyini,
siyasi-monovi inteqrasiyasim, tokilatlanmasn srotlondirdi. Milli dvlotilik
tariximizdo ilk dofo Heydor liyevin
simasinda siyasi prinsiplor vo millimnvi meynrlnr vohdotdo tozahr etdi,
onun rohborliyi ilo diinya azorbaycanlilarmin dogma votono xidmot edon
mtokkil qvvoyo evrilmok yolunda
dvlot soviyyosindo ciddi foaliyyot
baland. Dvlot bas xarici soforlori
zamam homvo\.nbrimvz.h grlrindo

onlarn problemlori ilo maraqlanm,

doyorli tvsiyolorii vermi, sofirliklrimizi bu io colb etmi, soydalarmz
lkomizin ictimai, iqtisadi, modoni
hoyatnda foal itiraka dovot etmidir
(mos., 20 oktyabr 1995 il, AB, NyuYork; 1 iyul 1996 il, Almaniya, Bonn;
15 yanvar 1997 il, Fransa, Paris; 22 iyun
1998 il, Byiik Britaniya, London; 22
iyun 2000 il, Rusiya Federasiyasi,
Moskva). Homvotonlorimizin milli-monovi birliyindo nomli hadiso olan bu
griilor lko rohborliyinin boyan etdiyi
prioritet mosolonin hollindo - diasporumuzun mtookkil qiivvo kimi formalamasinda holledici amillordon olmudur.
mummilli lidcr Heydor liyev byk
siyasi moharot, sobr vo qotiyyotlo diinya
azorbaycanlilarmin Dalq Qaraba
problemi otrafnda birlodiro bilmi,
onlarda voton eqi,milli toossbkelik
yaratmdr. Comi 10-15 il ovvol aynayn fordlor, on yax halda modoni-ictimai foall ilo seilon icmalar halmda
yaayan
homvotonlorimiz
hazirda
mummilli ideya ilo birloon, tarixi vo
tono xidmot ozmindo olan, xalqin iradosini diinya soviyyosindo ifado edon
foal siyasi qiivvoyo evrilmilor. Xalqimizin monovi birliyi, azorbaycanlq
ideallan Heydor liyevin toobbs vo
qorari ilo 2001-ci ilin noyabrmda Baki
da keirilo Diinya Azorbaycanlilarmin
I Qurultayinda z tocssmn tapd.
Qurultay xaricdo yaayan azorbaycanlilarm iimumi moqsod, vahid azorbaycanlq ideyas otrafnda biiomosi
yolunda mhm ohomiyyot kosb etdi,
diaspor horokatimn tarixindo keyliyyotco
yeni morholonin quruculuq vo tokilatlanma morholosinin osasini qoydu.
Qurultay nmayondlorinin tokliflori
nozoro alnaraq, disaporla i sahosindo
dvlot siyasotinin hoyata keirilmosini
tomin etmok iin Xarici lkolordo Yaayan Azorbaycanlilarla iizro Dovlot
Komitosi yaradildi. 2002 ilin dekabrmda
qobul olunmu Xarici lkolordo Yaayan azorbaycanllarla bal dovlot siyasoli haqqinda Qanun b sahodoki
prioritet istiqamotlori vo hiiquqi prin
siplori miioyyon etdi.
Azorbaycan Respublikasinin Prezi
denti lham liyev moyyonlodirilmi
siyasi xotto sadiq qalaraq, diinya azorbaycanlilari ilo olaqolorin mhkomlondirilmosi, gcl Azorbaycan diasporunun vo lobbisinin yaradilmasi mosololorino xiisusi diqqot yctirir, bu istiqomotdo
zoruri todbirlorin grlmosini tomin

edir. 2006 il martin 16-da Bakida keirilmi Diinya Azorbaycanlilarmin 2-ci

qurultayi diaspor quruculuu prosesindo iroliyo doru nvboti addim oldu.
Qurultayda qobul olunmu sonodlor Diinya Azorbaycanlilarmin 2-ci quvultayinin qotnamosi, qurultayin Azorbay
can Respublikasi Prezidentino vo diinya
azrbaycanllarna mraciotlori, qurultayin Ermonistan-Azorbaycan Dalq Qaraba mnaqiosi ilo olaqodar
diinya ictimaiyyotino, beynolxalq tokilatlara, xarici lkolorin parlamentlorino,
dovlot vo hkumot balarma, BMTnin Tohsil, Elm vo Modoniyyot Moso
lolori iizro Tokilatna (Y U N E S K O ),
Azorbaycan vo tiirk diaspor tokii tlarina miiraciotlori xaricdo yaayan . orbaycanlilarm qurultaydan sonraki iiddotdo konkret foaliyyot proqramidi
Son illor foaliyyot gstordiklori t kolorin ictimai-siyasi vo modoni hoyat ida
Azorbaycan comiyyotlorinin foal it .ak
etmolori diaspor quruculuu iini. on
miihiim istiqamotlorindon biridir. iir
sira lkolorin qanunvericilik, icra 1 kimiyyoti, yerli znidaroetmo orq<; iarinda tomsil olunmalan, kompakt y; adiqlan orazilordo Bazar giinii inok >blorinin almas, miixtolif icma vo bi ;klorin nozdindo 27 qozet, 10jurnal, 3 r lio
vo 1 televiziyanm foaliyyot gstormosi,
Azorbaycan hoqiqotlorinin diinya icti
maiyyotino atdrlmas moqsodilo mi (olif todbirlorin tokil edilmosi Azorbay an
diasporu nmayndolrinin ictimai-si si
foallnm artmasnn gstoricisidir.
d: 1 s m 1 1 v . Diinya azrbaycar

XX osrdo. ., 1997; l i y e v . Mstqilliy>niz

obodidir, . 1998; Diiya xalqlar. ., 1998; N st a f a y e v R. Azorbaycan dvbtiliyi; z: /.
vo dnyan dork etmo yolunda. ., 1998; R m a n 11 N. Tanmanlar, landanlar. B., 1998; > >b i b 1u V. Heydr liycv vo Azorbaycan < 's. B 1999; l i y c v Z. Beynolxalq m ibotlord diasporlann rolu. B., 2001; K o r i - li
E . Azorbaycan diasporu: nozoriyyo vo praki a.
B., 2001; Co fo r v N. Azrbaycanllar: etnoi' 1turoloji birliyin siyasi-ideoloji iifiiqlori. B., 20 2;
T a h i r l i A. Azorbaycan miihacirot tarixi. B.,
2003; Azorbaycan diasporuna dvlot qays. .,
2003; Diinya azorbaycanIlar. B., 2006; Azorbay
can diasporu; byk yolun balanc. ., 2006
Etibar Karimov

QTSADYYAT

QTSADYYATIN MUM XARAKTERSTKASI*

sadiyyatnda dn yaratd. lk nvbodo bilavasito neft xarlmas ilo olaqo
dar miixtolif istehsal saholori inkiaf et
di. Artiq 20 osrin ovvollorindo Aberonda onlarla neft email mssissi foa
liyyot gstorir vo homin dvrdo xarlan
xammaln 58%-i Baknn zndo emal
edilirdi. Neft sonayesi ilo olaqodar bura
da elektroenergetika sonayesi, bir sira
manqayrma vo metal email mossislori yarandi, ohalinin siirotli artuni ilo
olaqodar tikinti, yngl, yeyinti vo s.
sonaye saholorindo oxlu mossisolor
meydana goldi. Byiik hocmdo xarlan
neftin diinya bazarlarina noql edilmosi
zoruroti Xozor doniz gomiiliyini xeyli
genilondirdi. 19 osrin axirlarmda tikilmoyo balam Baki-Dorbond vo Baki-Tiflis domir yol xotlorinin istismara
verilmosi vo 20 osrin ovvollorindo Irovan-Culfa-Tobriz domir yol xottinin okilmosi Azorbaycan orazisinin miixtolif
blgolorinin do iqtisadi inkiafna tokan
verdi. Almaniyanin Simens irkoti
Godoboy mis modonlorinin istismanna
balad, Naxvanda daduz istehsalnn
hocmi xeyli artdi, Xozor donizindo baliq
ovu on yiiksok soviyyoyo qalxdi, Tovuzda dekorativ sement zavodu, bir sira
yerlordo korpic zavodlar vo s. mossislor io dd. Bu amilin tosiri ilo Azor
baycan orazilorinin bir ox hissolorinin
(xsuson okiniliyi inkiaf etdirmok
moqsodilo) monimsonilmosino baland.
Qorb rayonlarnda moskunladrlan alman ohalisi sonaye zmlyn xeyli
genilondirdi. Dzonlik orazilordo bir
sira suvarma ilorinin hoyata keirilmosi
sayosindo pambqln inkiaf yeni
morholoyo qalxdi. Homin dvrdo gcnilondirilon baramalq yiiksok inkiaf so
viyyosino atd. stehsal xeyli artan bu
xammal nvlori osasmda byk miqdarda ipok, pambiqtomizlomo vo s. emal so
nayesi mossislri yarandi, iqtisadiyya
*
Moqalo Azorbaycan Respublikasi iqtisadi kiaf
Nazirliyi rohborliyinin itirak ilo hazr/anmdr.
tin bir sira baqa sahoiori do inkiafetdi.

Diinyada on qodim insan moskonl indon biri olan Azorbaycan

oaz tobii-corafi oraitino, yeralt vo
yer
sorvotlorinin zonginliyino gro
lap i dimdon uzun osrlor boyu oxistiqamc It tosorriifat foaliyyoti n olverili iokan idi. Tarixi monboloro vo
arxe )ji materiallara gro, onun ohalisi
ox Jimlordon taxllq, heyvandarlq,
bqlq, zmlk, meyvoilik,
toro zilik-bostanlq vo s. saholori
ohat edon, suvarma sistemlorino malik
geni liqyash kond tosorrfat ilo, miix
tolif notkarlq nvlori, modonxarma,
xs n neft, duz, metal, miixtolif tikinti
mat illan istehsali ilo mul olnudu.
Ikodo mhm ticarot morkozlori
oldt tndan, xsuson tarixi ipok yolu
zo io olverili mvqe tutduundan
Az aycan dnyanm - xsuson Avro
pa \ Asiya qitolorinin bir ox lkoloi
ilo g i iqtisadi olaqoloro malik idi.
! osrin ortalarnda Aberonun Bibih ->
t sahosindo mexaniki sulla ilk
neft uyusu qazldqdan sonra (1847)
Az aycan iqtisadiyyat inkiaf
mo losi kemidir.
rinci
morholo
( 18 5 0
192 ). Bu dvrdo neft sonayesinin ikiaf trici inhisar vo irkotlorin, shmdar miyyotlrinin, habelo yerli sahibkai. n geni foaliyyoti ilo sociyyolonirci Neft sonayesi ancaq Aberonda
inki edirdi. 19 osrin axrlarnda biitiin
diinyada oldo olunan neftin yansi
burada hasil edilirdi.
xarlan neftin byk qismi xam
halda xarico ixrac edilir, yalmz az
miqdar bosit sullaia emal olunurdu.
Elmi-texniki toroqqi noticosindo miixtolif neft mohsullarma artan tolobat vo
bununla olaqodar bu sahonin irimiqyasli
yksolii tezliklo biitiin Azorbaycan iqti-

Bu morholodo Azorbaycan hom iqtisadiyyatn artm srotino vo istehsalin

torkib geniliyino, hom do mohsuldar
qiivvolorin iimumi inkiaf soviyyosino gro Rusiya imperiyasinda qabaqcil yerlordon birini tuturdu. Sonaye miiossisolorinin 1908 ildo aparlan mumrusiya siyahiyaalma molumatlanna gro, biitiin
Conubi Qafqazda nvcud olan fabrikzavod sonaye miiossisolorinin 59%-i,
onlarda alan fohlolorin 80%-i vo isteh
sal olunan iimumi sonaye mohsulunun
92%-i Azorbaycanm payna drdii.
Azorbaycan hotta mumrusiya sonaye
mohsulu istehsalinda da n yerdo idi.
Azorbaycan biitiin Rusiyada hasil edilon
iimumi sonaye mohsulunun 5%-o qodorini verirdi, onun orazisindo imperiyanin
fabrik-zavod sonaye saholorinin 8%-o
qodori comlomidi. Sonaye mohsulunun
adambama istehsalna gro Baki quberniyasi (239 rubl) Rusiyanin biitiin osas
quberniyalar iorisindo n yerdo idi
(Moskva - 212 rubl, Sankt-Peterburq 164 rubl vo Vladimir - 146 rubl vo s.).
Qisa vaxt orzindo Azorbaycan iqlisadiyyatinda osason neft sonayesinin liesabna ba veron yiiksolio baxmayaraq,
onun mohsuldar qiivvolorinin iimumi
soviyyosi vo tookkiil mcyillori asl lkoloro xas olan birtorofli inkiaf ynm
ilo sociyyolonirdi. Belo ki, 1913 ildo is
tehsal olunan iimumi sonaye mohsulu
nun 80%-don oxu tokco neft sonaye
sinin, kond tosorrfatnda iso iimumi
okin saholorinin 98%-i ancaq iki sahonin
taxllm vo pambqln payma
drd. Suvarma obokosi zoif olduu
n okiniliyo yararli torpaqlarm an
caq yartsi istifado edilirdi. razinin byk oksoriyyoti dvrn masir noqliyyat
vasitolorindon mohrum idi, mohsuldar
qiivvolorin inkiaf soviyyosino gro onun
ayn-ayn regionlari arasmda ox byk
forqlor yaranmd. Azorbaycan iqtisadiyyatmdak yksok inkiaf srti 20 os-

w
i miqyasda istisman sovet dvltinin
rin 1-ci onilliyinin ortalarndan azalmaenerji balansnn yaxladnlmasna vo
a balad v mumi soviyyosi aa d- diqqot morkozindo idi. Azorbaycan nefti
onun somorosinin artmasina sobob oldu.
Sovet ttifaq iin osason iki cohotdon
d. Bunun osas sobblri homin dvrdo
20 osrin 50-ci illorinin ortalanna qodor
osas neft sonayesi morkozi olan Azor
Rusiyada balana bhrann neft sona- mstsna ohomiyyot kosb edirdi. Birincibaycan faizm iizorindo qolobonin oldo
yesini do brmsi, Birinci dnya mha- si, ox siirotlo inkiaf edon xalq tosorriifatmi neft mohsullan ilo tam domoklo edilmosindo misilsiz rol oynadi.
ribosinin balanmas il noqliyyatn bii
Azorbaycan iqtisadiyyatinin ikinci
lkonin bu sahodo hor hansi baqa dvtiin nvlrinin horktinin pozulmas
miihiim sahosi olan kond tosrrfatnda
lotdon asl voziyyoto dmsinin qars
nticsind Bak neftinin dnya bazaralnrd. kincisi, zaman yiiksok key fiy- ciddi doyiikliklor ba verdi. Kond tolarma xanlmasnn mohdudlamas,
srrfatnm inkiaf n on vacib olan
yotli Baki neftinin ixracindan oldo edilon
imperiya daxilinda ictimai-siyasi sabitlisuvanlan okin saholori az genilndirils
valyuta geni sonayelodinn layiholoriyin pozulmas, bolevik-danak birloni hoyata keirmok iin avadanhq vo do, maddi-texniki bazann, tosorrfatmo/rinin Azarbaycanda trotdiyi soylararas aqrozootexniki xidmotin soviy
texnologiyalar oldo edilmosindo vo So
qrmlar, hmin qvvolorlo birlikdo
yosi xeyli yaxladrld, kond
sorvet ittifaqimn qisa mddotdo iqtisadi
Scntrokaspi diktaturas mn Azorbay
riifati saholori olverili zonalarda ir iaf
qiidrotinin mhkomlondirilmosindo mscanin varidatm talan etmosi vo s. idi.
etdirildi. Heyvandarln cins tori bini
tosna rol oynayrd. lkodo hasil edilon
Noticodo, 1920 ildo ncft hasilatnn hocyaxladrmaq vo onun yem ba/ sini
neftin 70-80%-ini veron Azorbaycanda
mi 1913 ilo nisboton 3 dofo, onun email
mhkomlndirmk istiqamotindo
r2,4 dofo vo digor saholordo do istehsalin bu sahonin inkiaf keyfiyyotco yeni
Ion ilor mal-qarann mohsuldi iini
soviyyoyo qalxdi. Neft hasilati siirotlo
hocmi dofolorlo azaldi. 1920 ildo sonaye
ovvolki dvrloro nisboton artirdi.
>nd
borpa edildi vo hocmino gro znn on
mohsulunun hocmi 1913 il soviyyosinin
tosorrfat sahosindoki nailiyyotlor
un
toqr. 48%-ini tokil edirdi. Kond tosor- yiiksok hoddino (1941 ildo 23,5 mln. /)
atd. Azorbaycanda neft hasilatinm
riifatinda iimumi okin saholori 1,6 dofo,
emal sonayesinin gclonmsin sob; ol
du. Kond tosrrfatnda zoruri tod' lor
artrlmasmda Aberonda yeni yaayri-ayri mohsullarm hocmi iso daha ox
taqlarm kofi vo istismarinm intenazaldi, noqliyyat vo istehsalin baqa
ardicil hoyata keirilmodiyindon
vin
saholori ciddi dantlara moruz qaldi.
saholori zoif artirdi (1940 ildo 1913 dosivlodirilmsi, Kr-Araz dzonliyindo
yeni neft ehtiyatlarmin akar edilmosi
kindon comi 162,2 min ha ox idi), yni
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyoti
dvriindo miistoqil lkoin foaliyyotindo
do ohomiyyotli rol oynadi. Donizdo kof zamanda biitiin saholor iizro mohsul ,irlq aa idi. Beb ki, 1913-40 ill do
onun sosial-iqtisadi inkiaf mosololo- edilmi yataqlann istismarna baland.
Artiq 20 osrin 50-ci illorinin ovvolbrindo
rino xiisusi diqqot yetirilirdi. Lakin
kond tosorrfat mohsulunun m imi
dovrdo respublikadaki miirokkob daxili
Azorbaycanda xarlan neftin 20%-i,
hocmi 56% artm, heyvandarlq ioh70-ci ilbrin ovvolbrindo 60%-don oxu,
orait vo lkonin zonginliklorino sahib
sullan iso btvliikdo azalmd.
sonralar iso 90%-o qodori Xozorin Azor
olmaq n bir ox iri dvlotlorin ona
Bu morholodo Azorbaycanin ox
qar yaratdqlar hor cr toxribatlar
giiclii noqliyyat sistemi yarandi. D nir
baycan sektorunun payma drd.
Neft sonayesinin inkiafnda bir sira
osas diqqotini dovlot miistoqilliyini
yol xotlorinin uzunluu 2,4 dofo ; di,
qoruyub saxlamaa ynoldon Azorbay elmi-texniki yeniliklorin vo istismar iisul- respublika orazisinin, demok olar, l n
can Xalq Ciimhuriyyoti hkumotini iqti
blgolorini ohato edon yeni xotlor . di
larinin votoni olan Azorbaycan aq do
nizdo neft-qaz xarlmas sahosindo do (Bak-Astara, lot-Mincivan-Q; m,
sadi mosololorlo bal problemlorin holilk morkoz oldu. Digor torofdon, res
lindo byk otin/iklorlo zbdirmidi.
Mincivan-Culfa, Salyan-Neftala, (acqabul-li Bayraml, Alabal-Q ;u,
publikada neft sonayesinin somoroli inkiBununla belo, dovlot aqrar sahodo bir
sira islahatlar aparmaa hazrlar, afn tomin etmok n genitorkibli Y e v l a x -Bord-Adam-Xank; li,
Yevlax-Balakon). Respublikanm \
in
istehsal kompleksi yarandi. Bu kompleks
neftin ixraci, xarici iqtisadi olaqolorin
orazisini olaqolondiron avtomobil \
aneft-qaz xarlmasna osaslanan vo ona
genilndirilmsi, Xozor gomiiliyinin
rinin six obokosi yarandi. Baki X
or
xidmot edon giiclii neft email, neft-kimya
inkiaf vo s. mosololorin holli ilo olaqo
donizindo
on
byk
liman
ohorino
vvo kimya, qara metallurgiya (boru vo
dar todbirlor hazrlamd. Lakin bolerildi.
Azorbaycanda
yeni
noqliyyat
1
ii
manqayrma
n
metal
istehsah),
neftviklorin lkoni ial etmosi onlarm hoya
- hava nOqliyyati da yarandi vo siir .lo
manqayrma, cihazqayirma, elektrota keirilmsin imkan vermodi.
genilonmoyo balad.
energetika, tikinti materiallan istehsah
Birinci niorholodo yaranm byk
50-ci ilbrin axirlarmda yeni zongin
vo s. sonaye saholorindon ibarot idi.
iqtisadi potensial vo istehsal imkanlan
neft rayonlarmda, xiisusilo Qorbi SibirAzorbaycanin baqa tobii sorvotlobtvlkdo lkonin sonraki iimumi todo daha ucuz neft xammah hasilatinm
rindon vo imkanlarmdan da istifado ediroqqisindo, habelo mohsuldar qvvolorin
siirotlo artmasi ib olaqodar Azorbaycan
lorok, respublikada olvan metallurgiya,
Rusiya imperiyasimn digor orazilorino
da bu osas sahonin inkiafma Morkozin
mamqayrmann bir sira yeni istiqanisboton daha srotli vo miqyasl tokimara ildon-ilo azaldi vo ona aynlan
motbri (elektronika, energetika manlindo byk rol oynadi.
vosaitin miqdari mohdudlad. Bunun
qayrmas, elektrotexnika, moiot cihazIkinci morholo (1920-91).
noticosindo 60-ci illordo Azorbaycan
qayrmas vo s.), meo vo aac email,
Azorbaycan iqtisadiyyatinin daha yiik
yiingiil vo yeyinti sonaye saholorinin insok vo hortorofli inkiafmn bu morholosi
osas iqtisadi inkiaf gstoricilorinin ar
sovet hakimiyyoti illorino tosadiif edir.
kiaf respublikada sonayenin genilontim srtinogr SSR-nin miivafiq orta
lknin baqa tobii xammal nvloi ilo mosini tomin etdi. 20-ci ilbrin sonlarmgstoricilorindon xeyli geri qalirdi.
zongin olmasina baxmayaraq, yeni neft
dan tobii vo somt qazimn sonaye miqyaBununla belo, SSR-nin torkibindo
ehtiyatlarmin akara xarlmas vo ge- snda istismarna balanmas yanacaqolarkon Azorbaycanin mohsuldar qiiv-

volorinin inkiafnda byiik doyiiklikbr

ba verdi, grnmomi nailiyyotlor oldo
edildi. Bu morholo biri-birindon z inkiaf xiisusiyyotlorino gro forqlonon iki
dvro ayrihr. 70-ci ilbrin ovvollorinodok
olan birinci dvrdo Azorbaycan iqtisadiyyatimn inkiafnda xeyli yksoli ba
verso do, onun soviyyosi iimumi sosialiqtisadi inkiafn bir sira zoruri toloblorino cavab vermirdi. Sonaye birtorofli
inkiaf etdirilir vo respublikaya aynlan
vosaitin oxu SSR-nin iimumi monafeyino
idmot edon neft sonayesinin vo
qismon do onunla olaqodar olan bir
qrup ;aholorin inkiafna ynoldilirdi.
Resp blikann baqa tobii sorvotlorind
vo imkanlarmdan zoif istifado
edile
ino gro onun zoruri saholori ya
he
viaf etmir, ya da onlarm inkiaf
sovi osi xeyli aa vo mohdud olurdu.
Biiti
bunlar yerli omok ehtiyatlarmdan
>x zoif istifado edilmosi vo ohalinii ifahinin aa dmosi ilo nticolonit. i. Kond tosorrfatnda suvarma
ob: osinin zoifliyi iiziindon yararli
torj iq saholori okin dvriyyosindon
kon da qalir, onun iimumi mohsuldarh artmirdi.
/ zorbaycan iqtisadiyyatinin osl yiiksoli^ 70-ci illor - 80-ci ilbrin 1-ci yansnc: ba verdi. Beb ki, respublikaya
rohborlik edon Heydor liyev Azorbay
can i sosial-iqtisadi inkiafna byiik
hoc do vosait vo resurslar ayrilmasina
nail oldu. 1970-85 illordo Azorbaycan
ii ayrlm maliyyo vosaiti sovet
d\ iniin biitiin ovvolki 50 ilindo istifa 1 olunan vosaitdon 1,4 dofo ox idi.
920-69 illordo Azorbaycanin sosialiql di inkiafna ildo orta hesabla comi
34 7 mln. rubl vosait sorf edildiyi hal
da. 970-85 illordo onun hocmi ildo orta
hes bla 2,1 mlrd. rubla borabor oldu vo
bii n sosial-iqtisadi sahobrin inkiafna
im m verdi.
Respublikada sonayenin osas sahob
rin! ohato edon 220-yo qodor yeni iri so
naye mossisosi tikilib istifadoyo verildi
(ovvolki 50 ildokinin 70%-i qodor). Sona
yenin quruluu osasl okildo tokmillodi, respublikanm zongin xammal vo baqa imkanlarmdan daha somoroli istifado
etmoklo istehsalin yeni istiqamotlori ya
randi ki, bu da yerli omok ehtiyatlarmdan somoroli istifado olunmasinda oho
miyyotli rol oynadi. Respublikada oxsaholi manqayrma sonayesinin giiclii
inkiaf, onun yeni miihiim saholorinin
yaradilmasi ilo yana, ononovi neft-modon manqayrmas da ohatoli istehsal

sahosino evrildi. Biitiin SSR-do bu sa

honin iimumi mohsulunun 70%-o qodorini veron Azorbaycanda onun, demok
olar ki, biitiin zoruri avadanhqlarimn
hamisi istehsal edilirdi.
Yeni sahobrin inkiaf ilo yana,
respublikanm ononovi sonaye sahosi
olan yanacaq-energetika kompleksinin
inkiafnda ox ciddi keyfyyot doyiikliklori ba verdi. Neft email miiossisolorinin istehsal gclrini artirmaq moqso
dilo Bakida miiasir texnologiyalar osa
smda ED-AVQ (ELO U -AVT) tipli iki
quru qisa mddotdo ina edilib istismara verildi. Azorbaycanda hasil edilon
xam neftin tam hocmi, Rusiya vo Qazaxistan neftinin iso bir qismi Bakida emal
edilirdi, Bu, btvlkdo yanacaq sona
yesinin iimumi istehsalda soviyyosinin
yiiksoldilmosino vo neft-kimya sonayesi
nin inkiaf iiiin olavo xammal oldo edil
mosino imkan verdi. Bununla yana,
ikinci morholonin bu dvriindo Azorbay
canda neft hasilati aa dso do, yeni
qaz yataqlarinin istismara verilmosi
hesabma xeyli artan (15 mlrd. m3) tobii
qaz hasilati yanacaq sonayesinin res
publika iqtisadiyyatnda apanci rolunu
osason saxladi. Conubi Qafqazda on byiik istilik-elektrik stansiyasi olan Azor
baycan DRES-in, Kiir ay iizorindo on
iri su-elektrik stansiyasi olan omkir
SES-in vo b. stansiyalarin yaradilmasi
respublikanm yanacaq-enerji sistemini
mhkomlondirdi vo noticodo Azorbay
canin qaza, elektrik enerjisino olan tolobati tam donildi.
Yiiksok inkiaf tempi Azorbaycan
iqtisadiyyatinin biitiin saholorini, cmlodon kond tosrrfatm da ohato etmidi. Respublika rohbori Heydor liyev
70-ci ilbrin ovvolbrindo SSR hkumoti
qarsnda aqrar sektorun inkiaf, kond
ohalisinin moulluu, giizoram baximndan taleykl mosololor qaldrd vo
onlarm hollino nail oldu. 1971-75 illordo
1966-70 illordokino nisboton mohsul
istehsah 34% artdi, bir sira vacib saholordo yiiksok gstoricilor oldo edilmosinin mhkom tomoli yaradildi. 1976-80
illordo Azorbaycan kond tosorriifatimn
iimumi mohsulunun artmna gro
SSR-do birinci yero xd. Aqrar sekto
run maddi-texniki bazasnn mhkmlondirilmosi iin miihiim todbirlor grld. istehsalin ixtisaslamasnda yerli
xsusiyyotlri, somorolilik gstoricilori
nozoro alnaraq mtoroqqi doyiikliklor
edildi. On min hektarlarla balar vo
zm plantasiyalar salnd, okinilik

modoniyyotinin ykslmsi n byk

ilor grld.
Respublikada suvarma okiniliyinin
imkanlarmdan geni vo somoroli istifado
edilmosino xiisusi diqqot yetirildi vo
miixtolif toyinatl oxlu su tosorrfat
obyektlori (doryaalar, kanallar vo s.)
tikilib istifadoyo verildi. Su tosorriifati
tikintisino 1920-70 illordo comi 755 mln.
rubl, 1971-85 illordo iso 3,1 mlrd. rubl
vosait sorf edildi. Noticodo, okinilikdo
istifado edilon saholor 21,5% genibndi,
onun iimumi mohsulunun hocmi iso 2,7
dofo oxald. Bu illordo Azorbaycanda 9
mln. f-dan ox pambiq, 735 min t tiitiin,
11,3 mln. t-a qodor torovoz, 16,5 mln. t
iiziim, 295 min /-dan artiq yal ay yarpa istehsal olundu. Bu roqomlor homin
mohsullann sovet dvrnn ovvolki 50
ilindo oldo edilmi hocmindon xeyli ox
idi. 1985 ildo btvlkdo SSR-do okiilikdo istifado edilon torpaq saholorinin
0,8%-i Azorbaycan orazisindo olduu
halda, o, hasil edilon iimumi mohsulun
2%-don oxunu verirdi. Azorbaycan
iiziim vo tiitiin istehsalna gro 1-ci, yal
ay istehsalna gro 2-ci, tobii ipok xam
mah istehsahna gro 3-c, pambiq istehsalna gro 4-cii, torovoz istehsahna
gro 5-ci yerdo idi. Heyvandarln yem
bazasmm mhkomlondirilmosi vo malqaramn cins torkibinin yaxladrlmas
hesabma onun inkiafnda da ohomiy
yotli doyiijikliklor ba verdi.
Bebliklo, Azorbaycan iqtisadiyyati
20 osrin 70-80-ci ilbrindo znn on
yiiksok inkiaf zirvosino qalxdi. Bu
dvrdo iqtisadiyyatda yiiksok artim siiroti tomin edildi, onun strukturu xeyli
yaxladrld. Biitiin bunlar da mstqil Azorbaycanin iqtisadi bazasmm formaladrlmas vo inkiaf etdirilmosindo
mstosna rol oynadi.
BMT-nin beynolxalq miiqayisolor
proqramlarimn inetodologiyasina osa
son, 1980-ci ilbrin ovvolindo Azorbay
can adambana don daxili mohsulun
hocmino gro 220 lko arasmda 112-ci
yeri tuturdu. Bu gstorici bir ox orq
lkolorindoki soviyyodon yuxan, qarda
Trkiyonin miivafiq gstoricisi soviyyosin uyun idi.
Homin dvr daha ox milli moqsodloro cavab veron iqtisadiyyatn geimiqyash artimi, mohsuldar qiivvolorin
hortorofli kompleks yiiksolii ib sociyyo
vi idi. Lakin milli iqtisadiyyatn uurlu
inkiaf 80-ci ilbrin 2-ci yarsndan balayaraq koskin okildo zoillodi, bir ox
holledici saholordo mohsul istehsalinin

hocni osasl dorocodo aa dd. Respblika iqtisadiyyatnda ohomiyyotli rol

oynayan zmlk-orablq kompleksinin dalmasna sobob olan mohdudladrc todbirlor, istismara verilmok orofsindo olan mhiim sonaye
mossisobrini vo baqa yarmq tikintilori maliyyolodirmonin dayandrlmas,
Ermonistann Azorbaycan orazisinin
20%-ini ial etmosi, 1 mln. noforodok
azorbaycanlnn z doma yurdlanndan
qovularaq qaqn vo mocburi kkno
evrilmsi, kemi SSR respublikalan
ilo iqtisadi olaqolorin pozulmas Azorbay
can iqtisadiyyatna gcl zorbo vurdu.
nc morholo (1991 ildon
sonra). Azorbaycan iqtisadiyyat
mstoqillik dvrniin ilk illorindo hom
SSR dvrndon miras qalm tonozzl
iind idi, hom do soritosiz vo mosuliyyotsiz idaroilik noticosindo daha srotlo
gerilomokdo davam edorok dorin bhran
keirirdi. 1991-93 illordo lkdo DM-in
vo sonaye istehsalnn hocmi 2 dofo, kond
tosorrfat mohsullarnn iimumi hocmi
40%, osasl vosait qoyuluu 3 dofo, yk
dvriyyosi 4 dofo azalmd.
1991-93 illordo iqtisadi islahatlarn
aparlmas sahosindo moyyon ilor griild, lkodo iqtisadi transformasiyann
balanmasna imkan veron qtisadi
mstoqillik haqqinda Konstitusiya Qa
nunu qobul edildi, milli valyuta - manat
dvriyyoyo buraxld, qiymotlor liberalladrld, iqtisadi sorbostlik vo mossisolorin mstqilliyi artrld.
Lakin lkodo mal qtl yarand
n mossislrin oksoriyyoti inhisarla meyillondi, milli valyutanm zoruri
tominat bazas olmadna gro onun
alclq qabiliyyoti koskin okildo aa
dd vo s. Btn bunlar isizliyin artmas, ohalinin rifahnm koskin srotdo
pislomosi ilo noticolondi.
Heydor liyevin respublika rohborliyino qaydndan sonra lko iqtisadiyyatnda kkl doyiikliklor aparlmasna
baknd. Azorbaycan Respublikasinin
iqtisadiyyatn diroltnok, onun miistoqilliyiin btn saholordo qorunmasn
tomin etmok iin dnlm strategiya hazrland vo bu strategiyada neft
faktoruna stiinlk verildi. 1994 ildo
Azorbaycan Respublikasi dnyann byiik neft irkotlori ilo srin miiqavilsi ni imzaladi. Bu, lkoni ar voziyyotdon xarmam yegano x yolu idi.
Miistoqil Azorbaycan baqa neft hasil
edon lkolorin kediyi yolla getmodi,
zniin orijinal inkiaf modelini sedi.

Neft siyasoti lkonin mumi inkiaf

strategiyas, hquqi, demokratik comiy
yotin prisiplori ilo olaqlondirildi, milli
monafelor, investisiya mhitinin yaxlamas, xarici ticarotin liberallamas
istiqamotindo zoruri todbirlor hoyata keirildi.
lkodo somoroli maliyyo, pul-kredit,
vergi, qiymot, gnriik siyasotini hoyata
keirmok iin beynolxalq standartlara
cavab veron 70-don ox qanun qiivvoyo
mindi, 100-don ox forman vo soroncam
imzalandi, 30-a yaxn dvlot proqrami
qobul edildi (2006), dvlotin iqtisadi si

loblorino uyun okildo yenidon qurulmasi, iqtisadiyyata daxili vo xarici investisiyalarm colb edilmosindon ibarot idi.
Azorbaycan Respublikasinda dvlot omlakinin zolldirilmsinin 2-ci
Dvlot Proqrami nda (2000, avqust)
osas moqsodlor artq yksolido olan mil
li iqtisadiyyatin strukturunun tokmillodi ilmosi vo roqabot miihitinin formaladrlmas osasinda onun somoroliliyini
artirmaq, bazar mnasibtlorinin dayclar olan zol mlkiyyotilor toboqosi
dairosini genilondirmok vo gclndirmok, iqtisadiyyata hom daxili, horn do

pleks tohlili siibut edir ki, respublikanin

davaml inkiafn, ohalinin layiqlj hoyat
soviyyosini tomin etmok moqsodi dayan dvlot siyasoti mvoffqiyytlo ho
yata keirilir. Son illor Azorbaycan biitvlkdo iqtisadiyyatin inkiaf soviyyosi
ni sociyyolondiron miihiim gstricinin
DM-in artim srotino gro lider lkolor
srasndadr (sxem 1). Belo ki, 2000-06
illordo DM-in hocmi 2,4 dofo artm,
onun adambana don mobloi 2000
ildo 665 A B dollarna borabor olduu
halda, 2006 ildo 2373 A B dollan olmud (sxem 2).

2000

2001

2002

motloro olan ehtiyacn donilmosi, sanitariya vo gigiyena raitinin, hominin

otraf mhitin yaxladrlmas, insan
n layiqli hoyat raitinin tomin edil
mosi moqsodilo 225-don ox todbir hoya
ta keirilmidir (2006).
2003-04 illordo yoxsulluun azaldilmasma ynolmi todbirlordo toqr. 1,7 mlrd.
AB dollan hocmindo vosait xorclonmidir. Grlon ilrin noticosindo 2001-06 il
lordo lkodo yoxsulluun soviyyosi 49%don 20,8%-o enmidi* (sxem 4).
Azorbaycamn ictimai-siyasi, sosialiqtisadi hoyatnda ba veron irimiqyasli

2003

2004

2005

2006

Sxem 2. Azorbaycanda DM-in adambama hocmi, A B dollan ilo.

Sxem 1. Azorbaycanda DM-in artim dinamikasi, mln. manatla.

yasotini icra edon iqtisadi quruinlar yaradld, miilkiyyot mnasibotlrind

kklii doyiikliklor edilmosi moqsodilo
cosarotli addmlar atildi.
Artiq 1996 ildon DM-do, kond tosorrfatnda, xidmot sferasinda, 1997 il
don sonayedo, sonralar iso bir sira baqa
istehsal saholorindo miitomadi artim
meyli yarandi.
lkodoki ictimai-siyasi qeyri-sabitlik
vo Ermonistan in birbaa tocaviizii Azor
baycanda dvlot omlakinin zollodirilmosino digor M D B lkolorindon gee balanmasina sobob oldu. Lakin onun ho
yata keirilmsi n normativ-hiiquqi
baza yaradildi, moqsodlori, istiqamotlori
vo prinsiplori Azorbaycan Respublikasinda 1995-98 illordo dvlot mlkiyyotinin zollodirilmsinin Dvlot Proqram nda z oksini tapdi. Bu miihiim sonoddo miioyyon edilmi moqsodlor bazar
iqtisadiyyatimn yaradilmasi, iqtisadiyyatin strukturunun milli maraqlarin to-

xarici investisiyalar colb etmok, ohai in

zollodirmo prosesindo geni vo
il
itirakn tomin etmok olmudur.
Hoyata keirilon todbirlorin not >
sindo 35 mindon ox kiik mossisc
digor obyekt zollodirilmi, 1500- n
ox sohmdar comiyyoti yaradlm, ikiyyotilorin (paylarm) sayi 300 n i
kemi, sohmdarlarn say iso 120 nr
atmdr (2006).
Respublikaya xarici investisiyala n
colb edilmosi, ocnobi investorlarn hii
quq vo monafelorinin qanunvericilik yo
lu ilo mdafiosi, qarlql sorfoli omokdaln tomin edilmosi n hortorofli i
aparld. Noticodo, Azorbaycamn iqtisa
di vo sosial toroqqisinin neft hasil edon
bir sira baqa lkolorlo mqayisodo xeyli
yiiksok olmasi tomin edildi, lkonin ma
liyyo imkanlari ohomiyyotli dorocodo
artdi.
lko iqtisadiyyatimn inkiafn xarakterizo edon osas gstoricilorin kom-

bdc
etmi
goli.
Biic
qi p

sadiyyatn dinamik inkiaf

golir vo xorclorinin artmn tomin
r. Son 10 ildo dvlot biidcosinin
' xorclori 10 dofodon ox artmdr.
xorclorinin strukturunda miitoroq.eslor ba verir (sxem 3).
isial toyinath xorclorin siirotlo artmaj ilo yana, dvlot bdcosindon inves lya ynmlii todbirloro ildon-ilo da
ha X vosait aynlir. 2006 ildo nvboti il
! qobul edilmi dvlot biidcosindo in
vest ,iya ynml xorclor 27%o-o (2000
ildo comi 2%i-o) borabor idi.
Sosial sahodo mvcud problemlorin
kompleks okildo hollini nozordo tutan
2003- 2005 illordo yoxsulluun azaldilmasi vo iqtisadi inkiaf iizro Dvlot Proqramfna uyun olaraq, ohalinin isteh
sal resurslarmdan, ciimlodon torpaqdan, su ehtiyatlarmdan istifado etmosi,
habelo onlarm ilo tomin olunmasi,
tohsil almaq, sohiyyo xidmotlorindon
faydalanmaq imkanlarmn genilondirilmosi, kiilorlo qadnlarn biitiin soviyyolordo hiiquq boraborliyinin tomin edil
mosi, infrastruktur vo kommunal xid-

komiyyot vo keyfyyot doyiikliklori bir

daha tosdiqloyir ki, Heydor liyevin
miioyyon etdiyi inkiaf strategiyas milli
monafelor, respublikanin potensial imkanlan, diinya iqtisadiyyatimn inkiaf
meyillori nozoro alnaraq uurla hoyata
keirilir.
Dvlot quruculuunun mhkomlondirilmosi, lko iqtisadiyyatimn keyfyyotco yeni morhloy kemosi, BakTbilisi-Ceyhan neft boru kmorinin istifadoyo verilmosi, digor qlobal vo re
gional layiholordo itirak, Qorb vo orq
ilo tarazladrlm omokdalq siyasoti
nin hoyata keirilmosind oldo olunan
nailiyyotlor Azorbaycamn yax golocokdo dnyann sivil, inkiaf etmi lkolori sviyysin yksolcoyino dolalot
edir.
Respublikanin iqtisadi yksolii xey
li dorocodo neft amilinin hesabina tomin
edilmidir. Bu obyektiv haldr, nki
dvlot mstoqilliyinin ilk illorindo - ox
otin, maliyyo resurslarnn olmad bir
dvrdo neft amili n plana okilmoso idi,
mharibo oraitindo yaayan Azorbay

can belo dinamik inkiaf edo, gcl ma

liyyo imkanlarma malik ola bilmozdi.
lko neftinin diinya bazarma daha
byiik hocmdo xarlmasnn byk
hocmdo valyuta daxil olmasi ilo noticolonocoyino gro Azorbaycan dvloti makroiqtisadi sabitliyin qorunmasmi, biitiin
soviyyolordo maliyyo vosaitlorindon istifadonin somoroliliyini, offafln tomin
edilmosini vacib bir vozifo kimi qiymotlondirir.
Azorbaycan Respublikasi Dvlot
Neft Fondunda (A R D N F ) toplanan vosaitlordon somoroli istifado olunmasi, bu
vosaitlorin bir qismindon on miihiim sosi
al mosololorin holli n istifado edilmosi,
xeyli hissosinin iso golocok nosillor iin
strateji ehtiyat kimi qorunub saxlanmasi
ilo bal dvlot strategiyasi miioyyon
edilmi, ARDNF-nin beynolxalq stan
dartlara uyun olaraq idaro olunmasi sis
temi formaladmlm, Neft vo qaz golirlorinin idaro olunmasi iizro uzunmddotli
strategiya Azorbaycan Respublikasi
Prezidentinin 27 sentyabr 2004 il tarixli
formam ilo tosdiq edilmidir.
Azorbaycan dvltinin miioyyon et
diyi inkiaf strategiyasinda prinsipial
moqamlardan biri do ondan ibarotdir ki,
neft moqsod yox, vasitodir, Azorbaycan
iqtisadiyyatimn golocoyini tokco neftlo
balamaq olmaz. Odur ki, qeyri-neft
sektorunun daha siirotli inkiaf iqtisadi
siyasotin prioritet istiqamotlorindon biri
kimi miioyyon edilmidir.
2003
ilin noyabnnda Azorbaycan
Respublikasi Prezidenti lham liyev
Azorbaycan Respublikasinin sosialiqtisadi inkiafnm srotlndmlmosi todbirlori haqqinda forman imzaladi. Bu
tarixi sonoddo qarya qoyulmu vozifolorin hoyata keirilmosi noticosindo iqti
sadi vo investisiya oraiti xeyli yaxlam, yeni istehsal obyektlori vo i yerlori
alm, qeyri-neft sektorunun daha
siirotlo inkiaf etdirilmosi n real imkanlar yaradlmdr.
Sorbost bazar miinasibotlorinin inkiafn iqtisadi siyasotin prioritet istiqamoti hesab edon Azorbaycan dvloti lkodo zol sektorun genilonmosin, kiik
vo orta biznesin inkiafna mane olan
ongollorin aradan qaldrlmas, iimumiyyotlo, olverili igiizar investisiya miihiti
nin yaradilmasi n ardcl vo sistemli
todbirlor hoyata keirir.
Hazrda DM-in paynda zol sek
torun xiisusi okisi 81% (sonayedo
79,1%), kond tsrrfatnda 97,7%, ticarotdo 98,3%, tikintido 90,2) tokil edir

(2006). Bu, hom MDB mka, hom do

Avropa lkolori ilo miiqayisodo yiiksok
noticodir.
mummilli lider Heydor liyevin
2002 ilin aprel-may aylarinda yerli vo
xarici i adamlari ilo grlorinin noticosi olaraq imzalanm bir sira mhm
forman vo soroncamlar lkodo sahibkarln inkiafnda yeni morholonin osasini
qoymu, Prezidentin Formam (2002) ilo
tosdiq edildikdon sonra hoyata keirilon
Azorbaycanda kiik voorta sahibkarlin inkiarnm Dvlol Proqram (2002-

edilmsi, lkonin qiymotli kazlar bazarnn diinya kapital bazarna inteqrasiyas n raitin yaradilmasi isti
qamotindo ilor genilonir.
lkodo istehsal hovoslndirmk,
yerli istehsal mallarnn davamlln
artrmaq moqsodilo, gmrk riisumlarnn totbiqi n evik mexanizm qurulmasn, onlar tarif vo qiymotlorinin, iqtisadi inkiaf toloblorino uyun
olaraq, dvlot torofindon tonzimlonmosini tomin etmok moqsodilo T arif
(qiymot) uras yaradlmdr.

Sxem 3. Dvbl bdcsinin golir vo xocloiin dinamikas, n/n. manla.

2005 iffor) iso lkodo sahibkarhm inkiafna byk tokan vermidir.

Sahibkarln inkiaf strategiyas
Azorbaycan Respublikasimn Prezidenti
lham liyev torofindon uurla hoyata
keirilir. Dvlot Proqramnda moyyonlodirilmi istiqamotlor: lkodo sahibkarlq mhitinin yaxladrlmas, regionlarda sahibkarlm maliyyo tominatmn
artrlmas, mvcud potensial haqqinda
molumat bazasnn yaradilmasi, infrastrukturun inkiaf etdirilmosi, sahibkarln toviqino ynoldilmi dvlot tonzimlomosinin hoyata keirilmosi, dov
lot sahibkar mnasibotlorinin inkiaf,
sahibkarlarn hquqlarnn mdafiosi
mexanizmlorinin tokmillodirilmsi vo sahibkarlara texniki yardmn genilondi ilmosi zro ilor davan etdirilir (2006).
lkonin daxili maliyyo ehtiyatlarn iqtisadiyyatin real sektoruna qoyulan investisiyaya ynoldilmosi, qiy
motli kazlar bazarnda maliyyo sabitliyinin vo tohlkosizliyinin tomin

Mstoqilliyin ilk illorindo radikal

todbirlor noticosindo lkonin sonaye
potensialna ciddi ziyan vurulmudur. Sonayenin strukturu koskin okildo doyimi, onun baqa regionlarla
olaqodar olan bir sira istehsal saholori
z foaliyyotini dayandrmdr. Son
illordo grlm todbirlor noticosindo
sonaye istehsalinin dinamikasinda pozitiv meyillor gclonir. Sonayenin
strukturunun yaxladrlmas n
etibarl zomin yaradlr. Xalq istehlaki mallarinin vo digor mohsullarm istehsalnda inkiaf srotlonir. zollodirilmi mossiso vo obyektlrin,
sohmdar comiyyotlorinin foaliyyotbrini canlandrmaq, onlarn keyfiyyot
gstoricilorinin yaxladrlmas moq
sodilo tokmil iqtisadi mexanizmlordon
istifado olunur.
Sonaye vo Energetika Nazirliyinin,
Miidafio Sonayesi Nazirliyinin yaradilmasi respublikada iqtisadiyyatin
bu miihiim sahosinin dnlm dov

lot siyasoti osasmda inkiaf etdirilmosi

iin yeni perspektivlor a*.
Kond tosorriifatim inkiaf etdirmok
iin olverili oraito vo unikal imkanlara
malik lko olan Azorbaycanm iqtisadiyyatinda aqrar sektor osrlor boyu mii
hiim yer tutmudur. Miiasir dvrn forqlondirici xiisusiyyoti ondan ibarotdir ki,
kond tosrrfatnda osasl doyiikliklor
edilmi, torpaq kondlilorin xiisusi mlkiyyotino verilmidir.
Son illorin yekunlan siibut edii ki,
aqrar islahatlarm birinci morholr i is
tehsal hocminin xeyli artmas, ialinin orzaqla yerli monbolor lies; ->ma
tochizat soviyyosinin yaxlamas . lkonin orzaq tohlkosizliyinin 1 rin
edilmosi n real orait yaranma ilo
nticolonmidir.
Azorbaycan dvloti respublika halisinin yarismin yaad konddo
ar
islahatlarm yeni morholosindo din
daha siirotli sosial-iqtisadi ink ?fi,
konddo miiasir tolobloro cavab
on
istehsal, sosial infrastrukturlarin
adilmasi, fermer tsrrfatlarma q nn artrlmas, onlara gstorilon ; roservis, marketinq xidmotinin ya ^1lamas istiqamotindo grlon il. in
miqyasmn genilndirilmosini zii iin
iqtisadi siyasotinin prioritet istiqa iotlorindon biri kimi qiymotlondirir.
rspublikada aqrar sektorun inkial Ja
mahido olunan miisbot meyillorii iaha da gclonmosi, istehsal olunan 1 hsullarn somoroliliyi vo keyfiyyo
n
yiiksoldilmosi, onlarin daxili vo
ci
bazarlara maneosiz xarlmas
in
miihiim todbirlor grlr. Konddo
li
xammala osaslanan emal miiossis
inin, istehsal saholorinin yaradih si
zmlk, pambqlq, meyvrn <,
aylq kimi omoktutumlu, yiiksoki rli saholorin inkiaf imkanlanmn reai $mas n konkret layiholor hoyata eirilir.
iqtisadiyyatin iimumi inkiaf me; li
no uyun olaraq, noqliyyat sahosindo
xeyli irolilomo ba verir. Xozor Do niz
Gomiiliyi bir neo miiasir irihocmli
tankerlorlo, Azorbaycan Hava Yollan
Dvlot Konserni on miiasir toyyarolorlo
tomin olunur. Domir yol noqliyyati bir
ox istiqamotlordo foaliyyotini borpa
etmidir, yiik vo sorniin danmasnda
ohomiyyotli yer tutan avtomobil magistrallarinm yenidon qurulmasi n
irimiqyash ilor grlr.
Azorbaycan Briisseldo keirilon
(1993) beynolxalq konfransda iroli sii-

rlm A vropa-Qafqaz-Asiya ar>l

da noqliyyat dohlizinin inkiafm bttlica moqsod kimi nozordo tutan boyannamoni imzalam vo TRASEKA Proqramna qoulmudur.
Avropa ttifaqnn dostoyi ilo Ba
kida keirilmi (1998), dnyann 32
dvlotindon nmayondolrin itirak
etdiyi Byiik pok Yolu nun borpasna hosr olunmu beynolxalq kon
fransda Avropa vo Asiyanm 12 dvloti torofindon A v r o p a - Q a f q a z - A s i y a
( T R A S E K A ) dohlizinin inkiafna
dair Beynolxalq noqliyyat haqqinda
sas 'oxtorfli Sazi imzalanmdr.
Baku T R A SEK A -n in Daimi Katibliyin ba ofisi almdr.
Q im ipok Yolunun borpasi Azor
bayc n Avropa vo orqlo omokdaln: iaha da dorinlmsi, inteqrasi
ya p >seslorinin gclonmosi iin tosirli nil, eyni zamanda onun iqtisa
di te kosizliyinin etibarl qarantdr,
noql at infrastrukturunun miiasir
diiny standartlarna uyun olaraq
yeni mosi, milli noqliyyat-yol siste
mini diinya kommunikasiya mokanina s otli inteqrasiyas n mhkom
bazji .aratmdr.
A orbaycan Respublikasi imali
Avicpa-Rusiya-Xozor donizi-Azorbayc n-ran-ran kfozi-Hindistan
mai ulunu ohato edon im alCon
beynolxalq noqliyyat dohlizi
iizrc >azio do qoulmu, 10 itirak
dv don biri olmudur.
ki Tbilisi-Axalkali-Qars domir
yoh dohlizinin istifadoyo verilmosi
Azo aycamn Avropa vo orq ilo noqliyy iqtisadi olaqolorinin inkiafnda
ox iihm rol oynayacaqdir.
istoqil Azorbaycanm inkiaf
stio giyasinda regionlarin sosial-iqtisa
inkiafnn srotlondirilmosi
ml in yer tutur. nki regionlarin
inki ifnda neo-neo onilliklori ohato
edo dvrdon miras qalm uyunsuzl qlar vo isizlik problemlori holo
do vvcuddur. 20 osrin ovvollorindo
Baki diinya neft sonayesinin osas morkozlorindon biri kimi tamnsa da,
Azorbaycanm digor rayonlarimn payina iimumi mohsulun comi 9%-i drd. Sovet dvrndo bu roqom nisboton artsa da, iqtisadi potensialin
osas hissosi yalmz Baki vo Sumqayit
ohorlorindo comlomidi. Bu cr qcyri-borabor inkiaf respublikanm so
sial-iqtisadi toroqqisini longitmi,
moulluq problemlorinin hollindo

ox ciddi otinliklr yaratm, somorsiz miqrasiya axnn gclndirmidi.

20 osrin 70-ci illorindo Heydor liyev
problemin koskinliyini, onun ar so
sial-iqtisadi noticoloro gotirib xara
bilocoyini nozoro alaraq, SSR hkumoti qarsnda respublika iqtisadiyyatnn strukturunun tokmillodirilnosi, rayonlarda sonaye, tikinti, noq
liyyat miiossisolorinin yaradilmasi,
omoktutumlu, yksokgolirli iizmiiliik, aylq vo meyvoiliyi inkiaf
ilo bal mosololor qaldrd vo onlarin

landiqdan sonra lkd makrosabitliyin tomin olunmasi, neft strategiyasinn reallamas, respublika iqtisadiyyatnn salamladrlmas, lkoyo xa
rici investisiyalar colb edilmosi, kiik
vo orta biznesin, xidmotlor sahosinin
inkiaf etdirilmosi ilo bal grlon
todbirlor noticosindo mvcud gorginlik nisboton yumald.
Regionlarin tarazl inkiafn ziiniin iqtisadi siyasotinin miihiim istiqamoti hesab edon Azorbaycan dvlti

hollino nail oldu. Respublikanm ohor

vo rayonlarnda oxsayl yeni sonaye,
tikinti miiossisolorinin io salnmas,
kond yerlorindo byk iqtisadi iroliloyilor, yiizlorlo sosial-modoni obyektlorin istifadoyo verilmosi noticosindo
respublikanm DM-indo, iqtisadiy
yatin salio, orazi strukturunda regionlarin xiisusi okisi xeyli artdi. Lakin
dvlot m iistoqilliyinin borpasindan
sonraki ilk illordo istehsal hocminin
koskin okildo azalmas, lkonin idaro
edilmosindo buraxlm kobud sohvlor
regionlarin sosial-iqtisadi inkiafna
ciddi zorbolor vurdu. Noinki Bakida,
eloco do regionlarda yiiz minbrlo in
san isiz qaldi, ohalinin ahongdarl
ilo seilon tokrar istehsalinda xeyli uyunsuzluqlar yarandi, ohalinin tobii
artm sroti aa dd, konddon
miqrasiya axini giiclondi.
1994 ildo s in mqavilosi imza-

do regional siyasoto yeni yanamalar

olmaldr. nki inzibati-amirlik sis
temi maddi-texniki resurslarin morkozlodirilmi bldrmo monbolori,
yuxandan miioyyon edibn planladrma artiq yoxdur vo bazar qanunlan
n plana kemidir. Yerli hakimiyyot
orqanlanmn bdco vosaitlorindon isti
fado hiiquqlan genilonir, azad igiizarliq, sahibkarhq foaliyyotinin gclonmosi ilo yana bolodiyyo miilkiyyoti do formalar.
11
fevral 2004 ildo Azorbaycan Respublikasmin Prezidenti Azorbaycan
Respublikasi
regionlarmin
sosialiqtisadi inkiaf Dvlot Proqrammin
(2004-2008-ci illor) tosdiq edilmosi
haqqinda forman imzalad. Dvlot Proqram lkonin ohalisi n byk oho
miyyot kosb edon, bir neo fundamental
mosolonin hollino ynolmi aadak
moqsodlori nozordo tutur:

- rilko iqtisadiyyatinin tarazl inkiaf\mv\ tmin ol\nmas\ v nei\ amilmdon aslln azaldlmas;
- regionlar arasmda sosial-iqtisadi
inkiafa gr yaranm uyunsuzluqlarn, somorsiz miqrasiya proseslorinin xeyli dorocod yumaldlmas;
- regionlarn malik oldu resurslardan somoroli istifado olunmasi;
- regionlarda sahibkarln genilndirilmosi, mvcud yerli istehsal
mssisolorinin foaliyyotinin brpas
vo gcbndirilmosi, yeni i yerbri ya
radilmasi;
- regionlarn istehsal, sosial infrastrukturunun masir tobbbr soviyyosindo qurulmas.
Bundan lav, dvbt basnm sorncamlar ib respublikanm bir ox o-

iimumi doyori 0,5 mlrd. A B dollan

olan mhm layiholrin hoyata keirilmosi davam etdirilir (2006).
Maliyylodirilmi layiholorin 80%-indon oxu regionlann payma diir,
onlarm 90%-i iso istehsal vo emal yniimldr.
Bununla belo, regionlarda inkiaf
elementlorino malik olan, lakin onlari
kifayot dorocodo realhdra bilmoyon
miiossisolor holo do vardir. lko basnn tapr ilo hazrlanm, sonaye
nin inkiafna aid Dvlot Proqrammda regionlarda iqtisadiyyatm bu mii
hiim sahosinin yerli xammal vo resurslar hesabma daha siirotlo inkiaf etdi-

sindo zn dorultmu iqtisadi mexanizmlordon istifado olunmasi, xiisu

si iqtisadi zonalarin yaradilmasi lko
iqtisadiyyatinin tarazl inkiafna z
msbt losirini gstormokdodir.
Azorbaycan dnyann on nfuzlu
maliyyo tokilatlar: Diinya Bank,
Beynolxalq Valyuta Fondu (BVF) ,
Avropa Yenidonqurma vo kiaf
Bank ( A Y B ) , Asiya nkiaf Bank,
slam nkiaf Bank, Alm aniyann
K fW nkiaf Bank, rob Fondlar
(Kveyt Fondu, Abu-Dabi Fondu,
Soudiyyo Fondu, O P E K Fom),
Yaponiya Beynolxalq mokda lq
Bank, Qara Doniz Ticarot vo trik al'

2004 06 illordo yaradlm ycni

yerlorinin xiisusi okisi

hr v rayonlarnn sosial-qtisadi inkiafnn srotlndirilmsin dair bir sra

todbirlor plan tosdiq edilmidir.
Regionlarda istehsal vo sosial infrastrukturlarn yenidn qurulmas istiqamotindo irimiqyasl layihlrin ha
yata keirilmsi noticosindo respublikann rcgionknndn adambama cin umumi mhsul 2006 \ld 2003 il
dokino nisboton 1,5 dfdn ox artmdr. Bak ilo yana, Naxivan M R
vo digor iqtisadi rayonlarda dnya
standartlarna cavab veron istehsal vo
xidmot saholori, ofisbr, binalar istifa
doyo verilir. Rabito, informasiya texnologiyalari, noqliyyat, energetika,
qaz tochizati sistemi tokmilloir, miia
sir mbits stansiyalan, qovaq/ar alir. Ucqar kondlordo ohaliyo xidmotin
yaxladrlmas ilo bal oxsayl
todbirlor hoyata keirilir. zol sektorun strukturu tokmilloir, hom onono
vi istehsal vo xidmot, hom do intellektual miilkiyyot saholorino sormayo
qoymaq mara artir.
Regionlann sosial-iqtisadi inkiaf Dvlot Proqrami (2004-2008-ci
illor) orivosindo hoyata keirilon
todbirlor noticosindo yeni i yerlorinin
83%-i regionlann, 94%-i qeyri-neft
sektorunun payma dr (sxem 5).
2004-06 illordo, Baki vo Sumqayit
ohorlri istisna olmaqla, Naxivan
MR-o, digor ohor vo rayonlara aynIan bdc xorclori 2001 03 illordokino
nisboton 2,2 dofo ox olmudur.
Regionlann sosial-iqtisadi inkiafina maliyyo tominatmin artrlmasnda beynolxalq maliyyo qurumlan da
foal itirak edir. Beynolxalq maliyyo
institutlarmin yardimi ilo regionlarda

baycan Respublikasinin maliyyo imkanlar qat-qat yaxlab, artiq onun

kreditor lko kimi x etmosi n
mhkom real bazas vardr. lkonin
malik olduu valyutalarn mobloi 4
mlrd. A B dollarndan oxdur.
Azorbaycan dvlotinin xarici borcu
DM-in 12%-ini tokil edir (2006), bu,
ksr lkobro aid soviyyodon xeyli aadr.
Xaici iqtisadi ticarot olaqlrind
kkl doyiikliklor noticosindo Azorbay
can dnyann 130-dan ox lkosi ilo iqti
sadi o aokdalq olaqolori qurmudur.
Resp/ kann xarici ticarot dvriyyosind mi ot saldo yaranmdr. Bu meyil
yaxm
uzaq golocokdo do zn gstoroc ir. xracda hololik neft vo neft
mohs . iistiin yer tutur, lakin qeyrineft ; torunun iistiin inkiaf ixracin
strukl
na da z msbot tosirini gstorir. do xarici bazara xmaq iin
roqa!
davamli mohsullar istehsal
edilm
problemino do diqqot artinhr.

qtisadiyyata sistemli yanama, in

vestisiya vo struktur siyasotinin daha da
tokmillomosi, lkonin iqtisadi tohliiko
sizliyinin tomin edilmosino orail yaradan strateji proqramlarin hoyata keirilmosi n plana okilir. Biitiin saholordo
yenilomo prosesi srotlonir. Keyfiyyotli
inkiaf. real sektorun somorosinin artinlmasi, ohalinin rifah halinin yiiksoldilmosi mosobbrino getdikco daha ox
nom verilir.
nkiaf etmi lkolor iin sociyyovi
olan yiiksok innovasiyali yeni iqtisa
diyyat yaradilmasina xidmot edon todbirlorin hoyata keirildiyi Azorbaycanda
ixrac potensialimn artmasma, omok
mohsuldarlnn, ciimlodon intellektual omoyin mohsuldarlnm daha da
yiiksolmosino nail olmaq n sosial-iq
tisadi motivasiya vo idaroetmo mexanizmlori yaradilmasi ilo bal miihiim
ohomiyyot kosb edon ilor grlr.
Taleyino bu qodor ar snaqlar dm Azorbaycan xalqimn z votoninin

orazi btvlyn borpa cdocoyi bhosizdir. Bu taleyiiklii mosobnin holli

Azorbaycanin inkiaf srotino vo digor
parametrlorino, iimumiyyotlo, iqtisadi
siyasoti no mahiyyotli pozitiv dzolilor
edilmosino sobob olacaqdir.
Dvlotin iqtisadi siyasotinin funda
mental ohomiyyot kosb edon istiqamotbri iizro miioyyon edilmi vozifolorin mvoffoqiyyotlo yerino yetirilmosi miistoqil
Azorbaycan dvlotinin davamli inkiafda olacana, onun qloballaan dnyada zno layiqli yer tutacana qoti inam
yaradir.
d.: H e y d o r 1i e v Azorbaycan XXI
osr vo nc minilliyin ayrcnda. B., 2001;
N ad i ro v A. Miistoqil Azorbaycan iqtisadiyya
tinin inkiaf mosololori. B., 2001;
e ; .,
2003; S m d z a d Z. Byiik yoln morhololori.
Yarim osrdo Azorbaycan iqtisadiyyati, onun
reallq vo perspektivlori. B., 2004.
AsJ Nadirov, Ziyad Smwdzada

qeyri-nel't scktounda
94":

QTSAD POTENSAL
fbii resurs potensiah
S x e n 5.

rilmosi nozordo tutulmudur. Regionlarn inkiaf, yoxsullun azaldlmas vo isizliyin lovii nozordo tutan
strateji proqramlarin reallamas noti
cosindo lkonin iqtisadi hoyati daha
da canlanm, real sektor vo xidmot
saholorino aid yiizlorlo miiossiso yaradilmasi hesabma artiq 2006 ilin sonuna 500 mindon ox yeni i yeri almdr.
Mlumdur ki, hor bir inkiaf etmi
dvlot zniin iqtisadi siyasotindo re
gionlar arasmda sosial-iqtisadi inkiafa gro rvcud olan kkl forqlori
azaltmaq iin miixtolif gzot mexanizmlorindn istifado edir. Keid dvrnii spesifik oraitdo yaayan Azor
baycan kimi dvlot n bu cohot xii
susilo ohomiyyotlidir. Regionlann inkiafndak msbot meyillorin mhkomlonmosi, morkozdon uzaq olan
kond rayonlarmda investisiya mhitiin yaxlamas iin diinya tocrbo-

Bank vo digor beynolxalq iqtisad yat institutlar ilo faydal omokda ,\

edir.
1996
ildo Azorbaycan ilo Avropa
ttifaq arasnda Torofdalq

mokdalq Sazii
imzalandqd n
sonra iqtisadi ticarot olaqolori siiro:
artmaqdadr. lkonin diinya iqtis tdiyyatina inteqrasiyasmi siirotlond mok moqsodilo Azorbaycan Respublikasinin mumdnya Ticarot Tokilatina iizv olmasi ilo bal intensiv daniqlar apanlir (2006).
Azorbaycan Respublikasinin M D B
lkolori ib iqtisadi olaqolori do mii
hiim ohomiyyoto malikdir vo hazirda
bu lkolorlo qarlql maraa osaslanan omokdalq inkiaf etdirilir.
Mstoqilliyin ilk ilbrindo respubli
kanm maliyyo imkanlan yox dorocosindo idi. Beynolxalq maliyyo qurumlarindan kredit almaq istoyondo oxlu
otinliklor, ar ortloi zloon Azor-

A M'baycan Respublikasmda iqtisa

di ii Iafn osasn tokil edon balca
tobi sorvot neft vo qaz ehtiyatdr.
Tar, molumatlara gro, Azorbaycan
da r idon hob qodim dvrlordon istifa
do
imosino balanm, lko 19 osrin
son, da neftin istehsal hocmino gro
dn da nciil yerlordon birini tutmuf ur. ndiyo qodor Azorbaycanda
yeri tokindon 2 mlrd. 350 mln. t neft vo
kor, ensat hasil edilmidir (2005).
. zorbaycan Respublikasinin iqtisa
di inkiaf potensialinda su-enerji ehtiyatlan miihiim yer tutur. Azorbaycan
Respublikasinin 31,7 km3 illik su ehtiyatimn 10 km3-\ (27%) onun orazisindo
formalar, qalan hissosi tranzit aylarm ehtiyatidir. Respublika aylarnm
44 mlrd. kVt.scicit hocmindo potensial
enerji resursunun 16 mlrd. kVt.saati
miiasir texnika totbiqi oraitindo istifadoedilmo imkanma malikdir ki, bu
nun da 7 mlrd. kVt.saatmin istifadosi
iqtisadi baximdan sorfolidir. Son 50 ildo
Respublikada Kiir vo Araz aylar iis-

tiindo istifadoyo verilmi Mingoevir,

omkir, Sorsong, Yenikond, Araz
qova SES-lorinin iimumi giicii 2
mlrd. kVt.saat tokil edir. Bu hesabla
aylarn enerjisindon somoroli istifado
ehtiyati 5 mlrd. kVt.saat tokil edir.
Respublika aylarmn potensial enerji
ehtiyati texniki-iqtisadi cohotdon istifa
dosi sorfoli olan enerji ehtiyatindan 8-9
dofo oxdur (2005).
Tbii srvtlr mn etibaril
qrupa blnr: brpa olunmayan;
brpa olunan; tknmyn.
Brpa olunmayan tbii srvtlr
btn yeralti faydal qazntlar da
xildir.
Brpa olunan tbii srvtlr mhsuldar torpaqlar, tbii bitki, heyvanat almi, melr daxildir.
Tknmyn tbii srvtlr su, iq
lim, tbii bitki ehtiyatlan daxildir.
Azorbaycan Respublikasmda istifa
dosi nozordo tutulan alternativ enerji
ehtiyatlarmin monimsonilmosi elektrik
vo istilik enerjisi alnmas n etibarli

monbodir. Aberon, Kolbocr-Lan,

Naxivan, irvan, Lonkoran-Astara,
Aran regionlarimn geotermal, gno,
kiibk enerjisi elektrik enerjisinin tobii
monboyino evrilo bilor. Azorbaycan
Respublikasmda mvcud olan miixtolif
faydali filizlorin, qara, olvan metallann
vo s-nin akar edilmi ehtiyatlarmin
istifadosi miistosna ohomiyyoto malik
dir. Bunlara Dakoson domir filizi, Zoylik alunit, tkonmokdo olan Paraaay
molibden, Gml quruun, Alabal
inaqnetik domir filizi, Filizay, Adoro,
Munundoro, Mehmana polimetal yataqlari daxildir. Qeyri-filiz ehtiyatlarma
Xablaq, Naxivan, Nehrom duz, dolomit, Dasalahl bentonit modoni aid
dir. Zongilan, Dakoson, Kolbocor rayonlanndaki, Naxivan MR-doki qizil
yataqlari istifado baximindan perspektivlidir. Azorbaycan Respublikasinin
perspektiv ohomiyyotli faydali qazinti
yataqlarmin golocokdo monimsonilmo
si vo onlarm bazasinda istehsal proseslorini baa atdran miiasir metallurgi
ya mossisolrinin yaradilmasi kimyametallurgiya, manqayrma, metal

email, cihazqayrma kimi saholrin inkiafn da tmin etmk imkan verir.

Tikinti-snaye kompleksinin potensial ehtiyatn tokil edon yeralt v
yerst tikinti materiallar - ohngda,
mormor, travertin, tuf, hminin kironit, korpic, semet istehsal n xammaln Aberon yarmadasnda, Yuxar
Qaraba, Gnc-Qazax, Kolboco-Lan, Naxivan vo Aran regionlannda
zngin yataqlar nvcddr.
Ni)bi Nbiyev

stehsal potensial v
sas fondlar
Azorbaycan Respublikasinin iqtisadi potesial istehsal olunmu v olunmam maddi vo qeyri-maddi ehtiyatlarn mocmusu olan milli sorvotdon
ibarotdir. Bu milli sorvotin mtlq oksoriyytii tobii ehtiyatlar, ciimlodon
mineral xammal, xsuson karbohidro-

giic manlar, trc mexanizmlor,

noqliyyat vasitolri vo bu kimi omk
vasitolori osas fondlar adlanr vo
iqtisadiyyatin maddi-texniki bazas
olmaqla tobii resurslardan mxtolif
mhsullar istehsalnda holledici rol
oynayr. Bu ido osas fondlarn aktiv
hisssi saylan texnoloji avadanlqlar,
istehsal avadanlqlar mstosna ohomiyyt ksb edir.
lknin istehsal potensialnn miqyasn bilmok moqsodilo onun torkibini
tkil edn nsrbrin, xsusib osas
fondlarn vaxtar inventarladrlmas
vasitosilo yenidon qiymotbndirilmsi ii
hor il hoyata keirilir.
sas fondlarn qiymtbndirilmsi
hom onun quruluundak mtoroqqi
meyilbri vo istehsal potensialnn miq-.
yasn yronir, hm d iqtisadiyyatin
perspektiv inkiaf imkanlarn, struktur
dyimlrinin istiqamtbrini vo ohalinin hoyat soviyyosinin reallqlarn
akarlamaa imkan verir. Bu zaman

mindn birbaa asl olduuna gro

Azrbaycan iqtisadiyyatna daxili vo
xarici investisiya qoyulular lknin
istehsal potensialnn artmasnda ciddi
rol oynayr. Bu artmn sonaye istehsal
sahosindo daha stiin olmasnn sobobi
xarici investisiyalarn mtbq oksoriyyotinin neft sektorunda neft vo qaz
hasilatnm genilondirilmsin yoldilmosidir.
stehsal ediln mohsulun sasn
tokil edon xammal, osas vo kmoki
materiallar, yanacaq, elektik enerjisi
v bu kimi omok cisimlri, baqa szb,
dvriyyo fondlar lknin istehsal potensialnda mhm yer tutur.
M illi sorvotin mhm torkib ns rlrindn biri do halinin hoyat sviy> 'si
vo sosial rifahn sociyyobndiron ev . nlakdr. halinin ev omlak z trkibn
gro xeyli mxtolif olsa da, buraya s asn xidmt mddti 1 ildon ox olan :v
yalar, yoni uzun miiddot istif; l
olunan omtlr (avtomobil, mus qi

Cdvl 1
1995-2005 illrd asas fodlar istifady verilmosi diamikas

(mvafiq ilhrin qiymthri ib, win nanat)

ilbr

1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005

Comi

75635,2
282862,1
317098,9
355814,1
530216,4
666856,7
647612,9
1162550,8
2183096,0
3415724,0
4780670,3

gen ehtiyatlar tokil edir. lkonin milli

srvotinin hm btvlkd, hom d
tsnif edibn nsrbrinin ayrlqda artm sabit qalmr vo onlardan biri olan
osas fondlar digorino nisboton xeyli ox
olur. Beb ki, milli sorvotin iimumi
dyorindo homin nsrn xsusi okisi
82-85% arasinda trddd etdiyi halda,
9-10%) ohalinin ev mlakmn, toqr. 5%
dvriyy fondlarnm, qalan 0,2-0,3%
iso qeyri-maddi aktivbrin payna dr
(codvol 1).
Man vo avadanlqlar, qurular,

dvlt
56308,6
185419,3
165110,5
256996,8
286381,0
422331,3
313618,5
183879,9
657021,1
659292,9
582599,6

cmldn miilkiyyot formalar zr

ondan
xarici
v
qcyri-dvbt
xiisusi
mtork
mossislr
19326,6
19326,6
97442,8
63914,4
33528,4
151988,4
64639,4
87349,0
98817,3
51852,2
46965,1
243835,4
60625,8
183209,6
244525,4
108398,7
136126,7
_ 165990,7
333994,4
168003,7
978670,9
251419,6
727157,5
1526074,9
234317,4
1290669,9
412743,7
2342532,1
2756431,1
4198070,7
650997,5
3540855,6

sas fondlarn horokotinin keyfiyyot

torofi iki gstrici - tzlnm v sradanxma omsallar vasitsib tdqiq v
thlil edilir (cdvl 2).
Bu gstricilrin kroyi ib tzbnm
msalnn sradanxma msaln qabaqlama gstricisi do hesablanr. Res
publika iqtisadiyyatimn sas fondlan iizr
hmin gstrici 2005 ild yiiksk (14,7 :
0,4 = 36,7), 1999 ild is aa hdd
(2,5 : 1,1 = 2,3) olmudu.
sas fondlarn tkrar istehsal
investisiyalarn (real, maddi) hc-

boldiyy

(mal) nianlar, ticart markalar,

lisenziyalar, bir ox hquqi aktlardan
(torpaq v tbii resurslar, ixtiralq v
mlliflik v s.) istifad, nou-hau ,
Tbii v mk resurslar, sas kapi
tal (sas fondlar) v elmi-texniki trqqinin qarlql laq v tsirlri
iqtisadiyyatin istehsal potensialn
formaladrr.
rnsmil: dirilmi msbht, rqabot
girm ^k hdlikbri v s. aiddir.
Fiziki sas olan sas fondlarla
mqa isd qeyri-maddi aktivbrin
brpa dyri zr qiymtbndirilmsi

C d v jl 2
sas fondlarn tzlnm vo sradanxna
omsallannn dinamikasi ( 1995-2005)

istricilr
To 'onm msal (ilin
axr in mvcud olmu
sas Klarn (mal-qaradii
tqa) dyrin
gr larn istifady
veri! >si), %-l
S anxma msal
(ilin .' voli n mvcud
olmu' osas fondlarn
( radan baqa)
dy. gro onlarn
srat? .
( xmas), %-h

1995

1998

7,3

2,3

2,5

4,9

2,9

2,0

3,7

3,0

14,7

0,7

0,7

0,8

0,8

0,4

0,8

0,4

0,4

1999 2000 2001

tin mktutumludur, onlar hm

ilki hm d qalq dyirin gr
qiyr bndirilir v uota alnr.
Telman Hseynov

93,8
1087,6
1155,3
6217,6

mrkzi, televizor, videomaqnitofo,

telefon, soyuducu, paltaryuyan man
v s.) aiddir. halinin ev mlak 2005
ildo 1995 il nisbtn tqr. 3 df artm, onun rilli srvtin dyrindki
pay is hmin ildki 3,4%>-don 9,5%o-
qalxmd.
M illi srvtin, istehsal potensialnn
v ebc d istehsal fondlarnn trkib
hissbrindn biri olan qeyri-maddi
aktivbr d uzun mddt istifad olunaraq z dyrbrini tdricn itirir.
Qeyri-maddi aktivbr patentbr, mt

vafiq olaraq tokmilldirildi. DSK-nin

hazrlad (2000) Moulluun bey
nolxalq tosnifatimn Azorbaycan versiyasi nda ohalinin moullua dair quruluu barosindo daha otrafli molumatlar verilmosi tomin olundu. iqtisadiy
yatin oksor blmobrindo omoyo tolobi
osason zl irkotlor tomin edir, tohsil,
sohiyyo, elm, modoniyyot vo s. saholordo
iogtron kimi dvlot x edir.
n s t i t u s i o n a l o r a i t . Azor
baycanda molluq sferasi vo omok
bazan 90-ci ilbrin ovvollorindon balayaraq yeni istiqamotlordo inkiaf edir.
mok vo halinin Sosial Mdafosi
Nazirliyinin Ba Moulluq idarosi

mk potensial v
mk bazar
( :d ba vern demoqrafik dyii kbr onun balca mohsuldar qvvb i tkil edn potensialnn
forv lamas v inkiafna tsir gstrmi, respublikanin ehtiyatlarnn ortaillik artm say 1960-70 ilbr
do 43,7 min nfr (2,3%), 1970-80 ilbr
do 107,6 min nfr (4,6%), 1980-90
illordo 60,3 min nofor (1,77%)) tokil
etmi, 1990 2005 ilbrdo iso bu gstrici
artaraq 72,3 min nofor (1,8%)) olmudu.
Azorbaycan Respublikasinin Dvlot
Statistika Komitosi (DSK) sistemindo
islahatlar aparildiqdan sonra omok
gstricilori beynolxalq alomdo qobul
edilmi uot vo statistika sistemino mii

2002 2003

2004 2005

bir neo moulluq proqramlar hoyata

keirmi, lkonin ohor vo rayonlarnda
omok yarmarkalar tokil etmidir. Bakda yaradlm (1999) mok birjas
mk potensial lknin malik olduu canl insan resurslarnn mcmusudur.
mvoqqoti i axtaran mxtolif peo sahiblorini ohalidon vo ii axtaranlardan
aldqlar sifarilor osasinda miivoqqoti
ilo tomin edir.
m o k M o c o l l o s i . Azorbaycan
Respublikasinin mok Mocollosi (1999,
iyul), qanunvericiliklo miioyyon edilmi
qaydada. Azorbaycan Respublikasinin
miivafiq hakimiyyot orqanlarimn, fiziki
vo hiiquqi oxslorin tosis etdiklori,
miilkiyyot vo tkilati-hquqi formasndan asili olmayaraq, respublika orazi
sindo yerloon biitiin mossiso, idaro vo
tokilatlarda totbiq edilir. Burada hii
quq normalari ib tonzimlonmoli omok
miinasibotlori gstorilmi, votondalarn
mocburi omoyo colb edilmosini vo aynsekiliyo yol verilmosini qadaan edon
prinsiplor tosbit olunmudur.
m o y o tolob. Bazar miinasibotlorino keidin ilk illorindo Azorbaycan
da ononovi saholordo istehsalin siirotlo
aa dmosi omoyo iimumi tolobin
xeyli azalmasina sobob oldu. Dvlot
torofindon i yerlorinin toklif sferasimn

mk bazar dedikd, n mumi

moulluun idaro edilmosi sisteminin
halda i gtrnlrl muzdlu fhlmhm qurumlarindan biridir. sizlr, i qvvsi alclar il onun satlorin sosial miidafiosinin tomin edilmosi
clar arasinda (birincilrin my
vo omok bazarnn nizamlanmas, isizolan tlblri il ikincilrin i olan
liyin azaldlmas, moulluun genilontkliflrinin dnilmsi zr) formadirilmosi vo s. todbirlorin hoyata keirillaan iqtisadi mnasibtlr sistemi
mosi bu idaronin zorino dr. darobaa dlr.
nin orazi moulluq morkozlori ohaliyo
osason yiiksok ixtisas tolob etmoyon vo
kifayot qodor nizamlana bilmodiyi vo
adoton omokhaqq aa olan mohdud
peolor iizro i yerlori toklif edir. Buna
investisiya proqramlarnn totbiqi istiqamotinin doyidiyi bir oraitdo maddi
gro isizlorin oksoriyyoti io sorbost
istehsal saholrind moul olanlarn
dzolir vo onlarm yalmz bedobiri - ilk
dofo i axtaran, ixtisas aa, omok staji
sayi siirotlo azalmaa balad. Elm vo
elmo xidmot sahobrinin bdcodon ki
az olan vo s. oxslor moulluq morkozlorino mraciot edirbr.
fayot qodor maliyylodirilmomosi bu
2005
ildo moulluq xidmoti orqan mhm sahodo moulluun azalma
larmda isiz statusu veribn 56343
sina sobob oldu. yerlorinin sayi
nolordon 2087 nofori isizliyo gro ma1992-2001 ilbrdo 2,3 dofo azalsa da,
vinot alm, 1542 nofori peo hazrlna,
2002 ildon artmaa balad vo bu artim
yenidon hazrlq kemoyo vo ixtisasn
2005 ildo 2001 ilo nisbolon 94,8%> tokil
artrmaa, 2521 nofori iso ictimai iloro
etdi. 2005 ilin sonuna iqtisadiyyatda
colb edilmidir. BMT-nin nkiaf Proq
mvcud olan bo i yerlorinin 21,1%-i
rami orivosind Beynolxalq mok
sohiyyo vo sosial xidmot, 17,8%>-i tohsil,
13,9%>-i emal sonayesi, 4,9%)-i tikinti,
Tokilat T A SS Proqrami ilo birlikdo

XARC QTSAD LAQ LR

19,5%-i iso digor kommunal, sosial vo s.
xidmot saholorindo idi.
M o u 11 u q. Azorbaycan kemi
SSR-do uzun illor omok ehtiyatlarmin
on srotlo oxald regionlardan biri idi
vo burada omok ehtiyatlarmin artm i
yerlorinin artmn homi iistoloyirdi.
Buna gro Azorbaycan kemi SSR-do
omok ehtiyatlarmin ictimai istehsaldaki
mulluq soviyyosinin on aa olduu
orazilordon biri idi. Bu dvrdo Azor
baycanda mohsuldar qiivvolorin inkiaf
etdirilib yerlodirilmosindoki doyiikliklor ohalinin mulluunun hom
saho, hom do orazi quruluunun doyiilmosno sobob oldu. Bu doyiiklikloro
baxmayaraq, respublika ohalisinin xeyli
bir qismi isiz idi. SSR-do moulluq
siyasoti ictimai istehsalda omoyin hami
n mocburiliyino, tam molluq vo
ciddi standart i rejimino osaslandna
gro isizlik fakt gizli saxlanrd.
Srotl artmaqda olan yerlorindo
ii qvvosi, kadr atmazl aradan
qaldrlr, olavo ii qiivvosi monbolori
axtarlb taplr, bo i yerlori ii qiivvosi
ilo komplektlodirilirdi. 1990 ildo 1922
ildokino nisboton Azorbaycanda xalq tosorrfatnda moul olan fohlo vo qulluqularn sayi 17,3 dofo artnd. Azor
baycanm xalq tsrrfatnda mul
olan fohlo vo qulluqularn ortaillik
artm sroti ittifaqn gstoricisindon
1960-90 illordo 2 dofo yiiksok idi. Lakin
burada yeni yaradlan i yerbrinin sayi
homi omok ehtiyatlarmin sayindan
gerido qahrdi.
1971-85 illordo respublikada 249 iri
sonaye mossisosi tikilib io salnd,
respublika n yeni olan miiasir elektrovo radiotexnika sonaye saholori yaradildi,
sonaye istehsalinin strukturu kimya, neft
kimyas, elektronika, manqayrma vo
cihazqayirma saholorinin, kond tosorriifatmin strukturu iso pambqlq vo iiziimliik kimi yiiksok omoktutumlu saholorin
inkiaf hesabina xeyli dyidirildi, yksokixtisasli miitoxossislor vo fohlo kadrlan
hazrlanmasna diqqot artinldi. Noticodo
respublikanm xalq tosrrfatmda moul
olan fohlo, qulluqu vo kolxozularn or
taillik sayi 1970 90 illordo 139,4% (2156
min nofor) artaraq 1547 min nofordon
3703 min noforo (kemi ittifaqda 16,4%
(17,6 mln. nofor) artaraq 107,2 mln.
nofordon 124,8 mln. noforo) atd. Respublikamn xalq tsorrfatnda mol
olan ii sayinin ortaillik artimi 1960 70
illordo 33,0 min nofor, 1970 90 illordo iso
107,8 min nofor (36,8%) tokil etdi. Buna

baxmayaraq, 1960-90 illordo respublika

qodor, ticarotdo 15,6%-don 16,6%-o
da omok ehtiyatlarmin sayi 2061 min nofor
qodor, tikintido 4,2%>-don 5,l%)-o qodor
artd halda, xalq tosorrfatnda moul
artd. Moulluun miilkiyyot nvno
olan fohlo, qulluqu vo kolxozularn sayi
gro quruluunda da ciddi doyiikliklor
comi 1217 min nofor oxald, yaxud omok
ba verirdi. 1996 illo miiqayisodo 2005
ehtiyatlan sayinin artimindan 844,0 min
ildo dvlot sektorunda moul olanlarm
nofor vo ya 1,7 dofo (69,4 % ) gerido qaldi.
sayi 1,5 dofo, xiisusi okisi 51,0%>-don
1970-85 illordo respublikanm xalq to- 31,9%o-o qodor azald, qeyri-dvlot sekto
sorrfatnda moul olan biitiin ohalinin
runda iso mvafq surotdo 1,5 dofo vo
49,0%-don 68, l%o-o qodor oxald. Qeyrisayi SSR miqyasndak gstoriciyo
nisboton 2,3 dofo, ciimlodon fohlo vo dvlot sektorunda moul olanlarm
38,l%)-i fordi, 9,3%-i xiisusi, 0,5%-i bolo
qulluqularn sayi toqr. 2 dofo (95,2%)
diyyo mlkiyyotind, 1,6%-i xarici in esartd. Bu dvrdo Azorbaycanda ohalinin
tisiyali vo birgo miiossisolordo, 0, o-i
moulluq soviyyosinin ykslmsi, onun
xidmot sahosindo, 17,8%-i iso sorbost
saho vo orazi quruluunun tokmillodirilmoul olmudu.
mosi ohalinin tohsil, peo vo ixtisas soviy
s i z 1i . Azorbaycan Respub! ;ayosinin ohomiyyotli dorocodo artmasi ilo
sinin moulluq xidmoti orqanlar da
nayiot olundu, xalq tsrrfatnda
isiz statusu verilmi 56,3 min no) in
alan ali vo orta ixtisas tohsilli miitoxos27,2 min nofori kii, 29,1 min n ori
sislorin sayi 2,2 dofo artaraq 274 min
qadin, isizlik soviyyosi iso, mv iq
nofordon 606,2 min noforo atd.
olaraq, 1,44; 1,33 vo 1,56%-dir (20 5).
Azorbaycanda yiiksokixtisasli kadrsizlorin sayi 1993-2005 illordo 2,9 v. >fo
lann hazrlanmas sahosindo oldo edilon
artaraq, 19,5 min nofordon 56,3 ;in
nailiyyotlordo homin illordo yaradlm
yeni ali moktoblorin, alan faklto vo noforo, ciimlodon qadinlar arasii da
kafedralann da byiik rolu oldu.
2,5 dofo artaraq 11,8 min nofordon 29,1
1969-79 illordo Azorbaycanda ali mok
min noforo, kiilor arasmda iso 3,5 d.ifo
artaraq 7,7 min nofordon 27,2 min
toblorin sayi 12-don 17-yo, onlarda
tohsil alanlarm sayi iso 70 min nofordon
noforo atd.
100 min noforo atdrld.
Mulluq haqqinda Azorbaycan
1969-82 illordo Azorbaycan Elmlor
Respublikasi Qanununda deyilir:
Akademiyasnda alan iilorin say
i v qazanci olmayan, i bala1,9 dofo artaraq, 7892 nofordon 15072
maa hazir olub mvafiq icra haki
noforo, ciimlodon elmi iilorin sayi
miyyoti orqanlarnda i axtaran kimi
45,6%) artaraq, 3431 nofordon 4995
qeydiyyata alnan, mkqabiliyy:!i
noforo atd.
yada olan mkqabiliyytli vt: 90-ci illorin ovvollorindo iqtisadiydalar isiz statusu almaq hquq yatda ba veron kklii doyiikliklor,
na malikdirlr.
ial olunmu orazilordo 300 mindon
artiq i yerinin itirilmosi, yiiksokixtisasli
kadrlarn lkoni tork etmosi, zolhalinin isizlik soviyyosinin az 1dlmas, onlarin tam vo somoroli m lodirmo noticosindo byiik sayda ii
qvvosinin ixtisar olunmasi, yeni i ulluunun tomin edilmosi Azorbayc n
Respublikasi Prezidentinin Azorbb yyerlori almasnn otinliyi omok bazacan Respublikasinda sosial-iqtisadi iannda xeyli gorginlik yaratdi.
1999
ildon balayaraq statistikadakiafn srotlndirilmsi haqqinda form a n ;n d a (2003) mhm vozifo kimi iromoulluun iqtisadiyyatin saholori iizro
li srlmdr vo Azorbaycan Respub
deyil, ohalinin iqtisadi foaliyyot nvlorino
likasi
regionlarnn sosial-iqtisadi inkigro gstorilmosi son illordo moulluun saho quruluunu miioyyon etmoyo vo af Dvlot Proqram (2004-2008 illor)
ovvol ki illorlo miiqayisodo ba veron do- osasmda hoyata keirilir.
yiikliklori qiyinotlondirmoyo imkan ver
d.: M u r a d o v . tnsan potensial: osas
di. Mulluun ohalinin iqtisadi foaliy
meyllr, reallqlar, problemlor. B., 2004; ok bayot vlori iizro quruluunun tohlili gs- zar 2003. B., 2004; Azorbaycanm demoqrafk
inkiaf gstoricilori - 2003. B.. 2004; Azrbaycatorir ki, moul olanlarm xiisusi okisi
t iqtisadi gstoricilori
2004. B., 2004; Azor
1999 illo miiqayisodo 2005 ildo kond tobaycanm ohalisi. 2004. ., 2004; Azorbaycanm resorrfat, ovuluq vo meo tosorriifatlagionlari - 2004. B., 2004; Azorbaycanm statistik
nnda 42,3%-don 39,2%)-o qodor, emal so- gstoricilri 2006. .. 2006.
nayesindo 4,9'!/o-don 4,5%-o qodor azalahbaz Muradov, Quliyev
d halda, tohsildo 8,l%)-don 8,7%>-o

XARC QTSAD LAQLR

X a r ic i iq tisa d i olaqolorin
f o r m a l a m a s . zniin corafi
mvqeyino gro Azorbaycan qodim zamanlardan Morkozi Asiyadan Avropaya
gedon ticarot yolunun kediyi ox mii
hiim vo stn ohomiyyoto malik lkolordon biri idi. Sovetlor Birliyino qatlanadok xa :ci iqtisadi olaqolori, demok olar
ki. yalr: /. ticarot omoliyyatlar ilo (osason
Rusiy ran, Gircstan, Dastan vo
Tiirk nistanla) mohdudlaan Azorbay
canm rici ticaroti yerli mhsullarn:
xam t \, a neft, pambq, yun, ipok,
mis, 1 n kkii, kustar sonaye mhsullar ve nin ixracndan, para, qalanteriya, te iki mallar kimi sonaye mohsullarnn baqqaliyyo momulatlarnn
idxal an ibarot idi.
A baycan SSR-in xarici iqtisadi
olaqo i btnlklo ittifaq dvloti torofindoi izibati-amirlik sistemi orivosindo h; ta keirilirdi. Tamamilo morkozi
hakii yotin inhisarmda saxlanan xarici
iqtisa foaliyyot ciddi surotdo hoyata keirilo makroplanladrma iqtisadiyyatnin t. kib hissosi idi. Miistoqil Azorbaycanir arid iqtisadi olaqolori 1992 ildon
form maa balamdr. lkin dvrdo
totbic .dilon xarici iqtisadi siyasotdo idxal hdudladrma vo ona nozaroti tokilet
deyil, ixrac idaroetm meyli stn
nu, paralel ilodilon rublun vo
mill alyutann - manatn mozonnsi
sni rotdo aa salnmd ki, bu da ixrac cuzlamas vo idxaln bahalamas ik oticolonmidi. Dvlot orqanlan bu
yoll jiymotlorin paritetin nail olma
nozc lo tuturdu. 1995 ilo qodor Vahid
Val a Fondu foaliyyot gstorirdi. Dov
lot > ici ticarot omoliyyatlannda hakim
m' elorini birbaa, yaxud dolays ilo
noz; ot etdiyi iqtisadi subyektlor vasitosi
lo q< uyub saxlayirdi. iqtisadi konyunktun i pislomosi kapitaln lkodon qamasina sobob olmudu vo s.
lkodo xarici iqtisadi olaqolorin liberalladrlmas vo bazar prinsiplori osa
smda yenidon qurulmastna 1995 ildo
balanmd. 2005 ildo Azorbaycan Res
publikasi dnyanm 130-dan ox lkosi
ilo qarlql iqtisadi mnasibotlor qurmu vo onun xarici ticarot kvotasi
68,2%o tokil etmidi.
T d i o b 1 n s . lkonin xarici
iqtisadi foaliyyotinin noticolorini oks etdiron vo ticarot, qeyri-kommersiya xarak-

terli omoliyyatlar, kapitalin horokoti hissolorindon ibarot olan todiyo balans lkonin xarici ticarot olaqolorinin, kapitalin
vo ii qiivvosinin beynolxalq miqrasiyasnn, hkumot vo qeyri-hkumot tokilatlar, mossisolor, fiziki oxslor torofindon
hoyata keirilon miixtolif maliyyo omoliyyatlarmin, ciimlodon barter sazilori,
humanitar yardim, qrantlar vo s-nin noti
colorini oks etdirir (codvol 1).
Todiyo balansinm oksor maddolorinin
dinamikasi 1997-2005 illordo qeyri-sabit
olmu, 1999 ildon etibaron cari omoliy
yatlar iizro kosirin azalmas, birbaa xa
rici investisiyalarm vo rosmi valyuta ehtiyatlannm artimi hesabina msbt doyiikliklor yaranmaa balamdr.
X arici
ticarot
balansi.
1995-2005 illordo msbt saldo ticarot
balansinda yalmz 2000-05 illordo olmu, xidmot balansinda iso, iimumiyyotlo, ba vermomi, biitiin dvr orzindo
xidmotlorin idxal ixracn stolomidi.
Xarici iqtisadi laqlr milli iqtisadi
subyektlrin xarici lklrin mvafiq
strukturlar il formaladrd qarlql laqlr sistemidir.
x r a c vo i dxal . Idxaln iqtisadiyyatda yeri vo rolunu moyyonlodiron idxal kvotas mcmu xorclod idxaln xiisusi okisini gstorir. xrac kvotas
da analoji qaydada miioyyon edilir. ix
rac osason daxili qiymotlorlo hesablanir.
Azorbaycanda, bir qayda olaraq, qiymot pariteti kimi valyuta mozonnosi
gtrliir vo onun osasmda alman notico
ixracin mocmu golirlordo xiisusi okisini
oks etdirir (codvol 2).
1992-95 illordo milli valyutanin - manatn devalvasiyas byiik srotlo getmi vo
1994 ildo onun toqribon 35,5 dofo ucuzlamas ba vermidi. Homin dvrdo devalvasiyanin inflyasiyam qabaqlamasi, bir torofdon valyuta dempinqi n orait yaratm, digor torofdonso idxalin koskin qiymot
artimina imkan vermoklo xarici ticarot oraitinin ifrat dorocodo pislomosino gotirib
xarmd. xracn ucuzlamas da regio
nal vo diinya bazarlannda hor hansi bir
stnlk oldo edilmosino sobob olmam,
oksino, giiclii xarici roqabotin tosiri notico
sindo milli istehsal saholori tnozzlo uramd. Yalmz 1997 ildon sonra qismon diroli ba verdi vo ovvolki dvrlordo mahi-

do edilon koskin disproporsiyalar aradan

qaldrld. Sistemli islahatlarm hoyata keirilmosi noticosindo sosial-iqtisadi inkiafn
srotlonmosi, makroiqtisadi vo makromaliyyo sabitlomosi milli valyutanin revalvasiyasina rovac verdi.
x r a c n s t r u k t u r u vo cor a f i a s l. xracn omtoo strukturunun
daha da pislomosi vo monostrukturlama prosesi intensiv xarakter alm, lkonin iimumi ixracatinda mineral xammalin xiisusi okisi 76,8%>-o atmd (2005).
Mineral xammalm diinya qiymotlorinin
koskin okildo doyimoyo meyilli olmasi
vo lkoyo daxil olan valyuta golirlorinin
mohz homin omtoo qrupundan mtloq
asll, btvlkdo sosial-iqtisadi inkiafn sabitliyi baximmdan, tohliiko monboyi kimi qalmaqdadir. Emal sonayesi
mohsullarmin iimumi ixracda payi olduqca ciizi vo 2004 ilo qodor azalmaa
meyilli idi. Bu gstorici 2003 illo miiqayi
sodo 2004 ildo 3,1%> artaraq 4,5%, 2005
ildo 2,3%> artaraq 6,8%>-o atm, miixto
lif sonaye mallari iizro iso 2004 ildo 0,3%
artaraq 0,8%>, 2005 ildo 0,4%> azalaraq
0,4% olmudu (codvol 3).
Azorbaycandan ixracda xiisusi okisino gro stiin olan ilk be lko taliya
(30.3%o), Fransa (9,4%>), Rusiya (6,6%>),
Tiirkiyo (6,3%), Trkmnistan (6,3%>)
idi (2005).
d x a l n s t r u k t u r u vo r a f i a s . lko idxahnm omtoo struk
turunda osas yeri sonaye mallari, man
vo avadanhqlar, eloco do mineral yanacaq tutur. Hor qrupun iimumi idxalda xiisusi okisi 73,0% idi (2005) (cod
vol 4). lko iqtisadiyyatimn kifayot qo
dor roqabotodavamh olmamasi idxalin
istehlak sociyyoli qalmasini ortlondiron
balca cohotdir.
1999-2005 illordo yeyinti mallarmin
iimumi idxalda xiisusi okisi 10,4%> aza
laraq 7,3%, homin mal qrupunun idxali
mtloq hocmdo 67,6%o artaraq 307,1
mln. dollar tokil etmidi.
rzaq mallarmin idxahnm fiziki
hocmi 8 adda mal qrupu: ya
6,0%), yumurta 6,7 dofo, kartof 11,9%,
dy 22,6%), buda unu 31 dofo, marqarin 39,7%), ot kolbasasi 22,8%, makaron
47,4%o azalm; 6 adda mal qrupu: qu
oti 4,2%), ay 2,4 dofo, buda 73,8%, bitki yalar 3,8 dofo, konservlor 54,0%, okor 2,4 dofo artmd (codvol 5).

Cdvl 1
Tdiy balansi (nin AB dollar)
Todiyo balansi

1999

2000

2001

2003

2002

2004

2005

Cari omoliyyatlar hesabi

-915755,0

599703,0

-167773,0

-51755,0

-768373,0

2589213,0

167315,0

Mallar va xidmotbr

-951065,0

636487,0

94589,0

238833,0

-454039,0 -1712717,0 -2077108,0

1329081,0

566907,0

408161,0

319330,0

613867.0

481552,0

-98191,0

808257,0

1025231,0

1858335,0

2078931,0

2304893,0

2624513,0

Xarici ticarl balansi

Mallarm ixraci
Mallarm idxali
Xidmotbr balansi
Sorta daxil olmaqla
noqliyyat
sforlr
tikinti
rabito
maliyyo
dovlot
Digor
Golirb v
mk donilri

-1375164,0 -1433392.0

2020591,0

-1539005,0 -1465064,0 -1823341,0 -2722704,0

-384158,0

228326,0

-224741,0

-375034,0

-16778,0

45989,0

-24724,0

5057,0

-24545,0

-57720,0

-68560,0

-66327,0

-172005,0

-173145,0

-8571 1,0

179922,0

6686,0

8696,0

9334,0

7204,0

161297,0

3299105,0

3742982,0

7648962,0

-3581685,0 -4349857,0

-935591,0 -1614526,0 -2238405,0 -1970024,0

38833,0

8280,0

-83694,0

-139695,0

-54411,0

-53742,0

-62769,0

8<-96,0

-559564,0 -1019356,0 -1363856,0 -14<" 398,0

6336,0

9645,0

20000,0

; : 09,0

-4169,0

2079.0

10974,0

16015,0

19360,0

26740,0

21004,0

10378,0

30 34,0

171268,0

-63120,0

-71095,0

160406,0

-393525,0

-580357,0

-758464,0

-9485,0

-44969,0

-335453,0

-367185,0

-384691,0

-442008,0

-700602,0 -164. 37,0

-19038,0

-51704,0

168,0

-422313,0

-30

78,0

-95296,0

2< 58,0

16.0

Qiymotli kazlar portfelindon golir

Birbaa investisiyadan golir

10,0

-7263,0

Digor golirlor

16826,0

25867,0

-3151,0

31841,0

-24106,0

- 8 5 ' 59,0

44795,0

81753,0

73091,0

76597.0

70357,0

134134,0

188497,0

483 71,0

Cari transfertlor
Beyoalxalq tokilatlara /vlk haqq
'

1997

Humanitar, texniki vo digor yardimlar

Pul baratlan
Digor

Kapitalin vo maliyyonin horokoti hesabi

Neft bonusu
Mhacirlorin transfertlori
Qeyri-maliyyo aktivlorinin almmasi (torpaq,
1 onun sorvotlori vo s.)
qtisadiyyata investisiya
Azorbaycan iqtisadiyyatna birbaa
investisiyalar
Sohmdar kapitali
Digor kapital
Portfel investisiyalan

Aktivlor

3852,0

6003,0

-5750,0

-4749,0

62637,0

63209,0

119763,0

-16171,0

7306,0

77500,0

131038,0

368857,0

960153,0

828203,0

441937,0

317395,0

1051521,0

2238314,0

3023303,0

565980,0

74199,0

155000.0

99999,0

6397,0

1007072,0

58600,0

21600,0

1000,0

1224,0

-4,0

1050639.0

355317,0

29178,0

220116,0

1066821,0

Aktivlor
Ticarot kreditbri
Krcditlor vo ssudalar
Nad pullar vo depozitlor

-933251,0 -1204816,0 -122C

9,0

3948730,0

6,0

4697507,0

447:

824686,0

194240,0

225953,0

161077,0

1063,0

370,0

-10,0

-18071,0

30. 3,0

1063,0

370,0

-10,0

-18071,0

927664,0

78 -4,0

88672,0

317886,0

312760,0

90882,0

13052,0

9722,0

694234,0

354-2.0

-102639,0

-81007,0

114164,0

173488,0

-102152,0

-45844,0

233430.0

-889602,0

-97407,0

28000,0

-93230,0

-83852,0

-42930,0

-57890.0

-766430,0

300,0

-220,0

-119877,0

-77700,0

300,0

200,0

-12600,0

5000,0

44008,0

7064,0

-18600,0

14900,0

20100,0

-74200,0

P assivbr
Digor investisiyalar

581200,0 -1494043,0

57512,0

-11440.0

47

; ,0

Digor aktivlor
Passivbr

10532,0

-8779,0

-1351,0

-2558,0

11786,0

5260,0

-36432,0

191311,0

398893,0

426924.0

264370,0

115204,0

55566,0

927664,0

925084,0

Ticarot kreditbri
Krcditlor vo ssudalar

49724,0

66996,0

33506,0

74522,0

-57375,0

-169920,0

89900,0

-97360,0

194288,0

302163,0

203393,0

104224,0

138776,0

210519,0

1038064,0

1179574,0

N ad pullar vo depozitlor

18800,0

0,0

22600,0

2200,0

18000,0

210519,0

Digor passivbr

65547,0

163726,0

212625.0

87824,0

15803,0

14967,0

20500,0

-171930,0

244200,0

-228500,0

-274164.0

265640,0

-196500.0

-205400,0

384000,0

-607707,0

86648,0

-112323,0

-50090,0

-125588,0

0,0

0,0

0,0

0,0

Ehtiyat aktivlori

Buraxilan sohvlor vo hesaba almmayanlar

Omumi balans

44398,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

Azarbaycana idxalda xsusi akisina

gra stn ola ilk be lk Rusiya
(17,0%), Byk Britaniya (9,1%), Sinqapur (9,1%)), Trkiya (7,4%), Almaniya
(6,1%) idi (2005).
lknin idxal-ixrac siyastinin takmilldirilmsi istiqamatinda mhm
problem xarici ticarat siyasati ila mantiqi ball olan xarici ticarat uduunun
maksimuma atdrlmasdr (sxcm).
K a p i t a l n h a a at i balansi. 1994 2005 illrd Azarbaycan iqtisadiyyai na qoyulan 22,1 mlrd. A B
dollan miqdarmda investisiyalarm
84,2%-'ni
birbaa
investisiyalar,
13,6(/
i isa maliyya kreditbri tkil
etmic
Birbaa
investisiyalarm
89,9% eft snayesinin inkiafna ynlmi :i. Portfel investisiyalarnn

14800,0

Cdvl 2
DM-

11!

19:
1993
19^4
1995
19%
1997
1998
1999
2(00
2001
2, >2
2,03
2>'.04
)5

lx al vo ixracn xsusi okisi

xrac n
xiisusi okisi
113,0
54,6
40,1
26,3
19,8
19,7

(%-b)

Idxalm
xiisusi
okisi
72,0
47,3
47,7
27,6

13,6

30,2
20,5
24,2

20,3
33,1
40,5
34,7

22,6
22,2
25,1
26,7

35,6
42,4

36,1
41,2
33,6

34,6

xiis akisi ox czi olmudu. Bu, lkad; qiymtli kazlar bazarnm zaif
inki i ib birbaa bal idi. Xarici in
vest iyalarn ynaldildiyi asas saha
neft ektorudur (cadval 6).
Xarici investisiyalarm iqtisadiyyatn
saho va sferalar zr qeyri-mtanasib
blgus, karbohidrogen ehtiyatlan istisna olmaqla, real sektodan yan kemsi
sistemsiz inkiafn balca artidir. Xarici
investisiyalardan istifada real sektor, infrastrukturun inkiaf, regional tarazln
(coraf diversifikasiya) qorunmasi istiqamatlrinda paralel suratda nazara alndqda samara vera bilar.
Beynalxalq
tak ilatlarla
q a r 111q 11 a 1a q a 1a r. Dvlat mstaqilliyi barpa edildikdan sonra Azar
baycanm regional va beynalxalq taki-

Cdvl 3
Beynalxalq Stadart Ticart Tsnifat (B S T T ) iizr. ixract quruluu

(cari qiymatlrh, % -h)

Mohsul blmolori
Comi
Yeyinti mohsullan vo
diri heyvanlar
kilor vo tiitiin
Qeyri-orzaq xammali
(yanacaqdan baqa)
Mineral yanacaq, siirtkii
yalar, analoji materiallar
Heyvan vo bitki monoli
yalar, piylor
Kimyovi mallar vo digor
kateqoriyalara daxil
edilmoyon analoji mohsullar
sasn materialn nviino
gro tosniflodirilon sonaye
mallan
Manlar vo noqliyyat
avadanhqlan

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

3,0
2,9

1,9
1,0

1,0
1,2

1,8
1,0

3,0
0,5

2,7
0,5

5,4
0,8

4,9

4,8

1,7

2,1

2,8

2,6

3,4

78,6

85,1

91,3

88,9

86,0

82,2

76,8

0,4

0,2

0,1

0,2

1,3

1,1

1,2

2,5

2,0

1,1

1,9

2,0

2,5

2,3

2,4

1,0

0,7

1,2

2,5

3,1

2,9

3,8
1,5

3,6

1,8
1,1

1,6
1,3

1,4

0,4

0,5

4,5
0,8

6,8
0,4

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

Miixtolif sonaye momulatlari

BSTT-nin digor
kateqoriyalanna daxil
edilmoyon mallar

latlarla alaqalari sratla inkiaf edir.

Onlarm srasnda asas yeri BMT-nin
ixtisasladrlm tasisatlari tutur.
Xsusan Beynalxalq Valyuta Fondu
( B V F) va Diinya Bank ( DB) ib qarlql alaqalar yksak saviyyadadir. 01kada struktur islahatlannm aparilmasinda, makroiqtisadi sabitliyin forma-

ladrlmas va qorunub saxlanmasinda, elaca da sosial-iqtisadi sferada bir

sira problemlarin hall edilmasinda
beynalxalq qurumlarn byk rolu olmudur. DB-nin gzatli artlarla ver
diyi kreditlar aqrar sahanin inkiafna
ahamiyyatli kmak gstarir. Azar
baycan 30-a yaxin beynalxalq taki-

Cddvl 4
Beynalxalq Standart Ticarat Tsnifat (B S T T ) iizro idxaln quruluu

(cari q iytm th rb , %-h )

Mohsul blmlori

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Comi
Yeyinti mohsullan vo
diri heyvanlar
kilor vo tiitiin
Qeyri-orzaq xammali
(yanacaqdan baqa)
Mineral yanacaq, siirtkii
yalar, analoji materiallar
Heyvan vo bitki
monoli yalar, piylor
Kimyovi mallar vo
digor kateqoriyalara daxil
edilmoyon analoji
mohsullar
sasn materialin
nvn gro tosniflodirilon sonaye mallan
Manlar vo noqliyyat
avadanhqlan
Miixtolif sonaye
momulatlari
BSTT-nin digor
kateqoriyalanna daxil
edilmoyon mallar

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

17,7

16,2
1,6

13,6

11,9

9,9

1,0

1,7

1,4

0,9

9,9
0,9

2,3

2,5

5,0

2,8

2,5

2,6

2,9

3,1

6,3

4,9

15,1

17,6

11,3

11,4

11,9

1,1

0,8

0,9

0,8

1,0

0,9

0,8

6,2

7,9

5,5

5,9

5,6

4,9

5,4

17,2

17,5

15,0

22,2

23,7

22,5

17,6

41,6

40,0

38,6

31,1

38,7

37,8

43,5

6,4

6,1

6,8

6,6

6,3

8,8

8,1

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

7,3

Cdvl 5
Osas rzaq mallar idxaln dinamikasi (min dollar)

llr
1999

Mallarn
ad

2000

2002

2001

2003

2004

2005

Miqdar Mobloi Miqdar Mobloi Miqdar Mobloi Miqdar Mobbi Miqdar Mobli Miqdar Mobloi Miqdar Mobloi
25580,8 10869,1 23260.9 14628,6 17607,4 15140,3 20096,1 11569,1 22800,2
6707,7 5925,6 6366,4 7914,7 9974,8 12576,5 12405,8 10201,5

Qu oti, t

Kr ya, t
8533,0
Qu yumurtalar, min d. 120667,7
Kartof, /
35868,5
3168,1
ay, t
Buda, min t
Dy, t
Buda unu,
min t
Bitki yalar, t
Marqarin, /

13369,5 26663,5

11968,9 26182,1
11587,9

6554,4

6634,8

8021,7

15004,7
7685,9

2255 29469,6 1826,2 6775,3

1673,9 10656,5 2568,4 17944 5009,5
3966,5 81417,4 3690,7 51978,4
3662,8 42785,2 4960,9 54986,2 6653,1 82642,3 7193,5 73107,9 7882,9 32739,6 4999,6 31613,4 3900,4
5681,5 2703,0 6513,0 6540,6 22090,7 5146,8 14274,0 4315,8 9912,1 9474,5 18285,7 7713,3 1603,3
909,3 1: 442,8
523,1 68184,9
807,6 108940,2 1130,3 185503,8
706,6 87908,3
657,2 68612,3
615,1 69410,9
523,3
21116,5 4757,7 17817.8 4045,9 14693,3 3489,6 19513,9 3322,1 20396,5 3724,6 18414,8 3941,7 16343,5
117,7 22008,2
22,9
18033,5 8547,7 14661,6
5386,0 3265.4 4765,4
3138,1 3047,5 2348,3

6,2
1840,7
3,8
6,7
1599,7
5168,7
17,7 4097,4
9,8 2071,6
7101,2 28918,2 10177,9 27365,6 12145,9 52434,8 24057,8 62006,8 28996,2 68496,5
3726,4 2205,4 2516,7 1108,1
796,7
663,8 1360,7
986,7 3249,5
947,1
2417,9 2421,3
1940,7 2468,1
2932,6 2197,3 2644,9 2029,9 1926,9 2120,1

t kolbasast, t
t v balq
826,6
991,8
konscrvlori, l 2203,7 2049,2 1066,8
853,3
64,4 15909,6
75,8 17514,0
94,5 19596,9
kr, rnin t
Makaron mmulatlan, t 14042,9 3329,1 14851,6 3843,7 11367,8 3126,8

2866,6 2189,0
129,2 21473,3
9482,2

4606,9

5160,9
140,7 22557,0

3215,5 11851,5

1524,7
1463,5
146,9 24358,8

4433,0 24808,2

6649,7

270,6
>65,4
64,6

648,2

Xarici ticart siyasti

Qsamddtli

U z u n m d d o tli

Taktiki moqsodlor

Strateji moqsodlor

S ahonin

somoroli
m iihafizosi

1
Biidc

Makroiqtisadi

sabitliyi

sabitlik

xrac
stimulladrma
todbirlori

Somoroli
idxal
siyasoti

1 _______I

..

aJ

Somoroli
valyta
siyasoti

Xarici ticart uduunun maksimuma atdrlmas

Sxem. Kcid iqtisadiyyat raitind xarici ticart uduunun maksimuma atd^lmas bloku

Cdvl
Xarici investisiya axnlarnn dinamikasi (% -h)

1999
Cmi xarici investisiya
Maliyyo kreditlori
Neft sonayesino
Birgo mossisolor vo xarici firmalar

2000

2001

1995 = 100%
2002

+2,9 dofo

+2,5 dofo

+2,9 dofo

+5,9 dofo

+52,5%
+3,9 dofo
+ 14,1 dofo

+ 19,3%
+3,9 dofo
+7,9 dofo

-12,9%
+5,9 dofo

+ 1,1%
+ 12,1 dofo
+21,4 dofo

+5,3 dofo

* Dvlot tominati olmayan kreditlor, ticarot kreditlori vo onlar kimi olan digor invcstisiyalar nozoro ahnmadan.

2003
+8,9 dofo
+8,1%
+21,3dofo
+3,0 dofo

2004

2005*

+ 12,2 dofo

+ 11,8 dofo

+32,9%
+29,2 dofo

+27,9%
+29,1 dofo

+6,9 dofo

+5,8 dofo

mkdalq Tkilat (Q D T ) v s.)

yaxndan itirak edi*.
Avropa ttifaq dvlotlri vo Azor
baycan arasinda Lksemburqda imzalanm (1996) vo 1999 ildo qvvoyo
minmi Torofdalq vomokdalq Sazii (T S) toroflor arasinda mmkn
mokdaln btn, ciimlodon siyasi
vo iqtisadi saholorini ohato edir. 2004
il iyunun 17-18-indo Azorbaycan Co
nubi Qafqazn baqa lkolori ilo eyni
zamanda Avropa ttifaqnn Yeni

Q o n u lu q S iy astin (Y Q S ) q o u lm u d u r. Y Q S A zo rb ay cam n iq tisad i inkiaf n geni im k a n la r a m d r.

Azorbaycamn strateji mvqeyi A v

ropa ttifaqna iizv dvlotlorin onunla
siyasi vo iqtisadi mnasibtlori inkiaf
etdirmok maran artrr. Bu, Azorbaycamn Avropa ttifaq inteqrasiya
blokuna daxil olmasina perspektiv
imkan yaradir.
msddin Haciyev

SNAYE
tuni xarakteristika

325,5

3394,4
233,1
152,1 20-747,5
7390,5

latlarla (rzaq v Knd Tsrrfat

Tkilat (F A O ), mumdnya rzaq
Proqrami, BMT-nin nkiaf Proqra
mi, BMT-nin traf Mhitin Qorunmas zr Proqrami v s.) somoroli
qarlql mnasibtlr qurmudur.
Azorbaycan Respublikasi regional
qurumlarda da (Miistoqil Dvlotlor
Birliyi (M D B ), Giirciistan, U k r a y n a ,
Azorbaycan vo Moldova lklrinin
birliyi ( G U A M ) , iqtisadi mkdalq
Tkilat ( T ), Qara Doniz Iqtisadi

So byiik blmodon: modonxarn vo emal sonayelorindon, elektrik e isi, qaz vo suyun istehsali vo
blt lmosi saholorindon ibarotdir.
Modo \arma sonayesino tobiotdo bork
(kmi vo filiz), maye (neft) vo ya qaz
halinci (tobii qaz) olan faydali qazintilari asil edon, habelo bu sahodo
xidmoi >r gstoron sahibkarliq subyektlorinii emal sonayesino qida, toxuculuq
vo tik dori vo ayaqqab, sellloz-kaz,
neft -mail, kimya, metallurgiya sonayes qeyri-metal mineral maddolor vo
s. isle al edon vo (vo ya) xidmotlor gstoron niquqi oxslor vo fordi sahibkarlarin; iektrik enerjisi, qaz vo suyun
isteh li vo bldrlmosi sahosino
elekb enerjisi, qaz vo isti suyun isteh
sali
bldrlmosi, suyun ylmas,
tomi nmosi vo paylanmasim hoyata
kei
mossisolorin foaliyyoti aiddir.
S nayenin in k i a f tarixi.
Son; natural ev tosorrfat orivosindo
yara udr vo burada xammal hom hasil, hm do emal edilirdi. Sonayenin icti
mai stehsalin miistoqil sahosi kimi tookk 1tapmas sontkarln okinilikdon
ayrlmas (ikinci ictimai omok blgs)
prosesi ilo bal idi. Sonotkarliq cpdim
dvbtlordo, xsuson feodalizm dvrndo
miihiim iqtisadi rol oynamdr. ksor lkolordo sonayenin ictimai omoyin xiisusi
sferasna evrilmosi byiik orazilordo sonaye-ticarot morkozlori olan feodal ohorlorinin formalamas ilo bal idi. Ho
lo 12 osrdo Azorbaycamn rdobil, Baki,
Bordo, Gonco, Maraa, Naxivan, Tob
riz, amax vo b. ohorlori sonotkain
ohomiyyotli dorocodo inkiaf etdiyi mor-

kozlor idi. Qorb vo orq lkolori arasnda tranzit ticarotindo Azorbaycan foal
rol oynadna gro onlarm daimi maraq
dairosindo olmu, hom strateji, hom do
osas xammal bazasi olan mokanlardan
biri kimi tannmd.
1883 ildo Conubi Qafqaz domir yolunun almas Azorbaycamn ticarot ola
qolorinin daha da genilonmosino, onun
diinya omtoo dvriyyosi sferasna daxil
olmasina kmok etdi. Bakmin neft vo
neft mohsullan Qorbi Avropann tngiltoro, Almaniya, Belika, Fransa vo digor
lkolorino, 1888 ildo Tiirkiyo, Hindistan
vo ino, sonralar iso Yaponiya vo Avstraliyaya ixrac edildi.
19 osrin 2-ci yansinda Azorbaycanda
kapitalist miinasibotlorinin intensiv inkiali sonayenin siirotli yksoliino vo so
naye islehsalinm xsusiyyotindo dorin
doyiiklikloro sobob oldu. moyin yeni
blgs onun mohsuldarln vo istehsalin artim templorini siirotlondirdi. Manufakturadan iri maml sonayeyo keid
tamamland vo biitiin neft saholorinin
texniki cohotdon yenidon qurulmasina
baland, ol omoyinin man omoyi ilo
ovoz olunmasi sonaye evriliino gotirib
xard. Fohlolorin, maliyyoilorin vo sonayeilorin axb goldiyi Baki dnyann
neft morkozino evrildi. Azorbaycan
diinya tosorrfat sistemino colb edildi.
Neft sonayesi ilo bal olan yeni saholor
meydana goldi. Azorbaycan sonayesi istehsalm strukturuna vo region iizro tokilino gstordiyi tosirino gro bir neo inkiaf morholosi kedi.
1844-47 illordo Bibiheybotdo mexa
niki sulla ilk neft quyusunun qazlmas
ilo osas qoyulmu Azorbaycamn neft so
nayesi siirotlo ikiaf etdi, 1897 ildo 6949

min t, 1898 ildo 8014 min /, 1899 ildo

8534 min t , 1900 ildo 9856 min /, 1901 il
do 10979 min / neft hasil edildi vo 1898
ildo diinyada birinci yeri tutdu. Onun
diinya neft hasilatinda xiisusi okisi
1881 ildo 15,6%, 1890 ildo 38,5%, 1898
ildo 48,2%, 1900 ildo 48,9%., 1901 ildo
48,6%) idi. Bu, Azorbaycana xarici kapi
tal axininm noticosi idi vo onun daha da
giiclonmosino sobob oldu.
Baki 20 osrin ovvolindo emal etdiyi so
naye mohsullarimn doyorino vo mal dvriyyosino gro Conubi Qafqazda apanci
yerlordon birini tuturdu. 1908 ildo Conu
bi Qafqazdaki miiossisolorin 59%-i, so
naye mohsulunun 92%>-i vo iilorinin
80%-i Azorbaycamn payna drd.
1913 ildo bu roqomlor, miivafiq olaraq,
77,7%o, 94,5%> vo 80,7%) idi. mumrusiya
neft hasilatinda Baki rayonunun xiisusi
okisi 1914 ildo 79,4%), 1917 ildo 87,3%
tokil edirdi. Sonayenin strukturunda
neft sonayesinin xiisusi okisi yiiksoldi vo
digor saholorin (manqayrma, tkmo ii,
qazan istehsali, gomilorin tomiri, tikinti
material lari istehsali, yngl vo qida
mohsullari sonayesi, ap ii) meydana
golmosino tokan verdi. Manqayrma
sahosindo dozgahlar, qazma ilori iin
lovazimatlar, qazanlar, neft-ya zavodlari n avadanliqlar, marten polad klolori vo s. istehsal edilirdi. Manqayrma
zavodlan toxuculuq, pambiqtomizlomo,
oltiktomizlomo, ttn vo s. saholorin tolobatn doyirdi. 20 osrin ovvolindon 1917
ilo qodor strateji moqsod yeni iqtisadi
qaydalarm qoyulmasi, bazar miinasibot
lorinin vo infrastrukturun yaradilmasmdan ibarot idi. Amrna, yax tochiz vo
tokil edilmi ayr-ayr istehsallarn nvcudluuna baxmayaraq, sonayenin tex-

niki sviyyosi aa, strukturu qeyvi- ma miiossisolorinin t'aktiki gc 57,4%-o

tokmil idi, mvcud disproporsiyalar vo enmidi. Godoboy misoritmo zavodu daziddiyytlr Azorbaycan iqtisadiyyatn
lma dorocosino atm, Zoylik zoy
xarici kapitaldan asl vziyyoto salrd.
zavodu sonaye ohomiyyotini itirmidi.
1900 03 illordo mossisolorin 76,1%-i
1920 ildo pambiq lifi istehsah 1913 ildoki
rus vo xarici kapitalin, yerdo qalan iso no nisboton 56 dofo, pambiq para isteh(23,9%) daxili kapitalin payna drd.
sali 3,4 dofo, baliq ovu 8,1 dofo, baliq
mohsullan email 17 dofo azalmd. 1921
Homin mossisolordo iloyonlorin comi
12,5%-i yerli ohalidon ibarot idi. 1914-17 ildo sonaye mohsulunun hocmi 1913 ildoki soviyyosinin comi 43%o-ini tokil edirdi.
illordo, mvafiq olaraq, rus vo xarici kapi
Azorbaycanda sovet hakimiyyoti qutalin xiisusi okisi 66,8% vo 88,5%), milli
rulduqdan sonra qisa vaxtda iri sonaye
kapital iso 33,2% vo 11,5% olmudu.
miIlilodirildi. Millilodirilmi sonaye
Biitiin ii qwosinin 64,5%-i, osas kapi
mossislrini
idaro etmok n Azor
talin 70-80%-i neft hasilatinda iri irkot
baycan Xalq Tosorrfat uras yaradlvo mossisolorin payna drd. Mandi. Sonayenin bir ox sahosini oslindo
qayrmada miiossisolorin 92,3%-i vo isteh
yenidon yaratmaq lazim goldi. Xalq
sal hocminin 97,7%-i, podrat qazimada,
mvafq olaraq, 92,8%-i vo 83,1%-i, go- tsorrfatmm, xsusilo imperiyanm kos
mi tmirind 72,7%-i vo 82,3%-i xarici kin ehtiyaclarini domok n neft so
nayesinin borpas srotlo aparld, neft
kapitala moxsus idi.
hasilati 1913 il soviyyosinin 73%-inoat1920
ilin aprelino qodor Azorbaycan
drld. Digor saholordo do canlanma var
sonayesi neft xarlmas vo email, toxuidi. 1925-26 illordo sulfat turusu istehculuq xammali (pambiq, yun, ipok vo
salimn iimumi hocmi 1913 ildokino nis
s.), bir sira qida mohsullan (balq, orab
v s.) istehsah ib sciyybnirdi; metal boton 64%o, elektrik enerjisi 184%), pam
biq para istehsah 126,7%, ttiin todaemail zavodlan vo energetika sonayesi
osason neft sonayesino xidmot edirdi. Bu
riikii 10 0 ,8% o, duz hasilati 3,5 dofo artdi.
dvrd btn sonaye mhsuWarnn
sash vosait qoyuluunun mntozm
79,0%)-i neft sonayesinin, 3,3%-i manartrlmas noticosindo Azorbaycan soqayirmunm, 0,15%-i kimya , 2,4%-i nayesinin osas fondlari id oxalr vo yeyngl, 6,8%-i qida mohsullan sonayesi
niloirdi. 1925-28 illordo sonayenin osas
nin payna drd. Sonaye zoif inkiaf
fondlari 75%) artmd. Yeni obyektlorin
etmi vo qeyri-borabor yerlomidi. Nelt
tikilib istifadoyo verilmosi, mvcud fab
sonayesi tamamilo, baqa mhm so
rik vo zavodlann yenidon qurulmasi, isnaye saholori iso osason Bakida comltehsahn somorolodirilmsi, omok mohsuldarlnn yksoldilmosi noticosindo
midi vo Azorbaycanm biitiin sonaye
Azorbaycan SSR-in iimumi sonaye moh
mohsulunun 91%>-i onun payna diirdii. Qalakond vo Godoboydo olan mis- sulu 1928 ildo 1913 ildokino nisboton
30%o, iri sonaye mohsulu iso 39% artdi.
oritmo zavodlarmin mohsullan osason
Sonaye beillik planlar osasmda
xarico danrd. Bakida inkiaf etmi
inkiaf etdirilirdi. 1928-32 illori ohato
yanacaq sonayesi ilo yana, ucqarlarda
edon birinci beillik plamn osas moqsodi
geri qalm kond tosorrfat istehsah
lkoni sonayelodirmokdon ibarot idi.
mvcud idi. Energetika, modon sonayesi,
Azorbaycan xalqimn ciddi soylori
manqayrma zoif inkiaf etmidi, Baki
noticosindo bu plan comi 4 ilo, neft
pambiq para fabriki istisna olmaqla,
sonayesi iizro iki il alti aya yerino
fabrik-zavod toxuculuu yox idi. Mvyetirilmidi. Homin miiddot orzindo
cud toxuculuq mossisolori xammalm
sonaye sahosi osasli surotdo yenidon
email pambqtomizlomo, baramaama,
quruldu. Neft sonayesinin osasmda so
yuntomizlomo vo s. ilo moul idi.
nayenin digor saholori - neft email, neft
Rusiyada votonda mharibosi vo
kimyas, neftmanqayrma srotlo inkixarici horbi miidaxilo Azorbaycan iqtiaf etdirilmoyo balad.
sadiyyatna ar zorbo vurdu. Neft hasi1926-32 illordo 25 iri sonaye mossilat aa dd, sonaye mohsulu istehsosi io salindi, iimumi sonaye mohsulu
sali azaldi. 1914-21 illordo sonaye moh
86%o, ciimlodon neft hasilati 1,6; masulu istehsalinm ortaillik azalma tempi
10% olmu, 1920 ildo neft hasilati 1913 nqayrma vo metal email mohsulu 1,2;
ildokino nisboton 2,6 dofo azalmd.
sement istehsah 2,2; yun para istehsah
1920 21 illordo qazma ilorinin hocmi 2,8; qonnadi momulati istehsah 3,4 dofo
1913 il soviyyosinin 3,6%o-ini tokil edir
artdi. Respublikada kimya, ipoktoxuma
di. Neft hasilatmin azalmasi ilo neftayir(ipok para), trikotaj, ayaqqabi, maka-

von, qonnad\ v s. yeni saholorin omolo

golmosi ilo sonayenin saho strukturunda
kkl doyiikliklor ba verdi. 1933 40 il
lordo sonaye daha yiiksok siirotlo artdi.
1940 ildo sonayenin iimumi mohsulunun
hocmi 1928 ildokino nisboton 4,6 dofo,
1913 ildokino nisboton iso 5,9 dofo oxaldi. 1940 ildo neft hasilati 1913 ildokino
nisboton 2,9; manqayrma vo metal
email mohsulu 21; sement 2,4; pambiq
para 4; konserv istehsah 20 dofodon
ox artdi.
Olkodo hoyata keirilon sonay. lodirm xottino uyun olaraq, ictimai istchsalin strukturu vo onun iki iri bohnosi istehsal vasitolori istehsah vo bi ehlak
predmetlori istehsah arasindak; sisbot
do doyidi. istehsal vasitolori !isah
qrupunun mtitloq artimi o indo
istehlak predmetlori istehsah
upunun stn inkiafnn tomin
imosi
sayosindo onun xiisusi okisi xeyli
artdi. Respublikanm regionlarin
yeni
sonaye miiossisolorinin yaradilma vo istehsaln inkiaf noticosindo mo! :ldar
qiivvolorin yerlodirilmosindo do oliloyilor oldu. Sonaye mohsullarini toqr.
30%o-ini sovet hakimiyyoti illorinc ikilmi, yaxud yenidon qurulmu mos isolor
verirdi. Sonayebdirmo illorindo so. .vedo
alanlann sayi 1940 ildo 1929 ildok 62,1
min nofordon 139,0 min noforodok rtdi,
peo torkibi xeyli doyidi. Miiossisolorin
texnika ib tochizi, fohlolorin modoni texni
ki bilik soviyyosinin artmasi biitiin
saholorindo omok mohsuldarlnn vsolmosino sobob oldu. 1940 ildo so, yedo
omok mohsuldarl 1913 ildokino n oton
5 dofodon ox artd. Sonayedo als
urn
omokhaqqi 1939 ildo 1928 ildokino
boton 4,1 dofo oxald.
ikinci diinya mharibosi illorin- res
publika sonayesi cobhonin toloblori -uyun yenjdon quruldu. Neft sonayes obhonin vo xalq tosorriifatimn duru ya caa, srtk yalar vo baqa neft moh Ha
nna tbbatn doyirdi. Manqayrma
mssislori ordunun texniki tochi/ ido
zoruri olan mohsullann kiitlovi istehsalim
monimsodi, toxuculuq miiossisobri tonzif
vo texniki para istehsalim xeyli artirdi.
Mharibo illorindo bir sira iri miiossisolor
tikildi vo yeni saholorin inkiaf iin osas
yaradildi. Bu illordo sonaye mohsulunun
iimumon azalmasina baxmayaraq, bir si
ra saholorin mohsulu xeyli artdi.
1946-50 illordo respublika sonayesi
dine quruculuq mohsullan buraxmaq
n yenidon quruldu. 1940-ci illordo
Azorbaycan elektrik enerjisi iizro Rusiya

mosi vo onun strukturunun tokmillodirilmosi dvr idi. Yalmz 1969 ildo 1913
illo miiqayisodo sonaye mohsulunun ardncii (23,7 min /), neft hasilatna gro
tm sroti 30 dofodon ox oldu. 80-ci il
birinci (22,2 mln. /), qaz hasilatina (2498
lordo yeni sonaye miiossisolorinin almln. m3) vo pambiq para istehsalina
masi, yeni man vo avadanhqlarm alingro ncii (49,1 mln. p.m.) yeri tuturdu.
mas SSR-nin digor respublikalanna
Sonaye mohsulunun iimumi hocmi
1950 ildo 1940 ildokino nisboton 39%o, nisboton Azorbaycanda osas kapitalin
elektrik enerjisi 64%>, uanqayrma vo daha siirotlo artmasi ib noticolondi. Belo
ki, bir iinin osas fondlarla tochiz
metal email sonayesi mohsulu 2,8 dofo,
tikinti materiallari toqr. 2,5 dofo artdi.
olunmasi 1980 ildo SSR iizro 13,3 min
Yeni sonaye saholori: elektrotexnika, ra- rubl, 1985 ildo 17,8 min rubl, 1990 ildo
24,2 min rubl, Azorbaycanda iso, mdiotexi ;ka, asbest-sement sonayesi, qara
vo olva metallurgiya saholori yaradilavafiq olaraq, 19,3; 24,5 vo 33,6 min rubl
tokil etdi.
raq g< londirildi. 1951 55 illordo biitiin
sonay ciimlodon kimya sonayesi xeyli
Sonayenin orazi yeiodirilmosindo
inkia tdirildi, geoloji-kofiyyat vo qazibyiik iroliloyilor oldu. Baki ilo yana,
ma i i, donizdo estakadalar quradrliri sonaye morkozlori (Gonco, Naxivan,
nas cminin genilondirilmosi, neft to- Quba, oki, Lonkoran) yarandi, yeni so
sorrii' rinm texniki cohotdon yenidon qu- naye ohrlri (Sumqayt, Mingoevir,
rulm I sahosindo byk proqram hoya Dakoson, li Bayramli) salindi. Sovet
hakimiyyoti illorindo tikilmi 530 iri so
ta ke ildi. ada metodlann kmoyi
naye mossisosinin 70%-indon oxu Bailo qi da vo donizdo xeyli yeni neft yataqla akar edilib istismara verildi.
kdan konarda yerlodirildi.
Azorbaycan sonayesinin strukturun
Neft onayesinin inkiafm siirotlondirda neft sonayesi vo onunla bal olan samok, neft vo qaz hasilatim artirmaq
holorin xiisusi okisi stnlk tokil etmoqs iilo kofyyat, qazima vo hasilat
mosino baxmayaraq, digor saholor do inilori izro arlq morkozi qurudan doniz
kiaf edirdi (codvol 1).
yatac anna keirildi.
vo Ukraynadan sonra ncii (1827 mln.

kVt.scuit), polad oridilmosino gro dr-

if istiqamotlonmosindo vo roqabotodavamlln vo somoroliliyin artrlmas

n tosirli stimullann olmamasinda taprd. Qapal iqtisadiyyat oraitindo arlam strukturu vo geri qalm texniki
bazasi olan, yeniliklorin sahodaxili vo
saholorarasi miibadilosi vo totbiqini ox
long hoyata keiron, inhisarlam so
naye kompleksi yaradlmd. Byiik
ldo xammal vo yanacaq hasilati,
hminin ilkin materiallann istehsah
bunlann sonrak istifadosindoki israfl ancaq doyirdi. Daxili bazarda tok
lif olunan hazr mallarin oksoriyyoti
aa keyfiyyotli idi vo ancaq mal qtl
vo seimin yox dorocosindo olmas oraitindo satlrd. Aa keyfiyyotli olmasina baxmayaraq, biitiin nomenklatur
iizro sonaye mohsulu istehsal edilirdi.
Respublika sonayesi lokco texnika vo
texnologiyanm daha mtoroqqi nvlorinin oldo olunmasi iizro deyil, hominin
orzaq mohsullan, material, avadanliqlarin bir ox nvlori iizro do asl voziyyotdo idi. stehsaln lazimi soviyyodo saxlanmasi olavo ehtiyatlarm colb edilmosini, mohsul vahidino investisiya hocminin
artrlmasn tolob edirdi. Lakin artimm
biitiin ekstensiv monbolori tiikondi, digor

Cadval I
Snaye istehsalinm saho strukturu, yekuna nisbotn %-1o (miivafiq ilbrin cari qiymtbri ib)

Bit in sm aye
ieklroenergetika

1940

1950

1960

1970

1980

1990

1993

1995

100.0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

4,09
48,1
0,2
1,04

4,2
37,1
0,3
1,4

4,4
22,1
4,7

4,4
20,5
3,9

3,4
14,6
4,0

11,0

19,2
46,2

5,3

7,2

7,5

4,0
10,1
3,6
6,4

14,9

11,5

11,0

11,0

13,5

20,3

16,0

3,6

1,4
1,07
12,6
14,2

2,1
2,1
18,1
21,8
1,4

2,1
3,9
24,0
20,7

1,7
3,6
22,2
21,8

1,6
3,0
23,4

1,9
3,0
19,9

1,3
5,0
14,8

0,2

25,4

26,6

13,3

1,5
9,5
6,6

1,8

3,7

3,6

3,8

6,5

6,3

anacaq sonayesi
letallurgiya
imya vo neftkimya
lanqayrma vo
metal email
vle, aac email vo
sellloz-kaz
ikinti materiallari sonayesi
r ngl sonaye
Yeyinti sonayesi
Sonayenin digor saholori

Sonayenin strukturunda mharibodon sonraki illordo ciddi doyiikliklor

ba verdi. Bunun noticosindo manqayrmann vo metal emahnin xiisusi okisi toqr. 25,3%) artdi, yanacaq sonayesi
nin payi iso toqr. 42,5%) aa dd. Di
gor mttflq respublikalann sonaye saholorindon asili olan oxsaholi sonaye
yaradildi.
1960-80 illor sonayenin genilondiril-

2,02

Sonayedo istifado olunan kapital

qoyuluunun 70-80%-inin neft hasilati
vo neft email saholorinin inkiafna ynoldilmosi digor saholorin do irolilomosino tokan verdi.
Lakin buna baxmayaraq, respublikamn nohong sonaye potensiah azsomoroliliyi ib xarakterizo olunurdu. qtisadiyyatn deformasiyas z ifadosini biri
nci nvbodo onun istehlak tolobatina zo-

18,7
5,3
7,7

1,3
5,4

torofdon iso iqtisadiyyatin yenidonqurulmas vo aparlan uursuz eksperimentlor voziyyoti daha da pislodirdi.
Biitiin bunlar sovet sosialist sisteminin
qsurlar idi vo sovet imperiyasnn kmosino sobob oldu.
A z o r b a y c a n s o n a y e s i m ii s t q i 11 i d v r n d . Azorbaycan
da sovet dvriindo foaliyyot gstoron
sonaye kompleksi SSR-nin squtundan

sonra bhran voziyyotino dd, sonayenin strukturu koski okildo doyidi vo bir
sira istehsal sahlri z foaliyyotini dayandrd. Sonaye mohsulunun istehsali bu
dvrn ilk illrind srtlo aa dii balad. Sonayedoki tonozzl planl sovet tosorrfatlq sistemindn yeni
bazar mnasibtlri sistemin keidb
olaqodar otinliklrl bal idi. Miiossisolor arasinda istehsal-tsrrfat olaqolrinin qrlmas, osas sat bazarlarnn
itirilmsi, istehsal fondlarnn vo ma
liyyo ehtiyatlarmin morkozlodirilmi
qaydada formaladrlmas vo bldrlmsi mexanizmindon imtina edilmosi,
qiymotlrin liberalladrlmas, bir szlo,
sonaye mossislrind istehsaln bazar
mnasibtlori osasinda qurulmasna vo
idaro edilmosino keilmosi zoruroti sonayeni ar tonozzl gotirib xard.
Sonaye istehsalnn aa dmsini
bngitmk v tdricn aradan qaldrmaq
n makroiqtisadi prosesloro tosir edo
bibn todbirlorin hoyata keirilmosin
baland. sas diqqot bazar mnasibotlrino sykonon tsorrfatlq sisteminin yaradlmasna, sonaye mossisolorinin zolbdirilmsin ynoldildi vo noticodo sonayenin bir ox saholrindo irolilyibr mahido oludu.
Sonayedo dvlot mossislrinin
zllodirilmsi prosesi 1996 ildo kiik
zollodirmdn balad. Sonrak illordo
zllodirmo srtlondi vo 2006 il yanvarn 1-inodok 842 kiik sonaye mssissi
satlaraq 9 mln. manat vosait ld edildi,
eyni zamanda nizamnamo kapitalnn
mumi hocmi 405,4 mln. manat olan
359 sayda orta v iri snaye mossisosi
shmdar comiyyotino evrildi.
Lakin zolldiriln dvlot mossisolorinin foaliyyotinin borpa edilmosi
vo diroldilmosi prosesindo qarya bir
ox tokilati vo iqtisadi xarakterli
problemlor xd. Bunlardan on balcas sonaye mossislrinin istehsal
bazasinin bazar konyunkturuna uyun olaraq yenidon qurulmasi vo modernizo edilmosi n lazim olan ma
liyyo resurslarnn atmazl idi.
Buna gro lkodo sonaye mossislrinin investisiya resurslarma olan tolobatn domok n miivafiq investi
siya mhitinin yaradilmasi istiqamo
tindo todbirlor hoyata keirildi.
1990 ildon 1996 ilodok sonaye istehsalinm soviyyosi 3,8 dofo aa dm, mii
hiim mohsul nvlorinin buraxl koskin
azalm (neft 30,8%, qaz 43,3%, domir
filizi 178 dofo, alminium-oksid 380 dofo,

dizel yanaca 50,2%), avtomobil benzini

52,7%, srtk yalar 86,3%, yanacaq mazutu 47,6%, elektrik enerjisi 26,7%, sement 78,9%, pambq mahlc 64,4%) vo s.),
bir sra mossisobrin ii dayanm, fohlo
vo mtoxssislrin hor noforindon biri
idon xd n sonaye mossislrind
ibyonlrin sayi 426,8 min nofordon
289,4 min noforodok oskilmidi.
Azorbaycan Respublikasi hkumoti
iqtisadi bhrandan xma, yeni iqtisa
di mexanizmlor osasinda bazar mnasibotlorinin dorinlomosini, bazar infrastrukturunun yaradlmasnn srotlondirilmosini strateji moqsod kimi qarya
qoydu. Lakin sonayeni diroltmok onun
osasn tokil edon neft sonayesindo diin
ya texnologiyalanna osaslanan irimiqyasli layiholori hoyata keirmodon mmkn deyildi. Xozor donizinin Azorbay
can sektorunda Azori , raq , Giinoli yataqlarmin ilonmosi n Os
rin mqavilosi imzalandi (1994), Azor
baycan Respublikasi Dvlot Neft Fon
du (A R D N F ) yaradildi (1999).
Hkumot sort pul vo fiskal siyasoti
hoyata keirmoyo balad, qiymotlor vo
xarici ticarot liberalladrld, ktlovi
zollodirmy balamaq n ciddi hazrlq ilori aparld, kiik sahibkarla
dvlot dostoyi haqqinda qanun qobul
olundu, kiik biznes n vergi sistemi
sadldirildi, zol sektorun inkiafna
mane olan bir sira mohdudiyyotlor
gtrld, lisenziyaladrlan foaliyyot
nvlorinin ox hissosi ixtisara salnd.
Apanlan todbirlor sonayenin inkiafnda iroliloyilrb nticlondi, bazar iqtisadiyyatimn on zoruri osaslari fortnalad, bazar institutlarimn tookkl srotlondi, osas bazar mexanizmlori ilomoyo balad. Sonaye istehsalimn ilboil
aa dmosi 1997 ildo dayandrld vo
sonraki ilbrdo sonaye yksobn xott iizro
inkiaf etdi. 1995 illo mqayisodo sonaye
mohsulu istehsali 2005 ildo 72,6%),
ciimlodon modnxarma sonayesindo
2.3 dofo, dori, dori momulatlan vo ayaqqabi istehsalmda 26,9%o, kimya sona
yesindo 2,3 dofo, digor qeyri-metal mine
ral maddolorin istehsalmda 10 dofo,
metallurgiya sonayesi vo hazir metal
momulatlarinin istehsalmda 5,5 dofo,
noqliyyat avadanliqlannin istehsalmda
9.4 dofo, mebel istehsalmda 2,4 dofo vo
s. saholordo ohomiyyotli dorocodo oxaldi, neft hasilati 2,4 dofo, domir filizi
istehsali 4,9 dofo, aliiminium-oksid 12,1
dofo, a neft 25,7%, avtomobil benzini
14,5%, elektrik enerjisi 34,7%, sement

7,8 dofo, osas sonaye-istehsal fondlan

3,3 dofo artdi, ortaayliq omokhaqqi
10,7 dofo yksolorok 213,2 manata
atd. 2005 ilin fevralinda morkozi
Azori yatandan ilk neftin alinmasindan sonra sonayenin lko iqtisadiyyat n ohomiyyoti daha da
gclondi. DM-in 47,5%-i, osas fondlann 50,8%)-i, osas kapitala ynoldilmi
investisiyalarin 72,3%-i sonayenin payna dd (2005).
Sabitliyin borqorar olunmasi, ardicil hoyata keirilon iqtisadi islahatlar,
lkonin zongin karbohidrogen eh iyatlari, zoruri normativ-hquqi ba anin
yaradilmasi Azorbaycana xarici pital
axinini ortlndirdi. Miistoqillik vrnn ilk illorindo Azorbaycanda < yrisabitliyin hkm siirmosi xarici i a amlarim lko iqtisadiyyatina kapitai oymaqdan okindirirdis, sonraki i rd
sahibkarlm dinamik inkiafm min
etmok moqsodilo olverili mhit radlmas istiqamotindo zoruri todbi orin
hoyata keirilmosi noticosindo ic; isadiyyatn mxtolif saholorino inves -.iya
ynoldon sahibkarlarin sayi si; otlo
artdi.
Son ilbrdo sonayenin saho strukturundak dyiikliklri oyani okild. nozordon keirmok n 2-ci codvolin vnolumatlar mqayiso ili kimi gtiiri
1996 ilin qiymotlori ib, 3-cii codvolin
molumatlan iso miivafiq illorin fa i iki
qiymotlori ib gstorilmidir. Bu. hominin qiymot amilinin sonayenin st ukturuna tosir dorocosini moyyonl. lirmoyo do imkan verir.
4-cii codvoldo osas sonaye moh larinin, istehsali natura ifadosindo
rilmidir.
5-ci codvoldo iso sonayenin ayri yn
saholori iizro mohsul istehsalimn a im
tempi tohlil olunmudur.
2005 ildo lko iqtisadiyyatina ;oyulan xarici investisiyalarin 91,4%-i
vo ya 3,3 mlrd. manati sonayenin is
tehsal potensialinin inkiafna y' 1dildi. Sonayedo osas kapitala ynoldilmi investisiyalarin iimumi hcmind
neft vo qaz sonayesinin payi 95,8%
tokil etdi (2005). Modonxarma
sonayesindo 649, emal sonayesindo
8585, elektrik enerjisi, qaz vo suyun
istehsali vo bldrlmsi blmosindo 731 noforlik yeni i yerlori ald.
2006 ilin 1 yanvarna lkodo 796,
ciimlodon sonaye sahosindo 208 xarici
vo mtorok mossiso foaliyyot gstorir, onlarda 58 min nofor, ciimlodon

Cdvl 2
Snaye mhsulu istehsaln sah strukturu, yekuna nisholon %-l (1996 ilin qiymtlari ih )

Sonayenin foaliyyot nvlori

Biitiin sam yc
Modonxarma sonayesi, 0 ciimlodon:
istilik energetikas n faydal qazntlarn
hasilati
istilik energetikasndan baqa, faydali qazintlarn hasilati
F'inal sonayesi, 0 ciimlodon:
iki vo tiitiin do daxil olmaqla qida mohsullari
istehsali
toxuculuq vo tiki sonayesi
dori, dori momulatlan vo ayaqqabi istehsali
duncaq email vo aac momulatlan istehsali
ellloz-kaz istehsali vo noriyyat ii
neft mohsullari istehsali
kimya sonayesi
ezin vo plastmas momulatlar istehsali
igor qeyri-metal mineral maddolor istehsali
etallurgiya sonayesi vo hazir metal momulatlar istehsali
man vo avadanliqlar istehsali
elektrik avadanl, optik vo elektron avadanliqlar istehsali
noqliyyat vasitolori vo avadanliqlan istehsali
emal sonayesinin digor saholori
iektrik enerjisi, qaz vo suyun istehsali vo
bldrlmosi

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

26,0

27,4

34,4

40,0

37,4

39,1

38,8

36,8

35,0

39,2

0,1

0,1

0,3

0,2

0,2

0,2

0,3

0,4

0,6

0,4

12,3

13,2

9,6
2,4
0,4

9,7

10,0

11,2

10,7

10,6

9,8

8,1
0,2

1,4
0,2

1,4
0,3

1,6
0,3
0,0

8,5
1,8
0,3

0,0

1,5
0,5
0,0
0,1

1,5
0,3

0,0

1,6
0,5
0,0

0,0

0,0

0,1

3,7
0,2
0,0

0,2
26,8

0,1

0,2

29,1

4,1
0,4

3,5
0,3

26,8
3,2
0,3

0,1
23,5
3,8
0,1

1,2

1,4

1,3

1,3

0,1
1,5

0,7

0,9
2,2

0,9

0,5

0,4

1,7

1,1

2,1
0,8
0,4

0,1

0,0
0,1

24,3

18,0

5,0

4,3
0,0
2,8

0,2
17,2

0,1

0,1

17,4

3,8

5,8
0,0
4,2

6,8
0,0
6,0

16,1
5,6
0,0

0,9

2,1

1,4

0,6
1,5

1,1

1,1

3,5
0,7

3,8
0,5

0,7

0,6

17,6
5,8
0,0

1,0

1,0

0,6

0,5
0,5

0,5
0,4
0,5

0,5
0,5
0,6

0,6
0,6
3,7

0,4

0,4
0,5

16,2

15,9

16,9

16,6

15,8

15,7

6,1

1,0

1,1

1,0

1,7

1,3

1,2

0,5
1,7
1,4

15,9

17,3

16,4

14,0

>eyd. 1-ci cdvl kemi SSR respblikalar razisindo qvvod olan, planl iqtisadiyyat n nzrdo tutulan v b sobabdon beynolxalq sviyyd
5 iraras mqayisolorin apanlmasna imkan vermyn Xalq Tosrrfat Saholrinin mumittifaq Tsnifat sasnda hazrlanmdr. Lakin Azorbayc; n z dvlt mslqilliyini brqrar etmosi, bazar iqtisadiyyat yolu ilo getmsi nasir beynolxalq standartlara osaslanan milli tsnifatlarn ilonib
h rlanmasm rndirdi v 1996 ildo lkomizdo yeni miUi FNT (Iqtisadi FaUyyt Nvbri Tsnifatv) qbu\ ed\\d\. Ycm v kVvtvs Vsmfaarvn
s :turu v metodologiyasnda koskin forqlorin olmas uzn dvro aid molumatlarn bir codvoldo verilmosini qeyri-mmkn etdiyindon, 1995 ildon
s rak molumatlar milli FNT zro vcrilmidir.

som e mossislrindo 23,6 min nofor

ilo^ di. 2000-05 illordo io salnm
yen arici vo mtrok sonaye mossisosi n oksoriyyoti Trkiyo, Iran, R u
siya Ingiltoro, AB, Almaniya, Fran
sa, vero, in, Birlomi rob mirlikk i vo b. lkolorin irkotlori torofin
don yaradlmdr.
Azorbaycanda yaradlan iqtisadi
sabnlik vo olverili iqtisadi oraitdon
moqsodynl istifado edon yerli vo
xarici sormayoilr 1995-2005 illordo
sonaye sektoruna 16,8 mlrd. manat
(18 mlrd. A B dollari) vo ya iqtisadiyyatin biitiin saholorino qoyulan investisiyalarn 74,6%-ini ynoltdilor. Sormayolor mvcud gclorin ilok voziyyotdo saxlanmasina, yeni texnologiyalarn, man vo avadanliqlann alinmasina, obyektlorin inas vo genilondirilmosino sorf edildi. Noticodo sonaye

nin osas fondlannin doyori 19,4 mlrd.

manata atd vo istehsal potensiali 3
dofo artdi. 2004 ildo Xamazda illik
gc 50 mln. orti banka olan Qaf
qaz konserv zavodu, Siyozondo
istehsal giic sutkada 15 min orti korpic olan korpic zavodu, Aberonda
istehsal gc sutkada 60 t bentonit
olan Azbentonit zavodu, amaxda
elektrik-moiot texnikasi istehsal edon
Star Ltd zavodu, Lonkoranda ildo
1,2 min t tomat istehsali gcno malik
Vita M M C vo illik gcii 12,5 min
dkl pivo olan S . M A R M M C ,
Masallda nvbodo 7 t okor istehsal
edon okor-irniyyat mossisosi, Sodorok, orur vo Tortordo transformator yarmstansiyalar, okido ildo 7,3
mln. orti banka istehsali gcno ma
lik meyvo irosi zavodu vo s. sonaye
obyektlori foaliyyoto balad.

Son illor sonayenin oksor saho/orindo yeni mohsul vo xidmot nvlorinin, habelo onlarm istehsali metodlarnn todqiqi vo ilonib hazrlanmas
(innovasiya cohotdon foal sonaye
mssislorinin 31%)-i bununla moul
olmudur), habelo yeni texnologiyalann ahnmasi (miivafiq olaraq 29%-i)
innovasiya foaliyyotinin prioritet isti
qamotlori olmudur. 2004 ildon balayaraq innovasiya xorclorinin maliyyo
monbolorinin strukturunda doyiikliklor ba verdi. Beb ki, 2002 ildo biitiin
innovasiya xorclorinin 76,5%-i xarici
investisiyalar vo yalmz 23,5%-i yerli
mssisolrin z vosaitlori olmu, 2005
ildo bu moqsodlor n xarici investisiyalardan tamamilo istifado edilmorni, qoyulan investisiyalarin oksor
hissosi (80,8%) dvlot bdcosindon
ayrlmd. Qabaqcil istehsal texnolo-

Cdvl 5

Cdvl 3

Saye mohsulunun artm templori

Snaye istehsalinin sah strktur {iimumiyekuna gr, nvafq illrin fa k tik i qiymtlri asasinda, %-b)

Btn snaye
Modonxarma snayesi
Emal sonayesi,
ciimlodon:
iki vo ttn do daxil olmaqla qida mhsullarmn istehsah
toxuculuq v tiki sonayesi
dori, doridon momulatlar vo ayaqqabi istehsah

2000

2001

2002

2003

2004

2005

100,0

100,0

/00,0

100,0

100,0

100,0

100,0

19,6

53,5

58,7

56,9

57,5

67,6

Elektroenergetika

59,4

31,3

29,2

59,5
30,0

33,1

33,6

26,0

10,8

3,2

3,6

1
0,1

0,5

0.6

0,1

0,8
0,2

4,1
0,8

4,9

9,1
0,4

4,8
0,9

0,1

0,1
0,1

0,1
0,2
18,4
3,4

0,1
0,3
14,9
3,4

0,1
0,4
14,0
3,4

0,1
0,05

0,1
0,1

0,1
0,8

0,2

0,2

0,5
15,4
3,3
0,3

0,4

0,3

1,0

1,4

1,6

1,9

1.6

* I

1,5
2,2

0,4

0,8

1,1

1,4
1,3

3,6

1,0

1,0

4,8
0,9

0 ,4

0,5

0,3

0,3

0,25

0,3

0,3

0,3
0,4
21,0

1,9
0,2

1,2
0,2
12,1

0,2
2,0
0,2
10,5

1,9
0,2
10,0

1,6
0,4

2,0

8,9

6,4

oduncaq email vo aac momulatlari istehsah

sellloz-kaz istehsah vo noriyyat ii
neft mohsullarmm istehsah
kimya sonayesi

26,8
3,0
2,6
1,6

rezin vo plastik ktl momulatlannin istehsah

digor qeyri-metal maddolorin istehsah
metallurgiya sonayesi vo hazir metal momulatlannin
istehsah
man vo avadanhqlann istehsah
elektrik avadanl, optik vo clektron avadanhqlann
istehsah
noqliyyat vasitolori vo avadanliqlarmin istehsah
emal sonayesinin digor saholori
Elektrik enerjisi, qaz vo suyun istehsah vo bldrlmosi

Saholor

1995

15,2

4,4

0,1
0,4
13,8
3,5

0,3
10.0
2,4

1940-=100%
1990

1960*

1970*

1980*

1985*

2,8
3,8

5,5

12,1
10,1

15,8

7,3

12,8

Yanacaq sonayesi
1,4
956,0
Metallurgiya
Kimya vo neft kimyasi 33,5
Manqayrma vo
metal email
6,9
M , aac email vo
elliiloz-kaz
2,6
Ti nti m ateriallan
mayesi
9,7
Y giil sonaye
2,2

1,8
1321,0

1,9
2658,0

1,9
3526,0

120,0

303,0

367,0

84,2
87,8
85,4

19,7

65,3

103,0

6,0

12,1

19,6
3,8

Biitiin sanaye

inti sonayesi

1,7

3,7

1995= 100%

1985=100%
1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

29,9

99,1

105,9

111,3

115,3

122,3

129,3

172,6

78,1

96,7
113,4

99,8

101,7

100,2

114,3

116,1

122,3

121,1

123,9

124,8

127,9

82,2

119,3
205,5

85,5

168,1

301,6

86,6

106,7

61,6

80,1

87,7

456,6
109,7

177,9
696,8

44,6

25,1

49,1

58,7

47,9

100,8

160,8

156,1

93,4

20,5

29,7

29,6

30,1

30,9

30,7

30,1

19,7

95,6
78,2
60,2

39,0

55,7

66,7

17,1
61,6

21,1
63,0

123,1
16,1
67,8

174,8

51,1
28,9

210,1
17,7
74,6

321,5
18,5
74,7

381,9
29,8

1993

1995

99,1

50,4

111,8

91,6
61,9

51,9

42,6
35,4

5,8
19,7

116,1

94,9

17,1

104,8

38,0

51,6

8,9
10,2

10,2

89,3
90,5
103,4

14,9

17,5
70,9

108,5

77.8

), 1970, 1980, 1985 illrd snaye mhsulunun artm templri df il vcrilmidir.

3.9

0,4

Qeyd. Snaye istehsalinin saho strkluru ev tsrrfatlarmm foaliyyoti nozoro alnmadan vcrilmidir.

drnlr, elektrik naqillri, odadavaml keramika momulatlari vo s. ki

mi yeni mhsullarn istehsahna balanmdr. vvollor xarici lkolordon
idxal olunan mallarm byk qisminin
lkd istehsahna balanmdr. Ba
ki ya vo qida snaye ASC (bitki
yalar), Coca-Cola Bottlers Ltd
(alkoqolsuz ikilor), SUN-Tea Azor-

Dsas vsaitlrin yenildirilmsi,

onl dan istifadnin yaxladrlmas
iii lverili orait yaratdi. Bu proses
sa fondlarn yenilomo srotinin
art; asnda mahid olunur. sas
fon ilarn yenilom omsal 1995 ildo
1,061, 2000 ild 1,048, 2005 ild iso
1,207 tkil edirdi.
akin qida mhsullar v ikilr, to-

foaliyyoti noticosindo dvlot mlkiyyotindo olan snaye mssisolri mohsu

lunun xiisusi kisi getdikco aa
dmdr (codvol 6).
Sahibkarln keyl'iyyotco yeni
morholoyo atdrlmas qeyri-neft sektorunun inkiaf etdirilmsinin giiclii
vasitlordon birino evrildi. lkodo
sahibkarln gclondirilmosi n

Cdvl 4
Cdvl 6

Sonaye mhsulu istehsah (natura ifadsind)

Soaye nohsulu istehsalinin miilkiyyot foralarna gro strukturu, yekuna nisbtsn %-1
Mohsulun adi

mln. t
Tobii qaz hasilati, mln. m3
Elektrik enerjisi, mlrd. kVt.saat
Dom ir filizi (omtoolik), min t
D uz hasilati, min t
Avtom obil benzini, min t
Susuz sulfat turusu, min t
Semen t, min t
T ik in ti korpici, mln. adad
T ikin ti korpici, mln. m3
Soyuducular, min ad,id
Pam biq mahlici, min t
B itki yalar, min 1
N eft hasilati,

Qabladrlm ay, l
zm o rab ,
Pivo,

min dkl

min dkl

1928

1940

1960

1970

1995

2003

2004

7,7

7,7

22,2

17,8

20,2

14,7

12,5

9,2

15,4

15,5

176,0

2498,0

5841,0

5521,0

14004,0

99 2 6 ,0

6644,0

5128,0

4 995,0

0,1

mln. dd

0,4

6,6

1,8

1334,0

12,0
1413,0

1980

15,0

1990

2 3 ,2

17,0

21,3

21,7

10,3

39,6

78,1

55,0

62,1

81,8

99,3

6,8

7,6

927,0

891,0

1590,0

2 204,0

1472,0

791,0

720,0

852,0

6,1

12,1

26,3

32,0

125,9

652,2

6 0 3 ,

24,0

22,5

2 6,7

46,0

34,0

112,0

939,0

1409,0

1196

990,0

196,0

1012,0

1428,0

40,0

99,1

65,8

90,0

132,0

26,0

50,7

1100,0

501,0

1,5

3,1

19,1
9 ,2 *

106,6*

2005

22,2
22,9
7,3

18,8
1538,(

161,4*

5,2

75,2

267,0

330,0

25,0

5,4

10,1

13,4

58,2

104,4

131,4

248,1

167,0

98,5

38,8

4 0,6

56,0

10,8

20,1

28,1

49,3

4 0,7

11,7

54,4

4 6,0

64,1

2056,0

2141,0
4222,0

10969,0
10346,0

1367,0

1002,0
1719,0
3036,0

3514,0

49 1 3 ,0

2375,0

5166,0

6632,0

7673,0

906,0

7525,0

7477,0

4975,0

8624.0

1839,0

379,0

309,0

401,0

5 876,0

223,0

1330,0

1838,0

2490,0

6 5 2 0 ,0

1970,0

6611,0

3671,0

5008,0

64950,0

fordi sahibkarlarm foaliyyoti daxil olmaqla.

giyalarndan istifad soviyyosi do ykslmi, onlarn say 2001 ildo 111 olmu, 2005 ildo 131-odok artmd.

Texnologiyalarn totbiqi miiddti

azaln, onlarn toxminon yars n
5 il, bedobiri n 8 il, qalan hissosi

2000

2001

2002

2003

2004

2005

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

dvlot mlkiyyoti

56,3

48,8

41,8
58,2

29,3

43,7

45,2
54,8

43,2

qeyri-dvlt mlkiyyoti

51,6
48,4

51,2

56,8

70,7

11. *

19,5

1999

906,'.

Gstricilr
naye zr cami

5732,

22,4

Papiros vo siqaretlor,

* Fizikixslrin

1913

n is 10 ildon artq olmudu.

Iqtisadi islahatlar vo zlldirm
mossisoloro srbstlik vero-

xu .luq momulatlari, man vo avadanlq r vo s. istehsal edon bir sra miiossisol rdo osas fondlarn yenilomosi lko
so yesi zro olan orta gstoricidon aa .wiyyodo idi. Yenilomo prosesi xam
ne t vo tobii qaz hasilati (27,2%), neft
mhsullarnn (7,8%), tiitiin momulatlarinin (13,8%), sellloz-kaz, karton vo
onlardan hazirlanan momulatlarm
(14,8%) istehsah, noriyyat vo poliqrafiya foaliyyoti (8,9%) mossisolorindo yiik
sok siirotlo getmidir.
nonovi mohsullarla yana, yeni
mohsul nvlorinin istehsah da monimsonilir. 2004-05 illordo rongli televizorlar, minik avtomobillori, heyvan
lar n yem hazrlayan manlar,
paslanmayan polad kiilolor, odsn-

baycan (qabladrlm ay), BakKastel M M C (pivo), European To

bacco Baku (papiros vo siqaretlor),
D A D , Borokot (sd mohsullan),
Azor-Pen B M , Trk-Baycan (plastikdon qap vo poncoro), E U P E C Pire Coatings Azerbaijan (neftin noqli
n xiisusi borular) vo digor miiossi
solorin diinya standartlarina cavab ve
ron mohsullan daxili bazar zonginlodirdi, bu mohsullar iizro idxaldan asihl xeyli azaltdi.
Sonaye saholorinin miilkiyyot formalarimn quruluunda osasl doyiikliklor ba vermidir. zollodirilmi
dvlot mossisolrinin, habelo yeni yaradlan qeyri-dvlot mossisolorinin.
konsorsiumlarn todricon genilonon

Sahibkarla Kmok M illi Fondu

yaradld vo gzotli kreditlor verilmosino baland. lkodo azad sahibkarlq mhitinin formalamas yeni tosorrfatlq formalarnn yaranmasna
tokan verdi. Bunlardan bin /an frdi
sahibkarlqda alanlarm say 2005 ildo
7 min nofordon ox olmudur. lkodo
istehsal olunan qondin 51%-ini, kii
kostyumlarnn 94%-ini, taxta poncorlrin 63%-ini, taxta tarann, demok olar ki,
hamsn fziki oxslor istehsal etmilr.
Fordi sahibkarlarm say, habelo lko so
nayesinin digor iqtisadi gstoricilri 7-ci
codvoldo verilmidir.

d.: . .
. X IX . ., 1964: N a d i -

Cdval 7
Snayenin iimumi iqtisadi gstricilri

Gstricilr
Foaliyyot gstron miiossisolorin sayi
Sonaye foaliyyoti ilo moul olmaq n qeydo
alnm fordi sahibkarlarn sayi, nfrl
Mhsulun hocmi (mvcud olan faktiki qiymtlrlo),
mln. manat la
Sonayedo moul olan iilorin sayi, min nfarh
modnxarma
emal sonayesi
elektrik enerjisi, qaz vo suyun istehsah vo
bldrlmosi
loyonlorin iimumi sayinda qadinlarm xiisusi okisi,
V rh

1990

1995

1969

2094

1220,0
450

modonxarma

Monfoot, mln. manatla

Zorr, mln. manatla
Sonayeyo ynoldilon investisiyalar, comi, mln.
manatla
ciimlodon xarici investisiyalar

r o v . A. Azorbaycanda snayenin smroli yer-

ldirilmsinin iqtisadi problemlori. B., 1976; a-

3. .
. ., 1980: . .
.
., 1975; .
. .. 1990.

Giil.v Yzbaova, Tannverdi Pca,

Rauf Slimov

2002

2003

2004

2005

1756

1974

2138

2357

2412

2439

2575

1721

2236

2846

3904

4983

6151

7409

2882,0
200,8
33,7

3639,0
200,2
33,7

3769,0
185,9
35,6

4019,0
176,9
34,9

4982,0
170,9

5961,0
175,3

38,6

39,6

137,1

131,7

116,5

106,1

95,3

100,0

101,9

30

34,8

33,8

35,9

37,0

35,7

36,6

43,5

34,3

30,6

29,2

25,2

22,1

19,4

17,3
41,5

27,8
20,2

27,4

35,0

31,3
23,5
36,6

34,5

34,2

33,9

i 8,1
0,0

22,5

21,9

21,1

20,5

19,3

18,9

9,7

87,2

100,0

113,6

137,1

187,0

: 3,2

198,2
56,8

218,1
60,6

258,1
69,8

290,3
88,9

451,3
98,3

5 ),2
) ; 5,3

21,9

emal sonayesi
zollodirilmi kiik mssiso v obyektlorin say,
vahidl
zolldirilmi kiik miiossisolorin ilkin doyori, min
manatla
Kiik zlh d irmodon oldo edilon vosait, min
manatla
iri vo orta miiossisolorin osasmda yaradlm
sohmdar comiyyotlorinin sayi, vahidl
DM -d sonayenin payi, % -b

2001

334,4

mdonxarma
emal sonayesi
elektrik enerjisi, qaz vo suyun istehsah v
[
/dirL/mosi
sas sonaye-istehsal fondlari (ilin sonuna), mlrd.
manatla
Snayedo texnoloji innovasiyalara okilon xorclor,
comi, min manatla

2000

9291,0
179,3
40,8

47,9

mdonxama
emal snayesi
elektrik enerjisi, qaz vo suyun istehsah vo
bldrlmsi
Snayedo alanlarn ortaaylq omokhaqq,
manat la

1771,0

1999

22,6

57,2
108,4
42,4

43,6

53,5

64,7

64,9

73,2

87,7

1 1,7

6,7

7,3

8,2

9,4

11,9

15,1

19,4

1087,0

2130,0

80,0

107,0

52,0

417,0
154,0

5327. .0
43897,0

1,4

20,7

4,1

1055,0

10296,0
872,0

32,0

9424,0

2023,0

28,0

263,0

857 ,0

63

43

48

58

40

34

57

550,0

427,0

339,0

1226,0

473,0

1365,0

1263,0

333,0

261,0

219,0

793,0

283,0

1116,0

86 0

32
36,1

47
37,4

20
37,2

10

28,2

130
37,6

3
4' 5

22,0
100,0
-

107,0
-

27,2
291,8
6,6
106,0
-

107,1
67,0

337,6
43,9

393,0

487,4

17,1

66,1

574,5
61,8

944,1
65,7

11810
131' 1

1630,0
1485,0

3005,0

3916,0

417C: 9

2648,0

3337,0

335 9

573,0

660,0

826,0

403,0

463,0

697,0

Mdnxarma snayesi
Xam neft hasilati. Azorbaycanda
neftxarmann tarixi ox qdim dvrlrdn balayr. Hl 8 srd Aberon
yarmadasnda quyulardan ncft xarld mlumdur. rob tarixilori, corafiyanaslar vo syyahlarndan hmd olBlazui (9 os*) Aberondak iqtisadi
hoyatin qdimdon neftl bal oldunu
gstormi, bu shaq ol-stoxri (9 10
osrlor), bu-l-Hsn ol-Mosudi (10 osr)
Baknn neftli torpa, Aberonun a
vo qara nefti haqqinda molumat vermilor. laliya syyah Marko Polo

38,3

(13-14 srlor) Bak neftinin Yaxn S rq

lkbrin aparlmas, alman diplo at
vo syyah Adam Oleari (17 sr) B. dak neft quyular, trk soyyah Evliya
lbi (17 osr) eft mdnlri, neftin
rana, Orta Asiyaya, Tiirkiyoyo, Hindistana aparlmas vo neftin gotirdiyi illik
golir haqqinda mlumat vermilor. Balaxandak neft quyularndan birind
akar edilmi da zrindki yazda
quyunun (35 m drinliyind) hb 1594
ild usta Allahyar Mommdnur olu
trfndn qazlb istifadoyo verildiyi
gstorilir. min hmod Razinin mlmatna (1601) gro, 16 srin vvlbrin-

d Bak trafnda 500- qodr neft

alas vo quyusu mvcud idi ki, bunlardan da hm qara , hom do a
neft xarlrd.
1683 ildo Balaxan, Binoqodi, Suraxan yataqlar orazisindo olmu alman
soyyah v tbitnas Engelbert Kempfer quyularn qazlmas vo neftin xarlmas bard otrafl mlumat vermidir.
burada quyularn dorinliyinin 27 m-o
atdn, quyu divarlarnn dala hriildyni v ya aac ib brkidildiyini gstormi, cftin Aberon yarmadasndan
rana, )rta Asiyaya vo imali Qafqaza
aparlr . s n tsvir ctmidir. 1729 ild
Abe yarmadasndak neft quyularnn
ini gstoron xorito tortib olunmud 798 ild Bak sakini Qasm by
Mons; ->yov Bibiheybot yaxnlnda,
doni/. ahildn 18 m v 30 m aral iki
neft cj su qazdrmd.
A
aycan neft vo qaz sonayesinin
inki
rixi bir neo mrhly ayrlr.

n i m r h 1 neftin mexaniki
lla qazlm quyulardan hasil
edilm il balanr v 1920 ilo kimi da
vam
ir. 1847 ildo ilk df Bibiheybot
vso Balaxan yataqlarnda mexaniki s la qazlm quyulardan sonaye
hm otli neft alnmdr. Homin il
Azor
eanda neft sonayesinin inkiafnn
jhnc hesab olunur. Bibiheybotdo iahildon 30 m aral qazlm quyud : 803 ildo diinyada ilk dolo donizdon
i hasil edilmidir. Mexaniki sulla q tlarm qazlmasnn texnikasi vo
lexn giyas inkiaf etdikco bir sira ye
ni nt yataqlar akar edildi (Binoqodi,
Pira
adasi, Suraxam vo s.), neft hasilat
di, neft sonayesinin infrastrukturii
neftin email inkiaf etmoyo baladi
rtin hasilati, email vo sat iizro
yiizl, irkot yaradildi. Azorbaycanda
milli irjuaziya formaladqca, Baki ohori linyanm sonaye morkozlorindon
birir evrilirdi. ilk dofo 1871 ildo Aberon . inmadasmda Balaxam-Sabunu-R mana yata sonaye sulu il ilonilmoyo balad. 1872 ildo neft sonayesindo mnasibotlori tonzimlomok moqso
dilo neft modonlori vo neft mohsullarindan aksiz vergisi haqqinda vo icarodarlarda olan neftli saholorin horrac yolu ilo
fiziki oxsloro satlmas haqqinda qa
nunlar qobul edildi. 1872 il dekabnn 31indo Balaxamda 15 saho, Bibiheybotdo 2
saho horraca qoyuldu. dvrdo istifadosiz dovlot torpaqlari neft axtar vo
akar edilmi neftli saholorin istismari
iin 24 il mddotino icaroyo verilirdi.

carodar hasil etdiyi nefti ixrac etmok vo

onun sat qiymotini toyin etmok hiiqu
quna malik idi. carodarlar satlan neftdon 14-15% tomiz golir oldo edirdi. 19
osrin 70-ci illorindo neft sonayesino to
miz milli kapital qoyuluu comi 4%o, mil
li kapitalin itirak ilo qarq kapitalin
hocmi toqr. 10%) tokil edirdi. 1874 ildo
Bakida ilk sohmdar neft irkoti - "Baki
neft comiyyoti yaradildi. sveli Ro
bert Nobel Bakiya goldikdon (1873)
sonra 1876 ildo Nobel qardalar neft
istehsah irkotinin Bak bosi yaradil
di. Azorbaycanda Nobel qardalarna
bir sira neft modonlori, neft email
zavodlarndan baqa ilk dofo Xozor donizindo quradrlm neftdayan tan
ker, barjlar, domir yollar, mehmanxana-

neft komorlorinin iimumi uzunluu 230

km idi. Bu komorlorlo ildo 1 mln. / neft

noql edilirdi. 1883 ildo Baki-Batum do
mir yolunun istifadoyo verilmosi neft vo
neft mohsullarmin Avropa lkolorino ix
rac edilmosindo miihiim ohomiyyot kosb
etdi. 1883 ildon Rotild qardalar Baki
da maliyyo-kredit omoliyyatlarina qatilaraq neftin sat ilo mul olmaa
balad. 1883 ildo Rotildlorin Xozor-Qara doniz neft sonayesi vo ticaroti
comiyyoti yaradildi. Rotildin banki
1890 ildo Baki neftinin ixracmin 42%>-ino nozarot edirdi. 1901 ildo Azorbaycan
da 11 mln. t neft (diinya neft hasilatinin
yanya qodori) hasil edilmidir (sxem 1).
1880 ildo D ..Mendeleyev Baki neftinin
diinya bazarlarna xarlmasn tomin

12
10

1
0

S.xem I. /V/_3Yb^'A\\d'A 1&7Q 20 Ubvxb vveCt. Ixa.'s.U'AUuvu dinatuikasi.

hi vo s. moxsus idi. )9 snn sonunda

neft sonayesindo foaliyyot gstoron 167
sahibkarin 49-u (29,8%o) azorbaycanli
idi. Milli neft milyonularndan Haci
Zeynalabdin Tayev, isa boy Hacinski,
Murtuza Muxtarov, Musa Nagiyev,
omsi sodullayev, Seyid Mirbabayev
vo b.-mn neft sonayesinin inkiafnda
byk rolu olmudur. 1876 ildo neft
mohsullarma aksiz vergisi lov edildikdon sonra yeni neftayirma zavodlan tikilib istismara verildi. 19 osrin 80-ci illorindo Bakida 200- yaxn kiik neftayir
ma zavodu (qurusu) foaliyyot gstorirdi. Bakinin neftayirma zavodlannin
mohsullan Parisdo (1878), Londonda
(1886). Brsseldo (1897) keirilon diinya
sorgilorindo yiiksok qiymotlondirilmidi.
1878 ildo Balaxan yata ilo Baki neft
ayirma zavodunu birlodiron 12 km
uzunluunda Rusiyada ilk neft komori
ina edildi. 1898 ildo neft modonlori ib
Baki neftayirma zavodlanm birlodiron

pn Bakj-Batum neft komorinin

okilmosini toklif etdi. Bu komorin
(uzunluu 833 km, diam. 200 mm) tikintisino 1897 ildo baland vo 1907 ildo baa atdrld.
Neft sonayesinin vo onunla bal
saholorin inkiaf Bakn Rusiya imperiyasnn birinci dorocoli sonaye morkozino evirdi. Neft sonayesi Bakinm
iimumi sonaye mohsulunun 79,2%o-ini
verirdi. Neft sonayesindo xarici kapi
talin, xsusil Nobel qardalar irkotinin niifuzu giicl idi. 1914 ildo neft
sonayesindo biitiin investisiya kapitalinm 42%)-i, 1917 ildo iso 56%>-i xarici
inhisarlara moxsus idi. dvrdo neftxarma texnikasi ox bosit idi, ol omoyi
stnlk tokil edirdi. oxzohmotli vo
azeffektli vurma qazimasi osas qazima
iisulu idi. Quyular kiik dorinlikdo
qazlrd vo aa laylar almrd,
kofiyyat ilori aparlmrd. Bu sobobdon, ayn-ayn neft laylan deyil, btv-

lkdo neft yataqiar sradan xrd.

Azorbaycanda 20 osrin ovvollorindo
109 sohmdar comiyyoti foaliyyot gstorirdi. Onlardan 72-si rus kapitalina (240
mln. rubl), 37-si iso ingilis kapitalina
(100 mln. funt-sterlinq) moxsus idi. No
bel qardalarnm neft sonayesino qoyduqlan kapital 30 mln. rubl tokil edir
di. n varli neft sonayesi sahibkarlarmdan olan sa boy Hacnskinin Hac-olokon neft irkoti neft sonayesino 1,25
mln. funt-sterlinq mobloid kapital
qoymudu. Azorbaycan Xalq Ciimhnriyyoti dvrndo Baki-Batum neft
komori yenidon borpa olundu (1918).
Homin orofodo Azorbaycanda neft isteh
sal edon 270 mossiso, neft quyularinin
qazilmasi ilo moul olan 49 orta vo kiik irkot, eftin email ilo moul olan
25 irkot, 100-don artiq mexaniki sex, to-

19 osrin

gin neft yataqlarnn kofi neft xarlmasina dair birinci beillik plain iki il
yarima (1931 il, mart) yerino yetirmoyo
imkan verdi. Azorbaycan SSR-nin osas
neft bazasna evrildi: iinumon xarlan neftin 70%-indon oxu Azorbaycanin payna drd. 1940 ildo 22,2 mln.
/ neft xarld. Neft sonayesinin srotli
inkiaf neft-manqayrma sonayesinin
yaranmas vo inkiaf ilo yana gedirdi.
SSR-do mancanaq dozgahlan, dorinlik
nasoslan, metal buruqlar, qazima avadanliqlan vo s. istehsali ilk dofo Bakida
monimsonildi. Quruda yeni neft yataqlar kof edilib istifadoyo verildi. Xozorin
zongin neft yataqlarimn geni monimsonilmosino hazrlq grld. Bu morholodo axtar-kofyyat ilorinin genilondirilmosi ilo olaqodar Azorbaycanda bir
sira yeni neft yataqlari (xiisusilo Qala,

sonunda Bakidaki neft modonlorindon biri,

mir emalatxanasi vo s. foaliyyot gstorirdi. Bu morholonin son illorindo neft so

nayesindo ar voziyyot (mharibo, inqi
labi horokat vo s. noticosindo) yarandi vo
neft hasilati koskin surotdo azaldi.
Ik in c i m r h o 1o Azorbaycanda
neft sonayesinin millildirilmsindn
(1920) aq donizdo Neft Dalar yatann istismannadok (1949) olan
dvr ohato edir. Neft sonayesinin millilodirilmosi orofosindo illik neft hasilati
azalaraq 2,4 mln. t oldu (1921). Millilodirilmi neft sonayesino rohborlik etmok,
dadlm tosorrfat borpa etmok vo is
tehsali artrmaq n Azorneft stehsalat Birliyi yaradld. 1920-25 illordo
neft sonayesinin borpasi, 1928-29 illordo
iso texniki cohotdon yenidon qurulmasi
osason baa atdrld. 1928 ildo neft xarlmas (7,7 mln. t) 1913 il soviyyosino
atdrld. Yeni texnikanm totbiqi, qazima iJrinin .srotlo artiriJmasj, yeni zon-

Buzovna-Mataa vo s.) akar edilib istismara verildi. 1941 ildo Bayilda diinyada ilk dofo turbin sulu ilo 2 min m
dorinlikdo maili quyular qazildi. Homin
ildo neft hasilati 23,6 mln. /-a atdrld.
Bu, dvrdo SSR-do neft hasilatnn
76%-ini tokil edirdi.
ikinci diinya mharibosi illorindo
Azorbaycamn neft sonayesi cobhodoki
tank vo toyyarolori, eloco do xalq tosorrfatnn mxtolif saholorini yksokkeyfyyotli duru yanacaqla, siirtk yalar
ilo tochiz edon giiclii bazaya evrildi.
Homin illordo (1941-45) Azorbaycan
SSR-yo 75 mln. /-dan ox neft verirdi.
SSR-do xarlan neftin /4- Azorbaycann payna drd. Lakin miitoxossis-neftilor cobloyo getdiyindon ii
qvvosinin atmamas (mtoxossislori
qadlar vo yeniyetmolor ovoz edirdi),
neft avadanlnn koskin azalmas, qazm a ilorini, denok olar ki, dayad-

rlmas, maddi-texniki tochizatn zoif olmas neft sonayesinin sonraki inkiafna

monfl tosir gstordi. 1942 ildo neft avadanlqlarnn vo nefti mtxossislorin
SSR-nin orq rayonlara (Tatarstan,
Trkmonistan, Baqrdstan vo s.) kiirlmsi ilo olaqodar Azorbaycanda neft
hasilati 11,1 ln. /-a dd. 1944 ildon
balayaraq biitiin neftxarma trestlorindo qazma mossisolori borpa edildi.
Azorneftkombinat m torkibindo doniz
qazma tresti yaradld. SSR-nin ohor
vo rayonlannda neft sonayesinin yaranmasnda vo inkiafnda Azorbaycan
neftilorinin, alimlorinin, mhnd lorinin, texniklorinin, qazma tokilatl; nin
vo baqa mossisolorin byiik rolu t du.
Bu sahodoki foaliyyotlorino gro 19- -1il
do Sleyman Vozirov, Riistom s tyilov, Baba Babazado vo Riistom R ;tomov Sosialist moyi Qohromani
ma
layiq grldiilor. Mharibodon s nra
Azorbaycamn neft sonayesini iki; etdirmok moqsodilo onun texniki vo I kilati cohotdon yenidon qurulmasna alandi. Tezliklo yeni konstruksiyali i tzima qurgulan, dorinlik nasoslan, qa; na
baltalari, qazima turbinlori, endir ioqaldirma avadanhqlan, qoruyucu komor vo s. yaradildi. Neft quyulai run
geofziki kofyyat metodlar, neftxarma texnikas vo texnologiyasi xeyli iokmillodirildi. Neft xarlmas 3 ki
rayonu hdudlarn ad, Kry; ni,
Kr-Qabrr aylar aras, amax-<}obustan, Xozoryan-Quba saholorino edib xd. Kofiyyat qazmasnn ho> ni
artaraq 1950 ildo 424,1 min m- atd i,
bu da 1946-49 illordo bir sra neft yat jlarn (Qazanbulaq, Tortor, Acdc ,
Umbak, mirxal, Zal, Grgan-. 5niz, ilov adas vo s.) kf edilmosini
; >min etdi. Mharibodn sonra neftx; ma corafiyasndak on byk irolilo; ;
Xozordo zongin neft yataqlarmn kof ,'o
istismara verilmosi oldu. Dnya tocrl sindo ilk dofo sahildon 40 km (Bakd; n
100 km) aral, aq donizdo domir zll r
zorindo nadir Neft Dalar ohori salnd, neftxarma morkozi qurudan doizo (Xozoro) kedi. 7 noyabr 1949 ildo
Neft Dalar yatanda (yatan ilk
geoloqu Aaqurban liyev olmudur)
942 m dorinlikli I sayl quyuun (Qala
lay dostosindon) gndo 100 hasilatla istismarma baland vo aq doizdo neftxarmamn osas qoyuldu. Belo ki, res
publikada xarlan neftin 2/3-si doniz
neft modonlorinin payna dd.
ii n m o r h 1 1950 ildon

balanr vo 1969 ilo kimi davam edir. Bu

morholodo doniz geoloji-kfiyyat ilori
genilonmi, bir sira neft vo qaz yataqlan akar edilib istismara verilmi (Qumdoiz, Songoal--Duvanm-doniz-Xoro
Ziro adasi, Bahar, Bulla-doniz, Darvin
kiiposi, Palq pilpilosi vo s.), doniz qazima ilorinin ( ciimlodon, axtar-kfyyat qazmasnn), hidrotexniki neft
qurularnn tikilmosinin texnika vo texnologivasi, donizdo neftxarmann infrastru! turu inkiaf etdirilmi, hominin
quru saholordo bir sira yeni neft vo qazkondcs- :it yataqlari akar edilib istis
mara ilmidi (Krovda, Miovda,
Kiis; . Qarabal, Qalraz, Qarada
vo s.) a dvrdo osason Neft Dalarfn digor yataqlann intensiv surot
do il; mosi vo istisman hoyata keirildi. D
t tocrbosindo ilk dofo aq do
nizdo akada diroklori zorindo doniz
modo ;ikildi. Burada kompleks miihondi elmi-texniki todbirlorin totbiqi
nolie, do kiilli miqdarda kapital qoyulusju metala qonaot edilorok yiiksok
omok hsu\dar\ma, nef\\n hor bir Vonunu
aya doyorinin aa dmosino
nail <
du. Yksok omok gstoricilorino g neftilorin bir qrupu - Aa Nemtu! . Qurban Abbasov, Aaqurban
liye. Mixail Kaverokin, Nosrulla
Baba v, Sabit Orucov, Yusif Soforov
vo b. >R Dvlot mkafatna, Qurban
Abb; >v, Boxtiyar Mommodov, Molik
Gyc ev, Yusif Korimov vo Mixail
Kav( kin (lmndon sonra), Aadada Corbolay ol, Qara mirov iso
Sosi. t moyi Qohromani adina layiq
gr lor.
I 'aribdn sonra neft sonayesinin
sro' jkiaf noticosindo 1966 ildo neft
hasil
(21,7 mln. t ), demok olar ki,
1940 soviyyosino (22,2 ml. t) atd.
1 r d n m o r h 1 1969 ildon
bal; r vo respublikanin neft vo qaz so
naye sin, xiisusilo doniz neftinin hasilatnn nkiaf tarixindo miihiim oliomiyyot I-,:tsb edir. 1970 ildo XozordoniznefUiaz Sonaye Birliyi yaradildi. SSR
Neft Sonayesi Nazirliyi, Azorbaycan
nefti, ilorinin doniz raitindo i aparmaq
tocrbosini nozoro alaraq, Xozorin biitiin
sektorlarinda (1970 ildo Xozor donizi
sektorlara bliindii) geoloji-kofiyyat,
qazima, ilonilmo, istismar vo digor ilorin aparilmasmi Azorbaycan neftilorin
liovalo etdi. vaxtadok Xozor donizindo
istifado olunan texniki vasito donizin
yalmz 40 m-dok dorinliyi olan saholor
do iijlomoyo imkan verirdi. Homin dvr-

do Xozorin Azorbaycan sektorunda

40 /;/-odok dorinlikdoki perspektivli sa
holordo biitiin neft-qaz yataqlarimn, demok olar ki, hams akar olundu. Do
nizdo neft vo qazn hasilatinin artirilmasi daha byk doriliklordo olan neft vo
qaz yataqlari ilo bal idi. Orta iir diizonliyindoki Muradxanli (1971) vo
Krn yuxan axannda - Kiirlo Qabirn
aylar arasndak sahodo Torsdollor
(1983) neft yataqlari akar edildi.
Azorbaycamn neft tarixindo ilk dofo neft
knt sxurlardan deyil, vulkanik
siixurlardan xarld.
1970-80 illordo Azorbaycana 75 nvdo 400-don ox ar ykqaldran krangomi. boruokn gomilor, seysmik, sorniin vo s. gomi nvlori gotirildi. Xozordo
25001giiciindo Azorbaycan kran-gomisi io balad. Bundan baqa, ilk vaxtlar

mzin 80-350 ni donnliklonndo hazirda

Azorbaycan neftinin osas hissosini veron
zongin neft ehtiyatlanna malik yataqlar
( Gnoli , raq , Azori vo s.) kof
olundu. Bu dvrdo neftilordon Salman
Nayev, hmod Dnyamalyev, Mommod Qomborov, srafil Hiiseynov, Akif
noov Sosialist noyi Qohramani adina layiq grldlor. Bakida diinyada analoqu olmayan Dorin Doniz zllori Za
vodu 1979 ildo tikilmoyo balad (tikintiyo
450 mln. AB dollan liocmindo vosait ayrlmd) vo 1985 ildo istismara verildi. Sahil qosobosindo zavodun iilori iin 130
min m2 yaay sahosi, bir neo tohsil. so
hiyyo vo moiot obyektbri tikilib istifado
yo verildi. ox nadir prolilli zavodda
kadr mosololorini holl etmok moqsodilo
1981 83 illordo 1500-don ox mhondis,
fohlo vo miitoxossis z ixtisaslann artir-

Bakida Nobel qardalan irktinin idaro binasi.

donizin 70 m dorinliyindo olan saholordo

geoloji-kofyyat ilori aparmaq iin
Xozor lipli zqalxan, sonralar iso do
nizin 200 /;/ dorinliyindoki saholordo ilomoyo imkan veron elP tipli yanmdalma iizon qazima qurgularinin ahnmasi
noticosindo donizin daha dorin saholorindo zongin neft vo qaz yataqlarimn kof
olunmasina imkan yarandi. Noticodo, 20
osrin 60-ci illorinin sonu ilo miiqayisodo, 8
yeni neft vo qaz yata kof edildi, neft ehtiyatlan iki, qaz ehtiyatlan iso dofo art
di. 1975 ildo neft vo qazin iimumi hasilati
27,1 mln. / (orti yanacaq) oldu. 80-ci il
lordo iizon qazima qurularnn sayi 1l-o
atdrld vo onlardan istifado etmoklo do-

maq n dnyanm vo SSR-ni miixtolif

ohrlorindo yerloon zavodlara gndorildi.
e i n i m r h o 1o. Bu morholo
SSR-nin dalmas, Azorbaycamn niiistoqilliyinin borpasi (1991) vo yeni neft strategiyasinin yaranmasi ilo sociyyolonir.
Azorbaycanda yeni neft strategiyasimn
Iiazirlanmasi vo hoyata keirilmosi Hey
dor liyevin adi ilo baldr. Azorbaycan
miistoqilliyini borpa etdikdon sonra bir
ox tinliklrlo (SSR-nin kemi respublikalan ilo iqtisadi olaqolorin qnlmas, lkodoki daxili voziyyotin qeyri-sabitliyi,
maliyyo atmazl, texniki tochizatin
pozulmasi vo s.) zlonidi. Bu problemlor artq akar edilmuj Azori , raq ,

MDNIXARMA SN A YES
Gnli kimi yataqlarn ilonilmsino
imkan vermirdi. Neft snayesini bhrandan xarmaq vo lkonin karbohidrogen ehtiyatlarmin monimsonilmosino
balamaq n Heydor liyev nfuzl

neft ehtiyatnn 730 mln. t, 2006 ildo iso

924 mln. I olduu tosdiqlonmidir.
mumi xalis golirin 80%-i Azarbaycan
Respublikasi n, 20%-i sormayilor
n nozordo tutulmudur. srin mii-

maynin sas hissosi dniz yataqlarnn

mnimsnilmsin vo perspektivli struktrlarda axtar-kofiyyat ilorinin aparlmasna ynoldilmidir. srin mqavilosi nin hoyata keirilmosino balanan
vaxtdan Azorbaycan iqtisadiyyatnda
dn yarandi. Birinci nvbodo 1995 il
do ilkin neft hasilati layihsi orivosindo raq-1 zl Qorb standartlarna
uynladrld vo byiik maillikli quyularn qazlmas n ziiln st modulu
modernizo edilorok yeni qazma avadanlqlar ilo tochiz olundu. Maksima! mailliklo qazlm A-18 (inhiraf 5500 , ), A19 (inhiraf 6300 w-don artq) vo istis
mar quyular byk neft hasilal >io
ddiilr. Bu zldon 20 quyu (I neft
hasilati quyusu, 4 suvurucu quyu zlm, 1997-2005 illordo 48,3 mln.
eft,
10,5mlrd. mJ qaz hasil edilmidi
1999
ilin dekabrnda Azorbay min
monfot nefti ilo doldurulmu ilk an
ker diinya bazarlarna xarld. 005
ilin ovvolindo tankerlorin sayi 39-a . 16
srin miiqavilsinin imzalanma mrasimi.Bak.
20 sentyabr 1994 il.
mln. t neftlo) atd. imal istiqamo ado
Baki-Novorossiysk neft komori 19' 7 il
xarici neft irkotlorini Azorbaycana do- qavilosi ni hoyata keirmok moqsodilo
do yenidon borpa edildi, qorb istiq moAzorbaycan Beynolxalq moliyyat irvot etmok qorarina goldi vo az bir vaxttindo iso 1999 ildo Baki Supsa bor ko
da yeni neft strategiyas ilonib hazirlankoti (A B ) yaradld vo tosdiq olunmori ina edilorok, io salnd. 200( ilomu vahid proqram iizro Azorbaycan
di. Xarici irkotlorlo aparilan danqlar
dok hor iki komorlo 59,8 mln. t neft uoql
noticosindo 1994 il sentyabrm 20-sindo
Respublikasi Dvlot Neft irkoti
edilmidir.
Azori-raq-Gnoli" yataqlarmm i- (A R D N ) ilo birgo iloro balanld.
1991-2004 illordo Azorbayc; ida
lonilmosi iizro dnyanm 7 lkosinin 11 srin mqavilosi sonradan dnyann
neft hasilatinm dinamikasi 2-ci sxt do
19 lkosini tomsil edon neft irkotlori ilo verilmidir. 2005 ildo neft hasilati :2,2
iri neft irkoti ilo srin mqavilosi im
sazilrin imzalanmas n do yol ad,
zalandi. Miiqavilo Azorbaycan Respubmln. t-a atdrlmdr.
1993
ildo Azorbaycanda Kas in
Geofizikal mtorok mossisosi
adld. Miiossiso 1995 ilin dekabnnd m
miiasir avadanhqla tochiz olunmu
iki elmi todqiqat gomisi vasitosilo
srin mqavilosi no daxil olan yataq
n
A Z R BAYCAN
tektonik quruluunu doqiqlodird

dorin kofiyyat quyularmn qazl si

iiii hazrlq ilori grd. Xozorin be
dorinliklorindo yeioon saholordo do n
koffyyat quyular qazmaq n toi ir
vo modernizo edilmi Dodo Qorqud
(kemi Kaspmorneft ) yarimdalma
zon qazma qurusu 50 720 m doniz
dorinliyindo 7620 /77-odok quyu qazimaq
Q azyata
H i Noft yato
llkin neft layiheol
I
I 1-dfaza
f
I 2 -d fa za
imkanina malikdir. stiqlal (kemi
elf-5 ) yarimdalma zo qazima qurAzori -raq Gnoli" neft yataqlannn ilnilm layihosi.
usu da tomir vo modernizo edildikdon
sonra donizin 50-700 m dorinliyindo
likasinin Milli Moclisi torofindon tosdiq
eloco do dnyaya Xozor donizinin akva7620 /7/-odok quyu qazmaa imkan ve
edildi vo 1994 il dekabrm 12-sindo
toriyasinda birgo ilorin balanmasn
rir. Modernizo olunmu qazma quruqiivvoyo mindi. lkin hesablamaya gro,
elan etmok lo digor dvlotlorin Azorbay
lannin kmoyilo Azori raq Giinoxarla bilon neft ehtiyati 511 mln. 1 ol- cana inamini artirdi. mzalanm neft
li yataqlannda 6 kofyyat quyusu qamu, sonradan qiymotlondirici quyularsazilori iizro Azorbaycanin neft sonaye
zlm, noticodo neft ehtiyatimn ovvolki
dan oldo edilon molumatlar osasmda
sinin inkiaf n nozordo tutulmu sor- qiymotlondirilmosi 80%-don ox artm-

nn qorb vo orq hissolorindo, layiho

strategiyasimn hoyata keirilmsinin
dr. Bu qurular 1996 ildo yaradlm
Kaspian Drillinq Kompani mtorok
nin 2-ci fazasma osason, iki ziil qurulohomiyyotli cohotlorindon biri do Qormiiossisonin torkibindo ahdoniz vo masi vo onlarm hor birindon 48 quyu
bin qabaql texnika-texnologiyasnn
Azorbaycana gotirilmosidir. Tikintido
Azori-raq-Gnoli yataqlannda z qazilmasi nozordo tutulur. Azori yatavo yataqlarn ilonilmosindo, qazimada
ilorini uurla davam etdirir. Xarici ir- nn qorb hissosindo 1 qazima-hasilat
kotlor torofindon Azorbaycan n quradrlm Heydor liyev ad. Lider
qurusunun kmoyilo texnika-texnologiya sahosindo byk iroliloyilor oldo
edilmidir. Bu quru donizin 1000 n
dorinliyindo 9140 /77 - lik quyu qazmaq
n imkan yaratmdr.
1999
ilin noyabrnda Trkiyonin s3
tanbl ohorind AB, Tiirkiyo, Azor
baycan Giirciistan, Qazaxstan vo
Trkn. istan prezidentlori BakiTbili
si Ce
(BT C ) osas ixrac neft komorinin .
>i haqqnda dvlotloraras mqavik
/alamlar. 2002 il sentyabrm
8
18-inf Hakda, Songoal terminalnda
Bak
3S- Ceyhan osas ixrac neft koI
Azarbaycan zr
Daniz yataqlan flzra
AB iizra]
mri
omol da qoyuldu vo tikintisino ba
ld. BTC komorinin Azorbay
Sxem 2. 1991 2004 illordo Azorbaycanda neft hasilatinm dinamikasi.
can h
sinin Grcstan hissosi ilo 2004
ilin yabrnda birlodirildi. 2006 il
ziilii quradrlm vo 4 quyu qazlmmayI ,8-indo Azorbaycan nefti komor
vo istismarda totbiq olunan yeni texni
dr. Onlardan 12 min / neft hasil olunur
ka, texnologiya vo avadanliqlar neft so
vasito Ceyhana atd. Komorin iimu
nayesinin inkiafna miisbot tosir
mi
luu 1768 km (Azorbaycan his (2006). Azori-raq-Giinli yataq
sosi 4
km, Giirciistan hissosi 250 km, larmm tammiqyash ilonilmosi layihosi- gstormi^dir.
Azorbaycanda ilk dofo olaraq Azo
nin sonuncu - 3-cii fazasma gro, GiiTiirk
hissosi 1075 km), diam. 1070
mnu nefttrm qabiliyyoti 50 mln. noli yatanm dorin sularda yerloon ri yatamn morkozi hissosindo 48 osas
t, m i i doyori 2,95 mlrd. A B dollandir. komorinin tikintisino sormayo
qoy unun sohmdarlan BP (Byk
Brita ya - 30,10%), A R D N (Azor
bayc;
25%>), Yunokal (A B
8,90
Statoyl (Norve - 8,71%),
TPA
Tiirkiyo 6,53%), EN (Italiya5%),
tal Fina E lf (Fransa - 5%,), itoi (Y
miya - 3,40%), N P E K S (Yaponiya
.50%>), Konokol Fillips (A B 2,50
vo Amerada Hess (A B - 2,36%o)
irk.
ridir. Azorbaycan Respublikasind; neft hasilatinm perspektivlori
sr mqavilosi no daxil olan daha
iki y, qda tammiqyash ilomo proqra
mi il. alaqodardir. Layihonin 1-ci fazasi
iizro :0()5 ildo Azori yatann morko
zi hissosindon neft hasil edilmidir. Bu
moqsodlo Dodo Qorqud yarimdalma
qazma qurusundan 12 quyu qazlmdir. Burada, layihonin 1-ci fazasma uySngoal tcrminali.
gun olaraq, Azori yatanm morkozi
hissosindo qazima, hasilat vo digor tex
qyu llosinin qazlmasna imkan veron
noloji ilor n iki ziil quradrlmd.
hissosinin vo raq yatann qorb
hndrly 143 m, okisi 13700 / olan
Qazima vo hasilat iin olan zldon 48 hissosinin birgo ilonilmosi, orada iki
dayaq blokundan vo llri 122x55x34
zliin qurulmasi (qazima-hasilat vo
osas quyunun, sonradan iso bu quyulartexnoloji ilor iin), eyni zamanda, qa- /77 , okisi 14500 t olan st modldan iba
dan 46 yan llonin qazlmas planladrrot nohong dorin doniz zl tikilib quzma-hasilat zlndon 48 qy qazillr. zldoki 10 quyudan giindo 30 min
radrlmdr. Songoal terminalnda
masi nozordo tutulmudur. Yeni neft
/-dan ox neft hasil edilir. Azori yata-

iizr) balamdr. B sazibrd 19 lkni tomsil edon 42 irkt itirak etmidir.

"Azri" yatamn morkozi hissosindo

quradrlm zliin st modulu.

genilondirm ilo laqdar Azori yatandan uzunluu 186 /c/;/, diam. 800
mm olan sualt neft vo uzunluu 187 km,
diam. 720 mm olan sualt qaz kmrlri
kilmidir. Bu tikintilrin aparlmasnda
Tekfen , Azfen , MakDermott v s.
miiossisolorin rolu bykdr. Azorbay
can Respublikasinda neft-qaz sektorun
da faliyyt gstoro xarici irkotlrd
vo mssislrdo minbb Azrbaycan
votonda ilyir.
Heydr liyevin mllifi olduu yeni
neft strategiyas vo srin mqavibsi
Azrbaycan neftinin yeni tarixinin osasn qoymudur.
ci.: Azorbaycanda neft (1920 1970). IV hisso. Neft sonayesinin inkiaf tarixi: biblioqrafik
gstorici. B., 1986: Heydor liyevi neft stratcgiyas. Azorbaycanm miistoqilliyi vo rifal namino. 2
hissodo. ., 2001: . ..
. .. . .
: . ., 2001;
.
. ., 2003; . ., . .

. .,
2003; srin mqavilsi 10 il. .. 2004; Y s i fz a d o X. Heydor liyevin neft strategiyas. B.,
2004.

Xob:xt Yusifzcd

Neft sazilri*. Azorbaycan Respblikas Dvbt Neft irkoti ( ARDN )

1994-2005 illrd xarici neft irktlori
ib 26 sazi (15 doniz v 11 quru orazilori
* Mqal Azrbaycan Respublikasi Dvlt Neft
irkti rhbrliyinin itirak il hazrlanmdr.

X z r d o n i z i n i n A z o r b a y
can s e k t r z b a 1a n m
s a z i 1 r. A z r i - r a q - G n 1i a t a q 1a r z . Xozor
donizinin Azorbaycan sektorundak
Azori , raq vo Gnoli (donizin
dorin hissosi) yataqlannin ibnmosi vo
hasilatin pay blgsno dair saziin imzalanmasinda dnyann 7 lkosini tomsil
edon 11 neft irkoti itirak edirdi.
1994-2004 illordo sazii pay blgsno
bir sira irkotbr daxil olnu (AB-n
Ekson , Yaponiyann toi ), bozi
irktlr birbmi (AB-n Amoko vo
Byiik Britaniyanin B P ), bozilori iso
paylarim sataraq sazidon xmlar
(AB-n MakDermott , Byk Brita
niyanin Remko , Rusiyamn Lukoyl
vo Soudiyyo rbistannn Delta ). Sazi itiraklarnn sormayo qoyuluunda pay blgs 3-cii sxemdo verilmidir.
Sazi sahosi toxm. 432,4 km 2-dir (Bakdan orqo dor 110-130 km, sahildon
donizo doru 70 90 km, donizin dorinliyi 160-420 /;/). Sazi (ilomo mddoti
30 il) iizro ilori yerino yetirmok n

DevonEnerji

indn ibarot beynolxalq konsorsium

yaradildi. Eyni vaxtda raq vo Giinoli yataqlan iizro do danqlar aparlrd. Azorbaycan Respublikasinin Pre
zidenti Heydor liyevin Sazilorin balanmas vo danqlarn aparlmas iizro
biitiin solahiyyotlorin ARDN-yo veril
mosi haqqinda formam danqlarda
dnii yaratd vo 1994 il sentyabnn 13ndo Azri-raq-Gnoli saziinin
layihsinin toqdimat morasimi, 1994 il
sentyabrin 20-sindo iso imzalanma morasimi keirildi. srin mqavilosi' in
imzalanmasi morasimindo osas neft irkotlorinin rohborlori ib yana, AB-,
Byk Britaniyanin, Norvei, Trk yonin vo Rusiyamn yanacaq-energeuka
idarobrinin rohborlori itirak etdi or.
Miiqavilonin yerino yetirilmosi dv indo raq-1 zlnn st modulu un
tikilmosi, istismar quyularinm qazil asi, sualti neft vo qaz borularimn o ilmsi, Songoalda. yeni terminaln ti ilmosi, eyni zamanda Qara donizdo ye >
on Novorossiysk limanina neftin n?<,linin tomini n bir sira todbirlorin ho ata keirilmosi vo s. nozordo tutulmudur.
Azorbaycan Respublikasi 1995 il mar m

toi Amerada Hes

(Yaponiya) (Byk Br)

TPAO (AB)
im u 5.63%
(Tiirkiya)
6.75%
EksonMobil
(AB)

3'92%

2-72/o

ARDN
(Azarbaycan)

10.00%

8 .00%

Statoyl
(Norve)
8.56%

n p c k s

(Yaponiya)
10 .00%

Yunokal
(AB)
10.28%

BP
(Byiik Britaniya)
34.14%

Sxem 3. "Azori raq Gnoli yataqlannin ilonmsino sormayo qoyuluunda

neft irkotlorinin itirak pay.

1995 il fevralin 12-do Azorbaycan Bey

nolxalq moliyyat i koti (A B ) yaradld.
Azorbaycan geofiziklorinin Xozorin
Azorbaycan sektorunda 1950-ci illordo
akar etdiklori strukturlarda 1979 ildo
Giinoli , 1985 ildo raq vo 1987 il
do Azori yataqlar kof edilmidir.
Azorbaycan mtoxossislori xarici irkotlorlo Azori yatann birgo kofyyat
vo ilonmosi zro danqlara liolo 1989
ildo balamdlar. 1991 ildo Amoko ,
Yunokal , MakDermott (A B),
Briti Petroleum vo Remko (Byk
Britaniya), Statoyl (Norve) irkotlo-

8-indo Tbilisido Gcstan Respublika i

ib, 1995 il oktyabrm 16-sinda Moskv; da Rusiya Federasiyas ilo dvltbraras mqavib balad.
Sazi sahosindo ilk dofo 1995 ildo
Baki elmi todqiqat gomisi vasitosilo 3ll seysmik kofiyyat ilori aparlmdr. 1994 95 illordo Dodo Qorqud ,
1997-98 illordo stiqlal yanmdalma
iizon qazma qurular tomir vo modernizo edildikdon sonra donizin dorinliyi
50-700 m olan saholordo 7620 m dorinliyo qodor quyu qazimaq imkani yaran
di. Azori-raq-Gnli yataqlannda
1996-97 illordo 5, 1998-2000 illordo iso 2

qiymotbndirici quyu qazld. Njt' >

Fasilo vo Balaxani lay dstolrfnfn
neftli-qazli horizontlarimn daha da
yiiksok gstoricibro malik olduunu tos
diq etdi. Layihonin tam ilonmsi
zamani 7 doniz zlii tikilmolidir. Os
rin mqavilosi ndoki yataqlann iki morholo ilo ilonmosi nozordo tutulurdu.
1995 ilin oktyabrmda qobul edilmi il
kin neft layihosi (birinci morholo) raq yatann ilnilmsini vo "raq1 zlndn ilkin neft hasilatn ohato
edir. Y taqlarn tammiqyash ilonilmos
(ikinci mrhl) iso 3 fazam (1-ci, 2-ci vo
3-cii fa ilar) ohato edir vo tam ilonilmo
n U .15 mlrd. A B dollan sormayo
tolob
unurdu. 1996 ilin yanvarmda
Rusiy. vo Azorbaycan Respublikasi,
mart yinda iso Azorbaycan vo
Grc n Respublikasi arasmda xam
neftin qli barodo dvltbraras mqaviblo zalanm, 1997 il oktyabrm 27sindo
ki-Novorossiysk vo 1999 il
apreli 7-sindo Baki-Supsa neft komori
io s, nmdr. raq-1 zlndon
1997 noyabrnda ilk neftin alnmasnda alayaraq 2006 ilin yanvar ayinadol 0 istismar vo suvurucu quyu qazilmi: 48,3 mln. t neft, 10,5 mlrd. m3
qaz h il olunmudur. Yataqda su-basqi rej
yaratmaq moqsodilo raq-1
ziili ' quyulara su vuran nasos-kompress avadanh qurad\nlm\ v 2000
ilin
ymdan laylara su vurulmasina
bak slmdr.
ori yatann morkozi hissosini
ohat
ion layihonin 1-ci fazasimn doyori 3. vlrd. A B dollan, giindolik hasilat
55 min /-dur (400 min barrel).
Layi yo gro burada 48 quyu gvdosino
i!ik hasilat, qazma vo yaay
z: juradrld (suyun 128 m dorinliyinc
Bu zl krp vasitosilo kompres r vo suvurma zlno birlodirildi.
Om iist modulu ilnmonin digor fazalan iin zoruri lay tozyiqini tonzimloyon
ava l quradrlmasna imkan ve
rir. Neft diam. 762 mm olan yeni boru
komori ib Songoal terminahna noql
edilir. Qaz iso diam. 706 mm olan yeni
boru komori ilo noql olunur vo
ARDN-yo tomonnasiz tohvil verilir.
Azori yatagimn morkozi hissosindo
Dodo Qorqud qazima qurusunda
qazlm 12 qabaqlayc istismar quyusunun 10-undan gndo 30,0 min t neft,
6,0 mln. m3 qaz hasil edilir (2006). La
yihonin 2-ci fazasi 5,2 mlrd A B dollan
doyorindodir. Azori yatann qorb
hissosindo ilk neft hasilatina 2006 ildo

balanm, orq hisssindo iso 2007 ild

balanacaqdr. Gndolik iimumi hasilat
toqr. 83 min /-a (600 min barreb) atacaqdtr. Azori yatanm qorb hisso
sindo (suyun 120 m dorinliyindo) 48
quyu gvdosino malik 1 hasilat, qazima
vo yaay ziil quradrlm, orq his
sosindo iso (suyun 150 m dorinliyindo)
beb bir zln quradrlmas planladrlr (2006). Layihonin 3-cii fazasi 2004 il
sentyabnn 20-sindo tosdiq edilmidir.
Layihodo Gnoli yatann dorin sularda yerloon hissosinin vo raq yatann qorb hissosinin birgo ilonmosi,
orada iki zln (qazima-hasilat vo texnoloji) qurulmasi nozordo tutulmudur.
Layihonin -c fazasi 4,7 mlrd. AB
dollan doyorindodir vo ilk neftin 2008 il
do hasil edilocoyi nozordo tutulur. Bura
da 1-ci fazanin analoqu kimi donizin
175 m dorinliyindo bir odod 48 quyuluq
qazima, texnoloji vo yaay zl qurulacaq vo krpii ilo hasilat, kompressor,
suvurma vo texnoloji tochizat zlno
birldirilockdir. Neft yeni yataqdaxili
xotlorlo Azori yata n quradrlm iki neft boru komorino (diam. 762
mm), oradan da Songoal terminahna

NKO
(ran)

1
(Trkiy)

ra q -G tin li sazii zr grlm ilro

12,0 m lrd. AB d o lla n xrclnm idir.

a h d n i z s t r u k t u r u z s a z i . Xozor donizinin Azorbaycan

sektorunda yerloon ahdoniz pcrspcktivli sahosinin kofyyat, ilonmsi
vo hasilatnn pay blgsno dair sazi
1996 il iyunun 4-iindo imzalanm vo
1996 il oktyabrn 17-sindo qiivvoyo minmidir. Sazi itiraklarnn pay blgs 4-c sxemdo verilmidir.
ahdoniz perspektivli strukturu
1954 ildo Azorbaycan geofziklori torofndon akar edilmi vo 1983 ildo kofyyat qazmasna hazrlanmdr. ahdoniz strukturu Xozor donizindo Bakdan conub-orqo 55 km mosafodo vo do
nizin 50-500 m dorinlikli hissosindo yerloir. Sazi sahosi toxm. 859,8 km2-dir.
Kofyyat dvr 3 ildir vo bu dvrdo
minimum 2 kofyyat quyusunun, olavo
kofyyat mddoti orzindo iso daha 1
kofyyat quyusunun qazlmas nozordo
tutulurdu. Sazio gro ilonmo mddoti
30 ildir (mddot 5 il do artrla bilor) vo
ibi hoyata keirnok n Briti Petro
leum Eksploreyn ( ahdoniz ) Ltd. irkoti yaradlmdr. ahdoniz perspek

ARDN
(Azarbaycan)

10.0%

9.0%

VQ.0%

I.UKAcip
(Rsiya-taliya)
10.0%

Total
(Fransa)
10.0%

Statoyl
(Norve)
25.5%

(Byk Britaniya)
25.5%

Sxem 4. ahdniz strukturu iizro sazi itiraklarnn pay blgiis.

noql olunur. Somt qazi kompressiya

olunaraq Azori nin morkozi hissosindo
quradrlm diam. 706 mm olan qaz
boru komorino vurulur. Songoal terminali neftin texnoloji emahna vo saxlanmasina nozarot edon qurular tikmoklo
genilondiilir. Azori-raq-Giinoli do hesablanm xarla bibn neftin
miqdan 730 mln. /-dur, tammiqyash ilonmo layihosi iizro ( raq-1 zlnn
quyulan da daxil olmaqla) 400-O yaxin
quyunun qazlmas planladrlm vo
bunlara okilocok xorclor 15 mlrd. AB
dollan hocmindo nozordo tutulmudur.
2006 ilin yanvannadok Azori--

tivli strukturunun kofiyyat vo ibnilnosi barodo xarici irktlrl danqlara

1991 ildo balanlmd. 1992 ili oktyabrnda Azorbaycan dvloti ilo Briti
Petroleum vo Statoyl irkotlori arasnda ahdoniz perspektivli struktu
runun iloilmosin dair mqavilo imzalansa da, bu struktur zro ilor aparmaq yalnz 1996 ildon sonra mmkn
olmudur. 1997 ildo ahdoniz sa
hosindo kosiliin st hissosinin yronilmosi moqsodilo mhondis todqiqatlar
vo 3-ll seysmik kofiyyat ilori apanlm, ahdoniz sahosindo qazlacaq
quyularn yei seilmidir. ahdoniz

2003
il fevralin 27-sindo Bakida kei-edon Apstrim (Upstream) vo qaz ixrac
rilmi mavirodo ahdoniz yata
komorinin tikintisi iizro Midstrim (M id
stream) layiholori daxildir. Layihonin
iizro layihonin 1-ci fazas orivosindo
birinci morholosindo Trkiyoyo (BO TA
snaq istismar n yatan orq hisso
irkoti) ildo 6,3 mlrd. m3 (ovvol 2 mlrd.
sinin ilonilmsind qaz ehtiyatlar
m3), Grcstana (Giirciistan Beynolxalq
340-400 mlrd. m3 hocmindo qobul edilNeft Tokilat) ildo 0,5 mlrd. m3, Azor
midir. Burada SDX-1 kofyyat quyu
baycana 1,5 mlrd. m3 hocmindo qazin
sunun yaxnlnda TPG-500 zlnn
satilmasi nozordo tutulmudur. 2006 ilin
qurulmas, 12 istismar quyusunun qazlyanvarmadok ahdoniz sazii iizro gmas, qaz iin 660 mm, kondensat iin
305 mm diametrli iki sualt komorin o- rlm iloro 2 mlrd. 905 mln. AB
dollar xorclonmidir.
kilmosi, Songoal terminalnm genilonX o z o r d o n i z i n in A z o r b a y
dirilmosi vo Bak-Tbilisi-Ceyhan neft
c an s e k t o r u iizro d i g o r s a ixrac komorino paralel Bak-Tbilisi-rz i 1o r:
zurum qaz ixrac komorinin inas nozor
Xozor donizinin Azorbaycan ektorunda yerloon Qaraba pers; iktivli strukturunun birgo koFyyat, ;lonilmosi vo hasilatm pay blgs haq mda sazi. Baki, 10 noyabr 1995;
- Xozor donizinin Azorbaycan :ktorunda yerloon Dan ulduzu vo
rofi perspektivli strukturlar in
birgo kofiyyat, ilonmosi vo hasil Iin
pay blgiisn dair sazi, Baki, 14 ekabr 1996;
- Xozor donizinin Azorbaycan se; orunda yerloon Lonkoran-doniz-Tii doniz strukturlarimn birgo kofiyy.i,
ilonmosi vo hasilatm pay blgsiin cl tir
sazi, Paris, 13 yanvar 1997;
- Xozor donizinin Azorbaycan sek!orunda yerloon D-222 (Yalama San ur
ta qalxm) blokunun birgo kfyy ,
ahdniz strukturuna dair saziin imzalanma morasimi.
ilonmosi vo hasilatm pay blgiisno cl ir
sazi, Moskva, 4 iyul 1997;
do tutlmudur. Yataqda stiqlal yaxam lay dostosinin 8-ci horizontunda
- Xozor donizinin Azorbaycan sek >
rmdalma qurusundan donizin dibino
vo Fasilo lay dostosindo snaq ilorino
runda yerloon Aberon perspekt Ii
(101 m dorinliyo) oturdlmu 15 quyu
balanlmdr. Fasilo lay dostosindon
strukturunun kfyyat, ilonmosi
giin orzindo 1,8 mln. m3 qaz, 520 540 / iin dayaq tavasndan ilk 4 qabaqlayc
hasilatm pay blgsno dair, Xozor >
kondensat, Balaxam lay dostosinin 8- istismar quyusu (SDA-1, SDA-2, SDAizinin Azorbaycan sektorunda yerlo^ n
ci horizontundan iso 1,7 mln. m3 qaz,
3, SDA-4) qazlmdr vo alnan notico Naxivan strukturunun kofyyat,
lor Azorbaycan geoloqlarnn proqnoz381 t kondensat almmdr. Sazido no
lonmosi vo hasilatm pay blgsno da ,
larn tosdiq etmidir. Sazi sahosindo
zordo tutulmu kofiyyat ilorinin olavo
Xozor donizinin Azorbaycan sektorun a
dvrndo (2000, 17 iyul) ahdoniz
Qrmokist qumlu vo Qrmokialt lay
ycioon Ouz perspektivli struktui nun kofyyat, ilonmosi vo hasilat n
yatanda stiqlal qazma qurusu ilo dostolorini amaq moqsodilo daha bir
pay blgsno dair sazilor, VainqtOM,
SDX-1 axtar quyusundan 6 km imalkofyyat quyusunda aparilan qazima
ilori baa atdrlmdr. ahdoniz
qorbdo SDX-3 quyusu (6688 m) qazl1avqust 1997;
- Xozor donizinin Azorbaycan sekto
yatanda TPG-500 zlnn tikintisi
mdr. SDX-1, SDX-2, SDX-3 axtar
runda yerloon Kiirda blokunun kotam baa atdqdan sonra, 2006-09 il
quyularnm noticolorino osason, Balaxafiyyat, ilonmosi vo hasilatm pay bllordo zldon 4 istismar quyusunun,
n lay dostosinin 8-ci, 10-cu horizontlar
gsiino dair sazi, Baki, 2 iyun 1998;
vo Fasilo lay dostosi iizro yatan imal- sonraki illordo iso daha 4 quyunun qa- Xozor donizinin Azorbaycan sekto
orq qanad vo imal periklinal, eloco do zlmas planladrlr. Bu ortlorlo ahrunda yerlon nam perspektivli
btn yataq iin aparlm ilkin hesab- doniz yatamm 2006 ildo ilonilmoyo
strukturunun daxil olduu doniz blokulamalar gstordi ki, bu yataqda 1 trln.
verilmosi vo homin ildo Azorbaycan qanun kofyyat, ilonmosi vo hasilatm pay
m-*-don ox qaz vo 200 mln. t kondensat
znn Trkiyoyo noqli nozordo tutulur.
vardir. ahdoniz yatamn kof edil
Layihonin iimumi xorclorino yatan i- blgsno dair, Xozor donizinin Azor
mosi neft ixrac edon lko kimi tanmm
baycan sektorunda yerloo Araz ,
lonmosi, zln tikilmosi, iki sualti ko
Azorbaycanin hom do qaz ixrac edon l- morin okilmosi, terminaln inas vo
Alov vo orq perspektivli strukturkoyo evrilmosi iin zomin yaratdi.
quyularin qazilmasi iizro ilori do ohato
larimn kofyyat, ilonmosi vo hasilatm

sahosindo 1998 il iyulun 7-sindo Dodo

Qorqud" iizon qazima qurusmdan I
sayli quyunun (SDX-1) qazlmasna balanlm vo stiqlal iizon qazima qurus ilo davam etdirilmidir (14.12.1998
ildon). Dorinliyi 6316/7/ olan bu quyuda
1999 il iyunun 23-ndo snaq ilorino
balanlmdr. Quyudan gndo 1,5 mln.
m3 qaz, 400 t-a yaxm kondensat alinmdr. 1999 il mayn 4-ndo stiqlal
qurusu vasitosilo ahdoniz strukturunun ta hissosindo, SDX-1 quyusundan 6 km conubda SDX-2 quyusunun
qazlmasna balanlmdr. 2000 ilin
yanvarmda SDX-2 quyusunda, Bala-

yonlodirilmidir. Kofyyat ilori notico

pay blgsno dair sazilor, London, 21
Azorbaycan Respublikasmda Posindo Xozorin Azorbaycan sektorunda
dor sahosi vo ona bitiik perspektivli
iyul 1998;
Xozor donizinin Azorbaycan sekto orta neft vo qaz ehtiyatlarma malik strukturlarm daxil olduu blokun korofi (1998) neft-qaz vo Qaraba
runda yerloon Atogah , Yanan ta
fyyat, ilonmosi vo hasilatm pay blva vo Muan-doniz perspektivli
gsii haqqmda sazi, Baki, 24 aprel
(1998) neft zolagina malik qaz-konden1999;
strukturlarimn kofyyat, ilnmosi vo sat yataqlan akar edilmidir.
A zo rb ayc ani n quru saho
hasilatm pay blgiisno dair sazi, Baki,
-Azorbaycan Respublikasmda Miovda vo Kolamoddin neft yataqlanl or i z o b a 1a n m l s a z i 1 r:
25 dekabr 1998;
Azorbaycan Respublikasmda co- nin daxil olduu blokun borpas, ko-Xozor donizinin Azorbaycan sekto
nub-qorbi
Qobustanm xzogirli, eytafiyyat, ilnmsi vo hasilatm pay blrunda Zofor vo Mool perspektivli
nud, Brgt, Donquzluq, Nardaran, 1- gsii haqqmda sazi, Baki, 12 sentyabr
strukturlarimn daxil olduu blokun
1999;
x, Qorbi Hacvoli, Sundi, orqi Hacikofyyat, ilonmosi vo hasilatm pay
Azorbaycan Respublikasmda Z vo
voli, Turaay, Konizoda, Qorbi Duvanblgsfmo dair, Xozor donizinin Azor
Hvsan neft yataqlannin daxil olduu
m, Duvanm, Solaxay vo Dagil yataqlabaycan sektorunda Savalan , Dalblokun borpas, ilonmosi vo hasilatm pay
rimn daxil olduu blokun kofyyat.
a , Lerik-doniz vo Conub perspektiv strukturlarimn daxil olduu
bloku xofyyat, ilonmosi vo hasilatm
pay b sno dair sazilor, Vainqton,
27 apt 1999.
Sa orin imzalanma tarixinodok bu
saholo ' he birindo neft-qaz yata
alrn ud. Balanm sazilorin ortlorino ;,ason, btiin sazi saholorindo
seysn' kofyyat ilorinin aparlmas vo
kofy t quyusunun qazlmas nozordo
tutul
sdur. Keon miiddot orzindo sazi sa orind seysmik kofyyat ilori
! , demok olar ki, biitiin saholor
l (3D) seysmik kofyyatla ohato
olnn , bozi strukturlarda iso ikillii
(2D) ysmik kofiyyat ilori do aparlmdi >u ilorlo yana, ayr-ayr struk
turlar dorinlik quruluunun yronilmosi
qsodilo dorinlik seysmik profllorini >dqiqat (qeydetmo mddoti 16
san-y k) vo qravimetrik ilor do hoya
ta ke Imidir. Sazi orazilorindo Qaraba.i ; ;omdm (1997-98), rof
(1997 8), Dan ulduzu (1998-99),
Ara loniz (2000), nam (2000),
Tal miz (2000-01), Aberon
(200C i), Ouz (2001), Kiirda
(200 Naxivan (2001-02), Yanan
tava 2001-02), Atogah (2002),
Zofc
(2004), Yalam a (2004 05)
Lnkrat-dniz v Tah-dniz
struk larnda axtar-kofyyat qazstrukturlarna dair saziin imzalanma morasimi. Paris. Yclisey sarayi.
mas arlmdr. Kofyyat qazmasnn a rld saholordo donizin dorin
blgs haqqinda sazi, Baki, 9 yanvar
ilonmosi vo hasilatm pay blgsii haq
liyi 14/77-dn ( Yanan tava , Atoqinda sazi, Baki, 2 iyun 1998;
2001;
gah ) 740 - ( Zofor ) kimi doyimi,
Azorbaycan Respublikasmda Pirqazlm on dorin quyunun dorinliyi
-Azorbaycan Respublikasmda Musaat neft yata vo ona bitiik saholorin
radxanli, Coforli vo Zordab neft yataqla7087 m ( Zofor ) olmudur. Aparlm
daxil olduu blokun borpas, ilonmosi vo
geoloji-geofziki ilor noticosindo ayrrimn daxil olduu blokun borpas, ilonhasilatm pay blgs haqqmda sazi,
ayn regionlann geoloji qurulular yromosi vo hasilatm pay blgsii haqqmda
sazi, Baki, 27 iyul 1998;
Baki, 4 iyun 2003;
nilmi, perspektivli strukturlarn iil- Azorbaycan Respublikasmda Qaralii geoloji modellori qurulmu, todqiq
Azorbaycan Respublikasmda Kiirolunmu, saholorin kollektoiuq xsu- songi vo Qarabal neft yataqlannin da
uxur neft yatann daxil olduu blokun
siyyotlori vo neft-qazhhq perspektivliyi
xil olduu blokun borpas, kofyyat, i- borpas, ilonmosi vo hasilatm pay blqiymotlondirilmi, apanlacaq geolojilonmosi vo hasilatm pay blgs haqqin
gs haqqinda sazi, Baki, 18 iyun 2004;
kofyyat ilorinin istiqamotlori my- da sazi, Baki, 15 dekabr 1998;
- Azorbaycan Respublikasmda Bino-

qodi, Qrmoki, axnaqlar, Sulutopo, Masazr, Fatmay, abanda vo Sianor eft

yataqlarimn daxil oldu blokun borpas,
ibnmosi vo hasilatn pay blgiis haqqin
da sazi, Bak, 29 sentyabr 2004;
- Azorbaycan Respublikasinda Kiirovda neft yatanm daxil olduu blo
kun borpasi, ibnmosi vo hasilatin pay
blgs haqqinda sazi, Baki, 4 noyabr
2004;
Azorbaycan Respublikasinda Suraxani neft yatamn daxil olduu blokun

lan iizro balanm sazilorin tcrbosi

gstrdi ki, Azorbaycamn qurudaki yataqlari neft-qaz hasilati vo monfootinin
artnlmas n kifayot qodor potensiala
malikdir. Mrokkob geoloji qurulua ma
lik vo yeni neft-qaz yataqlarimn kol' edil
mosi n miioyyon perspektivliyi olan
yataqlar zro balanm sazilorin bozilorindo neft-qaz hasilatnn artrlmas hdoliklori ilo yana, axtar-kofyyat ilorinin aparlmas da nozordo tutulmudur
(conub-qrbi Qobustan, Krsongi, Qara-

Aberon strukturuna dair saziin

imzalanma mrasimi. Vainqton. A ev.

borpasi, ilnmsi vo hasilatin pay blgs

haqqinda sazi, Baki, 16 avqust 2005.
Sazibrin, dcmok olar ki, hams ibnilmonin son mrhlsind olan, qaliq
neft vo qaz ehtiyatlar byiik olmayan yataqlar iizro balanmdr. Qurudaki yataqlarn kiik qaliq neft-qaz ehtiyatina
malik olmalar, ilnilm zamam mrkkob ckoloji mosolobrin meydana xmas
vo qoyulmu sormayonin geri qaytarilma
tempinin aa olmasi sobobbrindon ilk
dvrdo xarici srnayibrin qurudaki yataqlara maraqlar yiiksok olmamdr.
Lakin Krsongi-Qarabal, MiovdaKolamoddin vo habelo Krovda yataq-

bal vo s.). Qurudaki yataqlarm borpasi

vo ilonilmosi iin colb olunmu xarici
sormayolor, demok olar ki, biitiin yataq
lar iizro somoroli olmu vo neft-qaz hasilatinm artrlmasna imkan yaratmdr.
Xobxt Yusifzad

Tobii qaz hasilati. Azorbaycan orazi

sindo tobii qaz monbolori qodimdon molumdur. 5 osrdo Xozor sahilindoki qayaliqlarda tobii qaz xrd. Diinyada ilk
dofo Azorbaycanda tobii qazdan yanacaq kimi vo b. moqsodlor n istifado
edilmidir. 18 osrin ovvollorindo tobii
qaz xanld monbodon saxs, qar

vo s-don dzoldilmi borular vasitosilo

trlr, ondan moiotdo vo sonotkarliq
ilorindo (ohong yandirmaq, qir vo mis
oritmok vo s.) yanacaq vo iqlandrc
kimi daha ox istifado olunurdu.
1859 ildo Baknn Suraxam orazisin
do kiik bir zavodda buxar qazanlarmin
qzdrlmas ilo qazdan sonaye moqsodilo
istifado edilmsino balanm, 1902 ilin
ovvollorindo iso Suraxamda Baki Neft
Comiyyotino moxsus olan sahodo qaz ve
ron quyu qazlmd. Homin dvrdo Suraxan-Balaxan-Sabunu orazilorindo
qazn noqli n ilk qaz komorlori okilmi vo xiisusi nasos stansiyalar tik midi. Lakin homin dvrdo qazi sax! maq
vo uzaq mosafoyo trmok n I- oiki
vasitolorin olmamasi onun ilodilr sini
mohdudladrr (onu mol kimi \ idirr, yaxud havaya buraxirdilar) > bu
sahonin inkiafna imkan vermird Bu
sobobdon 1919 ildo Aberonda is' ado
edilon tobii qaz hasilati comi 48 ml. m3
tokil etmidi.
1920 ildon sonra, neftxarmad quyularn dorinlik nasosu ib istismai vo
neftin qapali yero toplanmasi neftlo an
qazn ylb istifado edilmosino ii an
yaratsa da. homin dvrdo respubl ida
ixtisasladrlm tokilat vo miitoxo; lor
hob yox idi. Artiq 1924 ildo n umi
uzunluu 3000 m, diam. 100-200
olan borularla qazin noqli tokil ed di.
1927 ildo Binoqodi rayonu orazisi ; ion
15 km uzunluunda qaz xotti ok di.
Qaz hasilati 1923 ildoki 28,8 mln. i3don 1928 ildo 175,5 mln. m3-o, 1930 do
270 mln. m-?-o, 1932 ildo iso 522 mln.

atdrld. 1929 ildo Qarauxur oraz ndon Aohor o vo Qrmz lduz" t ktrik stansiyalannadok qaz xotti uzad .
1932 ildo Suraxam, Qarauxu vo
Balaxam rayonlarmin magistral
\z
xotlori Qaraohor do Bibiheybot
iz
xotti ilo birlodirildi. Homin il Baki >
veti nozdindo yaradilan Bakqaz ti ti
sonralar lkodo qaz sonayesinin inkv afinda miistosna rol oynadi.
1940 ildo hasil edilmi 2,5 mlrd. m3
qaz SSR-do xarlan qazin toqr. 78%-i
qodor, yaxud 1928 ildokindon 14,2 dofo
ox idi. Mharibodn sonraki illordo Qarada, Ziro, Siyozon, donizdo Bahar
qaz-neft yataqlarimn istismara verilmosi
qaz sonayesinin inkiafna sobob oldu.
1954 ilodok Azorbaycanda qaz hasilatnda somt qazimn hocmi stnlk tokil edirdi. 1949 ildo SSR-do ilk dofo
uzunluu 45 km olan qaz komori vasitosilo butan-propan fraksiyasi 50 atm. toz-

yiqi ilo Sumqayt sintetik kauuk

zavoduna trld vo bununla da qazin
sonaye iisulu ib email vo istifadosino
balanld.
1955 ildo Qarada qaz kondensati
yata aldqdan sonra Sumqayit sintetik kauuk zavodunadok QaradaSumqayit qaz komori okildi. 1955 ildo
Qarada orazisindo 78 sayli qaz quyusunun istismara verilmosi tokco Azorbaycamn yox, biitiin Conubi Qafqazin
qaz sonayesinin inkiafnda yeni sohifo
ad. Qaz hasilatinin hocmi 1953-60 il
lordo 5,S mlrd. m3-o, 1970 ilin ovvolindo
iso 6,6 ilrd. m 3-o atdrld.
Q; an istifado lko n byiik iqti
sadi s ioro verdi. Tokco 1956-58 ilbrdo
4,0 n
yanacaq mazutuna qonaot edil
di. H n ilbrdo donizdoki qaz yataqlannin b bma qaz hasilatinin hocmi xeyli
artdi ! 982 ildo maksimum soviyyoyo 14,9 ; d. m-?-o atd.
Q hasilati 1965 ildo 6,2 mlrd. -?-,
1976 iso 11 mlrd. m 3-o atdrld. xarh qaz istehlak yerlorino trmok
n R-do ilk dofo Xozorin dibi ilo
byl ametrli qaz komorlori okildi.
On la qazpaylayici stansiya vo montoqo, n aiblikadan konara qaz vurmaq
n iiclii kompressor stansiyalan tikil
di. Q in saxlanmasinda yeralti anbarlarda da istifado olunurdu. SSR-do ilk
yeral
ikimortoboli qaz anban Azorbayc ' da yaradlmd. Bu, istehlaklar
qazli Iboyu vo fasilosiz sabit tochiz etmoy. n an verdi.
1 11 ildo Qarada qaz-benzin zavo
du.
2 ildo Siyozon qaz-benzin zavo
du,
'68 ildo iso Qarada qaz-benzin
zav<
(1963-68 illordo Azorbaycan
qaz nzin zavodu adlanmd) bazasinda
orbaycan qaz email zavodu yarad> . Zavod maye qaz, propan-butan ntan fraksiyasi, aqrongli neft
moh '(lari (benzin, dizel yanaca vo s.)
istel il edir.
i: trmo qabiliyyoti 10 mlrd. m3,
dian iso 1000-1200 mm olan ran-Astara Oazimommod-Qazax magistral qaz
komori 1971 ildo istifadoyo verildi. Homin
qaz komori zorind Qazmommod, Ada
vo Qazax orazisindo giicl kompressor
stansiyas tikilmidi.
Qaz komorinin istisman ib olaqodar,
Qaz Sonayesi Nazirlyinin Aztransqaz
Istehsalat Birliyi (B) yaradildi vo o,
SSRt-nin vahid qaz tochizati sistemino
daxil edildi.
1975-80 ilbrdo diam. 700 mm, illik
qaztrmo qabiliyyoti 4,5 mlrd. m3 olan

Yevlax-Naxvan qaz komori ina edildi.

randan Azorbaycana qazin verilmosi
1980 ildo dayandinldiqdan sonra, diam.
1200 mm olan Mozdok-Qazimommod ye
ni magistral qaz komori okildi. Tikintisi
1989 ildo baa atan bu komorin illik
qaztrm qabiliyyoti 13 mlrd. m3-dir.
1992 ildo yaradilan Azoriqaz Dvlot

olan ahdoniz yatann kof olunmasdir. Donizin 50-500 m dorinlikbrindo yerloon ahdoniz yatann byk qazkondensat ehtiyatlarna malik olmasi hob
20 osrin 70-ci illorindo Azorbaycan geoloqlan torofindon osaslandinlsa da, texniki vasitolor olmadndan burada axtan-kofiyyat ilori apanlmrd. ahdoniz qaz^Bki I

Q arq qanadi, 100 m j .

/ < j^ rq qanadi, 300 m^]

ahdniz" qaz layilsi.

irkoti 1996 ildo qapali tipli sohmdar comiyyotino evrildi. Bu sohmdar comiyyoti

kondensat yatanm istismar edilmosi

azalan qaz hasilatn (codvol 1) 21 osrdo

Cdvl 1
1990-2005 illr zr Azorbaycanda qaz hasilatinin dinamikasi

1991
1992

Respublika iizro
hasil edilon qazin
hocmi
( mln. in3)
9926,0
8621,0
7872,0

1993
1994
1995
1996
1997

6805,0
6379,0
6644,0
6305,0
5964,0

1998
1999
2000
2001
2002

5590,0
5997,0
5642,0
5535,0
5144,0
5128,0
4995,0

llr
1990

2003
2004
2005
1990 ib nisboton, %-lo

ciimlodon somt
qazi nin hocmi
( mln. m3)
2123,0
1497,0
1371,0
1109,0
1382,0
2146,0
2076,0
2008,0
2334,0
3062,0
2860,0
3165,0
3119,0
3170,0
2056,0

mumi hasilatdan
donizdo qaz
hasilatinin hocmi
( mln. m3)
9525,0
8333,0
7634,0
6567,0
6143,0
6407,0
6066,0
5709,0
5338,0
5754,0
5427,0
5293,0
4898,0
4854,0

5732,0

3855,0

4731,0
5492,0

57,7

181,6

57,6

aktiv hocmi 3 mlrd. m3 olan 2 yeralti qazsaxlama anbanndan istifado edir (2005).
Miistoqillik illorinin on miihiim nailiyyotlorindon biri 1 trln. m-^-don artiq qazi,
200 mln. /-dan ox qaz-kondensat ehtiyati

artirmaq, qaz sonayesinin inkiaf vo Azorbaycamn neftlo yana, qaz ixrac etmosi
n real zomin yaratmdr.
T.wbi: liyev, Behbud bmdov;
Yav.v Malikov

Digr faydali qazntlarn hasilati.

15 17 yzillrd Gonco, Qaraba, amax vo s. yerlordo metaldan mxtlif
yaraqlar, snotkarlq, kond tsrrfat
altbri vo s. istehsah inkiaf etmidi.
Kolbocor vo Astafa razisindn axan
aylann, hominin Tortor aynn qumlarndan holo 1628 ildo qzl oldo edilmo
si 1'akt mlumdur. Lakin Azarbaycanda
digor faydal qazntlarn (domir flizi,
mis, aluit vo s.) sonaye sulu ilo mnimsonilmsino 19 osrin ortalarndan balanmdr. 1906 ildo Rusiyada xarlm
289,5 min t dmir filizinin 74,6 min /-,
yaxud toqr. 26%-i Azorbaycanin payna drd. Godoboy mdnlorind

vo Nijni Novqorod yarmarkalarna xarld vo Rusiyamn toxuculuq sonayesindo onun ildilmsino baland. Ru
siya imperiyas dvrndo Azorbaycan
metallurgiya sonayesini xammalla tomin
edon istehsalat saholori osason xarici kapitalin olindo idi. istehsal olunan mis,
koledan, zoy, kobalt, eloco do qizil vo
gm xarico aparlrd.
Hazirda domir filizinin, qum, gil,
duz vo s. maddolorin hasilatn, hninin da karxanalarn ohato edon 180
miiossisodo 3,2 min nofor ii al*
(2005). Bu mossisolrd 24 mln. manatliq, yaxud 1995 ildokindon 3,8 dofo ox
mohsul istehsal edilmidir. Azorbaycan

Cddvdl 2
sas mohsul vlriin istehsah
Mohsullarin adi
Domir filizi v konsentratlari, min t
Mis filizi v konsentratlari, /
Mrmr v travertin lvholor, min t
naat n ohong da, alebastr, min t
naat n digor da vo qum dalar,
min t
Gips vo anhidrit, min t
hong da. min t
Tabair, t
Tikinti qumu, min t
nql, qrma da v xirda ayda, min t
Mrmr qranlalar, qrntlar va tozu, t
Bentonit, min t
Odadavamli gil, min t
Duz, min t

2002
0,4

2003

4,3

3,1
110,0
10,5

631,6

761,9

2004
19,1
91,5
13,9
683,9*

51,6

62,5

88,4

0,7
1277,0

2,7
1250,0

3,7
1274,0

428,2
415,7
1438,0
1,5
98,6

96,7
516,6
685,7
3379,0

2220,0
684,1 *
537,7*
4649,0

19,9
218,6

55,0
225,8

5,4

7,6

9,2*

RaufS, 1WV

2005
7,3
11,2
704,5*
81,8
19,4*
1256,0
4600,0
662,4*
551,7*
8016,0
53,7
201,4
11,2*

* Fiziki oxslorin foaliyyoti daxil olmaqla.

1864-1914 illordo 3 t qzl, 52 t gm,

1867 1916 illordo 640 / kobalt filizi xarlm vo xarico (osason Almaniyaya)
aparlmd. 20 osrin ovvolbrindo Godoboy-Qalakond zavodlar Rusiyann misoritno sonayesind osas yer tuturdu. Be
lo ki, 1905 ildo bu zavodlarda 2016 nofor
(Rusiyamn biitiin misoritmo zavodlarinda 8143 nofor) alrd. Dakosondo
alunit yataqlarmdan da xammal oldo
olunur, ondan alman zoy damdan gndori alanmasnda, paralara nax
vurulmasnda vo b. saholordo istifado
edilirdi. Azorbaycan orazisindo zoy
olmasi holo romahlarin Qafqaza yiirlori dvrndon molumdur. Zoylik alunit
yatanm ilonmosino 19 osrdo baland.
Bir neo zoy zavodu yaradildi. Azor
baycan zoyino Qafqaz, Yaxm vo Orta
orq, Asiya lkolorindo byk tolobat
var idi. Sonralar zoy Rostov, Hotorxan

ri 84 mln. manat kemi, onlarm strukturunda man vo avadanhqlann,

noqliyyat vasitobrinin pay artmdr.
Azvirt Azorbaycan-Almaniya MM,
Mingoevir qum-nql , Naxi
van Filiz idarosi, Dilok Ltd, Kristal
C mossisolorinin foaliyyoti noticosin
do inaat sektorunun nqla, daa, quina, ohongo, gib vo s. olan tolobati, de
mok olar ki, tam donilir. 2005 ildo hasil
edilon 11,2 min t duzun 4,2 min t-u
Azorbaycanda istehsah monimsonilmi
yodladrlan duz idi. Bu sahoyo aid
miiossisolorin oksoriyyoti Naxivan MRdo, Baki, Gonco, Mingoevir ohori indo, Bordo, Xanlar rayonlarmda foaliy
yot gstorir. Sahonin osas mohsul n. /lo
ri nin natura ifadosindo istehsah 2-c dvoldo verilmidir.

da bentonit, kalsit, dolomit yataqlari

todqiq edilib, ilk dofo geni eiddo
tikinti materiallarmin istehsahna balanmdr. Regionda analoqu olmayan,
sutkada 60 t istehsal gcno malik
Azbentonit M M C 2004 ildo istifadoyo
verilmi, Rusiya, Belorus, Almaniya vo
digor olkoloro 33,8 min t bentonit gili
ixrac edilmidir (2005).
Foaliyyot gstoron miiossisolorin tam
oksoriyyoti (174-ii) zol sektora aiddir.
1997-2005 illordo iimumi doyori 360
mln. manat olan 38 kiik miiossiso
zollodirilmi, 2 miiossiso sohmdar
comiyyotino evrilmidir.
2000-05 illordo bu sahodo alan
fordi sahibkarlarm sayi 4,2 dofo artaraq
126 noforo atmdr. Tokco 2005 ildo
zol sahoyo ynoldilmi 27,5 mln. manat
vosait ovvolki illoro nisboton 4 dofo ox
olmdur. Noticodo osas fondlarm doyo

Emal snayesi
Qida mohsullarinin istehsah. Inqi bdan ovvol bu sahonin mssislrinc ol
omoyi stnlk tokil edirdi. ri uni iidon vo oltiktomizlyn miiossisolor, orab zavodlan, baliq sonayesi 19 o; in
son riibndo yaranmaa balad. ri
miiossisolor Bakida yerloirdi. orabc, iq
vo araqokmo mossisolri Kiirdo ir,
Xanlar, Gonco, Gyay vo Adarda
(Muradboyli kondindo), pivo zavodu so
Bakida idi. Azorbaycan Conubi Qafq zda orab istehsalinin 21,2%-ini verrdi
(1913). Baliq sonayesi osason K iiriin ; a axarmda - Salyanda combmi:; i.
Pambiq ya istehsal edon zavod Lok lo
yaradlmd (1903). Tiitiin mossis orindo emal olunan tiitiin vo tonbokii n
dobiri (1915 ildo 45,3 min pud) Az. rbaycanm payma drd. lkodo 19

>
rin 80-90-ci ilbrindo biyan kknii en il
edon vo qurudan miiossisolor do foaliy} it
gstrirdi.
Sovet hakimiyyotinin ilk 20 ilindo
qida mohsullan sonayesinin un-yarn i,
baliq, orab, tiitiin istehsah saholori ye
nidon quruldu, ot, sd, konserv, ay,
ya-piy vo s. saholor yarandi vo inkiaf
etdi. Bu dovrdo Gonco ya-piy kombinati (1926), Baki sd zavodu (1927). 1
sayli Baki rok zavodu, Lonkoran baliq
konservi zavodu, Ordubad (1928), Za
qatala (1929), Quba (1930), Nic (1933),
Xamaz (1940) konserv zavodlari, Baki
da soyudueu zavodu (1929), makaron
fabriki (1930), ot kombinati (1933), 2 vo
3 sayli rok zavodlan (1933-35), Lon-

koranda ay fabriki vo s. miiossisolor is

tifadoyo verildi. 1940 ildo yeyinti sonaye
sinin iimumi mohsulu 1913 ildokino nis
boton 8,5 dofo artd. Mharibodon son
raki illordo do qida mohsullan sonayesi
siirotlo inkiaf edirdi. Gonco pivo
zavodu (1948), Astara (1952) vo Naxvanda (1954) ot kombinatlan, Badamli
(1953) vo stisuda (1954) mineral su
zavodlari, Bakida orab-konyak zavodu
(1954) vo s. istifadoyo verildi. 1959-65 il
lordo Baki, Lonkoran vo Naxivan rok
zavodlan, Lonkoran, Qax vo Balakondo
konse* zavodlan, Bakida soyudueu
zavodi Ada vo okido ot kombinatlar, Quba, Naxivan vo Colilabadda
siid v
icndir zavodlan istifadoyo veril
di. S
aki illordo Goncodo qonnadi
fabril
ot kombinati, Bakida kkomaya >mbinati, Xudat vo Lonkoranda
konst
zavodlan, Bakida ampan orabla zavodu tikildi.
8(
illordo Baki ot email kombinati,
1 vo sayli Baki vo Siyozon quuluq
fabri! ri, Naxivan, Qazax, Qubadli,
Qob:
Ouz, Dovoi, Zongilan vo s.
rayo
da zmiin ilkin email miiossisob
Zaqatala vo Qobolodo tiitiinfermc asiya fabriklori, Lonkoran vo Bilosuv da siid zavodlari, Gyay vo
Sabii adda konserv zavodlan, Acabodic rok-kko miiossisosi (1993),
Dovr lo, Beyloqanda siid zavodlan
(199. Zaqatalada ot kombinati (1994),
Baki
Coca-cola , dondurma, findiq
emal ivodlari (1996), sd vo sd mohsulla
Pepsi-cola istehsah mossislori ( 99), European Tabacco Baku
ASC *o yeni sex (2001) vo s. miiossiso
lor t lib istifadoyo verildi, Xirdalanda
pivo
ivodu yenidon quruldu (1999).
i 9 ildo mohsul istehsalinin hocmi
1940 ;bkino nisboton 3 dofo artdi. Bu
saho i xiisusi okisi mohsulun istehsah
na { :ro: 1960 ildo 20,7%, 1970 ildo
20,2' 1980 ildo 27,2%, 1990 ildo 26,6%,
1995 Ido 6,6%, 2000 ildo 2,3%, 2005 ildo
3,6% iilorin sayna gro: 1960 ildo
10,6%. 1970 ildo 10,3%, 1980 ildo 10,8%,
1990 ildo 12,3%, 2000 ildo 9,7%, 2005 il
do 10,3%; osas sonaye-istehsal fondlanna gro, miivafiq olaraq: 4.1%, 7,1%>,
7,8%, 9,3%o, 5,8% vo 3,1% idi. 1987 ildo
SSR iizro yeyinti sonayesi mohsullarimn iimumi hocmi 1980 vo 1985 ilbro
nisboton, miivafiq olaraq 30% vo 10%
artm, Azorbaycanda bu artim 73% vo
18% - biitiin mttfq respublikalar
arasmda on yiiksok gstrici olmudu.
Yeyinti sonayesi iin xammal bazasmm

inkiaf etdirilmosi vo mhkomlondirilmosindo byiik mvffqiyytlr qazanlm, miiossisolorin yerlomo corafiyas genilondirilmi, hom ohalini osas
yeyinti mohsullan ib tomin edon, hom
do lkonin baqa rayonlarma miixtolif
mohsullar gndoron giiclii yeyinti sona
yesi yaradlmd.
Qida mohsullan istehsah sahosi
sonayenin on iri (DM-in 8,3%-i bu
sahonin payina dr) saholorindon
biridir, ot vo ot mohsullarmin istehsah,
baliq vo baliq mohsullarmin, meyvo vo
torovozlorin email vo konservbdirilmosi, bitki vo heyvan yalarnn, sd

26%-i, fordi sahibkarlarm hor noforindon biri, moul olan iilorin hor on
noforindon biri burada comlonmidir.
istehsal edilmi 1,2 mlrd. manathq moh
sulun 99,8%-i, miiossisolorin 94,1%-i
zol blmonin payma dr (2005).
1996-2005 illordo iimumi doyori 3,9 mln.
manat olan 249 kiik miiossiso zollodirilmi, 54 orta vo iri miiossiso sohmdar
comiyyotino evrilmidir. 1998-2005
illordo bu sahoyo ynoldilmi 243,5 mln.
manat hocmindo investisiyalarm 51%-i
xarici sormayo idi. Sahonin osas mohsul
nvlorinin natura ifadosindo istehsah 1ci codvoldo verilmidir.

Cdvl 1
Qida mhsullarnn istehsah

Mohsulun adi
t. min t
Kolbasa momulatlari, /
Bitki yalar, min t
Marqarin, t
Mineral sular, min dkl
Alkoqolsuz ikilor, min dkl
Mcyv irlri. min dkl
Qond-rafinad, t
ziim rab, mln. dkl
Somoni pivosi, min dkl
Qabladrlm tobii ay, t
Fermentlodirilmi ttn, t
Papiros vo siqaretlor, mln. dd

1999

2000

2002

2003

2004

2005

108,9 115,1
120,8
557,8 724,2 856,9
10,9
18,2
25,7
408,0 2727,0 5205,0
214,1 304,4 561,6
3258,3 4664,0 4329,0 4629.0
118,4
93,8 1009,4
97,9
240,0 535,6 819,4 1558,0
373.4 623,2 597,6 571,9

6043,0 8944,0 13361,0

1008,7 1157,8 1940,0
1037,0 2752,0 3556,0
400,5
379,0 309,2

688,4 710,8 1166,0

1380,0 1523,0 4995,0
7761,0 5869,0 8622,0
416
6808
2362

1330,0 1838,0
4975,0 8624,0
2293,0 2548,0
6611
3671

105,0

607,0
11,6
935,1
163,0

mohsullarmin, heyvanlar iin yem,

doyirman-ding sonayesi mohsullarmin,
iki vo s. qida mohsullarmin, habeb
tiitiin momulatlarmin istehsah ilo

2001

Caspian Fish C Azorbaycan" MMC-do

istehsal sahosi.

moul olan 18,5 min noforin ilodiyi

656 mossisonin, 2,5 min fordi sahibkarin foaliyyotini ohato edir. lkodo foaliy
yot gstoron sonaye miiossisolorinin

1251,0
5642,0
4030,0
6296

130,7
124,4 127,6
1172,0 1777,0 1914,0
54,4
46.0
64,1
8761,0 8773,0 17823.0
488,8 821,6 1160.0

2490,0
7477,0
2584,0
5008

B ali q v o baliq m o h s u l l a n
i s t e h s a h ilo 14 miiossiso, ciimlodon 3
xarici vo mtorok miiossiso mouldur.
Onlarm arasmda Hvsan Baliq Konserv
ASC, Caspian Fish C Azorbaycan
M M C kimi iri istehsallar vardir. 2005 ildo
istehsal edilmi 6,3 mln. manathq mohsul
ovvolki ildokindon 50,5%, 1998 ildokindon
iso 10,4 dofo ox idi. 1999-2005 illordo
qeyri-dvlot sektorunun xiisusi okisi 2
dofodon ox artaraq 99,8%-o atmdr.
1047 noforin moul olduu bu sahoyo aid
miiossisolorin oxu Aberon yanmadas
orazisindo, ciimlodon Bak ohorind,
Lonkoran vo Neftala rayonlarmda yerloir. 2005 ildo 3,0 min t dondurulmu baliq
Rusiyaya, 10,9 t noro kiirs Almaniya,
Birlomi ob mirliklori, Fransa, Yaponiya vo digor lkoloro ixrac olunmu, noro
kriisii ixraci ovvolki ilo nisboton 23,9% vo
ya 2,1 t artmd.
M e y v o vo tor ovoz in e m a i l
vo k o n s e r v l o d i r i l m o s i s a
h o s i n d o 54 miiossiso vo 10 fordi
sahibkar foaliyyot gstorir. Miiossiso-

lorin 92,6%-i zoldir. Miri Qrant

M M C, Quba Konserv-1 ASC, Qaf
qaz Konserv Zavodu M M C, interfood" vo digor mssislrin
mohsullan hom daxili bazarda satlr,
hom do xarici lkoloro ixrac olunur.
Meyvo-torovoz konservlorinin ixrac
2004 ilo nisboton 2005 ildo 8,8% artm,
Rusiya, raq, Iran, Grcstan vo Ukraynaya 5,1 min / meyvo-torovoz konservlori ixrac olunmu, Rusiya, Ukrayna, Almaniya vo digor lkoloro meyvo vo
torovoz irolori ixraci 2000 illo miiqa
yisodo 2005 ildo 13,9 dofo artaraq 26,9
min /-a atmdr.
Saho miiossisolorinin osas fondlari
72,6 mln. manat doyorindo qiymotlondirilir. Mohsul istehsah 2000-05 illordo
hor il orta hesabla 34% artaraq 2005 ildo
57.0 mln. manat doyorindo olmudur.
Konscrvlodirilmi meyvo vo torovoz
istehsah 3,1% oxalaraq 23,2 min /,
meyvo irolrinin istehsah 67,5% artaraq
19 mln. I olmudur. Sahonin miiossisolorindo 1539 nofor iloyir (2005).
1996 ildo Bakida illik istehsal giicii 5
min / olan findiq email zavodu, 2003 il
do Xamaz rayonunda illik istehsal giicii
20 min / olan, miixtolif meyvo-torovoz vo
ot konservlori istehsal edon Qafqaz kon
serv zavodu, 2005 ildo Qaxda illik giicii
200 / olan findiq email sexi, Astarada
sutkada 300 / tomat istehsal edo bilocok
konserv zavodu, okido 7,3 mln. orti
banka hocmindo illik istehsal gcn
malik meyvo irosi zavodu vo s. rniiossisolor foaliyyoto balamdr. Meyvo vo
torovozin email mossisolori Gonco, Aberon, Gyay, Mingoevir, Quba,
Lonkoran, Sabirabad vo b. regionlarda
da foaliyyot gstrir.
B i t k i , h e y v a n y a l a r vo
p i y l o r i i s t e h s a h s a h o s i 31
mln. manatliq osas fondlara malikdir vo
584 noforin ald mssisolri ohato
edir. Sahonin miiossisolorindo 20,0 mln.
manatliq mohsul (1997 ilo nisboton 10,4
dofo ox), ciimlodon 64 min / bitki
yalar, 17,8 min / marqarin istehsal
edilmidir (2005). Sahonin on iri
mossisolori Baki vo li Bayramhda
yerloir. Baki Ya vo Qida Sonaye
ASC
1996 ildo Baki marqarin
zavodunun bazasnda yaradlmdr.
Miiossiso 2000 ildo Beynolxalq Standartladrma Tokilatnn TSE-SO-EN
9000 sertifkatn almdr. 2000 -05 il
lordo bitki yalarnn ixrac 3,4 dofo ar
taraq 2000 ildoki 5,3 min /-dan 2005 ildo
18.1 min /-a atmdr.

2005 ildo 13,1 min / marqarin Rusi

ya, Giircstan, zbokistan vo Trkmonistana, 18,1 min / bitki yalar Rusiya,
Tacikistan, Grcstan vo digor lkoloro
ixrac olunmudur.
S d vo siid m o h s u l l a r i n i n
i s t e h s a h ilo 38 miiossiso vo 32 fordi
sahibkar mouldur (2005). Miiossisolo
rin 37-si qeyri-dvlot blmosin aiddir,
onlardan 6-si xarici, 2-si mtorok
miiossisodir. 1993 ildo Dovoi vo
Beyloqanda nvbodo 10 /, 1999 ildo
Bakida nvbodo 5 /, 2005 ildo Naxivan
ohrindo nvbodo 5 / istehsal giiciino
malik siid vo siid mohsullan mossisolori
ina edilorok foaliyyoto balamdr.
Sahodo 675 nofor ii alr (2005).
Gyay-Sd ASC, -Pro , Xozri
M M C vo digor mssisolord 494 mln. /
siid, 1608 min / qaymaq, 33,5 min /

"Baki Ya v Qida Snayc" ASC-d

istehsal sahsi.

pendir vo kosmik, 14,2 min / ya

vo digor mohsullar istehsal edilmidir
(2005). Dondurma istehsal edon zol
mossislrd 273 min manatliq mohsul
buraxlmdr (2005).
D o y i r ma n - d i n g
sonayesi
m o h s u l l a n i s t e h s a h ilo moul
olan 90 miiossiso vo 93 fordi sahibkar
torofindon 255 mln. manatliq vo ya 2004
ilo nisboton 0,7% ox mohsul istehsal
edilmidir (2005). Dovi-Dyinnan ,
Baki Taxil ASC, Aveta M M C .
Karat kiik mossisosi, Taleh-RT ,
Azer Besina Food industries Ltd ,
Fatolu istehsal Azorbaycan Ltd
birgo miiossisolori vo s. sahonin iri
mossisolorindondir. 2003 ildo orur vo
Culfada sutkada 12 /, 2004 ildo Sodorokdo vo 2005 ildo Ordubadda sutkada
15 / istehsal giiciino malik doyirmanlar
tikilib istifadoyo verilmidir. Bu saho
nin 63 mln. manatliq osas fondlari
olan, 2174 nofor ii alan miiossi
solori Baki, Naxivan, Gonco, Sumqayt, Aberon, Xamaz, Dovoi, omkir, Krdomir vo b. rayonlarda foaliy
yot gstorir. 2005 ildo 778,2 / buda

unu Grcstana ixrac olunmdur.

r o k , o k o r , a y , odvi yyat, qonnad
vo m a k a r o n
m o m u l a t l a r i m i q i da m h s u 11 a r n n i s t e h s a h s a h o s i
197 miiossiso vo 484 fordi sahibkan
ohato edir. Miiossisolorin 92%-i zl, 9-u
xarici vo 4- mtorkdir. Sonayenin
iimumi mohsulunda 2,7% payi olan bu
sahonin miiossisolori torofindon 2005 ildo
istehsal edilmi 249,8 mln. manatliq
mohsulun 99,8%-i qeyri-dvlot miiossisolorinin payna dmdr. Makaron
momulatlarimn istehsah 3,5 do! qonnadi momulatlari 5,7%, qond '9,2%
artmdr (2005). ayn qablas Imasnda M D B mokanmda on q, qcl
miiossisolordon biri saylan S
Tea
Azorbaycan ASC 1996 ildon f. yyot
gstorir, buraxd mohsulun
sok
keyfiyyotino gro bir sira bey.
xalq
sertifkatlara layiq grlmdii
imdar comiyyotinin torkibino da
>lan
Lonkoran 1 sayl ay fabriki
vo
Astara ay-2 mssisolrind; abladrlan ay Avropanm bio;
sul
statusunu almdr. Sun- A>: utycan ASC-nin ay mohsulu 201 ilin
maynda Moskvada keirilon 3-cii
mumdnya festivahnda diploi . vo
medallara layiq grlmdr. 200" ildo
1,2 min t, 2002 ildo 2,3 min /, 200- ildo
6,7 min t, 2005 ildo 5,2 min / ay <rac
edilmidir.
1996-97 illordo Baki vo Abe; ida,
2003 ildo Naxvanda nvbodo 30 iicii
olan rok zavodu, 2004 ildo Ma
ida
nvbodo 7 / okor istehsal etmok
mo
malik miiossiso, digor miiossiso
>byektlor istifadoyo verilmidir. S;: nin
81,9 mln. manatliq osas fondlara
lik
olan saho miiossisolorindo alan
lorin sayi ovvolki illo miiqayisodo
8%
artaraq 5053 nofor olmudur (2005
i i s t e h s a h s ahos i <'oncoay ay hvzosindo Santopo ya linda aparlan arxeoloji qazntla ostorir ki, orada taplan dalardan iiziim
ozilmosindo, da qablarda iso iiziim ?irosinin qcqrdlmas vo saxlanlmas iin
11 osrdo istifado edilnidi. orab miios
sisolori 19 osrin ortalarnda yaranmaa
balad. 1913 ildo 824 min dkl orab is
tehsal olunmudu. Azorbaycan orablar (1867 1908 illordo) diinya sorgilorindo
13 qizil medal, miixtolif beynolxalq miisabiqolordo 45 qizil, 49 giim, 3 briinc
medal almd. 1970-80 illordo orablq
sonayesi yeyinti sonayesinin torkibindo
ohomiyyotli yer tuturdu. 1979-80 illordo

orab sonayesi mohsulu hocmco 1969 ilo

nisboton 4,1 dofo artm vo biitiin sonaye
istehsalinm 15%o-in qodorini tokil etmidi. 1970-85 illordo iiziim istehsalinm
artmasi noinki Azorbaycanda, hotta respublikann hdudlarndan konarda da
iiziim emal zavodlannn yaradilmasina
tokan vermidi. Homin dvrdo Rusiya vo
Ukraynada - Moskva, Rostov, Kazan,
Snejnoye, Kemerovo vo axt ohorlorind
foaliyy ot gstoron, iimumi doyori 9,5 mlrd.
rubl olan 6 orab zavodu foaliyyot gstorirdi. Homin miiossisolor btvlkdo Azorbaycamn vosaiti hesabina tikilmidi vo zoruri xammalin hamismi Azorbaycandan
alirdi.
Bh I, Naxivan, Gonco, Aberon,
Tov Xanlar, omkir, Gyay, Qax,
am^
Zaqatala, Lonkoran, Mingoevir b. blgolordo spirtli ikilor, etil
spirt ineral sular vo digor alkoqolsuz
ikil
istehsal edon 110 miiossiso (o
ciimi n 8 xarici vo birgo miiossiso) vo
52 fr
sahibkarla tomsil olunur. Bu
miios: olordo 72,5 mln. manatliq vo ya
ovvol1 ildokindon 29,6%, 1997 ildokino
nisbz n iso 11,4 dofo ox mohsul
isteh : olunmudur (2005). stehsaln
98,2 zol blmoyo moxsusdur. Saho
nin
iafnda, mohsul istehsalinm artmasimla yeni miiossisolorin istifadoyo
verilmosi byk ohomiyyot kosb edir.
isteh1a1 giicii saatda 24 min / olan
Azorbaycan Coca-cola Bottlers Ltd
M1V; 11996), istehsal giicii saatda 6 min
I ol n. Mars Overseas Baku Ltd
(199
miiossisolori io salindi, istehsal
giici 5 mln. / olan Xirdalan pivo zavo
du ( >99) yenidon quruldu, Mingoevir
vo f mkoranda ildo, miivafiq olaraq,
216 in dkl vo 12,5 min dkl istehsal giicii
ola I )ivo istehsah miiossisolori (2004) vo
s.
ilib istifadoyo verildi. 2000-05
illoi
mineral vo qazli sularin istehsah
5.4 , alkoqolsuz ikilorin istehsah
toqi .9 dofo, somoni pivosinin istehsah
3.5 dofo artaraq 2005 ildo, miivafiq
olaraq, 11,6 mln. /, 134 mln. /vo 25 mln.
/olmudur. ampan orablar istehsah 2
dofodon ox azalaraq 618 min /-o, iiziim
orab 1,5 dofo azalaraq 4005 min /-o,
konyak istehsah 22 dofo azalaraq 175
min /- dmdr.
Azorbaycan orablar 2005 ildo Fransada 60 qizil, 40 gm medal qazanm,
oxsayl diploma vo Qranpriyo layiq grlmd.
Baki orab-1 , smayll orab-1 ,
Gonco orab-1 , Gyay konyak zavo
du ASC vo digorlori sahonin apanci isteh-

sallandr. Saho miiossisolorindo iilorin

sayi 1998 ildokino nisboton 1294 nofor ar
taraq 4104 noforo atmdr (2005).
T ii t iin m o m u l a t l a r i i s t e h
sah. Azorbaycanda tiitiin 17-18 osrlordo yaylmaa balam, 19 osrin
30 40-ci illorindo tosorriifat saholorindon birino evrilib iqtisadiyyatda
miioyyon yer tutmudu. 1872 ildo Rusi
yaya xaricdon gotirilon tiitno qoyulan
gmrk rsumlar artrldqdan sonra
Azorbaycanda tiitiin okini ovvolco Za
qatala dairosi, Quba vo Nuxa (oki),
sonralar iso Cavad, amax qozalarinda yayildi. 1883 ildo toqr. 144 desyatin
sahoni tutan 554 tiitiin plantasiyasi vardi. 1913 ildo iso iimumi sahosi 155 des
yatin olan tiitiin plantasiyalarmm sayi

Toxuculuq v tiki sonayesi, dri, dorido nmulatlar vo ayaqqabi istehsah.

20 osrin ovvollorindo Azorbaycan yngl
sonaye n osas xammal olan pambiq,
yun, barama, dori momulatlari istehsah
iizro ixtisaslaan regionlardan biri idi.
Miiossisolor osason xammalin ilkin email
ilo (pambn tomizlonmosi, yunun yuyulmasi, baramanm yunaa evrilmosi,
dorinin email vo s.) moul idi vo onlarin
hams lkodon konara xarlrd. Birin
ci diinya miiharibosino qodor Azorbay
candan hor il 20 min / pambiq xammali,
1000 /-dan artiq yun, 200-250 t ipok
xammali vo emo ipok sapi, 10 min /-dan
artiq dori xammali ixrac olunurdu. 1920
ilin aprelino qodor Azorbaycan sonaye
sinin bu sahosi pambiqtomizlomo, ipok

928-0 atmd. 1914 ildo Conubi Qaf

qazda istehsal olunan ttnn 30%-don
oxunu Azorbaycan verirdi. Sovet ha
kimiyyoti illorindo do ttnlk inkiaf etmi tosorriifat sahosi kimi qalirdi.
2005 ildo tiitiin momulatlari istehsah
ilo 57,5 mln. manatliq osas fondlara
malik olan 12 miiossisodo toqr. 1165
nofor alrd. istehsal edilmi 30,5
mln. manat doyorindo mohsul tamamilo
zol blmonin
payna
drd.
Ortaayhq omokhaqqi 165,9 manat idi.
Sahonin on iri miiossisosi European
Tobacco Baku ASC-dir. Digor miios
sisolor Zaqatala, Qax, Balakon, Qobolo
vo Yevlaxda yerlir. 2005 ildo Rusiya,
Tacikistan, Grcstan, iraq, Belorus vo
sveroyo fermentlodirilmi tiitiin,
Tiirkiyo, iran vo digor lkolr siqaret
(3,1 mlrd. odod) ixrac olunmudur.

vo dori istehsah ilo mol olan kiik

mossisolorl tomsil olunurdu. Btiinlkdo 11 min nofordon ox fohlonin ald bu mossisolrd Azorbaycanda
todark edilon xammalin hamisi emal
edilo bilmirdi. Buna gro xam ipoyin,
mahlicin, dorinin ox hissosi Azorbay
candan konara apanhrdi. ikinci diinya
miiharibosindon sonra bu sahonin siirotli inkiaf balad. 1969 ildo yngl
sonaye istehsalinm hocmi 1940 illo mii
qayisodo 3,6 dofo, gn-dori vo mahud
mohsullan iizro 4,4 dofo, yun vo ipok
mohsullan iizro 14 dofo artdi.
Toxuculuq vo tiki sonayesi, dori, doridon momulatlar vo ayaqqabi istehsalinin inkiaf homio xammal (pambiq,
yun, kotan, dori, kimyovi liflor) istehsalinin artimi ilo tomin olunmudu. Bu saho
1960 ildo respublikanm iimumi sonaye

bunun da 40%-i osas ipokilik morkozi

olan oki qozasimn payna drd. okid ipokiliyin inkiaf fabrik tipli
mossisolorin meydana golmosino sobob
oldu (1829 ildo Xanabad ipoksanma
mssisosi tikildi). 19 osrin 60-ci, xiisusi
lo 80-ci illorindo Nuxa (oki), Yuxan
Qaraba vo Ordubadda baramaama vo
ipokemo mossisolori obokosi var idi.
Conubi Qafqazda emal edilon xam
ipoyin 2/3 hissosindon oxunu (28 min
pud) Azorbaycan verirdi. 1887 ildo Tiflisdo Qafqaz ipokilik stansiyasf'nin yaradilmasi vo bir qodor sonra onun Vartaendo (indiki Ouz), ua qozasmn
Lonboran kondindo. Qax, oki, Adam,
Borgad, Zaqatala vo baqa yeriordo
bolorinin almas, Zaqatala ipokilik
moktobinin, Gyayda ipokilik sorginin tokili (1898) ipokiliyin inkiaf a
sobob oldu. Azorbaycan ipoyi diinya I zarlarnda taiiya vo Yaponiya ipoyi
borabor qiymotlondirilirdi. oki ip; /i
Tiflis (1863) ipok mohsullar sorgisind: ci yeri tutmu, London (1862), Mosk i
(1872) vo Vyana (1873) mumdr, i
sorgilorindo medal almd. Ordub j
ipoyi Moskva bodii sorgisindo (1872) zil vo gm medal, Qaraba ipoyi T; is
sorgisindo (1889) qizil medal, oki ip. vi
Nijni Novqorod mumrusiya bodii s Cdvl 2
sas nv mohsullarm natura ifadsind istehsali
gisindo (1896) foxri diploma layiq g ilmd. 19 osrin sonu 20 osrin ovvo1v
1999 2000 2001
Mahsulun adi
2002 2003
2004 2005
rindo osas ipokilik morkozlori irv n,
Yaszladrlm xalis yun, /
35,6 183,5
47,2 171,6
2,1
11,7
Qaraba, Naxivan. oki Zaqatala o
30,7 37,7
Pambiq lifi, min t
38,8
27,7
30,9
40,6
56,0
Lonkoran-Astara zonalari idi. pok ik
767.0
3381,0
2926,0
3320.0
Hazir pambiq paralar, min m2
682,7
4038,0 3099,0
Azorbaycamn tosorriifat hoyatinda rr 1Pambiq yataq alar, min ddd
161,0 384,7 222,1 420,3 453,3 252,2 564,6
hm yerlordon birini tuturdu. Burada ;carot-solom kapitalnn nfuzu gcl it i.
Kynklr, min ad,id
47,2 122
121
60
0
3,7
1,2
Buna go/o Azorbaycanda kapitalizn n
Xala vo xala momulati, min m2
20.0 15,8
10,0
5,9 268,6 308,5 630,3
ilk ccortilori mohz ipokilikdo yarar i.
cmldn:
oki vo ua fabiklori dvrn mii;
dynlrlo toxunulmu xalalar vo
10.0
s. toxma dom rtkbri
4,8
0,9
1,5
1,2 119,2 202,9
texnikasi ilo tochiz edilmidi. ipok so Trikotaj-corab momulatlan, min
yesi inkiaf soviyyosino gro Rusiyada >
ciit
1036,0 738,2 1950,0 683,7 1311,4 1854,4 2969,0
ciimlodon Conubi Qafqazda, xsu> <i
Ayaqqabi, min ciit
54,0 114,9 219,0 338,7 455,9 287,5 260,5
Azorbaycanda apanci yer tuturdu. )
ki, Conubi Qafqazdaki 120 ipok fabr nin 114- Azorbaycan orazisindo yer1>
i p o k i s t e h s a l i . Azorbaycanda
dindo yaradlmd.
on qodim tosorriifat saholorind olan
19
osrin ovvollorindo imali Azor-irdi, baqa szlo, Qafqazda iimumi ip,
istehsalimn 90%-i Azorbaycamn pa iipok istehsalimn yaranmasi 5-6 osrloro
baycanin Rusiyaya birldirilmosi ipokna drd. 1914 ildo 14 mln. manat
iliyin (baramaln) inkiafna geni
tosadiif edir. 10 osrdon sonra ipokilik
hocmindo iimumi mohsul istehsal edilyol ad. Rusiyann toxuculuq sonaye
geni inkiafa balam, ohalinin mumidi; fabriklordo 9492 nofor fohlo isinin xam ipoyo byiik ehtiyac olduu
liyyotindo miihiim yer tutmu vo golirli
loyirdi. Xankondid ipok kombinati
n, 1836 ildo Conubi Qafqazda ipoksahoyo evrilmidi. 13-14 osrlordo Bor(1926-27), okido baramaama vo ipok
do, irvan, oki vo b. oyalotlor barama
ilik vo ticarot sonayesini inkiaf etdirkombinatlan (1932) tikilib istifadoyo
vo ipok sap, amax, Gonco vo Tobriz iso mok moqsodilo okido comiyyot tosis
ipok para istehsali morkozlori kimi ta- edildi. Azorbaycan Rusiyann ipokilik
verildi.
nnmd. Azorbaycan ipokilorinin ha- morkozino evrildi. 40-ci illordo Conubi
Birinci diinya miiharibosi illorindo
zirladiqlan ipok sap, ipok paralar vo s.
Qafqazda todariik edilmi 34 min pud
ipok sonayesino ox byk ziyan doydi
xarici lko bazarlarna geni yol amxam ipoyin 29 min pudu Azorbaycamn,
vo Azorbaycanda sovet hakimiyyotinin
rnhsulunun 24%-ini, 1980 ildo 23,6%-ini, 1985 ildo 21,5%-ini verirdi. 1940 il
don sonra saho mhsulunun iimumi hocmi 2,8 dofo, onok mhsuldarl 5,2 do
fo, osas istehsal fondlar is 1970 ildn
sonra 3,4 df artmd. Toxuculuq v
tiki sonayesi sonaye mohsulu istehsalm
da miihiim yerlordon birini tutur, hom ilkin xammal emal edir, hom do hazir
mohsul buraxir. Toxuculuq, tiki, gndori, xoz vo ayaqqabi istehsali bu sahoni osasn tokil edir. istehsal hocminin
genilonmosi ilo buraxilan mohsullarm
eidi do artirdi. Bu sahonin xiisusi okisi mohsul istehsalna gro: I960 ildo
4,1%, 1970 ildo 5,1%, 1980 ildo 8,5%,
1990 ildo 9,5%, 1995 ildo 9,7%, 2000 il
do 2,1%, 2005 ildo 2,1%; iilorin sayina gro; 1960 ildo 24,3%, 1970 ildo
25,4%, 1980 ildo 24,9%, 1990 ildo
23,8%, 2000 ildo 13,5% vo 2005 ildo
7.8%; osas sonaye-istehsal fondlanna
gro: miivafiq olaraq, 4,0%>, 3,7%>,
4,7%. 4,8% vo 1,1%. idi. 1999-2005 il
lordo pambiq para istehsali 4 dofo,
pambq yataq alar 3,5 dofo, trikotajcorab momulatlan 2,9 dofo, ayaqqabi
istehsali 4,8 dofo, pambiq lifi 82,4%>
artmd (codvol 2).

di. 15 osrdo Genuya vo Venesiya tacirlori ipok almaq n dvrdo on ox ipok

istehsal edon Gilana vo irvana golordilor. pok paralar Rusiyaya, Iraqa,
Suriyaya vo b. lkoloro do aparlrd.
16 17 osrlordo irvan ipoyi Yaxn orq
bazarlarnda stnlk tokil edirdi. 17
osrin ovvollorindo hor il irvanda toqr.
16,5 min pud , Qarabada iso toqr. 16
min pud xamna istehsal edilirdi. srin
axrlarnda iso btvlkdo Azorbaycan
da toqr. 100 125 min pud xamna todariik olunurdu. Bunun bir qismi xarico, ciimlodon Rusiyadan keirilook
Avropa lkolorino aparlr, qalan hissosi
Azorbaycamn ziindo istifado edilirdi.
Tokco Tobrizdo homin dvrdo hor il 30
min pud xamna ilodilirdi. amax,
Gonco, Tobriz vo rdobil hom do ipok
para morkozlori idi. 15-19 osrlordo xam
ipok vo ipok momulati Rusiya bazarlarinda osas yer tuturdu. Nuxa (oki),
ro, amax, Gonco vo Qaraba ipoyi
xiisusilo mhur idi. ipok istehsali Azor
baycanda muzdlu omoyin totbiq olunduu ilk tosorriifat saholorindon biri idi.
Muzdlu omoyin totbiq olunduu fabrik
tipli ilk ipokoyirmo mossisosi 1795 ildo
indiki ismayilh rayonunun Basqal kon-

qurulmasi ilo bu saho daha da dorin tonozzl urad. Lakin 1921 ildo Zaqatalada, sonralar oki. Gyay, Krdmir
vo b. yerlordo barama toxumu yetidiron
ilk stansiyalar ald. Buna baxmayaraq, respublikada barama toxumuna tolobat yalmz 1929 ildo tomin olundu.
Xam ipok istehsali 1940 ildo 292 /-a atdrld, bu, 1913 ildokindon 2,8 dofo ox
idi. Azorbaycan xam ipok istehsalna gro SSR-do 3-c yero xd. ikinci diinya
miiharibosindon sonraki dvdo Azor
baycanda ipo!: sonayesi daha siirotlo inkisaf etdi. barama istehsalna gro
SSR-do 2-ci, ipoyin keyfyyotino gro
iso -ci yero xd. 20 osrin 80-ci illorinin
or arinda ipok xammalinm S S R iizro
ist. isahnm 12%-i Azorbaycamn payina
di rd. ipok sonayesinin on yiiksok
na .yyotlori ton osrin 70-ci illorin sonu,
80
illorin ortalarma tosadiif edir. 20
osi wvollorindo Ordubad ipoyi 13 dofo
q
nedalla toltif olunmudu. 1978 ildo
51
ipok iplik, 1984 ildo iso 40,1 mln.
m ipok paa istehsal olunmudu.
H Ida bu sahodo foaliyyot gstoron
-pok vo "Bak-yirici-Toxucu
A
torofindon 58,4 t xam ipok, 15,2 t
ip iplik, 437,2 min m2 ipok para, 141
di
ipok xala, 3 min odod ipok al
( ay), orf vo s. momulatlar istehsal
oh uur (2005).
Toxuculuq
vo t i k i
s n ; yesi. 19 osrin sonunda Bakida Co
rn Qafqazda on byk pambiq para
fa iki - H.Z.Tayev fabriki yaradildi.
St et dvrno qodor Azorbaycanda ti
ki .nayesi xrda kustar tiki emalatxana n ilo tomsil olunurdu. Sonraki
di do Bakida Bakixanov ad. (1922) vo
Bayramov ad. (1928) tiki fabriklori,
tri otaj kombinati (1934-35), Goncodo
m hud fabriki (1925) vo tiki fabriki
( I 6), pambiq para kombinati (1929);
sc ralar Bakida 1 vo 2 sayli tiki
fa riklori. Uaq paltar tiki birliyi,
N xvan, Sumqayt, Xankondi, oki,
G yay, Bordo, Lonkoran vo s. yerdo ti
ki fabriklori yaradildi. 1929- 40 illordo
sa tonin iimumi mohsulu 7,3 dofo artdi.
941-45 illordo respublikanin toxucr uq vo tiki sonayesi miiossisolori cobho n mohsul (tibb tonzifi, xiisusi paralar, osgor geyimi vo s.) istehsal edirdi.
Bu illordo oki ipok kombinatinda bozok fabriki io salnd. Mharibodn
sonraki illordo mvcud miiossisolor tex
niki cohotdon yenidon quruldu, eyni zamanda yeni miiossisolor - Baki zorif maliud kombinati (1952), komvol kombi

nati (1959), Bakida tiki fabriki (1973),

Sumqayitda iist trikotaj fabriki (1974),
xoz momulati fabriki (1981), Bordodo
(1982), Acabodido (1983) pambiqtomizlomo zavodlar, Lonkoranda tiki
momulati fabriki (1985), Naxvanda
xala kombinati (1987), Gyayda vo
Qazaxda pambiqoyirmo fabriklori
(1987) vo s. miiossisolor tikilib istifadoyo
verildi. 20 osrin 80-ci illorinin ortalarinda pambiq ipliyinin SSR iizro istelisalimn 10%)-i Azorbaycamn payina diird. Pambiq para istehsali vaxtilo
H.Z.Tayevi Baknn Z kondindo
tikdirdiyi pambiq para fabriki ilo yana, Baki, Gonco vo Mingoevir toxucu
luq kombinatlarnda comlonmidir. Bu
miiossisolordo miixtolif nv pambiq para, iplik, cod pambiq para vo tara paras istehsal edilir.
vvollor xirda istehsalla tomsil
olunan yun momulati istehsali sovet ha

2000 05 illordo toxuculuq vo tiki sona

yesinin inkiafna yerli i adamlari 7,2
mln. manat, ciimlodon 2004-05 illordo
6,5 mln. manat sormayo ynoltmilor.
2002-05 illordo pambiq mahlici istehsali
2 dofo artaraq 56 min /, hazir yn para
istehsali 56 dofo artaraq 4,5 min. m2,
hazir ipok para istehsali 5,6 dofo
artaraq 437 min m2, xala vo xala
momulatlan istehsali 63 dofo artaraq
630 min m2, trikotaj-corab momulati
istehsali 52,2% artaraq 3,0 mln. ciito,
hazir pambiq para istehsali 8,4%
azalaraq 3,1 min m2 olmu, yun istehsali
iso 87 dofo azalaraq 2,1 /-a enmidir.
Mohsulun 69%-ini qeyri-dvlot miios
sisolori istehsal etmidir. 1997-2005
illordo iimumi doyori 774 mln. manat
olan 168 kiik mossis zollodirilmi,
53 orta vo iri miiossiso sohmdar comiyyotino evrilmidir. 2005 ildo 2,4 min m2
xala vo domo rtklori, 885.8 min ct

kimiyyoti dvrdo avtomat dozgah vo

qurularla tochiz edilmi bir neo iri
miiossisodo - Gonco xala-mahud kom
binati (1973), Bakida zorif mahud
(1952) vo komvol kombinatlannda
(1959) comlodi. Bu miiossisolordo xam
vo hazir para ipliyi, yarimyun vatin,
xala vo xala momulati istehsal edilirdi.
1978 ildo Yevlaxda istifadoyo verilmi
yunun ilkin email fabriki oyirici miiossi
solor n xammal
yuyulmu yun,
hominin farmakologiyada vo otriyyat
istehsalmda istifado edilon yun piyi (la
nolin) istehsal edirdi.
Toxuculuq vo tiki sonayesindo 187
mossiso vo 430 fordi sahibkar foaliyyot
gstorir (2005). Bu sahodo 51 mln.
manatliq vo ya ovvolki ilo nisboton
48.6%) ox mohsul istehsal edilmidir.

pambiq corab vo s. trikotaj momulati,

qadnlar n 57 min odod toxunma
jaket vo digor mohsullar Belika, Kanada, Tiirkiyo, Giirciistan, Rusiya vo s.
lkoloro ixrac edilmidir. ilorinin oksoriyyotini qadnlar tokil edon bu saho
do 12,9 min nofor iloyir.
Pa m b iq to m i z l o m o sonaye
s a h os i Azorbaycanda 19 osrin sonun
da yaranmdr. sas pambiqtomizlomo
zavodlan da pambqln inkiaf etdiyi
Ada, Gyay, Ucar, Salya, Haciqabul vo s. orazilordo yerloirdi. Miiossiso
lordo ovvollor qurular at qvvosinin kmoyi, yaxud olio horokoto gotirilirdi. 20
osrin ovvollorindo manlar qurulmaa
balad. Pambiqtomizlomo zavodlarnm
oksori kiik vo az bir qismi iso orta byklkdo idi. Sovet hakimiyyoti illorindo

giicii az olan miiossisolorin oxt bv

edildi. nisboton iri mssislrd yenidonqurma vo genilndirm ilri aparld. Dolimmmodli, Horadiz, li Bayraml, Salyan vo Brdd iso yenilri tikildi. 1940 ild 58,2 t, yaxud 1913 ildki nisboton 2,6 dof ox pambq tmizbdi. Miiasir avadanlqla tochiz olunmu iri pambqtmizlm zavodlan
Ycvlax, Ucar, Bordo, Acabdi vo b.
rayonlarda yerlirdi. Saatl-Pambq
ASC on iri pambiq email mossisobrindon biridir. 19 pambiqtomizlomo
miiossisosi torofindon 56 min t vo ovvolki
ib nisboton 38%, 2001 ill mqayisodo
iso 2 dofo ox pambiq lifi istehsal
olunmudur (2005). Istehsalin inkiaf
dinamikasi ixracn artmasna orait
yaradir, pambiq lifi Rusiya, Tiirkiyo,
Latviya, ran vo s. lkoloro ixrac edilir.
2001-05 illordo pambiq lifinin ixracinda
sabit artim (2001 ildo 19,8 min t; 2005
ildo 47,1 in t) mahido olunur.
D o r i , dor i m o m u l a t l a r i vo
a a q q a b l i s t e h s a h . 1920 ilo qo
dor Azorbaycanda dori istehsah geni
yaylmd. Baki, amax, oki, Gc
vo b. horlrd bu sahonin xrda mssisobri yerbirdi. Sovet hakimiyyoti qrulduqdan sonra 3 dori zavodu: Bakida
dori zavodu (1928-29), ayaqqabi fabriki
(1930), xoz-dori zavodu (1934) vo 3
ayaqqabi tomiri emalatxanas yaradildi.
1930 ildo iri ayaqqabi emalatxanalari
Azordori trestino verildi, onlarm osa
smda qurulan yeni, yerli xammalla iloyon ayaqqabi fabrikindo 1931 ildo 346
min ciit miixtolif nv ayaqqabi istehsal
olundu. 1940 ildo 1sayli dori zavodu io
salnd. Biitiin dori zavodlan iizro 1940
ildo iimumi mohsul istehsah 11,4 min
manathq, yaxud 1931 ildokino nisboton
4 dofo ox oldu. 1943 ildo Bakida I say11 ayaqqabi fabriki, 1944 ildo siini dori
zavodu, 1960 ildo gn-dori zavodu isti
fadoyo verildi, burada ayaqqabi altl
vo zliik xrom istehsal edilirdi. 1970 ildo
li Bayramlida siini dori zavodu, 1971
ildo Xankondido ayaqqabi fabriki, 1973
ildo Bakida uaq ayaqqabs fabriki io
salmdi, homin illordo foaliyyot gstoron
Gn-dori B modelli qadin vo kii
ayaqqablar istehsal edirdi. 1980 ildo
Bakida iri ayaqqabi fabriki io baladiqdan sonra ayaqqabi istehsah artdi.
Dori, dori momulatlari vo ayaqqabi
istehsah iimumi sonaye mohsulunun vo
osas fondlann 0,1%-ini, iibrin sayinin
1,0%-ini tokil edir (2005). Bu sahodo 29
miiossiso vo 121 fordi sahibkar foaliyyot

gstorir. Miiossisolorin 93%-i zoldir.

57% artmdr (2005). Onlarm okso
1997-99 illordo iimumi doyori 0,3 mln.
riyyoti (67-si) zoldir vo sahodo istehsal
manat olan 44 kiik miiossiso zollodi- edilmi 9,6 mln. manathq mohsulun
rilmi, sonraki illordo 11orta vo iri miios
92%-i onlarm payma dr. 2000-05
siso sohmdar comiyyotino evrilmidir. 1,0 illordo sahoyo 713 min manat hocmindo
min noforin ald bu sahoyo 1999 yerli sormayo qoyulmudur. Sahodo
2005 illor orzindo 4 mln. manat, ciim
1175 nofor ii alr.
lodon 2005 ildo 3 mln. manat sormayo ySellloz-kaz
istehsah
noldilmi, iimumi doyori 4,5 mln. manat
v n o r i a t i i ib 193 miiossiso,
olan 55,1 min m2 dori, 261 min ciit ayaq
ciimlodon 3 xarici, 1 mtrk
qabi vo s. mohsullar istehsal olunmudur.
miiossiso vo 719 fordi sahibkar moul
Mal-qara dorisi ixraci 2000 ildoki 5,8 min
olur (2005). Miiossisolorin 87%-i zoldir.
/-dan 2005 ildo 7,8 min /-adok, davar
1997-2005 illordo iimumi doyori 149 min
dorisi ixraci iso 2001 ildoki 843 min
manat olan 16 kiik miiossiso zolloododdon 2005 ildo 1,2 mln. odododok dirilmi, 15 iri vo orta miiossiso sohmdar
artmdr. Sahonin mssisbri osason
comiyyotino evrilmidir. Miiasir stanBaki vo Sumqaytda comlonmidir.
dartlara uyun karton qutular, qofre
kartonlar istehsal edon vo tullantisiz
miiossiso olan Baki Karton Tara A S i'
2001 ildo SO keyfiyyot sertifikati a mdr. 1999-2005 illordo bu saho
ynoldilmi 3,0 mln. manat hocmim o
vosaitin 13,4%)-i xarici sormayolordi .
Saho miiossisolorinin 25,8 mln. man t
doyorindo olan osas fondlarimn 51,7" ini man vo avadanlqlar tokil edi .
2002-05 illordo fondlann 20%-i yenib Baki Karton Tara ASC-do
dirilmidir. Saho mohsulunun dina
istehsal sahosi.
mikasi qeyri-sabitdir. Mohsul istehsa
linin hocmi 2003 ildo 50,3% artsa da,
Aac momulatlari istehsah, sellloz2004-05 illordo miivafiq olaraq 20,7%
vo 9,2%> azalmdr. Sahodo 2,4 min
kaz sonayesi v nriyyat ii. Azorbay
canda kustar vo sonot formasmda ox- nofor ii alr. Miiossisolorin oksoriyyoti Baki, Naxivan M R, Gonco, Sunidan molum olan aac email sovet haki
qayit vo H Bayramlida foaliyyot gsmiyyoti dvriindo, xiisusilo miiharibodon
sonraki illordo inkiaf etnoyo balam- torir. Sahonin apanci miiossisosi 17,4
min m2 istehsalat sahosino malik ola:
di. 1959 ildon Bakida karton vo kaz
Azorbaycan noriyyatdr. Burada h,
mallan fabriki foaliyyot gstorir. 1984 il
il orta hesabla 200 adda dvri nor, 100
do fabrikdo 32,5 mln. m2 bzmoli karton
addan ox bodii, publisistik kitab vo
istehsal olunmudu. 1976 ildo lot stanap mohsulu nor olunur.
siyasnda aac email kombinati istifado
yo verildi. 1987 ildo burada 300 min m3
Gln Yzbaova, nn vcr/i .)
taxta-alban istehsal edilmidi. Bu saho
R auf Slim.
nin xiisusi okisi mohsul istehsahna gro: 1960 ildo 2,0%, 1980 ildo 1,6%,
Neft email. Azorbaycanda neft ema
1990 ildo 1,9%, 1995 ildo 0,1%, 2000 il
lina
19 osrin 30-cu ilbrindn balanm
do 0,2%, 2005 ildo 0,3%; iibrin sadir.
sason
moitdo geni istifado oh;
yna gro: 1960 ildo 3,7%, 1970 ildo
nan a neft (kerosin) emal edilir, benzin
3,6%, 1980 ildo 3,2%, 1990 ildo 2,8%,
2000 ildo 2,1%, 2005 ildo 1,5%; osas so- mazut vo s. homin dvrlordo totbiq saho
si olmadna gro tullant mohsullar ki
naye-istehsal fondlarma gro, miivafiq
mi istifadosiz qalirdi.
olaraq: 0,6%, 1,0%, 1,1%, 0,9% vo
1837 ildo Balaxamda kerosin zavodu
0,2%) idi.
tikildi. 1863 ildo Baki ohorinin sakini
Od u n c a q e m a i l vo a a
texnik Cavad Molikov ilk neft zavodu
m o m u l a t l a r i i s t e h s a h sahosin
tikdirdi. Bu zavodlarda tomiz mohsul
do 74 miiossiso, 952 fordi sahibkar
kerosin xm orta hesabla 14% idi.
foaliyyot gstorir, iri mossislri Ki
1866 ildo hasil edilmi 687,5 min pud
San Parke Ltd", Tayev irkoti,
neftdon comi 100 min pud kerosin emal
Dlgorlik momulatlari istehsah dir.
1996 ilb mqayisodo miiossisolorin sayi olunmudu. 1868 ildo Bakida 23 kiik

ki nefti Rusiyada. hominin Grcstaneft email zavodu iloyirdi, 1875 ildo onda da domir yol oboklrinin vo liman
larn sayi 62-yo atd. 1873 ildo yerli sa
ohrlorinin inkiafna sobob olmudu.
hibkar A.A.Tobrizovun layihosi osasinNeftin ixraci n miixtolif noqliyyat vada Bakida fasilosiz emal prosesi rejimindo iloyon neft email zavodu tikildi.
sitolorindon istifado edilirdi. Bu moqsodBunun noticosindo kerosin istehsah 1875
lo ildo 3 mln. / neft noql edon Bakiildo 847,7 min puda atd (homin ildo
Batum neft komorinin io salnmas
neft hasilati 5809,0 min pud idi). illor
(1907) neftin ixraci zamam noqliyyatda
do, texnika vo texnologiyanin tolobatlaolan itkibri xeyli azaltmaa imkan ver
rina miivafiq olaraq, siirtkii yalarnn,
di. 19 osrin sonlannda neft zavodlanna
mazutun vo digor neft mohsullarmin da
miixtolif neft yataqlanndan okilon neft
komorbrinin iimumi sayi 26 djd, comi
sonaye istehsahna baland. 1883 ildo
Baki zavodlarimn birindo fasilosiz ilouzunluu 300 in idi.
yon, diinyada ilk kub batareyasi yaradil20 osrin ovvolbrindo texnika vo texdi; sonralar baqa neftayirma zavodlan
nologiyalarn tkmilldirilmosi, siirotli
da ii iisula kedi. Neft email mohsullamanlara vo aviasiyaya olan tolobat
neft email sonayesini iqtisadiyyatm on
rin<tolobatin artmasi yeni miiossisolorin
yar amasina sobob oldu. 1900 ildo Baki
mhm saholorindon birino evirdi.
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyotinin
qul rniyasinda 66 kerosin, 18 kerosinmvcud olduu 1918-20 illordo neft
yas- 3 ya, 4 benzin, 1surroqat vo 2 qudAzorbaycan dvlotinin daxili vo xarici
roi zavodu iloyirdi. Azorbaycan neftayi na sonayesi Rusiya imperiyasinda
siyasotinin on miihiim amilino evrildi.
Neft sonayesi mossislori z sahibbrino
ap i.ci mvqe tuturdu.
qaytarld. Baki neftinin Rusiyaya daeftayirma sonayesindo yerli sahibnmas qadaan edildikdon sonra neft
ka: rla yana, xarici kapital miihiim
ehtiyatlarmin hocmi 300 min puda (4,8
ro oynayirdi. Kerosin istehsalinin
75 qodori xarici irkotbro moxsus
m\n. f) qodor artdi. Neft sat \1 bah
idi Neftayirma zavodlarimn texniki ba
ngiltoro, taliya, Amerika irkotlori ilo
milli mnafelor nozoro alnmaqla iqtisa
za kub batareyalari vo tomizlomo avada indan ibarot idi. Neft osason sado
di mqavilolor baland. Bnnla
yana, bolevikbr torofindon lkodon
di ilo yolu ib emal edilir, alman distilneft vo neft mohsullarmin gizli yolla Ru
la afladrlmrd. istehsal qurularnda cihazlar texniki cohotdon mtikomsiyaya danmas davam edirdi. Tokco 6
m ! deyildi. Mazut vo ar neft aq toray orzindo Azorbaycandan gizli yolla
Rusiyaya 20 min pud benzin, 3,5 min
p;
alalarda saxlamrdi. Neftayirma
za odlarmin yeriodiyi razi son droco pud srtk ya apanUud. lkod si /utlu vo irkli olduundan Bakmn
yasi sabitliyin olmamasi xarici iqtisadi
bi
issosi Qaraohor adim almd. 1873 olaqobrdo gorginlik yaradrd. Neft vo
neft email sonayesinin sabit ilomosini
K Aberonda 12 irkot foaliyyot gstori i, osrin sonlarmda onlarm sayi 140-a voinkiafn tomin etmok iin 1919 ildo
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyoti haki
a ii. 1873 ildo Robert vo Liidviq Nobel
q; dalar Bakida Nobel qardalar
miyyoti bu sahobrin dovlot nozarotino
n hasilati birliyi ni yaratdilar. 1883 gtrlmosi haqqinda qorar qobul etdi.
il "Rotild frmas torofindon Bakida
Bu qorara osason, yalniz Batum limanindan neft vo neft mohsullarmin ixracinc I hasilati vo email ib moul olan
'zor-Qara doniz neft sonayesi vo ticana vo digor mallarla miibadilosino icazo
rr comiyyoti yaradildi.
verildi. Baki-Batum komori 1919 ilin
19
osrin 70-ci illorinin axinnda Baki-yayinda yenidon io salnd vo homin il
da 2000-O qodor yanmkustar emalatxa648 min t neft noql edildi. Sovet Rusiyana foalliyyot gstorirdi. Dala ox mon- sina neft sonayesi mohsullarmin ixraci
ffi it oldo etmok n qisa rejimbrdo is
qadaan edildiyindon onun diinya lkole kiik zavodlar fasilosiz texnoloji
lori iizro neft hasilatinda xiisusi okisi
rejiindo iloyon iri zavodlarla ovoz olun
6%-o qodor azaldi.
Apel ialndan (1920) sonra Azor
du. Kelodo vo Aohordo do neftayirma
baycanin miistoqil inkiaf dayandi vo
zavodlan tikildi. Bu zavodlara neft borularla trlrd.
onun biitiin iqtisadiyyati Sovet Rusiyasimn monafeyino xidmot etmoyo yNeft email mohsullarina tolobat artnoldildi. vaxtadok qazlm 4093 neft
dndan xarici sormayodarlar torofin
quyusundan 780-i foaliyyot gstorirdi.
don Rusiyamn bir ne ohorindo Baki
1921 ildo neft hasilatinm hocmi comi
nefti ib iloyn zavodlar ina edildi. Ba

2485,0 min t (1913 ildkinin 33,8%-i) ol

du. lkonin neft mohsullarina olan tolobatn dmok iin neft sonayesini yeni
texnika vo tcxnologiya ib tomin etmok,
neftin ylmas vo noqli ib olaqodar
miitoroqqi ideyalan hoyata keirmok lazim idi. 1923-24 illordo dorinlik nasoslan vo kompressorlarmin totbiqi mexaniki
iisulla neft hasilatma keidin tomolini
qoydu. Neft hasilatinm hocmi ilboil artd halda, emal qurularmn istehsal
giicii azlq tokil edirdi. SSR-nin neft
mohsullarina olan tolobatini, demok
olar ki, Baki neft email sonayesi tomin
edirdi. Sonayebdirmo dvrndo yana
caq vo ya mohsullarina olan tolobat
daha da artdi. 1928 ildo emala 7574,0
min / neft gndo ilmidi. SSR-do 3 ildo
neft hasilatm/ 2,5 dof, benzin emahm 8
dofo, kerosin vo ya emahm iso, miivafiq
olaraq, 2 vo 4 dofo artirmaq haqqinda
xiisusi qorar qobv\\ edMikdvx
sonra Bakida ya istehsal etmok n
yeni borulu qurular tikilmoyo balad.
1932 ildo Suraxam parafinli neftindon
aviaya/ar istehsal edon yeni neft emah
zavodu istifadoyo verildi. Homin ildo il
lik istehsal giicii 1,2 mln. t olan 12 termik krekiq qurusu foaliyyot gstorirdi
vo krekinq benzininin hocmi ton \Uo
mqayisodo 5,5 dofo artmd. 1931-37
illordo Stalin ad. zavodda 5 Alko tipli
vakuum qurusu, bir yeni kontaktla to
mizlomo sexi, 6 termiki krekinq qurusu
i^o salmdi. 1939 ildo bu zavodlarda 8
mln. / nefI emu) v ) min. / texniki a istehsa1 edilirdi. 1940 ildo Azorbaycanda
istehsal olunan neftin hocmi btvlkdo
SSR-do neft istehsah hocminin 75%-ini
tokil edirdi. lkonin sonaye vo avtotraktor yalanna olan tolobatinm 85%-i Azorbaycandaki istehsal hesabma donilirdi.
1940 ildo neft hasilati 22,2 mln. t-a atd,
eyni zamanda emal hocmi d avtdi.
ikinci diinya miiharibosi orolosindo
SSR-do neft emahnin 71,5%>-i, ya istelisalimn 85%-i, aviabenzinin 80%o-i, liqroinin iso 90%-i Azorbaycanin payma
drd. 1941 -45 iIlords Azorbaycan Ltifaq fonduna 75 mln. t neft, 22 mln. t
benzin vo digor neft mohsullan gndormidi. Neft email zavodlannda neft mohsullan ib yana, mharibo ehtiyaclarn
domok n hom do trotil, xromit, azot
turusu, xlor-sulfanol turusu, tibb n
gips, natrium-sulfid, cib bdtarcyalav\,
miixtolif tibbi lioblor vo s. istehsal edilirdi.
Miiharibodon sonraki illordo neft
email sonayesinin borpas vo inkiaf islorino baland. 1947 ildo termiki krekinq

qurusunun yenidon qurulmasi prosesi

(1970, 25 iyul). Qorarda yaay massivbaa atdrld. 1950 ildo termokrekinq
lorindo yerloon vo az istehsal giicii olan
zavodlarn lovi, V.li ad. Yeni Baki
qurularnda avtobenzinlorin istehsal
neftayirma zavodunun vo Sov.K P 221945 il soviyyosino atdrld. 1955 ildo
Azorbaycanda neft emalnn hocmi 1950 ci qurultayi ad. Baki neftayirma zavo
ilo nisboton 7% artdi. 1953 ildo Yeni Ba
dunun iso morhololorlo yenilodirilmsi
ki Neftayirma zavodunun ( Azorneftyanozordo tutulurdu. 1976-80 illordo Baki
nacaq , indiki Heydor liyev ad. Baki
neft email zavodlannin yenidon qurulma
neft email zavodu) io salnmas miihiim
si n ayrlm vosait Yeni Baki neft
ayirma zavodunda (indiki Heydor liyhadisoyo evrildi. Buzavodun iodmosi toyyaro vo avtomobil benzinlorinin
ev ad. Baki N EZ ) ildo 6 mln. I neftin il
keyfiyyotini xeyli yiiksoltmoyo imkan
kin emalina imkan veron ED-AVQ-6
verdi. Burada donovar katalizatorla i- qurusunun io salnmasna (1976) im
loyon 2 odod 43-102 tipli vo tozvari kata
kan verdi. Bu quru digor regionlardan
lizatorla iloyon 1-B tipli katalitik kre- gotirilon kkrdl xam neftin emalina
kinq qurusu (1953), sonralar iso mohimkan yaratdi. 1980 ildo zavodda io sasuldarl ovvolki qurularnkndan 3 do
lnm katalitik-riforminq qurusu ykfo ox olan A/M tipli 2 katalitik kre- sokoktanl benzinlorin (A-76, Ai-93)
miqdanm 15 dofo artirdi. 1981 ildo
kinq qurusu (1964-67), hominin yeni
ED-AVQ-2 (ELO U -A V T) qurgusu
Azorneftyag NEZ-do ikinci belo quru tikilib istifadoyo verildi. Noticodo
(1966) istismara verildi.
1961
70 illordo neft mohsullarmm,Azorbaycanda neftin emal hocmi artxsusn yalarn keyfiyyot gstoricilrimaa balad.
Azorbaycan K P M K , Azorbaycan
ni yaxladrmaq n Azorneftya
neft emal zavodunda transformator
SSR Nazirlor Soveti vo S S R Neft
Kimya Sonayesi Nazirliyinin qorari
yalarnm parafindon tomizlonmosi
(1980, 5 may) ilo hor iki neftayirma
n bir quru, qatranin tomizlonmosi
zavodunda irimiqyasli ilorin aparlmas
iin 3 quru, yalarn selektiv tomizlon
nozordo tutulmudu. 1986 ildo BNEZmosi n 3 quru ina edildi. Homin il
lordo yalar n aqar istehsah, qudrodo byk mohsuldarla malik koksladrma qurusu tikilib io salndqdan
nun maye propanla asfaltszladrlmas
sonra zavodun iimumi mohsuldai
prosesi ilk dofo diskli kontraktorlar tot
biq edilmoklo hoyata keirildi (1970).
toqr. 3 dofo artdi. SSR-nin dalmas
noticosindo nozordo tutulmu todbirlor
1955-65 illordo neft emalnn hocmi
1,5 dofo. avtomobil vo dizel yanacaqla- tam baa atdrlmad.
Neft email sonayesinin miistoqillik ilrinm hocmi miivafiq olaraq 2,5 vo 1,6
dofo artdi. ldo olunmu nailiyytlr
lorindoki inkiaf Heydor liyevin hoya
baxmayaraq, Bakida ina edilmi neft
ta keirdiyi tokilati todbirlorlo baldr.
ayirma zavodlarnn texnoloji sxemindo Azorneftya NEZ-do keyfiyyotli ya
katalitik-riforminq, yanacaq vo yalafraksiyalan istehsah n bir-birinin arrn hidrotomizlonmosi, yanacaq vo m- dinca 2 odod miiasir ED-AVQ-2 qurgu
lorrik yalarnn parafnsizlodirilmsi
su vo 1980-ci illordon tikintisi yarmq
qurular yox idi, yeni qurularn tikilqalm illik mohsuldarl 2 mln. t olan
mosi n iso vosait atmrd. 1966-69 Q-43-107 M katalitik-krekinq komplek
illordo ciddi qonaot rejimi, istehsal po- si io salindi (1993). ED-AVQ-6 qurusunda khnolmi avadanhqlarm motensiahndan somoroli istifado, daxili im
kanlar vo s. hesabina, istehsahn somoro- dernlodirilmsi, texniki-texnoloji proliliyini artirmaq haqqinda qorarlar qo- seslori idaroetmonin tokmillodirilmosi
bul edilso do, neft email sonayesinin
moqsodilo Almaniyamn Qrimma , ftaosasli surotdo yenidon qurulmasi mo- liyamn Qlit vo Rusiyamn NPT.
Corp. Ltd'1irkotlori ilo birgo ilor apasolosi dofolorlo miixtolif soviyyolordo
miizakiro olunsa da, problemlor holl
rld (1996-98). Noticodo quruda isteh
sal edilon aqrongli neft mohsullarmm
olunmam qalrd.
istehsah 3,5%, katalitik-krekinq qurHeydor liyev Azorbaycan K P MKular n qiymotli xammal olan vamn birinci katibi toyin edildikdon sonra
respublikanm neft email sonayesi z in- kuum-qazoyl mohsulunun xn iso 2
dofo artdi. Modcrnlodirmo ilori katali
kiafnm yeni morholosino qodom qoy
tik-krekinq qurusunda AB-n Hodu. So v.K P M K vo SSR Nazirlor So
veti Azorbaycan SSR-in xalq tosorrfanowell irkotinin TDS-3000 idaroetmo
tnn inkiaf haqqinda qorar qobul etdi
sisteminin qurulmasi (1999), zavod n

ekoloji problemlor yarada, yanaeaqlar qolovi ilo tomizloyon khnolmi qurunun AB-n Merikem irkotinin miia
sir texnologiyas ilo ovoz olunmasi ilo
(2001) davam etdirildi.
Azorneftyag NEZ-do 1994 ildo
AB-n Petrofak , 1995 ildo iso Koreyann Laki njinirinq irkotloi neftin
ilkin email iin 2 odod quru (EDAVQ-2) tikib istismara verdi. Burada on
miiasir neft bitumu istehsal edon Butoroks qurusunun illik istehsal giicii
250 min /-dur (200 min t yol bitumu, 50
min t inaat bitumu). BNEZ-do istehsal
olunan dizel yanacaqlarimn keyfiyyotini
yiiksoltmok moqsodilo onun katalitikkrekinq kompleksinin hidrogenlo tomizlomo blmosindo apanlan modernlodirmo ilori baa atdrld (2004).
Zavodda 20 addan ox neft mohsulu
(dizel yanaca, ilkin emal benzini, reaktiv miihorrik yanaca, kerosin, miixtolif
markal siirtk yalar, inaat vo yol
bitumu, ar neft qahqlari osasmda hidroizolyasiya membranlari, yanacaq riketlori vo s.) istehsal olunur. Neft ill
zavodlarinda istehsal olunan neft i )hsullarmin: avtomobil benzinlori vo rtk yalarnn keyfiyyotini Avropa
ndartlan soviyyosino atdrmaq tork indo aromatik karbohidrogenlor olm. an
yiiksokoktanh yanacaqlann vo yiiks; ndeksli srtk ya komponentlorini; istehsalma nail olmaq n xarici i otlorlo omokdalq olaqolori genilondi ir.
2003-05 illordo bu sahodo ala iilorin sayi 4,7%, onlarin ortaa iiq
omokhaqqi 54,8% artaraq 159,6 m iatadok yksolmidir.
2000-05 illordo neft email sonaye no
127,8 mln. manat investisiya ynoldil ,
osas istehsal fondlarimn doyori 65 \%
artaraq 397,3 mln. manata atmd
Neft email mohsullan Grcs m,
Trkiyo, taliya, Yunamstan, Iran, -azaxistan vo digor xarici lkoloro ixrac iilir. 2005 ildo bu lkoloro 323,2 m /
avtomobil benzini, 201,5 min t a , ft,
1,7 mln. t dizel yanaca, 392,1 m t
mazut, 28,0 min 1 srtkii yalar, ), I
min t neft koksu vo digor mohsullar i ac
olunmudur. Avtomobil benzini vo i :el
yanacann ixraci ilboil artmaqdadir
Trbiz liyev, Belbud hnadov,
Yavr Malikov, Davud M.mm.ulov

Kiinya sonayesi. Azorbaycanda neft

sonayesi vo qismon olvan metallurgiyanin inkiaf ilo olaqodar 19 osrin sonu
20 osrin ovvollorindo bir sira kimya so-

nayesi miiossisolori meydana golmidi.

ilk kimya sonayesi mssissi - sulfat
turusu zavodu 1879 ildo Bakida yaradlmd. 1883, 1885 vo 1889 illordo daha
sulfat turusu zavodu istifadoyo verilmidi. 1885 ildo qolovi neft qaliqlarim

sulanndan yod ahnmas sullar ilonib

hazrland vo bunun noticosindo Neftala yod-brom (1931), Suraxam (1931) vo
Ramana (1932) yod zavodlan io salindi. Beloliklo, yod-brom sonayesinin osasi qoyuldu. 1934 ildo (Bino qosobosi) ka-

P
*

Azorneftyag Neft Email Zavodu.

ya
da
il
vo
so
me
tu

armaqla natrium-karbonat vo onnatrium-hidroksid alnmas sulu

;b hazrlanmd. Neftayirma zainnin sulfat turusuna vo kaustik
ya olan tolobati ilo bal homin
sullann istehsah da artirdi. Sulfat
iisu istehsah 1894 ildoki 620 min
pucidan 1900 ildo 1196 min puda, 1916 il
do 6640 minpuda, kaustik soda 1899 ildok 89,4 min puddan 1900 ildo 180,7
mi pudc atdrld.
zorbaycanda zongin kkrdl kolec n yataqlan olmasina baxmayaraq,
kii rd turusu zavodlan osason konarda Uraldan) gotirilon xammaldan istifat edirdi. Bununla belo, Godoboydon
go !mi mis filizi kimya zavodlannin
bi io snaqdan keirilmi (1894) vo
dan yamqlan osasmda mis kuporosu ehsal monimsnilmi (1895), 1898
ild nun hocmi 2756 puda atdrlmd.
18
ildo sabun surroqat zavodu,
190 16 illordo oksigen vo tartarat turusu ehsal edon kiik miiossisolor yaradildi. 16 ildo oksigen, mis kuporosu, azot,
tart;, rat, kiikrd vo s. istehsal edon 8
kin. a mossissi foaliyyot gstoridi.
Kimya mohsullan istehsah son dol'oco qeyri-borabor vo birtorofli inkiaf
etdirilirdi. 1920 28 illordo mvcud kim
ya zavodlan borpa olundu vo miiasir
texnika ilo tochiz edildi. 1926-30 illordo,
kemi SSR-do ilk dofo olaraq, buruq

nal-duda vo 1939 ildo (Qarada rayonunda) duda zavodlannin io dmosi

duda sonayesinin yaranmasina vo inkiafma sobob oldu. 1940 ildo kimya so
nayesi mohsulunun iimumi hocmi 1913
il soviyyosini 50 dofodon ox tb kedi.
ikinci diinya miiharibosi illorindo kimya
sonayesi cobhoni vo arxam lazimi mohsullarla tomin edirdi. 1944 ildo Suraxam
vo Ramana yod zavodlan osasmda Baki
yod zavodu yaradildi. 1943 ildo Sumqayitda kimya zavodunun tikilmosino balanld vo 1945 ildo zavodda ilk mohsul kaustik soda alnd. 1979 ildo bu zavo
dun osasmda istehsal birliyi yaradildi.
Kimya sonayesi mharibodn sonraki illordo daha siirotlo inkiaf etdirildi.
Sumqayitda etil spirti sexlori kompleksi
istifadoyo verildi (1952). SSR-do ilk do
fo olaraq, neft qazlarimn email osasmda
ovvolco sintetik etil spirti, sonra iso sintetik kauuk alnd (1957). Sumqayit
sintetik kauuk vo Qarada duda zavo
dunun mohsulu osasmda Baki in zavo
du io dd (1959). Sumqayit superfosfat zavodu (1962), Sumqayit kimya
kombinati (1963; 1979 ildon zvi sintez istehsalat birliyi), aqarlar zavodu
(1966) istifadoyo verildi (aqar istehsalina 1960 ildo balanmd). Mingoevirdo
yeni saho, ilk kimya mossisosi - o lif
zavodu yaradildi (1965). Zavod z mohsullan ilo Mingoevir kabel zavodunun

ehtiyacn doyirdi. 1961 ildo istifadoyo

verilmi Qarada qaz-benzin zavodu
nun osasmda yaradlm qaz email zavo
du maye qaz fraksiyasi (propan-butanpentan fraksiyasi) istehsal edir vo homin
mohsullar Sumqayit kimya sonayesi
mossisolorini tomin edirdi.
Neft kimyasi sonayesi yeni saho kimi
miiharibodon sonraki illordo neftayirma
zavodlannin xammali osasmda yaranmd. Respublikanm neft vo qaz email
zavodlan kimya sonayesinin osas, ilkin
yanmmohsullanni: etilen, propilcn, butadien, izobutilen, etil vo izopropil spirti, olefmlor, etilen vo propilen oksidlori
vo s. istehsal edirdi. Homin yarimmohsullar Sumqayit sintetik kauuk zavo
dunda kauuk, Baki in zavodunda
miixtolif nv rezin inlor, Texniki rezin
momulati" istehsal birliyi miiossisolorin
do (Baki vo Mingoevir texniki rezin momulati zavodlarinda) rezindon miixtolif
momulatlar hazirlanmasinda osas xam
mal kimi istifado olunur. Neft kimyasi
sonayesinin iimumi mohsulu 1970-86 il
lordo 3,2 dofo artmd.
Azorbaycanm zongin karbohidrogen
xammal ehtiyatlar bazasnda inkiaf
edon bu sahonin iimumi mohsul hocmi
1980 ildo 1940 ilo nisboton 303 dofo,
2005 ildo iso 1995 ilo nisboton 2,3 dofo
artmd. Sonayenin saho strukturunda
onun xiisusi okisi mohsulun istehsalina
gro: 1990 ildo 6,4%>; 2005 ildo 2,7%; is
tehsal iilorinin sayna gro; 1990 ildo
6,4%; 2003 ildo 7,1%; osas sonaye isteh
sal fondlarma gro; 1990 ildo 8,9% vo
2005 ildo 2,8%) tokil etmidi. 2002 ildo
Azot-oksigen istehsah (Baki) vo Etilen-polietilen zavodu, bitum istehsah
qurusu (Sumqayit) io dmdr.
Kimya sonayesi miiossisolori osason
Sumqayit vo Baki ohorlorindo comlonmidir. Sahonin osas mohsullarmm (kaustik soda, propilen, etilen, polietilen,
sulfat turusu vo barium-sulfat) istehsah
ilo 11,0 min nolorin ald 104
miiossiso muldur. Sonayedo istehsal
olunan mohsulun 2,4%-i, osas fondlann
2,8%-i, sonayedo iloyonlorin hor on alti
noforindon biri bu sahonin payna diir.
Etilen-polietilen , Sintezkauuk ,
Sumqayit sothi aktiv maddolor, zvi sintez zavodlan, Sumqayit Superfosfat
ASC kimi miiossisolorlo yana, miisto
qillik illorindo yaradlm Azori M-
Driling F luids Ltd birgo Azorbaycan-Amerika miiossisosi, Baki Oksigen
Kompani ASC, Uretan Ltd Azorbaycan-Trkiyo birgo miiossisosi kimi

yeni miiossisolor foaliyyot gstorir. Sahonin 16 iri vo orta mssissi 1997-2002

illordo shmdar comiyyotino evrilmi,
iimumi doyori 532,9 mln. manat olan 8
kiik mossiso iso 2002-05 illordo zollodirilmidir. Mossislrin oksoriyyoti
(90-) zol blmy aid olsa da, mohsulun 69%-i dvlot mossislrind istehsal
olnur. 2005 ildo buraxlan mohsulun
hcmi ovvolki ill mqayisodo 1,9%,
1995 illo mqayisodo is 2,3 dofo artmdr. Sahnin miiossisolori torofindon
47,2min polietilen, 62,0 min / neft qatranlar, politerpenbr vo polimerlomo
noticosindo omolo glon ilkin formal digar maddlr, 3,2 min 1 sulfat turusu,
6,7 min t kaustik soda, 1,1 min t sintetik
yuyucu vasitbr Tiirkiyo, Litva, in,
ran vo s., habeb M DB lklrin ixrac
olunmudur. stehsaln yksok artmna
nail olunmasnda sahoyo qoyulan investisiyalar da byk rol oynayr. 19992005 illordo kimya snayesin 186 mln.
manat, ciimlodon 3,7 mln. manat
xarici investisiyalar qoyulmudur. Yatinlan investisiyalar hesabina 2002 ildo
Sumqayit etilen-polietilen zavodunda
illik gc 600 t olan bitum istehsali
qurusu, 2003 ildo Bakida illik istehsal
gc 12 min ( yuyucu toz olan Klassik
Company Ltd M M C istifadoyo verilmi, yeni is yerlori almdr. mokhaqqi ovvolki ilo nisboton 18,2% artm,
1995il soviyyosini iso 6,9 dofo stolomidir (2005). Kimya sonayesindo 8 xarici,
13 mtorok miiossiso foaliyyot gstorir.
Azorbaycanda kimya sonayesi mohsul-

maturlam rezin borularm, bork rezinin vo bork rezin qaliqlarmin istehsali ib

moul olan, osason Baki, Aberon,
Sumqayit. Mingoevir vo Goncodo yerloon. 1,8 min nfrin ald 87 miios
siso foaliyyot gstrir. 2003 ildo qoyulan
2,9 mln. manat sormayonin 88%-i daxili
sormayobr, 2005 ildo qoyulan 1,8 mln.
manat sormayonin 78%-i xarici sormayolor idi. 1999-2005 ilbrdo bu sahoyo
9,2 mln. manat hocmindo sormayobr
ynoldildi vo 2002 ilodok mahido
olunan gerilik aradan qaldrld. Sahonin mossisolori torofindon istehsal olu
nan mohsulun hocmi ovvolki illo nqayisodo 2004 ildo 26,5%, 2005 ildo 3,4%,
ciimlodon plastik qapi vo poncoro bloklan 38,6% vo ya 405 /, polimer rtiiklor
72,4% vo ya 0,6 min t artdi.
1997-2001 ilbrdo sahonin 6 miiossisosi sohmdar comiyyotino evrildi.
Foaliyyot gstoron mossisolorin byk
oksoriyyoti (79-u) zol blmoyo monsubdur, bunlardan 6-si xarici, 5-i iso mtrok mssisodir. Son illor sahonin
Mingoevir Texniki rezin ASC vo
Azorin ASC kimi iri miiossisolori
xammal atmazl, sat bazarlarmn
olmamasi vo digor soboblor zndon,
dcmok olar ki, foaliyyotsizdir. Bununla
yana, artiq bu sahodo Bakpet
M M C, Ram Ltd M M C , NCT2000 irkoti, A & D M M , Dornogl
boru zavodu, Asnaf istehsalat firmasi vo s. miiossisolor foaliyyot gstorir.
2005 ildo buraxilan mohsulun 75%-i bu
mossislrin payina dr. Sahodo

asfalt, tikinti korpici vo s. materiallann

istehsali ilo moul olan, 6,6 min noforin
ald 227 miiossiso foaliyyot gstorir
(2005). Sahonin osasmi tikinti materiallari istehsali tokil edir.
Tikinti
materiallari
is
t e hs a l i . 1913 ildo sonayenin iimumi
mohsulunda tikinti materiallarnn
xiisusi okisi 0.24% idi. Bu dvrdo Bakidaki biitiin tikilibrin 90%-i Aberondak karxanalardan xarlan miar dandan ina olunurdu. 1912 ildo 220-yo
qodor xirda miiossiso 0,2 mln. odod korpic istehsal etmidi. Neft sonayesinin do
gcl inkiaf semento tolobati xeyli ;irtrrd. 1906 ildo Baknn Kelo koudi
yaxnlnda Conubi Qafqazda ilk >
mcnt zavodu istifadoyo verildi. Mh-ar
da, korpic, sement istehsal edon m.
sisolorlo yana. Bakida G ipsolif 2
vodu (1890), asbest-sement pilto zavo u
( Eternit , 1910), taxta-alban mos sosi (1898) foaliyyot gstorso do. A/
baycanin tikinti materiallarma olan
tiyac donmirdi.
ikinci diinya mharibsindon son ;
yerli tikinti materiallari bazasnda i
yon iri miiossisolor tikilib istifadoyo \
rildi. ifer, asbest-sement boru, pone
ro osi, yma domir-beton konstr
siyalar vo hissolor, keramika momula
vo s. istehsali monimsonildi. Noticod
sonaye mohsulu istehsalmda tikinti m
teriallanmn xiisusi okisi artdi. 1969 iki
1913 ildokino nisboton sement istehsa
28,2 dofo, korpic istehsali 13,6 dofo artd
80-ci illorin sonunda sonayenin osas is

Cniv.il 3

Etilcn, min t
Polietilen, min t

2000

2001

2002

2003

2004

2005

25,3
18,5
40,1
32,3

21,8
15,9
31,9
27,2

20,5
22,9
46,4
40,5

21,6
26,7
50,5
47,2

24,7
33,1
61,6
59,0

29,2
54,7
53,0

26,4

zopropil spirti (miitbq), min t

8,0

6,5

17,3

18,8

22,9

20,7

Azot, mln. mJ
Lak-boya momulatlan. min 1
Xlorid turusu, min t

12,0

14,0
1,8
5,0

13,4

9,6
1,7

8,2
1,5

7,9
22,5
28,4

6,6
26,7
37,1

9,9
3,5
8,1
18,8
29,6

Sulfat turusu, min t

Barium-sulfat, min t

larinin son illordoki istehsali -c cod

voldo gstorilmidir.
Kczin vo plastik mmulatlar istehsali
sahosindo polimer rtklorin, plastikdon
qapi vo poncoro bloklarmin, bork polietilcndon borular, lanqlar, qollarin, ar-

1,6
4,5
38,0
32,6

9,5
37,3

1,9
6,2
17,0
21,2

iloyonlorin sayi 2005 ildo ovvolki ilo

nisboton 12,5% artmdr.
Qeyri-metal mineral maddolorin
istehsali. Bu sahodo sement, yma
domir-beton konstruksiyalar, hrmo
n hazir beton qar, tikinti osi.

tehsal fondlannm 4,2%-i, orada alanlarin 6,5%-i tikinti materiallari sonayesi

nin payina drd. 1940-90 ilbrdo sa
honin iimumi mohsulu toqr. 55,2 dofo
artdi.
Respublikada mormor, travertin,

taillik nisbi artim 25,9% tokil etmidir),

foaliyyot gstoron mossislorin sayi iso
83%o artmdr (2005).
1997-99 ilbrdo 246 min manat doyorindo 12 kiik miiossiso zollodirilmi,
1997-2001 ilbrdo 23 iri vo orta miiossiso
sohmdar comiyyotino evrilmidir. Hazrda hordrd mossisodon zol blmoyo moxsusdur. Qarada-sement
ASC, domir-beton momulatlan zavodu,
Bak ifer vo keramika ASC, Spark
Azorbaycan-Trkiy BM . Monolitbeton M M C, Baki domir-beton 8
ASC sahonin aparc mssislridir.
Qarada-sement ASC-do saho
mohsulunun 59%>-i, respublika iizro sementin 85%-i istehsal olunur. 2005 ildo
1 mln. 538 min t sement istehsali Azor
baycan sonayesinin tarixindo b sahodo
on yiiksok gstricidir.
1999-2005 ilbrdo sahoyo qoyulmu
44,8mln. manat vosaitin 14,5%-i xarici
sormayobr idi. 2004 ildo sutkada min
sorti korpic istehsal gcno malik Siyo
zon korpic zavodu QSC foaliyyoto balam vo 2005 ildo lkodo korpic istehsalnn yeddidobiri bu mssisonin payina
dmdr. 2005 ildo Babok rayon unda
nvbodo 500 m 3 istehsal giiciino malik

i s t e h s a l i . Azorbaycan orazisindo siio

vo saxsi momulatlar istehsali ox qodimdon molumdur. Lakin sonaye iisulu
ib beb momulatlar istehsahna sovet
hakimiyyotinin ilk illorindo baland.
Azorbaycanda iio istehsali iizro ilk
miiossiso ( Qrmz kimya zavodu)
1926 ildo Bakida yaradildi. 1936 ildo bu
zavod ixtisaslam iki mstqil zavoda:
Baki lay o vo eidli qab-qacaq zavoduna vo Baki o qablar zavoduna
aynldi. Bu zavodlar 1941-45 ilbrdo osa
son cobho n iloyir, sualti gomilor
n disklor, dorman vo yandrc maddolor n mxtolif tutumlu qablar hazrlayrd. Miiharibodon sonra osas is
tehsal prosesbri mexaniklodirildi vo
avtomatladrld. Baki o qablar
zavodunda 13 addan ox bllur vo o
qab-qacaq istehsal olundu. 1965 ildo
Sumqayit o zavodu istifadoyo verildikdon sonra respublikada lay o is
tehsali artdi. Naxivan o-tara zavo
dunda mineral su doldurulmasi n
butulka istehsahna baland.
ini-saxs qablarm sonaye iisulu ib
istehsali 1948 ildo Bakida asbest-sement
vo keramika momulati kombinati noz
dindo saxsi sexinin istifadoyo verilmosi

Cddvjl 4
M iihiim nv mohsullar in istehsali

Mohsulun adi
Sement, min t
Semcntdon yma tikinti konstruksiyalan,
min m3
Tikinti korpici, mln. ,id.nl
Tikinti korpici, min m3

M iihiim nv kimya imhsullarmin istehsali

Kaustik soda (maye), min t

Propilen, min t

qranit, tuf, ohongda vo s. ilo zongin

20-yodok yataq vardir. Bu yataqlardan
xanlan xammaln bir oxu sahonin
miiossisolorindo emal olunur. yaay vo
qeyri-yaay binalarmin, metro stansiyalarmin bozodilmosindo ilodilir.
Tikinti materiallari sonayesinin srotli
inkiaf noticosindo Azorbaycandan
konara linoleum, poncoro si, yma
domir-beton vo asbest-sement borular,
ifer, travertipdon zlk materiallar
vo s. gndorilirdi.
omkir qrma-eidlomo vo domir-bet;on tozyiqli borular zavodlan (1969), Sabirabad birlomi istehsal bazasi (1969),
Baki iripanelli evlorin tikintisi zavodu
1971), Qarada Baki Korgz da karxaasi (1972). Naxivan M R domir-beton
nomulatlan zavodu (1973), H Bayramdulus borular zavodu (1973), Qarada
hong zavodu (1975), Xirdalan 9 sayh
iomir-beton momulatlan
zavodu
1975), Qax korpic zavodu (1975), lot
gac email zavodu (1976), Duvanm
zm palerlori n domir-beton diklorin istehsal mossisosi (1977), Baki
ipanelli evlorin tikintisi zavodu
1978), Adam domir-beton diroklor isjhsali zavodu (1978), Mingoevir iri-

Asfalt, min t
Tikinti gipsi, 1
Tikinti osi, min m2
vthkomlondirilmi odon yemok-motbox
qablan, min dd

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

171,4

250,7

522,6

847,7

1012,4

1427,5

1538,0

42,1
9,7

42,9

28,3
11,8

25,2

42,7

165,6
1750,1
164,5

47,3

161,4

135,0
1039,3
221,1

111,5
3848,3

106,6
223,2

2144,0
378,0

128,7
2286,0
323,0

50,7

64,0
-

19,9

11,3

283,7

883,7
170,5

216,9

209,3

583,3

428

824,5

604,4

anelli evtikmo zavodu (1978), Masalli

beton zavodu io balamdr. 2004 illo
eramzit (1979) vo iripanelli evtikmo
mqayisod sahonin iimumi mohsul bu1982) zavodlan, Naxivan M R o axl 26,2%, ciimlodon sement istehira zavodu (1979) vo axtaxt traversali 8%, hrmo n hazir beton qar
11 bloklan karxanasi (1982), Tovuz 2,8 dofo, asfalt 49%>, tikinti korpici 1,5
iomir-beton momulatlan (1993), Qobo- dofo artmdr (codvol 4).
lo domir-beton momulatlan (1993) vo
ilorin ortaayliq omokhaqqi 1997
korpic (1993) zavodlan, omkir korpic
illo mqayisdo 3,3 dofo vo ya 86 manat
zavodu (1994), Gonco so zavodu
artaraq 123,1 manata atmdr. Sahonin
(1994) tikintini lazimi tikinti materialla
Naxivan MR-do, Baki, Gonco, Sumqa
ri ib tomin edon, yiiksok dorocodo mexa- yit, li Bayramli, Mingoevir ohorloriniklodirilmi vo avtomatladrlm
do, Aberon, Salyan, Gyay, Qusar,
miiossisolor idi.
oki, mili rayonlarmda vo b. yerlordo
Son yeddi ildo 1995 ilo nisboton is- foaliyyot gstoron miiossisolori vardir.
ii 0 v 0 i 11i -s a x s 1 q a b l a r
tehsalin soviyyosi 10 dofo (bu ilbrdo 01-

333,6
28242
186,1
764,2

ib balad. 1950 ildo Baki ixtisasladrlm saxsi momulati zavodu, 1970-ci illorin ovvolindo burada yeni sex, 1971 ildo
Goncodo iso ini momulati zavodu io
salnd.
IVletalluryiya sonayesi. Azorbaycan
orazisindo holo 3 min il nco Godoboy
mis vo Dakoson domir filizi yataqlarmda istifado edilmi, lakin sonaye iisulu ilo
mis oridilmosino 19 osrin 2-ci yansindan
balanmdr. 1856 ildo Godoboydo yerli
sahibkarlar torofindon ol omoyino osas
lanan misoritmo zavodunun (illik gc
19,2 I), 1865 ildo onun bazasinda alman
kapitalina moxsus ( Simens qardalar

irkoti) byk misoritmo zavodunun tikintisi baa atdrld. 1883 ildo mkir
aynn qolu Qalaknd ay sahilindo
ikinci misoritmo zavodu yaradildi.
iki zavod arasmda laqo yaratmaq n
dar domir yol okildi (1880). Conubi
Qafqaz domir yolunun Baki hissosi okilondon sonra hor iki zavod odun yanacandan nefto kedi. Qalakond misorit
mo zavodunda Qalakond aynda likilmi SES-in enerjisindon do istifado edi
lirdi. Zavodda birbaa elektroliz iisulu
ilo qara misdon tomiz mis, xeyli qizil vo
gm tozu da alinirdi. 1889 ildo neft
danmasn asanladmaq moqsodilo
Dollor domir yol stansiyasndan onlibel kondino (omkir) 22,4 km uzunluunda boru komori okildi. Qalakond
misoritmo zavodunun io dmosi,
zavodlarin neft vo elektrik enerjisindon
istifado etmosi noticosindo Godoboy yataqlarnda fliz xarl 26,5 min t-dan
(1884) 58,7 min I-a (1900), mis istehsah
iso 1,3 min t-dan 2,4 min t-a atdrld.
1888 ildo Godoboy zavodunda misdon
olavo 11,6 t uqun, 29,7 t domir, Qala
kond zavodunda iso 3,3 t domir momulati istehsal edilmidi.
Dakoson otrafnda geni miqyasda
geoloji kofiyyat ilorino baland
(1922-28), zoy zavodu yenidon quruldu
(1928-30), Dakoson filiz modoninin ti
kinti plan hazirlandi (1931), sonra ho
min plam hoyata keirmok n tikinti
idarosi yaradildi (1932). Goncodo tocriibo alminium-oksid zavodu istifadoyo
verildi (1933). 1933-36 illordo Gonco yaxnlmda 3-sobali domna sexinin, 13sobali marten sexinin vo ildo 600 min t
boru istehsal edo bilon metallurgiya za
vodunun, Dakosondo byk modonqazma kombinatmn vo Smqayt alminium zavodunun layiholori hazirlandi.
Lakin Ikinci diinya miiharibosi Azor
baycanda metallurgiyann inkiafn
longitdi. Mharibodon sonra metallur
giya sonayesi siirotlo inkiaf etmoyo baladi. Zoylik aluniti osasmda Gonco tocriibo alminium zavodu (1948), Dakosondo flizsafladrma kombinati (1954),
Sumqayitda Azorbaycan boruyayma
zavodu (1954), Sumqayit alminium
zavodu (1956), Gonco aliiminium zavo
du (1965) istifadoyo verildi. 1950-69 il
lordo qara metallurgiya sonayesinin is
tehsal hocmi 45 dofo, polad istehsah 16,5
dofo vo prokat 44,8 dofo artdi. Bu dvro
qodor Azorbaycanda qara metallurgiyanin mohsulu (polad, prokat) ancaq is
tehsal ehtiyacim domok n manqa-

yirma zavodlarinda istehsal olunurdu.

Azorbaycan boruyayma zavodu respub
likada qara metallurgiyann balca mii
ossisosi idi. Zavod son vaxtlaradok neft
vo qaz sonayesi n tikisiz polad borular (qazima, qoruyucu krekinq, neft ko
mori vo s.) hazrlayrd. Respublikanm
iimumi qara metallurgiya mohsulunun
ox hissosi onun payna diird. Za
vodda polad oritmosindo xeyli miqdarda
polad qrntsndan da istifado olu
nurdu. Bu moqsodlo sonaye miiossisolori,
kond tosorriifati vo s. saholordon alman
metal qrntsn emal etmok n Ba
kida qara metahn tokrar email zavodu
yaradlmd. Hor il buradan Azorbay
can boruyayma zavoduna 200 min / po
lad qrnts gndorilirdi.

vodu Azorbaycan olvan metallurgiyasinin ilk vo on byk mssisosidir.

Zavod xrda vo irihocmli kiilo, aliimini
um vordonosi istehsal edir. Zoylik alunit
yata xammal ehtiyatna gro diinyada
ikinci yeri tutur. Onun aluniti ilo iloyon
Gonco aliiminium zavodunun Azor
baycan olvan metallurgiyasinda miihiim
yeri vardir. Diinyada ilk dofo alunitdon
kompleks surotdo aliiminium-oksid,
sulfat turusu, kalium giibrosi vo s. ahnmasi bu zavodda realladnlmdr.
Alunitdon alman aliiminium-oksid konardan gotirilon alminium-oksidin
miqdanm xeyli azaltmaa imkan vermidi. Respublikada ovuntu metal urgiyasmin ilk miiossisosi olan Baki tocriibo-ovuntu metallurgiya zavodunun

lori vo M D B mokanmda polad istehsah

ilo mul olan miiasir Moldova metal
lurgiya zavodu torofindon hoyata keirilmidir. Layiho giicii ildo 350 min t
olan Baku Steel Company nin istehsal
giicii 2005 ildo 300 min t olmudur. irkot miiasir poladoritmo vo fasilosiz poladtkmo lexnologiyasna malikdir,
standartlara uyun karbonlu vo aqarl
poladdan armatur yaymalan vo postahlar istehsal edir. Miiossisodo 2000 nofor
don artiq ii alr (2005). Baku Steel
Company nin mohsullan irana, Qazaxstana, Giircstana, Rusiyaya, Trkmonistana vo bir sira digor xarici lkoloro do satlr.
Neft hasilati istisna olmaqla, sonaye
do on yiiksok ortaayhq omokhaqqim

zol blmoyo moxsusdur. Sahodo alanlarm 48%-i vo istehsal olunan moh

sulun 79%-i Sumqaytolvanmetal B.
Azorboru" ASC , Gonco gil-torpaq
kombinati, Heydor liyev ad. Baki do
rin doniz zllori zavodu, Baku Steel
Company zavodu kimi iri miiossisolorin
payma dr. Sonayenin bu sahosindo
2001 ildon istehsahn yiiksok inkiaf tem
pi mahido olunur (codvol 5). Belo ki,
2005 ildo miiossisolor torofindon 328 mln.
niiui.itiiq vo ya 2004 illo miiqayisodo
33
1995 illo miiqayisodo iso 5,5 dofo
o mohsul istehsal edilmi, son 5 ildoki
or ;
Uik nisbi artim 66% tokil etmidir.
B artm siiroti sonayedo on yiiksok
gcr oricilordon biridir. Sahonin mohsu
n bir ox lklro, cmbdn Rusi-

lann, xiisusilo toxuculuq, pambiqtomizloino, tiitiin, oltiktomizlomo sonayesi

nin ehtiyaclarmi doyirdi. Yerli vo xa
rici kapitalistloro moxsus olan bu miiossisolordo buxar vo elektrik enerjisindon
istifado olunur, dvrn miiasir man
vo avadanlqlar totbiq edilirdi.
1920 ildo manqayrma vo metal
email miiossisolori millilodirildi. Neft vo
onunla bal sonaye saholorini yeni tex
nika osasmda borpa vo inkiaf etdirmok
vo lkonin yanacaq sonayesinin xaricdon alman avadanliqdan asihhgini ara
dan qaldirmaq moqsodilo kemi miios
sisolorin osasmda neftmanqayrma
profilli yeni zavodlar yaradildi. Qisa
vaxtda dorinlik nasoslan, firlanma-qa-

zima, mancanaq dzgahlan, neftayirma

Cdvl 5
sas mohsul nvlriin istehsah

Mhsulun adi
(_
I
I
<

quntkm, t
'adtkm, min t
ad borular, t
-torpaq. min t

1 nir filizi (mtlik), min t

miniumdan qapi vo
bloklari, dd
ra metaldan dirklr vo oxar
avadanliqlar, min t

Dakoson domir filizi yataqlari osa

smda iloyon Azorbaycan filizsafladrma kombinatinda filizdon alman domir
konsentrat asma kanat yolla Quu
domir yol stansiyasina vo oradan da
Rustavi metallurgiya zavoduna (Giircstan Respublikasi) danr, ondan uqun vo polad almirdi. Dakoson domir
filizi yataqlari Grcstan Respublikasinda qara metallurgiya, avtomobil vo s.
sonaye saholorinin yaradilmasi iin
miihiim xammal monboyi olmudur.
Azorbaycanda xammal bazasmin Gml, Filizay, Mehmano polimetal, Paraaay molibden, Qarada mis
porfiri yataqlannin olmasi olvan metallurgiyam daha da inkiaf etdirmoyo im
kan yaradir. Sumqayit aliiminium za

birinci qursu (SSR-do bu sahodo i

vo on byk quru) 1980 ildo i
salnmd. Quruda duru metalm tc
landrlmas metodu ilo ovuntu mis
mis orintilori istehsal edilirdi.
Miiasir dvrdo metallurgiya vo met
momulatlar istehsah emal sonayesini:
miihiim saholorindon biridir. Sahoyo u
qun vo poladtkmo, polad borular, gil
torpaq (aliiminium-oksid), aliiminiun
qapi, poncoro bloklan vo s. mohsullarm
istehsah ilo moul olan 13,5 min noforin
vo ya biitiin sonayedo alanlarn hor on
ii noforindon birinin ald 109 miios
siso daxildir.
1997
2000 illordo sahonin 14 miios
sisosi sohmdar comiyyotino evrilmidir.
Foaliyyot gstoron miiossisolorin 76%-i

2002

2003

2004

2005

718,0
32,7
2545,0
91,0

954,2
56,4
5430,0
180,0

1219,2

3673,0
214,7

658,1
4,6
2076,0
87,5

1631,0
286,1
1257,0
314,8

8,2

4,7

0,4

3,1

90,4
84,0
232,3
19,1

820

1730

3060

3005

5752

4639

9241

2,2

1,7

1,0

1,4

11,2

43,0

46,2

2000

672,0
0,3
119,0
76,1

321,7
0,04

(dv/o( bfmosindo 136 maat, zo/ blTiirkiyo, Iran, svero, Hindistan,

modo 257 manat) metallurgiya sahosin
omi rob mirliklori, Grcstan,
do alan iilor alr (2005).
kmonistan vo digor lkoloro ixrac
rVlam, avadanlq v noqliyyat vasi
r. 2005 ildo bu lkoloro 318,6 min
tolorinin istehsal. Manqayrma vo me
t
iminium-oksid (gil-torpaq), 2,5 min
t ara metaldan ubuq vo armatur, tal email neft vo kimya sonayesi
9
min t qara metaldan kiincliiklor vo saholori ilo yana inkiaf etmidir. 1858
ildo ilk tomir-mexaniki emalatxana,
' lerlor, 31,6 min ( emal olunmam
1875 ildo iso Bakida sonralar iri zavoda
a ninium, 20,3 min / polad yarimfabri itlar ixrac edilmidir. xracn
evilmi ikinci mexaniki emalatxana
yaradildi. 19 osrin 90-ci illorindo onlarin
i' umi doyori 105 mln. AB dollannd .a oxdur.
sayi artdi vo Birinci diinya miiharibosi
Sahonin siirotlo inkiaf etmosindo bu
balanarkon 127-yo atd, burada als oyo qoyulan xarici sormayolor m- anlarn sayi iso 8 min nofori kedi. Ma1 n rol oynayir. 2000-05 illordo sahoyo nqayrma vo metal email miiossisolori
y; mlan sormayolorin hocmi drd dofo uqun vo mis borular tkr, buxar vo
distillo qazanlar, onlor, qazima alotlori
a ndr. sas fondlann hocmi do artavo dozgahlar, baqa alotlor, polad mofraq 408 mln. manata atmdr.
2001
ildo yaradilan vo osason arma til burazlar hazrlayr, man, dozgah vo
tur istehsal edon Baku Steel Com
avadanlm hor cr tomiri ilo, ilingor vo
pany miiossisosinin layihldirilmsi,
domiri ilori ilo moul olur, podrat-qaavadanhqlarnn ahnmas vo quradrlzma ilori aparrd. Sahonin aynlmaz
hissosi olan torsanolorin mexaniki miios
mas, atmosfero tullantilarma nozarot
sisolorindo iri gomilor tomir olunur, kiik
Almaniyanin Badische Stahl engineerinq GmbH , Fransanm Leces Envigomilor ina edilirdi. Manqayrma vo
metal email miiossisolori Baknn vo qozaroment , italiyamn Tekoayer irkot-

ya
B'
T
!
Baku Steel Company mssissi.

2001

1999

7,3

mssishri iin rat vo avadanliq,

baqa yeni tipli qazima texnikasinm is
tehsah monimsonildi. Manqayrma vo
metal email miiossisolori respublikada
neft vo neftayirma sonayesinin ehtiyac
larmi tomin etmoklo yana, baqa regionlara da bir sira avadanliq gndormoyo balad. Neft-modon avadal istehsalnda idaroetmoni tokmillodirmok
n 1930 ildo neft avadanl tresti.
1935 ildo iso 12 sayda ixtisasladrlm
neftmamqayrma zavodu osasmda
Azorneftma Neftmanqayrma Tres
ti tokil edildi. 1931 ildo elmi todqiqat vo
layiho-konstruktor morkozinin (indiki
Azorbaycan Elmi Todqiqat Neftmanqayrma institutu) tokili ilo neft
manqayrmas sahosindo on miiasir
lexniki tolobloro cavab veron mkmmol neft avadanliqlarnn yaradilmasina byk imkanlar yarandi. 1929-32
illordo bir sira neft-modon texnikasi,
fonlan armaturlan, qapali reaktorlu
mancanaq dozgahlan, qapali rotorlar,
dorinlik nasoslan, qazima qfllar vo
baltalan, bucurqadlar, metal buruqlar

vo s. avadanlqlar ktlvi istehsal olFohlosi" Manqayrma zavodu (1900),

Bak Manqayrma zavodu (1897), Ba
nurdt. 1938-40 illord 200-dn ox ye
ki Neft-Modon Manqayrma zavodu
ni neft-modon avadanlmn istehsali
(1880), Zabrat Manqayrma zavodu
monimsonildi.
1941-45 illordo manqayrma vo
(1922), 28 M ay adna Manqayrma
metal emal miiossislrinin oxt cobho
zavodu (1920), Sobayil Manqayrma
zavodu (1906), Balaxan Manqayrma
n 130 adda mxtlif sursat vo dy
zavodu (1982), Baki Neftqazmodon
texmkas, ciimlodon Katyua n
mrmilr hazrlayrd. Buna gro manAvadanhqlan zavodu (1967), Sinaqqayrma mhsullarnn iimumi hocminTocriibo (1973) zavodu neft-qaz xarld neft-modon avadanlqlarnn xsusi
masi, quyularm tochizi vo onlara texniki
okisi azald. Mharibdn sonraki ilbr
xidmot n avadanliqlar buraxir.
do b sahnin zavodlan avadanln bir
Azorbaycanda ilk elektrotexnika so
sra nvbrini, ciimlodon nasosla eft
nayesi mossissi olan Baki elektrik
xarmaq, 5-6 min m dorinliyindo quyumanqayrma zavodu ( B E MZ ) gc
lar qazmaq n avadanlq istehsal et- transformatorlari istehsal etmoyo balayandan (1947) sonra elektrik manmoyo balad. 1958 ildo iimumi mohsul
qayrmas siirotlo inkiaf etdi, yeni-yeni
istehsali 1940 ilo nisboton 5 dofo artdi.
miiossisolor: Mingoevir Azorkabel
Mamqayrma vo metal email sona
yesi mssislrindo iimumi toyinatli po
(1959), Bakelektroavtomat (1960),
Baki mayesiz transformatorlar zavodu
lad, uqun vo olvan metallardan tkmolor, plastik ktlodon momulatlar vo is
(1961), Mingoevir Azorelektroizolit
tehsal tullantilan osasinda geni eiddo
vo Baki tcrbo-eksperimental zavodlan
xalq istehlaki mallari da istehsal edi
(1962), Salyan elektrik-qaynaq avadanlirdi. Manqayrma vo metal email
lqlar, Bak-elektrik quradrma momu
latlan zavodlan (1963), Quba mikroelekmohsullarinin toqr. bedobii SSR-do
trik mhorriklori vo Naxivan elektro
ilk dofo buraxlrd. Manqayrma
mohsullari dnyamn 50-don ox lkositexnika zavodlan (1964), Baki poladtkmo zavodu (1969), Sumqayit komno ixrac edilirdi.
pressorlar zavodu (1971), Migoevir ti
Manqayrma zavodlarnn respub
kinti vo yol tomiri manlar zavodu
lika orazisindo yerldirilmosinin gei(1971), Baki Azon zavodu (1973),
londirilmosi sahosindo do xeyli i grl Neftkimyacihaz tocrbo zavodunun
m, Naxivan, Gonco, li Bayraml,
xiisusi konstruktor biirosu (1973), Baki
Quba, Salyan ohorlorindo manqayrma miiossisolori yaradlmd.
elektron-hesablama manlar zavodu
20
osrin 70-85-ci illorindo neft-mo-(1974), Baki moit kondisionerlori
don avadanlnn, ciimlodon dorinlik
zavodu (1975), Baki tramvay-trolleybus
tanq nasoslarmn hams, elektrik mii- vaqonlarmin tomiri zavodu (1979), Baki
hrriklrinin J 2,2%-;, elektrik-qaynaq radioquradma zavodu (1980), Baki
avadanlnn 10,5%-i, soyuducularm
oxlayl ap lvholori zavodu (1993) vo
5,7%-i, moiot kondisionerlorinin hamisi
s. io salindi. 80-ci illorin ovvollorindo 7
vo s. Azorbaycanda istehsal edilirdi.
mindon artiq iisi olan Baki mit
Neftkimyamanqayrma Azorbay
kondisionerlori zavodu SSRI-do yegano
can sonayesindo aparc saholordon biri
miiossiso idi ki, z mohsulu ib biitiin
hesab olunurdu. ikinci diinya mharimttofiq respublikalarm, habelo bir sira
bosinodok manqayrma vo metal email
xarici lkolrin tbbatn doyirdi.
sonayesinin iimumi mohsulunun 90%-ini
Elektrotexnika sonayesi miiossisoloneftmanqayrma sahosi verirdi.
rindo moit kondisionerbrindon baqa,
S S R -do neft-modon avadanl is- doyion coroyanh elektrik miihorrikbri,
tehsalinin 70%-i Azorbaycanda buraxi- gc transformatorlari, onlar n intiqallir, bu mohsullardan dnyann 30-dan lar, aa- vo yiiksokvoltlu aparatlar, elek
trik-qaynaq avadanhqlan, kabel momu
ox lkosin do gndorilirdi.
Azorbaycanda neftmanqayrma sa- lati, elektrik-iq lampalan, texniki iq
hosinin osasn tokil edon Azneftkimavadanl vo s. mohsullar buraxlrd.
yama Aq Sohmdar Comiyyotinin
Miiharibodon sonra yaranm vo
trkibindo Sttarxan aduva Manqayrinkiaf etmi manqayrma saholorinma zavodu (1894), B.Sordarov adina
don biri do cihazqayirma idi. Onun ilk
Mamqayrma zavodu (1926), Suraxam
mssissi Baki cihazqayirma zavodu,
Manqayrma zavodu (1925), Keta
digor miihiim miiossisolori iso RadioManqayrma zavodu (1895), Baki
qayirma istehsalat birliyi, kosmik ci

hazqayirma tocrbo zavodu, Geofiziki cihaz istehsalat birliyi vo s-dir. C i

hazqayirma zavodlannda, sayca az
olmalarma baxmayaraq, fiziki todqiqatlar, avtomatladrma, texnoloji
prosesloro nozarot etmok vo onlan nizamlamaq iiiin cihazlar, hesablama
texnikas vasitolori vo bunlar n ehtiyat hissolor, tranzistorlar, Amfiton-M R markali minimaqnitola vo s.
miihiim mohsullar istehsal edilirdi.
Azorbaycanda manqayrmann moiot cihazlar vo manlar istehsali,
kond tosrrfat manqayrmas, d.~zgahqayirma, alot istehsali, gomiqayirma vo s. saholori do inkiaf e td ir:; r .
Dozgahqayirma sahosindo Baki- zgahsonaye istehsalat birliyi yarn lmd (1982). Birliyo Baki dzgal iyirma zavodu vo onun li Bayram a
vo Binoqodidoki filiallan daxil id!, li
miiossisolor elektroeroziya vo do
dozgahlan, iri bloklar, eloco do
qramla idaro olunan dozgahlar ;i
avtomat trc qutular buraxi
Gomiqayirma sahosindo iso Bak
bir neo gomi tomiri zavodunda son in katerlori, nasos stansiyalar, I< man vo sanitar gomilori ina edilir
Avtomobil sonayesi xiisusi avtomoi
lorin, avtorefrijeratorlarin istehsali
baldr. Yngl sonaye, qida mohsulan vo moiot cihazlan zavodlannda
toxuculuq sonayesi n avadanhq
onlar n ehtiyat hissolor, moiot si yuduculan n kompressorlar, d yirman. elevator vo taxil anbarla i
n texnoloji avadanliqlar vo s . ,
kond thsrrfat mamqayrmas m
ossisolorindo heyvandarliq vo yem
tehsal n manlar, onlar iin ei
tiyat hissolori vo s. istehsal olunurd
Bu saho 1995 ilodok manqayrma \
metal email sonayesi kimi tammrdi
1996 ildon yeni milli iqtisadi Foaliyv
Nvlorinin Tosnifat ( F NT ) qobi
olunduqdan sonra iso man vo avadan
liqlann istehsali, elektrik avadanl.
optik vo elektron avadanliqlar istehsal
noqliyyat vasitolori vo avadanhqlann
istehsali saholori ib xarakterizo olundu.
M a l n v o a v a d a n 11 l n is
t e h s a l i sahosindo 9,5 min noforin ald 77 miiossiso foaliyyot gstorir. onlarn 34%-i dvlot miilkiyyotindodir
(2005). Bunlarm arasinda Azorneftkimyama aq sohmdar comiyyotino
(ASC) daxil olan 18 sayda tromo aq
sohmdar comiyyoti (TASC), Baki Kondisioner , Baki inar Soyuduculari

Cdvl 6
sas mohsul nvloriin istehsali
Mohsulun adi
Fovvaro armaturu, dst
Fovvaro arm aturu, t
tanql quyu nasoslan. dd
Mancanaq dozgahlan,
Moit kondisionerlori, dd
Mit soyuduculari, ,uhd
1 ktrik ir.sixanlar, mikserlor, t manlan,
odd
llantlara qar avadanhq, add

Kassa aparatlar, dd
( t icii 15-500 Vt olan transformatorlar, Mad
' icfon vo teleqraf rabitosi n
kommutatoiar, dd

a sohmdar comiyyotbri kimi miiossi: ior foaliyyot gstorir (codvol 6).

N ot soyuduculanmn istehsali 1995
il mqayisdo 65%> azalsa da, 2000
1 n balayaraq istehsalda artim
n !i mahido olunmaa balam vo
2
illo mqayisodo 2,5 dofo, 1999 ilb uqayisodo iso 21,7 dofo ox moiot
si iducusu istehsal edilmidir. Sahon mohsullajrindan Rusiya vo Belorus. .6 min odod maye sayac, Grc a vo zbokistana 0,6 min odod
si uducu kompressoru ixrac ol unmu dtr.
1999-2005 ilbrdo buraya ynoldilon
1 ) mln. manat vosaitin hams daxili
soi iiayolor olmudu. istehsal olunan
n -qaz avadanhqlan ixrac potensiah
b immdan perspektivlidir vo digor xar; lkobrdo olan istehlaklarm tomin
ei iok imkanma malikdir.
'Azneftkimyama ASC-nin torkib b 90 addan artiq 600 nvdon ox
ddo neft vo digor avadanliqlar
is iisal edon 14 zavod, elmi todqiqat,
si iq-tocriibo vo layiho-tcxnologiya
ii; i i ib moul olan 500-don ox alim
v mhndis-texniki iilorin ald 4
eh i todqiqat vo layiho institutu vardir
(' 05). Suraxam manqayrma zavodu
T SC neft vo qaz quyulanmn istisman
iin yeralti avadanhqlann istehsali iizro
ixnsaslam, 2004 ildo ISO 9001-2000
beynolxalq standart sertifikatina, habelo
Amerika Neft nstitutunun monoqramina layiq grlmdr.
Sahodo alan iilorin ortaaylq
omokhaqqi 2005 ildo 1997 ib nisboton
2,3 dofo, 2004 illo miiqayisodo iso 23,2%
artmdr. Miiossisolor osason Baki,

1999

2000

2001

2002

74

163

178

205,4

16110
68

8396
50
1780

11322

11950
2301
620
723
9
987

2918
801

2153

190
917
4000

2003
-

118,6
12077
119
1086

169,9

2005
-

12178
14

213,7
7083
141

5400

229
10101

13430

28

416
31
643
58

60
30
1579
61

5642

6847

2942
4

683
13

302
19

1054
221

2508
60

2766
79

57
1479
231

527

1926

4346

Gonco, Sumqayit, Mingoevir vo li

Bayraml ohorlrind yerloir.
E l e k t r i k a v a d a n 11 i , o p
ti k v o e l e k t r o n a v a d a n l i q
lar
i s t e h s a l i sahosindo osason
kassa aparatlarmin, elektrik mhrriklorinin, giic transformatorlarinin,
maye srfblonlorinin, elektrik coroyam
naqilbrinin istehsali vo s. ilo moul
olan, 4,5 min noforin ald 76 miios
siso foaliyyot gstrir (2005). Mossislorin 62%-i zol blmoyo moxsusdur.
Azelektroma , Baki Transforma
torlar zavodu, Baki Yiiksok Gorginlik
Elektrik Avadanhqlan , Baki Elektroavtomat , Azorkabel ASC-lori vo
b. miiossisolor sahodo apanci foaliyyot
gstorir.
1995 illo miiqayisodo 2005 ildo giic
transformatorlarinin, elektrik miihorriklorinin vo s. istehsali azalsa da, kassa
aparatlarmin, telefon rabitosi iiiin
kommutatorlarin, elektrik coroyam
naqilbrinin, sorflonlorin vo s. istehsali
artmdr.
2000 05 ilbrdo sahoyo ynoldilmi
9,4 mln. manat sormayonin (79%-i
xarici) 6 mln. manati 2005 ilin payina
dr. amaxda illik istehsal giic 1,2
min odod televizor olan Star Ltd
miiossisosi foaliyyoto balamdr.
Azorkabel ASC-nin (osasi 1957
ildo qoyulmudur) mohsullari 2004
ildo ald SO 9001-2000 beynolxalq
standart sertifikatim n toloblorino
Liyn hazrlanr vo Rusiya, Ukrayna,
fqanstan
kimi lkoloro ixrac
olunur.
Sahonin miiossisolori osason Baki,
Gonco, Sumqayit, Mingoevir vo li

2004

1114

Bayram J ohrlrind yerb ir.

Noqliyyat
vasitolori
vo
a v a d a n h q l a n i s t e h s a l i sahosi
neft-modon avtonbrinin, ykbrin danmas iin sair qoqular vo yarmqo-

qulann, avtomobilhrin vo s. istehsali ilo

mol olan 9,1 min noforin ald 40
mssisoni ohato edir (2005). 28 May ad.
mamqayrma zavodu TASC, Sabunu
E B TASC, Sair Azer Machine Co
Qapali Sohmdar Cmvy\f, Goucs
avtomobil zavodu sahonin apanci
miiossisoloridir. 2005 ildo sahonin miiossisolori 165,1 mln. manatliq vo ya 2000
ilin soviyyosindon 4,5 dofo. 1995 ildokindon iso 9,3 dofo artiq mohsul buraxmdr.
Foaliyyot gstoron miiossisolorin yardan oxu (26-s) zol blmoyo aiddir.
2005 ildo sahoyo ovvolki ilbrdo olduundan 8,2 mln. manat artiq vosait ynoldilmidir. Sahonin osas istehsal fondlarmin
hocmi 139 mln. manata atm, onlarm
strukturunda man, avadanhq vo noq
liyyat vasitolorinin payi 1997 ildoki 27%don 2005 ildo 73%-o qodor yksolmidir.
2004 ildo Gonco avtomobil zavodunda
Oka tipli minik avtomobilinin istehsalna balanmdr. 1997 illo miiqayi
sodo sahonin miiossisolorindo i^byonlorin sayi 2,1 dofo, onlarm ortaayliq
omokhaqqi iso 3,2 dofo artmdr.
Sahonin miiossisolori Bakida, Nax
ivan MR-do, Sumqayitda, Salyanda,
smayllda vo respublikanin digor blgobrindo foaliyyot gstorir.
Emal sonayesinin digor saholori qrupuna mebcl, zorgorlik momulatlan,
musiqi alotlori, idman mallannin istchsali, habelo xammalin tokrar email ib

mul olan, 147 mln. manatlq sas

fondlara malik olan 160 mssis daxil
dir (2005). Sahodo 1608 fordi sahibkar
foaliyyot gstorir. 1999-2005 illordo
sahoyo 454,2 mln. manat, ciimlodon
2004-05 illordo 326,7 mln. manat vosait
qoyulmudur. Sahonin osasini mebel
sonayesi tokil edir. 1970-80 illordo me
bel sonayesinin iri mossislori Bakida
(1 vo 2 sayli mebel fabriklori, mebelyma kombinati, motbox mebeli fabriki),
Gonco, Lonkoran vo Naxvanda yerloirdi.
vvolki illo miiqayisodo 2005 ildo
yataq mebeli istehsah 30% artaraq 3,0
min odod, ofis vo ticarot mossislri
n mebel 22% artaraq 28 min odod,
yumaq mebel istehsah 18,5% artaraq
4,9 min odod olmudur. Sahonin aparici
mossisolori Embawood M M C, Hosonolu Ltd , ntcryer Dizayn dir. is
tehsal edilon mohsulun 99%-i qeyri-dvlot mossisolorino moxsusdur. 1997
2005 illordo iimumi doyori 6,6 mln. ma
nat olan 239 kiik miiossiso zollodirilmi, 152 iri vo orta miiossiso sohm
dar comiyyotino evrilmidir. Sahodo
alan iilorin sayi 2000-05 illordo 700
nofor artaraq 3,2 min noforo atmdr.

monbolordon 1,1 mlrd. manat investisiya qoyuldu. 2002-05 illordo yatinlan

sormayonin (732 mln. manat) hesabma
osas istehsal fondlarmin hocminin
31,6% artinlmasina, fondlann dobir
hissosinin doyidirilmosino imkan ya
randi. 1997 ildon sonra lkonin bir ox
regionlannda - Baki ohorindo, Fzuli,
Acabodi vo mili rayonlarmda 35 kVt
vo daha ox gc olan aagrginlikli
transformator yanmstansiyalan, Sumqayt ohorindo yiiksokgorginlikli trans
formator yarimstansiyasi, Culfa rayo-

Son illordo xarici investisiyalarm

colb edilmosi sayosindo Yenikond SES
tikilib istismara verilmi, Baki ES-in
yenidon qurulmas zr ilor baa atdrlmdr. imal DRES-do 400 MVt
giicndo 1-ci blok io salmmdr. 1993
ildon balayaraq elektroenergetikann
inkiafna xeyli sormayo qoyulmudur:
1998 ildo 34 mln. manat, 1999 ildo 124,8
mln. maat, 2000 ildo 98,4 mln. manat,
2002 ildo 162,5 mln. manat, 2003 ildo
182,2 mln. manat, 2005 ildo 323,6 mln.
manat.

O d . : P. .
,
.
., 1968; V 1i V . . XX osrin ovvolbrindo
Azarbaycanm ipok email sonayesi. B., 1977; y . .

. ., 1987; . 3.

/. ., 2003.
Gii(,m Kzaova, Tmrvercfi Paa,
R auf Slimov

Elektrik enerjisinin istehsal v

bldrlmsi
Sonayenin bu blmosino elektrik
enerjisinin istehsah, noqli, bldiirlmosi vo sat, qazin istehsah, bliidrlmosi vo sat, buxar vo isti su ilo
tochizat, habelo suyun ylmas, tomizlonmosi vo paylanmas ilorini hoyata
keiron 302 miiossiso daxildir. lkodo
istehsal edilon sonaye mohsulunun
6,4%-i, osas fondlann 10%-i, iloyonlorin hor be noforindon biri bu sahonin
payma dr (2005). 1996-2005 illordo
sahodo alanlarn sayi 14,9 min nofor
artaraq 36,6 min noforo atmdr. Bu
illordo sahoyo hom daxili, hom do xarici

mnda 110 kVt-\\(\, Sodorok vo Kongorli

rayonlarmda 10-35 kVt- lq, milido 35
kVt vo daha yiiksok giicii olan yarimstansiyalar, omkir Su-elektrik stansi
yasi (SES) vo Yenikond SES-do yeni
turbinlor, Mingoevir SES-do generatorlar, Baki stilik-elektrik morkozindo
(E M ) buxar istehsal edon yeni qazturbin qurusu, Bakida inal Dovlot
Rayon Elektrik Stansiyasnda (D R E S)
buxar-qaz turbini istifadoyo verilmidir.
1995 illo miiqayisodo elektrik enerjisinin
istehsah 5,9 mlrd. kVt.saat artaraq 22,9
mlrd. kVt.saata , sahonin iimumi mohsul
buraxl hocminin artimi 42%-o atmdr (2005).

Sonayenin bu blmosinin osasr

elektroenergetika tokil edir.
E l e k t r o e n e r g e t i k a . Azor
baycan byk enerji potensialna malik,
enerjiyo olan tolobatn z domoyo qa
dir lkolordon biridir. Onun neft vo qaz
ehtiyati ilo yana, byk hidroenergetika ehtiyati da vardir. Respublika orazisindon axan Kiir, Araz, Alazan, Qabirn,
Tortor vo Samur aylarnn enerji ehti
yati toqr. 3 mln. kVt, xirda aylarm
enerji ehtiyati iso 2,5 mln. kVt- dir. Araz
vo Tortor aylar stndo do SES-lor tikilmidir. Araz ay iistndo rann
itirak ilo tikilmi Naxivan SES (1971,
gcii 22 min kVt) Arazin hor iki sahilot-

birinin giicii 55 M Vt olan 2 buxar qurusu

( Qrmz Ulduz ES, Krasin ad.
raf orazisini elektriklodirmoklo yaa,
D
R
ES)
yenidon
qurularaq
giicii
artinltikilib istifadoyo verildi.
geni suvarma ilori n do olverili odi. Tobii qazdan SSR-do ilk dofo (1926)
2001
ildon etibaron Azorbaycanin
rait yaratd.
respublikanm elektrik stansiyalarmda
enerji sistemi Rusiya vo Giirciistan enerji
Elektrik stansiyasi enerji resurslarm
evirmk osasmda elektrik enerjisi, bozi
istifado edildi.
sistemlori iloyana, Tiirkiyo vo iran enerji
hallarda istilik enerjisi do istehsal edon
1932 ildo Qrmz Ulduz E S ilo
sistemlori ilo do laqolondirilmi okildo
sonaye mossissidir. 1920-90 illordo
Ramana neft modonlorini birldiron 8,5
ilomoyo balad.
elektrik stansiyalarmin giicii 86,2 dofo,
km uzunluunda 110 K-luq ilk elektrik
2005 ilin sonunda respublikada elek
elektrik enerjisi istehsah 176,6 dofo art- verili xotti ( E V X ) tikilib istifadoyo
trik stansiyalarmin iimumi qoyulmu giicii
mdr. 80-ci illordon respublikanm
1935 illo miiqayisodo 32 dofo, yanmverildi.
1940 ildo Azorbaycandaki elektrik
energetika sistemindo mvcud olan 38
stansiyalarm iimumi sayi 230, giicii iso 80
stansiyalarmin iimumi elektrik enerji is
miiossiso, ciimlodon 20-don ox elekdofo, EVX-lorinin uzunluu 110 dofo artmdr. 1988-91 illordo respublikada hor il
tehsah 1826,5 mln. kVt.saata atdrld.
ti ik stansiyasi miiasir avadanliqla, avtoIV: ladrma vo miihafizo vasitolori, dis1941 ildo respublikada ilk istilik-elektrik 23 mln. kVt.saatdan ox elektrik enerjisi
istehsal olunurdu. 2005 ildo elektrik ener
p :er idaroetmo qurulan ilo tochiz
morkozi - Sumqayt E M , miiharibodon
jisinin istehsah 1940 illo miiqayisodo 12,5
ec' Imidir. Respublikada istehlak olusonra iso ilk yiiksoktozyiqli imal
n n yanaean drddobir hissosi elektrik
D R ES (1954), Conubi Qafqazda on
dofo, 1960 ilo nisboton 3,5 dofo artmd.
byk SES-lordon biri olan Mingoevir
Elektrik enerjisinin on byk hcmd idv istilik enejisi istehsah n istifado
xali
2003 ildo olmu, 2436 mln. kVt.saat
e ir. Respublikada elektrik enerjisinin
SES (1954) istifadoyo verildi.
1940
ildo elektrik enerjisinin istehsahenerjinin 60%-i Rusiyadan daxil olmiiij,
6 -65%-ini istehsal edon Azorbaycan
on byk ixraci iso 2004 ilo tsadf etmi,
iizro Azorbaycan Rusiya vo Ukraynadan
I ES, hominin onun ardinca istismab ildo ixrac edilon 1008 mln. k Vt.saat
r ' erilon omkir SES lkonin sosial-iqsonra nc yeri tuturdu (1827 mln.
kVt.saat). Azorbaycan hor noforo dn miqdarinda elektrik enerjisinin 73,1%-i
i idi hoyatinda byiik rol oynayir.
Azorbaycanda elektrik enerjisindon
rana trlmd.
elektrik enerjisi istehsahna gro 1950 ildo
2005
ildo istilik-elektrik stansiyalarmin
i dofo 1880 ildo Baki doniz ticarot li- sosialist dvlotlori arasmda Almaniya
qoyulmu giicii 4187 MVt, su-elektrik
r nimn iqlandrlmasnda istifado
Demokratik Respublikasmdan sonra
stansiyalarmin qoyulmu giicii 970 MVt
ikinci yeri, 1968 ildo SSR respublikalan
0 rmudu. Neft sonayesinin yksolii
e ;troenergetikanm yaranmasma zo- arasmda drdnc yeri (2222 Vt.saat) tu
olmudur. Su-elektrik stansiyalarmin
giicii iimumi gcn 18,8%-ini tokil etmi
n i hazrlad, zongin neft vo qaz ehtiyaturdu.
t eloco do neft sonayesinin elektrik
1954
ildo 110 kV -luq EV X vasitosilovo bu stansiyalarda istehsal olunan elek
trik enerjisi iimumi istehsalin 13,2%-i qo
Azorbaycan vo Giirciistan enerji sistemlori
e rjisino tolobatinm artmasi elektroei) rgetikanm inkiafna sobob oldu. ilk
dor olmudur.
arasmda olaqo yaradildi. 1960 ildo
v xtlar elektroenergetika osason Baki
Hazirda respublikanm elektroenerge
imal DRES-do Avropada ilk dofo bur: vonunda comlomidi. Elektrik stansi- xann tozyiqi 140 atm., temperaturu 570C
tika sistemino 8 istilik vo 6 iri su-elektrik
y an 1901 ildo Bibiheybotdo, 1902 ildo
stansiyasi daxildir. Bunlardan Azorbay
olan 150 M Vt gcndo enerji bloku
can D RES, omkir SES vo Yenikond
istifadoyo verildi. 1962 ildo 220 kV -luq
1 vinn Aohor adlanan hissosindo istiSES, Baki EM-1, imal DRES-do 400
E V X vasitosilo Conubi Qafqaz vahid
f; oyo verilmidi. Balaxam , Bibih bt vo hor elektrik paylayc o- energetika sistemi yaradildi. 1962 ildo
MVt-lq BQQ vo Mingoevir SES-in 4
b olori, hominin be kiik stansiya
Avropada ilk dofo li Bayramlida 150 hidroaqreqati istisna olunmaqla, qalan
MVt-lq aq tipli enerji bloku io salmdi. stansiyalar 1950-60 illordo tikilib istifa
0 umi gc toqr. 8000 kVt) foaliyyot
g torirdi. Gonco, Zaqatala, oki, Quba,
1964 ildo Azorbaycanda ilk 330 kV -luq doyo verildiyindon onlarda quradnlm
EV X istifadoyo verildi. 1969 ildo Conubi
avadanlqlar vo qurular fiziki vo monovi
1 koran vo b. ohrlordo bir neo kiik
cohotdon khnolmi, eyni zamanda sonaye
Qafqazm energetika sistemi ilo SSR-nin
k nmunal elektrik stansiyasi (mumi
istehsalinin aa dmosi noticosindo isti
g. 635 kVt) var idi. 1913 ildo Azor- Avropa hissosinin energetika sistemi birgo
lik enerjisino olan tolobat xeyli azalmd.
b 'canda istehsal olunan 110,8 min
foaliyyot gstormoyo balad. 1971 ildo
i.saat elektrik enerjisinin 99%-indon Araz SES istifadoyo verildi. z miqyasi- Qeyd olunan soboblordon, hazirda elek
trik stansiyalarmin iqtisadi gstricihri
:u Baki rayonunda, l%-o qodori iso na gro Conubi Qafqazda on nohong
1 ;qa rayonlarda istehsal edilirdi.
energetika kompleksi olan Azorbaycan
aa vo stansiyalann faktiki istifado olu
I 3 14 illordo Baki elektrik enerjisi is
nan giicii layiho giiciindon xeyli azdir. Be
DRES-in tikintisino 1974 ildo baland.
tehsahna gro Rusiyada Moskva vo Pe1977
ildo Tortor ay iizorindo lo ki, respublikada mvcud olan istilikterburq kimi byk ohorlordon sonra
Sorsong SES, 1981 ildo Azorbaycan
elektrik stansiyalarmin layiho iizro iimumi
DRES-in (2400 MVt) birinci enerji bloku
nc yeri tuturdu. Azorbaycanda elekgenerasiya giicii 4187 MVt olduu halda,
trik enerjisindon, Qalakond (Godoboy)
istismara verildi. 1983 ildo 380 MVt
faktiki istifado olunan giicii 3480 MVt, sumisoritmo zavodu vo Naxivan duz mo- gcndo omkir SES, 1985 ildo Azor
elektrik stansiyalarmin iso layiho iizro
donlori istisna olunmaqla, osason Baki
baycan D R ES vo Aberon yanmstaniimumi generasiya giicii 970 MVt oldtu
neft rayonunda istifado edilirdi.
siyasn birlodiron 500 kVAuq E V X
halda, faktiki istifado olunan giicii 849
1920
ildo Azorbaycan energetika sisistifadoyo verildi. Yenikond su qovann
M Vt tokil edir.
temi yaradildi. Miiharibodon ovvolki be- tikintisino 1984 ildo baland, 2000 ilin
Respublika iizro elektrik enerjisi istehilliklordo yeni elektrik stansiyalan tikilib
sali l-cicodvoldo verilmidir.
martinda birinci nvbosi, 2003 ildo ikinci
istifadoyo verildi, mvcud stansiyalar
Respublikada istehsal olunmu eleknvbosi, 2000 ildo 2 sayli Baki EM-do hor

Azorbaycan Respublikasnn elektroenergetika sistemindo istilik-elektrik stansiyalarnn iki nv: kondensasiya dvrilikli vo istilik dvrilikli elektrik stansiyalan mvcuddur. Kondensasiya dvrilikli
elektrik stansiyalarna: Azorbaycan
D RES, li Bayramli D RES, inal
DRES; istilik dvrilikli stansiyalara: Bak
ES-1, Bak ES-2, Sumqayit ES-1, Sumqayt ES-2 (Sumqaytdak hor iki stansiya elektrik enerjisi vahidino yiiksok ya
nacaq sorf etdiyino goto konservasiya
olunmudur), Naxivan dizel-turbin elek
trik stansiyasi aiddir.

trik enerjisinin 50%-dn oxunun Aberon regionunda istehlak olunduu halda,

osas giie morkzlri miixtolif sobblrdon
lkonin qorb regionunda yerbdirilmidir.
Bu, enerjinin qrbdn orqo noqlindo tex
niki itkilrin artmasna, sistemin dayanql ibmosind problemlorin
yaranmasna vo yanacan danmasnda xorclrin artmasna sobob olur. Bu
cr hallarn qarsnn alnmas moqsodib son illor hoyata keiriln texniki siyast yeni yaradlacaq gc morkozbriin istehlakya yaxn orazido yerlodirilmosini nozordo tutur.

qurulmasina Yaponiyanin Beynolxalq inkiaf fondu torofindon aynlan 200 mln.

dollar red it hesabina 400 M V t gcndo
buxar-qaz qurusu ina edilmi, bunun
la otraf mhiti daha az irklondiron vo
daha qonaotcil olan qaz yanacana kemi stansiyanm giic iso 3 dofodon ox
artrlaraq 150 M I'V-dan 500 M Vt- a atdrlmdr.
1985
ildo tikintisi balanan Yenikond
SES xarici investisiyalar colb edilmosi sayosindo 2000 ildo istifadoyo verilmidir.
Burada Avropa Yenidonqurma vo nkiaf
Banknn ayrd kredit hesabina hor biri-

qzdnlmas vo digor moqsodbr n istifado edilmi 2004 mln. m 3 su axidir ki, bu

nun da 137,3 mln. m 3-i doniz suyu, 1900
mln. m 3- i texniki toiniz su, 7,5 mln. m 3-i
saf sudur. Bundan baqa, elektrik stansi
yalannda yanacaq kimi istifado edibn
mazutdan vo dizel yanacandan havaya
miixtolif konserogen maddolor (benzopiren, quruun oksidi vo s.) atilir.
Respublikanm enerji sistemi kifayot
qodor trmo imkanlari olan EVX-loro
n ;likdir. Enerji sistemi qorbdon 500 Vln LV X Grcstann enerji sistemi, innldan 330 /cK-luq EV X ib Rusiyamn

islahatlar aparlm, elektrikpaylayc obokolorin foaliyyoti yenidon qurularaq,

biitiin blmonin iini yaxladran msbot
noticolor oldo edilmidir.
Altcrnativ vo borpa olunan enerji
mnblri. nonovi enerji monbolorinin
todricon tiikonmosini vo onlardan istifa
do zamam otraf mhit vurulan kiilli
miqdarda ziyani nozoro alaraq, diinyann inkiaf etmi lkolrind ekoloji cohotdon tomiz, alternativ vo borpa olunan
enerji monbobrindon (giino vo kiilok
enerjisi, kiik SES-lor, termal sular, biokiitlo enerjisi) geni istifado olunur. Sta-

Cdvl I

Cdvl 2

Elektrik enerjisi istehsah, mln. Vt.saat

1970

1980

6590,0

12027,0

4627.0
1963,0

11005,0
1022,0

1960
Comi

Azrbavcan Respublikasinin elektrik enerjisi balansi (mln. Vt.saat)

2000

2001

2002

2003

2004

2005

17044,0

18699,0

18969,0

18701,0

21286,0

21744,0

22872,0

15488,0
1556,0

17165,0
1534,0

17668,0
1301,0

16681,0
2020,0

18816.0
2470.0

18989,0
2755,0

19863,0
3009,0

1990

1995

15045,0

23152,0

13947,0
1098,0

21494,0
1658,0

ciimlodon:

ES
SES

Elektrik enerjisi istehlaki sahosindo

voziyyotin tohlili gstorir ki, 1990 illo
miiqayisodo son dvrlordo elektrik enerjisi
istehlakinm strukturunda koskin doyiikliklor yaranmdr. Bcloki. 1990 ildo isteh
lak edilmi enerjinin 48,3%-i sonayenin,
8,0%-i ohalinin payna drdso, hazirda
ohali torofindon istehlak edilmi enerjinin
hocmi artaraq 49%, sonayesinin payi iso
17%) tokil etmidir. Sonaye n bhranl
saylan 1991-97 illordo kimya, manqaynna, metallurgiya sonayesinin no
hong cnenerjitutumlu miiossisolorinin
iinin dayanmasi, ohalinin istilik enerjisi
vo qazla tochizatinm pislomosi (ogor 1990
ildo Azorbaycanda qazin hasilati 9,9 mlrd.
m3 vo idxali 8,0 mlrd. mi olmudusa, 2005
ildo bu gstoricilr miivafiq olaraq 5,7 vo
4,7 mlrd. /;/-?-odok azalmd) noticosindo
ohalinin elektrik enerjisindon daha ox is
tilik monboyi kimi istifado etmok inocburiyyotindo qalmasi vo son 15 ildo ohalinin
sayinin 1,2 mln. noforodok artmasi elek
trik enerjisinin istehlak strukturunda ba
vermi doyiikliklorin osas sobobi olmudur.
Hasil edilon elektrik enerjisindo mvcud itkilor do oxdur. 1997-2005 illordo
hor il orta hesabla elektrik enerjisinin
16%-i itkiloro getmidir. Bunun osas sobo
bi Azorbaycanm btvlkd enerji obokosinin, xsuson EVX-nin hoddon artiq
khnolnosidir. Hazirda bu obokoni on
a/i 40%-i (1994 ildo 17%- qodori) osasli
tomiro mhtacdr (codvol 2).

Su-elektrik stansiyalarimn iimumi

giicii 970 M V t- dir. Buraya omkir SES,
Mingoevir SES, Yenikond SES, '"'Araz
SES, Tortor SES vo digor SES-lor daxildir.
ES-lordo hasil edilon elektrik enerjisi
nin 52%-i qaz, qalan hissosi iso mazut
yanaca hesabina oldo edilir. Hazirda istor lko daxilindo, istorso do diinya bazannda qazin vo mazutun qiymotinin art
masi bu karbohidrogen mohsullarmm isti
lik-elektrik stansiyalannda istifadosini somorosiz edir. Hom do respublikanm ESlorindo istifado olunan buxar turbinlori vo
qazan aqreqatlar ox khnolmidir (20 il
don artiq istifado olunur). Mohz bu avadanliqlarin khnolmosi noticosindo homin
stansiyalarda 1 kV t.sa a t enerjiyo 379 q
orti yanacaq sorf olunur. Halbuki bu roqom Rusiya vo Almaniyada 300 <

/, indo
350 q-a yaxindir.
Elektrik enerjisino tolobatin artmasmi
ilk nvbodo yanacaa qonaot hesabina
donok mmkndr. Miitoxossislorin hesablamalarna gro, khno qurulara ma
lik elektrik stansiyalari hor kV t.saat hesa
bina 18-44%-don artiq yanacaq sorf edir.
Mohz Azorenerji SC torofindon elektrik
stansiyalannda apanlan modemizasiya
sayosindo elektrik stansiyalarimn giicii
1990 ildoki 4503 M V t- dan 1998 ildo
4933,1 M V t- a atdrlm, 2002 ildo iso
olavo olaraq 600 M V t giic borpa edilmidir.
Aberon yanmadasmi elektrik enerjisi
ilo tomin edon imal DRES-in yenidon

mvcud olan alternativ vo borpa olunan

enerji monbolori hesabina yeni enerji
gclrinin yaradilmasi vo ondan istifado
edilmosini tomin etmok moqsodilo Azor
baycan Respublikasimn Prezidenti
lham liyev 21 oktyabr 2004 ildo
Azorbaycan Respublikasinda alterna
tiv vo borpa olunan enerji monbolorindon istifado olunmasi iizro Dvlot Proqram fni soroncamla tosdiq etmidir.
Hazirda borpa olunan enerji monbob
rindon istifado sahosindo Azorbaycan
Milli Elmlor Akademiyasmin Fizika vo
Radiasiya Problemlori nstitutlannda,

nin giicii 37,5 M Vt olan 3 yeni aqreqat q

rulmudur. Hazirda stansiyada hasil ed
Ion elektrik enerjisinin, demok olar ki, h, ms (112;M Vt) Gonco ohorin verilir.
Baki ES-1-do yenidonqurma ilorin
birinci morholosi 1999 ildo baa atdr
m, 53 M V t gcndo qaz-turbin aqreqbi1
vo ilonmi qazdan istifado edon buxar u
neratoru istifadoyo verilmidir. Bu sta
siyada ikinci qa/-turbin blokunun i
sindan sonra Baki ES-in elektrik enerji
hasilati 79 mln. kVt.saat&aw 800 mln
kV t.saata atmdr. Qaz-turbin ES-ii
daha somoroli olmasi onda zn gsto
ki, hor il orta hesabla 220 min t mazu
qonaot edilir, atmosfero iso daha az il
londirici tullantlar buraxlr.
Azorbaycan elektrik enerjisi ilo zn
tomin etmosino baxmayaraq, 2082 mh
kV t.saat (2005) elektrik enerjisi idxal edi
iran vo Trkiyodon idxal edibn enerji bk
kadada olan Naxivan M R n, Rusiy;
da idxal edibn iso Qobolo RLS-do istifad
edilon enerjini ovoz etmok n nozordo
tutulmudur.
Energetika obyektbri otraf mhiti on
ox irklondirondir. Onlar atmosfero kiikiird oksidi, azol oksidi, karbon qazi,
miixtolif bork hissociklor buraxir. Sumqa
yit ES-don atmosfero tullantilarda azot
oksidinin miqdan normadan 1,2 dofo, Ba
ki ES-1-do 14,8 dofo, Baki ES-2-do 9,3
dofo yksokdir. Bundan baqa, istilikelektrik stansiyalari hor il su hvzolrino
avadanlqlarn, qazanlarin soyudulmasi,

!cktrik enerjisi istehsal edilmidir

!xal
esurslar
lifad
:rac
kilr
. trik stansiyalarimn z
ehtiyaclarina
kdaxili abonentlro
buraxlmdtr

haliy
sonaye mossisolorino
likinti tokilatlarna
knd tsrrfatma
nqliyyata
iigor istehlaklara

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

16836,0
714,8
17550,0
17550,0
284,2
3460.0

17998,0
903,0
18901,0
18901,0
647,9
2911,0

18176,0
1639,0
19815,0
19815,0
886,4
2788,0

18699,0
1357,0
20056,0
20056,0
863,0
2771,0

18969,0
1642,0
20611,0
20611,0
966,1
2289,0

18701,0
2375,0
21076,0
21076,0
924,6
3834,0

21286,0
2436,0
23722,0
23722,0
870,7
4356,0

21744,0
2373,0
24117,0
24117,0
1008,0
4154,0

22872,0
2082,0
24954,0
24954,0
880,0
4031,0

1017,0

976,0

1027,0

1020,0

1048,0

956,0

985,0

993,0

1000,0

12789,0

14366,0

15114,0

15402,0

16308,0

15361,0

17510,0

17962,0

19043,0

5214,0
1966,0
123,0
1898,0
496,0
3092,0

7269,0
1751,0
113,0
1659,0
422,0
3152,0

9147,0
1817,0
88,0
903,0
632,0
2527,0

9902,0
1651,0
86,0
803,0
537,0
2423,0

10172,0
2833,0
75,0
827,0
551,0
1850,0

10407,0
2891,0
55,0
662,0
503,0
843,0

12075,0
3074,0
63,0
696,0
657,0
945,0

11904,0
4263,0
87,0
487,0
512,0
709,0

12253,0
4290,0
210,0
499,0
587,0
1204,0

e ]i sistemi ilo birlomidir. Eyni zamand. Naxivan MR-in elektrik enerjisino

O' l ehtiyacim tomin etmok moqsodilo 150
l< iq E V X ilo Trkiyo Respublikasnd vo 220 k V - luq E V X ilo ran islam
P. publikasindan elektrik enerjisi idxal
o: ur. Azorbaycan vo Iran enerji sist lorini birlodirn 230 k V -\u q rnili arsabad EV X istifadoyo verildikdon
sonra iki lko arasmda irihocmli enerji
mubadilosi hoyata keirilir.
Energetika sektorunun iinin tokmillodirilmosi, sahonin foaliyyotinin bazar
iqtisadiyyati prinsiplorino uyun okildo
tokil olunmasi ynndo xeyli ibr
grlmdr. Bu moqsodlo son illor elektroenergetika sektoruna nfuzlu beynol
xalq maliyyo monbobrindon toxniinon 500
mln. AB dollan mobloind vosait colb
edibnidir. Azorbaycan Respublikasi Prczidentinin miivafiq forman vo soroncamlan ib elektroenergetika sektorunda kklii

tistikaya gro, inkiaf etmi lkolordo is

tehsal edibn iimumi enerjinin 13,5%-i
borpa olunan enerji monbolorinin payina (su-elektrik stansiyalari da daxil ol
maqla) dr.
Yeiodiyi olverili coraf mvqe vo
iqlim oraiti, dnyann inkiaf etmi lkobrindo olduu kimi, Azorbaycanda
da ekoloji cohotdon tomiz, alternativ vo
borpa olunan enerji monbobrindon geni istifado edilmosino imkan verir. Bu,
istilik-elektrik stansiyalannda yandinla byiik miqdarda yanacaa qonaotlo
yana, otraf mhito atilan zororli tullantilarin miqdarmi da xeyli azaldar. lkonin tobii potensialindan istifado etmoklo
alternativ enerji monbolorinin elektrik
vo istilik enerjisi istehsalma colb edilmo
si elektroenergetikann golocok inkiaf
istiqamtlrind mtoroqqi doyiikliklor
etmoyo imkan yaradir. Lakin b potensialdan hololik istifado olunmur. lkodo

Azorbaycan Elmi Todqiqat Layiho-Axtar Energetika nstitutunda vo b. tokilatlarda moqsodynlii ilor aparlr.
Kiilok enerjisi alternativ enerji mon
bolori iorisindo on sorfolisidir. Azor
baycanda ilin toqr. 200 giinii kiiloklidir
vo kiilok turbinlorinin xorclorini bir il or
zindo domoyo imkan verir. Apanlan
todqiqatlar gstorir ki, Azorbaycanm bir
ox rayonlarmda kiilok enerjisi qurularnn totbiqinin byiik perspektivi var
dir. Hesablamalara gro, Azorbaycan
Respublikasi znn coraf voziyyotino, tobii oraitino vo iqtisadi infrastrukturuna gro 800 M V t - a yaxin illik kiilok
enerjisi ehtiyatina malikdir. Bu ehtiyat
ildo toxminon 2,4 mlrd. V t.saat elektrik
enerjisi, yoni ildo 1 mln. t- a yaxn orti
yanacaa qonaot, on osasi iso atmosfero
ildo kiilli miqdarda tullantilann, ciim
lodon ozondadc olan karbon dioksidi
atilmasimn qarsmn alnmas demok-

dir. n olverili kiilok oraiti Aberon

yarmadasnda, Xozor donizi sahili zolada vo akvatoriyann imal-qrb
hissosindo olan adalardadr. Azorbaycann qorbindo Gonco-Daksn zonasnda v Naxivan MR-in orur-Culfa orazisind klyin ortaillik siiroti 3-5 m/sa
olduu n bu regionlarda ortagcl
klk-elektrik qurularndan istifado et
mok olar. lkonin borpa olunan enerji
resurslarmin qiymotlondirilmosi notico
sindo akar olunmudur ki, Aberon yarmadasnda iri hocmdo kbk enerjisi
potensiali vardir. Burada uzunmddtli
kbyin orta srti 6 m/san-don artqdr
ki, bu da kiilok enerjisi n olverili texniki-iqtisadi potensial olduunu gstorir. Artiq Yaponiya irkti ( NEJ
Micon A/S, Nichmen, Chida) Azor
baycanda 600 vo 700 kVt gcndo iki
kiibk-elektrik stansiyasi tikilmosindo
itirak edir. Birinci irkt kiibk turbininin layiholdirilmosini, son iki irkot iso
homin turbinlorin istifadoyo verilmosini
tomin edocokdir. Bundan olavo, 100
mln. A B dollari hocmindo investisiya
tolob edon 100 kiibk-elektrik stansiyasi
tikilmosi do nozordo tutulmudur.
Gno enerjisinin birbaa istilik
enerjisino evrilmosi diinya praktikasinda geni yaylmdr vo bu, inkiaf etmi
lkolrdo energetikanm osas istiqamotlorindon biri hesab olunur. AB-da, Almaniyada, Yaponiyada vo indo giino
enerjisini birbaa elektrik enerjisino eviron stansiyalann osas ii elementinin
(fotoelementin) Iiazirlanmasi n yiik
sok somoroliliyo malik texnologiyalar
totbiq edilir. Onlarm faydal i omsali
12-14%-dir. 1997 ildo, Kioto Razlamasnn protokoluna osason, Avropa
Birliyi lkolorindo vo AB-da alternativ
enerji monbobrindon istifado etmok
iin irimiqyasli stansiyalann tikilmosino balanmdr. Gno enerjisindon is
tifado etmoklo alinan istilik ererjisinin
hocmi elektrik enerjisi ekvivalentindo
kifayot dorocodo ykskdir. Beb ki, bu
gstorici AB-da 600 MVt, Fransada
100 MVt, sraildo 100 MVt, Trkiyod
50 M Vt soviyyosindodir.
Azorbaycamn tobii iqlim oraiti giino enerjisindon istifado etmoklo elek
trik vo istilik enerjisi istehsalmi artirmaa geni imkanlar ar. Beb ki, giinoli saatlann miqdan il orzindo AB vo
Orta Asiyada 2500-3000, Rusiyada
500-2000, Azorbaycanda iso 2400-3200
saatdir; bir il orzindo 1 m yer sothino
don gno enerjisinin miqdan AB-da

1500-2000, Fransada, indo 1800-2000

vo Azorbaycanda iso 1500-2000 kVt.
saatdir. Gno enerjisindon istifadonin
inkiaf Azorbaycamn bir ox rayonlarinda enerji problemini qismon holl edo
bibr. Son zamanlar dnyamn bir sira
qabaqcl dvlotbrindo Fotovodtaik
Proqramnn (FV P ) geni okildo totbiq
olunmasna balanmdr. Azorbaycanin bu Proqama colb olunmasi regionda
beb tip enerji sistemlorinin totbiqindo
miihiim rol oynaya bilor.
lkodo indiyo qodor istifado edilmomi hidroenergetika ehtiyatlarmin monimsonilmosi iin geni imkanlar var
dir. Todqiqat ilori noticosindo miioyyon
edilmidir ki, Azorbaycan Respublikasi
orazisindoki aylarn tam hidroenerji
potensiali 44 mlrd. kVt.saatdir, texniki
cohotdon olverili potensiali iso 16 mlrd.
Vt.saatdir. Bunun da 5 mlrd. kVt.saati
kiik su-elektrik stansiyalannin payina
dr. Su-elektrik stansiyalan sel sularinin tonzimbnmosi, ekoloji cohotdon tomiz elektrik enerjisi istehsali vo yeni suvarma sistemlorinin yaradilmasi kimi
dvlot ohomiyyotli mosoblorin hollindo
miihiim rol oynayir. Azorbaycan Respublikasnda aylar zorindo vo su tosrrfat obyektlorindo iimumi istehsal
giicii 3,2 mlrd. kVt.saata borabor onlarla kiik su-elektrik stansiyalan yerlodirmok olar. Yaxn gobcokd 61 kiik
SES-i tikintisi moqsodouyun hesab
edilir. Bu SES-lor irriqasiya kanallan
iizorindo, axn tonzimlonmomi aylarda vo tikibcok su anbarlarmin yaninda
yerlodirilo bilor. lkodo lominin vahid
enerji sisteminin elektrik xotlorindon vo
yanmstansiyalarndan uzaqda yerloon
obyektlorin, yaay montoqobrinin
elektrik enerjisi ib tochizindo mikro
SES-brdon do istifado olunmasi enerji
problemlori ib yana, digor sosial mosololorin do hollino imkan yarada bibr.
lkonin osas enerji sistemi ib olaqoli ol
mayan homin orta, kiik, mikro su-elek
trik stansiyalannin ilk nvbodo Naxi
van M R orazisindo tikilmosi daha moqsodouyundur.
Azorbaycan Respublikasinda sona
ye, kond tosrrfat vo sosial xidmot saholorinin siirotli inkiaf biokiitlodon isti
fado etmoklo enerji istehsali iin yeni
imkanlar ar. lkodo biomaddolorin
monbobri: yanma qabiliyyoti olan so
naye tullantlar; meo tosorrfat vo
aac email saholorinin tullantilan; kond
tosorriifati mohsullari vo iizvi birlomo
tullantilan; moit vo kommunal saholo-

rinin tullantilan; neft vo neft mohsullari

ib irklonmi saholordon alinan tullantilar hesab edilir.
iqtisadiyyatin biitiin saholorindo is
tehsal tullantilannin torkibinin ox hissosini bioktl maddolori tokil edir.
Onlardan elektrik enerjisinin istehsali
iin bioqaz, biomaye vo bork biokiitlo
ahnmasi mmkndr. Beb ki, Azorbay
canda tullantilan zrrsizldirmo poliqonlanna hor il 2,0 mln. /-dan ox bork
moit vo istehsalat tullantilan atihr.
Onlarm utilizasiyasi (emal edilmosi) lkonin iri sonaye hrbrido ictimai binalarin qizdinlmasi probleminin arad;
qaldrlmasna imkan verordi. Avro: a
lkobrindo zibillorin yandrlmaSihd
alman istilik vo elektrik enerjisi ilo otr dak yaay montoqobrinin ehtiyacla
tomin edilir. Yandrln tullantila
qaliqlarmdan iso gbro kimi istifa i
olunur.
Yer tokinin istiliyi bir ox lkolorc
sonaye, kond tosorriifati, noiot vo koi munal saholordo vo tobabotdo geni is fado olunur. Azorbaycanda geoterm, i
su monbolorinin sayi 1000-don artiqd
onlarm da yariya qodorinin istili;
33-82C arasindadir. Azorbaycan Re
publikasinin termal sularla zongin on
zilori Byiik vo Kiik Qafqaz dala
Aberon yanmadas, Lonkoran blgosiin da-yamac zonas, Kr koklb
vo Quba-Xamaz kimi regionlardadr
Bu resurslarm Azorbaycan raitind
totbiqi ilkin enerji resurslarmin totbiqir
don toxminon 3-4 dofo ucuz baa got
bibr.
Elektroenergetikanin inkiaf stratc
giyasini hazirlayarkon ekoloji mohdu
diyyotlor, ciimlodon tobiotin miihaf/
si normalan, otraf miihitin qorunma
sahosindoki beynolxalq miiqavibbnJ
nozordo tutulan toloblor vo s. nozoi
alnmaldr. Hazirda respublikada ek
loji mohdudiyyotlorin soviyyosi: ene
miiossisolorindoki kkiird anhidridi v
azot oksidi tullantilannin hvzo z.
mohdudladrlmas; istixana qazlarmin
qlobal monada mohdudladrlmas da
ha aktualdir.
Karim Ramazanov, A r if Himov,
Rcuf Slimuv

KND TSRRFATI
nok (16,5%), 352,2 min ha rlor
(13,7%), 242 min ha yay vo q otlaqlan
(10,8%) vardir. Yerdo qalan saholor iso
Azorbaycan Respublikasi biitvlkdvlot ehtiyatinda olan torpaqlar, meodo oxsahli vo mohsuldar kond tosorriilor, yaay montoqolori, qoruqlar vo s.
fatinin formaladrlmasna imkanlar
veron tobii iqlim oraitio malikdir. 01- altindadir. Respublikada mvcud olan
1327,9 min ha iimumi okin sahosinin
konin ovalq vo daotoyi orazilori suvar802,3 min ha-da donli bitkibr: payizliq
ma okiniliyi, dalq orazilori iso domyo
buda, payizliq arpa, yazliq donli bitki
i.iniliyi vo heyvandarliq sahosini inkibr - donli-paxlali bitkibr, qardal, ol; etdirmok n olverilidir. Respublik adambna okin sahosi iizro tobii iq- tik, yazlq bda vo s., 132,0 min ha-da
texniki bitkibr (pambiq, ttn, gnobali i soraitinin oxar olduu bozi lkobrxan vo s.), 179,7 min ha-da kartof, torod geri qalsa da, yaradilan olavo doyor
voz vo bostan bitkilori (pomidor, xiyar,
g i;oricisino, suvanlan okin saholorinin
qarpz, yemi vo s.), 213,9 mi ha-da iso
x u.si okisino gro homin lkolrin heyvandarln osas yem bazasn tokil
s. lyyotindon yiiksok noticoyo malik
edon yem bitkilori, oxillik, birillik ot u n onu aqrar resurs tominati
lar, yemlik qardal, kkmeyvoli bitki
h mndan diinyada kifayot qodor
br okilmi vo qalan saholor dinco qoyul tin lkolordon saymaq olar. Azormudur. Azorbaycamn zongin tobii miib /can Respublikasinin aqrar sektoru
hiti (gnoli gnlrin oxluu bioloji
. inn son illordoki inkiaf soviyyosindo
foalliq, iqlim qurann oxluu (11 )do orzaq istehsalimn ardcl artmn
indon 9-unun mvcudluu) vo s.) bir ox
v ohalinin orzaq tominatmi odomok imrayonlarda il orzindo 2-3 dofo mohsul
k nmdadir.
gtrlmosino imkan verir.
1995-2005 ilbrdo kond tosorriifatiA z o r b a y c a n kond tosorri i nn iimumi mohsulu 2,0 dofo artm,
f a 11n l n t a r i x i . Azorbaycan on qoorun UDM-do payi 9,1% olmudu.
dim okinilik modoniyyotino malik lkoA orbaycanda son ilbrdo diinya aqrar
lordon biridir. Arxeoloji qazinti materi
in af praktikasnda tookkl tapm
allari siibut edir ki, Azorbaycan taxl ami qanunauyunluqlarm, hominin
ln, iizmiilyn, meyvoiliyin, toroI onin zundo uzun illor formalam
voziliyin vo heyvandarln osas morn yillorin oksino olaraq, kond tosorriifa
kzlorindon
biri olmudur. Azorbaycati ia ilynbrin sayi vo iimumi moulnin kond tosorriifati, aramsz mharibo1 la aqrar sahonin pay artmaqdadr.
loro vo daxili okinlor baxmayaraq,
1 5 ildo moul ohalinin 30,8%-i bu sa
daim inkiaf etmidir. lkonin oksor blil alrdsa, 2005 ildo lomin rqm
golorindo arpa, buda, dan vo diiyii ye3( 2%-o yksolmidir.
2006
il yanvarm 1-ino olan moili tidirilmi, meolori qoz, fndq, abald,
zeytun, alma, armud, gilas aaclar ilo
ng dara gro, lko orazisinin 55,0%-ii
zongin olmudur. Avropa soyyahlarmin
d tosrriifatna yararl ( 16,5%-i suvayazdqlarna gro, Azorbaycanda 12- 15
r n) torpaqlar tokil edir. Bunun
nv iiziim, 5-6 nv orik, nar, piisto, ba3 >
' -i okio yararl saholor, 4,7%-i oxdam, oncir, zeytun vo s. meyvolor becoriil!
okmlr (ba, zmlklor vo s.)
lirdi. Qurudulmu armud, gavah, orik,
5( 5%-i otlaq vo bionokbrdon, 12,0%-i
olordon ibarotdir. Adambana 0,56 oncir, iiziim vo s. meyvlv W\w bvn bha kond tsorrfatna yararl torpaq, silbrindo lko daxilindo vo dnyann
0, !l ha okin yeri diir. Ermonistamn mxtolif yerlorindo satlrd. Azorbayca1992 93 illordo ial etdiyi Adam, Fii- nin iqlimi bostan vo gllk iiiin do
ox olverili olduuna gro burada hon
zuli, Cbrayl, Qubadl, Kolbocor, Lamxtolif yemi nvlri, qarpz, xiyar, ban, Zongilan rayonlannm orazisindo
dmcan, soan, nadir zoforan bitkisi ye647,5 min ha kond tosrrfatna yararl
tidirilir, hom do norgiz, qzlgiil, zantorpaqlar (respublika iizro beb torpaqbaq, bonvo, mixokgl, yasomn vo s.
lann 14,3%-i, ciimlodon 188,4 min ha
beco ilir, onlardan miixtolif yalar, otir
okin saholori (11,5%), 5,2 min ha oxillik
vo cvlor hazrlard.
okmobr (3,3%), 7,5 min ha dincoqoyulkonin iqtisadiyyatnda okiniliklo
lan torpaqlar (16,4%), 18.1 min ha bio-

Iimumi xarakteristika

yana, heyvandarliq tosorriifati miihiim

yer tuturdu. Burada oxl mal-qara,
qoyun vo kei saxlanrd. Bu heyvanlann oti daha keyfiyyotli vo dadli olduundan qonu lkoloro ixrac olunurdu.
Yerli ohali daha ox qoyun otino meyilli
olduundan otlik mal-qara saxlanilmasina az ohomiyyot verir, kzdon iso ancaq yiik danmas vo torpan umlanmasinda istifado edirdi. Sofovi dvlotindo ordunun osasn siivari qounlar tokil etdiyindon atlq sahosi yiiksok soviyyodo inkiaf etmidi. Qaraba, Qazax, Quba vo irvanda biitiin orqdo
mohur olan at cinslori yetidirilir, on
lardan hom minik, hom do qoqu vasitosi kimi istifado edilirdi.
19
osrin 70-ci ilbrindon balayaraq
daxili vo xarici bazarlarn genilnmosi,
noqliyyat kommunikasiyalanmn inkiafi Azorbaycanda kond tosorriifati moh
sullari istehsalimn siirotlo artmasina, aq
rar inkiaf soviyyosinin yksolmosino to
kan vermidi. 1896 98 ilbrdo Azorbay
canda taxil istehsalimn ortaillik hocmi 1
mln. t-u kemi, adambana illik moh
sul istehsali toxminon 580 kq olmudu.
1909-13 illorin molumatma gro, Azor
baycanda adambana taxil istehsalimn
hocmi diinya iizro miivafiq gstoricidn
(233 kq) 2,5 dofo, homin dvrdo inkiaf
etmi lkolor saylan Almaniya, Fransa,
sve kini lklrin gstoricilrindn
(455 kq) 1,3 dofo yiiksok olmudu.
19
osrin sonu, xiisuson 20 osrin ovvollorindo Azorbaycanda tobii iqlim oraitindon istifado osasinda oxsaholi
aqrar sektorun formaladrlmas sociyyovi olmu, pambqlq, ttnlk,
zmlk, baramalq geni yaylm
vo bu saholorin mhsullanmn emal
siirotlo inkiaf etmoyo balamd.
1909-13 ilbrdo osas bitkiilik mohsulu
olan taxil iizro Azorbaycamn diinya istehsalmda payi onun orazi zr payim
2 dofodon ox qabaqlam vo ohali iizro
payi ib eyni soviyyodo olmudu. Homin
ilbrdo Azorbaycan taxil istehsalmda
diinya iizro adambana ortaillik gstoricini (265 kq) qabaqlamd (277 kq).
Adambana buda istehsalimn iso or
taillik hocmi 86 kq , yoni dunya iizro
miivafiq gstoricidon 1,2 dofo ox
olmudu. sas texniki bitki mohsulu
olan pambiq iizro dunya istehsalindaki
xiisusi okisi onun oraziyo gro payn

toxminon 4 dolo, ohaliyo gr payn iso

vo s.) ohomiyyotli rol oynamd.
n c s , aqrar sektor Azor
2 dofodon ox qabaqlamd.
20
srin ovvolbrindo Azarbaycan baycanin daxili tobbatlarinin donilmohomin dvrn meyarlar baxmndan
sini tomin etmoklo yana, nisboton ix
nisboton inkiaf etmi (ekstensiv osaslarrac ynml idi. lkodo istehsal olunan
diiyii, pambiq, tiitiin, orab vo barama
la da olsa) heyvandarlq sektoruna ma
lik olm, ohalinin hor 100 noforino dmohsulunun, hminin xrdabuynuzlu
on iribuynuzlu mal-qaranm say dnya
mal-qara vo yunun byiik bir hissosi ix
rac olunurdu. Bu mohsullarm roqaiizro iimumi gstricilori mvafq surot
botqabiliyyotliliyini ortlondiron olverido 2,3 vo 1,7 dofo, qoyun vo keilrin
li torpaq-iqlim oraitinin tomin etdiyi
sayi iso 2,5 vo 1,8 dofo qabaqlamd. iri
keyfyyot gstoricilori ib yana, nisbo
buynuzlu mal-qaranm. qoyun vo keiloton yiiksok mohsuldarliq da oldo edi
rin sayn orti mal-qaraya evirmoklo,
lirdi. xracatda osas rol oynayan bir si
Azorbaycan iizro gstoricisi diinya iizro
ra bitkibrin mohsuldarlna gro Azor
orta gstoricidon 2,2 dofo, Rusiyamn
baycan diinya iizro miivafiq orta gstomvafq gstoricisindon iso 1,75 dofo ox
ricilori xeyli qabaqlamd, bu, homin
olmudu. Aqrar sferada bazar sistemi
nin sabit foaliyyot gstordiyi 20 osrin
mohsullarm rqabtdavamlm tomin
ovvolbrindo mvcud olmu voziyyoto
edon osas amillordon biri idi. Bitkiilikiimumi bax Azorbaycanda kond to- do nisboton yiiksok mohsuldarln to
sorriifatinin inkiafnn doyorlondirilmomin edilmosindo lkonin olverili tobii
si baxmndan aadak cohotlori ayiriqlim raiti ilo yana, dovrdo elmi
okinilik metodlarnn ayn-ayn nsiirmaa imkan verir.
i r i n i s i, kond tosorriifatmin ba
lorinin totbiq edilmoyo balanmas da
miiyyon rol oynayrd. Biitvlkdo iso
zar sisteminin sabit foaliyyoti ib olaqo
dar homin dovrdo Azorbaycanda aqrar
aqrar ixracatin roqabot qabiliyyotliliyiinkiafn osas parametrlori diinya iizro
nin tomin edilmosindo istehsal resurslaorta gstoricilordon yiiksok olmudu.
rmin ekstensiv istismannin giiclondirilbhosiz ki, homin dvrdo Azorbaycamosi amili stnlyo malik idi. Birinci
nin aqrar inkiaf soviyyosi bitkibrin se- diinya miiharibosi, Rusiyada inqilab vo
leksiyasi, toxum fondunun yaxladrlitialar, Azorbaycan Xalq Ciimhuriy
mas, gbrlordon istifado, su resurslanyotinin horbi mdaxilo noticosindo devnin sorfino nozarot osasmda aqrotexniki
rilmosi, silahli milli mnaqiolor forma
smda toxminon 7 il davam edon kataktexnologiyalari totbiq edon vo sonayeblizmlor lkodo kond tosorriifatim sabit
dirmonin balanmas ib olaqodar kond
inkiaf oraitindon mohrum edorok bltosrrfatmn mexaniklodirmsini ho
yata keiron Avropa lkolrindn (homrana saldi. 1913- 20 illordo osas kond to
inin AB-dan) geri qalrd. Lakin
sorriifati mohsulu olan taxil istehsalinin
hocmi 9,5%, ot istehsalinin hocmi (kosilAzorbaycanin aqrar inkiaf soviyyosi
rni okido) 11,6% azalm, siid istehsah
diinya iizro orta gstoricibri qabaqlayirxeyli aa dmd. 1916-21 illordo
di vo istonibn halda soviyyo forqi Azor
iribuynuzlu mal-qaranm sayi 29,8%,
baycanin torpaq vo insan resurslannin
qoyun vo keilorin sayi iso 56,0% azalkomiyyot vo keyfiyyotino adekvat idi.
md. Bhrandan on ox zoror okon
i n i s i, oxsaholi kond tosrrfasaho pambqlq olmudu. Bazar tolotnn formaladrlmas vo inkiaf etdibinin azalmasi ib olaqodar istehsalin
rilmosi sahosindo Azorbaycanin tobii iq
hocmi koskin ixtisar olunmu vo 1921 il
lim oraitinin yaratd imkanlarm realdo comi 2,2 min t tokil etmidi.
ladrlmas tomin edilirdi. Bu ido bazar
1913-20 illordo Azorbaycanda yalniz
tobbbrinin genilonmosi ilo yana, xiiiiziim istehsah artmd (35,4%).
suson texniki bitkibrin yetidirilmosi vo
Kond tosorriifatmin inkiaf baxiemail sahosindo, daxili bazarlarin qomindan Azorbaycan Xalq Ciimhuriy
runmasi (tiitiin vo pambn Rusiya dvyoti (1918-20) dvrndo miihiim todbir
lotino idxalina yiiksok gmriik riisumlalor planladrlmd. Hkumotin iqti
rnn totbiqi) vo istehsalin genilondirilsadi platformasinda aqrar mosolo xiisu
mosi moqsodilo xiisusi dvlot todbirlori
si yer tuturdu. slahatlar hoyata keir(miivafiq mohsullarm yetidirilmosi
mok n bir neo qanun layihosi hazirn xam torpaqlann okin dvriyyosino
colb edilmosi, irriqasiya todbirbrinin
lanmd. Bu qanun layiholorindo xiisu
hoyata keirilmosi, iibrin yrodilmsi
si torpaq miilkiyyotini lov etmok deyil,
n xiisusi qurumlarn yaradilmasi
istifadosiz torpaqlan ovozsiz vo ya ovo-

zi donilmokb kondliloro paylamaq no

zordo tutulurdu. M lkbrin yerlodiyi
torpaq saholori iso satilmamah vo yal
niz icaroyo verilmoli idi. Istifadosiz torpaqlarn msadirosi ohor otrafinda
kond tosorriifatina yararli torpaqlara
da aid edilirdi. Homin torpaqlar dvlot
torpaq fondunun soroncamina verilirdi. Sahiblorindo saxlamlacaq torpaq
sahosi normas oraitdon asl olaraq,
kond yerlori n 7 50 desyatin (toxmi
non 7,6 54,6 ha), ohor yerlori n
1,5-12 desyatin (toxminon 1,6 13,1 ha)
idi. Meo torpaqlan tamamilo msadiro edilirdi. Nozordo tutulan todbirlorin
hoyata keirilmosi iin yerlordo qoz
vo rayon komissiyalarmin yaradilmasi
moqsodouygun hesab edilirdi. Meobr,
yerin toki, sular, torpaq komitolorin
soroncamina verilmi xozino, xanda,
sahibkar torpaq, qlaq vo yaylaqlai
Muan, M il vo Sordarabad (oru
llorinin mkollfiyytli torpaqlai
suvarma vo qurudulmaq iiiin nozord
tutulmu torpaqlar, torpaq komitolo i
torofindon tosorriifat ehtiyaclar ii
istifado edilon torpaqlar, xiisusi t:
sorrfat ohomiyyoti kosb edon torpai
lar ohali arasmda bldrln toi
paqlar sirasina daxil olunmurdi
Ciimhuriyyot hkumotinin aqrar isla
hat proqrami vo qanun layiholori par
lamentin bir ox iclaslarmda mzaki
olunub qorar qobul edilso do, Aprt
ial (1920) bu todbirlorin hoyata
irilnosino mane oldu.
Kond tosorriifatmin borpasi 1928 ilo
kollektivlomo balananadok davam e1
mi, osason bazar sistemi orivosinc
hoyata keirilmidi. Aqrar sekton.
morkzldirilmi planladrma holli
totbiq edilmirdi. sas sosialist yenibd
rilmosi'olan torpaqlann kondliloro pa\
lanmasi istehsalin son noticolori
stimullar giicbndirorok, lkodo aqn
borpann srotlondirilmosin vo hot t
bazar tobbbrinin yiiksok olduu sah.
lordo do artima yol amd. Rosmi st;
tistikaya gro, 1928 ildo taxil istehsal
nin hocmi 1920 ib nisboton 389.9 min
vo ya 1,9 dofo, pambiq istehsalinin hoc
mi iso 1921 ib nisboton 53,3 min t artiq
olmudu. 1920-28 illordo kond tosorriifatinda ot istehsalinin hocmi (kosilmiki ib) 5,1%, siid istehsalinin hocmi
iso 14,8% artmd. Heyvandarlqda ba
sayinin artim tempi daha ox yksolmi,
1928 ildo iribuynuzlu mal-qara sayca
1921 ildokino nisboton 33,5%, qoyun vo
keilor iso 2,3 dofo oxalmd.

1940 ildo 1125,8 min ha idi. Bu yksoli

Torpaa sahiblik vo torpaqdan istiosason texniki bitkibrin, ilk ovvol pam
fado formalarnda doyiikliklor aqrar
sektorda homin dvrdo mvcud olan is
biq vo yem bitkilorinin hesabma idi.
tehsal vo bazar infrastrukturunun dagiMeyvo-torovoz vo kartof okini saholori
dilmasi ilo deyil, yeni oraito uyunladxeyli artmd.
rlmas ilo mayiot olunmdu. Lakin
Kond tosrrfat istehsalmda to1928 ildon hoyata keirilmoyo balanan
nozzl ortlondiron ikinci miihiim amil
k.^nd tosorriifatmin kollektivlodirilmosi
aqrar transformasiyalar gediindo yara
tokamiil prosesini kkl surotdo pozdilan yeni tosorriifat formalari orivomudu. Kollektivlomo mahiyyot etibasindo golirlorin formaladrlmas vo
rilo aqrar sferada bazar sisteminin dabldrlmsi qaydalarnn istehsaldmas vo bu sferada morkozldirilmi
larin daha mohsuldar omoyo oxsi mad
pkuladrma sistemino uyun foaliyyot
di maraqlarmi tomin etmomosi idi.
m. umizmlorinin yaradilmasindan ibaKond tosorriifatmin saholorarasi miibar idi Bu proseso kond tosorriifatmin
dilodo yiiksok dorocodo qeyri-ekvivalentb . pasinin tam baa atdrlmad bir
liyo moruz qalmasi noticosindo koskin
azalan kolxoz golirlorinin qaliq prinsipi
litdo balanmd vo yaradilan kol\ sektoru oslindo morkozlodirilmi
osasmda bliinmosi ictimai tosorriifat m inkiafna kondlinin maran
Y ladrma sisteminin iizvi vasitosino
(, lirdi. Aqrar sektorun totbiq edilon
sndrrd. Aqrar tonozziilo sobob olan
digor osas amil aqroservis sferasinda
5 . foaliyyot sisteminin zndon ovv !ki bazar sistemi ilo tarixi-genetik baartiq ovvollor formalam strukturlarm,
1 >i yox idi vo buna gro aqrar to- ciimlodon kond tosorriifati mohsullarinn tdark vo email infrastrukturu
lld pozulmalar ortbndirdi. Tornun kollektivbmo noticosindo dadlP jlarm, istehsal alotbrinin, mohsul vo
leyvanlannm kondlilordon alinaraq,
masi idi. Bu sferada morkzbdirilmi
planladrma sistemi orivosindo yara
xozlarn blnmoz fondlarina veosi ilo kondlinin mlkiyyotdon mohdilan yeni vasitolor aqrar istehsalin
l l edilmosi noticosindo onlarm tornoticolorinin yaxladrlmasma somo
qla vo digor istehsal vasitolori ib sor- roli tosir gstormok vasitolorino malik
i i birbmosino son qoyuldu. Bunlar
olmamd.
i z nvbosindo aqrar istehsalin inkiBiitiin bu gstorilon amillor bilavasi
stimullarmi osasl okildo zoiflotdi.
to kollektivlomonin gediindo kond to
' ni foaliyyot oraiti btvlkdo aqrar
sorriifati istehsalmda enmolori vo tos rada olverisiz voziyyot yaradaraq to- nozziilii ortbndirmidi. Statistik molu. ziilii ortlondirdi.
mallar 30-cu ilbrin sonlannda, pambiq
1928-32 illordo taxil istehsalinin hoc- istisna olmaqla, biitiin osas bitkiilik
i
829,9 min f-dan 617,1 min /-a
mohsullan istehsah hocminin kiitlovi
c. .,orok 25,6%, kartof istehsah iso 91,5 kollektivlomonin balancnda olan
! 1 -dan 61,7 min t-a enorok 32,6%
soviyyoyo atdrlmadjm; .siibut edir.
md. 1928-34 illordo (miivafiq illoHomin dovrdo ancaq heyvandarliq
l
ovvolino olan molumatlara gro)
mohsullan istehsalmda mahido edilon
artim osason kollektivlmonin kond torbaycanda iribuynuzlu mal-qaranm
206,1
min ba vo ya 15,5 % , qoyunsrrfatnm homin sektorunu qismon
ohato etmosi ilo bal olmudu. Kiitlovi
v keilorin savi iso 1177,3 min ba vo ya
kollektivbijmodon sonra da mohsuldar
(' ,3% azalmd.
Azorbaycanda ilk kolxozlar 1921 ilheyvanlann bir hissosi inkiaf iin zo
(1 tokil olunmudu. Birinci beilliyin
ruri stimullarm foaliyyot gstordiyi oxsi
O' /olbrindo respublikada 145 kolxoz
yardm tosorriifatlarda qalmd. 1940
\ idi. 1936 ildo kondli tosorriifatlannm
ilin sonuna iribuynuzlu mal-qaranm
55,4%-i. qoyun vo keilorin 47,7%-i ox/4- kolxozlarda birlomidi. Artiq
1 39 ildo kondli tosorriifatlannm 97,1%-i
si tosorriifatlarda olmu vo homin ildo
kolxozlara daxil edilmidi, okin saholo
otin 70%-i, sdiin 77,7%-i bu sektorda
rindo iso bu gstorici 99,2% idi. Azor
istehsal edilmidi.
baycanda birinci vo ikinci beillik il
Azorbaycanda aqrar inkiaf soviyyo
brindo kond tosorriifatmin osas saholosinin aa dmosi 40-c illordo do da
rini pambql, heyvandarl, iizmvam etmidi. Buna sobob bir torofdon
iily, bal, subtropik bitkiiliyi
1941 45 illordo lkonin mharibdo itiohato edon 50 sovxoz tokil olunmudu.
raki, digor torofdon iso morkzldirilkin saholori 1921 ildo 539,5 min ha,
mi planl sistemin aqrar inkiaf iin

zoruri stimullara malik olmamasi idi.

B sistem orivosindo osas vasito kimi
totbiq edilon inzibati raqlar vo tosorrfatlara qeyri-ekvivalentlik prinsipi
ilo gstorilon texniki xidmot osasmda,
pambqlq istisna olmaqla, digor saholordo ciddi iroliloyi oldo etmok miimkiin
olmurdu. Ar vergi yiikiiniin totbiqi iso
oxsi yadm tosorrfatda dinamik inkiafa imkan vermirdi. Bununla olaqo
dar 40-50-ci illori ohato edon dvrdo do
bir sira osas kond tosorriifati mohsullarinin istehsalmda Azorbaycanin payi vo
homin mohsullarm adambana diion
hocminin xeyli azalmasi davam etmidi.
Pambiq iizro nisboton yiiksok, yun iizro
iso zoif aqrar inkiafda yaranm problemlor kond tosorrfatnda morkozlodirilmi planladrma sistemindo
islahatlann hoyata keirilmosi zoruriliyini ortlondirirdi. Belo islahatlar
aparlmasna SSR-do 1950-ci ilbrin
birinci yarsndan balanmd. Mahiyyot etibarilo homin islahatlar (oxsi
yardm tosorrfat/arm vergi yknn
yiingllodirilmsi, kond tosorriifati
lexnikasinin kolxozlara verilmosi, pul
la mok domivnn ttbiqi, kmi \^yrfatnm dvlot maliyyobdirilmosinin
gclondirilmosi vo s.) aqrar sektorda
inkiafa olverili orait yaradlmasna,
inkiafn stimulladrlmasna ynoldilmidi.
Miiharibo ilbrindo (1941-45) res
publikada kond tosorriifatmin osas moqsodi ordu mi vo ohalini orzaq mohsullan
ib tomin etmok idi. 1940 ib nisboton
1943 ildo taxil okini sahosi 149,8 min lia
genilndiMi.
dnli-paxlal mhsllnrn istehsah 541
min t, pambiq 64,7 min t, tiitiin 4 min t,
kartof 81,4 min /, meyvo vo gilomeyvo
30,6 min t, iiziim istehsah 43,9 min t tokil etdi.
Miiharibodon sonraki illordo okin saholori genilndirilms do. kond tosorriifatinda istehsalin miioyyon artimina
nail olundu. 1966-69 illordo orta hesab
la ildo 707 min / taxil, 326 min / pambiq,
353 min / torovoz, 120 min / kartof, 64
min t meyvo, 202 min / iiziim. 9 min t yal ay yarpa istehsal edilirdi.
1955
ildo okin saholori 1,27 mln. ha
tokil edirdi: onlardan taxllq vo donli-paxlali bitki okini - 101 min ha\ texniki bitkiilik - 200 min ha, ciimlodon
pambqlq
196 min ha; meyvoilik,
torovozilik vo kartofluq 326 min ha;
yemilik 450 min ha idi. Azorbaycan
da aparilan islahatlar aqrar inkiafa da

z tosirini gstormidi. 60-80-ci illordo

kond tosrrfatnn oksor saholorind
irlilyilr srotlonmi vo bir sra mohsullar (osason heyvandarlq mhsullar)
iizro Azrbaycann dnya istehsalmda
pay xeyli yksolmidi. Bu illordo lkodo
adambatna knd tosrrfat mohsullarnn istehsal v bzi mhsllar ardcl
olaraq artmd. Homin dviordo mmn aqrar inkiaf soviyyosinin artmas
meyli yaranmd. Noticodo, 80-ci ilbrin sonunda Azorbaycan adambana
taxl v t istehsalinm hcmin gr
orta diinya gstricisindn gei qalsa
da, texniki bitkilr, sd vo yumurta
iizro mvafq gstoricilori qabaqlamd. Mohz Heydr liyevin Azorbaycana rohborlik etdiyi homin dvrlordo
knd tosorriifatmin mvcud saholori
inkiaf etdirilmoklo yana, tobii iqlim
potensialmdan elmi v daha smrli
istifado sasnda yeni saholorin (aylq, sitrus meyvilik) formaladrlmas da hyata keirilirdi.
Heydor liyevin Azorbaycana roh
borlik etdiyi dvrd (1969-82) iqtisadiyyatn ikinci mhm sahosi olan kond tosorrfatnn inkiafnda da ox byk
nailiyyotlor oldo edildi. Molum olduu
kimi, Azorbaycanda kond tsrrfatna
yararl torpaqlar nisboton mohduddur.
Onun orazisinin yalnz yarsndan bir
qodr art kond tosorriifatina yararl
torpaqlardr. Respublikanm iimumi
orazisinin 31,1%-i yay-q otlaqlar vo
bionoklorin payna ddyndon, okinilik n yararl torpaq saholori daha
az olmaqla, orazisinin comi 20,8%-ini
tokil edir. Bu oraitd okinilik vo heyvandarlm istehsaledici imkanlanm vo
somorosini yiiksok dorocodo artirmaq
iin kond tosorriifatinda mohsuldar
qiivvolorin mmkn ehtiyatlarindan
tam vo hortorofli istifado edilmosinin
ohomiyyoti xiisusilo bykdr. Bunun
n ilk nvbodo respublikada kond tosomifatimn ayn-ayri saholorinin onlar
n daha ox olverili torpaq-iqlim vo
tobii-iqtisadi zonalar iizro somoroli ixtisasladrlmas vo tomorkiizlmosi tolob
olunurdu. Respublikada bu istiqamotdo
miixtolif vaxtlarda cohd vo toobbiislr
olsa da, kond tsrrfat istehsah artiminin bu holledici amilindon istifado edilmirdi. 70-80-ci illordo Azorbaycanda
kond tosorriifatnn byiik uurlarnm
tomolindo mohz bu balca ortin dzgn
qiymotlondirilib istifado edilmosi vo
griilon miihiim ilor dururdu. Noticodo,
respublikanm bu vo ya digor zonasnn

kond tosorriifatmin mohz bu oraito da

ha ox uyun golon saholorinin dorin ixtisaslamas hoyata keirildi. 1970 ildo
respublika rayonlarmin 29-u pambiqlqla, 25-i ttnlklo, 1985 ildo iso
18-i pambqlqla, 16-s ttnlkl
mol olurdu. xtisaslam rayonlarda
istehsal hocmi hor il artirdi. Bu dvrdo
kond tosorriifatmin diinyada yayilma
areali xeyli mohdud olan saholorinin inkiafma stnlk verilmosi respublika
nm tobii-istehsal imkanlarma tam uyun goldiyindon, onlarin iimumi mohsuldarl da xeyli yiiksoldi. Belo ki,
198 i 85 illordo bitkiilikdo istifado edi
lon kond tosorriifatina yararli torpaqlarm hor hektarmdan istehsal olunan or
taillik iimumi mohsulun hocmi, heyvandarla nisboton 5 dofo artiq olmudu.
Noticodo, kond tosorriifatina yararli torpaqlann homin dvrdo comi 33%-o qodorini istifado edon bitkiilik sahosi
kond tosorriifati iimumi mohsulunun
71%-o qodorini verirdi. kilon yem bitkilori saholorini do daxil etmoklo zaman qalan 65% kond tosoriifatina yararli torpaq saholorini istifado edon vo indikindon xeyli yiiksok mohsuldarla ma
lik olan heyvandarliq iso iimumi mohsu
lun ancaq 29%>-o qodorini istehsal etmidi. Bundan baqa, kond tosorriifatmin
byiik nailiyyotlorindo Azorbaycan oraitindo miistosna ohomiyyot kosb edon
oxlu su tosorriifati qurular, meliorasiya vo irriqasiya obokosi yaradilmasi
vo kanallar okilmosi hesabina suvarilan
okin saholorinin toqr. 30%-o qodor artinlmasi, suvarma oraitinin xeyli yaxladrlmas byiik rol oynamd.
Bu dvrdo istehsalm elmi osaslarla
intensivlodirilmosi soviyyosinin yksoldilmosi sahosindo apanlan kkl tokmillodirmo kond tosorriifati mohsullan istehsalinm artinlmasim, dorin islahatlar
soviyyosindo hoyata keirilon zoruri tod
birlor iso onun grnmomi toroqqisini
tomin etmidi. Azorbaycanda kond tosorrfatnm inkiafmda yksoli morholosi olan 1970-85 illordo inteqrasiya ola
qolori genilondirilmi, kolxoz vo sovxozlarla yana, tosorrfatlararas kooperativlor inkiaf etdirilmi, zmlk, pambqlq, baramalq, heyvan
darliq saholori n gcl emal sonayesi
formaladrlm, orablq sahosi xeyli
inkiaf etmidi.
1981-85 illordo sahonin iimumi moh
sulu 1966-70 illorin orta gstricilorin
nisboton 2,5 dofo artdi, taxllqda is
tehsal 1,7 dofo artaraq 1,240 min /, toro-

vozilikdo 2,4 dofo artaraq 891 min /,

pambqlqda 2,2 dofo artaraq 707 min
t, ttnlkd 2,7 dofo artaraq 57 min
/, aylqda 3,2 dofo artaraq 29 min /,
meyvoilikdo 3,8 dofo artaraq 318 min t,
zmlkdo 7,9 dofo artaraq 1829,2
min I oldu. Hom do kond tosorriifatinda
byiik dn yararli torpaq saholorinin
sabit qalmas oraitind, onlardan daha
somoroli istifado edilmosi osasmda ba
verirdi. 1981-85 illordo hor min hektar
kond tosorriifatina yararli torpaq sahosi
hesabi ilo 623 min rubl hocmindo moh
sul istehsal edilmidi ki, bu da 1961 70
illorin orta gstricisindn (244 min
rubl) 2,6 dofo ox idi. Bitkiilik sahosin
do kond tosorriifatmin istehsal giicii vo
iqtisadi somorosi daha yiiksok olmusdu.
Istehsalm byiik hocmdo artimi heyvandarln biitiin saholorindo do ba vermidi. Kond tosorriifatmin biitiin saholo
rindo olan iroliloyilor Azorbaycan kondinin sosial-iqtisadi simasim kkiindon
doyidirdi, lko btvliikdo aqrar-sonaye respublikasna evrildi. Aqrar sa
hodo iimumi yiiksok artm meyli onun
bir sira miihiim saholorinin inkiaf so
viyyosino gro Azorbaycam SSR vo A v
ropa lkolori miqyasnda ox ohomiy
yotli istehsal morkozlorindon birino evirmidi.
Azorbaycan iqtisadiyyatnn 70-80ci illordoki misilsiz yksolii istehsalm
bir-biri ilo qarlql six olaqosi olan
biitiin saholorinin homahong uzladrlaraq inkiaf etdirilmosi sayosindo bas
vermidi.
SSR iqtisadiyyatnda 1980-ci illorin
ortalanndan balayan neqativ meyillor
respublikanm kond tosorriifatinda
uzunmiiddotli tonozziiln omolo golmosino sobob old. Dalq Qaraba mnaqiosi iso respublikanm iqtisadiyyatina da
ha giicl zorbo vurdu. stor bitkiilik, istorso do heyvandarliq mohsullarmm is
tehsal hocmi get-gedo azalmaa balad.
mohsuldarlq gstoricilori xeyli aa
dd.
Azorbaycanm iqtisadi inkiafnm
mhm strateji istiqamotlorindon olan
pambqln, zmlyn, ttnlyiin, ayln, baramaln vo b. mii
hiim kond tosorriifati saholorinin inkiafina bigano miinasibot respublika iqtisadiyyatnn inkiafna gclii monfi tosir
gstodi. Bu cohotdon zmlk saho
sindo yaranm voziyyot daha acinacaqli
idi. Belo ki, digor saholorin borpasi tez
liklo vo nisboton daha az vosait sorfi ilo
mmkndrs, zmlk oxlu vosait

Cdvl I
Kod tosorriifatmin bt tosorriifat kateqorivalar zro 1913,1940 vo 1961-2005 illordo mohsul istehsah, min t

llr

Mohsullar
1913
Taxil, comi
Pambiq
Ttn
K artof
Torovoz
rzaqlq bostan
bitkilori
Vleyvo vo gilmeyv

j zm
ay
t (ksilmi kid)
Sd
Yumurta (mln. adjd)
Yun (fiziki kid)

19611965

1940

19661970

1971
1975

19761980

19811985

19861990

19911995

1996
2000

20012005

828,7
440,8
37,4

1149,5
627,5
52,6

1239,8

1175,1
644,4
57,8

1158,4
343,7
37,4

1146,8
140,0
13,4

2110.9

706,7
57,0

114,4
530,4

151,1
835,3

189,8
890,7

185,1
880,4

158,8
551,0

322,7
603,9

816,6
1028,2

65,1
135,7
466,4
11,7

77,7
230,6
1008,0
18,0

84,2
317,5
1829,2

65,5

49,1

131,1

339,4

378,7
553,3
20,4

127,5
737,5
659,1
10,3

105,0
841,4

391,2
150,8
1,9
97,9
939,2

527,3
66,0

104,2
574,9
495,9
8,7

423,2
1299,1
33,0
181,8

660,9
9,5

509,5
10,1

485,9

567,2

571,6

710,5

64,0

154,2
5,4

293,8

327,7

11,9
111,0
216,6

21,2
122,5
364,5
62,4

114,7
81,1
0,2

56,3
65,6
87,4
6,7

39,6
202,5
94,1
4,1

41,0
274,5
158,4
4,2

80,0
397,2
306,5
8,3

1,0
37,9
-

81,8
63,4
40,4

50,0

82,8
232,0
9,2
85,8
465,6
361,8
7,9

29,2
157,3
896,6
871,3
11,1

1037,1
1034,4
11,1

119,2
6,9

1,1
133,3
1165,4

700.6
12,2

Cddvdl 2
kin saholorinin vo kond tosorriifati mohsullan istehsalinm
1913 il soviyyosino gro dinanikas

Mohsul istehsah, %-h

kin sahosi
llr
1913
1921

min ha
961,9
600,0
1021,0
1170,5

%-h
100,0

1928
1932
1940

1124,1

62,0
106,0
122,0
117,0

1945

1066,9

1950
1960
1970
1980
1990
1991

1057,3
1292,3
1196,0
1263,9
1462,5
1472,8

2000
2005

1041,5
1327,9

bitkiilikd
taxil, comi
100,0

pambiq
100,0
-

171,0
-

87,0
-

heyvandarliqda

kartof
100,0
-

241,0
-

111,0

117,0
111,0

241,0
101,0

216,0
215,0

110,0

108,0

443,0

314,0

134,0
124,0
131,0
152,0

571,0
524,0
1177,0
848,0
843,0

302,0
343,0
454,0
489,0

153,0

149,0
149,0
234,0
291,0
277,0

108,0
138,0

317,0
438,0

143,0
307,0

tolob edir vo bar vermosi iin bir neo il

vaxt tolob olunur. Kemi sovet rohbor
lorinin ermoni moslhtilrinin fitno-fosadli hiylosi ilo Azorbaycanda zmlyn inkiafna vurulan ar zorbolor no
ticosindo onun sahosi 1985 ildoki 268
min ha-dan 1990 ildo 181 min ha-ya qo
dor azaldi. Sonralar da zmlk-orablq istehsal kompleksinin miistoqil
Azorbaycanm milli iqtisadiyyatinm tookklnd miihiim ohomiyyotini dork
etmoyonlorin toqsiri zndon iiziim ba-

iiziim

ot

100,0

siid

100,0

yumurta

100,0

100,0

yun
100,0

162,0

104,0

88,0
162,0

82,0
84,0

183,0

200,0
237,0
351,0

168,0
83,0

102,0

116,0

117,0
215,0
185,0
261,0
273,0
266,0
320,0

475,0

703,0
2963,0
2393,0
2251,0

443,0
388,0

393,0
479,0
468,0

112,0
354,0
438,0
766,0
1047,0
1018,0

1237,0
2858,0

154,0
159,0

274,0
378,0

509,0
618,0

577,0
929,0

larnn sahosi 1993 ildo 140,1 min ha-ya

enmidi. Buna bonzor voziyyot aylq,
zeytunuluq vo b. saholordo do yaranmd.
SSR dalanadok Azorbaycanda
kond tosorriifati mohsullan istehsalinm
dinamikasi 1-ci vo 2-ci codvollordo verilmidir.
Miiasir mrhl. Dovlot miistoqilliyinin borpasindan (1991) sonraki ilk illor
do lkodo yaranm qeyri-sabitlik, Dalq Qaraba miiharibosi, kemi mtt-

136,0
118,0
211,0
236,0

110,0

256,0

fq respublikalar arasndak inteqrasiya

olaqolorinin qrlmas, idaroetmo orqanlarnda rohbor iilorin soritosizliyi aq
rar sahodo bhran daha da dorinlodirdi. Banklararas krmo omoliyyatlarinin mmkiinszly, kond tosorriifati
mohsullan haqqmin mossisolor vaxtnda donilmomosi, kond tosorriifatina
sormayo qoyuluunun azaldlmas, kreditlorin mohdudladnlmas, kredit faizlorinin yiiksok dorocodo moyynlodirilmosi vo inflyasiyamn srotlonmosi

kond tosorriifati mohsullari istehsallarinda maddi mara azaldir, inzibati

idaroetmo metodlar oxsi tobbsn
qarsn alrd.
1990-ci illorin ovvollorindo bir sira
obyektiv vo subyektiv amillorin biitiin
iqtisadiyyati, ciimlodon aqrar sahoni
tonozziil voziyyotino salmasi noticosindo
kond tosorriifati mohsullari istehsalimn,
eloco do emal sonayesi mohsullarinm
hocmi ildon-ilo azalm, 1996 ilo qodor
istehsalm iqtisadi somoroliliyinin tonzimlonmosi qeyri-miimkim olmudu.
Belo ki, 1990 ilo nisboton 1997 ildo xam
pambiq istehsali 4,3 dofo, ttn istehsali
3.5 dofo, torovoz istehsali 2,0 dofo, meyvo istehsali 9,8 dofo, zm istehsali 8,2
dofo vo yal ay yarpa istehsali 19,2
dofo azalmd. B dvrdo emal sonayesi
mossislorindo istehsalm azalmasi daha
siirotlo getmidi.
Yaranm voziyyotdon xmaq n
btiinliikdo lko iqtisadiyyatimn bazar
mnasibotlori oraitino uyunladrlmas, kod tosorrfatnda sahibkarln
hor vasito ilo dstoklonmosi golocok inkiafn strateji istiqamoti kimi moyyonlodirildi. Bundan tr aqrar islahatlarnn srotlondirilmsi, onun hquqi
saslarmn yaradilmasi zoruroti ortaya
xmd.
Azorbaycan Respublikasinda aqrolizinqin inkiaf lko Prezidentinin 23
oktyabr 2004 il tarixli Aqrar blmod
lizinqin genilondirilmosi sahosindo ola
vo todbirlor haqqinda soroncami vo
onun icrasi ilo baldr. Soroncama osa
son ilkin morholodo sohm nozarot paketi
btnlkdo dvloto moxsus Aqrolizinq Aq Sohmdar Comiyyoti yaradilmdr. Soroncamda on geci 5 il miiddotio qaytarlmaq orti ilo 2005 vo 2006 illor iizro dvlt bdcosindon 2,5 mlrd.
manat vosaitin ayrilmasi, eloco do lizinq
yolu ilo respublikaya gotirilon kond to
sorriifati texnikas. man vo avadanliqlarn idxal gmrk rsumlarmdan vo idxal zamam olavo doyor vergisindon azad
edilmosi nozordo tutulmudur. Aqrolizinq aqrar bazar infrastrukturlarmin
formalanndan biridir, avadanhqlann,
man vo mexanizmlorin, btvlkdo
kond tosorriifati texnikasimn oldo edilmosino ynoldilon investisiya qoyulularn, texnikanm doyorinin hisso-hisso
donilmsi vo sonradan onun istehsalda qalmasi yolu ilo icaro mnasibtlrini
zndo oks etdirir.
Aqrar islahatlann edii vo onun nticlri. Miistoqil Azorbaycan Respubli-

nin 20 qorar vo soroncami qobul edilmikasinda aqrar islahatlara 6 aprel 1992 il

dir. Kond tosrrfatnda uurla balanan
don balanmd. Homin tarixdo Naxi
islahatlar mohz bu qanunlara sykonmivan M R A li Moclisindo Naxivan
di.
Aqrar islahati hoyata keirmok n
MR-do zororlo iloyon kolxoz vo sovxozvo onun realladrlmasnda bilavasito calarn lov edilmosi vo onlarm osasinda
vabdehlik dayan Dvlot Aqrar slahat
oxsi tosorrfatlarn yaradilmasi haqqinKomissiyasi vo onun yerli rayon bolori
da qorar qobul edildi. vvolco Culfa
yaradlmd.
rayonunun Gal vo urud kondlorini
ohato edon Azorbaycan sovxozunun
1996
ilin sonuna kolxoz vo sovxozlar
tamamilo lov olundu, onlarm torpaq
torpaq vo omlak payi konddo yaayan
ohali arasinda proporsional okildo bsaholori vo omlaki kondlilor arasinda blnd. Sonra iso Naxivan MR-in digor
ldrld. Bu dvrdo respublikadak
rayonlarmda da bu proses hoyata kei5605 kond tosorriifati miiossisosinin
rildi vo 3-4 il orzindo mal-qara vo qo86,5%-i zol miiossisodon, ciimlodon
yunlarm sayi 2 dofodon ox artdi.
76,8%-i kondli-fermer tosrrfatndo i
1993
ildon sonra Azorbaycan hku-ibarot idi. 1997 ildon dvlot vo kolleki
noti mlakn, torpan zollodirilmsi,
kond tosorriifati miiossisolori daha siirot
torpan konddo yaayan vo bu sahodo
lo zollodirildi, yeni zol tosorriifat fo;
iloyonlor arasinda paylanmasi ilo olaqo
malan, termer vo digor sahibkar tosoi
dar todbirlor grmoyo balad. Sonraki
riifatlan yaradildi.
illordo qiymotlor liberalladrld, zol Azorbaycan Respublikasinda 199
ldirmo prosesi geni viisot aldi, orzaq
98 illordo dvlot miilkiyyotinin zollo:
vo maddi-texniki resurslar bazanndaki
rilmosinin Dvlot Proqrami ema;
vo ixracat omoliyyatlarmdaki mohdunayesi vo kond tosorriifatmda >i< \
diyyotlor aradan qaldrld. lkodo 1993
gstoron miiossisolorin zolldiril
n hiiquqi baza rolunu oynam
ilin ikinci yansindan sonra hoyata keiBtn bunlar aqrar sahodo bazar m
rilon ardcl vo moqsodynl kompleks
sibotlorinin vo sahibkarln inki; i
todbirlor noticosindo aqrar sahodo is
xiisusi diqqot yetirildiyini no okn;;
tehsalm azalma meylinin qars xeyli
alindi, iqtisadiyyatin bir ox miihiim
Respublika Prezidentinin imzaladi
saholorinin bazar mnasibotlori yolu ilo
Dvlot nozarot sisteminin tokmillrv
inkiaf etdirilmosinin mhkom vo etirilmosi vo sahibkarln inkiaf sahosi,
barli tomoli qoyuldu. Hominin kond
do sni maneolorin aradan qaldinlm
tosorriifatimn makroiqtisadi gstoricihaqqinda (02.01.1999), Azorba;
lori 1996 ildon balayaraq artimla
Respublikasinda sahibkarln ink
mahido olundu.
fna dvlot himayosi sahosindo o!.:
1995
ildo respublikada ilk dofo toro-todbirlor barodo (10.09.2002), S;i
vozilikdo, meyvoilikdo, kartofuluqda
karln inkiafna mane olan mik;
vo sfr zmly sahosindo todariik
lolorin qarsnm ahnmasi haqqn
zro dvlot sifarii dayandrld vo azad
(28.09.2002). Azorbaycan Respu
sat totbiq edildi. Taxl, mal, qu vo
kasnda kiik vo orta sahibkarhn
qoyun oti iizro sifarilorin hocmi azaldlkiafnn Dvlot Proqrami (2002-21
d vo 1997 ildon btn mohsullarn qiyillor) nin tosdiq edilmosi baroi
moti sorbostldirildi. Kond tosorrfat- (17.08.2002) vo digor formanlan din
nn idaroetmo strukturunda da ciddi
torofindon sahibkarln inkiafna g i
doyiikliklor ba verdi. Aqrar islahatlato ilon qay idi.
rn osaslar haqqinda (1995), Sovxoz
Aqrar sahodo kklii iqtisadi islah;
vo kolxozlarn islahat haqqinda
lara balanmas n normativ-hiiquqi
(1995), Torpaq islahat haqqinda
bazamn yaradilmasi, bu osasda da sov
(1996) Azorbaycan Respublikasi qanun- xoz vo kolxozlarn zol sahibkarliq qurumlarma evrilmosi. torpaq islahatinin
larimn, Azorbaycan Respublikasinda
hoyata keirilmosi, omlakin zollodiril1995-98 illordo dvlot miilkiyyotinin
zollodirilmosinin vlot Proqrami , mosi, yeni miilkiyyot vo tosorriifatlq
Azorbaycan Respublikasinin Torpaq
formalarinin inkiaf etdirilmosi, sahibkarln inkiaf n geni orait yara
Mocollosi , zollodirmonin ikinci
dilmasi, mohsulun sat kanallannn oDvlot Proqram nn qobul edilmosi
aqrar islahatlann hiiquqi osasini qoydu.
xaldlmas vo s. iqtisadiyyatin digor sa
mumiyyotlo, bu dvrdo islahatla bal
holorino nisboton kond tosorriifatmda
14 qanun, Respublika Prezidentinin 13 bazar mnasibtlorinin daha siirotlo forforman vo soroncami, Nazirlor Kabineti
malamasna imkan yaratmdr.

Cddvl 3
Kond tosorriifati miiossisolori vo fordi sahibkar tosorriifatiarnun sayi

lbr

Kollektiv
miiossisolor

1997

6287

1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005

Fordisahibkar
tsorrfatlar

Istehsal
kooperativlori

Kiik miiossisolor

944

5671

5203
1905

1078
87

3721

1933
500

3613

1757
1043

55
51

3248
2604

2589

1022
1164
1215
1191

icaro miiossi
solori

2607
2661

2681

Fiziki oxslor
(ailolor)

Digor k.t.
miiossisolori

1917
824

291763

230

622560

758

250

482

516

182
168,
157
165

458
408

769363
818786
838233

363
378

857627
866698

304

844530
844979

143
594

164

156

ildon torpaq mlkiyytino dv-aqrar islahatlar noticosindo lov olunmu vo ial altinda olan rayonlarin to
sorriifat subyektlorinin borclan haqqinda Qanun (2000), 1999-2000 illordo
Azorbaycan Respublikasinda aqrar islahatlarm dorinldirilmosi vo kond tosorrfatnda sahibkarln inkiafma kmoklik gstorilmosino dair Dvlot Proq
rami , Azorbaycan Respublikasinin rS3,2 mln. manatliq hissosi (98,9%)
/llodirildi. zollodirilmsi nozordo zaq Tohliikosizliyi Proqrami (1999) kond
lulan 1695,1 min ha (19,6%) kond to- tosorriifatimn golocok inkiafnda miihiim
rriifatma yararli torpaqlarm 1393,3 ohomiyyot kosb etdi. 2004 08 illori ohato
Iin ha-si (99,8%-i) xiisusi mlkiyyoto edon Azorbaycan Respublikasi regionlarildi. 4913,6 min ha (56,9%) torpaq rinin sosial-iqtisadi inkiaf Dvlot Proq
(ivlot mlkiyyotindo saxlamldi, 2032,7 rami tosdiq edildi. Proqramda aqrar
Iin ha (23.5%) torpaq iso yerli bolo- sektorda islahatlann srotlondirilmosi
iyyo orqanlarma verildi (2005). Tor- moqsodilo prioritet istiqamotlor miioyyon
aq payi alm ohalinin sayi 3420778 no- edilmi vo aadak todbirlorin hoyata
keirilmosi nozordo tutulmudur.
>r, ailonin sayi iso 869268 tokil etdi.
- kond tosorriifati mohsullarinm email
lkodo kollektiv miiossisolor, icaro
uossisolori. kondli (fermer) tosorriifat- miiossisolorinin inkiaf etdirilmosi;
-dvlot investisiyalannm osason isteh
n, istehsal kooperativlori, kiik msolor, fziki oxslor (ailolor) kimi sahib- sal miiossisolorinin borpasina, regionlarm
infrastruktur vo kommunal xidmot tomirliq formalan yarandi (codvol 3).
natnn yaxladrlmasna, sosial obyekt
Torpaqlarm paylanmasindan sonra
ohsul istehsalimn strukturunda da lorin inasna ynoldilmosi;
- kond tosorriifati istehsallarna vergi
^yi.ikliklor ba verdi. vvolki illordo
totillorinin totbiq edilmosi;
Iduu kimi, yeno do taxil, kartof, toro- aqrar-sonaye kompleksi mossisloz, meyvo vo ziim istehsalimn 96%on oxu ohalinin hoyotyam tosorrfat- rino, fermer tsrrfatlarma dvlotin ma
liyyo yardm proqramlarnn davam etdi
cirinda istehsal olunurdu (2005). Yalmz
.ambiq, yem bitkilori vo ay yarpa is- rilmosi, sahibkarliq foaliyyoti ilo moul
olmaq istoyon ohalinin mxtolif toboqoloehsalmda digor tsrrfatlq formalarino mikrokreditlorin verilmosi sxeminin
miioyyon rola malikdir. Heyvandarliq
Iiazirlanmasi vo bu sektorda layiholori
sahosi tamamilo zollodirilmi, mal-qamaliyyolodirocok mikrokredit banklanrann ox czi hissosi dvlot damazliq
nin, kredit ittifaqlanmn yaradilmasimn
miiossisosinin torkibindo saxlanmdr.
dostoklonmosi, kond tosorriifatmda bazar
islahatlar srotlondikc lkodo oxprinsiplorino osaslanan sigorta sisteminin
nvlii tosorrfatlq formalan da inkitokilinin stimulladrlmas;
af etmoyo balad. Aqrar sahodo isla-fermerlor torofindon yetidirilon mohhatlarn srtlondirilmosin dair bozi
sullann hom daxili, hom do xarici bazartodbirlor haqqinda Azorbaycan Res
larda satna dvlot torofindon hortorofli
publikasi Prezidentinin Formam (1999),
zolldiriln dvlot mossisolrinin,
dostoyin gstorilmosi, xraca Yardim
1998

tin inhisarh lov olundu, 2032 kol)/. sovxoz vo tosrrfatlararas mssinin torpa vo mlak zollodirildi.
jvlot torpaq kadastn, torpaqlarm motorinqi vo yerquruluu sistemi yaradil. Xiisusi mlkiyyt verilmosi nozordo
tulan 387,4 mln. manatliq omlakin

410
249
321

Fondunun, birjalarn, topdansat anbarlarinin, auksionlann yaradilmasi;

- baytar-sanitar, texniki nozarot, fitosanitar, toxumuluun vo damazliq ilorini dvlot torofindon dostoklonmosi vo
naliyyolod irilmosi;
- aqrotexservis xidmotlori obokosinin
yaradilmasimn dostoklonmosi;
- mvcud meliorasiya-irriqasiya sis
temlorinin borpasi vo yenidonqurulmasi,
yeni sistemlorin tikilmosi hesabina suvanlan torpaqlarm su tominatmin yaxladnlmas, torpaqlarm oranlamasnn
qarsnm ahnmasi, magistral kollektorlar vasitosilo or sularin maneosiz Xozor
donizino axdlmas;
- su atmazlmn aradan qaldinlmasi, bu moqsodlo yeni su anbarlarmin,
magistral kanallann vo digor su tosorriifa
ti obyektlorinin tikilmosi;
- torpaqlarm eroziyasna qar miiva
fiq todbirlorin hoyata keirilmosi;
- torpaqlarm rekultivasiyasi layiholorinin hazirlanmasi;
- torpaq kadastnmn hazirlanmasi;
-lkodo torpaq bazannin yaradilmasi;
- torpaq saholori zorindo miilkiyyot,
istifado vo icaro hquqlarmn rosmilodirilmosi proseduiiarmin sadolodirilmosi.
Aqrar sahodo somoroli idaroetmo sis
teminin yaradlmasn, aqrar blmonin
miiasir texnika ilo tochizat vo kreditlodirilmosinin evik okild tonzimlonmosini
tomin etmok moqsodilo Azorbaycan Res
publikasi Prezidentinin Aqrar blmodo
idaroetmonin tokmillodirilmsi todbirlori
haqqinda" vo Aqrar blmodo lizinqin
genilondirilmosi sahosindo olavo todbir
lor haqqinda soroncamlan (2004) imzalandi.
lkodo hoyata keirilon ardcl vo
moqsodynl kompleks todbirlor notico
sindo 1996 ildon balayaraq kond tosorrfatmn makroiqtisadi gstoricilorinin

Cdvl 4

C.dvl 6

1995-2005 illordo kond tosorriifatmin osas makroiqtisadi gstoricilorini dinamikasi

Kond tosorriifatmin iimumi mohsulunun artim dinamikasi

Digor
saholoro
gr, %-l

DM, mln.
manatla

lbr

Mol olan
ohali, nfrh

1995
1996
1997
1998

1112,8
1172,4
1071,3
1139,6

1999
2000
2001

1566,3
1517,2
1482,0

30,8
42.3
41,0
39,9

2002

1495,0

40,1

780,3
834,8

2003
2004
2005

1497,0
1502,7
1510,0

40,0
39,5
39,2

876,0
923,5
1081,5

2005 ildo 1995

ib gro artim

1,4
df

30,8
31,8
29,0

artimi mahid olundu. 2005 ildo kond

tosrrfatnda moul olan ohalinin sayi
1995 illo miiqayisodo 1,4 dofo, iimumi
daxili mohsul 2,0 dofo, kapital qoyuluu
9,2 dofo, osas fondlann doyori 11,5 dofo,
ortaayliq omokhaqqi iso 9,9 dofo artdi
(codvol 4).
Taxil, torovoz, kartof vo bostan bitkilorinin okin sahosi ovvolki illoro nisbo
ton xeyli oxald. 2005 ildo donli bitkilorin okin sahosi 1990 illo miiqayisodo
218,9 min ha vo ya 37,5%, torovozin 38,5
min ha vo ya 95,5%, kartofun 46,9 min
ha vo ya 3 dofo, bostan bitkilorinin okin
sahosi 21 min ha vo ya 3,3 dofo artdi. La
kin miiqayiso olunan dvrdo ttnn
okin sahosi 5,3 dofo, pambiq 2,3 dofo,
yem bitkibri 2,4 dofo, oxillik okmolordon meyvo bala 1,5 dofo, ay planta-

Bitkibr
kinlr, cami
Donli bitkibr
Texniki bitkibr
ciimlodon: pambiq
tiitiin
Torovoz bitkibri
Bostan bitkibri
K artof
Yem bitkibri
zm
Meyvo vo gilomeyvo
ay

540,2
681,5
632,0
618,3
687,9
751,0

2,0
dofo

Digor
saholoro
gro, %-h

Kapital
qoyuluu,
mln.
manatla

25,3
24,9
20,0
18,0
18,2
15,9
14,7
13,8
12,3
10,8
9,1

4,4
9,7
4,1
6,9
11,0

Digor
saholoro
gr ,%-h

sas
fondlar,
mln.
manatla
254,6
2227,2

1,9
1,5
0,5
0,6

2247,3
2203,9
2256,5
2611,4

6,5
8,3

1,2
0,7
0,7

17,2

0,8

2705,8

35,1
35,0
40,6

0,9

2743,4
2800,2
2917,4

2672,3

0,7
0,7

9,2
dofo

11,5
dolo

siyalan 4,6 dofo, zmlklr iso 18,9 do

fo azaldi (codvol 5).
Son illordo kond tosorriifati bitkilori
nin okin saholorindo yaranm struktur
doyiikliyi noticosindo kond tosorriifatina yararli torpaq saholorinin 39, l%>-i
dvlot mlkiyyotinin, 24,6%-i bolodiyyo
mlkiyytinin, 36,3%-i xiisusi mlkiyyotin payma dr, taxil, kartof, torovoz,
meyvo vo iiziim istehsalinin byiik okso
riyyoti ohalinin hoyotyani tosrrfatlannda istehsal olunur (2005).
Kondlordo dvlot miilkiyyotinin zollodirilmosi aqrar sektorda istehsallarn
vo mohsul istehsah hocminin artmasi ilo
noticolondi. 1992-95 illordo kond tosorriifatinda iimumi mohsul istehsalinin hoc
mi ildo orta hesabla 12% aa ddy
halda, bu gstorici 1996 ildon ilboil (1997

Digor
saholoro
gro, %-1

Ortaayliq
omokhaqqi,
manatla

20,9

12,5
17,9

14,3
14,4
13,5
13,3
14,4
12,7
12,1
10,8
9.6
8,6

713,4

58,6

41,4

233,6

83,3

16,7

479,8

46,6

1996

903,7

16,7

53,4

41,0

83,3

16,7

607,8
610,8

46,6

824,5

295,9
213,7

83,3

1997

58,6
59,0

41,4

36,9
44,3
52,0

50,5

1998

884,3

60,9

39,1

59,6

91,8

8,2

824,7

58,7

49,5
41,3

1999

37,6

88,8

55,9

44,1

41,8

23,9

74,6

11,2
25,4

908,6

2000

57,2
58,2

42,8

63,1

946,2
1060,7

1036,8

57,9

42,1

77,4
99,4

2001
2002

1179,9

60,9

22,9

123,6

2003

40,9

22,8
41,6

24,8

51,9
75,2

1157,0
1247,7
1324,9

39,2

60,9
59,1

65,0
48,1

60,8

1270,5
1366,5

39,1
39,1

61,2
60,1

38,8
39,9

2004

1476,6

59,2

40,8

63,2

20,6

79,4

1413,4

61,0

2005
'005 ildo
1995 ib

1732,1

57,1

42,9

68,9

20,3

79,7

1663,2

58,6

39,0
41,4

+2,4

+2,4

+2,5

-3,4

-13,9

+1,4
dofo

+3,5

+4,4

+2,7

dofo

dofo

dofo

il istisna olmaqla) artmaa balad >

1998-2005 illordo orta hesabla 8,1% t kil etdi. 2005 ildo lkodo 2126,7 min /
xil, 363,8 min t bostan mohsullan, 104
min / kartof istehsal edildi vo 2000
miiqayisodo onlarm hocmi miivafiq ola
raq 38,1%, 39,4% vo 2,3 dofo arte
Miiqayiso edilon illor iizro taxilin 1 hadan orta mohsuldarl 11,3%, bostan
bitkibri iizro 23,5 % , meyvo vo gilome}
volor iizro 19,4% ox oldu. Pambiq
iiziim istehsah 2002 ilo qodor hor il aza!
disa, 2003 ildon onlarm istehsah artim
balad vo 2004 ib nisboton 2005 i
miivafiq olaraq 44,9 vo 45,2% artdi, la I
ay yarpa ym 45,2% azaldi.
ranm ba sayinin dinamik artmasi hi vandarliq mohsullarmin istehsal hocr
nin artmasina imkan verdi fcodvol 6)

gr
rtim (+)
. /alma (-)

dofo

2003

1462,5
583,4

1207,9

1041,5

1219,5

609,4

282,1

227,0
210,4

648,2
118,2

776,3
88,9
66,8

263,9
14,8
40,3
9,1
23,8
522,3
181,4
136,0
13,3

8,0
26,8
5,8
16,0
322,1
97,7
117,8
11,4

101,2
8,1
56,8
26,8
52,5
139,0
14,2
83,1
5,4

2,1
73,1
31,8
59,3
190,0
7,7
88,4
3,7

2004
1293,8
814,9
98,3
78,2
2,6
77,9
30,5
65,8
206,3
8,0
89,7
3,7

2005
1327,9
802,3
132,0
112,4
2,8
78,8
30,1
70,7
213,9
9,6
93,0
2,9

-134,6
+218,9
-150,1
-151,5
-12,0
+38,5
+21,0
+46,9
-308,4
-171,8
-43,0
-10,4

dofo

dofo

mln. odod yumurta vo 13,1 min I yun is

tehsal edildi, onlarm hocmi 1996 illo
miiqayisodo, miivafiq olaraq 1,7; 1,5; 1,8
vo 1,4 dofo artdi.
Kond tosorrfatnda man vo texnikann geni totbiq edilmomosi, ehtiyat
hissoloro, mineral gbroloro, pestisidloro,
yanacaq-enerjiyo vo s-yo qoyulan mosroflorin bozon mohsulun sat qiymotlorindon ox olmasi noticosindo kond to
sorriifati mossislrinin 11,4%-indon
oxu ziyanla iloyirdi.

Aqrar sahodo islahatlarn srotlondirilmosino dair bozi todbirlor haqqm

da Azorbaycan Respublikasi Preziden
tinin Formanmdan (1999) sonra kond
tosorriifati istehsallar 9 vergi nvndon azad olundu (torpaq vergisindon
baqa), onlarm biitiin vergi nvlori iizro
borclan silindi.
2000-05 illordo biitiin kateqoriyalar
iizro kond tosorriifati mohsullarmin istehsalmda xeyli doyiikliklor ba vermidi (codvol 7).

C.dvl 7

Mohsullar

2000

35,0

53,4

Biitiin tosorriifat kateqoriyalan iizro kond tosorriifati mohsullarmin istehsah, min 1-la

1990 illo mqayisod

2005 ildo artim (+)
azalma (-)

dofo

dolo

90-ci ilbrin ovvolbrindo respublikai 350-yo yaxin emal miiossisosi vo lko

s uiyesinin osas kapitalmin toqr. ondaaqrar sahodo comlonmidi. Aqrar
s iodo struktur doyiikliyi, bir sira emal
n iossisolorinin tamamilo ilomomosi vo
onlarm zoif foaliyyoti noticosindo
I nbq, zm vo yal ay yarpanm
i ehsal hocmi koskin azaldi. 1995 ildon
s d vo yun, 1996 ildon iso ot vo yumurta
i ehsal artmaa balad. 2005 ildo
i 9,6 min t ot, 1251,9 min t sd, 874,6

Cdvl 5

1995

bitkiilik
mohsullan

1995

Azorbaycan Respublikasmda illor iizro kond tosorriifati bitkilorinin okin sahosi (min ha)

1990

hali vo kondli
ciimlodon
(fermer)
(yekuna gro, %-h)
tosorriifatlari
uzro,
bitkiilik heyvandarliq
heyvandarliq
mln. manatla mohsullan mohsullan
mohsullan

ciimlodon
(yekuna gro, %-h)

28,3
33,7

9,9
dofo

K.t.-da biitiin
K.t.
ciimlodon
mossislri
tosorriifat
illor iizro kateqoriyalan
vo tokilatlar
(yekuna gro, %-b)
uzro,
uzro,
bitkiilik heyvandarliq
mln. manatla mohsullan
mohsullan mln. manatla

Comi, taxil
5ambiq
lutn
\a rto f
I'orovoz
rzaqhq bostan bitkibri
okor uunduru
Meyvo vo gilomeyvo
zm
ay
t (ksilmi kidd)
Sd
Yumurta {mln. dd)
Yun (fiziki kid)

1986-90 illor
iizro orta
hesabla
1175,1
644,4
57,8
185,1
880,4
65,5

423,2
1299,1
33,0
181,8
1037,1
1034,4
11,1

1992

1995

1998

1999

2000

1337,2
336,3
52,3
156,0
552,1
50,1
19,8
400,9
607,0
22,6
112,7
850,4

921,4
274,1

1098,3
96,8
8,6
394,1

1540,2

826,5

950,3
112,9
14,6
321,5
502,3
78,8
41,4
390,6
144,2
0,9
99,9
946,5

812,2

455,8

509,0

526,3

9,5

9,0

10,3

10,5

11,7
155,5
424,1
41,9
28,1
324,4
308,7
9,4
82,0

670,8
206,3
42,2
436,5
112,5
2,7
104,6
993,4

91,5
17,3
469,0
780,8
261,0
46,7
477,0
76,9

Illor
2001

2002

2003

2004

2005

2016,0
83,6
12,7
605,8

2195,9
80,4
3,3
694,9

2057,8

2158,2
135,7
6,5
930,4

2126,7
196,6

916,4
290,9

974,6
330,3
115,8
516,8
62,1
1,4
124,6
1119,8

99,6
4,7
769,0
1046,3
356,7
128,9
572,1
65,0
0,9
134,4
1167,8

1076,2
355,3
56,8
424,6
54,9
1,0
143,7
1213,7

0,7
149,6
1251,9

561,6

681,9

829,4

874,6

11,8

12,1

12,3

13,1

41,3
497,5
68,1

1,1
108,7

1,4
114,1

1031,1
542,6
10,9

1073,7
555,5
11,6

7,1
1083,1
1127,3
363,8
36,6
625,7
79,7

2005 ildo respublikanm aqrar blmsindo 2506 miiossiso, ciimlodon 2201

zol, 303 dvbt mssissi, 2681 frdi
sahibkar tosorriifati foaliyyot gstorirdi.
Onlardan 40- dvlot kond tosorriifati
miiossisosi, 4-ii sohmdar comiyyoti, 123-ii
sair dvlt, elmi todqiqat vo todris-tcrbo tosorriifati, 39-u sonaye vo digor miios
sisolorin yardm kond tosorriifati miios
sisosi, 2-si kolxoz, 97-si Ba Mulluq
darosinin nozdindo yaradlm kond tosorrfat ilo moul olan dvlot miiossiso
si, 594- sair kond tosorriifati miiossisolo
ri. 1191-i kollektiv miiossiso, 156-si kond
tosorriifati istehsal kooperativi, 2681-i
fordi sahibkar tosorriifati, 34-ii kond to-

do, meyvo vo gilomeyvo 2000-05 illordo,

ay yarpa ancaq 2004 vo 2005 illordo,
torovoz iso 2002 -05 illordo golirlo baa
glmidi. n yiiksok monfoot taxil istehsalinda 2004 ildo 47,5%; pambiqda 2004
ildo 32,2%; ttndo 2002 ildo 84,3%;
bostan mohsullarmda 2003 ildo 35,2%;
iizmdo 2005 ildo 1,8 dofo; ay yarpanda 2004 ildo 19,1% olmudu.
2005 ildo Azorbaycanda ohalinin yu
murta vo kartof mohsullan iizro istehlak
tolobi tam, ot vo ot mohsullan iizro
81,8%, siid vo siid mohsullan iizro
87,6%, torovoz vo bostan mohsullan iizro
97,7%, meyvo vo gilomeyvo iizro 93.6%
donilmidir (codvol 8). Bununla belo,

kond tosorriifatmin kompleks inkiaf

iin investisiyalarin ciizi aynlmasi kond
tosorriifatinda zol sektorun inkiafm
longidon amillordondir. Mvcud aqrosiorta obokosinin dzgn qurulmamas.
aqrar iqtisadiyyatin idaro edilmosindo
iqtisadi iisullardan zoif istifado edilmosi,
emal vo xidmot miiossisolorinin inhisarlq mvqeyinin holo do gclii olmasi,
daxili bazarin lazimi soviyyodo qorunmamasi. kond tosorriifati mohsullan istehsallarnn istehsal etdiklori mohsul
lan satmaqda tinliklrl qarlamalan istehsalm artrlmasnda maddi mara tomin etmoyi ongolloyon mh i
amillordondir.

Cdvl 8
Adambana qida mohsullan istehsah v istchlaki (kq-lu)

Azorbaycan, 2005
t v t mohsullan
Siid vo siid mohsullan
Yumurta, dad
K artof
Torovoz vo bostan bitkilori
Meyvo vo gilomeyvo
Taxil mohsullan (un hesabi ilo rok vo makaron
momulatlari, un, yarma vo paxlalilar)

Rusiya, 2005
istehlak

istehsal

istehlak

istehsal

18,0
151,0

29,0
275,0

106
131,0
180.0
85,0

126
91,0
175,0
61,0

34,0
218,0
259
261,0
106,0
24,0*

55,0
235,0
250
133,0
103,0
48,0

185,0**

182,0

333,0**

121,0

* Oziim daxil edilmdn.

** Buda.

srrfatna xidmot gstoron mexaniklodirilmi dstolor (aqroservislor) vo 226-s

kond tosorriifatina xidmot gstoron sudan
istifado assosiasiyalar idi. 2005 ilodok
25 mi yiik man, tqr. 29 min traktor,
6 min pambqya vo taxlyan kobayn, 4 mindon ox mal-qara tvlosi,
2364 qoyun yata zolldirildi.
Aqrar islahatlar noticosindo 241
emal sonayesi miiossisosi, ciimlodon 16
ay, 8 ltn fabriki, 22 pambiqtomizlomo, 108 ziimn ilkin email, 17 orab, 47
konserv zavodu; sd, yeyinti, rok momulati mohsullan istehsah ilo moul
olan miiossisolorin hamisi dovlot mlkiyyotindon xarlaraq zollodirildi vo ya
sohmdar comiyyotlorino evrildi. Rcspublikada 50-yo yaxn ot vo sd email
sexi vo kombinati, meyvo vo torovoz
konservlori istehsal edon 63 zavod, ayin ilkin email iizro 14, ay qabladrlmas iizro 2 emal miiossisosi vo 823 un
doyirmam foaliyyot gstorirdi (2003).
2000-05 illordo ancaq taxil vo bostan
mohsullan istehsah golirli olmudu.
Pambiq istehsah 2002-05 illordo, tiitiin
2001-05 illordo, iiziim 2000 vo 2005 iilor-

aqrar sahodo bazar miinasibotlorino

osaslanan orazi vo saho idaroetmo strukturlarimn formalamamas, todiyo balansinda monfi saldonun yaranmasi, iq
tisadi subyektlorin todiyo qabiliyyotinin
aa dmosi, daxili bazarin qorunmasndak otinliklor kond tosorriifati mii
ossisolorinin maliyyo-tsrrfat foaliyyo
tinin oksor hallarda zororlo baa atmasna gotirib xard. Aqrar istehsalm vo bazarn oziiniitonzimlomo imkanlarinin
miiasir reallqlara uyun olmamasi. yerli
omtoo istehsallannm stimulladrlmasnda oxsayl problemlorin mvcudluu.
bazarda tolob vo toklif soviyyosindo tarazl pozulmasi bu sahoyo dovlot miidaxilosini obyektiv zoruroto evirmidir.
Yenico formalamaqda olan vo qeyri-borabor, yetkin olmayan roqabot oraitido omlak vo torpan zollodirilmosi noticosindo respublikanm aqrar
blmosindo yeni yaranan zol tosorrfatlar bazar miinasibotlori prinsiplorino, toloblorino tam uyunlaa bilmomilor.
zol tsorrfatlara lazimi subsidiyalarm
verilmomosi, ardcl giizotli aqrovergi
vo kredit siyasotinin yeridilmomosi,

Azorbaycanm qardak yeni yk

sok iqtisadi toroqqisindo onun aqra
blmosinin byk imkanlanndan sm
roli istifado edilmsinin xiisusi oh
miyyoti vardir. Tocrbo gstorir 1<
kond tosorriifatmin yiiksok mohsulve
mo qabiliyyoti bitkiiliyin respublik
nn tobii imkanlarna daha ox uyn
golon saholorinin ayr-ayr orazilorc
stn inkiafmn dzgn miioyyon edil
mosi oraitindo reallaa bilor. Keon
rin 70-80-ci illorindo kond tosorriifat.
nn bu istiqamotdo inkiaf etdirilmo
onun hoqiqoton byiik imkanlan olmasma oyani siibutdur.
Azorbaycanda torpaq bazannin tokklii. Torpaq bazan - torpaqlarm
al-satqs, girov qoyulmasi, icaroyo ve
rilmosi vo s.-lo bal dvlot vo yerli ida
roetmo orqanlan, llziki vo hiiquqi oxslor arasmda yaranan iqtisadi vo hiiquqi
miinasibotlorin mocmusunu zndo oks
etdirir. Torpaq bazannin foaliyyoti Tor
paq bazan haqqinda (07.05.1999) Azor
baycan Respublikasi Qanunu ilo tonzimlonir. Qanuna gro, torpaq bazannin quruluu iki osas seqmentdon: dvlot vo bo-

lodiyyo mlkiyyotindo olan torpaq saho

lorinin bazan; fiziki vo hiiquqi xslorin
miilkiyyotindo olan torpaq saholorinin
bazanndan ibarotdir. Statistikada tor
paq saholorinin yerldiyi orazidon asili
olaraq 3 nv (ohor vo qosobolordo; ohali
yaayan kond montoqolorindo; yaay
montoqolordon konarda) svdolomo qeydo alinir.
Torpaq saholorindon istifado cdilmosino gro alclar 5 kateqoriyaya bluiiv: !) fordi yaay tikintisi ilo, balq
ya heyvandarlqla moul olan votondalar; 2) fajrdi vo ya birlik halinda sai bkarliq foaliyyoti ilo moul olan vondalar; 3) kondli-fermer vo b. kond
sorriifati miiossisolori; 4) baqa fiziki
i va hiiquqi oxslor; 5) zollodirilmi
ossisolor. Hazirda torpaq dvriyyod konddo vo kond yaay montoqoindon konarda yerloon kond torrfat toyinatli torpaqlara aid apann svdolomlrin xiisusi okisi get( kco artmaqdadir (2006).
Torpaqlarm icaroyo verilmosi lkodo
aro torpaq dvriyyosinin baqa formanna nisboton daha geni yaylb. Toriqlarin icaroyo verilmosi toroflor arasmda balanan vo notarial qaydada tos( q olunmu miiqavilo ilo hoyata keiri. caronin miiddoti, icaro haqqi, tor] ,iq sahosinin ls vo digor ortlor
qavilodo mtloq gstorilmolidir. cahaqq dvlot torofindon tosdiq edil i Torpaqlarm normativ qiymoti no
. ason miioyyon edilir. doni doyor,
I atura vo ya qarq formada hoyata
! i ilir. Biitiin hallarda icaro haqqimn
cvlt torofindon miioyyon olunmu
Drmativ qiymotlorindon yiiksok olmaia icazo verilmir. lko votondalar,
iquqi oxslor, ocnobilor vo votonda:ji olmayan oxslor, xarici hiiquqi
jxslor, beynolxalq birliklor vo beynolalq tokilatlar, habelo xarici dvlotlor
kodo torpaq saholorindon icaro qayasinda istifado etmok hiiququna
I lalikdir. caroinin icaroyo gtrdy
i >rpaq sahosini baqasnn icarosino
: ubicaroyo vermok hiiququ vardir.
Bolodiyyoloro moxsus olan torpaqlarda al-satq icaroyo nisboton az inkiaf
etmidir. Votondalar vo hiiquqi oxslor
arasmda gedon svdolomolor azad tor
paq bazan adlamr. Burada al-satq
omoliyyatlan ildon-ilo oxalr vo artmasi
mahido olunan qiymotlor tez-tez doyiir. lkodo azad torpaq bazan artiq foal
foaliyyot gstoron bazara evrilir. Qiymotlorin soviyyosi iso torpaqlarm toyinati-

na uyun olaraq formalar. Qobul edilmi qanunlara gro, xiisusi mlkiyyotdo

olan torpaqlarm, bolodiyyolorin ehtiyat
fondunda zolldiril bilon torpaqlarm,
girov predmeti sayilan torpaqlarm, zllodirilon dvlot obyektlorinin yerlodiyi
torpaq saholorinin al-satqsna icazo
verilmidir.
Kond tosorriifatmin maddi-texniki
bazasi. Maddi-texniki bazanin kom
pleks torkibino torpaq ehiyatlan, oxillik okmolor, meliorasiya, irriqasiya, yol
qurular vo digor texniki vasitolor,
enerji ehtiyatlan, tikililor, mohsulluq vo
ilik heyvanlar. toxum, yem ehtiyatlan,
giibrolor, yanacaq, rabito, noqliyyat, tomir-tikinti vasitolori, inventar vo s.,
hominin modoni-moit tikililori, inzibati binalar, moktoblor, xostoxanalar,
yemokxanalar vo s. daxildir. Bunlardan
on ohomiyyotlilori torpaq ehtiyatlan vo
texniki vasitolordir.
Azorbaycanda kond tosorriifatina lazim olan texniki vasitolorin 99%-i
MDB-don vo digor xarici lkolordon id
xal edilir: traktorlar, avtomobillor, taxlbion vo qardalyan kombaynlar,
taxlsopon, kartofbasdran vo xaran,
pambqsopon vo pambqyan manlar,
otbion vo balayan, heyvandarliq avadanlqlar vo digor kond tosorriifati manlar 100%, texniki rezin momulatlari
98%, ehtiyat hissolori 97%, metal momulatlar 98,5% vo s. (2003).
Respublikada mvcud olan 30126
traktordan 5540-1 25 ildon ox (17,8%),
7522-si 20 il (24,2%), 11587-si 15 il
(37,3%), 4873-ii 10 il (15,7%.), 1560-1
(5,0%) 7 il; 4002 taxlyan kombaynlardan 486-si 25 ildon ox (12,3%), 780-i 20
il (19,7%), 1434- 15 il (36,2%), 675-i 10
il (17%), 585-i 7 il (14,8%) istismar olunmudu (2003).
Maddi-texniki bazanin voziyyoti investisiya hocmindon asldr. Kond tosorrfatna osasli kapital qoyuluu, iqtisa
diyyatin digor saholorino nisboton, 1991
ildo 15%, 1995 ildo 1,9%, 1996-2005 il
lordo 0,5-0,7% hoddindo idi. 2005 ildo
kond tosorriifati toyinatli osas istehsal
fondlarmin 77.4%-i binalar, tikililor vo
tiirG qurular, 13,8%-i man vo avadanhqlar, 3,4%-i noqliyyat vasitolori,
2,3%-i ii vo mohsuldar mal-qara,
0,9%-i iso oxillik okmolor olmu, kond
tosorriifatmin iqtisadiyyatin biitiin saholorindoki osas fondlara gro pay 8,6%
olmu, osas fondlarm doyori 1995 ilo nis
boton 11,5 dofodon ox artmd.
Azorbaycan Respublikasi region-

larimn sosial-iqtisadi inkiaf Dovlot

Proqramfna (2004-2008 illor) miivafiq
olaraq kond tosorriifati istehsallarm
texnika, gbro vo lazimi dorman preparatlan ilo tomin etmok moqsodilo
Aqrolizinq ASC-nin regional bazalarmin torkibindo rayonlarda 49
Aqroservis miiossisolori yaradlmdir vo bu istiqamotdo ilor davam etdirilir (2006).
Xarici iqtisadi foaliyyot. 20 yiizilliyin
80-ci illorinin ovvollorindo pambiq vo
iiziim ym rekord miqdarda - 1 mln.
/-dan ox olmudu. Pambn 12%-i,
iizmn vo tiitiiniin iso ancaq 10%-i res
publikada son mohsula evrilir, qalan
hissolori iso xammal oklind ittifaqin
digor respublikalarma gndorilir vo ya
morkozlodirilmi qaydada xarici lkoloro satlrd. Mineral giibrolor, ma,
traktor, ehtiyat hissolori vo s., habelo
osas orzaq mohsullan: okorin hams,
taxln, otin, yan xeyli hissosi morkozlodirilmi qaydada respublikaya gotirilirdi. Homin dvrdo Azorbaycanm xa
rici ticarot saldosu homi miisbot vo or
ta hesabla 140 mln. A B dollan olmudu. Azorbaycanm todiyo balansi hesablanmad iin vosait respublikanm
valyuta ehtiyatlarmi artirmir vo ovozsiz
olaraq respublikadan xarlrd.
Azorbaycanm meyvo, torovoz, iiziim,
ay, baliq mohsullan, orab, meyvo irosi vo s. mohsullarm ixracmi artirmaqla
orzaq tohliikosizliyi kimi qlobal diinya
probleminin hollindo aktiv itirak etmok
imkanlan genidir. Son illordo dyii istehsalmin genilondirilmosi noticosindo
onun idxali xeyli azalmdr. Unytmo
sonayesinin inkiaf etdiriimosi noticosin
do un vo taxil idxahnm xarakteri doyimi, un idxali getdikco azalmaqla buda
idxali artmdr.
Beynolxalq tokilatlarla olaqolor.
1994 ildon balayaraq miixtolif tokilatlar vo dvlotlor torofindon lkonin
kond tosorriifatinda 20-don ox layiho
( TAC S proqraminin 7 (1994-2000
illor), Diinya Bankinin 2 (1997-2001
illor), BMT-nin rzaq vo Kond Tosor
riifati Tkilatmm 3 (1999-2001 illor),
Kond Tosorriifatmin Inkiaf iizro Bey
nolxalq Fondun 1, Qara Doniz iqtisadi
mokdalq Tokilatnn I vo Avropa
Komissiyasinm 2 (1997 2002 illor), Is
lam nkiaf Bankinm 1, Almaniyanm 3,
Hollandiyanm 2, Yaponiyann I) hoya
ta keirilmidir.
T A C S proqrami osasmda kond
tosorriifatmin planladrlmas vo yeni-

don qurulmas zro Kond Tsrrfat

Nazirliyinin imkanlarnn giiclondirilmosi, xsi fermer qruplar yaradilmasi,
onlara zntminetmo vo sat mqsdilo rzaq mhsullar istehsalmda yardim
gstorilmosi, regionlarda orzaq mohsullar blmosindo zl blmnin dostoklnmosi, aqrar islahatn aparlmasna tokan
vero bibn siyasi vasitlrin
olunmasi, knd tsrrfat ticartinin
yenidon tkili, zol aqrar sahni dostoklomoklo orzaq thlksizliyinin tminat,
taxl birjasnm yaradilmasi, kondlordo
kredit birliklriin yaradlmasma kmok
gstrilmsi, Azarbaycanda kommersiya
v professional fermer tsrrfatlarna
yardim, biznes morkozbrinin yaradilma
si v s. layihlr hoyata keirilmidir.
Birlmi M ilbtlr Tokilatnm
Knd Tsrrfat vo rzaq Tokilat
Azorbaycanda uzaq msafdn fodladrma sulu il bitki rtyiiniin vo
torpaqdan istifadonin inventarladrlmasn, ftosanitariya zr qanunvericiliyin tokmilldirilmsini, kond tosrrl'at blmosinin ortatocili inkiaf siyasotinin ilonmosini maliyyolodirmidir.
Kond Tsrrfatnm nkiaf zr
Beynolxalq Fond (F A D ) vo Dnya
Bank ( DB) Azarbaycanda kemi
kolxoz vo sovxozlarn orazilorindo
foaliyyot gstoron fermerloro kond tosorrfatnm btiin saholorino aid msbht
v informasiya xidmotlori gstorilmosinin tokil edilmosi, torpaq vo mlakm
zolldirilmsi, konddo yeni sahibkar
larm formalamas, onlarn kredit tominat mexanizminin hazrlanmas, kod
tosorrfatmda mhsuldarlm vo golirlorin artrlmasna xidmot edon iqtisadi si
yasot vo stategiyanm hazirlanmasi iizro
layiholor hoyata keirmidir.
Avropa Komissiyasi vo Azorbaycan
hkumoti arasmda balanm protokola
osason, aqrar-sonaye komplcksinin biidcodonkonar maliyyoloon strukturlarin
tokmillodirilmosin vosait ayrlm,
kond tosorriifati mohsullan istehsallarna kreditlor verilmidir.
slam nkiaf Bank Mil-Muan kollektorunun tikintisino kredit ayrmdr.
Taxil seleksiyas vo kadr hazrl
sahosindo Qardal vo Budann Yaxladrlmas iizro Beynolxalq Morkozlo
(SM M T ), genetik ehtiyatlar, toxumuluq, seleksiya vo kadr hazrl saholo
rindo Quraqliq Regionlarda Kond To
sorriifati Todqiqatlan iizro Beynolxalq
Morkozta (1K A RD A ), genetik ehtiyatlann toplanmasi, saxlanmasi vo isti

fado olunmasi iizro Bitkibrin Genetik

Resurslari
Beynolxalq
nstitutu
(P Q R ) ib, yal vo paxlali bitkibrin
genofond miibadilosi vo seleksiyasi ib
bal Yarmquraqlq Tropik Zonada
Kond Tosorriifati Bitkilorinin Beynol
xalq Elmi Todqiqat nstitutu (K R SAT) ib, aqrar islahati sahosindo Kond
Tosorriifati Todqiqatlan iizro Beynol
xalq M illi Xidmotlo ( SNAR) omokdalq edilmidir.
Tiirk birliyi vo Kalkinma Acansi
(T K A ) ib birgo yaradlm Azorbay
can Tiirkiyo Birgo Toxumuluq Aradrma Miiossisosi foaliyyot gstorir. Quba
Regional Aqrar Elm Morkozindo meyvo
bitkibri genofondunun zonginldirilmsi ilori apanlir vo illik layiho orivosindo Fransadan 2000 odod virussuz alma
calaqalts (hor birindon 10 odod olmaqla
drd alma sortu) gotirilib okilmidir.
Almaniya Federativ Respublikasi vo
Azorbaycan Respublikasi hkumtlori
arasmda maliyyo vo texniki omokdalq
iizro memoranduma osason, Aqrar
siyasot vo Conubi Qafqazda regional
omokdaln vo sabitliyin, orzaq tominatmin dostoklonmosi layihobri, Norve Krallnn Azorbaycan Respublikasindaki sofirliyinin maliyyo dostoyi
ib Gonco kond tosorriifati layihosi ho
yata keirilmidir.
A B, Byk Britaniya, Tiirkiyo, svero, Danimarka, Belika, Yaponiya,
Avstriya, Hollandiya, tsrail, taliya,
Braziliya, Almaniya, in, Fransa, Yunanstan, Soudiyyo robistan, Pakis
tan, ran, Hindistan, Misir, Bolqaristan,
Rusiya, Belous, Qazaxstan, Qrzstan, Ozbokistan, Ukrayna, Estoniya vo
digor lkobrin hkumotlori ib aqrar sa
hodo omokdal nozordo tutan miiqavilolor balanmdr.

Kond tsrrfatnn iqtisadi

rayonlar zr xarakteristikasi
Azorbaycan Respublikasinin iqtisadi
rayonlarimn corafi-tobii oraiti vo ehtiyatlan, ohalinin moskunlama soviyyosi,
saho quruluunun vo tarixi inkiaf xsusiyyotlorinin mxtolifliyi lkodoki kond
tosorriifati saholorinin yerbdirilmosi vo
inkiaf etdirilmosini ortbndiron osas
amillordir.
Azorbaycan Respublikasi regionlarinin sosial-iqtisadi inkiaf Dovlot
Proqrami nda (2004-2008 illor) qobul
edilmi rayonlama tosnifat lkonin re-

gionlarnn mvcud potensialindan da

ha somoroli istifado ctmoklo ayri-ayri ra
yonlarda iqtisadiyyatin saholor iizro ixtisaslama dorocosinin vo onun strukturu
nun tkmbdirilmsini nozordo tutur.
Aberon iqtisadi rayonu
Aberon, Xz inzibati rayonlarmi vo
Sumqayt ohorini ohato edir, ox olverili iqtisadi-coraf mvqeyo, quru subtro
pik iqlimo malikdir. Burada kond to
sorriifatmin osasmi ohorotraf tosorriifat
kompleksino daxil olan sdlk-otlik mal
darliq, quuluq, qoyunuluq, torovozilik, bostanlq. zmlk, gliiliik vo
quru subtropik meyvoilik tokil e. ir.
lverili iqlim oraiti zeytun, zofran,
psto, badam vo digor kond tosorr t
bitkibri yetidirilmosino imkan veri
rayon inkiaf etni infrastruktura
likdir. razinin Xozor donizi sahili
yerlomosi on noqliyyat olaqolori n
genibndirilmosi imkanlann artrr ]tisadi rayon sosial obyektlorin geni >
bokosino malikdir. Burada elmi todqi it
institutlan, ali moktoblor, byk idrr n
komplekslori, lko ohomiyyotli sohn o
miiossisolori vo digor sosial infrastruk ir
obyektlori foaliyyot gstorir.
Gonco-Qazax iqtisadi r y o n u Astafa, Dakoson, Godob ,
Goranboy, Xanlar, Qazax, Sam
omkir, Tovuz inzibati rayonlari
Gonco vo Naftalan ohrlrini oh
edir, olverili iqtisadi-coraf mvqe;
malikdir. iqtisadi ohomiyyotino gro
kodo ikinci yeri tutan bu iqtisadi rayor
da kond tosorriifati manlarnn tomiri
miiossisolori vo yerli xammalin email
osaslanan Dolimommodli pambiq !
lici, Gonco pambiq para, yun par:
trikotaj 'momulatlari istehsah, Gone.
Qazax vo Dakoson xala toxuculu
mossisolori foaliyyot gstorir. lko iiz?
kond tosorriifati mohsulunun 13 14%
bu iqtisadi rayonun payma diiiir, osa
ixtisaslama saholori kartofuluq, iiziimiiliik, taxllqdr. Pambiq yalniz G(
ranboy rayonunda okilir. Qazax, Asta
fa, mkir vo Samux rayonlari iiziim is
tehsali iizro, Godoboy, omkir, Tovuz
rayonlari kartof istehsah iizro, Goran
boy rayonu taxil istehsah iizro ixtisasla
mdr. Bostanlq, torovozilik, meyvoilik vo heyvandarliq saholori do inkiaf
etmidir.
iqtisadi rayonun kompleks inkiafinda noqliyyat sistemi ohomiyyotli rol
oynayr, lkoni Grcstan vo Qara doniz
sahillori ib birlodiron domir yol, avtomobil magistrali vo hava xotlori onun

quru vo hava mokanmdan keir. Gonco,

Qazax vo Astafa osas noqliyyat qovaqlardr.
oki Z a q a t a l a
iqtisadi
r a y o n u Balakon, Qax, Qobolo, Ouz,
Zaqatala, oki inzibati rayonlarmi oha
to edir vo miilayim iqlim oraitino malik
dir. Bu iqtisadi rayonda iqtisadiyyatin
osasmi kond tosorriifati tokil edir. lko
iizro kond tosorriifati mohsullarmin
omok blgiisndo , ttniilk, baramalq, meyvoilik, taxllq, zmliik, ot-sd vo ot-yun tomayllii qoyunuluqla tomsil olunur vo lkodo istehsal
clunan ttnn 99,5%-indon oxunu,
ramann 47,9%-ini, yal ay yarpan m 6,9%>-ini verir.
sason balq, ttnlk vo heyvandarlq mohsullarmin email iizro ixtis sladrlm miiossisolor bu iqtisadi
yonun sonaye mohsulunun 95%-indon
'xun istehsal edir. oki yeyinti momuI tlar kombinati vo orab zavodlan, ol ot kombinati, Qobolo, Qax, Balakon,
ic meyvo-torovoz konservi zavodlan,
qatala findiq zavodu vo ay fabriki
, as sonaye miiossisoloridir. Bu iqtisadi
yonda yerli tolobat doyon rok mo: ulati, orq irniyyat, spirtsiz ikilor ist hsal edon kiik miiossisolor vardir. oI ido yiingiil sonayenin osasn tokil edon
ipok kombinati, oki, Qobolo, Balakon
vo Zaqatalada tiitn-fermentlm za
vodlan foaliyyot gstorir.
iqtisadi rayon inkiaf etmi noqliy; t obokosino malikdir. sas noqliyyat
: agistral Yevlax-Balakon osesi vo
)80 ilbrin 2-ci yansinda istismara
raxlm domir yol xottidir.
Lonkoran iqtisadi rayonu
stara, Colilabad, Lerik, Masalli, Yarmli vo Lonkoran inzibati rayonlarmi
ato edir. Rtubotli subtropik iqlim,
mohsuldar torpaqlar, su vo kifayot qoir omok ehtiyatlan kond tosorriifatmin
kiaf n byiik imkanlar yaradir.
'Ikodo istehsal olunan ayn 93,1%-i bu
i; tisadi rayonun payina dr. Masalli,
-onkoran, Astara rayonlarimn ovaliq
hissosi aylq vo torovoz-bostan mohsullarmin vo sitrus meyvolorinin istehsah iizro ixtisaslamdr. sas saholor Co
lilabad rayonunda zmlk, Lerik vo
Yardimli rayonlarmda iso taxllq,
heyvandarliq vo ttnlkdr. Xozor
donizinin sahilboyu zolanda baliq ovlanir. iqtisadi rayonun sonaye mossisolori yerli kond tosorriifati xammali osasnda iloyir, osason bitkiilik vo balqliq mohsullanm emal edir.

Baki-Astara domir yol xotti vo ona

paralel Baki-Astara magistral avtomobil yolu yiik vo soniin danmasnda,
hminin Azorbaycanla an slam Respublikas arasmda iqtisadi olaqolorin genibndirilmosind miihiim rol oynayr.
Q b - X a m a z i qt i sadi r a
yonu Dovoi, Xanaz, Quba, Qusar vo
Siyozon inzibati rayonlarndan ibarotdir
vo onun iqtisadiyyatinin osasn tokil
edon kond tosorriifati torovozilik vo
meyvoilik iizro ixtisaslamdr. Dovoi,
Siyozon, Xamaz rayonlarmda dala ox
iiziim, Qusarda iso kartof yetidirilir. Bu
iqtisadi rayonun yaay moskonlorino
yaxm hor yerindo taxil okilir, diizonlik
orazilorindo siidlk-otlik istiqamotli mal
darliq, datyi vo dalq zonalarmda
iso qoyunuluq inkiaf etdirilir. Siyozon
vo Dovoido quuluq komplekslori
mvcuddur. Rayonun aqrar-sonaye
kompleksinin osasmi konservlodirilmi
meyvo-torovoz stehsaf (Xamaz, Qu
ba), baliq email (Xudat), xala toxuculuu (Quba, Qusar, Xamaz) saholori
tokil edir. Xamaz vo Dovoido taxil vo
siid mohsullan emal edon miiossisolor fo
aliyyot gstorir. Bu iqtisadi rayonun
orazisindon keon domir yol vo telekommunikasiya xotlori, magistral neft, qaz
vo su komorlori rayonun iqtisadi olaqolorinin inkiafna miihiim zomin yaradir.
A r a n i q t i s a d i r a y o n u Acabodi, Ada, Beybqan, Bordo, Bilosuvar, Gyay, Hacqabul, mili, Kiirdomir, Neftala, Saatli, Sabirabad, Salyan,
Ucar, Zordab inzibati rayonlari vo U
Bayramli, Mingoevir, Yevlax ohrlrini
ohato edir, suvarma kiniliyin osasla
nan miihiim kond tosorriifati rayonudur.
Pambqlq, taxllq, iizmlk, quru
subtropik meyvoilik, bostanlq saho
sindo ixtisaslamdr. lkodo istehsal
olunan pambn 88,1%-indon oxu bu
iqtisadi rayonun payina dr. Burada
hominin kartof, okor uunduru okilir.
Baki ohorini lkonin osas iqtisadi
rayonlari, Giirciistan, Iran vo Tiirkiyo
ib birlodirn noqliyyat yollan bu iqti
sadi rayonun orazisindon keir.
Y u x a n Q a r a bag i q t i s a d i
r a y o n u Adam, Tortor, Xocavond,
Xocal, ua, Cobrayl, Fiizuli rayonlarindan vo Xankondi ohorindon ibarot
dir. sasn kond tosorriifati tokil edon
iqtisadiyyatinin balca saholori iiziunlk, taxllq, meyvoilik vo ttnliik idi. zm mohsuldarlna gro xsusil seilirdi. Heyvandarliq osason otlik-siidlk, yiiksok dalq saholrdki

qoyunuluq iso otlik-yunluq idi. Burada

baramalq vo arlq da inkiaf etmidi. Sonayesi yerli kond tosorriifati xammalnn emalna osaslanrd. Bu iqtisadi
rayon 1993 ildon, Adam, Tortor vo Fii
zuli rayonlari orazisinin bir qismi istisna
olmaqla, ial altndadr.
1b o r - L a l n i q t i s a d i
r a y o n u Kolbocor, Lan, Zongilan vo
Qubadli inzibati rayonlarmi ohato edir.
Onun iqtisadiyyatinin osasmi kond to
sorriifati, xiisusilo heyvandarliq tokil
edirdi. Burada qoyunuluq, maldarliq,
anlq ikiaf etmi saholor idi. Bu iqti
sadi rayon 1993 ildon ial altndadr.
Dalq
irvan
iqtisadi
n smayll, Asu, Qobustan vo
amax inzibati rayonlarmi ohato edir vo
balca olaraq okinilik, zmlk, orablq vo heyvandarliq iizro ixtisaslamdr. kinilikdo aparc yeri taxllq
tutur. Digor okinilik saholori yerli isteh-

lak xarakteridayr. heyvandarliq saholori maldarliq vo qoyunuluqdur.

Yerli kond tosorriifati mohsullarini emal
edon yeyinti vo yiingiil sonayesi, osason,
orablq, mcyvoilik, tiki vo xalalq
saholori ib tomsil olunur.
Digor lklrl iqtisadi olaqolor yaratmaa imkan veron BakiTbilisi domir
yol xotti, lkonin paytaxtim qorb rayonlan ib birlodiron Baki -Qazax ose yolu
bu iqtisadi rayonun orazisindon keir.
Na xiv an iqtisadi rayonu
Naxivan horindon, Babok, Culfa, Or
dubad, Sodorok, ahbuz vo orur inzibati rayonlanndan ibartdir vo oxscvU^li kond tosorrfatma malikdir. lkonin
kond tosorriifati mohsulunun 5,3%-i bu
iqtisadi rayonun payina diir. Naxi
van ohorind istehsal olunan sonaye
mohsulunun 70%-indon oxu yeyinti so
nayesinin payina dr. Yiingiil sonaye
si tiki (Naxivan, Culfa), ipokoyirmo
(Ordubad), xalalq, trikotaj (Naxi
van) miiossisolori; yeyinti sonayesi iso
konserv (Ordubad, orur), ttn-fermentbmo, mineral su doldurulmasi, ot
email, baliq zavodu (Naxivan, ahbuz,
orr) miiossisolori ib tomsil olunur.
iqtisadi rayonun iqlim oraitinin zonginliyi kond tosorriifatmin miixtolif istiqamotlor iizro ixtisaslamasma sobob olmudur. kinilik siini svarma oraitindo inkiaf etdirilir. xtisaslam tosorriifat saholori ziimlk, ttnlk, meyvoilik
vo taxllqdr. Naxivan iqtisadi rayonu
lkonin ikinci ttnlk regionudur. Bu
iqtisadi rayonda okor uunduru, xna,
torovoz vo gl do becorilir. tlik-sdlk

maldarlq, otlik-yunluq vo sdlk qoyunuluq, arlq osas sahlrdir.

Naxivan iqtisadi rayonu Azorbay
can Respublikasinin digor rayonlar ilo
hava yolu vo ran orazisindon keon av
tomobil yolu vasitosilo olaqo saxlayr.

Knd tsrrfatnn saholori

iqtisadi hmiyytin gro kond to
sorriifati osas vo olavo saholoro blnr.
Knd tsrrfatnda iki osas sahonin bitkiilik vo heyvandarln nisboti kond
tosorriifatimn salo strukturunu xarakteriz edir. Bu iki sahoyo mxtlif alt saho
lor (mohsulun email, tara istehsali, tikin
ti materiallari v s.) xidmot edir.
i t i i 1i . Taxllqda 5 iqtisadi
rayon iimumi mohsulun 81,7%-ini verir
di: Aran (38,2%), Lonkoran (8,8%),
ki-Zaqatala (12,8%), Gonco-Qazax
(12,8%), Dalq irvan (9,1%). sas
mohsul istehsals zol sektordur. mumi taxl sahosinin 73,6%>-ini payzlq
buda, 17,1%-ini payizliq arpa, 7,1%-ini
iso donlik qardal tuturdu (2005).
Aqrar islahatlann balancnda
taxllq tosorriifati lkodaxili tolobatn 54%-ini, 2005 ildn 67%-ini doyir. lkonin taxla ehtiyac 3,1 mln. ,
ciimlodon orzaq taxlna 2,5 mln. tdur. 1990 illo miiqayisodo mumi taxil
ym 2005 ildo 50,4% artaraq 2126,7
min t olmu, taxln mohsuldarl
9,5% artmd. mumi taxil ymnda
artim, osason okin saholorinin genilondirilmosi hesabina oldo edilmidi.
2005 ildo taxil okini saholorinin iimu
mi okin saholorindo payi 1990 ildoki
39,9%-don 6 0 ,4 % - qalxmd.
P a m b q l q . Azorbaycan pam
biq istehsali iizro zbkistandan sonra
SSR-do ikinci yeri tuturdu. Pambiq 4
iqtisadi rayonda becorilir, mohsul istehsalmin xiisusi okisi Aran iqtisadi rayonunda 88,1%, Yuxar Qarabada 9,1%,
Gonco-Qazaxda 1,7%, Dalq irvanda
1,1%) tokil edirdi (2005).
1970-80 illordo pambqlq sahosin
do byk nailiyyotlor oldo edildi. Lakin
1991 93 illordo pambiq istehsali xeyli
azaldi. 2004 ildo 135,7 min t, 2005 ildo
196,6 min t pambiq istehsal olundu.
T o r o v o z i l i k . lkodo aq vo
rtl torpaq saholorindo 35-don ox
torovoz bitkisi becorilir. Torovoz istehsalmin xeyli hissosi hoyotyam saholor
do comlnmidir. iqtisadi rayonlar iizro
torovoz mohsulu istehsali Lonkoranda

24,1%, Aranda 25,4%, Gonco^ Qazaxda

16,4%, Quba Xamazda 15,9%, oki Zaqatalada 6,4%, Naxvanda 5,0%,
Dalq irvanda 1,3%), Aberonda 1,2%
tokil edirdi (2005).
Torovoz bitkilrinin okinilikdo xii
susi okisi iqtisadi rayonlarda torpaqiqlim oraitindon asl olaraq nxtolifdir. Suvarma obokosinin yaxnl,
omok ehtiyatlar vo texniki tominat,
rahat yollarn vo emal mossisolorinin
yaxnl da bu gstoriciyo tosir edir.
Torovoz bitkilrindon pomidor, xiyar
vo kolom istehsali Lonkoran, Qba-Xamaz, Gnco-Qazax vo Aberon (istixana raitindo); soan Lon
koran, Quba- Xamaz, Aran; yerkk
Aberon vo Aran; fara gy-gyorti
Gonco-Qazax iqtisadi rayonlarnda
yaylmdr. stixana torovoziliyi Ba
ki vo Gonco otrafnda, omkirdo, Lon
koranda inkiaf etmidi*.
Respublikada 2000 ildo 780,8 min
t, 2001 ildo 916,4 t , 2002 ildo 974,6
min /, 2003 ildo 1046,3 min /, 2004 il
do 1076,2 min 2005 ildo 1127,3 min
/ torovoz istehsal olunmudu.
K a r t o f u l u q respublikada zoif
inkiaf etmi kond tosorriifati saholorindon biri idi. Vaxtilo ohalinin bu mohsula
olan tolobat SSR dvrndo osason Belorusdan, Baltikyam respublikalardan
vo Rusiyadan gotirilon kartof hesabina
donilirdi. 1991 ildon sonra bu mohsula
olan tolobatin daxili istehsal hesabina
dnilmosi n todbirlor grld, lkonin 9 tobii-iqtisadi blgosindo kartof yetidirilmosino baland. 1991 ildoki 22,3
min ha kartof okini sahosi 2003 ildo 59,3
min ha-, 2004 ildo 65,8 min ha-ya,
2005 ildo 70,7 min lia-yd atdrld. 2004
ildo 930,4 min t, 2005 ildo 1083,1 min t
kartof istehsal olundu.
Kartofuluq lkodo okiniliyin apa
nci saholorindn birino evrilmokdodir.
sas kartofluq rayonlar Gonco-Qa
zax (64,7%), Lonkoran (15,2%) vo Quba-Xamazdr (4,7%) (2005). Son illor
do lkodo ohalinin kartofa olan tolobat
daxili istehsal hesabina tam dnilir, kartofun xarici bazarlara ixraci getdikco artr, Colilabad, Astara vo Aberon rayonlarmda ildo iki dofo mohsul gtrlr.
r zaq b o s t a n l . Bostan
bitkilorindon qarpz, yemi vo qabaq
daha ox okilir. Mohsulun istehsal hocminin iqtisadi rayonlar iizro xiisusi okisi
Aranda 66,5%, Naxvanda 11,0%, Lon
koranda 6,8%, oki-Zaqatalada 6,4%,
Gonco Qazaxda 5,4% tokil edirdi (2005).

okor uunduru lkodo qond istehsal

etmok n osas xammaldir. 1996 2001
illordo 41900 t mohsul istehsal edilmidi.
sasn Naxivan iqtisadi rayonunda yetidirilir. oki-Zaqatala vo Aran iqtisadi
rayonlarmda da okor uunduru istchsalna balanmdr. okor uunduru
Iran vo Tiirkiyoyo ixrac edilir.
M e v o i 1i k. Respublikada kond
tosorriifatma yararli torpaq sahosinin
1,95%-ini meyvo balar tokil edir. lkonin zongin, miixtolif iqlim vo torpaq oraitino malik olmasi hor ciir nv meyvo. gilomeyvo, subtropik bitkilor yetidirilmosino imkan verir. Meyvoilik biitiin tobi iqtisadi zonalarda inkiaf etdirilir. 1975
ildon sonra Quba-Xamaz, oki-Zaq: tala, Qaraba-Mil, irvan, Muan-S;
yan zonalarmda 147,2 min ha yeni me
vo balar salnmd. Meyvo balarn
sahosi 2003 ildo 88,4 mm ha, 2004 ilc
89,7 min ha, 2005 ildo iso 93,0 min ha id
Meyvo-gilomeyvo mohsullarinm isti
sal hocminin 95,5%-i Quba-Xan.
(26,4%), Aran (25,2%o), Gonco -Qaz;
(18,6%), oki-Zaqatala (12,3%), Lonk.
ran (7,2%), Naxivan (5,8%) rayonlarm
payina drdii (2005). Meyvoilik hoyo
yam saholordo do geni inkiaf etmidir.
z m l k vo o r a b l c
ziimiilk Azorbaycanda qodim
ononovi istehsal sahlrindon biridir. c
rabln sonaye osasmda inkiaf 20 os
rin ovvollorindon balam, 1970-80 ii
lord byk vsot almd. Azorbaycan
zm istehsahna gro SSR-do birinci
yerdo idi. Homin dvrdo zm balar
genilondirilmi, ilkin vo tokrar emal za
vodlar vo infrastruktur mssisolrinir
geni obokosi yaradlmd. 1982 ildo
zmlklorin sahosi 274,9 min ha. hor
ha-dan mohsuldarhq 10,1 t olmudu.
Baki. Gonco, amax, Kiirdomir, omkir vo Xanlarda 14 tokrar emal zavodu
foaliyyot gstormidi. Homin dvrdo bu
sahodo 177,7 min ii alrd. Zavodlarm illik emal gc ildo 1667,4 min t idi.
Azorbaycan 20 adda orab mohsulu is
tehsal edirdi. 1984 ildo hor ha-dan orta
mohsuldarhq 99,2 s olmudu.
1985-86 illordo alkoqolizmo qar
SSR-do balanm siyasi kampaniya
texniki iiziim sortlarinin kiitlovi surotdo
lov edilmosino sobob oldu. SSR-do
iizmlk vo orablq mohsullari istehsalinin 25%-inin Azorbaycamn payna ddyndon homin kampaniya
Azorbaycana xeyli ziyan vurdu. amaxi, Colilabad, Tovuz, Qazax, Xanlar.
Fiizuli vo Adam rayonlarmda iiziim-

nin osasini tobii vo yaxladrlm bioliiklor qsa mddotdo lov edildi. orab
noklordon, oxillik vo birillik otlardan
zavodlannda milyon dekalitiorlo orab
ibarotdir. 1996-2005 illordo ortaillik is
mohsulu uzun miiddot saxlandna gtehsal tobii vo yaxladrlm bionok
ro keyfiyyotini itirdi. 1985 ildo Azor
yemi iizro 2245,1 min t, oxillik ot yemi
baycanda 1,8 mln. / iiziim istehsal oluniizro 616,8 min I, birillik ot yemi iizro
duu halda, 1995 ildo bu roqom 308,7
29,5 min t, kkmeyvoli yemi zr 2,4
min /-a, iiziim saholori 1985 ildo 267,8
min ha-dan 1995 ildo 97,7 min ha-a endi.
min / vo qardah silosu iizro 20,2 min I
1998
ildo biitiin orab vo ilkin orabolmudu. Yem istehsalmda tobii vo yaxemail, ampan vo konyak zavodlan
ladlm bionoklorin xiisusi okisi
77,6%, oxillik otlarn payi 21,3% idi.
zollodirilmoy aq elan edildi. OnlaHeyvandarliq.
Azorbaycan
rin bazasmda 33 sohmdar comiyyoti yaradildi, qalan 82 emal mossisosi iso kikond tosorriifatimn iimumi mohsulunda heyvandarliq mohsullarinm xiisusi
ik miiossiso kimi zollodirildi.
okisi 42,2% idi (2005). Maldarliq,
1 ziim mohsulundan 5 istiqamotdo is
qoyunuluq. quuluq, balqlq, artifado olunur: orab-konyak hazrlanr;
lq, donuzuluq, i heyvanlar, hey
iro istehsal olunur; qurudulur (kimi);
konservlodirilir; tullantsndan yem ki
vandarliq mohsullari istehsali osason
zol sektora aiddir.
mi istifado olunur.
kinilikdo zmlyn xiisusi oiqtisadi rayonlar iizro ot istehsali
Aranda 33,7%), Gonco-Qazaxda 13,1%,
kisi Aranda 21,1%, Gonco-Qazaxda
oki-Zaqatalada 10,1%>, Lonkoranda
17,8%, Naxvanda 16,5%, Dalq ir9,5%, Quba-Xamazda 14,6%, Davanda 12,8%, Quba-Xamazda 10,2%
lq irvanda 5,8%, Naxvanda 5,4%),
idi (2005).
Yuxar Qarabada 2,7%, Aberonda
a y l q . lkodo ay daha ox
Lonkoran, Astara, Masall vo Lerik, qis3,6%, Klboer-Landa 1,5% tokil
mon do Zaqatala vo Balakon rayonlarm
edirdi (2005).
da becorilir. 1932 ildo ilk ay plantasiyaiqtisadi rayonlar iizro sd istehsali
si Lonkoran rayonunda salindi vo 1937 Aranda 3 6 , 0 % , ki Zaqatalada 1 0 ,8 % ),
Gonco-Qazaxda 1 3 , 1 % , Dalq irvanildo burada ay yarpa mhsulunu
da 6 , 3 % , Naxvanda 5 , 2 % , Yuxan Qaemal edon fabrik tikildi. 1940-ci illordo
Lonkoran Astara blgosi SSR-nin
rabada 3 ,8 % o , Aberonda 2 , 7 % , Kolikinci subtropik bazasna evrildi.
bocor Landa 0 , 9 % idi (2 0 0 5 ) .
M a l d a r l i q siidliik, siidliik-otlik
1970-80 illordo aylq yiiksok inkiaf
soviyyosino atd. 1990 ildo respublika
vo otlik istiqamotlorindo inkiaf etdiri
lir. Maldarliqda qaramalin xiisusi oda 13,3 min ha ay plantasiyasi var idi.
kisi 87,2%)-o, maldarln ot istehsalin2005 ildo bu plantasiyanin sahosi 2,9
nin ha olmu, comi 0,7 min t yal ay
da xiisusi okisi 47,8%>-o, sd istehsayarpat istehsal edilmidi (1990 ildo
lnda 97,9%-o atmd. Qaramal na30,7 min t). Respublikada birinci kate- xirinin strukturunda inoklorin xiisusi
joriyaya aid vo 35-40 min / yal ay
okisi 48,4%), cam naxrmn struktu
varpa istehsal etmoyo imkan veron
runda ana camlarn xiisusi okisi
21,0 min ha yararli torpaq sahosi mv- 47,9% idi (2005).
1 9 9 6 - 2 0 0 6 illordo qaramalin sayi
cuddur (96%-i Lonkoran iqtisadi rayo1 6 8 1 ,7 min badan 2 3 6 7 ,0 min baa
nundadir) (2005).
qodor, ciimlodon inok vo camlarn
T t n l k . Azorbaycan ttn
sayi 7 7 2 ,6 min badan I 1 4 5 ,3 min bastehsalna gro Moldovadan sonra
a qodor artmd. Qaramalin iqtisadi
SSR-do 2-ci yeri tuturdu. Respublikarayonlar iizro xiisusi okisi Aranda
mn yeddi rcgionunda tiitiin becorilirdi
3 8 , 8 % , oki-Zaqatalada 1 1 , 1 % , Lon
vo hor il 50 55 min t tiitiin istehsal edi
lirdi. 1991 ildon balayaraq ttnlk
koranda
1 2 ,7 % ,
Gonco-Qazaxda
1 2 , 5 % , Quba-Xamazda 8 . 1 % , Datonozzlo urad. 2002 ildo tiitiin okini
lq irvanda 6 , 5 % , Naxvanda 3 ,7 % o ,
saholori 1,6 min ha, istehsali iso 3,3 min
t olmudu. 2005 ildo tiitiin okini saholori Yuxan Qarabada 3 , 6 % , Kolbo2,8 min ha, onun istehsali iso 7,1 min t cor Landa 1 . 5 % , Aberonda 1 , 5 %
idi.
tokil etmidi.
Q o y u n u l u q sahosi osason otlik
Yem i s t e h s a l i . Heyvandarln
inkiafmda vo heyvandarliq mohsullanistiqamotindo inkiaf etdirilir. t banin istehsalmda lkonin yem bazasi holllansinda qoyun vo kei oti ikinci yer
do (28,0%), onlarm stid istehsalmda
edici ohomiyyot kosb edir. Yem bazasi-

xiisusi okisi 1,6%) olmudu. 1996

2006 illordo qoyun vo keilorin sayi
4644,4 min badan 7648,2 min baa
qodor artmd. Qoyun vo keibrin
saymin iqtisadi rayonlar iizro xiisusi
okisi Aranda 29,2%, Gonco Qazaxda
21%, oki-Zaqatalada 9,3%, Dalq
irvanda 8,6%, Quba-Xamazda
7,2%, Naxvanda 7,0%, Lonkoranda
5,6%, Yuxar Qarabada 5,6%, Kolbcor-Landa 3,9%, Aberonda 2,6%
olmudu.
D n u z u 1u q. Fleyvandarln
ot balansnda donuz otinin xsusi okisi 1,0% idi. sason Aberon vo oki-Zaqatala iqtisadi rayonunda comlonmidi. Onlarn say 1996-2004 il
lordo 30,4 min badan 20,4 min baa
qodor azalm, 2005 ildo 22,9 min baa qodor artm vo 2006 ildo eyni soviyyodo qalmd.
Q u u 1u q. Bu saho btn iqtisa
di rayonlarda inkiaf etmidir.
1996-2006 illordo qularn say 13,3
mln. badan 19,0 mln. baa qodor artmd. Yumurta istehsali 1995 ildo
455,8 mln. odod, 2005 ildo 874,6 mln.
odod olmudu. lkonin ot balansi
strukturunda qu otinin xiisusi okisi
23,2% tokil etmidi. Yumurta on ox
Aran (28,3%), Gonco Qazax (9,1%)),
Lonkoran (10,0%), oki Zaqatala
(6,6%), Naxivan (5,5%), Quba-Xamaz (7,1%) iqtisadi rayonlarmda is
tehsal edilmidi.
l e y v a n l a r . Azorbaycanda
atlq 3 istiqamotdo (damazliq, i vo idman atl) inkiaf etdirilir. Atlarin
ox byk hissosi i heyvanlan kimi isti
fado olunur. 1996-2006 illordo atlarin
sayi 43,1 min badan 69,4 min baa,
kond ycrlorindo ii qwsi kimi istifado
olunan digor i hcyvani ulaqlann sayi
24,7 min badan 45,4 min baa qodor
artm, qatirlar 100 ba, dovolor iso 191
baa qodor olmudu.
A r l 111q. Azorbaycamn zongin to
bii iqlim oraiti arln inkiaf iin
ox olverilidir. lkodo 600-don ox ball bitki nv vardr. Bal arlar bitkilorin
tozlanmasna kmok edorok molsuldarl artrr, otraf mhitdo ekoloji tarazln borpa olunmasi vo saxlanmasnm
tomin olunmasda itirak edir. 2000 -05
illordo an ailosinin sayi 57,0 mindon
115,0 mino qodor artmd.
(l.: . .
XIX . ., 1958;
. .

 . !>., 1969; Azorbaycanm kond

tosorriifati (statistik mcnu). ., 2002; ( 3. . . ., 2003;
A l i y e v I. . Azorbaycan Respublikasinda aqrar
saliodo iqtisadi idaroetmo mexanizminin tokmillodirilmosi. B., 2003; "Kond tosrriifat miiossisolorinin vo kondli (fcrmer) tosrrfatlarnn osas iqtisa

di gstricilori (1995 2003 illor). B., 2004; S a I a h v S. V. Aqrar sahonin tonzimlonmosi problcmlori. B., 2004; Azorbaycan Respublikasi regionlarinin sosial-iqtisadi inkiaf Dvlot Proqrami
(2004 -2008 illor). B 2004; X I i I v H. A. Aq
rar iqtisadiyyatda sistem transformasiyalari vo
modernlodinn oraiti. ., 2005; Azorbaycanm

xarici ticarot olaqolori (1998 2005-ci illor; stalislik

mocmuo). B., 2006; Azorbaycanm statistik gstricilori 2006. B., 2006; Regionlarin sosial-iqtisadi
inkiaf (2004-2008 illor). B oktyabr 2006.
Sadx Salahov, sa Aliyev,
Tannverdi Paa, Qalib Hsmov

TKNT
0
in u m i x a r a k t e r i s t i k a . T iyaradildi. Comiyyotin tosisilori Azor
dofo artrlm vo 1 mlrd. rubldan ox
neft Birliyi, Baki Soveti. Domir Yol ida
kinti milli iqtisadiyyatin mhsul istehsal
olmudu. Bu vosaitlorin hesabina 34 so
rosi vo Xozor Gomiiliyi idarosi olmuedon saholorindon biridir. Onun foaliy
naye miiossisosi, ciimlodon Bakida
elektrik manqayrma zavodu. rat I
du. Azorbaycanda 1930 ilo qodor Rusyoti sonaye, kond tosorriifati vo digor
zavodu, diyircokli yastiqlar zavodu vr
alman tikinti5' sohmdar comiyyoti foaliy
iqtisadi vo sosial sektorlar n istehsal
yot gstormidi. 1930 ildon onun hiiquqi
vo qeyri-istehsal toyinatli osas fondlar
sonaye miiossisolori ina edilmidi.
1951-70 illordo Respublikanm it varisi stibeton tresti olmudu. Tikinyaratmaqdan, danmaz omlakin borpasint, osasli vo cari tomirini hoyata keirsadiyyatna btn maliyyo monbol. i
ti-quradrma ilorinin hocmi artdna
gro sonraki illordo Azorneftzavodtikinhesabina 15,3 mlrd. rubl hocmindo ka
mokdon ibarotdir. Tikinti iqtisadi vo so
ti. Azomefttikinti, Baki Su Komori T i
sial sektorlarda elmi-texniki toroqqinin
tal qoyulmu vo 196 iri dvlot son; j
miiossisosi tikilmidi (Sumqayit sink' ;
kinti, Azorneftkompresstikinti, Azorsiirotlondirilmosi, inkiafn sahovi vo
kautk zavodu, Baki in zavodu, A/ neftmatikinti, Azorneftelektromontajregional proporsiyalarmin tokmillodirilbaycan boru-prokat zavodu, Sumqa i t
mosi n maddi-texniki bazanin fortikinti. Azorneftmonziltikinti, Qafqazaliiminium zavodu, Mingevir SES,
i
maladrlmasnda, lkonin iqtisadi po- enerjitikinti trestlori vo b. ixtisasladrlBayramli Dvlot Rayon Elektik
m tikinti-quradrma tkilatlar yaratensialmin artinlmasmda vo miidafio qa
dlmd. 1920-41 illordo yxarda gsto- Stansiyasi vo s.).
biliyyotinin yksoldilmsind bilavasito
20
osrin 70-ci illorino qodor Sovet Irilon tikinti tokilatlarnn giicii ilo 1267
itirak edir. Miiasir man vo mexanizmlorlo toehiz olunan tikinti-quradrma to- mln. rubl hocmindo kapital qoyuluu is- tifaqi mokamnda hoyata keirilon qurutifado edilmi vo 818 mln. rubl hocmindo culuq ilorinin miqyasi Azorbaycan
kilatlan onun institusional vahidloridir.
SSR-in tobii-iqtisadi vo insan pote,
tikinti-quradrma ilori yerino yetirilAzorbaycanda tikintinin inkiaf
sialna uyun deyildi vo onun iqtisad; midi. 90 iri dovlot miiossisosi vo oxsayneft sonayesinin inkiaf ilo daha six
yatnn dinamik vo proporsional inki^
li sexlor tikilib istifadoyo verilmi, xeyli
bal olmudur. 19 osrin 2-ci yansindan
fini tomin etmirdi. iqtisadi inkiafm
sayda mvcud fabrik vo zavod rekonbalayaraq, Bakida bir ox neft email
struksiya edilmi, yeni avadanliqla toc- min olunmasi bilavasito osasli tikintin
miiossisolori, yeralt vo yerst mhondis
yeni keyfiyyot zominindo tokilini tol
hiz olunmudu. Bu dvrdo Baki neft
kommunikasiyalan, on balcas iso
edirdi. 70-ci illordo Heydor liyevin rol
email zavodu (sonradan Qarayev adina
Bakmin neft milyonularnm z vosaitborliyi altinda ilonib hazrlanm vo h,
lori hesabina bir-birindon yaraql vo zavod), Neftala vo Baki yod zavodlan,
yata k'eirilmi todbirlor noticosindo i
Kelo manqayrma zavodu. Qrmz
milli memarlq ononolorino uyun
Oktyabr mebel fabriki, Volodarski
kintido osasli msbt doyiikliklor b ,
miixtolif toyinatli binalar (Bak-ollar
verdi. Belo ki, 1971-75 illordo iqtis
adna tiki fabriki, bir ox pambiqtosu komori, Z.Tayevin toxuculuq fab
mizlomo vo konserv zavodlan, ay fab- diyyata kapital qoyuluu 1966-70 illo
riki, smailiyyo (indiki AMEA-nin
nisboton 29% artdi. Kapital qoyulur
riklori bu dvrdo tikilmidi.
Royasot Heyotinin yerlodiyi bina),
1920
41 illordo iimumi sahosi 6518nun 45%-i sonayenin inkiafna ynoi
Murtuza Muxtarovun evi (indiki "Soamin in2 olan yaay evlori, ikinci diinya
dildi. Bu dvrdo 64 yeni iri sonaye miio dot Saray ), ohor meriyasnm binasi
sisosi, 32 yeni sex vo istehsal saholori ti
miiharibosi illorindo 13 iri sonaye miios
(indiki Baki ohor cra Hakimiyyotinin
kilib istifadoyo verildi. o salinan ob
yerlodiyi bina), 1 sayl hor klinik xos- sisosi, ciimlodon Sumqayit istilikyektlor arasmda Baki moiot konditoxanas (kemi Semako adina xosto- enerji morkozi, 1 sayli Baki ayaqqabi
fabriki, Gonco ot kombinati vo digor sionerlori zavodu, Sumqayit kompresxana), Dvlot Filarmoniyasmin binasi,
miihiim obyektlor tikilib istifadoyo
sorlar zavodu, Bakida tiki vo ayaqqabi
Z.Tayevin evi (indiki Tarix muzeyi) vo
hissolori fabriklori, Xudat konserv
verildi. Mtiharibo dvriindo Zaqafqazis.) tikildi.
zavodu, ilkin orab istehsal edon 14 za
20
osrin ovvollorindo neft sonayesinin yasonayetikinti (1944 ), MingoevirSESvod, 4 pendir zavodu vo diqor xalq to
tikinti (1945), Kr-Arazsutikinti (1945)
borpasi ilo bal tikinti ilori Azorneft
kimi iri tikinti-quradrma tokilatlar
sorriifati ohomiyyoti olan obyekllori
Birliyinin rayonlardak tikinti-quradryaradildi.
vardi. 1971-75 illordo xalq istehlaki
ma tokilatlarnm giicii ilo hoyata keirilmidi. 1928 ildo onlarin osasmda Ba1946-50 illordo mharibo dvr ilo mallarmin buraxl ilo moul olan samiiqayisodo dvlot kapital qoyuluu 4 holordo daha intensiv inkiafa nail olunkohrtikinti adli sohmdar comiyyoti

du. 64 iri mossisodon 40-i yiingiil sona

ye, yeyinti, ot-sd, unytmo vo mebel
sonayesi saholorindo io salnmd.
Manqayrma vo kimya sonayesindo
mvvud miiossisolorin byk miqyasda
genilondirilmsi, miiasir texnika ilo
yenidon silahlanmas ilori aparld. Bu
moqsodlo istehsal toyinatli kapital qoyulularnn 70%-i istifado edildi. gor
1969 ildo Azorbaycan Respublikasimn
sonayesi irili-xrdal miistoqil balansa
m^i iik olan 735 miiossisoni zndo birlodn 'diso, belo miiossisolorin sayi 1983 ild- 062, 1985 ildo iso -o atmd.
1 >-83 illordo hor il orta hesabla 23
so ive miiossisosi istismara verildi ki,
b larin da 7-si (30,4%-i) manqayrm -onayesi miiossisosi idi.
i(>71 75 illordo miilki tikintido do
0
iyyotli doyiikliklor ba verdi. Yeni
kommnal-modoniyyt-mit,
\o vo maarif obyektlorinin tikintisin noldilon dovlot vo kooperativ
n ssiso vo tokilatlarmn kapital qoyuh n 1328 mln. rubl tokil etdi ki, bu
cl numi kapital qoyulularnn bedob Idon ox idi. Biitiin maliyyo monb i hesabina iimumi sahosi 6915 min
ii >lan 147,5 min monzil, 179 min nof.
mumtohsil moktoblori, 25,5 min
n i lik uaq vo moktoboqodor uaq
m vsisolori, 13 min noforlik kinoteatrla; 34,8 min noforlik klub vo modoniyy evlori, 5,9 min arpaylq xostoxanala oxsayl moiot xidmoti, kommunal
to rriifati vo ohaliyo xidmot edon baqa
s; lorin obyektlori tikilib istifadoyo

sodo 83%, ciimlodon osas istehsal fondlan 91% artm, 1981 ilin ovvolino Azorbaycanda mvcud olan osas fondlann
65%-don oxu 1969 -80 illordo yaradilmd.
1970 80 illordo iqtisadiyyata iimumi
mobloi 16,8 mlrd. rubl olan kapital qoyulular ynoldilmi, respublikada osa
sini yiiksok ikiaf etmi sonaye tokil
edon oxsaholi iqtisadiyyat yaradlmd. Bt dvrdo 176 sonaye miiossisosi vo
istehsal saholori tikilib istifadoyo verilmidi. 80-ci illordo tikintinin intensiv inkiaf Azorbaycanm oxsayl miiasir
man vo avadanln, kimya, yiingiil vo
yeyinti sonaye mohsullan istehsalinm iri
morkozino evrilmosi n maddi-tex
niki baza yaratdi. Sovet hakimiyyoti
illori orzindo respublika iqtisadiyyatmin
inkiafna ynoldilmi kapital qoytltlarnn 53%-i 1970-80 illorin payina

dofodon ox artrlaraq miistoqil Azor

baycan dvlotinin enerji tohliikosizliyi
n mhkom zomin yaradlmdr.
Hazirda Azorbaycan Conubi Qafqazda
on giiclii vo miistoqil energetika sistemino
malikdir.
1991-93 illordo investisiya foall
ox aa dmii, osas kapitala in
vestisiya qoyuluu 1990 il soviyyosinin
26,6%)-ini tokil etmi vo noticodo tikinti
istehsah ohomiyyotli dorocodo longimidi. 1993-95 illordo lkodo ictimai-siyasi
sabitliyin borpa olunmasi, niifuzlu xarici
irkotlorlo srin mqavilosi nin imzalanmasi tikintinin dirolmsin vo yeni
mozmunda inkiafna sobob oldu. Artiq
1996 ildo osas kapitala investisiyalar
1995 ilo nisboton 2,1 dofo artdi. 1997 ildo
osas kapitala investisiya qoyuluuna
gro 1990 il soviyyosino Azorbaycan
M D B lkolori arasmda birinci olaraq

C dvl /
Foaliyyot saholori iizro osas kapitala investisiyalarin hocmi vo strukturu (mln. manatla)

2001-05
illor

Foaliyyot saholori
iqtisadiyyatin sahoiri iizro, comi
ciimlodon:
Kond tosorriifati, ovuluq vo meo tosorriifati, balqlq
Sonaye
ondan
Xam neft vo tobii qaz hasilati vo bu sahodo xidmotlorin
gstorilmsi
Tikinti
Tohsil
Sohiyyo vo sosial xidmotlorin gstorilmsi
Noqliyyat, rabito, ticarot vo digor xidmotlorin gstrilmosi

Yekuna
gro %-/,?

17756.8

100,0

140,0
13545,6

0,8
76,3

12263,5
132,0

69,1
0,8
0,5
0,2
21,4

90,7
42,8
3805,7

vc Iidi.
976-80 illordo kapital qoyuluu ovi 5 ilo nisboton 1,4 dofo artrld. Bu
do 80-don ox sonaye miiossisosi, isl gclori vo istehsal saholori io saOnlardan yeni Baki neft email zav< inda (indiki Heydor liyev adina
1
Neft Email Zavodu) ED-AVQ
( )U-AVT) qurusu, Yevlax ohorin(I
unun ilkin email fabriki, Sumqayit
. iindo xovlu iplik fabriki, Gonco
!?. iindo ot email vo siid zavodlan,
N xvan ohorindo un kombinati, 50
ye i heyvandarliq kompleksi, quuluq
fabriklori, damazlq tosrrfatlar tikilib
istifadoyo verildi. Neftmanqayrma,
kimya, neft kimyasi, neft email vo baqa
sonaye saholorinin yenidon qurulmasi,
genilondi ilmosi vo texnika ilo yenidon
silahlandrlmas hoyata keirildi.
Byk miqyasda kapital qoyulularnn noticosi kimi, milli iqtisadiyyatin
osas fondlari 1980 ildo 1970 illo miiqayi

\
cl
\

dm, ovvolki 10 ilin - 1960-70 illorin

kapital qoyulular mobloindn 2,1
dofo ox olmudu.
1971-75 illordo kapital resurslan osa
son sonayenin istehlak mallari istehsal
edon saholorino ynoldilmi, 1976-80 illor
do iso yanacaq-energetika kompleksi n
plana okilmidi. lkonin iqtisadi miistoqilliyini tomin edon amillordon biri olan bu
kompleksin inkiafna sonayedo istifado
olunmu kapital qoyulularnn 55-60%-i
ynoldilmidi, bu da lkonin yanacaqenerji balansn yaxladrmaa, zntominetmo konsepsiyasma xidmot etmidi.
mummilli lider Heydor liyevin
oxsi toobbs vo bilavasito rohborliyi
noticosindo 30 il orzindo energetika sis
temindo 3 min M Vt -dan artiq generasiya giiclori, iimumi uzunluu 70 min
km -o yaxn elektriktrc xotlori
istifadoyo veilmi, beloliklo, lkonin
energetika sisteminin real imkanlan 2

atd. 2005 ildo bu gstorici 1995 ilin

kapital qoyuluundan 22,2 dofo ox idi.
2004 ildo 1995 ilo nisboton osas kapitala
investisiyalarin indeksi Belorusda 2
dofo, Qazaxistanda 4,4 dofo, Rusiyada
1,2 dofo, Ukraynada 1,9 dofo, Azorbay
canda iso 19 dofo artmd. Miistoqillik
dvrniin on bc ilindo (1991-2005)
Azorbaycanda osas kapitalin inkiafna
biitiin maliyyo monbolori hesabina
22666,9 mln. manat mobloindo investisiya ynoldilmidi, bunun 78,3%-i
2001-05 illorin payina drd (cod
vol 1). 1991-95 illordo bu investisiyalarin ortaillik hocmi 71,3 mln. manat idi,
1996-2000 illordo bu gstorici 910.7
mln. manata, 2001-05 illordo 3551.4
mln. manata atmd. lverili investi
siya mhitinin yaradilmasi lko iqtisadiyyatma xarici investisiyalarin iri miq
yasda axinim tomin etmidir. 1996-2005
illordo lkonin osas kapitalna ynoldi-

Ion 22310,3 mln. manat investisiyalarin

68%-ini xarici investisiyalar tokil
etmidir.
2003 04 illordo Azorbaycan Respub
likasi Prezidentinin miivafiq formanlari
ilo tosdiq edilon, lkonin sosial-iqtisadi
inkiafnn srotlondirilmsino vo regionlann sosial-iqtisadi inkiafna aid
olan Dvlot Proqramlarnn uurla yeri
no yetirilmsi n tikinti kompleksindo
yenidonqurma ilorinin corafiyas vo
torkibi ohomiyyotli dorocodo doyimidir. Regionlann potensialindan vo tobii
resurslarmdan somoroli istifado etmoklo
ohalinin faydal mulluuna vo yoxsulluun soviyyosinin aa salnmasna
nail olmaq moqsodilo qeyri-neft sekto-

346,5 min daimi i yerlorindo payi 173,1

min - 84 % olmudu.
Hazirda tikinti kompleksi milli iqtisadiyyatin miihiim saholorindon birino
evrilmi, DM-do onun xiisusi okisi
2005 ildo 1995 ildoki 3,7%-don 10,0%odok artmdr. Bu sahodo 58,8 min
nofor vo ya iqtisadiyyatda mul olanlarn 1,5%-i alr. 2006 ilin ovvolino
osas hissosi zol sektora monsub olan
5136 tikinti tokilat foaliyyot gstorirdi.
Neft strategiyasimn hazirlanmasi vo
hoyata keirilmosi noticosindo 1996 il
don balayaraq tikinti ilorinin miqyasi
siirotlo genilndi, tokco 2005 ildo 1558
mln. manat doyorindo tikinti ilori yeri
no yetirildi (codvol 2).

Cddval 2
Tikiutiaia sas gostervcitari {miivafiq ittdrin fa ktiki qiymdtbri ib, win. manatla)
1995

2000

2001

2002

666,9

647,6 1162,6 2183,1 3415.7 4780,7

2003

2004

2005

Cmi istifadoyo verilmidir:

sas fondlar
ciimlodon:
istehsal loyinatli
qeyri-istehsal toyinatli
sas kapitala investisiyalar

75,6
43,4
32,2
228,0

542,3 534.7 1014,5 1910,2 3127,6 4265,9

124,6 112,9 148,1 272,9 288,1 514,8
967,8 1170,8 2107,0 3786,4 4922,8 5769,9

ciimlodon:
Sonaye
Kond tosorriifati
Tikinti
Xidmot saholori
Monzil vo sosial-modoni
toyinatli obyektlorin istifadoyo
verilmosi:
yaay evlori, iimumi saho
min m2-b
muralohsil vuoklobbvi,
agird yeri
moktoboqodor uaq
miiossisolori, yer
xostoxana. arpay
tikinti ilorinin hocmi
Gstoricilorin indeksi,
mqayisli qiymotlordo
ovvolki ilo nisboton %-/<?
sas kapitala investisiyalar
Tikinti ilorinin hocmi

105,9
4,4
0,6

659,6
6,5
3,4

117,1

298,3

825,9 1629,6 3004,7 3915,8 4169,7

35,0
40,7
8.3
18,5
37,5
20,7
13,0
40,0
12,2
46,1
323,6 418,9 732,0 951,3 1513,4

601,0

487,0

560,0

803,0 1339,0 1359,0 1593,0

300

2410

2372

5298

90
30
320,2

40

110

40

133,9

324,5

81,8
61,0

102,6
118,1

runda hom zol vo hom do dvlot investisiyalan hesabina tikinti vo yenidonqur

ma ilori genilondirilmidir. 2003-05 il
lordo, Baki ohori istisna olmaqla, digor
regionlarda 1202,9 mln. manatliq in
vestisiya istifado edilmidi ki, bu da
ovvolki illoro nisboton xeyli oxdu. 2005
ildo bu regionlarin osas kapitala investisiyalarda xiisusi okisi 3 dofo artm,
2003 il oktyabrm 1-indon 2006 il yanvann l-ino qodor olan dvrd yaradlm

120,6
101,5

203
528,0

184,2
198,4

15451

20961

44668

96
306
53
160
72
45
899,5 1388.0 1558,0

173,8
168,1

135,4
154,0

116,6
131,8

2005 ildo tikilib istifadoyo verilmi

4780,7 mln. manat doyorindo olan osas
fondlarin 89,2%-ini vo ya 4265,9 mln.
manat tokil edon istehsal toyinatli,
qalan hissosini iso 1593 min m2 olan
yaay evlorinin, 44,7 mi agird yeri
olan iimumtohsil moktoblori vo digorlorinin doyori tokil etmidir.
Tikintinin idaroetmo sistemi bazar
iqtisadiyyatimn toloblorino uyun ola
raq yenidon qurulmu, yeni tokilati-h-

quqi formalar vo iqtisadi mexanizmlor

yaradlmdr. Sosial proqramlan vo
milli iqtisadiyyatin miihiim obyektlorini
dvlot maliyyolodirir. Miihiim obyekt
lorin siyalusina yanacaq-energetika sa
holori. noqliyyat sektoru, qaqmlar vo
mocburi kknlor n nozordo tutulan
sosial obyektlor daxildir. Respublikada
investisiya foaliyyotinin torkib hissosi
olan inaat bazannda irimiqyash todbir
lor hoyata keirilir. Tikintinin itiraklari obyektlorin seilmosi vo tikilmosi ilorindo tam sorbostdirlor. naat kom
pleksindo istifado olunan maliyyo mexanizmlori eyni vaxtda ina edilon obyekt
lorin sayinm azalmasina, maliyyo vosaitlori vo maddi-texniki resurslann tomorkzlomosino orait yaradir. Tikinti il?; ;nin todvicn traovkzbmsi pvosesi gedir, iri birlikbr vo irkotlor inaat bazarnn vo inaat materiallari ehtiyatlarmin
osas hissosino nozarot edir. sohmdar vo
digor tosorriifat comiyyotlori formasinda
foaliyyot gstorir. byiik investisiya layiholorini yerino yetirmok n xiisusi inaat irkotlori, konsorsiumlar yaradilir. Kiik inaat miiossisolori tosis edilir, regio
nal kommersiya banklari, kredit-hesablama morkozlori, agentliklor, vasitimoslhoti morkozlori, kommersiyainformasiya morkozlori formaladrlr.
lkodo inaat, memarlq vo hrsalmaya aid dvlot siyasotini hoyata keirmok
respublikanin Dvlot ohorsalma vo
Arxitektura Komitosino, Fvqolado Hallar Nazirliyino hovalo edilmidir.
1996
2005 illordo lkoin iqtisadi vo
sosial hoyatinda miihiim ohomiyyoti
olan Qurtulu qazima qurusu, Migoevir vo Yenikond SES-lorindo yeni
turbinlor, Baki istilik morkozindo yeni
qaz-turbin qurusu, Songoal terminali,
Coca-cola vo Pepsi-cola istehsali
zavodlan, Heydor liyev Beynolxalq
Aeroportunda beynolxalq aerovazal
kompleksi vo yk terminali, Sumqayit
etilen-polictilen zavodunda buxar-generator kompleksi, European Tobacco
Baku ASC-nin sexi (illik giicii 2,6 mlrd.
addd siqaret), ildo 70 min inaat metal
prokati istehsal edon Baku Steel Com
pany zavodu, Bakida yuyucu toz zavo
du (istehsal giicii 12 min /), Baki findiq
email zavodu, Neftalada noro bal yetidiron zavod, Xamazda Qafqaz
Konserv zavodu, Lonkoranda tomat
vo pivo istehsali zavodlan, Aberonda
Azbentonit zavodu, Naxivan Bey
nolxalq Aeroportu, amax televizor za
vodu, Vayxr hidroqovanda su anba-

ri, Naxvanda sd mohsulu istehsali se

xi. Qax rayonunda findiq email sexi, okido meyvo irosi istehsal edon zavod,
Culfa Naxivan magistral qaz komori,
Babok rayonunda beton istehsal edon za
vod, Baki, Gonco, Naxivan, Quba vo
digor ohrlrdo olimpiya-idman komplekslori, miiasir mehmanxana komplekslori, ofs binalar, i morkozlori, borkrtiiklii avtomobil yollan vo s. obyektlor
tikilib istifadoyo verilidir. Qarada
sement vo Xirdalan pivo zavodlan yenid.T qurulmudur. 2001-05 illordo iqtisa
di ikiijat n holledici rol oynayan 108
so'1aye mossisosi, sexi vo istehsal sahosi
tikilib istismara verilmidir.

1995 ildo bir tikinti tokilatnda orta

hesabla 67 nofor ilomi vo 68,7 min ma
nat doyorindo tikinti ilori yerino yctirilmi, 2005 ildo bu gstoricilor miivafiq
olaraq 11 nofor vo 303,4 min manat olmudur.
2005 ildo 1995 illo miiqayisodo se
ment istehsali 7,8 dofo, sanitariya-keramika momulatlan 2,6 dofo artm, mumiyyotlo, 1538 min t sement, 28,2 min t
gips, 786,3 min I inaat n divar da,
161,0 min m3 tikinti korpici, 3947 min
ni2 ifer, 186 min m2 poncoro osi,
14,7 min dddd sanitariya-keramika
momulatlan istehsal edilmidi. lkonin
bir sira tikinti materiallanna tolobati

idxalin hesabina donilir.

Tikinti-quradrma ilorinin aya
doyorinin 55-65%-ini tikinti materiallari
vo konstruksiyalarna okilon xorclor
tokil edir. Tikintinin material resurslanna olan tolobatmin toqr. 80%-ini so
nayenin tikinti materiallari, metallurgiya, aac email vo selliiloz-kaz saho
lori tomin edir.
d.: .., ...

. ., 1981; Azorbaycanda
tikinti. ., 2006; Azorbaycamn statistik gsticilori 2006. 13., 2006.
Tofiq Ilseynov

MNZL-KOMMUNAL TSRRFATI

1<

\
\
Sc
>
h

x
n
t:

onzil-kommunal tosorrfat mumiznd mnzil tosorrfatm (yaay

pleksinin istism ar vo xidmoti,
v montoqolorinin abadladrlm as,

lladnlmas) vo kommunal xidmotlor

olorini (su tochizat vo kanalizasiya
rotlori, istilik, elektrik vo qaz tocit, moil tullantilannin ylmas,
mmas vo zororsizlodirilmsi, lift
vnoti, ohor elektrik noqliyyati, hani, camarxana vo mehmanxana
rrfat) ohato edir.
Monzil-kommunal
tosorriifatimn

fondlannm doyori 2003 ildo 1281,1

n d. manat, ciimlodon monzil tosorriif; da 1161,7 mlrd. manat, kommunal
t.
riifatinda iso 119,4 mlrd. manat
(i umi osas fondlarin 15-16%o-i) olli .lu. Homin il lkodo mvcud olan
fondlarin khnolm dorocosi 44,6%>,
n zil tosorriifatmda 46,7%, kommunal
t rrfatnda iso 50.1% hoddindo idi.
|l izil-kommunal sahosi osas fond1; inin tozolonmo omsali toqr. 2,0-3,0%,
si tdanxma omsali iso 0,4%) soviyyosindo idi.
Respublikada 1920 87 illordo iimum sahosi 63,5 mln. n2 ola yaay evlori tikilmidi. Respublikanin iimumi
monzil fondu 1922 ilin axinna 3,5 mln.
m2 olmu, 1987 ilin sonuna 23,0 dofo
artaraq 80,4 ml. m2- atmd. iqtisadi
islahatlann noticosindo 2005 ildo biitiin
monzil fondu 1990 ildokino nisboton
17,3% artaraq 104,0 mln. m2, ciimlodon ohor monzil fondu 59,3 mln.

kond monzil fondu 44,7 mln. m2 tokil

etmid (codvol 1).
2005 ildo vtndalann oxsi mlkiyyotindo olan monzil sahosi 1990 illo

kond yerlorindo iso 11,2

iimumi
ya'cvy sahosi
in2, cmlodon ohordo 9,0 m2, konddo 7,8 m2 tokil
etmidi. Biitiin monzil fondu 1,5 mln.

Cddval I
Mn/.il fonduu xarakteri/.o edon gstoricilor

Monzil fondu

(mbj. m2-l)
Biitiin monzil
fondu
ohor monzil
fondu
Kond monzil
fondu

1995

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

90,4

92,2

94,2

94,7

97,1

97,7

99,2

100,4

101,6

104,0

53,2

53,7

53,8

54,2

55,0

55,4

56.4

57,0

57,8

59,3

37,2

38,5

40.4

40,5

42,1

42,3

42,8

43,4

43,8

44,7

miiqayisodo 57,4% artaraq 90,0 mln. m2

olmu, ictimailodirilmi monzil fondu
iso 14,0 mln. m2 tokil etmidi (codvol 2).
Respublikada 1990-2005 illordo 20,3

(222,8 min birotaqli, 618,2 min

ikiotaqli, 490,5 min otaql, 211,2 mi
iso ddotaql vo oxotaql) monzildon
ibarotdir.

Cdvl 2
Monzil fondunun zollodirilmosi

zollodirilmi
mnzillr
Sayi, in b d b
mumi sahosi,
min m2-h

1995

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

48,5

26,7

16,1

13,2

13,7

13,7

12,5

14,6

16,2

2450,6

1485,7

892,5

730,6

764,9

801,7

724,7

869,8

1015,3

mln. m2 vo ya 378,2 min monzil zollodirilmidi. 2005 ilin axinna orta

hesabla adambana diio monzil fondunun iimumi sahosi lko iizro 12,6 m2,
ciimlodon ohr yerlorindo 13,9

2005 ildo 86,6 min in2 iimumi sahosi

olan dvlot vo ictimai monzil fondunun
osasli tomirino 2,1 mln. manat xorclonmidi.
Monzil-kommunal tosorriifatimn in-

1995 illo miiqayisodo 18,2% aa

enmidi (codvol 4).
Monzil-kommunal tosorriifati saholorindo ardicil aparilan islahatlar notico
sindo elektrik enerjisinin istifadosino

kiafna 1993-98 illrdo ynoldilmi

430070.2 min manat hocmindo srmayonin 83,5%-i monzil tosorrfatna,
16,5%-i iso kommunal tosorrfatna aid
idi (codvol 3).

Cddvdl 3
Monzil-kommunal tosorrfatda osas kapitaia investisiya
qoyuljunun hocmi (faktiki qiymotlorlo)
1990

1996-2000

1991-1995

2001-2005

Yekuna

M in

Yekuna

M in

Yekuna

M i

Yekuna

gr 'Xrh

manatla

gr % -h

manatla

gr %-1

manatla

Kra %-l

sas kapitaia
investisiya

100,0

356628,2

100,0

4553485,5

100,0

17756795,9

18.5

116276,8

18,6

476295,0

10,5

1355023,1

7,6

4.5

17003,3

4,8

84250,0

1,9

118347,8

0,7

Mnzil tsrrfat
Kommunal tsrrfat

1995-2005 illordo 16,5 min ailnin,

ciimlodon 1,2 min nofor mharibo veteram, lili, hlak olan horbi xidmoti v
onlarla eyni hquqlu olanlarm ailolrinin; 1.9 min nofor Qaraba mharibsi
itiraks, olili vo hqiqi horbi xidmotdo
olanlarm aibbrinin; 1,4 min gone, 1,4
min oxuaql, 10,6 min digr aibbrin
mnzil oraiti yaxladrlmdr.

100,0

gro donilorin vo gstoriln xidmotlorin soviyyosi artm, obokolorin madditexniki bazasmm inkiaf etdirilmosi
moqsodilo investisiyalar qoyulmu, yeni
transformatorlar, elektrik xotlori, miia
sir avadanlqlar, moiot sayaclar
quradrlmdr.
Miirokkob idaroilik strukturuna
malik monzil-kommunal tosorriifatmin

Cdvl 4
Monzil-kommunal tosorriifati xidmotlorinin qiymot vo tariflori ( qpikb )

Mnzil haqqi, n r -b

1995

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

0.00

0,00

0,01

0,02

0,02

0,02

0,02

0,02

0,02

0,04

0,50

0,53

0,49

0,45

0,46

0,46

0,46

0,35

0,01

0,18

0,19

0,22

0,22

0,22

0,23

0,27

1,01

0,01

0,02

0,02

0,02

0,02

0,02

0,02

0,02

0,02

Su haqqi,
adambana

Qaz haqqi,
adambana

Elektrik enerjisi
haqqi, Vt.saatla

torkibino yaay evlori vo onlarm miiMonzil-kommunal tosorriifati saho

sindo alanlarn say 2005 ildo 1995 hondis avadanhqlan, ictimailodirilmi
ba fondu. monzil fonduna xidmot edon
ilo nisboton 23,6% artm vo iqtisadiyvo monzil fondunun idaroetmo sistemi
yatda moul olanlarm 3,4%-ini tokil
nin maddi-texniki bazasi olan tomir-tietmidi.
1987
ildo ohor monzil fondundakinti, istehsal. tochizat vo digor kom
monzil sahosinin 91%-i su komori ilo,
munal tokilatlar daxildir. Monzil fon90%-i kanalizasiya ilo, 75%-i morkozi
dunun monsubiyyotindon asili olmayaistilik sistemi ilo, 76%>-i vanna (du) ib,
raq, texniki vo sanitariya voziyyotino
97%-i qazla tochiz edilmidi. 2005 ilin
iimumi nozarot ohor vo rayon icra hakimiyyotlorinin monzil-kommunal birlikaxirma dovlot ictimai monzil vo monzil
tikinti kooperativlori fondlarimn (zol- lorinin nozdindo yerloon monzil-komldirilmi fond istisna olmaqla) 92,9%>-i
munal istismar saholorino hovalo olunsu komori, 90,9%-i kanalizasiya, 80,2%-i
mudur.
vanna (du) ib tochiz edilmi^di. MonzilMonzil-kommunal tosorriifatmin on
miihiim saholorindon biri moiot-imli
tosorrfat tokilatlar torofindon monsu tochizatidir. 20 osrin ovvolbrindo
zillorin
76,5%j-i morkzldirilmi
Bakinin su tosorrfatmda yaranm
okildo istilikb, 94,3%-i qazla, 19,0%-i
otinliklo bal yci morkozldirilmi su
isti su ib tochiz edilmidi. Monzil-komtochizat sisteminin yaradilmasinda osas
munal xidmotlorinin doyori 2003 ildo

ilori molur mesenat vo neft sahibkan

Z.Tayev aparmd. 1910 ildo ingilis
alimi Uilyam Lindleyin layihosi osasinda ollar Baki su komorinin tikintisino
balanm vo o, 1917 ildo sutkada 18,5
min m3 imoli su gciindo istismara
verilmidi. Bundan sonra Azorbaycan
paytaxtimn imoli su ib tochizati tari
xindo miihiim sohifo alrmd. 20 osrin
30-cu illorinin sonunda hoyata keirilmi bir sira texniki todbirlorin hesabma
ollar su komorinin giicii sutkada 109,0
min m 3-o atdrlmd.
Baki horinin moiot-imoli suya olan
tobbatn domk moqsodilo 1944-5N
illordo faktiki giicii sutkada 232 min nt
olan 2-ci Balci su komori (Xamaz xotti
istifadoyo verilmidi. 1980 ildo 1-ci vo2-ct
Baki su komorlorinin obokoyo verdiyi su
sutkada 304,5 min m3 vo a verilon bt
imoli suyun 24,1%-ini tokil edirdi.
1951-56 illordo Aberon yanmadas
mn imal-qorbindo yerloon "DovoyaU.
" vo "Ceyranbatan" oran glmoobr
in yerindo Ceyranbatan su anbar
tikilmi vo 1957 ildo maksimal gc
saniyodo 25 m3 olan Dovi-Samp
kanalnn tikintisi baa atdrlaraq
1957 ildon hocmi 186,0 mln. m3 olan st
anbarmin doldurulmasna balanmd.
Bu su hvzosinin iistiin cohotbrindo! i
balcas ondan ibarotdir ki. burada su
uzun mddot tobii xassosini saxlayir v
noticodo durulma prosesindo suyu>
keyfiyyoti yiiksolir. Bu giin Ceyranbata
su komorinin giicii saniyodo 9,5 m3-i\\r.
1969 ilo qodor Baki vo Sumqayi:
ohorlori imoli su ib 3 monbodon:
ollar, Xamaz su komorlori vo Ceyran
batan su anbanndan tomin olunurdu.
1970 71 illordo giicii saniyodo 3,9
m3 olan 1-ci Kiir su komori istifadoy;
verildi. 1978-86 illordo 1-ci Kiir si
komorino paralel olaraq, saniyodo 6,
m3 olan 2-ci Kiir su komori sistem
tikilorok istismara buraxildi.
Kiir su komorlorinin tikilib istifadoyo
verilmosi Bakinin yeni salnan Gnl
vo hmodli yaay massivlorinin moit-imoli su ib tomin olunmasina im
kan verdi. Eyni zamanda Bakinin ohordaxili su obokosindo do osasli surotdo
tikinti vo yenidonqurma ilori aparld.
Su tochizatinda miihiim rol oynayan
morkozi su anban vo nasos stansiyalari
tikilib istifadoyo verildi. 1960-70 illordo
Baki ohrindo adambama sutkada 273
I su verilirdiso, 1970-90 illordo bu roqom
450-500 / tokil edirdi.
Son illor Azorbaycan hkumoti to-

rofidon bu sahoyo diqqot daha da artir, hom dovlot vosaiti vo hom do xarici
investisiyalar hesabma su tochizati vo
kanalizasiya sistembrinin yenidon qurulmasi, yeni xotlorin istifadoyo veril
mosi istiqamotindo irimiqyasli layiholor
hoyata keirilir.
halinin imoli su ib tochizati vo ka
nalizasiya xidmotlorini yaxladrmaq, bu
sahoni bazar miinasibotlori osasmda
inki'jaf etdirmok vo onun somoroliliyini
ai iirmaq moqsodilo Respublika Preziden
tinin 252 s a y h. 11.06.2004 il tarixli
Soroncami ib Azorsu Sohmdar Comiy
yoti yaradlmdr.
20042008 illori ohato edon Azorbay
can Respublikasi regionlarmin sosial-iqtisa inkiaf Dvlot Proqramrna uyun
oh ;q, respublikanm ohor vo rayon mork
'indo ohalinin imoli su tochizati vo
k; tizasiya xidmotlorinin keyfiyyotinin
y; 'ladnlmas moqsodilo mvcud sisk
do yenidonqurma ilori apanlir,
ye su vo kanalizasiya xotlori okilir.
-yk Bakinin imoli suya olan
to! tn tam domok moqsodilo dovlot
\.
hesabma Oguz-Qobolo zonasindan
B;
ohorino uzunluu 262,3 km olacaq
)
komorinin okilii hoyata keirilir vo
bu da tikinti ilorinin 2008 ildo baa
a rlmas nozordo tutulmudur.
iakda ohor kanalizasiya sisteminin
t Lisi 1925 ildo balam vo 1935 ildo
is;
doyo verilmidi. 1973 ildo ohord<> ili vo 1976 ildo ohorotraf kolle orlann (giicii 800 min m3) tikilii
no balanmd. 1988 ildo gndo 600
n
m3 irkab su tomizloyon byk
.
lizasiya kompleksi tikilmidir.
1( 86 illordo irkli sularn su hvzol axdlmas 26% azaldlmd.
005 ilin sonuna Baki ohorindo 5
o< kanalizasiya tomizloyon qurular
is narda idi. Onlardan Hvsan Aerasi stansiyasi vo Sahil qosobosindoki
to zloyici quru bioloji, Z, Mordok; -volan vo Hachoson qurular iso
m aniki tomizbyici qurulardr.
Son vaxtlar Diinya Bankinin ii
qi u torofindon regional su tochizati vo
k; .alizasiya
sistembrinin
inkiaf
(2007-11) vo Byk Bakinin su tochizati vo
kanalizasiya sistembrinin ikiaf strategiyasi barodo tokliflor hazrlanm, bu tokliflorin hoyata keirilmosi Byiik Bakinin,
respublikanm rayon morkozbrinin, kiik
ohorlorin vo onlara yaxin orazilordo kond
lorin ohalisinin mveud norma vo standartlann tobbbrino uyun moiot-imoli
su ilo tomin olunmasina, kanalizasiya sis-

temlorinin yaxladrlmasna imkan verocokdir.

ton osrin 50-ci illorinin ovvolbrindo
Qrmz Ulduz stansiyasi qonu neft
ayirma zavodlan n buxar vermoyo
balad vo bununla da stansiya istilik
morkozino evrildi. Mohz bu dvrdon
Azorbaycanda morkozlodirilmi istilik
tochizati sistembrinin yaradilmasina
balanmd.
Baki ohorindo vo respublikanm di
gor sonaye ohrlorind yeni yaay
massivlorinin salmmasi ilo olaqodar yeni
isitmo sistemi - yiiksok dorocodo morkozlodirilmi vo miiasir tipli qazan
aqreqatlarmdan ibarot olan rayon istilik
qazanxanalan sistemi ton osrin 60-ci
ilbrindon totbiq olunur.
Xiisuson 1970-80 illordo lkonin
istilik tochizati sahosindo ohomiyyotli
doyiikliklor ba vermidir. Mohz homin
dvrdo Baki ohorinin imal-qorbindo
giicii saatda 200 Q/kal olan I sayli
Rayon istilik qazanxanas (RQ ), Qaraohordo giicii 100 Q/kcd olan 2 sayli
R Q , Dorngl yaay massivindo giicii
150 Q/kal olan 3 sayl RQ, Norimanov
sonaye zonasmda giicii 150 Q/lutl olan 5
sayh RQ , hmodli qosobosindo giicii
100 Q/kal olan 6 sayl RQ , Gnoli
qosobosindo giicii 120 Q/kal olan 9 sayh
R Q
tikilib istifadoyo verilmidir.
RQ-i istifadoyo verilmosi ib olaqodar
100-don artiq moholli qazanxanalar
kiitlovi okildo lov edilmidir. Eyni
zamanda Bakida 1 vo 2 sayli EM , Surnqaytda 1 vo 2 sayli E M , Gonco E M
istilik tochizati sistemindo ohomiyyotli
rol oynayir.
Artiq ton osrin 80-ci ilbrindo Baki
horindo istilik tochizatmin 65'/o-o qodori
mohz rayon istilik qazanxanalan hesabma
hoyata keirilirdi.
Azorbaycan Respublikasmda istilik
tochizati sahosindo idaroetmonin tokmillodirilmosi haqqmda Azorbaycan
Respublikasi Prezidentinin 08.06.2005 il
tarixli, 847 sayli soroncamina osason, lko ohalisinin vo digor istellaklarn etibarli vo keyfiyyotli istilik tochizati xidmotlorinin tokilinin osasli surotdo yaxladrlmas, bu sahonin morholobrlo ba
zar iqtisadiyyati prinsiplori osasmda inkiaf etdirilmosi, onun somoroliliyinin artrlmas vo bu sahoyo investisiyalarm
colb edilmosi moqsodilo Azoristiliktochizat ASC yaradlm, Azorbaycan Res
publikasinin yaay monloqobrindo yaay evlorinin vo binalarm, habeb sosial
vo digor toyinatli obyektlorin istilik tochi

zati ilorinin hoyata keirilmosi bu comiyyoto hovalo edilmidir.

Azorbaycanda istilik tochizati bir
EM , yeddi RQ, giicii 20 Q/kal saatdan yuxan olan 23 qazanxana, giicii
3-20 Q/kal olan 146 orta vo giicii 3
Q/kal-dsk olan 1014 kiik qazanxana
vasitosilo hoyata keirilir. Onlarm iimu
mi istehsal giicii 3809 Q/kal saatdir. Bu
tosorriifatlarda 3280-O yax ii alr
(2006).
Son vaxtlar ohalinin tobii qazla tochizatn yaxladrmaq moqsodilo iri
layiholor hazirlamb hoyata keirilir.
Qobul olunmu Dovlot Proqramlarma
uyun olaraq, respublikanm biitiin
rayonlari (Naxivan M R do daxil ol
maqla) 2004 ildon balayaraq 2008
ilodok tobii qazla tomin edilocokdir.
Kommunal xidmotlorinin miihiim
sahosi olan elektrik enerjisi ib tochizatm
ikiaf etdirilmosi n qobul edilmi
Azorbaycan Respublikasinin yanacaqenerji kompleksinin inkiaf (2005-2015
illor) iizro Dvlot Proqramfnda yaxin
illordo 1800 M Vl-. qodor olavo elektrik
enerjisi giiclorinin istismara verilmosi
nozordo tutulmudur.
2004-07 illor iizro Azorbaycan
Respublikasinin Dovlot investisiya Proqram nda Hvsan sutomizlomo stansiyasinin, Gonco vo oki ohrlorinin su toc
hizati vo kanalizasiya sistembrinin, kiik
ohorlord su tochizati vo kanalizasiya
sisteminin yenidonqurulmasi nozordo
tutulmudur.
1990-2005 illor orzindo 1573,8 km
uzunluunda su komorlori, 129,5 km
kanalizasiya xotlori, 13,6 km istilik toc
hizati xotlori vo 4238,7 km qaz xotlori
tikilib istismara verilmidir.
Baki ohrinin vo otrafmin su toc
hizati sistemlorindo yenidonqurma ilori
aparlm, Kr vo Ceyranbatan ba sutomizloyici qurular borpa edilmi,
yiiksok mohsuldarliqh regional nasos
stansiyalari komplekslori yenidon qurulmu, mohollodaxili nasos stansiyalari
tomir olunmu, bykdiametrli magis
tral vo olor supaylayc boru komorlori
tozolnmidir.
Kommunal infrastruktur iizro olorlorin su tochizati sistembrinin borpasina
Almaniyamn KfW Banki torofindon ayrlm kredit hesabma okilmi mili
ohor su tochizati sistemi istifadoyo
verilmidir.
Monzil-kommunal tosorrfatnda
monzil sferasnda idaroilik vo xidmot
sistemindo roqabot mhitinin inkiaf,

mqavilo mnasibotlrinin tokmillodirilmosi, mnzil fondu vo kommunal obyektlrinin dvlt tnzimlmsi vo nozaroti mexanizmlrinin tokmillodirilmsi,
monzil mlkiyyotilrinin hquqlarnn
qorunmasi vo mdafiosi, xidmotlorin
keyfiyyotinin yaxladrlmas vo monzil
fondunun tmir edilmosi n monzil

mlkiyyotilrinin birlik miiossisolorinin

yaradlmasnn tmin edilmosi, ohali
nin, xsusil kond ohalisinin kommunal
xidmotlorlo, ciimlodon elektrik enerjisi,
su, qaz, rabito vo s. ilo tminatnn miia
sir toloblor soviyyosino atdrlmas, bu
moqsodlo homin saholordo restrukturizasiya todbirlorinin davam etdirilmosi,

kommunal donilordo kart sisteminin

totbiqi. kommunal sahodo maliyyo intizaminin mhkomlndirilmsi, qarlql
borclarin aradan qaldrlmas islahatlarin osas istiqamotloridir.
d.: Azrbaycarun sttistik gstricilri 2006.
.. 2006.
Msln brahimo v

NQLYYAT
mvqeyino, tobii-iqtisadi potensialna vo
digor imkanlarna gro Azorbaycan
Respublikasi xsusilo seilir. Bu yolun
Azorbaycanm golocok sosial-iqtisadi toroqqisindo ox miihm qvvoyo evrilocyini qabaqcadan gro Heydor liyev
T R A S E K A lahiyosi ideyasnn yaranmas vo tezliklo geroklomosindo miis
tosna ol oynad. Onun bu sahodo byk
soylorinin balca noticolorindon biri
kimi, Avropa Birliyi Komissiyasi vo
respublikamzn birgo toobbsu ilo 1998

mumi xarakteristika. Miiasir noq

liyyat sistemino quru yol noqliyyati - do
mir yol, metro, tramvay, trolleybus, avtobus, taksi, yk avtomobili; magistral
boru vo qaz komori; su noqliyyati - doniz, daxili su; hava noqliyyati; kmki
vo olavo noqliyyat saholori daxildir.
Noqliyyat nvlori bir-biri ilo olaqodardir
vo foaliyyot prosesindo biri digorini tamamlayir. Noqliyyat sektorunda 19902005 illordo yk vo sorniin dvriyyosi 1ci codvoldo verilmidir.

Cddxsl 1
Noqliyyat sektorunda yk v srniin dvriyyosi
Noqliyyat
nvlori
Comi
Domir yol
Doniz

Yiik dvriyyosi, mln. t-km

1990
49541,0
37076,0
5778,0
47,0

Hava
Boru kmri

3353,0

neft komori
qaz komori
Avtomobil

1252,0
2101,0
3287,0

1995

2000

2005

Srniin dvriyyosi, mln.

Sdrniin-km
1990
1995
2000
2005

8331.0 15948,0 26534,0 15965,0

2409,0 5770,0 9628,0 1827,0
4325,0 5192,0 7521,0
68,0
310,0 4869,0
57,0
102,0
1013,0
465,0

1371,0
646,0

548,0
527,0

3513,0

725,0

Qodim Ipok Yolunun Azorbaycandan kemosi burada noqliyyatin tarixi

nvlorinin formalamasnda xiisusi rol
oynamd. Tarixi ipok Yolu iki min il
don artq dvr orzindo ilok ticarot yolu
kimi boriyyotin inkiafnda miistosna
rol oynamd. Mohz buna gro elmitexniki toroqqinin comiyyot hoyatimn
biitiin saholorindo yaratd radikal yeniliklor onun ovvolki imkanlanndan isti
fado edilmosi zorurotini iroli siirdii. Perspektivdo dnyann onlarla lkosini birlodircok qodim ipok Yolu vasitosilo
qarlql omkdaln genilonmosino
mara olan dvlotlor arasmda coraf

1539,0
624,0
914,0
7536,0

8613,0 11367,0 14747.0

493,0
878,0
791,0
7,0
24,0
6,0
798,0 1588,0
1733,0
-

7480,0

4664,0

9153,0 10892,0

il sentyabnn 7-8-indo Bakida 32 lko vo

13 Beynolxalq tokilatdan niimayondo
heyotinin tomsil olunduu Beynolxalq
Konfrans keirildi. Konfransda imzalam sonodlor byk siyasi vo iqtisadi
ohomiyyot kosb edorok, Avropa Qaf
qaz Asiya noqliyyat dohlizindo yerloon
lkolorin inkiaf, onlarin tobii ehtiyatlannin monimsonilmosi, iqtisadi potensiahndan daha somoroli istifado olunmasi, ticarotin vo iqtisadi omokdaln
genilonmosi iin etibarh zomin yaratdi. Tarixi ipok Yolunun borpasi iizro
apanlan genimiqyasl ilor Azorbay
can Respublikasimn Diinya Birliyi l-

kolori ilo inteqrasiyasimn daha da gii

lonmosino xidmot edir. Bu layiho h ;
do Azorbaycanm mvcud noqliyyat \
sitolori obokosinin, transyollann diii
ya standartlan soviyyosindo yeniii
qurulmasini, mvcud infrastruktu
genilondirilmosini, habelo miiva
miiossisolorin yaradlmasn zoruri e
vo bu sahodo hazirda miihiim ilor 1
yata keirilir (2006).
Azorbaycan Respublikasinda noq.
yat sahosi giiclii potensiala malikd
Onun torkibino istismar uzunluu 2, i
min km olan domir yollar, 18,8 min
ose yollan ( ciimlodon 18,6 min
borkrtkl), 4,1 min km magistral boi
komori (1.4 min km neft komori, 2,7 mu
km qaz komori), 30 kn (qoa xott hesai
ilo) metropoliten yollan, 48,2 km tro
leybus xotlori daxildir. Respublikani
orazisindo 100-don ox domir yi
stansiyasi, avtovazal, doniz limani \
aeroport mvcuddur (2005). Hazird
respublikada moul ohalinin 5,2/
noqliyyatda alr.
Dmir yol noqliyyati. Domir yi
lkonin noqliyyat sistemindo osas yc
tutur. Yk vo sorniin danmasnd
iimumi islifadoli noqliyyat noylorini
yk dvriyyosinin 36,3%-i, sorniirdvriyyosinin iso 6,0%-i bu sahoni
payina dr (2005). mumi istifadoli v
uzunluu 2122 km olan domir yolui
60%-o qodori elektriklodirilmi, 80%-i
avtobloklama vo yanmavtobloklama ilo
tochiz edilmidir. 1 / yiikn orta yiikdama mosafosi 363 km , sorniindama
mosafosi 159,9 k/n-dir. Hor 1 min km2
oraziyo 34,4 km domir yol xotli diir.
Azorbaycanda ilk domir yol xotti
olan, Aberon neft modonlorinin kerosin
zavodlarmi Baki limani ilo birlodiron
Bak-Sabunu-Suraxan xotli 1880 ilin

yanvarnda istifadoyo verildi. Bmdan

az sonra Xozor donizi limanlanni Qara
doniz limanlan ilo olaqolondiron, Baki
neftinin Avropa bazarna xmasn to
min edon Baki-Batum xottinin, BakiTillis hissosinin tikintisi baa atdrld
(1879-83). 1890 ildo istifadoyo verilon
Bilocori Dorbond xotti Conubi Qafqazi
Rusiyamn morkozi rayonlan ilo, Masis Noraen-Culfa xotti (1908) Culfa
stansiyasim Conubi Qafqazn baqa
stansiyalari ilo birlodirdi. 1913 ildo
Azorbaycandaki domir yolun iimumi
u mluu 827 km idi. ilk dofo Baki Sa
bi . u Suraxam domir yol xotti eleki! lodirildi (1926). Yeni domir yol xot1 nn sahnmas vo elektriklodirilmsi
am etdirilirdi. Belo ki, Baki-Culfa
x inin lot Bohmonli hissosi (1924),
N icivan-Qafan qolu daxil olmaqla
1 inonli-Mincivan hissosi (1936) oki1 stifadoyo verildi. Sabuu Matag iuzovna (1933-39), Bakxanov1 isomolsk (1936) xotlori elektrikI
rildi, Naftluq-Astafa vo Haciqab Yevlax hissolori avtobloklamaya
irildi, BakiTbilisi stansiyalari aras dispeter telefon olaqosi yaradildi
v
onubi Qafqazin on byk eidlomo
s siyas olan Bilocorido mexaniklodii
i eidlomo montoqosi istifadoyo ve1940 ilin sonunda Azorbaycanda
ci nir yol xottinin iimumi uzunluu
I I km, elektriklodirilmi yollarm
Inluu iso 42 km idi. 1913 40 illordo
d ir yol noqliyyati ilo ykdamamn
h mi 3,2 dofo artdi.
Mincivan-Culfa (126 km) xotti vo
S van Neftala qolu ilo birlikdo Osr i li-Astara (220 km) xotti okildikdon
s. ra Bakidan iran sorhodino iki x

ald (1941). Miiharibo illorindo

/ baycanm domir yol noqliyyati cobh
horbi sursat vo orzaq gndorilmos , Taqanroq, Novoe kassk vo Rost ohrlorindki zavodlarm orq ray larna krlmosind miihiim rol
- adi. Baki vo Bilocori stansiyalannda
d ovi domir yol xotlori ia olundu.
N. haribo illorindo xalq tosorriifati yiiklon vo sorniin danmasnda Bilocori
stansiyasimn ohomiyyoti byk idi. Mharibodon sonra dvrdo AlabalQuu krps (1950), Yevlax-Bordo
(1962), Qarada-Gzdok (1963), Bordo Adam (1967), Astafa cevan
(1974), Adam Xankondi (1978) xotlori
okildi, osas istiqamotlordo Bak-Yalama, Bak Byk Kosik, lot mili vo
digor xotlor elcktriklodirildi. Respubli-

kann imal-qorb rayonlarnn (oki,

Qax, Zaqatala, Balakon) srotlo inkiaf
etmosi, buradak zongin iqtisadi vo tobii
ehtiyatlann tosorriifat dvriyyosino qatilmasi iiiin miihiim ohomiyyoti olan
Yevlax Balakon domir yol xotti (uzunluu 162 km) okildi (1986).
Azorbaycan Respublikasimn noqliy
yat sistemindo domir yol apanci sahodir.
2005 ildo domir yollarm iimumi uzunluu 1920 ildoki 837 km -don 2122 /- ataraq 2,5 dofo artmdr. 2005 ildo miix
tolif noqliyyat nvlori ilo danan biitiin
yk dvriyyosinin 36,3%-i, sorniin dvriyyosinin iso 6,0%-i domir yol noqliyyatimn payina drd.
Azorbaycan domir yolunun texnikiiqtisadi gstoricilorindo msbot irolilomolor dvr 1999 ildon balamdr.
Neft sonayesinin inkiaf ilo olaqodar
miivafiq sistemlorin sayi xeyli artm,
bir sira stansiyalarda miiasir konteyner
parklar yaradlmdr. Domir yol stansiyalarmda yenidonqurma ilori apanlir.
T R A S E K A Proqram orivosindo Poylu-Salahl vo Tovuz-Qovlar krplri
vo Bilocori buxarla yuma stansiyasi bor
pa olunmudur. Domir-beton pallar
zavodu (illik istehsal giicii 350 min dd)
istifadoyo verilmidir (2002).
Avtomobil noqliyyati. 20 osrin ovvol
lorindo Azorbaycanda yol obokosi iimu
mi uzunluu 1304 km olan, osason
torpaq vo nql rtkl yollardan ibarot
idi (1914). Homin dvrdo Trkiyo
sorhodino qodor uzanan strateji yolun
Astafa-Dilican hissosinin Azorbaycan
orazisindon ken 23 /c///-lik QazaxUzuntala mosafosi dvlot ohomiyyotli
yegano yol idi. 1913 ildo Azorbaycanda
yollar obokosinin iimumi uzunluu
1204 km, 1928 ildo 6437 km, 1940 ildo
iso 11021 km olmudu. Yol-man
stansiyalarimn yaradilmasi (1937) yollann sahnmasi iini srtlondirdi.
1950-60 illordo borkrtkl yollarm
okilmosindo qudrondan vo asfalt-betondan istifado edilmosi bu sahodo osasli
dnii yaratd. Tokmillodirilmi rtkl
yollarm uzunluu 1950 ildo comi 1137
km idiso, 1960 ildo 3800 - atdrld.
1960-70 illordo Azorbaycanda iimumi
istifadodo olan 16800 km avtomobil
yollanmn 13400 km -i borkrtkl yollar
idi. 1940 ildo 11 min km avtomobil yolu
istifado edildiyi halda, 2005 ildo bu
roqom 18,9 min /v//?-o atdrld, bunun
da osas hissosi borkrtiikl yollar idi.
Bak-lot-Q azm om m od- rdm ir-Yevlax Gonco-Qazax Qrm z

krp-Grcstan dvlot sorhodi (503

km), Baki Quba-Rusiya dvlot sorhodi

(208 km) vo Bak-lot Astara-ran is
lam Respublikasi ilo dvlot sorhodi (521

km) avtomobil yollarinda beynolxalq

standartlara cavab veron borpa vo yenilodirmo ilori aparlr.
2005 ildo avtomobil yollarmin iimu
mi uzunluu 21,5 min km, ondan iimu
mi istifadodo olan 18,8 min km, ciim
lodon borkrtkl yol 18,6 min km idi.
Respublika ohomiyyotli yollarm 1871
km -i 1328 krp vo ya yol trcs
olan magistral avtomobil yollandir.
Azorbaycanda avtomobil yollarmin sixliq omsali oraziyo gro hor 1000 km 2-o
217,1 kn, ohalinin sayna gro hor 1000
noforo 2,23 km-dir.
Respublikada biitiin ohrlri, rayon
morkozlorini, ohrtipli qosobolori. hava
vo doniz \imanim, domir yo) stansiyalanni, kurort vo ohalinin digor istirahot
yerlorini, hominin dovlot sorhodinin keid montoqolorini olaqolondiron avto
mobil yollan obokosi formalamdr.
1940 2005 illordo yk dvriyyosi 60,8%,
iimumi istifadodo olan avtomobil
noqliyyati ilo sorniin dvriyyosi 55,7%
artmdr. Avtomobillorin sayi 1990 ildo
398761 dad, 2005 ildo 612069 dd
olmudu. Avtonoqliyyat sahosinin texniki
bazasimn inkiaf noticosindo 1990 ildo
noqliyyatin bu nvniin pay iimumi yk
dvriyyosindo 6,6%) vo sorniin dvriyyosindo 46,8%, 2005 ildo, miivafiq ola
raq 28,4% vo 13,9'/) olmu, bu illorarasi
miiddotdo sorniin danmasnn struk
turunda da doyiiklik ba vermidir.
Biitiin srniinlrin 1990 ildo 73,7%-i,
2005 ildo 84,6%-i avtomobil noqliyyati
vasitosilo danmd.
lko orazisindo 14 krpii osasli tomir
edilmi, bir ^ iri yksk mexaniklodiri/m' avtobaza vo miiasir avtovazallar
tikilib istifadoyo verilmidir. ipok Yolu
nun respublika orazisindon keon hissosi
nin inas siirotlo davam etdirilir.
Doniz noqliyyati. Buxar gomibrinin
Baki buxtasinda iizmosi 19 osrin 1-ci
yarsna tosadf edir. Azorbaycanda
doniz noqliyyatmm meydana golmosi
neftxarma sonayesinin toroqqisi ilo
bal olmu vo 19 osrin 2-ci yansindan
inkiafa balamd. 1861 ildo Rusiyamn
sorniin, yiik vo yedok gomibrinin 296-si
Xozordo iloyirdi. Neft Xozordo gomi ib
ilk dofo 1873 ildo Aleksandr yelkonli
gomisi ilo aq danmd. 1877 ildo 250
/-luq neftdayan Zoroastr ( Zordiit ) tankerinin Xozoro gotirilmosi

doniz neftdama noqliyyatnn inkiafna giiclii tkan verdi. 20 srin ovvollrind Xzr dnizinin ticart donanmas
700-don ox gomidon (yars neftdama,
ciimlodon 212-si yelkonli vo 136-s bu
xar gmisi) ibarot idi. 1900 ild Rusiyann byiik limanna evrilm Bak
quru yk, neft mohsullan. srniin gmilorinin gedi-gliin gro dnyada 1-ci
yeri tuturdu. Oun yk dvriyyosi 1913
ildo 342,2 mln. pud vo ya Rusiya dniz
noqliyyati yk dvriyyosinin 23%-ini
tokil edirdi.
kinci dnya miiharibosi ilbrindo
Xozor doniz noqliyyatnn yiik dvriyysi xeyli artdi. Cobhoyo fasilosiz olaraq
neft mohsullan vo dy sursat danrdi. Miiharibodon sonra doniz noqliyyati
donanmasi yeni gomilorlo tochiz olundu.
sahil xidmotinin maddi-texniki bazasi
mhkomlondirildi.
1959-62 illordo Baki-Krasnovodsk
(indiki Trkmonba), sonraki illordo Ba
ki Aktau gomi-boro yolunun istifadoyo
verilmosi doniz damalarn siirotlondirdi.
2005 ildo respublikanm yiik dvriyyosinin 28,3%-i su (doniz, ay) noqliyyatinin payma diim vo 1990 ib nisboton
30,2% artmd. Doniz noqliyyati ilo biitiinliikdo 13,7 mln. t yiik dammd. Regionda on byiik gomiilik irkotlorindon
biri olan Xozor Doniz Gomiiliyino quru
yk gomisi vo tanker donanmasi; yksorniin doniz gomi-borolori; Xozor Do
niz Gomi Tomiri istehsalat birliyi,
Xozor Doniz Yol idarosi ; layiho konstruktor brosu; informasiya-hesablama morkozi; Azorbaycan Dvlot Donizilik Akademiyasi vo digor obyekllor daxil
dir. Doniz noqliyyatinda baliq ovu, sona
ye, tosorriifat, horbi, elmi todqiqat, xidmot
vo s. toyinatli gomibr istismar edilir.
ay noqliyyati. 1846 ildo Xozor
sularmda Volqa adli ilk buxar gomisi
iizmoyo balad vo o, Kr ay ib Mingoeviro qodor gedo bilmidi. 1853-57 illordo Kr aynda Mingevir vo Salyan
arasmda Nijni Novqorodda istehsal
edilmi Knyaz Vorontsov gomisi
mntzm horokot edirdi. 1887 ildo Krdo 600 pud yiik gtro bilon Revizor
adli gomi zmy balad. Homin gomi
Kr boyunca Zordab kondino qodor
iizr vo baliq votogobrino nozarot edirdi.
Xozor vasitosilo miixtolif tonnajli gomilorin Kr ayna golmosi burada yiik dammasn artrrd. 1887 ildo Kr aynda illik yiik dvriyyosi 2 mln. puda atmd. ayda iizon gomilorin bir oxu
2500 puddan 5280 puda qodor yiik gtii-

rrd. 1903 ildo homin ohordo (Sormovertolyot tosorriifati da mvcuddur.

Respublikanm hava noqliyyati sa
vo torsanosindo) Vandal teploxodu
ina edibrok Kiir ayna gotirilmidi.
hosi n yksokixtisasl kadrlar Milli
1906 ildo Salyan vo Yevlax arasmda 30-a
Aviasiya Akademiyasinda hazirlanir.
qodor kiik sorniin gomisi iiziirdii.
Azorbaycan Hava Yollan Dovlot Kon1900 16 illordo Kiir aymdan Bakiya
serni Beynolxalq Miilki Aviasiya Togomibr vasitosilo mntozm olaraq imokilatnn vo Beynolxalq Hava Noqliyyati
li su danrd. Hazirda ancaq Kr ayAssosiasiyasnn tamhiiquqlu zvdiir.
nm aa axarmdan - Yevlaxdan Xozor
ohrdaxili noqliyyat. Baki ohorindo
donizinodok olan ay noqliyyati yolunilk avtomobil (yk man) 1909 il
dan (uzunlu 600 km) yerli ohomiyyotli
noyabrn 26-snda griinmdiir. Bu
damalarda istifado edilir.
man Beiindo dzoldilmidi, onun xiisu
Hava noqliyyati. Azorbaycan (Baki)
si yiik yeri, benzinlo iloyon miihorriki, ol
somasina ilk toyyaro 1910 il oktyabnn
vo ayaqla idaro olunan oyloc sistemi var
idi. 1910-12 illordo Quba vo Lonkoran
20-sindo qalxmtd. Respublika xalq
tosorriifatinda aviasiyanm totbiqino
qozalarnda Rario markal (taliya)
avtomobillor grnmoyo balarnd.
1923 il martm 31-indo M U g a n d a pam
ohor kiibrindo ilk trolleybus 1941 ilin
biq sahosindo balanmd. Homin ildo
Baki ib Tiflis arasmda miintozom potdekabrnda ibmoyo balamd vo onui
horokot xottinin uzunluu 7,5 km idi
sorniin hava olaqosi yaradlm, bir
Azorbaycan Respublikasmda miiasir oqodor sonra Baki Pyatiqorsk hava xotti
hor noqliyyat sistemi inkiaf etmidr. 1
almd. 1933 ildo Baki vo Yevlaxda ilk
kodo avtobus. metropoliten, trolleybus va
aeroportlarm tikintisi baa atdrlm,
taksi kimi horokot vasitolorindon istifad
1937 ildo Moskva ib Baki arasmda
edilir. 1967 ildon foaliyyoto balam Baki
miintozom hava olaqosi yaradlmd.
2005
ildo iimumi sorniin dvriyyo- metropolitenin imkanlan daha genidi
sindo hava noqliyyatinin payi 10,8%),
2006 ilin ovvolino avtobusla 578363 min,
yk dvriyyosindo iso 1,2%) olmudu.
minik taksilori ib 24788 min, trolleybusla
Azorbaycan Respublikasinin hava noq- 696 min vo metropoliten lo 146952 min
liyyati ib miixtolif lkobrdoki 80-don
nofor sorniin dammdr (codvol 2).

Codvl 2
1990-2005 illordo Azorbaycan Respublikasmda ohordaxili
noqliyyatla sorniin dannas (min srrtiin)

1990
Avtobus
Taksi

376452,0
89400.0

T ramvay
Trolleybus
Metropoliten

20512.0
51432.0
167389,0

ox ohor ib olaqo saxlanr, lko daxilindo 20 istiqamotdo sorniin vo yiik danr. Heydor liyev Beynolxalq Aeroportli saatda 1700 sorniin xidmot gstorir. Bu, 1985 il soviyyosino nisboton 6
dofodon oxdur. 1 sorniinin orta danina mosafosi 1316,3 /-dir. Sahoni inkiaf etdirmok iiiin aviasiya xotlori yeni
tipli srniin vo yk toyyarolori ib tomin
edilir. Aviasiyada yeriistii naviqasiya vo
radiotexnika avadanl ib tomin olunmu sistembrdon geni istifado edilir.
Azorbaycan Respublikasmda hazirda
iki beynolxalq aeroport (Baki vo Naxvanda) foaliyyot gstorir (2005). Res
publika Miilki Hava Donanmasi dnyanin bir ox lklrin sorniin vo yiik danmasn hoyata keirir. Respublikada

1995
330075.0
9844.0
4365.0
21391,0
150000.0

2000
513533.0
22420,0
2427.0
3431.0
117364.0

2005
578363.0
24788,0
696,0
146952.0

Respublikanm ohor vo rayonlarmda

sorniin danmasnda avtobus noqliyyati miihiim rol oynayir.
Aaslim hsgjrov

Magistral neft kmri (M N K). Azor

baycanda ilk neft komori (uzunluu 12
km) 1878 ildo Balaxandan Bakidaki neft
email zavoduna okilmidi. 1898 ilin sonlarnda Aberonu neft modonlorindon
Baki neft email zavodlanna okilmi neft
komorlorinin (iimumi uzunluu 230 km)
vasitosilo ildo 1mln. t neft noql edilirdi. Ba
ki neftini diinya bazarlarna xarmaq
n 1897-1907 illordo dvr iin diinyada on uzun boru komori - Baki Batum
M N K okilmidi. Uzunluu 867 km,

diam. 200 mm, 16 neftvurma stansiyasi

olan bu komor ildo 1 mln. I neft vo neft
mohsullan noql etmok giien malik idi.
1930 ildo diam. 254 mm, uzunluu 822 km
olan ikinci neft komori okilib istifadoyo
verildi. Miiharibo ilbrindo (1941-45)
SSR-nin conubundaki neftayirma zavodlanmn mohsullarmi Hotorxandan Sarato-

Gnoli , Neft Dalar, Palq pilpilosi , ilov adasi yataqlanndan hasil edilon neftin tankerlorlo danmasna son
qoydu. Orta Asiya neftinin Dbondi neft
terminalindan Qara donizin Batumi limanna atdrlmas iin 1996 97 illordo
xarici sormayo hesabma mvcud Dbondi Baki, Bak-Dagil neft komorlori to-

terminalina birlon tankeryiiklomo qurusuna (Qara donizdo) qodor uzamr.

Komorin uzunluu 836 km (Azorbaycan
hissosi 456,9 km), diam. 530 mm, illik
nefttrmo qabiliyyoti 5,75 mln. /-dur.
Neftin noqli 6 nasos stansiyasi vo 2 tozyiqazaldici stansiya ib tomin edilir.
Baki Tbilisi-Ceyhan sas xrac

Qara dniz

BakiTbilisi
Ceyhan
Neft ixrac
Bom
.

ANBUL

T RKY

v; vurmaq iin okilon komori boru ilo

fcviiiz etmok otinliyi yaradndan, Ba
ki iatumi neft komorinin ikinci xotti skln (1942) oraya dand. Baki-Batumi
N uzun illor Zaqafqaziya M N K dan in nozdindo olmu vo 1986 ildo istisir dan xanlmdr. 1964 ildo Songoald z vo irvan yataqlanndan xan1; eftin Baki neft email zavodlanna noq
li ;iin uzunluu 140 km, diam. 500 mm
0 t li Bayramli Baki vo 1978-81 illordo
U/ luu 70 km, diam. 300 mm olan Dag Puta-Baki neft komorlori tikilib istifad ) verildi. 1912-1A illordo Xozoiyam resp likalardan donizlo golon nefti qobul etr n Dbondi neft terminalinm (neft mo qabiliyyoti ildo 15 mln. t) tikintisi
b; a atdrld. Daha sonra Qazaxistan vo
1 kmonistan neftinin, eloco do Neft Dala yatandan xan Ian neftin emal zaV' larna vurulmas n Dbondi-Bak
nei t komorinin hor biriin uzunluu 46 km
olan 4 xotti (diam. miivafiq olaraq 720
mm, 530 mm, 325 mm, 325 mm) istifadoyo
verildi. 1981 ildo Neft Dalan-Dbondi
arasmda diam. 377 mm, uzuluu 63 km
olan M N K ina edilib istismara buraxildi.
1986 ildo bu istiqamotdo diam. 530/720
mm, uzunluu 63 km olan ikinci M N K
ina edildi. Komorin istifadoyo verilmosi

mir edildi. Bak-Dagil neft komorinin

davami kimi Dagil-li Bayramli neft
komori tikildi. li Bayramli neftdoldurma domir yol estakadasi yenidon qurul
du, 1998 ildo Dbondido illik nefttrmo
qabiliyyoti 2 mln. t olan neftdoldurma
domir yol estakadasi istismara verildi.
1983 ildo Qorbi Sibir neftinin Baki
neft email zavodlanna noqli iin Qrozm- Baki M N K tikilib istismara verildi.
Komorin uzunluu 601 km (Azorbaycan
orazisindo 216 km), diam. 720 mm, illik
layiho giicii 9 mln. /-dur. 1996 ildo Qrozm- Baki MNK-do yenidonqurma ilri
aparld, 27 oktyabr 1997 ildon Ba
ki-Novorossiysk imal ixrac neft komo
ri kimi foaliyyoto balad. Komorin
uzunluu 1347 km (Azorbaycan orazi
sindo 231 km), diam. 720 w/w-dir. Songoal terminalindan balayan bu komordo neft 12 nasos stansiyasi vasitosilo
noql edilir. Komorin nefttrmo qabi
liyyoti 6,1 mln. t, son montoqosi Rusiyanin Novorossiysk limanidir.
Baki-Supsa qorb ixrac M N K ilkin
neftin layihosi iizro Azori raq-Giinoli yatandan hasil edilon xam nefti
noql edir. 1999 il aprelin 17-sindon istis
mar olunan bu komor Sngoal terminalndan balayaraq Grcstann Supsa

Boru Komori tammiqyash ilonilmo

layihosi iizro Azori -raq-Gnoli
neft yatandan hasil olunan neftin Bakidan Tiirkiyonin Araliq donizindo yerloon Ceyhan terminah vasitosilo diinya
bazanna ixraemi tomin edir. 2006 ildo
istifadoyo verilon bu komorin iimumi
uzunluu 1768 km (Azorbaycanda 443
km, Grcstanda 250 km, Trkiyodo
1075 km), diam. 914/1066 mm, illik nefttrmo qabiliyyoti 50 mln. t, neftvurma
nasos stansiyalarmin sayi 8-dir.
Magistral qaz komori (MQK). Conubi
Qafqazda ilk M QK (Qarada- Tbilisi-Ye
revan) 1956 ildo Azorbaycanda Qarada qaz-kondensat yata alandan son
ra okilmidir (uzunluu 500 km, diam.
700 mm). Respublikanm komorboyu ohor
vo kondlori qazladnlmdr. 1971 ildo
SSR ilo Iran arasmda imzalanm miiqa
viloyo osason ran-SSR MQK okilnidir. Homin M QK ilo SSR-yo ildo 10 mlrd.
m3 qaz noql edilirdi. Komor iki hissodon
ibarotdir: Astara-Qazimommod (uzunluu 296 km, diam. 1200 mm), Qazimommod-Qazax (uzunluu 478 km. diam.
1000-1200 mm). Komorin kompleksino 3
qaz-kompressor stansiyasi (Qazimommod,
Ada, Qazax), 2 yeralti qaz anban (Qarada, Qalmaz) daxildir. Bu komorlo

Giirciistan Orconikidze-Stavropol istiqa

motindo ildo 4 mlrd. m3 qaz triiJrd.
1980-81 illordo Iran qazinin tam kosilmosi
ilo olaqodar Rusiyadan Azorbaycana qazin noqli iin Mozdok Qazimommod
(Mozdok, Mahaqala, Qzlyurd, irvanovka, Siyozon. Qazimommod) MQK-nin
vo 6 kompressor stansiyasmin inasna
balanld. 1983 ildo istifadoyo verilmi bu

Conubi Qafqaz (Baki Tbilisi-rzurum) M Q K ahdoniz yatamdan hasil

edilon qazin ixrac n nozordo tutulmudur. Bu moqsodlo Azorbaycan Respubli
kasi ilo Tiirkiyo Respublikasi arasinda
balanm sazio gro, 6,6 mlrd. m3 qaz
Tiirkiyoyo, sonradan iso Yunamstan,
Fransa, taliya vo s. Avropa lkolorino
noql olunacaqdir. Komor z balancm

boru komorinin tikintisinin 2006 ildo baa

atdnlmas vo 2018 ilodok 79,7 mlrd. m3
hocmindo ahdoniz qazinin Tiirkiyonin
rzurum ohorino, oradan iso diinya bazarna xarlmas nozordo tutulmudur.
Bundan olavo, Yunamstan hkumoti

Qrozm (

Suxumi

Mahaqala

Supsa
Samsun

248 km , Tiirkiyodo 280 km ), diam. 1066

mm, illik qaztrmo qabiliyyoti 20 mlrd.
m3-dir. BakiTbilisi-rzurum qaz ixrac

GRCSTAN

Batumi 4

Tbilisi

Trabzon
Gnc
rzurum

n\

A Z R BA Y C A I'

Baki
Tbilisi
rzurm
Qaz ixrac
Boru
Kmri.

TURKIY
Tabriz
Ceyhan

IRAN ISLAM
R ESPU BLK A SI
SURIYA

qaz komorinin iimumi uzunluu 750 km,

diam. 1200 mm, illik qaztrm qabiliyyoti
13,8 mlrd. wJ-dir. raq-1 zl-Neft
Dalan sualti qaz komori 1997 ildo istis
mara verilmidir. Komorin uzunluu 48,2
km, diam. 406 wm-dir. Bu komorlo gndo
2,7 mln. m3 qaz noql edilir.

Azorbaycanda yerloon Songoal terminalndak qazi noqlo hazrlayan qurulardan

gtiirr vo Azorbaycan, Giirciistan,
Tiirkiyo orazilorindon keorok rzurumda BOTA irkotinin boru komorlori sis
temino qoulur. Komorin uzunluu 970
km (Azorbaycanda 442 km, Giirciistanda

Azorbaycan qazini Tiirkiyonin BOTA

irkoti vasitosilo oldo etmok barodo sa>
imzalamdr.
Vaqif Abbasov, Naliq dhnwdu
ani/ Cafarzad

RABT V NFORMASYA TEXNOLOGYALARI

Rabit*
A z o r b a y c a n d a po t r a b i
tosi n i n m e y d a n a g 1m o s i v o
i n i a f l. Azorbaycanda qodim zamanlardan mlumatlarn trlmosi
yksokliklordo tonqal yandrmaqla, ey-

* Moqalo Azrbaycan Respublikasi Rabito vo

informasiya Texnologiyalari Nazirliyinin rohborliyi
torofindon toqdim edilmidir.

pur vasitosilo sos trmoklo, daha sonra

xiisusi yrodilmi qular vo qasidlor (aparlar) vasitosilo tokil edilmidir.
Hlaklor dvlotini iqtisadi vo siyasi
bhrandan qurtarmaq iin Qazan xan
pot sahosindo islahatlar hoyata keidi
(1303) vo bu islahatlar 1357 ilo kimi da
vam etdi.
1501 ildo ah smayl Xotai torofin
don pot rabitosinin dvlot soviyyosindo
tokilinin tomoli qoyuldu. O, lkni yad-

ellilordon qorumaq, mhkm dvlot id':

roetmo sistemi yaratmaq moqsodilo, ucqar oyalotlordon vo xarici lkolordon
molumatlar toplamaq iin z dvrno
gro mntozom foaliyyot gstoron pot
rabitosi yaratd.
Eyni zamanda, Avropa vo Asiyann
qovanda yerlon Azorbaycan hmio Asiya lkolori ilo orqi Avropa arasnda hortorofli olaqolor yaradan vacib
orazilordon biri olmu, Byk pok Yo-

lunun Azorbaycan orazisindon 2 istiqa

motdo (1-ci istiqamot
in -Monqolustan-Qrzstan zbokistan-Trkmonistan Xozor donizi Azorbaycan (Bak-oki) Grcstan Tiirkiyo-Yunanstan-taliya Avropann digor lkolori; 2-ci istiqa
mot in- Monqolustan-Qrzstan-zbokistan Trkmonistan ran Azorbay
can (Astara Lonkoran-amax-oki)Grcstan-Trkiy -Avropa lkolori) kemosi burada pot rabitosinin inkiafma
xsusi tokan vermidi.
Azorbaycanda pot rabitosinin niznnl tokili 19 osrin 1-ci yarsna tos; lf edir. 1818 ildo Yelizavetpolda
(C; nc) ilk pot rabitosi mossisosi,
1 :6 ildo Bakda, 1828 ildo Naxvanda
P' ekspedisiyas tokil edildi. 1830 ildo
p t gndrilrinin sayndan vo i hocn don asl olaraq, uada, amaxda,
da vo Naxvanda birincidorocli,
izavetpolda vo Qubada ikincidorocli
p
kontorlar tokil edildi. uada, Bak . Naxvanda, Yelizavetpolda, Nu> Ja (oki), Qubada vo Lonkoranda
ot kontorlan, Ordubadda, Zaqatalad vo Salyanda pot bolori yaradildi.
1858 ildo yaradilan Qafqaz vo Merk gomiilik comiyyoti hkumotl 7 il
n ddotino balad mqaviloyo uyun
;raq, Xozor hvzosind pot gomiiliyir. osasn qoydu. Noticodo, ilk dofo
1 >i ildo Xzr donizi vasitosilo Qafqazla
mm Rot vo Astarabad limanlan s.' a doniz pot mbadilosino baland.
1864 ildo rovandan (Yerevan) ken klo Tiflisdon (Tbilisi) Naxvana pot
r itosi yaradildi. Homin ilin martnda
( fada btn yazma nvlori zro xidr gstoron pot bosi ald. 1872 ilt anla Azorbaycan arasinda ilk beyn alq noktub mbadilosi tokil edildi.
Azorbaycanda foaliyyot gstoron
bolorindo qobul edilon gndori!; oplanaraq pot kontorlarna gndooklo vo istiqamotlor iizro eidlon lo, 1883 ildn Bak-Tiflis, 1900 ild ! iso Bak-Dorbond domir yol marr iizro danrd. Potun donir yol vo
d niz nqliyyat ilo danmas Azorbavcanda pot rabitosinin inkiafna
ohomiyyotli dorocodo tokan verdi. Artiq
1886 ildo Baki quberniyasnda Ba Pot
voTeleqraf idarosi, 1895 ildo iso 19 potteleqraf mossisosi foaliyyot gstorirdi.
Pot gndorilorinin sayndan vo i hocmindon asl olaraq, bu illordo Astarada,
Aberonda, Balaxanda (Baki), Gyayda, Qusarda, Priibdo (Gytopo),
Salyanda, Qaraohrd (Baki) altncdo-

rocoli pot-teleqraf kontorlan, Haciqabul, Bilosuvar, Dovoi. Krdomir vo Ucarda pot bolori mvcud idi.
1901 ildo Baki Pot-Teleqraf Dairosi
lov edilorok Tiflis Pot-Teleqraf Dairosinin torkibino qatildi vo onun ovozindo
Baki Pot-Teleqraf Kontoru yaradildi.
1916 ildo iso Baki Pot-Teleqraf Kontorunun lovindon sonra ayri-ayriliqda
pot vo teleqraf kontorlan tokil
olundu.
1918 il maym 28-indo Azorbaycan
Xalq Cmhuriyyti yaradldqdan son
ra, Azorbaycan Milli urasnm elan
etdiyi miivoqqoti hkumotin torkibino
ilk noqliyyat, pot vo teleqraf naziri ki
mi Xudat boy Molik Aslanov da daxil
idi. 1918 il oktyabrm 6-snda hkumotdaxili doyiiklikdon sonra ayrlqda Pot
vo Teleqraf Nazirliyi yaradildi vo Aa
Aurov nazir toyin edildi.
1919 ildo foaliyyoto balayan Azor
baycan Teleqraf Agentliyi - AzorTAc
mxtolif teleqraf xoborlorini hom respublikaya, hom do xarici lkoloro yayrd.
1919 ildo Azorbaycanla Giirciistan
arasinda potla pul baratlan, qiymotli
moktub vo balamalarn mbadilosi tokil edildi.

vo sifarili aviapotlar gndorilirdi. Ho

min tarixdon Bak-Ada-Gonco, Ada-ua-Fzuli Baki istiqamotlorindo
pot olaqolori yaradildi.
1925 ildo ohor yerlorindo potun danmasnda todricn avtomanlardan
istifado edilmoyo baland. Potun boro
vasitosilo danmas tokil olundu.
Moskva-Bak, Baki Tiflis domir yol
marrutlarnda vaqonlarn say artrld,
domir yol noqliyyat ilo pot danmas
ii tokmillodirildi. Homin ildo, Naxi
van ohori mo koz olmaqla, Ordubadda,
Culfada, axtaxtda, Ba Noraendo
(orur) ilk pot-teleqraf mfttiliklori
foaliyyoto balad.
Pot-teleqraf-telefon rabitosinin tokilindo yerli miitoxossisloro olan tolobat
domok vo milli kadrlar hazrlamaq moq
sodilo 1931 ildo Baki Rabito Elektrotexnikumu (2002 ildon Baki Dvlot Rabito vo
Noqliyyat Kolleci) tosis edildi.
Respublikada pot gndriinin
atdlma tezliyi, potun horokoti, pot
qutularmdan moktublarn xarlmas,
hominin moktublarn vo motbuatn eidlonmosinin keid mddotlorinin normativlori ilk dofo 1939 ildo miioyyon
edildi. Bundan sonraki dvrdo pot ra

Azorbaycan
Respublikasi
Rabito vo
informasiya
Tcxnologiyalan Nazir
liyinin
inzibati
binasi.

w i ^ ^

1920 il aprelin 28-indo Azorbaycanda sovet hakimiyyoti qurulduqdan son

ra Xalq Komissarlan Sovetinin torki
bindo Pot vo Teleqraf Komissarl yaradildi.
1923 ildon balayaraq, Baki Pot
Kontoru aviareyslor vasitosilo Qrozm,
Mineralniye Vodi, Rostov, Xarkov,
Moskva ohrlrin, hominin Azorbaycann qoza pot mossislrino adi

bitosi miiossisolori nin say 9 dofo artdi,

kond pot miiossisolorindo teleqraf vo
telcfon xidmotlori gstorilmosino baland.
1941 45 illordo dvi motbuatin,
moktublarm, balamalarn atdrlmasnda ox ciddi otinliklor yaransa da,
cobhoyo gndorilon vo cobhodon golon
moktublar nvanlara atdrlrd.
1945 ildo Bakida Beynolxalq Pot

liyinin dalmas vo bunun noticosindo i

olaraq, 1970 ildo K P MK-mn brosu
hocminin vo pot gndorilrinin saynn
respublikada rabito vasitolorinin voziyyoti vo golocok inkiafnn tomin edilmo
azalmasi tosir etmidir. Lakin 1993 ildon
sonra lkodo yaradilan stabillik vo arsi barodo qorar qobul etdi. Qorar, rabito
dicil iqtisadi inkiaf sonraki dvrdo
vasitolorinin inkiaf iin ayrlm kapi
miiossisolorin sayimn todricon artmasina
tal qoyulularnn vo maddi resurslann
tam monimsonilmosini, yeni obyektlorin
sobob oldu.
1991
ildon sonra rabito sahosindo
vaxtnda io salnmasn nozordo tuturdu.
20
osrin 70-80-ci illorindo ohaliyo rabi beynolxalq tokilatlarla omokdalq geto xidmotinin yiiksok soviyyodo tokil edil
nilondirildi. Azorbaycan Respublikasimosi moqsodilo masir potamt vo P-lor
nin Pot Administrasiyasi 1993 ildo
n binalarm tikintisi zorurti yarandi.
mumdnya Pot ttifaqna iizv qobul
Bak ohorindo, eloco do respublikanin di
edildi. Azorbaycan Respublikasi Omumgor ohor, rayon vo kondlorindo pot xid- dnya Pot Konvensiyasma (2004),
motlorinin vo olavo xidmotlorin gsto ilmo Pot balamalar haqqinda sazio
(2002), mumdnya Pot ttifaqnn
sindon daxil olan golirlor hesabina pot ra
bitosi iin xeyli sayda binalar, ciimlodon
mumi Reqlamentino (2004) vo bir 'sra
masir Rabito evi" binalan tikilib istifa
digor beynolxalq sonodloro imza at
doyo verildi.
mdr.
Mohz homin ilbr orzindo pot sahosin
1997
ildo respublikada (Naxivan
do olan xidmotlorino gro sababayeva
M R istisna olmaqla) aynlqda pot sa
hosi zro foaliyyot gstoron Azorpot
Hocor Mtaq qizi, telefon rabitosi sa
hosindo olan xidmotlorino gro iso Abbasov
istehsalat Birliyi yaradildi. Naxva
Nozoroli Soforoli olu Sosialist moyi Qoh
M R orazisindo iso hom pot rabitosi, teromani adlanna layiq grlmdlr.
lekommunikasiya xidmotlori, hom d
Pot blorinin tikitisinin artim
Naxivan Texniki stismar Rabito id;
tempi 1-ci codvoldo gstrilmidir.
rosi (2004 ildon Naxivan M R R T N
torofindon gstorilirdi.
Cdvl I
1999
ildo Azorpot a dvlot rnos
Pot xidmoti gstoron bolorin
sisosi statusu verildi. Azorpot D1V
1913-2005 illor zro artm
mqavil balad 20 lko ilo pul baral
llr
Ian, eyni zamanda, 2004 ilin sonundan
1913 1925/26 1927/28 1930 1934 1940 1960 1980 2000 2005
balayaraq, 6 lko ib (Rusiya, Ukrayna
blrin
128
148
200 402 521 733 1846 1354 1371
sayi
93
Belorus, Qazaxistan, Moldova, B
elektron pul krmolrini, dnyann 4
1918-2005 illordo pot rabitosi xid- lkosi ilo adi pot gndorilori mbadil
brb yana, telefon rabitosi vo motbuat
sini Naxivan M R daxil olmaqla bt
motlorinin dinamik doyiikliyi 2-ci cod
yaym xidmotlori do gstorirdi. 1952 il
do pot bbrinin 60%- qodori, 1960 voldo gstorilmidir.
Respublika orazisindo hoyata keiri:
Respublikanin, ciimlodon Naxva
Cdvl 2
MR-in biitiin ohor vo rayon morkoz
1918-2005 illordo pot rabitosinin (osas pot xidmotlori zro)
lorindo (ial altinda olan rayonlar istis
dinamik doyiikliyi
na olmaqla) kompyuter bazasmda te
leqram, monoqram qobul edilir. tii
llor
Gstoricilr
lr, donii hoyata keirilir, EM S \
1918 1920 1940 1960 1980
1990 2000 2005
Kuryer pot xidmotlori gstorilir.
Moktub korrespon Azorpot DM-in vo Naxva
3
67 112.5
121
6,4
5
25
4,9
desiyas, mln. dd
MR-in RTN-in pot obokosi daxilind
0,3
0,2
0,2
0,77
2,47
Balamalar, nln. dd
1,8
0,01 0,006
foaliyyot gstoron P-lori ohalidon tele
ildo iso 80%- qodori telefonladrlCodvoldon grndy kimi, 1980 ilo- fon abuno vo danq haqlan, elektri;
dok pot mossisolrinin, moktub kor- enerjisi, qaz vo digor kommunal xidmoti
md.
haqlarmin qobulunu hoyata keiir.
respondensiyalarmm vo balamalarn
Bununla yana, rayonlarda rabito
Respublikada pot sahosi iizro 6-rosayi artsa da, sonraki dvrdo, xiisusilo
mssislrinin tikintisi zoif aparlrd,
1988-93 illordo Dalq Qaraban vo ot- qomli indeksdon 4-roqomli indekso kerayon mrkzlrind, xsusil kondlordo
rabit xidmotlrinin keyfiyyoti son do- raf rayonlarn ial edilmosi noticosindo ilmidir (2003).
Azorbaycan hokumoti torofindon
pot mossisolrinin sayi koskin surotdo
aa idi. Heydor liyevin respubliazalmd. al altinda olan orazilordo dostoklonon, Diinya Banki vo Azorkaya rohbor vozifoyo golmosi ilo, onun
pot torofindon hoyata keirilon Ma
395 pot mossisosi, ciimlodon binalar,
abito sahsinin inkiafna diqqoti xiisu
avadanliqlar, noqliyyat vasitolori vo s.
silo artd vo rabitonin biitn saholorinin,
liyyo xidmotlorinin inkiaf layihosinin
cmlodon pot rabitosinin inkiaf mortamamilo mohv edilmidir. Bu gstorici- (toxminon 17 mln. AB dollan doyorin
holosinin osasi qoyuldu. Bunun noticosi
yo, eyni zamanda 1991 ildo sovetlor bir- do) hoyata keirilmosi lkodo foaliyyot
Ekspedisiyas tokil edildi. B todbir
beynolxalq balarnalarm vo moktublarn horokotino, qorunub saxlanlmasna
vo onlara nozarot edilmosino imkan
yaratd. Qzetlrin, mktub vo balamalarn ucqar blgoloro atdrlmasn
srtbndirmk n 1945 ilin sonlarnda respublika daxilind bozi istiqamotlordo, ciimlodon Bak-Moskva istiqa
motindo aviareyslordon istifado olunmaa baland.
1950 ildo ohali bir ox pot xidmtlorindn istifad etmk imkan oldo etmidi. Mktublar, qozet vo jurnallar,
ohalinin pensiya vo miiavinotlri, barat
pullar da evlordo atdrlrd. Stasionar
miiossisolori olmayan vo yaxnlqdak
miiossisdn 5 km mosafod yerloon
yaay montoqobrino tatdankonar iibr-agentbr vo xsusi avtomobillor
soyyar pot bbri vasitosilo pot xidmtlri gstrilirdi. 1957 ildo btn pot
agentlikbri pol bobri (P) ib ovoz
edildi. Respublikanin ohor vo rayonlarnda iso pot kontorlar bv edilorok,
ovozindo rabito qovaqlar yaradildi.
Kond pot miiossisolori nnvi xidmt-

gstoron biitiin pot bolori vo mssisolorinin vahid kompyuter obokosindo

birlodirilmosino, pot sisteminin yeni
infrastrukturunun qurulmasna vo yeni
xidmotlorin ( ciimlodon bank xidmot
lori) gstorilmosino imkan yaradacaqdir.
Beynolxalq Bank vo Kapital
Bank la razlama osasinda Baki ohri
vo rayon morkozlorindoki P-lordo bankomatlarm yerlodirilmosi ii davam et
dirilir (2005).
Respublikanin pot bazarnda srotli vo kuryer pot xidmotlori iizro 15 zol
mssiso Y A P S M M C , UPSA BM . imok M M C, Azori Ekspi ss . BakEks Kuryer
M . Royal Ekspress M M C, Peq* us" M M C vo s.) foaliyyot gstorir
( >6). Pot xidmotlorindon oldo olunan
iii imi golirin 30 35%-i zol pot niioss lorinin payina dr. Onlardan bir
n ^si dnyada tannm pot operatorla
ilo, ciimlodon Dorhal L T D
r 1C D H L, M & M Militcr & MnBak LT D M M C - FedEx, Azori
E spress
TN T irkotlori ib
m qavilo osasinda iloyir.
1998ildo yaradilan, beynolxalq
Ei 1C pot gndorilorinin mbadilosini
yetiron Azorekspresspot dvlo? rabito mssissi sonraki dvrdo resp blikadaxili EM C pot gndorilori vo
k ohorindo kuryer pot xidmotlori
g<storir. Azorekspresspot dvlot rab mossisosi gstordiyi xidmotlorin
. 'iyyotino gro dnya lkolori arasnd 1002 ildo biirnc, 2003 vo 2004 illordlm sertifikasiya soviyyosino
layiq
g lmdiir. Azorbaycan Pot Admin rasiyas 2004 ildo Buxarest ohorindo
iriln 22-ci Konqresdo mumdnya
1 t ttifaqnm Administrasiya urasn Lizv seilmidir.
Azorbaycan Respublikasi Prezident
31 avqust 2004 il tarixli, 115 sayl
L
an ilo qvvoyo minmi Pot rabit. haqqinda Qaun pot rabitosi sa
il do foaliyytin hiiquqi, iqtisadi osasla n, pot rabitosinin idaro edilmosini
vo tonzimlonmosini, Milli operatorun
toyin edilmosini vo onun mstosna
hiiquqlarmi, universal pot xidmotlori
gstorilmosi qaydalarn, hominin pot
rabitosi operatorlar istifadoilorinin vo
vasitoilorinin mosuliyyotini miioyyon
edir. lko ohalisinin universal pot xidmotlorindon istifado imkam toxminon
70% tokil edir (2005).
F e 1d e g e r r a b i t o xi dmot i .

Hob lap qodim zamanlardan vacib dvzamam istifado olunurdu.

lot vo horbi informasiyalarn nvanlara
sason lko daxilindo dvlot vo ha
atdrlmas kuryerlor, ayaqlar vo akimiyyot orqanlanna moxsus moxfi
parlar vasitosilo yerino yetirilirdi. Bir
pot gndorilrinin vo qiymotli oyalaox lkolor sonodlorin atdrlmas n
rn danmas ilo mol olan Azor
estafet sulundan istifado edildi.
baycan Respublikasi Xiisusi Rabito
1922
ildo SSR Xalq KomissarlanQova ( XRQ) 1973 ildo Domir yol
vazalnm yaxmlndak yeni binaya
Sovetinin ( XKS) qoran ib, moxfi sonodlorin atdrlmas n Feldyeger Rabikrld.
tosindo Xiisusi bo vo yerlordo, ciim
Dvl ot pot donii n i a n 1a r ( m a r k a l a r ) . Pot gndolodon Azorbaycanda onun orqanlan yarilorinin, xsusib moktub koresponradildi.
1939
ildo feldyeger rabitosinin yenidensiyas doyrinin (gndorilmo haqqnn) donilmosindo pot markalar
don qurulmas n feldyeger rabitosi vo
xiisusi rabito xidmotlorini bir-birindon
xsusi rol oynayr.
ayirmaqla iki qurum yaradildi.
1918
20 ilbrdo Azorbaycan Xalq
Feldyeger rabitosino hom partiya vo Cmhuriyyotin moxsus mxtolif uvdvlot orqanlarimn, hom do horbi ko- zuda 37 nv pot markas dvriyyoyo
missarliqlarm moxfi vo tam moxfi korreburaxlmd. Kemi sovetlr dvrndo
do Azorbaycanla bal bir ox pot marspondensiyalarnn danmas hovalo
kalar var idi.
olundu.
Miixtolif mvzulara hosr olunmu
Azorbaycan Respublikasi Nazirbr
pot markalarnda siyasi motivloro,
Kabinetinin 31 dekabr 1991 il tarixli,
422 sayli qoran ib Azorbaycan Respub
dvlot atributlarma, grkomli dvlot xalikasi Rabito Nazirliyinin tabeliyindo fo
dimlorino, idmana, fiora vo faunaya,
memarla vo tarixi hadisoloro dair zon
aliyyot gstoron Dvlot Feldyeger Xid
gin tosvirloro geni yer verilmidir. Si
moti yaradildi. Daha sonra iso Azor
baycan Respublikasi Prezidentinin 12 yasi xadimlor silsilosindo ap olunan
aprel 2004 il tarixli, 50 sayli formam ib
markalarda diinya hrolli siyasoti,
mummilli lider Heydor liyevo hosr
Azorbaycan Respublikasi Nazirbr K a
edilmi markalar xsusi yer tutur. 2001
bineti yannda Dvlot Feldyeger Xidmo
ildo Azorbaycan Respublikasinin dvti (D F X ) tosis edildi. Hazirda DFX-nin
lot miistoqilliyinin 10-cu ildnmno
osas vozifosi dvlot hakimiyyoti vo idaro
hosr edilmi vo zorind Heydor liyeetmo orqanlarimn ali rohbor oxslorinin
vin rosmi olan pot markasmin buraxixiisusi taprqlarn, moxfi vo digor korlnda ilk dofo olaraq qizildan istifado
respondensiyalan Azorbaycan Respub
edilmidir.
likasi orazisi iizro, M D B dvlotlrinin
Azorbaycan xalq dvlot miistoqil
paytaxtlarma, Azorbaycamn xarici lliyini borpa etdikdon sonraki dvrdo
kolordoki soflrliklorino vo nmayond570 nvdo miixtolif mvzulara hosr
liklorino atdrlmasndan ibarotdir.
olunmu pot markalar buraxlmdr
X ii s u s i r a b i t o x i d m o t i .
1 avqust 1939 ildo Xiisusi Rabito daro- (2005). Azorbaycan Respublikasinin
pot markalar dnyann bir ox lkosinin ( XR ) yaradilmasi ilo SSR-do xii
sindo, ciimlodon Rusiyada, Fransada,
susi rabito xidmoti tokil olundu. Mor
Almaniyada, Amerika Birlomi tatlakozi Xiisusi Rabito idarosi (Moskvada),
rmda, ngiltorodo, indo, sraildo, sparespublika rabito komissarliqlarmin
niyada, Belikada vo digor lkolordo kenozdindo xiisusi rabito bolori, vilayot
vo muxtar respublikalarda rabito bo irilon beynolxalq filateliya sorgilorindo
uurla nmay etdirilmidir.
vo ya blmolori, ohor vo ya rayon rabi
M o t b u a t 1r 1 xi d mot i .
to qurumlarinda xiisusi rabito blmolori
Azorbaycan Respublikasinda dvri motvo ya montoqolori XR-nin strukturuna
buatin yayimnn tokil edon ilk dvlot
daxil edildi. Azorbaycanda yaradlm
miiossisosi - Azormotbuatyayimi 1932
ilk xiisusi rabito bosi Bakida, Nizami
ildo Soyuzpeat n Azorbaycan Kon
kosi, 87 nvanmda yerlodirildi. Kiik, qaranliq vo soyuq otaqda yerloon
toru kimi yaradlmd. haliyo dvri
bu bonin iilori xiisusi potu ohor
motbuatn yaym iizro xidmoti yaxladirmaq moqsodilo respublikanin ohor
daxilindo piyada, rayonlara iso osason
atlarla dayrdlar. bodo olan I avtovo kondlorindo qozet-jurnal kklori
qoyulmasina 1934 ildon baland.
mobildon iso yalmz feldyegerlorin domir
Soyuzpeat n Azorbaycan Kontoru
yol vo su marrutlar ib yola sahnmasi

RABT

\QT\SNDWVKY
1932 ildon etibaron Baki ohorindo
z foaliyyotini 1936 ildon tsrrfat hekoordinat tipli kommutasiya kanalli
sabl miiossiso kimi davam etdirdi. 1958
teleqraf rabitosi Baki Pot-Teleqraf teleqraf stansiyasinm istismara veril
mosi iimumi teleqraf kanallarinm vo
Kontorunun torkibindon xaraq miisto
iklon balayaraq, respublikanm biitn
abunoilorin sayinin artmasina imkan
qil mossisoy Baki Morkozi Teleqrafirayonlarmda Soyuzpeat n tam to
yaratdi.
na evrilmidir.
sorriifat hesabi ilo foaliyyot gstorn yer
Kemi Sovet tiffaq respublikalan1944
ildo Vestern Elektrik" tipli
li agentlik vo bolori tokil olundu.
nin
beynolxalq teleqraf (Teleks vo Qenavadanhq
vasitosilo
Baki-Krasnovodsk
1985 ildo Soyuzpeat idarosinin bazateks)
obokolorino x yalniz Moskva
arasmda
azkanalh
tonal
tezliklo
telesinda Azorsoyuzpeat stehsalat BirTeleks Stansiyasi zoindon oldunqraflama yaradlmd. 1945 ildon son
liyi (B) yaradildi. 1992 ildo Azorsodan, respublikamiz miistoqillik oldo et
ra Almaniyadan respublikaya amplituyuzpeat" B-nin adi dyidirilrok
dikdon sonra beynolxalq teleqraf oboda modulyasiyah prinsiplo iloyon ava Azrmtbuatyaym IB adlandrld.
kosino birbaa x zoruroti yarandi.
danlqlar gotirilmi vo bu avadanhqlarBu giin Azormotbuatyaym B res
Buna gro do, 1992 ildo Baki-Tehran,
publikada yerli vo xarici lkolorin qozet
dan istifado edilorok, Baki-Gonco, Ba1994 ildo iso Baki Ankara istiqamot
ki-Yevlax, Baki Moskva, BakiTbilisi,
vo jurnallarmm abuno vo sat yolu ilo
lorindo beynolxalq telefon kanallarindan
Bak-Rostov, Bak-Aqabad arasmda
yayimini tokil edon on byk dovlot
istifado edilorok. beynolxalq teleqraf obirbaa kanallar tokil edilmidi.
yayim tokilatdr. Azormotbuatyayibokosino birbaa x tokil edildi.
1949 ildo ilk dofo olaraq Baki Telemi tB-nin foaliyyotinin somoroliliyini
qrafinda ol sistemli T-41 tipli abonent
1994 ildo respublikada iimumisti
artirmaq moqsodilo, 'Azorbaycan Resfadoli teleqraf obokosindo kanallani
teleqraf stansiyasi quradrlmdr.
publikasnda dvlot omlaknm zollodikommutasiya sisteminin molumat-kom
1959-60 illordo Baki Quba, Baki- Lon
rilmosinin II Dvlot Proqramfna uykoran, Baki-Salyan, Baki-Gonco isti
mutasiya sistemino keirilmsini ton/
un olaraq, Azorbaycan Respublikasi
qamotlorindo tonal tezliklo iloyon tele
etmok n Baki Teleqrafinda avtomat
Prezidentinin 29 mart 2001 il tarixli, 671
qraf avadanliqlarmm quradrlmasna
ladrlrm, 2 dd ETK-KS tipli Moli;
sayli soroncami ilo B zollomoyo aq
balanmd. 1959 ildo ATA-57 tipli ilk
elan edilmidir.
mat Kommutasiya Qovann totbic
iizro snaq ilorino baland.
avtomatik abonent teleqrafi stansiyasi
T e l e q r a f r a b i t o s i . Biitiin
1995 ildon etibaron Azorbaycan tele
istismara verilmi vo Moskva, Qorki,
diinyada elektrik (teleqraf) rabitosinin
qraf-teleks obokosinin sorbost vo bey
osasi 1844 ilin may aynn 24-ndo Tbilisi, Rostov, Kuybev ohorlori ilo
nolxalq tolobloro uyun foaliyyoti tomii
stansiyalararas birbaa rabito yaradilSamuel Morzenin hazrlad (1837)
edildi. Beynolxalq Telekommunikasiy;
md.
xiisusi qurudan istifado etmoklo
htifaqmin Azorbaycana milli teleks o
1960 ildon balayaraq, teleqraf kodVainqton vo Baltimor ohorlori arasm
bokosi iiii ayrd 784 lko istiqa
larinin uniflkasiyasi (iimumi kodakeda, uzunluu 63 km olan teleqraf xotti
mot koduna vo A identifikasiya
ilmosi) zoruroti yarandi vo 2 sayli Bey
ilo molumat gndorilmosi ilo qoyulnolxalq Teleqraf Koduna (MTK-2) ke- duna keilmosi ii uurla baa atdrlcl.
mudur. Azorbaycanda iso teleqraf rabi
Baki teleqrafinda kommutasiya-tarifi
ilmosio baland. Respublikanm iri otosinin yaranmasi 19 osrin 60-ci illorino
hor vo rayonlarmda ATA-M tipli abo
kasiya sistemi (K T S) yaradildi vo Bak
tosadf etdi. ilk olaraq. 1864 ildo Stav
nent teleqrafi yanmstansiyalari io sa- Teleks Stansiyasmda totbiq edildi. KTS
ropol Baki-Tiflis teleqraf xotti tikilib
nin totbiqi noticosindo Baki-Kiyev
lindi. Baki Teleqrafimn xidmotlorindon
istismara verilmi, 1868 ildo iso TifBakiTbilisi,
Baki-London, Baki
ilk Teleks abunoilori kimi ran vo ralis-Gonco teleqraf rabitosi yaradlmd.
Sankt-Peterburq arasmda birbaa telel
qn Bakdak sofirliklori, SoyuzvneDiinyada ilk sualti kabel xotlordon
istiqamotlori tokil edildi. Azorbay
biri Xozor dnizind Baki (Trkan qoso- trans istifadoyo baladlar. Bunlarla
can-Trkiyo, Azorbaycan Byk Brita
yana, Azorbaycanin iimumistifadoli
bosi) ilo Krasnovodsk (Trkmonistan)
niya arasmda Qenteks rabitolori yara
teleqraf obokosi iizro telcqramlarm av
arasmda 1879 ildo okilmidir.
dildi.
1921
ildo Uiston aparati vasitosilotomatik triilmosii tomin etmok n
1997
ildo Baki Teleqrafinda ilk do!
1969 ildo Baki Teleqrafnda APS- tipli
Baki vo Moskva horlri arasmda tele
TD M tipli 46-kanalli roqomsal teleqn
qraf rabitosi yaradlmd. 1922 ildo
stansiya istismara verildi.
1978
ilin oktyabr ayinda Kommu-sxladrma avadanl istismara verild
Bakinin artiq 25 ohorl (Moskva, Tillis,
Teleks sisteminin totbiqi vo Baki Telel'
nist noriyytnda Qozet sohifolorinin
Krasnovodsk, Hotorxan, Mahaqala,
Stansiyasinm qlobal internet obokosin
qobulu sexi tokil edildi vo o, 1979 ilin
Gonco, Naxivan, Lonkoran, Yevlax,
balants ilori hoyata keirildi.
fevral ayndan Baki-Moskva arasmda
Gyay, aax vo s.) teleqraf olaqosi
2001
ilin mayinda telcqramlarm po
qozet sohifolori fotosurotlorini qobul vo
mvcud idi. Bu istiqamotlordo Uisbolorindo kompyuter !>obokosi vasito
nor etmok iin trlmosi iizro miiloton , Bodo , Morze , Yuza tele
silo trlmosin baland.
madi olaraq foaliyyoto balad. 1981
qraf aparatlanndan istifado edilirdi.
Azorbaycan Respublikasi Preziden
1932 ildo yeni telefon-teleqraf ilin dekabr ayinda qozet sohifolorinin
tinin 29 mart 2001 il tarixli. 671 sayli
qobulu sexinin bazasinda fototelexotlorinin okiliino balanm vo qisa
soroncami ilo Baki teleqrafi zollmy
qramlann qobulu vo trlmosi sahosi
bir middotd Velidaz-Naxvan-Culfa,
aq elan edilmidir.
Naxvan-Gors-ua Adam
vo yaradildi.
1982
ildo Baki Teleqrafimn yeni bi- T e l e f o n r a b i t o s i . 14 fevral
Naxivan rvan istiqamotlorindo tele
qraf rabitosi istifadoyo verilmi, Naxnasi tikilib istifadoyo verildi (Azorbay
1876 il - Vainqton ohorind Alek
vandan Tiflis vo Baki ilo birbaa teleqraf can prospekti, 41). Homin ilin ovvolinsandr Bell ziinn telefon ixtirasma
rabitosi yaradlmd.
do 2000/1817 tutumlu Nikola-Tesla
patent ald bu tarix telefon rabitosinin

miiqavilo imzalandiqdan 3 ay sonra Ba

rsmi yaranma gn kimi qeyd edilir.
ki vo Qarahori birlodiron xiisusi tele
A.Bell torofindon kof edilmi telefon
rabitosinin qisa mddotdo Amerikada,
fon obokosinin istismara buraxilmasi
Avropada. Rusiyada, ciimlodon Azor
tosdiq edir. Baki, Qaraohor vo Balaxabaycanda da totbiqino baland.
ni, Sabunu sahosinin telefon obokosi
Azorbaycanda ilk telefon xotti Qaf
eb qurulmudu ki, abunoilor bir-biri ib
qaz vo Merkuri gomiilik irkoti toro
gstorilon stansiyalarm kmoyi ib danifindon 1880 ildo Bakida ina edilmidi.
a bilirdilor. Bebliklo, danq okildo
Azorbaycanda ilk rosmi telefon xotti
miixtolif irkotloro monsub olan telefon
'"Nobel qardalar comiyyoti torofindon
xotlori bir-biri ib olaqoli foaliyyoto
balad. Telefon obokosini idaro edil
istismara verilon telefon xotti hesab
mosi Qustav Listlo olan mqaviloin
edilir. Belo ki, 1881 ilin yanvannda
mddoti bitdikdon sonra, 1906 ildon
Nobel qardalar comiyyoti telefon
Baki quberniyasina verilmidi. Baki
o iliin icazo almaq moqsodilo Baki
quberniyas obokonin genilondirilmosi
qi rnatoru general-leytenant Pozeno
n bozi ilor grso do, telefon rabitosim "aciot etmi vo homin ilin 18 fevral
ta xindo okilio icazo almd. 23 no olan mvcud tolobati tomin edo bil
mirdi. 1907 ilin aprelino qodor Bakinin
m br 1881 il tarixindo istismara veri10
bu xottin uzunluu 6 km idi, morkozi hissosindo comi 1200 abonento
xidmot edon 7 odod ikiyzlk kommutac; liyyotin ba kontoru ilo sodr vo ba
tor var idi. Odur ki, Baki ohorindo oha
i ndisin evlorini birldirirdi. Bunlinin tolobatini domok ii mvcud od sonra telefon xottinin inas vo onun
0 niyyoti neft sahibkarlarmi bu io bokonin istismar vo yeni telefon stan i colb etdi. Bir-birinin ardinca 1883 siyaiannm tikilmosi moqsodilo 1907 ilin
aprelindo Bierinq vo Kompaniya ir11 Kaspiy comiyyotinin (Baki liman laki basj kontoru, Qaraohor modon- koti ib miiqavilo baland vo Baki tele
1,
A neft zavodu, Mataa kondin- fon obokosi aprel aynn 13-ndo homin
d i kontoru arasmda vo 2-ci aynca xot- irkoto 20 il mddtino icaroyo verildi.
1908 il fevralin 5-indo Baki olor Du1; limanla zavod arasmda), 1884 ildo
masi telefon obokosinin genilondiril1 ei Zeynalabdin Tayevin (ticarot evi
mosi haqqinda qorar qobul etdi. 1911 il
il Bayil neft modonlorindoki 2 kontor
sentyabrm 5-indo binalarm yanmda,
b uisi arasmda) vo digor iri sahibkarlar kontorlan arasmda oxsi telefon xot- kobrdo taksofonlarn quradrlmas
haqda qorar qobul edildi. Homin il deka1. : ina edildi. 1885 ilin martinadok Bak i artiq 9 ticarot irkoti torofindon co- bnn 23-iindo Baki, Yelizavetpol (Gonco)
n 74 km uzunluunda telefon xotti o- vo Tiflis ohorlori arasmda telefon rabi
k nidi. Lakin bu telefon xotlori ayn- tosi yaradildi vo ohorloraras rabitodon
c i sahibkarlara moxsus olduundan
istifado qaydalan tosdiq olundu. 1914 il
do Yelizavetpolda 200 nmrlik yerli
\ niz homin xslrin z obyektlori
<inda olaqo yaradir, yoni onlar oboko batareya tipli stansiya tikildi. 1914 ildo
lndo birldirilmodiklori iin aynBakinin morkozindo, Binoqodido, Sa, idaro vo tokilatlar arasmda telefon
bunuda, Suraxamda vo Yelizavetpolda
olio ilodilon 5 dd telefon stansiyasi
i itosi qurulmasina imkan vermirdi.
(kommutator) var idi. 1917 il noyabnn
!k morkzldirilmi kommutasiyali
3-ndo Baki telefon obokosini Bie
t
on obokosinin yaradilmasi 26 may
rinq vo Kompaniya irkotino icaroyo
.6 ildo Ba Pot vo Teleqraf idarosi ilo
verilmosi barodo mqavibnin mddoti
skvanin birinci gildiya taciri Qustav
10 il (1937 ilodok) uzadildi.
tovi List arasmda balanm mqa1920 ilin sonunda Gonco ohorind
VI- ^don sonra balad. 40 maddodon ibatelefon xotlori borpa olundu, YevrrI olan bu mqavilodo Baki ohorido
lax-Nuxa-ua istiqamotindo telefon
morkozi telefon stansiyasinm tikilmosi
vo 20 il mddotino icaroyo verilmosi
xotti quradrld vo strateji ohomiyyot
nozordo tutulurdu. Miiqaviloyo gro,
kosb edon biitiin orazilordo borpa ilori
Qustav List Pot vo Teleqraf Ba idaro
genilondirildi.
sinin layihosi osasmda yerli tolobati no
1932 ildon sonra ilk 3-xotli texniki
zoro alaraq, Baki, Qaraohor vo Balaxaqovaqlar (Baki, Gytopo (Priib),Yev
lax) tokil edildi. Telefon stansiyalarin, Sabunu sahosindo telefon obokosi
nin sayi 1933 ildo 63 (A TS - 2, yerli
qurulmasn hdosino gtrmiid.
batareya tipli
54, morkozi batareya
zaman Bakida telefon rabitosinin inkitipli 7), 1945 ildo iso artiq 86 dad idi.
afna byiik ohomiyyot verildiyini

Azorbaycanda ohorlraras telefon

rabitosini masirldirmk moqsodilo,
ilk dofo 1933 ildo Baki ohorlraras Tclefon Stansiyasi (BT S) yaradildi.
ikinci diinya mharibosindn sonra
ki illordo Bakida vo respublikanm
rayonlarmda yeni telefon stansiyalari,
kabel xotlori, texniki qovaqlar tikilorok
istifadoyo verildi. 1952 69 illordo Rabito
Nazirliyino Hseynov Teymur Qulu olunun rohborlik etdiyi dovrdo respubli
kada televiziya vo telefon rabitosi
miioyyon inkiaf soviyyosio atdnlmdi. 1954 ildo radiorele xotlorindon
( R R X ) istifado olunmasina baland.
1959 ildo Azorbaycan SSR Nazirlor Soveti respublikanm ali moktoblorindo
yiiksokixtisasl rabiti miitoxossislorin
hazirlanmasi barodo qorar qobul etdi.
1960 illordo respublikada, ciimlodon
Baki ohorindo rabito sahosindo oxlu
problemlor mvcud idi. Yaay binalan
telefonladrlmadan istifadoyo verilirdi.
Baki horindo hor 100 noforo orta hesab
la 6 telefon diird ki, bu da kemi sovetlor ittifaqinda on aa gstorici idi.
Odur ki. 1960 ildo Azorbaycan Politexik nstitutunda rabito sahosi iin miitoxossislor hazrlanmasna baland.
1970
ildo Respublikada rabito vasito
brinin inkiaf barodo qobul edilmi qorarda 1971-75 illor n 16 sayda rabito
qovann tikintisi (o ciimlodon Baki ohorindo hor il 1 A TS binas) n
konkret strukturlara taprqlar verilmidi. Baki ohorind rabito sahosindo
mvcud olan problemlor mummilli lider Heydor liyev torofindon 1974 ilin
fevralmda Baki ohori partiya konfransinda bir daha n plana okildi vo Baki
ohorindo telefon boksinin inkiaf etdirilmosinin miihiim xalq tosorriifati vo
ictimai ohomiyyotini nozoro alaraq,
Azorbaycan K P M K vo Azorbaycan
SSR Nazirlor Soveti Baki ohorindo telefon rabitosinin voziyyoti vo onu siirotlo
inkiaf etdirmok todbirlori haqda
(30.08.1974, 304 sayli) qobul etdiyi qorarda 1980 ilin axirmadok paytaxt ohali
sinin hor 100 noforino don telefonlarin
sayini azi 15-o atdrmaq, 1974-80 illordo iimumi giicii 164000 nmro olan avto
mat telefon stansiyalari tikmok nozordo
tutulmudu. olorbraras rabito xidmoti
gstoron danq montoqobrinin sayi
1780, ciimlodon kond yerlorindo 1331
idi (1980).
Gstoriln qorarlann hoyata keiilmosindo 1969-74 illordo respublika
Rabito Nazirliyino rohborlik edon Nos-

rullayev Nosrulla Hidayot olunun,

1974-84 illordo iso Rosulboyov Hiiseyn
Cmd olunun xsusi rolu olmudur.
1932-86 illordo respublikada telefon
rabitosinin inkiaf xronologiyas 3-c
codvoldo gstorilmidir.
Bak Teleqrafnn (1982), Bak ohrlraras Telefon Stansiyasnn (1983)

DQMV-nin trafmdak rayonlarn orazilorindo iso iimumi tutumu 35 min nmrodn ox olan ohor vo kond ATS-bri,
cmlodon ATS binalar, kmoki ava
danliq v qurular, xott obokosi tamamib dadlmdr. Naxivan M R-b
olan rabit kanallar Xankondidn kediyindon, ermonibr torofindon hmin

Cadvl 3
llr

Stansiyalarn tipi

Stansiyalarin
tutumu

1932

mrkzi batareya

1000

morkozi batareya

2800

Stansiyalarin
xidmot orazisi
Sabuu (1998 ildn elektron
tipli ATS-450 v K-5 qova)
Gonco hri

1936

yerli batareya

10

Samux

1938

yerli batareya

20

Ada

1940

yerli batareya

20

Asu

1958

dekada - addim

1000

Naxivan hri

750

Xamaz

yerli batareya
1959

120

Xanlar

120

Godoboy

240

Yevlax

dekada - addim

1000

Salyan

1964

dekada - addim

700

Zaqatala

1966

dekada - addim

700

Ador

500

Xankondi

1967

1968

dekada - addim

dekada - addim

800

Ada

4500

Masall

400

Cbrayl

360

Balakon

480

Ucar

500

A stara

4300

Mingoevir

1500

Colilabad

1974

dekada - addim

2000

Lkbatan

4000

Mrdkan

1976

dekada - addim

10000

Yasamal

6400

Bakixanov

3000

Buzovna

20000

hmodli

1977

1978

1986

koordinat

koordinat

koordinat

inzibati vo texnoloji binalar, iimumi ttumu 31,5 min nmr olan ATS-lr
(1986) tikilib istifadoyo verildi.
Lakin Ermnistann 1988 ildon balayan tocaviizii noticosindo rabito sahosino do ciddi ziyan vurulmu, igal altnda
olan kemi Dalq Qaraba Muxtar
Vilayoti (D Q M V ) orazisindo mumi tutumu 25 min nmrdn ox olan 93
odod hr vo kond ATS-si, kerni

20000

Nosimi

20000

Binoqodi

20000

Yasamal

10000

oki

9000

Gonco

kanallarn foaliyyoti dayandrlm vo

Naxivan M R tamamib informasiya
blokadasna salnmdr.
Eyni zamanda, 1988-93 illrd res
publikada hkm srn qeyri-stabillik vo
xaos bir sra blgolordo 250-don ox
kond ATS-nin tam vo ya qismon dadlmasna sobob olru vo bunun notico
sindo homin dvrdo rabitonin inkiaf
sroti vo keyfyyoti xeyli azalmd.

1990 ib qodor Bak ohorindo telefon

obokosi (BT)
Bak ohor Telefon
darosi, Bak ohorind pot rabitosi
Bak Potamt (BP), ohorlraras vo
beynolxalq rabito - hrlraras telelon
stansiyasi (aTS), rayon telefon obokosi iso Rayon Rabitosi stehsalat Birliyi
(R B ) torofindon idaro ohmurdu. 1990
ildo struktur islah at lari noticosindo
BT vo aTS lov edibrok. onlarin bazasinda Telefon Rabitosi istehsalat Bir
liyi (T R B ) yaradildi.
1991 ildo respublika iizro osas telefon
aparatlarinin sayi 630 min cbd tokil
edirdi. 1991 ib qodor aynca beynolxalq
kommutasiya morkozinin istismar eci 1modiyi Azorbaycanda yalmz ker
SSR mokanndak bir neo ohorl
ran slam Respublikasi ilo birbaa ;
bel rabito magistral] vo Baki- Mosk
arasmda peyk rabito sistemi mvcud
1991 ildo Baki ohorindo DMS-100/J )
tipli beynolxalq kommutasiya mork
tokil edildi ki. bu da Azorbaycana 1
kiyo zorindon 150-don ox lkoyo av
matik rabito yaratmaq imkam ve
(Naxvan-qdr R R X ilk beynolx,
rabitonin tokiIindo osasli rol oynadi)
1992 ilin aprelindo Azorbaycan R
publikasi Rabito Nazirliyi Beynolxalq
lekommunikasiya ttifaqnn (B T ) 167
zv seildi vo BT torofindon Azorbay
na beynolxalq 944" kodu ayrld.
1993 ildo Heydor liyevin Azorb;
can rohboiiyino qayd ib respublil ida rabitonin siirotli inkiafnn 2-ci morholosi balanmdr.
1993 ildo Rabito Nazirliyi EUT1
SAT beynolxalq peyk tokilatna iiz\
bul olunmudr.
1993 ilin iyul ayinda peyk kanali, 1
vasitosilo Bak-Nyu-York (A B)
sinda telefon rabitosi yaradlm vo
dan istifado etmoklo ilk telefon dams
m Heydor liyev Azorbaycanm A '
dak sofiri ib aparmdr.
1993 ilin sonunda Sumqayit ohor
do ilk elektron ATS io salnmdr.
1994 ilin martnda Rabito Nazirliv ,
nin Beynolxalq laqolor Morkozi yan dlmdr.
1994 ilin aprelindo Rabito Nazirliyi
N T E L S A T beynolxalq telekommunikasiya tokilatna zv qobul olunmu,
homin ilin mayinda peyk kanallan vasitosilo Bak-London (ngiltoro) arasm
da, iyununda iso Bak-Roma (taliya)
istiqamotindo birbaa peyk telefon
rabitosi yaradlmdr.
1995 ildo ARM-20 tipli stansiya

fiber-optik kabcl inagistrallannin Azorbaycan seqmenti.

n iasir S-12" tipli beynolxalq vo ohor1.' arasi kommutasiya sistemlori ib ovoz

et-.Idi ki, bu da dnyann bir ox lkolori ,o, ciimlodon: ran, italiya, ingiltoro,
A >, Almaniya, Biiomi rob mirli iori, Rusiya, Giirciistan, Ukrayna,
orus, zbokistan vo Trkmnistan
il birbaa vo btn diinya lkolori ilo
ti mzit beynolxalq, respublikanm ra> nlar ilo ohorloraras avtomatik telef 1rabitosi yaratmaa imkan verdi. Bu
i: qamotlordo rabito peyk vo kabel vasit. ilo tokil edilmidir.
1995 ildo Goncodo tutumu 2500
numro olan elektron S-12 tipli ilk lok;:l vo ohorbraras rabito funksiyalarmi
yerino yetiron telefon stansiyasi tikilib
istismara verilmidir.
1996 ilin iyununda Baki Frankfurt
(Almaniya) istiqamotindo birbaa peyk
kanallan, oktyabnnda iso Tksat rabi
to peyki zorindon Naxvan-Bak rabi
to kanallan tokil olunmudur.
1997 ildo beynolxalq tocriiboyo uyun apanlan islahatlar noticosindo

Rayon Rabitosi istehsalat Birliyi lov

edibrok, onun torkibindo olan vo telekommunikasiya xidmotlori gstoron
rayon telekommunikasiya qovaqlar
Aztelekom B-yo tohkim olundu, ra
yonlarda pot xidmotlori gstoron pot
miiossisolori vo Baki Potamtnn bazasinda iso Azorpot istehsalat Birliyi
tosis edildi.
1999-2000 illordo Beynolxalq TransAsiya Avropa ( TAE) fiber-optik kabel
magistrallannm Azorbaycan seqmentinin quru hissodo tikintisi 1046 km mosafolik ii istiqamotdo kabel donorok baa atdrlm (1-ci seqment Baki Qazax
sahosindo 576 km, 2-ci seqment Baki-Astara sahosindo 345 km, -c seq
ment Baki-Siyozon sahosindo 125 km),
2000 ildo Birlomi rob mirliklori ilo
birbaa peyk rabitosi, ran islam Res
publikasi ib iso roqomli R R X ib rabito
tokil edilmidir.
Conubi Koreyann D EU Telekom
irkoti ilo balanm miiqaviloyo osason,
1998-99 illordo Naxivan M R orazisin-

doki ATS-lor tam elektronladrlm,

2005 ildo muxtar respublikadaki telefon
stansiyalarimn iimumi nmro tutumu 40
mini tmiidr.
1881-2005 illordo abunilorin artim
dinamikas 4-c codvoldo verilmidir.
Codvoldon grndy kimi, Birinci
diinya miiharibosino qodor telefon obokosi abunoilrinin sayi miioyyon qodor
artsa da, mharibo vo mharibodon sonrak dvrdo yaranm otinlik, hominin
qsa zaman kosiyido ba veron hkmot doyiikliklori abunoilorin saynn
azalmasna sobob olmudu. Keni so
vetbr dvrndo abunoilorin saynda
moyyon artm hiss olunsa da, Heydor
liyevin respublikaya rohborlik etdiyi
dvrbrdo b sahodo siirotli artm oldo
edilmidi.
Respublikada internetin osas 1991
ildo qoyulmudur.
BTRB-in telefon obokosind telefon trafikindon baqa, digor nv (inter
net, servis vo s.) trafklorin omol golmosi, stansiyalar aasnda ykn keyfyyo-

tini vo tez bir zamanda danmasm to

min etmok moqsodilo, 2001 ildo obokodo yiiksk ykdama srotino malik
olan SD H ( XI ) M) avadanhqlan quradrlb istismara verilmidir. 2001 ilin
Cdvl 4
Resphlikada alnoilorin artim dinamikasi

llor
1881
1886
1890
1895
1900
1913
1914
1920
1921
1928
1932
1934
1951
1969
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005

Abmilrin sayi
10
40
278
482
1146
4178
8000
5000
3530
5185
9313
14978
23892
123468
204195
299796
448848
616430
666854

iso ran orazisindon kemoklo BakiNaxvan arasinda optik xotlo rabito

tokil olundu.
Baki ohorindo telefon-rabito xidmotlorini BTRB-in struktur blmolori
olan telefon qovaqlar (Xotai, Yasamal, Nizami. Sabunu, zizboyov, Qarada) vo mtorok miiossisolor ( AzEvroTel BM . Ultel BM , Katel BM )
hoyata keirir. Respublikada internet
xidmotinin inkiafm kompleks hoyata
kcirmok moqsodilo tokil olunmu
aztelekom.net internet servis pro
vayderi (2004) respublikanin 6 rayon
morkozindo (Quba, oki, Gonco, Sum
qayit, Lonkoran, Migoevir) magistral
marrutizator, 25 rayonda iso Router
avadanhqlan quradrldqdan sonra
btn respublika orazisindo 171 indeksini ymaqla ohaliyo internet xid
moti gstorilmsino imkan yaratdi.
Bundan olavo, respublikanin 20-don
ox blgosindo (Aberon, Masall,
Gonco, Sumqayit, Migoevir, Quba,
oki, Lonkoran vo s.) internet klublar
yaradlm vo onlarm aztelekom.net

tutumu siirotlo artd n 1970 ilin ovvolindo 5-roqomli nomrolomo sistemi 6roqomli, 2004 ilin avqust ayindan iso 6roqomli nomrolomo sistemi 7-roqomli
nomrolomo sistemi ilo ovozlonmidir.
Respublika iizro montaj olunmu te
lefon nmrolorinin iimumi tutumu
1106900 (Baki ohori zr 546848,0)
nmr tokil edir (2005). Onlardan res
publika iizro 64,6%-i (Baki ohori iizro
71,5%-i) elektron tiplidir (2005).
Azorbaycan Respublikasi Preziden
tinin 29 mart 2001 il tarixli, 671 sayli soroncamina vo Azorbaycan Respublikasnda dvlot omlakinin zollodiril
mosinin II Dvlot Proqram na uyun
olaraq, Baki Telefon Rabitosi B.
Aztelekom B, Teleradio B-nin
Orbita stansiyasi vo beynolxalq rabitonin tokili moqsodilo istifado oluna
peyk rabitosinin yerst stansiyalan.
Rabito Nazirliyinin, onun tabeliyind;
olan miiossiso vo tokilatlarn itirak ii
yaradlm mtorok miiossisolorin n;
zamnamo kapitahndak dvlot payla
zollomoyo aq elan edilmidir.

813732
1106900

martnda BTRB-d dvlt internet

provayderi Bakinternet yaradld vo
Bak ohorind, eloco do blglrd ohaliyo internet xidmotlori gstorilmosin
baland.
Respublikada 25-don artiq internet
servis provayderi ( Azerin , AzEvroTel , Azeronline , Sinam , ntrans ,
Azkom , Azinternetservis , Azintex
vo s.) foaliyyot gstorir (2005).
2003
ildo Naxivan hrind ohorbraras vo beynolxalq rabitnin keyfyGnc Telekommunikasiya Qovanm binas.
yotini yaxladrmaq moqsodilo istifa
doyo verilmi S-12 tipli avtomat telefon stansiyasi genizolaql xidmotlorin
provayderino birbaa qoulmas tomin
M t
rabito
m s olunmudur (2005).
hoyata keirilmosin imkan yaratmdr.
si sol ori . Respublikada rabitoin in
2003
ilin iyulundan imal istiqamo On-line texnologiyasn totbiq et
kiafnda xarici investisiyalarin itirak
n tomin etmok moqsodilo holo 1991 ildo
tindo Baki Siyozon arasinda optik kabel
moklo horloraras vo beynolxalq dani Ultel Azorbaycan-Tiirkiyo Birgo
qlarn email, miihasibat uotunun
mgistralnn tikintisi davam etdiriloMssissi yaradlmdr. Baki ohrinmorkozlomi qaydada tokili vo digor
rok, iimumi mosafosi 240 km olmaqla,
do lokal (yerli) telefon operatoru kimi
mlumatlarn ilnmosi vo mbadilosi
Rusiya Federasiyasi ilo dvlot sorhodino
foaliyyot gstoron Ultel BM abunoimoqsodilo, fiber-optik kabel magistralqodor uzadld. T A E magistralinin 1-ci
lorinin sayi 30,0 mino yaxindir (2005).
lar iizorindo yerloon biitiin EATS-lor
seqmenti iizro 4980, 2-ci seqmenti iizro
Rabito Nazirliyi vo Alkatel irktinin
2310, -c seqmenti iizro 4920 - comi
(Gonco, Sumqayit, Lonkoran, Bordo,
tosis etdiklori (1993) Aztel BM tele
12210 kanal tokil edildi, T A E xottinXanlar, Yevlax, Mingoevir, Aberon
don baqa, mxtolif istiqamotlordo
vo s.) vahid obokoyo qoulmudur.
kommunikasiya avadanliqlarmin mon2370 kanal istismara verildi. 2005 ildo
Baki ohor telefon obokosinin nmro
taji vo istismari iizro ixtisaslamdr.

Respublikada selllar rabito xidmoti

digor mtorok miiossisolor yaradlmdir. Bu miiossisolor rabito sahosi iizro
gstoron ilk birgo miiossiso - Bakcell
Rabito Nazirliyi vo sraili GTB-nin
mxtlif xidmotlor gstorir vo avadantosisilivi ilo Azorbaycan-srail BM yaliqlarm idxali ilo moul olur.
radlmdr (1994).
Rabito Nazirliyinin Tcleradio" B
Azorbaycan Respubllikasi Rabito
vo Azorbaycan Respublikasinin hiiquqi
Nazirliyinin bir sira miiossiso vo obyekt
oxsi olan Delta Telekom MMM-in
lorinin zllmsi haqqinda Azor
losisiliyi ilo 2002 ildo yaradlm
baycan Respublikasi Prezidentinin 29
Azorsat MMC-nin foaliyyoti no
mart 2001 il tarixli, 671 sayli soroncamiticosindo respublikanin internet prona osason, Bakcell BM-in nizamnamo
vayderlorinin qlobal internet obokosino
kapitalndak dvloto moxsus pay 29 de
kabr 2003 il tarixindo zllodirilmidir.
Bakcell BM-in 600 mindon ox
abunoisi vadr (2005).
Mobil telefon obokosinin genilondirilmosi, inkiaf vo bu sahoyo olavo in\ tisiyalarm colb edilmosi moqsodilo,
T rkiyonin Trkcell" irkotinin tosis
e liyi Azertel Telekommunikasyon
\ itinm D Ticaret" Anonim irkoti vo
%
A orbaycan Rabito Nazirliyinin tosisili i ilo (1996) Azorbaycanda ikinci mob telefon operatoru olan Azercell TeI om BM yaradildi. Azercell Telek m BM-in abnoilorinin sayi 1,4
n ivona (mobil rabito abunoilorinin
8 %-i) yaxindir (2005). 2005 ildo
vzercell Telekom BM-in obokosi
Naxivan M R orazisinin 80%-don ox nu ohato etmi, buradak abunoilorin sayi iso 25 mindon artiq olmudur.
I \
1995 ildo foaliyyoto bahm AzEvn Fel Azorbaycan Byiik Britaniya
H rgo Miiossisosi Baki ohorindo yerli
telefon, trank vo internet rabito xidmotk i gstorir. AzEvroTel BM-in foali vot gstordiyi mddotdo obokonin
t umu 30 min nmroyo atdrlmdr
(2005).
Kabel televiziyasnn qurulmasi vo
is isman iizro foaliyyot gstoron Baki
\ Boston T V Azorbaycan Amerika
E v1 1996 ildo yaradlmdr. Baki vo
>ston T V BM 5500 abunoiyo efir bel televiziyasi xidmotlori gstorir
(2005).
1998
ildo foaliyyoto balam KasBakidaki yeni teleqiill. 1996.
pi.m-Amerikan Telekom ( C A T E L )
Azorbaycan AB BM Baki hrindo
simsiz telefon rabito xidmoti tokil et- qoulmas 240 mbit/saniyoni tmdr
mi, 2005 ildo abunoilorinin sayi 17,0 (2005). Respublika orazisinin 60%-don
min olmudur. 2005 ilin sonunda
artiq hissosini dalq orazilor tokil
C A T E L BM-o C D M A standartinda
etdiyini nozoro alaraq, Delta Tele
mobil rabito xidmotlori gstormosino li- kom Conubi Qafqazda professionalsenziya verilmidir.
lna vo funksionallna gro yegano
1998
ildo Telekommunikeyn Ticaolan 2 morkozi peyk rabito stansiyasi
vasitosilo respublikanin biitn dalq vo
rot Tochizat Azorbaycan-Tiirkiyo,
1999 ildo Kodinkom Azorbaycan- keilmoz orazilori ni keyfiyyotli peyk ra
bitosi ilo tomin edir. Delta Telekom
Birlomi rob mirliklori BM-lori vo

torofindon bir sira dvlot obokoloi vo

zol tk ilatlarin daxili obokolori
yaradilaraq istifadoyo verilmidir.
Azel irkoti 2001 ildo respublikada
ilk dofo kompyuter istehsahna balad.
Azorbaycanda informasiya-kommunikasiya texnologiyalarmin inkiaf
etmosi vo bu sahodo masir avadanliqlara olan tolobat domok, hominin
yerli istehsalm formaladrlmas moq
sodilo Rabito vo informasiya Texnologiyalan Nazirliyinin Teleradio isteh
salat Birliyi vo Azorbaycan Respublikasinda hiiquqi oxs olan Sinam MMCnin tosisiliyi ilo Kiir elektron avadanliqlan istehsali M M C yaradlmdr
(2005). MMC-nin Mingoevir ohorindo yerloon zavodunda kompyuterlor vo
mxtolif elektron avadanhqlann isteh
sali tokil edilmidir.
Respublikada mobil telefon xid
motlorino artan tolobati nozoro alaraq,
2005 ildo Almaniyanm Siemens
irkoti vo Aztelekom B-nin tosisiliyi
ilo GSM standartna uyun nc
mobil operator kimi foaliyyot gstorocok
Azorfon M M C yaradlmdr.
M i l l i r a d i o - t e l e v i z i y a yay m obokosi vo pe y k r a b i
tosi. Azorbaycamn paytaxt Baki ohorindo ilk radiostansiya 1926 il 6 noyabrda istismara verilmi, 1,2 Vt (naqilli)
verici vasitosilo Respublika radioproqram efiro xmd. Azorbaycan radiosu iki dildo (Azorbaycan vo rus) ovvol
Baki ohorind, sonralar iso respublika
nin ohor vo rayon morkozlorindo yaymlanmaa balad. 1927 ilin ovvollo
rindo Baki ohorindo vo otraf rayonlarda
artiq -o yaxn radionqto mvcud
idi.
Milli radio-televiziya yaym obokosinin 1926-85 illordo inkiaf tarixi, isti
fado olunan avadanliqlar vo ohato orazi
lori 5-ci codvoldo gstorilmidir.
Codvoldon grndy kimi, televiziya yaym n polad bloklardan
ylm ilk 180/;/-lik qiillo Baki ohorindo 1956 ildo qurulmu vo homin il fevraln 14-ndo ilk dofo TV vericisi vasitosilo
ultrayiiksok tezlik diapazonunda (U H F )
ag-qara tosvirlo AzTV proqraminin
yayimi tomin olunmudu. 1954 62 illor
do Telemorkozo respublikanin omokdar
rabitoisi Zeynalov Tofiq Paa ol roh
borlik etmidi. 1957 il iyunun 28-indo ilk
dofo soyyar televiziya vasitosilo Respub
lika stadionundan futbol oyunu birbaa
- canl yaymlanmd. 1960 ildo Baki
Astafa RRX-nin istismara verilmosi

1969 ildo Naxvanda giiclii tele

lorino baxmaq n imkan yaratd.
1965
ilin sonunda Mingevir-uaviziya morkozlorinin tikintisino baland
vo 1973 ildo istismara verildi. 1973 ildo
radiorele xotti istismara verilmi vo ua
Yevlax-Naxvan (285 km), Yevohorindo gel televiziya vericisi qurullax-Zaqatala (135 km) RRX-lori io
mudu. Bu R R X ilo Naxvanla rabito
salindi.
nin tokil olunmasi Naxivan MR-do res
1969 ildo radioproqramlar stereo
yaymna keirilmidi.
Cdvl 5
1980 ildo Bak-Astafa R R X istis
Dovlot radio-televiziya yayn obokosi iizro
mara verilmi. homin ildon etibaron tele
ikiaf tarixi
viziya proqramlarimn peykdon qobul siQuradnlma
illor
Avadanliq
hatosi
stemlorinin totbiqino balanm vo
montoqosi
Moskva tipli kosmik qobul stansiyasi
Baki .
300 montqo
1926
1,2 Vt-liq radioverici
qurulub io salnmd.
Bak . vo otraf orazilor
1927
10 Vt-hq radioverici
Baki .
1981 ildo Baki ohorind tikintisino
1936
Respublika orazisi, kemi
35 Vt-liq radioverici
Baki .
balanlm
yeni teleqiillo 1996 il iyunun
SSR-nin digor ohrlori
7-sindo istismara verildi. 1996 ildon bn
1954
120 Vt-hq radioverici
Xanlar rayonu
Qafqaz vo orob lklri, Iran,
qiillodon AzTV-l proqrami 5 kVt -\q
fqanstan, Pakistan
1955
150 Vt-liq radioverici
Xanlar rayonu
Q alqaz vo orob lkolori, Iran,
TV verici vasitosilo yuxan tezlik dia
fqamstan, Pakistan
pazonunda (V H F), 2001 ildon iso 5 kVi
5 l<Vt-hq TV verici
Baki .
1956
Baki . vo otraf orazilor
liq TV verici vasitosilo U H F diapa
I960
Magistral iizro quradrlan
Bak-Astafa RRX
Bak-Astafa
zonunda yaymlanmaa balamdr
magistrali iizro
stansiyalara uyun
Qllonin hndrly 310 m-dir (doi?
1961
Giiclii TV vericilor
Gonco, Gyay,
Xanlar, Goranboy, Yevlax,
soviyyosindon qiilbnin 0 soviyyosino qo
ua
Ada, Acabodi. Mingoevir
dor 134 w-dir). I Respublika (8l
vo Dalq Qaraba orazilori
1962
Naxivan .
Yerli televiziya proqramina
M Hs) vo Araz (90 MHs, 2005 ildo
Televiziya studiyasi
baxm aq imkani
ictimai radio) radioproqramlan 199
Baki .
Baki . vo otraf orazilor
1967
Rongli (SECAM)
ildon yeni teleqiillodon tezlik-modulya
TV-y kcid
siyal diapazonda (F M ) yaymlanr.
1969
Naxvan-Diizda
Naxivan . v otraf orazilor
5 Vt-liq TV verici
FM diapazonlu vericilor vasitosii
20 Vt-liq radioverici
1970
Bak .
Respublika vo bir ox otraf
1999
ildon Ordubad, Sodorok, Zaqatak
orazilor
Bilosuvar
RTVS-don, 2000 ildon va
1973
150 Vt-liq radioverici
Pirsaat
Respublika vo bir ox otraf
novka, orur, Lerik, Poylu RTVS-doi
orazilor
1978
2001 ildon Quba, Dakoson, Coforab;)
7 Vt-hq radioverici
Quba
Respublikanm imal orazisi
RTVS-don, 2005 ildon iso Glsta
1980
7 Vt-hq radioverici
Naxivan
Naxivan MR-in orazisi
RTVS-don Respublika vo ictimai
Xanlar rayonu
Qafqaz vo orob lkolori. Iran,
1985
500 Vt-hq radioverici
fqanstan, Pakistan
radio proqramlari yiiksok keyfiyyoti
Baki . vo otraf orazilor
1996
5 Vt-hq (VHF diapa- Baki .
yayimlamr.
zonlu) TV verici
1988
ildo Radioverilii, Radiorabiu
Baki . vo otraf orazilor
1997
Miixtolif gcl 1-ci Res Baki .
si vo Televiziya istehsalat Birliyi - Tt
publika vo Araz radioleradio B yaradlmdr. Respubli
vericilori
radio-televiziya
yaym obokosi rad
1999
Miixtolif giiclii FM
Ordubad, Sodorok, Ordubad, Sodorok, Zaqatala,
televiziya
proqramlarnn
trln
Zaqatala, Bilosuvar Bilosuvar vo otraf orazilor
radiovericilor
Miixtolif giiclii FM
orur, Lerik, Poylu, orur, Lerik. Poylu, Ivanovka
( R R X , kabel, peykdon yayim), te!
vanovka
vo otraf orazilor
radiovericilor
viziyayayim (televiziya vericilori), r.
2000
Respublika vo bir ox otraf
PAL Avropa standartina Respublika oradioyaym obokolorindon (orta dala
keid
zisindoki RTVS-lor orazilor
FM radiovericilor) ibarotdir.
5 kVt-liq (U H F diapa
Baki .
Baki . vo otraf orazilor
1990
ildon balayaraq, Ermonistan.
zonlu) TV verici
2001
Azorbaycan torpaqlanna tocaviizii no
Miixtolif giiclii FM
Quba, Dakso, Coforabad vo
Quba, Dakoson,
radiovericilor
Coforabad
otraf orazilor
ticosindo, Ermonistandan kemokl
2005
Morkozi Ara, Dalq
10 Vt-liq TV verici
Asu anm
Naxvana golon biitiin kommunikasiya
Qarabam Aran hissolori vo s.
xotlori, ciimlodon avtomobil yolu vo
domir yol, elektrik xotlori, qaz komori,
publika televiziya proqramlarimn ya- rabito kabel magistrallari, teleradio
televiziya studiyasnn istismara veril
trc qurular tamamilo dadlaraq
mosi ilo MR-d bir sra yaay monto- ymlanmasn realladrd.
mohv edilmi, Naxivan M R tam bloka1969 ildo Heydor liyevin respubli
qolrindo yerli televiziya verililrin
da voziyyotino dm, onun ohalisi
ka rhborliyin qaytmasndan sonra,
baxmaq imkan yarand.
Azorbaycanda vo ondan xaricdo gedon
Azorbaycanda
rabitonin
digor
saholori
1964 ildo Moskva-Bak arasnda
proseslordon tamamilo tocrid olunmukimi,
radio-televiziya
yaym
oboksinRRX-dn istifad etmoklo rabitonin todu.
Mvcud otinliklori aradan qaldirdo
do
siirotli
inkiafn
osas
qoyuldu.
kili Bakida morkozi televiziyann verilirespublikanm modoni hoyatnda byiik
hadis kimi qeyd edildi. Bunun noticosido respublikanm digor rayon mrkzlri vo yaay montqbri do televiziya
yaym ilo tmin olndu.
1%2 ildo Naxivan MR-do ilk kiik

ohatosi vo texniki vasitolorin sayi (2005)

proqramlari yaradlm vo 2005 ilin
maq moqsodilo, zaman Naxivan M R
6-ci vo 7-ci codvollordo gstrilmidir.
Ali Moclisinin Sodri olan Heydor liyev
sentyabr ayindan 31 Jcbd miixto/Tgci
Regionlarin sosial-iqtisadi inkiaf ib
24 mart 1992 ildo Naxivan M R ib TV vericilor vasitosilo ictimai televiziyamn (TV) yayimina balanm, TV-nin
olaqodar, blgolordo yerli TV-radio proTiirkiyo C umhuriyyoti arasmda omokdapeykdon yaym n yerst peyk stanqramlar inkiaf edir vo artiq Tovuz, Za
lq protokolu imzaladi. Homin protokolun iki maddosi Naxvanda televiziyamn
siya, peyk qobul avadanlqlar vo TV
qatala, Lonkoran, Quba vo s. rayonlarda
vo rabitonin borpasi barodo idi. mokdalq protokolnun ortbrino osason, 1992
Codval 6
ilin aprel-tnay aylarnda Naxvanla
TV vericilorinin sayi
Tiirkiyo arasmda R R X quradrlb istihali iizro
Proqramin adi
100
54-10
ohato, % -h Comi
1' doyo verildi. Naxvanda Trkiyonin
1 kV t 500 Vt
1 50 Vt
2 kV t
200 Vt
Vt
T R T kanahnm yaym iin televiziya
2
4
AzTV
290
12
60
206
99,9
6
trc stansiyasi quradrld.
2
7
34
24
1
85,0
1992
ildo Baki vo Ankara arasmda ictimai TV
12
70,0
2
10
RTR
Planeta
peyk rabitosinin tokil olunmasi noti
4
TRT
4
65,0
cosindo bu sahonin inkiafna byiik to
2
2
9
1
2
72,0
16
ANS
rn \erildi vo sonraki illordo miixtolif
1
ATV
72,0
6
4
1
eyklordon istifado etmoklo, bir ox
ikolorb peyk rabitosi tokil olundu.
10
6
4
Lider TV
78,0
20
zorbaycan televiziyasi vo radio verili14
1
Space TV
72,0
13
v i Trksat peykindon istifado etmoklo
2
STV
6
4
55,0
axvan MR-do yaymlanmaa babeb TV proqramlari foaliyyot gstorir.
proqramlarimn trlmsi iin R R X
landi. AzTV-l, I Respublika vo
istismara verilmidir. 2006 ilin ovvolino
Rabito
vo
nformasiya
Araz dvlot proqramlarimn yayinn
Texnologiyalari N az irliyi
respublika ohalisinin toxminon 75%-i
>96 ildon Trksat 1C 42 peyki, 2003
TV-nin yaymn qobul etmok imkani
ni n y a r a d i l m a s i vo D v l o t
don iso alternativ olaraq, Sesat 36
ib tomin edilmi, respublika orazisindo
P r o q r a m i . Azorbaycan Respublikajyki zorindon tokil edilmi vo respbiimumi istifado n yayimlanan TV
sinda informasiya texnologiyalari saho
ka orazisinin biitiin yaay montoqobsi lkonin inkiaf prioritetlorino daxil
proqramlarimn sayi 22-yo, radio
ndo dvlot radio-televiziya proqramla,ni peykdon qobul etmok n imkan
Cdvl 7
yaradlmdr.
2000
ildon respublikada TV yaym
Radiovericilorin sayi
razi iizro
Proqramin adi
SEC A M rong sistemindon Avropa stanohato, %-l,i Comi
500 Vt
250 Vt
SkV t
2 kV t
1 kV t
darti olan PA L sistemino keirilmidir.
8
Respublika
95,0
17
2
7
2004
ilin iyununda Naxivan MR-do
9
2
2
ictimai radio
90,0
5
mummilli lider Heydor liyevin haki78,0
14
14
ANS FM
iyyoto goliinin 35-ci ildnm mna45,0
4
1
Space FM
3
' Dtilo Kanal-35 tosis edilmidir. Bu
70,0
Lider FM
8
8
mal ictimai-siyasi proqramlar vo elmiitlovi filmlor nmayi etdirmoklo,
2
1
32,0
1
Biirc FM
i uxtar respublika orazisinin 60%-indon
4
An ten FM
40,0
3
1,0
^xunu ohato edir. Naxivan M R
1
1
Europa plus
10,0
; azisindo 9 telekanal (AzTV, Lider,
1
1
Radio Rossiya
10,0
: pace, ANS, ATV, TRT, ORT, Ka
3
1
2
ATV FM 106
25,0
il 35, TV) vo 6 radioproqram (Res1 blika, ictimai, Lider, ANS, Space,
edilmidir. lko Prezidentinin formam
proqramlarimn sayi iso 14-o atmdr.
ATV) yayimlamr (2005).
ib tosdiq edilmi Azorbaycan RespubConubi Qafqaz vo Asiya dvlotbri io- Onlardan 4 zol (ANS, Lider, Space,
likasmin inkiaf namino informasiya
ATV), 5 digor lkonin TV proqramlari
r sindo ilk dofo 2004 ildo Azorbaycanda
(RTR, ORT, TRT, STV, Kanal D) vo vo kommunikasiya texnologiyalari iizro
yerst roqomsal TV yaymna (DVB-T)
M illi Strategiya (2003-2012 illor)
11 radio kanallan (ANS-M, 106 FM ,
balamlmdr. Yeni Baki Teleqiillosinyaxin 10 ildo grlocok ilrin iimumi
Space, Radio-Anten, Azad Azorbaycan.
do qurularaq istismara verilmi orta
xottini moyynlodirmidir. Azorbay
Brc FM , Europa Plus, BBC, Frans-rakvadratik roqomsal giicii (RMS) 300 Vt
can Respublikasi Conubi Qafqazda bu
olan bu roqomsal DVB-T vericisi vasito- dio, Radio-Rossiya, Azadliq) yayimlasaho iizro M illi Strategiya qobul etmi
nr. Bunlardan AzTV, TV, Lider,
sib 37 TV kanalda 4 proqram yayimilk lkodir.
ANS, Space, ATV respublikamizda,
lanmaa balamdr vo bununla res
hominin miixtolif peyklordon istifado
Azorbaycan Respublikasi Prezidenti
publikada televiziya yayiminda yeni
nin soroncann (2004) ib yaradilan Rabito
etmoklo xarici lkoloro do yayimlamr.
dvn - roqomsal televiziya yayimina
vo informasiya Texnologiyalari Nazirliyi
Respublika ohalisinin dvlot vo zol
keidin osas qoyulmudur.
respublikada rabito (telekommunikateleviziya vo radio proqramlarimn yayim
2005 ildo ictimai televiziya vo radio

siya, pot) vo informasiya texnologiyalan sahosindo dvlot siyastini formaladran vo hoyata keirn, normativ-hquqi
tonzimlomni, rabito vo informasiya texnologiyalarnn inkiafn tomin edon, bu
sahlord digor dvlot orqanlarinin foa
liyyotini olaqolondiron morkozi icra ha
kimiyyoti orqamdir.
Elektron imza vo elektron sonod
haqqmda Azorbaycan Respublikasi
Qanununun qiivvoyo minmosi (01.06.
2004) lkodo elektron sonod miibadilosinin tokili vo elektron iqtisadiyyatin formaladrlmas istiqamotindo aparilan
ilorin hiiquqi bazasini yaratdi. Rabi
to vo informasiya Texnologiyalan
Nazirliyinin osasnamosinin tosdiq edil
mosi barodo formanla (2004) Azor
baycan Respublikasmda rabito vo in
formasiya texnologiyalarmin miiasir
tolobloro uyu olaraq inkiafn tomin
etmok moqsodilo Dovlot Proqrami nm
hazirlanmasi barodo Azorbaycan Respublikasi Prezidentinin tapr lko
rohborliyinin miiasir texnologiyalann
ardicil inkiaf etdirilmosindo nvboti
addm oldu.
Azorbaycan Respublikasi Preziden
tinin soroncami (21.10.2005) ilo Azor
baycan Respublikasmda rabito vo infor
masiya texnologiyalarmin inkiaf iizro
2005-2008 illor iin Dvlot Proqrami
( Elektron Azorbaycan ) nm tosdiq
edilmosi Azorbaycanda rabito vo infor
masiya texnologiyalarmin inkiafna
dovlot torofindon ox byiik ohomiyyot
verildiyini bir daha sbut etdi. Dvlot
Proqraminda Azorbaycanin mvcud
potensiahndan somoroli istifado olun
maqla inkiaf etdirilmosi, rabito vo in
formasiya texnologiyalan sahosinin tokilati, hiiquqi, texniki baximdan modernlodirilmosi, onun yksokixtisasl
kadrla tomin edilmosi, informasiya
kommunikasiya texnologiyalan sonaye
sinin formaladrlmas, sahoyo yeni investisiyalann colb edilmosi vo sahibkarln genilondirilmosi, azad bazar vo
salam roqabot prinsiplorinin gzlonilmosi, sosial ohomiyyotli layiholorin ho
yata keirilmosi noticosindo Azorbay
canda informasiya comiyyotino keidin
tomin edilmosino ynolmi miixtolif todbirlor nozordo tutulmudur.
Azorbaycan Respublikasi Preziden
tinin Soroncamina (02.12.2006) osason.
hor il dekabr aynn 6-si Rabito vo
Informasiya Texnologiyalan iilorinin
peo bayram gndr.

informasiya texnologiyalan
lko iqtisadiyyatinin on dinamik inkiaf edon saholorindon biri informasiya
texnologiyalan miiasir dvrdo hoyatin
biitiin saholorindo geni miqyasda totbiq
olunur.
Sahonin iqtisadi inkiaf tarixi oslindo
informasiya texnologiyalarmin respublikadak tokkl ilo iist-iisto dr. Onun
1970-90 illordoki mvcud voziyyoti,
inkiaf dinamikasi vo xarakteristikasi kemi Dovlot Plan vo Statistika komitolorinin hesabatlannda miioyyon qodor oks
olunurdu. 70-ci illordon balayaraq, kemi SSR miqyasnda xalq tosorriifatmin
miixtolif saholorindo, idaroetmo orqanlarinm foaliyyotindo, istehsal proseslorindo hesablama texnikasi vasitolorindon, iqtisadiriyazi sullardan geni istifado olunmasim
tomin etmok moqsodilo yaradilmasi nozor
do tutulan mumdvlot Avtomatladnlm idaroetmo Sistemi (A S) orivosindo
miittofiq respublikalarda, ciimlodon
Azorbaycanda respublika AS vo onlarm
torkib hissolori kimi miixtolif soviyyolordo:
zavodlarda, mossisolord, nazirlik vo di
gor qurumlarda foaliyyot gstoron informasiya-hesablama morkozbrinin bazasinda AS-lor layihobdirilirdi. Bu ohomiyyot
li layiholor zamanlar molum soboblor
zndon bir qayda olaraq hoyata keirilmirdi. Buna baxmayaraq, respublikamiz
n informasiya texnologiyalan sahosi
nin miixtolif istiqamotlori iizro yiiksokixtisasli milli kadrlar yetiirdi. SSR
kdkdon sonraki ilk illordo hom lkodoki xaotik voziyyot, hom do yeni texnologiyalarn siirotli keyliyyot sraylar no
ticosindo informasiya texnologiyalarmin
mvcud infrastrukturu tamamilo yararsizlab dald. 90-ci ilbrin ortalarmdan
lkodo gedon stabillomo prosesbri notico
sindo respublikada informasiya texnologiyalannin yeni infrastrukturu formalad
vo miixtolif saholori diroldi. 2000-05 illordo bu sahodo on yeni informasiya xidmotlri gstorilmosin baland (teletibb, dis
tant tohsil, tclei, P-telefoniya, rqomsal
telcviziya vo s.).
lkodo informasiya texnologiyalan
mohsullan vo xidmotlori bazan formalam, burada hom professional foa
liyyot gstoron, hom do bazarin biitiin
seqmentlorino xidmot edon ikot vo firmalar qurulmudur. Miiasir informa
siya texnologiyalarmdan istifado etmoklo bir ox mal vo xidmotlorin istehsah
iiiin tocrbo toplanm, oksor tosorriifat

saholori, xsusn bank sferasi, dovlot

idaroetmo sahosi, vergi vo gmrk
sistemi, tolobo qobulu sistemi lazimi soviyyodo konpyuterldirilmidir. nformasiyalama vo informasiya xidmotlori
bazan hom dovlot, hom do zol sektoru
ohato edir. ksor provayderlor, internetkafelor, veb-studiyalar, ictimai internet
morkozlori zol sektora moxsus olduundan informasiya texnologiyalarmin
inkiafna bu sektor daha ciddi tosir
edir.
Respublika iqtisadiyyatinin aynayn saholori arasmda miinasibotlorin
qurulmasinda informasiya texnologiyalarmin rolu gct-gedo artmaqdadir.
Diinyada informasiya texnologiyalar
vasitosilo triiln informasiyanin hoc
minin ox byk siirotlo artmasi iq
tisadiyyatin digor saholorinin bu tex
nologiyalardan ashlm oxaldr. ink
af ctmi lkobrin tocrbosi gstorir
somoroli informasiya texnologiyala
infrastrukturunun yaradilmasi milli io
tisadiyyatin inkiafn, olverili biznc
mhitinin yaradlmasn, lkoyo xaric
sormaylorin colb olunmasm, isizliyit
aradan qaldrhnasm vo digor problem
lorin hollini stimulladrr.
Azorbaycanin informasiya texologiyalar bazarmda proqram tominat vo
informasiya xidmotlori aparat vasitol.
rindon daha yiiksok siirotlo inkiaf edi
Yksok inkiaf etmi lkolorin do info,
masiya texnologiyalan bazarlarmd
proqram tominatnn pay daha yiiksok
dir. Proqram tominat bazan per
spektivli vo golirli olduu n azorbr
candilli proqramlarin, eloco do ixrac e>1
lo bilocok proqram mohsullarmin r
publikada istehsahna daha ox diqq.
yetirilir.
Respublikada informasiya texnou
giyalanna iimumi sormayo qoyuluunu
hocmi toxminon 500 mln. AB dofh
(70%-i xarici sormayo) tokil etmidi
Daxili investisiyalarm hocmi do ildon-;
artir, miixtolif saholordo foaliyyot gst.
ron yeni miiossisolor yaradilir. Azoibaycanda son be ildo informasiya vo
kommunikasiya texnologiyalan sekto
runda yaradlm olavo doyor 2,6 dofo
artmdr.
informasiya texnologiya
la r s a h o s i n d o d v l o t s i y a
s o t i n i n osas la ri. 1998 ildon balayaraq Azorbaycanda informasiyakommunikasiya infrastrukturunun inkiaf iiii hiiquqi, tokilati, iqtisadi, sosial
orait yaradlm, informasiya comiyyotinin

(C) formalamas n zoruri zomin hazirlanmdr. Sahonin ilkin nonnativ-hquqi

mosololori zoksini informasiya, informasiyaladrma vo informasiyalann miiha
fizosi haqqmda Qanunda (1998), 2003 il
do iimummilli lider Heydor liyev torofindon tosdiq edilmi Azorbaycan Respublikasnn inkiaf namino informasiya-kommunikasiya texnologiyalan iizro Milli Strategiyada (2003-2012 illor) tapmdr.
Azorbaycan Respublikasinin Prezidenti lham liyev Cenevro ohorind C mosololorino hosr olunmu Diinya sammitin( n (2003) x edorok, dovlot siyasotinin
osas prioritetbrindon biri kimi, lkodo
linilliyin ideologiyasi olan tC-nin quruliasi, bilikbr iqtisadiyyatinin formalamaiiiin miihiim addmlar atlaca haqqin( l boyanat vermidir. Bu istiqamotdo ati, n ilkin addimlardan biri 2004 ilin fevral
; mda Respublika Prezidentinin formam
i lkodo C-nin qurulmasi mosololori ib
lavasito moul olan morkozi icra hakiiyyoti orqanmin Rabito vo informasiya
exnologiyalari Nazirliyinin yaradilmasi
<!du. Daha sonra C-nin qurulmasi istiqalotindo hom lko daxilindo, hom do beyilxalq alomlo miiqayisodo mvcud olan
! >qomsal forqlorin aradan qaldrlmas, coiyyotin miixtolif saholorinin vo regionlain sosial-iqtisadi inkiafnm daha da
siirotlo tomin olunmasi moqsodilo Prezient lham liyev torofindon 2005 ildo
Azorbaycan Respublikasmda rabito vo
iformasiya texnologiyalarmin inkiaf
zro 2005 2008 illor iin Dovlot Proqrami
Elektron Azorbaycan ) tosdiq edildi.
Elektron imza vo elektron sonod
tqqinda Azorbaycan Respublikasi
anunu (2004) elektron imza totbiq edin yeni proseslorin vo iqtisadi foaliyyot
holorinin inkifjafna orait, elektron
modlorin tortibati vo miibadilosino
quqi osas yaratmdr.
Molumat toplularmin hiiquqi qorunasi haqqmda Qanun (2004) miiolliflik,
yni zamanda xiisusi qorunma hququnu
i: olumat toplulanna amil etmoklo elekt on vo qeyri-elektron formali molumat
toplularmin miiolliflik vo xiisusi hquqlarun qorunmasi iin tam hiiquqi osas ya
ratdi.
Omumtohsil moktoblorinin infor
masiya vo kommunikasiya texnologiyalan
ib tominati Proqramfnda 2005-07 illor
orzindo tohsilin keyfiyyotinin yiiksoldilmosindo, gonclorin inkiafnda informa
siya texnologiyalarmin rolunun artinlmasi
nozordo tutulmudur. Prezident formanlan
(2004) ib dovlot ohomiyyotli informasiya

resurslannm - ohalinin rcgistrinin, latin

qrafikali olifbada Azorbaycan odobiyyatmin virtual kitabxanasi nm
yaradilmasi vo M illi Ensiklopediyamn
hazrlanb nor olunmasi, onun motninin elektron dayclar vo internet
vasitosilo yayilmasi kimi miihiim vozifolor moyyonlodirilmidir.
Elektron ticarot haqqmda Qanun
(2005) ticarot omoliyyatlarinm informasiya
texnologiyalarmdan istifado etmoklo ho
yata keirilmosino, hom do lkodaxili
oboko mhitindo kommersiya olaqobrinin
qurulmasina vo yerino yetirilmosino hiiqu
qi baza yaratmdr.
Comiyyotdo informasiya azadlnn
tomin olunmasi, dovlot orqanlarinin foa
liyyotinin miiasir informasiya texnologiyalan osasmda offafladnlmas, votondalarin informasiya tolobatinm donilmosi
iin normativ-hiiquqi baza yaratmaq
moqsodilo qobul edilmi (2005) informa
siya oldo etmok haqqmda Qanunun toloblorino miivafiq olaraq, 1-2 il orzindo
dovlot sektorunda foaliyyot gstoron tokilatlara vo yerli znidaretmo orqanlarna moxsus veb-saytlann yaradilmasi no
zordo tutulur.
Son dvrlordo lkodo aparilan iqtisadi
islahatlar, regional sosial-iqtisadi inkiafn
n plana okilmosi, bu sahodo dovlot vo
beynolxalq maliyyo tokilatlannm maraqli
olmasi, informasiya texnologiyalan bazannm siirotlo inkiaf etdirilmosi lko daxilindo
vo eloco do beynolxalq kommunikasiya
saholorindo nozoro arpacaq komiyyot vo
kcyfiyyot doyiikliklori ilo noticolonmidir.
Scki proseslorindo informasiya texnologiyalanmn totbiqinin genilondirilmosi,
bdco vosaitlorinin ylmas vo istiladosino
nozarot iin maliyyo, gmrk, vergi
orqanlan torofindon verilonlori otiirmo
sistembrinin qarlql inteqrasiyasi, yoxsulluun azaldlmas n informasiya texnologiyalarmin totbiqi iizro konsepsiyanm
ilonmosi, pulsuz informasiya texnologiya
lan xidmotlorinin tokili, lali moulluunun otu vo pensiya tominat zro
avtomatladrlm sistembrin tokmillodirilmosi, respublikanm regionlannda hoyat
soviyyosi indikatorlannm rayonlar zro
pasportladrlmasnn apanlmas, sonaye
mallan, xammal vo materiallar n
regional elektron birjalann yaradilmasi,
kond tosorriifati mohsullarmin elektron ticarotinin stimulladrlmas, elektron tica
rot meydanalarnn, elektron maazalarn
yaradilmasi vo digor miihiim todbirlor
bilavasito regionlann sosial-iqtisadi inkiali sahosino aid Dvlot Proqraminda (2004)

nozordo tutulmudur.
ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi vo modoni
saholordoki on osas mosololorin hollindo
internet texnologiyalarmin xiisusi yeri var
dir. Azorbaycanda internetin osasi 1991 il
do Azorbaycan Elmlor Akademiyasi
Avtomatladrlm idaroetmo Sistemlori
bosindo (indiki A M EA informasiya
Texnologiyalan institutu) AB-da foaliy
yot gstoron internetlo balant yaradb
e-mail vasitosilo informasiya miibadibsi
aparmaqla qoyulmudur.
lkodo toqr. 680 min nofor Internet
istifadoisi vardir. Hor 100 noforo 8 inter
net istifadoisi vo 2,3 odod kompyuter
diir ki, bu da mumdnya orta soviyyosindon ohomiyyotli dorocodo aadr
(2006). internetdon istifadonin genilonmosi vo xidmot haqlannin aa dmsi
noticosindo internet istifadilrinin vo
ohali torofindon fordi moqsodlor iin
istifado edilon kompyutcrbrin sayi art
maqdadir.
Bakida, baqa ohor vo rayon morkozlorindo oxu zoI sektor toro/indon yaraddm 450-don ox internet-klub foaliyyot
gstorir (2005). lkonin miixtolif regionlarinda dovlot xotti ilo yaradlm 20-yodok
ictimai informasiya morkozindo ohaliyo
hom internet xidmoti gstorilir, hom do
kompyuter biliklori ytodilir. Respublikada 25-don ox internet xidmoti provayderi
foaliyyot gstorir (2006).
nterneto x hom aynca, hom do
kommutasiya olunan xotlorb tokil olu
nur. Regionlarda interneto yiiksoksiirotli
x optik kabcllordon istifado etmoklo
tomin edilir. Respublikada internetin
e-mail, www, chat, audio-video konfrans,
FTP, P-telefoniya kimi xidmot nvbrindon daha ox istifado olunur, internetin inkiaf ilo bal on yeni texnologiyalar totbiq
edilir vo zoruri struktur islahatlan hoyata
keirilir.
internetdon tolobo qobulu sistemindo,
vtondalara pensiyalarn donilmosindo,
seki proseslorindo, vergi boyannamolorinin verilmosindo, xidmot sifarilorinin ve
rilmosi vo qobulunda istifado olunur.
Respublikada internet-maqazin, internetbankinq do inkiaf etmokdodir.
Azorbaycanda rabito vo informasiya
texnologiyalan sahosinin inkiafn tomin
etmok iin yiiksokixtisasl mtoxssislorin
hazirlanmasi zoruridir. Respublikada bu
iloro hob ton osrin 2-ci yansinda balan md. Beb ki, 1960 illordo Azorbaycan
Politcxnik nstitutunda EHM , Az.XTl-do
informasiyanin mexaniki ibnmosi,
Az.N -do istehsal proseslorinin avtomat-

ladnlmas, 1970-ci illrdo BDU-da v

ADNA-da foaliyyot gstrmi totbiqi
riyaziyyat fakiiltlrind mxtlif ixtisasl
kadrlar hazrlanrd. Masir dvrd todris
prosesindo yeni thsil texnologiyalar,
masir informasiya texnologiyalar (dis
tant tohsil, multimedia, audio-video
konfrans, internet, P-telefoniya, elektron
kitabxana vo s.) totbiq olunur. Respublikann 15-don ox ali vo orta ixtisas moktoblorindo informasiya texnologiyalarinin
mxtolif saholori iizro 9 istiqamotdo 20-yo
yaxin ixtisas iizro kadr hazrlanr (2006).
iqtisadiyyatin miixtolif sektorlarmda
miiasir informasiya texnologiyalarindan
geni istifado olunmasi bazar infrastrukturlannm (maliyyo, ticarot, biznes
vo s.) yeni osaslar zrindo formaladrlmasna orait yaradir. Bu iso elek
tron biznes mhitinin texnoloji bazasini,
elektron kommersiyasini, informasiyamarketinq obokolorini yaratmaa im
kan verir.
Respublikada Elektron hkumot
layihosinin geroklodirilmosi n miiva
fiq infrastruktur formalar. Elektron
hkumofin fornaladrlmas vo inkiaf
etdirilmosi istiqamotindo osas moqsod
effektiv, offaf vo nozarot oluna bilon
dvlot idaroetmo vo yerli znidaroetmnin hoyata keirilmosidir. Buna nail olmaq
n hakimiyyot vo votonda comiyyoti
arasinda birbaa olaqoyo xidmot edon
Elektron hkumot in formaladrlmas
vo inkiaf zr xiisusi kompleks foaliyyot
proqramini hazirlamali vo hoyata keirmoli dvlot strukturlarnda formalaan
infonnasiya resurslanna mraciot imkanlan yaradilmali, ictimai ohomiyyot kosb

edon dvlot informasiya resurslan internetdo yeiodirilmolidir. Elektron sonod

dvriyyosi vo roqom imzasi texnologiyasmin totbiqi n hiiquqi bazamn mvcudluu hakimiyyot orqanlarimn foaliyyotindo somoroliliyi vo offafl artirmaq
iin mnbit orait yaratmdr (2005).
Azorbaycan hkumotinin BMT-nin
nkiaf Proqrami ilo birgo hazrlad
Elektron hkumot layihosi orivosindo
respublikanin biitiin blgolorini ohato
edocok AzD ATAKO M obokosi yaradilmaqdadir (2006).
lkodo C-nin qurulmasi vo diinya
miqyasinda internetin idaro olunmasi istiqamotindo beynolxalq qurumlar vo inkiaf etmi dvlotlorlo mvcud problem
lorin hlli, qabaqcl tocrbonin yronilmosi, yeni texnologiyalarn vo xarici in
vestisiyalarin colb olunmasi moqsodilo
six omokdalq edilir. Belo ki, Azorbay
can Respublikasi C mosololorino hosr
edilon Tunis Sammitinin (2005) sponsorlarmdan biri olmu, Bakida Beynol
xalq Telekommunikasiya ttifaqmn toobbs ilo Roqomsal uurum vo biliklor iqtisadiyyati: problemlor vo hollor"
mvzusunda Qlobal K T konfransi
(2004) keirilmidir, hor il mntozm
olaraq B A K U T E L Telekommunika
siya vo informasiya texnologiyalan iizro
Beynolxalq sorgi - konfranslar tokil
edilir.
Azorbaycanda informasiya texnologiyalan, elektron istehsal vo proqram tomi
nati iizro xsusilodirilmi iqtisadi zonalar - elmi vo texniki parklann, innova
siya morkozbrinin yaradilmasi istiqamtindo ohomiyyotli ilor griiliir.

Azorbaycamn regionda iqtisadi inkiaf tempino gro apanci mvqeyo xmas,

olverili corali mokanda yerlomosi, demokratiya vo C ideyalarna dvlot soviyyosindo dostok verilmosi vo bu kimi digor
amillor osas tutularaq, internet zorindo
kontentlorin Qorblo orq arasinda asimmetrik paylanmas probleminin holli iin
lkomizin tranzit informasiya mokanna
evrilmosi mosololri mvafq beynolxalq
qurumlar vo inkiaf etmi dvlotlor soviyyosindo geni mzakiro olunur.
lkodo C-ni qurulmasi sahosindo
oldo olunmu nailiyyotlori miizakiro etmok. bu istiqamotdo mvcud problemlri
aradrmaq, qarda duran vozifolori
moyyon etmok, comiyyotin mxtolif toorv
qolorinin diqqotini C ideyalarna ynolt
mok moqsodilo Tunis Sammitinin qora
lan rohbor tutularaq, respublikada ilk dot.
17 may 2005 ildo mumdiinya C gni
kimi qeyd olunmudur.
Azorbaycanda biitiin dvlot orqanlarnn, qeyri-hkumot tokilatlar vo bey
nolxalq strukturlarm, zl miiossisolorin
ayr-ayr oxslorin lkonin inkiaf v.
dnyaya inteqrasiyasi namino lkolor
aras vo lkodaxili roqomsal geriliyi
aradan qaldrlmas n biitiin imkan
lardan somoroli istifado edilmosi istiqa
motindo moqsodynl todbirlorin hoyata
keirilmosi davam etdirilir. iinki lk
iqtisadiyyatnda informasiya texnologiyalar sahosinin inkiaf comiyyotin
sosial-iqtisadi hoyalmm biitiin saholori
nin inkiafna zomin yaradir.
Rasim liquliyev, Riifal Glmanmwiov

TCART
iqtisadiyyatin osas saholorindon olan
ticarot omtoolorin dvriyyosini, onlarm
istehsal sferasindan istehlak sferasina
kemosini tomin edir, alici tolobi ilo mal
toklifi arasinda bazar uyunluunu formaladrr.
Milli ticarot sisteminin tkkl.
Tarixi monbolor gstorir ki, 5 osrdon
etibaron Azorbaycanda iqtisadiyyatin
on qodim sferalarindan biri olan tica
rot siirotlo genilnmyo balamd.
lkonin son doroco olverili corafi
voziyyoti homin sferann inkiafnda
holledici ohomiyyot kosb edirdi.

Karvan ticaroti vo onun miivafiq

infrastrukturlarmin (mos., karvansara)
yaradilmasi prosesi orta osrlordo xiisusi
lo geni yaylmd. Byk Yolnun Azorbaycandan kemosi hom daxi
li, hom do xarici olaqolordo ticarotin ciil yerlordon birino xmasnda miihiim
rol oynam, Gonco, Tobriz kimi ohorlor hom do xarici ticarotin byiik morkozlorino evrilmidi.
Azorbaycanda ticarotin bir sistem
kimi srotli inkiaf 19 osrin 2-ci yansinm sonlanna tosadiif edir. Bu dvrdon
balayaraq 1917 ilo qodor lkodo 230

istehlak comiyyoti foaliyyot gstrirdi.

Eyni zamanda, ticarot evlorin in savi
durmadan artirdi. Belo ki, ogor 1899 il<:
Baki horind 38 ticarot evi var idiso
1904 ilin ovvollorindo onlarm sayi 56
ya, 1910 ilin axrlarnda 98-o, 1913 ildo
200-O, 1914 ildo 253-0 vo 1915 ilin
axirlarmda iso 298- atmd. Ticarot
evlorinin osas kapitah da siirotlo artmaqda idi. Belo ki, 1898 ildo ticarot
evlorinin osas kapitah 3471 min manat
olduu halda, 1913 ildo bu moblo
15400 min manat tokil etmidi. 1913
ildo 200 ticarot evinin 30-u istehsalla da

moul olurdu. 1916 ildo sohmdar irkotlorin sayi 73-o atmd. 20 osrin
ovvollorindo Baki birjasi yerli ticarotsonaye dairolorinin monafeyini miidafio
edon on by Li
tokilata evrilmidi.
1913 ildo 139 birincidrocoli topdansat
ticarot mossisolrinin 94- vo ya
60,8%-i ticarot evlori vo sohmdar irkotloino moxsus idi. Homin dvrdo
Baknm birja ticarotinin xarakterindo do
mlm doyiiklik ba verdi. Bijada
mtoo omoliyyatlar ilo borabor fond
omoliyyat aparlmasna da baland.
IS
ildo Bakida 8347 tacir var idiso,
on inn sayi 1913 ildo 19515 nofor atmi ii. Ticarotilorin iorisindo azorbayca larin xiisusi okisi 50%-don ox
id 913 ildo Bakida olan birincidorocoli
tii m miiossisolorinin 15,6%-i, iiiincii I' 'coli miiossisolorin 52%-i vo drdi idorocoli miiossisolorin 69,4%-i
/
lycanhlara moxsus idi. Grndyii
ki
20 osrin 1-ci yansina qodor Azorba
nda real bazar prinsiplori osasinda
fo laan ticarot prosesi byk siirotlo
in , I' edirdi. Lakin oktyabr inqilabi
h:
tookkl prosesini dayandirdi.
zorbaycan xalq dvlot mstoqilliyi borpa edono qodor lkonin ticarot
si n biitiinliiklo SSR-nin miivafiq
id; iCtmo qurumlari vo onlarm yerli
st lurlan torofindon idaro olunurdu.
Ti ot vo ictimai iaonin idaroedilmosi
Dvlot Plan Komitosi, Dvlot
M
li-Texniki Tochizat Komitosi vo
T ot Nazirliyi osas rol oynayirdi.
omin dvrlordo foaliyyot gstoron
m 'izlodirilmi idaroetmo sistemi btit\ vdo ticarot prosesini, eloco do onun
sti tur iinsiirlori arasinda reqlamentb
ilmi miinasibotlor kompleksi forIV. drmd. ittifaq vo respublika sovi sindo mal danmas prosesi biitiin
ek' ntlori ilo birlikdo (domir yol, su,
ha vo avtomobil vasitosilo danmala iialiyyo-kredit tominati vo s.) tosdiq
ec: i plan osasinda hoyata keirilirdi.
Ti ot omoliyyatlannin tokili vo idaro
ed osi sistcmli okildo ilonib hazrlanmi normativ-hiiquqi bazaya osaslanirdi istehsalticarot qarlql miinasibotiorindo thkimilik elementindon
gei istifado olunurdu. SSR dvrndo
Azorbaycanda ticarot vo ictimai iao sferasnda sabit inkiafn sociyyovi xiisusiyyoti bu sahonin ikili tabeilikdo foaliy
yot gstrmosi idi. Belo ki, ittifaq orqanlarinin qorar vo gstrilri yerlordo
qeyd-ortsiz yerino yetirilir, respublikanin analoji qurumlanmn foaliyyoti iso

biqi vo normativ-hiiquqi bazamn tokmohdudladrlrd.

SSR-nin sqtu ilo ticarotdo do tok- millodirilorok miiasir oraito uyunlalif vo istehlak tolobi arasinda tarazhq
dnlmas; iqtisadiyyatin ayn-ayri saho
lori arasndak qarlql olaqolorin mhpozuldu vo dorin tonozzl ba verdi.
Getdikco dorinloon bhrann qarsn
komlondirilmosi, ticarot miiossisolorinin
almaq iin ok terapiyas nn totbiqi
genilondirilmosi, iri ticarot irkotlori vo
zoruroto evrildi. islahatlar kompleksi
ticarot evlorinin yaradilmasi, tosorriifat
ticarotdo, osason, miiossisolorin zollo- olaqolorinin borpasi; mal yeridilii pro
sesinin infrastruktur tominatinm giicdirilmosi vo qiymotqoyma mexanizminin sorbostlodirilmosi formasinda to- lndirilmosi, ykdama noqliyyat vasi
zahiir etdi.
tolorinin, noqliyyat xidmotlori gstoron
1990
ildo porakondo mal dvriyyo- miiossisolorin sayinin artinlmasi vo inkisindo qeyri-dvlot sektorunun xiisusi o- af; natural mal mbadilosi (barter)
kisi 67.1%, 2005 ildo 98,9% idi.
omoliyyatlannin koskin okildo azaldil1991-95 illordo ticarot vo ictimai iao
mas, kassa-hesablama xidmotinin bor
pasi, birjalarin yaradilmasi, istehsal-tisferasnda foaliyyotin liberallamas ho
yata keirildi. Dvlot Plan Komitosi vo carot qarlql olaqolorindo marketinqin rolunun yksolmosidir.
Ticarot Nazirliyi lov edildi, Dvlol
Azorbaycan Respublikasinda ictimai
Maddi-Texniki Tochizat Komitosi
iao vo ticarot sferasinda alanlarn or
Azorkontrakt MMC-yo evrildi. Totaillik sayi 638,8 min (biitiin iqtisadiydaviil sferasnda dvlot tonzimlomosi dayatda moul olanlarin 16,6%-i) noloryandrld, hom lkodaxili iqtisadi subdir (2005). Bu sahonin DM-do xiisusi
yektlor, hom do keni mttfq respubokisi 2005 ildo 1991 ildoki 3,1%-don
likalann miivafiq strukturlan arasinda
6,3%-o qodor yksoldi.
tosorriifat olaqolori qrld, oks-inteqraTopdasat ticaroti. Topdansat
siya proseslori siirotlondi. Tezliklo natu
ral formada mal mbadilosi (barter) ge- miiossisolori satn stimulladrlmas
ni vsot aldi.
iizro todbirlor kompleksinin tokili vo
1995
ildon balayaraq, lkonin toda-hoyata keirilmsi; sat yerindo reklam
viil sferasnda qarlql olaqo vo miinasikampaniyalarmin kcirilmosi; mallann
botlorin bazar prinsiplori osasinda fordanma vo istehlakya atdrlmas;
maladrlmasndan sonra lkonin tica
satdan ovvol hoyata keirilon foaliyyot,
rot sistemindo miihiim doyiikliklor ba
ciimlodon mallarin porakondo ticarot
verdi. Ticarotdo vasitoilik omoliyyatlamarkasi altinda qabladnlmas, eyni
rinin koskin okildo artmasina baxmazamanda, mal vo momulatlar bazannda
yaraq, lkodaxili vo xarici kontragentistehlaklarla birlikdo mtorok servis
lorlo tosorriifat olaqosi borpa edildi, hom
morkozbrinin yaradilmasi kimi geni
real sektorda, hom do todaviil sferasinda
xidmotlor gstorir.
inteqrasiya ball getdikco mhkomBazar prinsiplorinin qorarlamas
londi, iqtisadi subyektlorin bazar foaprosesino paralel olaraq, topdansat
liyyotindo yeni elmi yanamalar totbiq
ticarot miiossisolorinin foaliyyot sferasinolunmaa balad.
da bir sira yeni meyillor meydana xmdr. Beb ki, iqtisadi foaliyyotin
Milli ticarot sistemindo todiyo qabiliyyotli tolobin inkiafn mohdudladsrbostldirilmsi topdansat ticarot
miiossisolorinin digor saholorin analoji
ran basmaqolib yanamalardan todricon
imtina edildi. Topdansat ticarot miios- qurumlari torofindon sxdrlmas vo
topdansat bazarmdan xarlmasn
sisolorindo marketinq vo reklam xidmotlorinin yaradilmasi, eloco do servis xid- srotlondirmidi. Bu, qeyri-ticarot saho
lori miiossisolori vo tkilatlarmn birbamotinin genilondirilmsi istiqamotindo
a olaqolor hesabina satn hocmini arintensiv ilor iso davam etdirildi (2005).
trmaqla, diler obklrini yaratmaqla,
Azorbaycamn milli ticarot sisteminin
yaxud yenidon sat iin konardan mal
formalamas prosesinin osas amillori:
bazar mnasibotlorin keid istiqamo
satinalmalarmin hocmini artirmaqla
tindo hoyata keirilon iqtisadi islahatlar,
hoyata keirilidi. istehlak bazan topbazar prinsiplorinin qorarlamas, zol- dansat ticarot miiossisolorinin balca
foaliyyot sferasidir.
lodimo vo dvlotsizlodirmo, ticarot
miiossisosi vo tkilatlarnm sorbost foa
mumi topdansat dvriyyosindo
liyyotinin tominati; istehlak bazan infraistehlak mallar 4/5 payla itirak edir. sstrukturunun yaranmasna vo inkiafna
tehsal-texniki toyinatli mallann xiisusi
ynolmi dvlot todbirlori sisteminin tot
okisi orta hesabla 20%-dir.

permarket vo s.), eloco do ixtisasladrlnaot olunmasi, iri partiyalarla aln

m maazalar adoton ohorlordo foa
mmknly baximmdan qiymotlorin
liyyot gstorir. rzaq sat iizro ixtisasaa salnmas imkanlannin meydana
ladrlm maazalar porakondo ticarot
xmas vo s. istiqamotbrdo miioyyon iismiiossisolorinin iimumi sayinin 3/5 hisso
tnlklor yaradir.
sini tokil edir (codvol ).
Dvlt tnzimlmsi. Daxili ticarot
2000
05 illordo iri vo orta miiossisolo sisteminin dvlot torofindon tonzimlonrin sayi 5,2 dofo artaraq 2865 olmudu.
mosinin osas moqsodlori: milli istehsalm dostoklomoklo daxili bazarin somoroli
Cadval
qorunmasndan; salam roqabot miihiPorakondo ticarot miiossisolorinin dinamikas (ilin avvalina)
tiin formaladrlmas vo qorunub saxlamlmasmdan: daxili ticarot vo xidmot
2006 ildo
sferasina xarici investisiyalarin colb edil2004
2002
2006
2001 ilo
2001
2003
2005
mosindon; istehlak hququnun somo
nisboton
roli mdafisindn; mal yeridilmosi proPorakondo ticarot
sesinin institusional tominatmin giiclon
20763 22390
24120
28752
miiossisolori
23431
26445
+38,5%
dirilmosi istiqamotindo omoli todbirlori
onlardan:
hoyata keirilmosindn; logistika xidmori vo orta
+5,2
tinin inkiaf etdirilmosindon, ticaro
554
dofo
miiossisolor
457
278
1828
2865
337
prosesinin texnoloji tominatmdan; vei
ya, orzaq vo
giqoyma, lisenziya, kvotalann totbiqii
qarq mal
do sahonin xsusiyyotlrinin nozoro alii
yarmarkalan vo
masindan
vo s-don ibarotdir.
194
190
201
185
185
176
-12,4%
bazar Jari
Ticarot
sistemini funksional istiqc
Bazarlar vo
motdo sorbostlodirmkb yana, on
yarmarkalarda ticarot
+55,0%
57270
67090
67260
miivafiq dvlot qurumlari torofindo
yerlori
43406 53500
66636
Hiiquqi xs
(iqtisadi nkiaf Nazirliyi, Satmalmala
yaratm adan
iizro Dvbt Agentliyi, Dvlot Standarl
sahibkarlqla mol
ladrma vo Metrologiya Agentliyi
+2,2
olan fiziki oxslor,
Ticarot-Sonaye Palatasi vo s.) nozaroi
65960 85689 108540 120756 123497 144013
dofo
nfrl
edilir.
Dvlt satnalmas. Dvlot sattna
Onlarin 62%-i lkonin paytaxtinda com- malari sisteminin bazar prinsiploi
(nmunolor iizro sat); znoxidmotdir.
osasmda yenidon tokili prosesi ba
lonmidi. Ticarot morkozlorinin torki
Pot vasitosilo ticarot, elektron ticarot,
atmdr. ksor dvlot orqanlanmn
bindo olan vo avtomagistral konannda
ticarot avtomatlari ilo sat da inkiaf etmiisabiqo yolu ib satmalma hiiquqi
yerloon miiossisolor porakondo ticarot
mokdodir.
vardir. Onlar satmalma prosesindo hon
Porakondo sat ticarot mibssisobriobokosindo xiisusi yer tutur.
omtoo istehlaks, hom do vasitoi kin
Porakondo ticarot sisteminin xirda po
v\ \\\
mssis\r, mmitirak edir. Dvbt satinalmasi da mv
rakondo sat obokosinin inkiafmda cid
sistem ohomiyyotli miiossisolor, ticarot
mrkzinin trkibind olan vo avtomo- di doyiikliklor ba vermir, iri ohorlordo cud bazar qiymotlori osasmda apanlir.
bU \m%istraUarvmT\ knarmda yerloon
mxtlif llii ticarot yerbrinin (kk,
l.: F e y z 11 a b o y I i 1., l i z a t l /
pavilyon vo s.) say azalrd. Porakondo
miiossisolor daxildir. Yerli ohomiyyotli
Ticarotin iqtisadiyyat. B., 2002; .
sat ticarot obokosindo tozahr edon osas
porakondo sat ticaroti miiossisolorindo
. -)
, 1999; . .
meyil tomrkzlm vo morkzlomo
hom orzaq, hom do qeyri-orzaq mallari
. , 2002;
toklif edilir. Omumsistem toyinatli
proseslorinin intensivlomosidir.
., .
Tokilati-funksional cohotdon pora
mossisolor ixtisaslam, universal vo
. ., 2003.
kondo sat ticaroti miiossisolorinin inteqarq eidli (kombino edilmi) maavaz
zalar aiddir. Universal (universam, su
qrasiyas miixtolif toyinatli xorcloro qo
lkodo bir omt birjas foaliyyot
gstorirdi (2005). nterneto osaslanan
elektron ticarotin meydana xmas btvliikdo ticarot sistemini, xsuson maldanmas prosesini tokmillodirmidir.
Prakond sat ticartinin osas formalar pitaxta arxasndan fordi xidmot;
satc-moslhti vasitosilo fordi xidmot

ELM, THSL, MDNYYT V SHYYNN QTSADYYAT1

Elmin iqtisadiyyati. Diinya iqtisadiyyatrnin inkiafnda miihiim rol oynayan
elm comiyyotin vo insan kapitalinin
formalamasna da ohomiyyotli tosir

gstoir. nkiaf etmi lkobrdo elmin

inkiafna daha ox vosait ynoldilir.
1991-95 illordo lkodo elmtutumlu
iri istehsal saholorindo yaranm bh-

ra elmin maliyyolmsin monfi tosir

gstormi, elmo kilon daxili xorcbrin
hocmi 72,6% azalmd. 2005 ildo 1998
illo miiqayisodo bu sahodo 90% artm

ba verdi vo Azorbaycanda elmo

Cdvl I
okilon daxili xorclorin DM-do pay
Elmo okilon xorclorin qurulu vo diumikas
0,2% oldu.
Dvlot bdcosindo elmin maliyyo1990 1995 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
lodirilmosi mhm yer tutur. Elmo oElmi todqiqat vo ilomlr
kilon bdco xorclori dinamik olaraq arokilon iimumi xorclor,
tr. 2005 ildo elmo okilon iimumi xorc
mln.manatla
0,003 4,6 14,6 14,9 15.9 18,2 18,5 23,4 25,6 27,6
Biidcodon elmo okilo
brin 77,5%-ini biidco vosaitlori, 1,3%3,9 6,3 7,9 9,3 9.4 11.4 16,6 20,0 28,8
xorclor, nln.manatla
1,1
ini biidcodonkonar vosait, 5,4%>-ini
Biidco xorclorindo elmo
miiossisolorin z vosaitlori, 13,4%-ini
ayrilan vosaitbrin xiisusi
sifariilorin vosaiti, 2,4%-ini xarici
okisi, %-h
0,9
1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,3 1,3
1,1
1,3
monbolorin vosaiti tokil etmiijdi. 2005
Elmi todqiqat vo ilomolr
ildo bir elmi todqiqat vo ilomolori
okilon xorclorin torkibindo
biidco xorclorinin xiisusi
ye no yetiron hor bir nfor iiyo
okisi, -h
59,6 69,3 67,8 68,8 73,7 71,4 74,4 77,5
ibn xorclor 1603 A B dollar (1516
Elmi todqiqat vo ilombro
m nat), cmlodon bdcodon 1242
okilon xorclorin DM-do
A
dollar (1175 manat) olmudu.
0,8
pay, %>-h
0,2 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2
1{ ) ildo iso bir elmi iiyo 802 AB
Biidcodon elmo kiln xorc
0,4
lorin DM-do pay, (>
/<>-h
0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2
d a r (4,8 min rubl), ciimlodon

; bdcosindon 347,6 A B dollar

min rubl) xorc okilmidi. 1990 ib

olmasi elmi todqiqat iilorinin ya
osas fondlarn khnolmo dorocosi
ni
ton 2003 ildo bir iiyo okilon
41,2%), ciimlodon man vo avadanliqx lorin artmasina homin dvrdo ii- quruluuna tosir gstormi, 1988-2001
illordo ya 50 vo ondan yuxan olan
larn khnolmo dorocosi 55,5% tokil
1,
sayinin azalmasi tosir gstormidi
elmi iilorin sayi 34,8% artmd. 2005
etmidi (1996).
( ivol 1).
ildo Azorbaycanda bt elmlor
1996
illo miiqayisodo 2005 ildo res
992 ildo fundamental todqiqatlara
doktorlannin 87,7%-inin ya 50-don
publikada elmi todqiqat (konstruktor)
Ion xorclor 19,6%, totbiqi todqiqatyuxan idi. 1988 illo miiqayisodo 2001
foaliyyoti iizro osas vosaitbrin doyori
];
okilon xorclor 51,8%, ilomobr
, !on xorclor 26,5% tokil etmidi. ildo elmi todqiqat vo ibmolori yerino 2,5 dofo, ciimlodon man vo avadanyetironlor arasmda orta ya hoddi 2.3 il
liqlarm doyori 1,7 dofo artmd.
2( 5 ildo respublika iizro elmi todqiqat
artaraq
46,2
ilo,
elmlor
doktorlari
vo bmolr okilon iimumi xorcbrin
d.: M u r a d v . M. Insan potensiali osas
arasmda 6.7 il artaraq 58,3 ib, elmlor
3 j%-i fundamental todqiqatlara,
meyllor, realliqlar, problemlor. B., 2004; Azor
namizodlori arasmda iso 4,2 il artaraq
5 '%-i totbiqi todqiqatlara, 13,2%-i
baycanm statistik gstoricilori 2004. ., 2004.
51,3 ib atmd (codvol 2).
is! nloro sorf olunmudu. 1992-2005
albaz Muradov, Allaliyar Muradov
Elm vo elmo xidmot tokilatlarnda
ill
io ilomobr okilon xorcbrin xsu okisi 26,5%-don 13,2%-o dm,
fu amental elmo okilon xorcbrin xCdvl 2
Azorbaycan Kespublikasinin elini kadr potensiali
su okisi 19,6%-don 32,6%-o, totbiqi
to- iqatlara okilon xorcbrin xiisusi
1990ib
c
i 51,8%-don 54,2%)-odok yksol1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 nisboton
2005 ildo
m . 2005 ildo fundamental todqiqatTodqiqat vo ilmolori yerino
la okilon xorcbrin 93,1 %-i bdcoyetiron tokilatlar sayi
139
146
146
131
138
96,1
152
137
137
d. 0,5%-i biidcodonkonar fondlardan
Todqiqat vo ilmolri yerino
yetiron iilorin sayi,
70,5
25775 16926 15809 15929 16019 17190 17712 18164
a; m vosait olmudu.
005
ildo iqtisadiyyatda moul ciimlodon:
! i ohalinin 0,5%-i (18164 nofor)
todqiqatlar
15934 11640 10168 10139 10195 10830 11531 11603
72,8
A baycanda foaliyyot gstoron 146
onlardan:
el I tokilatda alrd. 2005 ildo elmi
elmlor doktorlari
567
713
676
656
668
633
705
124,3
643
to jiqat vo ibmlori yerino yetiron
elmlor namizodlori
76,9
4299 3603 3328 3211 3209 3283 3223 3306
i lorin 3,9%-i elmlor doktoru, 18,3%-i
Bundan baqa, elmi todqiqat
blmolrindo todqiqat vo
elmlor namizodi idi. 1990 ildo bu
ilmlri yerino yetiron,
gostoricibr miivafiq olaraq 2,2% vo
elmi todqiqat blmolorind
16,7%) tokil edirdi.
tatda olmayib, lakin ali
1990
illo miiqayisodo 2005 ildo elmi moktoblordo alan elmi
pedaqoji iilrin sayi,
8432 9907 10561 11004 11011 11599 11553 11583
137.4
todqiqat vo ilomobri yerino yetiron
onlardan:
iilorin sayi 70,5%, elmlor doktorlannin
elmlor doktorlari
834
713
874
567
831
835
925
168,6
956
sayi 124,3%), elmlor namizodbrinin sayi
elmlor
namizodlori
5199
4594 5057 5037 5017 5005 5088
5269
114,7
76,9%, aspirantlann sayi iso 110,4%
Aspirantlann sayi
1340 1282
982
1059 1178 1318 1479
110,4
963
idi. Kadr axinimn xiisusilo gonclor vo
orta yallar arasmda daha yiiksok

Thsilin iqtisadiyyat. Azarbaycan

can Respublikasi Qanununa uyun ola
raq, dvlat bdcasinin xazinadarhq vasiRespublikasi ahalinin tahsil saviyyasina,
tasila icrasina balananda (1998) biidca
tahsil massisalari ila tamin edilmasina,
ahalinin har 100 min nafarina dan mlmaliyylmsinin smeta formasi yenidan
barpa edildi.
limlrin, talabalarin sayna gra yksak
Bazar mnasibatlari araitinda tahinkiaf etmi dnya lkalari saviyyasindsilin takca biidca vasaiti hesabma maliydir va htta bzilrindn ndadir. Sahnin
masir vaziyyati maliyya manbalarinin
yalamasinin getdikca atinlamasi bu
sistemda ciddi islahatlar apanlmasini
gcl olmamasi ila artlanan bir sira probzaruri etmidir.
lemlarin va alverisiz meyillarin mvcud
Ganclara yksakkeyfyyatli tahsil veril
olmasi ila xarakteriza olunur.
Respublikada ibtidai va iimumi tahsil
masi, onlarm qabiliyyatina va istayina uymiiassisalari asasan respublika biidcasi va
un pea va ixtisaslara yiyalanmalari n
yerli bdca vasaitlari hesabma, ali tahsil
imkanlarn genilandirilmasi tahsil saisa daha ox respublika biidcasindan mahasinda dvlat siyasatinin asas strateji istiliyyaladirilir.
qamatlarindan biridir. Tahsilin keyfiyyati
1995
ilda DM-da tahsil xarclarininila ona talabat arasmda tarazl tamin
hacmi 1990 ilia mqayisada 2 dafadan ox
etmak iin ham mumthsil maktabazalmd. Bu gstrici 1996 ildan artma- larinin buraxh imtahanlannda, ham da
a balad va artiq 2003 ildo 1995 il saviyaIi va orta ixtisas tahsili maktablarina qabul
yasini 3,1 dafa iistaladi (cadval 3).
imtahanlannda test sistemi tatbiq edilir.
2005
ilda tahsil sistemi iizra ahaliya
Tahsil Nazirliyi YUNSEF-la birga
macburi kkiinlrin maskunladqlari agstarilan pullu xidmatlarin xiisusi akisi
1995 ildoki 0,9%-don 1,3%- qodor art- dr horcikhrido 3-6 yanda 3 min na-

xrclnmi, onun asas hissasi Madaniyyat

Nazirliyi sistemina daxil olan massisalar
trfindn madani tadbirlarin hayata keirilmasina ynaldilmidi.
1993
ilia miiqayisada, 2005 ilda madaniyyata va KV-a ynaldilan biidca xarclari 51,7%, biidca xarclarinin tarkibinda sahaya aynlan vasaitin xiisusi akisi 2%-dan
2,1%-a. bu xarclarin DM-da pay 0,2%dan 0,4%-a qadar artmd (cadval 4).
2005
ilda muzeylarin sayi 31,5%),
fondda asas ayalann sayi 177 min, ilyanlarin sayi 857 nafar va ya 54,3% artm, barpasi talab olunan eksponatlann
sayi isa 1990 ildakina nisbatan 9 min va
hid ox olmudu.
.: Quliyev . . Gncloin pc v ixtisasn
imkanlannn genilndirilmsi
bazarnn formalamasnda v tnzimbnmsm1
sas rtdir. B., 2003: Azarbaycanda tohsil, elm \
mdoniyyt. Statistik mcmu. .. 2005; Azrba}
cann statistik gstricilri 2006. ., 2006.
yiyolnm k

Cdlil Quliy

Cdval 3
Thsil kilot dvlt xrclriin dinamikasi

1995
TbAsi/o biicfca xarciari,
mln. manatla
DM-do payi, % -h

1996

1997

1998

1999
1"

2000

2001

2002

2003

2004

2005

75,2

101,8

112,8

116,3

159,0

181,8

186,2

191,2

234,8

294,1

372,5

3,5

3,7

3,6

3,4

4,2

3,9

3,5

3,1

3,3

3,4

3,0

85,1

118,5

141,4

150,3

193,1

203,2

200,0

196,7

239,1

299,3

393,8

1 Thsil bdc xrclri,

mln. A H (Jo/Ian ib
Tohsila biidca xarclarinin
AB dollan ila ifadoda
dayimasi, %-h

106,4

139,2

119,3

106,3

128,5

105,2

w)). 2005 06 tdris 'Ymd lhsi) haqqm)

fryaxm uagm ) edildiyj uaq inkiaf

tam damak asasinda mqavila ila oxuyan talabalarin say dvlat ali tahsil maktablarinda 5 5 ,5 min nfr (5 2 ,4 % o ), orta
ixtisas thsili maktablarinda 2 0 ,4 min
(37,l%o) nafar idi.
Tahsil haqqmda Azarbaycan Res
publikasinin Qanununda (1992) dvlat va
yerli tahsil mssisalrinin smeta maliyyaladirilmasinin normativlar asasinda maliyyaladirma ila avaz olunmasi mayyanladirilmi, onlarm biidca taxsisatlanndan va digar manbalardan daxil olan vasaitlardan sarbast istifada etmak hiiququ
tasbit olunmudur. Tacrbada bu hiiquqdan asasan pca tahsili miiassisalari istifa
da edirdi. 90-ci illarin axinnda maktablarin yalniz 10%-i hiiquqi xs statusuna
malik idi va tasarriifat amaliyyatlanni sar
bast hayata keirirdi.
Biidca sistemi haqqmda Azarbay-

baalar amdr. YUNSEF-in dstayi

ila lkada faal talim metodlar asasinda ilayan maktab abakasi yaradlmdr, res
publikanm mxtalif ahar va rayonlarmda
25 pilot maktab faaliyyat gstrir.
1985 ilda iimumi orta tahsil maktablarinin gndz basini bitiranlarin 65,6%-i ali
va orta ixtisas tahsili, elaca da texniki pe
tahsili maktablarinin gndz blrina qa
bul edilmi, 2005 ilda bu raqam azalaraq
31,9% olmudu. Hamin dvrda qeyri-dvlat blmasi xatti ila ali tahsil maktablarina
talaba qabulu 18,8%, orta ixtisas tahsili
maktablarina 7,5%, pe maktablari va liseylara 8,7% takil etmidi.
Mdniyytin iqtisadiyyat]. Mada
niyyat va kiitlavi informasiya vasitalari
(K V ) asasan dvlt bdcasindan maliyyaldirilir. 2005 ilda bu maqsadla 45,5
mln. manat (48,1 mln. A B dollan) vasait

98,4

98,4

121,6

125,2

131,6

Shiyynin iqtisadi} ati. 1994 ildo;

sonra dvlt bdcasindan sahiyya si;
temina aynlan vasaitin artirilmasin;
balanm, 2005 ilda sahiyyaya aynla
biidca xarclari 1995 ildakina nisbatan 3.
dafa artaraq 115,3 mln. manat olmudr
Azarbaycanda sahiyyanin maliy
yaladirilmasinin takili sahasinda ii
sistem yaradlmdr: dvlat bdcasi sis
temi, dvlat macburi tibbi sorta sis
temi va qeyri-dvlat (zal) sahiyya
sistemi.
Sahiyya Nazirliyi sisteminda faaliyyat
gstrn 4310 idara va massissinin
414-ii ahaliya pullu tibbi xidmat gstarir
(2003). Pullu tibbi xidmat gstaran sa
hiyya idara va miiassisalarinda tibb iilarinin amakhaqqi bir nea dafa artrlm,
maddi havaslandirma sistemi yaradilmdr. Tibb va tahsil iilarinin tibbi
miiayinasinin pulsuz va ya zal tibb

Cdvl 4
Mdniyyt v KV-in maliyyldirilnsi

1995

1996

1997

1998

1999

2000

9,0
0,4

11,4
0,4

14,4

14,2
0,4

15,8
0,4

18,0
0,4

19,4

20,5

0,4

0,3

28,0
0,4

34,1

0,5

0,4

45,5
0,4

10,2

13,3

18,1

18,4

19,2

20,1

20,6

21,1

28,5

34,7

48,1

112,1

130,4

136,1

101,7

104,3

104,7

102,5

102,4

135,1

121,8

138,6

Modoniyyt vo KV -0 bdc xarclari,

mln. manatla
DM-d pay, %>-l
Madaniyyota vo KIV- biidca xarclari,
nln. A B dollari ila
Madaniyyata vo KlV-a biidca xarclarinin
AB dollan ila ifadada artimi, %>-h

massisalarinin hesabna aparlmas, ak Ti diabet xastalarinin, ahid ailasi zvla nin pulsuz mayina va malicasi, tibb
nv.assisalarinda cari va asasl tamir ila nin apanlmas, yeni miiasir tibb texr as va avadanlqlarnm ld edilmasi
v s. znmaliyyaldirm sisteminin
i af sayasinda mmkiin olmudur.
lkada Respublika Artroloji Marka? \ila Sakmlq Markazi, Markazi a1 Kliniki Xastaxanas, stasionar tipli
'sana malica-diaqnostika markazi,
>rd Star doum evi, Ekzimerlazer
kazi , Medical Centre Trk-Amer
miiassisasi. Medservis zal tibb
r rkzi faaliyyat gstarir (2005). zl
xi matin tatbiqi naticasinda 10000 nI : lk ii, cmladan 2500 hakim va 4
n dan artiq orta tibb iisi ila tamin
ec lni, ahaliya gstriln tibbi xidmatin
q ati 2 dafayadak azalmdr. zal sah a sisteminin tatbiqi naticasinda
t. .a 2000 ilda dvlt bdcasina 1 mln.
m ata qadar vasait daxil olmudu.
Tibbi sorta haqqinda Azarbayc; Respublikasi Qanununa (1999)
gi , tibbi s\ovtd salamlm qorun-

masi sahasinda ahalinin sosial miidafiasi formasmda hayata keirilir. cbari va knll tibbi sorta sistemi
dvlat idaraetma orqanlarinin, iagtranlarin va ahalinin dnili tibbi
xidmatlara calb olunmasina imkan
vermidir.
2005-08 illarda Azarbaycanda sa
hiyyanin inkiaf proqraminda ilkin tibbi
xidmat sisteminin yaradilmasi va inkiaf
etdirilmasi nazarda tutulur. daraetmanin
markazladirilmi sisteminin tadrican
aradan qaldinlmasi, sistemin maliyya
vaziyyatinin daha da yaxladrlmas,
darman preparatlan, tibb avadanl va
texnikasi ila tachizatn genilandirilmasi
va s. sahiyyanin inkiaf proqramnm
asas maqsadidir. Respublika ahalisinin
sanitar-epidemioloji salamlnn tamin
edilmasi maqsadila dvlat sanitariya
nazaratinin takmilladirilmasi, xidma
tin maddi-texniki bazasmm giiclandirilmasi, nazarat laboratoriyalarmin
yenidan qurulmasi, miiasir avadanhq
va cihazlarla tachiz edilmasi va s. masalalarin halli miihiim ahamiyyat kasb
edir.

2001

2002

2003

2004

2005

Sahonin asas darmanlarla taminatinn yaxladrlmas va darmanlardan

samarali istifadanin tablig olunmasi,
darman itkisinin qarsn almaq n
darmanlarm idara olunmasi sisteminin
(D EPO ) takmilladirilmasi, onlardan
samarali istifada edilmasi iizra sahiyya
iilri arasmda talim keirilmasi va s.
sahiyyanin inkiaf etdirilmasi iizra proqramn apanci istiqamatlaridir.
Dvlat hesabma ahaliya tibbi xidma
tin samarali tkili maqsadila sahiyya
sistemi miiassisalari abkasinin bilavasita biidca vasaiti hesabma gztli tibbi
xidmat gstaran mssislra va tasarrii
fat hesabl bdcadankanar miiassisalara
blnmasi miihiim ahamiyyat kasb edir.
zl tibbi xidmatin yeni prinsiplar
asasinda inkiafnm sratlandirilmasi,
sistemin sosial va maddi-texniki bazasnn mhkamlandirilmasi sahiyyada
zalladirmanin intensivladirilmasi ila
zvi suratda baldr.
Aqil liyev

HALNN HYAT SVYYS V SOSAL TMNAT SSTEM

halinin hyat sviyysi
la y at s a v i y y a s i n i n di nam a sl. Azarbaycanda ahalinin hayat
sa\ iyyasinin yiiksalmasi inflyasiyamn
kn ;in suratda aa diidy 1996 ildan
balad. Azarbaycan Respublikasi Dvlat Statistika Komitasinin malumatlanna gra, 1995 ilia miiqayisada 2005 ilda
ahalinin adambana pul galirlari AB
dollan ila 5,0 dafa, ortaayliq nominal
amakhaqqi 9,3 dafa, pensiyalarm ortaaylq mablagi 7,7 dafa artmd (cadval 1).
mayin dnilmasi (rasmi va gizli
damalar); sosial transfertlar (pensiya-

lar, yardmlar, taqaiidlar, sorta iizra akisinin nisbatan aa dmasi ilk nvdamalar); miilkiyyatdan (amanatlar va
bada tasarrfatln yeni formalannm
qiymatli kazlar iizra faizlar, diviyaranmasi naticasinda sahibkarliq faa
liyyatindan galan galirlarla alaqadar idi.
dendlar, mlkiyyatin icaraya verilmasindan); sahibkarliq faaliyyatindan (fardi
Lakin 1995 ildan sonra ahalinin galirlarinda amakhaqqmm payi nisbatan saticaratdan, xidmat gstarilmasindan,
axsi kad tasarrfat mahsullannn satbitladiyi halda, sahibkarliq faaliyyatindan
ndan) alda edilan galirlar ahalinin pul
galirlar har il azalmaa balad (cadval 2).
galirlarinin asas nvlarina aid edilir.
nkiaf etmi lkalarla miiqayisada
1990
illarda ahalinin pul galirlarininAzarbaycanda galirlarin va DM-in tar
kibinda amakhaqqmm pay ox aastrukturu xeyli dayidi va bu zn pul
galirlarinin iimumi kiitlasinda rasmi qey- dr. Sahibkarliq faaliyyatindan galir
larin ox hissasi rasmi qeydiyyata ahndiyyata alnm amak galirlarinin xiisusi
mir. Bu nv galirlarin cami ahalinin giz
akisinin ildan-ila azalmasnda gstardi.
li galirlarinin iimumi hacmini xarakGalirlarin kiitlasinda amakhaqqmm xiisusi

Codvol 1
halii pl glirlri v xrclri

llr
1995

2000

2001

2002

2003

2004

2005

1340,6

3511,4

3802,1

4244,0

4978,9

6135,3

7792,3

halinin glirlri, mln.

manat

halii xrclri, mln.

manat

1275,8

3469,4

3723,4

4203,0

4902,6

6061.3

7643.0

M l,2
199,9

442,9
494,9

475,8

527,1
542,1

613,6
624,7

749,4

510,6

942,0
996.1

168,6

466,0
500,1

522,0
536,9

604,2
615,1

740,4

190,2

437,6
489,0

12,5
14,1

44,3
49,5

52,0
55,8

63,1
64,9

78,8

3,5
3,9

14,4

14,7

17,7

23,8

16,1

15,8

18,2

24,2

Adambana dn
glirlr:
manat la
A B dollan ilo

763,0

Adambana dn
xrclr:
manatla
A B dollan ib

753.8

924,0
977.1

Ortaaylq nominal
mkhaqq:
nanatla
A B dollan ib

77,4

99,4
101,2

123,6

24,0
24.4

28,5

130,7

Pensiyalarin ortaayliq
mbli:
manatla
A B dollan ib

terizo edir vo glirlrin mmi komiyyotinin txminn 40%-ino brabrdir.

G o l i r l r d o n i s t i f a d . hali
pul golirlrini mallann oldo edilmsin
vo xidmtlrin dnilmosin, miixtlif
hdoliklrin vo zvlk haqlarmn donilmsin (o cmldn vergilr, rsumlar,
doncbr), mantin artrlmasna, xarici
valyutann ldo edilmosin srf edir
(codvol 3). Bundan baqa, golirlorin bir
hissosi cari tolbatn fasilsizliyini tomin
etmk n zruri olan pul ehtiyatlarmn artulmasna ynldilir. Bir qayda
olaraq, glir qodor oxdursa, ondan
qnaot edilib toplanan hisso do bir qodor ox olur. lkdo halinin golirlrinin oksoriyyoti mal alnmas v xidmotlorin donilmsin xrclnir. Lakin bu
xrclr azalmaa, valyuta alnmas xorc-

30,1

lori iso artmaa meyillidir. Xarici valyutann oldo edilmsin sorf olunan xorclor
pul ehtiyat yaradlmasna xidmot etdiyi-

Codvol 2
halinin pul golirlorinin strukturu,

Pul golirlorinin comi

ciimlodon:
omokhaqqi
sosial transfertlor
mlkiyytdn go-lon
golirlor
sahibkarliq foaliyyotindon golon go-lirlor
sair golirlor

2000

2001

2002

2003

2004

2005

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

22,6
8,4

17,4
7,6

16,3
7,2

15,5
7,9

16,1
8,0

26,9
7,7

22,1
6.1

0,2

0.04

0,04

0,07

0,08

0,08

0,09

63,1
5,7

63,8
11,2

63,9
12,6

62,0
14,5

56,4
19,4

44,0
21,3

49,5
22,2.

no gro golirbrdon istifadonin quruluu

golir soviyyosinin dinamikasndan asili ol-

Codvol 3

Golirlor, comi

1995

2000

2001

2002

2003

2004

2005

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

95,2

98,8

97,9

99,0

98,5

98,8

98,1

86,1

73,7

76,6

76,3

73,3

72,0

69,0

2,5

1,0
5,5
4,8

3,5

3,3

0,8

0,9

20,8

17,1
2,1

1,2

3,7

4,2

-b

1995

laliin pul golirlorindon istifado (golir,-) nisboton %-lo)

Xrclr
ciimlodon:
mal ahnmasi vo xidmot
lorin donilmosi
mocburi donilor vo
mxtlif zvlk haqlar
omanotlorin artmasi vo
qiymotli kazlarn
ahnmasi
valyuta ahnmasi
halid qalan pul qal

mayaraq doyio bilor. Pul ktbsinin xiisu

si okisiin btnlkd glirlrin miiasir
soviyyosi baxmmdan xeyli yiiksok olmas
hali arasinda golirlor zro forqbrin mvcudluunu gstorir.
X o r c l o r i n s t r u k t u r u. halinin xorclori real glirbrin soviyyosi ib
mal v xidmotlorin qiymot nisbtinin doyiilmsi vasitsib moyyn edilir. Real
glirlr normal artanda xidmtlr v
qeyri-orzaq mohsullanna, long artanda vo
ya sabit qalanda iso orzaq mohsullarma
okilon real xorclorin daha siirotlo oxalmas mahido olunur. Golirlor arasimia
forqlor oxalanda elastikliyi yiiksok oh a
mallara tolob artr, aa olan mallara i >
azalir.
90-ci illorin ovvolindo cari qiymoti )
mal vo xidmotlorin osas nvlori iizro >
lorin strukturunda xidmotloro oki n
xorclorin payi xeyli artmd (codvol .
Buna onlarm real ifado olunan istehl
nin qiymotlorin siirotlo artd bir ora
siirotlo aa dmosi; xidmot xorclo
;
iimumi hocmindo golirloro nisboton
elastik olan monzil xorclorinin xs
okisinin koskin artmas uyun go
Mallara xorclorin quruluunda qida m

5,0

5,0

1,4
17,7

2,1
18,9

2,6
19,2

21,8

1,0

1,5

1,2

1,9

2,3

sullarinin payi, demok olar ki, doyism

qalirdi. Bu, elastik olmayan mall;
tolobatin golirlorin ciddi forqlondiyi
raitdo azalmasi ib vo orzaq mohsul
qiymotinin qeyri-orzaq mohsullari qiyi
tino nisboton iistiin artmasi ib olaqod;
idi. Pul golirlorinin aa ddiiyii oraih
orzaq mohsullarma xorclorin azalmasi i;i
ohalinin znn istehsal etdiyi mohsuJl;
hesabina istehlakinin artmasi ovoz edirdi.
Bu istehlak in doyor hocmi mallara vo xidmotbro sorf olunan pul xorclorinin toxmi
non 12%-i qodor idi. Qeyri-orzaq mohsullarna cari qiymotlorlo okilon xorclorin
xiisusi okisinin ildon-ilo azalmasi ohali
nin real golirlorinin doyiilmsi ilo yox, ho
min qrup mohsullann qiymotinin orzaq
mohsullari qiymotino nisboton long siirot-

Codvol 4
haliin istehlak xorclorinin strukturu, %-lo

Comi
ciimlodon:
orzaq mohsullarma
qeyri-orzaq mohsullarma

2000

100,0

100,0

100,0

100,0

76,0
17,1

66,3
23,2

68,3

0,9
6,0

1,2
9,3

alkoqollu ikiloro
xidmotloro

lo artmasi ib olaqodar idi. 1995 ildon son

ra ohalinin istor qida mohsullarinm istehla .1. istorso do uzun miiddot istifado olun
modoni-miot vo tosorriifat oyalar
il. ominati artm, hoyat soviyyosi ildonilo axlamdr (codvol 5).
>0-ci illorin ovvollorindo ziilal torkibli
n isullarin: otin. sdn, baln istehJaki
u i miiddot istifado olunan oyalarla

2001

2002

1995

7,1
2,6
22,0

2003

2004

2005

100,0

100,0

100,0

55,6
14,9

56,6
13,9

58,1
13,1

55,5
13,8

0,6
28,9

0,7
28,8

0,6
28,2

0,6
30,1

bu kimi mohsullara vo xidmotloro xorclo

rin artmasmi tobii saymaq olar.
Minimum yaay soviy
yosi vo x s u 11 u q. "Minimum yaay soviyyosi haqqinda Azorbaycan
Respublikasi Qanununa miivafiq olaraq,
... minimum yaay soviyyosi istehlak
sobotinin doyori vo niocburi doniloro sorf
olunan xorclorin comidir . istehlak sobo-

Codvol 5
Ohalinin istehlak v tominati

c (a mohsullarinm istehiki, ildo adambana

kq-la
vo ot mohsullari
!iq vo baliq mohsullari
Q ad vo qonnadi momulatlan
T ovoz vo bostan bitkilori
IV yvo vo gilomeyvo
ok vo rok momu
latlan
rtof
S: vo siid mohsullari
I m miiddot istifado
>lunan oyalar, hor 100
ibyo gro, ododb
T' vizorlar
s uducu
p aryuyan man

1995

2000

2001

2002

2003

2004

2005

15,0

22,0
2,7

21,0
4,5

28,0
6,2

29,0
6,6

29,0
6,6

29,0
6,6

16,8
129,0
60,0

28,7
148,0
63,0

27,2
160,0
63,0

30,7
170,0
61,0

30,9
171,0
47,0

30,8
175,0
61,0

158,0
47,0
154,0

160,0
57,0
178,3

166,0
65,0

171,0
73,0
271,1

182,0
81,0
277,6

182,0
91,0
274,8

1,3
12,2
69,0
62,0
141,0
23.0
138,0

73
65
47

99
89
55

102

99
94
56

to
di
m

latm srllo artd bir oraitdo aa

i vo sonraki illordo bir qodor art>balad. gor golirlorin difercnsiasiys in getdikco dorinlmsini, ayn-ayr
m. vo xidmot nvlorino qiymotlorin
dr ilmosini nozoro alsaq, ohalinin orta
go rlorinin siirotlo aa ddy oraitdo
avtomobil, xarici turizm, hi vo baqa

252,4

95
57

104
98
58

104
98
59

106
100
60

tino insanin salamlmn miihafizosi vo

hoyat foaliyyotinin tomin edilmosi n zo
ruri olan minimum orzaq mohsullari, qey
ri-orzaq mallan vo xidmotlor dosti daxildir.
Minimum yaay soviyyosi btn ohali,
omokqabiliyyotli ohali, uaqlar vo pensiyalar n hesablanr.
6-ci cocivoldon grndy kimi, mini-

mum yaay soviyyosi Azorbaycanda

mxtolif olmudur. Yoxsulluq hoddini ifa
do edon minimum istehlak bdcosinin do
yori 2005 ildo, Azorbaycan Homkarlar
ttifaq Konfederasiyasinin ( AH K) hesablamalarna gro, 84,6 manat; pul
xorclori iizro ekspertlorin hesablamalanna
gro, 77 manat; istehlak xorclori iso ev
tosorriifatlan todqiqatinin molumatlanna
gro, 52,1 manat olmudu. Statistika
Komitosinin ev tosorriifatlan molumatlan
osasinda apard hesablamalanna gro,
yoxsulluq hoddindo vo ondan aa soviyyodo yaayanlann xiisusi okisi 2001 ildo
49,0%, 2002 ildo 46,7%, 2003 ildo 44,7%,
2004 ildo 40,2%, 2005 ildo 29,3%, 2006 ildo
20,8% olmudu. Yoxsulluq soviyyosini
xarakterizo edon yanamalarda ciddi forqloro baxmayaraq, yoxsulluq hoddindo vo
ondan aa soviyyodo yaayanlarn mtloq sayi vo xiisusi okisi azalmaa meyil
edirdi ki, bu da ohalinin hoyat soviyyosinin
ildon-ilo daha da yaxladn gstorirdi.
Azorbaycan Respublikasinin Prezi
denti ilham liyevin imzalad (28.11.
2006) Azorbaycan Respublikasinda
2007-ci il n yaay minimumu vo ehtiyac meyanmn lioddi haqqinda Qanunda
2007 il iin yaay minimumu lko iizro
adambana orta hesabla 64 manat,
ciimlodon omokqabiliyyotli ohali n 70
manat, pensiyalar n 49,7 manat,
uaqlar iin 52,4 manat; nvanl dvlot
sosial yardmnn toyin edilmosi moqsodilo
ehtiyac meyarinin lioddi 2007 il yanvann
l-indon 40 manat moblogindo miioyyon
edilmidir.
d.: Yoxslluun azaldlmas v iqtisadi ikiaf iizro Dvlt Proqrami. 2003-2005. ., 2003:
Azorbaycamn statistik gsloricilori 2006, ., 2006;
2004 ildo cv tosorriifatlan todqiqatinin osas yeknlar. ADSK. B 2004; Muradov . M. Insan potcnsiali: osas mcyllor, reallqlar, problemlor. B.,
2004; Quliycv . B. Miistoqillik illorindo Azorbay
can Respublikasinda ohalinin hoyat soviyyosinin
doyiilmosi meyllori vo ona tosir edon amillorin qiymotlondirilmosi. AMEA-nin Xoborlor, Humanitar
vo ictimai Elmlor seriyasi (iqtisadiyyat), 2004, 1.
Colil Quliycv

Pensiya v sosial sorta

sistemi*

Codvol 6
talinin orta hesabla adambana yaay nininunurn koiniyyoti

(ayda, manat la)

Minimum istehlak
biidcosinin doyori
Pul xorclori
istehlak xorclori

1996

2000

2001

2002

2003

2004

2005

64,0

66,3
36,5

66,4
38.8

66,8

67,5
50,4
40,0

78,4

84,6
77.0
52.1

20,2

31.8

43,5
38,2

61,7
44,1

A z o r b a y c a n d v 1o11 ri vo
x a n l i q l a r i n d a 18 13 i \ o q o
dor s o s i a l m d o s i s t e m \
olmamdvr. Mslman dnyasmm Vvkib hissosi olan Azorbaycanda da btn
*
Mnqab Azrbaycan Respublikasi Dvlal Sosial
Miidafio Fondunun rohborliyi trfindn tqdim edilmidir.

ictimai mnasibllr osason sosial mii

liyyoti haqqinda qanu layihosinin ibnib
yoti hkumotinin idarolorindo qulluqudafio cohtlrin sykonon oriot qanun
hazuianmas iiiin xsusi komissiya
lara Novruz Bayram mnasibotilo birlan ilo nizamlanrd. Bu qanunlar hor yaradlm vo 1902 ildo Sonaye miios
dofolik miiavinotin verilmosi haqqinda
bir imkanl msolmamn yoxsul msl- sisolorinin sahibkarlar torofindon bod- qorari (17.03.1919); BDU-nun Nizamnamosini (62 72-ci bondlor) (29.04.1919);
mana xms, zkat, fitro kimi yardm hbxt hadisbr noticosindo omok qabiliydoliyini miioyyonldirmidi. ahlar,
yotini itirmi fohlo vo qulluqularn m- Azorbaycan Respublikasi Domir Yol
xanlar vo digor slahiyyt sahibbri toroNazirliyinin xotti iizro domir yollannda
kafatlandnlmas haqqinda qanun layi
xidmot etmi oxslorin xidmot illorindon
findon forman vo sorncamlar osasnda
hosinin hazrlanmas baa atdrlmd.
sonra tominati haqqinda sasnamo ni
mxtlif oxsbro frdi mkafat xarakII Nikolay trfindn tsdiq edibrk
terli tminatlar da verilirdi. Lakin bun(1903) qvvoyo minmi (01.01.1904) bu
qobul etmidi.
S S R dvriindo A z o r b a y
lar pensiya sisteminin yox, onun bozi
qanunda peniyanm hocmi moyyonlocan l n p e n s i y a s i s t e mi (1920elementlrin oxar tozahrlor idi.
dirilmi, qabiliyyoti tam itirildiyi
91). Azorbaycanda dovlot hakimiyyoti
ar
Rsiyas
dvrndo
halda fohloyo, fhl ldiikd is onun
boleviklor torofindon zobt edildikdon
A z rb ay c a nd a pensiya sis
ailosino omkhaqqmn iidoiki hisssi
t emi (1813-1917). 19 srin ilk onillikl(28.04.1920) sonra sosial sorta iizro
hocmindo daimi pensiya toyin olunmas
pensiya qanunvericiliyi miistoqil re
rind imali Azorbaycanm Rusiya impenozordo tutulmudu.
riyasna qatlmasndan onun kmosino20
srin vvlbrind Rusiya impe-publika qanunvericiliyi orivosind dok olan dvrdo Azorbaycan imperiya
riyasnda sorta mnasibtlrini tonzim- yil, mumittifaq qanunvericiliyi ri>
sindo inkiaf etmidir.
qanunlarnn, cmlodn pensiya siste
byn bir ne normativ akt qbul edilminin faliyytd olduu mokan idi. Ru
midi. Xostolik zaman fhbbrin tminat
Sovet pensiya tominati sistemi ha
siya imperiyasnda iso pensiya sistemi 19 haqqinda, fhbbrin sorta mosololori z- domodon sorta prinsipi ilo qur
osrdo tokkiil tapb fornalam vo ilk
mudu. Zoruri maliyyo vosaitlori ya:
idaro vo urann tsis edilmsi haqqin
da qanunlarla yana, fohbbrin bodboxt
dvrlordo yalz dvlot qulluqularn
dvlot bdcosi vo ya miiossisolorin
hadisobrdon sortas haqqinda qanun
ohato etmidi.
nilrindn gtrlrd.
da qobul olunmudu (1912). Bu qanun,
Mlki tsisatlarda alan momurlara
1925 ilin ovvolindo SSR Xalq rr
pensiyalarn donilmosi pensiya vo birdokiik mossisolrd, knd tsrrfatnda
Komitosi (X K ) yannda idarobran i
folik mavintbr haqqinda iimumi ni- vo tikintido iloyon fohlbr istisna olmaq
orqan - Sosial Sorta iizro ttifaq u a
la, Rusiya fhbbrinin yalmz 15%-in a- tosis edilmidi. Fhllorin, qulluqularm
zamnamo sasnda tonzimlonirdi. mumi
mil edilirdi. Qanun mkhaqqnn iidovo onlarn ailbrinin pensiya tominati
qaydaya gro, pensiya almaq n miioy
ikisindon ox olmamaq orti ib, isteh- mosolobrino dair SSR qanunlarnn
yon edilmi xidmt mddti 35 qsursuz
xidmot ili idi. Az 25 il xidml etmi oxso salatda xosarot noticosindo tominat, eyni
SSR hkumoti qorarlarimn totbiqi ;
normativ aktlar bu orqan torofindon c,
zamanda iilrin ayrmalar hesabina
pensiya rablini 50%-i donilirdi.
bul olunurdu. Sosial Sorta zr ttif
xostolik zro tominat nozordo tuturdu.
Pensiya alanlar 9 kateqoriyaya blnrd
uras qanunvericilik aktlan ilo myy
A z o r b a y c a n X a l q C mh u ki, bu kateqoriyalara uyun moblobr,
olunmu osas miiddoalan, cmldr
miivafiq olaraq, 85 rubl 80 qpikdn (9- r i t i n i n p e n s i y a s i s t e m i
pensiya normalanni konkretlodirir vo
(1918-20). halinin sosial problemlocli kateqoriya) 1143 rubl 60 qopiyodok (1qorarlannda oks etdirirdi.
ci kateqoriya) dyiirdi (bu dvrdo so- rinin holli orqdo ilk demokratik dovlot
Fohlo vo qulluqularn pensiyal
nayenin bir neo sahosindo yiiksokixtisasli
olan Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyotinin
haqqinda S SR qanunvericiliyinin
fhlnin omokhaqq ayda bir neo onluq
prioritetlorindon biri kimi elan olunmudu.
dofo sistemlodirildiyi dvrdo (1925-3 i
rubl tokil edirdi). stefaya xm
zabitloro pensiyalar iki monbodon
Azorbaycan Xalq Cmhuriyyti h- sonralar doyiikliyo uram sosial s<
taya osaslanan pensiyalar haqqinda
dnilirdi: dvbt xzindarlndan vo olil
kumoti pensiya mosololori iizro 2 osas qo
iimumi qanun qobul edilmidi. Ilk iki q
rar qobul etmidi: Pensiya haqqinda qa
kapitalndan. Dvlot pensiyas hququ
nun olilliyo vo aib basn itirmoyo g<
nun layihosinin tortib olunmasi n ko
miioyyon olunmu mddotbrd qsurpensiyalar, iinc qanun iso bunla
suz xidmoto gr oldo olunurdu. Tolob
missiya yaradilmasi haqqinda (28.08.
olunan xidmt mddti mlki momurlar
yana, qocala gro, owollor xsusi a;
1918); Pensiya nizamnamosinin haziriizro moyyonldiribndn az: tam pen
larla nizamlanm pensiya tominatn
lanmasi iizro komissiyanin yaradilmasi
ohato edirdi. Sosial sortaya osaslan
siya iin 25, bunun yars mobbindo
haqqinda (27.08.1919). 1-ci qorar pen
pensiyalar haqqinda iimumittifaq qant
olan pensiya n iso 20 il idi.
siya qanunvericiliyinin layihosinin hazirlarmdan on birincisi mok olillorin
Dvlt xzindarl ib yana mvlanmasi, 2-ci qorar iso mlki vo horbi idalmii vo ya xoborsiz itkin dm
cud olan emeriturlar - dvlt qulluqrolorin pensiya nizamnamolorinin razlasortaolunanlarn vo omok olillorinin ailo
ulannm omokhaqlarmdan mocbri ayrdrlmas iin komissiyanin yaradilrnasini nozordo tuturdu. lkodo yaranrm
malar hesabina yaranan kassa vosaitzvlorinin sosial sorta qaydasinda
voziyyotin bu qorarlarm hoyata keirillrindn istefaya xm dvbt mmurtominati haqqinda sasnamo (1925)
larna xiisusi pensiya, dl qadinlar vo ye- mosino imkan vermomosino baxmayaraq,
pensiyalar haqqinda sonralar qobul edilAzorbaycan Xalq Cmhuriyyoti hkumi digor iimumi qanunlar kimi, xiisusi
timbr mavintlr dnilirdi.
qanunlarla nizamlanan xidmot ilbrino
19
srd fabrikbrd ibyn fhlbrmoti vo parlamenti sosial sahoyo,
ciimlodon pensiya tominatina aid konkret
gro pensiyalara amil edilmirdi. saso dvlt, n do sahibkarlar pensiya verir
miiddoalan oks etdiron normativ-hquqi
namo 3 ildon az mddotdo qiivvodo oldu
di. 1893 ild fohllorin salaml v tomiaktlan: Azorbaycan Xalq Cmhuriyvo lilliyo vo ail basn itinnoyo gro
natna gro sahibkarlarn fordi msu-

sosial sorta qaydasinda tominat haq

qinda sasnamo ib ovoz edildi.
Sosial Sorta iizro ttifaq uras SSR
XK-in vo znn owollor qiivvodo olan
40-dan artiq aktini logv edon yeni sonod lilliyo vo aib basn itirmoyo gro
sosial sorta qaydasinda tominatin iimu
mi Q aydalarfni qobul etdi (1928). 150don artiq maddodon ibarot olan vo son
ralar bir neo dofo doyiikliklor edilon
bu Qaydalar 1956 ildo dvlot pensiyalan
haqqinda qanunun totbiqinodok qiivvo
do oldu.
1928 ildo qobul edilmi Qaydalar yaln nlilliyo vo ail basm itirmoyo gro
p siyalara aid edilirdi. Qocala gro to
rn atla bal SSR M K vo XKS-in xsvi qorarlan 1929 ildon qiivvodo olmud ^SR M K vo X K S torofindon tosdiq
ol mu hor iki akt, Hominin homin
d' lo qiivvodo olan sosial sorta orqanla torofindon verilon mviavinotlor haqq t Miivoqqoti sasnamo az sonra sosi. ortaya osaslanan pensiya vo mavi
lor haqqinda vahid sasnamodo
iir nilodirildi (1930). Vahid sasnamo
1 vlot pensiyalan haqqinda Qanunun
qi oyo minmosi (1956) ib olaqodar qiiv
vo ini itirdi.
Qocala gro sosial sorta qaydas a tominat haqqinda iimumi Qanun
( t :9) qocala gro tomin olunanlarm
dc. isini ohomiyyotli dorocodo genilondi i. Artiq qocala gro pensiya hiiqu
qi t yalmz toxuculuq deyil, hominin
m m, metal vo elektrotexnika sonayesii
domir yol vo su noqliyyatinm fohb
do malik idilor. Xalq tosorriifatmin
di
saholorindo alan fohlo vo qullui lara qocala gro pensiya tominati
ii?
miiddotlorin amil edilmosi, xalq
to liifatimn beillik plamna uyun
ol
I, Sosial Sorta zro ittifaq urasi! hovalo olunmudu.
SR-nin yeni Konstitusiyasinin qobu iidan (1936) sonra pensiya qanunvc- iliyindo miihiim doyiikliklor edildi.
Q
qularn qocala gro pensiya
to at osaslan fohbloro aid osaslarla
eyn lodirildi, qulluqulara vo onlarin
aibiorin olilliyo vo ailo basn itirmoyo
goto pensiyalar fohbbr vo onlarin ailolori
iin miioyyon edilmi moblodo toyin
olundu. Sosial monsubiyyoti vo kemi
foaliyyotino gro owollor seki hiiququndan mohrum edilmi votndalann sosial
sorta iizro pensiya tminatnda mvcud
olan mohdudiyyotlor lov edildi.
Dovlot pensiyalan haqqinda Qa
nun qiivvoyo mindikdon (01.10.1956)

sonra dvlot pensiyasi hiiququna fohlo vo

qulluqular, hrbilor, ali vo orta ixtisas
tohsil miiossisolorindo, peo moktoblorindo, mumthsil moktoblorindo vo kadr
hazrl iizro kurslarda tohsil alan oxslor.
dvlot vo ictimai vozifolorin yerino yetiril
mosi zamam olil olmu digor oxslor, aib
basnn itirilmosi hallannda iso yuxanda qeyd olunan votondalarn ailo zvlori
malik idilor. Qanuna osason, dvlot pensiyalar qocala, olilliyo vo ailo basn
itirmoyo gro toyin olunurdu. Qocaha
gro pensiyalar kiilr iin 60 yana atdqda vo az 25 il is staj, qadinlar n iso
55 yana atdqda vo az 20 il i staj ol
duqda toyin olunurdu. Qocala gro giizotli ortlrb pensiya hququ yeralt ilordo alsan fohlolor, 5 vo daha ox ua
olan. onlar 8 yanadok torbiyo etmi qadnlar vo b-lar iin nozordo tutulurdu.
Qanunla qocala gro pensiyalarn mini
mum vo maksimum mobblori myyon
edilnidi. lilliyo gro pensiya hququna
olil olan fohlo vo qulluqular malik idi.
Aib basm itirmoyo gro pensiya hiiqu
quna ln fohlo, qulluqu vo ya pensiyann hdosindo olan omok qabiliyyoti ol
mayan ailo zvlori malik idi.
SSR-do kolxozularm pensiya tominatnn sabit, dvlot zomanotli, lkomiqyasli vahid sistemi ilk dofo Kolxoz iizvlorinin pensiya vo miiavinotlori haqqin
da qanunda tosbit olunmudu. Qanun
kolxozularn sosial tominatinin morkozlodirilmi fondu hesabina kolxoz iizvlorinin qocala vo olilliyo gro, ailobrinin
iso ail basn itirmoyo gro pensiyalarla tominati sistemini nozordo tuturdu.
Sovet pensiya tominati sistemindo xid
mot illri amili znmoxsus yer tuturdu.
Biitiin idaro vo miiossisolorin iibri n
deyil, yalmz miioyyon kateqoriyalarm
miitoxossislori: maarif vo sohiyyo iilori,
mlki-hava donanmasnn uu hcyoti,
artistlor (1930-62 illordo xidmot ilbrino
gro pensiyalar eyni zamanda kond tosor
riifati mtoxossislrin do amil edilirdi)
n toyin olunan pensiyalar, ya hoddi
vo omokqabiliyyotli olub-olmamasi istis
na edibrok, miioyyon ixtisas iizro xidmot
ilbrino gro verilirdi.
Sovet pensiya tominatinin maliyyo
modeli, habelo pensiyalarn sayinin
miintozom olaraq artmasi mvcud pen
siya sisteminin sabit foaliyyotino monfi
tosir gstorirdi. Pensiyalarn iimumi sayi
1982ildo 1941 ildoki 4 mln. nofordon 51,4
mln. noforodok artmd, bu, lko ohalisi
nin 19,2%-i demok idi. Pensiya xorclori
1940ildo 0,3 mlrd. rubl, 1980 ildo iso 33,3

mlrd. rubl tokil etmi, bebliklo, xorclor

110 dofo artmd. 1980 illordo lkodo to
sorriifat formalarnn doyimosi, oksor
miiossisolorin tosorriifat hesab vo znmaliyyolomoyo kemosi onlarda alan
iibrin golocok tominatm otinlodirirdi.
1990
ildo SSR Sosial Sorta Fondu
yaradildi vo tabeiliyindon asl olmayaraq, btn miiossiso, idaro, tokilat,
kooperativ, sovxoz, kolxoz vo digor
tokilatlann onun hesabina ayrmalar et
mosi qorara alnd. Bundan sonra Azor
baycan SSR-do sosial sorta zro idaroiliyin tokmillodirilmosi vo maliyyolodirmo qaydas haqqinda Azorbaycan
SSR Nazirlor Kabinetinin vo Homkarlar
Ittifaqlarinin Azorbaycan Respublikasi
urasnm qorari ib (08.05.1991) Homkar
lar ittifaqlarinin Azorbaycan Respubli
kasi urasnn nozdindo Azorbaycan SSR
Sosial Sorta Fondu yaradildi.
SSR Pensiya Fondunun yaradilmasi haqqinda SSR Nazirlor Sovetinin
Qorari ib (15.08.1990) pensiya tominatmi
maliyyolodirxok SSR Pensiya Fondu
tokil olundu vo onun Azorbaycan bosi
yaradildi. SSR Pensiya Fondu, SSR
Maliyyo Nazirliyi vo SSR Homkarlar
Ittifaqlarinin mumittifaq Konlederasiyasi torofindon rosmilodiriln SSR
Pensiya Fonduna sorta haqlannn donilmosi vo uotu, SSR Pensiya Fondu
nun vosaitlorinin xorclonmosi qaydasi
haqqinda qorarda Pensiya Fonduna
SSR Sosial Sorta Fondu ib birlikdo siorta haqlarnn toplanmasinm tomin
edilmosi hovalo olundu.
SSR Prezidentinin Bazar mnasibotlorino keidlo bal ilkin todbirlor haq
qinda Formanma (04.10.1990) osason,
miiossiso, idaro vo tkilatlar torofindon
1991 ildo donilon dvlot sosial sorta
haqlannm tariflori omokhaqqi fonduna
nisbotdo 26% hocmindo moyyonbdirilmidi. Eyni zamanda, 1991 ildo SSR
Sosial Sorta Fonduna aymnalann mobloi haqqinda SSR Nazirlor Kabine
tinin 14 noyabr 1990 il tarixli Qrarnda
1991 il iin SSR Sosial Sorta Fon
duna sosial sorta haqlar tariflorinin
dvlot sosial sorta haqlannm iimumi
mobbinin 19,5%-i hocmindo toyin olunduu z oksini tapmd.
Azorbaycan
Respublika
si n l n p e n s i y a s i s t e m i (1991
ildon sonrak dvr). Azorbaycan xalqimn
z dvlot mstqilliyini borpa etmosi
haqqinda Konstitusiya akti (18.10.199!)
elan edildikdon sonra respublikanm
dvlot tosisatlarinm yenidon tokilino

baland. Azarbaycan Respublikasi Pre

zidentinin Frman ib (16.12.1991) SSR
Pensiya Fondunun Azorbaycan bosi
Azorbaycan Respublikasinin Pensiya
Fonduna evrildi.
Sosial Sortaya v Mulluq Fon
duna normativ ayirmalar haqqmda
Azorbaycan Respublikasinin 31 dekabr
1991 il tarixli Qanununun bozi maddolorino olavo vo doyiikliklrin edilmosi
haqqmda Azorbaycan Respublikasi Qa
nunu ilo 1 iyun 1992 il tarixdon sosial siorta iizro ayrmalarn omoyin donii
fondunun 40%-ini tokil etdiyi miioyyon
olundu. Qeyd olunan mobloin 85%-inin
Respublika Pensiya Fonduna, 15%-inin
iso Sosial Sorta Fonduna daxil olmasi
nozordo tutuldu.
Sosial sorta vo pensiya tominatmin
nin tkmillodirilmosi moqsodilo Azor
baycan Respublikasi Prezidentinin 30
sentyabr 1992 il tarixli Azorbaycan
Respublikasi Dovlot Sosial Miidafio

Azorbaycan Respublikasi Qanunu qobul

olundu.
Sosial sorta haqqinda Azorbay
can Respublikasi Qanununda (18.02.
1997) sosial sorta sahosindo nizamlanmal mnasibtlr, sosial sortann hii
quqi, iqtisadi vo tokilati osaslari miioy
yon olunmudur. Dovlot sosial sorta
sistemindo maliyyo miinasibotlorinin nizamlanmasi, idaro, miiossiso vo tokilatlarin mocburi dvlot sosial sortas iizro
ovvolki illordo yaranm borclarnn silinmosi Mocburi dovlot sosial sorta
haqlan iizro vaxt kemi borclarin nizamlanmasi haqqmda Azorbaycan
Respublikasi Qanununa (1997) osason
tonzimbndi.
Mvcud sosial miidafio sisteminin ba
zar iqtisadiyyat mhitino uyunladrlavaq VeyftyyoXo

ciimlodon beynolxalq normalara vo iniciaf etmi lkolorin tocrbosino osaslanmaqla pensiya sistemindo islahatlar aparlmas lkodoki sosial siyasotin strateji

don ohaliyo donilorin DM-o nisboti

diinyada qobul olunmu orta hoddo,
yoni toxminon 5%-o borabor olmudur.
Azorbaycan Respublikasi Preziden
tinin Soroncami ilo tosdiq edilmi
(17.07.2001) Azorbaycan Respublika
smda Pensiya islahati Konsepsiyasi
2001-05 illori ohato etmoklo, sosial
miidafio sisteminin keyfiyyotco yenidon
qurulmasi, islahatn mahiyyotini tokil
edon sorta-pensiya vo sosial yardim
sistembrinin bir-birindon aynlmasi, bu
sistemlorin maliyyoldirilmosi n
vosait axinlarmin forqlondirilmosi tod
birlori ni morhololorlo hoyata keirmo i
nozordo tuturdu. Bu moqsodlo bir <
hiiquqi sonodlor hazrlanm, Dvl t
sosial sigorta sistemindo fordi u<
haqqmda Azorbaycan Respublika
Qanvmu qbu\ ed\\m\, pensiyata*
pensiyalara olavo olunan miiavinotlor
miioyyon olunmasi Uzro vahid dvl
pensiya sisteminin yaradilmasi istiq
motindo miihiim todbirlor hoya

Fondunun yaradilmasi haqqinda. For-

istiqamtlrindn biri kimi myynldi-

keirilmidir. "Azorbaycan Respub!

mani ilo Azorbaycan Respublikasi Pen

siya Fondu vo Azorbaycan Respublikasi Sosial Sigorta Fondu bazasinda
Azorbaycan Respublikasi Dovlot Sosial
Miidafio Fondu (D SM F) yaradildi.
Miistoqil maliyyo-bank sistemino malik
olan DSMF-yo Azorbaycan Respublikasi orazisindo dvlot pensiya tominatinin, mavinot vo doni xorclorinin
maliyyolodirilmsi balca vozifo kimi
hovalo olundu.
Miistoqil Azorbaycanda pensiya saho
sindo qobul edilon ilk qanunlardan biri
Horbi qulluqularn pensiya tominati
haqqmda Qanun (01.01.1992) idi. Son
ra, ohalinin pensiya tominati sisteminin
hiiquqi osaslanm nozordo tutan osas nor
mativ-hiiquqi akt - Votondalarn pensi
ya tominati haqqinda Qanun qobul edil
di (23.09.1992) vo qiivvoyo mindi (01.01.
1993). Qanun ohaliyo iki nv (omok vo so
sial) pensiyanin doniini nozordo tulurdu. nok pensiyalan 62 yana atm vo
azi 25 il i staji olan kiiloro vo 57 yana
atm vo azi 20 il i staji olan qadinlara,
sosial pensiyalar iso, qanunun miivafiq
mddoalarnda nozordo tutulan tolobloro
uyun olaraq, mohdud omokqabiliyyotli
vo ilomoyon votondalara toyin edilirdi.
1997 ildo xiisusi pensiya mosololorini
miioyynldirn digor qanunvericilik
akti-sabiq deputatlann pensiya tominati
iizro konkret mddalar oks etdiron
Azorbaycan Respublikasi Milli Moclisinin deputatlarmin statusu haqqmda

rildi. Bu dvrdo pensiya sisteminin yeni

oraito uygun qurulmasina zoruri doyiiklikloro etibarli iqtisadi baza yaradldqdan
vo demoqrafik baxmdan olverili vaxt
seildikdon sonra balamaq, buna qodor
iso ovvolki homroylik vo dovlot tominati
sistemlorino osaslanmaq, ox otinliklo
baa golso belo, osas taktiki addimlar kimi
seilmidi. Azorbaycan xalqimn iimummilli lideri Heydor liyevin ox byk
mdrikliklo moyyonlodirdiyi homin istiqamotlor orivosindo, ton dvr orzindo
ohalinin hoyat soviyyosinin yksoldilmosi,
habelo votondalarn pensiya tominatmin
yaxladrlmas iin ciddi addimlar atilm, hom ohaliyo pensiya vo mavintlrin donilmosi, hom do digor sosial donilor iizro xorclorin hor il artimi mahido
olunmu, bu sahodo kkl doyiikliklor
ba vermidi.
Aztominatl ohalinin sosial miidafiosinin gclndirilmosi moqsodilo son il
lor orzindo Azorbaycan Respublikasi
Prezidentinin 10-dan ox forman vo soroncaminin, Nazirlor Kabinetinin bir
neo qorarmin totbiqi noticosindo vo
omokhaqqilarin artimi hesabma pensi
ya vo miiavinotlorin ortaayliq moblogi
(ailo zvlori ilo) 1995 2005 illor orzindo
8,1 dofo artaraq 28,5 manata atm,
ortaayliq omokhaqqmin artim sroti 9,9
dofo olmudur. Pensiya vo miiavinotlo
rin ortaayliq mobloinin ortaayliq
omokhaqqina olan nisboti 2005 ildo
23,1% tokil etmidir. D SM F torofin

kasinda dovlot pensiya sisteminin to!

millodirilmsi todbirlori haqqmda
(04.08.2003) vo Pensiyalarn artinlma
haqqmda (04.08.2003) Prezident F
manlan ilo lkodo pensiya islahatlanni
siirotlondirilmosi vo pensiya mobloglorini
artinlmasi iizro miihiim ilor grlmdii
mok vo halinin Sosial Mdafiosi
Nazirliyinin yerli orqanlarinin pensiyala
vo pensiyalara olavo olunan mavino
lorin toyin edilmosi, maliyylodirilmof
vo doniin nozarot iizro funksiyalai
onlarm hoyata keirilmsini tomin edr
miivafiq maddi-texniki baza vo t;
vahidlori ilo birlikdo DSMF-yo veri
mosi baa atdrlm, uaq mavino'.
lorinin maliyyolodirilmosinin mok v
halinin Sosial Mdafiosi Nazirlix
vasitosilo hoyata keirilmosino bala
mdr (01.10.2003).
Sorta-pensiya sistemindo hoyy;
keirilon on uurlu islahat todbirlori
don biri pensiya-mavinotlorin donii
do kart sisteminin totbiqidir. Bun
noticosindo, pensiya-mavinotlorin oha
liyo atdrlmasmda uzun ilbrdon bori
mvcud olan neqativ hallar aradan qaldrln, Baki, Sumqayt hrlrind vo
respublikanm digor ohor vo rayon morkozlorindo 500 min nofordon ox pensiya (vo ya lko iizro pensiyalarn
40%-i) bu sistemlo ohato olunmudur ki,
onlara 340 bankomat, 171 post terminal
vasitosilo plastik kartlarla xidmot gstorilir (2005).

2006
ilo qodor Azorbaycanda pensiya aztominatli ohalinin sosial miidafiosinin
yeni sistemino keilmidir. nvanl
tominati sistemi sovet dvrndon qalm
homroylik prinsipino osaslamrdi. Rusiya
dovlot sosial yardm haqqmda , So
Federasiyasi, Ukrayna vo bir sira digor
sial miiavinotlor haqqmda vo mok
M D B dvlotlorindo bundan imtina
pensiyalan haqqmda Azorbaycan Resedlmi vo pilloli pensiya sistemino
publikasi Qanunlannin qiivvoyo min
keilmidir. Azorbaycanda da homin sis- mosi bu yeni sistemin qanunvericilik bazasim formaladrmdr.
temo keilmosi Pensiya islahati Konsepsiyasimn osas miiddoasim tokil edirdi.
Sosial miiavinotlor haqqmda Qa
Moqsod golocokdo pensiya tominati n
nun miivafiq mavint nvlori iizro aynetibarli maliyyo monboyi yaranmasina,
ayn ohali qruplarmm tominatmi nozor
digor torofdon iso sigortaolunanlann
do tutur. Bu qanunla ohato olunan ohali
p isiya tominatmin odalotli hollino nail
qruplari ovvolki pensiya qanunvericiliyino osason pensiya almaq hiiququ olan,
olmaq idi.
Pensiya sistemindo tolob olunan
lakin tolob olunan sosial sigorta miinasi klii doyiikliyin reallamas, Pensiya
botlorindo itirak etmomi oxslordir.
halinin sosial miidafiosinin yeni siste
ahat Konsepsiyasnda oks olunduu
mindo homin oxslorin tominati sosial
ni, sorta mnasibotlrin osaslanan
I" isiya sisteminin qurulmasmi ifado
miiavinotlorin donilmosi oklindo ho
yata keirilir.
v . Bu dyiikliyin balca elementi
pensiyalan
haqqinda
ii
uota osaslanan avtomatladrl- mok
Qanun iso pensiyalarm ayn-ayn oxsi
sosial sigorta vo pensiya sisteminin
> adlmasdr.
lorin fordi hesablanna toplanan sosial
sigorta haqlarma osason hesablanmasmi
jlkodo aparilan islahatlarm uurla
< im etdirilmosi noticosindo 2006 ildon nozordo tutur. Bu, doilon mocburi

dovlot sosial sigorta haqlan ilo pensiya

nobloi arasmda birbaa qarlql
olaqoni tomin edir.
lkodo sorta-pensiya vo dvlot
sosial yardim sistembrinin bir-birindon
aynlmasi noticosindo pensiya sistemi sirf
sigorta miinasibotlori osasmda foaliyyot
gstorocokdir. Dvlot torofindon donilon mavinot vo digor yardimlarm hoya
ta keirilmosi iso dvlot sosial yardim
sistemi ilo tonzimlonocokdir. nvanl
dvlot sosial yardimi haqqmda Azor
baycan Respublikasi Qanununa uyun
olaraq, yeni dvlot sosial yardim siste
minin qurulmasi hor hansi mavint
nvlori iizro ayn-ayn ohali qruplarmm
tominatmi deyil, ailolorin golirlori vo
yaay minimumu arasindaki forqo
gro sosial yardima ehtiyach ohalinin
sosial miidafiosini nozordo tutur. Bu
sistemin totbiqi vosaitlorin sosial yardim
oklindo z nvanna atdrlmasna vo
ayn-ayn imtiyazli qruplann deyil,
ohalinin biitiin yoxsul toboqosinin sosial
mdafiosin imkan verocokdir.

PUL-KREDT SSTEM
moqsodi pul dvriyyosini asanladrmaq, ticaroto, sonaye miiossisolorino vo
fermer tosorriifatlarma dostok vermok,
1860 ildo Rusiya imperiyasnn Dvhabelo pul sistemini mhkomltmk idi.
1 Banki tosis edildi vo bir il sonra onun
Pul nianlarmm emissiyasi solahiyyoti
I 1l blmsi ald. Blmonin osas moqDvlot Bankina moxsus idi. Azorbaycan
i omtoo dvriyyosini genilondirmok
Xalq Ciimhuriyyoti dvrndo Azor
baycanda comi 2 mlrd. 345 mln. rubl
\ :redit: sisteminin inkialn srotlonc nokdon ibarot idi.
mobloindo pul nianlar emissiya edilmidi. Milli valyutamn dnorliliyini to
\zorbaycanda ilk Dovlot Banki
irbaycan Xalq Ciimhuriyyoti dv- min etmok moqsodilo hkumot Baki bonu ilo digor valyutalarm mbadilo
r ido 1919 il martm 7-sindo Azormozonnosini moyyonldirdi. lkodo
I can hkumotinin qorar ilo tokil
mvcud olan kredit tokilatlarmn foa(. idi. Homin il sentyabrm 16-sinda
liyyotino Banklar banki olan Azor
irbaycan parlamenti Maliyyo Nazirbaycan Dovlot Banki nozarot edirdi.
1 iiin kredit bosi torofindon hazirAzorbaycanin pul-kredit sistemi xeyli
1 m Azorbaycan Dvlot Bankmin
zamnamosinin tosdiqi barodo qorar
inkiaf etmidi. Bolevik Rusiyasnn
Azorbaycani istila etmosi (28.04.1920)
q bul etdi. 1919 ilin 30 sentyabrmda
Azorbaycan Dvlot Banknn al ol
noticosindo lkonin mvcud pul-kredit
sistemi mohv edildi. Maliyyo Komissardu vo homin giindon foaliyyoto balad.
1919 il noyabnn 9-unda Goncodo,
ligimn omri ib (31.05.1920) Azorbaycan
sonralar iso bir neo regionda Dvlot
Dvlot Banki Azorbaycan Xalq Banki
Bankmin blmolori tosis edildi.
adlandrld, inqilab Komitosinin qoran
Azorbaycan Dovlot Bankmin osas
ilo (09.06.1920) biitiin banklar vo digor
kredit tokilatlar millildirilrok Xalq
Bankinin torkibino qatildi. Bank ii dv*
Mqal Azarbaycan Respublikasi Milli Bankinin
lotin
mstosna inhisarna kedi. 1923 il
rohborliyi torofindon taqdim edilmidir.

Azarbaycan Respublikasinin
Milli Banki*

do SSR Dovlot Banki yaradilanda

onun Baki blmosi tosis edildi vo Azorbaycandaki bank sistemi do morkozdon
idaro olunmaa balad. SSR Dvlot
Bankmin Azorbaycan Kontoru 1991
ilin sonlarma kimi foaliyyot gstordi.
Azorbaycan Respublikasinin iqti
sadi miistoqilliyinin osaslari haqqmda"
(25.05.1991) Konstitusiya Qanununun
Bank sistemi vo pul todaviil adlanan
14-cii maddosi biitvlkdo bu mosololori
ohato etdi. Homin maddo Azorbaycanda
miistoqil bank sisteminin vo milli pul vahidi todaviiliiniin hiiquqi osaslanm tos
bit etmoklo yana, Milli Bankin statusu
vo solahiyyotlorini noyyonlodirdi.
Milli Bank kredit, pul todaviilii, hesablamalar vo valyuta miinasibotlori saho
sindo dvlot siyasotini yeridon, btvlkdo bank sisteminin foaliyyotini tonzimloyon vo chtiyat bank funksiyalarmi
icra edon ali emissiya idarosi elan edildi.
Respublikanm iqtisadi vo ictimaisiyasi hoyatim sabitlodirmok sahosindo
olavo todbirlor haqqinda (08.10.1991)
Qanuna osason, biidco-maliyyo sisteminin tonzimi, habeb morkozi dovlot ida
roetmo orqanlarinin yaradilmasi vo log-

vi moslobrinin Azorbaycan Respubli

kasi Prezidentinin frmanlar ilo my olunmasi nozordo tutuldu. Bellikl,
Azorbaycan xalq dvbt miistoqilliyini
borpa etdikdon (18.10.1991) sonra miis
toqil bank sisteminin. cmbdn Milli
Bankin yenidon qurulmasi n hiiquqi
baza yaradildi. Azorbaycan Respubli
kasi Milli Bankinin yaradilmasi haqqin
da" Azorbaycan Respublikasi Preziden
tinin Formam ib (11.02.1992) Dvlot
Bankmn, kemi SSR Sonaye-Tikinti
Bankinin, SSR Aqrar-Sonaye Bankinin
respublika banklari bazasinda Azor
baycan Respublikasinin M illi Banki
yaradildi vo Azorbaycan Respublikasinin M illi Banki haqqinda Qanun
(07.08.1992) qobul olundu. 1992 il
dekabrm 1-indo Azorbaycan Respubli
kasinin Milli Moclisi Azorbaycan Res
publikasinin Milli Bankinin Nizamnamosinin tosdiq edilmosi haqqinda qorar
qobul etdi. Milli Bank todavlo pul nianlar buraxlmasna miistosna hiiququ
olan vo dvlotin ehtiyat sistemi rolunu
yerino yetiron morkozi dvlot banki kimi
miioyyon edildi vo lkonin bank sistemi
iizorindo tonzimloyici vo nozarotedici solahiyyotlor ona hovalo edildi. Pul nianlarnn todavlo buraxilmasi vo todavldon xarlmas hququnun yalmz
M illi Banka monsub olmasi Azorbaycan
Respublikasi Konstitusiyasimn 19-cu
maddosinin 2-ci bondindo tosbit olundu.
Konstitusiyada M illi Bankin dvlotin
miistosna mlkiyyotindo olmasi miioy
yon edildi. Azorbaycan Respublikasi
Konstitusiyasimn qobulundan (12.11.
1995) sonra, biitiin saholordo olduu ki
mi, bank qanunverieiliyi sahosindo do
yeni quruculuq ilorino baland. Azor
baycan Respublikasinin M illi Banki
haqqinda (10.06.1996), Azorbaycan
Respublikasinda banklar vo bank foa
liyyoti haqqinda (14.06.1996) qanunlar
yeni redaksiyada qobul edildi. Azorbay
can Respublikasi Prezidentinin Formam
ib (26.12.2002) bank sistemi vo onun
normativ-hiiquqi bazasmin inkiaf etdi
rilmosi vo bank sistemindo aparilan ardicil islahatlann daha da drinldirilmosi moqsodilo bank qanunlarmin yenidon
ilnmsi nozordo tutuldu. Azorbaycan
Respublikasinin M illi Banki haqqinda
vo Banklar haqqinda qanunlar yeni re
daksiyada qobul edildi (2004).
Azorbaycan Respublikasinin Milli
Banki haqqinda Qanun (10.12.2004)
M illi Bankin hiiquqi statusunu, onun
inoqsod vo funksiyalanni, dvlot qurum

lari arasinda yerini vo rolunu daha doqiq moyynldirdi, M illi Bankin mosuliyyoti vo foaliyyotindo offafln artirlmas iin miivafiq mexanizmlor no
zordo tutulduunu toyin etdi. Qanun on
qabaqcil beynolxalq tocrby uyun
hazrlanm vo M illi Bankin biitiin funksional saholori iizro foaliyyotinin daha
somoroli hoyata keirilmsi n imkan
yaratmdr. Pul vo valyuta siyasotinin
myynldirilmsi vo hoyata keirilmosi, lkonin doni sisteminin tonzimlonmosi vo inkiaf, bank nozarotinin
hoyata keirilmosi, dvlotin beynolxalq
qzl-valyuta ehtiyatlarmin saxlanmasi
vo idaro edilmosi bu qanunda Milli Bankin miihiim funksiyalan kimi z oksini
tapmdr.

Azorbaycan Respublikasi
Milli Bankinin inzibati binasi.

Yeni bank qanunlan ib tosbit olunmu bank nozarotinin prinsiplori, forma

vo metodlan M illi Bankin bu funksiyasimn beynolxalq standartlara, cmldon bank nozaroti iizro Bazel prinsiplorino uyun hoyata keirilmsin vo lkonin bank sisteminin etibarllnn artirlmasna, omanotilorin vo kreditorlarin monafelorinin daha somoroli qorunmasma zomin yaratmdr. Azorbaycanin bank qanunverieiliyi tarixindo inzibatlarn monovi keyfiyytbri ilo bal
toloblor ilk dofo no okilmi, onlarm
moqbul vo lazimi keyfiyyotloro malik
oxs vo votonda qsursuzluu gstoricilorino malik olmalan bank sistemi
n daha layiqli namizodlorin seilmosini ortlondirmidir.

Mi l l i B anki n h ii q u q i s t a t u s u .
M illi Bank dvlot orqam Azorbaycan
Respublikasinin Morkozi Bankidir. O.
Konstitusiya vo qanunlarla miioyyon
edilmi funksiya vo solahiyyotlorini
hoyata keirorkon mstoqildir, onun
foaliyyotino qanunazidd tosir vo mdaxilo edib bilmoz. Azorbaycan Respubli
kasi Konstitusiyasimn 19-cu maddosi
nin ( Pul vahidi ) 2-ci bondindo pul nianlarnn todavl buraxilmasi vo todavldon xarlmas hiiququnun yalmz
M illi Banka moxsusluu vo onun
ziiniin dvlotin miistosna mlkiyyoti;
doolduu tosbit olunur. Konstitusiya} i
gro, M illi Bank dvlot hakimiyyoti?
nin (qanunvericilik, icra, mohkomo) 1
birino aid deyil. Bununla beb. M
Bank haqqinda miiddoamn Konsti
siyann Dvlotin osaslan adlanan 2
foslindo verilmosi onun xiisusi statu
dvlot strukturu olduuna dolalot edi
Azorbaycan Respublikasinin M
Banki haqqinda Qanunun yeni red;
siyasinda M illi Bankin digor dvlot
qanlan ilo qarlql mnasibtlori, dir
lotin banki vo maliyyo agenti rolund
hiiquq vo vozifolori miioyyon edilmi
dvlotin iqtisadi siyasotinin balca isi
qamotlorinin, ciimlodon bdco-verg
qiymot-tarif, daxili vo xarici borcun hoi
mi vo idaro edilmosi mosololorini
mzakirosindo onun itirak nozordo a
tulmudur. Bu hiiquqi norma dvbti
iqtisadi siyasotini hoyata keiron orqa
lar arasinda foaliyyotin olaqolondirilin.
sino vo mvcud imkanlardan daha s
moroli istifado olunmasina xidmot edi
Qanunda Milli Bankm foaliyyoti hai
qinda miivafiq dvlot orqanma hesab;
tin toqdim edilmosi, hominin hoyai
keiribn siyasot vo foaliyyotinin notic.
lori haqqinda ictimaiyyoto molumatlar
aqlanmas toloblori onun foaliyyotini
offafln tomin edir. M illi Bankin to
kilati strukturunun, idaroetmo orqanla
n arasinda solahiyyot blgsnn, daxi
nozarotin forma vo osas prinsipbrinir
bilavasito qanunda tosbit edilmosi, Ban
kin idaroedilmosindo maraqlar mnaqi
osini aradan qaldiran mosololorin qa
nunla tonzimlonmosi Milli Bankm foa
liyyotinin tam offaf olmasina orait
yaradir. Milli Bank z foaliyyoti barodo
yalmz Azorbaycan Respublikasinin
Prezidentino hesabat verir.
Milli Bank miistoqil balansa, nizamnaino kapitalina vo digor omlaka malikdir. Qanunda istisna olunan hallardan
baqa, onun razl olmadan kapitali-

nin vo digor omlakinin zgoninkildirilmosino yol verilmir. M illi Bankin

nizamnamo kapitah 10 mln. manatdir.
Vlilli Bank mflis elan oluna bilmoz.
M illi Bankin idaroetmo funksiyalann daro Heyoti vo idaro Heyotinin sodri
hoyata keirir. Konstitusiyaya osason,
Vlilli Bankm idaro Heyotinin zvlrini
\zorbaycan Respublikasi Prezidentinin
toqdimati ilo Azorbaycan Respublikasimn M illi Moclisi tosdiq edir. Milli Ban
kin idaro Heyotinin zvlori srasndan
daro Heyotinin sodrini vo Milli Bankin
uditorl rn Azorbaycan Respublikasinn Prezident] toyin edir.
Mi lli Bankin funksiyalan.
illi Bankin Azorbaycan Respublikanin M illi Banki haqqinda Qanunun
-ci maddosindo tosbit olunmu funklyalan: 1) dvlotin pul vo valyuta
yasotinin moyyonlodirilmosi vo hotta keirilmosi; 2) nad pul dvriyyosilokili. pul nianlarmn todavlo butxlmas vo todavi'ildon xarlmasnn
syata keirilmosi; 3) manatin xarici
ilyutalara nisbotdo rosmi mozonnosii mtmadi miioyyon edilmosi vo elan
iilmosi; 4) qanunvericiliyo uyun olaaq, valyuta tonzimi vo nozarotinin hoata keirilmosi; 5) soroncaminda olan
'eynolxalq qizil-valyuta ehtiyatlarmin
axlanmasi vo idaro edilmosi; 6) qanunericiliyo uyun olaraq, hesabat-todiyo
alansimn tortibi vo lkonin proqnoz-toiyo balansimn hazrlanmasnda itirak
Iilmosi; 7) Banklar haqqinda Azorlycan Respublikasi Qanununa, bu Qauna miivafiq qobul edilmi normativ
tiara uyun olaraq, bank foaliyyotin lisenziyaladrlmas vo tonzimlon)si, qanunla miioyyon edilmi qaydada
ink foaliyyotino nozarotin hoyata keiImosi; 8) dni sistemlorinin foayyotinin tokili, olaqolondirilmosi,
nzimlonmosi vo onlarm iizorindo norotin qanuna uyun olaraq hoyata kci ilmosi; 9) Azorbaycan Respublikasi! n Milli Banki haqqinda Azorbaycan
! ispublikasi Qanununda vo digor qai nlarda nozordo tutulmu baqa funksiyalarm hoyata keirilmosi.
P u l vo mozonno si yasot i .
Milli Bankin balca funksiyalarmdan
biri dovlotin pul vo mozonno siyasotini
miioyyon etmok vo hoyata keirmkdir.
iqtisadi artim, qiymot stabilliyi, moulluq, todiyo balansimn tarazl kimi
moqsodlor bir-biri ilo qarlql surotdo
six olaqododir vo onlarm birindo ba ve
ron doyiiklik digorino giiclii tosir gsto-

tinda makroiqtisadi sabitliyin tomin

rir. Morkozi banklar z imkanlan daxi
edilmosinin osas istiqamotlori ilonib
lindo qiymot sabitliyini tomin etmoklo
hazrland vo halinin sosial miidafioiqtisadi artim n olverili rait ya
radir.
sinin gclondirilmsi vo iqtisadiyyatin
1994
2005 illordo Azorbaycandamaliyyo voziyyotinin sabitlodirilmosi
todbirlori haqqinda xiisusi Formanla
aparilan pul vo mozonno siyasoti 4 mor(15.06.1994) qiivvoyo mindi. lkin antiholo (1-ci: 1994-96; 2-ci; 1997-98; 3-cii:
inflyasiya todbiri dvlot bdcosi kosiri1999-2002 vo 4-c: 2003 ildon etibaron)
nin M illi Bankin kreditlori hesabina
kemidir.
maliyyldirilmsinin dayandinlmasi
B ir in c i m or holo makroiqtisadi
oldu. Todiyo balansimn cari omoliyyatsabitliyin tomin olunmasi toloblorindon
lar hesab kosirinin fasilosiz maliyyoloiroli golon sort pul siyasoti yeridilmosi ib
dirilmosi vo milli valyutanm sabitliyinin
sociyyovi olmudu. lkodo makroiqtisa
tomin olunmasi moqsodilo lkoni ros
di sabitliyin tomin olunmasi zoruroti
mi valyuta ehtiyatlarmin hocmi lazimi
1992-94 illordo yaranm voziyyotin
soviyyoyo atdrld. Bu todbirlor dayaobyektiv realhqlan ib olaqodar idi.
niqli makroiqtisadi sabitliyin borqorar
Azorbaycanda ortaillik inflyasiyaolmasim ortlondirdi vo sabit iqtisadi
nin tempi 1600-1800% tokil edirdi,
artmn balanmas n ilkin orait
milli valyuta iso A B dollarma nisbo
formaladrd. Sort pul siyasotini hoyata
ton dofolorlo doyordon dmd.
keirmoklo, Milli Bank pul vo valyuta
Dvlot bdcosinin kosiri DM-in
bazarlarmda gorginliyin tam aradan
13-14%-ino atmd. Bu kosir ancaq
qaldrlmasna, hiperinflyasiyanm danad pulun yap olunmasi hesabina
yandinlmasina vo makroiqtisadi sabit
rtlrd. Noticodo byk hocmdo pul
liyin borqorar olmasina nail oldu.
emissiyas ba verirdi. Kommersiya
banklari M illi Bankdan mohdudiyyoti ki n c i m or h 1 (1997-98) sortlomonin dayanmas vo xoff yumalma
siz olaraq kredit resurslarmi colb etmok
imkanina malik idi vo bu amil valyuta
ib xarakterizo olunurdu. Bu proses iqtisadiyyatda institusional quruculuun
yeni morholosino adekvat olan pul vo
Azrbaycanda pul siyastinin aamozonno siyasotinin yeridilmosi ib so
dak altlri daha ox istifad olunur:
ciyyovi idi.
- uot drcsi;
nc morholodo (1999-2002)
- aq bazar mliyyatlar;
Milli Bank pula tolobatin genibnmsi
- mcburi ehtiyat normalar.
ib mayit olunan iqtisadi artim tempbrini vo iqtisadiyyatda struktur islahatlarimn dorinbmsini nozoro alaraq, pul
vo pul bazarlarnda maliyyo mhtokirvo mozonno siyasotini osasl okildo
liyi miqyasnm genilonmosino gotiib
xarrd. Pul ktlosinin real iqtisadi si- yumaltmaa bald. Morkzldirilmi kreditbro gro faiz dorocosi vo moc
tuasiyaya vo tlobata uyun olmayan
buri ehtiyat normalar azaldld, mana
lzumsuz inflyasion artm son noticodo
tin mozonnosinin tonzimlonon zon mo
lkonin maliyyo sistemini iflic voziyyo
zonno rejimindo doyimosi siyasoti ho
tino salr vo iqtisadi subyektlorin foa
liyyotindo qeyri-moyyonlik amilini
yata keirild. Bu todbirlor deflyasiya
meyillorinin qarsm almaq vo iqtisa
gclondirirdi.
lkonin maliyyo sisteminin komiy- diyyatin pulla tominati soviyyosini daha
yot parametrlori pislomidi vo bununla
da yaxladrmaqla yana, valyuta ehtiyatlarnn artmasna, ixracatn stimulyana, onun strukturu bosit, inkiaf so
lamasna, makroiqtisadi sabitliyin da
viyyosi iso ox aa idi. Bazar iqtisadiyyatinin tolobino cavab veron sivil pul
ha da dorinlmsin olverili orait yabazan tamamilo mvcd deyildi. nflyaratd. 1998 ildo ba vermi iimumdnya
siya oraitindo banklarm pul bazarindamaliyyo bhran vo eftin dnya qiymotlrinin aa dmosinin Azorbaycan
ki foaliyyoti yalmz faiz dorocosi vo mo
zonno ilo bal maliyyo mhtokirliyi ilo
iqtisadiyyatina tosii ox minimal oklu.
mohdudlard. 1994 ilin 2-ci yansindan
Milli valyutanm vo bank sisteminin sabalayaraq hkumt vo Milli Bank toro
bitliyi btvliikdo qorunub saxlandi, iq
findon makroiqtisadi voziyyotin sabittisadi artim 1998 vo sonraki ilbrdo da
lodirilmosi istiqamotindo radikal ad- vam etdi.
dmlar atildi. Omummilli lider Heydor
D r d n c morholo ikiroqomli
iqtisadi artim tempi, adambana don
liyevin rohborliyi ilo lko iqtisadiyya-

DM-in vo ohalinin golirlorinin srotlo

artmasi, iqtisadi falln regionlara ynlmsi, xsusib neft golirlorinin artmasnn b vozifolorin reallamasnda mhm amil evrilmosindn yaranan yeni
makroiqtisadi situasiya ib sociyyvidir.
Yaxn illordo lkonin valyuta bazarna
byk moblodo xarici valyuta axnlarnn ba vercyi. pul bazar hocminin
xeyli byycyi, bank sisteminin ma
liyyo drinliyi nin yksok tempb artaca gzbnilir. Makroiqtisadi sabitliyin
qorunub saxlanmas, qeyri-neft sektorunun beynolxalq roqabt stnlklrinin
tmin olunmasi, bank sektorunun iqtisa
di artmda rolunun daha da artrlmas
pul siyasotinin sas vozifbrin evrilir.
P u l si yasoti al otl ori . lkodo
bazar mnasibotlrinin tookkl tapmas pul siyasoti alotlrinin tokmillodirilmosi ilo mayiot edilmidir.
U o t dorocosi monetarsiyasotdo
vo maliyyo resurslarnn bldiiriilmosindo makroiqtisadi sabitlik oldo olunana qodor ohomiyyotli rol oynamrd.
inflyasiyanin 1880% olduu bir oraitd uot dorocosinin 50-100% olmas
ucuz kredit bazannin mvcudluuna vo
kredito sni tolob formaladrldna
dolalot edirdi. Uot dorocosi 1994 ilin
iyulunda 100%-don 150%-, dekabrnda
200%-, 1995 ilin yanvarnda iso 250%-
qaldnld. 1995 ilin martndan M illi
Bank kommersiya banklarmn pl resurslarna olan toloblrini mrkozlomi
kreditlor hesabina bazar qiymotindon
aa olmayan qiymotlo domoy imkan
veron mexanizm yaratd. Kredit auksionunda tolob vo toklifdon asl olaraq
formalaan faiz dorocosi Milli Bankm
uot dorocosi kimi miioyyon edildi. Baklara zlorino colb etdiklori omanotloro vo
verdiklori kreditloro gro faiz dorocosini
miistoqil surotdo, uot dorocosindon asl
olmadan miioyyon etmoyo icazo verildi.
evik faiz siyasotinin osas moqsodi
kredit resurslarma olan sni tolobi
mhtokirliyi aradan qaldirmaq, bu yolla
pul kiitlosinin liizumsuz artim tempini
azaltmaq, inflyasiyanin soviyyosini
aa salmaq vo kreditlor iizro faiz doro
cosinin inflyasiyanin tempi ib miiqayiso
do real msbt soviyyosino nail olmaq
idi. Kredit auksionlar keirilmosino
balanmasndan etibaron kredit faizinin
miisbot saldosuna
onun inflyasiya
tempindon yiiksok olmasma nail olun
du. Bu, inflyasiyan ortlondiron ucuz
kredit emissiyasinm qarsm almaqla
kredit tkilatlarmn kapitahm inflya-

siya vergisindon xilas etdi. Inflyasiyanin

soviyyosi nozordo tutulmu soviyyoyo endirildikdon vo sabitlodirildikdon sonra
uot dorocosi todricon azaldld.
Uot dorocosi 1995 ildon balayaraq
35 dofodon ox azaldi vo 2005 ildo 7%
tokil etdi. M illi Bank somoroli pul
siyasoti yeritmok n lombard vo overnayt kimi yeni kreditlodirmo alotlori
totbiqini genilondirir. 2005 il orzindo 5
lombard vo 3 overnayt krediti verilmidir. Verilmi kreditlorin iimumi
hocmi miivafiq olaraq 2,1 mln. manat vo
3 mln. manat tokil etmidir.
Aq bazar omoliyyatlar l n l n aparilmasinm osas ortlrindn
biri dvlot qiymotli kazlar bazannin
miioyyon inkiaf soviyyosino atmasdr.
1996 ildo Nazirlor Kabineti torofindon
dvlot qsamddotli istiqrazlarmin
( DQ ) buraxlnn osas rtlorinin tos
diq edilmosi ilo Azorbaycanda likvid
dvlot qiymotli kazlar bazannin tomoli
qoyuldu. Miivafiq hiiquqi baza yaradildiqdan sonra DQ iizro ilk horraclar keirildi (20.09.1996). DQ-loro sormayobrin yiiksok etibarll vo qsamddotliliyi, bu qiymotli kazlarla apanlan
omoliyyatlann offaf, sado vo aydnl,
omoliyyatlarm operativliliyini tomin
edon zoruri bazar infrastrukturunun
mvcudluu DQ bazannin digor bazar
seqmentlorino nisboton daha ox inkiaf
etmsino sobob oldu. D Q bazannin
mvcudluu dvlot bdcosino miioyyon
golirbr gotirdi vo M illi Banka aq bazar
omoliyyatlan aparmaq imkani verdi.
M illi Bank bank sistemindo qisamiiddotli likvidliyi R EPO vo KS-REPO
omoliyyatlan vasitosilo tonzimlomok
n DQ-lordon istifado etdi. 2003 ilin
sonunda 12,24 mln. manat birbaa sat
vo 10,28 mln. manat mblindo R EPO
omoliyyat apanldi.
Miixtolif monbolor, ciimlodon neft
golirlorinin artmasi hesabina dovlot
bdcosi golirlorinin ohomiyyotli artimi
dovlot qiymotli kazlar emissiyasma
tolobat azaltd. Bimu nozoro alaraq,
Milli Bank iimumi hocmi 60 mln. ma
nat, nominal doyori 1 mln. manat mobloindo olan 300 min odod qsamddotli
notunu buraxaraq Qiymotli Kazlar
iizro Dvlot Komitosindo ( QK D K ) dov
lot qeydiyyatndan keirmi vo ilk auksion tokil etmidi (14.09.2004). 2005 il
orzindo qsamddtli notlarn yeiodirilmosi iizro 52 auksion keirilmi vo
309 mln. manat mobloindo sterilizasiya
omoliyyatlan aparlm, dvriyyodo ola

notlann hocmi 33 mln. manat tokil etmidir.

M b u r i e h t i y a t n o r m a l a ri pul siyasotinin moqsodlorino nail ol
maq, dvriyyodoki pul ktlosini zoruri
parametrlordo saxlamaq n M illi Bank
torofindon geni istifado edilir. Mocburi
ehtiyat normalan monetar siyasotin aloti
kimi 1992 ildon totbiq edilir. Kredit
ekspansiyasmi azaltmaq vo ya artirmaq.
bank sisteminin izafi likvidliyini tonzimlomok n mocburi ehtiyat normalannn doyidirilmosindon istifado olunur.
Mocburi ehtiyat normalan tokco manatin yox, hom do dvriyyodo olan xarici
valyuta kiitlosinin tonzimlonmosii .t
miihiim rol oynayir. 31.05.1993 iki i
mocburi ehtiyat normalan omano.u
nvlori iizro diferensialladrlr vo I
olunanadok omanotloro nisboton mr
dotli omanotlor daha aa mocb
ehtiyat normalarma colb olunur*
31.05.1993 ildon - 01.01.1995 ib :
mocburi ehtiyat normalan valyuta
iizro diferensialladrlrd. Homin ta
don istor manat, istorso do xarici va
talar iizro borabor mocburi ehtiyatk
totbiq olunmasma baland (codvol).
1999
ildo banklarm likvidliyini art*
maq moqsodilo hom manat hesabla:
hom do xarici valyuta hesablar z: >
mocburi ehtiyat normalan doyidirib i
vo noyabrin l-indon 12%-don 10%-oc;
dirildi. Qiymotli kazlar bazannin ini
afna orait yaratmaq iin Milli Bar
torofindon banklara mocburi ehtiyai
fondunda saxladiqlan vosaitbrin 1(
ilin maymdan 25%-ini, noyabnndan
50%-o qodorini qiymotli kazlarn al
mas n istifado edilmosino icazo ver
di. Bu qorar DQ bazannin genilnn
sindo ohomiyyotli rol oynadi.
01.01.2003 ildon iso mocburi ehti\
normalan yenidon diferensialladrl
Banklar torofindon uzunmddotli
ditlorin verilmosini stimulladrm,
n uzumddtli depozitlr iizro m:
buri ehtiyat normalan sfra endirik,
Bundan sonra uzunmddotli depozitL
rin artm tempi daha da srotlondi. P
kiitlosinin ohomiyyotli artmn nozor
alaraq, qiymotli kazlar bazarn inkiaf etdirmok, burada real bazar faiz dr
rocolorinin formalamasna orait yaratmaqdan trii Milli Bankm idaro Heyoti
nin qorari ib (27.02.2003) banklar toro
findon mocburi ehtiyatlar hesabina
DQ-lorin almmasma icazo verilmosi
praktikasina son qoyuldu (01.05.2003)
vo tokrar bazarda dvriyyoyo yararli

qiymotli kazlarn hocmi ohomiyyotli

dorocodo artdi.
Milli Bank hazirda, mtoroqqi bey
nolxalq tcrboyo uyun olaraq, mocbu
ri ehtiyatlarm k l a s s i k o r t a l ama
sistemi ilo h e s a bl a n ma s i praktikasini totbiq edir. Mocburi ehtiyatlarm
mobloi banklarm colb etdiklori depozitlr iizro mvcud doroco ilo vo hesabat dvnn sonunda toqdim olunan

-pul vo valyuta siyasotinin balca istiqamotlori barodo Milli Bankm nvboti

il n ictimaiyyoto toqdim etdiyi boyanatnda cari dvrdo pul siyasotinin yeri
no yetirilmosi tohlil olunur vo nvboti il
n pul siyasotinin moqsod vo vozifolo
ri aqlamr;
- Milli Bankm illik hesabati Azor
baycan. rus vo ingilis dillorindo dorc olu
nur, hominin onun strukturu vo infor

Cdval
Azorbaycanda mocbri ehtiyat normalaruun illor iizro dinamikasi (%-l)

Faliyyot mddti

01.10.92-30.04.93
Tolob olunanadok
1aydan 1ilodok
1ildn yuxar
01.05.93-30.05.93
Tolob olunanadok
1aydan 1ildok
1ildon 3 ilodok
3 ildon yuxan
>1.05.93-19.12.93
10. 12.93-30.04.94
01.05.94-30.06.94
)1.07.94-31.12.94
)1.01.95 31.03.95

01.04.95-28.02.97
01.03.97 01.11.99
)2.11.99 01.01.03

Hiiquqi oxslrdon
colb edilmi vosaitlor
manatla
SD V* ib

Fiziki oxslordon clb

edilmi vosaitlor
manatla
SD V ib

15,0
12,0

15,0
12,0

12,0

15,0
12,0

10,0

10,0

10,0

10,0

15,0
12,0
10,0
8,0
12,0
12,0
12,0
18,0
12,0

15,0
12,0

15,0

15,0
12,0
10,0

10,0
8,0
5,0
25,0
5,0

15,0

12,0
10,0
8,0
12,0
12,0
12,0
18,0
12,0
15,0

15,0
12,0

5,0
12,0
15,0
12,0

10,0

10,0

12,0
10,0

0,0

0,0
10,0

10,0

8,0
5,0
25,0
5,0
5,0
12,0
15,0
12,0
10

i1.01.03-don sonra
Uzunmiiddotli dcpozitlor iizro
Digor dcpozitlor zro

10,0

0,0

0,0
10,0

SD V sorbost dnorli valyuta.

masiya bazasi, dizaym ildon-ilo tokmilabat osasmda miioyyon olunur. Nv1 i hesabat dvrii orzindo banklar moc- lodirilir;
- Milli Bankm 2000 ilin aprelindon
1 ri ehtiyatlardan sorbost okildo istifanor olunan ayliq statistik informasiya
( edo bibr. Bu sistemin totbiqi banklablletenindo makroiqtisadi vo pul gstor. mtori toloblorino daha evik reakricilori, eloco do maliyyo bazarlarmin
i gstormolrino, hom do banklararafoaliyyotini xarakterizo edon gstoricilor
n1pul-kredit bazan vo qiymotli kazlar
z oksini tapir;
bazannin inkiafna tokan verir.
- Milli Bankm internet oboksindAzorbaycanda maliyyo bazar inkiaf
ki xiisusi saytinda hor rbn yekunu
e iikco vo onun strukturu mrokkoblodikco Milli Bankm monetar tonzimlomo iizro pul siyasotinin yerino yetirilmosi vo
abtlorinin eicli dogenilonir. Milli Bank
ziyyoti, inflyasiya icmali, pul icmali vo
moqsodlorino nail olmaq, pul siyasoti alot- real somoroli mozonno indekslorinin dinamikasina dair analitik materiallar
lorinin tosir gcn artirmaq tin pul si
yasotinin offaflmn artrlmas todbir- yerbdirilir;
lorini do diqqot morkozindo saxlayir:
- M illi Bankm rohborliyi z foaliy
Milli Bankda pul siyasotinin offaf- yoti barodo miixtolif formalarda,
ciimlodon motbuat konfranslan vasito
lnn tomin edilmosi ilo bilavasito
moul olan xiisusi struktur blmosi ya- silo ictimaiyyoto mntzom aqlamalar verir;
radlmdr;

- Milli Bank torofindon hazrlanm

pul siyasoti abtlorino dair normativ aktlarda offaflq prinsipi, zoruri informasiyalar yayilmasimn vacibliyi nozoro
alimr.
Morkozi bankm foaliyyotinin, xsusilo onun pul siyasotinin iqtisadiyyatda
miihiim nm damas bu siyasotin formalamas n giiclii institusional bazanin olmasmi tolob edir. Bunun n
morkozi bank makrosferada ba veron
proseslori diizgn qiymotlondirmoli vo
cari foaliyyotini yaranm situasiyaya
evik uyunladrmaqla optimal qorar
lar qobul etmolidir. Pul siyasoti sahosino
dair Milli Bankm qobul etdiyi qorarlarm
iqtisadi tsiklin real toloblorino cavab
vermosini, iqtisadi inkiafn sabit axarla
getmosini tomin etmok n morkozi
bankda mkomml todqiqat bazasi
yaradlmdr. Burada dorin makroiqti
sadi todqiqatlar apanlaraq, iqtisadi proseslorin komiyyot vo keyfiyyot baximm
dan qiymotlondirilmosi osasmda pul si
yasotinin taktiki vo strateji hodoflori
moyynldirilir.
M illi Bank kompleks makro- vo
mikroiqtisadi todqiqatlar osasmda elmipraktiki ohomiyyoti olan bir sira vacib
noticolor oldo etmidir:
- birinci istiqamot iizro makro- vo
mikroiqtisadi problemlor, eloco do bey
nolxalq iqtisadi olaqolor vo xarici tarazliq mosololorinin aradrlmas ilo bal
elmi layiholor geroklodirilmi, kom
pleks tohlillor aparlm, bu todqiqatlarda sado statistik tohlil metodlan ib
yana, mrokkob ekonometrik metodlann da totbiq edilmosi iqtisadi proseslor arasmda daha osasli asihliqlann
miioyyon olunmasma imkan vermidir;
- ikinci istiqamot iizro ekonometrik
iisullarm monimsonilmosi, diinya morko
zi banklarmin ekonometrika vo modellodirmo iizro tcrbosinin yronilmsi
ilo bal moqsodynl ilor grlorok,
ekonometrik tohlil vo modellodirmonin
zoruri informasiya bazasi yaradlm, lko iqtisadiyyatinda daha aktual problemlor iizro lokal makromodellorin qu
rulmasi sahosindo miioyyon tocriibo qazanlm, drd sektorun (real, todiyo
balansi, fiskal vo monetar) qarhqh
olaqosini oks etdiron maliyyo proqrami
tortib edilmidir. Qurulmu ekonomet
rik modellor M illi Bankda apanlan
aylq, rblk vo illik tohlillordo totbiq
olunur (2005);
- iiiinc istiqamot iizro grlon ilor
birinci vo ikinci istiqamotlordo oldo

olunmu noticolori nozoro almaqla, pul

siyasotinin elmi-metodoloji bazasnn
tkmillmosin, dnya tocrbosindo tot
biq olunan monetar tnzimlm altlrinin yronilmosin, onlarm Azorbaycan
oraitindo totbiqino dair praktiki tvsiyolorin hazrlanmasma ynlmidir.
Todqiqatlarn noticolori mhm elmi-tcrbi ohomiyyot dad n son
illor pul siyasotinin totbiqi praktikasinda qorarlarm qobul edilmosindo foal su
rotdo istifado olunmaqdadir.
Somoroli monetar idaroetmonin to
min olunmasi iin dolun i n f o r m a
si ya b a z a s mm y a r a d i l m a s istiqamotindo do mhm ilor griilmiis,
diinya iqtisadiyyati, ciimlodon M D B
mokanmda, lko iqtsadiyyatnda gedon
proseslor barodo statistka bazasi daha
da zonginldirilmi, lominin Avtomatladrlm Bank Statistika Hesabat
Sistemi (A BSH S) istifadoyo verilmidir.
P u l s i y as ot i ni n mak r oi qt i sadi y e k u n l a r . ton illor orzindo
Milli Bankin pul siyasoti strateji vozifo
lorin hollindo lkodo makroiqtisadi sa
bitliyin tomin olunmasi vo qorunmasin
da, iqtisadi resessiyanin noticolorinin
aradan qaldirilmasmda, iqtisadi artimidostoklonmosi vo ohalinin real golirlori
nin artrlmasnda mhm rol oynamdir. Pul siyasoti M illi Bankin solahiyyot
lori orivosindo inflyasiyanm moqbu
soviyyodo saxlanmasina, iqtisadiyyati!;
remonetizasiyasinm srotlonmosino v
qeyri-neft sektorunun olverili beynol
xalq roqabot qabiliyyotinin saxlanmas
a ynolmoklo makroiqtisadi tsiklin da
ha srotli artim fazasma daxil olmasm
da holledici amil olmudur. Somoroli p<
siyasoti yeridilmosi, somoroli moneta
idaroetmonin yaradilmasi M illi Banki
qarsnda duran makroiqtisadi vozifok
rin realladrlmasn tomin etmid
1996-2004 illordo ortaillik toplam infly;
siya aa (30%) olmudu (ortaillik
2,5-3%o). Pula real tolobatin intensiv si
rotdo genilonmosi oraitindo 1995- 200
illordo manatla pul toklifi (iqtisadiyyati
remonetizasiyasi) 3,6 dofo artmd.
Pul emissiyasimn artmasnda dvlot
bdcosi orivosindo neft golirlorindon
istifadonin genilonmosi, iqtisadiyyata
xarici investisiya qoyuluunun yiiksok
templo artmasi, neft ixracinm osason
qiyrnot amili hesabma oxalmas amillori valyuta bazarinda izafi xarici
valyuta toklifini xeyli artrmd. Belo
bir oraitdo M illi Bank manatin inozonnosinin sabitliyini saxlamaq vo iqtisa-

diyyati holland sindromu tohlkosindon qorumaq moqsodilo yaranm izafi

xarici valyuta ktlosini bazardan xarmalolmudu.

midi. Manatin iimumi xarici ticarot dovriyyosi iizro real effektiv mozonno indeksi 2005 ilin dekabnnda 1995 ilin dekabr ayina nisboton 5,6% (qeyri-neft

valyuta ehtiyatlan 60 dofo artaraq 1

mlrd. A B dollarma yaxnlamdr.
Neft
sektoru
istisna
olmaqla,
1996-2004 illordo M illi Bankin soronc-

'V

S ^ S S S 1' f " " <

,A N A T

' Y " '

1995 2005 illordo manatin A B dollarna qar mozonnosi iizon-tonzimlonon rejimdo formalam, onun so
viyyosi (dvrn sonuna) comi 10% doyi-

sektoru iizro 6,6%) ueuzlam, beloliklo,

milli ixracat xarici bazarlarda yiiksok
qiymot stnlyno malik olmudur.
1995-2005 illordo M illi Bankin

aminda olan rosmi valyuta ehtiyatlan,

mal vo xidmotlorin ayliq idxali nozoro
almmaqla, beynolxalq normalara uyun hocmdo idi.

nosinin dnrli xarici valyutalara nisM i l l i v a l y u t a . Azorbaycan Res

publikasi Prezidentinin Azorbaycan
botindo sabitliliyinin vo onun daxili
dnorliliyinin tomin edilmosi, ohalinin
Respublikasi M illi Bankinin yaradilhoyat soviyyosinin ohomiyyotli dorocodo
masi haqqinda (11.02.1992) vo Azor
baycan Respublikasi milli valyutasmin
yaxladrlmas manatin denominasiyasini hoyata keirmoyo olvcrili oradvriyyoyo buraxilmasi haqqinda
it yaratdi. Diinya tocrbosi gstorir ki,
(15.07.1992) frmanlarna miivafiq ola
yiiksok inflyasiya vo devalvasiya dvraq milli pul tdavlnn osas qoyulriindo nominal doyorini ohomiyyotli do
mudur.
1992
ilin avqustunda 1-, 10- vo 250-rocodo itirmi milli valyutanm davamli
iqtisadi sabitlik oraitindo denominamanatliq osginaslar, noyabrinda 5, 10,
20 vo 50 qopiklik sikkolor, dekabnnda
siyasi zoruridir.
5-manathq osginas, 1993 ilin martinda
iso 50, 100, 500 vo 1000 manat nomiDenominasiya - milli pul vahidlrinall kaz osginaslar dvriyyoyo buranin nominal dyrinin aa salnxld. 1992 ilin avqustundan etibaron
mas tdbiridir. Dnya tcrbsind
1994 ilin yanvarinadok manat Azor
denominasiyann miqyasnn mxbaycan orazisindo z nominal doyori ilo
tlif llri var. Denominasiyam
yana, dvriyyodo rublla paralel dohyata keirn mxtlif lklr z
ni vasitosi (1 manat = 10 rubl) kimi
sciyyvi xsusiyytlrini nzr
istifado olunurdu.
alaraq milli valyutanm nominal
M illi Bank torofindon miistoqil pul
miqyasnn azaldilmasinm bu v ya
siyasotinin yeridilmosino orait yaratdigr miqyasn semilr.
maq iin manatn lko orazisindo yegano doni vasitosi olmasinin tosbit edil
mosi zoruri idi. Bu zorurotin hollindo
Dvlot atributlarindan birinin milli
valyutanm (manat) mozonnosinin dnyaAzorbaycan Respublikasi Prezidenti
Heydor liyevin Azorbaycan Res
nin apanci valyutalannm mozonnolorino
publikasi milli valyutasmin respublika
uyun soviyyodo formaladrmaq, milli
pul nianlarnn dizaynn, mhafizosini,
orazisindo yegano doni vasitosi elan
olunmasi haqqinda Formam (11.12.
nominal strukturunu beynolxalq stan1993) miihiim rol oynayaraq, Azordartlara uyunladrmaq, pul nianlarnbaycanm rb) zonasmdan xmasm lo da milli vo tarix nnhri daha qabanq
ifado etmok, lkodo pul dvriyyosini yaxrnin etdi vo Milli Banka miistoqil pul vo
ladrmaq, mozonno vo qiymotlor miqmozonno siyasotini hoyata keirmok imkani verdi. Azorbaycan Respublikasinin
yasn optimalladrmaq, uot vo hesablama sistemini sadolodirmok moqsodilo
Konstitusiyasimn 19-cu maddosino osa
Azorbaycan Respublikasi Prezidentinin
son, Azorbaycan Respublikasinin pul
Azorbaycan Respublikasinda pul nianvahidinin manat olduu boyan, Azor
baycan Respublikasinin orazisindo ma- lannin nominal doyorinin vo qiymotlor
miqyasnn doyidirilmosi (denominasinatdan baqa pul vahidlorinin dni va
yasi) haqqinda Formanma osason
sitosi kimi ilodilmsi qadaan edildi. Bu,
manatin mozonnosinin sabitlomosi vo (07.02.2005), 2006 il yanvann l-indon
etibaron yeni manata keilmosi ilo olaqo
mhkomlonmosi, onun hoqiqi milli valyutaya evrilmosi n mhkom zomi
dar olaraq, 1 yeni manat 5000 manata
yaratd.
borabor edilmi, mvcud manat yeni manatla birgo 2006 il orzindo dvriyyodo
Milli Bank torofindon lkodo nad
saxlanm, 2007 il yanvann l-indon iso
pul dvriyyosinin nizamlanmas, nad
pula olan tolobatm optimalladrlmas
tamamilo yeni manata keilmi. yeni mavo pul qtl probleminin aradan qaldinatlann 1, 5, 10, 20, 50, 100 ekvivalentinnlmasi moqsodilo 10000-manatliq (1994),
do olan osginaslan vo 1,3, 5, 10, 20, 50
50000-manatliq (1996) osginaslar dv- qopiklik sikkolor morhololorb dvriyyoyo
riyyoyo buraxildi.
buraxlmdr.
Azorbaycanda hoyata keiriln
ardcl iqtisadi islahatlar, dzgn iqti
sadi siyasot, ciimlodon pul vo valyuta
siyasoti noticosindo dayamqli makroiq
tisadi sabitlik vo yiiksok templi iqtisadi
artima nail olunmasi, inflyasiyanin
mohdudladrlmas, manatin mozon

Bank sistemi*
19
osrin sonunda Azorbaycanda
200-O yaxin kredit tosisatlarmi birbdiron bank-kredit sistemi Azorbaycan
Xalq Cmhuriyyotinin mvcud olduu
(1918-20) dvrdo do inkiaf etdirilmidi.
Azorbaycanda sovet hakimiyyoti
borqorar olduqdan sonra morkozlodirilmi planladrmaya osaslanan bank
sistemi formaladrld. 80-ci illorin sonlarina kimi Azorbaycanda SSR
Dvlot Bankinin vo S S R Tikinti Ban
kinin kontorlan. habelo Dvlot omok
omanot kassalar obokosi foaliyyot
;torirdi. Bu dvrdo bank sistemino i
sadiyyatin idaroedilmosi mexaniznv lo
rolunun doyimosi SSR-do iqt .di
islahatlar proqramimn torkib h
si
olan kredit sistemindo radikal
hatlar hoyata keirilmosini tolob eci i.
Bu islahatlann noticosindo dvlot I
larinin yeni strukturu, bes ixt
;ladrlm bank ( SSR Sonaye-Ti
i
Banki, SSR Aqrar-Sonaye B;
SSR Monzil-Sosial Banki, SSR i
inot Banki vo SSR Xarici iqtisadi ! tqolor Banki), onlarm yerli kontc
fliallar yarandi (1988). Homin
io
Kooperasiya haqqinda" S S R Qai inunun qobul edilmosi Azorbaycan a
da kooperativ vo kommersiya b; larinin yaradilmasi n hiiquqi
as
oldu. ilk kooperativ (12.10.1988) o
kommersiya (22.11.1988) ban
*i
bank omoliyyatlanm hoyata kei
iin lisenziya aldi. Banklarm qey :
at SSR Dvlot Banki torofindon h
ta keirilirdi. 1991 ilin ovvolindo A
baycanda 23 kooperativ vo kom
siya banki foaliyyot gstorirdi (SSR
on yiiksok gstorici).
SSR Dvlot Banki vo Ban
vo bank foaliyyoti haqqinda S'
qanunlarmin qobulundan (1990) soi ;i
ikipilloli bank sistemino keildi. S,: !
Dvlot Banki vo ittifaq respublika!; :
nin morkozi banklari birinci pill li
bank, kommersiya banklari (homium
ixtisasladrlm banklar) iso ikinci pilloli bank kimi moyyonlodirildi. Bank
omoliyyatlannin apanlmasini liscn/iyaladrmaq hiiququ morkozi banklara
verildi. 1990 ilin sonuna ixtisaslam
dvlot banki olan Monzil-Sosial Banki
lov edildi, onun aktiv-passivlori, filial
*
IVfoqab Azrbaycan Respublikasi Milli Bankinin
rhborliyi trfindn toqdim edilmidir.

ijobokosi SSR Dvlot Bankinin Azor

baycan Kontorunun tabeliyino kedi.
Banklarm lisenziyaladrlmasn SSR
Dvlot Bankinin Azorbaycan Respub
lika Kontoru 1991 ildon hoyata keirmoyo balad vo ilk zol banki homin
ilin 1 sentyabrmda qeydo aldi.
Miistoqil Azorbaycamn ilk bank qa
nunvericiliyinin qobul olunduu dvrdon
ovvol SSR Dvlot Bankinda qeydo alinn banklarm bir qisminin yenidon
qeydiyyati apanldi vo bir eo yeni ban
ka bank omoliyyatlan aparmalarma
lisenziya verildi. Vahid valyuta mokaunda ehtiyat sistemi funksiyalan yenodo
>SR Dvlot Bankinin olindo idi. 1992
in fevralindan avqustunadok SSR Soiye-Tikinti, Aqrar-Sonaye banklari vo
nlann bolori bilavasito Milli Bankin
!beiliyindo idi. 1992 ildo M illi Bank
iqqinda , Banklar vo bank foaliyyoti
aqqmda Azorbaycan Respublikasi qaunlannin qobulu vo Milli Moclisin bu
munlarin qiivvoyo minmosino aid qorailo (07.08.1992) Sonaye-Tikinti Banki
i Aqrar-Sonaye Banki Milli Bankin taiiyindon xarld vo onlarm bazasinda
hmbrinin nozarot zorfi dvloto moxsus
in drd sohmdar kommersiya banki
>KB) (Sonaye-nvestisiya SK B, Aqrar SK B, manot SK B vo Beynol
xalq SK B ) yaradildi. Yeni bank qanunvericiliyindo Aqrar-Sonaye S K B vo Sonaye-nvestisiya SKB-yo omanot qobul etnok, manot SKB-yo iso hiiquqi oxslor>omoliyyatlar aparmaq hiiququ verildi.
zol bank sisteminin institusional quruluu prosesini stimulladrmaq moqsoil ilkin morholodo Milli Bank kapitalla
l aa toloblor iroli srd vo sistemo
axil olmaq n liberal ortlor miioyyon
idi. Bank foaliyyotini tonzimlomok n
ifayot qodor ymaq nozarot mexanizmi
3 alotlorinin totbiq edilmosi banklarm
>xalmasi n mnbit orait yaratdna
ro 1992-94 illordo respublikada 233
ank foaliyyot gstoridi.
institusional doyiikliklor noticosino bank sisteminin komiyyotco inkiafaa nail olunsa da, nizamnamo kapitah
orta hesabla 10-12 min AB dollan tokil edon banklar dinamik iqtisadi artimin tomin edilmosindo, regional inkiafm dostoklonmosindo, zol sektorun, xii
susilo kiik vo orta sahibkarln maliy
yo ehtiyaclarmin tomin edilmosindo oho
miyyotli rol oynamirdi. Onlarm oksoriyyoti golirlorini vosaitlorin colb olunaraq
iqtisadiyyata transformasiya edilmosi
kimi klassik maliyyo vasitoiliyi funksi-

yasi osasinda deyil, maliyyo bazarinda

apardqlar mhtokirlik omoliyyatlan
hesabina formaladrrd. Dvlot banklarnn kho tsorrfatlq prinsiplori
osasinda ilomokdo davam etmolori kre
dit portfelinin keyfiyyotino ncqativ tosir
gstrorok onlarm maliyyo voziyyotini
pisldirirdi.
B a n k i s1a h a 11ari vo bank
qu r u c u l u u . Bank sistemindo real
islahatlar zoruri makroiqtisadi mhit

Azorbaycan Respublikasi
Beynolxalq Bankinin inzibati binasi.

(minimal inflyasiya, sabit milli valyuta)

formaladqdcin (1995) sonra balanm,
ilkin morholodo dvlot banklarmin
restrukturizasiyas vo salamladrlmasi todbirlori hoyata keirilmi, zol
bank sisteminin institusional formalamasi tomin edilmidi.
Dvlot banklari zr islahatlar.
Beynolxalq maliyyo institutlannin texni
ki vo maliyyo dostoyi ilo dvlot banklarinin restrukturizasiyas vo salamladrlmas proqramlarimn geroklodirilmosino baland (1996). Dvlot banklarnn yenidon qurulmasinda Respublika
Prezidentinin "Bank islahatlannm dorinlodirilmosi todbirlori haqqinda Formani (24.06.1997) holledici rol oynadi.
Dvlot banklarmin zlhdiriimdy hazirlanmasi vo institutional vukiafi moq
sodilo proqram hoyata keirildi. Bu proqam orivosindo Beynolxalq Bankin
institusional inkiaf vo zolldirmy
hazirlanmasi iizro todbirlor uurla tamamlandi vo bankm zollodirilmsi ba-

rosindo miivafiq qorar qobul edildi.

Digor dvlot banklarmin maliyyo voziyyoti tollil edilorok, dvlot bankn salam aktivlori osasinda yei dvlot banki Birlomi Universal Sohm
dar Banki (hazirda Kapital bank )
tosis edildi. ton dvr orzindo zollodirmoyo hazrlq vo institusional qu
ruculuq rivosind xarici texniki yardimdan da istifado etmoklo Kapital
bank in idaroetmo imkanlan vo kapital
bazas artrl, miivafiq daxili prosedur vo qaydalar hazirlandiqdan sonra
bankm kredit foaliyyotinin genilondirilmosi iin orait yaradlmd.
Aqrar Sonaye Bankinin mohdud li
senziya osasinda foaliyyot gstoron qeyri-bank kredit tokilatna transforma
siya edilmosi vo problemli borclann
tonzimlonmosi barodo qorarlar qobul
olunmudu. Dvlot banklarmin zollodirilmosi ib bal konkret meyarlar
iso lko Prezidentinin bank sistemindo
roqabot mhitinin daha da yaxladinhnasi moqsodilo qobul etdiyi Azor
baycan Respublikasinda maliyyo-bank
sistemindo islahatlann drilodirilmosi ib olaqodar olavo todbirlor haqqin
da Formanmda (01.03. 2005) miioy
yon edildi.
z 1 b a n k l a r iizro i s l a
h a t l a r . Milli Bank 1996 ildo formalam olverili iqtisadi konyunktur oraitindo zol banklar iizro islahatlara
balad, ilk nvbodo onlarm kapitallarina olan toloblori ardicil olaraq
yiiksoltdi. Bu addim banklarm kapital
bazasinin tomorkzlomsino, roqabot
qabiliyyotinin artinlmasina, bank siste
minin iqtisadiyyat maliyyolodirm
imkanlarnn genilondirilmosino vo
maliyyo sabitliyino xidmot etdi. Kapi
talla bal toloblorin ardcl artrlmas
bank foaliyyotindo maliyyo intizamini
mhkombndirmokdo vo doni qabiliyyotini artirmaqda holledici rol oyna
di. zl banklar baza bank molisullannm hamisini toqdim edo bilon maliyyo
vasitoilorino evrilmoyo balad. Da
yamqli bank sisteminin qurulmasi
iizro hoyata keiibn ardicil \.odb\v\ov
1997- 98 illordo ba vermi qlobal ma
liyyo bhrannm milli bank sistemino
tsirini minimalladrmaa vo ondan az
itkilorlo xmaa imkan verdi.
zol banklarm bank islahatkinnm
2000 ildon balayan nvbti movhobsido hoyata keirilmi intensiv salamladrlma todbirlori bank sisteminin
davamllm mhkomlondirdi vo ma-

liyyo-vasitoilik funksiyasn lverili

etdi. Banklarm kapital bazasnm artm
v konsolidasiyas bank foaliyyotinin
genilnmsin orait yaratmaqla banklarn maliyyo davamlln vo bank
sistemino olan inam xeyli mhkmlondirdi. Mocmu kapitalin minimal so
viyyosino tolbin artrlmas noticosindo
banklarn mcmu kapital 2003-05
illordo toqr. 3 dofo artd.
Bank sisteminin restrukturizasiyasnn
nvboti miihiin morhlsinin hoyata keirilmosin 2002 ildo baland, byiik
mobldo neft glirlrinin lkoyo axnn
vo bu sasda banklarm maliyyo resurslannn strateji moqsodloro somoroli trlmo-

hom do poteka haqqinda Qanun

ohalinin sosial vziyytini yaxladrmaqla yana, ualiyyo sektorunun inkiafnda da mhm ohomiyyoto malikdir.
Milli Bank torofindon qobul edilmi
(1997) Milli dni Sisteminin konsepsiyasi vo strategiyas na uyun olaraq,
A Z P S - Real Vaxt Rejimindo Banklararasi Milli Hesablamalar Sistemi yaradilib istismara verilmidir (16.02.
2001). A ZPS'-in totbiqi banklararasi
donilori real vaxt rejimindo aparmaa,
hesablamalar zamani vosait itkisini
aradan qaldrmaa, banklarm balans
hesabatlarmm konsolidasiya edilmosini

Standard
Bankin
inzibati
binasi.

sino hazir olmalannin vacibliyi nozoro

ahnaraq, 2002 -05 illor n yeni inkiaf
strategiyas hazirlandi. sas bank qanunlarmin homin strategiya orivosindo yeni
redaksiyada qobulu bank foaliyyotinin
osasland hiiquqi bazanin qabaqcil
beynolxalq locriiboyo uyunladrlmasn
tomin etdi.
Somoroli idaroetmo sistemlori tokilinin tomin edilmosi moqsodilo banklarda beynolxalq standartlara uyun
korporativ idaroetmo standartlarmm
totbiqino balanmas vo Beynolxalq
Maliyyo Hesabat Standartlarna kcilmosinin baa atdrlmas bank foaliyyotindo offafln soviyyosini artirmaqla bank xidmotlori bazarinda
maliyyo intizamn giiclondiron mhm
ortlordon biri oldu.
Bank
infrastrukturunun
i n i a f l . Bank qanunvericiliyinin
tokmillodirilmsi istiqamotindo grlm ilor, ciimlodon hom yeni redak
siyada qobul edilmi Banklar haq
qinda vo Azorbaycan Respublikasnn M illi Banki haqqinda qanunlar,

asanladrmaa vo banklar torofindon

likvidliyin daha evik okildo idaro olun
masma orait yaratndr. Yeni sistem
bazar iqtisadiyyatma osaslanan pul siya
sotinin daha somoroli aparilmasmi
olverili etmi vo bazara operativ surotdo
geni nozaroti hoyata keirmoyo vo
mtobor molumatlarla ilomoyo imkan
vermidir.
M illi doni Sisteminin yaradilmasi
strategiyasinin birinci morholosi olan
AZPS"-in istismara verilmosi baa
atdrldqdan sonra yaradilan Xirda
donilor iizro Hcsablama K lirinq
Sistemi - X H K S M illi Bankda foaliyyot gstoron doni vo informasiya
sistemlorino inteqrasiya olunmudur
(02.12.2002).

doni infrastrukturunun genilondirilmosi moqsodilo M illi Kart Prossesinq Morkozinin yaradilmasi lko
Prezidenti torofindon tosdiq olunmu
(09.12.2004) Azorbaycan Respublikasinin M illi doni Sisteminin inkiaf
iizro 2005-07 illor n Dovlot Proqrami nm osas todbirlorindon biridir.

Onun istismara verilmosi (2005) sayosindo banklar mtoribrin vosaitlorinin krlmosi xidmotini istor lko
daxilindo, istorso do xarici lkoloro saniyolorlo llon mddotdo hoyata keirmok imkani oldo etmidir.
lkonin maliyyo sistemino inamin
mhkomlndirilmsi
istiqamotindo
bank nozaroti sisteminin inkiaf mii
hiim rol oynayir. M illi Bank nozarot
prosesindo mosafoli monitorinqdon
(xarici nozarotdon) vo inspeksiyadan
(daxili nozarotdon) istifado edir. Bank
nozarotinin somoroliliyinin artrlmas
vo funksiyasinin optimalladmlm; i
moqsodilo bank nozarotinin metodoh ;i
bazasinin tokili vo Bazel Komitosn ;i
prinsiplorino uyunladrlmas istu
motindo foal ilor aparlmdr. 1
nozarot orivosindo banklarm eti
llnn tohlili prosedurlan beynol
C A M E L reytinq sistemi osasmda h
ta keirilmi vo qiymotlondirmo
nolxalq standartlara u y u n la d n l
dir. M illi Bankm bank nozaroti s,
sindo prioritet istiqamotlorindon
AvtomatJadrlm Bank Stati
Hesabat Sisteminin totbiq idir.
j
sistem znd xarici nozarot sahos; n
konkret bank zro, hominin bin
lkdo bank sistemi iizro molumatl n
qobulu, email vo istifadosinin avtom iladrlm variantn oks etdirir.
1997
ildon balayraq bank sis: :mindo mhasibat uotunun Beynolx q
Maliyyo Hesabati Standartlarma u\
qurulmasi istiqamotindo bir sira todbi
hoyata keirilmi, Azorbaycan Resp
likasimn bank sistemi n Hes i
Plan hazrlanb btn bank sistem
totbiq edilmidir (01.09.2001).
Bank foaliyyotindo kredit ris
azaltmaqla banklarm iqtisadix;
kredit qoyulularmm foalladrlm
da miihiim rol oynayan Morko/'
dirilmi Kredit Reyestri tamamlaml
tismara verilmidir.

MALYY SSTEM
Respublikasimn dvlot bdcosindon,
Naxivan MR-in bdcosindon vo yerli
Azorbaycan Respublikasimn ma
bdclrdon ibarotdir. Biidco sistemi
liyyo sistemi dvlotin funksiya vo voziona daxil olan biitiin bdcolorin vahidfolorini yerino yetirmok, hominin ge- liyi vo miistoqilliyi prinsipi osasmda
ni tokrar istehsal prosesini tomin et
qurulur.
mok n pul vosaitlori fondunun yaBiidco sisteminin vahidliyi tonzimloyici modaxil monbobrindon istifado
radlmas, blgs vo istifadosi ilo ola
qodar meydana xan maliyyo miinasietmok, moqsodli biidco fondlari yaratbotlorinin mocmusudur. Azorbaycan
maq, maliyyo ehtiyatlanni miixtolif
Respublikasimn dovlot maliyyosi dov
soviyyoli bdclor arasmda bldrlot bdcos, biidcodonkonar fondlar,
mok vasitosilo bdcobrin qarlql olavlot kreditlori, sorta fondlari vo qosino osaslamr. Biidco sisteminin va
n< bazan, hominin miixtolif miilkiyhidliyi eyni biidco tosnifati, biidco so( formalarma malik miiossisolorin
nodlori vo formalarmdan istifado ol un
laliyyosindon ibarotdir.
masi, bdcolorin icrasina dair miinDvlot biidcosi iimumdvlot ehtitozom hesabatn hazirlanmasi vo qaiclarimn, elmi-texniki toroqqinin s- nunvericilikdo miioyyon olunmu qay
itlondirilmosi vo istehsalm gcnilondada toqdim edilmosi yolu ilo tomin
s nosi, iqtisadiyyatin orazi vo saho
edilir. Biidcolorin miistoqilliyi, mvcud
rukturunda iroliloyilorin tomin
qanunvericiliyo uyun olaraq, modaxil
unmasi, ehtiyat fondlannin yaramonbolorinin vo vahid biidco tosnifati
orivosindo xorcbrin istiqamotlorinin
tlmasi, elm, tohsil, sohiyyo xorclorin, sosial tominat vo sosial miidafio
moyyonlodirmok hququnun olmas
ib tomin edilir.
itiyaclarnm donilmosi, dvlotin
Azorbaycan Respublikasimn biidco
laroetmo vo inzibati orqanlanmn,
nminin lkonin miidafio qvvobrinin
sistemino daxil olan bdcolor vo bdco
tokilatlar, habelo biidcodonkonar
sxlanlmas n pul vosaiti fondudvlot fondlari iizro maliyyo omoliyyatr. Dvlot bdcosi aadak funksilarimn (o ciimlodon biidco tokilatlartlar: vergilor vasitosilo bdcoyo topnin biidcodonkonar omoliyyatlarinin)
nan vosaitbrin biidco xorclori vasitomiiqayisosini tomin etmok moqsodilo
ilo bldrlmosini; iqtisadiyyatin
i ivlot torofindon tonzimlonmosi vo tos- 2004 il 6 oktyabrda qobul edilmi
(2006 ilin 15 mayinda vo 2007 ilin 16
qini, dvlotin vergilor vo biidco xorcri vasitosilo iqtisadiyyata tosir etmosiyanvarnda olavo vo dyiiklik edil; sosial sferanm vo dvlotin sosial si- midir) Azorbaycan Respublikasi Vahid
isotinin hoyata keirilmosinin maliyBiidco Tosnifati totbiq olunur.
tminatn; morkzldirilmi pul
Biidco tosnifati biidco golirlorinin
saiti fondlannin yaradilmasi vo istitosnifatindan, biidco xorclorinin lunkdo edilmosino maliyyo nozarotini ho- sional, iqtisadi, tokilati vos. prinsiplor
ta keirir.
osasmda tortib olunmu tosnifatindan
Biidco sistemi haqqinda Azorbayibarotdir. Biidco tosnifatmin golirlor,
an Respublikasimn qanunvericiliyi
funksional, iqtisadi, tokilati vo s. iizro
zorbaycan Respublikasi Konstitusitorkibi qanunvericiliklo miioyyon
edilir.
yasmdan, Biidco sistemi haqqinda
Azorbaycan Respublikasi QanununDovlot biidcosinin golirlori qanundan, hor biidco ili iizro qobul edilon
vericiliklo miioyyon edilmi qaydada
dovlot vergibrinin, qrantlarm vo digor
dovlot biidcosi haqqinda qanundan, di
gor qanunlar vo normativ-hiiquqi aktgolirlorin mocmusundan ibarotdir.
\ardan, habelo Azorbaycan RcspubBdc golirlorinin tosnifati vergilordon
likasmin torofda olduu beynolxalq
daxilolmalar, sosial ayirmalar, qrantmiiqavilolordon ibarotdir.
lar vo digor golirlor olmaqla 4 katelknm bdc sistemi Azorbaycan
qoriyadan ibarotdir.
Dovlot biidcosi golirlorinin ym
Azorbaycan
Respublikasimn Vergi
*
Mqab Azorbaycan Respublikasi Maliyyo
Mocolbsino vo digor qanunvericilik
Nazirliyinin rohborliyi torofindon toqdim edilmidir.

Bdc sistemi*

aktlarma uyun olaraq hoyata keirilir. Golirlorin mobloinin yuxan hoddi

dvlot biidcosinin qanunla tosdiq olunmu gstoricilori ilo mohdudlamr. Qa
nunvericiliklo nozordo tutulmu hocmdon artiq donilmi vergi, riisum, digor
doni vo daxilolmalann biidcodon qaytarilmasi dovlot biidcosi golirlorinin
azaldilmasina aid edilir.
Dvlot biidcosinin xorclorino cari
xorclor vo osasli xorclor; kreditlor iizro
borclara, faizloro xidmot xorclori vo layiholordo itirak pay daxildir. Cari xorcloro omokhaqqi, omokhaqqina stolik,
pensiya vo b. sosial mavinotlor vo donilor, mallarn satnalnmas vo s. xidmotlor iizro xorclor, faiz iizro dnilor,
qrantlar, subsidiyalar vo cari krmolor aiddir. sasl xorcloro osas vosaitb
rin ahnmasi, kapital qoyululan vo
sohmlorin ahnmasi aiddir. Biidco xorclori miivafiq biidco tosnifatna uyun ola
raq tosdiq olunmu biidco ayirmalan
hoddindo cari investisiya, innovasiya vo
digor xorcbrin maliyyldirilmsino
ynoldilir.
Azorbaycan Respublikasimn Dovlot
Biidcosini vo Naxivan MR-in biidcosini, miivafiq olaraq, Azorbaycan Respublikasinin M illi Moclisi vo Naxivan
MR Ali Moclisi qanun, yerli bdcolori
iso yerli bolodiyyo orqanlan qorar oklindo tosdiq edirlor.
Dovlot biidcosi kosirlo proqnozladrla bilor. Dvlot biidcosi kosirinin yuxar hoddinin mobloi nvboti biidco ili iiz
ro dovlot biidcosi haqqinda qanunla
miioyyon edilir. Biidco kosiri osason qiy
motli kazlar, dovlot istiqrazlan, dovlot
omlakmin zolldirilmosindon daxil
olan vosaitlor hesabina maliyylodirilir.
lkonin sosial vo iqtisadi inkiaf proqramlarnn maliyyolodirilmosi moqsodilo biidcodonkonar dvlot fondlarmdan
aynlan vosait dvlot biidcosinin xorcbrino daxil edilir vo xozinodarliq vasitosilo
icra olunur.
iqtisadiyyatin maliyyo tominatinin
yaradlmasnda, dvlotin funksiya vo
vozifobrinin yerino yetirilmosindo xiisusi
rolu olan bdconin idaro olunmasi n
beynolxalq standartlara cavab veron
qanunvericifik bazasinin yu radii mast
miihiim ortlrdn biridir. 1991 ildon
sonra lko iqtisadiyyatnn qurulmasi,
onun idaro olunmasi n hiiquqi baza-

nin yaradilmasi, mvcud normativ-hii

quqi bazann tkmillodirilmsi istiqamotindo mhm ilr grld. Belo ki,
1992 ild qobul edilmi Bdco sistemi
haqqinda Azrbaycan Respublikasi
Qanunu bu istiqamtd ilk addim oldu.
Hmin dvr n mtoroqqi normativ
akt hesab olunan bu Qanun biitvlkd
biidco prosesinin hoyata keirilmosi toloblorino cavab vermidi.
Azorbaycan Respublikasi Konstitusiyasinin qobulu, bazar iqtisadiyyatina
keid, biidco xorclorinin idaro edilmosin
do miihiim rol oynayan xozinodarliq sis
teminin yaradilmasi Biidco sistemi
haqqmda Qanunun osasli surotdo tokmillodirilmosi zrurtini yaratmd. Bu
zorurot nozoro alnd vo 1999 ildo
Dvlot bdcosi haqqmda Azorbaycan
Respublikasi Qanunu qobul olundu.
Biidco sisteminin tokmillodirilmsi ilorinin davami olaraq, layihosi Maliyyo
Nazirliyi torofindon hazirlanan, bey
nolxalq tcrboyo vo standartlara cavab
veron, respublikada biidcolorin tortibi,
tosdiqi, icrasi vo icrasina nozarotin tokilati, hiiquqi vo iqtisadi osaslanm,
habelo dvlot biidcosi ilo biidcodonkonar
dovlot fondlarmin, yerli biidcolorin qarlql olaqolorinin osas prinsiplorini
miioyyon edon yeni qanunvericilik akti
Biidco sistemi haqqmda Azorbaycan
Respublikasi Qanunu 2002 ildo qobul
edildi. Qanun 40 maddoni ohato edon
mumi mddoalar , Dvlot bdcsi ,
Naxivan Muxtar Respublikasinin
biidcosinin tortibi, tosdiqi, icrasi vo
icrasina nozarot , Yerli biidcolorin tortibi, tosdiqi, icrasi vo icrasina nozarot
fosillorindon ibarotdir. Biidco sistemi
haqqmda yeni qanun dovlot biidcosinin
tortibi prosesinin osaslanm moyynlodirmi, Azorbaycan Respublikasinin
M illi Moclisino toqdim edilon sonodlorin
sayi bir neo dofo artm vo bununla da
biidconin offafl vo akarlnm tomin
olunmasina imkan vermidir.
Biidco sistemi haqqmda Azor
baycan Respublikasi Qanununda osas
mosololordon biri dovlot biidcosinin tor
tibi prosesidir. Dovlot biidcosi Azor
baycan Respublikasinin miivafiq dvlot
hakimiyyoti orqanlan vasitosilo dvloto
moxsus vozifo vo funksiyalarm yerino
yetirilmosi iin tolob olunan pul vosaitinin ylmas vo istifado olunmasi
n osas maliyyo sonodidir. Biidco zzlyndo bir il orzindo lazim olan xorclorin vo onlarm donilmosi iin tolob
olunan golirlorin smeta mocmusudur.

Dovlot hiiquqi vo fziki oxslordon miix

tolif nv vergi, rsum vo s. donilori
ymaqla golirlorin biidcodon maliyyoloo tohsil, sohiyyo, miidafio vo s. saholor
arasmda bldrlmosini Dovlot biid
cosi vasitosilo hoyata keirir.
Biidco sistemi haqqmda Azorbay
can Respublikasi Qanununa osason,
biidco ili iizro dovlot biidcosi haqqmda
Azorbaycan Respublikasi Qanununda
aadak gstoricilor tosdiq olunur: go
lirlorin vo xorclorin iimumi mobloi; vergilorin dorocolori; modaxil monbolori
iizro golirlorin mobloi; monbolor iizro
qrantlar vo transfertlor; ayn-ayn golirlorin biidcolor arasmda blgiis vo ayirma
normalan; funksional vo iqtisadi tosnifata uyun olaraq paraqraflar soviyyosindo xorclorin mobloi; Naxivan M R
bdcosino vo yerli bdcolor verilon
qrantlarm, dotasiyalarm, subsidiyalarm
vo subvensiyalann mobloi; digor biidco
ssudalarinin iimumi mobloi vo istiqamtlori; daxili vo xarici dovlot borclannin faizlori vo osas moblolori iizro donilor; dvlotin iinc torof qarsnda
hdoliyinin yuxan hoddi; sair beynol
xalq hdoliklorin mobloi; ehtiyat fon
dunun mobloi; Azorbaycan Respublikasnn daxili vo xarici borclanmasnn
(il orzindo gtrlo bilocok dvlot borcunun, ciimlodon dvlot istiqrazlar hesa
bma colb cdilocok vosaitin mobloi) vo
biidco ili orzindo verilocok maliyyo zomanotlori zro mobloin yuxar hoddi;
xorclorin maliyyoldirilm ardcll;
dvlot biidcosinin miidafio olunan xorc
maddolori; dovlot biidcosi kosirinin yuxar hoddinin mbloi; Azorbaycan Respublikas Dvlot Neft Fondunun golirlori nozoro almmadan icmal biidco kosiri; icmal bdcodo xorclorin yuxan hoddi
nin mobloi.
Biidco sistemi haqqmda Azorbay
can Respublikasi Qanununda icmal
biidco dovlot biidcosinin, Naxivan M R
biidcosinin, biidco tkilatlarmm biid
codonkonar omoliyyatlarinm, biid
codonkonar dvlot fondlarmin golir vo
xorclorinin funksional vo iqtisadi tosnifata uyun paraqraflar soviyyosindo
xlasosini oks etdirir. cmal bdconin
bozi parametrlorinin gstoricilorinin
nvboti biidco ili n dovlot biidcosi
haqqmda qanunda tosdiq olunmasi
miihiim ohomiyyot kosb edir. Belo ki,
ovvollor dvlot biidcosi yalniz dovlot sek
torunun omoliyyatlarinm bir hissosini
zndo birlodirirdi, icmal biidcodo iso
biitiin maliyyo resurslar z oksini

tapirdi. Miihiim cohotlordon biri do dov

lot bdcosindon maliyyoloon tokilatlarin biidcodonkonar omoliyyatlarinm
dovlot biidcosinin torkibino daxil
edilmosidir.
Dovlot biidcosinin icrasina nozaroti
Azorbaycan Respublikasinin M illi Moclisi vo onun Hesablama Palatasi, eloco
do z solahiyyotlori daxilindo Maliyyo
Nazirliyi hoyata keirir.
Dovlot borcu vo ona xidmot gstorilmosi qanunun yeni miiddoalarmdandir.
Qanuna osason, lkonin sosial-iqtisadi
inkiaf proqramlarmm yerino yeirilmosini tomin etmok moqsodilo Azor1 ;ycan Respublikasi Prezidentinin tap i
ilo dovlot tominati osasmda bore

bilor. Biidco golirlorinin hocmindo /

ayrmalarn soviyyosindon asth
!
mayaraq, dvlot borcu iizro xidn
or
(osas bore, faiz) tam vo vaxtinda b
ta
keirilmoli, faizlor vo borclar 1 jit
miiqavilosino, yaxud dovlot qiytv Ii
kazlarnn ortlorino osason vaxt a
donilmolidir.
Biidco sistemi haqqmda Azor
can Respublikasi Qanununa os
noink i dovlot biidcosino biitiin da
malar vo domolor, biidcodonkonar
lar (donilor), biidcodonkonar cl
)t
fondlan (ARDNF-nin golirlori, om vyat xorclori, beynolxalq banklarda v; di
gor maliyyo institutlarmda vosaitin
rlodirilmosi ilo bal xorclor is

olmaqla), dovlot biidcosi kosii .nin

donilmosi n dovlot tominati ilo
im kreditlor zro omoliyyatlar vo
'or
dvlot maliyyo omoliyyatlan da
A
xozinodarl vasitosilo icra edilir.
Xozinodarliq sisteminin osasi
publikada 1995 ildo iimummilli
Heydor liyevin Azorbaycan Re:
likasinda Dvlot Xozinodarlnn
dlmas haqqmda imzalad Forqoyulmudur. Xozinodarln '1masinda osas moqsod dvloto m us
maliyyo ehtiyatlarmin vahid rnork: :m
idaro edilmosini tomin etmok, b vv
lorin daxil olmasi vo xorclonmosi
an
daha evik nozarot mexanizmini ya maq, dovlot borclarinm, zomanotbrm
vo alnm krcditlorin uotunu yaxladirmaq vo respublikada qiymotli kazlar bazarmin yaradilmasmi srotlondirmokdon ibarot idi.
1997
ildo Azorbaycan Respublika
smda Dvlot Xzindarlnn foaliyyo
tinin tonzimlonmosi haqqinda soroncamin imzalanmasindan sonra respublikada xozinodarliq sisteminin 4 morho-

losi totbiq edilmi vo son morholo - bey

nolxalq standartlara cavab veron vo on
miiasir informasiya texnologiyasina
osaslanan Xozinodarln daroedilmosi
iizro informasiya Sistemi (X S) yaradilmasi, miivafiq proqram tominati hazrlanaraq snaqdan keirilmosi do ar
tiq baa atdnlmdr (2006).

okisi elm iizro 1,3%, miidafio iizro

12,0%, tohsil iizro 18,7%, sohiyyo iizro
4,9%, sosial miidafio iizro 11,3%, sosial
tominat iizro 4,5% idi (codvol 1).
Maliyyo sabitliyini orllndirn digor
miihiim amil inflyasiyanm soviyyosidir.
Respublikada inflyasiyanm illik soviy
yosi 1993 ildo 1129%- atm, 1994 vo

miiavinotlor 2,3 dofo, orzaq xorci 5,3

dofo, dorman xorci 2,5 dofo, osasli xorc
lor 5,8 dofo oxalmd (codvol 3).
Bolodiyyolorin maliyysi. Bolodiyyo
maliyyosinin iqtisadi osaslanm bolo
diyyo omlaki, bolodiyyo torpaqlan, yerli
biidco vo biidcodonkonar fondlar, bolodiyyonin istehsal, xidmot vo digor foaliy-

Cadvdl I
1995-2005 illordo Azorbaycan Respublikasi dvlot biidcosinin
makroiqtisadi gstoricilori

Biidco golirlori

lbr

mln. manatla

DM-o nisboton % -h

Bdco xorclori
mln. manatla

DM-o nisboton %-l

Biidco kosiri ( )
(profisit (+))
mln. manatla
DM-o nisboton %-h

316,0
402,0

14,9

428,0

20,1

-112,0

5,2

18,2

1997

513,0

1998

466,0

1999

559,0

16,25
13,54
14,82

17,6
18,64
15,36
17,26

-79,2
-75,5
-62,6
-92,2

2,9
2,39
1,82
2,44

2000
2001
2002

16,19

784,8

1221,0

15,02
17,09

-21,2
-13,4

1,05
0,43
0,35
0,19

18,03
17,31

1502,0

15,17
15,37
17,27
17,94

- 49,3
-22,7

2003

482,0
589,0
528,0
652,0
764,0
808,0
931,8
1235,0
2140,7

18,03

+1,9
-85,5

0,09
0,72

1995
1996

715,0

911,0

2004

1510,0

2005

2055,2

15,15
14,74

yot nvlori lokil edir. Bolodiyyoyo mon1995 illordo, miivafiq surotdo !663,5%-o
Biitiin biidco golirlori vo xorclori
sub olan biitiin nv danar vo danmaz
vo 411,8%-o enmidi. Respublikada
>
zorbaycan Respublikasinin M illi Banomlak bolodiyyo mlkiyyotidir. Bolodiy
1996 ilin ovvolindon totbiq edilon sort
mdaki Vahid Xozinodarliq Hesabi
yo z omlakina dair mlkiyyoti hiiqumaliyyo-kredit siyasoti noticosindo
VXH) vasitosilo hoyata keirilir.
quna malikdir, omlakina sorbost olaraq
(orclorin icrasina nozarotin totbiqi
homin ildo inflyasiya 19,8%-o, 1997 ildo
sahiblik edir, ondan istifado edir vo ona
3,6%-o enmi, hotta 1998 vo 1999 illordo
Uicosindo biidco tokilatlarnn dcbi>r-kreditor borclar xeyli azalmdr.
deflyasiyaya (miivafiq olaraq 0,8 vo soroncam verir.
1999
\lda qbul olunmu Blodiy8,6%) nail olunmudu.
Dvlotin bdco-vergi siyasoti ilk
yolorin maliyyosinin osaslan haqqmda
Biidco
daxilolmalannin
byiik
vbodo biidconin golir hissosindo z
Azorbaycan Respublikasi Qanununa
oksoriyyoti vergi daxilolmalannin payi
ksini tapir. Biidco golirlorinin 80%-i
na diir. Vergi daxilolmalarmda on b- miivafiq olaraq, bolodiyyolorin yerli
990 ilo qodor 35-40%-i, 1996-2002
bdcolrinin golirlorino aadaklar:
lordo 90%-i) vergi daxilolmalannin
yiik pay DV-yo moxsusdur (2003 ildo
fiziki oxslordon torpaq vergisi; fiziki
33,5%, 2004 ildo 30,0% vo 2005 ildo
esabna formalard.
oxslordon omlak vergisi; yerli ohomiy
1995
illo miiqayisodo 2005 ilin biidco29,2%). homiyyotino gro sonraki yer
yotli tikinti materiallan iizro modon
olirlori 6,5 dofo. biidco xorclori iso 5,0 lori monfoot vergisi (2003 ildo 14,6%,
2004 ildo 14,8% vo 2005 ildo 17,3%) vo vergisi; bolodiyyo miilkiyyotindo olan
ofo artdi. 2003-05 illordo biidco golirmiiossiso vo tokilatlarda monfoot vergifiziki xslrdon golir vergisi (12,3%,
ri 68%, biidco xorclori iso 73% artdi
si; ko (divar) reklamlannin yerlodi14,7% vo 15,4%) tutur. Bu ii vergi
JDM-in orta hesabla real artim siiroti
rilmosi vo yaym n doni; kurort
4,6%). Homin dvrdo bir sira vergilorin
nviinn bdcodoki iimumi pay 2005
riisumu,
mehmanxana riisumu, avtortimi olavo doyor vergisi ( DV) iizro
ildo 61,9% olmudu (codvol 2).
6,4%, aksizlor iizro 2,1 dofo, monfoot
2001
05 illordo adambana biidcomobillorin dayanacaqlar n riisum
vo qanunla miioyyon edilon digor yerli
crgisi iizro 2 dofo, golir vergisi iizro 2,1
xorclori 99,2 manatdan 253,8 manata
vcrgilor vo donilor; Azorbaycan Res
dofo, omlak vergisi iizro 52%, torpaq
qodor vo ya 2,6 dofo artmd. Homin
publikasinin qanunvericiliyino miivafiq
vergisi iizro 35,4% olmud. Biidco xorc
dovrdo elm xorclori 2,9 dofo, tohsil
olaraq, bolodiyyo omlakinin zollodilorinin artimi elm iizro 66,9%, miidafio
xorclori 2,0 dofo, sohiyyo xorclori 2,8
rilmosindon vo icaroyo verilmosindon
iizro 2,1 dofo, mohkomo hakimiyyoti,
dofo, sosial miidafio xorclori 2,1 dofo,
golirlor, lotereyalardan daxil olan vo
hiiquq-miihafizo, tohliikosizlik orqanmiidafio xorclori 2,7 dofo, modoniyyot,
sait, habelo bolodiyyolorin foaliyyotinincosonot vo kiitlovi informasiya vasitolarinm vo prokurorluun saxlanlmas
lori xorclori 2,3 dofo, dovlot osasli vo- don oldo edilon digor golirlor; fiziki vo
iizro 71,1%, tohsil iizro 58,6%, sohiyyo
hiiquqi oxslorin, beynolxalq tokilatlaiizro 2,1 dofo, sosial tominat iizro 44,4%)
sait qoyl i I u l i xorclori 6,3 dofo, biidco
rin vo fondlann maliyyo yardimlan vo
don maliyyolon tokilatlarda omok
olmudu. Homin dvr orzindo biidconin
qrantlar; dvlot ohomiyyotli todbirlorin
haqqi fondu 3,1 dofo, pensiya vo
ayn-ayn xorclorinin orta hesabla xiisusi

C M 2

Cdvl 3

1997-2005 illordo dvlot biidcosi golirlorinin strukturu (mln. manat la)

Daxilolma nvlri
D vbt bdcsinin golirbri
cmldn:
Vergibr Nazirliyi iizro
fiziki oxslordon golir vergisi
hiiquqi xslrin monft vergisi
DV
aksizbr
hiiquqi xslrin mlak vergisi
hiiquqi oxslorin torpaq vergisi
modon vergisi
dvlt rsumu
birdofolik rsurn
sair daxilolma
yol fondu vergibri
sadolodirilmi vergi

1997-2005 illordo Azorbaycan Respublikasi dvlot biidcosi xorclorinin strukturu (mln. manat la)

lb r
1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

513,0

466.0

559,0

715,0

784,8

911,0

1221,0

419,0
68.4

340.4
86,2
68,2
97,2
13,0
4,6

388,0
93,0
73,4
98,2
15,0
10,0
8,4

509.0
94.0
126,0
113,8

579,6
94,8

680,0
109,7

818,0
150,4

117,6
149,0

147,8
214,5

20,0
11,8
6,6

104,6
12,4
47,6
15,8

79,5
20,0
8,8
50,0

178,3
266,2
58,4
26,6
11,3

993,0
221,6
223,4
281,4
61,3
32,2
14,1

56,7

97,9

21,3

23,3

1,0
22,4

25,9

1,2
32,8

27,0
1,4
15,9

4,0

2,6

12,7

16,4

92,6
93,2
41.4
5,6
4.4

5,0

68,4
6,6

34,8
9,4

36,0
16,2

50,4
16,2

1,2
29,8
7,4

1,4
10,8
9,8

1,8
18,0
18,0

1,8
52,0
16,4

10.4

2004
1510,0

yol vergisi
Dvll Gmrk Komitosi iizr
DV
aksizbr
gmrk rsumlar
yol vergisi
Sair monbodon golirlor
Dvlt mlaknn icaroyo
verilmosindn daxilolmalar
Azravtonqliyyat DK
Milli Bank
AB-nin qranti
Dvlt Neft Fondunun
daxilolmalan
Dvlot bdcsindn
maliyyobon tkilatlarn
bdcdnknar daxilolmalan
Sair

86,0
34,6
3,0
46,8
1,6
8,0

112,2
46,6
6,4

132,4

57,2
2,0
12,8

62,8
2,0
39,2

2,0
62,04

52,0
1,6
40,8

3,2

2,8

2,0

2,6
20,0
12,2

2,8

2,0
4,0
2,6

1.4

vo dvlot orqanlarimn qorarlar notieosind yaranan xorclorin donilmosi

n maliyyo vosaitlori daxil edilmidir.
Ycrli vergibr vo dnilr bolodiyyolorin razisind yaayan halinin royi
nzr alnmaqla mstqil okildo
moyynldirdiyi vergibr vo dnibr
aiddir. Yerli vergi vo donilorin hesablanmas, donilmsi vo gztlrin ve
rilmosi qaydasi, habelo drcolrin
aa vo yxar lioddi qanunla, onlarn
totbiqinin zoruroti, konkret dorocolri
iso blodiyylorin qorar ib moyyn
edilir.
Yerli biidco xrebrinin hcmi vo
istiqamotlori, Bolodiyylrin maliyyo
saslar haqqinda Azorbaycan Respublikasnn Qanununa mvafiq olaraq,
boldiyylr torofindon myynldirilir.

1,0
2,6

4,0

59,6
8,0

1,6

143,6
77,0
2,4
62,2

20,0
22,2

15,0

164,4

18.8
9.2

2,9

3.1

12,0
5,7

6,0

2,0

100,0

130,0

59.5

63,4

3,0
24,0
5,6

24,0

Yerli bi'dc boldiyyonin idaroetmo xrclri, sosial-moiot, yaay, modoniyyot vo

idman obyektlrinin, habeb ohalinin
iimumi istifadsind olan kiio, hoyot vo
balarn saxlanmas xorclori nozoro almaqla bldiyyobrin moyyon etdiyi
normativbri osasinda formaladrlr.
Yeii biidcobrd yerli sosial mdaf, so
sial vo iqtisadi inkiaf, ekoloji proqramlarn maliyyoldirilmsi n xrcbr d
nozordo tutula bibr.
Bobdiyylrin maliyyo osaslar
haqqinda Azorbaycan Respublikasinin
Qanununa miivafiq olaraq, xorclorin z
golirbri ib tomin olunmayan hissosi
(yerli bdcnin kosiri) dvlot biidcosindon alman dotasiya hesabina donilir.
Bu moqsodlo hor il dvlot bdcosindon
hor bir bolodiyyoyo miioyyon moblogdo

117,6

2,5

2,3

8,2

15,3
53.5
35.7

1,2
256,0

2,0

6,2

121,2
40.4

101.2
1.4
248,0

1,1
191,0

346.1

76,8

1,4
46,0

1431,0
317,4
355.4

376,0
253 c!
19.7

212,0

11,3

2055,2

261,0
171,4
11,2

184,0
120.4
7,2
55,4

104,4
6,4

2005

143,5
8,7
59,0

11,0

10,8

53,9

150.0
68.1
14.4

maddi yardim vo dotasiya a \

r,
rayon vo ohorlorin yerli golir
daxil olmu bolodiyyo golirlorinin
tanlmasi tomin edilir. Azorba
n
Respublikasinin qanunvericilik vo
a
hakimiyyoti orqanlarimn, Azorba
n
Respublikasi qanunlannda /

tutulmu hallar istisna olmaqla. b >

diyyobrin biidco foaliyyotino mda ;lo
etmosino yol verilmir.
2005 ildo Azorbaycan Respublikasinda foaliyyot gstoron bolodiyyobrin
golirlorinin ierasi (dotasiyasiz) 22,3 mln.
manat, xorclorinin ierasi 24,7 mln.
manat olmu, bolodiyyo golirbri vo xorelori 2001 illo miiqayisodo 1,7 dofo artmd. 2001-05 illordo dvbt biidcosindon hor bir bolodiyyoyo comi 16,4
mln. manat olmaqla miivafiq maliyyo

Xorclorin istiqamoti
D vht bdcsinin xrchri
Qanunvericilik vo icra hakimiyyoti
orqanlarimn saxlanmasi xorclori

llor
1997

1998

1999

589.0

528,0

5,3
0,91

29,3
4,49
7,9

2000

2001

2002

5,4

6.4

3,1
0,38

11,4

0,95

0,92

13,9
0,92

20.2

0,98

6,9
0,91

8,9

1,03

30,1

45,1

45,8

57,4

75.4

103,7

3,94
9,3

5,59
9,4

4,92
11,4

4,65
16,6

5,02
20.0

4,85
27,7
1,29

22,5
4,25
6,3
1.19

1,22

1,22

1.17

70,7
12,0

75,2
14,23

87,1
13,36

97,0
12,7

106,6

1,23
120,9

13,2

12,98

57,7

68,9
10,57

74,4
9,74

85,5
10,59

159,0
24,4

181,8
23,79

186,2
23,06

31,1
5,88
108,7

37,2
5,71
94,1

40,9
5,36
104,9

42,0
5,2
103,0

20,58
14,2
2,69

14,43
26.7

13,73
34,5

12,76
43,1

4,1

4.51

5,34

14,2
2,7

15.8
2,42

18,0
2,36

19,4

1,6
0,31

2.0
0,31

2,5

13,7
2,59

2,17

!: hiyyo xorclori
nidcd xiisusi kisi (% -h)
; >ial miidafio xorclori
nidcd xiisusi kisi (%>-h)
S -sial tominat xorclori
!nidcddd xiisusi akisi (%>-lr->)
doniyyt, incosonot vo ktlovi
mformasiya vasitolori xorclori
hdcda xiisusi .kisi (% -h)
\ don torbiyosi vo gonclor siyasoti
.xlbirlorinin xorclori

2,85
14,4
2,44
1,4

iidcd xiisusi kisi (%-l)

.->nzil-kommunal tosorriifati
corclori

0,23

idC'Xh xiisusi akisi (%>-h)

macaq vo enerji kompleksi
xorclori
iidc.nh xiisusi jkisi (%>-h)
'nd tosorriifati, meo tosorriifati
balqlq xorclori

3,03

iidcd xiisusi jkisi (%rh)

naye vo tikinti xorclori
iidctuh xiisusi kisi (% -h)
vlot osasli vosait qoyuluu
hiidcad xiisusi kisi (% -h)
oqliyyat vo rabito xorclori
hiidc,)d,) xiisusi kisi (%rh)
iqtisadi foaliyyotb bal sair
xorclor
biidcd xiisusi kisi (%>-h)
Beynolxalq tkilatlara iizvliik
haqqi iizro xorclor
bdcad xiisusi kisi (%>-h)
Dvltin xarici borclan iizro
xorclor
hiidc<xh xiisusi kisi (% -h)

17,8

10,92
116,3
22,01

14.1

1,34

1,33
174,1
11,59

287,9

155,9

206,4

234,8
19,02

10,38
294,1
19,58

55,3
4,48
153,6

73,5
4,89
168,8

9,64
372,5
17,4
116,4

4,84

12,44
60,4
4,89

11,24
67,6
4,5

5,44
217,7
10,17
87,2
4,07

2,4

20,5
2,2

28,0
2,27

34,1
2,27

45,5
2,12

0,33

2,6
0,32

2,8
0,3

3,1
0,25

4,1
0,27

5,1
0,24

18,2
2,38

16,3
2,02

20,0
2,15

29,4

36,0

39,7

2,38

2,4

1,85

-0,3
-0,04

0,02
96,5

22,6

31,0

4,73

4.27

3,1
0,53
19,3

2,1
0,41
13,9

4,75
2.1
0,33
17,4

3,28
16,4
2,79

2,63
1,6

0,1
0,02

0,2
0,04

3,0

2,5
0,47

5,4
0,82

1,1
0,22

14,3
2,19

18,0
2,36

45,9
7,8

0,31

2,67
1,0
0,16
0,7
0,1

0,94

135,9
11,01

21.9

0,52

2140,7

931,8

3,81
7,2
1,22

112,8
19,16
38,8
6,58
88.1
14,96
16,8

1502,0

808,0

22,4

51.1
8,67

1235,0

2005

764,0

hiidcd xiisusi kigi (% -h)

Elm xorclori
hdcdd xiisusi kisi (-h)

idcd xiisusi kisi (%>-h)

hsil xorclori
iidcd xiisusi kisi ('X-h)

2004

652,0

hiidcddd xiisusi kisi (%-h)

Mrkzi vo yerli icra hakimiyyoti
orqanlarimn saxlamlmasi xorclori

dafio xorclori
nidcjd xiisusi kisi (%-h)
ikomo hakimiyyoti, hiiquqliihafizo, tohliikosizlik orqanlainm vo prokurorluun saxlamlnasi xorclori

2003

34,0
4,45

34,2

94,4
10,13
191,2
20,52
44,8
4,81
145,2
15,58
45,1

120,6
9,77

13,45

0,2

26,5
3,47
7,0
0,91

4,23
2,8
0,34
25,3
3,13
23,7
2,93

45,4
4,87
3,2
0,35
31,9
3,43
33,6
3,61

53,6
4,34
16,2
1,31
86,9
7,04
44,0
3,56

61,2
4,07
2,6
0,18
96,9
6,45
65,7
4,38

4,51
2,9
0,14
159,9
7,47
97,4
4,55

0,6
0,08

0,6
0,08

2,7
0,29

12,8
1,04

28,5
1,89

48,4
2,26

3,8

2,8

8,3
0,67

5,3

0,34

5,4
0,58

6,8

0,5

0,45

0,25

15,3
1,9

10,1
1,09

1,03

13,7
0,91

0,65

2,7
0,35

12,7

13,9

Cdvl 3 (da vam)

Banklarla hesablama xorclori
bdcd xiisusi kisi (%-la)
Dvlotin daxili borcunun
dnilmosi ilo bal xorclor
bdcd xiisusi kisi (% -h)

3,9

0,4

0,6

0,06

0,1
0,01

2,2

6,2

0,42

15,8
2,07

2,95

5,1
0,97

0,96
9,4
1,44

14,8
1,94

13,3
1,64

1,7
0,26

2,0

0,55

2,6
0,49

0,26

0,2
0,02

9,0

7,4

1,53

1,4

9,9
1,52

16,0
2,09

1.4
0,18

3,6
0.47

2,1
0.26

431,48

450,02

56,48
218,0
28,53
54,9
7,19

55,73
232,2
28,76
53,5

134,2
17,57
17,9
2,34

138,7
17,18
18,5
2,29

6,05
204,7
21,96
62,3
6,69

6,5
0,85

9,7

5,31
218,8
17,72
66,7
5,4
11,4

1,04
99,1
10,64

0,93
168,0
13,61
86,9
7,04

3,1
0,53
11,0
1,86

Ehtiyat fondunun xorclori

bdcd xsusi kisi (%-l)
Baqa kateqoriyalara aid cdilmoyon
iimumi dvlt xidmoti xorclori
bdcddd xsusi kisi (% -h)
sas blmolor aid edilmoyon sair
xorclor

3,2

bdcadd xsusi kisi (% -b)

Yerli bdcoloro aynlan dotasiya
bdcd xiisusi akisi ( % -h)
Naxivan MR-in bdcosino ayrlan
dotasiya
bdcda xiisusi kisi (/t>-b)
Mdafo olunmu maddolor
bdcd xsusi kisi (%-l)
mkhaqq
bdcd xsusi kisi (% -h)
mokhaqqna stolik

269,04
45,7
124,9
21,21

bdcd xsusi kisi (% -h)

Pcnsiya vo mavinotlor
bdcd xiisusi kisi (% -h)
rzaq xorci
bdcd xsusi kisi (% -h)
Dorman xorci
bdcd xsusi kisi (% -h)
sasi xorcior
bdcad xsusi akisi (% -h)
bundan:
sasl vosait qoyuluu
bdcd xsusi kisi (%-l)

348.98
66,05
161,9
30,65
41,2
7,81
90,9

41,1
6,97
73,1
12,42
24,4
4,14
5,6
0,95
42,5
7,22

17,2
49,4
9,34
5,6
1,05
37,1

19,3
3,28

kmyi gstrilmidi (codvol 4).

Yerli vergilrdn baqa, bolodiyyolor
zlori do yerli vergilor vo rsumlar totbiq
edo bilor. Yerli btidcolorin tonzimlonon

436,66
67,01
191,2
29,34
49,9
7,66
131,2
20,13
57,5
8,83

23,8

6,62

3,5

11,6
0,54

15,1
1,22

0,23
34,0
2,26

4,1
0,33

6,5

10,3

0,43

0,48

2,0
0,21
5,0
0,54

65,1
5,28
1,0

63,2
4,2
2,0

134,1

0,08

0.13

587,74
63,08

678,18
54,93
315,7
25,57
65,5

846,1
56,33
423,2
28,17
90,4
6,02

1,6
0,2
0,02

254,6
27,33
56,4

8,98

13,9
2,63

17,4
2,67

26,5
3,47

25,3

31,9

3,13

3,43

68,6

bdcoloro dotasiya (biidco tonzimlonmosi qaydasinda vosaitin dovlot bdcosindon yerli biidcoloro moqsodli toyinat olmadan verilmosi), subvensiya

2002

2003

2004

2005

9,6

12,8

11,1

17,5

24,3

2,1
9,6

5,0

1,0

2,0

12,6

11,4

17,1

2,0
24,7

modaxil monbolori iki nvdon: dvlot

bidcsin donilon vergilordon vo digr
mocburi donilordon edilon ayirmalardan ibarotdir. Dvlot biidcosindon yerli

7,8
0,63

7,02

2001

Xorc

21,6
2,32
14,9

7,1
0,88
54,3
6,73

Cdvl 4

Golir
cmlodon:
dvlot biidcosindon aynlan dotasiya

0,5
0,04

6,8
1,04
43,2
6,62

Bolodiyyolorin 2001-05 illor n yerli bdcolori barodo molumat (mln. manatla)

llor

4,5
0,48

(dvlot bdcosindon bolodiyyo qurumIarna konkret moqsodlor n vo

miioyyon miiddoto aynlan vo toyin
edilmi vaxt orzindo moqsodli toyinat

244,6
16,28
75,9
5,06
12,0
0,8
193,1
12,85
96,9
6.45

28,6
1,34

6,26
2,0
0.09

1134
52.
595
27,6 104
4M
319,2
14,91
97,3
4,54
17.4
0,81
316,8
14.8
159.9
7,4/

zro istifado edilmodiyi halda ..

biidcosino qaytanlmali olan pul \
vo subsidiyalar (dovlot biidcos
digor biidcoloro vo tokilatlara ov.
verilon pul vosaiti) formasinda toxsis;1
lar da ayrilir.
Bolodiyyolorin maliyyo osas;
haqqinda Qanuna gro, dovlot
biidcolorin mstqilliyino zomanot vcrii,
amma hdoliklorino mosuliyyot damr.
Yerli sosial-iqtisadi inkiaf proqramlarmi yerli biidco golirlori hesabina
maliyyolodinnok mmkn olmadqda
dvlot yerli biidco kosirini domok n,
dovlot biidcosinin imkanlarn nozoro
alaraq, olavo golir monbolori miioyyon
edir vo ya dovlot biidcosindon dotasiya
vo subvensiyalar ayrr.
Bolodiyyolorin statusu haqqinda

Qanuna osason, bolodiyyo mlkiyyotinin

torkibino yerli vergilor vo donilor hesabna formalaan yerli biidco vosaitlori,
bolodiyyonin biidcodonkonar fondlari,
bolodiyyo omlaki, habelo bolodiyyo torpaqlan, bolodiyyo miiossiso vo tokilatlari, bolodiyyo monzil fondlari vo qeyriyaay binalar, dvlot vo xiisusi miil
kiyyot obyekti olmayan yollar, bolodiy
yonin tohsil, sohiyyo, modoniyyot vo idman miiossisolori, digor danar vo danmaz omlak daxildir. Bolodiyyolor
A. rbaycan Respublikasimn qanunve
riciliyi ilo moyyonldirilmi qaydada
v; ortlarb moqsodli biidcodonkonar
IV dlar yarada bilor. Moqsodli biidcod; konar fondlar konkret todbirlorin
h
ta keirilmosi n biidco torkib; lo formalaan vo istifado edilon pul
v iiti. moqsodindon asili olaraq, miidd vo mddotsiz ola bilor. Miiddotli
b ndonkonar fondlar ox vaxt konk problemin holli n yaradlr vo
< . holli baa atdqdan sonra fondun
1' ivyoti dayandinhr. Mddotsiz biidc. ikonar fondlar iso ox hallarda yer
li ; 'sial miidafio vo sosial inkiaf mosololoi nin miioyyon istiqamoti n nozordo
ti ilur (yerli biidcodonkonar su fondu).
Jiyyolorin biidcodonkonar fondlanivi yaradilmasi, onlarin golir monbolorin o xorclorinin moyyonlomsi mosolo i, lko qanunvericiliyino uyun olar;i bolodiyyonin, yaxud votondalarm
yi icaqlarmda miistoqil holl edilir. Hoi fondlar iizro daxilolmalar bolodiyyo
b. cosin in modaxil hissosindo aynca
g( M'ilmoli vo yalmz fondun toyinati
i istifado edilmolidir. Moqsodli biidco
(\ Ian vsainin baqa toyinat n
x. lonmosino yol verilmir vo ilin sonul! nun hesabatmda qalan qaliq moblo ,lco nofino silino bilmoz. Moqsodli
b ,o fondlari miistoqil modaxil monboyi malik olmadiqda vo onlar bolodiyy dcosinin iimumi golirlorindon ayirn ir hesabina formaladqda bu fondla n hocmi bolodiyyo biidcosinin moxari hissosindo oks etdirilmolidir.
Biidcodonkonar fondlar olavo maliy
yo resurslari monboyi hesabina formalar. Onlar ohor tosorriifatmin, sohiyyonin, tohsilin, modoniyyotin, idmanin
vo s-nin inkiaf n olavo maliyyo
monboyidir.

vergisi, kapital qoyuluundan golir ver

gisi, horbi miikollofiyyot vergisi, notarial
vergi), dolayi vergilor (tiitiin, papiros
Qodim
dvrlrdo
Azor
kazlar, okor, ay mohsullarndan,
baycanda
v e r g i l o r . Dnyann
benzin, a neft, srtk yalar vo digor
baqa lkolorindo olduu kimi. Azor
baycanda da qodim dvrlordo dvlot xo- neft mohsullarmdan vergilor, gmrk
zinosi osason oxlu sayda mocburi do- rsumlar), hkumot inhisarlarma aid
vergilor (modon goliri, pot goliri, teleqnilor hesabina formalard. Homin
raf goliri. meolrdon, baliq votogolorindvrlordo mocburi donilrin ym
(vergitutma) sistemsiz idi vo tosadiifi xa- don, pambqlq tosorrfatlarndan go
lon golirlor) vo mhr haqqi (mohkomo,
rakter dayrd. Vergi oklindo puldan daha dorusu, qiymotli dalardan vo kargzarlq vo sonod yazmalanndan
metallardan olavo ohalidon orzaq moh- golirlor) hesabina formalard.
Sovet hakimiyyoti dvrnn (1920
sullari vo svarilr n atlar da almirdi.
91) ovvollorindo Azorbaycanda da orzaq
Homin donilor xorac (torpaq vergisini
vergisi totbiq olunurdu. Mohsulun vergi
ovoz edirdi), qopur (otlaq yerlorino
gro natural vo ya pul oklindo d- donildikdon sonra qalan hissosi kondlinin ixtiyarmda qalir vo onun bu
nilirdi), tama (ohor ohalisindon
mohsulu satmasina icazo verilirdi. 1921
ticarot vo sonotkarla gro miioyyon
ilin mayinda orzaq vergisi ovozino amoblodo pul almirdi), biyar (mocburi
naq adlanan knll natural rsum
donio alternativ olaraq ohali biyara,
(hor tosorrfatdan 20 girvonko taxil) tot
heyvan otarmaa, ot bimoyo vo s. ar
biq edildi. Lakin orzaq vergisi bir il son
iloro colb edilirdi). bohro (mohsullarm
ra 1922 ildo borpa olundu. 1930 ildon
miioyyon hissosi vergi klind almirdi),
balayaraq, Sovet ttifaqnda vergilorin
ur (torpaq vergisi olmaqla mohsulun
ohomiyyoti getdikco azalmaa balad.
ondabiri vo ya drddobiri oklindo
Sovet dvlotinin goliri vergilor hesabina
donilirdi), dikirosi (mharibo vaxt
deyil, iimumi milli mohsulun birbaa
ordunun osgorlorini saxlamaq n
mocburi ahnmasi hesabina formaladzoruri olan mohsullar ohali torofindon
rld. Miiossisolor n iki nv vergi dotoqdim edilirdi) vo s. adlanan vergilor
nii: dvriyyo vergisi vo monfootdon
don ibarot idi.
ayirmalar toyin edilirdi. Fondlara nor
Glstan (1X13) vo Tiirkmonay
mativ ayirmalar istisna olmaqla, sonaye
(1828) mqavilolorindon sonra tamami
vo ticarot miiossisolorinin biitiin monfooti
lo Rusiyamn torkibino qatlm imali
Azorbaycan orazisindo, imperiya da- bdcoyo keiilirdi. halinin omokhaqlanndan tutulan golir vergisinin dvlot
lana qodor (1917) rus dvlotinin
bdcosindo pay olduqca ciizi idi. 1980vergilori totbiq olunurdu. Bu dvrdo
ci illorin ortalarmda Sovet Ittifaqinin
vergilor iki hissodon - dovlot vergilori
biidcosinin golir hissosinin 90%-indon
vo yerli vergilordon ibarot idi. Dovlot
oxu xalq tosorrfatndan daxil olan
vergilori no danm az omlakdan vergi,
vosaitlordon formalard. halidon
torpaq vergisi, ticarot vergisi, sonaye
vergisi, pul kapitalindan vergi vo tutulan vergilorin xiisusi okisi iso comi
7-8% idi.
aksizlor; yerli vergiloro iso orazi
M a s i r d v r d o A z o r b a y
idaroetmo orqanlan torofindon miioy
c a n d a v e r g i l o r . Azorbaycan Rcsyon olunan vo miivafiq orazilor daxi
publikasmm vergi sistemi 1991 ildon
lindo ylan vergilor daxil idi. Ticarot,
balayaraq, miistoqil inkiaf oraitindo
sonaye vo aksiz vergilori hom dvlot
bazar mnasibotlorin keid dvrndo
vergilori, hom do yerli vergilor kimi
tookkiil tapmdr. ton illor orzindo
daxil idi. Vergilor toplanir vo bunvergi qannvericiliyindo osasl doyiiklardan olavo, hor hoyotdon tstii vergisi,
liklor aparlm, respublikanm vergi sis
faytonulardan, qossablardan, otlaqteminin qabaqcl lkolorin vergi sistemlarn istifadoilorindon vo b-larindan
lorinin soviyyosino atdrlmas sahosin
vergilor almirdi.
do ciddi ilor grlmdr.
Azorbaycan Xalq Cmhuriyyotind
Miiasir morholodo Azorbaycan Res(1918-20) dvlot biidcosi miistoqim
publikasnda bazar iqtisadiyyatnn forvergilor (torpaq vergisi, danmaz omlak
maladrlmas, onun dnya iqtisadiyyavergisi, dovlot golir vergisi, sonaye
tna inteqrasiyas istiqamotindo evik
*
Moqalo Azrbaycan Respublikasi Vergilor vergi siyasoti hoyata keirilir. Bu siyasot
Nazirliyi rohborliyinin itirak ilo hazrlanmdr.
vergi dorclrinin aa sahnmas vo

Vergi sistemi*

vergi gztlorinin azaldlmas hesabna

vergitutma bazasmn genilondirilmosi, iqtisadiyyata investisiya qoyuluunun stimulladrlmasna, hquqi xslorlo fordi sahihkaiar, rezident vo qeyrirezident vergi doyicilori arasmda vergi
yknn borabrldirilmsin, kiik vo
orta sahibkarliq, bi/nes foaliyyoti n
lverili oraitin yaradlmasna vo son
noticodo mvcud iqtisadi potensialn artrlmasna, ohalinin maddi rifahnn
yksldilmsin ynoldilmidir.
Azorbaycan Respublikasmda hoyata
keirilon vergi siyasotinin osas istiqamtlri: respublikanm iqtisadi tohliiko
sizliyinin tomin edilmosino ynoldilon
todbirlorin hoyata keirilmosi; respubli
kanm ixrac potensialmin inkiafmn to
min edilmosi; daxili vo xarici investisiyalarin prioritet saholoro colb edilmosino
olverili vergi mhitinin yaradilmasi;
vergi sisteminin vahid uot-informasiya
sisteminin yaradilmasi; vergi vo qeyrivergi donilorinin ylmas soviyyosi
nin artrlmas istiqamotindo todbirlorin
hoyata keirilmosi; vergi doyicilorinin
golirlori iizorindo somoroli nozarot mexanizminin totbiqi; vergi intizamma omol
olunmasi iizorindo nozarot sisteminin
tkmillodirilmsi vo vergi-hiiquq pozuntusu hallarna gro mosuliyyot siste
minin daha da sortlodirilmsi; vergi
xidmoti orqanlan omkdalarnn somo
roli foaliyyot gstormosi moqsodilo vergi
orqanlarinin maddi-texniki bazasmm
ohomiyyotli dorocodo mohkomlondirilmosi vo s-dir.
Q a n u n v e r i c i l i k ba za s n n
f o r m a l a d r l m a s 1. Vergi nvlorinin tonzimlonmosi moqsodilo Azor
baycan Respublikasmda hiiquqi oxslorin monfootindon vo golirlorinin aynayr nvlorindon vergilor haqqmda
(1991), lavo doyor vergisi haqqmda
(1991), Aksi/.lor haqqmda (1991),
Azorbaycan Respublikasmda fiziki
oxslordon golir vergisi haqqmda
(1992), Torpaq vergisi haqqmda
(1993), mlak vergisi haqqmda
(1995), Modon vergisi haqqmda
(1995), xracat vergisi haqqmda
(1995) qanunlarm qobulundan sonra
Azorbaycan Respublikasmda monfoot
vergisinin maksimal dorocosi 35%, D V
28%, fiziki oxslordon golir vergisinin
maksimal dorocosi 55% miioyyon edilmi, daha sonra iso monfoot vergisinin
dorocosi 30%-o, D V - 20%-o, fiziki
oxslordon golir vergisinin maksimal
drcsi 35%- endnUmidir. Azorbay

can Respublikasinin 2000 ilin iyulunda

qobul edilmi Vergi Mocollosi 2001 il
yanvarm 1-indon qvvododir.
Vergi Mocollosindo ovvollor totbiq

aa salmaq moqsodilo miihiim addim

lar atildi (codvol 1).
Miistoqil
ver gi xidmotin i n f o r m a l a d r l m a s . Azor
Cdvl I

llr

DV-nin
dorocosi, % -h

Mnft vergisinin
dorocosi, % -b

Fiziki oxslrin golir

vergisinin dorocosi, Vu-h

1992

28,0

1993

20,0
20,0
20,0
20,0
20,0

35,0
35,0

12,0-55,0
12,0 55,0

35,0
35,0
32,0
32,0

12,0-55.0
12,0-55,0
12,0-40,0
12,0-40,0

32,0
30,0
27,0
27,0
27,0

12.0-40,0
12,0-40,0
12,0 35,0

1994
1995
1996
1997
1998
1999

20,0
20,0

2000

20,0

2001
2002
2003
2004
2005

18,0
18,0
18,0
18,0
18,0

24,0

14,0-35,0
14,0-35,0

2006

18,0

22,0

14,0-35,0

olunan 13 vergi nviindon 9 vergi nv

tosbit olundu. ksor vergi nvlori iizro
dorocolor aa salmdi, aksizo colb olu
nan mallarm siyahs azaldildi, aksizlor
yalniz neft vo neft mohsullan, tiitiin momulatlar vo spirtli ikiloro aid edildi.
Eyni zamanda, Vergi Mocollosino osa
son, vergi sistemi. vergitutmamn iimumi
osaslan, vergilorin miioyyon edilmosi,
donilmosi vo ylmas qaydalan, vergi
doyicilori vo dovlot vergi orqanlarinin,
habelo vergi miinasibotlorinin digor itiraklarnm vergitutma mosololori ilo
bagli hiiquq vo vozifolori, vergi nozarotinin forma vo metodlan, vergi qanunvericiliyinin pozulmasna gro mosuliyyot
vo s. qaydalar miioyyon edildi.
lkodo byk iqtisadi doyiikliklorin
ba vermsi, iqtisadiyyatin siirotli inkiaf, hor il yeni miiossiso vo sahibkarliq
subyektlorinin yaranmasi vergi doyicilorinin maddi maranm artmasi, dovlot
torofindon sahibkarlara kmoyin yeni
formalarinin totbiq edilmosi, vergi yknn azaldlmas vo vergilor sahosindo
qanunvericilik bazasmm tokmilldirilmosi ilo mayiot olundu. Vergi siyasoti
nin osas istiqamotlorino miivafiq doyiiklik vo tokliflor Azorbaycan Respublikasinin Vergi Mocollosino olavolor vo
doyiikliklor edilmosi haqqmda Azor
baycan Respublikasi qanunlarnda z
oksini tapdi.
1992-2005 illordo vergi dorocolorini

25,0
24,0

12,0 35,0
12,0-35,0
12,0-35,0

su haqqmda (1992) formanla Vergi

Xidmoti Maliyyo Nazirliyinin torkibindon xarld vo Ba Dovlot Vergi Miifottisliyi olaraq foaliyyot gstormoyo
balad. Ba Dovlot Vergi Mfottiliyinin bazasmda Azorbaycan Respublikasi
Vergilor Nazirliyi yaradildi (2000).
lko iqtisadiyyatinin bazar miinasi
botlori osasmda yenidon qurulmasi. iqti
sadi artimin tomin olunmasi vo vergi sistemindo aparilan islahatlar vergi daxilolmalarma miisbot tosir gstrmidir.
. iqtisadiyyatinin neft sektorundan
as lnm aradan qaldrlmas vo zol
sc! iorun inkiafnn tomin edilmosi istiiotindo hoyata keirilon ardicil todor noticosindo qeyri-neft sektorunvergi daxilolmalan artmaqdadir
vol 2).

Cdvl 2

Illor
997

baycan Respublikasi Dovlot Vergi

motinin yaradilmasi haqqmda ( I ),
Dovlot Vergi Xidmotinin Azorba;. n
Respublikasi Maliyyo Nazirliyinin (
liyino verilmosi haqqmda (1992) A
baycan Respublikasi Prezidentini
Dvlt vergilrin Vergi Mcll i
il myyn ediln v Azrbayc
Respublikasinin btn razisind
dnilmli olan aadak ver
daxildir: 1) fiziki xslrin glir verosi; 2)' hquqi xslrin mm.; t
vergisi (bldiyy mlkiyyti' :U>
olan mssis v tkilatlar -
baqa); 3) lav dyr verg...
4) aksizlr; 5) hquqi xslrin
lak vergisi; 6) hquqi xslrin tcrpaq vergisi; 7) yol vergisi; 8) md
vergisi; 9) sadldirilmi vergi.
manlar vergi xidmotinin yarad! as
sahosindo miihiim ohomiyyot kosb idi.
Vergi xidmoti Maliyyo Nazirliyinin lorkibindo olahiddo struktura evrildi. Ver
gi qanunvericiliyino vo dovlot qiymot intizamina riayot olunmasina nozarot sis
teminin tokmilldirilmosi bu sahodo
dovlot vergi xidmotinin rolunun giiclondirilmosi, onun miistoqil foaliyyotinin vo
nozarot ilorinin obyektivliyinin tomin
edilmosi moqsodilo Azorbaycan Rcspubiikas dovlot vergi xidmotinin statu-

vergisi; fiziki oxslorin omlak vergisi;

yerli ohomiyyotli tikinti materiallari
iizro modon vergisi; bolodiyyo miilkiy
yotindo olan miiossiso vo tokilatlarn
monfoot vergisi.
F i z i k i o x s l o r i n gol i r v e r
gisi. Vergi Mocollosino osason, rezident
vo ya qeyri-rezident fiziki oxslor golir
vergisinin doyicilori saylrlar. Rezidentlorin golirlori iizro vergitutma obyekti vergi ilindo rezidentlorin biitiin goliri ilo homin dvr n Vergi Mocollosi
ilo moyyonldiriln golirdon xlan
moblo arasndak forqdon ibarot olan,
vergiyo colb edilon golirdir. Azorbaycan
Respublikasmda daimi niimayondolik
vasitosilo foaliyyot gstoron qeyri-rezi
dent vergi doyicisi daimi nmayondliyi ilo olaqodar olan, vergiyo colb edilon

998
999
2000
2001
2002

2003
2004
2005

Vergi daxilVergi daxilDovlot

Vergi daxilolmalan,
olmalarmin
olmalarmin biidco
biidcosinin
mln. manatla
DM- nisboti, golirlorindo xiisusi
golirlori, mln.
Qeyri-neft
Neft
mumi
okisi, -h
% -h
manatla
sektoru
sektoru
419,2
340,4

206,2

387,7
510.4
579,6
679,9

242,7
299,2
311,9

1220,9

823,4

1509,5
2055,2

1005,2

443,7
620,8
885,6

513,0
465,5
559,5
714,6
784,8
910,2

1427,7

218,6

347,9

A zor b c a n R e s p u b l i k a d a t o t b i q e d 1o n v e r g i l o r
on l a r i n osas xi i s u s i y y ot Azorbaycan Respublikasmda dvrgilori, muxtar respublika vergilori,
vergilor (bolodiyyo vergilori) myy: edilir vo donilir.
luxtar respublika vergilorino, Vergi
illosino miivafiq olaraq, Naxivan
M in qanunlan ilo miioyyon edilon vo
N van M R-do tutulan dvlot vergilorivn hamisi aiddir.
Yerli vergilor (bolodiyyo vergilori),
Azorbaycan Respublikasinin Vergi Mo
collosino miivafiq olaraq miioyyon edi
lon, bolodiyyolorin qorarlanna osason
totbiq edilon vo bolodiyyolorin orazilo
rindo donilon vergilordon ibarotdir.
Bolodiyyolor torofindon totbiq edilon
digor mocburi donilor miivafiq
qanunla miioyyon edilir. Yerli vergiloro
(bolodiyyo
vergilorino)
aadak
vergilor daxildir: fiziki oxslorin torpaq

s
v
I
1
\

213,0
121,8
145,0
211,2
267,7
332,0
379,7
384,4
542,1

13,3

81,7

9,9
10.3
10,8
10,9

73,1
69,3
71,4

11,2

73,9
74,7
67,4

11,7
12,0

66,6

12,0

69,5

golirlori iizro golir vergisinin doyicisidir

Qeyri-rezidentin daimi nmayndoliy

-c codvoldo. vergi tutulan illik golirin

mobloi vo bu goliro miivafiq olaraq
donilmoli verginin mobloi iso 4-cii
codvoldo z oksini tapmdr.
Vergi qanunvericiliyino gro fiziki
ijoxslorin golir vergisinin doyicilori mii
vafiq vergi gzoli vo azadolmalanndan
istifado etmok hiiququna malikdirlor.
H q u qi o x s l o r i n monf oot
v er gi s i . Azorbaycan Respublikasmda
rezident vo qeyri-rezident miiossisolor
monfoot vergisinin doyiciloridir. Miios
sisolorin monfootindon tutulan vergi do
rocosi 22%-dir. Rezident miiossisolor
iin vergitutma obyekti onun goliri ilo
golirdon xlan xorclor arasindaki forq
don ibarot olan monfootdir.
Azorbaycan Respublikasmda ziiniin daimi niimayondoliyi vasitosilo
foaliyyot gstoron qeyri-rezident miios
sisosi bu foaliyyotdon oldo etdiyi monfo
otindon, yoni daimi niimayondoliyi ilo
bal Azorbaycan monboyindon oldo
etdiyi iimumi golirinin, Vergi Mocol
losino uyun olaraq, homin golirin
oldo edilmosino okilon xorclor xldiqdan sonra qalan mobloindon vergi
doyir.
Qeyri-rezidentin daimi niimayondoli
yi ilo bal olmayan iimumi goliri Vergi
Mocollosindo nozordo tutulduu hallar
da xorclor xlmadan domo monboyindo vergiyo colb olunur.
Azorbaycan Respublikasndak dai
mi niimayondolik lo bal olmayan om
lak toqdim edilmosindon golir oldo edon
qeyri-rezident mossisnin toqvim ili
orzindo Azorbaycan monboyindon oldo
etdiyi bu nv iimumi golirinin Vergi

Cdvl 3
Vergi tutulan ayliq golirin mobloi

Verginin mobloi

1000,0 manatadok

14,0%
140,0 manat + 1000,0 manaldan ox olan
mobloin 35%-/

1000,0 manaldan ox olduqda

Codvol 4
Vergi tutulan illik golirin mobloi

Verginin mobloi

12000,0 manatadok

14,0%
1680,0 manat + 12000,0 manatdan ox
olan mobloin 35,0%-/

12000,0 manatdan ox olduqda

ilo olaqodar olmayan goliri, golirdon xlan moblo nozoro almmadan, doni
yerindo vergiyo colb olunur.
Vergi Mocollosino osason, vergi tutu
lan ayliq golirin moblogi vo bu goliro mii
vafiq olaraq donilmoli verginin mobloi

Mocollosindo gstoriln vo homin dvrdo bu cr goliro aid olan xorclor xldiqdan sonra qalan moblogindon vergi
tutulur.
Vergi qanunvericiliyino osason, mon
foot vergisi doyicilori miivafiq vergi gii-

zoti vo azadolmalarndan istifado et

mok hququna malikdirlor.
Monfoot vergisi n hesabat dvr
toqvim ili saylr vo bu verginin doyicilri monfoot vergisinin boyannamsini hesabat ilindon sonraki ilin
martin 31-inodok vergi orqanlarna
toqdim edirlr.
d m monboyindo t u t u
l an v e r g i 1 r. Rezident mssis torfndon dniln dividenddn dm
mnbyind 10% drc ilo vergi tutulr. Dividendin faktiki sahibi olan fziki
v hquqi oxslordon vergi tutulduqda,
dividendi alan fiziki vo hquqi xslrin
hmin golirindon bir daha vergi tutulmur. Hin golir yenidon dividend klindo oldo ediln zaman vergiyo colb
olunmur.
Rezident banklarna vo ya qeyri-rezident banklarmin Azorbaycan Respublikasndak daimi nmayndliyin
kreditlr (ssudalar), depozitlr (hesablar) zr dniln faizlr istisna olmaq
la, rezident torofindon vo ya qeyri-rezidentin daimi nmayondliyi torofindon,
yaxud bu ciir nmayndoliyin adindan
donilon faizlordon, golir Azorbaycan
monboyindon oldo edilmidirso, doni
monboyindo 10% doroco ilo vergi tutulur.
Hoyatn ym sortas iizro sorta
olunamn dodiyi vo ya onun xeyrino
donilon sorta haqlan ilo sorta
donilori arasndak frq kimi alinan
golirdon doni monboyindo 10% doroco
ilo vergi tutulur.
Danar vo danmaz omlak n
icaro haqqmdan, hominin rezidentin vo
ya qeyri-rezidentin Azorbaycan Respublikasindaki daimi nmayondoliyinin
dodiyi vo ya onun adindan donilon royaltidon, golir Azorbaycan monboyindon
oldo edilmidirso, domo monboyindo
14%) doroco ilo vergi tutulur. icaro haqqi
vergi doyicisi kimi uotda olmayan
fiziki oxs torofindon donildikdo, icaroyo veron, bu maddoyo uyun olaraq,
vergini z doyir vo vergi uotuna
ahnaraq boyannamo toqdim edir.
Qeyri-rezidentin Azorbaycan mon
boyindon oldo olunan goliri kimi miioy
yon edilon vo qeyri-rezidentin Azorbay
can Respublikasinin orazisindoki daimi
niimayondoliyino aid olmayan iimumi
golirindn domo monboyindo xorclor xlmadan aadak dorocolorlo vergi
tutulur: dividenddon 10%; faizlordon 10%; rezident miiossisosinin, yaxud sahibkarn, riskin sortasma vo ya tok-

rar sortasna dair mqaviloyo uyun

olaraq, sorta domolorindon 4%;
Azorbaycan Respublikasi ilo digor dvlotlor arasinda beynolxalq rabito vo ya
beynolxalq damalar hoyata keirilrkon rabito vo ya noqliyyat xidmotlori
n rezident miiossisosinin vo ya
sahibkarn domolrindn 6%; rezident
miiossisosinin vo ya sahibkann muzdlu
ilo olaqodar dodiyi golirdon 2-ci vo 3cii codvollordo gstorilon dorocolorlo.
l a v o d o y o r v er gi s i . lavo
doyor vergisi ( D V ) vergi tutulan dvriyyodon hesablanan verginin mobloi
ilo, Vergi Mocollosinin mddalarna
uyun olaraq, verilon hesab-fakturalara
vo ya idxalda DV-nin dnildiyini
gstoron sonodloro miivafiq surotdo
ovozlonmoli olan verginin moblogi arasndak forqdir. DV-nin doyicisi kimi
qeydiyyatdan keon vo ya qeydiyyatdan
kemoli olan oxs DV-nin doyicisidir.
Vergi qanunvericiliyin gro, sahibkarlq foaliyyoti gstoron vo ilk aylq
dvr orzindo vergi tutulan omoliyyatlarnin hocmi orti maliyyo vahidinin 22500
mislindon artiq olan oxs homin dvr
baa atdqdan sonra 10 giin orzindo
vergi orqanna DV-nin moqsodlori
iin qeydiyyata dair orizo vermoyo
borcludur.
Azorbaycan Respublikasna D V
tutulan mallari idxal edon oxslor bu ciir
idxal mallari iizro DV-nin doyicilori;
DV-nin moqsodlori iin qeydiyyat
dan kemodon i gron vo ya xidmot gstrn vo Vergi Mocollosino miivafiq su
rotdo vergiyo colb edilmli olan qeyri-rezident oxslor hmin ilor vo ya xidmotlor zro vergi doyicisi; aksizli mallarm
istehsallar DV-nin doyicilri saylrlar. Qeydiyyatdan kemoli olmayan
sahibkarliq foaliyyoti gstoron oxs vergi
orqanna DV-ni moqsodlori iin
qeydiyyat haqqinda knllii orizo verib
D V doyicisi ola bilor.
M allarn toqdim edilmosi, ilorin
grlmosi, xidmotlorin gstorilmosi vo
vergi tutulan idxal DV-nin vergitutma
obyektidir. DV-in dorocosi hor vergi
tutulan omoliyyatm vo hor vergi tutulan
idxahn doyorinin 18%-i hocmindo miioy
yon edilmidir. Vergi qanunvericiliyino
osason, D V doyicilori miivafiq vergi
gzoti vo azadolmalarindan istifado et
mok hququna malikdirlor. D V boyannamosi hor hesabat dvrii n,
hesabat dvrndon sonraki ayin 20-sindon gee olmayaraq verilir. D V iizro
hesabat dvr toqvim ay sayilir.

A k s i z l o r . Aksiz mallann sal

qiymotino daxil edilon vergidir. Azor
baycan Respublikasi orazisindo istehsal
edilon, yaxud idxal olunan aksizli mallardan, vergidon azad edilon mallar is
tisna olunmaqla, aksiz tutulur. Aksizli
mallara qida spirti. pivo vo spirtli ikilorin biitiin nvlori, tiitiin momulatlan,
neft mohsullari aiddir.
Azorbaycan Respublikasi orazisindo
aksizli mallann istehsali vo ya idxali ilo
moul olan btn miiossisolor vo fiziki
oxslor, habelo Azorbaycan Respublikasmm hdudlarndan konarda bilavasito
zii vo ya podrat vasitosilo aksizli n allar istehsal edon vo istehsal etdiyi yerdo
vergi doyicisi kimi uotda olma n
Azorbaycan Respublikasi reziden; n
aksiz doyiciloridir.
Azorbaycan Respublikasi orazi >
istehsal edilon aksizli mallarm iste
I
binasmin hiidudlarmdan konara b
xlmas. idxal mallari iin, Azorba
n
Respublikasinin Gmrk Mocolluyun olaraq, aksizli mallarm gn.
xidmotinin nozarotindon xmas ti t
omoliyyatlar aksizlorin moqsodlori ik
vergitutma obyektloridir.
Azorbaycan Respublikasi orazisi:
istehsal olunan mallar n vergi tu lan omoliyyatm mobloi vergi doyic
nin mtoridon vo ya hor hansi di;.'
oxsdon, ciimlodon barter osasinda
ald vo ya almal olduu haqqin
>
dansat bazar qiymotindon (aksi'
D V xlmaqla) aa olmayan n >loi, idxal mallari n vergi tutu; ;i
omoliyyatm mobloi mallarm Az?
can Respublikasinin Gmrk Moc:
no uyun olaraq miioyyon edilon,
topdansat bazar qiymotindon
olmayan gmriik dyoridir (aks
D V xlmaqla).
Aksizli mallarm ixrac sfr dor-', i
ilo vergiyo colb olunur. Bununla >;
vergi qanunvericiliyino osason a!
doyicilori mvafiq vergi gztlorin
vo vergidon azadolmalardan istii
etmok hququna malikdirlor.
Aksizlor iizro hesabat dvrii too n
aydr. Aksizli mallar istehsal edildi do
hor hesabat dvrii n vergi tutulan
omoliyyatlar iizro aksizlor hesabat dvrndon sonraki ayin 20-sindon gee ol
mayaraq donilmolidir.
m 1a k v e r gi s i . mlak vergisi
nin obyektlori rezident vo qeyri-rezident
fiziki oxslrin xiisusi mlkiyyotindo
olan vo Azorbaycan Respublikasi orazi
sindo yerloon tikililorin vo ya onlann

dilorinin tosorriifat foaliyyotinin notihissolorinin, hominin, yerindon vo isti

colorindon asili olmayaraq, torpaq sahofado edilib-edilmomosindon asili olma
sino gro hor il sabit todiyo oklindo heyaraq, rezident fiziki oxsloro moxsus
avtomobil vo zyeriyon tokorli texnika,
sablanir. Azorbaycan Respublikasi ora
zisindo mlkiyyotind vo ya istifadosu vo hava noqliyyati vasitolorinin doyo
sindo torpaq saholori olan liziki oxslor
ri. miiossisolorin balansinda olan avtovo miiossisolor torpaq vergisi doyicilorinoqliyyat vasitolori vo osas vosaitlorin
dir. Azorbaycan Respublikasi orazisindo
(avtonoqliyyat vasitolorindon baqa)
ortaillik doyori, Azorbaycan Respublimiiossisolorin mlkiyyotind vo ya istifakasnda ziinn daimi niimayondoliyi
dosindoolan torpaq saholori vergitutma
obyekti sayilir. Kond tosorriifati torpaqvasitosilo sahibkarliq foaliyyotini hoyata
lan iizro bir orti bal n orti maliyyo
keiron qeyri-rezident miiossisolor n
vahidinin 5%-i miqdarmda torpaq ver
yalmz daimi nmayondlikl bal olan
osas vosaitlorin ortaillik doyoridir.
gisi hesablamr. Kadastr qiymot rayon1 iziki oxslor omlak vergisini, onlalan vo onlara daxil olan inzibati rayon
iisusi mlkiyyotindo olan binalarm
lar iizro kond tosorriifati torpaqlarmin,
ntarladnlm doyori orti maliyyo
toyinat, coraf yerlomosi vo keyfiyyoti
Unin 5000 mislindon ox olduqda,
nozoro alnmaqla orti ballan miivafiq
lan mobloin 0,1%-i, su noqliyyati
icra hakimiyyoti orqani torofindon
nin mhorrikinin 1sm3 iin or- moyyonlodirilir. Sonaye, tikinti, noq
t Kiliyyo vahidinin 1%-i, hava noq
liyyat, rabito, ticarot, mit xidmoti vo
li
t vasitosinin mhorrikinin 1 sm3 digor xiisusi toyinatli yaay fondlannm
v ! orti maliyyo vahidinin 1%-i, mii- hoyotyam saholori vo vtondalarn b
h
ki olmayan su vo hava noqliyyati
saholorinin tutduu torpaq sahosinin
v tolori iin onlarm bazar qiymotinin
vergi dorocolori Vergi Mocollosinin mii

i hocmindo doyirlor.
vafiq maddosindo gstorilon codvol iizro
miioyyon olunur. Torpaq vergisini
ii
vo hava noqliyyati vasitolorino gi
rgi onlarm qeydiyyatini hoyata kemiiossisolor torpaq saholorinin lsno
i..in tokilatlar torofindon verilon molu- vo torpaq vergisinin dorocolorino osason,
m dar osasinda hor il yanvann 1-i vo- illik olaraq hesablayr vo mayn 15-indon
7; otino hesablamr. Belo qeydiyyat ol- gee olmayaraq hesablamalan vergi or
m hallarda, homin omlakin sahibi
qani na verirlor.
i Iviyyotindo olan su vo hava noqliyVergi qanunvericiliyino osason, tor
paq vergisi doyicilori miivafiq vergi
\; : vasitolori barodo lazimi molumatlan
gzotlorindon vo vergidon azadolma
(lv raxl ili, al qiymoti vo texniki
lardan istifado etmok hququna malik
x; kteristikasi) oks etdiron sonodlori
dirlor.
h. I yanvann l-inodok miivafiq orqana
to dim edir.
Torpaq vergisi borabor moblolord
15 avqust vo 15 noyabr tarixlorindon gee
i/.iki oxslor omlak vergisini yerli
b> oyo, miiossisolor iso dvlot biidcosiolmayaraq donilir. Miiossisolorin tor
paq vergisi dvlot bdcosino donilir. F i
. idoyirlor. Fiziki oxslor n omlak
ziki oxslorin torpaq vergisi bolodiyyolor
\ isi miivafiq orazinin bolodiyyosi totorofindon hesablamr vo yerli bdcoyo
i don hesablamr. Bolodiyyolor vergin donilmosi barodo todiyo bildiriini
donilir.
Y o l v er gi s i . Azorbaycan Res
v i doyicilorino avqustun l-indon gee
aayaraq vermolidirlor.
publikasi orazisino daxil olan vo homin
Vergi Mocollosino osason, omlak ver- orazidon sorniin vo yiik danmas iin
istifado edon, avtomobil noqliyyati vasi
u doyicilori miivafiq vergi gzotlorii on vo vergidon azadolmalardan istitolorinin sahiblori olan qeyri-rezident
fado etmok hququna malikdirlor.
miiossisolor vo qeyri-rezident fiziki oxsMiiossisolor osas vosaitlorinin Vergi
lor, habelo Azorbaycan Respublikasi
Mocollosinin mddoalanna uyun olaraq
orazisindo mlkiyyotind vo ya istifadomiioyynlodiriln doyorindon 1% doroco sindo minik avtomobillori, avtobuslar
ilo omlak vergisi doyir. Miiossiso omlak
vo d. avtomobil noqliyyati vasitolori
vergisinin illik boyannamosini monfoot
olan oxslor Azorbaycan Respublikasivergisi boyannamosi ilo birlikdo hesabat
nin avtomobil yollarmdan istifadoyo gilindon sonraki ilin martin 3l-indon gee ro yol vergisi doyiciloridir.
Avtonoqliyyat vasitolorinin nvnolmayaraq vergi orqanma verir.
don, oturacaqlarnn sayndan, yiikgT o r p a q v er gi s i . Torpaq vergi
tiirmo qabiliyyotindon vo avtonoqliyyat
si, torpaq mlkiyytilorinin vo ya islifa-

vasitosinin yklo birlikdo iimumi okisindon, oxa do arlndan, Azor

baycan Respublikasi orazisindo qot edi
lon mosafodon, tohlkoli yklorin danmasndan asili olaraq. Azorbaycan Res
publikasi orazisino daxil olan, xarici
dvlotloro moxsus avtonoqliyyat vasito
lorindon, habelo Azorbaycan Respubli
kasi orazisindo oxslorin mlkiyyotindo
vo ya istifadosindo olan avtonoqliyyat
vasitolorindon homin avtonoqliyyat va
sitolorinin miihorriklorinin hocmindon
asili olaraq mxtolif dorocolorlo vergi
hesablamr. Azorbaycan Respublikasi
nin orazisindo toqvim ilinin sonu voziy
yotino miilkiyyotindo vo ya istifadosindo
avtonoqliyyat vasitolori olan hiiquqi
oxslor yol vergisinin illik boyannamosi
ni hesabat ilindon sonraki ilin martin
3l-indon gee olmayaraq vergi orqanma
toqdim edir vo homin mddotodk
hesablanm vergini dvlot biidcosino
doyirlor. Azorbaycan Respublikasi
orazisindo im)k)yyot)ndo vo ya istifado
sindo avtonoqliyyat vasitolori olan fiziki
oxslor illik yol vergisini avtomobillori
texniki baxdan keirilon zaman dvlot
biidcosino doyirlor.
Modon
v e r g i s i . Azorbaycan
Respublikasi orazisindo, ciimlodon
Xozor donizinin (glnn) Azorbaycan
Respublikasina monsub olan sektorunda faydali qazintilann xarlmasma gro modon vergisi tutulur. Azorbaycan
Respublikasi orazisindo yerin tokindon
faydali qazintilar xaran fiziki oxslor
vo miiossisolor modon vergisinin doyiciloridir. Azorbaycan Respublikasi orazi
sindo (Xozor d o nizinin (glnn) Azor
baycan Respublikasina monsub olan
sektoru da daxil olmaqla) yerin tokin
don xarlan faydali qazintilar vergitutma obyektidir.
Modon vergisinin dorocolori Vergi
Mocollosinin miivafiq maddosindo gstorilon codvolo osason miioyyon edilir.
Modon vergisi n hesabat dvii toq
vim ayi sayilir. Modon vergisinin mob
logi faydali qazintilann xarld aydan sonraki ayin 20-sinodok donilir.
Modon vergisinin doyicilori hor ay
hesabat ayindan sonraki ayin 20-sindon
gee olmayaraq vergi orqanma, yerli
biidcoloro daxil olan modon vergisi iizro
iso bolodiyyoloro modon vergisinin bo
yannamosini toqdim edirlor. Yerli oliomiyyotli tikinti materiallarma (korpickiromit gillori, tikinti qumlari, yiiksok
mhkomliyo malik nql xammali) gro
modon vergisi yerli bdcyo donilir.

S a d o l o d i r i l m i ver gi . Vergi
qanunvericiliyino gro, D V moqsodlori
n qeydiyyata alnmam vo ovvolki
aylq dvr orzindo vergi tutulan liyyatlarnn hcmi rti maliyyo vahidinin 22500 mislindn az olan hiiquqi
oxslor vo hquqi oxs yaratmadan sahibkaiq foaliyyotini hoyata keiron fi
ziki oxslor sadolodirilmi vergi doyieisi olmaq hququna malikdirlor.
Sadolodirilmi vergi doyicisi ol
maq hququna malik olan vergi doyieilori, hr il aprel aynn 20-sindon
gee olmayaraq, mvafq boyannamoni
qeydiyyatnda olduqlar vergi orqanna
toqdim edirlor.
Sadolodirilmi vergi doyo miios
sisolor monfoot vergisinin. DV-nin vo
omlak vergisinin, fiziki oxslor iso golir
vergisi vo DV-nin doyicilori deyildir.
Bu verginin dorocosi mallarn toqdim
edilmosindon, ilorin grlmosindon vo
xidmotlorin gstorilmosindon oldo edilon
vosaitin mobloindn (mumi hasilatm
hocmindon) vo satdanknar golirlordon Bak ohori n 4%, digor ohr
vo rayonlar n 2%-dir. Sadlodirilmi sistem Uzro vergi n hesabat
dvr rbdr. Vergi dyicilori hesabat
dvrndn sonraki ayn 20-sinodok dnilmoli olan verginin moblogi haqqmda
vergi orqanlarma boyannamo toqdim
edir vo homin mddotdo vergini biidcoyo
odoyirlor.
X ii s u s i vergi r ej i m I i m o s s i s 1o r i n v e r g i l o r i . Azorbaycan
Respublikasmda foaliyyot gstoron
miiossiso vo irkotlor n xiisusi vergi
rejimi (miioyyon dvrdo vergilorin hesablanmas vo donilmosinin xiisusi
qaydasi) totbiq edilir vo onlar xiisusi
vergi rejimli miiossisolor hesab olunur.
Vergi Mocollosino gr, Mocollo qiivvoyo
minonodok vo ya o, qiivvoyo mindikdon
sonra qanunla tosdiq olunmu hasilatm
pay blgs haqqmda, osas boru komori
haqqmda vo digor bu qobildon olan
sazilordo vo ya qanunlarda, ciimlodon
neft vo qaz haqqinda qanunda, Vergi
Mocollosindo vo vergilor haqqmda digor
normativ-hiiquqi aktlarda nozordo tutulmu mddoalardan forqli mddoalar
miioyyon edilorso, homin saziloin vo ya
qanunlarn miiddoalan totbiq edilir.
Sazilordon iroli golon vergilorin totbiqi
vo alinmasi mexanizmi Azorbaycan
Respublikasi Nazirlor Kabinetinin so
roncami osasmda yaradlan ii komissiyasi ilo podrat toroflor arasmda imzalanan protokollarla ( Monfoot vergisi

haqqmda , lavo doyor vergisi haq

qmda , Xarici subpodratlarn ver
giyo colb edilmosi haqqinda , mokdalar vo fiziki oxslorin vergiyo colb
edilmosi haqqmda , dxal vo ixrac
vergilori haqqmda ) tonzimlonir.
Hasilatm pay blgsii haqqinda sazilorin mddoalarna osason, hor bir
podrat torofdon, monfoot vergisino
dair hdolik istisna edilmoklo, podrat
toroflorin karbohidrogen hasilati foaliy
yoti ilo olaqodar meydana xan vo ya
onlara birbaa, yaxud dolayisi ilo aid
olan hor hansi xarakterdo he bir vergi
tutulmur. Hor bir podrat torof saziin
mddoalarndan iroli golon xiisusiyyotlor
nozoro alnmaqla z karbohidrogen foaliyyotindon monfoot vergisi n ayrca
mosuliyyot dayr. Vergi qoyulan zoror
sonraki toqvim ilino keirilir vo homin
toqvim ilindo mvcud vergi qoyulan
monfoot hesabma donilir vo vergi
qoyulan zoror miivafiq moblodo
azaldlr. Homin toqvim ilindo bu yolla
dnilmomi vergi qoyulan zororin hor
hans qal vergi qoyulan monfootin
hesabma tamamilo donilonodok mddot mohdudiyyoti olmadan sonraki toq
vim illorino keirilir.
Monfoot vergisi hor bir podrat
torofin vergi qoyulan monfootindon
mvcud faiz dorocolorinin (25%, 27%,
30%, 32% vo s. hocmindo) homin toqvim
ili n toyin edilmi sabit dorocosindo
tutulur.
Azorbaycan Respublikasmda karbo
hidrogen ilo olaqodar tosorriifat foaliy
yoti gstron xarici subpodratlar bura
da grdklori ilor vo ya gstordiklori
xidmotlor mqabilind alman doni
moblolorindon hor bir sazi iizro miixto
lif faizlor hocmindo vergi qoyulan mon
foot oldo edir vo homin monfoot hor bir
sazi iizro miioyyon edilmi miixtolif dorocolorlo vergiyo colb olunur. Bir sira sazilordo bu vergilor homin xarici subpodratnn vergi mosuliyyotini, habelo
onun boyannamo toqdim etmok vo biitiin vergilori domok hdoliklorini tama
milo ohato edir. Xarici subpodratlar
Azorbaycanda karbohidrogen foaliyyoti
ilo bal olmayan foaliyyot gstordiklori
halda iso Azorbaycan Respublikasi Qa
nunvericiliyino uyun olaraq vergiyo
colb olunurlar.
Eyni zamanda, toqvim rb orzindo
xarici subpodratya donilor hoyata
keiron hor hansi oxs belo donilordon
tutulmu vergiloro dair molumati, miioy
yon edilmi formaya uyun olaraq, toq

vim riib qurtardiqdan sonra 20 giin

orzindo vergi orqanlarma toqdim etmolidir. Xarici subpodratlardan alnm
dnilordon miivafiq surotdo hesablanm vergilor bu donilori hoyata keiron
oxs torofindon tutulur vo donmo tarixindon sonraki 30 giin orzindo vo ya
nvboti ayn 15-inodok doni valyutasi
ilo dvlot bdcosino krliir.
Hasilatm pay blgs haqqmda saziloro osason foaliyyot gstoron yerli
subpodrat tokilatlarn vergi hdoliklori Azorbaycan Respublikasi Vergi Mo
collosi ilo tonzimlonir. Yerli subpodratlar homin foaliyyot iizro monfoot ver
gisinin doyicilori olduqlar n
a
karbohidrogen foaliyyoti ilo olaqo iar
aparilan donilordon domo monlv indo vergi tutulmur. Lakin yerli sub, >dratlar digor xarici subpodra - a
karbohidrogen foaliyyotlori ilo ol;n
ir
donilor apararkon vergini dom.
iboyindo tutmaa, onun miivafiq h
itim toqdim etmoyo vo tutulmu \
ii
dvlot bdcosino domoyo borclu
A k if M i l : - .

I T

MALYY BAZARI V MALYY NSTTUTLARI

Qiymtli kazlar bazari*
Azorbaycanda qiymotli kazlar bazarinin formalamas 20 osrin ovvollorino tosadf edir. ilk sohmlorin buraxilmasina 1913 ildo Baki Tacir Bankinin
nizamnamosinin tosdiq edilmosi ilo
balanmd. Bu bankin osas sohmdarlar Azorbaycanin tannm sahibkarlari
ll.Z.Tayev (urann sodri), M..sodullavev, M.Nayev, M.Muxtarov vo
baqalar olmular. Homin dovrdo Baki
1 ir Banki vo Bakida foaliyyot gst on digor banklar torofindon veksellor
\ faiz kazlar da buraxlmd. 20
n ilk iki onilliyindo Bakida Neft
lsullan sohmdar comiyyoti , Biilbiileft vo ticarot sohmdar comiyyoti ,
laxani Zabrat neft istehsah sohrnc comiyyoti kimi bir sira sohmdar coi yotlori foaliyyot gstorir, neft isteh, email vo ticaroti ilo mul olurdu.
t nin dvrlordo doni proseslorindo
bore miinasibotlorinin formalamala veksellordon geni istifado edilirdi.
\ ksel bazari Azorbaycan Xalq Cmiyyoti dvriindo do inkiaf etdirilmi,
in Sovet hakimiyyoti dvrndo mohd dladrlmd.
Azorbaycan Respublikasinin dovlot
t notli kagizlar bazarinda ilk bore hchliyi 1993 ildo buraxlan dvlot istiqi' Ian olmudur. lali arasmda yeio( Ion bu qiymotli kazlarn buraxl
1 mi vo miiddotini morkozi icra hakii yoti orqanlan
Azorbaycan Res; Mikasmin Maliyyo Nazirliyi ( MN) vo
Ili Banki moyyonldirmidi. Dvlot
I qrazlannin buraxilmasi Azorbay< Respublikasmda dvlot qisamiidi ii bore hdoliklorinin osas ortlori
; l normativ-hiiquqi sonodlor osasmda
L yata keirilirdi. Bu sonodo gro, Azori /can Respublikasmda dovlot qiymotli
k -gizlarinin emitenti MN idi. Dvlotin
I c hdoliklorinin vaxtl-vaxtnda vo
tam hocmdo yerino yetirilmosino (qaytanlmasma) MN cavabdeh idi.
Azorbaycan Respublikasmda dvlot
qiymotli kazlar bazari formalamaa
Nazirlor Kabinetinin Dvlot qsamddotli qiymotli kazlarn emissiyasi haq
qinda (1996) qorarindan sonra balad.
* Mql Azorbaycan Respublikasi Prezidenli yanmda
Qiymtli Kazlar ii/. Dovlot Komitosi rohborliyinin
itirak ilo hazrlanmdr.

Miistoqil Azorbaycanda dvriyyoyo

buraxilan ilk qiymotli kagizlardan biri
dovlot qisamiiddotli istiqrazlar (DQ)
(1996, sentyabr) sayilir. MN torofindon
buraxilan DQ sonodsiz, nadsz for
maya malikdir vo onlarm todavl
nadsz qaydada hesabdan-hesaba krlmkl hoyata keirilir. DQ-yogro
golirin donii diskontla icra olunur. nvestorlara nominaldan aa qiymoto
satilan bu bore hdoliklori nominal qiymoti ilo geri alinir.

29877865.5

19959601.7

midir.
Bazar iqtisadiyyatna keid dvrn
yaayan digor lkolordo olduu kimi,
Azorbaycanda da qiymotli kagizlar bazarnn formalamas lkodo aparilan islahatlarin strateji xottini tokil edon
zollodirmo prosesi ilo six olaqodo hoya
ta keirilmidir. Belo ki, qanunvericilik
bazas hazrlanarkon a tq zllodirmo
noticosindo yaranm sohmdar comiyyotlorinin qiymotli kazlarnn morkozlodirilmi qaydada saxlanmas vo nadsz

43742934.24

22631119

49621

2001

qdlin sayi
(ddl)

2002

2003

Qiymotli ka/larn sayi

(ddl)

50521875,86 49840965,2

27300660

28414603

6945

2004

2005

qdbrin hocmi
(manatla)

Sxem I. MDM-d qcydiyyata altnm oqdlorin dinamikasi.

qtisadiyyatda bazar mnasibtlorino keilmosi istiqamotindo aparilan

islahatlar noticosindo sahibkarliq vo zol
blm siirotlo inkiaf etmoyo baladndan todaviilo dvlot istiqrazlar, dvlot zolldirmo paylar (eklori), dvlot
zollodirm opsionlar, sohmdar comiyyotlorinin sohmlori buraxld.
Q i y m o t l i a z 1a r b a z a r i n n i n f r a s t r u k t u r u. 1991ildo yaradlm Baki Qiymotli Kazlar Birjas Azorbaycan mokannda ilk fond birjasdr. Homin dvrdo fod birjasnn
foaliyyoti MN-in Qiymotli kazlar ba
zarinda birja foaliyyotinin lisenziyaladrlmas haqqinda normativ sonodi ilo
tonzimlonirdi.
Respublikada Qiymotli kagizlar vo
fond birjalan haqqinda qanun 24 no
yabr 1992 ildo qobul olunmu, 29 avqust
1995 ildo ona olavo vo doyiikliklor edil-

dvriyyosinin zruriliyi nozoro alnnd. Azorbaycan Respublikasmda

1995-98 illor orzindo dvlot miilkiyyotinin zollodirilmsinin Dvlot Proqrami nda ilk dofo Milli Depozit Sistemi
anlay z oksini tapmdr. Dvlot Proqramina miivafiq olaraq, Milli Depozit
Sistemi qiymotli kazlarn saxlanmasi,
onlarm sonodli vo sonodsiz dvriyyosinin
tomin edilmosi, sohmdarlarin reyestrinin
apanlmasi, ciimlodon qiymotli kaz
sahiblorinin vo miivafiq al-satq omoliyyatlannin qeydiyyati vo bu kimi digor
depozitar xidmotlorin gstorilmosi n
nozordo tutulmudur.
Azorbaycan Respublikasmda qiymotli kagizlar bazarmin peokar itiraks olan M illi Depozit Morkozinin
( MDM) yaradilmasi Milli Depozit Sis
temi haqqinda vo Dvlot mossisolorinin zllodirilmsi zamam yaradln

75062537,02
2005 I f a B H
l
244619816,8
_
_
4936410,75
69520017.32
17276060.0
2004
36573180,0
18073660.0
21426940.0
97030300.0

Sxem 2.

2003

3388940.0

2000-05

illord BFBdo aparln

omoliyyatlar
zro
gstoricilr

99230120.0

2002

691020.0
94587800.0

2001

(manatla).

I 297500.0
35361200.0

2000
0,0

100000,0 200000,0 300000.0 400000,0 500000.0

Shmbr

. .

Korporativ istiqrazlar

sohmdar comiyyotlorinin vo ixtisasladrlm ek investisiya fondlarnn shmdarlarnn reyestrinin aparlnas qaydalar haqqinda osasnamolrin lko Pre
zidentinin Frman (1997) il tsdiq
edilmsindn sonra miimkn olmudur.
M illi Depozit Sistemi haqqinda sasnamoyo gro, MDM-i osas moqsodi bilavasit depozitar foaliyyoti ilo moul
olmaqdan, eyni zamanda digor depozitaiarn uotm vo onlarn foaliyyotino
nozaroti hoyata keirmkdn ibarotdir.
1997 ildo qapali sohmdar comiyyoti formasinda tosis edilmi Mlk M illi De
pozit Morkozinin tosisisi vo sohminin
100%-inin sahibi kimi Azorbaycan Res
publikasi Dvlot mlak Komitosi x
edirdi.
Azorbaycan Respublikasi Prezidenti
yaninda Qiymotli Kazlar zro Dvlot
Komitsinin ( QK D K ) foaliyyoto balamas noticosindo 1999 ildo M D M yeni-

Notlar

DQ

don tosis edilmi vo sohm paketi 100%

hocmindo QKDK-nn sahibliyino kemidir.
2000-05 illordo MDM-do qeydiyyata alnm oqdlorin dinamikas 1-ci
sxemdo z oksini tapmdr.
M D M 2004 ildon Avrasiya Morkozi
Depozitaiar Assosiasiyasnn zvdr.
Azorbaycan Respublikasi Preziden
tinin formam (1999) ilo tosdiq edilmi
Qiymotli kazlarla foaliyyot sahosindo
bozi foaliyyot nvlorinin lisenziyaladrlmas Qaydalar lkodo sivil fond bazari infrastrukturunun yaradilmasi, bir
sira foaliyyot nvlorinin tonzimlonmosi,
onlarin korporativ kazlar bazarn genilondirmok vo investisiya axnn giic
londirmok moqsodilo dovlot torofindon
nizamlanmasi yolunda miihiim addimlardan biri oldu. Azorbaycanda qiymot
li kazlar bazannin inkiaf etdirilmosi
moqsodilo Baki Fond Birjas (B F B ) ya-

Baki Fond
Birjastnin
ticarot zali.

radildi (2000). BFB-nin torkibino Azor

baycanm on iri maliyyo vo investisiya
institutlar, hominin bir neo iri xarici
bank vo investisiya irkoti daxildir.
BFB-do horraclar ilk dofo 2000 ildo qisamddotli dovlot istiqraz voroqolori
iizro keirildi vo sonraki illordo davam
etdirildi (sxem 2).
B FB 2001 ilin noyabrmdan Avrasiya
Fond Birjalari Assosiasiyasmin (I T!AS)
rosmi zvdr.
Fond birjasi hom oxsi ymlarn soforbor edibrok, qiymotli kazlarn omoliyyati vasitosilo uzunmddotli kapital
qoyuluuna evrilmosino, qsamdc >tli
ymlarn uzunmiiddotli maliyyol. irmoyo colb olunmasma imkan verir
n
do qiymotli kazlarn tolob oluna
vidliyini tomin edir. Beynolxalq t.

gstorir ki. mntozom foaliyyot gtv

n
fond bazari vosaitlori saholor ar;
a
evik okildo yenidon bldrmn!

onlari elmi-texniki toroqqinin

a
perspektiv istiqamotbrino ynoltn in
lko iqtisadiyyatinda struktur d
Qiymtli kazlar bazarnn pe
itiraklar qiymtli kazlar ba, rnda lisenziya (xsusi razlq) sa~
snda sahibkarlq faiiyytini hyata keirn hquqi v ya fiz <i
xslrdir.
liklorinin srotlnmsi vo optimalla v sma kmok edir. Respublikaya irih.x l
investisiyalarin colb olunmasi sivil
bazannin foaliyyotinin gcbndii
iin zomin yaratmdr.
Azorbaycanda real sektorun
sektoru istisna olmaqla) rentabelliv
zolbdirilmi miiossisolorin sohn
iizro dividendlorin aa olmasi, nv
solorin oksoriyyotinin zororlo il
qiymotli kazlar bazannin daha
okkil inkiafm longidir. Geosiyasi
lomo baximmdan igzar akti\
n
miihiim regional morkozi kimi x
Azorbaycanda stabil vo inkiaf mi:
fond bazannin mvcudluu onun
sadiyyatina xarici investisiyalarin c. <:
edilmosi sahosindo byiik ohomiyyot
kosb edir.
Q i y m o t l i k a z l a r ba za r i nin dovl ot t o r of i n do n t o n
z i m l o n m o s i . Qiymotli kazlar
haqqinda Azorbaycan Respublikasimn
Qanunu (1998) qiymotli kazlar bazanm geni ohato edon ilk qanunvericilik
akti idi vo Azorbaycanda qiymotli kaz-

lar bazannin vahid tonzimloyici orqaninin yaradilmasimn osasini qoydu.

Qanun qiymotli kazlar bazarndak
btn mnasibtbrin dvlot torofindon
tonzimlonmosinin hiiquqi bazasmi
formaladraraq, bu vacib sahonin yeni
inkiaf morhobsino kemosino imkan
verdi.
Azorbaycan Respublikasi Preziden
ti yaninda Qiymotli Kazlar iizro Dov
lot Komitosinin yaradilmasi haqqinda
(1998) vo Azorbaycan Respublikasi
P o/identi yaninda Qiymotli Kazlar
ii/ro Dvlot Komitosinin foaliyyotinin
tr ;m edilmosi haqqinda (1999) Azorb: can Respublikasi Prezidentinin forn nlarmdan sonra Azorbaycan Res\; lkasmda mtookkil qiymotli kazazarmin formaladrlmasna vo ink afma tokan verildi.
Qanunvericiliyo goto, Q K D K aat l funksiyalan hoyata keirir: qanun\ cilik toobbs funksiyasi (qiymotli
zlar bazannin inkiafm tomin edon
t unvericilik vo normativ-hiiquqi akt1 n hazirlanmasi); inzibati funksiya
( motli kazlar bazannin tonzimloni
i vo bazar itiraklar torofindon
afiq qanunvericiliyo riayot olunmas ; nozarotin hoyata keirilmosi); qiyr Ii kazlar bazannda informasiya
si eminin yaradilmasi vo investorlar
ciin onun aqlnm tomin edilmosi;
q motli kazlarn emitentlorinin, qiyn Ili kazlar bazannin peokar itirak! rnn, investorlarm hiiquq vo maraq1; mn miidafio sisteminin formaladi as; qiymotli kazlarla omoliyyatlan apanlmasi zaman ortaya xa bib. . risklorin minimal soviyyoyo endirili beynolxalq vo xarici dvlotlrin
i liyyo institutlan ilo omokdaln ini if etdirilmosi; qiymotli kazlar bazat '.a qeyri-qanuni foaliyyotin qarsnm
unasi; bazar itiraklar n salam
1 abot miihitinin yaradilmasi.
Q K D K yaradildiqdan sonra korpoi iv veksellor, depozit sertiflkatlan, qis: iddotli notlar, uzunmiiddotli dvlot
isiiqrazlar, fyuerslor vo s. yeni alotlor
qiymotli kazlar bazannda dvriyyoyo
daxil oldu. Qiymotli kazlar bazannda
olan alotlorin spektrini genibndirmok,
fond bazannin keyfiyyotco yiiksolmosino vo investorlarm colb olunmasma zo
min yaratmaq moqsodilo Q K D K avrobond, bolodiyyo qiymotli kazlar, xozino veksellori vo digor nv qiymotli kazlarm totbiqino dair todbirlor hoyata keirir.

Q K D K torofindon griilm ilor no

ticosindo diinya standartlanna uyun
normativ-hiiquqi bazanin tomoli qoyulmu, respublikada qiymotli kazlar
iizro 80-don artiq normativ-hiiquqi sonod tosdiq edilmidir. Azorbaycan
Respublikasinda veksellorin dvriyyosi
haqqinda sasnamo , Depozitar foa
liyyotinin hoyata keirilmosi Standartlan , Azorbaycan Respublikasinda
xozino vekselbrinin buraxlmas vo dvriyyosi haqqinda Qaydalar , Azorbay
can Respublikasinda fyuerslorin todaviilii Qaydalan , Dvlot qisamiiddotli
istiqrazlan ib Azorbaycan Respublikasi
M illi Banknn REPO / K S-REPO
omoliyyatlarimn apanlmasi haqqinda
Qaydalar , Azorbaycan Respublikasi
Milli Bankinin qisamiiddotli notlannin
buraxl, yerlodirilmosi vo todavl
haqqinda Qaydalar , Azorbaycan Respublikasnn Dvlot daxili udulu istiqrazlarmin buraxl, todavl vo donilmosi Qaydalan , Girov kaz haqqin
da sasnamo , Qiymotli kazlarla
al-satq oqdlorinin balanma qaydalan haqqinda sasnamo , Qiymotli
kazlar bazannda irkli pullarin yuyulmasmin vo terrorizmin maliyyolodirilmosinin qarsnm ahnmasi moqsodilo
qiymotli kazlar bazannin peokar itiraklar torofindon todbirlorin grlmsi haqqinda Qaydalar , Depozitar sistemindo depozitarlararasi omoliyyatlarin apanlmasi Qaydalan , Azorbay
can Respublikasinda monzil sertifikatlarinin buraxl, todavl vo donilmosi haqqinda sasnamo , Qiymotli
kazlar bazannda qiymotlorlo manipulyasiyalarn qarsnn ahnmasi Qay
dalan , Qiymotli kaz sahiblorinin
reyestrinin apanlmasi Standartlan
miiasir dvrdo respublikada sivil qiy
motli kazlar bazannin formalamasinda miihiim rol oynayir. Azorbaycan
Respublikasimn M iilki Mocollosinin
(2000) vo Azorbaycan Respublikasinin Miilki Mocollosino olavolorin vo
doyiikliklorin edilmosi haqqinda Qa
nunun (2004) qiivvoyo minmosi ib
Azorbaycan Respublikasinda qiymotli
kazlar bazannin inkiaf yeni morholoyo qodom qoydu.
Azorbaycanda qiymotli kazlar bazarinin inkiaf, hor eydon ovvol, itiraklarn sayn artmasnda, ilkin
bazar imkanlannin genilonmsindn vo
tokrar bazarin fomalamasndan asldir. Bazar itiraklarnn sayinin art
masi iso, osason, qeyri-bank subyektlori-

nin ilkin bazarda itirakn tolob edir.

Bu siraya ilk nvbodo sorta irktlri
aiddir. lkodo strateji zollodirmonin
hoyata keirilmosi, investor mara colb
edo bir sira rcntabelli miiossisolorin
sohmlorinin buraxlmas, maliyyo-bank
sektorunda apanlan genimiqyasl is
lahatlar korporativ qiymotli kazlar
bazannin inkiafna zomin yaratmdr
(2005).
Qiymotli kazlar bazan lkodo kapitalin daha somoroli saholoro axinini to
min edir, iqtisadiyyatin evikliyini vo
son noticodo iqtisadi inkiafn siirotini
artinr.
Famil Mustafayev

Sorta bazari*
Azorbaycanda sorta ii 19 osrin
ortalannda Azorbaycanda neft sonaye
sinin inkiaf ilo olaqodar intiar etmidir. Beb ki, homin dvrdo Aberonda
siirotlo inkiaf edon neft sonayesino
kapital qoyan xarici investorlar burada
z irkotlorinin filial vo nmayondoliklorini ardlar. Bu strukturlar arasmda
sorta irkotlori do var idi.
20
osrin ovvolbrindo artiq Azorbay
canda sahibkarln on ox inkiaf etmi
saholorindon biri do sorta ii idi. 1910
ildo ohalisinin sayi 200 min nofori kemi Baki ohorind 18 sorta irkoti
( Bak qarlql kredit comiyyoti ,
Xozor donizi , Nyu-York , Yardim , Rus lloydu , Salamandra ,
Lvbor vo s.) foaliyyot gstorirdi.
Onlardan on irisi Azorbaycanda 2 agent
kontoru am Rusiya Sorta Comiyyo
ti idi. /. gomi sahibkan olan, gomilorin
sortas iizro ixtisaSlaan Abbasqulu
hmodov hu comiyyotin 30 ildon ox
mddotdo tomsilisi olmudu.
Azorbaycanda sovet hakimiyyoti qurulana qodor sorta iinin osas hissosini
Xozor donizindo zon gomilorin vo bu
gomilorlo danan yiiklorin sortas tokil edirdi. nki Rusiya imperiyasi vo
ran dvloti arasndak biitiin ticarot
olaqolori praktiki olaraq Baki limani vasitosilo hoyata keirilirdi.
Homin dvrdo Rusiya imperiyasinin
on iri limani olan Baki limamnm illik yiik
dvriyyosi Rusiya imperiyasinin digor iri
limanlari olan Sankt-Peterburq, Riqa vo
* Moqalo Azorbaycan Respublikasi Maliyyo
Nazirliyinin rohborliyi torofindon toqdim edilmidir.

yo sabitliyinin vo odomo qabiliyyotloOdessa limanlarnn oxar gstoricilrini

rinin gclndirilmsi, sorta iini inkistlyirdi.
af etdirmoklo biidco daxilolmalannin
Azarbaycanda sorta ii Xalq Cnartinlmasini tomin etmok moqsodilo
huriyyti dvrndo do inkiaf etmidi.
Maliyyo Nazirliyi torofindon bir sira
Lakin aprel ialndan (1920) sonra
moqsodynlii todbirlor hoyata keirildi.
sorla ii dvlot inhisarna alnd.
Nazirlor Kabinetinin Sortalarn vo
Bununla da btn zol sorta irkotlri
tokrar sortalarn nizamnamo kapitalov edildi vo SSR-nin hor yerindo ollinin minimum mobloinin miioyyon
duu kimi, Azarbaycanda da sorta iiedilmosi haqqinda qorari ib (2001) nini yalnz bir tokilat - SSR Ba Dvbt
zamnamo kapitalmin minimum mobloi
Sorta darsi aparmaa balad.
ohomiyyotli dorocodo artinlaraq, foaliy
Azorbaycanda sovet dvlot sortas
1923 ildon inkiaf etmoyo balam vo yot gstoron sortalar (01.01.2004 ilo1991 ilin sonunadk davam etmidi.
dok morhololorlo) vo yeni yaranan sor1991
ild SSR-nin squtundantalar n 400,0 min manat, tokrar
sortalar n iso 1mln. manat miioy
sonra miistoqil Azorbaycanda digor
yon edildi.
saholrb yana, iqtisadiyyatin ayrlBu todbirlordon sonra respublikada
maz hissosi olan sorta iinin do
foaliyyot gstoron 29 sorta tokilatnn
inkiafna diqqot artrld. Azorbaycan
nizamnamo kapitali ohomiyyotli doroco
Respublikasmda sorta iinin inkiaf
do artaraq 01.01.2004 il tarixo comi
etdirilmosi bu sahoyo nozarot edon
18360,0 min manat olmudu ki, bu da
orqann yaradlmasn zoruri etdi vo
1991 ildo Azorbaycan Respublikasi
2001 ildo foaliyyot gstoron 44 sorta
Nazirlor Kabineti yanmda Dovlot
tokilatmn iimumi nizamnamo kapitali
mobloindon 12320,0 min manat vo ya 3
Sorta Nozaroti yaradildi.
dofo ox idi.
Azorbaycanda zol sorta tokilatRespublikada sorta sahosi iizro
larnn yaradilmasi 1990-ci illorin
ixtisasli kadrlarm hazirlanmasim tomin
ovvollorino, milli sorta bazarimn foretmok moqsodilo Azorbaycan Respubmalamas iso 90-ci illorin ortalarma
likasi Nazirlor Kabinetinin 1997 il 9
tosadf edir. qtisadiyyatda nozoroaryanvar tarixli, 4 sayli Qorari ib tosdiq
pacaq irolibyilrin olms vo lkoyo
edilmi Ali vo orta ixtisas tohsili istiqasormayo axnnn artaraq gclonmosi
motlorinin vo ixtisaslarmin siyahisi na
zol sorta tokilatlarnn inkiafna
olavo edilmosi barodo 2002 il 5 aprel
da byk tokan verdi.
tarixli, 58 sayli Qorari ilo qobul olunan
Respublika iqtisadiyyatinin, ciim
siyahya Sorta iinin tokili olavo
lodon milli sigorta bazarimn srotli
edilmidir. 2002 ildon Azorbaycan Dvinkiaf Sorta haqqmda Azorbay
can Respublikasi Qanununun (1993)
lot qtisad Universitetindo vo Azorbay
can Memarlq vo naat Universitetindo
doyidirilmsini zoruri etdi, 1999 ildo
Sorta iinin tokili ixtisaslar alqobul edilmi Sorta haqqmda yeni
mdr.
qanun sortallara etibarli sigorta tomi
Sorta ilo bal bir sira normativ hii
nati vermok, sortalara iso z maliyyo
quqi aktlar, ciimlodon ohalinin sosial
sabitliyini vo odomo qabiliyyotini qoru
miidafiosino olavo tominatlann yaradilmaq n olverili orait yaratdi.
Azorbaycanda aparilan iqtisadi is- masini tomin etmok moqsodilo icbari si
gorta qanunlan qobul edilmidir.
lahatlarla olaqodar, sortaya dvlot
nozaroti funksiyasi Respublika Prezi
Nazirlor Kabinetinin 2004 il 4 mart
dentinin miivafiq formam ib 2001 ilin
tarixli, 23 sayh Qorari ib Kond tosorriiaprelindo Azorbaycan Respublikasinin
fatnda sortanm stimulladrlmasna
Maliyyo Nazirliyino hovalo edildi. Bu,
maliyyo yardmnn ayrlmas vo domilli sorta bazarinda foaliyyot gstonilmosi qaydalan haqqmda sasnamo
tosdiq edilmi, sigorta miinasibotlorinin
ron sorta tokilatlarnn gstordiyi
xidmotlorin
diinya standartlanna
inkiafndan iroli golon zorurotlo
uyun inkiaf etdirilmosi imkanlarmi
olaqodar Sigorta haqqmda vo Noq
genilondirdi.
liyyat vasitosi sahiblorinin miilki mosuRespublikada sorta iinin beynol
liyyotinin icbari sortas haqqmda
xalq standartlara uyun tokil edilmosi,
Azorbaycan Respublikasi qanunlarma
olavo vo doyiikliklor edilmidir.
sortallara etibarli sigorta tominati
Azorbaycan Respublikasi Nazirlor
verilmosi, sigorta xidmotlori soviyyo
Kabinetinin milli sorta bazarinda foa
sinin yiiksoldilmosi, sortalarn maliy

liyyot gstoron sorta tokilatlarnn

diinya sorta bazanna inteqrasiyasmi
tomin etmok moqsodilo qobul etdiyi
2004 il 09 aprel tarixli. 39 sayh Qoranna
osason, nizamnamo kapitalmin mini
mum mobloi yeni yaranan sortalar
n 1000,0 min manat, tokrar sortalar iin 2000,0 min manat miioyyon
edilmidir. Qorara osason, foaliyyot gstoror. sortalar z nizamnamo kapit;illarini morhololi qaydada 01.01.2010 il
tarixodok 1000,0 min manata atdnaldrlar.
Azorbaycanin milli sigorta bazarinda 29 sorta irkoti, ciimlodon 23-
yerli, 6-si iso xarici investisiyali (A! >.
ngiltoro, Tiirkiyo, Rusiya, iran) bi :>
sorta tokilat, bundan baqa, 7 b ker tokilat, ciimlodon 3 yerli, 4 xai :i
investisiyali birgo (A B, ingiltoro, V
siya) broker tokilat, 1 nqosstn
Aq Sohmdar Comiyyoti nin Baki
horindoki niimayondoliyi, 2 ekspert t kilat. sortalarn foaliyyotini iqk dran 1qozet ( Sorta"), 1jurnal ( C rant ), 2 ictimai tokilat Sigorta (
miyyotlori Ittifaq vo Sorta
Birliyi foaliyyot gstorir (2006).
01.01.2006
il tarixo respublikanm
orta xidmotlori bazarinda alanla
sayi 1716 nofor (o ciimlodon 896 no
tat iisi, 820 nofor sorta agenti) toi
etmidir. Milli sorta bazarinda fai yot gstoron sorta tokilatlar torotl
don fiziki vo hiiquqi oxsbro sortan
9-u icbari nv olmaqla 40-dan ox nci
iizro sorta xidmotlori toklif edi;
(2006).
Icbari qaydada aparilan sigorta n lorindon 9-u: Azorbaycan Respubli
sinin xarici lkobrdo vo beynolxalq 1
kilatlarda foaliyyot gstoron diploma
niimayondoliklorindo
qulluq
ed. i
oxslorin icbari sortas ; Noqliyy I
vasitosi sahiblorinin miilki mosuliyyr
nin icbari sortas ; Horbi qulluqu
rn dvlot icbari oxsi sortas ;
Mohkomo vo hiiquq miihafizo orqani.
n iilrinin dovlot icbari oxsi so?
tas ; icbari ekoloji sorta ; Dvlot
qulluqulannn
icbari
sortas :
Sorniinlrin icbari sortas ; Yanndan icbari sorta ; haliyo tibbi
yardmn gstorilmosi, virusologiya
miiossisolori iizro elmi todqiqatlarin
apanlmasi vo virus preparatlarmin istehsal il moul olan iilorin z xid
moti vozifobrinin yerino yetirilmosi zaman insamn immunatmazl virusunun trotdiyi xostoliyo (A D S) tutulma,

habeb bununla olaqodar ba vermi

lm hadisolrinin dvlot icbari sortas nvlori miivafiq qanunlarla, biri
(Azorbaycan Respublikasi Milli Moclisi
deputatlarmm dvlot icbari sortas) iso
Azorbaycan Respublikasi Milli Moclisi
deputatinm statusu haqqinda Azorbay
can Respublikasi Qanunu ib tonzimlonir. Kond tosorriifati istehsallarnda
si maran artrlmas moqsodilo
Kond tosorrfatnda sortann stimulla <lrlmas haqqmda Azorbaycan Respublikasinm Qanunu qobul edilmi, Naz
Kabinetinin miivafiq qorari ib
I 'da saholorinin sortalanmas n
1 blanm sorta haqlarnm 25%-inin
d 4 biidcosinin vosaiti hesabna dor, nosi miioyyon olunmudur.
Respublikada sorta iinin tokmil1;
ilmosini vo beynolxalq standartlar
s yyosindo inkiaf etdirilmosini,
s 'ita xidmotlori soviyyosinin yiiks ilmosini, sortalara etibarli sorta
t. inatnm yaradlmasn tomin etmok
n sodilo hazirlanan yeni qanun\ icilik aktlari
Avropa Birliyinin
s rta ilo bal direktivlorino, hom, n Beynolxalq Sorta Nozarotilori
/ sosiasiyasnn prinsip vo standart1 na uyunladrlr.
lkodo sorta xidmotlori bazarimn,
1 inin sortaya dvlot nozaroti iinin
cl ya standartlar soviyyosindo inkiaf
e irilmosi iin qabaqcl tocriibodn ya lanmaq moqsodilo Azorbaycan Resf Mikas Beynolxalq Sorta Nozaroti1 i Assosiasiyasna daxil olmudur
(2006).
01.01.2006 il tarixo sorta haqlar
- 110,0 min manat olmudu vo bu, 2001
i 'ki (15520,0 min manat) ilo mqayis !o 28790,0 min manat ox idi.
Sorta haqlarnn 26270,0 min ma vo ya 59,3 %-i qoza sortas, 6240,0
manat vo ya 14,1%-i yann sortas 4840,0 ni manat vo ya 10,9%-i k l tibbi sorta, 1810,0 min manat vo
\ 4,1%-i fordi qoza sortas, 5150,0 min
nat vo ya 11,6%-i iso sortann digor
slori zro daxil olmudu.
Daxil olmu sorta haqlarnn
41260,0 min manatn vo ya 93,1%-ini
konll sorta, 3050,0 min uanatn vo
ya 6,9%-ini iso sortann icbari nvlori
toskil etmidi. Sorta haqlarnn 2960,0
min manat vo ya 6,7%-i Dvlot Sigor
ta Kommersiya irkotinin, 41350.0 min
manat vo ya 93,3%-i iso zol sektorun
payna diimd.
01.07.2006 il tarixo milli sorta ba-

giinkii nosillor iiiin diizgn istifado

edilmosidir.
Neft Fondunun vosaiti aadak
monbolor hesabma formalar: I ) Dvlot
torofindon Fonda verilon vosait vo
omlak; 2) hasilatm pay blgs sazilorino uyun olaraq Azorbaycan Respublikasnn payma don karbohidrogenlordon (neft, qaz, qaz kondensati) vo
onlarm satndan oldo edilon xalis
golirlor; 3) neft-qaz sazilorinin imzalanmasi vo ya icrasi ilo bnl Azorbaycan
Respublikasinin Dvlot Neft ikotino
( ARDN) vo ya solahiyyotli dvlot orqanna sormayoilor torofindon donilon
bonuslar (miikafatlar); 4) karbohidro
gen ehtiyatlarmin ilonmosi ib olaqodar
sormayibr torofindon donilon akrhesab donilor; 5) neft-qaz layiholorinin
hoyata keirilmosi ilo bal Azorbaycan
Respublikasinin payma diion dividendlor vo monfootin bldrlmsindn
oldo edilon golirlor; 6) neftin vo qazin
Azorbaycan Respublikasi orazisi ib
Baki-Supsa, Baki-Tbilisi-Ceyhan vo
BakiTbilisi-rzurum ixrac boru komorlori vasitosilo trlmosindn oldo
edilon golirlor; 7) neft-qaz sazilori orivosindo ARDN-o vo ya solahiyyotli
dvlot orqanna sormayoilor torofindon
verilon aktivlordon oldo edilon golirlor;
8) Fondun foaliyyoti noticosindo oldo
edilon omlak vo vosait, ciimlodon
Fondun aktivlorinin yerlodirilmsindn
vo idaro olunmasindan oldo edilon
golirlor.
Azrbaycan Respublikasinin
ARD NF-nin vosaiti on miihiim
Dvlt Neft Fondu*
iimummilli problemlorin hollino vo
strateji infrastruktur obyektlorinin ina
Azorbaycan Respublikasinin Dvlot
Neft Fondu (A R D N F ) Azorbaycan xal- vo rekonstruksiyasina istifado oluna
bibr. Biidco Sistemi haqqmda Qanuqinin dvlot miistoqilliyi oraitindo osas
na gro, Fondun xorclori (Fondun
milli sorvoti olan neft vo qazin hasilatindan oldo olunan golirlori iimumxalq mo- idaro edilmosi ib bal xorclor istisna
edilmoklo) icmal dvlot biidcosinin
nafeyi vo golocok nosillor n istifado
torkib hissosi olaraq hor il parlamentdo
etmok namino Azorbaycan Respublikasi
tosdiq edilir. A R D N F yalniz z biidPrezidentinin 29 dekabr 1999 il tarixli
cosindo nozordo tutulan xorclori hoyata
Formam ilo yaradlm, onun sasnakeiro bibr, onun omoliyyat vo idaromosi 29.12.2000 il tarixindo tosdiq ediledilmosi ilo bal xorclori istisna ol
mi vo A R D N F vosaitlorinin yerlodimaqla, qalan biitiin xorclori Maliyyo
rilmosi Qaydalarmin tosdiqindon sonra
Nazirliyinin Morkozi Xozinodarl va
(iyul 2001) foaliyyoto balamdr.
Fondun qarsnda qoyulan osas sitosilo yerino yetirilir.
ARDNF-nin vosaiti hesabma iki
moqsodlordon biri neft golirlorinin go
miihiim layiho: 1) Ermonistan Respublilocok nosillor iin toplanaraq artinlmakasimn etnik tomizlomo vo tocavz
si, digori iso bu golirlordon lkomizin eari sosial ehtiyaclarmi, iqtisadi toroqqi vo siyasoti noticosindo z dogma yurdlainkiaf tobblorini nozoro almaqla, bu- rndan didorgin dm qaqn vo
mocburi kkn ailolorinin sosial-moiot
voziyyotinin
yaxladrlmas vo mos*
Moqalo Azorbaycan Respublikasi Dovlot Neft
kunladrlmas problemlrinin holli;
Fondunun rohborliyi torofindon toqdim edilmidir.

zarnda Ibaliyyot gstoron sorta tokilatlarnn donilmi nizamnamo kapitalnn iimumi moblogi 35891,6 min ma
nat olmudu vo bu. 2004 ildoki (18360,0
min manat) nizamnamo kapitali moblogindon 17531,0 min manat ox idi.
Yerli sigorta tokilat iizro iimumi
nizamnamo kapitali mobloi 30877,0
min manat, xarici investisiyali birgo
sorta tokilat zro iso 5014,6 min
manat tokil edir.
Sigorta foaliyyotino dvlot nozarotini
hoyata keiron orqamn (Maliyyo Nazir
liyinin) osas vozifobrindon biri do
Azorbaycan Respublikasmda sortallarn, sortalarn vo sigorta bazarimn
digor itiraklarnm, habeb dvlotin
hiiquq vo monafebrinin qorunmasimn
tomin edilmosidir. Dovlot torofindon
tonzimlonmo todbirlori sistemino sigorta
tokilatlarnn qeydiyyati, sigorta foaliyyotinin apanlmasi n onlara xiisusi
razln (lisenziyamn) verilmosi, qanunvericiliyo yun olaraq, sortalarn,
ciimlodon tokrarsortalarn, onlarm
filiallannin, brokerlorin vo sigorta bazarinin digor peokar itiraklarnn uotunun apanlmasi, habeb sortalarn
sigorta haqlan vo tariflorinin osaslandinlmasma, maliyyo sabitliyi vo domo
qabiliyyotinin tomin olunmasina nozarot
etmok vo s. daxildir.

(Fitch)) vo ya A2 ( Mudiz (M o
2) Heydor liyev adna BakiTbili
odys)) kredit reytinqlorindon aa
siCeyhan sas xrac Boru Komori
olmayan lkolorin valyutalannda yerlayihosindo Azorbaycan Respublikasilodirilo bilor.
nn itirak paynn maliyyolodirilmosi
Fondun vosaiti yiiksok kredit reytinicra edilir. ARDNF-don, Azorbaycan
qino malik olan xarici lkoloin dvlot
Respublikasi Prezidenti torofindon
istiqrazlarma, xarici dvlot agentliklori
qobul edilmi forman vo soroncamlara
torofindon buraxlm bore kazlarna,
uyun olaraq, 1-ci layihonin hoyata
maliyyo institutlan vo banklar torofin
keirilmosi n 135 mln. manat
don buraxlm bore kazlarna, depohocmindo vosait ayrlm, 2-ci layihonin
zitloro vo pul bazan alotlorino, habelo
yerino yetirilmosindon tr 244 mln.
xarici menecerlor vasitosilo korporativ
manat mobloindo vosait donmi, hominin lknin miihiim sosial vo iqtisadi
qiymotli kazlara (sohmloro) yerlotoroqqi ehtiyaclarini tomin etmok iin
dirilo bilor.
505 mln. manat hocmindo vosait Dvlot
ARDNF-nin valyuta vosaitlorinin
Biidcosino transfert edilmidir. 2006
idaro olunmasmdan ibarot foaliyyoti
ildon balayaraq, Fondun yuxanda adi
lko Prezidentinin Formam (19.06.2001)
okilon layiholorlo yana, 2 byk
ilo tosdiqlonmi Azorbaycan Respub
layihoni: Ouz-Qobolo zonasindan Baki
likasi Dvlot Neft Fondunun valyuta
ohorino su komorinin okilmosi, Samurvosaitinin saxlanmas, yerlodirilmosi vo
idaro edilmosi haqqinda Qaydalar la,
Aberon suvarma sisteminin yenidon
qurulmasim da maliyyolodirmsi, habelo
bdcosinin tortib vo icra prosesi Azor
yeni yaradilan Dvlot investisiya irkobaycan Respublikasi Dvlot Neft Fon
dunun illik golir vo xorclor proqramimn
tinin nizamnamo kapitalimn formaladrlmasna 90 mln. manat ayirmasi nozordo
(bdcosinin) tortibi vo ierasi Qaydalan
ilo tonzimlonir.
tutulmudur.
lko Prezidentinin Formam ilo tos
1
aprel 2006 il tarixino ARDNF-nin
diq olunmu (27.09.2004) Neft vo qaz
vosaiti 1330 mln. manata (1464 mln.
AB dollan) borabor idi.
golirlorinin istifado olunmasi iizro uzunmiiddotli strategiya da vosaitlorin iqtiNeft Fondunun investisiya portfesadiyyatin qeyri-neft sektorunda, relinin mocmu doyorinin 55%-i AB dol
gionlarn, kiik vo orta sahibkarln inlan, 35%-i avro, 5%-i ngiltoro funtkiafnda, infrastruktur saholorinin gesterlinqindo ifado olunan aktivloro
yerlodirilir. Portfelin mocmu doyorinin
nimiqyasl inkiafnda, yoxsulluun
digor 5%-i iso uzunmddotli lko (suve
azaldlmas iizro todbirlorin hoyata keiren bore) reytinqi A ( Standart ond
rilmosindo, lkonin miidafio qabiliyyPurz (Standard & Poor's), F it
tinin gclondirilmsind vo digor istiqa-

motlordo istifado olunmasi nozordo

tutulur.
A R D N F miistoqil hiiquqi oxsdir.
dvlotin bdcodonkonar fondudur. Fon
da rohborliyi hoyata keiron icra direktoru lko Prezidenti vozifoyo toyin vo vo
zifodon azad edir. ARDNF-nin foaliyyo
tino iimumi nozarot solahiyyoti hkmot
vo parlament niimayondolorindon ibarot
Mahido urasna moxsusdur. Mahido urasnn balca vozifosi A R D N F
vosaitlorinin formalamas vo xorclonmosi iizorindo iimumi nozaroti hoyata keirmok, illik bdco layihosino, illik hesabatlanna vo maliyyo foaliyyoti auditinin
noticolorino, hominin biidconin ierasi
barodo cari hesabatlara roy vermokdir.
ARDNF-do offafln tomin edil
mosi ilk nvbodo onun maliyyo foaliy
yoti haqqinda hesabatimn miistoqil
auditor torofindon yoxlamlmasi vasito
silo hoyata keirilir. Fond foaliyyot gstordiyi 5 il orzindo onun hesabatimn auditini beynolxalq niifuzlu Ernst ond
Yanq (Ernst & Young) audit irkoti
aparmdr.
Tobii ehtiyatlarm idaro olunmasindan oldo edilon golirlor vo onlarm xorclonmosi istiqamotlorindo offafln to
min olunmasi moqsodilo ictimaiyyoti
molumatlandrmaq n ARDNF-nin
golir vo xorclori haqqinda rblk,
iimumi foaliyyoti barodo illik hesabatlan motbuatda vo Fondun internet
sohifosindo (www.oilfund.az) daim
dorc olunur.

ELM. TEXNKA. THSL

FLSF
vzorbaycan folsofosi anlay tarixon
sino ynlmi magiyada da oksii taprbaycanda vo lko xaricindo yaamdr. Miiasir elm e.o. 1-ci minilliyin
1-ci yansinda Azorbaycanda zorvaniv miixtolif dil, din vo modoniyyotlorin
lik, maqlar (mular) tolimi vo zorclar olan azorbaycanhlarm folsosinin tookkiil vo tokamln ohato dtilik flsfosinin geni yayldn
gstorir.
e
Miiasir elmi molumatlara gro,
lkodo yaylm qodim folsf-mifobaycanda folsofi fikrin inkiaf
loji tolimlordon biri z o r v a n i l i k idi.
.lnc minilliyino qodom qoymuBu tolimin osas prinsiplori haqqinda
e Bu lkodo qodim dvrlordon baAvesta, qodim pohlovi motnlori, Quran,
1 aq yiiksok sivilizasiyalann bir-biriorta osr orq yazili abidolori vo oxsayl
l oz etmosi, mxtolif dil, din, hoyat
i. srinin ulamas Azorbaycan etnotodqiqatlar molumat verir. Zorvanilikdo
in monovi modoniyyotinin mohvori
Zaman, bozi hallarda Zaman ilo Mokan
i folsofi fikir vo dnyagrnn to- varln yaradcs, biitiin mvcud eylor
iil
vo tkamlii n mnbit zominsonsuz Zamanin - Zarvana akarananin
v atmdr. Azorbaycanda folsofi mo- tozahrlori, mvcudatn fenomenlori iso
<
. yyotin inkiafnda onun corafi
od vo suyun miixtolif miitonasiblikdo birlomosi kimi toqdim edilir. Homin tolimo
qeyi, tobii zonginliyi, tarixon yiiksok
r modoniyyoti, daim mxtolif dil vo
gro keyfiyyot iki dorocolidir: birinci keyu dayclar olan regionlarla olaqolo
liyyoti tomsil edon iq ruhu, ozoli vo obori in mvcudluu miihiim rol oynadi Hormiiz maddi varliqlan vo hoyati ya
r lir. Bunlann sayosindo artiq e.o. 1-ci
radir, ikinci keyfiyyoti tomsil edon ziilmot
n lilliyin 1-ci yarsnda olkonin ictimai
ruhu lrimon iso hor eyi lmo mohkum
runda varln tokaml, balanc
etdiyindon, ozoli olmad kimi, daimi do
\ onunun, insan vo mhitin, maddi vo
deyil.
Zordtiliyin teoloji risalosi iq: i i-maddinin, rasional vo irrasionalm
l, asibotlorinin, hoqiqot, xeyir, or vo
kand-qumaniqivar da ( iibhoni ara
dan qaldran orl") mvcudat sonsuz
otin oxalarl olaqolorinin dorkino
Zaman - Zarvana akarananin to; olmi folsofi mlahizolor vo onlan
va vo tomsil edon milologiya vo dinzahiir kimi qobul. Allah, ruhun l: bal, kklori keni minillikloro
mozliyini, connot vocohonnomi inkar vo
b xan mxtolif ideoloji coroyanlar
yalmz maddoni real hesab etdiyino gro
dur. Azorbaycanda folsofi fikrin
zorvanilik tonqid olunur. Zorvaniliyin
i iafn izlomok n kemiin miigrlori orta osr orq yazili monboloh ;m yazili abidolori - A vesta, pohlovi
rindodo tonqid edilir. Bununla belo, bu
n tnlori, qodim yunan filosoflan vo tatolim diinya folsofosinin sonraki inkiar: .ilrini osorlori, orta osr yazili abidofina, ciimlodon onu tonqid edon zorb 'i, lko orazisindoki arxeoloji qazintidtiliyo do byk tosir gstormidir.
Robert Eysler zorvaniliyin orq vo
larin materiallari, dil vo ifahi odobiyyat
tarixinin todqiqi vo s. aradrmalar geni
qodim yunan folsofi fikri ilo ballm
imkanlar yaradir. Folsofi dnyagrgstororok, xiisusilo onun Ferekid vo
niin tookkl insanin tobioto miinasiAnaksimandnn teoqoniyalanna tosibotindo feti, totem, ruh, ilahilor vo s. bu
rindon, va Dmitriyevi Rojanski iso
Anaksimandnn
kosmoqoniyasinda
kimi tozahiir formalan ilo bal olmudur. Bu tosovviir vo tolimlor, miixtolif Zorvann Xronosla oxarlndan yazmlar.
kultlarda vo mhitdon znmdafo-

Azorbaycan folsofi fikrindo digor

miihiim coroyan zordtilik idi. Zordtiliyin grkomli abidosi Avestada dvrn sosial-modoni, xiisusilo folsofi likri
haqqinda ensiklopedik molumat toplanmdr. Qodim vo orta osr monbolori,
eloco do bir ox sonraki todqiqatlar
Zordtn tarixi Azorbaycan orazisindo
yaamas, Avestann bizo atan motninin oslinin iso Atropatena vo Raqadan
olan maqlar torofindon yaziya ahnmasi
barodo molumat verir. Erkon zordtilik
z oksii qatalarda tapmdr. Bu dvrdo geni yaylm politeist toswrbrdon lorqli olaraq Zordiit mvcudatn
ilk sobobini monoteizmdo Ahura Mazdada grrd. Qatalarda kainatin torkibi - yer, gy, okean, iq, connot, da
vo donizlorin zaman daxilindo yaranmasina, hoqiqot, xeyir, siilh, omoksevorlik
vo s. folsofi, sosial, etik vo estetik mosololoro toxunulur. Avestaya gro Ahura
Mazda z nurundan gy cismlorini, ruhundan iso alt lmz Xeyir ilahosini ya
radir ki, bunlar Ahura Mazdanm aynlmaz keyfiyyotlorini tokil edir. Bu. Yaradln birinci dvr idi. ikinci dvrdo
Ahura Mazda maddi, hisslorb qavranilan, kamilliyi vo xeyiri tomsil edon
mvcudatn osasn yaradir. Maddi alom
yarandiqdan sonra bura or ruhu daxil
olur vo or ib Xeyir arasinda miibarizo
balayr. Booriyyotin vozifosi Ahura
Mazda vo Xeyir ruhlan ib birgo Xeyiri
ordon ayrb or ruhuna qalib golmokdir. Bu qolobo insanlann xoboxt yaayaca nc dvr olacaqdr.
Avestada or ruhuna qar Hoqiqot,
dalot vo ijiq romzi olan Arta qoyulur.
Ruhlarn mbarizosindo kainatda kokret nofsbrin dayclar (insan, heyvan, bitki, mineral vos.) foal itirak edir.
Kainatin daxilindoki bt eybr canldr. Nols hom konketo, lom do niicorrd xasdr. nsann nfsi onun inam,
dyagr, monovi prinsiplori ilo ba-

hom onun davran trzidir. Bunlar

btvlkdo insann mahiyyotini tomsil
edir vo z azad iradsin uyun xeyir
vo ya or yolunu seir. Qatalarda
mhm yeri mhariboyo vo hr nv zlm qar etiraz, sosial problemlor, kondlilorin v kasb toboqnin monafeyinin,
tobiotin - torpaq, su, bitki vo heyvanlarn mhafzsi mosololori tutur, bu ido
insann rolu vurulanr, Ahura Mazdann keyfiyyotbrino yiyolonmi insanlar aibni, moskunlad yeri, lkoni
mhkomlndirmoy svq edilir. Zordtiliyin mnvi prinsiplori Humata
(xeyirxah fikir, dnco), Huxta (xeyirxah sz), Hvarta (xeyirxah ml) slh,
omin-amanl qorumaq, moksevorlik,
qonaotcillik. xeyirxahlq, daltlilik tobbbrini ifado edirdi. Zordiitilik sosial
fikir tarixindo mohz bu arzu, toklif vo
tbbbr iizrindo qurulmu maddi vo
monovi chtdn ilk kamil comiyyotin
tsvirini verir. Zrdtilik randa ha
kim dino evrildikdn sonra onun xolqi
v humanist mddalar z yerini,
sasn, tlimin esxatoloji grbrino,
ayin vo morasimbrino verdi.
Lakin zordiitiliyin iki balancn
vohdoti, onun oksliklorin qardurmas
vo mbarizsi zorind yiiksolon mvcudatla bal tosovvrbri. tobioto vo insana
ynolmi human izmi, azad iradli insann foall, utopik comiyyot haqqinda
ideyalar, gzolliyo mnasibti, folsofi tolimin moxsus mcorrod mofhumlar- ilk
balanc, iq, zhnt, xeyir, or, hoqiqot
v s. kateqorial anlamlar minilliklor or
zindo ictimai fkirdo miixtolif formalar
afaraq dnya ffefi modoniyyotinin ononsi kimi yaamaqdadr. Sonralar, ilk
nvbodo, Azorbaycan vo orta osrlor islam
rqinin zordtilikdon do qaynaqlanan
mistik folsofosi, demokratizmi vo humanizmi ilo forqlonn ideoloji coroyanlari
zordtilik ideyalarmin yaamas n
mnbit zomin oldu.
E.o. 1-ci minilliyin 1-ci yarisinda
Azorbaycan folsofi fikrinin inkiafnda
Midiya kahinlori noslindon olan maqlarin tolimi miihiim yer tutur. Sociyyovidir ki, kahin silkindon olan maqlar mo
doniyyot tarixino yalmz din, folsofo, elm
tomsilisi kimi deyil, hom do tolim yaradcs kimi daxil olmular. Modoniyyot
tarixindo maqlar dini ndon deyil, daha
ox maqlar tolimi vo maqlar elmi ndon bohs edilmidir. Buna sobob iso
maqlar toliminin monovi modoniyyotin
miixtolif saholorini ehtiva etmosidir.
Maqlarn dnyagr dvrn yiiksok

inkiaf etmi elmlorino - astronomiya,

riyaziyyat vo tobaboto osaslamrd. Onlarn z biliklorindn istifado edorok tobiot
vo comiyyot hoyatina miidaxilolori ox
vaxt sehr kimi doyorlondirilirdi. Modo
niyyot tarixindo maq anlami altinda zordtiliyin tomsililrini vo mumiyyotlo,
mdrikliyi ilo seilon oxsiyyotlori nozor
do tutmular. orqdo pir-i muan anla
mi alim, mollim, mdrik monasnda
ilonir.
Maqlarn toliminin zordtilik ilo bo
rabor qodim yunan modoniyyoli vo folsofosino tosirini Demokrit, Pifaqor, Anaksarx, Pirron, Platon, Aristotel, Laertli
Diogen, Evdoks, Feopomp, Rodoslu
Evdem, Gekatey z osorlorindo gstorirbr. Qodim yunanlara istinad edon
Laertli Diogen yazir: Aristotel qeyd
edirdi ki, mular misirlilordon qodimdirlor... vo Klark himnosofistlori (Hindistan brahmanlarim) maqlarn agirdlori
hesab edirdi . Bununla beb maqlarm
ilkin folsof grlori haqqinda molumat
ox azdir.
Zrdt br tarixind idealist,
sadlvh kild olsa da, trqqi
anlayn Xeyirl rin oxsrlik
mbarizsi gediind Xeyiri son v
dnmz qlbsin aparan hrkt kimi sciyylndirn ilk filosof olmudur.
Maqlar oda stnlk verir, tobiot hadisolorini ilahilodirirdilor. Onlar varln (allahlar da daxil olmaqla) torkibini
xrda zorrbrdo (atomlarda) grrbr.
Laertli Diogen maqlarn mvcudatn
atomlardan ibarot olmas tosovvrlori
ilo, onlarn grntlor haqqinda toli
mi vo bu tolimin Epikrn griilri ilo
ball haqqinda yazrd ki, maqlara
gro, eylordon aynlan grntlor
vasitosilo insan formalar griir vo dork
edir.
Zordiitiliyin tomol ideyalan Azor
baycan folsofosinin do golocok inkiafma
tosir gstormidir. Yeni eranin ilk osrlorindo digor folsofi coroyanlara da rast
golinir.
Qodim dvrn sonu vo erkon orta
osrbrdo zordtilik, astral dinlor, tannlq (Gy Tanr), amanizm vo xristianlqla bal coroyanlarn iindo mani 1i vo m z d i 1i folsofi grlori
xiisusi yer tutur. E.o. 1-ci minilliyin sonundan vo yeni eranin ilk yiizilliklorindon balayaraq Azorbaycanm imal ora

zisi olan Albaniyada bir-birino zidd iki

siyasi vo mofkuro tomayl maqlarm
yayd zordtilik tomayl vo politeizmo. sonra iso xristianla sykonon
yunan-Roma vo Bizans tomayl mvcud idi.
Azorbaycanda manilik b.e. 3 osrinin
sonundan yaylmdr. znii Zordt,
Budda vo sann davams adlandran,
tolimini ran, Orta Asiya, Qorbi in vo
Hindistann ononobrino uyunladraraq
yayan Mani (216-277) Zordt kahinlori
torofindon edam olunmudur. Mani Sirlor kitab , iki prinsip haqqinda kilab ,
Praqmataya ( Nosihotnamo ), 'nciP"
adli osorlorindo znn yeni tolimini ; h
etmidir.
Manilik zordtilikdon ardcl 'lizmi ib forqlonirdi. Maniliyo gore
yir vo or (Nur vo Ziilmot) hor i
kindir. zomotin atas Sroav (I
n
Mani onu Zorvan da adlandrr) i.
mindo yerloir ki. bu alom dahi i
ehtiva edir vo efirlo ohato olunmu
Sroavn be mokan vo eyni zan
:i
be tozahr var. Bunlar zoka, o(
fokkiir, refleksiya vo iradodir. M
gro, diinya vo insana Nur vo Ziili
Xeyir vo orin, Allah vo eytanm m
zosi xasdr. sas moqsod Nuru Z ii!;
don azad etmokdir. Zordtilii'
forqli olaraq, Maniyo gro, insan
yolda dnyovi nemotlordon im i;i
etmolidir. Sosial tolimindo insan i.
hiiquq boraborliyino stnliik v
maniliyin dini-folsofi vo sosial ide;
hom Atropatenada, hom do
niyada hakim qiivvolorin toqibino
mayaraq, sonralar orqdo vo A vr
da mozdokilorin, pavlikianlann.
qoyularn, katarlann vo b.-mn ic
ji tolimlorindo gci yer tapmd.
niliyin q Allahn qllo birlodi
( be tozahrdon drdnn bilav
qllo ball) vo orin bod
qobul etmosi sonrak tolimbrd r,
nalizm vo dialektikann inkiaf i
geni imkanlar yaratmd*.
lkodo ovvolki flsfi ononbri c:
vam etdirn digor coroyanlardan bi i
erkon zordtilik vo maniliyin m iix t'H f
prinsiplorini qnostisizmin folsof ideyalar ilo birldiron suriyal Mozdokin
(toqr. 470-529) yaratd mozdokilik tolimidir.
Mozdokiliyin sosial grbrino gro,
comiyyotdo btn or ilo* miilkiyyot bo
ra borsizliyi zndon ba verir. Buna
gro do mvcud omhkdan, ciimlodon
mozdokilorin omlak nvii hesab etdiklori

qadin vo qullardan comiyyot iizvlori bo

rabor istifado etmolidirlor. Hor ido mtodillik tolob edon mozdokilik sosial odalot urunda syana qalxma vo qan
tklmosini mmkn hesab edirdi. Moz
dokin osorlori yandrldndan onun
dnyagr haqqinda molumati orta
osr monbobrindon (bu Reyhan Biruni,
o.-ohristani vo b.) almaq mmkndr.
Mozdokilik do manilik kimi diinyamn
iki (Xeyir vo or) qiivvo torofindon idaro
olunmasi, Xeyirin alla bal olmasmdan bohs edir. Baqa szlo, hor iki coroanda rasional amil osas yer tuturdu.
Vlozdokiliyo gro, insan al ali idrak
ivvosidir; al, yadda vo sevinc diinni idaro edon kosmik qiivvoyo bonoyir. Mozdokiliyin utopik comiyyot
: leahnda yenilik qadinlarm mumilo.rilmosi ideyasi idi.
Qodim dvr vo erkon orta osrbrdo
nm. miiharibo, siyasi vo dini mnaqiibr noticosindo yazili abidolorin mohvi
ohs olunan dvrbro aid folsofi fikrin
un zonginliyi ib tosvir vo todqiqino imm vermir. Buna baxmayaraq, oldo
an molumatlar aadak qonaoto
)lmok iin osas verir: qodim dvr vo
kon orta osrbrdo Azorbaycanm modoirsindo folsof problembrin qoyuluu
o ^rhi metodlan, folsofi kateqoriyalarlan mvcudat, balanc, son, maddo,
uh, nofs, zaman. mokan, hoqiqot, odaiot, xeyir vo rdon, onlarin qarlql
tlaqolorindon bohs edilmosi Azorbaycan
olsofosini qodim dvr diinya folsofi fikinin ayrilmaz hissosi kimi sociyyolonlirir. Bu miilahizoni qodim yunan filooflar, tarixibri, eloco do orta osr vo
eni dvr monbolori do tosdiqloyir. Qoiim dvrdo vo erkon orta osrbrdo varn atomlardan yaranmasi, maddi vo
leyri-maddinin, xeyir vo orin, iq vo
'iilmtin ziddiyyoti vo vohdoti, Allahm
q vo hoqiqotlo eynilodirilmosi, idra;in doyorlondirilmosi torzi, sosial odabt
. utopik xoboxt comiyyot haqqinda
osovvr vo nozori miilahizolor Azor
baycanda folsofi fikrin tookklii vo
inkiafnn ideya osaslarn tokil etmidir.
Azorbaycan folsofi fikrinin inkiafnda 7-10 osrlor znomoxsus morholo olmudur. Bu dvrdo artiq folsofi fikrin
tomol coroyanlari formalam lkodo
folsofonin sonrak inkiaf xristian vo
islam modoniyyotlori mocrasinda davam
etdirilmidir. Eramzn 1 osrindon imali Azorbaycanda (Albaniyada) mvcud olan xristianln artiq 4 osrdo dov

lot dini elan edilmosib Azorbaycanm

monovi hoyati vo folsofosi yunan-Roma
modoni-monovi areali vo bilavasito
Qdslo balanr. Alban folsofosi haqqin
da miioyyon molumati Musa Kalankatuklunun Albanlarm tarixi osori verir.
Burada hom do Albaniyada qnostisizm
folsofosi vo dualizm tomayll oxsayl
bidoti ideoloji coroyanlar vo onlarin nmayondolorinin olmasi, onlarin Aluenin
ba kilsosi torofindon lonotlondirilmosi,
Nerses Bakunin vo filosoflarin hroti kimi taninan yepiskop Karin Teodorosun ermoni katolikosu Eliya torofindon toqibi, Nerses Bakurun zongin kitabxanasnn ayda batrlmas vo onun
xolifo bdiilmolikin omri ib edam edil
mosi haqqinda molumat verilir. Homin
monbodo alban airi Dovdokin Cavanirin lmno yazd ortodoksal xristianhqdan forqli, hikmoti tronnm edon vo
yunan mifologiyas ilo bal elegiyas
haqqinda molumat verilir. Bu dvrlordo,
hominin alban ilahiyyat-flosoflar
Snikli Petros Stepanos (6 osr) vo Siinitli
(8 osr) yaayb yaratmlar. Siinitli Ste
panos Davidin Folsofonin torifi vo
Porfirinin G iri osorlorino yazd
orhbrlo tannr.
Alban modoni abidolorinin, olyazmalan kitabxanalarmin dofolorlo ermoni
katolikosatimn toobbs ilo siyasi maraqlar namino qosdon mohv edilmosi
(suda batinlmasi, yandrlmas) fakti
hazirda alban folsofi osorlorinin Ermoni
stan, Grcstan vo Qdsn monastr kitabxanalarnda axtarlmama osas verir.
Folklor vo orta osr yazili abidolori
homin dvrdo Azorbaycanda trkdilli
etnosun btporostliklo yana, amanla vo vahid Gy Tanrya inami haqqin
da molumatlar verir. Azorbaycan tiirklorinin sosial-modoni hoyati vo xsuson di
li, dini. oxlaqi norma vo doyorlori haq
qinda nisboton geni, obyektiv tosovviir
yaradan abido trk xalqlannin mtork
eposu Kitabi-Dodo Qorqud dur. 7-10
osrbrdo Azorbaycana islam dininin golmosi vo mhkomlonmosi, lkonin islam
modoni blgosino foal daxil olmasi Azor
baycan folsofi fikrinin bu dvrdo inkiafnn islam dini ilo oxalarl olaqolorino
imkan yaratdi. Zaman kedikc lkoyo
Quramn zahiri vo batini orhino
osaslanan islam modoni blgosinin oxsayli ideoloji coroyanlari da daxil olur vo
burada Azorbaycan iniitofokkirlorinin
simasnda z yerli tomsilibrini tapirlar.
Miixtolif coroyanlarm nmayndolri
nozori-flsfi mvqelorini Quran ayolori

ilo osaslandrmaa cohd gstorirdibr.

Bu meyil regionda yaylm mtozililik,
ismaililik, sufilik vo s. coroyanlar n
sociyyovi olmudur. Quranda vo oxsayli islam ideoloji coroyanlarinda osas
problem xaliq (Allah) vo moxluq miinasibotidir. Bu miinasibotin rhindon asl
olaraq miixtolif tolimlorin folsoll baximdan idealist, monoteist, dualist, panteist
vo ya materialist tomayl miioyyon edi
lirdi.
Qeyri-ortodoksal coroyanlar Alla
hm Quranda hoqiqot kimi toqdimini,
onun canli olmasi, vochi haqqinda, insann Allaha qayitmasi vo Onunla
grmsi, astral hadisoloro, idraka
mnasibot, lahi nur, toqdir, coza, A l
lah qorxusu, maddi nemotbro miinasibot vo s. mosololori ehtiva edon surobri
ezoterik orhini verir. bir sira hallarda
montiq vo dvrn elmi vo folsoll fikrino
miivafiq, ortodoksal ynmdon forqli,
panteistik vohdot ol-vcud folsofosini
yayir vo noticodo Azorbaycanda islam
monovi-modoni mokanmm ziddiyyotlorlo dolu ideologiyasn inkiaf etdirirdilor.
7-8 osrbrdo i l a h i y y a t f o l s o
fosi inkiaf etmoyo balayr. slamn
folsofi orhi ilahiyyatlarn birbaa
vozifosio evrilir. Buna baxmayaraq,
homin vozifonin icrasi prosesindo fikir
ayriliqlan da olurdu. dvrdo Azor
baycanda ortodoksal foqihlordon hmod ibn Harun Bordici. Mokki ibn hmod Bordoi, Musa ibn mran Solmasi
vo baqalar mohr idilor. Rasionalizmi vo azadfikirliliyi ib sociyyolonon
mtozili coroyaninm Azorbaycanda
grkomli niimayondolori iso 9 osrdo
yaam mohur alim vo ilahiyyatlar
Color Homodani Badadi, bbokr
Mohommod ibn mor ibn Abdulla Bor
doi, busoid hmod Bordoi vo b. idi.
Bu dvrdo islam modoni blgosindo
orq vo qodim yunan Iblsofosino, xiisuson neoplatonizmo osaslanaraq idealizmb panteizmi ziindo birbdirn
znomoxsus bat in ili folsofosi mvcud
idi. Bu folsofi tolimi Azorbaycan filosofiarmdan batinizmin missionerlori
b-l-Qasim li ibn Cofor vo b. yayirdilar.
8-10 osrbrdo islam blgosindo,
ciimlodon Azorbaycanda daxibn ziddiyyotli, lakin oksor hallarda lolsofi
dnyagrndo panteizm, sosial baxlarnda demokratizm, etik grlorindo
humanizm vo varla dialektik yanasma ib forqlonon mistik ismaililik vo su-

filik sosiomdni cryanlar ilk inkiaf

dvbrini keirirdilor. Sufliyin folsofi
dnyagrniin osasinda folsofi kateqoriya kimi eq. ismaililiyin osasinda iso
real vo irreal idrakin vohdoti dururdu.
Sufiliyin folsofosini bu dvrdo bii-1Foroc b-1-Vahid Varasani Tobrizi,
bu Saib Homodani, li ibn bdloziz
Bordoi, Baba Kuhi Bakuvi vo b. tomsil
edirdi.
Orta osr monbolorindo ideya kklori
qodim orq vo yunan folsofosino aparan
ismaililiyin islami inkar edorok zordtiliyin borpasina cohdindon bohs edirlor.
ismaililiyin Azorbaycanda yayilmasi
haqqinda Nizami, bu coroyann tarixisi
Fidai vo b. molumat verirlor. Monboloro
gro ismaililik folsofosi tobiot elmlorinin
nailiyyotlori vo xvan os-Sofa ensiklopediyasinin yaranmasi ilo baldr. Bu
ensiklopediyanin ideoloqu azorbaycanli
alim vo flosof bii-1-Hson li Harun
olu Zoncani idi.
8-10 osrlordo lkonin sosial vo modoni hyatnda xristianha qar ynolmi
pavlikianhq bidoti vo islami tamamilo
inkar edon xrromi-baboki ideologiyalan mvcud idi. Iki diinya dinino vo eyni
zamanda sosial ziilmo qar yn olmi
pavlikianhq vo xrromi-baboki ideologiyalarimn folsofi vo sosial grlorinin
tomol prinsiplori Azorbaycamn qodim
dvr ideoloji coroyanlan zorvanilik, zordtilik, manilik vo mozdokiliyin folsofi
v sosial ideyalarmdan qaynaqlan\rd\.
Xeyir-or, iq-ziilmol balanclarnn
vohdot vo mbarizosi, insann mistik kamillomosi yolu vo Allahin insanda tocossiimii haqqinda ideyalar homin coroyanlarn dualizm sociyyoli dnyagrnn osas prinsiplorini tokil edirdi. Sonradan pavlikian vo xiirromi-baboki ideologiyalarinin zlori do xristian vo islam
monovi-modoni ideologiyalar iin qaynaa evrildilor.
amanizm, zordtilik, qodim yu
nan, xristian vo islam modoni blgolorinin folsofi ononolorini zndo sintezlodirorok inkiaf etdiron 7 10 osrlor Azor
baycan folsofosi 11-13 osrlordo hom
Azorbaycan modoniyyotinin ntibahna,
hom do biitvliikdo islam blgosi monovi
modoniyyotinin, ciimlodon folsofosinin
intibahma zomin yaradan qaynaqlardan
olmu vo sonraki dvrlrdo bu modoniyyotlorin foal iizvi hissosi kimi taninmaqda davam etmidir.
Digor torofdon, 11-12 osrlordo lkonin iqtisadi (feodal mnasibotlorin inkiaf, pul rentasimn yayilmasi, iqtisadi

cohotdon yiiksok inkiaf etmi iri ohorlorin mvcudluu), siyasi (miistoqil irvanahlar, oddadilor, Rovvadilor dvlotlorinin yaranmasi, n Asiya vo orqin
digor bolgolori ilo miixtolif nv olaqolor),
sosial (daxili vo xarici sosial ziilmo qar
arasikosilmoz miibarizo, Beyloqanda
1110 ildo xalq hakimiyyotinin yaran
masi) vo monovi-modoni (orob vo fars
dillori ilo yana tiirk dilinin elitar odobi
dil kimi qobulu) saholorindo voziyyot vo
onun unikal monovi-modoni irsi, baqa
szlo, lkodaxili potensial imkanlar
Azorbaycanda ntibahn ba vermosino
orait yaradrd. Azorbaycan vo btvlkdo islam orqi folsofosindo ntibah
yerli folsofi irsin qodim yunan folsofi irsi
ilo sintezi osasinda inkiaf cdorok,
sonradan Qorb vo orq folsofosinin inkiaf n zomin oldu. Azorbaycan folso
fi fikrinin ntibah tobiotnaslq elmlo
rinin, tohsilin, odobiyyat, memarhq, mu
siqi, musiqi nozoriyyosi vo s. monovi mo
doniyyot saholorinin yksolii vo lkonin
diinya folsofi tolimlorini bohrolondiron
folsofi-modoni irsinin vohdotinin noticosi
idi. 11 12 osrlordo Azorbaycanda folsofi
fkir orq folsofosinin ononolorini yunanRoma folsofi fikri ilo sintezlodiron vo
folsofi fikir istiqamoti kimi orijinall ilo
forqlonon o r q
peri p a t e t i z mi ,
i r a q i 1i , s u f i 1i vo s. coroyanlarin folsofi ideyalanm oks etdiron xiisusi
risalolordo, tofsir, teoloji vo teosofiya
mzmunlu osorlordo vo folsofi poeziyada oksini tapmd. Sonralar orqin
klassik irsino daxil olan b osorlorin
meydana golmosi folsofi fikrin miixtolif
saholorini tomsil edon miitofokkir vo
alimlorin todqiqat obyektlorinin geni
diapazonu vo dvrn ensiklopedik biliklorino yiyolonmosi sayosindo mmkiin olmudur.
Bu miitofokkirlordon biri orq peripatetizminin grkomli niimayondolorin
don olan blhoson Bohmonyar ibn olMorzban Azorbaycani idi. O, miixtolif
elm saholori. modoniyyot vo folsofo problemlorini ehtiva edon Mvcudatm mortobolori , Metafizika elmino dair traktatm, Tohsil , Montiqo dair zinot ,
Nofslorin forqi , Musiqi haqqinda ki
tab , Gzollik vo soadot vo s. osorlorin
mllifidir. Bohmonyar Azorbaycani
osorlorindo dialektik yanama metoduna vo diinya nizamimn qanunauyunluuna istinad edorok varliq, onun
miihiim vo mmkn mvcudluq forma
lan, substansiya, aksidensiya, substansiyann aksidensiyaya gro ilkinliyi, ilk

balanc, daimi ilk materiya, forma, ilk

sobob, imkan, hoqiqot, emosiya vo nofsin
nvlori vo substansionall, horokotin
obodiliyi, hiss, oql, xeyir, sor, monoviyyat
vo s. dnyagr problemlorindon bohs
edir. Xeyir vo orin kamillik vo dnyann
nizami ilo ball vo s. mosololorin orhindo onun mvqeyi orijinal sociyyo dayrd. Bohmonyar znn rasionalizmi
ilo forqlonon folsofosindo idrak prosesindo xarici vo daxili hisslorin rolu vo insann oqli imkanlarnn sonsuzluu ideyalanni tohlil edir.
Bohmonyar irsinin davamlar !bn
Sinadan sonra orq peripatetizminin
yalmz spaniya vo Morib orob fill >flari torofindon inkiaf etdirilmosi f mi
inkar edorok gstorirlor ki. miisolma
rqindo do Ibn Sinadan sonra miistot peripatetizm moktobinin foaliyyoti d
n
etdirilmidir. 11-12 osrlordo Azo
ivcanda folsofoni elmi nailiyyotlori.
rlodirorok folsofi mvzular (dia
kam, kateqoriyalan, qnoseoloji
>
Iemlori vo s.) todqiq edon ihal
n
Maraayi, bu Soid Urmovi. 1
d.
Tobrizi, Abdulla Urmovi vob. fi
lar molumdurlar.
11-12 osrlordo Azorbaycanda b
ilik, ismaililik vo sufilik coroyanla
n
yayilmasi srotlonir. Homin coro><
inn folsofi ideyalar lkodo hom me
modoniyyotin, hom do sosial hoy in
miixtolif saholorino foal tosir gstor <*dir. sason, 11-12 osrlordon balay
q
ad okiln coroyanlarm nozori tolin
sovet dvr istisna olunmaqla, A. vbaycan folsofi vo ictimai-siyasi fik

geni yer tutmudur. Azorbayca

a
osrlor boyu ezoterik folsofi tolimlor
nvbodo, suli folsofosinin nozori os..
i
haqqinda osorlor yazm alim-mt
kirlor olmular. Onlann oksoriyyots
yovi tohsil alm, folsofi problem
>,
osason, vohdot ol-viicud adi ali
;t
taninan vo diinya folsofi dncosi
.i
universal fenomen olan panteizm n
qeyindon yanamlar. Onlar Allahi

ilahilodirilmi varln sirloinin

sional dorkino stnlk versolor do. 1
ox hallarda varln rasional do rLii
inkar etmomi, modoniyyot tarixindo
dnyovi elmlorin dorin bilicisi kimi do
tamnmlar. 11-12 osrlordo Azorbay
canda qeyri-ortodoksal sufilik folsofosi
nin yaradclar diinya modoniyyoti tari
xindo tannm Baba Kuhi Bakuvi
(948-1050), Eyn ol-Qzat Miyanoci
(1099-1 131), xi b-1-Foroc Zoncani
vo mtodil sufiliyin yaradclarndan

olan ihaboddin bunofs mor ibn

Mohommod Shrovrdi (1145-1234) vo
b.-nin folsofi irsi olmudur. Eyn olQiizat Miyanoci sufi folsofosinin nozori
osaslanm bn robidon ovvol Hoqiqotlorin seilmilori , saslar , Aiqlorin sevinci vo tonolorin bidoti vo s.
osorlorindo vermidir. Dini folsofoyo
zidd olduuna gro. , arasikosilmoz toqiblordon sonra 1131 ildo 32 yanda
d-~>rs dediyi rnodrosodo edam edilmidir.
Azorbaycan folsofi fikri 11-12 osrlordo
sufi folsofosinin radikal ynmii ilo seilon niimayondolori ilo yaa, mtodil
sufiliyin nozriyyoilri ilo do tomsil
olunmudur. slam orqindo znn
mtodil sufilik moktobini yaradan Azor
baycan filosofu bu Hofs Siihrovordi
olmudur.
Siihrovordi orqdo sufizmin dorsliyi
kimi qobul edilmi Morifotlorin thfolori osorindo sufiliyin bidoto aparan
panteizmini ol-Qozalidon ovvol islah
edorok onu ortodoksal islam teologiyasi
ilo balamaa vo bandrmaa cohd
gstormi, dvrnn modoniyyot tarixino peripatetik folsofonin vo hor ciir bidoto aparan ideyalann qati oleyhdan kimi
daxil olmudu*.
Azorbaycan filosofu biilftuh Yohya ibn Hobo Siihrovordi (1154-91) diin
ya modoniyyotindo mohur iraqilik fol
sofosinin banisidir. Bu folsofi tolim onun
raq folsofosi , Nur heykollori , q
haqqinda risalo vo s. osorlorindo orl
olunur. Qodim Azorbaycan, orq vo yu
nan folsofosindon qaynaqlanan, peripatetizmin rasionalizmini, sufilorin folsofi
baximdan ohomiyyotli olan varln va
hid sbstansionall haqqinda ideyasn
vo dini tsvvrlorin avtoritarln
zndo birlodiron Siihrovordi tolimi bu
gn do orq vo Qorb folsofo tarixilorinin
diqqotini colb edir.
Dvrn folsofi fikri Azorbaycan ilahiyyatlar buhofs Zoncani, bu
mor Osman Dorbondi, blfoz nuhi, bbokr Urmovi, bu Xofif irvani
vo baqa mtofokkiirin ortodoksal tomayiillii tcoloji risalolorindo oksini tapmdr.
ntibah dvr folsofi vo ictimai fikri
nin osas tozahr formalarndan biri
folklor vo folsofi poeziya idi ki, burada
folsofi mzmun ayr-ayr ideyalar vo ya
btv tlim oklindo nosr vo nozmlo ilado edilirdi. Dvrn folsofi vo ictimai
problemlorii oks etdiron folsofi poeziyann grkomli nmayondolori srasma
Mohsoti Goncovi, fzoloddin Xaqani vo

Nizami Goncovinin adlar daxildir. Fol

sofi poeziyann zirvosi sayla Nizami ir
si, ilk nvbodo, onun Xomso si 12
osrdo Azorbaycamn vo islam orqinin
folsofi tfkkrnn poetik formada ok
sini tapm nmunosidir ki, bu da sonra
lar folsofi tofkkr nozmlo aqlayan
oq xomso lorino rnok olmudur.
Qodim Azorbaycan, orq vo yunan folsofosindon qaynaqlanan vo onlarm znomoxsus sintezini oks etdiron Nizami
Xomso sindo ontoloji aspektdo pante
izm yniimlii idealizm, qnoseologiyada
rasionalizmlo irrasionalizmin sintezi,

Bhmnyar Azrbaycaninn rq
peripatetizmin hsr olunmu tThsil srind mntiq, metafizika
v konkret eylrdn, elc d su
fi dnyagrndn bhs edilir.
Mllif t-Thsilin 3-c kitabnda
sufilrin xobxtlik tlimindn sz
ar.
sosial vo etik grlordo oxsiyyoti vo
comiyyoti kamilliyo aparan zahii vo
batini yollarn tosvii ehtiva olunmudur.
Orta osrlordo orqin vo Azobaycan ntibah modoniyyotindo mxtlif
nv tofsirlor do mlum idi. oxaspektliliyi ilo seilon tofsirlor dil, bodiilik,
iislub, folsofo, elm, bir szl, tofsir obyektinin mozmun vo formasn aa bilon
biitn moqamlarn professional orhini
ohato edorok btvlkdo mlum hermenevtik yanama metoduna uyun idi.
Bu nv tofsirlor iorisindo Azorbaycan
klassik modoniyyotinin mayndhri

Xotib Tobrizi vo Yusif Xoylunun orob

lilosof biil-la ol-Morrinin lk qlcm poemasna verdiklori tofsirlor
xiisusi yer tutur. B tofsirlor poemanin
folsofi aspektdon orhinin dorinliyi vo
mfosslliyin gro sonralar hor iki tofsirinin folsofi diinyagrnn todqiqi
n imkan vo zomin yaratdi.
13 16 osrlordo Azorbaycan folsofi vo
sosial-siyasi fikri lkonin sosial-siyasi vo
mummodni kontekstindo dvrn toloblorino uyun inkiaf edirdi. Lakin bu
kontekst 13-14 vo 15-16 osrlordo xeyli
forqlonirdi. Belo ki, 13-14 osrlordo lko
orazisindo miistoqil Eldonizlor vo Ataboylor dvlotlori devrilir, monqollarin
vo Teymurilorin hakimiyyoti borqorar
olur. 15-16 osrlordo iso Azorbaycan
xarici istiladan todricon azad olur,
miistoqil Aqoyunlu. Qaraqoyunlu
dvlotlori vo Azorbaycan Sofovi imperiyas yaramr.
13-14 osrlordo lkodo xarici istila
ziilmii yerli feodal ziilmii ilo birloorok
genimiqyasl xalq syanlarna sobob
olurdu. Bu iisyanlarda, adoton, osas rolu
yiiz minlorlo sakini olan vo iqtisadiyyati
inkiaf etmi ohorlo in ohalisi, ilk nvbodo. iqtisadi. ideoloji vo siyasi cohotdon
tkilatlanm vo bir ox hallarda tacirlori, yerli miilkodarlan, ruhanilori vo
kondlilori otrafmda birlodiron sonotkarlar silki oynayirdi.
lkosinin miidafiosino qalxan xalqin
ideoloji daya mvcud toriqotlorin qeyri-ortodoksal, bir sira hallarda ifrat ioliyi vo ardicil panteizmi ilo sociyyolonon
folsofi ynml tolimlori idi. 13-16
osrlordo kemi folsofi coroyanlar zominindo yeni, znomoxsus folsofi baxlara malik, mohz Azorbaycanda yaranm
miistoqil hrufi, nqtovi, qzlba, gloni vo s. toriqot vo ideoloji coroyanlara
rast golinir.
Arasikosilmoz miihariboloro vo istilalara baxmayaraq, homin dvrdo Azor
baycanda folsofi fikrin inkiafna dnyovi elmlorin yksolii
13 osrdo orq
alimlorinin elm ocana evrilmi diinya
hrotli Maraa rosodxanas vo Maraa
universiteU. 14 osrdo Tobrizdo dnyovi
elmlor, folsofo vo ilahiyyat todris oiunan
Dar -ofa tibb kompleksi, 14 osrin
ovvollorindo Tobrizdo doqiq clmlorlo
yana folsofonin dorindon yronildiyi
Robi-Roidi elm ohorciyinin yaranma
si, olyazmalarini hifz edon oxsayl kitabxanalarn vo hotta lkonin kaz istehsalna ehtiyacn dyon Kaazkunan hrinin olmasi tosir edirdi.

13
16 osrlordo peripatetik folsofoninaksidensiya, materiya vo forma, horokot
Flsfi vo ictimai fikrin inkiafna lniimayondolori Siracoddin Urmovi, Ivo siikunot, oql vo hiss arasndak mnakodo mxtolif din (zordtilik, toktanrsibotlorin orhindo bir ox hallarda
zoloddin Xnoci, Nosiroddin Tusi vo b.
lq, amanlq, btporostlik, yohudionun grlori orijinall vo materializ
idi. Grkomli filosoflar Mahmud obiislik, xristianlq, islam vo s.) vo dillrin
ing meyilliliyi ilo forqlonirdi. N.Tusinin
tori, vhodi Maraayi iso hom peripate
(trk-Azarbaycan, orob. fars, udi, grc
folsofi tolimino dialektik yanama, mad
tizmi, hom do sufiliyi tomsil edirdilor.
vo s.) mvcudluu etnoslarm birgo qardi diinyanin dorki haqqinda tosovvrHomin mtofokkirlorin osorlorindo folso
lql anlama vo etimad oraitindo yalorino iso rasionalizm xasdir. Onun ic
fi problemlorlo yana, niicum, tobabot,
amas vo modoni laqlri do byiik ta
timai-siyasi vo etik griilori hakimiyriyaziyyat, montiq vo hiiquq problemlosir gstorirdi. Miixtolif dino, dilo vo siya
yoto vo hakim ideoloji mvqeyo uyunri do miihiim yer tuturdu. Montiq elmi
si blglr mnsubluu Azorbaycan
luu ilo seilir. , comiyyotin mvcudomsoddin Mohommod Xalxali, kmdniyytini vo flsfsini zonginldiluu n sosial boraborliyin ongol olron amillor idi.
rllah irvani, Bodroddin Seyid hmod
rob vo fars dillori il brabor artq
masn gstorir. Mvcud sosial n.siLolovi vo b.-nin osorlorindo ilonmidir.
12 osrdon trk dili do elitar odobi dil Bu dvrdo peripatetizm niimayondolori
btlorin obodiliyidon x edon Tnsi,
kimi tanmirdi. Azorbaycanin folsofi odo- lko vo blgo folsofi ononolorini elmin
onlara tabe olma dzgn hes;r <biyyatinda tiirk-azorbaycandilli yazili
moklo yana, xalqn maraqlarna /. j
abidolor getdikco artirdi. Bunlardan 13
olan, onu qul halna salan siyaso:
osro aid alleqorik hmod Horami
qis sayrd.
anonim etik risalosini, Hosonolu. Qazi
13-14 osrlordo Azorbaycanda !f y X ' , ^ liyjLyrfhifit}&ft*.
Brhanoddin, madoddin Nosii, al
ud obstori Tobrizi Sirlor bax .

>
I^
smayl Xotai vo 13-16 osrlor folsofi
folsofi poemas ilo hrot qazanr;
r.
QjiZVrjiJ-'>l/lfj.l j
d
poeziyasinin baqa oxsayl nmayonO, Hoqiqot axtaranjlaru aynas .
:tdolorinin molum irsini gstormok olar.
dotnamo , ahidnamo" vo s. osc
$ j-----Azorbaycan xalqimn folsofi rnododo sufi panteizmi ilo peripatetizn
Iniyyti 13-16 osrlordo osason islam vo
L*j
***
sofi mvqelrini. xiisuson sonunc m
xristian modoni blgolorindo inkiaf
L$ /

rasionalizmo mnasibotini birlo*

i,
I I I .
* *
J
edirdi. Lakin xristian blgosinin yazili
mliim vo mmkn varbq. idrak
modoni abidolori Azorbaycan albanlanrifot, nofs, ruh, mumi vo xiisusi, l 5v
nin etnik assimilyasiyasina hor vasito ilo
vo hisso anlaylarnn mahiyyoti \. reohd edon ermoni kilsosinin oli ilo uzaqlql olaqosini panteizm baxurii
n
gronliklo molv olunduunda, Azor
izah etmidir. slamn tofsirini si: ik
baycanin alban monovi modoniyyoti vo
mvqeyindon vero M.Tobrizini
>sxiisuson folsofi dnyagr haqqmda
moqonik, ontoloji, qnoseoloji et:: jlyl
molumat ox mohduddur.
rlori dialektik bnvroyo sykoni
13-16 osrlordo islam modoni kontekBu dvrdo yaam Zlfqa
rj I f y (f J J
stindo inkiaf edon Azorbaycan folsofosi
vani, ms Tobrizi vo b.-nn dii
ovvolki dvrdo olduu kimi, teosofiya
gr bidot ynml mistik pant
ii
Nsirddin Tusi. xlaqi Nasiri
daxilindo rq peripatetizmi, toriqot fol
srini lyazmas. 13 sr.
vo sosial boraborliy istiqanotli
sofosi, folsofi poeziya, tofsirlor vo s. forkratik ictimai-siyasi ideyalar il
malarda inkiaf edirdi vo dvrn sosial- nailiyyotlori ilo birlodirorok bir sira fol
yolonirdi.
siyasi durumu folsofoyo, xiisuson genilo14
osrdo Azorbaycanda vo
sofi problemlorin materialist yozumunu
non sosial bazaya malik folsofi coroyanorqindo hrufilik folsofosinin t ; ;si
vermi, horokot vo inkiafn mumilodiFozlullah Noimi Tobrizi Astrabav
rilmi tosvirini, maddi vo monovi alomin
lara, onlarm ortodoksal dino miinasiHiirufi (1339/40 1393/94) olmu
fenomenlori arasndak qarlql olaqo
botino ciddi tosir gstorirdi. Din xadim Cavidani-Kobir , Mohobbotn;
lori dialektik izah etmilr. Bu dvrn
lorinin bir ox hallarda monqollar vo
rnamo vo s. osorlorindo hr
i<
peripatet i lori nin tolimi 10-12 osr Azor
teymurilorlo omokdal xarici (istila)
!i
vo yerli sosial zlm qar ynolmi co- baycan folsofosi ononolorinin, elm vo mo- folsofosini orh etmidi. Suf vo ;
folsofosindon bohrolonon lrufili; clroyanlann folsofi grlorindo bidot to- doniyyotinin nailiyyotlorino sykonon
sofosi nisboton ardicil materialist 5mayln artrrd. Bu coroyanlar folso- davam idi. Azorbaycan peripatetizminin grkomli nmayondolrindn biri
nml panteizmi vo mistik pordo a
la
fodo materializm tomayll ardicil panmohobbotlo oqli birlodirorok va,
Nosiroddin Tusinin (1201 74) folsofi
teizmi toblig edir vo panteizmo osasla
nan hlul nozoriyyosini sosial problemdorkini tobli edo ideya coroyan idi.
grlori. osason, bn Sinann arolor
lorin hollino ynoldirdi. Mistik zn- vo qeydlor kitabinm orhi, sosial etik
Bu tolim orob vo fars olifbas horflorini
vo bu horflorin saylarn (28 vo 32) ilahidork vo fordi kamillomo artiq real moq- grlori xlaqi Nasiri , lominin
lodirir, onlar lor eyin sasn tokil
Kolamn tocridi , Qanunnamo , Xisodloro, siyasi-sosial mosololorin hollino
istiqamotlondirilirdi. slamn panteizmo
lafotnamo , Nosihotnamo vo s. osorlo- edon drd maddi nsr, insan vo Allahrindoz oksini tapmdr. N.Tusinin onosaslanan yei bidoti yozumlarimn sayi
la ta eynilodirirdi. Hruflor hor cr
artir vo onlara qar ortodoksal din vo
toloji grlorindoki idealizm qeyri-arzlmo, ciimlodon Teymurilor zlmo
dovlot xadimlori torofindon aparilan
dcll ilo sociyyolonir. Diinyanin ya- qar xaraq isyanlar yolu ilo miibarizo
amansiz miibarizo iddotlonirdi.
ranmasi, onun obodiliyi, substansiya vo edirdilor. Bu oqidoyo gro, F.Noimi

olan balanc vo sona aid tosvvrlrin

mir Teymurun olu Miranaln omri
yln nqtovilik folsofosinin niimayon
tokamiil yolunu izlomidir. Fiizulinin
ilo qotlo yetirilmidi. Lakin horokat da dolori amansiz toqibloro moruz qalmvam edir vo onun folsofi tolimi Orta vo
lar. Qodim materialistlorin, peripatetik
dnyagr onun folsofi mozmunlu
Yaxm orq lkolrind vo hiirufiliyin vo- vo qeyri-ortodoksal coroyanlarin folsofi
Leyli vo Mocnun poemas, Rind
toni Azorbaycanda (hiirufi comiyyoti
zahid , Bong-bado , Yeddi cam ,
baxlarndan bohrolonon nqtovilik fol
moxfi tokilat kimi Bakida yaranir vo sofosi orta osrlordo diinya folsofosinin
Sohhot vo moroz vo s. osorlorindo vo
Azorbaycan hiirufi monbolorindo oyatiirk, fars, orob dilindo yazlm divanlafenomenlorindon biri idi.
rinda oksini tapmdr. Fiizulinin folsofi
n votoni adlanir) geni yaylrd. aHruflik, nqtovilik vo s. bidoti co
ir vo mtofokkir .Nosimi (1369/1370
royanlarin panteistik tolimlori ilo eyni
grlori ontoloji aspektdo panteist
1417) hrufilik folsofosinin tobliats
vaxtda Azorbaycanda mtodil sufi ba- ynmlii idealizm, qnoseoloji aspektdo
rasionalizmlo irrasionalizmin vohdoti,
olmuijdur. airin Azorbaycan, orob vo xlarm tomsil edon x o l v o t i y y o covarla dialektik yanama, etik vo sosial
royani geni yaylr. Bu coroyanm folsofi
larsdilli divanlar orq alomino yayilaraq
tolimi Seyid Yohya Bakuvi, Yusuf aspektlordo humanizm vo demokratizsufi vo hru.i folsofosini poeziya dili ilo
mo meyillonmosi ilo sociyyolonir.
Miskuri vo b. sufi mtofokkirlrin irsingeni toblig edirdi. Hiirufiliyin grkomli
13-18 osrlordo Azorbaycan folsofi
niimayondolorindon biri Azorbaycan fi- do oksini tapmdr. 13 15 osrlordo lkofikri n biitvlkdo idealizmlo pansofu li-l-la idi. O, Noiminin qot- do ortodoksal dini folsofoni tomsil edon
teizmin, irrasionalizmlo rasionalizmin,
vo ardicil idealizm mvqeyindo duran
ndon sonra hiirufiliyi Trkiyodo toblig
mtofkkirlrlo qeyri-ortodoksal coro- mvcud sosial qurulu vo etik normalarmidir. Hor iki miitofokkir hiirufiliyin
rm qobulu ilo onlarm tonqidi, orta osrlo
inteist ideyalarinm tobliino gro yanlarin panteizmo osaslanan vo oq
rin miirokkob raitindo azadfikirliliyin
peripatetizminin tomsililori ola miitoIan olunmular. Bu tolimin ideya vo
mvcudluu sociyyovi idi.
nnzlori islam lkolorini monovi modo- fokkirlor arasmda koskin ideoloji miiba
17
18 osrlor Azorbaycanin modoni
rizo gedirdi. Belo ki, alim, montiqi vo fi
ivyotindo 18 osro qodor ohomiyyotli yer
inkiaf tarixindo on miirokkob dvrlorlosof Nocmoddin Naxvani (13 osr) ibn
atmudur.
don biri idi. 16 osrdo Sofovilor imperiya13 14 osrlordo Azorbaycanda pan- Sinann Kitab iil-iarot vo-t-tonbihat
snda birlomi vo nisbi dinclik oldo
ist folsofoni toblig edon vo dino miixalif ( Gstoilor vo qeydlor kitab ), ifa
etmi lko 17-18 osrlordo. qisa fasilolor
Ian miixtolif toriqotlor arasmda Hol- vo Nicat osorlorini koskin tonqid etmi
istisna olmaqla, Tiirkiyo, iran vo Rusiya
vo bu tonqid blgo modoniyyotindo geni
iciyyo (Monsur Hollacin grlorini
arasmda mharibo meydanna evriloks-soda dournudu. hmod Hora
sbli edon), li-Allali , Shrovormidi. Azorbaycanin ialna ynolmi
mi dastannda bn Sina vo ihaboddin
iyyo (ihaboddin buhofs Shrovormharibolor vo lkodaxili zlmo qar
Shrovordinin folsofosindon bohrolononinin grlorini tobli edon) vo s. torixalq syanlar kond tsorrlatna, ohor
lor or dayclar kimi toqdim edilirdi.
otlor mvcud idi. Homi triqotlrin
iqtisadiyyatna, eloco do xalqn monoviBir ox Azorbaycan mtofokkirlri bn
y'indo banisi Sofoddin shaq rdobili
modoni hoyatna sarsdc zorbolor vurobinin lkodo panteist ideyalarn
lan qzlba toriqoti vo onun ideologiyyaymasim koskin tonqid edirdilor. 16 rurdu. Azorbaycan modoniyyot vo xiisu
s xiisusi yer tuturdu. Bu ideologiya
3 16 osiord tookkl vo tokamiil osrdon balayaraq Azorbaycan Iblsofo- son tohsil sahosindo tarixon oldo etdiyi
nailiyyotlorini getdikco itirirdi. Azor
lvrnii keirorok sonradan Sofovi im- sindo bu ideya mbarizosi vo qeyri-orto
baycan filosoflarinin yaradclnda
leriyasimn io tomayiillii hakim ideolo- doksal folsofi fikir dayclarnn tonqid
mozhob mnaqiolorin meyil xeyli artiyasna evrildi. Qzlba sufi ideolo- vo toqibi getdikco giiclonirdi.
16
osrdo Sofovilor dvlotido ioliyimd. lkodo mofkur mbarizosi get
iyasi tarixon doyiorok 13-15 osrlordo
dikco genilonirdi. 1 al Abbasn
hakim dvlot ideologiyasna evrilmoobli etdiyi sufi folsofosinin ardicil panhkm ilo panteist sufilr bu Talib
zmindon, sosial zlmo son qoyan in- silo Azorbaycan folsofi fikrindo sort
dn yarandi. Belo ki. demokratizmi ilo Tobrizi, Mirzo Mohommod Ordubadi
tn surotindo Mehdinin ziihuru ideyalaforqlonon panteizm ynml coroyan
edam edilmi, filosof Yusif Qarabai iso
indan tam imtina etdi. 16 osrdo hakim
niimayondolorinin bir qismi hakim ideotoqibdon qaaraq Orta Asiyaya miiha
izlba ideologiyasinda sufiliyin ancaq
logiyaya tabe olur, digori iso toqib vo cirot etmidi. Haki ideologiyaya
nsan tokmillodiron mistik oxlaq nornalari, sufi vo hiirufi folsofosinin romz- qotllordon xilas olmaq n baqa lko- evrilmi iolik znomoxss coroyan
loro miihacirot edirdilor.
kii, zndo ardcl idealizmi, irraorindon formal istifado vo mrido tabe16
osrdo Azorbaycan folsofi fikrindosioalizmi, aqnostisizmi ehtiva edorok
ilik tolobi geni tobli olunurdu.
islam teosofiyasmm tokkln v
15
vo sonraki osrlordo hruflik zomi-miihiim yer tutan grkomli oxsiyyotlor
lindo tookkl tapm materialist vo ra
sufi-qzlba coryannn ideoloqu, poe- geni yaylmasna sobob olnudu. Bu
tionalist ynmlii ardicil panteizmi vo ziyada sufiliyin osas nddoalarm orto
dvr molur io ideoloqu, riyadoksal islam folsofosi ilo uzladran ah
ifrat bidotiliyi ilo forqlonon, mvcudaziyyata, astronomiyaya, montiqo aid
tin osasmda nqtoni gron mistik n q - smayl Xotai vo flosof-air Mohommod
osorlorin mollifi ilahiyyat Aa HFzuli idi.
sey Xalxal (? 1606) idi. O, islam ort o v i 1i folsofi dnyagr yarandi.
Nqtovilik horokati vo folsofosinin ba
M.Fzuli Yaxn vo Ota orq vo qindo vo Azorbaycanda dii azadfikirliliyi, xsusilo folsofodo Monsur Hollac,
nisi F.Noiminin agirdi Mahmud Posi- qodim yunan folsofosindon bohrolonorok
Motlo l-etiqad li morifot ol-mobdo Colaloddi Rumi, Mahmud obstri
xani idi. Tolimin dino qar koskin
vo-l-moad risalosindo mvcud inam vo vo b. mtfkkirbrin panteist dnyamiixalifliyi sobobindon Noimi Posixanini
grn tonqid edirdi. Azorbaycanin
biliklor haqqinda obyektiv molumat
hiirufi toriqotindon konarladrmd.
grkomli io ideoloqlarndan biri do 18
Azorbaycanda vo islam olkolorindo ya- vermi, folsofonin universal problemi

elm, montiq, teosofiya problemlori ib

osrdo yaam ilahiyyat, oncildlik
moul olan, islam modoniyyoti alomin Alim br baas osrinin mllifi
do alim vo azadfikirli filosof kimi taniAbdulla fndi idi.
17
18 srlrin klassik modniyyti vnan Yusif Mohommodcan ol Qarabainin folsofi irsi orh formasmda idi.
folsofsinin nmayndlri Yusif Qa
Sufi kiibroviyyo toriqotino monsub olan
ra bai, Saib Tbrizi, bd r-Rzzaq
Y.Qarabai Qurann orhindo ortodok
Diimbuli v Hac Zeynalabdin irvaninin folsofi grlri, osason, sufizmin
sal islam ilahiyyatlarndan forqli mvpanteistik voldot l-vcud folsofosi ilo qeyino vo sonunculan tonqid etdiyino
gro toqibloro moruz qalmd. Onun
bal idi. Sufi panteist folsofonin nrnayondolori Molik Seyid. Nociboddin Rza,
montiq vo folsofo problemlorino hosr
Mirzo Hoson Zunuzi Fani vo b. miitoedilmi Anlalmayan mosoblorin ara
dan qaldrlmas n tamamlayici toffokkirlor z osorlorindo sosial-folsofi,
sirlor , ihaboddin Shrvordinin Nur
etik vo estetik problemlori n plana
okirdilor.
heykollori osorino hosr olunmu orhin
Folsofo vo odobiyyat tarixinin nozori
tofsiri vo s. osorlorindo varliq, ruh, nofs,
tok vo ox, makro- vo mikroalom, kaimosololori bd iir-Rozzaq Dmbulinin
nat, insan vo Allah mnasibotlri, onlairsindo, realist estetik fikir tomsilisi,
rin vohdotdo cyniyyoti peripatetizm vo
mohur rossam, alim vo mtfkkir Sadiq
sufi panteist mvqeyindon orh edilir.
boy farm Qanun s-Svr risalosinBu mvqe onun dnyagrnn qnodo oksini tapmd. Sosial-modoni oraitseoloji aspektindon idrak, oql, hiss vo
don asl olaraq sufi folsofosi 17 18 osrlor

Ss>}'/>>esJ/;
I {/>l* JyJJ 0 j l i

'

' /LL
j s'

(j f

*1b y

y l/

> '7JvJ/
(/***> & '*> /;/.> )b

*l/d**.1^

^ vA-

rd>*?/'

Ob>

11

4fi>by.u V /jtl/s,

d*s1

:K
J r ^-*1tj

*?
I

I *

IIjlj jijhyj'ity* Zl
*)

1*^/1

lyfLsl/j

V 1J

zjYjjbjj

I \ / [ \

^I/

el\f.'US/.bLs& j j p j ii

(>

^to
Mohonmod Fzuli. Shht vo Moroz (Ruhnamo) osorinin olyazmasi.

Azorbaycan folsofi fkrindo xiisusi yer tu

tur. Bu dvrn grkomli sufi filosoflarinin osorlorindo sosial foalliq, dnyvi
elmloro vo modoniyyoto maraq vo robot,
rasionalizmo meyil diqqoti colb edir.
Koskin ideoloji qardurmada qeyriortodoksall ib sociyyolonon folsofi irsin qorunmasi (toblii vo nosilbro atdrlmas), bir torofdon, geni folsofi orllrin (orh vo haiylrin, bozi hallarda
rhloro orhlorin) yazlmas, digor torof
don iso miixtolif formalardan (soyahotnamo vo s.) istifado olunaraq qeyri-ortodoksal folsofi fikrin obyektiv tosvirini
vermok yolu ib yerino yetirilirdi. 16 os
rin sonu 17 osrin 1-ci yarisinda folsofo,

ruhun olaqobrinin orhindo, idrak pro

sesino dialektik yanamada (Y.Qarabaiyo gro eylor z daxili ziddiyyotlori
vasitosilo dork edilir) vo rasionalizmo
meyil etmosindo oksini tapmdr.
Y.Qarabainin sosial vo etik grlorindo sufizmin daxili ziddiyyotlori ehtiva
edilir, eyni zamanda hoyatsevorlik vo so
sial foalhqla torki-dnyalq vohdot halnda nozordon keirilir. 17 osrdo folsofi
dnyagr oxaxoliliyi vo ideya zon
gin liyi ib sociyyolonon Saib Tobrizinin
irsi btvlkdo onun sufi folsofosinin
tomsilisi olduunu sbut edir. Mohz bu
mvqedon vohdot ol-vcudu qobul etmi
Saib Tobrizi Allahin mvcud olan hor

eydo tozahrndon, idrak prosesindo

rasionalla irrasionahn vohdotindon yazirdi. Onun yaradclnda insamn ira
dosi, maariflonmosi vo sosial foallnm
toronnm 17 18 osrbrdo sufi dnyagrnd demokratik istiqamotin giiclonmosino tokan vermidir. Ortodoksal
islam ilahiyyatlar, vaiz vo zahidlori
ilahi toqdiri, sosial boraborsizliyi qobul
etmoyon Saib Tobrizini toqib edirdibr.
18 osr Azorbaycan vo biitvliikdo
orq folsofi fikrindo vo monovi modo
niyyot tarixindo grkomli yer tutan
alim-filosof vo soyyah Haci Zeynalab
din irvani Azorbaycan, ran. fqanstan, iraq. Tiirkiyo, Yunamstan. Mis;,
Suriya, Hindistan, Orta Asiya lkob nin sosial quruluunu, dini, elmi, oxltt
folsofi grlorini yronmi, miixtolif ,
din vo modoniyyoto malik olan bu b! >lor haqqinda Connot ba soyahotb\ ,
Soyahot balar , Soyahot gl
risalobrindo molumatlar vermis
H.Z.irvani z dnyagr mvqt
don Monsur Hollac. Colaloddin R;
Mahmud obstori, vhodi Mara
bdrrohman Cami vo qeyri-ortod
sal baxlar il tanmm baqa panli
sufilorin irsindon bohs edir. H.Z.i ininin osorlorindoki vohdot ol-viicud.
qnoseologiyasi vo sufilik diinya j
n baqa saholorino hosr olun
mumilodirilmi xiisusi bolmolor
i'i
folsofosi tarixinin yronilmosi ii
.ihiim monbodir. H.Z.irvaninin dii:
grndo idealizmlo panteizm, qn
loji baxlarnda sufi qnosisi mori ;
universal oqllo insan oqlinin bai
elmlo praktikanin vohdoti. kaiml
a
vo tokmil comiyyot haqqinda ,
siyaya vo humanist oxlaq norm
sykonon odalotli ahlqlar q:
ideyalan osas yer tuturdu. Homi I
larma gro , toqibloro moruz qai
17-18 osrlor btvliikdo Azoi
folsofi fikrinin nisboton vahid si
vo
sosial-monovi inkiafnn son yii
ri
idi.
19 osrdo Glstan (1813) vo ;irkmonay (1828) mqavilolrin ..son
Azorbaycan Conub vo imal hissolorino
bliindii. Conubi Azorbaycanda folsofi
fikir qodim Azorbaycan modoni ononolori zorind vo rann siyasi-modoni hoyatimn kontekstindo tokamln da
vam etdirmidir. Rusiya imperiyasina
qatlm imali Azorbaycan iso dil, din
vo milli mentalitet baximmdan yeni sosial-modoni reallqlarla zlodi. imali
Azorbaycanm ideoloji znomoxsuslu-

unu Rusiyamn siyasi-hiiquqi vo iqtisa

di miinasibotbrinin lkoyo niifuz etmosi,
leodal tohkimilik miinasibotbrinin tozahrbri, arizmin Azorbaycan xalqimn
dini-etnik assimilyasiyasna ynoldilmi
siyasoti miioyyon edirdi. Rus arizmi lkodo ali riitboli din xadimlorinin toyinindo foal itirak edir vo islam ideologiyasndan arizmin siyasotino boraot qazandrmaq n istifado etmoy alr, fanatizm, mvhumat vo khnolmi feodalpatriarxal oxlaq normalarmm yayilmasim dostokbyirdi.
arizmin idaro sulunun neqativ cootlorino baxmayaraq. Rusiyamn homin
dvrdo imali Azorbaycanm ictimaisiyasi hyatna msbt tosiri do olmudur. Rusiyamn lkodaxili sosial prosesri vo imperiyada koskinloon sosial
iddiyyotlor Azorbaycan xalqimn etnik
/ndrkin tosir edirdi.
slamn rosmi tomsililrinin bir qisninin arizmb sazio girmosi lkodo ovollor da geni yaylm qeyri-ortodoksal
oriqotlorin sayn artrrd. Toriqotbrin
olsofosi oksor hallarda panteizmo osasmir, ictimai-siyasi mvqeyi iso hor nv
lmn tonqidino ynolirdi. Digor toroflon, Azorbaycanm zadogan ziyali tobojosinin bir hissosi 19 osrdo tohsil almaq
in islam lkolrin, digor hissosi Ruiyaya vo Avropaya gedirdi. Sonuncular
ohsil aldqlar lkolordo dil vo elmlo bo'abor homin lkonin monovi-modoni
doyorbrino yiyobnir vo votono qaytdqda bu doyorlori z milli doyorbri vo moovi ononobri ilo birlodirorok 19 osrdo
Azorbaycan xalqimn ideologiyasinm vo
folsofosinin tookklno tokan verirdilor.
Noticodo Azorbaycanda universall ib
orqlonon m a a r if ilik coroyam yarandi. Avropa vo Rusiyada olduu
kimi, Azorbaycan maarifilori do ictimai
bhrandan x yolunu xalqin maarifbnmosindo griirdlor. Bebliklo, 19
tsrdo Azorbaycan gerokliyiin sosialmodoni inkiafmn toloblorino cavab
veron vo universall ilo sociyyolonon
naarifilik horokatimn ideologiyasi vo
folsofi grbri formalard. lkonin
ideologiyasnda maarifilik folsofosino
diqqotin artmasnn sobobi ovvolki dvrloro nisboton xalq tohsilinin ox ar vo/iyyoto dmosi idi. Azorbaycan maarifiliyinin modoni bazasi vo lkonin sosial-siyasi voziyyoti Qorb vo Rusiya
maarifiliyindon bir sira xsusiyyotlori,
ilk nvbodo, dino mnasiboti ib forqlonirdi. Bu forqi yaradan real obyektiv so
bob rus arizminin Azorbaycan xalqini

dinindon, dilindon vo milli modo- xoboxtliyo atmasma inanrd. Digor

niyyotindon ayirmaq vo onu etnik assi- torofdon, A.Bakixanovun sufizm tomilyasiyaya uratmaq siyasoti idi. iin- mayll dnyagrno gro. hoqiqi
ki etnik varln qoruyub saxlamaq
xoboxtlik mistik kamillmo yolu ib
xalq n z din, dil vo modoniyyoti ib
vohdoti dorketmo vo fona yolu ib boballn itirmomok demok idi. Dil vo qaya (ilahi obodiyyoto) qovumaqdr.
modoniyyotdon forqli olaraq, Azor
ictimai grlorindo kamil insan vo tok
baycan maarifilori dino miinasibotdo
mil comiyyot konsepsiyasndan x
miixtolif mvqelrd dururdular. Bu
edon A.Bakixanov sbut etmoyo alrdi ki, diinya nizammin osasini sosial bomiinasibot din xadimlorinin Rusiya
raborsizlik tokil edir.
mstmlok sistemino mnasibotindon
vo maarifi ideoloqlarn oxsi dnya19
osrin grkomli mtofokkir, maarifi vo alimlorindon biri, yaradcl
grlorindon asl idi.
19
osr Azorbaycan maarifilik folsoib Azorbaycan vo rus modoniyyotlorini
fosinin ilk tomsilisi, tobiyyat elmlori, ta- tomsil edon Qazan vo Peterburq unirix, montiq, filologiya vo s. saholor iizro versitetbrinin professoru Mirzo Mo
hommod li Kazim boy idi. Bir neo
osorlorin mllif, air vo filosof Abbasorq vo Avropa dillorini bilon, rus
qulu aa Bakxanov olmudur. Onun
orqnaslnn banilorindon olan M ir
Azorbaycan maarifiliyinin ilk dvrno
aid folsofi grlori xlaqn torbiyolon- zo Kazim boy 19 osr Asiya vo Avropanin elmi dairobrindo hrot qazanmmosi , Nosihotlor kitab , qlarn
d. Mirzo Kazim boyin modoniyyot fol
yerlodiyi yer , Camalin aynasi vo s.
sofosino, orq ictimai-siyasi vo folsofi
osorlorindo, hominin mohr Giilstani-rom , Qiidsinin ba , Qd- coroyanlanna, islam tarixino vo Qurasinin qanunlan osorlorindo oksini tapnin tofsirino, monoviyyat vo qnoseologiya problemlorino, dilin inkiaf qanumdr. A.Bakixanovun folsofi diinyagrnn formalamasnda onun en- auyunluqlarna hosr edilmi osorlori
siklopedik biliyo malik olmasi, oxsi el
elmi doyori, oxaxoliliyi vo orijinall
ib forqlonir. Mirzo Kazim boy xurafami axtarlar, tomsil etdiyi Azorbaycan
vo orq modoniyyoti vo folsofosi ib ya- tn oleyhino xm, maarifi vo elmi
yiiksok doyorlondirmidir. , elmin
na, rus vo Avropa ictimai fikri, folsofi
ononobri ib tanl miihiim rol oy- milli vo blgo zomininin olmasimn vanamdr. Onun folsofosinin osas qayosi
cibliyini xiisusi qeyd edirdi: Qorb z
siyasoti ib Asiyada maarifi borpa edo
maariflonmo yolu ib kamil oxsiyyot
bilmoz... lkonin islahatlar lkonin
yetidirmok, odalotli comiyyot qurmaq
olmudur.
zndo doulmaldrlar .
M.Kazm boyin Bab vo babilor
A.Bakixanovun irsindo kamillmonin sufizmdon golon mistik (torki-dn- osorind tobiotin bir-birindon forqli, z
yaliq yolu ilo Allaha qovumaq) vo qanunlarina tabe (maddi, monovi vo
ruhani) alomdon ibarot olmasindan, todiinyada modoni-folsofi inkiafla bal
fokkrn monoyinin gizli qiivvo, insan
zoka, elm kimi iki yolu gstorilir. Mah
mud obstori, Yusif Qarabai vo b.-mn
monoviyyatimn iso azad irado ib bagliirsindo do gstoribn bu iki yol A.Baki
lmdan bohs olunur. Onun Firdvsiy
gro mifologiya osorindo miixtolif blgo
xanovun kamillomo konsepsiyas iin
tomol idi. O, osrinin elmi nailiyyotlorin- miflori, onlarin monoyi vo tookklndo
don x edorok monovi tokmillomodo odobi vo dini tfokkr formalan vo psixoloji amillor todqiq edilmi, amil vo
elmo, elmlo omolin (praktikanin) ballna vo mvcudatn rasional dorkino mridizm , Bab vo babibr kitablannda iso sosial zlm vo xarici istibdada
xiisusi ohomiyyot verirdi. A.Bakixano
vun folsofi vo etik grbri, osason, xqar ynolmi amil horokati vo babiIiyin islam blgosi toriqotbri ilo bal fol
laqi kamillomo vo Nosihot kitabi
osorlorindo oksini tapmdr. Bunlarda
sofi, sosial, dini vo etik grlorinin elmi
folsofonin, folsofi vo etik kateqoriyalarin
orhi verilmidir.
torifi, onlarin nisbiliyi, mvcudatda soAzorbaycanda maarifiliyin folsofi
bobiyyot, inkiaf vo qanunauyunluun
ideyalarnn yaylmas vo inkiafnda
problemlorindon bohs olunur. Bu pro- air-mtofokkir Mirzo ofi Vazeh, Seyid
blemlorin rasional dorkini onlarin ka- zim irvani vo b. zlorino moxsus yer
milloon insan torofindon holl edilmosi
tutmular.
kimi tosovvr edon A.Bakixanov, mohz
19
osr Azorbaycan ictimai-folsofi f1ir
tarixindo M.F.Axundzadonin (Axundov)
bu yolla vahid ail sayd booriyyotin

 Komalddvlo moktublar , MollayiRuminin vo onun tosnifinin babnda ,

Hokimi-ingilis Yuma cavab , Yek
kolmo haqqinda vo s. osorlorindo ksini
tapmdr. M.F.Axundzadonin dnyagriiiinn monboyi Azorbaycan, btvlkdo islam orqi, Qob vo rus modoniyytlri, ilk nvbodo, folsofi tlimbri
v elmi nailiyytlri olmudur. Onun
folsofi irsinin ontoloji aspekti materialist
vo ateist, qnoseoloji aspekti iso rasionalist tmayll idi. M.F.Axundzadoyo
gro, kainat
osasinda hissociklrdon
(atomlardan) ibarot maddi substasiya
duran, ovvoli vo sonu olmayan kamil,
btv vo vahid varlqdr. Zaman v mokan onun zruri atributlardr. Maddi
varlq daim hrktddir, qanunauyunlua sykonir v bunlarn mvcudIuunda ilahi qvvnin itirak yoxdur.
Kainat hom yaradan, hom yaradlandr.
Rasionalizmo sykonon M.F.Axundzado maddi varln insan hisslori, oqli
vo miixtolif elmbr vasitosilo dorkini tos
diq edirdi. Onun dnyagrnd dialektika mexanistik baxlarla birgo mvcuddur. Kainatda qarlql olaqo, asililiq, sobob vo notico, hisso ib tamin vohdotini gron M.F.Axundzado horokoti
yerdoyimo vo tokco komiyyot doyiikliklori kimi qobul etmi, zaman daxilin
do komiyyot doyiikliklorinin iso dairovi
horokot daxilindo ba verdiyini sylomidir. Baqa szlo, M.F.Axundzado
yksolon xott zro inkiaf ideyasm qo
bul etmirdi. Onun folsofi osorlorindo materializm vo rasionalizmin orhi vo mdafiosi idealizm, teologiya vo aqnostisizm prinsiplorinin tonqidi ilo paralel ve
rilir. M.F.Axundzado bir ox Azorbay
can maarifilorindn forqli olaraq din vo
dini dnyagr ilo ardcl miibarizo
aparmdr. Onun islam dinino, bu dinlo
bal adot vo ononoloro qar radikalizmlo sociyyolonon vo bir sira moqamlarda obyektivlikdon konar koskin xlarina sobob dinin vo dii diinyagriiiiniin, Azorbaycan xalqi da daxil olmaq
la, islam blgosi xalqlarn maarifdon vo
Qorb inkiafmdan geri qoyduunu he
sab etmosidir. M.F.Axundzadonin orob
lifbasnn sadolodirilmosi, yaxud latin
olifbasi ib ovoz olunmasi urunda apard miibarizo do bununla bal idi.
M.F.Axundzado torofindon islam vo islamla bal hoyat vo dnco torzinin
tonqidinin bir sobobi do toxunduu problembro mara artirmaq moqsodi olmudur. , azadln insana ozoli moxsusluunu qobul edir, azadfikirliliyi tob-

li edir, booriyyoto azadl filosof vo

Comiyyotdo sosial boraborsizliyo insanlarm elmi vo monovi kamillmosi ilo
alimlorin gotirocoyino inanirdi.
nsanlarm omlak boraborliyindon
son qoyulacana inanan H.Zordabi
maarif zominindo sinifbr arasinda iimu
deyil, hiiquq boraborliyindon bohs edon
mi dil tapmaa sosloyirdi. H.Zordabi
M.F.Axundzado qadnlar vo kiilor arabiitiin yaradcl boy zohmotke
sinda hiiquq boraborliyino xiisusi diqqot
xalqn havadar vo mdaflisi olmuverirdi. M.F.Axundzadonin folsofi diindur. , osorlorindo sosial vo iqtisadi moyagr orqin modoni hoyatna byiik
soblori qoymaqla yana, onlann elmi
tosir gstormidir.
19
osr Azorbaycan maarifilorindonhollino xiisusi diqqot vermidir. H.Zordabinin folsofi grlori haqqinda moluolan tobiotiinas alim vo miitofokkir
mati onun Torpaq, su vo hava adh
Hoson boy Zordabi Rusiya hakim dairoosori verir. Burada Yer planetinin tobrinin tozyiq vo toqiblorino baxmayaraq
kamlniin elmi-materialist tosviri,
xalqi maariflondirmok, ona hquqlarm
onun miixtolif tarixi dvrlori, bitki vo
baa salmaq moqsodilo Azorbaycanda
heyvanat alominin olaqolori gsto; r,
ilk azorbaycandilli qozet vo ilk milli teatr
yaratm, lkodo ilk Azorbaycan mlinsanin yaranmasi haqqinda din? idd
limlori qurultayinin arlmasnn
fkirbr iroli srlr.

m w n c
s
. / i .t. \

!/**fm**I;7 i f //if I

A-

V \ *t|

h ,

*'!>

*
ui

s-et L
...

toobbssii olmudr. Bir nozoriyyoi

kimi H.Zordabi xalqn etnik ziiniimhafizosi problemino miihiim diqqot
yetirmidir. Onun bu konsepsiyasnda
xalqn maariflonmosindo dil, modo
niyyot vo din fenomenlorino xsusi
diqqot verilirdi. Maarifdon tocrid olmaq xalqn mohvi demokdir syloyon
H.Zordabi xalqn monlik urunu
oyatmaa, onu xurafatdan xilas et
moyo alr, milli qrna tohrik edon
ermoni milltilrini motbuatda koskin
tonqid edirdi. Mvhumat vo cohalotin
elm vo maarifo zidd olduunu gstoron
H.Zordabi dini idealizm mvqeyindon
x edon Lev Tolstoyun insanin ilahilodiilmosino aparan grlorini do
tonqid edirdi.

it
*1 */-
'j
i

I*
s

Mirzo Ftli Axundzad. Kmaltki

moklublar-' srinin olyazmas.

19 osr Azorbaycan ictimai vo

fi
fikrindo orq vo diinya modoniyy;
!o
Comaloddin fqainin monovi irs:
isi yer tutur. O, Azorbaycan, iran,
imstan, Hindistan, Misir, Tiirkiyo, ! ;ya, Fransa, giltoro vo s. lkobrd liyyot gstormi, dvrnn qlobal si . 1siyasi vo modoni realliqlanndan x
edorok orqin Qorb mstomlokoilyindon xilasmin ideoloji vo siyasi yollarini
axtam, bununla bal nozori vo praktiki proqramlar hazirlayaraq homin proqramlann hoyata keirilmosindo oxson
itirak etmidir. Sonralar Azorbaycan vo
orq islam blgosinin ictimai-folsofi rindo bu blgo xalqlarnn qlobal mokanda zntosdiq vo siyasi istiqlahnin
islamlama, millilomo vo masirbmo

ideyalarma osaslanan vo miixtolif formalarda tozahiir edon nozori-folsofi konsepsivalar C.fqaninin monovi irsindon
qaynaqlamndr. idealizm mvqeyindo
duran C.fqaninin folsofosindo toroqqi,
hakimiyyot. dvlot, millot, din, dil, mo
doniyyot vo s. sosial fenomenbrin orijinal analitik tohlili z dvr iiiin sosial
aktuall ib forqlonirdi. Onun nozori ba\iindan 19 osr orq maarifiyinin libe
ral ideyalarma daha ox meyilli olan fol
sofi vo ictimai-siyasi grlori Materiali min tokzibi , Renana cavab , Milli
v Midot folsofosi vo birliyin mahiyyoti ,
slami reforma , Toroqqinin on byiik
smoni miitloqiyyotdir vo s. osorlorind oksini tapmdr.
19 osrin folsofi irsi 20 osrdo AzorI ycanda liberal maarifilik folsofosi ib
ibor radikal inqilabi demokratizm
marksizm coroyanlanmn tookkl
i n qaynaq vo biinvro oldu.
20 osrdo Azorbaycan folsofi fikri keyotco forqli bir neo morholo kemi1920ilodok, 20 91-ci ilbr vo 1991 iln sonraki postsovet dvrii. 20 osrin
ollorindo, dnyada, ilk nvbodo, Ruimperiyasinda sin ziddiyyotlor vo
stomlkiliy qar mbarizonin in(. iablar silsilosi ib tamamlanmasi vo bu
iin mrokkob ictimai vo folsofi fikrin Azorbaycanda folsofonin inkiaf
ci lynaqlarini tokil etmosi lkonin siyasi,
movi-modoni vo milli intibah iin zo!i olmudur. Bu ilbrdo Azorbaycand: . osason, sosial folsofo vo etik fikir in1 af edirdi. Dvrn ideologiyasn
i maladran miitofokkir vo siyasotilor
s ial-iqtisadi, dini vo milli problemlorin
< )yuluna gro Azorbaycan sosial-fol1 i llkrinin keyfiyyotco forqli coroyanlal tomsil edirlor. Bunlarn iindo libemilli burjua vo radikal marksizm tolorinin qardurmas mvcud idi.
rqo, Qorbo vo Rusiyaya siyasi vo
xloni ynmlonmod do forqlor znii
p storirdi. Azorbaycanda folsofi fikir
1905-07 illoro qodor, demok olar ki, tarmmib, sonra iso qismon maarifilik co: lyan orivosindo inkiaf etmidir.
/baycann milli intellektual irsindon
x edon rus, orq vo Qorb modoni doyorlorino vo folsofi tolimlorino yiyolonmi
ziyallar inanirdilar ki, comiyyotin biitiin
bolalar cohalotdon dour. Onlar maarifilik ideyalarmi, elmi, siyasi vo
hiiquqi biliklori yaymaqla comiyyotin
sosial doyimosino, xalqn xoboxtliyino,
demokratiya vo humanizmin qorarlamasma nail olman mmkiinlyno

inanirdilar. Bozi osorlordo Azorbaycan

maarifiliyi sosial ynmndon asili ola
raq, mlkodar, msolman-islahat, liberal-demokratik, radikal-demokratik vo
inqilabi-demokratik istiqamotloro bliinr. Homin coroyanlar birlodiron
amillor Rusiya arizmino neqativ mnasibot vo milli ideya idi. Bunlar z tozahrn millotin suverenliyi vo hiiquq
boraborliyi toloblorindo tapirdi.
Zaman kedikco xiisusi miilkiyyoto
mnasibot mosolosindo bu ideoloji coroyanlar arasinda haalanma koskinloirdi. stiqamotlordon hor birinin Azorbaycann dvlt quruculuu haqqinda z
mvqeyi var idi. Xiisusi miilkiyyoto miinasibot Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyotinin ideologiyasini tomsil edon liberal
milli burjua-demokratik tmayll miitofokkirlorin dnyagrn, sosial-folsofi
baxlarn radikal marksist-bolevik tomaylndon ayrnr vo zaman kedikco
onlarm qardurmasm koskinldirirdi.
Azorbaycamn folsofi vo ictimai fikri
mrokkob tokamiil yolu keirdi. Ziddiyyotli sosial-siyasi proseslor milli ziyalilarn dnyagrn doyiirdi. Mosolon, lkodo ideoloji miibarizonin miioyyon morholosindo grkomli miitofokkir Noriman
Narimanov vo b. liberal maarifilikdon
marksizm cobhosino kemidilor. Liberal
coroyanin nmayondlri hmod boy
Aaolu (Aayev), li boy Hseynzado,
Momnod min Rosulzado vo b. idi.
.Aaolu (1868-1939) tiirk vo
msolman xalqlarnn sosial problemlorinin hollini maarifd grrd. Sosial
folsofodo C.fqaninin ideya xottii da
vam etdiron .Aaolunun osorlori
Azorbaycan, Trkiyo, Rusiya, Fransa
vo giltorodo ap edilmidir.
orqdo vo Avropada folsofo, din vo
biitvliikdo modoniyyot problembrini
todqiq edon .Aaolu yeni dvdo Budda-brahman vo islam modoni doyorlorinin Qorb modoni doyorlorindon tosirlonmosinin vo bu modoni doyorlorin sintezinin orq alomi iin zoruriliyindon yazirdi. Onun modoniyyot , Dvlot vo
ford , Islama gro vo islamda qadin ,
Sorbost insanlar olkosindo vo b. osorbrindo folsofo, sosiologiya, din vo etika mosololori aradrlr, sosial folsofonin vo modoniyyotnasln elmdo mbahiso douran modoniyyot , dil , din , mil
lot vo s. kateqoriyalannin torifi verilir.
.Aaolu dino ehtiramla yanamaa
vo ondan comiyyotin maariflonmosi
iiiin istifado etmoyo arr, lakin dinin
dvbtdon aynlmasn tvsiyo edirdi.

orq lkolori, Rusiya vo Avropada

tohsil alm, riyaziyyat, hokim, dili,
rossam vo filosof .Hseynzado (1864
1940) 20 osr trk-islam orqinin vo
Azorbaycan Xalq Ciimh uriyyotinin ideologiyasinm folsofi osaslarinin yaradicilarndan olmudur. M illi Azorbaycan ,
slam blgosi miqyasinda intibah vo
Turan konsepsiyalarna g ar ha
kimiyyoti torofindon toqibo moruz qalan
.Hseynzado Tiirkiyoyo mhacirot
etmidir. , tiirk xalqlarnn inkiafnda orq-Qorb modoni sintezino byk
ohomiyyot vermi, trklyn, islamln vo avropalamann labdlyndon x edorok islam alominin aktual
vozifosini maariflonmo yolu ib diinya
sivilizasiyasina daxil olmaqda grmdiir. .Hseynzado biitiin dinlorin hu
manist ideyal olduunu vurulayr vo
dinloro hrmotlo yanard. Sosial inqilablara zidd olan .Hseynzado co
miyyotin inkiafnda yal i maarifn simvolu, qrmz ziilmoti iso inqilabin simvolu kimi qobul edirdi. .Hiiseynzado bodii-folsofi etik osorlorindo
( Atlanmaq siyasoti vo Fiiyuzat )
miicorrod formada trkliik, tiirk mo
doniyyoti, booriyyotin soadoti vo bu
soadotin bnvrosi qismindo folsofi kateqoriya kimi mohobbotdon bohs edir.
O. biitiin xalqlarn xobxtliyini maa
rif, ittihad vo hrriyytdo grr, Azor
baycana qar ermoni millotiliyinin
ekspansiyasindan bohs edorkon ovinizm vo beynolmilolilik anlaylarnm
mozmununu aqlayrd.
Azorbaycan Xalq Cmhuriyytinin
grkomli ideoloqlarndan biri vo rohbori
M . .Rosulzado (1884 1955), osason,
maarifiliyin vo demokratik ideoloji coroyanlarn tomsilisi, miitofokkir, odobiyyat vo siyasi xadim idi. Onun foa
liyyotinin osas qayosi Milbtloro istiqlal,
insanlara hrriyyot arnda oksini
tapmdr. M. .Rosulzado elo ilk osorbri ib millilik vo istiqlal cars kimi tanindi. O, milli miistoqil Azorbaycan
ideyasi vodovlot konsepsiyasinin banibrindondir. M.. Rosulzadonin bu konsepsiyadan bohrolonon nozori irsi, osa
son, Azorbaycan Ciimhuriyyoti , srimizin Soyavuu , Milli homroylik ,
istiqlal mofkurosi vo gonclik , ada
Azorbaycan odobiyyati , Azorbaycan
airi Nizami , ada Azorbaycan ta
rixi osorlorindo aqlanmdr. Onun
fikrinco, milli iiur vo milli zndork
milli istiqlala aparan yoldur, O, Rusiya,
iran vo Tiirkiyo ilo ilhaqa getmoyin oley-

hin olmu, azad azorbaycanlq ideyasma stnlk vermidir. M..Rosulzado

kltr , milli kiiltiir , mdni yaay , m illilik , milli dil kateqorial
anlamlarn, sosial folsofonin vo kulturologiyann mhm nozori problemlrini
aradrmdr. srimizin Soyavuu
osorindo M..Rosulzado milli istiqlal
ideyas sasnda qrulmu Azarbaycan
Xalq Ciimhuriyyotinin btiin votondalarnn mlkiyyotindn, cinsindon,
monoyindn, moslokindon vo s.-don asl olmayaraq, boraborhquqlu olduunu
qeyd edir. Lakin bu hiiquq boraborliyini xiisusi mlkiyyoto aid etmir.
M..Rosulzad homin osordo yazrd:
Azarbaycanlilar dnrdlr ki,
mlkiyyti tamamil ortadan qaldrmaq indiki voziyyotdo insanlarda xsi
toobbs qvvotini zorak olaraq orta
dan qaldrr. Bu qvvt olmadqca
diinya dzolor, d gzllr. So
sial hoyat irolilomodon diior, insanlar
bosit bir ibtidailiy doru dnorlor,
dnyann nizam pozular .
20 osrin ovvolindo Azarbaycanda li
beral milli-demokratik mofkuro ilo yana, radikal, demokratik vo marksizm
prinsiplorini oks etdiron ideyalar, asa
san, mlkdar-burjua tomayll dvri
mtbuatda, Molla Nosroddin jurnalnda, Hiimmt v s. qozetlordo yaylrd. Dib, milli modoniyyoto, tohsil v
maarif, qadn problemin, xarici, xiisu
silo rus, ermoni ekspansiyasina miinasibotdo bu ideya coroyanlannm iimumi vo
ya oxar cohotlorino baxmayaraq, xiisu
si miilkiyyot, onun yenidon blnmsi,
zohmotkelorin miilkiyyot hquqlarnm
real tominati, onlarm parlament vo hakimiyyot slrukturlnnnd itirak vo s.
sosial-sinf maraqlarla bal problemlorin izahinda ciddi ziddiyyotlor mvcud
idi. gor birinci coroyan milloti vo biitvlkdo milli maraqlan, milbtin tiirkislam blgosi ilo olaqolorini, hrriyyt
namino ittihad ideyalarmi n plana okirdiso, radikal coroyanlar millotin torkibindoki sinif vo silklorin qarlql
miinasibotindon, fohlo, kondli, kapitalist
vo miilkodarlarin comiyyotdo sosial voziyyotindon, fanatik din xadimlorindon,
xalqm adndan x edorok onun monafeyini tapdalayan vo satan milli siyasotilordon bohs edir vo millotin maariflonmosi iiii biitiin hoqiqotlori xalqm baa
docoyi dildo atdrmaa alrd. Bu
mslolor Molla Nosroddin jurnalinin
miiolliflori Colil Mommodquluzado,
Mirzo lokbor Sabir, liqulu Qomkii-

sar, mr Faiq Nemanzado, zeyir

Haciboyov, Somod boy Mehmandarov,
Hiiseyn Minasazov vo b.-nm osorlorin
do vo xiisuson dvrn koskin sosial satirasinda oksini tapmd. Vaxtilo irfani
folsofi poeziyada oks edilon sosial folsofo problem lori n Azorbaycan siyasi
satiras bu dvrn tosiredici janrina
evrilmidir.
Homin dvrdo Azorbaycan romantizrn folsofosi do tookkiil vo inkiaf morholosini kci irdi. Bu folsofo Azorbaycan
maarifiliyi kimi dvrdon vo oraitdon
doan znomoxsusluqlarla yana,
Qorb romantizm folsofosi ilo tipoloji oxarla malik bir sira cohotlorlo sociyyolonirdi. Qorb, orq, ciimlodon Azor
baycan romantizmino xas eohotlor
maarifilik folsofosino inamin itirilmosi,
ononovi mistik panteist folsofoyo qayd
vo bu mvqedon dino vo comiyyoto nozor, dnyaya, insana vo votono tozadli
mnasibot, milli dilo, milli monovi-modoni doyorloro, etnikliyi tosdiqloyon,
onun yaamasn ortlondiron amilloro
mnasibot, xoboxt utopik comiyyoto
inam vo s. universal sosiomodoni fenomen olan romantizmin keyfiyyot cohotlori idi. Azorbaycanda maarifilik kontekstindo yaranan romantizm folsofosi
ovvolco diinyovi maarifiliyo, onun iql
ideallannm reallamasma, sonra iso sosializmin xoboxt comiyyotino inami
itirorok mistik maarifo, qnostik morifoto
z tutur, mistik eq folsofosino, blisi
insanda daimiliyi (Hiiseyn Cavid) vo
hor eyin rong olmasi (Somod Monsur) qonaotino golmidi.
Romantizm folsofosino moxsus cohotlor Azorbaycanda homin coroyani
tomsil edon flsfi poeziyanin niimayondolori Mohommod Hadinin (1879-1920)
utopik boraborlik comiyyotindon bohs
edon Almi-msavatdan moktublar ,
insanlarm tarixi faciolori, yaxud olvahi-intibah vo s. osorlorindo, Abbas Sohhotin, H.Cavidin, Abdulla aiqin folsofi-odobi irsindo oksini tapmdr.
z folsofi ruhuna gro .Gtenin
"Faust" osorilo miiqayiso olunan H.Ca
vidin "blis" osorindo gc vo hoqiqotin
ononovi mbarizsi toroflordon birinin
stnly ilo deyil, hor ikisinin dialektik
inkarindan doan yeni bir ideyanm
qolobosilo bitir. Bu, hoqiqot vo giiciin
vohdoti ideyasidir. Bu ideya H.Cavidin
"Topal Teymur", "Peyombor" vo b. osor
lorindo kitab vo qilmcin, intellekt vo gii
ciin vohdoti formasmda inkiaf etdirilir.
20 osrdo Azorbaycan folsofi fikrinin

grkomli nmayondolorindon biri Cofor

Cabbarl olmudur. Sosial odabtsizliyo,
haqszla, urda otaloto, ehkamla,
neqativ ononiliy qar miibarizo Cabbarlinm folsofi diinyagrnn leytmotividir. Lakin z dvrnn aktual
ictimai proseslorinin nobzini tutmaqla
yana, onun osorlorindo peokar folsofi
tohlildon iroli golon ciddi konseptual
yanama vardir. C.Cabbarlmin ideyalan oks qtblori zndo birlodirmoklo
bir torofdon tosovviif folsofosi, digor to
rofdon, freydizm vo Sartr ekzistensializmi ilo sosloir.
"Od golini" osorindo Cabbarl he <o
ateizm mvqeyindon deyil, ideyalann v i
dinlorin sintezindon x edir: zord tiliyi, atoporostliyi, xrromiliyi tornn
etmoklo yana sufiliyi do tolqin edir.
20 osrin mUtofokkirlori arasmda i
kim, odib, dvlot xadimi N.Norin
novun (1870 1925) xiisusi yeri var
vvol maarifiliyin, 1905-07 ilbro
sonra marksist-lenini folsofonin move;
yino keon, 1917 ildon iso ardicil mar
sist-filosof olan N.Norimanov moqal.
rindo vo marksist folsofosino dair Kc
munizmin idraki yolu" monoqrafiyas
da (Azorbaycan vo rus dillorindo ol>
mas oklindodir) dialektik vo tarixi
terializmin osaslanm orh etmi, fob.
terminologiyanm Azorbaycan dili:
miivafiq anlamlarmi vermidi. , el
biliklorin yayilmasi, dinin dvlotdor
rlmas ideyalarmi saslandrm, sor.4
sonot n" konsepsiyasina tonq
yanamdr. Demokratiya vo hum
min tobliats, ardicil beynolmil.
olan N.Norimanov z nozori irsind
li qrm vo milli boraborsizliyi tonqid etmidir. Miioyyon dvr mai
min, xiisuson biitiin mozlumlann
oriyyotin miiollimi hesab etdiyi
nin irsinin orq iin ohomiyyotli oS;
likri N.Norimanovun ictimai grii
do xiisusi yer tuturdu. Sovet hakim
tinin real siyasoti N.Norimanovu;
i
hakimiyyoto vo onun rohborlorino
mini tam itirir vo o, oluna yazd . !iraf moktublarnda V ..Lenin, .V.Stalin
diktaturasinm xalqa vo beynolmilliiiy
vurduu ziyana vo terror siyasotino aq
etirazm bildirir. Marksizm nozoriyyosi
ilo proletar diktaturasi siyasoti arasmda
ziddiyyoti cosarotlo aqlayan N.Nori
manov Ucqarlarda inqilabmzn tarixino dair osorindo sovet hkumotinin
orqi vo Azorbaycan badan-baa qa
rot etmosi, insanlar kllovi surotdo
gllolomosi haqda yazirdi.

Azorbaycanmda folsofi fikir (1979) ki1920 ildo Azorbaycanda sosial-siyasi

hoyat vo ictimai fikirdoki forqli prioritabi vasitosilo Azorbaycanin folsofo eltetlor, onlarm ictimai urda oksi, millo
mino daxil edildi.
tin siyasi vo monovi baximdan paralanSovet dvrndo folsofo vahid markmasina, Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyo
sist-lenini ideologiyaya miivafiq inkiaf
tinin squtuna, ideoloji hoyatda get
edirdi. ideoloji miibarizo folsofonin
dikco marksizmin kk salmasina vo ye
biitiin aspektlorino amil edilir, xiisuson
ni sosial quruluun qolobosino gotirib
millot vo milliliklo bal mosololor sinfixartd. Yeni hakimiyyot dvrndo ter
lik vo partiyalihq baximmdan orh edilir
ror vo siyasi repressiyalar vasitosilo milvo qiymotlondirilir, tarix vo elmin naibun mvcud rejimo siyasi vo ideoloji
liyyot lori marksist-lenini folsofonin
n.iixalifoti, xiisuson ziyahlan miintozom
mddalarnn sbutuna ynoldilirdi.
O' iraq mohv edilirdi. Marksist-lenini
Bakida marksist folsofoni miidafio vo
itleologiyann hakim ideologiyaya ev- yaymaq moqsodilo Materialistlor klunosi iin geni imkanlar yarandi.
bu (1923) tokil edilmidi. 1931 ildon

\bqsodynl vo ardicil siyasi vo ideoloji

balayaraq mumittifaq miibariz materialistlor comiyyotinin Azorbaycan
bliat yolu ilo yegano hakim dnyano evrilon marksist-lenini fol- seksiyas lkodo folsofo iizro biitiin todqisovet hakimiyyoti illorindo ziino- qat, todris vo tobliat ilorini olaqolondivsus tokamiil dvrn kedi. Bu
rirdi.
rdo Azorbaycanin proletar diktatuAzorbaycanda 20 osr folsofo elminin
i vo marksizm folsofosino mxalif inkiafnda znnoxsus yer tutmu
,'fokkirlorinin bir qismi siyasi rep>iya qurbam oldu, digor hissosi iso
Azorbaycan da daxil olmaqla, trkKicirot edorok xaricdo siyasotlo boraislam dnyasnn inkiafn mtfk1 folsofo sahosindo do z foaliyyotlorini
kir maarifilr sas amill - milli( am etdirdilor. Bebliklo, Azorbaycalm, islamlama v masirlm
, qeyri-marksist folsofosi mhacirotdo,
(avropalama) il balayrdlar ki,
q vo Avropa lkobrindo .Aaolu,
bu da dvr Azrbaycan v islam
iiiseynzado, M..Rosulzado, blgsi maarifiliyi trfindn qbul
S' n Baykara, Mirzobala Mommodzaedilmi rq ntibahnn inkiaf mod; bdlvahab Yurdsevor vo b. torofindeli idi.
d. u inkiaf etdirilir vo yaylrd.
19
osrin sonu-20 osrin ovvolbrindo
irbaycan folsofi fikrino xas trkiilk,
akad. Aleksandr Osipovi Makovelskii mlq vo masirlik prinsiplori iizo- nin (1884 1969) irsi qodim yunan, qo
r' do yksolon vo miistomloko orqinin
dim vo orta osrlor orq vo Qorb folsofosi
vo montiqinin elmi-nozori problemlorini
oli ideologiyas kimi sciyylndirivo mumi tarixlorini, dialektik vo tarixi
]. bu ideyalar qlobal mokanda tiirk
x ' larini miistoqilliyo hazniamaq baxi- materializmin mxtolif mosollrini oha
n idan zoruri idi. Bu zorurotin noticosi- to etmidir. A.O.Makovelski Sokrata
d I i, sovet hakimiyyotinin squtundan
qodorki filosoflar (Kazan, 1912-16),
Folsofoyo giri (Kazan, 1916), So bu ii prinsip zamann sinaqlann<J xaraq milli ideologiya vo folsofi fistlor (Bak, 1940 41), Qodim yunan
o. lyagrnn ontoloji vo sosioloji atomistlori (Bak, 1946), Avesta
a >ektlorinin mddoalar kimi yaa(Bak, 1960), Montiq tarixi (Baki,
n, qdadr.
1967) kimi fundamental elmi osorlorlo
Azorbaycanda sovet hakimiyyotinin
borabor Bohmonyar, N .Goncovi vo
q. obosindon sonra lkodo marksizmM.F.Axundzado haqqmda silsib moqalc inizmo mxalif olan ideoloji coroyanlolorin miiollifidir.
larm foaliyyoti dayandrld, qeyriAkad. Heydor Hseynovun (1908
marksist folsofi vo ictimai-siyasi prob50) folsofi irsi dialektikaya vo tarixi malemlorin todqiqino son qoyuldu. Sovet
terializmo dair osorlorlo borabor banisi
ttifaqnn daxilindo Azorbaycan Res
olduu Azorbaycan folsofo tarixinin
publikasinin marksist olmayan lllosofmiixtolif dvrlorinin todqiqini ohato edir.
lar ib yana, bir ox hoqiqi marksist
Bohmonyar Azorbaycani, N .Goncovi,
M.Fzuli, M.F.Axundzadoyo hosr edilfilosoflar da miixtolif illordo siyasi toqibo moruz qaldilar. Onlarm folsofi irsinin
mi osorlori ilo yana, H.Hseynov
btvlkdo 19 osr Azorbaycan folsofi
moxfi arxivlordo saxlanlm kiik bir
vo ictimai fikir larixini todqiq etmidir.
hissosi Ziyoddin Gyiiovun Sovet

Bu fundamental todqiqat 1949 ildo

SSR Dvlot mkafatna layiq griilmdr.
Materialist dialektikaya osaslanan
N.Norimanov. Q.Musaboyov, B.axtaxtinski, B.Hosonboyov, li Mommodboyov, Cahangir Nayev, Mirzodavud Hseynov, Mustafa Quliyev, Somod Aamalolu, Ruhulla Axundov, hmod
Kazmov, hmod Seyidov, Ayna Sulta
nova vo b. tarixi inkiaf, ictimai varliq vo
ictimai ur. bazis-stqurum, sinfi mii
barizo, sosial inqilab, milli mosolo vo s.
sosial folsofo problemlorini todqiq
etmilor. Eyni zamanda onlarm Alma
niya, Niderland, ngiltoro vo Fransanm
materialist vo rasionalist ynml fol
sofi irsino mraciot etmolori bu dvr
Azorbaycan folsofi fikrinin voziyyoti
haqqmda obyektiv tosovviir oldo etmok
baximmdan diqqotolayiqdir.
C.Nayevin Marksin materializmi , Adam Smitin doyor nozoriyyosi vo
Smit-Marks metodoloji olaqosi , onun
Spinoza, Melye, Dean vo b. Qorb
miitofokkirlori haqqmda todqiqatlan,
R.Axundovun Folsofi cobhodo cari
mnaqiolr vo marksist metodologiyasinin rolu (1929), .Seyidovun Con
Lokka hosr edilmi todqiqat, M.Hseynovun 18 osr fransiz materialistlorindo
materiya vo horokot problemi , A.Kazimovun 18 osr fransiz materialistlori ,
bdlkorim fondiyevin Jan Jak Russonun sosial folsofosi , A.Sultanovamn
X V II osr rasionalistlori , Mommod
lokborlinin Materializm vo idealizm
vo ya yeni folsofo , .Mommodboyovun
Bazis vo iistqurum , B.Hosonboyovun
Sosial-faist Kautski Marks vo mark
sizm haqqmda , S.Aamalolunun
ki modoniyyot vo s. osorlorini gstormok olar.
1920 40 illordo Azorbaycanin ideo
loji hoyatinda, xiisusilo folsofosindo dino
vo dini folsofoyo qar barmaz, bozon
do tohrifloro yol veron vo ifrata varan
miibariz ateizm ikiaf edirdi. Eyni za
manda lkodo islam teoloqlan vo xadimlori siyasi repressiyalara moruz qalir, islam torofdarlari panislamist kimi
gnahlandrlrdlar.
Grkomli Azorbaycan mtofokkirlori
Nizaminin, Fiizulinin, A.Bakixanovun, M.F.Axundzadonin, M.Kazimboyin, H.Zordabinin vo b. folsofi
baxlann todqiq etmi H.Hseynov /
aradrmalan ilo Azorbaycan ictimaisiyasi fikrinin yronilmosino tokan
vermidir. H.Hseynov 40-ct illorin

repressiya raitind Azorbaycanda

humanitar elmlrin inkiafna ideoloji
vo metodoloji yn veron tkilat-alim
olmudur.
1940-90 illordo rosmi marksist-lenini metodologiya monovi modoniyyot,
xsuson folsofo sahosindo biitiin SSR I
miqyasnda borqorar olmudur. Azor
baycanda da filosoflar z todqiqatlarinda bu metodologiyam rohbor tutmular.
Homin dvrdo marksist folsofonin todqiqi vo todrisi n miivafiq imkan vo orait yaradlmdr. Respublikada folsofi
elmlorin todqiqi v todrisinin tokilindo
Azorbaycan filosoflari H.Hiiseynov vo
akad. Firidun Korli byk rol oynamlar. Azorbaycanda marksist Iblsofo,
Azorbaycan vo orq folsofosi tarixlori, psixologiya vo montiq elmlorinin todqiqi vo
todrisindo hmod-Korodi Zokuyevin
(Zokuzado; 1888 1968) miihiim rolu
olmudur. Onun orq vo Azorbaycan fol
sofosi vo montiqi sahosindo Bohmonyar,
Saflq qardalar comiyyotinin folsofosi,
orobdilli montiq tarixino hosr edilmi
osorlori nor edilmidir.
19 osr Azorbaycan folsofi vo ictimai
fikrinin yronilmosindo (eydaboy
Mommodov), Azorbaycanda marksizmin yaylmasnn aradrlmas saho
sindo (Vitali Somodov) mhm todqiqat
ilori grlmdr.
1940 90 illordo filosoflar tobiyyat
elmlorinin inkiaf soviyyosino osaslanaraq dialektik materializmin qanun
vo kateqoriyalarmin orhino vo todqiqino hosr edilmi osorlor yazmlar.
Folsofonin ayri-ayri saholorino nis
boton folsofo tarixi daha geni ilonilmidir. Bu dvrdo folsofo tarixi iizro
todqiqatlar aadak istiqamotlordo
aparlmdr: qodim yunan folsofosi ta
rixi, onun Azorbaycan folsofi fikrino
tosiri, orob, tiirk folsofi problemlori,
Qorb folsofosi no dair problemlor vo s.
20 osrin axirlannda Azorbaycanda
osasi Aida manquliyeva torofindon qoyulan orq-Qorb problematikasmin fol
sofi aspektlori do geni todqiq olunmudur. Bu nvzu ilo bal mosololor Solahoddin Xolilovun orq vo Qorb: iimumboori ideala doru (Baki, 2004; Teh
ran, 2005; Istanbul, 2006) kitabinda da
z oksini tapmdr.
Folsofi todqiqatlarda ateizm vo din
problemlorinin nozori aspektlori, estetika vo etika elmlori sahosindo miintozom
todqiqatlar aparlmdr.
20 osrin 90-ci illorindo ictimai-siyasi
hoyatda bhran folsofodo toboddlata

sobob oldu. Filosoflarn oksoriyyoti bhrandan x yolunu 20 osrin ovvolindon

miras qalm mtoroqqi ideyalarn
osasmda yaranm azorbaycanlq konsepsiyasna osaslanan yeni ideologiya vo
yeni metodologiyann iloib hazrlanmasnda grrdlor. Trklk vo azorbaycanlq mvcud mrokkob sosiomodoni inkiaf oraitindo xalqn lko vo

Azerbaycan
Kresellemenin Talepleri

O^mvlfomJ*.bwjnunet(tfcirnve *lec*$in

RAMZ MEHDYEV

R.Mchdiycvin
Trkiyodo
nor olunmu
Azrbaycan.
Qloballamann
loloblori
(2005) sori.

region daxilindo konsolidasiyas yolu ilo

bi* sosial toplum kimi zndork,
zniitosdiq vo znqorumasna dayaq
ola bilon amillordir.
Miistoqil Azorbaycan dvlotinin qu
rulmasi prosesi comiyyotdo demokratik
quruculuq proseslorinin torkib hissosi
kimi milli ideologiyanin vo ictimaisiyasi fikrin do inkiafna imkan amdr. mummilli liderin lkonin milli
toroqqisini miioyyon edon ideyalan
Azorbaycanda miiasir folsofi fikrin do
inkiafna giiclii tokan vermidir.
Heydor liyevin dvlotilik nozoriyyosi vo praktikasma gotirdiyi on byk yeniliklordon biri sosial-siyasi sistemlori z daxili enerjisi hesabina doyi-

ProtOr

HAftlov

DO BAT1

S.Xolilovun
Trkiyd
or olunmu
Dou Bali.
Ortaq bir
ideala do
(2006) sri.

Ortak Bir dcalc Dort

dirmok, dadb yenidon qurmaa vaxt

vo qiivvo sorf etmodon, proseslorin tobii
gediini istiqamotlondirmok taktikasi
olmudur. , znn dvlotilik nozoriyyosindo etnik-milli vo milli-siyasi aspektlor arasmda optimal nisboti nozoro
almaqla tokamiil yolu ilo inkiaf n
zomin hazrlamdr.

Hazirda sosial inkiafla bal milli

zntosdiq baximmdan zoruri olan mil
li loyaqot ideyasi 21 osrdo Azorbaycanm
suveren milli dvlotinin apanci ideyasina
evrilmidir. Milli loyaqot ideyasi xalqin
tarixi monovi ononolorino, din vo adotlorino yeni mnasibotin formalamasn zo
ruri edir. Tosadiifi deyil ki, miiasir Azor
baycan dvlotnin milli ideologiyasinin
yaradcs olan mummilli lider Heydor
liyevin nozori irsini aqlayan todqiqat
larda (Ramiz Mehdiyev vo b.) bu moqam xiisusi qeyd edilir.
Hazirda folsofo vo ictimai fikir tari ini orhind olan khn doyorlondii mo
meyarlarma yenidon baxlr, aradn
lar yeni konseptual osaslarla apa; . ,
idealist, irrasionalist. dini vo mi
meyilli folsofi coroyanlar vo onlari t
i
edon orq vo Qorb filosoilarmin o yagriinn yronilmosino net
mnasibot aradan qaldrlr, foi i
todqiqatlarda plralizmo stnlk
rilir. Yeni nozori-metodoloji prins,
osasmda ilk oxcildli Azorbaycan i;
fosi tarixi yazlr (1-ci cild 2002
nor edilmidir).
Miiasir Azorbaycan folsofosinin i
malamas keid dvrnn ideoloji
diyyotlori vo sosial otinliklori mocr;
da ba verir vo bu otinliklor folsofo
todqiqi, todrisi vo toblii saholori
ziin gstorir.
Filosoflar dialektik idrak nozoriy' i
vo elmin metodologiyasmin todqiqi
ni dvrdo elmin inkiafna tosir edon >
sioloji mexanizmlorin toyini mosolol
vo yeni metodologiya axtarmda Q )
folsofosinin osas istiqamotlorinin id
nozoriyyolorini aradrrlar.
Miiasir Azorbaycan comiyyotinin
sial-folsofi problemlori, sosial inks
todqiqinin yeni metodoloji prinsi;
sosial folsofonin idraki, proqnostik,
sioloji funksiyalanmn reallamas y(
i
yronilorkon qeyri-ononovi metodoK
yalara geni imkan verilir vo elmi p: i
lizin prinsipi miihiim yer tutur. Akad

F.Korli, F.Qasimzado A.Aslan. ,

.Dadomirov vo b. sosial folsofo, e.>k:tika, milli problemlor vo folsofo tarixi sa
hosindo todqiqatlan ilo 20 osr Azor
baycan folsofosini zonginlodirmilor.
Qloballamann folsofi aspektlori, eko
loji problemlorin folsofi tohlili, informa
siya comiyyotinin folsofosi, qlobal diinya
vo monovi hoyat, milli-monovi doyorlor,
orqdo vo Qorbdo ekoloji problemlorin
qoyuluu vo holli sullar, qlobal ekoloji
sistemlordo proqnozladrma metodu vo s.

mosololor todqiq edilir. Qloballama oraitindo Azorbaycanm milli miistoqilliyinin qorunub saxlamlmasi, transformasiya dvrndo lkonin inkiaf meyillori,
demokratiklomosi, modernlomosi vo
dnya iqtisadiyyatna inteqrasiyasi moso
lolori vo s. R.Mehdiyevin Azorbaycan.
Qloballamanm toloblori (stanbul,
2 0 0 5 ) kitabinda geni tohlil edilmidir.
Folsofonin yeni istiqamotlori sirasinda lender problemlorinin nozori osaslar; todqiqinin konkret metodlar ilonigender maarifinin istiqamotlori
miiyynlodirilir.
Aksiologiya vo folsofi antropoloi problemi ilo bal etika vo esteti! a mqayisoli metodologiya, mur o vo qrupa moxsus doyorlorin
asibotlori, qlobal etika vo milli
aq, ideologiya vo oxlaqin miinasibot-

lori, Azorbaycanda transformasiya

proseslori vo votonda comiyyotinin
doyorlori, bioetika vo siyasi etika
problemlori vo s. todqiq edilir.
Klassik orq vo Qorb folsofi irsi
Azorbaycan dilino, Azorbaycan folsofo
si nmunlori xarici dilloro torcmo
olunur, miixtolif lkolordo kitab vo moqalolor nor edilir. Azorbaycanda
folsofoyo aid materiallar AMEA-nin
Xoborlor indo, orq folsofosi problemlori jurnahnda vos. dorgilrdo dorc
olunur. Respublikada Azorbaycan Filosoflar Comiyyoti vo Azorbaycan Folso
fo vo Sosial-Siyasi Elmlor Assosiasiyasi
foaliyyot gstorir. Elmi aradrmalar, osa
son, AMEA-mn Folsofo vo Siyasi-Hquqi Todqiqatlar nstitutunda vo ali
mokloblorin miivafiq kafedralarinda
apanlir.

d.: - . -.
1>., 1940; . II.

X IX . !>., 1949; . ..
- . .. 1959;
.. . 1>.. I960; Q a s m z a d
F. Qom karva, yaxud zlmotd nur. ., 1968;
e 3. .
. ., 1970; M o m m o d o v
Z. XI X III osrbrdo Azorbaycanda folsofi fikir. .,
1978; 3.
. . .,
1979; . . - . ., 1983; b l i Ho son ib
I i X N i z a m 1m ii I k . Siyasotnamo. B
1987; M . .
. . . ., 1988; R o s u l z a d o
. . srimizin Soyavuu. ., 1991; Azorbaycan
folsofosi tarixi. ., 1994;
. . 1, ., 2002.
Ziimrd Qulzad

ELM BLKLRN TKKL V NKAFI TARX ASPEKTD

Ikin biliklrin toplamas (yaznn
ndon nco). btidai icma dvrnd
lyan insanlar onlarn otrafnda ba
ron tobii fenomenlorin soboblori ilo
aqlanr vo dnya haqqinda biliklorin artrmaa alrdlar. lkin biliklor
i idai insanlarn gndolik hoyat ib
b j idi. 200000 il bundan ovvol yaar neandertal insanlar dorman bitki! haqqinda miioyyon bilikloro malik
Gy cismlorinin z yerlorini doyido qodim insanlan maraqlandinrdi.
'in baximdan Azorbaycanm Azix
arasnda taplm oyalar xiisusi
aq kosb edir. Burada 300 400 min
undan ovvol yaam insanlarin ha> d vo istifado etdiyi yalar akar
midir. Onlarin arasmda zorindo
X si iarolor hokk olunmu maara
a ilarmin kollolori do vardir. Alimlorin
q laotino gro, bunlar say iarolori ola
bilordi. ox gman ki, Azxda yaam
insanlar gy cismlorinin horokotini izloyir vo gnlori, aylar saymaa alrdlar. Sonrak dvrlordo bosit iarolordon ilk yazi formalan meydana golmidir. Toqr. 300 min il ovvol Azix insanlar dalardan ilk primitiv evlor tikmoyo balamlar. Szsiiz ki, bu da qo
dim insanlardan xiisusi sorito vo bilik
tolob edirdi.

Manna dvltind elmi biliklor (e.o.

9-6 osrlor). E.o. 2-ci minilliyin sonu. 1-ci
minilliyin ovvollorindo Azorbaycan ora
zisindo ilk dovlot qurumlari meydana
golmidi. Bunlann on gcls vo byy
Manna dvloti idi. Mannada elmi inkiafn on vacib orti olan yazi modoniyyo
ti mvcud idi. Tibb, astronomiya vo
hondosoyo aid biliklor xiisusi gil lvhociklordo mixi yazi ilo (xiisusi heroqliflorlo) hokk olunurdu. Qodim Aur
monbolorindo belo yazlarn mvcudluundan xobor verilir vo mannal katib
yazacaq... ifadosi do ilodilirdi. Qanli
vo dadc mharibolor noticosindo
Mannann yaz nmunolorinin oksoriy
yoti mohv edilso do, onlarin bozilori
indiki dvro golib atmdr. Mosolon,
Conubi Azorbaycanda Hosonlido aparlm arxeoloji qazintilar noticosindo
e.o. 8 osro aid zorindo mixi yazili motn
olan kiip taplmdr. Bu kp Manna
dvlotinin vassal Bauri padaha mox
sus olmudur.
Manna padahlar ranzu (e.o.
737-718/17) vo Aheri (vofati e.o. 659)
lkodo elm vo modoniyyotin inkiafna
byik diqqot verirdilor. Mannalilarin
mineralogiya, kimya, riyaziyyat, astronomiya, tibb, kond tosorriifati vo s. saho
sindo tosvvrlri var idi. dvrdo Ur
miya gl otrafndak biitiin oraziloro su

varma kanallan okilmidi. lkodo oxlu okin saholori, taxil, arpa vo axr anbarlar vardi. Aqrar sahonin belo yiiksok
soviyyodo tokil olunmasi kond to
sorriifati sahosindo dorin elmi biliklor to
lob edirdi. Ev heyvanlarimn xiisusiyyotlorini vo davranm yronon mannallar
yerli ev heyvanlar nvlrinin (at, inok,
cam, zebu, qoyun vo kei) tokmillodirilmosino (seleksiyasna) alrdlar.
Mannamn cins at lari qonu lkolordo
yiiksok qiymotlondirilirdi. Bda, arpa
vo bir ox modoni bitkilorin yeni sortlan da mohz qodim Azorbaycan orazisin
do yerli ohalinin apard uzunmiiddot
li seleksiya noticosindo yaranm vo
sonra da buradan baqa lkoloro yaylmd. Bunu rus genetiki akademik
Nikolay Vavilovun todqiqatlan da tos
diq edir. Kond tosorriifati sahosindo
dorin biliklor vo moqsodynlii seleksiya
todbirlori Mannam iqtisadi cohotdon
regionun apanci lkolrindn birino
evirmidi.
Elmi savad tolob edon saholordon bi
ri do kargzarlq olnudur. halidon
vergilorin ylmas, dvlot biidcosinin
layiholdirilmosi, golirlorin vo xorclorin
hesablanmasi riyaziyyata vo hiiquq elm
lori no aid bilik lorin inkiafna tokan vermidi. Mixi yazilar xobor verir ki, e.o.
744 ildo Aur ar Tiqlatpalasar Azor-

baycana etdiyi yrdn sonra yerli

padahlar zndon asl voziyyoto salm, hor il ona vergi qismind 9 ton lazurit v 15 ton brnc mmulat donilmsini istmidi. Glirlrin vo xorclorin
mobloi, elc do todark edilmi mhsullarn miqdar ilo bal roqomlor vo
mlumatlar xsusi saxs lvhociklordo
yazlr vo mosul oxslorin doftorxanalarnda saxlanld. Vergilorin mntozom
hesablanb toplanmas qodim Azar
baycanda iqtisadi biliklarin bnvrasini
qoydu.
Minerallarm yrnilmasi mannallara irimiqyasl madan ilari aparmaa va
metallurgiyan inkiaf etdirmaya imkan
verdi. Canubi Azarbaycanm Ziviyy v
Gytapa mntqalrind aparlm ar
xeoloji qazntlar naticasinda e.a. 9-7
srlr aid qzl, gm va tuncdan yksokkeyfyyatli mait va bazak ayalarnm taplmas bunu sbut edir.
Metallarn fziki va kimyavi xassalarina balad olan Azarbaycan sntkarlar onlardan miixtalif ointi hazrlayrdlar. Onlar e.a. 1-ci minillikda brncn mxtalif nvlarii (mis-quruun,
mis-manqan va mis-zarnix) alma
bacarrdlar. Yerli snotkaiar damir,
qalay va quruunun xsusiyyatlarini
yranir, onlardan mxtalif ayalar
hazrlayrdlar.
E.a. 9-6 asrbrda Azarbaycanda hondasa va riyaziyyat elmlari da inkiaf
edirdi. Daqiq handsi hesablamalar
Manna memarlarna aharlar salmaa,
saraylar va mhtaam qalalar ina etmaya imkan verirdi. Binalar tikilmzdn
nc onlarm layihlri hazrlanrd. naat ibri da (bnvranin qazlmas,
dalarn v stunlarn eyni liido yonulmas, onlarn naxlarla bazadilmasi
va s.) riyaziyyat v handasa elmbri saha
sinda srit tlab edon daqiq hesabla
malar asasinda aparlrd. Bu ilarda
mxtalif sahalar zra mtaxassislar - memarlar, mhndislar, rassamlar va b. itirak edirdilar. E.. 9 srd artq Tarmakisa (indiki Tabriz), Ulxu (indiki Morand) va baqa hrbrin sas qoyulmudu. ahrlar daqiq hesablamalara
asasan layihaladirilmi qala divarlar ila
ahata edilirdi.
Midiva dvltind elmi biliklr. E.a. 7
srda Azarbaycan va ran torpaqlarnda
Midiya dvbti yarand. Midiya dvlatinda elma va savada byiik ahamiyyat
verilirdi. Dvlat idarlrind alan katiblar dipiri (Akkad dilindan alnmdr) adlandrlrd. Sonralar bu sz M i

diya dilindan fars dilina dbir" forma

smda kemidir. Midiyallar diinyanin
an qadim alifbalarndan olan arami
(qadim Suriya) alifbasndan istifada
edirdilor. Roma va yunan manbolari Midiyada yazili adabiyyatin va kitab inodoniyyatinin olmasindan xabor verir.
Mos., Roma tarixisi Plini, e.o. 3 osrdo
yaam yunan alimi Hermippo istinad
edorok yazr ki, maqlarn (zordtilorin)
iki milyon sotirdon ibarat kitablan vard. Taassf ki. Avestadan baqa bu kitablardan he birisi bu gna galib atmamdr.
Midiya neft yataqlan ib zangin bir
lka idi. Yataqlarm bir hissasi Xazar donizinin sahillarinda yerlairdi. Midiyahlar neftin xassalarini yranir. neft tasarrfatmda texniki ixtiralar va yeniliklar tatbiq edirdilar. Mas., nefti quyularBir ne min il bundan vvl Azar
baycanda yaam insanlar artiq tib
bi biliklr malik idilr. alaantpd aparlm arxeoloji qazntlar
nticsind tqr. qrx yanda qadn
skeleti taplmdr. Onun kllsinin
arxa trfind oval formali bir dlik
akar edilmidir. Mtxssislrin
fikrinc bu, eramzdan vvl 6-5 minilliklrd aparlm crrahiyy mliyyatnn izlridir. mliyyat nql
dandan hazrlanm skalpel'l yerin yetirilmidir, ox gman ki, bu,
xstnin ar v iztirablarn azaltmaq mqsdini gdrd.
dan xatmaq n dnyada ilk dafa
olaraq xiisusi mexaniki qurular ixtira
edilmidi. Mtaxassisbr neftdan mxtalif darman formalari (damclar, yalar
va s.) hazrlayrdlar. Harb va kimya
elmbri zra mtaxassislar xam neftdan
va mayyn mincrallardan yandrc silahlar dzaldirdilar.
Midiya kahinlari camiyyatin an savadl zmrasi idi. Onlar qadim dini
matnbri azbar bilir va ilahiyyat elmini
inkiaf etdirirdilar. Midiya onun varisi
olmu Atropatena (Atrpatokan) dvloti dvriindo Azorbaycan zordtilik dininin morkazino evildi. Zardtiliyin
asas prinsiplari (xeyirxah fkir, xeyirxah
sz, xeyirxah mal) intellektual va mnvi dayarbrin vacibliyini vurulayrd.
Midiya maqlar zardtilik flsfsinin
inkiafnda byk rol oynamlar. Mohur yunan tarixisi Herodot (e.o.
484-425) znn "Tarix asarinda qeyd

edir ki. farslarm va ermanilarin modoniyyati midiyallarn tasiri altnda formalamdr.

Midiya dvlati hamonilor fars siilalosi torofindon ial olundqdan sonra
da n Asiyamn elmi vo dini morkozi
olaraq qalrd. lkada falsala vo ilahiy
yat elmbri srotlo inkiaf edirdi. Maq
Gaumata (vofat e.o. 522) homonibr
dvriindo yaam mohur Midiya kalii, siyasi xadimi vo mtofokkiri idi. .
Midiyada fars hkmranlna qar mbariza aparmaqla yana, dvrn fol
sofo elmind znamxsus carayan
ratmd. Dini va manavi dayarloro s diqlik, xeyirxahlq vo sosial odabt u
falsafanin asas bandlarini takil edirdi. )
dvrda Azarbaycanda klassik zorc , ilik hob tam qobbo almamd,

zordtiliyo yaxm olan, lakin on

forqlonon qodim maqlar dini vo
dokiliyin miixtolif formalari giiclii
Gaumatanm folsofi grlori hom
lar dinino , hom do zordtiliyo os.
mrdi. Maqlar folsofosinin miixtolif
malari sonraki asrbrda Azorbayca
mazdakilik (6 asr) va xurramilik (9 r)
dini-falsafi coroyanlarmin yaranma
i.
tokan vermidi.
Midiyada elm, folsofo vo din bir-, ;
ilo six bal idi. Toqr. e.o. 4 osrdo Mi
yada zorvanilik (vo yaxud zurva i
lik ) tolimi yarandi. Zorvan mid; a
dilindo zaman demokdir. Maqlar
man vo maddiyyat (materiya) katec r
yalan haqqmda diinorkon, zam
vacibliyi va kainatda mstsna rol
masi qanaatina galdibr. Maqlar zai
tann elan etdibr va bu ali tanrini
van adlandirdilar. Zarvani maqlar
allah Hrmzd va ar allah hri
iki qarda, hom do Zorvann oullar
sab edirdilor. Daha sonralar, b.e.
osrlorindo, zarvanilik Azarbaycan
i
irana, Orta Asiyaya yayld va Sas;
siilalasi tarafindan qabul edildi. Zarv
lik talimi zamamn aliliyini elan etd:
falsafa elmindo zaman kateqoriyas
bal dncoloro vo aradrmalara
verdi.
E.o. 6-5 osrlordo yunan alimlori M i
diya maqlarimn tolimindon bahrabnmidi. Qodim yunan filosofu EmpedokI
(toqr. e.o. 490-430) biitiin oyalarn drd
iinsrdon (sudan, havadan, oddan, torpaqdan) ibarot olduunu syloyorkon
atoporostlorin mqoddos varlqlar (od,
su, torpaq, hava) haqqinda tosvvrlorino osaslanrd. Empedoklun ideyalar 18
osrin sonlarna qodor dnya elmindo

hkm siirmdr. Qodim yunan alimi

Heraklit (e.o. 544 483) odu diinyanin on
miiqodds nsiir sayrd. Onn bu fkilorindo do maqlarn atoporostliyinin tosiri duyulurdu.
Bozi molumatlara gro qodim yu
nan alimlori midiyallarn qodim kitablarn oxuyurdular. Mos., Makedoniyal sgondorin tapr ilo yunan alimi
Feopomp maqlarn kitablann yronirdi.
\tropatena dvltid elmi biliklr.
Makedoniyal sgondor (e.o. 356-323)
lomonilor imperiyasn squta yetird kdan vo Yunanstandan Hindistana
q Jor geni bir orazini zabt etdikdon
ra orq modoniyyotindo vo elmindo
linizm (hellinizm) dvr balanr.
iim yunan vo orq elmlorinin bir-bi!
qarlql tosiri ib saciyyabnan bu
r hala Azarbaycanda da zn bruza
nidi. dvrda Azarbaycanda miisAtropatena dvlati yarandi. Yerli
ioin mvcudluu elmlorin inkiafna
hot tosir gstordi. Atropatenanm ilk
txssislrin fikrinc polad"
)z Mannann imalnda (Cnubi
.zrbaycann Qarada blgsind)
erln qdim Puluadi lksinin
dndan yaranmdr.

Atarpat (yun. - Atropat, e.a. 4 asr)

z ltilik falsafasinin parostikar idi vo
mi yunan modoniyyotinin tosirindon
q umaa alrd. Lakin Makedoniya
h kmdarlarnn qdrotli olduu bir
rdo yunan modoniyyotinin tosirindon
t; milo tocrid olunmaq real deyildi.
(,
gman ki, Atorpat yunan dilindo
.ublar alb gndorirdi, yunan alim1; vo filosoflar ilo grb shbot edirci \zorbaycana vo otraf blgoloro Her tin vo eloco do baqa yunan coraI naslarnm vo tarixilorinin golmosi
i! i'armal olurdu.
Ilinizm dvrndo yaam bozi
A rbaycan alimlori, zadoganlar vo tac )i i artiq yunan dilini yax bilirdilor.
bi nta kiik ohorlordo vo kondlordo yaayan savadl insanlarm da yunan elmi
ni mddoalar haqqmda tosvvrlori
vard. Atropatena dvbtinin Avroman
blgosindo aparlm arxeoloji qazntlarn gediindo ellinizm dvriino aid yazl
perqament sndlri taplmdr. Yunan
tosii dayan bu sonodlordo dvrn
hquq vo kond tsrrlat elmbrino aid
molumatlar toplanmd. Homin dvrdo

yunan alimlori do Azarbaycana galir vo

buradak alimloio tamasda olurdular.
Yunan hakimi Erazistrat (e.a. taqr.
300-240) Misirin mohur sgondoriyyo
Akademiyasnda alrd vo tez-tez
Azorbaycana golorok yerli tibb ononolorino aid molumatlar toplayrd. Erazis
trat damarlar, arteriyalar vo qan dvram haqqmda z dvr n yeni fkirlor
sylomi, insan beyninin yanmkiirolorini vo qrlarm todqiq etmidi. Qodim
yunan alimlori Xozorin vo Xozoryani
blgolorin doqiq xoritosini hazirlamaq
iin iki doniz ekspedisiyas tokil etmidilor. Birinci ekspedisiya Makedoniyah
isgondor dvriindo (bas Heraklit idi),
ikinci ekspedisiya e.o. 285-280 illordo
(bas Patrokl idi) foaliyyot gstormidi. Ekspedisiyalar tam uurla noticolonmoso do, Azorbaycanin corafyas haq
qmda biliklorin xeyli genilonmsin so
bob oldu.
Ellinizm dvr Azorbaycan elminin
inkiafna miisbot tosir gstorso do, onun
monfi notieolori do olmudur. Beb ki.
Makedoniyah isgondorin yr zordtitilik elmi tosovviirbrino vo folsofosino
ar zorbo vurdu. Miiharibo zamam
Avesta vo bir sira baqa qodim
motnlor qismon mohv edildi. Makedoniyali isgondorin yrndon sonra
e.o. 1-b.e.-nin 1 osrlorindo Azorbaycan
teoloqlan mohv edilmi, itmi, tollrif
olunmu vo unudulmu Avestanm
motnlorinin borpasna baladlar. Bu
moqsodlo Azorbaycanda byk tekstloloji todqiqatlar apanlir, qodim kitablarin vo ifahi motnbrin miixtolif versiyalari bir-biri ilo tutudurulur, daha doru
vo sohih motnlor tortib olunurdu. E.o. 1
osrdo Azorbaycana hkmranlq etmi
Atropatena arlar Mitridat, Atropatenal Dara, I Aryaborzan, rdavozd, II
Aryaborzan bu eli aradrmalara dostok verirdilor.
Midiyanin teoloq alimlori ilk nvbodo qodim Avesta nin porakondo hissolorini bir yero toplayaraq Vendidad
vo yaxud Videvdat ( Divloro qar verilmi [osor]") kitabini tortib etdibr.
Toossiif ki, bu vacib todqiqat iini uurla yerino yetirmi kaliin vo alimlorin adlari bu giino golib atmamdr. Videvdat da bir ox elmlaro aid materiallar
toplanmdr. Onun bonlorindon biri
Corafi poema adlanir vo orada Ahura Mazdanin (Hormiizdiin) yaratd on
gzol 16 lkodon shbot gedir. Midiyallar diinyanin on miikommol, connotrnokan diyan olan Ariyanom-Vocam

Azorbaycanla eynilodirirdilor.
3
osrdo Atropatena dvlotiliyin
son qoyuldu. Atropatena dvloti Sasanilor iinperiyasi torofindon zobt olundu.
Buna baxmayaraq Atropatena bu imperiyanin elmi, dini vo modoni inorkozlorindon birino evrildi. Bu dvrdo hom
zordtilik folsofosinin. hom do yunan el
minin nfuzu artirdi. Azorbaycanda
Qalenin, Hippokratm, Evklidin, Ptolomeyin yunan dilindon trcmo edilmi
osorlori yaylrd. Daha sonra ncum elmino aid bir sira osorlor, ciimlodon
ahi-zic ( ah codvollori , 450 il) kitabi yaradildi. Zordt ncumu adi ilo
mohuiam elmi tolimin ilonmosindo
Azorbaycan alimlori do yaxindan itirak
edirdilor. Bu tolim qodim yunan vo hind
5-6 srlrd Azarbaycanda yerln Azrgsb mbdi zrdtiliyin balca vzifsini yerin yetirirdi. Burada Avestann 21 cilddn
ibart tam klliyat mhafiz olu
nurdu v ona rhlr yazlrd.
Azarbaycan teoloqlar Znd sarinin (Avestaya rhlrin) trtibi
zarind alrdlar. Zndd dnyann yaranndan va qdim tarixdan afsanvi mlumatlar verilmkl yana, tibb v hquqa aid bzi
msllr da aradrlrd.
ncum elmlorino arxalanrd vo sonrak
dvrlordo msolman dnyasnda ncum
elminin inkiafna tosir gstordi.
Tannm ingilis alii Meri Boys
haql olaraq qeyd edir ki, lolo homonilor dvrndon balayaraq (e.o. 6 osr) Midiyann ilaliyyat alimlori zordtiliyin
Midiya kkllyn vo Zordtn oslon
midiyah olduunu isbat etmoyo alrdilar. E.o. 4 osrdo homnilr imperiyas squta urayandan sonra Atropatena
yegano miistoqil zordtilik dvlti kimi
qalmd vo zordtilik elminin morkozi
olmaq iddiasindaydi. Bu meyllor Sasa
nilor dvrnd daha da gclondi. zaman maqlar Zordtn Urmiya gl otrafnda doulduunu syloyirdilor.
Azorbaycan teoloqlarinin iroli srdy
bu konsepsiya iranda vo Orta Asiyada
da qobul edildi. 2 3 osrlordo artiq atporostbr Azorbaycani (Atropatena arln) Zordtn vo zordtiliyin votoni
sayrd. Bu nozoriyyo Yaqut Homovi (13
osr) vo baqa orta osr miisolman alimlo
ri torofindon tokrar olunaraq 19 osrin
sonlarma qodor tokzibolunmaz saylrd.

Yalmz 20 srd Avropa alimlri yenidon

Zrdtn hans lkodo doulduu haqda mbahisolr baladlar.
Azorbaycan maqlar (kahinlri) ilaliyyat zr aradrmalarn byk diq
qot vo soliqo ilo yerin yetirirdilr vo alrdlar ki, Avestada ad okilmi osas
qoiromanlarn vo coraf adlarn Azor
baycanla ballm sbut etsinlr. Bu
ozoriyyoy gro qdi ran. Hindistan,
Morkozi Asiya, Turan, Skif-Sarmat vo
baqa modoniyytlrin yaradclar vaxtilo bu torpaqdan Xb diinyaya yaylmd. Bu, qdim ran vo Orta Asiyann
hakim dairolori torofindon qobul edilmi
vo diiya tarixnaslnda (hm orqdo, hom do Avropada) 19 osrin sonlarna qodor yaamd. Sankt-Peterburq
Elmlor Akademiyasnn mxbir iizv
Mirzo Kazm boy (1802-1870) do z
osorlorindo bu nozoriyyoyo istinad
edirdi.
4-7 osrlordo Azorbaycanda diinyovi
elmlor do inkiaf edirdi. Bu dvrdo
mvcud olmu osas elmi peolorin adlar
Tonsarm moktubu adli qaynaqda sadalamr: katiblor, moktub vo sonodlori
tortib edonlor, hesab iizro mtoxossislr,
hokimlor, corrafyanaslar vo astroloqlar . Zadoganlarn uaqlar ilk tohsilini evdo alr, yeddi yanda sonra iso
onlan moktobo gndorirdilor. Moktoblordo tibb, hesab, corafiya, musiqi vo
astronomiya elmlori todris olunurdu.
Horbi moktoblor do vardi. 6 7 osrlordo
Azorbaycanli alim vo tolobolorin bir
qismi Xuzistan vilayotindo yerloo vo
osasi yunanlar torofindon qoyulmu
diinya hrotli Ciindiapur (Qondiapur) Akademiyasmda tohsil alir vo
iloyirdilor.
Qafqaz Albaniyasinda elm. 1-7 osr
lordo indiki Azorbaycan Respublikasi
nin osas orazisini ohato etmi Qafqaz Albaniyas dvlotindo miixtolif elmlor inkiaf edirdi.
Albaniyada moskunlam xozor, savir, hun vo baqa tiirk tayfalarinm da
znomoxsus runa olifbasi olmudu. Bu
olifba ilo biitiin tiirk xalqlannm modoni
irsi olan Orxon-Yenisey qayast yazilar yaradlmd. Runa yazilanndan
baqa, trklorin bir qismi arami olifbasina kklonon uyur yazilanndan istifado
edirdi. Onlarm kitab modoniyyoti do
mvcud idi. Tiirko kitaba bitik deyirdilor. Qafqaz albanlannin xristian
missionerlori Azorbaycanda yaayan
hun, savir, bulqar vo baqa tiirk qobilolori n alban olifbasi osasinda xiisusi

olifba tortib etmoyo vo Bibliyam hun dilino evirmoyo cold etmidilor. Bu tiirk
taylalannin tarixino vo dini inanclarma
aid bozi molumatlar mohur alban tarixisi Musa Kalankatuklunun 7 osrdo yazlm Albanlarin tarixi osorindo verilmidir. , Bordo ohrinin yaxnlnda
yerlon Kalankatuk kondindo anadan
olmudur. sordo Qafqaz Albaniyasnda on qodim zamanlardan orob istilasnadok ba vermi hadisolor tollil
olunur.
Tarix elmi ilo yana, Albaniyada
baqa elmlor do inkiaf edirdi. lkodo
riyaziyyat, kond tosorriifati, tibb iizro
mtoxssislr alrd. Baqa xristian lkolorindo olduu kimi, Qafqaz Albaniyasinda da yunan dili geni yaylmd,
burada qodim yunan vo orta osr Bizans
alimlorinin vo filosoflarinin osorlorini tanyrdlar. M.Kalankatuklunun yazd4 srd Qafqaz albanlannin 52 hrfdn ibart lifbas olmudu. Bu lifba il elmi, dini v bdii srlr yazlrd. lifbann yaradlmasndan
sonra Albaniyada mktblr ald.
Bu mktblrd zadganlarn v ruhanilrin uaqlar oxuyurdu.
na gro dvrdo Albaniya odobiyyatnaslar Yunanstann vo Romann bir
sira klassik osoiori, ciimlodon Ilomerin liada s vo Vergilinin Eneida s
ilo tan idilor.
Albaniyada yaam trk tayfalarnn kahilori (amanlan) miixtolif bilikloro malik olmudular. Onlarn bozilori
xristianlarn dini-folsof ideyalarn monimsomi, bozilori iso qodim trk tanrlna sadiq qalmdlar. Ouz tayfalarnn tibb sahosindo olan soritosi Kitabi-Dodo Qorqud osorindo oks olunmudur. Dastanda igidin yaralarnn
da iyi vo ana sd ilo malico sohnsi tosvir edilir. Uzaq kemido ouzlar
dormana ota , hkimo iso ota deyirdilor. Trk miialicosini tiirkaro
adlandrrdlar. Mohur malico vasito
lorindon biri sd mohsulu qmz idi.
Ouz tobiblori irinli xostoliklorin malicosido yarpzdan, modo-barsaq pozuntularmm saaldlmasmda iso yovandan istifado edirdibr.
Qodim dvriin biitiin bu nailiyyotlorino baxmayaraq, slamn goliindon
nco Azorbaycanda doqiq elmbr nisbo
ton long inkiaf edirdi. Qafqaz Albaniyasinda bunun sobobi olifbanin yalniz 4

osrdo yaradilmasi vo vahid dvbt dilinin

olmamasi idi. Qodim yazi modoniyyoti
olan Midiya vo Atropatena dvltbrindo iso elm daha ox ilahiyyat, folsofo vo
tiblo mohdudlard. 3 osrdon balayaraq Azorbaycan mhafzkar vo zno
qapanm Sasanilor imperiyasnn torkib
hissosi olmudur. Sasanilor imperiyasi
qiidrotli dvlot olsa da, elm sahosindo no
Bizans imperiyasi, no do Hindistanla ro
qabot apara bilmirdi.
Zordiit kahinlori hor nv yeniliyo
qar xr, elmdo ozboriliyo stnlk
verirdilor. Onlar yunan elmino vo folso
fosino robot gstormir vo hor vasito ib
onun yayilmasinm qarsm almaa lrdlar. Biitiin bunlar Azrbayca Ja
elmin inkiafna mane olurdu. E.o.
b.e. 3 osrbrindo yerli hkmdati
n
sifarii ib qodim yunan vo hind alii vrinin bozi kitablan torciimo olunm
i,
astrologiya, tarix, din vo folsofo
o
miixtolif kitablar yazlmaa bai;
;.
da, bu proses sonralar long ged
i.
Elm sahosindo osasl dn yalniz
ssanilor dvlotinin squtundan vo A. rbaycann rob xilafotino qoulm dan sonra balad.
Xilaft dvrnd elm (7-9 osrlor). u
dvrdo Azorbaycan orob qounlan I. >
findon ial olundu vo lko spaniyacl
Hindistana qodor uzanm rob xila
nin torkibino qatld. Miixtolif xalqi a n
vahid bir dvbti torkibino qoulrn si
vo bir-biri ib nsiyyotdo olmasi elm!
vo modoniyyotlorin siirotlo inkiafm ,>
tirib xartd. 9 osrdo biivrosi qo
mu bu yksoli 14 osrin sonlanna q
r
davam edirdi. Miibaligosiz demok
r
ki, 9-14 osrlordo slam diinyas bo,
yot sivilizasiyasinm zirvosini toki!
di. n byk modrosolr (universitet
rosodxanalar, xostoxanalar, oczaxav
vo kitabxanalar mohz miisolman o;
do yerloir, on gclii alimlor burada .
rdlar.
9
osrdo Azorbaycan elmindo ba; ;
m yksoli ilk nvbodo Abbasi xoli
rinin elm vo modoniyyot sahosir !o
yrtdklori mdrik siyasotlo bal i.
dvrn mhafzokar din xadimlori
modoni hoyatin biitiin saholorino,
ciimlodon elmi mosololoro qarb / iradolorini dikto etmoyo alrdlar. Lakin
Abbasi xolifolori dvriindo mrtoce dairolor azad fikirli alim vo filosoflara tozyiq gstoro bilmirdibr. lkodo din, fikir
vo oqido azadl hkm srrdti, comiyyotdo miixtolif folsofi ideyalar vo elmi coroyanlar mvcud idi. Mohz buna gro do

biitiin miisolman diinyasinda, ciinilo- dvlotbri kimi gclii miistoqil momlo- olyazna fondlarnda saxlanilir.
kotbrin yaranmasi elm vo modoniyyotin
Azorbaycan folsofosindo mvcud oldon Azorbaycanda, elmlorin inkiaf
mu baqa bir coroyan tosovvf (sufilik)
inkiafna tokan verdi. irvanahlar vo
n mnbit orait yaranmd.
idi. Tosovvf mahiyyotco dini-folsofi co
Ataboylor elm vo modoniyyoto himayoXolifo Horun or-Roid (xolifoliyi
786 801) vo xolifo ol-Momun (xolifoliyi
darliq edirdibr. Onlar z saraylannda
royan olsa da, orta osrlordo onu folsofo
grkomli alimlori toplayir vo onlara elmi
813 833) orq elminin iokbnmosind
hesab etmirdilor. Azorbaycanda folso
miistosna rol oynamlar. Toqr. 827 ildo osorlor yazma sifari edirdibr. Elmo,
fo anlay yalmz yunan folsofosino vo
xolifo ol-Momun Badadda mhur
odobiyyata, incosonoto on ox himayodarelmino (daha ox Aristotelin ideyalan Beytl-hikmot ( Hikmot evi ) akadeliq edonlor Azorbaycan hkmdarlan irna) aid edilirdi, tosowf iso Allalu dork
miyasnn osasini qoydu. Miisolman or- vanah II Monuhr [1120 49], I Axsitan
etmoyin, ona yaxnlaman yollarmdan
[1149-1203] vo ataboylor Mohommod
qinin, ciimlodon Azorbaycamn elmibiri saylrd. slindo, yunan folsofosi ilo
Cahan Pohlovan [1174-86]. Qizil Arslan
ni inkiafnda miistosna rol oynam
tosovviif arasinda ox byk forqlor
bu ikademiya Sasanilor dvlotiin mo- [1186-91] vo b. olmular.
mvcud idi. Folsofo elmi tohlilo vo monh Cndiapur Akademiyasna oxar
Azorbaycan alimlori qodim yunan
tiqo arxalamrdi vo daha ox diinyovi xamtfokkirlrinin folsofi vo elmi irsini is
yaranmd. Beytl-hikmot do qodim
rakter dayrd, tosovviif iso Allahi irralam dininin mddolar ilo birldirib
nan, hind, arami vo orqin baqa
sional yollarla, daxili hissiyatla qavraq Sim dilbrindo olan elmi kitablar orob znomoxsus elmi-folsof konsepsiya yamaa alrd. Sufilorin fikrinco Allaha
d no torciimo olunur vo Xilafotin
ratmaa alrdlar. Folsofo elmi siirotlo
yaxnlamaq n ona sonsuz lvi mop ctolif blgolorind, ciimlodon Azorhobbot bosbmok lazmdr. Sufibr mistik
1- canda yayihrdi. Beloliklo, 9 osdon
rituallara geni yer verirdilor vo z folso
Mslman rqind Aristotelin n
b ayaraq Azorbaycan alimlori Aristofi ideyalanni eir vo nosr osorlorindo
mhur
davamlarndan biri Bhte . Platonun, Hippokratin. Qalenin,
xiisusi kodladrlm dil vasitosilo izhar
mnyar ibn Mrzban l-Azrbaycaedirdibr. Tosovviif coroyanlan miixtolif
E lidin, arakann, Srutann vo bir
ni (7-1066) olmudur. O, ensiklopebaqa yunan vo hind alimlorinin
olsalar da, onlar birlodiron mohz bu
dik biliklr sahibi, bir sra mhur
s
ori ib yaxndan tan olmaq imkani
cohot (duygunun montiqdon yiiksok tutraktatlarn (risallrin) mllifi, bn
ndlar. Biitiin bunlar 9 osrdo Azortulmasi) idi. Tosovviif hom rosmi islam
Sinann agirdi idi.
b :an elmindo intibah morholosinin
ilahiyyatindan (kolam elmindon), hom
Orta sr bioqraflarnn mlumatlarb , iamasina sobob oldu.
do Aristotelin folsofosindon forqbnirdi.
na gr Bhmnyarla bn Sina ara14 osrlordo Azorbaycandak ntiPlatonizm, neoplatonizm, buddizm,
snda
dostluq laqlri mvcud
t
dvriin iki morholoyo blmok olar.
hinduizm. tiirk amanl vo zordiitiolmu v tez-tez elmi diskussiyalar
L nci morholo Abbasi xolifolorinin foalik kimi miixtolif ideyalar sufi coroyanlaba vermidir. ibn Sinann bzi
li
Dti ilo balamd vo 9 12 osrlori oharna z tosirini gstormidi.
srlri Bhmanyarla apard flt. dirdi. Bu dvrdo humanitar elmbr
Azorbaycanda tosovvfn molur
sfi mzakirlr sasnda yazlm(i vofo, odbiyyatnaslq, fiqh, ilahiyniimayondobrindon biri Baba Kuhi Badr. Sankt-Peterburq v Dakndd
kuv) (948-1D5D) )). O, Bakida anadan
y; vs s.) daha ox inkiaf edirdi. ikinci
S'nrnnyann sua)>an v \bn Sinann
n: hob iso Azorbaycanda Elxanibr ha
ofmu, uzun miiddot iViapur vo irazda
cavablar sasnda yazlm iki mkle iyyoti dvrn (13-14 osrlor) ohato
yaam vo yiiz ildon ox miir srmtub mhafiz olunur.
ed vo doqiq elmlorin (tibb. riyaziyyat,
dii. Bakuvi xboriil-Arifin ( Alimlocr onomiya, hondoso vo s.) daha gel
rin sybdkbri ), x6or/-qaf/in"
ir af ib sociyyolonir.
inkiaf edirdi vo bir ox mosololordo qo
( Qafilbrin xoborlori ), Bodayot lialiilttmdo intibah dvrnn tkkl
dim yunan folsofosino arxalanrd. Aris
Hollac ( Hollac haqqinda kitab ) ki : osrlor). Biitiin rob xilafotindo datablannin vo on qodim tosovviif divanlatotelin (rostun; 384-322) vo Platonun
(flatun; 428/7 348/7) osorlori vo elmi
v edon elmi yiiksoli 9-12 osrlordo
rmdan birinin miiollifidir. mrnn so
A baycanda da zn gstordi. Xilamddalar ox byk lrmotb qarjjilanunda Bakiivi irazda bir dan maaI
dvrndo Azorbaycan alimlori
nrd. Aristotelin folsofi vo elmi grlori
rasnda rahib loyat srmdr.
rr tolif lkobrdo yaam alimlorb six
Azorbaycan filosoflarma ox byiik to
12
osrdo Azorbaycanda bir sira
Of, ; x b foaliyyot gstorirdilor. Mosolon,
sir gstormidi. Mos., b Sina kimi
grkomli tosovviif miitofokkirbri yetidi.
: Sina (980-1037) Azorbaycan olorBohmonyar da Aristotel folsofosino osas- Onlarm grlorindo islam dini ilo yanalo; io dofolorlo sofor etmi, uzun miiddot
lamrdi vo onu dini mddoalarla olaqo zordtiliyin vo yunan elminin tosiri
1s odan ohorindo yaam vo Tibb
londirmyo alrd. Bohmonyarin muduyulurdu. Hom yunan folsofosi (aristoq; :iunlan osorinin bir hissosini burada
siqiiinaslq, montiq, tobiotnaslq, so- telizm vo platonizm), hom do tosovviif
yazmd. Tobriz, Gonco vo Bordo m- siologiya, psixologiyaya aid do orob di
miisolman ruhanilori torofindon birmohur elm morkozlori olmudu. Elmi osor- lindo osorlori vardir. Bohmonyarin ot- nah qarlanmrd. Comiyyotdo fikir
lorin oksoriyyoti dvrdo elmi dil sayi- Tohsil ( drak ) vo ol-Zinot ( Bo- azadl vo dii tolerantlq hkm srso
lan orob dilindo yazlrd.
zok ) osorlori Qorbi Avropa dillorino, do, bozon alimlor "kiifr"do giinahlandi9 osrdon sonra rob xilafotinin zoif- ciimlodon alman dilino torciimo olunnhr vo hotta qotb yetirilirdi. Lakin orta
osr Avropa lkolori ib miiqayisodo mii
lomosi Azorbaycanda milli dvbtiliyin
mudur. t-Tohsil osori A.V.Saqasolman orqindo belo hadisobr ox na
deyevi torcmsind 1983 ildo Bakida
borpasi ib noticobndi. dvrdo Azor
rus dilindo nr edilmidir. Bohmon- dir hallarda ba verirdi. Qorbi Avropa
baycanda Sacilor, Solarilor, Rovvadilor,
inkvizisiyasi hor il minlorlo azadfikirli
yarin olyazmalan diinyanin bir ox
oddadilor, Ataboylor vo irvanahlar

isan vo cmldn alimi odda yandrd bir dvrdo, msolman orqindo comi bir neo mohur alim, filosof v air
z qidlrin gro qotl yetirilmidi.
Onlardan biri azadfkirli ideyalarna g edam edilri sufi mtofkkiri blftuh Yhya ibn Hobo Shrovordidir
(1154-1191).
Shrvrdi Zoncan ohori yaxnlnda yerln Shrovorddo anadan olrnu
v Maraa ohorindo tohsil almdr. Tarixo moqtul ( qotlo yetirilmi ) ad il
dm bu alim tosvvftin bir qolu olan
iraqilik (orobco - ol-iraq ) folsofi toliminin banisidir. O, Heyakilon-nur
( Nur heykollori ), Hikmt l-iraq
( Nurla dolmanm hikmoti ), ot-Tolvihot ( orhlor ), Liiti-muran ( Qarqalarn dili ), Ruzi ba camaat-e-sufiyan ( Sufibrlo bir gn ) vo s. srbrin
mllifidir. Rus alimi V.A.Qordlevski
yazr ki, Azorbaycan trk Shrovordi
Solcuq sultan Qzl Arslann robotini
qazanm vo ona osor ithaf etnidi.
raqiliy gro dnya iq v klgodon, nur v zlmotdon ibarotdir. B tolim sasn maddi dnya obodidir, horokotin monboyi iso nurdur. Allah yalnz daxili monovi gzl grmok olar.
.Siihrovrdinin yaratd iraqilik
tolimi Bohmonyar ol-Azorbaycaninin
grbrindon kkl surtd frqbnirdi
vo tosovvf (sufiliyo) yaxn idi. .Siihrovordinin grlorindo bir torofdon
Platonn, digor torofdon iso zordtilik
folsofosinin tosiri duylur. Bununla
yana, fransz alimi Korbenin fkrinc,
iraqilik, sadoco, sufi tolimi olmamdr, nki onun yaradcs .Siihrovordi osl folsofonin mahiyyotini baa
drd.
Baqa elmbrb yana, dvrdo
Azorbaycanda dililik v odobiyyatnaslq da inkiaf edirdi. Musolman lkolorindo dililiyin byk oho
miyyot verilidi. rob dilinin qnmmatikas btn modrosobrdo tdris olunur
du. Bunun ox aydn sobblri var idi.
Quran orob dilindo yazldndan, onu
oxumaq, baa dmk vo diizgn orh
etmok n mtloq dilini vo onun
qrammatikasnn incolikbrini dorindo
bilmok lazm idi. Mohz buna gro do dililik dini , yaxud islami elmlr srasna salnrd.
Azorbaycan ohrlori iri elm morkzlri kimi formalamd. Mos., Qafqaz
Albaniyasnn paytaxti olmu Bord hrind elmi biliklri v modniyytin
srtli inkiaf dvru 9-11 srlr tosadiif

Xoyi (vofati 1127), Qonimot Urmovi

Mili (vofati 1113), bu Bokr Mohom
mod Urmovi (vofati 1142), bdlnolik
Beyloqani (vofati 1103), smayl Goncovi (1105-1192), bdrrohim ibn Rstom
Zoncani (vofati 1168).
Orta osrbrdo Azorbaycanda astronomiya vo astrologiya elmlori siirotlo inkiaf edirdi. dvrdo insan taleyinin
gy cismlorinin mvqeyi vo horokoti ilo
bal olmasma inanrdlar. Gy cismlorini, planet vo ulduzlar mahido edon
mnoccimlor (astroloqlar) insanlar n
ulduz codvollori tortib edir vo golocok
haqqinda proqnozlar verirdilor. Or ar
ahlarn vo iri feodallarin saraylar; la
foaliyyot gstorirdi. Uurlu proqm tr
Azrbaycan alimi Xtib Tbrizi
gerokbondo hkmdarlar astroloq
(1030-1109) filologiya v bir sra
oxlu pul, qizil vo torpaq box edirc
baqa elmlrin inkiafna tsir gsOrta osr Azorbaycan astrologiya: m
trmidi. Badadda, sas Nizam
osasmda zordtilik vo qodim yu n
l-mlk trfindn qoyulmu Nizaastrologiya sistemlori dururdu. Asti >
miyy mdrssind drs demidi.
giya zro almalar insanlarm ph
Flsf, mntiq, sintaksis v dlor, kometlor vo ulduzlar haqqind ' >
biyyata dair mhm srlrin mlsvvrlorini genibndirdi vo astr
>lifidir. rb airi bu Tmamn "Hmiya elminin inkiaf n zomin
mas" ("Qhrmanlq") v z mldi. 12 osrin sonlarnda irvanda : il
limi bl-la Mrinin "Stz-znd"
Foridoddin irvani 30 il orzindo a o("axmaq dandan srayan ilk qnomiya ib moul olmu vo bir sir, illcmlar") kitablarn rh edn
duz codvollori tortib etmidi. ronc; asrlr yazmd. Bu rhlr qdr
da apanlan qazintilar noticosindo /nmkmml idi ki, srlrin zlrini
rindo planetlorin sferalan vo yerdoy t no
klgd qoymudular. mrnn so
istiqamotlori gstorilmi dairovi s; ;si
nunda "Kitabl-kafi fi-l-ruz vl-qlvhocik akar olunmudur.
favi" ("ruz vzni v qafiy haqqin
Tibb iizro do bir sira qiymotli s-: :>r
da elmlrin yekunu") kitabn yazyaranrd. 11 osrdo yaam azorbaj
nmd.
li miiollif sa or-Rahi Tifiisi ibn Sir

yaradcl ilo maraqlanm vo

moktoblr foaliyyot gstoirdi. Yaqut

l-Qanun fi-t-tibb ( Tibb qain
Homovi irvandan, Dorbonddon, Solr ) osorino orhlor yazmd. I.

masdan, Maraadan xm vo orqi

Azorbaycan tibb elminin formaia
i
byk ohorlorindo tohsil alm alimlorin
vo inkiaf dvr daha sonraki osrl
adlarm okir. Tobrizli alimlor bu Zosadf edir.
koriyy Yohya ibn li vo bu Monsur
Azorbaycan ohorlrindo byl
ibn lmod bir ox faydal osorlrin
cidlorin nozdindo modrosolor foa.
molliflori olmular. Xoylu bu Mioz
gstorirdi. Bu modrosolordo orob v ;
rs
bdai hokim vo odib idi. amaxl budillori, orob qrammatikasi, montiv
bokr Mohommod irvani fiqh elmini
lam (dini doqmatika), fiqh, riyazi; t,
(oriot hququnu) yronmoklo moul
kalliqrafiya (xottatliq), tarix vo od. idi.
yat yrodilirdi. Miiasir ali moktol ro

dvrdo Azorbaycanda fqh elmi(universitetloro) bonzoyon byk modro

srotlo inkiaf edirdi. Orta osr monbolosolordo hom do yunan folsofosi, astrolo
rindo bir ox azorbaycanli foqihlorin
giya, montiq, natiqlik elmi, hondoso,
(hiiquqnaslarn) adlar okilir: Biideyl
tibb, olkimya vo s. fonlor todris olunur
Borzondi (vofati 1082), blqasm Zondu. Burada, osason, feodallarin vo ruhacani (990-1078), bu Xofso Zoncani
nilorin uaqlar oxuyurdular. amaxnn
(vofati 1066), blfoz Mohommod UrMolhom tibb modrososi mohur elm vo
movi (1066-1152), Osman Dorbondi
todris morkozlorindon biri idi.
(vofati 1108), bdiiloziz Unuhi (vofati
Xaqani irvani (1126-1199) vo Niza
1111), Nasir Xoyi (vofati 1113), Foroc
mi Goncovi (1141-1209) Azorbaycan eledir. dvrn tarixibri Bordoni Bag
dad hri ib mqayis edirdibr. Sonra
lar Bordo todricon tonozzb urasa da,
bir mddt elm vo modoniyyot morkozi
rolunu oynamaqda davam edirdi. Azor
baycana sofor etmi orob corafyanas
Yaqut Homovi (1178/79-1229) bir sra
mohur Bordo alimlorinin adlarn okir:
Mokki ibn lmod ol-Bordoi, Soid ibn
muri, bdloziz ibn ol-Hoson ol-Bordoi.
Mokki ibn hmod Movorrnohr Xorasana soyahot etmi vo alasmayan
miqdarda kitab yazmdr .
Azorbaycanm baqa ohorlorindo do
elmi biliklor yronilir, modrosolr vo

haqqnda fikri tokzib edir.

midir. , zbokistandak Uluqboy romnd ntibah dvrnn on grkomli
Elxanilor dvlotindo elm ox yiiksok
sodxanas vo mohur Pekin rosodxanas
nmayondlrindon idi. Onlar, osason,
n nmun rolunu oynamujd.
air kimi tamnsalar da, z osorlorindo zirvoloro atmd. Tobriz, Maraa, U r
miya, Xoy, rdobil, amax, Beyloqan,
N.Tusi miixtolif saholoro aid orob vo
dvrn elmbrini bir ox alimbrdon da
Gonco vo s. ohorlordo grkomli alimlor
fars dillorindo 100-don ox miihiim osor
ha geni ohato etmilor. Xaqani irvani
yaayb yaradrdlar. 1259 ildo Maraa
yazmdr: etika vo sosiologiya elmlorino
dorin biliyo vo geni dnyagro malik
idi. O, tohsilini omisi - mhur alim Kaohori yaxnlnda mohur Maraa Roaid xlaqi Nasiri ( Nasirin oxlaqa
sodxanas tosis edildi. Rosodxanamn in- aid kitabi ), hondosoyo aid Tohriri-qfioddin morin yanmda almdr. Kafias haqqinda soroncam monqol hkmlidis ( Evklid hondososinin tohlili ),
oddin mor amaxda Molhom tibb
mineralogiyaya aid Covahirnamo
modrososinin rohbori idi. Xaqani Th- dar Qazan xan Nosiroddin Tusinin
("Qiymotli dalar haqqinda kitab ) vo s.
fotl-raqeyn ( ki raqn thfsi ) oso- (1201-1274) mosbhoti ilo vermidi.
Maraa rosodxanasnm banisi vo
Tohriri-qlidis osori orta osrbrdo la
rind Kafioddin morin elmi nailiyyottin dilino torciimo olunaraq Avropada
lorI don sz ar vo qeyd edir ki, o, omi
rohbori N.Tusi astronomiya, riyaziyyat,
folsofo vo s. elmlor zro mhm osorlorin
nor edilmidi. Tusi triqonometriya elsi in soybri noticosindo bir ox elmloro,
0 .imlodon tibb, astronomiya, riyaziyy
islam ilahiyyati, eloco do qodim
in, xristian vo zordtilik folsofos
yiyolonmidi. Nizami Goncovinin
'nso sindo astronomiya, tibb, folso1 ' orafya, kimya, mineralogiya, sos giya, tarix vo s. elmloro aid molui
iar vardir. Nizami Goncovi sosioloclminin inkiafna xiisusi tosir gs1 aidir. isgondornamo osorindo o,
l odalt zorind qurulmu ideal bir
yyti tosvir etmi vo orqdo on
ommol sosial utopiyalardan birini
atmd.
ixanibr dvrnd elm (13-14 osrk
1220-39 illor orzindo Azorbaycan
x. iqi monqol istilasina moruz qaldi. , lar ohor vo kondlori dadr, ohalin bir hissosini mohv edir, bir hissosini
i; quia evirirdilor. Azorbaycanm minI. ) istedadli alimi ldriilm, kitabxa\ vo modrosolori yandrlmd. Buna
t mayaraq, Azorbaycan alimlori foaNsirddin Tusinin Thrir l-Mcsti srinin lyazmas. 13 asr.
1 Mini dayandirmir vo diinya modootinin inkiafna z thfolorini verr
do davam edirdibr.
minin banisi saylr. xlaqi Nasiri
mollifi olmudu. Onun elmi osorlori
3-14 osrbrdo biitiin elm saholori,
arasmda Zic Elxani ( Elxani codvol- osorindo dnyamn inkiaf ilo bal
lori ) xiisusi ohomiyyoto malikdir. Matokaml ideyalan iroli srlr vo miiv !sib doqiq elmlor daha siirotlo inkiedirdi. 14 osrdon sonra elmdo to- raa rosodxanasinda Azorbaycan alimrokkob orqanizmlorin daha bosit formalardan omolo golmosi siibut edilir.
i iil balasa da, bunu tokco monqollalori Foxroddin Maraayi vo omsoddin
irvani, oslon tifiisli Foxroddin xlati vo
Bununla belo, Tusi dnyann Allah toro
i rotdiyi qotl vo dantlarla balar
j diizgiin olmazdi. Omumiyyotlo, eloco do Yaxin vo Orta orq lkolorinfindon yaradilmasini da bho altina

! mharibobr vo dantlar tarixin do, indn golmi alimlor alrdlar.

almirdi. O, materiyanm obodiliyi vo
1 iin morhoblorindo ba vermidir. Rosodxanamn zongin kitabxanas vo z mohv ola bilmomosi haqqinda fikir do
I cin onlar ox nadir hallarda elmin dvr n mkommol avadanl var
sylomidi.
i iafn koskin longido bilmilor.
idi. Onun kitabxanasm mohur sgonMonqol hakimiyyoti dvrndo Azor
Mos., Qorbi Avropada otuzillik vo doriyyo kitabxaas ib mqayis edirdi
baycan elmindo yeni olaqolor vo tosirlor
illik miiharibolor zaman ohorlrin
br. Burada dnyamn hor yerindon goti- meydana goldi. Monqollar Azorbaycan
ksoriyyoti dadlm, ohalinin xeyli
rilmi bir neo yiiz min kitab toplanmda in elmi, modoniyyoti vo incosonotini
hissosi mohv edilmidi. Lakin bu, Av
tobli edirdibr. inl homsorhod olan
di. Rosodxanada elmi risalobr (traktatropa elmindo 15 osrdon sonra ba ver
lar), ulduzlu somanin xoritosi, astrono
Monqolustanda in modoniyyotinin tomin inkiafn qarsm ala bilmodi.
miya codvollori tortib olunurdu. Burada
siri hmi giiclii olmudu. Ona gro do
Azorbaycan elminin mohz monqol istiyazlm osorlor latin dilino torciimo olu- Azorbaycana golmi monqollar burada
in ononolorinin bozibrini borqorar etnaraq Avropada nor edilmidi. Maraa
las dvrndo daha da ioklonmosi
moyo alrdlar. ipok karvan yolunun
rosodxanas baqa lkobdo astronomonqollarm trotdiyi qotl vo dantlamvcudluuna vo baramaln 6 osrdo
miyann inkiafna byiik tosir gstornn elmi vo modoni inkiaf longitmosi

Azorbaycana indn glmsin bax

mayaraq, monqollann hiicumundan ov
vol Azorbaycanda in elmi ox az tammrdi, osas elmi olaqolor Yunamstan vo
qismon Hindistanla qurulmudu. in
haqqmda molumatlar ox bosit idi. Coraf osorlordo in Hindistanm qorb sorhodlorindo yerloon uzaq vo ofsanovi lko kimi gstorilirdi vo onun haqqinda
ox az molumat verilirdi.
Monqollann hakimiyyoti dvrndo
voziyyot bir qodor doyidi. lbotto, in
alimlori Azarbaycanda qodim yunan,
atoporost vo hind alimlori qodor mohur
olmadilar, amma ovvolki dvrloro nisboton daha ox tanmdlar. N.Tusi z osor
lorindo brclorin vo bozi dormanlarin
adlarmi in dilindo do gstorirdi. Mos.,
korgodan buynuzunun adn o, in dilindo xutu kimi gstorir. ox gman
ki, mohz bu dovrdo Azorbaycan tibbindo iynobatirma (refleksoterapiya) miia
lico sulu yaylmaa balamd. Bu iisulun qaliqlan Azorbaycanda indinin
zndo do ldaq adi ilo yaamaqdadir. Elmi vo bodii kitablarm tortibatinda
da in tosiri qabariq duyulurdu. Kitab
i11strasi ala r (miniatrlor) qismon in
slubunda yaradlrd. Bozi rosmlordo
tosvir olunmu insanlar inliloro, onla
rm geyimi iso in geyimlorino bonzoyirdi.
Azorbaycan elmi do in elminin inkiafna tosir gstormidi. Mos., Fao
Mun i vo bir sira baqa in alimlori
Maraa rosodxanasmda astronomiya elnini yronir vo burada ixtisaslanni artirrdlar. Fao Mun i vo Comaloddin
Buxari Maraa rosodxanasmda bir
mddt ibyondon sonra rosodxananm
ertyojlarn zlori ilo gtrb Pekino
qaytmdlar. Yalniz bundan sonra
Pekindo rosodxananm tikilmosi mmkn olmudu.
13 osrdo Azorbaycanda musiqinaslq inkiaf edirdi. dovrdo bu elm doqiq
elmlordon biri saylrd. Orta osr Azor
baycan alimlori msiqinasla dair qo
dim yunan osorlorini yronirdilor. Yu
nan alimi Pifaqor (e.o. toqr. 580-toqr.
500) msiqinaslq elminin banisi sayilirdi.
Urmiya orta osrlordo Azorbaycanin
mohur modoniyyot morkozlorindon biri
idi. Burada bir ox alim, filosof vo din
xadimi yaayb yaratmd. dvrdo
Azorbaycan folsofosindo osas coroyan
mvcud idi: yunan folsofosino arxalanan
folsofo, islam dinino kklono kolam
teologiyasi vo tosovviif. Siracoddin Ur-

kof olunmu elmi ideyalarm prototiplomovi (1198 1283) Yaxm vo Orta orqdo
orobdilli folsofonin vo montiq elminin in- rini grmok mmkn idi. Mos., bozi to
sovviif alimlori diinyanin vo materiyanin
kiafna byk tosir gstormidir. , bir
ox osorlorin, ciimlodon Lotaif ol-hik- obodiliyi, biitiin canhlarm bir-birindon
yaranmasi, insanin meymundan omolo
mot ( Hikmot incoliklori ), Monahic
( Metodlar ), Motali ol-onvar fil-mon- golmosi haqqmda fikirlor syloyirdilor.
Azorbaycanin sufi filosoflari arasmda
tiq vol-hikmot ("Montiq vo folsofo nuMahmud obiistori (1287 1320) ziinorunun gyloro ucalmasi ) osorlorinin
moxsus yer tuturdu. Onun on mohur
mollifdir.
13
osrdo yunan folsofosinin mvqclo-osorlori Glon-iraz ( Sirlor gloni )
vo Soadotnamo ("Soadot haqqmda ki
ri nisboton zoiflomidi. Bu dovrdo Azor
tab ) olmudur. M.obstori canl
baycanda grkomli miisolman teoloqu
diinyanin cansiz tobiotdon, heyvanlarm
bu Hamid ol-Qozalinin (1059-1111)
bitkilordon, bitkibrin minerallardan,
folsofi nozoriyyolori geni yaylmd. Bu
minerallann iso bosit maddi elementloi
nozoriyyoyo osason, yunan folsofosi bir
don yarandn sybyirdi. , isan
alot kimi islam dinini n miiddoalarmi
sbut etmok n istifado olunmah idi.
ali heyvanlardan omolo golmosini qey
edorok yazirdi ki. insan bir ox heyva
lara oxasa da, bodon quruluuna, da
Orta srlrd Azarbaycanda musili orqanlarn strukturuna, iiur vo ch
qinasla dair yaranm srlrd
ramna gro meymuna daha yaxindn
musiqi altlrinin killri v sxemTokamiil haqqinda buna oxar fik
lri, musiqi prdlrin aid hesablalori
daha nco N.Tusi do sylomidi,
malar v dsturlar, elc d qdim
kin
M.obstorinin mlahizolori da i
not yazlar verilmidi. Sfiddin Urcosarotli
vo birmonah idi Bozi alimlor:
mvi (1230-1294) musiqinaslq
fkrinco, sufi mtfkkirbrinin bu id
zr "rfddin mktub" v "Mu
yalan alleqorik forma dayr vo he
siqi prdlri haqqinda kitab" srlmolliflorin
dini ehkamlara qar xn
rini yazmd. randa v rb lklsn
sbut
etmir.
Bu fikir qismon inanrind indi d Sfiddin Urmvi "mudrc
grnr.
lbotto
ki, M.obst t
amn atas" hesab olunur. , muvo
N.Tusinin
miilahizolori
DarviiMi
am janrn inkiaf etdirmi, musiqi
ideyalarndan
kkl
surotdo
forqlonir
terminologiyasn v qammalar haq
Tosovviif miitofokkirlori ateizm vo m;i
qinda nzriyyni tkmilldirmidir.
rializmdon olduqca uzaq olmular >
Sfiddin Urmvinin srlri Misir,
Allaha
inanrdlar. Tosovviif insan rul
Yaxn rq lklri v randa tdqiq
nun
tokmillomosi
haqqmda tol
olunur v yksk qiymtlndirilir.
olmaqla materializmlo daban-dab;
zidd idi. Lakin, bununla yana, bozi
Dilo bal olmayan folsofonin kfro, al- sovviif ruhlu alimlor Allah torofin
yaradlm diinyanin miistoqil inkia
lahszla gotirib xarmas sbut edilir
di. ..Slrovordi (1145-1234) elmdo diyino vo tokamlo uradna inan
vo folsofod ol-Qozalinin trofdalarnlar vo bu baximdan canhlann bir-bi
dan olmu, folsofo, montiq, fqh, psi- don yaranmasmi miimkiin sayirdii .
xologiya iizro qiymotli osorlor yaratmOnlarm dino mnasibti miicorrod
darl xatrladrd. Suli, hiirufi v
dr. varif l-moarif ( Tohsilin thmistik coroyanlarin bozi niimayond; : i
folori ), ol-vsiyyts-Shrvrdiyy
ononovi dini dairolor torofindon to. b
( Shrovrdinin vosiyyotlri ), Koolunurdu. Mos., Monsur Hollac. .S tfun-nosaihl-imaniyyo vo kofl-fozarovordi, Fozlullah Noimi vo madocK in
ihl-yunaniyy ( man nosihotlorinin
Nosimi oqidolorino gro edam edilni
kofi vo yunan rozilliklorinin ifas )
dibr.
osorlorindo yunan vo orq folsofolori ara
Azorbaycanda gei yaylm elmlor
smda olan forqlor, oxlaq vo etika, islam
don biri fiqh (islam hiiququ) idi. O, Qudvbtiliyi, Xilafotin tarixdo yeri vo ro
randa vo hodislordo ifado olunmu oriot
lu haqqinda fkirlor sylomidir.
Bu dovrdo tosovviif tomayiillii miito- qanunlarma osaslanrd. 13 14 osrlordo
Azorbaycanda islam hiiququ iizro oxfokkirlor do foaliyyot gstoridilor. Onla
sayl alimlor foaliyyot gstoridi: hmod
rm bir hissosi panteist dnyagro ma
Beylqani (1176-1277), minoddin Volik idi, insanin tobiotlo vohdotdo olmasiravi (1163-1224), omsoddin Xoylu
na vo ilahi qvvolorlo ballna ianr(1187-1240), ihaboddin Xoylu (1229
dilar. Onlarm osorlorindo Avropada

1294), biilfoz rdobili (vofat 1228),

Tacoddin Urmovi (1177 1255), bdiilmonakib Zoncani (vofat 1258), zzoddin
Qozvini (vofat 1251), omsoddin Xosrovahi (1184-1252), Foxroddin Corabadi (vofat 1346) vo s.
Bu dvdo miixtolif elm saholorindo
bir sira grkomli oxsiyyotlor yetimidi.
Riyaziyyat beyd Tobrizi Risalt iilhesab ( Hesab zro kitab ) osorini,
Nocmoddin hmod Naxvai (vofat
1253) bn Sinann tibb vo folsofo zro
osorlorin orh vo haiylr yazmd.
Azorbaycanda tibbin srotli inkiaf da
I 14 osrloro tosadf edir. bu bd a Mohommod ibn Nomvar Tobrizi
( 94-1245) dvar l-hommiyyat
( miihm dormanlar ) osorini yazn dir. Azorbaycanin vo mumiyytl,
l solman orqinin on grkomli oczalar Ian biri bn Kobir toxolls ilo mo1 lam Yusif bn smayl Xoylunun
1 1 ildo yazd Cameyi-Badadi
( dad toplusu ) biitiin orqdo dorn ,'iinaslq iizro on miikommol osor say rdi. Kitabda bir neo min tobii dorn l vasitosi, ciimlodon dorman bitkilor ninerallar, heyvanlar vo miirokkob
kibli dormanlar haqqinda molumat
V lirdi. Haci Zeynalabdin ttarn oc/ lq iizro Ixtiyarati-Bodii osori do
b k hrot tapmd. Mahmud ibn ll. Kitab iil-havi fi elm iil-modavi
( ibb elmini tam ohato edon kitab )
s ini yazm, uzun miiddot Tobrizdo
v, irazda hokim ilomidi. Azorbayc ;da ruhi vo osob xostoliklorini orh
n kitablar da yaramrdi. Bu mosolo1. iimumi tibb saholorino hosr edilmi
Torin xiisusi fosillorindo do orh olui du. N.Tusinin elmi moktobino aid
i nlor bu id foal itirak edirdilor.
1 o ki, bdlmocid Tobibin toqr.
I '5 80 illordo yazd Kitab t-tibb
( ibb haqqinda kitab ) osorindo ruhi,
0' b, sonsuzluq xostoliklori ilo yana
ti jin bir ox baqa saholori da aradrlrd.
13-14 osrlordo tokco Azorbaycanin
conubunda 67 xostoxana vardi vo orada
tibb vo oszalq elmbri iizro peokar
mtoxssislr alrdlar. 14 osrin ovvol
brindo Tobrizdo Dar -ofa ( ofa
e\ i ) adli elmi morkoz tokil edilmidi.
Morkoz todrislo yana, tibb miiossisosi
vo xostoxanan birlodirirdi. Burada
Azorbaycan alimlori vo miiollimlori ib
birlikdo, indon, Hindistandan, Suriyada vo Misirdon dovot edilmi miitoxossislor ilyirdibr. Dar -ofa nn ki-

tabxanasnda randan, Hindistandan,

Misirdon, indon, Kritdon vo s. lkolordon gotirilmi on minlorlo olyazma ki
tab vard. Dar -ofa nn yerlodiyi
Rob-i Roidi ohorciyindo miiasir universitetloro bonzoyon ali moktob (modroso) foaliyyot gstorirdi. Buraya tobiotnasl, folsofoni, tarixi, tibbi, astronomiyan, montiqi yronmok iiiin orqin
miixtolif lkolorindon hor il 6-7 min tolo
bo golirdi.
Elxanilor z saraylarma monqol
hkmdarlarn torifloyon salnamoilori
colb etmoyo alrdlar. 14 osrin ovvollo-

moratib ( Katib n dorslik ) oso

rindo 13 14 osrlordo Azorbaycanin icti
mai-siyasi hoyatini xarakterizo edon
faktlar gstormi, dvltin strukturu,
idaro olunmasi, vergilorin ylmasna
dair fikirlor sylomidi.
Xottatliq (kalliqrafiya) iizro do osorlor yaranrd. Bu dvrdo Tobrizdo bodii
xottatliq moktobi tookkiil tapmd.
Azorbaycan xottatlan Mahmud Sorraf,
Seyid Heydor, Sododdin, Cofor Tobrizi,
Mir li vo b. orqdo yeni xottatliq
slublarnm yaradclar idi. Mohom
mod Seyrofnin bob l-xott ( Xottat-

t >'

Haci Zeynalabdin ttarn xtiyarati-Bdii srini lyazmas. 14 sr.

rindo Tobrizdo yaam ta ixilr fars di

lindo Comi ot-tovarix ( Salnamolorin
toplusu ) adli mtobor bir osor hazirlamdlar. Monqol hkmranl dvriido ba vermi iqtisadi vo siyasi hadisolor
haqqinda qiymotli molumatlarla zongin
olan bu osor Azorbaycanin vo bir sira
baqa orq lkolorinin tarixini yronmok baximmdan faydaldr. Bir ox
xalqlarm niimayondolori Comi ot-tova
rix n molumatlann toplanmasi ib
moul olmudu. Fozlullah Roidoddin
(1247- 1318) osri tortibisi vo molliflorindon idi. , ovvolco hokim kimi foa
liyyot gstormi, sonra iso dvlot divamiiiii rohbori toyin edilmidi. 14 osr Azor
baycan tarixisi Mohommod Hinduah
Naxvani Dostur l-katib f toyinl-

liq sonoti") osori xiisusi ohomiyyoto ma

lik idi.
Beloliklo, monqol istilasimn aci noticolorino baxmayaraq, Azorbaycan el
mindo ntibah morholosi 14 osrin sonlarina qodor davam edirdi.
Orta osrlordo elnilorin tosnifati. Azor
baycanda mvcud olmu elmlor orta osr
miitofokkirlori torofindon iki kateqoriyaya blnrd. Birinci kateqoriyaya
donlor dini elmlor (yaxud Islam elmbri ) adlandinlirdi vo onlarm torkibino
aadak fonlor aid edilirdi: fiqh, kolam
(dilori aradran ilahiyyat elmi), dililik (orob qrammatikasi), odobiyyat
(nozm vo nosr yazmaq qaydalan), tarix
(osason, islamin tarixi).
z nvbsindo, diinyovi elmlor xa-

orok yad nsrloro qar mvqeyini

rici elmbr , yaxud folsofo adlandrlrd vo iki byk hissoyo (nozori folsofo
sortlodirdi. slam dinini qobul etmi
vo tcrbi flsf) blnrd. Nozori folmonqol vo Solcuq hkmdarlar elm vo
sofoyo tobiotnaslq elmbri (tibb, me- modoniyyotin inkiafna qay gstorsolor do, din mosololorindo zloteorologiya. mineralogiya, kimya), riya
rindon ovvolkilordon daha miihafizokar
ziyyat, yunan flsfsi vo teologiyas
oldular.
(metafizika), tcrbi folsofoyo iso osason,
Abbasi xolifobrinin dostokbdiyi kosoxlaq (etika), tdbir l-mnzil (evdaiq
mopolit ideologiya yava-yava dobdon
elmi) vo siyast aid edilirdi.
drd. Dindo vo comiyyotdo dini kkBu tsnifat sistemi bir ox orq
loro qayd proseslori gedirdi. Todricon
mtofkkirlrinin osorlorindo yer almyunan folsofosino vo elmino bho ib bad. biitn mslman abmi n eyni
xanlarn say artrd, doqmatik diinco
olsa da, miixtolif alimlor sistemin ayrtorzi azadfkirliliyi stobyirdi. ozborilik
ayr bondbrindo bozi dyiiklikbr edir
dibr. Mos., baqa rq mllifbrindn,
vo sxolastika elmi bryrd, forma
ciimlodon, Mohommod Xarozmidon
forqli olaraq, N.Tusi tobiotnaslq elmAzrbaycan padahlar Cahanah
lrinin srasna nobatat (botanika) v
Hqiqi Qaraqoyunlu [1437-1467],
heyvanat (zoologiya) elmbrini da daxil
Uzun Hsn Aqoyunlu [1453edirdi. Bozi alimbrin osorlorindo astro1478] v Sultan Yaqub Aqoyunlu
logiya (ncum), fzioqnomika vo s. elm[1478-1490] alimlr himaydarlq
brin do adlar okilirdi.
edir, mktblr, mdrslr, tibbi v
14
osrdon sonra elmd tnzzl vo
elmi mrkzlr yaradrdlar. Sultan
onun sbblri. 14 osrin sonlarndan bii
Yaqub Aqoyunlu Tbrizd Hft
tiin mslman orqind, cmbdon
behit (Yeddi cnnt) sarayn
Azorbaycanda qiymotli elmi osorlorin yaina etdirmidi. Hmin sarayda
radlmas davam etso do, golock to1000 arpaylq xstxana v dnnzzln tozahrlori artq grnmoyo
yann hr yerindn, cmldn
balayrd. bn Sina, Nizami Goncovi,
Hindistandan v indn gtirilmi
bu Reyhan Biruni, Nosiroddin Tusi,
drman vasitlri il tchiz olunmu
Bohmonyar ol-Azorbaycani, l-Forabi,
czaxana vard. hrd yoxsullar
ol-Kindi, ol-Xarozmi kimi byk mtn yataqxanalar (o dvrd onlar
fokkirlor az yetiirdi.
imart adlanrd) tikilmidi. HkimMiisolman orqindo, cmlodon
lr burada xstlr ilk tibbi yardm
Azorbaycanda 14 osrdon sonra elmdoki
gstrirdilr. 15 srd Tbrizd
tonozzln soboblori haqqinda miixtolif
drd imart (Qara Yaqub, Xlif
fikirlor sylonilmidir. Bozilori bunu
Mtvkkil, Sultan Uzun Hsn v
monqol istilasi ib olaqolondirir, bozilori
Zbeyd xanm imartlri) faliyyt
iso orta osrlor orqindo. ciimlodon
gstrirdi.
Azorbaycanda feodalizm quruluunun
hoddindon ox yaamas, kapitalist
mahiyyoti ovoz edirdi. 14 osrdon sonra
mnasibotlorinin formalamamas ilo
elm sozti artiq elmi axtar vo todqiizah edirdi. Tonozzln sobobbrindon
biri do regionda vo lkodo ideoloji ab- qati deyil, daha ox bilik vo savad
mofliumlanni nozordo tuturdu. Tohavamn doyimosi vo dini radikalizmin
nozztil, osason, tobiyyat elmlorindo (fiziartmasi hesab edilirdi. 13 osrdon etiba
ron clmdo vo modoniyyotdo miihafizoka, kimya, tobiotnaslq, tibb, astronokarlq gclnmoy balayr, ovvolki dvr
miya vo s.) ba verirdi. Halbuki, odoiin sociyyovi olmu azadfikirlilik vo biyyatnaslq, tarixnaslq, fiqh, kodnyovilik meyillori iso zoifloyir. Radikalam sahosindo doyorli osorlor yaranmaqlizm vo miihafizokarhq reymbri co- da davam edirdi.
miyyotdo bundan ovvol do vardi, lakin
Azorbaycan elmi 15 osrdo. vvolki
orob xolifobrinin vo Azorbaycani idaro
osrdo elmin bozi saholorindo ba vermi
edon padahlarn uzaqgron liberal siya
tonozziib baxmayaraq, Azorbaycan
soti bu reymlorin ccormosino imkan
alimlori yeno do grkomli osorlor yaravermirdi. Xristianlarm solib yrlori vo dirdilar. Azorbaycan, nohayot, monqol
monqol istilasi noticosindo miisolman
lar, Teymurilor vo baqa yadelli ialdnyas tarixdo ilk dofo olaraq qalibdon
larn tapdagindan azad ola bilmidi.
moluba evrildi, z varl n tohliiko
Azorbaycanda yerli slablr torofindon
hiss etdi vo dini doyorlor otrafinda birloidaro olunan qdrotli miistoqil dvlotlor

yaranmd. Paytaxtlan Tobriz ohori

olan Qaraqoyunlu, sonra da Aqoyunlu
dvbtlorindo elm vo modoniyyot inkiaf
edir, kitablar yazlr, modrosolor foaliy
yot gstrirdi.
Bu dvrdo Tobrizdo bir sira mhur
alimlor yaayb yaradrdlar. Bodroddin
mir Seyid hmod Lolovi (vofati 1506)
montiq, qrammatika, odobiyyat vo riya
ziyyat elmbrinin bilicisi vo bir sira elmi
osorlorin miiollifi idi. Filosof C'olal oddin Mohommod Dovvaninin (1426/271502/3) xlaqi-Clali osori Yaxin vo
Orta orqdo mohr idi.
irvanahlar dvbti do xeyli n hkomlonmidi. Morkozi hakimi
in
giicbnmosi vo iqtisadi hoyatm
masi elm sahosindo do yksoli ;., td.
lkonin amax, Baki vo Dorbon
ohorlori modoniyyot vo elm morkozi.
,imi tamndi.
irvanahlar eyx 1 ibrahim
1417], I Xolilullah [1417 1462] vr orrux Yosarin [1462-1500] sarayla.

dvriin mohur alimlori toplasi.

r.
Seyid Yohya Bakuvi (toqr. 1410
r.
1462) bu alimlordon idi. O, mistik
alarla zongin orhi-Gloni-haz
irlor gloninin orhi ) vo srar ol
bin ( Hoqiqot axtaranlarin si: i )
osorlorinin, hominin astronomiya . tarixo aid osorlorin mollif olmudu irvanahlar saraymin nozdindo teo: iya
vo humanitar elmbri aradran -Imi
morkoz yaradlmd. Oraya :
n
miixtolif lkolorindon hor il minbr
iobo vo alim golirdi. Onlarm oxu S.
kuvinin agirdi olmaq arzusund;
alim tsovvfdo glniyy ad
i
toriqot yaratm vo tosovviif mos!
ii
aradran elmi moktobin banisi
du. Onun tolobolorindon YusifZi
irvani (vofati 1485) Abad iil-i
( Doru yola istiqamotlondirmo
n ), Silsilot iil-orvah ( Ruhlarn.
losi ) vo s. osorlorin mollif, Korn
idin irvani (vofati 1499) iso tan;
is
alim olmudur.
Azorbaycanda corafya elmi ci. ikiaf edirdi. Orta osr Azorbaycan
ilori diinyanin bir ox lkolori haqqr.ia
doqiq coraf molumatlara malik idi lor.
bdrroid ibn Salih Bakuvi (toqr. 14
osrin 2-ci yars - 15 osrin 1-ci yansi)
Abidolorin xlasosi vo qiidrotli hkmdarn mczobri adh osorindo bln
diinyanin, ciimlodon Azorbaycamn ohorlorindon, coraf montoqolorindon vo
tarixi abidolorindon molumat verirdi.
sor akademik Ziya Biinyadovun tor-

cmosindo 1992 ildo Bakida nor olun- astronom vo riyaziyyat Qiyasoddin i- ayr vo fars modoniyyotino qiymotli
thfolor verirdilor. iran elminin niimarazi itirak etmidi.
mudur.
Xotai toxolls ilo tannm I ah
yondolori do Azorbaycan alimlori ib six
sas II 13 osrlordo qoyulmu Azor
smayl Sofovi vo digor Sofovi ahlar
baycan musiqinasl 15 osrdo do inkiolaqodo olur vo oz yaradicihqlannda
Azorbaycana gei yer ayrrdlar. Ona
zlori do eir yazir vo odobiyyataslq
$af edirdi. Modoni hoyatinin canlanma
gro do Azorbaycamn bir sira elm xadvrn yaayan irvanda msiqinas- elmino himaydarlq edirdibr. Bunun
noticosindo 16 osrdo odobiyyat tarixino dimlori. eyni zamanda ra alimlori
lq zro bir sira miihiim osorlor yaranmd. Onlarm bozilori tosovviif nqteyi- maraq daha da artdi vo odobiyyatnas- sayilir vo bozi fars vo baqa millotbrin
nzrindn yazlmd vo musiqinin mis
liq iizro bir sira qiymotli osorlor yarandi.
nmayondolri iso Azorbaycanda yatik mahiyyotini aradrrd. Beb osorlor- Tozkiro adl kitablarda mohur airloayb yaradir vo Azorbaycan alimlori
don biri Mohommod bubokr olu irsaylrdlar.
rin torcmeyi-hallar vo osorlorindon
Azorbaycan tarixini yronmok baxvaninin Musiqiyi-ixvon iis-sofa ( Saf- paralar verilirdi. Tozkiroibrdon 1 al
mindan Xandomir (Xondomir) adi ib
smayl Sofovinin oullar Sam Mirzo
lq qardalarnn musiqisi ) kitabi idi.
Thfeyi-Sami ( Samn thfosi ), ib
bu osorini ^irvanaha ithaf etmidi.
mohurlam Qiyasoddin ibn Hmadoddin ol-Hseyninin (1475 1536) osorrahim Mirzo iso Forhongi-ibrahimi
i bdlltif irvani iso Fil-musiqa
( Musiqiyo dair") osorini yazmd. Bu
bri xiisusi ohomiyyot kosb edir. Onun
( brahimin liigoti ) osorbrini yazmd.
or 2004 ildo AMEA-nm lyazmalar
oxcildlik tarix osorinin bir hissosi SofoOnlarm gsto ii ilohdi Badadi GlI -.titutunda orob dilindon Azorbaycan
vilor dvlotinin yaranmasina hosr olunon-ora ( airlr glstan ) adl
mudur vo 15-16 osr Azorbaycan tarixi,
liino torciimo edilmidir.
tozkiro yaratmd.
xiisuson do lkonin iqtisadi voziyyoti ib
Yenico hakimiyyoto golmi Sofovilor

dvrdo amax ohori musiqibal faktlarla zongindir.

z slalobrinin tarixi osorbrd toronnm
lq elminin morkozino evrilso do,
Tarixi osorlor vo salnamolor miiasir
orbaycamn baqa ohrlrind do bu
,oyo aid osorlor yaranrd. bdlqadir
tarix elmi n byk ohomiyyot kosb
16 sr Azrbaycan tarixilri araedir. Orta osr molliflori Sofovilorin taraayi (1353 1435) milli musiqinin
snda Hsn by Rumlunun
/ori osaslarm aradrmd. Musirixdoki rolunu idealizo etsobr do, ox(1530/31-?) xsusi yeri var. O,
iinasla aid osorlordo mxtolif dssayli tarixi hadisolor haqqinda molumatah I Thmasibin saraynda xidlar da verirdilor. Azorbaycan tarixino
rlara, musiqi pordolori ilo bal
mt etmi v onun hrbi yrlri1 sablamalara, hondosi sxe vo fquraid bir ox faktlar M ir Yohya olnin itiraks olmudur. 12 cildlik
Hiiseyni Qozvininin (1481-1555) "Liibb
I ra, eloco do xiisusi not iarolorin vo
"hsn t-tvarix (Tarixlrin n
ot-tovarix ( Tarixin mozi ) osorindo
()dim musiqi alotlrinin okilbrino rast
yaxs") srini yazmdr. On
golinir.
verilmidir. Xandomir vo Qozvini qizillardan yalniz 11 -ci v 12-ci cildlr
Azorbaycan elmi 16 osrdo. Azorbayba horokatna robot gstorir vo I al
bu gn glib atmdr.
smayln foaliyyotini yiiksok qiymotlonc da gcl Sofovilor dvlotinin yarandirirdilor. Hrrah ibn Kbal Hseynisi elm vo modoniyyotin inkiafna
] 'isbot tosir gstordi. Sofovilor milli di- olunmasm istoyir vo bu qobildon yaza
ni tarixo aid osorlori do homin ruhda
tarixiloro himayodarlq edirdibr. Bu
1 inkiafna byk ohomiyyot verirdiyazlmdr. Bu osorbrdo irvanda ba
vermi syanlardan da sz alr.
dvrdo Azorbaycanda tarix zro do bir
I 1ah smayl, onun novo vo noticobHrrah Hindistann hmodonaar osira miihiim osorlor yaradildi. Tarixibr
Vzorbaycan dilindo danr vo yazir,
vo bioqrafiar ah 1 Ismayil Sofovinin
horini sultan torofindon ah 1Tohmagzarlq iiin milli dildo aparilmasisibi sarayna sofir gndorilmidi. O, br
himayodarhq edirdibr. 16 osrdo ah Uzun Hoson Aqoyunlnun novosi
e 'l Grcstanda vo irvanda yaaorbaycamn biitiin ohrbrindo mok- vo tiirk monli olduunu gstrir, bir
ndr.
torofdon qodim ran hkmdaiar Sasalor vo modrosolor mvcud idi. Orada,
ah I Tohmasibin oyanlanndan olan
nilorin vo homonibrin, biri torofdon
tson, ilahivyat elmini, riyaziyyati vo
orof xan Bidlisinin (I543-?) orofnaiso Mohommod peyomborin tromosi
ntiqi yronirdibr. Sofovilorin birinci
mo adl ikicildlik osorindo Sofovilor inelan edirdibr. Orta osr tarixi monboloI vtaxti Tobriz ohori elmi vo modoni
periyasnda 16 osrd ba vermi feodal
i orkoz kimi mohuiamd. Orada na- rindo beb mifoloji vo hoqiqoto uygun ol
okimolri haqqinda molumat verilir vo
mayan molumatlarla yana ox qiymot
c
olyazmalar vo miniatrl kitablarla
Azorbaycamn ayr-ayr vilayotlorinin ta; ngin kitabxana tokil edilmidi. Sofovi
li tarixi faktlara da rast golinir. Miiollifi
rixindon bohs olunur.
lilarmin votoi rdobil ohrind do bilinmoyon Tarixi-ahi-smaili-Sofovi
Xandomirin vo bir sira baqa orta
( al smayl Sofovinin tarixi ) adh
: yiik kitabxana vardi. 10-14 osrlorin
osr iniiolli florin in salnamolori vo tarixi
elmi yksolii tokrar olunmasa da, bu osordo I ah Ismayihn yeniyetmolik
dvrdo do astronomiya, tarixnaslq vo dvriindo ba vermi hadisobrdon bohs osorlori elm n ox qiymotlidir vo orta
folsofo iizro bir sira qiymotli osorlor ya- edilir. Kitab onun 1501 ildo taxta yix- osr Sofovilor dvlotindo tarixnasln
ranmd. Sofovi ahlar astronomiya vo mas ib baa atr.
inkiafnn yiiksok zirvoyo atdn gsastrologiya elmlorino byk ohomiyyot
16
osrdo Azorbaycamn vo rann va torir. Bu faktlari nozoro alaraq bozi alimverirdilor. Mohz ona gro do onlar N.Tuhid Sofovilor imperiyasimn torkibindo ol- lor orta osrlor Azorbaycaninda 15 16 osr
sinin 15 osrdo dadlm molur Maraa
masi hor iki lkonin bir-birino yaxnlalordo ikinci ntibahn balandn elan
rosodxanasn 16 osrin ovvollorindo borpa
masnda byk rol oynamd. Bir ox
edir vo onu 10 14 oslorin ntibah ib miietdirdilor. Bu ido I ah smayl Sofovinin
qayiso edirlor. Lakin bu fikirlor hoqiqotAzorbaycan yazlar, airbri, tarixilori,
alimlori ran miixtolif blgolorindo ya- don xeyli uzaqdr. Bu dvrdo biitiin elmTobrizdon Maraaya gdordiyi mohur

lrdn daha ox odobiyyatnaslq vo ta

rix inkiaf edirdi, dqiq elmlr iso bhran
iindydi. On da nozoro almaq lazmdr
ki. odobi vo tarixi osrlrin bir oxu hakimiyyotdo olan ahlar triflyn modhiyyolrb zongin idi. Tobiyyat elmlori
zro yaradlan kitablar iso yci elmi
ideyalar damrd vo 10-14 srbrin ntibah dvrndo yazlm kitablara oxar yaradlrd.
Azorbaycan elmi 17 srd. Azorbay
canda odobiyyatnaslq, tarix vo bir si
ra baqa elmlor inkiaf edirdi. sgondor
Miini, Yusif Mohommodcan ol Qarabai, Mirzo Baqi. Molla Rocob Aa
Vahid, Nosrulla Xalxali, Mohommod
Tahir Vahid, Hseyn Xolof olu Biirhan, Sadiq boy far kimi istedadli
alimlor ahrdlar. Elmdo 16 osrin abhavasi davam edirdi. Yeno do Sofovi
ahlarm toronnm edon tarixi osorlor
yaradlrd. 17 osrin tarix osorlori ara
smda 1645 ildo I ah Abbasn ba tarixisi toyin edilmi, sonra iso vozir vozifosini tutmu Mohommod Vahid Tasgndr Mni (1560/61-1634)
gnclikd ah Mhmmd Xudabndnin divannda katib olmudu.
Sonralar , I ah Abbasn saray
salnamisi olaraq Tarix-i-almarayi-Abbasi (Dnyaya yaraq
vern Abbasn tarixi) srini yazmd.
hirin Tarixi-Vahid ( Tarixi-ah Abbasi-Sani , yaxud Abbasnamo ) kitab xsusi maraq kosb edir.
Bu dvrdo Azorbaycanm Osmanli
qoulan torofindon zobt olunmasi mo
doni vo elmi hoyatda z izbrini buraxmd. vvola, Osmanllarn olino keni Tobriz ohori Sofovibr dvlotinin
paytaxti statusunu itirdi. Bundan sonra
Tobriz he zaman ovvolkidok elm vo mo
doniyyot morkozi kimi tamnmadi. Sofo
vi lorin elm morkozlori, ciimlodon mohur Dar -ofa modrososi ovvolco
Qozvino, sonra iso Isfahan ohorino kiirld. Osmanli vo Sofovi miiharibolori
noticosindo dadlmas vo oyaloto evrilmosi Azorbaycanm elm vo modoniyyot
morkozi kimi z niifuzunu itirmosino go
tirib xard.
Bununla yana, Osmanli istilasi zamani Azorbaycanda Osmanlilarin elmi
osorlori yaylmaa balad. Onlarin bir
qismi Azorbaycan trkcsindon forqlonon Osmanli trkcosindo yazlrd. Yerli

katiblor vo xottatlar bu kitablar krr

normalanndan, hamilo qadnlarn rejimidon vo baqa mvzulardn bohs olu
vo lkodo yayrdlar. Mos., Mohommod
nur. M.amlu alim vo hokim olmaqla
Yusif irvani xobor verir ki, tiirkco yazilyana rdobil ohorinin valisi (1678 il
m vo Azorbaycanda hrot tapm
Tibnamo osorinin on qodim niisxosi
do) vo Sofovi omirbrindon biri idi.
Sadiqi adi ilo tannm Sadiq boy firovan qalasinda Osmanli sultan Muradn kitabxanasndan gtrlmd. 17 ar (1533-1610) byiik istedada malik
idi. O, eiior vo elmi osorlor yazir. qiy
osrdo tiirkco tortib olunmu ncum
iizro Salnamo osori vo miixtolif mvmotli kitablar toplayr, rossamlqla mozulara aid bir sira baqa elmi osorlor
ul olurdu. Onun Tozkireyi-mocmo iilxovas ( Seilmilorin toplsu") osori
AM EA-nin lyazmalar nstitutunda
xiisusilo diqqotolayiqdir. Bu osordo
saxlanlr.
16
osro nisboton bu dvrdo tobiyyatAzorbaycanda vo iranda Sofovib dvrndo yaayb yaratm 480 air h; |inelmlorindo miioyyon inkiaf sezilirdi.
da molumat verilmidir.
Mos., Nosrulla Xalxalinin riyaziyyata
aid osori mohr idi. Lakin bir ox Azor
17
osrdo Azorbaycanda kitab :iasbaycan alimlori Osmanli istilasi notico
lq geni viisot alm, olyazma ki'
irisindo votoni tork edib baqa lkoloro z nin tortibat ii tokmilbmidi.
xb
qodim olyazmalar, molur air \
mtiitmaa mocbur olmudular. lkodon
lorin osorlori toplamrdi. Azorbayr mikonarda foaliyyot gstoron Tobrizli
niatrlori mohr xottatlar tor;
bn
Hiiseyn Xolof olu Biirhan Osmanli
iizii krlon osorlori bozoyirdi.
ibqounlar Tobrizi olo keirdikdon sonra
votoni tork edib Hindistana kmd.
O, Heydorabad ohorinin hkmdar
Yusif Mhmmdcan olu Q ;aAbdulla Qiitb aha ithaf edilmi
bai (7-1645) lknin Osmani omhur Brhani-Qato osorini yazmunlar trfindn ial olunr
ndr. Bu osor fars dilinin on mkommol
dan sonra vvlc Mrkzi Asi /
liigoti hesab olunur vo dofobrl randa,
mhacirt etmi, Smrqnd ;. Hindistanda vo s. lkobrdo nor edilrind yaam, sonra is Buxanaya
midir.
kmdr. Yusif Qarabai rb j
Azorbaycanda tibb elmi inkiaf edir.
fars dillrind flsf v hquqa id
oxsayl xostoxanalar vo czaxanalar fo
bir sra srlrin mllifidir. Qarabaaliyyot gstorirdi. 17 osrin 60-c illorindo
inin bzi srlrindn orta sr
burada olmu fransz soyyah Jan armdrslrind (xsusn Mrkzi
den yazrd ki, Tobrizdo ohor xostoAsiyada) drs vsaiti kimi istifad
xanas var vo onlar kifayot qodor tomiz
olunurdu.
vo soliqolidir. Xostolor burada intensiv
malic kurslar alrdlar. Lakin onlar
larn daha uzunmrl olmas
n
uzun miiddot burada qala bilmozdilor.
Azorbaycan sonotkarlar doridon
nki xostoxanalar ohorin dvlotli sakinlorinin ianlori hesabina foaliyyot
qa mhkm materiallardan zvqi;
dilmi cildbr hazrlayr, kazn,
kgstorirdi. Xostobro burada gndo iki
kobin vo ronglorin keyfiyyotli oh

dofo plsuz yemok verilirdi. Xostoxanadiqqot yetirirdilor.

larda peokar hokimbr ahrd vo onlar
tibb zro orta osr kitablar osasnda
Azorbaycan elmi 18 osrdo. Sc
>r
siilalosinin squtundan sonra
>rmalicobr aparrdlar. Bu dvrdo amaxda yaam Hoson ibn Rza irvani
baycan kiik feodal dvltbr (:
iq Sirac t-tibb ( Tibbin ra ) osorin
lara) blndii. Miistoqil, yaxuc ado yzlorlo mrokkob torkibli dorman
nmmiistoqil olmu b dovlot quru
in
tez-tez bir-biri ib qanli miiharilv >ro
(hoblor, amlar, mocunlar, tozlar vo s.)
giriirdi vo bu da ohrlrin vo ilohaqqinda molumat verirdi.
Murtazaqulu amlu cinsi xostoliklor
rin dalmasna, iqtisadiyyatin, elmin
vo modoniyyotin tonozzlno sobob
zro mtoxossis idi, qadn vo kiilordo
oldu. Bundan baqa, iranda hakimiy
cinsi xostliklrin malicosindon bohs
edon Xirqo ( Dorvi libas ) osorini
yot urunda vuruan Nadir ah far,
Korim xan Zond vo Aa Mohommod
yazmd. Kitabda sonsuzluun soboblorindon, cinsi xostoliklrin malicosindo
ah Qacar Azorbaycana horbi yrlor
istifado olunan dormanlardan, hamilo
vo basqinlar edirdibr. Arasikosilmoz
qadnn olan vo yaxud qz doacann
mharibolor, siyasi vo ictimai hoyatda
horc-morclik vo stabi 1liyin olmamasi
olamotlorindon, salam cinsi hoyatn

oxosrlik orq elminin ononolorini inki- osor yaratmlar. Bu osorlordo oki xaAzorbaycanda elm vo modoniyyoto ar
lnn yaranma tarixi. Nadir ah fara
zorbolor vurdu. Buna baxmayaraq a- af etdirmoklo yana, miiasir Avropa el
max, oki, Gonco. Tobriz, Naxivan,
minin nailiyyot vo metodlarindan da
vo baqa iallara qar apanlan dQuba, Baki vo s. ohorbr modoniyyot
bohrolonmoyo baladlar.
ylr vo xanln ruslar torofindon zobt
morkozlori olaraq qalirdi. B ohorbrdo
19
osrdo Azorbaycanda tarix elmiolunmasi orh edilir. Bu osorlor srasnolan modrosobrdo orq sxolastikasiniizro yeni osorlor yaranrd. vvolkilorda Korim aa Fatehin (1783 1858) oda dorslor keilirdi. Bu dvrdo Azor
do forqli olaraq tarixi todqiqatlarm oki xanlannin tarixi (1829 vo 1858 ildo
baycanda bir sira qiymotli tibb osorlori
xu artiq Azorbaycan dilindo yazlrd.
nr edilmidir), Hac Seyid bdiilhoyannmd. Miiollifi bilinmoyon Tib
Bu aradrmalarda Azorbaycanm qodim
midin (1795/96 ?) oki xanlan vo onlanamo osorinin 1712 ildo Mohommod
topra Qaraban tarixino xiisusi yer
nn nosillori vo s. kitablar vardir.
Yusif irvani torofindon kiiriilm
aynhrdi. 1845 ildo Mirzo Adgzol boyin
isgondor boy Hacnski znn Qu(toqr. 1780 1848) yazd Qarabana
niisxosi mvcuddur. sor trk dilindo
bah Fotoli xanin hoyati osorindo Quba
yazlmdr vo dvrdo molum olan ok- mo osorindo 1736-1828 illordo Qaraxanlnm tarixini aradrr.
bada ba vermi hadisolor orh
sor xostoliklorin malicosindon bohs
Elmi slub baximmdan bir sira iisolunurdu. Qaraba xanlnn sabiq vo- tnlklor baxmayaraq biitiin bu osorlor
ed
Haci Siileyman Qacar irovaninin
ziri Mizo Camaln (1773-1853) Tariorta osr orq salnamolorini xatrladrd.
I ovaid l-hikmot ( Hikmotin faydaAzorbaycan miiollillori ayn-ayn xanxi-Qaraba kitabinda Qarabada 1828
k
) osorindo minlorlo tobii dorman
ilodok ba vermi hadisolor tohlil
liqlarm tarixini yazarkon golocokdo
\ ilolori sadalamr vo onlardan istifado
btv Azorbaycan tarixinin yazilmasi
ii llar gstorilirdi. irovaninin olyaziiiin zomin yaradirdilar. dvrdo Run an Azorbaycan, Iran, Misir vo s. lAzrbaycan tarixini yaratmaq istiqasiyada Azorbaycanm tarixini yazmaq
k rdo mhafizo olunur. blhoson
mtind ilk addm Abbasqulu aa
he do asan deyildi. lkonin Rusiyamn
IV raayini 1775-76 illordo yazd
Bakxanov (1794-1847) atmdr.
torkibindo olan hissosi bir ox sonodbriialicoti-miinforido ( n mkomOnun Glstani-rm srind ido rosmon Azorbaycan deyil, orqi
1 malicolor ) osori miixtolif xostolikmali Azrbaycann v Dastann n
Zaqafqaziya kimi verilirdi. Mohz buna
1 n malicosindn bohs edir. bdrroqdim dvrlrdn 1841 il qdrki
gro do Rusiya istilasi dvrnd Azor
/
boyin Moasire-sultaniyyo ( Sultarixi aradrlr. Bu sr masir Av
baycan tarixino dair yazlm osorlorin
i n abidolori ) osorindo Azorbaycanropa tarixnaslq metodlarna
he birisi Azorbaycan tarixi adlandid vo iranda 18 osrin sonu - 19 osrin
saslandna gr dvrn tarixrlmamdr.
ollorindo ba vermi hadisolor orh
ilrinin srlrindn kkl surtd
Azorbaycanla Rusiya arasmda getedilmidir.
frqlnir. Herodotun, Strabonun,
dikco artan elmi vo modoni olaqolor noti
18
osdo Azorbaycan dili (o dvriin
Plutarxn, Tbrinin, Fzlullah Ricosindo bozi Azorbaycan alimlori Ru
i nbolorindo- trk dili) elmdo daha gedddinin, Hmdullah Qzvininin v
siya mn ali moktoblorindo dors demoyo
m istifado olunmaa baland. Orta
baqa qdim v orta sr mlliflribalayr vo bir miiddotdon sonra orada
- lordo Azorbaycanda elmi osorlor, osanin srlrindn bhrlnmkl yaz bilikbrino vo elmi nailiyyotlorino gro
s I, orob vo fars dillorindo yazlrd. Avzldna gr bu sr Azrbaycan
mohurlardlar. Azorbaycan alimlori 18
i )ada latin dili, msolman orqindo do
tarixnaslnda yeni mrhl ad.
osrin sonu-19 osrin ovvollorindon Rusioi b dili elm dili saylrd. rob dilindo
A.Bakixanov astronomiya, corayann rqtinaslq elmindo ciddi rol oy\ lm osorlor spaniyadan Hindistafiya, flsf, etika, mntiq v dililik
namaa baladlar. Bu dvrdo Rusiyada
l bk biitiin msolman lkolorindo oxuzr d bir ox srlrin mllifidir.
moWm v
'^^\\) du. Fars dilinin do mvqcbri mh arasmda Nosirov, bu Turab V^/Ak n idi vo Azorbaycan mollifbrinin bir
u osorbrini farsca yazirdi. Azorbay- edilirdi. Bu sorin bir hissosi I885 ildo rov, Mirzo Mohommod of, Osmanov,
rus dilino torciimo edibrok Kaspi qo- Sadix boy Coforov, Mirzo Abdulla Vo/.ic; : (tiirk) dili eir vo dastan dili kimi
rov, Mirzo Hoson Tahirov, Mohommod
zetindo dorc olunmudu. Mir Mehdi
hurlamd. .Nosiminin, Cahanah
liyev,
Mirzo Abdulla QalTarov, Mirzo
Xozani
(toqr.
1819-1894)

Kitabi-tarixi1 qiqinin, M.Fzulinin, I al smayl

Cofor Rizayev vo b.-nin adlarim okmok
Qaraba , Rzaqulu boy Mirzo Cavanir
tainin vo b. Azorbaycan airlorinin
olar. Nosirov 1786 ildo Rusiya Xarici ; dilindo yazdqlar eir vo poemalar
olu Tarixi-Qaraba , Hosonoli xan
i vo folsofi ideyalarla zongindir.
lor Nazirliyindo fars dili iizro torcmoi
Qarabai (1850- 1929) iso QarabanaA/.orbaycan (tiirk) dilindo yazlm osor- mo osorini yazmdr. Bu osorlordo
vozifosindo alrd. Homin il burada
bu Turab Vozirov da ilomoyo balam
gstrilmi faktlar Qaraban tarixon
1 in balqlar, adoton, orob, yaxud fars
dilindo verilirdi.
vo 1819 ildo fars dili iizro ba toremoi
homio Azorbaycana moxsus olduunu
Azorbaycan elmi 19 osrin ovvolindon
toyin edilmidir. .T. Vozirov fars dilindo
bir daha tosdiq edir vo Qaraban tari
1918 ilodok. 1801-28 illordo Rusiya - xini yronmk baximmdan ohomiyyazlm eirlorin vo Vilkenin fars qrammali Azorbaycan xanliqlanni ial edon- yotlidir.
matikasnn rus dilino torcmoisi kimi
don sonra burada Qorb elminin tosiri vo
Qaraba xanlmn tarixibri ib ro- mohurdur. Azorbaycanlilarin bozilori
niifuzu artmaa balad. lkodo Qob
qabot apara bilocok alimlor yalmz oki
Peterburq vo Qazan universitetlorindo
tohsil sistemi osasmda foaliyyot gstoron
xanlnn tarixibri idi. oki xanlnn
Azorbaycan, fars vo orob dilinin todrisini
moktoblor alr, azorbaycanlilar iso Rutokil edir, orq folsofosi, qanunvericiliyi
Rusiyaya birlodirilmsindn sonra oki
siyada vo Avropa lkobrindo tohsil alirvo odobiyyatindan dors deyirdilor. 19 os
tarixilori ox mohsuldar ilomi vo oki
rin ortalarinda onlarin rolunun artmasi
dilar. Qabaqcil Azorbaycan alimlori
xanlnn tarixino aid bir neo qiymotli

yon v tbli edn M.F.Axundzado

rus rqnaslmm azorbaycanli alimlr
elmlorinin inkiafdr. 19 osrin ikinci ya(M .F.Axundov) (1812-1878) z fol
torofindon inkiaf etdirildiyi haqda fkir
rsnda Azorbaycanda neft sonayesinin
toroqqisi ilo bal kimya vo neft kimyasi
sofi grlorini Komalddvlo moksybmoyo imkan vermidir.
Mirz Cofor Topubaov (1790, bozi
tublan osorindo oks etdirmidir. Bu
inkiafa balad. Rusiya mperator Tex
niki Comiyyotinin Baki Blmosi tosis
osor tokco Azorbaycanda deyil, iran
mlumatlara gro 1784-1869) Rusiyada
da vo Trkiyodo do hrt qazanmolundu. Neft kimyasi iizro osas todqiqat
vo Qorbi Avropada hrot tapm azorlar blmnin nozdindoki laboratoriyada
di. M.F.Axundzado z osorlorindo di
baycanl orqnaslardandr. 1819 ildon
ni fanatizmo qar xm, elmin vo
apanhrdi. Rus alimi D ..Mendeleyev
Peterburqdak Ba Pedaqoji nstitutda
elmi tofkkrn aliliyini isbat etmoyo
1878 vo 1880 ilbrdo Bakida olmu vo
orq dillorini todris edirdi. 1923 ildn
almdr. , hominin Firdvsi,
burada neft email problemlorini araPeterburq Universitetindo fars filologiN.Goncovi, Cami, S.irazi, C.Rum i
drmdr. 1885 ildo diinyada ilk dofo
yas zro professor olmudr. O. 1835
vo Hafiz irazi haqqinda osorlor yazolaraq Bakida kerosinin krekinq iisulu
ildon fars dili vo filologiyas kafedrasmdr.
ib alnmas iiiin quru yaradlmd.
na rohborlik etmidir. A.S.Qiboyedov

dvrdo orta osrloro moxsus elmi Bu layiho 1891 ildo uxov vo Qavrilov
vo b. tannm rus ziyallar M.C.Topslubda yazb yaratmaqda davam edon
torofindon tkmilldirilmidi. Daha
ubaovun mhazirobrini dinlomi v
alimlor do vard ki, oxsrlik orq elrni- sonralar beb qurular sasnda
onun tlblri olmular. Onun orq
*
dillorinin filologiyas zro almalar
da krekinq zavodlan tikilmyo b; inQorbi Avropa alimlri trfindn
mdr.
Mirz Kazm by Sdinin Glstan
yiiksk qiymtlndirilmidi. M.C.TopBu dvrdo Azorbaycanda toe boli
srini rus dilin, Drbndnamni
ubaov London Krai Asiya Comiyyokimyalar da yetiirdi. Onlar Ri
ida
ingilis dilin, znn yazd Azrtinin zvii seilmipdi.
vo Qorb universitetlorindo thsil
iiqbaycan qrammatikas"n is alman
19
srin birinci yarsndan Azorbay
dan sonra elmi todqiqatlarla
aul
dilin trcm etmidi. Onun mcan alimlorinin rus orqnaslnda oyolurdular. 1880 90 ilbrdo Alma;
nin
hur srlrindn biri Bab v babnadqlar rol drmadan artmaa balaStrasburq Universitetindo tohsil
ms
lar: 1844-1852 illrd randa diniyr. Rus v Avropa tohsili grm Azor
azorbaycanli kimya, kimya d
>ru
siyasi syan/ar o/mudur. Kazm
baycan ziyallar da z nvbosindo rus
Mvsm boy Xanlarov (1857 19.
iabyin sas mqal v kitablar ingi
aVmbrin qodim orqin modoniyyoti,
kda zvi kimya iizro todqiqatlai
alis, fransz, alman v baqa dillr
dobiyyat, tarixi, folsofosi, eloco do
mdr. Onun Tiosi ko turusun
iltrcm edilmidi. O, Londondak
Azrbaycan, fars vo orob dilbri ib tan
rodanido tosiri adh ilk moqalosi
il
Britaniya Krai Asiya Cmiyytinin
edirdibr. Onlar rus dilini vo adotlrini
do Almaniyada dorc edilmidi. M.
lahqiqi zv, Peterburq Elmlr Akayax bildikbri iin Rusiyann elmi
rovun mhm osorlori laktonlara v lakdemiyasnn mxbir zv, Kopenhaton turularna hosr edmi vo 1 qin
mhitino asanlqla inteqrasiya olunub
genin imal Nadir Sndlr Kral
eyni mvzuya aid osorlori ib bir v; Ida
ona nfuz etmok imkan qazanrdlar.
Cmiyytinin v baqa xarici akanor olunmudur.
Onlarn omoyi sayosindo Rusiyada
demiyalarn zv seilmidi. Kazm
Azorbaycanda peokar bioloq Hmrq dilbrinin tdrisi yiiksok sviyyd
byin rgnaslq elmind rolunu
lor hddindn artiq az idi, lakin i si
aparlr vo istedadl orqnas kadrlar
anlamaq n mhur rus alimi
ra hokimlor vo miiollimlor m aari" dihazrlanrd.
V.V.Bartoldun szlrini sitat gtirrici ilor apanr vo ohalini osas b >ji
Tanmm orqnas alimlordon biri
mk kifaytdir: Senkovski v Kabiliklorlo tan etmoyo alrdb
iMirzo Mhommod li Hac Qasm olu
zm by z mhazirlri il rus
larin osas moqsodi Azorbaycan j
Kazm (1802-1870) olmudur. Holo
rqnaslnn zln qoymuiyyotini Avropa elminin biologi
a17 yanda o, znn ilk clmi osorini lar: nvbti nsl aid az qala btn
hosindoki nailiyyotlori ilo tan
>k
rob dilinin mxtosor qrammatikarus rqnaslar bu alimlrin yetiridi. Azorbaycanda biologiya \
nd
s n yazmd. 1826 ildon etibaron Kamlri, yaxud onlarn agirdlrinin
tosorriifati elmlorinin inkiaf
an
zm Qazan Universitetind fars vo
agirdlridir.
boy Zordabi (1842 1907) vo Not.
ry
trk-tatar (Azorbaycan) dillrindn dors
Vozirovun (1854-1926) adlan ilo deyir, az sonra professor adn alr v
lidir.
fakltonin dekan vozifosino toyin edilir.
nin qaydalarna sadiq qalr vo elmdo he
Azorbaycamn bitki rtynn >dKazm boy Azorbaycan dilinin elmi
bir yeniliyi qobul etmirdilor. Buna baxqrammatikasmi aradrmd. Onun tor mayaraq, onlar da bir sra miitoroqqi vo dindon artiq zongin olmasi bioloql in
nozorini colb etmi vo onlar lkonin bit
tib etdiyi Azorbaycan dilinin qrammagzol osorlor yarada bilmibr. Mohur
ki rtyn yronmoyo istiqamotlondirtikasi kitabi Rusiyada iki dofo (1839 vo corafiyanas Hac Zeynalabdi irvamidir. Burada 4 mino yaxin ali ;ki
1846 ilbrdo) nor edilmidi.
ni (1780-1837/38) ran, Tiirkiyo, robistan, Hidistan, Misir, Sudan, lcozair
Azorbaycamn folsofo elmindo do
nv mvcuddur. dvrdo Azorbaycamiioyyon doyiikliklor ba verirdi. Qorb
vo s. lkobro soyahot etdiyi 36 il orzindo
nn bitki rtyn tosvir edon osorlorin
tohsili grm Azorbaycan filosoflan
60000 km mosafo qot etmidi. Bu soforlosayi hoddindon artq az idi. Qafqazn
Aristotelin vo ol-Qozalinin osorlorini
rin yekunu olaraq yazd sorlrd bir
bitki alominin yronilmosi istiqamotindo
ox lkbrin iqtisadiyyat, modoni hoyailk aradrmalar Nocof boy Vozirov
tohlil etmoklo yana, dvrn Avropa
t, adot vo onnlri iqlandrlr.
filosoflan Yunqun, Kantin vo b.-nm
aparmdr. O, Yelizavetpol quberniyaAzorbaycan elminin 19 osrdo oldo et
snn Dilican montoqosindo iloyon za
ideyalari \\o do tam olmaa baladlar.
man yerli aac nvlorino aid xeyli mate
diyi on byk uuru tobiyyat vo texnika
Qorbin folsofi ideyalarmi monimso-

rial toplam vo bunun haqqinda elmi

osor yazmd.
Rus imperiyasi dvrndo Azorbay
canda sohiyyonin voziyyoti aa soviyyodo idi. Xostoxaalar atmrd, tibbi
elmi miiossisolor iso mumiyyotl yox
idi. (,'ar hkumoti Bakida vo Azorbaycann baqa ohorbrindo he tibbi peo
moktoblrinin almasn da dostoklornirdi. mkanl ailolorin uaqlar Moskvada, Sankt-Peterburqda vo Avropa 51kobrindo ali libbi tohsil aldiqdan sonra
Bakiya qayidir vo burada z xalqina
\ lmot edirdibr. Bakida yerbon tibbi
ta nayiillii yegano ictimai tokilat Baki
1: ikimlor Comiyyoti idi. Bu comiyyot vo
un iizvlori M.M.Vokilov (1864-1944),
.Axundov, .M.Mehmandarov
( 54! 929) vo b. tibb elmi sahosindo
\vyon elmi aradrmalar aparrdlar.
aianiyada Erlangen Universitetetini
rmi .Axndov 10 osr tobibi
voffoq ol-Horovinin oczala aid
o ini orob dilindon alman dilino
iimo etmidi. Az sonra bu osor Aluyada nor olunmudur (Akhundov
A lul-Chalig. Die pharmacologichen
undsaetze des Abu Mansur MuwafI.
bin Ali Harawi. Halle, 1893).
v l.Mehmandarov 1893 ildo Yeliza\ pol quberniyasinin Cavanir qozasind ba verni voba epidemiyasmi ciddi
a drm vo Qafqaz hokimlorinin hoi, n ildo keirilmi ilk qurultayinda todq |atlan ilo bal moruzo etmidir.
19 osrin ovvollorindo Azorbaycanda

tarix elmi inkiaf etmokdo davam edirdi.

Yazilan osorlorin bir qismi orta osrlor ta
rix elminin izlorini dasa da, bir ox
masirlik olamotlorino do malik idi.
1905 ildo Roid boy smaylovun Azorbaycann vo qonu lkobrin tarixindon
bohs edon Mtixtosor Qafqaz tarixi ki
tabi nor olunmudur. 1905-13 ilbrdo
Hac eyx Hoson Mollazado Goncovi
(1853-?) Azorbaycan dilindo drdcildlik
Zbdatl-tovarix ( Tarixin qayma ) osorini nor etdirmidir. Kitabda sHsn by Zrdabi Azrbaycanda
darvinizm ideyalarn tbli edn ilk
alimlrdn biri olmudu v buna go
re d 1860 illrd mhafizkar dairlr trfindn hcumlara mruz
qalmd. O, biologiya, knd tsrrfat v s. elmlr aid Azrbaycan dilind yazd elmi-ktlvi mqallri kini qzeti vasitsil
oxuculara atdrrd. H.Zrdabi kmkisi Mhmmd Hac il birlikd
taxl v tut aaclarnn seleksiyas
istiqamtind i aparrd. Onun nailiyytlri bir sira Qafqaz knd tsrrfat srgilrinin hadtnamlri il tltif olunumudur.
lam tarixindon bohs olunur vo Azor
baycan tarixinin bozi mosololori aradrlr. air Mirzo Rohim 1912 ildo Tarixi-codidi-Qaraba ( Qarabam yeni
tarixi ) osorini yazmdr. Forhad Aa-

zado (1880-1931), ibrahim Tahir vo b.

mlliflor do Azorbaycan tarixino aid bir
sira mqalobr yazmlar.
Azorbaycanda odobiyyatnaslq el
mi do inkiaf edirdi. Bu sahodo I iridun
Korli (1863-1920), Seyid Hseynov vo
b. grkomli alimlor foaliyyot gstoridilor. ar hkumotinin Azorbaycanda ali
tohsil moktobbrini (universitetbri), elmi
comiyyotbri vo elmi-todqiqat qurumlarini tosis etmoyo izn vermomosi Azor
baycanda elmin inkiafm longidirdi.
Yalmz Azorbaycan Xalq Cmhuriyyoti
dvrnd - 1919 ildo lkodo milli kadrlari hazirlayan ilk ali tohsil miiossisosi Baki Universiteti tosis olundu. Azorbay
can Xalq Cmhuriyyti (1918-20) vo
Azorbaycan Sovet Sosalist Respublikasi
(1920-91) dvrndo Azorbaycan elmi
daha da inkiaf etdi.
<1.. .

X IX . ., 1958;
.. . .,
, 1985; M h n m d l i T r b i y t . I)animndani-Azrbaycan. ., Azrnr, 1987;
P e A . .
X IX . ., , 1989; M e h r l i y e v
.Q
! V . N. irvanilr. .. Elm,
1996; n gi z Q a c a r . Qodim v d orta sr Azrbaycanmn grkomli oxsiyytlri. ., Azorbay
can, 1997; . .
. ., 1999;
F o r i d l o k b o r o v . X XVI I I osrloro aid yazli qaynaqlar Azorbaycanda salamln qorunmasi haqqinda. Elm vo hoyat jurnali, 4-5, 2004.
Farid ldkhrH

AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI

Azorbaycan diinyanin on qodim elm
v modoniyyot morkozlorindon biridir.
( jun tarixi orazisinin sakinlori minilli! or orzindo zongin modoni vo maddi
i yaratmlar. Qodim modoniyyot abich bri arasinda elmi osorlorin do sayi az
deyil.
Azorbaycan elminin, onun intellektual doyorlorinin milli sorvot kimi qobul
edilmosindo Azorbaycan Xalq Ciunhuriyyotinin (1918-20) miihiim rolu olmudur. Baki Universitetinin yaranma
si, azorbaycanli tolobolorin Avropa ali
moktobbrino gndorilmosi milli dilin,
modoniyyotin intian btvlkd Azor
baycan elminin inkiafna miihiim tosir

gstoro amillordon olmudr. 1920 ilin

ovvollorindo respublikada elmi todqiqat
lar, osason, Baki Universitetindo morkozlmidi. 1920 22 ilbrdo burada humanitar, tibb vo tobiyyat blmobrindon
ibarot elmi assosiasiya tokil edilmi vo
foaliyyot gstormidir. Assosiasiya miix
tolif elm saholori iizro problemlorin todqiqi, elmi kadrlarm hazirlanmasi vo inkiaf iino hortorofli yardim gstormoyi
qarsna moqsod qoymudu. 1921 ilin
axrlarnda universitet nozdindo Tobiotnaslar vo Hokimlor Comiyyoti, bir qo
dor sonra iso orqnaslar vo Hokimlor
Comiyyoti yaradildi. 1920 i/do texniki
tohsil veron ali moktob Baki l\)litexnik

nstitutu foaliyyoto balad. Burada texni

ka, iqtisadiyyat elmbri vo aqrokimya sa
hosindo elmi todqiqatlar aparlrd.
1923
ildo elmi-todqiqat ilori apar
maq n Noriman Norimanovun toobbs ib Azorbaycani Todqiq vo Totobb Comiyyoti yaradildi. Bu comiyyot
respublikanin ba elmi miiossisosi oldu.
lk dvrdo comiyyotin torkibino TarixEtnoqrafiya, iqtisadiyyat vo Tobiotnaslq blmolri daxil edilmidi. 1925
ildo Tarix-Etnoqrafiya blmosindon
Trkologiya blmosi yarandi. Ayn-ayri
elm saholori istiqamotindo todqiqatlar
aparilmasi moqsodi!o tarix, larix-odoh/yyal, etnoqrafiya, ililik, lolilik.

hquq, snaye, Xozor donizinin todqiqi,

tosviri incosonot, teatr, musiqi vo s. iizro
komissiya vo yanmkomissiyalar tokil
edildi. Respublikanm amax, Gonco,
Lonkoran, Zaqatala vo digor qozalarinda, ciimlodon Naxivan M SSR vo
DQMV-do comiyyotin blmolori yaradildi. 1925 ildo Comiyyot Azorbaycan
hkumotinin soroncamina verildi. 1929
ildo Azorbaycam Todqiq v Totobb Comiyyoti yenidon tokil edilorok Azor
baycan Dovlot Elmi Todqiqat institutu
(D E T ) adlandrld. nstitutun tobiyyat, biologiya, tarix vo etnoqrafiya, dililik, odobiyyat vo incosonot, folsofo, so
vet orqi vo xarici orq, dvlt vo hiiquq
blmolori var idi. Azorbaycan DET-nin

limn Azorbaycan bosi tokil edildi.

boyo Ruhulla Axundov rohborlik
edirdi. bodo 11 blmo vo bir neo ko
missiya foaliyyot gstorirdi. Bir sira mohur alimlor - Bokir obanzad, Musa
fondiyev, Voli Xuluflu, A.A.Qrossheym,
.M.Qubkin, N.Y.M arr, ..Meaninov,
A.Mommodov, Salman Miimtaz, A.Tazado, .Q.Yesman vo baqalar burada
elmi todqiqat ilori apanrdilar.
1935 ilin oktyabrmda bo S S R EA
Azorbaycan Filiahna evrildi. Filialin
nozdindo mvcud blmolor osasmda
Kimya, Botanika, Zoologiya vo Tarix,
Etnoqrafiya vo Arxeologiya, Dil vo
dobiyyat Elmi Todqiqat institutlan,
habelo Energetika, Fizika, Geologiya,

1940 ildo respublikada 60 elmi miiossiso

foaliyyot gstorirdi. 1938 ildo SSR EA
Azorbaycan filialinda 16 elmlor doktoru, professor vo 20 elmlor namizodi var
idiso, 1941 ildo onlarm sayi miivafiq su
rotdo 21 vo 161-0 atmd.
SSR Xalq Komissarlan Sovetinin
1945 il 23 yanvar tarixli qorari ilo filial
Azorbaycan EA-na evrildi. Bu vaxt
akademiyamn 4 blmosi, 16 elmi todqi
qat institutu, elmi todqiqat bosi, 3 mu
zeyi, morkozi elmi kitabxanasi, Naxi
van, Gonco, Xankondi vo Qubada elmi
bazalan var idi. Homin il Azorbaycan
EA-na 15 hoqiqi iizv seildi. 1945 il n irtin 31-do akademiyamn hoqiqi iiz\ 1 inin ilk iimumi iciasinda Mirosod. \

Azarbaycan Elmlor Akademiyasinm ilk Ryast Hcyati (1945 il). Soldan saa (oturanlar): ..Hacboyov, N.Q.Yesman. M..Mirqasmov,
akad. ..Meaninov, akad. D.N.Pryaninikov, ..irokoqorov, akad. D.S.Belyankin, SSR EA-nn mxbir zvlri M .A .K upelyunikov,
N.N.Andreyev, A.A.Qrossheym; (ayaq usta durnnlar): Y.H.Mmmdliyev, S.Y.Vkilov, M..brahimov, ..zizbyov, ..lizado.
H.N.Hseynov, S.A.Dadaov, M.S.Qaqay, M..Topubaov, M..Hiiseynov, SSR EA-mn baza vo filiallarnm e\mi kabi B.N.Mitreykin

foaliyyotind respublikada elmi-todqiqat ilorinin olaqolndirilmosi, ali vo orta

ixtisas mktoblri n elmi kadrlar hazrlanmas mosololori mhm yer tutur
du. Azorbaycan DET-nin aspiranturas
tokco 1929-30 illordo 33 elmi ii hazrlam, 1920-31 illordo iso buraya 43 nofor
qobul edilmidi. 1932 ilin axirlarinda 30
elmi miiossiso vo 10-dan ox ali moktob
foaliyyot gstorirdi. Bu dvrdo respubli
kada 800 elmi ii, ciimlodon 87 profes
sor vo 138 dosent var idi. Lakin no Azor
baycan D ET, no do saho institutlan elmin qarsnda duran vozifolori kifayot
qodor yerino yetiro bilmirdi.
Azorbaycanda elmi todqiqatlarm
yiiksok soviyyodo aparlmasn vo inkiaf
etdirilmosini, elmi vo elmi-xidmot miiossisolorinin iinin somoroliliyinin yaxladrlmasm tomin etmok moqsodilo 1932 il
do Azorbaycan D ET osasmda SSR
Elmlor Akademiyasi Zaqafqaziya Filia-

Torpaqnaslq sektorlari yaradildi. Filialin institut vo sektorlanndan olavo

respublikada Elmi Todqiqat Neft insti
tutu, Elmi Todqiqat Pambqlq insti
tutu, Neft Manqayrma institutu, Kurortologiya vo Fiziki sullarla miialico
institutu, Hidrotexnika vo Meliorasiya
institutu yaradildi, bir sira elmi stansi
yalar vo dayaq montoqolori tokil edildi.
Tibb iizro elmi todqiqat institutlarmda
(tropik-xostoliklor, ana vo uaqlar mii
hafizo, mikrobiologiya), Azorbaycan
Elmi Todqiqat Baytarlq nstitutunda,
Zaqafqaziya Tikinti Materiallan nstitutunun Azorbaycan bosindo, Subtro
pik Bitkibrin zona iizro Lonkoran stansiyasnda, hominin Azorbaycan Dovlot
Universitctinin elmi laboratoriya vo kabinolorindo, sonaye, kond tosorriifati, pedaqoji vo tibb institutlarmda, Azorbay
canin orta ixtisas tohsili miiossisolorindo
geni elmi todqiqat ilori aparld. Artiq

Mirqasimov EA-nm prezidenti sc

Sonraki illordo Yusif Mommod;
v
(1947-1950, 1958-1961), Musa
(1950-1958), Zahid Xolilov (]
1967), Riistom smaylov (1967 i
)),
Hoson Abdullayev (1970-1983), !. ar
Salayev (1983-1997), Foramoz M
udov (1997-2000) akademiyamn
/.identi olmular. 2001 ildon AML..
in
prezidenti Mahmud Korimovdur.
Hazirda AMEA-mn 6 blmosi .ar:
fizika-riyaziyyat vo texnika elmbri (i izika institutu, Riyaziyyat vo Mexanika
institutu, Kibernetika institutu, Radiasiya Problemlori institutu, informasiya
Texnologiyalan institutu, amax Astrofizika Rosodxanasi); kimya elmbri
(Neft Kimya Prosesbri institutu, Kim
ya Problemlori institutu, Aqarlar Kimyasi institutu, Polimer Materiallan
institutu); Yer elmbri (Geologiya insti
tutu, Corafya institutu, Tobiot Tarixi

Muzeyi); biologiya elmbri (Botanika

institutu, Zoologiya institutu, Torpaqnaslq vo Aqrokimya institutu,
Fiziologiya institutu, Genetik Elitiyatlar institutu, Mikrobiologiya Institutu,
Morkozi Nobatat ba, Mordokan
Dendrarisi); humanitar vo ictimai elm
lor (Tarix institutu. Arxeologiya vo Etnoqrafiya institutu, orqnaslq insti
tutu. Folsofo vo Siyasi-Hiiquqi Todqiqailar institutu, iqtisadiyyat institutu,
dobiyyat institutu, Dililik institutu,
Memarliq vo incosonot institutu, lyazmalar institutu, Folklor institutu, insan
H iquqlari iizro Elmi Todqiqat institutu,
.orbaycan Tarixi Muzeyi, Nizami adiii Azorbaycan dobiyyat Muzeyi,
\ Cavidin Ev Muzeyi); Naxivan blsi (Tarix institutu, Etnoqrafiya vo
/ \eologiya institutu, incosonot, Dil vo

obiyyat institutu, Tobii Ehtiyatlar

' titutu, Bioresurslar Institutu, lyazIar institutu, Batabat Astrofizika
! sodxanasi).
Azorbaycan Respublikasinin Prez nti lham liyevin 12 yanvar 2004
tarixli soroncami ilo Azorbaycan
I siklopediyas A M E A tabeiliyino
ilmi vo 5 may 2004 il tarixli digor
oncamina osason Azorbaycan M illi
1 isiklopediyasi Elmi Morkozi yaraoilrmdr.
AMEA-mn Gonco, oki vo Lon! ran regional elmi morkozlori, Respub) ;a Seysmo\oj) Xidmot Morkozi vo
' xniki Estetika institutu foaliyyot gst ir. Akademiyamn osasli kitabxanasi
;. (Jmurniyyotb Akademiyamn 66
i kat, cmbdon
e\mi todqiqaY,
1 konstruklor-texnologiya miiossisosi
i Selen Elm-lstehsalat Birliyi, Kiberika Xiisusi Konstruktor Biirosu,
igentlor iizro Xiisusi Konstruktorxnologiya Biirosu, stehsalat Xiisusi
mstruktor Texnologiya Biirosu, Tocbi-stehsal Aqar Xiisusi Texnoloji
j rosu, Xiisusi Konstruktor Texnologiya Biirosu, Kosmik Cihazqayirma
Xiisusi Konstruktor Biirosu, Neft Kimyasi Prosesbri nstitutunun TocriibiSonaye zavodu, Mineral xammalin
Kompleks Email iizro Tocriibo zavodu,
Kosmik Cihazqayirma Tocriibo zavodu
mvcuddur. Hazirda Azorbaycan Milli
Elmlor Akademiyasinda 10 mindon
artiq mokda, ciimlodon 5500- yaxin
elmi ii, 500 elmlor doktoru, 2 minodok
elmlor namizodi alr. Akademiyamn
58 hoqiqi zvii vo 105 mxbir zvii var
(2006).

A M EA xarici lkolrin elmi miiossi

solori ilo miintozom olaqo saxlayir, elmin
miiasir problembrino vo elmin tokilino
dair ocnobi alimbrb fikir mbadilosi
apanr. Akademiyamn alimlori beynol
xalq elmi qurultay, konqres vo simpoziumlarda elm vo texnikamn aktual pro
blembrino dair moruzolorb xjj edirbr.
AMEA-nin tobbsii vo tokilatl ib
vaxtar beynolxalq elmi maviro vo
konfranslar keirilir. Akademiya alimlorinin osorlori 40 lkodo 20 dildo nor
olunmudur. A M EA bir ox nfuzlu
beynolxalq eli tokilatlarn zvdr,
onun omokdalar M D B lkolori, AB,

akademik elmin suveren Azorbaycan

dvlotinin toroqqisinin tominats olduunu bir daha tosdiqloyir.
Heydor liyevin 4 yanvar 2003 il ta
rixli Formam iso AMEA-ya miistoqil dvlotimizin elmi vo elmi-texniki siyasotini
hoyata keiron ali dvlot orqam statusu
vermi oldu, onun Nizamnamosino dvlot
sonodi, onun prezidentino ali icra haki
miyyoti iizvii solahiyyoti verildi. Bebliklo,
AMEA-nin hortorofli inkiaf iiiin
hiiquqi zomin yarandi, Akademiyamn
foaliyyot dairosi genilondi, solahiyyotlori
artdi vo qarsna mosul dvlot vozifolori
qoyuldu.

MUlv EUwhv

Yapomya, sraW,
maniya, Pakistan, Tiirkiyo, Iran vo
baqa lkolorin aparc elm vo tohsil
miiossisolori ib birgo proqram orivosindo todqiqatlar apanr, kadr vo infor
masiya miibadilolorindo itirak edirbr.
Miistoqil Azorbaycan dvlotin 1leydor liyevin rohborliyi dvriindo lkodo
elmin inkiaf, elmi-texniki potensiahn
giiclonmosi, yiiksokixtisasli elmi kadrlann hazirlanmasi, comiyyotdo elmi iilori niifuzunun artinlmasi sahosindo
nomli todbirlor hoyata keirilmidir.
Prezident Heydor liyevi 2001 il 15
may tarixli Formam ilo Azorbaycan
Elmlor Akademiyasina Milli Elmlor
Akademiyasi statusu verilmidir. Bu
tarixi forman Azorbaycanda fundamen
tal elmin oldo etdiyi nailiyyotlori, Azor
baycanin sosial-iqtisadi, modoni vo mo
novi tokklnd elmin rolunu, olkonin
ictimai-siyasi hoyatinda nfuzunu vo

^ahacci^i.

denti ilham liyev elm, tohsil vo modo

niyyot sahosindo Heydor liyev strategiyasim, proqramn vo qaykeliyini
ardicil davam etdirir.
del.:
(1935 1975). ., 1975; Azarbaycan Milli
Elmlor Akademiyasi-60. ., Elm, 2005.
Salman Rzayev

TBT V TEXNKA ELMLR

baycan dilindo dors vosaitlorinin tortiosas todqiqat morkozlori idi. ilk aradrbino xiisusi diqqot verilmidir.
malar, osason, neftin xassolorinin y1945 ildo S S R EA Azorbaycan Fironilmosino vo bork cismlor fizikasimn
Azorbaycanda fizika sahsind elmi
lialinm osasmda Azorbaycan EA-mn
fikirlor hob qodim dvrlrd yaranmbozi mosololorinin todqiqino hosr olunyaradilmasi elmi todqiqat ilorinin siimudu. 1920 ildon ADU-nun (1920-22
dr. Qodim orq vo yunan flosoflarnm
rotlonmosino, yeni elmi kadrlarn yetiillordo Baki Univcrsitetinin) fizikaosorlori Azorbaycanda fars v rb
mosino imkan yaratdi. 1947 ildo yarariyaziyyat fakiiltosinin nozdindo yaradillrin trcmolrdo yaylmd. Bu flosofiarn, xsusib Aristotelin maddodilan Fizika-Riyaziyyat institutu fiziki
dlm fizika bosi foaliyyot gstortodqiqatlarin morkozino cevrildi 20
nin qruluu, horokot qanunlan, kosmidir. Uzun mddot homin bnin
apanci alimlori Rusiyadan dovot edimologiya, hidrostatika, elektrik haosrin 50-ci illorinin ortalarmda institutun osas todqiqat istiqamotlori for, ladisolori vo s.-nn izahna aid ideyalar
lirdi. Peterburq Universitetinin mozunu
Bohram Mirzoyev 1928 ildo universitetholo orta osrbrdo yaayb yaratm
maa balad. Alim brin diqqot i. yagrkomli Azrbaycan alim, flosof vo
do fizika iizro ilk azorbaycanli mllim
rmkeiricilorin elm vo texnikasinn akairbri Bohmonyar (11 sr), Xaqani
tual problemlorinin hollino yno' idi.
olmudur. Grkomli nozoriyyoi fzik,
irvani v Nizami Gncvi (12 sr),
Bu istiqamotlor sonayenin eleku
ka.
Nobel mkafat laureati L.D .Landau
Nosiroddin Tusi v Mahmud obstori
1922-24 illordo ADU-nun fizika bo- elektrotexnika, radiotexnika, cilia
irsindo tohsil almdr.
(13 osr) v b.-nn srlrind z oksini
ma kimi perspektivli saholorinin
iv
tapmdr. Bu osorlordo tobiot hadisobit1932
ildo S S R E A Zaqafqaziyainkiafmda holledici rol oyad. I
riin elmi izahna, fziki hadisolrin
Filialnn Azorbaycan bosi vo onun
da selen, tellur vo onlarin mi
.ob
rhin aid oxsayl niimunlr rast gol- torkibindo Akademiya sisteminin vo ali
birlmolrinin ahnmasi, fiziki
?lomoktoblorin todqiqat qruplanm birlomok mmkndr. Bohmonyarn Tohsil
rinin kompleks yronilmosi, yeni
imdiron fizika blmosinin yaradilmasi
kitab na aynca daxil edilmi Fizika
keirici eviricilorin yaradilmasi vo oiqi
osorindo vo N.Goncovinin Xomso sinfizikamn inkiafnda mhm rol oynadi.
sahosindo miihiim todqiqatlar aj . Idi.
do tobiot hadislrinin tbii-elmi izah
Optik, maqnit, istilik, rentgeno'
ik,
Blmonin osas vozifosi yiiksokixtisasli
radiospektroskopik, rezonans
s.
kadrlar hazirlamaq vo miiasir todqiqat
dvrn ideyalarm yronmok baximm
dan ox ohomiyytlidir. Onun sgontodqiqat sullan daha da inkiaf el 50laboratoriyalan yaratmaq idi. 20 osrin
dornamo osorindo istilik vo horoktin
ci illorin ortalarmda institutur bozi
30-cu illorinin ortalarmda neft mohsul
vohdoti haqqinda fkri olduqca oribolori mstoqil todqiqat morko
no
larmm fiziki xassolorinin yrnilmsi,
evrildi. 1956 ildo astrofizika blnv ya
jinaldr.
molekulyar fizika, emissiya vo adsorbradildi (bu blmo sonradan an
\ssiya spektroskopiyasi sahosindo mhm
Azorbaycan ensiklopediya alimi
Nosiroddin Tusinin foaliyyoti ib bal
trofizika Rosodxanasina evrildi). 1 min
ilor grld. Yanmkeiricilorin istilik
olan Maraa Rsdxanasnn yaranmaildo ADU-da SSR-do ilk yanmke! ilor
vo elektrik xassolorinin yronilmosino
s (13 osr) btn orqdo elmi fkrin inkifizikasi kafedralanndan biri yanm
dair todqiqat ilori apanldi.
Fizika bosi 1958 ildo drd ; dra
afna byk tsir gstordi. O, optik vo
1941-45 illordo respublika fiziklour
sos hadislri, istilik vo soyuqluun
rinin foaliyyoti mharibo dvrnn eh- (nozori fizika, tocriibi fizika, mole!tobioti, astronomiya vo s. ib mul olfizika, yanmkeiricilor fizikasi)
tiyaclan ilo bal elmi-texniki ilorin hol
da
mudur. Nosiroddin Tusi maddonin
miistoqil fakltoyo evrilmidir.
in
lino ynoldildi, cmlodon yaralilarm
illordo ADU-da bir sira elmi todc;
abodonindo olan qolpolorin maqnit vasiitmomosi haqqinda dvr n ox
boratoriyalan (rentgen vo maqnit
jicosarotli vo drin fiziki sas olan fkir
tosilo akar edilmosi iisulu ilonib hazirsybmidir. Azorbaycanda fizika, riyaqatlan laboratoriyalan vo s.) fo
it
landi vo totbiq olundu. Baki neft kokziyyat, astronomiya vo s. zro bilikbrin
sundan istifado edilmosino imkan veron
gstorirdi. Fizika fakiiltosinin \ nyaylmasnda 14 osrdo Tabriz Dar ii- tvsiyolor iroli srld, neftayirma za- masi vo inkiaf Azorbaycanm ta

fzik-pedaqoqlar Mehdi liye'

ofa snn, eloco do Tabriz, amax,
vodlannin mohsulunu analiz etmok
Naxivan, Gonco vo s. ohorbrdoki
himboy Molikov, Rohmi Ho
>v,
n cihazlar yaradildi.
modrslrin byk rolu olmudur.
20 osrin 40-50-ci illorindo fizikaya dair
Mommod Abdullayev, Kori K< rli,
17
srin sonunda Avropanm bir sratodqiqatlar Abasqulu Abaszado, Y.Q.
Abuzor Rosulov vo b.-nin adla ib
lkosindo vo Rusiyada praktik tlbat
Dorfman, Zahid lizado, Hobibulla
baldr.
fzikan srtb inkiaf etdirso do, Azor
mirxanov, Zoki Kazimzado, Y.B.Lo1959
ildo Azorbaycan SSR EA 1 izibaycanda 20 srin ovvollrindk fzika
puxin, R.Molikov, Malik Ramazanzado
ka-Riyaziyyat institutu iki miistoqil
sahosindo sistemli elmi todqiqatlar apainstituta - Fizika nstitutuna vo Riyavo b.-nin adlar ilo baldr. A.Abaszado
SS R Pedaqoji Elmlor Akademiyasmin
rlmam vo elmi mssis olmamdr.
ziyyat vo Mexanika institutuna ayrildi.
20 osrin 20-ci illorinin ovvolindo
ilk azorbaycanli mxbir zvii olmudur.
60-ci illorin ovvolindo Fizika nstiAzorbaycan Dvlot Universitetinin
Homin illordo todris laboratoriyalarmin
tutunda yaradilan Kriogen stansiyasi
(A D U ), Azorbaycan Pedaqoji nstitutuvo kabinetlorinin yaradilmasina, elmirespublikanm fiziki eksperimentlo moul olan miiossisolorini maye azot vo hemetodik mosoblorin ilonib hazrlanmanun, Azorbaycan Politexnik nstituliumla tomin etdi vo fiziki todqiqatlarin
sina, fizika terminologiyasimn vo Azor
tunun fizika kafedralar fizika sahosindo

Fizika

aa temperaturlarda apanlmasina im
kan yaratdi.
instilutun nozdindo bir sira elmi is
tehsalat miiossisolori, ciimlodon Selen tocriibo zavodu, Tellur vo Registr" Xiisusi Konstruktor Brolar
(X K B ), Radiasiya Todqiqatlan Blmosi, Bioloji Cihazqayirma X K B , Kosmik Todqiqat Elm-istehsalat Birliyinin
blmolori yaradildi. oki vo Naxvanda
Azorbaycan SSR EA-mn elmi bazalari
vo s. tosis edildi. Bir sira ali moktoblorin
miivafiq kafedra vo laboratoriyalannda
da fizikaya dair qiymotli aradrmalar
aparhrd.
Azorbaycan fiziklori elmin biitiin
stiqamotlorindo bir ox qabaqcil elm
lorkozbri [yarmkeiricilor fizikasi saosindo SSR EA-mn A.F.offe ad. Fika-Texnika institutu, P.N .Lebedev

Fizika nstitutunda olmu, alimbrbelmi

mzakirolor keirmi vo elmi seminarda
moruzo ilo x etmidir.
Bu alimlor srasnda Nobel mkafat
laureatlan, fizikamn miixtolif saholorindo elmi moktobbro rohborlik edon
grkomli akademiklor vo b. apanci
alimlor olmular.
Fizika elmi sahosindoki nailiyyotlorino vo yiiksokixtisasli kadrlarin hazirlamnasina gro Fizika Institutu 1969
ildo Qrmz nok Bayra ordeni ib
toltif edilmidir. Bu nailiyyotlorin qazanilmasinda respublikada yarmkeiricilor fizikasi sahosindo elmi moktobin
banisi, Fizika institutuna 1959 ildon
mrnn sonunadok rohborlik etmi
S S R EA-nn mxbir iizvii, akad.
Hoson Abdullayevin ovozsiz xidmotlori
olmudur.

AM EA-mn
Fizika
Institutu.

Azorbaycanda yarmkeiricilor fizi

i. Fizika institutu, Sibir bosinin
kasi istiqamotindoki todqiqatlarin osas
armkeiricilor Fizikasi institutu,
moqsodi yeni mrokkb yanmkeiriciSR Elektron Sonayesi Nazirliyinin
lorin ahnmasi, onlarin fiziki xassolorinin
ioskvadaki Molekulyar Elektronika
kompleks todqiqi vo noticodo xiisusi
) Materialnaslq ET institutlan,
toyinatli cihazlann hazirlanmasi olaqnit hadisolori fizikasi sahosindo
ral Elmi Morkozinin institutlan, ele- mudur.
H.Abdullayevin bilavasito rohborliyi
entar zorrociklor fizikasi sahosindo
vo itirak ilo selendo krmo hadisolo)irlomi Niivo Todqiqatlan institutu,
ksok Enerjilor Fizikasi institutu vo rinin, miixtolif qeyri-taraz elektron prol.V.Lomonosov ad. M DU, aa tem- seslorinin, hominin amorf, kristal, ovan vo maye selenin elektrik, fotoelek:raturlar fizikasi sahosindo Fiziki
trik, optik, istilik, mexaniki xassolorino
Problemlor institutu vo Xarkov Fizikatermik emaln, aqarlarn, elektrik saho
exnika institutu, F N A L (A B),C'ERN
(svero) elmi morkozlori vo s.] ilo omok- sinin, elektromaqnit dalalarn vo ionladrc alarn tosir mexanizmlori
dalq eti, bir sira elm morkozlori ib
todqiq edilmidir. Selendo oksigenin
omokdalq indi do davam edir.
1959
ildon Fizika institutunda reshah vo konsentrasiyasi, onlarin selenin
fiziki xassolorindoki rolu moyyonlpublikanm fizika sahosindo alan
dirilmidir. B noticolor selenin xasalimlorinin itirak ilo fizika seminan
solorini mqsodynl doyimok yollafoaliyyot gstorir.
rn tapilmasi vo selen cihazlarmm
60 ib yaxin bir mddotdo yzlorlo
parametrbrinin yaxladrlmas istiqa
tanm fizik (bir sira xarici lkolordon
dovot olunan alimlor do daxil olmaqla) motindo tokliflor vermoyo imkan yarat-

ndr. Selen diodlannda p-n heterokeidin olduu miioyyon edilmidir. lk

dofo olaraq selen cihazlan iin hocmi
yiiklor oblastmda ionlam donor vo
akseptor morkozlorinin konsentrasiyasinin temp-r artdiqca azalmasi, elastik
deformasiya oblastmda tenzorezistiv effektin zoiflomosi, reaktivliyin iarosinin
dyimosi, baryer tutumunun tezlik asillnn mvcudluu, nomlik elektrik horokot qvvosinin yaranmasi, ~0,7+l nkn
intervahnda elektrolminessensiya vo s.
hadisolor mahido olunaraq onlarin
mexanizmlori aydnladrlm, noticodo
yeni, miixtolif toyinatli cihazlar hazirlanmdr. Bu ilorin noticosi olaraq yiiksok
effektivliyo malik selen diizlondiricilorinin hazirlanmasi iizro xiisusi istehsal
sahosi yaradlmdr.
Selen vo onun osasmda cihazlann
todqiqino dair ilorin yiiksok soviyyosi
nozoro alinaraq 1957 ildon Azorbaycan
SSR EA-mn Fizika-Riyaziyyat institu
tu SSR -do Selen. tellur vo onlarin osasinda cihazlann fizikasi vo texnikasi miirokkob birlmobrinin todqiqi iizro
ba miiossiso vo Selen osasmda cihaz
lann fizikasi vo texnikasi istiqamoti iiz
ro apanci tokilat tosdiq edilmidir.
Miiasir fiziki iisullarla gziin grmo
analizatorunun ia hossaslnm artrlmasnda selenin miisbot rolu miioyyonldirilmidir. 1972 ildo Fotoreseptorlann funksional aktivliyino selenin
tosiri iizro apanlan todqiqatlara gro
H.Abdullayev, Nina Hacyeva, Hseyn
Hosonov. Haqverdi Coforov, Vladimir
Perehgin Azorbaycan Dovlot mkafatina layiq griilmdr.
Yarmkeiicilrdo krmo hadisolorinin todqiqino hosr olnmu ilor akad.
Maqsud liyevi rohborliyi ilo yaranm
elmi moktobin niimayondolori torofindon
onun bilavasito itirak ilo aparlm, ger
manium, silisium, A 3B5 tipli birlomolr,
onlarin osasmda bork mohlullar, evtektikalar. darzolaql vo mrokkob yarnkeiricilordo krmo hadisolorino aid kom
pleks todqiqatlar aparlm, onlarda istilikkeirmo, elektronlarm enerji spektri,
elektron vo fononlarm sopilmo mexa
nizmlori yronilmi, sni anizotrop yarmkeirici-metal kompozisiyalan alin
ing vo todqiq olunmudur. Indium vo
qallium antimonidbri osasmda sni
anizotrop yarmkeiricilor evtektikalar alnm, onlarda kinetik effektbrin
qanunauyunluqlan vo xiisusiyyotlori
moyyonlodirilmi, homin evtektikalar
osasmda yanmkeirici-ifratkeiici-ya-

rmkeirici quruluda Cozefson effekti

mahido olunmudur. M.liyev elmi
nailiyytlrin vo yksokixtisasl kadrlar
hazrlanmasnda xidmotlorino gro akad.
Ysif Mommodliyev adna mkafata
layiq grlmdr.
60-c ilbrdo Azorbaycanda fzikaya
dair tdqiqatlarn bork cismlr fzikas,
osason, bork cismlor nozoriyyosi vo
yarmkeiricilor fizikas, molekulyar
fizika vo spektroskopiya, elemental*
zorrociklr vo atom nvosi fizikas kimi
sas istiqamotlori moyyonbdi.
Respublikada cismbr fzikasna aid nzri tdqiqatlarn osasn mx.
zv Yhnns Seyidov qoymudur.
Onun rhbrliyi altnda bzi ferritbrin
osas hallar geni tohlil edilmi, maqnitsth hadvs\r\nm nozoriyyosi, spinplazmon laqli sistemin spin-plazmon
tczlikli elemental' oyanmalarnda elektromaqnit sahosini xarakterizo cdn
kmiyyotlrin fluktuasiyalar, neytronlarn vo in bu flktuasiyalardan sopilmsi, knar yiiklii zorrocikbr dostosinin vo madd daxilindki elektronlarn yaratd coroyanlar vasitosilo spin
dalalarnn oyanmas kimi hadisolor
nozori olaraq yronilmidir.
Kvantlayc maqnit sahosindo metal
vo yarmkeiricibrd termomaqnit hadislrinin kvant nzriyysi verilmidir.
Kristallarda cksiton hallarnm dayanqszl ilo olaqodar elektron faza keidi
nozoriyysi ilonib hazianmdr.
Miix. iizv Bohram sgrov gcl
kvantlayc maqnit sahosindo yarmkeiricilordoki termomaqnit effektlorinin
nozoriyyosini vermidir. B.sgorov yarmkeiricilordo kinetik effektloro hosr olunmu kompleks todqiqatlarna gro 1974
ildo Azorbaycan Dvbt mkafatna layiq
grlmdr. Yarmkeiricilrdo elektron
krmo hadisolorinin eksperimental vo
nozori todqiqatlarmn hom klassik, hom
do kvant nozoriyysi B.M.sgorovun
Yarmkeiricilordo elektron krm
hadisolri (1994, ingilis dilindo) monoqrafiyasnda z oksini tapmdr.
Akad. Firudin Hamzadoin bila
vasito itirak vo rohborliyi altinda bir
sira maqnit kristallarnda aqar atomlarinin enerji spektrlorinin vo optik xassolorinin nozoriyyosi ilonib hazirlanmdr. frat yarmkeirici qofoslordo
elektromaqnit dalalarnm yaylmasnin nozoriyyosi verilmi, dar qadaanzolaql yarmkeiricilordo aqar vo soth
hallarmin nozoriyyosi yaraddmdr.
Kvant uxurlada vo naqillordo sopilmo

mexanizmlori, siklotron-fonon rezonans

udulmasmin qanunauygunluqlari mii
oyyon edilmidir. Miixtolif nozori modellor totbiq olunmaqla A 3B5 vo A 2B6 tipli
birlomlrin sferik kvant nqtobrindo
elektronlarm spektrinin real enerji
strukturu hesablanm, Keyn tipli yarmkeiricilordo vo nanokristallarda
kinetik, optik, termodinamik hadisolorin nozoriyyosi qurulmudur. Yiikdayclarn vo fononlann qizmasmi vo
onlarm qarlql svqn nozoro almaqla giiclii elektrik vo maqnit saholo
rindo yarmkeiricibrdo vo yanmmetallarda qeyri-xotti kinetik hadisolorin
nozoriyyosi qurulmudur. Antiferromaqnetiklorin optik spektrokopiyasi"
iino gro 1986 ildo F.Hamzado,
Y.Seyidov, Mommod Abdullayev vo
Viktor Yeryomenko Azorbaycan Dvlot mkafatna layiq grlmlor.

Electron Transport
Phenomena in
Semiconductors

B.M.sgrovun
Yarmkeiricilordo elektron
krm
hadislri
monoqrafiyas.
Sinqapur.
1994.

M Askerov

Bork cism nozoriyyosi sahosindo elmi

olaqolorin yaranmasmda 1962 ildo Baki
da yarmkeiricilorin nozoriyyosino hosr
olunmu vo SSR-nin nozori fizika
sahosindo tanmm bir ox alimlorinin
itirak ilo keirilmi mumittifaq mavirosinin byiik rolu olmudur.
Yanmkeiricilrin kristallik qofosindo
omolo golon defektlorin mikrosxemlorin
elektrofziki parametrbrino tosirini vo onlarda yaratd deqradasiya proseslorini
aradan qaldrmaq moqsodilo defektlorin
inteqral mikrosxembrdo deqradasiyas
vo p- strukturlarda elektron prosesloro
tosirinin mikromexanizmi vo xsusiyyotlori aydnladrlaraq bu hadisolorin qanunauyunluqlar moyyon edilmidir.
Alinan noticolor osasinda yarmkeiricilor
Fzikasnda P-n strukturlarda elektron
prosesbrino defektlorin tosiri adl yeni
elmi istiqamotin osas qoyulmu, elmi
fundamentallq vo totbiq baxmndan
ciddi problem saylan dislokasiyann
elektrik aktivliyi vo ona aqar atmosferinin tosiri problemi holl edilmidir.

Toklonmi dislokasiyann elektrik aktivliyini toyin etmok n sullar hazrlanm, onun keiriciliyindo metaldielektrik keidi akar edilmi vo bu
keidin modeli verilmi, p-n strukturlarn deilmo gorginliyinin foza yk
qatndak qeyri-bircinsliliyin yiikndon
vo llorindon asllnn diisturu
alnm, D LTS (Deep Level Transient
Spectroscopy) iisulu vo elektron mikroskopu sullar ib mikrosxembrdo
elektroaktiv defektlorin akarlanmas vo
onlarm parametrbrinin toyin edilmosi
sullarnm hossasl 100 dofodon <;ox
artnlm, mikrosxembrin istehsalmda
yararli momulatiarin xmn artr a
imkan veron kontakt yaradilm;
in
yeni iisulu toklif edilmidir.
lk dofo olaraq mis halkogc
ii
osasinda diod qurulularnda ida;
nan arma vo yadda effektbri i
i;ido olunaraq izah verilmidir.
20 osrin 60-ci illorindo yarimkei icilorin optikas vo spektroskopiyas1 sindo yksk soviyyoii elmi todqiqa: iorinin aparlmas ib respublikada
mi istiqamot yaranm vo bu elmi i
motin inkiafnda akad. Eldar SaUr, vin
xiisusi rolu olmudur. Fizika nstitui ilo
REA-nm P.N.Lebedev adma Fizika
itutunun birgo apard todqiqatlar gostordi ki, qallium selen monokristalind;, Lzer
effekti mahido olunur vo homin qeyri-xotti optikada totbiq olu
iq
iin perspektivli materialdir.
Layli vo almazabonzor kristal :llu yeni yarmkeirici materiallar
rm vo homin materiallarda stim
drlm alanma, bork cism fzik
i
yeni obyekt olan elektron - deik
si, ikiliilii elektron qazinin men
unu sbut edon Holl miiqavii
. n
kvantlanmas akar edilmidir.
layl birbmolr osasinda yeni
toelektrik yarmkeirici material!:
taplm, neytronoqrafik todqiq;
onlarda ortaq lsz fazalarm
cudluu gstorilmidir.
Mrokkob yarmkeirici biri = :>
lorin alnmas, xassobrinin todqiqi vo
onlarm osasinda miixtolif eviricil i in
hazirlanmasi (termoelektrik, yaddal vo
arma mexanizmli cihazlar, spontan vo
lazer a monboyi, qobuledici vo modulyatorlar) sahosindoki nailiyyotlorino
gro 1972 ildo Zorifo liyarova, Vadim
Antonov, Arif Quliyev, Yodulla Nosirov,
Rohim Nani, E.Salayev vo yeni yarmkeiricilor, onlarm osasinda yaradilan
eviricibro aid iloro gro iso 1976 ildo

Hoson Hiiseynov Azorbaycan Dvlt

mkafatna layiq grlmbr.
Mx. zv Vladimir Tahirovun roh
borliyi ilo yarmkeiricilrin vo yarmmetallarm bork mohlullarinda ykdayclarnn elektron spektrinin todqiqi
onlarm qalvanomaqnit vo termoelekri xassolorindoki anomalhqlan izah
etmoyo imkan vermidir.
Fizika nstitutunda miixtolif elektroakuv aqarlar daxil edilmi germaniumsilisium bork mohlullarinda aqar morkozbrinin osas hallarmin enerji spektrinin
do\ mosinin xarakteri. elektrikkeirm
ha iisolori vosorbst ykdayclann Holl
f;
>
ru virtual kristal modelino, qofos
n islorifldo komponentlorin xaotik
p. mmasi iso zona quruluunun transisiyasina vo Bruksun xolitodon
no- nozoriyyosino uyun golmosi
g(: rilmidir.
inematik elektronoqrafiya iisulu
t: i olunmaqla A 1B6, A 3B() vo A 3B 3C6
h
iiolorinin nazik tbqolorindo qar
tosirin, fazaomobgolmonin vo
Uamanm bir sira qanunauyunh
I r i miioyyon edilmidir.
armkeirici materiallarin miihiim
rofiziki parametrbrini lmok
in odilo yiiksok tezlikli coroyanlardan
i do etmoklo materiali zodolomodon
:ktsz lii iisullarimn elmi osaslan
ii af etdirilorok yeni iisullar toklif
cuiimu vo miixtolif toyinatli eviricibr
ya dlmdr. Bu elmi istiqamotin yar; nasi vo inkiaf akad. A rif Paayevi ad ib baldr.
\vtonom hidroakustika informasi' sisteminin yaradilmasi" sahosindo
picks iloro gro 1990 ildo Aydin
A ullayev, Fikrot Allahverdov, Rst Kulizado, Tamara Zobjanidze, Arif
I diyev, Telman Nizamov vo A.Pa; vo Azorbaycan Dvlot miikafati
w midir. 2004 ildo iso A.Paayev

nailiyyotlorino, kadr hazrlna vo

i' ahq foaliyyotino gro Pavlov
<
i qzl medala vo mumdiinya

I Miilkiyyot Tkilatnn qzl med; layiq grlmdr.

Diffuziya vo elektrodiffuziya sahosii b miihiim todqiqatlar aparlm,
ciimlodon halkogenid yarmkeiricilordo aqarlarn miqrasiya mexanizmi
aydnladrlndr. Bu sahodo aparc
rolu olan miix. zv Toyyar Coforovun
todqiqat Ian noticosindo silisium, ger
manium, selen, tellur, A 1B6, A 3B5, A 3B6
tipli yanmkeiricilord vo yarmkeirici
cihazlarda defektlorin omolo golmosi vo

aqar atomlarinm diffuziya mexanizmlori myyonlodirilmi, nozori vo ekspe

rimental todqiqatlann noticobri H.Abdullayev vo T.Coforovun Yarimkeirici strukturlarda atom diffuziyasi
(1987, ingilis dilindo) kitabnda z
oksini tapmdr.
Nadir torpaq vo qolovi torpaq elementlori ib aktivlodirilmi qat halko
genid yarmkeiricilrin Fzikas, texnikasi vo texnologiyasma dair fundamen
tal todqiqatlar sayosindo xarici amillorin
(elektrik sahosi, elektron dostosi, ultrabonvoyi vo rentgen alar vo s.) tosiri
altinda grnon oblastda alanan yiik
sok effektivli liiminessent materiallar yaradlmdr. Yarmkeiricilordo elcktrolminessensiya hadisolori ib bal ilor
miix. zv Bahadir Tayevin rohborliyi
altinda aparlmdr. Halkogenid vo
oksid yarmkeiricilorin elektron roqs

Archives of Soviet Science

Atomic Diffusion
in Semiconductor
Structures

H B.Abdullayev vo
T.C.Cfrovun
Yarmkeirici
:= = ::: :^ = = = = := ::: strukturlarda
(.B. Abdullao- and T.D. D/hnfmm
..
atom dilluziyasi
monoqrafiyasi.
Nyu-York.
1987.
> ouCHrwt

hallarmin spektroskopiyasi. Elektrik vo

deformasiya saholornin tosiri ilor silsilosino gro Azor Zeynalov, mrulla
Mommodov, orif fondiyev, Korim
Allahverdiyev, Qriqori Belenki, Rauf
Siileymanov, B.Tayev BDU-nun vo
Fizika institutunun bir qrup alimi ib
birlikdo 1988 ildo Azorbaycan Dvlot
miikafatina layiq grlmdiir.
Akad. Mohommodomin ahtaxtinskinin bilavasito rohborliyi vo itirak ilo
yeni kompozit materiallar yaradlm,
polimer-pyezoelektrik vo polimer-yarmkeirici kimi nizamsiz sistemlordo
piro-pyezoelektrik, elektret, varistor,
pozistor, pyezorezistiv, fotoelektret,
fotorezistiv, fotovoltaik vo elektroliiminessensiya effektlorinin formalamasnda anizotropluun apanci rolu
miioyyon edilmi vo onlarm osasinda bir
sira cihazlar hazrlanmdr.
Aa temp-rlarda maqnit qavrayicln lmok n xiisusi quru, istilik
tutumunun 2+ temp-r intervalmda
llmosino imkan veron vakuumlu

adiabatik kalorimetr vo yiiksok hossasha malik dilatometr qurular yaradlm, onlarm kmyib bozi A 3B6vo A: B
C] tipli birlomolorin 10+300 . amorf
selenin iso 60+330 intervalmda istilik
tutumu vo termodinamik parametrlori,
bir sira halkogenidlor vo onlarm bork
mhlullarnm istidon genibnmo omsali
todqiq edilmidr. Yeni kalorimetrik
iisul osasinda 100-don artiq yanmkeirici maddonin termodinamik parametr
lori vo rabito enerjisi toyin edilmi, qadaan olunmu zona ib atomi/.asiya enerjilori arasinda korrelyasiya moyyonldirilmi, bu maddolorin alinma texnologiyasinin fiziki-kimyovi osaslan ilonib hazrlanmdr.
Aa temp-rlann ahnmasi vo bu
sahodo aparilan bir sira todqiqatlar mx.
zv sa Korimovun adi ilo baldr.
Bir sira 3t/-keid elementbrinin halkogenidlorindo maqnit nizamllnn
elektrik xassolorino tosir mexanizmi
aydnladrlm, niivo qamma-rezonans
iisulu ib ilk dofo domir torkibli layli vo
zoncirvar birlomolordo kvaziaallii maqnetikbro moxsus xassolorin
olduu akarlanm, diamaqnit qalay
ionlarimn nvlorido gotirilmi maqnit
sahosi mahido olunmu, domir ionlarimn valent hah vo elektrik saholorinin
qradiyenti toyin edilmidir.
Fizika sahosindoki elmi todqiqat ilorinin oksorinin noticobri yeni cihazlar
hazrlamaa vo onlardan praktikada is
tifado etmok n tokliflor vermoyo im
kan yaratmdr. Beb ki, selen, onun
mrkkob birbmolri, miixtolif ovar
yarmkeirici sistemlor, polimerbr,
kompozit materiallar osasinda bir sira
diizlondiricilor, termo- vo qalvanomaq
nit, akustooptik, tenzometrik, pyezoelektrik eviricilor, qalnlqlon, pnevmo-tenzo-rezistor kompleksi, gno elementlori, a monbobri vo qobuledicilori, yadda elementlori, spektrin 3 5
mkm vo 8 14 mkm oblast n quruun halkogenidlori vo kadmium-civo-tel1nr bork mohlullarmin epitaksial toboqolori osasinda termoelektrik soyuduculu fotoqobuledicilor, spektrin 0,45 1,10
mkm oblast iin layli yarmkeiricilor
osasinda radiasiyayadavamli termoelek
trik soyuduculu fotoqobuledicilor, bismut-siirmo sisteminin bork mohlullari
osasinda yiiksok effektli termo- vo maqnitotermoelektrik ekstruziv materiallar
vo elektron soyuduculari, polyar molekullann spektrlorini genifj tezlik diapazonunda yazmaa vo identifikasiya et-

my imkan vern yksk hossaslql radiospektrometrlr, kiik enerjili intensiv

ion monboyi n ionlarn xarlmasnn yeni plazmooptik sistemi, lermetik optoelektron cihazlarnn tam diaqnostikas iin yeni universal zodosiz
sullarn vo oksetdirmoyon uduclarn
hazrlanmasnm fziki osaslar ilonib
hazrlanm, gstorilon material vo eviricilrin tocriibi nmunolri dzoldilib
snaqdan keirilmidir. Kalsium-qallium-kkrdl yarmkeirici birlomolr
osasnda sar, mavi, yal vo qrmz
rongli lminessent lampalarn laborator
nmunolori hazrlanm, bu birlomlrin tnzimlnn yal rongli lazerbr, op-

siyal eviricibrin fiziki-texnoloji osaslar

ibnmi, vibro- v seysmoeviricibr,
elektroakustik, optoakustik eviricibr,
hidroakustik qobuledici-verici antenalar,
Korotkov lon eviricibri hazrlanaraq
totbiq n bir sra miiossisoloro toqdim
edilmidir. SSR-do ilk dofo olaraq elekIron soyuduculu xsusi toyinatl fotoqobuledicibrin seriyal istehsah tokil olumu, hmin fotoqbuledieibr Moskva
ohorindoki Kuratov adina Atom
Enerjisi nstitutunda idaro oluna termonvo sintez aparatnda yiiksok temp-rlu
plazmann sxlq funksiyasna nozarot
qurusunda, lazer rabitosi vo msafodon
lmodo, Yerin tobii sorvtlorini todqiq

AMEA-nin Fizika n-stitulunda ld edilmi elmi nticlri mzakir etmk iin

Bakya dvt oltnmu Nobel mkafat lareat, prof. Rdolf Mssbauer
(birinci srada. soldan ikinci) azorbaycanli hmkarlarnn hatsid.

tik rabito, infraqrmz alarn vizalladrlmas iin perspektivli oldu

gstrilmidir. Fotoelastik material
kimi, daha sado hazrlanma texnologiyasna malik olan kristallik kvars osasnda akustooptik modulyator hazrlanmdr. Optik vo akustik dalalarn fotoelastik mhitlrd qarlql tosirin
gro, masir analoqlara nisboton daha
dorin modulyasiya indeksi v xotti modulyasiya xarakteristikasi almaa im
kan veron dzbcaql impulslar ardcllnn enin impuls modulyasiyasnm
akustooptik sulu verilmi vo bu sul
realladran qurunun mrkzi tezliklori
56 M ils vo 80 M ils ola paralel tsiii
akustooptik panoram qbuledicisinin
maketlri hazrlanmdr.
Aktiv kompozitbr osasnda oxfunk-

edon Kosmos seriyal aparatlarda.

Mars planeti vo onun Fobos peykinin
sothini todqiq edon Fobos avtomatik
stansiyasnda, yerst qurular vo minalanm saholori akar edon pilotsuz
aparatlarda, Moskva ohorinin ilk istilik
xoritosinin xarlmas vo Tiirkiyo Respublikasinda toyyarodon xorilo okiliind istifado edilmidir. Bu fotoqobuledicibr vasitosilo ilk dofo olaraq Marsm
oks torofinin istilik xoritosi xarlmdr.
lk dofo kosmik peykdo okisizlik
oraitindo bir sira yarmkeiriei bork
mohlullann monokristallar alnmdr.
A 2 Bf tipli birlmolrin nazik toboqolorindo aqarlarn diffuziyasma lazer alan ib tosir edorok yiiksok effektivli fotoeviricilor vo detektorlar hazrlanmdr.
Metal-mosamoli silisium osasmda

ottki diodlarinda nomlik-voltaik effekti mahido edilmi, on fiziki mexanizmi aydnladrlm vo bunlarm
osasmda ox hossas rtubot gstoricilri,
hidrogen vo karbon qazi sensorlari vo
hidrogen minibatareyalan, layli miirokkob yarmkeiricilor osasmda iso rentgen
vo qamma alar detektorlari, yiiksok
hossaslqh tenzovericilor hazrlamdr.
Fizika institutunda 50-ci illordon balayaraq akad. Lotif manovu rohborliyi
altinda tokil olunmu radiofizika laboratoriyasinda maddonin hom qaz, hom d;
maye hah molekulyar soviyyodo yronilmidir. Sonradan bu ehni itiqamot
akad. ingiz Qacar torofindon davam
etdirilmidir. Qaz radiospektroskopiy si iisulu ib molekulun quruluu vodav
niqli konformer formalarmm tosdi ,
dipol momenti, daxif horokot \
rametrlorinin toyini iizro alman noticol r
kimyovi rabito nozoriyyosi nin inkiaf
tokan veron doyorli todqiqatlar ki i
diinya elmi odobiyyatina daxil ediln
dir. ilk dofo propil spirti molekulun
ekvivalent olmayan rotomer ha I
olduu tosdiq edilmidir. Ftil vo izopi
pil spirti molekullarimn 20 mindon <
,
udulma xotlorinin rezonans tezlikl
yiiksok doqiqliklo lbrok, onlan
enerji parametrlori hesablanm, spc
tral kataloqlar hazrlanm, molcki;
larm fotohoyocanlanmasimn on yiik;
effektivlik orti moyyonlodirilib t.
rbodo istifado n toklif edilit
Mayedo molekulyar vo submolekuK
soviyyodo bas? veron prosesloro ov
naraq maddonin halini mikrosl
soviyyodo miioyyon edon nozoriyyo i i
lanm, yaradilan yeni lii sullan
maddonin dielektrik xassolori daha ,
intervalda yronilmi, dielektrik rel:!
siyasi ilo maddonin quruluu arasmu
olaqonin olmasi akar edilmidir. Gc
totbiq olunan elektron cihazlannn s
sal texnologiyasimn vo konstn
larinin elmi osaslarnm ilnib
lanmas iino gro Cavad Abe
Kamal hmodzado, Emil Hiiseynov,
.Qacar, Fikrot smaylov, Kamran
liyev, Emin liyev 1982 ildo Azo ivcan Dvlot miikafatina layiq grlmlor.
Azorbaycanda metallar fizikasi, fiziki
metalnaslq, metallarda maqnit hadisolorinin todqiqi vo ikiaf prof. Zalid lizadonin adi ilo baldr. Bu ilorin osasi
1951 ildo Azorbaycan Politexnik institutunun (indiki Azorbaycan Texniki
Universitetinin) Fizika kafedrasinda
qoyulmudur.

Atom vo maqnit nizaml Fe-Ni tor

kibli orintiyo keid vo nadir torpaq elementlorini olavo etmoklo maqnityumaq
orintilor alnm. onlarn strukturu vo
fiziki xassolori todqiq edilraidir. Termik
emaldan asl olaraq bu materiallann
elektrik vo maqnit xassolorinin temp-r
asllnda anomallqlar mahido edilni. vo soboblri aydmladrlm, onla
rm optik vo maqnitooptik xassolorini
todqiq etnok ii avtomatladrlm
universal qru hazrlanaraq maqnitn/aml orintibrin uzaq vo yaxn nizaml i dorocosini toyi etmok mmkn
olmudur.
\kad. Mahmud Korimovu rohbor1
ilo polimer dielektriklordo giicl
trik sahosinin tosirilo ba veron eletar elektron vo molekulyar prosesvronilmi, polimer dielektrikbri
rik kluolmosi vo dalmasmn
izmlori miioyyon edilmidir. Polilrdo elektrik sahosi ilo stimullaIm termoliiminessensiya effekti
edilmi vo lokallam yklorin
'ji soviyyobrino gro paylanmasma
.trik sahosinin tosiri yronilmidir.
I imer dielektriklordo elektrik sahosi
i.1. induksiyaladrlan sorbost radikall
I )seslor todqiq olunmu, giiclii elektrik
s; iosinin tosiri altmda ba veron elelri ntar destruktivliyin mexanizmi akar
e. Imi, polimerlorin quruluu vo xasso1; nin modifikasiyasinda sorbost radik iarin rolu miioyyon edilmidir. Oksid
d lektriklordo (BeO, B20 3, y-Al20 3)
i iadrc alarn tosiri altinda qeyrit. az ykdayclarn vo eksitonlarm
ilo golmosi, miqrasiyasi, lokallan si, rekombinasiyasi, sothi enerji
s iyyolorindo tutulmasi proseslorinin
r>thi saholorin tosiri qanunauy luq lari aka* edilmidir.
Ozvi yarmkeirici olan polidifenild etilenin elektrik vo fotokeiriciliyind maqnit-spin effektbri akar olunmu
v miioyyon edilmidir ki, bu effektlorin
o; s m i polyaronlarm lokallam paran quit morkozlori sistemi iizorindo liorok indo spin selektivliyinin qanunlan vo
spin mbadilosi (polyaron-paramaqnit
morkozi) ilo bal sinqlet-triplet eiitlorindo
maqnit sahosinin tosiri altinda spinlorin
tokamiil xsusiyyotbri tokil edir.
Elemental- zorrocikbr vo niivo lizikasi sahosindoki nozori todqiqatlarda
aksiomatik, simmctriya vo cobri yanamalar geni totbiq olunmu vo inkiaf
etdirilmidir. Fozamn mikroskopik
strukturunu (hondososini) xarakterizo

edon fundamental uzunluun varl

forziyyosino osaslanan qeyri-lokal
kvantlanm saho nozoriyyosi qurulmudur. Bu nozoriyyodo impuls tosvirindo sabit oyriliyo malik 4 ll foza
reallar vo lokal kvant saho no/oriyyosinin biitiin aksiomlari donilir. impuls
tosviri quruluunun noticosi kimi, ifrat
yiiksok enerjilordo elementar zorrociklorin sopilmo kosikbri n konkret
davranlar qabaqcadan xobor verilnidir. xtiyari spinli kvant saholori iin
iq konusu iizorindo relyativistik kovariant Hamilton nozoriyyosi inkiaf
etdirilmi, S-matris n unitarlq orti
vo sobobiyyot prinsipi ifado olunmudur. Kovariant 3 liil diaqram texnikasi vo dorin qeyri-elastiki lepton-adron
sopilmo proseslorini tosvir edon iimumi
formalizm toklif edilmidir. Alinan noticolor elmi odobiyyatda z tosdiqini tapmdr. Relyativistik sopilmo amplitudu
vo ikizorrocikli dala funksiyas iin
kvazipotensial tipli lonliklor alnmdr.
Qeyri-relyativistik kvant mexanikasimn
bir sira miihiim xassolorini ziindo sax
layan vo relyativistik konfiqurasiya fozasnda dala funksiyasi sonlu-forq tonliyini doyon kvant saho nozoriyyosindo
kvazipotensial yanama osasmda rel
yativistik kvant mexanikasimn sonluforq variant inkiaf etdirilmidir. Rel
yativistik kvant mexanikas orivosindo
sopilmo nozoriyyosi vo kvant mexanikasinda istifado olunan yaxlamalarn analoqlar qurulmu, kosilmoz
analizin miihiim funksiyalannm sonluforq analoqlan alnmdr. Sonlu-forq
tonlikbrinin xassolorino osaslanaraq,
kvarklann konfaynment (tutulub saxlanma) mexanizmi toklif olunmudur.
Geni totbiqo malik bir ox dinamik
sistemlorin doqiq holl olunan sonlu-forq
modellori qurulmu vo todqiq olunmudur. Onlarm dala funksiyalan,
enerji spektrlori vo dinamik simmctriya
qruplar taplm, koherent hallari, sta
sionar vo termodinamik tarazliq liallannin Viqner paylanma funksiyalan toyin
olunmudur. Faktorlama, ciimlodon,
<r/-faktorlama iisulunun kmoyilo qharmonik ossilyatorun miixtolif modellori qurulmu vo todqiq edilmidir. Asl
olmayan ^-kommutator anlay daxil
edilmi, Heyzenbcrq-Veyl cobrinin qanaloqunun sonlu-forq operatorlari ilo
realladrlmdr. Klassik vo q-ortoqonal oxhodlilor sinfinin todqiqi iizro
dosanballi noticolor oldo edilmidir. Beb
ki, <
7-ortoqonal oxhodlilor sinf n

ortoqonallq ortinin biitiin odod oxunda sado vo yeni formas alnm, oxhodlilor arasmda Furye evirmosinin kmoyilo miixtolif olaqolor taplm, ortoqonal oxhodlilorin yeni sinfi daxil edilnidir. Sadalanan elmi noticolor mx.
iizv Riifot Mirqasimovun rohborliyi ilo
aparlmdr.
Akad. Noriman Quliyevin rohborliyi
ilo elektrozoif qarlql tosirin standart
vo supersimmetrik genilondirilmi
nozoriyyolorinin miixtolif modellori
toklif olunmudur. Bu modellor orivosindo lepton-lepton, lepton-adron, foton-lepton, foton-adron vo foton-foton
sopilmo prosesbri vo skalyar Hiqqs bozonlar ib bal effektlor todqiq edilnidir. Elektron-nuklon dorin qeyri-elastiki
toqquma hadisobri n yiiksok
tortibli kvant elektrodinamik dzolilor
miioyyon edilmidir. Yeni siirotbndiriciloro aid layiholor otrafli tollil edilmi vo
tok nvolordo polyarlama effektlorinin
yronilmosi kollektiv niivo hallannin
xassolorini tosvir edon modellor qurmaa
imkan vermidir. Gstorilmidir ki,
deformasiya olnmu ciit niivolordo spin
qarlql tosirlori monopol hoyocanlanmalarm yeni kollektiv qolunu yara
dir. Onlar tcrbodo mahido olunan
maqnit dipol vo Qamov-Teller rezonanslarimn yaranmasnn sobobkandir. Harmonik analiz osasmda spiral sopilmo
amplitudunun Lorents qrupunun tosvirbri iizro sraya ayrl alnmdr. Bu,
kinematik moxsusiyyotlori ayrmaa vo
byk enerjilordo sopilmo amplitudunun
modelini qurmaa imkan vermidir.
Kvaziortoqonal SO (p, q) (p> q= 1,
2, 3...) qrupunun invariantlarimn nozo
riyyosi inkiaf etdirilmi, ixtiyari spin
n reqlyarlama iisulu ilonib hazrlanmdr.
Azorbaycan alimlori elementar zor
rocikbr vo niivo fizikasi sahosindo
eksperimental aradrmalar BNT-nin,
YEF-nin, I NAL vo G ER N elmi mor
kozbrinin srtlndiricilorindo aparmlar. BNT-nin onokdalar ilo birlik
do siirollondiricilordo adron-nvo vo
nvo-nvo qarlql tosirbrindo kumulyativ effekt, potonlu rezonans, oxsayl zorrociklorin yaranmas, nvonin
tam paralanmas prosesbri akar edilmi vo bu proseslordo yaranan zor
rociklorin xassolori yronilmidir. Rclyativistik nvo-nvo qarlql tosirlori ilk
dofo sistemli todqiq edilmidir. Nvovo qarlql tosirindo yiiksok enerjilordo maddonin qarq hallari (kvark-

qlon plazmas) mahido edilmidir.

CERN-do A T LA S layihosi rivsind
qurunun yaradlmasnda, test snaqlarnn keirilmosindo, nticbrin alnmasnda vo tohlilindo Azorbaycan alimlori
yaxndan itirak etmilr. A T LA S qurusu n miixtolif proseslor elektromaqnit vo kvant xromodinamik dzolilor no
zoro alnmaqla Monte-Karlo modeli
orivsindo hesablanmdr. Kvarklarn
kompozitivliyi tohlil olunmudur.
Miix. zv Sabir Hacyev -, - vo (imezonlarn mxtolif kanallar zro paralanma mexanizmi vo kalibrlmyo
gr invariant olan nozoriyyo vermidir.
Mx. zv Abdulla Muxtarovun roh
borliyi il elektromaqnit v zoif qarlql
tosirlordo polyarlama vo spin effektbrinin lokal vo qeyri-lokal nozoriyyolordo
todqiqino dair todqiqatlar aparlm, fermionlarn spiralln vo ixtiyari polyarlamasn, eloco do fotonlann xtti vo
dairovi polyarlamasn nozoro alan
orijinal sul toklif edilmidir. Qarlql
tosirin qeyri-lokal xarakteri vo qarqarya golon yiiksok enerjili elcktronpozitron dostolrinin toqqumas zaman yaranan proseslord itirak edon
zorrciklorin polyarlama hallar nozoro
alnmaqla oldo edilon noticolorin tocrbi
noticolrl daha yax uyunlad
gstorilmidir.
Elektrotizika vo energetikann fizikitexniki problemlori elmi istiqamoti akad.
ingiz Cuvarlnn todqiqatlan osasmda
yaranm vo osas qoldan ibarot olmudur: yiiksok gorginlikli obkodo keid
proseslori vo onlarin yaratdiqlan ifrat
gorginliklor, yiiksok elektrik saholorinin
tosiri altinda olan elektrik izolyatorlarinda gedon fiziki proseslor, texnoloji proseslordo yiiksok elektrik saholorindon vo
boalmalarndan istifado. Dielektriklo
mohdudlaan arahqda elektrik boalmalari todqiq olunmu, adgeziya, adsorbsiya vo elektrik xassolorini tonzimlomok
n elektrik qazboalmalanndan istifa
do edilmoklo yeni texnoloji proseslorin
fiziki osaslan verilmidir. Elektromonfi
qazlarda acvan ckktvik qazboalmasmn
rtiiyiinn yaranmas yronilmi vo aktiv
monfi ionlarn omolo golmosi vo paralanmasmn qanunauyunluqla moyyon
edilmidir. Materiallarn soth toboqolorindo qurulu vo enerji doyimolrin so
bob olan fiziki-kimyovi proseslorin mex
anizmi akar olunmudur. Polimerdo
elektrik yklorinin fonnalamasnn me
xanizmi miioyyon edilmi, bork dielektriklrin elektrik mhkomliyinin energetik

analizinin masir nozoriyyosi inkiaf

etdirilmidir. Yksokgrgilikli elektrik
obokolrind neytral rejim kompleks
ilorino gro .Cuvarl, Yevgeni Dmitriyev vo A rif Hoimov, Xalid smaylov,
Mommodaa liyev, Tofq Nurmmmodov 1978 ildo Azorbaycan Dvlot
miikafatna, 1985 ildo S S R Dvlot miikafatna, 1996 ildo iso Ukrayna Dvlot
miikafatna layiq grlmdr.
Fizika vo texnika sahosindo totbiqi xarakterli ilorin inkiafnda 1968 ildo Fi
zika nstitutunun nozdindo tocrb
zavodu olan Xsusi Konstruktor Biirosunun yaradilmasi miihiim rol oynadi.
XKB-nun foaliyyotinin osas istiqamoti
termoelektrik yanmkeirici materiallann
ahnmasi, onlarin osasmda xalq tosorrfatnn miixtolif saholorindo totbiqini
tapan xiisusi toyinatli yarmkeirici
soyuducu vo qzdrc qurularn hazirlanmasi idi. XKB-do Azorbaycanm vo
Sovet Ittifaqinin bir sira miiossisolori iin
nadir xassoloro malik termoelektrik eviricilor hazrlanm vo S SR EA Royasot
Heyotinin qorari ilo lkod tibb toyinatli
termoelektrik eviricilorin istehsah iizro
ba miiossiso tosdiq olunmudu.
1981 ildon Fizika nstitutunda foaliy
yot gstoron Registr X K B z texnologiyasi osasmda alnm yiiksok effektivli
kompozit materiallardan bir sira elektroakustik, akustoelektron, elektromexaniki, akustooptik vo optoakustik eviricilor hazrlanmdr.
Respublikada
fizika
sahosindo
A M EA Fizika institutunda Fizika ,
A M EA Xoborlor inin fizika-riyaziyyat,
texnika elmlori, fizika vo astronomiya seriyalan. AMEA-nin Moruzolor i, "Baki
Universitetinin Xoborlori nin fizika-riyaziyyat elmlori seriyas vo s. nor edilir.
Azorbaycan alimlori torofindon miixtolif dvrlordo yazlm bir sira monoqrafiyalar xaricdo nor olunmudur.
Fizika sahosindo, osason, yarmkeiricilor fizikasi iizro Bakida bir sira konfranslar keirilmidir: yarmkeiricilordo zorbo ionlamas vo tunel effektlorino
hosr olunmu iimumittifaq konfransi
(1960); A 3B 5vo A 3B 6yarmkeiricilorinin
fiziki xassolorino dair iimumittifaq
konfransi (1965); yiiksok temp-rlarda
maddolorin xassolorino hosr olunmu 3c beynolxalq konfrans (1968); rekombinasiyal alanma vo yarmkeirici iq
monbolori iizro beynolxalq konfrans
(1971); halkogenidlorin kimyasi, fizikasi
vo texniki totbiqino dair 5-ci beynolxalq
konfrans (1979); optoelektronika prob

lemlorino hosr olunmu beynolxalq

konfrans (1989); monfi miiqavimotli ci
hazlar vo onlarin osasmda inteqral sxemlorin yaradilmasi iizro iimumittifaq kon
fransi (1991); Azorbaycan Respublikasinin Prezidenti Heydor liyevin 80 illik
yubileyino hosr olunmu beynolxalq elmi
konfrans (2003); akad. H.Abdullayevin
85 illik yubileyino hosr olunmu beynol
xalq elmi konfrans (2003); AMEA-nm vo
Fizika Institutunun 60 illiyino hosr olunmu Fizika 60 beynolxalq konfransi.
akad. .Cuvarlnn xatirosino hosr olunmu Energetikamn texniki vo fiziki
problemlori" iizro beynolxalq kc, ins
(2002, 2004, 2006). Belo konfrai :nn
keirilmosi respublikada fizika .
:<b
miihiim ohomiyyot kosb edon noti- rm
oldo olunduunu nmayi etdiri
S.lima / .

v'cva

Riyaziyyat
Azorbaycanda riyaziyyat elmi
Jim
vo zongin tarixo malik olsa da
sl
inkiaf 13 osrin grkomli alimi N
xldin Tusinin adi ilo baldr. Nosi
in
Tusi riyaziyyatin miixtolif sahc- ino
(cobr, hondoso, triqonometriya, : or
nozoriyyosi vo s.) aid 30-dan o
-or
yazmdr. Bunlardan Tohriri-c! iis
( Evklidin orhi ), okl iil-qita (
m
dordtoroHi haqqinda traktat'
Kosimolr okli ), Comi ol-hes;
ttaxt vo-t-turab ( Tozlu lvh
myilo. hesab mocmuosi ), r
lo
o-ofiyo on okk f-ol-xtut ol-;
>
ziyyo ( Paralel xotlor haqqinda
nin aradan qaldrlmas ), Kit;
u.ldorb vo-ol-qismo ( Vurma vo
haqqinda kitab ), Risalo fi-ol<b
vo-ol-cobr ( Hesab vo cobr osori'
salo fi annahi la yunkini on yact;
a
min ododaun mrobba ayn fordayi:
d
miirobba ( iki tok ododin kvadr
n
cominin kvadrat odod olmamasi ha
ida osor ), t-Torbi od-Daira ( .onin kvadraturasi ) kimi osorlori go. armok olar.
Nosiroddin Tusi qodim yunan alim
lori Evklidin, Arximcdin, Teodosinin,
Menelayin vo b.-nin osorlorino olavolor
vo yeni orhlor vermidir. , ilk dofo
bucan daxili bucaqlarimn cominin
180 olmasi ilo Evklidin 5-ci postulatinin
ekvivalentliyini isbat etmidir.
Tam dordtoroHi haqqinda traktat da Nosiroddin Tusi sferik bucaq-

larn mfossol tosnifatm vermidir.

Onun hoqiqi ododo verdiyi torif 19 osrin
sonunadok biitiin diinya riyaziyyatlar
torofindon qobul edilmidi. Tozlu lvhonin kmoyi ilo hesab mocmuosi oso
rindo Nosiroddin Tusi riyaziyyat tarixin
do ilk dofo ixtiyari dorocodon kkalmamn vo binom omsallarmin hesablanmasinin alqoritmini vermidir. Nosiroddin
Tusinin Evklidin oii osorindo 5-ci
postulat baqa postulatla ovoz etmosi
19 osrdo Lobaevski vo Riman hondoso! Iiiin yaranmasina tokan vermidir. ,
b osordo riyaziyyat tarixindo ilk dofo haz; la varlq aksiomu vo semo aksioii " adlandinlan aksiomlan vermidir.
Onun osorlorinin 16 osrdon balayai miixtolif dillordo or edilmosi Avrop la riyaziyyat elminin inkiafnda
i: 1 im rol oynam, A.M.Lejandnn,
(.
illisin, C.Sakkerinin vo b.-nin todqiti
rina ciddi tosir gstrmidir.
'Josiroddin Tusinin osorlori sayosindo
I
)vi vo sferik triqonometriya miistoqil
lyyat lonni olmudur. Onun osorlor
ilk dofo olaraq sferik polyar iibuc
aqqnda anlay verilmidir.
4-16 osrlordo Abdullah Tobrizi,

Fotullah irvani, Seyid Yohya Bak

Bodroddin mir Seyid Lolovi,
soddin irvai, 17 osrdo Nosrullah
> \alinin riyaziyyat, astronomiya vo
n
'tiqo dair osorlori molumdur. Nosilv
in Tusidon sonra riyaziyyatin inki;
Mohommod ibn Hoson irvani,
IV .mmd Rohim Badkbi, Mohonn
Bokir Tobrizi, li Mohommod
B; kiibinin adlan ilo baldr.
iikrullah Mohorromzado Qarabam; \zorbaycan dilindo yazd Risale
iiruf vo xiitut osorinin Azorbayc;
i riyazi biliklorin inkiafnda byk
n
olmudur. Bu osordo mollif odod1:
fiquiarn adlann vo xassolorini, sa
il
n vo hocmlorin llmosini bir sira
d rdo orh etnidir. Azorbaycan dilindo
il tesab kitabini 1884 ildo L.Axundov
y; n vo burada hesaba vo ododloro torif
vc nidir. Aoli Qasmov 1904 ildo
1 n-i hesab (Tillis), islam boy Qobulo\ iso 1910 ildo Rohbori-hesab kitabn. yazmdr. Bu dvrdo hesaba dair on
miikommol dorsliyi Hesab mosololori
(1907) kitabini grkomli bostokar zeyir
Hacboyov nor etdirmidir.
Peterburq Universitetini bitirmi
(1913) ilk ali tohsilli azorbaycanli riyaziyyat Mohommod boy fondiyev
uzun miiddot Azorbaycan Dovlot Universitetindo (indiki BD U ) dors demi vo

milli kadrlann yetidirilmosindo miihiim

ilor grmiidiir.
20 osrin ilk onilliklorindo Azorbay
canda elmi todqiqatlarin apanlmasi ilo
yana, osas moqsod yiiksokixtisasli
kadrlann hazirlanmasi idi.
1935 ildo SSR EA-mn Azorbaycan
Filiali tosis olunduqdan sonra respublikanin ali moktoblorinin digor elm vo tod
ris morkozlori ilo olaqosi gclonmi, yiik
sok soviyyodo todqiqatlar aparan Zahid
Xolilov, hrahim brahimov, rof Hiiseynov, Maqsud Cavadov vo b. grkomli
alimlor yetimidir.
1945 ildo Azorbaycan EA-nin yaradil
masi riyaziyyatin inkiafma giiclii tokan
verdi. Miiasir soviyyodo todqiqatlar apa
ran Riyaziyyat vo Mexanika institutu
(1959), Kibernetika institutu (1965) vo
Hesablama Morkozi (1960) yaradildi. 20
osrin ortalarndan balayaraq Azor
baycanda riyaziyyatin funksional analiz, riyazi analiz, diferensial vo inteqral
tonliklor, riyazi fizika tonlikbri, funksiyalar nozoriyyosi, cobr vo topologiya,
riyazi montiq, hesablama riyaziyyati,
riyazi kibernetika voehtimal nozoriyyo
si saholorindo todqiqatlar aparlm vo
miihiim noticolor oldo edilmidir.
Azorbaycanda funksional analiz moktobinin yaradcs akad. Z.Xolilov olmudur. O, ilk dofo normalladnlm halqalarda abstrakt sinqulyar operatorlar nozoriyyosini yaratm vo inkiaf etdirmidir. Z.Xolilov SSR-do funksional analiz
iizro ilk monoqrafiyalardan biri olan
Funksional analizin osaslarfnin (1949,
rus dilindo) miiollifi olmudur. , funk
sional analizin iisullarim sorhod mosoblorinin vo optimal idaroetmo mosololorinin
hollino miivoffoqiyyotlo totbiq etmidir.
Funksional analizin sonrak inkiaf
akad.-lor Colal Allahverdiyevin, Mirabbas Qasimovun, Foramoz Maqsudovun
vo b. adi ilo baldr. .Allahverdiyevin
tamam kosilmoz operatorun sinqulyar
ododlorinin aproksimativ xassolorinin vo
normal operatorun rezolventasmin tod
qiqi istiqamotindo ald noticolor diinya
odbiyyatnda z oksini tapmdr.
mumon qobul olunmu Allahverdiyev teoremi vo Allahverdiyevin variasiya prinsipi riyaziyyatlar torofindon
yiiksok qiymotlndirilmidir. Onun roh
borliyi altinda idaroetmo mosololori,
optimalladrma, stoxastik analiz vo elitimal nozoriyyosinin totbiqi saholorindo
miihiim noticolor alnmdr. C.Allahverdiyev z-zno qoma olmayan
operatorlarm nozoriyyosi iino gro

1972 ildo Azorbaycan Dvlot mkafat

almdr. F.Maqsudov kosilmoz spektro
malik geni sinif operator dostolorinin
spektral nozoriyyosini hazrlam, azalan
potensiall redinger operatorunun
miisbot moxsusi ododlorinin olmamasi
haqqinda yeni meyar vermidir. M.Qasmov requlyar turm-Liuvill operatoru
iin iki spektro gro tors mosoloni tam
holl etmi, potensialn borpas iin effektiv iisul verni, sinqulyar halda nvboloon iki ardclln eyni bir operatorun moxsusi ododlori olmasi n meyar
tapmdr. , Dirak tipli diferensial tonliklor sistemi n spektral analizin tors
mosolosini, hominin eksponensial aza
lan potensiall z-zno qoma olmayan
oxliilii redinger operatoru n sopilmo mosolosinin hollino gro ayrl
mosoblorini tam holl etmidir. Verdiyi
sullar diinya elmi odobiyyatinda onun
adn dayr. M.Qasimov ikinci tortib
periodik potensiall geni sinif adi dife
rensial operatorlarm spektral analizini
qurmudur. Beb potensiallar diinya ri
yazi odobiyyatinda Qasimov potensiali
adlanr. O, Keld operator dostolorinin
moxsusi vo qoulmu funksiyalar siste
minin oxqat tamlm vo bu dostolorin
faktorladrmas gstormidir. M.Qa
simov miioyyon sinif tipsiz operatordiferensial tonliklor n Koi mosolosi
nin korrektliyini gstormidir.
Azorbaycanda disk ret vo qeyridiskret spektrli operator dostolorinin
spektral nozoriyyosi inkiaf etdirilmi,
riyazi fizikamn miixtolif tonlikbri n
spektral analizin vo sopilmo nozoriyyo
sinin dz vo tors mosololori yronilmidir. Tamhq, bazislik, minimalliq moso
lolori todqiq olunmu, moxsusi vo qoulmu funksiyalar iizro ayrl teoremlori isbat edilmidir.
invariant alt fozalarm yronilmosi
sahosindo ox miihiim noticolor alinndr. Sonsuz liil Banax fozasinda
istonilon Volterra operatorlar yarimqrupunun qeyri-trivial invariant alt
foza tokil etdiyi gstorilmidir. Qauss
ll xotli fozalarda Furye-Viner
evirmosi daxil edilmi vo onun kmoyilo 1-ci tortib variasiya tromoli
tonliklor loll edilmidir.
Miix. iizv Asof Haciyev cihazlan horokotdo olan kiitlovi xidmot sistemlori
iin xsusi gecikmolor sinfindo idaroet
mo nozoriyyosini yaratmdr. Burada
alman noticolordon biri ehtimal nozo
riyyosi vo riyazi statistikanm paradoksu
kimi qobul olunmu vo Szekelinin Eh-

timal nzriyysi vo riyazi statistikann

paradokslar (1986, Budapet, ingilis
dilind) kitabnda nor edilmidir.
Verilonlrin statistik analizi n ye
ni universal iisul yaradlmdr. Diinya
odobiyyatnda ilk dofo olaraq bu iisul
namlum dispersiyali reqressiya modellorindo yaranan problemlorin v geni
sinif prakliki msllorin hollino nail olmaa imkan verir.
Sinqulyar inteqral operatorlar vo
tonliklor nozoriyyosinin Azorbaycanda
yaradcs akad. .Hseynovdur. Aq
konlur iizro Koi nvoli sinqulyar inteq
ral operatorlara nozoron invariant Banax fozalannin qurulmasi onun adi ib
baldr.
.Hiiseynov elmi moktobinin oxsaholi inkiaf miix. iizv A rif Babayevin
adi ib baldr vo onun tolobolori toro
findon davam etdirilir. A.Babayev Hiiseynov fozalar ideyasn inkiaf etdirorok funksiyalarm vo hamar olmayan oyrilorin metrik xarakteristikalarmi daxil
etmi vo sinqulyar inteqral operatorlarm
struktur xassolorini yronmok iiiin uni
versal iisul vermidir. , Diskret sin
qulyar inteqral operatorlar anlaym
daxil etmi, onu xotti vo qeyri-xotti sin
qulyar inteqral operatorlarm toqribi hollorinin qurulmasina totbiq etmi, diizlondirilo bilon Jordan oyrisi iizro Privalov
teoreminin doruluu n meyar tapmdr. Koi tipli inteqralin foza analoqlar n Soxotski-Plemel dsturlar isbat
olunmu, analitik funksiyalar n Riman mosolosino analoji olan foza sorhod
mosolosi holl edilmidir.
Azorbaycanda funksiyalar nozoriy
yosi moktobinin yaradcs akad. ibra
him brahimov olmu, yaxmlamalar,
interpolyasiya, tam funksiyalar nozoriyyolori sahosindo diinya riyaziyyatlar torofindon yiiksok qiymotlondiribn
miihiim noticolor almdr. , yeni interpolyasiya prosesbri qurmu, onlar n
ylma meyarlar vermi vo iki nqto
problemini holl etmidir.
Bu moktobin yetidirmolri torofin
don oxdoyionli funksiyalarm doyionlorinin sayi az olan funksiyalarm comlori ib on yax yaxnlamas doqiq qiymotlondirilmi, doqiq annulyator tapilmdr. oxdoyionli diferensiallanan
funksiyalar siniflori n yeni okili in
teqral gstorilor, okili fozalarda da
xilolma teoremlori vo iz haqqinda teoremlor isbat edilmidir.
Akad. A if Haciyev sfera iizorindo
Nikolski-Besov mumilmi fozalarn

qurmu, onlar iin daxilolma teoremlorini isbat etmidir. , oxll sinqul

yar inteqrallarm simvollarinm hamarliq
nozoriyyosini yaratm, onun Furye
multiplikatorlan nozoriyyosindo totbiqini yronmidir. A.Haciyev oxdoyionli tam funksiyalarm indikator diaqramlan vasitosilo Bernteyn vo Nikolski
tipli boraborsizliklori isbat etmidir.
Harmonik analiz sahosindo onun omokdalar torofindon Folland-Steyn tipli
bircins qruplarda hamar banaxqiymotli
Besov-Nikolski fozasinda diiz vo tors
daxilolma teoremlori isbat edilmi,
M orri fozalarmda sinqulyar inteq
rallarm vo potensiallarm xassolori tod
qiq olunmu, maksimal funksiyalar
yronilmi, onlarm totbiqi verilmidir.

M.L.Rsulov
Kontur

inteqrali
sullan

rnonoqrafiyasi.
Amsterdam.
(1967).

Miix. zv Maqsud Cavadovun todqiqatlan hondoso vo riyaziyyatin todrisi

metodikasi sahosindo olmudur. , ixtiyari finsler metrikasmin tosviri, onun
cobrlor iizorindo qurulan hondosobro
miixtolif totbiqi, hoqiqi hondosolorin horokotlori qrupunun spin tosviri sahosin
do miihiim noticolor almdr. M.Cavadov yanmsado cobrlor, xiisusi halda alternionlar vo kvadrat matrisbr cobri iizo
rindo afin, proyektiv vo qeyri-Evklid fozalar qurmu, onlarm miixtolif totbiqini
vermidir.
Respublikada diferensial tonliklor
ononovi inkiaf etdirilon saholordondir.
Akad. Mocid Rosulov Azorbaycanda bu
saho iizro elmi moktobin yaradicilarmdan biridir. O. xiisusi trmoli diferen
sial tonliklorin holli n iki yeni iisul kontur inteqrali vo xqlar iisullarmi iloyib hazrlamdr. Onun bu sahodo ol
do etdiyi noticolor Kontur inteqrali
iisullan (1964, Moskva), Kontur in
teqrali iisulunun totbiqi (1975, Moskva
vo 1967, 1970, 1975 ilbrdo Amsterdamda, 1967 ildo Nyu-Yorkda ingilis dilin
do) vo s. monoqrafiyalarmda oks olun-

mu vo diinya elmi ictimaiyyoti torofin

don yiiksok qiymotlondirilmidir. Funk
siyalarm adi diferensial tonliklor iin
qoyulan spektral mosolobrin hollinin xqlar zro oxqat ayrl dsturu isbat
edilmidir. Kontur inteqrali iisulu ib
parabolik sistemlor iiiin Koi mosolosi,
sonlu vo sonzus oblastlarda, sorhod ortlorindo zamana gro yiiksok tortibli tromolor daxil olan vo Zaremba tipli sorhod
ortli qarq mosobbr holl edilmidir.
Elastiklik nozoriyyosi, zlii-plastik miihitin horokot tonliklori sistemlori iin
Koi mosoblorinin effektiv holli tapilndr. xqlar iisulu ib birll q r;
q mosolobrin korrektliyi yroni! i,
klassik tiploro monsub vo he bir ti;
id
olmayan tonliklor n qarq m. .Bo
brin xqlar sras oklindo holli
ilmdr.
M.Rosulov moktobinin dava; si,
miix. iizv Yusif Mommodov toro!.
adi diferensial operatorlarm ra.ai
dostosi n requlyarlq , sanki
Iyarhq vo normalhq anlaylar
ilmi, beb operatorlarm moxsusi \
ma elementbri iizro oxqat ayrl
sturu taplmdr. xqlar iisulu i
;rliilii qarq mosolobrin korrti lyi
n omsallarla ifado olunan zori vo
kali ort taplmdr. kitortibli ad;
erensial tonliklor n spektral mos:-' un
istonibn dorocodon sanki requlyarlu in
omsallarla ifado olunan meyan mil? in
olunmudur. Kompleks qiymotli
iq
funksiyal turm-Liuvill operator! in
moxsusi qiymotlorinin asimptoti si
haqqinda mosolo holl edilmidir.
Mx. zv Qoqar hmodov <
.
xotti tonliklorin holli vo onlarm h
inin budaqlanmasi vo meyil edon
imentli tonliklor nozoriyyosinin v zi
problemlori sahosindo miihiim no
n~
almdr. Onun hollinin analitik vo
bri davan n ald kaf ortbr b
x
praktik mosoblori holl etmoyo imka
midir. Q.hmodov optimallq iit;: >
uri ortlor vo optimal idaronin varl >
sololorino aid miihiim noticolor almd vo
o, respublikada optimal idaro zrr Imi
moktobin yaradcsdr.
Diferensial tonliklor sahosinin sonrak inkiafnda miix. zvlr Bala sgondorovun vo ilham Mommodovun miihiim
rolu olmudur.
B.sgondorov vo onun tolobolori toroFindon Petrovski monada korrekt
miioyyon sinif diferensial tonliklor n
Hygens prinsipi alnm silindrik ob
lastlarda elliptik tonliklor iin alan-

ma prinsiplori isbat olunmu. miivafiq

qeyri-stasionar mosolo iin rezonans effekti akar edilmidir. Sobolev tipli tonliklor n qarq mosolobrin hollinin
keyfiyyot xassolorino aid miihiim noticolor alnmdu*.
Miix. zv .Mommodov geni sinif
xotti vo kvazixotti ikinci tortib kosilon omsalli elliptik vo parabolik tonliklorin hollinin keytiyyot xassolorini yronmidir. ,
bu mosolobrin requlyarh n tutun
terminind zoruri vo kali ort vermi, sorhodin requlyar noqtobrindo sorhod mosolosinin hollinin kosilmozlik modulunun
d iq qiymotlondirilmosini almdr.
lommodov kosilon omsalli, iki tortibli
d rgent strukturu olmayan kvazixotti
1 bolik tonliklorin hollinin oblastm daido Holder normasimn aprior qiymotI ! iImosini gstormidir. Bu mosolob; Liin aradan qaldmhi bilon mox/otlor, stabillomo haqqinda Liuvill
aqmen-Lindelyof tipli teoremlorin
a ioqlarm almdr.
eyri-xotti analiz vo hesablama riya/ atinm respublikada yaranmasi vo
i: af mx. iizv Yohya Mommodovun
a lo baldr. , abstrakt qeyri-xotti
\ :rra tipli operator-tonliklor sahosinc homiyyotli noticolor alm, bu isti(j: aotdo bir sinif tonliklorin toqribi holli
i n yeni sullar vermidir. Bu sahdo
e
ilrin gro 1976 ildo Azorbaycan
Dvbt miikafat almdr.
Mx. zv Mais Cavadov ilk dofo adi
dr rensial operatorlarm moxsusi vo qol
funksiyalarimn bir hissosinin
t. Iiq mosolosini holl etmidir.
\zorbaycanda universal cobr sahos kosimoyo aynlmayan yarimqrup
V 'brazhlann sintaktik tosviri verili i Evans problemi), cobri sistemlorin
a omladrlm siniflorindo nv
ri-standart alt dekart tosvirlori
n ayrllara aid klassik Birkhof
tt reminin analoqu alnm, biitiin
rqrup oxobrazllarn termal vo
! nominal ranqlar taplm, sonlu
li poidbrin monounar primallamas
h: qnda bel problemi holl
edilmidir.
sbatlar nozoriyyosinin kmoyib biqapali vo simmetrik monoidal qapali
kateqoriyalarda kanonik morFizmlorin
boraborliyi n alqoritmlr verilmi,
dekartqapah vo biqapali kateqoriyalar
n Makleyn monada koherentlik teoremlori isbat edilmidir. Topoloji fozalarin vo nizaml oxluqlarn morfizmlor
cobrbri ilo xarakterizo olunmasi haq-

qinda Kolmoqorov-Qelfand tipli teorembr isbat edilmidir.

Respublikada riyaziyyat vo mexanika
iizro AMFA-mn Xoborlor"i, Riyaziyyat
vo Mexanika nstitutunun Elmi osorbr i, AMEA-nm Moruzolor i. Baki
Universitetinin Xoborlori , Riyaziyyat vo
Mexanika Instilutunda iso riyaziyyat vo
mexanikanin miixtolif saholorino aid
moqalobr toplusu nor edilir.
Hor il AMEA-mn Riyaziyyat vo Mexanika nstitutunda vo Baki Dvlt
Universitetindo beynolxalq vo respublika
ohomiyyotli elmi konfranslar keirilir.
l:. M a q s u d o v F.Q. NsirddinTusi. B.,
1981; . .,
..
. ., 1983, . 2;
. ., . .

IX X IV . ., 1983: . .
(1959 1999). ., 1999;
M a q s u d o v F . Q.. A b d u l l a z a d F . 11.
Riyaziyyat va riyaziyyatlar. ., 1983.

Bala sgndrov, Bilal Bilalov,

Nizam.nldm sgdiuLwov, l)li Babayev

Mexanika
Azorbaycanda mexanikanin tookkiilii neft, manqayrma, tikinti vo s. so
naye saholorinin yaranmasi vo inkiaf ib
bal olmudur. Bu elmin moqsodli inkiaf 1844 ildo Bibiheybotdo dnyada ilk
neft quyusunun qazilmasi ib olaqodar
olaraq qaz vo neft-modon mexanikasinin
osaslarimn yronilmosi ilo balayr.
Azorbaycan Dvlot Universitetinin
(indiki Baki Dvlot Universitcti), Azor
baycan Neft-Kimya institutunun (indiki
Azorbaycan Dvlot Neft Akademiyasi)
vo digor texniki institut vo universitetlorin, Azorbaycan Elmbr Akademiyasinm
yaranmasi (1945) mexanikanin inkiafna xiisusi tokan verdi. Akademiyada ovvollor mexanika sahosindo todqiqat apa
ran b vo laboratoriyalar, sonralar iso
Riyaziyyat vo Mexanika nstitutu yaradildi (1959). 20 osrin 50-ci illorindon mcxanika elmi moqsodynl kildo inkiaf
etmoyo balad. Azorbaycan alimlori
maye, qaz, pla/ma, deformasiya olunan
bork cism mexanikasma aid bir sira
miihiim elmi noticolor oldo etdibr.
Neft-modon mexanikasi, qeyri-xotti
mexanika, yeralti hidrodinamika vo di
gor saholordo todqiqatlar, osason, mexanika iisnllarinin totbiqi, riyazi statistika,
riyazi modelldirm, qcyri-solis oxluq-

lar nozoriyyosi, mexaniki proseslorin

eksperimental todqiqi istiqamotlorindo
aparlmdr.
Klassik szlmo nozoriyyosinin neftxarmada totbiqino dair bir sira mosob
br holl edilmidir. Qaz-kondensat sistemlori vo qeyri-Nyuton sistemlor iin
siizlmo nozoriyyosi yaradlm vo bu
nun osasinda qaz-kondensat vo qeyriNyuton yataqlarimn ibnmosinin nozo
ri osaslan verilmidir.
Neft ehtiyat otin xarlan yataqlarn ilonmo gstoricilorini yaxlasjdrmaq n todbirlor miioyyonlodirilmidir. Fiziki (tozyiq, temp-r, elektrik, maq
nit, monfi tozyiq, akustik vo s.) saholorin
vo ayri-ayn olavolorin miixtolif xassoli
neftloro tosiri todqiq edilmi vo prakliki
tokliflor hazrlanmdr. Qeyri-Nyuton
sistembro (neftloro) lozyk\lo tosir etdikdo
hocmi-struktur vo iist gat doyimolri ki
mi birgo effektlorin alnd gstorilmi vo
onlarm da paramaqnit vo elektrokinetik
xiisusiyyotlorb xarakterizo olunduu sbut olunmudur. Neft veriminin maksi
mal olmasini toyin edon diaqnostik iisullar ilonib hazrlanmdr. Qeyri-Nyuton
sistemlorin szlmosind rejimbrin koskinlomosi vo lokallamas todqiq olunmu vo b mosolobrin doqiq vo toqribi
holli taplmdr. Boru vo mosamoli
miihitlordoki miixtolif maye axinlarmda
elektrokinetik proseslor todqiq olunmu,
dispers sistemlordo kvaziperiodik vo xaotik roqslor nozori olaraq osaslandnlmdir. Tonzimlonon yeni zlii-elastik kom
pozit sistemlor yaradlmdr. Texnoloji
proseslordo mayelorin zlii-elastik-plastik
xiisusiyyotbrini toyin etmoyo imkan veron
sullar verilmidir.
Heterogen sistemlorin mosamoli miihitlordo sziilmosi prosesinin mexanizmi
miioyyon edilmidir. Neftin laylardan sixdrlmas prosesi todqiq olunmu, miix
tolif mayelorin bir-biri ilosxdrlma pro
sesinin. suspenziyalarda vo oxfazal mhitlordo qeyri-xotti dalalarn yaylmasnin riyazi modelbri verilmidir. Monfi
tozyiq effekti yaratmaqla texnoloji pro
seslorin somorobdirilmsi iisullan, mayelorin laminar vo turbulent rejimlordo horokotinin mosamoli mhito vo miixtolif
formali kanallarm en kosiklorino nozoron
invariantliq iisulu ibnmidir.
Qeyri-Nyuton qaz-maye sistemlori
nin noqlindo ilk dofo olaraq tors mosob
br holl edilmidir. zl-elastik ayrc ilo
neft-qaz komorlorinin daxili sothinin tomizbnmosi iisullan ibnmidir. Neftin,
zl mayelorin vo gilli mohlullarin na-

soslarla noql olunmasimn nozori osaslar hazrlanmdr. Aparilan todqiqatlann noticolorinin neft-modon ilorindo
totbiqi neft sonayesinin texnika vo texnologiyasmin somoroli olmasina vo tex
noloji idaro edilmosinin yaxladrlmasina xidmot etmidir.
Deformasiya olunan bork cismlor
mexanikasi sahosindo ilkin todqiqatlar
20 osrin 40-ci ilbrindo aparlmdr. Ho
min dvrdo qaln elastik lvhonin gorginlik voziyyotinin toyini. dvri qwolorin
tosiri altinda olan elliptik lovhonin dayanql, sxlan lvholorin roqsi mosololori
holl edilmidir. Bu mosololorin holli son
raki todqiqatlara tokan vermidir. 20 os
rin 2-ci yansinda da deformasiya olunan
bork cism mexanikasi sahosindo miihiim
noticolor oldo edilmidir.
xtiyari deformasiya qanunu orivosindo torun dinamikasinin nozoriyyosi
yaradlm, deformasiya olunan bork
cismlorin dinamikasinin ikill mosololorinin holli sullar ilonib hazrlanm,
ixtiyari en kosiyo malik konusla evik
membrana zorbo mosolosi holl edilmi,
prizmatik milo zorbonin ll mosolosi
aradrlm vo ilk dofo olaraq dzbucaql
elastiki milin dinamik mosobsinin analitik holli alnnudr. Neft-modon avadanliqlarmin kiplik tolob edon dynlorindo
ilodibn rezin kiplondiricibrin i qabiliyyotinin yaxladrlmasnn iimumilodirilmi texnologiyasi toklif edilmidir. Neft-modon avadanlqlarnm dina
mikasi, mhkomliyi, optimalladrlmas vo avtomatladrlm sullarla layiholondirilmosi osasnda bir sra avadanlqlarn yeni konstuktiv nmunolori hazrlanmdr. Hisso-hisso bircins elastik
cismlorin gorginlik-deformasiya voziyyoti
vo elastiklik nozoriyyosinin kontakt mosofobrinin analitik vo ododi holli sullar
verilmidir. ll mosollrdn ikill mosololoro limit keidi todqiq edilmi, plitolorin vo rtklorin iimumi nozo
riyyosi osasmda bu konstruksiya elemennnm doqiqldirilmi nozoriyyolori
qurulmudur. Hisso-hisso bircins model
osasmda vo kontinual nozoriyyo orivosindo miixtolif oyri strukturlu kompozit
materiallardan olan cismlordo yaranan
gorginlik-deformasiya voziyyotinin toyinino aid bir ox mosolo todqiq edilmidir.
Elastiklik vo zli-elastiklik nozoriyyolorinin iimumi okildo qoyulmu mosololorinin holli n miixtolif variasiya iisullar ilonib hazrlanm vo bu iisullar
miixtolif konkret mosololorin hollindo
istifado olunmudur. Bu nozoriyyolorin

xiisusi otinliyi ib forqlonon hondosi qeyri-xotti mosololorinin somoroli holli iisullan ilonib hazrlanmdr. rsi xassoli zodolonon izotrop vo anizotrop cismlorin deformasiyas vo dalmasnn nozoriyyosi
yaradlmdr. ixtiyari llii cismlor n
qoyulnu zl-elastiklik vo tcrmozlelastiklik nozoriyyobrinin statik vo dina
mik mosololorinin somoroli holli sullar
ilonib hazrlanmdr.
Material) irsi elastik-plastik olan, ix
tiyari (o ciimlodon, tokrarlanan) yklonon
konstruksiyalarda yaranan gorginlik-de
formasiya voziyyotini vo bu konstruksiyalarin elcmentbrinin dalma mddotini
toyin etmoyo imkan veron somoroli riyazi
nozoriyyo yaradlmdr.
Bork yanacaqla ilyon raket miihorriklorindo miixtolif qiivvo vo temp-r tosirlorindon omolo golon gorginlik voziy
yoti todqiq olunmu, bu miihorrikbrin
tohlkosiz ilomosinin hondosi vo mexa
niki ortlori taplmdr.
Metallarn korroziyadan dalmas
mosobsinin riyazi osaslar ilonib hazirlanmdr.
Mexanika sahosindo ahnan osas elmi
noticolor akad. Azad Mirzocanzado vo
P.M.Ogibalovun
Fiziki proseslor
mexanikasi (Moskva, M Q U , 1976),
A .X . Mirzocanzado,
V.N.Yentovun
Qazimada hidrodinamika (Moskva,
Nedra , 1985), V.M.Mirsolimovun
Qeyri-birll elastiki plastik mosololor (Moskva, Nauka , 1987), V.M .
Mirsolimov vo V.A.Yemelyanovun
Soil klonin keyfiyyoti vo gorgin hah
(Moskva, Metallurgiya , 1990), S..
Quliyevin Elastiklik nozoriyyosinin
ikill mosololori (Moskva, Stroyizdat , 1991), hominin diinyanin miix
tolif elmi norbrindo z oksini tapmdr.
A.Mirzocanzado Neft-qaz xarlmada
texnoloji proseslorin mexanikasi na aid
osorlorino gro 1980 ildo, Neft layrnin
fizikasi dorsliyino gro iso Zaur hmodov,
Ramiz Qurbanovla birlikdo 1986 ildo
Azorbaycan Dvlot mkafat almdr.
Azorbaycanda mexanika sahosindo
alman bir ox elmi noticolor grkmli
xarici alimlorin oxlu sayda dorslikbrindo, monoqrafiyalarinda vo elmi moqalolorindo istifado olunmudur. Alnm
noticobrin bir oxu neft vo qeyri-neft
sonayesindo totbiq olunmu vo somoroli
iqtisadi effekt vermidir.
Azorbaycanda 1994 ildon balayaraq mexanika sahosindo beynolxalq vo
respublika elmi konfranslan, simpoziumlan vo konqreslori keirilir.

Respublikada mexanika sahosindo

AMEA-nin sorlri , AMEA-nin Xoborlori , Baki Universitetinin Xoborbri ,
Riyaziyyat vo Mexanika nstitutunun
sorlori , Neft-qaz" vo s. nor edilir.
Azorbaycanda mexanika elminin inkiafnda akad.-lor Zahid Xolilovun,
A.Mirzocanzadonin, Qurban Colilovun,
miix. iizv Yusif monzadonin mstosna
xidmotlori var. Yiiksok elmi noticobrin
almmasinda hominin miix. iizvlor Rza
Bodolovun. Ramiz Qurbanovun, Surxay
kborovun, Hotom Quliyevin, Mohom
mod Mehdiyevin vo b. alimlorin do byiik rolu olmudur.
Ramiz Qurbanov, L atif Tahbli

Astronomiya
Azorbaycanda astronomiya

qodimdon (11 12 osrlor) maraqlanm' .

Azorbaycan airlorinin (Xaqani irv. ,i,
Foloki irvani. Nizami Goncovi) os
rindo Kainatin yaranmasi, planet!.'
horokoti vos. ilo bal bir sira mlahi.
ro rast golinir. Astronomiyaya aid
todqiqatlar iso 13 osr ensiklopedi'
alimi Nosiroddin Tusinin (1201-74)
ilo baldr. Onun tikdirdiyi Ma*
Astronomiya Rosodxanasi (1259) asti onomik vo riyazi todqiqatlar apar
n dvrn on byk elm morkozi
Buraya miixtolif lkobrdon 100 no! rdon ox mohur alim colb edilmidi.
larin arasmda Tusinin oullar Soc
din vo siloddin, hominin Qiitba

irazi, Mvoyioddin Ordi, Nocnv

Dobirani, eyx Kamal, Hsamodd
mi, Foxroddin Marai, biil Foro
li Fao Mun-i, monqol sa, tiflisl;
roddin xlati vo b. grkomli aliml:
idi. Rosodxana dvriin on hssa
ronomik alotbri saylan byk d
kvadrant, armilyar sfera, frlanan :
rant, iki stun aloti vo s. ilo tochiz edt
di. Burada yaradlm zongin kitab
da 400 mino yaxn olyazmasi var
;
N.Tusinin yazd osorlor, mos., Zit
1xani ( Elxani codvollori), strlab"
( Astrolyabiya ), Cavahimamo , xlaqi Nasiri , Tohrir ol-Mocosti ( Mocostinin orhi ) vo s. elmdo miihiim yer tutmudur. Rosodxanada Ay vo Giino tutulmalanm qabaqcadan xobor vermok
iin xiisusi codvollor tortib edilmidi. Bu
rada dzoldilmi Ulduz qlobusu Drezden
qalereyasinda saxlamhr. Zic Elxani
osorindo sinus vo tangensin 60-liq say sis-

Azarbaycan MEA Mohammad Nosiroddin Tusi adina amax Astrofizika Rosodxanasi (AR).

t. ndo roqomli triqonometriya codv )ri, 13 osrdo mohur olan 256 ohorin
I afi koordinatlarinm codvoli verilmiBu codvol Londonda (1652) vo Okst da (1711) orob vo ingilis dillorindo
edilmidir. Maraa rosodxanasnn
e irsi sonralar zbokistan, Hindistan,
(
vo Qorbi Avropa olkolorindo rosodx alarm yaradilmasina vo elmi foaliyy ito byiik tosir gstormidir. N.KoI iik Tusinin bir sira noticolorindon z
lorindo istifado etmidir.
5-16 osrlordo Seyid Yohya Bakuvi,
1 roddin mir Seyid Lolovi, Qiyasod(; irvani, 17 osrdo Nosrullah Xalxalin astronomiya, montiq vo folsofoyo
ci osorbri molumdur. 19 osrin 30 illoi
> A.Bakixanov Kainatin qurulu
l riyyosini yronmok n qodim yui vo orob astronomlarmm osorlorini
n alio etmidi. , N.Kopernik, Q.QaI y, .Kepler, i.Nyuton vo b. alimlorin
i; oriyyolori ilo tan olmu, diinyanin
1;J osenlrik sistemi tolimini miidafio
ecin srar iil-Molokut osorini yazmdr.
20 osrin ortalanndan Azorbaycanda
astronomiyamn inkiafna olverili zo
min yarandi. dvrdo Azorbaycan
Dovlot Universitetindo vo Azorbaycan
Pedaqoji nstitutunda ilk elmi todqiqatlar apanlsa da, osas mosolo milli kadrlarin hazirlanmasi n orait yaratmaq
idi. Elmi todqiqatlann tokmillmsind

Azorbaycan SSR EA-nin tokilinin holledici rolu oldu. Astronomiyaya dair terminlor todricon yaradildi vo qorarlad
(Mommodoli Hamzado, Hobibulla
Mommodboyli, Rohim Hiiseynov). 1946
53 illordo rosodxana tikmok n yararli
orazi semok moqsodilo Azorbaycanin
miixtolif rayonlarna ekspedisiyalar tokil
edildi. 1953 ildo Fi/.ika-Riyaziyyat insti
tutu nozdindo yaradlm astronomiya
ekspedisiyasi ovvolki axtarlar da nozoro
almaqla amax Astrofizika Rosodxanasnn (A R) indiki yerini tosdiq etdi. AR
n yetin seilmosindo vo burada
todqiqat ilorinin tokilindo akad. I laciboy Sultanovun miihiim rolu olmudur.
Ekspedisiya 1954 ildo elmi boyo,
1956 ildo iso miistoqil astrofizika blmosino evrildi. Bu, elmi todqiqatlann daha
somoroli apanlmasina imkan verdi.
ADU-da gone astronomlar hazirlanir,
qabaqcil astronomiya morkozlorino aspiranturaya miitoxossislor gndorilirdi.
AR Azorbaycan SSR EA Astrofizi
ka Blmosi vo onun amax astronomiya
mahido stansiyasi (Pirqulu) osasmda
1960 ildo yaranmdr. , olverili astroiqlim oraitino, teleskop vo elmi cihazlarla tochizino gro on byk elmi morkozlordon biri sayilir. Bakidan 144 km mosafodo, amax rayonu orazisindo Pirqulu
dann imal vo imal-orq yamacmda,
doniz soviyyosindon 1455 n yksoklikdo
yerloir, 24,9 ha sahoni ohato edir. AR-n

osas todqiqat istiqamotlori: Gno, ulduzlar vo planetlor fizikasi; asteroid, komet

vo siini gy cismlori dinamikasi vo s.
AR on miiasir alotbrb tochiz edilmidir. 1957 ildo AR-da ilk teleskop
(Xromosfer-Fotosfer Gno teleskopu)
qurulmudur. 1959 ildo rosodxanada
200 /;//;/-lik AZT-7 fotoelektrik teleskop qurulmu vo onun vasitosilo orazinin
astroiqlimi yronilmidr. Sonraki illor
do iifiiqi Gno (1962), AST-452 (1964),
AZT-8 (1970), Seys-600 (1980) teleskoplan istifadoyo verilmidir. AR-da
2 metrlik teleskopun [kemi Almaniya
Demokratik Respublikasinin Karl
Seys Yena ( Carl Zeiss Jena ) firmasnn istehsaldr] alinmasi vo 1966 ilin
sentyabnnda istifadoyo verilmosinin xii
susi rolu olmudur. Batabat blmosindo
doniz soviyyosindon 2050 /;; yksoklikdo
tac teleskoplarmdan olan 535 /?;/;/-lik koronoqraf, 60 -lik rellektor qurulmudur. amax Astrofizika Rosodxanasmda
Leninqrad (indiki S.-Peterburq) OptikaMexanika Birliyindo istehsal edilmi
midt sistemli 90 sm- AZT-\5 tekskopunun quraijdnlmas iin hazrlq ilri
apanlir. Rosodxananm orazisindo AFR-a
moxsus 350 mm-\ik fotoelektrik teleskopu
da vardir.
ADU-da astrofiziklor hazirlamaq
moqsodilo 1975 ildo yaradlm Astrofi
zika kafedrasi gone kadrlann hazirlanmasinda vo respublikada astronomiya-

nn inkiafnda mhm rol oynamdr.

Azorbaycan astronomlan Giino fizikas sahosindo xromosfer almalarna
dair yeni doqiq mahidolr aparm,
alma hadisosino gcl qaz-dinamik
partlay nozoriyyosini totbiq etmoklo
onlarn bir ox fiziki xiisusiyyotlrini
izah etmi, alma ba veron yeri hiindrly ib onun giicii, hominin alma
plazmasnn ilkin ktbsi ib orada ylan enerji arasmda asllqlar moyyon
etmi, almalarda v Gnodon maddo
atlmasnda kiik siirotli maqnit lidrodinamik zorb dalalarnn ox byiik
tsiri olduunu gstrmilr. Gn
spektrindoki xtbrin orq-qrb asimmetriyas, Gnoin frlanmasnm bcaq
srtinin fotosferin drinliyi bydkc
artmas, Gn dnociklrinin, fiokkullarm, spikullarn, mllrin, tac protuberanslarnn yeni xsusiyytbri izah
edilmidir. Azorbaycan alimlori Giino
radiodalalarn aradraraq proton
almala vo Gn tutulmas zaman
(1976) bir sira yeni, cbqiq elmi noticolor
alm, miixtolif dalalarda iloyo biln,
yiiksok hossasla malik radiospektroqraf hazrlam vo onun vasitosilo Giinodo miixtolif dalavar doyimlor olduunu tapm, onlarn inco qrlulu
olmalarm akar etmilor. Gno spektrindoki bir ox xotbrin fziki parametrlri doqiq llm vo hesablanmdr.
Gno- Yer olaqlrinin yronilmosino do kifayot qodor todqiqat ilori losr
olunmudur. Bir sira fiziki vo bioloji
proseslorin Giino foallndan asll
mosolsi yronilmi, Gno fall vo
maqnit frtnalarnn insann ba beyninin fizioloji durumuna, kardioloji xostolikloro, yol-noqliyyat hadisolrinin dinamikasna vo s. mmkiin tosiri todqiq edilmidir. Ulduzlar vo dnanlqlar fizikasi
sahosindo a crtdanlar vo neytron uldzlarn fziki xsusiyyotlori aradrlm, ifrat yeni ulduzlarn, pulsarlarn.
rentgen monbolorinin, qara doliklorin,
kollaps hadisosinin bir ox xssiyyoti
statistik sulla yronilmi, ikiqat vo six
qoa, geni rtkl, maqnit, qeyri-stasionar, yeni ulduzlarn, sefeidlor v s.
doyion ulduzlarn todqiqino aid miihiim
noticolor alnmdr. AR-da uldzlar
spektral, fotometrik, polyarimetrik vo
elektrospektrofotometrik sullarla mahido edilir. Mahidobrdo yeni hazrlanm eelle-spektrometrlrdn, masir
tipli iqqobuledicibrdon geni istifado
olunur. AR-da mahido materiallarnn bibaa kompyutero trhnosino

imkan veron Y C markal kameralarn

istifadosi xiisusi yer tutur. Six qoa ulduz sistemlrind maddo axn, yeni ulduzlardan atlan rtkbrin quruluu vo
horokoti, termik rtkl ulduzlarda makro-mikroturbulent srtbr, maqnit ul
duzlarda doyikonlik, qeyri-stasionar
ulduzlarda borabor siirotli maddo atilmasi vo baqa mosololoro dair yeni noticolor oldo olunmudur. Spektrofotometrik sulla 425 parlaq ulduzun spektrlorindo enerjinin mtloq paylanmasi ahnmdr. Gno sistemi cismlorinin spektrofotometriyasina dair AR-da apanlan
todqiqatlar planetlor vo onlarin peyklorindoki fiziki oraito, onlarin atmosferlorinin kimyovi torkibi vo tiziki xiisusiyyotlorino hosr edilmidir. 1971 ildo Mars
planetinin byiik qardurmas zaman
interferensiya szgoclri vasitosilo okilmi byk miqyasl okilbr planet sotlinin mxtolif hissolorini doqiq yronmoyo
vo Marsn topoqrafk xoritsinin hazrlanmasna imka vermidir. 1976 ildo
Yupiterin o peykiin spektrindo alanma xotlori akar olunmu vo orada foal
prosesbrin getdiyi moyyon edilmidir.
1979 ildo Voyacer kosmik gmisi vasitosib o peykindo, hoqiqoton, vulkan
pskrmosinin ba verdiyi moyyon
olunmudur. Asteroidlorin do spektral
mahidsi aparlr vo onlarn ya vo mi
neral torkibi yronilir.
Gy mexanikas vo astrodinamika
sahosindo Azorbaycanda apanlan todqi
qatlar noticosindo Giino sistemindo asteroidlorin bir neo ilkin byiik cismin
todricon paralanmasndan yarand
riyazi yolla siibuta yetirilmidir. n torponmoz morkoz mosolosi holl edilmi vo
onun xiisusi hah olan torponinoz mor
koz mosolosinin praktik totbiqi verilmidir. Periodik kometbrin Yupiter vo Sa
turn ailolorino aynlmasi isbat edilmi,
komet ailolorinin xsusiyyotlori, onlarin
monoyi mosolosi todqiq olnmudur.
Yupiter, Saturn, Uran komet ailolorinin
omolo golmosi barodo nozoriyyo yaradilmdr. Bir sira komet qruplannm iimumi
kiilliyyatdan seilmosi, onlarin spesifik
xiisusiyyotlori vo monoyi yronilmidir.
Yerin sni peyklorinin zamanlan doqiq ol
mayan (iimumi halda namolum olan)
natamam vo tam optik mahidolori osasinda onlarin dairovi vo elliptik orbitlorinin
toyini nozoriyyosi qurulmu, sfr montoqo
vo fundamental ulduz kataloqlarinin
toyini, geodcziyanm osas mosoblorinin
holli iin yeni sullar verilmidir.
AR-da ulduz vo dumanliqlar fizikasi

sahosindo elmi todqiqatlar aparmaq n

vaxtilo Almaniya Demokratik Respublikasinm Morkozi Astrofzika nstitutunun daimi foaliyyot gstoron astrono
miya mahido stansiyasi tokil edilmidi.
A R omokdalar hazirda Rusiya,
Ukrayna, Grcstan, Tiirkiyo, Niderland, Fransa, AB. Yaponiya, Almaniya
vo s. lkolorin astronomiya tokilatlar vo
astronomlan ib six omokdalq edir, bir
go todqiqat ilori yerino yetirirlor.
Qalaktikalann firlanma siirotlorino
dair diinyada aparlm doqiq lmolrin
xeyli hissosi Azorbaycan alimlorino moxsusdur. AR-da astronomiyaya aid bir
ox monoqrafiya vo kataloq (mos ,
Rentgen monbolorinin lam kataloqi
1979) nor edilmidir. 35 illik tarixo m
lik olan AR sirkulyan jurnahmn 1!
sayi apdan xmdr. AR-n !
dalarnn elmi noticobrino diinya od
biyyatida 800-don ox istinad edilm;
bu noticolorin bir oxu dorslikloro
elmi kitablara dmdr. On ii Az
baycan astronomu Beynolxalq Asti
nomiya ttifaqna, 10-dan artiq astr
nom iso Avropa Astronomiya Comiyy
tino iizv seilmidir.
1970 2001 illordo yeni taplm a teroidloro A R Azorbaycan , IS
zami , Cavid , Miisliim Maqom;
yev , Tusi , Sorin adlan, Aydaki bir
kratero iso Tusi adi verilmidir. Mars
planetinin yronilmosi sahosindo Azor
baycan alimi N.B.brahimovun mh i
elmi nailiyyotlorini nozoro alaraq
nolxalq Astronomiya ttifaq plane in
sothindoki byiik kraterlordon bin: i
brahimov krateri adlandrmdr.
AR-da N.Tusi yaradcl homi
todqiqat obyekti olmudur. Maraa
sodxanasnm zongin elmi irsi vo on
yaradcs N.Tusinin diinya elminin
kiafnda misilsiz rol tofsilat ib y
nilmidir. Respublikada 1951 vo 198;
brdo N.Tusinin 750 vo 780 illik yubil
lori keirilmidir.
YUNESKO-nun qorari ib 2001 I
Nosiroddin Tusi ili elan edilmi
onun 800 illik yubileyi biitiin diinyada
qeyd olunmudur. Yubiley todbirbri
orivosind 1998 ildon balayaraq
AR-da Tusi-800 moclisinin sokkiz
(iki beynolxalq vo alti respublika soviyyoli) konfransi keirilmidir.
Naxivan M R orazisindo AR-m Batabat blmosi (1972; ahbuz r-nu) yaradlm vo vaxtilo SSR ! EA Pulkovo
Astrofizika Rosodxanasina (Leninqrad)
moxsus olmu Ador Astronomiya

Stansiyasi SSR daldqdan sonra ho

min blmnin miilkiyyotin kemidir
(1993). Blmonin osasmda Batabat As
trofizika Rosodxanasi (2002) yaradilmdr. Rosodxana 2003 ildon A M EA
Naxivan Blmosinin torkibindodir.
ti: M a m m d b y l i II. . Nsirddin
Tusi. ., 1957; y e n o n u n .
M parnncKo . ., 1961; H s e y n o v R . . A s Ironomiya. 3., 1997; Q u 1i v . S . Azorbay
can astronomiyas XX srd. B.. 2002.
Hacby Sultanov, Rahim Hseynov,
yyub Quliyev, Rahim Zeynatov

Energetika
/orbaycan in zongin filiz vo neft
v . lanna malik olmasi, bu sorvotlorin
s
iisulu ilo xarlmas, noqli,
h . inin email elektrik enerjisindon
okildo istifado olunmasi zorurotin ratmd. 1883 ildo Simens qard
n irkoti Godoboydoki Qalakond
itmo zavodunda suyun enerjisini
eh
enerjisino eviron 2 turbin qura. rdi. Homin ildo Nobel qardalan
fi
isi Bakida ilk istilik-elektrik stansi sim istismara verdi. Elektrosila
so Indar comiyyoti 1901 ildo Bibihe loldo, 1902 ildo Aohordo sonaye
ti|
elektrik stansiyalanm io saldi.
191 ildo Azorbaycanm elektrik stansiy
n giiciino gro ar Rusiyasnda
cii yerdo (Moskva vo Peterburqdan
so ) idi. 20 osrin ovvollorindo Bakida
iin ni giicii 55 MVt olan 2 istilik elekt
tansiyasi, neft modonlorinin vo neft

iIan orazilordoki istehlaklarn

eh .icim domok moqsodilo iimumi
gi
12 M Vt olan kiik elektrik stans;
ri foaliyyot gstorirdi. Azorbayc\:
elektrik stansiyalarimn inas ib
ya si elektrik paylayc oboklrin vo

niyyotlo enerji sisteminin formalam prosesi gedirdi.

nergetika elminin Azorbaycanda
os
inkiaf 1920 ildo tosis olunmu
; 1 Politexnik nstitutunda (indiki
A/orbayean Dvlot Neft Akademiyasinda) energetika fakiiltosinin yaradilmas ilo balanmdr. Burada energeti
ka iizro miihondis kadrlan haznianmaqla yana, elmi todqiqat ilori do
apanhrdi. Sonralar SSR EA Zaqaf
qaziya Filialinin Azorbaycan bosindo
energetika bolmosi yaradildi (1935).
Blmodo elektrotexnika, istilik texnika

si, hidrotexnika vo neft texnikasi qruplan foaliyyot gstorirdi vo osason, res

publikanm enerji ehtiyatlarmin akara
xarlmas, mvcud enerji monbob
rindon somoroli istifado iisullarinm hazrlanmas, neft sonayesinin vo xalq
tosorriifatmin energetika mosoblorinin
holli ilo moul olurdu. Energetika
elminin sonrak inkiaf 1945 ildo b
blmonin osasmda Azorbaycan EA Elmi
Todqiqat Energetika nstitutunun (indiki
Elmi Todqiqat vo Layiho-Axtar Ener
getika institutu) yaradilmasi ilo baldr.
nstitutda foaliyyot gstoron ildirmi liadisolori vo ondan mhafizo sullar laboratoriyas SSR-do bu sahodo yegano laboratoriya idi. Bu institutdaki hidroenergetika vo hidravlika mosololori ilo moul
olan laboratoriyalann osasmda 1960 ildo
Su Problemlori institutu yaradildi.
1920-35 illordo energetika tosorriifatnn borpas vo inkiaf, enerji avadanlnn texniki gstoricilorinin yiiksoldilmosi, respublikadak aylarn ener

qoulma, elektriktrmo xotlorinin (E X )

rele mhafizosinin vo aarlann iini
siirotlondiron avtomatlar, manlarm
yenidon sinxronladrlmas avadanl
vos. totbiq edildi. Qsaqapanm rotorlu
asinxron mhorriklor totbiq olundu vo
qisaqapanma coroyanlannin qiymotini
moyyonbdirn bir sira hesablamalar
apanldi. 1944 54 illordo generatorlarm
tosirlonmosi iton hallarda, qeyri-sitnmetrik yiiklor oraitindo onlarin i rejimlori nozori vo locriibi todqiq edildi, hominin generatorlarm z-zno sinxronlama iisulu ilo io sahnmasi imkani
yronildi. Kiik giiclii su vo dizel elek
trik stansiyalari osasmda yeni generasiya giicbrinin yaradilmasi, istehlaklarm enerji ilo tochizi iin nozori vo
tocrbi todqiqatlarin apanlmasi, elektroenergetika sistemlorinin ckvivalentldirilmsi, sistemlorin dayanqlnn
yronilmosi iizro kompleks todqiqatlarin
yerino yetirilmosi, elektroenergetika
sistemlorinin etibarll mosolosinin

MingDevir Su Elektrik Stansiyasi.

ji ehtiyatinin miioyyon edilmosi, elektrik

stansiyalarimn, elektrik obokolorinin
layiholondirilmosi, yaradilmasi vo s. osas
todqiqat obyektlori idi. 20 osrin 30-cu
illorinin ovvolbrindo neft quyularinm
qazlmas vo neftxarma sonayesi, de
mok olar ki, tamamilo elektrikbdirildi.
Neft modonlorinin elektrik enerjisi ilo
tochizinin somoroli sisteminin ilonib hazirlanmasi, enerji itkibrinin azaldilmasi,
dorinlik nasosu qurularnda elektrik
intiqallarmin faydal i omsalmin yksoldilmosi mosololori holl edildi. 1937 41
illordo Azorbaycanm energetika sistemi
nin statik vo dinamik dayanqln
artirmaq moqsodilo avtomatik tosirlonmo tonzimloyicilori, avtomatik tokrar-

ilonib hazirlanmasi da bu dvro tosadf

edir. 1950-56 illordo respublikanm
sonaye saholorindo sinxron miihorriklorin, statik kompensatorlarm, kondensator batareyalarmin vo bununla r>U\qodar yiik diiyiinlorinin statik vo dinamik
dayanqln artirmaq n xiisusi tod
birlorin ilonmosi zorroti yarandi.
Mingoevir SES-in i^o sahnmasi (1954)
ilo olaqodar enerji sisteminin yei i
rejimlori, EX-nin dayanql, istilik vo
su-elektrik stansiyalari arasmda aktiv
gcbrin qonaotli paylanmasi vo s.
mosoblorin todqiqini tolob etdi. B SLSin tikilmosi vo respublikada qorb elek
trik oboksinin inkiaf noticosindo
Azorbaycanm vo Giirciistanin, sonralar

iso Ermanistanm energetika sistemlori

vahid sistemd birldirildi. EX-nin
trm qabiliyyotinin artrlmas, chtiyat hidroaqreqatlarn elektromexaniki
io qoulmas, sistem avtomatikasnn
sazlanmas vo onlarn i rejimlrinin
optimall mosololori yronilmoyo
balanld. Firudin Hseynov vo b. toro
findon elektrik sistembrinin mxtlif i
rejimlri n ovozctmo sxemlorinin
sadldirilmsi ib olaqodar respubli
kada geni todqiqat ilori aparld, alin
ing noticolor elektrik sistembrinin rejim
mosololorinin hollindo totbiq edildi.
Azorbaycanin yanacaq-enerji balansi
hesablanm vo enerji ehtiyatlarmdan
somoroli istifado edilmosi n elmi
iisullar yaradlmdr. sas enerji istehlaklar n elektrik enerjisinin keyfyyotinin yronilmosi vo yaxladrlmas sullar, sistemdo giic itkibrinin
hesablanmasi vo s. hoyata keirildi, bir
sira sonaye ilodicilinin yiik dynbrindoki statik vo dinamik xarakteristikalar tocrbi yolla miioyyon edildi.
Azorbaycan energetiklori hob 20 os
rin 30-cu ilbrindo ildinm hadisolorinin
vo ondan miihafizo sullarnm yronilmosi sahosindo todqiqatlar aparm, ekspedisiyalar (Gyo glno, Zaqatalaya,
uaya vo s.) tokil etmilor. ldrm
boalmas vo onun parametrlorinin inkiaf mexanizmi kompleks todqiq edilmidir. Akad. Aasomod lizado vo b.
torofindon EX-yo vo hndr obycktloro
ildrm dorkon ildrm boalmasmn
parametrbri llm, obyektlorin ildirimdan miihafizosi, ildinm coroyanmin
amplitudu vo dikliyi arasmdaki olaqo
aradrlm, EX-nin ildinma davamlilnn toyini n ildinm parametr
lorinin optimal qiymotlori miioyyonbdirilmidir. ldnm boalmas qeydedicisi, xoborvericisi vo s. avtomatik
qurular hazrlanb totbiq edilmidir.
Tropik oraitdo ildnmdan miihafizoyo
dair elmi tvsiyolor ibnib hazrlanmdr. Vyetnam Sosialist Respublikasinda energetika obyektlorini ildirimdan miihafizo etmok vo ildrmn yerli
xsusiyyotlrini yronmok sahosindo do
ilor aparlmdr. 1932 48 illordo doniz
suyunun irinbdirilmosino, doniz suyundan qiymotli komponentbrin ayrilmasina dair kompleks todqiqatlar aparlm vo baraban tipli stasionar buxar
generatorlannm yumaldlm (iinlodirilmi) doniz sy ib qidalandirlmasnn mmknliiy sbut olunmudur. Todqiqatin noticobrindon Ikinci

diinya miiharibosi ilbrindo lkoni elek

trik stansiyalarnda geni istifado edilmidir. Azorbaycan Elmi Todqiqat
Energetika institutu (A z ET E) vo Azor
baycan Neft vo Kimya nstitutunun
(indiki Azorbaycan Dovlot Neft Akade
miyasi) elektroenergctika fakltosindo
elektrik obokolorindo ardicil qoulmu
kondensatorlar vasitosilo gorginliyin
avtomatik tonzimi mosolosi vo bununla
bal qeyri-xotti elektrik dinamik sistemlordo keid prosesbri, onlarm dayanql miiasir riyazi sullarla todqiq
olunmu, kompensasiya edilmi elektrik
obokolrindo ba vcro bilocok qeyrinormal hadisolorin qarsn almaq iin
todbirlor toklif olunmudur. Avtomatladrlm elektrik intiqah sahosindo
1960 70 illordo akad. Azad fondizado
vo b.-nin apard todqiqatlar noti
cosindo avtomat gorginlik invertoru
olan vo tezliyo gro tonzimlonon elektrik
intiqallar sistemindoki keid proseslorinin iimumi nozoriyyosi ilonib hazirlanmdr. Sistemin riyazi modeli qurulmu vo somoroli parametrlorinin seilmosi metodikas ilonilmi, habeb miihorriklordoki itkilor minimuma endirilon hallarda tezliyo gro tonzimlonon
asinxron elektrik mhorriklrinin opti
mal idaroedilmosino dair todqiqatlar apalmdr. Yaqub Qodimov vo b. impuls
sistemlori vo diskret Laplas evirmolorindon istifado etmoklo paylanm parametrli elektrik intiqallan sistembrinin
analiz vo sintezinin bir sira yeni sullarn
toklif etmilor. frat grginlikdon miihafi
zo, qisa qapanma coroyanlannm mohdudladrlmas vo s. saholordo yaradilan
yeni texniki todbirlorin laboratoriya oraitindo aradrlmas vo miirokkob elek
trik obokolorind dala proseslorinin
ododi hesablanmasi n, yerdo vo moftillordo soth effekti. EX-do taclanma proses
bri kimi dissipativ amillori tam nozoro almaqla, riyazi ifadolor toklii' edilmidir ki.
bunlar da paylanm parametrli qeyrixotti elektrik dvrolorinin nozoriyyosi sa
hosindo yerino yetirilon on ohomiyyotli ilordondir.
Energetikanm fiziki-texniki problemlorino aid elmi ilor istiqamotdo
aparlmdr: yiiksok gorginlikli obokodo keid prosesbri vo onlarm yaratdiqlan ifrat gorginliklor; yiiksok elektrik
saholorinin tosiri altmda olan elektrik
izolyasiyasinda gedon fiziki proseslor;
texnoloji proseslordo yiiksok elektrik
saholorindon vo boalmalanndan isti
fado. Az.ETE-do bu sahodo aparilan

todqiqatlar 1962 ildon Azorbaycan EAnin Fizika institutu ilo birgo davam etdirilmidir. Elektrik enerjisi istehsalinin
inkiaf vo EX-nin trm gcnn
artrlmas daha yiiksok gorginliklorin
monimsonilmosini tolob edirdi. 20 osrin
60-ci illorinin sonunda 500 750 k V vo
daha yiiksok gorginlikli EX-nin modellodirilmo doqiqliyinin artmlmasi zoru
roti yarandi. Aparilan aradrmalar vo
ilonilmi hesablama iisullan yiiksokgorginlikli EX-ni modelldirmoy vo
onlarda ba veron bir sira hadisobri tod
qiq etmoyo imkan verdi. Elektrik obokolori vo transformatorlarda clek romaqnit dala proseslorinin hesabla nmas n iisullar, alqoritm vo proqrinnlar ibnib hazrland. Miirokkob
ktrik obokolorindoki qeyri-xotti am; ri
nozoro almaqla dala proseslorinin hlili vo hesablanmasi iisullanmn i! ib
hazirlanmasi vo onlann elektron he ;blama manlannda hollino gro (,
iz
Cuvarli vo Y.Dmitriyev SSR EA in
P.N.Yablokov adina mkafatna 1 iq
grldlor (1973). Birfazal qsaqa; ma coroyanlarmi mohddlad iq
n neytraln qismon yerlobirh io
iisulu ilonib hazrland. Betil rez
rlan vasitosilo qismon yerlbirlm; obokodo qisaqapanma coroyanlannj vo
aa soviyyoli izolyasiyasi olan tr nsformatorlann neytrahnda ifrat goi inliyi mohdudladrr, enerji sister in
dayamqlm artrr. Neytralm yeni
imi ilk dofo Azorbaycanin enerji : temindo totbiq edildi. Bu, elektrik o!
>
lorindo yolverilmoz ifrat gorginlil
in
qarsn almaa, obokonin par;; Pr
iori arasmda optimal nisboti mii.
n
etmoyo vo s. imkan verdi. Bu sah
ki
iloro vo onlarm noticolorinin geni - >tbiqino gro .M .Cuvarli, Y.V.D n iyev, A.M.Hoijimov, X.H .ism ay1 *v,
M.N.liyev, T..Nrmommodov A rbaycan Dvlot mkafatna layiq g 1diilor (1978). frat yiiksokgorginlik! obokolordo qisaqapanma coroyan! mi
mohdudladrmaq n Fizika Ins- tutunda coroyamn mohdudladrlmas :in
yeni iisullan (neytralm reaktor vasi; ilo
yerlobirlodirilmosi. giiclii bloklarin
transformator dolaqlarmin ulduz ul
duz birlodirilmosi vo s.) ilonib hazirlanmdr. zolyasiya yalarnda gedon
fiziki-kimyovi proseslor todqiq edilmidir. Yiiksokgorginlikli elektrik saholorinin vo boalmalarnn totbiqi ib bir sira
effektiv proseslorin nozori osaslan yronilmidir. Elektrik izolyasiyasndak

hisso-hisso boalmalar, onlann izolyasivamn istismar xassolorino tosiri miioy

yon edilmidir. Dielektrik arakosmolorb
mohdudladnlm hava boluunda
elektrik boalmasnn totbiqi texnologiyas ibnmi, polimer dielektriklorin
torkibi ib onlann mexaniki vo elektrik
xassolorinin doyiilmosi arasmdaki ola
qo yronilmidir. Atmosfer tosirindon
eirklonon izolyatorlann koordinasiyasi
vo 1 ' bat iin iisul ilonib hazrlanm
vo totbiq edilmidir. Sistemi tokil edon
yiiksokgorginlikli vo ifrat yiiksokgorgin
likli ijobokobrin qovaqlarndak gorgin
liklorin fluktuasiya roqslorinin soboblori
toe' q edilmi, osas EX-nin vo transform; orlann yiiklorino gro giri gorgin1;
Tominin giic vo coroyanlann rejim
p; netrbrinin fluktuasiyasi yronilm nyun miihafizo iisullan ilonib hazi
dr. Miirokkob elektrik sistemlo
ekvivalentlodirilmosi, qozadan
soi lei rejimlorin stabillodirilmsi, sis
ter
statik vo dinamik dayanqlnm
i.
qi vo miirokkob sistembrin idarool nasi sahosindo miihiim noticolor oldo
lmidir. Elektrik stansiyalannda
tu
generator vo hidrogeneratorlann
el
: Ii iini tomin etmok moqsodilo onlai ik i vibrasiyanin soviyyosini vo
xa ;terini miioyyon etmok iin elektr> netik informasiya eviricilori dzoldiln dir. Elektrik manlannda (gene
ra
vo mhorriklrdo) maqnit sahosini doyimosi todqiq edilmi vo notico
do cktrik manlarnda ba veron nasa; ;lann diaqnostikas qurgulari yaradi
dir. Elektrik sistembrinin vo on
lar elementlorinin avtomatik idarool nasi sahosindo analitik vo stoxastik
ib
rdan istifado metodlar ilonib
h.
mm vo istehsalata totbiq olunm
ir. 1975-90 vo 2000 illor orzindo
A
E-do tonzimlonon asinxron elektri
iliqallan nozoriyyosinin osaslan
il
hazrlanmdr. evirici texnik;
inkiaf vo tristorlu tezlik eviricil. in, idaroolunan diizlondiricilorin
yai llmasi tonzimlonon sabit vo doyion -royan elektrik intiqallarimn tocrboc: I totbiqino imkan verdi. Elcktroenc etika sistembrinin modcllodirilmoM metodlanmn ilonib hazirlanmasi,
elektrik tochizati sistembrinin optimal
strukturu, elektrik enerjisinin keyfiyyotinin yksoldilmosi, enerjinin tiirlmosi
zamam yaranan itkilorin azaldilmasi,
elektrik tochizi sistembrinin iinin etibarllnn yiiksoldilmosi vo s. holl olunmudur. Yeni texniki vasitolorin i^lonib

hazirlanmasi iin alqoritm vo hesab

lama proqramlan yaradlmdr. Ener
getikanm inkiafnm riyazi modellori
tortib olunmu, enerji sistembrinin vo
onun osas elementlorinin modcrnlodirilmosi vo yenibrinin ina olunmasi
sahosindo optimal strategiya ilonib
hazrlanmidr. Elektrik obokolorindo
enerji itkibrinin soviyyosinin minimuma
endirilmosi moqsodilo avtomatladrlm idaroetmo sistemlori yaradlm vo
istehsalata totbiq edilmidir. Azorbay
can Dovlot Neft Sonayesi Elmi Todqiqat
vo Layiho nstitutunda (indiki Azor
baycan Dovlot Neft vo Qaz Sonayesi El
mi Todqiqat vo Layiho institutu) neftqazma qurularnm elektrik avadanlnn yeni sistembrinin, kiik giiclii
sinxron miihorriklor, mancanaq dozgahlan vo avtonom qidalanan mcxanizmlor
n tonzimlonon dyion coroyan intiqallarimn yaradilmasi sahosindo mii
hiim todqiqatlar aparlmdr. Diskli
elektromaqnit srmo muftali man
canaq dozgahlarinin elektrik intiqallan
ibnib hazrlanm vo Aberonun neft
sonayesindo totbiq edilmidir. Bykaa
zimov vo b. iri sinxron manlarn i
rcjimlorinin idaro edilmosi vo onlara no
zarot vasitolorini todqiq etmilor. Azor
baycan Neft vo Kimya institutunda
Firudin Hiiseynov vo b. sinxron vo asin
xron manlarn parametrlorini yronmi, massiv maqnitkeiricili elektrik
manlarnn hesablanmasi vo layiholondirilmosi iisullanm toklif etmilor.
1975-90 illordo istilik energetikasi
sahosindo su-mazut emulsiyasimn alinmasi iisulu ilonib hazrlanm vo totbiq
edilmidir. Karbohidrogenlorin, onlarm
oxkomponentli qarqlarnn, duz
mohlullarmin, mineralladnlm doniz
suyu, sonaye vo geotermal sularin istilik
xassolorinin vo aqreqat halinin doyimosi zamam istilik-ktlo miibadilosi.
qaz vo maye yanacaqlann istilik-elek
trik stansiyalannda yandmlmasi pro
sesbri todqiq olunmu, noticolor bir ox
milli vo beynolxalq (AB, Yaponiya,
SSR, A FR vo s.) standartlara daxil
edilmidir. i dissosiasiyaedici qazlara
osaslanan turbinlorin axar hissosinin
aerodinamikasina hosr olunmu nozori
todqiqatlar aparlmdr. Alnm anali
tik asihhqlar vo dsturlardan texnikanm
miixtolif saholorindo istifado edilir. Real
qazin byk siirotlo horokoti zamam isti
lik miibadilosi nozoro ahnmaqla bir sira
asihhqlar, istilik miibadilosi oraitindo
real qaz axininm sosdon siirotli (trans-

sos) sahosi n bir sira nisbotlor, istilik

miibadilosi olduqda vo olmadiqda yiik
sok tozyiqli axnlar iin asihhqlar vo s.
miioyyon olunmudur. Goncodoki EMdo, li Bayramli DRES-indo, Sumqaytdak 1vo 2 -li EM-lordo vo baqa elektrik stansiyalannda su rejimlorinin tokmillodirilmosino aid todqi
qatlar aparlmdr. Mayelorin, eloco do
benzol, toluol, etilbenzol vo s. karbohidrogenlorin termodinamik xassolori
todqiq ediluidir. Noticobrin balanc
parametrbri yiiksok olan turbinlorin,
yksoktozyiqli turbin aqreqatlannin vo
s.-nin iio totbiqi elektrik stansiyalannda iqtisadi gstricilorin yksoldilmosin
imkan vermidir. Enerji sisteminin
regional vo beynolxalq enerji sistemlori
ilo qarlql foaliyyotinin osas prinsiplori
ilonib hazrlanmdr.
Giin, kiibk, bioqaz, geotermal
sular vo s. borpa olunan enerji monbolorindon istifado sahosindo AMEA-mn
Radiasiya Problemlori institutu, Fizika
institutu, Geologiya institutu, Elmi
todqiqat vo Layiho-Axtar Energetika
institutu vo Baki llidrolayiho nstittunda kompleks todqiqatlar aparlmdir. Radiasiya Problemlori institutunda
gno enerjisini helioproseslor noticosindo hidrogen vo yanar qaz qarnn
enerjisino evirmoyo imkan veron iisul
vo helioenergetik quru, kiibk enerjisini
elektrik enerjisino evrilmosinin elmi
osaslan vo snaq qurusu, irkli sonaye
axntlanndan yanar qaz alinmasina vo
suyun tomizlonmosino imkan veron heliosistem vo s. ibnib hazrlanmdr.
lkonin elektrik enerjisino olan tolobatinin tamamilo donilmosi, beynol
xalq enerji sistemlori ib olaqolorin daha
da genibndirilmosi, enerji sektorunda
yeni texnika vo texnologiyalardan isti
fado olunmasi, hominin miiasir idaroet
mo iisullanmn totbiqi moqsodilo Azor
baycan Respublikasinin enerji sektorunun 2004 15 illor iin inkiaf proqra
mi, eloco do borpa olunan enerji monboIorindon istifado iizro milli proqram
ilonib hazrlanmdr.
Azorbaycan Elmi Todqiqat vo LayihoAxtan Energetika institutu AMFA-nm
Fizika institutu ilo birgo 2000 ildon eti
baron Energetikanm problemlori" adli
beynolxalq elmi-texniki jurnal or
etdirir.
K,irim Ramazanov, Arif Hjimov

Kimya
Azrbaycan orazisindki oxsayl arxeoloji tapntlar - ini vo saxs, homini metaldan vo metal orintibrindn hazrlanm oya vo momulatlar, rngli
iilr, bimi korpic, zoy, boyayc vo
tirli maddolor vo s. gstrir ki, burada
hob bizim eradan ox ovvollor yerli tbii
srvtlrin kimyovi email prosesi hoyata
keirilirdi. Lakin Azorbaycanda kimyann inkiafna aid ilk yazl mlumatlara
19 osrdo tosadiif edilir. Belo ki, 19 osrin
1-ci yarisinda Azorbaycanda mis, gm, quruun, kkrd, domir filizi, alunit filizi (zoy), soda, ora, bitki vo mine
ral monoli boyaq maddolori, Qlauber
vo xrok duzlari istehsal olunurdu.
Homin dvrdo Azorbaycandan xarico neftlo yana zoy, soda, ora vo boyayici maddolor do aparlrd. 19 osrin ov
vollorindo kimyovi mohsullarm istehsali
kustar xarakter dayrd. Kimya istehsalmin ayri-ayri saholori qeyri-stabil idi:
istehsalm bir sahosindo foaliyyot dayand halda, digor sahodo tokmillodirilmo
ba^i verirdi. Biitvliikdo iso Azorbaycan
da kimyamn vo kimya sonayesinin tookkl tapmas vo inkiaf yalniz 19 os
rin 2-ci yansindan sonra meydana golon
vo inkiaf edon neft vo neft email sona
yesi ilo bal olmudur. Rusiyanm a
neft vo srtk yalar ilo tomin olunmasnda Baki a neft vo ya neftayirma zavodlari xarici zavodlaia miivoffoqiyyotlo roqabot apanrdi. Azorbaycan mhndislorinin texniki ixtiralan, yeni neft
ayirma zavodlannm tikilmosi, diinyada
ilk dofo hoyata keirilon Baki Batum
(1897-1907) neft komorinin vo hminin
Baki-Tiflis (1883), Baki-Dorbond
(1900) domiryol xotlorinin okilmosi neft
hasilatinin koskin artmasina sobob olmudu. Belo ki, 1872 ildo Azorbaycanda
23 min t neft xarld halda, 1901 ildo
10,7 mln. t neft hasil olunmudur ki, bu
da dvrdo Rusiyada xarlan neftin
95%-ni, diinyada xarlan neftin iso yardan oxunu tokil edirdi.
20 osrin ovvollorindon etibaron Baki
neftini distillo yolu ilo ayrmaqla yana,
hom do iq qazi vo aromatik karbohidrogenlor (benzol, toluol, ksilol vo s.)
almaq moqsodilo onlarm pirogen paralanmas prosesi hoyata keirilmoy
baland. Baki neftinin distillosi vo
paralanmas sullarnn inkiaf saho
sindo D ..Mendeleyev, V.V.Markovnikov, K.V.Xarikov, A.A.Letni, V.Q.uxov vo b. geni todqiqat ilori aparm-

lar. Neft-kimya sintezinin elmi osasini

tokil edon nozori todqiqatlar iso
A.M.Butlerov, N.D.Zelinski, S.V.Lebe
dev, B.V.Bizov vo kimya sahosindo ilk
alitohsilli azorbaycanli Mvsm boy
Xanlarov torofindon hoyata keirilmidir.
Bakida neft email sonayesinin siirotli
inkiaf, mtoxssislrin vo fohlolorin sayimn artmasi, Rusiyadan vo xaricdon
kapitaln lkoyo colb olunmasi 19 osrin
70 ci illorinin sonunda Azorbaycanda
zvi maddolorlo yana, oxlu sayda
qeyri-zvi maddolor istehsal edon kimya
zavodlannm (elektroliz iisulu ilo mis is
tehsal edon Godoboy-Qalakond misoritmo zavodlan, Dakosondo kobalt vo zoy
zavodlan, Bakida ora, soda, sulfat turusu, qolovi, duda, mis vo domir kuporoslan istehsal edon zavodlar, Naxvanda ora, Qlauber vo xrok duzlari is
tehsal edon zavodlar, Ordubadda o
zavodu, Salyanda soda zavodu vo s.)
yaranmasina sobob olmudur. Bir ox
neftayirma zavodlannm laboratoriyalan ilo yana, yuxarda gstorilon zavodlarn oxunun laboratoriyalan la
zimi cihaz vo preparatlarla tochiz olunmudu. Bu laboratoriyalarm mvcud olmasi Azorbaycanda homin dvrdo kimya
elminin tookkl tapdn vo onun inkiafna tokan veron elmi todqiqat ilrinin
aparldm sbut edirdi.
Qabaqcil rus vo azorbaycanli alimlo
ri birldiron Rus Texniki Comiyyoti
Baki bosinin (1879) yaradilmasi da
Azorbaycanda kimyamn vo kimya sona
yesinin inkiafna byk tokan vermidir. Onun foaliyyoti noticosindo neft
mohsullarinm keyfiyyotinin yiiksoldilmosi, neftayirma vo neftxarma texnologiyasnn tokmillodirilmosi sahosindo
miihiim ilor grlm, neftayirma saho
sindo diinyada ilk dofo fasilo ilo iloyon
distillo qurlarndan fasilosiz iloyon
distillo qurularna keilmi, buruq-neft
sularinin yod, brom vo xrok duzu isteh
sali lin sonaye ohomiyyotli olduu irolicodon sylonilmi, alunit filizi osasinda
kimya istehsalimn inkiaf ideyasi iroli
srlmdr. Rus Texniki Comiyyotinin
Baki bosindo rus alimlori ilo yana,
azorbaycanli alimlordon M .Xanlarov,
S.Qomborov, .m irov, A.Babayev,
A.Nozorov, M.liboyov, F.Riistomboyov, N.Modotov, V.Molikov, M.hmodov vo b. alrd.
Beloliklo, 19 osrin sonlan Azorbay
canda kimya sonayesinin tookkl tapmas, lkonin mineral ehtiyatlarmin

email yollannin ilkin axtarlar, kimyamn vo kimya sonayesinin inkiafnda

byk rolu olan elmi-texniki comiyyotlorin meydana golmosi dvr hesab
olunur.
20 osrin ovvollorindo Azorbaycanda
kimya sonayesinin inki^af tendensiyasi
davam edirdi: zavodlarm texniki soviy
yosi yiiksolir, Bakiya daha ox miitoxossis golir, sulfat turusu, kalsium-karbid,
ammonyak, oksigen, boya vo s. istehsal
edon yeni zavodlar yaradlrd. Bu dvrdo neftayirma zavodlannm sayi 105-o,
kimya miiossisolorinin sayi iso 30-a atmd. Neftayirma zavodlan 100-o axin
miixtolif adda mohsul istehsal j ; di.
Baki zavodlannda alitohsilli
7()
mtoxssis iloyirdi. Onlarm a:
ia
Rusiyada vo xaricdo magistr vo d >>r
dorocosi alm 16 azorbaycanli ki
;
alrd.
Sulfat turusu istehsalmda kontakt
iisulunun totbiqi (1904) noinki
"at
turusunun, hominin natrium-s
i,
sni zoylorin, boyalann. domir k i
osunun, xlorid turusunun isteh-. 1 itn
artmasina byi'k tosir gstorn;
r.
1900 ilo nozoron 1910 ildo kimya z
1larmin mohsuldarl iki dofo art;
di.'
Bu dvrdo yerli xammaldan Qlai )er
duzu, maqnezium-sulfat. domir v: ;jis
kuporoslan, zoy, soda, yod, brom
kimi kimyovi-oczalq maddolori . :hsal edilirdi. Neft, kobalt filizi. boyaq
otu, biyan kkii, nocib metallar, barit
vo s. maddolor ixrac olunurdu.
19
osrin 2-ci yarisinda vo 20 osr ov
vollorindo Azorbaycanda kimya so
sindo oldo olunan nailiyyotlorin m.
n
gstoricisi kimi iimumdnya s.:

sorgilorindo ndiqo boyasinm yu

keyfyyotino gro" (Paris, 1855;

don, 1862), mumrusiya sorgib
o
Kcyfiyyotli kkrd istehsalimn to:-?. .ino gro (Peterburq, 1870) vo IV n
safladrlmasnda elektrolizin totbi*
gro (Nijni Novqorod, 1896), d: >r
beynolxalq sorgilordo (Qlazqo, 1' i;
Milan, 1906 vo s.) miixtolif miikaf; 11rin, ciimlodon qizil medallarm aim sn gstormok olar.
Birinci diinya mharibosi illorindo
kimya sonayesi, osason, partlayici mad
dolorin istehsali n lazim olan ilkin
maddolorin (benzol, toluol, ksilol, fenol,
sulfat vo nitrat turular) sintezi istiqa
motindo inkiaf etmidi. Bu yolla toluolun istehsalimn tokilindo N.D.Zeliskinin, V.N.patyevin, L.Q.Qurviin vo
S.V.Lebedevin todqiqatlar byk rol

oynamdr. Neftin krekinqi yolu ib

benzol, toluol vo digor aromatik karbohidrogenlorin ahnmasi n 1915-17 il
brdo Bakida 4 zavod qurulmudu. Ben
zol istehsalimn inkiaf z nvbosindo
anilin boyalarmin, miixtolif aromatik
karbohidrogenlorin, xlor-zvi maddolorin
vo s. nclt-kimya mohsullarinm istehsalimn tokilino imkan yaratmdr. Biitiin
b ilor Azorbaycamn indiki neft-kimya
sonayesinin balancn tokil edirdi.
Bu dvrdo, hominin zoy istehsali inkiaf etmi, kalsium-karbidin istehsalina balanlm, Tovuz sement zavodu
buraxlm, boya (domir slgoni) issal artm, bir sira o zavodlannm
intisino balanmdr.
1915 ildo Azorbaycanda 36 kimya
ossisosi var idi vo homin miiossisolor-

sayda elmi todqiqat miiossisolorinin vo

tohsil ocaqlarmin yaradilmasi, kimyadan Azorbaycan dilindo ilk terminologiya lotinin nri (Sadq Hiiseynov,
1931), aspiranturaya qobulun sayinin
koskin artrlmas yiiksokixtisasli yerli
kimya kadrlarn yetimosino vo Azor
baycanda kimya elminin siirotli iikialina sobob oldu. Biitiin bunlar, khno za
vodlarm borpasi, neftin termiki krekinqi
prosesinin totbiq edilmosi, neft mohsullarnn piolizi qurularnn genilondirilmosi ilo yana, 1930 ildo benzin, a
neft, srtk yalar, mazut, aromatik
karbohidrogenlor vo s. maddolorin is
tehsali sahosindo neft email vo kimya so
nayesinin borpasna vo inkiafna sobob
olmudur. Beb ki, 1913 ib nisboton
1930 ildo neft mohsullarinm ixraci 5 do
fo artmd. Gstoribn b mvoffoqiyyotbrin oldo olunmasinda 1920 ildo
Azorneft in nozdindo yaradlm vo
L.Qurviin rohborlik etdiyi Morkozi
Kimya Laboratoriyasi da byk rol oynamdr. Sonralar bu laboratoriyanm
bazasinda Azorbaycan Neft Todqiqat
1946.
institutu tosis edildi (AzN T, 1929).

1945 ildo bu nstitut iki instituta aynl L I $,
di: Azorbaycan Elmi Todqiqat Neft

Email institutu (A zET N E) vo Azor
. /.

baycan
Elmi Todqiqat Neftxarma in

stitutu (AzETN). 1959 ildo iso Azor
baycan Elmi Todqiqat Neft Email insti
tutu Azorbaycan EA Neft institutu ib
birbdirilorok indiki Neft-Kimya Prosesbri institutu (N K P ) yaradlmdr.
Qeyd etmok lazimdir ki, Azorbay
canda neft email vo neft-kimya sonayesi
d 16 nofor kimya, mhondis vo tex- nin inkiaf, osason, Azorbaycan Neft
io
yana, 1012 nofor fohlo alrd. Todqiqat institutu vo ondan aynlan institutlarda aparilan elmi todqiqatlarm
! .1 neftayirma vo kimya zavodlannda
\ avodlarm nozdindoki laboratoriyavo texniki ibmolrin sayosindo ba vera 83 nofor kimya alrd ki, on- midir. Beb ki, hob 20 osrin 30-cu illo! 1m 58 nofori Rusiyada, 25 nofori iso rindo Azorbaycan Neft Todqiqat insti
xarici lkolrd ali tohsil almd.
tutu vo zavod laboratoriyalarinm todqiPartlayici maddolor n yarimmohqatlan osasinda tolob olunan keyfiyyots
nn sintezindki uurlara baxmaya- do aq rongli neft mohsullarinm vo snli . Birinci diinya mharibosi neft hasi- foturularn istehsali tokil olunmu,
1.r: min vo neft emalmin, hominin kimya
emulsiyalam neftin emulsiyaszladn lsullan istehsalimn koskin azalmasirlmas vo termiki krekinq benzinlorinin
na gotirib xarmd. Belo ki. 1919 ildo
tomizlonmosi prosesbri sonayedo totbiq
neft email zavodlarmdan yalniz 18-i i- edilmi, yalarm furfurolla seici tomizloyirdi, 1920 ilin aprelindo iso kimya
lonmosi iisulu hoyata keirilmidir. Bu
mohsullarinm istehsali 1913 il istehsali- dvrdo, hominin yanacaq vo yalarn
nn 10%-ni tokil edirdi. Ona gro do parafinsizlodirilmosi prosesi ilonib
1920 ildon neft vo kimya sonayesi yeni
hazrlanmdr ki, onun da kmoyi ib
don qurulmali oldu. Azorbaycamn neft
xalq tosorriifati ohomiyyotli iki mosolo
sonayesi millilodirildikdn vo SSR ya- holl edilmidir: a) parafinli neftlordon
adldqdan sonra Azorbaycanda neft vo aa temperaturda donan yanacagin vo
kiik zllyo malik yalarn alnmas;
kimya sonayesino diqqot artinldi. oxlu

b) yiiksok dorocodo tomizliyo malik

parafinbrin ahnmasi.
20 osrin 30-cu illorindon balayaraq
totbiqi kimya ilo yana nozori kimyamn
vo ilk ovvol kimya texnologiyasmin no
zori osaslan inkiaf etmoyo balad. Belo
ki. akad. Yusif Mvimmodoliyevin tobii vo
sonaye neft qazlarmin email vo karbohi
drogenlorin katalitik evrilmosi sahosin
doki todqiqatlan, akad. Murtuza Nayevi iso kimya texnologiyasmin nozori
osaslarimn yaradilmasi istiqamotindo
apard ibr Azorbaycan kimya elmini
diinya elminin n sralarna xarmdr.
mumiyyotlo, respublikada neft
kimyasnn vo zvi kimyamn inkiafnda
Y.Mommodoliyevin miistosna rolu vardir. ikinci diinya miiharibosi illorindo

Y.H.Mmmdliyevin ikicildlik
Seilmi srlri"nin 1-ci cildi (Baki, 1964).

Y.Mommodoliyev ilk dofo olaraq benzolu alminium-xlorid katalizatorunun itirak ilo metilxloridlo alkillodirorok
toluolu yiiksok xmla sintez. etmi vo
onun sonayedo totbiqino nail olmudur.
Bununla da mharibo illorindo miihiim
ohomiyyot kosb edon trotil partlayici
maddosinin ahnmasi n ilkin xammalin toluolun sonaye miqyasinda isteh
sali hoyata keirilmidir. Bu dvrdo ,
hominin benzolun olefinlrb alkillodirilmosindo katalizator kimi ilk dofo sul
fat turusundan istifado edorok, yiiksok
oktan ododli benzinin torkib hissosi olan
izopropilbenzolun (alkilbenzollarin) so
naye istehsalimn saslarn yaratm vo
ikinci diinya mharibosindo sovet horbi
texnikasmm belo benzinlo tomin oluninasi problemi ni holl etmidir. Y.Mom
modoliyevin aviasiya yanacaqlarmin
almmasi istiqamotindo apard ilorin

ohato edon dvrdo kimya elminin inkiafnn tohlili gstorir ki, Azorbaycanm to
bii sorvotlorinin monimsonilmosi, res
publikanm vo Rusiyamn xalq tosorriifa
tmin praktiki tolobatlan Azorbaycan
alimlorini z foaliyyotlorindo ilk ovvol
kimya elminin totbiqi istiqamotini inkiaf etdirmoyo svq etmidir. Onlarin
todqiqatlarmin osas moqsodi zoruri
kimyovi mohsullarm ahnmasmin laboratoriya sullarn iloyib hazirlamaq vo
bu sullarn texnoloji cohotdon sonaye
qurgularmda totbiqini hoyata keirmok

olmudur. Bu dvrdo kimya texnologi
\
yasi holo yaranma morholosindo oldu
PKAKUIIH \ lKIUIIPpBAIUIfl
! I k undan onun riyazi modellodirilmosi
ABJIA 1(11011\ <0!10

I
10 1
nin nozori prinsiplorinin - axar sistemlo: i 11011111.1( ! 1
rin kinetikasmin, makrokinetikanm,
;
:> I
kimyovi proseslorin vo reaktorlarin hesablanma sullarnn, homiin resirkulyasiya nozoriyyosinin ilonib hazir ; ^
lanmasi zoruroti meydana golmidir.
Y.H. Mommodoliyevin Aviasiya yanacaqlarNozori cohotdon mrokkob vo praktiki
nn istehsalmda alkillom rcaksiyas (Bak,
baxmdan ox aktual olan bu problem
1945) vo Sovet ltifaq neft-kimya sonayesinin
morhololi vo sistemli okildo akad.
masir voziyyoti vo inkiaf perspektivlri
M.Nayevin fundamental elmi todqi
(Bak, I960) osorlori.
qat ilorindo z hollini tapdi. 20 osrin 30cu illorinin ortalarmda M.Nagiyev axar
Bu nticlrin oldo olunmasnda
sistemlordo homogen vo heterogen-kaY.Momnodliyevin Aviasiya yanatalitik proseslorin kinetik modelini ilocaqlarnm kimya v texnologiyasnn
yib hazrlad vo reaksiya qovaqlarnn
miiasir voziyyoti (1943, Murtuza Nahesablanmasinda kinetik tonliklorin bir
yevlo birgo) vo Aviasiya yanacaqlarnn istehsalnda alkillomo reaksiyas (1945) monoqrafyalar mhm
ajliueirafc
rol oynamdlar. Kitablarda kinci
diinya mharibosindk yiiksk oktan
ododli yanacaqlarn kimyas vo texnologiyasnn miiasir istiqamtlri iizr
dnyada apanlan btn nozori vo praktiki ilorin thlilinin verilmosi bu sahodo
iloyon alim, mhondis vo texnoloqlann
foaliyyotino bilavasito tosir gstonnidir.
.i x mv ei
, *. ,4*. <1
Y.Mommodoliyevin alkillomo sahoM.F.Nayevin Motor yanacaqlarnn
sindoki todqiqatlarnn byk ohomiyyoti
kimyas, texologiyas vo sintezi proseslorinin
noin i SSR-nin, hom do xarici lkohesablanmas nonoqrafiyas.
lorin motbuatinda qeyd olunurdu.
Pekin, 1959.
Y.Mommodoliyev elmi todqiqat ilosra totbiqolunma prinsiplorini moyyon
ri ilo yana, hom do maarifi vo tokilat kimi geni foaliyyot gstormidir.
etdi. Bu todqiqatlar sayosindo M.Nagi
Onun toobbs ilo 1945 ildo EA-mn
yev reaksiyaya daxil olan qarqlarn
hocminin doyimosi ilo gedon proseslor
nozdindo Neft institutu, BDU-da neft
kimyasi kafedrasi, 1959 ildo iso Neft- n reaktorlarin hesablanmas sullarn iloyib hazrlad. Bu todqiqatlarin
Kimya Proseslori institutu yaradlmbir hissosi M.Nayevin 1959 ildo Pekindir ki, bu da neft kimyasnn inkiafna
do nor olunmu Motor yanacaqlarimn
daha gei orait yaratmdr. Kimya el
kimyasi, texnologiyasi vo sintezi proses
mindo vo sonayesindo oldo etdiyi nailiyyotloro gro, demok olar ki, Y.Mommo
lorinin hesablanmas monoqrafiyasindoliyev Azorbaycanda neft kimyasi vo da z oksini tapmdr.
iizvi sintez sonayesinin banisidir.
Lakin kimya texnologiyasi sahosin
19 osrin sonu-20 osrin ovvollorini
do M.Nayevin oldo etdiyi byiik naihmiyyti S SR mkannda dnya hrotli aviakonstruktorlar A .S.Yakovlev
vo A.A.M ikuIinin ilori ilo eyni soviyyo
do doyrlondirilirdi. Bu ilr gro
Y.Mommodoliyev Lenin ordeni ilo tltif
edilmi (1944) v SSR Dvlot mkafatna layiq grlmdr (1946).
Y.Mommodliyevin yuxarda gstorilon sahodo apard todqiqatlarnn
osas nticlri onun Seilmi osorlori ndo oks olunmudur.

liyyotlordon biri onun 30-cu illorin so

nunda resirkulyasiya proseslori nozo
riyyosini yaratmas olmudur. Resir
kulyasiya proseslori nozoriyyosi vahid
bir sistem kimi kimyada yeni bir istiqamotin - resirkulyasiya proseslori haq
qinda tolimin inkiafnn balanc olmudur. M.Nayev znn 20 illik todqiqatlarnn noticolorii Kimya texnologiyasnda resirkulyasiya proseslori
haqqinda tlim adl monoqrafya ok-

onlarin bozilorini sonayedo totbiq etmok

iin yeni texnologiya ilonib hazirlanmdr. Kimya texnologiyasi nozoriyyosino M.Nagiyev torofindon superoptimalhq prinsipinin daxil edilmosi kimya
texnologiyasinin inkiafna yeni tokan
verdi. Bu prinsipo gro kimyovi prosesin
apanlma oraiti vo onun katalizatoru elo
seilo bilir ki. noticodo prosesdo konar
mohsullarm minimum omologolmosino
vo reaktorun maksimum mohsuldar ilo
1

\ - :

The Theory of
Recycle Processes
in Chem ical Engineering

J .

. N A G IEV

Nayevi "Resirkulyasiya nozoriyyosi

. kimyovi proseslorin optimallnn
yksoldilmosi (Moskva, 1970) vo
imyovi resirkulyasiya (Moskva, 1978)
monoqrafiyalari.

M.F.Nayevin Kimya texnologiyasmda

resirkulyasiya proseslori haqqinda nozoriyy. '
monoqraliyasi. London. 1964.

lindo 1958 ildo Moskvada, 1964 ildo iso

Londonda (Perqamon Press) nr etc rmidir. Bu nozoriyyonin bir sira kiim vi
prosesloro mvoffoqiyytl totbiqi
idan daha geni miqyasda istifado ol nmasi vo nozoriyyonin daha da miikrnmollodirilmosi tolbatm yaratm r.
Bu moqsodlo 1965 ildo Neft-Kimya 1 >seslori nstitutunun neft vo kimya
oseslori nozoriyyosi seksiyasi osasi !a
M.Nayevin rohborliyi altinda Kii a
Texnologiyasinin Nozori Problen ri
institutu (K T N P ) yaradlmdr. R rkulyasiya nozoriyyosinin sonraki ini afi noticosindo M.Nayev iri kir:ya
komplekslorinin optimalladrln> si
n qlobal optimalladrma sulunu
vermidir. Bu nzoriyyo Resirkulyasiya
nozoriyyosi vo kimyovi proseslorin optimallnn yksoldilmosi vo Kimyovi
resirkulyasiya adl monoqrafiyalarda
z oksini tapmdr.
Bu sul osasmda etanin termiki dehidrogenlodirilmosi, propilenin hidrogenxlorladrlmas, ammonyakin sinte
zi n texnoloji qazin istehsah kimi
konkret proseslor todqiq olnmu vo

n
li
i
et

:no nail olunur. Beloliklo, kimya so

komplekslorinin riyazi modellodiosindo sistemli yanamadan istifado
nosi ilk dofo M.Nayevin todqiqat
indon baland.

n
r
r

nyvi resirkulyasiya
lanc maddlrin v reaksiyason mhsullar qarnn texoji proses oxsayl tkrar qaytanasndan ibartdir. Nzriyysini
id. M.F.Nayev vermidir. Reaknn kinetik v termodinamiki
n 'idudiyytlrini aradan qaldrmao
reaksiyan maksimum srtl
rmaa, balanc maddlrin
! mhsula tam evrilmsin v s.
i <,an verir.
imya texnologiyasi nozoriyyosinin
fu mental osaslarn iloyib hazrlad. a vo inkiaf etdirdiyino gro M.Nav. v 1969 ildo Sosialist moyi Qohrm; adna layiq grlmdr.
Kimya texnologiyasinin nozori osaslarnn sonrak inkiaf M .Nagiyev elmi
moktobinin tannm niimayondolorinin
adi ilo baldr. Akad. Torul ahtaxtinskinin rohborliyi ilo iizvi vo neftkimya sintezi sahosindo bir sira katalitik
proseslor ilonib hazrlanm, praktik
baximdan miihiim kimyovi reaksiyalarn kinetika vo mexanizmi yronilmi-

dir. Belo ki, oksid torkibli katalitik sistemlorin itirak ilo karbohidrogenlorin
xlorlu tromolorinin heterogen-katalitik
oksidlodirilmosi, hominin alifatik kar
bohidrogenlorin oksidlodirici ammonolizi proseslorinin elmi osaslan, bu katalizatorlarn aktivliyi vo seiciliyinin
yeni nizamlanma iisullan, -butilenlorin
vo /7-butanm malein anhidridino, izobutilenin metakril turusuna, propanm sirko turusuna birbaa oksidlomosi pro
seslori ilonilmidir. T.ahtaxtinski,
hominin katalizatorun qeyri-stasionar
i oraitindo apanlan proseslorin modellodirilmosi vo optimalladrlmas saho
sindo iloyib hazrlad bir sira nozori
prinsiplori butilenlorin divinilo vo izoamilenlorin izopreno dehidrogenlodirilmosi proseslorindo totbiq etmidir.
Akad. Aadada liyev qeyri-stasionar
aktivliyo malik katalizatorlarin itirak
ilo gedon proseslorin modellodirilmsi,
optimal layiholodirilmosi vo intensivlodirilmosinin prinsiplorini, bu proseslorin
texnoloji tortibatn iloyib hazrlam vo
bunlar bir sira yeni sonaye proseslorinin
modellodirilmsi vo optimalladrlmasnda totbiq olunmudur. Bununla da o,
kimya texnologiyasmda yeni perspektiv
istiqamotin osasini qoymudur. A.liyevin rohborliyi ilo praktiki baximdan
miihiim kimyovi reaksiyalarm kinetikasi
vo mexanizmi todqiq olunmu, oxmorhololi reaksiyalar n yiiksok effektivli,
seolittorkibli katalitik sistemlorin sintezinin elmi osaslan yaradlm, bunun
osasmda parafin vo olefin karbohidrogenlorinin vo alifatik spirtlorin oksigentorkibli birlomoloro oksidlomosi reaksiyalar n yeni katalitik sistemlor
ilonib hazrlanmdr. Miix. zv Yavuz
Rstomovun rohborliyi altinda sopolonon
materiallarm, ciimlodon gbrolorin
nomlodirilmsi, donvrldirilmsi, qurudulmas] vo kapsulladrlmas proseslo
rinin elmi osaslan yaradlmdr. Onn
balq etdiyi kollektiv torofindon natrium-karboksimetilselliilozun pambiqtomizlomo zavodlannin tullantilanndan
alinma texnologiyasi yaradlm vo so
nayedo totbiq edilmidir.
Miix. iizv Qiidrot Kolboliyevin roh
borliyi ilo kimya texnologiyasi aparatlannin istilikdoyimo sothindo bork fazanin
kdrlmosilo oxfazal sistemlorin axin
proseslorinin elmi osaslan ilonilmi vo
agir neftlorin email proseslorinin idaro
olunmasi n zomin yaradlmdr.
Beloliklo, Azorbaycan kimya-texnoloqlan respublikada kimya texnolo

giyasi elminin inkiaf soviyyosino gr

diinya kimya-texnoloqiannn n siralarinda yer tutmular.
20 osrin 30-cu illorindon balayaraq
yiiksok istismar xassolorino malik yeni
nv yalarn yaradilmasi problemi biitiin
diinyada olduu kimi, Azorbaycanda da
yalarm torkibino xiisusi aqaiarn olavo
olunmasi yolu ilo holl edilirdi. Aqarlarn
sintezi vo xassolorinin yronilmosi moqso
dilo 1948 ildo Azorbaycan Elmi Todqiqat
Neft Email institutunun torkibindo aqarlar laboratoriyas alm vo 1965 ildo
homin laboratoriyamn bazasinda EA-mn
Aqarlar Kimyasi institutu (A K ) yaradlmdr. 1940 illordon balayaraq akad.
li Quliyevin rohborliyi altinda bir sira
alim vo miitoxossis torofindon ,
-4, -7, -8.
, -101, 1-103, -21,
- vo s. oxfunksiyal aqarlar alnm vo sonayedo totbiq olunmudur. Ho
min aqarlar osasmda mhorriklordo ilodilon oxlu sayda siirtk yalar alnmdr. B iloro gro .Qliyev 1948
Aqar
Srtk yalar v motor yanacaqlarnn istismar xasslrini yaxladrmaq n onlara az miqdarda
(adtn, 0,01-15%) lav ediln
mrkkb zvi madd.
(O.Qeyman vo F.liyevlo birlikdo) vo
1950 illordo (Mahmud Rofiyev, Mommodaa Mommodov vo qor Blaqovidovla birlikdo) SSR Dvlot mkafatna, I970 ildo iso (Gvhor Zeynalova,
zzot Orucova, Kamil Sadxov, Fatna
Sleymanova, slam Namazov vo
Valentin Baayevlo birlikdo) Azorbay
can SSR Dvlot mkafatna layiq
grlmdr.
20 osrin 60 70-ci illorindon balayaraq aqarlarn moqsodynl sintezi
probleminin holli n Aqarlar Kim
yasi nstitutunda .Quliyevi davamlar
akad.-lor .Orucova, K.Sadxov,
miix. zv Vaqif Forzoliyev vo b.-nin roh
borliyi ilo aqarlarn tosir mexanizmi,
torkibi, quruluu vo xassolori arasndak
olaqo, kompozisiyalarda aqarlarn uyunluu, sinergizmi vo antoqonizminin
yronilmosi istiqamotindo elmi todqiqat
ilori hoyata keirilmidir. Bunun noticosi kimi miixtolif funksional xassoli,
ciimlodon oxfunksiyal aqarlar, neft
mohsullarmi bioloji zodolonmodon miihafizo edon antimikrob xassoli aqarlar,

korroziyaya qarj inhibitorlar, masir

tlbbr cavab vern mxtolif toyinatl
srtk yalar, yanacaqlar vo yalaycsoyuducu mayelor ibnib hazrlanm vo
sonayedo totbiq edilmidir. 1972 ildo
.Quliyev 40-c illrdn balayaraq res
publikada aqarlar sahosindo griilm
ilori Yalara vo yanacaqlara olavo edi
lon aqarlarn kimyas vo texnologiyas
adl monoqrafyasnda mumilodirmidir. Bu kitabn ox qsa vaxtda Moskvada (1972), Budapetdo (1976). Praqada
(1977) vo Leninqradda (1985) ap olunA.M. Kulijev

iizemanyagadalekok
kemiaja es
technolgiaja

.M.Quliyevin
Yalara
v yanacaqlara
lav ediln
aqarlar
kimyas v
texnologiyasi
monoqrafiyas.
Budapet, 1976.

mas .Quliyevin bu sahodo ald elmi

noticobrin hom mhmlyn, hom do
dnya kimyalar torofindon tannmasn bir daha sbut etdi. Bebliklo, tam
osasla demok olar ki, .Quliyev Azor
baycanda hom yeni elmi istiqamotin - aqarlar kimyasimn, hom do aqarlar kimyasi elmi moktobinin yaradcsdr. Bu
istiqamotdo, hominin mx. zv Fozilo
Somodovamn rohborliyi ib siirtkii yalannm istehsah iiiin neft emalmin somo
roli kompleks sxemi yaradlm, mvcud
texnoloji proseslor tkmillodirilmi vo
Azorbaycanda istehsal edilon siirtkii
yalarnn keyfyyoti yaxladrlmdr.
Bununla yana, F.Somodova Azorbay
can neftlorinin torkib vo xassolorini
yronmi vo bu todqiqatlanmn noticolorini Azorbaycan neftlori vo onlarm
komponent torkibi (2002) osorindo oks
etdirmidir.
Azorbaycanda neft-kimya vo kimya
sonayelorinin, hominin zvi kimya
elminin yaradilmasi vo inkiafnda
Neft-Kimya Prosesbri nstitutunun
alim vo mtoxossislrinin, xiisusilo do
Y.Mommodoliycvlo yana, akad.-lor
Vahab liyev, Musa Riistomov, Soltan
Mehdiyev, Bahadur Zeynalov, Sahib
liyev, mx. iizv Mocid Mordanov vo
b.-nin byk myi olmudur. Belo ki,
ikinci diinya miiharibosindon sonra Baki
neft email zavodlarimn yenidon qurulmas dvrndo V.Iiyev vo M. Riistomovun rohborliyi ib qaynar lay tex-

nologiyasimn nozori osaslan ilonib hazirlandi vo ilk dofo Yeni Baki neftayirma
zavodunda, sonralar iso Sovet ttifaqmn
miixtolif ohrlrind, hminin Pola vo
Rummiyada sonayedo totbiq olundu. Bir
sira sintetik kauuk zavodlannda w-butamn divinilo dehidrogenldirilmsindo, hominin Gonco aliiminium zavo
dunda Zoylik alunitinin yandrlmas vo
reduksiyasi proseslorindo do b texnologiyadan istifado edilmidir. V.liyevin
rohborliyi ib hominin katalizatorun vo
istilikdaycmn miixtolif nv axnnda
krekinq prosesinin apanlmasi iin yeni
reaktorlar vo texnoloji sistembr yaradilmdr ki, bu da reaktorun mohsuldarhn bir neo dofo artrmaa imkan vermidir. Bu sahodoki foaliyyotino gro
V.liyev 1948 ildo (Rstom smaylovla
birlikdo) SSR Dvlot miikafatina, 1976
(hod smaylov vo Sima Aayeva ib
birlikdo) vo 1982 illordo iso (zrail Slyaxovski, Aarofi Zorboliyev, bdlhseyn Hiiseynov, Mirzo Abdullayev,
Yevgeni Pryanikov vo M.Riistomovla
birlikdo) Azorbaycan SSR Dvlot miikafatina layiq grlmdr.

lizatorun itirak ib qaynar lay vo lift

reaktorlannda aparilan heterogenkatalitik proseslorin effektivliyinin no
zori mqayissi iin tonlikbr verilmidir. Lift reaktorlarm totbiqi qaynar layda aparilan proseslorb miiqa
yisodo reaktorun xiisusi mohsuldarhn bir neo dofo artrmaa, prosesin
seiciliyini yiiksoltmoyo, qaynar lay
da apanlmasi otinlik trodon vo ya
mmkn olmayan prosesbri hoyata
keirmoyo imkan verdi.
Yarmaq axnl reaktor aparatlarmdan Yeni Baki, Ryazan vo Yaros
lavl neft email zavodlannda katalitik
krekinq qurularnn yenidon osas
urulmasmda istifado olunmdur. M liistomov, hominin ikipilbli katal:
ckinqin yiiksok mohsuldarliqh te' ioji
evik sistemlorini Azorbaycan son;
;ino totbiq etmi vo bu ibr gro 1
il
do (V.liyevlo birlikdo) Azor
an
SSR Dvlot miikafatina layiq
iilmdr. Rusiyamn elmi todqiqat stitutlan ib birgo mokdalq say
do
M.Riistomov yiiksok mohsuldarvo
az metaltutumlu Q-43-107 katal:
re-

AM E/V

Neft-K I ' a
Prose

fnstitui

M.Riistomovun xirda dispersli katalizator sothindo gedon katalitik prosesloro dair apard todqiqatlar butamn butileno dehidrogenlodirilmosinin, o-ksilolun ftal anhidridino oksidldirilmsinin vo neft mohsullarmin katalitik krekinqinin mtoroqqi texnoloji sistemlorinin osasmi tokil etmidir.
Bu sistemlorin nozori osaslari yaradlm, mikrosferik katalizatorlarm axiciliq indeksinin proseslorin effektivliyino tosiri yronilmi, kiik dispersli kata-

kinq kompleksini iloyib lazrla

lir.
Bu qurular hazirda Moskva, Qn zm,
Mojekyay, Burqas (Bolqanstan). Ufa,
Pavlodar, Anqarsk, Lisiansk vo Baki
neft email zavodlannda miivoffoqiyyotlo
istismar olunur. M.Riistomov katalitik
krekinq prosesinin gediido A 93 avtomobil benzininin ahnmasi texnologiyasn, hominin destruktiv izomerlm
vo hidroizomerlomo proseslorini ilyib
hazrlamdr.
M.Riistomovun rohborliyi ib alii-

gro SSR Nazirlor Sovetinin miikafati

minium vo alkilhaloicilor osasmda yeni
na layiq griilmdr.
katalitik komplekslor hazrlanm vo bu
Piroliz qazinin torkibindon aynlan
komplekslor pirolizin maye mohsullanndan aromatik birlmolorin, hom- etileni sulfat turusunun itirak ilo hidratladraraq etil spirtio evrilmosi
inin aaoktanl qeyri-stabil benzin ilo
prosesinin texnologiyasinm ilonmosi
krekinq qazlarmin birgo email noticosindo stabil, yiiksokoktanh benzinin vo do byk ohomiyyot kosb edirdi. B
proses SSR-do ilk dofo olaraq Sumdizel yanacann alnmasnda totbiq
edilmidir. Krekinq sahosindo oldo et- qayit sintetik kauuk zavodunda so
naye miqyasinda hoyata keirilmi,
diyi elmi noticolori M.Riistomov zniin
sonralar iso Ufa, Saratov, Novokuybiikicildlik Yiiksok keyfiyyotli mhorrik
; acaqlarmn alnmasnn katalitik
evsk vo Qrozn ohorlrinin zavodlannda totbiq olunmudur. Bu iloro gro
prosesbri" (Baki, 2006) monoqrafiyaM.Dalin (S.Markevi, A.Serov, .Mslnda mumilodirmidir.
A/.orbaycan alimlori miiasir aviasiya
qalovski vo P.Monko ib birlikdo)
ikinci dofo SSR Dvlot miikafatina la
i ii xiisusi yanacaqlann yaradilmasi
s osindo do miihiim noticolor oldo et- yiq grlmdiir (1952).
SSR EA-nin miix. iizvii Viktor Qulr lor. 1951 ildo Azorbaycan alimlori istiryanin Azorbaycanda neft email vo
u salatlarla birlikdo T-l markali
neft-kimya sahosindo apard todqiqat ktiv yanacam almmasi vo sonayedo
lardan sonaye miqyasinda etilendon etil
I )iqino gro SSR Dvlot miikafatina
spirtinin ahnmasi texnologiyasinm
q grlmiilor (A.Kudinov, L.Kup(M.Dalinlo birlikdo) vo mikrosferik
nova, li Lomboranski, Mommod
modov). M.Mordanov vo Soltan
aliimosilikat katalizatoru iizorindo kata
tnovun rohborliyi altinda SSR mo- litik krekinqin yeni texnologiyasinm
(V.liyevlo birlikdo) hazirlanmasini
k mda Azorbaycan neftindon ilk yeni
gstormok olar.
T-8B, T-6 vo RT reaktiv yanacaqPiroliz mohsullarmin email osasmda
1 run istehsal texnologiyalan yaradibenzolun vo digor qiymotli maddolorin
1 mayedo totbiq edilmidir. M.Mor(. : lov, S.Sultanov, mx. zv Vaqif (difenil, naftalin, polimer-neft qatranlan) ahnmasi texnologiyasi miix. iizv
A basovla birlikdo bu yanacaqlann
Yunis Qomborov torofindon ilonib ha[
iki stabilliyini vo digor xassolorini
\
ladran aqarlarn sintezini do zrlanmdr. Bu sulla Qorkineftzvisintez istehsal birliyindo vo Lisiansk
h >ta keirmidir. Hazirda yksokneft email zavodunda benzolun istehsasu tli aviasiya laynerlori iin univerli hoyata keirilmidir.
sa' reaktiv yanacan alnmas istiqaQazin kimyovi email vo texnologiyam ndo todqiqatlar apanlir.
si sahosindoki todqiqatlar akad. loddin
\zorbaycanda neft kimyasinin inkis
da Azorbaycan Elmi Todqiqat Ole- Quliyevin rohborliyi ilo Tobii Qazin
Noqlo Hazirlanmasi vo Email iizro
nstitutunun (1992 ib qodor munumittifaq Elmi Todqiqat vo Layiho

faq Elmi Todqiqat Olefinlor nstiinstitutunda hoyata keirilmidir. ,

t i) miihiim rolu olmudur. Burada
maye karbohidrogenbrdon normal paMark Dalinin rohborliyi ilo piroliz
rafinlorin ahnmasi texnologiyasn, ox;
irindan etilen vo propilenin aynli,
hominin etil vo izopropil spirtlori-komponentli qaz sistembrinin fasilosiz
adsorbsiya-xromatoqrafiya iisulu ib ayl
etil benzol vo izopropil benzol un,

oksixhqli polietilenin, propilen vo nlmasmin nozori osaslanm, tobii karbohidrogcn qazlarmin qurudulmasi, tost il oksidlorinin, propilenin tri- vo tet
mizlonmosi, email vo noqlo hazirlanmasi
ri vierbrinin ahnmasi prosesbri ilonib
iin fasilosiz adsorbsiya iisulunu ijjbyib
sonayedo totbiq edilmidir. Bu ilorin
h. biri SSR miqyasinda mhm oho- hazrlamdr.
Musa Hamov sothi aktiv maddolomiyyot kosb edirdi. Mohz buna gro
ikinci diinya miiharibosi ilbrindo ykrin, ciimlodon yuyucu maddolor, deemulqator, emulqator, flotasiyaedici vo
sokoktanl aviayanacan komponenti
kpksndrc maddolorin istehsal
olan etilbenzolun vo izopropilbenzolun
texnologiyalanm iloyib hazrlam vo
sintezini vo totbiqini hoyata keirmi
M.Dalin 1946 ildo (S.Makevi voT.Probu texnologiyalan hoyata keirmidir.
Homin maddolorin bozibrindon neft-qakofyevlo birlikdo) SSR Dvlot miikafa
tina, 1981 ildo iso etilbenzolun geni zn xarlmas vo noqli zamam parafin
kmosinin, duzlama vo hidrathmamiqyasda istehsalinin yaradilmasina

nn qarsnn alnmasnda istifado olunmudur. Tobii qazin noqli sahosindoki

nailiyyotlorino gro 1982 ildo SSR
Dvlot miikafatina layiq grlmdr.
Akad. Rstm smaylovun rohbor
liyi altmda Baki termiki krekinq qurularinin rekonstruksiyas, aa oktan
ododli benzin-liqroin fraksiyalannin katalitik aromatiklodirilmosi iizro todqiqat
lar, neft xammalmin pirolizi texnologiyasnn tokmillodirilmsi iizro osasli ilor
aparlmdr. Neftin email iisullanmn
tokmilldirilmosi sahosindoki xidmotlorino gro R.smaylov Sosialist oyi
Qohromam adina layiq grlmdiir
(1948).
20 osrdo Azorbaycanda neft email,
neft kimyasi vo kimya texnologiyasi ilo
yana, kimya elminin iizvi kimya, qeyri-iizvi kimya, analitik kimya, fiziki
kimya, yksokmolekullu birlnbr
kimyasi istiqamotbri do inkiaf etnidir. Respublikada iizvi kimyamn elmi
prinsiploro osaslanm okildo inkiaf
Y.Mommodoliyev vo SSR EA-nin miix.
iizvii Konstantin Krasusskinin ilorindon balam vo S.Mehdiyev, mx. zv
amxal Mommodov vo digor alimlorin
todqiqatlarmda davam etdirilmidir.
20 osrin 30-cu illorinin ovvolbrindo
Y.Mommodoliyev tobii qaz xlorladraraq tetraxlormetan, xloroform, metilxlorid vos. qiymotli mohsullarm almmasimn sonaye texnologiyasim hazirlayib
hoyata keirmidir. Tolbbri ib birlik
do qaynar layda xlorlama prosesinin
qanunauyunluunu todqiq edorok tetraxloretilenin, heksaxlorbutadienin,
heksaxlorsiklopentadienin vo heksaxlorbenzolun ahnmasi sullarn iloyib
hazrlamdr. Bu proseslordon on miihmlori tocriibo qurularnda sinaqdan
keirilmi vo sonayedo totbiq edilmidir.
20 osrin 30-cu illorinin sonunda, lominin olefinbro vo iizvi oksidloro polyar
molekullu maddolorin birlomosi qaydalan K.Krasusski torofindon hortorofli
todqiq edilib mumibdirilmidir. /
sonra .Mommodov vo onun tobbolori
qlikol efirbrinin moqsodynl sintczi
noticosindo yiiksok effektivli miiasir pcstisid (akarasid, herbisid vo fungisid) preparatlar hazrlam, neft-kimya mohsullan osasmda dibutilftalat, gngorok
ya kimi bahal plastifkatorlar ovo/
edon bir sira yeni tipli plastifikatorlar
yaratmlar. sasl okildo iizvi kinyaiiin inkiaf S.Mehdiycvin todqiqatlannda / oksini tapmdr. Ou rohborliyi
ilo Baki neftinin miihiim komponenti

olan naften karbohidrogenlri vo onlarn tromlrinin izomerlomo reaksiyasnn mexanizmi todqiq olunmu, xlorlama vo oksidlodirici ammonoliz reaksiyalarnm qanunauyunluqlar miioy
yon edilmi, Baki benzinlri osasinda
nitrotoluolun, izobutilendn izooktilenin, triyyat istehsalmda ildiln heptilsiklopentanonun vo s. maddolorin
alnma proseslori ilonib hazrlanm vo
sonayedo totbiq olunmudur. Hminin
aromatik vo naften karbohidrogenlorinin oksidlodirici ammonolizindon benzonitril, tere-, orto- vo izoftalonitrillor,
eloco do ftalimid kimi qiymotli mohsullann birmorhololi alnma sullar ilonib
hazrlanmdr. S.Mehdiyev moktobinin
nailiyyotlorindo akad. Ramiz Rizayevin
rohborliyi ilo karbohidrogenlorin vo onlann funksional trmlorinin dehidrogenlodirilmosi, oksidlodirilmosi vo oksidlodirici ammonoliz reaksiyalar n
yiiksok effektivli katalizatorlarm yaradlmas vo b proseslorin sonayedo totbi
qi sahosindo aparilan todqiqatlar mii
hiim praktik ohomiyyot kosb etmidir.
Belo ki, R.Rizayevin iloyib hazrlad
proses osasinda SSR-nin bir ox zavodlan aromatik nitrillordon istifado edorok
odadavamh materiallar, boyalar, stabilizatorlar, sintetik qatranlar vo miidafio
ohomiyyotli digor materiallar istehsal
edirdi. Bu istiqamotdo miix. iizv Yuri
Litvikov da miihiim todqiqatlar aparmdr. . aminlordon amidlorin, alifatik vo aromatik karbohidrogenlordon
oksidlodiriei ammonoliz reaksiyasi
iizro nitrillorin alnmas sullarm iloyib
hazrlam vo bu birlomolrin inhibitor,
flotoreagent, zororli hooratlara qar repellentlor kimi istifado edilo bilmosini
moyyonlodirmi vo noticodo bozilorinin biosid kimi totbiqino nail olmudur.
zvi birlomolorin oksidlodirilmosi isti
qamotindo do miihiim praktik noticolor
oldo edilmidir. Belo ki, B. Zeynalovun
rohborliyi altinda neftin oksidlodirici
email zamam oksigenli zvi birlomolrin ahnmasimn elmi osaslan verilmi,
ya, naften, naftenaromatik turularn
ahnmasi texnologiyas ilonib hazirlanm vo xalq tosorriifatmda totbiq cdilmok n tvsiyo olunmudur. Akad.
Mohorrom Mommodyarov etilenin
yiiksok temperaturda vo katalizatorun
qaynar toboqodo xlorladrma prose
sini todqiq etmi, vinilxloridin alinma
texnologiyasn iloyib haziam, miia
sir texnika n yeni nv sintetik srtk
yalarnn almmasmi hoyata keirmi-

dir. Onun todqiqatlannin noticobri

Sintetik yaglann kimyasi adh monoqrafyada z oksini tapmdr (Leninqrad, 1989). M. Mommodyarov neft mikrobiologiyasi vo biotexnologiyasi, mikrob monoli sothi aktiv maddolorin
ahnmasi, mikrob fermentlorin sintezi
saholorindo do bir ox miihiim noticolor
oldo etmidir. Miix. iizv Abel Mohorromov doymam karbohidrogenloro elektrofil reagentloin birlomosi reaksiyasina elektrolitlorin vo xarici nukleofillorin tosirini todqiq edorok bu reaksiyalarin orijinal sintetik istiqamotlorini
moyyonlodirmidir. Zorif zvi sintez
sahosindo bu yenilik dopinq effekti
adi ilo qobul olunmudur. , ilk dofo
olaraq bu metod ilo 12-iizvl doymam
karbotsiklik birlomolordn yeni tromolor sintez etmi, onlarm molckulyar
vo kristallik qurulularmn yronilmosi
noticosindo birlomolorin konfqurasiya

M..Mommotl-

VU
Sintetik
yalarn
kimyasi
monoqrafiyas.
Leninqrad, 1989.

vo konformasiyalarmin yaranma soboblorini miioyyon etmidir. A.M.Mohorromov aktiv xassoloro malik nanohissociklorin alinma texnologiyasn iloyib
hazrlamdr. Mx. zv Mustafa Salahovun rohborliyi altinda siklopentadien
vo onun polixlortromolorinin itirak
ilo aparilan dien vo yen" kondensasiyasi reaksiyalarmin stereokimyasi, kinctikasi vo mexanizmi yronilmi, onlarin stereospesifik xiisusiyyotlori tapilmdr. Onun rohborliyi ilo bir sira effektiv antipiren vo homin antipirenlorin istifadosi ilo yiiksok termostabilliyo malik,
odadavamh stereomntzom polimerlorin ahnmasimn yeni yollan gstorilmidir. Mx. iizv Hobib Mommodoliyev
benzol vo metilbenzollarm ahnmasi
moqsodilo aromatik biiomolrin alkillodirilmsi, dealkillodirilmosi vo izomerlodirilmosi reaksiyalarmi hortorofli
todqiq etmi, karbohidrogenlorin piroliz
mohsullanndan rtk omologotiron poli
mer qatranlarm ahnmasimn yeni texnologiyasn ilomi (S.liyevlo birlikdo)
vo totbiq iin tvsiyo etmidir. Doyma-

m heterofunksional yeni iizvi birbmolorin sintez yollarmi, onlarm quruluunu, kimyovi xassolorini vo praktikada
totbiq saholorini miix. iizv Siyavu Qarayev moyyonldirmidir. B todqiqatlar osasinda yeni inhibitorlar, flotoreagentlor, dorman preparatlan, bitkibr
iin stimulyatorlar yaradlm vo onla
rm alinma iisullan verilmidir. Onun to
rofindon funksional ovozlonmi alkinlorin katalitik evrilmolrinin, molekuldaxili qruplamalarn qanunauyunluqlar
taplm, molekuldaxili tsikljmnin
yeni znomxsus reaksiyalar kof dilmidir. Sintetik polimerlorin vo neftkimya sintezi mohsullarinm ahrtma v'o
totbiqi sahosindo akad. Nadir Si.
>v
miihiim todqiqatlar aparmdr. ( 1 nilen-propilen vo digor kauuklar
nmasnn suspenziya sulunu toklif
,i
vo bu proseslor iin yeni katalit
istemlor ibyib hazrlamdr. Onu
ihborliyi ib motor yalarnn xass
i
yaxladrmaq moqsodilo yeni a.y
ir
alnm vo bu aqarlar osasinda n\;
if
eidli yalar hazrlanb sonayedo
q
iiiin tvsiyo olunmudur.
Respublikada zvi kimyamn
;afinda oksiranlarm radikal evril.
inin todqiqi sahosindo (miix. zv
nmod Mvsmzado), miihiim xlo
vi
birlmbrin sintezi sahosindo (m: ./y
Mustafa Hiiseynov), bioloji aktiv
ddolorin sintezi vo todqiqi sahosindo fix.
iizv Rauf Babaxanov). motor yai
qlan vo yalayc-soyuducu may
m
keyfyyotinin yaxladrlmas sal i. do
(K.Sadixov) vo b. saholordo aparl
iqiqatlann da byk rolu olmud
20 osrin 2-ci yarisinda polimer ; ddoloro byk tolobatin olmasi v
it
email zamam oxl sayda doy
n
karbohidrogenlorin omolo golmos
baycanda yiiksokmolekullu biri
r
kimyasi sahosindo todqiqatlann
a
keirilmosin tokan verdi. Bu to*.:
lar, osason, AMEA-mn Polimer
riallar nstitutunda (1966 78

Neft-Kimya Proseslori nstitut

Sumqayit Filial, 1978-91 ilbrdo

or
zvi Sintez institutu) yerino yetirilmidir. Burada polimerlorin sintezi vo niodifikasiyasi, qiymotli kompleks texniki xassoloro malik polimer materiallann vo
kompozitlorin ahnmasi vo xiisusi toyinatl kiiktonnajl elm tutumlu materiallann
yaradilmasi moqsodilo funksional monomerlor, oliqomerlor vo polimerlorin alinmas sullar ilonib hazrlanmdr. Poli
mer vo oliqomerlor osasinda mhafizo-

dekorativ vo s. xassoli lak-boya materiallannin ahnmasi sullar verilmidir. Poli

mer materiallarma miixtolif olavolorin
(plastifikatorlarm, stabillodiricilorin,
antipirenlorin vo s.) alinmasina dair gei
todqiqatlar hoyata keirilmidir. nstittda aparlm ilorin bir oxu, ciimlodon
doymam epoksioliqomerbrin ilonib
hazirlanmasi, Xloroplast-300 plastifkatorunun ahnma prosesi, trixlorsirko
turusu ilo modifkasiya olunmu butilk luukun almmas. manjet vo kiplodiricilr i ;t<'hsal n yeyilmoyo qar dav ml kompozisiya materiallarnn vo s.
polimer maddolorin alnmas proseslori
5ib hazrlanm vo sonayedo totbiq
jnmudur. 20 osrin 70-ci ilbrindon
>layaraq miix. iizv Ayaz fondiyevin
iborliyi ib substrata qar yadda olan
iimer kompleksomologotiricilorin yeni
inma prinsipi ilonib hazrlanm vo
prinsipo osaslanaraq bir sira yiiksok
ivliyo vo selektivliyo malik yeni polisorbentlor vo katalizatorlar alnmEyni zamanda onun rohborliyi altmhomogen vo heterogen katalizatorlamsbt xsusiyyotbrini ziindo comiiron polimer matrisanm hocmindo
immobilizo olunmu keid metallarn
tiplekslorindon ibarot yeni v metal
ipleks katalizatorlar ilonib hazrlandir. Polifunksional monomerlorin,
ksiya qabiliyyotli oliqomerlorin vo
inn osasinda lak-boya, miihafizo vo
roizolyasiya rtklori kimi istifado
Hian miihiim polimerlorin almmasmi
)liyev hoyata keirmidir.
Azorbaycanda qeyri-zvi vo analitik
I lyann inkiaf onun mineral sorvot1 pin kimyovi email ib six baldr. 20
n 30-cu illorinodok neft email vo
l t-kimya sonayelorinin uuru mineral
otlorin emal ilorini arxa plana
rmidir. Yalniz 30-cu illorin ovvoldo nadir elementlorin (qallium,
ladium, volfram, kobalt, molibden)
aqlarinin yronilmosi, buruq sularinc n yod vo bromun ahnmasi, Zoylik
; nitinin daha dorindon yronilmosi
i ^qsodilo Azorbaycan Dvlot Elmi
dqiqat institutunda (A z I)E T ) kimya
liiboratoriyah sektor yaradildi (1932).
AzD ET osasinda SSR EA Zaqafqa
ziya Filiali Azorbaycan bosinin tokili
vo orada kimya vo totbiqi kimya sektorlarimn yaradilmasi ib respublikanin mi
neral sorvotlorinin kimyovi email iizro
todqiqat ibri srotlndi. Mommodomi
fndi vo Vsevolod Neqreyev Zoylik
alunitindon 98% xmla zoyin ahnmasi

sulunu iijbyib hazirladilar. Homin

dvrd Azorbaycan xromitlorinin email
iisullan, Dakoson filizinin tobii neft qa
zi ib reduksiya edilmosi prosesi vo neft
koksundan aktivlodirilmi kmrn
ahnmasi istiqamotindo todqiqatlar inkiaf etdirildi.
Gstorilon iki sektorun osasinda
1935 ildo SSR EA Azorbaycan Filialimn torkibindo Kimya nstitutunun
[1965 ildon Qeyri-zvi vo Fiziki Kimya
institutu (Q FK), 2002 ildon Kimya
Problembri institutu (K P ) ] yaradilmasi kimya elminin daha srtlo inkiafna
zomin yaratdi. Akad. van Qubkinin vo
akad. Serqey Namyotkinin Azorbay
canda kimyamn inkiafnda nozorovarpacaq rolu olmudur. Bu dvrdo praktiki todqiqatlarla yana nozori xarakterli

kozlodiyindon. Kimya institutunda

aparilan todqiqatlar todricon respublikamn mineral sorvotlorinin yronilmosino ynoldildi. Bu istiqamotdo griibn
ilor respublikada qeyri-zvi vo analitik
kimyamn inkiafna tokan verdi. Miirokkob torkibli mineral xammahn kom
pleks email moqsodilo akad. Hobib ahtaxtinski 20 osrin 30 40-ci illorindo arsenat-yodometriya sahosindo apard
todqiqatlar noticosindo 30-dan ox
kimyovi elementin toyini sullarn iloyib hazrlad. Bununla da analitik kimyada Arsenat-yodometriya adlanan
miihiim bir saho yaradildi vo bu iisul
Hobib ahtaxtinski iisulu kimi tanindi. 1937 ildo onun miqdari kimyovi analizo aid Azorbaycan dilindo ilk dorsliyinin nor edilmosi do respublikada hom

AMEA-mn Kimya Problembri institutu.

todqiqatlann aparlmasna baland.

Kimya institutunda motor yanacaqlannin vo srtk yalarma olavolorin ahnmasi, alfa-naftol tipli inhibitorlann sin
tezi. krekinq mohsulu olan yiingl yada
karbohidrogenlorin torkibinin toyini,
aromatik karbohidrogenlorin ahnmasi
moqsodilo karbohidrogenlorin termiki
paralannasnn mexanizminin yonilmosi vo sulfat tursu istehsalmda istifa
do olnmu vanadiumlu katalizatorun
yenidon borpasi iisullarmin ilonib hazrlanmas iiiin todqiqatlar aparlrd.
Bu ilrin oksoriyyoti K.Krasusski vo
.Mommodovun rohborliyi altinda yeri
no yetirilmidir.
Neft email vo neft kimyasmin prob
lembri Neft-Kimya Proseslori institutu
vo Aqarlar Kimyasi institutunda mor-

analitik kimyamn inkialinda, hom do

bu sahodo milli kadrlann yetimsindo
byk rol oyad.
Analitik kimya elmi Kimya nstitutunun digor laboratoriyalannda, BDU,
Azorbaycan Neft-Kimya institutu, Azor
baycan Politexnik institutu vo Azorbay
can Pedaqoji institutunun miivafiq kafedralannda aparilan todqiqatlar sayo
sindo do inkiaf etdirilmidir: nadir, soplomi, nocib vo olvan metallann qcyri-zvi duzlari vo bir ox iizvi liqandlarla kompleksbrinin todqiqi noticosindo
bu elementlorin yiiksok hossasliq vo seiciliyo malik spektrofotometrik vo ekstraksiyali-fotometrik toyini iisullan ilonib hazrlanmdr. Bu sullardan miix
tolif zavodlarda vo elmi todqiqat laboratoriyalarmda homin elementlorin miirok-

kob trkibli tobii vo sonaye nmunlrinin toyinindo geni istifado edilmidir.

Azorbaycanda qeyri-zvi kimyann
mhm saholori
qcyri-iizvi maddolor
texnologiyasi, qara, olvan vo nadir metallarn kimya vo metallurgiyasnn tookkl tapmas vo inkiaf da H.ahtaxtinskinin ad ilo baldr. Onun v mx.
zv Mbariz hmdovun rohborliyi altnda alunitin donvrlodirilmsi, yandrlmas vo konversiya qaz ilo reduksiyas sullar ilnib hazrlanm vo
tocrbo qurularnda snaqdan xarlm, Filizay polimetallik koledan filizindon alnm selektiv konsentratlarn
(mis, sink, quruun, pirit), hominin
znginldirilmi flizin avtoklav iislu
il prinsipial yeni kompleks emah sllar yaradlmdr. Dnya praktikasnda
ilk dofo olaraq kkiird-dioksidin aa
temperaturda konversiya qaz ilo katali
tik reduksiyasnm elmi saslar ilonib
hazrlanm vo sonayedo ttbiq olunmudur. H.ahtaxtinskinin rohborliyi
altinda, hminin Dakoson dmir filizini v titan-maqnetit konsentratlarm tobii qazla birbaa reduksiya etmoklo poladoritmo vo ovuntu metallurgiyas iin
reaktiv tomizliyo malik ox qiymotli
xammallarn (domir, titan-dioksid, va
nadium (V) oksid, xrom birlomolori)
ahnmasi texnologiyasi ilonib hazrlan vo snaqdan keirilmidir.
Respublikada qeyri-iizvi kimyanm
inkiafnda mx. zvlr Paa Rstomov,
Xudu Mommodov, Telman Qurbanov,
jdr Mocidov vo b.-larnn da todqi
qatlan mhm rol oynamdr. Belo ki,
Qeyri-zvi vo Fiziki Kimya nstitutunda respublikanm neft-lay, mineral, termal vo doniz sularmdan yod, litium, arsen, uran, brom, bor vo s. kimi nadir vo
sopolonmi elementlorin, hominin ilonmi sonaye mohlullarindan mis vo nikel
kuporoslan almmasimn texnologiyasi
ilonib hazrlanm vo onlarin bozilori
tocriibi-sonaye qurulannda sinaqdan
keirilmidir. Darda termal suyundan
tomiz karbon-dioksidin ahnmasi texno
logiyasi ibnib praktikada totbiq olunmudur. Sonuncu noticoyo gro 1980
ildo Mohorrom Mommodyarov, li
Nuriyev. man Abdullayev, Mommod
Mommodyarov, Ramazan liquliyev,
A rif hmodov vo Azad Mommodov
Azorbaycan Dvlot mkafatna layiq
grlmiilor.
Yanmkeiricilor kimyasi sahosindo
P.Rstomovun rohborliyi altinda torki
bindo uucu komponenti olan ikili vo

l birlmlorin sintezinin yeni orijinal iisulu ilonib hazrlanm, nadir vo

nadir-torpaq elementlorin xalkogenidlori osasmda 200-don artiq yeni birlomo
sintez olunmu, onlarin monokristallarimn yetidirilmosi vo oxkomponentli
sistemlorin yeni somoroli totbiqi sullar
hazrlanmdr. Bork mohlullarm omologolmo qanunauyunluqlar izah edilmi
vo qeyri-iizvi yarmkeiricilorin yeni tos
nifati verilmidir. Maqnit sahosi ilo ida
ro olunan yarmkeirici qurularn hazrlanmas iiiin monokristallar, nazik
rtklor, iiovar materiallar hazirlanm, 30-dan artiq materialdan termo- vo
fotoeviricilorin, rentgen- vo fotorezistorlarn, hominin akusto-optik qrularn hazirlanmasinda istifado edilmosi
tvsiyo olunmudur.
X.Mommodovun rohborliyi altinda
qurulu kimyasi sahosindo fundamen
tal todqiqatlar aparlmdr: sement si-

Coherent Synchronized
Oxidation Reactions
by Hydrogen Peroxide

T.M.Naiyevn
, e '

Hidt Ogeil-

peroksidl
koherent
sinxronladrlm oksidlom
reaksiyalar
monoqrafyas.
Elsevier,
Amsterdam,
2006.

likatlarimn quruluunn yronilmosi

noticosindo biitiin molum silikatlarm
tosnifati verilmi, sementin borkimosi
vo mhkmlonmsind yeni tipli silisium-oksigen radikallarinin miihiim
rolu moyyonldirilmidir. 40-a yaxin
tobii seolit, borat vo xalkogenidlorin
qurulular alm vo doqiqlodirilmi,
noticodo sement silikatlan ilo bir sira
qeyri-iizvi birlomolor (boratlar, xalkogenidlor, sulfatlar vo s.) arasmda gei
analogiyanm olduu vo xiisusi oho
miyyot kosb edon seolitlorin vo silikat
olorinin alnmas n tobii aliimosilikatlardan istifado olunmasimn mmkiinlyii gstorilmidir.
Qeyri-iizvi kimyanm koordinasiya
birlomolri sahosindo keid metallann
siklopentadienil (Cp), siklopentadienilkarbonil vo beta-diketonatlarla komplekslorinin (T.Qurbanovun rohborliyi
ilo), hominin bu metallann xelatomologotirici liqandlarla komplekslorinin

(.Mcidovun rohborliyi ilo) sintezi vo

todqiqi noticosindo do miihiim noticolor
almmdr. Belo ki, bu todqiqatlar noti
cosindo oxmorkozli metal - Cp rabitosinin Cp-halqasnda yerlomi alkil qruplannm Cp-metal-CO rabitolorino elek
tron qarlqh tosirinin, hominin molekuldaxili vo molekularasi elektron keidlrinin xiisusiyyotlori miioyyon edilib
mumilodirilmidir.
Azorbaycanda kimyanm fiziki kim
ya sahosi, xsusilo soth hadisolorinin fiziki kimyasi, korroziya, kataliz vo elektrokimya istiqamotlori do inkiaf etmidir. Belo ki. dispers sistemlor sahosindo
apanlan elmi todqiqatlar noticosindo
soth hadisolori, neft vo qaz yataqb urm
qazilmasinda istifado edilon yuyuci' gil
sistemlorinin vo dispersiyalarm H tid
kimyasmm elmi osaslan yaradiln
ir.
Bitki ehtiyatlan. neft mohsullan v.
rli
mineral sorvotlor (mergel. dolomit,
lit
vo s.) osasmda miiasir qazima tolobi. io
uyun yeni sothi aktiv maddolorin al a
texnologiyalari ilonib hazrlanmi:
oticodo qurulu-reoloji, sorbsiya vo < or
xassoloro malik dispersiyalarm ali a
meyarlan miioyyon edilmidir.
Azorbaycan kimyalar holo K tci
diinya miiharibosindon ovvol nefl
1ruqlan vo neft emal qurularnm ; ssiv mhitlo daimi tomasda olmasi : icosindo onlarin dalmasnm qar ni
almaq n korroziya inhibitorl;
n
yaradilmasi problemi ilo moul ol
;a
balamdlar. Miix. zv V.Neqn v
vo b. oran torpaqlarda vo doniz
tnnda ba veron korroziya proseslor ti
yronilmosi noticosindo iizvi birlon

osasmda yiiksok effektivli korroziya i ibitorlar iloyib hazrlam v totbiq

siyo etmilor. Bu sahodo apanlan ir i
bir qisminin noticolori V.Neqrey

Doniz neft-modon qurularnm

ziyadan qorunmasi monoqrafiyasi;
(Moskva, 1964) z oksini tapnn
Todqiqatlarn toklif etdiklori
elektrokimyovi vo birgo mhafizo
lari sellloz-kaz kombinatlarnc
neft vo qaz modonlorindo, homi ,
neftdayan tankerlordo uurla totbiq
edilmidir. Bu sahodo alman noticoloro
gro V.Neqreyev 1961 ildo (.lixanov,
A.Bilondorli, B.Haciyev, M.Qasimzado,
.Quliyev, D.Mzaryaqulov, M.Mom
modov, Z.Meliktangiyev, V.Somodovla
birlikdo) Lenin mkafatna layiq grlmdr. Neft-qaz-modon avadanliqlarimn hidrogen-sulfid korroziyasindan,
parafin- vo duzkmo hadisolorindon

Sadan: akad. Y.H.Mmmdliyev, SSR EA-mn miix. zvii N..ykin,

akad. .F. Mchdiyev, akad. .. Naycv. Baki. 1958.

afizo edilmosindo gei istifado

un inhibitorlar V.Abbasov torofinri yaradlmdr.
eft emah, neft-kimya vo kimya
sullarmm almmasinda istifado edimxtolif kimyovi proseslorin intens lodirilmosi problemi do Azorbaycan
nyalar torofindon uurla holl olu
rdu. 20 osrin 30-cu illorindon balayar. Y.Mommodoliyev vo digor tannm
, mlorin apardiqlan todqiqatlarin noI lori gstorir ki, respublikada kimya
e inin on urla inkiaf etmi saholo: Ion biri kimyovi kinetika vo kataliz
s. isidir. Belo ki, akad. Tofiq Nagiyev
Iyovi vo biokimyovi sinxron reaksiya1;
qarlql tosirinin makrokinetik
n l iyyosini vermi, bununla da hom
1 i kimyanm miihiim blmosi - kimy
kinetika nozoriyyosinin inkiafna
l il olmu, hom do mexanizmi az yroi mi miirokkob reaksiyalarm kinetik
alizinin yeni sulunu toklif etmidir.
b onooksigenaz, peroksidaz, katalaz,
d lidrogenlomo, epoksidlono vo atn )sfer azotunun ksidlodirici fiksasiy I reaksiyalarmin todqiqi noticosindo
y. ni bioimitasion kataliz elmi istiqamotini inkiaf etdirmi vo bu istiqamotin biotexnologiyada totbiqi sayosindo bioimitasion sensorlar iloyib hazirlamdr. Bu todqiqatlarin osas noticolori
Kimyovi qoulma (Moskva, 1989) vo
1lidrogen-peroksidlo koherent-sinxronladrlm oksidlomo reaksiyalar
(Amsterdam, Elsevier, 2006) monoqrafiyalannda oks olunmudur. T.Na-

yevin fundamental nailiyyotlori sirasmda

miixtolif sinif iizvi birlmolrin hidrogenperoksidlo oksidlodirilmosi prosesindo
alimin toklif etdiyi HO* asllql yeni
elemental' reaksiyalar miihiim yer tutur.
O, gstorilmi oraitdo hidroperoksid
radikallarinin itirak ilo ba veron yeni
elementar reaksiyalan miioyyon edorok
onlari miivafiq kinetik parametrlorlo xarakterizo etmidir. Miix. iizv Ziilfiiqar
Ziilfiiqarov respublikanm xammallan
osasmda neft fraksiyalarmin emahnin
apanlmasi n katalizator vo adsorbentlorin hazirlanmasi iisullarmi ilomi, onlarin fiziki-kimyovi xassolori,
sothlorinin kimyovi tobioti ilo katalitik
vo uduculuq qabiliyyotlori arasindaki
qarlql olaqoni yronib onlarin arasm
da korrelyasiya qaydalarmi miioyyon etmidir. Todqiqatlar noticosindo bir sira
tobii sorbentlor sonayedo istifado n
tvsiyo olunmudur. Miix. zv Bilal Dadaov parafinlorin dehidrogenlodirilmosi vo izomerlodirilmosi iin yeni
seolittorkibli katalizatorlann vo ilk dofo
olaraq Azorbaycan neftindon effektiv
raket yanacann ahnmasi prosesini iloyib hazlamdr. Miix. iizv Tofiq Alxazov ilk dofo olaraq butilenin divinilo,
izoamilenin izopreno vo etilbenzolun stirola oksidlodirici dehidrogenlodiilmosini hoyata keirmidir, bu proseslo
rin mexanizmini vo katalizatorlarmin
seilmo qanunauyunluunu moyyonlodirmi, sorbost kkrd almaq n
hidrogen-sulfdin katalitik oksidlodirilmosi iislunu hoyata keirmidir. Bu

sul bir sra lkolordo z totbiqini tapmdr. Miix. iizv Akif /i/ov doymam karbohidrogenlorin (etilen, btadien vo s.) dimerlomo, oliqomerbmo,
oliqoalkillomo, polimerlomo, oksidlono vo s. proseslori n yiiksok somoroliliyo malik nikel, kobalt vo s. metaltorkibli yeni katalizatorlann, ciimlodon
ilk bifunksional katalizator-stabilizatorlarm yaradilmasmi hoyata keirmidir. Regio- vo fozaseiciliyino malik bu
katalizatorlann bozilori sonaye miqyasinda sinaqdan kemi vo totbiq olunmudur. , ilk dofo olaraq oliqomerlomo vo polimerlomo reaksiyalarmin
katalizindo zoif metal-liqand olaqolorinin rolunu akar etmi, homin kata
lizatorlann tosir mexanizmini izah etmi
vo z ideyalanm tocriibi yolla tosdiqlondirmidir.
Miix. iizv 0)eq Noriman boyov bioiizvi sistemlorin itirak ilo yava siirotlo
ba veron ev ilmolori todqiq edorok bir
sira radioprotektor xassoli preparatlar
sintez edib sinaqdan keirmidir. Miix.
zv Nazim Hseyov etilen vo propilen
oksidlori, malein anhidridi, formaldehid
vo allil-xloridin ahnmasi proseslorini iloyib totbiqo hazrlamdr.
20 osrin ortalarndan balayaraq res
publikada fiziki kimyanm elektrokimya
sahosindo do diinya soviyyosino uyun
todqiqatlar aparihr. Belo ki, elektro
kimyovi todqiqatlar noticosindo selen vo
tellurun istehsalat tullantilarmdan xarlmas vo tomizlonmosi, selen turusunun vo natrium-telluridin, yarmkeirici
(CdTe, Cd-llg-Te), termoelektrik (BiTe, Sb-Te) vo elektrik yaddaa malik
(Cu-Te, Re-Te, Re-Sc) materiallarin
elektrolitik yolla ahnmasi sullar ilonib hazrlanmdr. Yodun almmasimn
vo ox duru aliiminat mohlullannda qalliumun qatladrlmas, xarlmas vo tomizlonmosinin texnoloji sxemlori ilonib
hazrlanm vo miivafiq zavodlarda miivoffoqiyyotlo sinaqdan keirilmidir.
Azorbaycanda oxl sayda miihiim liliz yataqlannin olmasi geokimya elminin
inkiafna tokan vermidir. Bu sahodo
miix. iizv Heydor fondiyev respublikamn mineral vo neft-lay sulannda, miixto
lif tip sxurlarda nadir vo radioaktiv ele
mentlorin yaylma qanunauyunluqlarn
yronmi, Kiik Qafqazn imal-orq lissosindoki filiz kompleksinin mineralogiyasi vogeokimyasmm yeni sxemini ilyih
hazrlamdr. Miix. iizv Cmd Ziilfiiqarh neftdo, lay sulannda, torpaqda,
kmo vo piiskiirmo siixurlannda mik-

mu (1969, oktyabr), sosialist lkolorinin

neft kimyasi iizro 1-ci simpoziumu
(1978, noyabr), iimumi vo totbiqi kimya
iizro 12-ci Mendeleyev qurultayi (1981,
sentyabr), kataliz iizro (1978) SovetAmerika simpoziumu, Yusif Mommodoliyev adina beynolxalq neft-kimya konfranslan (1994, 1996, 1998, 2000, 2002,
2005) vo s. grlor Bakida keirilmidir.
Azorbaycan kimyalarnn apardiqlan todqiqatlann noticolori Azorbaycan
M illi EA moruzolori , Azorbaycan
kimya jurnah , Neft-kimya vo neft
email prosesbri , BDU-nun Elmi osorb-

roelementlrin yaylmasnn xarakterini, onlann birlomo formasn vo qarlql olaqlrini moyynldirmidir.

O, hminin Azorbaycan dilindo kimya
terminologiyasnn yaradilmasi, kimya
elminin tdrisi vo loblii sahosindo do
miihiim ilor grmdr.
EA-nin Radiasiya Problemlori
institutunda neftdon katalitik krekinq
ilo benzinin alinmasinda istifado olunan
seolittorkibli katalizatorlann sothindo
proton-donor vo proton-akseptor tipli
stabil aktiv morkozlorin yaradlmasnn
xsusiyyotlori yronilmi vo onun elmi

Neft kimyasi zr VI Baki Beynalxalq

Mmmdliyev konfransi (2005).

saslar hazrlanmdr. Buna osaslanaraq seolittorkibli katalizatorlann

aktivliyinin, selektivliyinin, hominin
benzinin xmnn artrlmasna, koks
vo qazlann iso azaldilmasina imkan
veron radiasiya-heterogen sul toklif
olunmudur (akad. Mahmud Korimov
vo b.).
Bebliklo, Azorbaycanda kimya elmi,
osason, neft kimyasi, iizvi kimya, qeyrizvi vo analitik kimya, kimya texnologiyas, yksokmolekullu birlomolor kimyasi, fiziki kimya vo geokimya saholo
rindo uuia inkiaf etmi vo diinya
kimya elmindo n yerlordon birini tutmudur. Son 35 il orzindo Azorbaycan
da kimya elminin vo sonayesinin uurlu
inkiafnda iimummilli lider Heydor
liyevin gstorilon saholordo ovozedilmoz xidmotlori olmudur.
Azorbaycanin kimya elminin diinya
da nfuzu respublikada oxl sayda
beynolxalq konfrans, gr, simpozium,
seminar vo digor iclaslarn keirilmosino
imkan vermidir. Belo ki, YUND O nun (BMT-nin sonayenin inkiaf iizro
tokilat) neft-kimya sonayesinin problemlorino dair 2-ci Beynolxalq simpoziu-

ri (kimya elmbri seriyasi). Azorbaycan

neft tosorriifati , Kimya problemlori
neft vo qaz jurnallannda, elmi todqiqat
institutlarinm vo ali moktoblorin elmi toplularmda, M D B lkolorinin miivafiq elmi
jurnallannda, habeb digor xarici lkolorin dvri elmi motbuatinda, beynolxalq
konfrans, simpozium, qurultay vo b. inateriallarnda dorc edilmidir.
d:
. 20 . ., 1966; . .
,

. ., 1968; . ..
3. .
. ., 1984; . .

. XIX XX . ., 1990;
. . , . . ,
. . . ., 1991;
M h r r m o v ., A l l a h v e r d i y e v .,
l i y e v a R. Azorbaycan kinyalar. ., 1998.
lit i f at Ltifov

Biologiya
numi molumat. Azorbaycanin zon
gin tobii sorvotlori, rongarong iqlimi, daim
bol giino i ib tomin olunan mnbit
torpaqlan hob e.o. okiniliyin, maldarln vo bunlarla bal bir sira emal saholorinin inkiafna zomin yaratm, bu saho
brin inkiaf iso insanlarda otraf alom
haqqinda yaradici fikirbrin meydana golmosino tokan vermidir. Eramizm 11 osrindon etibaron ayn-ayn alim vo mtofkkirlorin osorlorindo elmi-bioloji diinyagrti formalard. blhoson ibn
Morzban Bohmonyar Azorbaycani Mctafizika osorindo tobiotin homio doyi,
mokdo vo inkiaf etmokdo olduunu g< ,torirdi. Azorbaycanda tokamiil ideyaki
nin yaranmasinda onun osorbrinin n u
olmudur.
Xaqani irvani, Nizami Gone. .
Nosiroddin Tusi, madoddin Nos
Mohommod Fiizuli, Mirzo Fotoli Axi
zado (Axundov) vo b. mtofokkirlr i
osorlori do tobiot hadisolorini orh ec:
fikirlorb zongindir.
Hoson boy Zordabi (1837-1907 >
dvrdo tobiotnasln oldo etdiyi
liyyotlor ib dorindon tan olmu, . i
alom vo onun inkiaf haqqinda ideal ;t
baxlan tonqid etmidir. , biologiya,
nozori problemlorini aradrm, bir
a
bitki sortlan vo heyvan cinslori yetici midir. 1889 ildo Tifiisdo alm sorgi
nmayi etdirdiyi yeni buda vo arpa so larna gro foxri diploma layiq g miidiir. H.Zordabi Orqanizmin yo
xucu mikroblara qar mbarizosi :
rindo lya li Menikovun faqositoz
zoriyyosini, hominin irsiyyot vo doy
konlik nozoriyysini geni tollil edor
olamotbrin irson kemosi xsusiyyotk
nin izahn vermidir.
Rusiya Kond Tosorriifati Akaden
yasm bitirmi (1878) Nocof boy Vozir
v (1854-1926) da Azorbaycan tobio;
nasl tarixindo xidmoti vardir.
bitkibrin botaniki terminologiyasn
dildo (Azorbaycan. rus vo latin) hazi
layan. meo aaclarnm nv trkibini v '
bioloji xsusiyyotlorini Azorbaycan di
lindo tosvir edon ilk alimdir. Onun biikilorlo otraf miihitin qarlql tosir amillorinin moyyonldirilmsino elmi yanamas dvr iin on aktual mosolo idi.
20 osrin ovvollorindon balayaraq
Azorbaycanda biologiya elminin ayn-ayn
saholori iizro geni elmi todqiqat ilori apanlm, niifuzlu alimlor yetimi, onlarm
onioyi sayosindo bu elm inkiaf etmidir.

Botanika. Azorbaycanin zongin flora

vo bitki rtynn elmi cohotdon yronitmosino 18 osrdon balanlm vo osa
son. flora, bitkilik vo bitki ehtiyatlarinin yronilmosi istiqamotlorindo inkiaf
etdirilmidir. Azorbaycanda botanikanin inkiaf iki dvro blniir. 18-19
osiiori ohato edon birinci dvrdo bota
niki todqiqatlar ayn-ayn tobiotnas
alim vo soyyahlar torofindon apanlm
vo osason, Azorbaycanin miixtolif botaniki-corafi rayonlarmdan herbari ma
te iallanmn toplanmasindan ibarot
oludur. 1918-20 illordon balayan
! nci dvrdon todqiqatlar elmi osaslarla
ar rlmdr. 20 osrin 30-cu illorindon
b ayaraq bitkibr alominin yronilmosi
i; ri Qafqaz, ciimlodon Azorbaycan
; asimn grkomli todqiqats, SSR
i
vlot miikafat laureat (1948) akad.
ksadr Alfonsovi Qrossheymin
I -jorliyi ilo aparlmdr. Bu todqiqatI; l noticolori onun 3 cildlik AzorI' can fiorasi (Baki, 1934-36), 7 cildQafqaz fiorasi (Baki, 1936-64),
fqaz bitkilorinin toyinedicisi (Baki,
9) vo Tal fiorasi (Baki, 1926)
orind z oksini tapmdr . SonraQasim Axundov, aban Barxalov,
or Xolilov, Yohya sayev, van
;ovi Karyagin, Leonid vanovi
I ipko, Rza Rzazado vo b. torofindon
a lm todqiqatlar osasmda Azorbayc m fiorasi vo bitkiliyi yronilmi, zong herbari fondu yaradlmdr. Bitki
a inin yronilmosi, fiorann nv torkib in miioyyon edilmosi noticosindo Qafq
Conubi Qafqaz vo Azorbaycan floi na aid oxlu yeni cins vo nvlor tapiln
ayn-ayn botaniki-corafi rayonlar

onlann yeni yayilma orazilori

n yyonldirilmidir. Bu todqiqatlann
h na keirilmosindo 1936 ildo S S R EA
A
baycan Filialnn Botanika blmosi
nda tokil edilmi Botanika institu
te un miihiim rolu olmudur.
.Prilipkonun Azorbaycanin bitki
: yii (Baki, 1970) monoqrafiyasi vo
o. da verilmi bitki rty xoritosi Azorb vcanin bitki rtyiinn yronilmosi sa
ho, ndo miihiim monbodir. Sonralar
akad. Vahid Haciyev bu xoritonin tokmilbdirilmi yeni variantim hazrlamdr.
Y.isayev, V.Haciyev vo b. respublikanm
q vo yay otlaqlanm pasportladrm,
ayn-ayn bitki tipbrini todqiq etmilor.
Mx. iizv ibrahim Soforovun todqiqatlan
Azorbaycanin meo bitkiliyi, meolorin
artrlmas vo yeni meo zolaqlarnn salnmasna hosr edilmidir.

Botanika nstittunun omkdalar

.. Karyagin, L..Prilipko, Y.sayev,
R .Rzazado, Homid Qodirov, Q.Axundov,
V .Haciyev vo Roza sgorovann 1950 60
illordo 8 cildlik Azorbaycan llorasi
(Baki, 1950 60), .. Karyagin in Aberon fiorasi (Baki, 1952), akad. Valido
Tutayuqun Bitki anatomiya vo morfologiyasi (Baki, 1967) vo s. osorbr nor
edilmidir. Respublikada ibtidai bitkibr
vo gbloklor yronilmi, Xozor donizi
nin yosunlan todqiq olunmudur. Bu
nailiyyotlor .Barxalovun Qafqazm
ibyo fiorasi (Baki, 1983), akad. Valeri

yayici maddolor sonayenin miixtolif saho

lorindo totbiq edilmidir. Bu sahodoki
nailiyyotlor N.smaylovun Azorbaycan
SSR-in alkaloidli bitkibri (Baki, 1975,
1985) osorindo orh olunmudur.
Botanika institutunda Morkozi Azor
baycan Herbari Fondu foaliyyot gstorir. Burada 600 min niisxo ali sporlu, lpaqtoxumlu voiokli bitkibrin, honinin ibtidai bitkibrin, yosunlarm kolleksiya niimunolori saxlanlr. 1932 ildon
etibaron respublikada efiryal vo kauuklu bitkibri todqiq etmoklo yana
regional floran yronmok vo herbari la-

Morkozi
Nbatat Banda
yetidirilni
qzlgiil sortlan:
I. Nazpri,
2. srin
mqavilsi,
3. Sar glin.

vanovi Ulyanievin 3 cildlik Azor

baycan mikoflorasi (Baki, 1952-67),
SSR-nin pas gbobklorinin toyinedici
si (Baki, 1978), miix. iizv Ninel Qarayevann SSR-nin diatom yosunlan
(Baki, 1988) vo digor osorlordo z oksini
tapmdr. Bundan olavo respublikada
L..Prilipkonun meo bitkibri, .Sofo
rovun relikt meo bitkibri, V.Haciyevin
yiiksok da vo omn bitkiliyi, V.Haciyev
vo mx. iizv Solim Musayevin yem bitki
bri. Y.sayevin sohra vo yanmsohra bit
kiliyi, akad. Colal liyevin su-bataqliq
bitkibri, Nuroddin smaylovun vitaminli, kitroli, efiryal, kauuklu, alkaloidli
vo dorman bitkilorino aid osorlori nor
edilmidir. Respublikada aparilan geobotaniki todqiqatlann noticolori Naxi
van MSSR-do bitki miinasibotlori haq
qmda (L..Prilipko, Baki, 1939), Byiik Qafqazm yiiksok da bitkiliyi
(V.Haciyev, Baki, 1970), Azorbaycanin
taxillan (S.Musayev, Baki, 1991) vo s.
osorlordo oi edilmidir.
Respublikanm zongin bitki ehtiyatlar yronilmi, ciimlodon - qodor
dorman, 900-don ox efiryal vo 500-dok
vitaminlorb zongin, 200-dok amaddoli
bitki nvbri todqiq edilmi, onlardan
bioloji-foal maddolorin alinma iisullan ilonmidir. Birox faydali bitkibrin areallari vo onlarm ehtiyatlan miioyyon edilmi, yeni sonaye ohomiyyotli bitkibr akara xarlmdr. Onlardan alman bir
neo dorman preparati, otirloyici vo bo-

boratoriyasini zonginbdirmok moqsodilo mtomadi elmi ekspedisiyalar tokil

edilirdi. Azorbaycanin milli sorvoti olan
fondun yaradilmasi A.A.Qrossheymin
adi ilo baldr. 1935 ildo onun Tal
blgosindon vo Aberondan toplad 30
min herbari bu fondun yaradilmasi
iin ilk monbo oldu. Bir ox funda
mental osorbr, monoqrafiyalar, dissertasiyalar bu fondun materiallan osasm
da yazlmdr. Fond 5 sektordan ibarotdir. Fond xarici lkobrin botanika
institutlan vo botanika balar ilo her
bari miibadilosi apanr.
Respublikada botanika sahosindo
todqiqat ilori AMEA-nin Botanika insti
tutunda, Genetik Ehtiyatlar institutunda, Morkozi Nobatat Banda, Mordokan
Dendrarisindo, Azorbaycan Respublikasi
Kond Tosorriifati Nazirliyinin kinilik
institutunda vo hominin ali moktoblorin
miivafiq kafedralannda apanlir.
Respublikada yaradlm Azor
baycan Botaniklor Comiyyoti botanikaya aid elmi biliklori yayir vo botaniklorin
todqiqat iino elmi-metodiki kmok gstorir. Azorbaycan botaniklori diinyanin
miivafiq elm sahosi ilo moul olan bir
sira lkobrin aparc elmi todqiqat institutlari ilo omokdalq edirbr.
del.: I p o c c re ii A. A. .
7 . .. 1936 64; . 8 .
., 1950 60; . .
. 3 . ., 1952 67; Abulalibov
.II. Mikroclementtarin bitki orqani/.mindo

maddolor mbadilosind shomiyyti. ., 1962;

H e v V. . Byk Qafqazn yiiksok da
bitkiliyi. ., 1970; . .
. .. 1970; Azorbaycanm bitki rty xoritsi. ., 1979; Azorbaycann Q mz kitab. B 1989.
Vahid Hccyev

Morkozi Nobatat Ba. Morkozi

Nobatat Banda bitkilorin introduksiyas vo istifado olunmasi, yalladrma
sahsind todqiqatlar aparlr. Burada
respublikanin, hominin xarici lkobrin
nadir v nsli ksilmkd olan bilkilrinin kollcksiyas toplanlm, oksriy-

NobciUt Bci ih foxum miibadifosi

apanr vo onlardan introduksiya n
toxum alnr. lk dofo olaraq Nbatat
Banda 3 yeni qzlgl - Nazpori ,
srin mqavilsi v Sar goli sortu
yetidirilmidi*. Bada rtl v aq
sahbrd 2500 v, forma vo sortdan iba
rot koileksiya toplanmdir. yroniln
bitkibr geni miqyasda becrilmk n
yalladrma tsorrfatlarna gndrilir.
Oruc badl, Ramiz Babcyev

Mrdoka Dendrarisi. 19 osrdo Azor

baycanda, ciimlodon Aberonda ba-

Mordokan
Dendrarisindo
Amerika
aqavas.
Arxada
ehramvar
srvlor.

bioekoloji xsusiyyotlori vo xalq tosorrfatnda istifadosi istiqamotlorindo tod

qiqatlar aparlrd.
1966 ildo Botanika institutunun torkibindo Mordokan Dendrarisi yaradlmdr. Sahosi 24 ha olan dendrari
Aberonun imal-orqindo, Xozor donizindon 3,2 km arali, doniz soviyyosindon
8,2 m hndrlkdo yerloir. 1996 ildon
miistoqil foaliyyot gstorir. sas elmi
todqiqatlar bitkilorin introduksiyasi, iqlimbdirilmosi, landaft ekologiyas,
landaft memarl, efryal bitkibr
zro aparlr; llora ilo yana, nosli kosilmokdo olan faunamn bir ox nvlorinin
adaptasiya imkanlarn yronon reabilitasiya morkozi do almdr. Burada
1800 nv bitki becorilir. Bitkilorin osas
hissosi gotirilmodir. 2004 ildo Mordokar,
Dendrarisi Diinya Botanika Balar As
sosiasiyasnn iizvii seilmidir.
Mordokan Dendrarisindo respub
likann yalladnlmasnda perspektivl
olan bitkilorin bioekologiyasi vo land
aft memarlnda onlarm somoroli is
tifadosinin elmi osaslan yronilir.
I'o fiq Mdmmadov, Ram iz Babayc

yotinin biomxtolifliyi vo bioekoloji

xsusyyt/r yronfmdir.
Nobatal Ba respublikada yeni b'larn salmmas vo byk sonaye mssi-

A M

.M.Quliyevin
Balvern vo
tozcuqlu
bitkilorin
yronilmsi
mosololori
monoqrafiyasi.
Moskva, 1952.

solorinin yalladrlmasnn elmi osaslarla aparlmas moqsodilo 1934 ildo yaradlmdr. Nobatat Ba Aberonun
conub-orq hissosindo, doniz soviyyosindon 105-135 m hndrlkd yerloir. Sahosi 45,137 ha-dir. Burada bitki
ehtiyatlarmi yronmok vo xammal bazasn zonginlodirmok moqsodilo miix
tolif lkolorin bozok, drman, ellryal
vo s. faydali bitkibrinin introduksiyasi,
iqlimlodirilmosi iizro elmi todqiqat ilori
apanlir. Diinyanin 130-dan ox lkosi

park ekspozisiyalar yaradilmasi bir

onoo oklini almd. Belo balardan
biri do neft miJyonusu Murluza Muxtarovun 1895 ildo sald ba idi. ,

U.K.lokborovun
Antimutagenez
monoqrafiyasi.
Moskva, Nauka,
1984.

diinyanin miixtolif lkolorindon buraya

oxlu meyvo vo bozok bitkilori gotirtdirib
okdirmidi. 1920 ildo ba millilodirilmi, 1926 ildo iso ba torpaq, iqlim vo
okin n yararli xsusiyyotlori nozoro
alinaraq akad. Nikolay vanovi Vavilovun toobbs ib burada Kond Tosor
riifati Akademiyasinm Tocrbi Botanika
vo Yeni Bitkibr nstitutunun orqi
Zaqafqaziya Filial tokil edilmidir.
Onun rohborliyi ilo filialda bitkilorin
Aberon oraitindo okilib-becorilmosi.

Geetika v seleksiya. Genetika elm

nin 19 osrdo tokkil tapmasma baxm;
yaraq, Azorbaycanda bu elm sahosi 2'
osrin ortalarndan inkiaf etmyo bala
mdr. Genetika vo seieksiya sahsmd
moqsodynl elmi todqiqat ilrinin
aparlmas 1925 ildo N..VaviIovu
toobbsii ilo yaradlm Gonco Morko;
Tocriibo vo Seleksiya Stansiyasmda
balanr. Sonralar bu stansiya Ton:
Dvlot Seleksiya Stansiyasna evrilmi
vo todqiqat ilori, osason, donli taxl bi<
kilorinin seleksiyasi istiqamotindo
mdr. 1958 ildo respublikada Geneti
vo Seleksiya institutu yaradlmdrBununla da Azorbaycanda genetika \
seleksiyanin bir elm kimi formalama
baa atmdr.
20 osrin 60-ci illorindon genetikam
osaslan ali moktoblordo todris edilmoy
balanm, genetika kursunu ohato edon
ilk dorslik nor olunmu, bu sahodo mii
hiim elmi noticolor oldo edilmidir. Beb
ki, akad. lokbor Quliyev mutagen xarakterli maddolorin tosiri ib mohsuldar
Ada-, akad. Imam Mustafayev iso
hibridbmo yolu ilo AP-3I7 pambiq
sortunu yetidirmi, akad. lyas Abdullayev vo b. Morns cinsino aid tut bitkisinin tokaml prosesinin yronilmosi n
ohomiyyotli olan ploidlik sira codvoli

tortib etmi, bu codvoldo tetraploid saydan sonra xromosom sayinin artmasi ilo
dezoksiribonuklein turusunun (D N T)
artmasi arasinda dzno korrelyasiyann olmadn moyyonlodirmi, akad.
Mir/aa lizado vo b. heterozis effcktinin hceyrodo DNT-nin artmasi ilo
olaqoli olduunu akar etmidir. .Quliyev Azorbaycanda arln tobii vo
kond tosorriifati bazalarm todqiq etmi
vo noticobri Balveron vo tozcuqlu
bitkilorin yronilmosi mosololori kitabinda (Moskva, 1952) mumilodirmidir. !. Mustafayev vo b. ilk dofo olaraq
yaban ctdonli budann (T.araratitum) sitoplazmatik erkok sterillik
n :'oyi olduunu moyyonlodirmi,
ak
<olal liyev mohsuldarln molek -genetik osaslannn yronilmosi
sa r.ido miihiim elmi noticolor oldo etn
akad. Urxan bkborov antimuI
nozoriyyosinin tocrbi totbiqino

dmi konsepsiya iloyib hazrlam

lonin dvrdo budann cinsaras
dbrindo meyoz prosesini tonzimloy : jozi genlorin ilomo mexanizmi vo
b
a genomlarmm tokaml haqqinda
fosowrlor yaradlmdr.
)03 ildo Genetika v Seleksiya nstitu iun bazas osasinda Genetik Ehtiyatla institutu yaradildi. nstitut kond
to riifat bitkibrinin vo onlarm yabam
oc idlannm genetik ehtiyatlanmn top\a nisi, inventarizasiyas, sonodbdirilm . yronilmosi vo saxlamlmasi iizro
m sodynl elmi todqiqat ilori aparm la borabor, respublikanin miivafiq
in
itlan arasinda olaqolondirici rolunu
o; lyir. Genetik Ehtiyatlar nstitutu a Conubi Qafqaz regionunda orta
vo zunmddtli saxlama kameralan
vr niivafiq laboratoriyalan olan ilk
in I genbank vo genetik ehtiyatlarm
m r/ molumat bazas yaradlmdr.
(
lik Ehtiyatlar institutu beynolxalq
vo 'iional tokilatlar (FAO, ECP/GR,
II R l, IC A RD A , C1MMYT vo s.) vo
xa i lkolorin elm morkozlori ib six
on kdalq edir, birgo ekspedisiyalar
to I etmoklo milli genofondun vo diinya
ge ofondunun
znginldirilmsind
miihiim rol oynayir.
Zeynal khnrov

Bitki fiziologiyasi, biokimyasi, hioflzikasi, molekulyar biologiyasi. Azor

baycanda bitki fiziologiyasinin inkiafnda akademiklor Mzoffor Abutalibov
vo Colal liyevin byk rolu olmudur.
M.Abutalibov bitkilorin duzadavamli-

Beynolxatq elmi morkozlorin alim vo mtoxssisbri akad. C.liyevin tocriibo sahosindo.

Quraq Regionlarda Kond Tosorriifati Todqiqatlan iizro Beynolxalq Morkozin ICARDA-nin
? direktoru prof. Adel El-Beltaqi vo niimayondo heyotinin iizvbri.

In, mineral elementlorb qidalanmasmi, su rejimini, bymo vo inkiaf

fiziologiyasn dorindon yronmi vo bu
todqiqatlann noticolorini kond tosorrfatna totbiq etmidir. , hominin
bu noticobri Bitkilorin hoyatinda vo
mohsuldarlnn
yksoldilmosind
mikroelementlorin ohomiyyoti (Baki,
1959), Mikroelementlorin bitki orqanizmindo maddolor miibadilosindo oho
miyyoti (Baki, 1962), Bitkilorin mi
neral maddolorlo qidalanmasi (Baki,
1962) vo s. osorlorindo orh etmidir. B
sahonin inkiafnda, hominin mir

C..liyev vo
N.M.Qliyevin
Bitki karboanhidrazasi
monoqrafiyasi.
Moskva,
Nauka, 1990.

Mordanov, Abdulla Tazado, Zibeydo

zizboyova, Rza Mehdizado, vor
Xolilov vo b.-nm da rolu olmudur.
Azorbaycanda bitki biokimyasi, biofizikasi, molekulyar biologiyasi saholori
do srtl inkiaf etdirilir. Bu istiqamotlorin inkiafnda C.liyevin xiisusi xidmotlori var. O, 20 osrin 60-70-ci illorindon balayaraq diinyanin miixtolif elm
vo tohsil morkozlorindo respublika n
yiiksokixtisash milli kadrlarm hazirlanmasina, EA-nin elmi todqiqat institutla-

rinin nozdindo yeni elmi istiqamotbro

uyun laboratoriyalarn almasma, yaranan laboratoriyalann miiasir avadanliqla tochiz olunmasina xiisusi qay gstormidir. Bunun noticosi kimi ox qisa
vaxt orzindo yuxarda gstorilon elm saholorindo nozoroarpacaq nailiyyotlor ol
do edildi vo bu nailiyyotlor diinya bioloqlan torofindon qobul olundu.
C.liyev xalis fotosintezlo fototonoffiis arasinda msbot olaqonin olduunu
moyynldirrk sbut etmidir ki,
bitkibrdo fototonoffiis zoruri hoyati prosesdir, mhsuldarln artrlmas moq
sodilo miixtolif iisullarla onun azaldilmas n edibn cohdlor osassizdir.
Aparilan todqiqatlar noticosindo ilk dofo
olaraq fototonffsn osas fermenti olan
fosfoqlikolatfosfatazanm genetik kodu
almdr.
Fotosintezin osas fermentlorinin
todqiqi zamam bitkilorin fotosintez
foaliyyotindo miihiim rol oynayan karboanhidrazaya xiisusi diqqot yetirilmidir. lk dofo olaraq bitki monoli
karboanhidrazamn kristallar alnmdir. Noxud (Cicer arietinum) yarpaqlan
karboanhidrazasmin struktur-funksional tokili otrafli todqiq edilmi vo onun
drdnc quruluunun molekulyar modeli toklif olunmudur. Gstorilmidir
ki, ikibpoli bitkilorin karboanhidraza
molekulu, heyvan monoli karboanhidrazadan forqli olaraq, oliqomer zlaldr,
hor biri bir sink atomu saxlamaqla
sokkiz identik subvahiddon tokil olunmu oktamerdir.
Bu todqiqatlann noticobri C.liyev vo
miix. iizv NovruzQuliyevin Bitki karbo-

anhidrazas (1990) adl fundamental

osorindo z oksii tapmdr.
Fotosintezin ilkin proseslorinin tod
qiq olunmasndan alnan noticolor osasnda yiiksok fotokimyovi falla malik
bir sra genotipbr akar olnmu vo onlarn fotosintez olamtlri ilo birlikdo is
tifado edilmosi yeni perspektivli sortlar
yaradilmasina imkan vermidir. Bu tod
qiqatlarda, hominin fotosintetik elek-

marker olamotlorin daycs kimi yad

genlorin krlmosi hoyata keirilmi,
hominin hceyro biotexnologiyas slu
ilo miixtolif kond tosorriifati bitkilorinin
klonal oxalma sxemi ilnib hazirlanmdr. C.liyevin rohborliyi altinda
apanlan fundamental elmi todqiqat ilori
buda sortlarnm yiiksok mhsuldarlnm molekulyar-genetik osaslarmn
ilonib hazrlanmasna, ekstremal mhit

Akad. Colal liyev vo omokdalarnm yetidirdiyi yeni sortlann sorgisi.

tron noqli, C 0 2-ni assimilyasiyas ilo

mohsuldarlq arasnda laqonin olmas
tosdiq edilmidir.
C.Uyevwv bvtk.\bn\ fotosutez fovliyyotino aid tdqiqatlarnn elmi
vo praktiki noticolori onun Bitkilorin
fotosintez foaliyyoti, mineral elementlorlo qidalanmasi vo mohsuldarl
(Baki, 1974) vo Fotosintez vo soyamn
mohsuldarl (Kiinyov, 1998) monoqrafyalarmda z oksini tapmdr.
Fotosintez foaliyyotinin gstoricilrinin vo olamotlorin in, morfofizioloji vo
aqronomik xiisusiyyotlorinin, buda genotiplorinin real vo potensial imkanlannin xarici mhitin amillori ilo birlikdo
yronilmosi sayosindo ideal buda tipinin yiiksok mohsuldarln tomin
edon prinsiplor ilnib hazrlanmdr.
Faydali olamotlorin irson kemosinin
mmknly C.liyevin apard selek
siya ilorinin elmi osasn tokil edir.
C.liyevin rohborliyi ilo fotosintezin
molekulyar biologiyasi iizro todqiqatlar
hazirda miivoffoqiyyotlo davam etdirilir.
Belo ki, ali bitkilorin xloroplast genomunun struktur-funksional tokili tod
qiq edilmi, hiiceyro kulturasi modeli
osasmda gen mhondisliyi ilori n

amillorino qar davamli bitki sortlarnn

yaradilmasina, biitv bitkido yiiksok
mohsuldarlm nozori osaslarmn ilonmsino vo fotosintezin molekulyar biologiyasinm yronilmosino ynldilmidir.
Bu todqiqatlarin noticosindo 7-8 t/ha
mohsuldarla vo yiiksok don keyfiyyotino malik olan vo Azorbaycanm taxil
okini saholorinin byk hissosindo okilon,
Trkmonistan, zbokistan vo GrcstanD AALIEV. Z I AKPEROV

FOTOSINTEZA
I RECOLTA DE
SOIA

C..Iycvin
Fotosintez vo
soyamn mhsuldarl
(Z..kbrovla
birg)
monoqrafiyasi.
Kiinyov. 1998.

da yax noticolor veron Qaraqlq-2,

Mirboir-50, eloco do Viiqar, iraslan-23,
Tortor, Borokotli-95, linco-84, Qiymotli2/17, kini-84 kimi buda vo baqa
donli bitki sortlar yaradlmdr.
Uzunmrl nuklidlorin torpaq-bitki

rtyndo paylanma qanunauyunluqlarnn yronilmosi moqsodilo C'.liyev bu

elementlorin torpaq-bitki sistemindo
miqrasiya siklinin analizi osasmda Azor
baycanm torpaq-bitki rtiiyndo stronsium-90 vo sezium-137 radionuklidlorinin
dvramnm iimumi biogeokimyovi xoritosini vermi, bitkilorin mtimkiin irklonmo
proqnozlarn miioyyon etmi vo bu hal
larda kond tosorriifatinda hoyata keirilmosi lazim olan praktiki tokliflri, baqa
szlo, radiasiya tohliikosizliyi todbirlorinin
osaslarmi iloyib hazrlamdr.
Botanika nstitutunda C.iyevi
rohborlik etdiyi Mohsuldarliq proses
lorinin molekulyar-genetik osasla
bosinin bioinformatika laborator
snn mokdalar ali orqanizm).
btv genomlanmn tokili vo toka:
qanunauyunluqlannn moyynlc
mosini, genlorin transkripsiyasim
zimloyon elementlor iizro kompyuter >
lumat bazalarimn vo axtar me
larmin ilonib hazrlanmasm, m
gen qruplanmn ekspressiyasimn ton
lonmosi mexanizmlorini todqiq edi<
Todqiqatlarin noticolori miintozom
raq beynolxalq jurnallarda dorc etdi
BDU-nun biologiya fakiiltosindo Bi
formatika kursu todris olunur.
l.: II s n v . S., S f v II .
Bioloji kimya. B., 1933: . . <1
,
. ., I' i
. . , ..
:-90 -137 - :
. ., 1983;
. ., . .
. .. 1990; Trends guide to bioinlorm;
/Editors: P a t t e r s o n M ., H a n d e 1 M /
sevier Science, 1998.

Novruz Qi'.L

Zoologiya. Azorbaycanm heyva,

alomi olduqca zongindir. Bunu
ibtidai insanlarin Qobustan qaya
zorindo tosvir etdiklori miixtolif h>.
okillori tosdiq edir. Bu orazinin hey
lar alomi haqqinda molumatlara, h;
inin qodim yunan vo Roma soyy;
larmin, corafyanaslarmn osorlor
,
do do rast golinir. Azorbaycan fauna e nn moqsodynl todqiqi S.Qmelinin
1770-73 illordo Azorbaycanda apard
todqiqatlarla balanr. Bu dvrdo vo
sonralar ayn-ayri oxslorin Azorbay
canm faunasma aid topladiqlan zongin
materiallar 1867 ildo Tiflisdo tokil
olmmu Qafqaz muzeyi1's^taiimayi
etdirilmidir. Sonralar,
V u J Gonco
yaxnlnda yerloon ZuJffl^|l taunla
miibarizo stansiyasinda,
Baki-

da, 1916 ildo Yelizavetpol vo Zaqatala

miivoqqoti entomologiya kabinetlorindo, 1912 ildo yaradilan Baki ixtiologiya stansiyasinda, hominin BakDastan bitki mhafzosi brosunda
zoologiyamn miixtolif saholori iizro
todqiqatlar aparlrd. Azorbaycanda
heyvanlar alominin sistemli todqiqi
1920-30 illordo miivafiq elmi idaro vo ali
moktoblorin yaradilmasindan sonra
daha da intensivlodi. 1936 ildo quru, su
v ev heyvanlari seksiyalarmdan ibarot
7 ologiya blmosinin bazasinda Zoologiva Institutu tokil edildi. Bu Azorh canda zoologiya elminin siirotlo inki-afma tokan vermidir. nstitutun
0 lokdalar respublikanm mxtlif ora/ rino ekspedisiyalar tokil edorok
/ iin kolleksiya fondu yaratm, bu
1 dun vasitosilo Azorbaycanm heyvanlomini yronmi vo oldo olunan moI natlar tohlil etmilor.
/oologiya nstitutunda 1957 ildo
; d. Musa Musayev vo b. torofindon
1 sidilorin nv torkibi vo
bioloji
olifliyi. koksidilorin hoyat dvr vo
imyas, parazit-sahib mnasibot1. nin biokimyovi aspektlori todqiq
tmudur. 1986 ildo tokil edilmi
I tozoologiya bosindoki todqiqatlai noticosi olaraq 1500-don ox ibtidai
li'jvii (30%-don oxu parazit ibtidailord qeydo alnmdr. Elm n yeni
o! n 80-don artq koksidi nvii tosvir
e Imi, Xozor donizindo, Azorbaycanm
1 paqlarmda vo irin sulannda 900-dok
t hcevroli heyvamn yaad myy lodirilmidir (Forzoli Aamalyev,
m lokborov. Adil liyev vo b.).
larn 130-u ilk dofo Azorbaycan
z loqlar torofindon tosvir edilmidir.
Respublikanm bozi zonalarmda kond
rfat heyvanlarnm koksidioz xostol: ino qar miibarizoyo dair tvsiyolor
rlanm (M.Msayev, mx. iizv Yat
) Yoliyev vo b.), mxtolif heyvanlarn
zitosenozlar todqiq edilmidir. Neft
v. neft mohsullan, ar metallar, insektis . lor vo s. ilo irklonmonin qiymotlondi nosindo su vo topaq ibtidailorindon
boindikator kimi istifado sullar hazrlanmdr. Gomirici heyvanlarda taplm
\ tosvir olunmu 16 ycni cymeriya nvnn hoyat torzi yronilmidir.
Parazit-sahib miinasibotbrinin bio
kimyovi aspektlorinin yronilmosi saho
sindo todqiqatlar ev qularnn koksidiozlar zaman parazit-sahib miinasibotbri
nin biokimyovi xiisusiyyotlorinin aradrlmasna (M.Musayev, Y.Yoliyev vo b.)

losr olunmudur. Koksidi kulturalarnn

tomizlonmosi sl. koksidioza qar tot
biq ediln preparatlarn malicovi foallnn toyin edilmosi sulu taplmdr.
Azorbaycanda su hvzobrindo baliq
parazitlori vo xostolikbri yrnilmi,
apanlan todqiqatlar mumibdirilorok
Azorbaycanm su hvzolorinin baliq parazitlori (T.Mikayilov, Baki, 1975) monoqrafyasnda orh edilmidir. Lonko
ran tobii vilayoti su hvzolorinin do baliq
parazitlori yronilmidir.
Azorbaycanda 1944 ildon helmintoloji todqiqatlara baland. Kiir-Araz
diizonliyi, oki-Zaqatala vo AberonQobustan tobii zonalari iizro kond
tosorriifati heyvanlarimn fasiolyoz, dikroseliyoz, protostrongilidoz, exinokokkoz, hemonxoz, bunostomozun trodicilorinin ekologiyasi todqiq edilmi,
Azorbaycanm ov-sonaye qularnm helmint faunas, qularn helmintlori vo s.
yronilmidir. Helmintlorin bozi taksonlar tofti edilmi, parazitizmin ycni formasi olan mezoparazitizm termini
osaslandrlmdr (miix. iizv Nicat Feyzullayev vo b.). Bitkilordo parazitlik
edon 400-don ox nematod (bunlardan
95-i bitkiiliyo ciddi zoror vuran patogen
nvlordir) moyyonldirilmidir. Azor
baycanda xozdorili heyvanlarin helmintofaunasi (miix. zv smayl Sadqov,
Baki, 1981), Azorbaycanm AberonQobustan yanmsohra vo Byiik Qafqaz
zonalari qoyunlarinin helmintozlari
(Y.Molikov, Baki, 1996) osorlori nor
edilmi, ilk dofo olaraq 22 nv helmint
tosvir olunmudur (akad. Sottar sodov, .Sadqov). Azorbaycanm miixtolif
ekoloji zonalarmda 14 nv vohi vo ev
gvoyonlorinin, 17 nv yrtcnn, I6nv
gomiricinin, 2 nv dovankiminin, 10 nv
yarasann vo s. helmintologiyas, ekolo
giyasi, araliq sahiblori, parazitlorin yetkin vo srf mrhlbrin xarici mhit
amillorinin tosi i yronilmidir.
Araxnologiya sahosindo ilk todqiqat
lar iksodid gonobrini ohato edir. Qamazid gonolori do yronilmi, ox az aradrlm qrmzbodon gonolrin faunas,
ekoloji vo bioloji xsusiyyotlori todqiq
edilmi, Conubi Qafqazn orqindo 90
nv gononin olmas moyynldirilmidir. Sonrak todqiqatlarda 60-dan ox
tetranixid gonosinin tam torkibi yronilmi, quru xeliserbrinin 13 dostosindon 9nun nmayondolori qeydo alnm, polimorf nv olan olvan oqrobin 14 yarmnov moyyon edilmi, yalan oqroblrin
52 nvii, bvlor dostosinin 12 nv, otbi-

onlor dostosinin 10 nv taplmdr.

Azorbaycan faunasnda 319 nv ilbiz
qrupunun 119 nv Xozor donizindo akar edilmidir. 35 nv ikitayl, 84 nv qarmayaql, 63 nv irinsu ilbizlori yronilmidir (mx. zv bdl Qasmov). Azor
baycanda parazit qurdlar vo onlann trotdiyi xostoliklr (helmintozlar) todqiq
olunmudur. Bu todqiqatlar hooratlarn ekologiya vo fiziologiyasnn, faydal
cclorin introduksiyasnn vo bioloji
mbarizonin nozori osaslarnn yronilmosindon ibarotdir (miix. zvlor Niyazi
Somodov, Seyfoddin liyev).
Azorbaycanda 21 mindon ox hoorat nv qeyd alnmdr. Bitki mhafzosi sahosindo oldo olunmu noticolor
Taxl bcklori vo onlarla miibarizo
todbirlori (N.Somodov, Baki, 1954),
Azorbaycanm brakonidlori (A.Abdinboyova, Baki, 1975), Azorbaycan
sovkalar (S.liyev, Baki, 1984) monoqrafyalannda orl edilmidir.
S ekosistemlori vo onlarla qanm
komponentlor, sudaki orqanizmlorin nv
torkibi (hidrobiontlar) vo yaay oraitindon asl olaraq onlarin paylanmasi, qarlql olaqolori vo osason, su hvzolorinin
bioloji mhsuldarl yronilmidir.
1932-61 illordo hidrobiologiya iizro Alek
sandr Nikolayevi Derjavin miihiim tod
qiqatlar aparm, 18 nv vo yarmv
yaniizon xorong tosvir etmi, Xozorin
mizidlori (Baki, 1933) kitabini yazmdr. 1935-51 illordo Azorbaycanm irin su
hvzolorinin hidrobioloji rejimini dil
lizado todqiq etmi vo bu todqiqatlarin
bir hissosi onun Azorbaycanm yiiksok
da zonas s hvzolorinin faunasi
(Baki, 1940) adli osorindo oks olunmudur. .Qasmov Xozorin vo daxili su
hvzolorinin todqiqi sahosindo oldo etdiyi
noticolori Aa Krn vo Mingoevir su
anbarmin hidrofaunasi (Baki, 1965),
Qafqazm irinsu faunasi (Baki, 1972),
Azorbaycan faunasi seriyasindan Xoronglor (Baki, 1976), Xozorin miiasir
biologiyasi (Baki. 1983). Rotatorilor
(Baki, 1984) osorlorindo oks etdirmidir.
Xozordo sorbost yaayan 439 v ifuzor taplm vo onlar Xozor donizinin
infuzorlar (F.Aamalyev, Baki, 1983)
osorindo tosvir olunmudur. Azorbaycanin daxili su hvzolorinin, Xozor donizi
(Azorbaycan sektoru) faunasi, onlarin
bioloji mohsuldarl yronilmi, baliq
ehtiyatim borpa etmok iisullan vo homin
hvzolori irklonm tohliikosindon qorumaq todbirlori haznianmdr.
Azorbaycanda ixtioloji todqiqatlar

20 srin vvllrindn aparlr. A.Derjavinin Uzunburun: bioloji icmal

(Baki, 1932), Noro balqlarnn ehtiyatnn artrlmas (Bak, 1947) osorlori res
publikada ixtioloji todqiqatlann bnvrsini qoymudur. Mx. zv Yusifbdiirrhmanov Azorbaycanda balqlarn
v torkibi, ekoloji xsusiyyotlori vo oxalma biologiyasn yronmi vo notico
lori Azorbaycan balqlar (Bak, 1955)
vo Azorbaycanin irisu balqlar
(Bak, 1962) kitablannda orh etmidir.
Respublikada 97 nv vo yarmnv balq
qeydo ainmdr. Azorbaycana iqlimlodirmok moqsodilo gotirilmi 20 nv balqdan 7 nv ixtiofaunaya daxil edilmidir.
Azorbaycanda ixtiologiya elmino aid
todqiqatlann noticolori Hacbaba Abbasovun Azorbaycanin osas votogo balqlan (xankimilor, okikimilor) krpolorinin
biologiyas (Bak, 1972), Zlfiqar Quli
yevin Xozorin Byiik vo Kiik Qzlaac
krfozlrinin balqlan (Bak, 1989) osorlorindo toplanmdr.
Herpetoloji todqiqatlann noticolori
Azorbaycanin suda-quruda yaayanlan
vo srnonlori adli osordo (A.lokborov,
Baki, 1978) z oksini tapmdr. Respublikanin batraxoherpetoloji faunasmin
todqiqi sahosindo miihiim noticolor alinmdr. Onlarm osasmda Azorbaycanin
miiasir quru onurallar faunasina 52
nv srnon daxil edilmidir vo ilan zohorinin kimyovi torkibi yrnilmi vo noti
color Zaqafqaziyamn ssink kortonkololori (S.hmodov, Baki, 1991), l
grzosinin yayilmasi vo ekoloji-morfoloji xsusiyyotlori (T.liyev, F.Qoniyev,
Baki, 1985), Onlar yaamaldr (T.liyev, S.hmodov, Baki, 1987) adli osor
lordo orh olunmudur.
Kamal Qomborov Azorbaycanin
qular (sorokimilor) (Baki, 1941) kataloqunu, Atlixan Xanmommodov iso
Azorbaycanin toyuqkimilori (Baki,
1971) osorini nor etdirmidir. Azorbayca
nin avifaunasina dair todqiqatlar apanlm, su-bataqlq qulan yronilmi vo
Azorbaycan qulannm yeni kataloqu tor
tib edilmidir (D.Tuaycv, E.Sultanov,
1996). Homin ildo Zoologiya institutun
da Zoologiya muzeyi yaradlmdr.
Qular faunasmin miiasir ekoloji vo
ziyyoti, qorunmasi vo biomxtolifliyinin
saxlanmasi, bozi nadir vo nosli kosilmokdo
olan nvlorin sni oxaldlaraq tobioto
buraxlmas problemi holl olunmu,
noticolor innaz Aayevann Tal dalarnn ornitofaunas (Bak, 1974), Qara
Mustafayevin Azorbaycanin quru eko-

sistemlorinin qular (Bak, 1985) osor

lorindo rl edilmidir. Azorbaycanda
365 nv qu qeydo alnmdr. Bunlarn
141-i oturaq, 108-i nosil vermoyo glon,
51-i qlamaya golon, 49-u miqrasiya
dvrndo olan, 16-s azb golon nvlordir.
Hor il Azorbaycan orazisindon 20 mln.-a
yaxin su-bataqlq quu uub keir. Ende
mik nvlor olan Qafqaz tetrasi, Qafqaz
ulan vo Qafqaz yarpaqgiidoni qlobal
tohlkodo olduundan Azorbaycanda qo
runur. 45 nv quun qorunma statusu
moyyonldirilmidir.
Azorbaycanda teriologiya elmi 20 os
rin 30-cu illorindon inkiaf etmoyo balamdr. Azorbaycan teriofaunasinda 107
nv momoli qeydo alnmdr. Momolilor
launasi 7 dostodon - hooratyeyonlor (3
fosilo, 7 cins, 13 nv), yarasalar (4 fosilo,

M..Musayevin
iribuynuzlu
qaramaln
leptospirozu
monoqrafiyas.
Moskva, 1959.

11 cins, 13 nv), dovankimilor (1 fosilo,

2 cins, 2 nv), gomiricilor (7 fosilo, 17
cins, 31 nv), yrtclar (6 fosilo, 12 cins,
19 nv), porayaqllar (1 fosilo, 1 cins, 1
nv) vo ciitdirnaqhlar (3 fosilo, 7 cins, 8
nv) dostosindon ibarotdir. Azorbaycan
faunasmin miixtolif saholorino (hooratyeyonlor, yarasalar, gomiricilor, ciitdirnaqlilar) aid bioekoloji todqiqatlar apanlir. Bu sahodoki todqiqatlann noticolori
Conub-Qorbi Azorbaycanin momolilori (X.lokborov, Baki, 1966) monoqrafyasnda orh edilmidir. Bu dvrdo
Azorbaycanda ldonuzu vo onun tosor
riifat ohomiyyoti do todqiq olunmudur.
N.Vereagin Qafqazm momolilori
(faunann formalamas) tarixi osori ib
Qafqazda, ciimlodon Azorbaycanda
paleontologiyanin osasmi qoymudur.
Zoologiya institutunda aparln
oxillik todqiqatlann noticolori Azor
baycan (2002, 2004) vo rus (1995, 1996,
2000) dillorindo 3 cildlik Azorbaycanin
heyvanlar alomi fundamental osorindo
mumilodirilmidir.
d.: . .

. ., I960; S m d o v

N . H . Kod tsrrfat bitkilorino ziyan veron

bcoklorin faunas vo biologiyas. B., 1963;
M s a y e v M. . . V e y s o v A . M. SSRgomiricilrinin koksidilori. B., 1965; Q a s m o v
. H. Aa Kiir vo Mingevir s anbarnn
hidrofaunas. B., 1965; M i k a y l o v . .
Azorbaycanin su hvzlrinin baliq parazitbri. .,
1975; Azorbaycanin heyvanlar alomi. 3 cildd. B.,
2002, 2004.
Musa Mu.savev, Stic addin Quliyev

nsan v heyvan fi/iologiyasi saho

sindoki geni todqiqatlara 20 osrin ortalarndan balanlmdr. Fizioloji-tibbi
todqiqat istiqamotlorinin, eksperimental
fziologiya moktobinin yaradilmasinda
akad. Abdulla Qarayevin rolu ovozedilmozdir. Onun todqiqatlan Azorbayca
nin kurort vo balneoloji sorvotbrinin
miialicovi ohomiyyotinin yronilmosino
hosr edilmidir. Bu sahodoki todqiqatlar
respublikada eksperimental fiziologiya
ib kliniki praktikanm olaqosini mh
komlondirdi. Naftalan neftinin rk foa
liyyotino msbot ionotrop tosiri ib izal;
edilon miialicovi keyfyyoti moyyonlo
dirildi (A.Qarayev, Ta Paayev). Nat
talan neftinin tosir mexanizmino ait
elmi fikirlor vo bu mexanizmin osa:
miiddoalan Naftalan, onun bioloji to
siri vo miialicovi totbiqi" (A.Qarayev
R.liyev, A.Babayev, Moskva, 1959
kitabnda orh edilmidir. Bu ilorin
praktiki ohomiyyoti orqanizmo zoif tosir
edon xarici miihit amillorinin zororli no
ticolorinin proflaktikas vo aradan qal
drlmas prinsiplorinin miioyyon edil
mosindon ibarotdir. ikinci diinya miih.
ribosi ilbrindo aparilan todqiqatlar not
cosindo Naftalan neftinin regenerasiyn
edici xassolori akar edildi vo praktikad
geni totbiq olundu.
60 70-ci illordo elmi todqiqatlar mat
dolor miibadibsindo daxili analizator si
temlorinin tonzimedici rolunun yron
mosino hosr edilmidi. ilk dofo patok
proseslordo maddolor mbadilosinin /
ntnzimlmo mexanizmido yeni doli;
lor oldo edilorok beyin qab - visser;
orqanlar qarhql olaqolor nozoriyyo
yaradildi (A.Qarayev, akad. Hiiseyn H.
sonov vo b.).
Fiziologiya elminin sonraki inkiaf
akad.-lor Zorifo liyeva, H.Hosonov,
amxal Tayev vo b.-nin todqiqatlan
ib baldr.
Azorbaycanda kimya sonayesinin inkiaf ib olaqodar miixtolif kimyovi vo
sintetik maddolorin insan orqanizmino,
xiisuson beyin prosesbrino tosirinin yronilmosi moqsodilo sinir toxumasinda

zlal vo lipid acl zaman orti reflektor

foaliyyotin yaranmas, snmosi vo interoseptiv mbadil reflekslorinin biokimyovi
osaslan. patoloji hallarda fiziki-kimyovi
amillorin morkozi sinir sistemi iizvlorinin
olaqolorino tosiri yronilmi, ontogenetik
aspektdo interoseptiv miibadilo reflekslo
rinin yaranmasi vo onlarm neyro-humoral tonzimlonmo prosesbri aradrlm,
miibadilo mexanizmlorindo fizioloji-foal
maddolorin radioprotektor xassolori akar edilmidir.
1969 95 illordo H.Hosonov vo b.
orqanizmin vegetativ funksiyalan vo
- \ili mhitinin morkozi sinir sistemi toi iindon tonzimlonmosi mexanizmlorini
todqiq etmilor.
Orqanizmlorin fordi inkiafnda be\ in analizator funksiyalan, leno- vo
I , ..

('

H.H.Hosonov vo
E.M.Molikovun
"Hippokampin
neyrokimyovi
mexanizmlri
teta-ritm vo
davran
monoqrafiyasi.
Moskva, 1986.

ogenezin miixtolif soviyyolorindo

0 m heyvanlarda visseral vo somatik
.alizatorlarm tokilindo interoresept< larin vo grmo-eitmo analizatorlarin i rolu yronilmidir (.Tayev).
Grmo funksiyasnn pozulmasnda
'sor informasiyanin dammas vo
lizatorlann plastikliyinin borpasineyromediatorlarm rolu vo ya xsuotlori miioyyon edilmidir (miix. iizv
iman Aayev).
irmo analizatorunun funksiyalantonzimlonmosindo hipotalamusun
I todqiq olnmu, alnm noticoloro
; ) Hoson Abdullayev, Nina Haciyeva,
1 cyn Hosonov, Haqverdi Coforov,
Jim ir Pereligin 1972 ildo Azorbayc
Dvlot miikafatina layiq griilmiilr.
Xozor donizi hvzosindoki qiymotli
1' lq nvbrinin (xiisusilo norokimibrin)
genofondunun borpasi vo noslinin kosilmosi tohlkosinin qarsnn alnmasna
ynldilmi todqiqat i^lori noticosindo
zororli ekoloji faktorlar moyynldirilmi vo onlarm tosir dorocolori pasportladrlmdr. Xozordo neft hasilatinm
artmasi ib olaqodar neftin suda miixtolif

qatqlarnn norokimibrin nosilvermo

xassolorino tosiri miioyyon edilmidir.
Todqiqatlar gstorir ki, xam neftin sda
miqdari 30-50 mq/l olduqda baliqlarm
miixtolif orqanlarnda hceyro soviyyosindo ciddi doyiikliklro sobob olur vo
miqrasiyada pozuntular ba verir (mx.
zv Rafiq Qasimov).
Heyvanlarda emosional gorginlik
(stres) raitindo onlarm davran mexanizmlori yronilmidir (mx. iizv Faiq
Coforov).
Uaqlarda sinir pozuntularmm neyofzioloji mexanizmlori, ontogenezdo
yuxu-ayiqliq siklindo vegetativ-damar
distoniyalan olan xostobrdo beyin funksiyalannm ya xiisusiyyotlori todqiq
edilmi, miialico kompleksino daxil edilmok iin proqnoz vo tokliflor hazirlanmdr. Uzunmrllyn populyasiya,
ekoloji vo fizioloji qanunauyunluqlar
eksperimental modeldo yronibrok biyan
kk ekstraktnn bu proseslordo miisbot
tosiri tosdiq edilmidir.
d.: Azorbaycanda fiziologiya elminin inkiaf
tarixi XX osr. B 1999.
Telman Aayev

Mikrobiologiya. Azorbaycanda mik

robiologiya elminin tookkl vo inkiafi Sofiya Berman, Noriman liyev,
N.Jukov-Verejnikov, M.Lurye, Moryom Mahmudboyova, Fotulla Yaqubov, P.Zdrodovski, L.Zilber. Niso Mehdiyeva vo b.-mn adlan il baldr. Tibbi
mikrobiologiya sahosindo apanlm tod
qiqatlar noticosindo elmo molum olma
yan dori mikozlarmin bir ox nvlorinin
tomiz kulturas alnm vo bioloji aktivliyo malik bir sira yeni mikrob nvlri

(Nocardia rubrum, Actinomyces entranticum vo s.) akar edilmi, bir sira qidali
miihitlor (nokardin, aw ant in vo s.) oldo
olunmudur. Maqnit sahosinin bir sira
mikroorqanizmlorin morfogenetik vo gcnetik-biokimyovi xiisusiyyotlorino tosiri
todqiq edilmi vo bu amilin mikroorqanizmbro tosirinin xarakteri (bakterisid vo
bakteriostatik stimubedici) moyyonlodirilmidir (mx. iizv Namiq liyev).
Totbiqi mikrobiologiyada gbolokbrlo ibtidai heyvanlar arasmdaki olaqo
yronilmi, nematofaqlarn monoyi vo
tokaml haqqmda hipotez iroli siirlm, kemi SSR-do ilk dofo nematofaq
gboloklrin tam kolleksiyasi yaradilmdr.
Keon osrin 80-ci illorindon balayaraq neft vo modon biotexnologiyasi, bio
loji zodolonmo, bitki tullantilarinin bio

loji konversiyasi sahosindo elmi-praktiki

noticolor oldo edilmidir. Aberonun neft
lo irklonmi torpaqlarnn mikrobiotas
yronilmi, neft laylarmda gedon mikrobioloji proseslorin modeli hazrlanm vo
neftin sxdrlb xarlmasnda miioy
yon qrup mikroorqanizmlorin rolu gstorilmidir (akad. Mohorrom Monunodyarov).
20 osrin 50-ci illorindon balayaraq
Kiir Mingoevir su anbarmda apard
mikrobioloji todqiqatlar noticosindo
miix. iizv Mommod Salmanov su anbarlarnn mqsdynllyn vo orada
toplanan sularin mikrobioloji proqnozunu vermi, tobii sututarlann, aylarn
ekoloji voziyyoti, onlarm miihafizosi vo
bioloji mohsuldarlm elmi cohotdon
osaslandrmdr. Doniz hvzsind karp Q jj

M.A.

M.A.Salmanovun
Xozor donizinin
bioloji
mohsuldarlnda
mikroflora vo
fitoplanktonun
rolu
monoqrafiyasi.
Moskva, 1987.

bonun dvrannda mikrofloranin rolunu

qiymotlndirmi, noticolori Xozor do
nizinin bioloji mohsuldarlnda mikroflora vo fltoplanktonlarm rolu monoqrafiyasinda (Moskva, 1987) orh olunmudur.
Tibbi-mikrobioloji sahodo todqiqat
lar AMEA-nin Mikrobiologiya institu
tunda, Azorbaycan Tibb Universite
tindo, Azorbaycan Respublikasi Sohiyyo
Nazirliyinin V.Y.Axundov ad. M ET
Tibbi Profilaktika institutunda vo digor
saho institutlarmda apanlir.
d.: on . .
.
.. 1999.
Nani< liyev, ,mini,id Salmawv

Tibb
Azorbaycanda tobaboto vo tibb elmino qodim yazili monbolordo gei yer verilirdi. 10 osrdo sa ol-Rahi Tiflisi dvrnn on mohur tibb alimlorindon olmu
vo Tibb adli osor yazmdr. I I osrdo
mor ibn Kafioddin Osmanol amaxida ilk tibb moktobi
Modroseyi-

tibb am, anatomiya vo fiziologiya

elmbrini mkommol mnimsmi, ciddi
qadaalara baxmayaraq meyit yarmdr. Mahmud ibn irvani Elmi tobabot kitab il tibb elmini zonginlodirmi, F.Ridddinl birlikd Azrbaycanda Dar ii-ofa ( fa evi )
tokil etmilor.
Tobrizdo Dar -fa nn yaradlmas bdmcid Tobib ( Kitab iitlibb osorinin mllif), Ramazan ibn
eyx li Lonkorani ( Forruxnamo Camali adl tibb risalsinin mlliF),
Monsur ibn Mohommod ibn Yusif ibn
lyas, Mohommod Borgadi, Yusif Mo
hommod ibn Yusif Tobibi kimi grkomli libb alimlorinin yetimosin sobob olmudur.
16-17 osrlordo foaliyyot gstormi
Mohommod Yusif irvani, li hmod
olobi, bn Mohommod Kamal Tobrizi,
ibrahim ibn Zeynalabdin Naxvani,
Hac Sleyman ibn Sleyman rovani,
Aa Soid Tobib Tobrizi vo b.-nin adlari
Azorbaycamn tibb elmi tarixino dmdr. 19 osrdo Mirzo Mohommod
Tobrizinin 3 cildlik Mfossole-torih
( hatoli anatomiya ) kitabinda ana
tomiya, fiziologiya, patoloji fiziologiya
vo miixtolif xostoliklorin malico iisullan geni orh edilmidir. , ilk dofo
Azorbaycan dilindo tibb terminlorinin
yaradilmasina soy gstormidir. Noriman Norimanov, Abbas Sohhot, Korim
boy Mehmandarov vo b.-nin Azorbay
canda tibb elminin tookklnd mii
hiim xidmotlori olmudur.
Azorbaycanda tibb elminin inkiaf
Baki Dvlot Universitetindo (1919) tibb
fakltosinin, Azorbaycan Dvlot Tibb
nstitutunun (1930), Hokimlori Tokmillodirmo institutunun (1935) vo Sohiyyo
Nazirliyinin bir ox elmi todqiqat institutlarimn yaradilmasi ilo baldr. Tibb
elminin inkiafnda Mirosodulla Mirqasimov, Mustafa Topubaov vo b.-nin
byk rolu olmudur.
insan anatomiyasimn yronilmosinin
osasn 1919 ildo Kamil Balakiiyev vo b.
qoymular. Bu alimbrin elmi axtarlarnn osas istiqamotini periferik sinirlorin mielogenezi vo mieloarxitektonikasi,
onlarm morfofunksional anatomiyasinm ya xsusiyyotlori, morfogenez vo
regenerasiyann qanunauyunluqlar,
damarlarn vo vozili orqanlarn, hominin daxili orqanlarn selikli qia vozibrinin vo limfa sistemi orqanlarimn
qurulu xsusiyyotlorinin yronilmosi
tokil etmidir. K.Balakiiyev Azorbay

can dilindo tibb terminbri liioti vo

drdcildlik nsann normal anatomiyas dorsliyini nor etdirmi, zongin
eksponatlarla vo nadir preparatlarla
tochiz olunmu todris muzeyi yaratmdr. 20 osrin 30-cu illorindo sinirlorin ktiikdaxili quruluunun, sidik
kanal soana v.ozilorinin morfofunk
sional xsusiyyotlorinin yronilmosi bu
saholorin todqiqinin vo tibb tocrbosino
totbiqini osasn qoymudur.
Patoloji anatomiyann osasn Colil
Hseynov vo b. qoymular. C.Hseynov
tropik malyariya, qarayara vo sopgili
yatalaq xostlikbrinin patogenezini vo
patomorfologiyasm yronmi, alnm
noticobri Patoloji anatomiya (1976)
kitabinda orh etmidir.
Normal fiziologiya Azorbaycanda
1919 ildon Pavel Yuryevi Rostovsev,
Savalan Ocaqverdizado, akad. Abdulla
Qarayev vo b.-nin elmi todqiqatlan ib
formalamaa balamdr. Miixtolif
dvrlordo onlar beyin fiziologiyasi, qara
ciyorin maddolor mbadilosindo rolu,
byrokst vozinin foaliyyotino interoseptiv reflektor tosirlorin morkozi vo
periferik mexanizmlorinin yronilmosi,
aterosklerozun inkiaf mexanizmlori,
beyin yarimkiirobrinin qab vo ba
beynin qabqalt tromlri arasndak
funksional olaqolorin mexanizmlori vo s.
problembri yronmi, alinan noticobri
tibb tocrbosino geni totbiq etmilor.
Beb bir noticoyo golmilor ki, beyin
qabnm elektrik fallmn desinxronizasiya reaksiyasmin mediator tobioti
miixtolif qcqlara keyfiyyotco forqli
cavab verir. Fiziologiya elminin sonraki
inkiaf amxal Tayev vo b.-nin adlari
ib baldr.
Patoloji fiziologiya ilk dofo 1919-21
ilbrdo Baki Universitetinin tibb fakiiltosindo todris edilmidir. Lakin bir elm
kimi inkiaf 20 osrin 50-ci illorino
tosadiif edir. Belo ki, Naftalan neftinin
bioloji tosiri yronilmi, onun osasinda
preparatlarin totbiqi nozori cohotdon
osaslandrlm, qanin vo limfamn laxtalanma, oks-laxtalanma vo flbrinoliz sistemlorinin patologiyasi todqiq edilmi,
mikroelementlorin bioloji rolu, patologiya oraitindo limfamn element torkibinin korreksiyasi iisullan ilonib hazrlanmdr. Bu sahonin inkiafnda
Mirmehdi Mirsolimovun, Ta Paayevin, miix. zv Yaqub Mommodovun vo
b.-nin miihiim xidmotlori olmudur.
Farmakologiyamn lookkiil tapmasi
vo inkiaf 20 osrin 20-ci illorindon ba-

lanmdr. ziz liyev, Dursun Hiiseynov, Homid boy Allahverdiboyov vo b.

bu sahodo miihm todqiqatlar aparmlar. Azorbaycan florasndan almn
bozi preparatlar SSR farmakopeyasna
daxil edilmidi. Quyruqlu nvonin neyropatoloji sindromlarnm modellodirilmosi vo eksperimental malicosi todqiq
olunmudur.
czalq kimyas zro aparlm
todqiqatlar osasinda vazelin yann
neft mohsullarndan alnmas, bozi
yerli dorman bitkibrinin kimyovi torkibi vo farmakoloji xassolori yronilmidir.
Dorman formalannn texnologna'.
iizro aparilan aradrmalar noticosiiKb
50-don ox bitki vo mineral monli do
man xammal todqiq edilmi, onlardan
mxtolif dorman formalan vo prepa i
lari hazrlanmdr. Azorbaycamn tih
alimlori neft sonayesi tullantilarmd;
antibakterial tosirli dorman prepara t
nnin ahnmasi. Naftalan neftinin d.
man formalarinm hazirlanmasi sahosi
do elmi axtarlar apararaq 46 bitki a
vnn limfotrop tosirini yronmi, biya
bitkisindon farmakoloji aktiv madd;
rin ahnmasi iisullanni tokmillodi
milor.
Farmakoqnoziya elminin osasini
Azorbaycanda 20 osrin ovvollorindo
srafil Domirov qoymudur. Bu sahod
aparilan todqiqatlar noticosindo prak
tobabotdo istifado n 10-a qodor bi
monoli dorman preparat tvsiy olun
mu, bioloji foal fltopreparatlarm isteh
sali n yeni bitki xammal nvlori
tibdo istifado edibn ardc bitkisini ovo/
etmok n Azorbaycan florasina daxi
olan iki yeni ardc nv akar ed;
midir.
Rentgenologiya v radiologiya sail
sindo todqiqatlara, osason, 20 osrin 2yarsndan balanlm, qalxanabonx
vozi vo qirtlaq xostoliklorinin rentgen
loji vo radioloji, d kisosinin rentu
noexoqrafik, okorli diabeti olan xost.
lordo aa otraf angiopatiyalarmin te:
moqrafk-angioqrafk miiayinosi sah;
sindo miihiim noticolor alnmd
Akad. Rohim Rohimovun modo-bagirsaq sistemi ilorinin miiayinosi zamam
istifado olunan l kontrastladrma
iisulu tibbi praktikada geni totbiq olunmudur.
Daxili xostoliklor iizro todqiqatlann
osas ziz liyev, akad. Cahangir Abdullayev, Tamerlan liyev vo b. toro
findon qoyulmudur. .liyevin Kli-

duz mbadibsini, modo-barsaq ord qofosi corrahhna, d qfosi yarani analizlor (Baki, 1934) kitabinda
qanlarmm xroniki xostoliklorinin epidelanmalarnn fosadlarimn elmi aradaxili xostoliklorin tosnif, qrupladrldrlmasna, a ciyor vorominin, plevra
miologiyasm yronmi, rekonstruktiv
nas, todqiqi, ilkin analizbrin toyini,
empiyemasnm, a ciyorin irinli iltihabvo borpaedici corrahi omoliyyatlan tot
malico iisullarimn ilonib hazirlanmann corrahi malicosino aid miilm tod
si mosololori oks olunmudur. Onun
biq etmi vo tkmilbdirmi, peritonitin
qiqatlar aparmdr. Azorbaycanda ilk
erkon diaqnostikasi vo corrahi taktikas
"Eksperimental nefrit (1937) osori
problemlorino aid yeni lokliflor verSSR EA-nin mkafatna layiq g- dofo iiroyin magistral damarlarmda
rlmdr. C.Abdullayev neft sonayesi
rekonstruktiv omoliyyatlar aparlm,
midir.
iilorinin peo xostolikbrini todqiq etmi corrahi kardiologiya vo hematologiyaUaq corrahiyyosi sahosindo uaq
nin osas qoyulmudur. F.fondiyev
travmatizmi, yanqlar, irinli plevrit,
/ neft karbohidrogenlorinin rok-damar
sistemino vo qanin laxtalanmasma tosiri
hemotoraksin diferensial diaqnostikasi
malyariya vo skarlatinamn arlamalar,
ni moyyonbdirmidir.
n orijiml snaq (bu snaq SSR
sl xorong (noma), yeni doulmulann
T.livev bir sira endokrinoloji xos- dvrndoki elmi odobiyyata fondiyev
inkiaf qsurlar vo s. problemlor todqiq
toliklorin, eloco do okorli diabetin vo sna kimi daxil olmudur) totbiq et- edilnidir. 20 osrin 40-c illorindo osteoxondrit vo perixondritloro, d vo qarn
( damar fosadlarimn, xiisusilo aa
midir. Z.Mommodov respublikada cor
rahi endokrinologiyamn osasini qoyboluu orqanlarimn odlu silahla yararaf damarlannm diabetik angiopatiilarinin, iiroyin iemik xostoliklorinin
korli diabet fonunda) patogenezini
rnm' vo xstliyin erk morhhdo malicosi iisullanni ibyib hazirladir. Miioyyon olunmudur ki, aa
tlann diabetik angiopatiyasi zama'lk nvbodo, kollaterallar sradan okorli diabet vo hipertoniya xosklorinin birlikdo gedii zamam iirok
lolorinin funksional voziyyoti oyronil; vo miokardin gizli funksional atizl akar edilmidir.
Crrahiyynin osasi akad.-lor Mirosoilla Mirqasimov, Mustafa Topuba. Zlfqar Mommodov, mx. iizv
uad fondiyev vo b. torofindon qoyuldur. M.Mirqasimov sidikda xosto: min Azorbaycanda yayilmasi, pato; nezi vo klinikasmi yronmi, irinli per tonit, sidik kisosi, prostat vozi vo digor
qanlarm xostoliklorinin corrahi miia1 iisullanni totbiq etmidir. Onun nor
Azorbaycan hokimlori Almaniyada elmi ezamiyyotdo (1927). Soldan saga: birinci sirada
t dirdiyi Qisa iimumi corrahhq kursu
M.A.Topbaov. M.M.Mirqasimov, M.D.Mehmandarov-Tuinski,
ikinci sirada M.M.Hacqasmov, Y..Qasmov. l..Axudov.
933), Qarn yatalanm corrahiyyosi
i >57) kitablan milli kadrlarn yetimomu, endokrin sistemi xostoliklorinin
lanmalarnn noticolorinin aradan qalido, urologiya, corrahhq vo s. tibb
aolorinin inkiafnda miihiim rol oy- corrahi miialicosino vo iimumi corrahhdrlmasna dair todqiqatlar aparlmdr.
gm digor problemlorino aid aradrmamdr. M.Topubaovun toklif etdiyi
liaa lizado skarlatinann corrahi ar'dominotorakotomiya, lumbal dialar aparmdr. Hseyn liyev sinirin
lamalar, bozi corrahi xostolikbr zaman
qan plazmasnda zlal dyiikliklori vo s.
iqmotomiya, periferik sinir zodobnoyanmam iki istiqamotdo noql etmosi
i ilorinin corrahi miialico metodu, ten- fenomenini todqiq etmi, qarn, d bo- todqiq etmidir. Uaqlarda mtorok
ci plastika vo kranioplastika iisullan,
lu vo peritonarxas orqanlarn xosto- zdlnmobrin, exinokokkoz vo llitij -ya inyeksiyalan vasitosilo uzunliklori zaman nevroloji simptomatikaprunq xostoliyinin diaqnostikasi vo miia
nn mexanizminin aydnladrlmasnda
lico iisullan yronilmidir.
ddotli anesteziya, giillo vo qolpobrin
ye rini doqiq miioyyon etmok vo onlann
Travmatologiya, orlopcdiya vo Iwrbibu fenomenin byk rolu olduunu gsi dondon xanlmasm asanladrmaq tormidir. Qida borusnun divertikulu, sohra corrahiyyosi sahosindo todqiqatlar
iin xiisusi cihazin totbiqi toxirosahn- md vo onikibarmaq barsan xora
uzun miiddot sagalmayan yaralar, siimaz corrahhq praktikasini yeni vo daha
xostoliyi, xolcsistit, stenokardiya, miomiik-oynaq voromi, travmalann profieffektiv iisullarla zonginbdirmidir. Bu
kard infarkt, byrokda vo s. xostolik- laktikas vo fosadlari, ortopediya prob
sullardan SSR-do vo xaricdo geni isti
lor zaman antidrom (akson-refleks)
lembri vos. todqiq olunmudur. 1936 il
fado edilmidir. , corrahhq elmino vo nevroloji simptomatologiyasn iloyib
do Rohim lizado xarici likso aparati ixpraktikasna gotixliyi yenilikloro gro hazrlamdr. Akad. Bykkii Aayev
tira edorok diinyada ilk dofo simqlann
1975 ildo Sosialist moyi Qohromani xorong xostoliyinin corrahi miialicosin- malicosindo fraqmentlorin xarici liksado byrokst vozilorin voziyyoti vo su- siyasi prinsiplorino osaslanan funksional
adma layiq grlmdr. F.fondiyev

malic sulunu yaratmdr.

Bu sahonin inkiafnda Comil Lombranski, Nurli Bunyadov, ziz liyev
v b.-nn miihiim xidmtlri olmudur.
Urologiyann osas M.Mirqasmov
vo M.Topubaov torofindon qoyulmudr. Bu elmin sonrak inkiaf
akad. Mirmmmod Cavadzado vo b.nn ad ilo baldr. M .Cavadzado Res
publika Uroloji Xstxanasnn yaradlmasnda miihiim rol oynam, mrokkob corrahi omoliyyatlarn aparlmasna nail olmudur. Anadangolmo
byrok vo sidik yollar anomaliyalarnn malicosi n orijinal okildo or
qan mhafzosinin borpa omoliyyatlan,
hominin masir diaqnostika sullarnn ilonib hazirlanmasi vo kliniki
praktikada totbiqino gr M .Cavadza
do S S R Dvlol mkafat almdr

Z..liyevann
Grm
orqannn peo
patologiyas
(A.P.Nesterov,
Z.M .Skripn'enko
ilo birg)
monoqrafiyasi.
Moskva, Mcdisina,

1983.

tolorin corrahi mdaxilo zaman venadaxili narkozla malico sulunun yeni

variantm vo corrahi omoliyyatlardan
sonrak fsadlarn qarsnn alnmas
sullarn iloyib hazrlamdr. C.liyevin todqiqatlarnn noticolori digor miiollillorlo birgo yazd Dorinin bodxassoli
ilorind plastik omoliyyatlar (Mosk
va, 1979), Sd vozisi ilrinin malicosi (Moskva, 1990, ingilis dilindo)
vo s. osorlordo z oksini tapmdr.
C.liyev Azorbaycanda sd vozisi xornginin diaqnostikas vo miialicosi iizro
elmi moktobin banisidir. Bu sahodo oldo
etdiyi nailiyyotloro gro , Rusiya TEAnin akad. N.N.Petrov adina mkafatna
layiq grlm, bir neo xarici lko akademiyasna zv seilmidir.
.miraslanov torofindon respub
likada ilk dofo siimiik sarkomalan za-

diyi nailiyyotlorino gro , Rusiya TEAnin akad. N.N.Petrov adina miikafatina

(1985) vo SS R Dvlot mkafatna
(1986) layiq grlm, bir neo xarici
lko akademiyasna zv seilmidir.
Pediatriyan inkiaf 20 osrin 20-ci
illorindon balamdr. blfoz Qarayev, Kbra Forocova, akad. Adilo Namazova vo b. revmatizm, regional patologiya (xsuson, malyariya), uaqlarda
qan xostoliklori vo barsaq infeksiyalan
sahosindo todqiqatlar aparmlar. Tod
qiqatlar noticosindo ilk dofo Kii qizdirmasi, xlamidioz, toksoplazmoz, listerioz, brusellyoz kimi infeksiyalann
yenidoulmularn patologiyasinda ro
lu moyyonlodirilmidir. Respublik
Kardiorevmatologiya Morkozindo uac;
larda revmatizm vo damar distoniyakn
nin kliniki xsusiyyotlori todqiq ediln
1

Z..Iiycvan

ridodiaqnoslika
(Y.S.Velxover,
N.B.ulpina,
F.N.Romaovla
birgo)

monoqrafiyasi.
Moskva,
Medisina, 1988.

M O

Dzhavad-Zade,

EM

S h im k u s

Surgery
of Kidney
and Ureteral
Anomalies

olduu akara xarlm vo bu proses

zamam orqanizmin immun reaktivliyinin
korreksiyasina imkan veron kompleks
miialico iisullari hazrlanmdr. royin
iemivas zamam risk amillorinin uaq
orqanizmino tosir mexanizmlori aradrlm vo miioyyon edilmidir ki. arte
rial hipertenziyah, ekzogen piylonmoli
vo lipoproteid spektri pozulmu uaqlada royin iemik xostoliyino meyillilik artir.
Pediatriya sahosindo todqiqatlar, osaon, Azorbaycan Dovlot Tibb Universi'jindo, K.Forocova adina Elmi Todqi. it Pediatriya institutunda apanlir.
Vlamaliq v ginekologiyanm inkiada Saraxamm Nozorli, Adilo ahtaxskaya, Mohbubo Mahmudboyova,
nran Mehdiyeva, amama losgorova
>osialist moyi Qohroman, 1969) vo

zootologiyasi vo epidemiologiyasi, dori

vo visseral leymaniozlar, helmintoz xos
toliklori. toksoplazmoz vo s. aid miihiim
todqiqatlar aparmlar. Yoluxucu xostoliklorin yeni diaqnostika, miialico, profilaktika, maqnitoterapiya, lazeroterapiya
vo sensoinduksiya iisullari todqiq olunmudur. smayl Axundov, Salar Imamoliyev vo b. leptospiroz, malyariya, helmintozlar vo salmonellyozun miialico vo
profilaktikasmi todqiq etmilor.
Bu sahodo todqiqatlar, osason, Tibbi
Parazitologiya vo Tropik Xostoliklor
institutunda (indiki Tibbi Profilaktika
institutu) apanlir.
Ep idcniologiyann
formalamas
.Axundov, S.mamoliyev, Ta Tazadonin todqiqatlan ilo baldr. Onlar 20
osrin birinci yansinda Azorbaycanda
geni yaylm yoluxucu-parazitar xosto-

morkozi sinir sisteminin damar patologiyasi, psixiatriya vo immunologiya

problemlorini todqiq etmidir.
Kti/.iatriya elminin osasi 20-ci illorin
ovvollorindo qoyulmudur. 1923 ildo Ba
kida ilk vorom dispanseri foaliyyoto balamdr. Yaqub Qaziyevin Azorbaycan
dilindo A ciyor voromi dorsliyi vo
Hamilolik vo vorom monoqrafiyasinin
nori b elmin inkiafmda miihiim rol
oynamdr. 1948 ildon balayaraq
F.fondiyev vorm tutulmu xostolordo
torakoplastika omliyyatm hoyata
keirmidir. Sonrak illordo vorom xostoliyinin orqanizmdo trotdiyi immunoloji doyiikliklorin vo onlarn korreksiya
sullarnn yronilmosino aid todqiqat
lar aparlmdr. Bunlarn noticosindo
hom voromin. hom do a ciyor vo bronx
xostoliklorinin respublikada yaylmas.
: . ii.

C..liyevin
Dorinin
bodxassoli
ilorindo plastik
omoliyyatlar
(N.N.Bloxin,
N.N.Trapeznikovla
birgo)
monoqrafiyasi.
Moskva, 1979.

CACHEXIA
IN P ATIEN TS WITH

ESOPHAGUS AND STOMACH

CANCER
diagnosis, clinical picture and treatm ent

.T.miraslanovun
Qida borusu vo
modo xorogi
olan xostolordo
kaxeksiya
(N. F. Mislakopoulo.
C.C.Kmrov vo
F.N.Mistakopoulo
ilo birgo) kitabi.
Ankara, 1999.

. ;i ^ ^ j

CUL1CIDAE
3

..Axundovn
Azorbaycanda
malyariya vo
Culicidae
monoqrafiyasi.
Baki, 1940.

Moscow
ANKARA 14

(1982). , z tdqiqatlarmm notieolorini Sidik kissinin neyrogen disfunksiyalar (Moskva, Medisina, 1989,
V.M.Derjavin, Y.L.Vinevski ilo bir
likdo), Sidik-cinsiyyot sistemi orqanlarnda crrahi omoliyyat zaman homeostaz (Moskva, Medisina, 1978,
S.N.Linyov ilo birlikdo), Byrok vo
sidik axarlari anomaliyalarinin corrahiyyosi (Moskva, Mir Publishers,
1977, E.M.imkus ilo birlikdo, ingilis
dilindo) vo b. osorlorindo mumilodirmidir.
Onkologiyanin elmi osaslarla yronilmosino 1941 ildo Bakida Elmi Tod
qiqat Onkologiya, Rentgenologiya vo
Radiologiya nstitutunun (indiki Onko
logiya Elmi Morkozi) yaradilmasi ilo
balanlmdr. Azorbaycanda onkolo
giya elminin inkiafnda akad.-lor Comil
liyev vo hliman miraslanovun mii
hiim xidmotlori olmudur.
C.liyev siid vozisinin, dorinin vo
yumaq toxumalann bod vo xoxassoli
yeni tromolorinin epidemiologiyasi,
malicosi vo reabilitasiyasmi todqiq
etmidir. . siid vozisi xorngi olan xos-

mam diz, bud-anaq vo bazu oynaqlarinin rezeksiyas vo endoprotezlodirilmosi, qala-qarnaras ayrma, kiirokdaras amputasiya vo rotasion plastika kimi mokkob omoliyyatlar aparlm, onun konstruksiyasi osasmda
bazu vo diz oynaqlan endoprotezlorinin
istehsalna balanlm vo kliniki prak
tikada totbiq edilmidir. .miraslanov
Azorbaycanda dayaq-horokot aparati
onkologiyasinm osasini qoymu vo bu
saho iizro elmi moktob yaratmdr. ,
dayaq-horokot aparatnn bodxassoli
ilorino gro corrahi omoliyyat keirmi
xostolorin borpa miialicosi (reabilitasiyasi), siimiik sarkomalarmin yeni miialico
sullarnn ilonib hazirlanmasi, siimiik
sarkomalan zamam hormonal-metabolik pozuntular vo s. aid miihiim
todqiqatlar aparmdr. Bu todqiqatlann noticolori .miraslanovun Osteo
gen sarkoma (Baki, 1987), hommiiollifi
olduu Qida borusu vo modo xorongi
olan xostolordo kaxeksiya (Ankara,
1999, ingilis dilindo), Siimiik ilori
(Baki, 1997; Ankara, 1999) vo s. osorlorindo z oksini tapmdr. Tibdo oldo et-

M.C.Cavadzadonin "Byrk v sidik axarlari

anomaliyalarmm corrahiyysi (E.M.imk
birgo. Moskva, Mir Publishers, 1977) v Sidi
kissinin neyrogen disfunksiyalari
(V.M.Derjavin, Y.L. Vinevski il birgo.
Moskva, Medisina, 1989) monoqrafiya'a::

arterial tozyiq normativlori myyo:

lodirilmi, hipertoniya, hipotoniya
iirok xostoliklorinin patogenezindo bir
ra bioloji foal amillor, ciimlodon h
monlar vo kallikrein-kinin sistemin
miixtolif komponentlorinin rolu aka
xarlmdr. Uaqlarda tonoffs sistei
xostoliklori vo allergik proseslorin etiob
giyas, patogenezi, klinikasi, miialico
hortorofli yronilmidir. lokbor Ca!
barzado bozi irsi dori xostoliklorinin n
sildon-noslo kemo mexanizmini todqi
etmi, uaqlarda bir sira helmintoz (a
karidoz, ankilostomidoz) vo protozoy
(lyamblioz) xostoliklorinin malicosini
tokmillodirmidir. M .Livanov vo b.
sbut etmilor ki, B j5 vitamini uzun
miiddot revmatizmin profilaktikasinda
totbiq edilon bitsillinin konar tosirlorini
xeyli azaldr. Limfa monoli diatezi olan
uaqlarda apanlan todqiqatlar osasmda
ilk dofo timomeqaliyanin patoloji proses

-nin miihiim rolu olmudur. Ginekoioji xostoliklor, uaqlq fibromiomasi vo

jaqhqdankonar hamilolik, immun uymsuzluqla keon hamilolik vo ailo sonzluu, hamilolik toksikozlarmm proilaktikasi, risk qrupundan olan qa:Ilarda hamiloliyin gedii, doun vo
ahlq dvrnn xiisusiyyotlori vo periatal patologiyamn profilaktikasi vo s.
>dqiq edilmidir. Gecikmi hamilolik
)ksikozlan - eklampsiya, hamilolik
oksikozlarmin profilaktikasi, qadin
lamlnm mhafzosi, botndaxili in.iaf patologiyasmin vo yeni doulma
ivrndo lm hallarnn azaldlmas vo
problemlor iizro do aradrmalar aparilir.
Voiuxucu xostoliklor sahosindo Ba
hadur Qayibov, Mirheydor Soforoliboyov vo b. 20 osrin ovvollorindo virus infeksiyalarmi vo rikketsiozlara qar mii
barizo iisullanm todqiq etmilor. Akad.
Voli Axundov vo b. SSR-do ilk dofo
brusellyoz problemini todqiq etmi,
miihiim noticolor almlar. Miix. iizv
Balababa Mocidov, Rizvan Cavadov,
Bahadur Mohorromov vo b. taunun epi-

likloro (xsuson, malyariyaya) qar

profilaktik todbirlor hazirlayib hoyata
keirmilor.
Nevrologiya vo psixiatriya elmi 20
osrin 20-ci illorindo Aleksandr Avqustovi Perelman, Agazoki Feyzullayev vo
b.-nin todqiqatlan ilo formalamaa
balamdr. Sonrak dvrdo ba beynin
iltihabi vo damar xostoliklori, malyariya
zamam sinir sistemindo trono degenerativ proseslorin histopatologiyasi, bey
nin travmatik zodolonmolorinin noticolo
ri, neyroinfeksiya, epilepsiya, neyrocorrahhq vo neyroonkologiya, yerli kurort
amillori ilo miialico problemlori todqiq
olunmudur. Sinir sisteminin irsi vo
damar mnli xostoliklorinin vo danq
skleroz xostoliklorinin xiisusiyyotlori
aradrlm, morkozi sinir sisteminin
perinatal zodolonmolorinin kliniki vo immunoloji xiisusiyyotlori, anadangolmo
hidrosefaliyanin diaqnostikasi vo miiali
co iisullari yronilmidir.
Azorbaycanda psixiatriya elminin
inkiaf, osason. hmod Abbasquliycv
vo b.-mn todqiqatlan ilo balanr. , izofreniya, onun klinikasi vo terapiyasi,

profilaktikasi, diaqnostikasi, miialicosi

n elmi cohotdon osaslandrlm tokliflor hazrlanmdr. Molekulyar-genetik
todqiqatlar noticosindo vorom infeksiyasinin patogenezindo miioyyon cdilmidir
ki, faqositar sistemdo promielosit soviy
yosindo genetik blok oinolo golir, genetik
bloku olmayan uaqlarn voromo qar
tobii mqavimoti B SJ vaksinindon stiindiir vo belo uaqlara vaksinasiya etmok
tvsiyo olunmur.
Otorinolarinqologiya elmi Miiseyib
llseynov, Abdulla xlinski, Yaqub
Qasimov vo b.-mn Azorbaycanm regio
nal patologiyasina, bo/i sonaye miiossiso
lorindo istehsalat amillorinin yuxan tonofftis yollarma tosirinin yronilmosino,
udlan limfa aparatmm patologiyasina,
orta qulagin irinli-iltihabi xostoliklorino
vo s. hosr olunmu todqiqatlan ilo inkiaf
etmidir.
OftalnologiyaiHi tookkl vo inkiafnda Sonaxanim Volixan, akad. Zorifo
liyeva, miix. iizv Omniso Musaboyova,
Sona Axundova-Bagirboyova, Zohra
Quliyeva vo b. miihiim rol oynamlar.
S.Volixanin todqiqatlan ciizam, sililis.

vrm v i nticsind zdlnmi

grm orqannn morfoloji doyiikliklori, gzn zodosi. qlaukoma vo traxomaya lsr olunmudur. Onun bu saho
do oldo etdiyi elmi noticolor diinya tibb
elmind yksok qiymotlondirilmi vo
Endoftalmitin patoloji anatomiyasna
dair (Berlin, 1931, alman dilind) osorind orh olunmudur. 1940 ild svein Kral Karolin nstitutunun tvsiyosi
ilo Nobel Komitosi S.Volixam 1941 ilin
psixologiya vo tibb sahosindo Nobel rnkafatna toqdim olunmaq n mhaziro oxumaa dovot etmidir. Lakin
kinci dnya mharibsinin balanmas
ilo olaqodar S.Volixan homin dovotdon

istifado edo bilmodi. S.Axundova-Barboyova keratoplastika vo toxuma terapiyas sullarm totbiq etmi, .Musabyova traxomann proflaktikas, diaqnostikas, klinikas vo malicosi, qolpo
zodolorino mruz qalm gz almasnn
malico iisullan vo qlaukoma xostoliyinin etiopatogenezin aid todqiqatlar
aparmdr. Z.liyeva grm orqannn
pe patologiyasm aradrm, oftalmologiya elmindo yeni istiqamotin - peo
oftalmologiyasnn osasn qoymu, iridodiaqnostika vo iridoterapiya sahosin
do nozori vo praktiki ohomiyyotli todqi
qatlar aparmdr. Peo xostoliklori iizro
apard bir sira elmi axtarlara vo oldo
etdiyi miihiim nailiyyotloro gro , SSR
EA-nn M.Averbax adna mkafatna
hyiq grlmdr (1981). Todqiqatlarnn noticlrini ridodiaqnostika
(Moskva, Medisina, 1988; Y.S.Velxover, N.B.ulpina, F.N.Romaovla bir
likdo), Grm orqamnn peo patologiyas (M oskva, Medisina, 1983,
A.P.Nesterov, Z.M.Skripnienko ib
birlikdo), Oftalmologiyanin aktual
problemlori (Baki, 1983, N.B.ulpina,

L.K.Moetova ib birlikdo) vo b. osorlorindo mumilodirmidir.

Z.Quliyeva grmnin fziologiyas vo
miihafizosi, gzn rongsemo qabiliyyotinin xsusiyyotlori, katarakta zamam
aparilan corrahi mdaxilo noticosindo
gzn refraksiyasnn doyiikliklori vo s.
problemlori todqiq etmidir.
Dermatologiya elminin osasmi ibra
him smaylzado, Bahadur Eyvazov vo b.
qoymular. Onlar dori leymaniozu, ciizam, dori voromi, dori xostoliklorinin Naf
talan nefti vasitosilo malicosi, Azorbay
canda dori leymaniozunun endemik
ocaqlarmin todqiqi, siFilisin vo epidermofltiyann malicsi, dermatomikozlar

vo lavus xostoliyino dair todqiqatlar

aparm, respublikadaki kurort amillorinin dori xostoliklorino tosirini yronmilor. Todqiqatlar, osason, dorinin
proliferativ proseslorinin yaranmasinda qeyri-qonaotbox ekoloji, tobii iqlim
amillorinin rolu, cinsi yolla keon infeksiyalarin epidemiologiyasi, klinikas, diaqnostikas vo malicosi sahosindodir.
Mhkomo tbabtinin osasn lisottar Sultanov vo b. qoymular. , beyino
qansizma noticosindo ba veron qofil
liim vo onun mohkomo tibbi baximm
dan qiymotlondirilmosi mosololorini tod
qiq etmidir.
Stomatologiya elminin formalamas
Glbala Qurbanovun, liaa hmodovun vo b.-nn todqiqatlan ilo bal olmudur. G.Qurbanov iiz skeleti smklorinin travmatik zodobnmolori problemlorini todqiq etmi, .huodov iso
ortopedik stomatologiyada qismon protezlodirmo sulunu totbiq etmidir.
Sosial gigiyena v shiyynin tkilindo liboy liboyov vo b.-nin miihiim
rolu olmudur. ohor vo kond ohalisinin

xostolonmo gstoricilori todqiq edilmi,

doua yardmn tok ili vo region n
digor spesifik sohiyyo problemlori aradnlmdr. Aparilan todqiqat ilinin ok
soriyyoti neft sonayesi iibrin tibbi vo
sosial yardmm tokilinin elmi cohotdon
osaslandirilmasina aid olmudur.
Iimumi gigiyena iizro todqiqatlara 20
osrin ovvolbrindo Mustafa fondizad vo
b. balamlar. M.fondizado qidalanma
gigiyenasi vo kommunal gigiyena, uaq
vo yeniyetmolorin gigiyenasina aid elmi
aradrmalar aparmdr. Uaq vo yeiyetmolorin fiziki inkiafnm yronilmosi
atmosfer havasinin irklonmosi vo miihafizosinin gigiyenik problemlori, su
tochizati, yaay yerlorinin planladr!
masi vo monzil gigiyenasi, Azorbaycam
kurort zonalarnda mikroiqlim orait
nin insan orqanizmino tosiri vo s. prol
lemlor todqiq olunmudur.
Qidalanma gigiyenasi vo kommun
gigiyena iizro elmi todqiqat ilori, :
son, miixtolif ohali qruplarmm qici
lanma statusunun kompleks yroni
mosi, onun miiasir oraitdo korreksiya
sullarnn effektivliyi. atmosfer h
vasnn fotooksidantlarla irklonm
onun monitorinqi sahosindo olmudu
Neft manqayrmas sonayesi vo :
tosorriifati iilorinin, moktoboqoc
yal uaqlarm orqanizmindo vitamir
atmazlqlar vo s. todqiq olunmudu
Hematologiya v transfuziologiyani
inkiaf 20 osrin 20-ci ilbrindo bala
mdr. .Eyvazov dori-zhrvi xostoi;
lorin klinikas vo epidemiologiyasmu
respublika balneoloji ehtiyatlarmi ir
qiq etmi, D.Belenki 1929 ildo 3'
natrium-sitrat duzu ilo konservlodi
mi qandan istifado edilmosinin mii
knlyn gstormidir. F.fndiv
1939 ildo qan kalsium-xlorid ib stal
lodirmok toklifini vermidir. , .11
um-xloridin antikoaqulyasiya xss
yotlorini myyonlodirmi vo bu yo
stabillodirilmi qandan xostolorin m;
licosindo istifado n geni imkan
yaratmdr. rsi anemiya, koskin lc
kozlu xostolordo malicoyo rezistentl
xroniki mieloleykozlu xstlord infek
sion fosadlarn patogenezindo immunoloji pozuntulann rolu vo s. problemlor
todqiq olunur.
d.: . .
. ., 1964; m i r a s l a ov . ., t s l a m z a d F. Azarbaycan Tibb
Universitcti. ., 2000.
hliman mirasUnov, brahin sayev

Knd tsrrfat elmlri

'mumi mlunat. Azorbaycanda kond
tosorriifati elmlorinin tookkiil tapmas vo
inkiaf 1894 ildo Qarayaz tocrbo-bax
sahosinin osasnm qoyulmasi ilo balanmdr. 1914 ilodok lkomizdo 8 oyaloti
ohato edon 24 tocrbo-bax sahosi yaradlmd. Kond tosorriifatmin inkiafnda
Sartopo, Qarayaz vo Coforxan tocrbo
stansiyalari nhiim rol oynamdr.
Torpaqiiaslq. Grkomli tobiotnas lim Hosn boy Zordabi 1875-77 il
lordo kini qozetindo dorc etdirdiyi
mqallri vo Torpaq, su vo hava osodoki elmi fikirbri ilo Azorbaycan tor! qnaslq elminin tomolini qoymuiur. Onun tookkiilndo 1898 ildo Azorvcana golmi Vasili Vasilyevi Dokuvevin do miihiim rolu olmudur. Bu
Wrdo zmail Yakovlevi Kovalevski,
otr Semyonovi Kossovi, Sergey
Jeksandrovi Zaxarov, Yevgeni Alekevi Kamenski vo b. Azorbaycan tortqlarn todqiq etmilor. Belo ki, Eldar
iznn vo Samuxun topaq rty,
luann suvanlan torpaqlarnn orani
nas todqiq edilmi, Azorbaycanin bir
yerlorindo aquli torpaq quraqlann mvcudluu sbut olunmudur. Mil
irvan dzlorindo relyef, orlama vo
runt suyunun soviyyosilo olaqodar torqlarn mxtoliiliyi myyonlodirillidir. Bu todqiqatlar osasmda 1915 il.io Muanda Coforxan tocriibo stansiyatokil olunmudur. 1920 ildon sonra
zorbaycanda ilk torpaq todqiqatlan
olitexnik institutunun torpaqnaslq
afedrasimn omokdalar torofindon
panlm, todqiqatlann noticolori osaida irimiqyash torpaq xoritolori tortib
lunmudur.
Torpaq-ekoloji problemlorin elmi
tslan, mnbitliyin, torpaq ehtiyatlanin borpasi vo miihafizosi, bitkibrin mieral qidalanmasnn optimalladrluisma aid todqiqatlar 1945 ildo SSR
\ Azorbaycan Filialmin Torpaqnasq sektoru osasmda yaradlm Toraqiinaslq vo Aqrokimya institutunda
panlir. Todqiqatlann elmi istiqamoti
torpaqomologolmonin energetikasi vo
torpaq meliorasiyasi, aqrokimya, torpaqlarn monoyi, diaqnostikasi vo tosnifatindan ibarot idi.
Torpaq corafiyas, meo torpaqomologolmo prosesi, otraf mhitin mii
hafizosi vo digor yeni elmi istiqamotlori
respublikada akad. Hoson liyev inkiaf etdirmidir. Torpaq meliorasiyasi,

torpaqlann ekologiyasi kimi yeni istiqamotlor akad. Vladimir Rodionovi Volobuyev torofindon ilonib hazirlanmiijdir. Torpaqlann corafiyas, genezisi, tosnifati vo xoritoiliyi sahosindo
miihiim todqiqatlan miix. iizv Mommodomin Salayev aparm, respublikanm ilk
topaq-eroziya xoritosini mx. zv
Kazm lokborov tortib etmidir. Azor
baycan torpaqlannin aqroekologiyasi,
torpaq kadastrmin elmi osaslan yronilmi, torpaqlar bonitirovka edilmi vo
ekoloji cohotdon qiymotlondirilmi
(mx. iizv Qorib Mommodov), torpaqlarin tosnifati, torpaq deqradasiyasi,
antropogen torpaqomologolmo prosesi
nin elmi vo nozori osaslarma aid todqi
qatlar aparlm (mx. zv Mohorrom
Babayev), Naxivan M R torpaqlan tod
qiq edilmidir (kbor Zeynalov). Torpaqlarm mineraloji torkibinin, bioloji foallnn, humusluluunun vo mnbitliyinin borpasmin ekoloji vo aqrokimyovi
osaslan iizro do todqiqatlar apanlir. Todqiqatlarm noticolori Hoson liyevin

osrin ortalarmdan Azorbaycanda torpaq-eroziya

todqiqatlan
apanlir
(K.lokborov vo b.).
Respublika orazisindo eroziya notico
sindo torpaqlann, nelorin vo iimumiyyotlo, tobiotin dalmasnn qarsnn
alnmasnn elmi osaslannin hazirlanmasinda vo hoyata keirilmosindo Hoson
liyevi xidmoti bykdr.
Azorbaycan EA nozdindo 1950 ildo
tokil olunmu Torpaq-Eroziya Stansi
yasi osasmda 1961 ildo Elmi Todqiqat
Eroziya blnosi yaradlm vo 1969 ildo
Kond Tosorriifati Nazirliyinin tabeiliyino verilmidir. 70-ci illordon balayaraq
Azorbaycanda kond tosorriifatmin in
tensiv inkiaf Heydor liyevin adi ib
baldr. 1989 ildo Raduqa" Elm tstehsalat Birliyinin (E B ) Baki filiah tokil
edilmi, 1992 ildo bu filialin bazasinda
impuls" E B , 1997 ildo iso "mpls"
E B vo Aqroekologiya Elm Morkozinin bazalarmda Eroziya vo suvarma
Elm stehsalat Morkozi yaradlm, 2002
ildon Azorbaycan Elmi Todqiqat Eroziya
vo Suvarma nstitutuna evrilmidir.

Malum am Babayev

V.R.VoIobuyevin
"Torpaqmbglm energetikasna giri
monoqrafiyasi.
Moskva, 1974.

Qohvoyi meo torpaqlan (Bak, 1965),

Hoyocan tobili (Baki, 1983), Azor
baycan torpaqlan (Baki, 1953),
V.R.VoIobuyevin Torpaqlann ekologiyasi (Baki, 1963), Torpaqomolo
golmo energetikasna giri (Moskva,
1974), M.Salayevin Kiik Qafqazm torpaqlan (Baki, 1966) vo s. monoqrafiyalarmda z oksini tapmdr.
Torpaqnaslq vo Aqrokimya ins
titutunda 2003 ildo Torpaq muzeyi
tokil olunmudur. Burada torpaq nmunolori, sxurlar, Azorbaycanin biitiin
torpaq-iqlim zonalarini ohato edon 50dok torpaq monoliti saxlanlr, torpaqnaslq vo aqrokimya elmlorinin son 60
ildoki nailiyyotlori nmayi etdirilir.
Azorbaycanda torpaqlann eroziyasi
ib bal meolorin miihafizo olunmasi
mosobsini hob H.Zordabi mhm bir
vozifo kimi qarya qoymudu. Bu prosesin gcni yaylmasn nozoro alaraq 20

Aqrokimya. Azorbaycanda aqrokimyaya aid ilk tocriibo ilori 1912 ildon

balanmdr. Bu dovrdo bir qrup miitoxossis Baki vo Gonco quberniyalannda
iizvi gbrolorin pambn mohsuldarlna tosirini yoxlamdr. 1920 29 ilbrdo aqrokimyann inkiafnda Azor
baycan Politexnik institutunun kond
tosorriifati fakltsinin do rolu olmudur. Aqrokimya iizro ardicil todqiqat
lara 1925 ildon balanmdr. 1926-32
illordo Pambqlq institutunun Aqro
kimya bosindo pambiq bitkisino veri
lon iizvi vo mineral gbrlrin somoroli
normalan, formalari vo sullar yrnilmi vo miioyyon edilmidir ki, azot vo
fosfor giibrolorino nisboton kalium gbrosi az somoro verir. 1934 35 illordo ilk
dofo torpaqlann qida maddolori ib tominolunma soviyyosini gstoron torpaq*
aqrokimyovi xoritolor tortib edilmidir
(K.Iokborov, Miryohya Aamirov).
Respublikada aqrokimya sahosindo ilk
elmi moktob akad. Cobrayl Hseynovun rohborliyi ib yaradlmdr. Onun
toklifi ib superfosfat giibrosinin alinmasinda ilk dofo olaraq sulfat turusu ovozino neft sonayesinin tullantisi olan tur
qudrondan istifado edilmidir. Homin
dvrdon respublikada neft sonayesi tullantlarndan zvi-mineral gbrolor alin-

maa balanmdr. Bu sahdki nailiyytlrino gro C.Hiiseynov (sgor Hosonov, M.Hosonovla birlikd) SSR
Dvbt mkafatna layiq grlmdr
(1950). Respublikada ilk dofo karbonatl
torpaqlara verilon azot gbrsinin torkibindon azotun 1525%-inin ammonyak
oklindo itmosi (umas) moyynldirilmi, onun qarsnn alnmas n tod
birlor toklif olunmudur. Mx. zv bdrrohman Glohmdovun rohborliyi ilo
neft email vo digor sonaye tullantilarinda mikroelementli gbrolor (borlu superfosfat, manqanli superfosfat, yodlu
iizvi mineral gbrolor) alnm vo kond
tosorriifatmda geni istifado edilmi, bu
iloro gro .Glohmodov (Tofq smaylov vo Pstoxanm Rzayeva ilo birlik
do) Azorbaycan SSR Dvlot mkafatna
layiq grlmdr (1978). Respublika
torpaqlarnn azot, fosfor vo kaliumla tominedilmo soviyyosi, bu gbrolrin becorilon bitkilorin mohsuldarlna vo onun
keyfiyyotino tosiri yronilmidir. Azor
baycan torpaqlarimn qida maddolori ilo
tominolunma dorocosi yronilmi vo
giibrolomo sistemi toklif edilmidir (Riz
van Hiiseynov). Akad. Mmmdta
Coforov Azorbaycamn osas torpaq tiplorindo fosfor birlomolrin, okinilikdo
fosfatlar problemino, torpaqda qida
rejimi probleminin hollino dair kompleks
elmi-praktiki tvsiyolor hazrlamdr.
kin dvriyyosindo miixtolif kond
tosorriifati bitkilorino mineral vo iizvi
giibrolorin totbiqi Torpaqnaslq vo
Aqrokimya institutunda, Kond Tosor
riifati Akademiyasinda, Elmi Todqiqat
kinilik, Pambqlq vo Torovozilik
institutlarnda yronilir. Miioyyon olunmudur ki, mineral giibrolorin lokal
sulla vo iizvi gbrolorlo birlikdo veril
mosi onlarm torkibindon osas qida elementlorinin (N , P, K ) monimsonilmo
omsalmi yksoldir, vahid gbro miqdan
vasitosilo daha ox mohsul alnaa orait
yaradir. Torpaqnaslq vo Aqrokimya
institutunda bitki mohsullarmda nitratlarin toplanmasi vo ayri-ayn orqanlarda
paylanmasi miioyyonlodirilmi vo bu
paylanmanin atlas nor olunmudur.
Azorbaycan torpaqlar n mikrogiibrolorin somoroliliyi vo bu torpaqlarm
ar metallarla irklonm soviyyosi do
yronilir. Giibrolordon somoroli istifado
edilmosi n torpaqda qida elementlorinin (N , P, K ) balans doqiqlodirilir vo
gbro normalan balans hesablamalarina gro totbiq edilir.
Zeynal M vsiin v

Meliorasiya. Azorbaycan qodim suvarma okiniliyi lkosidir. Onun osas

okinilik blgosi olan Kr-Araz oval
suvanlan torpaqlardan istifado edilmosi
baximindan on qodim regionlardan bi
ridir. Arxeoloqlar hesab edirlor ki, holo
e.o. 1-ci minilliyin ortalanndan burada
yaayan ohalinin sosial-iqtisadi hoyatinda suvarma okiniliyi miihiim rol oynamdr. M il diiziindo 5-6 osrlordo tikilmi iri suvarma kanallarinm izlori
holo do qalir. 6-7 osrlordo okilmi Govurarx, Hac Hiiseynarx, Daayarx
kanallan da Azorbaycanda qodim zamanlardan suvarma ilorinin apanldn tosdiq edir.
Azorbaycamn iimumi torpaq fondu
nun 4,75 mln. ha-1, yoni toxminon 55%-i
kond tsrrfatna yararli torpaqlardir.
Respublika torpaqlarimn do biri
diizonlik orazido yeioorok suvarma
okiniliyinin osasini tokil edir. Torpaqiqlim oraiti suvanlan torpaq saholorini
3,0-3,2 mln. ha-ya atdrmaa imkan
verso do, su ehtiyatlarmin mhdudluu
iizndon bu mmkn olmur. lkodo 20
osrin son 35 ilindo meliorasiya ilorino
vosait qoyuluu artrlm, suvanlan
torpaqlarm iimumi sahosi 1,453 mln.
ha-ya atdrlmdr. Respublikada is
tehsal olunan kond tosorriifati mohsullannm 85 90%-i bu torpaqlardan oldo
edilir.
Azorbaycanda su axinlanni bliidron vo tonzimloyon suvarma sistemlori, kollektor-drenaj obokolori, nasos
stansiyalan, su anbarlanndan ibarot
giicl istehsal bazasi, tikinti vo istismar
tkilatlar, elmi todqiqat vo layiho-axtar institutlan olan ixtisaslam meliorasiya vo su tosorriifati kompleksi yaradlmdr. Bu komplekso iimumi su tutu
mu 21,5 mlrd. m3 olan 135 su anban, 14
hidroqovaq, uzunluu 49054 km olan
suvarma kanallan, 30328 Av-lik kollek
tor-drenaj obokosi, 876 nasos stansiya
si, 109888 miixtolif hidrotexniki quru,
uzunluu 1700 km olan sel vo daqnlardan miihafizo bondlori vo dvlot oho
miyyotli digor su tosorriifati sistemlori vo
qurular daxildir.
Respublikada suvanlan torpaq sa
holorinin 635,8 min ha-1 (43,8%J miixto
lif dorocodo, ciimlodon 429,8 min ha
zoif (68%), 139,8 min ha-1 orta (22%),
66,2 min ha-1(10%) iso iddotli dorocodo
orlamdr. Qrunt sulan 897,3 min ha
sahodo 1-3 m dorinlikdo, 252,3 min ha
d'd 3-5 m dorinlikdo, 298,0 min ha-da iso
5 m -don dorindo yerloir. Qrunt sulari-

mn minerallama dorocosi 410.3 min ha

d'd 3,0 q/l-don artiq, 536.1 min ha-da 1 3
q/l, 498,5 min ha-da iso 1 q/l-do aadir. Suvanlan saholorin 266,5 min ha-1
meliorasiya cohotdon qeyri-qonaotbox
voziyyotdodir; buna sobob 74.9 min ha
sahodo torpaqlarm orlamas, 95,6 min
/-da qrunt sularinm yer sothino yaxinlamas vo 96,0 min /-da orlama ilo
qrunt sulan soviyyosinin qalxmasimn
birgo tosiridir.
Azorbaycanda meliorasiya vo s to
sorriifati obyektlorinin layiholondirilmosinin, tikintisinin vo istismarimn elmi cohotdon osaslandrlmas homio miihiim
mosololordon bii olmudur. Meliora
siya vo su tosorriifatimn inkiaf onun
biitiin morhololorindo elmi todqiqat
institutlarinin vo layiho-axtan tokilat
larinin oldo etdiklori elmi-texniki toroqqinin noticolorino osaslanmdr. Melio
rasiya vo su tosorriifati obyektlorinin ti
kintisindo vo istismarmda, dvriin tolol
lorino uyu sistem vo texnologiyalan
ilnilmosindo vo istehsalata totbiq ed;
mosindo meliorasiya elminin, elmi todq,
qat vo layiho institutlarinin miistosi
rolu vardir. Tosadfi deyildir ki. 20 osn
80-ci illorindo kemi SSR-nin orla
m torpaqlarimn meliorasiyas proble
mino respublikanin apanci alimlori rob
borlik etmilor. Azorbaycanda meliora
siya sahosindo oldo edilmi^ nailiyyotlori r
vo milli meliorasiya elminin inkiafnc
kbor Behbudov, Hseyn Hiiseyno
Salehaa Hseynzado, Yusif badzad
akad.-lor Hoson liyev, Colal liyc
V.R.Volobuyev, Mommodta Cofro
mx. zvlor Qorib Mommodov, Moh.
rom Babayev vo b.-nn mhm xidm.
lori olmudur.
Xansuvar C'qfrov, Aamir Hinu
Teymur Osnum

Aqrofizika. Aqrofizikamn bir elm

mi inkiaf 20 osrin ortalarna tosad
edir. Bu dvrdo torpaq-bitki-atmos
bir sistem oklindo yronilmoy ba^
nlr vo respublikanin torpaqlar mx
lif fiziki xassolorin gro sistemlodirii
Torpaqlarm yaylmasma aid ilk xorii.
sxemlor 1970 vo 1989 illordo tortib edilmidir. lk dofo olaraq torpaqda istilik
vo rtubot axnlar birgo todqiq edilmi,
onlarm arasndak olaqlor aqlanm
vo riyazi dsturlar oklindo ifado olunmudur. istilik axn ilo torpan elek
trik mqavimti, torpan nomliyi ilo
elektrik nfuzluluu arasndak asllqlar akar ediJmi vo onlarm riyazi mo-

dellori verilidir. Torpa torkibino

daxil olan lissociklorin llorino osason
torpaq sothi sahosinin hesablanmasi
modeli tortib edilmidir. Torpaq rty
mosafodon alinan molumatlar osasinda
yronilmoyo balanlmdr. Gno ener
jisinin torpaq-bitki-atmosfer sistemindo
paylanmasi vo bitkilorin enerjitoplama
qabiliyyotino osason onlarm suya olan
tolobatimn optimal miqdanmn miioyyonlodirilmosi modellori do tortib edilmidir. Bu, suvarma suyuna 10 15% qolaot etmoyo imkan yaradir.
Akif Grayzach

Yerquruluu*. Azorbaycanda dvlot

orquruluu xidmotinin 150 illik bir tari vardir. Homin xidmot ovvollor dliyyo
Nazirliyi, Xalq kinilik Komissarl,
onralar Kond Tosorriifati Nazirliyi vo
Xivlot Aqrar Sonaye Komitosinin torkindo olmudur. Hazirda Azorbaycan
vespublikas Dvlot Torpaq vo Xoritookmo Komitosinin torkibindodir.
1861 ildo Conubi Qafqazda Morzoilmo barodo sasnamo yo uyun olaraq
vzorbaycanm yerquruluu xidmoti toraq mlkiyyotilrinin torpaq saho>rinin sorhodlorini naturada (yer iizorin!o) doqiqlodirmidir. 1918-20 illordo
vzorbaycan Xalq Ciimhuriyyotinin dvM. sorhodlorinin miioyyon olunmasinda,

930-cu illordo kolxozlarm yaranmasina vo 1970-ci illordo zmiiliik sovxozlamin tokilindo vo yeni iiziim balarnn
lnmasnda yerquruluu xidmotinin
nhm rolu olmudur.
Azorbaycanda yerquruluu xidmoti
orpaqlann elmi-praktiki cohotdon osasndrlm somoroli okildo istifadosinin
'ikilino, olverili ekoloji mhitin qoruib saxlamlmasina, tobii vo antropogen
tndaftlarn yaxladnlmasna vo
uun dayanqllnn artinlmasina yoldilmidir.
Torpaq islahatlan noticosindo toruiq ehtiyatlan iizorindo formalaan
iilkiyyot miixtolifliyi bu ehtiyatlann
miihafizosi vo somoroli istifadosinin tokilindo xiisusi ol oynamdr. Torpaq
islahatlarmin osas byk dvlot xadimi
Heydor liyevin Naxivan M R Ali Sovetino rohborlik etdiyi dvrdo Culfa rayonunun urud vo Gal kondlorindo islahatlann apanlmasi ilo qoyulmudur.
* Moqalo Azrbaycan Respublikasi Dvlot Torpaq
vo Xorilookm Komitosinin rohborliyi torofindon tqdim
edilmidir.

Sonraki illordo btvlkdo Azorbaycan

Respublikasinda islahatlann hoyata
keirilmosi moqsodilo 1995 ildon balayaraq hiiquqi baza formaladrlm,
50-don artiq forman, soroncam vo 50don artiq qanun. mocollo vo digor nor
mativ-hiiquqi aktlar qobul edilmidir.
Azorbaycan Respublikasinin Torpaq
Mocollosi (1999), Torpaq islahati
haqqinda" (1996), Torpaq icarosi haq
qinda (1999), Torpaq bazan haqqinda (1999), Dvlot torpaq kadastri,
torpaqlarm monitorinqi vo yerquruluu
haqqinda (1999), Torpaq vergisi haq
qinda (1996), Bolodiyyolorin orazilori
vo torpaqlan haqqinda (1999), Tor
paqlardan istifadoyo vo onlarm miihafizosino dvlot nozaroti haqqinda
(2000) Azorbaycan Respublikasinin qa
nunlan vo s. torpaq islahatlarmin ho
yata keirilmosini tomin etmoklo torpaq
ehtiyatlarmdan istifadoyo nozaroti vo
onlarm etibarl mhafizsini do tokil
etmoyo hiiquqi zomin yaratdi.
Azorbaycan Respublikasinda torpaq
islahatlan H.liyevin moyyonlodirdiyi 4 prinsip osasinda hoyata keirilmidir: torpaqlar ohaliyo pulsuz olaraq
pay kimi verilmi; torpaqlarm on mnbit vo okino yararli olan hissosi xiisusi
miilkiyyoto ayrlm; biitiin ohaliyo, yoni
kond vo ohor ohalisino torpaq islahatlar prosesindo itirak etmok hiiququ
verilmi; xarici lko votondalarna tor
paq satlmas qanunla qadaan edilmidir. Mohz bu drd prinsip islahatlann
sonraki morhololorinin do uurla davam
etdirilmosino vo lkodo kond tosorriifati
mohsullari istehsalmda dinamik artimin
saxlanmasina sobob olmudur. Hazirda
lkodo torpaq islahatlarmin birinci morholosi, yoni kemi kolxoz vo sovxozlann okino yararli torpaqlarimn kondliloro paylanmasi, bolodiyyo miilkiyyotino aid torpaqlarm inzibati sorhod da
xilindo onlara tamdilmasi vo dvlot torpaqlarinin sorhodlorinin moyyonldirilmosi prosesi baa atdrlmdr. Bu
morholodo 869268 ailo, baqa szlo,
3420778 subyekt torpaq mlkiyytisino
evrilmidir.
Miilkiyyot formalan iizro blgyo
osason (01.02.2007) vahid torpaq ehtiyatlannin 4913639 ha-1 (56,9%) dvlot
miilkiyyotino, 2032744 ha-1 (23,5%) bo
lodiyyo miilkiyyotino, 1695123 ha-1
( 19,6%) iso xiisusi miilkiyyoto ayrlmdr.
Respublikada radikal torpaq islahatimn apanlmasini tomin edon normativhiiquqi aktlann hazirlanmasi vorealla-

drlmas da yerquruluu xidmoti vasi

tosilo hoyata keirilir.
()<1.: M m m d v Q. . /orbaycanda tor
paq islahati: hiiquqi vo elmi-ekoloji mosololor. B
2002

Bitkivilik. Arxeoloji qazintilar notico

sindo miioyyon olunmudur ki. holo eramizdan 3 4 min il ovvol Mingoevir.
Xanlar, Kltopo (Naxivan), Xocali, Binoqodi (Abero), Alovlutopo, Qobustan vo Adam orazilorindo yumaq vo
bork buda, porinc, dan vo arpa becorilirdi. Sonralar oltik, volomir, qardal
vo ovdar da becorilmoyo balanld.
Azorbaycanda bitkiilik 19 osrin 2-ci
yansindan inkiafa balam, kond tosorriifatinm bir ox saholori ticarot-omtoo
sociyyosi dam vo Azorbaycan biitiin
Qafqazin on byk taxllq, pambqlq, ipokilik vo ttnlk morkozino
evrilmidi. Azorbaycanda bitkiiliyin
intensiv inkiaf 20 osrin 70-ci illorino
tosadiif edir.
Azorbaycanda taxlln tarixi 7 min
ildon oxdur. Qazntlardan tapilan taxil
donlori, vol, da hovonglor, ol doyirmani
(kirkiro) bunu tosdiq edir. Taxlln osl
inkiaf 20 osrin ovvollorindon balayr.
1920 ildo 440 min t taxil istehsal edilmidirs, 1960 ildo istehsal 725,2 min /-a,
1984 ildo iso 1163 min t-a atdrlmdr.
2001 ildon etibaron taxil istehsali 2 min /dan ox olmudur.
1969
ildo respublikanin taxil tosorriifatlannda hor 1 ha-dan 6 s-o yaxin taxil
istehsal olunduu halda, 1976 ildo intensiv metodlarm totbiqi noticosindo taxilin
mohsuldarl artaraq hor /-dan 18,9 .v-o
atdrlmd. Payizliq budamn okin sa
hosi 1997 ildo respublika iizro 690,0 min
Im. 1999 ildo 423 min ha, 2000 ildo 495
min I . 2001 ildo 571 min ha. 2002 ildo
650 min ha, 2003 ildo 589 min ha, 2004
ildo 611 min ha-ya atdrlmdr.
Azorbaycamn okiniliyindo pambiq
bitkisi xiisusi yer tutur. Tarixi monbolordo verilon molumatlara vo arxeoloji qazintilara osason demok olar ki, eramizin
1-8 osrlorindo Azorbaycamn diizonlik
yerlorindo on ox becorilon bitki pambiq
olmudur. Azorbaycana pambiq qodim
orq lkoloi, osason, Iran vasitosilo
Hindistandan gtirilmidir. Toqr. 10 14
osrlordo Bordo, Naxivan. Gonco, okir, abran ohorlorindo haziaan paralar xarico ixrac edilirdi. 15 17 osrlordo
amaxdan vo Azorbaycamn digor blgolorindon Rusiyaya pambiq mallar
apanhrdi. 18 osrdo Qarabada vo J>irk i

van xanlmda pambiq ini sahlri

toqr. 10 min desyatin atdrlmd. Ho
min dvrd yalmz cod vo qisalifli hind
nv vo qara qoza adlanan pambiq
yetidirilirdi. 19 osrin ovvollorindo Quba
vo Baki oyalotlorindo do pambqlq inkiaf etdirilirdi. 19 osrin 30-cu illorindon
Azorbaycanda Misir vo Amerika, hominin yerli Mazandaran vo irovan pamb, 90-ci illorindon iso Dakond pamb becorilirdi. Pambqln intensiv
inkiaf 19 osrin ikinci yansindan sonra
balanmd. Bu dvrd pambqlq
artiq omtoo xarakteri dayrd. 20 osrin
ovvolbrindo Rusiyamn toxuculuq so
nayesinin mahlica tolobati artdiqca,
Azorbaycanda da pambiq okilon saholor genilondirilirdi. 1883 ildo Baki-Tiflis domir yolunun okilmosi, 1900 ildo

Zfran.

bu yolun Rusiyanm morkozi quberniyalan ilo birlodirilmsi Azorbaycan

pambmn Avropa lkolorino noqlino
rait yaratdi. 1913 ildo Azorbaycanda
113 min ha sahodo pambiq okilmi, 85,5
min / pambiq istehsal edilmidi. Pambqlqla, osason. Ada vo Gyay qozalar mol olurdu. Rusiya kinilik
Departamentinin mlumatlarna gro
1908 ildo Azorbaycanda pambqlq vo
baqa kond tosorriifati bitkilori iizro Qarayaz tocrbo tarlas, Muan pambiq
plantasiyas, Sfikrd kondindo nmunvi pambiq plantasiyas, Gyay nmunovi pambiq tarlas, Sartopo tocrbo
montoqosi, Astafa tocrb montoqosi,
Hindarx nmunovi pambiq tarlasi vo s.
tocrbo miiossisolori yaradlmd. 20 os
rin ovvollorindo pambiqtomizlomo za
vodlan da io dmoyo balad. 1901 il
do Hac Zeynalabdin Tayev torofindon
ilk pambiq fabriki tikilmidir.
1918 ildon sonra pambqla aid
todqiqatlar Qarayaz tcriib tarlasinm

vo 1925 ildo Gonco seleksiya bazasi osasmda yaradlm Azorbaycan Elmi Tod
qiqat Pambqlq nstitutunun foaliyyoti ilo baldr. 1929 ildon bu institutda
yetidirilon sortlarm, 1930 ildon iso
Azorbaycanm isti rayonlarinda zoriflifli
yiiksokkeyliyyotli Misir pambiq sortlarinin okilmosino balanld.
Respublika tsrrfatlarnda 1363,
2421, AzNX-33 , Muan-395 ,
Gonco-2 vo s. pambiq sortlari yaradilm vo okilib becorilir. Bu iloro gro
sgondor Volizado (aban Coforov, Musa
Mommodovla birlikdo) SSR Dvlot
mkafatna layiq grlmdr (1949).
1970 ildo respublikada pambiq istehsah
iizro rekord notico oldo edilmi vo saholordon 1mln. / pambiq ylmd. 20 osrin
70-80-ci illorindo pambqln elmi

nin becorilnosin imkan verir. Holo 9

osrdo zoforan Azorbaycandan xarici lkoloro ixrac olunurdu. Torkibindo faydal maddlr olduundan ondan xalq
tobabotindo, kulinariyada (odviyyat
kimi) vo sonayedo (sari boya kimi) istifa
do edilirdi. Zoforan, osason, Aberon yarmadasnda (Bilgoh qos.) becorilirdi. 19
osrin 30-cu illorindo Aberon orazisindo
1000 puda qodor zoforan istehsal olunmudu. Azorbaycan zoforanmm ahcilari
olan Hindistan vo ran z torpaqlannda
zoforan becormoyo balayandan sonra
istehsal xeyli azalmdr. 20 osrin ovvol
lorindo iimumi zoforan ym 600 pud
olmudu.
Azorbaycanm olverili iqlim oraitind
donli-taxil, donli-paxlali bitkilor do beco
rilir. Yerli buda, arpa, ovdar vo egilops
nmunolori toplanm vo yronilmi, yeni
mohsuldar buda vo arpa sortlari ( Se
ville , Cofori , Grgn-l , Bolbda , Pallidum-596 ) yaradlmdr
(akad. imam Mustafayev). Bundan
olavo Arandoni . "orq , Abuda13 , Xoranka" buda, Naxvandoni ,
irvandoni vo s. arpa sortlari yetidirilmidir (Vsevolod Nikiti Qromaevski).
Zeylun.
A onborbu, qrmz onborbu oltik sortlar yaradlmdr.
Donli-paxlal bitkilordon noxud.
lobya, morci, lorgo vo paxla zlal vo
kompleks vitaminlorlo zongin olmaqla
yana, onlann kk sistemlrindki bakteriyalar torpa azotla tomin edir. Bu
bitkilor ziilall don almaq iiiin becorilir.
osaslarla sabit inkiafna Heydor liyevin
Bozilori (ac paxla) yal gbro kini ilorohborliyi noticosindo nail olundu. 1980 dilir. Azorbaycanda yal bitkilordon
ildo hor ha-dan 35,4 s mohsul alindi,
gnobaxan, zeytun, bada, qoz, fndq,
1981 ildo iso 831,2 min / pambiq yld.
aytikan vo s. yetidirilir. Mhko yen
2004 ildo mhsuldarlna vo mahlic
bazasi yaratmaq moqsodilo tosorrfatlarkeyfiyyotino gro yiiksok gstoricilori
da yem otlar, alam, yemlik yerkk,
olan xarici Mara vo Antep sortyem uunduru, turneps, kartof (yemlik
lan yerli oraito uyunladrlaraq ra- sortlar), yerarmudu, qardal, qarpz,
yonladrlmdr.
kolo vo giinbaxann yemlik sortlari be
Azorbaycan Respublikasi regioncorilir. Yal yem n donli-paxlal vo
donli bitkilor okilir.
larimn sosial-iqtisadi inkiafnn Dvlot
Proqrami na osason bu sahoyo investor
Bitkiiliyi daha siirotlo vo moqsodynl inkiaf etdirmok, bu sahoni yiik
lar colb olunmu vo msbt dn yaradlm, istehsal 135,7 min t- a, mohsul- sokixtisasli kadrlarla tomin etmok
darliq hor //-dan 17,4 .s- atmdr.
Goncodo 1925 ildo Morkozi Tocrbo vo
1920
ildo Mommodhoson VoliyevSeleksiya Stansiyasi, 1929 ildo Azor
baycan Kond Tosorriifati institutu,
(Baharli) Azorbaycanm torpaq vo iqlim
1933 ildo Tortordo Azorbaycan Dvlot
oraitinin okor uunduru becorilmsiSeleksiya Stansiyasi tokil olundu. 1945
no tamamilo uyun olduunu gstorildo respublikanm miixtolif blgolrinmidir. okorliliyi yksok olan on yax
do EA-mn drd bazasi, 1950 ildo Elmi
okor uunduru Kr-Araz ovalnm
Todqiqat kinilik institutu, 1956 ildo
oran torpaqlannda becorilir.
Azorbaycanm olverili tobii-coraf
onun genetika vo seleksiya
sinda EA-mn Genetika vo
raiti knciid, xaxa vozoforan bitkisi-

Blmosi, 1965 ildo Azorbaycan Respub

likasi Kond Tosorriifati Nazirliyinin
Elmi Todqiqat Torovozilik institutu,
1968 ildo Azorbaycan Elmi Todqiqat
Yemilik, monilik vo Otlaqlar insti
tutu yaradildi.
Akad. Colal liyev vo b.-mn respublikamn miixtolif blgolorino uyun
apardiqlan kompleks todqiqatlar noti
cosindo tocriibi seleksiya mosololori
mvffoqiyytl holl olunaraq miixtolif
Lond tororriifati bitkilorinin 80-don ar
tiq sortu yaradlm vo Seleksiya Nailiyyotlorinin Sna vo Mhafzosi iizro
Dovlot Komissiyasma toqdim edilmir. Bu sortlarm 43-ii rayonladrlmPayzlq bork budann 15 sortu
Muan, irvan-3. Mirboir-50, Qaralq-2, Tortor, iraslan-23. Borokotli5, Turan, linco-84 vo s.), yumaq
dann 8 sortu (Porzivan-1, Mirboir8. Toroqqi. Azori, kini-84, Qiymot2/! 7. zomtli-95, Nurlu-99), arpanin
sortu (Qaraba-7, Qaraba-21, Qarai-22, Colilabad-19), tritikalenin Sauir , volomirin Azorbaycan-60 , ovrn Mirbir-46 sortlari, qardaln 3 sortu (yaxladrlm Zaqatala,
'.aqatala-514, Zaqatala-68), noxudun 3

Qzlohmdi alma sortu.

ortu (AzNZ-303, A/NZ-304,

Nail), morcimoyin Azori , lobyanin
AzNZ-352 sortlari. tiitiinn 3 sortu
Zaqatala-67, Zaqatala iriyarpaqhsi,
Zaqatala-1) vo s. rayonladrlmdr.
1977 ildo yaradlm Respublika Sort
Toxumuluq istehsalat Birliyi toxumuluun ixtisasladrlmasn vo onun so
naye tomoli zrind qurulmasini tomin
etmoklo, rayonladrlm yeni sortlari
artirmaq vo istehsalata totbiq etmoklo
moul olmudur. Burada apanlan todqi
qatlar sayosindo donli bitkilorin seleksiyas yaxladrln, mohsuldar sortlar yaradlm vo okilmoyo balanmdr. Azor
baycan Elmi Todqiqat kinilik stitutunun bu sahodo miihiim rolu var.

Azorbaycanda trovziliyin inkiaf

19 osrdo xalq seleksiyasi ilo sortyaradanlann vo H.Zordabinin foaliyyoti ilo balanir. 1883 ildo BakiTiflis domiryol xot
tinin okilmosi Gonco, omkir, Qazax,
Quba, Lonkoran vo b. qozalarda becorilon torovozlori qisa miiddotdo Conubi
Qafqazm 2 on boyiik ohrinin bazarlarna atdrmaa imkan verdi. Bu,
Azorbaycanda torovoziliyin inkiafna
kmok etdi. Lakin onun elmi osaslarla
ikiaf, osason, 20 osrin 30-cu illorindon

diyevin Azorbaycan SSR-in ampeloqrafiyasi osorindo mumilodiri 1mi->ciir

(Baki, 1973).
Bitki miihafizosi vo totbiqi zoologiya
sahosindo akad. Siddiqo Mommodova vo
b. kond tosorriifati bitkilorinin zororverici
vo xostoliklordon miihafizosino hosr olunmu inteqrir miibarizo todbirlori iloyib
hazrlamlar.
Bitkiilik sahsindoki todqiqatlar
Elmi Todqiqat kinilik institutunda,
Azorbaycan Elmi Todqiqat Torovozilik

sonra baland. 1934 ildo Mordokanda

mumittifaq Bitkiilik institutunun
Azorbaycan Filiali yaradildi. Burada,
osason, torovoz bitkilorinin diinya kolleksiyalar yronilirdi. Torovozilik ins
titutunun alimlori 80-don ox torovoz,
bostan vo kartof sortlari yaratm, onlar
dan 36-si rayonladrlmdr.
1896 ildo Mordokanda vo 1902 ildo
Qubada ixtisasl babanlar hazirlamaq
iiiin balq moktoblori alm, qisamiiddotli kurslar tokil olunmudu.
Sonrak dvdo Azorbaycan alimlori
torofindon almamn 8, armudun 4, findn 2, narin 7, innabin 3, ayn 2, zeytunun 1 sortu yaradlm vo rayonkdrlmdr. Bu sortlarm becorilmo texnologiyalan ilonmi vo tvsiyolor hazirlanmdr. Bitkilorin introduksiyasi vo
seleksiyasi ilonmi, bir sira yeni buda vo
meyvo sortlari yaradlm, Azorbaycan
oraitind onlarin yiiksok mohsuldarlna nail olmaq iin aqrotexniki todbir
lor hazrlanmdr (akad. hnod Rocobli). Bu todqiqatlarin noticolori onun
Azorbaycanm meyvo bitkilori (Baki,
1966) osorindo z oksini tapmdr.
zmliik sahosindo apanlan todqi
qatlar noticosindo 40-dan ox texniki vo
sfr zm, 6 yeni iiziim sortu yaradilmdr. 16 sort iiziim hibridi xalq selek
siyasi yolu ilo yetidirilmi, respublikada
500-don ox yerli iiziim sortu olduu
moyynldirilmidir. Bu sahodoki todqiqatlarm noticolori Rohim Allahver

institutunda, Azorbaycan Elmi Todqiqat

zmlk vo orablq institutunda vo
onun Gonco Tocriibo Stansiyasinda,
Azorbaycan Elmi Todqiqat Bitki Miiha
fizosi institutunda, homin institutun
Aberon Tocriibo Stansiyasinda apanlir.
S evda Bchbudova, N iy a z S .ifw o v

Heyvandarliq. Azorbaycan orazisindo

heyvandarliq vo zootexniya, osason, orq
lkolori heyvandarl iloolaqoli inkiafda
olmudur. Orta osrbrdo Qafqazda,
ciimlodon Azorbaycanda atlq yiiksok
soviyyodo inkiaf etidi. Burada zorifyunlu qoyu cinslori yaradlm, qabayunlu qaradolaq , balbas , mazex ,
bozax , Qaraba , irvan , Gdok , lozgi , Coro qoyunlan kimi
mohsuldar qoyun cinslori genofondu
qorunub saxlanmdr. Azorbaycanda
18-19 osrin ovvollorindon heyvandarliq
elmi tookkl tapmd. Bu elmin sonrak inkiafnda Hoson boy Zordabinin
miihiim rolu olmudur. , yeni cinslor
yaradilmasinda vo az mohsuldar cinslorin tokmilldirilmosind sem vo arpazladrmann ohomiyyotini yiiksok
qiymotlondirmidir.
20 osrin 20 30-cu illorindo Azorbay
canda heyvandarliq planl inkiaf etnoyo balad, zavod cinslori artmldi,
elmi institutlar, tocriibo stansiyalari yaradildi.
Azorbaycanda heyvandarliq sahosin-

d ilk tdqiqatlar 1926 ildo Heyvandarliq

Tcfb Stansiyasnda van vanovi Ka
lugin aparmdr. O, Azorbaycanin aynayn blgolorind yaylan vo yetidiriln
miixtolif heyvan cinslri bardo toplad
mlumatlar Azorbaycanda heyvandarln masir voziyyoti (Tillis, 1929, 1938)
adli 4 cildlik osorindo oks etdirmidir.
Subtropik iqlimo dzmlly, ilboyu
tobii aran, meo vo da otlaqlarindan
istifado etmosi, tez kkolmsi, hor il bala
vermosi, siidnn qaramal sdndon yal
olmasi, yiik vo qoquda ilodilmosi, temperamentliliyi, zn vo balasini qorumas, otinin vo sdnn mikroelementlorlo zonginliyi, qan-parazitar xostolikloro
davamll ilo forqlonon, miixtolif qara-

vandarln fziologiyasna dair prob

lemlor todqiq edilmidir (miix. zv Mikayil Rohimov).
Azorbaycanda camlqla ox qo
dimdon moul olsalar da, onun elmi
osaslarla inkiaf 20 osrin 30-cu illorindon
balanmdr. Camlarn tosorriifat oho
miyyotli olamotlorinin, fiziologiyasinin,
biokimyasmin, irsiyyotinin vo s. bioloji
xsusiyytlorinin yronilmosi istiqamotindo fundamental todqiqatlar aparlm,
camlq yeni bir elm sahosi kimi formalamdr. Todqiqatlar noticosindo
mohsuldar yal-sdl Azorbaycan cam cinsi yaradlmd (mumittifaq
Kond Tosorriifati Elmlor Akademiyasinn mx. iizvii Aaxan Aaboyli).

Qafqaz Azrbaycan cam cinsi.

Qaraba qoyun .

mal cinslori ilo hibridlodirmod geni

istifado edilon zebu ilo bal todqiqatlar
Zlfqar Verdiyev torofindon aparilmdr.
Akad. Firuz Molikov Azorbaycan
Elmi Todqiqat Heyvandarliq institutu
nun kollektivi ilo birlikdo 1947 ildo Azor
baycan da merinosu qoyun cinsi yetidirmi vo buna gro (Mirzo Sadixov,
Sleyman Hiiseynov, V.Q. Smaraqdov
vo Qara Haqverdiyevlo birlikdo) SSR
Dvlot mkafat almdr (1948).
Yem tipinin heyvan orqanizmindo
hozmolunma dorocosi vo noticobrin
praktiki ohomiyyoti riyazi, statistik, iqti
sadi tohlillor ilo qiymotlondirilmi vo hcy-

Azarbaycan da merinosu.

Qonur Qafqaz qaramah vo Azor

baycan a qunduzu cinslori yaradlm,
Qaraba at cinsi tkmillodirilmi, zebu
ilo qaramal hibridlodirilmidir. irvan", Qala vo Qaraba qoyun cinslorinin qaradolaq qolu nun (xottinin)
yiiksok mohsuldar srlori yaradlm,
Qala qoyununun borpas, oxaldlmas, damazlq-seleksiya iinin tokmillodirilmsi noticosindo yeni yarimqabayunlu mohsuldar, davamli yalquyruq
Aberon qoyun cinsi yaradlmdr. Damazlq ilrind heyvanlarin bonitirosi,
cinslorin rayonladrlmas todbirlori
hoyata keirilmidir.
Heyvandarlm gstorilon saholorin

do oldo olunan nailiyyotlor M.Sadixovun Azorbaycanda cam vo onun

mhsuldarl (Baki. 1936), F.Molikovun Qoyunuluq (Baki, 1953), A.Aaboylinin Camlq (Baki. 1964;
Vyetnam, 1977), Camlar (Moskva,
1967), Z.Verdiyevin Maldarliq (3
cilddo, Baki, 1965. 1969. 1975), M.Abdullayevin Azorbaycan qoyunuluu vo
onun inkiaf yollan (Baki. 1978) vo s.
osorlordo z oksini tapmdr.
Heyvandarliq sahosindo todqiqatlar.
osason, Azorbaycan Elmi Todqiqat Baytarhq institutunda apanlir.

Mmmad Bal kiiye;

Baytarhq. Orta osrlordo Risaleyi
baytariyyo , Forosnamo" vo Mizma
Dane adli olyazmalannda Azorbay
canda baytarln tarixino dair moll
matlar vardir. Bu monboloro go Azot
baycanda baytarln tarixi atln
kiaf ilo six bal olmudu*. Atlan
anatomiyas, io gro seilmosi ilo bor;
bor, onlarm bozi xostoliklori, bu xsto
liklorin sinir sistemi ilo olaqosi, boazlq .
miixtolif dorman maddolorinin hazirlan
ma texnologiyasi barodo molumat ver
lir. rob moxozlorindo 7-10 osrlord.
Azorbaycanda mal-qaram miialico ed
tcrboli baytar, ottar. nalbond vo smiq
larn olduu da gstorilir.
Azorbaycanda baytarhq xidmoti 20
osrin 20-30-cu ilbrindo dvlot mossis.
lorindo morkozlodirilir, baytarhq tod
birbri /anl surotdo hoyata keirilir,
mi todqiqat ilori genilondirilir, tohli:
koli heyvan xostoliklorino qar tosir
dormanlar istehsal olunurdu.
Qaramalin vo xiisuson camn paste
rellyozuna qar ilk vaksini 1946 iki
akad. Mommodta Qoniyev hazirlann
dir. 1963 ildo M.Qoniyev vo b. kon<
tosorriifati heyvanlarimn listeriyozun
qar vaksin almlar. Sonraki illorci
onlar qularn iok xostoliyino qar v;
rus-vaksin hazrlamlar. Azorbaycand;:
kond tosorriifati heyvanlarimn, qulann
vo bahqlann balca parazitar xostolikbrinin profilaktikasimn elmi osaslanmn
ilonib hazirlanmasi vo totbiqino gro
Yaqub Haciyev, Musa Musayev, Nari
man irinov, smayl Sadiqov, Tofiq
M ikaylov, nvor Aayev, Abasoli
Mommodov Azorbaycan Dovlot miika
fatina layiq grlmlor (1990). Azor
baycanda suda iizon su qularmda
qanquleterakidozun miialicosindo yeni
sxem hazrlanm, neft tullantilan moh-

sullar yronilmi vo baytarliqda istifado

edilmidir (miix. zv Noriman irinov).
ingiz hmdov

Yemilik. Azorbaycanda heyvandarln inkiaf ilo olaqodar olaraq yem

bitkilorinin miixtolif sortlar yaradlm
vo yaylm, 3 yonca sortu (Aberon,
Aran, Astafa), omon yulafi sortu
(A zN K LP- 1 ), obantoppuzu sortu
(A z N K L P -), ozgon (Qobustan) sortu
. :i radlm vo rayonladrlm, yem umduru vo s. yemlik sortlar becorilmidir.
Bu sahodo todqiqatlar, osason, Elmi
Tdqiqat Yemilik, omonilik vo Otlaqr Institutunda apanlir.
pkilik. Azorbaycanda ipokiliklo 5
don mul olmaa balanlm, bu
lonin inki^afi 12-13 osrlordo daha da
nilonmidi. Azorbaycan ipoyi iran,
ik Asiya, Suriya vo Avropamn bir
a lkosino ixrac edilirdi. 15 19 osrlordo
im ipok vo ipok momulati Rusiya bainnda osas yer tuturdu. Nuxa (oki)
s amax, Gonco vo Qaraba ipoyi
isusilo mohur idi.
20 osrin 20-ci illorindon respublikada
pokilik sahosindo elmi todqiqat ilorino
>alanlmdr. Bu todqiqatlar noticosino 50-yo yaxin yeni tut ipokqurdu cinsi
tut sortlar yaradlmdr. Tutun 4
ortu (Zoriftut, Xanlartut, Gzoltut,
.zN-7), tut ipokqurdunun 15 cinsi
s. rayonladrlmdr. Yeni cinslorin
o hibridlorin yiiksok mohsuldarln
runin edon mtoroqqi aqrotexniki qayalar. yemlomo sahosi, yem normasi,
ni ax nvlori, baramanin ilkin emal remi vo s. miioyyon edilmidir. ipokqurdu
;tillannin pebrin sporlan ilo siini yoluxurulmasi iisulu ilonib hazrlanmdr.
pokilik sahosindoki elmi nailiyyotlorino
oro 1950 ildo miix. iizv Rohim Hiiseynov
SR Dvlot mkafat almdr.

mi byiik stratiqrafk diapazona malik

kno sxurlar kompleksi intiar tapmdr. Neft vo qaz yataqlan Pliosen
(Mohsuldar qat), Miosen Paleogen vo
Mezozoy yal sxurlardan ibarot komplekslorin hams ib olaqodar olduundan Azorbaycanin ayr-ayr regionlarnda kmo sxurlarn kosilii oxmortobolidir vo regional neftliliyi vo qazll ilo xarakterizo olunur. Respublika
orazisinin yronilmosi neft-qaz geoloji
rayonladrlmasna, neft-qaz ehtiyatlan-

axtan-kofyyat, geoloji-geofiziki, elmi

todqiqat ilori aparlm, neft-qaz yataq
lan vo perspektivli strukturlar akar edilmidir. Toplanm geoloji-geofiziki materiallann tohlili osasmda ofaot Mehdiyev, Sbhi Salayev, Faiq Barzado,
Xoboxt Yusifzado, Akif liyev vo b.
torofindon Azorbaycan SSR-in neft vo
qaz yataqlan vo perspektivli strukturlari"
xoritosi (1:500000 miqyasli) tortib olundu
(1985) vo Azorbaycan Respublikasinin
Dovlot miikafatina layiq grld. 1996

Azorbaycan Respublikasinin neft-qazlla gr geoloji rayonladrlma sxemi:

1 neftli-qazli yaltlrin (NQ) srhdlri; 2-neftli-qazl vilaytlrin (NQV) shodlori; 3-neftli-qazli
rayonlann (NQR) sorhodlori; 4 da qrql sistemi. A-Cnbi Xozor Kiir NQ, Terek Xozor
NQ; I Xozoryani Quba NQV; II Abeon Qobustan NQV:2.1 Aberon NQR, 2.2 anaxi Qobustan NQR; III Kiir NQV; 3.1 Aa Kiir NQR; 3.2 Kr Qabrr ayluraras NQR.
3.3 Ycvlax Acabodi kokliyi NQR; 3.4-Acinohur NQR; 3.5 Colilabad NQR; 3.6 Mil Muan NQR;
3.7 Saatl Gyay qalximlar zonasi NQR; 3.X Arazyam NQR; IV Aberon Balxanyani NQV;
4.1 Aberon arxipelaqi NQR. 4.2 iali Aberon qalximlar zonasi NQR; V Baki arxipelaqi NQV;
VI Cnbi Xozorin Azorbaycan sektoru (dorin sulu) NQV; VII Orta Xozorin Azorbaycan sektoru NQV;
7.1 Yalama Samur NQR; 7.2 imali Aberon yintisi NQR; VI11 Naxivan NQV.

Os,id Musayev, Lalszar Sadixova

Neft v qaz yataqlannin

geologiyas, axtar v
kfiyyat
Neft-qaz geoloji rayonladrlnas.
Azorbaycanin quruda vo donizdoki pers
pektivli neftli-qazli orazilorinin sahosi
100 min km 2-don oxdur. Bu orazilordo
qalnl 22 /cm- atan, Mezozoydan
(Triasdan) balam Drdnc dvro ki

nin qiymotlondirilmosino vo neft-qaz yataqlannm axtar-kofyyatnn perspektiv istiqamotlorinin miioyyon edilmosino

imkan vermidir. Respublikanm biitiin
doniz vo quru saholori osas neftli-qazli
oyalotbro (NQ), vilayotloro (NQV) vo
rayonlara (NQR) bltinmdr.
1958 ildo Azorbaycanin rayonladrlmas Neft vo qaz yataqlan vo per
spektivli saholor xoritosindo (1:500000
miqyasl) gstorilmidir (M.Abramovi,
B.Babazado vo b.). Azorbaycanda geni

2004 illordo Korim Korimov, lyas Hosonov, Akif Narimanov vo b. Azorbayca

nin neftli-qazlila gro geoloji rayonladrlma sxemlorini, atlaslarn ilomilor.
Neft vo qazlla gro geoloji rayonladnlma sxcmi sadolodirilmidir. Bu sxemdo respublikanm doniz vo quru orazibri
mumilodirilmi vo iribdirilmi sjokildo,
osason, Conubi Xozor Kiir vo Terek Xo
zor neftli-qazli oyalotlori ilo ohato olunmudur. Bura neftli-qazli vo perspektivli
NQV-o, neftli-qazll tosdiq olunmu

v neftli-qazll ehtimal olunan rayonlara ayrlmdr.

Xozorin Azorbaycan sektoru drd iri
NQV-y ayrlr: Aberon-Balxanyan,
Bak arxipelaq, Conbi Xozorin Azor
baycan sektorunun dorin sulu hissosi vo
Orta Xozorin Azorbaycan sektoruna aid
hissosi. Quru orazilor iso XozoryaniQuba, Aberon-Qobustan, Kiir vo Nax
ivan NQV-lorino aynlir. Bunlann hor
birinin daxilindo bir neo neftli-qazh
rayon mvcuddur.
Azorbaycamn karbohidrogen ehtiyatlari. Karbohidrogen ehtiyatlarmin struk
turunda neftli-qazh regionlarn yronilmo
drocosindon asili olaraq Azorbaycan

1986 1990 illordo

q az im a - 269,0 m in m

iloi ilk dofo Aberon yanmadasinda

aparlmdr. 19 osrin 20-ci illorindon
geoloqlar neft quyularinin vo neft yataqlarimn kosililorinin tosvirini, yarimadada yaylm kntlori, Xozoro bitiik elf zonasmn neft-qaz tozalrlrini,
Aberonun palq vulkanlarm yronmi, Suraxa, Binoqodi, Bibiheybot,
Balaxan-Sabunu-Ramana yataqlarnn ilk xoritolorini tortib etmilor. 1897
ildo Moskvada Qafqaz regionu iizro soraq kitabas dorc edilmidir. 20 osrin
ovvollorindon balayaraq Aberon. Qobustan, Xozoryan-Quba neftli-qazl
rayonlarmda aparilan geoloji todqiqat
lar siirotlondirildi. 1913 ildo D.V.Qolub-

1996-2000 illordo
q a z im a - 59,0 m in in

2 0 0 1 -2 0 0 5 ilb rd o
q az im a - 76,8 m in m

N e ft+ k o n d e n s a t eh tiy a tla rm in a rtin n

E3 Q az eh tiy a tla rm in artim i

N c ft+ k o n d c n s a t+ q a z e h tiy a tla rm in a rtim i

Conubi Xozorin Azorbaycan sektoru iizro neft vo qaz ehtiyatlan artimimn

dinamikasi vo somoroliliyi.

Respublikasi Dvlot Neft irkotini

(A R D N ) mtoxossislri ehtiyatlan biitii kateqoriyalar zro tam okildo sociyylondirmi vo yenidon qiymotlondirmilor. 2006 ilin yanvarmadok 1488,0 mln. t,
ciimlodon, qurudan 945,0 mln. t, donizdon 492,0 mln. /, Azorbaycan
Beynolxalq moliyyat irkoti (A B )
iizro iso 51,0 mln. I neft vo kondensat
hasil olunmudur. xarlm qazin
miqdan 496,2 mlrd. 3- (qurudan
131,2 mlrd. m-\ donizdon 354,3 mlrd.
m-\ A B iizro 10,7 mlrd. m3)
atmdr. Hasil olunmu neft, qaz vo
kondensat iimumi sayi 71 olan neft vo
qaz yataqlarimn 68-indon (43- quruda
vo 25-i donizdo) xarlmdr.
Neft v qaz yataqlarimn axtar, kfiyyati vo perspektivlori. Azorbaycanda
neft-qaz yataqlarimn geoloji-kofiyyat

yatnikov vo A.M.Qubkinin geoloji xoritoyalma ilori noticosindo Mohsuldar

qatn stratiqrafk ya vo kosilido so
viyyosi toyin olundu, bir neo yatan
doqiq gcoloji xoritolori tortib edildi,
Pont kntiilorinin reper-marker horizontunun rolu miiyyonldirildi, bozi
yataqlarm ilk struktur xoritolori quruldu. 1920 26 illordo neftli-qazh rayonlan
yronmok iiii geni geofiziki todqiqat
lar (qravimetrik, maqnitometrik, elek
trik, seysmik kofyyat iisullan ilo) aparlmaa baland. Xozor donizinin Aberon sahillorinin elf zonalan barkaslardan dayaz quyular qazilmaqla yronildi. 1920 ildo yeddi neft yata - Balaxam Sabunu Ramana, Bibiheybot, Naf
talan, Binoqodi, Pirallahi adasi, Suraxan, uban akar edildi. 1930 ildo Bakinin neft modonlorindo quyularda neftli

laylar yrnmok n elektrik karotaji

iisulu totbiq olundu. 1920-40 illordo 14
yeni neft yata ( Puta , Neftala ,
Qarauxur , Sulutopo , Qala , Lkbatan , Korgz Qzltopo , Z , Quxana , onqar , axnaqlar , Yasamal
dorosi , Qarada , Siyozon ) kof
olundu. 1931 ildo Azorbaycanda Elek
trik kofyyatf dvlot miiossisosi yaradld, 1935-36 illordo oks olunan dala seysmik kofiyyat iisulu ilo Conuborqi irvanda vo Aberon yarmadasinda ayri-ayn strukturlar yronildi.
1940 ildo Buzovna yatamm geoloj:
strukturu akar edildi. 1941 ildo iso
SSR mokanmda ilk dofo Xozorin Azor
baycan sektorunda doniz seysmik ko
fyyatna balanld. ikinci diinya miilu
ribosi illorindo geoloji-kofiyyat ilo.
azald vo neft hasilati 11,5 mln. /-a dd
(1945). Yeni neft vo qaz yataqlarimn
edilmosi vo axtar-kofiyyat ilorin
gclondirilmosi moqsodilo 6 kofiyy.
trestindon ibarot Azorneftkofyyat
tehsalat Birliyi yaradildi (1948). Qimddotdo Azorbaycan geoloqlamxb
liorof lizado, ofaot Mehdiyev, h;
Yaqubov, Hoson hmodov, Baba Bal
zado, hmod hmodov vo b. Azorbaye
nin perspektivli neftli-qazh rayonlarinc
geni axtar-kofiyyat ilori aparmaq!
18 yeni neft vo qaz yata (quruda
Krovda , Qarada , Miovda
Qalmaz vo s.; donizdo
Neft Da:
lari , Qum adas , Palq pilpilos
Darvin kiiposi vo s.) akar etdilor. 195
ildo neft hasilati 16,5 mln. /-a atdnb
Neft Dalar yatamn kof Azorb.
canda donizdo geoloji-kofiyyat ilori
sonrak inkiaf iin baza yaratd.
dvrdo Songoal-doniz Duvann-oniz-Xoro Ziro adas , quruda iso Qa
bal , Krsongi yataqlari akar ed
di. Homin illordo respublikanin quru
holorindo Mohsuldar qat kntlor!
ehtiyatlan, demok olar ki, tam oyronih
Neft vo qaz yataqlarimn axtar-kofs;
yatnn perspektivliliklori daha dorinc
yatan vo mrokkob geoloji, struktu
tektonik qurulua malik Mohsuldar q;
tin aa horizontlan, Miosen-Paleogcn
vo Mezozoy yal kntlorlo bal idi.
1960 70 illordo Mezozoy kiitlorinin
neft-qazllq potensiahm akar etmok
moqsodilo akad. .lizadonin rohborliyi
altinda gei todqiqat ilori aparld.
1968 ildo Carli, Qaracalli vo Sorsor strukturlarmda kofiyyat qazmas noticosin
do miioyyon edildi ki, Mezozoyun dorin
yuyulmasi, kmo sxurlarn kosiliindo

byk stratiqrafik vahidlorin, ciimlo

don rtk rolunu oynayan, neft-qaz yataqlannm saxlanilmasmi tomin edon
Miosen-Paleogen kiintlorinin ixtisar
olmasi Saatl-Gyay NQR-da yataq
amaa imkan vermir. 1970 ilodok Xozo
rin Azorbaycan sektorunda 40 m dorinliyindo olan saholordo geoloji-kofiyyat
ilori aparlrd vo bu dorinliklordo, demok olar ki, biitiin neft vo qaz yataqlari
kof olundu. Daha perspektivli vo zongin
ehtiyatlara malik olan neft vo qaz yataqlan iso donizin byiik dorinlikloritido yerloirdi. 1970 ildo Azorbaycan Neftxar!) a Sonayesi Nazirliyinin ovozindo
\zorneft vo Xozordonizneftqazso've birliklori yaradildi. Xozordo biitiin
ktorlar iizro imalda vo conubda kom:ks iloro baland. Xozorin Azorbayn sektoruna yeni texnika vo texnoloyalarm gotirilmosi noticosindo byiik
rinliklordo ilomok vo yeni perspektivholoro xmaq imkam yarandi vo ilk
fo olaraq yanmdalma qazima qurusu
axtar-kofyyat ilori aparld. Neft
qaz yataqlannda oxlayllq, Mohsulr qat kntlorinin byk qalnla
;lik olmasi, Xozor donizinin byiik doiliklorindoki neftlilik-qazliliq diapozo;nun 5000-6000 m- atmas belo ya:qlarda axtan-kofyyat ilorinin onoA iisullarla apanlmasim somoroli etmirdi. Bununla olaqodar axtar-kofiyit ilorinin mortoboli kofyyat sistemi
ionib hoyata keirildi. Belo iisulla Sonoal-doniz-Duvann-doniz-Xoro Ziro
Iasi , Bahar , Bulla-doniz (indiki XoZiro-doniz), 8 Mart , Gnoli vo s.
taqlarn kofyyatnda iki vo ya koyyat mortobolori ayrlmdr. Yatan
quyu ilo akar edilmosinin xiisusilo
ohomiyyoti vardir. Xozorin Azortycan sektorundaki Gnoli , iq , Azori vo s. ilk quyu ilo akar edin yataqlardir. Bununla olaqodar olaiq ilk quyunun yerinin seilmosi prinsii (tadan uzaqlama prinsipi) xiisusi
ol oynayir. Conubi Xozor kokliyinin
yk dorinliklorindo axtan-kofyyat
::;.lorinin somoroliliyini artrmaq iin
lohsuldar qatn kosiliindo istinad horizontlan 3 kofyyat mortobosino ( Fasilo , Qirmakialti vo Qala) ayrlmdr.
Hor mortobonin istinad horizontunun
eyni zamanda yatam ilonilmosind do
istinad horizontu kimi qobul edilmosi
neftli-qazh laylarn kofyyat ilo sinaqsonaye istismarmi birbdirmoyo imkan
yaradir. Beloliklo, akar edilmi neftliqazh laylarm kofiyyat qabaqlayc is-

tismar qazimasi ilo apanldi vo yalaqlann qsa mddotdo ilonilmoyo hazrlanmasi tomin edildi. Conubi Xozorin Azor
baycan sektorunda Neft Dalan ilo bir
tektonik xott iizorindo yeloon perspeklivli strukturlarda axtar-kofyyat ilori
gclondirildi. Bu moqsodlo Gnoli
yatanda dorin doniz zllori quradrld
(lmod Zeynalov, Rafiq Xolofov). No
ticodo Xozor donizindo oxlayl neft ya
taqlari olan Gnoli (1979), sonraki
illordo iso raq (1985), Azori (1987)
vo digor yataqlar akar edildi.

( Azori , raq , Gnoli ) A RD N

torofindon balanm axtar-kofiyyat
qazmas davam etdirilmi, 11 saho
( Homdom , rofi , Dan ulduzu ,
Tal-doiz , Naxivan", Aberon ,
Araz-doniz , Ouz , Krda , Zofor , Yalama ) yeni strukturlar kini
kofiyyata daxil edilmi, 17 strukturda
qazma (29 quyuda) vo tikinti ilori baa
atdrlmdr. Bunlardan ikisindo
( am vo Yalama da) qazma dayandrlm, kofyyat isodavam etdirilir
(2006). ARD N ilo xarici neft irkotlori

rol' (imali Abcron )

Miovda-Kl^mddin ("Qarasu" )

Cnub-Qorbi Qobustan
("Qbustan )

. Ramam? ("AzQcrnifl MM

liaki

Padar ( Kura Valley"

Muradxanli
adxanli

ilov ad

raba
jr Rirlomi )

rbi Abcroj

raq (iiioli
p !>)

Pirsaat
(Pirsaat )
ngi
al
Oyl" )
Yanan lava
Atagah
-doniz.

Ahcron

(cvro Tcxako )

Naxivan
(l.iksonMobil O)
\

'

I) l( b p S )

I MI .ik.'i.
Wl.-/ B
g \ j l lW l l .
rall-'l- WZ I 1
>
4_

(T olall al'Ir )

4 Aslara
4

.. __ Araz. Alov oru(bp)

4
/fN

\Savalan Daljia l.crk-dom/ Comb

,'
(EksMobil O)

Sazi saholorinin yerlomo sxeni.

Azorbaycan Respublikasi z mstqilliyini borpa ctdikdon sonra qarlad otinliklor akar edilmi neft yataqlarnn ilonilmosino imkan vermirdi.
Yeni neft strategiyas hazirlandiqdan
sonra Xozor donizinin Azorbaycan sek
torunda xarici neft irkotlori ilo birgo 13
sazi iizro 18 sahodo axtar-kofiyyat
qazmas aparlmdr (1996). 5 sahodo
( Qaraba , ahdoniz , nam , Yanan tava , Atogah ) vo 3 yataqda

arasinda balanm neft sazilrindon

14-ndo 23 perspektivli struktur (18-i
donizdo vo 5-i quruda) iizro karbohid
rogen ehtiyatlan qiymotlondirilmi,
miixtolif dorocodo geoloji, geofiziki,
miihondisi todqiqatlar aparlm, birox
struktur dorin kfyyat qazmasna hazrlanm, lakin qazimaya holo balanlmamdr. Bir eo strukturda iso dorin
kollyyat qaznas axra atdrlmamdir. Aparilan axtar-kofyyat ilori no-

tcsind iki orta neft-qaz-kondensat

( rfi , Qaraba ) v bir nhng
qaz-kondensat ( ahdoniz ) yata kf
cdilnidir. Noticodo qazma ilori srotbnmi, digor dvrloro nisboton daha ox
neft, qaz vo kondensat ehtiyatlan artmna nail olunm vo axtar-kfyyat qazmasnda yiiksok sonoro oldo edilmidir.
sas neft v qaz ehtiyatlan artm (6 kofiyyat-qiymotlondirici quyunun molumatlarna gro) Azri-raq -Gnoli ,
ahdoniz , rofi v Qaraba yataqlarndan alnmdr.
Xarici irkotbrlo birg ibrin noticosindo neftl birlikdo oldo edilmi kondensal vo sorbost qaz ehtiyatlan artm 1 m
qazmaya 12707 t (orti yanacaqla) somoro vermidir. B iso sovet dvrnd oldo
edibn n yiiksk gstoricidon 17 dofo
oxdur. ahdoniz yatann kofindon
sonra karbohidrogen ehtiyatlan daha da
artmdr. ahdoniz yatanm kofiyyat ib Xozorin Azrbaycan sektorunda
yerloon strukturlarn perspektivliliklri yenidon baxmaq imkani yaranmdr.
Xsusib ahdoniz yatandan conubda v qrbd yerbn Zfr- Mool ,
Naxivan , nam , mid , Babok ,
Araz , Alov , orq vo s. strukturlann qaz-kondensat vo neft-qazllq baxi
mmdan perspektivliliyi byiik ohomiyyot
kosb edir. Quruda yerloon perspektivli
strukturlarn Mohsuldar qat zro
drdelementli struktur fondu artiq
tknmidir vo bu sahlrdo neft-qazlhq
baximmdan kfyyat obyektbrini qeyri-antiklinal tlolor (Himxanl, Azadkond vo b.) tokil edir. Eyni zamanda
quru orazibrindo ikinci neftli-qazli regi
onal kompleks Mezozoy kntbridir.
Bu kompleksdo uzun mddot neft-qaz
yataqlannin axtan-kofyyat ilori aparlmdr, lakin ayn-ayn neft-qaz axinlarimn vo kiik neft yataqlannin ( Boyimda-Tokay , Muradxanl , ZalZeyvo vo b.) akar edilmosino baxma
yaraq, iri neft-qaz yataqlari kof olunmamdr. Aparlm geoloji-geofziki
todqiqatlar vo kfiyyat qazmas notico
sindo oldo olunan materiallarla Mezo
zoy neftli-qazli kompleks kntlorinin cavan kmtlorl tomas sothi yronilmi, onun daxili struktur-tektonik
xiisusiyyotlori, xiisusilo mrokkob qurulua malik olan kollektorlan kifayot
qodor todqiq olunmamdr. n pers
pektivli saholorin amax-Qobustan vo
Xozoryani- Quba neftli-qazli vilayotlorindo yerlodiklori proqnozladrlmdr.

d.: e . .


. .,1964; . . .

. ., 1972; ) . .
. ., 1979; Azor
baycanda neft (1920 1970). I hiss. Ncfl yataqlarnn geologiyas: Biblioqrafiya. B., 1985.

Xobaxt YusiJ'zad, Akifliyev,

M'ulhM Rzayev

Neft v qaz yataqlannin

inilmsi
Neft yataqlannin ilonilmsinin tokmilbdirilmsind vo geoloji-modon nateriallarmn toplanmasnda vaxtk Ba
ki Politexnik nstitutunun (indiki Azor
baycan Dvlot Neft Akademiyas),
Azorneft istehsalat Birliyinin noz
dindo yaradlm ilk elmi todqiqat
miiossisolorinin - snaq stansiyalarimn,
morkozi kimya laboratoriyasinm, geoloji-koflyyat brosunun, neft hidravlikasi
laboratoriyasinm, energetika brosunun
vo s. mhm rolu olmudur. 20 osrin 20ci illorindo neft yataqlannin ilonilm
sistemlorinin tosnifati yaradildi. Bakida
yaradlm (1929) Azorbaycan Neft Tod
qiqat institutu (indiki Azorbaycan Dov
lot Neft-Qaz Sonayesi Elmi Todqiqat vo
Layiho institutu - A zD N Q SETL) modonlordo yenidonqurma vo yeni neftli sahlorin monimsonilmosi problemlori ilo
mol olmaa balad. 1933 ilin avqustunda Bakida keirilmi neftibrin 1-ci
iimumittifaq qurultayinda quyulararasi
mosafolorin elmi cohotdon osaslandiril
ing iisulla seilmosi vo quyulann sayinin
layiholondirilmosi mosolosi iroli srld.
Bu, Aberon yanmadasinm neft yataqlannda yeni dorin horizontlarm istisma
ra verilmosindo aktual mosolo idi. Neft
laylarmin veriminin artrlmas moqsodilo onlara sni tosir sullarnn sna ilk
dofo Aberon yanmadasinm yataqlarinda hoyata keirilmidir. 1928-31 illordo
Ramana, Suraxam vo Bibiheybot yataqlarnda mohdud saholordo laylara sixilm hava vurulmasna balanlmdr.
1945- 46 illordo bu sullarn nisboton geni miqyasda totbiqi Binoqodi (Qirmakialti lay dostosi), Bibiheybot (V horizont),
Ramana (II horizont) yataqlannda ho
yata keirilmidir. 20 osrin 30-cu illorindo vo 40-ci illorinin ovvollorindo neft
yataqlannin ilnilmosinin nozori elmi
osasi - yeralti hidrodinamika vo laylarm
fizikasi sahosindo eksperimental todqi

qatlar aparlmaa baland, kollektorlarin fiziki xassolorinin yronilmosi metodikasi yaradildi. ilk dofo iimumi szlm
nozoriyyosinin neft vo qaz yataqlannin
ibnilmsi proseslorino totbiqino aid tod
qiqatlar apanldi. Homin dvdo quyu
lararasi optimal mosafolorin toyini vo
Azorbaycanm neft yataqlannin ilonilmosinin somoroli sistemlorinin seilnosi
problemlorinin holli ilo bal olan geoloji-istismar materiallari tohlil edildi vo
mumildirildi. 1943 ildon neft-qaz yataqlarimn somoroli ibnilmsi onlarin
geoloji-texnoloji layiholori osasmda ap;
rlmaa balanmdr. AzD N Q SETL
do yataqlarda neftin mosamoli miihitd
su ib sxdrlb xanlmasnn yron
mosi sahosindo ilk todqiqatlar apanlu
Sxdrlb xarlma prosesinin pai
metrlori, neftin sxdrlma src
zlly vo foall, sxdran suyun tip
kollektor sxurlarm xiisusiyyotlori, hi
modelinin uzunluu vo s. toyin edild
Aparlm nozori vo eksperimental todq;
qatlar osasnda 1946 ildo Pirallah
adasnda, 1947 ildo Balaxan-Sabur
u-Ramana yataqlannda sonaye tocri
bolori hoyata keirildi. Sonrak illord
yeralt qaz hidrodinamikas sahosind
aparlm todqiqatlar osasmda neft ya
taqlannm ilonilmosinin layihobndirilmosi prinsiplori yaradildi, bu sahodo no
zori vo eksperimental ilor inkiaf etdi ildi. Yataqlarm ilonilmosi sistemlorinii
seilmosi. quyulararasi optimal mosafolorin toyini, statistik iisullar osasind;
miixtolif rejimli yataqlar n neft hasi
latmiri proqnozladrlmas vo s. mosoK
lor holl edildi. Aberon yarmadasnd;
yataqlarm znomoxsus xiisusiyyotlori:
(oxlayll, laylarm litoloji cohotdo
mxtolifcinsliliyi, byk drenajlama q
biliyyoti vo s.) nozoro alaraq, bu yataqb
rin ilonilmo texnologiyasi vo sistembr
nin tokmilldirilmsin dair tokliflor irr
li srldii (A zD N Q SETL). n by
neftvermo omsal oldo etmok moqsodii
Azorbaycan neft yataqlari n quyulas
obokosinin sxl mosolosi todqiq edild
Neft yataqlannda hasilati intensivlodir
mok vo neft verimini artirmaq moqsodilo
Pirallah adas yatanm quru sahosin
do laylara miixtolif sullarla tomizlnmi
vo kimyovi ilonilmi su vurulmasma
baland (1948). 1950 ildo neft yataqlannin ilonilmosi iisullari vo sistemlorini tokmillodirmok, tokrar neftxarma nozoriy
yosini inkiaf etdirmok moqsodilo Azor
baycan SSR EA-mn Neft institutunun
nozdindo Neft Ekspedisiyasi yaradildi.

1960 ildo Neft Ekspedisiyasimn osasmda

Azorbaycan EA-mn Dorin Neft vo Qaz
Yataqlari Problemlori institutu tokil
edildi. Neft yataqlannin ilonilmosi, qazma, neftxarma vo s. ilo bal elmi tod
qiqat ilori yuxardak elmi todqiqat
institutlan ib yana, Donizneftqazlayilio" Dovlot Elmi Todqiqat vo Layiho
institutunda (D E T L ), Azorbaycan Neft
vo Kimya institutunun uyun kafedra
vo problem laboratoriyalarmda, Tobii
Qazin Noqb Hazirlanmasi vo Email iizro
mumittitaq Elmi Todqiqat vo Layiho
Institutunda vo s.-do apanldi. Akad.
Azad Mirzocanzadonin zl-plastik sisinlorin mosamoli sistemd szlmosinin
'yranilmosidon ald noticolor qazima
idrodinamikasi sahosindo bir sira ohoiyyotli elmi todqiqatlarin hoyata keihnsi n osas oldu. Balanc tozyiq
radiyenti tzahrl neft yataqlannin iilmosi problemlorino dair todqiqatlar
anldi, gilli mohlulun laya hopmasi
llarmin yronilmosi n zl-plastik
ayelorin sziilmosinin fenomenoloji noriyyosi iroli sriild. Neftin qeyri-Nyu>n xassoli olmasi miioyyon edildi vo bu
hdo alnm elmi noticolorin neftxariada totbiqi osaslarmin ilonilmosi, texoloji proseslorin somoroliliyini artirmaq
ii fiziki saholorin totbiqi, eloco do
uyu vo laylarm todqiqinin kibernetik
saslannm yaradilmasi sahosindo ilor
rld. 20 osrin 50-60-ci illorindo yeralhidrodinamika siirotlo inkiaf etdi, neft
ataqlarmm ibnilmosinin layiholondiilmosi vo tohlilindo elmi nailiyyotbrin
eni totbiqi baland, Neft Dalarf
atann ilonilmo layihosi tortib olunu. ilk Qarada qaz-kondensat yata
kar edildi. Bu yataqlarda ba veron
nrokkob proseslorin yronilmosino yoldilmi elmi todqiqatlar apanldi. Quularin hidrotermodinamik todqiqati
oticolorinin aradrlmasnn yiiksok efektli metodlan ilonildi, laylarda
zlmo, onlarin hondosi vo energetik
larametrlorini, eloco do fliiidin layda birizali hal tozyiqini toyin etmok n yeni
isullar verildi vo neft-qaz sonayesindo
.eni totbiq edildi. Doniz neft-qaz yataqannin kompleks monimsonilmosino gro
nvor lixanov, Abas Bilondorli,
Bohmon Haciyev, Mommodcavad Qasmzado, srafil Quliyev, Mirkazim
Mommodov, Fuad Somodov Lenin mkafatina layiq grlmlor (1961). Qazkondensat yataqlari ehtiyatlarmin qiymotlondirilmosindo vo yataqlarm ilonmosinin nozori vo tocrbi osaslarmin ib-

nib hazirlanmasinda xidmotlorino gro

akad. Midhod Abasov, miix. iizv Faiq
Orucoliyev, hominin Xoboxt Yusilzado, Yuri Kondrukin, Nazim kborov,
Aamahmud Siracov Azorbaycan SSR
Dvlot mkafatna layiq grlmiilr
(1982). AzDNQSETL-d aparlm no
zori todqiqatlar osasmda elastik mayelorin elastik mosamoli miihito szlmosi
mosololorini toqribi holl etmok bir
sira metodlar, mos., ortaqladrma metodu , qorarlam voziyyotlorin ardicil
(parabolik) yaxnlamalar metodu" vo
s. ilnildi. Donizdo neft-qazxarma
tocrbosindo ilk dofo Xozorin sort oraitindo estakada tipli hidrotexniki qurular vasitosilo yataqlarm ilonilmosi hoya
ta keiildi vo bir meydanadan 32-yo
qodor kut-maili istiqamotlondirilmi
quyulann qazilmasi vo istisman texnologiyasmi totbiq edorok yiiksok noticolor
oldo olundu. oxlayl vo byk neftliqazli intervala malik olan yataqlarda bazis vo ikinci dorocoli ilonmo obyektbri
seildi, osaslandnld vo beb hallarda
quyulann yerlodirilmosinin optimal sixl geoloji-iqtisadi cohotdon osaslandinldi, istismar quyularmda obyektlorin
alma intervallar optimalladrld vo
ilonilmonin layihobndirilmosindo totbiq
edildi. Doniz yataqlannin ibnilmosi
tocriibosindo diinyada ilk dofo bircins
olmayan vo ox byk dorinliklordo yatan (4500- 5000 m) laylara suvurma pro
sesi hoyata keirilmidir ( Songoaldoniz Duvanm-doniz-Xoro Ziro adasi
yatanda). Yataqlarm ilonilmo mddtini qsaltmaq, bu mddoti hidrotexniki
qurularn dayanqlq mddotino yunladrmaq, ilonilmonin tempini ar
tirmaq vo laylarm neft verimini yiiksoltmok moqsodilo onlara siini tosir sullarnin (konturarxasi, konturdaxili, byk
saholi yataqlarm suvurucu quyularla
ayn-ayn saholoro blnmosi vo s.) totbi
qi noticosindo ibnilmodo yiiksok iqtisadi-texniki noticolor oldo edilmidir. Kof
edilmi yeni yataqlarm neft-qaz ehtiyatlarmin doqiqldirilmsi, onlarin ilonilmosinin geoloji-texnoloji layiholondirilmosi vo s. n lazim olan geoloji-geofiziki, hidrodinamiki todqiqatlarin apanl
masi sahosindo miihiim i1 glmdr. Yataqlarm ilonilmo tepini
artirmaq, laylarm verimini yiiksoltmok
moqsodilo onlara vurulan doniz suyu tomizlonmi vo eftsxdrma qabiliyyotini yiiksoltmok n miixtolif fiziki-kimyovi sullarla tosir edilmidir.
Yeni neft strategiyasmin hoyata ke-

irilmosil olaqodar sri miiqavilosi no uyun olaraq Azorbaycan Beynol

xalq moliyyat irkoti (A B ) yaradld. AB torofindon 1995 ildon balayaraq Azori raq Cjnli saholorindo
yenidon miiasir geofziki sullarla todqi
qat ilori apanldi, mohsuldar laylarm vo
flidlrin li/iki-kiinyovi xiisusiyyotlori
yronildi vo ilonilmo n proqram hazirlandi. Tortib edilmi proqrama osa
son yataqlarm ilonilmosi ilkin neft" vo
3 faza dvrlorino blnmdr. lkin
neft layihosi orivosindo, osason, raq yatann monimsonilmosi nozordo
tutulurdu. Burada Azorbaycan eftilori torofindon quradrlm 1 sayl zldon (24 quyunun qazilmasina imkan ve
rir) hasilat quyularmm qazilmasina balanmdr (1995 ildon). Yataqda osas ilonilmo obyekti kimi Mohsuldar qatin
Fasilo lay dostosi vo Balaxam lay dostosinin 10-cu horizontu qobul edilmidir.
Yuxan horizontlar iso ikinci dorocoli
obyektlor kimi qobul edilib vo onlarin
ehtiyatlan osas quyulardan bir neo yan
llolorin qazilmasi texnologiyasi ilo xarlacaqdr. Yataq miiasir texnika vo texnologiyamn totbiqi ilo ilonilir. ox
byk maillikli vo fqi quyulann qazilmasi texnika-texnologiyasinm totbiqi,
yataqlarm monimsonilmosi n dorin
zllorin, hasilat quyularmm miqdannin xeyli azalmasina sobob olmu vo no
ticodo yataqlara qoyulacaq sormayo
xeyli azalm, ilonilmonin somoroliliyi
yksoldilmidir. Quyulann istisman zamani obyektlorin byiik intervalla almas, ilonilmoni ovvolindon obyektin
ayn-ayn laylanna eyni zamanda bir
quyu vasitosilo yiiksok tozyiq (300 atm)
altinda mexaniki qarqlardan vo oksigendon tomizlonmi doniz suyunun vurulmasi texnologiyasinin totbiqi do layin
neft verimini xeyli yksoltmi vo ilonilmonin somoroliliyini artrmdr. Quyularn hasilatinin yiiksok olduun nozo
ro alaraq qum tixaclarinm qarsn al
maq n quyuda xiisusi szgoclordon
vo avtomatik cihazlardan istifado edilir.
Saziin 1vo 2-ci fazalan Azori yatam, 3-cii fazasi iso Gnoli yatann
conub-orq (suyun dorin hissosi). (,'iraq yatann qorb hissolorinin islonilmosini ohato edir. Ikinci byk sazi no
hong ahdoniz qaz-kondensat yataniii kofiyyat, ilonilmosi vo mohsulun
pay blgs iizro balanmdr. Sazio
osason b yataqda 4 axtar-kofiyyat
quyusu qazlm, 6000 6500 in dorinlikdo Mohsuldar qatin Fasilo lay dostosin-

do v Balaxam lay dostosinin 10-cu, 8-ci

horizontlarinda yiiksok mhsuldarlql
qaz-kondensat yata akar edilmidir.
Smaq-monimsonilmo zaman quyularn
giindolik hasilati 1,5-1,8 mln. / ?/ qaz,
400-450 t kondensat olmudur. lonilmo layihosinin ilkin fazasma osason bu
yataqda donizin 101 m dorinliyindo for
di zliin tikilmosi vo oradan 9 hasilat
quyusunun qazilmasi nozordo tutulmu,
4 hasilat quyusu qazlmdr (2006).
Xobaxi Yusifzaih, A k if Narimanov,
Nazim kbrov

Neft v qaz quyulannin

qazilmasi
Azorbaycanda holo 8 osrdo neft qu
yulannin qazld haqda molumatlar
var. 1683 ildo Balaxan, Biaaqdi, Sura-

xani modonbrind ohnu alman syyah

olunurdu. 1901-11 illordo neft modonlorindo buxar manlar ovozino elektrik

miihorriklorindon istifado edilmoyo balandi. 1911 ildo Azorbaycanda (Suraxanida) ilk dofo rotor (firlanma) iisulu ib
qazima totbiq edildi. 1920 ildon balayaraq rotorla qazima iisulu tokmilldirildi vo geni yayld. 1922 ildo diinyada ilk
quyudibi mhorriki - birpilbli reduktorlu qazima turbini (turbobur) yaradildi vo
1924 ildo Suraxam modonlorindo totbiq
edildi. 1920-32 illordo qazima sahosindo
qonaotli ikikomorli quyu konstruksiyalan, dorinliyi 2000 ///-odok olan quyulan
borkitmok n quyu sementi. quyulann
mhkombndirilmosi texnologiyasi, qazilm sxurlarn quyu dibindon qazima
mohlullan ilo xarlmasnn nozori osaslan vo s. ilonildi. Qazimada texnoloji prosesbrin rejimlorinin elmi osaslarmm iloTWms' sahsmd Azorbaycanda nozori
vo tocriibi todqiqatlar aparlmaa ba-

Diinya
standartlarina
uyu
modernldirilni
s t iq la l
(ke m i

elf-5)
yarimdalma
zn
qazima
qurusu.

vo tbiotnas E.Kempfer burada qazilan quyulann divarlarmm dala hrldyn vo ya aacla borkidildiyini qeyd
edirdi. 1847 ildo diinyada ilk dofo Bibiheybotdo mexaniki iisulla neft quyusu
qazildi. 1871 ildo Balaxamda mexaniki
iisulla qazlm neft quyusu (dorinliyi
64 m) fontan vurdu. 1873 ildo qazimada
buxar manlarndan istifado edilmoyo
baland. 1884 ildo neft quyulannin
tanqla vurma iisulu ib qazilmasi toklif
edildi; sonralar (1893 ildon) bu iisul
Baki qazima iisulu' adi ib bir ox lkoloroyayld. 1901 ildo Suraxamda Koko
rev zavodu orazisindo qaz quyusu qazil
di. 207 m dorinlikdon xarlan qaz
zavodun qzdrc sistemlorindo istifado

land. 1928 ildo ilk dofo olaraq aquli

qazilan quyulann oyriliyini lon cihaz
yaradildi vo Binoqodido snaqdan keirilorok baqa modonlordo do geni totbiq
edildi. 1929 30 illordo aparilan elmi tod
qiqat ilori noticosindo yaradlm oki
indikatoru qazima rejiminin tonzimini
asanladrd. Reduktorsuz oxlu turboburlarm yaradilmasi vo totbiqi maili
quyulann qazilmasina imkan verdi. Ro
tor iisulu ib ilk maili quyu 1933 ildo Pirallahi adasmda qazildi. Yeni, daha
miikommol (oxpilloli) turbobur tiplorinin yaradilmasi (1936) turbin qazimasinin texnika vo texnologiyasinm inkiafna imkan verdi. Bu moqsodlo bir sira
texnoloji mosololor holl edildi, siirotlo

qazimanin elmi osaslan yaradildi. Ro

torla qazima iisulunda qazima alotinin
i oraiti yronildi. 20 osrin 30 40-ci ilb
rindo ilk dofo neft sonayesindo qazima
vo qoruyucu komorlorin hesablanmasi
metodikasmin osasi qoyuldu, hesablamalarin analitik vo qrafik iisullan ilonildi. 1941 ildo Bakida Bibiheybot saho
sindo diinyada ilk dofo turbinlo maili
(maks. oyriliyi 22) quyu qazildi. Turbin
vo rotorla maili qazima iisullanmn
mqayisoli tohlili elmi cohotdon osaslandrld, maili qazimada ildilon cihaz vo
alotlor yaradildi, maili quyulann qazilmasi texnologiyasi ilonildi. Akad.
Mmmodpaa Quluzado vo b. quyudibi
miihorriklorb byk inhirafh maili quyular qazilmasi prinsipbrini iloyib hazirladilar. Homin dvrdo elektriklo qazi
ma iisulu yaradildi vo bu iisulla ilk quyu
1940 ildo Bakida Qala sahosindo qazildi.
ikinci diinya miiharibosindon sonraki ilbrdo miix. iizv Sabit Orucov vo b.-nin
ilodiyi bir osasdan bir neo quyunun
qazilmasi (kut qazima) iisulu buruqlarm
tutduu torpaq sahobrini xeyli azaltmaa, dnz zYlori vo estakadayani saholordon somoroli istifado etmoyo imkan
verdi. Hazirda doniz neft yataqlannda
bu iisulla bir ziildon 30-a qodor quyu
qazilir. Azorbaycanin neft vo qaz yataqlarmda miirokkob geoloji oraitbrdo do
rin vo ox dorin quyulann qazilmasinin
elmi cohotdon osaslandrlm texnologiyas, kombinoli rotor-turbin qaznnasinm texnologiyasi ibnildi. 1954 ildo turboburlarn sna iiiin ilk dofo nadir
stend yaradildi. Qazima dorinliyinin art
masi ib bal olan texnoloji otinliklorin
holli n neft vo qaz quyulan qazilmasinin hidrodinamik osaslan ilonildi.
Akad. Azad Mirzocanzado quyu liilosindo qazima mohlullarmin horokotinin
miikommol hidrodinamik nozoriyyosini
yaratdi. Qazima alotlorinin vo qoruyucu
komorlorin tutulmasimn tobioti yronildi, bununla bal ba veron qoza vo otinliklorin qarsn almaq vo onlar lov
etmok n texniki vasitobr vo texnolo
ji todbirlor hazirlandi.
Azorbaycanda ilk dorin quyular
(3500 ///-don ox) 1938 ildo qazlmdr.
1941 ildo Avropada on dorin (3904 m)
quyu Bino-Hvsan sahosindo, 1953-55
illordo iso Zirodo (4350 ///) qazilib istis
mara verilmidir. Neft quyusunun do
rinliyi 1962 ildo 5044 ///-o, 1968 ildo iso
6522 - ( Xoro Ziro-doniz ) atdrld.
Azorbaycanda dorin vo ox dorin quyularn qazilmasinda 1960 ildon smaqdan

londirilmi vo s. Neft quyulannin qazilmasinin elmi osaslarmm yaradilmasinda,

texnika vo texnologiyasinm inkiafnda,
oldo olunmu elmi vo texniki nailiyyotlorin istehsalatda totbiq edilmosindo Softor
Quliyev, Azad Mirzocanzado, Mommodpaa Quluzado, Sabit Orucov,
yyub Tayev, Nsrulla Babayev, Seyidrza Mirkorim olu, Aasof Mvsiimov, Mommodcavad Qasimzado, Qurban Abbasov, Yusif Soforov, Mahmud
Salamov, Colal Mommodov, Siibhi Mohorromov, Ponah Nozorov vo b.-nin mii
hiim xidmotlori olmudur.
Donizdo aparilan axtan-kofyyat
qazima ilorinin somoroliliyini artirmaq
iin iizon qazima qurularnn yaradil
masi mosolosi qarya qoyuldu. 1958
ildo Donizneftqazlayiho institutunun
layihosi iizro ina edilmi zqalxan ilk
iizon qazima qurusu istismara verildi.
Qurudan 7 m su altmda 850 w-lik
ibn almaz baltalann totbiqi vo bu
aria qazima texnologiyasi tokmil/ii iIdi. ilk dofo 1964 ildo donizdo inhi1150 m (quyudibi 3391 m) olan maiiyu qazildi. Miixtolif tipli arokal
alardan istifado edildikdo quyulann
0 liyinin qanunayunluu akar
du. otin oraitdo kiik diametrli
ularn qazilmasi texnologiyasinm
slar ilondi (Azorbaycan Dvlot Neft
5 avesi
Elmi Todqiqat
Layiho
litutu - A zD N SET L; indiki
/ Dvlot Neft-Qaz Sonayesi
1 i Todqiqat vo Layiho institutu
3N Q SETL). Maili quyulann qazili sunn riyazi modellori, hesablanmasi
i odikasi vo texnoloji proseslorini
rativ idaroetmo, habeb neft, qaz vo
kondensat yataqlannda kut maili
imanin metodikas ilonib hazirlanc L'ndirmo-qaldirma omoliyyatlannda
\ man miiqavimot qiiwolorini mini
ma endirmoyo imkan veron maili
/ profilinin hesablanmasi metodikaaradld, ynoldici-sapdnc ilotmoc
maili quyular qazilmasinin yeni
i lu toklif edildi, byk inhirafli maili
yulann qazilmasi layiholori hazirlal b hoyata keirildi. Xozor donizi akva1 iyasnda otin oraitdo quyulann qazilmasi zamam quyu divarlan siixurlannn davamllmn qorunub saxlamlmasina aid kompleks todqiqat ilori yerino
yetirildi. Quyu divarlarmm mhkomlondirilmosinin kimyovi metodlar ilonildi
vo onlarm qazima dvrndo davamhln vo s. tomin edon amillor yronildi.
Yuyucu mayenin udulmasinm vo pilpilo

yaranmasimn qarsnm ahnmasi qaydalan, konduktorun vo birinci araliq

komorin buraxilma dorinliyini toyinetmo
metodikas ibnildi; qazima mohlulunun udulmasna qar totbiq edilon tosirsiz doldurucu maddolorin ilodilmo oraiti vo tixacyaratma qabiliyyoti yronildi; miixtolif gillorin, kimyovi reagentlorin, basqnn (tozyiqin), temperatur dklorinin, eloco do srtk yal olavobrin
qazima alotinin tutulmasma tosiri aradrld. Quyuya qoruyucu komor buraxilmazdan ovvol quyu Rilosinin hazirlanmasinin yeni texnologiyasi ilonib monimsonildi. Qazima zamam xarlan sxurlar
aradraraq anomal yiiksok mosamo tozyiqbrinin toyini vo proqnozladrlmas
metodikasi yaradildi (AzD N SETL).
Azorbaycan alimlorinin qazima sa
hosindo ibyib hazrladqlar texniki vasitobrdon (qazima komorlorinin aa
hissosinin komponovka elementlori,
araliq vo firlanma dayaqlan, elastik stabilizatorlar, qazima qfllar, oks klapanlar vo s.) Neft Sonayesi, Qaz Sona
yesi vo Geologiya nazirliklori tabcliklorindoki miiossisolordo gei istifado edilmidir. Aparilan elmi todqiqat ilri no
ticosindo neft vo qaz quyulan qazilmasinda layin hidravlik yanlmasi tozyiqinin qiymoti toyin edilmi, qazima pro
sesindo quyu divarlarmm davamll
proqnozladrlm vo tomin edilmi;
udulmalarm qars alnm, araliq ko
morlorin endirilmo dorinliklori miioyyonlodirilmi, otin oraitdo dorin quyulann
qazilmasi n qazima komorlorinin
aa hissosinin komponovkasi layiho-

Dda Qorqud" iizon qazima qurusu.

struktur-axtar quyulan qazmaq n

istifado edilirdi. 1966 70 illordo ilk domkratl (ziiqalxan) iizon qazima qurularmin ( Aberon , Azorbaycan ) layi
holori yaradildi ( Doni/neftqazlayiho
D ET L) vo ina edildi. B qurularla
donizdo 15 20 /;/ su qati altmda 1800
3000 m dorinlikdo axtan-kofiyyat
quyulan qazlrd. 1975 ildo donizin 70
-odok su qati altmda dorinliyi 6000 ///odok olan kfyyat quyusu qaza bilon
Baki ziiqalxan iizon qazima qurusu,
sonraki illordo iso Baki tipli olavo 4
quru istifadoyo verildi.

1975-76 illrd neft vo qaz quyularnn sementlonmosinin keyfiyyotinin yiiksoldilmosi hoddi tapld (A.Mirzocanzado). Quyunun sirkulyasiya sisteminin
elementlorindo (hidromonitor balta, qazma qfl va s.) qazima mohlullarimn
turbulent rejimd horokoti zamam hidravlik basqi itkibrini azaldan effektiv
olavolor - yksokmolekullu polimerbr
myyn edildi vo onlann on lverili
qatl tapld. Yuyucu mayeloro rnxtolif neft lavlrinin tosirinin yronilmosi,
homin olavolorin turbulentliyo gotirib xaran on lverili qarqlarn akar et
moyo orait yaratd. Quyularn qazlmas prosesindo riyazi diaqnostika sullarndan istifado etmkb qaz tzahrlri-

( elf-1 , elf-2 , elf-3 , Kaspmorneft , elf-5 ). Sort doniz mhitindo drin kofiyyat quyularnn qazlmas
n beb qazma qurularmda xsusi
tnzimbm sistemi, sualt qazma, dalc
vo s. avadanl quradrld. 1979 ildo
Xozorin Azorbaycan sektorunda kf
edilmi Gnli yatanm monimsnilmsi ib olaqodar donizin 100 /?;-don dorin
saholorindo hidrotexniki qurularn,
ciimlodon dorin doniz stasionar zllorin
yaradilmasi zoruroti qarya xd. 1981
ildo ilk dofo Kaspmorneft qazima qurusundan Gnoli yatanda 9 sayli
quyu, 1983 ildo iso Xozorin 50-60 m dorinliklorindo yerloon mid sahosindo
3 dorin kofiyyat quyusu qazildi. Azor-

Heydor
liyev
adina
Lider
yarimdalma
iizon qazima
qurusu.

ma iizon qazima qurular diinya standartlarna uyun modernldirildi vo

donizin 475 vo 700 m dorinliklorindo
7620 m-odok qazima ilorinin aparilmasina imkan yaradildi. Xozorin Azor
baycan sektorunda axtar-kofiyyat ilorini genilondirmok iin daha iki yeni
iizon qazima qurusu - ziiqalxan Qurtulu vo Heydor liyev adina yarimdalma Lider qurusu (donizin 1000 m
dorinliyindo 9140 w-odok qazima ilri
apara bilir) istifadoyo verildi. Xozorin
740 m dorinliyindo ilk dofo olaraq iimu
mi dorinliyi 7087 m olan Zofor Mool
strukturunda kofiyyat quyusu da Li
der qurusu ib qazlmdr (2004). Xa
rici irktlrin raq-1 zliind quradrd qazima qurusundtm 442 n
dorinlikdo (inhiraf 6300 m) A 1 1sayli
quyu qazlndr. Bebliklo, qazi
saho
sindo totbiq edibn diinya slant
rna
uyun texniki vasitolor vo texn
proseslor (yeni effektiv qazima v: ullan
sistemlori vo onlarm tmizloni
in
avadanliqlar, yeni sement mo!
vo
sementlomo avadanl, yiikso
irli
nozarot-l cihazlan vo nozarot
niin avtomatladrlmas, 5000 n,
tq dorinlikbrdoki aq quyuki
an
llonin kosilmosi texnologiyasi \
21
osrdo Azorbaycan Respublikas:
eft
sonayesinin dirolmosino zomin y.< .
Xahddin Tatlivev, Hasan idov,
Firuz / nuiov

Neft-qazxarmann texnik v
texnologiyasi

nin aq neft-qaz fontanna kemosini

proqnozladrma vo qarsn alma iisu
lu ilonib totbiq edildi, aq qaz fontamm aradan qaldrmaq n EH M osasmda avtomatladrlm informasiya-axtar sistemi ilonilib snaqdan keirildi.
Xozorin 100 /;/-don artiq dorinliklorindo
perspektivli strukturlarda axtan-kofiyyat qazimasi aparmaq n 1974-80
ilbrdo yarimdalma tipli ilk iizon qazima
qurusunun ( elf-1 ) layilosi ilonildi
v 'n edildi (1980). elf- ' 200 m
su qat allmda 6000 /7?-odok dorinlikdo
kofyyat quyusu qazmaq miimkn ol
du. Xozordo bu tipli 5 quru iloyirdi

baycan' zqalxan qazna qurusundan

qazlan 4 sayli quyunun dorinliyi 6715
m -o atdrld. 1985 ildo raq ( elf2 ), 1987 ildo Azori ( elf- ) vo Kopoz yataqlarmda ( elf-3 ) ilk kofyyat
quyular qazld vo bu yataqlar kof olun
du. Bu quyularn faktiki dorinliklori
2930- 3730 m-odok, donizin dorinliklori
iso 94-123 m olmudur.
Yeni neft strategiyasnn hoyata keirilmosi ilo olaqodar Xozor donizinin
200 /;/-don dorin saholorindo kofyyat
ilori aparmaq n qsa mddotdo
(1996-98) Dodo Qorqud ( Kaspmor
neft ) vo stiqlal ( elf-5 ) yarmdal-

19
osrin 60-ci illorino qodor n, quyulardan ya fontan iisulu, ya d. ido
mexaniki sullarla xarlrd. 18/ do
ilk dofo olaraq Baki modonlorindo
ilik nasosu ilo neftxarma iisulu ; iq
edildi. 1897 ildo iso kompressork
a
qaldrcs) neftxarma iisulu sm
n
keirildi. 1923-40 ilbrdo dorinlik n;.
vo kompressorla neftxarma si
nin tokmillodirilmsi vo genibr..
mosi istiqamotlorindo ilor hoyata
rildi. Bu sullarla istismar n
ii
konstruksiyah neft-modon avadanhq i
yaradildi, dorinlik nasosu qurular n
iinin nozori aspektlori ilonib hazir di, nozarot vo todqiqat moqsodlori iu; n
xiisusi cihazlarm totbiqino balanld.
Laya maye, yaxud qaz (hava) vurmaqla
lay enerjisini sni surotdo saxlamaq
iin 1928 ildo ilk dofo Balaxam
Sabunu-Ramana yatanda sonayetocriibo ilorinin balanc qoyuldu.

1934-41 ilbrdo neftin sxlm hava vo

va qaz ib quyudan xarlmas nozoriy
yosi. homin quyularn iinin todqiqi vo
ii parametrlorin hesablanmasi qaydalan, eloco do quyulann su-hava qarnn kmoyi ilo monimsonilmosi iisulu ilonib hazrland (Hilal sodov vo b.).
Evni zamanda laylarn hollolmu qaz rejimlorindo fontan iisulu ib somoroli istismar mddotlorinin, quyudaxili istismar
avadanhqlarimn optimal konstruksiyalannin, quyudibi vo lay tozyiqlorinin
toyini iizro geniij todqiqat vo tocriibo-sinaq ilori aparld. Neftxarma proseslorini inttnsivlodirmok vo daha da sonornbdirmok iin xiisusi quyudaxili
- iiiksiyalar, ciimlodon qaz-qum
Fo tan iisulu ile neftxarmada
m
v qazin quyu dibindn neft
yit
mntqsin qdr hrkti
la tbii enerjisi hesabina olduu
bu sul hm texnoloji, hm d
iq- di chtdn daha smrlidir.
B 'axmdan quyularn fontan dvartrlmas neft-qazxarmada
nmiyytli msllrdn biridir.
ser

torlar ilonib hazrland (mran

Ml

yev vo b.). 1937-41 illordo Azor-

ba
(A
sul(
ma
la

n Neft Todqiqat institutunda

N Q SET L) neft quyularmn mohrlndan ash olaraq, onlarm istisiin lazm olan biitn avadanlqsomoroli qaydada semoyo imkan
ve nomoqram yaradld. 1930 45 illr< ) yiiksok mhkomliyo malik tanqlarn stehsal texnologiyasi, yeni manjet
pin jerli vo digor konstruksiyah nasosla aradld vo totbiq edildi. 1939 ildon
nc modnlrindo Sleyman Vozirov
V.
mn toklif etdikbri qapali hermetik
te oloji sxemin neft modonlorindo totb
baland. Neftxarmanm bir ox
tc oloji proseslori avtomatladrld.
1 >60 ilbrdo Mahmud Abdullayev,
nn liverdizado vo b. dorinlik nast arimn normal srasn, mancanaq
d, ;ahlan, istismar qlllri vo digor
a\ idanhqlar yaratmlar. 20 osrin 50-ci
ill- rindo neft quyularinin fontanla istisman iisulu xeyli tokmilbdirildi, onun
no/ori osaslan ilonib hazrland, quyu
daxili avadanhqlann somoroli konstruksiyalarmn seilmosi, yataqlarm fontan
la ilonmo dviorinin uzadlmas vo di
gor nozori-praktiki mosololor dorindon
ilonildi. Akad. Azad Mirzocanzado
vo b. maye-qaz qarnm aquli lift bo-

rulannda horokotinin nozori vo tocriibi

osaslarn yaratmlar. Kompressorla
(erliftlo) istismar sulunun texniki-texnoloji cohotdon tokmillodirilmosindo,
proseslorin avtomatladrlmas sahosin
do xeyli i grld. tanql dorinlik nasoslarmin iino keyfiyyotli nozaroti tomin
etmok n dinamoqraf qurusu, istis
mar komorindo mayenin dinamik soviyyosini lmok n iso exolot qurusu
ilonildi. 1950 ildo kompressor quyulann aa tozyiqdo io salmaq n ilk dofo
toklif vo totbiq etdiyi buraxl klapamna
gro M . .Abdullayev S SR Dvlot
mkafatna layiq grlmd. ilk dofo
qeyri-Nyuton xassoli neftlorin kompres
sor iisulu ib istisman mosololorinin geni
todqiqi hoyata keiildi (A.X.Mirzocan
zado). Kompressor sisteminin iinin somoroliliyinin artrlmas, quyudaxili
konstruksiyalann tokmillodirilmosi vo
quyularin istismarmda yaranan miirokkoblomolorin aradan qaldmlmasi isti
qamotlorindo xeyli elmi-tocriibi todqi
qat, layiho vo tocriibo-sinaq ilori apanlm, yeni texnika vo texnologiya ilonilmidir. Yataqda yiiksok tozyiqli qaz quyulari istismar edibn zaman, onlardan
Drinlik nasosu il neftxarma
sulu xrclrinin azl, avadanla
qulluun sadliyi, az hasilatl quyularn istismarnn iqtisadi chtdn
daha smrli olmas sbblrindn ox geni yaylmdr. Bu sulda, sasn, tanql v ya tanqsz
nasos qurularndan istifad olunur.
hasil olunan qazla qazlift quyular ilodilir ki, bu da kompressorsuz qazlift sulunu yaratd. Bu suldan Gnoli ,
Qum adas , Bahar , Songoal-doniz- Duvann-doniz-Xr Ziro adas ,
Pirallah adas vo s. yataqlarda istifado
edilir. Donizneftqazlayiho Dvlot Elmi
Todqiqat Layiho institutunda (D E T L )
son vaxtlarda aparlm elmi todqiqat ilori noticosindo miixtolif konstruksiyah lasiloli vo kiik qabaritli qazlift sistemlori
yaradlm, qazlift quyularinin optimal is
tismar rejimlorini tomin etmok n kom
pyuter proqram paketlori ilonilmidir.
1951 ildon Azorbaycamn neft modonlorindo khno qoruyucu komorlordo
yan liilonin qazlmas sulundan istifado
edilmoyo baland (indiki AzDNQSETL).
1953-80 ilbrdo quyudibi sahonin keiriciliyini artrmaq n laylarin hidravlik yanlmasi, laylara miixtolif turularla

tosir edilmosi, qm tozahrlrinin qarsnn ahnmasi, quyudibi zonanin miixto

lif kimyovi kompozisiyalarla mhkomlondirilmosi iisullan ilonib totbiq edildi.
Qaldrc borularda parafnin kmosinin qarsm almaq iiiin borulann
daxili sothino polimer vo kimyovi maddolor qarndan rtiik okilmosi iisulu
ilnildi. Yeralti vo yerst modon
avadanlnm korroziyaya uramasnn
qarsn almaq inhibitorlar
(A zD N Q SETL) ilonildi.
N e f t q a z 1x a r m a n 1n i n t e n s i v l d i r i l m o s i moqsodilo hazirda
quyudibi zonaya aadak sullarla tosir
edilir: quyudibi zonanin borkidilmosi,
layin hidravlik yanlmasi, quyudibi zona
nin turu, sothi aktiv maddo vo holledicilorlo ilonmosi, su axinlannin tocridi vo s.
Bu sahodo yeni texnika vo texnologiyalar
AzDNQ SETL vo Donizneftqazlayiho
D ET L torofindon mtomadi olaraq ilonilmidir.
N e f t i n 1 11m a s , h a z i r l a n m a s i vo n o q l i . Azorbaycanda
quyularin mohsulunun ylmas n
qurudaki modonlordo S.A.Vozirov vo b.
torofindon toklif olunmu hermetik ym
sistemi, donizdoki modonlordo iso Do
nizneftqazlayiho D ET L torofindon layihobndirilmi basql hermetik ym
sistemi totbiq olunur. Hasil olunan neft,
osason, xaricdon alinan dissolvan-4411
vo yerli istehsal olan alkan tipli deemulqatorlann totbiqi ib termokimyovi
iisulla hazirlamb tohvil verilir. Mx. zv
Seyidrza Mirkorim olu, lokbor Siileymanov vo b.-nin toklif etdiklori yeni tipli
pantonun vo xiisusi rtytin totbiqi neft
Kompressor sulu il neftxarmada lay enerjisi mayeni yer sthin qaldrmaa kifayt etmdikd,
quyudak mayenin qaldrlmas n
kompressorla sxlm ii agentin
(qaz v ya hava) enerjisindn
istifad edilir. Sxlm hava istifad
ediln sul "erlift", sxlm qaz
istifad ediln sul is "qazlift"
istismar sulu adlanr.
onlorindo ba veron itkilorin 90-95%
azalmasna imkan vermidi.
B ir n e 1 n b ir qu y u
v a s i t o s i l o e y n i v a x t d a olah i ddo i s t i s m a n moqsodilo Neftma Xiisusi Konstruktor Brosunda
fontan-fontan , nasos-nasos , qazlift-qazlift vo digor sxemlor iizro ava-

danlqlar yaradlm vo neft yataqlarmda geni totbiq edilmidir. Miix. iizv Bykaa zimov vo b. torofindon quyularn istismarnn, avadanlnn v i rejiminin seilnosini tomin edon avtomatladrlm sistem ilonmi, Azorbaycann vo baqa regionlarin neft vo qaz ya
taqlannda totbiq edilmidir. Neft vo qaz
quyularmm istismanmn texnika vo tcxnologiyasnn tokmillodirilmosi vo inkiafnda li mirov, Ltfoli Molikaslanov, Korim liverdizado, lokbor Sleymanov, Bohmon Hacyev, Tahiro
Tahirova, amil Coforov, Monsur
hmodov, A kif Coforov, A rif Xasayev
Aydn Lotifov, Fikrot Babazado vo b.mn miihiim rolu olmudur.
Orucov Sabit Atababa olu
(1912-81) - neft v qaz sahsind
alim. Azrbaycan EA-nn mx.
zv, mkdar elm v texnika xadimi (1964). Sosialist myi Qhrman (1980), Lenin (1970) v
S S R Dvlt mkafatlar laureati
(1950, 1951). Neft v qaz yataqlarnn ilnilmsi v mnimsnilmsi sahsind tdqiqatlar aparmdr. S S R Dvlt Plan Komitsi
nzdind Neftxarma Snayesi Komitsi sdrinin 1-ci mavini (196265), S S R Neftxarma v Neft Snayesi nazirinin 1-ci mavini (196572) v S S R Qaz Snayesi naziri
(1972-81) olmudur.
1994 ili sentyabrnda Azoriraq-Gnoli yataqlannin birgo ilonilmosi moqsodilo imzalanm srin
mqavilsi orivosindo neftxarmada
qabaqcl texnika vo texnologiya totbiq
edilmoyo baland ki, bu da 2004 ildo
raq-1 zlndon gn orzindo 20 min
/-a qodor neft, 3,5 mln. /;/*qaz hasil edil
mosino imkan verdi. Gnoli yatandan hasil edilon somt qazinin noqli n
1994 ildo AB-n Pennzoyl irkoti sixici kompressor stansiyasi tikib istifa
doyo verdi. Sonradan ARD N-nin
apard yenidonqurma vo genilondirmo ilori noticosindo gclondirilmi bu
stansiya gndo 7,4 mln. m3 qazin tolobatya atdrlmasna imkan yaratdi.
Quyularda lay-quyu sisteminin daimi
nozarotdo saxlanlmas vo idaro edilmo
si iin xiisusi nozarot sistemlorindon istifado, quyulann miixtolif konstruksiyal szgoclorl tamamlanmas, clim-

bdon, istismar quyularnda genilonon

siizgoc totbiq edilmosi kimi miiasir texniki-texnoloji yeniliklor quyulann daha
yiiksok hasilatla vo uzun miiddot, mrokkoblomoloro yol verilmodon istismarma imkan yaratdi. Azori-raqGnoli yataqlanndan somt qazinin
ylmas vo yiiksok tozyiqli kompres
sor aqreqatlari vasitosilo sixilaraq tokrar laya vurulmasi moqsodilo xiisusi
texnoloji zl tikilir. Bu layihonin ho
yata keirilmosi noticosindo yataq iizro
daha yiiksok neftvermo omsahna nail
olunacaqdir.
d.: Neftxarmann texnika vd lexnologiyas. B., 1999; l i y c v F. ., Q u r b a n o v
R. . , A b b a s o v . N. , Nu r i y e v N. B.
Quyulann tanql nasos qurularnn nozarot vo
diaqnostikasi. B., 2002; K a m i l o v M. A . ,
No s i r o v M . ., Mo m m o d o v M . R .
Neft vo qaz qurulan vo texnoloji proseslori. B.,
2003.
Nuru Nuriyev, sgr Aslanov

Dniz hidrotexniki v
mdn qurular
Xozor donizindo neft quyulan qazimaq iin siini zllordon istifado etmok
ideyasi holo 19 osrin axirlannda meyda
na golso do, ilk taxta dirokli siini ziil
1924 ildo Bibiheybot buxtasnda quradrld. 1935 ildo Pirallahi adasimn imal
hissosindo ilk metal zllordon istifado
edilmoyo baland. zllorin diroklori
donizin dibino qazima vo sementlomo
iisulu ilo borkidilirdi. 1936 ildo qazima
aqreqat barkasda birlodirilorok, kiik
dorinliklordo qazima ilori apanldi. Ho
min dvrdo doniz neft yataqlannin ilonilmosi n estakada tipli qurulardan
istifado mosolosi do iroli srld. 20 osrin
40-ci illorinin ikinci yansinda metal
zllorin konstruksiyas tokmillodirildi
vo onlarin suiistii hissosi artiq iri bloklardan quradnlmaa baland. Sabit Oru
cov, Yusif Soforov vo b. aq donizdo
neft yataqlannin kofyyat n 10 m-odok dorinliklordo tikinti-quradrma ilorini sonayelodirmy imkan veron iribloklu stasionar zllorin layiholorini iloyib hazirladilar (1946). Giirgan yatanda arm 14 olan ilk estakada
tikildi (1948). Doniz yataqlannin ilonilmosi n doniz estakadalan konstruksiyalan vo onlarin quradrlma iisullannin yaradilmasi (1947) qazima, neftxarma, neftin toplaninasi vo noqli mosololorinin kompleks hollino imkan yarat

di. Sonraki morholodo donizin 30/??-odok

dorinliklori iin iri bloklardan quradnlan vo kut qazimaya imkan vern
it , Gipromomeft-1 (1955), Gipromorneft-lM vo s. metal zllorin layi
holori ilondi. ribloklu zllordon Neft
Dalan , Qum adas , Darvin kiiposi , Ziro vo digor iri neft yataqlannda
istifado edilmidir. Donizin 60 w-odok
dorinliklori n yaradilan yeni tipli ziil
borulardan qaynaq edilmi piramidaokilli drd dayaq blokundan vo bu bloklara istinad edon zllordon ibarot idi.
zln hissolorinin standartladrlmas
onlarin miixtolif dorinliklor iin normal
srasn yaratmaa imkan verirdi. Xozor
do byiik dorinliklordo quradrlan staTayev yyub smay! oi
(1911-66) - neft-mdn ilri
sahsind alim. Texnika e.d., prof.,
mkdar elm v texnika imi
(1964), S S R Dvlt mkafat i-ureat (1942, 1947, 1952). 1962 66
illrd Moskva Neft Kimyasi v ;iz
Snayesi institutunda elmi i: r
zr prorektor v qazma kafec asnn mdiri olmudur. Vibras ya
qazmas, ikigvdli, maili, kut qazir
ma sullarn ilmidir. Onun oxgvdli qazma sulu Brsseld
keiriln mumdnya srgisind
(1958) qzl medala layiq grlmdr. SSR-d turbin qazycsi'nn
yaradclarndan olmudur.
sionar zllor prizma, piramida v ya
pazokilli dayaq bloklar zorindo q ulurdu. 1974-76 illordo doniz nefl z
modon vo hidrotexniki qurularn radlmas sahosindo 84 m su qat alt la
kut (6 quyu) qazima n dvrd in
dorin stasionar zln layihosi ilon
tikintisi baa atdrld. 1979 ilin apr do homin zldon qazlan ilk maili q u
ilo byk neft ehtiyatna malik G li yata akar edildi. Yatan ilo? ilmosini tomin etmok iin 97,5 /;/ do: likdo dayaq bloklar olan ikinci sta: >
nar zl istismara verildi. Homin layiho
nin ilonilmosind ilk dofo qazima vo is
tismar avadanlmm modullarda iri
bloklu quradrlmas, bondlorin qalindivarl, byk diametrli borulardan
hazirlanmasi mosololori holl edildi. Giinoli yatamn ilonilmosi ilo olaqodar
dorin doniz neft-modon
qurularmm, ciimlodon day J ;fif Ja-

rnn vo texnoloji avadanliq modullarinin layiholondirilmosi vo tikintisinin yeni konstruksiya vo texnologiyasi, onla
rin donizdo danmas vo quradrlmas
iisullari da qsa miiddotdo ilonib totbiq
edildi. Stasionar dorin doniz zllrinin
(DD) tikintisi ilo olaqodar dayaq
bloklannin suya buraxilmasi, donizdo

nn iimumi uzunluu 420 A:/;/-o, zllorin

sayi iso 870-odokdir. Donizin dorinliyindon asili olaraq neft-modon hidrotex
niki qurularnn tikilmo dinamikasi
diaqramda verilmidir.
Azorbaycan Respublikasinda doniz
neft-qaz yataqlannin tikilmosi vo ya
abadladrlmas kompleksino daxil

irilmi vo 1950-70 illordo geni inkiaf

etdirilmidir. Bu iisulla sahilo yaxin vo
donizin 40 ni-3 qodor dorinliyindo olan
yataqlar abadladrlr. Donizneftqazlayiho DETL-nin layiholori osasmda
Xozor donizinin Azorbaycan sektorun
da olan Grgan-doniz , Aberon
kposi , Darvin kiiposi , Qum-do-

"Azori" yatann morkozi hissosindo quradrlm zln dayaq bloklan.

/
si hesabina iizmo qabiliyyotindon
isti
edorok danmas vo quradrlm; un yeni somoroli ( quyu doqlan
vo
nunla yana dorin kanallarm tikiln ehtiyacin aradan qaldmlmasi, ( iillorin metal tutumunun 16-20%
aza nasi vo s.) texnologiyasi ilonib
hoy i keirildi. Donizneftqazlayiho
D' ot Elmi Todqiqat vo Layiho tnstituti da (D E T L ) ilonmi dayaq bloklai in hazirlanmasi vo danmas iisulu
sci lar Baltik donizindo ( Kalininqra lorneftqaz B ) vo Conubi in doni/ n Vyetnam elfndo totbiq edildi.
X;
in dorinliklorindo akar edilmi
pe
ktivli strukturlarm neft-qaz ehtiyi
nm monimsonilmosi ilo olaqodar
Bo Dorin zllr Zavodu (2003 ildon

srliyev adina) tikildi. 1985 ildo ilk

da iq bloku hazirlanib Gnoli yata a quradrld. Hazirda Gnoli
ya iinda donizin 84-158 m dorinliklo
ri I 15 zl tikilmidir (2005). zllorin iist hissosi 2-3 mortobolidir. DDniin texnoloji modullarmin layiholondi
rilmosi vo tikilmosindo Qurban Abba
sov, lokbor Sleymanov, hmod Zeynalov, Rafiq Xolofov vo b.-mn miihiim
xidmotlori olmudur. Xozorin Azor
baycan sektorunda akar edilmi yataqlann monimsonilmosi iin tikilmi estakadalarn vo estakadayan meydanah-

olan biitiin texnoloji proseslorin vo

qurularn (hasil olunan mohsullarm
ylmas, hazirlanmasi vo noqli, neft
terminallan vo qaz ym montoqolori,
boru komorlori, lay tozyiqinin saxlamlmasi sistemi vo s.) layiholondirilmosi vo
tokmillodirilmosi, osason, Donizneft
qazlayiho DETL-do hoyata keirilir.
Doniz neft yataqlannin abadladrlma-

niz , Songoal-doniz-Duvann-donizXoro Ziro adas , Palq pilpilosi ,

Neft Dalar yataqlari estakadalardan vo estakadayan meydanalardan
istifado etmoklo abadladrlmdr. Ha
silat quyulan estakadayan meydanalarda layiholondirilir. Nefl Dalar
yatanda, oxaxoli estakadalarda, estakadayam vo siini adalarda iri sonaye

illor

o
nC

On ON as

40

ON

r-
ON

00

O'

On
O'

ON
ON

<N
Donizin
drinliyindon
asl olaraq
stasionar
zllorin
tikilmo
dinamikasi.

sun tomin etmok iin Azorbaycanda

stasionar dorin doniz zllrinin dayaq
bloklannin hazirlanmasi, danmas vo
donizdo quradrlmas iizro oxaxoli
tikinti sonayesi yaradlmdr. Estakadalardan istifado etmoklo yataqlarm
abadladrlmas ilk dofo Xozor donizi
nin Azorbaycan sektorunda hoyata ke-

obyektlori layiholondirilmi vo tikilmidir. Neft dalarnda sni adada tikilmi

48 MVt gcndo qaz-turbin intiqalh
elektrik stansiyasi Neft Dalar , Palq pilpilosi yataqlanm, hominin
Giinoli yatam elektrik enerjisi ilo
tomin edir. Elektrik enerjisi Gnoli
yatana 2 odod sualti kabello verilir.

Neft Dalarnda dnyada ilk dofo polad

dirklr zorindo 5 vo 9 nortoboli bina
lar tikilmidir. Dnizin drinliyi artdqca, hidrotexniki qurularn tikilmosin vo tomirino okilon xorclor do artr
vo yataqlarn abadladrlmasnda estakada sulunun somoroliliyi azalr.
Dorin doniz zllrindn istifado etmokl donizin 60 /;/-don ox dorinliyindki yataqlar abadladrlr. General
xlinski vo Azorbaycan kran-gomilori, Sleyman Vozirov borudzon go
misi (donizin 195 m dorinliyindo diametri 219-820 mm olan borular dibo
dzo bilir) vo srafl Hseynov borudzon gomisi (donizin 300 m dorinli

kildi. Hor DD-do 12-32 hasilat quyu

su qazlr, quyu mohsulu DD-do
llr, oxfazal mohsul halinda qovaq ziilo ynoldilir, orada separasiya
olunur, maye nasoslar vasitosilo, qaz iso
z tozyiqi hesabma Neft Dalar ra
yonuna noql edilir. Gnoli yatanda
hasil olunan neftin hazirlanmasi
Neft Dalar rayonunda irildirilmi
nefttoplama ym montoqosi, qazin sa
hib noqli n iso mohsuldarl gndo
7.6 mln. m3 vo x tozyiqi 5,5 MPa olan
kompressor stansiyasi tikilmidir. Giinoli yatanda lay tozyiqini saxlamaq
moqsodilo iki zldo quradrlm, mohsuldarl gndo 4000 m3, tozyiqi

yeni texnika vo texnologiya totbiq edil

moyo balanld. Modonlorin tikilmosindo aadak ortlor osas gtrlr:
ziillordon neftli lay boyu fqi qazilan
istismar quyulan vasitosilo yiiksok neft
hasilati oldo edilir vo bununla da yatan monimsonilmosindo istismar quyularinin sayi azahr (drenaj sahosinin bir
neo dofo artmasi hesabma); lay tozyi
qini saxlamaq n istismarin ilk giinbrindon laya su vurulmasi tomin edi
lir; hasil edilon neftin vo qazin toplanmasi, noqlo hazirlanmasi ib olaqo
dar biitiin texnoloji proseslor aynhqda
tikilmi texnoloji zllordo hoyata keirilir. Azori raq -Gnoli yataqlarinda xarici sormayo hesabma raq-1
zlndon olavo nozordo tutulmu 4
neft hasilati zlnn 2-si (hor zldn
48 quyu qazmaq mmkiindr) v- 2
texnoloji zln iso 1-i tikilmidir.

neftin deemulqasiyas vo termiki krekinq

benzininin tomizlonmosi proseslorini tot
biq etmoyo, yalarn furfurolla selektiv
tomizlonmosini hoyata keirmoyo imkan
verdi. kinci dnya miiharibosi ilbrindo
n cobhnin vo sonayenin neft yanacaqlar vo siirtk yalar ilo tochizindo Azor
baycan miihiim rol oynadi. Bakida mii
dafio ohomiyyotli obyektlor (hidrogen istehsal iin quru, trotil, sulfat turusunun istehsah n sex, aviasiya benzinlorinin yiiksokoktanh komponentlorini al
maq n alkillomo qurusu vo s.) tikil
di. Baki neftindon yeni markali avia
siya benzinbrinin istehsalinin tokili
zro iloro gro 1942 vo 1946 illordo

miixtolif katalitik sistemlor, tokmillodirilmi krekinq iisullan, yanacaq vo

siirtkii yalarnm parafnsizlodirilmsi
iisullan vo s. ilonib hazrlanmdr. Baki
Neftayirma Zavodunda (indiki Azorneftya N EZ ) qudronun maye propanla asfaltszladrlmas qurular (1953,
1970), transformator yalarnm karbamidlo parafnsizldirilmsi qurusu
(1964), yalarn hidrogenlo tomizlonmosi
qurusu (1981) istismara verilmidir.
1976 ildo parafinsizlodirmo texnologiyasma gro Vahab liyev, hod smaylov,
Sima Aayeva Azorbaycan SSR Dovlot
miikafatina layiq grldlor.
1953 ildo Yeni Baki Neftayirma

ED-AVQ-6 (borulu elektrik duzsuzladirma atmosfer-vakuum qurusu)kompleksi neftin ilkin email qurusu istifa
doyo verildi. Daha sonra katalitik riforminq iisulu ilo ykskoktanl benzin is
tehsal edon quru (1980), 21-10/5 tipli
qudronun todricon kokslamas qurusu
(1986), Q-43-107M tipli katalitik krekinq
qurusu io salmdi (1993). Azomeftya NEZ-do 1994 vo 1995 illordo 2
odod ED-AVQ-2 neftin ilkin email qurusu (mohsuldarl ildo 2,0 mln. /), 2000
ildo bitum (asfalt) qurusu istismara
buraxld. Heydor liyev adina BNEZdo 1995 ildon balayan modernlodirmo
ilri noticosindo ED-AVQ-6 komplek-

Fazil Mmm,uk)v, Hsn i vev,

Natiq hn clov

Neftin email

Qarahrdki ilk neftayirma zavodlarindan biri.

yindo diametri 219-820 mm olan borlar dzo bilir) ilo aparilan ilor donizin
60 -don ox dorinliyindo olan neft,
qaz-kondensat vo qaz yataqlannin monimsonilmosino gcl tokan verdi. Donizneftqazlayiho DETL-do 1974 ildon
balayaraq bir e tiplodirilmi sxem
iizro (bir, iki, drd bloklu, piramida vo
prizmaokilli) stasionar DD layiholondirildi. DD-nn iist tikilii 2 mortoboli
olur vo qazima, texnoloji, yaay, ener
ji vo digor yardm bloklan zndo
comlodirir. Layiholondirilon DD-doki
vertolyot meydanalar iilorin DDyo gedib-golmosini vo ehtiyat hissolorinin danmasm asanladrr. Alt
quyunun qazilmasi nozordo tutulmu ilk
DD 1978 ildo Gnoli yatanda do
nizin 84 m dorinliyindo quradrld vo
hasil olunan oxfazal quyu mohsulu sualti boru komori vasitosilo Neft Dalar
rayonuna separasiya montoqosino noql
olundu. nstitut torofindon Gnoli
yatanda 14 odod DD layiholondirildi
(4 odod qovaq zl olmaq ortilo) vo ti

19 MPa olan 1 nasos stansiyasi var, 2-ci

iso tikilmolidir. Yataqda kompressorsuz
qazlift istisman layiholori hazirlanmdr. Aa tozyiqli qazlarn ylma
sistemi yaradlm vo onu Neft Dalar
rayonuna noql etmok n 4 sayl DDdo mohsuldarl gndo 4,0 mln. m3, x tozyiqi 1,9 MPa olan kompressor
stansiyasi tikilmosi nozordo tutulmudur. Yataqda hasilati artrmaq n
zln (4, 11 vo 14 sayl DD-lor) tex
noloji hissosinin genilondirilmosi layi
hosi ilnmi vo tikintisi hoyata keirilir.
Doniz neft yataqlanndan hasil olunan
karbohidrogen mohsulu sahib sualti bo
ru komorlori vasitosilo noql olunur. Sualti boru komorlori donizin dibino sor
bost doldurma iisulu ib vo borudzon
gomi vasitosilo dzlr.
1994 ildo Yeni neft strategiyasi nm
hoyata keirilmosi ib olaqodar Azori ,
raq vo Gnoli yataqlannda do
nizin dorinliyinin 200 -don artiq hisso
si monimsonilmoyo, biitiin neft omoliyyatlarmda diinya standartlarna uyun

Baki neftinin email haqqinda ilk fo

13 osrdo corafyanas Bokran ol-l l ndani molumat vermidir. 1733 ildo ada olmualman hokimi vo soyyah . 1 rx
bulamq rongli neftin emal olunduqdan
sonra offafladn vo daha tez aldm qeyd etmidi. vvollor neftin emal ndan benzin, a neft (kerosin), mazut vo
az miqdarda (2-3%) siirtkii yalar ; iimrdi. 1837 ildo Baki yaxlnda (Ba'axanida) neft email ( fotogen -kerosm)
zavodu, 1859 ildo Suraxanda V.A.K >
korev torofindon kerosin zavodu tikilnv
di. 1863 ildo Cavad Molikov Bakida n rt
email zavodu tikdirmi vo ilk dofo mTt
email prosesindo soyudueu qurulard; n
istifado etmidi. 1868 ildo Bakida 23 \ ik neft email zavodu iloyirdi. 1873 il
neft sonayesi sahibkarlarndan A.A.To 'rizovun toklif etdiyi neftin fasilosiz en
n aparat Bakida Nobel qardalarn
zavodunda quruldu. Sonralar neft ema:i
zavodlarimn sayi vo mohsuldarl, ha
beb alman mohsullarm eidi artrld,
1883 ildo D..Mendeleyevin toklifi ib ilk
kub batareyasi istifadoyo verildi vo za
vodlar da todricon bu iisulla neft emalina kedi. Artiq 1900 ildo Bakida 66 ke
rosin, 18 kerosin-ya, 3 ya, 4 benzin, 1
surroqat, 2 qudron zavodu var idi. 1920
ildon sonra Azorbaycanda aparilan ilor
vo todqiqatlar neftayirma zavodlannda

ED-AVQ-6
qurus.

ai
Q.
1
1:
n

.-lor Yusif Mommodoliyev, Viktor

rya vo b. S S R Dovlot miikafatina
grldii. Bu dvrdoki miihiim i;i biri do termiki krekinq qurusunodernlodirilmosi (akad.-lor RsU smayilov, Vahab liyev) oldu. Bu
i >48 ildo SSR Dvlot miikafatina
1; ; grld.
;^eft email sahosindo ilk elmi todqiq. miiossisosi 1929 ildo tokil edilmi
A/ iibaycan Neft Todqiqat institutu
olmudur. 1945 ildo bu institutun bazasinda Azorbaycan Elmi Todqiqat Neft
Email institutu tokil edilmidi. Burada
neftin somoroli email, neftayirma texnologiyasimn tokmillodirilmsi vo s. ilor
aparhrd. 1959 ildo Neft Kimyasi Pro
sesbri Institutu yaradildi. nstitutda

Zavodu (Y B N Z ) tikilib istifadoyo veril

di, digor neftayirma zavodlari yenidon
qurularaq miiasir texnika ib tochiz edil
di. Azorneffin nozdindoki layiho miiossisosindo tozvan katalizatorlu katalitik
krekinq qurusuna oxar 1-A tipli quru
layiholondirildi vo belo (A/M tipli) qurular YBNZ-do tikilib istifadoyo verildi
(1964, 1967). YBNZ-do 1966 ildo istis
mara verilmi atmosfer-vakuum borulu
qurularda (ED-AVQ-2) duzsuzladirma, atmosfer vo vakuum qovulma, qazlann absorbsiyasi vo benzinin stabillomosi prosesbri kombino olunmudur.
Zavodda homin ildo elektrod koksu al
maq n koksladrma qurusu tikilib
istifadoyo verilmidir. 1976 ildo YBNZdo mohsuldarl ildo 6 mln. t neft olan

sinin khno avadanhqlan tozolondi, ka

talitik krekinq qursunda TDS-3000
idaroetmo sistemi quruldu, qolovi ib
tomizlomo qurusu miiasir texnologiya
ib tochiz olundu. Neft email zavodlannda dizel yanaca, ilkin emal benzini, reaktiv mhorrik yanaca, ke
rosin, miixtolif markali siirtkii yalar,
inaat vo yol bitumu vo s. istehsal
olunur, mohsullan diinya standartlan
soviyyosino atdrmaq (ykskoktanl
yanacaqlar, yksokindeksli srtk ya
komponentlori almaq) iin qabaqcl
xarici irkotbr ilo omokdalq edirlor
(2005).
20 osrin 2-ci yansndan balayaaq
lkodo neftayirma sonayesinin inkiafnda akad.-brdon Yusif Mommodoliyevin,

Murtuza Nayevin, Rstm smaylovun, li Quliyevin, zzt Orcovann,

Vahab liyevin, Mark Dalinin vo b.
miihiim rol olmudur.
d.: Azorbaycanda neft (1920-1970). V hiss.
Neft email vo neft kimyasi. B.. 1990.
Rza Agasiyev, Vaqif Hiiseynov

Qazin nql hazirlanmasi v

email
Azorbaycanda qaz snayesinin inkiaf osas etibarib neft yataqlarndan xanlan somt qazinin miqdarimn artmasi vo yeni qaz-kondensat yataqlarimn
kof olunmasi ilo baldr. Qarada
qaz-kondensat yatann kof olunmasi
(1955) vo ilonilmsi ilo olaqodar BakiTbilisi magistral qaz komori io salnd
(1960). Sonralar donizdo zongin neft vo
qaz-kondensat ehtiyatlarma malik olan
Songoal-doniz Duvanni-doniz-Xoro
Ziro adasi (1963), Bahar (1968) vo
Xoro Ziro-doniz (1973) yataqlarimn
kofi vo istismara verilmosi ilo qaz sona
yesinin dinamik inkiaf dvr baland.
Bu yataqlarm hesabina donizdo illik qaz
hasilati 1982 ildo 14,9 mlrd. 3- atmdr. Yataqlarda sorbost qaz ehtiyatlarmin
tiikonmosi noticosindo 1990 ildon respub
likada illik sorbost qaz hasilati azalmaa
balad. lonmonin ovvolindon 2006 ilin
yanvar ayinadok Azorbaycanda hasil
edilmi 496,2 mlrd. m3 qazin 365,1 mlrd.
Di3-i doniz qaz-kondensat yataqlarimn
payina dr. ntensiv qazxarma dvrindon 2006 ilin yanvar ayinadok Bahar yatandan 127,9 mrld. m3 [
ciimlodon, 120,7 mlrd. m3 sorbost qaz
(s.q.)]. Xoro Ziro-donizdon 60,8 mlrd.
m3 (60,3 mlrd. m3 s.q.), Songoal-doniz- Duvanni-doniz-Xoro Ziro adasi yatandan 56,9 mlrd. m3 (34,2 mlrd. m3
s.q.) qaz hasil edilmidir.
Qazin nql Iiazirlanmasi. Qarada yatandan hasil olunan qaz iki-ii
pilloli separasiyadan kedikdon sonra
Baki-Tbilisi magistral qaz komori ilo
noql edilirdi (1960). Komordo hidrat
omolo golmosino qar metil spirtindon
(metanol) istifado olunurdu. Uzun ilbr
istismarda olan Bahar , Songoal-doniz-Duvanni-doniz-Xoro Ziro adasi vo
Xoro Ziro-doniz qaz-kondensat yataqlarindan sorbost qazin noqlo hazir
lanmasi prosesindo hidrat omolo golmo
sino qar metanoldan istifado edilirdi.
20 osrin 60-ci illorindon balayaraq tobii
qazlarn noqlo hazirlanmasinda onlarm

qurudulma temperaturunun xarici mhitin temperaturuna uyunladrlmas

vo qaz kondensatnn tomizbnmosi mosolosi qarya qoyulmudu. Bu moqsodlo
Bakida 1965 ildo SSR Qaz Sonayesi
Nazirliyi tobii qazin noqlo hazirlanmasi
vo email zro mumittifaq Elmi Todqi
qat vo Layiho Qaz nstitutunun Azor
baycan Filialmi (1974 ildon Omumittifaq Elmi Todqiqat vo Layiho Qaz
institutu - E T L Qaz institutu) yaratdi. Ayri-ayn regionlarda qazlann noqlo
hazrlanmasn tomin etmok n bir si
ra yeni texnoloji proseslor ilonib hoyata
kcirildi. 20 osrin 70-ci illorindo Azor
baycan alimlorindon akad. loddin Qu
liyevin vo b. apardiqlan elmi todqiqat ilorinin noticosindo sorbost qazm noqlo
hazirlanmasinda suya gro eh nqtosi
imal rayonlarmda -23C, conub ra
yonlarmda 0-2C qobl edildi ki, bu
da qazlann noqlo hazirlanmasi texnologiyasini xeyli somoroli etdi.
Y e r a l t i qaz a n b a r l a r i
(Y Q A ). Azorbaycanda YQA-mn yaradlmasnn elmi osaslan E T L Qaz
institutunda (1993 ildon Azorbaycan
Qaz Problembri institutu; 1997 ildon
Azorbaycan Elmi Todqiqat vo Layiho
Qaz institutu - A E T L Q ) ilnib hazirlanmdr. ilk Y Q A 1976-78 ilbrdo Ba
ki ohorindon 100 km conub-qorbdo yerloon ehtiyatlan tkonmi Qalmaz qaz
yatanda yaradlm vo 1979 ildon istis
mara verilmidr. 2006 il n Qalmaz
YQA-mn iimumi hocmi 1,4 mlrd. m3,
foal qaz hocmi 0,7 mlrd. m3, maksimal
lay tozyiqi 11,9 MPa, minimal lay
tozyiqi 4,5 MPa , giindolik orta mohsuldarl qazvunna prosesindo 4,0 mln.
m3, qazgtrmo prosesindo 4,5 mln. m3dir. Ehtiyatlan tkonmi Qarada
qaz-kondensat yatanda Azorbaycan
da ikinci YQ A yaradlm vo istismara
verilmidir (1989). 2006 il n Qarada
YQA-mn iimumi hocmi 1,1 mlrd. m fo
al qaz hocmi 0.4 mlrd. m3, maksimal lay
tozyiqi 10,5 MPa, minimal lay tozyiqi
7,8 MPa, giindolik orta mohsuldarl
qazvurma prosesindo 2,0 mln. m3, qazgtrmo prosesindo 2,2 mln. m3-dir.
A E T LQ torofindon Naxivan MR-in
Nehrom duz yatanda duz laylarmin
yuyulmasi noticosindo omolo golon yeralti kameralarda qaz anbarlarmin yaradilmasi toklif edilmi vo 1981-84 ilbrdo
bu yataqda 9 dorin kofiyyat quyusu qazlmdr. 1985 ildo qaz anbarlari n
yeralti tutumlann vo duzxarma isteh
sali kompleksinin texnoloji sxemi,

1991-92 ilbrdo iso texniki-iqtisadi osaslandinlmasi ilonib hazrlanmdr.

Qazin email. 19 osro aid molumatlarda Bakida hasil edibn neft qazinin
torkibindo, osason, metamn, az miqdarda neft buxarlanmn, l-5%-o qodor karbon qazinin olduu gstorilmidi. Azor
baycanda ilk qaz email zavodu 1939 ildo
Bakida (Bayilda) tikilib istifadoyo verilmidir. Bu zavod aa tozyiqli neft qazlarmdan absorbsiya iisulu il moiotdo
istifado n maye halda propan-butan
fraksiyasi vo qaz benzini istehsal edirdi.
Absorbent kimi a neftdon istifado olu
nurdu. Azorbaycanda qaz email saho
sindo osasli elmi todqiqat vo layiho isiori
qazlann noqlo hazirlanmasi vo email
iizro mumittifaq Elmi Todqiqat ',)az
institutunun Azorbaycan Filialmda in
diki A E T L Q ) aparlmdr. Xrom; oqrafiya, spektral analiz vo s. iisulL la
Azorbaycanda hasil olunan tobii vo ? eft
(somt) qazlarmin torkibindo hidro; nsulfidin, heliumun, ben/in karbohk ogenlorinin, oksigenin. azotun, hotta lb
parafinbrin vo s. komponentbrin >1duu moyyonlodirilmidir. Bunt, la
olaqodar olaraq, miirokkob torkibli <
.; tzlarin kompleks emal n miixtolif iki vo kimyovi texnoloji proseslor ilo iib
hazrlanm, sonaye miqyasinda tot iq
olunmudur. Qaz email zavodu 1990 !o
qodor tam giicii ilo ilomi, ildo 240 /
maye qaz, 3500 t qaz benzini, 215 mln.
m3 quru qaz istehsal etmidir. 1996 ildo
zavodun illik istehsal giicii maye qa/a
gro 124 t-. enmi vo foaliyyoti daya
irlmdr. Respublikada neft qazlari
isinda maye qaz vo qaz benzini istehs; ni genilondirmok moqsodilo 19586 Ilordo Siyozon rayonu neft yataqlari q; nn email n Siyozon qaz-bei
n
zavodu vo Qarada qaz-konde
;t
yata qazinin email n Azorba)
n
qaz email zavodu (AzQ EZ) tikilib is;
doyo verildi. Siyozon qaz-benzin zavo u
bir miiddot ilomi vo xammal atn
l noticosindo foaliyyotini dayandim
dir. AzQEZ istismara buraxilana qod r
Qarada yatanda qaz hasilati kosk a
aa dm, zavodda torkibindo
z
miqdarda propan-butan fraksiyasi vo
qaz kondensati olan tobii qaz emal edi 1midir. lk layiho giicii ildo 4,5 mlrd. ni3
quru qaz, 675 min t qaz kondensati olmudur. Zavodun osas xammal monboyi
Bahar yatanda hasil olunan sxlm
neft qazlari (ildo 1,3-1,5 mlrd. ni3) vo
Xoro Ziro-doniz qaz-kondensat yatadir (ildo 1,1-1,2 mlrd. m3).

mm

1965 70 illordo Omumittifaq Elmi

Todqiqat Qaz institutunun Azorbaycan
Filiali torofindon yeni qaz email proseslori ilonib hazrlanm, AzQEZ-in
tocriibo sahosindo yanmsonaye miqyasnda smaqdan xarlm vo SSR-nin
bir neo qaz-kondensat yatanda so
naye miqyasinda totbiq olunmudur.
1970- 80 ilbrdo E T L Qaz institutu di
gor miivafiq institutlarla birlikdo zavo
dun genilondirilmsinin layihosini vermi. vo noticodo zavodun istehsal giicii il
do 6,5 mlrd. m 3-o atdrlmdr. Hazir
da A/.QEZ-do ildo 2,5 mlrd. w^-odok
qa/ emal olunur (2005). Byk miqdar
da
rbost qaza vo kondensata malik
a doniz yatann istisman ib olaqodar >laraq 2004 ildo Conubi Qafqaz Qaz
rinin (Bak-Tbilisi-rzurum) tikn ino balanm vo 2006 ildo baa
a ^dr. Uzunluu 970 km olan bu
rin illik qaztrmo qabiliyyoti 20
m
w -dir. Bununla hom Azorbayca
ni
tom do bir neo xarici lkonin qaz
ist'. laklar tomin olunacaqlar.
A s if R mu Iov. Vaqif Aslanov,
Rstm Barov

Mannaslq
lannaslq elmi Azorbaycanda
srin 20-ci illorindon tookkl tapa balamdr. Respublikada mamasliq elminin inkiafnda Azor
n Elmi Todqiqat Neft Manqayrinstitutunun vo Omumittifaq Elmi
qat Neft Manqayrmas Layiho
. \nologiya institutunun miihiim ro
mudur. Azorbaycan Texniki Uni;etinin, Azorbaycan Neft Akade>min, Azorbaycan Memarliq vo nUniversitetinin, Goncodoki Azorb
an Texnologiya Universitetinin
n afiq kafedralannda da bu istiqan
miihiim ilor grlmdiir. Homin
el
miiossisolordo foza lingli mexani nbrinin modul iisulu ib kinematik
an iz vo sintezi nozoriyyosi yaradlm,
bikvaternion cobrinin foza mexanizmlorii a kinematik vo dinamik analizino
lo'biqi iisullarinin osaslan yaradlm,
neft xarlmasnda istifado olunan
tanql dorinlik nasos qurularnn dina
mik analizi osasinda onlarm optimalladrlmas mosolosi holl edilmi, ilk dofo
olaraq dirsoyin mvcudluq ortini nozo
ro almaqla foza lingli mexanizmlorinin
analitik sintezinin nozori osaslan hazir-

20
m;

ba
m.
T
vo
lu
ve
m

lanm, vektorlar sulunun mexanizmlorin kinematik vo dinamik analizlorindo

istifadosi alqoritmi tortib edilmi, man
vo avadanhqlann mexanikasi vo hesablanmasnn srtnmo vo yeyilmo ilo
olaqodar olan bir sira nozori mosololori
ilonilmidir.
Azorbaycan Texniki
Universitetinin man detallan vo yiikqaldran-noqledici manlar kafedrasinda ilk dofo olaraq man vo mexanizmlorin, eloco do onlarm ayri-ayn konstruktiv elementlorinin sistemli ehtimal hesabi osasinda etibarllmn qiymotlondirilmosi nozoriyyosinin osas qoylmudur. Bu istiqamotdo ayri-ayn inexanizmlorin vo konstruksiyalarm ovvolcodon qobul olunmu etibarllq soviyyosi
no gro sistemli ehtimal hesabi alqoritminin tortibi kimi elmi todqiqat ilori
miihiim ohomiyyoto malikdir. Man vo
mexanizmlordo srtnmo, yeyilmo vo
yalama mosololori ilo bal grlon elmi
ilor sonayedo z totbiq sahosini tpmdr. Siirmo yataqlari (yastqlar) zorindo aparlm todqiqatlara osason ya
taq dynlri n minimum srtnmo
omsalna gro yeni somoroli zona
miioyyon edilmidir. Burada praktiki
ohomiyyotli iki val iizorindo trmo
ododi 243 olan biraxnl, bepilloli
silindrik dili arx reduktoru vo man
detallarnn srtnmo ctlorindo tolob
olunan doqiqliyi, kipliyi vo etibarhhq
dorocosini tomin edon yeni tamamlama
qurusu ilonib hazrlanmdr.
A vaz A bdullayev

Neft mamqayrmas
Azorbaycan Respublikasinin neftxarma sonayesindo 20 osrin 20-ci illorindo osasli yenidonqurma ilori aparlmaa baland. 1923 ildo Bakida neft vo
qaz quyulan n reduktorlu turbobur
yaradildi vo sonaye oraitindo smaqdan
keirildi. ilk dofo rotorla qazima n
ikisrotli bucurqadi olan dozgah hazirlandi, dorinlik quyu nasosunun istehsalna balanld. 1927 ildo neft quyulannin 70%-i dorinlik nasoslan ib istismar
olunurdu. Qazima baltalarmin yeyilmoyo davamlln artrmaq n onlarm
tiyolori ( Vokar tipli) bork orintilorlo
zirehlondi. 1938 ildo qazimada balta verii n ilk tonzimloyici toklif edildi, qazilan quyunun oyriliyini lon xiisusi
cihaz yaradildi, daha mkommol avtomatik tonzimloyici (BA R -150) vo balta
verii mexanizmi (M PD-I) totbiq edildi.

1928 ildo Bakida neft sonayesi miiossisolorindo omoyin miihafizosi vo tohliikosizlik texnikasi mosololori ilo mol olan
Baki Dvlot Elmi Todqiqat Tohliikosiz
lik Texnikasi institutu (1945 ildon Omu
mittifaq Neft Elmi Todqiqat Tohliikosiz
lik Texnikasi institutu adlamrdi) tosis
edildi. Burada neft sonayesindo omoyin
tohliikosizlik texnikasina dair vahid
qaydalar, normalar, normativlor vo s.
hazrlanrd.
1931
ildo Bakida neft vo modon avadanl istehsali sahosindo ixtisaslam,
SSR -do yegano olan elmi todqiqat vo
layiho-konstruktor morkozi (1933 ildon
Dvlot Elmi Todqiqat Neft Manqayrmasi institutu, 1938 ildon iso Azorbay
can Elmi Todqiqat Neft Manqayrmasi institutu - A zETN M ) yaradildi.
Neft-modon texnikasimn inkiaf n
ixtisasli miihondis-mexaniklor hazirlamaq moqsodilo 1936 ildo Azorbaycan
Sonaye institutunda (indiki Azorbaycan
Dvlot Neft Akademiyasnda) SSR-do
bu sahodo ilk xiisusi ixtisas kaledrasi neft-modon manqayrmas (indiki
neft-modon mexanikasi, man vo mexanizmbr) kafedras tokil edildi. Bu dvrdo aparilan elmi todqiqatlar diinya standartlarina cavab veron yeni neft-modon
avadanl yaratmaq vo onlarm ayn-ayn nvlorinin xaricdon idxalmin qarsn
almaq moqsodi dayrd. Tezliklo ar
qazima avadanln (drdsrotli qazma bucurqadi, qapali tipli rotor, 130 tluq tal sistemi, ikimotorlu reduktor,
gcl lehmo nasoslan) layiholondirilmonin nozori osaslan ilonildi. 1932 ildo
ilk seriyah lehmo nasosu, metal buruq.
karotaj bucurqadi vo elektrik qaldircs yaradildi, fontan armaturu, sementlomo aqreqati, cari vo osasli tornir
n soyyar qaldrc qurular, liqroin
traktoruna quradrlan qaldrc (LT260) vo yuyucu aqreqat ilonib hazirlandi. Bir sira qazima alotlori (kosici alot,
tutucu alot, elevator, miixtolif aarlar,
baltalar vo s.) yaradildi. lk arokal
balta totbiq edildi (1937).
1939 ildo oxpilloli reduktorsuz tur
bobur vo aroka tipli sxurdadan alot
ilonib hazrland. 1940 ildo firlanma ib
qazima n soyyar dozgah, kofyyat
qazmas n soyyar qazima aqreqati
yaradildi. Tozyiq altinda qazima n
avadanhq, kombinoli preventor, moh
suldar lay anaq n quru, maili qazma n yerst quru vo s. ilonildi.
Tozyiq altinda fontan borulanni endirmo qurusunun texniki layihosi hazir-

land. elektrobr konstruksiyalar yara

dildi. Homin dvrdo istismar olunan doin neft quyularmda tomir ilori n
traktora quradnlan qaldnc (LT2M65), quyulara miixtolif cihazlar endirmk n dorinlik bucurqad, quyularn yeralt tmiri n syyar dor, nasoskompressor borular n spayder, dorin
lik kipgci v s. ilonib hazirlandi. Bu
dvrdo neft avadanlnn standartladrlmasma vo normalladrlmasna dair
todqiqatlar inkiaf etdirildi. 20 osrin 40c illorindo neft-modon kompressorlan,
cmlodon pillovar sxc kompressor,
ilk tozyiqi ox vo mohsuldarl yksok
olan kompressorlar, quyulann tomiri
n aqreqat (NBA-800) ilondi. arokal baltalarn konstruksiyasnn tokmillodirilmosi sahosindo mx. iizv Rza
Bdlov mhm elmi ilor apard. 194650 illordo stuncuqlu balta yaradildi.

lar ilonildi. VAZ-42 qazima buruu

ilk dofo sinaqdan keirildi. Dorin qazimada ox ilodilon qazima buruu (VI300-53), frlanc, rotor qurusu layiholondirildi (1946-52).
20 osrin 50-ci illorindo neft manqayrmas sonayesinin inkiaf ilo neft
manqayrmasnn nozori vo tocrbi
osaslan yaradildi. Bu dvdo nasosla
neftxarma n balansirsiz mexaniki
tosirli dozgahlar, sonralar miixtolif
tanqlar, hominin yeni bucurqad tiplori yaradildi, laylarm hidravlik yanlmasi
(L H Y ) n prinsipco yeni aqreqatlar
( AzNMA-32 , AzNMA-35 ) ilonildi. L H Y n ildibn nasos aqreqatlarinin konstruksiyalar tokmillodirildi. Qazima mohlullarim hazirlayan,
tomizloyon vo regenerasiya edon avadanliq dosti yaradildi, qazima mohlulunu arladrmaq n hidroqardrc,

Sabmu Elm-lstehsalat Birliyind istehsal ediln neft-mdn avadanl.

Yeni dorinlik nasoslan, boru, manjet

tipli vo s. dorinlik nasoslan, qapali reduktorlu metal mancanaq dozgahlan vo
s. ilonildi. Beloliklo, dorinlik nasosu ilo
istismar texnikasi kkndon tokmillodirildi. Apanlan iloro gro Mahmud Ab
dullayev, Korim liverdizado, Alek
sandr Krasnobayev, yyub Mehdiyev,
Mirsomod Mvsmzado, lokbor Siileymanov vo b. 1950 ildo SSR Dvlot mkafatina layiq grldlor. Endirmo-qaldirma omoliyyatlarmda miixtolif kateqoriyali quyulara xidmot n qaldrc
aqreqat ( Bakili ), donizdo urf qazmaq vo metal dirok basdrmaq n
iizon aqreqat, doniz quyulan n qaldinci-yuma aqreqati yaradildi. Soyyar qazima (800 ;??-dok) aqreqati, siirotlondirilmi qazima n rotor, qaldirma-endirmo omoliyyatlanm siirotlondirmok n
borututan aar vo elevatorlar, metal his
solori quyuda tutmaq n maqnit frezlor vo s. ilonib hazirlandi. Yerst neftmodon qurularnn tikintisi inkiaf et
dirildi; boru vo profilli prokatdan metal
qazima buruqlannm yeni konstruksiya-

arladrcn tomizlomok, qazszladrmaq vo regenerasiya etmok n hidrosiklon qurusu yaradildi, qazma mohlullarnn quyuda sirkulyasiyasnm so
moroli sxemi hazirlandi. Mancanaq dozgahlarn vo qazma avadanln quradrmaq n kran, elcklromexaniklodirilmi borudayc vo s. yaradildi.
1951 60 illordo seksiyal turboburlar
yaradildi vo istehsah tokil edildi. Bu
dvrdo neft texnikasnn bir ox yeniliklori istismar sullarn vo quyulann yeralt tomiri metodlarn tokmillodirmy
ynoldilmidi: ikilloli quyulann qazlmas vo istisman n buruq, quyuda
pskrmolr oleyhino yeni avadanliq ilonib hazirlandi. Quyulann yeralt tomi
ri sahosindo avadanliq vo yiingiil konstruksiyali alot-tal sistemi, veri mexaniz
mi (AD-25, APR-2 vo s.), L H Y n
neft-modon avadanhqlarimn yeni nvlori - pakerlor, lvborlor yaradildi. 20 os
rin 60-70-ci illorindo yaradlm vo osasli surotdo tokmilldirilmi qazima qurular, quyulann sementlonmosi vo mo
nimsonilmosi n avadanliq, quyulann

tomiri iin alotlor, neft vo qazin fontan

iisulu ilo hasilati n quyust avadanliq, qazlift iisulu ilo neftxarma n
avadanliq, quyu bucurqadlan vo s. neft
manqayrmas texnikasnm kkndon
tozolonmosino sobob oldu. Somoroli yeni
neft-modon avadanl yaratmaq, texno
loji proseslorin, mexanikldirilmi axin
xotlorinin todqiqi. ilonmosi vo totbiqi,
avadanln fordi vo kiikseriyal istehsalmdan iriseriyah vo kiitlovi istehsalina
kemok mosoblorinin holli n 1961 il
do Bakida mumittifaq Elmi Todqiqat
Neft Manqayrmas Layiho vo Texnologiya institutu ( E T N M L T : indiki
Manqayrna Texnologiyalari institu
tu - MT ) tosis edildi. Geni p. /ori vo
eksperimental todqiqatlar
. mda
miixtolif istismar oraitlorino u
golon
fontan armaturlan (boaz v
ipil
konstruksiyalan, 1961), kompv.
ivadanl sahosindo drdpilloli
lloli
kompressorlar, mancanaq d,
un
yeni l sirasi vo s. islonildi.
ov
vollorindo neft-modon mau;
sinin ixtisasladrlmasnm ba ;
lonib hazirlandi.
Bir neo layin bir quyu ilo
da olahiddo istismarmda tot!
ion
avadanln ilonilib hazrlan
istehsal n neft manqay
ninmiistoqil sahosi meydana goldi.
hodo ortaya xan problemlorin h.
>minin neft quyularmm miistoqil
nan
avadanlnn dzoldilmosi, sir qdan
keirilmosi vo istehsalatda totbi
oqsodilo Xiisusi Konstruktor
i osu
( Neftma X K B ) tokil edildi :
6).
Dorinliyi 3000 ///-odok olan
iarin yeralti tomiri n AzET
b
1962 ildon traktor gedili, .
n
AK-50, tkAzNMA-33 , Az
34 , AzNMA-36 aqreqat
dlmaa baland. Burada .n
xlorid turusu ilo emal r
l
( AzNMA-30 A ), quyular
l
vo cari tomiri n qaldrc qur
n
yeni nvlori ilonib haziand, q
xaclarn yumaq iin nasos
qatlar, mancanaq dozgahlan, ,,
c qurular vo s.-nin yeni konstri siyasn ilomok n todqiqatlar a; . idi,
ilans biiomolorinin saho stand;; ! ; ri
(1968) yaradildi, fontan armaturlannin
parametr vo sxemlori ilonildi (1968),
210 atm tozyiqo hesablanm fontan armaturu (1970), yeralti vo osasli tomir
n zgedon aqreqat, laya su vurmaqla lay tozyiqini saxlamaq n avadanliq, kompleks qazima qurular yaradil-

d. Quyudak pskrmolor oleyhino ava

danliq konstruksiyasna gro 1971 ildo
Artur Rasizado vo b. SSR Dovlot miikafatina layiq grldlor. Neft manqayrmasnm biitiin osas momulatlarimn
(arokal vo porli baltalar, qazima borulan n qfl, dorinlik nasoslan, dorinlik nasosu tanqlar, fontan armaturu vo s.) istehsah n standart texnolo
ji proseslor hazirlandi ( ET N M LT ).
1965 74 illordo bir sira quyu nasosu tiplori ilonildi, quyudaxili klapanlara xid
mot n qurular layiholondirildi. 20
osrin 60-ci illorindo quyulann osasli lo
mir: nin tam texnoloji dvrn tomin
ed avadanliq dosti (KORO-80) ilonib
ha/ rlandi. Quyulann istismarmin etib. ln artirmaq, neft, qaz vo vurucu
qi ilarm eyni vaxtda olahiddo istismani tomin etmok n bir sira xiisusi
yei
vo quyu avadanl yaradildi. To
ni
dorinin spesifikliyini nozoro alaraq
bi
yngllodirilmi azqabaritli
a\ nhq konstruksiyalan (o ciimlodon
ro . nasos, frlanc) yaradildi. Aq
fo tnlarn qarsm almaq vo lov etm iin avadanliq sahosindo elektrik
in all preventor
qurular (ilok
to qi 32 MPa-dok), piiskiirmoloro qaradanliq dosti (hidravlik idaroli univc vo paftali preventorlar, hidravlik
id: qurusu, manifoldlar) yaradildi vo
isi isalma balanld; bloklu manifoldlai ; 1976), taxma frezlor, nasos-kompi sor vo qoruyucu komor borularim

nok n hidravlik borukosicilor

do i (1974), iki vo iiporli baltalarm da
ha iiikommol konstruksiyalan ilonildi.
19
75 illordo endirmo-qaldirma alot10 dosti (TA vo TAD tipli elevatorlar),
n tniki spayderlor. SSR-do ilk qapali
tij mexaniki aar yaradildi. Mancan; dozgahlannda neft quyulanndaki
p rmolr qar avadanliq iin dvb andartlan, miixtolif frez tiplori iin
11 littifaq standartlan ibnildi vo is
le lata totbiq edildi (A zET N M ).
4 Sibirin neftxarma mossisolorind, _>HY vo laylarm su-qum rna ilo
pc orasiyas iin avadanliq dosti, soil
iq nli imal rayonlarnda quyulan semc atlomo avadanh dosti, qum txaclarn yumaq n 1972 ildon seriyal buraxlan nasos aqreqati ilonildi. SSR-do
ilk dfo olaraq hidrogen-sullido davaml, ilok tozyiqi 21 MPa olan fonta armaturu vo qoruyucu komorlri balama
avadanl, Qorbi Sibirin vo Trkmonistann yksok mohsuldar qaz quyulan
n avadanliq yaradildi (1974-75),

fontan armaturlan ilk dofo olaraq mosafodon idaroedilon vo avtomatik alan

balayc qurularla tochiz edildi. Neft
manqayrmas avadanlnn miiasir
tolobloro cavab vermosi iin yeni hesab
lama metodlari, tocriibi todqiqatlar vo s.
totbiq edilir, texniki-iqtisadi osaslandirmalar sahosindo elmi ilor aparhrd.
Yiiksok tozyiq yarada bilon nasoslann layiholondirilmosi vo ilonib hazirlanmas sxuiarn mexnikasmm todqi
qi vo LH Y iini srotlondirdi. 70-80-ci
illordo neft-modon avadanhnn dina
mikasi, mhkomliyi, etibarll vo opti
mal layiholondirilmosi sahosindo apanlan elmi todqiqat ilori yeni neft avadanlnn daha mtoroqqi sullarla layiholondirilmosini tomin etdi. SSR-do ilk
dofo man hissolorindo gorginliyin longitmoklo toyini iisulu ilonildi vo totbiq
edildi, dalavar reduktor, quyudibi vib

rator, baltast vibrosndrc vo pazli

asqisi olan komor bahqlar yaradildi.
neft-modon avadanlnm dinamik hesablanmasi iisulu ilonildi.
1972-81 illordo respublikanm neft
manqayrmas zavodlarinda yenidon
qurma ilori apanldi vo zavodlar yeni
istehsalat binalan, texnoloji avadanhqla tochiz edildi. Bu proqramin hoyata
keiilmosi sayosindo neft-qaz avadanlnn istehsah iki dofodon ox artdi.
SSR-nin dalmas ib neft manqayrmas sonayesi do tonozzl etdi. 2001
ilin martinda respublikanm neft manqayrmas zavodlan tromo aq sohm
dar comiyyotlori statusu ilo Azneftkimyama Aq Sohmdar Comiyyoti
nin (ASC) torkibino daxil edildi. Azneftkimyama ASC osas diqqotini is
tehsal edibn avadanln keyfiyyotinin
yksoldilmosino ynoltdi. Hob 2001 il
do Conubi Qafqazda ilk dofo Baki Maqayrma Zavodu ikiillik miirokkob
proqrami hoyata keirorok Amerika
Neft institutunun (American Petrol Ins
titute - API) monoqramn almaa nail
oldu. 2002 ildon balayaraq 4 zavodda
(Sottarxan ad., Suraxam vo Zabrat ma-

nqayrma, Baki neft-modon avadanl zavodlan) vo 2 elmi mossisdo

(A zET N M vo Neftma X K B ) keyfiyyotin menecmenti sisteminin totbiqi
iizro i apanldi. Proqram Yaponiya
dvlotinin qranti hesabina vo yapon
ekspertbrinin itirak ilo hoyata keirildi. 2005 ilin ovvollorindo Azneftkimyama ASC-nin artiq 10 miiossisosi
SO-9OI-2000 sertifikatn alm,
ciimlodon 5 zavod un 7 adda mohsulu
API monoqramn qazanmdr. 2004
ilin sonlarnda Azneftkimyama
ASC-nin miiossisolori (14 zavod. 4
institut) yeni tip avadanln istehsahna iistiinliik verorok 127 adda, 623 tip
ldo neft-qaz avadanlnm istehsahn monimsomidir. 2004 ildon Azor
baycan Elmi Todqiqat Neft Manqayrmas institutunun layiholori osa
smda neft quyularmm tomiri vo qazil-

mas 60, 80, 100, 125 vo 160 t

ykqaldrma qabiliyyotino malik olan
qurularn yaradilmasi istiqamotindo
ilor grlmdr.
Fikr.t nirbyov

Metallurgiya
Azorbaycanda (Mingoevirdo, Kilikdada, ovdarda, Zurnabadda, Naxvanda, Xanlarda, Xankondido) apanlm arxeoloji qazintilar zamam Neolit
dvrno aid abidolordon akar edilmi
metal momulatlar- bozok oyalan, silah,
tosorriifat vo mit alotlori burada metallurgiyanm qodim tarixo malik olduunu siibut edir. Kltopo (Naxivan) vo
Xankondido taplm orinti mohsulunun.
tkmo qoliblorinin vo posa qahqlannin
spektral analizi onlarin torkibinin mis
don vo az miqdarda morgmiidon (arsen)
ibarot olmasn akar etmidir. E.o. 3-cii
minilliyin sonunda Azorbaycanda metallurgiyann inkiaf Godoboydo misin
istehsah ilo bal olmudur. dvrdo flizdon mis almaq n ovalokilli dayaz
quyudan. metaloridon ala-sobalardan,
texnoloji komponent kimi iso Dakoso-

nin dmir oksidindn istifada edilirdi.

Sonralar Tunc dvrnd (.. 32-ci
minilliklor) misin borklik vo mlkomliyini artirmaq moqsodilo ona qalay, stibi
um vo s. aqarlar qatmaqla brnc orintisi alnmdr. Momulati almaq n
orintini gil vo qumun qarndan vo
ya dadan dzoldilmi odadavaml
xsusi qolibloro tkiirdlor. omkirdo vo
Mingoevirdo aparilan arxeoloji qazntlar zamam belo qoliblor taplmdr. E.o.
1-ci minilliyin ovvolbrindo brnc domir
ilo ovoz olunmaa baland. Alban (Qaf
qaz) tarixisi Musa Kalankatuklu (7
osr) burada qzl, gm, quruun vo
oxra xarldn yazmdr. Metallurgiyamn 17 osrodok olan inkiaf haqqm
da molumat, osason, maddi modoniyyot
abidolorinin todqiqi noticosindo oldo

edilmidir. 17 osrdon sonra iso yazili

monbolordo molumatlar oxdur.
l van
m e t a l l u r g i y a . 1636
ildo Azorbaycanda olmu alman soyyahi
vo alimi Adam Oleari Godoboy vo Dakoson yataqlannda mis vo domir filizi xarld barodo molumat vermidir.
G.V.Abix (1806-86) Azorbaycan orazisindoki polimetal filiz yataqlannin geo
loji quruluuna dair osor yazmdr.
1850 -60 illordo Godoboy orazisindoki
misoritmo zavodunda ildo 160 r-adok mis
istehsal edilirdi. 1865 ildo homin miiossi
so osasmda iri misoritmo zavodu tikildi
vo 1867 ildo Simens qardalar firmasimn misoritmo sobas io salndqdan
sonra Dakoson vo Godoboy orazilorindo
20 osrin owollorino kimi ildo 2350 /-adok
mis istehsal edilirdi. 1883 ildo tikilmi

Qalakond misoritmo zavodunda elektroliz

iisulu ib qara misdon tomiz mis, habelo
torkibindo gim vo qizil olan ovuntu
almirdi. Rusiyada istehsal olunan misin
25%-don oxu Godoboy zavodlarimn
payma drd. 1887 ildo Godoboy mis
istehsahna gro Rusiyada birinci yero
xmd. 1908-16 illordo Gml
(Naxivan) yataqlanndan 60 min pud fi
liz xarlm vo 3 min pud quruun oldo
edilmidi. Respublikada metallurgiya ni
inkiaf etdirmok n 1923 ildon balayaraq amil zizboyov vo b. torofindon
qara vo olvan metal filizi yataqlari otrafli yronildi, iimumi filiz ehtiyati miioy
yon edildi. lvan metallurgiya sonayesi
mossislrin Zoylik filiz (alunit) idaro
si (Dakoson), Gonco alminium oksidi
zavodu (gil-torpaq istehsalat sahosi), Sum-

qayt alminium zavodu. bir sira digor

alminium zavodlan (hazirda bu zavodlar
Azoralminium Aq Sohmdar Comiyyotinin torkibindo foaliyyot gstorir)
vo Filizay koledan-polimetal yata flizlorini emal edon zavodlar daxildir.
Azralminium irkoti ildo 300000 t
alminium-oksid, 30000 t aliiminium
metali istehsal edir (2005).
Zoylik alunit yatandan xammalin
xarlmas vo email barodo ilk molumat
Rusiyada nor olunan Qorm jurnarda
(1825) verilmidir. Metallurqlann l-ei
iimumrusiya qurultayinda (1920) lkodo
aliiminium sonayesinin yaradilmasi mosolosi qaldrld. 1930 ildo Miroli Qaqay
vo b. Zoylik alunit yatann doqiq xoritosini tortib etdibr. Zoylik aluniti osa
smda aliiminium sonayesini yaratmaq

moqsodilo 1930 ildo Gonco aliiminium

oksidi tocriibo zavodu istifadoyo verildi.
Burada Zoylik alunit yatamn yarimsonaye miqyasinda ilonilmo texnologiyasi
haziand. 1932 ildo alunitdon emal
edilmi 100 kq yiiksokkeyfiyyotli alminim oksidindon Leninqradin tocriibo
zavodunda 21 kq aliiminium alindi.
1935 ildo Zoylik alunitindon qolovi iisulu
ib aliiminium oksidi emal olundu. 20 os
rin 30-cu illorinin sonunda Azorbaycan
da aliiminium sonayesi kompleksinin
yaradilmasina balanld. Lakin ikinci
diinya miiharibosi (1939-45) aparilan tikintilori yarmq qoydu. 1954 ildo alu
nit filizini xarb ilkin emaldan keiron
Zoylik alunit modon idaros %. adildi.
Alunitdon borpa-qolovi" sun
> alii
minium oksidi vo digor mohs\!,:
ul at
turusu vo kalsium-sulfcil) .v
edon
miiossiso iso Goncodo tikilc
66).
Tikintisino 1949 ildon balan
umqayit aliiminium zavodunda
ildo
aliiminium oksidindon ilk o.i
ium
metali alindi. 1965 ildo Gon
inium zavodunda Zoylik alui
so
naye miqyasinda ilk alminii:
idi
istehsal olundu vo bu mohsu'
imqayit aliiminium zavodunda
I ki
mi istifado edilmoyo baland
ildo
Naxvanda Paraaay Molii
lizModon idarosi yaradildi vo .
iladirma fabriki io salmdi. 1951
iso
Naxvann Adoro, Gml
>uun-sink yataqlannda fliz .
dilmoyo baland. lvan metalli
ann
inkiafnda polimetal flizlorin
nilmosi vo s. saholordo apanlan d' ilor
holledici rol oynad. srlor bo\ a
aq
ad zoyda kimi tanmm
.sir
elm vo texnika mhm kimya
an
metallurgiya xammalna evird
ik
aluniti todqiq edildi. torkibindo
hsalat tullantilan kimi atilan n.
lementlor, onlann fiziki-kimyovi
ir i
miix. iizv Heydor fondiyev \
ofindon moyynlodirildi. o
nn
ydlm aluniti uub dalm f
>ymamaq n onu donvorld; ok
(qranulyasiya etmok), alunitin ya
ilib borpa olunmasinda istifado
on
solyar yan konversiya olunmu
!)ii
qazla ovoz etmok, alunitin torkibinJoki
vanadium, qallium kimi nadir elementlori oldo etmok, olvan metallurgiya
zavodu sobalarndan xan qazdan reduksiya yolu ib sorbost kiikrd almaq
n somoroli texnologiya ilonib hazland. Filizay polimetal yata filizlorini kompleks emal etmoklo bir sira qiy-

motli elementlorin (Cu. Zn, Pb, Cd, Bi

vo s.) ahnmasi texnologiyasinm elmi
osaslan ilonildi, yarmkeirici material
lar almaq n todqiqatlar apanldi.
Borpa-qolovi sulundak qiisurlan
aradan qaldiran yeni pota-qolovr texnologiyas ibnib hazrland vo Gonco
aliiminium oksidi zavodunda tcrbdon keirildi. Hazirda yeni texnologiya
ib aliiminium oksidindon baqa kaliumsulfat (giibro), tullantidan su koaqulyanti, soda, elementar kkiird, tkmodo
vo ikinti materiallan istehsalmda isti
fado olunan kvars qumu da alinir.
Gr co zavodunun oxlu istehsalat tullar lsinin olverili tikinti material] kimi
vo
moqsodlor n yararli olduu
miioyyon edildi.
. a r a m e t a l l u r g i y a . Dakosoi omir vo kobalt yatajjmdaki yiiksok
no Hi domir filizinin 63%-inin, aa
no ii filizin iso 37%-inin domirdon ibaro duu moyyonlodirildi. 1860 ildon
bo varaq Godoboy misoritmo zavodlarii
fis materiah kimi Dakosonin domi ilizindon geni istifado olunurdu.
M ritmo zavodlarimn ehtiyacn (Mo
rn n domir filizindon (vaqrankada
0! 'mi uqundan) 5000 / uqun tkm, r alnmd. 1925 ildo Azorbaycanc
akoson donir filizii xarb ilki
en da hazrlayan miiossiso vo onun yax inda metallurgiya zavodunun ti
ki osi qorara alnd. 1948 ildo Dakoso lo flizsafladrma kombinati istifadc verildi. 1954-70 illordo Dakosondo
d; iir filizi mohsul itkisi ox olan elektr aqnit sulu i\o quru halda zonginb rilirdi. 1970-72 illordo hom quru,
h
d nm \va\da, 1913 ildn is nm
h; la (elektromaqnt su\u \) domiv
sentrat istehsal olunmaa baland.
Q j sulda domirin miqdar konsent la 53,5%-, ikinci iisulda iso 61,3%-
;
Dakosonin domir flizini Qarad in tobii qaz ilo reduksiya etmoklo
birbaa mosamoli (sngorvar) dom evirmoyin texnoloji prosesbri haz nd. Bu tokdvroli proses koksun iti k il domna vo baqa sobalarda ged ikidvroli oti vo baha baa golon
p< dalma prosesindon stiin vo faydaldr. Dakoson domir filizinin zongin
konsentratlarn vo Lonkoran titanmaqnetit konsentratn kompleks enal
etmoklo domir ovuntusu vo sngorvar
domirlo yana, bir sira qiymotli elementlorin ahnmasi texnologiyasi ilonib
hazrland.
Dakoson kobalt uzun miiddot an-

caq boya n ilodilirdi. 1867 ildo V.Si

mens Dakosondo keyfiyyotli kobalt fili
zinin olmasim akar etdi vo Rusiyada
yegano olan Dakson kobalt zavodu
yaradildi. 1915 ilodok kobalt filizi yatandan 613 t kobalt parlts xarld.
Almaniyada bu kobaltdan boya vo legirlonmi polad istehsal edirdilor. 1936
ildo Dakosndo kobalt filizini zonginlodirmok n fabrik tikildi. ikinci
diinya miiharibosi ilbrindo SSR-nin
miidafio sonayesinin kobalt konsentratina olan tolobatim Dakoson metallurqlar doyirdi. Homin dovrdo Baki zavodlannin metallurgiya sexbrindo dy
sursati vo horbi texnika hazirlanmasi
ii 50-don artiq yeni polad vnn
(legirlonmi vo yiiksok legirbnmi, paslanmayan, odadavaml vo turuyada-

nin domir filizi hesabma ildo 1 mln. /adok polad istehsal edon Azorbaycan
boruyayma zavodu io salnd. SSR-do
ilk dofo bu zavodda boru uclanni qalinladrma sexi yaradlmd (1967). Zavodun neft sonayesi n istehsal etdiyi
miixtolif eidli yksokkeyfiyyotli borular SSR mokamnda vo xarici lkolrd
geni istifado olunurdu. 1960 ildo uqun
tkklor hazirlayan Morkozi ElektrikTkmo Zavodu istifadoyo verildi. 1969
ildo io salnan Baki Poladtkmo Zavo
du neft avadanl hazrlamaq n ildo
25 min t polad tkklori verirdi.
1960-70 illordo metaloritmodo miitoroqqi dupleks-proses vo tkklorin maye
tamplama iisullan, yiiksok tozyiq altin
da iloyon neftxarma avadanlqlarmn
(fontan armaturlan, preventorlar vo s.)

Sumqayit boru
yayma
zavo
dunda istehsal
olunan mxtlif
eidli, ykskkeyfiyytli borular Azrbaycann v baqa
lklrin neft
snayesind
geni istifad
olunurdu.

\amh poladlar, texte.n poladlar vo oularn vozedicilri vo s.) istehsal mnimsonildi. Neft koksundan istifado etmkb skrap-karbon prosesinin texologiyas ilonildi vo istehsalata totbiq olundu.
ixto, qolib materiallan vo marten sobasnn hrg materiallan gilabi vo s. yerli
materiallarla ovoz edildi. 1946-50 illordo
karbonlu vo legirbnmi poladlardan hazrlanm fontan armaturlarmin, nasos
tanqlarnm vo s. miihiim neft avadanhqlarimn axinli istehsalinin orijinal texnologiyas hazrland. Y ksokeidli polad almaq iin ilk elektrik-qvs oritmo
sobas quradrld. Qaz yanaca ilotmokb polad vo uqunun sonaye iisulu
ilo oridilmosino baland. 1950 ildo Rustavido Dakosonin domir filizi ilo ilyon
Zaqafqaziya Metallurgiya Kombinati
tikildi. 1952 ildo Sumqaytda Dakoso-

yksk hkotnlikli rintihrdn hazrlanma texnologiyasi ilonib totbiq edil

di. Homi dvrdo arokal balta hissolormn tamplanmasnn mexaniklodirilmi axn xotti vo legirlonmi uqundan kokildo tkmo istehsalinin axn xotlori yaradildi. Kiik diametrli uzunll hissolorin deformasiya temperaturunda mhkomlonmo texnologiyasi ilonib istehsalata totbiq edildi. Arxeoloji
qazmtilar zamam taplm metal mamulatlann kimyovi torkibini spektral analiz
iisulu ib toyin etmoklo metallurgiyamn
inkiaf tarixi yroildi (sa Solimxanov).
2001 ildo Bakida istehsal giicii ildo 350
min t olan miiasir Baki Polad istehsah
irkoti (Baku Steel Company) io salindi. Burada tikinti n miixtolif eidli
armatur istehsal edilir. Son illordo bucaq profilli momulat istehsal edon daha

bir zavod (mhsuldarl ildo 250 min /)

io dmdr.
Metallurgiya sahosindoki nozori vo
tocrbi ohomiyyotli elmi todqiqat ilori,
osason, uzunmtirl, dayamqh modonflizxarma avadanl vo neft avadanl n yiiksok mhkomlikli, korroziyayadavanl poladlar yaratmaq, aliiminium istehsali, yeni qaynaq vo tkmo
sullarnn ilonmosi, oviintu vo konpozisiya materiallarinm hazirlanmasi istiqamotlorindo aparlr. I960 ildo neft
kimyasi zavodlan avadanhginm korroziyaya davamlln artiran silisium olavoli bir sira yeni austenit poladlan istehsalatda totbiq olundu. Neft vo qaz quyularimn 400-1000 atm tozyiqo davam
gotiro bilon avadanhqlarmin ayri-ayn
hissolorini hazrlamaq n yeni polad
nvlori (xrom, manqan vo silisiumlu, ni-

istehsalatda totbiq edildi. Bu illordo ilk

dofo yiiksok dispers struktur hah yaratma prinsiplorindon istifado edorok yeni
volframsiz alot poladlan vo onlarm ter
miki emalla mhkomlondirilmosi sullar ilonib hazrland. Mx. zv Nizami
Sleymanov torofindon tezkoson poladlardan hazrlanan kosici alotlorin mhkomlondirilmosi texnologiyasi yaradildi,
volframsiz tezkoson alot poladlarnn ye
ni nvlori alnd vo S S R , taliya,
Tiirkiyo, A F R vo s. lkolrdo geni tot
biq edildi. 20 osrin 70-ci illorindo Azor
baycanda ovuntu metallurgiyasi geni
totbiq olunmaa balad. Homin dvrdo
tunc ovuntusundan Bak Moiot Kondi
sionerlori Zavodunda ventilyator motorlarnda ildibn srmo yataqlarnin tullantisiz hazirlanmasi texnologiya
si ilonildi vo istehsalatda totbiq edildi.

postah tkklorinin maye preslonmo ib

ahnmasi) Azorbaycanda vo M D B lkobrindo istehsalatda totbiq edilmidir.
Respublikada metallurgiya iizro ixtisasli miihondis-metallurq kadrlan bir
miiddot Peterburq Politexnik institu
tunda, Moskva Polad vo rintilr insti
tutunda, Dnepropetrovsk Metallurgiya
institutunda vo s. hazirlamrdi. Sonralar
Azorbaycan Politexnik institutunda (in
diki Azorbaycan Texniki Universiteti)
metallurgiya falciiltosi (1964), eloco do
qara vo olvan metallarm metallurgiyasi
kafedrasi (1967) tolcil edildi. Todris olu
nan ixtisas fonlori iizro Azorbaycan di
lindo 25 dorslik nor edilmidir. Respub
likada 1992 96 ilbrdo Metalhu dya Komitosi vo onun tabeliyindo Metallurgiya
Elmi Todqiqat vo Layiho instil nt foa
liyyot gstormidir.
Rhi! krov

naat elmi v texnifc

Baki Polad
istehsali irkoti
(Baku Steel
Company).
Tkm
mannnda
istehsal olunan
polad pstahlar.

kel vo molibden olavoli) vo onlardan

tkmo hissolorin ahnmasimn texnoloji
proseslori kompleks okildo todqiq edil
di vo istehsalatda totbiq olundu (1976).
Alinan noticoloro gro 1980 ildo Sobzoli
Mommodov, lyas Mommodov vo b.
Azorbaycan SSR Dvlot mkafatna
layiq grldlor. 20 osrin 80-ci illorindo
poladin kimyovi mikro qeyri-bircinsliyinin yaranmasimn qarsn almaq vo ya
onu azaltmaq moqsodilo polada xrom vo
manqan ovozino az miqdarda daha
gcl karbidomologotiron elementlor
(Mo, V) verilmosi prinsipi ilonildi. No
ticodo etibarh nasos tanqlar, turbobur
detallan vo qazima yataqlari hazirlamaq n davaml, azlegirlonmi polad
markalan, onlarm termiki emal sullarnn texnologiyasi ilonib hazrland vo

Bu io gro Aqil Babayev, Xanolan

manov, Fuad Quliyev vo b. 1986 ildo
Azorbaycan SSR Dvlot mkafatna
layiq grldlor. Baki Elektrik tamplan Zavodunda tamplarn ilok hissolori ovuntu materiallarmdan haznianm bork orintilordon (BK-15, BK-20)
biitv vo diffuziya qayna ilo istehsal
olunurdu. Suraxam Mamqayrma
Zavodunda ovuntu metallurgiyasi sexi
1980 illordo neft manlarnn bozi
detallarmi istehsal edirdi. Son illordo
metallurgiyanin ayri-ayn saholori iizro
aparilan elmi todqiqat ilorinin noticolori vo yeni hazrlanm texnologiyalar (yiiksokdayamqli tamp poladlanm,
biiilmi materiallann qeyri-metal rtklorlo korroziyaya davamllmn artmlmasini, neft-kimya avadanhqlan n

Azorbaycamn orazisi qodn

>rta
osr tikinti abidolori ilo zongind
bob,
Beybqan, ronqala, Sobayl, .
vo
s. ohorlrin qalqlan taplb v
Iqiq
edilir. Fzuli rayonunun ora
loki
Azx maarasndan, Qarakp.
don
oldo edilon arxeoloji tapntla .
busveatandak qaya tsvirlri vo s. A
nn qodim yaay moskoni ;
u
tosdiq edir. Todqiq olunan ma . Car
dan bozisinin Tunc dvriindon d.
volloro aidliyi ehtimal olunur. Gone;
ar
xeoloji abidolorindo aparlm tr> iqatlar bu maaralann Neolit dv:i
aid
olduunu siibut edir. Sonral;
iini
maara tipli moskonlor
qara
lar
yaradildi. Azorbaycanda i n a a in,
tocrbosinin vo tikinti sonotinin
mliyi baximindan e.o. 13 12 osrbi
,ato
edon Xocali abidolori kompleks
m
yer tutur. Kompleks yaay$
indon, da qutu qobirlordon vo s. t . l 'ordon ibarotdir. Xocah-Godoboy
bniyyotino aid abidolorin byk bir
nini siklop (hel) hrgl tikililor
kil
edir. Hndr dalardan suvaqs/. , e
bir plana riayot olunmadan quru.', lm beb tikililor el arasinda rtiik da , dzl da , yaxud hrkda adlanrd. Da hrgnn meydana xmas
vo tokmillmsi ib evlor yerin iistimdo
tikilmoyo balad. Azorbaycamn in s l
ustalan tuncun ahnmasi sirrino bo!
idilor. E.o. 1-ci minillikdo ina edilmi
kilibrdo mis vo domir elementlori dq

kar edilmidir. Orta osrlordo Azorbay

can orazisindo da vo korpicdon tikilmi
moscid, hamam, tiirbo, zorxana vo s. binalarda rtk kimi giinboz konstruksiya
sistemindon istifado olunmu, ta sis
temli giinboz inaat konstruksiyalan geni yaylmd. Todqiqatlar gstormidir
ki, dikliyi ox olan ta konstruksiyalan. osason, Azorbaycamn milli memarhq
elementlorindondir. Qodim ohorlor qalalar, miidafio qurular il mhkomlondirilirdi. ohorln. osason, hissodon: ioriohordon, iqaladan vo bayrohordon
ib; rot olurdu. Qala ohorlor do olmudur. Bakmin oriohori. ua qalas (el
arasinda uaya indi do Qala deyonlor
var) bu qobildondir. oriohord binalar
t ik conub ohori kimi bir-birino yaxin
ti lmi vo kbkdon qorunmaq n
k olor dolanbac okildodr. Bakdak
Q qalasi vo s. abidolor Azorbaycanda
ti nti sonotinin qodimliyini vo miikornl liyini bir daha sbut edir. 10-15 osr
t ixilorinin,
corafyanaslarnn,
s ahlarmin (Homdullah Qozvini, Foz1 h Roidoddin, bdrroid Bakuvi
\ b.) yazilarmda orta osr Azorbaycan
V orlorinin memarhq simas vo planlad .lmasi haqqinda molumatlar vardir.
I iik ipok Yolunun Azorbaycandan
k mosi do lko orazisindo orijinal tikin
ti iimunolrinin, qalalarm, xobordare< i qurularn yaradlmasna sobob oln .sdur. Yolun borpa edilmosi bu abidoq rularm zbrinin vo ya qahqlarinm
; I xmasna imkan vermidir.
Azorbaycanda tikinti nvlori oxei lidir. Beb ki, lko orazisindoki tikin
ti do 90-a yaxn ta konstruksiyasi
n ii akar edilmidir. irvanahlar sar ndak miixtolif talar bu abidoyo
n tomlik verir. 11-12 osrin bu giino
a salamat qalm abidolorindon Xud orin krpbri 11 vo 15 tadan (ar 'dan). Snq krpii (Qazax rayonunv. i Qrmz krp) iso 4 tadan ibaroti Azorbaycanda 6 osrdon balayaraq
bozlordon daha geni istifado edil1' .1ir. Qodim ohor vo qosobolordo
(r os., uada, Lahcda) su tochizati siste ii do qurulmudu. Lahicda keramik
bo ulardan dzoldilmi su komori, yonma vo sal dalardan yaradlm kanalizasiya sistemi vo qosobonin dala donmi kolori dvrdoki inaat sonotinin
vo btvliikdo tikinti modoniyyotinin
yiiksok soviyyodo olduunu gstorir.
orihrin enili kobrindo domo
kimi qranit dalardan da istifado edilmidir. Tikililorin yronilmosi gstorir

ki, antiseysmik todbirlor do grlmdr. Mos., bir ox bialarda, xiisusilo

amaxnn qodim binalarnda, palddan
antiseysmik komorlor qurulmudur. smayll vo digor ohorlordo aac karkaslardan kotil adlanan antiseysmik komor dzoldilmidir. 1981 ildo smaylhda ba vermi 8 bal gcndo zolzolo zaman kotil komorli binalar daha davaml olmudur. Qodim Azorbaycan inaatlar bina elementlorinin qarsna
bir neo funksional tolob qoyurdu.
Mos., cominin yaratd Naxivan abidolorindo ka hom rtk vo kitabo rolu
nu oynam, ho gzollik tolobino cavab
vermi, hom do tikilini otraf mhitin
andrc tosirindon qorumudur. Qubadlda vo onn Domirilor kondindo
trblorin giinboz rtyniin iorisino
qoyulmu bo gil kplor binann okisi-

Qax, Qusar vo digor ox qar yaan

rayonlarda damlarn dikliyi ox gtriilr, aran rayonlarmda damlar nisboton
yatq, Bakda iso yast olur. Bu, klklor
ox oson Bakda daun on somoroli formas olmaqla yana, inaat material
kimi qrdan istifado edilmosino do im
kan verirdi. Bir ox rayonlarda binann
kloyo somt olan divarlarmda ya ponco
ro qoyulmur, ya da poncorolor az sayda
vo kiik llii olur. Yant ox olan
orazilordo evin krss hndr dzoldilir, yaxud bina korpic vo ya aac siitunlar iizorindo tikilir. Qodim abidolordo
(oki Xan sarayinda, Naxivan abidolorindo vo s.) obokolorin ilodilmosi binalara milli kolorit verir. Nizami Goncovinin (Gonco .), Vaqifn (ua .), Hseyn
Cavidin (Naxivan .) mqbdrlrind
vo s.-do oboko ibtmokl milli ononolor-

Azrbaycann
tarixi
abidolorindo vo
tikililrindo
90-a yaxin
miixtolif nv
ta konstruksiyalar akar
edilmidir.
kildo
ivanahlar
saray
kompleksindon
grn.

ni azaldr, akustik keyfiyyotini vo zolzoloy davamlln artrrd. Zaman kedikco tikililorin eidi do zonginloirdi.
17-18 osrlordo ticarotin inkiaf ilo ola
qodar amax, Gonco, Bak, rdobil,
Tobriz, oki, Fzuli vo digor ohorlordo
karvansaralar, bazarlar, hominin dini
binalar, yaay evlori vo hamamlar ina
edildi. Kapitalizmin inkiaf dvriindo
iso neft, misoritmo, pambiqtomizlomo
zavodlan, baramaama vo ipokilik
karxanalan tikildi. Azorbaycanda tikin
ti sonoti hom do orazinin relyefnin, coraf landaftn, otraf miihitin tosiri altinda formalamdr. Bu baximdan da iqlimco diinyada on zongin lko olan Azor
baycanda (1 1 iqlim quranm 8-i Azor
baycan orazisindon keir) tikinti formalar oxeidlidir. qlim dam rtynn
formasna, divarn qalnlnn miixtolifliyino, poncoro boluunun lsno vo
s.-yo tosir etmidir. Mos., Zaqatala,

don istifado olunmudur. Bozoklor, eloco

do mozaikalar da binalan daha baximh edir.
Azorbaycan orazisi da, gil, ohong,
goc, qum, ql, aac vo s. inaat materiallan ib zongindir. Yerli materiallar
milli memarln vo tikinti konstruksiyalarmin formalamasma ciddi tosir
gstrmidir. Da zlklor hom qodim,
hom do miiasir binalann bozok elementloridir. Da olmayan yerlordo onu
gillo ovoz etmilor. G il materiallann
mhkmliyini artrmaq ii ona lilli
bitkibr - qam, saman vo s. qatmlar.
Gildon rtk vo izoloedici material kimi
domolordo, divarlarda vo s., xiisusilo
isitmo qurularnda istifado edilir. Bi;jmi gildon korpic, kiromit, su vo kanalizasiya borulan, dekorativ inaat momu
latlan da hazrlanr. Qobobdo, ronqalada vo orta osr tikililorindo, osason, nazik, kvadratokilli korpic daha geni

yaylmd. Kvadratokilli krpiclrin

hrgsndo aquli tikilrin saynm az
olmasnn antiseysmik todbir kimi ohomiyyti vardr. Kiromitdon qodim zamanlardan istifado olunr. Qobolodo
apanlan arxeoloji qazntlar zaman ..
5-4 osrloro vo eramzn 1srin aid kiromit akar edilmidir. Bzi rayonlarda
indi do kirmit v krpic hazrlayan zavodlar var. Azorbaycanda da ehtiyatnn ox olmasna baxmayaraq, tikintido
dadan nisboton gee istifado edilmoyo
balanlmdr. Kemidodaa indiki ki
mi dzgn forma verilmirdi. Hazirda
da hom yksaxlayan konstruksiya,
hm karkaslarn doldurucusu, hom do
zlk material kimi ildilir. Tobii in-

monolit domir-beton konstruksiyalar ilodilirdi. 30-cu illorin sonunda tikintinin

hazir konstruksiya elementbrindon bi
lavasito tikinti meydanasnda montaj
edilmosino baland.
Xozordo neft yataqlannin akar edil
mosi (1949) ilo bal olaraq Azorbaycan
inaatlar diinyada ilk dofo polad diroklor iizorindo Neft Dalan ohorciyini saldilar. Burada yaay evlori, kitabxana, moktob, modni-moit mssisolori tikilmi vo ox orijinal ko-estakada sistemi yaradlmdr. Tikintido
totbiq olunan yeniliklordon biri do karkas, da vo panellordon kombinasiyali
binalarn tikilmosidir. oxmortobli binalann oksoriyyotindo domir-beton kar-

Neft
Dalar.
Donizdo
polad
diroklor
iizorindo
tikilmi

yaay
evlori.

aat material olan ohongda istonilon

formaya salna bilir, atmosfer tosirlrin
davamldr v digor inaat materiallarna nisboton ucuz baa golir. Da binalarda miixtolif zlklordon (mos., Azor
baycan da zlk tavas) istifado edil
mosi Azorbaycan inaatlarnn yeniliklorindondir. Bu zlklorin kosilmosi, hazrlanma vo tikintido totbiqolunma tex
nologiyasi respublikanm alim vo miihondislori torofindon ilonib hazirlanmdr. zlk materiali kimi Azorbay
can mormorindon do istifado edilir. Yapdrc vo borkidici material kimi ilodilon goc adi gipsdon plastikliyi, mhkomliyi vo suyadavamll ilo frqlonir.
Azorbaycanda bozok-inaat materiallan kimi rong, iio, ka, mozaika, aac
vo s. do ilodilir. Tikintido metaldan vo
domir-betondan inaat materiali kimi is
tifado edilmosi tikinti texnikasina yeniliklor gtirmidir. Domir-betonun yiiksaxlayan konstruksiya kimi aac konstruksiyalara nisboton bir sira iistiinliiklori (odadavamll vo s.) vardir. 20 os
rin 30-cu ilbrino qodor tikintido, osason,

kaslar ilodilmidir. 20 osrin 50-ci illorindon balayaraq. respublikada ovvolco

iribloklu, sonra iso iripanelli evtikmo
mosololori zr elmi todqiqat ilori genilondi. 1960 ildon Bakida iripanelli evlor
tikilmoyo baland. 70-ci illordon bori
evtikmo kombinatlarnda avtomatladrlm betonqardran qovaqlarn yaradlmas, betonun kaset qurusuna verilmosinin mexaniklodirilmosi, divar panellorinin rongbnmosi, kasetbrin tmizlonmosi, armatur torlarnn hazrlanmas, qaynaqlanmas vo s. yenilikbr totbiq
olundu.
20 osrin 60-c illorindo Bakida metropolitenin tikintisino baland. 1967 ildo
onun 6 stansiyasi ald vo sonraki illordo stansiyalarin sayi 19-a atdrld.
Metropolitenin vestibiil vo stansiyalari
mn bozodilmosindo Azorbaycanm milli
memarliq ornamentlori vo naxlarmdan
gei istifado edilmidir. 20 osrin 60-80ci illorindo orijinal konstruksiyah miixtolif binalar tikilmidir (Heydor liyev
adina saray, Glstan saray vo s.).
Bu dvrdo sonaye tikintisi formalam,

sonaye tikintisi memarl yaranib inkiaf etmidir (Baki Moiot Kondisionerlori Zavodunun binasi). 310 m hndrly olan Baki televiziya qllosi z
konstruksiyasi, tikilmo texnologiyasi vo
memarliq simasinin orijinall ib seilir.
Azorbaycanda hob qodimdon byk
tikinti ustalar vo memarlar olmular.
comi bubokr olu Naxvani (12
osr), memar hmod ib yyub ol Hafz
Naxvani (14 osr), memar li (15 osr),
memar Korbolay Sof xa Qarabai (19
osr), memar Qasm boy Hacbababoyov
(19 osr) vo b., adoton. hom binalar layiholondirir, hom do tikintiyo rohborlik
edirdibr. Sonralar Azorbaycanda ixtisasl inaat mhondisbr vo inaat
alimlor yetinoy balad. Homin dvrdo inaat sahosindo alimlor Xdadat boy
Molikaslanov, Mommod boy liyev,
Nosib boy Mirzoyev. miihondisbr Mommodhoson Hacinski, Zivor boy hmodboyov, Imran Hacqasmov, inaat
Haci Nocofqulu liyev vo b. foaliyyot
gstormibr. Sonraki illordo inaatj
alimlor qabiq konstruksiyalann hesab
lanmasi, qruntlar mexanikas, inaat ma
teriallan, mil sistemlorinin hesablanmasi
domir-beton monolit rtiik konstruk
siyalarinin layiholondirilmosi, domir-be
ton konstruksiyalan, inaat texnologiya
si, beton vo domir-beton texnologiyas
sahosindo todqiqatlar aparmlar. Azor
baycan Respublikasimn orazisi seysmii
xoritoyo osason btvlkdo zolzolo rayonudur. Onun ayn-ayn orazilori 8-9 ballu;
seysmik rayon sayilir. Ona gro do anti
seysmik todbirlorin ilonib hazirlanma
sahosindo todqiqatlar apanlir. naat
alimlor qruntlann xiisusiyyotlorini todqi
etmi, Baki metropoliteninin zolzoloyod;
vamlln vo onun tikilmokdo olan tune
lorinin konstruksiyalannin sinaq iisulu
dinamik vo seysmik tosirloro davamll;
yrnmilr.
1930 ildon foaliyyot gstoron S..D:
daov ad. Azorbaycan Elmi Todqiqat vo
Layiho Konstruksiya Tikinti Materia'lari institutunda beton vo domir-beton
konstruksiyalann hazirlanma texnolo
giyasi, onlarin istismar mddtinin uzadilmasi, borkimo proseslorinin, domirbeton borulann istilik email proseslorinin intensivlodirilmosi, yerli dolduruculardan istifado etmoklo keyfiyyotli
momulatlar ahnmasi sullar ilonib hazrlanmdr. Hidrofob vo monomer hidrofl monoli olavolordon istifado etmok
lo miixtolif toyinatli sement vo betonlar

alnm, keramik materiallarn hazrlailliyinin istiqamotini lo impuls inklinodelli adaptiv sistemlorin qurulmasinin
mas, divar vo zlk dalarnn xarlma
metrlori, dorinlik parametrbrino nozarot
yeni metod vo alqoritmlori ilonmi, textexnologiyasi, bu proseslorin mexanikcihazlar ilonib hazrlanm, lominin
noloji proseslorin idaro olunmasi iin
lodirilmosi vo avtomatladrlmas
yan karotajn dorinliklmo qurularnn
kosilmoz tosirli vo roqomli invariant ida
problemlori todqiq olumudur. Da
orijinal modifkasiyas ibnmidir.
roetmo sistemlori inkiaf etdirilmidir.
kaxanalarnda geni totbiq edibn pilAzorbaycan Dvlot Ncft AkademiyaKatalitik krekinq prosesinin avtomatik
lostii da istehsah n xsusi dakoson
snda yanacaq-enerji kompleksindo is
idaro edilmosi n ikiqat invariantla
kombayn, standart dalan yan, eidtehsal proseslorinin avtomatladrlmas
malik adaptiv idaroetmo sistemi ilonib
loyon vo bir yero toplayan ma, yei
vo avtomatladrlm idaroetmo sistemhazrlanm vo Yei Baki Neftayirma
almaz alotlor vo s. ilonib hazrlanmlorinin inkiaf akad.-lor smayl tbrahiZavodunda totbiq edilmidir. Neftin il
dr. Standar! divar dalannn istehsah,
mov, Tofq liyev vo b.-nn adlan ilo
kin email vo katalitik riforminq texno
onlarin fziki-kimyovi xassolri, inaat
baldr. Burada yaradlm ABK-3,
loji kompleksi iin A S qurulmu, resmohlulu ilo birlodirilmsi, hrgnn
TBK-3 van karotaj cihazlar bir sira xa
publikanm miixtolif zavodlarinda totbiq
bo klik vo deformasiya xassobri, zolzo- rici lkolordo totbiq olunmudur. Doyiolunmudur. 1974 ildon asinxron mbydavamll vo s. yronilmidir. Sni
o coroyan avtokonpensasiya iisullari
horriklorin kiitlovi istehsal mda keyfiyyobeton doldurucular vo onlarin osasmda
vo miixtolif lm qurular ilonmi,
to nozarot vo onun idaro edilmosinin avyi Ll betonu alnma texnologiyasi,
neft vo qazn xarlmas, noqli vo saxlatomatladrlmas n roqomli cihazla
ye l xammallardan vo miixtolif sonaye
tu ntlarndan adi vo xiisusi beton dold cularmn alnma texnologiyasi ilom lazrlanmdr. Azorit yngl betc loldurucusunun hazirlanma texnolo
s ilo Rusiya Federasiyasnda da
Zc 'dlar tikilmidi. lko orazisindo geni /aylm tromo kvarsitlor osasnda
m .tolif toyinatli saxs, ini, odadavaml aomulatlarn alnma parametrlori
to q edilmi, odadavaml kaolin gilim alternativ sxurlarla ovoz olunmasn mmknly gstorilmidir. Aber o' . irvan vo bir sra baqa orazilorin
tt iki-geoloji xiisusiyyotlori. srmo
Baki metropoliteninin tikintisindo cilalanm qranit vo mormor lvholordon,
metaldan istifado olunmdur.
ra; )ilar yronilmi, inaat ilori aparm; in elmi toklifbr verilmidir. Res
pi iikanm orazisindo bir sira yeni mine
nn vo sistemlorin yaradilmasi vo totbiqi
nlmas obyektlorinin texnoloji para
ral xammal monbolori akar edilmi vo metrbrino nozarot n kontaktsz vo sahosindo elmi todqiqat vo konslruktoron mn osasmda yiiksokkeyfiyyotli tikinti
layiho ilorinin osas qoyulmudur. 20
kontaktl avtogeneratorlu eviricilorin
hazirlanmasi sahosindoki totqiqatlar
osrin 80-90-ci illorindo sonayedo avtom; eriallan alnmdr.
matladrlm sinaq-diaqnostika sisosasmda bir sira tozyiq vericilori yaradild.: S a l a m z a d . V., S a d q z a d o
temlori, sonaye sularimn tomizlonmosi
mdr. Avtomatika vo idaroetmo saho

XIII XIX srlrdo Azorbaycanda yaay

komplekslorindo texnoloji proseslorin
sindo ilor, osason, 2 istiqamotdo apanlhi ian. B., 1961; M m m d o v Q. M.Tikintiavtomatik nozarot vo idaroetmo sistemndr: inteqrasiya olunmu avtomatmi dis konstruksiyalan. ., 1964; s m a y lo . . Azorbaycan ohorlrinin plan qurullori yaradlm vo totbiq edilmidir. 1983
ladrlm idaroetmo sistemlorinin sin
u.
1974; M n m od za d . M. Azrbayildo Sonayenin somoroliliyinin yiiksoltezi, yaradilmasi, totbiqi vo bu sistemlor
ca
inaat sonoti. B., 1978;
dilmosi n idaroetmo vo informasiya
n texniki vasitolorin ilonmosi. Bu
.
.
ilorin aparlmasnda .brahimov,
sistemlorinin ilonib hazirlanmasi vo tot
.
>82; III. . . XIX
T.liyev, mx. zvlor Rafiq liyev, Sa
biqi iino gro smayl brahimov, Tofiq
XX . ., 1986.
bit Korimov vo b.-mn miihiim rolu ol- liyev, Rafiq liyev, srayl fondiyev
mudur. Neft email miiossisolorinin in
vo b. SSR Dvlot mkafatna layiq gTclmcn ltyev
rlndr. Qeyri-solis informasiya oraiteqrasiya olunmu AS-inin drdsoviyyoli strukturu toklif olunmu, hor bir so- tindo iloyon eft email texnoloji prosesvtomatladrma. Kibernetika.
lorinin optimal idaro edilmosi n anaviyyo iin iqtisadi-riyazi vo imitasiya
modellori yaradlmdr. Alman elmi vo
loqu olmayan riyazi modellor, metodlar
nformatika
tocriibi noticolor, osason, neft email so
vo avtomatik idaroetmo sistemlorinin
Avtonatika v avtonatladrlm
elmi osaslan ilonmi, Sintezkauuk
nayesindo totbiq edilmidir. 1970 ildon
idaretm sistemlri (AS). Azorbaycan
B-do, zvi sintez B-do, Balaxabalayaraq stoxastik vo qeyri-solis moda avtomatladrma sahosindoki elmi ilo- dellorb tosvir olunmu mrokkob strukneft Neft-Qazxarma darosindo, Bak
Neftayirma Zavodunda bir sira texno
ro 20 osrin 30-cu illorindon balanmdr.
turlu texnoloji komplekslorin optimalloji proseslorin nozarot vo idaroetmo
1934ildon balayaraq Azorbaycanda ilk
ladrlmas metodlari ilonmidir. Doyidofo qazmada quyunun oyriliyini vo ma- on strukturlu sistemlorin vo etalon mo- sistemlori totbiq edilmidir. 1989 2003

illrd mxtolif saholor zro bir sra

ekspert sistemlri yaradlmdr. 19852003 illordo paylanm sistembrin birbaa roqomli idaro edilmosinin, qrafki
informasiyanin emalnn, tcxniki grm
sistemlrind tosvirlorin toyin edilmosi
doqiqliyinin artrlmas prinsiplri ilonmi, sistematik xotalar iterasiya slu
ilo toshih edon l sistembrinin v
qurularnn nozori osaslar, ilomo alqoritmbri yaradlm vo onlarn osasm
da cihazlar hazrlanmdr. Daraldc
qurular bazasmda maddbrin sorfinin
llmosi n yksok dqiqlikli qurular toklif vo totbiq edilmidir Analitik
cihazqayirma tcrbsind analiz edilon
maddolorin fiziki-kimyovi xassobrino
invariant olan yeni prinsipli borabor
hossashqh hocmi konsentrasiya detektorlar yaradlm, maddolorin fizikikimyovi xassolorinin miixtolif lm sistemlori (avtomatik kalorimetr, avtoma
tik diffuziyah qaz sxlqloni, termokimyovi ozonolizli ilkin lmo eviricisi,
qaz xromatoqrafyas n maddolorin
komiyyot vo keyfiyyotco identifikasiyasinin avtomatik sistemi) ibnib hazianm, ilk dofo olaraq maddolorin fizikikimyovi gstricilrinin analizatorlarinin unifikasiya prinsipi toklif edilmidir
ki, bu da tokco detektorun doyidirilmosi yolu ib hoyata keirili*. Bu cihaz qa
zin sxlm lon variantnda ilonorok
SSR-do istehsal edilon cihazlarn Dvlot reyestrino daxil edilmidir.
Neft vo qazxarma obyektlorinin
avtomatladrlm idaroetmo sistemb
rinin yaradilmasi sahosindo todqiqatlan
miix. iizv sgor Abdullayev vo b. aparmlar. Neft quyulannin hasilatmi dispeter montoqosindon avtomatik lmoyo imkan veron, eloco do dorinlik nasosu vo qazlift iisulu ib istismar olunan
quyulann i rejimlorino nozarot vo onlan mosafodon idaro edon telemexanika
qurular ilonib hazrlanmdr. Neft
quyularn dispeter montoqosindon ida
ro etmoyo, avadanln vo quyulann vo
ziyyotinin texniki diaqnostikasina im
kan veron AQ M vo TP tipli ilk telel
vo nozarot sistemlori 1959 ildon Azor
baycanin cihazqayirma zavodlannda is
tehsal olunmaa balanm vo onlann
tatbiqi ib neftxarmada istehsal proses
bri kompleks avtomatladrlmdr.
Neft modonlorinin dispeterlodirilmosi,
avtomatladrlmas vo telemexaniklodirilmosinin vasito vo sistemlor kompleksinin ilonib hazirlanmasi vo totbiqino gro sgor Abdullayev, Tofiq liyev,

zzot Nobiyev, li mirov, lokbor

Sleymanov, Muxtar Aslanov vo b.
SSR Dovlot miikafatina layiq grlmlor (1969). 1965-70 illordo yaradilm TM-600 , TM-600M vo Kaspi avtomatika vo telemexanika qurulari neft modonlorindo totbiq olunmudur. 1970 ildon balayaraq yeni
nosil avtomatika, telemexanika qurulari vo komplekslori yaradlmdr.
20 srin 80-ci ilbrindo texnoloji
obyektbr n oxsoviyyoli telekomplekslor, donizdo qazima vo neftxarma
obyektlori iin TM -elf qurusu,
qazxarma obyektlori iiiin TM-Qaz
qurusu, Vikinq qurusu, 90-c illordo
Xozri , G ilavar vo Araz telekomplekslori yaradlm, Neft Dalar
NQ-do, Rusiyamn Urcnqoy Qazxarma darosindo, Tmenin, Tatarstann neft-qazxarma obyektbrindo vo s.
totbiq edilmidir. SSR-nin neft rayonlarnn avtomatika, telemexanika sistemlori vo vasitolori ilo tominatmin
80%-o qodori Neftqazavtomat EBnin payna drd. Birlik SSR Cihaz
qayirma Nazirliyinin neftxarmada avtomatladrma zro ba tokilatna evrilmidi. Bunlardan baqa dorinlik nasoslu quyular n tezlik dinamometrbmo qurusu, qazlift quyulan n avto
matik lokal tonzimloyici, miixtolif tipli
tozyiqlonlr, tonzimbyici ventillor, ic
ra mexanizmlori vo s. ilonib hazirlanmdr. Neft vo neft mohsullarmin noqli,
saxlanmasi vo email saholori n do
yiiksok metroloji xarakteristikalara ma
lik nozarot-l sistemlori vo vasitolori
yaradlmdr. Analitik cihaz vo qurularin yaradilmasi neft-kimya mohsullarimn sxln. nomliyini vo baqa parametrlorini otin iqlim oraitindo kifayot
qodor hossashq vo doqiqliklo lmoyo
imkan vermidir. Burada son illordo ilonib hazrlanm yeni proqram-texniki
komplekslor daha geni soviyyodo avtomatladrma-idaroetmo ilorini yerino
yetirmoyo, Gnoli yatan ohato
edon stasionar dorin doniz zllorinin
texnoloji proseslorino, kompressor stansiyalannin iino morkzldirilmi noza
rot vo idaroetmo sistembrinin yaradilmasina imkan vermidir.
Azorbaycan Texniki Universitetindo
robotlann vo avtomat manipulyatorlann idaroetmo sistemlori, onlann mexa
nikasi vo avtomatladrlm istehsal
texnologiyasinm yaxladrlmas, avtomatikamn yeni prinsipbr osasmda qu
rulan bir sira miiasir elementlori (pyezo-

elektrik icra mexanizmlori vo eviricilori, mikroelektronika elementlori iizorin

do ylm tibbi cihazlar vo s.) yaradilmdr. Paylanm parametrli avtomatik
idaroetmo sistemlorindo ba veron keid
proseslorinin todqiqi iin yeni ododi
iisullar vo alqoritmlor ilonmidir. Moh
suldar lokal obokolor vo qarlql olaqoli aq sistembrin etalon modeli baza
smda tclekommunikasiyanm paylam
idaroetmo sistemi ilonib hazrlanm,
Laplas vo Z-evirmolori osasmda fasilosiz vo diskret zamanlarda miixtolif protokollu bircins vo qeyri-bircins lokal obokolorin uyun baza modellori no onla
rm ehtimalhq - zaman xarakteristikalarinin hesablanmasi metodikasi verilmidir. Rabito kanallan vasitosi i. rnlumatn trlmo sistemlorindr
t ninal
qurulan riyazi modellor: ;
Imdr. oboko strukturlu roqon
masiyalarm paylanma sistemi?:
'hid
struktur orivosindo qovaqh
eal
toloblor selinin nozoro alinma
nin
edon konkret modellor vo lies; ,
;sullar ilonmidir.
Azorbaycan
M illi
A.
tnik
Agentliyindo xiisusi kosmik c.
irma, informasiya vo informa"
mo
sistemlori iizro miihiim todqiq;
parhr. Bu ilor ideya-eksperimtM
nologiya-texnika dvrosi iizro ye
yetirilir. sas elmi istiqamot Yer
nik
todqiqatlan sistemi nozoriyy
vo
tcrbosinin yaradilmasi ib
Bu
sistem metroloji, qarlql uzh,
lm
vasitolori, oxaxoli obkolri
<lif
hndrlkdoki stasionar (
sda,
lavada, yerdo vo donizdo) v > ^kt
edon platformalarda yerlodiri!
ye
rino yetirilir. Agentlikdo ha
n
metodika vo cihazlar oki-Za
snaq meydannda keirilmi C
beynolxalq aerokosmik ekspc.
<tindo totbiq edilmidir. Tcrbo
sas
moqsodi atmosferin vo Yer
in
uzaq mosafodon zondladrl
netodlarnn yaradilmasi v tokm
1ilmosi olmudur. Bu moqsodb
omaqnit dalalar diapazonunda
,tolif xarakteristikalar, eloco do
at
mosfer, okcan-atmosfer sistemi
xii
susi istilik alanmas llm, } 1t aerokosmik eksperimentlorin
-ili
iizro ilor hoyata keirilmi, Salyut-7
vo Soyuz T-l 1 orbital stansiyalannda
uurla ilomi rentgen spektrometrlori,
hominin Kvant astrofiziki modulunun hissosi olan vo M ir orbital stan
siyasinm bortunda ilomi Pulsar X -l

texniki qurusu hazrlanmdr. Kosmik

kiilor osasmda ilk dofo respublikanm
bitki rtiiynn vo torpaqdan istifadonin xoritobdirilmsi hoyata keirilmidir (1:50000 miqyasinda biitiin
respublika orazisi n torpaqdan istifado xoritosi. bitki rtyiinn roqomli modeli vo verilonlor bazas formaladrlmdr).
Sumqayt Dovlot Universitetindo
doniz qurular dayaqlannin katod mhafzosinin avtomatladrlmas, onin
qainlnm avtomatik vo fasilosiz liilmosi, neft sonayesindo dorinlik nasoslarinin texnoloji parametrlorinin avtoma
tik llmosi. sonaye idaroetmo sistemb
rin mi ilkin vericibrinin byk diapazonlu -mperatur oraitindo xarakteristikala n stabillodirilmosi, xlor istehsalind saxlanlmasnda aqressiv mhitdo
te doji parametrlrin liilmosi, elektr / prosesindo inlordo yiiksok coroy; nnn llmosi, elektrik enerjisinin
is ;dosi vo qeydiyyati rejimlorinin optin adrlmas vo s. hoyata keirilm dir.
\ibernetika. informatika. Azorbayc; la kibernetika elmi 20 osrin 50-ci illoi don inkiafa balamdr. Kiberneti; elmindoki miihiim elmi noticobrin
al niasi akad.-lor rof Hseynovun,
al Allahverdiyevin, Telman liyevin
v >.-nin adlan ilo baldr.
i d a r o e t m o n o z o r i y y o s i vo
h c s a b l a m a r i a z i a 11 sahosii b spektral parametrdon meromorf
as it olan tam kosilmoz operatorun moxsu qiymotlori, homin operatora mntz: vlan operatorlann moxsusi qiym lori ib istonilon doqiqliklo aproksin ;iya edib bilmosi gstorilmidir. Qeyri otti ardicil manlarn zaman vo tezli iosviri ibnmi, Qalua meydam iizor b modlyar doyio matrisli xiisusi
o; rator cobrinin kmoyi ib qeyri-stasi0 r vo qeyri-xotti manlar ardclln
sintezi iisulu toklif olunmudur.
1 >fant tonliklor sisteminin bir ekvivale l tonliyo gotirilmosinin yeni iisullan,
proqramladrma mosobsinin holli
' hipersfer, mmkn hollor vo sonlu
it aasiya iisullan verilmidir. Tamqiymotli tonliyin dezaqreqasiyasi mosobsi
nin riyazi holl iisulu toklif olunmu,
tamqiymotli proqamladrma mosobsi
nin suboptimal hollinin tapilma iisullan
ilonib hazrlanmdr. Xiisusi tromoli
diferensial tonliklor sistemi n yeni
miitohorrik obokoli forq-iterasiya iisullan toklif edilmi vo onlann vasitosilo yeral-

ti qaz vo maye mexanikasimn bir sira

qeyri-xotti mosololori loll edilmidir.
Miirokkob dinamik idaroetmo sistemlorindo moxsusi idarolorin optimalliq ortlori taplm, miixtolif diskret sistemlordo
Pontryaginin maksimum prinsipinin cirlad hallar yronilmi vo optimalliq
iin yeni zoruri ortlor miioyyon edilmi,
byk liilii qeyri-xotti oboko struktur
lu optimalladrma mosololorinin holli
iisulu ilnmidir. Prinsipco yeni optik
elementlor yaratmaa imkan veron lazer
alanmasn xotdo fokusladrma nozo
riyyosi yaradlmdr. Xidmotin balanma aninin longimosinin xiisusi sinfindo
kiitlovi xidmot sistembrinin idaroetmo
nozoriyyosi verilmi, asl genizolaql,
longimoyo vo a kiiyloro malik qismon
mahido olunan sistemlor iin idaroet
mo vo filtrasiya nozoriyyosi yaradlmdr
(Kibernetika Institutu). Paylanm parametrli xotti vo kvazixotti diferensial, diferensial-operator tonliklorin omsallan
vo oblastin sorhodi idaroedici olduqda,
aktual iqtisadi-texniki problemlordo
rast golon keyfiyyot kriterilori ib opti
mal idaroetmo mosololori aradrlm,
holli ii optimalliq vo korrektlik ortlori miioyyon edilmi, iterativ vo ododi
requlyarladrma iisullan osaslandinlm, alnm bir sira noticolor totbiq
olunmudur. Natamam informasiya oraitindo xotti optimal idaroetmo sistem
brinin sintez mosololorinin holli iisullan
ilonib hazrlanm, funksionaln qradiyentinin hesablanmasi n analitik
dstur alnmdr. Etibarli stabillodirmo mosobsinin holl alqoritmi qurulmu
vo Hamilton matrisindo standart ortlor
pozulan halda faktorladrma problemi
aradnlmdr. Xotti kvadratik diferen
sial oyunlarda tors mosolonin holli verilmi, idaro vo mahido olunan dayaniqh xotti dinamik sistembrin qramianlarinin blok diaqonal formasina gotirilmosi
n ododi alqoritm toyin edilmidir.
Polinom matrislorin requlyar vo qeyrirequlyar halnda J spektral faktorladrlmas n yeni iisul toklif olunmudur. Operator tonliklorin toqribi holli
n miixtolif xsusiyyotbro malik ana
litik iisullar verilmidir. Adi vo xiisusi
tromoli diferensial tonliklor n sor
hod vo Koi mosololorinin yiiksok tortibo
malik dayaniqh holli iisullan ilonmidir. Adi diferensial tonliklorin ododi hol
lino totbiq olunan Obrekov tipli daya
niqh k-addimlar iisulunun totbiqinin
yuxan sorhodi akar, qeyri-akar vo
irliyoqama iisullan n toyin olun-

mudur. Qeyri-xotti inteqral tonliklorin

holli n miixtolif stnlkloro malik
iisullar verilmidir. Qeyri-solis ododlor
arasmda yeni metrika daxil edilmi vo alinan metrik vo Banax fozalannn taml
vo separabelliyi isbat edilmidir. Toklif
edilon metrikalar qorar qobuletmo mosololorino vo ododi iisullara totbiq olunmudur (Baki Dvlot Universiteti
BDU).
Sumqayit Dovlot Universitetindo (SD U)
idaroetmo nozoriyyosi vo onun totbiqi istiqamotindo respublikada ilk dofo birbaa
roqomli tonzimlomo sistemlori yaradlm
vo neftayirma zavodlannda totbiq olunmu, doyion strukturlu finit tonzimlomo
sistemi ilomi vo totbiq edilmidir.
R i y a z i modellodirmo v o
i d e n t i f i k a s i y a sahosindo Kibernetika institutunda neft vo qaz yataqlannda maili quyulann optimal qazilmasi
vo qazima meydanalarnm optimal
yeiodirilmosi mosololorinin riyazi modellori vo holli iisullan yaradlmdr.
Qeyri-solis riyazi proqramladrma mosololorinin dekompozisiyaya osaslanan
interaktiv vo birbaa holli iisullan
verilmidir. Neft yataqlannda yeni quyulann optimal yerbdirilmosi vo istisman mosololorinin ododi holli iisulu
(obyekt haqqinda molumat tam olmad halda), qaz-kondensat yataqlannin
optimal ilonmosini tosvir edon miixtolif
variasiya iisullan toklif olunmudur.
Yeni Baki Neftayirma zavodunun katalitik-krekinq prosesinin riyazi modeli vo
optimal idaroedilmosinin alqoritm vo
proqram vasitosi yaradlmdr. Ekranli
yanmmarkov prosesbri erqodik
teoremlor isbat olunmu, yanmmarkov
proseslorinin vo onlann osas sorhod
funksionallarmin paylanmalan tapilmdr. BDU-da neft-qaz sonayesindo
ehtiyatlardan somoroli istifado olunmasinin riyazi modeli qurulmu, onlann
optimal istifado rejimi moyyonldirilmi, qazin vo neftin xarlmasnn vo
noqlinin idaro olunmasi prosesindo
meydana xan qeyri-xotti diferensial
tonliklor n qarq mosoblor todqiq
edilorok, onlann holli sullar verilmi
vo osaslandrlm, tosorriifat ohomiyyot
li mosololorin ododi holli taplm, silidrik rtklorin roqsi mosolosi vo s. holl
edilmidir. SDU-da riyazi modellodirmo vo optimal idaroetmo istiqamoti iizro
ekstraksiya proseslorinin ioburaxlma
rejimlorinin todqiqi vo onlann idaro
edilmosi probleminin holli vo totbiqi, reaktor-regenerator sistemlorindo bhran
hallari aradrlm vo noticolori totbiq

edilmidir. ox girili-xl dinamik

modulyatorlu sistemlorin optimalladrlmasnm nozori vo praktiki mosololori
ilonmidir.
nformasiya-kommunikas i y a t e x n o l o g i y a l a r sahosindo
grlon ilro ongllorin informasiya dayclar kimi tohlili nozoriyyosi vo uyun
texnologiyalarn yaradilmasi, texnoloji
proseslorin statislik riyazi modellorinin
identifkasiyasnn adekvatlnn yaxladrlmas nozoriyyosi vo uyun infor
masiya texnologiyasmin ibnib hazrlanmas, mvqeli siqnallar nozoriyyosinin ilonmosi v onun osasinda dvri proseslo
rin analizi vo diaqnostikasi n mvqeli - binar informasiya texnologiyasi
yaradilmasi, byk ll telekommunikasiya qovaqlarnda bufer fzasnm op
timal bldiirlmosi sullarnn ilonmsi
daxildir (Kibernetika Institutu). Yeni in
formasiya texnologiyalarnn miiasir avtomatladrma vo modellodirmo elementlorindon Petri vo eyron obokolri
vo Soft-computinq texnologiyalar elementlorindon istifado etmoklo evik isteh
sal sistemlorinin nozori osaslan ilonmidir. Alnm elmi noticolor Sumqayit
Alminium Zavodunun buxarlandrclar
istehsalimn biitiin saholorindo evik isteh
sal sistemlorinin yaradilmasmda, Sum
qayit Boruyayma Zavodunda borularm
axm xottindo vo sintetik kauuk zavodun
da totbiq edilmidir (mx. zvlor Rafiq
liyev, Firudin Mommodov vo b.).
i n f o r m a s i y a s i s t e m l o r i vo
i n f o r m a t i k a n i n texniki v a
s i t o l o r i sahosindo dorinlik nasoslu
neft quyularinin idaro edilmosi n alqoritmlor vo informasiya sistemlori yaradlmdr. Kibernetika institutunda
doniz neftxarma obyektlorinin seys
mik dayanqllna nozarot edon vo onlarda ba vero bilocok qozalann proqnozladrlmasn tomin edon hibrid, intellektual informasiya sistemi. kompres
sor stansiyalannin voziyyotino nozarot,
diaqnostika vo onlarda qozalann proqnozladrlmas n robast informasiya
sistemi ilonib hazrlanmdr. Analoq
siqnallarm delta-modulyasiyas, sxlmas, trlmosi vo borpa edilmosi n
sullar vo texniki vasitolor yaradilmdr.
q t i s a d i - r i y a z i s u 11 a r i n
totbiqi ilo kond tosorriifati vo sonaye sa
holorinin, regionlarda kond tosorriifati
istehsalimn optimal yeidirilmosi vo
ixtisasladrlmas, sonaye vo kond to
sorriifati mossisbrind istehsal proq-

ramimn vo defisit ehtiyatlardan istifado

edilmosinin, su ehtiyatlarmin paylanmasnn optimalladrlmas vo s. mosobbr
holl edilmidir. Respublikada iqtisadi-ri
yazi makromodelbr, imitasiya eksperimentbri aparmaa imkan yaradan struk
tur funksional modellor sistemi yaradilmdr. Fuzzu texnologiya vo neyron obokolorindon istifado etmoklo osas iqtisadi
gstoricilorin tohlili vo proqnozladrlmasmin riyazi modeli yaradlmdir (Kiber
netika institutu). Regionlar iizro ohalinin
hoyat soviyyosinin aradrlmas n
mvafq ekonometrik modellor qurulmu, iqtisadi somorolilikb bal ekolojiiqtisadi ynml mosobbrdo qeyri-solis
tobiotli faktorlarn identifkasiyas iin
riyazi aparat toklif olunmudur (BD U ).

Robust
Technology
with Analysis
of Interference I
in Signal
Processing

T.A.liyevin
Kylrin tsirii
nzor almaqla
iqnallarn
robast analizi
texnologiyalar
kitab.
Nyu-York.
2003.

K o m p y u t e r o b o k l r i vo
i n f o r m a s i y a s i s t e m l o r i saho
sindo BDU-da kompyuter obklrind
totbiqi proseslorin sinxronluu todqiq
edilmi, paylanm sistemlordo tranzaksiyalarn idaro olunmasi iin model vo
sullar toklif edilmi, paylanm verilonlor bazasnm ziddiyyotsizliyini tmin
edon, onun somoroliliyini artran protokollar ilnib hazrlanm, nasazla davaml paylanm sistemlorin i rejimini
dayandrmadan qlobal voziyyotini toyin
edon alqoritmlor ilonmidir. tanql
quyu dorinlik nasoslarnm i rejiminin
informasiya-axtar sistemlori ilonmi,
yaranan nasazlqlarn yarmavtomatik
rejimdo toyin edilmosinin kompyuter
texnologiyasi hazrlanmdr.
Riyaziyyat vo kibernetika iizro elmi
istiqamotlorin formalamasnda, elmi
noticobrin almmasinda BDU-da akad.lordon Mocid Rosulovun, Colal Allahverdiyevin, Mirabbas Qasimovun, Fikrot
liyevi, miix. iizvlor Yusif Mommodo
vun, Yusif mnzadonin, Yohya Mom
modovun, Mohommod Mehdiyevin, Qoqar hmodovun, Asof Haciyevin vo b.nm mhm rolu olmudur.

Kibernetika institutunda alnm el

mi noticolor osasinda hava limanlarmm
avtomatladrlm idaroetmo sistemlori
n informasiyam oks etdiron kompyuterldirilmi kompleks, neft quyularinin qazlmasnda ba vero bilon qozalarn akarlanmasna vo proqnozlamasma imkan veron diaqnostika qurusu, miirokkob radiotexniki lokasiya sistembrinin optimal idaro edilmosi, azdebitli neft quyularinin i rejiminin idaro
olunmasi vo texniki diaqnostikasi. alqo
ritmlor vo qurular, oxfazal mayelorin
szlm proseslorinin ododi modellodirilmosi n iisullar vo Yataq" proqram dosti, fizioloji eksperimentbrm noticolorinin tohlilinin avtomatladrlmas
iin qurular kompleksi. Azrbaycan
Respublikasi gmrk sistemi i k o r porativ informasiya sistemi,
burq
Qazxarma istehsalat Birlr
peter idarosi n avtomatlad i i
nlormasiya sistemi, quyularda neft I
inin
optimal rejimlorinin hesablar:
n
proqram dosti, Azorbaycan d.
volunun eidbmo stansiyalan u
AS,
stasionar doniz platformala
illo
rinin mhkomlik vo day an
hesablanmas iin riyazi iisul ,
un
proqram tominati, vibrotosii
silo
neft quyulan borularimn tixacl
n tomizlonmosi iisullan, vasitolori \
iloib totbiq edilmidir. nstitutd
rlan
ilr Azorbaycan SSR Dvlot
ifatina (Colal Allahverdiyev, 1972; mgir
Babayev, Qorxmaz manov, M mod
Mustafazado, Yunis Mahmudo1 984),
M.V.Keld adina medala (T.A
iyev,
1991) layiq grlmdr.
Azorbaycan Dvlot Neft-Qa?
uiyesi Elmi Todqiqat vo Layiho In
:.ida
miix. iizv Bykaa zimov vr>
1M
vo analoq hesablama manlar
kmoyi ib neft-qaz yataqlarimn !
oqazodinamikasina, neft-qaz yal
rinin
ilonmosi vo istismanna, neftx,
nn
intensivbdirilmosino, neft-qaz
troenergetikasina aid bir ox nozo
tocriibi ohomiyyotli mosololori holl ^lor.
tanql dorinlik vo elektrik daln:; ;soslan, kompressor vo s. ib istismai lilon
quyularin i rejimlorinin vo avada :qlarin optimal seilmosinin avtomath drlm sistemi yaradlm vo istehsalatda
geni totbiq olunmudur. Neftxarmann intensivlodirilmosino aid bir sira
mosobbr riyazi statistika iisullanmn tot
biqi ilo EHM-lordo holl edilmidir. Neft
quyularinin quyudibi zonasina tosir
sullannm vo tosir obyektlorinin opti

mal seilmsi metodikas ilonib hazirlanmdr. Laylarm neftverimini artirmaq moqsodilo totbiq edibn mtorqqi
iisullarm riyazi modellori, holl alqoritmlori ilonib hazrlanm, man proqramlan vo quruda olan bir ox yataqlar
n texnoloji sxemlor tortib edilmidir.
Neft yataqlarimn ibnmosinin avtomatladrlm layiholondirilmo sisteminin
(ALS-ibnmo) birinci vo ikinci nvbobri vahid sistemli EHM-lorin osasinda ilk
dofo AzDNQSETL-do yaradlmdr.
Bu sistemin yaradilmasi ib olaqodar
geoloji-geofiziki vo texnoloji gstoricilorin avtomatladrlm molumatlar bazasinin tokili osaslan vo s. moyyonlodirilmi, yazl vo soru qaydalar ilonib
h /rlanmdr. Neft Dalar yatamn
a' omatladrlm molumatlar bazas yan laraq istifadoyo verilmidir. Mvcud
is ' iisullanmn avtomatladrlm
sc Imosini tomin edon metodika yaradiln vo ALS-ibnmo sistemino daxil ediln dir. Neft vo qaz yataqlarimn maili vo
ii iqi quyularla ibnmosinin hidroqazod arnik osaslarmin yaradilmasi ib olaqod texnoloji gostoricilorin operativ hes; olanmasim tomin edon riyazi modellor,
h il alqoritmlori .vo fordi kompyuterlor
ii in proqramlar kompleksi ilonilmidir.
ismar kmrindoki perforasiyalann
s; vinn, lbrinin, dzlii qaydasnm
v lay qalnlmn alma dorcosindon
a ill olaraq mhsuldarln doyimosi qai nauyunluqlar, laylara suvurma prosi .inin vo bir neo layn bir quyu ib istisn innm somoroliliyi vo s. mosobbr holl
e. lilmidir.
A M EA informasiya Texnologiyalai institutunda, osason, akad. li Abbas v vo b. paylanm informasiya email
temlorinin layiholondirilmosi model1 i vo metodlan, ciimlodon informas ya comiyyoti, onun qurulma arxiteki rasi todqiq edilmi, korporativ oboilorin informasiya tohliikosizliyini toi in edon adaptiv sistemlorin sintezinin
i-nozori osaslan vo onlarm qurulma n arxiteklura prinsiplori, qeyri-solis
! lyasion strukturlu bilikbrin email texnologiyasimn metodlarmi ibyib hazir1 mlar. Peering (boraborhiiquqlu in
formasiya miibadilosi) texnologiyasi
osasinda qlobal oboko miihitindo in
formasiya miibadibsinin optimal idaro
edilmosi vo CDN (Content Delivery
Network - kontentlorin atdnlmas obokosi) texnologiyasmin kmoyi ib dinamiki formalaan intellektual kontent-serverbr oboksinin sintezi meto-

du vo alqoritmlori toklif olunmudur.

Byiik informasiya massivlorinin formaladrlmas, optimal paylanmasi vo
idaro olunmasi problembri todqiq
olunmu vo onlara qoyulan tobbloro
miivafiq texnoloji prinsiplor ilonmidir. Dinamik vo statik rejimlordo motn
tipli informasiyalarin intellektual ana
lizi, elliptik oyrilor iizorindo asimmetrik
kriptosistemlorin sintezi vo kompyuter
obokbri osasinda miixtolif toyinatli
virtual superkompyuterlorin yaradil
masi n metodlar vo alqoritmlor
kompleksi ilonmidir. CRM (Custo
mer Relationship Managment - mtrilorlo mnasibtlrin idaro olunmasi)
texnologiyasi osasinda intellektual in
formasiya xidmoti sisteminin layiholon
dirilmosi iin arxitektura prinsiplori
ilonmi vo realladrlmdr.
Miixtolif ongolbro moruz qalan audioinformasiyann paylanm email sistemlorinin sintezi iin prinsiplor ibnmi vo
onlarm osasinda xsusilodirilmi kor
porativ audioinformasiya obokosi layiholondirilmidir. W AN (Wide-AreaNetwork - qlobal hesablama obokosi)
vo LAN (Local Area Network - lokal
hesablama obokosi) texnologiyalan
todqiq olunmu vo real praktiki noticolor alnmdr. Respublikada ilk dofo
toyyarolorin qara qutu lannda toplanan u informasiyasinin operativ email
n intellektual sistem ilonmi vo totbiq
olunmudur. Korporativ oboko miihi
tindo qorarlann qobulunu dostokloyon in
tellektual sistemin eksperimental varianti ilonmi vo smaqdan keirilmidir.
Telman Oliver, Rasim liquliyev

Corafiya
mumi molumat. Azorbaycan Res
publikasi orazisinin corafiyas haqqin
da ilk molumatlara eramizdan ovvolki
osrbro aid monbolordo rast golinir. Strabonun Corafya osorindo Azorbay
can orazisindo mvcud olmu dvbtlorin
coraf mvqeyi, sorhodlori, ohalisi vo s.
haqqinda molumat verilso do, daha
mfossl molumatlar Azorbaycan alimbrino moxsusdur. Beb ki, Azorbaycan corafyanas bdiirroid Bakuvi Azorbaycamn bir sira ohorlori haqqinda otrafli molumat vermi, onlardan bozibrinin tobii o aitini tosvir etmidir. Coraliyanas-soyyah Hac Zeynalabdin irvani Azorbaycamn tobioti, bir sra corali

adlarn monoyi, etnoqrafiyas vo s. haq

qinda doyorli mlahizolor iroli srmdiir.
Corafya elminin inkiafnda vo bu saho
do mtoxossislorin yetidirilmosindo Ho
son boy Zordabi, Qafur Road, Mommodhoson Voliyev (Baharl) vo b.-nn mhiim
rolu olmudur.
20 osrin birinci yarisinda Azorbaycamn tobioti vo tobii ehtiyatUmmn yronilmosindo, orazisinin fziki-corafi rayonladrlmas sahosindo miihiim noticolor alnmdr.
1937 ildo SSR Elm br Akademiyasinm Azorbaycan Filiali torkibindo Corafya blmosinin, 1945 ildo iso homin
blmonin osasinda Corafya institutu
nun yaradilmasi, miixtolif illordo indiki
BDU-da vo ADPU-da corafya fakiiltobrinin tokili, Azorbaycan Corafya
Comiyyotinin tosis edilmosi corafya el
minin inkiafna geni imkanlar yaratdi.
Azorbaycan corafya elmi moktobinin
yaradilmasmda akad.-lordon Hoson liyev, Budaq Budaqov, miix. iizvlordon
nvor xlinski, Qasm Giil vo b.-mn
xiisusi xidmotlori olmudur.
Biulaq Budaqov

Landaftnaslq. Bu sahodo todqiqatlara, osason, 1965 ildon balanlm,

dalq orazilrd miiasir landaftlarn
formalamasnda vo dinamikasnda
apanci rol oynayan yeni tektonik (neotektonik) horokotlorin bu prosesloro tosirinin osas qanunauyunluqlan vo onlann mokan vo zaman daxilindo diferensiasiyasimn xarakteri miioyyon edilmi,
landaft quraqlarnn sorhodlorinin di
namikasi, landaftlarn zonal vo daxili
strukturunun mrkkoblmsi amillori
vo inkiafnm istiqamoti yronilmidir.
Bu osasda tortib olunmu paleolandaft
xoritolori landaftlarn miixtolif geoloji
dvrlor iizro borpasina vo onlarm inkiaf
tomaylnn miioyyon edilmosino im
kan yaratmdr.
Respublikada relyeflo landaftlarm
inkiaf arasinda olaqo todqiq edilmi vo
miioyyon olunmudur ki, eyni bir landaft qura daxilindo landaftn fqi
strukturu relyelin morfogenetik xsusiyyotlori ilo mrokkblir, landaftdaxili diferensiasiya vo nvdaxili tokrarlanma tezliyi relyefin litostruktur osasi,
onun paralanma dorocosi vo yamaclarm ekspozisiyasi ib miioyyon edilir.
Diizonlik orazilordo landaftn struktur
diferensiasiyasn rclyello yana, osason,
qrunt sulannm soviyyosi tonzimloyir.
Akar edilmidir ki, burada yalmz mak-

rorelyef formalar deyil, eyni zamanda

mezo- vo mikrorelyef formalar da mii
hiim rol oynayr.
Palq vulkanlarnm landaftn morfoloji diferensiasiyasnda rolu yronilmi v onlarm yayld orazilrin landaftlarnn tosnifati verilmidir. Moyyn edilmidir ki, arid iqlim raitind
palq vulkanlarmn foaliyyoti oran
landaft komplekslrinin inkiafn
srotlondirir.
stilik vo riitubotin razi zr paylan
masi xsusiyyotino gro landaft quraqlarnm osas qanunauyunluqlar komiyyot gstoricilri il sociyyolndirilmidir. Landaftdaxili geokimyvi diferensiasiyann xiisusiyyotlori yronilmokb tbii v antropogen irklonmy gro
rayonladrlma aparlm vo Azorbaycann landaft-geokimyovi xoritosi tortib
edilmidir (2002).
Dalq razibrin landaftlarnn formalamasnda tobii-antropogen prosesbin rolu yronilmi, kosrnik okillrin
deifrlnmosi osasmda respublika razisinin landaft-ekoloji qiymotbndirilmosi hyata keirilmidir. Shralama
problemi ib olaqodar tdqiqatlar osasmda homin prosesin masir inkiaf qanunauyunluqlar yronilmi vo onun gediinin proqnozu ibnib hazrlanmdr.
Btdaq Budaqov, Sevil Quliyeva

Paleocorafiya. Respublikada paleocorafiya sahosindo mntozm todqi

qatlara 1961 ildon balamlmdr. Todqiqatlarn ilkin morholsind Azorbaycann ayr-ayr blgolrind Pleystosen
dvr kntbrinin yaylmasna, onla
rm stratiqrafk blgsno v toplanma
oraitino dair zngin materiallar toplanm vo homin dvrn paleocoraf orait borpa edilmidir.
20 srin 70-ci illorindon balayaraq
ononovi todqiqat sullar (geomorfoloji,
geoloji, arxeoloji) ib yana, yeni
sullardan (palinoloji, paleomaqnit,
trek) istifado edilmkl paleocorafya
elmi daha dqiq materiallar sasnda inkiaf etdirilir. Todqiqatlar noticosindo
Azorbaycanm Drdnc dvr kntlrinin yeni stratiqrafk kalas tortib edilmi, orqi Avropa, Qara doniz vo Rus
dzonliyinin buzlaq kntlrinin stntiqrafik blglori ilo mqayiso edibrok
vahid sxem hazrlanmdr.
Drdnc dvrn ayr-ayr xronoloji
kosimlori zro Azorbaycanm paleocoraf, paleoiqlim vo paleolandaft xorito-

lori tortib olunmu, toplanm zongin

materiallar osasmda 1:500000 miqyasl
Drdnc dvr kiintlorinin xoritosi
vo homin kntlorin geologiyasna aid
monoqrafya nor edilmidir.
Todqiqatlar noticosindo Xozor doni
zinin Drdnc dvr inkiaf tarixi bor
pa edilmi vo son 750-700 min il orzin
do onun soviyyosinin 5 dofo enmosi vo 5
dofo qalxmasi miioyyon edilmidir. Soviyyonin beb enino vo qalxmalarmin
planetin qlobal iqlim doyimolori ib
olaqodar olmasi sbuta yetirilmidir.
Qlobal soyuqlama (buzlama) mddotlorindo Xozorin soviyyosi aa dm (reqressiya) vo oksino, buzlaqaras
istilomo zaman soviyyo qalxmdr
(transqressiya).
orqi Qafqazn, ciimlodon Azorbaycann dalq orazilorinin Drdnc
dvr buzlamalar brpa olunmu, kom
pleks todqiqatlar noticosindo orqi Qafqazn dalq orazibrindo drd mstoqil
buzlamann (Trkan osri, Bak osrinin
ikinci yars, Aa Xozorin sonu vo
Xvaln osrinin ovvoli) ba verdiyi, hor
bir nvboti buzlamann zndon ovvolkino nisboton az saho tutduu vo qisamddotli olduu miioyyon edilmidir.
Buzlama zamam lkonin dalq ora
zibrindo meo rtynn yuxar sorhodi
1000-1200 n aa enmi, alaq vo orta
dalqda soyuq iqlim oraitino davaml
bitki nvlori (tozaac, crtdan tozaac,
qiitb syd vo s.) stnlk tokil etmidir.
Paleocoraf todqiqatlarda paleoiqlimin borpas osas istiqamotbrdon biri
olmudur. Miioyyon edilmidir ki, Drdnc dvrdo qlobal iqlim doyiilmlri
noticosindo Kr-Araz ovalnda rvcud olmu homioyal vo iinc dvr
bitkilori, habelo savanna heyvanlar (co
nub fllori, korgodan, dovoquu vo s.) tamamilo mohv olmu vo Aberon osrinin
ovvolindon etibaron miiasir heyvanlar
alominin vo bitki rtynn osasi qoyulmudur.
Azorbaycanm qodim insan dorgolorinin, xiisusilo diinyanin on qodim
dorglorindon olan Azix maarasnn
yronilmosi noticosindo miioyyon edilmidir ki, azxantropun maarada moskunlamas 1,2 mln. il ovvol ba vermidir. Molum olmudur ki, insan Drdiincii dvr buzlamasndan ox-ox
ovvol (Eopleystosendo) meydana glmi,
aq dorgolordo yaam, sonralar iso
soyuqda vo tobii folakotlordon mhafzo moqsodilo maaralarda snacaq

tapmdr. Todqiqatlar orqi Qafqazn

ilk insann moskunlad morkozbrdon
biri olduunu sylomoyo imkan vermidir.
Pliosen dvrniin radiometrik kalasnn ilonib hazrlanmasnn homin
dvrdo Conubi Qafqazda ba vermi to
bii proses vo hadisobrin, eloco do Yerin
inkiafnn iimumi qanunlarmin aydinladrlmasnda miihiim ohomiyyoti olmudur.
Alimlorin fikrinco 21 osrin ortalarinda yer atmosferindo karbon qazinin
miqdarmm iki dofo artaca gzlonilir
ki, bu da Yer krsinin orta qlobal temperaturunun 3- 4C artmasina sobnb ola
bibr. Bu voziyyot Pliosen dvri'mn iq
lim optimumu zaman ba vcr'ilor
uyun gldiyindon, Azorbayca:
leocorafyalar homin dvrdo l':
;zisindo mvcud olmu tobii or;i
rpa
etmi vo belo qonaoto golmiio
oqnozlar dz xarsa, 21 osrin 5(
Horindo lkonin daotoyi vo dzon
\zilorindo temperatur 3-4C arta.
ntlarn miqdar oxala, Xozor
nin
soviyyosi 1,5-2 m qalxa bilor.
Xozor donizinin Azorbayc
itoxossislori torofindon (akad.
rof
Mommodov vo b.) tortib olunn
k:ocorafi xoritolori Avrasiya
lori
Mezozoyda vo Kaynozoyda
paleocorafi atlasa (1992, Lone.
:axil
edilmidir.
Drdnc dvrn ayr-ayr
xro
noloji kosimlori iizro respublik;
izisinin relyeli, iqlim oraiti, heyv.
alo
mi, bitki rty, insamn palec
logiyasi, Xozor donizinin soviyyo c.
>bri, Qafqazn dalq orazilorind
ermi buzlamalar otrafli tohli!
vo
Pleystosendo mvcud olmus;
iti
oks etdiron kompleks paleoco
Uis
tortib olunmudur (2003). Bir
. rici
lko (Fransa, AB, Tiirkiyo vo
ilo
ri ib paleocorafyamn on mii!
>blemlori iizro birgo todqiqatlar
rm
vo ohomiyyotli noticolor oldo ed
r.
Bay run :

,wov

Geomorfologiya. Azorbayc;> Res

publikasi orazisinin relyefinin m oloji
xiisusiyyotlori, monoyi vo geoloji qurulula olaqosi, eloco do ekzogen proseslor
vo zolzololor haqqinda ilkin molumatlar
19 osrin sonu-20 osrin ovvolbrindo Qaf
qazda todqiqat ilori aparm G.V.Abix
vo b.-mn osorlorindo z oksini tapmdr.
Lakin bu sahodo moqsodynl vo ardicil

elmi todqiqat ilori 20 osrin birinci yarisndan balanm, Aberonun m.-. sahillorinin geomorfologiyasi vo Qafqazin
geomorfoloji rayonladrlmasna aid
todqiqatlar aparlmdr.
Apanlan elmi-todqiqat ilorinin noticolori Azorbaycan SSR-in geomorfo
loji xoritosi" (1:500000, 1956) vo Azor
baycan SSR-in geomorfologiyasi
osorindo (Baki, 1959) mumilodirilmi
vo bu geomorfologiya elminin sonraki
inkiafna tokan vermidir. orqi Qaf
qazda, K.r kokliyindo, Byk Qaf
qazda, Abcron yarmadasnda, Nax\an M R orazisindo, Kiik Qafqazda
aparlm geomorfoloji todqiqatlarda
lyefn regional tohlili ilo yana, doniz
vo ay terraslarimn, gotirmo konuslanvn, dzolmo sothlorinin, uqun vo
si molrin, qodim vo miiasir buzlaq
i yef formalarimn omologolmo sobobloi orazi iizro paylanmasi qanunauyunh in. relyefomobgotirici proseslorin
g )loji qurulu vo yeni tektonika ib olaq i yronilmi, relyelin inkiaf tarixi
a drlm, genetik tosnifatlan, geon rtoloji rayonladrma sxemlori toklif
nidir. 20 osrin 70-ci illorindon morf. uuktur osasda apanlan todqiqatlar
n licosindo relyeflo geoloji qurulu vo
ni tektonik horokotlor arasindaki tari> enctik olaqo tiplori miioyyon edilmicl . Struktur vo ekzogen geomorfologiy inn nozori problemlori aradrlm, elr in paleogeomorfologiya, morfostrukt r tohlil, totbiqi geomorfologiya vo bu
mi yeni perspektivli saholorinin inkietdirilmosi n elmi-metodik osas
tzrlanmdir. Xozor donizi dibinin rel> finin inkiaf vo sahillorinin dinamikaqanunauyunluqlar da yronilmidir.
Morfostruktur tohlil istiqamotindo
u ilan todqiqatlar noticosindo tektonik
1 rokotlorin vo maqmatizmin relyef omo1 gohnodo stn rolunu qobul etmoklo
I vo Kiik Qafqaz, Tal dalar vo
ir-Araz kokliyinin relyefinin endo1 ;n proseslorlo vo geoloji qurulula olaC; si yrnilmi, bu orazilor n morfoukturlann inkiaf tarixi, monoyi, moi tnca yerlomo xiisusiyyotlori vo tosnifati
verilmidir. Miioyyon edilmidir ki, orazinin morfostrukturlarmin osasmin Mezozoy erasinda qoyulmasina baxmayaraq,
miiasir formalan, osason, Neogen-Drdncii dvrdo tookkl tapmdr. Bozi
faydal qazntlarn, osas etibarilo sopinti
yataqlannin axtar, hominin meliorasiya moqsodlori n Byk Qafqaz vo
Kiik Qafqaz dalannn, Kr-Araz -

hosindo oldo edilmi noticolor mumilkokliyinin ayn-ayn hissolorindo irimiqyasli geomorfoloji xoritolorin tortibi moq- diilmi, sonralar sinoptik meteorolo
giya, totbiqi iqlimnaslq (kond tosorrii
sodilo geomorfoloji todqiqatlar apanlfati iqlimnasl, kurort iqlimnasmdr.
l, tibbi meteorologiya vo s.), mikroiqAerokosmik vasitolorin totbiqi ib
limnaslq istiqamotbrindo do todqi
Byk vo Kiik Qafqaz daxilindo yeni
qatlar aparlm, iqlimin genezisi yrolineamentlor akar edilmi, morfostruknilmi, iqlim, aqroiqlim, iqlim-mclioraturlann yaranmas vo inkiafnn osas
siya rayonladrlmas, habelo ayn-ayn
morholobri ayrlm, litosfer plitolori
bitkilorin aqroiqlim rayonladrlmalar
tektonikasina osaslanan morfotektonik
hoyata keirilmi vo miivafiq xoritolor
qurulu sxemi hazrlanm vo geodinamiki gorgin zonalarm mvcudluu siitortib edilmidir. Aparlm todqiqatlar
noticosindo iqlim parametrlorinin dalq
but olunmudur.
Tobii-dadc hadisobrin yronilmo- orazi zro paylanma qanunauyunluqlar myynldirilmidir. Azorbaycasi, ay plantasiyalannn genilondirilmsi,
mn iqlimi osorinin (Baki, 1968) mollifXozorin vo Mingoevir su anbarnn sahilbri (nvr xlinski, liabbas Modotzalorinin dinamikasinm todqiqi, neft-qaz
yataqlari n perspektivli saylan gml- do, sgor yyubov) 1971 ildo Azorbay
m qalxmalann vo qeyri-struktur tolo- can Respublikasimn Dvlot Miikafatma
lorin akar edilmosi, karst relyef formalayiq grlmlor.
Respublika orazisindo gno radialannin yronilmosi, irriqasiya-meliorasiya moqsodilo xoritolodirm, faydali qa- siyasi, radiasiya balansi vo istilik balanzinti yataqlannin axtarnm geomorfolo
si sahosindo aparlm todqiqat ilorinin
ji osaslarmin ilonib hazirlanmasi vo s. sa- noticolori Azorbaycan SSR-in istilik
balansi (Baki, 1969) osorindo vo Azor
holordo miihiim ilor grlmdiir.
baycan SSR-in istilik balansi atlasfnda
Palq vulkanlar ib relyelin inkiaf
(Baki, 1978) mumilodirilmidir.
arasindaki qarlql olaqolor yronilmi,
bir sira byk palq vulkanlarnn irilkodo sinoptik meteorologiya isti
miqyasli (1:25000) geomorfoloji xorito- qamotindo apanlan todqiqatlarda hava
lori tortib edilmidir.
proseslorinin oroqrafk raitl olaqosi,
tobii sinoptik iqlim fosillorinin omologolRespublikada apanlan paleogeomorfoloji todqiqatlar noticosindo dalq
mo mexanizmi vo tokrarlanmasi mosololori vo iqlim yaradan makroatmosfer
vo diizonlik orazilorinin miiasir relyefi
proseslorinin tosnifati verilmidir. Res
nin inkiaf tarixi yronilmi, Mezozoy
publikada ba veron giiclii kloklor, tuvo Kaynozoyun ayn-ayn epoxalan iizro
fan, dolu, leysan yalar, iddotli axqodim relyef borpa edilmi vo paleogeotalar, quraqliq kimi miihiim atmosfer
morfoloji xoritolor tortib olunmu,
hadisobrinin genezisi, tokrarlanmasi,
Azorbaycanm 1:500000 miqyasda yeni
sellorin yaranmasinm sinoptik iqlim ogeomorfoloji xoritosi nr edilmidir.
raiti todqiq edilmi, Avrasiya iizorindo
ba veron makroatmosfer proseslori ilo
Budaq Budaqov, Elbrus lizad
Conubi Qafqazda ba veron proseslor
arasmda olaqolor, sel hadisolorindon ov
qlimnaslq. Azorbaycanda iqlim
vol vo sel keon giin troposferdo havanm
vo meteorologiya sahosindo ilk elmi tod
termohiqroqrafik xiisusiyyotlori, sel haqiqat ilrinin apanlmasi 19 osrin axirladisolori ib Gno foall arasmda olaqorna tosadf edir. iqlim sahosindo planli
vo ardcl mahidobro iso 20 osrin ov- lor miioyyon edilmidir.
Respublikanm aqroiqlim ehtiyatlan
vollorindon, xiisusilo do 1922 ildo Res
vo
bioiqlim
potensiali yronilmi, dalq
publika Torpaq Komissarl yaninda
orazilor n aqroiqlim rayonladnlMeteorologiya Blmosinin yaradilmamasnn metodikas ilonilmi, iqlimin
smdan sonra balanmdr. Bu illordo ol
mohsuldai qiymotlondirilmi vo bir
do edilmi faktiki materiallar mumilodirilir vo Azorbaycanm iqlim rayonlaildo iki dofo mohsul gtrmoyin mmdrlmas hoyata keirilirdi. Baki hidrokn olduu orazilor doqiqlodirilmi, iq
lim ehtiyatlarndan daha somoroli istifa
meteorologiya brosunda giindolik, hofdo etmoyin yollan gstorilmidir. Bu
tolik vo ayliq hava proqnozlan verilirdi.
1954
ildon balayaraq mx. zv -todqiqatlarin noticosi .C.yyubovun
Azorbaycan SSR iqliminin bonitirovvor xlinski vo b. iqlimnasln miix
kasi (Baki, 1975) monoqrafiyasinda z
tolif saholori iizro todqiqatlar aparmoksini tapmdr. Bu illordo Azorbaycanlar. Atmosfer yantlarmn todqiqi sa

da geni yaylm bir sira bitkilrin

(pambiq, taxil, zm, tiitiin, ay vo s.)
becrilmsinin aqroiqlim oraiti vo ehtiyatlar todqiq edilmi, xsusi aqroiq
lim rayonladrlmas aparlm, miiva
fiq xritlr hazrlanm, Azorbaycanin
aqroiqlim atlas (Bak, 1993) nor edilmidir.
Aparlm todqiqatlar noticosindo
respublikanm mvcud kurortlarnda iqlimlo maliconin imkanlar aradrlm,
iqlim-landaft rayonladrlmas aparlm, yeni vo miixtolif istiqamotli kurortiqlim yerlori akar edilmidir.
46'

47

48

49*

50*

51*

52*

53*

54"

55"

Xzr donizi sth qatnn

orta illik temperaturu.

Azorbaycanda mikroiqlimnaslq
sahosindo sistemli todqiqatlara 20 osrin
50-ci illrindo balanmdr. Mxtolif
relyef formalarnda yerlon aqrolandaftlarn (birillik vo oxillik okinlor, tarla v balar) vo tobii landaftlarn (meo,
tala, doniz sahillori, terraslar, yay vo q
otlaqlar vo s.) mikroiqlimi (ftoiqlimi)
yronilmi, radiasiya vo istilik balanslarnn formalamasnda bitkibrin rolu
myynldirilmidir.
Xyyam Rahimov, Mahrram Hsnov

Hidrologiya. Azorbaycan Respublikasnn aylarna aid molumatlara hob

b.e. ovvolki miiollifbrin osorlorindo rast

stasionar miiahido montoqobrindo topgolinso do, onlarm iimumi corafyas vo

lanm molumatlara osason bulanqlq,
sulanndan istifado haqqinda molumatlar
asl gotirmolrin qranulometrik torkibi
Afanasi Nikitin, Haci Zeynalabdin irvo ay hvzolorindoki sothi yuyulma invani, Nadir Mirzo Qacar vo b. soyyah vo
tensivliyi todqiq edilmi vo xritolodirilmtofkkirbrin osorlorindo z oksini tapmidir.
mdr.
19
osrin sonu vo 20 osrin ovvolbrindo Glbr vo iri su anbarlar todqiq edilmi, onlarn hidrofziki xassolori, lillonsu enerjisindon istifado vo siini suvarma
mosi amillori, otraf mhito tosiri yronilproblemi ib olaqodar hidroloji todqiqat
mi vo kadastr miix. iizv ahvolod Xolar genilondi. 1890 ildo Qafqazda Su
lilov vo b. torofindon tortib edilmidir.
idarosi Mfottiliyi tokil edildi. 1925 il
Da aylarnda ba veron sel hadisodon Azorbaycanda rejimi todqiq edilmolori todqiq edilmi, bu ilor xiisusilo Ki,
mi da aylarnm otrafl yronilmosi
Kiirmiik aylar v Qafqazm digor selli
moqsodilo hidroloji mahido montoqolori obokosinin genibndirilmosino baH.ro
lanld.
1933 ildo Azorbaycan Hidrometeo. /
V

roloji Xidmot darosinin tokili ib olaqo

A
dar olaraq respublikada hidroloji ilor
>

vahid proqram osasmda aparlmaa

baland, ay axmlarn vo ay gotirmo2V.UH
lorini yronon montoqolorin sayi oxal24.50
dld. Aparlm todqiqatlar osasmda
1)S ISS |$ 1 1*10 lJS 1*10 |f
USnSiT
Hidroloji illik molumat mocmuobri
nr edildi.
Bak sviyylm mntqosinin
; ilanna
gro Xzor donizi sviyysiin o
Da aylarmm rejiminin vo su ob^yirnsi.
yektlorinin kompleks coraf-hidroloji
todqiqi sahosindo miihiim ilor grlay hvzolorindo aparlm
Ilorin
mdiir. Taln, Byk Qafqazm conub
formalama xsusiyyotlri.
ii sel
yamacnn oki-Zaqatala zonasnn,
tohliikoliliyinin tosorriifat !
.mdan
imal-rqi Azorbaycanin, Naxivan
qiymotbndirilmosi, sellorin '
thlkoli hvzolorin tosnifati vo a\
MR-in aylarna aid hidroloji todqiqatlar
adrlmas aparlmdr.
aparlmdr. Bu ilorin noticosi SSRnin hidroqrafiyasna aid materiallar.
Qaqay
Azorbaycan SSR-in aylar (Baki, 1955
Okeanologiya. Azorbayca
58) adli drdcildlik osordo z oksini tapokeamdr.
nologiya elminin inkiaf X:
ionizinin todqiqi ilo olaqodardir.
ay axmnn omolo golmosi vo ona
Herodot vo Aristotel Xozorin sovi
tosir edon amillorin todqiqi noticosindo
nin inmiioyyon edilmidir ki, Tal silsilosindikindon xeyli aa, Ptolem ;
40 m
don axan aylar istisna olmaqla, respub
yuxan olduunu gstormi^b
10-15 osrlordo Xozor don.
likanm da aylarnda axm yksokliyo
qqinda bir sira soyyah vo tobiot
doru artr. Aparlm todqiqatlar osa
(0bsmda aylarn qidalanma nonbyin
drroid Bakuvi, Afanasi Nii
vo b.)
gro tosnifati verilmi, onlarm maye vo
maraqli molumatlar vermilor.
sahodo sistemli mahidolorin tari
bork halda axmn, kimyovi torkibini,
1830
selliliyini gstoron hidroloji xoritolor tor
ildo E.X.Lentsin Xozorin s.
isini
tib edilmi, axmn il orzindo paylanmatodqiq etmosilo balanmdr.
4-76
s, maksimal su sorfbrinin omolo golmo
illordo O.A.Qrimm Xozorin d;
dorin
si, qar rty vo onun ay axmndak
saholorindo temperatur m^
iolori
rolu, sel hadisolori, mocra prosesbri,
aparm, 1904 ildo iso onun hid
eteoroloji oraitinin yronilmosir
maksimal vo minimal axmlar vo s. yosasi
ronilmidir.
qoyulmudur. 1912 15 illordo Xzordo
Su balansi nsrlorinin qarlql ola
hidrometeoroloji mahidolr xe>li geqosi iisulu osasmda yeralti sularin vo
nibndirilmidir.
iimumi riitubotlonmonin qiymoti miioy
Epizodik mahidolrdn sistemli
yon edilmi, ayr-ayr ay hvzolorinin
mahidolor kemok vo molumatlarn
bir morkozdo toplanmasm tomin etmok
vo btvlkdo respublikanm su ehtiyatlar hesablanmdr.
moqsodilo 1922 ildo Baki doniz rosodxa
nasi yaradlm, sahil vo adalarda yerloaylarn asl gotirmlri zrindoki

on stansiyalar Baki Hidrometeoroloji

Xidmot idarosinin tabeliyino verilmidir.
Azorbaycanda Xozor donizindo milli
okeanoloji todqiqatlann osasi mx. iizv
Qasim Giil torofindon qoyulmudur. ,
Xozorin qorb sahillorindo doniz sahillorinin vo dibinin dinamikasi vo dalalanma rejimi (Baki, 1956) monoqrafiyasmi
nr etdirmidir. Bu osordo ayri-ayn hid
rometeoroloji elementlorin, xiisusilo do
niz neft vo qaz yataqlannin monimsonilmosino tosir edon amillorin otrafli sociyyos: veriimidir. Q.K.Gln Xozor doni
zi (Baki, 156) osori 1961 ildo K.P.Tilevii i hommllifliyi ilo Sofyada nor olunmdur. Bununla yana, , Xozorin soviyyo dyimsinin xalq tosorriifatma tosii no, eloco do ayn-ayri hidrometeorolo
amillorin sociyyosino dair bir sira
os rbr nor etdirmidir.
Xozordo okeanoloji todqiqatlan gelv .mdirmok moqsodilo 1952 ildo dim..
ilk dofo olaraq donizdo (Neft Da1:
da) xiisusi toyinath hidrometeorok slansiya, onun da nozdindo Qum
a< l. Xoro Ziro, olokon mahid
si isiya lari vo doniz hidrometeorologi h i boratoriyas yaradlm vo bu lab< toriya sonralar Hidrometeorologi l Institutu na evrilmidir.
; -nin Y U N E P Proqrami oriv; Kb 1972 ildo Xozordo aq donizdo
dr ada ilk doniz rosodxanasi yaradilnn vo bununla da respublikada okeano ji todqiqatlann yeni morholosi balanmdr.
Umosferlo donizin qarlql tosiri,
dal a vo kiibk rejimi, turbulentlik vo
tui dent diffuziyanm statistik vo spektra sulla todqiqi, onlarm yanmempirik
me lbrinin ibnmosi sahosindo todqiqai aparlm, Xozorin iimumi hidrome uologiyas, hidrofzikas, su dvrai
axinlar sistemi, su miibadilosi,
rac ;iyasi, temperatur vo buz rejiinlori,
qo'
na-gotirmo hadisolori, ekocorafy
odqiq edilmidir.
x. iizv Ramiz Mommodov vo b.
tor don Xozor donizini ikbndiron
mo lor, onlarm giicii vo kimyovi torki
bi,
llmasmin komiyyot vo keyfiyyot
gs; ricilori vo Xozor donizi soviyyosinin
doyimosinin soboblori yronilmi, soviyyn doyimolorinin model-sxemi tortib
olunmu vo proqnozu verilmidir.
Ramiz Mmmdov

Qlyasiologiya. Azorbaycanda qlyasioloji (buzlaqiinaslq) todqiqatlann

osasi 19 osrin sonu 20 osrin ovvolbrin

do orazinin geoloji-geomorfoloji yronilmosino balanlmas ilo qoyulmudur.
G.V.Abix vo b.-nin osorlorindo Byk
Qafqazda ahda platosunun, Bazardz vo Tufan zirvolorinin buzlaqlan
haqqmda ilkin molumatlar vardir. 20 os
rin birinci yansinda qlyasioloji todqiqatlarn miqyas genilonmi, Byk
Qafqazda vo Kiik Qafqazda miihiim
todqiqatlar aparlmdr. Milli qlyasiologiyann osasn qoymu akad. Budaq
Budaqov buzlamaya dair mvcud faktik materiallara osaslanaraq Byiik Qaf
qazm buzlamasnm bir sira problem
mosololorino aydnhq gotirmidir. Bura
da miioyyon qanunauyunluqlarn akar edilmosindo Qafqaz vo Alp dalar
relyefmin inkiafmn vo tobii oraitlorinin mqayisli tohlilinin miihiim oho
miyyoti olmudur. Kompleks todqiqat
lar noticosindo Byk Qafqazm Azor
baycan hissosinin iki dofo buzlamaya
moruz qald tosbit edilmidir. Qusar
maili diizonliyindo vo Acmohur ndalnda akar edilmi kobud qrntl kntbrin buzlaq monoli olduu vo ho
min kntlorin Aberon osrindo omolo
goldiyino osaslanaraq burada birinci
buzlamann mohz osrdo ba verdiyi
siibut edilmi, bu buzlama Qusar buzlamas adlandrlmdr. Byk Qafqa
zm Ba vo Yan silsilolrind akar
edilui buzlaq relyef formalarna osason
ikinci buzlamann Yuxan Xozor
Aa Yenikaspi geoloji zaman orivosindo ba verdiyi miioyyon edilmi (ahnabad buzlamas) bu buzlamann Lozo (Yuxan Xozor), ahdz (Yuxan
Xvalin) vo ahyurdu (Yenikaspi) kimi
sorbost morholodon ibarot olduu
saslandrlmdr. Byk Qafqazda
ahda vo Qzlqaya platolan istisna
olunmaqla buzlamanm da-doro tipli
olduu vo onun ba vermosindo iqlimin,
oroqrafiyanin, hipsometriyamn vo yeni
tektonik horokotlorin miihiim rol oynad miioyyon edilmidir. Burada buzlamann baqa morhololorinin ayrilmamasi onlann izlorinin sonradan eroziyadenudasiya prosesbri noticosindo tamamilo mohv olmasi vo ya daha cavan
kntlrl basdrlmas ib olaqolondirilir. Xozorin soviyyosinin doyimsinin
buzlamalarla olaqosi, miiasir buzlaqlann qodim buzlamalann qal olmasi
haqqinda da fikirlor sylonilmidir.
Qlyasiologiya sahosindo Byk Qaf
qazda oldo edilmi nailiyyotlor Kiik
Qafqazda da bu istiqamotdo todqiqatla-

rin genilnmsin tokan vermidir. Kiik Qafqazm dagotoyi saholorindo (Naf

talan, Aa Araz maili diizonliklori,
Duzda, Daba vo Qivraq platolan)
akaredilmi kobud donoli kntlorin
Aberon osrindo ba vermi buzlamann flvioqlyasial mohsulu olduu
miioyyon edilmidir. Murovda, ahda, Zongozur, orqi Gyo silsilolorindo vo Qaraba vulkanik yaylasndak
vulkan massivlorindo buzlan ekzarasion (karlar, troq dorobri) vo akkumul
yativ (moren topo vo tirolori) relyef formalar akar edilorok yronilmidir.
Homin molumatlar osasmda Kiik
Qafqazm Aberon osrindo vo Yuxan
Drdnc dvrdo buzlamaya moruz
qald fikri tosbit edilmidir. Todqiqatlar Aberon osri buzlamasndan forqli olaraq Yuxar Drdnc dvr buzlamasnda buzlaqlarn geriyo okilmosi ilo
sociyyobnon 5-don 8-o qodor norholo
ayrrlar.
Azorbaycanda qlyasioloji todqiqat
lar noticosindo miioyyon edilmidir ki,
buzlamann osas sobobi iqlimin plane
tar miqyasda dvri olaraq soyuqlamas
olmudur. Azorbaycanin qlyasioloji todqiqatlarnda buzlamalarn vaxti vo
miqdari, eloco do onlarm Alp buzlamas sxemino uyunluu problemlori indiyodok tam holl olunmamdr.
Hiiseyn Xalilov

Torpaq corafiyas. Azorbaycanin

ayn-ayn regionlannda torpaqlann todqiqino osason onlarm orazido corafi
paylanmas qanunauyunluqlar akar
edilmidir. Miioyyon olunmudur ki,
respublika orazisindo torpaqlar diizonliklordo fqi zonalhq qanununa, dalq blgobrdo yaylm torpaqlar iso aquli zonalhq qanununa uyun olaraq
yaylmdr.
lko orazisindo torpaqlann coraf
yaylmas aadak kimi tosnif olunmudur:
da - o mon t o r p a q l a n Byk vo Kiik Qafqazm yiiksok dalq zonasnn 1800 3000 m yiiksokliklorindo
yaylmdr vo respublika orazisinin
15%-ini tokil edir;
q o n u r d a - ni e o t o r p a q 1a r l Byk vo Kiik Qafqazm meo zonasnn 900 />/-don 2000 m-dok yksokliklori arasmda yaylm vo osason, fistiq
meolori altmda formalamdr, res
publika orazisinin 4,8%-ini tkil edir;
qohvoyi da-mco t o r p a q -

l a r Byk vo Kiik Qafqazn v Lon

koran blgsinin orta dalq, alaq daiq vo daotoyi quraqlarnn 6001200 m yksokliklorind yaylmdr;
sasn pald meolori altnda formalamdr, respublika orazisinin 14%-ii
tkil edir;
d a q a r a t o r p a q 1a r orta
dalq zonada, 800-1600 m ykskliklord yaylmdr, respublika orazisinin
1%- qodorini tokil edir;
s a r t o r p a q l a r Lonkoran blgosinin daotoyi vo ovalq orazilrind
yaylmdr, respublika orazisinin 1,8%-
qodorini tokil edir;
a b a l d t o r p a q l a r Byk
vo Kiik Qafqazn vo Tal dalarnn
daotoyi vo alaq dalq quraqlarnda yaylmdr, respublika orazisinin
25,5%-ini tokil edir;
boz vo b o z - q o n u r t o r p a q
l ar Kr-Araz ovalnda geni sahodo,
yay quraq keon subtropik iqlim oraitindo formalamdr, respublika orazi
sinin 28,9%-ini tokil edir;
o m o n - b o z t o r p a q l a r boz
vo boz-qonur torpaqlar kimi quru vo
yarimsohra iqlim oraitindo yaylmdr,
respublika orazisinin 5,5%-ini tokil
edir;
o r a n l a r respublikanm ovaliq
orazilorindo lokal lokolor oklindo yaylmdr.
Biocorafiya. Azorbaycanda biocorafiya (ftocorafya vo zoocorafiya)
sahosindo todqiqatlar 19 osrdon balanmdr. Qafqazn ayr-ayr vilayotlori ilo
yana, Azorbaycanm da botaniki-corafi rayonladrlmasna toobbs gstorilmi, bir sra botaniki-coraf vilayot
vo oyalotlor ayrlmdr. Akad. A.A.
Qrossheymin vo Y..Prilipkonun 1919
47 illordo apardqlar todqiqatlar osasm
da Azorbaycanm 1:1000000 miqyasnda
geobotaniki (botaniki-coraf) xoitosi
tortib olunmudur.
Ayr-ayr meo edifikatorlarnn vo
qiymotli aac cinslorinin ekoloji areallar, onlarn yaratd fitosenozlarn yaylmas qanunauyunluqlar vo antropogen dinamikasnm istiqamotlori yronilmidir. Regionlar zro bilki rtiiynn (xsusilo meonin) ilkin vo masir
voziyyotini oks etdiron xoritolor, mxtolif
corafl zonalarda bitki rtynn mohsuldarlmm yksoldilmosi, borpas vo
somoroli istifadosi zro todbirlor hazrlanm, mohv olnaq tohlkosi olan qiy
motli meo obyektlori akar edilmi, on-

larn mhafizosi moqsodilo yeni qorq

vo yasaqlqlarn yaradilmasina dair tvsiyolor verilmidir.
Momolilor, qular, ilanlar, suda-quruda yaayanlar, onuraszlar, qansoran
hooratlar, qurdlar, torovoz vo bostan zororvericilori, Xozorin balqlar, ali xorongkimilor vo s. yronilmidir.
Malmud Xlilov

ctimai corafiya 19 osrin ikinci yarsndan inkiaf etmoyo balam, ictimaicorafl ideya vo fkirlorin formalamasnda smayl boy Qutqanl, Hoson boy
Zordabi, Qafur Mirzozado vo Mohom
mod Voliyevi (Baharl) miihiim xidmot
lori olmudur.
1923 ildo Azorbaycanm tobii oraiti
vo sorvotlorinin yronilmosi vo todqiqi
comiyyoti yaradlm, 1925-32 illordo
bu comiyyotin tobbs ilo ilk dofo res
publika orazisinin tobii-iqtisadi rayonladlmas aparlmdr.
qtisadi-coraf rayonladrma iizro
todqiqatlar 20 osrin 20-ci illorindon aparlmaa balamdr. iqtisadi rayonladirma bir sira xarici vo daxili amillor
osasmda znomxsus orazi sistemlori
nin birldirilmosi yolu ilo hoyata keirilir. Tobii rait, ohali mskunlamas, tosorrfatn ixtisasladrlmas vo yerlodirimosi, miiasir inzibati orazi blgs no
zoro alnaraq Aberon, Quba-Xamaz,
Dalq irvan, oki-Zaqatala, GoncoQazax, Kolbcr-Lan, Yuxar Qaraba, Aran, Lonkoran vo Naxivan kimi
10 iqtisadi rayon ayrlmdr. Daha ox
inkiaf etmi iqtisadi rayonlarda oraziistehsal komplekslorinin formalamas
aydm nozoro arpr. Bu, Aberon iqtisa
di rayonunda Bak-Sumqayt, Aran iq
tisadi rayonmda li Bayraml-Salyan,
Mingoevir-Yevlax, Gonco-Qazax iqti
sadi rayonunda Gonco-Dakoson oraziistehsal komplekslorinin yaradlmasnda tosdiqini tapr.
Sosial corafya sahosindo ilk todqi
qatlar 20 osrin axrlarmda aparlm,
insanlarn hoyat oraitindoki regional
forqlor (tobii, iqtisadi, sosial) todqiq
edilmi vo miixtolif rayonlar vo digor yaay montoqolori arasmda hoyat soviy
yosinin boraborldirilmosi yollan aradrlmdr.
hali corafyasma hosr olunmu
sistemli vo moqsodynl todqiqatlar no
ticosindo ohalinin formalamas vo inkiafnm qanunauyunluqlar yronilmi,
geodemoqrafk tokamln regional xiisu

siyyotlori moyyonlodirilmidir. mok

ehtiyatlarmin istehsal saholori zro blgs, moulluq vo hoyat soviyyosi todqiq edilmi, sosial oraitin demoqratik
prosesloro tosiri osasmda demoqrafik inkiafn regional tonzimlonmosinin iqtisadi-coraf yollan ilonib hazrlanmdr. qtisadi-corafi rayonlarm monimsonilmo, demoqrafik vo mskunlama
xiisusiyyotlori todqiq edilmi, tobii-corafi vo sosial-iqtisadi oraitin bu proseso
tosiri yronilmidir. Urbanizasiya prosesinin normal gedii n demoqrafik vo
sosial-iqtisadi soviyyonin tarazli inkiafinin tomin olunmasmin vaeiblni vo is
tehsalm orazi tokilino miivafiq idaro
olunmasmin iqtisadi-coraf im\;>mzmi
moyyonlodirilmidir.
Azorbaycan Respublikasi Pnv.identi
lham liyevin 2004 il 11 fev
,arixli
Azorbaycan Respublikasi
nlannin sosial-iqtisadi inkiafnn
vlot
Proqrami (2004 08) h a q q i mi t ma nina miivafiq olaraq lkoni
ayri
iqisadi-coraf rayonlan oha!
>razi
iizro yerlodirilmo problemi
losr
olunmu todqiqatlar daha il;
;londirilmidir.
hali corafyas elmi istk;
uini
inkiafnda akad. Asof Nad
>b.nin miihiim xidmoti olmudur.
Respublikanm geosiyasi
:mdo
iqtisadi siyasotinin iqtisadi-co'
, millori, sorhod toxunulmazl, s.. osiyasi
mvqeyinin doyiilmosindo nei
mili,
geosiyasi mokanda yeri vo s.
>blemlorlo olaqodar todqiqat ilori
Jm,
geosiyasi mvqeyino tosir e
osas
amillor aradrlm, miistoqil;
rndo zlodiyi mhm geosiyasi
iemlor tohlil edilmidir. Akad.udaq
Budaqov vo Colal liyevin
rklor,
azorbaycanllar, ermonilor: t;i
oqiqotin soyqinmi (Baki, 2003
can, ingilis, alman, fransiz .
dillorindo) osorindo Tiirkiyonin
zorbaycann zlodiyi ermoni to
karlm osaslan aradrlndr.
Hazirda respublikada geos
modellodirmo, sorhodlorin qiym
lirilmosi, ohalinin etnik-dini torkibi
siyasi-coraf forqlori, siyasi qiiwoi in,
ciimlodon, partiyalarn, homkan itti
faqlarinin, ictimai tkilatlarn corafyasi vo onlarin siyasi hoyata tosiri vo s.
mosololori iizro todqiqatlar apanlir.
Nariman Paayev, Nizami Eyyuhov,
Vahid ILvnidov

zilorin torpaq rty vo qrunt sulan

Kartoqrafiya. Azorbaycanda planaalma materiallarma osason tortib edil- akad. Hoson liyev torofindon todqiq
mi ilk xoritolor 18 osrin ovvollorino aid
edilmi vo homin melorin borpasi
dir. Lakin bu dvrdoki planaalma iloi
moqsodilo torpan keyfiyyot vo qrunt
istinad montoqolorino osaslanmadan
sulannin soviyyo toloblorino uyun olan
aparldndan tortib edilon xoritolor
aac nvlorinin okilmosi tvsiyo olunmudur.
doqiq olmur vo icmal xarakteri dayrEkoloji corafya sahosindo respub
di. Xoritolorin doqiq geodeziya osaslari
likada aparlm ilk todqiqatlarin notico
iizro tortibino yalmz 1847-54 illordo Co
lori miix. iizv Kazim lokbrov vo b. to
nub' Qafqazda trianqulyasiya obokosi
rofindon 1:600000 miqyasda tortib olunyaradldqdan sonra balamlm, Azor
mu Azorbaycanm torpaq eroziyasi vo
baycan orazisinin miixtolif miqyasli
torpaqlarm miihafizosi (1980) xoritomumcorafi vo xiisusi xoritolori tortib
sindo mumilodirilmidir. Faydal qaedilnidir.
zinti yataqlannin kofiyyat vo istisman
20 osrin 20-ci illorindon etibaron
saholorindo torpaqlarm rekltivasiyas,
Azorbaycanda horbi tolobloro uyur to
pozulmu meo saholorinin miioyyon
poqrafik kartoqrafiyamn inkiafna da
edilmosi vo borpasi, otraf mhitin radioha i, fikir verilmidir. Tosorriifat moq
aktiv maddolorlo vo sonaye tullantilan
sod!.
n lazim olan xiisusi xoritolor
ilo irklonmosi, Antropogen amillor no
do I ib edilmidir ki, onlarin da mozticosindo soth sulannda ba veron komI
sado olub, kartoqrafik baximdan
miyyot vo keyfiyyot doyiikliklrinin
sxei
k xarakter damdr. vaxtlar
miioyyon edilmosi, su anbarlarmin tikintop. a f general ibrahim aa Vokilotisi noticosindo tobiotdo ba veron arzuvi!
tib etdiyi Azorbaycanm siyasi vo
olunmaz proseslorin yronilmosi, yeni
tob
ntosindo horizontallar vo yuma
iisi
id a n istifado edilmidir. 1925 hidroqurularm inas vo yerlodirilmosi
29
<io orta vo kiik miqyasli geoloji,
mosololori ilo olaqodar geni todqiqat iiqli
lorpaq vo bitki xoritolori tortib
lori aparlmdr. Noticodo respublika
nm, osason, dalq blgolorindo tobii
olu
u, 30-cu illordo kiik vo orta
strukturu miixtolif dorocodo pozulmu
miq sli hipsometrik, siyasi-inzibati,
fstq vo pald meolorindo tobii borpaiqi * ii, fiziki xoritolori tortib edilmi vo
nos
inmudur. Sonralar respublika
nin voziyyoti yronilmi, meo tosorriifatimn inkiafnn ba sxemi tortib olunda
is tortibati sahosindo miihiim ilor
mu, Hirkan tobii kompleksinin qorungri' ii, Azorbaycan SSR-in fizikimasi vo burada milli parkin yaradilmasi
co l atlasi (1949), Azorbaycan
zoruroti elmi cohotdon osaslandnlm,
SSK- i atlasi (1963) ap olunmudur.
171 ildo lkodo geodeziya vo xorito- Azorbaycan meolorinin 1:600000 miq
ilil miiossisolorinin yaradilmasi ilo yasda xoritosi tortib edilmidir (1986).
Dakoson vo Godoboy blgolorindo
plan xorito vo atlaslarn tortibi vo noda-modon tullantlarnm rekultivasiyarinir sas qoyulmudur.
M'baycamn 1:50000 miqyasli ro- si moqsodilo onlarin aqrokimyovi xiisu
siyyotlori, torkiblorindoki mikroeleqon mumcoraf xoritolori vo respub
lika l 60% orazisinin xoritolori hazir- mentlor (Mn, P, Zn, Cu, Mo) vo s.
yronilmidir.
lan
1:50000 miqyasli topoqrafik
Miixtolif blgolordo radioaktivliyin
xori nin orti iarolorindon 1:50000
soviyyosi aradrlm, qamma iialanmiq; sl iimumcoraf xoritolorin orti
manin giicii, torpaqlarm um horizoniar. rino kemok iin xiisusi tolimat
torti edilmidir. Topoqrafik xorito vo tunda radioaktiv elementlorin miqdarinin xorito-sxemlori tortib edilmidir.
plai rda istifado etmok moqsodilo
Araz vo onun sol qollan ilo suvanlan
ha/ um latin qrafikah 15 nv rift
Azorbaycan dilindo topoqrafik vo ro- torpaqlarda ar metallann (mis, molibden, manqan, quruun, kobalt, sink
qom! xoritolordo totbiq olunmudur.
Mommodqasm liyev, Rizvan Pirivo s.) miqdannin normadan xeyli yiik
yev, miix. iizv Qorib Mommodov vo b.- sok olduu moyyonldirilmidir.
ri sonaye morkozlorinin (Baki, Sum
nin kartoqrafiya elminin inkiafnda
miihiim xidmotlori olmudur.
qayit, Gonco, li Bayramli) otraf mhitin ekoloji voziyyotino tosiri vo i klonEkoloji corafiya sahosindo todqi
mo monbolorinin komiyyot vo keyfiyyot
qatlara 20 osrin ovvollorindon balanlgstoricilori yronilmidir.
mdr. Sonralar sahosi koskin azalmaqHavamn, suyun, menin, bitki vo
da olan Tuqay meolorinin yayld ora-

torpaq rtynn, canl alomin, nadir

landaftlarm, tobiot abidolorinin miiha
fizosi, tobii-dadc proseslor (sellor, srmolor, deflyasiya, abraziya), sohralama, tobioto antropogen tosir vo s.
problemlorlo olaqodar apanlan todqi
qatlarin ekoloji corafyann tookkiilnd miihiim ohomiyyoti olmudur.
ahvald Xalilov

Geologiya
Jmui nlumat. Azorbaycan orazi-

sinin miixtolif faydal qazmtilarla (xiisusilo neft vo qazla) zongin olmasi, burada
geologiya elminin qodimdon intiar tapmasn ortlndirmidir. Geoloji omologolmolor vo hadisolor haqqinda ilk molumatlara (faydal qazntlarn tobii xlar, palq vulkanlan, zolzololor vos.)
qodim vo orta osr monbohrindo,
dvrn mohur alim, soyyah vo miitofokkirlorinin (Strabon, stoxri, Mosudi, Ni
zami Goncovi. Marko Polo vo b.) osorlo
rindo rast golinir. Lakin geologiya miistoqil elm kimi 18 osrin ikinci - 19 osrin
birinci yansindan etibaron formalamaa balamdr. Bu dvvdo lko orazi
sinin, xiisusilo do onun neft-qaz vo baqa faydal qazinti yataqlannin daha geni yayld saholor bir sra tannm
soyyah vo tobiotnaslar torofindon geo
loji cohotdon yronilmidir. 19 osrin 2-ci
yansindan balayaraq respublika orazi
sindo geoloji todqiqatlar moqsodynlii
okildo aparlm vo onlarin ohato dairosi xeyli genilonmidir.
1851-1900 illordo aparlm geoloji
mahido materiallarmda bir sira filiz,
qeyri-metal vo yanar faydali qazinti yimlar vo tozahrlrinin yayld orazilorin geoloji quruluunun tosviri verilni, onlarin monoyi vo perspeklivliliyi
yronilmi, miixtolif geoloji hadisolor
haqqinda nozori fikirlor sylonilmidir.
G.V.Abix 1861-63 illordo Qafqazin,
ciimlodon Azorbaycanm vo Xozor doni
zinin geoloji quruluunu, faydali qazintilarmi todqiq etmi, ilk dofo olaraq Aberon yarmadasnda yayln kntlorin stratiqrafik sxemini ilomi, litoloji xsusiyytlorini tosvir etmi, karbohidrogen ymlarnn Yerin dorin qatlarindan miqrasiyasi noticosindo omolo
golmosi fikrini vo onlarin antiklinal qinqlarn tag hissolori ilo olaqoli olduunu
sylomidir.
Bu dvrdo orazinin geoloji quruluu

haqqinda ilk osorlor nor olunmu, neftin qeyri-zvi mnli olmas forziyysi
sylnilmidir. Godbydo, Dakosndo
vo Naxvanda modon-filiz miiossisolori
yaradlm, taxta dirok zllordon quyularn qazlmas yolu ilo doniz neft yataqlarmn ilonmosi ideyas iroli srlmdr. Qafqaz Modon darosinin (1871)
tokil olunmasnm Azorbaycanda geologiyann inkiafnda mhm ohomiyyoti olmudur.
1901-20 illordo geoloji todqiqatlar
genilonmi, yanar, fliz vo qeyri-melal
faydali qazintilann yayld orazilorin
geologiyas yronilmidir. Neft rayonlarnn, xsusilo Aberon yarmadasnn
geoloji quruluu, Dakoson domir vo ko
balt flizlori, Godoboy mis flizi vo Nax
ivan duz yataqlari nisboton otrafl yroilmi, orazinin geoloji quruluunun
osas xsusiyyotlori akar edilmidir.
Azorbaycamn geoloji cohotdon otrafl yronilmosin 1920 ildon sonra balanlmdr. Azorneft idarosi nozdindo
respublikanin neftli-qazl saholorinin
planl surotdo yronilmosi, axtar-kofiyyat ilorinin genilondirilmosi, neft
yataqlari ehtiyatlarmin hesablanmasi vo
somoroli istisman mosololori iizro Xiisusi
Geoloji Biiro yaradlmdr.
1945 ildon balayaraq paleontologiya, stratiqrafiya, regional geologiya vo
tektonika, litologiya, paleocorafiya,
geoxronologiya, neft-qaz geologiyasi vo
geokimyasi, mineralogiya, kristalloqrafiya, petrologiya, paleovulkanologiya,
metallogeniya, geokiinya, filiz vo qeyrimetal faydali qazintilann geologiyasi,
hidrogeologiya vo mhndisi geologiya,
donizin geologiyasi tookkl tapmdr.
Azorbaycanda geologiya elminin inkiafnda akad.-lordon Hoson hmodov, Musa liyev, A kif lizado, liorof lizado, Qambay lizado, amil
zizboyov, Miroli Qaqay, ofaot Mehdiyev, liorof Mommodov, Sbhi
Salayev, zol Sultanov, dhom xoliboyli, hod Yaqubov vo b.-nn mhm
xidmotlori olmudur.
Farhad hmadbayli

Stratiqrafiya v paleontologiya saho

sindo Azorbaycan orazisindo todqiqatlar
aparlmasna 19 osrin ovvollorindon balanlmdr. Paleontoloji qahqlara osaslanaraq, orqi Azorbaycamn nc
dvr kntlori alt vo st boloro, Kiik Qafqazn Yura kntlori pskrm (Orta Yura) vo kmo (st Yu
ra), Byk Qafqazin Yura kntlori

gilli istlor (Leyas), istlor vo qum dalari (Dogger), istlor vo ohong dalar
(M alm ) fasiyalarna ayrlm, Kiik
Qafqazin Tabair kntlori Neokom,
Senoman-Turon vo Senon mortobolorino blnmdr. Naxvanda paleonto
loji qahqlarla sociyyolonon Paleozoy
(Devon, Karbon, Perm) kntlorinin
mvcudluu miioyyon edilmidir.
20 osrin 20-ci illorindon stratiqrafik
todqiqatlar planli surotdo aparlmaa
balanm, Azorbaycamn qrbindoki
neftli komplekslorin stratiqrafiyasma
dair todqiqatlar aparhndr. Kaynozoyun, xiisusilo neft quyularinin kosiliindo rast golinon mikrofauna qaliqlan
yronilmidir. Aberon yarmadasnda
vo Conub-orqi Qafqazda Tabair, Paleogen vo Neogen kntlorindo sociyyovi mikrofauna komplekslorinin
torkibi vo stratiqrafik paylanmasi tod
qiq edilmidir. Q.lizadonin tortib et
diyi ilk Rusca-trkco geologiya terminlori liigoti (1935) geoloji odobiyyatin yaradilmasmda miihiim rol oynamdr. Tabair vo Mohsuldar qatin
mikrofauna qaliqlan yronilmi vo on
larm stratiqrafik ohomiyyotli olduu
miioyyon cdilmidir. Bu todqiqatlarla
Azorbaycanda mikropaleontologiyann osas qoyulmudur.
Kiik Qafqazin Azorbaycan hissosinin Tabair kntlorinin biostratiqrafyas yronilmi vo onlarm regional
stratiqrafik sxemi ilonib hazrlanmdr. M .liyev Mezozoyun arxistratiqrafik makrofauna qruplannm yronilmsinin osasm qoymu, onun biostratiqrafiyasi ilo yana, fossil orqanizmlorinin sistematikasim, filogeniyasini vo
ekologiyasini todqiq etmidir. Paleonto
loji todqiqatlar osasinda ilk dofo Kiik
Qafqazda A lt Yuramn mvcudluu
sbut edilmi, Orta vo st Yuramn mortobo blgs. Alt Tabair vo st Tabairin stratiqrafyas verilni vo .zizboyovun rohborliyi ilo Naxivan MR-in
Trias kntlorinin biostratiqrafyas
yronilmidir.
Azorbaycanda Drdnc dvrn
kontinental vo doniz kiintlorinin biostratiqrafiyasi vo problem mosololori ilo
. Mommodov vo b. moul olmu, Drdiincii dvr kntlorinin doqiq strati
qrafik blgs vo paleontoloji sociyyosi
verilmidir.
Miix. zv Domir Haciyev vo b. Binoqodi yaxmhginda Pleystosen yal zon
gin fauna vo flora qobiristanlnda paleozooloji todqiqatlar aparm, onlarm

noticolori H.Zordabi adina Tobiot Tarixi

Muzeyinin 12 cildlik osorlorindo z oksini tapmdr. Xozoryam Quba zonasinda Apt yal gillor iorisindo Qafqazda
Tabair ixtiozavrinin yegano skelet qahqlar akar edilmidir. Oliqosen-Erko
Miosenin ixtiofaunasi, ciimlodon otolitlor, balinakimilor, Son Sarmal hipparion faunas, Eopleystosenin krokayaqlilan vo s. qruplar todqiq edilmidir.
Mikropaleontologiya sahosindo foraminifer, radiolariya vo ostrakodlar
todqiq olunmu vo onlarm stratiqrafik
ohomiyyotli olduu miioyyon edilmidir.
Paleozoyun biostratiqrafiyasimn yronilmosi iizro aparilan oxillik !odqiqatlar noticosindo Devon, Karbon vo
Perm kntlrinin doqiq sti;
rafik
blgsii ilonib hazrlanmdr.
20 osrin 80-ci illorindo biosi iqrafiyanm paleobiogeokimya, pa)
<ologiya, palinologiya, paleozooa
ifiya
saholori inkiaf etmidir.
Todqiqatlar noticosindo Tab ir vo
Neogen hvzolorinin mtloq p
erperaturu miioyyon edilmi, ,
ayn
fauna qruplarmm bionomiyi
kologiyasina dair yeni molumatl;
ndir. Paleontoloji todqiqatlar
oxliil statistik sullar totbiq rnu,
nummulitlorin toyini n
kod
osasinda politomik codvol vo i
ilin
riyazi modellori toklif edilmidi
Byiik Qafqazin Tabair k lorinin litoloji, paleobiogeokimyovi
icontoloji vo paleomaqnetizm cohotci
saslandrlm istinad kosililori to
edilmi, bunlara osason irimiqyasl
4)00)
dvlot geoloji xoritolori hazrlan
r.
Paleoge kntlorinin onal
stratiqrafik sxemi tortib edilnu
mmi
stratiqrafik kalada Parada .
osinin (Orta Eosen) ayrlmas osa
nlmdr.
Araz ay ilo Bazaray
da
yaylm st Okslord-Orta
l
vulkanogen-karbonatl k'
tnn orqanogen ohongdalar;
Urqon fasiyas) rif monoli old
)ut
edilmi, Aralq donizi qura
i
yaylm Urqon biosedimenta
sis
teminin rif tromolorin mon olduu osaslandnlmdr. Todqiqnilarn
noticolori molliflor kollektivinm Kiik Qafqazin Erkon Tabair yal riftogen siixurlar (2000) osorindo mumilodirilmidir.
Akif lizado vo b. torofindon Yura
vo Tabairin paleontologiyas sahosindo
miixtolif fauna qruplar sistemlodiril-

mi. tllogeniyas todqiq olunmu, fossil

qalqlarn mikromorfoloji vo mikrostruktur xsusiyyotlorinin vo kimyovi
torkibinin yronilmsind elektron mikoskopiyas vo s. miiasir iisullar geni
totbiq olunmudur.
Tabair kntlorindon toplanm
zongin onuraszlar faunasnm yronilmosin aid elmi todqiqatlann noticolori
Azorbaycamn Tabair faunas (Baki,
1988) osorindo mumilodirilmidir. Bu
osoro vo stratiqrafiya sahosindo nor
oluunu silsilo elmi iloro gro 1991 ildo
Aki lizado, Qurban liyev, Xolil
l 1la, Ramiz Mommodzado vo bdiill nid Xolilov Azorbaycan Dvlot
mk itatina layiq griilmlor.
osrin 90-ci illorindo Geologiya
in
itunun bir qrup alimi Beynolxalq
sti
rafik korrelyasiya proqrami
(Y
[ SK O ) iizro Tetis Tabaiinin
vasiyasi vo Tetis vo Boreal Taba
layiholorindo itirak etmi, bir sira
nolxalq geoloji ekspedisiyalann
toi
ndo todqiqatlar aparmlar.
4
ildon Geologiya institutu
qa
iqamotlorlo yana, stratiqrafiya
sal ndo do xarici neft irkotlori (BP
v
vo elmi morkozlori ilo bir sira mloi elmi todqiqat layiholorindo itirak
etmidir.
Tofiq Hasnov, Qurban liyev

eoxronologiya (nisbi vo mtloq

geo >ji ya toyin etmo) sahosindo ilk tod
qiq; liar 19 osrin sonlarmda E..Eyxval< G.V.Abix vo baqalar torofindon
apa Imdr. 20 osrdo Musa liyev,
Qai bay lizado, Colil Xolilov Azor
ba nin Paleozoy, Mezozoy, Kaynozo rotemlorinin geoxronologiyasmi
tod etmi vo onlarm regional stratiqr; sxemlorini hazirlamlar.
leozoy erotemi kntlori, osasoi razyam zonada (Naxivan M R),
qi on Kiik Qafqaz vo Byk Qafqaz
da kar olunmudur.
yk vo Kiik Qafqaz hissolorindo,
K' kokliyindo vo Xozoryam sahodo
in af etmi Mezozoy erotemi kiintls inin Trias, Yura vo Tabair siste iori iizro regional stratiqrafik sxemlori tortib edilmidir. Kaynozoy kntiilorinin regional stratiqrafik sxeminin
ilonmosindo .zizboyovu, .Mehdiyevin vo b.-mri todqiqatlan miihiim rol
oynamdr.
Nvo geoxronologiyas (radiogeoxronologiya) sahosindo ilk elmi todqiqatlar Roid Abdullayev aparm vo

onlar lko orazisinin osas struktur-formasiya zonalanm (Byiik Qafqazin co

nub yamac, Kiir daaras kokliyi, Kiik Qafqaz, Tal) ohato etmidir. Byiik
Qafqazin Azorbaycan hissosindo Filizay polimetal yatann kof ilo olaqo
dar maqmatizmin tokaml vo flizlomo vaxtimn miioyyon edilmosi ilo bal
aparlm radiogeoxronoloji todqiqatlar
osasinda maqmatik tromlor ya etibarilo iki qrupa blnmdr. Filizay vo
Kasda yataqlarimn tromo serisit mineral nmunolrinin radiogeoxronoloji
todqiqi osasinda filiz omologolmonin Bayos osrindo (165 mln. il) ba verdiyi tos
diq olunmudur.
Kiik Qafqazda Orta Yura plagioporfir vo plagioqranitlorinin petroloji
oxarl ilo yana, onlarm radiometrik
sulla miioyyon edilmi sinxronluu
(164 mln. il; 162 mln. il) bu sxurlarn
vahid vulkan-plutonik assosiasiyaya aid
olmasim tosdiq etmoyo imkan vermidir. Radioxronoloji todqiqatlar notico
sindo Qazax kokliyindo traxibazaltlabarin, ahda sinklinorisindo iso dasitlorin omologolmo tarixlori doqiqlodirilmi vo kalium-arqon iisulu ilo onlarm
ya miivafiq olaraq 44 mln. il (Alt
Eosen) vo 42 mln. il (Orta Eosen)
miioyyon edilmidir. istinad kosililori
osasinda burada Santon vo Konyak kntlorinin mtloq ya mvafiq ola
raq 84 mln. il vo 88 mln. il hesablanmdr. Bu molumatlar 1975 ildo tortib
edilmi Fanerozoyun Beynolxalq Geoxronoloji kalasna daxil edilmidir.
Bazal konqlomeratlarnda akar
edilmi qranitoid torkibli sxur qrntlarinin radioloji todqiqi vo onlarm
miitloq yann 250-330 mln. il arasinda
miioyyon edilmosi Kiik Qafqazda Hertsin tektonomaqmatik siklinin mvcudluunu tosdiq etmidir.
Xozoryam regionda Mezozoy kntlorindo neft akar etmok moqsodi
lo qazlm axtar-kofyyat quyusunun
(Azbirala) kern materialnn radioloji
tohlili noticosindo 4970-5142 in dorin
likdo alm metamorfik sxurlar qatinin Perm-Trias, iistdo yatan (4700
4970 in intervalda) vulkanogen sxurlarm iso Alt Yura yal olduu sbut olunmudur.
Araz struktur-formasiya zonasinda
Orta vo Yuxan Paleozoy kntlorino
inyeksiya etmi bazaltoidlorin radioloji
todqiqi onlarm miitloq yann 170-185
mln. il (Alt Yura) arasinda doyiildiyini miioyyon etmi vo bu haqda ovvollor

sylonilmi fikirloro aydinliq gotirmidir.

Radiogeoxronoloji todqiqatlann
noticolorindon sedimentaloji aradrmalarda geni istifado edilmi, kmo
sxurlarn terrigen komponentlrinin
bu baxmdan yronilmosi Mohsuldar
qat osrindo knttoplanmann paleocoraf raitini borpa etmoyo imkan
vermidir.
Azorbaycan radiogeoxronologiya
mtoxssislori diinyada ilk dofo akin it
minerahmn izotop yann toyini metodikasn iloyib hazrlamlar.
20 osrin 70-ci illorindon aparilan ra
diogeoxronoloji todqiqatlann noticolori
Azorbaycan Respublikasinin geoloji,
tektonik vo digor xiisusi toyinatli xoritolorinin tortibindo geni istifado edilmidir.
Ibadulla Abdullayev

Regional geologiya vo tektonika.

Azorbaycan orazisindo bu sahodo ilkin
todqiqatlan 19 osrin ortalarnda G.V.
Abix aparm, orazinin geoloji quruluu, stratiqrafiyas, palq vulkanlan,
seysmikliyi, neft-qazhh, tektonik pozulmalar vo qrqlqlar vo s. haqqinda
molumatlar vermidir.
20
osrin ovvollorindon regional geo
loji todqiqatlar Azorbaycanda sistemli
vo moqsdynl okildo aparlmaa balanm vo onlar, osason, neft yataqlari
ilo bal saholori ohato etmidir. Sonra
lar Azorbaycamn geoloji xoritosi tortib
olunmu (Y.V.Boqaov, 1924), regional
geoloji todqiqatlar .lizado, V.Y.
Xain, .zizboyov, M.Iiyev vo b. toro
findon genilondirilmidir.
20
osrin 1-ci yarisinda todqiqatlar,
osason, orazilorin neft-qaz perspektivliyini qiymotlondirmok moqsodilo respublikann orq rayonlarmda aparlm,
sonralar Azorbaycamn digor regionlarim (Byk Qafqazin conub yamaci, Kiik Qafqazin imal-orq vo qorb hissolori, Xozoryam-Quba zonasi) da ohato etmi vo onlarm iri tektonik vahidlori da
xilindo miirokkob qurululu strukturlar
ayrlmdr.
20
osrin ortalarndan balayaraq
Byk Qafqaz, Kiik Qafqaz, Tal vo
Naxivan regionlarinm tektonikasi otrafl yronilmi, qazima vo seysmik kofyyat ilorinin genilonmosi noticosindo
Kiir, Qusar-Dovoi vo Araz depressiyalarinin tektonikasina dair yeni molu
matlar oldo edilmidir. Byiik Qafqazda
Mezozoy kntlorinin struktur xsu-

1972) razinin tektonikas, geotektonik

siyyotlori aydnladrlm, iri strukturinkiaf, on yeni vo masir tektonikasna
lan sorhodlori doqiqldirilmi, vulkadair mslbr otrafl orh edilmidir.
nogen komplekslrb tektonik elementAzarbaycanm neotektonik xoritosi
lrin laqsi moyyon edilmi, Kayno(1980, 1991, 1:500000 miqyasl) nor
zoyun osas stratiqrafik blglori vo Mezozoyun sthi iizr struktur xoritolor se- olunmu, burada struktur formasiya
komplekslrinin sorhodlori, qrqlq v
riyas trtib olunmudr. Kiik Qafqaz
da vvllr mlum olmayan bir sra do- paralanma deformasiyalarmn mnasirinlik tektonik yarqlar vo fleksurlar abotlori doqiqlodirilmi, osas struktur
kar edilmi, qrqlq deformasiyalar
elementlorinin formalama mrhlolri
v s. gstrilmidir.
vo tektonikann maqmatik kompleksAerokosmik vo geoloji-geofiziki tod
lorlo olaqosi yrnilmidir.
qiqatlar noticosindo bnvrosi ox qo
ri geoloji-stuktur komplekslorin
dim (Kembridon sonra) olan v imali
(Qusar-Dovoi, anax-Qobustan, BIrani, Qafqaz vo Skif Epilersin platforyk Qafqazn conub yamac, Tal regionlar vo s.) geotektonik inkiaf iizro masnn biitn struktur-formasiya komtodqiqatlar aparlmdr. Mezozoy - pleksbrini kosib keon imal-imal-qorb
istiqamotli Zongzur-Samqori-Stavrokntbrin hosr olunmu Conub-orqi
pol lineamenti moyyon edilmidir. AlpQafqazm Mezozoy kntlorindo neft
dan qodim sxur qatlarnda tozahiir
v qaz axtarnn perspektivliyi (Bak,
edn imal-imal-qorb vo ya conub1961) adl osordo sotl strukturlarimn
tektonik quruluu tohlil olunmu, 4-5
km dorinliyodok tektonik deformasiya
(qrqlq, qrlma pozulmalar, mxtolif yal knt komplekslorinin struk
..xizbyovm
tur mnasibtlri) mosololori orh edil Naxivan
midir. Azorbaycanin tektonikas, palMSSR-in
q vulkanizmi v geoloji inkiaf tarixi
geologiyas
(Moskva, 1953) osori v Geologiya ins
T. /&
monoqrafiyasi.
titutu il Azarbaycan Geologiya darsiMoskva,

1961.
nin birg trtib etdiyi Azorbaycanin

1:500000 miqyasl geoloji xoritosi do

nor cdilmidir. Azorbaycanin ilk tekto

nik xoritosindo (1:500000 miqyasl) res
publika arazisinin tektonik plannm inconub-rq, imal-orq vo ya conubkiaf oks etdirilmi, strukturlarn ya
qorb vo meridional istiqamtli dorinlik
qruplar, onlarn kmosi vo qalxmas
dvrbri, st Pliosen vo Oliqosenin da- yanqlan arasmdaki strukturlar qorbdon orqo doru gmlon horst vo qraban zr struktur mortblrin relyefi,
benlordon ibarot pillobr omolo gotirir.
srhdlri vo s. gstorilmidir. Yer qa.xoliboyli Devon dvrndon indiyo
bnn bazalt qat qalnlnn Byk
vo Kiik Qafqazda 30-55 km, dniz ak- kimi foal olan va vahid zona tokil edon
Arpa-Samur miitohorrik-filizli yanqlar
vatoriyas da daxil olmaqla kokliksistemi ayrmdr. Bu zonanin vo baqa
lordo 10-15 km olduu, qranit qatnn
enino dorinlik yarqlarnn Byk Qafqa
Conubi Xozor kokliyindo Yer qabzm Yura-Tabair qatn kosorok. Kiir nn kosiliindo olmad, dalq zonalakokliyindon kediyi vo Kiik Qafqazda
rnda is onun qalmlnn 15-20 km-
davam etdiyi miioyyon edilmidir.
atd edilmidir.
20
srin 70-ci illorindon aparilan td- Seysmotektonik todqiqatlara osason
qiqatlar sasnda Mezokaynozoy kn- on giiclii zolzololorin miixtolif tipli tekto
tlrinin btn stratiqrafik vahidlri zr nik strukturlarn qovaqlarna vo eloco do
yer qabnn neotektonik vo miiasir horotortib olunmu paleotektonik xoritolor,
kotlorin daha qabariq tozahiir etdiyi zohminin Azrbaycann v Conubi Xozor
nalara uyun goldiyi akar olunmudur.
kkliyinin elf zonasnm 1:500000
Saatli ifrat dorin quyusundan oldo edi
miqyasl ilk geotektonik xoritosi respubli
lon molumatlara osason miioyyon edilmika razisinin geoloji inkiafnn geosinkdir ki, Kiir kokliyi vo onu ohato edon
linal, Erkon vo Son Orogen morhllrini
Kiik Qafqaz, hominin Byiik Qafqazm
izbmoyo imkan yaratmdr.
Vondam zonasi Mezozoyda, osason, vul S S R geologiyas n Azarbaycana
kanogen sxurlardan tokil olunmu, tek
hosr olunmu 47-ci cildindo (Moskva,

tonik yarqlarla bloklora paralanm,

koskin diferensial horokotlorb vo riftogen
strukturlarla mrokkoblomi geni geo
tektonik vahid olmudur .
Tektonikamn, xiisusilo neotektonik
vo miiasir tektonik horokotlorin todqiqindo Yer qabnn geodinamikas
miihiim ohomiyyot kosb edir. Bu sahodo
aparlm todqiqatlar noticosindo Alp
morholosinin Son orogen siklinin geo
tektonik gorginlik xoritosi (1:500000
miqyash) tortib edilmi, Conubi Xozor
kokliyinin tektonik rayonladnlmas
aparlm vo osas struktur-formasion
kompleksbr, dorinlik yanqlan va fleksurlar ayrlmdr. Respublika or t/isinin
Alp qnqlq mrhlsindki inki af ta
rixi yrnilmi vo onun paleotektonik
oraiti borpa olunmudur.
sas struktur-formasion >lekslorin formalamasnda fqi
tonik
horokotlorin rolu vo miqyas _'
lmi,
Byk Qafqazm orq hissosi,'..
? tek
tonik rtklor. regional tektc
pulcuqlar miioyyon edilmidir.
Azorbaycan ET Geofizik;
utu
Azorbaycan M illi Aerokosmik
entliyi ib birlikdo Qafqazm
Uonik molumatlar osasmda dor; i
ukturlan xoritosi ni (1:1000000 1
ish)
nor etnidir (Tofiq smaylzac.
fiq
smaylov vo b., Baki, 1988).
Geologiya institutu Xozor d; ' vo
onu hiidudlayan saholorin bey: . ilq
tektonik xoritosi nin (1:250000* niqyasli) vo Beynolxalq layiho ri\
do
Morkozi Asiyamn litoloji-paleoc
all.
struktur, palinspastik vo geolo
itolor atlasi mn (1:2500000 miqyiisi ortibindo itirak etmi, Azorbaycan
eni
geoloji (1:500000 miqyash) vo gi
namik osasda tektonik (1:500000 mi
sli)
xoritolorini tortib etmidir.
Geodinamika sahosindo apai
il
kin elmi aradrmalarm noticol,
'er
qabnm tokamlnn Mezoz
aynozoy morholosindo geodinamik j
eslorin tozahrnn lokal vo regie
sociyyo dadn gstormidir.
1998 ildo orqi Araliq don
vo
Qafqazm miiasir kinematikas v
iamikasi layihosi orivosindo Geoi iya
institutu Massausets Texnologiy ins
titutu ib birlikdo geodinamik poliqonlarda Azorbaycanda Qlobal Mvqe
Miioyyonetmo Sistemi (Global Positio
ning System, G PS) obokosi tokil edilmidir. Bu sistem iki ildon bir lmolor
aparilan 20 stansiyadan ibarotdir. Burada
oldo edilmi molumatlarm seysmik vo geo-

fiziki sahobrin molumatlan ilo birlikdo

tofsiri vahid Qafqaz blokunun mvcudluunu osaslandrmaa imkan vermidir.
F.vhad lmdbayli, Rstm Babayev,
Qurban liyev

Litologiya. Azorbaycanda kmo

sxurlarn torkibi 20 osrin ovvllrindn
yronilmoyo balanmdr. 30-cu illordon .Sultanov, bdiil liyev vo b. Aberon yarmadasnm, Qobustanm vo
Asag Kr kokliyinin Orta Pliosen
kiiubrini yronmi, miixtolif struk
tur--tektonik zonalarda bu kntlorin
korrelyasiyasm vermi, mineral fasiyalar ayrm, knttoplanma hvzolorinr rdgen materialn danma monbolori
kar etmilor. Azorbaycanin neftli
b< lorinin Kaynozoy kntlorinin
k.
.lorinin litoloji xsusiyyotlri
m
on edilmi, bu kntlrin petroq
oxaiar ayrlm, kntii omo
lo no oraiti todqiq olunmudur.
1 , do neft-qaz yataqlari (Neft Da1;, b.) aldqdan sonra Mohsuldar
qu litologiyas otrafl yronilmi, pa
le
uraf mosobbr aradrlm, terrig'.
aterial monblrinin rolu vo hvz,'1 Jo knttoplanma oraitlori
n von edilmidir. Bak arxipelaqmn
ub hissosindo Qobustan tipli fasiyan altmda Mohsuldar qatn Conubi
X nr fasiyas ayrlmdr.
!) osrin 50-ci illorindon balayaraq
B vo Kiik Qafqazm Yura, Tabair aleogen, st Pliosen vo Pleystosen,
ho inin Naxvann Paleozoy yal
s no komplekslorinin yronilmosino
b; iiulm, knttoplanmamn geok
ovi, fasial-dinamik vo tobii-iqlim
o; lori aradrlm, qumda-alevrit
v. Hi sxurlarn karbonatlla gro
ye tosnifati verilmi, Azorbaycanin
1 '000 miqyash litoloji xoritosi tortib

i, Aberonun Mohsuldar qati

c itiilorini terrigen materiallarla (diste Lavrolit-sillimanit) tomin edon monb. n Rus platformas olduu tosdiq
ol nudur. Mezokaynozoyun vulkant n-kmo formasiyalannm yronilm iizro todqiqatlar onlarm omologolmo
o. ili ib yana, bir sira faydali qazintilann yerlomo qanunauyunluqlarn da
akar etmoyo imkan vermidir.
kmo sxurlarm mineraloji torkibi
nin formalamas prosesinin tokco diagenez morholosindo deyil, hom do katagenez morholosindo yronilmosi ilo olaqodar genetik mineralogiya ikiaf etdi

Mx. zv Momod Xeyirov vo b.

rilir. Cahangir Mazanovun Byiik
Azorbaycanin neftli-qazli rayonlarimn
Qafqazm Azorbaycan hissosindo Yura
Mezokaynozoy kntlorinin gillori vo
kntlorinin litologiyas vo monoyi
gil minerallannm litogenetik xiisusiyyotmonoqrafiyasinda (Baki, 1969) Balakon
blgosinin sulfid filizlorinin omologolmo- brini, onlarm zaman vo mokanca pay
lanma qanuauyunluqlarn todqiq etsinin yeni diagenetik-katagenetik-sedimilor.
mentasiya nozoriyyosi iroli srlmdr.
Miiasir fiziki-kimyovi todqiqat sul .Sultanov vo b. Paleozoy, Yura,
larnn totbiqi ib Azorbaycanin Maykop
Tabair, Pliosen vo Pleystosenin kkntlorinin gillori vo gil minerallari,
mo, vulkanogen-kmo siixurlarmda
bentonitlor vo seolitlor, kaolin vo polikimyovi elementlorin kosililor iizro
paylanmasn yronmi vo miixtolif horskit gillori vo s. yronilmidir.
Litoloji todqiqatlann noticolori Azor
stratiqrafik vahidlor n geokimyovi
xoritolor tortib etmibr. Orta Kiir - baycan geologiyas oxcildli osorinin
Litologiya (Baki, 1998) cildindo iimukokliyindo Tabairin kmo, vlkanomilodirilmidir.
gen-kmo vo vulkanogen sxurlarnn
Azorbaycan Respublikasinin lilitoloji xsusiyyotlri yronilmi, toloji-paleocorafi xoritolor atlasi
kiintlorin katagenez kalas tortib
edilmi, petroqrafik korrelyativlor vo (1:5()0000 miqyasda) tortib olunmudur.
miirokkob kollektor tipi vo faydali qazmtlar iiiin olverili fasiyalar aynlVcih Zhrabova, Qurban liyev
mdr.
Byiik Qafqazm orq hissosindo Orta
Hidrogcologiya v mhndisi geolo
giya. Bu sahodo ilk todqiqatlar 19 osrin
Yuranin miixtolif genetik tip sxurlarnn quruluu. maddi torkibi vo omologol- sonlan vo 20 osrin ovvollorino tsadf
edir. Homin dovrdo Bakinin imoli su
mo oraitlri yronilmidir.
20
osrin 80-ci illorindon Mezokaytochizati ib olaqodar Aberoda vo Sanozoyun km sxur komplekslorinin
nur-Qusar aylararas sahodo, pambiqln inkiaf ib olaqodar Muan vo
neft-qazlln miioyyon etmok moqsoQaraba-Mil dzlorindo hidrogeoloji
dilo kntlrin fasiya vo kollektor
xassolori vo onlardaki katagenetik do- todqiqatlar aparlmdr.
20
osrin 50-ci illorindon ohorsalma,
yiikliklor todqiq edilmidir. Miix. iizv
ibrahim Quliyev vo b. Conubi Xozor
sonaye vo miilki obyektlorin inas, kond
tosorriifati vo sonaye istehsalinin srotli
elfindo vo Aa Kr kokliyindo
inkiaf ib olaqodar irvan vo Qaraba
apardqlar todqiqatlar noticosindo
Mohsuldar qatn kntlorinin protodzlrind, Quba-Xamaz massivind,
Aberon yarmadasnda, Naxivan
katagenetik doyiilmo morholosindo olduunu vo onlarm 7-8 km dorinlikdo
MR-do, amax-Qobustanda xiisusi
kollektorluq xsusiyyotini saxladiqhidrogeoloji todqiqat ilori grlm,
orazido yeralti sularn yayilmasi, kimlanni miioyyon etmilor.
Formasiya vo subformasiyalarm a- yovi torkibi vo rejiminin formalamas
qanunauyunluqlar yronilmi, ehtiquli vo fiiqi siralarmm yaranma qanunauyunluqlarm, eloco do katagenez vo yatlar qiymotlondirilmi, Gonco-Qazax
maili diizonliyindo ehtiyatlann siini yol
metamorfizm morhololorini oks etdiron
1:500000 miqyasda Azorbaycanin kla artirilmasmin mmknly osaslandirlmdr.
mo, vulkanogen-kmo formasiyalan
xoritosi tortib olunmudur.
Naxvann mineral su yataqlannAberon yarmadas vo Qobustadan karbon qazinin ahnmasi vo qazin
sonaye istehsalinin texnologiyasi vo
nn Paleogen-Miosen kntiibrindo
geni yaylm qarq torkibli tufodiaiimumi hidrogeoloji todqiqatlann elmitomit sxurlannn monoco Kiik Qafmetodik osaslan ibnib hazrlanm, ye
qazn vulkanizmi ilo olaqodar olduu
ralti sularin rejimi, neft yataqlan sulari
moyyn edilmidir. Xozoryani-Quba
todqiq edilmidir.
zonasmn Tabair yal fli formasiyasHidrogeoloji todqiqatlar osasmda
n yronilmosi noticosindo katagenez
ollar (1917) vo Xamaz (1956) su ko
mori sistemlori yaradlm, istismar qu
kalas tortib olunnu, mikroelementloyulan qazlmdr. 1948 52 illordo Kiir
rin qeyri-mntozm paylanma nodifikasiyas moyyon edilmi, mxtolif lli fa- kokliyindo meliorativ moqsodlor n
1:200000 miqyash kompleks hidrogeo
siyalar ayrlm, niomlogolmd hibrid
loji. mhondisi-geoloji xoritolomo ilori
forziyyosino stnlk verilmidir.

aparlmdr. Bu todqiqatlar osasinda

Yuxar Qaraba, Ba irvan, M il, Muan kanallar v kollektor-drenaj boklori ina edilmidir. Respublika Geo
loji Xidmot Idarosi torofindon hidrogeoloji todqiqatlann osasini tokil edon
miixtolif miqyasli (1:200000, 1:50000)
hidrogeoloji planaalma ilori aparlm,
imoli, sonaye vo mineral sulann istismar ehtiyatlan hesablanmdr.
M.Qaqay vo b. respublika orazisin
do geni yaylm mineral vo yeralti termal sulan otrafl yronmi, onlarm is
tismar ehtiyatlan n hesablam vo
1:500000 miqyasli xoritosini tortib
etmilor. Neft yataqlarimn lay sulan
osasinda Baki vo Neftala yod zavodlan
ina edilmidi*.
Hidrogeoloji proseslorin modellodirilmosi osasinda Samur-Qusaray vo
Qanx-yriay artezian hvzolorindo su
ehtiyatlan hesablanm vo -c Baki su
komorinin okilmosinin mmknly
osaslandnlmdr.
Aberon yarmadasnda, Kr-Araz
kokliyindo, Samur-Dovi vo Lonko
ran maili vo daotoyi diiznliklrind
qrunt vo tozyiqli su horizontlar ohato
olunmaqla yeralt sularn rejimino
miiahido obokosi tokil edilmidir.
lk mhondisi-geoloji todqiqatlar 20
osrin ovvollorindo aparlm, sonralar
hidrotexniki qurularn, sonaye vo
miilki obyektlorin vo s. layiholondirilmosi ilo olaqodar olaraq mhondisi geo
loji todqiqatlar genilondirilmi, Mingoevir su anban yamaclannda ekzogen
proseslor (karst, siirmo, anma vo s.),
hvzonin lillomosi vo s. yronilmidir.
Mingoevir su anbarmin todqiqindo isti
fado edilon metodiki yanama sonralar
respublikanin Astafaay, Xanay,
Ceyranbatan, omkir vo s. su anbarlari
orazisindo aparilan analoji ilordo do
istifado edilmidir. Xozor donizinin elf
zonasnda dib kntlorinin litologiyasi, fiziki-mexaniki xassolori todqiq
olunmudur. Respublika orazisindo
geni yaylm Erkon Drdncii dvrn
gil vo gilli siixurlanmn torkibi, fizikimexaniki xsusiyyotlori, srmo hadisolorinin bavermo oraiti vo ehtimal
vo miixtolif genetik tip sxurlarda
kmo-yatma proseslori todqiq edilmidir.
Mhondisi-geoloji planaalma, ekzo
gen geoloji proseslorin (srm, sel, uqun, eroziya, abraziya, bataqlama, oranlama vo s.) yayld saholorin akar
edilmosi vo proqnozladrlmas ilo bagli

todqiqatlar aparlm, bunlar Baki,

Sumqayit, Mingoevir vo li Bayramhda yeni mikrorayonlarn salinmasi ilo
olaqodar daha da genilondirilmidir.
Respublika orazisinin 1:200000, Aberon yanmadasinin 1:10000, Xozoryam
orazilorin 1:25000 miqyasli mhondisigeoloji xoritolori tortib edilmidir. Azor
baycan Respublikasinin 1:500000 miqyasli miihondisi-geoloji xoritosi (1991)
vo Aberon yanmadasinin 1:50000
miqyasli hidrogeoloji vo miihondisigeoloji oraiti atlasi (Baki, 1983) nor
olunmudur.
Ekzogen-geoloji proseslorin xalq tosorriifatina byk ziyan vurduunu no
zoro alaraq bu proseslorin miintozom
monitorinqi apanlir.

nilonmosi vo aerogeoloji planaalma ilorinin hoyata keirilmosi noticosindo

Xozorin elf zonasimn geoloji quruluu
doqiqlodirilui, Baki arxipelaqimn
neft-qazll qiymollondirilmi, bu moqsodlo palq vulkanlan todqiq olunmudur. Mohsuldar qatin qazhliq mosolo
lori, qaz-hidrat ymlar vo onlann palq vulkanlan ilo olaqosi mosololori yronilmidir.
60-70-ci illordo Xozor donizinin geo
logiyasi vo neft-qazll mosololori ilo
olaqodar ilk dofo olaraq doniz dibinin
tektonik oraiti todqiq olunmu vo axtar-kfiyyat ilorinin istiqamoti miioyyonlodirilmidir.
20
osrin sonlarmdan Conubi \ : zorin
tektonikasi vo tokamiilii neo
ilizm
baxmndan aradrlm vo
zorin
Azorbaycan sektorunun geotc;
co
Firdovsi liyev, Aydn Pnahov
hotdon Dzirul qalximindan
\inXozor donizinin geologiyasi. Xozor
don) Kopetdaa qodor uzan;
ubi
donizi holo qodimdon todqiqatlarn
Xozor daaras meqakokn
nordiqqotini colb etmidir. Buradaki neft
kozino uyun goldiyi miioyyr;
rti.tozahrlrinin mvcudluu barodo ilk
dir. Seysmik molumatlara g
ada
molumati 13 osrdo Marko Polo xobor
nazik (6-8 km) okean tipli kns
zl
vermidir. Xozor donizinin osasli geoloji
28-30 km dorinlikdo yatmac
ala
doru meyillidir. Molum oln
ki,
yronilmosi 19 osrdon balanmdr.
Aberonun, xiisusilo Baki arxipelaqimn
Conubi Xozor kokliyi Mezc
>rta
vo Baki akvatoriyasmm geoloji quruluYura) riftogenezi noticosim
is
u todqiq edilmidir.
okeaninm aktiv torofindo (R^
lorSonralar Xozorin tektonik quruluumasi ilo Anadolu, Kiik Qafqa,
ran
nun osas xsusiyyotlori aradrlm,
mikrokontinentlori arasinda) ai . , do
nizin qal oluu vo , Tabairi
ja
Pirallah adasmn geoloji quruluu tosvir olunmudur.
qodor genilonmokdo davam
dir.
pli20
osrin ovvollorindo Aberon arxi-Paleogen dvrndo Afrika-robh
pelaqinin tektonik quruluunda antitosinin imala doru horokoti vo '
)tetis okeanmin balanmas notico'
doklinal qrqlarn mvcudluu gstorilmi, Bibiheybot donizsahili neft yanizlor daralmaa balamdr.
Paleosen-Eosen epoxasintl
bi
ta todqiq edilmidir. Neft Dalar ak
vatoriyasmm yronilmosinin zoruriliyi
Xozorin Elbursn hissosind:
rTialet-Kiik Qafqaz-Tal riftt
rq
vo burada dorin kofiyyat quyularinin
qazlmas osaslandnlm, Xozor donizi
davami olan daha bir rift a
iir.
Miiasir Lonkoran-Qorqan k
hvzosinin geoloji tkaml yronilmin riftin zrindo formalam
on
midir.
palinspastik xoritoloro vo seysn.
;iXozor donizindo geofiziki kofiyyat
iisullan totbiq edilmi vo 1934 ildo xori- qatlara gro giiman olunur ki
;bi
Xozor qalximi Paleogen riftoge
no
tolodirmo quyular qazlmdr. Conubi
ticosindo iran mikrokontiner
bn
Xozorin dibinin miiasir kntlorinin
qopmu kontinental blokdur vs
km
xoritosi tortib edilmi, Baki arxipelaqidorinliyo gmlmdur. Miosei
onin neft-qazll ilo olaqodar az dorinnubi Xozor kokliyinin zl hom
;illikli saholorin geoloji quruluu yronilmanin, hom do knt qatnn a
midir. Conubi Xozorin, xiisusilo Abenin tosiri ilo daha 10-12 km enmdir.
ron vo Baki arxipelaqlanmn neft-qazliNohayot, Pliosen-Pleystosendo ekstreln yronmok moqsodilo sahilyam sa
mal sxlma vo knttoplanma notico
holor seysmik vo qravimetrik metodlarla
sindo kristallik zl daha 8 10 km
todqiq edilmidir.
20
osrin 50-ci illorindon balayaraq gmlmdr.
knt qatnda qalnl 7-8 km
struktur-axtar vo kofyyat quyulari
nin qazlmas, geofiziki todqiqatlann ge- olan delta-ay monoli Mohsuldar qat

sinin perspektivli saholorindo geoloji

qatlar .Mehdiyevin Aberon yarmaplanaalma ilori aparlmdr.
dasnn neft yataqlarimn geotermiyasf
Neft-qazhhq perspektivliliyi baxi(Baki, 1945), Aberonun Mohsuldar
mindan Xozor donizinin geoloji quruluqatinin neft yataqlarimn formalamas
u yronilmi, onun miiasir strukturu
(Baki, 1947), Aberon neftli vilayotinin
nun formalamasmda vo neft-qaz yageoloji quruluu vo inkiaf (Baki,
taqlarimn paylanmasinda qmlma tekto1950) osorlorindo orh edilmidir.
20
osrin 50-ci illorindon balayaraqnikasimn rolu miioyyon edilmidir. Todkmo sxurlarda iizvi maddolorin geo- qiqatlann noticolori nvor lixanovun
Xozor donizinin neft-qazll (Mos
kimyvi todqiqatlarma osason onlarm
kva, 1977) vo Xozor donizinin geologipaylanma qanunauyunluqlan yronilmi, Orta Yura, Alt Tabair, Maykop vo yasi (Baki, 1978) monoqrafiyalarmda
Diatom kntiilorindo neft vo qazin
numildirilmidir.
Akad. Faiq Bagirzado vo b. Conubi
omolo golmosi fikri iroli srlm, todqiqatlann noticolori .Mehdiyevin Neftin
Xozorin neft-qaz yataqlarimn geologi
monoyi vo Azorbaycamn neft yataqlanyasi vo geokimyasi sahosindo todqiqat
nn formalamas mosololori (Baki,
lar aparm, bir sira saholorin perspek
tivliliyi iizro proqnozlar vermilr.
1956) osorindo mumilodirilmidir.
Conub-orqi Qafqazda vo AzorbayHmin illordo .lizado vo b. toro
findon kmo sxurlarda iizvi maddo
camn qorbindo (Kiir-Qabirn ayaras
orazilor) Paleogen-Miosen kntlorilorin yronilmosindo do geokimyovi
nin neft-qazllnn qiymotlondirilmosi
iisullardan istifado olunmudur.
Adit liyev, Prviz Mmmdov,
Qurban liyev
iizro todqiqatlar aparlm, yataqlann
Mezozoy kiintlorind neft vo qaz
axtarnn elmi osaslan ilnilmidir.
axtarmm perspektivliliyi todqiq edilModon sularmm hidrogeologiyasi vo
mi, qranulyar kollektor vo atl karboeft-qaz geologiyasi vo geokimyasi.
hidrokimyasi sahosindo Paleogen-Mionat kollektorlar yronilmidir. Aberon

thodo ilk molumatlara 19 osrin sonsen vo Pliosen kntlorinin neft-qazhyanmadasinin Mohsuldar qatinda neft,
la
Ian rast golinir. G.V.Abix Aberon
lnn hidrokimyovi meyarlan miioy\
mdasinda geoloji todqiqatlar apar- qaz va sulann torkibinin vo fiziki-kimyonlodirilmi, Azorbaycamn 1:500000
yovi xassolorinin, onlarm paylanma
r
, yanmadamn ilk geoloji xoritosini
miqyasli hidrokimyovi, ciimlodon yodqanunauyunluqlarnm doyimosindo
n,
etdirmidir (1863). Aberon yarlu-bromlu sularmm xoritolori tortib edil snda Fatmayi neftli sahonin geo- miixtolif amillorin, ciimlodon tektonikann, otraf sxurlarn litologiyasnn vo mi vo bu sulann perspektivliliyi qiylo jiruluunun yronilmosi ilo ilk mo
de miihondislori bdl fondiyev vo yatma dorinliyinin holledici rolu miioy
motlondirilmidir.
F rux boy Cavanir mol olmular.
yon edilmidir.
Donizdo qaz-geokimyovi todqiqat
20
osrin 20-ci illorindon geoloji-ko- S.Salayev vo b. torofindon respubli
iisulu, hominin su vo dib kntlorinfb it ilori xeyli genilondirilmidir.
kada neft-qazin potensial vo istismar eh- don nmunolor gtrmok cihazlar
N . sonayesinin inkiaf neft geolotiyatlar hesablanm, ayr-ayr rayon
kompleksi ilonib hazrlanm, Xozor
gi; snn da inkiafna giiclii tokan ver- lar, stratiqrafik intervallar vo dorinliklor
donizinin su qatinda karbohidrogen
m dir.
iizro ehtiyatlann paylanmasi miioyyonqazlannm konsentrasiyasinm paylan
\zorbaycan orazisinin geoloji qurulodirilmi, miivafiq proqnoz xoritolori
ma qanunauyunluqlar miioyyon edillii na vo neft-qazllna, neftli qatlarm
tortib edilmidir. Conub-orqi Qafqazin
midir.
li; asial sociyyosino, kollektorluq xiisu
Maykop vo okrak kntlorindo neft
.F.Mehdiyev Conubi Xozor koksi .itlorino, lay sularmm yronilmosino
yataqlarimn vo osason, bu qatlarm
liyindo 9 km dorinlikdo karbohidrogen
d;
todqiqatlar aparlm, Mohsuldar
ziindo olan ilkin iizvi maddolorin nefto
lorin sonaye ohomiyyotli ymlarnn
q: vo Maykop kntori osas geolojievrilmosi hesabina omolo golmosi fikri
maye fazada olmasnn mmknlyn
a r vo kofiyyat obyektlori kimi ay- osaslandrlmdr.
nozori osaslandrmdr.
ri udr.
.Mehdiyev ilk dofo neftin monoyi Azorbaycamn 1:500000 miqyasli
Aberon yanmadasinin neft yataqlanin dorinlik-biogen nozoriyyosini iroli
neft vo qaz yataqlari vo perspektiv
r la geotermik todqiqatlar aparlm,
srmiidr. Aparilan todqiqatlar noti
strukturlar xoritosi (izahli motnlo birlik
n Hi rayonlarn kofiyyat perspektiv
do) 1985 ildo nor edilmi vo mollifcosindo miioyyon edilmidir ki, Conubi
li inin qiymotlondirilmo prinsiplori, neft Xozor kokliyindo qrlmalar iizro
lordon Akif liyev, Ziya Bnyatzado,
y;,iaqlarinm geokimyovi axtar sullar
Forid Dadaov, ofaot Mehdiyev, Sbhi
karbohidrogenlor miqrasiya edir vo
ionib hazrlanm, Mohsuldar qatn Alt
Salayev Azorbaycan SSR Dvlot miikaneft-qaz yataqlari formalar.
bosindo stratiqrafik tololrin axtar
Karbohidrogen qazlannm torkibin
fatina layiq grlmlor (1987).
toklif edilmi, respublikanin bir sira ra
Conubi Xozor kokliyindo 7 km do
do inert qaz komponentlori yronilmi,
yonlarmda yanar istloin toxmini ehtirinlikdo regional miqyasda karbohidro
Mezokaynozoy kiintiilorinin heliumyatlar hesablanmdr. Neftli-qazh ra- luluu qiymotlondirilmi vo Mezozoy
gen ymlar, diapirizm, palq vulkayonlarm doqiq tosviri verilmi, axtar i- kntlori heliumlu formasiya kimi aynizmi vo miixtolif kmo sxur komlorinin istiqamotlori miioyyon edilmidir.
plekslori akar edilmidir.
rlmdr. Neft vo qaz yataqlarimn axtaNeft geologiyasina aid osas todqi
ilk dofo Conubi Xozor akvatoriyasinr moqsodilo Azorbaycamn rq hissoregionda neft-qaz yataqlari ilo zongindir. Byiik (Paleo-Volqa, Paleo-Kiir,
Paleo-Uzboy) vo kiik aylarn Pliosen
epoxasinda Xozor gliino gotirdiyi kntlor qum vo gillorin nvbolmsindon ibarot kollektor xassoli qalin qat
omolo gotirmidir. Pliosendon sonra ba
vermi tektonik horokotlor noticosindo
Mohsuldar qat sixilmaya moruz qalm
vo antiklinal tipli qrqlq zonalan yaranmdr. sas neft-qaz yataqlari Aberon-Balxanyan qrqlq zonasnda,
Aberon yarmadasnda, Baki arxipelaqinda vo s. omolo golmidir.
Conubi Xozor kokliyi okean tipli
z l, yiiksok neft-qaz perspektivli antikli 1 vo qeyri-antiklinal tipli strukturla palq vulkanlan vo s. ilo sociyyolono carbohidrogenlorlo zongin on dorin
hit zolordon biridir.

corafi xoritolor, Azorbaycanin neft-qaz

palq vulkanizmi proseslorinin qrafik
da sualt palq vulkanizmi il laqdar
modellodirilmosi iizro todqiqatlar apaolan yeni tip qaz-hidrat vilayoti akar
yataqlannin rayonladrlmas vo neftrlmdr. 1979 ildo Azorbaycanin neftedilmidir.
qazliliq perspektivlori xoritosi tortib
li-qazh vilayotlorinin palq vulkanlan
S.Salayev vo b. Conubi Xozr kokolunmudir.
xoritosi" (1:500000 miqyash) vo Sovet
liyind 7-9 km drinlikd yerbn stra
Add liyev
ttifaqnda palq vulkanizmi vo onun
tiqrafik komplekslrin karbohidrogen
neft-qazlihqla olaqosi" kitab (mllifir
ehtiyatlarn hesablamlar.
kollektivi) or olunmudur.
Palq vulkanizmi. Azorbaycanin
Neft-qaz yataqlannin geokimyovi
axtar sullan sahosindo Conubi Xozor
palq vulkanlanna dair ilk molumatla
80-ci ilbrin ovvolbrindo byiik dodo karbohidrogen ymlarnn proqra 19 osrin ovvollorindon rast golinir.
rinlikli neft-qaz yataqlannin geokim
nozladrlmas, hidrokimyovi meyarlaBuradak palq vulkanlannm monoyi
yovi axtar iisullan vo snm sualti
rn akarlanmas iizro todqiqatlar apavo onlarm neft-qaz yataqlan ib olaqosi
palq vulkanlannm axtan iisullan i$nlm, alternativ monbo kimi suda holl
haqqmda miilahizolor iroli srlmdr.
lonilmi, Xozor donizinin palq vuiolmu qazlarn axtar n perspektiv
G.V.Abix ilk dofo 50-don artiq palq vulkanlari xoritosi (1995), Azorbaycanin
li zonalar miioyyon edilmi, seysmokokamni tosvir etmidir.
palq vulkanlannm 1:500000 miqyash
fyyatla qaz-geokimyovi axtar sullarPalq vulkanlannm planl yronilyeni xoritosi (2003) tortib edilmi. paln komplekslodirmok n snaq-metomosi iso .Yaqubovun adi ilo baldr.
q vulkanlannm qeydo almmis nisdiki ilor grlm, Yevlax-Acabdi
, Azorbaycanin palq vulkanlarn vo
kiirmolorinin kataloqu (rus vo
1is
kkliyi hiidudlarnda perspektivli
onlarm neft-qazlln todqiq etmi,
dillorindo) nor edilmidir. Hazi;
)ir
neftli-qazli saholor ayrlmdr.
Azorbaycan SSR-in palq vulkanlan
sira palq vulkanlan tobioi
iosi
20
osrin 90-e illorindon brahim Quatlas n nor etdirmidir (.lizado vo
statusu almdr.
M.Zeynalovla birgo, B., 1971).
liyev vo b. torofindon neft geologiyasi vo
Ad \'iyev
geokimyasi sahosindo mhm todqiqat
lar aparlm, sxurlarn tobii xlarPetrologiya v metallogeni
Ik
nin vo quyu kernlorinin iizvi maddobri
petroloji todqiqatlar 20 osrin m
nvo karbohidrogen fliiidlori yronilmido epizodik sociyyo dam v
nz
dir. Sxur-sxur, sxur-neft korrelyasiayn-ayn intruzivlorin torkibin i
:1yasi vo hvzo modellodirilmsinin nomosini ohato etmidir.
tieolori Conubi Xozor hvzosindo neftSonralar intruziv vo effuziv
laqaz omologolmo prosesinin byiik stratirm petroqrafik torkibi vo y;
ha
gei todqiq olunmaa bahn
ir.
qrafik intervalda (Yuradan balayaraq
Pliosen do daxil olmaqla) ba verdiyini
Respublikanm regionlarnda \
n
maqmatik sxurlarm petroqrai
iotvo mokanea doyikon xarakterli olduudon todqiqi Aslan Vozirzado, S.i; bonu sylomoyo osas vermidir. Miioyyon
Azarbaycan SSR-in palq vulkanlan atlasi
yov vo M.Qaqayn adlan ib ba, w.
edilmidir ki, Conubi Xozor hvzosinin
(Baki, 1971).
20
osrin 30-cu illorinin sonunu
res
Mohsuldar qat kntlorindo neftin
publikanm maqmatik sxurla11>
.
; :tomolo golmosindo Diatom vo Maykop
kntiilori osas rol oynamdr. Neftloroqrafik todqiqi daha sistemli >
er
Palq vulkanlannm tektonik horoalmdr. Todqiqatlar maqmaii1
kotlor, dorinlik yanqlan vo neft-qaz yarin kimyovi vo izotop torkibi onlarm yann nisboton cavan olduunu gstorir.
taqlan ib olaqosi, vulkanlarm karbohid
plekslorin ya, strukturu vo mao
.ibinin yronilmosino vo onlann
m
Karbohidrogenlorin qaz fazasi biokimrogen qazlan vo onlarm brekiyasnm
yataqlarm omolo golmosindoki

radioaktivliyi todqiq edilmidir.

yovi vo termokatalitik qazlarm qar20
osrin 70-ci ilbrindo Alp qrqlqhosr edilmidir. .zizboyc \ vo
ndan ibarot olduu vo qazlarm yetkinM.Qaqayn maqmatik sxurlar
qurann conub hdudlannda palq
liyinin hvzonin dorinliyino doru artd, onlarm stratiqrafik yerlomosinin
vulkanlannm yayld biitiin blgolordo
qrafiyasina aid todqiqatlan ayn
egionlarin vo burada yaylm ir;
-iv
Mezozoydan Neogeno doru byk in
todqiqat aparmaq moqsodilo Geologiya
massiv vo onlarla genetik olaqoc
ian
tervalda doyidiyi akar edilmidir.
institutunda palq vulkanizmi sektoru
faydali qaznt yataqlannin geob
siGeologiya institutu bir sira xarici l- vo onun daimi foaliyyot gstron ekspenin yronilmosi vo respublikada n
:iokolorin neft irkotlori (BP, Statoyl, Geodisiyas tokil edilmidir. ilk dofo ola
genik todqiqatlann apanlmasi ik
oximqrup vo s.) vo elmi morkozlori ib
raq, qazlarm izotop torkibi, pskrmo
min yaratmdr.
(A B, Tiirkiyo, Fransa vo s.) birlikdo
mohsullarmin iizvi maddobri, brekiyanin mikroelement torkibi vo radioaktiv20
osrin 50-ci illorindon bala ;raq
Azorbaycanin Paleogen-Miosen knpetroloji todqiqatlarda yeni iisr ; rm
liyinin yronilmosi istiqamotindo moqtlorin, eloco do palq vulkanlanna,
totbiqi vo nisboton zoif yronilmi geolo
sodynl todqiqatlar aparlmdr. Vul
iimumiyyotb, neftli-qazli komplekslorikan brekiyas vo sularmm borla zongin ji obyekt vo proseslorin todqiqi, maqmano hosr olunmu elmi todqiqat ilori
tizmin tektonika vo filizlm ilo qaaparmdr. Conubi Xozor kokliyinin
olmasi vo vulkanizmlo seysmikliyin olalql olaqosi, ayn-ayn tektonik zonalarqosinin qazhidrogeokimyovi gstoricilneft geologiyasina, Azorbaycanin neftlida metallogenik qanunauyunluqlann
liyino, kollektor sxurlarna aid atlaslar
ri akar edilmidir.
yronilmosi sahosindo miihiim noticolor
hazrlanm, Mezokaynozoy kntloPalq vulkanlan ilo mrokkblmi
oldo ediluidir.
rinin stratiqrafik vahidlori n paleoneft vo qaz yataqlannin, iimumiyyotb,

(,raqdorosi-Toanah kkiird-koledan yataqlari qrupunun geologiya vo

mineralogiyasna, Kiik Qafqazm imalorq hissosinin polimetal yataqlannin
mineraloji-geokimyovi xiisusiyyotlorino,
habelo Naxivan MR-in geologiyasina
hosr edilmi todqiqatlar aparlmdr.
Kiik Qafqazm imal-orq hissosinin
Mezozoy vulkanogen komplekslori,
Dakosonin petrologiya vo metallogeniyasi, Mehmana vo Godoboy intruzivlonnin petrologiyasi vo filizliliyi todqiq
edilmidir.
Ayn-ayn regionlarda miixtolif geo
loji obyekt vo proseslor yronilmi, pet
rologiya vo metallogeniyaya dair yeni
molumatlar oldo edilmi, vulkanplutonik assosiasiyalann toleit, latit vo
oh ngli-qolovili seriyalarinin riftogen,
at lar qvs vo Orogen inkiaf rejimlor n aynlmasi elmi cohotdon osaslandin udr. Filiz rayonlarimn regionalpt iloji vo petrogenetik modellori ilon; hazrlanm, maqmatizmin tokaIX iii, vulkanizm vo plutonizmin tozahiir
. vi borpa olunmu vo maqmatik forn yalarin filizliliyinin petroloji meyi ian todqiq edilmidir.
1970-85 illordo petroloji vo metallog(. ik todqiqatlar formasion tohlil osa
si Ja aparlm, maqmatik tromobrin
fc lasiyalar iizro tosnifati verilmidir.
IV allogenik todqiqatlarda geokimyovi
ib ilardan istifado edilmi, riyazi iisullar
to iq olunmudur. Kiik Qafqazm bir
si qranitoit intruzivlorinin filizliliyi
pi nozladrlm, ayn-ayn saholor
ii/
1:200000 miqyash maqmatik form iyalann xoritolori tortib edilmidir
(I 6). Bu todqiqatlar 1:500000 miqyasla \zorbaycamn maqmatizm vo metani
zm xoritosinin (1979) osasn tok tmidir.
vlineragenik todqiqatlar noticosindo
: all qazinti yataqlannin 1:500000
n /ash xoritosi (1977), Azorbaycanin
n imatik vo filiz formasiyalan xorito
si 980), Azorbaycanin 1:500000 miqy. 1 metallogenik xoritosi (1980) nor
e< ni, yataqlarm riyazi, geoloji-geneti . geokimyovi modellori tortib edilmi,
d; jq strukturu, mineral torkibi vo geo
kimyasi yrnilmidir.
Byk Qafqazm conub yamacmda
Filizay koledan-polimetallik filiz yatann kofi ib olaqodar petroloji todqi
qatlar aparlmdr.
Araz zonasmda miixtolif strukturformasiya zonalar n yeni sxur tip
bri - latit vo traxitlor, oonit vo toleit

bazaltlan miioyyon edilmi, Tal qrqlq zonasmda qolovi-bazaltoid maq

matizminin formalamasnn petroloji
modeli toklif olunmudur. Azorbay
canin geoxronoloji morhololor iizro
1:500000 miqyash paleotektonik vo paleovulkanik xoritolori (1985) tortib edilmidir.
Kiir kokliyindo Saatl ifrat dorin
quyusunun kern materialmin todqiqino
osason maqmatitlorin formasiya monsubiyyoti vo Yura morholosindo gorilmo ,
Tabairdo iso sixihna geodinamik oraitinin olmasi, 8324 m dorinliyo qodor
aa temperaturlu metamorfizm zonall akara xarlmdr.
Kiik Qafqazm Araz zonasmda lakkolitlorin oxfazall vo onlarm qranit
omologolmo prosesinin Neogen morholosino monsubluu miioyyon edilmidir,
Kiik Qafqazm bazit-hiperbazit kompleksinin petroloji todqiqi iizro blgonin

M..Qaqayn
Dakosnin
petrologiyasi vo
metallogeniyas
monoqrafiyasi.
Moskva,
1965.

ofiolit qurada, hiperbazitlordo metamorfk doyimlrin rolunu nozoro al

maq la qzl tozahriinn yeni genetik ti
pinin formalamasnn petroloji vo serpentinlomo prosesinin fiziki-kimyovi
modellori ilonib hazrlanmdr. razido yaylm maqmatik sxurlarda netomorfik proseslorin todqiqino osason filizli maqmatitlorin genetik-formasion
tosnifati vo tomas-termal metamorlizmin oxamilli genetik-petroqrafik, Or
dubad filiz rayonunun orogen inkiaf
morholosinin mis-porfir filizlomo siste
minin geoloji-genetik, Gydoro vo Qarada-Xarxar mis-porfir yataqlari qrupu
nun hocmi - geokimyovi modellori ilonilmi, gizli filiz yataqlannin proqnozu
vo axtarnn metasomatik meyarlan
toklif edilmidir,
Petrologiya sahosindo todqiqatlar
kompleks okildo bir neo istiqamotdo
aparlm vo miixtolif geodinamiki rejimlordo omolo golmi maqmatik sxurlann pctrologiyasinin, sxurlarn fiziki-

kimyovi kristallama oraitinin oliolit

qizil filizi tipinin petroloji modelinin vo
maqmatik komplekslorin sistemli tohlili
verilmidir.
H.vnid Mustafayev, Arif snaydzcuh,
Muxtar Riistomov

Vulkanologiva. Azorbaycanda vulkanizmin planl yronilmosino 20 osrin

20-ci illorindon balanlm, raqdorosi,
Dakoson, Godoboy, Balakon filiz ra
yonlarmda aradrmalar aparlmdr.
Kiik Qafqaza hosr olunmu todqiqat
larda vulkanik sxurlarn petroqrafik vo
petrokimyovi xsusiyyotlorinin yronilmosino xiisusi yer verilmidir. Acakond
kokliyindo dolerit vulkanizmi haqqm
da molumatlar verilmi, Taln vulka
nizmi vo vulkanik sxurlar, Kiik Qaf
qazm Kolbocor muldasnn Drdnc
dvr vulkanizmi yronilmidir.
20
osrin 40-ci illorindon vulkaniznin moqsodynl okildo yronilmosino
balanlm, Kiik Qafqazm imal-orq
hissosindo bir neo qodim (Son Tabair
yal) vulkann, vulkan boaz fasiyas
vulkanitlorinin tosviri verilmidir. Kiik Qafqazm, ciimlodon Naxivan qrqlq zonasmda Mezokaynozoy vulkanizminin bozi mosololori vo vulkanik
sxurlarm petroqrafiyas aradrlmdr.
Mezozoy, qismon do Kaynozoy vul
kanizmi struktur-formasiya zonalar
zro yronilmi, Mezozoy erasnn drd
dvr (Erkon Yura - Orta Yura, Orta
Yura - Son Yura, Erkon Tabair, Son
Tabair) zro paleovulkanoloji xoritolor tortib edilmidir. Burada vulkanizmin ba verdiyi tektonik orait, vlkan
ocaqlannn zaman vo mokan daxilindo
paylanmas qaunauyunluqlar oks
olunmu, vulkanlarm tosnifati verilni,
filiz yataqlannin omolo golmosindo vul
kanik proseslorin rolu gstorilmidir.
Kiik Qafqazm morkozi hissosindo,
Naxva vo Tal zonalannda Kayno
zoy vulkanizmini .zizboyov vo b. yronmilor. Talda vo Kiik Qafqazm
morkozi hissosindo Kaynozoyun bazalt
vulkanizminin omologolmo oraiti, vulkanitlorin petrologiyasi, torkib xiisusiyyotlori, maqnitlik, elastiklik vo elek
trik xassolori todqiq edilmi, Naxivan
zonasnn Paleogen vo Neogen dvrlori
iizro paleovulkanoloji xoritolori tortib
edilmi, kalder tipli vulkanik strukturlar
vo rift zonalar ayrlmdr. Kolbocor
muldasmin Drdnc dvr bazalt vul-

sibsindo Eosen vulkanizminin bazaltkanizminin petrologiyas, mineralojigeokimyovi xiisusiyyotlori, vulkanizmin

andezit-dasit-riolit ardcl sral subqolovi sxur formasiyas mb gtirdiyi vo
yaylmas vo pskrmo morkzlrinin
onlarin adalar qvs vo lokal rift geodi
yerbmo qanunauyunluqlar yronilnamik oraitdo formalad gstrilmidir.
midir.
M.Qaqay vo b. torofindon Kiik
Vulkan pskrmlrinin mokan vo
Qat'qazn morkozi hissosinin Kaynozoy,
zamanca paylanma qanunauyunluu
imal-orq hissosinin Mezozoy vulkanizosorino gr T.smaylzad, .Mehdiminin mhsullarnn fiziki-kimyovi, geoyev. V.Xain, E.Xlilov 2003 ildo Rusiya
kimyvi vo mineraloji xiisusiyyotlori
Tobiot Elmlori Akademiyasmin diploaradnlmdr.
20
srin 80-ci illrindn vulkanolo- muna layiq grlmlr.
giya yeni qlobal tektonika frziyysi
Mirzaa Mustafayev
sasnda inkiaf etdirilmidir. Bu baxmdan Somxit-Qaraba struktur-forGeokimya sahosindo todqiqatlara 20
masiya zonasnda Mezozoy vulkanizmiosrin 30-cu illorindon balanlmdr.
nin adalar qvs geodinamik oraitindo
M.Qaqay vo H.fondiyev Kiik Qaf
ba verdiyino dair oldo olunan noticolor
qazda Mehmana polimetal yataqlannin
mhm ohomiyyot kosb edir. lk df
geokimyasim todqiq etmilor. Kimyovi
Kiik Qafqazn Erkon Tabair vo Son
elementlorin maqmatik sxurlarda pay
Yura vulkanitlrinin subqolovi formalanma qanunauyunluqlarnn yronilsiya tipbri aynlm vo onlarm adalar
mosi, hominin nadir elementlorin vo
qvsniin arxa zonasnn geodinamik
hidrotermal yataqlarm geokimyasinin
oraitino uyunluu moyyon edilmitodqiqi geokimya elminin tookkliindo
dir. Vasif Babazado vo b. Mezozoy vo
miihiim rol oynamdr.
Kaynozoy vulkanik strukturlar il fliz
Miix. zv Homid Mustafayev vo b.
yataqlarnn birbaa laqsini yrontorofindon maqmatik siixurlarda qolovi
milor.
vo nadir-torpaq elementlorin geokimyoKolbocor muldasnda, ran-Naxvi
paylanma xiisusiyyotlori, nadir vo sovan mikrokontinentinin imal konarnpinti
elementlorin (M o, Zn, Pb, Cu vo s.)
da vo Tal rift zonasnda Kaynozoy
paylanmasi
vo onlarin akar edilmosi
vulkanizminin paleotektonik vo geodi
iisullari
yronilmi,
vulkan olri vo
namik raiti brpa edilmi, Paleogen
ovar
siixurlarda
petrogen,
nadir vo
vulkanizminin quraqlar oklindo yaylmetallogen elementlorin paylanma qad v onn, osason, rift-kolliziya geo
nunauyunluqlar akar edilmidir.
dinamik oraiti ilo olaqodar olduu
Kiik Qafqazn ofiolit assosiasiyasmiioyyon edilmidir.
nn bazit-hiperbazit kompleksbrin
A.smaylzado vo b. trfindn Kiik
Qafqazda Kaynozoy vulkanizminin to- mqayisoli petroloji-geokimyovi todqi
qinin noticolori onlarin qodim okean qakamlnn mxtolif geodinamik raitbnn fraqmentlori olmasi haqqinda
lrlo olaqosi todqiq edilmi, vulkanik
tosovviirbri tosdiq etmoyo, bu siixurlarin
formasiyalar sistemlodirilmi, vulka
mfossol tosnifatim vermoyo vo onlarm
nizmin inkiafnda lateral zonalln
heterogenliyi haqqinda ilk dofo fikir
mvcudluu akar olunmudur.
sylomoyo imkan vermidir. Alpinotip
Tal zonasnda Eosen vulkanizmi
hiperbazitlorin serpentinitlomosinin
nin geodinamik oraiti aradrlm,
yalmz izokimyovi yolla ba verdiyi
onun rift vulkanizmin moxsus olmas
sbut edilmidir.
haqqinda tsvvr tsdiqlnmi, vulkaDomir qrupu elementlorinin geonitlorin omolo golmsinin fiziki-kimyovi
raiti, ilkin maqmanm trkibi v to- kimyovi paylanma qanunauyunluqlar,
rastgolmo formalan, potensial filizomokaml yronilmidir.
logotirmo imkanlan vo s. yronilmi,
Kiik Qafqazn morkozi hissosindo
xromit
yataqlannin akar edilmosi n
Son Kaynozoy vulkanizmi todqiq edilgeokimyovi
meyarlar toklif olunmudur.
mi, vulkanitlorin andezit-dasit-riolit,
Perlit-serpentinit kompozisiyasi osasintraxiriolit vo traxibazalt-traxiandezit
da maqnezium saxlayan seolitobonzor
formasiyas ayrlm, onlarn qitodaxili
kolliziya zonasmn lipik vulkanitlori ol- adsorbentbr alnmdr.
Kalsiumlu qolovi vo subqolovi seriyaduu fikri iroli srlm, bu vulkaniz
lann vulkanik siixurlannda minerallar
min qit rifti geodinamik oraitindo ba
iizro mikroelementlorin paylanmasimn
verdiyi moyyon edilmidir. ahda sil-

sociyyovi xiisusiyyotlori miioyyon edilmidir. Naxivan M R orazisindo skarn

metasomatitbrinin minerallarmda bir
sira nadir vo sopinti elementlorin akar
edilmo yollan, onlarm paylanma xiisu
siyyotlori moyyn olunmu, Qzlnqll - Kilit sahosi qalay filizino vo bir si
ra nadir element loro gro perspektivli
hesab edilmidir. Godoboy rayonu orazisindo Qarada vo Gyda mis-porfir yataqlar timsalnda aparlm geokimyovi
todqiqatlar noticosindo drinliyo vo cinahlara doru mis vo molibden filizlmosinin proqnozu iin indikator elementlor ayrlmdr.
Neftli-qazli oyalotlorin kmo siixurlarnda zvi maddo, bitum vo min
geokimyasi sahosindo todqiqatlar /panlm, Byk Qafqazin conub yam
dak
Yura yal qumlu-gilli suxurlart';.'. olovi
elementlorin paylanma qanun;
;unluqlar yronilmidir.
Miix. iizv Cmd Zlfqarl
b.
respublika orazisinin miixtolif

siixurlannda domir qrupu elei

lori
todqiq etmibr.
Endogen omobgolmobrin
imyasi vo mineralogiyasi saf
ndo
H.fondiyevin todqiqatlannin n.
Tori
onun Kiik Qafqazin imal-o ; ssosinin hidrotermal filiz kom csi
(Baki, 1957) monoqrafiyasinda milodirilmidir.
Kiik Qafqazin imal-orq vo
kozi hissosindo yerbon yataqlarm
/lbulaq, Qoa, Qarada-Xarxar, qaay, Bittibulaq vo s.) minerallar
vo
filizlorindo nadir elementlorin, q
vo
giimn paylanma qanunauyu
(la
ri vo sulfidlorin izotop-geokimyovi isusiyyotbri yronilmidir.
Byk Qafqazin conub yam
ida
Filizay, Katex, Kasda vo Cixix
jator yataqlannin filiz tipbrindo sas
sulfid minerallarmda nadir v a.
ilm elementlorin paylanma qa= auyunluqlar vo akaedilmo ii
m,
komponentbrin mokanca paylai asi
aradrlm, filiz omologolmonin
kikimyovi oraitbrinin aydmladn as
n nadir elementlorin meyar xas ori
miioyyon edilmidir.
Mineral sulann geokimyasi izro
apanlan todqiqatlarin noticolori M.Qaqayin Azorbaycanm mineral bulaqlan (Baki, 1952) vo H.fondiyevi
Azorbaycanm mineral sularmin radioaktivliyi (Baki, 1953) osorlorindo iimumilodirilmidir.
Neft yataqlannin lay sulannda ra-

dioaktiv elementlorin konsentrasiyasi,

neftlordo, bitumlarda, lay sulannda vo
neftli siixurlarda radioaktiv elementlorin geokimyasi yrnilmidir. Kaustobiolitbrdo, orqanizmbrdo, kmo sii
xurlarda vo lay sulannda mikroelement
lorin yaylmas qanunauyunluqlar tod
qiq olunmudur. Palq vulkanlarnn
brekiyalarnda bor elementinin pay
lanmasi vo axtar perspektivlori yronilmidir.
Riyazi statistika iisullannm gei
totbiq olunmasi ib geokimyovi prosesbrin modelbdirilmsino dair ibr apanlmi geokimyovi axtar n iisullar vo
av; danlqlar ilonib hazrlanmdr.
Zakir Abdullayev, Novruz Novruzov

etrokimya sahosindo todqiqatlar 20

os ovvollorindon aparlm, bozi sxur
ni
nolorinin vo filiz minerallarmin ilk
dr tain kimyovi analizlori hoyata keiril dir. A.Vozirzado Tal dalannda
Ei
i yal andezit-bazalt siixurlanm vo
oi
in torkibindo itirak edon iri plagi- az mhtvilrinin tam silikat analizii yerino yetirmidir.
zizboyov, M.Qaqay vo b. Conu
bi fqazda yaylm listvenit siixurlanm kimyovi torkibini vo petrokimyovi
xii isiyyotlorini miioyyon etmi, Dakoso 1iliz rayonundak oxfazal qabbro,
qa bro-diorit, qranit intruziv kiitlolorini tomas zonalarmda omolo golmi
sk l tipli metasomatik doyimo zonasnu nineral vo siixurlanm kimyovi baxin an yrnmi, osasi vo ultraosasi qoIoa vo subqolovi maqmatik siixurlarin
pi ^kimyovi xsusiyytlrini todqiq etmi . Kiik Qafqazin imal-orq ya
rn; ida yaylm Yura vo Tabair yal
ini /ivlorin petroqrafiyasna vo petroki asina hosr olunmu todqiqat materi;
rnn tohlili vo aradrlmas osasind; omin orazinin geologiyas vo sxurla petroqrafiyasi haqqinda molumatlai eyli dqiqlodirilmidir. Sonralar
N
van M R orazisindo yaylm maqm ik vo kmo sxr komplekslorinin
ge >ji vo petroqrafik todqiqi aparlm,
res publika orazisindo yaylm maqma
tik siixurlarin petrokimyovi monsubiyyotno gro normal qolovi vo qolovi, Talisj struktur-formasion zonasinda yayilm^; Eosen yal effuziv vo intruziv sxurlarm iso silisium oksidi ilo doymam
qolovi vo subqolovi seriyalara aid olduu
miioyyon edilmidir.
Kiik Qafqazda yayln Yura yal

intruziv vo effuziv siixurlarin petrokim

yovi soviyyodo todqiqi ib H.Mustafayev
vo b. moul olmular. Miiasir petro
kimyovi tisullardan istifado etmoklo
maqmatik siixurlarin oksidlomo omsallan, qobvilik gstricibri, silisium oksi
di ilo doyma dorocosi, normativ vo mo
dal mineraloji torkibi vo s. moyynldirilmidir. Petrokimyovi todqiqatlar
osasmda beb bir mddoa iroli srlmdr ki, Tal zonas vo Kiik Qaf
qazda Xocavond gmlmo sahosindo iist
mantiya zl metasomatik yolla doyiilorok bir-birilo uzlamayan kimyovi elementlorlo zonginbmidir.
Petrokimyovi todqiqatlarin noticolori
petrologiya vo geodinamikamn bir sira
aktual mosoblorinin hollindo istifado
olunur.
Musa Mtnmdv

Mineralogiya. Azorbaycanda ilk mi

neraloji todqiqatlar 19 osrin ortalarm
da aparlm vo bir sira minerallann
yalmz kimyovi torkibinin miioyyon edil
mosi vo bozi kristal formalanmn toyini ilo
mohdudlamdr. Lakin mineralogiya
elminin intensiv inkiaf 20 osrin 30-cu
ilbrino tosadiif edir. Dakoson filiz yataqlarinda kobaltin minerali kristalmin morfologiyas, Naxvanda faydali qazinti
yataqlari filizlorindo pirit minerali kristallan. Godoboy yaxnlnda vezuvian mi
nerali kristallan todqiq edilmi, Dakoson
filiz yatanda akar olunmu yeni mine
ral dakosonit' adlandrlmdr.
Kiik Qafqazin morkozi hissosindo
ultraosasi vo osasi siixurlarin, onun imal-orq hissosindo hidrotermal filiz
yataqlannin mineralogiyasimn todqiqi
noticosindo minerallann yayilma qanunauyunluqlar, onlarm kimyovi vo fizi
ki xassolori, kristallooptik vo spesilik tipomorf xiisusiyyotlori yronilmidir.
Minerallann termobarometrik parametrlori vo paragenetik assosiasiyalan
miioyyon edilmi vo bunun osasmda ho
min minerallann omolo golmosinin lizikikimyovi oraitlori vo s. aradrlmdr.
Dakosonin filiz yataqlannin mineralogiyasina dair todqiqatlar notico
sindo skarn-maqnetit, kobalt-sulfoarsenid filizlorinin, eloco do oksidlmo zonasinin minerallan (toqr. 110 mineral)
yronilmi, yeni mineral (tusiit-kalsikopiapit) akar edilmidir. Skarn domirkobalt yatanda 8 yeni mineral (skarnlarda jadeit, pyemontit, tulit, alfa-soizit,
beta-soizit, leykoksen, skarnyam metasomatitlordo iso marialit-meyonit sirali

tipomorf skapolit) akaredilmi, skapolitlomo prosesinin fiziki-kimyovi vo mineraloji-genetik mahiyyoti aydnhdnlmdr. Mineral omologolmo prosesinin
genetik modeli yaradlm, ilk dofo ola
raq kalsiumlu skarnlarm konvergentliyi
miioyyon edilmi vo tomas-termal buynuzdalama vo skarnlama proseslorinin mineraloji sorhodi miioyyon olunmu, Conubi Dakoson kobalt filizi yatann mineralogiyasi yronilmidir.
Dolida intuzivinin petroqrafiyasnn,
tomas-metasomatik siixurlarin mineralogiyasnn vo stisu mineral su yatann yronilmosi noticosindo yeni mi
neral - istisuit -kalsiumlu amfbol akar edilmidir. Kiik Qafqazin ultraosa
si intruzivlorinin tomasotrafi zonalarm
da yaylm listvenit lorin mineraloji zonall, torkibi, mineral paragenezislori
todqiq edilmi, anma qnb mhsullarnn mineraloji torkibi yronilmidir.
Tutqunay hvzosindo miixtolif netasomatitlorin vo onlarla olaqodar filizlorin
mineralogiyasi todqiq edilmi. vezuvian
mineralmin kristalloptik sabitlori, rentgenometrik parametrlori vo kristallomorfoloji xiisusiyyotlori yronilmidir.
raqdorosi-Toanal filiz sahosinin minerallan vo mineral assosiasiyalan tosvir
edilmi vo koledan fflizinin mineralogi
yasi aradrlmdr. Godoboy rayonu
skarnlannda yeni minerallar - ohray
qranat, apofillit, prenit, seolit vo mavi
pinel akar edilmidir. Azorbaycanm
bentonit gillori, Godoboy rayonunun
filiz, Gyo-Qaraba zonasimn civo vo
Zoylik alunit yataqlannin, Kiik Qafqazin miixtolif petrokimyovi torkibli
Mezokaynozoy intruzivlorinin tomastermal doyiilmlrinin mineralogiyasi
yronilmi vo pumpellit minerali akar
edilmidir.
Byk Qafqazin conub yamacinda
koledan-polimetal vo mis-pirrotin filiz
formasiyalanna monsub Filizay qrupu
yataqlannda filizyam doyiilmolor vo filizlorin mineralogiyasi vo geokimyasi
yronilmi, 80-don ox mineral todqiq
edilmi, ciimlodon 20 mineral ilk dofo
akar olunmudur.
Cbrayd Azadtiyev

Kristalloqrafiya sahosindo ilk todqi

qatlara 20 osrin 20-ci illorindon balanlmdr. A.Vozirzado kristallomorfologiya istiqamotindo bir sira miihiim tod
qiqat ilori aparmdr.
Mx. iizv Xudu Mommodov Ca silikatlarmin (ksonotlit vo vollastonit) kris-

mi, Lonkoran , Gonco , Naxi

talloqrafk quruluunu miioyyon etmi,
van , ilov adasi , Mingoevir ,
baqalar ilo birlikdo minerallarm vo
mrokkob torkibli oksid kristallarmn,
Pirqulu , oki , Zaqatala vo Qu
ba seysmik stansiyalan yaradlmdr.
yarmkeirici kristallarn, kompleks vo
1980 -86 ilbrdo Azorbaycanda yeni seys
iizvi kristallarn quruluuna aid todqi
qatlar aparm, kanasit, delxayelit, lomik stansiyalann ( Lkbatan , Sum
qayit , Cobrayil , Kolbocor , Colila
montit, murmanit, lomonosovit v s.
bad vo Nardaran ) qurulmasi ib zolminerallarm kristallik qurulularm yrnmidir.
zololorin qeyd olunan tezlik-dinamik
20
sri 60-ci illorindo H.fondiyev diapazonu genibnmi vo bu stansiyalar
aa maqnitudlu zolzobbrin qeyd olunvo b.-nn bal ilo elektronoqrafya
masina imkan veron qsadvrl vo gevo rentgenoqrafya sullar ilo yarmkeirici nazik tboqolrin, kristallarn qu- nizolaql seysmometrbr komplekti vo
gcl zolzobbri qeydo alan cihazlarla
ruluu vo faza evrilmolri sahosindo
tochiz edilmilor. instrumental seysmo
todqiqatlar aparlmaa balanmdr.
loji obokonin formalamas respublika
Monokristallarn hidrotermal raitdo
da seysmologiyann inkiafi n zomin
sintezi hoyata keirilmidir.
yaratm vo seysmologiya sahosindo
Azorbaycanda kristallik maddolorin
aparilan elmi todqiqat ilori osasinda
quruluunu toyin etmok n A B is
zolzolo zamam omolo golon vo Yer tokitehsali olan Sinteks cihazimn alinmanin daxili quruluu haqqinda tosovvr
s lkomizdo kristalloqrafiyamn hortoyaradan elastiki ehtizazlar yronilmirofli inkiafna geni imkanlar yaratdir. Zolzolo yazilarmm analizi osasinda
mdr.
ilk dofo Reley dalalarnn ikinci vo
,id raqov
nc qrpu moyyonlodirilmi vo
Yerin oxlayl modelinin miivafiq sayli
sothi dala qruplarimn omolo golmosino
Geofizika
sobob olduu akar edilmidir.
Laylarn qalnlnm doyiilmsinin
mumi molumat. Azorbaycanda geosothi dalalarn dispersiyasna tosirinin
fizika sahosindo ilk todqiqatlara 20 osrin
modellodirilmosi osasinda dispersiya30-cu illorindon balanlm, sxurlarm
snn oyrilrinin xarakterinin laylarn
vo neftin fiziki xiisusiyyotlori, mexaniki
deformasiyalarm cismlorin maqnit vo qalnlndan asll moyyon edilmi,
Reley dalalarnn yaylma srotbri ilo
elektrik xasslorino tsiri, qravitasiya vo
laylarn qalnl arasinda oks mtmaqnit saholori. Aberon yanmadasinin
nasiblik akar olunmu, knt qatin
Mohsuldar qatn tokil edon sxurlarn
radioaktivliyi, geotermiya qradiyenti vo da qsadvrl Reley dalalarmm dispersiyasna aid eksperimental mlumazolzolo seysmoqramlan todqiq oluntn nozori yrilrlo uyunluu gstorilnudur.
midir.
Sonraki illordo geofizika problembri
Seysmoloji molumatlarn tohlili seys
yalmz seysmikliyin yronilmosini ohato
mik dalalarn x bucaqlarnn, onla
etmoklo mohdud okildo yronilmi vo
rm polyarizasiyasnm, spektral torkibitodqiqatlar sirf fiziki mosolobrin hollino
nin, dispersiyanm, elastiki dalalarn
ynoldilmidir.
20
osrin 50-ci illorindon geofizika saatma vaxtnn, episentral msaflrin
vo baqa xsusiyyotlrin yronilmosi
hosindo todqiqatlar noticosindo Faneroosasinda mfossol seysmik rayonladrzoyun maqnitostratiqrafik kalasnn
ma xoritolrinin tortib edilmosinin kom
yaradilmasi, seysmikliyin palq vulkapleks iisulu ibnilmi, miihondisi-seysnizmi ib vo zolzolo ocaqlarimn knt
qati ib olaqosi, qamma saholorinin zol- moloji mosolobrin hollino imkan veron
zolobrin tosiri ib doyiilmosi vo s. yro- zolzolo qeydiyyat qurular hazirlanmdr. Byk Qafqazin conub yamanilmidir.
Seysmologiya. Azorbaycanda zolzo- cinda vo Aberon yarmadasnda miifossol seysmoloji mahidolorin notico
bbrin qeydiyyatim aparan amax ,
bri osasinda sothi dalalara gro qurul Baki vo Balaxam ilk seysmik stanmu hodoqrafiarm xiisusiyyotlori arasiyalan 1902 il amax zolzolosindon
drlm vo orazi n zolzobbrin osas
sonra Nobel qardalar torofindon tokil
parametrlorinin toyinindo doqiqliyi
olunmudur. 1948 il Aqabad zolzlsinxeyli yiiksoldon lokal hodoqraf tortib
don sonra Azorbaycanda seysmoloji
olunmudur.
mahidlr obokosi xeyli genibndiril-

naat obyektlorinin seysmik dayamqli konstruksiyalarimn ilnib hazirlanmasinda miihiim ohomiyyoti olan zolzolo ocaqlarimn qruntlarda trotdiyi titroyilorin dinamik vo spektral xsusiyyotlori yronilmidir.
Seysmologiyada holoqrafiya iisullarinin totbiqi Azorbaycanda Yer qabnin lokal qeyri-bircins cismlrinin akar
edilmosino imkan vermidir.
Yiiksok hssaslql seysmik siqnallann maqnit qeydiyyath sistemi ilonib
hazrlanm vo onun totbiqi seysmik daialarn qeydoalinma iisullanmn lokmillodirilmosino vo faydali siqnallann giiclondirilmosino, maneo fonunun siinin
azaldlmasna orait yaratmdn
Zolzobbrin qeydiyyati S
tnoloji
Xidmot Morkozi (SX M ) torn*
n re
gional roqomli Kinemetriks
pli vo
analoq sistemlor vasitosilo ap
1981
ildon seysmik tohliik
d riskin qiymotbndirilmosi iizro
xalq
vo milli proqramlarm torlcib lv.
olan
zolzolo proqnozunun ictimai-1
ii aspektlori todqiq olunur.
Seysmikliyin uzunmiidd.
parametrbrinin toyini n palq
anizminin tozahiir etdiyi orazilor
;mik
rejiminin qanunauyunluqb
zololorin vo piiskiirmobrin mok
za
man olaqosi todqiq edilmi^., vsmik
tohliikonin qiymotlondirilmos
onilmidir.
Zolzobdon ovvol Yer toki
>molo
golon zoif yksoktezlikli roqsL
dyimo xarakterinin todqiqi seysnu
! lalarm qeyri-xotti nozoriyyosinin
onilmosin, dalalarn vo geoloj
litin
qarlqh tosirinin yronilmos::
zolzolo proqnozunun apanlmasi;:
ikan
vermidir.
Regional seysmikliyin vo gi
izololorin bavermo ardcllnd;
>vriliyin analizi osasinda Qafqt
'petda-Iran regionunda miimkr
zolzolo ocaqlari zonalan ayrilnu
.'ysmik hadisolorin ba vermosinir
sok
ehtimalli intervallan miioyy;
irilmidir.
Kofiyyat seysmologiyas
ndo
todqiqatlar, osason, oksetmo v
nma
sorhodlorinin yatma dorinliyi vc
>rmalarnn, dala tosvirinin miirokkc diyini
ortlondiron faktorlarn tobiotinin yronilmosino, seysmik kofiyyatn noticolorinin interpretasiya metodlanmn ilonib
hazrlanmasna hosr olunmudr.
Mx. zv A rif Hosonov vo b. toro
findon Yer qabmm drdqath srot

modeli osasinda hazrlanm proqram

iizro respublika orazisindo zolzobbrin
parametrbri hesablanaraq kataloq oklindo ap olunmudur. oxsayh zolzolo
mlumatlarnn tohlili osasinda lko ora
zisinin zoif seysmikliyi aradrlm vo
seysmik cohotdon on tohliikoli saholor
miioyyon edilmidir. Bununla yana, 12
balliq seysmik kala ilo giicl vo hiss olu
nan zolzobbrin Yer sothindo tozahr
xiisusiyyotlori aradrlm vo onlarm
makroseysmik sxemlori tortib edilmidir.
Seysmoloji molumatlar osasinda
Azorbaycan orazisi vo Xozor donizi akvatoriyas n Yer qabnn osas qatlannin sorhodlorinin tektonik sxemlori
toj b olunmu vo blgonin Moxo, bax , qranit qatlan iizro bloklu quruli>: snun osas olamotbri akar edilmid Miioyyon olunmudur ki. blokdaxili ysmiklik kmo sxurlar rtynn
n tolif kompleksbrinin struktur-fasial
q i-bircinsliliyi ib olaqodardir.
olzololor haqqinda toplanm oxinstrumental vo makroseysmik moli atlar osasinda Azorbaycan Respub1 i orazisinin yeni seysmik rayonlaci nasi xorito-sxemi (1:2500000 miqy l) hazrlanm, xoritodo respublika
o isinin fon seysmikliyi 8 bal qobul
i, Byk Qafqazin conub yamaci,
X u-yam, Gonco-Gygl vo Naxivan
b lolori 9 balliq zona kimi qiymotlondir nidir. SXM-do respublika orazisindo
b veron zolzobbrin qeydiyyati vo seysmi liyin yronilmosi ilo yana, hom do
g i. lii zolzobbrin proqnozladrlmas
m qsodilo seysmoloji, geofiziki vo geok ivovi metodlarla seysmik-proqnoz
r arlannin moyyonbdirilmsi sahos b todqiqatlar apanlir.
A r if Usnov, Blruz Panchi

Qravimetriya sahosindo ilk todqiqat!9 osrin 70-ci illorindo aparlmdr.

vimetrik lmolorin noticolorinin tofdon beb noticoyo golinmidir ki,
naxdan conubda sxl byk olan
lo yeioir, ondan imalda iso kiik
ql ktlo mvcuddur.
lk variometrik qravitasion lmolor
neft axtar ilo bal 1926 ildo Aberon
yarmadasnda Puta vo Binoqodi saholo
rindo totbiq olunmudur. Sonralar qravimetrik lmolor Neftala, Babazonon,
Krsongi, Qalmaz vo Xdrl neftli-qazh
saholorindo davam etdirilmi, amax,
Krdomir, Muan vo Qzlaac zola
L
(
s
v'
l'
s:

boyu qravitasiya maksimumu akara

xarlmdr.
Azorbaycamn qravitasion anomaliyalarnn qismon osaslandrlm izah
roqqasl qravimetrlorlo aparilan lmolordon sonra mmkn olmudur. Bu
lmolor orazinin Faya vo Bqe qravi
tasion anomaliyalarnm osas elemcntlorini akar etmoyo vo anomaliya xoritobrini hazrlamaa imkan vermidir.
Azorbaycan orazisinin Faya qravitasiya
anomaliyalarnn geoloji izah verilmi,
anomaliya xoritolorindo dalq orazilor
miisbot anomaliya kimi sociyyolondirilmi, onun sifir xotti iso dalq blgolorin
sorhodi kimi tofsir olunmudur. Depressiya zonalarnda mahido edibn
monfi anomaliyalar burada Yer qab
kntlorinin kiik sxlql vo mosamoli
olmasi ilo izah edilmidir. Conub-orqi
Qafqazda Buqe qravitasiya anomaliyalarimn todqiqi vo orogenik proseslor noti
cosindo Yer qabnm kmosini dalq
regionlarda monfi anomaliyanin yaranmasina sobob olduu gstorilmidir.
Neft-qaz axtar ib olaqodar quruda
vo donizdo aparilan qravimetrik lnlorin osas moqsodi neftli-qazh rayonlarin geoloji quruluunu yronmok vo per
spektivli strukturlar akar etmok olmu vo bu lmolor sonralar dalq blgolordo do aparlmdr. 1957 ildo Xozor
donizinin Azorbaycan sahilbrindo ilk
qravimetrik smaq lmolori yerino yetirilmi vo bu, doniz dibini do ohato etmidir.
Qravimetrik lmolor iimumilodiribrok aralq toboqo sxlnm iki qiymoti
n (2,3 q/sm3 vo 2,65 q/sm3) Buqe qra
vitasiya anomaliyasi xoritosi vo dalq
orazilor n sxl 2,67 q/sm3, depressiya blgolori n iso 2,3 q/sm3 qravita
sion qiymotlorino osason Buqe anoma
liyasi xoritosi tortib edilmidir. Bu xoritolor osasinda Buqe qravitasiya anomaliyalarimn orhi verilmi, orqdon qorbo
doru onlarm aadak variasiyalar
ayrlmdr: Conubi Xozor minimumu,
Tal-Vondam maksimumu, Qamx-Orta
Kiir minimumu, Kiik Qafqaz maksimu
mu. Akar ddilmi regional anomaliyalarm geoloji tofsiri gstormidir ki,
Moxo sorhodi soviyyosinin doyikonliyi
vo Mezokaynozoy kokliklrinin llorinin miixtolifiiyi kristallik bnvrodo bir
sira koklik vo qalxmalarin olmasi ilo
olaqodardir. Aparilan lmolrin notico
lori nozoro ahnmaqla Azorbaycamn doqiqlodirilmi qravitasiya xoritosi tortib
olunmudur. dodi metodlardan istifado

edilorok Qafqaz-Xozor regionunun qra

vitasion modeli hazrlanm, neftli-qazh
rayonlann qravitasion anomaliyalarmin
geoloji tofsiri verilmi vo kristallik bnvronin dorinliyi hesablanmdr.
Faxraddin Qadirov

Geomaqnetizm. Bu sahodo ilk todqi

qatlar 20 osrin 50-ci illorindo aparlmdir. Azorbaycamn orq vo Trkmonistanin qorb hissolorinin Pliosen kiintlorinin korrelyasiyas verilmi vo onlarm
paleomaqnit-stratiqrafik kalas hazirlanmdr. Respublikada sistemli paleomaqnit todqiqatlannin osasini iso 1958 il
do Tofq smaylzado qoymu vo onun
inkiafnda miihiim rol oynamdr.
1960-70 ilbrdo knt toboqolorinin maqnit v puleomaqnit xsusjyyllorinin yrnilmosi osasinda Aberon
yanmadasinin qorbindo Mohsuldar qatn kosililrind korrelyasiya noticosin
do 6 paleomaqnit zona akar edilmi,
Ceyrankemoz vo Aa Kiir kokliklorinin Mohsuldar qati laylan ib Giircstan orazisindoki irak lay dostosi
korrelyasiya olunmudur.
1970-80 ilbrdo paleomaqnetizm sa
hosindo aparilan todqiqatlar Azorbay
can orazisindo litosferin tokamlnn
miixtolif geoloji zaman intervalla rim
ohato etmoklo, osason, stratiqrafik, tek
tonik, paleocorafi mosolobrin hollino
ynoldilmidir. Todqiqatlar noticosindo
Azorbaycamn Mezozoy kntlrinin
paleomaqnit kalas tortib olunmu, on
larm paleomaqnit ksililorinin Trkmonistan vo imal-Qorbi Asiyamn pa
leomaqnit molumatlan ilo korrelyasiyas aparlm vo respublikanin petromaqnit xoritosi tortib edilmidir. Saatli ifrat
dorin quyusunda vulkanogen sxurlarn
maqnit xsusiyyotlorinin kompleks tod
qiqi noticosindo vulkanogen qatn ya
dqiqlodirilmi, minerallarm ferromaqnit torkibi vo konsentrasiyasnn doyiilmo xarakteri yronilmi, ferromaqnit
donolorinin kristallama dorocosi miioy
yon edimidir.
1980
ildon, osason, Kaynozoy kntlorinin paleomaqnit xsusiyytlorinin
yronilmosi sahosindo todqiqatlar aparlmdr. Pliosen kntlorinin regionlararasi paleomaqnit korrelyasiyasi
aparlm vo maqnit-stratiqrafik kalas
tortib olunmudur. Azorbaycamn kontinental vo doniz kntlorinin regional
istinad paleomaqnit kalas tortib olunmu, strukturlann neft-qaz perspektivli-

liyinin qiymtlndirilmsi mqsdil

maqnit v paleomaqnit meyarlar
edilmidir. Kiik Qafqazm vulkanogen sxurlarmm maqnit xsusiyytlri,
titan-maqnetit minerallarinin torkibino
v faiz miqdarna gro maqmatik oaqlarn drinliyi edilmi, Paleo
gen kntlrind regional stratiqrafik
reperlor ayrlm v bir sira stratiqrafik
vahidbrin sorhodlori doqiqldirilmidir. Cnubi Xzrin Pliosen-Pleystosen
kntbrinin paleomaqnit kalasnn
trtibi d knttoplanmann srtinin
edilmosino imkan vermidr.
Byk v Kiik Qafqazn Azrbaycan
hisssinin plitbraras bloklannn geolo
ji kemid3ki voziyyotinin palinspastik
borpas v qonu razibrb mtiqayisosi
aparlm, onlarn geodinamikasnda
saat oqrobi istiqamtind vo oksino dnmlr vo imal istiqamlind yerdoyimbr ib sociyyolonon kinematik parametrbri edilmidir. Mezozoy
erasnda paleomaqnit qtblrin paylanmas sasnda mikroplitbrin v bloklarn lokal v regional dnmoloro mruz
qalmas v hmin dnmbrin razinin imala doru yerdoyimosi ib eyi vaxtda
ba vermsi, Kiik v Byk Qafqazn
saat qrbi istiqamtind 20-30 dnmosi edilmidir.
oxsayl geoloji ksililrin paleo
maqnit tdqiqatlarnn nticlrinin tollili v sistembdirilmsi sasnda Fanerozoyun istiad maqnit-stratiqrafk kalas trtib edilmi vo bununla da Azorbayeann stratiqrafyasnn v tektonikasnn bzi msbbrin aydnlq gotirilmidir. Kiik Qafqazn ofolit qurann maqnetizmi yrnilmi, regionun
geodinamik tkaml aradrlm v
Azrbaycan orazisi n Yer qabnn
maqnit modelinin hazirlanmasi noqsdil tdqiqat ilrin balanlmdr.
Mnij sayeva

Petrofzika. Respublikada petrofziki tdqiqatlara sistemli kildo 1965 ildn balamlmi!jdr. l-geofziki iisulhrh todqiq olunmu sahlrin (K iir kokliyi, Qobustan) kmo sxurlarnm
petrofziki xassbri yrnilmi, onlarn
sxl, maqnit v elektrik keiriciliyi
haqqnda mlumat toplanmdr. Bu istiqamtd aparlm tdqiqatlarn noticolori S S R razisinin km sxur
rtynn fiziki xassolori (Moskva,
1967) srind mumibdirilmidir.
1971-73 illordo Azrbaycann quru

hisssinin neftli-qazl saholorindo vo

donizi akvatoriyasnda ktn sxurlarm fziki parametrbrinin sxematik xoritbri tortib olunmu v SSR-ni
razilrinin 1:500000 miqyash sxematik
xoritolor toplusuna daxil edilmidi.
Sonrak ilbrd petrofziki todqiqatlar nticsind yiiksk tzyiq v tempe
ratur raitind km sxurlarn deformasiya-davamllq vo kollektor xassolori, maqmatik vo metamorfik sxurlarn
fziki xassbri yrnilmidir.
Bu tdqiqatlar sasnda litosferin v
iist mantiyanm drinlik quruluu v tokaml haqqinda bir sra nzri nosolobr aradrlm, fziki xassolorin gro
sxurlarn tosnifati verilmidir. Elastiki
dalalarn anizotropluu vo xiisusi elek
trik mqavimti, sxurlarn termobarik
parametrbri v s. haqqmda daha doqiq
petrofziki mlumatlarn oldo edilmosi
moqsodilo yeni yiiksok tozyiq vo tempe
ratur qurular ibnib hazrlanm vo
totbiq edilmidir.
Todqiqatlar noticosindo Kiik Qaf
qazm tkamlnn geodinamiki oraiti
aradrlm v ofolit qurann formalamasn mayit edn paleogrginlik
saholorinin nisbi qiymtlndirilmsi
hoyata keirilmidir. Azorbaycanda Yer
qabnn dorin qatlarnda maddolorin
termodinamik dayanqlnn pozulmas
prosesi geofziki sorhod omolo gotiron
amil kini sociyylondirilmi v litosferin
fiziki xasslrini ziindo oks etdiron
liil petrofziki modeli ibnib hazrlanmdr.
Miixtolif tip maqmatik v metamor
fik sxurlarda yksok tozyiq v tempe
ratur raitind elastiki dalalarm eks
perimental todqiqi bu dalalar srotlorino gr qrupladrmaa imkan vermi,
tozyiqdon asl olaraq siirot artmnn
mxtlif qiymotbrb sociyyolondiyi akar olunmu vo ultrabazitbrin serpentinitlnosi noticosindo onlarda elastik
dalalarn yaylma srtlrinin azalma
si, su ib doymu sxurlarda (qranitoidbr, qabbroidbr, serpentinitbr) is art
masi edilmidir.
Tdqiqatlar noticosindo qarq keiricilik intervalnda elektrik mqavimotinin qiymtinin sxur nmunolrindo fliz minerallarinin mvcudluu v paylanma xsusiyytbri ib, moxsusi keiricilik intervalnda is homin nmunlordo sxur omobgotiron minerallarn
kimyovi trkibi ib laqdar olduu akar edilmidir.
Sxurlarn eksperimental todqiqi

osasmda alnm reqressiya tonliyindo

Azorbaycan orazisindo Yer qabnda
uzununa dalalarn kosili zro siirotinin
modelldirilmsindo istilado edilmidir. Astara-Bak-Mahaqala geodina
mik profli zro modelin tohlili gstorir
ki, litosferin kosiliindo ayrlm biinci
toboqonin sxurlar kmo monoli,
ikinci toboqo, ehtimal ki, tur vo orta,
nc toboqo osasi, srot doyimosinin
on az qradiyenti ilo sociyyobnon drdnc toboqo iso ultraosasi torkibli siixurlardan tokil olunmudur. Ayrlm
toboqlorin sxl mvafq sxurlarda
uzununa dala sroti ilo onlarn sxl
arasmda korrelyasiyaya osason noyyon edilmidir.
Byiik Qafqazm conub yam cnda
Padar-Lahc vo Morozo-Ouz p ilori
zro snan dalalarn korrelyas sna
osason alnm noticolordn
am ax-smayll zonas sxu
da
elastiki dalalarn srotino vo s
nna
dair molumatlardan istifado ol
aqla Yer qabmn kosiliinin per iziki
modeli tortib edilmidir. Bu
del
osasnda amax blokunda Yc
bnn 12 kn dorinliyo qodor k-'
yronilmidir.
ahin Bah

ihayli

Tektonofzika. Bu sahodo todo

Larn osas 20 osrin 80-c illorind qoyulmudur. Akad. Midhod A1 sov,
mx. zvlor Hotom Quliyev, Ro
Cavanir vo b. Yer qabnda qrqi ;-deformasiya proseslorinin yronilm
/ro
todqiqatlar aparm vo ilk dofo pn slorin yronilmosinin qeyri-klassik x:> ,lodirilmi ll nozoriyyosini vo
eodinamikann dayanqszlq kons
yasn iloyib hazrlamlar. Bu
)siyaya gro geoloji kinematik tos
da
oksini tapm qrq formalari
ana, litosfer qatlarinda planet;;
qyasl qrqlarn da omolo golmosi : nknly nozori cohotdon miioyyon
lirilmidir. Bu baximdan toklif olu ;u
modelin tonliklor sisteminin keyi vot
nozoriyyosi osasmda litosferdo hoi aquli, hom do lateral (fqi) sothloi t o
tektonik qinlmalann omolo golmos in
labdly vo mexanizmi, eloco do tosferin homin qrlmalarla mohdudlam
miixtolif miqyash plitolordon ibarot ol
masi nozori cohotdon sbut edilmidir.
Todqiqatlar osasmda litosferdo yalniz
aquli vo fqi horokotlorin deyil, istonilon istiqamotdo horokotlorin do ba vermosi, onlarm vcktorunun hom aquli,

lolorin hollindo, ciimlodon, zolzololorin

hom do fqi toplananlarnn mvcudRadiometriya. Azorbaycanda radiometriyanin osasi 20 osrin 1-ci yansinda
luu vo miioyyon oraitdo bu toplananproqnozladrlmasmda radiometrik
qoyulmudur. 1914 ildo Bibiheybot sa
larin rolunun miixtolif olmasi fikri iroli
molumatlardan istifado olunmaa basrlm vo daomlglm prosesinin
hosindo ilk neft-modon laboratoriyasi
lanlmdr.
yeni mexanizminin mmknly nozori
yaradlm vo Baki neft modonlorindo
1970-90 illordo seysmik-aktiv zoacohotdon osaslandrlmdr.
neft-lay sularmm radioloji torkibinin
larda radioaktiv sahobrin variasiyalan
Geodinamiki dayanqszlq konsepyronilmosi iizro miiahidolr apanlvo radiometrik molumatlar osasmda Yer
siyasi baximmdan kmo hvzolorinin
mdr. 20 osrin 30-cu ilbrindo radium
qabnn dorinlik quruluunun modelsrotlo gmlmosi zamam yaranm
yataqlannin axtar moqsodilo Balaxalodirilmosino aid todqiqatlar aparlbhranl gorginlik oraitindo mhitin bir
ni, Sabunu, Ramana, Suraxam, Piraldir. Radio-ekologiya sahosindo aparilan
lahi neft yataqlannin lay sulan, Qaratarazlq halndan digorino kemosi no
todqiqatlar, neft modonlorindo vo Bakiticosindo qrqlarla sociyyobnon daxili
uxur vo Xrdalanda qazlan kofiyyat
nin ayn-ayn sonaye obyektlorindo ionsi ukturlurm omologolmo mexanizmi
quyulanndan xarlan siixur niimuno- ladnc monbolorin istifadosi ib olaqo
lori analiz edilmi, buruq sulannda ra- dar yaranan radioaktiv sahobrin yronuioyyonbdirilmi, geoloji strukturlarin miixtolif sothlorindo qrq omologol- diumun miqdari yrnilmidir. Bibi
nilmosi texniki monoli radionuklidlorlo
m, prosesinin nozori modellori hazirlanheybot yatanda Mohsuldar qatin iki
irklonmi saholori akar etmoyo imkan
vermidir. A M EA Geologiya institu
m is vo bozi kmo hvzolorinin ( cmhorizontunun sulannda radium akar
lot'on Conubi Xozor hvzosinin) strukolunmu vo onun konsentrasiyasimn
tunda Yer sothindo alfa-alanmann
t! Sarinin avtonom daxili enerji hesabivariasiyasn yromok moqsodilo yeni
dorinlikdon asili olaraq azald miioy
yon edilmidir. Mx. zv Heydor fon- cihaz kompleksi ilonib hazrlanm vo
n yaranmasi mexanizmi yronilmidir.
Aparlm todqiqatlar noticosindo li- diyev Kiik Qafqazm istisu orazisin- Geofizika Elmi Morkozi ib birlikdo
kompyuter texnikasi bazasinda qammat< crin tkamlnn vo onun morhobdoki mineral bulaqlarm sularmi todqiq
etmi vo radiumlu sularin hom do tur
spektrometrik analiz qurusu - SAR-1
1: lin yeni nozori modeli toklif edilmi,
maqmatik siixurlarn inkiaf etdiyi

-klassik xottilodirilmi nozoriyyoyo

yaradlmdr.
. ,on biitiin proses vo hadisobro yeni
orazilordo yayldn miioyyonbdir1990 ildon balayaraq otraf mhitin
radiasion voziyyotino nozarotin tokili
fiziki mhitdo baxlmdr. Bura-midir.
20
osrin 40-ci illorindon radioaktiv fi-iizro metodiki ilor aparlm vo Abec \ronilon proses vo hadisolorin miitoh ikliyi onlarm fon gstoricilrinin
lizlorin sistemli axtarna balanlm vo ron yanmadasinin radiasion voziyyoti
h 'canlanmalar hesab olunmaqla, ba- biitiin geoloji-geofiziki ilor radioaktivvo radionuklidlorlo irklonmi aynX! ii nozoriyyonin osas tonlikbri bu ho- liyin llmosi ilo nayiot olunmaqla
ayn saholor todqiq edilmidir. Alnm
molumatlar osasinda Azorbaycanin
}
nlanmalara gro tortib edilmidir.
radioaktiv xammalin paralel vo kiitlovi
depressiya zonalanmn (K iir kokliyi,
A tdrlan konsepsiyalar baximmdan
axtar hoyata keirilmidir. Respubli
7 olo ocaqlarimn vo onlarm formala- kanm ayn-ayn regionlarmin uranhliq Xozoryam-Quba zonasi, Aberon yanr >11 dinamiki mexanizminin mo
sociyyosi yronilmi, geoloji mosololorin
madasi) 1:200000 miqyash qamma-saho xoritolori tortib olunmu vo bu saho
ck iori ilonilmi vo nozori cohotdon zol- hollindo radiometrik iisullarm perspekbrin tektonik aktivlik vo geoloji quru7
prosesino siini yolla miidaxilo et- tivliliyi osasladrlm vo neft modonlolu haqqinda informasiya daycs olii klo onun gcnn zoiflodilmosino rindo, yod zavodlarimn otrafinda radioduu tosbit edilmidir. Son illordo ra I olman mmknlyii osasladrlaktivliyi yiiksok olan saholor miioyyon
m dir. Seysmik dalalarn kinematik
diostratiqrafya vo palq vulkanlan
edilmidir.
nm radiometriyasi iizro stratiqrafik ko\ linamik parametrbrinin geodinami1960-70 illordo miix. iizv Ilyas Hososililordo istinad horizontlari, quru vo
!
todqiq edilmi vo qeyri-xotti defor- nov vo b. torofindon neft-qaz geologiyadoniz vulkanlannda radiasiya fonunun
r, ;iyaya urayan anizotrop miihitdo
si sahosindo radiometrik iisullarm totbi
tiki dalalarn yaylmas geodinamiki
qi hoyata keirilmi vo bozi rayonlar ae- mxtolifliyi miioyyon edilmidir.
d
nqszlq konsepsiyasi baximmdan
roqamma planaalma iisulu ib todqiq
; ;dinlaraq seysmik anizotropiya probolunmudur. Alnm noticolor yeriistii
ingiz liyev
!
.lin hollinin nozori osasi yaradlmradiometrik iisullarla doqiqlodirilmi
t Alnm noticolor osasmda oks oluGeotermiya. Azorbaycanda bu saho
vo neftli-qazli strukturlarm qamma sai dala hodoqraflarnn qeyri-hiperdo todqiqatlar 19 osrin sonlarmda Saholorindo monfi anomaliyalarla oks
1 ikliyi hallarndak seysmik molumat- olunmasi miioyyon edilmidir.
bununun neft quyularmda temperatur
I geoloji tolsirinin vo onlarm mhitin
Neftli strukturlar iizorindo radiogeolmlori ilo balanmdr, Burada
x .i vo qeyri-xotti fiziki-mexaniki vo pet- kimyovi anomaliyalarm tobiotinin yromiixtolif dorinliklordo temperatur doi /iki xiisusiyyotlorinin effektiv vo nilmosi moqsodilo aparlm todqiqatlar
yimolori izlonilmi vo dorinliyin artma
".oqiqi qiymotlorinin miioyyon edilmosi
noticosindo Kaynozoyun kmo sxur- si ib temperaturun yksoldiyi tosdiq
iisullan ilonilmidir.
lannda radioaktiv elementlorin paylan- edilmidir.
Azorbaycanda litosfer plitolorinin
ma qanunauyunluqlan miioyyon edil20
osrin ovvolbrindo Aberoun neft
geodinamiki tokamiil mexanizmi doqiqmidir. Yer tokinin pozulma zonalan
modonlorindo geotermik mahidlor
sothdo qamma-saholorin miisbot anolodirilmi, bir sira fiziki prinsip vo kon
noticosindo quyularda temperaturun do
maliyalarla, neftli-qazli strukturlarm iso rinliyo gro artmasi ib yana, geoter
sepsiyalar iroli srlmdr.
monfi anomaliyalarla oks olunmasi a- mik pilbnin qiymoti (16,5 48,3 in) do
Hot,mi Quliyev
kar edilmidir. Bir sira seysmoloji moso- moyyonlodirilmidir. Lay sularmm

quyuya szma monbolorini akar etmok

moqsodilo Balaxan-Sabunu-Ramana
sahosinin bir sira quyularmda tempera
tur lmolori aparlm vo Ramana saho
sindo geotermik pillonin 21-35 m arasm
da doyidiyi gstorilmi, bozi quyularda
anomal temperaturlarn mvcudluu
akara xarlm vo bu. nisboton az minerallam sularm dorin laylardan qu
yuya szmas ib izah edilmidir.
30-cu illordo neft quyulannda elektrotermometrbrin kmoyi ib tempera
tur lmolori aparlmaa balanln,
lmolorin noticolrindon istifado edib
rok geotermik pillonin qiymotlori hesablanmdr.
40-ci illordo neft-modon geotermiyasi sahosindo todqiqatlara akad. ofaot
Mehdiyev balq etmidir. , ilk dofo
Aberon yanmadasinm neft yataqlannin geotermikasina dair todqiqatlar

aparm, Azorbaycanm vo Qorbi

Trkmonistann knttoplanma zonalarmin tektonikasi, struktur xiisusiyyotlori vo neft-qazll ib olaqodar temperaturun paylanma qanunauyunluqlarn yronmidir. Akad. Azad Mirzocanzado vo b. neft-qaz modonlorinin isti
lik rejimino aid geotermiyamn bir sira
nozori mosoblorini aradrmlar.
Neft modonlori vo axtar-kofyyat
saholorindoki quyularda temperatur
lmolori ib yana, sxur nmunolorinin miiasir sullar ib istilik xassobri
todqiq olunmudur. Yer tokinin dorinliklorindo ba veron proseslorin fiziki
mahiyyotinin miioyyon edilmosi istiqa
motindo Aberon vo Gonco neftli-qazli
rayonlannda istilik seli todqiq olunmu
vo 1:500000 miqyasli Azorbaycan SSR-

geofiziki kfiyyat iisullari ilk dofo Azor

baycanda totbiq edilmi v tokmillodirilmidir. 20 osrin 30-60-c illorindo oks
olunan vo snan dalalar ossilloqrafk
sulla birdofolik qsa seysmik siqnallar
oklindo qeydo alnrd. Sonralar onlarin
maqnit lentino yazlmasna. zaman kosililorinin qurulmasna vo Xozor donizi
akvatoriyasmda seysmik kofyyat ilori
zaman partlaysz (pnevmatik) dala
monbolorinin totbiq edilmosino baland. 80-ci illordo seysmik siqnallarn ro
qomli qeydiyyatna keid iimumi dorin
lik nqtosi iisulunun inkiafnda keyfyyotco yeni yiiksoli morholosi oldu. Bu
dvrdon seysmik kofyyatn kmoyilo
struktur mosoblorin holli ilo yana^i, olverili seysmogeoloji oraitdo go i kosilii proqnozladrlmas, uion
yataq tipli anomaliyala in r
vyn
edilmosi mmkn oldu. Bu, h r
nerA bdulvaltab M ux taro v
spektivli obyektlorin ayrilmao/i
hallarda iso homin anomaliya
ya
taq lann almasna imkan \
dir.
Xozorin blmolorindo sahovi se,
xoritoalma ilori aparln, mrs.
qu~
rululu (Qobusta, Kr-Qabn
lararasi, Qorbi Aberon vo b.) nc!
zli
rayonlarda, Kr kokliyinin
vo
Kiik Qafqaz dalar ib tomas
alaGilavar
rinda, Xozor hvzosini qorb b
nda
elmi todqiqat
quru-doniz
keid
zonasimn
geo!
qugomisi.
ruluutun vo ne/lY-qaz/ftmn Wqiqi
n qeyri-standart seysmik k.
vat
nahido sistemlori, emal vo to:
isullar ilonib hazrlanm vo tot!
uilmidir. Seysmik todqiqatlar noli
ido
Azorbaycanm depressiya zona
nda
Mezokaynozoy kntlorinin
ilik
quruluu yronilmi, bir sira nc
tzh
hvzolor ayrlm, kofyyat ij
-as
n strukturlar hazirlannv
Hu
Kfiyyat geofizikasi (l geofizistrukturlardan bir oxunda (
kasi). Azorbaycanda faydali qazinti ya
Qala , Kiirsongi , Qaraba
lutaq lannin axtar sullarn ohato edon
radxanli vo s.; donizdo - B ab
'Co
kofiyyat geofizikasi 20 osrin 30-cu ilro Ziro-doniz , Gnoli ,
lorindon inkiafa balamdr. 1935-36
Azori , Kopoz , ahdoniz'
so
illordo oks olunan dalalaia ilk s e y s
naye ohomiyyotli yataqlar al;
imi k k o f i y y a t ilori aparlmdr.
lonilmoyo verilmidir. 90-c illoi
soSeysmik l mahidolorinin texnika vo
nayesino xarici sormayolorin vo l
lometodikas, alman seysmik molumatlagiyalarm totbiqi ib sociyyolonir
miz
rin emal vo interpretasiya qaydalan ilovo quru saholorindo ikiliilii (2.1); ysnib hazrlanm, ovvolco Azorbaycanm
mik ilor ilo yana ll (3D) seys
quru orazilorindo, 1941 ildon iso Xozor
mik ilor do apanlir vo Azori
akvatoriyasnda geni istifado edilmoyo
raq-Gnoli yataqlannda tocriibibalanmdr. Seysmik kofyyatn bii
metodiki rejimdo drdkomponentli (4C)
tiin sullar (oksolunan dala iisulu,
vo drdll (4D) seysmik ilor totbiq
iimumi dorinllik nqtosi iisulu, sinan
edilir. Apanlan ilor noticosindo keyfiydala iisulu, snan dalalarn korrelyasiya iisulu, dorin seysmik zondlama, a- yotco yeni geoloji-geofiziki materiallar
quli seysmik profillomo), xiisuson doniz
alnm, saholorin vo yataqlarm ll
in depressiya zonalarmin istilik seli xori
tosi tortib edilmidir (Baki, 1982).
70-ci illordon respublikada doniz geotermiyasi istiqamotindo todqiqatlara
balanlm vo bu moqsodlo bir sira yeni
cihazlar yaradlmdr. Geotermiyamn
termal sulardan vo geotermal enerjidon
istifado saholori akad. Miroli Qaqay vo
b.-mn todqiqatlarnda z oksini tapmdr.
Azorbaycanda geotermik todqiqatlarm spektri genilnmi vo Yerin daxili
istilik monbolorinin, radioaktiv paralanma hesabina yaranan istiliyin, litosferin dorinliklorindo gedon vo istilik
miibadilosi ilo mayiot olunan miixtolif
proseslorin (neftin omolo golmosi vo s.)
yronilmosi vo onlarm riyazi modcllorinin hazirlanmasi istiqamotindo todqi
qatlar aparlmdr.

model lori qurulmu vo bunun osasmda

koijfiyyat ilorinin istiqamoti doqiqlodirilmidir. Kofiyyat qazmas iin doniz
orazisindo bir sira strukturlar seilmi vo
onlardan bir neosindo neft-qaz yataq
lari ( ahdoniz , Qaraba vo s.) akar
edilmidir. Kofyyat geofizikasi todqiqatlarmin apanlmasi vo inkiafnda
Rosmi Abdullayev, krom okinski,
Davud Babayev vo b.-mn miihiim
xidmotlori olmudur.
E l e k t r i k k o f i y y a t n a dair
ilor 20 osrin 30-cu illorindo aquli elek
trik zondlama iisulu ilo aparlm, kntlorin tektonik quruluu haqqinda
moyyon molumatlar oldo edilmidir.
Aa Kr kokliyindo bir ox qalxmla kar edilmi, bunlarn bozilori sonrauin seysmik kofiyyat vo qazma ilo
t ;!iqlonmidir. 60-c illordo maqnetikt
rik zondlama vo maqnetik-tellurik
fiyyat geofizikasi (l geofizikaseysmik, qravimaqnit v elektrik
fiyyat sullarndan ibartdir v
;ft-qaz yataqlarnn axtar mqdil Yer qabnn geoloji qurulujnun yrnilmsi, kfiyyat qazas n seysmik kfiyyat sullail lokal strukturlarn hazirlanmasi,
larn karbohidrogenlrl doyma
htimalnn dyrln dirilmsi (geo
loji ksiliin proqnozu) v karbohidrogen resurslarmn qiymtlndirilmsi il muldur.
p tillomo iisullari ilo Yer qabnn yr nlmosi n iki regional profl (Acab di-Sarcalar-Bondovan, Asu- Sabir nad-Masall istiqamotlorindo) ilonr vo toqribon Mezozoy kntlorinin
s lino uyun golon yksok miiqavimotI elektrik horizontu izlonmidir. Elek kofyyat (maqnetik-tellurik zond1 ma - maqnetik-tellurik profillomo)
i ullar ilo Azorbaycan orazisinin
I uxtolif saholorindo (Kiik Qafqaz vo
tl daotoyi vo Arazyan zonalarda,
( abrn-Acnohur kokliyindo) sahovi
1 ofil mahidolori aparlm, yksok
lqavimotli elektrik horizontu iizro
( /lezozoyun sothi) sxematik struktur
xoritolor tortib olunmudur.
Q r a v i m a q n i t (qravimetrik vo
maqnitometrik) k o f i y y a t iisullari
20osrin 20-ci illorindon Azorbaycanm
quru orazisindo vo doniz akvatoriyasm
da apanlir. 20-60-ci illordo byk regio
nal geostruktur elemcntbro uyun golon

anomaliyalar akar olunmu, neftli-qazh oyalotlorin dorinlik tektonik sxemi tor

tib edilmidir. 70-ci illordon qravitasiya
sahosinin daha miikommol blgs aparlm, Orta iir kokliyindo Mezozoy
qalximlan ib olaqolondirilon oxsayl
maksimumlar, karbohidrogen yataq
lari, dizyunktiv qinlmalar vo fleksuralarla olaqolondirilon qravitasiya pillobri
vo koskin qradiyent zonalari akar edilmiijdir. Alman noticolor Orta Kiir kokliyindo Paleogen-Mezozoy kntbri iizro tektonik sxemin tortib edilmosi
no, seysmik kofyyat ilorinin istiqamotlondirilmosino imkan vermidir. Maqni
tometrik kofiyyat ilori respublika ora
zisinin oksor hissolorindo l:25000-don
l:100()00-o qodor miqyasla qravimetrik
mahidolrb birgo aparlm vo qravi
metrik anomaliyalarm tobiotinin, osa
son, gmlm massivlorin monoyinin
aydnladrlmasnda miihiim rol oynamdr.
Modo n -g e o f i z i k i t o d q i q a t
lar l ilk dofo 20 osrin ovvollorindo Aberon yataqlannin quyularmda tempera
tur lm ilori oklindo aparlmdr.
Bu iisulla neftli-qazli horizontlar, quyu
llsin maye axini vo komor arxasinda
lay suyunun horokoti miioyyon edilmidir. 1930 ildo ilk dofo Suraxanida elek
trik karotaji totbiq olunmu, sonralar
quyu potensiali llm, glloli perforatorlar sinaqdan keirilmidir. 30-cu
illorin sonunda yiiksok dadcla ma
lik giilloli perforatorlar (torpedo) hazirlandi. Karotaj perforasiya vo torpedlomo ilori do tokmillodirildi. Baknn
neft yataqlannda qaz karotaji ibri si
naqdan keirildi. Sonralar quyu karota
ji ilorinin yeni modifikasiyalan - qamma-karotaj, izotoplar iisulu, neytron
qamma-karotaj, neytron karotajimn is
tilik iisulu, impuls-neytron karotaji,
qamma-qamma-karotaj iisullari toklif
edilmi vo sinaqdan keirilmidir. 50-ci
illorin sonunda radioaktiv karotajin
miixtolif nvlori vo elektrik karotajimn
yeni modifikasiyalan (yan karotaj, induksiya karotaji, miiqavimot suluna
osaslanan mikrokarotaj, akustik karotaj
vo s.) totbiq olunmaa baland. 70-ci
illordon niivo-maqnit karotaji iisulu tot
biq olundu, onun nozori osaslan, alman
noticobrin tofsiri metodikas ilonildi.
impuls-neytron karotaji noticolorino
osason neft yataqlannin ibnilmosino
nozarot metodikasi hazirlandi, qazilan
quyularda texnoloji vo geoloji parametrlorin llmosi n geoloji-texno-

loji todqiqat stansiyalari totbiq edildi.

Qazima prosesi zamam karotaj ibri
aparmaa imkan veron ikikanalh avtonom cihaz ilonib hazirlandi. Geofizikanin yeni nv cihazlan vo iisullari yaradihb totbiq edilmidir (Roid Cavanir vo b.). Mrokkob kollektorlarm
geofiziki todqiqati iisullarmin totbiqi
metodikasi, yeni neftli-qazli rayonlardan alnm materiallann tofsiri iisulu
(xiisusilo quyu kosilii iizro anomal
yiiksok lay tozyiqini nozoro almaqla),
neft vo qaz ehtiyatlarmin hesablanmasi
n geofiziki parametrlorin toyini metodikasi vo s. ilonib hazrlanmdr.
Azorbaycanda f i l i z ge o f i z i k a s l sahosindo ilk kofiyyat iisulu 20 osrin
20-ci illorindon Dakoson domir filizi yatanda, doqiq geofiziki ilor iso Godo
boy, raqdoro vo Mehmana koledan
vo polimetal yataqlannda totbiq edilMdn-geofiziki tdqiqatlar quyunun geofiziki tdqiqat sullar il
aparlr. Bu sullarla quyu ksiliind olan sxurlarn xsusiyytlrinin
drinlikdn, litoloji trkibindn, neftqazllndan v s. asl olaraq dyimsi, fiziki sahdn asl olaraq ksilidki laylarn xsusi mqavimti,
radioaktivliyi, elastik dalalarn yaylma srti, nv-maqnit rezonans
v s. yrnilir.

midir. 50-ci illordon bu sulla Dakosn, Godoboy, Lan vo Ordubad rayonlarnda bir sira maqnit, qravimetrik
vo elektrik anomaliyalan miioyyon
olunmu, bunlann bozilorindo domir fi
lizi yataqlari vo s. akar edilmi, karo
taj vo axta-quyu sullar ilo Filizay,
Kasda, Katex koledan-polimetal,
Qzlbulaq qzl-sulfid vo Qarada miskoledan yataqlannin ehtiyatlan hesablanmdr.
Azorbaycanda geofizikann inkiafinda liorof lizado, Hoson lmodov, Xoboxt Yusifzado, Korim Korimov vo b.-nin miihiim rolu olmudur.
d.:

( . . . . - ). ., 1963;
( . . . ).
I., 19%.
,vim Karimov, Arif Nazarov,
Davud Sadqov, ahvalad Karli

Geodeziya
Azrbaycanda geodeziya sahsind
todqiqatlann osas 19 osrin 40-50-ci illorind geodeziya altlri vasitosilo aparlm l ilori ilo qoyulmudur. Bunlarn noticosindo lko orazisindo bir sra
1-ci, 2-ci vo 3-c sinif montoqolor qurulmu, onlarn koordinatlar miioyyon
edilmi vo horbi moqsodlor n xoritobr trtib olunmudur. Respublikada
geodeziyann inkiaf Mommdqasm
liyevin ad ib baldr. O. bir sira yiik
sok drcoli geodeziya montoqobrinin
mollif vo eloco do atlaslarn vo xoritolrin osas tortibilrindon olmudur.
M.liyevin Azorbaycan dilindo yazd
ilk "Geodeziya kursu" (Baki, 1928) vo
baqa osorlori geodeziyann inkiafnda
mhm rol oynamdr. Geodeziyann
torkib hissosi olan t o p o q r a f i y a n i n
Azorbaycanda osasini topoqraf general
Ibrahim aa Vokilov qoymudur. Miix
tolif ilbrdo Qafqaz horbi dairosinin topoqrafya qorargahnda bo roisi, Ba

qorargahda horbi topoqrafya bosinin

roisi, Respublika Xalq Torpaq Kommisai Topoqrafya-Geodeziya darosinin roisi ilomi .Vokilov Azorbaycan
la yana Rusiyamn, Tiirkiyonin, trann
vo baqa dvbtbrin orazibrindo apari
lan topoqrafya-planaalma ilorinin tokilats olmu vo homin lkobrin horbi
xoritobrinin tortib edilmosindo yaxindan itirak etmidir. , 1:420000 miq
yasli 'Azorbaycan Respublikasinin si
yasi vo tobii xoritosi (Baki, 1920) adli
ilk cografiya xoritosini hazrlamdr.
Geodeziyamn miistoqil elm sahosi
kimi inkiaf 20 osrin 70-ci illorindon
balamdr. Bu sahonin inkiafnda
geodeziya, topoqrafiya, kartoqrafiya
zro ixtisaslam xiisusi miiossiso, Baki
kartoqrafiya fabriki, "Azorbaycanaerogeodeziya" istehsalat Birliyi, Azorbay
can Respublikasi Dvlt Geodeziya vo
Xoritoilik Komitosi (2001 ildon Azor
baycan Respublikasi Dvlot Torpaq vo
Xoritookmo Komitosi) xiisusi rol oynamdr. Dvbt Geodeziya Montoqolori

obokosinin yaradilmasi moqsodilo todbirlor hoyata keirilmi, masir texnologiyadan istifado olunmaqla Peyk GPS
(Qlobal Mvqe Moyyonetmo Sistemi)
vasitosilo respublika orazisindo 0-ci vo 1ci sinif geodeziya montoqobrinin yeni
don yiiksok doqiqliklo koordinatlari
miioyyon edilmi vo Beynolxalq Geo
deziya obokosi ib olaqobndirilmidir.
Yerstii, aero vo kosmik fotoplanaalma
vasitosilo oldo olunmu okillor miiasir
texnologiyaya uyun olaraq xoritookmodo totbiq olunmudur.
Yiiksok doqiqlikli m h o n d i s i
g e o d e z i y a ilorini yerino yetirmok
n istehsalat saholori miiasir geodezi
ya alotbri ib (G PS, "Totalstatup \ Lazer nivelirlori vo s.) tochiz edilnr . to
poqrafiya ilorindo roqomli texn-
' :iyadan, elektron taxometrlordon \
alot
vo cihazlardan, planaalma molui
rmi
emal etmok n iso miiasir ke
iter
proqramlarindan istifado olunu

HUMANTAR ELMLR V BLKLR

iqtisadiyyat
Azorbaycan iqtisad elminin formalamasmda Hoson ibn H Nizam ol-mlkn
(dvlot torofindon iqtisadi idaroetmo,
xzindarln qurulmasi), Nosiroddin
Tusinin (vergiqoymanm prinsiplori,
comiyyotin sosial-iqtisadi mnasibtlrinin tkmillodirilmosi), Mirzo Fotoli
Axundzadonin (Axundov) tolobatlar
haqqinda fikirlori miihiim rol oynamdr. iqtisad elminin formalamas, onun
institusional osaslarmin yaranmasi, osas
inkiaf istiqamotlorinin miioyynlmsi,
iqtisadi todqiqatlar aparan elmi morkozlorin vo peokar iqtisadlar hazirlayan ali
tohsil ocaqlarimn almas 20 osrin 20-ci
illorindon balamdr. Sovet dvr gerokliyinin znomoxsusluqlar, hakim
ideologiya, mohdudiyyotlor vo qadaalar,
diinya iqtisadi fikri ib olaqonin zoif
olmasi vo s.-yo baxmayaraq, 20 osr Azor
baycan iqtisad elminin inkiafnda on
miihiim morholo olmudur.
iqtisad elminin todris vo todqiqat
baximindan xiisusi ohomiyyot kosb edon
sahosi siyasi iqtisad - iqtisadi nozoriy-

yodir. 20 osrin 20-ci illorindo respublikanin ali moktobbrindo ana dilindo siyasi
iqtisadin todrisinin osasini qoyan Hoson
Dadaov olmudur. , Azorbaycanda
aqrar mnasibotbrin tarixi, iqtisadi fikir
tarixi mosololorini todqiq etmi, inkiaf
elmokdo olan lkolorin siyasi iqtisadnn
osasini qoymudur.
Azorbaycanda nozori iqtisadi fikir
miix. iizv Bohmon Axundovun osorlorindo inkiaf etdirilmidir. , Baki neft
sonayesinin timsahnda inhisar kapitaln mahiyyotini aradrmdr. Onun
sosializmdo omtoo-pul mnasibtlrinin mvcudluu, doyor qanunundan
istifado, qeyri-iqtisadi amillorin iqtisa
di inkiafa tosiri, tolobatin artmasi
qanunu, siyasi iqtisadin predmetino
dair fikirlori xiisusi maraq kosb edir.
B.Axundov Mirzo Fotoli Axundov vo
Hoson boy Zordabinin iqtisadi fikirlorinin ilk todqiqats olmudur.
iqtisad elminin iqtisadi fikir vo iqti
sadi tarix sahosi milli iqtisadi tfokkrn
vo miiasir iqtisadi inkiafn soviyyosini
daha mumilodirilmi okildo sociyyolondirir. Azorbaycanda iqtisadi tarix

elmi moktobinin yaradcs ak<

lishbot Sumbatzado olmudur. 9 osr
Azorbaycanmm kond tsrrl
vo
sonayesinin inkiaf tarixino d;
fun
damental osorlorin mllifdir.
qulu
Forocovun osorlorindo orta
ordo
Azorbaycanda iqtisadi fikir,
xln
Nizami Goncovinin, N.Tusinin
isadi
baxlar geni todqiq olunmu
Azorbaycamn tarixon aqi
aye
lkosi olmasi ononovi iqtisad elrr
bu
sahonin geni todqiqino sobo!
udur. Akad. hmod Mahmudc
ond
tosorriifati istehsalimn intensive dirilmosi vo ona tosir edon amilbr
-rarsonaye inteqrasiyasi problemb
xlqiq etmidir.
Azorbaycanda regional iqtist yyat
elminin yaranmasi vo bu elmi
iqamotin inkiaf akad. Asof Nad ovun
respublika ohorlori vo sonayesinin
yerlomosi problemlorino hosr edilmi
todqiqatlarnda z oksini tapmdr.
Akad. Ziyad Somodzado omok mohsuldarl vo ohalinin moulluunun
strukturu, ictimai istehsalm somoroliliyi vo iqtisadi artim mosololorini geni

sinin tokrar istehsalimn bozi mosololori. ii., 1966;

baycandan olan Zordtn hob e.o. 1-ci
todqiq etmi, hominin bazar iqtisadiy . .
minilliyin ovvollorindo yeni dini-folsofi
yatna keidlo bal diinya tocrbosini

sistem
yaratmas, artiq homonilorin
yronmidir.
. ., 1969;
dvrndo
mqoddos saylan Avesta
Mx. iizv Aasolim losgorovun
3. .
. ., 19X0:
kitablarimn meydana xmas, Avesta
todqiqatlan kond tsorrfatnn ixti /
kanonunun mohz Azorbaycanda formasasladrlmas, zmlyn inkiaf,
. . . , . . / .
lamas qodim azorbaycanhlarm tarixi
kond tosorriifatmda bazar miinasibot., 1987; N a d i r o v A. Miistoqil Azorbaycan
biliklorinin inkiafm gstoron amillorlorinin inkiaf problemlorino, mx. zv
iqtisadiyyatimn inkiaf mosololori. ., 2001; M u r a d o v . nsan potensiali: osasmeyllor, realliqlar,
dondir.
Teymur Voliyevin aradrmalar iqtisa
problemlor. B., 2004; N u r i y e v . Regional
Zordti ononosino gro e.o. 4 osrdo
di qanunlar vo onlardan istifado edilsiyasot vo idaroetmo. B., 2004.
Makedoniyal sgondor [e.o. 336-323]
mosino, iqtisadi inkiaf soviyyosinin
ahbaz Muradov, Xosrov Karimov
torofindon yandrlm, yalmz trcmtarazladrlmas qanunauyunluqlalordo qorunub qalm Avesta Sasani
rinci, iqtisadiyyatin dinamik inkiaf
hkmdar I apurun [239-272] omri ib
problemlorino, xalqin iqtisadi fikir
Tarix
toplanb kanonladrlmd. Bu yazili
tarixino, mx. zv bdlqafur Zorabido qodim azorbaycanhlarm tarixi toHob yazyaqodorki dvrdo biitiin
gorovun todqiqatlan Azorbaycan sona
sovvrlorinin aydnladrlmas n
xalqlarda olduu kimi, qodim azorbay
yesindo i qiivvosinin tokrar istehsali
byiik ohomiyyot kosb edir.
m- sololorino, islam iqtisadiyyatimn yro- canhlarm da ilkin tarixi tosovvr vo biDvlotin monafeyi baxnnindan tarixi
ni osino, mx. zv Aqil liyevin ara- liklori ifahi trlon rovayotbrdo, osatir
fakt
vo hadisolorin qeydo alnmasnn
vo ofsanolordo oksini tapmd. nsanlad nalar oxsi istehlakn mahiyyoti,
rin bir-birlorino, eloco do tobioto mnasi- zoruriliyi bu onononi yaatm, antik
st kturu vo doyimo meyillorino, AzorAzorbaycan dvltbri Atropatena vo
botlorini nmayi etdiron mifik sociyyoli
b; /canda ohalinin hoyat soviyyosino,
Albaniyamn yaranmasi tarixi biliklorin
m x. iizv Aydin Mommodovun osorlori
bu rovayotlor mumilodirilmi bodii
formalamasna sobob olmudur. Bu vo
a^ ar sektorda yeni tosorrfatlq for- formada real tarixi hadisolor va faktlabundan ovvolki dvro dair tarixi
rin inikasi idi. Dvlotin yaranmasi tarixi
m larma, bu sahodo diinya tocriibosinin
bilikloro olan tolobat artrm, yazimn
hadisolor bizim gtinlorodok, osason, an
; onilmosino hosr edilmidir.
tik miiollifbrin osorlori vasitosilo yetiso
Azorbaycanda demoqrafiya vo omo- meydana golmosi iso tarixi fakt vo hadido, qodim azorbaycanhlarm zongin
solorin toplanmasina vo qeydo almmasiy iqtisadiyyati elmi moktobinin yaratarixi bilikloro malik olmasi antik tad s Modot Allahverdiyev i qvvona imkan vermidi. Hob Mezolit-Neolit
rixilorin ox vaxt yerli sonod, moktub
si in tokrar istehsali, mohsuldar vo dvriindo Qobustanm bir ox qayast
vo rovayotloro istinad etmosindon do
rosmbrindo z oksini tapan on qodim
q< ri-mohsuldar omok, tam vo somoroli
yaz tipindon - piktoqrafk (okli) yazi- grniir.
m ulluq, milli golirin tempi vo prodan istifado edon qodim azarbaycanhlar
Antik vo erkon orta osr mlliflrinin
p< rsiyalan problemlorino aid todqiqate.o. 3-cii minilliyin ovvollorindo meyda
la ib iqtisad elmini nozori vo praktiki
molumatlan qodim Azorbaycan sakinlona xan mixi yaz vii vasitosilo miihiim
c; otdon zonginbdirmidir. Miix. zv
ri olan albanlarm 5 osrdo tookkiil tap
ing olifbalanndan ovvol dvrmzodok
fakt vo hadisolori qeydo almaa balahbaz Muradov qadin omok ehtiyatla l problemi, ohali, demoqrafiya,
golib atm he bir abidodo izi qalmamdlar. Bu tarixi dvro dair osas biliklor
ehtiyatlan, gender, insan poten- ovvollor umer-Akkad, sonralar iso A- yan klmo olifbalarmin olduunu, xrissi Ii mosololorini todqiq etmidir.
tianln yayilmasmdan sonra burada
ur vo Urartu abidolorindo toplansa da,
yaranm yeni alban olifbasinin mohz
Regional idaroetmo vo regional siya- homin monbolordoki molumatlar tarixi
sc in miiasir problemlorini miix. zv li
homin khno olifba osasinda tokmillAzorbaycan orazisindo ilk dvlot yara
N riyev, miiasir vergi sisteminin forma- dan mannahlann, eloco do midiyahlann
dirildiyini tosdiq edir.
1; masimn miixtolif cohotlorini miix. iizv
3
osrdon balayaraq Sasani imperiz yazlarnn vo bu yazilari qeydo alan
A ifMusayev todqiq etmilor.
yasinin on iri vilayotinin sakinlori olan
yerli katiblorin olduunu tosdiq edir.
Antik miiollifbrin molumatlarmdan
Azorbaycanda iqtisadi todqiqatlar,
azorbaycanhlar imperiya daxilindo ya son, AMEA-nin iqtisadiyyat institu
am digor xalqlar kimi Sasani modo
grnr ki, Azorbaycan torpaqlar hote ida, Azorbaycan Dvlot iqtisad Unimonilorin hakimiyyoti altinda olduu
niyyotinin toroqqisindo miihiim rol oydvrdo ba veron hadisolorin rosmi so- namlar. Sasanilor dvltinin siiqutunv'( sitetindo, Azorbaycan Elmi Todqiqat
.ad Tosorriifatimn iqtisadiyyati vo nod vo salnamolordo qeydo ahnmasi, qo
dan sonra Albaniyada olverili tarixiT kili institutunda, Azorbaycan Res- dim azorbaycanhlarm tarixo dair biliklo- modoni oraitin yaranmasi burada tarixi
rinin ofsano vo nallarda ifahi okildo
p !hlikasi iqtisadi nkiaf Nazirliyinin
biliklorin daha da genibnmosin sobob
<. Iisadi islahatlar Elmi Todqiqat insti
trlmosi davam etmidir. Hob e.o. 7 oldu. Alban hkmdar Cavanirin (7
osrdo Azorbaycan orazisindo tookkl
tutunda, nok vo halinin Sosial Miiosr) sifarii ilo vaxtadok yalmz xalq
dafiosi Nazirliyinin mok vo Sosial
tapm Skif ahl haqqinda molumat
rovayotlorindo, miixtolif dini sonod vo
Problemlor iizro Elmi Todqiqat Todris
veron Herodot (e.o. 5 osr) istifado etdiyi
moktublarda, xronikalarda, eir nmumonbolor srasnda skiflorin nosildonMorkozindo aparihr.
nolorindo vo s. oksini tapan molumatlar
Musa Kalankatuklu torofindon Albanoslo trdklori rovayotlorin xiisusi
d.: . .
niyanin tarixi osorindo qolomo alinir.
ohomiyyotini qeyd edirdi.

Sonralar osoro Arsax Xann knyazi
Orta osr mlliflrin vo dvrn
. ., 1959; A l
Hoson Colalin [1215 61] hakimiyyotini,
zordtilik ononosino gro oslon Azorl a h v e r d i y e v . . Azorbaycanda ii qiivvo

onun dvrnd Qanzasar monastrmm

tikilmsini oks etdiron drd fsil artrlmdr.
7-8 srlrd orob istilas noticosindo
tarixi Azorbaycan torpaqlannn rob
xilafotinin torkibino daxil edilmosi azorbaycanllarn tarixi taleyindo kkl doyiikliklr etdi. Milli-etnik sorhodlorin
todricon zoiflodiyi, modoniyyot gstoricisi kimi qiymotlondirilon orob dilinin el
mi, dini vo odobi yaradclqda yerli dilloro stn goldiyi, kargzarlqda orob di
linin ilodilmosinin xiisusi xolifo formam
ilo mocburi hesab edildiyi vo biitiin bunlarla yana tarixi biliklorin genilonorok
byk ohomiyyot kosb etdiyi bu dvrdo
islami qobul etmi baqa xalqlarla bir
likdo azorbaycanlilar da obyektiv ola
raq iimumi miisolman modoniyyolino
colb olundular. Tarixi biliklorin toplanmasinda vo bu biliklorin osasmda tarixi
osorlorin yazilmasinda miihiim foaliyyot
gstormi orta osr orob tarixi vo corafyanaslarnn osorlorindon bohrolonon
azorbaycanlilarm zlori do Xilafotin el
mi vo modoni hoyatna qouldular. 9
osrdon balayaraq Xilafotin on byk
ohorlrind olduu kimi Azorbaycanin
Bordo, rdobil, Maraa, Dorbond, amax, Naxivan vo s. ohorlrind do
modoni morkozlorin (moktoblorin, kitabxanalarm, moscidlorin vo b.) foaliyyot
gstormosi tarixi biliklorin vo tarixi tofokkrn genilonmosi, tarixi proseslorin
mahiyyoti vo s. haqqinda grlorin dorinlomosi n zomin yaratdi. Artiq 10
osrdo Allahin evi ndo - moscidlordo el
mi diskussiya vo mbahisolor amaq is
tomoyon alimlor xiisusi tohsil miiossisolorinin - modrosolorin osasmi qoydular.
Monbolordo dvrn elmi dili olan orob
dilindo yazan ol-Bordoi, on-Noavi
(Naxvanl), ol-Goncovi, ot-Tobrizi, olBakuvi, oI-Maraayi adi ilo osorlorini
dvriin elmi dili olan orob dilindo yazan
neo-neo azorbaycanli alimin adlan
okilmidir. ki modoniyyotin - Azor
baycan vo orob-miisolman modoniyyolinin tomsilisi olan bu alimlor z foaliyyotlori ilo tarixi biliklorin elmi zomino
kemosindo miihiim xidmot gstormilor. dobi-elmi yaradclqda orob dili
nin ildilmsino baxmayaraq, trkdilli
azorbaycanlilarm xalqm tarixi hadisoloro mnasibotini oks etdiron folklor yaradcl davam edirdi. Nomolr, bayatlar, atalar szii vo s. odobi nmunlor srasnda el ozam Dodo Qorqudun
dilindon sylonilon dastan xiisusi yer tu
tur. 6-8 osrlorin hadisolorini oks etdiron

bu dastan ifahi okildo elo homin dovr

do yaranmaa balan, 7-9 osrlordo
tam formalamdr. Sonraki illordo tarixi biliklorin ohomiyyoti holo 8 osrin 1-ci
yansinda iran xalqlan arasmda meyda
na xan vo Xilafoto qar ynolon votonporvor uubiyyo ( uub - xalqlar )
meyillorinin tosiri ilo daha da artdi.
Xiisusilo 8-9 osrlor odbiyyatnda geni
vsot tapm bu meyillor Xilafotin zoiflomosi noticosindo Azorbaycanda yaranm miistoqil vo yanmmiistoqil dvlotlor
dvrndo daha da mhkomlonmi, orobloroqodorki odalotli comiyyoto balq
edon ran ahlannm niifuz vo qiidroti
haqqmda rovayotloro, Iran tarixino,
Iran odobiyyatina, fars dilino aludoilik
artmd. Bu, tiirkdilli azorbaycanhlarin da fars dilino (xiisusilo odobiyyatda)
iistiinliik vcrmosino, dvrn Qotra
Tobrizi, Nizami Goncovi, Xaqani irvani kimi grkomli airlorinin daha ox
bu dildo yazmasina sobob olmudu.
Todqiqatlar tosdiq edir ki, tarixi bi
liklorin ohomiyyotinin daha da artd
bu dovrdo yaranan yerli osorlorin orob,
1'ars vo b. dillordo yazilmasina baxmaya
raq, onlarm miiolliflori mohz azorbay
canlilar olmular. Alban zniidorkinin
vsot tapd bu dvrdo Mxitar Qoun
Qanunnamo , Alban salnamosi ,
Goncoli Xosrovun miisiboti , Goncoli
Kirakosun Tarix osorlori do miihiim
yer tutur.
Monbolor bu dovrdo tarixo dair xeyli
osorin yazldn gstorso do, onlarm
oxu zomanomizodok golib atmamdir. Bunlardan 1067 ildo Badadda alm Nizamiyyo modrososindo mhazirolor oxumu tobrizli Foxroddin blFozl smayl ibn Musannanm Tarix-i
Azorbaycan osorini gstormok olar.
Dvriin on balca elm oca - universiteti hesab edilon bu modrosodo dors
deyon baqa azorbaycanli alimlor iorisindo tarixi biliklori dorindon aradran
vo tobli edon Xotib Tobrizi, bu Hafs
mor ibn Osman ol-Goncovi, Tacoddin
bu-1-FodaiI Mohommod ibn Hiiseyn
ol-Urmovi vo bir ox baqalar vard.
Dvrn miirokkob tarixi hadisolori
grkomli sz ustalarnn - airlorin
osorlorindo bir ox halda, hotta daha
otrafl okildo oks olunmudur. Qotran
Tobrizinin, fzoloddin Xaqaninin
Nizami Goncovinin, Foloki irvaninin,
zzoddin irvaninin, Mciroddin Beyloqaninin vo b. osorlorindo tarixi monbo
lordo olmayan qiymotli molumatlar
toplanmdr.

13 14 osrlordo Yaxin vo Orta orqin

ox yerlorindo olduu kimi, Azorbay
canda da tarixin yronilmosindo xeyli
iroliloyi ba verdi. Tobriz, Baki, rdobil, amax, Gonco, Naxivan, Dor
bond, Maraa vo b. ohorlordo modroso
lorin almas, kitabxanalann foaliyyot
gstonnosi tarix elminin inkiaf n do
olverili orait yaratdi. Tarixi hadisolori
qeydo almaq moqsodilo saraylarda vaqionovis ( hadisolori yazan") vozifosi
tosis olundu. Lakin hadisolorin qeydo
ahnmasi daha ox hkmdarlarn siyasotino vo monafelorino uyunladr.lr, ta
rix osorlori bu vo ya digor hakim qvvonin modhnamosino evrilirdi. Bunu. la
belo, tarixi hadisolorin bilavasi homin
hadisolorin itiraks vo ahidi rolindon qeydo alinmasmin z tarix; baxlarin vo dvro mnasibotin ayd cirlmasna yardm olmaqla bor
tari
xin elmi zomino kemosi yolilkin
addimlar idi. Mohz bu dvrdo 1 ! Hey
ca or-Rovvadinin zomanomi/ot
golib
atmayan Tarix-i Azorbaycan
Bordoinin Tarix-i Arran vo b. ;>

r yaradildi. 14 osrin ovvolbrindo t

i tarixibr Fozlullah Roidoddin
iborliyi altinda Cami ot-tovarix'
ilnamolor mocmuosi ) adli dny
miyyotli oxcildlik tarixi osor /
. Bu
yazili abido orta osrlorin tarix.
kkr
niimunosi kimi qiymotlondiril.
or. 14
osrdo yaan Azorbaycan tan
i Mo
hommod ibn Hinduah Nax minin
Dostur ol-katib osorindo lk '
siya
si, ictimai, iqtisadi tarixini oi
diron
xeyli sonod toplanmdr. 1fo
iullah
Qozvininin, hmod ibn Moh
,xiin,
bdiirroid ol-Bakuvinin, bu
r olKutbinin osorlori iso Azorbayc
eloco
do otraf blgobro dair tarixi
>rafi
biliklori ohato edir. Monoc
baycanli olan, lakin dvriin I.
rino
uyun fars dilindo yazan bi
ibr
Dastan vo ya Tarix adli
indo
masiri olduqlar dvrn hat
inin
tosviri ib yana, soloflorindon
tdiklori klno materiah yeni oki!
lomo
alrdlar. Bu yaradclq slu
loflorin osorbrino cavab olan n
:ordo
daha ox totbiq olunurdu.
15 osrdo baqa elmbrin niiiv
nndolori ib yana, tarixilor do (bu Bokr
Tihrani, Fozlullah ibn Ruzbihan Xunoci
vo b.) Qaraqoyunlu vo Aqoyunlu
hkmdarlarnn saraylarma dovot olunmudular.
16 osrin ilk ilbrindo Azorbaycan So
fovi dvltinin yaranmas ilo lavix elmi

mi ictimaiyyoti (akad.-lor M.Brosse,

40 ilini soyahotlordo keiron Haci Zcyyiiksok inkiaf morholosino daxil oldu.
B.Dorn vo b.) torofindon yiiksok qiymot
Buna kitabxanalq iinin toroqqi etmo- nalabdin irvani (1780 1838) dvrnn
si. Tobriz, rdobil, amax, Baki,
londirilon bu osor lolo mllifn salnmhur tarixisi kii do tannm,
Gonco, Maraa, Naxivan kitabxanalagrdklorini, cbco do hadisoloro miinasida hisso-hisso tlvri motbuatda ap
rnda ada elmin biitiin saholorino,
botini A.Bakixanovun zongin faydalar
olunsa da, tam okild (rus dilindo) ilk
ciimlodon tarixo dair miixtolif dillordo
dofo 1926 ildo Bakida nor edildi. so i
xozinosi adlandrd Riyazs-soyayazlm minlorlo osorin toplanmasi, qo
lio , Hodayiqiis-soyaho vo BstansAzorbaycan dilino torcmosi iso yalniz
dim olyazmalann Azorbaycanin mohur
soyaho osorlorindo qolomo almdr.
1951 ildo iq iiz grd.
Dvrn tarixiloindon Fotoli ahn
xottatlan torofindon yenidon kriilmoAzorbaycanda tarix elminin inkiasi. niiniatiir sonoti ustalannin homin ol- saraymda xidmot edon, uzun miiddot
fmda rus orqnaslnn patriarxi
Tobriz-Xoy xanhginin voziri olan byazmalarda tosvir olunan hadisolori
adlandirilan Mirzo Kazini boyin
drrzaq boy Diimbuli (1762-1827) sa
canlandiran miniatiirlor yaratmasi da
(1802-70) byiik rolu olmudur. Onun
ray vaqionovislorinin olyazmalarmdan
tosir gstormidir. Dvriin Hoson boy
Peterburqda ap edilon Dorbondnamo , Qodim zamanlarda Orta Asiyada
vo baqa moxozlordon bohrolonorok
Rumlu, sgondor boy Mni, Oruc boy
yaayan xalqlarm tarixi , Mridizm vo
Moasir-i Sultaniyyo ( Sultaniyyo
Bayat (Don Juan Persidski) kimi azoramil , slam tarixi , Bab vo babilor
abidolori ), Tarix-i Donabilo ( Diinbaycanl tarixilori tarixi hadisolori tos
kimi osorlori yalniz Azorbaycanin vo
bulilorin tarixi ) vo b. tarixi osorlorini
vir etmoklo kifayotlonmir, imkan daxiiimumiyyotb Qafqazm deyil, Orta vo
lii ido hadisoloro fordi mnasibot vo ba- yazmdr. Moholli tarixi osor yazan
Morkozi Asiya, Yaxm vo Orta orq
tarixilordon 1829 ildo oki xanlarmm
\ amu da gizlotmirdilor. Hadisolorin
diyyotli orhino baxmayaraq, bu mxtosr tarixi ni yazan Korim aa xalqlarnn da tarixino hosr olunmudur..
Fateh (1783-1858) do znomoxsus yer
0 lordo faktlar otrafli toqdim edilmi,
19osrdo rus ial altmda olan iatutur.
frmanlarnn, dipiomatik sonodloli
Azorbaycanin
horbi-siyasi vo ictimai18
osrdo tarixi grlor vo dvrn
1 . moktublarin surotlori verilmidir.
iqtisadi tarixinin yronilmosino artan
Tarixi biliklor bu dvriin yazili vo i- dramatik hadisolorino miinasibot yazili
maraq ar suli-idarosinin tapr vo
vo ifahi odobiyyatda da ziin gstorir.
i i odobiyyatmda, ciimlodon aq
ya sifarii ilo yazlm onlarca osorin
airlordon akir, Aa Mosih, Mohcur,
p ziyasinda da miihiim yer tutur. Fars
Nobi, eloco do Molla Voli Vidadi vo yaranmasina rovac verdi. ox vaxt ar
:do yazan azorbaycanli tarixilordon
momurlarimn vo horbiilorinin qolomiili olaraq, osorlorini hominin ana di- Molla Ponah Vaqifin mxomms formanin mohsulu olan, Qafqazm, ciimlodon
li eirbri dvrn tarixi biliklorini oks et
io yazan bodii sz ustalannin (ah sAzorbaycanin, xiisusilo, son 200 illik ta
diron maraqli niimunolordondir.
1 vl Xotai, Mohommod Fiizuli, Xozani
v b.) ahidi olduqlan ayn-ayn tarixi
18
osrin sonu - 19 osrin ovvolbrindorixinin yrnilmsi n bu giin ovoz! kt vo hadisolori iqlandrmalan dvro
iran vo Rusiyamn hoyata keirdiyi i- olunmaz nionbo sayilan homin osorbr
allq siyasoti az sonra Azorbaycanin
1 inasibotin aqlanmas vo tarixo iimuyerli tarixi todqiqatlann apanlmasi
l ! baxn yaranmas ib diqqoti colb siyasi xoritosini doyidirdi. Ba veron ha- iin tokan oldu. Hob do orta osrlor vat ir. 16-17 osrlordo tarixi biliklor Qurdisolor Azorbaycanin elmi-modoni hoya- qionovisbrinin ononolorini davam etdi
I mi, Abbas Tufarqanl, San Aq, Xos- tnda kkl doyiikliklor etdi. Rus vo
ron, yaadqlan xanlqlarda ba veron
Avropa modoniyyotinin tosiri tarixi ha- hadisolori qolomo alan yerli mlliflr re
t Qasim kimi el ozanlarnn yaradcl
\ sitosilo aq poeziyasnda, eloco do disoloro mnasibotd yeni baxlarn for- gional tarixin yazilmasina iistiinliik verirdilor. Bunlardan Mirzo Adgzol bo
malamasna goti ib xartd. Orta osrlor
loyatdan qaynaqlanan Korolu ,
1 Sah smayl-Tacl , Qurbani-Pori , dvr Azorbaycannn on yax ono- yin, Mirzo Carnal Cavanir Qarabai\bbas Glgoz kimi dastan vo epos- nolorini qoruyub saxlayan vo inkiaf nin, lmod boy Cavanirin, Mir Mehdi
rda z oksini tapmdr.
etdiron, Azorbaycan tarixini miiasir
Xozaninin, Rzaqulu boy Mirzo Carnal
olunun, Mirzo Rohim Fonanin, Hoso18
osrdo azorbaycanli alimlor tarixi diinya elmi soviyyosindo yronmoyo
alan yeni tarixilor nosli yetidi.
noli xan Qaradaini Qaraba tarixino
. orlori yazmaq n yalniz orob vo fars
dair yazdiqlari osorbr xiisusi ohomiyyot
I Illorindon deyil, ana dilindon do istifa- Abbasqulu aa Bakxanovla balayan
bu nosil Azorbaycan tarixinin yrodayr. Bu dvrn, balca olaraq, siya
edirdilor. Miiolliflori elmo namolum
si tarixo dair hadisolorini tosvir edon
nilmosindo yeni morholonin osasmi
ilsalar da, dvrmzdk golib atan
miiolliflori srasmda oki xanlnn qisa
qoydu: tarixin elmi zomino kemosi
rovarixi-zamani ah Abbas ibn Xudatarixini comi 12 sohifolik motndo coloprosesi baland.
mdo (1711) vo Sofoviyyo padahlar
n qodim alardan Rusiya ial- dirmi bdllotif fondinin, eyi mv; 733) adli kiik osorbr siyasi vo iqtisazuda osor yazan Hac Seyid bdlhomii tarixi yronmok baximmdan maraq nin ilk morhobsinin baa atd Giilstan mqavibsinodk (1813) dvr oks tli. qubal Fotoli xan hoyatna hosr
dourur.
olunmu osorini 1847 ildo Qafqaz qoAzorbaycan xanliqlanmn yaranmasi
etdiron A.Bakixanovun Giiliistanizetinin iki nmrosindo ap etdiron is
irom (1841) osori fars dilindo yazilsa
tarixi biliklorin daha da genilonmosi,
tarixi tofokkrn ba veron hadisoloro da, obyektiv zorurot onun rus dilino ev- gondor boy Hacnskinin, Lonkoran xanl haqqmda Covalirnameyi Lonko
miinasibot osasmda formalamas mo- rilmosini tolob edirdi. Qafqaz Caniini
ran (1869) osorini yazm Soidoli KaBa darosinin doftorxanasnda torciiholli tarixi osorlorin meydana golmosi
noi iloyon A.Bakxanov 1844 ildo
n orait yaratdi. Orta osrlorin birox
zim boy olunun adlann kmk olar.
homkan Vasili Kuzminin kmoyi ib
19
osrin 2-ci yansi Azorbaycanin ta
alimlori tohsil vo biliklorini artirmaq
osorini rus dilino torcm etdi. Rusiya el
n uzaq lkobro gedirdilor. mvnn
rix elmindo yeni ideya coroyanlarinm

yaranmas ilo olamotdardr. Maarifi

daha dorindon yronilmosi moqsodilo
demokrat cryan nmayondolrindn
1919 ilin dekabrmda Azorbaycan parlaMirzo Fotoli Axundzadonin (Axundov)
menti binasinda ilk milli tarix muzeyi (1812-78) Kmalddvlnin mktub stiqlal muzeyi yaradildi.
Azorbaycan Xalq Cmhuriyytinin
lar , Seyid zim irvaninin (1835-88)
devrilmosindon (1920) sonra tarix elmini
irvan xanlmn tarixi v irvan
kommunist ideologiyasina tabe etmok,
diyarnn qodim abidolori osorlori, Ho
dvlotin vo hakim boleviklor partiyasison boy Zordabinin (1842-1907) kinnin monafeyino xidmotini tomin etmok,
i vo baqa qozetlordo ap etdirdiyi moonu sosializmin stnlklorini nmayi
qablori dvrn ictimai-iqtisadi, siyasi v
vo tosdiq edon vasitoyo evirmok iin
mdni hyatn yronmok baximmdan
addimlar atld. 1921 ilin ovvolindo elm
xsusi ohomiyyot dayr.
vo tohsil saholorino ideoloji rohborliyin
Bu m aarifibrin ardcllar olan
tomin edilmosi moqsodilo Azorbaycan
Noriman Narimanov, Sultanmocid QoSSR Xalq M aarif Komissarl (X M K )
nizado, Hobib boy Mahmudbyov,
yaninda Akademik bo tokil olundu.
Firidun boy Krli, Roid by fonBir il sonra homin bonin osasmda res
diyev, Teymur boy Bayramoliboyov
publikada apanlan elmi, ciimlodon
vo b. hm Qafqaz, hom do Rusiya mottarixi todqiqatlan istiqamotbndiron E l
buatmda x etmoklo Azorbaycanda
mi ura yaradildi. Elmo aynlan vosaitin
tarixi fikrin inkiafna mtoroqqi tosir
ildon-ilo artrlmas tarixi todqiqatlarin
gstrirdilr.
19
osrin sonu - 20 srin ovvolbrindo genilondirilmosin orait yaratdi. Qafqazm ialndan bori b orazido yaaAzorbaycanda ba veron ictimai proseslr Bakn Rusiya imperiyasinin iri so
yan xalqlarm tarixini yronmok moqsodilo hob 19 osrdo imperiyamn morkozinnaye vo modoniyyot morkozlorindon bido miixtolif tarix comiyyotlorinin (o
rino evirdi. Lakin arizmin mstomlk
ciimlodon ermoni vo grc comiyyotlorioraitindo yaayan msolman azorbaynin) yaradilmasina baxmayaraq, Azor
canllara qar loyata kcirdiyi ayr-sebaycanda beb comiyyot vo komissiyalar,
kilik siyasoti milli ziyallarn formala Miisolman orqini yronon Comiyyot
mas prosesini longidirdi. Buna, ali mok(1919) istisna edilso, yalmz 1920 ildo,
toblorin olmamasi, yeni tipli moktoblsovetlomodn sonra tokil olundu.
rin az sayda vo gee almas, kitabxana
Homin ilin iyununda X M K moktobdonvo qiraotxanalarn mohdudluu da tosir
konar ilor bosindo yaradlm Muzgstorirdi. Rusiyaya vo baqa xarici
lkobro ali tohsil almaa gedon azor- ekskurs (Muzey-ekskursiya) yarmbosinin nozdindo Dogma diyarin todris
baycanhlar, osason, texniki bilikloro yiyolonirdilor. Mohz buna gro homin il
muzeyi - stiqlal la yana Qodim
abidolorin mhafzosi komissiyasi vo
lordo qolomo alman tarixo dair osorlorin
say ox az olmudur.
Dogma diyarin todqiqi comiyyoti ya1918
ildo Azorbaycan Xalq Ciimhu-radildi. Bu qurumlarin qarsnda Azor
baycanda olan qodim abidobri akar
riyyotinin yaranmasi ib comiyyotin ictietmok, onlarin voziyyotini vo todqiq
mai-siyasi vo modoni hoyatnda ba ve
soviyyosini yronmok, tarixi todqiqatlan
ron doyiiklik Voton tarixinin dorindon
iizo xarmaq, golocok todqiqatlan planyronilmosi, tarixo yeni baxn formaladrmaq kimi vozifolor durmudu.
ladrlmas mosololorini aktualladrd.
Doma diyarin todris muzeyi - stiqCmhuriyyotin yaad qsa dvr Azor
laf'da yaradlm tarix-arxeologiya blbaycanda elmi tofokkrn inkiaf tari
mosi Azorbaycan Xalq Cmhriyyoti
xindo yeni morholonin balanmas ib
olamotdar oldu. 1919 ildo Baki Univerparlamentinin qanunvericilik bosinin
siteti ald; yiiksokixtisasli kadrlann yc- arxivini, Ciimhuriyyotin Xarici lor Nazirliyi yanmdaki xiisusi komissiyalann
tidirilmosi, eloco do tarixin todqiqi sa
hosindo ciddi addimlar atildi. Homin il
materiallarmi oldo edorok, onlari sistemBakida, az sonra iso Goncodo orq ar- lodirmi vo beloliklo, tarixi hadisobrin
osl mahiyyotinin almas n yeni qiy
xeologiyasi vo tarixini sevorlor dornoyi
motli monbolor oldo edo bilmidi.
yaradildi. Cavad boy Rofiboyovun, RoTarixin todricon ideologiyalad
id boy fondiyevin, Yevgeni Paxomobu dvdo Oktyabr inqilabinin tarixi
vun vo b. tokil etdiklori bu dornok Baki
iizro materiallann toplanmas vo yroUniversitetinin nozdindo Miisolman
nilmosi n 1920 ildon Moskvada toorqini yronon Comiyyot adi ilo foa
kil edilmi stpart (storiya partii) koliyyotini davam etdirdi. Tarixi biliklorin

missiyasnn Azorbaycan orqani

Azistpart (1921) yaradildi. 1928 ildo
Azistpartin osasmda Azorbaycanda
sinfi miibarizonin vo kommunist partiyasinin tarixini yronon institut tokil
olundu. 1930 ildo bu institut MarksEngels-Lenin institutunun Azorbay
can filiali, 1956 ildon A K P M K yanin
da Partiya Tarixi institutu Sov. K P
M K yaninda Marksizm-Leninizm nstitutu adlandrld.
1923 ildo Azorbaycan xalqimn tarixi
kemiini yronon miihiim elmi mor
koz - Azorbaycam Todqiq vo Totobb
Comiyyoti foaliyyoto balach. Dvrn
elm, modoniyyot vo maarif xadimlorini
z sralarnda birlodirmi bu miyyotin yaranmasinda Noriman No manov,
Somod aa Aamalolu, l irohim
boy Haqverdiyev vo Hobib
hiyevlo
yana Baki Universitetinin pi
sorlarnn (N.Amarin, A.Baqri
frofimov, D.Qolovnin. P.Juzt
Smirnov-Loqinov. D.Urusov, \
Paxomov, V.Sisoyev vo b.) da byi
>lu olmudur. Respublikanm bir c.
iza vo
vilayot ohorlrind comiyy
yerli
orqanlan tokil olundu. Ni
Hmosino Roid boy fondiyev, (
blmosino Cavad boy Rofiboyo
xvan blmosino Hiiseyn Musa'
Quba
blmosino Moinmodnobi : . /ado,
Lonkoran blmosino lio.
'smaylov, Xanlar blmosino Y a
Hum
mel balq edirdibr. Lem
id vo
Moskva alimlori ilo elmi .
'lorin
qurulmasi vo akademik V.V artold
kimi grkomli orqnas
xinin
Leninqrad blmosino rohbc
arixi
todqiqatlarin dorinlmsi vo
;lonmosino byk tokan verdi
ildo
comiyyotin xiisusi orqani baycani Todqiq vo Totobb
inin
Xoborlori iq z grdii
27
illordo Azorbaycan tarixino
materiallarin nori baland,
cam todqiq yollar nn iki no
,;apdan xd.
1923
ildo Roid boy sn.
vun
(1877-1942) A.Bakixanovdc , onra
Azorbaycan tarixino dair ilk ;
lilodirici Azorbaycan tarixi , Y. S omovun Azorbaycan tarixinin qis;: : arsu
osorlori apdan xd. Comiyyotin tarixetnoqrafiya komissiyasinda foal itirak
edon Azorbaycan Arxeoloji Komitosinin katibi professor V.Sisoyevin Azor
baycan (imali) tarixinin qsa oerki"
osori iso 1925 ildo or olundu.
Comiyyotin torkibindo azorbaycanli

alimlorlo six olaqodo foaliyyot gstoron

or etdirdilor. Elo homin dvrdo antik
baycanda ilk tarix elmlori namizodi
Moskva vo Leninqrad professorlarmin
Azorbaycan dvlotlri Atropatena vo
bdiiloziz Salamzado, eloco do Voli XuAzorbaycana dair todqiqatlan xalqin
Qafqaz Albaniyasimn tarixino hosr edillutlu, Aamir Mommodov, Roid boy
tarixini yronmok baximmdan byk
mi moqalolor apdan xd. Akad.
smaylov, hmod hmodov kimi Azor
maraq dourur. Akad. V.V.Bartoldun
bdlkorim lizadonin 1956 ildo it]
baycan tarixilori repressiyamn qurbani
Azorbaycan tarixinin qisa xiilasosi ni,
oldular.
z gro 13-14 osrbrdo Azorbaycanm
Bk Universitetinin orqnaslq fa1935
ildo SSR EA Azorbaycan Fi-ictimai-iqtisadi vo siyasi tarixi mono
kltosi tolobolorino Xozoryani vilayotlolialinda ovvolco Tarix, Etnoqrafiya vo qrafiyasi b gn do miitoxossislorin stoliistii kitabi kimi ohomiyyotini saxrin miisolman dnyasnda yeri mvzuArxeologiya institutunun, 1941 il iyu
lamaqdadir. Azorbaycanm orta osrlor
sunda oxuduu silsilo miihazirolorini,
lun sonunda birlomi Tarix, Dil vo
Dodo Qorquda dair todqiqatmi vo b.,
dobiyyat institutunun, az sonra iso tarixi hob 40-ci illordon balayaraq
miistoqil Tarix institutunun tokil olun- akad. tsmayil Hiiseynovun todqiqatlaakad. A.Y.Knm skinin Qobolo vo oki
nnda da qolomo alnmdr.
masi Voton tarixinin todqiqinin genitarixino dair osorlorini, akad. A.Sa50-ci illorin sonu 60-ci illorin ovvol
lonmosino orait yaratsa da, mvcud si
moyloviin Qafqaz vo tiirk diinyasi
brindo 3 cildlik Azorbaycan tarixi
yasi durum, repressiyalann davann ib
vo b. moqalolorini, akad. ..Meani(dd kitabda) nor olundu. Bozi probnovun Tarixoqodorki Azorbaycan vo olaqodar kadr atmazl hadisoloro
lemlorin
qoyuluuna gro b gn do z
miinasibotdo
tohrif
vo
nqsanlar
aradan
I rartu modoniyyoti osorini, orobnas
ohomiyyotini saxlayan bu osordo vaxqaldirmadi. Tarixi todqiqatlarin az say
p lessor P.K.Juzenin Azorbaycana
da (osason, Azorbaycan tarixinin mon- tadok todqiqat obyekti olmayan bir ox
orob monbobrindon torciimolorini
bnasl vo tarixnaslna dair) ol- problemlorin - xalqin monoyi, for\ onlarca digor osorlori gstormok
masina baxmayaraq, Tarix institutu ib
malamas, Azorbaycan orazisindo
olar.
Azorbaycan Tarixi Muzeyinin birgo to- mvcud olan miixtolif dovlot qurum1924 ilin sentyabnnda Bakida alan
1 numazorbaycan diyarnaslq qu- kil etdiklori arxeoloji vo etnoqrafik eks- lannin xarakteri vo s.-nin hollino cohd
edilmidir.
pedisiyalar Azorbaycanm qodim vo orta
r iayi tarix vo diyarnaslq sahosindo
Bu illordo Azorbaycanm qodim vo
n liim mosoblorin holli yollanm my- osrlor tarixinin todqiqi n zongin ma
y. lodirdi.
orta osrlor tarixini aradran alimlorin
terial oldo etdi.
929 ildo Azorbaycam Todqiq vo
sayi az olsa da, ciddi todqiqatlar apa40-ci illorin ovvolindo faist Almarlrd. 50-ci illordon Qafqaz Albaniyasi obb Comiyyoti Azorbaycan Dvlot
niyasinin Sovet ttifaq zorin hiicmu Todqiqat institutuna (A D E T )
nm tarixino dair moqablordo Azorbay
nun balanmas tohlkosi, repressiyalar
vo horbi arla olaqodar siralan sey- can tarixinin miirokkob problemlorinc ildi. Comiyyot homin institutun tork ado tarix-etnoqrafya blmosi kimi
rolmi Azorbaycan tarixilorinin todqi- don olan qodim Azorbaycan ohalisinin
f. iyyotini davam etdirso do, tarixin
etnik torkibi vo dili mosololori todqiqat
qatlannm istiqamotini doyidirdi. 1941 il
o:
todqiqat problemi Azorbaycanda
do tarixilor rus dilindo (olyazmas hqu- obyektino evrildi. Azorbaycan tarixinin
si! i miibarizonin yronilmosi idi. Bu
qunda) Azorbaycan tarixinin qsa oer- qodim dvr iizro 60-ci illordo xan yegano fundamental osor .liyevin Miki ni nor etdirdilor. Homin illordo mii
rn ala yana. institutda Marksistlorin
barizo mvzusu bir sira osorlordo z ok.si- diya tarixi (Baki, 1960) oldu. Antik
El ni Todqiqat Assosiasiyasi da foaliydvr tarixino dair Z..Yampolskinin
yo gstorirdi. 1932 ildo A D ET osasin- ni tapmdr.
E.o. 3-1 osrbrdo qodim Albaniya
1945 ilin martnda mumrespublika
da S S R E A Zaqafqaziya Filialinin
(Baki, 1962) kitabi da nor edilmidir.
A nbaycan bosi yaradildi, onun tor- elmi morkozinin Elmlor Akademiyasinin yaranmasi ib tarix elmi yeni mor50-60-ci illordo Azorbaycanm orta
k indoki tarix-etnoqrafya bosi filiaholoyo qodom qoydu, lakin mvcud
osrlor tarixinin yronilmosi yeni morhohi sektoruna, 1935 ildo Zaqafqaziya Filoyo daxil oldu. Bu vaxtadok ox sothi,
inzibati-amiiik oraitindo ideoloji
li; nin Azorbaycan bosi SSR EA-mn
buxovlardan xilas ola bilmodi. 1946 il
osason, ial vo azadlq mbarizosi ilo
A rbaycan Filialna evrildi.
bal mosoblorin iqlandrlmasna
20-ci illorin 2-ci yarsnda sovet co- do EA Xoborlori ndo kiik hocmli
mumildirici Azorbaycan tarixinin
xiisusi ohomiyyot veribn osorlordon forq
n votindo ba veron ciddi doyiikliklor
li fundamental todqiqatlar meydana gol
oerklori dorc olundu. Bu osor Azor
A abaycan tarix elmini modoni inqilabaycan tarixino dair todqiqatlan geni- di. Yeni tarixilor nosli Azorbaycanm
b; alotino evirdi. Yeni dnyagrl
n ksist tarixilorin - qnnz miitoxos- londirmoyin vo dorinldirmyin zo- 7-18 osrlor tarixinin yrnilmsindo
byk uurlar qazand.
si >rin hazirlanmasi n Morkozdon
ruriliyini gstormokb yana, mxtolifAzorbaycan tarixinin orob dv qrmz professorlar
dilli monbolorin hob lazimi soviyyodo
yronilmodiyini, vahid konsepsiyanm
g< dorildi. Azorbaycan tarixinin todqiqi
r no hosr olunmu akad. Ziya Bnil. moul olmaa balayan bu alimlor
olmadn, tarixin ayn-ayn dvrbriyadovun Azorbaycan 7 9 osrbrdo
(A Popov, A.Nikiin, V.Pokievski, nin zoif, bozon iso he todqiq olunma- monoqrafiyasi bu giin do ohomiyyotini
S.tkin, A.Dubner, S.Sef, N.Pelin,
itirmomidir. Z.Bnyadov hominin
dn akar etdi.
Azorbaycan Ataboybri vo XarozmY.Ratqauzer, A.Rayevski, O.teyn
40 50 illordo Azorbaycanda tarixi
vo b.) yeni ideoloji mofkuronin toloblori- alimlor noslinin yetimosi bir ox prob- ahlar dvltbrinin tarixino dair osorlor
lemlorin holli n orait yaratdi. 1954 yazm, onlarca orob vo Osmanli
no cavab veron osorlor yazdilar. Azor
monbolorinin orhli torciimolorini etbaycan tarixinin bir ox problemi yroildo shaq Coforzado vo akad. qrar
midir.
liyev ilk dofo olaraq Azorbaycanm
nilmomi qaldi. Yerli, azorbaycanli
Azorbaycanm orta osrlor tarixinin
qodim tarixi iizro oerkbr i rus dilindo
tarixi kadrlann sayi xeyli azaldi. Azor

mxtlif problembri Mmmd oriflinin 9 osrin ikinci yars - 11 srbrd

Azrbaycan feodal dvlotlori (Bak,
1978), mx. zv Oqtay fondiyevin 16
srin ovvollorindo Azorbaycan Sofovilor
dvbtinin yaranmasi (Bak, 1961),
Sara Aurbylinin Baknn orta osrlor
tarixi oerki (Bak, 1964), irvanahlar dvbti (6-16 srlr) (Bak, 1983)
osorlorindo todqiq olunmudur.
Tarix elminin sonraki ilbrdo inkiaf
Yusif Yusifovun Elam. Sosial-iqtisadi
tarix (Moskva, Nauka , 1968), Solmaz Qaqayn Manna arlnn
tarixindon (Baki, 1977), Kamal liyevin Qafqaz Albaniyasi (Baki, 1974),
Azorbaycan tarixino dair antik monbolor (Baki, 1986), Tofiq Mommodo
vun Albaniya vo Atropatena (Baki,
1977), Sara Qasimovanin Conubi
Azorbaycan 3-7 osrlordo (Baki, 1983),
miix. zv Forido Mommodovanin Qaf
qaz Albaniyasinm siyasi tarixi vo tarixi
corafiyas (Baki, 1985), miix. zv Nailo Volixanlinin 9-12 osr orob corafyanas-soyyahlar Azorbaycan haqqinda (Baki, 1974), rb xilafoti vo
Azorbaycan (Baki, 1993), M ikayil
Heydorovun 13-17 osrlordo Azorbaycanin horlori vo ohor sonotkarl
(Bak, 1982), Rauf Hiiseynovun Suriya
inonbolori
Azorbaycan
haqqmda
(Baki, 1960), Vaqif Piriyevin Azor
baycan Hiilakular dvlotinin tonozzl
dvrnd (Baki, 1978), Yaqub Mahmudovun Aqoyunlu vo Sofovibr dvlotbrinin Qorbi Avropa lkolori ib
qarlql mnasibotlori (Baki, 1991),
Azorbaycan diplomatiyasi (Baki,
1996), ahin Forzoliyevin Azorbaycan
Osmanli imperiyasi (15-16 osrlor)
(Baki, 1994), li Rohmaninin Azor
baycan 16 osrin sonu - 17 osrdo (Baki,
1981), Fuad liyevin AzorbaycanRusiya mnasibotlri (15-18 osrlor)
(Baki, 1985) vo s. monoqrafiyalarinda
oksini tapmdr. Azorbaycan tarixnaslnm bu dvro aid on mhm
nailiyyotbrindon biri do Azorbaycana
aid mxtlifdilli qaynaqlarn nor olunmasdr.
Bu ilbrdo 19-20 osrlor Azorbaycan
tarixinin yronilmosi sahosindo do mii
hiim noticolor oldo edilmidir. Akad.
lishbot Sumbatzadonin 19 osrdo
Azorbaycamn kond tsrfat (Baki,
1958 ), 19 osrdo Azorbaycamn sonaye
si (Baki, 1964), miix. zv Mahmud smayilovun 20 osrin ovvollorindo Azorbaycamn kond tosorriifati (Baki, 1960),

Azorbaycamn neft sonayesinin inqilabaqodorki tarixi (M.brahimovla

birlikdo, Baki, 1991), Hosi Abdullayevin
Azorbaycan 18 osrdo vo onun Rusiya
ilo mnasibtlori (Baki, 1965) vo b.
osorlori tarix elminin inkiafna tosir
gstrmidir. 20 osr, ciimlodon sovet
dvr tarixinin yronilmosi sahosindo
akad.-br Comil Quliyev, Psto zizboyova, Tofiq Korli, miix. iizvlor
Zlfli brahimov, lvsot Quliyev,
Qara Modotov vo b. tarixilori omoyi
vardir.

iU

Y.Yusifovun
Elam. Sosialiqtisadi tarix
kitabi.
Moskva,
1968.

1974 ildon balayaraq vaxtadok ta

rix elminin oldo etdiyi nailiyyotlor osasinda yeni oxcildilk Azorbaycan tarixi
nin yazilmasi mosolosi giindomo gotirildi. Miixtolif layiholorin hazirlanmasina
baxmayaraq, sovet totalitar rejiminin
ideologiyasndan konara xmaq tohlkosi oxcildliyin orsoyo golmosino mane
oldu. Bu i Ermonistanm orazi iddialan
noticosindo Dalq Qaraba hadisobrinin balanmas ib daha da otinlodi.
Hadisoloro ikili standartla yanaa
sovet hakim dairolori osl hoqiqotin zo
xarlmasna maneilik trtdilor, ba
veron hadisoloro mnasibotdo tohrifo vo
saxtakaia yol verdilor. Mohz buna
gro oxcildlik Azorbaycan tarixinin ilk
cildi yalmz 1998 ildo iq zii grd.
1998-2003 ilbrdo nor olunmu 7 cildlik
Azorbaycan tarixi fundamental oso
rindo Votonimizin tarixi qodim dvrlordon balayaraq miiasir giinlorodok tod
qiq olunmudur.
d.: Q u b a y d u l i n . 10 il irisind Azor
baycanda tarix elminin inkiaf. ., 1930; H s e y n z a d o . 19 srin ikinci yarisinda Azorbay
can tarixnasl. ., 1967;
. . 19 20
. ., 1987; k r o v . Azorbaycan tari
xi. 1 h. Elmi-nozri vo praktik problembri. .,
2004; .

. ., 2005.
N a ih V lixan l

Arxeologiya
Azorbaycamn arxeoloji abidolori 19
osrin ovvollorindon yronilmoyo balanlmdr. 1829 ildo Rusiya mperator
Arxeoloji Komissiyas torofindon gndorilmi Aleksandr Yanovski Azorbay
can abidolorinin yerbmosino dair todqi
qatlar aparm vo onun bu aradrmalarimn noticobri 1846 ildo Qodim Qafqaz
Albaniyasi haqqinda moqalodo oksini
tapmdr. 1834 ildo svero soyyahi
Diibua de Manperi indiki Xanlar rayonu orazisindo arxeoloji qazintilar
aparm vo oldo etdiyi materiallari l-'ransaya gndrmidir.
1848 ildo rus orqnas Nikolay X a
ni kov Azorbaycamn bir sira orta osr
abidolori, ciimlodon Bordo vo Nax. ivan abidolori. 1862 ildo fransz soyy^ u
Adolf Berje Muan abidolori haqqi a
molumat vermibr. Naxvanda moki b
mfttii ilomi .Nikitin 1870 ildo radaki duz modonlorindo istifado mu qodim da grz vo baltalar to; mdr. Almaniyann Simens iri
nin Godoboydoki misoritmo zavodus a
kimya vo elektrik ilomi Voldei
Belk mis yataqlari otrafinda Son Tu
Erkon Domir dvriino aid -dn v x
qobir abidosi qazmdr. , topla i
materiallari Hamburq vo Miinxen n; zeybrino gndormidir. Fransiz toci qats Jak de Morqan 1880 ildo .
zonasinda Tunc vo Domir dvrbrino 1
230-dan ox qobir abidosi akar etn ,
toplad materiallann on doyorli niin, nolorini Parisin Sen-Jermen muzeyi
gndornidir. ua realni moktob; 1
alman dili mollimi ilomi Emil Re:
1892-1903 ilbrdo Qarabada vo Gon
ay boyunca Tunc vo Domir dvrlor '
aid bir sira abidolori todqiq etmi, i
barodo geni hesabat yazmdr. 1896
do rus zabiti N .Fyodorov Naxv;
Qzlburun abidobrindon xeyli mate
toplamdr. Homin ildo Moskva Ar
loji Comiyyotinin tapr ib Alek
vanovski Azorbaycamn qorb blgr do oxlu sayda qobir abidosi todqiq tmidir. 1903 ildo Yelenendorfda (ind .i
Xanlar) aptekdo kimya iloyon Q.Rozendorf Goncoay vadisindo qazmt ilori aparmdr. Onun todqiqatlan baro
do molumat 1906 ildo Sankt-Peterburqda imperator Arxeoloji Komissiyasinn hesabatlarf'nda dorc olunmudur.
Grndiiy kimi, 20 osrin ovvollorino
qodor Azorbaycamn arxeoloji abidolori
nin yrnilmosi ib ocnbilor mul ol-

doniyyotini oks etdiron bu abido sonraki

mular. Dofino toplamaq, golir oldo et
mok moqsodini gdm homin oxslrin
ilbrdo biitiin Qafqazin analoji abidolori
nin todqiqi n etalon kimi qobul edilbir oxu bu abidolor barodo hesabat
midir.
yazmam. todqiqat zamam elmi metodlardan istifado etmomi vo le bir elmi
Azorbaycan arxeologiyasimn on mii
hiim nailiyyotbrindon biri 1960 ildo
notico xarmam, topladqlar nofis
oyalar iso monsub olduqlar lkbrin
Qarabada, Quruayn sahilindo Alt
muzeybrino gndrmilor.
Paleolit dvrno aid Azx maara dorAzorbaycanda arxeologiya bir elm
gsinin akaa xarlmas olmudur.
sahosi kimi 20 osrin 20-30-cu illorindo
Azorbaycanda arxeologiya elminin
intensiv inkiaf 1970-ci illoro tosadiif
formalamaa balamdr. 1920 ildo
Azorbaycan Dvlot Tarix Muzeyinin
edir. Respublika orazisindo ox sayda
yaradilmasi abidolorin yronilmosi vo abido akara xarlaraq qeydo alnm,
qeydiyyati iindo miihiim addim olmu- yzlorb arxeoloji abidodo qaznt-todqidur. Azorbaycan abidolorinin planl o- qat ilori apartlm vo Azorbaycamn
diinyanin on qodim insan moskonlorinkiido todqiqi n 1923 ildo daha bir
don, ilkin sivilizasiya ocaqlarindan biri
morkoz
Azorbaycan Arxeoloji Komiolmasi elmi osaslarla sbuta yetirilmito: i vo Azorbaycani Todqiq vo Totobb
dir. Arxeoloji qazintilann intensivliyini
Comiyyoti yaradlmdr.
20 osrin 30-cu illori Azorbaycan ar- artrmaq n Gonco horindo, Qobob,
amax. Dovoi vo Qax rayonlarmda ar
\ logiyasimn inkiafnda, milli kadrlanii yetimosindo xiisusi morhol olmu- xeoloji bazalar yaradlm vo biitiin blgolordo stasionar ekspedisiyalar foaliy
d' Bu ilbrdo Mil dzno, ronqala
yot gstormidir. Respublikanin, demok
; yerino, Kiik Qafqazin conub-orq
olar ki, biitiin rayonlarmda tarix-diyarol orino, Naxivan orazisino vo Azornaslq muzeybri ald. 1974 ildo EAb; mm qorb rayonlanna ekspedisiyanin Tarix Institutunun nozdindo Arxeo
la .'tkil olunmudur. Bu ido alimlorlogiya vo Etnoqrafiya sektoru, 1993 ildo
d losgor bkborovun, shaq Coforiso homin sektorun bazasnda AM EAz; nin, Davud orifovun, Saleh Qa
mn Arxeologiya vo Etnoqrafiya institutu
zi in, Yakob Hummelin byiik xidyaradlmdr.
m !ori olmudur.
Azorbaycanda arxeoloji aradrma!k dofo olaraq irimiqyash, kompleks
larn genibnmosindo yeni tikinti sahoqa nt ibrini Mingoevir arxeoloji ekslorinin todqiqinin byk ohomiyyoti olpe isiyasi yerino yetirmidir. Mingemudur. 20 osrin 80-ci illorindo Moz
vi doryaasnm tikintisi ib olaqodar
ol. aq su altinda qalacaq abidolorin tod- dok Qarada qaz komorinin tikintisi ilo
olaqodar olaraq Dovoi rayonu orazisinqi i moqsodilo 1946-53 illordo burada
doki orta osrlor dvrno aid abran sa
ge s arxeoloji todqiqatlar aparlmdr.
hosindo geni arxeoloji todqiqat ilori
Q intilar zamam Erkon Tunc dvrnd.
e.o. -c minillikdon orta osrloro aparlmdr. Qazintilar zamam burada
ictimai vo yaay binalarmin qaliqlan,
q ^rki dvrloro aid 20 mindon artiq
modoni-moiot tikililori vo istehsal ocaqtr di-modoniyyot nmunobri akar
lar akar edilmidir.
ec rnidir.
Homin ilbrdo mkir su anbarimn
lob 1939 ildo qeydo alnm diinyavo Yenikond SES-in tikintisi ib olaqodar
d; nohur olan Qobustan kompleksinolaraq orazido Tunc vo Erkon Domir
d 947 ildon balayaraq geni todqiqat
dvriin, orta osrloro aid onlarca qobir
i - i aparihr. Bu giino qodor burada st
abidosi vo yaay yeri yronilmidir.
P eolit dvrndn orta osrloro qodor
u l bir dvr ohato edon 6 mindon ox
Tarix vo modoniyyot abidolorinin
n vtolif mvzulu qayast tosviior,
qorunmasi haqqmda (1998) vo Arxeo
il dai insan drglori, qodim yaay loji irsin qorunmasi haqqmda Avropa
konvensiyasina Azorbaycan Respubli
y< iori vo dofn abidolori akara xarlakasinin qoulmas barodo (1999) qa
ri; .j todqiq edilmidir.
1951
ildo Naxvanda I Kltpo qonunlar qobul edildikdon sonra Arxeo
logiya vo Etnoqrafiya institutunun
dim yaay yerinin qazntsna balanlmdr. Qalnl 22 m olan 4 modoni to- ekspedisiyasi 2001-03 illordo Naxivan
M R orazisindo, xiisusilo do Gomiqaya
boqoyo malik bu abidonin todqiqi ilo
Azorbaycan orazisindo Eneolit dvr- abidosindo geni arxeoloji todqiqat ilori aparmdr.
nn mvcudluu ilk dofo olaraq sbut
Tikinti saholorindoki arxeoloji abido
edilmidir. kini-maldar ohalinin mo-

lorin yronilmsi istiqamotindo Mingoevir qazintilanndan sonra on byk ilor

osrin tikintisi hesab edibn Baki Tbilisi
Ceyhan neft vo Conubi Qafqaz qaz komorlri marrutunda aparlmdr.
AMEA-nn Arxeologiya vo Etnoqrafiya institutu ekspedisiyasimn omokdalar bu kmrlrin kediyi saholordo
Eneolit dvriindon orta osrlorodok miix
tolif tarixi morhololoro aid 20-don artiq
qodim yaay moskoni vo 200-don artiq
dofn abidosi akar edorok todqiqatlar
aparmlar.
Respublikada Alt Paleolit dvrnn
on mhtom abidosi 1960 ildo Mommodoli Hiiseynov torofindon Qarabada
Quruayn sahilindo akar ediltni Azx
maara dorgosidir. Maaranm kom
pleks todqiqi toqr. 1,5 mln. il bundan ovvol
qodim insanlann burada moskunladm
sbut etmidir. 1968 ildo bu maarada
Azx adamnn - azxantropun ono
smyiiniin bir hissosi akar edilmidir.
350 min ildon artiq ya olan bu tapinti
hom do diinyanin on qodim insan
qaliqlarmdan hesab olunur. Azx maarasinda 700 min illik tarixo malik, diinya
da on qodim ocaq qal vo 350 min ildon
artiq ya olan, diinyada on qodim tikinti
qal akara xarlmdr. Azx rnaaras diinyada ibtidai dini inanclarn vo
hesab (sayi) ifado edon iarolorin izlorino
rast golinon on qodim abidodir. Bu nadir
abido ibtidai insanin tokkl. ibtidai
icma comiyyotinin yaranmasi vo inkiaf,
onun maddi modoniyyoti, ciimlodon
qodim insani ohato edon otraf mhitlo
bal mosolobrin todqiqindo ovozsiz rol
oynayir.
Son todqiqatlar Azorbaycanda boor
tarixinin 2 mln. ilo yaxin olduunu ehti
mal etmoyo osas verir.
Azorbaycan arxeoloqlarimn lko
orazisindoki Mezolit (e.o. 12 8-ci minilliklor) vo Neolit (e.o. 7-6-ci minilliklor)
dvrlorino aid abidolordo apardiqlan
todqiqatlar tarixin b morhololorindo
Azorbaycamn qodim ohalisinin hoyat
torzi, tosorriifati, dini tosovvrlri haq
qmda zongin molumatlar oldo etmoyo
imkan verir. Bu dvrn on mohur
abidosi Qobustandir. 1939 ildo Azorbaycann grkomli arxeoloqu ishaq
Coforzado torofindon qeydo alnm
Qobustan abidosi st Paleolit dvriindon son orta osrlorodok biitiin tarixi
morhololori zndo oks etdirir. Mohz bu
cohotino gro Qobustan diinyanin on
nadir vo mohur abidolorindon biridir.
Burada 6 mindon artiq qayast rosm

qcyd alnmdr. Son tdqiqatlarla sbut

edilmidir ki, Qobustan rsmlrinin on
qodim nmunolri st Paleolit dvrn
aiddir. Bu rsmlr diinyada ibtidai incosonotin on gzol nmunolrindndir.
Bu gno qodor Azorbaycanda 100don artiq Eneolit dvrii (.. 5-ci minillik-4-cii minilliyin 1-ci yars) abidosi
qeyd alnm, onlardan bir oxu otrafl,
digor hissosi iso qismon yrnilmidir.
Eneolit abidlri ilo zongin olan Azar
baycan misin emal olunduu ilk yerbrdon biridir. Bunun osas sobobi burada
zongin mis yataqlannin olmasdr.
Naxivan orazisindoki I Kiiltopo
Eneolit dvrnn geni arxeoloji tod
qiqat ilri aparilan on mhtm abidolorindon biridir. Naxivan hrindn
8 km -lik msafdo yerln I Kiiltopo
yaay yeri Osman Hobibullayev toro
findon todqiq edilmidir. 1,5 ha raziy
malik olan abidodo aparilan arxeoloji
qazintilar noticosindo iimumi qalnl
22 m olan modoni toboqolor akar
edilmidir. Abidonin 9 m qalnlmdak
alt toboqosi Eneolit dvrno aiddir.
Topo btvlkdo aadan yuxaryadok
kiil, xirda da, tosorriifat vo moiot qaliqlarmdan omolo golmidir. Eneolit toboqosindon tikinti qaliqlan, tosorriifat
quyulan, ocaq vo kiirolorin qaliqlan,
miixtolif heyvan smklori, dadan, siimkdon vo gildon hazrlanm oyalar,
taxil qaliqlan, qobirlor vo s. taplmdr.
1 Kiiltopo Eneolit dvr materiallan
irisindo da altlr oxluq tokil edir.
Altlrin oxu dvgzu - obsidian dandan hazrlanmdr. Burada mxtlif
da altlr, ciimlodon 300-don ox
oraq dii oldo edilmidir. Bazalt dandan, osason, baltalar, pazlar, grzlor,
okiclor, toppuzlar vo s. hazrlanmdr.
Kiiltoponin smk momulati iorisindo
qaramal smiiyndon hazrlanm qaovlar, pardaxlayc alotlor oxlq tokil
edir. Misdo hazrlanm yalar iso sancaqlardan, muncuqlardan, tiyolordon
vo s. ibarotdir. Kiiltopodon yiiksok tex
noloji sulla hazrlanm, dvrn gzol
sonot nmunosi saylan boyal qablar
ldo edilmidir.
I Kiiltopo Eneolit dvr toboqosindon 85 qobir akarlanmdr. Buradak
skeletlor liilorin bkl voziyyotdo, yan
iistdo vo yaxud arxas stdo, miixtolif
istiqamotlordo dofn edildiyini gstorir.
Bozi skeletlorin zorino qrmz oxra
spilmidir. Eneolit dvrno aid Babadorvi vo likmoktopo abidolorindn
vo qobirlordon oxra taplmdr.

Eneolit dvrnn memarl, onun

miixtolif tosorriifat saholori, gil vo digor
moiot oyalar haqqinda daha geni
tosovvr yaradan abidolordon biri do
Astafa rayonu orazisindoki omutopo
yaay yeridir. mumi sahosi 0,5 hadan artiq olan bu abidodo iki modoni
toboqo todqiq olunmudur. Onun Eneo
lit dvno aid alt tboqosinin qalnl
1,5 /;/-dir. Bu toboqodo sahosi 400 kv. m
sahodo dairovi planl yaay binalarnm vo xeyli tosorriifat tikililorinin
qaliqlan akar edilmidir. omutopodon taplm maddi modoniyyot qaliqlan onun sakinlorinin oturaq hoyati vo
tosorriifati haqqinda otrafli tosovviir
yaradir. Buradan tapilan miixtolif nv
taxil qaliqlan, smkdn vo buynuzdan
hazrlanm toxalar, da dili oraqlar
vo s. okinilik modoniyyotinin yiiksok
soviyyodo inkiaf etdiyini gstorir.
Miixtolif heyvanlara moxsus osteoloji
qaliqlar iso omutopo sakinlorinin inkiaf etmi maldarlqla da moul olmalanna siibutdur.
Adam rayonu orazisindoki Lcylatopo vo Colilabad rayonu orazisindoki
likmoktopo Eneolit dvr abidobrindon taplm saxsi qablarm bir his
sosinin sado qurululu dulus arxnda
hazrland miioyyon edilmidi. Bu
abidolorin todqiqino qodor dulus arxnin Azorbaycanda yalniz Son Tunc dvrndon totbiq olunmasi molum idi. Leylatopo vo likmoktopo tapntlar gstordi ki, dulus arx e.o. 4-cii minilliyin
ovvolindo meydana golmidir.
likmoktopodo aparilan arxeoloji
qazintilar zamam oxlu sayda ohlilodirilmi at smklori akar edilmidir.
Bu tapnt Azorbaycanda hob e.o. 5-ci
minilliyin axrlar-4-c minilliyin ovvo
lindo atn ohlilodirilmosini vo Azorbay
canin diinyada atlm on qodim moskonlorindon biri olduunu maddi faktlarla siibut etmidir.
Miix. iizv Ideal Norimanovun uzun
illor apard qazint-todqiqat ilori noti
cosindo Kiiltopo tipli abidolordon forqli
digor arxeoloji abidolorin vo bununla da
Eneolit dvrno aid omutopo vo Leylatopo modoniyyotlorinin mvcudluu
miioyyon edilmidir.
Eneolit dvr abidolorinin yronilmosi istiqamotindo on miihiim nailiyyotlordon biri 2004-05 illordo Astafa
rayonunun Byiik Kosik vo Poylu qosobobri yaxnlnda BakiTbilisi -Cey
han neft vo Conubi Qafqaz qaz komorlori marrutunda Eneolit dvrn aid

yaay yerlorinin akar edilmosidir.

Qazintilarla miioyyon edilmidir ki, bu
Eneolit yaay yerindon taplm arxeo
loji materiallar, eynilo Leylatopo abidosindo olduu kimi, bilavasito Yaxm
orq modoniyyotinin. qodim Azorbay
can vo Mesopotamiya (kiayaas) modoni-iqtisadi olaqolorin vo miqrasiyalarin noticosidir.
2004
ildo akar edilmi vo 2005 ildo
qazlm Leylatopo modoniyyotino aid
Soyuqbulaq kurqanlarmin qeydo alinmasina qodor Conubi Qafqazda Eneolit
dvrnn yaay yerindon konarda
mozarliq tipli abidolor molum deyildi.
Soyuqbulaq kurqanlan, Azorbaycan da
daxil olmaqla, biitiin Conubi Qafqazda
ilk belo tapinti olub, on qodim kurqan
abidobridir.
Todqiqatlar gstormidir ki. Azar
baycan orazisi Tunc dvr abidolori lo
zongindir.
Azorbaycanda Erkon Tunc d< ii
abidolori elmi odobiyyata Kiir-A iz
modoniyyoti adi ilo daxil olmuv
Kr-Araz modoniyyoti Conubi Qaf z,
orqi Anadolu, rann imal-q b
orazilorindo vo digor yerlordo yayil
dir vo Azorbaycan Kiir-Araz mod.
yotinin tookkiil tapd ilk oraz. 1mudur.
Naxvada 1 Kiiltoponin ik ci
toboqosi, II Kiiltoponin alt toboq i,
ortopo, Aa Daarx, 1-ci vo ~-ci
Maxta yaay yerlori, Gomiqaya, olbocor, Aberon petroqliflorinin ilk i rholosi, Mingoevir abidolori komi
sinin ilk dvr, Qobustan abido- >ri
kompleksinin miivafiq dvr, Xar zda Sorkortopo, Qazaxda Babado ,
Qarabada Qarahacl, Boyohm
i,
Qarakpoktopo, Gnotopo vo A
baycanm miixtolif blgobrindo onl
a
digor abidolor Kr-Araz modoniy\
i
oks etdirir. Bu dovrdo Azorbayc.
a
okinilik vo maldarliq inkiaf
,
ohalinin bir hissosi okinilikdon ]laaraq yalniz maldarliq iizro ixl slar vo bebliklo do birinci byk
imai omok blgs ba verir.
Azorbaycanda Orta Tunc dvrii (e.o.
3-cii minilliyin sonlar-2-ci minilliyi 1ci yars) Qarabada zorliktopo, Gytopo, inartopo, Qarakpoktopo, Norgiztopo, Atopo, Toxmaqtopo yaay
moskonlori vo Borsunlu kurqanlan; Qo
bustan, Goncoay, Xabulaq, Kdrlii
kurqanlan, omkir torpaq qbirlori;
Muanda I Miaray vo Coforxanl yaay moskonlori; Naxvanda 1 v II

Kiiltopo abidolorinin mvafq toboqobri,

doniyyotindo monoxrom vo polixrom boyali saxsi qablar oxluq tokil edir. Qobir
ahtaxt, Qzlburun, Nohocir yaay
abidolori da qutular, torpaq qobirlor,
moskonlori, Olanqala, alxanqala,
kromlex vo kurqanlardan ibarotdir.
Vayxr qalalar vo s. arxeoloji abidolor
Tal-Muan modoniyyoti Tal daosasmda otrafl yronilmidir.
L neolit vo Kiir-Araz modoniyyoti
liq zonasi, Muann conubu vo Lonkoran
yaay montoqobrindon forqli olaraq
dznliyindo yaylmdr. Bu modoniyyot
balca olaraq qobir abidolori (kurqan,
Orta Tunc dvrnn yaay moskonlori
da qutu, sordabolor) osasmda yronildaha bviik sahoni ohato etmidir.
midir, forqbndiron osas cohotlordon biri
Mosolon, zorliktopo vo Gytopo yaaqobir abidolori nvlorinin miixtolifliyidir.
y moskonlori 3 la, inartpo 7 ha
Bu, coraf-tobii mhit vo tarixi ononosahoyo malik olmudur. Naxivan bllorlo bal olmudur. Lakin bu xsugosindo todqiq olunmu yaay mos
siyyotloro baxmayaraq, hom dalq, hom
konlori mhtoomliyi ib forqlonorok
Qodim oqdoki ohor dvlotlorini xatr- do diizonlik orazilorin abidolorindo, dofn
morasimindo vo avadanln torkibindo
ladrd. Burada sahosi 10 ha-ya yaxin
iimumilik vardir. Tal-Muan modoniy01 II Kiiltopo tipli abidolordo mx. iizv
\ liyev apard todqiqatlarla e.o. 2- yotinin forqlondirici olamotlori sirasina
arxeoloji abidolorin tipbri vo dofn morasi
ci
nilliyin 1-ci yansinda Azorbaycanmi ib yana, xiisusi qurululu (yohorvan
c;; odim ohor modoniyyotinin mvcud
dostokli, relyefli, aypara bozokli) tunc
01 asini siibut etmidir.
qilinc vo xoncorlor (o ciimlodon n Asiya
>rta Tunc dvrnd Azorbaycanda
tipli), yasti baltalar, ox vo nizo ucluqlan,
so karlq peokar sahoyo evrilnidir.
Y y yerlorindo sonotkarhq mohollo- qiymotli dalardan vo qzldan bozok
1 in varl xiisusi sonotkar ziim- oyalar, silindrik mhrlor, qara cilah
inin formalamas ilo bal olmu- saxsi qablar vo s. daxildir.
Azorbaycan orazisindo arxeoloji tod
d Bu dovrdo sonotkarhq baqa tosorqiqatlarla yronilmi Son Tunc-Erkon
saholorindon aynlaraq miistoqil
Domir dvrno aid digor arxeoloji mo
in af edir vo bununla da ikinci byk
ic nai omok blgiisii ba verir. Bu dv- doniyyot - Xocali-Godoboy modoniyyo
tino moxsus abidolor Qarabada. Gonr sonot saholori iorisindo dulusuluq
coay hvzosindo, Mingoevir, Dakoson,
x ssilo frqlonirdi. Azorbaycanda moin om vo polixrom boyalarla bozodil- Godoboy, Gonco vo Qazax blgolorindo
miioyyon edilmidir. Bu modoniyyoti
mi qablarm istehsah geni yayldnda Orta Tunc dvrii bozon boyah qab- xarakterizo edon abidolor miixtolif tip
qobir (da qutu, torpaq qobir, kurqan vo
la modoniyyoti adi ilo do tannmdr.
kromlexlor) vo yaay moskonlorindon
Son Tunc Erkon Domir dvr bir
ibarotdir. Yaay moskonlori sirasina
si
xsusiyyotlori ilo ovvolki tarixi
m rhololordon ohomiyyotli dorocodo otraf mhkomlondirilmi (Qaratopo, Mifc lonirdi. Azorbaycan tarixindo bu sir qla), mvsmi xsusiyyotli (tpo), otraf hasarsz yaay moskonlori
d=
e.o. 14-7 osrlori ohato edir. Bu
d< do hob Erkon Tunc dvrndo ya- (Bitdili, Santopo, Xanlar, Mingoevir,
Zorgortopo vo s.), habeb siklop tikililori
r; aa balayan tayfa ittifaqlan yeni
ic ai-iqtisadi oraitdo daha da giic- (Dakoson, Godoboy) adi ib molum olan
lo , ibtidai icma quruluunun osaslan
qalaalar daxildir.
Xocali-Godoboy modoniyyotino aid
d hr, sinifli comiyyot formalard.
ili Azorbaycan orazisindo bu dvro qobir abidolori daha otrall yronilai arxeoloji modoniyyot yronilmidir. Burada kremasiya vo inqumam Jir: Naxivan, Tal-Muan vo siya, kollektiv vo tok, bklii vo ya
uzadlm voziyyotlordo miixtolif dofnX ali Godoboy modoniyyotlori.
4axvan modoniyyoti Orta Tunc
etmo adotlori mvcud olmudur.
di rnd formalam, Son Tunc vo
Antik dvr (e.o. 4 - b.e. 3 osrlori)
E on Domir dvrlorind yiiksok inkiaf lko tarixindo ictimai-iqtisadi. siyasi
soviyyosino atmdr. ox byiik saholi
hoyatin yiiksok inkiaf soviyyosi ib
(bozon 30-40 /w-ya qodor), mdaf ha- sociyyolonir. imali Azorbaycan ora
sarl, narinqalasi olan yaay mos
zisindo ilk dvbti qurum - Albaniya
konlorinin (II Kiiltopo, Olanqala, al- dvloti yaranmdr. Antik dovrdo
xaqala, ahtaxt, Qalaciq, Sodorok qa
Azorbaycanin beynolxalq olaqolori
lasi, Nohocir qalasi vo s.) mvcudluu bu daha da genilnmi, qodim diinyanin
modoniyyoti forqlondirir. Naxivan mo- on byiik magistral yolu - Byk pok

Yolunun Azorbaycan orazisindon keon hissosi stndo mhtoom ohorlor

inkiaf etmidir.
imaldan Dorbond keidi, conubdan
Araz ay, orqdon Xozor donizi, qorbdon iso Gyo gl ilo sorhodlonon
Albaniya badan-baa intensiv yaay
moskoni olmudur. B giino qodor aparlm arxeoloji todqiqatlar Albaniyada
miixtolif xarakterli yaay moskonlori,
qobir abidolori, lkonin tosorriifat ho
yati, ictimai quruluu vo ideologiyasi
barodo geni tosovviir yaradir.
Alban yaay moskonlori Qobolodo,
amaxda, Girdman, Asu vo Gyay
vadilorindo yronilmidir.
Albaniyanm ohor tipli yaay
moskonlori iorisindo Mingoevir xiisusi
yer tutur. Mingoevirin alban dvrno
aid modoni toboqolorindon akara xanlan dini, ictimai binalar, yaay evlo
rinin qalqlar vo zongin moiot avadanliqlan homin dvrdo comiyyotin inkiaf
dinamikasn izlomoyo imkan verir.
Mingoevir abidolori vasitosilo yaay
moskonlorinin formalama prosesini
izlomok miimkiindiir.
Arxeoloji cohotdon geni yronilmi
alban abidolorindon biri do bu lkonin
ba ohori olan Qobolodir. 25 /?c/-dan ar
tiq bir orazini ohato edon bu ohorin
xarabal indiki Qobolo rayonunun
uxur Qobolo kondi orazisindodir.
Yiiksok bir topodo yerloon ohor bimi
korpicdon tikilmi mhtom qala divan
ilo ohatolnmidir. ohor e.o. 4 osrdon
b.e. 18 osrinodok fasilosiz yaay mos
koni olmudur.
Arxeoloji todqiqatlar antik dovrdo
Azorbaycanda yiiksok ohor modoniyyo
tinin, ticarotin, dulusuluq, zorgorlik,
iio istehsah, dailomo, metalilomo
vo s. sonotkarhq saholorinin inkiaf
etdiyini siibut edir.
Albaniyanm qobir abidolorindo geni
arxeoloji todqiqatlar aparlmdr.
Albaniyada qobir tipbri torpaq, kp, gil
tokno, taxta qutu, katakomba, iy korpic, da qutu vo quyulardan ibarotdir.
Bunlardan bozilori miioyyon corafi
rayon iin, bozilori iso biitiin Albaniya
orazisi n xarakterikdir. Azorbaycan
da antik dvr qobir abidolori daha ox
Mingoevirdo, Yaloylulopodo, Xnslda, Qobolodo, Torpaqqalada, Nyddo,
Coforxanda qazilib todqiq edilmidir.
Qeyd edilon qobir nvlori Azorbaycanda
islam dininin qobul olunmasina qodor
xalqm dofn adotlorindo osasli yer tutmudur.

Orta srlrd (4-18 osrlor) Azorbay

can btn orq diinyasnda elmin,
sontkarln, mcmarln, ticartin,
ohor modoniyyotinin, incsnotin yiik
sok inkiaf soviyyosino atd lklordon biri olmudur. Bu, hm yazl
monbolor, horn do Azrbaycann orta osr
ohrlorindo aparlan arxeoloji qazntlarla sbut olunmudur. Azrbaycan
orazisindo ohrlrin inkiaf mrhlodon kemidir. lk mrhl .. 1-ci
minilliyin 2-ci yarsndan eramzn 3-4
osrlrindok olan dvr ohato edir.
Feodalizmin tkkliindn yeni feodal
dvbtbrinin yaranmasna qodorki dvr
(4 9 srbr) 2-ci mrhb, 9 osrdon feodalizmin siirotli inkiaf v ayr-ayr feo
dal dvbtbrinin yarand dvr 3-c
mrhbdir. Qobolo, Naxivan, amax,
Drbond kimi hrlr lor mrhld
mvcud olduundan onlarin tarixi
xsusi maraq dourur. Bordo, abran,
Bak, Gonco kimi mhtom orta osr
ohrlrind d arxeoloji todqiqatlar
aparlmdr. Mx. zv Qara hmodov
torofindon orta sr Beybqan ohori otrafl todqiq olunmudur.
Aparlm arxeoloji todqiqatlar Azorbaycann zngin vo olduqca qodim tari
xi kemi malik olduunu oyani faktlarla siibuta yetirmidir.
d.: G y i i o v R. B. Azrbaycan arxeologiyas. B., 1986; . .
-
. ., 1987.
Qoqar Qoqarl, N acsf Mseyibli

E p iq ra fik a . Epiqrafika da lvh,

qaya, mrmr, brk aac, smk, ,
saxs, mis, gil mmulat iizorindo qodim
vo orta osr yazlarndan bohs edir.
Azrbaycan orazisindo az da olsa mi
xi, latn, alban, phlvi kitabbri qalmdr. Azorbaycanda kitablrin todqi
qino 19 osrin ortalarmda Peterburq
Akademiyasmin akad.-bri Nikolay Xamkov, Boris Dorn balamlar. 20 srin
vvlbrind orob, fars vo trkdilli kitabobrin tdqiqi ib jdr bsgrzad vo
Sima Korimzado mol olmular.
1948 ildon balayaraq Azorbaycan vo
onun tarixi razisindki 2500 kitabo tod
qiq edilmi, 6 cildd Azorbaycanm epiqrafik abidlri toplusu hazrlanm vo 3
cildi artq ap edilmidir (mx. zv
Mdixanm Nemt, Bak, 1991-2001).
Kitablor mtn trtibatna gr
hissy bliinr: dvlot sondlri, voqframolor; xatiro yazlar, miixtolif siyasi hadi-

solordon bohs edon sonodlor; memarliq

abidolorinin tikinti tarixini, toyinatn doqiqlodiron inaat kitabolori. Bu kitabolordo dvrn hkmdarlarnn adi, binam
tikdiron oxsin, vozifo sahiblorinin, memann, inaat ustalarm, xottat-hokkaklarin adlan qeyd olunur; mozar dalar
zorindoki kitabobrdo - epitafiyalarda
Quran ayolorindon, hodislordon iqtibaslar, Azorbaycan, fars dillorindo yazlm
eiiordon, hikmotli szlordon ibarot
motnlor hokk olunur.
Baki came moscidindo Elxani hkmdan Olcaytu Mohommod Xudabondonin [1304-16] Baki ohalisini kopuri, sorani, nefti, irsi vergilorindon azad etmosi
haqqinda formam var. ah I Abbasm
Baki came moscidi vo Ordubad came
moscidlorinin divarlanna hokk olunmu
formanlan var. lkodo gedon siyasi bhranlardan bohs edon sonod Ordubad
rayonunun Vonond kondindoki moscidin kitabosindodir. Bork aac iizorindo
tula orob-fars dillorindo yazlm ki
tabo binanin imal torofindoki orta
stunlan birlodiron tan iizorindo
yerlodirilmidir. Kitabodo ran-Trkiyo miiharibosi zamam Azorbaycanm
horb meydanna evrilmosi, 1732 ildo
ohalinin qrna moruz qalmasi, osir
ahnmasi, doma yurdlanndan didorgin
diimosi, hominin hoddindon artiq
bahaliq olmasi haqqinda molumat var
dir. rzaq mohsullarmm qiymotlori do
sadalamr.
Digor ictimai sonodlor voqfnamolordir. ua came moscidindo ibrahim
xamn qz Gvhor aann 17 sotirlik
voqfnamosi iki da zorindo fars dilindo
nostoliq xotlo yazlm vo iorido, giri
qapsnn yuxansnda sa vo sol torofdo
divara hriilmdr. Kitabodo Gvhor
aann iki moscido vo iki modrosoyo ver
diyi voqf omlaki sadalamr vo voqfdon
golon modaxilin xorclonocoyi gstorilir.
uada ikimortoboli karvansara binasnn batanda drd daa hokk
olunmu Moodi Hseynin voqfnamosindo do (h. 1306/1888-89) voqf omlak
gstorilmi vo golirlorinin xorclnmosi qaydalan qeyd olunmudur.
Epitafiyalarda miixtolif ictimai-iqti
sadi, sosial-siyasi, modoni-ideoloji hadi
solor haqqinda miixtosor, bozon hotta yegano molumatlara, dini motnloro, monzum paralara rast golmok olur. Epitafiyalar Azorbaycanda bodii dayonma
ustalarmm diinyagriinii vo yaradiciln yronmoyo do komok edir. Ustalar

mozar dalarna Hafiz irazi, Sodi irazi,

mor Xoyyam, Mhtoom Kaani kimi
klassiklorin hikmotli szbrini, qozol,
riibai, morsiyo vo nvholorini yazmaqla
borabor zlorinin Azorbaycan vo fars
dillorindo yazdqlar eirbrini do hokk
etmilor.
Todqiqatlar arasmda indiyo kimi
beb bir fikir var idi ki, epiqrafikada
Azorbaycan dilindo monzum paralara
ancaq 19 osrdon balayaraq rast golinir. Lakin Conubi Qafqaz orazisindo
son 55 ildo aparlm todqiqatlar 16
osrin ovvollorindon etibaron abidobr
iizorindo Azorbaycan dilindo eirlr yazldm akar etmidir.
Monzum paralara inaat kilabobrindo do rast golmok olur. Belo b yt vo
rbailordo binalarm tikilmo I;1 bri.
vozifo sahiblorinin. hkmdarlarr memarlarn vo b. adi verilmidir.
Azorbaycanda sufi xanogahi
so
sial-siyasi, ideoloji morkozlor oh
arotgah binalan iizorindo qalm^
Do
lor orta osrlor folsofosi tarixini;
tosvvfn yronilmsind miihu
>
miyyot kosb edir.
slamdak toriqot vo coroya>;
comiyyotlor, grkomli siyasi vo din
nilori, comiyyotdo ba vemi hadi
do
islamin siyasi vo sosial rolu, onun
adi-siyasi konsepsiyasi vo s. mosol;
arosindo ycam molumatlar kitab. do
oksini tapmdr.
Kitabobro osason Azorbaycam
ufi
comiyyotlori, onlarm morkozlori, eyxlrin adlan, davamlar akar edilr
vo
homin morkozlorin foaliyyotinin x loji orivosi miioyynldirilmidi
15-17 osr kitabolorindo bir sira in,
eyx, pir, toriqot balar, modo?
ot
xadimlori, vozifo sahiblorinin adi , lir
ki, bu da bu vo ya digor kond top.
iinin meydana xmas ilo six bal
tuundan maraq dourur. Baki-Ab on
rayonu iizro Xocason (Xaco Hoson). ixlar (eyxlor), Pira (Piri ahi), * ircan (miri ), Qobob rayonund )omorvan (rus generali Komarov); ,dam rayonunda xbabal, Xoca1 ayonunda Pir Carnal; Naxivan M
ar
Respublikasinda x Mahmud, Pi ili;
Gyay rayonunda x mir, x N .ir,
Pirkond; Sabirabad rayonunda x Salahl, xlar, Pir Abbas; amax rayo
nunda Pir Dodgn; Quba rayonunda
Pir Vahid; smayll rayonunda Pir
biilqasm; Fzuli rayonunda Pirohmodli, Babi toponimlorini gstormok
olar. Qusar vo Qobob rayonlarmdaki

malik nostoliq xotli totbiq edilmidir.

eyniadl Hozro kondbrinin adi eyx
Bu otinliyo baxmayaraq, imal-qorb
Cneyd vo eyx Monsurun hozrot
15
osrdo Tobriz xottatliq moktobindoblgosinin ustalan nadir bodii dayonlqobindon alnmdr. Lonkoran rayo
yaranm vo biitiin miisolman lkolo- ma sonoti osorlori yarada bilmilor.
nunda xakoran kondinin adi orada
rindo on geni yaylm nostoliq xottindo
MaMixanm Nemtova
foaliyyot gstrmi vo sonra dofn olunyazi simmetriyaya tabe edilirdi. Bu
mu eyx Zahidlo olaqodardr. eyx Zaiislub yazlarm oxunmasini hoddindon
Numizmatika. Azorbaycan xalq zon
artq otinlodirir.
lidin mridi Eynozzaman Comaloddin
12
19 osrlorin on yax memar, in-gin numizmatik irso malikdir. Azor
Gilani Astara rayonunun Pensar (Butabaycanda sikko zorbi vo pul dvriyyoaat usta, xottat, noqqa, hokkak, heysar) kondindo foaliyyot gstormidir.
koltora vo digor bodii dayonma ustala- sinin iki min ildon artq bir dvr orzindo
Malicovi tosirli (psixoloji tosir.
rinin adlan kitabolor vasitosilo elm alo- zorb olunmu miixtolif metal pullar
znotolqin vo s. sullarla) ofa ocaqlan
mis, gn vo qzl sikkolor ox doyorli
mino atdrlm vo Azorbaycanm epi
kimi Xudat rayonundaki Doli piri" ad
maddi-modoniyyot niimunosi olmaqla
qrafik abidobr toplusu nun cildlorindolanan 15 osro aid abidoni, Qobob
borabor, qodim vo orta osrbrdo Azorbayki codvolbrdo verilmidir.
rayonunun Hozro kondindoki Quduz
Yerli inaat materiallari bodii da- canin ictimai-iqtisadi vo siyasi tarixinin
piri vo s. misal gstormok olar.
bir sira mosololorini, ciimlodon ohor to
yonma sonoti ustalanmn slubuna, hokamaxnn Dodogno kondindo
sorriifati, ohordaxili, ohorbraras vo
kakliq texnikasina ciddi tosir etmidir.
ofa oca adlanan ziyarotgah vardir.
lkonin conub vilayotlorindo ya- xarici ticarotin durumunu, eyni zamanda
i varotgahda Dodogiinoin noslindon
xarici lkolorlo qarlql olaqolori (iq
ayb-yaradan ustalar inaat materiali
( 1n vo toqr. 1602 ildo vofat etmiij eyx
tisadi, siyasi, modoni, diplomatik vo s.)
kimi bimi korpic iltmibr. Onlar bi
\ Jommod dofn olunmudur. Dodogii\ fzoloddin Xaqaninin omisi Kafiod- na divarlarmdaki kitabolorin ilonmo- yronmok iin miihiim tarixi qaynaq
rolunu oynayir.
sindo bloklar iizro tortib olunan naxl
tl in loqobidir. Kafoddin yax hokim
Azorbaycan moskukati balca ola
korpic texnikasmdan istifado etmilor.
uuna gro el arasmda Dodogno
raq
AMEA-nin Azorbaycan Tarixi
14-15 osrbrdo kal korpiclordon
a lamrdi.
Muzeyindo
toplanmdr. Muzeyin nu
dzoldilmi kitabolor bozon brcvar
i lob 9 osrdo oroblor nqtosiz yazlan
mizmatika
vo epiqrafika bsinin
1 xottinin oxunmas ox otin oldutiirbo binalarimn kynokbrindo vo giinnumizmatika fondunda saxlamlan 150
na gro onu lov edib nosx xottino
boz rtklorinin sothlorindo tokrar olumindon ox eksponatin oksoriyyotini
nilr. Buna baxmayaraq, Azorbaynaraq, osrarongiz monzoro yaradirdi.
epiqrafkasnda b xott nvndon
Ustalar kal korpiclordon kitabolor d- Azorbaycan Respublikasi orazisindo
osrin 1-ci yansina kimi istifado
zoltmok iindo yiiksok moharot gsto- taplm vo osason, Azorbaycan dvlotmidir. Azorbaycan epiqrafikasinda
rirdilor. Bu, Naxvandak Mnno xa- lori torofindon zorb edilmi sikkolor
tokil edir. Miixtolif sikko dofmobri,
xottinin formalamasn iki dvro
tn trbosindo (12 osr), Qarabalar abidoarxeoloji qazntlar vo tok-tok tapntlar
blmok olar.
sindo (13 osr), Bordo trbosindo (14 osr),
Birinci dvr 9-11 osrlori ohato edir.
rdobildo eyx Soli tiirbosindo (14-16 noticosindo muzeyo daxil olmu nadir
numizmatik abidobr sirasmda ilk dofo
m i qalasinda (indiki Ermonistanda),
osrlor), Goncodoki mamzado (18 osr)
antik Azorbaycanda - Albaniya - Ar niaxi-Dorbond vo Bakida mozar daabidosindo akar grniir. Yerli materialranda e.o. 111I osrbrdo zorb edilmi
1; vo b. abidobr iizorindo qalm kitalann bodii dayonma ustalanmn iino to
toqlidi gm sikkolor, ATP (Atropab lor bu dvro aiddir.
siri mozar dalannda da nozoro arpr.
kinci dvr 11-20 osrlori ohato edir.
irvan-Aberon bodii dayonma us- tena) monoqram ilo kosilmi gm
draxma vo tetradraxmalar, V-VI1 osr
I emarliq abidolori, saxsi, metal momu- talar ohongda, imal-qrb blgsinin
brdo ilk lokal Azorbaycan zorbxana1 arinda. bodii tikmolordo vo s. moiol
ustalan iso aylaq da iizorindo iloyirlarnda - rdobil, irva, Baki, Bordo,
larnda totbiq edilmidir. 12-14
dilor. hongda yumaq olduu iin
Naxivan, Dorbond ohrlrindo vuonun zorindo istonilon nax, kitaboni
irdo nobati vo hondosi formali kufi
rulmu gm Sasani dirhomlori, 9 11
>
. i Naxivan. Tobriz memarliq mokto- hokk edib, abidoyo istonilon forman
\ istalanmn yaratdqlar abidolordo z vermok olurdu. Ustalar sonduq forma- osrbrdo Azorbaycan feodal dvlotlori
Sacilor. Salarilor, Rovvadilor (Azor
snda yaratdqlan xatiro abidolorini ki
: ini tapmdr.
baycanda), oddadilor (Arranda), irEpiqrafikada bodii cohotdon inkiaf tabo motivlori, nbat-hndsi naxlar,
vanah - Mozyodilor (irvanda) toro
sxematik stalaktitlor, stunlar, taa
e i daha sonraki morholo siils xottino
kimi memarliq elementlori ilo do bozo- findon Azorbaycan (rdobil), Arran
i' Tmliik verilmosi ilo forqlonir. Nosx,
S'
xotlori do kufi xott kimi miixtolif yirdilor. Bu ustala n ilrino bada, si- (Beybqan), Bordo, Conzo (Gonco), IYozidiyyo (amax), Bolx ol-boyzo (Xa rlordo miioyyon bodii formaya malik
noda formali abidobr do daxildir.
maz), l-bab (Dorbond) zorbxanalarm nudur.
aylaq da iizorindo iloyon ustalada kosilmi gm dirhom, qizil dinar vo
13
-14 osr nosx, siils xotlori ib yazil-rn dzoltdiyi abidobr ancaq bada
mis felslori gstormok olar. Azorbaycan
m kitabolorin bodii tortibati 15-17 osr
formasndadr. aylaq dana istonilon
renessansmin on bariz iqtisadi gsloabidolorindon forqlidir. Dekorativ bodii
forman vermok qeyri-mmkn idi. Ona
ricilorindon olan omtoo-pul miinasibotxiisusiyyotlorino gro, Bayil kitabolorini
gro dan zorindo taalar czmaqla
lorindo gm bhran dvrndo mxxmaq ortilo, epiqrafik abidobr n
kitabo vo hondosi-nobat naxlar lokk
tolif Azorbaycan hakimlri (Solcuqlarn
on dolun dvr 15 16 osrlordir.
edirdibr. Belo abidobr taalarm iorisino qoyulur, lazmsz hissolor hrgii al- Gonco caniinbri Qara Sunqur, Alp
18-19 osrlor inaat vo xatiro kitabolo
Qutluq, avl, Xas boy, Azorbaycan
tna alnrd.
rindo, osason, daha sorbost ifado torzino

atabylrinin vassallar Bikin, Mah

tika fondunun osasini qoymu, respub
lika orazisindo tapilan sikkolorin, xii
mud, Mongli, lqpaq, Maraa ataboysusilo sikko doFinolorinin hesaba alinlri Arslan Aba, Krpo Arslan v b.)
masi, toplamlmasi, todqiq vo nor edil
adndan ksilmi dirhomlor irvanahlardan ahnah, Bohram Mirzo, II
mosi ilo ciddi mol olmudur. ,
Forrux Yosar, Brhanlinin nadir g- znn
m tongolori vo nohayot, 13-14 osrlordo ,
adl 9 cilddon iba
Alagz, Babi. Bazar, Qaqar, Qaraaac,
rot silsilo osorlorindo taplm sikkolorin
Qaraba, Qobolo, ro, Zoym, Koycam vo doqiq toyinatmi vermoklo,
tasbi, Mahmudabad, Hunan, abran
vo s. kimi orta srlr Azorbaycan - numizmatik axtarlarda byiik elmi
horlorindo vurulmu sikkolor Azorbaynom kosb edon sikko tapntlarna aid
topoqrafik molumatlan, hominin z
cann siyasi tarixi vo tarixi corafiyas
baxmndan ox nonli qaynaq rolunu
oxsi mlahizo vo qeydlorini vermidir.
oynayr.
Y.A.Paxom ov
(I11 . , 1960-1963)
Muzeyin numizmatika fondunda
saxlamlan, demok olar ki, bitn diinya
adl monoqrafiyamn,
dvlotlorinin, sradan antik (yunan,
kataloqunun vo
Roma, ellinist), ran (homoni, Sasani),
Azorbaycan numizmatikasina dair onrob xilafoti (movilor, Abbasilor vo s.),
larca moqalonin mllifidir.
Rusiya, Qorbi Avropa dvlotlori, AB,
znn orq sikkolori kolleksiyasna
gro M D B mokanmda on zongin mosin, Yaponiya vo s. dvlotlorin zorbino
kukat fondlanndan biri vo Azorbaycan
monsub sikko kolleksiyalar vo qliptika,
da numizmatik aradrmalarn morkozi
medal snoti, faleristika, bonistika, flatesayilan Azorbaycan Tarixi Muzeyinin
liya kolleksiyalar xiisusi diqqot okir.
numizmatika fondunun materiallari
Azorbaycan sikkolorinin ilkin lodqiosasinda bir ox todqiqat osori, nami
qatlarmdan, orq numizmatika elmi
zodlik vo doktorluq dissertasiyalari yanin banilorindon Xristian Frenin,
zlmdr. Bu baximdan Azorbaycan vo
V.Tzenhauzenin, A.Markovun, Pavel
xarici lko numizmatlarmdan Aleksey
Savelyevin osorlorindo Azorbaycan
Bikovun 10 osr Azorbaycan hakimi
sikkolorinin tosvir vo atribusiyasi verilDoysom bn brahimin nadir dirhomlomi, Azorbaycamn xarici olaqolorinin
rino, Robert Fasmerin Sacilor vo Sofo
yronilmosindo tarixi qaynaq kimi
vilorin sikkolorino, Aa Rohimov, Mo
onlarm ohomiyyoti vurulanmdr.
hommod Seyfoddinin orta osrlor Azor
Diinya muzeylorinin nozdindo dvbaycan feodal dvlotlorinin zorbino,
lot numizmatika kabinolorinin tokili
lyas Babayev, Saleh Qaziyev, Konstan
vo orq moskukatinm yronilmosi ilo
tin Qolenko, Maiso Rosulova vo Sevda
olaqodar olaraq, Azorbaycan sikkolori
Dadaovanm Azorbaycanda taplm
bir sira Qorbi Avropa, Rusiya vo Ame
antik sikkoloro hosr olunmu osorlorini
rika numizmatik jurnallari Revue
qeyd etmok lazimdir.
Numismatique (Paris), The Numis
matic Chronicle (London), Numisli Rcabli
matische Zeitschrift (Vyana), Zeitschrift fr Numismatik (Berlin),
Numismatic Literature (Nyu-York)
Etnoqrafiya
vo kataloqlarnda (R.Poole. Cataloque
of the Shahs of Persian in the British
Azorbaycanda etnoqrafiya elminin
Museum. London, 1878; S.Laneinkiafn orti olaraq 3 osas morholoyo
blmok olar: qodim zamanlardan 20 os
Poole. Cataloque of Oriental Coins in
the British Museum. London, 1876 rin ovvollorinodok; sovet dv ; 20 osrin
1896) nor olunmu, onlara xiisusi tod
90-ci illorindon balanan dvr.
qiqat osorlori hosr edilmidir.
Azorbaycan etnoqrafyasna aid ilk
Azorbaycan numizmatikasimn bir
molumatlara antik dvr vo orta osr
elm kimi tookkl vo inkiaf mohur
molliflrinin osorlorindo rast golinir.
numizmat alim Yevgeni Paxomovun
Orta osrlordo Qorbi Avropadan vo bir
adi ilo bal olub, 20 osrin 20-ci illorino
sira orq lkolorindon Azorbaycana goltosadiif edir. Bu zaman Bakiya kmi soyyahlar azorbaycanhlarm ononovi
rok, elmi foaliyyoto balayan Y.A.Pamaddi vo monovi modoniyyoti, tosorriifat
xomov yenico tkil olunmu Azor
vo ictimai moiti haqqmda maraqli ma
baycan Tarixi Muzeyindo numizma
teriallar toplamlar.

16-17 osrlordo Azorbaycanda olmu

Avropa soyyahlarmdan Adam Olearinin, Yan Streysin, Antoni Cenkinsonun, Karnelli de Brinin vo b. azorbaycanhlann moit vo modoniyyoti haq
qinda otrafli molumatlan maraq dourur.
Azorbaycan etnoqrafiyasimn sistematik yronilmosi 18 osrdon balanr.
Bu hal Rusiyanm Qafqazda apard
mstomlkoilik siyasoti ilo bagli idi.
Azorbaycani hortorofli yronmok moq
sodilo lkoyo miixtolif peo sahiblori
inomurlar, horbi qulluqlar, alimlor
gndorilirdi. 1722-23 illordo I Pyotrun
Xozorsahili oyalotloro yrnn itiraklar
Artemi Vohnski, A.t.Lopuxin,
Fyodor Soymonov. ohann Gcrb^azrbaycanllarn tosorriifat h
;,
maddi vo monovi modoniyyoti haqqmda
maraqli molumatlar toplamlar.
rin sonlarmda Qafqaza rus get
li
Valerian Zubovun yrnn itir. > lari Pyotr Butkov, van Dreny
,
Averyan Serebrov vo Fridrix fon
teyn yerli ohalinin mouliyyon
i
hiiquq normalan, dini grlori
rodo molumat vermilor.
19
osrdon balayaraq Tiflisdo
olunan bir sira qozet vo mocmu '

Azorbaycan etnoqrafiyasimn miix

I'
saholorino aid zongin materiallar
olunmudur.
Qafqazda yaayan xalqlar haqqi
xeyli molumat veron mhur rus alii
tarixisi Vasil Lvovi Veliko Qai
(S.-Peterburq, 1904) osorindo ya/
:
Azorbaycanhlarm nocib, saf q
ii
olmalar bhosizdir; onlar tobiotoi
yirxah. mord, aliconab, oqli vo o;
;i
inkiafa qabil insanlardir. Onlara.
sz ki, dvlotilik ideyas, z do ha
miyyoto, ononoloro vo qayda-qam
hrmot tolqin edon dvlotilik id'.
i
xasdr. Zahiron zbanala meyil
riinmolori iso lkoin tarixi, co
i
mvqeyi vo bundan iroli golon ya
oraiti ilo izah oluna bilor .
Azorbaycan etnoqrafiya elmi 20
rin 20-30-cu illorindo sovet elminin i
kib hissosi kimi tookkl tapmd
Azorbaycan etnoqrafiyasimn formal
masinda 1926 ildo Bakida aulm 1-ci
trkoloji qurultay miistosna ohomiyy ;
kosb etmidir. Homin illordo bu elm sa
hosindo .lokborovn, Davud orifovun, Honifo Zeynalhnm, Roid fondiyevin, Yusif Vozir omonzominlinin,
Mommodhoson Voliyevin (Baharli) mii
hiim xidmotlori olmudur. Vasili Bar-

told. Nikolay Marr, van Meaninov,

Teymur boy Bayramoliboyov, D.orifov
byk elmi-tokilati foaliyyot gstormilor. Etnoqrafik materiallann toplanmas, yronilmosi vo nmayi etdirilmosi
iindo Azorbaycan Dvlot Muzeyinin
foaliyyoti do diqqotolayiqdir.
Qafqaz Tarixi-Arxeoloji institutu
nun motbuat orqannda Q.ursinin,
A.H.Genkonun Azorbaycan ohalisi
haqqmda nor olunmu moqalolori xii
susilo qeyd edilmolidir. Azorbaycan etnoqrafiyasma dair ilk osorlorin yazilmas M. Voliyevin, Qaraarlnm vo xiisu
silo losgor lokborovun adlari ilo
baldr.
20 osrin 40-ci illorindo do Azorbaynda etnoqrafiya sahosindo elmi todqii ilori davam etdirilmidir. Roxondo
bayeva Aberon vo Quba rayonrnn ailo-moit miinasibotlorino dair
r sira osorlor yazmdr. .losgorzado
neronun yemoklori vo xalq oyunlanaid zongin l etnoqrafik materiallari
plamdr. Homin dvrdo nor olunili osorlor, osason, azorbaycanhlarm
onovi maddi modoniyyoti, tosorriifat
rtioti, ailo-moiot mnasibotlorinin yilmosi mosololorino hsr edilmidir
Mocidov, Dostu Soforova, Hoson
)liyev, Maya Atakiiyeva).
20 osri 60-c illorindon balayaraq
ovet etnoqrafiyasimn aparc istiqatlorindon biri xalqlarn moiot vo momiyyotinin yronilmosi idi. Bununla
v na, azorbaycanhlarm tarixi, ononovi
etnoqrafiyasmn bir sira problemlorino
nkinilik, maldarliq) aid todqiqat ilori
davam etdirildi (akad. Teymur Bundov, H.Quliyev). Tosorriifat mitin digor saholori
ipokilik, arlq,
ltikilik do hortorofli yronildi.
60 80-ci illordo azorbaycanhlarm onoiovi maddi modoniyyotino (geyimlor, xalq
ay evlori, yemoklor, xalq noqliyyat
sitolori, sonotkarhq) aid todqiqat ilori
larlm, azorbaycanhlarm ailo-moiot
iinasibotlorinin mxtolif aspektlorin
ir todqiqatlar davam etdirilmidir.
Azorbaycanhlarm monovi modoniyoti - dini etiqadlar, xalq bayramlan,
;alq yaradcl sahosindo todqiqatlar
parlm (Mohommod Allahmanli,
Mommod Dadazado, Rofiqo Quliyeva)
vo etnoqrafiya elminin bir sira nozori
mosololorinin aradrlmasna xiisusi fikir verilmidir.
20 osrin 80 90-ci illorindon balayaraq Azorbaycan etnoqrafiyasimn osas
saholorindon biri olan etnososiologiya,

ciimlodon tarixi demoqrafiya vo etnodemoqrafiya sahosindo do geni elmi

todqiqat ilori apanhr. Ftnomodoni, etnolinqvistik vo miqrasiya proseslorino,
Qaraba hadisolorino, ciimlodon qaqin vo kknloro, deportasiyaya hosr
olunmu bir sira elmi todqiqat ilori or
olunmudur (mx. zv Arif Abbasov).
Azorbaycan etnoqrafiyasi nm 1-ci cildinin nori (1988) do bu dvriin elmi nailiyyotlorindondir.
Azorbaycan mstoqillik oldo etdikdon sonra lkodo etnoqrafiya elminin
inkiafnda byk keyfyyot doyiikliklori ba verdi. Azorbaycan etnoqraflan
sovet dvrndo obyektiv todqiqi mmkn olmayan bir sira mvzular iizo
rindo (dini inanclar, ciimlodon islamaqodorki ayinlor vo morasimlor, mii
solman bayramlan, etnopsixologiya,
Azorbaycan etnoqrafiyasimn mumtiirk kontekstindo yronilmosi vo s.)
ilyirlor.
1993 ildo AMEA-mn Arxeologiya vo
Etnoqrafiya institutu tosis edildi vo bu
nunla da respublikada etnoqrafiya elmi
nin inkiafnda yeni morholo baland.
1998 ildo nr olunmu Azorbaycanllar (tarixi-etnoqrafk oerk) kollektiv
monoqrafiyasim etnoqrafiya elmi saho
sindo Azorbaycanda son illordo apanlm elmi todqiqat ilorinin yekunu kimi
qiymotlondirmok olar. Qaraban etnoqrafiyasi ilo bal bir neo istiqamotdo
aparilan elmi todqiqat ilorinin noti
colori Qaraba monoqrafiyasinda
(Baki, 2004) oksini tapmdr.
Etnoqrafiyamn elmi osaslar iizro
formalamasnda Azorbaycani Todqiq
vo Totobb Comiyyotinin (1929 ildon
Azorbaycan Dvlot Elmi Todqiqat ins
titutu), Azorbaycan Dvlot Universi
tetinin (indiki BD U ) orqnaslq fakiiltosinin, Azorbaycamn tarixini, incosonot vo tobiot abidolorini yronon Komitonin byiik rolu olmudur.
d: B a k i x a n o v . Glstani-trm. .,
1951; . .
.
. ., 1955.
. 1. ., 1958. . 2. ., 1962. . 3;
. .
-
. ., 1985;
. . .
. .-., 1904; tokrar nri ., 1990.

Emit Karimov

dbiyyatnaslq
Azorbaycanda odobiyyatnaslq el
mi holo orta osrlordo yaranmaa balamdr. Erkon orta osrlorin nozori-estetik
fikrinin oks olunduu ilk Azorbaycan
qaynaqlan Xotib Tobrizinin Homaso nin orhi , Bohmonyar Azorbaycaninin Gzollik vo soadot kitabi (11
osr), Nosiroddin Tusinin ruz vo qallyo haqqinda risalo (13 osr), orofoddin Raminin Aiqlorin homdomi (14
osr). Vohid Tobrizinin Comi-miixtosor
(15 osr) osorloridir. Odobiyyat tarixi da
ha ox Sadiq boy farn Mocmo iil-xovas ( Seilmilor toplusu , 16 osr), hdi Badadinin Glon -ora ( airlor gloni , 16 osr), Sam Mirzonin Thfeyi-Sami (16 osr), Saib Tobrizinin Sfneyi-Saib ( Saib ciing , 17 osr). Ltfoli boy Azorin Atogodo (18 osr), 19
osrdo Mir Mhsn Novvabn, Seyid zim
irvaninin, 20 osrdo iso Mohommod aa
Mcthidzadonin, Mohommodoli Torbiyotin tozkirolorindo izlonilmidir.
Azorbaycan odobiyyatnaslmn inkiafnda air vo yazlarn xsusi rolu
olmudur. Nizami Goncovi, Mohommod
Fiizuli, Mirzo Fotoli Axundzado (Axun
dov) kimi miitofokkir sonotkarlann bodii
odobiyyat vo odobi inkiafn xarakteri ba
rodo iroli srdiiklri fikirlor indi do z
ohomiyyotini saxlamaqdadir.
Azorbaycan nozori-estetik fikrinin
ada elmi soviyyodo formalamas
M.F.Axundzadonin adi ilo baldr.
Onun Nozm vo nosr haqqmda , Ton
qid risalosi , Fehristi-kitab , Mirzo
Aann pyeslori haqqmda vo b. osor
lori Azorbaycanda odobi tonqidin osasi
ni qoymudur.
Azorbaycamn ilk odobiyyat tarixisi
Firidun boy Korlidir. Onun Azor
baycan tatarlarmin odobiyyati (Tillis,
1903, rus dilindo) osorindo Molla Ponah
Vaqif dvrndon balayaraq, Azorbay
can odobiyyatnn qsa icmal verilmidir. F.Korlinin Azorbaycan odobiy
yati tarixi materiallari (Baki, 1925-26,
2 cilddo) zndon sonra btv bir nosil
odobiyyat tarixilorinin yetimosino
tokan vermidir.
Salman Mmtazn klassik odobiyyat
sahosindo toplad rnoklor, min Abi
din vo liojdor Soidzadonin todqiqatlan
bu dvr Azorbaycan odobiyyatnaslnn qiymotli nmunolorindndir.
20
osrin 20-ci illorinin ikinci yansmdan Mustafa Qliyev, li Nazim, Hono11 Zeynalh, Mommodkazim lokborli,

osori onlardan biridir. Homin dvrlordo

Mikayl Rofili, Mehdi Hseyn, ziz tikasi (Sankt-Peterburq, 1848), Mirzo
Hsamn Thfeyi-Hsam osorindon
bdlhoson boy Vozirovun Tatarrif vo b. Azorbaycanda odobi tonqidin
farsca-azorbaycanca lot kimi istifado
Azorbaycan lohcosi dorsliyi (Sanktformalamas vo inkiafm istiqamotlonedilirdi. Lot nzmlo yazlm, ilk dorslik
Peterburq, 1861), Noriman Norimanodirmilor.
vun Tatar dilinin ruslar iin zyron20
osrin 30-cu vo sonraki ilbrindo kimi modrosolordo istifado olunmudu.
Azorbaycan dililiyinin sonraki inkimo kitabi (Baki, 1908) belo dorslikbrYusif Vozir omonzominli, Mommd
af 19-20 osrloro aiddir. Mirzo Kazim
dondir.
A rif Dadazado, Atababa Musaxanli,
boyin Tiirk-tatar dilinin iimumi qram19
osrdo Azorbaycanda baqa dilloro
Mommodcofor Cforov, Mohommod
dair
osorbr
do yaranmd. Abbasqulu
matikasi
(Kazan,
1839)
osori
yalniz
min Rosulzado, hmod boy Aayev,
Azorbaycan dililiyindo deyil, biitvaa Bakixanovun fars dilinin qrammatiMirzo brahimov, Homid Arasl, li
lkdo tiirkologiyada byiik hadiso idi.
kasindan bohs edon Qanuni-Qdsi
Sultanl, Mirzaa Quluzado, Feyzulla
Homin osordo Azorbaycan dili ilk dofo
osori Giri don vo Horflor , KolmoQasmzado, Cofor Coforov, M ir Colal,
Avropa qrammatikalari soviyyosindo
lor , Cml adlanan ii fosildon iba
Cofor Xondan, Abbas Zamanov, Motodqiq edilmidi. Mirzo Mohommod frotdir.
hommodhiiseyn Tohmasib, Mirali SeyiAzorbaycanda dililik elmi 1923 ildo
dov, Ponah Xolilov, Kamal Talibzado,
N.Norimanovun toobbiis ib yaradilziz Mirohmodov, Azado Riistomova
m Azorbaycani Todqiq vo Totobb
(R.Azado), Bokir Nobiyev, Kamran
Mommodov. Mosud liolu, Yaar QaComiyyotindo morkozbmidi. Sonralar
rayev, sa Hobibboyli, Giilrux liboyli,
SSR E A Zaqafqaziya Filialmm A/, ramil Salmanov, Nizami Coforov, Tey
baycan bosi. daha sonra Azorbay n
Filiali respublikada dililiyin inkiai mur Korimli, Nizamoddin omsizado,
Rafael Hiiseynov, A kif Hiiseynov,
da byk xidmotbr gstormidir.
irindil Alanl vo b. Azorbaycan odoBirinci Trkoloji Qurultayin (19. >)
biyyatnasln vo odobi tonqidini yeni
iclaslarmda savadszln aradan q; jmorholodo inkiaf eldirmilor.
rlmas, tolim-todris ilorinin s
Miiasir Azorbaycan odobiyyatnasyosinin yksoldilmosi, olifba, orfo tl miihiim istiqamot iizro inkiaf etfiya, terminologiya kimi totbiqi mos )midir: odobiyyat tarixi, odobiyyat nozo
lor osas yer tuturdu. dovrdo dii>
riyyosi, odobi tonqid. Azorbaycan odosahosindo Bokir obanzado, Xalid S
Forhad Aazado, Abdulla Tagiz; >
.
biyyatnaslnda S.Mmtaz, F.Qadris Hosonov, Abdulla orifov, Qu
smzado, H.Arasli vo b. odobiyyat tarixi,
Barov vo lokbor Babazado k,
C.Xondan, M.Colal, M.Cofor, Y.Qaraalimlor alrdlar. Azorbaycan dil
yev odobiyyat nozoriyyosi, M.A.Dadazado, .Talibzado, kbor Aayev,
fonetikasi, leksikologiyasi, morfolo; yasi vo sintaksisi moktob qrammatik;
.Nobiyev odobi tonqid sahosini inkiaf
etdirmilor.
n osasmda yaranrd. smayl Hiki
Abdulla
aiq, Seyid M ir Qasuru .
Azorbaycan odobiyyatiinaslnn
Kitabi-Dodo Qorqud cnsiklopediyasi (2 cildd).
torkib hissosi olan folklornaslq saho
Cavad Axundzado, Cabbar fondiza i i,
Baki, 2000.
Mustafa Tofiq torofindon yazihb n r
sindo M.Tohmasib, M.Seyidov kimi
edilmi Trkco sorf-nohv (Baki, 19.
alimlorin foaliyyoti somoroli olmudur.
arn Fonni-sorf-trk adli qiymotli
osori do homin dvriin qrammatika kibu kitaba Komisyon sorfi do deyil i
Bokir Nobiyev, Teymur Korimli
B.obanzado vo F.Aazadonin Ti ;
tablanndandir.
19
osrdo leksikoqrafiya sahosindo doqrameri (Baki, 1929), .Hosonov
A.orifovun Qramer (Baki, 1930
diqqoti colb edon ilor griilmdr. La
kitablan bu qobildondir.
zar
Budaqovun

n
ox
ilonon
orob
vo
Dililik
Muxtar Hseynzadonin Ma r
fars szlori vo onlarm rus dilino torciiAzorbaycan dili dorsliyi (Baki, 1954,
Azorbaycanda inkiaf etmi elm sa- mosi ib tiirk-tatar lohcolorinin miiqayisoli loti (Sankt-Peterburq, 1869, 1871) ci tamamlanm nori 1963, 3-c n
holorindon biri do dililikdir. Azorbay
1973) Azorbaycan dililiyinin byiik
adli 1225 sohifolik iri formatli 2 cildlik
canin grkomli alimlori xalqm modo
liyyotidir.
osori qiymotli leksikoqrafik monbo kimi
niyyoti vo maarifi ib six bal olan bu
Masir Azorbaycan dilinin yro
bu gn do ohomiyyotini itirmmidir.
elm sahosino byiik maraq gstormi,
mosi 1950-ci illordon daha intensiv
Mirzo li Bakihnin Tocrid-l lot
orqin geni yaylm dillrinin todqiqi
osori do homin dvrdo yazlmdr.
mudur. EA-nn dobiyyat vo Dil
ilo moul olmular. 11 osrin grkomli
19
osr vo 20 osrin ovvolbrindo yazil-institutu Azorbaycan dilinin qrammaalimlorindn Xotib Tobrizinin slutikasi ni (Baki, 1959-60) nor etdirmibiyyata dair ox sayda osori vardr.
m digor osorbr do Azorbaycan dilini
Elxanilor dvloti dvrndo (13-14 osr- yronmok istoyonlor n nozordo tu- dir. Azorbaycan dilinin fonetik, leksik
vo qrammatik quruluuna onlarca motulmudu. L.Budaqovun Tiirk-tatar
lor) Azorbaycan dilino aid qiymotli osor
Azorbaycan lohcosinin praktik dorsnoqrafiya, dorslik vo irihocmli moqalolor
br yazlmaa balanmdr. Comaloddin
liyi (Sankt-Peterburq, 1857), Q.Makahosr edilmidir. Akad. Mommodaa iibn Miihonnanm Hiliyatiil-lisan vo
roliyevin miiasir Azorbaycan dilino aid
rovun
Qafqaz-tatar lohcosinin qrammaholibotiil-boyan (14 osr) adli mhur

osorlorini. miix. iizv bdlozol Domirizadonin Miiasir Azorbaycan dili

(Baki, 1947), Miiasir Azorbaycan dili
nin fonetikasi (Baki. I960), miix. iizv
Aamusa Axundovun Azorbaycan di
linin fonemlor sistemi (Baki, 1973),
Azorbaycan dilinin fonetikasi (Baki,
1984), Hiiseyn Bayramovun Miiasir
Azorbaycan dilindo tabesiz miirokkob
ciimlobr (Baki, 1958), leksikologiya
iizro Solim Coforovun Azorbaycan dili
nin leksikasi" (Baki, 1958); sim todrisinin nozori osaslari (Baki, 1959),
Miiasir Azorbaycan dilindo sz yara(iclr (Baki, 1960), Forhad Zeynalovun Nitq hissolorinin tosnifati prinsip1 ri (Baki, 1959), Zeynal Tazadnin
vlasir Azorbaycan dili (Baki, 1960),
oson Zorinozadonin Fars dilindo
/rbaycan szlori (Baki, 1962), miix.
\ Zorifo Budaqovanm Azorbaycan
ndo sado cmlo (Baki, 1962). lvAbdullayevin Miiasir Azorbaycan
indo tabeli miirokkob ciimlobr (Ba1964), Nozakot Aazadonin MiiaAzorbaycan odobi dilindo fel okilbri
temi (Baki, 1967), Qozonfor Kazi>vun Masir Azorbaycan dili (Baki,
04) vo b. monoqrafiya vo dorsliklorini
1 na misal gstormok olar.
Azorbaycanda daha ox inkiaf et dililik saholorindon biri dialektoloyadir. Nikolay vanovi Amarinin
ijohori xalq tiirk ivlorinin muicmali (Baki, 1926) kitabas Azorlycan dilinin dialektologiyasimn tos kklii vo inkiafmda miihiim rol oymdr. M.iroliyev Azorbaycanda
lektologiya elmi moktobinin banisi! ir. EA-nin Dililik institutu torofinn hazrlanm Azorbaycan dilinin
Juan qrupu ivolori (Baki, 1955),
vzorbaycan dilinin Naxivan qrupu
alekt vo ivolori (Baki, 1962) kimi
onoqrafiyalar, 1 cildlik Azorbaycan
linin dialektoloji loti , M.iroliyen Azorbaycan dialektologiyasimn
aslan (Baki, 1968) vo b.-nin dialeklogiyaya aid qiymotli osorlori vardir.
cildlik Azorbaycan dilinin dialekto>ji loti (Baki, 1999) bu sahoyo aid
ioyorli osordir.
Azorbaycan dililiyinin dil tarixi salosindo qazand nailiyyotlor do byiikdr. B.obanzadonin M.F.Axun
dov vo azori lohcosi , A.Tazadonin
Tiirk dililiyi vo oski tiirk dilbri osorlori dil tarixi sahosino aid ilk niimunolor
olmudur. .Domirizadonin Azor
baycan odobi dili tarixi xiilasobri

(Baki, 1938), M.F.Axundov dil haq

qinda vo M.F.Axundovun dili (Baki,
1941), Kitabi-Dodo Qorqud dastanlarinm dili (Baki, 1958) osorlori Azor
baycan odobi dili tarixinin yronilmosindo byk rol oynamdr. dobi dil
tarixi sahosindo mx. zvlor Tofiq Haci
yev, Nizami Coforov vo b.-nin da
ohomiyyotli todqiqatlan vardir.
Tarixi qrammatika vo fonetika sa
hosindo Hadi Mirzozadonin ( Azor
baycan dilinin tarixi morfologiyasi ,
Baki, 1962; Azorbaycan dilinin tarixi
sintaksisi , Baki. 1968), A.Axundovun
"Azorbaycan dilinin tarixi fonetikasi
(Baki, 1973), Mirzo Rohimovun Azor
baycan dilindo zaman vo okil kateqoriyalannin ikiaf (Baki, 1966) kitab
lan da qiymolli osoriordir.
Azorbaycanda byiik ononosi vo tari
xi olan leksikoqrafiya Azorbaycan dililiyinin on ox inkiaf etmi sahobrindon biridir. Heydor Hiiseynovun
redaktorluu ib nor olunmu 4 cild
lik Rusca-azorbaycanca lot (Baki,
194046) SSR Dovlot miikafatina layiq
grlmiidr (1948).
1928 ildo B.obanzadonin Lot vo
onun tokli , Voli Xuluflunun Lot
ii moqalolori ilo tookkiil tapan leksi
koqrafiya liheydor Orucovn osorlorindo daha da inkiaf etdirilmidir. 4
cildlik Azorbaycan dilinin izahl loti
bu sahodo uurlu addmdr (1964-87).
mumi dililik sahosindo do (A.Axun
dov, miix. iizv Afad Qurbanov, blfz
Rocobov vo b.) ciddi aradrmalar aparlmdr.
Azorbaycanda iimumi tiirkologiyann inkiafnda Forhad Zeynalovun
byiik xidmoti olmudur. , Tiirk dillorindo nitq hissolorinin tosnifi prinsiplori (Baki, 1959), Miiasir tiirk dillorindo kmoki nitq hissolori (Baki, 1971),
Tiirkologiyamn osaslari (Baki, 1981)
vo s. monoqrafiya, dorslik vo dors vosaitlorinin miiollifidir.
Azorbaycan dililiyi slubiyyat, etimologiya, yaz dili vo s. saholordo do
uurlar qazanmdr (.Domirizado,
T.Haciyev, Tiirkan fndiyeva vo b.).
.Domirizado Azorbaycan dilinin
iislubiyyati (Baki, 1962) kitabi ilo
Azorbaycan dililiyindo slubiyyatn
osasn qoymudur. 1970 ildo Azor
baycan odobi dilinin iislubiyyati adli
kitab da buraxlmdr. Yaz dili iizro
bir sira doyorli osorbr nor edilmidir.
A.Qurbanovun Azorbaycan onomalogiyasnn osaslan (Baki, 2004) 2

cildlik monoqrafiyasinda Azorbaycan

dilinin onomastik sistemi aradrlmdr.
Azorbaycanda dililik elmi sahosindo
monoyino vo tipino gro bir-birindon tamamilo forqlonon dillor do hortorofli yronilir. Rus, german, roman, orob vo fars
dilbri sahosindo ciddi todqiqat ilori apanlmdr. Monnnod Tayev vo Firidun
Hiiseynovun rus dili frazeologiyasina,
miix. iizv Vasim Mommodoliyevin orob
dili morfologiyasina hosr etdiklori vo s.
osorbr Azorbaycanda dililiyin oxaxoli
inkiafn gstorir.
V .Mommodoliyevin rob dililiyi
(Bak, 1985) kitab, mx. zv Zemfira
Verdiyevann Dililik problemlori
(F.Aayeva vo M.Adilovla birgo, Bak,
1982) adli monoqrafiyasi da maraq
dourur.
Azorbaycanda sosiolinqvistika ( Hey
dor liyev dil haqqinda vo Heydor liyevin dili, Baki. 1998; N.Xudiyev. Hey
dor liyev vo Azorbaycan dili . Baki,
1997), terminologiya, riyazi dililik vo
miihondis dililiyi (A.Axundov. Riyazi
dililik . Baki, 1979) saholorindo geni
todqiqatlar apanlir.
d e l: B a b a y e v A. Azarbaycan dililiyinin
tarixi. B 1997.
Aamusu Axundov

rqnaslq
Azorbaycan orqnaslnm tookkiilii vo inkiaf islam sivilizasiyasi, tiirk
dnyas, Yaxin vo Orta orq lkolorinin
modoniyyoti ib six olaqodo olmudur.
Azorbaycanin byiik mtfokkir vo
alimlori Bohmonyar Azorbaycani, Xotib
Tobrizi, ihaboddin Siihrovordi, Mah
mud obstori, Nizami Goncovi,
Mohommod ib Hinduah Naxvani,
Seyid Yohya Bakuvi, Hoson boy Rumlu, Haci Zeynalabdin irvani vo digorlori z osorlori ilo orq xalqlannm
tarix, odobiyyat, folsofo, corafiya vo
etnoqrafiyasinin inkiafna vo imiumiyyotlo, diinya elmino ovozsiz thfolor
vermilor.
19
osrdo Azorbaycanda orqijnasln inkiafna toka vermi bir sira alim
vo odiblor Abbasqulu aa Bakixanov,
Mirzo Fotoli Axundzado (Axundov),
Mirzo Kazim boy, Mirzo Cofor Topubaov vo b. foaliyyot gstormilor. Eyni za
manda Rusiyada vo Avropa lkoloindo
orqnaslq elminin tookkl vo ikiafinda da onlann miihiim rolu olmudur.

yarandi. Miix. zv Nailo Volixanlinin

Azorbaycanda rqnasla dair sis
vo orhlrini, hominin Azorbaycanla
vo b. osorlori islamm yaranmasi vo yayiltemli tdqiqat ilrin 1935 ildon balabal olan orta osrlor orob odobiyyatimasi, Abbasilor xilafotindo syanlar,
nld. Todqiqatlar, osason, Yaxin vo
nin vo folklor olaqolorinin yronilorob corafiyanas-soyyahlarmn Azor
mosini ohato edir.
Orta orq lkolrinin tarixi, iqtisadiyyabaycan haqqinda molumatlarmin todqi
Tiirk (ilologiyasina dair todqiqatlar
ti, ictimai-siyasi fikri vo filologiyasmin
qino hosr edilmidir.
sahosindo do byk uurlar oldo edilaktual problemlorinin kompleks okildo
orqnaslq institutunda Conubi
midir. Todqiqatlar tiirk odobiyyatiyronilmosino, orq xalqlarnn yazili
Azorbaycan tarixi bosinin yaradilmasi
nin nozori mosololorino, onun sosial
abidolorinin todqiqi vo norino, homiproblemlorino, Namiq Kamal, bdlnin Azorbaycan xalqimn orobdilli vo
Conubi Azorbaycanm sosial-iqtisadi,
siyasi vo modoni inkiaf problemlorinin
hoqq Hamid, Tofiq Fikrot, mr Seyfarsdilli abidolorinin trcm vo aradyronilmosin yeni tokan verdi. Burada
foddin, Yaar Kamal, Nazim Hikmot,
rlmasma ynoldi.
20
osrin 50- 80-ci illorindo Azorbayaparilan todqiqatlarda Conubi Azor
ziz Nesin vo digorlorinin yaradicibaycanda 20 osrin ovvollorindoki inqilab
can orqnaslnn inkiaf akad.-lor
lna dair monoqrafiya vo moqalolor
bdiilkorim lizado, lishbot Sumvo milli azadliq horokati mosololori osas
yazmlar.
yer tutur. Homin mosololor 1905-1911Todqiqatlarda nozoriyyo vo odobiybatzado, Homid Arasl, Ziya Bnyadov, hominin Mbaviz lizado, Riisyatnaslq mosololori aradrlr. kci illordo Conubi Azorbaycanda de
tom liyev, Aida manquliyeva vo b.
rom Coforin ruzun nozori osaslan"
mokratik vo milli-azadhq horokati ,
alimlorin ad ilo baldr.
19171920-ci illordo Iran Azorbaymonoqrafiyasi qiymotli todqiqat osori
Bu dvdo irannasla dair todqi
kimi bu gn do z elmi ohomiyyotini
caninda milli-azadhq horokati (Baki,
qatlar da genilondirilmidi. Bir sira
1956), 1905-1911-ci illordo Tobrizdo
saxlamaqdadir.
osorlordo iranda aqrar mnasibotlr, so
Hind vo iran odobiyyatinm qiymotl
inqilabi horokat kimi todqiqat osorlosial-siyasi proseslor, 19 osrin sonu - 20
nmunolorindon Kolilo vo Dimno
osrdo iran comiyyotindo sosial toboqoloodobi abidosi, mir Xosrov Dohlovinii
.
rin tohlili, fohlo horokati, siyasi tokilat irin vo Xosrov poemas, mor Xoylarin yaranmasi, rann qonu orq lyamm
rbailori. Sodinin Bustan v.

Z.M.Bnyadovun
XO PE3M I11koloi ilo mnasibotlorinin bir sira ak
Giilstan osorlori, Hafizin qozollori
Xarzmahlarn
H
Anlokinlr
tual problemlori aradrlm, lkonin
Caminin Yusif vo Ziileyxa osori, eyn
dvloti
iqtisadi inkiaf vo hiiquqi sistemino dair
zamanda Fozlullah Roidoddinin Cam
(1097 1231)
todqiqat ilori aparlmdr.
ot-tovarix , Mohommod Hinduah Nax
kitabi.
Azorbaycanm tiirkoloq alimlorinin
vainin Dostur ol-katib fi toyin ol
Moskva.
1985.
osorlorindo yeni vo on yeni dvrdo Trmoratib kimi osorlor Azorbaycan di
kiyonin sosial-siyasi inkiafnm aktual
lino torciimo edilmidir. .lizadonin
problemlorinin yrnilmsin xiisusi diq
Z.Bnyadovun, N. Volixanlinin vo b
qot yetirilmi, lkonin 19-20 osrbrdo so
todqiqatlan Azorbaycan vo qonu lkosial-siyasi vo modoni inkiafnn miihiim
rindo aradrlmdr. 1945-46 illordo
lorin tarix, odobiyyat vo modoniyyotim
aspektlorino osorlor hosr olunmudur. Bu
Conubi Azorbaycanda M illi Hkumotin
yronmok baximmdan ohomiyyotlidir.
osorlordo Tiirkiyonin dvlot quruluu vo
yaradilmasi, dvlot quruluu vo qanun
Yaxn orq xalqlarmin dillorino dai
vericilik foaliyyotino hosr edilmi todqi
linqvistik todqiqatlarda Azorbayca
hiiquq sistemi, gone tiirklor horokatmin
qatlar da aparlmdr. Conubi Azor
alimlori miihiim uurlar oldo etmil
yaranmasi vo inkiaf, Tiirkiyonin B i
rob, tiirk vo fars dillorinin leksika, lek;
rinci diinya miiharibosi. dvrndo sosi
baycana dair todqiqatlarda bu lkonin
sosial-iqtisadi vo siyasi inkiaf moso
koqrafiya, fonetika, morfologiya \
al-iqtisadi vo siyasi voziyyoti, Trkiyosintaksisino dair miihiim ohomiyyo'
losi Conubi Azorbaycan tarixinin
SSR mnasibtlori, Trkiyodo maarif
malik todqiqatlar aparlm, orta osrl
vo ictimai fikir, Trkiyodo dovlot kapioerki. 1828-1917 (Baki, 1985) adli
didaktik abidolori orhlorlo noro h
talizmi vo s. problemlorin tohlili osas
fundamental osordo iqlandrlmdr.
yer tutur.
R.liyev klassik vo miiasir iran odo- zrlanmdr.
orqnaslq institutunda ictim
biyyatinin miixtolif aspektlorinin horto
rob lkolorinin sosial-iqtisadi, si
fikir vo islamnasla dair apanlm
rofli yronilmosi sahosindo doyorli todqi
yasi vo modoni inkiafnn todqiqi
todqiqatlar Yaxin vo Orta orq xab
Azorbaycan orbnaslnn yeni saho- qatlar aparmdr. Azorbaycan oroblarmin ictimai, dini vo folsofi fikir tar:
nas floloqlar da orta osrlor, yeni vo
lorindondir. iraq, Misir, Suriya vo s.
xini yronmok baximmdan ohomiy)
on yeni dvrlr orob odobiyyatn todqiq
orob lkolorindo sosial-siyasi durum,
lidir.
siyasi partiyalarm foaliyyoti todqiq
etmoklo bu sahonin inkiaf iiiin byk
1991 ildon sonra Azorbaycan orq
i
grmlor.
rob
odobiyyatnn
bir
si
edilmidir.
naslnn moqsod vo problematikasi
ra grkomli niimayondlrinin hoyat vo
Respublikada orobiinaslq-mediyeosasli okildo yenidon ilonmidir. orq
yaradclnn todqiqi A.im anquli
vistika moktobinin banisi Z.Biinyadovlkolori ilo iqtisadi, siyasi vo modoni ola
yeva, Gvhor Baxoliyeva vo b. alimlo
dur. 60-80-ci illordo orta osrlor rob
rin aradrmalarnda z oksini tapmqolorin genilondirilmosi miihiim oho
orqindo islam mozhoblorino, Xilafot
miyyot kosb edir.
dr. rob-Azorbaycan odobi olaqolori
dvrndo xalq horokatlari vo Abbasilor
AMEA-nin orqiinaslq institutun
dvlotinin squtu noticosindo yaranm
do todqiq olunur. Bu todqiqatlar tonqidvlotlorin ictimai-siyasi voziyyotinin
di motnlorin tortibini, orobdilli Azor
da elmi todqiqat ilori orq lkolrinin
tohlilino hosr olunmu bir sira osorlor
baycan odobiyyati abidolorinin torciimo
ictimai-siyasi, iqtisadi, modoni inkiaf-

nin qanunauyunluqlarnn yronilmosi: orq xalqlarmin tarixi. filoloji. dinifolsofi irsinin aradrlmas; yazili abidolorin todqiqi, torcmosi vo nori; orqQorb sivilizasiyalararas mnasibotlrin
aradrlmas; Azorbaycan vo orq xalqlarmin tarixi-modoni olaqolorinin todqi
qi: miistoqil Azorbaycan Respublikasi
ilo oq lkolori arasmda siyasi, iqtisadi,
diplomatik vo modoni miinasibotlorin
aad nlmas, onlarm proqnozladrlmasi istiqamotlorindo apanlir.
Azorbaycanda mtnnaslq elminin
yaranmasi .lizadonin adi ilo baldr.
, Nizami Goncovi, Fozlullah Roidoddin vo Mohommod Hinduah Naxvaninin irsini toplamaq, osorlorinin elmi-ton11idi motnlorini tortib etmoklo Azorbaym elmino ovozsiz xidmot gstormidir.
ziiniin biitiin yaradclq qvvosini,
xcohotli istedadini Azorbaycan odo1 yyatnaslmn inkiafma vo klassik
bbi irsin yronilmosino sorf etmi
Araslmin elmi foaliyyotindo Azorycan vo orq xalqlan odobiyyatinm
ta osrlor dvrnn aradrlmas osas
t tutmu'dur.
Z.Biinyadovun osorlori Azorbaycan vo Yaxin orq lkolorinin rob
iafoti vo son orta osrlor dvrii tarixi11 todqiqino hosr edilmidir. Onun
' \zorbaycan V II- IX osrbrdo (Baki,
>89) adli monoqrafiyasi Azorbaycan
ixinin erkon orta osrlor dvrniin
Mil yazili abidobr, hom do arxeoloji vo
mizmatik materiallar osasmda yroImosino hosr edilmidir. Z.Biinyadoin Azorbaycan Ataboybri dvloti
( 136-1225) (Baki, 1985) osori 12 osr
/.orbaycan tarixini vo qonu lkolrin
ixini yronmok baximmdan byiik
lomiyyoto malikdir. sor 1980 ildo
zorbaycan SSR Dvlot mkafatna
yiq grlmdr.
A.imanquliyeva SSR-do orob mohr odobiyyatinm ilk todqiqats olmuur. Onun aradrmalar Azorbaycan
obnasln zonginlodirmidir.
institut orob odobiyyatinm miixtolif
osollrino vo Azorbaycan-orob odobi
aqobrino dair bir sira kitablar nor
i tdirmidir.
Gvhr Baxliyevt, altin Mustafayev

AMEA-nn orqnaslq institutu

ilo yana, BDU-nun orqnaslq fakltosindo do orob, fars vo tiirk flologiyas
sahosindo geni elmi todqiqat ilori apanlir.

Miix. iizv Vasim Mommodoliyev

Bosro qrammatika moktobi , Kufo
qrammatika moktobi , rob dililiyi ,
rob odobi dilindo felin zaman, oxs vo
okil kateqoriyalan vo s. monoqrafiyalarn mollifdir. , Z.Biinyadovla bir
likdo Qurani-Korimi Azorbaycan dilino
izahli torciimo etmidir.
Universitetdo orta osrlorin mhur
leksikoqraflarndan biri olan Zonioxorinin Ol-Miifossol traktatinda hal
kateqoriyasi todqiq edilmi, miiqoddimo
vo orhlorlo Avesta Azorbaycan dilino
torciimo edilmidir. Azorbaycan dilino
kemi orob szbrinin leksik-qrammatik xiisusiyyotlori aradrlm, Azor
baycan dilindo orobizmlorin monim
sonilmosi" monoqrafiyasi ap olunmudur.
E.Z.zizov 9 osr orob poeziyasinda
xrromilor horokatmin oksi monoqraUuJ>2

Oj U

AJAill^l waIII pikl

*!*<V*i ** U,M

A.N.manquliyevanm Yeni
rb dbiyyat
korifeylri
kitabi.
Baki, 2006.

fyasnn vo orob eirindo hocv janrina

dair todqiqat ilorinin mollifidir.
A..Qasmovann 14-16 osr Azor
baycan odobiyyati vo Quran qissolori
mvzusunda monoqrafiyasi nor olunmudr.
T..Cahangirov fars dilindo szdiizoldici sinomorfemlor mvzusunda tod
qiqat ilori aparm, Azorbaycan dilindon fars dilino vo oksino miixtolif torcmolor etmidir.
R. Sultanovun Fars dilino dair oxu
kitabi , Sodi yaradclmda Glstan vo s. osorlori diqqotolayiqdir.
N.Z.Hatomi orta vo ali moktoblor
11 20-don artiq fars dili dorsliyi vo
dors vosaiti, iki monoqrafiya nor etdirmidir. , 1999 ildo Tehranda nor
olunmu vo 60 min sz ohato edon 2cildlik Farsca azorbaycanca liiot in
mollifdir.
M..lizadonin fars odobiyyatinm
todrisi vo todqiqi sahosindo miihiim xidmotlri olmudur. , Azorbaycan odo
biyyati tarixi kitabinda Nizami Goncovinin hoyat vo yaradclna hosr olun-

nu blmonin ilk miiollifidir. M..Izadonin torciimosindo Firdovsinin alnamo si, .Caminin Yusif vo /iileyxa poemas, M. ohriyarn, M. Eqinin, S. Behbohaninin, .Lahutinin vo b.
osorlori Azorbaycan dilindo nor
olunmudur.
.ofainin fars dilindo tabeli miirokkob cmlloro, H..Mahmudovun fars
dilindo sado ciimlo sintaksisino dair todqiqatlan iran alimlori torofindon yiiksok
qiymotlndirilmidir.
M..Rohimovun fars tomayll orta
moktoblor n Fars dili dorsliyi nor
olunmudur. , Sovet dvriindo Azor
baycan milli dilinin inkiaf tarixinin qanunauyunluqlar (Moskva) kitabinin
miiolliflorindon biridir.
T.Rstomova fars dili iizro respubli
kada ilk azorbaycanli qadin elmlor doktorudur. Onun 2003-04 illordo Tehran
da Fars dili dorsliyi vo Fars vo Azor
baycan dillorinin miiqayisoli qrammatikasi kitabi nor edilmidir.
M.D.Kazmovm Nizaminin Xomso si vo farsdilli odobiyyat , Nizaminin
davamlar , Nizaminin Hoft peykor i vo 14-15 osrlor farsdilli odobiyyat
monoqrafiyalan, orta osrlor miiollifiorinin farscadan rus dilino ii izahli tor
ciimo kitabi nr olunmudur.
..iroliyev Miiasir fars dilindo mo
dal szlor mvzusunda todqiqat iinin.
bir sira kitab vo dorsliklorin miiollifidir.
R..Riistomov Azorbaycanda tiirk
dili sahosindo ilk elmlor doktorudur.
Onun Miiasir tiirk dilindo kmoki nitq
hissolori , Miiasir tiirk dilindo toqlidi
szlor monoqrafiyalan. .A.Rosulovla
birlikdo iki Tiirk dili dorsliyi, Tiirkcorusca-azorbaycanca dililik terminlori
liioti vo Trkco-azorbaycanca-rusca
szlk kitablar nor edilmidir.
rqnaslq fakiiltosindo todrisin
yksok soviyyodo aparlmasnda, orqnas kadrlann yetidirilmsindo, orobnaslq, irannaslq vo trkologiya sa
hosindo nailiyyotlrin oldo edilmosindo
M..lizadonin. .ofainin, H..Malmudovun, M.R.Mahmudovun vo b.-nm
miihiim xidmotlori olmudur.
orqnaslq fakltosi indiyodok
Tiirkiyo, ran, Misir, Yomon, Vyetnarn,
Laos, Monqolustan, Maeanstan, Bolqanstan, Almaniya, Pola, Qazaxistan,
Ukrayna, Moldova vo s. dvlotlor iin
do mtoxossislr hazrlamdr.
Vasin ManumdMivev, Elxan zizov

Politologiya

yaylrd. Yeni qabaqcil fikirlor regionun

xalqlarinm mofkurosino mtoroqqi tosir
gstorirdi. Homin dvrdo Qorb lkolrindoki ideya-siyasi proseslori z oksini
Azorbaycan ictimai fikrindo do taparaq
lkdo formalamaqda olan yeni miitoroqqi ziyallar zmrosinin uruna sirayot
edirdi. Abbasqulu aa Bakixanov,
M.F.Axundzado, H.Zordabi, .Hseynzado, lmod boy Aayev (Aaolu).
Colil Mommodquluzado vo onlarla digor
ictimai-siyasi fikir nmayondolori Qorbdo coroyan edon siyasi proseslori diqqotlo
izloyir, millotin sosial inkiaf yolunu
Qorb ictimai-siyasi doyorlorino qovumaqda griir, xalqin siyasi modoniyyoto
yiyolonmosinin yollanm axtarirdilar.
Avropada vo Rusiyada parlament,
konstitusiya, votonda azadlqlar, insan
hquqlar vo s. haqqmda ideyalar
Azorbaycan ziyalilanm da dndrrd.

Azorbaycanda politologiya elmi 20

osrin 90-ci illorindo tookkl tapsa da,
siyasi-dvlotilik ideyalan qodim tarixo
malikdir. Holo orta osrlor miisolman orqindo siyasotnaslq sahosindo miihiim
miilahizolor sylonilmidi. nsanlar despotik siyasi rejimlordo, comiyyotdo odalotsizlikloro moruz qaldiqlarmdan adil
hkmdar, odalotli dvlot vo comiyyot ideyalar urunda mbarizoyo qalxrdlar.
Orta osrlordo miisolman orqindo
siyasot elminin inkiafnda Nizam olmiilk Hoson ibn linin (1017/19-92)
Siyasotnamo (1076) osori xiisusi yer
tutur. 50 fosildon ibarot bu osor Azorbaycamn Solcuqilor imperiyasinm torki
bindo olduu illordo yazldndan
Azorbaycan xalqimn siyasi fikir tarixi
n do qiymotlidir. sr orta osrlorin
hiiquq qanunlanm, idaroetmo sistemini,
RVEN MUSTAFAYEV
siyasi rejimini vo horbi hakimiyyotini,
daxili vo xarici siyasot mosololorini oks
etdirir. Nizam l-mlkiin siyasi grloR.Mustafayevin
rindo hakimiyyot vo oxlaq problembri
XXI. YU ZYIL
X X I osr miistosna yer tutur. Siyasotnamo nin
LZYONLAR
illiiziyalar
POLTKASI
miiollifi dvlotin odalotli olmasim idarosiyasoti
ilikdo miihiim oxlaqi meyar sayirdi.
kitabi.
Istanbul,
Azorbaycanda siyasi biliklorin lor2004.
malamasnda Nizami Goncovinin miis
tosna rolu olmudur. Onun sgondornamo osorindo toklif etdiyi adil ah vo
odalotli comiyyot modellori Avropa icti
mai-siyasi fikrino, ilk utopik sosialistlor Komalddvlo moktublan ( Hindisdon Tomas Mora vo Tommazo Kampatan ahzadosi Komaliiddvlonin z dosnellaya, miixtolif ictimai mqavilo no- tu Iran ahzadosi Colaliiddvloy yazzoriyyolorinin yaramb meydana golmod ii moktubu vo Colalddvlonin ona
sino ideyaca giiclii tosir gstrmidir.
gndordiyi cavab , 1865) M.F.Axund
Gte zniin orq-Qorb divan nda
zadonin siyasi-hiiquqi ideyalarmin oks
Nizami Goncovinin siyasi ideya irsindo
olunduu ilk byiik osoridir. 1869 ildo
odalot vo dvlot mosololorinin miihiim
rann Londondak sofiri Hac Mhsiin
ohomiyyotini qeyd etmidir.
xana oxsi-namolum imzasi ilo gndoAzorbaycamn siyasi fikrindo Mirzo
rilmi bu osordo miitofokkir siyasot vo
Fotoli Axundzado (Axundov) sosial-si
comiyyot problemlorino z mnasibotini
yasi irsi miihiim morholodir. Siyasi fikir
bildirir. M.F.Axundzado Aldanm kotodqiqatlarndan Mirzobala Momvakib (1857) osorindo odalotli hkmdar
modzado, Hiiseyn Baykara, Yusif Vozir
poblemini n sraya okmidir. Hakiomonzominli vo b. qeyd edirlor ki,
miyyotin sado xalqn iindon xm Yu
milliyyot ideyasi vo fikri on ovvol
sif Sorraca taprlmas, Yusif Sorracin
M.F.Axundzado, sonralar iso Hoson boy
qisa bir mddotdo hoyata keirdiyi siyaZordabi vo li boy Hseynzadnin osor
si-inzibati islahatlar vo onlarm hakim
lorindo azorbaycanhlarm milli-siyasi
sinfin monafelori ilo ziddiyyot tokil et
urunun formalamasnn monboyi ki
mosi noticosindo hakimiyyotdon devrilib
mi toqdir edilmidir. Ziya Gyalp,
yenidon ah Abbasla ovoz olunmasi
Firidun boy Korli Azorbaycanda yeni
comiyyotin liberal islahatlar n holo
dvr yenilomo horokatim Axundov
yetimodiyini gstorirdi. Xalq konstitumorholosi adJandrrdlar.
siyamn vo dcmokratiyanm, respublika

dvrdo Qorb ideyalan orqdo, Qafquruluunun doyorlorini, despotizmin

qazda Rusiya, Iran vo Tiirkiyo vasitosilo
vo monarxiyamn mrtoce mahiyyotini

dork etmoli, lkosinin siyasi rejimini z

semolidir. , Con Start M ill azadliq
haqqmda" moqalosindo ingilis aliminin
siyasi azadliq haqqmda fikirlorinin konkret siyasi mahiyyotini aqlayr. 19 os
rin sonu - 20 osrin ovvollorindo Azorbaycanm ictimai hoyatinda canlanma vo
yenilomo hiss olunmaa balad. Qaf
qazda, eloco do Azorbaycanda miitoroqqi ziyahlar diinyada vo xiisusilo Rusiya
da ba veron sosial-siyasi prosesloro pozitiv reaksiya verirdilor. Azorbaycamn
iimumrusiya iqtisadi bazanna colb olunmasi, iqtisadiyyatin vo xiisusilo neft so
nayesinin inkiaf formalamaqda olan
milli burjuaziyamn siyasi ideyalarla
miibarizo meydanma xmasna sos.ai
orait yaradrd. Baki todricon Rusiyadaki siyasi hadisolorin arlq morkoz v
rindon birino evrildikco siyasi cohotd n
tokilatlanmaa meyilli sosial qrupi r
arizmin milli vo dini ziilmiino qar ir ili istiqlal arlar ilo x edorok, R siya dvlotindon islam-trk xalqi; \
n ovvolco muxtariyyot, sonralar '
milli mqoddorat tolob etmoyo b; ladilar. M.F.Axundzado, H.Zordal ,
Nocof boy Vozirov, C.Mommodqu! zado, mor Faiq Nemanzado, Sul! i
fondiyev, Y.omonzominli,
lokbor Sabir, bdrrohim boy Haqv diyev, Noriman Norimanov kimi t' mokratik mofkuroli ziyahlarin osorb ; do inkiaf etdirilon ictimai-siyasi yalar .Hseynzadonin, .Aaogi nun, Mommod min Rosulzadonin,
Fotoli xan Xoyskinin, limordan I
Topubaovun vo b.-nin elmi-nozori
prakliki foaliyyotino byk tokan ver<:i.
Beloliklo, Rsiyann tiirk xalqlar i;' sindo Azorbaycan yenilomo vo loro |i
sahosindo n sraya xd. M illi dildo n buatn, teatrn, operann vo moktoblr i
meydana golmosi siyasi urun inki; n ortlondirirdi. Bu horokat Rusiya
i
digor tiirk xalqlarinm da siyasi cohotc
tokilatlanmaq meylini artrrd. tsma.!
boy Qasprah Knmda Torciim;
(1881) qozetini nor etmoyo b a l a d . sif Akura Tiirk (1904) qozetin io
Dildo birlik, fkido birlik, omoldo b lik iiar ilo x edirdi. Sonrai.-ir
.Hseynzado Bakida nor etdiyi Fiiyuzat mocmuosindo (1906) bu ar
ttirklomok, islamlamaq vo avropalamaqMa tamamlad. Tiirk yurdu
(1912) jurnali turanl vo trkly
siyasi ideologiya kimi toqdim etmoyo,
tiirk dnyasm vahid Turan momlokotindo birlodirmoy soy gstorirdL

.Aaolunun osorlorindo 20 osrin

siyasi mahiyyotini tonqid edirdi. O. so
canda Intibah dvrn ziindo ehtiva
1-ci riibiindo tiirkdilli xalqlarn yaxnlavet hkumoti rohborlorino yazd mok- edon 10 14 osrlordo byk miitofokkirlomasmi zoruri sayan nozori miilahizolor
tublarinda Azorbaycanda milli siyasotin
rin
biilhoson Bohmonyar Azorbaymiihiim yer tutur. Onun modoniycaninin (? 1066), Nizami Goncovinin
dzgn yeridilmodiyini gstorirdi.
(1141-1209), Siracoddin Urmovinin
yot" (istanbul. 1927) osorindo Qorb vo
Xalqin dvlotilik vo parlamentarizm
orq dvlotiliyinin mqayisoli tohlili fotarixindo ikinci respublika Azorbaycan
(1198-1283), Nosiroddin Tusinin (1201
nunda dvlot vo millot anlaylarnm
Sovet Sosialist Respublikasi (Azorbay
74) vo b.-nn yaradclnda sosial prob
lemlor koskin okildo qoyulmu vo onla
qarlql asll verilir. , burada
can SSR) oldu. Siyasot sahosindo hakim
rm holli istiqamotindo miihiim fikirlor
dviot millotidir miilahizosini sylomarksist ideologiyanin vo kommunist
yir. Millot dvloti quran nsiirdiir.
partiyasinm hegemon foaliyyotino bax- sylonilmidir. Nizami Goncovi comiyBiitiin hakimiyyot ona aid olduu kimi,
mayaraq, miitoroqqi ideyalar zno ge- yotdoki ictimai boraborsizliyin soboblorini ayr-ayr oxsiyyotlorin, ciimlodon
biitiin hiiquq da onundur . .Aaol
ni yer ala bilmidi.
layda vermoyon romantizmo qapilmaq1969
ildon respublikaya rohborlikahlarn oxsi-sosial keyfiyyotlrindoki
dansa, Jan Jak Russodan bohrolonmoyi
edon Heydor liyev inzibati-amirlik re- naqisliklordo axtarrd.
Nosiroddin Tusinin btnlklo sosial
daha stiin sayirdi. M illi azadliq horo- jimindo Azorbaycamn milli monafelori
problemloro losr olunmu xlaqi Nakati ideyalarmin mocmusu olan tiirkiinamino lkonin inkiafna almdr.
siri (1233; Baki, 1989) osorindo comiy
lk dvrno gro mtoroqqi siyasi-ideori sonaye obyektlorinin Azorbaycanda
yotin iimumi xarakteristikasi ilo yana,
loji xarakter dayrd.
yerlodirilmosi. elmi vo horbi kadrlann
onun iqtisadi, sosial, hiiquqi, dini tomol20
osrin ovvollorindon Hiimmot hazirlanmasi, holo dvrdo ermoilorin
(1904), D ifai (1906), Msavat
orazi iddialarimn qarsnn ahnmasi
lorinin do geni orhi verilmidir. sori
miiollifi real sosial hadisolori, comiyyot(1911) partiyalarmm vo digor siyasi co- vo s. onun siyasi foaliyyotinin miihiim
miyyotlorin yaranmasi Azorbaycanda
cohotlori idi. Heydor liyevin siyasi foa- doki mvcud mnasibotlori, onlan xasiyasi proseslorin inkiafma, eloco do
rakterizo edon miisbot vo monfi cohotlori
liyyoti miistoqil Azorbaycanda politolo
xalqin milli monlik urunda siyasi oyagiya elminin inkiafna geni imkan yahortorofli aradrmaqla dvrnn hana yci tokan verdi. Millot kimi ilk si
kimlorino omoli tvsiyolor do vermidir.
ratmdr. Bu monada siyasi sabitlik,
yasi addimlarim atan azorbaycanhlar is
Mtofokkirin sosioloji griibrindo ailomiiasir elita vo hakimiyyot mosolosi,
lam orqindo vo trk diinyasinda ilk do
nin vo dvlotin idaro olunmasi iisullan
Heydor liyev vo Azorbaycamn mstfo olaraq parlament tipli demokratik
barodo ideyalan miiasir dvrdo do aktuqilliyi. votonda comiyyoti vo hiiquqi
respublika yaratdilar. Azorbaycan Xalq
alliq kosb edir.
dvlot quruculuu, Azorbaycamn bey
( iimhuriyyoti zniin mvcud olduu
Siracoddin Urmovinin sosioloji banolxalq siyasi vo iqtisadi prosesloro inte23 ay orzindo miihiim siyasi-hiiquqi qo- qrasiyasi problembri todqiqatlarda
xlarnda miilkiyyot formalan, hiiquqi
miinasibotlor, feodal comiyyotinin sosial
rarlar qobul etso do, onlarm he do ha- nomli yer tutur.
Milli tohliikosizlik vo siyasi strategi- stratifikasiyasi vo s. haqqmda miilahizo
misi yerino yetirilmodi. Azorbaycan
lor miihiim yer tutur. O, comiyyoti insan
ya mosololori, miiasir gcnderologiya,
Xalq Ciimhuriyyotinin tarixi tocriibosi
orqanizmino bonzodir vo qeyd edirdi ki,
neft strategiyasi, Xozor siyasoti, Ermoni
sbut etdi ki, Azorbaycan xalqi miistoqil
stan-Azorbaycan Dalq Qaraba m- bann roiyyoto mnasibti ban bosiyasi hoyatn qurmaa hazrdr, dvlot
dono mnasiboti kimidir . S.Urmovi
naqiosi vo onun otrafmda ba veron ha
yaratmaq n siyasi modoniyyoto ma
disolorin politoloji tohlili vo s. todqiqat- oxsiyyotin sosial vo psixoloji keyliyyotlikdir. Xalq z missiyasmi dork etdi,
larin miihiim istiqamotloridir.
milli inkiaf inorholosino qodom qoydu.
lorinin formalamasna, insanin ziinii
idaroetmosi mosololorino, comiyyot-oxPolitologiya sahosindo aradrmalar,
Azorbaycan dili dvlot dili elan edildi.
siyyot vo oxsiyyot-oxsiyyot miinasibotosason, AMEA-nm Folsofo vo SiyasiAzorbaycan Respublikasi z milli orduHquqi Todqiqatlar institutunda vo ali
lorino xiisusi diqqot yetirirdi. Onun fiksunu, mohkomo, odliyyo, gmrk siste
rinco, oxsiyyotlo comiyyotin iimumi vomini yaratd, sorhodlorini moyyonlomoktoblorin folsofo vo politologiya
ziyyoti bir-birino uyun okildo formalakafcdralannda apanhr.
dirdi, gerbini, bayraq vo himnini qobul
r, insanin oxsi xoboxtliyi comiyyotin
etdi, milli valyutasim todavlo buraxdi.
likrm Tayev
xoboxtliyino uyun golir . Sonralar da
Mstoqil lkonin miistoqil xarici siyasoti
islam modoniyyoti prinsiplorindon x
yeridilmoyo baland. Yeni siyasi idaroedon Azorbaycan mtofokkirlori co
etmo kadrlarimn hazirlanmasi istiqamo
Sosiologiya
miyyot problemlorinin islam ideologitindo miihiim ilor grld. Bu dvdo
yasi vo konsepsiyalar orivosindo holli
Azorbaycan sosial-siyasi fikrinin niimaAzorbaycan mokaninda sosioloji ba- no almlar.
yondolorindon biri N.Norimanovun si
xlar ox qodim zamanlardan intiar
19
osrin 1-ci yarisinda Azorbaycan
yasi grlorindo osas ziddiyyot onun
tapmdr. Hob Avestada comiyyotdo ictimai fikrindo sosioloji miiddoalar
diinya inqilab prosesino mnasibti ilo
Xeyirlo orin mbarizosi vo son noticodo Mirzo Fotoli Axundzado (Axundov) vo
baldr. Qorbdo do sosialist inqilabmin
Xeyirin qolobosi, insanlar n normal
Abbasqulu aa Bakixanovun osorlorindo
qalib golocoyino inanan N.Norimanov
hoyat oraiti yarada bibcok odalotli co do ilonmidir. 19 osrin sonu 20 osrin
znn orqin yegano qurtulu yolu
miyyotin qurulmasi, hkmdar-toboo
1-ci yarisinda Azorbaycan romantiklori
idaro sistemini doyimokdir yazsnda,
mnasibotlori haqqmda doyorli fikirlor
Mohommod Uadi, Hiiseyn Cavid, Ab
hotta Avropa ictimai sovet respublikasylonilmidir.
dulla aiq vo b. z yaradicihqlannda
lar ifadosini ilotmidir. N .Norimanov
Biitiin orqdo, ciimlodon Azorbay dvriin aktual sosial problemlorinin tollmilli mosolodo hakim rus ovinizminin

lilin xsusi diqqot yetirmibr. Bu

Hiiquq
dvrdo yaam, sonradan ya repressi
yaya mruz qalm, ya da mhacirt etAzorbaycanda hiiquq elmi btv mocbur olmu bir sira ictimai v
lkdo dvlot vo comiyyotin siyasi sisteminin tokilinin vo foaliyyotinin hiiquqi
siyasi xadimlrin - Mmmd min
Rosulzadonin. li boy Hseynzadnin,
formalarini, onlarm miixtolif totbiqetmo
hmod Aaolunun, Yusif Vozir
aspektbrini yronir.
omnzminlinin, zeyir Hacboyovun
Azorbaycanin dovlot vo hiiquq tarixi
vo b. osorlorindo do sosial problemlorin
qodim dvr, erkon orta osrlor dvr, or
ta osrlor dvrii, Azorbaycan Xalq Ciim
qoyulu vo holli miihm yer tutmuhuriyyoti dvrii (1918-20), sovet dvr
dur. Onlarn ictimai-elmi foaliyyoti
sayosindo sosioloji ideyalar inkiaf (1920-91) vo miistoqil Azorbaycan dvlotiliyinin borpas dvrn (1991 ildon
etdirmk n cmiyytd demokratik
sonra) ohato edir.
mhit yaranm, Azarbaycan Xalq
Cmhuriyyti (1918-20) elan olunBu saho iizro Azorbaycan SSR-in
dovlot vo hiiquq tarixi kitabimn 1-ci
mudu.
20
osrin 60-c illrin qodor SSR-do cildi (Baki, 1964), Azorbaycan SSR-in
sosiologiya il moul olmaq yasaq edil- dovlot vo hiiquq tarixi kitabimn 2-ci
cildi (Baki, 1973) nor edilmidir. Ho
midi. Cmiyytd insanlar arasmda
mvcud olan miixtolif sociyyoli vo so- min dovrdo Azorbaycanda sovet dvviyyoli mnasibtlr sistemini yronmok
lotiliyinin inkiaf (Moskva, 1959),
iin mumi xarakter dayan sosial
Azorbaycanda sovet mohkomo siste
mddoalar iso artq kifayot etmirdi. Be- mi (Baki, 1970), 19 osrdo-20 osrin ov
loliklo, eidli suallara cavab n elmi
volbrindo Azorbaycanin siyasi qurulumetodologiya osasmda sosioloji todqi- u (A.Milman, Baki, 1977), Azorbay
qatlarn keirilmsi zoruroti yarand.
can SSR-in konstitusion inkiaf (Baki,
Azarbaycanda 60-c ilbrin sonunda
1976), Azorbaycanda sovet cinayot vo
sosiologiyaya dair bir sra nzri xarakcinayot-prosessual hququnun osaslariterli osorbr meydana gldi.
nin yaradilmasi (A.Babayev, Baki,
Azorbaycanin dvbt miistoqilliyi
1973), Sosializm quruculuu dvrndo
brpa edildikdn (1991) sonra respubli
Azorbaycan SSR-in miilki hiiququ
ka sosioloqlar sosioloji xidmotlrin in- (M.Xolofov, Baki, 1977), Azorbaycan
kiaf etdirilmsind, sosiologiya saho
da kollektiv miiqavilo (.sm aylov,
sindo yeni problemlorin ilonmosind
Baki, 1967) osorlori ap olunmudur.
miihiim rol oynayir, sosial idaroetmoAzorbaycanin dvlot mstqilliyi
nin struktur-funksional tohlili, sosial
borpa edildikdon sonra lkonin dvlot
vo hiiquq tarixinin todqiqi vo todrisi n
idaroetmo modelbrinin miiqayisoli toh
lili, idaroetmo probleminin sosial-psiplana okilmidir. Son illor todqiqatlar
xoloji aspektlori, idaroetmodo obyekt Qodim dvrbrdo vo erkon orta osrlordo
subyekl miinasibotlori, cinayotkarliq vo Azorbaycanin dvlot vo hiiququ (M.Molikova, X.smaylov, Baki, 2001), Azor
onun sosioloji tohlili, ekoloji voziyyoti
baycanin dovlot vo hiiquq tarixi [(13vo s. mvzular iizorindo alrlar. Res
publikada Soru , Toroqqi vo De14 osrlor), E.Colilov, Baki, 1995], Sofomokratiya Fondu , Turan informa
vilor dvloti: mohkomo orqanlan vo hor
siya Agentliyi nozdindoki sosioloqlar
bi tokilatn quruluu (N.Coforli, Baki,
2000), 19 osrdo Azorbaycanda mohko
qrupu, Sinergetika , Siqma , Proqnoz vo s. qurumlar sosioloji soru ke- mo sistemi (.smaylov, Baki, 2004),
irmok vo onun noticolorini mumilo 1918-1920 illordo Azorbaycanda dvdirmok tobbiis il x edirbr.
lot hakimiyyotinin tokili (M.Domirov,
Respublikada sosiologiya elminin
Odessa, 1998), Azorbaycan Respubliproblemlori AM EA-nin Folsofo vo
kasi Konstitusiyasina elmi-praktiki tofSiyasi-Hquqi Todqiqatlar institutunda
sir (.liyev, Baki, 2000) vo s. osorlori
vo Baki Dvlot Unversitelinin sosiolo
yazlmdr.
giya kafedrasnda yronilir.
Cinayot hiiququ. imali Azorbayca
nin Rusiya imperiyasimn torkibino qaComil lmdli, Rofiqo zimova
tld vaxtdan (1828) balayaraq bura
da Rusiyamn cinayot hiiququ qanunlan
totbiq edilmidir. 20 osrin 30-cu illorino
qodor respublikada cinayot hiiququ iizro
todqiqatlar aparlmamdr. 1924 ildo

SSR-nin 10 ohorindo, ciimlodon, Ba

kida xiisusi kriminoloji kabinet (1929 ib
qodor foaliyyot gstormidir) yaradilmdr.
Vahid Qohromanov vo b. lkonin ye
ni cinayot hiiququ qanunvericiliyinin
ilonilmosindo miihiim ilr grmlor.
V.Qohromanovun Aib-nikah miinasi
botlori sahosindo cinayotlor (Baki,
1953), Sovet cinayot hiiququnda cozann anlay (Baki, 1955), Sovet cina
yot hiiququ iizro cozanin sistemi (Baki,
1957), Azorbaycan SSR Cinayot Mocolbsinin elmi-praktik kommentariyasi (Baki. 1978) vo s. osorlori bu giin do
z elmi doyorini saxlamaqdadir.
20
osrin 60-ci illorindon ba.slavaraq
cinayot hiiququ sahosindo intensr
-ini
todqiqatlann yekunu olaraq (
ot
hiiququnda residiv problemi" (1
rov, Baki, 1972), Cinayotkarliq
>
nayot hiiququ siyasoti'' (.sv
Baki, 19..) kitablan, Folsofo \
;
institutunun hazrlad 3 cildlik
baycan SSR-in dovlot vo hq u-;
(Baki, 1969 -79) nor edilmidir.
1980-87 illordo hquqnas .
jr
oxsiyyot oleyhino cinayotlor, ki
ladrma vo dekriminalladnru
kriminalladnlmasnda hiiquqi

rolu, yetkinlik yana atmayan

nayotlori vo onlarm mosuliyyot i;i
:dilodirilmosi mosololorini tod ^
milor. 20 osrin 80-ci ilbrindo
;r
cinayotlor (T.Qarayev, Moskva.
^).
Sovet kriminologiyasimn bozi
>
lolori (F.Somondorov, Baki
7),
Cinayotin tvsifnin nozori os i ,n
(T.Qarayev, R.omsizado, Baki
))
osorlori dorc olunmudur.
Sonraki illordo Qaaqmal!
ilori ib cinayot-hiiquqi miibarizo i
ri (M.manl, Baki, 1999), Hiiq.
;
vo cinayot hiiququ yaradcl
mondorov, Baki, 1996), Cinayoi.
qunda cozanin sosial-psixoloji pi
lori (R.Giiloliyeva, Baki, 2001).
yot hiiququnda xiisusi subyekt (
rova, Baki, 2003), Terroruhq
i
ib mbarizonin cinayot-hiiquqi vo 1
noloji problemlori (R.Giiloliyeva
2004), Azorbaycan Respublikasmn inayot Mocollosinin kommentariya.
(Baki, 2001) vo Cinayot hiiququnda to
krar cinayotlor (.Aayev, Moskva,
Yurist , 2004) kitablan nor edilmisjclir.
Narkotizm oleyhino (E.Hosonov,
Baki, 1994), Mohkomo proqnozu nozo
riyyosi (.Rohimov, Baki, 1987), Coza
nin folsofosi vo onun toyin edilmosi prob-

lemlori" (i.Rohimov, Baki, 1998), Cina

yotkarliq vo kompromis (X.lokborov,
Baki, 1992). mlak ouiuuna gro
cinayot msuliyyotinin problemlori
(C.Mustafayev, Baki, 1995), Silah tot
biq etmoklo zoraklqla trodilon cinayotlorin tvsif" (F.Cavadov, Baki, 1997),
Azorbaycan Respublikasi cinayot qanunvericiliyi islahatmin nozori problem
lori" (Q.Qurbanov, Baki, 1997), Terroruluun miiasir problemlori (K.Solimov, Moskva, 1999), 5 cildlik Cozaicra hiiququnun tarixi" (Baki, 2003-04)
Azorbaycanda kriminologiya sahosindo
ohomiyyotli todqiqatlardir.
mk hiiququ sahosindo obyektiv
aadrmalara yalniz 20 osrin 90-ci illo
rindon balanlmdr. mok hiiququ
sosiologiya, statistika vo iqtisadiyyat ilo
six olaqodo yronilir. ilk dofo olaraq
Azorbaycanda kollektiv miiqavilo instiutu, omok hiiququ iizro fohlo vo qulluqularin maddi mosuliyyoti, Azorbaycan
SSR materiallan osasmda ticarot iiloriiin mossisyo, idaroyo, tokilata vurUiqlan zororo gro maddi mosuliyyoti,
.zorbaycan SSR qanunvericiliyi osasinla omok hiiququ iizro qadinlann vo yeuyetmolorin omoyinin miihafizosi mosoolori. Azorbaycan SSR qanunvericiliyi
isasinda omoyin miihafizosi qaydalana omol olunmasina nozarot problemi,
ovet omok hiiququ iizro qadin omoyiin miihafizosi mosololori, Azorbaycan
>SR materiallan osasmda sovet omok
liiiququ iizro fohlo vo qulluqularn istiahot vaxtinin hiiquqi tonzimlonmosi
mosololori, omok vo onunla six bal
>lan miilki hiiquq miinasibotlorindon
imolo golon ovozli vo ovozsiz omlak soahiyyotlori sistemi, habeb Azorbaycan
Respublikasinin omok hiiququnda qar1 ql maddi mosuliyyot mosololori
radrlmdr.
Azorbaycan Respublikasi mok
Mocollosi ilo xarici votondalarn, votonial olmayan oxsbrin, onlann zlori
orofindon vo ya onlarm itirak ib yarallm. yaxud tosis olunmu tokilatlarn
miinasibotlori no amil olunmasi
kimi iimumi prinsip nozordo tutulur.
mok hiiququnun vo inzibati hququn qarlql foaliyyoti sahosindo holli
zoruri olan problemlor do todqiqatlarda
miihiim yer tutur.
Sosial tominat hiiququ. Azorbaycan
da sosial tominat hiiququ sahosindo
beynolxalq hiiquqi aktlann elmi tohlili
mosololori, xarici lkolorin sosial tomi
nat sisteminin tookkiil vo inkiafnn

iimumi qanunauyunluqlar vo homin

lkolordo sosial tominat iizro miinasibotlorin tonzimlonmosi xiisusiyyotlori
aradrlr. Respublikada sosial tominat
hiiququ iizro ilk todqiqatlar kolxozularin pensiya vo mavinot hiiququ, fohlo
vo qulluqularn pensiya vo miiavinot
hiiququ vo sosial tominat hiiququ vo
onun totbiqi problemlori, Azorbaycan
Respublikasinin pensiya hiiququ, pen
siya hiiququnun problemlori mvzularmda aparlmdr.
Azorbaycan Respublikasinin sosial
tominat hiiququnda osas todqiqat metodlan kimi sistemli tohlil, normativ, el
mi vo praktiki materiallarm mumilodirilmosi, tarixi yanama, xiisusi hiiqu
qi, eloco do miiqayisoli hquqnaslq,
montiqilik, texniki-hiiquqi vo s.-don istifado edilir. Azorbaycan hiiquqnaslan ohalinin sosial miidafiosinin todqiqindo sosioloji soru, mahido, statis
tik tohlil vo digor metodlardan da isti
fado edirbr.
Konstitusiya hiiququ. Azorbaycan
Xalq Ciimhuriyyotinin (1918-20) mvcd olduu dvrdo konstitusiya qobul
edilmodi. Azorbaycan SSR-in konstitusiyalan (1921, 1925, 1937 vo 1978) da
sovet dovlot siyasotino vo ideologiyasina
uyunladrlm, formal demokratizmi hor vasito ilo osaslandrmaa cohd
gstorilmidir.
Homin dvrdo Azorbaycan SSR-in
Konstitusiyasinin tkklii vo inkiaf
tarixi (B.Hiiseynov, Baki, 1948-49),
Azorbaycan SSR-in yaranmas (F.hmodov, Baki, 1953), Azorbaycan SSRin yerli sonayesinin idaroiliyi (A.M il
man, Baki, 1958), Sovet dovlot hiiqu
qunda votondalq institutu (M .A lt
man, Baki, 1959), Azorbaycan SSR-in
biidco quruluu (F.Aaboyova, Baki,
1968), Azorbaycan SSR-in 1937-ci il
Konstitusiyasi vo onun inkiaf (S.Vahabov, Baki, 1968), Azorbaycan SSRin Ali Soveti respublikanm qanunverici
lik orqanidir (Z.Qasimov, Baki, 1969)
osorlori yazlm, ilk dofo Hiiquq terminlori liioti (Baki, 1991) tortib edilmidir.
Konstitusiya hiiququ iizro mtoxossislor Azorbaycan Respublikasi Konsti
tusiya Mohkomosi haqqmda qanun layihosinin, Azorbaycan Respublikasi
Milli Moclisinin reqlament layihosinin,
Azorbaycan Respublikasi Milli Mocli
sinin qanun vo qorarlarm layiholorinin
hazirlanmasi, toqdim olunmasi vo baxilmasi qaydasi haqqmda sonodin vo s.

hazirlanmasinda bilavasito itirak etmi,

Azorbaycan Respublikasi Milli Moclisindon, Prezident Aparatmdan, dliyyo
Nazirliyindon, Daxili lor Nazirliyindon vo digor qurumlardan daxil olan
miixtolif qanun layihobrino dair toklillor
vermilr.
1995 ildo Azorbaycan Respublikasi
Konstitusiyasinin qobul edilmosi Azor
baycan dvlotiliyi tarixindo miihiim
hadiso oldu. Konstitusiyamn konseptual prinsipbrini rohbor tutaraq hiiquqtaslar dovlot vo hiiquq nozoriyyo
si, Konstitusiya hiiququ, Azorbaycanda
demokratik hiiquqi dvlotin formalamasi istiqamotindo intensiv todqiqatlar
apanrlar.
ictimai miiqavilo nozoriyyosi, votonda comiyyotinin tarixi, votonda comiyyotindo oxsiyyotin azadl prinsipi,
keid dvrndo M D B lkolrind kon
stitusiya orivosindo votonda comiyyo
tinin formalamas mosololori todqiq
olunur.
Dovlot vo hiiquq nozoriyyosi. Azor
baycan hquqnaslar dvlot vo hii
quq nozoriyyosi orivosindo dvlotin
vo hququn omolo golmosi, foaliyyoti
vo inkiafnn iimumi qanunauyunluqlarmi todqiq edirbr. Azorbaycanda
20 osrin 60-ci illorindon dovlot vo
hiiquq nozoriyyosi, sovet dovlot orqanlarnn bozi funksiyalarmin todricon ic
timai tokilatlara kemosi, sovet sosialist dovlot vo hiiququ, sosialist qanunuluu vo hiiquq normalarmin totbiqi
(miix. iizv Mosumo Molikova), SSR
Konstitusiyasi, qanunuluq vo hiiquq
qaydalan problemlori yronilmidir.
Dovlot vo hiiquq anlay, onun mahiyyoti vo formalari, dvlot-hiiqq
problemlori, dvlot aparati funksiyalar. dvlotin, comiyyotin siyasi sistemi,
hiiququn sosial normalar sistemindoki
yeri, hiiquq yaradcl, normativhiiquqi aktlar, hiiquqi normalar, onla
rm realizo formalari, hiiquqi miinasibotlor, hiiquq mosuliyyoti kimi mosololor yronilmidir. M.Molikovamn Dov
lot vo hiiquq nozoriyyosi (Baki, 1988),
Azorbaycanda hiiquqi islahat vo kon
stitusiya mohkomosi , Azorbaycan
Respublikasi qanunvericiliyinin konstitusiya-hquqi osaslan vo Azor
baycan Respublikasinin Konstitusiyasi
vo insan hiiquqlan (Baki, 2002). M.Somodovun Dvlotin yurisdiksiyas hdudlarmda beynolxalq hiiquq normalarinin implementasiyasi (Baki, 2002)
kitablan nr olunmudur.

Azorbaycanda dvlt vo hiiquq nozo

riyyosi problemlori AMEA-nm Folsofo
vo Siyasi-Hquqi Todqiqatlar institu
tunda vo ali moktoblorin hiiquq kafedralarnda aradrlr.
Oil. .

M a li k o v a

M ., s m a 1 1 v

X . Q o

d im d v r lo d o vo e r k o n o r t a o s rlo rd o A / o r b a y e a n n d v lo t vo h ii q u q u . B ., 2 0 0 1 ; C o l ' o r q u 1 i y e v
M . C in a y o t p r o s e s i ( m m i h is s o ). B ., 2 0 0 1 .

Mais Oliver, Zakir Qasiniov,

A lif Qasimov, Masumn Malikova

Pedaqogika
Xalqin hoyat mahidolorin vo empirik dnyagno osason formalaan
pedaqoji biliklor ifahi xalq yaradclnda z oksini tapmdr. Xalq pedaqogikasi elmi-pedaqoji fikrin inkiafnda
miihiim rol oynamdr.
Xalq yaradclnda tocossm olu
nan monovi-oxlaqi keyfiyyotlor, nocib
davran normalan, didaktik istiqamot
biilhoson Bohmnyar Azorbaycani,
Nizami Goncovi. Nosiroddin Tusi, vhodi Maraayi, madddin Nsimi,
Mohommod Fzuli vo b.-mn osorlorindo
daha yiiksok pilloyo qaldrlmdr.
Orta osrlordo daha humanist vo de
mokratik istiqamotdo ikiaf etmi is
lam sivilizasiyasi Avropa modoniyyotini
xeyli qabaqlamd. Qorb lkolorindo
din ictimai urun digor formalan
iizorindo hakim kosildiyi bir dvrdo
miisolman orqindo yiiksok soviyyoli
elmi-folsofi vo pedaqoji tolimlor mvcud
idi. 14-15 osrlordo Qorb humanistlorinin
tolim-torbiyo sahosindo sylodiklori bir
ox ideyalar holo 12-13 osrlorin grkomli orq alimlori torofindon iroli siiriilmiid. Avropa alimlorinin 18 osrdo ailo
vo uaq torbiyosi haqqindaki fikirlorini
13 osrdo N.Tusi daha dorindon orh etmidi. Orta osrlordo Azorbaycan ora
zisindo geni yayilan moktob vo modrosolor bymokdo olan noslin tohsili,
torbiyosi vo inkiaf ilo bal bitkin
nozoriyyolorin, mllim vo tolobolor iin
dorsliklorin yaranmasina sobob olmudu.
Orta osrlordo Azorbaycanda islam
modoniyyoti kontekstindo formalaan
pedaqoji fikir tohsil-torbiyo nozoriyyosi
nin tookkl tapmasna orait yaratdi.
lk vaxtlar tosviri xarakter dayan vo
empirik faktlara osaslanan nozoriyyobr
19 osrin 2-ci yarsnda sistemloorok bitkin konsepsiyalara evrildi. Maarifi
pedaqoqlar (Abbasqulu aa Bakxanov,

Mirzo of Vazeh, Mirzo Fotoli Axundzado (Axundov), M ir Mhsn Novvab,

Mohommod Ta Sidqi, Abbas Sohhot
vo b.), Azorbaycandan konarda ali tohsil
alm grkomli oxsiyyotlor (Hoson boy
Zordabi, Mohmmodaa ahtaxtl, li
boy Hseynzado vo b.), hominin Qori
miiollimlor seminariyasinin mozunlan
(zeyir Hacboyov, Roid boy fondiyev,
Siileyman Voliboyov, Mahmud boy
Mahmudboyov, Colil Mommodquluzado, Forhad Aazado, Noriman Norimanov vo b.) pedaqogika elminin inkiafinda miihiim rol oynadilar. Onlar
moktob vo mllim, tohsilin mozmunu,
tolimin prinsip vo iisullari, ana dilinin
todrisi, estetik, fiziki, zehni. dini torbiyo, qadm azadl vo tohsili, ailo torbi
yosi ilo bal miitoroqqi fikirbr iroli
siirdiilor. Pedaqogikamn bir elm kimi
formalamasmda vo inkiafnda onla
rm nozori fikirlori, moktob tocrbolori
ilo bal iimumildirmolri byk ohomiyyoto malikdir.
Azrbaycan xalqimn zngin peda
qoji fikir tarixinin ilk sistemli tdqiqats .Y.Seyidov olmudur. ,
Azrbaycan mktbi v pedaqoji
fikir tarixinin tdqiqi sahsind elmi
mktb yaratmdr.
Azorbaycan Xalq Cmhuriyyoti
(1918-20) dvrndo xalq maarifinin
milli ruhda, milli mozmunda toklino,
moktoblorin millilodirilmosin, pedaqo
gika elminin milli vo boori doyoior zminindo inkiafma balanld.
Azorbaycanda sovet hakimiyyoti qurulduqdan (1920) sonra pedaqogika elmi
yeni metodoloji osasda inkiaf etdirildi.
Tohsil miiossisolorinin inkiaf, iimumi icbari ibtidai, yeddiillik vo daha sonra orta
tohsilin hoyata keirilmsi pedaqogika el
minin inkiafma tokan verdi.
Azorbaycanda yeni comiyyot quruculuu, ictimai-siyasi hoyatda ba veron
koskin doyiikliklor pedaqogikamn yeni
metodoloji prinsiplor zominindo inkiafnda problematik baxlar, miixtolif fi
kir vo ideyalar, nozoriyyo vo konsepsiyalar yaratdi. Pedaqoji nozoriyyonin bozi
miihiim mosololori (pedaqogikamn predmeti vo sorhodlori, siyasot vo pedaqogi
ka, folsofo vo pedaqogikamn qarlqh
mnasibti, oxsiyyotin formalamas is
tiqamotlori vo ona tosir gstoron amillor
vo s.) elmi-pedaqoji diskussiyalann
mvzusuna evrildi. Metodoloji prinsip-

lorin mozmunu M ikayil Rohimli,

V.Mustafayev. .Kazmzado, hmod
Seyidov, Saleh Xolilov vo S.amilovun
osorlorindo orh olundu. 30-cu illordo
balanan repressiya dalas, ifa iclaslar Trkiyodon dovot olunmu pedaqoqlar pantrkist, panislamist, kamalizm tobliatlar kimi damalad, mil
li pedaqoqlarn bozilorini (M.Rohimli
vo b.) cismon mohv etdi. Metodoloji
prinsiplorin deformasiyasi noticosindo
pedaqoji yaradcl demokratikbdiron bir sira normativ aktlar logv olun
du. Pedologiya burjua elmi adlandmlaraq monovi repressiyaya uradld.
Keniin oxlaqi-pedaqoji irsini yronmok, onu pedaqoji tofokkr s/,>ocindon keirib gone noslin torbiyosi ndo
istifado etmok. moktob tocriibosin.
;;
mok 30-cu illorin 2-ci yansindar
baycan pedaqoqlanm ciddi diin ' i
osas problemlordon biri oldu.
Pedaqogika elminin inkiafn (
daqogika nozoriyyosi vo tarixino d
mi-pedaqoji todris odobiyyatmin.
lik vo dors vosaitlorinin [X.Fiki;
biyo vo todris tarixi, 1-2 hisso (I
A..fondizado. Fonni torbiyo 1
B.B.Komarovski. Pedaqogikann
mi osaslan (Baki, 1930); S.Xolilo
daqogika tarixi, I 2 hisso (193
);
M.M.Mehdizado vo b. Pedaqogika:
1
hisso (Baku 1958-59); M ..M ur
nov. Pedaqogika (Baki, 1964) ' > '.]
nori miihiim rol oynamdr.
Pedaqogika elminin tookklii
ikiaf pedaqoji motbuatin yaram s i
( Azorbaycan moktobi". Azorba- ;n
miiollimi vo s. qozet vo jurnallar)
baldr. Azorbaycan pedaqoji moi
ti
lkodo tohsil quruculuunun ged;
i,
tohsil ocaqlarinm foaliyyotinin ok
rilmosindo, qabaqcl tocriibonin
milodirilmosi vo yayilmasmda, pe:
ii
nozoriyyolorin tobliindo, elmi-pe
ii
yeniliklorin hoyata keiilmosind
hiim rol oynamdr.
20
osrin 90-ci illori Azorba .
i
tohsil islahatlarmin apanlmasi ilo ;
yovidir. M illi dvlot quruculu
n
torkib hissosi olan Tohsil Qanunu n
(1992) vo Tohsil slahat Proqrar
n
(1999) tosdiqi milli tohsilin yeni nv/mun vo mahiyyotdo qurulmasma ynoldildi. Tolim-torbiyo prosesinin strategiyas moyyonlodirildi. Yeni peda
qoji tofokkr, milli qaynaqlar vo mumboori doyorlor zominindo yaranan,
moktobin inkiafna tosir edo bilocok
todqiqatlar meydana xd. agirdin bir

oxsiyyot kimi formaladrlmas tohsil

sisteminin balca vozifosi hesab olun
du. Tohsilin daha da humanistldirilmosi. humanitarladrlmas, tolimin
inkiafetdirici vo torbiyoedici funksiyasinin genilondirilmosi n plana okildi. Pedaqogikamn metodoloji prob
lemlorino. strukturuna dair yeni fikirlor
formalad. Bu dvrdo torbiyo nozoriyyosindo ciddi doyiiklik ba verdi.
saxta beynolmilolilik ideyasi iflasa urad. oxsiyyot torbiyosi nin yeni moz
munu aqland. mumthsil moktobi
agirdlorinin musiqi modoniyyoti, bodii
yaradclq qabiliyyotlori, estetik tor
biyosi. milli iiur vo milli loyaqot tor
biyosi, torbiyonin demoqrafik problemlori, kiikyallarn oxlaq torbiyosindo
monovi doyorlorin rolu, moktoblilori ailo
'oyatna hazrlaman nozori vo tocrbi
problemlori todqiqat predmetino evildi. Dvlotin tohsil sistemino verdiyi
osial toloblor zominindo todqiqatlara
iistiinliik verildi.
Todqiqatlarda tohsilin mozmununun
okmillodirilmosi, tohsil sisteminin priniplori. tolim vasitolori, miivoffoqiyyotin
liymotlondirilmosi, tolim zamam molnin z psixoloji voziyyotini tonzim
tmosi vo s. pedaqoji problemlorin aralrlmas osas yer tutdu. Klassik pedaqo|i irsin vo pedaqoji elmin inkiaf tarixi
ilo bal aradrmalar apanldi.
Azorbaycanda pedaqogika elminin
nkiafnda xidmotbrino gro Mehdi
Mehdizado SSR PEA-nn hoqiqi iizvii,
Abasqulu Abaszado, Sodi manov, Hiiseyn hmodov miix. zvlri seilmilor.
Od.:

M eh d iz ad o

. M . A zo rb ay ca n so

ot m o k to b in in ta r ix in o d a i r x iilaso lo r. B .. 1959;
Ihmodov

I I . . X I X o sr A z o r b a y c a n m o k to -

i. B .. 1 985;
. .. 19 8 9 ; R s t o m o v
A.

A z o r b a y c a n d a p e d a q o ji elm : to o k k lii. in k i-

a f vo p r o b le m lo r i ( 1 9 2 0 91 ). .. 1998.

Farrux Rstmov

Psixologiya
Azorbaycanda ilk psixoloji tosoviirlor digor qodim orq lkolorindo olduu kimi, e.o. tookkl tapm, xalqin
qodim adot-ononobri, morasim vo ayinlori, oylonco vo oyunlar ilo bal olmudur. E.o. 2-1-ci minillikbrdo Avestada
ruh, psixi hadisolor haqqinda miixtolif
mozmunlu tosovvr vo ideyalar z oksini
tapmdr. Kitabi-Dodo Qorqud da insanm miixtolif emosional habtlori tosvir

noz, ctnopsixologiya vo horbi psixologiedilmi, davran normalarnda zn

yaya dair fikir sloyir, gzdoymo haqqin
biiruzo veron xoyanot. hosod, qorxaqhq,
forarilik kimi monfi sifotlor tonqid edil- da xalq etiqad ilo razlar. , sosial nor
midir. Azorbaycan psixoloqlan Kitama vo stereotipbrin, adot vo ononobrin
oxsiyyotin, oxsiyyotloraras miinasibotbi-Dodo Qorqud boylarmda psixoloji
ideyalarm inkiaf problemini (akad.
lorin formalamasnda miihiim rol oyAleksandr Osipovi Makovelski vo b.)
nadn gstormi, insanlarm psixi foa
todqiq etmilor. A ib vo moiot (toy, yas
liyyotini ronglor vasitosilo xarakterizo etvo s.) morasimlorindo, ifahi xalq odo
midir. Nizami osorlorindo insan miina
biyyati nmunlrind kiitlovi psixoloji
sibotbrinin otrafii sosial-psixoloji tohlihadisobrin maraqli xarakteristikalarma
lini vermidir. Homin ideyalar sonraki
rast golinir. Keol, kpogiron qan. kosa
dvrlordo Azorbaycanda psixoloji fikrin
obrazlan uzun miiddot hom do xalq
inkiafna miihiim tosir gstormidir.
dncosinin mental xsusiyyotlorini
13-16 osrbrdo Tusi, Nosimi. Fiizuli
ifado etmidir. Azorbaycan lotifobrindo
yaradcldnda psixoloji ideyalar z(xiisuson, Molla Nosroddinlo bal)
n daha qabarq gstormi, xlaqi Na
xalqin sosial hadisolor haqqinda ictimai
siri , Aliconab insanlarm xarakteri vo
royi ifadosini tapmdr. Molla Noskeyfiyyotlori (Tusi), Etiqadn baroddin, Bohlul Danondo el-oba iori- lanc , Soadoto atmlarn ba ,
sindo insan sorrafi kimi mohurla Qirx hodis (Fiizuli) kimi xiisusi folsofimdlar.
psixoloji risablordo zongin psixoloji
11
osrdon balayaraq Azorbaycandaideyalar z oksini tapmdr. Tusi psixopsixoloji ideyalar folsofi risalo vo bodii
logiyam - nofs elmini tobiot elmlori tosodobiyyat niimunolorindo daha geni ok
nifatina daxil etmi, nofs anlami altin
sini tapir. Nosiroddin Tusi. Bohmonyar
da ruh. psixika, monoviyyat, al, ur
Azorbaycani, Nizami Goncovi, fzovo iradonin ahongdarlm zoruri sayloddin Xaqani, madoddin Nosimi,
mdr. , insan xarakterinin iradi vo ixtiyari alama (torbiyovi tosirb) yolu ilo
Mohommod Fzuli, Abbasqulu aa Bakixanov, Mirzo Fotoli Axundzado
doyidiyini qeyd etmidir.
(Axundov), Hoson boy Zordabi, Colil
Nosimiyo gro, insan miirokkob
struktura malik, hom genetik, hom do
Mommodquluzado, Mirzo lokbor Sa
bir vo b. filosof vo miitofokkirlorin osor- sosial cohotdon ortbnmi vo z fordiylorindo dvrn psixoloji ideyalar ziino- yoti olan urlu vaiqdr. Onun fikmoxsus okildo iqlandrlmdr. Resrinco, oxsiyyotin formalamasmda spublikamn psixoloqlan klassik irsin
tn nvqeyi hoyatda qazanlan keyfyniimayondolorinin psixoloji ideyalarmi
yotlor tokil edir. Homin keyfyyotlrin
hor bir forddo tookkl. osason, torbiyo
todqiq etmilor. Bohmonyann folsofi ir
sindo bu gn iiiin aktualln itirmoyon
vo ziintorbiyodon asldr. Nosimi ohpsixoloji ideyalara rast golinir. O. fikri
vot, qozob, hosod, tokobbr, horislik vo s.
kiui insan alaldan hisslordn uzaq olinsan zehnini dorketmo foaliyyotinin
horokoti adlandrm, idrakda hissi vo ma xiisusi qeyd edirdi.
rasional (montiqi) anlarin olaqosini, toFzulinin Leyli vo Mcnun poefokkiir formalarinin (moflium, hkm vo masnda mocnunluq xsusi psixoloji feistidlalin) psixoloji mahiyyotini orh et- nomendir. Mocnunun autizmi bir neo
mi, insan fikrinin noticodon sobobo osr sonra Avropa elmindo xiisusi psixo
doru horokotino diqqot yetirmidir.
loji halot kimi yronilmoyo balanmDvrnn elmi biliklorini yaradcldir. Kiitlovi psixoloji hadisoloro byk
nda sintez edon Nizami Goncovi ruhla
ohomiyyot veron Fiizuli z poemasinda
bodonin vohdotini qeyd etmi, insamn
qrupdaxili tolqin hallanni tosvir etmi,
daxili alomino, monovi diinyasina dorin
onun soviyyosini bilavasito oxsiyyotin
don niifuz edorok doqiq psixoloji tosvirbr
oqli vo iradi keyfiyyotlori, motivlor sis
vermi, mhitin vo oxsiyyotin z iradi
temi, emosional halotlorinin xarakteri
soyi ib insanda ba veron psixoloji doyivo s. ilo balamdr.
ikliklori, dorin mohobbot hissinin, ehtiAzorbaycanda psixoloji fikrin inkiafnda 19 osrin maarifilori miihiim rol
rasn insan zglodirmosi, miimarisolor
oynamlar. Psixoloji hadisolor barodo
vastitosilo oxsiyyotin z baeanq vo qabimiilahizolor b dvrdo tobiotnasln
liyyotlorini inkiaf etdirmosi vo s. kimi
inkiafna istinad edon elmi-nozori
psixoloji problemloro toxunmu, onlari
mddoalarla osaslandrlmdr. A.Ba
konkret obrazlarm timsalinda oks etdirkixanovun Nosihotnamo vo Tohzimidir. Nizami osorlorindo tolqin vo hip-

laboratoriyasi tokil edilmi, orada psiSon dvrdo ali moktob psixologiyasibl-oxlaq osorlorindo monoviyyot folna aid bir sira todqiqatlar aparlmdr:
xoloq vo pedaqoqlar (hmod-Korodi
sofosi adlandrd etika vo torbiyo noZokuyev, F.brahim boyov, Mordan
tolobolorin qrup oraitindo mosolo holli
zoriyyosindo tolim-torbiyo sayosindo in
prosesindo tofokkiir keyfiyyotlorinin
Muradxanov. Homid aa ahtaxtiski,
sanin xlaq vo mnoviyyatn moqsodotozahiir xiisusiyyotlori vo homin keyA.O.Makovelski vo b.) aktual todqi
uyun dyidirmyin mmknly idefiyyotlorin somoroli inkiaf mosololori
qatlar aparmlar. 1928-29 illordo Ba
yas osaslandrlmdr. Homin ideya
kida psixoloji tocrbolor vasitosilo ye- aradrhr. Patoloji psixologiya mosoloM.F.Axundzadonin osorlorindo daha
lorinin 1930-cu illordon balayan todqiqi
niyetmo vo gonclordo omok vordiloriqabarq verilmidir. M.F.Axundzadoyo
(Surxay Haciyev. F.ibrahimboyov) mii
nin tookklnn qanunauyunluqlargro, ruh cismin mstoziyyatndadr vo
haribodon sonraki ilbrdo daha da genin aradmnaq, omoyin psixofizioloji
cism ilo qaimdir ; bodonin ayrlmaz
lonmidir. Homin todqiqatlar SSR moimkanlarm yronmok moqsodilo totbi
xassosi olduundan miistoqil yaaya bil
kaninda miitoxossislorin diqqotini colb
qi psixotexnika vo psixofiziologiya co
moz. Tolqinin, ayilorin psixologiyas,
etmidir. Psixologiya elmindo yeni istimiyyoti yaradlmd.
bir sra ktlovi psixoloji hadisolor baro
qamotlordo todqiqatlar apanlmasina
Azorbaycanda eksperimental psixodo M.F.Axundzadonin istor folsofi risa1980-ci illordon baland, psixologiyn
logiyamn vo psixoloji todqiqatlann inkilolorindo, istorso bodii osorlorindo oksi
elmindo ononovi memarhq psixolo
af 1931 ildo Azorbaycan Elmi Todqi
ni tapm maarifilik vo psixoloji ide
giyasi, sosial, etnik vo hiiquqi psixoqat Pedaqoji institutunun nozdindo psi
yalar 19 osrin ikinci yarisi - 20 osrin
logiyanin bir sira mosololori iizro aras
xologiya laboratoriyasinin yaradilmasi
ovvollorindo Azorbaycan bodii sz
dirmalar apanldi.
ilo xiisusi morholoyo daxil olmudur. Bu
ustalar, yaz vo airlori iiiin rnk
Azorbaycanda psixologiya iizro tod
rada 30-cu illordo psixotexnika vo psixo
olmudur. Seyid zim irvani, M..
qiqatlar, osason. Baki Dvlot Unive
logiya bolori tkil edilmi, eksperi
Sabir, C.Mommodquluzado, H.Zor
mental psixologiya iizro todqiqatlar
dabi, bdiirrohim boy Haqverdiyev,
sitetinin vo Azorbaycan Pedaqoji Un
versitetinin psixologiya kafedralarmc
aparlmdr. Sonralar psixologiya bozeyir Haciboyov kimi mtofokkirlorin
si pedaqogika bosi ilo birlodirilmi vo
osorlorindo insan psixologiyasn doyiapanlir.
1958 ilo kimi foaliyyot gstrmidir.
dirmok, onu yenildirmk, intellektual
del.: B a y r a m o v . S. E t n ik p six o lo g iv
Alimlor ana dilinin monimsonilmosi vo
vo monovi cohotdon kamillodirork
B ., 2001; B a y r a m o v . S., l i z a d .
tolim psixologiyas, tofkkrn tolim
dvrn toloblori soviyyosino qaldrmaq
Psixologiya, B ., 2 0 0 3 ; B a y r a m o v . S .,
zorurti ilo bal maraqli miilahizolor
prosesindo inkiaf, omok psixologiyasi
z a d . . S o s ia l p s ix o lo g i y a . B .. 2 0 0 3 ;
z a d . 0 . A z r b a y c a n e tn o p s i x o lo g iy a s n a
vo s. problemlor iizro eksperimental tod
vardir. M . .Sabirin satiralarnda ayrri, B 2 0 0 3 .
qiqatlar aparmlar.
ayr qruplarn etnik xsusiyyotlorinin
1950
ildon balayaraq moktoblilorin
sosial-psixoloji baxmdan xarakteristikbar Bayrarno
idrak fallmm artrlmasna tolobat,
kas verilir. Molla Nosrddin juronlarm oxsiyyot kimi formalamas
nalnda neqativ davran vo rftar torproblembri, agirdlorin oqli inkiafnda
Kulturologiya
zini doyimok osas psixoloji mvzu oltolimin rolunun artinlmasi, tolim matemudur.
nsann vo booriyyotin qurucu hoya
19
osrin sonu - 20 osrin ovvollorindoriallarmi somoroli monimsotmok imkanti foaliyyoti haqqmda elm olan kult
lar, mollim-agird mnasibotlorinin
Azorbaycan pedaqoqlarnn, maarifilopsixoloji osaslan vo s. mosobbr psixoloji
logiya diinya elm tarixino nisboton
rini osorlorindo ya vo pedaqoji psixotodqiqatlann ana xottini tokil etmidi.
daxil olmudur. Modoniyyot anlani
logiya mosololrino geni yer verilso do,
1990 illoro qodor respublikanin psixo- booriyyotin inkiafnda onun roi
onlar, osason, psixoloji aspektdo maraq
loqlari, osason, miixtolif yal agirdbrdzgiin yanamaq, hominin mod:
dourmudur. Mohommod Ta Sidqiyot tarixinin aradrlmas vo dorki
do idrak proseslorinin inkiaf mosolobnin Niimuneyi-oxlaq osorindo miixto
Azorbaycamn bir ox alim, miitoi
rino diqqot yetirmibr. Kiik moklif uaq xarakterlori tosvir edilmidir.
tobyal agirdlorin iinsiyyot vo nitqinin
vo maarifilorinin osorlori miihiim r
Psixologiya elmi z tokamlnn bi
doloji ohomiyyot kosb edir.
inkiaf xiisusiyyotlori, liiot ehtiyati,
rinci morholosindo folsofonin bir sahosi
onun zonginldirilmsinin psixoloji
Azorbaycan Respublikasinda k>
kimi inkiaf edirdi. Bu prosesdo tobiotmosololori, ana dilini monimsoyorkon
rologiya sahosindo ilk aradrmal
naslq elmlori do miioyyon rol oynaosrin sonlarndan aparlmaa ba^:
qarya xan otinliklor vo onlann ara
mdr. Azorbaycanda ilk psixologiya
mdr. Hazirda Azorbaycan Milli
idan qaldrlmas yollan, ikidilliliyin
laboratoriyasi 1926 ildo Fuad brahimbr Akademiyasinda, Simurq A: r(bilinqvizmin) psixoloji problembri
boyov torofindon yaradlmdr. Homin
baycan Modoniyyoti Assosiasiyasir>da
vo s. mosobbr geni todqiq edilmidir.
illordo Azorbaycanda ilk eksperimental
vo respublikanin bir sira ali moktoblo1960-ci illordon balayaraq todqiqatpsixotexnika laboratoriyasi Bakida
rindo geni todqiqatlar apanlir.
larda yeniyetmolorin cinsi torbiyosi mo Azorneft Birliyinin peo-texniki tohsil
Kulturologiya fonn kimi bu vo ya di
sololori xiisusi yer tutur. Azorbaycan psibosindo tokil edilmidi. Laboratorigor formatda Azorbaycan Modoniyyot
xoloqlar gonclik ya dvrnn psixolo
yada omoyo psixoloji hazrlm probvo ncosonot Universitetindo, Baki Dvlemlori. peo hazrl, peo n lazm ji xiisusiyyotlori, goncbrin bodii yaradiclq qabiliyyotlorinin, bodii vo riyazi to- lot Universitetindo, Azorbaycan Res
olan bilik, bacarq vo vordilorin tor
publikasi Prezidenti yannda Dvbt
fokkrnn, toxoyyiiliintin inkiaf vo
biyo edilmosi yollarna aid todqiqatlar
daroiliyi Akademiyasinda, Rossamliq
formalamas spesifikasi iizro todqiqat
aparlmd. Homin dvrdo Bak Xalq
Akademiyasinda, Slavyan Universitelar aparmlar.
M aarif bosi nozdindo psixologiya

tindo, Baki Musiqi Akademiyasinda

vo s. ali moktoblordo todris olunur.
1993 ildo Azorbaycan Dvlot Modo
niyyot vo incosonot Universitetindo kulturologiya fakltsi almdr. Azor
baycan Modoniyyoti Assosiyasiyasimn
A M EA ib birlikdo nor etdirdiyi Simurq" jurnah respublikada kulturoloji
todqiqatlann inkiafnda miihiim rol oynayir.
Son ilbrdo aparlm todqiqatlann
noticosi kimi Azorbaycanlilan etnokulturoloji inkiafm siyasi-ideoloji fqlori (miix. zv N.Coforov, Baki, 2001),
tin vo dolaq durumlarm kulturologiyasi (N.Mehdi, Baki, 2001), Tarixi
nodoniyyotbrin modellodirilmosi osaslan" (S.Dadaova, E.liyeva, Baki,
2005) vo b. kitablar nor olunmudur.
Sirf kulturoloji todqiqatlarla yana
Azorbaycan alimlorinin folsofo, sonotnashq, pedaqogika, filologiya, din tarisi vo s. saholordoki aradrmalar da
Azorbaycanda kulturologiyanin inkiafna rovac veron qiymotli monbobrdir.
Qeyri-hkumot tokilat olan Sinrq" Azorbaycan Modoniyyoti Assosiisiyasi kulturologiyaya dair 100-don ariq elmi vo elmi-maarif kitablar r etdirmi, Azorbaycamn vo xarici lkolorin
ilimlori, miitoxossisbri vo diplomatlarimn itirak ilo 200-don ox kulturoloji
seminar, treninq, doyirmi masa vo kon!rans keirmidir. 2006 ildo Kulturolo
giya, effektiv hoyati foaliyyoto aparan
yol kimi monoqrafiyasi apdan xmdr.
Simurq assosiasiyasnn apard
kulturoloji todqiqatlar Azorbaycanda
nodoniyyot vo s. saholordo proqramlann ilonib hazirlanmasinda istifado
olunur.
del.: .
.

., 2006.
Fuad Mnundov

Sntnaslq
Azorbaycanda sontnaslq elmi 20
;>srdo formalasa da, holo orta osrlordo
yaayb-yaratm air vo mtofokkirlordon Nizami Goncovinin Xomso sindo,
madoddin Nosiminin, Mohommod
Fzulinin, ah smayl Xotainin, Molla
Ponah Vaqifin poetik osorlorindo, 16-17
osrlordo yaam rossam vo sonot nozoriyyoilori Qazi hmodin Xottat vo rossamlar haqqmda traktat (1597), Sadiq

abidolorinin qorunmasi vo yronilmosi

boy farn Qanun s-siivor (1602),
iino qay gstoilirdi. Memar Zivor
sgondor Mninin Tarix-i alom arayi
boy hmodboyov mhodis mor boy
Abbasi (toqr. 1630) risalo vo todqiqatAayevlo birlikdo islam incosonotini
larnda xottatlq, noqqalq, btvlkd
sevonlor vo qoruyanlar comiyyoti ni yaincosonot vo memarhq haqqmda geni
ratmdlar. Z.hmodboyov, memar
vo maraqli nozori fikirlor, elmi-estetik
Nobiolu Qacar, mhondis Mohommod
mddoalar iroli srlmdr.
hoson Hacinski vo Haci boy Axundov
Azorbaycanda intibah modoniyyotiirvanahlar saray kompleksinin todqi
ni tomsil edon Nizaminin Xomso sindo
ofsanovi memarhq abidolorinin ozomo- qi sahosindo almlar. Sootiinaslardan Mohommod Aaolu, Hiiseyn boy
tindon, saraylarm divarlanm bozoyon
Mirzocamalov, memar Nobiol Qacar
monumental rosmlordon, ronglorin estetik moziyyotlorindon, in vo Rum ros- islam modoniyyotinin yronilmosi, muzeyiiaslq vo qodim maddi modoniyyot
samlarnm yarndan otrafli bohs olu
niimunolorini qorumaq sahosindo geni
nur, memar Simnar, heykoltora Forfoaliyyot gstormilor.
had, rossam apur kimi sonotkarlarm
Azorbaycanda sovet hakimiyyoti qumoharoti yiiksok qiymotlondirilir. Xomrulduqdan (1920) sonra Maarif vo mo
so"doki fikirlor Nizaminin masiri oldoniyyot dorgisindo (1923 ildon nor
mu dahi memar comi Naxvaninin
olunan Azorbaycan jurnahmn ilkin
yaradcl ilo sosloir.
adi), Azorbaycan Arxeo/oji Komitosinin
ah smayl Xotainin hakimiyyoti
dvriind estetik fikir yiiksok inkiaf vo Azorbaycani Todqiq vo Totobb Co
miyyotinin (hor ikisi 1923 ildo tosis edilmorholosin atmd. Sadq boy farn
Qanun s-svor ( Tosvirin qanunlan ) midi) Xoborlori ndo maddi modoniyyot, arxeoloji, memarhq vo incosonot
risalosindo orta osrlorin orq rongkarlabidolori haqqmda ardicil moqalolor
nn nozori vo praktik prinsiplori z oksini
tapmdr. , hoyati mahidolor osas- dorc olunurdu. Dvi motbuat sohilolorindo Azorbaycan rossamlarimn ilk yalanmaa, sonoti sirlorino dorindon yiyoradclq tokilatlarnm foaliyyotini iqlonmoyo, yaradclqda toqlido, tokrara
landran materiallara da miioyyon yer
yol vermomoyo arrd.
17
osri ortalarndan Azorbaycana verilirdi. Tarixi vo modoniyyotnas
golni bir sira ocnobi soyyah, rossam vo alimlordon losgor lokborov, Davud
orifli, Vsevolod Zummer, Pyotr Frimemarlardan Adam Oleari, Jan arden,
Evliya olobi, Boris Dorn, Qriqori Qa- dolin, .eblkin, rossam vo sonotiinaslardan Cavad boy Rofiboyli, Riistom
qarin, lya Berezin, Vasili Vereagin
Mustafayev, Salam Salamzado vo
vo b. Baki, Bordo, amax, Gonco, ua,
O.Hosonovun memarhq vo tosviri sonot
oki, Naxivan, Dorbond, Tobriz, rdobil vo digor ohorlrdki milli memarhq
mosoblorino hosr olunmu moqalo vo
todqiqatlan bu qobildondir. Grkomli
vo rossamlq abidolrin maraql yazlar,
odobiyyatnas M ikayl Rofilinin
xoritolor, yol qeydlori hosr etmilor.
19
osrdo Azorbaycanda estetik fikrinNizami yaradclna vo Azorbaycan
modoniyyotindo intibah problemino
inkiafnda miihiim rol oynam grkomhosr olunmu todqiqatlan sonotiinasli yaz vo mtofokkirlordon A.Bakxaln inkiafna miisbot tokan vernov, Mirzo Fotoli Axundzado (Axun
midir.
dov), Mir Mhsn Novvab, Seyid zim
M illi memarhqda klassik irsin yroirvani, Hoson boy Zordabi vo b. Avropa
nilmosi, miiasir memarln nozori vo
vo Rusiyada tookkil tapm mtoroqqi
omoli problemlorinin aradrlmas,
sosioloji vo kulturoloji ideyalardan
todqiqi vo tobligi sahosindo akad.-lor
faydalanm, sonotin miixtolif nvlori
haqqmda maraqli fikirlor iroli srmlor.
Sadq Dadaov vo Mikayl HseyoM.F.Axundzadonin sonot nozoriyyosi vo vun foaliyyoti xiisusilo diqqotolayiqdir
bodii tonqido dair tolimindo estetik tolo
( Bakida Azorbaycan memarl abido
bat vo zvq, incosonolin ictimai vo torbi- lori , Moskva, 1938).
20
osrin ikinci yansindan Azorbay
yovi rolu, sonot osorlorindo gzollik, mozmun vo forma vohdoti, istedadm mahiycan sontnashnn inkiafnda yeni
yoti haqqindaki fikirlori ohomiyyotli yer
morholo balanmdr. 1945 ildo Azor
baycan SSR EA-nin Memarhq vo inco
tutur. H.Zordabinin sonotlo bal miilahisonot institutu tokil olunmu, 1946 ildo
zolori do diqqoti colb edir.
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyoti
Azorbaycan Dvlot Universitetinin filo
logiya fakltosi nozdindo sonotnaslq
(1918-20) dvrdo modoniyyot vo sonot

bsi a/m, Azorbaycan Dvbt inco

sonot Muzeyinin faliyyti genilonmidir. Azarbaycan SSR EA-nn Xoborlori vo Moruzolori ndo, Memarlq
vo fncosonot Institutunun hazrlad
(1949-69) 13 cilddon ibarot Azorbay
can incsnti toplusunda klassik v
masir Azorbaycan memarlna v incosnotino dair elni moqalolor dorc
olunmudur. Azarbaycan sontnaslnda memarln, dekorativ-totbiqi vo
tsviri sonotin tarixini yaratmaq istiqamotindo orijinal todqiqatlar aparlm,
kitab vo monoqrafyalar nor edilmi,
kataloqlar hazrlanmdr. Akad.-br
M.Hseynov v bdlvahab Salamzado, hominin Qozonfor lizado, Leonid
Bretanitski vo b.-nn Azorbaycan memarlmm ayr-ayr tarixi inkiaf morhllorino, memarlq moktblrin, tipoloji qruplarna, nozori problemlorino,
grkmli sonotkarlarn yaradclna
dair todqiqatlan xiisusi qeyd olunmaldr. Bunlardan S.Dadaov vo M .Hiisey
novun Baknn memarlq abidolori
(Moskva, 1946), Azorbaycan memarl. Nizami dvrii. (Bak-M oskva,
1947), M .Hiiseynovun Azorbaycanin
memarlq abidolori (Moskva, 1951),
Azorbaycan memarl (Baki, 1952),
S.Dadaov vo M.Hiiseynovun Bakida
irvanahlar saray kompleksi (Mos
kva, 1956), .Salamzado vo .Sadqzadonin X V III- X IX osrlordo Azorbay
canda yaay binalan (Baki, 1961),
Q.lizadonin "Azorbaycan memarl vo
onun proqressiv ononolori (Baki, 1961),
Norgiz sgorovanin Azorbaycanin memarliq ornamentlori (Baki, 1961), mx.
iizv amil Fotullayevin X IX osrin sonu-XX osrin ovvolbrindo Azorbaycanda
ohor yaay binalan (Baki, 1963),
Giilhro Mommodovanm Qafqaz Albaniyasmin dini memarl (Moskva,
1999), Niyazi Rzayevin Memarliq terminlori loti (Baki, 2002) kitablan memarliq tarixino vo abidobrino hosr
edilmidir.
.Salamzadonin X V I- X IX osrlor
Azorbaycan memarl (Baki, 1964) vo
L.Bretanitskinin X II- X V
osrlordo
Azorbaycan memarl vo onun Yaxin vo
Orta orq lkolorinin memarlmda mvqeyi (Moskva, 1968) adli monoqrafiyalarnda miiollifbrin oxillik axtarlar z
oksini tapmdr. M.Hseynov, .Salamzado vo L.Bretanitskinin Azorbaycan
memarl tarixi (Moskva, 1963) osori
faktik materialm zonginliyi, elmi-nozori
soviyyosi ilo forqlonir.

Azorbaycanin zongin memarliq irsi

nin yronilmosi ardicil olaraq davam et
dirilir. Bu sahodo grlon ilor .Salamzadnin comi bubokr ol vo Nax
ivan memarliq abidolori (Baki, 1976),
E.Avalovun ua ohorinin memarl
(Bak, 1977), Kamil Mommodzadonin
Azorbaycanin inaat sonoti (Bak,
1978), .Salamzado vo K .Mommodzado
nin Arazboyu abidolor (Baki, 1979),
.Salamzado, Elturan Avalov vo Roza
Salayevamn Azorbaycanin tarixi ohorlorinin qorunub saxlanmasi vo yenidon
borpasi problemlori (Baki, 1979), Davud Axundovun Azorbaycanin qodim
vo erkon orta osrlor memarl (Baki,
1986), .Fotullayevin X IX osrin sonu vo
X X osrin ovvolbrindo Azorbaycanda o-

Rasim fndi. Azrbaycan incsnti.

Baki. 2004.

horsalma vo memarliq (Leninqrad,

1986), Bakmin memarliq ensiklopediyasi (Baki, 1998), Aberon memarl
(Baki, 2003), miix. zv Cofor Qiyasinin
Nizami dvr memarliq abidolori
(Baki, 1991), R.monzadonin Azor
baycan memarlnda batalar (Baki,
1995), A rif Mehdiyevin Azorbaycanin
yaay binalan (Baki, 2001). R.Salayevanm Naxivan memarliq irsi
(Baki, 2002) kitablarmda vo digor todqiqatlarn aradrmalarmda oks olunmudur.
Sonotnas alimlorin yaradclnda
Azorbaycanin miiasir dvr memarlnin aktual problemlorinin todqiqi xiisusi
ohomiyyot kosb edir. .Salamzado vo
L.Bretanitskinin Azorbaycan sovet me-

marl tarixi (Baki, 1952), nvor

Qasimzadonin Miiasir dovrdo Azor
baycan sovet arxitekturasinin inkiaf
problemlori (Baki, 1967), Rona fondizadonin Sovet Azorbaycaninin memarl (Baki, 1986), Ayboniz Hosonovanin Azorbaycanin bag vo parklan
(Baki, 1996) kimi icmal sociyyoli osorlori
ib yana, miiasir memarln bir sira
miihiim nozori vo omoli problemlorino da
ir todqiqat ilori do or olunmudur.
L.Bretanitski vo .Salamzadonin Sovet
Azorbaycaninin memarl (Moskva.
1973) monoqrafiyasi apdan xmdr.
ikinci diinya mharibosindn ( i 939
45) sonraki dovrdo Azorbaycan tosviri
vo dekorativ-totbiqi sonotinin tarixini,
inkiaf yollanm, miihiim nailiyyotbrini
todqiq vo toblig etmok sahosindo ciddi
soylor gstorilmi, bir ox irihocmli monoqrafyalar, oerk vo elmi-ktbvi osor
br nor olunmudur. Qodim vo orta
osrlor Azorbaycan incosonotinin miixto
lif dvrlori. nv vo janrlan, xalalq
keratnika. zorgorlik, bodii tikmo. da v;
metal bozoklori. xalq sonotkarlarmin ya
radcl haqqinda monoqrafiyalai
oerk vo moqalolor yazlmdr. So
notnas Adil Qazyevin oxillik foaliy
yoti Sadiq boy far" (Moskva, 1963)
Nizami Xomso sinin 1539 1543-cii il
lor olyazmasinin miniatrlori (Baki
1964), X III X V II osrlor Azorbaycar
olyazma kitabimn bodii tortibati (Mos
kva, 1977) vo digor todqiqatlarmda /
oksini tapmdr. N. Rzayevin Qafqaz
Albaniyasimn incosonoti (Baki, 1976),
mx. zv Korim Korimovun Sultan
Mohommod vo onun moktobi (Mo
kva, 1970), Azorbaycan miniatiirlori
(Baki, 1979), Nizami Goncovi. Xoms.
Miniatiirlor (Baki, 1983) kitablan mil
tosviri sonotin zongin ononolori haqqn
da molumat veron todqiqatlardandir.
20
osr Azorbaycan tosviri sonotin 1
tookkl vo inkiaf morholobrini, on;
nv vo janrlanm, ayn-ayn grkomli sr*notkarlann yaradcln yronmok
toblig etmok sahosindo xeyli i grlm
dr. K.Korimov, akad. Rasim fon<
yev, N.Rzayev, Nuroddin Hobibov tor-fndon yazlm Azorbaycan incosonoti (Baki, 1992) kitabi qodim dvrlordon
balayaraq 20 osro kimi milli sonot tari
xini ohato edir. Comilo Novruzovamn
Sovet Azorbaycaninin heykoltoral
(Baki, 1979), Paa Haciyevin Azor
baycan sovet qrafikasi (Baki, 1962),
Rofiqo Korimovanm Azorbaycan sovet
portret boyakarh (Baki, 1964) vo s.

kitablar sonotnaslq elminin nailiyyotbrindondir.

Sonotnaslq vo bodii tonqidin
miihiim nozori vo omoli problemlorinin
holli sahosindo SSR I Rossamliq Akademiyasinin akad.-lori Mikayil Abdullayev vo Tahir Salahovun xidmotlori bykdr.
Azorbaycan dekorativ-totbiqi sonoti
nin oxosiik tarixi, bodii keramika, xalalq. bodii tikmo, zorgorlik, metal, da
vo aac iizorindo oyma sonotbrinin zon
gin ononolori sontnaslarm diqqot
morkozindo olmudur. Xalq yaradclnn on geni* yaylm nvlorindon olan
xalalq sonotinin mohur bilicisi Lotif
Korimovun todqiqatlan miistosna oho
miyyoto malikdir. Onun oxillik axtarlarnn noticosi olan Azorbaycan xalas (Baki, c.l. 1961; c. 2-3, 1983) funda
mental osori Azorbaycanda, hominin
bir sira xarici lkobrdo yiiksok qiymotlondirilmidir. Bodii tikmo, olboso, bodii
metal, zorgorlik, para, xala, da iizo
rindo oyma kimi sonot nvlorini aradran R.fndiyevin Azorbaycanda vo xa
rici lkobrdo gei yaylm todqiqatlan
Azorbaycan dekorativ-totbiqi sonotlori (Baki, 1976), Azorbaycan bodii soaotkarl diinya muzeylorindo (Baki,
1980), Azorbaycan xalq sonoti (Baki,
1984), Azorbaycan da plastikasi
(Baki, 1986), Azorbaycan dekorativtotbiqi sonoti (X IXVI11 yzillikbr)
(Baki, 1999) adli osorlorindo z oksini
tapmdr. Nosibo Nocofovanm X IIXV osrlordo Azorbaycanin bodii keramikasi (Baki, 1964), Soriyyo sodovann
'X IX X X osrlordo Azorbaycan zorgorik incosonoti (Baki, 1978) kitablan,
jlsm liyevann Azorbaycanin bolii paralan vo tikmobri (Baki, 1990),
3rtokin Salamzadonin Dizaymn tarid (Baki, 1995), Azorbaycan sonot'nasl. X X osr. (Baki, 2001), Rya
Tayevann Azorbaycan xalas (Ba
ki, 1998), Kbra liyevann X V IX V II osrlordo Tobriz xalalq mokto
bi (Baki, 1999), Torul fondiyevin
"Azorbaycan dekorativ-totbiqi sonoti
X IX X X yzilliyin ovvolbrindo (Baki,
2003) todqiqatlan milli bozok vo orna
ment sonotinin nvlori, maddi-monovi
vo bodii sorvotlorin rongarongliyi haq
qinda dolun tosovviir yaradir.
Nuroddin Hobibov

Musiqiiiaslq. Azorbaycan musiqisinin nozori vo estetik problemlorino

1922) Trkiyodo oldo etdiyi 18 osro aid

hosr edilmi osorbr 13 osrdo yaranmaa
balad. Azorbaycan musiqinas So- dvar risalosi anonim osordir. Akad.
zeyir Haciboyov Azorbaycan xalq
fioddin Urmovi (1217-94) z osorlori ib
musiqisinin osaslari (1945) adli kitatokco orqdo deyil, Qorbdo do hrot
binda Azorbaycanin diinya hrotli mutapmdr. Onun Kitabiil-odvar ( Mu
siqinaslar S.Urmovi vo .Maraasiqi dvrlori haqqinda kitab ) vo Riyidon sonra M ir Mhsn Novvabin
saleyi-orofiyyo osorlori Azorbaycanda
(1833-1918) adn kmi vo onun
musiqi elminin osasn qoymu vo onun
golocok inkiaf n zomin yaratmdr
Vzuhl-orqam risalosindo Yaxm
(Hor iki osor 2006 ildo orq-Qorb
orq xalqlarmin musiqisindon bohs
noriyyat torofindon Azorbaycan dilin
olunduunu qeyd etmidir. Risalodo
do buraxlmdr). , musiqi elmino
musiqinin omolo golmosi, onun tobabot sistemilik moktobinin yaradcs, talo olaqosi, eirlo muamn ball, estebulaturanm banisi kimi daxil olmudur.
tika mosololori, sosin akustikasi, dostUrmovinin yaratd musiqi sistemi, not
gahlarm torkibi. muamlarda roqomlocodvoli dvrn on kamil not sistemi vo rin izahi kimi mosololor, muamlarn adtabulaturasi idi. Urmovi hom do muni
lan, musiqi alotlori haqqmda molumat
vo niizho kimi musiqi alotlorinin ixtiraverilmidir.
si vo ud alotinin mahir ifas olnudur.
20
osrin ovvolbrindo yaradcla
Onun ud alotindo ecazkar ifas, homi- balayan byk bostokar 0.Haciboyov
nin xottatliq, noqqalq bacar vo mo- Sonayeyi-nofs mocmuosindo (1921,
haroti haqqmda orqdo miixtolif rova- 1) dorc etdirdiyi Vozifeyi-musiqiyyomizo aid mosololor adli proqram xarakyotlor gozirdi.
14-15 osrlordo Yaxin vo Orta orqdo terli moqalosindo Azorbaycan musiqisi
nin golocok inkiafn miioyyon etmi,
mohur musiqinas, bostokar, air kimi
tannan, gzol soso malik vo miixtolif professional musiqi kadrlar yetidiralotlordo alan bdlqadir Maraayi
mok, Azorbaycan musiqisinin osaslanm
(1353 1435) Urmovi moktobinin davamtoyin etmok, diinya musiqisini yronmok
kimi mosololori iroli srmdr. Azor
s olmudur. , Knzl-olhan ( Mebaycan musiqi hoyatina bir nozor ,
lodiyalar xozinosi ), Came ol-olhan
orq musiqisi vo Qorb musiqi aloti ,
( Melodiyalar klliyyat ), Kitabl Musiqido torciimo , Azorbaycanda
lohniyyo ( Lohnlor haqqmda kitab ),
musiqi toroqqisi , Azorbaycan tiirk
Moqasid ol-olhan ( Mclodiyalarin
moqsodlori ), orhl kitabiil-odvar , xalq musiqisi haqqinda , Leyli vo
Mocnun dan Korolu ya qodor ,
Fovaidi-ooro ( On fayda ) kimi ri aykovski vo Azorbaycan musiqisi vo
salolorin mollifidir. Risalolordo musiqinin mahiyyoti, sosin keyfiyyoti, uca- s. moqalolorindo, bir sira moruzo vo xlarmda Azorbaycan musiqisinin lad,
l vo sortliyi, tetraxordlar, pentaxordhr, intervallar, ladlar, muam bolori,
melodiya, metroritm, sos sistemi, oxritmik iisullar, musiqi abtbri vo digor
soslilik, vokal sonoti, eloco do musiqi
mosololor aradrlr. orhl kitabiiltarixi, nozoriyyosi vo inkiaf ilo bal
odvar S.Urmovinin risalosinin ohino
problemlori aradrlmdr. Uzun illor
hosr cdilmidir.
xalq musiqisinin yronilmosi ilo moul
.Maraayidon sonra yaranm ri- olmu, oxsayl moqalolor yazm .Hasalolordo orq musiqi nozoriyyosinin
cboyovn elmi axtarlar Azorbaycan
osasn tokil edon bir ox miirokkob no
xalq musiqisinin osaslan adli todqiqazori problemlorin todqiqino soy gstoriltmda tamamlanmdr. .Haciboyov bu
so do, bunlar ovvolkilorin miixtolif varitodqiqatinda xalq musiqisinin nozori
antlarda tokrar olmudur. Homin risaproblemlorinin dorin elmi tohlilini vcrlolorin osas doyori iso onlarm tcrbi
midir. Birinci hissodo milli musiqinin
ohomiyyotindo idi (Maraayinin kiik
sos sistemi, tetraxordlann birlomo iisulolu bdiibzizbbinin Noqavotil od- lan, Azorbaycan ladlarmin omologolmo
var vo onun olu Mahuud olobinin
qaydalan kimi osas miiddoalar aqla Moqasid ol-odvar osorlori).
nir. ikinci hissodo xalq slubunda Azor
17
osrdo Conubi Azorbaycanda ya-baycan ladlan osasmda musiqi bostoloranm maraqli risalolordon biri Mirzo
mok qaydalarmdan bohs edilir. Bu osor
boyin Musiqi haqqinda risalosi, digori
Azorbaycanda musiqinaslq fikrinin
iso bdiilmmin Sofioddinin Tchranda
inkiafmda ohomiyyotli rol oynam vo
bu giin do z aktualln saxlamdr.
nor edilmi Behcotl-ruh risalosidir.
Miiasir Azorbaycan musiqiiinaslmn
Rus trkoloqu V.D.Smirnovun (1846

banisi .Hacboyov Azorbaycanda

byiik musiqiiinaslar ordusu yetidirmi, onun znn yaradcl iso Azor
baycan musiqinaslnda zeyirnaslq kimi mhm qolun yaranmasna sbb olmudu*. Bir ox musiqinaslar bostokarn hoyat yoluna, yaradclnn ayr-ayr saholorin, nozoriestetik grlorino vo digor problemloro
dair todqiqatlar aparmlar.
Azorbaycanm digor bstkarlarnm
Mslm Maqomayev, Asof Zeynall,
Zlfqar Hacboyov, frasiyab Bodolboyli, akad. Qara Qarayev, mx. zvlor
Fikrot m irov v A rif Mlikov,
Cvdot Hacyev, Soltan Hacbyov,
Cahangir Cahangirov, Niyazi, Soid
Rstomov, Tofiq Quliyev, Rauf Hacyev, Firongiz lizado vo b.-nn yaradclq portretlori musiqinaslar torofndon ilonmidir.
1932 ildo Azorbaycan Dvlot Konservatoriyas nozdindo Blbln toobbs
ilo yaradlan elmi todqiqat musiqi kabiosindo onun rohborliyi ilo A.Zeynall,
Q.Qarayev, C.Hacyev, Niyazi, S.Riistomov, T.Quliyev vo b. bostokarlar Azor
baycan xalq musiqisi nmunolorini toplayb nota salm vo sistemlodirmilor.
Blbln redaktosi ilo ap edilmi 50
Azorbaycan el mahns (Bak, 1938) vo
Azorbaycan xalq mahnlar (Bak,
1956, 1958) toplularnn Azorbaycan mu
siqi folklornaslnn tarixindo miihiim
ohomiyyoti olmudur. Sonradan Azor
baycan xalq mahmlan, xalq roqs melodiyalan, tosniflor, Azorbaycan muamlarimn not krmolori nor edilmidir.
Azorbaycan xalq musiqisinin ayn-ayn
saholori geni todqiq edilmidir.
Azorbaycan musiqinaslnm inkiafnda Azorbaycan M illi Elmlor Akademiyasmin Memarliq vo incosonot
institutu (institutu 1945 ildo .Hacboyov yaratm vo mrnn sonunadok
onun direktoru olmudur), Azorbaycan
Dovlot Konservatoriyasmin (indiki Ba
ki Musiqi Akademiyasi) vo Bostokarlar
ittifaqimn musiqi tarixi vo nozoriyyosi
iizro elmi todqiqat bo vo blmolri
miihiim rol oynamdr. Azorbaycanm
musiqi tarixini, Azorbaycan bostokarlarnn yaradcln vo xalq musiqisinin
elmi-nozori problemlorini aradran todqiqatlar aparlm, Azorbaycan incosonoti (Baki, 2-ci c 1949; 8-ci c 1962),
Sovet Azorbaycani musiqi hoyatimn salnamosi (1920-25) (Baki, 1965), Sovet
Azorbaycani musiqisi incosonotinin
oerklori (1920-56 illor) (Baki, 1970),

Azorbaycan xalq musiqisi (Baki, 1981),

Sovet Azorbaycani musiqi hoyatimn
salnamosi (1926-1932) (Baki, 1982),
Azorbaycan xalq mahmlan vo oyun
havalan (Baki, 1984) kimi toplular nor
edilmidir.
Azorbaycanm simfonik, opera, balet, xor, kamera-instrumental, kameravokal, teatr vo kino musiqisi, hominin
muam sonotinin bir sira miihiim prob
lemlori todqiq olunmudur.
Musiqi tarixinin todqiqindo monbonaslq xiisusi ohomiyyot kosb edir.
Azorbaycan musiqinaslnda monbonasln osasi M.M.Novvabm olyazmas oklido olan Viizuhiil-orqam risalosinin 1989 ildo nori ilo qoyulmudur.
2006 ildo Fotullah irvaninin (1417-86)
Musiqi mocollosi Azorbaycan dilindo
nor edilmidir. Orta osrlor Azorbaycan
alimlori S.Urmovinin, .Maraayinin vo
M.M.Novvabm musiqi elmi irsi barodo
bir sira osorlor nor olunmudur.
Azorbaycan musiqi elminin geni
monzorosi Z.Soforovanm Azorbayca
nm musiqi elmi (13-20 osrlor) osorindo
(Baki, 1998) oks etdirilmidir.
Musiqinaslarla yana, musiqi el
minin inkiafnda bostokarlardan .Bodolboylinin, Q.Qarayevin, F.mirovun,
F.Iizadonin byk xidmoti olmudur.
Memarliq vo incosonot institutunun
musiqi tarixi vo nozoriyyosi bosi Azor
baycanda musiqi irsinin nori sahosindo
ohomiyyotli ilor grmdr: .Hacboyovun musiqi osorlorinin akademik
nori (3 cilddo, Baki, 1983-2004), Azor
baycan xalq musiqisinin antologiyasi nin 1-6-ci cildlori (Baki, 2002-2006)
apdan xmdr. zeyir Hacboyov
ensiklopediyasi (Baki, 1996, Azorbay
can vo rus dillorindo), Qara Qarayevi
anarkon (Baki, 2002) kitabi da nor
olunmudur. S.Abdullayevamn Azor
baycanm xalq musiqi alotlori (Baki,
2000), Z.Soforovanm Hoioyaar ononolor (Baki, 2000) vo "Bilik, xeyirxahhq,
obodilik toxumlarmi sopmok (Baki,
2002), R.Mommodovanin Azorbay
can muam (Baki, 2002), Ramiz
Zhrabovun Zorbi muamlar (Baki,
2004) todqiqatlarmda Azorbaycan mu
siqisinin tarixi vo nozori problemlori
aradrlmdr.
d.: H a c b y o v . Azrbaycan xalq
musiqisinin saslar. ., 1950; .
- . ., 1988;
S o f r o v a Z. Azorbaycanm musiqi elmi. .,
1998.
Zemfira Safarova

Tcatrnaslq. Azorbaycanda teatrnasln osasi 19 osrdo qoyulmu,

miistoqil elm kimi 20 osrdo formalamdr. Lakin ictimai fikir sahosi kimi
onun tookkl Mirzo Fotoli Axundzadonin (Axundov) adi ilo baldr. M .F.
Axundzadonin teatr vo dramaturgiya
haqqindaki fikirlori ( Mirzo Aganin
pyeslori haqqinda kritika , Fehristi kitab moqalolori) teatr sonoti urunda sonraki mbarizolr n mhkom zomin olmudur. 1890 1920 il
lordo Mirzo Mohommod Axundov,
Soforoli boy Voliboyov. Eynoli boy Sul
tanov, Aalar Vozirov (Saloddin),
Ham boy Vozirov, Rohim boy Molikov, Qurbanoli orifov, Mehdi boy Hacinski, Mir Abbas Mirbarov, Haci
brahim Qasmov, Xolil brahimov
vo b. teatr tamaalar, ayn-ayn aktyorlar barodo moqalolorini dorc etdirmilor. Azorbaycan teatriinaslnn inkiafnda Noriman Norimanovun, Noco!
boy Vozirovun, bdrohim boy Haqverdiyevin teatr haqqindaki fikirloi
xiisusilo ohomiyyotli olmudur. D.vr
motbuat sohifolorindo teatrnaslq
iizro xiisusi rubrikalar alm, Teatr
Teatr vo musiqi balqlar altind
teatr hoyalina aid yazilar dorc olun
mudur. 1913 ildo N. Vozirovun odob
vo teatr foaliyyotinin 40 illiyi ilo olaqo
dar nor edilmi kitabada ilk teatr ta
maalarnm tarixi haqqinda da molu
mat verilmidi. 1923 ildo Azorbaycan
teatnnm 50 illiyi mnasibotilo Azoi
baycan tiirk teatnnm miixtosor tarixosi (1873-1923) kitabas nor olun
mudur. Bu osordo Azorbaycan teatr
tarixi ilk dofo olaraq xronoloji qaydada
todqiq edilmidir. A.orifovun Azor
baycanda tiirk teatri tarixi materialla
n (Baki, 1930), M.fodiyevin Pro
letar teatri urunda (Baki, 1931) ki
tablar apdan xmdr. 1930-50 illo
do Azorbaycanda teatrnaslq elmi il
ziz orif, M ikayil Rofili, akad.-l?
Mommod A rif Dadazado vo Mom
modcofor Coforov, miix. zv Color Co
forov, Mehdi Hseyn, li Sultanli
kbor Aayev kimi odobiyyatnasla
moul olmular.
Sonraki dvrdo Adil Babayev, Hseyn Abbaszado, Cabir Soforov, mx.
zv nqilab Korimov, Mehdi Mommo
dov vo b. teatrnaslq sahosindo ciddi
foaliyyot gstormilor.
Azorbaycan teatrnaslmn inkiafnda C.Coforovun xidmoti bykdr.
Onun Azorbaycan Dram Teatri (Baki,

1959), Azorbaycan teatri (Baki, 1974)

vo s. osorlori, eloco do M.Mommodovun
Azori dramaturgiyasmin estetik prob
lemlori (Baki, 1968), .Korimovun
Azorbaycan teatnnm tookkl vo inkiaf (Baki, 1991), Azorbaycan peokar teatnnm tarixi vo inkiaf morhololori" (Baki, 2002) kitablan Azorbay
can teatrnashnm mhm nailiyyotlorindondir.
Respublikada teatrnaslq mosololori ilo Azorbaycan M EA Memarliq vo
incosonot institutu, Azorbaycan Dovlot
Modoniyyot vo incosonot Universiteti,
Azorbaycan Teatr Xadimlori ttifaqi
moul olur.
inqilab Karimov

Kinonaslq. Azorbaycanda milli kimun elmi cohotdon todqiq olunmasma

osrin 20-ci illorindon balanmdr.
"5-45 illordo Azorbaycanda yaradilan
ixtolif bodii vo sonodli filmloro, Baki
lostudiyasnn foaliyyotino, ayn-ayn
otkarlara dair dvri motbuatda renziyalar, reportajlar, informasiyalar
. p edilmidir.
ikinci diinya miiharibosindon sonraon il orzindo kino istehsahnda yaran durunluq, az film okilmosi kinasla da tosir gstonni, onun inafm xeyli longitmidir.
dhom Quluboyovun 1958 ildo nor
mmu Sovet Azorbaycamnin kinoAzorbaycan kino sonotino dair ilk iri
1 icmli osordir. Bu osordo Azorbaycan
1 nosunun 1916-57 illordo kediyi inki I yol icmal formasnda z oksini tapi . filmlor, onlarm yaradicilan barodo
cam molumat verilmidir. Homin
; or rus dilindo 1960 ildo Azorbaycanm
I no sonoti adi altinda ap oluni dur.
Azorbaycanda teatr vo kino tarixini
Iqiq etmok, bu sahodo elmi-todqiqat
i
rini genilondimok moqsodilo 1959
avqust ayinda Azorbaycan SSR EA; Memarliq vo incosonot institutunda
i tr vo kino bosi almdr. Burada
i itr sonoti ilo yana Azorbaycan kinos tarixi do todqiq olunur. 60-ci illordo
azim Sadixov vo Mommod Mordanovun Abbas Mirzo orifzadonin teatr
vo kino foaliyyoti (Baki, 1963), Azor
baycan teatr aktyorlan kinoda (Baki,
1966), Mommod Qurbanov vo .Qulu
boyovun Sovet Azorbaycamnin kinosu (Baki, 1969), N.Sadixovun Azor
baycan bodii kinosu (Baki, 1970),
Mosumo Rzayevanin Azorbaycan so

nodli kinosu (Baki, 1971), Nelli HaKitabxananaslq

cinskayamn Odlar diyarimn kino so
noti (Baki, 1971) kitablarmda Azor
Azorbaycanda kitabxanaiinaslq
baycanm kino tarixi aradrlmdr.
fikrinin tookkl tapmasi 5 osrdo Alba
80-90-ci illordo kinonaslq saho
niyada olifbamn yaradilmasi, kilso vo
sindo miioyyon iroliloyi nozoro arpr.
dini moktoblorin nozdindo ilkin kitabxaM.Rzayevanin tortib etdiyi Xronikalnalarn tokili ilo bal olmudur. 7 10
sonodli, elmi-kiitlovi vo sifari filmlorinin
osrlordo islam dininin yaylmas notico
kataloqu (Baki, 1985) vo Aydin Kazisindo moscid vo modrosolorin nozdindo
mov, Mommod Babayev vo Mehdi
kitabxanalarin yaradilmasi, kitablann
Mehdiyevin Filmlorin izahli kataloqu
toplamb miivafiq qaydalara uyun su
(Baki, 1991)apdan xmdr. Bundan
rotdo mhafizo edilmosi, qrupladrlbaqa, sonotnaslar, kino todqiqatlar
mas, istifadosi vo s. kitabxana iinin
torofindon yazlm elmi-kiitlovi osorlor - tokilino dair fikirlorin formalamasnda
Sohno, ekran, miiasirlik (.Rohimli,
ohomiyyotli rol oynamdr. Bu dvrdo
Baki, 1980, ), Kino vo zaman (.Takitabxanalan savadli din xadimlori
zado, Baku 1981), Masir Azorbaycan
idaro edirdi.
kinoaktyorlari (A.Mohorromov, Baki,
11-14 osrlordo Azorbaycanda icti
1974), Azorbaycan kino rejissorlan
mai, saray vo oxsi kitabxanalarin mey
(N.Sadixov, Baki, 1988), Hoson Mom
dana golmosi vo obokoyo evrilmosi ki
modov (.Hseynov, Baki, 1990), Te
tabxana iini todricon formaladnrd.
leviziya iki osrin ayncinda (E.Quliyev,
Kitaba yiiksok miinasibot Nizami GonBaki. 1993), Azorbaycan bodii odo
covinin, fzoloddin Xaqaninin, Xotib
biyyatmin vo kino sonotinin qarlql
Tobrizinin, Bohmonyar Azorbaycaninin,
olaqolori problemlori (Ramiz Heydor,
Nosiroddin Tusinin vo baqa orta osr
Baki, 1997), Ekran dramaturgiyasi
mtofokkirlorinin osorlorindo z oksini
(A.Dadaov, Baki, 1999) vo s. nr
tapmdr.
edilmidir.
13
osrdo Azorbaycan alimi N.TusiSSR-nin siiqutundan sonra Azor
nin rohborliyi ilo yaradlm Maraa
baycan Respublikasinda kino tarixinin
rosodxanasnn kitabxanasi kitabxanatodqiqi sahosindo bir sira addimlar atilnaslq haqqinda fikirlorin formalamdr. Azorbaycanda filmlorin ilk nii- masnda miihiim rol oynamdr.
mayiinin 1898 il yanvarm 8-do olduu
16
osrdo ah smayl Xotainin formoyyonldirilmidir. Filmlorin ilk
mam ilo yaradlm Tobriz saray kitab
kiitlovi nmayii iso avqust aynn 2-do xanasi kitabxananaslq istiqamotindo
olmudur. Bna uyun olaraq mummil- yeni miiddoalann meydana golmosino
li lider Heydor liyevin 18 dekabr 2000 il
sobob olmudur.
tarixli soroncami ilo 2 avqust kino iiloGrkomli alim, yaz vo mtofokrinin peo bayram - Azorbaycan Kinosu
kirlor Abbasqulu aa Bakixanov, Mirzo
gnti elan edilmidir.
Fotoli Axundzado vo Noriman Norima
2000
ildon sonra milli kino sonotino novun tohsil vo torbiyo, modoni-maarif
dair bir sira osorlor ap olunmudur:
problemlori ilo bal foaliyyoti kitabxa Azorbaycan kino sonotindo odobi osorlo- nanaslq nozoriyyosinin formalamarin tocossmii (A.Babayev, A.Kazimov,
sna tosir gstormidir. 1875 ildo noro
Baki, 2000); Kinorejissor Nazim Rza
balam Azorbaycanm ilk motbu or
sraflolu (A.Kazimzado, Baki, 2001);
qani kini qozetinin vo 1906 ildo
Kino tarixindo feminizm (H.momeydana golmi Molla Nosroddin
rova, Baki, 2001); Azorbaycan kinosu. jurnahnin sohifolorindo dorc edilon ki
Filmlorin izahli kataloqu (I II cildlor.
tabxana iino dair publisistik moqalolor,
A.Kazimzado, Baki, 2003); Bizim
yeni kitabxanalarin almas ilo olaqodar
Azorbaycanfilm (A.Kazimzado, Ba
elanlar, kitablar haqqinda molumatlar
ki, 2004); Rejissor A rif Babayev
comiyyotdo kitabxana iinin sosial ma(A.Dadaov, Baki, 2006) vo s.
hiyyotini aqhmaq baximmdan byiik
ohomiyyot kosb edirdi. 1894 ildo N .No
Respublikada kino problemlori
Azorbaycan M EA Memarliq vo incoso
rimanovun Bakida ilk ictimai kitabnot institutunda, Azorbaycan Dvlot
xana-qiraotxana yaratmasi, 20 osrin
Modoniyyot vo incosonot Universitetinovvollorindo Azorbaycanda foaliyyot gstoron Nicat , Nri-maarir, Soadot ,
do vo Azorbaycan Dovlot Film Fondun dobi yurd , Sofa kimi eomiyyotlorin
da todqiq olunur.
Aydin Kazimov
kitabxana vo qiraotxanalarn tokili sa-

hsindki foaliyyoti kitabxananasln

inkiafnda miihiim rol oynadi.
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyoti
(1918-20) yarand gndon Azorbay
can parlamenti vo hkumti sosialmodoni sahonin kkl inkiaf etdirilmosi
n sistemli okildo todbirlor hoyata
keirmi, lkodo kitabxana iinin inkiafna byk diqqot yetirmidir. 1919
ildo Bakdak ohor ictimai maclisinin
texniki cmiyyatlari ahar znidarsinin qulluqularna kitabxana xidmoti
gstarirdi.
1920-91 illar Azarbaycanda sovet kitabxananaslnn formalamas dvrdr. Onn tkkiil va formalamas
(1920-50) marhalasindo Mikayl Rzaquluzadonin, Hseyn Tayevin foaliyyti,
haminin 30-cu illarda M.F.Axundov
ad. Respublika Kitabxanasndak kitabxananaslq kabinasinin ii xsusila
qeyd olunmahdir. 1947 ilda Azarbaycan
Dvlat Universitetinin (indiki Baki
Dvlat Universiteti) filologiya fakltasi
nozdindo kitabxanalq bosinin yara
dilmasi respublikada ali tohsilli kitabxananaslarn yetidirilmosindo, kitabxananasln inkiafnda miihiim rol
oynadi.
ikinci morholodon (1950-91) balayaraq Baki Dovlot Universitetindo Azor

baycanda kitabxana iinin tarixi, kitabxana-informasiya fondunun formalamas, istifadosi, oxuculara xidmot,
kitabxana iinin tokili vo idaro olunmasi istiqamotindo todqiqatlar apanlmdr.
Bu dovrdo Azorbaycanda kitabxananasln inkiafnda M.F.Axundov
adina Respublika Dvlot Kitabxanasinin, EA-nin Morkozi Elmi Kitabxanasinin, Respublika Elmi-Texniki Kitabxanasmin, digar elmi kitabxanalarm da
byk rolu olmudur.
Od.: X 1 f o v . Kitabxananasla giri.
1 -c h.. ., 2001 2003; X 1 f v A. Azorbay
canda kitabxana iinin tarixi. 1-ci h., 2004.
A bazar Xlfov, Rasim Kazimov

Biblioqrafivanaslq
Azarbaycanda erkan orta asrlardan
mascid va madrasa nazdindaki kitabxa
nalarm, Maraa rasadxanasmin (13 asr)
va Tabrizdoki Raidiyya akademiya aharciyi kitabxanalarinm, haminin rniixtalif dvrlarda mvcud olmu saray ki
tabxanalarinm znmxsus kataloqlar
ila biblioqrafik informasiyanin asasi qoyulmudur. Biitiin bunlar biblioqraflya-

naslq elminin formalamasna giiclii

tasir gstarmidir.
Azorbaycanda biblioqrafiyaiinaslm inkiafnda yeni morhala 20 asrin
ikinci yarsndan balasa da, holo 40-ci
illordo ayri-ayn moqalolorda biblioqrafiyanin mahiyyati ila alaqadar fikirlor
irali srlmdr ( Bir biblioqrafik gstarici haqqinda , M.sadov; Biblio
qrafik kitablanmiz haqqmda , .Mirahmadov; M .F.Axundov haqqmda
biblioqrafiya , Q.Mammadli).
Biblioqrafiyanaslq elminin sis
temli inkiaf ilk nvbad Azarbaycan
Dvlat Universitetinin (indiki Baki
Dvlt Universiteti) faaliyyati ila baldr (liheydar Qahramanov va b.)
Azarbaycanda biblioqrafiyanashq
elminin inkiafmda M.F.Axundov ad.
Azarbaycan M illi
Kitabxanasin ,
Azarbaycan M illi Elmlar Akademiyi nin Markazi Elmi Kitabxanasmin x matlari da byiikdr. Bu kitabxanalar i
elmi tadqiqat balar faaliyyat gsto
^/ . : l i yev Z. mumi biblioqrafiyaiit:
hq. ., 2001; s m a y l o v N. Azarbaycan '
publikasnn kitabxana. biblioqrafiya vo info
siya ehtiyatlan: voziyyoti vo tkmilldirilmsi
lari. B 2003.
Zhrab Oli

THSL*
Azarbaycanda tarixi kklri qodimloro vo erkon orta osrloro gedib xan
milli maktab tahsilinin tookkiilii, formalamas vo inkiaf xalqm maddi vo
monovi modoniyyotinin tokamiilii, dinin
yaylmas, nohayot, dvlotilik ononosinin mvcudluu ilo bal olmudur.
Moktob tahsilinin meydana xmasnda
yaznn yaranmasi va xalqm yazi modoniyyatinin formalamas miistasna rol
oynamdr.
Tarixi qaynaqlar gstarir ki, lkada
maktab tahsilinin takamlnii ortlondi. n bu amillar Azarbaycanm canubunda
ropatena, imalmda isa Albaniya
wlotbrinin yaranmasi ila reallamaa
alamdr.
5 asrda arami qrafikali alban alilbasi
eydana xmaqla, 5-7 asrlardo kilso
ininda ibtidai moktoblor yaranmaa

:rqd n mkmml universitlrin birincisi saylan Nizamiyy

ndrssind Azarbaycan alimorindn Xtib Tbrizi, smayl Tbizi, Tacddin Urmvi, Mahmud rlabili, Qivamddin irvani, Ziyadlin Shrvrdi, Mahmud Zncani,
3blfzl rdbili v b.-nn mdrris
kimi byk xidmtlri olmu, yzlri azrbaycanl hmin mdrsni
bitirmidi.
alad. Adurbadaqanda (qodim Atrotena) iso arami monoli pohlovi (orta
rs) olifbasndan istifado olunurdu. 6
rdan balayaraq Adurbadaqanda iln yaz, oxu vo ilahiyyat yrodon
idai moktoblor yarandi. Btiin ibtidai
aktablar dini mbdlrin tarkibinda
aliyyat gstarirdi. Burada dini bilikloryana, tarix, adabiyyat, astronomiya,
'lat (ritorika), idman oyunlan va s.
dris edilirdi.
Azarbaycan tahsili 8-12 srlord. 7
rin ortalannda Azarbaycanm rb
ilafoti tarafindan ial, onun har iki
hissasinin
Albaniya va Adurbadaqai;in xilafatin torkibino qatlmas lkodo
islam dininin yaylmas ilo noticolondi.
alaqadarki dvrda do tahsil sistemi
xeyli inkiafetmi Azarbaycanda islam
* Moqalo Azorbaycan Respublikasi Tohsil
Nazirliyi rohborliyinin itirak ilo hazrlamdr.

madaniyyatinin dayclar olan yeni

tohsil miiossisolori - moktob vo modrosolor obokosi yaranmaa balad. Bag
dad, Bosro, Kufo, Qahiro, Domoq
ohorlorindo tohsil alan azorbaycanlilann sayi artdi.
Xilafotin niifuz etdiyi biitiin orazilordo
olduu kimi, Azorbaycanda da moktob
vo modrosolorda tadris arab dilinda apanlir, dini biliklarla yana, tobabot, dil, folsafa, hiiquq, mantiq, riyaziyyat, ritorika
va s. dnyavi elmlar da yrdilirdi.
Orta asrlarda miisolman tahsil sistemi
3 morhalodon - maktab (ibtidai tahsil),
madrasa (orta tahsil) va mazhordon (fordi
ali tohsil) ibarot idi. Maktabin tadris
plain va proqramlannda asas yeri Qurann yrodilmosi tuturdu.
Orta tohsil veron ilk madrasalar
10-11 osrlordo Azorbaycanin Maraa,
Tobriz, Xoy, amax ohrlrind tosis
cdilmidi.
Tohsilin mozhor formasi da Azor
baycanda geni yaylmd. t-tohsil
osorinin miiollifi blhoson Bohmonyar
Azorbaycani (11 osr) bu li bn
Sinann, odobiyyatnas alim Xotib
Tobrizi ( 11 osr) iso orob alimi biil-la
Moorrinin yanmda mozhor tohsili almdlar.
11-12 osrlor biitiin islam orqindo
olduu kimi, Azorbaycanda da elmin,
tohsilin, maarifn, btvlkdo modoniyyotin inkiafnda osl intibah morholosi
olmudur. Bu dvrdo Bohmonyar. Xotib
Tobrizi, Qotran Tobrizi, Xaqani irvani,
biil-Ia Goncovi, Nizami Gancavi
kimi byiik mtofokkirlr yaayb yaratmlar.
Maktab va madrasalar, asasan, Tab
riz, amax, Baki, Ganca, Naxivan,
Beybqan, Hamodan kimi iri ahorlarda
comlomidi. Bu dvrdo Byiik Solcuq
impcratorluunun torkibindo ola Azor
baycanda maarif vo modoniyyotin inkiaf n olverili orait yaranm, ali
tohsil veron modrosolor do tosis edilmidi.
orqda vo trk-islam dnyasnda
mohur olan Nizamiyyo modrososi 22
sentyabr 1067 ildo Badadda Byiik
Solcuq imperatoru Alp Arslanin voziri
olmu Nizam l-mlkn taobbs ilo
yaradlmd. Nizamiyyo modrasasi
dvrn elm-tahsil morkozi idi. Burada
tadris prosesi tamamil dvlot xozinosi
hesabma maliyyolodirilirdi. orqin on

mhur alimlori Nizamiyyo modrososino

dovot edilirdi. Orta osrlor Azorbaycan
alimbrinin btv bir nosli b elm-tohsil
morkozindo yetimidir.
Modrosolor, adoton, onlarm osasmi
qoyann adi ilo adlandrlrd. Monbo
lordo II 12 osrlordo Maraada hmod
aa, Atabokiyyo vo ol-Qazi, Xoyda olForoc ol-Xveyyi modrosolorinin ald qeyd edilir. Bu tipli modrosobrdon
ikisi Naxvanda Ataboy Mohommod
Cahan Pohlovanin hakimiyyoti ilbrindo
[1175 86] tosis olunmu vo Mmno xatn tiirbosi (1186) kompleksino daxil idi.
Naxivan madrasalari Mmiina xatn
tiirbasinin voqflorinin goliri hesabma
idaro olunurdu.
11-12 osrlordo Gonco, Tobriz, Nax
ivan, arnax hrlrind foaliyyot
gstoron hikmot evlori, ol'a ocaqlan
11-12 srlrd Azarbaycanda tbabt sahasinda da madrasalar va
afa evlari olmudu. Onlardan biri
12 asrda amax yaxnlndak
Malham kandinda Xaqani irvaninin amisi Omar ibn Osman Kafiaddin (1080-1150) tarafindan alm,
Azarbaycanm elm-tahsil tarixina
Malham Tibb Akademiyasi kimi
daxil olmu Madraseyi-tibb (Tibb
madrasasi) tadris-malic mssisasi idi. Burada ham tibbi tahsil
verilir, elmi aradrmalar aparlr,
ham da darmanlar hazirlanir, xastalar malica edilirdi.
da birbaa clm-todris iino, xalqm
maariflonmosino xidmot edirdi.
Azarbaycan tahsili 1318 osrlordo. 13
osrdon etibaron moscidlor yanmda foa
liyyot gstoron yetimbr evi , tolim
evi adlanan xcyriyyo miiossisolori do
ibtidai tohsil veron maktablor obokosino
daxil idi.
13-15 osrlordo Tobrizdo Roidiyyo,
Qiyasiyyo, Qazaniyyo, Fobkiyyo, Domoqiyyo, Moqsdiyyo, Miizofforiyyo,
Nosriyyo modrosolori, Bakida irvaahlar saraynn ah moscidi nozdindoki modroso vo Seyid Yohya modro
sosi, rdobildo Dariil-rad, Dorbonddo mohollo moscidi yanmdaki modroso,
Naxvanda Mmiino xatin tiirbosi
kompleksindoki modrosolor foaliyyot

gstrirdi. B mdrslrd Nosiroddin

Tusinin dob ol-mtollimin vo ol-mhossilin ( Mollimbr vo tlblr n
odob qaydalar ) osorindn todris vo
saiti kimi istifado olunurdu.
Nizamiyyo ali modrososindon sonra
miisolman orqind ikinci darlfnun
hesab edilon, Tobriz yaxnlndak
Robi-Roidi ohorciyindo yerln Roidiyyo modrososi toqr. 1300-04 illordo
tosis edilmidi. 14 osrdo Yaxin vo Orta
orqin on byk ali tohsil miiossisosi
saylan bu darlfnunun osas grkomli Azorbaycan tarixisi vo dvlot xadimi
Fozlullah Roidoddin torofindon qoyulduu n Roidiyyo adlandrlm,
toqr. 100 il foaliyyotini davam etdirmidir. Burada tobiotnaslq, folsofo,
tarix, tobabot, ncum, montiq, ilahiyyat bolori foaliyyot gstorirdi. Tohsil
miiddoti 5 il idi.
Roidiyyo darlfnununun kitabxanasinda elmin miixtolif saholorino dair

lorindon do dors vosaiti kimi istifado

edilirdi.
Sofovilor dvlotinin (1501-1736) ya
ranmasi lkodo maarif vo modoniyyotin
inkiafna gcl tokan verdi. Bu dvrdo
do moktob vo modrosolor daha ox osas
modoniyyot morkozlori sayilan Tobriz,
Maraa, rdobil, Gonco vo amaxda
comlmd. Todris orob vo fars dillori
ib yana, Azorbaycan (tiirk) dilindo do
aparhrd. rob vo fars dilbrindo olan
bir sira elmi osorlor ana dilino torciimo
edilirdi. ibtidai moktobbrdo ilkin dorslor ana dilindo idi. sas todris vosaiti
kimi Qurandan, hominin Sodi irazinin
Glstan vo Bustan , Hafiz irazinin Divan , N.Goncovinin Xomso ,

siya-ran miiharibolori noticosindo

Azorbaycamn iki yero paralanmas vo
imali Azorbaycamn Rusiya torofindon
ial moktob tohsilino do tosir etdi. ar
Rusiyasimn Azorbaycanda tohsil saho
sindo hoyata keirdiyi todbirlor mahiyyotco onun mstomlkilik siyasotinin
torkib hissosi idi. Lakin bununla beb
tohsil tarixindo 19 osr xiisusi yer tutur.
Bu dvrdo tolim rus dilindo olsa da,
Azorbaycanda miixtolif tipli dvbt tohsil
miiossisolorinin (qoza ibtidai moktoblori,
miisolman moktoblori, gimnaziya vo
realni moktoblor, rus-Azorbaycan mok
toblori, rus vo miisolman qiz moktoblori,
domiryolu vo sonot moktoblori, seminariyalar, peo vo orta ixtisas moktoblori

Azrbaycann maarif v mdniyyt tarixin ilk darlfnun kimi

daxil olan Ridiyy mdrssind
500- qdr alim-mdrris alr,
7000 tlb thsil alrd. Burada
indn, Hindistandan, Misirdn,
Suriyadan dvt olunmu 50 nfr
alim v hkim d faliyyt gstrirdi.
in, Misir, Bizans, Hindistan vo b. lkolordon gotirilmi 60000 nsxodon artq
kitab saxlamlrd. Bundan olavo, Fozlul
lah Roidoddinin miixtolif elm saho
lorino dair yazd osorlordon, xsuson
astronomiya, okinilik, balq, memarliq vo s. saholori ohato edon 24 cild
lik l-ohya vo-l asar , cloco do tarix vo
corafyadan bohs edon Cami ot-tovarix osorlorindon dors vosaiti kimi isti
fado edilirdi.
13-15 osrlorin tohsil tarixindo iz qoymu todris ocaqlanndan biri do byk
Azorbaycan alimi N.Tusi (1201-74)
torofindon yaradlm, Yaxin vo Orta
orqin on mhur rosodxanasi kimi 50
ib yaxin foaliyyot gstormi Maraa
rosdxanasmn (1259) nozdindoki modroso idi. Byk riyaziyyat moktobi
adlandinlan bu modrosodo bir ox lklordon golmi mdavimlor tohsil alr,
elmi aradrmalar aparrdlar. Burada
N.Tusinin Zic Elxani ( Elxani codvollori ), Tohriri-qlidis ( Evklidin
orhi ), xlaqi N asiri vo s. osor-

yil zn gstorirdi: ononovi miisolman

tohsil formalarnm saxlamlmasi vo yeni
ibtidai rus moktoblorinin yaranmasi.
1842 ildo Baki, Quba. Qaraba, oki,

lor yalniz rus mmurlarnn uaqlarnm

tohsil ald rus moktoblorindo todricon
azorbaycanhlarm da sayi artirdi. 1857 il
do biitiin qoza moktoblorindo btvlkdo

Bakida Mariya qiz gimnaziyasi (1885 87,

memar M.D.Botov), indiki Azorbaycan Incosonot Muzcyi.

Bakda "Miiqoddos Nina" qiz nktbi (1888, memar D.D.Buynov),

indiki 132 vo 134 -li orta mktblr.

N.Tusinin xlaqi Nasiri vo Mohom

vo s.) yaranmasi xalqin modoni sov;
mod Fzulinin Leyli vo Mocnun osor- yosinin yksolmosino giicl tokan ver
lorindon istifado edilirdi. 17 osrin orta19 osrin 2-ci yansmdan foaliyy
larinda tokco Tobrizdo 600 mohollo mok
balayan yeni tipli gimnaziya vo rea
tobi vo 47 modroso, amaxda iso 40
moktoblori bitiron azorbaycanli got
moktob vo 7 modroso foaliyyot gstolorin byk bir hissosi Rusiya vo Av1
rirdi. Sofovilor dvrndo Tobrizdo tosis
pamn ali moktoblorindo tohsil aim
edilmi Sadiqiyyo, Talibiyyo modrosolori
imkani qazandi. Noticodo 19 osj
ox niifuzlu maarif ocaqlanndan sa- sonu 20 osrin ovvollorindo Azorbayc;
ylrd.
da giiclii ziyalilar dostosi yetidi. Onk
18
osrdo maarif vo modoniyyotin in-lkodo milli maarifilik horokatm; i
kiafnda tonzzl ba verdi. 1736 ildo
inkiafnda miistosna rol oynadilar. Bu
Nadir ah far torofindon maarif
dvrdo qadin tohsili miiossisolori obokosi genilondi, Avropa modelli modern
miiossisolorinin osas maliyyo monboyi
olan voqf torpaqlanndan mohrum edil
tohsil sisteminin qurulmasna baland.
Biitiin bunlar Azorbaycanda ononovi
mosi moktob vo modrosolorin normal
foaliyyotini pozdu, onlann byk oksomiisolman tohsil sisteminin do yenidon
riyyotinin balanmasna sobob oldu.
tokilino tosir etdi.
19
osrin 1-ci yarisinda Azorbaycan
Azorbaycan tohsili 19 osr vo 20 srin
ovvollorindo. 19 osrin ovvollorindo Rumoktobinin inkiafnda iki balca me-

irvan vo Lonkoran qozalannda mosidlorin nozdindoki 502 moktobdo 5242

agird tohsil alirdi ki, onlarm tolim-toriyosi ib 534 mollim moul olurdu.
vloscidlorin nozarotindon konarda da
btidai moktoblor foaliyyot gstorirdi.
Azorbaycanda ononovi milli moktobloin mvcudluu, onlarm idariliyinin
uhanilorin ixtiyannda olmasi faktinian narahat olan ar hkumoti rus todis miiossisolorinin yaradilmasi vo yayilnasina xiisusi ohomiyyot verirdi. Yerli
nomur kadrlarma olan ehtiyac da rus
noktoblorinin tokili prosesini siirotlondirirdi.
Azorbaycanda qoza moktoblori adndrlan ilk rus dvlot moktoblori 1829
1835 ilbrdo tosdiq edilmi Zaqalqaiya moktoblori haqqinda sasnamo uyun olaraq ua (1830), Nuxa
oki, 1831). Baki (1832), Gonco (1833),
iamaxi (1838) vo Naxvanda (1838)
almd. Artiq 19 osrin 50-ci illorindo
\zorbaycanda 9 rus moktobi foaliyyot
gstrirdi. Bunlardan 5-i sinifli ibtidai
qoza moktobi, 3- birsinifli aa ibtidai
moktob (bunlara prixod moktoblori
deyilirdi) vo l-i drdsinifli ali ibtidai
moktob idi. 1829 il sasnamo sino gro
rus moktoblorindo Azorbaycan dilinin
todrisino, az da olsa, yer verilirdi. vvol-

148 azorbaycanli tohsil almd. Azorbaycanlilar arasinda rus moktoblorindo

tohsilo maragin artmasinin balca sobobi Azorbaycan dili vo islam dininin todri

qoyuldu. Qoza moktoblorinin todris proqramlannda rus dili, hesab, hiisnxot, ilahiyyat, tarix, corafiya, hondoso osas yer
tuturdu.
Rusiyaya sodaqotli ruhanilorin ha
zirlanmasi moqsodilo 19 osrin ortalarmda Azorbaycanda klassik dini modrosolordon forqlonon yeni tipli todris miiossisolori - miisolman moktoblori tosis
edildi. Tohsil miiddoti 6 il olan beb
moktoblor 1849 ildo Gonco, ua, amaxi vo Bakida tosis edilmidi. 1853 il
do foaliyyot gstoron 8 miisolman moktobindo 468 agird tohsil alrd. Hkumot torofindon eksperiment kimi alm bu moktoblor sonralar dvbt xozinosindon maliyyolodirmo dayandrldndan 50-ci illorin sonunda balandi.
19
osrin 60-ci illorindo Rusiyada apa
rilan moktob islahati, ciimlodon 1867 il
sasnamo sino gro Azorbaycandak
moktoblorin do imperiya daxilindoki tod
ris sistemino uyunladrlmasna balanld. Azorbaycan dili todris proqramlarndan xarld, tohsilin mozmunundaki
rusladrma siyasoti daha da sortbijdirildi. Bu dvdo iimumtohsil sistemindo
apanci yeri rus ibtidai moktoblori tutmaa balad. 19 osrin 70-ci illorindo
Azorbaycamn biitiin qoza moktoblori 6
illik tohsil miiddoti olan ohor moktoblorino evrildi. Bununla yana, Azorbay

Bakida miisolman qiz moktobi (11. Z.Tayevin qiz moktobi ;18()8 1901, memar I.V.Qoslavski).
indiki lyazmalar Institutu.

sino icazo verilmosi idi. Qoza moktoblo

rindo yalmz olanlar tohsil ala bilordi.
Azorbaycanda rus dilindo qadin tohsilinin osasi 1848 ildo amaxda eyniadli
xeyriyyo comiyyoti torofindon tosis edilmi Miiqoddos Nina qiz moktobi ilo

canda kond moktoblori do foaliyyot gstorirdi.

19
osrin 2-ci yarisinda Azorbaycanda
kapitalist mnasibtlrinin yaranmasi,
iqtisadiyyatin siirotli inkiaf vo sonaye
do. kond tosorriifatmda ixtisasli fohloloro.

baycann tohsil tarixindo milli mollim

kadrlar hazrlanmasnn bnvrosi qo
yuldu. Homin bo mvcud olduu 40 il
mddtind Azorbaycan moktobi n
250-y yaxn mllim (Roid boy londi-

Bakda l-ci realni mktbi (1901 04, memar D .D .Buynov).

diki Azrbaycan Dvlt qtisad Universiteti.

Bakya krlmsindn sonra daha da

intensivbdi. lkodo moktob oboksinin
genilndirilmsi yeii mllimlr ciddi
ehtiyac doururdu. Buna gr do 1876

Ham by Vzirov. Bakdak

rusi-mslmani mktblrin 25
illik yubilsi mnasibtil (Bak,
1914) kitabndan:
1887 ild Tiflisdki Aleksandrovski
Uitelski institutu qurtaran iki cavan
mllim: Sultanmcid Qnizad v
Hbibullah by Mahmudbyov Bakya varid olurlar... Vtnin bu iki
halal olu... Vtn balalarnn tlim
v trbiysin ru etmk n
himmt kmrlrini qurayb tamam
Qafqazda v Bakda vvlinci rusimslmani mktb arlar. Mktbin
"rusi-mslmani mktbi adlanmasna md sbb bu olur ki, onun
cavan mllimlri mslman uaqlar n hm dvlt v Vtn dili
olan rus dilinin, hm d mslman
balalarnn ana dili olan trk v fars
dillrinin bir meyarda mslmanlara
lazm olduun dnb hr iki dili
bir nizamda aparmaa msmmm
olurlar...
ild Qori hrindo Zaqafqaziya Miiollimlr Seninariyas tosis edildi. 1879 ild
iso homin seminariyann tatar (Azor
baycan) bosinin yaranmasi ilo Azor-

yev, Firidun boy Korli, zeyir

Hacboyov, Colil Mommodquluzado,
Noriman Narimanov, Mslm Maqomayev, Sleyman Sani Axundov vo b.)
hazrlamd. Azorbaycanda genilonon
maarifilik horokatmin zoyindo anadilli
moktoblorin yaradilmasi, yenilikilik,
masirlik urunda miibarizo osas yer tu-

Azorbaycanda maarifilik horokatnn bohrlrindn biri yeni rus-tatar/rusi-msolmani (rus Azorbaycan)

mktoblrinin yaranmasi oldu. Bu tipli
ilk moktob 1875 ildo Qazaxin Salahli
kondindo T. Mamleyev torofindon alsa
da, Azorbaycan moktobinin sonraki
inkiafnda elo bir ohomiyyotli iz qoymadi. Rus-Azorbaycan moktobbrinin
yaradilmasinin hoqiqi tarixi vo goloeok
inkiaf Tiflis Mollimlr institutunun
mozunlar H.Mahmudboyov vo S.Qonizadonin adlan ilo baldr. Onlarm 1887
ildo Bakida tosis etdiklori rus-Azorbaycan moktobindo rus moktoblorindon
forqli olaraq, Azorbaycan dilinin todris;
mocburi fonlor sirasina daxil edilmid.
Tezliklo Bakida beb moktoblorin sa\
6-ya atd. Naxivan (1894), Nuxa
(1894), ua (1896), Salyan (1896) \ >
Goncodo (1899) do rus Azbayc
moktoblori foaliyyoto balad. 1899 i:
bu moktobbrdo 837 agird tohsil alu
Moktoblorin agird vo pedaqoji kont
genti, osason, azorbaycanhlardan iba
idi. Rus-Azorbaycan moktoblori Az
baycamn moktob tohsili tarixindo, n
ziyalilann yetidirilmosindo, maari
liyin inkiafnda mstosna xidmot
tormidir.
19 osrin 2-ci yarsmda imali A>
baycanda yaradilan rus Azorbayc
moktobbrinin qabaqcil tocriibosi tezl;

Bakida 1-ci kii gimnaziyasi (1912-13. memar K.A.Borisqlebski)

Indiki 4 -li Kliniki xstxana.

turdu. Bu horokatin osas ideoloqlan

Mirzo Fotoli Axundzado (Axundov),
Hoson boy Zordabi, N.Norimanov,
R.fondiyev, Aleksey Osipovi ernyayevski, Hobib boy Mahmudboyov, Mah
mud boy Mahmudboyov, F.Korli,
Sultanmocid Qonizado vo b. idilor.

Conubi Azorbaycana da tosir etdi. Grkomli maarifi Mirzo Hoson Rdiyyo

Tobrizi rovana golorok burada yeni
sullu moktob ab (1883) bir mddot
orada ilodi. 1888 ildo Tobrizo qayidan
Mirzo Hoson homin ildo orada Modroseyi-Riidiyy adli yeni tipli moktob a-

Mslman qz mktbinin agird v mllimlri. 2-ci srada soldan 5-ci Sona xanm layeva (H.Z.Tayevin hyat yoldaO.
6-c H.Z.Tayev , 7-ci Hnif xanm Mlikova (mktbin mdiri. H.Zrdabinin hyat yolda). 8-ci Mrym xamm Sulkevi (mllim).
9-cu H.Zrdabi. 10-c Pri xanm Mlikova (H.Zrdabinin qz. .Topubaovun hyat yolda).
11-ci .Topubaov (1903-04 illr).

mtxssislr olan tlbat mvcud

mumtohsil vo peo moktoblori obokosinin genilondirilmsin tokan verdi. Bu
proses amaxda ba vern zolzolo (1859)
ib bal quberniya morkzinin oradan

d. Bu mktb Sfvilr dvrndn

sonra Conubda ilk Azorbaycan milli
mktbi kimi thsil tarixin daxil oldu
v sonralar bir sra Rdiyyo moktoblrinin almasna tkan verdi.
19 srin 2-ci yansinda Azarbaycan
da ilk orta moktoblor - realni moktob,
gimnaziya vo progimnaziyalar yarandi.
lk progimnaziya 1865 ildo Bakida tosis
edildi, 1867 ildo iso realni gimnaziyaya
evrildi. Gimnaziya vo progimnaziyalarm Nizamnamosi no (1871) gro bii
tiin gimnaziyalar klassik ynml oldu,
realni gimnaziyalar iso realni moktoblo-

19 osrin ortalarndan balayaraq

Azorbaycanin moktob tohsili tarixindo
ilk dofo olaraq texniki-pe tohsili miios
sisolori yaradildi. Bu tipli peo-sonot
moktoblorinin ilk nmunsi 1843 ildo
okido Tocriibi ipokilik moktobi adi
ilo amd. 1881 ildo Baki donizilik
sinfi (1905 ildo Baki donizilik moktobino evrildi), 1888 ildo Baki sonot mokto
bi (1897 ildo Baki aa texniki moktobo,
1905 ildo iso Baki orta texniki moktobo
evrildi) tosis edildi. Zaqatala (1882) vo
Gonco (1884) sonot moktoblori yaradildi.
Beloliklo, 19 osrin sonunda Azorbaycan

19 osrin 90-ci illorindon balayaraq

musiqi, rossamhq, mhasiblik, ticarot,
tibb, bodii tortibat vo s. peo vo ixtisaslar
iizro xiisusi ixtisas moktoblori vo kurslan
yarandi. Bakida ilk musiqi moktobi 1896
ildo, ilk rossamhq moktobi 1897 ildo tosis
edildi.
19 osrin 80-ci illorindo Baki, amax
vo Goncodo kii vo qadinlar n bazargiin moktoblori, hominin axam
savad kurslan almaa balad. Bu todris ocaqlar yallarn savadlanmasmda
ohomiyyotli rol oynadi. Yallann tohsilindo Bakida tokil olunan kitabxana vo
qiraotxanalarm, xiisuson 1894 ildo
N.Norimanovun toobbs vo bir qrup
ziyalimn yaxindan itirak ib Bakida to
sis edilon Norimanov qiraotxanasi"
mstosna rolu olmudur.
19 srin 2-ci yarsnda Azrfc canda neft, da-mdn snay
v knd tsrrfatnn inkis f
etmsi ixtisasl fhllr byk
lbat doururdu. Bu tlbat m
tlif pe ynml snt mktblrinin - ilk pe mktblrin
yaranmasna gtirib xard. Mo;
dkan v Quba mktblrinin
yaranmasi il Azrbaycanda k:
tsrrfat profilli thsil ms.1
slrinin bnvrsi qoyuldu.

Baki kommersiya moktobi (1912).

indiki Azorbaycan Dovlot Pedaqoji Universiteti.

ro evrildi. Bakidan sonra realni moktoblor Gonco (1867) v uada (1881)

almd. 1896 ildo Bakida klassik kii
gimnaziyasi tosis edilmidi. 19 osrin so
nunda Azorbaycanda kiilor n 7 natamam orta vo orta moktob faliyyot gstorirdi, onlarda 2366 agird tohsil alirdi.
1874 ildo Bakida ilk qadin gimnazi
yasi ald vo Azorbaycanin moktob tohsili tarixino Mariya qiz gimnaziyasi adi
ilo daxil oldu. Bakdak Mqoddos Ni
na" qiz moktobi 1897 ildo orta moktobo
evrildi. 1899 ild isoeyniadli ibtidai mok
tob osasmda Goncodo do qadin progimnaziyasi yaradildi vo sonralar (1902) gim
naziyaya evrildi. 19 osrin sonunda qadin
orta moktoblorindo 1283 agird tohsil
alirdi.

da 1 texniki moktob, 3 sonot moktobi vo

1 donizilik sinfi foaliyyot gstorirdi.
1900 ildo homin moktoblordo 416 agird
tohsil alirdi.
Bu dovrdo xiisusi kond tosorriifati
moktoblori do almaa balad. 1896 il
oktyabnn 27-do Mordokanda Haci Zey
nalabdin Tayevin maliyyo vosaiti hesabna babanlar hazirlayan birinci xii
susi moktob ald. ikinci belo balq
moktobi 1899 ildo Qubada tosis edildi.
19 osrdo tohsildo ba veron yeniliklordon biri do 80-ci illordon balayaraq
domiryol qulluqular vo fohlolorinin
uaqlar n aynca moktoblorin almasi idi. ilk domiryolu moktoblori Gon
co (1888), Haciqabul (1893). Baki (1896)
vo Astafada (1901) almd.

19 osrin 2-ci yarsmdan Azrbay.

da balanan maarifilik horokatnn
siri ilo moktob, maarif, elm, tohsil,
doniyyot ii osrin sonlannda vo 20 , in
ovvolbrindo ictimai-siyasi vo modoni
hoyatn apanci milli mosolosino evr
Bu dvrdo yetion milli burjuaziya
mayondolori, yerli sahibkarlar da n
tin maarifbnmosi, savadlanmasi, m
ni vo intellektual soviyyosinin yiikso
si yolunda olbrindon goloni osirgom
lor. H.Z.Tayev, omsi sodullav
Murtuza Muxtarov, Musa Nagiyev
a
boy Hacinski kimi onlarla sahibkar
li ziyali noslinin yetimosindo, tohsil
teminin inkiafnda mstosna rol ;
rlar. 20 osrin ovvolbrindo Azor!' /can tohsilinin inkiafnda maarif: iyallardan H.Zordabi, li boy Hiisey i zado, limordan boy Topvubaov,
hmod boy Aayev, N.Norimanov,
.Haciboyov, S.Qonizado, F.Korli vo
baqalarnn ovozsiz xidmotlori olmudur.
20 osrin ovvolbrindo Azorbaycanda
ba veron sosial-iqtisadi vo modoni

Miisolman qiz moktobindo ana dili dorsi.

Miiollim fq xamm fndizad (toqr. 190708 illor).

Hobib boy Malmdbyov Baki 1-ci rus Azorbaycan moktobinin

agirdlri arasinda (19 osrin sonu- 20 osrin ovvollori).

vksoli maarif sisteminin do inkiafna

giiclii tokan verdi. lkodo ox sayda ye
ni iisullu. Avropa modelli todris miiossi
solori ald. H.Zordabinin tvsiyosi ilo
holo 19 osrin 90-ci illorindon qadin
tohsili veron moktob amaq urunda
miibarizo aparan H.Z.Tayevi gorgin
omoyi vo vosaiti hesabina 1901 il oktyabrin 7-do Bakida milli tohsil tarixino
"H.Z.Tayevin qiz moktobi kimi da
xil olan ilk miisolman qadin moktobi
ald. Moktobin ilk miidiri Honifo xanim Molikova (H.Zordabinin hoyat
yolda'. idi. Qapali pansion tipli homin
moktobo yalmz azorbaycanli qizlar qo
bul edilirdi. Qadin moktobi ovvollor 4
illik, az sonra 5 illik, bir qodor sonra 6
llik oldu. Moktobo ilk dofo 58 nofor qotl edilmidi ki, onlardan 35-i pulsuz
ihsil alirdi. 1916 ildo ali ibtidai mokto. sonra iso seminariyaya evrilon bu
loktobin foaliyyoti 1918 ilin martinda
nak-bolevik quldur dostolori to>indon azorbaycanllara qar trodi'i Bak qrn zama dayandnld.
Z.Tayevin qz noktobindon sonra
lonco, Nuxa, Ada, Baki, Quba, Naxvan, Adam, ua vo s. yerlordo do bu
,pli moktoblor almd.

1901 ildo Baki kommersiya moktobi,

1905 ildo iso Baki aa texniki moktobinin bazasinda Baki orta texniki inoktobi yaradildi. H.Z.Tayevin maliyyo
dostoyi ib hor iki moktob iiiin Qorb me-

Azorbaycanda biitiin tiplordon olan 976

tohsil miiossisosindo 73,1 mi nofor agird
(tolobo) tohsil alirdi.
Azorbaycan tohsili Xalq Ciimhuriyyoti illorindo (1918-20). orqdo ilk de-

Bakida Soadot moktobi (1912 13, memar Zivor boy hmodboyov).

ndiki akademik Zorifo liyeva adina Elmi Todqiqat Gz Xostoliklori institutu.

marl slubunda mhtoom todris binalari da tikilmidi. ixtisas ynmno

gro Qafqazda yegano olan Baki orta
Son aradrma v hesablamalara
texniki moktobi digor ohorlor n do
gr, 19 srin sonlarnda imali
xeyli miitoxossis hazrlamd. Tosadf
Azrbaycanda ziyallarn say 5635
deyil ki, bu moktobin bazasinda sonra
nfr, 20 srin vvllrind is
lar Baki Politexnik Institutu (1921, indi
12000 nfrdn ox olmudur ki,
ki Azorbaycan Dvlot Neft Akademiyaonlarn yarsn milli ziyallar tkil
si) yaradildi. 19 osrdo tosis edilmi Baki,
edirdi.
Gonco, Zaqatala sonot moktoblori, eloco
do musiqi vo rossamhq moktoblori bu
20 osrin ovvollorindo tohsil iindo on dvrdo do z foaliyyotini davam etdi'iddi problem miiollim atmazl idi.
rirdi.
\zorbaycan mollimlorinin l-ci (1906)
20 osrin ovvollorindo maarifilik foa
-2-ci (1907) qurultaylarinda bu mosolo
liyyoti ilo mul olan bir sira xeyriyyo
lei mzakiro edilmi, Qori mllimlor
comiyyotbri yarandi. Nori-maaif
minariyasi tatar (Azorbaycan) bo- (1906), Nicat (1906), Soadot (1907),
inin Azorbaycamn ohorlrindn birino
Sofa (1910) vo digor xeyriyyo comiyrlmosi mosolosi qaldrlm, lakin
yotbrinin adrd moktoblor, savad
unu dvrdo holl etmok miimkiin olmakurslari azorbaycanli ohalinin maarifnd. Ziyalilarm apardiqlan gorgin
lonmosindo miistosna rol oynadi. Homin
comiyyotlorin foxri sodri, qoyyumu olan
niibarizo sayosindo 1914 ildo Goncodo,
Azorbaycan mesenatlar I l.Z.Tayev.
1916 ildo Bakida miiollim seminariyalal ald. Orta tohsil moktoblori obokosi
M.Muxtarov, M .Nayev, .sodullalo genilondirildi. 1914 ilin statistikasiyev, .Hacnski vo baqalar bu moktoba gro, Azorbaycamn 5 kii gimnaziyalorin maliyyobdirilmosi sahosindo misilsiz xidmotlor gstormidilor. Bu ilbrdo
stnda 2422, 3 realni moktobindo 1433,
H.Z.Tagiyev Bakida ohalinin naariflo7 qadin gimnaziyasinda 3158 agird
tohsil alirdi. Homin moktoblordo todris
mosino kmok moqsodilo moktob-todris
lovazimati sat ilo moul olan xiisusi
rus dilindo aparhrd. Bu dvr texnikipeo vo orta ixtisas tohsili moktoblori o- pasaj da tikdirmidi.
Beloliklo, 1914 ili statistikasna gro.
bokosinin genilonmosi ilo sociyyolonirdi.

mokratik, hiiquqi dvlot olan Azor

baycan Xalq Ciimhuriyyoti hkumti
xalq maarifinin, elm vo modoniyyotin
inkiafna miistosna ohomiyyot verorok,
bu sahoni modoni quruculuun prioritet
istiqamoti, milli dvlot siyasotinin tomol

Hac Zeynalabdin Tayevin

qiz mktbinin rsmi al
(07.10.1901) bard qrardadnamdn (aktdan) xar:
Oxundu, hansndan mlum oldu ki,
mktbin qrardadnamsi 1898ci ilin may aynn 19-cu gnnd
tsdiq olunub... Sonra mssis v
banisi cnab Hac Zeynalabdin
Tayev mktbin imartini qoyubdur. Hansnn ki, tmirin
183533 rubl xrc olunubdur. Bun
dan lav, cnab Hac 125000 rubl
hmilik vch tyin edib veribdir ki,
onun faidsi v mnafeyi mktbin czalarnn vzif v mvaciblrin v pansionun mxaricin srf
olunsun...
prinsiplorindon biri elan etdi, tohsil saho
sindo islahatlara vo tohsil quruculuuna
balad. Hkumot tohsil sistemino vahid
rohborlik vo lkodo tohsil siyasotini tonzimlomok n 1918 ilin iyununda Xalq

Maarifi vo Dini Etiqad Nazirliyinin

strukturu vo tat vahidlrini tsdiq etdi.
Qori mllimlr seminariyasnn Azor
baycan bosi sasnda Qazax mollimlr

tohsil miiossisolorinin millilodirilmsi

haqqinda 28 avqust 1918 il tarixli
qorari ilo tohsil miiossisolori millilodirildi, tolimin baqa dillordo aparld

aparila bilordi. Homin qorarla tolimin

rus dilindo aparld moktoblordo dov
lot dili mocburi fonn kimi todris olunmali, azorbaycanli uaqlar yalmz milli-

Hac Zeynalabdin Tayevin Mordokanda ad kond tosorriifati

(babanlar) moktobindo dors (1907).

Soadot comiyyotinin ad Soadot moktobinin miiollim vo agirdlori.

2-ci sirada soldan 3-cii moktobin miidiri li boy 1liiseynzado, 5-ci miiollim zcyir Haciboyov (1909).

seminariyasmin yaradilmasi (ilk direktoru F.Korli idi) haqqinda qorar

(22.06.1918) verdi. 27 iyun 1918 ildo
Azorbaycan Xalq Cmhuriyyoti hku20 srin vvllrind ibtidai, iimu
mi orta v texniki pe thsili, orta
ixtisas mktblri, mktbdnknar thsil, yallarn thsili zr
mvcud bknin genilnmsi
prosesi intensivldi. Milli mktb
tarixind ilk df azrbaycanl qa
dinlar n dnyvi thsil vern
maarif mssislri tsis edildi.
mti trk (Azorbaycan) dilii dvlot dili
elan etdi. Bu tarixi addim tohsil miiossiso
lorinin millildirilmsi vo todrisin ana di
lindo aparlmasna keid n olverili
orait vo hquqi zomin yaratdi. Hkuntin btidai, ali ibtidai vo iimumi orta

moktoblor vo siniflor lov edildi. Qorara

osason, biitiin todris miiossisolorindo
tolim, istisnasiz olaraq, dvlot dili olan
Azorbaycan dilindo aparilmah idi. La
kin 1918/19 todris ilinin balanmas bu
sahodo ciddi problemlor yaratdi. Tez
liklo tohsildo millilodirm ilo bal
oxlu sayda uan tohsildon konarda
qalmasi fakti molum oldu. Hkumt 28
avqust 1918 il tarixli qorarina miioyyon
doyiikliklor etmok mocburiyyotindo qaldi
vo bu moqsodlo 1918 il noyabrin 13-do
xiisusi qorar qobul etdi. Yeni qorara
osason, bir orta tohsil miiossisosi olan
ohorlrd Xalq M aarifi Nazirliyinin
xiisusi razl ilo yuxan haziq siniflorindon balayaraq rus blmolorinin
do almasna icazo verilirdi. Bir neo
eynitipli iimumtohsil miiossisosi olan
ohorlordo tohsil miiossisolorinin bir
hissosi millilodiri 1didon sonra qalaninda todris biitiin siniflordo rus dilindo

lodirilmi moktoblordo tohsil ali ;i

idilor. Mstosna hallarda onlar Xalq
Maarifi Nazirliyinin xiisusi icazos 'b
rus blmosindo tohsil ala bilordilor.
AXC hkumtinin Dvlt dili
haqqinda 27.06.1918 il tarixli
qrarndan:
Dvlti lisan tiirk dili qbul edilrk ilrid btn mhkm, id<
reyi-daxiliyy v sair dvair vzif
lri banda duranlara bu lisan bilnlr olana qdr hkmti mssislrd rus dili istemalna msaid edilsin..."
Bu qorarla milli hkumot Azorbay
canm tohsil tarixindo mstosna rolu
olan bir addim atdi. Azorbaycan dili
dvlot dili statusu qazand, lkonin to
lim-torbiyo, tohsil dilino evrildi.

Sultanmocid Qonizado, llonifo Mlikova vo b. Bakidaki 3-cii rus Azorbaycan

qiz moktobinin agirdlori ilo (20 osrin ovvollori).

100 tlbdn bir

qrar l al thsi almaq n xarici lklr gndrilmi

1919 ildo Baki orta texniki vo kom

mersiya moktoblori, iki kii vo qadin
gimnaziyas istisna olunmaqla, lkodo
foaliyyot gstoron biitiin tohsil miios
sisolori millilodirilmidi.
1919/20 todris ilinin ovvollorindo
Azorbaycanda 643 ibtidai vo 23 orta vo
orta ixtisas moktobi (6 kii vo 4 qadin
gimnaziyasi, 5 realni moktob, 3 M ii
qoddos Nina qiz moktobi, 3 mllimlr
seminariyasi, 1 politexnik vo 1kommer
siya moktobi) foaliyyot gstorirdi ki,
miivafiq olaraq onlarda 48070 vo 9611
sagird (tolobo) tohsil alirdi. Bu sahodo
1914 illo miiqayisodo moktob sistemi komiyyot baxmndan aa dm, lkodoki ictimai-siyasi proseslorlo bal
tohsil sistemindo bhranl voziyyot yaanmd.
Belo bir oraitdo hkumt mharibo
digor soboblordon foaliyyotini dayanrm moktoblori borpa etmok, yeni
lisil miiossisolori yaratmaq, onlarm
iddi-texniki bazasini mhkomlonmok iin ciddi addimlar atdi. 1914
o tokco amax vo Gyay qozalarinxalq 'moktoblori mfottiliyinin
otunda olan 108 moktobdon 1918 ildo
almz 10-u foaliyyot gstorirdiso,
919/20 todris ilindo belo moktoblorin
,y 70-0 atdrlmd. Tohsil sahosindo
oyata keirilon islahatlar iorisindo
calni moktoblorin. kii vo qadin gimlaziyalarinin, miiollim seminariyalan
obokosinin genilondirilmosi miihiim
yer tuturdu. M illi hkumot ovvolco
lkodo mumi icbari ibtidai tohsilo,
sonra iso iimumi icbari orta tohsilo
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti
191820) dvrnd iki tdris
ilind anadilli mktblrin bksi yarandi, ana dilind milli
proqram v drsliklr hazrland v
nr edildi.
eidi znn tohsil siyasotindo prioritet
liqamot hesab edirdi. lkodo moktob
slahati sahosindo dvlot proqrami n
okliflor hazirlamaq moqsodilo hkumot
Bakida 10 gnliik Mollimlor qurultay
1919, avqust) keirdi, 1919 il noyabrin
7-do Xalq Maarifi Nazirliyi yaninda
nazir miiavini Homid boy ahtaxtinskinin sodrliyi ilo tslahat Komissiyasi
yaradildi. Komissiya qsa mddotdo
xeyli ilor grdii. mumi tohsil saho
sindo islahat aparmaq, milli proqram vo
dorsliklor hazirlamaq moqsodilo hku-

mot torofindon xsusi fn komissiyalar

da tosis edildi. Fnn komissiyalar torofindon hazrlanm bir sra yeni dorsliklr hkumtin ayrd vosait hesabina
1919 ildo nor edilib moktoblilorin istifadosino verildi. Bundan olavo, hkumot

Tohsildon yaynm kimssi/ uaqlar

iin dvlot hesabina Uaq cvi" vo
Uaqlara yardn brosu lokil olund.
Yeni peo-ixtisas moktoblorinin yaradlmas, yaxud mvcud tohsil mssislrinin inkiaf etdirilmosi sahosindo

Baki orta texiki mktbi (1898 1900. memar .V.Qoslavski). ndiki

Azorbaycan Dvlt Ncft Akademiyas.

mollimloro mctodiki kmoklik gstormok moqsodilo pedaqoji-metodiki jurnallar tosis etmi, Trkiyodon miioyyon
dorsliklorin alinmasma da vosait ayirmd.
lkodo moktob islahatm longidon
osas soboblordon biri peokar miiollim
kadrlarnn azl idi. Bu otinliyi
aradan qaldirmaq n 1919 ilin
sentyabrmda Bakida kii miiollimlor
seminariyasi foaliyyoto balad. Eyni
zamanda 1914 ildon Goncodo foaliyyot
gstoron miiollimlor seminariyasi milli
osaslarla yenidon quruldu. Bundan
olavo, hkumotin qoran ilo (1919, 17
iyul) Qazax, Nuxa, ua, Quba, Za
qatala, Salyan, Baki vo Goncodo 2
ayliq pedaqoji kurslar ald. Azor
baycana Trkiyodon do miiollimlor
dovot edildi.
Azorbaycan Xalq Cmhuriyyoti lkumotinin tohsil sahosindoki todbirlorindon biri do miiasir tipli moktoboqodor torbiyo miiossisolorinin ilk
niimunosini yaratmasi oldu. Azorbaycan
Parlamentinin qoran ilo (1919, I sen
tyabr) Bakidaki 1-ci qiz gimnaziyasi
nozdindo dvlot tominatinda olan Av
ropa modelli uaq baas tosis edildi.

do miioyyon todbirlor grld. Domiryol, bank, rabito, pot, teleqraf saholori

iiiin ixtisash milli kadrlar hazirlayan
todris kurslar ald. Azorbaycanli
gonclorin texniki-peo moktoblorino qobulunda miioyyon gzotlor edildi. Ali
tohsilli milli miitoxossislorin hazirlanAzrbaycan Xalq Cmhuriyyti Par
lamentinin qrar il (01.09.1919) 100
nfr azrbaycanl gnc xaric ali
thsil almaa gndrildi. Hkumtin
bu addm il Azrbaycann thsil tarixind dvlt sviyysind azrbaycanllarn xaricd thsil almas kimi
mtrqqi nnnin tmli qoyuldu.
mas tohsil quruculuunda mhiim yer
tuturdu. Bu vozifonin iki istiqamotdo
azorbaycanli gonclorin dvlot hesabina
xarici lkolorin tannm ali moktob
lorino tohsil almaa gndorilmosi vo
lkodo ali tohsil miiossisolorinin losis
edilmosi yolu ilo holli nozordo tutulurdu.
Birinci istiqamotdo milli hkumotin
ilk todbiri xiisusi parlament komissiyasi
(sodr Mohommod min Rosulzado,

zvlri hmd Pepiov, Qara

Qarabyli, Mehdi Hacnski v
Abdlla fondizado idi) trfndn
seilmi 100 nfr azorbaycanli gncin
xaricd oxumaa gndorilmosi oldu.
Onlardan 10 nfrinin ngiltry, 23
nofrinin taliyaya, 45 nfrinin Fransaya, 9 nfrinin Tiirkiyoyo, 13 nofrinin
Rusiyaya gndrilmsi qoraa alnmd.
Lakin sonradan bu blgd mvafq
doyiiklik edildi. Seiln tolblrdn
49-u Almaniyann, 27-si Fransann, 4-
taliyann, 1-i ngiltoronin, 6-s Tiirkiyonin ali moktoblorino parlament v hkumot zvlrinin, tanmm i adamlarnn, din xadimlrinin, ictimaiyytin
itirak ilo tontonoli okildo yola salnd
(14.01.1920). 13 nfrini Rusiyada vBakda Dvit Darlfnunun
tsisi haqqm da Azarbaycan
Xalq Cmhuriyyti Parlamentinin
01.09.1919 il tarixli Qanunundan
xar:
Madd 1. Drd fakltdn ibart
Bak hrind Dvlti Darlfnun
tsis edilir: rq bsi il brabr
tarix v lisan fakltsi; riyaziyyat
fakltsi; hquq fakltsi v tibb
fakltsi.
Madd 2. Hllik tibb fakltsinin
drd vvlinci kurslar, tarix v
lisan fakltsinin birinci kursu n
1919 snsi sentyabr aynn birindn mvqqti bir sn mddtin
Darlfnunun tat v smetas tyin
edilir...
tnda miiharibosi baladna gr oraya gndormok mmkn olmad. Dvlot
hesabna xaric ali tohsil alraa gndorilon tobbolordon baqa, parlament
komissiyas trfmdn 31 nfr lav
abituriyent d seilmidi ki. onlarn da
byk oksoriyyoti z hesabma, yaxud
mesenatlarn maliyy dostoyi ib Qorbi
Avropa lklrinin ali moktoblorino
gndorildi.
Azarbaycan Xalq Ciimhuriyyoti hkumti ikinci istiqamtd Bak Dvlt
Universiteti, Kond Tsrrfat institutu,
Pedaqoji nstitut vo Dvbt Konservatoriyasnm almas zro tokilati ibr aparsa da, dvrd yaranm
tarixi-siyasi rait yalnz Bak Dvbt
Universitetini tosis etmoyo imkan verdi.
Azarbaycan Parlamenti 1919 il sentya
brm 1-d 4 fakltodon ibart Bak
Dvbt Darlfinununun tsis edilmsi

haqqinda qanun qbul etdi. Universitet

1919 il noyabrn 15-do ovvolco 2 faklt
(tibb v tarix-filologiya), 44 nfrdn
ibart professor-mllim heyti, 877
tolobo v 217 azad dinbyici ilo drslr
balad. Beblikb, Azorbaycan z ali
thsil ocan yaratd. Trk (Azrbaycan) xalqnm tarixin yeni parlaq shifo
yazld. Avropa ib Asiyann qovuuunda yei raq yand (Vasili vanovi Razumovski. BDU-nun ilk rektoru). Bununla Azrbaycanda miiasir
dnyovi ali thsilin t3m3i qoyuldu, 20
sr Azrbaycan elmi v ali tohsili bu
tomol zorind yksoldi.
Azrbaycan Xalq Ciimhuriyyoti
dvrndo lkodo ilk df horbi tohsil
miiossisolori do yaradld. 1918 ildo
Goncodo praporikbr (yunkeior) moktbi tosis edildi, 1919 ikb iso homin
moktob iibli Hrbiyy moktobino
evrildi. Homin il Bakda yunkcr,
unter-zabit hazrlayan ii hrbi mok
tob ald. 1919 ilin sonu-20 ilin ovvolindo artq lkodo svari, artilleriya,
istehkam, aviasiya v hrbi felder
moktoblori foaliyyot gstrirdi. Beb
likb, bu dvrdo Azorbaycanda horbi
tohsilin tomoli qoyuldu.
Azrbaycan Xalq Ciimhuriyyoti dvrndo tohsil vo modoniyyot n tarixi
ohomiyyotli olifba islahati sahosindo do
miioyyon addimlar atildi. Parlamentin
21 mart 1919 il tarixli qorari ilo olifba
islahati aparmaq n xsusi hkumot
komissiyasi yaradildi. Latin qrafikali
yeni Azorbaycan olifbasi layihosinin
ilkin variant boyonildi, latn qrafikasi
ib lifba dorsliyi (miiollifi A.fondizado idi) no* edildi. Lakin Aprel ial (1920) noticosindo squta urayan
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyoti milli
tohsil quruculuu sahosindo nozordo tutduu osasli islahatlar axra atdra
bilmodi.
Azorbaycan tohsili sovet hakimiyyoti
ilbrindo (1920-91). Azorbaycanda sovet
hakimiyyoti qurulduqdan sonra xalq
maarifi sisteminin yeni prinsiplor osasinda tokili ib tohsil tarixindo yeni dvr
balad. Bu ido Sovet Rusiyasinm toh
sil modeli osas gtrld, vahid, diinyovi
omok moktobi. birgo tohsil, tohsildo hii
quq boraborliyi prinsiplori n plana okildi. Xalq Maarifi Komissarl (1920,
aprel) tosis edildi.
Azorbaycan
moktobi
20
osrin
20-30-cu
i l l o r i n do.
Azorbaycanda sovet maarif sistemi
qurulmasimn hiiquqi osaslanm miioy

yon edon Khno orta vo ibtidai moktob

tiplorini politexnik moktoblorlo ovoz
etmok haqqmda dekret (1920) verildi.
Azorbaycan SSR vahid omok moktoblorinin sasnamosi (1920, may) tos
diq edildi. Homin sasnamoyo gro
iimumtohsil moktoblori ikipilloli (1-ci
pillo 5 illik tohsil mddoti ib 1 5 siniflori, 2-ci pillo 4 illik tohsil miiddoti ib
6-9 siniflori ohato edirdi) oldu. Hor iki
sonodlo tolimin ana dilindo vo pulsuz
aparlaca, moktobin zohmotke balalarmin iiziino aq olaca, din vo dini
qurumlann tosirindon uzaqladrlaca,
cinsi forq qoyulmadan hammin birg;
tohsil alaca tosbit edildi. Yeni moktobloro vahid omok moktoblori adi veril
di. Az sonra Azorbaycan inqilab Ko> :itosinin xiisusi dekreti (1920. dekabr) ib
Azorbaycan (tiirk) dili 1-ci vo 2-ci pillo
moktoblorindo osas todris dili kimi >sdiq olundu.
20-ci illrd Azarbaycanda yaranmaqda olan sovet mktbind ta silin mzmununda milli-mnvi d
yrlrir yerini beynlmillilik t
du. Azarbaycan sovet mktbin
tmli qoyuldu, uaqlarn mkt
lr ktlvi kild clb edilmasi
n rait yaradildi, hamlqla sa
vadlanma urunda mdni-ideoloii
hrkat baland.
20-ci illordo 1-ci vo 2-ci pillo mok
toblori ilo yana, 7 illik ( 1924/25) vo 9
illik (1926/27) moktoblor do ald. 7 illik
moktoblor iimumi tohsil vermoklo, gonclori orta ixtisas moktoblorino daxil
olmaa haziayrd, 9 illik moktoblor i-
mahiyyotco 1-ci vo 2-ci pillo moktoblor n
birlomsindon ibarot idi.
1920-22 illordo hkumot mxto, f
ohoiordo mollim hazrlayan ser,
nariyalar (sonralar texnikum adla drld) vo 3 ayliq mollim hazrl
kurslan ad. Tokco 1925/26 todris ilim!
Azorbaycanda 2 min noforodok tolobr"
olan 16 pedaqoji texnikum foaliyyot gs
torirdi. Respublikada mollimlorin say
1920/21 todris ilindo 2611 nofor oldu
halda, 1925/26 todris ilindo 5232 nofor.
atd.
1920-30 illordo maarifm tomol prinsiplorindon biri ohali arasmda savadsizl lov etmok saylrd. Bu horokat Xalq
Maarifi Komissarl nozdindo yaradilm (1920, sentyabr) Savadszl Lovetmo iizro Morkozi Komissiya torofindon

hoyata keirilirdi. halinin biitiin toboqolorini ohato edon savadszl lovetmo

moktoblori vo kurslan ald, Savadsizliqla miibarizo komitosi (1923, dekabr)
vo Rodd olsun savadsizliq comiyyoti
(1924, iyul) tosis edildi. 20-ci ilbrin ovvolbrindo holo Azorbaycan Xalq Ciimhu
riyyoti dvrndo balanm (1919) olifba
islahati sahosindo ilor yenidon canlandrld, Xalq Maarifi Komissarl
vaninda iifba islahati iizro Komissiya
(1921, yanvar), az sonra Yeni Tiirk lifbasi Komitosi (1922, may) yaradildi.
Rosmi yazmalarda oski orob olifbasi ib
vana, yeni latin qrafikali olifbadan da
istifadoyo (1923, oktyabr) icazo verildi.
Azorbaycanda latin qrafikali olifbaya
eid prosesindo Bakida arlm
26.02-06.03.1926) Birinci Beynolxalq
koloji Qurultay mstosna rol oynadi.
zun miizakirolordon sonra latin qraikal olifbaya keidlo bal tarixi qorar
latin qrafikali olifbamn lehino- 101 sos,
>lah olunmu orob olifbasimn lehino - 7
os, bitorof- 9 sos olmaqla) qobul edildi.
20-30-cu illarda dina qar mbariz adi altinda minillik tarixi ananasi
olan klassik mslman tahsil mssisalari - maktab va madrasalar
tamamila lagv edildi.
iu qorar lkodo latin qrafikali Azorbay
can olifbasna keid prosesini siirotlondirdi. lifba islahati latin qrafikali Azor
baycan olifbasina keidlo bal hkumot
qoran ilo (1928, iyul) baa atd. 1929 il
anvann 1-don yeni olifbaya tam keid
osmn elan edildi, moktoblordo todrisin
omin olifba ib apanlmasna balanld.
0-cu illordo latin qrafikali olifba ilo dorsklorin hazirlanmasi vo ori tam realsa da, SSR-do aparilan rusladrma
iyasotino uyun olaraq bu olifba tezliklo
v edildi (1939, 11 iyul) vo he bir hazirq ii apanlmadan 1940 il yanvann 1ion biitiin tohsil mossislorind Kirill
us) qrafikali Azorbaycan olifbasimn
;>tbiqino balad.
Azorbaycanda latin qrafikali olif
baya kcid iimumi icbari ibtidai tohsilo
keilmosi, yal ohali arasmda savadszln aradan qaldinlmasi prosesini
siirotlondirdi. Respublikada 10 il or
zindo iimumi icbari ibtidai tohsilo
keilmosi haqqmda qorar (1928, fevral)
qobul edildi. 1933/34 todris ili bu
sahodo hollcdici morholo oldu. ibtidai
moktoblorin sayi 1930 ildoki 1779-dan

2383-0 qodor artdi. Bu moktoblordo

tohsil alan 383470 agirddn 99242-sini
qzlar tokil edirdi. 1932/33 todris ilindon ibtidai moktoblordo tohsil miiddoti
5 ildon 4 ib endirildi. 1934 ildon res
publikada iimumi icbari 7 illik tohsilo
keilmosi qorara alindi vo iimumi toh
silin strukturu doyidirildi: ibtidai moktoblor (1-4 siniflor); 7 illik moktoblor
(1-7 siniflor); orta moktoblor (1-10
siniflor).
Bu dvrdo mokdar ibtidai vo orta
moktob mollimi foxri adi (1936) tosis
edildi. mumi icbari ibtidai tohsilin tam
yerino yetirilmosi, iimumi icbari 7 illik
tohsilo keilmosino balanmas, nohayot,
orta tohsil oboksinin genilndirilmsi
iizro dvlot tohsil strategiyas aqland.
30-cu illordo tohsilin mozmununda
milli doyorbr arxa plana kedi, saxta
beynolmilolilik aparc amilo evrildi,
noticodo tohsilin mozmunu tamamib
sovet ideologiyasma tabe etdirildi.
Azorbaycanda vahid sovet tohsil sistemi
yaradildi. 1940/41 todris ilindo respub
likanm 1668 ibtidai moktobindo 406153,
1240 yeddiillik moktobindo 192825,
btvliikdo iso 3575 iimumtohsil mok
tobindo 653071 agird tohsil alirdi.
Azorbaycanda moktoboqodor torbiyo
miiossisolori bu morholodo dovlot tohsil
sisteminin torkib hissosino evrildi. 20-ci
illordo respublikada uaq baalar vo
uaq evlorindon baqa, fabrik-zavod
fohlolorinin uaqlar n uaq ocaqlan da tokil edildi, moktoboqodor torbiyoyo dair vahid proqram qobul (1932)
olundu.
P e o - i x t i s a s t o h s i l i 20 os
ri n 2 0-30-cu i 11o r i n d o. Azor
baycanda tohsilin qarsnda duran vozifolordon biri do sonaye vo kond tosorriifatn ixtisasl ii qiivvosi ib tomin
etmok, sosializm quruculuu miitoxossislori yetidirmok idi. B moqsodlo
mvcud peo-ixtisas tohsili moktoblorinin sovet ideologiyasinin prinsip
lori osasmda tokilino baland. Xalq
Maarifi Komissarl yanmda TexnikiPeo Tohsili Komitosi (1920, avqust)
yaradildi. Azorbaycanda bu dvrdo 3
tip tcxniki-peo tohsili miiossisosi foa
liyyot gstorirdi: fabrik-zavod agirdliyi (FZ ) moktoblori; peo vo sonot
moktoblori; peo kurslan. ilk fabrikzavod agirdliyi moktoblori Bakida
miixtolif fabrik vo zavodlann nozdindo
yaradildi (1921, dekabr). Belo moktoblor respublikanm digor byk ohorbrindo do ald. Bu dovrdo iimumtoh

sil moktoblorino yaxm, eyni zamanda

miioyyon omok sahosindo ibmk n
kadr hazirlayan kondli-gonclor moktoblori do yaradildi.
Hkumotin Dvlot mok Ehtiyatlari haqqinda qoranna (1940, oktyabr)
uyun olaraq tcxniki-pco tohsilinin
yeni sistemi yaradildi, mvcud FZ
ovozino, 3 tip (sonot moktoblori, domiryol moktoblori vo fabrik-zavod tolimi
moktoblori) texniki-pe moktoblori
tokil edildi. 1940 ilin sonunda Azor
baycanda artiq 18 fabrik-zavod tolimi,
12 sonot, 2 domiryol moktobi, biitvAli thsil mssislrin va texnikumlara qabul haqqinda SSR
MK va XKS-nin 29.12.1935 il
tarixli qararmdan xar:
Ali tahsil miiassisalari va texnikumlara mvcud qabul qaydalarina asa
san, sasverma hiiququndan mahrum edilmi zhmtke olmayan
axslarin vladlar hamin tahsil
mssisalrina buraxlmrlar. Hazirda bu mahdudiyyata zarurat olmadn nazara alaraq SSR MK va
XKS qarara ahr:
1. Ali tahsil mssislri va texnikumlara qabul imtahanlarina buraxl zamam hamin tahsil mssisalarina qabul edilanlarin sosial manayi, yaxud valideynlarinin hquqlarnn mahdudladrlmas ila bagli
mayyan edilmi qadaalar lav
edilsin.
2. Ali tahsil miiassisalari va texnikumlara... hamin tahsil massislarina qabul n mayyan edilmi
imtahanlarda uur qazanan har iki
cinsdan olan btn vatandalar
qabul edilsin....
liikdo iso 32 texniki-peo tohsili miios
sisosi foaliyyot gstorirdi. 1940 ildo texniki-peo tohsilino rohborlik moqsodilo
Nazirlor Kabineti yanmda mok Lhtiyatlar Ba idarosi tosis edildi.
A li v o o r t a i x t i s a s t ohsi l i
2 0 osr i n 20-30-cu i 11 r i n do.
Hkumotin ali vo orta ixtisas tohsili
sahosindo osas moqsodi tohsil alanlarm
proletariatladrlmasfna, yoni ali vo
orta ixtisas moktoblorino qobulda fohlokondli goncloro iistiinliik verilmosino ynoldilmidi. Bu moqsodlo Baki Dovlot
Universitetinin nozdindo fohlo lakiiltosi
(1920. dekabr) almd. Fohlo fakltolorinin balca vozifosi fohlo-kondli gonc-

lri ali mktb hazrlamaqdan ibart

idi. Onlar ali moktobo imtahansz qobul
edilirdi. Sosial monoyin gro fhlo vo
kndli olmayanlarn ali moktobo qobulu
hkumot torofindon mohdudladrlmd. Bir-birinin ardnca yeni ali moktoblor - Baki orta texniki moktobin bazasnda Baki Politexnik nstitutu (1921),
Azorbaycan Kii Pedaqoji institutu
(1921), Azorbaycan Moktoboqodor Tor
biyo institutu (1921; 1922/23 todris ilindo
Ali Qadin Pedaqoji institutuna evrildi,
1923 ildo iso Kii Pedaqoji institutu ilo
birloorok vahid Azorbaycan Ali Pedaqoji
institutu yaradildi), Dovlot Konservatoriyasi (1921), Ali incosonot Moktobi
(1921) tosis edildi.
1926/27 todris ilindo respublikada
foaliyyot gstoron 5 ali moktobdo 5360
tolobo tohsil alirdi. 20-ci illorin ovvollorindon Azorbaycanm ali moktoblorindo
todris rus dilindo, sonundan balayaraq
hom rus, hom do Azorbaycan dilindo
aparlrd. Bu illordo hom xarici lkolordo, hom do Moskva vo Leninqradin
(indiki S.-Peterburq) ali moktoblorindo
xeyli azorbaycanli tohsil alirdi. Tokco
1925/26 todris ilindo Rusiyamn ali
moktoblorindo 120 azorbaycanli tolobo
oxuyurdu. Azorbaycan SSR-in dvlot
toqads olan 129 azorbaycanli tolobo
iso Almaniya, Fransa, taliya vo Trkiyodo ali tohsil alirdi. 1929/30 todris
ilindo Azorbaycandan Rusiya vo SSRnin digor respublikalarinin ali mok
toblorindo 249 tolobo oxuyurdusa,
1930/31 todris ilindo onlarm sayi 492-yo
atmd.
Ali moktobloro qobulda fohlo fakiiltolorini bitironloro stnlk verilir,
osason, fohlo vo kondlilorin uaqlar ali
moktobloro qobul olunurdu ki, bu da notico etibarilo yeni sosialist hoyat qurucular nn yetidirilmosino xidmot edirdi. halinin ziyali hissosinin, imkanli
votondalarn uaqlarnn ali moktobloro
daxil olmaq hquqlarnn mohdudladrlmas kimi antidemokratik, antihumanist siyasot noticosindo z votonindo
uaqlarna ali tohsil vermok imkanmdan
mohrum olan belo insanlar monovi
terrordan vo toqiblordon qorxaraq
Azorbaycandan xarico mhacirot edirdilor. Apanlan siyasot z bohrolorini
verdi. 30-cu illordo lknin ali mok
toblorindo tohsil alan tolobolorin 70%-i
fohlolor, fohlo fakltosindo oxuyanlann
iso 90%-i fohlo vo muzdurlar idi. lkodo kadr hazrl sahosindo proletariatladrma siyasotinin antihumanist

mahiyyotini dork edon SS R hkumoti

Ali tohsil miiossisolorino vo texnikumlara qobul haqqinda 29.12.1935 il
tarixli qorari ilo ali vo orta ixtisas moktoblorino qobul zamam abituriyentlorin
sosial monoyino gro totbiq edilon
mohdudiyyotlori aradan qaldirdi, biitiin
votndalara ali vo orta ixtisas tohsili
almaq hiiququ verildi.
20-ci illorin sonunda Baki Politex
nik institutunun kond tosorriifati faki.iltosi osasmda Goncodo Azorbaycan
Kond Tosorriifati institutu (1929) tosis
edildi. 30-cu illordo Azorbaycanda ali
tohsil sistemi eksperimentlor meydanna evrildi. Hkumotin Azorbay
can SSR ali vo ali texniki moktobbrinin
yenidon qurulmasi vo rayonladrlmasi, onlarm miivafiq tosorriifat orqanlarmin vo xalq komissarliqlarimn
soroncamina verilmosi haqqinda" qoranna (1930) uyun olaraq Baki Po
litexnik institutu Azorbaycan Neft
institutuna (1930) evrildi, sonralar iso
homin institutun mhondis-inaat fakiiltosi osasmda miistoqil naat institutu
(1932) tosis edildi.
1930 ildo Azorbaycan Dovlot Universiteti 4 miistoqil ali moktobo (Tibb
institutu, Pedaqoji institut, Sovet Quruculuu vo Hiiquq institutu, KooperativTicarot institutu) aynldi. Bununla yana, Bakida Zaqafqaziya Bodon Torbiyosi
institutu (1930) vo bir sira yeni ali moktob
vo filiallar tosis edildi. Artiq 1932/33 tod
ris ilindo respublikada 19 ali moktob foa
liyyot gstorirdi ki. onlarda 10,6 min
tolobo tohsil alirdi. Ali moktobloro vahid
rohborlik yox idi. Az kemodi ki, ali
tohsildo eksperiment lorin zn dorultmad bolli oldu. 1934/35 todris
ilindo Azorbaycan Dovlot Universiteti
yenidon borpa olundu, Neft institutu ilo
naat institutu birlodirilork Azorbay
can Sonaye institutu, Sosial-iqtisad
institutu ilo Sovet Ticaroti institutunun
bazasinda iso Azorbaycan Xalq Tosorrii
fati institutu tokil edildi.
30-cu illorin sonunda Bakida rus di
li mllimlori hazirlayan 2 illik Azor
baycan Miiollimlor institutu (1938),
Gonco, ua, Naxivan, Xankondi vo
Nuxada 2 illik miiollimlor institutlan
yaradildi. Bu illordo bir ox ali moktob
do qiyabi vo axam bolori alm,
hotta Bakida Qiyabi Pedaqoji institut
(1936) tosis edilmidi. 1940/41 todris
ilindo respublikanm 16 ali moktobindo
14,6 min tolobo qiyabi tohsil alirdi.
Beloliklo, bu morholodo Azorbaycanda

ali tohsil miiossisolorinin geni obokosi

yaradildi.
Azorbaycan sovet tohsil sistemindo
orta ixtisas tohsili miiossisolorinin oxunu texnikumlar tokil edirdi. 20-ci illorin
sonunda respublikada foaliyyot gstoron
pedaqoji, sonaye-iqtisad, sonaye-texniki, noqliyyat, tibb, kond tosorriifati, vokal-musiqi, teatr vo modoni-maarif ixti
sas ynml 39 texnikumda 7137 tolobo
tohsil almd. 30-cu illordo orta ixtisas
tohsili miiossisolorinin yenidon qurulmasna baland. Bakida vo Goncodo bir
sira yeni texnikumlar ald.
mumi
tohsil
20 o s r i n
40-6 0 -ci i l l o r i n d o . ikinci diin
ya miiharibosi illori tohsilin inkiafnda
on otin, bhranl morholo oldu. Mok
toblordo i ahongi pozuldu, miiollimlo in
bir qismi soforborliyo ahndi, todris bi< ilarinin horbi moqsod iin istifadosi ,obobindon moktob obokosi ixtisar ol idu. 1941/42 todris ilindo 3463 m \tohsil moktobindo 569850 agird toi il
alrdsa, mharibonin vurduu zc
noticosindo 1944/45 todris ilindo m
toblorin sayi 3233-. agirdlorin s
482720-yo enmidi. Miiharibo m ii
icbari 7 illik tohsilo keid prosesini lo
longitdi. iimumi tohsilin soviyyosi a
dd. Mharibodon sonraki illor io
(1949) iimumi icbari 7 illik tohsilo ' d
srotlndirildi vo bu proses 50-ci illor :o,
osason, baa atd. 50-ci illorin sonun la
(1959) iimumi icbari 8 illik tohsilo
keildi vo 60-ci illorin ovvollorindo b<;sa
atd. Tohsil miiossisolorinin madditexniki bazasi mhkomlondirildi.
1950/51 todris ilindo respublika a
4233 iimumtohsil moktobi vardi a,
1970/71 todris ilindo onlarm sayi 511
atd. mumtohsil moktoblorindo 4(
illorin sonunda 660000, 60-ci ill: n
sonunda iso 1444000 agird var
Yallarn istehsalatdan ayrlmac i
tohsil almas iin 1970/71 todris ili ;
772 iimumtohsil qiyabi (axam) mokt, i
foaliyyot gstorirdi. Bu morholon ;i
sonunda (1970) Azorbaycanm iimu tohsil moktoblorindo 73,4 min nobr
miiollim alrd.
1966
ildo iimumi icbari orta tohs
keilmosino baland. mumi tohsilin
internat formas yarandi, politexnik
tolim stnlk verildi, 7 illik mok
toblor 8 illiyo, 10 illik moktoblor iso
istehsalat tolimli 11 illik orta mok
tobloro (1959) evrildi. 60-ci illorin
ortalarmda (1966) 11 illik tohsil miiddoti yenidon 10 illiklo ovozlondi.

Bu morholodo moktoboqodor torbiyo

miiossisolori do miioyyon inkiaf yolu
kedi. 1970 ildo Azorbaycanda 111 min
ua ohato edon 1600 moktoboqodor
torbiyo vo 172 moktobdonkonar tohsil
miiossisosi foaliyyot gstorirdi.
P e o - i x t i s a s t o h s i l i 20 os
r i n 4 0- 6 0 -ci i l l o r i n d o . Ikinci
diinya miiharibosi peo-ixtisas tohsili
sahosindo do inkiaf xeyli longitdi. Bu
illordo foaliyyot gstoron sonot, domiryol
vo FZT (fabrik-zavod tolimi) moktoblori
xalq tosorriifati n 43 min ixtisasli
fohlo yetidirmidi. Mharibodon son
raki borpa illorindo iso 95,5 min ixtisasli
fohlo hazrlanmd. 50-ci illordo b
sahodo islahatlar apanldi, texniki-peo
noktoblorinin obokosi yenidon quruliu. 1959 ildo Dvlot mok Ehtiyatlan
istemi bazasinda Texniki Peo Tohsili
zro Dovlot Komitosi yaradildi. Bu
lorholonin balancnda (1940) resublikada 32 texniki-peo tohsili msisosi vardi. 1970 ildo onlarin sayi 76-ya
70 80-ci illrd ali thsil sahsind
byk uurlara gr respublikanm 5
ali mktbi SSR-nin yksk ordenlri il tltif olunmudu. Azrbaycan SSR-in mkdar ali mktb
iisi ad (1980) tsis edilmi,
yzlrl ali mktb iisi bu fxri
ada layiq grlmd.
atmd vo orada 150 ixtisas iizro 40.9
min agird tohsil alrd.
Mharibo illorindo ali tohsil sistenindo yenidon doyiikliklor edildi. 1941
Ido Pedaqoji institut, Xalq Tosorriifati
nstitutu, Qiyabi Pedaqoji institut vo
}odon Torbiyosi institutu Azorbaycan
)vlot Universitctino (A D U ) birlolirildi. Az sonra (1943) Pedaqoji institut
\DU-dan aynlaraq miistoqil instituta, 2
ilik Gonco Miiollimlor institutu iso
Jedaqoji instituta (1943) evrildi. Bir
jodor sonra (1944) Xalq Tosorriifati
iStitutu ADU-dan aynldi. Yeni Teatr
istitutu (1945) tosis edildi. Bu cr biromo vo ayrlmalar mharibodn
;onra vo 50-ci illordo do davam etdirildi.
Noticodo 1945/46 todris ilindo respub
likada 17 ali moktob olduu halda,
1950/51 todris ilindo onlarm sayi 20-yo
atdrld. Azorbaycan Pedaqoji Xarici
Dillor institutu (1948), Azorbaycan
Politexnik institutu (1950) yaradildi, 2
illik miiollimlor institutlan lov (1953)
edildi. Azorbaycan SSR Nazirlor Soveti

yaninda Ali vo Orta ixtisas Tohsili

Komitosi (1959) yaradildi, az sonra
(1962) iso Ali vo Orta ixtisas Tohsili
Nazirliyino cvrildi.
40-60-ci illordo ali moktob obokosi
genilonmoklo yana, tolobo kontingenti
do artmd. 1945/46 todris ilindo ali mok
toblordo 19,6 min tolobo tohsil alirdisa.
1970/71 todris ilindo bu roqom 101,1 min
olmudu. 1970 ildo ali moktob miiollimlorinin sayi 1950 ildoki 2 min nofordon 6
min noforodok artmd. Bu dvdo
respublikadan konarda yzlrlo gone
SSR-nin tannm ali moktoblorindo
tohsil alirdi. Tokco 1950 ildo Moskva vo
Leninqradin ali moktoblorindo 800-don
ox azorbaycanli oxuyurdu.
1956 ildon xarici lko tolobolorinin
Azorbaycanm ali moktoblorino qobulu
baland. Bu proses 60-ci illordo daha da
genilondi vo respublika Ali vo Orta
ixtisas Tohsili Nazirliyindo xiisusi bo
(1962) yaradildi. Tokco 1961-71 illordo
respublikanm ali moktoblorindo 300
ocnobi tolobo vo aspirant tohsil almd.
40-60-ci illordo orta ixtisas tohsili
miiossisolorinin obokosi do xeyli inkiaf
etmidi. 1970/71 todris ilindo respubli
kada 79 orta ixtisas tohsili miiossisosi
foaliyyot gstorirdi. Bu morholonin
(40-70-ci illor) sonunda orta ixtisas
tohsili moktoblorini bitirmi mtoxossislorin sayi 223 min noforo atmd.
A z o r b a y c a n t o h s i l i 20 os
rin 7 0-80-ci i l l or i ndo. Azor
baycanm sosial-iqtisadi vo modoni
hoyatinda miihiim morholo sayilan bu
illordo tohsil, elm vo modoniyyotin inkiafnda da byiik toroqqi vo yksoli
ba verdi.
Azorbaycanda iimumi icbari orta
tohsilo keido 60-ci illorin ortalanndan
balansa da, bu ideyamn tam geroklmosi 70-ci illordo mmkn oldu.
mumi orta tohsil moktoblori obokosi
1965 illo miiqayisodo 2,6 dofodon ox ar
taraq, 765-don 1965-0 atd, 1145 ibtidai
vo natamam orta moktob orta iimum
tohsil moktobino evrildi, salamlq imkanlan mohdud olan uaqlar n
respublika tabeliyindoki xiisusi moktob
lorin sayi 1979 ildo 22-yo, moktobyam
internatlar obokosi 215- atdrld.
70 80-ci illordo respublikada apanlan
genimiqyasl moktob tikintisi iimumtohsil
moktoblorindo todris oraitinin yaxladrlmasna, todrisin soviyyosinin yksoldilmosino sobob oldu. 1970 ildo 28300 yerlik 88, 1975 ildo iso 48200 yerlik 100
miiasir tipli moktob binasi ina edildi.

Biitvlkdo 70 80-ci illordo 683.1 min yer

lik 1191 iimumtohsil moktob binasi tikilib
istifadoyo verildi ki, bu. 1946 70-ci illordoki miivafiq gstoricidon (520 moktob) 2
dofo ox idi. Noticodo 70-ci illorin sonun
da giindz iimumtohsil moktoblorindo
tohsil alanlann sayi 1436096 noforo atd
ki, bu da respublikada iimumi icbari orta
tohsilo tam keilmosin imkan verdi.
Bu dvrdo moktoblorin todris, madditexniki vo kadr tominati da osasli okildo yaxlad. Gndz iimumtohsil
moktoblorinin fizika vo kimya kabinetlori ilo tominati 99%, kitabxana vo
dorsliklorlo tominati iso 97,9 % oldu.
1978 ildo gndiiz iimumtohsil mok
toblorindo alan 94 min miiollimdon
(ovozilorsiz) 1970 ildoki 51,2 % miiqabilindo 68,3%-inin, 5 lOsiniflordo alan miiollimlorin iso 83,7%-inin ali
tohsili vardi. Bu dvrdo respublika
maarif iilorinin 8718 nofori SSR-nin
orden vo medallarma layiq griilm,
mummilli lider Heydr liyevin
respublika rhbrliyin glii il
(1969, 14 iyul) lknin sosial-iqti
sadi v mdni hyat xeyli znginldi, thsil mssislrinin madditexniki bazasi mhkmlndirildi,
ykskixtisasl kadrlar hazrlanmasna diqqt daha da artrld, mktb tikintisi intensiv xarakter ald,
thsilin inkiafnda yksli nail
olundu.
ciimlodon 3 noforo Sosialist moyi
Qohromam, 4 noforo SSR xalq miiollimi, 817 noforo iso respublikanm
omokdar miiollimi adi verilmidi.
1982 ildo respublikada 4395 iimum
tohsil moktobi foaliyyot gstorirdi. Ho
min ilin sonunda Heydor liyevin
SSR-nin ali rohborliyino iroli okilmosi, dvlotin hom do tohsil siyasotino
vo tohsil islahatlarma rohborlik etmosi
Azorbaycanda iimumtohsil moktoblo
rinin inkiafna vo moktob islahati
aparilmasina zomin yaratdi. 1984 ildo
SSR-do apanlan iimumtohsil vo peo
moktoblori iizro islahatin osas istiqa
motlori vo strategiyasnn miioyyonlodirilmosi, homin islahatin icra mexanizminin ilonib hazirlanmasi mohz
slahat Komissiyasmm sodri Heydor
liyevin acli ilo baldr. Komissiyanin
hazrlad mumtohsil vo peo mok
tobi islahatinm osas istiqamollori"ndo
nozordo tutulan bir ox mosololor (6 ya-

dan tohsil. 11 illik icbari orta tohsil, Bilik

gniTnn tosis edilmosi, iimumi orta
tohsildo todrisin tomayllor vo dorinlomi
sinifhr osasinda qurulmasi vo s.) hoyata
keirilso do, sonraki siyasi proseslor
qarya qoyulan moktob islahatimn tam
reallamasna imkan vermodi.
Bu morholonin sonunda (1990) respublikadaki 4356 mumtohsil moktobin
do hor il orta hesabla 1,4 milyon agird
tohsil alirdi, mllimlrin sayi 1970 ildoki
77 mindon 132 min noforo atmd.
70-80-ci illordo moktoboqodor torbiyo
miiossisolori obokosi do siirotlo inkiaf
etdi. Onlarm sayi 1969-82 illordo 1555don 1956-ya, orada torbiyo alanlarm sayi
iso miivafiq olaraq 108,4 mindon 153,4
min noforo atd. 80-ci illorin sonunda
homin tohsil mossisolrindo 191 min

nunda (1990) iso 176 olmudur. Beloliklo, 70-80-ci illordo texniki-peo mok
toblorinin sayi 2,5 dofo, tohsil alanlarm
sayi iso 2,3 dofodon ox artmd. Bu il
lordo 5276 yerlik texniki-peo tohsili
komplekslori, 2400 yerlik todris binalan, 2800 yerlik laboratoriya-tocriibo
korpuslari, iimumi sahosi 15559 m2
olan yataqxana binalar tikilmi, 194
todris-istehsalat emalatxanasi, 786 todris kabineti, 22 tolim tosorriifati yaradlmd.
70-80-ci illordo respublikada ali
tohsil miiossisolori obokosi daha da
genilondi, 5 yeni ali moktob (Azorbay
can Pedaqoji Rus Dili vo dobiyyat
institutu, Naxivan Pedaqoji institutu,
Xankondi Pedaqoji institutu, Azorbay
can naat Mhondislori institutu,

Bak Dvlt Universiteli.

uaq torbiyo edilir vo onlarla 18,8 min torbiyoi moul olurdu. Bu illordo mok
toboqodor torbiyo miiossisolorinin madditcxniki bazasi da mhkomlondi.
Homin dvrdo Azorbaycanda moktobdonkonar todris-torbiyo miiossisolori
obokosi formalad. 80-ci illorin so
nunda respublikada 231 moktobdonkonar tohsil miiossisosi foaliyyot gstorirdi.
70-80-ci illordo Azorbaycanda texniki-peo, ali vo orta ixtisas tohsili miios
sisolorinin obokosi do siirotlo inkiaf
etdi. Peo tohsili sahosindo yei inkiaf
strategiyasi vo proqrami hazirlamb ho
yata keirildi. 35 ohor vo 54 rayoda
yei texniki-peo moktoblori yaradildi.
1970 ildo respublikada 76 texniki-peo
moktobi foaliyyot gstorirdiso, 80-ci illo
rin ovvolindo (1982) bu roqom 184, so

Azorbaycan Texnologiya institutu)

yaradildi. Ali tohsil miiossisolorinin sayi
1969 illo miiqayisodo 12-don 17-yo , tolobolorin sayi iso 99 mindon 107 mino
(1979) atd. Bu illordo ali moktoblordo
fakiilto, kafedra vo ixtisaslann sayi da
siirotlo artdi. gor 1970 ildo respubli
kada 13 ali moktob, bunlarda 105
fakiilto, 450 kafedra mvcud idiso vo
139 ixtisas iizro kadr hazrl aparihrdisa, 1982 ildo artiq 136 fakltoni vo
530 kafedram biiodiron 18 ali moktobdo vo 2 ali moktob filiahnda 158 ixtisas
iizro miitoxossis hazrlanrd. 1990 ildo
17 ali moktobdo 172 ixtisas iizro kadr
hazrl aparlrd. Bundan olavo,
Bakida S S R -nin digor ohorlorindo
yerloon 5 ali moktobin filiali da foa
liyyot gstorirdi.
70-80-ci illordo respublikadan konar-

da, SSR-nin 50-don artiq byiik ohrinin 135 miilki, 105 horbi ali moktobindo
250-don ox nadir ixtisas iizro 17 mindon
artiq azorbaycanli miitoxossis hazirlanmd. 1969/70 todris ilindo respubli
kadan konara nozordo tutulmu 60 nofor
ovozino 47 nofor (onun da oksoriyyoti
qeyri-azorbaycanli idi) gndorilmidis,
bu roqom 70-ci illorin sonunda ildo 800900, 80-ci illorin ovvollorindo 1000 1400
noforo yksolmidi.
Bu morholodo respublikadan konarda tohsil alan azorbaycanhlarm real lorkibi 1970 ilodok 40% idiso. 1976 ildo
85%-o, 1980 illorin ovvollorindo 97,6%
atmd. 1972 ildon balayaraq hor il
300-400, 70-ci illorin sonu-80-ci illorin
ovvollorindon iso ildo 800-900 azorbavcanli gone SSR-nin apanci ali horbi
moktoblorino tohsilo gndorilmidi. 19 3
ildo mummilli lider Heydor liye' n
toobbs ilo Bakida Comid Na vanski adina ixtisasladrlm orta h bi moktob tosis edildi. Bu gn miist il
Azorbaycan Respublikasi ordusu li
zabit korpusunun osasini ton os n
70-80-ci illorindo SSR-nin ali ho i
moktoblorindo vo respublikadaki ho i
moktobdo tohsil alm azorbaycanli .r
tokil edir.
70-80-ci illordo Azorbaycamn ii
moktoblorindo tohsil alan ocnobi vot dalarm sayi artm vo ohato etdiyi i isaslarn corafyas genilonmidi. R
publika Ali vo Orta ixtisas Tohs-li
Nazirliyi yaninda ocnobi tolobolos n
tohsili iizro ii orqan da (1972) yai dlmd. 1971 ildo respublikanin li
moktoblorindo 43 lkodon 943 ocnobi
tolobo oxuyurdusa, 1979 ildo 70 lkoc a
1915 tolobo tohsil alirdi.
1988 ildo M aarif Nazirliyi, Ali
Orta ixtisas Tohsili Nazirliyi vo Te niki Peo Tohsili Komitosi osasin 1
Xalq Tohsili Nazirliyi, 1993 ildo
Tohsil Nazirliyi yaradildi. 80-ci illo i
sonlarnda ya 15-don yuxan ol i
ohalinin hor min noforindon 129-u a
146-si orta ixtisas, 425-i iimumi on
190-m natamam orta tohsilli idi. Biit \
bu uurlara baxmayaraq, 80-ci illo
sonlanndan (1988) balanan proseslor,
Ermonistan-Azorbaycan Dalq Qaraba mnaqiosi, nohayot, SSR-ni
squtu (1991), dvlot idaroiliyindo teztez ba veron doyiikliklor tohsil siste
mindo bhrann yaranmasna gotiib
xard.
Azorbaycan tohsili mstqillik illo
rindo. Dvlot mstoqilliyinin borpas

(1991) ilo Azorbaycan tarixindo ikinci

dofo tohsil sisteminin milli ononolor,
iimumboori doyorlor osasinda yenidon
qurulmasi iin tarixi orait vo imkan
yarandi. Lakin miistoqillik orofosindo

agirdloro pulsuz verilmosi dayandrld. Tohsilin maliyyoldirilmsi minimuma endi vo tohsil sistemindon kadr
axmi baland. Bu illordo Ermonistanm
lkomizo horbi tocavz noticosindo 288

lara balamaq iin iqtisadi vo hquqinormativ baza yaradildi.

Azorbaycan Respublikasinda tohsil
sahosindo islahatlar zro Dvlot Komis
siyasi torofindon Azorbaycan Respub-

Dvlot giindiiz iitohsil moktoblori (todris ilinin ovvolino)

Salamlq
imkanlan
mhdud olan
uaqlar
n xiisusi
moktoblor

ciimlodon:
Todris ilbri

Moktoblorin
sayi,
comi:

1990/1991

4268

1991/1992
1992/1993
1993/1994

4332
4388
4426

1994/1995
1995/1996

4480

1996/1997
1997/1998
1998/1999

1999/2000
2000/2001
2001/2002
2002/2003'
2003/2004
2004/2005
2005/2006

onlardan:
ibtidai

osas

520
519
500

1148

2578

1082

2710
2833

1035
992

509

4480
4474

525
526
521

4507

517

977
975
953
934

4536
4549

511
481

917
921

4548

470
446

922

4538

4538

98891) tohsildo balanm bhranl

oziyyot mstoqi 1liyin ilk illorindo
991 93) daha da doinlodi. Moktob
ikintisi tamamilo dayand. qtisadiyatda ba veron bhranh proseslor peoxtisas tohsili mossisolrin mara
zaltdi. Ali moktoblorin texniki yniimii ixtisaslarma tolobo qobulu nozoroarpacaq dorocodo, ibtidai peo vo orta

gimnaziyalar

2
8

9
9

12

10

15

9
9

28
31
33
36

3188
3208

8
6
6
6
6

47
51

3226

uaq baas, 799 iimumtohsil moktobi,

11 texniki-peo moktobi, 1 ali moktob, 2
ali moktob filiali, 9 orta ixtisas moktobi
dadld.
Heydor liyevin yenidon Azorbay
can rohborliyino qayd ilo tohsil, elm
vo modoniyyotdo do bhrann qars
alnd, tczliklo lkodo siyasi vo iqtisadi
sabitlik tomin olundu. Miistoqil Azor-

1423090
1462188
1487700

20
20
21
21
20
20

41
43

1349489
1375441
1401699

18

8
8
8

27

3157

22
21
20
20
20

22

3136
3149

926
915
897
885

419
407
406

4533

liscylor

2905
2958
2961
2980
3036
3087
3126

923

431

4533
4542

orta

agirdlrin
sayi, comi
(noforlo):

1525680
1578472
1611034
1623275
1653703
1658570
1688189

19

20
21
21

1676196
1627057
1581173

likasimn tohsil sahosindo slahat Proq

rami' hazirlamb tosdiq (1999, 15 iyun)
olundu. Dvlot Proqraminda milli tohsil
sistemindo apanlacaq islahatlann konsepsiyas, uzunmddotli inkiaf strategiyasi vo prioritet istiqamotlori miioyyonlodirildi.
Azorbaycan tohsilindo islahat Proqramnn hoyata keirilmosi 3 morholo iizro

Dvlot moktoboqodor torbiyo miiossisolori (ilin sonuna)

llor
1990
Moktoboqodor
torbiyo
miiossi
solorinin sayi,
comi:
2185

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2168

2099

2172

2006

1973

1918

1879

1854

1814

1790

1794

1781

1777

1758

1761

Moktoboqodor
torbiyo miiossisolorindo
uaqlarn
sayi,
comi (noforlo): 180870 173080 165139 166194 147531 136796 125676 119488 116114 112280 111020 111352 111367 110774 109925 109867

ixtisas tohsili mossisolrin iso qobul 2

dofodon ox azaldi. Moktoboqodor tor
biyo mossisolorino uaqlarn colbolunma soviyyosi aa dd. mumi toh
sildo icbarilik 8 ilo endirildi, dorsliklorin

baycan Respublikasinin Konstitusiyasinda (1995) tohsilin dvlotin strateji

sahosi olmasi bir daha tosdiqlondi, pul
suz icbari iimumi orta tohsilo dvlot
tominati verildi. lkodo osasli islahat-

nozordo tutulmudur. Azorbaycan toh

sili 21 osrin ovvollorindo zniin bey
nolxalq olaqolorini daha da genilondirorok diinya tohsil sistemino inteqrasiya olunmaqdadir.

Azarbaycan Respublikasmda milli

thsil quruculuu sahsind islahatlar
Azarbaycan Respublikasinin tahsil
sahsinda slahat Proqram i va bu
Proqramm komponent va alt-komponentlari iizra tasdiq olunmu nkiaf
Proqramlan; Azarbaycan hkumati ila
Diinya Banki arasmda imzalanm bi
rinci (1999, 12 iyul) va ikinci kredit
(2003, 19 sentyabr) sazilari asasinda
hazrlanm tahsil sektorunun inkiaf

tahsil sahasinda bir sira proqramlar ha

yata keirilir. Tahsil Nazirliyinin Asiya
nkiaf Banki ila hazrlad 12 pilot
rayonu ahata edan Erkan ya dvrnda
uaqlann inkiaf Proqrami (2006-11)
va
Azarbaycan
Respublikasmda
maktabaqadar tahsilin takmilladirilmasina dair Dvlt Proqrami nda
(2006-10) maktabaqadar tarbiya miiassisalarinin osasli tamiri, avadanhq va
tadris lavazimati ila tachizati, kadr

Naxvan Dovlot Universiteti.

layihalari; beynalxalq qurumlarla Tah

sil Nazirliyi arasmda balanm sazilar iizra hayata keirilan layihlr asasnda aparilir.
Azarbaycan Respublikasinin tahsil
sistemi maktabaqadar tahsil, iimumi
tahsil, pe-ixtisas tahsili (texniki-pea,
orta ixtisas), ali tahsil, ali tahsildan son
raki (diplomdansonraki) marhalalardan
ibaratdir.
M a k t a b a q a d a r t a h s i l . 1990
ilda respublikada 2185 maktabaqadar
tarbiya massisasinda 181 min uaq tarbiya olunurdusa, bu raqamlar miivafiq
olaraq 1991 ilda 2168 va 173 min nafar,
1999 ilda 1814 va 112 min nafar takil
etmidir. lkadaki 1764 maktabaqadar
tarbiya massisasinda 110 min uaq var
va onlarla 14557 pedaqoji ii mauldr (2006). lkada 3 qeyri-dvlat mak
tabaqadar tarbiya mssissi da vardir.
Btvlkda lka iizra uaqlarn ictimai
tarbiya ila ahataolunma gstaricisi
19,1% tkil edir (2005). Azarbaycanda
faaliyyat gstaran beynalxalq quruinlarn (Y U N S E F , Asiya nkiaf Banki
va s.) maliyya dastayi ila maktabaqadar

taminat va bakanin optimalladrlmasi nazarda tutulmudur.

num i tahsi l . Azarbaycan tah
silinin tamalini takil edan mumthsil
Azorbaycanda 1764 mktbqdr trbiy mssissi, 4549
gndz mumthsil mktbi, 107
texniki-pe thsili mssissi, 60
orta ixtisas thsili mssissi, 48
ali mktb, 384 mktbdnknar
thsil mssissi faliyyt qstrir
(2006).
miiassisalari abakasi inkiaf etmi,
iimumi tahsilin dvlat standartlar va
bazis tadris plain hazrlanm, mazmunca
yeniladirilmasi istiqamatinda mhm ilar grlmdr.
1991/92 tadris ilinda 4332 gndz
iimumtahsil maktabindan 2710-u orta
maktab (62,6%) idis, 2003/04 tadris
ilida 4542 dvlt gndz maktabindan
3188-ini (70%) orta maktablar takil etmidir. mumtahsil maktablarinin say
1991/92 tadris ilindki 4332-dn 2005/06

tadris ilinda 4538-, orada tahsil alanlarn

sayi isa mvafq olaraq 1375 min nafardan 1581 min nafara yksalmidir.
slahat Proqramna uyun olaraq,
lkada istedadl agirdlarin calb edildiyi yeni tipli iimumtahsil miiassislarinin da abakasi genilandirilmidir.
1998/99 tadris ilinda 36 dvlt liseyi v
gimnaziyasnda 16900 agird tahsil
alrdsa, 2005/06 tadris ilinda onlarm
sayi miivafiq olaraq 57-ya va 31678-a
atmdr. Salamlq imkanlan mahdud olan uaqlar n 21 tahsil massisasi, internat tipli 38 iimumtahsil
maktabi mvcuddur. lkada sahmlq

sina imkan yaradlmdr. Naticada,

asash islahat illarinda iimumtahsil mak
tablarinin agirdlari bir sira beynalxalq
fann olimpiadalannda faal itirak etmi,
riyaziyyat, informatika, fizika, kimya,
biologiya fanlari iizra 13 qizil, 18 gm,
50 brnc medal qazanmlar. lkada
istedadl uaq va gnclrin hartarafii inkiafna dvlat qaysn artrmaq maq
sadila Azarbaycan Respublikasi Prezi
dentinin srncam (17.04.2006) ila Xii
susi istedada malik olan uaqlarn (ganclarin) yaradclq potensiahnm inkiaf
iizra Dvlat Proqramfnin (2006 10 illar)
icrasina balanlmdr.

Dvlt dilinin ttbiqi iinin tkmldirilmsi haqqmda" Prezident

frmanna (18.06.2001) uyun ola
raq hmin il avqust aynn 1-dn sosial-siyasi v mdni hyatn bti.n
sahlrind latin qrafikali Azor
baycan lifbasna tam keid tm
olundu. Buna gr, xsusi Pre; dent frman il (09.08.2001) h il
avqust aynn 1-i Azrbaycan lTbas v Azorbaycan dili gn k ni
qeyd olunur.

2003 ild lkd 15451 yerlik 56

yeni mktb binas, 522 olavo sinif
ota tikilmi, 442 mktbd sasl
tmir aparlm, 2004 ild 20961 yer
lik 54 yeni mktb binas, 451 lav
sinif ota tikilmi, 400 mktbd is
sasl tmir islri grlmdr. 2005
ild 36016 yerlik 194 yeni mktb,
134 mktbd 13716 yerlik lav
korpuslar ina edilmi, 396 mktbd is sasl tmir ilri aparlmdr. 194 yeni mktbdn 20-si dvlt proqramna sasn, 132-si Heydr liyev Fondunun, 42-si is
digr mnblr hesabna tikilmidir.
2006 ild 74897 yerlik 206 yeni
mktb (onlardan 100- Heydrliyev Fondunun hesabma ina olunmudur), 11 uaq baas, 82 mktbd 27192 yerlik lav korpuslar
tikilmi, 340 mktb v 14 uaq
baas sasl tmir edilmidir.

imkanlan mhdud olan uaqlarn !alara verilmasi va xiisusi tipli r >ssisalarin deinstitutladrlmas ila I l
Azarbaycan Respublikasmda tl( at
uaq massisalarinda uaqlarn ail,
verilmasi va alternativ qay iizra I vlat Proqrami (20062015-ci illa ) n
icrasina balanlmdr. lkada f;v iyyat gstaran 11 zal mumtahsil m 'S sisasinda 4510 agird tahsil alr. m mtahsil mktblrindn 684- qao va
macburi kkn agirdlar n
il
edilmidir. Dvlt v qeyri-d
lat
iimumtahsil maktablarinda agin
in
talim-tarbiysi ila 176454 nfar p ;aqoji ii muldur (2005/06).
slahat Proqrama uyun ol
j,
Azarbaycan tahsili tarixinda ilk
'a
iimumi tahsilin dvlat standartla va
bazis tadris plan hazrlanaraq h
ta
keirilmidir. Bu plann tatbiq edi asi
ila axsiyyat ynml inkiaf
as
tutan variativ milli tadris proqramlan
va drsliklrin yaradlmasna, tadrisin
tahsil alanin mcyil, maraq va bacar
asasinda qurulmasma, 1-11 siniflar
iizra haftalik dars saatlarmin avvalki
illarla miiqayisada 330 saatdan 271
saata endirilmasina, btvlkda isa
iimumi tahsilin saviyyasinin yiiksalma-

Miistaqillik illarinda mumi tahsilin

mazmunu milli dvlatilik prinsiplari va
azarbaycanlq ideologiyasna uyun
yeniladirilm, talim prosesi Azarbay
can va rus dillarinda aparilan maktablar
n 300-adak yenidan ilnmi darslik
va dars vasaitlari hazrlanmdr.
1995/96 tadris ilindan iimumtahsil
maktablarinin 1-4 sinif agirdlari darsliklarla dvlat vasaiti hesabma tamin
edilir. Azarbaycan Respublikasmda
yoxsulluun azaldlnas va iqtisadi
inkiaf zra Dvlat Proqramfna uyun
olaraq iimumtahsil maktablarinin 5-11
sinif agirdlarinin da darsliklarla pulsuz
taminatna kcilmasi prosesi 2005 ilda
basa atdrlmdr. Azarbaycan postsovet makanmda orta maktab agirdlarinin darsliklarla pulsuz tamin edilmasini realladran yegana lkadir.

Azarbaycan Respublikasi iimum

tahsil maktablarinin maddi-texniki
bazasmm mhkmlandirilmsi haq
qmda Prezident sarancamina (2002, 4
oktyabr) asasan hazrlanm va 2003
07 illari ahata edan Dvlat Maktab T i
kintisi Proqramf'nda (2003, 17.fevral)
44698 yerlik 149 yeni maktab binasmin
inas, 26560 yerlik 175 maktabda 1328
alava sinif otann tikilmasi, 164690
yerlik 408 maktabda asasl tamir ilariin apanlmasi planladrlmdr.
2005-07 illari ahata edan Azar
baycan Respublikasmda iimumtahsil
maktablarinin informasiya va kommu
nikasiya texnologiyalan ila taminati
Proqrami nm (2004. 21 avqust) hayata
keirilmsi tahsilin bu pillasinda tadrisin
keyfiyyatinin yksalmasina, diinya tahsil
sistemina inteqrasiyasina, vahid infor
masiya makani yaradilmasina imkan
verir. Tadris prosesinda Azarbaycan
dilinda istifada olunan miiasir elektron
tadris-metodiki materiallann, elektron
darsliklarin, elektron kitabxanalarm
yaradilmasi, yayilmasi va tatbiqina, tah
sil sisteminin informasiya infrastrukturunun formalamasna, informasiya
texnologiyalarna uyun miiasir tahsil
metodologiyasi ilanib hazrlanmdr.
Proqramm icrasi naticasinda tahsilda in
formasiya va kommunikasiyadan istifadanin yeni, miiasir texnologiyalar
saviyyasina yksalmasi, lkanin iimum
tahsil maktablarinda 3 ilda har 33 agirdin 1 miiasir koinpyuterla tamin olunmasi nazarda tutulmudur. Proqrama
uyun olaraq 2005 ilda Bakida 186,
Sumqayitda 28, Naxvanda 14, btvlkda 228 maktabda 5725 miiasir
kompyuter avadanl quradrlm,
2006 ilda isa Bakida 120, Sumqayitda
21, lkanin digar hr va rayonlarmda
599, btvlkda 740 maktab 10908
miiasir kompyuter va informasiya va
kommunikasiya texnologiyalan (KT)
avadanl, 435 maktab noutbuk va
proyektor ila tachiz edilmidir. Bununla
yana, KT-nin talim prosesinda
samaraliliyini artirmaq va proqram ta
minati maqsadila ayn-ayn fanlar iizra
(Azarbaycan tarixi, kimya, biologiya,
fizika va s.) elektron tadris vasaitlari hazrlanmdr. Azarbaycan Respublikasinin iimumtahsil maktablarinin avadanliqlarla taminati iizra nkiaf Proqramfna (2005-09 illar) uyun olaraq
biitiin iimumtahsil maktablari zaruri
avadanliqlarla tamin edilir.
2005 -09 illar iin Azarbaycan Res

publikasinin iimumtahsil maktablari

abakasida pedaqoji kadr taminati iizra
nkiaf Proqrami nda (2004. 4 noyabr)
respublikanm biitiin iimumtahsil maktablarini. xsusan kand rayonlarmdaki
tahsil miiassisalari ni pedaqoji kadrlarla
tam tamin etmak, iimumi tahsili kcyfiyyatca yiiksaltmak nazarda tutulmudur. Proqrama uyun olaraq gzatli
artlarla ucqar kad maktablarinin
miiallimlarla taminati sahasinda uurlu
addimlar atlmdr.
Azarbaycanda iimumi tahsilin hartarafli inkiafnn tamin edilmasi takca
islahat Proqraminda deyil, beynalxalq
Azorbaycan mllimlrinin indiyodk Baki hrind 12 qurultay
arlmdr. Onlardan 2-si 20 srin
vvllrind
(15-30.08.1906;
25.08-01.09.1907), 1-i Azorbaycan
Xalq
Cmhuriyyti
dvrnd
(20.08-01.09.1919), 7-si Azorbay
can S S R dvrnd (25.05.1925;
01.01.1935;'15-20.08.1946; 1216.11.1960; 26-27.01.1967; 1819.05.1978; 23.05.1987), 2-si is
Azorbaycan Respublikasi dvrndo
(25.09.1998; 04.10.2003) keirilmi, thsil quruculuunun aktual
problemlori mzakiro olunmu, mvafiq qorar v qotnamolr qobul
edilmidir.
takilatlarla, ciimldn Dnya Bank
ila birga hayata keirilan tahsil islahati
layihalarinda da aparc yer tutur.
P e a - i x t i s a s t a h s i l i . Nazir
lar Kabinetinin Azarbaycan Respub
likasmda pe tahsilinin takmilldirilmasi tadbirlari haqqmda qaran (1996,
23 avqust) ila bir-birini takrarlayan,
maddi-texniki bazasi zaif olan bir sira
maktablar lagv edildi va birldirildi. ib
tidai pea tahsilinda yeni struktur-pc
maktablari va pea liseylari yaradildi.
lkadaki 107 ibtidai pe tahsili miiassisasinda, cmladan 47 pea liseyi va
60 pea maktabinda I0l pe iizra 23847
agird tahsil alir va 4271 mhndispedaqoji ii alr (2005/06). Hazirda
Azarbaycan Respublikasmda texniki
pca tahsilinin nkiaf Proqrami (2006
09 illar) hayata keirilir.
O r t a i xt i s a s t a hs i l i saliasinde islahatlar, lkanin bazar iqtisadiyyati
infrastrukturuna uyun olaraq, asasan,
abknin optimalladrlmas va takmilladirilmasi istiqamatinda apanlir.

Respublikanm 56 dovlot orta ixtisas

thsili mossisosindo 55280 tlb tohsil
alir vo 6706 miiollim (ovozilorsiz) alr
(2005/06).
lkodo yeni tipli todris muossisolori - kolleclor yaradlmdr. Azorbay
canda 1998 ildo bu tipli 8 tohsil miios
sisosi vardi, 2004 ildo onlarm sayi 32-yo
atmdr. Orta ixtisas tohsili miios
sisolori obokosinin tkmilldirilmsi
haqqinda hkumot qorari (2002, 26
avqust) ilo bir sira orta ixtisas tohsili
miiossisolori lv edilmi, 18 yeni kollec
yaradlmdr. 'kodo 4 zol orta ixtisas
tohsili miiossisosi do foaliyyot gstrir.
Btvlkdo orta ixtisas tohsili miios
sisolorindo 150 ixtisas iizro mtoxossis
hazrlanr. 2001 ildo respublikanm
omok qabiliyyotli ohalisinin hor 1000
noforindon 122-si orta ixtisas tohsilli
idi. iqtisadiyyatin miixtolif saholorindo,
ciimlodon sosial sahodo alanlarn
12,2%-ini orta ixtisas tohsilli mtxossislor tokil edirdi.
A li t o h s i l sistemindo 34 dovlot
(5-i xiisusi toyinatli vo horbi ali tohsil
miiossisosi), 14 qeyri-dvlot ali tohsil
miiossisosi (2005/06 todris ili) foaliyyot
gstrir ki, bunlarda 129 mindon artiq
(xiisusi toyinatli vo horbi tohsil miios
sisolori istisna olunmaqla) tolobo tohsil
alir vo 14 mindon artiq professor-miiollim heyoti alr. Dovlot ali moktoblorinin say mstqilliyin ilk illorindoki
17-don 34-o yiiksolmidr. Qcyri-dvlot
ali tohsil miiossisolorinin hamisi miistoqillik illorindo yaranmdr. Ali tohsil
sistemindo oxpilloli ali tohsil modelino
(incosonot, modoniyyot, tibb vo idman
ixtisaslan istisna olunmaqla) keilmidir. 4 illik bakalavriat (1993/94)
vo 2 illik magistratura (1997/98) sis
temino keidlo bal ali tohsilin dovlot
standartlari vo baza tohsil proqramlarnm totbiqino balanlmdr.
Ali tohsil sisteminin strukturunun
tkmillodirilmsi vo optimalladrlmasinda Azorbaycan Respublikasinda
tohsil sisteminin tokmillodirilmsi haq
qinda Prezident formam (2000, 13
iyun) miihiim rol oynad. Baqa nazirlik
vo dvlot qurumlarmin tabeliyindoki bir
sira ali tohsil miiossisolori Tohsil Nazirliyinin tabcliyino verildi, bozi ali moktob
lorin filiallar lov edildi, yeni ali mok
toblor (Rossamlq Akademiyasi, M illi
Konservatoriya) vo onlarm nozdindo
kolleclor yaradildi, 7 institut universiteto (Azorbaycan Dovlot Iqtisad Universiteti, Sumqayit Dovlot Universiteti,

Baki Slavyan Universiteti, Azorbaycan

Dillor Universiteti, Gonco Dovlot Uni
versiteti, Azorbaycan Texnologiya Uni
versiteti, Azorbaycan Memarliq vo
naat Universiteti) evrildi, Azorbay
can Miiollimlor institutu vo onun miix
tolif regionlarda 12 filiali (2003 ildo
Naxivan filiali miistoqil Miiollimlor
institutuna evrildi) tosis edildi. 6 ali
tohsil mssissin (Baki Dvlot Uni
versiteti, Azorbaycan Dovlot Neft Aka
demiyasi, Azorbaycan Tibb Univer
siteti, Azorbaycan Kond Tosorriifati
Akademiyasi, Azorbaycan Dovlot iqti
sad Universiteti, Naxivan Dovlot
Universiteti) znidaroetmo prinsipi
osasmda foaliyyot gstormok hiiququ
verildi. 2006 ildo Azorbaycan Res
publikasi Prezidentinin formanina
(06.03. 2006) miivafiq olaraq 2 yeni ali
moktob (Xarici lor Nazirliyi Diplomatik Akademiyasi, Azorbaycan Turizm institutu) yaradildi.
A li vo orta ixtisas moktoblorino
tolobo qobulunda (1992/93 todris ilindon) test iisulu totbiq edilir. Qobulda
yiiksok bal toplayan tolobolor n xii
susi Prezident toqad tosis edilmidir
(2001) vo ilk dofo 25 nofor bu ada layiq
grlmdiir. 2004 ilin sentyabnnda toqadlorin sayi 4 dofo, toqaiidiin miqdari iso 2,5 dofo artrlmdr. Dovlot ali
tohsil miiossisolorindo 1994/95 todris
ilindon donili tohsil formasi totbiq
edilir. 2005/06 todris ilindo dvlot ali
moktoblorindo oxuyan tolobolorin toxm.
yansi (52%) donili osaslarla tohsil alir.
2001 ildo Azorbaycanda ya 15-don
yuxan olan hor 1000 noforo 108 ali, 122
orta ixtisas, 520 iimumi orta, 151 natamam orta tohsilli oxs drd.
Azorbaycanda modoni quruculuq vo
tohsil sahosindo miihiim addimlardan biri
latin qrafikali Azorbaycan olifbasinin
borpasi haqqinda qanun (1991, 25 dekabr) oldu. 1992/93 todris ilindon iimum
tohsil moktobbrinin 1-ci sinfindo, 1993/94
todris ilindon iso biitiin sinifbrdo todrisin
latin qrafikali olifbada apanlmasina
keildi, biitiin dorsliklorin latin qraflkasnda norino baland.
A li
tohsildon
sonraki
( d i p 1 m da n s o n r a k i ) t o h s i l .
Bu tohsil obokosino 94 struktur blmo,
ciimlodon 4 institut, 11 filial, 68 baza
kafedras, 11 ixtisasartirma vo yenidonhazirlanma fakiiltosi daxildir (2006).
Btvlkdo lko iizro diplomdansonraki
tohsillo 26 tohsil miiossisosi moul olur
ki, burada ildo 15-20 min tohsil iisinin

ixtisasartirma vo yenidonhazirlanma
prosesi hoyata keirilir.
slahat Proqraminda nozordo tutu
lan 130-a yaxin todbirdon 45-i bilavasito
ixtisasartirma vo yenidonhazirlanma
mosololori ilo baldr vo homin todbirlorin hoyata keirilmsi sahosindo ilok
model vo mexanizmlor yaradlmdr.
Miiollimlorin ilkin hazrl, ixtisasartir
ma vo yenidonhazirlanma. tokmillodirilmo iindo Azorbaycan Miiollimlor
institutu vo onun blgobrdoki fliallar,
Baki Tohsil ilorinin ixtisasartirma
institutu vo Naxivan Miiollimlor insti
tutu osas baza rolunu oynayir.
Ali tohsildon sonraki tohsil sahosindo
xarici lkobrlo omokdalq vo qabaqcil
diinya tocrbosinin yronilmosi prioritet
istiqamotlordondir. Azorbaycanda ali
tohsildon sonraki tohsilin olaqolon
Imosi vo tonzimlonmosi iizro Respi r.'iika
Todris-Koordinasiya uras foa' ot
gstorir.
Moktbdonkonar
to
I
miiossisolori uaq vo goncbrin e:
k,
ekoloji vo fiziki torbiyosindo, or, in
yaradclq tolobatmin donilno .,,
intellektual soviyyosinin artinlmas
aib, moktob vo ictimaiyyotin qara qli
olaqolorinin yaradilmasinda mii:
a
rol oynayir. 2005/06 todris ilindo o: do
384 moktobdonkonar tohsil mossis i
ciimlodon 62 uaq-gonclor ahma
ktobi, 66 texniki yaradclq morko/ 61
ekoloji torbiyo vo tocrboilik mark.
!0
gone turistlar va diyarnaslq ma azi,
88 uaq-gnclr idman makto!
84
uaq yaradclq morkozi vo 13
^r
moktobdonkonar tohsil mossiss
aliyyot gstorir. Bu miiossisolor00
mino yaxin agird colb edilmid
.i.
onlarm olavo tohsili ib 11 minds
ox
pedaqoji ii mouldur.
Q e y r i - d v l o t tohsil m
s i s o l o r i 1992 ildon yaranma
lasa da, onlarm dovlot torofindc
vdiyyati 1995 ildon aparlmdr.
Azorbaycanda 14 qeyri-dvl. ali
( Azorbaycan Universiteti, (
Universiteti, Xozor Univer
ti,
Baki Asiya Universiteti, Odlar
irdu Universiteti vo s.), 4 orta i: a,as
(Logman Tibb Moktobi. Sumqayit *;zol
Orta ixtisas Kolleci vo s.), 11 iimumi orta
tohsil miiossisosi (Bakida Heydor liyev
adina Miiasir Tohsil Kompleksi, Baki
zol Tiirk Liseyi, Odlar Yurdu
Universiteti nozdindoki Baki Oksford
moktobi vo s.), 3 moktoboqodor torbiyo
miiossisosi tosis edilmidir.

D i n i t o h s i l mi i o s s i s o l o r i .
1989 ildo Baki islam Modrososi tosis
edilmi, 1992 ildo onun bazasinda Baki
islam institutu (hazirda universitet)
yaradlmdr. lkodo 1 ali moktob
(Baki islam Universiteti), 1 ilahiyyat
fakiiltosi (Bak Dvlot Universitetindo)
vo bir neo modroso foaliyyot gstorir
(2005/06).
D n a n i ilo k r e d i t
s a zi i o r i v o s i n d o i s l a h a t
l ar . Diinya Banki ilo birgo layiholor
osasmda islahatlara 1999 ildon balanndr. Azorbaycan hkumoti ib Bey
nolxalq nkiaf Assosiasiyasi arasmda
: /alanm (1999) Birinci kredit sazii
asinda apanlan islahatlar yrodici vo
novasiya xarakteri dayrd. Layihoni
hoyata keirmok n 27 pilot miiossiso
ciimlodon 20 pilot moktob) miioyyon
ilmi vo islahatlarm ii istiqamotdo
rlmas nozordo tutulmudu: todris
hsil Nazirliyi hazirda dnyann
kiaf etmi 30-dk lksi il ikirfli sazi v mqavillr rivand birbaa laqlr quraraq, 20!n artq beynlxalq tkilatla
mumilikd 70-dn ox birg layih
proqram hyata keirir (2006).
an, proqramlar vo todris-metodiki
minat; mllimlrin ixtisasartrmas;
yihnin monitorinqi vo qiymotlon rilmosi. Layihodo nozordo tutulan
a iin mddalar (1999-2003) tam hoata keirilmidir. Diinya Banknn
kspertlori torofindon birinci kredit
/iinin yekunlarma dair monitorinq
* qiymotlondirmo aparlm, islahatin
'ticolri qonaotbox hesab edilmi,
nya Banki ib birgo layiholor osaada islahatlarm davam etdirilmosi
aqsodouyun saylm, 2003 ildo kinkredit sazii imzalanmdr. Tohsil
azirliyi tohsil islahatimn 10 illik
003 13) strategiyasmi hazrlamdr.
eni Tohsil slahat Layihosinin moq>di 3 morholodo (2003-07 illor;
7-09 illor; 2010 13 illor) iimumi
ihsilin keyfiyyotinin yiiksoldilmosini
amin etmokdon ibarotdir.
Tohsil Sektorunun nkiaf Layihosi
adlanan 1-ci morholodo (2003-07) isla
hatlar aadak istiqamotlori ohato edir:
iimumi tohsilin keyfiyyoti vo real tolobatlara uyunluu; tohsildo somorolilik
vo maliyyolmo; moktob qranti pro
qrami; idaroetmo, planladrma vo mo

nitorinq; layihonin olaqolondirilmosi vo

monitorinqinin tokili.
Tohsil slahat Layihosinin 1-ci morholosindo nozordo tutulan todbirlorin bir
hissosi lko miqyasinda (milli kurrikulumun hazirlanmasi, miiollim hazrl,
dorslik vo oxu materiallari vo s.), bir his
sosi iso yalmz smayll vo Ucar rayonlarnda, li Bayramli ohorindo hoyata
keirilir.
mumi tohsil sistemindo dorslik
siyasoti vo Azorbaycan Respublikasinda iimumi tohsilin milli kurrikulumu adli sonodlor hazirlamb tosdiq edilmi, Azorbaycan Respublikasinda fasilosiz pedaqoji tohsil vo miiollim hazirlnn konsepsiya vo strategiyasi soodi hazrlanmdr.
T o h s i l i n i q t i s a d i y y a t i vo
m a l i y y l o d i r i l m s i . Bu istiqa
motdo apanlan islahatlar tohsil sistemi
nin mvcud bazasinin daha da mhkomlondirilmosi ilo yana, bazar iqti
sadiyyati oraitindo yeni iqtisadi-tokilati vo idaroetmo mexanizminin formaladrlmasna, tohsil sistemi iilorinin
sosial mdafosinin gclondirilmosin
geni tominat vermidir. Tohsil sektoruna dvlot biidcosindon aynlan vosaitin
mobloi ilboil artmaqdadir. Tohsil sektoruna aynlan biidco 2003 ildo 2002 ib
nisboton 12,4%), 2004 ildo 2003 ib nis
boton 26,7%), 2005 ildo 2004 ilo nisboton
22,8%, 2006 ildo 2005 ib nisboton 31,7%
ox olmudur. Dvlot bdcosindo tohsil
xorclori 2006 ildo 12,4% tokil etmidir.
slahat illorindo adambana don toh
sil xorclori toqr. 2 dofo artmdr. Tohsilin
iqtisadiyyatinda apanlan islahatlarda
biidcodonkonar maliyyo resurslannin ya
radilmasi vo onlardan somoroli istifado
mexanizminin formalamas todbirlori
ohomiyyotli yer tutur. Biidcodonkonar ma
liyyo resurslannin formalamasnda balca yeri dvlot tohsil miiossisolorindo donili tohsildon oldo edilon golirlor tutur.
B e y n o l x a l q o l a q o l o r miistoqillik illorindo daha da genilonmidir.
Azorbaycan Respublikasi tohsil saho
sindo Avropa, Conub-orqi Asiya
regional konvensiyalarma, hominin
YUNESKO -nun Avropa uras ib
birgo hazrlad (Lissabon, 1997) toh
sil sonodlori, diplomlar vo elmi dorocolorin qarlql tanmmasi haqqinda
konvensiyaya qoulmudur. Respub
likanm ali tohsil sistemi Avrasiya
(1991), Qara Doniz l lvzosi (2000) vo
Xozorotrafi (2001) lkolori universitetlori oboklrin do qatlmdr.

Baki Dovlot Universiteti 2002-04

illordo QDHU-o rohborlik etmidir.
Mx. iizv Abel Mohorromovun BDUnun beynolxalq olaqolorino hosr olunmu Qloballaan diinyada elm vo
tohsil adli kitabi Ruminiyada ingilis
dilindo apdan xmdr. Azorbaycanm
tohsil sistemi hazirda YU N ESK O ,
Y U N SEF, SESKO , YU N EVO K. Av
ropa Tohsil Fondu, Diinya Banki. Av
ropa uras, Avropa ttifaq kimi bey
nolxalq tkilatlarm miivafiq qurumlan
ilo omokdahq edir.
2005/06 todris ilindo Azorbaycanm
23 ali moktobindo dnyann 45 lkosini
tomsil edon 4,5 min nofor oenobi tolobo
vo magistr, 15-don artiq xarici lkodo iso
dvlot vo qeyri-dvlot xottilo 3 mindon
ox azorbaycanli tolobo vo magistr tohsil
alir. Xarici lkolorin nfuzlu ali mok
toblorindo azorbaycanli goncbrin tohsil
almalari vo onlarm miistoqil AzorbayABEL MAHARRAMOV

bm

EDUCATION A
SCIEIsJCEJN
A GLOBALIZE
WORLD

A.M.Mhrrmovun
"Qloballaan
diinyada elm
v tohsil
kitabi.
Konstansa,
2006.

cann inkiaf n giiclii amilo evrilmosini tomin etmok moqsodilo Azorbaycan

Respublikasi Prezidentinin soroncamina
(19.10.2006) osason Azorbaycan goncbrinin xarici lkolrdo tohsilino dair
Dvlot Proqrami'' hazrlanmdr.
Tohsilin
m a s i r i n i a f
t e n d e n s i y a l a r i . Humanizm, de
mokratiya, idaroetmonin dvlot-ictimai
sociyyosi, todrisin oxsiyyotynmlly, milli vo mumboori doyorloro hrmot, votondalq torbiyosi, oxsiyyotin
azad inkiaf, insan vo votonda hiiquq
vo azadhqlarma lrmot vo s. bu kimi
konseptual prinsiplor osasmda lkodo
miiasir, diinyovi milli tohsil sisteminin
qurulmasi Azorbaycanm tohsil siyaso
tinin osasini tokil edir. Azorbaycanda
tohsilin inkiafnn prioritet istiqamotlorino davamli insan inkiafnda tohsilin
rolunun artinlmasi; tohsil qanunverieiliyinin tokmillodirilmosi; tohsildo KTnin totbiqi; tohsilin keyfiyyotinin tomin
edilmosi; tohsili idaroetmonin modcrnlodirilmosi; biitiin tohsil pillolori iizro
yeni kurrikulumlarin hazirlanmasi;

mllim hazrl vo ixtisasartrmann

tokmilldirilmsi; ali tohsil mossisolorinin akkreditasiyas mexanizminin vo
kredit sisteminin ttbiqi; pe-ixtisas
tohsili mssislorind kadr hazrlmn
bazarnn tlblrin uyunladrlmas; milli tohsil sisteminin beynol
xalq standartlara yaxnladnlmas v
diinya tohsil sistemino inteqrasiyas v s.
daxildir.
Y U N E S K O 21 osri tohsil osri
elan etmi, dnya thsil sistemi iin
drd prinsip miiyyonlodirmidir: bir
yerd yaama yrotmok; bilik oldo
etmoyi yrotmok; ilomyi yrotmok;
yaama yrotmok. Azorbaycanda
milli tohsil qruculuu vo tohsil siyaso
tinin d balca moqsodi vo strateji xotti
mohz bu konseptual prinsiplor osasinda
miiasir diinyovi tohsil sisteminin tam
formaladrlmasm, beynolxalq tohsil
sistemino inteqrasiyasim tomin etmokdir.
Azorbaycan Respublikasi Avropa
ali tohsil mokani haqqinda Bolonya

Konvensiyasi na (19.06.1999) qoulmudur (19.05.2005). Vahid iimumavropa tohsil mokanmin yaradilmasina

ynolmi modoni-maarifilik horokat
olan Bolonya Konvensiyasi boyannamosindo iroli sriilon 6 osas konsep
tual prinsipin - elmi dorocoyoqodorki
(bakalavriat) vo elmi dorocodon sonraki
(magistratura) ikipilloli ali tohsil siste
mino tam keido nail olunmasi; asan
baa dlon vo mqayiso edilo bilocok
elmi dorocolor sisteminin, hominin
mzunlarn io diizolmosini asanladran diploma olavolorin totbiqi vo toh
silin fasilosizliyinin (mr boyu tohsil)
tomin edilmosi; kredit sistemino keilmosi; tohsil alan vo tohsil veronlorin
mobilliyinin (sorbost horokotinin) to
min edilmosi; tohsildo keyfiyyotin to
minati vo ona nozarotin yeni mexanizmlorinin totbiq olunmasi; Avropa
tohsil sistemino inteqrasiyam siirotlondirmok iin ali moktoblorarasi birgo
elmi todqiqat ilorinin aparlmas vo
todris proqramlarnn hazrlanmasnn

realladrlmasn nozordo tutur. Bolon

ya prosesino qolma Azorbaycamn ali
tohsil sisteminin 2010 ilodok Avropa
tohsil mokanma inteqrasiyasim, ali
tohsilin daha da modernlomosi vo todrisin keyfiyyotino nozarotin (akkreditasiya) yeni mexanizmlorinin totbiqini,
ali tohsildo qiymotlondirmonin kredit
sistemino tam keilmsini, ali tohsil
sonodlorinin, elmi dorocolorin Avropa
da qarlql tannmasn siirotlondirocokdir.

Cavadov Maqsud lisimran olu (1902-1972)

M mmdliyev Y usif Hcydor olu (1905 1961)

Cfrov Tyyar Cmd olu (1939)

Mommodyarov Mohorrom li ol (1924)

hmdov Qoqar Teymur olu (1917-1975)

Nayev Murtuza Fotulla olu (1908-1975)

kbrov Surxay Cabbar olu (1954)

Nagiyev Tofiq Murtuza olu (1941)

liyev Rafq ziz olu (1942)

Orucova zzot Mirzoaa qz (1909 1983)

lizad Aasmd bdiilhseyn olu (1909 1990)

Rizayev Ramiz Hosonqulu olu (1939)

d.: . .,
. ., . .
. ., 1980: S c y i d o v F. . Qori seminariyasi v onun rnoznlar. B., 1988; h m d o v II. M. Azorbaycan
moktob vo pedaqoji fikir tarixi. .. 2001; Hcy.lr
liyev. Tohsil millotin golocoyidir /torlib edo. r;
M o r d a n o v . C., Q u l i y e v . Q .l.
2002; M r d a n o v M .C ., Q u l i y c v Q.
Azorbaycan tohsili Xalq Cmhriyyti illri ,l
(1918 20). B.. 2003.
sgnr Qul "v

blm si

Hqiqi zvlor:

Rstomov Musa smayl olu (1930)

sgorov Bhram Mehrli olu (1933)

Sadxov Kamil smayl olu (1927)

zim ov Bykaa liqulu olu (1924 1986)

Seyidov Nadir Miribrahim olu (1932)

H acyev Asf Hac ol (1951)

ahtaxtinski Hbibulla Baxli olu (1900 1986)

Haciyev Sabir bdlmanaf olu (1928)

ahtaxtinski Torul Nemot olu (1925)

H seynov Firudin Homzo olu (1918 1984)

Zeynalov Bahadur Qasm olu (1917 1995)

^ s e y n o v Rohim yyub olu (1924)

sgndrov Bala Aahiiseyn olu (1936)

Mxbir zvlor:

vrimov Sabit Qohroman olu (1940)

)dim ov Yaqub Bala olu (1917-1983)

Abbasov Vaqif Mohorrom olu (1952)

uliyev yyub Salah ol (1954)

Alxazov Tofq Hoson olu (1932)

urbanov Ramiz Seyfulla olu (1934)

Babaxanov Rauf limommod olu (1929-1992)

lehdiyev Mohommod Forman olu (1941)

Dadaov Bilal Ato olu (1915-2007)

llikov Aas Zorboli olu (1957)

fndiyev Ayaz Adil olu (1938)

irnimodov Firudin brahim olu (1936)

fondiyev Heydor Xolil olu (1907-1967)

immdov lham Tofiq olu (1955-2003)

hmodov Miibariz Mocid olu (1945)

lommdov Yohya Color olu (1930-2000)

zizov A kif Homid olu (1943)

nmdov Yusifblfot olu (1950)

AZRBAYCANIN ELM ELTASI

A M E A -m n Fizika-riyaziyyat v texnika elmlori

m onzad Yusif m n olu (1914 1982)

Frzliyev Vaqif Mocid olu (1939)

lirqasm ov Rft Mirosodulla olu (1940)

Hseynov Mustafa Mommod olu (1928-1991)

luxtarov Abdulla brahim olu (1918)

Hseynov Nazim Mseyib olu (1929)

manov Ltif Muxtar olu (1922 1980)

amazanov Korim Nozir ol (1947)

Kolboliyev Qdrot sfondiyar olu (1946)

Karimov Mahmud Krim olu (1948)

anazanzad Malik Heydor olu (1912-1987)

Korimov sa Giilmommod olu (1919-1983)

Q acar ingiz veys olu (1929)

eyidov Yhonnos Mirhosn olu (1927-1996)

Qarayev Siyavu Forhad olu (1942)

Q asm ov Mirabbas Gyco olu (1939)

)leymanov Nizami Mmmod olu (1945)

Qombrov Yunis Heydor olu (1928-1991)

Quliyev Noriman Aaqulu olu (1926)

ayev Bahadr Hseyn olu (1934)

Qurbanov Telman Xudam olu (1936-1990)

Abbasov li Mommod olu (1953)

M aqsudov Framz Qznfr olu (1930-2000)

ahirov Vladimir smayl olu (1932)

Litvikov Yuri Nikolayevi (1946)

liyev Zhrab hmod olu (1953-2003)

Mocidov jdor kbor olu (1938)

Abdullayev Hoson Mommodbar olu (1918-1993)

M ehdiyev A rif faot olu (1934)

Allahverdiyev Colal Eyvaz olu (1929)

M irzcanzado Azad Xolil ol (1928 2006)

Cuvarl ingiz Mchdi olu (1913-2000)

Paayev A rif M ir Clal olu (1934)

fndizad Azad li olu (1907-1996)

Rsulov Mcid Ltif olu (1916-1993)

Mohorromov Abel Mommodoli olu (1950)

Kimya elmlori blmosi

Mommodoliyev Hobib Mehdi olu (1912 1975)

Mommodov amxal limommod olu (1910 1984)

livev Fikrt hmodoli ol (1949)

Salayev Eldar Yunis olu (1933)

liyev Maqsud sfndiyar olu (1924)

Sultanov Hacboy Foroculla olu (1921)

liyev Telman Abbas olu (1935)

ahtaxtinski Mohmmodomin Hbibulla olu (19.

>alin M ark Aleksandrovi (1906-1996)

Neqreyev Vsevolod Fyodorovi (1903 1967)

liyev Tofq Mmmd olu (1928-1993)

Yesnan osif Qavrilovi (1868-1955)

)liyev Aadada Mahmud olu (1940)

Nrimanbyov Oleq Ayaz olu (1938)

)liyev Sahib Mseyib olu (1933 1990)

Rstomov Paa Hobib olu (1920 1997)

m irxanov Hbiblla brahim olu (1907-1986)

H acvev A k if Cfr olu (1937)

Mxbir zvbr:

H am zad Firudin Mmmdli olu (1935)

H sevnov rof sgndr olu (1907-1980)

Abdullayev sgor bkbor olu (1927-1998)

Hoqiqi zvlor:

Mordanov Mocid hod olu (1913-1982)

M vsmzado Mohommod Mirzo olu (1908 1984)

liyev Vahab Sofor olu (1908-1993)

Rstomov Yav/ smayl olu (1933)

smaylov Rstom Hacoli olu (1909-1972)

Salahov Mustafa Sottar olu (1931)

Quliyev loddin Musa olu (1927-1983)

Somodova Fzil brahim qz (1929)

X lilov Zahid smayl olu (1911-1974)

Babayev A rif liheydr olu (1934-1998)

Q ulivev li Musa olu (1912-1989)

Zlfqarl Cmd smayl ol (1905 1982)

brahim ov brahim bi olu (1912-1994)

Bodolov Rza bdl olu (1915-1987)

Qutrya Viktor Stepanovi (1910-1983)

Zlfqarov Ziilluqar Hseynqulu olu (1913 1992)

brahimov smayl li olu (1915)

Cavadov Mais Hbib olu (1929-1992)

M ehdiyev Soltan Cofor olu (1914-1985)

Yer elmlri blmosi

Q uliyev A rif Mehdi olu (1933)

M ustafayev mam Dadmir ol (1910-1997)

Smodov Niyazi Hmid olu (1915 1989)

Q uliyev Hotom Hidayot olu (1947)

N am azova dil vz qz (1926)

iriov Nriman Mikayl olu (1929)

Q uliyev brahim Said olu (1947)

Nozirov Mirzrza Mirzomosi olu (1903-1979)

Yoluyev Yaqub Yamin olu (1938 2007)

Q uliyev Rafq srafil olu (1945)

Rohimov Rhim Nurmmmd olu (1923)

Abasov Midht Teymur olu (1926)

Mommodov Xudu Surxay olu (1927-1988)

irokoqorov van vanovi (1869-1946)

Abramovi Mixail Vladimirovi (1884- 1965)

M ommodov Porviz Ziya olu (1937)

Tayev amxal Korim olu (1922)

Barzado Faiq Mmmod olu (1926-1988)

M ommodov Ramiz Mahmud olu (1950)

Topubaov Mustafa Aaboy olu (1895 1981)

Budaqov Budaq bdiilli olu (1928)

M ustafayev Hmid Veysol olu (1932)

Tutayuq Valido Xasbulat qz (1919 1980)

Clilov Qurban Nizamddin olu (1927-2000)

Orucoliyev Faiq Hac Murad olu (1934-1998)

U lyaniev Valeri vanovi (1898 ?)

hmodov Hoson bdloli olu (1906-1981)

Arasl Hmid Mmmdta ol (1909 1983)

O rucov Sabit Atababa olu (1912 1981)

Volobuyev Vladimir Rodionovi (1909-1987)

liyev Hoson lirza olu (1907-1993)

Aslanov Aslan Mmmd olu (1926 1995)

Seyid-R za M irkrim olu (1925-1996)

liyev Musa Mirzo olu (1908-1985)

Sultanov Qodir Momnd olu (1918-1995)

lizado A kil'A a Mehdi olu (1934)

xlinski nvor Mamay olu (1911 1992)

lizad lrf bdlhseyn olu (1911-1985)

Tahirov Nriman Cofor olu (1928-1992)

Hqiqi zvlr:

lizad Qambay sgor olu (1899-1990)

zizboyov amil bdrrhim olu (1906-1976)
Q aqay Miroli Seyidoli olu (1907-1977)
Quliyev Sftr Mehdi olu (1908-1973)

B iologiya elmlori blmosi

Hoqiqi zvlor:

Hmaitar vo ictimai elmlor blmosi

Hoqiqi zvbr:

Byadov Teymur miraslan olu (1928)

Mxbir zvlr:

Biinyadov Ziya Musa ol (1923 1997)

Coforov Mmmdcfr Zeynalabdin olu (1909 1992)

Abasov smayl Teymur olu (1922)

Dadaov Sadq lkbr olu (1905 1946)

Vavev Telman Mmmdli olu (1935)

Dadazado Mmmd A rif Mohrrm olu (1908 1975)

Jabayev Mohorrm Pirverdi olu (1937)

Dadomirov frand Firudin olu (1942)

)forov Faiq lahi olu (1940)

Eldarov mr Hsn olu (1927)

bdrrohmanov Yusifbkbr olu (1912-1977)

fondiyev Rasim Somod olu (1928)

Quluzado Mommodpaa Piri olu (1914-1994)

Abdullayev Cahangir Mmmd olu (1901 1973)

Hondiyev Fuad bddin olu (1909-1963)

liyev qrar Hbib olu (1924-2004)

M ehdiyev ofaot Forhad olu (1910-1993)

Abdullayev lyas Krim olu (1913-1985)

Hokborov Kazm bdlmanaf olu (1909-1987)

lizad bdlkrim li olu (1906-1979)

M mmdov lrf Veysl olu (1931 2003)

Abutalbov Mzffr Heydr ol (1908 1984)

>liyev Namiq Nriman olu (1940)

zizboyova Pst zizaa qz (1929-1998)

Mommodov iroli Nsi* olu (1904 1984)

A ayev Bykkii Aa olu (1928)

liyev Seyfddin Vli olu (1930)

Haciboyov zeyir bdlhseyn olu (1885 1948)

Salayev Sbhi Hoim olu (1927-1990)

Axundov Vli Y u sif olu (1916-1986)

;>liyev Spartak sgr olu (1930)

Hacyev smayl Muxtar olu (1951)

Sultanov zl Cfr olu (1905-1990)

Cavadzado Mirmommod Cavad olu (1927)

)zizov brahim Vahab olu (1947)

Hobibboyli sa kbor olu (1949)

xoliboyli dhom ahlar olu (1911-1996)

Coforov Mmmdta brahim olu (1936 -2007)

eyzullavev Nicat Zki olu (1932-2001)

Hseynov Heydr Ncf olu (1908-1950)

Vaqubov hod bkbr olu (1908-1979)

Derjavin Aleksandr Nikolayevi (1878- 1963)

^lohmodov bdrrhman Niyaz olu (1908-1989)

Hiiseynov smayl Abbas olu (1910-1969)

lokborov Urxan Kazm olu (1943)

tacyev Dmir Vahid olu (1929-1992)

Hiiseynov M ikayl bsgr olu (1905 1992)

liyev Colal lirza olu (1928)

losonov bdbhd Sftr olu (1900-1972)

brahimov Mirz jd* olu (1911-1993)

liyev Cmil ziz olu (1946)

lseynov Rohim Allahverdi olu (1914-1971)

Korimov Cahangir liabbas olu (1923)

Abbasov Zhhak Yaqub olu (1939)

liyeva Zorifo ziz qz (1923-1985)

namverdiyev Sdeyif Bir olu (1938)

Korli Firudin Qasm olu (1920-2005)

Babayev Sfrli Yaqub olu (1923-2003)

lizado Mirzoaa Hacbala olu (1910 1982)

Babazado Baba Qurbanqulu olu (1911-1962)

m iraslanov hliman Tapdq olu (1947)

)arayeva Ninel srafl qz (1932)

Qarayev Qara blfz olu (1918 1982)

Babazado Vasif Mmmodaa olu (1938)

sodov Sottar Mcid olu (1910 1974)

)asmov bdl Hseynoli olu (1929-2005)

Qasmzado Feyzulla Somd olu (1908-1976)

Barov Bar li olu (1936)

H aciyev Vahid Colal olu (1928)

>asmov RaFq Ynisoli olu (1931)

Qasmzado Fuad Feyzulla olu (1929)

C alalov Qrib saq olu (1937)

H aciyev Yaqub Hseyn olu (1929)

>asmov Xolil Mommodli olu (1942)

Quliyev Comil Bahadur olu (1927)

Cavanirov Rid Cmil olu (1951)

Hosonov Hseyn Heydr olu (1932 1996)

>uliyev Novruz Mohommod olu (1952)

Cfrov sgondor Sadx olu (1948)

Mahmudov hmod kbr ol (1923 1989)

H seynov Cbrayl Muxtar olu (1913-1974)

Jurbanov Maqsud Rstm olu (1941)

M akovelski Aleksandr Osipovi (1884 1969)

hm odboyli Forhad Soltan olu (1923)

H seynov Colil Yusif olu (1896 1979)

locidov Balababa Frc ol (1912-1975)

Nadirov Asf Abbasqulu olu (1929)

liyev bdl Hacli ol (1911-1965)

Q arayev Abdulla smayl olu (1910-1966)

lommodov Qrib amil olu (1947)

Nobiyev Bokir hrd olu (1930)

G l Qasm Kazm olu (1909-1972)

Q oniyev Mmmdta Qasm olu (1907-1979)

lommodov Yaqub Cavad olu (1941)

Salanzado bdlvahab Rohim ol (1916 1983)

Hosonov A rif Hoson olu (1939)

Q rossheym Aleksandr Alfonsovi (1888-1948)

^lusaboyova mnis Suleyman qz (1902-1974)

Sonodzado Ziyad liabbas olu (1940)

Hosonov lyas Saleh olu (1927-2002)

Q uliyev lkbr Mmmd olu (1911-1983)

Vlusayev Slim Hiiseynpaa olu (1937)

Sumbatzado lishbot Sumbat olu (1907 1992)

Hosonov Tofiq Abdulla olu (1921-2005)

M olikov Firuz li olu (1902-1965)

Rohimov M ikayl snayl olu (1930)

iroliyev Mmmdaa iroli olu (1909 1991)

X eyirov Mommd By olu (1925)

M ommodov Zlfqar Mehdi olu (1903 1971)

Sadqov smayl lokbr olu (1928)

Talibzado Kamal Abdulla aiq olu (1923 2006)

X olilov ahvold Binnt olu (1939)

M ommodova Siddiq Rza qz (1925)

Salayev Mmmdomin Mmmdli ol (1909-2000)

Vahabzado Boxtiyar Mahmud olu (1925)

snavlzado A rif Cfr olu (1937)

Mirqasmov M ir sodulla M ir lsgor olu (1883- 1958)

Salm anov Mmmd hd olu (1932)

Vokilov Somod Vurun Yusif olu (1906 1956)

Korimov Krirn Mmmodxan olu (1933)

M usayev Musa bdrrhman olu (1921)

Soforov brahim Sfr olu (1913-1999)

Miixbir zvlr:

Caryagin van vanovi (1894-1966)

Korli Tofq Qasm ol (1929)

Miixbir zvlor:

Q uliyev lvsot Ncfqulu olu (1922-1969)

Qurbanov Afad Mohommod olu (1929)

Abasov A rif Akim olu (1937-2005)

M dtov Qara li olu (1928-1993)

Aslanov Solvr Riza olu (1930-2000)

M likov A rif Cahangir ol (1933)

Axundov Aamusa Aas olu (1932)

M likova Msum Fazil qz (1929)

Axundov Bhmn Yusif olu (1910-1980)

M m m dliyev Vasim Mmmodli olu (1942)

Budaqova Zrif smayl qz (1929-1989)

M m m dliyeva Sevda Yusif qz (1946)

Cfrov Cfr Ham olu (1914-1973)

M m m dov Aydn srafl olu (1941-2003)

Cfrov Nizami Qlu olu (1959)

M mm odov Zakir Cabbar olu (1937 2003)

Dm irizad bdlzl Mmmd olu (1909-1979)

M m m dova Frid Cofor qz (1938)

fndiyev Oqtay bdlkrim ol (1926)

M m m dova Rna Azr qz (1950)

hm dov Qara Mmmd olu (1928-2003)

M irohmodov ziz Mirfeyzulla olu (1920-2002)

lsgrov Aaslim Krim olu (1928)

M uradov ahbaz Musa olu (1938)

liyev Aqil lirza olu (1926-2006)

M usayev A k if Forhad olu (1947)

liyev Voli Hseyn olu (1936)

N em tova Mdixamm Sdulla qz (1924)

mirov Fikrt Mdi Cmil olu (1922-1984)

N obiyev Azad Mvlud ol (1945)

Ftullayev aril Seyfulla olu (1926)

N rim anov deal Homid olu (1927-2006)

Gyov Ziyoddin Bahadur olu (1920-1985)

Nuriyev li Xudu olu (1939)

H aciyev Tofq smayl olu (1936)

Orucov liheydor liabbas olu (1905 1987)

H seynov Byiikaa Murtuza olu (1926-1983)

Paxom ov Yevgeni Aleksandrovi (1880-1965)

brahimov Zlfli mamoli olu (1910-1972)

Rstm ova Azado Cfor qz (1932 2005)

sm aylov Mahmud liabbas olu (1920-2001)

Sfrli liya* Qurbanli olu (1937)

Krimov nqilab Saleh olu (1931)

Sttarov Moqsod Mohommodoli olu (1925-2000)

Krimov Krim Cabbar olu (1921-1995)

Verdiyeva Zemfira Nadir qz (1935)

Q arayev Yaar Zahid olu (1936-2002)

Vlivev Teymur Sleyman olu (1928- 2002)

Q asm zad nvor li olu (1912-1969)

V lixanl Nailo Mommodli qz (1940)

Qohromanov Vahid Pnah olu (1900 1978)

Zam anov Abbas Fottah olu (1911-1993)

Q iyasi Cofor li olu (1942)

Zrgrov bdlqafur minulla olu (1929-1997)

MDNYYT. NCSNT

KTABXANALAR
Boor modoniyyotinin beiyi olan
orqdo ilk kitabxanalq fikirlori yarand kimi. gil lvholordo ibarot kitablar saxlayan ilk kitabxanalar da burada
meydana golmidir. lk kitabxana kataloqlarnn burada tortib olunmasi da homin fikri tosdiq edir. orqlo Qorbin qovanda yerloon Azorbaycamn zongin
arixi, osrlorlo formalaan modoniyyoti
ardir. Bu modoniyyotin ayrilmaz hissoi olan Azorbaycan kitabxanalarimn da
arixi ox qodimdir. Holo 5 osrdo Albaiyada olifbamn meydana golmosi ilo
laqodar kitablar yaranm, mobod vo
loktoblordo kitabsaxhyclar tokil
dilmidi. 7 osrdo Azorbaycamn rob
ilafotinin torkibino daxil olmasi vo istm dininin yayilmasi noticosindo mosdlordo Quranin miixtolif olyazmalanni
digor dini kitablar comlodiron kiik
itabxanalar, sonralar iso din xadimlori
itazirlayan modrosolordo tolim-todris iiio kmok moqsodilo xiisusi kitabxanalar
lokil olunurdu. Azorbaycanda ilk mosid vo modroso kitabxanalan Bordo,
Gonco, amax, Naxivan, rdobil,
Tobriz, Beyloqan vo s. ohorlordo yarallmd. Kitablar ilk dvrlordo sandiqarda vo xiisusi rollordo saxlamhrdi. Ariq 11-12 osrlordo bozi byk moscid kiabxanalarinda kitab saxlaman, onu
\ucuya vermoyin znomoxsus sado
sullar formalad. Moscid kitabxanain baqa kitabxanalarn yaradilmasinSa, kitabln inkiafnda, kitabxanaarn comiyyotdoki rol vo ohomiyyotinin
nhkomlonmosindo miihiim rol oynadi.
loin kitabxana, hom do kitabn zn
<rb yayan dini ocaqlar Azorbaycan
kitablnm inkiaf, kitabxanalarn vo
kitabxana ii proseslorin in tokmillodirilmosi sahosindo xeyli i grmlor.
Moscid vo modroso kitabxanalan hmiin kitabxanalq biliklorinin reym
halinda meydana golib formalamasnda da yaxndan itirak etmidir. Moscid
kitabxanalarinda aynca kitabdar (ki-

dvrdo bu kitabxanada ilomi, bir neo

tabxana) vozifosi var idi. n savadl
il homin kitabxananm mdiri olmudur.
ruhanilor bu vozifodo alm, kitabxa
13
osdo Tobrizdo Qazan xanin saranalan idaro etmok. kitabxanalann quynda zongin kitabxana yaradlm, bu
ruluuna, texniki tochizatina, kitab
fondlannin zonginlmsin kmok gs- moqsodlo xiisusi bina tikilmidir. Dvlot
kitabxanas hququna malik homin ki
tormok, kitabxana fondlannin miihafizo
olunmasi, dzgn saxlanma vo dzl tabxanada qiymotli elmi vo dini osorlorlo yana dvlot formanlan, diplomatik
sistemlorinin yaradilmasi, kitablarm
moktubiar vo digor rosmi sonodlor do
oxuculara verilmo qaydalarmin iniioytoplanmdr. Kitabxananm idaro olunynldirilmosi, fondda olan kitablarm
masi xiisusi kitabdarlar torofindon hoya
siyahilarmin tortibi vo s. kimi vozifolori
yerino yetirmilor. Moscid vo modroso ta keirilmidir.
Tobrizin Qazan adlanan hissosindo
kitabxanalarimn taxalar sonralar ki
tab dolablarma (roflorino), siyahilar iso daha iki byiik dvlot ohomiyyotli kitabxana olmudur. Beytl-ktb ("Kitab
kitabxana kataloqlarna evrildi.
11-13 osrlordo Azorbaycamn iri mo evi ) vo Beytiil-qanun ( Qanun evi )
doniyyot vo tohsil morkozlorindo saray
adlanan bu kitabxanalarda miixtolif elm
kitabxanalan tokil edildi. Belo kitabxa- saholorino dair zongin olyazmalari
nalarin Gonco, amax, Tobriz vo s. o- miihafizo edilmidir.
1300 ildo grkomli alim Fozlullah
horlordo olmasi barodo Nizaminin, Xaqaninin, digor alim vo airlorin osorlorinRoidoddin torofindon Tobrizin ijimaldo molumatlar vardir. 12 osrin 2-ci yan- orqindo salnm Robi-Roidi ohorsnda irvanahlar sarayinda zongin ki ciyindoki 7 mino qodor tolobonin tohsil
tabxana olmu, minlorlo kitabi olan bu ald universitetin zongin kitabxanas
kitabxanadan dvrn grkomli alim vo olmu, bu kitabxanada bir ox orq lairlorindon bl-la Goncovi, fzolodkolorindon gotirilmi miixtolif elm saho
din Xaqani, Foloki irvani vo b. istifado
lorino dair 60 mindon artiq odobiyyat
etmilor. Kitabxananm nozdindo airlor saxlanlmdr.
moclisi olmudur.
Orta osrlordo Azorbaycanda mohur
12
osrdo Goncodo Dar-ol kitab ad-elmi kitabxanalardan biri byk alim
h byk bir kitabxana foaliyyot gsto ir- Nosiroddin Tusinin bilavasito rohborliyi
di. Bu kitabxana bir ox orq lkolorin- vo itirak ilo 1258 61 illordo yaradlm
don on qiymotli olyazma kitablan alirdi.
Maraa rosdxanasmn kitabxanas olKitabxananm zndo do kitabn z mudr. Kitabxanada raqdan, ran
krlb oxaldlrd.
dan, Suriyadan, Morkozi Asiyadan,
Orta osrlorin mohur saray kitabxa- Anadoludan gotirilmi riyaziyyat, astronalarmdan biri do 12 osrin 90-ci illorin
nomiya, folsofo, montiq, tarix vo s. elm
do foaliyyoto balam Qozvin ohorinin saholorino dair kitablar, ciimlodon
N.Tusinin znn 100-don artiq osori
imalnda yerlon lomul qalasndak
Seyyidano kitabxanas idi. Qala vo ki vardi. Kitabxana fondunun iimumi hxtabxana smaililor dvlotinin banisi Ho
mi iso 400 min niisxo idi.
13 14 osrlordo modroso kitabxanalason Sbbah (1055-1124) torofindon yan z fondlarirun zonginliyi ilo forqlonradlmd. Seyyidano kitabxanasmn
Azorbaycanla yana, xarici lkolordodo mi, burada dini kitablarla yana diin
oxucular var idi. Nosiroddin Tusi 13 yovi odobiyyat da saxlanlmdr.
14 16 osrlordo Qaraqoyunlular, Aosrin 30-cu illorindo Kuhistanda lobs
qoyunlular vo Sofovilor dvrndo A/orolunub lomt qalasda saxland

baycanm bir sra hkmdarlar tarafin

dan zangin saray kitabxanalar yaradlmdr. Bu kitabxanalar iarisinda Cahanahn (Hoqiqi), Uzn Hsnin, Sul
tan Xalilin va Sultan Yaqubun takil et
diyi saray kitabxanalar xiisusilo zangin
olmu, onlarda dvriin bir ox alim, air, xattat, rassam va digar grkomli axsiyyatlari foaliyyot gstrmilr.
Safavi hkmdar 1 ah smayl (Xotai) tarafindan yaradlm Tobriz saray
kitabxanasnda rqin byik klassiklarindan Nizaminin, Firdovsinin, Sadinin,
Hafzin, ssar Tobrizinin qiymatli alyazmalan vardi. Kitabxanamn nozdinda hminin alyazma kitablarini hazirlayan, kran, miniatrlarla bazayan,
cildlayon, badii tartibatini tamin edan
emalatxana da faaliyyat gstairdi.

va elilar orada saxlanilan qiymotli

olyazmalar haqqinda molumatlar vermilr. 1852 ildo rdobila daxil olan rus
qounlarnn bas general Suxtelen
eyx Safi kitabxanasmin biitiin kitablarn A.S.Qriboyedovun kmoyi ilo
Sankt-Peterburq mperator Kitabxanasina (indiki Saltkov-edrin adina Ru
siya M illi Kitabxanasi) gndarmi va bu
kitablar homin kitabxanamn orq fon
dunun asasn takil etmidir (lyazmalarnn oksoriyyoti indi do orada saxlanilmaqdadir).
Orta osrlordo kitabxanalarn geni
yaylm formalanndan biri do oxsi ki
tabxanalar idi. Bu dovrdo Azorbaycan
da Bohmonyann, Xatib Tobrizinin,
biil-la Goncovinin, Xaqaninin, Niza
minin, Folaki irvaninin, Miiciroddin

Aznrbaycan Milli Kitabxanasi. Baki. 1960. Memar M. Hiiseynov.

Beyloqaninin, Nosiroddin Tusinin vo b.

1522 ildo I ah smayl tarafindan kibyiik kitabxanalar olmudur.
tabxananm faaliyyatina dair xsusi far17 asr oxsi kitabxanalar irisindo
man imzalanm, bu farmanla grkamli
Tobrizli orofoddinin, Mommodrza
rassam Kamaladdin Behzad kitabxanann roisi vzifsin tayin olunmudu.
Macruhun, 18 asrda isa bdlrozzaq
Dnbilinin kitabxanalar z zonginlikloI ah smayl tarafindan ikinci kitabxa
na rdbild, babas eyx Safinin orofiri ila xsusil farqlonirdi. Belo kitabxanalarda, asason, tazkirlor saxlanlrd.
na tikdirdiyi maqbaranin nozdinda yaradlm vo bu elm-madniyyt oca ki
oxsi kitabxanalar obokosinin inkiaf
etmosino sobob lkodo tohsilin inkiaf
tabxana ii tarixinda eyx Safi kitabxa
nasi kimi mahurlamdr. Safavilor
edorok ktlovilomsi, kitab hazirlayib
slalasinin hakimiyyatda olduu 235 il
yayan miiossisolorin sayinin artmasi, ki
arzinda faaliyyat gstaron bu kitabxatab niisxolorinin oxalmas idi.
naya I ah smayldan sonra biitiin So
18 osrin xsi kitabxanalari arasmda
fovi hkmdarlar tarafindan qiymatli ki- Qaraba xam Ponah xamn kitabxanasi
tablarm hadiyyo edilmosi onnyo evrilxiisusilo forqlonmidir. Ponah xanin
midir.
(1747 60) vo onun olu brahimxolil xa
17
18 srlardo bu kitabxanada ol-nin (1760-1806) hakimiyyoti ilbrindo
mu bir sira Avropa alimlori, syyahlar
Qarabada byk abadlq, inaat ilori-

nin aparlmas fakt molumdur. uada

tarixi qalalar tikdirmoklo borabor Ponah
xan 18 osrin 2-ci yarsnda znn saray
oyanlarmin va elaca do Qarabaa golon
hrmotli qonaqlarin istifado edo bilocoyi
orq slubunda mhtom bir kitabxa
na binas tikdirmidir. Kitabxanamn
fondu, osason, Qaraban moscid vo
modrosolorindo toplanmuj, zii kriilm qiymotli olyazmalar ilo zongin olmdur. ibrahimxolil xamn hakimiyyati
dvrndo kitabxanamn fondu daha da
zonginlmi, hotta uzaq Venesiyadan
kitabxana n kitablar gotirilmidir.
Homin dovrdo ibrahimxolil xamn vozi; i,
dvrnn mtofokkir airi Molla Ponah
Vaqif do bu kitabxanadan bohrlnmi,
sonralar burada zn krdiiy alyazmalardan vo biitiin mr boyu toplad
osorlordon ibarot oxsi kitabxanasmi iratmdr.
19
osrin tanmm ziyallanndan b basqulu aa Bakixanov uzun illor 1 u
orq odobiyyatma vo tarixino dair to
d osorlordon ibarot zongin bir kita
tna tokil etmidi. Bu kitabxanamn ol !'
hissosi nadir olyazmalardan ibarot
Professor .Brez homin kitabxa
i
olan olyazmalarm kataloqunu ha?
yaraq 1849 ildo Kazada nr oh
n
Dastana vo Zaqafqaziyaya soya osorinin olavolorino daxil etmidi.
Azorbaycan dramaturgiyasmin
inisi Mirzo Fotoli Axundzadonin (A.x
dov) da byk oxsi kitabxanasi oln dur. Onun kitabxanasinda folsofoy: siyasoto, tababato, iqtisadiyyata, tai o,
corafyaya, adbiyyatnasla,
liya, riyaziyyata, fizikaya va s. elm!
aid kitablar olmudur.
n zongin oxsi kitabxanalardan ri
do 1901 ildo qzlar iin seminariv,
m Mommodqulu Kongorliyo mr
s
olmudur. blmodon ibarot h;
n
kitabxanada, osason, hiiquq vo folsr:
o
aid 3041 adda kitab toplanmdr.
19 osrin ikinci yansinda Azor! /canda ilk ictimai-ktlvi kitabxan
r
va qiraotxanalar meydana golmoyo
ladi. 1859 ildo uada, 1868 ildo Go
do, 1887 ildo Bakida ictimai kitabx: ilar ald. 1887 ildo Bakida ii kitabx, a
var idi. 1890 ildo bu kitabxanalar biri >dirilorok Baki ohor bolodiyyo idarsio
verildi. 1887 ilda Qubada, Lankoranda
va Naxvanda ictimai-ktlovi kitabxa
nalar yaradildi.
1894
ildo grkomli yaz Noriman
Norimanov torofindon yaradlm ilk ic
timai kitibxana-qiraotxana Azorbayca-

nin modoni hoyatinda byk hadiso ol

odobiyyat, ciimlodon Rusiya Elmlor
Akademiyasi) kitabxanasmin, 1921 ildo
Akademiyasnn biitiin norlorini alib
du. Kitabxana 1898 ildo ar senzurasi
Azorneft morkozi elmi kitabxanasmin
torofindon baland.
gotirmilor. Kitabxanamn kitab fondu
(indiki Respublika Elmi-Texniki Kitab
19
osrdo Azorbaycanda iimumi fon 1924 ildo 24713 nsxoyo atmdr. xanasi), 1923 ildo Azorbaycani Todqiq
du 18 min nsx olan 25 kiitlovi kitabxa
1928 29 illordo Baki Fransiz Comiyyoti- vo Totobb Comiyyotini kitabxanasinin 1000 nsxodon ibarot kitabi, Maarif nin (indiki A ME A Morkozi Elmi Kitab
na foaliyyot gstorirdi.
1918
ildo yaradlm Azorbaycan iloi Evi Kitabxanasmin 2000cilddon
xanasi), 1923 ildo Azorbaycan Respub
Xalq Ciimhuriyyoti hkumoti modoniy
ibarot rus dilindo jurnallar komplekti
lika Dvlot Kitabxanasmin (indiki
yot vo maarif sahosindo ciddi islahatlar
universitetin kitabxanasna verilmidir.
M.F.Axundov adina Azorbaycan Milli
parmaa balam, kitabxana iinin inHomin illordo kitabxanamn fonduna
Kitabxanasi) vo 1925 ildo Dvlot Kitab
kafna xiisusi diqqot yetirmidir. Ho
professorlardan Bokir obanzado,
Palatasmin yaradilmasi Azorbaycanda
P.K.Juze vo b.-mn oxsi kitablan da da
min dvrdo lkodo foaliyyot gstoron
kitabxana iinin inkiafna tokan verdi.
biitiin tohsil mossisolrind - xalq mok- xil olmudur.
1921 ildo yaradilan Respublika Elmi-Texniki Kitabxanasi normativ-texhiblorindo, seminariyalarda, politexnik
1940 ildo kitabxanamn fondunda
204613, 1975 ildo 1531769, 2006 ildo niki sonodlor, patent odobiyyati, elm vo
moktoblordo, gimnaziyalarda, realni
2500000 nsxo ap vahidi olmudur. K i
texnika sahosindo odobiyyat vo digor somoktoblrind vo s. kitabxanalar yaranodlorlo Azorbaycan Respublikasinin
tabxana 1971 ildon lkonin biitiin ali
dlmdr.
Standartladrma, Metrologiya vo Pa
Xalq Ciimhuriyyoti dvrnda Azor- moktob kitabxanalarimn elmi-metodik
morkozi saylr. Onun qizil fondu nadir,
tent iizro Dvlot Agentliyino kitabxanaaycanda kitabxana kollektoru vo iki
biblioqrafiya vo informasiya xidmotini
utbxana 1918 ildo Mirzo lokbor Sahoyata keiron ixtisasladrlm kitabr adina Kiitlovi Kitabxana, 1919 ildo
Azarbaycan Milli Kitabxanasi
xanadr. Yarand vaxtdan indiyodok
->Baki Dovlot Universitetinin elmi kiAzarbaycan Respublikasmda an
onun fondu normativ-texniki sonodlor,
\anasi tokil edilmidir. 1920 il aprel
byk kitabxana, respublikada ap
patent odobiyyati, elm vo texnika saho
zalina qodor Azorbaycanda 965 mokolunan asarlarin dvlat kitab saxlasindo odobiyyat vo digor sonodlorlo komb vo 102 ohor vo kond kitabxanasi foycs, kitabxananaslq va biblio
iyyot gstormidir.
plektlodirilir. Kitabxana respublikadaqrafiya iizra elmi-metodik markaz.
M ..Sabir adina Kiitlovi Kitabxana
ki biitiin elmi-texniki kitabxanalara ine1939 ilda M.F.Axundzadanin adi vetodik rohborliyi hoyata keirir. Fonda
liversal xarakterli olub, dvr iin
rilmidir. Nadir kitablar blmasinda
fayot qodor byk oxucu auditoriyasidaxil olan yeni kitablar barodo oxuculatarix va elmi ahamiyyata malik qiy
! malik idi. 1925 ildon etibaron bu kira molumat vermok, oxucularn sorlamatli asarlar saxlamlir. Sankt-Peterrn yronmok n kitabxana kiitlovi
bxana Azorbaycan Respublikasmda
burqda nar olunmu ilk Azarbay
todbirlorin miixtolif nvlorindon, daimi
W olunan kitablarla komplektlodirilcan ap kitabi (1720), Azarbaycan
sorgilordon, mvzu sorgilorindon, infor
ioyo balad. Fondu rus vo Azorbaycan
adabiyyati klassiklarinin asarlarinin
dabiyyati ila zongin olan kitabxana ilk
masiya gnlrindn vo normativ-texniki
nadir nsxalari, Tabriz, istanbul,
llor 3 min odobiyyat toplaya bilmidi.
sonodlorin sorgilorindon geni istifado
Qahira, Tehran va b. yerlarda Azar
onralar kitabxanamn fondu 200 mino
edir.
baycan dilinda buraxlm bir ox
td. Hazirda M.F.Axundov adina
1921
il yanvann 21-do Azorbaycan
ap mahsullari kitabxanamn qizil
lilli Kitabxanadan sonra lkodo foaliySSR Xalq Torpaq Komissarlnn noz
fonduna daxildir.
dindo respublika ohomiyyotli ilk saho kiot gstoron universal tomayll on iri
itabxanadir.
tabxanalarmdan biri olan Respublika
Azorbaycan Respublikasinin on qodim kitablardan, rus odobiyyati fon
Elmi Kond Tosorriifati Kitabxanasi yarayk ali moktob kitabxanalanndan
dunun olyazmalarindan, Avropa dillo- dildi. 40-ci illorin ovvollorindo kitabxananin 13 mindon ox kitabi olmudur.
Ian Baki Dovlot Universitetinin Elmi
rindo olan fonddan, eloco do Azorbaycannaslq vo orqnaslq bolorinin
1967
ildon Azorbaycan SSR Kond
>itabxanasimn osasi 1919 ildo Mixay>vski (indiki Moodi zizboyov adina)
odobiyyatindan ibarotdir. Burada 14 18 Tosorriifati Nazirliyi nozdindo Respubli
ostxanasnn nozdindoki kitabxanamn
osrloro aid nadir olyazmalan toplanmka Elmi Kond Tosorriifati Kitabxanasi
niversiteto verilmosi ilo qoyulmudur.
dr. n qodim olyazmasi 1308 ilo aiddir.
kimi z foaliyyotini davam etdirdi. 1967
lomin ildo kitabxanamn fondunda 250
Bu zongin fonddan universitetin 15 min- ildon kond tosorriifati odobiyyatma dair
lsxa ap vahidi olmudur. 1920 ildo don artiq miiollim vo tolobo heyotindon
geni oxucu ktlosino molumat atdrolavo, Azorbaycanin digor alim vo maq moqsodilo molumat-biblioqrafik
iabunu xostoxanasi nozdindoki kitabananm fondu da universiteto verilmi
norlor ap etdirir. 1973 ildon balayamtxossislri do istifado edir. Onlarm
fondu 212 ap vahidi olan tibb bo- xidmotino elmi, todris vo bodii odobiy- raq, Azorbaycanda xan kond tosorriisi tokil edilmidir. Kitabxanamn orq
yatdan ibarot olan 5 abonement, 12 qi- fatina dair biitiin odobiyyatm mocburi
bosi orq fakltosinin dekan profes
pullu niisxolorini alir.
raot zali vo 30 kafedra kitabxanasi verilsor Panteleymon Kristovi Juzenin to- midir.
Kitabxanamn 39 filiali, 51 obkosi
abbs il yaradlmdr. 1922 ildo pro20
osrin 20-ci illorindon balayaraq foaliyyot gstorir. 1982 ildon kond to
fessorlar F.N.lyin vo Pavel Yuryevi
Azorbaycanda kiitlovi kitabxanalar vo sorriifati iizro depozitar miihafizo morRostovsev Petroqrada (Sankt-Peter
eloco do miixtolif tipli saho kitabxana o- kozidir. Kitabxanamn iimumi fondunun
hocmi I mln. nsxoyo yaxndr. Kitab
burq) ezam olunmu vo onlar oradan
bokolori inkiaf etmoyo balad. 1920 il
fondu 39260 nsxodir (2006).
pulsuz olaraq 200 puddan artiq elmi
do Politexnik institutunun (indiki Neft

Axundov adina Azorbaycan Milli KiAzorbaycan M illi Elmlor AkademiMikayl Mfiq, dilo xanm ahtaxtabxanasi) yaranmasi kitabxana iinin
tinskaya, brahim Eminbyli vo baqa
yasmn Morkozi Elni Kitabxanas res
daha da genilonmosino tokan verdi. Bu
171 noforin 8152 nsxo kitabi verildi.
publikada lko vo dnya ohomiyyotli el
kitabxana noinki Qafqazda, Avropa qi1956 ildon etibaron kitabxana zmi nrlorin zongin fondlarna malik
tosindo, eloco do biitiin diinyada hrot
niin
beynolxalq
olaqolorini
genilondirolan on iri, universal tmayll, aparc
tapan on byk milli kitabxanalardan
mi, dnyanm 50 lkosinin 570-don ox
elmi kitabxanadir. Morkozi Elmi Kitab
vo on iri kitabsaxlayicilardan biridir.
elmi miiossiso vo kitabxanasi ilo odobiy
xana 1923 ildo grkomli ziyalilar Nori
Kitabxana yarananda onun fonduna
yat miibadilosi aparmaa balamdr.
man Narimanov, bdrrohim boy Haq1959
ildo 600 mindon ox, ciimlomperator Texniki Comiyyoti Baki verdiyev, Ta ahbazi (Simur), Hanaf
bosinin vo Baki ictimai Comiyyoti ki
don 145 min niisxo xarici odobiyyata
Zeynall v b.-nn tabbs vo yaxndan
tabxanalarmm fondlarmdan 5000 niismalik olan kitabxanaya miistoqil miibakmyi ilo Azorbaycanm tobii sorvotlorixo kitab verildi.
dilo aparmaq solahiyyoti verildi. Homin
ni, iqtisadiyyatn, tarixini, folsofosii,
Siirotlo inkiaf etmoyo balayan ki
vaxta qodor miibadilo omoliyyatlan
odobiyyat vo incosonotini vo s. yronmok
tabxana yarand vaxtdan osas diqqoti
moqsodi ilo Azorbaycani Todqiq vo ToSSR EA-mn kitabxanasi vasitosilo apafondun komplektlodirilmosino verdi.
nlirdi. Kitabxana biblioqrafik noriyyat
tobb Comiyyoti yaninda yaradlmdr.
1925 ildo onun fondunda 51000, 1928 il
Azorbaycanm, eloco do qonu regionlarin
foaliyyotini do genilondirdi vo Azor
do iso 300000 adda kitab, jurnal, qozet
baycanm elm vo modoniyyot xadimlori
tarixi, arxeologiyas, etnoqrafiyasi, tobii
vo digor ap mohsullan toplanmd.
seriyasmdan respublikanm grkomli
sorvotlori, elm vo modoniyyotinin yronilalim vo sonot adamlarinin hoyatina, elmi
Tokco 1928 ildo xaricdon 50 adda d .ri
mosindo miihiim xidmotlori olmu homin
Comiyyotin nozdindo grkomli odobiyfoaliyyotino hosr olunmu oxsi biblio
motbuat alnmd. ilk biblioqrafik e
qrafik gstoricilor ap etmoyo balad.
yatnas-biblioqraf professor A.V.Baqtoricilor 1927 ildo hazrlanmaa bai rinin rohborliyi ilo tosis edilmi Biblioqramd. orq haqqinda jurnaf mate: Homin gstoricilrin nori bu gn do
Morkozi Elmi Kitabxanada davam etdilan (1917-1927) , 1927-ci ildo q
fiya biirosu kitabxanamn tookkl n
ilkin baza olmudur.
rilir. Morkozi Elmi Kitabxanada 11 bo haqqinda S S R odobiyyati adli go 1925 il avqustun 9-da Azorbaycani
ricilor bu silsilodondir. Kitabxanada
i
foaliyyot gstorir (2006). Fondunda 3,2
mln. nsxo ap vahidi olan kitabxana 40 zali 1927 ildo almdr. K ita b
Todqiq vo Totobb Comiyyoti Morkozi
Azorbaycan Elmlor Akademiyasmin
urasnn iclasinda Biblioqrafiya biiro
min oxucuya xidmot edir. Kitabxana
su ovozino Kitabxana-biblioqrafiya bii
Beynolxalq Kitabxana Assosiasiyalan
nasinda bir neo otaqda yerloirdi.
8
rosu tosis edilir. Bu dvrdo Azorbaycan
Federasiyasinin zvdr.
ildo kitabxana 6 bdn: orq, !
lkonaslq materiallarinin toplanmasi
1920-50 illordo yeni kitabxanalarin
Qorbi Avropa, Xiisusi bo, Xdmc
sahosindo geni i apanlir. Elmi todqiqat
fondlarmi vo kataloq sistemlorini tosnif
Biblioqrafiya brosundan ibarot old
ilorinin apanlmasi n zoruri olan in
vo tokil etmok, mvcud kitabxanalarin
1939
ildo kitabxanaya byk m >
fondlarmi miiasir osaslar iizorindo qurfokkir, dramaturq vo maarifi Mirzo >
formasiya bazasi todricon formalamaa balayr. 1926 ildo kitabxanada
maq n yeni tosnifat sistemino keildi.
toli Axundovun adi verildi. Son >:i
ilk oxu zali istifadoyo verilir. Kitabxana
Respublikada ilk kitabxanalq
dvrdo kitabxanamn foaliyyot dai si
biblioqrafik foaliyyotini genilondirorok,
kurslan 1920 ildon almaa balad.
genilonmi, onlarla yeni bo yaran: si,
elmi todqiqat planlanna miivafiq olaraq
20-ci illordo dovlot orqanlan ilo yafondlannda odobiyyatin sayi milyoni a
Xozor donizi vo hvzosinin biblioqrafina olaraq Azorbaycan Homkarlar ttiatmdr. Kitabxana memarliq b iyasi , Azorbaycan haqqinda odobiyyafaqi Morkozi uras da kitabxana
mmdan tarixi abido kimi qiymotlo m itn biblioqrafiyasi , Azorbaycanda tiirk
kadrlann hazirlanmasi iindo yaxindan
lon ozomotli binaya (memar Mik il
motbuati kimi gstoricilor nor etdirir.
itirak edirdi. Onluq tosnifat codvoli 20Hseynovdur) 1961 ildo krlmib .
1951
ildo Azorbaycan SSR E A Ro-ci illordo respublikada kitabxana iinin
Hazirda Milli Kitabxanada 25 b. 6
yasot Heyotinin qorari ilo elmi todqiqat
inkiafna giiclii tosir gstordi: respubli
blmo foaliyyot gstorir. Kitab
a
kada geni kitabxanalar obksinin yainstitutlarmin kitabxana obokosinin fo
fondunda 4 milyon 513 min niisx:
p
aliyyotini olaqolondirmok vo onlara roh- ranmaa balamas Onluq tosnifat codmohsulu saxlanilir. M illi Kitab
a
volino ciddi tolobat omolo gotirmidi.
borlik etmok moqsodilo Kitabxana uraAzorbaycan Respublikasinda ki >
Onluq tosnifati totbiq etmodon mvcud,
si yaradildi. u*a Morkozi Elmi Kitabxaxana ii sahosindo dovlot siyasotini >
yeni yaranan kitabxanalar foaliyyot gsnanin vo oboko kitabxanalarmm foaliy
yata keiron, milli norlori, xarici
itoro bilmozdi. Ona gro do Azorbaycan
yotino, fondlarm komplektlodirilmosi,
lordo nor olunmu Azorbaycan
[biblioqrafik gstoricilorin nori, oxuculaXalq M aarif Komissarl bu codvolin
qinda vo Azorbaycan molliflr n
ra xidmot modoniyyotinin yiiksoldilmosi
rus dilindon Azorbaycan dilino torciimo
osorlorini, diinya ohomiyyotli norb
vo s. mosololoro nozarot edirdi. Bu dvrdo
edilmosi vo onun kitabxanalarda totbiq
ciimlodon xarici dillordo olan qiym: li
kitabxanamn fondlannda saxlamlan
edilmosino metodik kmok moqsodi ilo
molumat dayclarm toplayib mu iap mohsullarimn sayi 500000 nsx idi.
ii qruplan yaratdi.
fizo edon milli modoniyyot xozinosi vo
1952 il iyul aynn 13-do SSR Ba Motdvlot kitabsaxlaycsdr. 2005 ildo
20-ci illordon balayaraq Azorbay
buat darosinin gstorii vo EA Royasot
ona M illi kitabxana statusu verilcanda kitabxananasla dair torciimo
midir.
Heyotinin soroncami ilo kitabxanada
osorlori ilo yana olaraq orijinal osorlor
Azorbaycan M illi Kitabxanasi Avro
Xsusi Mhafzo Fondu tokil edildi vo do yaranmaa balad.
pa M illi Kitabxanalar Konfransi Bey
1923 ildo Azorbaycan Respublika
buraya 1937-38 ildo repressiya qurbannolxalq Tkilatnn zvdr.
Dovlot Kitabxanasmin (indiki M .F.
lar hmod Cavad, Salman Mmtaz,

1928 ildo Azorbaycanda owollor qiArtiq 1945 ildo respublikada fondunda

2828499 niisxo kitab olan 765 kiitlovi ki
raotxana kimi foaliyyoto balayan daha
tabxana foaliyyot gstorirdi.
bir kitabxana yaradilir. Bu kitabxanaya
1947 ildo Azorbaycan Dvlot Uni
1976 ildo Respublika Gonclor Kitabxaversiteti tilologiya lakiiltosindo kitabxanasi statusu vo Cofor Cabbarlimn adi
verilmidir. Hazirda kitabxanamn 110 nalq bosinin almas ilo respublika
da alitohsilli kitabxana kadrlann hamindon artiq kitab fondu vardir.
20
osrin 30-cu illorinin ovvollorindonzirlanmasmin osasi qoyuldu.
1945 ildo SSR EA Azorbaycan Filiabalayaraq Azorbaycanda uaq vo mok
linin Azorbaycan SSR Elmlor Akadetob kitabxanalarmm tokilino diqqot
miyasina verilmosi respublikada zongin
artdi. Artiq 30-cu illorin sonlarmda
kitabxana oboksinin formalamasna
Azorbaycanda 1367321 niisxo kitab fon
sobob oldu. Bu dvrdo bir sira yeni ali
duna malik 2480 uaq vo moktob kitabtohsil miiossisolorinin yaranmasi vo onxanasi foaliyyot gstorirdi.
larin nozdindo kitabxanalarin tokil
30-cu illordo respublikada ba veron
edilmosi elm vo tohsilin kitabxana-informodoni elmi-texniki inkiaf elmi vo elmimasiya tominatinin inkiafna tokan
u xniki kitabxana obksinin genibnmosino do miisbot tosir gstordi. 1934 il- verdi.
1950 illordo kitabxana iio aynlan
o Azorbaycanda 1662512 niisxo kitab
ondu olan 537 elmi, elmi-texniki vo vosaitin ohomiyyotli dorocodo artmasi ilo
olaqodar kitabxanalarin maddi-texniki
iisusi kitabxana vardi.
i 934 ildo kitabxanalarin SSR iizro bazasi xeyli mhkomlondirildi, fondlari
ohomiyyotli dorocodo oxald. 1955 ildo
'ahyaalnmas keirildi. SiyahyaalnAzorbaycanda 9614,2 niisxo kitab fon
inm noticosino gro Azorbaycanda
duna malik olan 2394 kiitlovi kitabxana
037 kitabxana olmudur. Bunlardan
foaliyyot gstorirdi. Be il miiddotindo
88-i ohorlrd, 1249-u kondlordo yer104 yeni kitabxana alm, onlarm ki
irdi. Biitiin kitabxanalarda 4485907
tab fondu iso 5811,1 niisxo artmd.
iisxo kitab var idi.
1958 ildo Azorbaycanda kitab fondu
1938 ildo kitabxanalarda almaq
20 milyon niisxodon artiq olan 5776 ki
in orta ixtisasli kitabxana kadrlan
azirlayan ilk tohsil miiossisosi Baki Kitabxana var idi. Bunlann 2583-ii kiitlovi
.bxanalq Moktobi (sonralar Baki
kitabxanalar idi. byk obokoyo
malik olan Modoniyyot Nazirliyinin ki
>iyasi M aarif Moktobi, Baki Kitabxaalq Texnikumu (hazirda Baki Mo- tab fondu 7921,1 min niisxo olan 1115
kiitlovi kitabxanasi foaliyyot gstoridi.
loni-Maarif Texnikumu) yaradildi.
1940 ildo Azorbaycan SSR Xalq Ko- Hominin homkarlar tokilatnn kitab
issarlar Sovetinin gstorii ilo Res- fondu 2229 min niisxo olan 157, kolxozlarin iso kitab fondu 8873 min niisxo
ublika Dovlot Elmi Tibb Kitabxanasi
olan 492 kiitlovi kitabxanasi var idi.
\skil olunur vo ilk illor tibb iilrinin
1958 ildo 149 elmi, elmi-texniki vo
.^neft meydanndak binasnda ycrlolirilir. Kitabxanamn ilkin fondu res- xiisusi kitabxana foaliyyot gstorirdi. Ali
aiblikanm qabaqcil hokimlorinin ver- vo orta ixtisas moktoblorindo 56 kitab
iyi odobiyyat osasmda formalar. 1982 xana, iimumtohsil moktoblorindo iso
2667 kitabxana var idi. 1965 ildo Azor
:do kitabxana indiki AB sofirliyinin
inasna krlmdr. 1992 ildon ki- baycanda daha bir iri kitabxana - Firidun boy Korli adina Dvlot Uaq Kiibxana yenidon Azneft meydamnda
erlon ovvolki binada yerlodirilmitabxanasi yaradildi. Kitabxana respub
iir. 2002 ildo kitabxana qsa mddt or- likada foaliyyot gstoron biitiin uaq kindo Ailo Salamlq Morkozindo yerlotabxanalan iizro elmi-metodik morkozni, 2005 ildon iso yeni drdmortoboli
dir. Kitabxanamn Bakinin miixtolif raina ilo tochiz olunmudur.
yonlannda foaliyyot gstoron 5 filiali,
1941-45 illordo respublikanm kitab206 min niisxo kitab fondu, 7 min 200
xanalar z ilorini qolobo urunda
dvi motbuat fondu var. Kitabxanamn
mbarizo istiqamotindo qurdu. Mharifondunda toplanm tarix, ekologiya,
bonin ilk illorindo kitabxana iiin inkikino, teatr vo s. saholori ohato edon ki
tablar uaqlarn elmi idrak soviyyosinin
af, osason, dayanmd. Bir ox kitab
xanalar, xiisusilo do kond kitabxanalan
yiiksoldilmosi istiqamotindo miihiim
balanmaa moruz qalmdlar. 1943 il ohomiyyot kosb edir. Kitabxanamn 25
min oxucusu var (2006). Bunlar 17 yaa
do bu prosesin qars alnd vo kitabxa
qodor olan moktoblilor vo uaq mtalionalar siirotlo borpa olunmaa balad.

sino rohborlik edon moktob miiollimlori.

metodistlor, kitabxanalar, dornok rohborloridir.
I960
80 illordo respublikada kiitlovi
kitabxanalar obokosinin morkozlodirilmosi vo tokmillodirilmosi, kitabxanala
rin informasiya foaliyyotinin inkiaf ilo
olaqodar onlarm funksiyalarimn oho
miyyotli dorocodo genibndirilmsi, ki
tabxana fondlannin osasli okildo yaxladrlmas, depozitar kitab fondlannin
yaradilmasi, kitabxananaslq vo bibli
oqrafiya sahosindo elmi-todqiqat ilorinin genilondirilmosi vo s. diqqoti colb
edir.
60-ci illordo kho kitabxanalan bor
pa etmok, yeni kitabxanalar amaqla
yana, yiiksokixtisasli kitabxana
kadrlar yetidirmok kimi miihiim ilor
hoyata keirildi. Azorbaycanm kond rayonlarmi yiiksokixtisasli kadrlarla to
min etmok n Azorbaycan Dovlot
Universitetinin filologiya fakiiltosinin
torkibindo foaliyyot gstoron kitabxanalq bosi miistoqil faklto kimi formaladrld vo genilondirildi. Onun mad
di-texniki bazasi mhkomlondirildi vo
tolobo qobulu artrld. 70-ci illordo Baki
Dovlot Universitetinin Kitabxanalq
fakiiltosi Azorbaycanm kond rayonlan
iin xeyli kadr hazirladi.
1970-80 illordo moktobdonkonar
uaq mossisolorindoki kitabxanalarin
obokosi genilondirilorok onlarin sayi
2185-0, miistoqil uaq kitabxanalarmm
sayi iso 118-o atmd.
Bu dvrdo tohsil sistemindo apanlan
islahatlarla olaqodar olaraq iimumtohsil
vo ali moktob kitabxana obklrinin
maddi-texniki bazasinin mhkmlondirilmosi n plana okilmi, tohsil kitabxanalan tohsil sisteminin osas torkib hissolorindon birino, atributuna evrilmi,
onlara diqqot vo qay oxalm, tohsil
kitabxanalarmm qarsnda tohsil pro
sesinin tokilindo yaxindan itirak et
mok vozifosi qoyulmudu.
1969
82 illordo biitiin orta tohsil
miiossisolorindo kitabxanalar yaradildi.
Onlarm kitab fondu todris odobiyyati,
dorsliklor, dors vosaitlori, odobi-bodii vo
elmi odobiyyatla zonginlodirildi. gor
1970 ildo 7,9 mln. niisxo kitab fonduna
malik olan 3749 moktob kitabxanasi var
idiso, 1981 ildo onlarm sayi 4238-0,
kitab fondu iso 25,2 mln. nsxoyo atmd.
1982 ildo elmi saho kitabxanasi olan
Respublika Elmi-Pedaqoji Kitabxanasi
yaradildi. O, lkodo elmi-pedaqoji odo-

biyyatn osas kitabsaxlaycs funksiyasn yerino yetirmklo yana, respublikann btn tohsil iilorino, tohsil siste
mindo foaliyyot gstoron mossislor ki
tabxana vo molumat-biblioqrafya xidmotini vo eyni zamanda Tohsil Nazirli
yinin kitabxana oboksinin elmi-metodik vo olaqolndirm morkozi kimi mvafq kitabxanalara metodik vo praktik
kmoyi hyata keirir.
Kitabxanada 500 min nsxodon ar
tiq kitab, avtoreferat, elmi osor, jurnal,
qozet, mikroflm vo mikrolentlr saxlanlr. Kitabxanada fondu oks etdiron
zongi soraq-molumat aparat yaradlmdr. Ba, 1 vo sistemli kataloqlar, ayr-ayr mvzular zro kartotekalar oxuculara odobiyyat semoyo
edir. Foaliyyot gstordiyi dvrd ki
tabxana torofindon metodik vsait, tolimat, tvsiyo moktublar, sonodlor, miixtlif biblioqrafk vosait v gstricilr
ap edilmidir. Onlardan Moktob kitabxanas iinin planladrlmas ,
Mktob kitabxanas fondlannin kitabxana-biblioqrafya tsnifatna kemosi ,
Moktob kitabxanalarnda kond to
sorriifati peolrinin toblii , Moktob
kitabxanalarnda kitab bayramnn tokili adl metodik vosait vo materiallari,
Azorbaycamn grkomli maarif xadimlo
ri , Xalq maarifi, pedaqogika, pedaqoji
elmlor seriyasindan kitab, qozet vo jurnallarn biblioqrafik gstoricilorini vo di
gor materiallari qeyd etmok olar. Kitab
xanada be bo foaliyyot gstorir (2006).
1969-82 illordo Azorbaycanda 6
yeni ali moktob kitabxanas yaradlm,
onlara bina ayrlm vo zongin kitabxa
na fondlan ali moktob tolobolorinin istifadosino verilmidir.
1970-80 illordo Azorbaycan SSR
Elmlor Akademiyasmin miihiim elmi
bazasi olan elmi kitabxanalar noinki
respublikanin, hominin kemi SSRnin on byiik elmi kitabxanalan soviyyo
sino yiikslmidir. Bu dvrdo akademiyanin kitabxanasi yeni binaya kiirlm, qiymotli yeni avadanhqla, ki
tabxana texnikasi ilo tochiz edilmidir.
M iiasir kitabxana metodlanni totbiq
edon, yeni kitabxana texnologiyasi ilo
zonginlon, kitabxana xidmotinin mii
asir yeniliklorindon istifado edon kitab
xana yiiksokixtisasli akademiya oxucularinin on ox istifado etdiyi yeni tipli
elmi-informasiya mossisosin evrilmidir. AMEA-m n kitabxanasi kemi
SS R miqyasinda ilk dofo olaraq akade
miya kitabxana boksinin morkozlo-

dirilmosi ideyasn iroli srm vo onu

hoyata keirmidir.
1970-80 illor Azorbaycanda kitabxa
na iinin ikiaf, yenidon qurulmasi vo
kitabxana ii sahosindo byk islahatlar
dvr olmudur. Mohz bu illordo kitab
xana ii sahosindo ilk dofo olaraq lkodo
ohaliyo kitabxana xidmotinin forma vo
mozmununda, tokilati prinsiplorindo,
kitabxana iino rohborliyin tokilati formasi sahosindo islahatlar aparlm, ki
tabxana iinin morkzlodirilmsi hoya
ta keirilmidir. Bir neo byiik kitabxananin vo rayon kitabxanalarimn btvliikdo morkozlomo ii 1976 ildo baa
atdrld. Respublikada tohsil miiossiso
lorinin kitabxana obokosi, Elmlor Akademiyasinin elmi todqiqat institutlarinin
kitabxana obokosi vo s. yaradildi. Ho
min illordo respublikada kitabxanalann
avtomatladrlmas prosesino balanld.
1976 ildo Morkozi Elmi Kitabxana res
publikada ilk dofo olaraq kitabxana sis
temini qismon do olsa avtomatladrd.
Dzgn olmayan siyasot noticosindo
20 osrin 60-ci illorinin sonunadok Azor
baycanda 500 kond kitabxanasi lov
edilmidir. 1969 ildo Heydor liyev hakimiyyoto goldikdon sonra bunun ciddi
sohv olduunu bildirmi vo homin sohvi
dzoltmk n gstori vermidi. Bu
gstoridon sonra Azorbaycan Respub
likasi Dvlot Plan Komitosi hor il orta
hesabla 100 kond kitabxanasmin borpa
edilmosi haqqmda plan hazrlad. Lov
edilmi kitabxanalan toxminon 4-5 ilo
borpa etmok mmkn oldu.
Homin illordo respublikanin 8 ohorindo 111 filiali olan morkozlodirilmi
kitabxana sistemi yaradildi. Rayon kitabxanalarnn morkozlmsinin miivoflbqiyyotlo baa atmasna baxmayaraq, ohor kitabxanalarimn, xiisusilo
Baki ohor kiitlovi kitabxanalarimn
morkozlomosi prosesini miioyyon obyektiv vo subyektiv tinliklor zndon
tam baa atdrmaq mmkiin olmad.
ohor kitabxanalannda morkozlomonin
aparlmas 80-ci illorin ovvollorino qodor
davam etdi.
Hazrlq ii aparldqdan sonra,
1975-80 illor orzindo morkozlm, osa
son, hoyata keirildi. gor 1970 ildo
Azorbaycanda 25 mln. 400 min nsxo
kitab fonduna malik 2923 kiitlovi kitab
xana var idiso, 1985 ildo 38 mln. 800 min
kitab fondu olan 4245 kiitlovi kitabxana
foaliyyot gstorirdi. Son 15 ildo daha
1322 kitabxana yaradlm, kitab fondu
iso 13 mln. 400 min niisx artmdr.

1970 ildo kiitlovi kitabxanalarda orta

hesabla hor 100 oxucuya 90 kitab
drds, son 15 ildo hor 100 noforo diion kitablarm miqdan 488 niisxo artmd. Bu dvrn on byk nailiyyoti yeni kitabxanalann oksoriyyotinin yasay montoqolorindo almas idi. Bu da ohalini ki
tabxana xidmoti ilo tomin etmoyo imkan
verir, kitab modoniyyotinin, informasiyann geni yaylmasn tomin edirdi.
1970-80 illordo Respublika Dvlot
Kitabxanasi, 6 saho kitabxanasi, 17 ali
moktob vo Azorbaycan SSR Elmlor
Akademiyasmin 27 kitabxanadan ibaro!
kitabxana obokosi daha siirotlo inkiaf
etmoyo balad. Xiisusi statusa vo kadr
potensiahna malik olan bu kitabxana larin respublikada xalq tosorriifatimn. el
min, modoniyyotin inkiafnda byk
xidmotlori olmudur. Gstorilon kitab
xanalar respublikada kitabxanala
metodik tominatinda miihiim ilor gi moklo yana, kitabxana iini inki if
istiqamotinin miioyyonidirilmsi;
kitabxananaslq vo biblioqrafiya nasliq sahosindo elmi-todqiqat iinin I kilindo do geni foaliyyot gstorirdilo
80-ci illorin sonunda Azorbaycar i
ohalinin biitiin toboqolorino xidmot e< n
tokmillomi kitabxana sistemi foaliy it
gstorirdi. Bu sistemo dvlot kitabxa ilan, ayri-ayn nazirliklorin, idaro
miiossisolorin, ictimai-siyasi tokilatla n
kitabxanalar obokosi daxil idi. Respi ilikada geni, universal, universal-elr i.
universal-ktlovi, xiisusi, elmi-texniki o
tohsil kitabxanasi obokolori meydana
lib inkiaf etmidi. 1980 illorin ovvollo do Azorbaycanda 120 mln.-dan artiq
lab fondu olan 10000- yaxin kitabxa a
foaliyyot gstorirdi. Bu kitabxanala 4
mln.-a yaxin oxucuya xidmot edirdi.
1980-ci illorin ikinci yansindan b layaraq Sovetlor ttifaqnda aparilan nidonqurma ilorinin iflasa uram;. ,
lkodo ba veron iqtisadi bhran z t rini Azorbaycana da gstordi. Respul
kada, biitiin saholordo olduu kimi.
tabxana ii sahosindo do ciddi probl.
lor yarandi. Kitabxana iino ayrlan liyyo vosaiti xeyli azaldi vo aynlan vos t
z toyinati iizro xorclonmodi. 1988 ild n
respublikada iqtisadi vo siyasi bh. n
daha da koskinlodi. daroetmodo ciddi
horc-morclik, xaos yarandi. 1988 ilin
axrlarndan balayan qondarma Dalq Qaraba problemi bu bhran daha
da dorinlodirdi. lkodo modoniyyot
miiossisolorinin, ciimlodon kitabxana
iinin voziyyoti olduqca pislodi. 1993 ilo

qodor davam edon bu proses kitabxana

iijino olduqca byk zorbo vurdu, bir ox
modoniyyot miiossisolorinin, ciimlodon
kitabxanalann binas olindon alindi,
lOO-o yaxin texniki kitabxana baland.
Torpaqlarm ermoni vandallan torofindon
ial zamam fondunda 4 mln. niisxo kilab olan 982 kitabxana mohv edildi.
mummilli lider Heydor liyevin
ikinci dofo hakimiyyoto golii vo onun
bilavasito rohborliyi voqays sayosindo
kitabxanalar dalmaqdan xilas oldu.
Kitabxanalann zolldirilmosi, onlann
iiinalarmm baqa moqsodlor n istifa
do olunmasi iilko rohbori torofindon qadaan edildi. Mvcud kitabxana obokolorinin qorunub saxlanlmas urunda
nbarizo baland (1993 99). Mohz bu
illordo Azorbaycan dvloti keid dvrn otinliklorino baxmayaraq, kitabxaa obokolorini qorumaa mvoffoq oldu. 1996 ildo Azorbaycan Respublikasi
Mazirlor Kabineti Kitabxana ii haq
qmda qorar qobul etdi. Bu qorarda kiabxana obokolorini qoruyub saxlamaq
o ohaliyo xidmot iini yaxladrmaq
n Azorbaycan Respublikasinin Moloniyyot Nazirliyinin qarsnda ciddi
ozifolor qoyuldu. Qorar keid dvriindo
dtabxanalann qorunub saxlamlmasina
,eyli kmok gstordi. Bu dvrdo dvlotin
dtabxana sahosindo apard siyasotin
nhm aspektlorindon biri kitabxanalan maliyylodirilmsi oldu. Biitiin otinikloro baxmayaraq dvlot kitabxanalann saxlamlmasina vo kitabxana iiloriiin omokhaqqimn verilmosino lazimi vo
saiti ayira bildi. Bu, kitabxana obokolorinin qorunub saxlanilmasini tomin etdi.
1998 ildon balayaraq dvlot biidcosindo kitabxanalara yeni kitablar almaq
n vosaitin nozordo tutulmasi vo onun
ilboil artrlmas ohaliyo kitabxana xid
motinin tokili iini xeyli yaxladrd.
lkodo zol miiossisolorin yaradilmasi
lo olaqodar olaraq yeni zol kitabxana
lar tokil edilmoyo balad. Xiisusilo zol
tohsil miiossisolorinin, ali vo orta ixtisas
moktoblorinin kitabxana obokolori formalamaa balad.
Ayri-ayn nazirliklorin, idaro vo
miiossisolorin kitabxanalannda infor
masiya texnologiyasi artmaa, kitabxa
nalar todricon kompyuterlodirilmoyo,
bir ox elmi kitabxanalar obokosino in
ternet qoulmaa baland. 1994 ildo lkodo Parlament Kitabxanasmin yaradil
masi ideyasi iroli siiriildii. Bu ideya 1997
ildo hoyata keirildi. 2006 ildo kitabxananin fondunda 7000 kitab olmudur.

quruculuuna, hquqa, folsofoyo, statistiBu fondun 80 faizini hiiquq odobiyyati

vo soraq-molumat norlori tokil edir.
kaya. tarixo. dobiyyatnasla vo dilyiliyo dair odobiyyat stnlk tokil edir.
Parlament Kitabxanasi Tiirkiyo Byk
2004
ildo Naxvanda Azorbaycan
Millot Moclisinin Kitabxanasi, Rusiya
tarixindo ilk elektron kitabxananm aFederasiyasmin Duma Kitabxanasi,
l oldu.
Ukrayna, Belarus, Qazaxistan vo TaciSon dvrlordo miiasir informasiya vo
kistan parlamentlorinin kitabxanalan
kommunikasiya vasitolorinin kitabxa
ilo rosmi sonodlorin vo ap osrlorinin
nalarda totbiq edilmosi. informasiyanin
mbadilosini hoyata keirir.
elektron okildo ylmas, saxlanlmas
1995 97 illordo dvlotin bas Hey
dor liyevin be dofo Milli Kitabxanaya
vo trlmsi texnologiyasmin itkiaft,
golmosi, onun ii. omokdalar ilo tan
informasiyanin kaz zorindon siirotlo
olmas, keirilon todbirlordo itirak vo elektron dayclarna kemosino tokan
x etmosi bu sahoyo dvlotin diqqot vo vermidir. B baxmdan Azorbaycan
Respublikasinin Prezidenti llam liyeqaysnn nticosi idi.
vin 12 yanvar 2004 il tarixli Azorbaycan
1998 il dekabrn 29-da Kitabxana
dilindo latin qrafikasi ilo kiitlovi nrlii haqqinda Azorbaycan Respublikarin hoyata keirilmosi haqqmda soronca
snn Qanunu qobul olundu. "Kitabxa
mi miihiim ohomiyyot kosb edir. Bu sona ii haqqinda Azorbaycan Respubli
roncamda yenidon latin qrafikasi ilo ap
kasinin Qanununun totbiq edilmosi ba
olunan kitablarm elektron norinin vo
rodo 12 mart 1999 il formam ilo dvlot
internet mhitind yerlodirilmosinin,
bas qanunun ayri-ayn maddolorinin
yerino yetirilmosino cavabdeh olan dv- eloco do biitiin kitabxanalara hodiyyo
olaraq paylanilmasmin nozordo tutul
lot orqanlarmi miioyyonldirdi.
masi vo bundan iroli golon vozifolorin ar
1998 ildo homin Qanunun 8-ci madtiq yiiksok soviyyodo yerino yetirilmosi
dosino osason Respublika Elmi-Texniki
dvlot basnn uzaqgron siyasotinin
Kitabxanasina elmi-saho kitabxanasi
vo Azorbaycan dvlotinin lkodo infor
statusu verildi.
2003
ildo AMEA-mn Morkozi Elmi masiya comiyyotinin qurulmasina verdiyi nomin bariz nmunsidir.
Kitabxanasi respublikada elmi todqiqat
2006
ilo olan molumata gro Azor
miiossisosi statusuna yiyolonmi ilk ki
baycanda iimumi kitab fondu 38,8 mln.
tabxana oldu. Bu iso kitabxanada hoya
niisxo olan 4374 kiitlovi kitabxana foa
ta keirilon islahatlara daha byk to
liyyot gstorir. Bu kitabxanalar 298,4
kan vermoklo onun kitabxananaslq,
min oxucuya xidmot edir. Naxivan
biblioqrafyanaslq vo informasiya sa
Muxtar Respublikasinda 2 respublika
hosindo apard elmi todqiqatlann da
ha intensiv xarakter almasina, aktual el
kitabxanasi (M.S.Ordubadi adina Res
publika Kitabxanasi 1922 ildo yaradilmi problemlorin hollindo yaxndan itimdr; A.Babayev adina Respublika
rak etmosino vo elmi dorocosi olan yiiksokixtisash miitoxossislori kitabxana iiUaq Kitabxanasi - 1960 ildo yaradilmdr) vo 7 morkozlodirilmi kitabxa
no colb etmoyo imkan yaratdi. Burada
yaradlm Azorbaycan dvlotiliyi vo na sistemi foaliyyot gstorir. Onlardan
Heydor liyev Kitabxanasi nda 5000- on qodimi olan Ordubad rayon kitabxadon artiq qiymotli kitab saxlanilir.
nasi 1922 ildo yaradlmdr.
2003
ildo dvlot bas lham liye- Hazirda respublikanin iri kitabxavin soroncami ilo Azorbaycan Respubli
nalarnda kompyuterlodirmo ilori ho
kasi Prezidenti lor darosinin Kitabxayata keirilir.
nasi yaradildi. Kitabxana Baki ohoriRespublikada kitabxanalann foaliy
nin iki on qodim kitabxanasmin Mor
yotini koordinasiya etmok moqsodilo
kozi ohor Kitabxanasmin (kemi
Azorbaycan Kitabxana informasiya
V ..Lenin adina Kitabxana) vo Azor
Konsorsiumu, Azorbaycan Kitabxana
baycan Respublikasi Prezidenti lor
inin nkiaf Assosiasiyasi vo Azor
idarosi Tosorriifat bosinin nozdindo baycan Kitabxanalar Comiyyoti yaraolan kitabxananm (kemi Siyasi Maa dlmdr.
rif Evinin Kitabxanasi) bazasinda ford.: I s m a y l o v X. Azorbaycan Rcspublimaladrld. Kitabxananm fondunda
kasinda kitabxana iinin metodik tominat sistcmi18 19 osrlordo vo 20 osrin ovvollorindo nin inkiaf tarixi (1918 2000). li.. 2000; Xol of ov A. Azorbaycanda kitabxana iinin tarixi. B..
or olunmu miixtolif dillrd olan zon
gin nadir odobiyyat niimunolori saxlam- 2004.
Avh.mi : liyeva-K.mg.nli
lir. Fondda iqtisadiyyata, siyasoto, dvlot

1982), A.V.Baqrinin Azorbaycan bibBiblioqrafiya. Azorbaycanda bibliolioqrafik gstoricilorin do yaradilmasina

xiisusi diqqot verilir.
lioqrafyas n materiallar (ii buraxiqrafiyann ilk nmunolrin qodim
Biblioqrafik molumatin on miihiim
lda, 1924-25), Mommodomin fondidvrlordon tosadiif edilir. Orta osrlordo
ictimai funksiyalarmdan biri ap osorloyevin Azorbaycanin iqlim vo balneoYaxn rqd, cmldn, Azarbaycan
rinin qiymotlondirilmosi vo onlarm tobqrafiyasi haqqmda biblioqrafik moluda geni yaylm tzkirlr, 19 osro aid
liidir. Qiymotlondirmo funksiyasim
mat (1932), liheydor Qohromanovun
dbi mcmulr mnada bibhoyata keiron tvsiyo biblioqrafyasna
lioqrafk monbolor hesab olunur. 19 s- Rus odobiyyati biblioqrafiyasi (1953),
ox ohomiyyot verilir. Respublikanm
Azorbaycan odobiyyati biblioqrafirin sonu-20 srin ovvolbrindo Bakda
byiik kitabxanalan, ilk nvbodo
yasi (1954) adli osorlori, N .Goncovi,
foaliyyot gstoron mxtolif kitabxanalaM.F.Axundov ad. Azorbaycan Milli K i
M.F.Axundzado, M . .Sabir, M.S.Orrn fondlarmin biblioqrafik tosviri olan
tabxanasi tvsiyo biblioqrafiyasimn osas
kataloqlar nor edilmidi. Bak ctimai
dubadi, S.Vurun, C.Cabbarl, M .H ii
morkozbridir. 20 osrin 50-ci illorindon
seyn, S.Rohimov, S.Rstom vo b. haq
Yncaqlar Kitabxanasmin (1887), Ru
balayaraq tvsiyo vasitolori sistemi, elmi
qmda biblioqrafik gstoricilor nor edilsiya Texniki Comiyyoti Bak bosi kibiblioqrafiya ilorinin tortibi vo nori gemidir.
tabxanasnn (1911), Xozordo gomiilik
20
osrin 60-80-ci illori Azorbaycandanilondi. Bu dovrdo Tobiot elmino dair
ilori ib mul olan Qafqaz vo Merkno oxumali (1950), Azorbaycan sovet
biblioqrafiyamn intensiv inkiaf dvriiri sohmdar comiyyoti Ba bsi kitabodobiyyati (1954), Neftiyo krok
xanasnn (1913) kataloqlar, Bak bo- diir. Homin dvrdo Azorbaycan neft to
(1966), Siyasi iqtisada dair no oxumali
sorriifati jurnalinda 1932 57 illor orzin
radran-i Orucov kitabxanasmin sa(1977) vo s. gstoricilr nor olunmudur.
do buraxilan moqalolorin biblioqrafik
miiil-kiitiibii (1913) nor olunmu ilk
Elmi-texniki toroqqi dvrndo, x ubiblioqrafik nmunbrdir. 1905-07 il- gstricisi ( buraxlda, 1965), Azorson onun intensiv inkiaf ib olaqr ar
lordo Bak mtbuat (1907-09), Neft
biblioqrafiyamn yeni nvlri yar; r.
ii jurnalnn sistemli biblioqrafik gsBiblioqrafiya
Biblioqrafik materiallar haqqmda i itoricisi (1909) vo s. nor edilmidir.
Biblioqrafiya termini Qdim Yunalosiz informasiya veron biblioqrafiya ,n
20
osrin 20-ci illorindon Azarbay
mstanda meydana glmi v vvlbiblioqrafiyasi nv bu giin perspek li
canda elmin. tsrrfatn miixtolif saholr kitab yazlmas mnasn verfoaliyyot sahosino evrilmidir. 194 ilrin, mvzu vo problemlorino dair
midir. Yunan alimi v airi Kollimadon ardicil ap olunan vo 1946 i ion
biblioqrafik gstricilr nr edildi, res
xn (e.. 310-240) Mxtlif elmlrkeni Sovet ttifaq orazisindo n
publika kitabxanalarnda oxuculara
d frqlnnlrin hamsnn v onlabiitiin biblioqrafik mohsulu oks etdi ii,
biblioqrafiya xidmoti osasli surotdo
rn yazdqlar hr eyin cdvllri
onlarm haqqmda cari molumat v. n
yaxlad, biblioqrafiyaladrma vo
sri ilk biblioqrafik nmun hesab
Sovet biblioqrafiyasnn biblioqrafi abiblioqrafik xidmot sahosindo zongin
olunur. Kitab apndan sonra bib
s illiyi nor olunmudur.
tocriibo oldo olundu.
lioqrafiya ap srlrinin uot v
20
osrin 90-ci illorindon biblioqi fiAzorbaycan biblioqrafiyasimn inkiqeydini aparan, onlar sistemlyanin bir nvii kimi internet saytlarinin
afinda Azorbaycan Dovlot Kitab Paladirn, tsvir, tvsiy v tbli edn
siyahsn oks etdiron veblioqrafiy lar
tasi, M.F.Axundov adina Azorbaycan
elm v mli faaliyyat sahsi kimi
hazirlanir. Veblioqrafiya, osason, kMilli Kitabxanasi, AMEA-nin Morkozi
formalamaa balad. Azarbay
tron formada dorc edilir. Bir ox oElmi Kitabxanasi, F.Korli adina Res
canda ilk biblioqrafik toplular kitabiylordo bu monbonin kaz formasin an
publika Uaq Kitabxanasi, Respublika
yat adlandrlrd. Bir sra tzkirlr,
da istifado olunur. Azorbaycanda bi iElmi-Texniki Kitabxanasi, Respublika
adlar ltlri biblioqrafik funksiya da
hodo ilk ilori Azorbaycan M E A Moi oKond Tosorriifati Kitabxanasi, Respub
dayrd. 20 srin 10-cu illrindn
zi Elmi Kitabxanasi hoyata keir ii,
lika Elmi-Tibbi Kitabxanasi, BDU-nun
balayaraq Azarbaycanda biblio
Veblioqrafiya kitabxanasi seriy.
Elmi Kitabxanasi vo b. biblioqrafiya
qrafiya elmi saslarla inkiaf edir.
morkozlori miihiim rol oynamdr.
dan Diinya kitabxanalanmn sayli
1925 ildo yaradlm Dvlot Kitab Palaadli birinci buraxlnn kaz vo
tron versiyalarmi hazrlamdr (200
tasi Azorbaycanda milli motbuatin dov
baycan SSR Elmlor Akademiyasi norlot qeydiyyati vo onun cari bibliolorinin biblioqrafiyasi (1962, 1982,
:. I i v Z. Azarbaycan biblioqm S
qrafiyasi ilo moul olan morkozo evril1984, 1985, 1986), Azorbaycan tarixi
nin larixi (1920-1970). B., 1978.
di. Dvlot Kitab Palatasi 2002 ilin deka(1970), Xozor donizino dair annotasiZhrab liyev, Ayb.viz liyeva-K.
Ii
brnda lov olunmu, fondu M.F.Axun
yali biblioqrafik molumat kitabas ,
dov ad. Azorbaycan M illi Kitabxanasi Sovet Azorbaycanmda elmin inkiaf
na verilmidir.
(1970), SSR xalqlan odobiyyati Azor
Azorbaycanda biblioqrafiya sahosin
baycan dilindo (1973), Azorbaycanin
do grlon on miihiim ilordon biri ap
palq vulkanlan (1976), Azorbaycan
mohsulunun iimumi retrospektiv bibliodvri motbuat. 19201970-ci illor
qrafiyasinin - repertuar xarakterli bibli
(1979) adli osorlor, Azorbaycanin elm
oqrafik monbolorin yaradlmasdr.
vo modoniyyot xadimlori seriyasindan
Azorbaycan mollifirinin nr olunmu
kitablar vo s. biblioqrafik osorbr nor
olunmudur.
osorlorini ohato edon Azorbaycan kitab gstoricisinin 1-ci vo 2-ci cildlori
Azorbaycanda miiasir texniki vasito(1780-1940 illor, . 1, 1963; c. 2, 1 kitab,
lordon istifado olunmaqla yeni tipli bib

MUZEYLR
Azorbaycanda miiasir tipli muzeylor
19 osrin sonu, 20 osrin ovvolbrindo mey
dana golso do, onun solofi olan kolleksiyalq ononolorinin tarixi ox qodimdir. E.o. son, eloco do eramizm ilk
osrlorindo Atropatena vo Albaniyanm
hkmdar saraylarmda, mobod vo kilsoiordo qiymotli oyalarn, nadir sonot
osorlorinin, diinyovi vo dini mozmunlu
zongin kitablarm, olyazmalarm qorunub saxlanld molumdur. Azorbaycan
hkmdarlar Cavanir (7 osr), Mohom
mod Cahan Pohlovan (12 osr), Qiz.il
Arslan (12 osr) vo bir ox baqalar modosolor. moscidbr, rosodxanalar, karvanaralar, ovdanlar, xostoxanalar tikdirnoklo yana, zongin kitabxanalar yaatm, z saraylarmda poeziya, musiqi,
osm moclislori yaratm, alimloro, airro, sonotkarlara hamilik etmilor.

xanasi, olyazma fondu, modrosolori vo

xostoxanasi olan, diinya memarhgimn
ah osorlorindon saylan Hot behit
(Sokkiz connot) saray kompleksini
(1483) ina etdirmidi. Bu sarayda dvrn tanmm dovlot xadimlori, ziyallar,
air vo rossamlar toplaardlar. Sofovilor
dvrndo miiasir muzeyilik foaliyyoti
nin prototipi olan kolleksiyalq onono
lori daha da inkiaf etdi. Homin dovrdo
qiymotli oyalar, osason, xozinolordo vo
saray kitabxanalannda qorunub saxlanlrd. Saray kitabxanasi sadoco kitab
xana olmayib, hom do byk elm vo in
cosonot morkozi, tohsil oca. miizey oyalarimn qorunduu byk bir dovlot

saray kitabxanalannda ilomi, bu ki

tabxanalarda qorunub saxlanilan qiy
motli oyalar fondunu gzol rosm osorlo
ri ilo zonginldirmi, sfahan miniatiir
moktobinin meydana golmosindo vo inkiaf etmosindo holledici rol oynanlar.
19
osrdo Azorbaycandaki ictimaisiyasi porakondolik btvlkdo modoniyyoto, ciimlodon muzey vo kolleksiyalq ononolorino ciddi ziyan vurdu.
Ara okimlri, miiharibolor noticosin
do bir ox qiymotli maddi-modoniyyot
abidolori mohv edildi, qalanlan iso yad
lkoloro aparld. 19 osrin ovvolbrindo
Azorbaycana Rusiya imperiyasinm tocaviiz noticosindo Gonco, Qaraba, iro

Azarbaycan dbiyyat Muzeyi

Azarbaycanm an zangin muzeylariridan biri. Ekspozisiyasinda 5 mindan ox eksponat nmayi etdirilir.
Nizaminin skndrnam poemasinin 1413 il, Fzulinin "Bang Bad" srinin 1569 ila aid alyazma
nsxlri, M.F.Axundzadanin A.S.
Pukinin lmna rq poemasnn avtoqrafi va s. muzeyin qiymatli
eksponatlarindandir. Elmi fondlar
basinda 70 mindan ox qiymatli
asar qorunub saxlamlir.
N.Goncovi adina Azorbaycan dbiyyat M/cyi. Baki. 1940.

Elxanilor vo Eldonizlor dvrndo

Azorbaycanda modoniyyot daha da inkiaf etmidi. Grkomli dvlot xadimi,
alim vo air Fozlullah Roidoddinin
247- 1318) toobbs ilo 13 osrdo salitan Roidiyyo ohorciyindo (Tobrizin inal-orqindo yerloidi; hazirda xarabaiqlar qalmdr) digor tikilibrlo yana,
60 mindon artiq kitab fondu olan iki
byk kitabxana da foaliyyot gstorirdi.
z dvrniin bu byiik elr mrkozindo
qiymotli sonot osorlori, nadir olyazmalar
miihafizo olunur, tannm alimlor, hokimlor, airbr, rossamlar alrdlar.
Grkomli dvlot xadimlorindon Uzun
Hoson (1468-78) Tobrizdo Nosriyyo vo
Moqsudiyyo modrosolorini (15 osrin ikinci
yars; burada elm vo sonot incilori mii
hafizo olunurdu), Aqoyunlu hkmdar
Sultan Yaqub (1478 90) iso zongin kitab-

Memarlar S.Dtlaov, M.Hiiseynov.

miiossisosi rolunu oynayrd. 1ah smayln, I Tohmasibin dvrlorindo Tob

riz vo Qozvinin saray kitabxanalan z
ohomiyyoti vo zonginliyi ib daha ox
hrot qazanmd. Bu kitabxanalarda
qiymotli, nofis miniatrlor toplanmd.
Homin dvdo saray kitabxanasmin
roisi grkomli Azorbaycan rossami Sul
tan Mohommod idi. Tobriz vo Qozvinin
saray kitabxanalannda vo rossamhq
emalatxanalarnda dvrnn tannm
azorbaycanli rossamlan Mir Miisovvir,
Mir Seyid li, Mirzo li Tobrizi,
Mzoffor li vo b. yaradclqla moul
olurdu. 16 osrin sonlarmda Mohommodi, Sadiq boy far, Siyavu boy, Mir
Zeynalabdin Tobrizi kimi Azorbaycan
sonotkarlan Qozvindo vo Isfahanda

van, Tal xanlqlarnn xozinolori qarot

olundu, buradaki qiymotli oyalar, na
dir kitab nsxolori talan edildi.
1826 28 illor Rusiya iran miiharibosinin sonunda rus generallar eyx Soli
kompleksino moxsus zongin, qiymotli
oyalar apardlar. arizm dvrndo
Azorbaycanda muzeylorin tokili ii
moqsodynl okildo longidilir, b orazi
do akar edilon qiymotli arxeoloji abido
lor Tiflis, Moskva, Peterburq muzeylorio gndorilirdi.
Azorbaycanda miiasir tipli muzeylo
rin tokili tarixi 19 osrdon balayr. Ho
min osrin axrlarnda, Naxvann Nchrom kond moktobindo C.Mommodquluzadonin toobbs vo yaxindan itirak ilo
muzey yaradilmasi fakti molumdur. 20

osrin ovvolbrindo Bakida, xalq moktoblri mdiriyyoti nzdind Pedaqoji

Muzey, hminin mumrusiya Texniki
Comiyyotinin Bak bosi nozdindo qapal muzey olmudur. Bu muzeylor (Nehrom kondindoki ruzey istisna olun
maqla) ar suli-idarsin xidmot etdiklrindon Azrbaycann modoni doyoiorini zoif iqlandrrd.
Azorbaycanda dvlot soviyyosindo
ilk rosmi muzey Azorbaycan Xalq Cmhuriyyoti (1918-20) dvrndo yaradlm stiqlal Muzeyidir. 1919 ilin dekabrnda Bakda tkil edilmi bu muzey
Cmhuriyyt Parlamentinin binasnda
(indiki lyazmalar institutu) yerlirdi.

(1930), Azorbaycan Dovlot Teatr Mu

Bohlulzado, Hiiseyn Cavid vo b.-nin evzeyi (1934) v Azorbaycan Dvlot inco
muzeylori tokil edilmidir.
sonot Muzeyi (1936) yaradildi. Dovlot
Respublikanm oksor rayonlarmda
tarix-diyarnaslq muzeylori yaradilMuzeyi 1936 ildon Azorbaycan Tarixi
mdr. Baki, Gonco, Naxivan, Quba,
Muzeyi adlamr.
1935
ildo S S R EA-nin Azorbaycanoki, amax, Lonkoran vo b. horlordo, miixtolif rayonlarin orazisindo tarixifiliali nozdindo Din Tarixi vo Ateizm
memarliq abidolori borpa edilmi, bu
Muzeyi tokil olundu. 1939 ildo Nizami
Goncovinin anadan olmasinin 800 illiyi
abidolordo maraqli ekspozisiyalar qurulmudur. Homin muzeylordo, osason,
mnasibtil Bakida Nizami Goncovi
regional ohomiyyot dayan arxeoloji
adina Azorbaycan dbiyyat Muzeyi
materiallar, maddi modoniyyot nmunnin yaradilmasi qorara alindi. Homin
muzey 1945 ilin may ayindan foaliyyot
lori, incosonot osorlori, miixtolif oyalar.
gstrir. 1940 ildo Azorbaycan Xalq
fotokillor, sonodlor, dekorativ-totbiqi
M aarifi Muzeyi yaradildi. 1945 ildo
sonot momulatlari vo s. saxlamlir. Azor
Azorbaycanda 22, 1969 ildo iso 29 mu
baycan Respublikasi Modoniyyot vo Turizm Nazirliyinin Muzeybr idarosi:;do,
Muzey ii iizro Respublika Elmi-Muodiki Morkozindo, AMEA-nin Mem uliq
vo incosonot institutunda, M illi A/nrMilli Azorbaycan Tarixi Muzeyi
Muzeyin qiymotli metal v y? ir
fondunda 400-350 min il vvl tam qdim insann - azxantropn
alt n smynn fraqmenti s.\;xlamlir. Azorbaycan razisirin diy >
nin n qodim insan msknlorind ir
biri olduunu sbt edon bu tapinti
Quruayn sol sahilindo yerlo
n
Azix maarasnn orta ael tbqosind akar edilmidir.

Milli Azorbaycan Tarixi Muzeyi. orq zali.

Muzeydo Qurann nadir nsxolori, miix

zey var idi. 50-60-ci illordo Azorbaycan
tolif lyazmalar, dekorativ-totbiqi sonot
da xeyli yeni muzeylor yaradildi.
nmunobri saxlanlrd. Muzey be aya
Respublikada gkomli ictimai-siya
yaxn foaliyyot gstormidir.
si, dvlot vo modoniyyot xadimlorinin,
Azorbaycanda sovet hakimiyyoti qu- tannm yaz, alim, bstkar vo rosrulduqdan sonra, 1920 il iyunun 15-do samlarm ev-muzeylorinin, hominin xaAzorbaycan SSR Xalq Maarifi Komistiro-memorial komplekslorinin geni osarlnda muzey-ekskursiya bosi albokosi yaradlmdr. Azorbaycanda ilk
m vo onun ilk iclasnda xsusi todris
xatiro muzeyi Mirzo Fotoli Axundzadonin (Axundov) 1938 ildo okido alm
muzeylorinin tokil edilmosi qorara alinmd. 1920 ilin oktyabrmda Azorbaycan
ev-muzeyidir. Sonralar amaxda Mirzo
SSR Dovlot Muzeyi yaradildi.
lokbor Sabirin, Ordubadda Mommod
20
osrin 20-ci illorindo Bakida inqiSoid Ordubadinin, Qazaxda Somod
lab vo mok Muzeyi, Kond Tosorriifati
Vurunun, Xzda Cofor Cabbarlinin,
Muzeyi, hminin Gonco, Naxivan, o- okido Sabit Rohmanin, eloco do Bakida
ki, Lonkoran vo baqa ohorlrd tarixNoriman Norimanov, zeyir Haciboyov,
diyarnaslq muzeylori tokil olunmuSomod Vurun, Cofor Cabbarli, Biilbiil,
du. Sonralar Azorbaycan SSR Dovlot
Mommod Soid Ordubadi, zim zimMuzeyinin miivafiq bolori osasmda
zado, Colil Mommodquluzado, Abdulla
Azorbaycan Tobiot Tarixi Muzeyi
aiq, Niyazi, Vaqif Mustafazado, Sottar

baycan Tarixi Muzeyindo, digor ins it

vo tkilatlarda muzeylorin tarixi vo no
zori mosololori, hominin muzeyn, q
elminin iimumi problemlori yro
.
Bir ox osasli muzeylordo elmi b. ,
mrkzlr, metodiki kabinetlor foal
it
gstorir.
Ermnistann tcavzkar ordusu rofmdon ial olunmu vo horbi om
yatlar getmi Azorbaycan orazilori io
tarixi-memarliq abidolori, xatiro-me
>
rial komplekslori vo muzey-qoruqla
mamib dadlmdr. ua ohor
Natovann, zeyir Hacboyovun, I
bliin, bdiirrohim boy Haqverdiy^
vo b.-nn ev-muzeylri mohv ediln
rosm qalereyas, ua ohrinin i
Muzeyi, Xocaldak Tunc dvrno d
kurqanlar, Adam rok Muzeyi (ki
mi SSR-do yegano olmudur), bir ox
baqa muzeylor dadlmdr.
Azorbaycanda muzey obokosi 20 os
rin 70-ci illorindon balayaraq daha in
tensiv inkiaf etdirilmidir. Respublika
da 1969-2006 illor arasmda 100-don ar
tiq yeni muzey yaradlmdr. Hazirda

Modoniyyot vo Turizm Nazirliyi sis

temindo 170 muzey foaliyyot gstorir
(2006). Onlardan 75-i tarix vo tarixdiyarnaslq muzeyi, 66-si elm, siyasot,
modoniyyot vo incosonot xadimlorinin ev
muzeyi, 20-si odobiyyat vo incosonot mu
zeyi, 5-i horbi-votonporvorlik vo dyi'uj
hroti muzeyi, 4- qoruq-muzeydir.
A liuh Zeynalova, Ziya Abdullayev

Dvlt muzeylri. M i l l i A z o r
b a y c a n T a r i x i Mu z e y i . Azor
baycan tarixinin biitiin dvrlorino aid
maddi vo monovi modoniyyot abidoloriuin toplanlmas, yronilmosi, nmayii
vo toblii ilo moul olan elmi todqiqat
vo modoni-maarif mossisosidir. Bakida
yerbir. 1920 ilin iyun ayinda Dogma
diyarin todris muzeyi adi ib Azorbay
can SSR Xalq Maarif Komissarlnn
noktobdonkonar ilor bosindo tozoco
kil olunmu Muzekskurs yarmbosinin nozdindo yaradlmdr. sas
Dazasn Azorbaycan Xalq Cmhuriyyli Parlamentinin ildnm miinasibotilo
1919 il dekabrm 7-do alm istiqlal
muzeyinin materiallari tokil edirdi.
1920 ilin iyulundan homin muzeyin oroi'ino Doma diyarin todris muzeyi - sliqlal , 1920 ilin oktyabnndan 1936 ilin
martmadok Azorbaycan SSR Dovlot
Muzeyi adlandrlmdr. 1920 ilin iyu
lundan mhur neft sahibkari vo xeyiyyoi Hac Zeynalabdin Tayevin
1895 1901 illordo tikdirdiyi sarayda yerlodirilmidir. lk tamaalarn 1921
ilin mayinda qobul etmidir. Yarand
ilk illordo muzeydo tarix, arxeologiya vo
etnoqrafiya, botanika vo zoologiya, mi
neralogiya vo geologiya, tosviri incoso
not vo bodii sonot, xalq tohsili, kmoki
todris miiossisolori bolori, eloco do
Azorbaycan Dogma Diyarin Todqiqi
Comiyyoti vo Qodim abidolorin mhafizosi komissiyasi foaliyyot gstrirdi.
1923 ildo yaradilan vo muzeylo six olaqodo foaliyyot gstoron Azorbaycani Tod
qiq vo Totobb Comiyyoti muzeyin torkibindoki comiyyoti vo komissiyam
zundo birbdirdi. Sonraki illordo dvrn lobbino uyun olaraq muzeydo dofolorb struktur doyiikliyi edildi. 1930
illorin ortalarmda bymokdo olan noslin siyasi torbiyosi mosololorino diqqotin
artrlmas, muzey ekspozisiyasinda so
sialist comiyyotinin stnlkbrini niimayi etdirmoyin vacibliyino dair par
tiya vo hkumotin tolobbrinin hoyata
keirilmosi tarixin totalitar rejimin siya-

sotino uyun yronilmsi vo tbliini

giinn osas mosobbrindon etdi. Moktob
lordo tarixin todrisino artinlan diqqot
yeni tipli tarix vo tarix-diyarnaslq
muzeylorinin yaranmasi ilo mayit
olundu. Azorbaycan SSR XK-nin 31
mart 1936 il qorarina gro Azorbaycan
Dovlot Muzeyinin yenidon qurulmasi,
tarix profilli yeni muzeyin yaradilmasi
vo onun Azorbaycan Tarixi Muzeyi adi
ib yenico tokil edilmi SSR EA-mn
Azorbaycan Filialina verilmosi ilo noticolondi. Bu, kemi Dvlot Muzeyinin
torkibindon 1934 ildo xn Teatr Muzeyindon baqa qeyri-tarix profilli digor
saholorin ayrilmasina vo yeni muzeylo-

zularda sorgilor tokil edon muzey

(1941 52 illordo H.Z.Tayev mlknd
Azorbaycan SSR X K Nazirlor Sove
ti yerbdirilmidi) mharibo vo sonraki
illordo elmi todqiqat (xiisusilo arxeoloji)
ilorin daha ox stnlk verdi. 1953 il
do Tayev mlknn yenidon muzeyo
qaytarlmas vo dvlotin muzey quruculuu sahosindo grdy todbirlor Tarix
Muzeyindo xalqin ta qodimdon bu giinodok tarixini oks etdiron elmi ekspo/isiyanm qurulmasi n orait yaratdi.
Muzeydo hazirda 9 bo (Azorbaycanm
on qodim dvrlordon 19 osrin ovvollorinodok tarixinin elmi ekspozisiya bsi,
Azorbaycanm 19-20 osrin ovvollori tari

R.Mustafayev adina Azorbaycan Dovlot Incosonot Muzeyinin ekspozisiya zali.

rin (Tobiot Tarixi Muzeyi, incosonot

Muzeyi, Din vo Ateizm Tarixi Muzeyi,
Odobiyyat Muzeyi vo s.) yaranmasina
sobob oldu. 30-cu illorin sonu-40-c illorin ovvolbrindo ba veron kiitlovi repressiya vo mharibo alimlorin, muzey iilorinin siralanm seyroltdi. 1941 ildon bu
vaxtadok miistoqil qurum olan Tarix
Muzeyi SSR EA Azorbaycan Filialnn
Tarix, Dil vo Odobiyyat institutunda
muzey bosino evrildi. ki il sonra ye
nidon mstoqilln Azorbaycan Tarixi
Muzeyi 1945 ildo yaradlm Azorbay
can SSR EA-mn torkibindo eyni adla
foaliyyoto balad. 2005 ilin noyabrinda
Nazirlor Kabinetinin soroncami ilo ona
milli muzey statusu verildi. 1920-41 il
lordo H.Z.Tayev mlkiindo vo i vanahlar Sarayinda, osason, tarixi mv-

xinin elmi ekspozisiya bosi, Azorbay

canm 20-21 osrlor tarixinin elmi ekspozisiya bosi, Elmi maarif bosi, Fondlarn ot vo tosnifati bosi, Arxeolo
giya elmi fond bosi, Etnoqrafiya elmi
fond bosi, Heraldika elmi fond bsi,
Nmizmatika vo epiqrafika elmi fond
bosi), 12 fond, 2 laboratoriya (Fondlarin elmi restavrasiyasi vo Foto laboratoriyalari), 3 qrup (Bodii tortibat, likspozisiyanm tohliikosizliyi xidmoti vo is
tehsalat qruplari) foaliyyot gstorir.
2005 06 illordo hoyata keiriln borpa
vo restavrasiya ilorindon sonra muzeyin
8 otanda Azorbaycan Prezidenti Ilham
liyevin tobbs ilo I laci Zeynalabdin
Tayevin ev-muzcyi yaradlmdr.
Muzeydo ekspozisiya, elmi todqiqat,
elmi-kiitlovi vo fond ilorinin osas istiqa-

motbrini tarix elminin son ilbrdo oldo

etmi olduu nailiyyotlro vo muzeynasln dnya tcrbsi ilo tosdiq olu
nan masir prinsiplrin saslanaraq
ekspozisiyann qurulmasi, onun daim
znginlodirilrok tkmilldirilmosi tokil edir. Muzeyin fondlarnda mxtlif
dvrloro aid 250 mindon ox eksponat,
1920 ildo tokil olunmu zongi kitabxanasnda iso, osason, 19-20 osrin birinci
yarsna aid 80 mindon ox kitab, nadir
qozet vo jurnal nsxolori toplanmdr.
Arxeologiya fond bosindo qorunan eksponatlar Azorbaycamn Paleolit
dvrndn son orta osrlorodok olan tari
xino aiddir. Burada dadan dzoldilmi

150 min odod sikko vo pul qorunur.

Fondlarda hominin orden, medal vo nianlar, mhrlor, pot markalan da saxlanilir.
Etnoqrafiya fondunda miixtolif mis,
saxsi, gil qablar, Azorbaycamn ayri-ayn
blgolrin moxsus kii vo qadin geyim
lori, xala vo xala momulati vo s. miiha
fizo olunur.
Azorbaycan zorgorlorinin orta osrlordon miiasir dvrodok hazrladqlar bo
zok nmunbri muzeyin qiymotli metallar fondunda saxlanihr.
Silah vo bayraqlar fondunda qorunan Azorbaycan xanhqlanna, 19 osrdo
ar ordusu torkibindo foaliyyot gstoron

R.Mustafayev adina Azrbaycan Dvll csnot Muzeyi.

Baki. 1888 90. Memar N.A.fon der Nonne.

omok alotlori, misdon, tuncdan, domirdon hazrlanm tosorriifat vo moiot oyalan, saxsi vo gil qablar, bozok eylori
saxlanlr. ton osrin 20-50-ci illorindo
Goncodo, Dalq Qarabada, okido,
Qobolodo, Naxvanda, Qobustanda,
Mingoevirdo vo b. yerlordo aparilan arxeoloji todqiqatlar respublikanin ilk ar
xeoloji morkozi olan bu bonin adi ilo
baldr. Azorbaycamn ilk arxeoloqlan
Davud rifov, shaq Coforzado, V.Leviatov, Saleh Qaziyev, Mohommodoli
Hiiseynov vo b. omok foaliyyotino bu
muzeydo balamlar. 60-ci illordon
arxeoloji ilorin aparlmas, osason,
AM EA-m n Tarix nstitutuna hovalo
edilso do, muzey yeni bir sahonin - sualti arxeoloji todqiqatlann morkozino evrilir, 1968-72 illordo Xozorin bir sira
yerlori todqiq olunur vo zongin maddi
modoniyyot nmunolori akar edilir.
Numizmatika vo Heraldika fond bobrindo miixtolif dvrloro dair toqr.

azorbaycanllardan tokil olunmu horbi

birlomoloro moxsus bayraqlar, 19 osrin
ovvollorindo lkonin Rusiya torofindon
ial zamam olo keiriln horlrin qaplarnn aarlar, miixtolif silah nvlori
nadir eksponatlardir.
Sonodli monbolor fondunda miixtolif
sonod, fotookil. albom, afa, qozet,
aqca vo s. qorunur. Hodiyyolor vo xatiro oyalar fondunda bodii sonot niirnunolori, miixtolif xarici lkolordon Azor
baycana balanm hodiyyolor vo s.,
Tosviri materiallar fondunda, osason.
Azorbaycan rossamlarinin bir sira qiy
motli osorlori saxlanihr.
Foto-kino sonodlori vo texniki so
naye materiallari fondlarmda Azorbay
can tarixinin miixtolif dvrlrini iqlandiran zongin maddi modoniyyot niimunolori vardir.
Muzeydo Azorbaycan tarixino, ar
xeologiya vo etnoqrafiyasina dair geni
todqiqat ilori apanlir, aspirantura foa

liyyot gstorir, elmi osorlor, toplular, kataloqlar, bukletlor nor edilir. ckspozisiya vo sorgilor vaxtar yenisi ilo ovoz
olunur. Muzeyin xarici lko muzeylori
ilo (A B, Norve. Tiirkiyo, Macanstan,
Rusiya vo b.) qarlql olaqolori vardir.
Nuih Valixunh

Ri i stom M u s t a f a y e v adi na
Azo rbaycan Dvlot incoso
not M u ze i. 1936 ildo Azorbaycan
Dvlot Muzeyinin incosonot bosi osasnda yaradlm, 1937 ildo al olnudur. Bakdadr. 1943 ildon muzey tamnm teatr rossami R.Mustafayevin adini
dayr. Muzeydo 16 mindon artiq bodii
sonot nmunosi, rosm vo heykoltor, liq
osori, dekorativ-totbiqi sonot ov lari
toplanmdr. Burada, osason. Azoi-, Qorbi Avropa. rus. orq ross; lannin vo xalq sonotkarlannin osorlor ,orunub saxlanihr. Muzeydo ekspo? yalar tarixi-xronoloji ardcllqla
:or
iizro qurulmudur. Muzeydo A/:
lycan incosonotinin qiymotli niim
rinin geni kolleksiyas toplanmd
urada arxeoloji qazintilar zamam M: ,goevir vo Xanlar rayonlan orazisind
tapilan e.o. 6-4 minillikloro aid moi
yalar, 11-19 osrlorin ka, brnc, la, mis momulatlan, zorgorlik nrn nolori nmay etdirilir. Muzeydo M zo
Qodim rovani. M ir Mhsn No- ib,
Usta Qonbor Qarabai, Abbas Hiise ni,
Bohruz Kongorli, zim zimzado ik yana, Mikayil Abdullayev, Tahir Salahov, lokbor Rzaquliyev, Qozonfo; ahqov, Ismayil Axundov, Salam S:
mzado, Baba liyev, Torul Norim. ' >
yov, Sottar Bohlulzado, Vociho S:: iodova, mor Eldarov, Frhad Xoli >v,
Fuad bdrrohmanov, Tokay M
>
dov, ibrahim Zeynalov kimi ross;vo
heykltralarn osorlori saxlanihr.
Qorbi Avropa incosonotini Leoi
lo
Bassano, Franesko Solimena,
n
Brauver, Yustus Sustennans,
er
Klass, Frist Avqust Kaulbax
iil
Dypre vo b. mohur rossamlarm
pr
iori tomsil edir. Muzeydo rus inco . oti
Aleksey Qavrilovi Venesianov, V ili
Vasilyevi Vereagin, Valentin Alek
sandrov^ Serov, qor Emmanuilovi
Qrabar, Sergey Vasilyevi Gerasimov,
Aleksandr Aleksandrovi Deyneka vo
b.-nin tablolan ilo tomsil olunur.
incosonot Muzeyindo geni elmi-metodiki i apanlir. Muzeyin eksponatlan
dofolorlo xarici lkolordo (Fransa, Byiik

Imperatrio Aleksandra Fyodorovna Romanovanin portrcti. R . Benjamen Konstan.

R.Mustafayev adina Azorbaycan Drivlot Incosonot Muzeyi.

Britaniya, exiya, Slovakiya, lczair,

Suriya. Kanada, Kuba vo s.) nmayi etdirilmi, miixtolif sorgilor, xarici lk mu
zeylorinin eksponatlarmin nmayii, di
gor modoni-ktlvi todbirlor tokil olunmudur. Muzeyin borpa emalatxanasi.
kitabxanasi, laboratoriya vo fondlari
var. 1938 ildo Azorbaycamn ikinci byk
hori olan Goncodo muzeyin lilial almdr. Muzey elmi osorlor. kataloqlar,
bukletlor vo albomJar nor etdirir.
Nizami
G n v i
adi n a
A z o r b a y c a n d b i a 11 M u
zeyi. 1939 ildo yaradlm, 1945 ilin
maymdan foaliyyoto balamdr. lkonin odobiyyat tomayiillii muzeylori arasnda ba muzeydir. Bakida yerloir.
1959, 1967 vo 2003 05 illordo xeyli genilondirilmi vo yenidon qurulmudur.
Burada Azorbaycan odobiyyatmin on
qodim zamanlardan miiasir dvro qodor
kediyi yol iqlandrlr. Muzeydo
Azorbaycan odobiyyati tarixini oks etdi
ron miixtolif sonodlor, olyazmalar, kitab
lar vo s. ilo yana, qodim vo orta osrloro
aid maddi modoniyyot niimunolori, da
kitabolor, rosm Vo heykoltoralq osor
lori, xalalar vo s. qiymotli eksponatlar
nmayi etdirilir. Muzey Azorbaycan
odobiyyati tarixini hortorofli yronib
tobli etmok, milli odobiyyat vo modo
niyyot nmunlorini toplayib miihafizo
etmok, diinya odobiyyati tarixindo odobi-bodii irsin yeri, rolu, ohomiyyoti ilo ictimaiyyoti tan etmok istiqamotindo i
apanr. 30 zali var. Materiallann toplanmasi, todqiqi, elmi fondlarda qorunmas, ekspozisiya vo sorgilordo nmayi et
dirilmosi istiqamotindo aparilan funda
mental, nozori vo praktik ilorlo muzeyin
Qodim vo orta osrlor Azorbaycan odobiyyatinm todqiqi vo toqdimi , Yeni vo
miiasir Azorbaycan odobiyyatmin todqi
qi vo toqdimi , Modoni irs vo monbiinaslq , Beynolxalq olaqolor vo
komparativistika , Hlmi inkiafvo tod
ris layiholori , dobi morasimlor, ietimaiyyotlo i vo norlor , Ekspozisiyanin qorunmasi, izah vo audio-miiayiotin tomini , Bodii tortibat vo borpa"
adlanan 8 elmi bosi moul olur. blordo hom Azorbaycan odobiyyatmin ta
rixi vo nozori problemlori. hom do muzeynaslq problemlori iizro is apanlir.
3 texniki bo inzibati-tosorrfat ilori ilo
mol olur. Muzeyin 3 filial) Sergey
Yeseninin Mordokandaki xatiro-ev mu
zeyi , Xurud banu Natovan adina ?a muzeyi vo Krdmirdo ycrlon
Aran odobiyyati muzeyi foaliyyot gs-

torir. Ekspozisiya zallarnda Nizami

Goncovi. Xaqani irvani, Mohsoti
Goncovi, Nosiroddin Tusi, madddin
Nsimi, Mhmmd Fzuli, ah smayl

by Haqverdiyev, Hseyn Cavid, Sal

man Mmtaz, Cfr Cabbarl, Somod
Vurun, M ir Colal, Mirzo brahimov,
Mmmd A rif Dadazad, Mommod

dir. Muzey mxtlif elmi osorlor, monoqrafyalar, buklet vo bbdibr nr etdi

rir. Onlarn arasnda olyazma v sosyazmalar ziindo birldirn Qaynaq ,
mrasimlr, ildnmbr, grbr bard
molumatlar oks etdiron Moclis , mu
zeyin fondlannda saxlamlan unikal eksponatlarn yronilmosino hosr olunmu
Saxlanc , mxtolif dillordon torembri zndo birlodiron orq vo Risal
adlanan elmi aradrmalar toplular,
fundamental Fiizuli ensiklopediyas
n tortib olunmu Szlk vardr.
Doyorli nrbr srasnda Baknn odobiyyat muzeylori , Mhmmd Fiizu
li , Sergey Yesenin v s. bukletbrinin,
elm vo mdniyyt xadimbrinin muzey
do olan memorial fondlari zro kataloqlarnn ( Colil Mommdquluza<i; ,
Baki, 1996; Xurud banu Natov. 1 ,
Baki, 1997; Mirzo Ftli Axundf \
Baki, 1997; Flseyn Cavid, Yusif
zir
mnzminli, mor Faiq Nema ado , Baki, 1999; Ta ahbazi Sin r,
li Nozni, Firidun by Korli ,
k,
2003) adlarm okmok olar.
A h u b Zeynalovu. Z iya Abdu,

Zili. Qaraba q pu. 20 srin ovvoli. L.Krimov adna Azorbaycan Xalas vo Xalq
Totbiqi Snoti Dvlt Muzeyi.

Xotai, Molla Voli Vidadi, M olla Ponah

Vaqif, Mirz f Vazeh, Qasn boy Za
kir, Abbasqulu aa Bakxanov, Mirz
Ftli Axundzad, Mirzo lokbor Sabir.
Colil Mommodquluzad, bdrrhim

Cofor, Rsul Rza, lyas fndiyev kimi

tannm air vo yazlara, odobiyyatnaslara hosr olunmu stendlor, oriji
nal fotomateriallar, rsm osorlori, sonodbr, kitablar, hminin oxsi yalar var

olvanh ib diqqoti colb edon Xanlq ,

Malboyli , Lornpo kimi Qaraba
xalalar, olduqca byk ortiliyo osaslanan Faxral , xl , Boral , Qa-

tosvvr yaradan Tobriz xalalar ( Sorabi , fan , Looktrne vo s.)

muzeyin qiymotli eksponatlarndan hesab olunur. Herodot, Klavdi Elian,

osr), Xaqaninit (12 osr) molumat verdiklori tipdo xalalarn nmunolori do

saxlanilir. Muzeyin kolleksiyasnda
olan xalalarn kompozisiya tsvirlrin

vev

L tif
r imov
a d
A z o r b a y c a n X a l a s vo X 1q
T o t b i q i Sonoti Dvlot i uzeyi . 1967 ildo tokil olunmudur. Xozinosindoki nadir xalalarn doyoru \o
ohomiyyotino gro diinyada on b<; iik
xala kolleksiyasina malik, xala s oti
iizro ilk nfuzlu. ixtisaslam muzc Sir.
Muzeyin kolleksiyasnda z koi ozisiya vo ornament quruluuna, el'
do
rong hollino gro bir-birindon sc
n,
Quba, Baki, irvan, Gonco, Qaza
araba, Tobriz kimi klassik xala
>ktoblorino moxsus olan 17 20 osrlor id
xalalar saxlanilir. Muzeydo z zo
yi,
rosm vo nax elementlori ayrntl
i
nocibliyi, sotho taxlm kimi gr
n,
toxunmasi beb hiss olunmayan
lementbri, xrdalanm cizgi rosr
i,
ycam rong qammalar ilo seilon '
robodil , Qml , Srt-ii vo s.
ni
Quba xalalar, zorif cizgi rosmi,
nrokkob ornamentlori ilo forqlonon X i!oButa , Novxam , Fatmayi vo s. ki
mi Bak xalalar diqqoti okir. Qodim
Azorbaycan xalalarna oxayan Muan , ilyan kimi irvan xalalarnda kompozisiyalar ciddi ritmlo realizo
edilir, onlar sakit kolorit stnly ib
sociyyolonir. Kolleksiyada yksok kompozisiya ustal, geni fantaziya, kolorit

Xal rciman. irvan qrupu. 19 osrin sonu. L.Korimov adina

Azorbaycan Xalas vo Xalq Totbiqi Sonoti Dovlot Muzeyi.

aan , Qodim Gyo , Domirilor

kimi Gonco vo Qazax xalalar xiisusi
yer tutur. Dairovi vo ya spiralvari plastik formalarm dekoru ilo dnyann obodiliyi, gzolliyi vo hoyat ritmi haqqinda

Xala Xilo-fan. Baki qrupu. 20 osrin ovvoli. L.Korimov adina

Azorbaycan Xalas vo Xalq Totbiqi Sonoti Dovlot Muzeyi.

Ksenofont kimi antik tarixilorin qeyd

etdiklori xiisusiyyotlori kolleksiyadaki
bu xalalarda izlomok mmkndr.
Muzeydo orta osr orob tarixilorinin vo
Azorbaycan airlrindon Nizaminin (12

Intibah dvriinn bir ox Avropa rossamlarmm osorlorindo rast golinir. 15 osr

Niderland rossamlari Hans Memlinqin
Moryom / krposi ilo tablosunda
irvan xalasnn. Van liykin Mii-

qoddos Moryon osorindo Zeyvo xalasnn, alman rssam Hans Holbeynin

(15 osr) Sofirlor osorindo Qazax xalasnn tosvirlori verilmidir. Bundan

baqa muzeyd palaz, cecim, kilim, oddo, zili, lad, vorni vo sumax daxil olmaqla, bir-birindon rg alarlar, enilri vo texnoloji toxunma iisullan ilo
seiln xovsuz xalalar, yaraql bzk

elementlori ilo toxunulmu mofro, xureun, heybo, anta, ul, xaral vo s. kimi
xala momulatlari da toplanmdr. Muzeyin ekspoziyasnda qiymotli metaldan

hazrlanm zorgorlik momulatlari, zinot

yalar vo soyuq silahlar, iizorindo oyma ilo ilonmi ini, o, aac vo da
oyalar, bodii tikmo vo para, kii, qadin
vo uaq milli geyimlori, zorif naxl bo

dii metal momulatlar vo s. xalq totbiqi

sonoti nmunolori nmayi etdirilir. Onlarn iorisindo Tunc dvrno aid tunc
vo keramikadan dzoldilmi, iizori hon
dosi vo zoomorf naxlarla bozodilmi
qablar, silahlar, bozok oyalar vo s.
arxeoloji niimunolor diqqoti daha ox
colb edir.
Muzeydo Azorbaycan xalqimn milli
modoniyyoti vo incosontinin daycs
olan, osrlor boyu yaratd ovozsiz xala
vo digor totbiqi sonot nmunolori ilo yaa, miiasir dvr rossam vo xalq sonotkarlarmm osorlori do toplanmdr.
Muzeyin eksponatlan Azorbaycan
dekorativ-totbiqi sonotinin yronilmosindo osas monbodir. Muzeydo xalann
azorbaycanlilarm moioti, giindolik ho
yati vo etnomodoni ononolori il. six
ball, cloco do xala, bodii metal iomo, zorgorlik nmunlrinin, tikir ' lin
bodii doyori vo istiqamotlori, ii hi
xsusiyyotlori, hazirlanma texm si
aradrlr.
Muzeyin ekspozisiyasinda toxu uun miixtolif iisullan, 10-dan artiq i .1ma nv nmayi etdirilir.
1985 ildo byk sonotkarhq mo zlorindon biri olan Qarabada
ohorindo muzeyin filiali almdr.
90
ilodok burada Qarabagin zongin s. ;otkarhq tarixini, bir xala moktobi mi
onun forqli xsusiyyotlorini oks etc, on
xala vo xalq sonot nmunolri to; nm, onlann toblii sahosindo gem i
aparlmdr. Filial uann ial in
sonra, 1992 ildon z foaliyyotini 1 tif
Korimov adina Azorbaycan Xala vo
Xalq Totbiqi Sonoti Dovlot Muze\ ;do
davam etdirir.
Muzey hom do xalq yaradicih ;un
yiiksok nailiyyotlorini vo miiasir i; !arm on yax osorlorini yronon vo
li
edon elmi morkozdir. Muzeyin nir lu
elmi morkoz kimi tanmmasi onus' :ynolxalq miqyasda ekspert kimi
,:tmosino imkan verir. Onun zongin
ddi vo elmi bazasi osasmda Y U N E
0n u n xotti ilo 1983, 1988 vo 2003 ir do
orq xala sonoti , Azorbayca
ila sonoti vo Azorbaycan xal;
vo
xalq totbiqi sonoti mvzulannda
II
vo II I Beynolxalq simpoziumlar 1 'irilmidir.
Azorbaycanin milli irsinin toblii
moqsodilo muzey respublikada vo I ransa, Avstriya, svc, Danimarka, Bel^ika,
Hindistan, Yaponiya, srail, Byk Britaniya, Kuba, iran, Hollandiya, Tiir
kiyo vo s. kimi xarici lklrdo xala vo

xalq totbiqi sonotino aid sorgilor tokil

edir.

Muzey torofindon xala vo xalq tot

biqi sonotinin miixtolif movzularina dair

Cofor
Cabbarli
adi na
Azorbaycan
D v l o t
Teatr
Muze y i . 1934 ildo yaradlm vo 1935
ildon C.Cabbarlmin adn dayr. Teatr

zeyin fondunda 35 mindon ox eksponat toplanmdr. Eksponatlar iorisindo milli musiqi alotlorindon tar, kamana, saz, dof, qoanaara, hominin qo-

L.Korimov adma Azorbaycan Xalas vo Xalq Totbiqi Sonoti Dvlot Muzeyinin xovsuz xalalar zab.

miihazirolor, ekskursiyalar, msabiqo,

sorgilor, eloco do xala toxunan blgoloro etnoqrafik soforlor tokil edilir. Eyni
zamanda gone noslin estetik zvqnn
inkiaf etdirilmosi, tarixi-bodii ononolo
ri n monimsodilmosi, tosviri sonot, bodii
tikmo, xala toxuma sonoti incolikloriin yrodilmosi moqsodilo muzey moktoblilor n xiisusi tohsil proqrami hazrlamdr.
Roya Tayeva

Muzeyindo, osason, Azorbaycan milli teatr sonotinin kediyi yolu iqlandran

eksponatlar: sonod vo materiallar, fotolar, rosin osorlori, kitablar, afia nmunolori vo s. nmayi olunur. Fondunda
124 mindon artiq eksponat vardir. Mu
zeydo incosonot osorlorinin sorgilori,
mhaziro vo disputlar tokil edilir.
Azorbaycan Musiqi M o
doniyyoti
Dovlot
Mu z e y i .
1967 ildo yaradlmdr. Bakdadr. Mu-

dim qrammofon vo patefonlar, Azor

baycan peokar musiqi sonotinin yaradcs zeyir Haciboyovun, milli profes
sional vokal sonotinin banisi Blbln,
grkomli bostokarlardan Qara Qarayevin, Fikrot mirovun, A rif Molikovun,
Sleyman lsgorovun, Cvdot llacyevi mollif not olyazmalari, osorlorindon
semolor, musiqi xadimlorinin oxsi oyalar, afialar, konsert proqramlan, musi
qi sonotino hosr olunmu kitablar vo

baqa materiallar diqqoti colb edir. Mu

zeyin 3 filiali Niyazi v Vaqif Mustafazadonin ev-muzeylori, daimi foaliyyot
gstoron xalq al altlri srgisi vardr.
Azorbaycan istiqlal M u
zeyi. sas 1991 ildo Bakda qoylmudur. 1919 ildo tokil edilmi stiqlal
Muzeyinin adm dayr. Eksponatlarn
iimumi say 20 min yaxindir. Muzeyin
ekspozisiyas Azorbaycan xalqnm on
qodim zamanlardan bu gno qodor olan
milli-azadlq
mbarizsini,
onn
razisidki ilk dvlot tosisatlarn v bu
tsisatlarn
sorhodlri
xaricindki
modoni, sosial vo iqtisadi inkiaf tarixini
oks etdirir. Muzeydo qodim nadir
oyalar, numizmatik kolleksiyalar,

fotookillor vo digor eksponatlar saxlanilir. Eksponatlar Azorbaycan Xalq

Cmhuriyytinin (1918-20) 23 aylq orofli tarixini, 20 osrin 1-ci yarisinda
Conubi Azorbaycanda ba vermi rnilliazadliq horokatlan. 1920-50 illordo
trodilmi rcpressiyalar, 1941-45 illordo
azorbaycanhlarm 2-ci Diinya mharibosindo itirak vo Ermonistanm Dalq
Qarabada apard odalotsiz mharibo,
mumilikdo ermoni terrorizmi barodo
faktlar oks etdirir. Muzeydo Azorbaycanm ial olnmu rayonlarmn tarixdiyarnaslq muzeylorinin eksponatlar
da saxlanihr.
Muzeydo mummilli lider Heydor
liyevin uurlu daxili vo xarici siyasoti,
neft strategiyas z oksini faktlar, sonodlor
vo digor materiallar osasinda tapmdr.
Nizami
Goncavi
adina
Gonco T a r ix - D iy a r n a s lq
M u z e y i . 1924 ildo tosis edilmidir.
Goncododir. Muzeyin ekspozisiyasinda
Gonco ohorinin vo onun yerlodiyi tarixi-coraf oraziin qodim tarixi vo
modoniyyoti z oksini tapmdr. M u

zeydo 20 mindon artiq eksponat toplanmdr.

Hos on boy Z o r d a b i a d i n a
T o b i o t T a r i x i M u zey i. 1930 ildo
Azorbaycan Dvlot Muzeyinin biolo
giya bosi osasinda yaradlmdr. 1937
ildon SSR EA Azorbaycan Filiahnm
torkibindo olmu, 1945 ildon Azorbay
can SSR EA (indiki A M E A ) Geologiya
institutunun torkibindodir. 1944 ildo
muzeyo H.Zordabinin adi verilmidir.
Muzey 2 osas bodon - geologiya vo
zoologiya bolrindn ibarotdir. Geo
logiya bosindo Azorbaycamn geoloji
vo tektonik quruluu barodo molumat
lar, miixtolif xorito vo diaqramlar, geni
miqyasda yaylm filiz vo qeyri-metal

yataqlarmdan oldo olunmu minerallar

vo sxurlar, hominin kmo siixur nmunolori nmayi etdirilir.
Zoologiya bosindo miiasir vo geo
loji kemido yaam onurasz vo
onural heyvanlarm skeletlori, miiqovvalan, izlori, xiisusi mohlullarda saxlamlan cosodlori, Azorbaycan florasim oks
etdiron tablolar nmayi etdirilir. Onurasz heyvanlar kolleksiyasnda sngorlor, barsaqboluqlular, dorisi tikanlilar, yumaqbodonlilor, buumayaqllar
vo s. tomsil olunmular. Muzeydo onurallar yanmtipinin bir eo sinfi: sudaquruda yaayanlar, siirnonlor, baliqlar,
qular. momolilor vo s. geni nmayi ctdirilir. Qoruq raitindo saxlamlan vo
adi Qrmz kitab a dmii 20 heyvanin miiqovvasi muzeyin qizil fonduna daxildir. Muzeydo Drdnc dvro aid olan
Binoqodi, Pirokokl, Eldar hipparion,
Mingoevir vo s. kolleksiyalar vardir.
Ev-nuzeylor. Xatir-memorial muzeylr. Azorbaycanda ev-muzeylorin vo
xatiro-memorial muzeylorin geni obokosi yaradlmdr. Bu tipli muzeylor

hom Bakida, hom do respublikanin ayriayn yerlorindo foaliyyot gstorir.

C o f o r C a b b a r l i n i n ev-muzeyi , Bakida. 1982 ildo yaradlmdr.
Muzeydo byk dramaturqun hoyat vo
yaradcln oks etdiron 9000- yaxin
miixtolif eksponat, fotookil, odibin
pyeslorinin tamaalar n hazrlanm
maket saxlanihr. Son illordo muzey
osasli okildo yenidon qurulmu, ekspozisiyas genilondirilmidir.
zeyir H aciboyovun ev mu ze y i . 1975 ildon Bakida foaliyyot
gstorir. Muzeydo grkmli bostokar,
professional musiqi sonotinin banisi
O.Haciboyova moxsus miixtolif oyalar,
bostokann oxsi kitabxanasi, yazi stolu,
yarmq qalm Azorbaycan simfonik
poemasmn partituras, i otanda real
vo skripka, kitab vo qozetlor saxlam r.
Muzeydo geni elmi todqiqat ilori ap lr, .Haciboyovun osorlorinin on ya
ifas n yaradclq gccolori vo miis. qolor tokil edilir.
Mirzo
lokbor
Sabir n
e v - mu z e y i . amax horindo ye
ir. Muzeydo Azorbaycamn byiik sap <
airi M..Sabirin.hovat vo yaradcli; i
oks etdiron eksponatlar: rosm osorlori.
tablar, miixtolif sonodlor niimayi etd
lir, mtomadi olaraq Sabir irsino h r
olunmu modoni-kiitlovi todbirlor,
dclq gccolori, Yazlar Birliyinin \ i
ilo ononovi Sabir poeziya giinlori vo s. 1 irilir.
S o mo d V u r u n u n ev-mnzeyi . 1975 ildo Bakida alm.ci r.
Eksponatlannin sayi 16000-don oxcl .
Ekspozisiyada airin i otandak \ /
stolu, royal, onun oxsi oyalar
tfongi, saz, son olyazmalar, homi
kitablar, fotolar, sonodlor, S.Vurg

hosr olunmu moqalolor vo s. nmayi

dirilir. Muzeydo xatiro giinlori, grii:
poeziya saat vo baqa todbirlor keir. .
Qazaxn Yuxan Salahli kondindo S.V
unun Poeziya Evi yaradlmdr.
N or i man N o r i m a n o v u n x t i r o muzeyi . 1977 ildo Bakida ya? idlmdr. Muzeydo grkomli yaz
dvlot xadimi N.Norimanovun hoyat vo
yaradcln oks etdiron sonodlor, foi lar, kitablar toplanmdr. Muzeyin ekspozisiya zalinda 2 mino yaxin eksponat
niimayi etdirilir.
Colil
Mommodquluzadoni n ev-mu zeyi. 1978 ildo Bakida
yaradlm, 1994 ildo al olmudur.
Muzeyin fondunda 5000- yaxin ekspo
nat, ciimlodon, odibin hoyat vo yara-

ciclm oks etdiron materiallar, Molla

Nosroddin" jurnali vo bir sira baqa satirik jurnallar nmayi etdirilir. Ekspo
zisiyada 500-o yaxin eksponat qoyulmudur.
Naxivan .-ndodo C.Mmmodquluzadonin ev-muzeyi yaradlmdr (1998).
H ii s e n a v i d i n e v - m u
zeyi. 1981 ildo mummilli lider Hey
dor liyevin bilavasito toobbs vo
qays sayosindo Bakida yaradlmdr.
1991 ildon foaliyyoto balamdr. 1995
ilodok Modoniyyot Nazirliyinin torki
bindo olmu, homin ildo AMEA-mn tabeliyino verilmidir. Vaxtilo Hiiseyn Cavidi yaad binada (Baki. stiqlaliyyot kosi, 8) yerloir. Muzeyin ekspozisiya vo fondlannda grkomli dramaturq
Hiiseyn Cavidin hoyat vo yaradcln
'ks etdiron 7000- yaxin eksponat mii
hafizo olunur.
Muzey elmi todqiqat miiossisosi kimi
foaliyyot gstorir.
Muzeyin yaradilmasmda, eksponatlarn toplamlmasinda, habelo Hiiseyn
avid yaradehnm yronilmosindo
1991 ildon mrnn sonnadok (2004)
nuzeyin direktoru kimi alan Turan
.Javidin byk omoyi olmudur.
M o m m o d Soi d O r d u b a d i n i n ev - muz e y i . Grkomli odibin evmuzeyi 1979 ildo Bakida yaradlm,
al 1990 ildo olmudur. sas fondun
da 1300-don artiq eksponat var. Ekspo
natlar 3 blmodo saxlanihr: xatiro oyalan. yazili xatirolor, tosviri sonot. Mu
zeydo incosonot osorlori do vardir. Mu
zeyin gii hissosindo M.S.Ordubadinin
bst niimayi etdirilir.
B l b l n e v - mu z e y i . Azor
baycan professional vokal sonotinin ba
nisi Biilbiiliin memorial muzeyi 1976 il
do Bakida yaradlm, al 1982 ildo
olmudur. Muzeydo 9000-don ox eks
ponat saxlanihr. 1982 ildo muzeyin ua
ohorindo alm filiali 1992 ildo ermoni
iallar torofindon vohicosino dadlmdr. Homin flialn maketi Biilbiiliin
Bakdak ev-muzeyindo saxlanihr.
Y u s i f M m m od I i e v i n mem r i a 1 m u z e i. 1985 ildo yaradilndr. AMEA-mn Neft-Kimya Proses
lori institutunda yerloir. Muzeydo grkomli kimya alim, SSR EA-mn miix.
iizvii, akademik Yusif Heydor olu
Mommodoliyevin (1905-61) hoyatmi vo
elmi foaliyyotini oks etdiron fotosonodlor, diplomlar, miixtolif rosmi sonodlor,
Y.Mommodoliyevin elmi kofirino dair
sxemlor nmayi etdirilir.

Abdulla
a i q i n ev-mu
zeyi. 1990 ildo Bakida yaradlmdr.
Muzeydo grkomli odibin hoyat vo yaradclm oks etdiron oxlu sayda fotookillor, A.aiqin rongkarhq portretlori,
oxsi oyalar vo s. qorunub saxlanihr.
Eksponatlar iorisindo yaznn miixto
lif illordo nor edilmi kitablan, moqalolori, hominin onun yaradclna hosr
olunmu todqiqat osorlori, monoqrafiyalar nmayi etdirilir. Muzeydo 4000don ox eksponat vardir (2006).
Murtuza
N a i e v i n me
mo r i a l m u z e i. 1998 ildo yaradilmdr. AMEA-mn Kimya Problemlori
institutunda yerloir. Muzeydo grkomli kimya-texnoloq, Sosialist moyi

hir Salahovun yaratd Mstislav Rostropoviin kompozisiyah portreti diqqoti colb edir.
Miiossiso muzeylori. Miiossiso muzeylori, bir qayda olaraq, tomsil etdiklori mossisonin tarixini, profiling imkanlarini, nailiyyotlorini oks etdirir vo onun
nozdindo foaliyyot gstorir. Hazirda respublikamn miixtolif hor vo rayonlarinda onlarla iri miiossiso muzeylori foa
liyyot gstorir. Bunlarm bir oxu eksponatlarimn sayma vo ohomiyyotino gro
dvlot muzeylorindon geri qalmir. Bir
ox nazirliklorin, ba idarolrin, komito
vo irkotlorin, eloco do ali, texniki peo
vo orta ixtisas moktoblorinin nozdindo
zongin eksponat fondu ilo diqqoti colb

Qohromani, akad. Murtuza Fotulla oglu

Nayevin (1908 75) hoyat vo foaliyyoti
ni oks etdiron materiallar: alimin funda
mental osorlori, toltillori, sonodlor, foto
lar, albomlar toplanmdr.
Muzeydo alimin bst (heykoltora
A.Mustafayev) qoyulmudur.
L e o p o l d vo M s t i s l a v Ros t r o p o v i l o r i n ev-muzeyi . Grkomli musiqiilorin ev-muzeyi 1998 ildo
Bakida yaradlm, al 2002 ildo
olmudur. Muzeydo aadak fondlar
foaliyyot gstorir: orden vo medallar
fondu, maddi abidolor fondu, foto-video yazilar fondu, tosviri abidolor fon
du, xatiro-memorial fondu, yazili abido
lor fondu, afia fondu, foto-neqativ fon
du. Eksponatlarm iimumi sayi 2000-don
yuxardr. Burada Leopold Rostropoviin zeyir Hacboyova yazd mokltiblar da saxlanihr.
Muzeydo xalq rossami, Rusiya Rossamliq Akademiyasmin hoqiqi iizvii J'a-

edon miiossiso muzeylori yaradlmdr.

X o z o r D o n i z G o m i i 1i i
d a os i n i n T a r i x i
Mu z e y i .
Xozor Doniz. Gomiiliyi idarosi nozdindo
foaliyyot gstorir. 1980 ildo Bakida tokil edilmidir. Muzeyin ekspozisiyasin
da Xozor Doniz Gomiiliyi darosinin
kediyi tarixi inkiaf yolu miixtolif maketlor, fotookilbr, sonodlor, digor eks
ponatlar vasitosilo iqlandrlr. Mnzeydo 300-don artiq eksponat toplanmdr
(2006). Diinyada ilk teploxod Vandal in vo ilk tanker Zoroastr in (hor
iki gomi Xozordo zmdiir) maketlori
muzeydo nmayi etdirilir. Muzeyin
eksponatlannin bir hissosi 1990 ilin qanli yanvannda sovet ordusunun Bakiya
hiicumu zamam ohid olmu dnizilorin xatirosino hosr edilmidir.
A z o r b a y c a n D v 1t D o mi r
Y o l u T a r i x i Muzey i . 1982 ildo
Bakida yaradlmdr. 1989 ilin mart
ayindan foaliyyot gstorir. Azorbaycan

Dvlt Domir Yolu darsinin nozdin

dodir. Muzeydo Azorbaycanda dmiryol
bksi yaradlmasmn v inkiafnm
tarixini ks etdirn eksponatlar: maketl\ qrafiklor, foto vo sonodlor, mhm
xidmtlri olmu domiryol iilrinin fotolar, onlarin haqqinda molumatlar
nmayi etdirilir. Muzeyin ekspozisiya
zallarnda 300- yaxin eksponat vardir.
Muzeydo khn Baknn grntlori,
1912 ildo istifadoyo verilmi mohur
Bak konkasnn (hrdaxili ictimai
noqliyyatin) maketi vo baqa eksponat
lar maraq dourur.
S o h i y y o T a r i x i M u z e y i . lk
sohiyyo muzeyi Azrbaycan Dvlot Tibb
institutunda yaradlmdr (1952-53).

Azorbaycan idmanmin tarixini, onun

inkiaf yolunu, nailiyyotlorini oks etdi
ron maraqli eksponatlar toplanmdr.
Muzey eksponatlari, osason, medal vo
digor toltiflordon, xatiro nianlarndan,
kuboklardan, ayr-ayr suvenirlordon,
miixtolif moiot yalarndan, tosviri so
not osorlorindon, kitablardan, foxri for
man vo diplomlardan, qozet, jurnal vo
bukletlordon ibarotdir.
Muzeyin maraqli eksponatlari arasnda alpinistbrin Byiik Qafqaz dalarmda yerloon Heydor zirvosindon
(Quba rayonu) gotirdiklori orijinal grnlii da sxuru vo s. vardir.
Ali moktoblorin muzeylori. Azorbaycanin oksor ali tohsil mossisosind mu-

.Hacbyovun ev-muzcyinin ekspozisiya ota. Baki.

1986 ild yenidon tkil edilmidir. Sohiyy nazirliyi sisteminddir. Muzeydo

8000-don artiq eksponat toplanmdr
(2006). Eksponatlarn oksoriyyotini fotookillor, tarixi sndlr, arxiv materiallar, Azrbaycann sohiyy iilorinin
toltiflori, diplomlar vo s. tokil edir.
Televiziya v o Radio T a r i
xi M u z e y i . Azrbaycan Dvlt Tele
viziya vo Radio Verilibri irkotinin
zdind foaliyyot gstrir. 1999 ildo yaradlmdr. Muzeydo Azorbaycan milli
radio vo televiziya tarixino aid 100-don
artiq eksponat toplanmdr (2004).
Fondunda oxlu sayda arxiv materiali
saxlanilir.
O l i m p i y a mu z e y i . 2001 ildo
Bakida tokil edilmidir. Azorbaycan
Respublikasi M illi Olimpiya Komitosinin ( M O K ) nozdindodir. Muzeydo

zeylor yaradlmdr. A li moktoblorin

muzeylorinin foaliyyotino Tohsil Nazir
liyi yaninda yaradlm (1987) Elmi-Metodiki ura nozarot edir.
Baki Dovlot U n i v e r s i t e t i
ni n m u z e y l o r i . BDU-nun miixtolif
faklto vo kafedralarinm nozdindo bir
sira ixtisas profilli todqiqat vo todris mu
zeylori foaliyyot gstorir.
T a r i x m u z e y i BDU-nun noz
dindo yaradlm ilk muzeydir. Muzey
1919 ildon - B D U yaradld dvrdon
foaliyyot gstorir. Muzeydo BDU-nun
yaranmasi vo inkiaf morhololori geni
okildo iqlandrlr.
T a m ii 1 t o l i m i
muzeyi
BDU-nun biologiya fakiiltosi nozdindo
yaradlmdr (1937). Bir neo bodon
ibarot muzeydo bioloji alomin tokaml ta
rixini oks etdiron eksponatlar saxlanilir.

Faydali
qazintilar
mu
zey i 1945 ildo tokil edilmidir. BDUnun geologiya-mineralogiya fakiiltosi
nin nozdindodir. Muzeydo Azorbaycanin faydali qazntlar , Minerallann
tosnifati , Minerallann xsusiyytlori , Da sxurlar kimi blmolor foa
liyyot gstorir. Elmi todqiqat vo todris
xarakterlidir. Muzeydo 5000-don artiq
eksponat toplanmdr.
E t n o q r a f i y a m u z e i 1989 il
do almdr. Tarix fakiiltosinin nozdin
dodir. Zongin eksponatlara malikdir.
Muzeydo Azorbaycan xalqimn maddi
modoniyyotini, geyim vo moiotini, adotononobrini oks etdiron miixtolif ekspo
natlar, hminin arxeoloji materiallar
miihafizo edilir.
Azorbaycan Dvlot Neft
A k a d e m iy a s m in tarixi
zeyi. 1960 ildo mossisodaxili D< ;'i
hroti vo mok hroti xatiro me
morial komplekslori kimi yaradi! sdir. 1985 ildo hor iki kompleks biri. irilorok muzeyo evrilmidir. Muz* do
13 blmo foaliyyot gstorir. 1000- xin eksponat: fotolar, sonodlor, x;, o
materiallari, elmi osorlor, ixtira pat
lori, kitablar, jurnallar vo s. topi: imdr.
A z o r b a y c a n D o v l o t Ti b
Universitetinin
muzeyloi.
A n a t o m i y a m u z e y i Tibb U iversitetinin ilk muzeyidir. 1919 22 ill rdo indiki BDU-nun tibb fakiiltosi n /dindo yaradlmdr. Hazirda Tibb U::iversitetinin anatomiya kafedrasimn t; iris-todqiqat muzeyi kimi foaliyyot gsi rir. 10 bosindo 6000- yaxin ekspo: it
toplanmdr.
S o h i y y o m u z e y i 1952 53 to !ris ilindo yaradlmdr. Burada Az baycan sohiyyosinin inkiafm oks el ron miixtolif materiallar toplanmc''
Hazirda Sohiyyo Nazirliyi nozdin
Sohiyyo Tarixi Muzeyi kimi foaliy;
gstorir.
A z o r b a y c a n D o v l o t P e d ;i qoji U n i v e r s i t e t i n i n tari.
muzeyi . 1971 ildo yaradlmdr. M
zeydo universitetdo pedaqoji foaliyyot
gstormi Azorbaycan ziyalilarimn: y;
z vo publisistlorin, tarixi vo odobiyyatnaslarn, dovlot vo modoniyyot xadimlorinin fotookillori, monoqrafyalar, dorsliklor, proqramlar, ayn-ayn kafedralarin toltiflori qorunub saxlanilir.
A zo rb ayc an Dovlot i q t i
sad U n i v e r s i t e t i n i n muzeyi .
1985 ildon foaliyyot gstrir. Muzeydo

Naxivan
ohor
Heydor
universitetin biitiin fakiilto vo qurumlanot osorlori qorunub saxlanilir. Muzeydo
l i y e v M u z e y i . Naxvann on b- C.Mommodquluzado, H.Cavid, M.S.Orrinin foaliyyotini oks etdiron 1000- yaxn fotookil, sonod vo arxiv materiallari
yiik vo zongin muzeylorindondir. 1999 ildo dubadi vo bir ox digor tannm Azor
yaradlmdr. Muzeyin zongin ekspozi
toplanmdr.
baycan yaz vo airlorino hosr edilmi
Azorbayc an Dovlot Mo do
siya bosindo mummilli liderin hoyat vo maraqli ekspozisiyalar yaradlmdr.
yaradcln oks etdiron eksponatlar,
Azorbaycan rossamlarmm yaradclq in i y y o t vo i n c o s o n o t U n i v e r
oxsi oyalar, fotolar, sonodlor, qozet vo lori olan, grkomli yazlarn hoyat voyas i t e t i n i n muzeyi . 1998 ildo tokil
radclq sohnolorini oks etdiron rongkarolunmudur. 6 bosi var. Muzeydoki jurnallar, kitablar vo s. nmayi etdirilir.
Muzeydo yenidonqurma vo genilondirmo
liq, qrafika osorlori, heykoltoralq nmueksponatlar, osason, miixtolif illordo uni
ilori davam etdirilir. Muzey mummilli
nolori, eloco do xalalar, bodii tikmo nversitetdo tohsil alm istedadli tolobolorin
lider Heydor liyev irsinin toplanmasi,
munolori, digor dekorativ-totbiqi sonot
yaradclq niimunolorindon ibarotdir. Bu
qorunmasi, yronilmosi vo niimayi etdi
oyalar muzeyin on qiymotli eksponatlarada rongkarlq, leykoltoralq voqrafika
rmdandir.
rilmosi sahosindo byk ilor grr.
osorlori, teatr-dekor sonotini oks etdiron
H s e n a v i d i n ev-muNa x iv a n M R Dovlot T a
rosm vo maketlor, xalalq, bodii keramika momulatlari, hominin universitetin
r i x M u z e y i . Naxvann ilk rosmi
z e y i . Azorbaycan hkumtinin qorari
dvlot muzeyidir. 1924 ildo yaradlmt'ixini oks etdiron fotolar, sonodlor,
ib 1981 ildo Naxivan olorindo, odibin
dorsliklor vo s. saxlanilir.
dir. Muzeydo Naxivan torpann tarixi
dould lixan mohollosindoki evdo
zl muzeylr. R i n M a l a f a u n a mu z e y i . Malakofauna
i/eyi 1989 ildo Bakida yaradlm ilk
; muzeydir. Muzeydo doniz ibtidailori

\ onlarin qalqlar nmayi etdirilir.

Hazirda muzeydo 2000-dok molyusk
i vardir. Tosnifata osason muzeydo
vdo malakofauna niimunosi toplandir. O, profilino gro Avrasiyada ye0 muzey hesab olunur. Muzeydo
K i y i etdiribn eksponatlarm on qodim
nolori 2 mln. il bundan ovvolo - A1vo Aberon paleodonizlori faunasi. aiddir.
Miniatiir
kitab
mu z e y i .
1 '02 ildo Bakida yaradlmdr. Muzeydo
( kiik ll ap vahidlori niimayi et( lir. Muzeyin ekspozisiyasinda dtinyai l 60 lkosindo nor edilmi 3750 mitiir kitab nmayi olunur. Btvlkdo
; zey fondlannda 5300-don artiq miniH.Cavidin ev-muzcyinin ekspozisiya ota. Baki.
aiiir kitab toplanmdr.
1815 ildo Londonda apda xm
I'giltr tarixi , 1837 ildo A.S. Pukinin
inkiaf yollanm, onun qodim maddi- yaradlmdr. Al 1984 ildo olmumodoniyyot abidolorini, orta osrlor dv- dur. Muzeyin fondunda 6000-don ox
lnda Sankt-Peterburqda buraxlm
ovgeni Onegin poemasi muzeyin on
rnii, yeni dvrdoki inkiafn, bu giiniinii
eksponat saxlanilir (2006). Ekspozisiyada
H.Cavidin hoyat vo yaradcln oks
motli eksponatlarindan hesab edilir.
oks etdiron minbrlo eksponat vardir. Mu
Tokioda 1979 ildo nor olunmu zey eksponatlari arasmda arxeoloji vo et- etdiron fotookillor, osorlorinin ilk nornoqrafik materiallar, incosonot osorlori,
lori, iizorindo miiollifin avtoqrafi olan
ib Doum da , Zodiak nianlar
osorlori, ev oyalar, tamaaya qoyulmu
onlarn romzlori , Gllorin dili 2x2 foto vo sonodlor, kitablar stnlk tokil
dram osorlorinin afia vo proqramlari
llimetr ldodir. Onlann hor biri 16 edir. Naxivan Dvlot Tarix Muzeyi
Azorbaycanm vo dnyann digor muzey
vos. nmayi etdirilir. Muzeydo Hiiseyn
lifodon ibarotdir. Hor sohifodo 50-100
Cavidin yaradcl ilo bal todqiqat
lori ilo olaqo saxlayir.
ar var.
ibri apanlir.
Azorbaycanda nor edilmi mikrokiColil
Mommodquluzado
blardan Heydor liyev. srin miiqaviMuzeydo Hiiseyn Cavid vo teatr,
adina N a x iv a n
M R d o Hiiseyn Cavid vo Naxivan teatri ,
ir=si adl eksponat maraq dourur.
b i y y a t Mu z e y i . Naxvanda odo
Naxivan MR-i muzeylori. Azor
biyyat profilli on byk muzeydir. 1966 Hiiseyn Cavidin dramaturgiyasi, lliibaycanm qodim elm vo modoniyyot morildo byk sonotkar C. Mommodquluza- seyn Cavidin hoyat vo yaradcl vo s.
kozlorindon olan Naxvanda hazirda 20 donin 100 illik yubileyi orofno yaradilmvzularda soyyar sorgilor yaradlmdr.
muzey foaliyyot gstorir: 1 dovlot tarix
mdr. Muzey zongin ekspozisiya obokoMuzeydo Hiiseyn Cavid poeziya klubu
muzeyi, 6 tarix-diyarnaslq muzeyi, 10 si ib diqqoti colb edir. Burada oxsi oya- foaliyyot gstoir.
al olumu orazi lorin muzeylori.
lar, ev mxollfat, hominin lyazmalar,
ev vo ya xatiro muzeyi, 2 miixtolif profilli
1b r t a r i x - d i y a r n a sfotolar, kitab, qozet vo jurnallar, incoso
muzey, 1filial.

11q mu z e y i . 1982 ilin sentyabrnda

yaradlmdr. Ermonistanm ial ordus torofindon dadlm muzeylor iorisindo yksok bodii vo tarixi sociyyo dayan eksponatlarna gro on zongin muzeylordon biri idi. Muzeydo geologiya,
arxeologiya materiallan, maddi-mdniyyot, incosonot oyalar toplanmd.
Muzeyin hoyoti 900 w2-don artiq sahoni
tuturdu. Burada nadir bitki, ciimlodon
aac niimunolori, miixtolif qaya tosvirlo
ri, qo vo at fiqurlari, arxeoloji ohomiy
yot dayan nmunolor toplanmd.
Muzeyin fondunda 30 mindon artiq eksponat saxlanlrd. Muzeydo Qanhkond
istiqamotindo yerloon molur Lk qalasnn maketi, Kolbocor dalarnda yaayan bir ox vohi heyvann mqovvas, 150 mln. ya olan, Tortoray qumluunda akar edilmi dalam ilbiz
niimunolori, ibtidai icma qruluu dvrno aid olan oxlar, baqlar, baltalar,
domir nizo ucluqlar vo s. nmayi etdirilirdi. Muzeydo Aq losgorin vosf et
diyi kolbocorli Glondamn okli, onun

oxson toxuduu 100-don artq gobo vo

kilim saxlanlrd. Kolbocor tarixdiyarnaslq muzeyi 1993 ilin aprel
ayinda ermoni iallar torofindon
mohv edilmidir.

al
1988-93 illrd Ermonistan trfindn ial olunmu Azrbaycan razilrind 600-dn ox tarixi-memarlq abidsi, 12 muzey, 6 rsm
qalereyas, 927 kitabxana, 85 musi
qi mktbi, 4 dvlt teatr qalmdr.
al olunmu yerlrdki mdniyyt abidlri v obyektlri - xatirmemorial komplekslori, muzey-qoruqlar, mscidlr, mqbrlr, mbdlr, tarixi hmiyyt dayan yaay binalar v s. talan edilrk
dadlmdr.
ua o h o r i n i n tar i xi m u
zeyi . uada yerloirdi. Tarix-diyarnaslq proflli muzeydo ua ohorinin

tarixini oks etdiron nadir fotokillor, 19

osr-20 osrin ovvollorino aid sonodlor, uada 18-19 osrlordo ina edilmi, tarixi
ohomiyyot dayan yaay evlorinin
sxemlori, maketlori vo fotookillori, uada yaam Azorbaycan ziyallan, maarifilori, xanondolori, musiqinaslan
vo yazlar haqqmda maraql stendlor,
eksponatlar nmayi etdirilirdi. Dekorativ-totbiqi sont blmsindo qiymotli
incosonot oyalar, dolalar, qazan dostlori, dulusuluq momulatlari. uada v
otraf kondlordo toxunmu xalalar, gobolor, bodii toxuculuq niimunolori saxlanlrd. 1992 ilin may ayna qodor foa
liyyotini dava etdirmidir. Fksponatlarn xeyli hissosini ermoni tcavzim
don xilas etmok miimkiin olmamdr
d.: Azorbaycan Dvlot incosonot Muzeyi.
., 1959; Heydor liyev vo muzeytarimiz.
1999; Azorbaycan Tarixi Muzeyi /Red. N . V
x a n 11 . B 2002; srlrdon yadigar. B.. 2004.
Ziya Abdullayev, Aludd ZeymUm i

ARXVLR
Qodim dvlotilik tarixino vo modoniyyoto malik Azorbaycanda arxiv iinin
oxosrlik tarixi vardir. Holo 16 osrdo
Tobrizdo vo rdobildo qiymotli olyazmalan, nadir sonodlor vo bodii osorbr
saxlanilan byk kitabxanalar yaradilmd. Azorbaycan hkmdarlarnn saraylarmda dipiomatik yazmalar, ahin formanlarmi, ah vo ah slabsinin
tarixino dair salnamo vo sonodbri saxla
maq n xiisusi doftorxanalar var idi.
lverili strateji mvqed yerloon Azor
baycan orazisi uzun illor miixtolif ial
dvlotlrin miibarizo meydanna evrilnidi. Xanlqlar dvrndo iso ayn-ayn
feodal hakimlor arasmda gedon daxili
okimo vo mharibolr noticosindo bu
orazilordo yaranm qiymotli sonodli abidolor vo arxiv sonodbri ya mohv olnu,
yaxud da xarici mdaxiloilor torofindon
talanb apanlmdr. Hazirda diinyanin
miixtolif lkolorindoki arxiv, muzey vo
kitabxanalarda Azorbaycan xalqimn ta
rixino, odobiyyat vo modoniyyotino aid
xeyli qiymotli sonodlor vo nadir olyazmalarmin olmasi buna oyani sbutdur.
18 osrin birinci yansinda Gney Qaf-

milo Rusiya torofindon ilhaq edildi. I i~

qaz Osmanli imperiyasi torofindon tusiya bu orazilordo z hakimiyyot orq
tulduqdan sonra burada imperiyamn
lanni yaratmaqla yana. z idaroi
qayda-qanunlan totbiq olunmaa balad. 1723-28 illordo irovan, Gonco (Qasistemlorini do borqorar etmoyo bak
lk nvbodo bu orazilordo kameral si;
raba) oyalotlorinin, Naxivan vo Lori
hyaalnma ilori aparld vo onlann
sancaqlqlarnn miifossol doftorlori tor
tib olundu. Hazirda stanbuldak Osro edilmosi n inzibati-idaro orqanl
manli Arxivindo miihafizo olunan ho
yaradildi. vvolco b orazilordo >
min doftorlordo gstorilon oyalot vo
dant suli-idar sistemi totbiq olun
Lakin bu sistem ziin dorultma:
sancaqliqlarm orazi-inzibati blgs,
Conubi Qafqazm inzibati quru
ohalisinin sayi, milli torkibi vo tosorriifat
unu doyidirorok onu mumrusiya ir;
hoyati haqqmda miifossol molumat ve
rilir.
bati orazi blgsn uyunladrd!
18
osrin ikinci yarsmdan balayaraqvvolco , morkozi Tillis ola Grc
conuba doru istilalq siyasotini genitan meretiya quberniyasna vo mori i
amax olan Xozor vilayotino blnci .
londiron Rusiyamn 1801 ildo GeorgiQuberniya vo vilayotin orazibri iso qozayevski anlamas osasmda Grcstan
imperiyamn torkibino daxil etmosi ilo
lara blnd. Sonralar iso Azorbaycanin
Conubi Qafqazm, ciimlodon do Azor
orazibri Baki, Yelizavetpol vo irovan
baycan torpaqlarimn ilhaqimn osasi
quberniyalarma, quberniyalar iso qozalara blnorok arizmin squtuna qodor
qoyuldu. 1805 ildo Krkay mqavilsi
osasmda Qaraba xanl Rusiya toro
bu idaro sistemi davam etdi. Conubi
findon ilhaq olundu. Rusiya ib Iran ara
Qafqazda ar hakimiyyotinin inzibatiidaro orqanlarinin foaliyyoti noticosindo
smda ba vermi mharibolor notico
yaranm sonodlorin miihafizosi iinin
sindo balanm Glstan (1813) vo
mrkozldirilmi vahid arxiv sistemi olTrkmonay (1828) mqavilolri osasm
masa da, hor bir inzibati-idaro orqan z
da imali Azorbaycan torpaqlan tama-

1917 ildo arizmin squtu, Conubi

arxivlorinin saxlamlmasma xiisusi fikir
Qafqazda yaranm miirokkob tarixi overirdi. Bu giin Azorbaycan Respublirait, anarxiya arxiv sonod vo materiallakasi Dovlot Tarix Arxivindo saxlanilan
materiallann byk oksoriyyoti mohz rinin toplanmasi vo miihafizosi iini otinbdirirdi. Bu voziyyot 1918 ilin rnaa hakimiyyot vo idaro orqanlarinin
Azorbaycan orazisindoki foaliyyotino aid
ynda olkonin istiqlaliyyotini elan eti
sonodlordir.
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyoti ( AXC)
Azorbaycan orazisindo yaranm
hkumotini daha ox narahat edirdi.
Homin il noyabnn 3-do Ciimhuriyyot
ikinci qisim arxivlor islam dini tarixi ib
hkumotinin Dvlot Nozaroti Mfottibal moscid vo modrosoloro aid arxiv
lor idi. Conubi Qafqaz Rusiya torofin
liyi inqilab vo mharib oraiti ilo olaqo
don ial olunduqdan sonra bu orazidar olaraq biitiin lkodo kargiizarhq vo
lordoki c' r hakimiyyot orqanlan miisol
qeydiyyat iinin borbad voziyyoto dman ruhani qurumlarmin ii ib maraqdyiin vo onlarm osasli surotdo yenidon
lamr. Artiq 1827 ildon balayaraq Za
qaydaya sahnmal olduunu bildirdi.
qafqaziya eyxlislam, 1850 ildon iso Ciimhuriyyot hkumoti arxiv iini mor/; qafqaziya miiftisi Conubi Qafqaz
kozlodirilmosinin tokilino imkan tapmasa da, kargzarln dzgn aparl izisindoki Rusiya hakimiyyot ormasina, ayn-ayn nazirliklordo arxivloqanlarnn razl ilo dini iloro rohborrin yaradilmasina xiisusi fikir verirdi.
! edir. yerbrdoki dini idarolori yoxMosolon, 1919 il iyulun 9-da tosdiq
1 iraq onlarm foaliyyoti haqda Qafcaniininin doftorxanasina molu- olunmu Xarici lor Nazirliyinin dofl il verirdi lor.
torxanas n miivoqqoti tolimatda
nazirliyin arxivini yaratmaq vo Azor
1872 il aprelin 5-do rus imperatoru
ilndon Conubi Qafqazdaki snni vo baycanda ba veron miihiim siyasi hadisoloro aid sonodbrlo yana, qaytanlanmozhob dini idarolorin ayri-aynhqda
snamolori tosdiq olundu. Hor iki ida- m kitablarm, nazirliyin biitiin sonodloFiflis ohorindo yerloirdi. Onlar bu
rinin orada miihafizo olunmasi da no
zordo tutulurdu.
alordo zmozhobi iizro dini ayinlorin
Azorbaycanda
morkozlodirilmi
isina, moscidlorin vo onlann yanina dini moktob vo modrosolorin foa- dovlot arxivinin osasi 1920 il aprel iaotino nozarot edir, moscidlorin uo- lindan sonra homin ilin dekabr ayimn 6lu apanr, prixod mollalarin moscidlo- da Azorbaycan inqilab Komitosinin
sodri Noriman Norimanovun imzalad
oyin vo azad edilmosi iini to.^kil edir Vahid dvlot arxiv fondunun yaradil;or. Bu idarolorin hor ikisi arizmin
masi vo Xalq Maarif Komissarl ya
iqutundan sonra Azorbaycan Xalq
nmda morkozi dvlot arxivinin tokili
unhuriyyotinin hakimiyyoti dvriindo
haqqnda k dekretlo qoyulmudur.
foaliyyot gstormidir. Sovet haki1921 ilin yanvarmdan Bakida foaliyyoto
,iyyoti ilbrindo, xiisusilo 20 osrin
-30-cu ilbrindo ateizm tobliat ilo balayan Azorbaycan SSR Morkozi
Dovlot Arxivi Qafqazda ilk dvlot arxiiqodar moscid vo modrosolordo topim orob olifbasi ilo yazlm olyazma
vi olmudur. Sovet hakimiyyotinin ilk illorindo respublikanm arxivilori ar hablar vo tarixi sonodlor dini odobiyyat
ilo kiitlovi surotdo mohv edilorok xal- kumoti orqanlarinin Baki vo Yelizavet
tarixinin yronilmosi n ovozsiz pol quberniyalarmdaki idarobrinin,
Azorbaycan orazisindo i quran xiisusi
nbolordon birino byiik ziyan vurulfirmalann, ictimai tokilatlarn, habeb
udur.
srlor boyu xalqm byk oxsiyyotmiistoqil Azorbaycan Xalq Ciimhuriy
i inin elm, odobiyyat vo modoniyyot sa- yoti lkumotinin (1918-20) foaliyyotino
sindo yaratdiqlan qiymotli sonodli
aid sonodlorin toplanmasi vo qaydaya
bidolor (salnamolor, tozkirolor, aynsalmmasi istiqamotindo almlar.
1922 ilin avqustunda morkozi dovlot aryr oxslorin elmi vo bodii osorlori vo s.)
xivino rohborlik bilavasito Azorbaycan
qorunaraq nosildon-noslo trlmdr.
Bu giin onlann bir qismi Azorbaycan
SSR Morkozi craiyyo Komitosinin
Milli Elmlor Akademiyasinin Mohom( M K) Royasot Heyotino hovalo olundu.
mod Fiizuli adina Olyazmalar institu
20-ci illordo yerbrdo do arxiv tokilatlar
tunda vo lko muzeylorindo, talan olun- yaradlmaa baland. 1925 il dekabrn
13-do Naxivan Muxtar Respublikasinmu byk oksoriyyoti iso diinyanin on
da Morkozi Arxiv, 1928 ildon iso Azor
mhur muzey vo kitabxanalannda
baycanin qozalarmda qoza arxiv biirolamiihafizo olunur.

n yaradildi. 1930 ildo arxivlorin foaliy

yot dairosi genilondirildi. Bununla bal
Azorbaycan SSR M K Royasot Heyoti
Respublika Morkozi Arxiv idarosinin
yaradilmasi haqqmda qorar qobul etdi
vo onun sasnamosini tosdiqlodi. Osasnamoyo goro, Morkozi Arxiv darosino
yalniz sonodlorin komplektlodirilmosi,
sistemlodirilmosi vo miihafizosi deyil,
hominin siyasi, xalq tosorriifati vo
modoni quruculuq ilorino kmok moq
sodilo elmi todqiqat ilorindo arxiv
sonodlorindon istifadonin tokili ii do
taprld. Azorbaycan SSR M K Roya
sot Heyotinin qorari ilo homin ilin aprelindo 1920 ildo yaradlm morkozi arxivin bazasinda respublikada iki morkozi
dovlot arxivi - Morkozi Dvlot Oktyabr
Inqilabi Arxivi (kino-foto bosi iJo) vo
Morkozi Dvlot Tarix Arxivi yaradildi.
30-cu illordo arxiv sonodlorinin miihafi
zosi vo istifadosinin tokili moqsodilo
respublikanm bir sira ohor vo rayonla
rmda arxiv biirolan yaradildi vo onlar
sonralar dvlot arxivlorino evrildilor.
1938 ildo biitiin SSR-do olduu kimi
Azorbaycanda da arxiv tkilatlar xalq
daxili ilor komissarlnn tabeiliyino
verildi. 1960 ilo qodor arxivlorin daxili
ilor orqanlarma tabe edilmosi arxivlori
qapal tokilatlara evirdi vo bu da arxivlordo elmi todqiqat ilorinin aparilmasina vo sonodlordon istifadoyo byiik
ongollor trotdi. 1960 ildo arxiv tokilatlari respublika Daxili lor Nazirliyinin
tabeliyindon Azorbaycan SSR Nazirlor
Sovetinin tabeliyino verildi. Bundan
sonra arxiv iino vo arxiv sonodlorindon
istifadoyo diqqot artdi, dvlot arxivlori
obokosinin yenidon qurulmasi vo genibndirilmosi iino baland. 1965 ildo
Azorbaycan SSR Morkozi Dvlot dobiyyat vo incosonot Arxivi, 1968 69 il
lordo iso Azorbaycan SSR Morkozi Dov
lot Sos Yazilan Arxivi vo Morkozi Dov
lot Elm, Texnika vo Tibb Sonodbri Ar
xivi, 15 ohor vo rayon morkozindo Mor
kozi Dvlot Oktyabr inqilabi Arxivinin
filiallan yaradildi, 50 rayon dovlot arxi
vi sonodlorin miivoqqoti miihafizosini
hoyata keiron doyion torkibli arxivloro
evrildi. 1973 ildon iso Arxiv idarosi Ba
Arxiv idarosi adlandrld. SSR daldiqdan sonra kemi partiya arxivi Ba
Arxiv idarosinin soroncamina verildi vo
Nazirlor Kabinetinin qorari ilo onun bazasinda Azorbaycan Respublikasi Dov
lot Siyasi Partiyalar vo ictimai llorokatlar Arxivi yaradildi.
Azorbaycan z dovlot miistoqilliyini

 etdikdon sonra respublikanin ora

zisindo foaliyyot gstoron arxivlor Azorbaycan xalqnn hoqiqi mnvi sorvotino
evrildi, sonodlor zorind sahiblik hii
ququ Azrbaycan xalqna mxsus oldu.
Arxivlor beynolxalq arxiv tkilatlar vo
ayr-ayr dvlotlorin arxiv xidmti orqanlar ilo olaqolor yaratd. 1996 ildo
Ba Arxiv darsi Y U N E S K O yannda
Beynolxalq Arxiv urasna tamhquqlu
zv qobul edildi. Arxivlor Mstqil Dvltlor Birliyino daxil olan lklrin arxivlri ilo yana bir sra qonu lklrin
arxivlori, xiisusilo Tiirkiyo vo ran arxivlori ilo geni olaqolor yaratd. Hazrda
A B, ngiltoro, Fransa, Almaniya,
Tiirkiyo, ran, Belika, Pola vo baqa
lkolordon olan todqiqatlar respublikanm arxivlorindo saxlanlan elmin
miixtolif saholorino aid sonodlordon geni istifado edirlor. Bu lkolorin arxivlo
rindo iso xalqmzn tarixino aid sonodlorin toplanmas n geni imkanlar yaranmdr. Azorbaycan Respublikasinin
M illi Moclisi 1999 il iyun ayinda M illi
Arxiv Fondu haqqinda Qanun qobul etmi, homin Qanun iyunun 22-do Prezi
dent Heydor liyev torofindon imzalanmdr. Respublikada arxiv quruculuunun golocok istiqamotlorini miioyyonlodiron bu Qanun Azorbaycan Respublikasinda M illi Arxiv Fondunun formaladrlmas, miihafizosi, istifadosi vo arxivlorin foaliyyoti ilo bal miinasibotlori
tonzimloyir. Milli Arxiv Fonduna Azor
baycan Respublikasi orazisindo foaliy
yot gstrmi vo foaliyyot gstoron tokilatlarm qanunvericilik aktlan, idaro
etmo sonodlori, mohkomo vo prokurorluq orqanlarimn sonodlori; statistika,
texnologiya, normativ-texniki, layiho,
konstruktor, patent, kartoqrafiya so
nodlori, kino, foto, fono (sos yazilan),
video materiallari, dizayn ilomolri vo
memarhq layiholori; olyazmalan, xiisusi
ohomiyyoto malik kitablar vo kitabalar,
dvri motbuat materiallari. elmi osorlor.
odobi vo musiqi osorlori; partiya, ictimai
vo qeyri-dvlot tkilatlannm sonodlori;
gndoliklr, memuarlar, moktublar vo
oxsi xarakterli digor sonodlor daxildir.
Bu Qanun osasinda miioyyon edilmidir
ki, arxivlorin, arxiv fondlannin vo sonod
kolleksiyalarmin M illi Arxiv Fondunun
torkibino daxil edilmosi, bu torkibdon xarlmas vo ya mohv edilmosi qaydasi
Azorbaycan Respublikasi Nazirlor K a
binetinin tosdiq etdiyi qaydalar osasinda
M illi Arxiv Idarosi torofindon miioyyon
olunur. Bu qanunla M illi Arxiv Fondu

nun xiisusi tarixi-modoni doyori olan ar

xiv sonodlori vo sonod kolleksiyalan na
dir sonod abidolori hesab olunur. M illi
Arxiv Fondu haqqinda Azorbaycan
Respublikasinin Qanununun totbiqi ba
rodo Azorbaycan Respublikasi Prezi
dentinin 1999 il 27 iyul tarixli formanma
uyun olaraq M illi Arxiv Fondunun
komplektlodirilmosi, miihafizosi vo on
lardan istifado qaydalan Azorbaycan
Respublikasi Nazirlor Kabineti torofin
don tosdiq edilmi sasnamo ilo miioy
yon olunur.
Arxivlori xalqinuzin tarixini oks et
diron yegano monbo vo tariximizi tohrif edonlorin qarsn almaq iin ox
miihiim amil sayan Azorbaycan Res
publikasinin Prezidenti Heydor liyevin
2002 il dekabrn 2-do imzalad Azor
baycan Respublikasinda arxiv iinin
tokmilldirilmosi haqqmda formanda
Ba Arxiv darosinin bazasinda M illi
Arxiv idarosinin yaradilmasi vo onun
solahiyyotlorinin genilondirilmosi, arxiv
ii sahosindo vahid informasiya bazasinin yaradilmasi, bu sahodo elektron-informasiya dayclarnm imkanlarmdan lazmnca istifado olunmasi moqso
dilo arxiv xidmoti tkilatlarnm madditexniki tochizatmin miiasir standartlara
uyunladrlmas vo s. z oksini tapmdr.
Hazirda Azorbaycan Respublikasinm arxiv sistemino bilavasito Milli A r
xiv idarosino tabe olan respublika oho
miyyotli 7 dvlot arxivi, Respublika
Dvlot Arxivinin 15 filiali, Naxivan
Muxtar Respublikasinin Dvlot Arxivi,
habelo 57 rayon vo ohor dvlot arxivlo
ri daxildir. M illi Arxiv idarosi sistemin
do sonodlorin borpasi, cildlonmosi, qiy
motli vo nadir sonodlorin sorta fondu
nun yaradilmasi iin xiisusi morkozi laboratoriya da foaliyyot gstorir.
z miistoqilliyini borpa etdikdon
sonra arxivlor todqiqatlarn sonodlor
don istifadosini tokil etmoklo yana,
zlori do uzun illor xalqdan gizli saxlamlan sonod vo materiallar osasinda oxcildli sonod toplular nor etmilor. Dvlot arxivlori respublika ohalisinin, ha
belo ovvollor lkodo foaliyyot gstormi,
hazirda Miistoqil Dvlotlo* Birliyinin di
gor respublikalannda yaayanlar i stajina dair vo baqa sosial-hquqi xarak
terli sonodlorlo tomin etmok sahosindo
do geni foaliyyot gstorir.
Azorbaycan Respublikasi Dvlt Ar
xivi. Arxivin osasi Azorbaycan SSR
Xalq Maarif Komissarl yamnda mor

kozi Dvlol Arxivinin yaradilmasi haq

qmda Azorbaycan inqilab Komitosinin
1920 il 6 dekabr tarixli dckreti ilo qoyulmudur. Azorbaycan SSR Morkozi A r
xiv idarosi haqqmda sasnamo y gro
1930 il aprelin 19-da homin arxivin inqilabi-tarix bosi lov edilmi vo onun
osasinda Oktyabr inqilabi Arxivi yaradlm, 1938 ildon arxiv Oktyabr inqila
bi vo Sosializm Quruculuu Morkozi
Dvlot Arxivi adlandrlmdr. 1992 il
don Azorbaycan Respublikasi Morkozi
Dvlot n Yeni Tarix Arxivi. 1994 ildon
iso Azorbaycan Respublikasi Dvlot A r
xivi adlanr. Bakidadir. Arxivdo 1917
2001 illoro aid 1736 fond iizro 557650 i
saxlanihr.
Arxivin ilk fondlan Azorbaycan
Xalq Cmhuriyyti Parlament vo hk
motinin, habelo Baki Kommunasmin !';/>

aliyyotino aid ilor olmudur. Burad;

miihafizo edilon on zongin fondlardi
biri Xalq CiimhUriyyoti Parlamentirn
materiallandir. Ciimhuriyyot hkumoi
nin foaliyyotini onun arxivdoki xarici i
lor, daxili ilor, horbi, dvlot nozarot;
omok, okinilik vo dvlot omlaki, ev
liyyo, yollar, pot vo teleqraf, maliyyo
xalq maarifi, ticarot vo sonaye naziri ii
lorinin sonodlori oks etdirir.
Azorbaycanda sovet hakimiyyotinin
qurulmasi vo sonraki dvrlori iqland
ran nadir sonodlor Azorbaycan Inqila'
Komitosinin fondunda comlomidir.
Bu fondda inqilab Komitosi iclaslarinin
protokollan, dekretlori, qorarlar v
omrlor, protokollara olavolor, Azorbaycan inqilab Komitosinin sodri Noriman
Norimanovun yazmalar saxlanihr.
Azorbaycan SSR M K vo Ali Soveti:
fondlannin sonodlori respublikada al.:
dvlot hakimiyyoti orqanmin qanunve
ricilik foaliyyotini oks etdirir. Xalq
missarlan Sovetinin, Azorbaycan SSb:
Nazirlor Sovetinin fondunda respublik;i
hkumotinin iqtisadiyyatin yksoliin:
dvlot idaroiliyinin tokmilldirilmosj
no, sosial-modoni quruculua ynoldil
mi foaliyyoti z oksini tapmdr. Arxi
vin 1920 ildon sonrak dvrnii ohatr
edon fondlarnda miihafizo olunan mo
ruzolordo, protokollarda, stenoqrafik
hesabatlarda Azorbaycan neftxarma
vo neftayirma sonayesinin, lkonin sonayelodirilmosi vo elektriklodirilmosinin voziyyoti vo inkiaf mosololorinin
SSR-nin qanunvericilik vo idaroetmo
orqanlarmda mzakirosi ilo bal mate
riallar vo digor sonodlor toplanmdr.
Kond tosorriifatimn inkiaf mosololo-

rino dair sonodlor miivafiq Xalq Komissarhqlarmin (nazirliklorin), todark,

meo tosorriifati, su tosorriifati idarolorinin, qoza soveti icraiyyo komitolori tor
paq bolorinin, pambqlq trestlorinin, kond tosorriifati kollektivlori ittifaqlarimn, kredit vo kond tosorriifati kooperasiyasi comiyyotlorinin fondlannda
miihafizo olunur.
Arxivdo lkodo gedon modoni quruculuu, ictimai tokilatlann foaliyyotini
oks etdiron sonodlor, habelo xeyli miqdarda o>si monoli fondlar da vardir.
Azorbaycan Dvlot Arxivi hazirda miia
sir dvr oks etdiron sonodlorin komplektlodirilmosi iini davam etdirir vo
mstoqil Azorbaycan Respublikasinin
ixino aid materiallarla daha da zonginloir.
Azorbaycan Respublikasi Dvlot Tai\ Arxivi. 1930 ildon miistoqil foaliyyot
ostorir. Bakidadir. Arxivdo 1805-1920
loro aid 756 fond iizro 244.367 i saxlaihr. Burada 19 osrin ovvollorindon 20
in 20-ci illorino qodor Rusiya impe\asmm yerli dvlot idaroetmo orqanlanin foaliyyoti zamam Azorbaycamn
ovrdoki inzibati, ictimai, siyasi, iqtisavo modoni> hoyatindan bohs edon soodlor miihafizo olunur.
Arxivdo miihafizo edilon fondlar aramda Conubi Qafqaz miisolman oyalotarinin horbi dairo roisinin, quberniya
ergi idarosinin, okinilik vo dvlot omiki idarolorinin doftorxana fondlan vo
llkiyyot miinasibotlori tarixino dair di.or sonodlor do vardir. 18 osrdo Quba
am Fotoli xanin torpaq mlkiyyoti
aaqqinda verdiyi formanlarm kolleksivasi da arxivdo saxlanihr. Bu sonodlordo
ondlilorin voziyyoti, vergi sistemi, orazi
'lsii, ohalinin sayi, xanlann, boylorin
digor imtiyazh silko monsub oxslorin
orpaq miilkiyyoti mosololori oks olunnudur. Baki qubernatoru, Baki miioqqoti general-qubernatoru, Baki oior roisinin vo b.-nin fondlannda osif
Stalin, Alyoa Caparidze, Serqo Orcokidze, Moodi zizboyov, Noriman
Norimanov, ivan Fioletov vo b.-nin
loyatim, inqilabi foaliyyotlorini oks etdi
ron sonodlor do qorunur.
Arxivin fondlannda Nobel qardalar, ibayev vo digor neftxarma, neft
email sonayesi sahibkarlarmin irkotlorinin sonodlori ilo yana, yerli sahibkarlardan Haci Zeynalabdin Tayevin,
Musa Nayevin, omsi sodullayevin.
Murtuza Muxtarovun, Aarza Quliyevin vo b.-nin irkotlori, hoyati, xeyriyyo-

ilik foaliyyoti ilo bal xeyli sonodlor do

vardir. Burada Azorbaycan modoniyyo
tinin inkiaf tarixi, xalq moktoblorinin,
gimnaziyalann, modoni-maarif comiy
yotlorinin, Qafqaz tohsil idarosinin, Yelizavetpol quberniyasi xalq moktoblori
mdiriyytinin, qoza vo ohor moktoblo
rinin tarixino dair sonodlor toplanmdir. Arxivdo memarhq vo ohorsalma ta
rixino, Azorbaycamn tarix vo modoniy
yot abidolorinin qorunmasina dair so
nodlor do miihafizo olunur. Arxivin
fondlannda lkonin inqilaba qodorki tosorriifat hoyatmin miixtolif saholori haq
qinda geni molumat comlonmidir. Ar
xivdo Hoson boy Zordabi, Nocof boy Vo
zirov, Seyid zim irvani, zeyir Hacboyov, Mslm Maqomayev, Colil
Mommodquluzado, Sultan Mocid Qonizado, Mahmudboy Mahmudboyov, Firidun boy Korli vo b.-nin yaradcl
barodo do sonodlor saxlanihr.
Azorbaycan Respublikasi Dvlot
Tarix Arxivindo miihafizo olunan so
nodlor Azorbaycamn siyasi, iqtisadi vo
modoni tarixini todqiq etmok iin qiy
motli monbodir.
Azorbaycan Respublikasi Dvlot Elm
vo Texnika Sonodlori Arxivi. Azorbay
can SSR Dvlot Elmi-Texniki vo Tibbi
Sonodlor Arxivi Azorbaycan SSR Nazir
lor Sovetinin 1969 il 24 iyul tarixli qoran ilo yaradlmdr. Azorbaycan Res
publikasi Nazirlor Kabinetinin 1994 il
11 mart tarixli qorarma osason arxivdo
saxlanilan tibbo aid sonodlor sonradan
Azorbaycan Respublikasi Dvlot Arxivino verilmi vo hazirda o, Azorbaycan
Respublikasi Dvlot Elm vo Texnika So
nodlori Arxivi kimi foaliyyot gstorir.
Bakidadir. Arxivdo 1870-2005 illoro aid
149 fond iizro 180.573 i saxlanihr.
Azorbaycan Respublikasi Dvlot
Elm vo Texnika Sonodlori Arxivindo mii
hafizo edilon elm vo texnika sonodlorinin
fondlan respublikada xalq tosorrfatnn aadak saholori iizro qrupladrlmdr: 1. Neft hasilati vo neft mamqayirma sonayesi; 2. Neftayirma vo neftkimya sonayesi; 3. Energetika; 4. Noq
liyyat tikintisinin inkiaf; 5. Su tosor
riifati; 6. Tikinti ilori; 7. rzaq sona
yesi; 8. Texnika elmlori; 9. Neft-kimya
proseslori vo neftayirma sonayesi.
Arxivdo saxlanilan oxsi fondlarin
oxsayl sonodlori tosdiq edir ki, tn il
lor orzindo Azorbaycanda geni mozmunlu elmi todqiqat ilori aparlm, hor
bir alim z foaliyyoti zamam diinyanin
miixtolif elm xadimlori voelmi miiossiso

lori ilo olaqodo olmudur. Buna gro do

bu dvrdo qiymotli elmi todqiqat ilori
aparmaqla yana, hom do yeni elmi
miiossisolor yaradaraq ona rohborlik etmi, yeni elmi istiqamotlorin yaradcs
kimi x etmi alim vo miihondislorin
oxsi fondlannda comlomi sonodlor
Azorbaycan tarixinin miixtolif morhololorindo hoyata keirilmi elmi ideyalarm
miiasir toloblor baxmndan yronilmosi
n osas monbo ola bilor.
Arxivdo yaradlm elmi molumat
aparati osason mvzu vo annotasiyah kataloqlardan, siyasi, xalq tosorriifati. tarixi
vo elmi ohomiyyotli elmi-texniki vo bununla bal olan idaroilik sonodlorinin
siyahilarmdan, fond vo mvzu xlasolorindon, mvzu siyahilarmdan ibarotdir.
Azorbaycan Respublikasi Dvlt Si
yasi Partiyalar vo ictimai Horokatlar
Arxivi. 1991 ilin axirlannda Azorbaycan
Kommunist Partiyasinm lovi ilo olaqo
dar olaraq. 1928 ilin sonundan foaliyyot
gstoron Azorbaycan Kommunist Partiyasi Morkozi Komitosinin Partiya
Tarixi institutunun (son adi Azorbay
can K P MK-nin Tarixi-Siyasi Todqiqat
institutu) Partiya Arxivi vo institutun
osasli kitabxanasi Azorbaycan Respub
likasi Nazirlor Kabineti yamnda Ba
Arxiv idarosinin sroncamna verilmidir. Lov olunmu Partiya Tarixi insti
tutu Partiya Arxivindo miihafizo olunan
sonodlorin tarix iin ohomiyyotini nzoro alaraq, habelo respublikada golocokdo yaranacaq siyasi partiyalar vo ictimai
horokat tkilatlarmn sonodlorinin
miihafizosinin tomin edilmosi moqsodilo
Azorbaycan Respublikasinin Nazirlor
Kabineti 1991 il dekabr ayinm 18-do
Azorbaycan Respublikasi Dvlot Siyasi
Partiyalar vo ictimai Horokatlar Morko
zi Arxivini yaratmaq haqqmda qorar
qobul etmidir. 1994 ildon Dvlot Siyasi
Partiyalar vo ictimai Horokatlar Arxivi
adlamr. Bakidadir. Arxivdo 1887-1991
illoro aid 4834 fond iizro 1119972 is saxlamlir.
Bu sonodlor tokco Azorbaycanda
deyil, ciimlodon, Qafqazda, Yaxin
orqdo milli azadliq horokatlarmi, sinfi
miibarizo tarixini, eloco do Azorbaycanin 19 osrin ikinci yansindan 1991 ilo
qodorki ictimai, siyasi, iqtisadi vo modo
ni hoyatim oks etdirir.
Arxivdo Qafqazda, xiisusilo Bakida
1898- 1914 illordo sosial-demokratik horkat, 1905 07 illor rus inqilabi, Ru
siya Sosial-Demokrat Fohlo Partiyasi
nm Baki Komitosi , Hmmt vo

 dalot partiyalar, 1920 ilin sentyabrnda Bakda keiribn orq xalqlarmin

1 qurultayi, eloco do ran, Trkiy, fqanstanda dvrd ba vermi siyasi
hadislr haqqinda zngin materiallar
qorunur. Onlarin arasmda 20 srin ov
volbrindo Bakida gizli inqilabi foaliyyot
gstrmi Lado Ketsxoveli, osif Stalin,
Serqo Orconikidze, Moodi zizboyov,
van Fioletov, Mommod in Rosulzado, Nriman Narimanov, Sultan Mcid
fndiyev v b.-nn lyat v foaliyyotin aid oxsayl snd v materiallar var.
Arxivd Azorbaycan Kommunist Parliyasnn yaranmasndan onun lovino
qodorki foaliyyoti dvriindo keirdiyi
qurultay, konfrans vo partiya foallar
ymcaqlarnn, Morkozi Komito plenumlannin, bro vo katibliyin iclaslarinin stenoqrafik hesabatlan, protokollan, qorarlan vo s. sonodlor miihafizo
olunur. Hominin arxivdo Azorbaycan
Kommunist Partiyas vilayot, ohor vo
rayon komitolorinin, iri partiya tokilatlarnn plenum, foallar ynca vo biiro
iclaslannm protokollan, qorarlan, yazmalar vo b. sonodlor saxlanilir.
1969 ildon Azorbaycan Kommunist
Partiyasi Morkozi Komitosino balq
eti Heydor liyevin foaliyyoti dvrn aid arxivdo qorunan sonodlor xiisu
si ohomiyyot kosb edir. Bu sonodlor Hey
dor liyevin Azorbaycanm inkiafnda,
qabaqcl respblikalardan birino evrilmosindo xidmoti foaliyyotini, onun milli
modoniyyoto, elmo, tohsilo gstordiyi
diqqoti, biitiin respublika orazisindo griilon abadlq vo quruculuq ilorino qaysn oks etdirir. Onun toobbs ib yeni
vo oxsayl inzibati binalarm, sonaye,
modoniyyot, elm, sohiyyo, idman, tohsil
obyektlorinin yaradilmasi, yaay massivbrinin sahnmasi barodo verilmi par
tiya qorarlan, soroncamlar vo digor mate
riallar arxivin qiymotli sonodlorindondir.
Arxivdo Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyotinin foaliyyotino aid doyorli mate
riallar arasmda Ciimhuriyyot parlamentinin iclas protokollan, Miisavat partiyasinin proqrami, miistoqil Azorbay
canm ilk qozetinin ( Azorbaycan ) nori ib bal sonod, Azorbaycandan xaric
do nor olunan qozetlor haqqinda molu
matlar vo s. var. Arxivdo 30-cu illorin
repressiyasi vo repressiyaya moruz qalan
adamlar barodo xeyli material da qoru
nur. Arxiv Azorbaycanm ictimai-siyasi,
iqtisadi-modoni hoyatimn miixtolif saholorinin todqiqatlar n gei sonod
bazasina malikdir.

Salman Mmtaz adma Azorbaycan

Respublikasi Dvlt dbiyyat vo ncosnt Arxivi. Azorbaycan SSR Nazirlor
Sovetinin 1965 il 17 iyul tarixli qorari ilo
yaradlm, 1966 ilin yanvar ayindan fo
aliyyot gstorir. Bakdadr. Prezident
Heydor liyevin 1996 il 13 sentyabr ta
rixli sorncam ilo arxivo grkmli odobiyyatnas Salman Mmtazn adi verilmidir. Arxivdo 19 osrin sonlan 2005 illoro aid 717 fond iizro 98215 i
saxlanilir. Arxiv Azorbaycan odobiyyati
vo incosonoti tarixino aid sonodbrin akar edilmosi, toplanmasi, elmi-texniki
cohotdon ilonilib qaydaya sahnmasi,
hortorofli miihafizosi vo istifadosinin tokili istiqamotindo foaliyyot gstorir. A r
xivdo Azorbaycan Respublikasi Modo
niyyot Nazirliyinin, Azorbaycan SSR
Xalq Komissarlan (Nazirlor) Soveti
incosonot lori darosinin, Azorbaycan
SSR Dovlot Kinematoqrafiya Komitosinin, Cofor Cabbarli adma Azorbaycanfilm kinostudiyasinm, modoniyyot sahosindoki ali vo orta ixtisas tohsili mok
tobbrinin, yaradclq ittifaqlarinin, te
atr vo musiqi tokilatlarnn qozet vo jur
nal redaksiyalannin vo digor yaradclq
tokilatlannn 50-don artiq fondu miiha
fizo olunur.
Arxivdo 660-a yaxin grkomli odo
biyyat, incosonot xadiminin, ciimlodon, odobiyyat sahosindo (Hiiseyn Ca
vid, liaa Vahid, Abdulla aiq, Mir
Colal Paayev. Siileyman Rstom, Mirvarid Dilbazi, ziz orif, Abbas Zamanov vo b.), teatr sahosindo (losgor
lokborov, Sidqi Ruhulla, Mirzaa
liyev, smayl Osmanli, Aasadq Gorayboyli, Fatma Qodri, Mehdi Mommo
dov, Aleksandr Ttqanov, omsi Bodolboyli, li Zeynalov, Boir Soforolu,
Rza fqanl vo b.), musiqi sahosindo
(Mslm Maqomayev, Fikrot mirov,
Soltan Hacboyov, Tofiq Quliyev, frasiyab Bodolboyli, Soid Riistomov, Nazim
Rzayev, Qonbor Hiiseynli, Fatma Muxtarova, Xan uinski, vkot lokborova, Sara Qodimova, Riibabo Muradova
vo b.), memarliq vo tosviri sonot sahosin
do (Mikayl Hseynov, Mikayil Abdul
layev, Sottar Bohlulzado, Kazim Kazimzado, Fuad bdrrohmanov, Maral
Rohmanzado, Boduro fqanl vo b.), ki
no sahosindo (Rza Tohmasib, Aarza
Quliyev, Hiiseyn Seyidzado, Lotif Soforov, Hoson Seyidboyli vo b.) alan xadimlorin oxsi fondlari miihafizo olunur.
Arxivdoki oxsi fondlarda Mirzo Fo
toli Axundzado, Mirzo lokbor Sabir,

Colil Mommodquluzado, Hoson boy

Zordabi, Noriman Norimanov, zeyir
Haciboyov, Abbas Sohhot, Mikayil
Miifiq, Maksim Qorki, Nazim Hikmot
vo b. sonot adamlannin moktublan, avtoqraflan, habelo hoyat vo yaradclqlarina aid nadir sonodlor var.
ziz orifn arxivdo miihafizo olu
nan oxsi fondu toxminon 100 ildon artiq
Azorbaycan odobiyyati vo modoniyyoti
tarixi haqqinda qiymotli molumatlarla
zongindir. Burada onun 1910-87 illor
arasmda yazd giindoliklori, atasi Qurbanoli orifzadonin Colil Mommodqulu
zado, Mirzo lokbor Sabir, Hiiseyn Ca
vid, bdrrohim boy Haqverdiyev,
mor Faiq Nemanzado, Mommodaa
ahtaxtl vo b. ilo. ziz rifin ziini n
iso Colil Mommodquluzado, Mnm.
Soid Ordubadi, Somod Vurun. Mel i
Hiiseyn, Mirzo brahimov, Sleym
Rohimov, Ta ahbazi vo b. ib ya/
malari, eloco do Molla Nosroddir
Dobistan , Fyuzat , Goloeok
Plamya , Dan ulduzu" vo s. nadir
zet vo jurnallarm komplektlori saxla
hr. Arxiv miihacirotdo yazib yaratr
liboy Hseynzado, Mommod r
Rosulzado, Ceyhun Haeiboyli, Omrni
banu, Almas ldrm, Solim Turan vo
nin sonodlori ib do komplektlodiriln
dir. Arxivdo saxlamlan sonod vo ma
riallar osasmda bir sira kitab vo toplir
hazrlanaraq nor olunmudur.
Azorbaycan Respublikasi Dv
Kino-Foto Sonodlori Arxivi. 1930 ildo y.
radlm Oktyabr qilab Arxivin
kino-foto sonodlori bosi 1943 ild
Azorbaycan SSR
Morkozi Dv
Kino Foto-Fono Sonodlori Arxi
(M D K F F S A ) kimi miistoqil foaliyyc:
balayr. 1968 ib qodor buraya sos y a . !Ian da daxil idi. 1994 ildon Azorba)
Respublikasi Dovlot Kino-Foto Sor
lori Arxivi (A R D K F S A ) adlamr.
dadir. Arxivdo 1858-2005 illoro
339760 saxlama vahidi kino vo foto
nod qorunur.
19 osrin 2-ci yansindan 2006 ilod
Azorbaycanm ictimai-siyasi, iqtisa
sosial vo modoni hoyatnda ba verir,
hadisolor arxivin fondlannda saxlanil ;n
320 mindon ox foto vo 20 mino yaxin
saxlama vahidi kino sonodlorindo oks
olunur. Bu sonodlor Cofor Cabbarli adi
na Azorbaycanfilm kinostudiyasindan, Azorbaycanteleflm yaradclq
birliyindon, Azorbaycan Dovlot Telera
dio irkotindon, respublika, ohor vo
rayon qozetlori redaksiyalanndan, ha-

beb ayn-ayn grkomli dovlot, ictimai,

siyasi, elm vo modoniyyot xadimlorindon
qobul edilmidir. n ilkin sonodlor
(1861-95) Bak hrinin tarixino (olorin iimumi grnno, ayn-ayn binalara, kobro, ohorin panoramina aid fotookillor) vo Bakida neft sonayesinin inkiaf tarixino (1879-1917 illordo neft
modonlorinin grntlori, neftin xarlmasi vo email iisullanm ziindo oks etdi
ron kadrlar vo s.) aiddir. Arxivdo 20 os
rin ovvolbrindo ba vermi inqilabi horokata (1905-07 illordoki nmayilorin
fotookillri), Azorbaycan Xalq Cmluiriyyot'.no, onun grkomli xadimlorino
(: 918-20). Azorbaycanda Aprel ialna
20). ialdan sonra Azorbaycanda
Sovet hakimiyyotinin qurulmasina aid
tookillor vo kinoxronikalar, 70 illik
v ivet hakimiyyoti dvrndo Baknn
ft akademiyasna evrilmosini, miiha>oillorindo (1941-45) vo sonraki dvrneftxarma vo neftayirma sonayesiinkiafm, ciimlodon, diinyada ilk
lo olaraq donizdo (Neft dalarmda)
.'ft xarlmasn oks etdiron oxlu
i noxronika vo fotookillor miihafizo
eiunur.
'Sundan baqa, arxivdoki kinooerksonodli filmlor, kinoxronikalar. fosokillor Azorbaycanda sonayenin,
md tosorriifatmin, elmin, modoniyyon, tohsilin inkiafn oyani okildo
.imayi etdirir. Arxivdo mummilli li:r Heydor liyevin Azorbaycana rohorliyinin birinci dvrno aid (1969-87)
400-don artiq kinoxronika vo 18 mino
ixin fotookil miihafizo olunur. Arxivhominin Azorbaycanm grkomli
lodoniyyot vo elm xadimlorinin oxsi
\ivlorindon alnm 19 mindon ox
nookil do mhafzo edilir.
Azorbaycan Respublikasi Dvlot Sos
azilari Arxivi. Azorbaycan SSR Nazirir Sovetinin 1968 il 5 aprel tarixli qorai ilo yaradlmdr. Bakdadr. Arxivdo
i9032006 illoro aid 31445 i saxlanilir.
Umlar respublikanm dovlot, siyasi, ictiai, elm vo modoniyyot xadimlorinin,
haribo vo omok veteranlarmin hoyat,
foaliyyot vo yaradcln oks etdiron
sosyazma (fono) sonodlordir. 1902-15 il
lordo Azorbaycanm klassik xanondobri
Cabbar Qaryad olu, Seyid uinski,
Keoi olu Mohommod, losgor Ab
dullayev, Homid Malboyli, qadn xanodo Mirzo Giilor xanm, Mocid Belbudov, Moodi Mohommod Forzoliyev
vo bdiilqodir Cabbarovun, tarzonbrdon Moodi Comil mirov, Qrban Pi-

rimov, Mirzo Foroc, irin Axundov vo

b.-nn ifasnda ngiltoronin Qrammofon , Fransann Pete , Varavann
Sport-Rekord , Kiyevin Ekstafon ,
habelo sonralar Tiflisdo Konsert-Rekord vo Baknn Qammofon-Rekord irktlori torofindon 500-don artq
muam, tosnif, xalq mahns vo el havalar yazlm qrammofo vallar arxivin
ilk fonosonodloridir. Arxivin fondlarnda xalq yaradcl nmunobri, opera
vo teatr tamaalarnn lent yazilan vo di
gor fono sonodlori do qorunur. Aq yaradcl fondunda miixtolif aqlarn
ifasnda 2 mindon ox musiqi vo folklor
nmunosi toplanmdr.
Arxivdo saxlamlan fonosonodlorin
byk oksoriyyotini dvlot vo siyasi xadimbrin xlarnn lent vo grnt yazlar, miiharibo vo omok veteranlarmin,
elm, odobiyyat vo incosonot xadimlorinin
sos yazilan tokil edir. dobiyyat vo in
cosonot xadimlorinin fondunda zeyir
Hacboyovun, liaa Vahidin, Biilbln, Somod Vurunun, Siileyman Rstomin, Rosul Rzanin, Qara Qarayevin,
Boxtiyar Vahabzadonin vo b.-nn xlan, grkmli teatr xadimlorindon Ab
bas Mirzo orifzadonin, Hseynqulu Sarabskinin, Hacaa Abbasovun, Mirzaa liyevi, Sidqi Ruhullann, losgor lokborovun, lvi Rocobin, Rza
Tohmasibin, Fatma Qodrinin, Kazim
Ziyanin, Adil sgondorovun, Mehdi
Mommodovun vo b.-mn soslorinin lent
yazilan saxlanilir.
Arxivdo Azorbaycanda olnu xarici
qonaqlann, siyasi, dovlot vo modoniyyot
xadimlorinin do fonosonodlori miihafizo
olunur. Fonosonodlor arasmda orqin
grkomli sonotkarlar - air Mohommdhseyn olriyarn, byk xanondo
blloson xan Azor qbalm, trk airi
Nazim Hikmotin vo digorlorinin soslori
vardir. Arxivin fondlari mntozom ola
raq lkonin ictimai-siyasi vo modoni
hoyatn oks etdiron yeni fono vo grnt sonodlorb zonginloir vo onlardan
geni istifado olunur.
Naxivan Muxtar Respublikasi Dov
lot Arxivi. Naxivan Muxtar Respublikasnn Dvlot Arxivi Naxivan M SSR
Morkozi craiyyo Komitosinin 1925 il 13
dekabr tarixli qorari ilo yaradlmdr.
1941 ildon Naxivan M R Morkozi Dov
lot Arxivi adlandrlmd*. Naxvandadir. Arxivdo 1832-2002 illoro aid 741
fond iizro 260992 i, 4410 kino, 83597
fotosonod saxlanilir.
Naxivan M R Dvlot Arxivindo 19

osrin ovvollorindon balayaraq son dvrlori do ohato edon qiymotli sonodlor var.
19 vo 20 osrin ovvollorino aid sonodlor
arasmda irovan quberniya idarosinin,
irovan quberniya vo Qars vilayoti tor
paq vo omlak idarosinin, horbi miikollofyyotbrin, ohor vo kond ilori zro idarolorin, Naxivan vo orur-Dorobyoz
polis idarolorinin, Naxivan notariatinin, Culfa vo ahtaxt gmrkxanalarnn, Qivraq, Tozokond, Cananab, Cohri,
ahtaxt kredit comiyyotlorinin, Naxi
van olor xozinodarlnn arxivdo saxlamlan fondlannda kondli itialarndan vo syanlarndan, doyirmanlardan,
sudan, otlaqlardan istifado etmoyo icazo
verilmosi haqqinda kondlilorin miiraciotlorindon, kondli torpaqlannin boylor
torofindon zorla olo keirilmosindon vo
miikollofiyyotlorin qoyulmasindan, gnriik, pul-kredit omoliyyatlarindan bohs
edon xeyli material vardir.
Arxivdo Naxvanda Muxtar Respublikamn yaradilmasi urunda gedon
miibarizoni oks etdiron qiymotli sonodlor
qorunub saxlanilir. Naxivan Muxtar
Respublikasi Morkozi icraiyyo Komito
sinin (M R M K ), Ali Sovetin, Xalq Komissarlan Sovetinin (Nazirlor Soveti
nin), miixtolif nazirliklorin, komitobrin,
dovlot idarolorinin, qoza, rayon icraiyyo
komitolorinin vo b. tokilatlarn fondlarindaki sonodlordo Muxtar Respublika
da tsrrfatn borpasi, sonaye vo kond
tosorriifatmin inkiaf, ohor, qosobo vo
kondbrin abadladrlmas, xalq tohsili
vo sohiyyonin inkiaf, ohali arasmda
modoni-maarif ilorinin apanlmasi,
adamlarin maddi vo modoni soviyyosi
nin yiiksoldilmosi sahosindo grlon ilor
z oksini tapmdr.
Arxivin kino-foto sonodlori Naxvanda apanlan ilorin vsotini, savadsizln lovini, sonaye obyektlorinin tikilmosini, yollarm okilmosini, ohor, qoso
bo vo kondbrin inkiafn iqlandrr.
Respublika Dvlot Arxivinin Baki,
Conco, Sumqayit, Adam, li Bayramli,
Fiizuli, Gyay, Quba, Lonkoran, Sal
yan, Mingevir, amax, oki, omkir,
Yevlax filiallarnda lomin blgolordoki
idaro, tokilat vo miiossisolorin 1920
2004 illoro aid tarixini zndo oks etdi
ron 760 mindon artiq i, sonodlori doyion torkibli 57 ohor vo rayon dovlot ar
xivindo iso 623667 i saxlanilir.
Dd.: Azorbaycan Respublikasi Dvlot Arxivlori. Molumat kitabi. B 2003.
/11axon Payov

DBYYAT
Folklor. Azorbaycan odobiyyatinin
qaynanda zongin vo dorin mzmunlu
folklor durur. Xalqn ifahi poetik yaradcl kimi monalandrlan folklorun
tarixi Azarbaycan orazisindo ilk insan
msknlrinin meydana xmas dvrno gedib atr. Mifoloji-bodii diinyagrnn izlri folklorda vo klassik
odobiyyatda indi do znii bruz vermokdodir. Az baycan mifologiyas Qo
dim Hind, Qodim Yunan mifologiyas
qodor sistemli vo btv xarakter damir. Ancaq Azorbaycan folklorunda
mifologiyann izlorini akar etmok
mmkndr. Bunlar daha ox kosmoqonik vo mvsmi, eloco do etnoqonik
miflorin miioyyon detallandir. insan comiyyotinin ilkin formalama dvrnn
bodii tofokkr mohsullan olan bu mifik
nsrlrdo kosmosla xaos, yoni diinya
dzoni ilo qarmaqanqlq, nizamszlq,
diinya dzninin bu nizamsizliqdan yaranmasi vo eyni miinasibotlorin insan comiyyotindo oks olunmasi zno yer tapmdr. Mifk dnyagrndo insan comiyyotindo kosmos, yoni oksor insanlar
torofindon qobul edilmi qayda-qanunlar toplusu osas etibarilo comiyyotin
apanci nizamini - ailo, moiot, insanla
tobiot arasmda harmoniya proseslorini
ohato edir. Mifoloji dnyagrnn ayri-ayn nsrlori indiyo qodor folklorun
ovsun, alq, qar, rovayot, qodu-qodu
vo saya morasimi ilo ilgili motnlorindo
qorunub saxlanmdr. Azorbaycan mi
foloji motnlorinin oksoriyyotindo qodim
tiirk mifoloji dncsi apanci motiv
kimi x edir. Bunu istor diinyanin yaranmasi ilo bal olan kosmoqonik miflordo, istor etnosun mnyi ilo bal
olan etnoqonik miflordo, istorso do
mvsmi proseslorlo olaqodar olan toq
vim miflorindo grmok mmkndr.
Mifoloji motnlorin yaranmasi vo onlarm
folklor motnlorindo nsrlor oklindo
qorunub saxlanmasi ibtidai insanin tobioto vo tobiot qiivvolorino bax ilo six
olaqodardir. Sz, horokot vo oyun vasito
silo tobiot qiivvolorino tosir gstormok
arzusu ibtidai insanda ritmik motnlor
yaratmaq vo if a etmok ehtiyac dourmudur. Bunlarm srasnda Kosa-Kosa , Qodu-Qodu , Novruz , Xidir
Nobi vo b. morasim nmolorini vo
bunlar mayiot edon roqslori gstormok olar.

Azorbaycan folklorunun zolliklorindon birini onun baqa tiirk xalqlarinin folkloru ilo ortaq cohotloro malik ol
masi tokil edir. Bu xalqlarm ifahi sz
sonotindo bir ox motnlorin iist-sto
diimosi homin rnklrin vahid etnocorafi mokanda meydana golmosini
gstorir. Ortaq tiirk folkloruna aid olan
dastanlar arasmda Ouznam lr
xiisusi bir silsilo tokil edir. K ,
Ergenekon , u , Qayd kimi
dastanlarda iso biitv okildo prototiirklorin miihiim problemlori z bodiimifoloji oksini tapmdr. Homin dastanlarn oxu xiilaso oklindo 11 osrdo
yaayb-yaratm tiirk alimi Mahmud
Kaqarinin Divanu lt-it-trk
( Tiirk dilinin divam ) osorindo z oksi
ni tapmdr. Bu dastanlar xalqlarm
byk hicroti dvrnn bodii-mifik
dnyagriin ziindo saxlamaqdadr.ifahi xalq odobiyyatinin tarixindo
bir eo inkiaf morholsini ayrd etmok
olar. Qobilo-tayfa quruluunun bodii toAtalar sz v msilr
Xalqin uzun srlr boyu ld etdiyi
tcrblrin mumilmi yekunu,
nticsi olan atalar sz v msllr trk xalqlar arasnda geni yaylm, bir ox hallarda cmiyytd xlaq kodeksini vz etmidir. Bu janrn ilk rnklri "Divanu lt-it-trk",
"Kitabi-Dd Qorqud" kimi klassik
yazl abidlrd zn yer tapmdr. Ouz tayfalarmin mdrikliyini
ifad edn xsusi atalar sz
toplular - "Ouznam"lr d Azar
baycan folklorunun qiymatli abidlrindndir.
fokkr izlorini ziindo saxlayan folklor
rnoklori arasnda animist vo totemist
dnyagr ilo bal olan ovsunlar, alqlar, qarlar vo s. stnlk tokil
edir. Daha sonrak dvrlordo epos, das
tan, nal, ofsano, rovayot kimi epik
folklor janrlar meydana xr.
Azorbaycan folkloru janr zonginliyino malikdir. Epik folklor janrlarmdan
nal vo dastanlar, xalq mdrikliyinin
ifadosi olan atalar szlori vo zorbi-mosllor tarix boyu qonu xalqlarm folklor vo
klassik odobiyyatma giiclii tosir gstormidir. Lirik janr olan bayatilarda xalq

hoyati vo moioti bodii-emosional okildo oks olunmudur. Qodim tiirk xalqlarinin oziinomoxsus poeziyasi, osason, heca voznindo yaradlmdr. Miixtolif eir
okillorindo hecalarm sayi miixtolif olsa
da, epik siijetli uzun eirlor vo dastanlar
osas etibarilo yeddihecahq formada yaradlmdr. Azorbaycan folklorunun on
zongin jamiarmdan olan bayatilann da
hor misrasi yeddi hecadan ibarotdir.
Folklor janrlar arxaik vo ada
janrlar kimi iki yero blnr. Arxaik
folklor janrlannda smamalar, ovsunlar,
fallar, andlar, dualar, alqlar vo qarlar geni yer tutur. Folklorun yaranma
prosesi biitiin tarix boyu getdiyindon,
bu janrlara da miintozom olaraq yeniyeni rnoklor olavo olunur.
Bal olduu hadiso vo ya proses t ximindan morasim folkloru, omok 11.
molori ayird edilir. Morasim folklo
nun zii do mvsm morasimlor
miixtolif tobiot hadisolori ilo bal ,
morasimlori, moit morasimini, si
dan toy vo yas morasimlorini ohato e<
Azorbaycan folklorunun on zon. 1
janlanndan birini bayatlar tokil ec \
Bayatilar, osason. insanin lirik-fols i
duyularn ycam poetik okildo ifa i
etmoyo xidmot gstorir. Bu poetik fo mann mozmun nvlori arasmda la\ ,
nazlama, a, saya sz, holavar, \
fi-hal vo s. rnoklor vardir. Bundan b.
qa, bayat-balama, bayat-deyin ,
bayati-tapmaca kimi rnoklor do
poetik formanin daxilindo zno
tutur.
Geni yaylm lirik folklor jam!
nndan birini do xalq mahmlan t.
edir. Bunlar konkret musiqi motiv
bal olan miixtolif formali
motnlordir. Aman nono , Ay lol<
Sona blbllor , Sson snbl" v
xalq mahmlan indi do monnilor
repertuarmda qalmaqdadr. ifa torz >
gro xalq mahmlan arasmda solo-, xi vo deyimo-mahnlar seilir.
Xronoloji baxmdan epik folklor
janrlanndan ofsanolor ilk nco nozordon
keirilir. fsanolori baqa epik janrlarda forqlondiron balca olamot onda
fantastik element vo hadisolorin itirak
etmosidir. Eyni olamotin daycs olan
sehrli nallardan forqli olaraq, ofsanolordo siijet bitkin xarakter damayb,
yalniz bir fraqment oklindo olur. Tosvir

etdiyi obyekt vo hadisonin mozmununa

gro Azorbaycan folklorunda ofsanolor
kosmoqonik, zoonimik, toponimik, etnoqrafik, dini, tarixi, qohromanliq vo s.
xarakteri dayr. n qodim ofsanolor
kainat, diinya vo soma cisimlorinin yaranmasi ilo bal olan rnoklordir. Hey
vanlar vo qular haqqinda ofsanolor do
geni yaylmdr. anapipik, gyorin,
qaranqu, ilan, ayi. canavar vo s. qu vo
heyvanlardan bohs edon ofsanolor var
dir. Toponinik ofsanolor iso miixtolif
corafi obyektlordon bohs edir.
Folklorun epik janrlanndan olan rovayotlor kemido ba vermi miixtolif
ohvalatlardan vo ya kemido yaam
oxsiyyotlrin bama golon ibrotamiz hadisolordon bohs edir. Siijet xotti nisboton
dar, hadisolorin itiraklar iso mohdud
olur. Rovayotlor etimoloji, izahli, tarixi
oxsiyyotloi bal nvloro ayrihr.
Nallar ofsano vo rovayotlordon
onra epik nvn on geni yaylm roklorini tokil edir. Nallar ii byiik
rupa ayrlr: 1) sehrli nallar; 2) heyanlar alomindon bohs edon nallar;
3) moiot nallar. Bitkin sjeto malik
olmas, hadisolorin inkiafnda kazuisticann sobob-notico olaqolorinin gzlolilmosi nallarn osas janr olamotidir.
iayca stnliik tokil edon sehrli nal.arda qeyri-real, fantastik elenentlor
aparc mvqedo dayanr, hadisolorin inkiafnda gclii ortilik zn gstorir.
Nallarn sjeti osas etibarilo xeyiio orin mbarizosi iizorindo qurulur vo son
noticodo xeyir mtloq qalib golir. Nallarda itirak edon obrazlar sxematik
olaraq iki yero blnr: miisbot qohromann z kmokilori, monfi qohromanm da z kmokilori olur. Nalnnsyloyicinin vo dinloyicinin hsn-roboti
niisbot qwolorin torofindo olduunlan, onlarm qalib golmosi iin on miixolif vasito vo yollardan istifado edilir.
Epik folklor janrlanndan kiik
hocmli rnoklor arasmda lotifolor do var
dir. Lotifolori inco yumor, mdrik sz,
koskin istehza sociyyolondirir. Azor
baycan folklorunda Molla Nosroddin vo
Bohlul Danondonin adi ilo bal lotifolor
iistiinliik tokil edir. Lotifolorin poetik
zolliyi onlarm sorrast, tutarli cavab,
gzlonilmoz sonluqla bitmosindodir.
Atalar sz vo mosollor Azorbaycan
folklorunun epik janrlan arasmda geni
yaylmdr.
Yeni nosil torbiyosi, uaqlarda tofokkr evikliyi formaladrmaq moqsodi giidon folklor janrlanndan biri do

tapmacalardir. Tapmacalar miioyyon

oya vo hadisonin bozi olamotlorini sadalamaqla assosiativ dnco yolu ilo ho
min oya vo ya hadisonin tamnmasi iizo
rindo qurulur. Tapmacalarm yaradilmasinda osas moqsod uaqlarn dnyagrn inkiaf etdirmok, assosiativ
dnco qabiliyyotini eviklodirmok vo
son noticodo hortorofli inkiaf etmi oxsiyyot torbiyo etmokdir.
Azorbaycan folklorunun dramatik
janrlan xalq oyun lari vo meydan tamaalan ilo tomsil edilmidir. Bunlarm on
sociyyovi rnoyi Kosa-Kosa dramidir.
slamn qobulundan sonra peyombor ailosino moxsus mqoddslrin faciosi nvzusunda xalq arasmda geni yaylm obihlor do xalq dramlanna daxildir.
Azorbaycan folklor nmunlrinin
byk bir qrupu xiisusi olaraq uaqlar
n yaradlmdr. Bunlar hom lirik,
hom epik, hom do dramatik nvloro
moxsus rnoklordir. Lirik nvo aid
janrlar: layla, oxama, nazlama, uaq
mahmlan; epik novo: tapmaca, yamltmac, qaravolli, uaq nallar; dramatik
nvo iso uaq oyunlan vo tamaalar da
xildir.
Bayati
Drd misradan, her misra yeddi
hecadan ibarat olur. Qafiyalanma
sistemi, sasn, a-a-b-a aklindadir. Tarixan trkdilli poeziyada cinasa ox fikir verildiyindn, qafiyalari
cinas tkil edan bayati rnklri da
oxdur. Bayatnn forma nvlarindan biri da ilk misrasi ancaq qafiyadan ibarat olan nvdr. Bu cr bayatilara daha ox xoyrat adi ila Karkk folklorunda rast galinir. Bayatida, adatan, birinci va ikinci misralar
asas manam ifada etmak n hazirliq rolunu oynayir.

Azorbaycan folklorunun inkiaf

inorhololori arasmda orta osrlorin xiisusi
yeri vardir. 16-18 osrlordo dastan jann
xiisusilo geni ikiaf etmi, Qurbani,
Tufarqanh Abbas, San Aq, Xosto Qasim kimi qiidrotli sonotkarlar orsoyo golmidi. sason irfanla bal olan orta osr
mohobbot dastanlan: Qurbani , Aq
Qorib-ahsonom , sli-Korom , Abbas-Glgoz , ah
tsmayl-Glzar ,
Tahir-Zhro , Alxan-Poi , ArzuQombor ,qohromanliq dastan Korolu bu dvriin mohsuludur. Mohobbot
dastanlarndan forqli olaraq, Koro-

lu mxtolif qollarn toplusu olmaqla

Dodo Qorqud dastanlarnn ononosini
davam etdirir vo buna gro do epos adlanr. Korolu eposunun siijetindo
konkret tarixi hadiso - 16-17 yiizilliklordo Tiirkiyo vo Azorbaycanda ba vermi
colalilor syanlar dursa da, formalama
prosesindo abidoyo bir sira olavo sjetlor
artrlm, bozi hallarda mifik motivlordon do istifado edilmidir. Korolu
siijeti trknon, zbok, tacik, ermoni,
grc folkloruna da byk tosir gstormi vo analoji dastanlann yaranmasina
sobob olmudur.
Folklor rnoklori osas etibarilo anonim - miiollifsiz olduundan, konkret
miiollifi olan aq odobiyyatinin Azor
baycan folklorunda xiisusi yeri vardir.
Aq sonotinin on byk niimayondolori
ustad aqlar termini ilo ifado edilir.
Azorbaycan folklorunda ilk ustad aq
kimi Qurbaninin adi okilir. Sofovilorin
tarixindon vo Qurbani dastanindan
bu xalq sonotkan haqqmda miioyyon
molumatlar almaq mmkndr. Qaynaqlarda hom do Dirili Qurban kimi
tannan bu aq indiki Cobrayil rayonu
orazisindoki Diri kondindo anadan olmu, sonra miioyyon sobobloro gro Co
nubi Azorbaycana srgiin edilmi vo
Tobrizdo ah smayln sarayna dorok ahn robotini qazanm, bir mddot sarayda yaamdr.
Ustad aq - Tufarqanh Abbas iso
1 ah Abbasn (1587-1629) hakimiyyoti
illorindo yaayb yaratm, sarayla miioy
yon ixtilaflarda olmudur. Lakin xalqin
bodii toxoyyl el sonotkarinin saray qvvolorindon daha giiclii olduunu AbbasGlgoz dastamnda ifado etmidir.
17 osrdo poetik foaliyyot gstormi
San Aq daha ox bayati miiollifi kimi
mohurlamdr. Onun Yax adli bir
qza aiq olduu, ancaq bu mohobbotin
facio ilo noticolondiyi 17 osr qaynaqlanndan aydin olur.
18 yzilliyin qiidrotli xalq sonotkarlarindan biri do Xosto Qasimdir. Bu ustad
aq daha ox z ustadnamolori insan
vo comiyyot hoyatmin miixtolif saholori
no aid mdrik qomalar ilo mohurdur.
Aq sonotinin ononolori 18 osrin
sonu - 19 osrdo daha ox Quzey Azor
baycanda davam etmi, bu dovrdo Valeh-Zornigar dastaninm qohromam
Aq Valeh kimi ustad aq yetimidir.
Azorbaycan aq sonotinin ii yiiz il
lik ononolori 19 osrdo Aq losgor
(1821 1926) kimi qiidrotli xalq sonotkarinin yetimosino tokan vermidir. Aq

losgorin yaradclnda lirik motivl

oxlaqi-didaktik motiv iizvi okildo birlomidir, qovumudr. Bu el sonotkar
zndon sonrak aq odobiyyatmin,
eloco do yazl eirin inkiafna byiik
tosir gstrmidir.
Azorbaycan ifahi xalq yaradcl,
xsusn aq sonoti qonu xalqlarn odobiyyatlarna da drin tsir gstrmi, bir
sra grc vo ermoni airlori tiirk dilindo
yazb-yaratmlar. 18 osr ermoni airi
Sayat Nova eirlrinin ksriyyotini trk
(Azorbaycan) dilindo qolomo almd.
ctimai-siyasi hoyat torzinin doyimsi vo sonaye-texnika epoxasnn balanmas ilo mifologiya kimi, folklor
rnoklri do toplanb yazya alndqdan
sonra itib-batmaqdan xilas cdildi.
Ancaq b gn olimizdo olan folklor rnklori ox zongin ifahi xalq odobiyyatn he do tam oks etdirmir.
Aq dbiyyat
Aq sntinin trkib hisssidir.
Mzmunca zngin, formaca rngarng, saz havalar il six bal olur.
Bayat, grayl, qoma, mxmms,
tcnis, dastan v s. aq dbiyyatnn sas janrlardr. sasn, ifahi
kild yaradlm v yaylmdr.
Yazl dbiyyata gcl tsir gstrmi, bir ox airlr aq dbiyyat ruhunda eirlr yazmlar.
Azorbaycan folklorunun ilk rnoklori yazl okildo qodim yunan tarixisi
Herodotun Tarix osorindo (e.o. 5 osr)
bizo golib atmdr. Qodim Azorbaycan
dvloti Midiyann squtunun vo iran
dvloti torofindon ialnn soboblori
haqqinda xalq bodii tofokkrnn moh
sul lari olan ofsanolor Astiaq , Tomris vo baqa adlarla yazya alnmdr.
indiki monada tarix osori deyil, hom do
bodii osor qolomo alm Herodot, Azor
baycan ofsanolorini do yiiksok bodiiliklo
ilomi vo tosirli psixoloji sohnolor yaratmaa mvoffoq olmudur. Tomris ofsanosi bu baximdan daha diqqotolayiqdir. allq moqsodi ilo Midiyaya
hiicum edib, lkoni viran qoyan ran ahn molub etmi Midiya hkmdar
qhrman qadin Tomris onn ban kosib bir qan tuluuna salr ki. susad
qandan doyunca isin... .
"Astiaq ofsanosindo mifoloji qat
daha gcldr. Burada osas hadisolor
yuxugrmo vo taleyin ovvolcodon miioy
yon edilmosi iizorindo qurulmudur. la-

hi qvvolorin toyin etdiyi taleyin doyidirilmosindo insanin no qodor giicsiiz oldu Astiaqm faciosi rnyind toqdim
edilir. Eyni motivlor qodim diinyanin bir
ox odbiyyatlarnda, siradan antik
yunan odbiyyatnda geni yaylmdr.
Azorbaycan folklorunun yazili halda
bizo golib atm on qodim vo byiik abi
dosi Kitabi-Dodo Qorqud eposudur.
Bu eposun miixtolif obraz vo motivlori
sonraki Azorbaycan folkloruna vo klassik
odobiyyatma tosir gstorso do, btvlkdo
ifahi ononodo qorunub saxlanmamdr. Buna gro do, Kitabi-Dodo Qor
qud" dastanlan yazili odobiyyat rnoyi
kimi do todqiqata colb edilir.
Qodim odobiyyat. Azorbaycan yazili
odobiyyatmin on qodim niimunosi e.o. 6
osrdo Midiya dvloti orazisindo meyda
na xm vo mllifliyi Zordto aid edi
lon Avesta dir. Burada Azorbaycan
xalqimn monoteist dnyagr ilo yana ibtidai insanin xeyiio orin miibarizosi haqqindaki tosovviirlori do z bodii
oksini tapmdr. sor Zordtn xeyir
qvvolorin bas - tanr Ahura Mazdaya (Hrmzd) mraciotlri oklindo
yazlmdr. Avesta nm bodii cohotdon
on gzol hissosi olan Qatlar da
Zordtn insan vo comiyyot, tobiot vo
ford haqqmda folsof-oxlaqi dnclri
z oksini tapmdr. Avesta ilkin halnda, btv okild bizo golib atmamdir. Bu osor e.o. 4 osrdo Makedoniyali
skondor torofindon yandrlm vo onun
motnindon yalniz ayri-ayri fraqmentlor
atoporost kahinlorin yaddanda qoru
nub saxlanaraq sonralar bir yero toplanm vo pohlovi dilino torciimo edilmidir. Avesta da Azorbaycan xalqimn
mifoloji dnyagrnn miihiim cohot
lori oks olunmudur. Xsuson, diinyanin
yaranmasi, ilk insanin meydana xmas, booriyyotin qzl dvr , ilk gnah
vo Tanrimn qozoblonorok insanlara narahatlq, xostolik, bola gndormosi haq
qmda mifoloji motivlor diinya xalqlarinn mifologiyasnda geni yaylm
nsrlordondir.
Kkloi mifoloji dnyagriino gedib xan Dodo Qorqud dastanlar eramzn 11 osrindo Kitabi-Dodom Qor
qud ad altnda yazya alnm, olimiz
do olan nsxolor iso 16 osrdo tiz kriilmii olyazmalardr. Abidoni ilk do
fo todqiqata colb etmi alman orqnas Henrix Fridrix Ditsin fkrino gro, buradak bozi mifoloji sjetlor, mosolon,
Topogz sjeti qodir Yunanstanda yaranm analoji sjetloro qida vemidir.

Kitabi-Dodo Qorqud dak Topogz

obraz Homerin Odisseya dastamndak Polifem obraz ilo miiqayisodo da
ha qodimdir. ndiyodok Kitabi-Dodo
Qorqud un iki olyazmas molumdur.
Bunlardan biri - alman orqnas
H.F.Dits torofindon stanbuldan Almaniyaya aparlm vo Drezden ohorinin
kitabxanasna balanm bir mqoddimo vo on iki boydan (dastandak ayriayn ohvalatlar boy adlanr) ibarot olan
nsxo, biri iso 20 osrin 50-ci illorindo
Vatikanda taplm bir miiqoddimo vo
alti boydan ibarot nsxodir.
nonoyo gro, dastanlarn molllfliyi
Dodo Qorquda aid edilir. 14 osr tarixilorindon Aybok od-Dovadari vo Fozlul

Kitabi-Dodo Qorqud" dastaninin Drezder

nsxsinin titul sohifosi.

lah Roidoddin Dodo Qorqudun M

hommod peyombor zamanmda ya:
dn vo trklor torofindon eli sif;. >
onun yanna gndrildiyini yazml.
Kitab n mqoddimsind do Do
Qorqudun Mohommod peyombor zan
mnda yaad qeyd edilir. Dastanla i
osas siijeti on iki boyda oks olunmudu
Dodo Qorqud dastanlannin bir s i
boylannda mifoloji dnyagrnn
lorino rast golmok mmkndr. Mo:
Ion, Doli Domrul boyunda liib-di
Ion tann kultunun oski qaliqlan vo bunun dastann yazya alnd dvriin di
ni grlorino gro monalandrlmas
zno yer tapmdr. Buradak zrayl
obraz, dastann bir ox baqa boylarnda olduu kimi, osoro islamn qbulundan sonra artrlm vo eposun mumi
ruhuna uyunladrlmdr. Bu cohoti-

no gro homin boy lb-dirilon tanrlar

haqqinda qodim umer, babil, misir ofsano vo miflori ilo sosloir.
Kitabi-Dodo Qorqud boylannda
orta osrlor Azorbaycan dastanlan kimi,
nosr vo eir paralar nvboloso do, ho
min eir paralar orta osrlorin poetika
qanunlarina az uyun golir. Bozi todqiqatlarn fikrinco, Kitabi-Dodo Qor
qud" da vaxtilo, bozi digor qodim tiirk
dastanlan kimi. badan-baa eirlo yaradlm, sonra iso yaddalarda yalmz
osas motivlori qaldndan, yazya krlorkon nosrlo borpa edilmidir [Drez
den niisxosindo eir (sylomo) paralan nosr motnlorindon ayrmaq iin
onlar qinnizi miirokkoblo verilir].

Salur Qazann cvinin yamaland boy".

"Kitabi-Dodo Qorquda illiistrasiya.
Rjssam M. A bdullayev.

Dodo Qorqud boylannm osas ma

hiyyotini yurdun vo xalqin qorunmasi,
xeyir qiivvolori tomsil edon qodim ouzlarin yadelli iallara or qvvolor
qar lm-dirim sava, z ohomiyyotini
indi do itirmoyon bir ox oxlaqi-didaktik
griilor tokil edir. Keon yzilliyin 50ci illorindo sovet totalitar rejiminin ideo
loji basqs altinda Dodo Qorqud" eposu milli odavoti qzdran bir odobi abi
do kimi qadaan edilmi, yalmz 60-ci il
lorin ovvollorindo boraot ala bilmidir.
Bir sira diinya xalqlarinm odobiyyati
kimi, Azorbaycan odobiyyati da iki prinsiplo yronilir. Bunlardan birincisi orazi
prinsipi, ikincisi iso etnik prinsipdir.
razi prinsipi no gro, Azorbaycan ora
zisindo tarix boyu yaam vo Azorbay
can xalqimn etnogenezinin formalama-

sinda miioyyon dorocodo itirak etmi

etnik qruplarm yaratd biitiin odobimodoni abidolor Azorbaycan odobiyyatina aiddir. Etnik prinsipo goro iso Azor
baycan dilinin aid olduu tiirk dillorindo
meydana xm mifologiya vo folklorda, eloco do e.o. 4 osrdon eramzn 13 osrino qodor yaranm ortaq yazili abidolordo
Azorbaycan xalqimn da payi vardir.
Avesta"dan sonra mumtrk kontekstindo Azorbaycan yazili odobiyyatinin rnoklori e.o. 328 ildo in qaynaqlarnda verilmi bir trkco atalar sz vo
ortaq tiirk odobiyyatlan statusunda qo
lomo alnm, eramzn 6 8 osrlorino aid
olan da iizorindo yazlardr. Bu yazilar
hkmdarlara epitafiya-salnamo xarakteri dasa da, onlarm bodii moziyyotlori
do yksokdir vo homin dvrdo tiirk odo
bi dilinin inkiaf, obrazlar sisteminin
formalamas haqqmda miioyyon tosovvr yaradir. Homin nmunolorin poetik
cohotlorinin aradrlmasna Avropada,
eloco do Rusiya, Tiirkiyo vo Azorbay
canda xiisusi todqiqat osorlori hosr edilmidir. Bundan baqa, Uzaq orqdo
8-11 osrlordo yazya krlm bir sira
torciimo vo orijinal poetik osorlor do
Azorbaycan xalqimn baqa tiirk xalqlan ilo bldy odobi abidolordondir.
Eyni szii 11 osrdo orqi Tiirkstan ora
zisindo qolomo alnm Balasaqunlu Yu
sif Xas Hacibin Qutadqu bilig , Mah
mud Kaqarinin Divanu lot-it-trk ,
lmod Yosovinin Divani-hikmot ,
hmod Yiiqnokinin tbotl-hoqayiq
osorlori barosindo do sylomok olar.
Bunlarm arasinda Tiirk ahnamosi
adlandrlan Qutadqu bilig osorinin
xiisusi yeri vo ohomiyyoti vardir. Iran airi Firdovsinin ahnamo eposuna ca
vab kimi yazlm bu osordo qohromanhq motivlori z yerini tiirk mentalitetinin ayrilmaz hissosi olan mdriklik,
slhsevorlik vo didaktikaya verir. Firdovsi ahnamo si kimi oruz vozninin
mtoqarib bohrindo yazilan bu osordo
tiirk odobi ononosino uyun olaraq, bir
ox heca voznli drdlklor do ziino yer
tapmdr. air simvolik obrazlarn kmoyi ilo dvlotin vo xalqin idaro edilmo
sinin optimal yollarmi gstorir, lkmdarlan haqqa vo odaloto, xalqin qaysna qalmaa, lkonin omin-amanhm
tomin etmoyo arr. Axc vo yiiksok
poetik bir dillo yazlm osordo gzol to
biot tosvirlori do zno yer tapmdr.
Mahmud Kaqarinin osori tiirk mifologiyasi vo folklorunun bir ox rnoklorini yazya alb sabitlodinnosi ilo oho

miyyot kosb edir. Mosolon. e.o. 7 6

osrlordo yaam tiirk hkmdan Alp r
Tonqann lmno hosr olunmu a qo
dim tiirk bodii tofkkrnn biitiin incolik vo gzolliyini oks etdirir. Burada eyni
zamanda somimi mohobbot duyularn
ifado edon lirik paralar, poetik tobiot
tosvirlori do vardir. Tiirk tayfa vo qobilolorinin adlarimn izahi haqqmda ofsano
vo rovayotlor do byiik maraq dourduundan odobi qaynaqlar sirasinda nozordon kcirilo bilor.
lverili coraf mvqeyino gro
diinyanin bir ox lkolorinin iqtisadi-ticarot olaqolorinin kosim nqtosindo
duran Azorbaycan eyni zamanda yiizilliklordon bori drl modoniyyotlorin,
odbiyyatlarn qovuma yeri olmudur.
Tosadf deyil ki, zongin folklor ononoDd Qorqud
Azrbaycan trklrinin n ulu dastan Kitabi-Dd Qorqudun yaradcs v bdii obraz. 7 srd, Mhmmd peymbrin zamannda yaad ehtimal edilir. Dd Qorqud
ouzun tamam bilicisiydi. N ders
olurdu. Qayibdn drl xbrlr
sylrdi. Haqq Taala ann knln
ilham edrdi. Ouz qvminin mkilini hll edrdi. Hr n i olsa, Qor
qud ataya danmaynca ilmzlrdi. Hr n ki buyursa, qbul edrlrdi. Dd Qorqud ouzlarn tinliklrini hll edr, igidlr ad qoyar, adlqlara rvnq verrdi. Dd Qorqud
reallqla bdii fantaziyann sintezidir.
lori ilo seilon bu lko 10 osrin sonu, 11
osrin ovvolindon balayaraq yazili odo
biyyat sahosindo do Yaxin vo Orta orq
regionlarnda aparc yerlordon birini
tutmaa, z orijinal ideya-estetik xiisusiyyotlorini baqa odobiyyatlara tolqin
etmoyo balamdr. II 12 osrlor Azorbaycanmdaki odobi yksoli^i ox
miirokkob iqtisadi-ictimai vo modoni orait, homin oraitin yetirmosi olan isledadl oxsiyyotlor yaratmlar. Bu poe
ziya moktobi osrlor boyu Azorbaycanda
yaranm zongin ifahi xalq odobiyyatina, Yaxin vo Orta orq islam odobiyyatlarma, habelo antik odobiyyat ononlrino sykonirdi. I lomin dvro qodor Azor
baycan orazisindo yaranm vo yazismin
tarixi 5 yzilliyo gedib atan alban odo
biyyati da klassik yazili odobiyyatm
qaynaqlarndan saylmaldr. Alban
hkmdar Cavani in lmno air Dov-

dokin yazd a bir ox cohtbrin gkibino daxil olmasi elmin, incosonotin vo

da miixtolif facilorlo zlomi, z huma
qodim trk hkmdar Alp r Tonodobiyyatn inkiafna tokan vermoklo
nist ynl eirlorino gro bu vo ya digor
qaya losr edilmi aya bonzoyir.
yana, tiirkdilli Azorbaycan xalqimn
cozan almd. Bu dvrdo meydana xformalamasm da baa atdrm oldu.
7-8 osrbrdo islam xilafotinin morko
m xsusi poetik janrlar - ikayotnamo
11 osrin on byk Azorbaycan airlrin- vo hobsiyyolor onlarn mollifiorinin no
zi horlri olan Modinod vo Mokkodo
kimi ozab-oziyyotlor okdiklorini ox
don olan Qotran Tobrizinin osorlorindo
yaayb yaratm Azorbaycan airlorinyax ifado edir. He bhosiz, airlorin
Azorbaycan-trk ruhu, Azorbaycan dili
don bu Mhmmod Boar olu, Musa
ozab vo mohrumiyyotloro moruz qalmano xas olan bir ox sz vo realilor z do
hvat vo smayl Ysar olunun eirrin izlorini qoymudur. uval , cisnn osas sobobkar yksok monsobli sa
lori mbariz tonqidi ruhu, orijinal snotray xadimlori olmular. Folokinin vo
na , bokmoz , ta , yun , aya
karlq xsusiyytlri il dvr rob poeXaqaninin hobs olunmasi, bl-lann
vo b. trk szlorini Qotramn bodii leksiziyasndan miioyyon dorocodo seilir.
rob dilindo bodii osorlor yazmaq onokonunda tez-tez grmok mmkndr.
iso belo bir tohlkoy moruz qalmasi fe
air bozon orob vo fars dillorindo lazim
odal saray lari n sociyyovi hadiso idi
nosi Azorbaycan airlri arasmda 11-12
olan qafiyoni tapmaqda otinlik okorvo tozkirolordo yazldna gro, beb t>ir
osrloro qodor davam edir, Xotib Tobrizi,
Mosud Namdar olu kimi sonotkarlar
kon z ana dilino miiraciot edir. Miibaliqorxunu vaxtilo Mohsoti Goncovi do kebu dildo Azorbaycan odobiyyatmi zon- gosiz demok olar ki, Qotran Tobrizi poeirmidi. Saraylarda yaranan poeziyaziyasimn dili - azorbaycanca (tiirkco)
ginlodiron bodii rnklr orsoyo gotirirnn nmayondobri z hkmdarlarn alor. Dvrnn byiik filoloqu olan Xotib
dnb farsca yazan bir sonotkarin diliirbrin gnahszlqlarna inadrmaq
dir vo bu xiisusiyyot, iimumiyyotlo, fars
Tobrizinin odobiyyatnaslq sahosindo
iin badan-baa andlardan ibarot ola
grkomli xidmotlori olmudur. Onun
dilli Azorbaycan poeziyas n sociyyo qosomnam janrn da yaratmdla
vidir. Bunu Qotran Tobrizi dvriindo ya rhl-Homas adli osori min ilo yaxinXaqaninin hobsiyyo lorini oxuam vo airlo oxson tan olmu mohur
dr ki, orqnas vo odobiyyatnaslar
duqca orta osrlor feodal mhitinin in
ran airi vo alimi Nasir Xosrov da etiraf azadlna qar evrilmi mahiyytis
arasmda z byk nfuzunu saxlamaqdadr.
etmi vo Qotramn fars dilini qodor do
niindo canlanr, sanki air yzillikf;
slon Azorbaycan orazisindon x- yax bilmodiyini znn Soyahotnamo
arxasndan boylanaraq, oxucunu ib >t
airlorin orob dilindo qolomo aldiqlaosorindo qeyd etmidir.
gtrmoyo, vohi instmktbrin oyan
12
osrdo btvliikdo Yaxm vo Ortasna yol vermomoyo sosbyir. lk gone!
n vo islam modoniyyoti kontekstino da
orq, eloco do diinya odobiyyatinm son
xil olan osorlorindo metropoliyanm mordo saray dobdobobrinin gzqamadi
kozino aparlm bu sonotkarlann voton
raki inkiafna giiclii tosir gstormi, X a
parlts qarsnda davam gotirm)
qani irvani, Nizami Goncovi kimi
voyurd hosroti z oksini tapmdr. Yasonotkarlar yaa dolduqca biitiin bu'
xn orq odobiyyatlari arasmda zno- diinya hrotli korifeylori meydana go- nn tori vo mvoqqotiliyini, obodi doy
moxsus poetik hadiso vo coroyan olan 12 tirmi Azorbaycan poeziya moktobi
lorin ancaq humanizm vo mohobboU n
osasli okildo formalar. Daha ox aribarot olduunu anladqca onlarin ya:
osr Azorbaycan poeziya moktobinin ilk
xaik szlordon istifado edon vo buna g- dclnda koskin keyfiyyot dyiiklikforqlondirici lamtlri mohz orobdilli
ro do dorin folsofi mozmun vo miindorico
ri ba verir, osorlorinin ictimai-fols. fi
poeziyada zn bruzo vermoyo baifadosindo otinlik okon farsdilli Xoralayir. Bunlar - rongarong tobiot tosvirlosiqloti giiclonirdi.
san odobi moktobindon forqli olaraq,
ri, ictimai hoyata tonqidi mnasibot, qa
12
osr Azorbaycan poeziya moktobi
Azorbaycan odobi moktobinin niimadin hiiququ problemlorindo odalotli
nin niimayondolorino yiiksok air pro!" grlor, dorin demokratizm, insan ox- yondolori dori dilindo qolomo aldiqlan
sionall, szn poetik imkanlarind n
maksimum istifado bacar, poetik
poetik osorlori orob sz vo ifadolori hesasiyyotino hrmot, humanizm mvqeyindo qotiyyot vo s.-dir.
bna zonginlodirmoklo onu yeni inkiaf hidbrdo ziino mhkom yer tutmu fii
morholosino qaldrm, on inco poetik
11
osrdon Qotran Tobrizinin (1012
oxmonall xas idi. Bununla yan
motloblorin vo dorin folsofi fikirlorin ifa88) yaradcl ilo Azorbaycan poeziya
xalq sonotino, folklor obrazlarma,
dosi iiiin mkommol bir hala salmlar.
moktobi baqa bir dildon - dori dilindon
xalq dilindon golon sz vo ifadoloro, a
Saray odobi mhitindo - 12 osr Azor
istifado etmoklo yeni inkiaf morholosino
rizmloro meyil do giiclii idi.
baycan dvlotlorindon irvanahlar vo
qodom qoyur. Qotrann bizo golib atDvrn on byiik airbrindn
kimi tannan fzoloddi Xaqani irv;
Ataboylorin mesenatl altinda biilm D ivan i osas etibarilo dvriin
la Goncovi (1096-1159), Mohsoti
hkmdarlarna yazlm modhiyyo-qosiyaradclnda diqqoti on ox okon
Goncovi (1089-1183), Xaqani irvani
dolordon ibarot olsa da, bunlarn girihot osorbrindoki dorin obrazllq vo
milikdir. slam orqinin bir ox elmi
nosib hissolorindo heyranedici tobiot tos- (1126-99), Foloki irvani (1126-60),
virlori zno yer tapm vo Azorbaycan
Mciroddin Beyloqani (7-1190), zzod- no vaqif olan sonotkar btn bunlan
din irvani (?-?) kimi osorlori indi do z rin, cazibodar, heyranedici poeziya d ;i
poeziya moktobinin sonraki inkiafnda
yiiksok bodii-estetik ohomiyyotini itirilo toqdim edir. Xaqani bozon inco bir
miihiim rol oynamdr. Qotran Tobrizi
bir lirik air kimi do z rbailori vo momi sonotkarlar yetimidilor. Bunlar
eyhamla btv osoro sa bilon fikir ifa
do etmi olur. Bozon iso onun osorlorinqozollori ilo klassik Azorbaycan odobiyz osorlori ilo ahlara modhiyyolor yazib,
yatinin inkiafnda, onun poetik cohot
hoyata seyri mnasibot boslomoklo ki- do dvrnn oriot xadimlorinin miioy
fayotlonmir, otrafda ba veron ziilm vo yon etdiyi ehkamlarla uyumayan ezopdon kamillomsind miihiim rol oynahaqszlqlar ifa edir vo buna gro do dilli qonaotlor do iroli siirlr, poetik
mdr.
simvollardan geni istifado edilir. Azor
balar msibotlor okirdi. Bu dvr air1054 ildo Azorbaycanm ouz trklbaycan odobiyyatinda ilk epistolyar
lorinin, demok olar ki, oksoriyyoti hoyat
rinin yaratd Solcuqilor dvlotinin tor

mosnovi saylan Thfotl-raqeyn

il mr srmii bu air vo filosof osorb- Xosrov vo irin , "Leyli vo Mocnun ,
("k i raqn thfosi , 1156) poemasinda
rido tobli etdiyi insan alnn tontono- Yeddi gzol , skondornamo ) ib
da Xaqani bir sira simvol vo eyhamlarin
si, humanizm, ictimai odalot ideyalarma
diinya dobiyyatna tamamilo yeni bir
kmoyi ib z ilo mhiti arasmda olan
poetik sos. nofos gotirmidir. air z do
gro dvrnn mrtoce rulanilorindo
dorin ziddiyyotlori ab gstornoyo nail
narazlq dourmu vo onlarin fitvasi ib
odobi-folsofi diihasi ib bunu gzol baa
olmudur. Bu baximdan istor Xaqani,
edam olunmudur. Onun miixtolif elmi- dr vo z sonotinin lmozliyi barosindo
odobi traktatlan, xiisuson q heykollo- peyomborcosino ngrlr verirdi.
istorso do Nizami yaradclna dialekri adli osori indi do slam orqind Sonralar ta bizim giinloro qodor Nizami
tik inkiaf meyli xasdr. Bu airlor tobiot
byiik niifuza malikdir.
vo comiyyoto donmu halda deyil, daim
irsi airlrin hor zaman ilham monboyi
12
osr airi Mohsoti Goncovi orqdoolaraq qalm vo onun osorbrino orqdo
inkiaf vo yksolid baxmaa giiclii
meyil nmayi etdirirbr. Xiisuson Niza
mor Xoyyamdan sonra rbai jannnn
vo Qorbdo miixtolif dillordo 500-O qodor
on byk ustadlanndan biri kimi tani air noziro yazmdr.
mi yaradcl bu baximdan btvliikdo
Biitiin dnyanm Goncoli dahi kimi
diinya odobiyyatinda znomoxsus mor- nir. Ancaq Xoyyamdan forqli olaraq,
tand Nizaminin yaradcl bir do
holo tokil edir. Xaqani irvani amaxMohsotinin rbailorind konkret insan
daki saray mhilinin ozici tosirino dz- gzolliyino, alna vo qabiliyyotino hosr ona gro qlobal hadisodir ki. Azorbay
momi, Mokkoyo ziyaroto getdikdon
olunmu misra vo beytlordo Azorbay- can airinin irsindo tokco orq odobi-modoni doyorlori deyil, eyni zamanda
sonra bir daha saraya qayitmayaraq
dvrn Qorbi olan antik odobi-modoni
fobrizda moskon salm vo orada da voXms
doyorlor z kamil sintezini tapmdr.
fat etmidir. airin mozari Tobrizin
Yaxin va Orta rq klassik dbiyyaSrxab qobiristanlndak airlor moqslido, Nizami yaradcln tam motnda be poemadan ibart srlr
lorosi adlanan yerdodir.
nasib klassik dvriin yeni morholosi ki
toplusu. Xmsnin ilk nmunsini
mi qiymotlondirmok olar. nki mohz
Xaqaninin osorlorindo kainat, diinNizami Gncvi (1141-1209) yarata, insan, comiyyot, hoyat vo lm haqNizaminin yiiksok humanist fikirlorindo
mdr. Daha sonra hind airi mir
linda folsofi dncbr aparc yer tuorta osrlorin mistikasindan oyanib saXosrov Dhlvi (1253-1325), zbk
ur. Bu barodo onun bir ox fikirbri inlam vo ayq tofkkrlo hadiso vo predairi liir Nvai (1441-1501) v
Jinin ziindo do z ohomiyyotini itirmometloro, insana, comiyyot hoyatimn mobaqa airlr d Nizami sjetlrin
midir vo torbjyovi tosirini saxlamaqdana vo mahiyyotino rasional, montiqi yayaxn Xms yazmlar. Xmsy
nama torzinin alidi oluruq. san xolir. Biitiin qafiyolori horfi ilo bitdidaxil olan poemalar eyni, yaxud mxboxt yaamaq iin yaradlmdr vo b
yidon iniyyo qosidosi adlanan Mitlif vzn v bhrd yazla bilr. Orta
ratiis-sofa ( Safliq aynasi ) adli osoro
ilahi qodori, tanrsal taleyi he bir or
srlrd Xms yaratmaq bir nv
orqin bir ox qiidrotli airlori noziro
qiivvo doyidiro bilmoz. Nizaminin
sntkarlq imtahan vermk hesab
biitiin yaradclna xas osas ideya mohz
yazmlar. airin Modain xorabolori
olunmudur.
budur. Homin ideya bir do zn az
adli folsofi-didaktik qosidosi hoyatin faniliyi, dnyann vofaszl fikirlorini tol
sonra diinya odobiyyatinda, Avropa
Renessansi sonotkarlarmin yaradelqin etmoklo, insanlarm bir-birilo mehri- can-tiirk odobi-modoni vo ictimai miihinda bruzo verir.
tinin bodii inikasn grnok miimknban, odalotli davranmalan, bir-birino
Nizami no qodor byiik bir fikir noqay vo hrmot gstormolori fikrini ob- dr. Mohsotinin bir miiddot Sultan
hongi, tofokkiir dahisi olsa da, z
Soncori saraynda yaadn bu tiirk
razl okildo tobli edir.
dvrnn vlad idi. Buna gro do Niza
hkmdarna hosr edilmi rbailori tosdiq
Xaqani hom do Azorbaycan odobiyminin guya bir ox astronomik, fiziki,
edir. Mohsoti Goncovinin hoyat vo yarayatmda on byk lirik airlordon biri ki
dclnn xalq arasmda byk popultibbi vo baqa tobiot elmlorino xas olan
mi taninir. Onun qozol vo rbailrindo
koflori bir neo yiiz.il qabaqlamasi haq
Azorbaycan poeziya moktobinin on yax- yarhq qazanmasini onun haqqinda yaqinda irniklndirici fikirbro do ehtiyat ononobrinin osasi qoyulmudur. Xa
radlm mir luod vo Mohsoti
la yanamaq lazimdir. Nizaminin mcdastam da siibut edir.
qani yaradclnda Azorbaycan poetik
zosi onun sonotinin ciddiliyinclo, obodiBu dvrdo Azorbaycan odobiyyatimoktobinin z oksini tapm zolliklorinnin daha bir giiclii qolu da saraylardan
yaar humanist fikir vo ideyalarmda, todn biri do trklyo dorin mohobbotdir.
ravoti he vaxt solmayan orijinal bodii
konarda yaramr vo odobi-modoni miihiSonralar Nizami yaradclnda bu
susiyyot znn zirvosino atmdr.
to get-gedo daha ox tosir gstorirdi. Qi- obrazlarmdadir.
Nizami sonotinin lmzliyi bir do
12
osr Azorbaycan poeziya moktobivami Miitorrizi (?- 1190), Nizami Gonco
vi (1141-1209) kimi sz sonotkarlari
zn insan psixologiyasinm obodi
nin niimayondolori arasmda Gney
Azorbaycanda orsoyo golmi ihaboddin
problemlorino diqqot yetirmosindo vo b
mohz bu dvr odobiyyatinm demokratik
problemlorin holli yollarmi gstormosinSiihroverdi (1154-92) kimi filosof airbr
qolunu tokil edirdibr. Bunlar n odo
dodir. dobiyyatn boor hoyatinda vo
biyyat, poeziya gndolik rkpulu vasidoolmudur. Qodim yunan filosofu Plabooriyyotin modoni inkiafnda oynatonun emanasiya folsofosi osasmda
tosi deyil, iiroyin dorinliklorindon, patrid rolu da, bolko, elo bunda axtarmaq
otik vo humanist duyulann tosirindon
znn iraqiyyo folsofosini yaratm
lazimdir. Azorbaycan ifahi xalq odovo bunu bodii okildo osaslandrm i- golon ideya-bodii ifado vasitosi, insan
biyyatinin vo banda Nizami kimi
haboddin Siihroverdi dobi-flsf fikir
hoyatim vo moitini yngllodirmok,
dhalar duran yazili odobiyyatin uzun
tarixindo eyx raq adi ilo mohur ol- insam hoyatda xoboxt grmok n bir
tobliat vasitosi idi. Nizami Goncovi z yzillikbr boyu apard etik-didaktik
mu vo zndon sonra bir sira ardicillalmoz
be poemas ( Sirlr xoziosi , tobliat olmasaydi, diinya soviyyosindo
rinin yetimosino zomin yaratmdr. 38

zn gstoron b qodor zlm vo zoraklqlar, haqszhq vo odalotsizliklor indikindon daha artiq olar, sivilizasiyann
oldo etdiyi ada nailiyyotlor ancaq arzu olaraq qalard. Nizami yaradclnn zirvsin dor dabanbasma golon
qlobal folakotin monqol basqnlarnn
b byk dahinin srlrini z tonqallarnda mohv etmomosi bu gn bozon tofkkr tozimizi humanizm baximmdan

etmoli, tabeliyindo olan insanlarm xoboxtliyi vo rahath urunda almaqdan bir an belo geri durmamalidir. Y al
niz bu halda comiyyotdo fordlorin
ahongdar inkiaf tomin edilor, Tannmn
insan yaradarkon qarya qoyduu
moqsodbr hoyata keirilo bilor.
Yaradcla dvrniin odobi ononosin uyun olaraq lirik eirlor - qosido,
qozol vo rbailorlo balayan Nizami qisa

Sultan Sncor v
qar.
Xmsnin
1539-43 il
lyazmasna
kilmi
miniatr.
Rassam
Sultan
Mahmnwd.
Britaniya
muzeyi.
London.

xeyli qabaqlayan Nizami irsindon bohrolonmyimiz imkan yaratmdr.

Nizami yaradclnn lmozliyini
tomin edon soboblrdon biri do onun bo
dii kild holl etdiyi ictimai problemlordir. airo gro, comiyyotin banda all, maarifporvor hkmdar durmal, ,
insanlarm
comiyyotdoki ahongdar
miinasibotlorini tomin etmolidir. Hkmdar ictimai mhitin banda duran bir
oxs olduundan, homin miihitin salaml bir ox cohotdon onun oxsi keyfiyyotlorindon asldr. airin btn osor
lorindo qoyulan balca problem bun
dan ibarotdir ki, dvlot bas Tanr
qarsmda gtrdy hdolikloro omol

zaman orzindo z Divan n tortib etmi vo bir air kimi mohurlamd. L i

rik eir yaradcl mrnn sonuna ki
mi airi moul etmi vo , irihocmli emalarmda vermodiyi miixtolif arl,
folsofi problemlori bu janrda lakonik okildo ifado etmidir. Nizami ilk poemasi
Sirlor xozinosi ndon (1174) balan
son osori Iskondornamo yo (toqr. 1203)
qodor dvriinn aktual, eloco do booriyyotin obodi problemlorinin hollini bir
an belo nozordon qarmam, osordonosoro bu ii daha da tkmillodirmidir.
Bu, lmoz Nizami sonotinin humanist
konsepsiyasn tokil edir. Nizaminin
be poemasi sonralar Xomso ( Be-

lik") adi altmda birlodirilmi vo bu adla da Yaxm vo Orta orq xalqlarmm

odobiyyatlarnda mohurlamjdr. N i
zami moktobinin bir ox ardcllar lmoz ustad kimi Xomso" yaratmaq arzusunda olmu, ancaq bu arzuya az air
atmdr.
Nizaminin ilk poemasi Sirlor xozinosi , Xomso nin baqa hissolorindon
forqli olaraq, vahid siijet xottino malik
deyildir. Ancaq burada z oksini tapan
bir ox problemlorin toqdimindo miixto
lif hekayo vo rovayotlordon ustahqla isti
fado edilmidir. Bunun n z dvriinn miixtolif qaynaqlarna, eloco do folklora mracit edon air, biitiin bu materialm yiiksok bodii soviyyodo toqdimino nail olmudur. Poema ononovi gir;;:
hissosindon olavo 20 moqalot vo heka
ti ohato edir. Nizami bu ilk poemasi ii
Yaxm vo Orta orq odobiyyatinda t;
mamilo yeni bir epik onononin, biitv 1'
odobi moktobin bnvrosini qoymud
Nizamiyo qodor bu formada ran a
Sonai osor yaratsa da, Nizami poem;
nin forma solofi olan homin osor sir
f mozmun dadndan, orada Nizan
nin qaldrd yiiksok boori problemi,
rast golmirik.
Xosrov vo irin (1180) Nizami .
romanik osorlorinin, yoni osasmda
man siijeti duran bitkin obrazlar q;
reyasina malik poemalannm biri
sidir. sorin mvzusu iran Sas
hkmdaiar siilalosinin tarixin. n
gtrlso do, airin bir ox problem] n
toqdimindo z doma mhitinin har o,
oxsiyyot vo problemlorindon x ei >
si iibho dourmur. Nizami z so!:
ran airi Firdovsi kimi tarixi-ofsa vi
osor yaratmr, poemasnn janrn
>
vosnamo kimi miioyynldirir vo
u
mohobbotin toronniimiino hosr edii
sadf deyil ki, osorin qohromam X
Porvizin hoyatimn ancaq Azorb;
n
ahzadosi irinlo bal mqamlanna
a
ox diqqot yetirilir, airo doma ol;
u
gzol az qala ba qohroman kimi to
n
edilir. Nizami zndon ovvolki ai l
imi sadoco tori hovos vo yiingiil clt sa
deyil, insan monon zonginlodiron v camillodiron, onu ilahi mortoboyo qald an
iilvi mohobboto himn yaratmdr.
Qohroman xarakterinin dinamik inkiafn romantik sonot tipinin toloblori
baximmdan oks etdiron Nizami, poemann sonunda z qohromaninin mohobbo
tin tosiri altmda heyrotamiz dorocodo
doyiorok ideal bir oxsiyyoto evrildiyini gstormidir. air Xosrovun faciosini

islam tarixindon gtrdy baqa bir ta

rixi hadiso
Mohommod peyomborin
Xosrova moktub yazib onu islam dinino
dovot etmosi vo ahn homin moktuba
etinaszlq gsto ib onu cirmasi ilo balayir. Bu siijet poemamn sonunda olavo
kimi verilmidir.
Poemadak monumental obrazlardan biri olan Forhad sonraki dvrlordo
bir ox Nizami ardicillarmi ilhamlandirm vo o, bir sira poemalarn ba qohromani kimi toqdim edilmidir.
nsan ucaldan, onun adn obodilodiron iilvi mohobbotin tosvir vo toronniirnii Xomso silsibsinin ncii
osori olan Leyli vo Mocnun da (1188)
zno yer tapmdr. irvanah Axsitann sifarii ilo yazlm bu osorindo Niza
mi z sonotinin ecaz ilo lmoz bir mo
hobbot dastan yaratmaa nail olmudur. Hom do o, Yaxin vo Orta orq odobiyyatnda bu mvzuda poema qolomo
alan ilk sonotkar kimi mhurdur. Po
emanm ba qohromanlan insan azadl ideyasn qobul etmok istomoyon comiyyot torofindon mocnun (doli) adlandrlm Qeys vo Leyli insanin azad
sevib-sevilmok arzularnn tocossiimiino
evrilmidir. sordo balca problemlordon birini do qadin azadlna tamamilo
yeni bax tokil edir. air comiyyotin vo
-joxsiyyotin azadlq vo inkiafna mane
olan rk adot-ononolorin oleyhino xir, insanin comiyyotdo rasional azadl
fikrini iroli srr vo osaslandrr. Sjetin
facio ilo sona atmasnda Nizami insam
ohato edon ictimai mhiti, bu mhitdo
hkm sron qeyri-salam adotlori, vohi
instinktlori gnahlandrr, biitn bunlara qar insann mdaxilo etmodiyi tobii
mhiti, vohi heyvanlar alomini qoyur.
air gstorir ki, ictimai mnasibtlorin
tosir gstormodiyi saf vo tomiz heyvanlar
Mocnunun yiiksokliyini vo lviliyini da
ha yax anlayr vo onun bana toplarlar. Bu poemanm giri hissosindo do
Nizami insan comiyylindo grdy bir
sra nqsan vo eybocorliklorin bodii ifasn vermidir.
Nizaminin son poemalari olan
Yeddi gzol (1197) vo skndornamo airin uzun illordon bori kitabxanalarda apard elmi axtarlarn, etdiyi
mahidolrin montiqi noticosidir. Hor
iki osorin mvzusunu air zii moyynlodirmi vo onlardan ictimai idealnn
bodii gerokbdirilmsi yolunda bir folsofi-poetik vasito kimi istifado etmidir.
Hor iki sor tarixi mvzuda yazlsa da,
Nizami tarixdon yalniz bir fon kimi isti

fado etmi, oksor hallarda real tarixi z

estetik idealna uyunladrmdr. Bu
baxmdan poemalar mahiyyotc bir-birinin montiqi davam kimi do nozordon
keirilo bilor. Nizaminin bir humanist
sonotkar kimi qarya qoyub holl etmok
istodiyi osas ideya iso insanin xoboxtliyi
vo bu xoboxtlik yollarinm taplmasdr.
Orta osrlordo bunun iin osas mosuliy
yot comiyyotin deyil, hkmdarlarn iizo
rino ddyndon, folsofi vo bodii osor
lordo osas toloblor do mohz onlann qarsnda qoyulurdu. Xiisuson skondor
obrazi ilo Nizami maarifporvor vo odalotli bir ahn comiyyotin rifahi vo
ahongdar inkiaf n byiik foa
liyyot imkanlarna malik olduunu gstormidir. Bu baxmdan Nizaminin yaratd hkmdar obrazlar srdon-soro
kamilloir vo comiyyotin arzu vo toloblorino daha ox cavab verir. Xosrovdan
( Xosov vo irin ) Bhram Gura
( Yeddi gzol ) vo skondoro ( skondornamo ) doru yksolon xotlo gedon
hkmdar obrazlar on nohayotdo qbalnamo do ( skondornamo nin ikinci
hissosi) sadoco bir hkmdar deyil, bir
ox xalqlar doru yola ynoldon, tokco
z lkosi Yunamstanda yox, biitiin mo
doni diinyada haqqi vo odaloti borpa
edon peyombor soviyyosino yiiksolir.
Nizami sonotinin byklyii vo onun
estetik ideahnm lviliyi sonraki osrlordo
do Azorbaycan odobiyyatinin inkiafna
giiclii tokan vermi, bu byik dahi toro
findon miioyyon edilmi humanizm vo
demok ratizm prinsiplori tokco Azor
baycan deyil, btvlkdo Yaxin vo Orta
orq, eloco do bir sira Qorb odobiyyatinda humanist meyillorin intiarna sobob
olmudur.
Orta srlor odobiyyati. 13 osrdon eti
baron Azorbaycan torpaqlarmda dog
ma dilcio yazan air vo sonotkarlarm sayi
get-gedo artir. Bu zamandan Azorbay
can odobiyyatinin qodim dvr bitir vo
orta osrlor dvr balayr.
zzoddin Hosonolu vo eyx Sofioddin rdobili kimi lirik airlor, qonu
xalqlarda olduu kimi, suf-mistik ideyalar iino alan liik vo epik paralardan daha ox, canl hoyatla bal olan
dnyovi poeziya niimunolori yaratmaa
iistiinliik verirbr. Hosonolunun tiirkco
ii, farsca bir qozoli, eyx Sofnin kiik
bir divan bu dvrn anadilli odobiyyati
haqqmda dolun tosovviir yaradir. i losonolunun qozollorindo moyyon doro
codo zn gstoron suf-mistik ideya vo
obrazlar bu istiqamotin artmaa doru

deyil. azalmaa doru inkiaf etdiyindon xobor verir. ldo olan poetik rnoklori airin qiidrotli bir sonotkar, zongin
yaradclq tocrbosin malik olduundan xobor verir.
Zlfqar irvani (1190 1304) poliqlot air kimi tannm, znn qeyd et
diyi kimi, alti dildo lirik osorbr yaratmdr. Ancaq airin tokco farsca Di
van ! bizo golib atmdr. giltorodo
nr edilmi b divandak eiiorin osasn mohobbot lirikas tokil edir. air
Azorbaycan poeziya moktobinin ononolorino sadiq qalaraq daha ox dnyovi mo
hobbotin, real gzolin toronniimiino
iistiinliik vennidir. Zlfiqar irvaninin
Azorbaycan trkcosindo qolomo ald
ayn-ayn misra vo beytlor do homin divanin torkibindo bizo golib atmdr ki,
bunlarm da bodii soviyyosi airin ana di
lindo ox gzol osorbr yaratmasmi demoyo osas verir.
13
osrin epik poeziya rnkbrindon
anonim Dastani-hmod Horami vo
Qul linin Qisseyi-Yusif poemalannda islam dininin yiiksok humanist doyorlori bodii toqjdimat obyektino evrilir,
molliflor oxucunu islam oritinin osasini tokil edon xeyro, odaloto, insansevorliyo, diizliiyo, insaf vo etiqada dovot edir,
insana yaramayan monfi sifotlordon okindirirlor. Hozoc bohrindo, mosnovi oklindo qolomo alnm, eyni zamanda qozoldon do istifado edilmi Dastani-hmod Horami poemasinda insan xarak
terinin on arzuedilmoz xsusiyyotlorindon biri olan kin-kdurot tonqid edilir,
bunun yalniz kin sahibinin zno ziyan
gotirocoyi fakti bodii okildo tosbit
olunur. Orta osrlorin Avropa congavor
romanlanndan forqli olaraq, burada osas
moqsod hadisolorin colbediciliyini tomin
etmok deyil, poemanm sjetindo duran
oxlaqi ideyanin oxucuya daha tosirli !jokildo atdrlmasdr.
Qurandak Yusuf surosi ilo bagli
olan Qisseyi-Yusif' osorindo iso doruluq vo somimilik kimi insani kcyliyyotlor
tobli edilir, son noticodo bunlarm insana
gotirocoyi xeyir alb gstorilir. Astiaq da grdymz yuxugrmo motivi
burada da sjetin osasn tokil edir.
Poemanm fabulasmi Quran surosindoki
hadiso toskil etso do, ona miixtolif qaynaq
vo tofsirlordon bir ox yeni ohvalat vo rovayotlor daxil edilmi, siijet in bitkinliyi
tomin olunmudur. Poemanm bir moziyyoti dodvrn baqa epik osorlori kimi
oruz voznindo vo mosnovi formasmda
deyil, heca vozninin 12-lik blgsndo

drdlklorlo yazlmasdr. Bu forma poeyaratmaa alrdlar. A rif rdobiliman trk milli bdii tfkkrn, ondan
nin Forhadnamo poemasi Nizaminin
Xosrov vo irin dastanimn tosiri altiniki osr nc orqi Trkstanda qolomo
da qolomo almmd. xlaqi-Nasiri
almm Qutadqu bilig poemasna daha
kimi fundamental oxlaqi-didaktik osorin
da yaxnladrr. Poemamn yazl pro
miiollifi Nosiroddin Tusinin elmi-folsofi
sesindo mllif Quran motivlori vo rovairsi ilo yana, odobi-bodii osorlori do var
ytlri il birlikd, Azrbaycan folklorundak fantastik motivlrdn do geni
idi. vhodi Maraayinin Cami-Com ,
Dohnamo poemalan Azorbaycan epik
istifado etmidir.
eirinin layiqli rnoklori srasnda dururGney Azrbaycan airi Hmam
Tobrizi (1238-1314) do dvrniin gr- du. Bu osorlordoki bir ox folsofi vo humanitar problemlor indi do miixtolif cokomli ictimai-siyasi xadimi v istedadl
miyyotlor n z aktualln itirmomiairlorindon biri olmudur. Hmam Tob
dir. Ancaq Nizamidon sonra ictimai horizinin fars dilindo Dohnamo ( On
yatda znii gstoron vo miioyyon obyekmoktub ) poemasi, Divan i molumdur.
liv soboblorlo bal olan durunluq, iimid z yaradchnda solofi Nizami Gonsizlik bir ox sonotkarlarn, sradan A rif
covi sonotindon xeyli bohrolonmi, onu
xo szlorlo yad etmidir. Nizami Gonco- rdobilinin do yaradclq psixologiyasna tosir gstormidir. Nizami soviyyosinvi kimi Hiimam Tobrizinin do yaradicido bitkin, monumental osor vo obrazlarn
lmn bahca apanci istiqamotini tiirk
orsoyo golmomosini bir torofdon do ictimilli mentalitetinin osas olamotlorindon
olan humanizm vo insan gzolliyinin to- mai-modoni hoyatda ba vermi gerilomo
proseslori ilo izah etmok olar.
ronnm tokil edir.
ssar Tobrizinin (1325-90) fars dilin
Azorbaycan odobiyyatinda daha ox
do qolomo ald Mehr vo Mtori poesufizm coroyamnm grkomli niimayondomasinda Nizaminin Xosrov vo irin ,
si kimi tannm eyx Mahmud obsto Leyli vo Mocnun poemalannda saf,
rinin (1287-1320) nosr vo nozmlo yazd
iilvi mohobbot hisslorino iki goncin byk
bir ox osorlori arasinda Glni-raz
vo tomonnasz dostluu prizmasindan
poemasi diqqoti daha ox colb edir. Folnozor salimr. ox miirokkob sjeto malik
sof suallar vo cavablar oklindo yazlm
olan osordo yeno do Nizami soviyyosindo
bu osordo dvrn mtoroqqi dnyapoetik btvlyin, aydnlq vo bitkinliyin
grl ziyallarn, qabaqcl elm xadimolmadn grriik. air z do poemalorini dndron bir ox elmi-ictimai
nm ovvolindo Nizami sonotinin ucaln
problemlor qoyulmu vo miitofokkir aiyiiksok qiymotlondirir vo onun olatmaz
rin bilik dairosindo onlara cavab vermok
olduunu etiraf edir.
cohdi edilmidir.
14
osrdo Suli Foqih vo Mustafa Zorir vhodi Maraayinin on byk osori
Cami-Com daha ox ensiklopedik xakimi Azorbaycan airlori do Quran mo
rakter dayr vo dvrdo odobi dairolortivlori osasinda qurulmu Yusif vo
Zleyxa mvzusunda ana dilindo osorlor do geni yaylm bir ox humanist fikirlorin bodii toqdimini verirdi. fsanovi
yaratmlar. Elo homin yiizilin sonotkan
hkmdar Comidin diinyanin hor yerinYusif Moddahn Vorqa vo Gla poe
masi da anadilli epik eirin gzol rnoklo- don xobor veron cairn kimi, bu da
rindon saylmaldr. Biitiin bu osorlor epik
insan vo comiyyot hoyatimn, eloco do to
biot hadisolorinin bir ox cohotlorini
poeziyamizin sonraki inkiafnda miioy
oxucunun qarsnda giizgii kimi ar.
yon rol oynamlar. Bu dvr odobiyyatiKeon osrlordo olduu kimi, bu dvrdo
mn mumi inkiaf yoluna nozor saldiqda
do Azorbaycan odobiyyati daha ox
13-16 osrlori vahid odobi proses kimi alib
diinyovi istiqamotdo inkiaf edir, ictimai
yrnmok lazim golir. Bu zaman kosiyinvo siyasi hoyatin canli bir paras kimi
do anadilli odobiyyat sayca vo sanbalca
zn gstorirdi. Bunun noticosidir ki, 14
get-gedo gclonir vo komiyyotco farsdilli
osrin air vo hkmdar Qazi Biirhanoddin
poeziyam iistoloyirdiso do, fars dilindo
yaradcln (1344-98) ingilis orqiinas
yazib-yaratmaq ononosi holo odobi
oxsiyyotlorin miioyyon bir qismini ohato Eduard Braun tiirk odobiyyatlarmda
diinyovi poeziyanin ilk rnoyi kimi qiyedirdi. Fars dilindo yazb-yaratm
motlondirmidir. Saray tarixisi Astrabagrkomli Azorbaycan air vo miitofokkirdi, Qazi Brhanoddinin hoyat vo foaliyyo
lori - Nosiroddin Tusi (1201-74), vhodi
tino hosr etdiyi Bozm vo rozm ( Moclis
Maraayi (1274-1338), Arif rdobili
(1311-?) daha ox Nizami ononolorino vo dy ) adl salnamodo bu byk insa
sykonorok, onlarm miqyasinda osorlor nin z humanist ideallanni geroklodir-

mok urunda apard gorgin vo qanli

mbarizni poetik yolla tosvir etmidir.
Qazi Brhanoddinin Divan inda Hosonolu vo eyx Sof yaradclmda formalamaa balayan Azorbaycan bodii
dili yiiksok soviyyoyo atr, bir ox yeni,
toravotli poetik obrazlar vo ifadolor sabitlir. Qazi Biirhanoddinin yaradclnda
ilk dofo sirf tiirk poetik janrlanndan
olan tuyuqlardan istifado olunur. Bu
janr sonralar Nosimi yaradclna vo
onun vasitosilo byiik zbok airi liir
Novainin Divan ma keir.
Bu dvrdo odobiyyatda vo ictimaisiyasi fikirdo formalam humanizm
prinsiplori xsuson Seyid madddin
Nosimi (1369- 1417) yaradclmda /
zirvosino atr. Bu byk airin osor i
tokco Azorbaycan deyil, bihvliikd " ;
xn vo Orta orq xalqlar dobiyyai
diinyoviliyo vo humanizmo, demokr. mo doru iri bir addm kimi nozor
pr. madoddin Nosimi byk solofi
zami Goncovidon sonra Azorba
odobiyyatinda humanizm, insanse\

ideyalarmin alovlu tobliatlan

carlarmdan biri kimi tannm
Moqol qarotlori zlmotindn kec~>
r
neo on ildo xalq dohijotlordon b;r
zo-tozo qaldirmaq istorkon orta
-r
orqinin on ziddiyyotli hkmda
dan biri kimi tannan mir Teynn n
hcumlar balanr vo bu. dnr.
eyinlordo ziilmo vo zorakla qar:
vboti etiraz dalasmn qalxmasina
>b
olur. Nosimi yaradch mohz be
ir
humanist etirazin, ziilm vo zorak /ua
miixalifotin, insan haqlar ur ida
mbarizonin mohsulu idi. airin i
Jo
etdiyi hiirufizm yalmz zahiri bir
lo
rolunu oynadndan, homin qah
i
xanlm Nosimi osorlori z dor
umanist mozmunu, insana olan h
ot
vo mohobbot hisslorinin zonginliyi
ilir. z osorlorini xiisusi ifrlnn
ir
dillo yazan baqa hruflordon, ill
vbodo iso miiridi Fozlullah Noi;
n
forqli olaraq, Nosimi ziilm vo zor,
a
qar z etirazim ana dilindo sado i 1nlara atdrmaq, onlarda qeyri-ins;i
orokotloro qar nifrot oyatmaq,
az
dalasn gclondirmok moqsodi iiidiirdii. airin ilahi soviyyoyo yiiksolmi
kamil insan ideyasi da mohz z haqlanm anlam, ictimai eybocorliklordon vo
vohi instinktlordon tmizlonmi, zii
insan kimi dork etmi sado adamlan no
zordo tuturdu. Nosiminin tokco yaadcl deyil, ofsano vo rovayot pordosino
brnm hoyati da nosillor iin ibrot,

mordlik, cosarot, z ideyasndan dnmmok, lmiin gzno dik baxmaq rnoyino evrilmidir. airin azadlqsevor
humanist osorlorino gro mrtoce ruhanilorin ona verdiyi dohotli coza diridiri dorisinin soyulmas bu byk sonotkarin sonralar ozabkc obrazmin yaranmasina sobob olmudur.
Azorbaycan odobiyyatinda 15 osr istor xronoloji, istorso do sonotkarhq co
hotdon Qazi Nosimi zirvolori ilo XotaiFiizuli zirvolori arasinda keid morholosidir. Bu d\ rdo lko orazisindo miistoqil
Qaraqoyunlu vo Aqoyunlu dvlotlorinin yaranmasi odobi hoyatda da miioy
yon canlanmaya, anadilli eirin istor
mvzu, istorso do obraz baximindan inkiafna sobob olur. Xolili. Hamidi, Kivori, Hoqiqi, Siiruri kimi, osason. ana di
lindo, ah Qasim nvar, Bodr irvani
kimi daha ox fars dilindo yazib-yaradan sonotkarlar bu yiizilliyin odobi monzorosini miioyyon edirdilor. Bu airlor
arasinda Qaraqoyunlu hkmdan Cahanah Hoqiqinin (1435-67) adini
xiisusi qeyd etmok lazimdir. Solofi Qazi
Biirhanoddin kimi da qanl dylor
arasinda fiirsot tapib qihnc-qalxani qolom-davatla ovoz etmi, gzol bir divan
balamaa nail olmudu. Qazi Biirha
noddin kimi onun da taleyi facioli olmu, z soydalar olan trklor - Aqoyunlu tiirk dvlotinin nmayondolori
torofindon amansz dylordo qotlo yetirilmidir.
Dvrnn grkomli musiqi nozoriyyoisi, Azorbaycamn orta osrlordo on
byk modoniyyot morkozlorindon biri
olan Maraa ohorinin yetirmosi Xaco
bdiilqadir hom do ana dilindo gzol
eirlor yazmdr.
15 osrin grkomli airi Xolili lirik eirlor divan ilo yana, Firqotnamo adl
poema da yaratmdr. Bu dvr airlori
dyasi-ictimai hadisolorin komokolori sowbindon ox vaxt daha sakit oraiti olan
Frkiyodo, Osmanl sultanlannm saraylarnda yaayb yaratmlar. Xsuson
aldran dyndo (1514) ah smayln
Sltan Solimo molb olmasndan sonra
Fobriz saraynda yaayan bir ox sootKaiar Osmanl sarayna aparlm, ora
da da hrmot vo izzot sahibi olmudular.
Azorbaycan dilindo gzol lirik eirlor
mollif olan Siiruri, Bosiri kimi airlor bu
qobildondir.
15 osr Azorbaycan airi Bodr irvani,
osason, fars dilindo yazsa da, onun trkAzrbaycan dilindo do gzol eirlori olduunu airin zii etiraf etmidir. Bod-

rin trk vo fars dillorindo qanq yazd

ki, bunlarn da Fzuli dhasnm yetiikidilli eirlori - mlommlri do molum
mosindo oynad byk rolu inkar et
mok olmaz. Ruhi, ahi, Tfeyli, Xozani,
dur. Bu osorlordo air zii Azorbaycan-trk odobi dilinin vo ifahi xalq ya- Zehni, Elmi, Kalai, Sohabi, Bidari,
radclnn gzol bilicisi kimi gstorFzulidon ovvol Leyli vo Mocnun poe
midir
masi yaratm Zmiri vo b. airlor bu qo
bildondir. 16 osrin birinci yarisinda So
1407 ildo Sofovi hkmdarlarnn paytaxti Isfahan ohorind anadan olmu,
fovi sarayinda yaradclqla moul olan
15 osrin 50-ci illorindo Tiirkiyoyo
airlordon iso ahqulu boy, Susoni boy,
Pori Peykor, 1525 ildo, yoni Fzulidon
mhacirot edorok Fateh Sultan Mohommodin sarayinda 20 ilo yaxin yaayb ya- on il ovvol Leyli vo Mocnun poemasi
ratm, lirik eirlor divani ilo yana To- yazm Hoqiri Tobrizi kimi sonotkarlarin adlarn okmok olar. Bu sonotkarlavarixi-ali-Osman ( Osman noslinin tari
rin yaradcl btv okildo bizo golib
xi ) adh tarixi osor, fal amaa hosr olunmu Cami-sxonquy ( Danan piya- atmam, yalniz onlardan ayri-ayn
lo ) vo avtobioqrafik xarakterli Hosbi- rnoklr tozkirolordo qorunub saxlanhalnamo osorlorinin miiollifi Hamidi do mdr.
ah smayl Xotai (1487 1524) Azor15 16 osrlor Azorbaycan odobiyyatmin
baycamn ictimai-siyasi tarixindo miis
grkomli niimayondolorindondir.
tosna rol oynam hkmdarlar siilalosi15 osr Azorbaycan odobiyyatmin on
nin banisidir. Xotai air-hkmdar kimi
byk nmayondolorindon biri Nemoz soloflori Qazi Biirhanoddin vo Mirzo
tullah Kivoridir. Kivori, osason, No
vainin tosiri ilo lirik eirlor yazsa da, bu Cahanah Hoqiqinin poetik ononolorini
sahodo Azorbaycan poeziya moktobino davam vo inkiaf etdirmi, qsa mrii or
moxsus orijinal slub nmayi etdirmoyo zindo yeni bir mhtoom Azorbaycan
dvlotini qurub genilondimi, hom do
nail olmudu. Xsuson eir dili sahosin
anadilli odobiyyatn inkiafnda miistos
do, orijinal poetik obrazlar ilotmokdo
Kivori Azorbaycan odobiyyatinda uni- na rol oynayaraq, Fiizuli zirvosino keikal mvqe tutur. O, Aqoyunlu hkmda- di bilavasito hazrlamdr. Xotainin
byiik odobi irsi hom lirik nvn miixto
ri Sultan Yaqubun sarayinda yaam,
lif janrlarmda, hom do mosnovi-poema
molik-ora Hobibi ilo tam olmudu.
gor Kivori poeziyasnda holo No- janrmdadir. Xotai daha ox sado xalq
dilindo osorlor yazmaa stnlk vermi,
vai odobi moktobinin tosiri duyulurdusa,
15 osrin sonu, 16 osrin ovvollorindo ya- hotta xalq eiri slubunda qoma, goayb yaratm Hobibido artiq Azorbay
rayl, varsa, bayat kimi, klassik poe
can odobiyyatmin milli bir modoniyyot
ziya n az ilok olan poetik rnoklor
hadisosi kimi biitiin olamotlori zn gs- do yaratmdr. airin Dohnamo ( On
torir. Hobibi, ali, Siiruri kimi bu dvr
moktub ) poemasi bu mvzuda Azor
baycan dilindo yazlm ilk osordir. Poairlorinin yaradcl Xotai vo Fiizuli
emada Aiqin Mouqoyo gndordiyi on
poeziyasinin formalamasnda mnbit
moktub epik-lirik tohkiyo vasitosilo tos
zomin rolunu oynamd. Byk Fzulinin zii Hobibi eirindon tosirlonmi vo vir edilir. Motnin iorisindo verilmi qoonun bodii tosvir vasitolori baximindan
zollor qohromanlann ovqatmi ox incogzol bir qozolino toxmis yazmd.
liklo aqlamaa xidmot gstorir.
15
osr Azorbaycan odobiyyatinda bu Xotainin Nosihotnamo poemasi
zamana qodor baqa tiirk xalqlarinm
gone noslin tolim-torbiyosino nvanlanodobi dili ilo bir ox cohotdon mtorok
mdr. airin siyasi foaliyyoti, hoyati vo
olan Azorbaycan odobi dili z forqlondi- yaradcl tokco Azorbaycanda deyil,
rici xsusiyyotlorini oldo edir vo 16 biitiin diinya rqnaslnda dorin maosrdon etibaron miistoqil bir odobi dil
raq dourmudur.
kimi z ononolorini davam etdirmoyo
Fodainin (16 osr) Boxtiyarnamo vo
balayr. Xiisuson 16 osr Bagdad odobi
Mosihinin (16 17 osrlor) Vorqa vo Glmhiti milli poeziyanin inkiafna gs- a poemalan da bu dvr Azorbaycan
todiyi byk tosirlo forqloir. 16 osr toz- epik eirinin rnoklorindondir.
kiroisi ldi Badadinin Giilpni-o12
16 osrlor Azorbaycan odobiyya
ra ( airlor gloni ), ah Abbasn ki- tinda ntibahn Nizamidon sonraki zirtabdar Sadiq boy Sadiqinin Mocmol- vosi Mohommod Fzulidir (1494 1556).
xovas ( Seilmilor moclisi ) tozkirolo- Onun yaradcln ox vaxt Qorb mo
rindo dvrn Bagdad odobi mhitindo doniyyotindo Barokko ilo mqayiso edirlor; burada on kiik poetik detallar belo
yetimi bir sra airlorin adlar okilir

tam yerindo olub, he artq, yad grnmr, htta adi gzl grnmoyn poe
tik nsrlr d bir-birino uyunlaaraq,
bir-birini tutaraq monolit bdii orqanizm yaradr. Fordi sonotkarlq ecazlarna gr Fzuli yaradcln ekspir,
Petrarka, Pukin kimi sz ustalanmn so
noti ilo miiqayis etmok mmkndr.
Nizamid mahido edibn qlobalizm Fzulido zn vahid islam modo
niyyotinin hor aparc-ibk dilindo orob, fars vo trk dillorindo lmoz osorlor
yaratmasi ilo gstorir. airin hor dildo
Divan lar, orobco Motlol-etiqad
adli folsofi traktati vardir. Sayca fars
Divan i, sanbalca iso tiirk Divan i

Fiizuli divam. 1569 72.

M.Fiizuli ad. lyazmalar institutu. Baki.

daha iistiindiir. Ana dilindo qolomo ald qosidolori orta osrlor odobiyyatlarmda bu janrm parlaq incilori soviyyosindodir. Azorbaycan dilindo yazlm
Leyli vo Mocnun (1536) poemasi iso
bu janrda qolomo alnm unikal rnoklordon biridir. Dorudur, Fiizuliyo qo
dor byk Nizami fars dilindo, Novai,
Zomiri vo Hoqiri tiirk dilindo bu mvzuda osorlor qolomo almdlar. Ancaq bu
poemalarn he birindo mohobbotin
Fiizuli interpretasiyasi nozoro arpmr,
yoni Fiizuli bunlann hamisindan forqli
bir osor yaratmaa mvoffoq olmudur.
Poemanin ovvolindo osorin ilahi eqo

bir mocaz olduunu gstorso do, Fiizuli

osor boyu canli, real, biitiin ziddiyyotlo
ri ilo qobul edilon insan obrazlari yaratmdr.
Fiizuli Azorbaycan odobi dilinin son
raki inkiafnda vo bllurlab on yiiksok
soviyyodo eir dilino evrilmosindo
mstosna rol oynamdr. Nosr dilinin
inkiafnda da byk xidmotlori olan
air, lmoz ikayotnamo osori ilo odobiyyatn bu sahosino ziinn layiqli thfosini vermidir. airin ozabke imamlarn msibotino hosr etdiyi hocmco on
byk Hodiqots-soda ( Xoboxtlor
baas ) osorinin do osas motni nosrlo
yazlm, yeri goldikco Fiizuli kontekstin
ovqatna uyun eir paralarndan da
istifado etmidir.
Fiizuli tokco Azorbaycanda deyil,
tiirk dilinin, xiisuson ouz tiirkcosinin
anlald byiik bir coraf-etnik mokanda indiyo qodor do sevilo-sevilo oxunan sonotkarlardan biridir. iraq, Tiir
kiyo, Tatarstan, zbokistan, Trkmonistan, hotta uzaq Uyurstanda belo Fiizulinin osorlori indiyo qodor populyar
olaraq qalmaqdadir.
16-17 osrlor Azorbaycan odobiyya
tinda hom do orta osr mohobbot vo qohromanhq dastanlarmin formalamas
dvr kimi tannr. Bu dvrdo xalq ciri
okillorindn qoma, gorayl, varsa,
bayati daha da tokmilloir.
17-18 osrlordo Azorbaycan odobiy
yati ifahi xalq yaradclnn, osason,
aq niimayondolorinin osorlorinin tosiri
altinda canli hoyata, xalq dilino daha da
yaxnlar, Azorbaycan poeziyasinda realizmo keid dvriinn tomoli qoyulmu
olur. Homin dvrdo poeziyada Fiizuli
ononolori holo kifayot qodor gcl olsa
da, artiq bu cazibodon xmaq cohdlori
Saib Tobrizi, Qvsi Tobrizi, Mohommod
mani kimi sonotkarlarin yaradclnda grnr. 18 osrdo irvan odobi mhitinin yetirdiyi airlordon Aa Mosih irvani, akir, Niat vo Mohcurun osorlo
rindo daha ox dvrn konkret arl
problemlorindon bohs olunur, sado xalqn ar gzoran, narahatl z bodii
ifadosini tapir. Molla Voli Vidadi (17071808), xiisuson Molla Ponah Vaqif
(1717-97) kimi sonotkarlar sado, canli
dildo yazdiqlari osorlorlo poeziyam xal
qa daha da yaxmladrmkr. Vidadinin
Msibotnamo poemasnda dvrn bir
sira tarixi hadiso vo oxsiyyotlori yiiksok
poetik-obrazli soviyyodo tosvir olunmudur. Bu dvrdo poeziya sonoti kiitloviloir vo daha da populyarlar. Ktlo-

lorin estetik doyorloro yaxnlamas vo

qovumas prosesi siirotlo iroliloyir.
Xiisuson Vaqif yaradcl bu baximdan
miistosna rol oynamdr. , yaratd
sado, realist, diinyovi gzol obrazlari ilo
klassik-romantik sonot tipindon realizmo doru iri bir addim atm vo zndon
sonraki odobiyyatm ink iaf istiqamotlorini moyyonldirmidi. Vaqif hom do
z dvriinn grkomli siyasi xadimi olmu, Qaraba xanlmn xarici siyasotini uzun miiddot moyyonldirmidi.
Azorbaycan odobiyyatinda 18 osr orta
osrlorin son, yeni dvriin iso balanc
morholosi kimi keid xarakteri dayr.
19
sr odobiyyati. 19 osrin ilk
rbndo Azorbaycan xalqimn tarixi
leyindo ba veron miihiim hadiso
imali Azorbaycanm Rusiya imperiyasi
nin torkibino ilhaq edilmosindon sonra
btvlkdo modoniyyotdo olduu kimi,
odobiyyatda da qorbynmlii meyilbr
olduqca giiclonir. Bunun tosiri altnc i
odobiyyatda milli vo realist-diinyovi m
tivlor aparc mvqeyo xr. Molla P Qzl
Klassik rq eiri nvdr; ruz
vzninin mxtlif bhrlrind yazlr
Hcmi 5 9 beyt, bzn daha ox
olur. lk beyti mtl, son beyti mqt
adlanr. Son beytd mllifin txl
ls verilir. Daha ox lirik mzmunlu
olur. Azrbaycan dbiyyatnda qzlin n yax nmunlrini Nizami,
Nsimi, Fzuli, S..irvani v
.Vahid yaratmlar.
nah Vaqif yaradclnn bilavasito tosi
ri altinda Qaraba odobi mhitindo ton
qidi-realist satirann Qasm boy Zak'
(1784 1857) kimi nmayondosi yeti^,.
rok uzun mddt poetik inkiafn istiq;:
motini miioyyonlodirir. Laki hom Za
kirin z yaradclnda, hom do onunl;
ada olan airlorin osorlorindo Fiizul
ononolori do yeni soviyyodo davam etdi
rilir. Bunun on byk nmayondlri
Giineydo Seyid biilqasm Nobai
(1812-73), Quzeydo iso Seyid zim i
vani (1835-88) vo Xurud banu Natovandir (1830-97). Seyid zim Azor
baycanda hom do byk maarifi kimi
tannr vo o, osorlorinin biitv bir hisso
sini gone noslin tolim-torbiyosino hosr etmidir. Onun Qasim boy Zakir ruhunda
qolomo ald satiralan iso dvrn bir si
ra ictimai eyiblorini, monfi insan sifotlorini ifa etmosi ilo sociyyolonir.

Dnyann oksor modoni xalqlarinda

olduu kimi, Azorbaycan odobiyyatinda
da 19 osr grnmomi siirotli inkiaf, hu
manist ideallara, maarifiliyo doru
dnmoz bir yr, aln hakimiyyotini
osaslandrmaa ilk ciddi cohd dvr ki
mi zn bruzo verir. Xiisuson Azor
baycanm imal hissosinin Rusiyaya birbdirilmosindn sonra, bu tarixi prosesin btvlkdo miirtoce, mstomlokoi
mahiyyotino baxmayaraq, odobi-modoni
inkiafda Conubla miiqayisodo miioyyon
irolibyibr miiahid edilir.
Bu dvrdo rus vo Qorb orqnaslar,
airlori ilo yaxindan tan olan, onlardan
qabaqcil humanist fikirlori oxz edon Ab
basqulu aa Bakixanov (1794-1847),
Mirzo ofi Vazeh (1792-1852), smayl
boy Qutqanl (1801-61) kimi sonot vo
ikir adamlannn yaradclndan faylalanan Mirzo Fotoli Axundzado
M.F.Axundov, 1812-78) Azorbaycan
xlobiyyatmi Rusiya vo Qorb ilo daha six
>alayr, onu ada diinya odobiyyatla1srasna xarr.
A.Bakixanov Azorbaycan odobiyyanda qorbilik ideyalarn ononovi orq
onoti ilo iizvi okildo birlodirmoyo nail
)lmu byiik' ictimai xadim, alim vo ardir. Onun Azorbaycan gerokliyino
osr etdiyi bodii vo elmi osorlori holo z
alnda rus vo alman dillorindo nor
)lunmu, haqqinda Avropa motbuatinla torifli szlor deyilmidi. Alman
orqnas Fridrix Bodentedt iso z
iiollimi Mirzo ofnin eir doftorini Avopaya aparm, alman dilino evirmi
vo nor etdirmidi. Mirzo ofinin ox
oyiik populyarlq qazanaraq, qsa
nddotdo oksor Avropa dillorino
orcmo edilon Nomlr ini sonralar
Bodentedt z adna xm, Mi zo oinin molliniyini iso inkar etmidi. Yei
Azorbaycan realist nosrinin ilk uurlu
rnoklrindn saylan .Qutqanlnn
Roid boy vo Soadot xanm hekayosi
so Varavada fransz dilindo iq zii
'rmd.
Mirz Fotoli Axundzadonin maarif,-i-realist glori sz sonotinin sonraki
nkiafnda miistosna rol oynayaraq,
Azorbaycan odobiyyatinda ada Qorb
odobiyyati janrlarimn - dram, roman,
hekayo, novella, povest, poema vo s.
oturumasna giiclii tosir gstormidir.
Onun 1850-55 illor arasmda yaratd
alti dram osori zndon sonra Yaxin vo
Orta orq odobiyyatlarinda odobi mok
tob formaladrmdr. Btvlkdo
Azorbaycan odobiyyatn xarakterizo

edon dorin etik balanc, humanizm,

da yaayb yaradan morsiyo airlorindon
odalotsevorlik, somimiyyot vo doruuRaci, Dilsuz, Doxil vo b. idi. Lakin Qu
zeydo gedon qabaqcil odobi prosesin tosi
luq motivlori Axundzado yaradclnda davam vo inkiaf etdirilorok golocok
ri altinda Giiney sonotkarlari da diinyovi
nosilloro tvsiyo edilir. M.F.Axundzado
osorlor yaratmaa meyil edirdibr. Mo
tokco bir odib kimi deyil, hom do alim,
hommod Bar Xalxalinin (1829 1900)
filosof, ictimai xadim kimi x edir,
Solobiyyo ( Tlknamo , 1893), bdrohim Talibovun Kitab ykl ebiitiin yaradclnn qayosini xalqimn
xoboxt hoyatimn tomin edilmosindo
ok (1888), Zeynalabidin Maraayinin
griird. Xalqin maariflonmosindo, a- (1838-1910) brahim boyin soyahotnamosi (1892) osorlori realist-dnyovi ododa odobi-modoni, elmi doyorloro qovumasinda sonotin vo odobiyyatm roluna
biyyatn kanil rnokloridir.
19 osrdo odobiyyatm daha ox orq
yiiksok qiymot veron M.F.Axundzado
orqdo ilk dofo dram janrinda osorlor yaradclq tipino meyil gstoron bir qo
yaratmdr. Onun Tomsilat adi altinlu da odobi mclislrdo formalard.
da birlodirilmi alt komediyasi [ He- Qubadak Giilstan odobi moclisino
kayoli-Molla brahimxolil kimyagor , Abbasqulu aa Bakxanov Qdsi, Or Hekayoti-Msy Jordan hokimi-noba- dubaddak ncmoni-ora ya ( airlor moclisi ) Hac aa Foqir Ordubadi,
tat vo Dorvi Mostoliah cadukni-mohur , Hekayoti-xirs quldurbasan ,
Lonkorandak Fvcl-fisoha ya ( G Sorgzoti-voziri-xani-Lonkoran , zol daanlar dostosi ) Mirzo smayl
Qasir, amaxdak Beyts-Sofa ya
Sorgzoti-mrdi-xsis ( Haci Qara ),
( Sofann evi ) Seyid zim irvai, Ba Miirafio vokillorinin hekayoti ] 1859 il
do Tiflisdo nor edilmidir. M.F.Axund
kdak Mocmo -ora ya ( airlor
zado he do rus arizminin apologeti ki
ynca ) Mohommod aa Cmri,
mi x etmomi, lazm goldikdo st- Goncodoki (sonralar Tillisdo) Divairtl okildo, ezop dili ilo Rusiya impe- hikmot o Mirzo ofi Vazeh, uada foa
rializminin miistomloko siyasotini koskin
liyyot gstoron Moclisi-ns poetik
tonqid etmidir. Onun Komalddvlo
moclisino Xurud banu Natovan,
moktublari (1865), Aldanm kovakib
Moclisi-foramuan a ( Unudulmu(1857) kimi nosr osorlori tokco qonu ralar moclisi ) iso M ir Mhsn Novvab
nin tarixi kemiini vo dvlot quruluunbalq edidi. Poetik moclislor arasndak nqsanlar deyil, hom do, odibin
da six olaqo mvcud idi. Btvlkdo 19
yiizilliyin odobiyyati, Azorbaycan bodii
zniin do iorisind yaad ictimai
mhitin vo siyasi quruluun eyiblorini
fikrinin yeni yiiksok morholosi sayilan
20 osr odobiyyatna keid n mhab gstorirdi.
M.F.Axundzadonin Azorbaycan mo
kom zomin hazrlamdr.
20 osr odobiyyati. Vaxtilo Rusiya imdoniyyoti n miioyyon etdiyi odobi-esperiyasinin torkibindo olmu oksor xalqtetik inkiaf istiqamoti 19 osrin ikinci
lar kimi, 20 osrin ilk onilliklori Azor
yarsnda S..irvani (1835-88), N. Vo
baycan odobi-modoni hoyatinda da
zirov (1854-1926), .Haqverdiyev
(1870 1933) kimi maarifi-realist sonot- xiisusi bir morholo tokil edir. Bu dvrdo
Avropa vo Rusiya rnoyi osasmda rea
karlarm meydana xmasma vo tokco
Azorbaycanm deyil, eyni zamanda qonlist vo romantik odobiyyatm M..Sabir
u xalqlarin odobi-modoni yksoliino (1 862-1911), . Mommodqu lu za do
sobob oldu. Xiisuson H.Zordabi (1837 (1869-1932), A.Sohhot (1874-1918),
M.Hadi (1880-1920), A.aiq (1881
1907) kimi tobiotiinas-alimin nor et
1959), H.Cavid (1884 1944) kimi grdiyi miisolman orqindo ana dilli ilk
komli niimayondolori z yaradclqlar
qozet olan kini (1875 77) bu dvrib Azorbaycan odobiyyatmi diinya odo
do odobi-modoni hoyatin coun inkiafina tokan verirdi. Burada zno yer ta- bi-modoni fikrinin on yax nmunolri
pan bir sira odobi-ictimai miizakiro vo soviyyosino qaldrrdlar. Byk odib vo
mbahisolor Azorbaycan odobiyyatinm
ictimai xadim C.Mommodquluzadonin
humanist ononolorinin daha da mh- redaktorluu ib 1906 ildo Tiflisdo noro
balayaraq, iyirmi bc ilo yaxin bir dvr
komlomnosino vo inkiaf etmosino yarorzindo odobi-modoni vo ictimai-siyasi
dm gstrirdi.
19
osr Azorbaycan odobiyyatinda ma-hoyatda mhtoom rol oynam Molla
arifi-realist tomayllo yana, dini-diNosroddin jurnali vo onun realist-yumoristik sonot slubu ib paralel olaraq,
daktik poeziya da inkiaf edirdi. Bunun
osas niimayondolori Giiney Azorbaycan
grkmli publisist, filosof vo ictimai xa-

dim .Hseynzadnin (1864-1940) redaktorluu il 1906-07 illordo cmi 32

say apdan xm Fiiyuzat jurnal
ciddi vo romantik slubla xalqa xidmot,
milbtin maariflonmsin v inkiafna
qulluq mvqeyindo durmudular.
Bu dvrn dbi simalar arasnda
C.Mommodquluzado, Hophopnamo
miiollifi M ..Sabir Azarbaycan odobiyyatnn ideya-estetik inkiafnda da
ha ox xidmot gstrmibr. Cohalt,
mvhumat, xurafat, nadanlq oleyhino
onlarn yazdqlar realist satirik osorlor
bu gn do z hmiyyt v aktualln
qoruyub saxlayir.
M.F.Axundzado nonlrinin davam ib inkiaf edn maarifi dramaturgiya Nocof Vozirovun hob 19 osrin
sonlarnda qolomo ald komediyalar
Mollansrddinilr
Yaradclq prinsiplrin gr bir-birin yaxn olan, C.Mmmdquluzadnin tsis etdiyi v redaktoru olduu Molla Nsrddin (1906-31) jurnal trafnda birlmi air, yaz,
jurnalist v rssamlar: .F.Nemanzad, M..Sabir, .Haqverdiyev,
.Nzmi, .Qmksar, M.S. Ordubadi, M.Mcz, .zimzad v b.
fal v tannm mollansrddinilrdi. Yaradclq metoduna gr
mollansrddinilr tnqidi realistlr idi. Onlarn balca mvzusu
v tnqid hdfi dvrn ictimai-siya
si, ideoloji problemlori, chalt, fanatizm, qadn hquqsuzluu, mitdki v dnclrdki eybcrliklr v s. olmudur. Mollansrddinilr Azarbaycan dbiyyatn
janr, slub v dil baximmdan znginldirmilr.

v Msibti-Foxroddin (1894) facisi,

bdrrohim Haqverdiyevin komediyalar v Dalan tifaq (1896), Boxtsiz
cavan (1900), Aa Mhommd ah
Qacar (1907) facibri, Nriman Nrimanovun (1870-1925) Nadanlq (1894),
amdan (1895), Nadir ah
(1899), Clil Mmmdquluzadnin lbr (1909), Anamn kitab (1920) srbri il zonginldi. Dramaturgiyada romantik-tarixi mvzuda is Hseyn Cavid
1910-18 ilbr arasnda Ana , Maral ,
eyx Snan , eyda , Uurum ,
blis kimi lmz osorlorini yaratd.
Bdii publisistika sahosindo N.Norimanovun, M..Rsulzadonin, eloco do

.Aayevin, .Topubaovun, M.ahtaxtlnm, mr Faiqin, Hseyn Minasazovun, Eynoli Sultanovun adlarn

okmk lazmdr.
<Ul> w

jAI

^Jy\

7-.'

/6--

J j O.

'u-*'

**/**

M..Sabir. Hophopnamo srinin

ilk nrinin titul vroqi. 1912.

Azorbaycan tarixinin 20 osrin ovvol

brindo ba vermi olamotdar hadisosi
islam vo tiirk diinyasimn ilk respublikasinin - Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyo
tinin (A X C ) qurulmasi oldu (1918-20).
A X C comi iyirmi ii ay davam edon qisa
bir mr srso do, homin dvr znomoxsus odobi mohsulla olamotdar olmudur. Tannm qlm sahiblori olan
C.Mommodquluzado, A.aiq, .Haqverdiyev, .Hacboyovla yana, bu za
man Yusif Vozir mnzminli, Seyid
Hiiseyn, Somod Monsur, C.Cabbarh,
.Cavad, mmiglsm kimi gone qolom
sahiblorinin do maraqli osorlori meyda
na golirdi. Bu osorlordo Azorbaycanin
dvlot miistoqilliyi, lkomizo xilaskarhq
missiyas ilo golmi tiirk ordusunun zoforlori, Azorbaycan osgorbrinin roadoti, iirongli milli bayraq horarotlo toronnm olunurdu. Bu sahodo xiisusi foall
ib seilon hmod Cavad (1892-1937)
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyotinin dov
lot himninin motnini yazmdr. Musiqisi
dahi .Haciboyov torofindon bstlnmi
homin osor bu gn do miistoqil Azorbay
can Respublikasinin dovlot himnidir.
Sovet dvr odobiyyati. Bolevik Rusiyas qrmz imperiyamn conub sorhodlorindo, Iran vo Tiirkiyo kimi miisolman
lkobrinin bilavasito qonuluunda
miistoqil Azorbaycan dvbtinin tarix
sohnosino xmana bigano qala bilmozdi. Bu sobobdon do ial 11-ci qirmizi ordunun zorbobrino davam gotiro
bilmoyon Azorbaycanin ilk demokratik
hkumoti squt etdi. lkodo sovet haki
miyyoti quruldu. Bu zaman Azorbayca

nin yaradici ziyalilarmm bir qismi bodii

inkiaf prosesinin ardicil olaraq davam
edocoyino inanrd. Bolevizmin saxta,
pordoli vo utopik vodbrino inananlar
grkomli odib vo ictimai xadim Noriman
Norimanov bada olmaqla Azorbay
canda sovetbrin ilk aylanndan etibaron
bu yanl inam qobul etmidilor. He
bhosiz, proletar diktaturasi vo
kommunizm connoti pordosi arxasmdaki osl hoqiqoti C.Mommodquluzado
vo H.Cavid vaxtnda grm, onun
miirtoce antiazorbaycan mahiyyotini baa dmdlor. Onlardan forqli olaraq,
yeni siyasi-ideoloji direktivlorb odobiyyatin yeni noslinin - vaxtin gone komsomol airlrinin ohvali-ruhiyyosi ara
smda bir uyunluq mahido olunurdu.
Khno diinyan tomolindon yxmaq ,

partiyas qrarlarndak mtloq normalara tabe edildi. Bu qadaalara mohl

qoymayanlar toqib vo repressiya olundu.
30-cu ilbrin repressiyas z balancn sovet hakimiyyotinin qurulduu ilk
aylardan gtrmd. Onun ilk ziyal
qurbani ermoni danaklarnn Gonco
hobsxanasnda giillobdikbri Qazax
Mllimlor Seminariyasmn direktoru,
grkomli alim vo odobiyyat tonqidisi,
ilk oxcildlik Azorbaycan odobiyyati ta
rixinin mllif, byiik maarifporvor Firidun boy Korli (1863-1920) olmudur.
Bu zaman osassz toqibbro moruz qalanlar arasmda giinahsz fohlo vo kondlibr

zimosino mane olan yaz, air vo dra- cmoilrindn olan Baki qazisi Mir
maturqlar, btnlkdo yaradc ziyallar
Mohommod Kazm aan 83 yamda,
yuxarf'da verilmi sort vo amansz
M.Mfqi iso 29 yanda gllolomidi xsusi taprqlar yerino yetironlorin
lor. Mikayl Mfq (1908 37) miirokkob
on ox qorxduqlar. buna gr do on vo ziddiyyotli ictimai qurulu oraitindo
amansiz roftar etdiklori adamlar idi.
milli poeziyan loz osorlorlo zonginlo
dhtli illordo repressiyaya moruzdirmidir. Onun qsa mddtdo nor etqalm sonotkarlar arasmda Azorbaycan
dirdiyi osorbr odobiyyatda silinmz izbr
odobiyyati vo incosonotinin, odobiyyatburaxmdr. oun hiss vo duyular,
naslq vo dililik elmlorinin ox gr- zmansin meydan oxuyan romantik
komli niimayondolori olmudur: dramaovqat, rovan vo oynaq dil Mfiq sonoti
turq H.Cavid, air M.Miifq, nasir vo nin bodii doyorini, uzunmrllyn to
min edo yaradclq xsusiyyotloridir.
odobiyyat tonqidisi S.Hiiseyn, air
20
osrin ilk onilliklorindoki qlobal
.Cavad, odib vo alim Y.V.omonzohadisobr vo regiondak ictimai sarsntminli, filologiya professoru, poliqlot

Fyuzatlar
.Hseynzadnin
redaktorluu,
H.Z.Tayevin maliyy yardm 1!
xan "Fyuzat" (1906-07) jurna
trafnda birln yaz v jurnalistlr z yaradclqlarnda romant
metodu sas gtrrdulr. Milimdni srvtin qorunub saxla
masnda, dbi-bdii dncni
ictimai ur v milli zndrkir
xlaqi-mnvi dyrlrin inkiaf
etdirilmsind fal rol oynaml
n grkmli nmayndlri .H
seynzad, M.Hadi, H.Cavid, A.Shht, A.aiq, C.Cabbarl, .Cavad
v b. idi.
xarabalar vo mozarlar iizorindo i
dnya qurmaq hom rosmi ideologiy ,
hom do gone qolom sahiblori iin or j
tolim idi. S.Rstom, S.Vurun, M .M
fiq, M.Rahim, O.Sanvolli, R.Rza, bir
dor sonra iso M.Dilbazi, N.Rofibo .
.Comil, Z.Xolil vo baqalannn ya dclnn ilk morholosi mohz bu cr s; drc tolimin tosiri altinda formalaw
Onlarm dno-dno mraciot etdil
mvzular lpaq okildo aktual, qosc
publisistlodirilmi, qaba inqilab v
tinq demokratiyas soviyyosindo sinfi
ox okmodi ki, Azorbaycanda diir
tocrbosino istiqamotlonmi hor hans bv
meyil kosmopolitizm kimi, milli onny
gvonmok iso milbtilik kimi damaland. Milli dil, milli olifba, milli yadda
srokli vo zorak toqibloro moruz qald.
Tarixdo grnmomi lbrdo ifrat totalitar hadiso ba verdi: odobiyyat bsbtn
siyasi-ideoloji direktivbro, kommunist

Azrbayca yazlarmn bir qrupu. Bak. 1929.

Birinci srada, soldan: Clil Mommodqulzad, Hseyn Cavid. bdrrnhim I laqverdiyev, Cabbar londizado, Sleyman Sani Axundov,
brahim inboyli. Hac Krim Sanl. Ikinci srada, soldan: Xlil brahim, Cofr Cabbarl, Scyid Hscyn. Siileyman Rstm,
Mikayl Mfq, Abdlla aiq, lmod Cavad. Mmmod Ralim.

do ox idi. Lakin bolevik-danak toqiblorindon on ox zoror okon ziyallar olmudur. Bunun da sobobi aydn idi. Stalinilor Azorbaycan xalqimn ziyal vladlarn qrmaq, yaxud mohboslordo vo
srgnbrdo rtmokl millotin ziiniidork prosesino mane olmaq, on z mo
novi kklorindon ayrmaq, kommunist
ehkamlarmm kor-korano icrasma evirmok istoyirdilor. Xalqin tarixini, folsofsini, dilini, lifbasn, modniyytini,
psixologiyasn, mentalitetini yax bilon,
bunlar todqiq edib soydalar arasnda
toblig edon alimlor, z doma dilindo vo
xalq ruhuna yaxn olan formalarda yazlm bodii osorlori ilo milli tofokkrn lo-

alim B.obanzado, Baki Dvlot Univer

sitetinin rektoru, yaz T..Simur,
yaz vo airlor Qantomir, Sanl, Miiznib, odbiyyatnas Salman Mmtaz,
Bakida ilk orq konservatoriyasm ag
in^ Xodico xanm Qaybova, teoloqalim, Baki qazisi Mir Mohommod Kazm aa, folkloru-alim Honof Zeynall,
tonqidilr li Nazim, Mstafa Qycv,
Mommodkazm lokborli, Atababa Msaxanl, mi Abid, aktyorlar Abbas
Mirzo orifzado, lvi Rocob vo baqalan... Srgndo holak olmu Y.V.omozominli vo H.Caviddon baqa, bu yara
dici ziyallarn hams glblonmidi. Qurani-Korimin Azorbaycan dilino ilk tor-

larla olaqodar olaraq, xsuson do AXCnin devrilmosindon sonra, habeb 30-cu

ilbrin repressiyalan zamam Azorbayca
nin bir ox yaradici ziyalilan dofolorlo
siyasi toqibloro moruz qalm, xilas ol
maq vo odobi foaliyyotlorini davam et
dirmok moqsodilo son x yol kimi
mhacirot z tutmudular. Alman faizmino qar miiharibodo osir alnmasna gro votono dnmosi yasaq edildiyi
iin davadan sonra xaricdo snacaq
tapanlar, ahlq rejiminin tqibindon votoni tork edonlor, yaxud onlarm vladlari bu giin lkodon uzaqlarda
Asiya,
Afrika, Avropa, Amerika, hotta Avstraliya qitobrindo yaayrlar.

Mhacir ziyalJar bircohot birlodirmidir: onlar moskun olduqlar lkolordo Azorbaycan milli odobi, modoni mentalitetini. azrbaycanlq ideallarn yorulmaq bilmodon qorumu, lyaqtlo
tomsil v tobli etmi, sovet imperiyasi
mngnsind sxlan Azorbaycamn dordii hmio hakim dairlrin v ictimaiyytin diqqt mrkozind saxlamaq
n soylo almlar. Azorbaycan
mhacirlorinin ox geni, sanball odobi,
elmi-floloji, publisist irsi mvcuddur.
Bu molliflrin arasinda liboy Hseynzado, hmodboy Aaolu, Mohommod
min Rosulzado, Mirzo Bala Mhommodzado, limordan boy Topubaov,
Ceyhun Hacboyli, Somod Aaolu, h-

zulmas, odobiyyatn dvlot siyasotino

tabe edilmosi vo s. neqativ hallar uzun
illor boyu odobi-mdni hoyatda miioy
yon myuslua, ruh dknlyno, durunlua sobob oldu. Sovet dvr Azor
baycan odobiyyatmin balca xsusiyyotlorindon biri mntozom olaraq ideo
loji orqanlar torofindon idaro edilmosi,
odobi foaliyyoto direktivlorlo istiqamot
verilmosi olmudur. Bunlardan on balicalan kimi R K (b )P MK-nin Partiyanin bodii odobiyyat sahosindoki siyasoti
haqqmda (1925) qotnamosini, dobibodii tokilatlarn yenidon qurulmasi
haqqmda (1932), Zvezda vo Leninqrad jurnallan haqqmda K (b )P
MK-nin (1946) qorarlarmi Azorbaycan

M.Tursunzado, S.Vrun. M.oloxov. 1954.

mod Coforolu, bdiilvahab Yurdsevor,

Almas ldrm , Bonin (mmlbanu),
Na eyxzamanl, Mommod Sadq
Aran, Hseyn Camal Yanar, Teymur
Atoli, Musa Zoyom, ibrahim Arslan,
li Azorlokin vo onlarla baqalar var
dir. Azorbaycan z dvlol miistoqilliyini
borpa etdikdon sonra mmlbanunun
Qafqaz gnlori roman, A.ldrmn
Qara dastan eiior toplusu, .Hseynzadonin Siyasoti-frust , M ..
Rosulzadoni Azorbaycan airi Niza
mi monoqrafiyalar, C.Hacboylinin
hekayoloi, M.B.Mohommodzadnin
publisistikas Bakda ayrca kitablar
oklindo nor edilmidir. Azorbaycan
mhacirlorindon bir qismi bu gn do z
yaradclqlarm davam etdirir.
dobiyyat sort direktivlordon asl
voziyyotdo qalmas, sz azadlnm po-

K P MK-nin Azorbaycan sovet odobiyyatinin voziyyoti vo onu yaxladrmaq todbirlori haqqinda (1948) qoranni, Sov. K P MK-mn dobi-bodii ton
qid haqqinda (1972) qorarmi vo bir si
ra baqa siyasi direktivlori gstormok
olar. Xsuson 1934 ildo keirilon sovet
yazlarnm Birinci Omumittifaq qurultayi osas yaradclq metodu kimi
miioyyon edilmi sosialist realizmi yaradici sonotkarlari miioyyon qoliblor orivosindo yazmaa mocbur edirdi. Zvezda vo Leninqrad jurnallannda sovet
hoyat torzinin guya tohrif edilmosinin,
ictimai hoyatdak nqsanlarn qabardilmasinin tonqidindon sonra iso, baqa
S S R xalqlari odobiyyati ilo yana,
Azorbaycan odobiyyatinda da konfliktsizlik iizorindo qurulmu bodii rnoklor yaranmaa balad. Amina bu

dvrdo C.Cabbarl. M.Mfq, S.Vurun, O.Sarvolli, R.Rza, S.Riistom kimi

yiiksok istedadl vo ox zaman ezop dili
ilo ideoloji orivoloro tosir gstoron sonotkarlar da meydana xrd ki, bunun
z do btvlkdo odobiyyatin ictimaisiyasi oraitdon miitloq asll haqqin
da ifrat nozoriyyolorin oleyhino bir fakt
idi. Vaxtilo Qizil qolomlor birliyinin
ideologiyasi altinda komsomol airi ki
mi foaliyyoto balam Siileyman Riistomin (1906-89) osl votonporvorlik ruhunda yazlm Conub eirlori silsilosi.
Ana vo potalyon eiri, saf mohobbot
duyularmn toronniimiino hosr edilmiij
qozollori do bunu tosdiq edir. Qozolin
rosmi dairolordo vaxt kemi, mohdud
janr hesab edildiyi illordo gorkn,.
air liaa Vahidin (1895 1965) dorin
monali zorif qozollorini do mohz xalo n
mohobboti yaatmd.
Bu dvrdo Azorbaycan odobiyyat:
roman, xsusn tarixi romanjanrini in! iaf etdiron tanmm sonotkarlardan
M.S.Ordubadi (1872 1950) olmu
Onun Azorbaycan Ataboylor dvlt.s
homin dvrdo yaam byk sonm ;
Nizami Goncovi haqqmda yazds
line vo qolom , eloco do Conubdaki a;
liq horokatma hosr edilmi Dun
Tobriz roman lari bu giin do z tan:
tetik ohomiyyotini itirmomidir. To; '
non eyni dvrn nosrindo iki od ara
da ( Qan iindo ), Qzlar bula ki ;
romanlarn mllif Y.V.omonzomi
nin (1887 1943), amo epopeyasi
Sal romammn miiollifi Siileyman
himovun (1900-83), Aq kitab ron
ni vo lakonik hekayolor yazari Mir (
hn (1908-78), Dostluq qalasi epo)
yasi vo Yoxular romammn mii
blhoson lokborzadoni (1904 Golocok gn vo Porvano roman!
nin miiollifi Mirzo brahimovun (191
93) da xiisusi xidmotlori olmudur.
Sovet dvr dramaturgiyasi Hii
Cavid, Siileyman Sani Axundov,
Cabbarh, Mirzo ibrahimov, Somod V
un, Sabit Rohman, vor Mommod:.
li, lyas fondiyev, xoli Qurbanov v
nin adi ilo six baldr. H.Cavid A/
baycan odobiyyatmi hom janr, hom cb
mozmunca zonginlodirmi qiidrotli dj maturq vo aidir. Onun osorlori ilo A /
baycan odobiyyatmin mvzusu xeyli genilonmi, dramaturgiyaya boori konfliktlor vo dorin dncoli, hossas iirokli,
byk ehtirasl parlaq xarakterlor golmidir. Ana , eyx Snan vo blis osor
lori ilo dramaturq Azorbaycan odobiyya-

tnda mnzum facio janrnn osasn qoymudur. Sovet dvriindo odibin yaradch Peyombor (1922), Topal Tey
mur' (1925), Knyaz (1929), Soyav
(1933), Xoyyam (1935), blisin intiqam (1936) pyeslori, Azor (1923-32)
poemas ilo dala da zonginlodi.
Cofor Cabbarl (1899-1934) milli
dramaturgiyam Oqtay Elolu , Od
golini , Sevil , Almas osorlorindo
qoyduu yeni problemlor vo yaratd
qohromanlarla zonginlodirmidir.
Somod Vurun (1906-56) sovet dv iindo yetimi on grkomli air-dramanrqlardan biridir. Azorbaycan tbiti: ecazkar gzolliklorini, xalqn qohroiianlq tarixini, humanist doyorlorini fol-

fkrinin inkiafnda Rosul Rzann (1910

81), osason. sorbost vozndo qolomo ald
eir vo poemalarn byiik rolu olmudur.
Novator air olan R.Rzann poeziyas
folsof lirizmi. fkir vo emosiyalann canll, orijinal poetik obrazlar ilo seilir.
Onun Ronglor silsilosindon folsofi eirlori, Fzuli". Qzlgl olmayaydi vo b.
lirik poemalan Azorbaycan poeziyasinin
on yax rnoklorindndir.
Azorbaycan nosrinin canli, toravotli,
bodii surotlor vo olvan tosvir vasitolori ilo
zonginlomsind, dramaturgiyada lirikpsixoloji slubun inkiafnda lyas l'ondiyevin (1914 96) byiik yaradclq xid
motlori olmudur. Yarm osr orzindo
onun 19 pyesi ( Son hmi tnonimlo-

60-c illordon balayaraq, qlobal ictimai-siyasi atmosferin bir qodor ilqlamas, SSR-do ideoloji buxovlarn ziflodilmosi noticosindo sa Hseynov,
Mommd Araz, Xolil Rza Ulutiirk, Cabir Novruz, Sabir hmodov, li Korim,
Yusif Somodolu, si Molikzado, Anar.
krom ylisli, Fikrot Qoca, Vaqif
Somodolu, Elin, Sabir Rstomxanl,
lokbor Salahzado, Forma Korimzado
kimi gone istedadl nasir vo airlor
mvcud ictimai-siyasi qurulua tonqidi
yanaan osorlor yaratmaa bahdlar.
Bdii yaradcla daha nc balam
smayl xlnm (1919 94) "Doli Kiir
(1957 67) roman yeni odobi dnconin
mohsul idi. lbotto, bu sonotkarlar da

Azorbaycan yaz v dbiyyatnaslanndan birqrupu. Bak. 1959.

Birinci sirada, soldan: Mommod Rahim, Nigar Rfiboyli, namolum, Mehdi Hseyn, Hmid Arasl, Rosul Rza. lyas fndiyev.
knci sirada: Ibrahim Kobirli. Sleyman Rohimov, lokbor Ziyatay, Boxtiyar Vahabzado, blloson. Mmmd Color Cforov,
Islam Ibrahimov, Tlot yyubov, Cabir Novruz.

;i dorinliklo qavrayb romantik vsotlo

onalandrmaq onun eir vo poemalar sas xsusiyyotloridir. S.Vurunun
aradcl, xsusilo do onun Azorbayan eiri, Aygn , Muan kimi epik
oemalar, Vaqif , nsan mnzum
iramlar keon osrin Azorbaycan poezisna, onun dilinin xolqiliyino, ahongarlna vo obrazllna gcl tosir gsiormidir. Sovet rejiminin hor cr tozyiqlorino baxmayaraq, Azorbaycan xalqimn
milli zniidork prosesindo Vaqifin oynad rolu ancaq dahi .Haciboyovun
Korolu operasimn bu sahodoki byk rolu ilo miiqayiso etmok olar.
Sovet dvrndo Azorbaycan poetik

son , Mohv olmu gndoliklor , Mahn dalarda qaldi , Biillur sarayda ,

Xurud banu Natovan vo s.) osasinda
hazrlanm tamaalarda aktyor vo rejissor kadrlann biitv bir nosli yetiib pxtolomi, lyas fondiyev teatri borqo
rar olmudur. Azorbaycan nosrinin yeni
mvzu vo qohromanlarla zonginlomosindo H Voliyev, Qilman ilkin, Hiiseyn ib
rahimov, Hiiseyn Abbaszado, Bayram
Bayramov, Comil liboyov, zizo Cofrzado, Vidadi Babanl, loviyyo Babaye
va, Siileyman Voliyev, zizo hmodova,
fqan sgorov, Glhseyn Hseynolu,
libala Haczado vo baqalarnn da xid
motlori vardir.

soloflo i kimi bir ox hallarda simvollardan, ezop dilindon istifado edirdilor.

Ancaq bu prosesin zii artiq dnmoz bir
istiqamot almd vo sonun balanc
kimi qiymotlondirilo bilordi. 60-ci illoro
keid holo 40 50-ci illordo vo ondan da
ovvol odobiyyata golon noslin itirak ilo
balam vo davam etdirilmidi. Bu baximdan Rosul Rzanin bir ox osorlori,
xsuson do Qzlgiil olmayaydi vo
Ronglor iimumi bal altinda mohur olan eirlor silsilosi, San dana ,
Kefli Iskondor , Mon torpaam" qobilindon olan osorlori ilk rnoklodon
saylmaldr. Grkomli nasir, dramaturq
vo tonqidi kimi taninan Mehdi lliisey-

nin (1909-65) Yeralti aylar donizo

axr roman da eyni ovqatn loyati bodii obrazlarn talelori sasmda inandrc
tosvirino syknir. Bununla bel, 60-90c illrin on mhm odobi hadisosi 60clar n yaradclq alomino golii oldu.
Mohz bu golidon sonra odobiyyat z ruhu, mahiyyti ilo total hrbi rejim qar gerk bir mnvi mxalift evrildi
vo bu giiniin milli istiqlal vo demokra
tiya horokatmin fikri-monvi cohotdon
hazrlanmasnda foal itirak etdi. 60-clar insana, onun monovi almin daha
dorindon nfuz edirdilor. Tosadf deyil
ki, odobiyyat yiiksok mnada insannaslq adlandrlmdr. Ancaq 60-clar insan mvzusunu dvriin odobiyyatna yeni nvzu, tozo problem ola
raq osasli okildo yenidon daxil etdilor.
Bununla onlar zlrindn ovvolki morho
lodo diqqoti colb etmoyon, yaxud da bilorokdon arxa planda saxlamlan motloblori
n plana xardlar. Onlarin osorlorindo
bodii maraq oxsiyyot, fordo, on sado, siravi comiyyot zvlorinin monovi-psixoloji
alomino, dorinliyo, io ynoldilmidi.
Xiisuson onlarin povest vo hekayolorindo
dvr, monovi geroklik ictimai sistem vo
qurulu kimi deyil, ondan daha nco
vicdai, etik soltonot kimi, bir oxlaq vo
monoviyyat meyan kimi qavramr vo bo
dii tohlilin predmetino evrilirdi. Bu osorlordoki qohroman tipinin dnco vo tosovvrlori odobiyyatdak sovet adami
anlay vo ehkami ilo he ciir uyun golmirdi. Qoriboliklori bozon lnlq kimi
qobul edilon safiirokli hoqiqot divanolori, hoyatda yerini tapmayan, bunun
iin do bozon avara gozon, buna bax
mayaraq, osl insan vo boori hisslor qarsnda heyroto golon qeyri-adi adamlar
60-cilar odobiyyatinm on populyar
qohromanlari idi. Tarixi mvzuda yazilnu roman vo povestlordo sosialist mongonosindo z milli kklorindon, dvlotilik ononolorindon uzaqlamaa mhkum
edilmi xalqin dvlotilik tarixino, qohromanliqla zongin kemiino sx-sx mraciot olunur, azadliq vo sorbostlik haqqin
da nisgil vo arzular z oksini tapirdi.
H.Abbaszadonin (1922) nosrindo,
Nobi Xozri (1924), Boxtiyar Vahabzado
(1925), Noriman Hosonzado (1931) kimi
sonotkarlann poeziya vo dramaturgiyasinda, Hidayot Orucovun (1944) bodii
publisistikasinda daha ox xalqin tarixi
nin ibrotamiz sohifolori, bu fonda lirikpsixoloji yaantlar stnlk tokil edir.
Bu onlarin, eloco do Qabilin (19262007) hmio aktuall ilo seiln eir-

lori, Nosimi poemasi, Adil Babayev,

islam Soforli, Hiiseyn Arif, Qasim Qasmzado, Zeynal Xolil, liaa Kraylnin bir ox osorlori Azorbaycan odobiy
yatinm qiymotli nmunolrindndir.
Sz vo fikir azadl, siyasi dnco
sorbostliyi, plralizm, milli istiqlal, icti
mai odalot urunda odobiyyatda balam bu horokat 70-90-ci illordo davam
etdirilorok, on nohayot, Azorbaycanm si
yasi suverenlik, dovlot miistoqilliyi oldo
etmosi ilo z perspektiv moqsodlorini
hoyata keirmi oldu.
Bu morholodo baqa dildo milli odo
biyyat yaratmaq ononosi davam etdirilir.
mran Qasmov, Maqsud ibrahimboyov,
Riistom ibrahimboyov, ingiz Abdulla
yev, ingiz Hiiseynov, Vladimir Qafarov, Natiq Rosulzado, Alla Axundova
vo b. rus dilindo yazan sonotkarlardir.
Qoma
Azrbaycan eirinin n qdim v
geni yaylm formalarndan biri.
sasn, 5-6 bnddn, hr bndi 4
misradan, hr misras 11 hecadan
ibart, qafiylnm sistemi abab,
cccb v s. olur. Hm yazl dbiyyatda, hm d aq dbiyyatnda geni yaylmdr. Mzmunca
mxtlif olur. Son bndd mllifin
ad, yaxud txlls verilir.
Azorbaycan odobiyyatinm yeni mor
holosi iin bodii zomin hazirlayanlar vo
zlori do bu prosesdo foal itirak edonlor
arasmda Fikrot Sadiq (1930), li Korim
(1931-69), Xolil Rza (1932-94), Cabir
Novruz (1933-2002), Mommod Araz
(1933-2004), Famil Mehdi (1934-2002),
Tofiq Bayram (1934-91), Hiiseyn Kiirdolu (1934-2003), lyas Tapdq (1934),
Fikrot Qoca (1935), Musa Yaqub (1937),
Vaqif Smodolu (1939), A rif Abdullazado (1940-2002), lokbor Salahzado
(1941), sa smaylzado (1941-97), ingiz
liolu (1944), Sabir Rstomxal (1946),
Ramiz Rvon (1946), Ntisrot Kosomonli
(1946-2001), Zolimxan Yaqub (1950) vo
b. airlor seilirlor.
60-ci illor eirind yeni poetik tomayliin ilk aparc qvvolorindn biri
F.Qoca oldu. Onun bu illordo nor olunmu Qaay , Hamya borcluyam ,
Yatmadm gecolor vo s. toplulannda
ideoloji orivolori datmaq istoyon bir
air qolbinin rpntlar duyulur.
krom ylisli (1937) 60-ci illordo
milli nosrin yeni obraz axtanlarm ger-

oklodiron ilk yazlardan biridir.

Onun Monim nomokar bibim povesti, Kr qranm melori , Biillur
kiilqabnn nal kimi osorlorindo hoyatin real tosviri verilir.
Yeni Azorbaycan nosrinin istedadli
nmayndolorindn ola Anann (1938)
bir ox hekayolori, A liman , Bemortoboli evin altinci mortobosi , Otel
ota , Sizsiz vo b. sanballi osorlori
milli odobiyyat tarixindo xiisusi yer
tutur. Anar hom do gorkomli dramaturq vo kinossenarii kimi tanimr. Tari
xi mvzuda Dodo Qorqud . Uzun
mrn akkordlan kimi ssenarilori, ohorin yay gnlori , Tohmino vo Zaur"
dramlari Azorbaycan odobiyyatim zon
gilodiron bodii rnoklordir.
oxaxoli yaradcl ilo seilon El
gin (1943) do cy ni odobi noslo monsub
dur. "B ir griin tarixosi , Toyuu
diri qalmas , Bayraqdar povestlor
Baladada ilk mohobboti , uay
duman golir , Qaraba ikostosi
San golin vo s. kimi hekayolor
Mahmud vo Mryn". "A dovr
lm hkm kimi romanlar, M
nim orim dolidir , Monim sevimli
lim kimi pyeslori Elini miiasir Az,'
baycan odobiyyatinm on gorkomli
mayondolori srasna qoymudur. F>;
zamanda mohsuldar odobiyyatnas v
tonqidi olan Elin Tonqid vo nosr
Tonqid vo odobiyyatimizin problemi
ri , Klassiklor vo masirlor , Cazibo
sahosi kimi qiymotli kitab vo monoqr
fiyalann miiollifidir.
60-ci illordo odobiyyata golmi ya/ larn uurlu osorlori srasnda Y.S
modolunun (1935- 98) Qotl giinii"
Mvlud Siileymanlmin (1943) K
romanlanmn adn okmok olar.
Miistoqil Azorbaycan Respublik'
da dbiyvat. Azorbaycanm dvlot
toqilliyinin borpa edilmosindon vo du
dvlotlor birliyi sirasina boraborhiiqu
iizv kimi qobul edilmosindon sonra A
baycan odobiyyatim tocaviizkar Erm
tan torofindon ial edilmi torpaq);
qaytarlmas, xalqin inkiaf etmi
lumlar soviyyosindo yaamas, gone n,
votonporvorlik ruhunda torbiyo edilm;
yaxin vo uzaq xalqlarla dostluq vo moti.
ni olaqolorin toblii, isanporvorlik vo ic limai odalot kimi mumbori ideyalann
yeni - qloballama oraitindo daha da inkiaf etdirilmosi problemlori moul etmokdodir. Hor ciir ideoloji yasaqlardan
azad oln vo bu sahodo qardumaya
bir osas grmoyon bodii tofokkiir sahiblori

odobiyyatm inkiafn daha ox nozori-estetik roqabotlo ortlondirirlor. Bu baximdan son dvr Azorbaycan odobiyyatinda
postmodernist meyillor nozoro arpr. Bu
nunla belo, Azorbaycan odobiyyatinm
balca inkiaf meyillori azorbaycanlq
mofkurosini toronnmiino vo tontonosino
osaslanir. 20 osrin sonu, 21 osrin ovvollo
rindo cari odobi prosesin canlanmasinda,
yaradclq alomino yeni istedadli miiolliflorin golmosindo odobi orqanlarin "Azorba '.an , Literaturmy Azerbaydjan , "Ulduz", Qobustan jurnallari!iin vo dobiyyat qozeti nin hkumotin
susi qorari ilo dovlot biidcosindon maiyyldirilmsinin byiik rolu olmudur.
Dvlot mstoqilliyinin borpa edilmo
si Azorbaycanda klassik irsin yeni meyarlarla doyorlondirilmosino imkan yaatd. mummilli lider Heydor liyevin
oobbsii vo bilavasito rohborliyi altinda
, Fiizulinin 500 illik, Kitabi-Dodo
)orqud eposunun 1300 illik yubileyloriin geni miqyasda keirilmosi vo hor iki
dbirin zirvo toplantsnda dnyann bir
dvlot balarnn itirak azad
,zorbaycanda odobiyyatm, monoviyyan, biitiin modoniyyotin parlaq tontonosievrildi. Fiizulinin 500 illiyi tokco
zorbaycanda deyil, Tiirkiyo, ra, iraq,
usiya, zbokistan, in vo baqa lkolor do geni qeyd olundu. Homin todbirlor
azorbaycanda odbiyyatnaslq elminin
kiafna da yeni tokan verdi. Kitabi)odo Qorqud un elmi-tonqidi motni vo
utlovi norlori, bu mhtoom ouznamo
qqnda yeni monoqrafik todqiqatlar
iq iizii grdii. Fiizulinin 6 cilddo osorlori
vlliyyat), hoyat vo yaradclna dair
mdamental todqiqatlarin yeni bir silsilonor edildi. Bu iijdo Azorbaycan Milli
hnlor Akademiyasnda, sradan Nizaii ad. Odobiyyat institutunda alan
mlorin byiik xidmotlori olmudur.
Azorbaycan dilindo latin qrafikasi ilo
tlovi norlrin hoyata keirilmosino vo
zorbaycan M illi Ensiklopediyasimn
iorino dair Prezident lham liyevin 12
invar 2004 il tarixli soroncamlari vo bu
nnasibotlo lkodo geni miqyasda ho;ta keirilo todbirlor do Azorbaycan
dobiyyatinin vo odobiyyatnaslq elninin inkiafna, yei uurlar qazanmana byiik tominatdir.
ada Giiney odobiyyati. 19 osrin
ilk oroyind Azorbaycan torpaqlarimn
Rusiya vo iran arasinda bldrlmosindon sonra eyni odobi-modoni inkiaf
yolu keni imal vo Conubda odobi
proses do forqli xsusiyyotlor kosb et

moyo balayr. Uzun onilliklor orzindo

Conubda Azorbaycan dilindo tohsil vo
yazi olmadnda. odobiyyatm inkiaf
da imaldakndan, tobii ki. xeyli geriyo
qalm olur. Yalmz milli azadliq horokatlar dvriindo qsa mddot azadla
xm Conubi Azorbaycanda odobi-mo
doni hoyat siirotlo ikiaf edir. sonra iso
yeno do uzun mddot inkiaf dayanr.
Belo qisamiiddotli oyanma morhololorindon biri 1918 20 illordo eyx Mohom
mod Xiyabaninin, digori iso 1945-46 il
lordo Seyid Cofor Piovrinin bal
altinda hoyata kemidir. Homin illordo
ana dilindo kitablar, dorsliklor nosr edi
lir, milli motbuatda, osason, votonpor
vorlik ruhunda yazlm odobi niimunolor geni yer alirdi. Keon osrin qrxnc
Azarbaycan
dbi-bdii jurnal. Azarbaycan Yazlar Birliyinin orqamdir. 1923 ildn
mxtlif adlarla nr olunur. indiki
adi il 1953 ildn xr. Jurnalda Azar
baycan yazlarnn yeni srlri, habel dnya dbiyyatndan trcmlr drc olunur. Shiflrind dbitnqidi, publisistik v s. materiallara
da yer verilir. Simur (Ta ahbazi),
R.Axundov, M.Quliyev, H.Nzrli,
M.Ikbrli, M.ibrahimov, Mmmd
Arif, Mehdi Hseyn, blhsn,
Rsul Rza, .Vliyev, hmd Cmil, Q.Musayev (lkin), C.Mmmdov, .xl, .ylisli, Cabir Novruz,
Y.Smdolu mxtlif illrd jurnaln
redaktoru olmular. Hazrda jurnaln
ba redaktoru .Qasmzaddir.
illorinin ortalarmda yaradcla balam gone istedadlar islam iqilabnn qolobosidon (1979) sonra Azorbaycan di
lindo nor olunan Varlq jurnalnn so
hifolorindo z yaradclqlarn davam
etdirmoyo imkan tapdlar. Coublu sonotkarlardan Hammal, Korimi, Nitqi,
Biriya, eyda, Snmoz, Solond, Sahir,
Oxtay, Savalan, Forzano kimi yaz vo
airlorin adlarn okmok olar. ada
Conb odobiyyatinm inkiafnda osas
Azorbaycanm byiik alim vo ictimai xadimi Cavad Heyot torofindon qoyulmu
Varlq jurnalmn miistosna rolu vardir.
Conubi Azorbaycan odobiyyatinm
oxsayl niimayondolori arasmda Mo
hommod hiiseyn olriyarn (1905 88)
xiisusi yeri vo rolu vardir. Orta vo ali
tohsilini fars dilindo alan ohriyar ilk
goncliyindon byk Nizami Goncovinin,

Hafiz irazinin, S..irvainin osorlori

nin tosiri altinda bodii yaradcla balam, ada ran vo Azorbaycan poeziyasnn gorkomli niimayondolorindon
biri kimi tanmnudr. Sonotdo ictimai lirikaya iistiinlk veron ohriyar ada
dnyann arl problemlorindon gei
bohs edir. Azorbaycan dilindo on byk
osori iki hissodon ibarot Heydorbabaya
salam poemasdr. Bu osoro istor Conu
bi, istor imali Azorbaycanda, istorso do
Trkiyod onlarla cavab yazlmdr. Ha
zirda Conubi Azorbaycanda odobi proses
get-gedo ikiaf etmokdodir. Yaradcln imalda davam etdiron Bala Azorolu, li Tudo, Modino Giilgn. Hkumo Blluri, Slrab Tahir kimi sonotkar
lar hor iki tayda yaranan Azorbaycan
odobiyyatim qiymotli nmunlorlo zongilodirmilor.
Azorbaycan odobi-nozori estetik fikri
qodim tarixo, zongin ononoyo vo irso malikdir (bax chbiyyatnasluj moqalosino).
ada Azorbaycan odobiyyati he do
ideal bircinsli vo vahid ideya-estetik osasa malik olan bir hadiso deyildir. Azor
baycan odobi-ictimai miihitindo hkm
srn plralizm vo oqido azadl oraitindo on miixtolif odobi coroyan vo qruplamalarn nmayondolrin rast golmok
mmkndr. Lakin onlarin oksoriyytinin morami vo moqsodi Azorbaycan dvlotiliyinin inkiaf, biitiin mtrqqi booriyyotlo birlikdo Azorbaycan xalqimn
xoboxtliyidir. B monovi yekdilliyi
Azorbaycan Yazlar Birliyinin 2004 ildo
keirilmi 11-ci qurultayinm qorarlan da
bir daha tosdiq etmidir.
.: H a l e v . XX sr Azrbaycan odo
biyyati tarixi. ., 1955; A r as 11 H. XVII-XVIII
osr Azorbaycan odobiyyati tarixi. B., 1956; B e r
t e l s Y . E . Byk Azorbaycan airi Nizami. B.,
1958; Azorbaycan odobiyyati tarixi. 3 cilddo. B.,
1960 1961; Q u l u z a d M. Fiizulinin lirikasi.
B., 1965; D a d a z a d o M . A. sorlori. 3
cilddo. B., 1967 1970; M ir C o l a l . H i i s e y
n o v F . XX osr Azorbaycan odobiyyati tarixi. B.,
1973; A z a d o R. Azorbaycan epik eirinin inkiaf yollan (XII XVI osrlor). B., 1975; Q a s i m z a d o F. XIX osr Azorbaycan odobiyyati tarixi.
B.. 1975; K o r l i F. Azorbaycan odobiyyati. 2
cilddo. B.. 1981; M o m m o d Cof or . Nizaminin
fikir diinyas. B., 1982; N o b i y c v B. Roman vo
miiasir qohroman. B., 1987; H ob i b b o y 1i . Co
lil Mommodquluzado; miihiti vo miiasirlori. B.,
1996; S o f o r l i .. Y u s i f I i X. Qodim vo orta
osrlor Azorbaycan odobiyyati tarixi. B.. 1998; 1 i n. dobiyyatmzm yaradclq problemlori. B
1999; K o r i m I i T. Nizami vo tarix. B.. 2002;
Q a r a ye v Y. XIX XX osrlor Azorbaycan odo
biyyati tarixi. B., 2003; Q a s m 11 M. Ozan aq
sonoti. B.. 2(K)3; Azorbaycan odobiyyati tarixi. 6
cilddo. B., 2004. . I.; M i r Co l a l . Azorbaycan
da odobi moktoblor. B., 2004.
Bokir Nabiyev, Teymur Karim Ii

MEMARLIQ
Azorbaycan orazisi memarliq abido
lori ilo zongindir. Qodim insanlarm bodii
yaradcl Neolit vo Eneolit dvrlorin
aid abidolordon molumdur. Tobii-corafi vo iqlim oraitinin mxtolifliyi lap qo-

liklor) miidafio tikililori siklop tikililoro

aid edilir. Conubi Azorbaycan orazisin
do, Araz yaxnlnda da bu tipli qala tikililori (Bastam, Danal, Qalaolu vo s.)
akar edilmidir. Balancm maara

yaay moskonlorindon (Azorbaycanda

onun on tipik nmunosi Azx maarasdr) alan qazma damlarn tokmillomsi noticosindo sonralar aacdan pillovar rtkl ev tipi gei yaylmd.

nomizodok golib atmdr. Bu dovrdo

yaranm tikililor Azorbaycan memarlnn sonraki inkiafna, eloco do homonilor dvlotinin vo On Asiyanin digor
lklrinin memarlna ohomiyyotli to
sir gstormidir. Atoporostliyin yaylmasi ilo bal yaranan ibadotgahlar
(atogodlr) islamdan nco tikilmi osas
dini binalar olrnudr. Conubi Azor
baycanda, qodim iz ohorinin ora
zisindoki Toxti-Sleyman adlanan qalada yerloon Sasanilor dvriino aid
\zrsosb atogodosi bu cr tikililor
iiiin sociyyovi olan elementlori ziindo
biiodirmidi. Qafqaz Albaniyasinda
(e.o. 4 osr eramizm 7 osri) ohorsalma
cyli inkiaf etmidi. Qobolo ohorinin
)hkom qala divarlan, saxsi borularan kilmi su komori, Domirqapi
Drbond) keidindo dadan tikilmi
ldafo sistemi ( uzun divarlar ), raq-

ohorloro evrilmosi do mohz bu dvro

aiddir. Erkon feodal ohorlorinin formalamasnda mhtoom qala divarlan ilo
ohatolonmi iqalalarn miihiim oho
miyyoti vardi. Feodal hakimlorinin saraylar yerloon iqalalann otrafinda
ohristan adlanan yaay moskonlori
salnr, iri inzibati vo ictimai binalar tiki

Vlmn xatn trbsi

Naxivan hrinddir. Memar
cmi bu Bkr olu Naxvanidir.
Azrbaycan Atabylr dvltinin
anisi msddin Eldnizin arvad
Vlmn xatnn qbri zrind
likilmidir (1186). sas tikinti mate
rial/ bimi rpicdir. Kompozisiya
hllin, inc, zrif naxlarna gr
orta srfr memarliq srtinin nadir

?,*'

incilrindndir.

dim dvrlordon Azorbaycan sonotkarlarn moyyon tikinti-memarlq problem

lorinin hollino svq edirdi. Miixtolif
memarliq tikililorinin yaranmasi vo yayilmasinda Azorbaycanin tarixon inkiaf etmi vilaytlrinin nmli rolu olmudur. Qobustanda on qodim yaay
yerlori (maaralar, mxtolif primitiv snacaqlar vo s.) ilo yana, meqalitik
memarliq abidolori - kromlexlor, menhirlor (oban da), dolmenlor vo siklop
tikililori do akar edilmidir. Azorbayca
nin miixtolif yerlorindo tez-tez tsadf
edilon siklop tikililor xiisusilo maraq
dourur. Hndiir dalardan quradrlm qurular el arasmda qalaa , ya
xud hrkda adlanir. Naxivan
ohori yaxnlndak alxanqala (Tunc
dvrii) vo Arpaay sahilindo Qaratop
dandak Olanqala (e.o. 2-1-ci minil-

Qz qalas
rihrddir (Bak). naat konstruksiyasna gr Sasani dvr il
(6 sr) balanr. Sonralar brpa v
rekonstruksiya olunmudur. Mxtlif funksiya dad (dini, astronomik, mdafi v s.) sylnilir. zrindki da kitabd Msud Davud
olunun qalas yazlmdr. Kitabnin indiki yerin brpa zaman (12
sr) qoyulduu ehtimal edilir. Qa
lanin hndrly 28 m, diametri
16-16,5 m. Abidnin "Qz qalas"
adlandrlmas haqqinda mxtlif
fsanlr mvcuddur. "Yenilmz",
"fth edilmmi" mnasn bildirmsi
daha inandrcdr. Orijinal memarliq
quruluuna malikdir.

Azorbaycanin qodim ev tiplorindon ol .

qaradamlarm sociyyovi xiisusiyyoti
larn rtk konstruksiyasinda idi. I
sindo ocaq yandrldmdan divark
his basm (adi da buradandir) q<
damlarda tiist xmas vo iq dr;
n baca qoyulurdu.
Azorbaycan orazisindo Manna d
lotinin tkkl (e.o. 9-7 osrlor),
sonralar Conubda Atropatena dvic
nin yaranmasi ilo ohorlor sal inn
miidafio tikililori, ozomotli qala diva; : i
ina edilmidi. Hosonli (Hosonlu) abic. u
kompleksi, eloco do Urmiya gl sahilindoki qayalarda aplm sordabalarm tod
qiqi gstorir ki, Azorbaycanda eyvanli ev
tipi 7 osrdon tookkl tapmdr. Homin
dvriin digor memarliq qurularndan yegano dini tikili olan od mehrablan
(miiqoddos odun saxland yer) zoma-

ala (6 osr), Lokit kondindoki daivi

istian mobodi (5 6 osrlor), Qum konmdoki bazilika (toqr. 6 osr), Mingoei doki mobodlor kompleksi (7 osr) vo s.
liorsalma modoniyyotinin yiiksok
vivyosini gstorir. Sasanilor dvrii
emarlq abidolorindon miidafio tikilii i xiisusilo diqqoti colb edir. Bakidaki
>iz qalasi vo otrafndak inaat komleksi. Xozor donizinin sahilindon ba.yaraq, Babadan otoyindo qurtaran
>lgilay soddi, Bebarmaq soddi
Oovoi rayonu orazisindo) Azorbaynda istehkam tikililorinin inkiaf
iaqqinda geni tosovviir yaradir.
rob istilasindan (7 osr) sonra Azor>aycanda islam dininin yayilmasi ilo
>ah memarlm da inkiaf yn doyicli. Yeni tipli binalar - moscid, modroso,
trbo, karvansara vo s. tikilmoyo baladi. Bordo, rdobil, Maraa, Urmiya,
amax, omkur (omkir), abran, Beyloqan, Gonco vo Naxivan bu dvrd
Azorbaycanin on nomli ohorlori idi.
amax, Gonco vo Beyloqann byk

kondi yaxnlndak qala kompleksi

(5-8 osrlor) diqqoti colb edir.
Orta osrlordo Azorbaycan orazisindo
ina edilmi alban tikililori memarln
inkiafnda nmli rol oynamdr. Bu
abidolordon Zaqatala rayonundaki Paan vo Muxax kondindo 4 5 osrloro aid
tikili qaliqlan, oki rayonunun Byk

Mmn xatn trbsi. Naxivan. 1186 il.

lirdi. Bu dvrdo islam dini ilo bal tikililorlo yana, Qafqaz Albaniyasmin bo
zi oyalotlorindo xristian mobodlori,
mdafi istehkamlar ina edilirdi. Bun
lardan indiki smayll rayonunun orazi
sindoki Cavanir qalasi (toqr. 7 osr) vo
Qazax rayonunun Yuxar skipara

Goldok kondindo Govurqala (6 osr),

Qobolo rayonundaki Byk mili
kondindo (4 8 osr) alban mobodlori,
Ouz ohorind alban kilsosi (orta
osrlor), Dalq Qaraban Xocavond
rayonunun Qarakond kondindo alban
kilsosi (I osr), Sos kondindo (4 osr), atsi

kondindo (5, 7 vo 8 sir aid 4 nobod),

Taqaverd kondindo (675), Gneyartar
kondindo (1236) alban mbdlri, Ado rayonunun Aterk (5 sr), Kolata
(614). Qooqot (672, 698), kemi Dostahir (713), Qasapet (718), ldran (12
sr) kondlorindo, eloco do Yuxar Qaraban Ssanlq (4-6 osrlor), Vanq (9 sr),
Traxtik (1094), Tsakuri (1131), Mommodadzor (1147), T (1197) kondlrindo, sgran rayonunun uikond (905),
anaq (1065 v 1100), Xama (1100),
Xantsk (1122), Xndnstan (1202) kondlorindo alban mobdlri dvriimzodok
mhafiz olunmudur.

Gonco v Beyloqanda aparilan arxeoloji

todqiqatlar bir sira tikili qaliqlarmi akara xarmdr. Gonco ay zorindki
3 krp (12 osr), Beyloqandak yaay
evlori, hamam vo s. qaliqlan Arran
memarhq moktobinin slub zlliklori
haqqmda aydin tosovviir yaradir. Arran
memarlar byiik hrot qazanm, baqa lkoloro dovot olunmular. Amasyadak (Trkiyo) moscidin minarosi zorindo qalm kitabodo onun 1236-46 il
lordo arranl memar Mohommod ibn
Mahmud torofindon tikildiyi yazlmdr. Naxivan memarhq moktobinin abi
dolori miixtolif rongli kadan ornament-

bozoklori, minimal diametri Azorbaycan

memarlarimn yksok ustaln nmayi
etdirirdi.
12
osrin balanc Azorbaycanda feodal dvlotlorinin yaranmasi vo giiclonmosi ilo sociyyolonir. Bu dvrdo Azorbaycamn siyasi miistoqilliyi yerli modo
niyyot ononolorinin inkiaf iin imkan
yaratd. lkonin oksor vilayotlorini birlodirn dvlotlorin yaranmasi incosonot
vo memarlm inkiafma, memarlq-inaat ononolori osasinda yerli memarhq
moktoblorinin meydana golmosino sobob
oldu. Arran memarhq moktobini tomsil
edon Gonco. Beyloqan vo Bordodon son-

konstruksiyalarn totbiqi, ornament bozoklorinin oynaql sociyyovidir. Onun

ornament kompozisiyalar bodiiliklo ri
yazi tofokkrn zvi birlomosin osaslanr. comini yaratd kompozisiya vo
dekorativ bozok slubu Azorbaycamn,
eloco do bir sra lklorin trbo tikilibrino byk tosir gstormidir. Maraadak Gy gnboz trbosi (1196, memar
hnd Mohommod ol) comi iislubuna xiisusilo yaxindir. Maraa abidolo
ri Azorbaycan memarlnn inkiafnda
osas yer tutmudur. Bunlardan dvrii zodok atm on qodimi Qrmz giin
boz tiirbosidir (1148, memar Bokir Moiommd). Urmiyada tikilmi giin
boz" tiirbosi (1185. memar bu Monsur
lusa olu) memarhq quruluuna gro
Maraa abidolorino yaxndr.

tikililorino xiisusi tosir gstormidir.

Bozi hallarda bu tosir miioyyon bir
binanin tikintisi n Azorbaycan memarlarnn baqa lkoloro dovot edil
mosi ilo bal olmudur.
10-12 osrlordo yaayb yaratm bir
ox Azorbaycan memari, bonna vo bo
zok ustalarimn adlari miixtolif tikililorin
kitabolorindo, da plitolorindo, dekor
elementlorindo vo s.-do dvrmzodok
atmdr. Bunlardan Mohommod Cofor
olu (Beyloqan rayonunun Peygombor" qobiristanlndak kitaboli plito,
10 osr), ibrahim Osman olu (Gonco
darvazasi, 1063), Mohommod bubokr

(Tiirkiyonin Konya ohorindo Cohloddin Ruminin trbosi, 1273), Mohommod

Mahmud oglu (Arran; Turkiyonin
Amasya ohorindo moscid minarosi,
1236 46). Mahmud Maqsud olu (Pirsaatay xanogahnn minarosi. 1256),
Mahmud Mosud olu (Bakdak olllla moscidi, 14 osr), nqqa bdiilmmin
orofah ol (Tobriz; Urmiyada moscid
mehrabnn oyma naxlar, 1277),
Mahmud Sod olu (Baki yaxmlnda
Nardaran kondindoki qosr, Bibiheybot
moscidinin minarosi, 1305 13), hmod
yyub olt ol-Hafiz Naxvani (Bordo
tiirbosi, 1322), goctora Nizam Bondgir

Suraxam atprst mbdi

Saknn Suraxan qsbsinddir.
Plan quruluuna gr hr karvaniaralarna oxayan atgd beguli daxili hyti hat edn hc'lrdn v hytin ortasnda tikilmi st gnbzl rtln drdbucaql ibadtgahdan ibartdir. Abidnin sas qdim dvrlrd qoyulmudur. ndiki binan 1713 ild Hindistann Multan vilaytindn glmi
atprst tacir v zvvarlar tikdirmilr.

15 arml Xudafri krps (7 osr).

rob xilafotinin yksolii dvrndo

Azorbaycan memarlnm inkiaf morkozlorindn biri do Bordo ohori idi.
Monbolordo bu yerlorin Badad adlandrlan Bordodo geni tikinti ilori
apanlm, oxlu moscid vo baqa dini
binalar, karvansara, bazar, hamam vo s.
tikilmidi. Xilafotin zoiflomosi noticosin
do Azorbaycanda kiik feodal dvlotlorinin yaranmasi ilo bal 10-12 osrlordo
miixtolif memarhq moktoblori formaladi (Arran, Tobriz, Naxivan. irvanAberon). Azorbaycan memarhq mok
toblori arasinda iimumi iislub yaxnl
var idi. Arran memarhq moktobino
(Gonco, Bordo, Beyloqan) monsub sonotkarlarn yaratd binalarm oksoriyyoti
Gonco zolzolosi (1139) vo monqol
hcumlar (13 osr) zamam dalmdr.

li bata kompozisiyalarimn totbiqi, irvan-Aberon moktobino monsub tikili

lor sado memarhq blglori vo dekorativ
oyma bozoklori ilo seilir. Tobriz mokto
binin on yax abidolori n dobdoboli
qurulu, dekorlarn mxtlifliyi sociyyovidir. Bu dvrdo Azorbaycanda inkiaf
etmi memarhq qurularndan minarolor diqqoti colb edir. Dvrmiizodok go
lib atm abidolordon molum olur ki,
Azorbaycanda minarolorin formalamas prosesi siirotlo kemi, artiq 11 osrin
ovvollorindo adi minaro tiplori meydana
golmidir. 19 osrin ortalarnadok mvcud olnu omkur (omkir) minarosi (12
osr) molum minarolorin on kamil rnoyi
olmudur. Bini korpicdon tikilmi minaronin hndrly 60 ni idi. Onun firuzoyi mina ilo ilonmi hondosi ornamentli

ra Naxivan (Naxivan memarhq

tobi), amax (irvan-Aberon
marliq moktobi), Tobriz vo M.
a
(Tobriz memarhq moktobi) o'
Azorbaycan memarlnn mork
i
oldu. Naxivan memarhq mokf

monsub tikililordo osas inaat m;i:

ii
korpic idi. Burada miixtolif komp isiyal inaat vo bozok slublar i . 'b
hazianrd. Bu moktobin on yksoi. rvosini Naxvandak Yusif Kseyir i^iu
(1162) vo Mmiino xatn (1186) tiirlv; .>rinin, eloco do hazirda mvcud olmayan
dini tikililor kompleksinin miiollifi me
mar comi bubokr olu Naxvanini
yaradcl tokil edir. cominin yaradcl n obrazn monumentall,
kompozisiyann mtonasibliyi vo dekorlarn zorifliyi, z dvrno gro rasional

Naxivan moktobinin korpic tikilibindo formalam memarhq iislublar

ladan tikilmi tiirbolordo - Culfa
ayonunun Cua kondi yaxnlndak
jlstan trbosindo (13 osrin ovvoli),
zuli rayonunun Bab kondindoki
>eyx Bab Yoqubi trbosindo (1273-74,
nemarnn li Mocidoddin olmas gun edilir) vo Aa Veysolli kondindoki
iroli trbosindo (13 14 osrlor), Zongo'.urun Slim keidindoki Solim karvanarasnda (1328/29), rovan ohorinin
7 8 /\.7>/-do yerloon Coforabad kondin'oki Pirhseyn trbsindo (1413) oksini
apmdr. Bordodo (1322, memar hod yyub olu ol-Hafz Naxvani) vo
iorur rayonunun Qarabalar kondindo
(qoa minaroli trbo; minarobr
12
os-13 osrin ovvoli, trbolor - 14 osrin
ovvoli) qalm trbolorin oxarlna,
hor ikisinin 14 osrin ovvolind tikilmosino osason bu abidolorin eyni memar
torofindon yaradld ehtimal olunur.
12 osr Azorbaycan memarl Kiik
Asiyada Solcuqilor dvlotiin xatiro

Orta osrlor Alban memarlq abidosi. Dalq Qaraba.

olu (Bakida Smiqqala moscidi, 1078),

Mhsn (11 osr; osorlori molum deyil),
onun olu Bondan Mhsiin olu (12 osr;
osorlori molum deyil), novosi Bokir Mo
hommod, comi bubokr olu Naxvani, Aur brahim olu (oriohordoki
brahim moscidinin da mehrab, 1171),
miroddin Mosud (12 osr; osorlori mo
lum dcyil), bu Monsur Musa olu,
lmod Mohommod olu, Comabddin
(Ordubad rayonunun Xanaa kon
dindoki lincoay xanogahnda tbo,
12 osrin sonu-13 osrin ovvoli), huod
bubokr ol (13 osr, Morond; osorlori
bolli dcyil), bdlmocid Mosud olu
(Mordkanda dairovi qosr, 1232/33),
Zeynoddin buroid ol irvani (Bak
limannda irvanahlarn Bayl qosri"
iqamotgah, 1235), Bodroddin Tobrizi

(Morond ohorindki Cmo moscidinin

gocdon oyma bozoklori, 1329), Haci Mo
hommod (Tobrizdo, sfahanda karvan
sara, 1331), ahbonzor (Adam rayonu
nun Xandorbotli kondindo trb,
1314), Qutasf Musa ol (Nardaran.
Xan hamami, 1388) vo b. 10 14 osrlordo
Azorbaycan memarlnn on doyorli
niimunobrini yaratmlar.
7 13 osrlordo Azorbaycanda bir sira
mhtoom krplor salnmdr. Bunlar
dan Araz ay zorindoki 15 arml (7
osr) vo 11arml ( 11 osr) Xudaforin krplri, indiki Qazax rayonundaki 4 arml Simq krp (Qrmz krp, 12 osr),
Goncoayn zorindon salnm 3 krpii
(qaliqlan; 12 13 osrlor), Conubi Azorbaycann Miyano ohori yaxnhnda,
Qzlzon ay zrindki krpii (Q/

krps, 12 osr) vo b. xiisusilo diqqoti

colb edi*.
irvan-Aberon memarliq abidolori
da konstruksiyalar, hocm-mokan
hllinin lakonikliyi, da zorindo oyma
nobati naxlar sociyyovidir. Bakdak
Smqqala moscidinin minarosi (1078,
Mhmmd bubkr olu), Mordokan
qalalar (Drdknc qala, 1187/88; Dairovi qala, 1232/33, memar bdlmcid
Mosud olu), Nardaran qalas (1301,
memar Mahmud Sod olu), Ramana qa
lasi (14 osr) vo s. bu moktobin on yax
abidolori sirasina daxildir. 13 osrdo Baki
limanmda tikilmi vo hazirda suyun altnda qalm irvanahlarn Bayil qos-

illor), ona bitiik Divanxana (1450-ci il

ofa (ofa evi) xostoxanasi, Abadsaray
lor), trb (1435, memar li), moscid
ba-saray kompleksi tokil edirdi.
(1442) vo s. kompleksin on maraqli tiki
14 osrin mhtm tikililorindon
lilorindondir. irvanahlar saray anTobrizdoki liah moscidi vo Sultaniysamblmin kompozisiya ahongdarl, biyodoki Ulcaytu Xudabondo tiirbosi
nalann miqyasmm moharotlo uyunla(1305 13) diqqoti colb edir. Hor iki abidrlmas, yegano inaat material! hadoni Elxani hkmdar Ulcaytu Mohom
mar yonulmu yerli ohongdann totbi
mod Xudabondo tikdirmidir (liah
qi, ozomotli bata quruluu, da iizorin
Tobrizi bu abidolorin memaridir). Son
do zorgor doqiqliyi ilo ilonmi oyma naralar rk qalasi adi ilo tannan mhtoxlar vo memarliq elementlorinin uyarom liah moscidi vo ozomotli Sulta
h Azorbaycan memarlmn ah osorniyyo tiirbosi bir sira abidolorin tikinti
lorindon olan bu komplekso tontonoli
sino tosir gstormidir. Teymurun Sogrkom verir.
morqonddo tikdirdiyi moscid vo modro13
osrin ortalannda Elxanilor dvlo-sobrin memarliq quruluu n liah
tinin yaranmasi memarliq sahosindo
moscidi rnok olmu, Ulcaytu Xud?bondo trbosinin tikilmosindon yiiz il
sonra italyan memar F.Brunelleskini
Florensiyada ucaltd Santa-Mariya
del Fyore kilsosinin giinbozindo Suit.

mi kitabo vo ornamentbrin totbiqi

md. Azorbaycanin Tobriz, rdobil,
memarliq abidolorindo balca xiisusiyBaki, Gonco. amax vo Naxivan kimi
yotloro evrildi.
ii ohrlri haqqinda tarixi qaynaqlar15
16 osrlordo Azorbaycan memarda geni molumat verilir. horsalma
vo noqqalar baqa lkobrdo do foaliy
modoniyyotinin yronilmosindo Baki,
yot gstormi, miixtolif ohorlordo ma- Gonco, amax, Naxivan vo okinin 18
raqli sonot rnoklori yaratmlar. Bursa,
osr 19 osrin ovvolbrindo rus horbi miihondislori torofindon tortib edilmi planQahiro, Bagdad. Domirqapi (Dorbond),
Herat, Somorqond vo s. ohrlrdki bir
lari xiisusi ohomiyyot kosb edir. 16 osrdo
sira memarliq abidolorindo Azorbaycan
dini binalann tikintisi, osason, Azor
memarlannin imzalar qalmdr.
baycanin conub vilayotlorindo aparilmdr. lkonin imalnda (xiisusilo irBursa ohrindoki Yal tiirbonin
(1420-21) nofis naxlarla bozodilmi
vanda) bu cr tikililor mohdud xarakter
q plarm azorbaycanli usta hmod
dam, dini binalar. osason, Aberonda
tikilmidir. Aberonun oski yaay mosTobrizli hazrlamdr. Tiirbonin yaxmhndak Yal camenin (1424) mehraknbrind (Buzovna, Mataa, Mordo-

memar ziz Mohommod olu), 16 17

osrlordo baqa bina vo tikililor komplek
si tamamlanmdr.
Goncodoki imamzado tiirbosi (14 17
osrlor) do Azorbaycanin onomli dini tiki
lilorindondir. zorindoki kitabodo tiirbo
nin imam Mohommod Barn olu brahimin qobri iizorindo tikildiyi gstorilir. Korpicdn tikilmi tiirbonin otrafin
da kiik moscidlor, tokyolor, karvansara
tipli evlor, alaqap vo kmoki binalardan ibarot dini kompleks yaradlmdr.
Memarliq quruluuna gro tiirbonin 14
osrin sonu 15 osrin ovvolbrindo, otrafindaki kompleksin iso 17 osrdo tikildiyi
ehtimal edilir. Gonconin Ciimo moscidi

irvanahlar saray
rihrddir (Baki). 1 4 2 0 60-Ci
illrd
tikilmidir.
Ansamblmr,
ahngdarl, binalarnn miqyasn
mhartl uynladrlnnas, ye
gan inaat materiali olaraq yerli
hngdann ttbiqi, kompozisiyasnn taml, zmtli bata quruluu, da zrind oyma naxlar v
memarliq elementlrinin uyun
kild yerldirilmsi kompleks tntnli grkm verir.

Mordokan. Ddkiinc qala. 1187/88 il.

ri adli iqamotgahi da bu dvrn maraql tikililorindondir. Brcl divarlarla

ohato olunmu bu binalar kompleksi
(1235, ustad Zeynoddin buroid olu
irvani vo ehtimal ki, memar bdlmocid Mosud olu) iizorindoki da oymalar, yaz vo tosvirlor qura ilo birlikdo nadir memarliq ansambldr. irvan-Aberon memarliq moktobino monsub olan tikililordon biri do 13-14 osrlordo formalam Pirsaatay xanogahdr.
Pir Hiiseyn tiirbosinin otrafinda salnm
bu dini kompleksdoki minaronin iizorin
do onun tikilmo tarixi (1256) vo memarin adi (Mahmud Maqsud olu) qalmdr. Morozodoki Diribaba tiirbosi (1402)
vo Bakdak irvanahlar saray kompleksindo (1420-60) irvan-Aberon
memarliq moktobinin yetkin dvr oksi
ni tapmdr. sas saray binasi (1420-ci

miioyyon canlanmaya sobob oldu. Elxa

nilor slalsinin banisi Hlak xamn ha
kimiyyoti ilbrindo [1256-65] Maraa ro
sodxanasi tikildi. Dvlotin paytaxtinm
Tobrizo krlmosi ilo ohor osas memarliq-sonotkarliq morkozino evrildi.
Tobrizin otrafinda Qazaniyyo (Arquniyyo), qala divarlan iorisindo iso Roidiyyo kimi ohrciklor salnd. Qazan
xamn voziri Roidoddinin tikdirdiyi Roidiyyo xiisusilo mohur idi. Akadcmiya
ohorciyi kimi tannan Roidiyyodo 24
karvansara, 1500 diikan, toqr. 30 min
yaay evi, kitab fondu 60 min niisxodon
ibarot 2 kitabxana, 2 cm moscidi, modrosolor, hamamlar, balar, doyinnanlar,
yun para vo kaz karxanalan, boyaqxana, zorbxana vo s. tikililor olmudur.
Roidiyyonin osas memarliq zoyini
Giinbod (Roidoddin tiirbosi), Dor ii-

niyyo tiirbosinin konstruktiv iisullan;

dan istifado edilmidir.
15 osr Tobriz memarliq moktobin i
on gzol abidolorindon biri Tobrizdo
Gy mosciddir (1465, memar Xaco (
Giicoci. noqqa Nemotulla Bevvab). F
lamn firuzosi adlandrlan Gy mos
din memarliq quruluu, monument
gnbozi, kvadrat biimli byk salo
rumi vo islimi naxlar, ka vo oyi
bozoklori, nostoliq, kufi, sls vo riiqo x
lori ilo ilonmi kitabolori 15 osrdo Azo;
baycan memarlq-inaat sonotinin yii
sok inkiaf soviyyosini gstorir. 15 osr
sonu-16 osrin ovvolbrindo Sofovil,
dvlotinin yaranmasi vo Tobrizin pa
taxi elan edilmosi, eloco do irvann inz
bati morkoz kimi ohomiyyotini itirmosi
ib Azorbaycanin siyasi vo iqtisadi hoya
ti lkonin conubunda morkozbdi. Azor
baycan memarlnda Tobrizin mvqeyi
xiisusilo gclondi. Tikililorin tobii oraitlo iizvi okildo olaqolondirilmosi, bitkin
kompozisiyasi vo ozomotli bata quruluu, kosmo kadan zvqlo tortib edil-

irvanahlar sarayi kompleksi. Baki. 1420-60.

Tobriz ustalar zlorinin hazrladq- kali, Nardaran, Kelo vo s.) 17 osro aid
miixtolif boyal ka iizliiklorlo bozo- moscidlor qalmdr. Azorbaycanin on
lor. aldran vurumasndan (1514)
qodim ohorbrindn olan dobildo So
nra I Sultan Solim torofindon istanfovilor slalosinin nekropolu eyx Soula aparlm azorbaycanli memar li
fioddin kompleksi diqqoti colb edir. 16
obrizli (sir li, com li toxollslori
osrdo buradak eyx Sofi tiirbosinin otilo do tannmdr) stanbuldak Toprafinda miixtolif toyinath binalardan
qap saraynn batan vo Sultan Solim
(tiirbolor, moscid, zovvarlar n otaqmoscidini (1522) tikmidir.
lar vo s.) ibarot iri kompleks yaradlm16-17 osrlor memarl miioyyon do- dir. Kompleksin on qodim tikilisi Connotsara moscididir (13 osr). Connotsara
rocodo kemi dvr ononolorinin davam
moscidindon sonra ansamblin osas binaolmudur. Bu dvrdo Conubi Azorbay
si olan eyx Sofi tiirbosi tikilmi (14 osr,
canda ohorsalma ilori geni vsot al
I

(1606, memar eyx Bohaoddin) znomoxsus memarliq quruluu, bayra alan dorin tutumlu bata-eyvanlan,
dvriino gro byiik diametrli gnbozi
(17 /;/) ilo diqqoti colb edir. Moscidin girocoyindo qoa minaro ucaldlm, qarsnda geni meydan salnmdr. Xalq
arasnda ah Abbas moscidi kini tannan bu abidonin minborinin zorindoki
oyna bo/.okli aac obklri obokoilik
sonotinin nadir niimunolorindondir.
Nardaran kondindoki Baxoli moscidindo (1663, ustad Murad, bonna li) 17

osr Aberon dini tikililorinin zolliklori

oksini tapmdr. Bordodoki mamzado
moscidi dvrmzodk atm nadir abidolordndir. Trbo vo mosciddon ibarot
olan bu abidoin trbsinin 14 srd tikildiyi, 18 srd is borpa edildiyi ehtimal olunur. Rus rqnas B.A.Dornun fikrinco, burada ovvolco mamzad
trbosi olmu, sonralar onun trafnda
moscid (1868, memar Korbolay Sofxan
Qarabai) tikilmidir. 12-15 sird
qlivar, sokkiziizl, giinbozli vo qllvar-gnbzli trb tiplri stnlk tokil

rdobil yaxnlndak Kolxoran

(Kohrolan) kondindo cyx Cobrayl
(eyx Sofddinin atas) trbosi yerloir.
Trbonin osas dfn yeri gnbozl rtlm skkizzl zaldan ibarotdir. Trb
plan quruluuna vo tutum-mkan holli
no gro Hozro kondindoki eyx Ciineyd
trbosino uyundur vo 14-17 osrlordo tikildiyi ehtimal edilir. amax rayonunun
Koloxana kondindoki tiirbolor qrupu 17
osr Azorbaycan qllovar trbolorinin on
bitkin nmunlorindondir (9 trbodon 8-i
qalmdr). Qobolo rayonunun Hozo

do dini binalar vo yaay evlori ina

edildi. Karvansaralar orqdo, cmldon Azorbaycanda geni yaylm icti
mai tikili olmudur. Bu dvrdo Azor
baycan ohorlorinin strukturunda yaay evlori, moscidlor, karvansaralar vo
s. ticarot tikililori balca yer tuturdu.
Karvansaralar daha ox ticarot ohomiyyotino malik olan ohorlord. yaxud
karvan yollarmin stndo tikilirdi. orq
lkolorindo olduu kimi, Azorbaycan
horlorind do hamam binalan geni*
yaylmd. Hamamlar sanitariya-gigi-

oki xanlarnn saray. 18 srn 60-c llo.

edirdi. 16-17 osrlordo iso daha ox sokkizzl tiirbolor tikilirdi. Belo tiirbolorin
yeralti sordaba blmosi olmurdu. Dofn
yeri st plitoli adi qobir xarakteri dayrd. Bu dvrdo daha az mrl trbo
tipi gnbozli sordabalar olmudur. On
larm sferik giinbozlo rtlon zallan
drdkiic planli idi. Naxvandak
mamzado tiirbosi, indiki Goranboy
rayonunun Rohimli kondindoki Adgzol boyin ailo trbsi, Qusar rayonunun
Hozro kondindo eyx Ciineyd tiirbosi
giinbozli tiirbolor qrupuna daxildir.

kondindoki eyx Bodroddin tiirbosi

(1446), eyx Mohommod tiirbosi (15
osr), eyx Monsur tiirbosi (1572), Tovuz rayonunun Yaniqli kondindoki tiirbolor kompleksi (3 trb; 17 osr) vo s.
abidolor 15-17 osrloroaid tiirbolor iorisindo maraqli memarliq quruluu ilo
seilirlor.
17-18 osrlordo ticarotin inkiaf ilo
bal, miixtolif toyinatli binalann tikinti
si gcnilondi. amax, Gonco vo Bakida
karvansaralar, rdobil (Qeysoriyyo bazari) vo Tobrizdo rtl bazarlar, eloco

yena funksiyas damaqla yana, 1;

do istirahot, gr, shbot vo stoli
oyunlar, hominin morasimlor yeri
Azorbaycan hamamlarimn on yax , noklori Aberonun Nardaran kondir-b
(1388, memar Kotasif Musa olu), P;tkinm orihor blmosindo (Qasim boy
hamam, 14 osr; Hac Qayb hamam, 15
osr), Basqalda (17 osr), Goncodo (kok
hamam, 17 osr), uada (Merdinli mohollosinin hamam), Qubada (xur ha
mam), okido (Avanlar hamami; hor
19 osr), Adamda (Abdal Glabl

kondinin hamami, 1900, memar Korbolavi Sofxan Qarabai) qalmdr.

Miixtolif toyinatli memarliq abidolori
ilo yana, krp tikililori do dvrmzodok atmdr. Krplor Baki, amax,
Gonco, rdobil vo b. ohorlor arasmda,
yaxud ohorlori birlodiron yollarm
stndo tikilirdi. 18 osrdo Azorbaycanm
ayn-ayr xanlqlara paralanmas, lkonin iqtisadi cohotdon danql memarlq vo inaatn inkiafnda durunlua sobob oldu. Ayr-ayr hallarda kemi ononolor osasmda tikilmi binalann
memarliq hollindo inaat sonotinin geribmsi zn gstorir. Bununla yana,
ohorsalma sahosindo moyyo dn
yarandi. ri ohorlor, habelo owollor az
ohomiyyotli yaay montoqolori olmu
.'ki vo ua kimi yaay montoqolori
inlq morkozino evrildikdon sonra
aha da byyb genilonirdi. 18 osr tililorinin oxu ifadolilik baxmndan
;l' tosir balayr. Bu binalarn mearlq quruluu feodal porakondoliyi
raitindo monumental memain tolozzlnii aydn ifado edir. Horin dvr3 kond yerlorindo vo ayr-ayr ohorlortikilmi mohollo moscidlorindo xalq
aemarhnn (xsusilo yaay evlorili) bir ox cohotlori z oksini tapm:ir. Bu baximdan Ordbaddak Dilbor
noscidi (18 osrin sonu) daha sociyyoviiir. Memarlq xsusiyyotlorin gro eylyyot tokil edon bu cr moscidloro ua, Zaqatala, Salyan vo s. yerlordo toadiif olunur. 18 osrin dini tikililorindon
iuraxandak atoporost mobodi - Ato,do maraqli memarliq rnoyidir. Plan
luruluuna gro ohor karvansaralarna
'xayan atogodo beguoli daxili loyoti
hato edon hcrolordn vo hoyotin ortanda tikilmi st giinbozli drdbucaql
od mobodi ndon (ibadotgahdan) ibantdir. Abidonin osasi qodim dvrlordo
oyulmu, indiki binasi iso 1713 ildo
findistanin Multan vilayotindon golmi
porost tacir vo zovvarlar torofindon
kdirilmidir. 18 osr memarlnda miiaflo tikililori, hominin yerli hakimlor
n tikilon iqala vo xan saraylan osas
er tuturdu. Bu dvrn on ohomiyyotli
nemarliq abidosi xalq totbiqi sonotinin
bir ox nv ilo iizvi okildo olaqolondirilmi oki xanlarnn saraydr (18 osrin
60-ci illori). Sarayin nobati ornament
kompozisiyalanndan, insan vo qu
rosmlorindon, miiharibo vo ov sohnolorindon ibarot divar rosmlori 19-20 osrlor
do dofolorlo borpa edilmidir. Homin
dvrdo oki xanlarnn saray ilo yana,

orihordoki Baki xanlarnn evi do diq

tabolori, 1465), omsoddin Tobrizi (me
mar; sfahandak Ali moscid, 1522),
qoti colb edirdi.
Qaraba xani Ponaholi xann ina et- omsoddin omaxi (memar; Qobolo
rayonunun Hozro kondindoki eyx Mon
dirdiyi sgoran qalasi (sonradan ibra
him xan torofindon genilondirilmidir) sur tiirbosi, 1570), sir li (Tiirkiyonin,
Bolqanstamn, Bosniya vo Hersoqovina18 osrin on iri miidafio tikilisidir.
nin bir sira ohorlorindo oxlu bina tikAzorbaycanda yaay binalan haq
midir; osas ilori stablda Topqap
qinda ardicil molumata, osason, 18 osr
saraynn 2-ci bata, Sultan Solim
don tosadiif edilir. Olkonin tobii corafi
oraiti, orazinin ovaliq, diizonlik vo moscidi, 1522; Sofiyada Seyfoddin Qazi
yiiksok dalq rayonlardan ibarot ol- moscidi. Sarayevoda imarot, kitabxana,
masi, ohalinin istehsal foaliyyoti, eloco moscidlor kompleksi, 1532; Qobzodo Co
ban Mustafa moscidi vo s.), mirah
do yerli inaat materiali xalq yaay
Volyonkuhi (memar; Bakida ivanahevlorinin memarliq quruluunu formaladrmdr. Yaay evlorindo eyva- lar sarayi ansambhnm orq darvazasnn
dadan oyma bozokli bata, 1584),
mn, yaxud rtl balkonun olmasi,
eyx Bohaoddin (memar vo alim; Goncootaqlarn interyerindo oxl yk yeri,
taxa, yaxud camaxatan, rof, yaxud lo- nin Ciimo moscidi vo otrafmdaki meydamo (bozi yerlordo zeh do adlamr). bu- nin memarliq ansambli, 1606), Nadir H
Ustad Yaroli olu (memar; Mordokanda
xan vo s. dzoldilmosi Azorbaycanm,
demok olar ki, biitiin blglri n or- tiirbo, 17 osr), Porviz (memar; Aberonun Buzovna kondinin qobiristanlnda
taq cohot olnu, ayn-ayn yerlordo
miixtolif okildo memarliq hollini tap- tiirbo, 1641), Ismayl Noqqa rdobili
(xottat vo noqqa; rdobildoki eyx Sofmdr. 18-19 osrlor xalq yaay evlori
oddin kompleksinin Ali qapi batanm
nin maraqli roklori Zaqatala, oki,
bozoklori, 1647), Yusifah Molik Sofimai
Ordubad, ua, Quba, Qonaqkond,
Gonco vo Aberonda qalmdr.
olu (memar; eyx Sofioddin kompleksi18
osr Azorbaycan tiirbolorinin aznin Ali qapi bata, 1647), Baba eyxibir qismi dvrmzodok golib atm- can (memar; Morozo kondindo karvandir. 19 osrin ilk illorindo tikilmi Yed- sara, 1613), Murad li (memar; Nardadi gzol tiirbolor kompleksindon (aranda Hac Bax moscidi, 1663),
bdlozim Sohkar (memar; amax
max qobiristanlnda) 4 tiirbo qalmdir. Azorbaycanm sokkiziizlii tiirbolor
rayonunun Koloxana kondindoki tiir
bolor kompleksi, 17 osr), Baba li (me
qrupuna aid edilon bu abidolor amax
mar; Aberonun Mohommodli kon
hakimi Mustafa xamn ailo zvlori n
dindo hamam, 1663), Mohorrom (me
tikilmidir. n erkoni xann anasnm
dofn edildiyi trbodir (1810, memar mar; Aberonun Bino kondindo moscid,
1697), Biinyad (memar; Aberonun
Ustad Ta).
Mataa kondindo moscid, 1716), Ab
15-18 osrlordo azorbaycanli memar,
bonna vo ustalardan Ustad Hacinin olu basqulu (memar vo noqqa; oki xanla(memar; Morozodoki Diribaba tiirbosi,
r saraynda byk salonun tavanimn
1402), Mohommod Mocid Tobrizi (noq- bozoklori, 18 osr) vo b. foaliyyot gstorqa; Bursadak Yal camenin mehrabi, milor.
19
osr Azorbaycan memarl rus o1424), Hac hmod olu li (aac iizo
rindo oyma ustasi; Bursadaki camenin
horsalma sonoti osasmda horlrin
qapisi), Memar li (Mohommod li; Ba
bymosi vo inkiaf, Gonco, amax,
Baki kimi ohorlorin ba planlarnn ilokida irvaahlar saray kompleksindo
nib hazirlanmasi ilo sociyyolonir. B
1435 il tarixli tiirbo), Hac hnod
proseso uyun olaraq, ohrtipli yaay
(memar; Dorbonddoki Qirxlar darvazasi
vo Byiik moscid, 15 osr), Yusif Ustad
evlorinin tikintisi genilondi. Quberniya
Zahir olu (memar; Qobolo rayonunun
vo qoza ohorlorind qapali divarlari
koyo baxan eynitipli evlorin yerindo
Hozro kondindoki eyx Bodroddin tiir
iizii kiioyo ynoldilmi dobdoboli otaqbosi, 1446), Tacoddin (memar; Quba
lar, byk poncoro vo balkonlan olan
rayonunun Agbil kondindo tiirbo; 1446,
qalmdr), Xoca li Hasil Tobrizi (me- evlor tikilmoyo baland. Belo evlorin
hoyot torofmdo iri obondli qalereyalar
mar; Heratdaki Miisolla ansambhnm
tikilirdi. iqtisadiyyatin inkiaf sonaye
modrososi, 15 osr), omsoddin (memar;
miiossisolori tikintisino geni tokan verMoloddo ah moscidi, 1451), Nemotulla Bovvab Mohommod olu (xottat vo di. imali Azorbaycanm Rusiyaya birka ustasi; Tobrizdoki Gy moscidin ki- lodiilmosindon sonra yeni tipli tikililo-

rin meydana golmosi memarln ikiafnda mhm ohomiyyot kosb etdi. 19 os

rin ortalarnda teatr, moktob v xostoxanalar n yeni binalar, yaay evlori ti
kildi. Kapitalist istehsal miinasibtlrinin yaranmasi vo genilonmosi Azorbay
can memarlnn sonrak inkiafna
nomli tosir gstordi. Azorbaycan memarlnda mahido olunan yeni to-

tomsil olunurdu. Yerli memarlarla yana, Avropa memarhq moktoblorinin

(osason, Peterburq Miilki Miihondislor
institutunun vo mperator Rossamhq
Akademiyasmin) yetidirmlori do foa
liyyot gstorirdilor. Azorbaycan memarlnda yaylm miixtolif istiqamotlorlo
yana, ayr-ayr yaay evlorinin vo
miilki binalarm tikintisindo qotikamn

tsmailiyy. Baki. 1908 13. Memar .K.Ploko.

zahiirlor Baknn tikintisindo ziinii da

ha aydn gstordi.
Bu dvrdo Azorbaycan memarl iki
yndo - yaay moskonlorinin memarhq-plan quruluunda mhm yer tutan
bina kompozisiyasi prinsiplori vo Avro
pa memarl ononolori osasinda inkiaf
edirdi. Yerli memarlar vo xalq ustalannn ia etdiklori binalarm kompozisiya
quruluunun osasini ononovi memarhq
formalan tokil edirdi. 19 osrin 2-ci yansinda Azorbaycan milli memarl daha
ox dini vo modoni-miot binalan ilo

slubladrlmas da zn gstoir. Bu
yndo ilk binalar 19 osrin ortalarmdan
Gonco yaxnlndak kiik alman koloniyalarinda - Yelenendorf (indiki Xan
lar ohori) vo Annenfeld (indiki omkir
hri) qosobolorindo, hominin Godoboy mis modonlorindo (inzibati binalar)
tikilmidir. Bakdak polyak kostyolu
(1909-12, memar osif Kasperovi Ploko), Voronsov (indiki M.zizboyov)
kiosindoki yaay evi (1897, memar
osif Vinkentevi Qoslavski), fransiz qotikasi ruhunda tikilmi Murtuza Mux-

tarovun evi (indiki Soadot sarayi,

1911-12), Venesiya qotikasi iislubunda
ina edilmi smailiyyo (indiki Azor
baycan M EA Royasot Heyotinin binasi;
1908-13, hor iki binanin meman
.K.Plokodur) vo s. binalar slubladrlm qotikamn maraqli rnoklorindondir. Yaay evlorinin tikintisi ilo yana,
ictimai binalarm inas da xiisusi yer tu
turdu. Bu baxmdan Bakdak indiki
incosonot Muzeyinin (1888-90, memar
Nikolay Avqustovi fon der Nonne),
ohor Dumasnn (indiki Baki ohor ic
ra Hakimiyyoti; 1900-04, memar .V.
Qoslavski), Dvlot Filarmoniyasnn
(1911-12) binalan diqqoti colb edir.
19
osrdo, yaay evlori istisna ol
maqla, on xarakterik tikililor ticarot binalan idi. Belo binalardan ox vaxt hoir
ticarot miiossisosi, hom do sonotkarl
emalatxanasi kimi istifado edilirdi.
ki, Gonco, ua vo Qubadaki ticar:
dkanlar belo tikililorin on bitkin :
noklorindondir. ikimortoboli ticarot b
nasnn maraqli memarhq holli ama
memar Korbolay li Rocob olun
layihosindo (1832) oksini tapnudr. c>
kidoki Yuxan vo Aa karvansarah
planladrma vo memarhq hollino g
on iri vo klassik karvansaralardir.
19
osrin 2-ci yansmdan hamam bin;
lar memaiq-planladrma xiisusiyyo
lorino gro yerli vo Avropa tiplorino a
nhrdi ki, bunlardan da birincilor dali
iistiin idi.
Bu dvrd Azorbaycanda bir sin
xostoxana, ohorlorin oksoriyyotindo ki
ik tibb miiossisolori, Bakida todris mii
sisolori n binalar ina edilmidir [
Zeynalabdin Tayevin tikdirdiyi qiz
moktobi (hazirda A M E A lyazma
institutunun yerlodiyi bina. 1898- P 'i
memar osif Vinkentevi Qoslavsk
Soadot moktobi (indiki Elmi-Todqn.
Oftalmologiya institutu, 1911-12, n
mar Zivor boy hmodboyov)].
Azorbaycanda ilk teatr binas an
xda tikilmi (1858, memar Qasim b
Hacibababoyov), sonralar iso Baki
Tayev teatn (indiki Azorbaycan D i
lot Musiqili Komediya Teatn, 1883, me
mar P..Koqnovitski) vo indiki Azor
baycan Dvlot Opera vo Balet Teatn
(1911, memar Nikolay Georgiyevi
Bayev) ina olunmudur.
19
osrin 2-ci yarsndan ohorlorin iq
tisadi inkiaf ilo bal iri dini binalar ina edildi. Bakidaki Boy moscidi (oriohordo, 1895, memarlar Mohommod Haim ol-Bakuvi vo Miroli on-Naqi bin

Seyvid Hiiseyn), Qasm boy moscidi

maa balad. H.Z.Tayevin toxuculuq
(1896. memar Moodi Mirzo Qafar s- fabrikinin tikintisi (1898 1902, memar
maylov). Tozopir moscidi (1905-14),
.V.Qoslavski) sonaye memarhnn inkiafnda xiisusi yer tutdu. Baki domir ttifaq", yaxd Gy moscid (1912 13),
yol sahosindo yolun okilii vo stansiyamircanda Murtuza Muxtarov moscidi
larm yerlodirilmosi layihosi 1881 ildo
(1909; hor ii moscidin meman Z.lPeterburqda tortib olundu. Baki, Gon
modboyovdur) kapitalizm dvr n
co, Haciqabul kimi miihiim stansiyalar
on xarakterik tikililordir.
19
osrin ortalarnda Qarabada z-n homin ycrlorin fordi xarakterini
nomoxsus memarhq moktobi yaranm vo moyyonldirn miistoqil vazal binaonun on grkomli niimayondosi yerli ono- larmin layiholori ilonib hazrland.
no vo prinsiploro axiradok sadiq qalan
Azorbaycan Xalq Cmhuriyyotinin
Korbolayt Sfixan Qarabai olmudur.
(1918 20) mvcud olduu qisa zaman

qosobolorinin [Binoqodi (indiki M ..Ro

sulzado), Razin (indiki A.Bakixanov),
Montin (indiki N .Norimanov rayon)]
salinmasi ilo lamotdardr. 1924-27 il
lordo Aleksandr Platonovi vanitskinin
rohborliyi ilo Baknn ba plan ilonib
hazrland. 1926 ildo Bakimn neft rayonlarmi ohorlo olaqolondiron elektrik
domiryol xotti okildi. Bu, SSR-do ilk
elektrik domiryol xotti idi. Yol boyu ina edilmi tikililor kompleksi maraqli
memarhq holli ilo seilirdi. I lomin dvrdo tikilmi Sabunu vazalnn binas

Azrbaycan Dvlot Filarmoniyas. Baki. 1911 12.

Bordodo Imamzado kompleksini yenikosiyindo memarhq sahosindo do miioy

m qurmu (1868), Adamda moscid
yon todbirlor hoyata keirilmidi. Eri 868 70), uada Aa moscidi (1874
moni-danak quldurlan torofindon Ba5), Yuxan moscid, yaxud Cmo mos- kinln 1918 ildo yandrlm mhtoom
binalan - H. Z.Tayevin qizlar moktofini (1883) vo mohollo moscidlorini,
bi, ismailiyyo Cmhuriyyot dvrndo
ndiki Fiizuli ohrind Hac lokbor
ohorin ba meman Z.hmodboyovun
loscidini (1890), homin rayonun Holayiholori osasinda borpa olunmudu.
idiz (1891 1908) vo Qoohmodli
i 906) kond moscidlorini, Odessada Ta Ermoni quldurlarinin basqini noticosin
do xarabala evrilmi amax ohorini
tar moscidini (1870-ci illor), Aqabadborpa etmok n Z.hmodboyovun toda Qaraballar moscidini (1880-ci
illor) vo s. tikmidir.
obbs ilo Yeni irvan comiyyoti ya19
osrin 80-ci illorindon Azorbaycanradlmd.
Sovet dvr Azorbaycan memarhda sonayenin miixtolif saholorinin inkin ilk morholosi Bak otrafnda fohlo
af ilo bagli sonaye memarl formala-

(memar N.G.Bayev) onlarn on bitkin

nmunolorindondir. lk yaay massivlorindon olan Mommodyarov qosobosiin salnmas mumittifaq ohomiyyoti
dayrd. 1920-ci illordo inaat ilorinin
kompleks okildo grlmosi masir ohorsalma sonoti n sociyyovi idi. Sovet
hakimiyyotiin ilk illorindo osas tikinti
ilorinin Baknn fohlo rayonlarmda aparlmasna baxmayaraq, ohorin zndo
bir sra binalar ina edilir (Xozor gomiiliyi iilri n indiki Neftilor prospektido yaay binas, memar Aleksandr
Andreyevi Nikitin; Fiizuli kosi ilo
.Qurbanov kosinin kosidiyi yerdo

 Bemortobo adlanan oxseksiyal yaay evi), milli memarliq nnlrindn

istifadoyo cold gstorilirdi.
Memarln yeni funksiyas neftibr
n modoniyyot saraylarnn tikintisind z oksini tapd. Konstruktivizm iislubunda tikilmi Neft vo Kimya Sonayesi
ilori Homkarlar ttifaqnn Modo
niyyot Saray (indi Xotai adina Modo
niyyot Saray) tannm sovet memarlar

30-cu ilbrindo foal yaradclq foaliyyoti

no balayan gone memarlar Sadiq Dadaov vo Mikayil Hiiseynov bir ox binalarn layihosini hazrladlar. Bunlardan
Bayldak fabrik-motbox (indiki .losgorova ad. doum evi), Azorbaycan So
naye institutunun (indiki Azorbaycan
Neft Akademiyasi) yeni todris korpusu
(hor ikisi 1932), incosonot ilori Evi, bir
sira yaay binalan kompleksi, Qazax-

M urtuza Muxtarovun evi. Bak. 1911-12. Memar .K.Ploko.

Leonid, Viktor vo Aleksandr Vesnin

qardalarnn on maraql ilorindondir.
Bakinin sovet dvrii memarliq simasimn
tookklndo Motbuat sarayi ( Azornor in kemi binasi, memar Semyon
Pen), Dinamo idman comiyyotinin sa
rayi (memar Konstantin vanovi Senixin), Inturist mehmattxanasi (me
mar Aleksey Viktorovi usev) vo b. ti
kililor miihiim rol oynamdr. 20 osrin

daki Pedaqoji Texnikumun binasi (hamisi 1933) diqqoti colb edir.

20-ci ilbrin ovvolbrindo Bakida yalladrma vo ba-park memai sa
hosindo miihiim ilor grldii. Bu illordo
Sabir ba ansambli yaradildi. 30-cu il
brin ovvolbrindo yeni Donizkonan bulvarin sahnmasi (khno bulvarin tobii
davami) Bakinin morkozi hissosinin
iimumi memarlq-plan quruluunun

yaxladrlmasna ohomiyyotli tosir

gstordi.
1934 ildo Bakida Sovetlor Sarayi la
yihosi iin msabiqo keirildi. Azor
baycan SSR Sovetlor Saraymm (indiki
Hkumot Evi) layihosi n birinci
mkafat Lev Vladimirovi Rudnev,
Vladimir Munts vo Konstantin Tkaekoya verildi: bozi dzolilrlo homin la
yiho osasmda indiki bina tikildi (1936
52). Bu dvrdo Bakinin memarliq inkiaf 1924-27 ilbrin ba plamnda nozor
do tutulmu bir sira iri ictimai binalarm
tikintisinin baa atdlmas vo yalladrlma ilorinin genilondirilmsi ilo
sociyyolonir. Ba planin hoyata keirilmosi sahosindo miihiim todbirbrdon biri
do indiki 28 May kosi ;lo Blbl pro pektinin biiodiyi orazi nin yenidon qurulmasi idi. S.Dadaov vo M.Hiiseyno
vun layiholori ib homin orazido tikiln ;
Nizami kinoteatri vo Azorbayc
Respublikasi Yeyinti Sonayesi Nazi
yinin kemi binasi (hor ikisi 1937- )
hocm-mokan quruluuna vo monum
tal tikililorin memarliq hollino goro i:
qoti colb edir. S.Dadaov vo M.Hiis;
nov burada antik yunan vo ntibah n
mai n xarakteri olan iisul vo 1
malardan yaradici okildo istifado eli
lor. Hs Haciyev kosi ilo stiqlaliy . t
kosinin kosidiyi yerdo ucaldlm
bu orazinin ansambhna iizvi okildo di i
edilmi Monolit adlanan bina (mem >r
K .. Senixin) 30-cu ilbrin ohomiyy ' i
tikililorindondir.
1933-36 illordo Bakida vo respub ikamn baqa ohorbrind geni miq\, sda moktob tikintisi ilori aparlmc .
Bunlardan S.Dadaov vo M.Hsey
vun tip layiholori ib Bakida vo respi
kamn baqa ohrlrind tikibn d<
mortoboli moktob binalan memarliq
linin ifadoliliyino gro forqbnir. Bu 1
holor iin milli memarliq ononolori
yana, klassik formalarm totbiqi x<r
terikdir. 1935 ildo Baki ohor icra.
Komitosinin yaay evi kimi layihsi

dirilon, sonralar iso Azorbaycan

M K vo Azorbaycan SSR Nazirlor S'
ti n yenidon qurulan bina (1938)
raf miihitlo iizvi okildo uyuur.
1937 ildo grkomli sovet meman
ohorsalma mtoxossisi Lev Aleksandrovi lyini bah ilo Baknn ba
plan yeni redaksiyada ilonib hazrlad. zndon ovvolkini mumi okildo
tokrar edon ba plann yeni redaksiyasnda Bakinin morkozi hissosinin indiki
Azadlq meydanma krlmosi ib ba-

l miioyyon doyiiklikbr edildi. 30-cu il

lorin ortalannda Dast parkin salnnas (memar L.A.lyin) Baknn Dahq
yaylasmn yalladnlmasnn balanc oldu (1990 ilin Qanli Yanvar faciosindon sonra burada ohidlor Xiyaban
yaradlb). Bu dvrdo Azorbaycan memarlarnn yaradclq axtarlar yeni
memarliq formalarn milli ononobro
yunladrmaq meyillori ilo sociyyolo
nir. Bu istiqamotin inkiafnda akad.-lor
Sadq Dadaov vo Mikayil Hiiseynovun
birgo foaliyyoti apanci yer tuturdu. 1939
ildo Moskvada alm mumittifaq

Sorgisindoki Azorbaycan SSR pavilyonu memarliq, heykoltoralq vo monumental-dekorativ sonot nvlorinin uurlu sintezidir. 30-40-ci illorin ayncinda
Bakida inzibati binalarla yana, yaay
evlorinin tikintisi do ohomiyyotli yer tu
turdu (o ciimlodon A.Bakxanov kosindoki Artistlor evi , 1940. memarlar
S.Dadaov, M.Hiiseynov, V.M .vanov,
K..Senixin). 30-cu illordo respublikanm
digor ohrlrinin planladrlmas vo tikintisi sahosindo do ilkin todbirlor hoyata
keirildi; hom do ohorlrin ba plani yer
li memar kadrlar torofindon hazrlanrd.

S.Dadaov, M.Hiiseynov) hazirlandi vo

ikinci diinya miiharibosindon sonra ucaldildi (1946; SSR Dovlot miikafati, 1947).
nonovi Azorbaycan trbobri tipindo
layiholondirilmi Nizami trbosindo airin anadan olmasinm 850 illik yubileyi ilo
olaqodar, 80-ci ilbrin sonu 90-ci illorin
ovvolbrindo osasli yenidonqurma ilori
apanldi. tiirbonin quruluu xeyli doyidirildi (memar Forman lmamquliyev).
30-cu illorin sonunda Yevlax, Xankondi vo oki ohorlorinin ba planlannn
ilonib hazrlanmasna balanld.
1944 ildo Azorbaycan SSR X K S ya-

Hkumotevi. Bak. 1936 52. Memarlar L.V.Ruclnev, V.O.Mums, K.Tkaeko.

kond tosorriifati sorgisindoki Azorbay

can SSR pavilyonu (SSR Dovlot miika
fati, 1941) bu iki grkomli memarin bir
go yaradclnn mohsulu idi. S.Dadaov vo M.Hiiseynovun layihosi ib tikilmi Nizami ad. Azorbaycan dobiyyat
Muzeyinin binasi (1940) milli memarliq
ruhu, bozokbrinin nofsliyi vo gzolliyi,
fasadinda eyvan-lociyalann totbiqi,
Azorbaycanin grkomli odobiyyat xadimlorino qoyulmu abidolorin kompozisiya holli vo baqa zolliklri ib nozori
colb edir. Homin bina, eloco do Mos
kvada Xalq Tosorriifati Nailiyyotlori

Gonconin yenidon qurulmasi vo son

raki inkiafnn 1939 ildo tosdiq olunmu layihosi (Seyfulla Qocamanli, Alek
sey Pctrovi Slobodyanik) sovet dvriindo Bakidan sonra respublikanm
ikinci byk ohorinin ba plain idi.
Goncodo yeni sonaye miiossisolori, mok
toblor, institut (pedaqoji institutun binasi, 1940, S.Dadaov, M.Hiiseynov), kinoteatrlar, klub vo mehmanxanalar ti
kildi, Gonco aynn zorindon krplor
salmdi. Nizaminin 800 illik yubileyi ilo
bal airin abidosinin layihosi (heykoltra Fuad bdrrohmanov, memarlar

mnda Memarliq lori idarosinin (ilk

roisi S.Dadaov) tokili memarliq foa
liyyotino byk tokan verdi. Azorbaycan
xalq tosorriifatmin sonraki inkiaf n
yeni sonaye morkozbrinin yaradilmasi
zoruroti meydana goldi. 40-ci illorin ortalarndan Sumqayt vo Dakoso ohorlorinin, sonralar iso Mingoevir ohorinin salinmasma baland. razibrin
miixtolif tobii-iqlim oraitindo olmasi ohorsalma mosololorinin hollindo fordi yaama tolobini iroli srrd. Dakson
ohorinin planiadrlmas zamam me
mar S.Valiidov orazinin dalq relyefini

nozoro alaraq, ohorin memarlq-plan

quruluunu terras klind holl etmidir.
Bakdan 35 km aral, Xzrin sahilindo salnm Sumqayit hrinin nemarlq-plan quruluu vo hocm-mokan
kompozisiyasnda orazinin tobii-iqlim
oraitinin nzr alnmas vo relyef xsusiyyotlorindn maksimal istifado osas
yer tutur. Sumqaytn ilk planladrma
layihsi 1945-54 illordo ilonib hazrlanm vo 85 min nofor hali n nozordo
tutulmudu. Sonaye tikintisinin inkiaf
il bal hrin ba planmn yeni redaksiyas hazirlandi. halinin getdikco art
masi ilo bal daha bir ba plann hazrlanmas zoruroti yaranmdr.

di vo yeni binalar tikildi. 50-60-ci illordo

tikilmi Azorbaycan Respublikasi Daxi
li lor Nazirliyi v kemi V ..Lenin
Morkozi Muzeyi Baki filialmin binalan
(1954; 1955; Hoson Mocidov), M .F.
Axundov adina Respublika Kitabxa
nasi (1960, M.Hseynov), Azorbaycan
Dovlot Dram Teatnnm binasi (1960,
Qozonfor lizado; Mzoffor Modotovun
itirak ilo), Morkozi Univermaq (1961,
Nosib Kongorli) vo s. tikililor Bakinin
memarliq simasmi zonginlodirdi. Bu il
lordo rihr orta osr divarlan Sabir
ba ilo Gonclor meydani hissosindo
yndomsiz tikililordon tomizlonorok bor
pa edildi; Nizaminin abidosi (1949, hey-

Nizaminin tiirbosi. Gonco. 20 osr 80-ci illorin son-90-c illorin ovvoli. Memar F.imamquliyev.

Diinyada ilk df aq donizdo, po

lad dirklr iizorindo salnm ohorcik Neft Dalarnm layiholondirilmosi vo ti
kintisi miiharibodon sonrak dvr memarlnda zol yer tutur. 1949 ildo Xo
zordo zongin neft yatanm taplmas ilo
bal yaranm Neft Dalar ohorciyinin bodii-memarlq simasm adi yaay evlori, modoni-mit miiossisolori
korpuslar, orijinal ko-estakada siste
mi vo s. myynldirir.
Baknn morkozi hissosinin yenidon
qurulmasi 1950 illordo Azorbaycan memarlarmin mhm yaradclq foaliyyoti
kimi davam edirdi. ohorin morkozindo
xeyli orazido yenidonqurma ilri apanl-

koltora F.bdrrohmanov, memarlar

S.Dadaov, M.Hseynov) ucaldlan ba
vo Nizami ad. Odobiyyat Muzeyi Azor
baycan Respublikasi EA Royasot Heyo
tinin binasi ilo birlikdo koloritli memarliq panorannna evrildi. Tikintido osas
yeri yaay evlori tuturdu. Bakida vo
respublikanm baqa ohorlorind yaay evlorinin tikintisindo iqlim xiisusiy
yotlori nozoro ahnir, binamn memarliq
simasi yerli oraito uyunladrlrd. Ba
kida ilk oxmortoboli yaay evlori oho in dalq hissosindo - keni Sovet
kosindo (indiki N.Norimanov prospekti) tikilmidir. indiki H.Cavid prospekti sahosindoki tikililor 50-ci illorin

memarliq tocriibosindo byk todbirlordon biri oldu. Burada salnm Azorbay

can Respublikasi EA ohorciyi kom
pleksi (1951-66, M.Hseynov), yaay
evlori, owollor tikilmi Azorbaycan Poli
texnik institutunun (indiki Texniki Uni
versitet, 1931-33, S.Dadaov vo M.Hiiseynov) yenidon qurulmu binasi vo s.
tikililor Bakida yeni bir abad rayonun
meydana golmosino zomin yaratdi.
50-ci illorin ovvollorindo Bakida Res
publika stadionunun tikintisi baa atd
(1952, Leonard qnatiyevi Qonsiorovski, Georgi Aleksandrovi Sergeyev,
Oleq Mixaylovi Isayev). Layiho nubiliflori orazinin tobii relyefindon somoroli
istifado edorok, doniz torofdon amfiteatr
oklindo alan hissoni iimumi kompo/i
siyaya daxil etmilor.
ictimai vo modoni-moiot toyinai
binalar respublikanm baqa ohrln,
do do tikilirdi. Sumqayit, Dakosn.
Mingoevir kimi yeni ohorlrdo mod
niyyot evlori, rayon morkozlorindo kin
teatrlar, ticarot miiossisolori, uaq ,
alar vo moktob binalarmin tikint
kiitlovi okil ald. Naxvanda Mus
Dram Teatnnm binasinin (1961, nv
smaylov, H.Mocidov) tikilmsi ilo 1
horin ba planmda nozordo tutuln
morkozin osasi qoyuldu. Gonconin m;
kozi hissosindo tikilmi uzunsov qur
lulu vo kvadrat planli monumental
zibati bina (1960, .smaylov, Fail
Leontyeva) ohorin memarlnda ii
tnlk tokil etdi. Bu dvr sonaye tiki
lorindon Dakoson Filizsafladrm
Kombinatmm, Mingoevir SES-in
(Y.M .Popov, V.M .Perlin, P.L.R iji
H.Mocidov vo K..Senixinin itira
ilo), Baki orab zavodunun (Elari
brahimovi Kanukov) binalan diqt;
tolayiq memarliq quruluu ilo seilir.
50-ci illordo binalann layiholondi
mosi vo tikintisindo israfln arad
qaldinlmasi, tikintido sonaye bazasn
genilondirilmosi ilo bal todbir
Azorbaycan sovet memarlnda yt
morholonin balancn qoydu. Horn
todbirlor bo saholordo kiitlovi monzil
kintisini nozordo tuturdu. Bu iso lay:i
sullarnn kkndon dyidirilmosini
tolob edirdi. Fordi layiholorin yerini a\
ri-ayn hissolori yeni yaradlm evtikm
kombinatlarmda hazirlanan sonaye
osasli eynitipli evlorin tikintisi tutdu.
Mohz bu sulun sayosindo qisa miiddot
orzindo iri yaay massivlori salindi. Ey
ni zamanda modni-miot komplekslori vo baqa xidmot binalan tikilir, yal-

liq zonalari yaradlrd. Bakida ilk

tocriibo kimi kiitlovi monzil tikintisi indi
ki Musaboyov massivindo hoyata keirildi; bundan sonra m.-q. yaay ra
yonu, Respublika stadionunun otrafi,
daha sonralar iso 8-ci km vo hmodli
yaay saholorinin tikilmosino baland.
Binalar, osason, iki tipdon
miioyyon
hissolori (mortoboloraras rtiiklor vo s.)
zavodda lazrlanm bemortoboli da
evlordon \ yma panel evlordon ibarot
idi. Eyni ldo tikilon bemortoboli evbr iri yaay massivlorino danxdinciliq,
veknosoqlik gotirdiyindon tikintido doqquzmortoboli qllovar binalar totbiq
edilmoyo baland. Respublikanm Sum
qayit, Gonco vo digor ohorlorindo yeni
aay rayonlan tikintisinin sonaye baasi yaradildi. Gonco yaxmlnda Quru
lobu adlanan bo orazido Yeni Gonco
ri yaay massivi salindi. Yeni Gonconin
iisim be vo doqquzmortoboli yaay
:vlori tokil edirdi.
Bakida kiitlovi monzil tikintisi ilo yaa, ohorin morkozi hissosindo fordi la,iholor iizro hiindr yaay binalannn
la ucaldlmasna baland. Bodii-mearliq keyfiyyotlori ilo seilon bu ciir bilalarin on yax rnoklri M.Hiiseyn
: iosido, Azadliq meydanda, Res
publika stadionu sahosindo, Tbilisi
prospektindo vo b. yerlordo tikilmidir.
60-ci illorin sonu 80-ci illordo Baki
da bir sira iri ictimai bina vo qurular tiilmidir. Bunlardan Dvlot Si ki (.snaylov, F.Leontyeva), H.liyev adma
Respublika Saray (V.S.ulgin, Boris
Ginzburq, miihondis K.Korimov), Giilstan sarayi (Hafiz mirxanov, Na
zim Haciboyov, Teodor Yakovlevi ainski. Firongiz Rstombyova, Novruz
smayilov, Kamil Korimov; Azorbaycan
SSR Dovlot miikafati, 1982), orq ba
zan ticarot morkozinin 1-ci nvbosi
(Uzurmaq Borisovi Revazov, Pavel
lyi Yarinovski), 1 Oyunlan Sarayi
Faiq Yzbaov), Olimpiya Comiyyoti
(Zeynob Quliyeva), Azorbaycan Res
publikasi Prezidentinin Sarayi (Tahir
Abdullayev) vo s. binalar ohorin me
marliq grkomini daha da gzollodirnidir. Bakida iri ictimai tikililordon
Heydor liyev adna dman-Konsert
Kompleksi (T.Abdullayev, O.sayev,
Y.Qodimov, T.Xanlarov), orq baza
ri kompleksinin 2-ci nvbosi (U.Reva
zov, P.Yarinovski) vo s. tutum-mokan
quruluu vo horsalma holli baximm
dan diqqoti colb edir.
Gonco, Naxivan, Sumqayit, Xan-

kondi, Migoevir, Lonkoran, li Bayramli, amax, ua, Qazax, Masalli,

Adam vo b. yerlordo monzil tikintisi sa
hosindo nailiyyotlor qazanlm, memarliq-bodii keyfiyyotlori ilo diqqoti colb
edon inzibati-ictimai morkozlor, meydanlar yaradlmdr. Bu baximdan
1971 ildo Sumqayitda tikilmi Ticarot
Morkozinin (Avrora Salamova, Yuri
Pavlovi Tolstonoqov) memarliq holli
do maraqlidir.
Gonconin morkozi meydamnin indi
ki grkomi Cm moscidi vo kok hamami ohato etmoklo kemi sorhodlori
orivosindo formalamdr. Holo 17
osrdo meydan dvroloyon inar aacla-

masi, onu abadladnlmasnn davam ctdirilmosi vo ikinci terrasin sahnmasi bapark incosonotinin on yax rnoklorindondir. Hkumot evinin ba fasad qarsnda
hovuz salnm, maraqli memarliq quruU.U olan fovvaro yaradlmdr.
2004
05 illordo Respublika Sarayinn qarsndak park yenidon qurulnu, onun morkozi hissosindo iimummilli lider Heydor liycvin abidosi ucaldlmdr (heykoltora Mixail Aleksandrovi Nogin, memarlar qor Nikolayevi Voskresenski vo Salavat Aleksandrovi erbakovdur).
Son illor respublikanm baqa ohorlorindo do yalladrma ilori geilondirilmidir. Goncodoki Yeni Gonco yaay
massivinin morkozindo 350 ha sahosi olan
rihr
Xatiro park salnm, Gonclik sarayi tiBaknn qala divarlar il hat olunan
kilmidir (1980). Naxivan ohorinin mor
qdim hisssi. razisi 22 ha. ikozi meydani formaladrlm, Musiqili
rihr orta srlrd Baknn mrDram Teatri, ohor icra Hakimiyyoti vo
kzin evrilmi, 12 srd trafnda
Respublika Nazirlor Kabinetinin binasi
ilk qala divarlar kilmidir. Bu divarvo b. tikililorlo tamamlanmdr.
lar 25-30 m dnizin irisin doru
1982 ildo uada Molla Ponah Vaqiuzanmdr. indiki qala divarlar il 15
fn moqborosi almdr (memarlar
srd hat olunmudur. 19 srd
bdlvahab Salamzado, E ..Kanukov,
qala divarlarnn ikinci sras sklheykoltora A.Mustafayev). Milli me
mdr. rihrdki Qz qalas
marliq ononolorindon istifado etmoklo ti
(6-7 srlr), Snqqala (1078, memar
kilon bu abidoni xatiro memarlnn
Mhmmd bubkr olu), irvanuurlarndan saymaq olar.
ahlar sarayi kompleksi (15 sr)
Baki metropoliteni yiiksok bodiiqiymtli memarliq abidlridir. 1952
memarliq soviyyosi, inaat keyliyyoti,
57 illrd qala divarlar brpa edilmimemarliq vo tosviri sonotin uurlu sinte
dir. 1977 ildn tarixi memarliq qoruu
zi ilo maraq dourur.
olan rihr, hminin Qz qalas v
Azorbaycan memarliq abidolorinin
irvanahlar sarayi kompleksi 2000 il
borpasi iizro iloro 50-ci illordon balannoyabrin 30-da YUNESKO-nun nadir
mdr. 1976 ildo 850 illik yubileyi keimemarliq abidlrinin mumdnya
rilmi comi Naxvaninin yaratd
Siyahsna daxil edilmidir.
Yusif ibn Kseyir vo Mnno xatn
trbolori borpa olunmudur. Bordo
rnn bir qismi indi do qalr. Baqa mey- tiirbosi, Morozodoki Diribaba tiirbosi,
Hozro vo Koloxana trbolori ilkin grkodanlardan forqli olaraq, Gonconin mor
mio qaytarlmdr. ua, oki, amakozi mcydan qapaldr, burada le bir
x, Ordbad, Bak vo s. ohorlorin me
noqliyyat vasitosi ilomir. B da btv
marliq abidolorinin borpasi iizro intensiv
mokan sahosi kimi onun memarliq-movo planli i apanlir. Bu baximdan, Bakikan ifadoliliyini gclondirir.
20
osrin 70-ci illorindon balayaraq daki orta osr Azorbaycan da memarlnn icisi saylan irvanallar sarayi
Baknn yalladrlnas sahosindo tod
birlor hoyata keiilmidir. Heydor liyev
ansambhnm borpasi xiisusilo ohomiyyotadina Respublika Saraynn qarsnda sa- lidir. Son illordo Goncodoki Bala Bohmonli, Qzl Hacili, Ozan, Zorrabi moslnm meydan-ba kompleksi (F.Riiscidlori. karvansara vo s. qodim abidolor
tomboyova, Adil Rstomzado, Glar
Mehdiyeva, I973), Lermontov iiosido- osasli surotdo borpa edilmidir.
ki Azorbaycan Respublikasi Nazirlor Ka
Bununla belo, son ytiz ildo A/orbaybineti binasi qarsndak olalo, kaskad vo camn memarliq irsi byk itkiloro urafovvaro ilo tamamlanan bag (F.Riistommdr. Bu ido arizm siyasoti, ermoniboyova, Kamal Qasmov, G.Mehdiyeva,
danak qldur dostolorinin planli cina1975) ohri landaftn zonginlodirmi- yotlori vo bolevik vandalizmi balca
dir. Donizkonari bulvann yenidon qurul
rol oynamdr. omkir minarosi ( II

osr), Naxivan vo Bak hrindki Cmo moscidlri (hr ikisi 12 osr), Gnc
ohori meydan (16-17 osrlor) vo s. nadir
memarhq srlrinin yalmz rosmlri, foto tosvirlori bu gn atmdr. 1930-cu
illordo Azorbaycan memarhq abidolori
nin uurulmas daha qabarq vo planl
okil almd. Bak yaxmlndak mohur Bibiheybot kompleksi, respublikann baqa olor vo kondlorindo onlarca
moscid, trb, pir dino qar miibarizo
ad altnda dadlmdr.
Memarhq abidolorino belo amansz
mnasibot, osason, miiharibodon sonra
ki illordo aradan qaldrld. Buna bax
mayaraq, baximsizhq vo zbanalq nolicosindo memarhq abidolorinin sayi
azalmaqda davam etmidir. Bordodo
Axsadanbaba tiirbosi, Goncodo Comord
qossab tiirbosi. Cavad xanin qobri vo bir
neo gnbozli ev, Buzovnada Qum hamam, omkirdo Korolu qalas, Aberon kondlorindo oxlu moscidlor, karvansaralar, ovdanlar vo yaay evlori,
Landa Kiik trbo, orta osr krps vo
s. molv olmudur. 1990 ildon balayaraq Ermonistan torofindon ial olunmu Yuxar Qaraba vo otraf rayonlarn
(Lan, Kolbocr, Zongilan, Qubadl,
Cobrayl, Fzuli, Adam) orazisindoki
oxsayl Azorbaycan abidolori ermoni
canilori torofindon mhv edilmidir.
Respublikada memarhq abidolorinin
borpasi sahosindo miioyyon ilor grls
do, onlarm bir oxunda, ciimlodon
Naxvanda Mmno xatn trbosi,
mamzado vo Xanogah komplekslori,
oki xan saray, Bordo trbosi, Gonco
moscidi vo lamam, Qubada 19 osro aid
hamam (uxur hamam) vo s. abidolordo
aparilan ilordo miioyyon tohrifloro yol
verilmidir. Son illordo orihord tikinti-abadlq ilori ada elmi-borpa toloblori osasinda aparlmadndan, buradaki abidolorin plan-mokan quruluuna, kiio vo mohollo sistemino ciddi ziyan doymidir. Sociyyovi olmayan tikin
ti materiallarinm (beton, ko dmolorido mxtlif da nvlori, rongli suvaq
vo s.) ox ilodilmosi noticosindo biitvliikdo qodim Bakimn orta osr xarakteri
vo ruhu zoiflmidir. oriohrin altndan okilmi metro tuneli burada oxlu
qodim mohollo vo yaay evlorinin dalmasna sobob olmudur. Aberonun
qosobo vo kondlorindoki memarhq abi
dolorinin borpasi da, tok-tok hallar istisna olunmaqla, miiasir dvriin toloblori
soviyyosindon ox aadr.
21 osrdo tarixon formalaan Azor

baycan ohrlorinin, btvlkdo ohorsalma sistemlorinin qorunmasi prob

lemlori ilo bal miixtolif todbirlor hoya
ta keirilmidir. Dovoi rayonundak
abran ohori (2002) vo raqqala
(2002), Qax rayonundak lisu kondi
(2002), Odubad rayonundak Aparc
vadisi (2002), oki rayonundak Ki
kondi (2003), Hacqabul rayonundak
Pir Hiiseyn xangah (2004) Azorbaycann tarixi-memarlq qoruu elan edilmidir. oriohordo A.Zeynall ad. konin
orta osr grkomi borpa olunur. Orta
osrlor Baksnn romzi saylan Qz qalasnn otraf son dvrlordo tikilmi gorksiz tikililrdon tomizlondikdon son
ra , hom ohorin tarixi hissosindo z
yerini tapm, hom do qodim ohorin
ada strukturuna iizvi okildo daxil
olmudur.
hrsalma. Azorbaycanda ohorsalma sonoti qodim dviordon bollidir. Herodot, Strabon vo b. antik mlliflorin
osorlorindo Azorbaycamn inkiaf etmi
zongin hrlri haqqmda molumat veri
lir. Lakin qodim ohorlorin arxeoloji co
hotdon zoif yronilmosi onlarm memarlq-plan quruluunu tosvir etmoyo, osas
ohorsalma nsrlori, abadladrma ilori vo inkiaf sroti barosindo mhakimo
yrtmoyo imkan vermir.
rob ial dvrndo vo sonralar
Azorbaycan hrlrinin znomoxsus
xiisusiyyotlori, onlar birlodir ticarot
yollan, ohorlrd istehsal olunan momu
latlar, ayri-ayn hallarda iso tikililorin xa
rakteri haqqmda orob corafyaiinaslar
molumat vermilor. Karvan yollari
stnd yerloon Bordo, Dorbond, rdobil, Maraa, Urmiya, Tobriz, amax,
omkur (omkir), abran, Beyloqan,
Gonco vo Naxivan kimi ohoior 7-11
osrlordo sonotkarhq vo ticarotin inkiafinda ohomiyyotli yer tuturdu. Vaxtilo
Bordo, Maraa, rdobil, Naxivan,
Gonco, Tobriz, amax vo s. ohorlordo
zorb olunmu sikkolorin Hindistan,
Misir, sve, Finlandiya vo ngiltorodo
taplmas orta osrlordo Azorbaycamn
bu lkolorlo geni ticarot olaqolori
olduunu gstorir.
Azorbaycan ohorlori erkon feodalizm dvriiniin orq ohrlri n iimu
mi olan tookkl vo inkiaf prosesi kemidir. Bu dvrdo ohoior 3 osas hissodon ibarot idi: iqala; ohorin osas hisso
si olan ohristan, yaxud ioriohor; orq
lkolorind rabad adlanan bayrohor. Tobii topolik zorindo tikilon vo
mhtoom divarlarla ohatolnn feodal

qosrinin iqalanm otrafnda ikinci qa

la divarlar ilo dvrolonmi ohristan
yerloirdi. ohristanda yaay mohollolori. iri ictimai binalar vo dini tikililor.
rtiil bazarlar vo s. tikilirdi. Bayrohordo (rabadda) sonotkar emalatxanalar, dkanlar, mumiyyotlo ohorin
igzar hoyati comloirdi.
Bozi ohorlo in ayr-ayr feodal siilalolorinin iqamotgahna evrilmosi ilo
bal. burada tikinti ilori genilonirdi.
12 osrin ortalarmda belo ohrlrdn bo
zilori byk sonotkarhq vo istehsal morkozino evrilmidi. 12 osr-13 osrin ovvol
lorindo Tobriz, Gonco, Naxivan, Maraa, amax ohorlori inkiaf etmi, qalnl bozon bir neo meiro atan mhto
om qala divarlar ilo ohato olunmud.
ohoior qodim dvrbrdon yaramb fov
malam bodii-memarhq v texniki-ivaat nnlri osasinda inkiaf eduv
Monqol-tatar hcumlarndan vo Hlx
nilor dvloti ilo Qzl Orda arasmti
uzun siiron miiharibolordn sonra A/
baycann conub vilayotlorindoki bir -.
ohorlor (ilk nvbodo Tobriz vo Mara
yenidon inkiaf etmoyo balad. 14 os
Hindistandan Qorbo. Aralq donizi li
lorino gedon ticarot karvanlarmn b
lca dayanacaq montoqolorindon b
Tobriz olmudur.
15 osrdo Azorbaycan ohorloin
formalamas vo inkiafmn znom:
sus plan quruluu vo memarlq grkor-i
var idi. ohorlorin plan quruluunda q
la divarlar nomli yer tuturdu. Azo
baycan ohorlri, adoton, mohlbbr
blnr, bozi ohorlrd (Tobriz vo )
moholllr darvazalarla bir-birindn a rlrd. Mohollolordo yaay evlori ilo
na moscid, su qurular, hamam vo .
tikilirdi. Kolorin oxu razinin en yoxuluuna uyunladrlaraq, dol;
bac biimdo oboko omolo gotirirdi. Y:
nz ba kiio vo meydanlar ohorin pf
quruluuna mtonasiblik verirdi.
16 osrdo ononovi planladrma
snda inkiaf edon ohorsalma so
meydan ansambllarnn salnmasnda
dini komplekslorin tikintisindo oks
tapmdr. 16 17 osrlordo Tobrizin 1 >
meydan olan Sahibabad meydan, . dobildoki eyx Sofioddin kompleksi tan
formalamd. Sofovilor dvloti payta
tnn Tobrizdon Qozvino krlmosi ilo
bal yeni ohorsalma todbirlori grlm, saray komplekslori, ictimai vo tica
rot meydanlar salmmd. ohorlorin plan
quruluunda nomli yer tutan belo tikili
lor Azorbaycamn Gonco, amax, Baki vo

digor hoirind aparilan horsalma

orada yaaya ohalinin moul olduu
todbirlorindo geni totbiq edilmidir.
peonin adi olavo edilirdi (mos., Zorgor17
osrdo Azorbaycan horlori ara-lor mohollosi , Babanlar mohollosi
vo s.). Bu da z nvbosindo yaay mossinda iqtisadi olaqolorin gclonmosi,
baqa lkolorlo ticarotin genilonmsi o- koninin ortaq plan quruluuna, ayri-ayraitindo ohorlrin nomli dorocodo ri mohollolordo ictimai vo moiot binalannin tikintisino ohomiyyotli tosir gstobymosi prosesi baland. Azorbaycan
rirdi. Hor mohollonin ayrica moscidi. haohorlori hom ticarot, hom do sonotkarhq
morkozlori idilor. Buna gro do 17 osrdo mami, moktobi vo s. tikililori olurdu.
Orta osrlordo Azorbaycan ohorlriohorsalmann nkiaf miivafiq iqtisadi
nin
plan quruluunda miidafio tikililori
oraitlo bal olmudur. Bu dvrdo iri
dini tikililor, ticarot komplekslori. karbyiik rol oynayrd. olor orazisinin qa
vansaralar, rtiil bazarlar vo s. ina
la divarlan ilo ohatolonmosi mohdud xaedilir, miioyyon hallarda dini tikililorlo
rakter dadndan binalarm tikintisin-

19
osrin ortalarmda Azorbaycan
ohrbrinin memarlq-planladrma qruluunda miihiim doyiikliklr omolo
goldi. qubcrniya morkozbrinin ba planlari tortib edildi (amax. 1858; Gonco.
1873). 1810 ildon balayaraq, Bakinm
orihr hissosindon konarda Bayrohorsalnd. ohorin horbi miihondislor to
rofindon tortib edilmi ilk planlan 19 os
rin 70-ci illorindon yei ba planlarla ovoz
olundu. 19 osrin sonu 20 osrin ovvollo
rindo Bakimn genilonmosi vo mntozom
plan osasinda tikilmosino baxmayaraq,
ohor kapitalizm dvrnn ohorsalma

Heydr liyev adina park. Baki.

iicarot binalan vahid kompleks omolo

:otirirdi. ohorlrin morkozi meydani
cm moscidi otrafnda formalard.
Bel komplekslor ba meydanin ansambhni tokil edirdi. Bu ansambllarm on
nohuru Gonconin ba meydandr.
Feodalizm dvr Azorbaycan ohorlorindo vo yaay moskonlorindo ohali
nin peo, sonotkarhq, tayfalar vo s. iizro
qruplara aynlmasi ohorin ayri-ayn yerlorindo miixtolif qruplarn yaad mohollolorin yaranmasina sobob olurdu.
ohorin miixtolif hissobrini bir-birindon
forqlondirmok n miioyyon moholloyo

do sxlq yaramr vo bu, ohorin plan quruluuna tosir gstorirdi. 17 osrdo Azor
baycan ohrlri miioyyon mhodis qurularna malik idi. ohorlrin su tochizatina xiisusi diqqot yetirilirdi. Su tochizati
kohriz sistemi (Baki, Gonco, Tobriz, rdobil, Ordubad vo s.), yaxud aq kanallarla (arxlarla) tomin edilirdi. Tobriz,
rdobil vo Ordubad ohrlorinin kohrizlori daha miirokkob vo oxaxoli idi. irkab sulann axdlmas n saxsi borulardan kiirobondlor qurulurdu. halini
yay aylarmda buzla tochiz edon buzxana
vo qarxanalar tikilirdi.

tozadlarmi qabarq okildo oks etdirirdi.

B dvrdo qubcrniya morkozlorindo
mhondis vo memar, ohorlrd iso me
mar vozifosi tosis olundu.
MUitookkil xarakter dayan ohor tikintisinin plaladrlmasnda orazinin
tarixi topoqrafyasna, tikilinin xsusiyyotino, su komori sistemino byiik oho
miyyot verilir, ohorlorin zomoxsus
fordi xiisusiyyotlori qorunub saxlanirdi.
Kapitalizmi inkiaf dvrndo tarixi
ononolori saxlamaq baximindan bu.
miihiim ohomiyyoto malik idi. Mohz bu
dvdo Zaqatala, Qusar, Gyay, Ada,

Adam kiri kiik yaay montoqlri

ba plana osason ohorloro evrildi.
Gonco, amax, ua, oki, Qba, Lon, Naxivan v s. hrlr daha da
inkiaf etdi, Bak iso ar Rusiyasnm on
byk snaye morkozbrindn biri old.
Azarbaycan ohorbrinin planladlmasnda vo tikintisindo .V.Qoslavski,
K.B.Skurevi, .K. Ploko, N.A. fon der
Nonne v b. cnbi memarlarla yana,
Korbolay li Rocob olu, Qasm
Hacbababoyov, Moodi Mirzo Qafar smaylov, Zivor hmdbyov, Mommodhson Hacnski, Hac Axundov
kimi Azorbaycan memarlar da foal itirak edirdilr.
Azrbaycanda Sovet hakimiyyti
qurulduqdan sonra hrsalma ibri ye
ni saslar iizr aparld. Qodim ohorlorin yenidon qurulmasi, yeni sonaye mor
kozbrinin yaradilmasi, rayonlarin planladnlmas mosololori n plana okildi.
Bu dovrdo Baki, Gonco, Naxivan vo b.
iri ohorlor yenidon quruldu, oki, Yev
lax, amax, Zaqatala vo s. horlrin
ovvolki simas doyidi, Sumqayt, Dakoson, H Bayramli kimi yeni sonaye
morkozlori yaradildi. Azorbaycanin qo
dim horlorindn olan Naxivan ohori
byyorok Naxivan MR-in paytaxtma
evildi. Birmortoboli gilmhro evlorin
yerindo iri binalar tikildi, yaay vo icti
mai binalardan ibarot geni meydanlar
salnd. Dalq Qaraban morkozi
Xankondi ohorindo ictimai binalar,
pedaqoji institut, kond tosorriifati texnikumu, tibb vo musiqi moktoblori,
muzeylor, kitabxanalar tikildi, morkozindo meydan - ba ansambli salmdi.
oki ohorind ipok kombinati, fabriklor, SES, moktoblor, modoniyyot evlori,
uaq miiossisolori, yeni yaay binalan

tikildi. Azorbaycanin kond rayonlarm

da da geni miqyasda inaat ibri aparlr, moktoblor, modni-moiot binalan
tikilir.
Dakoson ohori filiz modonlorinin
yaxnlnda, yiiksok dalq yerdo salnmdr. razinin relyefi ohorin plan
quruluunu moyynldirmidir (me
mar S.Vahidov). ohrin inzibati bina
lardan ibarot morkozi orazinin on
hndr hissosindo yerloir. Buradan
enio doru aynlan maili kolor terras
sistemi omolo gotirir. Mingoevir ohorinin plan quruluu dzbucaql kolor
obokosi, ictimai morkoz, yaay vo so
naye saholori ib sociyyolonir.
Baki yaxnlnda salnm Sumqayitin da memarliq simasinda sonaye qurular ohomiyyotli yer tutur.
Azorbaycanda kurort tikintisi sa
hosindo miihiim todbirlor hoyata keirilir. Naftalan, Aberon vo s. kimi
miialico morkozlorindo sanatoriyalar,
istirahot evlori, mehmanxanalar tikilmi, bu yerlor beynolxalq miialico ocaqlarma evrilmidir. Xozorin sahilindo iri
kurort kompleksinin tikinti layihosi ha
zirlanir.
Azorbaycanin z dovlot miistoqil
liyini borpa etmosi (1991) memarliq vo
ohorsalma sahosino do osasli tosir
gstordi. ton osrin 60 80-ci ilbrindo
Baki, Gonco, Sumqayit vo digor iri
ohorbr iin sociyyovi olan vahid, bosit,
yeknosoq tipli, iri bloklu, lazimi daxili
rahatl olmayan binalann layiholorindon imtina edildi. 90-ci illorin
ortalannda Bakida istanbul evlori
adlandrlan yaay binalarmin tikin
tisino iistiinliik verilso do, sonralar yerli
memarlarn hazrlad, ohorin iqlim
oraitino, relyefno uyun olan layiho-

lordon daha geni istifado olunmaa

baland. Yeni tikililord miiasir Qorb
iislubu ib yana, klassik orq memarlna xas olan elementlordon do faydalanma (bozon do onlarm birlodirilmosi) noticosindo ohorin grkomindo
miioyyon doyiiklikbr ba verdi. Domirbeton karkasn. korpic vo onin, yerli
iizliik dalarn gei totbiqi son dvriin
oxmortoboli binalan n sociyyovidir.
Sonaye iisulu ib hazirlanan iizliik materiallardan da geni istifado olunur. Son
illordo Bakida oxmortoboli (18-22)
binalann tikintisino iistiinliik verilir.
lkodo ina edilon fordi yaay binalarimn memarliq hollindo miisbot doyiiklik ba vermidir. Bir ox tikililordo
19 osrin sonu 20 osrin ovvollori n
sociyyovi olan memarliq ononolorinin
davam etdirilmosi nozoro arpr.
Azorbaycanda dini azadln tomi
olunmasi bir ox yeni moscidlorin, kib '
vo sinaqoqlarm, tiirbolorin vo s.
kintisino, khnolrin borpa vo tomirii
imkan yaratmdr. Yeni moscid bin
lari iin orta osrlorin memarliq or:
nolori sociyyovidir (mosolon, Baku,
Bibiheybot moscidi). Konservatizi
habeb sadolik bu cr tikililoro daha
xasdir.
d.:H s e y n v ., ret a it s ki
S a l a m z a d . Azarbaycan mcmarl tan
M. 1963; . M .

. ., 1963; . .

XIX XX . JI., 1986;
.
., 1986; Q i a s i . Nizami dvr abidlori. .
1991. Q a r a b a l R. Memar Krblay Sfix: n
Qarabai. B.. 1995.
amil Ftullayev, Rizvan Baba <>v

TSVR V DEKORATV-TTBQ SNTLR

T sv ir i s n t
Azorbaycan orazisindo on qodim
maddi modoniyyot niimunolori Mezolit
dvriinn ovvollorino tosadiif edir. Meqalitik abidolor, menhirlor, dolmenlor,
maaralar, mdaf tikililori, kurqanlar,
metal alotlor, dulusuluq, zorgorlik mo
rnulat Azorbaycandak yaay moskonlori n sociyyovi olmudur. Monu

mental qaya rosmlorindo qodim insan

larm modoni vo estetik tosovviirlori z
ifadosini tapmdr. Fiizuli ohrinin yaxnlndak Azx maarasndan oldo
olunmu arxeoloji materiallar Azor
baycanin diinyada on qodim insan moskonlorindon biri olduunu siibut edir.
Tosviri sonotin on qodim niimunolori
arasmda e.o. 12-6-ci minilliyo aid Qo
bustan qaya rosmlori, Kolbocor rayonu

nun Zalxa gl otrafinda Aynql

Porinql dalarndak Tnc dvriin
ovvollorino (e.o. 3-cii minillik) aid rosr.,lor, Ordubad ohrindon m.-da Gomiqaya dandak qayaiistii tosvirlor (e.o.
3-1-ci minilliklor) mstsna ohomiyyoto
malikdir. Qobustanm Bykda , Kiikda , Cingirda , onqarda vo
digor qayalarmdak rosmbrdo, burada
yaam qodim insanlarm hoyat torzi,

moioti, omoyi ilo bal miixtolif solmolor, insan vo heyvan tosvirlori dinamik
torzdo hokk olunmudur. Qobustan
qaya rosmlori (petroqliflor) ibtidai icma
quruluundan feodalizm morholosino ki
mi oxosrlik uzun tarixi dvr ohato
edir.
Tosviri sonotin qodim niimunolori
arasmda dulusuluq, da vo metal momulatlarmi bozoyon naxlar, rosmlor,
qabartmalar (relyef tosvirlor), heykollor
miihiim yer tutur. Bunlardan kiiro formali qab (Naxivan MR-in ahtaxt
kondi). ikibal maral fiquru (Xocavond
rayonunun Dolanlar kondi), iizorindo 5

brncdon hazrlanm su qablarmm

iizorindo maral, ir, tovuz qu, buta
tosvirlori verilmidir. Bu dvrn dairovi
vo qabartma heykoltralq niimunobrindo (tuncdan vo dadan) insan vo hey
van tosvirlori, moiot, ov vo dini ayinlorlo bal sohnolor iistiin yer tutur. Azor
baycanda islam dininin yayilmasi ib
bal qodim tarixi ohorbrdon Qobolo,
Naxivan, anax, Baki, Bordo, Gonco,
Beybqan, Tobriz, Maraa vo rdobildo
memarliq komplekslori, saray, qosr,
moscid vo trblor ina edilirdi. Homin
tikililorin dekorativ tortibatinda xottatliq, qabartma elementlori. da iizorindo

Baki buxtasnda tikilmi Bayil qosri",

yaxud Sobayil adlanan memarliq
abidosi zorindoki kitabo vo qabartma
tosvirlor tikilinin dekorativ tortibatinda
holledici rol oynamdr. Vaxtilo quruda
yerloo bu mhtoom memarliq abidosinin dekorativ elementlrini tokil edon
Bayl dalarnda yazilarla birlikdo in
san vo heyvan (polong, dovo, at. kz,
qu) tosvirlori dorin oyma slubunda ibnmidir.
Orta osrlordo Azorbaycan tosviri
sonoti dekorativ-totbiqi sonotb bir inocrada inkiaf etmidir. Gonco, Beybqan
vo digor horlrdn taplm keramika

Qobustan qaya tsvirlri. E.o. 12 6 osrlor.

fantastik heyvan tosviri czlm brnc

qab (Godoboy), aypara klindo qizil yaxaliq (Ziviyo), qizil cam (Urmiya glii
yaxnlndak Hosonlu toposi), Mil, Qaraba dzlrindon taplm keramik
qablar z zoritliyi, bodii kamilliyi ib
forqlonir (e.o. 8-7 osrlor). Mingoevirdon, amaxdan taplm miixtolif tipli
vo formali bodii o niimunolori deko
rativ qablar, piyablor, qadin bozokbri
Azorbaycanda iio istehsalinin da
mvcud olduunu gstorir.
Hokkaklq vo heykoltoralq nmunolori Albaniya dvrii sonotindo geni
yaylmd. Mingoevir mobodinin (5-6
osrlor) da kapitelinin sothindo mqddos dirilik aacnn solunda vo sanda
z-zo dayanm iki tovuz quunun qa
bartma tosviri Albaniya dvr heykoltoralnn on kamil niimunolorindondir.
Bodii metal (torevtika) momulatlarinm
tortibindo do plastik formalara tez-tez
tosadiif olunur. Mingevir, Torpaqqala
vo s. yerlordon taplm gm camlarn,

Qobustan rsmlri
Baki hrindn tqr. 56 km c.-da
Bykda, Kiikda v Cingirda zonasnda qaya v ayr-ayr dalar zrind
hkk olunmu erkn Mezolitdn orta
srlrin sonunadk olan dvr aid
tsvirlr. indiydk Qobustanda 6000dn ox ibtidai incsnt abidsi akar
edilmidir. Rsmlr qdim insanlarm
hm tsrrfat faliyytini, hm d
mnvi almini ks etdirir. Tsvirlr
arasnda kii v qadn, kz, ceyran,
maral, gmi rsmlri, kollektiv myi,
kollektiv rqsi, balq ovu shnsini ks
etdirn rsmlr daha oxdur. Bzi
rsmlr qdim insanlarm prsti v
totemik grlrini ifad edir. Rsmlrin
bir qismi qayalara boya il kilmidir.
Heyvanlar bzn z tbii byklynd
tsvir olunmudur.

oyma, hondosi vo nobati naxlar, irli

korpicdon vo ka bozklorindon ibarot
ornament motivlri balca yer tutur.
13 osrin ovvolbrindo irvanahlarm

niimunolori iizorindo nobati vo hondosi

naxlarla yana, iticaynaql quu, ya
xud vohi heyvan oxla vuran congavor
tosvir edilmidir.
Azorbaycan tosviri sonoti memarlqla da iizvi olaqodo olmudur. oki, ua,
Quba, Ordubad, Lahc vo s. ohor vo yaay montoqobrindo dvriimzodok
atm monumental divar rosmlori xalq
yaradch ononolori ib six bagli idi.
18-19 osrlordo Usta Abbasqulu, Usta
Qonbor Qarabai, Usta liqulu, Usta
Qurbanoli, Usta kiir Qonbor olu vo
b. sonotkarlar torofindon oki xanlarmin
saraymda yaradlm divar rosmlori
dekorativ elementlorin mvzu cohotdon
zonginliyi, rongarongliyi ilo farqbnir.
Sarayin daxili salon vo otaqlarmda ol
van vo ux ronglorlo ilnmi rosmlor,
stilizo edilmi naxlar, insan, heyvan vo
qu tosvirlori. mharibo vo ov sohnolorini canlandran oxfiqurlu dinamik
kompozisiyalar bir-birini ovoz edir. 19
osrdo Azorbaycanda olmu rus rossam-

larndan Qriqori Qriqoryevi Qaqarin

vo Vasili Vasilyevi Vereaginin osorlrindo Bak, ua, rovan v digr hrlorin memarliq abidolorinin tsvirini
grmk mmkndr. Azorbaycan dozgah boyakarlnn tokkl Mirzo
Qodim rvaninin ad ilo baldr. O,
portret janr sahsind daha somoroli fo
aliyyot gstrmi, Roqqaso , Dorvi ,
Pohlovan , Svari , Gone olan ,
Goncqadn kimi bodii cohotdon kamil
osorlor yaratmdr. Azorbaycan monu
mental boyakarlnn zongin ononobri
rovanda Sordar saraynn (20 osrin or
talarmda saray ermoni vandallan toro
findon uurulmu, Mirzo Qodim irova
ninin sarayn divarlarnda okdiyi 4 iri

saya realist tomayllr getdikco giiclondi, bodii yaradcln yeni saholori

meydana goldi. 20 osrin ovvolbrindo
Molla Nosroddin vo digor jurnallann,
eloco do kitab nori ilo bal satirik qra
fika vo illstrasiya janrlar yarandi.
Molla Nosroddin jurnalinin rossamlar zim zimzado, Xolil Musayev, Karl
Rotter vo Oskar merlinq dvrn ictimai-siyasi problemlori ilo sosloon realist
qrafika sonoti sahosindo geni foaliyyot
gstorirdilor. Azorbaycan satirik qrafikasinin banisi .zimzado ictimai boraborsizliyi, cohaloti, fanatizmi, arizm
zlmn ifa edon koskin karikaturalar,
arjlar yaradrd. Rossamm mohur
Yz tip" rosmlor silsilosi, qadin azad-

Qobustan qaya tsvirlri. .. 12-6 srlr.

ll portret do mohv edilmidir), ul vo siyasi motivloro hosr olunmu

akvarellori aktuall, milli koloriti ib
ada bir sira evlorin divar rosmlorindo
davam etdirilmidir.
forqlonir. 1914 ildo Mirzo lokbor SabiAzorbaycan modoniyyoti tarixindo
rin Hophopnamo osorino okdiyi
istedadli air, musiqi nozoriyyoisi vo
illiistrasiyalar .zimzadonin on uurlu
xottat kimi tanmm M ir Mhsn Novilorindondir.
vab rossamliq sahosindo do foaliyyot
Azorbaycan realist dozgah boyakarlnn yaradclarndan biri olan Bohruz
gstormidi. Onun osorlorindo tobiot
motivlori, gllorin, qularn tosviri osas
Kongorlinin lanl da Ay inda ,
yer tutur. Bu dvrdo air Xurudbanu
Gno batarkon , Bahar monzoroNatovann yaratd monzorobr, gl- lori, Elilik , Toy kimi moiot komiok tosvirlori vo dekorativ-totbiqi sonot
pozisiyalan Azorbaycan tosviri sonotinmunolri do diqqoti colb edir.
nin doyorli rnklrindondir.
19
osrin 20-ci illorindo imali Azor Azorbaycan Xalq Cmhuriyyti hbaycanm Rusiyaya birlodirilmosi ib
kumoti dovlot gerbinin vo rosmi sonodAzorbaycan tosviri sonotindo avropalordo istifado iiiin iizorindo dvlotin adi

vo gerbi tosvir edibn dvbt mhrnn

layiholorinin hazirlanmasi moqsodilo
1919 il martin 23-do miisabiqo elan etdi.
Toqdim olunmu layiholor kemodiyindon hkumot horbi ordenlor, milli himn,
dovlot gerbi vo mhr layiholorinin
hazirlanmasi n tokrar miisabiqo haq
qinda qorar xard. Msabiqodo ilk peokar azorbaycanli heykoltora Zeynal
lizado itirak edirdi. Onun eskizlori
osasmda buraxlm d vo xatiro medallarinda parlament binasi. bayraq,
aypara, sokkizguoli ulduz. gnoin
domas, gl olongi tosvir olunmdu.
Azorbaycan Xalq Ciimhuriyyotinin
squtu msabiqonin baa atdrlma<;
na imkan vermodi.
Ciimhuriyyot dvrndo milli rongkarliq sonoti do inkiaf edirdi. .zin
zadonin karikaturalan Zonbur jurn
linda dorc olunurdu. Onun osorlorint1
ermoni-danak quldurlarmin alas :
maz vohiliklori do oksini tapmcl .
Bohruz Kongorli do varadclnda '
mvzuya mraciot etmi, mohur Q
qmlar silsilosini yaratmdr. Bunu
olavo, .zimzado Otello", A
Qorib , Domiri Gavo" tamaalan
dekorasiya vo geyim eskizlorini hazn
m, .Kongorli Naxivan teatri;
Haci Qara , llor , Dalan tifat
Pori-cadu vo s. tamaalarn bodii
tibatn vermidir. liboy Hseynza<
nin eyxiilislamn portreti vo Bi iheybot moscidi osorlori do bu doubi
mohsuludur.
Azorbaycanda Sovet hakimiyyoti
qurulduqdan (1920) sonra incosoi ot
sahosindo do miirokkob proseslor
verdi. Yeni dovlot sisteminin, eloco :o
ideologiyanm yaranmasi sonot vo
notkarlar qarsnda yeni tobblor >yurdu. Bir mddot khno
(mosolon, Molla Nosroddin jur linda) yenilori ib yana yaasa
yegano sifarii olan dvlot bu s:
nvn do z tosir dairosino aln
a
balad. Kommunistlorin dvlotin

siyasotino evrilmi Ya bizdon ol. a

bizo qar tolobi miistoqil dnm i,
mvzu. ifado torzi semoyi sonotkar
a
todricon yasaq edirdi. Yeni ideological
yaadacaq kadrlara ehtiyac duyuluivu.
1920 ildo Baki Dvlot Rossamliq
Texnikumu yaradildi. 1928 ildo Gone
Rossamlar Comiyyoti meydana goldi.
Yeni rossamlar nosli yetimyo balad.
lbotto, onlarin mtoroqqi Qorbi Av
ropa, rus incosonotinin bodii slubunu
monimsomosi miisbot hadiso idi. Bu-

nunla beb, gone rossamlar sovet ideologiyasndan iroli golon, mohdd orivoyo salnm sifarilori yerino yetirnoyo mocbur idilor.
1934 ildo sosialist realizmi biitiin
SSR-do olduu kimi Azorbaycanda da
yegano yaradclq metoduna evrildi.
slindo bu. metod yox, partiya tapr
idi. Hor eyi inqilabi inkiafda grmok
vo tosvir etmok , sosializmin qalibiyyotli yrn toronnm etmok rossam
vo heykoltoralarn da yaradclq kredosuna evrildi. Azorbaycan rossam vo
hevkoltora an z foaliyyotlorini bu
istiqamotdo qursalar da, onlarm yaradclnda mtoroqqi ononolor do geni
yer tuturdu. Tosviri sonotdo yeni nv vo
janrlar yaramrdi.
30-cu illordo qrafika sahosindo Qozonfor Xalqov, smayl Axundov, mir
Hacyev, Mixail Aleksandrovi Vlasov,
Kazim Kazmzado, liaa Mommodov
vo b. rossamlar da foaliyyot gstorir,
Azorbaycan vo xarici lko yazlarmn
osrlrin illiistrasiyalar okir, miixtolif
aktual mvzularda siyasi plakatlar yaradirdilar. Azorbaycanm miiasir dozgah
boyakarlnm tookkl 20-ci illordo
Azorbaycan Dovlot Rossamliq Moktobini bitirmi gonctossamlarin foaliyyoti ilo
bal olmudur. 30-cu illordo Azorbay
can inqilabi Tosviri incosonot Birliyinin
tokil etdiyi sorgi byk uur qazand.
Bakida vo Moskvada niimayi etdirilon
ilk rossamliq sorgilorindo Salam Salamzado, Q.Xalqov, lokbor Rzaquliyev vo
b.-mn miiasir mvzulara hosr etdiklori
tablolar miihiim yer tuturdu. Boyakarliq
sahosindo bir sira uurlar qazanld.
Sadiq orifzadonin zm ynn ,
Hoson Haqverdiyevin .zimzadonin
portreti , Q.Xaliqovun Nizami Goncovinin portreti , Mikayil Abdullayev,
Bykaa Mirzozado, Baba liyev,
Sottar Bohlulzado, Ta Tayev vo
Kamil Xanlarovun moiot vo tarixi
tablolan kolorit zonginliyi, boyalann
ahongdarl ib diqqoti colb edirdi.
Azorbaycanda miiasir pekar heykoltoraln tookkl vo inkiaf ton
osrin 20-ci illorindon balayr. Bu illor
incosonotdo miirokkob vo ziddiyyotli
dvrdr. 30-cu illordon omoki insan
larm , marksizm-leninizm klassikbrinin obrazlarimn yaradilmasi, biitiin yaay montoqolorindo sovet rohborlorinin
heykollorinin qoyulmasi, biistbrinin
dzoldilmosi geni yaylrd. Bu niimunolorin oksoriyyoti trafaret xarakterli
olub, sonotkarliq baximmdan aa so

viyyodo idi. Bununla belo, dvrn ros

sam vo heykoltoralar dvbtin siyasi
motivli sifarilrini yerino yetirmoklo
yana, milli ruhu, miitoroqqi yaradclq
ononolorini saxlamaa da soy gstorir vo
ox zaman buna nail olurdular.
20-30-cu illordo ilk azorbaycanli
heykoltoralardan .Quliyev, eloco do
Azorbaycanda yaayan Pyotr Sabsay vo
b. heykoltoralarn itirak ilo Bakida
M..Sabirin, M.F.Axundzadonin vo b.mn abidolori qoyulmu, dekorativ hey-

baycan heyko/tora/nn qiymot/i

nmunobrindondir.
1940 ildo Azorbaycan rossamlannm
1-ci qurultayi keirildi.
Bakida vo regionlarda muzeylr obokosinin, okil qalereyalarnn yaradilmasi, Azorbaycan Teatr institutunun
(indiki Azorbaycan Dvlot Modoniyyot
vo incosonot Universiteti) tokili (1945)
sovet hakimiyyoti illorindo tosviri sonotin inkiaf iin osasli zomin yaratmd.
1939 45 illordo Azorbaycan rossam-

Vi n

I I....... ....

oki xanlan sarayinin divar rosmbri. 1797.

kollor, portret vo biistlor yaradlmd.

30-cu illordo sovet heykoltralnn banilorindon olan Fuad bdrrohmanov
Azorbaycanm odobiyyat vo modoniyyot
xadimlorinin biist portretlrini (.Haqverdiyev, M.F.Axundzado, .Hacboyov, A.Zeynalli vo b.) vo ilk monumen
tal osori olan Fiizuli heykolini (1939,
Nizami ad. Azorbaycan dobiyyat Mu
zeyinin lociyasndadr) yaratmdr.
Colal Qaryadnn dekorativ heykol vo
portretlori, M.P.Vaqifin heykoli (1939
40, Nizami ad. Azorbaycan dobiyyat
Muzeyinin lociyasindadir) 20 osr Azor

larnn yaradclnda siyasi plakat vo sa

tirik qrafika osas yer tuturdu. Siyasi karikaturalarn yaradlmasnda .zimzado,
Q.Xalqov, .Axundov, .Hacyev, S.orifzado vo b. qrafiklorin miihiim rolu olmudur. Rongkarlqda S.orifzado Babok , Bykaa Mirzozado Byk
Babokin yr , Sottar Bohlulzado
Bozz qalasmin ahnmasi , Kamil Xanlarov Cavanir , T.Tayev Korolu ,
bununla yana Salam Salamzado,
M.Abdullayev. B.Iiyev vo b. cobho qohromanlarmm da portretlorini yaratmlar.
50-ci illorin ortalarmda Azorbaycan

tosviri sonoti bodii kamillik dvno qo- duyulur. T.Salahovun yaratd istor
portretlordo, tematik tablolarda, istorso
dm qoydu. Qazanlan uurlarda keirido sohno dekorasiyalarmda sort dinalon sorgilorin mhm rolu old.
20
osrin 40-c illrinin sonu, 50-cimika, daxili fordi znomxsusluq var.
Onun istor nefti, domiri, balq, is
illorin ovvollorindo istedadl rossamlarn
torso do bostokar, air vo s. obrazlan
btov bir nsli qsa zamanda Qorbi
sni romantizmdon, ablonuluqdan
Avropa tosviri sonotinin bodii metodlarini monimsomidilor.
uzaq, tobii yaantlar ilo seilon in-

T.Salahov. Bostokar Q. Qaraycvin porircti. 1960. Tretyakov qalercyasi. Moskva.

1960-ci illorin ovvollorindo Azorbay

canda bodii znomoxsuslua malik,
milli rongkarliq moktobi formalamd.
Bu moktobi tomsil edon M.Abdullayev,
Tahir Salahov, S.Bohlulzado, Torul
Norimanboyov, B.Mirzozado vo digor
rossamlarin adi Azorbaycamn hiidudlarndan konarda mohurlamdr.
SSR Rossamhq Akademiyasmin hoqiqi
iizvii, xalq rossami M.Abdullayevin tablolarmda respublikanin gei, rongarong panorami tosvir olunmudur. Rossamn Axam , Mingoevir iqlar ,
Azorbaycan llorindo (triptix), Se
ville vo s. osorlorindo omok adamlari,
moiot sohnolori lirik sopkido verilmidir. Hindistan silsilosi no gro M .Ab
dullayev beynolxalq Nehru mkafatna
layiq grlmdr (1969).
50-ci illorin sonu, 60-ci illorin ov
vollorindo Sort slub adlandrlan
istiqamtin nmayondolori formaca
monumental, lakonik, giindolik hoyat
realln oks etdiron osorlor yaratmlar.
Bu iislubun liderlorindon biri SS R Rossamliq Akademiyasmin hoqiqi iizvii,
xalq rossami T.Salahov idi.
T.Salahov yaradcl milli ononolorlo miiasir diinya incosonotinin on mtoroqqi doyorlorinin birlodirilmosino
gzol niimunodir. Onun yaradclnda
romantizmlo realizmin six vohdoti

sanlardir. Rossamin Nvbodon qayidanlar , Sohor qatar , Aberon qadinlan , Yeni doniz tablolarinda

D.D.ostakoviin portreti bu janrin

klassik nmunolorindndir. mummilli
lider Heydor liyevin portreti Azor
baycan boyakarlnn on yax osorlori
srasna daxildir.
Orijinal yaradcla malik T.Norimanboyovun osorlorindo dogma yurdun
tobioti, masirlrinin obrazi olvan deko
rativ boyalarla tosvir edilir. Rossamin
Soadot , Sevinc , Torpan borokoti , Bazar vo s. tablolar, natrmort
vo monzorolori nikbin ovqati ilo seilir.
Onun improvizasiya moharoti Parisi
xatrlayarkon . Bethoven dnyas
tablolarinda, sohno dekorlarinda aydin
nozoro arpr. T.Norimanboyovun milli
vo beynolmilol ononolorin sintezino osas
lanan yaradcl diinya hroti qazanmdr.
M illi vo mumtrk modoni irsino
sykonon qavrayu? xalq rossami Rasim
Babayevin yaradclnm osasini to^'
edir. Onun rongkarliq dnyas, qohr
manlar Aberon kondlorindo, Xoz.
sahillorindo qorarlamdjr. . dim;
hoyati biitiin alarlar, gzolliklori
facioviliyi ilo oks etdirir. Piisto aa
(1970), Ailo (1971), Motiv-obr;
axtarnda (1971), Bahar (19
osorlori sonotkarhq vo dorin bodii
baximindan diqqoti colb edir. Adorn

M.Abdullayev. Sevinc. 1956. Azorbaycan Dvlot incosonot Muzeyi. Baki.

dvrn qohromanhq pafosu, Xozordo

yksolon polad adalarin ozomoti duyu
lur. T.Salahovun yaratd Bostokar
Qara Qarayevin portreti , Bostokar

Hovva , Divlor (1980) seriyalar booriyyotin dramim, iki oks balancn dialektika vo ziddiyyotini oks etdirir.
Nadir bdrrohmanovun oltik

becoronlor , Dalarda qrub a ,

Asof Coforovun Sabahn dncolori ,
Hoyat , Monim Azorbaycanm tablolar, lirik monzorolori, air .Vahidin,
bostokar A.Molikovun portretlori zon
gin koloriti ilo diqqoti colb edir.
Miiasir Azorbaycan boyakarlmn
tannm nmayondolorindon olan xalq
rossami B.Mirzozado teatr dekorasiyas,
monumental boyakarlq, hom do dozgah
boyakarlnm btiin nvlorindo osor
yaratndj. 195090-c illorin grkomli
sonot adamlarnm ( S.Bohlulzado ,
1954; Akademik Mommod Arif", 1970;
Rejissor omsi Bodolboyli , 1975)
portretlori, yaddaqalan tematik tablolar
(Lonkoran silsilolori), monzoro vo natiirmortlar onun yaradclnn osasini tokil edir.
mok, sonaye mvzular B.liyev,
Lotif Feyzullayev, .Mommodov, li
Verdiyev vo b.-nin tablolarinda z oksini
tapmdr. Hiiseyn liyev, Xalido Soforova, Hafiz Mommodov, Q.Seyfullayev,
\galar Abdullayev, Hoson Haqverdiyev,
Davud Kazmov. Cahangir Rstomov,
iC.Xanlarov, Tolot xoliyev, Aa Mehtiyev, Miislm Abbasov, Faiq Aayev,
Sara Manafova vo b.-nin yaradclnda
ohmot adamlarna vo mil sohnolorino,
Blboy Rzaquliyev, Vidadi Norimanboyov, Torul Sadiqzado, Arif Hiisenyov
vo Kamil Nocofzadonin osorlorindo Azor
baycan xalqimn tarixi kemii, adot vo
ononolori, mharibo, siilh mvzularna
geni yer verilmidir. Portret janrmda
S.Salamzado, T.Tayev, Vociho Somodova, S.orifzado, Oqtay Sadiqzado.
Nocofqulu (Nocofqulu smaylov), Adil
Ivorimov, Gllii Mustafayeva, Odtokin
Aababayev, Hafiz Zeynalov, Hiiseyn
ivorimov vo b. xsusil forqlonmilor.
Azorbaycan tobiotinin gzolliklori
alq rossami, qdrotli sonotkar, monzoro
inrimn on byk ustadlarmdan biri
Bohlulzadonin Qzbonvoyo gedon
ol , "Doma dzonliklor , Torpan
osroti , Kopozin gz yalan , Votolimin bahari , Azorbaycan nal ,
Aberon taci vo s. tablolarinda z okini tapmdr. B osorlordo real diinya
zorbaycamn olvan tobioti ilo rossamin
ongin i dnyas znomoxsus torzdo
',/ulalar. Sonotkarn ilorindo miniatiir
ongkarla xas olan hoyocan, ekstatik
vsot, klassik poeziya vo muamdan
qidalanan improvizo aydin tozahr edir.
Nadir Qasimov, K.Xanlarov, Mah
mud Tayev, Somod Haqverdiyev,
Tofiq Cavadov, Forhad Xolilov, Bar

Maratl, Natiq Rzayev, nvor sgorov,

Ucal Haqverdiyev, Solhab Mommodov.
ingiz Forzoliyev vo b. rossamlar da
monzoro janrmda orijinal tablolar yaratmlar.
Azorbaycamn tanmm fra ustalarindan olan xalq rossami Forhad Xo-

obrazlannda monumentalhq vo folsofi

duyum daha da giiclonir. Bu osorlori slub yox, slubu diqto eloyon hiss birlodirir vo onlarm botnindo hoqiqi sakral
sonotin dorin cizgilori mvcuddur, nki
onlar meditasiyaya, ali sirloro vaqif
olmaq duyusuna arr. F.Xolilovun

.EIdarov. Elegiya. 1989. Azorbaycan Dvlol Incosonot Mu/eyi. Baki.

lilovun osorlorindo znmoxsus hoyat

folsofosi hortorofli ifadosini tapmdr.
Onun Qoca tut aac (1967), Mordo
kan. Ya (1967), Donizo gedon yol
(1967) vo s. osorlori bitkin kompozisiyasi, tokmil koloriti, hocmlorin ustaliqla qurulmasi ilo forqlonir. Rossamin
Da vo soma , Bulud vo doniz , Grii (1990-ci illor) osorlorindoki tobiot

yaradcl yeni milli-folsofi janrin lookkl vo formalamasn oks etdirir.

Cavad Mircavadov, rof Murad,
Qorxmaz fondiyev, Tofiq Cavadov,
Tolot xliyev, Miislm Abbasov, Kamal hmodov, Sonan Qurbanov, Rasim
Babayev, Forhad Xoliliov, Mirnadir
Zeynalov, Nazim Rohmanov, Gennadi
Brijatyuk, lvsot liyev, I lomzo Ab-

dullayev, Qoyyur Yunus, Sohhot Veysov,

Aali brahimov, smayl Mommodov,
Sirus Mirzozado, Fikrt Hamov, For
man Qulamov, Asim Somodov v b.-nn
osorlorindo mifoloji tosovvrlr ilo masir
boyakarlq axtarlar zlamdr.
Azrbaycan tosviri sonotind masir
avanqard tomayln banilorindon olan
C.Mircavadovn lpaq rosmlor silsi
bsi, orq miniatrlri mvzusunda
improvizbri, srbrin himni osori

rngbrin qeyri-adi dolunluu ib farq

bnir. Hyatn foci tamaa, amansz mbariz kimi qavray onun osorlorindo
qrotesk ifadoliliyi ilo seibn ln dra
matik obrazlarda oksini tapr. Sonotkarn osorlorindo qara cizgibr formann
plastikliyini dala da qabarq edir.
K.hmodov avanqard sonotkarlara
xas olan sociyyovi, miihm cohotlori
z srbrind ks etdirmidir. O, Qz
qalas (1986), Nar aac (1987),

Bilgohdo hoyotim (1988) vo b. tablolar ib golocok nslin mtrqqi axtarlar n geni yol amdr.
Teatr-dekorasiya sonotinin inkiaf
Azarbaycan opera, balet, dram vo musiqili komediya tamaalarnn sohno tocssm il baldr. Azorbaycan realist
teatr dekorasiyas sonotinin yaradclarndan biri olan Riistom Mustafayevin
1920-30-cu illordo llor (C.Mom
modquluzado), syan (D.Furmanov),

Domiri Gavo (.Sami), Sevil , Od

golini , 1905-ci ildo (C.Cabbarli),
eyx Sonan (H.Cavid), Dalan tifaq (.Haqvcrdiyev), ah smayl
(M.Maqomayev), Arn mal alan ,
Leyli vo Mocnun , Korolu ( .Haci
boyov), Aq Qorib (Z.Haciboyov),
Sonalar gl (P.aykovski) vo s.
dram, opera vo balet tamaalarna ver
diyi tortibat bu sonotin inkiafnda
miihiim rol oynamdr. Teatr rossaml

sahosindo foaliyyot gstoron rossamlardan zzot Seyidovanm Leyli vo Mocnun ( .Haciboyov), Sevil (F.mirov), yyub Fotoliyevin Korolu
( .Haciboyov),
Insanin
taleyi"
(..Dzerjinski), Bahadir vo Sona
(S.losgorov) operalanna, nvor Almaszadonin Giilon (S.Haciboyov), Qaraca qz (. Abbasov) baletlorino, Nsrot
Fotullayevin orqin sohori (.Mommodxanh), Oteilo (U.ekspir), Vaqif
(S.Vurun), Mahn dalarda qald
(.fondiyev), .Axundovun Solun ioklor (C.Cabbarli), eyx Sonan
(H.Cavid), S.orifzadonin Cavanir
(M.Hseyn), Kondi qz" (M.ibralv
mov) vo s. dram tamaalarma verdikbi
bodii tortibatlar xiisusilo diqqoti colb edi.
60-c illordon balayaraq sohno tortibat sahosindo yenilik meyillori gcbnmi, rossamlar ortiliyo. lakonik vo romzi tosvir vasitobrino xsusi ohomiyy
vermilor. Bu sahodo ilk uurlu add.
atan T.Salahov Antoni v Kleopatr;
Hamlet (U.ekspir), Aydn (C.Ca
barl) pyeslorinin, xiisusilo Koroh
operasnn (.Fotoliyevb birgo) tamaa
na verdiyi bodii tortibatda aydn kon
ruksiyal, ozomotli dckorlar yaratmd;
M. Abdullayev Leyli vo Mocni:
Korolu ( .Haciboyov) operalaru
vo itra (Niyazi) baletinin tortibat
ux vo olvan boyalarla holl etmid:
T.Norimanboyovun Qobustan klgl.
ri (F.Qarayev), Yeddi gzol (Q.Q
rayev), Nosimi dastan , 1001 geco
(F.m irov) baletlorinin tamaalarma
verdiyi tortibat romantik slub torzi ilo
frqlonir. Teatr-dekorasiya sonotinin in
kiafnda Boduro fqanl, Hoson Mus <
fayev, Sergey Mitrofanovi Yefmenko,
Yuri Alekseyevi Toropov, Elin Asl;
nov, Bohram fondiyev, A.Seyidr
Solmaz Haqvcrdiyeva, Faiq hmod<
Qdrot Mommodov, Fuad Xolilov, F
Qafarov vo b. rssamlarn, kino sahos
do Cobrayl zimov, Elboy Rzaquliy
Kamil Nocofzado, Nadir Zeynalov, Fit
rot Barov, Rafz smaylov, Mais boyov vo b.-nn miihiim xidmotlori
mudur. Eli Mommodov, Nazim :
kiiyev C.Mommodquluzadonin Dr
ynca osorinin tamaasnn qurlu
u rossamlar kimi miiasir sonotnasla sohnoqrafiya anlayn gotirmilor.
kinci dnya mharibosindon sonra
Azorbaycanda monumental vo dozgal
heykoltoral yeni inkiaf morhbsin
qodom qoydu. N.Goncovinin Goncodo
(1946; SSR Dvlot mkafat, 1947) vo

Bakida (1949) abidolori SSR Rossamhq

Akademiyasmin mxbir iizvii Fuad bdrrohmanovn yaradclnda miihiim
morholo idi. Onun Bakida qoyulmu
Azad qadin heykoli (1960), S.Vurunun (1961), Sovet ttifaq Qohromam
Mehdi Hiiseynzadonin (1973), Donbodo air Rudokinin (1964, SSR Rossamliq Akademiyasmin Qizil medali)
abidolori tokco Azorbaycanin deyil,
miiasir diinya monumental heykoltralnn uurlu nmunolrindondir. SSR
Rossamhq Akademiyasmin hoqiqi iizvii
P.V.Sabsay omok adamlannm, elm vo
modoniyyot xadimlorinin ( Nefti M.P.
Kaverokin , Rossam S.Bohlulzado ,
Nefti Babayev , Yaz S.Rohimov ,

rindondir. T.Mommodovun .Hacibo

yov (1962), M.zizboyov (1977),
Nosimi (1979; l.Zeynalovla birgo) vo s.
monumental abidolori Azorbaycan heykoltoralnn on yax niimunolorindondir. .Eldarov X.Natovan (1960),
H.Zordabi (1973, Zrdab), 77-ci
Azorbaycan diviziyasina (1975, SapunQora, Sevastopol), M.Maqomayev
(1987) vo H.Cavid (1993, Baki) abido
lorindo heykoltoralqla memarln sintezino nail olmudur. Onun Neftilor
(1963), S.Bohlulzadonin portreti
(1966), mriin drd a (1974) kimi
kompozisiya vo portretlori n obrazlarn ycaml vo milli kolorit sxiyyovidir.
mummilli lider Heydor liycvin

do (1974, Naxivan), C.Cabbarli

(1982, Baki) abidolori vo Uxuru
( Azadlq ), Nefti , Xozri kimi lirik
sopgili osorlori Azorbaycan heykoltoralnn nailiyyotlrindondir.
Moskva (1991, heykoltralar Telman
vo Eldar Zeynalov qardalan) vo S.-Peterburqda (2002, heykoltra Gr
Babayev) dahi Nizaminin, Brsseld Do
do Qorqudun (2004, heykoltora Namiq
Zeynalov), Vyanada .Hacboyovun
(2006, heykoltora mor Eldarov) abido
lorinin qoyulmasi Azorbaycan heykoltoralnn yeni uurlardr. stedadl
qadin heykoltoralar
Zivor Moinmodova ( .zimzadonin portreti , 1941;
.Hacboyovun
portreti , 1946),

S. Bjhlulnuh.
Novxani
balannda.
1965.

Azarbaycan
Dovlot
incosonot
Muzeyi. Baki.

S.Vurunun monzil-muzeyi n airin

nonumetal portreti vo s.) portretbr qalereyasm yaratmdr. Elegiya (A.S.
ukinin portreti) heykoltoran on
urlu osorlorindondir.
C.Qaryadnn monumental-dekoativ heykoltoralq osorlori bodii ifadoliyi vo dinamikliyi ilo diqqoti colb edir.
.M..Sabirin (1958), N.Norimanovun
1972) heykolbri, iki dofo Sovet ttifaq
Qohromam general H.Aslanovun abi
dosi (1983, Lonkoran) Azorbaycan heykoltoralmn qiymotli niimunolori sirasina daxildir.
SSR Rossamhq Akademiyasmin ho
qiqi iizvii .Eldarov vo SSR Rossamhq
Akademiyasmin miixbir iizvii T.Mommodovun birgo yaratdqlar Fzuli
abidosi (1962, Baki) kamil sonot osorlo-

Naxvanda qoyulmu abido-bst

(1983) vo Bakida qobirst abidosi
(2004), akad. Zorilb liyevan xatirosini
obodilodiro Elegiya (1989) kompozisiyasi, tiirk alimi .Doramacnn Bilkond
ohorindo qoyulmu abidosi (2002) .E1darovun byk yaradclq uurlardr.
Mohur xeyriyyoi H.Z.Tayevin
bst (yaad evdo, indiki Milli Azor
baycan Tarixi Muzeyi), Bakida ah snayl Xotaiin abidosi (1993) heykoltora
.Zeynalovun osorlorindondir. Miiasir
formalara mcyil gstoron F.Nocofov
Anahq , Qocaman hokim , F.Salayev
S.Yesenin , A.sgorov Akademik
Y.Mommodoliyev , N.liyev .Vahid
kimi osorlori ilo heykoltoraln forma
rongarongliyini nmayi etdirirlor.
M .M irc|aslmv un C\ M ommodqu1uza-

H.Abdullayeva (uada M.P.Vaqifin

abidosi, 1957; Laylay hcykol kompozisiyasi, 1963), E.Hiiseynova ( Ailo ,
I960; Ana , 1970; Bakida H.Zordabinin
abidosi, 1983), M.Rzayeva, Z.Iiverdiycva z osorlorindo miixtolif mvzulara
mraciot etmilor. E.amilov, Q.Seoddinov, A.Mustafayev, S.Qurbanov, F.Sala
yev, .Salikov, F.Nocofov, F.Bakixanov,
A.Qaz.iycv, M.Riistomov, K.OIokborov,
.Mirzoyev, A.Riistomov, H.Musayev,
V.orifov, G.Babayev, .orifov, Tel
man vo Eldar Zeynalov qardalar,
A.sgorov, X.hmodov, Z.sgondoov,
H.Haqverdiyev, S.Zakiri vo b. heykolloralarn osorlorindo milli ononolorb yana yenilik, forma emosionall moso
lolori xiisusi ohomiyyot kosb edir.
Azorbaycan qrailka sonotinin ikia-

fnda mvzu, janr, bodii slb rongarongliyi sahosindo axtarlar holledici

yer tutur. Dozgah qrafikasi nvlorind
silsilo osorlor yaradlmdr. Xalq rossa
mi Maral Rohmanzadonin yaradclnda qrafikamn biitiin nvlori z dolun,
kamil tozahrn tapmdr. , hom
bodii-estetik, hom do texniki ifado co
hotdon miirokkob bodii problemlori ustaliqla holl etmidir. Onun omok vo
moiot mvzusunda Bizim Xozordo
(1953-56), Votonim (1964), Monim
bacilarim (1965-82) qrafik silsilolori
obrazlann hoyatiliyi vo milli xiisusiy
yotlori ilo forqlonir. Rossam doma
Bakimn kemii vo miiasir simasmi bir
neo silsilodo oks etdirmidir. , Niza
mi, Fiizuli, Heyran xamm, M.S.Ordu-

rosm vo kompozisiya ahongdarl, fordi

slub orijinall ilo diqqoti colb edir.
Tannm qrafik, xalq rossami K.Kazmzadonin yaradcl epik vo lirik xarakter dayr. , Nizaminin Xomso sino (1957), Dodo Qorqud dastanma
(1967), liir Novainin, ah smayl Xo
tainin vo b. klassiklorin osorlorino ma
raqli illstrasiyalar okmidir.
Q.Xalqov, .Axundov, .Haciyev
klassik Azorbaycan odobiyyati vo folk
lor nmunolrin, xiisusilo Nizami vo
Xaqaninin osorlorino, M.Abdullayev
Kitabi-Dodo Qorqud boylarna, Fzulinin Leyli vo Mocnun poemasina,
S.Rohimovun amo romanma ma
raqli illstrasiyalar okmilor.
.Sadiqzado Qorbi Avropa, rus vo

Azorbaycan dvlot miistoqilliyini

borpa etdikdon sonra milli modoniyyo
tin, ciimlodon tosviri sonotin inkiafnda yeni morholo balamdr.
2000
ildo Azorbaycamn mummilli
deri Heydor liyevin tobbsii ilo
lkonin modoni hoyatnda, eloco do gone
noslin inkiafnda byiik rol oynayan
Azorbaycan Dvlot Rossamhq Akademiyasi yaradildi. Yeni stilistikada A.Sadqzado, .limirzoyev, Z.Hseynov.
M.bdrrohmanov, E.Qurbanov, .Norimanboyova, S.xlinskaya, M.mirov,
B.Xolilov, .Bodolov, V.Mradov v b.
iloyirlor.
F.Salayev, M .liyev, N.Dadaov.
M.Eldarov, A.Useynov, H .Haqverdi
yev, M.Rstomov kimi heykoltoralar

Vrqa dn
dys
ldrr". .
yyqinin
Vrqa vo
Gla sorinin
lyazmasna
miniatiir. 1230.
Ustad bd
l-Mmin
Mohmmd
ol-Xoyi.
Topqap.
stanbul.

badi, .Coforzado vo b.-nn osorlorino

maraqli illiistrasiyalar okmidir.
.Rzaquliyevin Khno Bak ,
Xalalar , R.Babayevin Qobus
tan , Xnalq linoqrvavra silsilolori
xalq moiotinin real lvholori, ifado yetkinliyi ilo seilir.
Y.Hseynov kitab tortibat, dozgah
qrafikasi vo boyakarlq saholorindo foa
liyyot gstorir. Onun Xozorin onginliklorindo rongli linoqraviira silsilosi, Xinaliq , Odlar yurdu , Xozor balqlan osorlori Azorbaycan qrafika sonoti
nin uurlardr.
Rossamlardan A.Haciyev, R.Mehdiyev, . Mommodov, E.Aslanov, C.Mfidzado, N. Babayev, B.Haciyeva vo b.mn linoqraviira, ofort vo rosm silsilolori,
illstrasiyalar obrazlann miiasirliyi ilo
forqlonir. Orta noslin niimayondolorindon
A.Hseynov, A.Rstmov, A.losgorov,
.Solimov vo R.Hseynovun yaradch

Azorbaycan klassiklorinin (V.Hiiqo,

.Turgenev, M.Qorki, Nizami, Xaqani,
Nosimi, C.Mommodquluzado vo b.) osor
lorino silsilo illiistrasiyalar hosr etmidir.
Plakat janrmin inkiaf Q.Xahqov,
.Haciyev, K.Kazmzado, H.liyev vo
Y.Aayev, Elm ira ahtaxtinskaya,
H.Nozorov, C.Qasmov, A.zizov,
M.Qumriyev, V.Aababayeva, Q.Yoluyev vo b.-nm adlari ilo baldr.
Xalq rossami E.ahtaxtinskaya
Azorbaycan qodim modoniyyot diyandir silsilo portret-plakatlarnda grkomli alim vo mtofokkirlrin, klassik
airlorin, sonot xadimlorinin obrazlanni
canlandrmdr.
Nocofqulu, Q.Xahqov, .Axundov,
K.Kazmzado, S.orifzado, H.Haqver
diyev, hominin Z.Korimboyli, A.Quli
yev, R.Qodimov, .Zeynalov vo digor
rossamlann karikaturalan satirik janrin
inkiafnda ohomiyyotli yer tutmudur.

dozgah heykoltoral sahosindo mnraqli osorlor yaratmlar.

1990 ildon Azorbaycanda konsep
tual incosonotin miixtolif niimunolo
(instaliasiya, videoart) yaramr. Bodii
toqrafya incosonoti inkiaf edir. Qey ;
hkumot tokilatlari soviyyosindo
miixtolif strukturlar, birliklor, zol qa
reyalar yaradihr. Azorbaycan rossa
lari beynolxalq layiholor orivosin
Fransa, A B, Yunamstan, Rusiyn,
Tiirkiyo vo digor lkolordo keirii
miiasir incosonot festivallarmda miiv
foqiyyotlo itirak edirlor.
Nwaddin Hbibov, Camila Hasanzuda

Miniatiir. Yaxin vo Orta orq xalqlan incosonotinin maraqli vo zongin hissosini tokil edon Azorbaycan miniatiir so
noti diinya incosonoti tarixindo znomoxsus yer tutur.

(1468, Britaniya muzeyi, London) vo b.

nm miniatrlorindo z oksini tapmdr.
Kitab illstrasiyas kimi yaranib formalaan Azorbaycan miniatiir sonotinin
olyazmalarna okilmi illiistrasiyalar,
ksoriyyoti dvriin grkomli rossamlar
hmod Musa vo omsoddin torofindon
tookkl tarixi qodimdir. 13 osrin ovvol
bdlbaqi Bakuvinin okdiyi tok vo
lorindo bd l-Mmin Mohommod ol- okilmi bu miniatrlor hazrda dnyaikifqurlu portretlor ( Mehtor , iki
Xoyinin Vorqa vo Gla olyazmasina
nn bir ox muzey vo kitabxanalannda
omir , Topqapi muzeyi, istanbul) aokdiyi miniatrlor (Topqapi muzeyi,
saxlanihr. lyazmann 120 miniatriinmaxi vo Baki rossamlarimn on yax midon yalnz 58-i mlumdur. Bunlardan
istanbul) yalniz Azorbaycanda deyil,
niatrlori srasna daxildir.
Firidun olunun conazosini qarlaQaraqoyunlular slalosinin hakimiy
Yaxin vo Orta orqdo bu sonotin on qo
dim nmunolorindn sayilir.
yr", rocin lm xbori (Frir qale- yoti dvrndo Cahanahn olu Pirbudaq
13
14 osrlordo Maraa, Tobriz voreyas, Vainqton), sir alnm rdobir neo nofs olyazmalar sifari etmidi.
van rdoirin hzurunda (Veve kollekAzorbaycamn baqa hrlrind xottatOnlardan on grkomlisi 1460-ci illordo
liq vo miniatiir sonoti siirotlo inkiaf et- siyas, Paris), Rstomin dofni , sgon- hazrlanm Kolilo vo Dimno nin nsxodorin coazosi zorindo alama vo s.
mi, Tobriz ohori orqdo bodii yaradicisidir (Tehran, Glstan saraynm kitabminiatrlor sjetin damatik holli, ob- xanas). Gzol miniatrlorlo bozodilmi
ln, kitab sonoti, kalliqrafiya vo mini
atiir boyakarlnm on qdrotli morkozirazlarn drin emosional ifadoliliyi ilo olyazmann irlo kzn dyii ,
Yaxn vo Orta orq miniatiir sonotindo
no evrilmidi. 14 osrin ovvollorindo
1 obrizin Roidiyyo akademiya ohorcimiistosna yer tutur. Sonraki dvrlordo
\ inin kitabxanasinda yerli xottat vo ros- istor Azorbaycanda, istorso do iran vo
' mlarla yana orqi Trkstan, Orta
Orta Asiyada hazrlanm ahnamo
iya vo b. orq lkolorindon toplanm
nsxolorind illiistrasiyalar n sjetlorin seilmosi vo onlarn ikonoqrafiyasnn yaranmasnda Demott ahnambriz miniatr mktbi
si nin byk rolu olmudur. Mohz buna
Orta srlr Tabriz miniatr mktbi
gro bir sira alimlor haql olaraq Tobriz
lumayndlrinin yaratd srlr
moktobinin qon lkolordo miniatiir so
adir sn't nmunlridir. Mzmun
notinin yaranmasi vo inkiafna byk
tibaril dnyvi sciyy dayan
tosir gstordiyini qeyd edirlor.
briz miniatrlri, sasn, klassik
Azorbaycan miniatiir sonotinin bodii
?rq poeziyas, cmldn Firdoviislub xiisusiyyotlori 15 osrin ovvollorindo
Nizami, Sdi, Hafiz, Cami, Nvai
daha da tokmillomidir. Nizami Gonco
.,mi airlrin srlrinin motivlri
vinin "Xosrov vo irin poemasina, so
jsasnda yaradlmdr. Yksk obil uncu Colairi hakimi Sultan hmodin
.azllq, dinamiklik, ycamlq, rq
eirlor D ivanfna dahi rossam bd-olkoloriti hmin srlr xas olan
Xoyinin okdiyi rosmlordo (1405-10,
balca xsusiyytlrdir.
Frir qalereyas, Vainqton) vo ssar
Tobrizinin Mehr vo Mtori osorino
okilmi (1419) illstrasiyalardak (xot
motkarlar foaliyyot gstorir, dini, taritat Cofor Tobrizi) iislub, bodii sonotkar
. elmi vo poetik osorlorin bodii olyazma
Xosrov irinin qsri nnd . Nizami
hq moziyyotlori ilo seilir.
sxolrini hazrlayr, onlar mini Xoms sinin olyazmasina miniatiir.
15
osrin ovvollorindo mohur Azor
iorl bozoyirdilor. Bu dvr olyazma1481. Topqapi. Istanbul.
rndan Bohtiunun Monaf l-heybaycan xottati Cofor Tobrizi, bodii cild
ustasi Qovamoddin, rossamlardan Xoca
an osorino (1297/98; Morqan kitabxa Qaralar bayqularn yuvalarn yandli vo Qiyasoddin kimi grkomli Tobriz
as, Nyu-York), Roidddinin Cami
rr , Ceyran, tsbaa vo qara vo s.
sonotkarlarinin Heratda geni yaradc-tovarix (1306 il nsxosi, Edinburq
rosmlori osrin on gzol abidolorindondir.
liq foaliyyoti, rqin byiik rossami Koniversiteti, otlandiya; 1314 il nsxosi,
1481 ildo Sultan Yaqub iiiin hazrmaloddin Behzadin Heratda Pir Seyid
ral Asiya Comiyyoti, London; 1318 il
sxosi, Topqapi muzeyi, istanbul) oso- huod Tobrizidon rossamhq dorsi al- lanan vo I ah smayl dvrndo tamamlanan Nizami Xomso sinin istan
masi vo b. tarixi faktlar gstorir ki, Tob
nin molum nsxolorin okilmi^; minibul nsxosino 16 osrin ovvollorindo okilriz uzun miiddot Yaxin vo Orta orq
trlori gstormok olar. Cami ot-tovami 9 miniatiir bu cohotdon istisna tokil
x olyazmalannm miixtolif rossamlar ohorlrini yetkin sonotkarlarla tomin
irolindon okilmi illstrasiyalar Azor- edon qdrotli sonot morkozi olmudur.
edir. Obrazli ifado vasitobrino, kompobaycan miniatiir sonotinin inkiafnda
Mohur alman sonotnas F.ults Tob
zisiyamn miirokkobliyi vo tomtoraqh deriz moktobini qonu orq lkolorindo
;iisusi morholo tokil edir.
korativliyino, kolorit zonginliyino gro
14
osrin ortalarmda Tobriz rossamla- miniatiir sonotinin inkiafna osasli tosir
bu miniatrbr ( i in imorkon Xosrogstormi ana moktob ( mutter schu- vun ona tamaa etmosi , isgondor vo
n qrafik vo boyakarliq iislublarmin
le ) adlandrmdr. 15 osrdo Tobriz
Dara , isgondor vo oban , isgondor
uurlu sintezindon doan bodii iislub
moktobinin tosiri ilo amax vo Bakida
yaratdilar. Bu yeni slubun formalaNabonin sarayinda vo s.) 16 osro aid
miniatiir sonoti inkiaf etmoyo balam- eyni mozmunlu miniatiirlordon osasli su
mas 1340-50 illoro aid edilon Byk
d. Bu dvrd orq poeziyas antologirotdo forqlonir. Bu osorlorin 16 osrdo
Tobriz ahnamosi , yaxud Demott
yasi , yaxud amax antologiyasi na Tobriz miniatiir moktobinin banisi Sulahnamosi adlanan mohur olyazma-

tan Mohommod, onun masirlri vo tolobolri torofindon okilmosi bhosizdir.

Tosadfi deyil ki, bu dvrdo vo daha
sonralar Tobrizdo ilonmi, lakin miiolliflori blli olmayan on doyrli miniatrlor adoton Sultan Mohommod moktobino, yaxud onun slubuna aid edilir.
Tobriz miniatr moktobinin inkiaf
zirvosi 16 osrin ortalarina tosadiif edir.
Morkozlomi Sofovilor dvlotinin ya
ranmasi ilo Azorbaycanm paytaxti Tob
riz yenidon Yaxin vo Orta oqdo modoniyyotin, estetik fikrin, bodii yaradcln osas morkozino evrilir. Tobrizdo

Rstmin Roxi komndlo tutmas. Firdovsi

ahnamsinin lyazmasna miniatiir.
1520 30 illr. Mctropolitcn-muzey. Nyu-York.

ah smayl voTohmasibin saray kitabxanasnda byk ustad Sultan Mohommodin rohborliyi altinda M ir Msovvir,
Mirzo li Tobrizi, M ir Seyid li,
Mzoffr li kimi istedadli yerli rossamlarla yana, orqin Komaloddin Behzad, eyxzado, Aamirok sfahani, ah
Mahmud Niapuri, Dust Mohommod
kimi gorkomli sonotkarlari, xottat vo rossamlan foaliyyot gstorirdilor.
16 osrin ovvollorindon balayaraq
Tobriz m iniatiir moktobinin klassik
odobiyyatla olaqosi daha da genilonmidi. Firdovsi, Nizami, Sodi, Hafiz,
Cami, Novai, m ir Xosrov Dohlovi vo
b. klassiklorin osorlori, poetik siijet vo

obrazlari Tobriz rssamlarnn yaradclnda osas yer tuturdu. Tosviri sonotdo on

ox, on doyorli miniatiirlor iki osoro
ahnamo vo Xomso yo okilirdi.
Son doroco zorif ilonmi 3 kiik miniatrl ah vo Dorvi (M.Y.Saltkov-edrin ad. kitabxana, Sankt-Peterburq), 258 miniatrlo bozodilmi ahnamo (1537; miniatrlorin bir qismi
Nyu-Yorkdak Metropoliten-muzeydo,
qalan hissosi Nyu-Yorkda, Haufton
kolleksiyasindadir) vo 14 odod nadir miniatr ilo diinya hroti qazanm
Xomso (1539-43, Britaniya muzeyi,
London) olyazmalari zongin bodii tortibati, nofis dekorativ bozoyino gro orqdo kitab sonotinin vo miniatiir boyakarlnn ah osorlori hesab edilir. ahnamo yo okilmi miniatrlordon Sultan
Mohommodin Keyumorzin moclisi ,
Zhhakn edam edilmosi , Mirzo li
Tobrizinin Hindistan elilorinin qobu
lu , Mzoffor linin ov vo dyii sohnolori, M ir Seyid linin saray moclislori
tosvir olunan osorlori, Xomso yo okilmi miniatrlordon Sultan Mohommo
din Sultan Soncor vo qar , irin imorkon Xosrovun ona tamaa etmosi ,
Mohommod Peyomborin meraci ,
M ir Miisovvirin nuirovan vo bayqularn shboti , Mirzo li Tobrizinin
Xosrov Barbodin musiqisini dinloyir ,
apur Xosrovun portretini irin gstorir , Mir Seyid linin Diloni qarnin Moenunu Leylinin yanina gotirmosi vo s. osorlor orq miniatiir sonotinin
zirvosini tokil edir. Azorbaycan rossamlar ahnamo vo Xomso don baqa,
digor poetik osorloro do orijinal mini
atiirlor okmilor. Bunlardan Sultan Mo
hommodin 1530-cu illordo Hafizin Divan na okdiyi Sam Mirzonin kef-musiqi moclisi , Meyxanada , namolum
rossamlarn .Cami, mir Xosrov Doh
lovi vo b. klassiklorin osorlorinin olyazmalarma, Sodinin klliyyatna (hams
M.Y.Saltkov-edrin ad. kitabxana,
Sankt-Peterburq) vo b. olyazmalarina
okdiklori miniatrlri gstormok olar.
Miniatiir sonotindo 16 osrodok toktok tosadiif olunan dozgah miniatiirlori
osrin ortalarndan inkiaf edorok tezlik
lo xiisusi janr soviyyosino yksoldi. K i
tab illstrasiyalarndan forqli olaraq,
belo miistoqil miniatiirlordo, osason, adi
hoyat hadisolori tosvir edilirdi. Rusiya
(Sankt-Peterburq), Tiirkiyo (Istanbul),
eloco do Avropa vo AB-n bir ox mu
zey vo kitabxanalannda saxlamlan
xiisusi albomlarda (miirokkolordo) top-

lanm, bozon do sirf dekorativ bozok

moqsodilo miixtolif olyazma kitablarma
sonralar daxil edilmi belo miniatrlrdon Mirzo li Tobrizinin Sarayda mu
siqi moclisi , Sultan Mohommodin Ov
sohnosi triptixlori, Mir Seyid linin
Kond hoyati vo ohor hoyati tablolar orq miniatiir sonotindo miistosna
yer tutur.
16
osrin ortalarmda Sultan Mohom
mod, Mir Msvvir, Dust Mohommod
vo b. rossamlar bir sira portret mini
atiirlori yaratmlar. Miioyyon kanonlar
osasmda yaradilan bu portrctlordo osas
moqsod hkmdarn zahiri gzolliyini toronniim etmok olmudur.

Mocnun Leylinin adr nndn zncirli

kcir . Nizami Xms sinin lyazmasna
miniatiir. 1539-43 illor. // M ir Seyil Oi
Metropoliten-muzey. Nyu-York.

16
osrin 2-ci yarisinda saray kitalr
nasinda foaliyyot gstoron rossamlan!
bir qrupu Sofovilor dvlotinin paytax
nin Tobrizdon Qozvino krlmosind,
sonra yeni morkozo toplad. Azorba
can rossamlarmm Qozvindo 1575 ilo c|.
dor okdiklori miniatiirlor bodii sl
xsusiyyotlorino gro Tobriz dvr mm
atrlorindon osla seilmir vo Tobriz slubunun montiqi davammi tokil edir.
Qozvindo yeni slubun yaramb for
malamas Sultan Mohommod ononoloinin davamlar Siyavu boy, M ir Zey
nalabdin Tobrizi, li Rza Abbasi Tobri
zi, xiisusilo dvrn on gorkomli ustad
rossamlan Mohommodi vo Sadiq boy

farn yaradcl ilo baldr. Bu

dvrdo kitab illstrasiyalarndan daha
ox real hoyat hadisolorini vo adi moiot
sohnolorini oks etdiron miistoqil mi
niatiirlor okilmidir. Rossam, xottat,
air vo tozkiroi Sadiq boy farn okdiyi portretlor ( Siivari dorvi , Milli
Kitabxana, Paris; stirahot edon dorvi", Giilstan muzeyi, Tehran), Mohommodinin sado adamlarm hoyatmdan
bohs edon rosmlori ( Baharn mjdoisi , M.Y.Saltkov-edrin ad. kitabxana.
Sankt-Peterburq; Kond hoyati , Luvr,
Paris), .Caminin Siibhot l-obrar
( Mminlorin tosbehi ) osorinin 1613 il
ixli olyazmasina li Rza Abbasi Tobn/inin okdiyi miniatiirlor vo s. osorlor
bu sonotin mozmun vo formaca tamamiyeni. orijinal mahiyyot kosb etdiyini
storir. Bu dvrdo miniatiir sonotinin
ivz dairosi genilonir, hoyatla olaqosi
ha da mhkomlonir, , ideya mozmua gro demokratikloir, bodii forma
otdon sadoloir, onun realist tosvir
tolori gclonir. ksoriyyoti siyah
" texnikasi ilo okilmi mono>m rosmlordon, yaxud aq vo offaf
lglorlo ilonmi miniatrlordn ibarot
an bu osorlor bir torofdon dekorativ
iubun, x vo olvan rongli klassik kib miniatrlorinin todrici tonozziiliinii
storir, digor torofdon iso realist tosvir
etoduna yaxnlaan dozgah boyakarl
vo qrafikasimn getdikco inkiafn
etdirir. Azorbaycan miniatiir sonoido gedon bu prosesi siirotlondiron
inillordon biri do Avropa tosviri so.otinin orq incosonotino tosirinin bahmmasi idi.
Tobriz moktobi qonu lkolorlo yaraclq olaqosi saxlam, moktobin
tmayondolori miixtolif vaxtlarda bir
x orq lkolorindo foaliyyot gstormi. Mohur rossam Mir Seyid li atasi
ir Msovvirlo birlikdo uzun miiddot
indistanda Mool hkmdarlar Hayun [1530-39, 1555 59] vo kborin
556-1605] saraynda ba rossam ili, yeni nosil sonotkarlarn yetidirilosindo Mool miniatiir moktobinin yatnmasi vo inkiafnda miihiim rol oymlar. Tiirkiyo miniatiir sonotinin inafna Azorbaycan rossamlan ohomiy.41i tosir gstormilor. ahqulu Noqqa,
Volican Tobrizi, Kamal Tobrizi vo bir si
ra digor Tobriz rossamlan miixtolif dvrlordo stanbulda foaliyyot gstormi,
ahqulu vo Volican saray emalatxanasina rohborlik etmilor. Xalalq, bodii
para, bodii metalilomo vo keramika

saholorindo mozmunu. bodii formasi,

obrazl ifado vasitolorino gro miniatiir
slubunu xatrladan birox doyorli osor
lor yaradlmdr.
Azorbaycan miniatiir sonoti 19 osrin
sonlarina qodor davam etmidir. Lakin
18 19 osrlordo olyazma vo da ap kitablarna okilmi miniatiirlor artiq
klassik miniatiir sonotinin tonozziiliinii
gstorirdi.
20 osrdo klassik miniatiir sonotinin
zongin ononolorindon, onun bodii iislub
xiisusiyyotlorindon yaradc surotdo isti
fado edilmoyo balanmdr. Holo
1930 40 illordo bir sira Azorbaycan rossamlar z tablolarmda, xiisuson kitab
qrafikasinda miniatiir sonotinin bodii
forma vo tosvir vasitolorindon istifado
etmoyo
almlar
(.zimzado,
Q.Xalqov, .Hacyev, R.Mustafayev,

K, K.rimovun
Sultan
Mohommod vo
onun moktobi"
kitabi.
Moskva.
1970.

.Axundov, K.Kazimzado vo b.). Bu baxmdan .zimzadonin akvarellori, Ni

zami Goncovinin poemalarimn yubiley
norino okilmi illiistrasiyalar, Nizami
osorlorinin motivlorini oks etdiron siijetli
xalalar rossamlann bu sahodo yaradclq axtarlarnn uurlu noticoloridir.
Klassik miniatiir sonotinin iislub
xiisusiyyotlorindon istifado edilmosi
Azorbaycan tosviri sonotinin sonraki inkiaf dvrloindo daha da genilonmi,
boyakarhq, qrafika, xiisuson kitab
illiistrasiyasi saholorindo bir sira rossamlarn yaradclq axtarlar uurlu osorlorlo noticolnmidir. M.Abdullayev
boyakarhq, qrafika, monumental boyakarliq vo teatr tortibati saholorindo bir
sira doyorli osorlor yaratmdr. Rossamm "Kitabi-Dodo Qorqud a (1962 vo
1979 il norlori) okdiyi illiistrasiyalar,
Baki metropoliteninin Nizami stan
siyasinda Nizami osorlorinin motivlori
osasmda yaratd mozaika lvholori
diqqoti colb edir.
K.Kazimzado, O.Sadqzado, li Mi-

nayi, F.Mommodov vo b. rossamlann

kitab illstrasiyalar, M.Rohmanzado vo
E.axtaxtinskayann qrafk lvholori,
O.xoliyev, Dorabadi, Pariyab qardalan vo b. rossamlann dekorativ-totbiqi
sonot sahosindo bir sira osorlori miniatiir
iislubunda ilonmi maraqli rnoklordondir.
Miniatiir sonotinin miitoroqqi ononobrinibn, slub xiisusiyyotlorindon yaradclqla bohrolonon Azorbaycan ros-

siimlari onu miistoqil bodii yanidtcihq sahosi kimi inkiaf etdirirlor. E.axtaxtiskaya, B.Haciyeva, E.Aslanov, S.Qurbanov, R.Nozirov, N.Sultanova, .Bayramov, T.Qoriyev vo b. rossamlann qrafik
osorlori, dekorativ-totbiqi sonot nmunlori miiasir miniatiir sonotinin yalmz ki
tab illiistrasiyasi ilo bal olan tosvir
nvii kimi deyil. daha geni kosb
etdiyini gstorir.
Miiasir incosonotin biitiin nv vo
janrlannda klassik miniatiirlorin tosiri
ziinii biiruzo verir. 1983 ildo Azorbay
can miniatiir sonotinin yronilmosindo
morkozo evrilon miniatiir blmosi
yaradildi (E.Aslanovun rohborliyi ilo).
Bir ox Azorbaycan rossamlan z
yaradclqlarnda miniatiir sonotinin
obraz vo iislubuna miiraciot edirlor
(rongkarlar M.Abdullayev,
T.Norimanboyov. R.Babayev, Q.Yunus, qrafi
ka rossamlan S.Qurbanov, R.Nozirov,
keramika ustalan .Bayramov, N.Sul
tanova, M.far).
d.: b i b v N . Azorbaycan sovet rossaml. ., 1966; r i m v . Azorbaycan niniatrlori. .. 1980; . .

XIII XV . .,
1999; Heydor liyev vo Azorbaycan incosonoti:
Moqalolor toplusu. B., 2000; f o n d i y e v R.
Azorbaycan incosonoti. B., 2001.
Cevnils HM'rVismh

Dekorativ-totbiqi snt
Azorbaycanda dekorativ-totbiqi so
notin tarixi ox qodimdir. Azix maarasindan (Alt Paleolit dvr) taplm o^yalar, Qobustan (Yuxan Paleolit dvr)
vo Gomiqaya tosvirlori (Tunc dvrii)
Azorbaycan orazisindo yurd saln insanlarm holo uzaq kemilordo bodii yaradclqla moul olduunu gstorir.
Qazax ohori yaxnlndak Babadrvi
vo Naxivan orazisindoki I Kiiltopo qo
dim yaay moskonlori ndon e.o. 5 3-cii
minillikloro aid bozokli moiot oyalar.

heyvan fqurlar, iizorindo hondosi naxlar vo qu tosvirlori olan cilal gil qablar,
mis mmulatlar akar edilmidir. Dulusuluq, o momulati, oyma naxl da,
aac niimunolori, bodii metalilomo, keoilik, hosir, bodii para vo tikmolor, to
xuculuq, xalalq, zorgorlik vo s. Azor
baycanda dekorativ-totbiqi sonotin on
geni yaylm saholorindondir.
Azorbaycan dekorativ-totbiqi sonoti
ustalannin moharoti da iizorindo oyma
(qobir dalar, kiik plastika vo s.), zorgor
lik (tkmoqolib, ksmo oboko, oboko, qarasavad vo s. sullarla dzoldilon zinot oyalar), toxuculuq sonoti, para vo tikmolord, xsusilo bu sonotin on inkiaf etmi
sahosi olan xalalqda bodii okildo
oksini tapmdr.
Azorbaycan dekorativ-totbiqi sonoti
bir ox inkiaf morhlolri kemi, siya
si, iqtisadi vo ictimai quruludan asl
olaraq miixtolif forma vo bodii xsusiyyotlor oldo etmidir.
Azorbaycan incosonotinin formalamasinda qodim azorbaycanlilarm folsofi
vo dini grlorini zndo oks etdiron totemizm, animizm, amanlq, 7 ulduza sitayi vo bundan yaranan zordtilik,

li, basmanaxl, yapmanaxl, minal

keramika kimi qrupladnlmdr.
Naxivan orazisi qrmz keramikanin (I Kiiltopo, ahtaxt, ortopo vo s.,
e.o. 2-ci minillik) osas morkozi olmudur. Qrmz keramika momulatmin
iizori hondosi naxlar, hominin on qo
dim simvollardan biri olan sokkizguoli
ulduz (Naxivan, II Kiiltopo, e.o. 31-ci
minilliklor), qu, heyvan vo stilizo edilmi insan tosvirlori ilo bozodilirdi. Nax
ivan MR-in ahtaxt kondindon e.o.

Brnc maral fiquru. .. 1-ci minillik.

Naxivan. Baki Dovlot Universiteti.

Gil qab. .. 10 osr. Milli Azorbaycan

Tarixi Muzeyi.

Qafqaz Albaniyasinda bizim eranin 4

osrindon xristianhq, 8 osrdon islam dini
miihiim rol oynamd.
Orta osrloro aid Azorbaycan dulusuluq sonotinin niimunolori (irli vo irsiz saxsi qablar, ka, kuzo, piyalo,
muncuq, siirahi vo s.), metal momulatlar
(qizil vo gm qablar, domir, mis vo
biiriincdon aftafa-loyon, nimo, dola vo
s.) orijinal formas, bozoklorinin mxtlifliyi, hondosi, nobati ornamentlorinin
zonginliyi ilo forqlonir. Dulusuluq momulatlar ls, formas, zorindoki naxlan, material vo hazirlanma texnologiyasna gro boyal, cilal, fqurlu, iro-

18-17 osrloro aid qrmz keramikanm

maraqli niimunosi taplmdr.
Eneolit dvrndon molum olan cilali
qara keramika nmunolorin Mingoevir, Xanlar, Dakoson, Qazax vo s.
rayonlarm orazisindo daha ox tosadiif
edilir. Bu momulatlarin iizorindo spiral vo
qoa eynokvan spiral, yeriyon svastikalar, paxlava naxl tor, bucaq, romb
(Babadorvi, e.o. 4-3-cii minillik) vo s. nax elementlori totbiq edilirdi. Dlusuluq
sonotinin maraqli saholorindon olan fiqurlu keramika nmunolrind qu, hey
van tosvirlorino, ev vo araba modellorino
daha ox tosadiif olunur. Arxeoloji qazmtilar zamam Mingoevirdon taplm 2 vo
4 tokorli evo oxar modellor xiisusilo diq
qoti colb edir. E.o. 1-ci minillikdo fqrlu
keramika momulatlari daha ox zoomorf
qablar formasmda olmudur.
Qodim dvrlordo Azorbaycanda me
tal az miqdarda istehsal edildiyindon,
ondan ox nadir hallarda adi mit momulatlan dzoldilirdi. Metaldan dini
mozmun dayan bodii sonot osorlorinin
diizoldilmosindo daha ox istifado olunmudu. Arxeoloji qazintilar zamam Qaraba, Qazax, Godoboy, Xanlar rayonlarndan taplm tunc momulatlar,

Mingoevir, Yaloylutopo, Xocali, Qobo

lo, Xmisli, ismayilh, Qaratopo vo s. yer
lordon akar edilmi qiymotli bozok oyalar metalilomo sonotinin holo qodim
don Azorbaycan orazisindo geni yayildn gstorir. Mingoevir vo Xocahdan
taplm tunc komorlor (e.o. -c minil
lik), Urmiya g1ii yaxnlndak Hosonlu toposindon akar edilon qizil cam (e.o.
9-8 osrlor), Ziviyo mahalndan taplm
qzl dliik (e.o. 8 osr) metalilomo sono
tinin rnok nmunolrindondir.
Erkon orta osrlordo Azorbaycanda on
geni yaylm sonot saholorindon biri dulusuluq dozgahnda dzoldilon saxsi momulati (keramika) olmudur. Saxsi momulatin isti vo soyua davamli olmasi vo
gzol grnmosi iin onlann iizorino ii,
yobonzor offaf maye - iro okilirdi.
iroli keramikanm lk rnoklori Q
bolo, Gonco, Beyloqan, Mingoevir
amaxda akar edilmidir. Yaxn o
do molum olan biitiin texnoloji iisul1
Azorbaycan keramika momulatinda tc
biq edilmidi. Belo qablann iizorindo a;
qobla rosm okilmosi, yaxud anqobla
m yerlik iizorindo miixtolif boyalai
tosvirin ilonmosi, eloco do cizma :
bozomo iisulu geni yaylmd.

totbiqi sonotinin inkiaf haqqmda aydin

tosovviir yaradir. 11-15 osrlordo istehsal
olunan saxsi qablarda momulati diizoldon ustann adi gstorilmoklo, emalat;, damas vurulurdu. Goncodon tapilnus bir sira qablarm iizorindo li
ziz olu , Nosir , Rstom , "Seyid
li vo s. adlar yazlmdr.
Saxsi qablarm oyma, qabartma, ciz
ma vo s. iisullarla ilonmi bozoklorindo
zorif ornamentlor, insan, heyvan vo qu
tosvirlori ilo yana, tobiot tosvirlorino,
siijetli konpozisiyalara da tosadiif edilir.
1950 ildo Bevloqandan taplm vo hazirda Ermitajda saxlanilan saxsi nimo bu
haximdan diqqoti colb edir. Nimonin
. zorindo zadoganlara moxsus geyimdo
ova xm atli goncin tosviri verilmidir.
: Lompozisiyani atm torkindo tosvir edili bobir tamamlayir. Siijetli kompozialara bu dovrdo, osason, Beyloqan saxnomulatlan iizorindo rast golinir.
11 15 osrlordo Azorbaycanda miixtoformali bodii kalar istehsal edilmiBu ciir momulatlar, osason, moscid,
mam, saray vo s. binalann memarliq
zoklorindo ildilmidir. 11 15 osrlori dekorativ-totbiqi sonotin miihiim salorindon biri do da vo goc iizorindo

Qzl diadema (utqaba). 19osr.

Milli Azorbaycan Tarixi Muzeyi.
irvan lloyini. 1206. Ermitaj. SanktPeterburq. Usta li Mhmmd olu.

Orta osrlordo keramika ilo yan.

iio momulat da hazrlanrd. ama .
Gonco, Qobolo, Mingevir vo s. yer
don odon moiot oyalan (kuzo, s ;
piyalo vo s.), hotta zorgorlik niimun.
do akar edilmidir. o iizorindo sot' ,
yaxud qabanq formali hondosi vo nob. i
ornament motivlori ilo yana, yaz nmunolorino do tosadiif olunur. Naxivan ora
zisindon taplm biirncdon atl fiquru
(Ermitaj, Sankt-Peterburq), Mingoevir, Lonkoran, Qax rayonu vo s. yerlor
don akar edilmi gm mocmoyilor
(M illi Azorbaycan Tarixi Muzeyi) erkon
orta osrlordo Azorbaycan dekorativ-

odii oyma sonoti olmudur. Oyma boiklor, osason, memarliq abidolorindo vo

>bir dalarmm iizorindo totbiq edilirdi.
aki limamndan akar edilmi irvanhlarn "Bayil qosri (1235) adlanan
lemarhq abidosinin zorindoki yazi vo
slyef tosvirlori bu dvr bodii oyma sootinin nadir niimunolorindondir. Dorin
yma iisulu ilo bozodilmi Bayil qosi nin maraqli cohoti bozoklordo yazilaria birlikdo canli varhqlan tosvir edon
oxl rosmlorin olmasdr. Dalarn iizo
rindo insan bann tosviri olan xeyli oymalar akar edilmidir. Portret-barelyeflorin birinin iizorindo irvanah Foribiirziin adi, digorindo iso grc sz
hokk olunmudur. Memarliq abidolori

iizorindo canlilarin tosvirinin hokk edil

mosino tokco Bakida yox, Azorbaycanin
digor yerlorindoki abidolordo do rast goli
nir. Lakin bu tosvirlor Bayil qosri ndo
olduu kimi qabartma sopgisindo yox,
xeyli sothi, daha ox cizma iisulu ilo icra
edilmidir. Adam rayonunun Xamdorbotli kondindoki tiirbonin (1314) vo Lan
rayonunun Cicimli kondindoki Molikojdor tiirbosinin (14 osr) memarliq bozoklori bu iisulla ilonmidir.

Aypara sinbnd.

11-15 osrlordo Azorbaycanda dekorativ-totbiqi sonotin maraqli nvbrindon biri olan metalilm sonoti do
yiiksok inkiaf morholosi kemidir. Me
taldan hazrlanm miixtolif silahlar, ev
oyalar vo s. sonot niimunolori dvrimiizodok saxlanlmdr. Gonco, amaxi, Naxivan vo Baki ohorlori homin
osrlordo Azorbaycanin metalilomo mor
kozlori idi. Bodii metal momulatlarmdan
ibrahim ibn Osmanin 1063 ildo Gonco
ohori n dzoltdiyi bodii tortibath do
mir darvaza (bir tayi Giirciistan Res
publikasinin Gelati monastrndadr),
Osman Salman olu Naxvaninin hazrlad biirnc dola (1190, Luvr, Pa
ris), li Mohommod olunun irvan
liilyini adlanan suqab (1206, Ermitaj,
S.-Peterburq), bdloziz orofoddin
olu Tobrizinin (tunc tiyan, 1399, Xoca
hod Yosovi moscidi, Qazaxistan Respublikas, Tiirkiistan olori), krllah
Miixlis irvaninin (brnc strlab,
1486, Hararinin oxsi kolleksiyas, AB)
ilri bu sonotin gzol niimunolorindon
dir. bdloziz orofoddin olunun Tob
rizdo dzoltdiyi tunc tiyann arl 2 /,
diametri 2,5 m-dir. Bt nohong tiyan
Teymurun sifarii Xoc hmod

Yosovi moscidi n hazrlanmd. Giil

formasmda dzoldilmi 10 qulplu bu
momulat orqdo on byk tiyan olmaq
la yana, bodii tortibatna gro do nadir
sonot osorlorindondir.
16-18 osrlor Azorbaycan sonotkarl
tarixinin on zongin dvrlorindondir. ohor vo kondlordo xeyli toxucu, zorgor,
misgor. dulusu vo b. sonotkarlar foa
liyyot gstorirdi. Sofovilor dvriindo iso
Azorbaycanda osl monada bodii para
istehsah sonayesi tokil olunmudu.
dvrdo Tobriz, rdobil. amax, Goco
sntkarlarmn hazrladqlar ipok paralann xeyli nmuosi hazirda Baki,
Moskva, S.-Peterburq muzeylrindo
saxlamhr. Azorbaycan paralarmn geni hrot qazanmasina sobob onlarm
inco toxunulu vo davamli olmasi idi.
Paralar milli naxlarla bozodilir vo
ox vaxt naxlarn arasmda klassik airlorin, xiisusilo Nizami Goncovinin
osorlorindoki obrazlar miniatr iislubunda tosvir edilirdi. zl adlanan
belo paralarn bir sira nadir niimunolri
hazirda diinyanin on byk muzey vo
oxsi
kolleksiyalarmda
saxlamhr
(Parisin Luvr. Londonun Viktoriya vo
Albert, istanbulun Topqapi, Mos-

Qzl suyuna kilmi aynal giim komor.

19 osr. ua.

kvann orq Xalqlarnm ncosonoti Mu

zeyi vo s.).
Tobriz, rdobil, Naxivan, Gonco,
amax vo Baki sonotkarlannm metal
dan dzoltdiklori moiot oyalar, silah
lar, bozok niimunolori yiiksok qiymotlondirilirdi. Azorbaycan sonotkarlannm
hazrladqlar silahlar (xoncor, qilinc,
qalxan) vo zirehli geyimbr (dbilqo, dirsoklik vo s.) xiisusilo metalibmo sonoti
nin miioyyon saholorindo noinki ayri-ayri sonotkarlarin, hotta biitv horlorin
ixtisaslamasna rovac vermidir. rdobil ohorinin inkiaf etmi bodii metal
morkzbrindon saylmasna baxmaya
raq, eyx Soli tiirbosinin gmii barmaqlm bu sahodo daha soritoli olan
Gonco sntkarhm, Iriohonn domir

darvazalarn iso Naxivan ustalar

dzoltmilor. Bodii metal momulatlarnn iizorindo adi sntkarlarla yana,
mohr rssamlar da ilomidilor. Moskvada Kremlin Silah Palatasnda saxlanlan bodii qalxan (tobrizli usla Mohom
mod Mmin, 16 osr) Azorbaycan metalilomo sonotinin nadir nmunolrindndir. vozsiz sonot osori olan bu qalxan
qrmz poladdan dylorok tizori da-qa
vo qzlla bozodilmidir. Sothindo 42 dairovi cr alm, bunlarn iorisindo mxtolif ov, mharibo sohnolori, heyvanlar
alomindon sjetlor vo s. tosvir olunmudur. Rosmlor irisindo Nizaminin Leyli
vo Mocnun poemasmn motivlori ilo
bal kompozisiyalar daha maraqlidir.

Biirtinc kz ba. R.o. 9 sr. Dalq Qaraba.

Ermitaj. Sankt-Peterburq.

Naxivan, Lan, Adam, Gonco,

Mingoevir, Qazax, Lerik vo s. yerlor
don taplm 16-17 osrloro aid da qo vo
at fqurlar, siijetli qabartma leykollor
Azorbaycan incosonotinin maraql nmunoloridir. Da fiqurlara Azorbaycanm conubundan tutmu imal-qorb blgolorinodok bir ox yerlordo rast golinir.
Ermonistan vo Grcstann azrbaycanhlar yaayan orazilorind do bu ciir fqurlara tosadiif olunur.
16-17 osrloro aid edilon vo Azorbaycanin, osason, qorb rayonlannm daotoyi kondlorindo taplm siijetli qabartmalarla bozodilmi oyma naxl da
sonduqolorin (qobirst dalar) oksoriyyotindo dofn edilonin caot vo moharotini gstoron sohnolor hokk olunmudur. Mingoevir, Lan vo Zongozur ora-

zilorindo tosadiif edilon sonduqolorin

lordo ustalar torofindon miixtolif zinot vo
iizorindo amanlarn dini morasimi, qo
bozok yalar hazrlanmdr. ada
zorgorlik sonoti sahosindo foaliyyot gsdim tayfalarda zoomorf anlaylarla
toron bir ox ustalarn ilori xarici lko
olaqodar meydana golmi qu onqonunun (toteminin) vo zordtiliklo olaqo
muzeylorindo nmayi etdirilir. Miiasir
dvrdo zorgorlik kemiin ononolorini
dar ayinlorin tosvirlori diqqoti colb edir.
17
osrdo dekorativ-totbiqi sonotindavam etdirorok forma vo mozmunca
zonginlomidir.
xalalq, obokoilik vo misgorlik kimi
Bir sira doyorli oboko nmunolori
nvlori daha ox yaylmd.
Azorbaycan Xalas vo Xalq Totbiqi So
18-19 osrlordo Tobriz, Gonco, oki,
noti Dvlot Muzeyindo saxlanihr.
ua, amax vo Bak ohorlorindo xiisu
Yiiksok sonotkarhqla hazrlanm bodii
si misgorlor mohollosi mvcud idi. Mistaxta niimunolorino ictimai binalarm
don bozokli, orijinal formah qab-qacaq
(muzeylor vo s.) tortibatinda daha ox
diizoldilirdi. Azorbaycanda misgorlik so
notinin morkozi amx xanlna daxil
tosadiif olunur. Nizami ad. Azorbaycan
olan Lahic idi. 19 osrdo Lahicda 200- dobiyyat Muzeyinin salonlarmdaki
dok misgor emalatxanasi olmudur. La
obokoli arakosmolor, miixtolif krslor,
hic ustalar moiot oyalarn (dola, satl, sornic, mocmoyi, sorpu, giiyiim, af eyx Sfi xals
tafa, asiizon, kofgir, kasa, cam, qazan,
1539 ild Sfvi hkmdar I Thma raq vo s.), eloco do odlu (tiifong,
sibin sifarii il rdbil mscidi
miixtolif tipli tapanalar vo s.) vo soyuq
n toxunmudur. 1893 ild hmin
(xoncor, qomo, behbud, qlnc, baq vo
xaln ingilislr alaraq Londona
s.) silahlan yiiksok sonotkarlqla dzolaparmlar. 5,34x10,51=56,12 m
dir, bunlann iizorini inco, miirokkob orlsnd olan xal dnya muzey
namentlorlo bozoyirdibr. Silahlara solrind saxlanilan n nadir xalq
notkarlarn mhr vurulurdu. Hazirda
snti nmunlrindndir. Bzk
Azorbaycan incosonot Muzeyindo vo
lri gl-ik rsmlrindn ibartdi
M illi Azorbaycan Tarixi Muzeyindo
Zngin rng alarlar vhdt tk.
saxlanilan irvan, Qaraba, Tobriz vo
edir. Xalnn mrkzind yerl
Naxvanda hazrlanm momulatlar
qn Gni, onun trafnda dair
gzol moiot oyalar olmaqla yana,
klind dzlm xrda gllr
Azorbaycanda rosmin, naxn inkiafm
halni, yal, qrmz, sar rngli 16
oks etdiron nadir sonot nmunoloridir.
kiik dairvi qbb is Gn aBunlann iizorindo dz, oyi vo siniq
larn ks etdirir. Hmin kompozixotlordon, onlarm omolo gotirdiyi busiyann yuxar v aa hisslrind
caq vo rombdan (paxlavadan) ibarot
zngin bzkli, qrmz v kri
olan qodim hondosi naxlarla yana,
rngli qndil tsviri vardr. trafdak
miirokkob yarpaq, giil rosmlorino, miix
saysz-hesabsz lvan naxlar kaitolif formah butalara, qu, heyvan vo
natdak ulduzlarn rmzidir.
insan tosvirlorino do tosadiif olunur.
rob olifbasnn miirokkob horflori usrhillor qiymotli dekorativ-totbiqi so
talann olindo ornament elementlorino
rnokloridir. Korolu dastam m\";
evrilorok momulatin bodii tortibatini
tamamlamdr. B yazilar bozok elesunda xatomkarlq slubunda ilom .
mentlori olmaqla yana, tarixi moxoz
mcr gzol sonot osoridir. Hazrda
kolduz sonotinin bir sra nvlori ink >
kimi do qiymotlidir.
Dekorativ-totbiqi sonotin miihiim sa- etdirilir. Azorbaycanda dekorativ-totI ,i
sonot yeni yiiksoli dvrii keirir. R
holorindon olan zorgorlik sonoti feodal
samlar vo xalq sonotkarlan metal, :
mnasibtlorinin inkiaf noticosindo
aac vo dadan orijinal osorlor yaracb ,
yiiksok soviyyoyo atmd. Qzl vo
dekorativ-totbiqi sonotdo ononolori ya.
gm sikkolorin ticarot dvriyyosino da
maqla borabor, yeni bozok elementl ;
xil edilmosinin do bu sonotin inkiafnda
miihiim rolu olmudur.
totbiq edir, naxlarla yana, siijetli
rosmloro do geni yer verirlor. Bu baximZorgorliyin ayri-ayn texniki iisulladan xalalq sahosindo xiisusilo byiik
rndan (basma, qarasavad, dymo, minailiyyotlor qazanlmdr.
nasazhq, oyma, pardaxlama, xatomkarAzorbaycan sonotkarlarinin miixtolif
lq, hokkaklq, hrmo, oboko vo s.) isti
vaxtlarda yaratdiqlari nadir sonot incifado etmoklo Qaraba, Gonco, oki, alori diinyanin mhur muzeylorini bomax, Qazax, Quba, Naxivan vo s. yer

zoyir. orq Xalqlan incosonoti Muzeyi

(Moskva), Ermitaj (Sankt-Peterburq),
Kiyev Qorb vo orq incosonoti Muzeyi,
Luvr (Paris), Viktoriya vo Albert Mu
zeyi (London). Metropoliten-muzey
(Nvu-York), Topqapi Muzeyi, Tiirk vo
islam incosonoti Muzeyi (istanbul) vo s.
Azorbaycamn xala, tikmo, metal, dulusuluq vo zorgorlik momulatlarmin
topland on zongin muzeylordir.
20 osrdo saxsi vo ii qablar istehsali
xiisusilo geilonmidi. Baki. Gonco, ok vo s. ^ohorlordo.forma vo nax baximindan milli ononoloro uyun keramika
niimunolori kiitlovi istehsal edilirdi. Son
illordo bu sahodo alan Azorbaycan
rossamlar saxsi vo inidon maraqli kiik
;ollor yaratmlar, Bunlardan Q.Qaevin Yeddi gzol baleti osasinda
! ! 'yat Abdullayevanm hazrlad roq'.o fqurlar, Sokino ahsuvarovanm
. vo biillurdan yaratd vo Azorivcan modoniyyot xadimlorino (.Haoyov, S.Vurun, C.Cabbarli vo b.hosr etdiyi fiqurlu bodii vazalar,
sim Xolofovun Molla Nosroddin lo'ori" vo Azorbaycan nallar iizro
rlad osorlor maraqlidir. MoskvaQurultaylar Sarayinda istifado etk n Goncodo hazrlanm vo nobaornamentloi bozodilmi ay vo yedostlori qiymotli sonot nmun: indondir (rossam Qalib Barov).
Hazirda keramika, ini momulat saindo ixtisaslam rossamlar miixtolif
ullarda iloyirlr. Byk ll bodii
vazalardak rosmlor orta osrlor Azorlycan miniatiir sonotino xas olan sjet
obrazlann oxluu, milli kolorit vo
i axlarn zonginliyi ilo forqlonir. Fidan
Uiradoliyevanm inidon hazrlad
*jtli-fiqurlu kompozisiyalar, cml"Dodo Qorqud" mvzusuna aid dimik siijetli Bamsi Beyrok (11x119
? ll), Ban iok (15x14.5 sm)
orlori maraqli vo orijinal sonot nmiloridir (Parisdo YUNESKO-nin foniundadir).
Rasim fm diyev

Xalalq. Xalalq znn adi touculua osaslanan inkiafnda uzun bir

kaml yolu kemidir. Eneolit dvriindn molum olan toxuculuun monoyini Qobustandan taplan Neolit
dvrno aid bitki xammalndan sado
h mo metodu ilo mxtlif oyalarn ha
zirlanmasi n ilodilo alotlor vo Kiiltopodon, zorliktopdon, Santopodn,
Xanlardan vo s. taplan Eneolit dvrno

xala istehsali morkozi adlandinr. Bunu

arxeoloji todqiqatlar da siibut edir. 7 osr
katakomba maaralarndan toxuculuq
dozgahimn, yun iplorin qaliqlan. xalan omok alotlori, keo, rm xal
vo palaz paralar taplmdr.
6
osro aid edilon Xosrovun bahan
adl xala bir ox monbolordo tosvir
olunmudur. Homin xaladak sjet
sonraki osrlordo inkiaf etdirilmi vo z
davamn Drd fosil adlanan oxsayl
Tobriz xalalarnda tapmdr. Orta osr
monbolorindo Azorbaycan xalalarnn
xsusiyyotlorindon vo tiplorindon do
bohs edilir. 9 10 osr orob tarixisi Tobori Azorbaycan xalalarnn yiiksok keyfiyyoti barodo molumat verir. 10 osro aid
Hdud-ol-Alom adh monbodo Azorbaycanm Morond, Gonco. omkir ohorlorindo yiiksok keyfiyyotli yun momu
latlar istehsal olunduu qeyd edilir.
Naxvanda, Xoyda, Muanda, Solmasda vo rdobiido toxunan xala vo palazlar byk hrot qazanmd. 10 osr orob
soyyahi l-Mosudi yazrd ki, Moronddo, Tobrizdo, rdobildo Moxfur adh
xalalar istehsal edilir. rob miiollifi 1Miiqoddosi (10 osr ) gzol Qaraba xalalar, xiisuson ... misli-borabori ol
mayan Bordo xalalar haqqinda molu
mat verir. 10 osr orob mlliflori l-stoxri Bordodon Hindistana ixrac edilon
qzl boyaq maddosi (boyaqotu), 1
Miiqoddosi, Gvhol iso al-qirmizi boya
alinan vo hotta Avropaya ixrac edilon
qirmiz adh xiisusi qurdlar barodo mo
lumat verirlor.
Xala momulatlarmdan gtrlm
ornamentloro epiqrafik abidolordo, xiisuson qobir dalarnda tez-tez tosadiif
edilir. Lan rayonundan, Sisyan rayo
nunun Urud kondindon vo Aberondan
cyx Sfi xals. 16 osr.
Viktoriya v Albert Mu/eyi. London.
taplm qobir dalarnda xalalqda
istifado olunan toxuculuq dozgahlari vo
uu Herodotun Qafqazda paralar
alotlorinin tosvirino do rast golinir. Azor
baycan Xalas vo Xalq Totbiqi Sonoti
boyamaq adoti haqqinda verdiyi molu
matlar da tosdiq edir.
Dvlot Muzeyindo 15-16 osrloro aid bir
Eramzn 7 osrindon balayaraq
neo belo qobirda saxlanihr.
Azorbaycan xalalar tarixi sonot nmuXalalar haqqmda molumata xalq
nosi kimi homio xatrlanr, onlarm zorif folklorunda, dastanlarda, ciimlodon
qodim Azorbaycan odobi abidosi Kitabitoxunuu vo nadir gzolliyi qeyd olunur.
Mlliflor xala sonotinin forma zongin
Dodo Qorqud"da tez-tez rast golinir.
Dastanda ouz moclislorini vo tontonololiyi, texnoloji vo bodii xiisusiyyotlorinin
rini min-min ipok xalann zinotgeni diapozonu haqqinda osasli molu
mat verirlor.
londirdiyindon bohs olunur. II 12 osr
7
osr alban tarixisi Musa Kalanka klassik Azorbaycan odobiyyatinda xaltuklu Albaniyada xala istehsali vo za- alarn rongarong tosvirlorini Nizami
doganlann moitind onlardan istifado Goncovi vo Xaqani irvani kimi dahi
Azorbaycan airlori do bodi yaddaa
edilmosi barodo molumat verir. 7 osr (,in
soyyahi Xuan-Tes-ank Azorbaycani iri
krmiilor. Poeziyada, dekorativ tos-

aid gil, smk taalaqlar, iylor sbut

edir.
Todqiqatlarn fkrinco, yun xalalar
holo Tunc dvrndo mvcud olmudur.
B dvro aid sado toxuculuq dozgahlar
(Kltopo-I), Maku ohorindo nobati ornamentli xala-ulla rtlm gil at heykolciyi taplmdr. Qazintilar zaman
Naxvadak qodim qobirlordon akar
edilmi kii fiqurunun oynindoki qrmz
vo qara ronglorlo boyanm gcyim do bu
dvrdo yerli toxucularm lon do paralar boyamaq qaydasn monimsodiklorini tosdiqlyir. Buradak boyaq maddolorinin ox qodim vaxtlardan mvcudlu-

7 ,,

L.Krinov. srlrin nmDsi" xalas. 1985. Azrbaycan Xalas v XalqTtbiqi Sonli Dvlot Muzeyi. Bak.

virin szl qovuuunda mtofkkirlrin xalala mara onn Azorbaycan

xalqmn modoniyyotind mhm
yer tutan sosial v milli fenomen daycs olduunu gstorir. Orta osr Avro
pa syyahlarnn yazlarnda da Azor
baycan xalalar haqqinda maraqli mo
lumatlar vardir. Tobrizdo istehsal olu
nan nadir paralar haqqinda 13 osrdo
Marko Polo xobor vermidir. Genuya
tacirlri homin paralar Avropaya aparrdlar. Dorbond. amax, Naxivan vo
digor ohrlrdo olmu flamand Rubruk
qeyd etmdir ki, burada ox yax xalalar istehsal olunur. Azorbaycan Aqoyunlular dvlotinin (15 osr) hkmdar
Uzun Hosonin sarayinda olan gzol xalalar barodo venesiyali Ambrozio Konarini xobor verir. Sofovi hkmdar 1ah
Abbasin sarayinda olmu alman imperatoru 11 Rudolfun elisi Tektander
Tobrizi tosvir edorkon bildirir ki. burada
oxlu moscid var vo bunlarn domoloino gzol xalalar salnmdr. I ah
Abbasm sarayndak qobuldan danaron o, yeno belo xalalardan shbot ar.
.akin orta osr Azorbaycan comiyyotind xala tokco yiiksok toboqolorin hoyaum bozomirdi. Belo ki, 16 osrdo irvania olmu ingilisbr - Bannister vo Duket
azirlar ki, on sado adamlar arasmda da
elosi taplmaz ki, xalas olmasn; onlarin evlorino, yaxud da oturduqlan otaqlara badan-baa xalalar donib. irvada olmu ocnobi soyyahlar - Antoni
Cenkinson, Artur Edvardes, Tomas
Beanister, evri Deket 16 osr Azorbay
can haqqinda doyorli molumat vermilor. A.Cenkinson irvan boylorboyi
Abdulla xamn qobulunu belo tosvir etmidir: ...Onun adrnn biitiin donosi bahal gzol xalalarla rtlmiid,
onlar zlori iso qzl vo gm saplarla
naxlanm kvadratokilli xalalar
stndo oturmudular . Xalalar haq
qinda doyorli molumatlara 17-18 osr
soyyahlarnn yazlarnda da rast goliik.
Dorbonddon Bakya, sonra iso amaxya golmi alman Adam Oleari qeyd
edir ki. kondlilorin evlori ox soliqolidir
vo domolori xallarla rtldr.
1715 18 illordo Rusiyada iloyorkon
Dorbonddo, Bakda, amaxda vo Tob
rizdo olmu otlandiyal hokimin qeydlorindo do oxar molumatlar vardir. 19
osrdo Azorbaycanda olmu soyyahlarn,
mmurlarn, mtoxossis-etnoqraflarn
vo digor todqiqatlarn, demok olar ki,
hamisinda ohalinin biitiin toboqolori torofndon ildibn oxlu miqdarda gzol

xalalar barodo molumata rast golirik.

Yazili monbolorin tohlili belo bir qonaoto golmoyo imkan verir ki, biitiin or
ta osrlor dvrii orzindo vo sonraki dvrlordo do Azorbaycan xalalar ixracat
obyekti olmu, hom Yaxin orq. hom do
Avropa lkolorino aparlm vo tezliklo
orada avropaiilann moiotino daxil olmudur.
15-16 osrlordo avropaiilann miotino nfuz edon Azorbaycan xalalar bir
ox Avropa rossamlarmin tablolannda
oks olunmudur. Qaraban Muan
xalasn Hans Memlinqin (15 osr)
"Moryom krposi ilo vo Bir goncin
portreti tablolannda grrk. GocoQazax xalalar alman rossami Hans
Holbeynin (16 osr) Elilor rosmindo
Azrbaycan xalas
Azrbaycan xalalar dnyann n
mhur muzeylrind - Londonun
Viktoriya v Albert, Vainqtonun
Tekstil, Parisin Luvr, stanbulun
Topqap, S.-Peterburqun Ermitaj
muzeylrind saxlanilir. Flamand
syyah Rubruk (13 sr), Venetsiya
syyah Marko Polo (13 sr), ingilis
syyah Antoni Cenkinson (16 sr)
v b. Azrbaycan xalalarnn
gzlliyindn sz amlar. Avropa
rssamlarndan Hans Holbeyn,
Hans Memlinq v b. z rsmlrind
Azrbaycan xalalarn tsvir etmilr. Kompozisiya znginliyin, nax
elementlrinin orijinallna, rng
koloritin, eid mxtlifliyin v
toxunma texnikasnn kamilliyin
gr Azrbaycan xalalar nadir
sntkarlq nmunlridir.

tosvir olunmudur. Azorbaycan xalas

venesiyali rossam Karlo Krivellonun (15
osr) Mqoddos Sebastyan tablosunda
oks etdirilmidir. Azorbaycan xalalarnn tosvirino rossam Domeniko dc Bartolonun Siyena ohrindo Santa-Mariya
kilsosindoki Findlinqin toyu freskasnda, Domeniko Moroneni "Miiqoddos Fomann doulmas rosmindo,
Fransadak Korgodanh xanm (15
osr) osorindo, Avropa vo rus rossamlarnin bir ox digor osorlorindo do tosadiif
olunur.
Azorbaycan xalalarnn yiiksok populyarlm, onlarin estetikasmi, giiclii
emosional tosir dourmaq xsusiyyotini
stanbuldak Tiirk vo Islam osorlori
muzeyindo saxlanan 13 osr Qaraba,

irvan, Gonco xalalannda grmok

olar.
Azorbaycan xalasnn yiiksok estetikasi Avropa rssamlanndan daha ovvol
Azorbaycanm miniatr rossamlan torofndon qiymotlndirilmidir. Azor
baycan xalalannm tosvirlorino 13 14
osrloro aid Tobriz miniatrlrindo rast
golinir. Bu miniatrlordo oks etdirilni
ornamentlor, kompozisiya prinsiplori.
rong holli bu gn do irvan, Qaraba,
Quba vo Tobriz xalalarnn bir oxunun osasini tokil edir. Eyni zamanda
xalalq sonoti artiq dvrdo qodim
ononolori qoruyub saxlamaqla yana,
Uzaq orq incosnotinin fantastik obrazlarmi ojdaha, bulud vo s. tosvirlori
do oks etdirir. Yeni vo ononovi osaslann
ahongdar okildo uzlamas Azorbaycan
xalasnn daim inkiafda olduunu
gstorir.
Azorbaycan xala sonoti znn on
parlaq yiiksoli dvrn orta osbrdo
yaamdr. Bu baximdan Azorbaycan
xalalnn vo btnlkdo dekorativtotbiqi sonotinin klassik vo ya qizil
dvr 15-16 osrlor hesab olunur. Xalalq sonotino ox byk tosir gstormi Tobriz miniatiir rssaml homin
dvrdo on yiiksok ioklonmo morholosi
no atr.
16 osrdo Tobrizdo Azorbaycan Sofovi
hkmdarlarnn himayodarliq etdiklori
vo zamanlar iin ox byiik saylan
saray emalatxanalan foaliyyot gstorirdi; burada xala ustalan ib six olaqoli
okildo peokar miniatr rossamlar da
alr, yeni Looktrnc , Ovuluq ,
fan , Xotai , Aacl vo s. xalalar n miirokkob kompozisiyal eskizlor hazrlayrdlar. B dvrdo yaradlan
xala sonoti incilori z slub vohdoti.
real hoyati motivbrin miniatiir rongkarla xas poetikliyi. zoritliyi vo ononovi
mstovi-dekorativ bozok iinsiirlorinin
ahongdar okildo uzladnlmas, forma
vo tonasblrin zorgor doqiqliyi. naxlarin vo rong ahngdarlnn incliyi ilo
seilir.
Miniatr rossamlar xala sonotino
yeni nofos gotirmi, son noticodo zlori
do xala sonotindon bohrlnmilor. Bu
bir daha tosdiq edir ki, Azorbaycanda
moiot do, yiiksok sonot do biitiin dvrlordo daim xala ilo bal olmudur. Tosadfi deyil ki, homin dvr xala sonoti
nin bizo golib atm ii min niimunosinin az 200-ii edevr hesab olunur vo bu
gn Milanin Poldi-Petsolli, Parisin Tot
biqi Sonot, Budapetin lotbiqi Sonot,

Londonun Viktoriya va Albert va s. muzeylarindo saxlamhr.

16-17 asrlardo Azarbaycan xala
mohsulunun omt dorocosi daim yiiksalirdi va Azarbaycanda mstqil xanlqlarn yarand dvrdo - 18-19 asrlardo
yeii hkmdarlar xala istehsaln genilondirmaya cahd gstorirdilar. Xanlar
biitn xarici ticarti, ciimlodon xarici
bazarda xal-xala ticaratini z inhisarlar altna almdlar.
Bununla alaqodar 19 asrin avval-

qalondirirlar. Palaz , Kilim , Ce

cim , odda , Vorni , Z ili , Sumax va bir sira baqa xovsuz xala va
xala momulatlari arabalarn, adrlarn
stnn, yan-yrsinin rtlmosinda is
tifada olunmu, parda, rtk, ayaqalt
kimi ilanmi, domoya salnmdr.
n geni yayllm xovsuz xala nv
palazdr. Palaz Azarbaycanm biitiin
blgoirindo - Qba, irvan, Muan,
Bak, Qaraba, Gonca, Qazax, Gya,
Boral va Canubi Azarbaycanda toxu

Qazax
blgosind
toxunmu
jdahal
xalas.
18 osr.
Mctropolitcnnuzcy.
Ny-York.

larindo Azarbaycanm bir ox yerlorin

do geni yaylm xala emalatxanalarnda - karxanalarda yerli ustalarin
xaneni adlandrdqlar xiisusi xalalar toxunurdu. Hazirda Moskva aharindaki Dvlat Tarix Muzeyinda Baki
yaxnlndak Xila kandinda iizarinda
1801. Karxaneyi-Xila toxunmu xala saxlanmaqdadr.
Xala sanotinin yaranmasini saysizhesabsz utilitar funksiya dayan xov
suz xalalarn meydana xmas ilo ola-

nur. Nadir nmunlri 1-2 osrloro aid

Mingoevir mazarlarndan taplmdr.
rab monbalarindo 10 asrdo Muanda
toxunmu palazlarn mahur olduu
gstrilir. Moiotdo palazdan donocak,
adrlarn qurulmasnda, rtk, geyim
va s. kimi geni istifado olunur. Palazn
asas bozoyi onun fiiqi zolaqlardr. Moiotdo miixtolif moqsdlorla ilodilon bir
sra yalar palaz toxunulu olur. Palaz
materialna, texnikasna, lsno, istifadasina, badii xsusiyyatina gro Bora

tiftiyi , Yiikiizii , A palaz , Qara

palaz , bri palaz , Taxtamico pa
laz vo s. adlandrlr.
Qodim dvrlorda, eloca da orta
asrlordo dini marasimlarda, yas marasimlarinda palaz xiisusi yer tuturdu.
Hkmdarlarn va onlarm ailalorinin yas
marasimlarinda ahar minaralari palaza
brniird. Dini marasimlarda palazdan
geyim kimi istifada edilmi va Azorbay
canda palaz geymak" adati olmudur.
Zarif, inca iyi palazlar evin divanndan
aslr, porda, rtk kimi istifado edilir vo
ailo quran qizlara cehiz kimi verilirdi.
Vaxtilo iyi palaz szoni - siifro kimi ilatmak n onun zolaqlarinin zorina
olavo nax ipi ndan tikmo iisulu - itama ila nax sahnrd. Bu da onun adn
myynldirmidir. Qodim tiirk dillorindo i/yi , i/kin szlori tiki iisulu
ilo naxsalma, tikma demokdir. Xocahason va Qobu kondlorindo xiisusi sifarilo inco, nazik toxunmu iyi palazlar
lsn gra deyil, daha ox akisin
gra qiy mat land iri lmid ir.
Cecim, asasan, Qaraba, Qazax.
Naxivan, ki, irvan (Zardab), Gy
a, Canubi Azorbaycanda toxunur. ir
vanda cecim daha ox. ipokdon, Qara
bada, Gyodo yundan toxunur. Ce
cimlordon donacak vo divar xalas
kimi Azarbaycan xalqimn moiotinci
geni istifado olunur. Ondan vaxtii.
para kimi qadin vo kii geyimlori, dokzii, ykz. miixtolif tklor, ar
ta, xurcun, yohar qa v s. yalar hazrlanrd. Cecimin bazaklari aquli istiqamatli enli vo ensiz zolaqlardan ibarot
olur, ox vaxt zolaqlarn zori mxtol
formali hondosi naxlarla bozodili
Cecim, osasan, fiiqi yer hanasnda to
xunur, eni 0,35-0,40 w-dak, uzunlu
isa 15-16 /-dak va daha artiq olur.
llar cecimin toxunma texnikas i!
artlanir.
fqi dozgahda toxunan ceciml
Yer cecimi , aquli dozgahda toxun;,
cecimloro iso Qara cecim deyilir. Tc
nikasna vo bodii xsusiyyotlrin gi
cecimlar iki nva blnr: Alakynok v
Hamyan cecimlar. Cecimlar material
na, texnikasna, moiotdo istifadasina.
bodii xsusiyyotlrin gra p cecir.
Lad cecim, adda cecim, Yer cecimi,
cecimi para va s. adlandrlr. 16 asr
Tabriz miniatrlarinda tasvir olunmu
cecimlar z gzalliklari ilo diqqoti colb
edir.
Kilimin asas toxunma morkozlori
irvan, Baki, Qazax, Gyo, Qaraba

voTobrizdir. Moiotdo mxtolif moqsodloio ilodilon bir sra oyalar kilim toxunulu olur. Ornament, naxlar qsa
xntlar va diaqonal xotlorlo xarakterizo edilir ki, bu da toxunma texnikasndan iroli golir. Conubi Azorbaycanin
Sonno" kilimlari xsusi sxl, icoliyi
vo zorif ilomolori ilo forqlonir. Kilimlor
materialna, texnikasna, istifadosino,
bodii xsusiyyotlorino, toxunduu yero
gra Dal kilimi, adr rtyii, Gordoklik
qrmz kiiim, Namazlq, axmaxl ki
lim, Saya kilim, Sono kilim, amax
palaz, amt vo s. adlandrlr.
addonin osas istehsal morkozlori
Qaraba, Qazax, Naxivan, Conubi
Azorbaycan ( rdbil, Meqin, Muan)
vo Gyodir. Maiotdo oddodon rnaraim pardolari va rtklori, qaln toxunan
oddodon danocok, divar rty, nazik
zorif addodon iso para kimi qadn
kiilorin geyiminin hazrlanmasnda,
aminin do siifro vo s. kimi istifado edir, balaca qrmz oddolor ayaq altina
ihmr. addanin asas nvii olur: birongli - al adda; damali Dama-dama
'ddo vo mozmunlu - Zili vo Dovoli odlolor.
addonin osas xiisusiyyoti aquli
olaq vo damalannin olmasi, ara sahosiin daha ox qrmz-gy, qrmz-qara
mglorin uyjunluunun stnly ilo
eilmosidir. Qaraba oddolori iin iso
'.rmz fon xarakterikdir. oddo szn kkiinn otronc , adevord ,
yoni ahmat szndan olduu ehtimal
edilir.
Varninin asas istehsal markozlori Qaaba (Bordo, ua, Acabodi, Cobrayl,
bomboran), Qazax, Naxivan vo Conubi
\zorbaycandir. Varnilordon pordo, yiikiz, donocok, rtiik, hominin doyo vo
;adrlarn dekorativ bozoyi kimi istifado
lunur. Muatda vornidon donocok
:imi istifado etmok iin altina keo tikiirdi. Qaraba vornisinin ornamentinin
sas elemcnti xalann biitiin sahosini tulan, S. ya Z formali stilizo olunmu ojdaha tasviridir. jdaha bolluq ramzi ki
mi, eloco do evin, ailonin, qobilonin qoruyucusu hesab olunur. Vorni ornamentlori qodim dvrlardo ar qiivvolarin
romzi do saylmdr (ojdaha ikili sociyyoli mifik obrazdir). Conubi Azorbay
canda toxunan varnilar qu va aac tos
virlori ilo bozodilir. Vornilor iki hissodon
ibarot toxunur vo sonra bir-birino tikilir.
Bu sobobdon Qarabada (Lomboran)
vornilor homyan , yoni ikiyanli adlandirilir. Nyu-Yorkdaki Metropoliten-

muzeydo saxlanan, 18 osro aid inco naxl vorni z gzlliyi ilo seilir.
Zilinin osas istehsal morkozlori Qaraba, Qazax, Baki, Naxivan, Gyo vo
Conubi Azorbaycan hesab olunur. Zilidon ibadot xalas, pordo, divar rtiiy,
donocok kimi istifado edilir. Zilinin
bozoklorini stilizo edilmi qu vo heyvan
rosmlori, ramzi tosvirlor, miixtolif for
mali hondosi vo nobati motivli ornamentlr tokil edir. Baki zililori zorifliyi,
zongin rang alarlar ilo hrat qazanmdr. 10 asrdo Xoy. Borgi. rcico, late, Naxivan, Bidlis zilinin toxunduu
mohur montoqolor idi. 16 18 osrlordo
Qaraba (Cobrayil) ipok zilinin toxunduu osas morkoz olmudur.
Sumaxin ilk asas istehsal mrkzi
irvan (amax) olmu, haminin Conu
bi Azorbaycan (lor, Morond, U r
miya), Qaraba (Cobrayil, Lan) vo
Naxvanda toxunmudur. Sonralar su
maxin istehsal markazi Qubaya kemi
vo 19 osrdo xeyli populyarlaaraq, Azor
baycanin digor blgolorindo do geni
yaylmdr. Sumaxdan moiotdo donocok, divar rtiiy, kiik lliilordon
sumaxalardan iso ibadot xalas - namazliq kimi istifada edilir. Sumaxin bo
dii tortibatinda irvan, Quba. Qaraba,
Gonco xovlu xalalarmn kompozisiyalanndan istifado olunur. Sumaxlar texnikasna gro Qarm for, lsna
gro Sumaxa, Sumax palaz, Gllii pa
laz vo s. adlandrlr.
Azorbaycan miotind ononovi xala momulatlarndan (mofro, xurcun,
hcybo, qalq, ul, yohoriist, uval, duzqab, xaral, rkon, yolama, qaqqab,
mdan, lomiqaba, corab) geni isti
fado olunurdu.
Ayr-ayr oyalotlorin xalalar zlorino moxsus kompozisiya, miixtolif spesifik naxlar olavo etmoklo sumaxlar
forqlondirmilor.
Sado xovsuz xala toxunuundan
ar xovlu xala toxunuuna keilmosinin balca sobobi iqlim oraiti ilo olaqo
dar olmudur. Bununla belo bodiilik lissi, gzollik duyular, insann hoyatda,
yaratd hor bir oyada obodiliyi grmok istoyi xalq ustalarn naxlarm zo
rif nanslarm vermoyo imkan yaradan,
tobiotin zogin boyalarn, rong alarlart canlandrmaa qadir olan, oyaya
davamllq keyfyyoti gotiron toxunu
slubu axtarb tapmaa mocbur etmidir. Miioyyon totbiq sahosi olan miix
tolif xalalar da bela toxunmudur. Bun
lardan Xala , Gobo , Dost xah

(xal-gobo) , Putu , Namazlq kimi

domo vo divar xalalar vo miixtolif
moiot toyinatl xala nvlorini forqlondirmok olar. Sonunculardan pordo,
taxtst (yataq rty) vo s. kimi istifa
do olunan xalalar qeyd oluna bilor.
Xala orta ll, uz.unluu, ado
ton, 2 2,5 m, eni iso 1 1.5 m olur. Azor
baycanin. demok olar ki. biitiin xalalq morkozlorindo toxunmudur. Gobo
byk ll, hndr xovlu. qaln,
uzunsov xaladr. Uzunluu. adoton.
2,5 3,5 m, eni iso 1,5 2.5 />/ olur.
Muan. Qaraba, Gonco, Qazax, Gyo vo s. blgolordo toxunur.
Putu (90x90 sm) kiik liil xovlu
divar xalasdr. Azorbaycanin biitiin

xalahq mrkzhrindo putular divara vurulur vo yerdo oturub divara sykonon adamn kroyini soyuqdan vo rtubotdon qoruyur.
Namazlq dini ayinlo olaqodar mey
dana golmi ibadot xalas olb, stndo
namaz qlmaq iin istifado edilmidir
(100x150 sm). Mehrabl , Ta , Canauaz , Soccado vo s. adlarla da yaylmdr. Namazlqlar, adoton, bir adamn, bozi hallarda iso 2-3 vo daha ox
adamin eyni vaxtda ibadot etmosi moqsodilo toxunurdu. Namazln kompozisiyasinin osasmi mehrab - kiik tag qura yaradir, bununla yana kompozisiyaya Qurandan ayolor daxil edilir. Namazhqlann ilk niimunolori 16 osrdo
Tobrizdo toxumu vo sonradan biitiin
miisolman alomino yaylmdr.
Dost xal (xal-gobo) byiik otaqlarda domoni rtmok n nozordo tutulmu xiisusi xala dostidir. Dost , drd,
yaxud be xaladan ibarot olur: morkozi
xah (150x600 sm), iki yan gobo (100x600
sm), basjlq xala (100x350 sm) vo ayaqalti (100x350 sm). Bu xalalarn naxla eyni olur, yalniz llorino gro bi-birindon forqlonir.
Azorbaycanda xalaln oxosiik
inkiaf orzindo Quba, irvan, Baki,
Gonco, Qazax, Boal, Gyo, Qaraba, ua, Cobrayil, Naxivan, Zongozur, Tobriz, rdobil, Zoncan, Xalxal,
Urmiya, Qarada, Morond, Maraa
kimi sabit xalalq morkozlori formalamdr. Bu morkozlorin inkiaf bir si
ra tobii-coraf, tarixi. iqtisadi amillorlo,
xiisuson do xalaln osas xammal hazasi olan qoyunuluqla baldr ki. bun
lar da tarixon heyvandarln geni yayld orazilor olmudur.
Hor bir morkozin xalalar ziinomoxsus, fordi, bodii vo texniki xiisusiy-

yotlori il seilmi vo bunlar tosorriifat,

moiot vo sosial amillrl moyyonlmidir. Onlarm estetik osasini iso daim
b razilrd tookkl tapn qdim toxuculuq ononolri tokil etmidir.
Xala morkozbrinin xiisusiyyotlori
v adlari Azorbaycamn mhur xala
moktoblorinin elmi tsnifatnm sasn
tokil edir. Bu moktoblor milli naxlarn
iimumi prinsiplrini, ononovi elementlorini vo xala motivbrini saxlamaqla
ziinomoxsus kompozisiya, rong hollini,
adlar blli olmayan sntkarlarm dost-

ifadosi Azorbaycan xalalarnn estetik

prinsiplorinin osasini tokil edir.
Quba xala moktobino Quba, Dovoi, Qonaqkond vo b. yerlordo toxunan vo
Quba xalalar kimi tannan xalalar
aiddir. Bu xalalar 1 c/m--do 50x50 ilmo
sxl, dekor zorifliyi, kolorit incoliyi ib
sociyyobnir. Hondosi naxlardan ibarot
ornamentlor, osason, stilizo edilmi bit
ki, bozon iso heyvan motivlori iislubundadir. Medalyonvari kompozisiyalar
geni yaylmdr. Quba xalalarnn on
parlaq kompozisiyalari Qodim Mina-

K.Iiyev.

Nsimi
xalas.
1973.

Azorbaycan
Xalas vo Xalq
Totbiqi Sonoti
Dvlt
Muzeyi.
Baki.

xttini xalalq sonotin gotirmilor.

Bu amillr iso Azorbaycan xalasna orijinallq vo znomoxsusluq veron rong,
ornament, kompozisiya oxvariantlln tomin edir.
Mzmun dorinliyi vo forma rngarngliyi, tsvirin mstvi hlli ideyas,
ritmik cizgi rosmi, gzolliyi, morkozi hissonin vo haiyonin ononovi ayrntlar,
otraf mhit elementlorinin lakonik boyalarla, nobati vo hndosi formalarla

ro , Qml , Pirobodil , blgo n

sociyyovi kompozisiyalar iso Alpan ,
Quba , Hacqayb vo s.-dir. Burada
tok xalalar, xali-gobo dostlori vo bir ox
xovsuz xalalar (sumaxlar, palazlar) vo
xala momulatlan da istehsal edilir.
irvan xala moktobino amax, Morozo, Asu, Krdomir, Qazimommod
vo s. yerlordo toxunan vo irvan xalalar adlandnlan xalalar aiddir. Bu xalalar bodii nax zonginliyi, 1dm2-do

45x45-50x50 ilmo sxl, xiisusi parlaql ilo forqlonir. Bu moktobin xalalarnin on mohur kompozisiyalari aadaklardr: Qobustan , amax , irvan , Qood , rciman , Comcomli , Qarxun . Hacqabul , Qobolo ,
Salyan vo s. irvan hominin znn
xovsuz xalalar palaz vo kilimlori ilo,
qodim dvrlordo iso sumaxlar ilo nohur olmudur. Paal vo Udulu kondlorindo toxunan xovsuz xalalar dnya
hroti qazanmdr. irvan qodimdon
hom do znn miixtolif xala momulatlar - uval, xurcun, mofro, ul vo s. ilo
mohur olmudur.
Orta osr orob tarixisi bu Cofor Mo
hommod Tobori (9-10 osrlor) z osorlorin
do gstorirdi ki, Azorbaycamn imal
orqindo, voni irvanda ox yax xalalar
toxunur. 12 13 osrlordo irvanda toxun
mu xala nmunolori stanblda Trk
vo slam osorlori" muzeyindo saxlanihr.
Bak xala moktobino Bakida, Ab.
ron vo Xz blgolrind toxunan, Ba
xalalar kimi tannan xalalar aidd:
Bu xalalar daha yumaq olmasi, 1dn
do 40x40 ilmo sxli, rong intensivli
bodii orijinall vo nax ncoliyi i
seilir. Bak xalalarnn sociyyovi coltini son doroco stilizo edilmi bitki e
mentlori olan hondosi motivli med;
yonlar vo simmetrik kompozisiyalar tokil edir. Burada Baki , Suraxam
Gradil , Fmdan , Xilo-fan .
Xilo-Buta , Aberon kompozisiya
Ian daha geni yaylmdr.
Gonco xala moktobino Gonco, G
doboy, Qasm smaylov (Goranbo\
vo s. yerlordo toxunan vo Gonco xala!
r adlandnlan xalalar aiddir. Bu xal;
lar 1 dm2-do 25x25-40x40 ilmo sxl
qrmz, gy, san ronglorin stnl>
hondosi motivbrin oxluu ib sociyy
lonir. Onlarm arasinda Gonco ,
no Gonco , Godoboy , raql , S
mux , ayl , adl , Faxrah koi
pozisiyalar seilir. Orta osrlordo, xs
son 10-11 osrlordo Goncodo toxunm
ipok xalalar byiik hrot qazanms
gei yaylmd.
Qazax xala moktobino Qazaxd
Boralda, Gyodo toxunan vo Qaz;
xalalar, Boral xalalar, Gyo xa;
alar kimi tannan xalalar aid edilir.
Bu xalalar 1 dm2-do 25x25-40x40 ilmo
sxl, orta ll olmasi, mhkom, qalin toxunmasi, ronglorinin intensivliyi,
ornamentlorini, osason, iri ll hondo
si elementlorin tokil etmosi vo s. ilo xa
rakterizo olunur.

Qazax xalalar arasinda on geni

yaylanlar xl , Domirilor , yszl". Boral . Qazax , Qarap ,
Qaayaz , Salahl , Qaaan , Komorli , Qaraqoyunlu , Qaymaqh ,
Gyoli kompozisiyalardr.
Boral xalalarna Boral , obankoro", Forohli , Qurbaah , Qurbaaolu , Qarayaz , Qarap ,
Zeyvonian , Ziynotnian vo s. kompozisiyal xalalar aiddir.
Gv; xalalarna Burma buynuz ,
Dymonik , Qaraqoyunlu , "Sinigll kimi kompozisiyalar aiddir. Bu
xalalar xarakterizo edon osas bodiitexniki cohotlor ilmo sxlnn aa, xovunun hndr olmasidir.
Qaraba xala moktobino Qaraba
xalalar, ua xalalar, Cobrayl xalalar, Naxivan xalalar, Zongozur xalalar kimi tannan xalalar aiddir. Bu
xalalar 1dm2-do 30x30^40x40 ilmo sx-

s. yerlodo toxunan, Tobriz xalalar kimi

a moktobi, Xalxal, Gerov, Miyanodo
toxunan Silsilovi look vo s. kimi Xal
tannan xalalar aiddir. Bu xalalar
\dm2-do 120x120 ilmosxl, zongin ko- xal xalalar aid edibn Xalxal xala
loriti, medalyonlu kompozisiyalari, or- moktobi, Urmiyada toxunan Torzi vo
namentbrini nobati elementlorin tokil s. kimi Urmiya xalalar aid edilon Urmiya xala moktobi, Heris, Qaraca,
etmosi ib sociyyobnir.
15
16 osrlordo mohz Tobrizdo birGormo, Mehriban, Goravan, Glvanaq,
Kivcdno, Xocada toxunan Ama-yunox elo xala kompozisiyalari yaradilmdr ki, onlar homin regiona diinya
ma , Baxay , Goravan", Heris ,
hroti gotirmidir. Tobriz xala mokto
Qaraca , Gll-guoli vo s. kimi Qabinin biitiin orq xalalna ox b- rada xalalar aid edilon Qarada xala
yiik tosi i olmudur. Orta osrlor dvrn- moktobi, Maraa, Tilib. Sanqaal, Bido mohz burada xalahq yiiksok sonot
nab, Xalasu, Xotoruzaroymaqda to
soviyyosino qalxmdr. Looktrnc , xunan Balq , Looktrnc , Q/l fan vo baqa Tobriz xalalarnn
gl vo s. kimi Maraa xalalar aid edi
gzol, miirokkob ornamentli kompozi
bn Maraa xala moktobi, Morond, Solsiyalari incosonotdo vo diinya bazannda
mas, Xoyun Looktriinc , Siitunlu
byiik hrot qazanmdr. Tobriz xala- vo s. kimi Morond xalalan aid edilon
lan arasinda Aacl , Drd fosil .
Morond xala moktobi do mvcuddur.
Leyli vo Mocnun , Tobriz , Heyvanat , Siitunlu . Ovuluq , Drd fo
sil vo s. kimi xalalarla yana, palaz,
kilim, vorni, zili kimi xovsuz xalalar da
qeyd edilmolidir. Bu xalalar xarakteri
Heyb
Xala mmulat. Mitd istifad
zo edon osas bodii-texniki cohot ornaedilir. Formasma gr xurcuna
mentlorinin stilizo edilmi oyrixotli noba
bnzyir, amma ondan iki df kiik
ti elementlordon tokil olunmasi vo s.olur. sasn xovsuz xala texnikasi
don ibarotdir.
il toxunur. Bzn cecimdn hazrSolcuqlar dvrndo (1038-1157)
lanr. Heyb iyn salnr, iind
Tobrizdo toxunmu bir ox xalalar
rzaq v xrda yalar danr. Trk
hal-hazrda Tkiyodo Konya vo istan
xalqlarinm mitind mhm yer
bul muzeylorindo saxlanihr. Orta
tutmudun
osrlordo (15-18 osrlor) Tobriz xalalar
yun, ipok, pambiq vo hotta olvan metall, kompozisiyalarnm mxtolifliyi,
lardan - qzl vo gm saplardan
Heybo.
ronglorinin olvanl, ornamentlrinin
toxunmudur.
osason nobati motivli olmas, oksrinin
Tobriz xalalar diinyanin bir ox
dost halda toxunmasi vo s. ib xarakteri
mohr muzeybrinin on qiymotli ekspo- Bu moktobloro aid edibn xalalar 1dm2zo olunur.
natlanndandir. Onlardan 16 osrdo to- do 95x95 130x130 ilmo sxl, zongin
Qaraba xalalarna Malboyli , xunmu eyx Sof xalas Londonun
koloriti. kompozisiyalanmn medalyon Lompo , Baadagllor , Bulud ,
Viktoriya vo Albert Muzeyindo, Hey- lu, ornamentlorini nobati elementlorin
Saxsdagllor , Nolbokigl , iokli
vanat xalas Paris Totbiqi Sonot Mu tokil etmosi ib xarakterizo olunur.
Muan , Bohmonli , Xanlq , Kiird , zeyindo, Ovuluq xalas Milanda
Yiiksok peokar istehsalm tomor Qaraqoyunlu , Qarmaql , QasimPoldi-Petsolli Muzeyindo, siijetli xala kzlomi olduu Tobrizdo vo rdobildo
ua , Qubadl , Muan , Tal ,
Budapet Totbiqi Sonot Muzeyindo vo s.
ipok xalalar, orta osrlordo iso hominin
Naxivan , jdahal , Zongozur
saxlanihr. Molur eyx Sofi xalas- metal (gm vo qizil) saplardan toxvo s. kimi kompozisiyal xalalar aiddir.
mn adi Sofovilor slalsinin banisi eyx nan xalalar istehsal edilirdi.
Qarabada medalyonlu, siijetli vo or
Sofoddin obu shaq rdobili ilo bal19
osrin ortalanndan etibaron Azor
namental xalalar toxuyurdular. Buy
dr. Xala Looktrnc kompozibaycan xalalar miixtolif beynolxalq
nuz , Baliq , Doryanur , Xanliq , siyasina osaslamr. Orijinal varianti 1539 srgilord nmayi etdirilmi, azorbay Xantirmo , Qasmua , Minaxam
ildo toxunmu vo 350 ildon artiq rdobil
canl sootkarlar bu sorgilordo dfolorlo
kompozisiyalari daha geni yaylmd.
moscidindo saxlanlmdr.
qzl, gm, brnc medallara layiq
Qaraba hom do kilim, palaz, oddo, vorrdobil, Mir, Sorab vo s. blgobrdo grlmlor. Xalalar ilk dofo 1852 ildo
ni kimi xovsuz xalalar vo xala momu
toxunan Ama-yumma , rdobil , Moskvada mumrusiya kond tosorriifa
latlan ib mohur olmudur.
M ir , Sorab , ahabbasi , eyx So ti vo kond sonayesi sorgisindo, sonra iso
17
18 osrlordo Qarabada toxunmufi , Ar , Danali vo s. kimi rdobil
1872 ildo Moskvada politexnik sorgido
mohur ojdahal xalas - Xotai ABxalalan aid edilon rdobil xala mokto nmayi etdirilmidir. 1882 ildo Mos
kvada mumrusiya sonaye vo incosonot
n Tekstil-Muzeyinin qiymotli eksponat
bi, Zoncanda toxunan Zoncan , Norsaylr.
sorgisindo, 1872 vo 1889 illordo Moskva
ar , Taru , Sultani vo s. kimi
Tobriz xala moktobino Tobrizdo vo Zoncan xalalar aid edilon Zoncan xal- da vo Tiflisdo Qafqaz kond tosorriifati vo

sonaye momulatlari sorgisindo Azor

baycan xalalar byk mvffqiyyt
qazanmdr. ual Bayram Moodi
Qurban olu, Korbolay hmod Domiral olu, Cabbar Hac kbor olu, Fat
ma orif qz, hmd Dadmir olu,
Soltan li qz, cbrayll Meldi Miri
olu, Frqan manqul qz, bakl
Krblay Qurbanal Soltan hmod
olu, Mocid Zal olu, Krblay Talib
Molla Kirxar olu, amaxl Hac hmod irin olu v b. dvrn tanmm
sonotkarlar olmlar. ar Rusiyasnda
Azorbaycan xalalar sonuncu dofo
1912-13 illrdo S.-Pelerburqda keirilon
ikinci mumrusiya kustar sorgisindo
nmayi etdirilmidir.
Azorbaycan xalalar 1862 vo 1913
illordo Londoda, 1872 ildo Vyanada,
1911 ild Turindo keirilmi beynlxalq
srgilrd nmayi etdirilmidir.
ar hkumoti lk iqtisadiyyatndak mhm ohomiyyotini nozro alaraq
xalaln inkiafna xsusi maraq gstormidir. 1899 ildo tokil olunan Qaf
qaz Kustar Komitosi xala snayesin
rohborlik edirdi. Qubada vo mamqulukonddo xiisusi tocriib - nmunvi emalatxanalar almd. 1924 ildo tokil olu
nan Zaqafqaziya Dovlot Ticarot Co
miyyoti (Zaqdvticart) iso xalalq
sonayesini giiclondirmok, yerlordo toxunan xala nmunlrini diinya bazarma
xarmaqla moul idi.
1927 ildo Azorbaycanda Azorsonotbirliyi morkozi yaradildi vo Azorxala Birliyi do oraya daxil edildi.
Zaqdvticarot comiyyotinin al-sat
montoqolori, osason, Gonco, Quba, Qazax (1926), Krdomir, amax vo Salyanda (1928) tokil olundu.
1931-32 illordo uada, Bakida,
Goncodo iri hocmdo, Adam, Cobrayil,
Qazax vo Landa iso nisboton kiik
emalatxanalar ald.
1933 ildo Azorbaycanm on mohsul
dar xalalq morkozi sayilan Qubada
Azorsonotbirliyi nin xala todris kom
binati ald. Bu, Azorbaycanda xala
sonotinin troqqisi iin ohomiyyotli ha
diso idi.
1954 ildo xala ustalan vo tlimatlan hazirlayan iki moktob ald.
Hazirda Azrxala Birliyinin emalatxanlannda qodim xalalara vo rossamlarm eskizbrino osason klassik nmunlori tokrarlayan nofis naxl xalalar toxunur. Azorxala Birliyind xala istehsah ilo moul olan fabrik vo
kombinatlarda minlorlo xalq sonotkan

alr vo ovozsiz xala nmunolri yaradir.

Miiasir dvrdo xalalq sonoti lkonin miixtolif todris miiossisolorindo
Azorbaycan Dvlot Modoniyyot vo inco
sonot Universitetindo, Azorbaycan Dov
lot Rossamliq Akademiyasinda vo
.zimzado adma Rossamliq Mokto
bindo yrodilir. AM EA-mn Memarliq
vo incosonot institutunun mvafq bolorindo unudulmu klassik kompozisiyalan borpa etmok, yeni naxl vo siijetli xalalar yaratmaq sahosindo omoli vo
nozori i apanlir.
L.Korimov adma Azorbaycan Xalas vo Xalq Totbiqi Sonoti Dvlot Mu
zeyi bir neo min xala vo xala momulatindan ibarot kolleksiyaya malik olan
nadir xozinodir.
Azorbaycanm xalq rossami Lotif Korimov xala modoniyyotinin mahiyyotino giiclii tosir gstormidir. , ononovi
motivlorin traktovkasinda yeniliyi ilo
sociyyolonon bir sira ornament vo por
tret - xala kompozisiyalar yaratmdir. L.Korimovun osorlori - slimi ,
Xotai , Firdovsi , comi , srlorin nomosi xala sonotinin byiik ho
yati qvvosino, onun misilsiz bodii doyorino parlaq sbutdur.
Azorbaycanm xalq rossami Kamil
liyevin Fiizuli , Nosimi , Butah ,
Loktrnc osorlori parlaq dekorativliyi, ononolorin vo novatorluun ulamas ilo forqlonon ornamental kompozisiyalardan ibarotdir.
Rossam Cofor Mciri kemi xala
snotkarlarnn, bu sonotin miiasir qabaqcil ustalanmn bodii iisullanm yaradclqla monimsomidir. Onun Saib
Tobrizi , Stunlu , Looktiirnc xala kompozisiyalar naxlarnn yara, ideyamn yiiksok texniki tocossm
ilo forqlonir.
Miiasir snotkarlarn yaradclnda
Azorbaycan xala sonotinin milli znomoxsusluu, osrlordon golon xalq sonoti
ononolori qorunub saxlanmaqdadir.
Xalqin milli qrurunun gstoricisi
olan Azorbaycan xalas znomxsus
milli bodii xiisusiyyotlori ilo diinya mo
doniyyotinin inkiafna giiclii tosir gstoron bir faktor kimi boor modoniyyotinin
byiik nailiyyotino evrilmidir.
Rya Tayeva

Bodii dayonma snti. Bodii dayonma sonoti Azorbaycanda dekorativ bodii

yaradcln yiiksok inkiaf etmi saho

lorindon biridir. , memarliq binalannin monumental dekorativ bozoklorindo, mozar dalannda, girdo heykoltoralq nmunolrindo geni totbiq olunmudur. Azorbaycan hokkaklarimn zmlii
osorlorindo diinyamn dekorativ vo tosvi
ri iisulda oks olunmasi uzun osrlor boyu
fonnalamdr.
Orta osr orqindo xottallq totbiqi
sonot saholorindon biri idi vo onun digor
saholori ilo birgo inkiaf edirdi. Hokkak
vo xottatlar abidoloro vurduqlar naxlarla yana, kitabo motivli haiyo, yelon vo
crbcr xonalar da ilyirdilr.
Azorbaycan xalqimn yaad orazilordon toplanm materiallar kitabolorin
bodii tortibatmi, iislubunu, memarliq vo
qobiriist abidolorin meydana golmosi vo
inkiaf tarixini daha dzgn miioyyon
lodirmoyo vo bozon do toyinatmi doqiqlodirmoyo imkan verir.
Epiqrafik abidolor 14 osrin birin i
yansma qodor kufi xotti ilo yazlm
miixtolif hondosi formalara malik (
mudur. Kufi xottinin fonnalamas
birinci dvrndo (9-11 osrlor) motn sat
daczma iisulu ib yazlmdr (indi
Ermonistan orazisindoki Qarni qalasi
da, amax, Dorbond, Bak ohorlo
doki mozar dalar vo baqa abid?
iizorindo qalm kitabolor).
kinci dvro (11 osrin sonu - 14 osr
birinci yansi) aid kitabolor iokli
xotti ilo yazlrd vo bunlar miioyyon ,
dii tortibata malik idi.
islamin ilk dvrlorind istor monu
mental memarliq abidolorindo, istorso
do saxsi, metal momulatlari, bodii til
molordo vo s. moiot oyalannda mxtolif formada kufi xotti totbiq edilmidi.
Sonralar kitabolordo vertikal yazilan
horflor abidolorin friz, haiyo vo s. mt
marliq bozoklorindo hondosi elementb
lo tortib olunmudur.
Dekorativ motivlordo kufi xotli us
lar torofindon hoddindon artiq ortilo
rilirdi ki, bu da kitabolorin oxunmasn
tinlodirirdi. Sonralar Azorbayc.
xottatlan daha aydin yazi nvno nr
xottino kemilor. Lakin kufi element
ri keid dvrn oks etdiron epiqrai
abidolordo bir miiddot ilonmidir.
Epiqrafikada bodii cohotdon inki^
etmi daha sonraki morholo siils xotti; '
stnlk verilmosi ib forqlonir. gor
nosx yazn aydmladrrdsa, siils xotti
ayn-ayn horfloro elastiklik vermokb,
onun bodii-estetik ohomiyyotini artrrdi. Nosx, sls xotlori do kufi xotti kimi
miioyyon dvrbrdo miixtolif bodii for-

I. Bayl dalar. 13 osr. Baki. 2. Qarabalar tiirbosi. 14 osr. Naxivan MR. orur r-nu, Qarabalar kondi, 3. eyx Soli tiirbosi. 14 osr. rdobil.
4. Mozar da. 1340/41. Giirciistan, Armazisxevi blgosi. 5. irvanah cyx Ibrahim dvrndo (1382 1417) Dorbond qala hasarinin tomirino
dair lvh. 6. Mozar da. 1555/56. Zongozur, Urud kondi. 7. Mozar da. 1578/79. Zongozur, Urud kondi.

Bu dadan dzoldilmi abidoloro istonimalara malik olmudur. 13-14 osr nsx,

lon formam vermok mmkn olmamsls xotli kitablrin bodii tortibat
dir. Bununla belo, bodii dayonma usta15-17 sr abidolorinkindon frqlidir.
lan adi dadan ox gzol, ovozolunmaz
Dekorativ-bodii xsusiyytlorino gro,
sonot osorlori yaratmlar. Azorbaycamn
Bayl kitabolorini xmaq orti il, epiqrabir sira orazisindo - Naxivan, Lerik,
fik abidolor n dolun dvr 15-17
osrlordir. Bayl Qsri kitablri bodii tor- Yardimh, Lonkoran, Kolbocor, Lan,
Mingoevir, Zongozurda at, qo heykoltibatna gro islam dnyasnda yegan
li belo mozar dalar vardir.
abido olaraq qalmaqdadr. Kitabodo irAzorbaycamn tarixi orazisi, indi
vanahlarn adlar yazlm szbrin
Grcstanda qalan Armazisxevido vaxstndo bamda tac olan insan balar,
giicl heyvanlarm tosvirlori hokk oluntilo miisolman qobiristanl olmudur
mudur ki, bu da irvanahlar dvlotinin
(indi arxeoloji bazadir). Burada iki at
heykolli mozar da qalmdr. Birinin
12-13 srlrd iqtisadi-siyasi, sosial-moiizorindo Onun sahibi Korim xan,
doni cohotdon inkiaf etmosini gstorir.
h. 741 (1340/41) il yazlmdr. Sa to18-19 sr inaat vo xatiro kitabolorofdo ouz tiirk tayfalarma moxsus tamrind, sasn, daha sorbost ifado torzino
malik nostoliq xotti totbiq edilmidir. 15 qa - otuz ouz tosvir olunmudur. Belo
tamqa Lan rayonunun Maliboyli kon
srd Tobriz xttatlq moktobindo yaranb, btn msolman lklrind geni dindoki 16 osro aid at heykolli abidodo
do vardir. On ouz tamqalari iso Qobus
yaylm nostoliq xottindo fqi cizgibr
tan orazisindo olan Qarada qobiristanuzanr, aqli cizgilor is gdolir. Kufi,
lndak mozar dalarnda mvcuddur.
nosx, slsdo bunun oksi mahido olunur.
Tiflisin ota Rustaveli kosindo vo
Nostoliq xotti ilo yazlm kitabolordo
parklarmda azorbaycanlilara moxsus
horflorin vo hecalarn dzl ardcl
qobiristanlqlardan gtrlm at hey
olmayib, kitabonin bodii xiisusiyyotinkolli abidolor qoyulmudur.
doki ifado formasna gro simmetriyaya
Qo heykolli vo sonduqo formah mo
tabe edilirdi. Bu, kitabolorin oxunmasizar dalar Zongozurun Urud qobirism ox otinlodirirdi.
tanlnda da (indiki Ermonistan orazi
cominin ah osori saylan Mmno
xatn trbosinin frizindo, toronorinin ha- sindo) olmudur. 1478 ildo vofat etmi
mrusolin sonduqo formah mozar daiyolorindo, sothlorindo, stalaktitli taxamda vo 1578/79 ildo vofat etmi Iftixalarn stndo al-olvan kalardan diizlrn qo heykolli mozar danda Allah,
m hondosi ornamentloro bonzor kitaMohommod, li, avan-alban vlad
bolor vo onlarm arahqlarim dolduran,
szlori vo Azorbaycan dilindo kitabolor
dymo iisulu ilo ilonmi krujeva naxl
yazlm, ouz-trk tayfalarma moxsus
nobati ornamentlor tikiliyo osrarongiz
onqonlar-tannlarm tosvirlori hokk
grkom verir.
14
osrdon balayaraq abidolorin si-olunmudur. Bu, xristian Alban tayfalarimn trklomosini vo islami qobul etmolindrvar gvdolorinin sothlorindo, giin
sini gstorir.
boz rtklorind ornamentlor bir vo ya
Mozar dalarnda dofn olunanlarm
bir neo sz qrupunun oxlu tokrannpeolori ilo do olaqodar tosvirlor hokk
dan ahnirdi. Naxivan memarhq mokto
olunmudur. 14-16 osrlorin mozar dabinin qiymotli osorlorindon olan Qaralarnda xala naxlar, xala toxunma
balar vo Bordo trblrinin, rdobilsi, hana, kirgit, misgor alotlori vo s. hokk
doki eyx Sofi trbosinin silindrvar
olunmudur.
gvdosini ox sayda tokrar olunmu
12-19 osrloro aid kitabolordo gr Allah szii ohato edir.
komli memar, inaat usta, bonna, hokMemarhq abidolorinin vo mozar dakak, xottat, nqqa, heykoltora adlari
larnn bozoklorindo prizmatik, sxemaqeyd olunmudur. Bak-Aberon abido
tik stalaktitlor, oboko, oyma, qabartma
lorindo Aur Ibrahim olu, bd ol-Moiisulu ilo hom miirokkob, hom do sado
cid Mosud olu, Zeynoddin bu Roid
kompozisiyal oxtoboqoli nobati vo
olu, omsoddin eyx Hac Mohommod
hondosi ornamentlor, hminin onlara
olu, li, Hac Mohorrm, mirah,
uyun kitabo motivlori ilonmidir. Bu
Hac Bani, Nadir li, Biirhan, ahkar
iisul, osason, irvan-Aberon bodii daahbondo olu, Boxoli Mirzo Mohom
yonma moktobino aiddir (Baki, amax,
mod olu, Murad li vo b.-nn adlar
Dorbond).
okilir.
imal-qorb rayonlarnn ustalan, da
oki-Zaqatala blgosindoki kitabo
ha ox, aylaq da iizorindo ilomilr.

lordo 13-15 osrlorin ovllrin kimi ilomi inaat usta, xottat, hokkaklar dris, eyx Sultan. Yusif Zhir ol, Mah
mud, zzoddin, omsoddin, Mohommod
li Aa, Mohorrom Baba, Molla axmorz Molla Sofulla olu, Mohommod
linin adlari qeyd olunmudur. Homin
blgodo 18-20 osrin ovvolorindo ilomi
110 memar, inaat usta, xottat, hokkakn adlari qeydo alnmdr.
12-14 osrlordo Naxvanda foaliyyot
gstormi memar, inaat usta, xttat,
hokkak vo noqqalardan comi bubokr olu, Comaloddin, Mohommod boy
Hac olu, sta Ncmddin Hac Ponah
olu , Voli vo b.-nn adlar abidolordo
lokk olunmudur.
Quba, Qusar, Xamaz, Conubi Dc
stan, Dorbonddo foaliyyot gstormi^
memar, inaat usta, xottat, hokkakladan Mahmud Gilai, Saleh li oh
Qasm, Mohommod, Monsur, Seyid 1
riz, Mamay ol-Zaxuri. sa Mohoto ol
Vaxuh Korimoddin. bakl Qariqay v
Gko, li, Forrux amaxl (12-1'
osrlor), ngodili Qoi boyin olu Cof v
Dorbondli Mahmud, Aacan, Hsc'.
qulu, Loman Zeyd bubokr vo nax
vanl hmodin (18 srin ovvollori) ad
r da kitabolordo qeyd olunmudr
Goncoli bodii dayonma ustalar e
Zaman vo Mirzo Mehdinin adlari ,
codoki Cavad xan tiirbosindo, manz
dodo, Goranboy r.-nun Rohimli k.-d.
Mirzo Adgzol boyin tiirbosindoki ab
dolor iizorindo yazlmdr.
Mdadixcmm Nenatova
d.: K r i m o v L. Azrbaycan xoh;.
. L., 1961, 1 .; H. IV . .. VII . ..,
1976; f n d i y e v R. Azorbaycan bodii son.
karl dnya muzeylrindo. ., 1980; ye
o n u n , Azorbaycan dekorativ sonoti. .. 19
. .
. 6., ., 1991.
2001, 2-3 .; .
XVI XVII . ;

. ., 1999; .
XI
XX . ., 2003.

MUSQ
Azorbaycamn musiqi sonoti oxosrlik inkiaf tarixino malikdir. Musiqi
haqqmda on qodim molumatlar arxeo
loji qazintilar zamam oldo edilon bir sira
materiallardan, Qobustan (e.o. 12-6-ci
minillikbr) vo Gomiqaya (e.o. 31-ci
ininillikbr) qaya rosmlorindon alnmdir. Kitabi-Dodo Qorqud da (7 osr),
Nizaminin, Xaqaninin, Fzulinin osorlorindo orta osrlorin musiqi hoyati,
janrlari vo alotlori barodo zongin molu
mat verilmidir. Nizaminin Xomso
osorindon alman molumatlara osason 12
osrdo ziin ioklonmo dvrn yaayan Azorbaycan modoniyyotindo musiqi
sonoti apanci yerlordon birini tuturdu.
Bu ada Azorbaycan musiqisinin
dvro moxsus osas janr vo formalan
tokkiil tapm, sintetik foaliyyot dairosino malik peokar musiqiilor (bosto
kar. air, monni-ifa) yaranmdr.
Bir sra byk ohrlrd air vo musiqiilodon ibarot kiik peokar comiyyotlor
yaranmdr ( Momo l-rafo ).
dvrn on parlaq simalarndan biri
istedadl airo Mniso Mohsoti Goncovi
gzol soso malik olnu, z ifasn musiqi
alotbrindo mayiot etmidir. Saraylarda tokil olunan moclislrd folsofi shbotlor, air deyimobri ilo yana musiqiyo do geni yer verilirdi. dvrn
Nikisa, Barbod kimi ofsanovi nusiqiilori virtuoz ifa sonotkarlar olmular.
Saray musiqi ifalar - musikar ,
monnilor maniye adlanrd. 12
osrdo on populyar musiqi janr poetik
osas qo/.ol olan muam idi. Saraylarda
muamla yana klassik mahnlar (miia
sir tosniflorin solofi) da geni ifa edilirdi.
Saray mclislrindo xanondolor muam
stiindo musiqi deyimolori keirirdilor.
dvrdo dini vo ho bi musiqi do intiar
tapmd. Nizaminin osorlorindo xalq
musiqi moioti barodo do molumat
vardir. Xalq musiqi ifalar, roqqaslari,
kondirbazlar, dastan sylyonlori kiit
lovi ko tamaalarnn, xalq onliklorinin osas itraklar idi. Bu onliklor
xalq musiqisi - mahmlar, instrumental
musiqi ilo mayiot olunurdu. Azorbaycanin Sofioddin Urmovi (13 osr), bdlqadir Maraayi (14 osr), Fotullah irvani (15 osr), Mirzo boy (17 osr), Mir
Mhs Novvab (19 osr) kimi ensiklopedik biliyo malik alimlorinin risalolorindo Yaxin vo Orta orq xalqlarinm

modoniyyotlori ilo six tomasda inkiaf

edon orta osr musiqi modoniyyotinin,
ifaln yiiksok inkiaf soviyyosi ba
rodo danlm, Azorbaycan musiqisi
nin nozori problemlori ilonilmidir.
Sofioddin Urmovi orqdo sistemilik
moktobinin osasini qoymudur. Onun
mhur Kitabl-odvar vo orofiyy
risalolori unikal elmi osorlor kimi bir sira
dilloro torciimo edilni, onlara orqi vo
Qorbin byiik alimlori elmi orhlr yazmlar.
Sofioddin Urmovi musiqi-estetik
problemlori, musiqinin sos sistemini,
intervallan, ladlan, ritmi vo b. nozori mosololori aradrm, dvrnn musiqi nmunolorini obcod not sistemi ib nota

Musiqi folkloru
Xalqin vokal, vokal-instrumental v
musiqi-rqs yaradcl. Xalq musi
qisi d adlandrlr. Musiqi folkloru
nun sas yaradclar kri maldarlar, obanlar, ovular, kinilr,
sntkarlar v b. olmular. Janr v
mzmunca rngarngdir (mk
nmlri, mrasim nmlri,
qhrmanlq nmlri, lirik mahnlar v s.).
salb golocok nosillor atdrmdr. Onu
orqdo mohur olmu not sistemindon
bir neo osrdo istifado edilmidir. Ondan
sonra golon Azorbaycan alimi bdiilqadir Maraayi Urmovinin qoyduu elmi
irsi davam vo inkiaf etdirmidir ( Came
ol-ollan , orll Kitab ol-odvar , Fovaid ooro vo s.). Fotullah irvani (15
osr) Musiqi mocollosi risalosindo zndon ovvol golon grkomli soloflorinin osorlorino istinad edorok, sistemlodirilmi
qanunlar kiilliyyati vo toplusunu yaratmdr. Sonraki dvrlordo yaranan risalolordo daha ox musiqi ifalna iistliik verilmidir, M.M.Novvabn Vzuhl orqam (1884) risalosi do miihiim no
zori problemlorin hollino hosr edilmidir.
Azorbaycan musiqi sonotinin aynlmaz vo nomli hissosini qodim ononoloro, dorin mozmuna, bodii kamilliyo, zon
gin janr eidliyino malik olan musiqi
folkloru tokil edir. Musiqi folkloru
Azorbaycan xalqimn tarixini, hoyatini,
istok vo arzularim ifado etmi, adot vo
ononolorini ziindo oks etdirmidir. Mu
siqi folklorunun on qodim sahosi olan

mahmlar mvzu rongarongliyi ilo seilmi, insanlann omok foaliyyotini mayiot etmi, moioti ilo bal olmu, miioy
yon tarixi dvrbrdo xalqi mbarizoyo
soslomidir.
Qodim insanlann ilk nomolori omok
prosesindo yaranmdr. moyi yiingliodirmok moqsodilo oxunan omolor sado, qsa mahnivan intonasiyalardan, omok prosesino uyun kiik nelodik-ritmik kosiklordon omolo golmidi.
mok nomobri holavarlar, saya nomolori, balq nomolri, hana nomolori vo s. kii bir eo qrupa blnr.
oban , oban avaz , Tutu nonom , Sam mahns , ok, umla
yeri", um nonosi kimi qodim holavarlarn sos diapazonlar kiik olub,
reitativ tipli melodiyalar ara-sra ilo
olaqodar deyilon nidalarla ( ha-ha-ha ,
o-ha , ho-ho-a ) kosilir. Bir ox omok
nomobri kollektiv okildo oxunur vo
bozon roqslo mayiot olunurdu (Lonko
ran. Masall).
Mallarn qodim nvlorino morasim
nomolori do daxildir. Onlar mvsm vo
moiot morasimi nomolorino blnrlor.
Mvsiimi morasim nomolorindo ayr-ayr tobiot hadisolorino inam vo etiqadlar z
oksii tapmdr. Bu malnlarn bir qrupu yazn golii, Novruz bayram miinasibotilo yaranm, Gnoin xmasna, bayram xonasna vo s. hosr edilmidi (Giio, x, x, x! , Somoni , Kos-kosa
v s.). Bu malnlarn motnini bayatlar
tokil edirdi. Xdr vo Qodu-qodu
mvsiimi morasimlord oxunan nomlr
do mohur idi.
Moiot morasimi nmolori xalqn
toy, doum, yas morasimlorini mayiot
etmidir. Toy morasimlori adot-ononolorinin rongarongliyi, mahn vo roqsloriin
zoginliyi ilo seilir. Yol an, golin
golir , Xo goldin , Xona mahns ,
Verin bizim golini , Aparmaa golniik" vo b. toy mahlar rongarong intonasiya alarlarna vo foal roqsvar ritmo
malikdir.
Yas vo dofn mrasimlorindo alar,
oxamalar, morsiyolor oxunadt. Qodi
alarn motn osaslan ou/ dastanlarnda gtriilm, sonralar iso alar
bayat okilli formalan yaramdr.
Morsiyolorin otnlori oruz vznindo
olub, klassik dobiyyatdan (Fzuli,
ai, Raci, Qdsi vo b.) gtiirliird.

Matom mahmlan qm, kdr ifad edib,

alama ilo bal olduundan melodiyalarnn intonasiya sasn alama ,
inilti , zarma tkil edirdi.
Azarbaycan musiqi folklorunda tarixi-qhrmanlq mahmlan nisboton gee
yaranm, onlarda xalqm tarixi ib bal
miixtlif hadisolor z oksini tapmdr.
Korolu, Qaaq Nobi, Qaaq Korom,
Qatr Mmmd vo haqqinda nogmalar bu qbildndir. Piyada Korolu , Qaaq Nbi , Atl Korolu ,
Qaaq Krm , Koromxan Sortib
kimi mahnlarda tarixi-qhrmanlq
janrnm xsusiyytbri miixtolif soviyyobrd tzahr edir. Onlarn motn saslarn aq odobiyyatinin gorayl, qoma,
mxommos kimi formalari tokil edir. 20

voznlori daxilindo motn osasi ilo ballqdan iroli golon miixtolif blg qruplamalan qeyd olunur vo sinkopalardan istifa
do edilir.
Xalq mahni yaradicihginm miihiim
qolu olan uaq musiqi folkloru byklorin uaqlar iin oxuduqlan laylalan,
oxamalar, beik nomolorini vos., hom
do uaqlarn ifa etdiklori mahmlan
( dzglr , sanamalar , uaq lirik
mahmlan ) zndo birlodirir. Bozi
omok mahmlan ( Zohmotin i ,
bana , Tutu nonom vo s.) todricon
byklorin folklorundan uaq yaradclna kemidir.
Azorbaycan musiqisinin digor mii
hiim sahosi ifahi ononoli peokar musiqidir. Incosonotin bir ox saholorini

Yalh roqsi.

osrin ovvolbrindo yksobn inqilabi horokatla bal Sottarxana, Qatr Mmmdo hosr olunmu mahnlar da yaranmdr.
Mahn yaradclnn mozmun, mu
siqi dziim baximmdan zongin vo rongarng hissosini lirik mahnlar tokil edir.
Onlarda xalqm giindolik hoyati, hisshoyocanlan, ailo miinasibotlori z oksini
tapmdr. Miixtolif obrazlarla olaqodar
mahnlarm melodik inkiaf daha geni
viisot alm, nofis bozoklorlo alanmdr.
Sondon mono yar olmaz , Onu demo,
zalim yar , Lam , Koloro su sopmiom , No gzoldir , Aman ovu vo s.
mohobboti, tobioti vosf edon lirik mahmlardr. Yumorlu alpapaq , Aman nono kimi mahmlar, meyxanalar da xalq
musiqi yaradclnda miihiim yer tutur.
Xalq mahmlarmin melodikasina variant
doyikonliyi, sekvensiya iisulu ilo inkiaf,
istinad pordolori otrafinda gozimo, zon
gin melizmatika xasdir. 6/8, 3/4, 2/4

(musiqi, poeziya, teatr, ifalq sonoti

vo b.) zndo sintezlodiron aq yaradcl bu musiqinin nomli qoludur.
Aq termini eq szndon yaranm, sonoto, osl gzolliyo vurunluq monas dayr. Termin kimi toxminon 14
osrdo yaranmdr. Hob qodim vo orta
osrlordo aqlarm ozan, varsaq, dodo
kimi ocdadlar olmudur. Onlarm ho
yat vo yaradcln oks etdiron ilk yazili monbo Kitabi-Dodo Qorqud dur.
Aq musiqi-poetik yaradcl qohromanhq vo votonporvorlik mvzular ib
zongin olub, xalqm istk v arzularm,
poetik sevgi lirikasim ifado edir. Onun
torkibino mozmunca zongin, formaca
rongarong dastanlar vo eirlor daxildir.
Miixtolif aq havalan bu formalarin
musiqi osasn tokil edir.
Ononovi klassik aq havalan bayati,
gorayl, qoma, mxommos, divani, tocnis vo b. poetik formalara osaslamr. 80don artiq ( Koromi , far , Misri ,

Dilqomi , Yaniq Koromi vo s.) aq

havalarmm ayn-ayn orazi variantlan
mvcuddur. Dastan aq sonotinin
nomli janrdr. oxhissoli odobi-bodii
musiqili osor olan dastanda eir. nosr vo
musiqi nvbobir. A^q yaradicihginm
kiik formalari dastana daxil olub,
onun torkib hissosini tokil edir. Dastan
lar mvzu etibarilo miixtolifdir: qohro
manliq ( Korolu ), mohobbot ( sli
vo Korom ) dastanlar vo b. Aqlarn
osas musiqi aloti sazdir. Sazin osas ii
qrup simi kvarta-kvinta nisbotindo kklonir, baqa interval nisbotlori da var.
Aq musiqisinin melodiya vo forma
xiisusiyyotlori sazin bu quruluu ib baldr.
Aq havalannda musiqi ib poetik
motnin qarhql olaqosi onlarm melodik-ritmik, forma xsusiyyotlorinin yaranmasna nomli tosir gstorir. A q
poeziyasimn vozni hecadir. Haval; n
quruluu eirin forma vo hcca torki i,
blg xsusiyyotlori ilo olaqodo yar;
.
Qurbani (16 osr),. Abbas Tufarqanh, 4 1
Aq (17 osr), Xosto Qasm, Aq V; i,
Aq Dilqom (18 osr), Aq All, /
losgor, Aq Hiiseyn omkirli (19
vo b. kemiin grkomli aqlardr. 2(
aqlar arasmda Aq Hiiseyn BozaK
l, Aq sod, Aq Mirzo, Aq sl. .
Aq omir, Hseyn Saracl, n
Glmommodov, Hiiseyn Cavan, [
Kamandar, mran Hosonov, Mikayil
Azafl, kbor Coforov, dalot Nosi' v
vo b. forqlonir. Aq sonoti Azorbaycanin
Qazax, Tovuz, amax rayonlari in .
hominin tarixi Gyo vo Boral mah; 1larnda xsusilo viisot tapmdr.
Muamlar ifahi ononoli peok r
musiqinin yiiksok sonot nmunosidn .
Orta osrlordo klassik poeziya ilo ba; li
inkiaf etmoyo balayan muamlar d
mozmun, yiiksok ideya, emosional mo
dayan vokal vo instrumental kompo
siyalardir. Folsofi-psixoloji mozmim s
muam sonotindo insanin zongin mo
alomi, hoyat haqqmda dncobri i!
edilmidir. Muam Yaxm vo Orta qin bir sira xalqlarmm musiqi janri.
Klassik orq musiqisindo mugamat
muamdan ( aq , Nova", bus
lik , Rast , raq (raq), Isfahan .
Zirofkond , Bzrk (Bozorg), Zongulo , Rahovi , Hiiseyni , Hieaz"),
24 bodon, 48 guodon, 6 avazdan, rong
vo tosniflordon ibarotdir. Azorbaycan
muamlar qurulu, dramaturji inkiaf,
improvizo xsusiyyotlori, ifa sullarna
gro digorlorindon forqlonir. ada

Azorbaycan muam musiqisindo 12 osas

muamdan 7-si tookkl tapmdr.
sas muamlarm adlan Azorbaycan
musiqisinin lad osasn tokil edon 7 moqamin (ladin) adi ilo eynidir ( Rast ,
ur . Segah , tor , ahargah ,
Bayati- iraz , Humayun ). Hor bir
muam istinad etdiyi moqamin inkiaf
noticosindo onun intonasiya torkibinin,
ifado zlliklorinin tcossm kimi tookkl lapmdr. Muam folsofi, lirik
mozmunlu fikir vo forma bitkinliyino
malik bir osordirso. moqam onun osasina qoyulmu lad torkibi. miioyyon qayda-qanuna tabe olan sos dzmiidr.
Hor hansi bir moqamin osasmda tokco
onun adina uyun muam deyil, bir ne muam soslono bibr. Mos., rast moqamina Rast dostgahndan baqa
Bayat-Qaar , Mahur-hindi , Orta-mahur , Dgah vo s. muamlar da
osaslamr.
Muam moqam-intonasiya inkiafnin vohdotino, miioyyon dramaturji
kompozisiyaya osaslanan oxhissoli silib osordir. Muam dostgahlarmda sor)ost voznli improvizo hissolori - bolor
dostgahin doqiq metroritmo osaslanan
vokal tosnifbri vo instrumental ronglori
ib nvboloorok tozad yaradir. Muamlar miioyyon ciddi qayda-qanunla
dzmlonir. Melodik inkiaf moqamin
mayosindon balanaraq, yuxan istiqamotbnir, on yiiksok hoddo - kulminasiyaya atr vo yenidon geriyo, mayoyo
qayidir. nkiafn riieymini moqamm
mayosini sociyyolondiron kiik melodik
dnmo-tezis tokil edir. Muam bolorinin ardcll pillovan inkiaf quruluunu yaradir. Azorbaycan muamlarnin vokal-instrumental vo instrumental
nvlori var. Xanondolor muam klassik
Azorbaycan poeziyasimn rnoklori, lirik
folsofi mozmunlu qozollori stiindo ifa
edirbr. Muamlar, adoton, xalq al
abtbri lynn (tar, kamana, dofxanondo) ifasnda soslonir. Mugamin bir
nv do zorbi muamlardr (ritmik muamlar). Bunlar Heyrati , Monsuriyyo , Simayi oms , Arazban ,
"Ovan , Kosmo ikosto , Qaraba
ikostosi vo b.-dir. Zorbi muamlarda
xanondonin muam improvizosi doqiq
voznli musiqi ilo mayiot olunur. Bu
zaman poliritmik, polimetrik oxqatl
faktura yaranir. Zorbi muamlarn vo
kal partiyas iiiin yuxan registrdo
soslonon zongin melizmatikah melodiya
xasdir. Azorbaycan klassik mugammm
inkiaf tarixi xanondo ifal sonoti ib

six baldr. Grkomli xalq sonotkarlan

zol muam ifal moktobi yaratmlar (Hac Hs, Sottar, blhoson xan
qbal, bdiilba Zlalov, Cabbar
Qaryad olu, Keoi olu Mohom
mod, Moodi Mommod Forzoliyev, Mocid Behbudov vo b.). 19 srin 2-ci yars-20 osr Azorbaycan muam ifahnda miixtolif moktoblor mvcud idi (Qaraba, Bak, irvan moktoblori). Xanodolordon slam Abdullayev, losgr Abdullayev, Seyid uinski, Blbiil (Murtuza Mommodov), Xa uinski, Zlf
Adgzolov, tarzonlordon Qurban Pirimov, Mirzo Monsur Monsurov vo b.-nn
Azorbaycan musiqi tarixindo mhiim
xidmotlori var.

H.Sarabski, .Haciboyov,
H.Tercqulov, M.Maqomayev. 1917.

Azorbaycan xalq musiqisi yuxanda

adlan okilon 7 osas vo 3 olavo moqam
(ahnaz, Saronc, 2-ci nv ahargah)
iizorindo qurulmudur. Moqamlann sos
sras be v tetraxordun drd iisulla
birlmosindon omolo golmidir. Tetraxordlarn sayi vo birlomo sullarndan
asl olaraq moqam pordolorinin sayi
miixtolif olur. Moqamm osas sabit pordosi mayodir (tonika).
Azorbaycan xalq musiqi alotlori mxtolifliyi ilo seili*. Nofos alotlorindon ttok,
balaban, zurna, simli-mizrabli alotlordon
saz, tar, qanun (kanon), ud, simli-kamanli alotlordon kamana, zorb alotlorin
don dof, naara, qoanaara geni intiar
tapmdr. Orta osrlordo Azorbaycanda
qopuz, rbab, tonbur, setar, ahartar, etar, bo bot, ong, pandur, santur, nzho,
muni (simli), nofir, eypur, ney, oronun,

musiqar, korronay (nofos), tobii, naara,

kus, dof, diimbok, xalxal, sine, zong, kaso
(zorb) vo s. musiqi alotlori olmudur.
19
osrin axrlarnda zongin neft yataqlanna malik olan Baki iri sonaye
morkozlorindon birino evrildi. Bu, lkonin ictimai-modoni hoyatmi da zonginlodirdi. halinin sosial quruluu doyidi, yeni siniflor (burjuaziya, proleta
riat, milli ziyalilar) yarandi. Bu dvr tarixdo xalqin milli dirolii, yeni milli modoniyyotin tookkiil dvr kimi taninmdr. Zongin ononoloro malik xalq vo
professional musiqi modoniyyoti olan
Azorbaycanda Avropa musiqisino, onun
forma vo janrlarna byk maraq formalamdr. Qabaqcil maarif vo modo
niyyot xadimlori Avropa, rus modoniy
yotinin, musiqisinin ononolorino yiyolonmoyin ohomiyyotini dork etni, bu yolda ilk addimlar atmlar. Azorbaycan
musiqisini diinya modoniyyoti mocrasma ynoltmok, onu geni tobli etmok
maarifporvor ziyahlarm osas vozifosi
oldu. 19 osrin axrlarnda aq sonoti,
muam ifal (xanondo sonoti), sazondo ansambllan geni viisot aldi. Musi
qinin, muam sonotinin inkiafnda
miixtolif ohorlordo foaliyyot gstoron
musiqi-odobi moclislor, comiyyotlor. dornoklor miihiim rol oynadi (amaxda
Mahmud aann, Seyid zim irvaninin Beytiis-Sofa ; uada Xarrat Qulu
Mohommod olunun, M.M.Novvabin,
Xurud banu Natovann Mclisi-ns ,
Bakida Moodi Molik Monsurovun). 19
osrin 80-ci ilbrindo M.M.Novvab yaratd Moclisi-foramuan moclisindo
musiqinin estetik problemlori, ifalq,
muam sonoti mzakiro olunurdu. Mocliso mohur xanondo vo sazondolor Moodi
Comil mirov, islam Abdullayev, S.uinski, Sadiqcan vo b. daxil idi. ua vo
kal sonotinin grkomli nmayondolrindon Hac Hsii muamlan bilon miisiqinas vo alim olmu, bir sira muamlar tokmillodirmi, yeni muamlar yaratmdr. Mirzo Sadq sod ol (Sadiq
can) 19 osrin byk tar ustad olmu, tan
rekonstruksiya edorok miiasir tan yaratmdr. Moodi Zeynal, Moodi Comil
mirov, irin Axundov, Qurban Pirimov
bu moktobin davamlardr.
Bu dvrdo muamat, aq musiqisi,
xalq musiqisinin digor janrlan yalniz
moclislordo, toylarda, xalq onliklorindo
deyil, ohor sohnolorindo, tolobo konsertlorindo, dram tamaalarnn antraktlarnda soslonmidir. Todricon bu musiqi
proqramlan ayrlaraq orq konsertlori

ad ilo mohurlamdr. Konsertlrd

Azorbaycan musiqisi Avropa musiqi
alotlorindo do ifa edilirdi. 1897 ild Baki
da ilk simfonik konsert sslndi. 80-90-ci
illordo xarici musiqi ifalarmn qastrollarnn byiik ohomiyyoti oldu. 1889 ildo
Tiflis opera teatnnm truppasi rus va
xarici opera srlrini ifa etdi. Mohur
rus monnisi Fyodor alyapinin qastrollan xiisusi maraq dourdu. 1897
1900 illor orzindo antreprenyorlar torofindn yaradlm opera truppasi foaliyyt gstorirdi. orq konsertbri ilo
yana ilk milli musiqi-shn tamaalar
yaranrd. llk musiqili sohnociklr
klassik rq poeziyasndan gtrlm
siijetlro saslanrd. Belo tamaalardan
biri do 1897 ild uada bdrrohim
boy Haqverdiyevin rohborliyi il Mocnun Leylinin mzar stnd adli musi
qili sohnocik idi (Mcnun - Cabbar Qaryad olu, Leyli - hmod Adamski).
19 srin sonu-20 osrin ovvollorindo
Bakda Hoson boy Zordabinin loobbs
ilo ilk Miisolman dramatik truppasi
yaradlr. Hseyn roblinski, Hseynqulu Sarabski, Cahangir Zeynalov,
Mirzaa liyev, Sidqi Ruhulla kimi
teatr korifeybrindon ibarot olan bu
truppann kmoyi ilo ilk Azorbaycan
operalar sohnoyo qoyulmudur. Truppann qoyduu dram tamaalarnm mu
siqi trtibat xalq musiqisindn ibart
olub, osason, antraktlarda soslnirdi,
ifalar sazondobr triosu , xanondo vo
aqlar idi.
20 osrin ovvolbrindo maarifi comiyyotlrin ( Nicat ) foaliyyoti xsusi ohomiyyt dayrd. Xalqn tohsilino, modni-maarif ocaqlarnn, milli musiqi
nnlrinin inkiafna xiisusi fikir veri
lirdi. Bu dvrd Azrbaycanm musiqi
hyat daha da canlanr. Mohur rs ifalar Sergey Prokofyev, Sergey Raxmaninov, monnilor Antonina Nejdanova, Leonid Sobinov qastrol sofrlrin
glirbr. 1900 ildo Antonina Nikola
yevna Yermolayeva Bakida ilk musiqi
mktbi ar. Bura Rusiyadan tannm
musiqi miiollimlori colb edilir (bu onono
sonralar konservatoriya vo musiqi toh
sili ocaqlannda davam etdirilir). Musiqi
moktobindo fortepiano bosi, instru
mental, xor vo vokal siniflor var idi.
Moktobin miiollimlori todris prosesi ilo
yana maarifilikl do moul olub,
kamera vo xor musiqisindon ibarot konsertlor tokil edirdibr. Moskva vo Peterburqdan ifalar dovot edilirdi. Rus,
Avropa kamera musiqisi, Azorbaycan

xalq musiqi ibmolri soslonon bu

konsertlor tamaalar geni vo maraqli
proqramla tan edir, Azorbaycanm mu
siqi hoyatinda miihiim rol oynayirdilar.
sas ilk musiqi moktobindo qoyulan
kamera musiqisi konsertlorinin ononosi
20 osrin 20-30-cu illorindo davam etdiri
lir. 1901 ildo A.N.Yermolayevanm toobbsi ilo Rus Musiqisi Comiyyotinin
Baki bosi ald. 20 osrin ovvolbrindo
ictimai-siyasi vo modoni yksoli oraitindo zeyir Haciboyov miiasir Azor
baycan professional musiqi modoniyyo
tinin zlnii qoydu vo ifahi ononoli
milli sonotlo bostokar yaradclnm sintezini yaratmaqla orq vo Qorb modo
niyyotinin foal qarlql tosirino sobob
oldu. .Hacboyovun yaradclnda
milli bostokar musiqisinin, demok olar
ki, biitiin janrlannm tomoli qoyulmudur (opera, musiqili komediya, simfoAzrbaycan Dvlt Mahni Teatri
1968 ild xalq artisti R.Behbudov
trfindn yaradlmdr v hazirda
onun adn dayr. Xalq v estrada
musiqisi, teatr v kino elementlrinin
vhdtin nail olmaq teatrn sas
spesifik lamtidir. Repertuarinin
sasn qdim xalq mahnlar, muam
va tsniflr, bstkar mahnlar tkil
edir. fa yaradcl n improviz
sciyyvidir.
nik musiqi, kantata, romans-qozol,
kiitlovi mahni vo b.). Yeni Azorbaycan
musiqisinin formalamas azadliq ideyalarini, yiiksok monoviyyati tosdiq edon
musiqili teatrdan baland. .Hacboyov 1908 ildo tamaaya qoyulan Leyli
vo Mocnun operasi ilo hom milli operanin, hom do biitiin miisolman rqindo
opera sonotinin, muam-opera janrmin
osasini qoydu. .Haciboyov Fiizulinin
Leyli vo Mocnun poemasi vo xalq
musiqi janrlarna (muam, mahni, roqs)
mraciot etmi, dvrn ohvali-ruhiyyosi,
xalqin monovi toloblori ilo sosloon sohno
osori yaratmdr. Bostkarn baqa er
kon operalan - eyx Sonan (1909),
Riistom vo Shrab (1910), ah
Abbas vo Xurud banu (1912), sli vo
Korom (1912), Harun vo Leyla
(1915) operalan da bu janrdadir. Bu
operalarda osas musiqi-dramaturji vozifoni muamlar dayr. Muamlar qohromanlann obrazlarmi amaqla ononovi
musiqi sohno formalarmi ovoz edir.
Operalarda xordan geni istifado edil-

midir (xorun musiqisi miiollif torofin

don boslolonmi vo ya xalq melodiyalan
osasmda yaradlmdr).
.Haciboyov sosial-moiijot mvzularnda yazd operettalarmin musiqisini ( 0 r vo arvad , 1910; O olmasin.
bu olsun , 1911; Arn mal alan ,
1913) xalq havalanna osaslanaraq
bostolomi vo dahiyano osorlor yaratmdr. Onun Arn mal alan operettas dofolorlo ekranladmlm, ingilis.
alman, in, orob. fars, polyak, ukrayna,
belarus, grcii vo s. dilloro torciimo edilmi, diinyam gozorok, Moskva, Istan
bul, Nyu-York, Paris, London, Teh
ran, Qahiro, Pekin, Berlin, Varava,
Sofiya, Budapet, Buxarest vo digor
ohorlordo tamaaya qoyulmudur.
Yeni Azorbaycan musiqi modoniyyo
tinin tookkl vo inkiafnda Mslm
Maqomayevin miihiim xidmoti olr
dur. Bostokar operalar ( ah smay .
1916; Norgiz , 1935 vo s.), simf<
osorlor. kiitlovi mahnilar mollif
bu janrlarn inkiafna byiik tosir
torni, kino vo dramatik osorbro mu
yazm, xalq musiqi folklorunu topi;: b
todqiq etmi, Azorbaycanda ilk pe,>
opera dirijoru kimi opera ifal son nin inkiafnda miistosna rol oynami
Azorbaycanm ilk bostokarlann n
biri do Zlfqar Hacboyovdur. O, ".
Qorib (1916) operasinin, lli yas a
c a v a n (1909), Evliykon subay (19' 1)
musiqili komediyalarinin miiollifidir.
Demokratik-inqilabi horokat dvriodo Azorbaycan musiqili teatr sonotii n
inkiafnda H.Sarabski, .Adamski,
M.liyev, Mommod Honifo Terequlov
kimi grkomli monni-aktyorlann -liyyoti mstosnadr. 1920 ildo xiisusi v
rarla teatrlar dvlot teatrlan statusu .
1925 ildo Azorbaycan opera heyoti
matik heyotdon aynldi, rus opera he i
do ona birlodirildi. Bu da Azorbayca
opera sonotinin inkiafna tokan ve
Opera teatnnm Azorbaycan heyo! >
gorkomli sonotkarlar - H.Sarahs
.
M.Terequlov, .Adamski, Hiiseyn
Hacibababoyov, Qurban Pirimov (t
sonradan Biilbiil, M.Barov, ilk a> baycanl peokar qadin monni vi i
Mommodova daxil idilor. Daha sc
opera sohnosino Qonbor Ziilalov, Xurid
Qacar, Sroyya Qacar, Cahan Talnskaya vo b. goldilor. Yeni musiqi tohsil
ocaq lari - Azorbaycan Dovlot Konservatoriyasi (1921; 1949 ildon 0 .Haciboyov
adma), respublikanm miixtolif ohorlorindo musiqi texnikumlan vo moktoblori

tosis olundu. .Hacboyovun toobbsii

ilo todris miiossisolorindo xalq al alotlori bolori ald. Azorbaycanlilarla yana Nikolay vanovi Speranski, Boris sakovi Zeydman, V.A. Nikolski, Leopold
Vitalyevi Rostropovi, Georgi Georgiyevi aroyev, Mayor Rafailovi
Brenner vo digor mohur musiqii pedaqoqlar foaliyyot gstorirdilor.
20 30-cu illor Azorbaycan musiqisi
nin yeni yksoli dvr kimi sociyyolonir. Bu illordo yeni ifalq kollektivlori,
Simfonik Orkestr (1920), ilk notlu Xalq
al Alotlori Orkestri (1931), Azorbay
can Bostokarlar ttifaq (1934). Musiqili
Komediya Teatri (1938, hazirda .Qurbanov adma), Xalq Yaradcl Evi
(1939), Azorbaycan xalq musiqisini top-

ni yazdi. Bu opera diinya musiqi modo

niyyoti nailiyyotlorindon bohrolonmokb
Azorbaycan xalq musiqisi nmunolri
osasmda klassik opera yaradilmasi yo
lunda ilk toobbs idi. M.Maqomayev
opera janrmin klassik formalanna
osaslanaraq Norgiz operasmi (1935;
yeni redaksiyasi 1938) bostolodi. Nor
giz miiasir mvzuya hosr edilmi ilk
Azorbaycan operasi idi. M.Maqoma
yev xalq musiqisinin miixtolif janrlannin iislub zollikbrindon istifado edo
rok, klassik opera formalan olan ariya,
xor, reitativ vo s. yaratmdr. .Hacboyov monumental xalq qohromanhq
eposu osasmda bostolodiyi Korolu
operasinda (1937; SSR Dvlot mkafati, 1941) milli musiqinin janr, kom-

Ttok

naq vo todqiq etmok moqsodilo Azorlycan Dvlot Konservatoriyasi yaninelmi-todqiqat musiqi kabineti (1932)
-kil edildi. 1926 ildo yaranan ilk
xsosli xor kollektivi tezliklo dald,
nidon tokil olunan Dvlot Xoru,
i hm vo Roqs ansambli Azorbaycan
ivlot filarmoniyasinda (1936, hazirda
.Maqomayev ada) comlodirildi.
)38 ildo filarmoniyamn nozdindo
mfonik orkestr (hazirda 0 .Haciboyov
iina Azorbaycan Dovlot Simfonik
Ikestri, 1944) tookkiil tapdi.
Opera sonotindo Azorbaycan milli
nusiqisinin yeni iislubu tookkl tapnaa balad. Reynqold Morisevi Qliyer Azorbaycan musiqi folklorundan
geni istifado edorok, Aq Qorib dastam osasmda ahsonom (1925, tamaas 1927; 2-ci redaksiyasi 1934) opcrasi-

rinda ononovi mahmvariliklo reitativdeklamasiya slubunu sintezlodirib mil

li lad-intonasiya sisteminin orivolorini
genilondirmoklo yana, ilk milli kamera-instrumental (fortepiano n Uaq
siiitasi , iki fuqa, ahargah , skripka
vo fortepiano iin Muamsaya ) vo
simfonik (simfonik orkestr iin Fraqmentlor ) osorlori do yaratmdr. Soid
Rstomov iso respublikada ilk dofo
ada mvzuda yazlm musiqili komediyamn ( Be manatliq golin , 1938)
miiollifidir. .Bodolboyli ilk milli Azor
baycan baletini ("Qiz qalasi , 1940; 2-ci
redaksiyasi 1959) yaratmdr. 30-cu
illorin ovvollorindo simfonik orkestr
(.Haciboyov, Tontonoli mar ; M.Ma
qomayev, Azorbaycan llrind ,

Kamana

pozisiya, moqam - intonasiya osasi ib

klassik opera sonotinin musiqi ifado
vasitolori vo kompozisiya xsusiyyotlorinin iizvi vohdotino nail olmu, milli
opera sonotinin ah osorini yaratmdr. Hoqiqi novatorluu ib forqlonon Korolu Azorbaycan musiqi
sinin yeni inkiaf prinsipbrini miioy
yon lodirdi.
20-30-cu illordo Azorbaycanda kiitlovi mahni janr tookkiil tapir. .Hacboyovun Qizil osgor mar , Komsomolu
qz , Qaragz , Pilotlar , Siivari ;
M .Maqomayevin Neft , Tarla , Balar bujanrn ilk nmunolridir.
20-40-c illordo yeni bostokarlar nosli meydana goldi. lk peokar bostokarlardan A.Zeynall lkom , Sual ,
adra , Seyran vo b. osorlori ib mil
li romans janrn yaratdi. , romansla-

Azad qadnn roqsi , Azorbaycan

radio mar RV-8 ) vo xalq al alotlori
orkestri n (.Haciboyov, 1-ci vo 2-ci
fantaziyalar) osorlor yazld.
30-cu illorin 2-ci yarsnda yeni bos
tokar nslinin yaradclnda simfonik
musiqinin nvboti rnokloi (Niyazi,
C.Hacyev, Q.Qarayev) yarand. Bu
dvrdo .Haciboyov ilk Azorbaycan
kantatalarm (Firdovsinin 1000 illiyi
mnasibotib, 1934; masir nvzuda,
1939), M.Maqomayev, .Bodolboyli,
Niyazi, Q.Qarayev, C.Hacyev teatr tamaalarna musiqi bostolodibr.
Yeni milli vokal sonoti moktobinin
banisi Blbln yaradcl Azorbay
can musiqi ifalnn inkiafnda
nomli morholo tokil edir. lk pekar
qadn monni SSR xalq artisti
.Mommdovann, eloco do Azorbay-

cann xalq artistlori M.Barov, Aababa Bnyadzado, Hoqiqot Rzayeva,

lvsot Sadqov, H.Hacbababoyov,
Giilxar Hosonova kimi mnnilrin
ifalq sonoti iklnm dvr keirirdi. lk azorbaycanli balerina Qomor Almaszado, opera tamaalarnn quruluusu, rejissor smayl Hidayotzado vo
dirijor rof Hsnovn yaradclq foa
liyyoti d mhz b dvrdo baland. Niyazi milli simfonik dirijoiq moktobinin
ziiln qoydu. Azorbaycan musiqisinin
nailiyyotlori Moskvada keirilon Azor
baycan incosonoti ongnliiynd (1938)
uurla nmayi etdirildi.
1941-45 illr mharibosi dvrnd
qohromanlq v votonporvorlik mvzsu
mahnlarda, xalq al alotlori n yazlm osorlrd ( .Haciboyov, S.Rstomov), Q.Qarayev vo Cvdt Hacyevin
Voton (1945; S SR Dvlot mkafat,
1946) operasnda, Q.Qarayev, .Haci
yev vo Soltan Haciboyovun Birinci sim-

maiyyt torofindon robotb qarland.

sordo xalq musiqisi ilo (xalq mahnlar,
aq vo muam sonoti) klassik opera formalarnn iizvi vohdoti yolunda axtarlar davam etdirilmidi. Niyazinin Xos
rov vo irin (1942) operas, .Hacboyovun Sonsiz vo Sevgili canan romans-qozollori do mharibo illorinin
mohsuludur. Yeni romans-qozol janrnn yaradcs .Hacboyov b osorbrdo
nitqi, eriyyot yiiksok sonotkarlqla
iloyorok musiqi dilino evirmi, deklamasiya ilo kantilena tipli melodiyann
sintezini yaratmdr. Byiik Voton
mharibsi illorindo ktlovi mahn janr dvrn toloblorino uyun xiisusi inkiafyolu kedi. Bu janrda .Haciboyo
vun votonporvorlik duyular alanm
mahnlar ( ofqot bacs , Yax
yol , ar , Anann oluna nosihoti ) yazld. Onun Voton vo coblo
kantatas iso dvrnn on parlaq voton
porvorlik srlrindndir. Bu dvrdon

.Hacbyov
yetidirmlri
arasinda.

Soldan saa:
Q.Qarayev,
S.RsLmov,
Niyazi,
.Hosnov.

foniyalarnda (Azorbaycan musiqisind

simfonik janrin ilk rnoklri) z oksini
tapmdr. Votonporvorlik hissbri, dvrn gorgin, dorin mozmunlu problembrini masir ifado vasitolori ib yeni formalarda ifado etmk zoruroti bostokarlar iri simfonik formalara mraciot et
moyo svq edirdi. 40-c ilbrdn balayaraq simfonizm Azorbaycan bostokarlarnn yaradclq axtarlarnda aparc yer
tutdu. Q.Qarayev, .Haciyev, S.Hacboyov, Niyazi, Fikrot mirov bir sra
osorlor yaratdlar. Dvrn aktual mvzusu opera janr sahosindo do z ifadosini tapd. Byk Voton mharibosino
hosr edilmi osorlrdon Q.Qarayev vo
C.Hacvyevm Vtt operas geni icti-

Azorbaycan musiqisinin janr hdudlar

genilondi, masir mvzulara meyil
giicbndi. Bostokarlardan Mommodaa
sraflzado, Hacaa Nemotov, S.Srebnitski mharibodo holak oldular. Bu
illordo Azorbaycan musiqisi Conubi
Qafqaz respublikalari musiqi ongiinliiyiindo (1944, Tbilisi) geni tomsil
olundu.
Miiharibodon sonraki ilbrdo milli
musiqinin biitiin janrlar intensiv inkiaf
etdirildi. 50-ci illorin musiqi yaradcl
mvzu mxtolifliyi vo janr eidinin
zoginliyi ilo forqlonir. Q.Qarayev,
F.m irov, .Haciyev, S.Haciboyov,
R.Haciyev, T.Quliyev, Niyazi, S.Riistomov, C.Cahangirov kimi bostokarlarm

yaradclnda xalqlarin azadliq urunda miibarizosi, miiharibodon sonra yeni

hoyat quruculuu vo b. yeni mvzular
intiar tapdi. Miiasir insan, onun daxili
alomi mvzusu C.Cabbarhnin eyniadli
pyesi iizro F.mirovun bostobdiyi Sevil operasinin (1953) osasini tokil edir.
Lirik-psixoloji janra aid olan bu osordo
Azorbaycan qadini obrazi xalqin hoyati,
tarixi ib olaqoli verilmidir. Sevil operasi milli koloriti, dorin emosional ifadoliliyi ib forqlonir.
Q.Qarayevin Yeddi gzol baleti ilo
(1952, Nizaminin eyniadli poemasi iizro;
baletmeyster P.A.Qusev, Azorbaycan
Opera vo Balet Teatn, 2-ci edaksiyas
1959; 3-cii redaksiyasi 1978) Azorbay
can balet sonotindo yeni musiqi dran.aturgiyasnn osas qoyulmudur.
1958
ildo Q.Qarayevin ldrmh \ >1larla baleti (Lenin mkafat, 19
P.Abrahamsm eyniadli romani iizro;
letmeyster K.M.Sergeyev) Lenint
i
Opera vo Balet Teatrnda tama; /
qoyuldu. Bostokar ba qohromani^ n
facioli sevgisini koskin mnaqiyo >
dr yksoldorok, mvzu etibaril ag
musiqi hollino gro zgn tamaa <r mdr. sor aydin musiqi konsepsiy: ,
parlaq xarakterlori, Conubi Afrika siqi folklorundan byk sonotkar

istifado edilmosi ilo diqqoti colb e< .

S.Haciboyov miiasir insanlann hoya
dan bohs edon Giilon balctini (19 0,
S S R Dvbt mkafat, 1952) yaz ii.
F.mirovun Gzn aydin (194 ),
S.Rstmovun Durna (1947), S.1. sgorovun Ulduz (1948) operettalan bu
janrin rnkloridir.
50-ci ilbrdo simfonik musiqi sa! >
sindo xiisusi inkiaf nozoro arpr. I
riin miihiim ictimai-siyasi mv/
i
bostokarlarm miixtolif sopgili simfo
osorlorindo z ifadosini tapir. Bostoi
larin simfonik yaradclinm jam
iislub torkibi eidliyi ib forqlonir
dvrdo Q.Qarayev, F.mirov, C H .
yev, S.Haciboyov, Niyazi ( Rast '
fonik muam, 1949), R.Haciyev
yaradclq ii aparrdlar. Q.Qaraye n
bu dvr osorlorindo bostokann simfoi mino moxsus mnaqioli dramaturgic \
montiqi inkiaf, parlaq intonasiya ifadoliliyi znii gstorirdi ( Leyli vo Mocnun simfonik poemasi, SSR Dvlnt
mkafat, 1948; Yeddi gzol simfonik
siiitasi, 1948; Alban rapsodiyasi, 1952).
F.m irov musiqi tarixindo simfonik
muam jannnin yaradcs kimi mohurdur ( ur , Krd ovar , SSR Dvlot

mkafat, 1949). Bostokar muamlann

moqam. nvz vo digr iislub xsusiyyotlorini ustalqla simfoniklodirmidir.
mirov simfonizmino xas olan orkestr
boyalannn olvanh, janr rongarongliyi,
obraz zonginliyi onun bu dvrdo yazd
osrlrindo z ifadosini tapd (simli
orkestr iin Nizai simfoniyas,
1947; Azorbaycan simfonik siiitasi,
1950). .Haciyev simfonizmi obrazlarnin dorin psixoloji fikir ynm, musiqi
inkiafmn gorgin dramatizmi, melodikasnn geni epikliyi ib forqlonir. S.Haciboyovun simfonik yaradcl parlaq
nr boyalar ilo alanmdr ( Karvan"
simfonik lvhosi, 1945; orkestr n
uvertiira, 1956).
C.Cahangirov vokal-simfonik osorr ( Arazm tayinda" poemasi, SSR
Dvbt miikafati, 1950; Fiizuli kanta. 1959) bostolodi. Arazin tayinda
kal-simfonik poemasi zndo hom
mfonik, hom do kantata-oratorial mujinin zolliklorini toplayan yeni janr
i. Conubi Azorbaycanda azadliq miiirizosino hosr edilmi bu osor obrazlii, siyasi aktualh, musiqi dilinin milkoloriti ilo forqlonir. Fzuli kantaiinda iso Fiizuli poeziyasinin obraz
rosi polifonik inkiafa malik xor
usiqisi vasitosilo ifado edilmidi*. Bu
vrdo kamera musiqisino, xiisusilo
istrumental musiqiyo maraq daha da
:rtdi (Q.Qarayev, F.mirov, C.Haciev, Elmira Nozirova, Azor Rzayev
b.). Mahni jannnin yiiksolii S.Riistonov, Tofiq Quliyev, R.Haciyev, C.Caiangirov, Qombor Hiiseynli yaradcl
b six baldr. Aabac Rzayeva, dilo
Hseynzado, ofiqo Axundova kimi
qadin bostokarlarm mahn yaradcl
la ohomiyyotlidir. Bu dvdo bir sira kioflmloro vo dram tamaalarna musiqi
ostolonmi, ifalq sonoti piixtolomiiir. 1957 ildo ilk Dvlot simli kvarteti
\zad liyev, Murad Tayev, Roid
eyidzado, Sabir liyev; tolobo vo goncn in 6-ci mumdnya festivah beynol;alq miisabiqosinin (1957, Moskva) laureati] yaradildi. SSR xalq artistlori
Firongiz hmodova (monni), Leyla
Vokilova (balerina), omokdar incosonot
xadimi ingiz Haciboyov (dirijor) vo b.lan ib tomsil olunan yeni ifalar nosli
yetidi. 1956 ildo Azorbaycan Bostokarlar ittifaqmin 1-ci qurultayi keirildi.
60-80 ilbr Azorbaycan musiqisi yali nosil bostokarlannm yaradclq foall, yeni bostokar qiivvolorinin meydana
golmosi, btn janrlarda nomli uurlar

qazanlmas, beynolxalq olaqolorin genilnmsi ib seilir. Azorbaycan bostokarlarimn peokarlqlarinin tokmillomsi yazi texnikalanndan, yeni musiqi
ifado vasitolorindon istifado etmoyo orait yaratdi.
60-80-ci ilbrdo mumboori ictimai
ohomiyyot dayan mvzular miiasir
dvrn aktual folsofi-etik problemlori ilo
olaqodo verilirdi. Yeni forma, ifado vasitobri axtarlar aparhrd. Folklorla
olaqo yeni musiqi tofkkr sistemi soviyyosindo tozahr edirdi. Opera vo ba
let Azorbaycan bostokarlannm ox miiraciot etdiklori janrlara evrilirdi. Arif
Molikovun Mohobbot ofsanosi (1961),
Bu torpaqda iki nofor" (1969), iki
iirok dastani" (1982), F.mirovun Nosimi haqqinda dastan (1973; Azorbay
can SSR Dvbt miikafati, 1974), Min
bir geco (1979; SSR Dvlt miikafati,
1980) baletlori geni hrot qazandi. Bu
dvrdo Niyazi ( itra , 1962, 2-ci

hobbotim monim (1963), Yolaynci"

(1981) vo s. operettalan miixtolif sohnolordo tamaaya qoyulmudur. Q.Qaraye
vin Coun qaskoniyal mziklindo
(1973; E.Rostamn Sirano de Berjerak"
pyesinin motivlori iizro) janrin yeni aspektlori meydana xd. Bu dvrn Azor
baycan operettas Z.Barov ( Qayinana , 1964), S.losgorov ( Milyonunun
diloni olu", 1966; .Haciboyov ad. res
publika miikafati, 1967), T.Quliycv ( So
nin birco szn , 1967), A.MoIikov
( Dalalar , 1967). A.Rzayev ( Ilaci Korimin aya soyahoti , 1967), T.Bakixanov
vo N.Mommodov ( Mommodoli kurorta
gedir , 1969), Vasif Adgzolov ( Nonomin ahhq quu , 1971), Emin Sabitolu
( Hicran , 1973) vo b.-nin osorlori ilo tom
sil olunmudur.
Azorbaycan bostokarlan simfonik
musiqinin miixtolif janrlarna mraciot
etmibr. Q.Qarayevin Don Kixot
simfonik qravrlori (1960), kamera

redaksiya, 1972), rof Abbasov ( Qa

raca qiz , 1965), R.Haciyev ( Lozgihongi , Yall , Hrriyyo vo s., 1969,
1970, 1979), T.Bakixanov ( Xozor balladas , orq poemasi , 1968, 1989),
F.Qarayev ( Qobustan klgolori , Kaleydoskop , 1969, 1971), L.Vaynteyn
( lham , 1977), N .Mommodov ( Humay , 1981), A.lizado ( Babok ,
1986) balet osorlori yaratdilar. R.Mustafayevin V aqif (1960), S.losgorovun
Baladr vo Sona (1961), V.Adgzolovun llor (1963), Z.Barovun Aygn (1972), .Bodolboylinin Sydlor
alamaz (1971), .Axundovann Golin qayas (1972), M.Quliyevin Aldanm kovakib (1977), C.Calangirovu Xanondonin taleyi (1978) osorlori
60 70-ci illor Azorbaycan opera sonotini
tomsil edirdi. R.Haciyevin Romeo monim qonumdur (1960), Kuba, mo-

orkestri n 3-cii simfoniyasi (1965) vo

skripka ib orkestr iin konsertindo
(1967) ada dvriin miirokkob tozadlan, bostokann hoyat, insan haqqinda
diinclri oksini tapmdr (Bu osor
brdo 12 tonlu seriya texnikasi ilo milli
musiqinin iizvi sintezinin parlaq nmunosi yaranm, millilik anlaynn yeni
alarlar miioyyon edilmidir). l .mirovun Azorbaycan kapriiosu (1961),
Glstan-Bayat-iraz simfonik muam (1971), Azorbaycan qravrlori"
(1977) janr rongarongliyi ib seilir.
C.Haciyev (5-ci, insan, Torpaq, Kosmos simfoniyasi, 1972), S.Haciboyov
(byiik simfonik orkestr n konsert,
1964, Azorbaycan SSR Dvlot miikafa
ti, 1970), A.MoIikov (2 6-ci simfoniyalar, 1969-85; Metamorfozlar , 1964),
V.Adgzolov (fortepiano ib orkestr
n 3-cii konsert, 1985), X.Mirzozado

(2-ci simfoniya, 1970, Azorbaycan SSR

Dvll mkafat, 1976), Aqin lizad
(1-4-c simfoniyalar, 1962, 1966, 1984,
1985) yeni musiqi osorlori yaratmlar.
Ramiz
Mustafayev,
M.Mirzoyev,
N. Mommodov, A.Rzayev, F.Qarayev,
.Mommodov, Oqtay Zlfqarov, .Ha
ciboyov, A.Dadaov, C.Quliyev vo b.
simfonik musiqi sahosindo uurla almlar. Hac Xanmommodov tar vo simfonik orkestr 4 konsertin (1952,
1966, 1973, 1984, 1-ci konserti Azorbay
canda bu janrda yazlm ilk osordir)
mollifidir. S.Riistomov (1972), Siileyman losgorov (1983) tar ilo xalq al
alotlori orkestri n konsertlor bostolomilor.
Vokal-simfonik vo xor musiqisi janrna C.Cahangirov ( Sabir oratoriyas ,

F.Quliyeva, S.tbrahimova vo b.-nin yaradcl ilo tomsil olunur. F.mirov,

C.Cahangirov, .Axundova, S.losgorov, V.Adgzolov, T.Haciyev, E.Sabitolu, P.Biilblolu. O.Kazmov, R.Mirili, E.brahimova, A.Bobirov vo b.
mahn janrnda da diqqotolayiq osorlor
yaratmlar. A.Molikovun soprano vo
simli orkestr n N.Hikmotin szlorino
bostolodiyi 2 sikl romanslar (1962,
1984) bu janrm doyorli nmunoloridir.
T.Quliyev, R .Haciyev, C.Cahangi
rov, A.Molikov, X .Mirzozado, V.Adgzolov, E.Sabitolu, P.Blbiiolu vo b.lar kino vo dram tamaalarna musiqi
yazmlar. Uaq musiqisi sahosindo
O.Zlfqarov, S.brahimova, O.Rocobov, R.ofoq vo b. foal alrlar.
Azorbaycan bstkarlarnm simfo

Q. Qarayev. Yeddi gzl baletindn solo.

1962; Nosimi kantatas, 1980), S.Riis

tomov ( Azorbaycan kantatas, 1971),
R.Mustafayev ( Hseyn Cavid oratoriyas, 1983), A.Molikov ( Voton vokalsimfonik poemasi, 1964), A.lizado
( Bayatlar xor silsilosi, 1969; 26-lar
kantatas, 1975, Azorbaycan SSR Dvlot
mkafat, 1978), N .Mommodov ( Azor
baycan oratoriyas, 1978), M.Mirzoyev
( ran motivlori vokal-simfonik silsilosi,
1979), .Haciboyov ( Memorial kantatasi, 1984) vo b. mraciot etmilor.
Kamera-instrumental musiqi janrma
Q.Qarayev, C.Haciyev, F.mirov, Xoyyam Mirzozado, T.Bakixanov, A.Rza
yev, M.Quliyev vo b. maraq gstormilr.
F.lizadonin violonel vo fortepiano
n Habilsaya kompozisiyas
(1981) geni ifa edilir. Kamera-vokal
musiqisi A.M olikov, .Hseynzado,

nik vo kamera musiqisi 50-ci illordon eti

baron xaricdo geni ifa edilmoyo balamdr. F.mirovun ur vo Krd
ovar , Niyazinin Rast simfonik
muamlar, Q.Qarayevin vo S.Hacboyovun simfonik osorlori bir sra lklordo sslonmi vo yiiksok qiymotlondirilmidir. 80-ci illordo A.Molikov,
X.Mirzozado, A.lizado, F.lizado,
F.Qarayev vo b.-nin osorlori Avropa,
Amerika, Asiyada uurla ifa edilmidir.
Monnilor, SS R xalq artistlori R.Behbudov, F.hmodova, M.Maqomayev,
Z.Xanlarova, L.imanov, Fidan Qasimova, Azorbaycanin xalq artistlori
R.Atakiiyev, Xuraman Qasimova, pianoular, Azorbaycanin xalq artistlori
Forhad Bodolboyli. Tamilla Mahmudo
va, ingiz Sadqov, Zhrab Adgzolzado, omokdar incosonot xadimlori Elmira

Nozirova, Elmira Soforova, skripkaalanlar, Azorbaycanin xalq artistlori

Azad liyev, Sorvor Qoniyev, altalanlardan ingiz Mommodov, Roid Seyidzado, violonel alanlardan Azorbay
canin xalq artistlori Sabir liyev, Rauf
Abdullayev, kontrabasalan slam Hii
seynov, nofos alotlori ifalarndan Miizoffor Aamalzado, Rohim Babayev,
lokbor skondorov (fleyta), Kamil Colilov (qoboy), liheydor Paayev (valtorn), Hidayot Hiiseynov (truba), orqanalanlar Zohra Coforova, Rasimo
Babayeva, Tahiro Yaqubova, Rona smaylova, dirijorlar - xalq artistlori
Kamal Abdullayev. Rauf Abdullayev
Nazim Rzayev, omokdar incosonot xa
dimlori Nadir zimov, Kazm liverdiboyov, Ramiz Molikaslanov, xor dirijorlari - xalq artisti R.Mustafayev
omokdar incosonot xadimlori Loman
Atakiiyeva, Z.Barov, Eduard Novru
zov, l'sor Cavanirov, dirijor Yal
Adgzolov vo b. miiasir Azorbaycan ifa
lnn tannm nmayondoloridir.
Azorbaycan muam ifalq vo el so
noti ononolorinin qorunub saxlamlma:
vo inkiafnda xanondolordon xalq a
tistlori X.uinski, Riibabo Muradov
vkot lokborova, bltot liyc
Sara Qdimova, Fatma Mehroliyev
Tkozban smaylova, A rif Babayc
slam Rzayev, Hacbaba Hseyno
Qodir Riistomov, Canoli kborov. All
Qasmov, omokdar artist Z.Adgzolov
tarzonlrdn xalq artistlori hmod B;
kxanov, Hac Mommodov, Bohran
Monsurov, liaa Quliyev, Ramiz Q:
liyev, omokdar artistlor hson Dadaov
kamanaalanlardan xalq artistlo
Habil liyev, ofiqo Eyvazova, naar,
alan omokdar artist ingiz Mehdiyc
qarmonalanlardan Abutalb (A.Yu
fov), Kor hod, Korbolayi Lot if.
yub Domirov, Avtandil sraflov, sazc, '
lan dalot Nosibov vo b. xiisusi xid i
gstormilor. Respublikada lomi
kamera orkestri (1964, rohbori N.R:
yev), xor kapellasi (1966, bodii rohb
E.Novruzov, sonralar G.manova). M
am Teatn (1989, bodii rohbori .R;
yev), Azorbaycan televiziyasi vo radios!inun Niyazi ad. simfonik orkestri, Mus
comiyyoti (1987 89 illordo sodri R.Bch
budov, 1989 ildon F.Bodolboyli) foaliy
yot gstorir. 1989 ildo Dovlot Nofos
Alotlori Orkestri yaradlmdr.
Azorbaycanda estrada vo caz mu
siqisi do inkiaf edir (bax Estrada blmosino).

Azorbaycan musiqisinin uurlar

respublika bostokarlarinm qurultaylarinda (1962, 1968, 1973, 1979. 1985,
1990). Zaqafqaziya bahari festivallarinda (1958, 1965, 1975), Alma-Ata, Somorqond simpoziumlarinda vo bir sira
baqa xarici lkolordo keirilon milli in
cosonot gnlorind vo ongnlklordo
nmayi etdirilmidir. Azorbaycan mu
siqi ifalnm inkiafnda respublikada
keirilon miixtolif msabiqo vo festivallann ohomiyyoti bykdr. Bunlardan
xalq al alotlori ifalarnm .Haci
boyov ad. msabiqosi (1986, Baki; Orta
Asiya, Qazaxistan vo Conubi Qafqaz
respublikalari niimayondolori do itirak
etmilor), xarici lko musiqiilorinin
itirak ilo Q.Qarayev ad. X X osr
musiqisi
festi vali (1986,
1988),
"Baki-87 caz festivah, gone xanondolorin C.Qaryad olu ad. usabiqosi
1987, 1989), Conubi Qafqaz, Qazaastan, Orta Asiya vo Dastan xalqlan
one ozanlanmn miisabiqosi (1989,
jonco), Xan btilbl muam festivah
.989, Adam, ua), z zirvoyo yeni
lusiqi gnlori (1989, Bak) uurla
kemidir.
Musiqinaslar Azorbaycan musiqi
sinin mxtlifjanrlarn vo sonotkarlarn
yaradclqlarn todqiq etmilor. Dorin
tarixi kkloro malik muasir Azorbaycan
musiqinaslnn osas .Haciboyov
torofindon qoyulmudur. , Azorbay
can musiqisinin sos sistemi, lad, melo
diya, ritm, ifalq sonoti, operamn
problemlori vo baqa mosololori aradrm, xalq musiqisi sahosindo apard
elmi tdqiqatlarn Azorbaycan xalq
musiqisinin osaslan (1945) fundamen
tal osori ilo tamamlamdr. O.Haciboyovun musiqi-nozori irsi yeni musiqinaslar nosli torofindon davam vo inkiaf etdirilmidir (bax Musiqinaslq
blmosino).
Miistoqil Azorbaycan Respublikasinin ictimai-siyasi hoyatinda ba veron
doyiikliklor, gorgin proseslor, zamanin
yeni zolliklori musiqiyo do byk tosir
gstormi, onu yeni mvzularla zonginlodirmidir. Bu dvr Azorbaycan mu
siqisinin inkiafnda mummilli lider
Heydor liyevin rolu byiik olmudur.
Onun himayo vo qays, moqsodynlii
siyasoti noticosindo lkonin ar ictimaiiqtisadi durumu oraitindo Azorbaycan
modoniyyoti vo incosonoti inkiaf etdirilmidir. Azorbaycan bostokarlan osor
lori ilo lkodo ba veron hadisoloro
miinasibot bildirmi, dvriin monovi a-

larlarn hossashqla ifado etmilor. Azor

baycan bostokarlan hrmot vo ehtiram
olamoti olaraq Heydor liyevo bir sira
osorlor ithaf etmilr ( .Haciyev, 8 sayli
simfoniya; A.Molikov, bodiyyot
simfoniyas; V.Adgzolov. Azorbay
can" kantatasi; R.Mustafayev, Atamiz
Heydor vo Ramiz Mirili. Mool kimi
yanan rok odalan; T.Bakixanov,
Xatiro poemasi ; Sordar Forocov.
Byk votonda haqqinda oda ; Vasif
Allahverdiyev, mr yolu" simfonik
poemasi).
Miistoqilliyin borpa olunmasi ilo
Azorbaycan musiqisinin diinyada ba
veron miiasir modoni prosesloro inteqrasiya etmok imkanlan daha da genilonir.
Diinyada gedon iimumi qloballama pro
sesinin axnna don Azorbaycan bosto-

raciot etmi, klassik odobiyyat niimunolorindon bohrolonmilor.

Miistoqillik dvrndo bostokarlan
maraqlandiran yeni mvzulardan biri
do uzun illorin qadaasndan xan is
lam dini. onun tarixi vo Quran"dir.
F.Qarayevin ansatnbl vo maqnitofon
yazs iin Xtb, muam vo sro .
R.Hosonovamn orqan n Qosido"
(1991), R.Mirilinin solist, xor vo simfo
nik orkestr n Peymborin torifi
vokal poemasi (1997), A.Aasiycvin solist vo xor n n ulu eqim (1997)
bu movzuya hosr edilmidir. Azorbay
can bostokarlarinm miistoqillik dvrii
yaradel janr baximmdan zongindir.
Son illordo on ox mracit olunan saholordon biri xor musiqisidir. R.Mustafayevin Salatin (1990), V.Adgzolovun

A.Mlikov. Mohobbot fsanosi baletindn sohno.

karlan bu oraitdo milli ononolorin vo irsin

qorunmasina xiisusi fikir verir, milli
musiqi ilo miiasir tendensiyalan yeni
soviyyodo, yeni formalarda sintezlodirmoyo alrlar. lkonin hazrk siyasi
durumu, daim mharibo tohlkosi, Votoni toronnm edon, Votoni miidafioyo
aran, Qaraba mharibosino, 20
Yanvar faciosino hosr edilon osorlor bos
tokar yaradicihginm miihiim hissosini
tokil edir fV.Adgzolovn Qaraba
ikostosi vo Qom karvani (1999)
oratoriyalan; T.Bakixanovun Qaraba haray (2001) simfoniyas; A.Izadonin Ana torpaq (1993) odasi;
Sevda brahimovann tar vo simfonik
orkestr iin Sonin iin darxmam,
uam (1999) vo b.].
Bu dovrdo bostokarlar tarixi-odobi
yazili abidoloro, folklor motivlorino m-

anaqqala (1998), F.lizadonin "bodiyyoto soyahot oratoriyalan, X.Mirzozadonin a capella xoru n 2 miniatiirii,
S.brahimovann ziziyom vokal silsi
losi bu dvro monsubdur. Janrm miixtolif
interpretasiya formalari qeyd edilir: kantata-plakat, kantata-and, kantata-apofeoz, kantata-epitafiya. Daha ox kiik
hocmli osorloro meyil duyulur. Xor osor
lori iislub baximmdan oxaxlidir.
Simfonik musiqi sahosindo hom irihocmli monumental mvzulu simfoniya
lar, hom do nisboton kiikhocmli osorlor
yazlmdr. stnlk niniatr, ycan
formalara verilmi, dzm vo slb baxi
mmdan forqli osorlor simfonik lvholor.
simfonik roqslor, simfonik mugamlar,
simfonik siiitalar, miixtolif alotlor vo
orkestr n konsertlor vo s. yaradilmdr [A.Molikov, 7 vo 8 sayli simfoni-

yalar (1995, 2001); X.Mirzzad, Or

kestr xatiro ; T.Bakxanov, simfo
nik orkestr n "Tiirk eskizlri (1999)
vo orqdon golon sodalar (2000) sitalar; Aqin lizado, simfonik roqslor
(1994); A.Dadaov, Katarsis , simfo
nik orkestr vo sos n 10 sayl simfoniya
(1996); F.Qarayev, simfonik orkestr
n 4 postldiya (1990); C.Quliyev,
simli orkestr n Dastan (2001);
F.Hseynov, simfonik orkestr n
Quarani kapriiosu (2000)]. H.Xanmommodov (kamana vo simfonik
orkestr n konsert, 1991; tar v sim
fonik orkestr n 5 sayl konsert, 1993);
T.Bakxanov (tar vo simfonik orkestr
n 4 sayl konsert, 1993); A.Rzayev
(tar vo kamera orkestri n Dnco
v Qayta , 1995); N.zimov (tar v
xalq al altbri orkestri n Xatiro ,

A.Molikova
Uzundr"roqsini ifa edorkon.

1991); S.brahimova (sos, tar vo simli

orkestr n Qurbansz qalan tarm ,
Elegiya-xatiro ) vo b. xalq al abtlri
orkestri n mxtlif spgili sior
yazmlar.
Mstqillik dvrndo Azorbaycan
bstkarlarnn kamera-instrumental
osorlori mzmun rongarongliyi, lorma vo
iislub mxtlifliyi, abtbrin torkibinin
orijinall ib forqlonir. Yeni mvzularn, masir ifado vasitolorinin, yeni yaz
texnikasnn snanmas iin orait yarandndan, bostokarlar bu janra daha
ox mraciot ediir. Bostokarlarm osorlorindo milli musiqidn, xalq al alotlorindon istifado prinsipbri yenibir, xalq
musiqisi ib miiasir musiqi sintezinin ye
ni, rngarng formalar yaranr. al
abtbrinin trkibi kemi ilbrb miiqayi

sodo genilonir, orijinal ansambl trkiblori yaranr [F.lizadnin Merac

(1998) osori (ud vo kamera ansaubl
n), Oazis (1999) simli kvartet v
maqnit yazs, Deyimo (2001, arfa vo
maqnit yazs iin); C.Quliyevin Kar
van (2000) osori (fleyta, saz v violonel
n); F.Qarayevin Forst ohri n
musiqi (1997, royal, vibrafon vo ma
rimba n)].
Kamera-vokal musiqisi sahosindo
A.Molikov, .Axundova, T.Bakxanov,
Hkum Nocofova, S.brahimova, .Hacboyov, R.Mirili, F.lizad, A.Dadaov, E.Dadaova, Aydn zimov, Rhil
Hsnova, Faiq Siicoddinov, Adilo Yusifova kimi bostokarlar osorlor yazmlar.
Mstoqillik dvrndo musiqili teatr opera vo balet sohnosi n yazilan osorlor azdr. lkonin mvcud ictimai-siyasi,
iqtisadi durumundan golon obyektiv vo
subyektiv soboblor zndon bu janrlarm
inkiafnda durunluq nozoro arpr.
Uzun fasilodon sonra V.Adgzolovun
sohnoyo qoyulan Natovan (2003, dekabr) osori milli operamn inkiaf tarixin
do layiqli yer tutdu. O.Ziilfqarov, R.ofoq, A.Dadaov, R.Hosonova, Colal Ab
basov, Forhong Hiiseynov, S.Forocov
uaqlar n operalar yazmlar.
.Axndova, S.brahiuova, .Cavanirov, R.ofoq, Elnaro Dadaova, Azad
Ozan Korimli, lham Abdullayevin bir
sira xor, kamera-instrumental, kameravokal osorlori do uaqlar n nozordo
tutulmudur.
Balet janri bir sira yeni osorlorb
zonginbir (X.Mirzozado, Alar vo
Qaralar , 2000; A.lizado, Qafqaza
soyahot , 2002; P.Blbiilolu, Eq vo
lm , 2005).
Miistoqillik dvrndo Azorbaycan
bostokarlannin xaricdo keirilon miixtolif
musiqi festivallarmda, beynolxalq miisabiqolordo, dnyanm mtobor modoniy
yot, musiqi layiholorindo itirak etmok,
Azorbaycan musiqisini diinyada tomsil
edib, onu daha da yax tantdrmaq imkanlar genilnmidir.
A.M olikovun,
V.Adgzolovun,
X.Mirzozadonin, A.lizadonin, T.Bakixanovun, F.Qarayevin, .Hacboyovun, F.lizadonin, C.Quliyevin, E.Dadaovann. R.Hosonovanm, Q.Mommodovun, F.Hseynovun osorlori Tiirkiyo,
Norve, Hollandiya, Kipr, AB, svero,
Almaniya, Tailand vo s. lkolordo soslonmi, niifuzlu miisabiqolorin qaliblori olmudur. A.Qasimov 1999 ildo muam
sonotinin inkiaf vo tkmilldirilmosi

yolunda nailiyyotlorino gro YUNESKO-nun qizil medali ilo toltif edilmidir.

Fransada keirilon Beynolxalq festivalda
Azorbaycan Dovlot Simfonik Orkestri
(bodii rohbor vo dirijor xalq artisti R.Ab
dullayev) torofindon . Haciboyov,
Q.Qarayev vo F.mirovun osorlori uurla ifa edilmidir. Almaniyada Ekspo
2000 Beynolxalq sorgisindo Azorbaycan
Dovlot Kamera Orkestrinin, Dvlot
Mahni Teatnnm, Dovlot Roqs Ansamblimn vo bir qrup incosonot xadiminin x da bu dvriin musiqi hoyatimn diq
qot morkozindo olmudur.
Yeni Azorbaycan musiqisinin diinya
da tamnmasmda SoN oR ansambh
(bodii rohbor Eldar Mirzoyev), pianou
R.Rzayeva foal itirak etmibr. Bu dvrdo Bakida iri beynolxaiq festivallar keirilmidir ( ton osrdon yeni musiqi'
2001 vo SoNoR. Tellor... Modoniyyotlor... Tomaslar... , 2003).
Miistoqillik dvrndo Azorbaycam
musiqi modoniyyotinin milli ononolori:

RQS
Roqs Azorbaycan xalq incosonotinin
osas torkib hissolorindon biridir. Azor
baycan roqs sonotinin yaranma tarixi
barodo on qodim molumatlari Qobustandak qayast rosmlor (e.o. 12 6-ci
minilliklor) vo digor maddi-modoni abi
dolor, Avesta (e.o. 1-ci minilliyin 1-ci
yansi), Kitabi-Dodo Qorqud vo b.
odobi monbobr verir. Qodim roqslor
miixtolif ayin vo morasimlordo insan
duyularmn ifadoisi olmu, omok foa
liyyotini ynglldirmk funksiyas da
damlar. Orta osr roqslori xalq vo pro
fessional nvlorino bliinm, vokal, inrumental vo vokal-instrumental maotlo kiitlovi ( Yall , Congi , Ovu1;roqsi"), yaxud fordi okildo qadinlar,
iilor torofindon ifa olunmudur.
nonovi roqslor xalqin moioti, adot
ayinlori ilo bal olub morasim,

lay bir neo roqs-mahnidan ibarot vokal-xoreoqrafik formadir. Halayin

mahmlan omok, moiot, sevgi mvzusunda olur. Miiasir dvrd Halay toylarda yalmz qadinlar torofindon ifa edi
lir. Halay mahnilarmm motni, osason,
bayatilardan ibarotdir ( Hosiri basma,
dolan gol , Ay lo-lo . Basma, basma
talar ). sason qadinlar torofindon ifa
olunan kiitlovi oyun roqsi Haxta
Naxivan blgosindo geni yaylmdr.
Congi" kiitlovi roqsi qohromanliq. congavorlik mvzusu ilo baldr, daha ox
kiilor torofindon ifa edilir.
Moiot roqsbrinin mozmunu insanin
miixtolif duyular, omoyi, hoyatinda

mimikamn doyimosi, tomkinlilik, mlayimlik, hozinlik sociyyovidir. Bozi

roqslordo ayaq horokotbri iti vo yiingiil
olur. Kii roqsbrinin oksoriyyoti n
ayaqlarn evik vo miirokkob horokoti,
bodonin znomoxsus, ciddi vo ax duruu, ban qiirurla tutulmasi sociyyovi
dir. nnab , Mirzoyi kbar kii
roqslorindondir.
Azorbaycan roqsbrinin janr vo mozmunca zonginbmosindo peokar bostokarlarn byk rolu olmudur. F.mirov ( Simfonik roqslor ), C.Cahangirov
( 0v roqs ), T.Quliyev ( Qayta ) vo
b. xalq roqs musiqisinin forma vojanrlarindan istifado etmoklo orijinal osorlor

ba veron hadisolorlo baldr. Onlarin

lirik, mozoli, idman, uaq roqslori kimi
nvlori var. Lirik roqslor bu janrin on
geni yaylm qoludur ( Vazal , Turaci , Naz elomo , Uzundoro , Torokomo ). Qodim xalq roqsi Turac lirik
vo inco melodiyasi ilo seilir. Vazal
ononovi toy roqsidir, ar tempdo gedir.
Lirik vo oynaq melodiyasi olan Torokomo ki$i vo qadinlar torofindon solo
ifa edilir. Qtqlda , Qd-qd ,
Mozhokoli roqs mozhokli, Korolu catay , Congi , Qlncla roqs ,
Svarilor roqsi" horbi-qohromanliq,
Zorxana , Cidir , Kondirbazlar
oyunu , Glo iso idman roqsbrinin
maraqli rnoklridir.
fa torzino gro qadin vo kii roqslori forqlonir. Qadin roqslori iin zorif
vo plastik ol-qol horokotbri, inco vo
ahongdar yeri, nusiqidon asili olaraq

yaratmlar. Azorbaycanda balet janrimn yaranmasinda xalq roqs musiqisinin

nomli rolu olmudur.
Azorbaycan xalq roqsbrinin melo
diyasi n simmetriklik, miixtolif istiqamotlordo horokot, diapazon dairosinin
eidliyi, variasiya, sekvensiya, tokrar
yolu ilo todrici inkiaf sociyyovidir. Lad
osasi zongin olub, yeddi osas diatonik vo
xromatiklomi moqamlarm sos siralanna istinad edir. Xalq roqs melodiyalanna 4/4, 3/4, 2/4, 6/8, 3/8 musiqi llri
xasdir. Bu voznbrdon on geni yaylm
6/8-dir. Roqs melodiyalari forma cohot
don zongin vo mxtolildir. Onlarin arasnda ikihissoli, hissoli musiqi formalarimn eidli nvbrino rast golmok
mmkndiir.
Azorbaycan xalq roqsbrinin toplamlmasmda, qorunub saxlanilmasmda,
tobliindo .Hacboyovun, habelo onun

Halay
;ir ne rqs-mahndan ibart voal-xoreoqrafik forma. "Halay"in
nahnlar mk, mit, sevgi mvusunda olur. Masir dvrd "
" yalmz qadinlar trfindn ifa
edilir. Mahnlarn mtni, sasn, bayatlardan ibart olur.
R.Colilova
Qaragz roqsini ifa edrkn.

davam etdiron, miiasir musiqi yazi texn:

kas ib silahlanm, lkodo vo dnyadj
gedon ictimai-siyasi proseslori yaradiei
liqlarmda oks etdiron istedadli cava *
bostokarlar yetimidir (Ceyhun Alla!
verdiyev, V.AIlahverdiyev, Vqar
malzado, Riifot Xolilov, Rasim brahi
mov, Arzu Mommodova, Nazim Miri''
Elmir Mirzoyev vo b.).
cl.: H a c b y o v . Azorbaycan xal
musiqisinin osaslan. B., 1950;
.
. 1920 1956, 1
1970; Azorbaycan xalq musiqisi. ., 198
, . 1. I
1992; . H a c i b o y o v ensiklopediyas. F
1996; S o f o r o va Z. Azrbaycann musiqi elmi
( X II I
X X
osrlor). B., 1998; Z h r a b o v R
Azorbaycan muamlan. ., 2004.
Zemfira Safarova, lkr Tahbzada

tiqad, toy vo bayram roqslorino

llnrlor. Onlardan obih tamaalanda, toqvim morasimlorindo ( Novruz bayrami , "Somoni roqsi ), toy niklorindo ( Qayta , Qooli , Qaa , Uzundoro , L ab ) istifado
dilirdi.
Kiitlovi roqslorin oxu omok prosejvi, moiijot morasimlorini mayiot
dir. Halay , Y alli , Congi bu qoldondir. Kiitlovi roqslorin qodim nvii
lan Yallilar toy vo el onliklorindo
nstrumental ansamblin (iki zurna vo
aaradan ibarot), yaxud mahnmin
:ayioti ilo ifa olunur, nco ar
empdo balanr, getdikco yeyinloir.
vaxtilo yzdon artiq Yalli havasi olnudur: Qaz-qaz , Kori , l
yalls vo s. Xoreoqrafiya, instrumen
tal vo vokal musiqini zndo birlodiron Y a llflar 2 3 hissodon ibarot olur.
Adoton bir hava miixtolif templordo
(ar, mlayim, iti vo ya variasiya)
oklindo ifa edilir.
Kiitlovi roqs-mahm janri olan Ma

tobbs ib 1936 ildo Azorbaycan Dov

lot Filarmoniyasnn nzdind mstqil
xor vo roqs q upu kimi yaradlan, 1938
ildo vahid kollektivdo birlodirilon Azar
baycan Dvbt Mahn v Roqs Ansamblnn (hazrda Fikrot mirovun adn
dayr), 1970 ildo yaradlm Azarbay
can Dvbt Roqs Ansamblnn byk
xidmtbri var. Goncodo Dvbt Gygl Mahn vo Roqs Ansambl Ibaliyyt
gstorir.
Xalq rqslrinin populyarlnda z-

foaliyyot kollektivbrinin ( inar ,

Y all , onlik , Halay vo s.) rol
ohomiyytlidir. Qornor Almaszado, libaba Abdullayev, Bykaa Mommodov, mino Dilbazi, Afaq Molikova,
Roza Colilova, Torano Muradova vo b.lar tannm Azorbaycan roqqaslardr.
Azorbaycanin peokar vo zfoaliyyot
roqs kollektivlori xarici lkolrd dofoloio qastrol sfrlrind olmu, homin
lklrin tamaalarn xalqn bu doyorli sonot niimunolori ilo tan etmi-

lor. Azorbaycan M EA Memarliq vo

incosonot institutunda xalq roqslori
yronilir.
Azorbaycan Dvlot Modoniyyot vo
incosonot Universitetindo vo Baki Xoreoqrafiya Moktobindo roqs sonoti todris
olunur.
cl.: H i i s e y n Ii B., Azorbaycan xalq roqs
melodiyalar. B., 1965 - 1-ci h.. 1966 2-ci h.;
H o s o n o v K.. Azorbaycan qodim folklor
roqslori. B.. 1988; Azorbaycan xalq musiqisinin
antologiyas. B., 2003.
Zemfira Safarova

TEATR
Azorbaycanda teatr sonotinin kklori xalqm omok foaliyyoti, moioti, onlik
vo toy ononolori ib baldr. Qodim tari
xo malik Saya , Novruz , Qovso
kimi morasimlordo xor. roqs vo dialoqla
yana, dramatik siijeto do rast golinir.
Novruz morasiminin Kosa-kosa
oyunu xiisusi paltar geyinon, maska taxan aktyorun itirak ib osl teatr niimunosidir. Xan-xan , Golinlo qayinanann deyimosi vo s. epizodlarda, Zorxana sohnolorindo, Yu morasimindo do meydan teatn olamotlori giiclii olmudur. Morasim, ayin vo oyunlardaki
tamaa elementlori miistoqil xalq teatrinin yaranmasinda miihiim rol oynamdr. Xalq arasmda geni yaylm
Kosa-kosa , Qaravolli (meydan
teatn formalarmdan biri), Kilimarasi ,
unh Shm () tamaahn) v s.
shnciklr Azorbaycanda xalq teatrnn miistoqil tarixo malik olduunu gstorir. Kosa-glin , Tapdq oban ,
Tonbol qarda (pordoli komediya)
vo s. tamaalarda, osason, kondin to
sorriifat vo moil hoyati z oksini tapmdr. obih" dini tamaas Azorbay
canda professional teatrin yaranmasina
giiclii tosir gstormidir. 19 osrin ortalarnda uada (1854), Lonkoranda
(1856), amaxda (1856), Tiflisdo (1872)
teatr tamaalar gstorilso do, Azorbay
can teatnmn tarixi Mirzo Fotoli Axundzadonin (Axundov) Lonkoran xanmin
voziri vo Haci Qara komediyalanmn
tamas ilo balanr (10 mart vo 17 aprel,
1873, Baki). Hoson boy Zordabinin toobbsii, Nocof boy Vozirov vo sgor
aa Adgzolovun (Gorani) yaxindan i-

maaya qoyuldu. uada, okido. L

koranda. Naxvanda, Tiflisdo, rov
da teatr tamaalar gstorilmosi sah
do ziyallardan Ham boy Vzir
Bodol boy Bodolboyov, lmod Vol
oi. nviuien.
yov, Firidun boy Korli, Muxtar 1\
|! ( III \|a|iia l7.'l >.(.
l l u ti tu n m n Snnpwun Gofysui u n a f u n i
radov, lsrafil boy ofiboyov, mohr ptniuw -iiiuo rm n u i n u l
nondo Cabbar Qaryad olu, Mob
iraurr
MM 11 III lUOIUIll . IUIW'
mod
Tagi Sidqi, Colil Mommodquli

donin qarda Mirzo lokbr, drai

turq Eynoli boy Sultanov, Roid
fondiyev vo b.-nin foaliyyoti xiisu lo
qeyd olunmalidir. 70 80-ci illordo A. rbaycamn miixtolif hrlrind foaliy; ?t
gstoron teatr hovoskarlan todricon
kimn teatr xadimlori otrafinda topi; ilar. 1887 ildon Baki teatr dostosino i iobib boy Mahmudboyov, Sultan M. d
Qonizado vo N.Voliyev balq el
1888 ildon onlar artiq miistoqil teatr
-
I .1
.1
.v . 1
. ,

lektivi kimi foaliyyot gstrmilor.

10 mart 1873 ildo gstrilon Lokoran xannn
90-ci illordon balayaraq, Norin ;i
voziri tamaasnm afas.
Norimanovun Azorbaycan teatnmn
Azorbaycan ziyallar, Qori seminakiaf etmosindo byiik xidmoti oln
dur. N.Norimanov ziyali gonclori ak
riyasn bitiron mollimlor ua, Naxi
van vo b. ohrlrd teatr tamaalar hatruppasina dovot edir, z do bir o>
ziayr ( Xrs quldurbasan , Msy
maalarda ba rollar oynayrd.
Jordan vo dorvi Mostoli ah , M .F.
H.Zordabi 1896 ildo Bakida Bir
i
miisolman dram truppasi adli ilk |> Axundzado), eyni zamanda, bu tamaafessional teatr kollektivini tokil el i.
larda aktyor kimi x edirdilor.
1897 ildo Bakida ilk dofo Artistlor i: iNaxvanda tokil edilmi Ziyallar
faqi yaradildi. nqilabaqodorki Azor
comiyyoti (1882) vo Miisolman incobaycan teatnmn repertuan milli dramasonoti vo dram comiyyoti (1883) 80-ci
turqlann - M.F.Axundzado, Nocof boy
ilbrin ovvolbrindo ohorin modoni hoyaVozirov, Ham boy Vozirov, N.Nori
tmda byk rol oynamdr.
1887
ildo Firidun boy Korlininmanov, bdiirrhim boy Haqverdiyev,
C.Mommodquluzado vo b.-nin pyeslorohborliyi ib rovanda M.F.Axundzadorindon tortib olunur, hminin rus
nin Miisy Jordan vo dorvi Mostoli
ah komediyasi Azorbaycan dilindo ta- (Nikolay Vasilyevi Qoqol, ivan Sertirak ib realni moktobin agirdlori torofndon gstorilon bu ilk hovoskar tamaalan milli teatrin yaranmasi n tokan
olur.

geyevi Turgenev, Lev Nikolayevi Tol

stoy) vo Qorbi Avropa (Uilyam ekspir,
Fridrix iller. Henrix Heyne, Jan Batist
Molyer) klassiklorinin osorlori ilo zonginlodirilirdi. M.F.Axundzadonin komediyalan ilo yana N.Vozirovun Msiboti-Foxroddin , Yadan xdq, yamura ddk , .Haqverdiyevin Dalan tifaq , Boxtsiz cavan , Aa Mo
hommod ah Qacar , N. Norimanovun
Nadanlq , Nadir ah pyeslori oynanlrd. 1906 ildo Bakda Msolman
dram artistlori irkoti yaradildi. irkoto
mohur teatr xadimi Cahangir Zeynalov
rohborlik edirdi. Bu illordo Bakinin fohlo
rayonlarmda tamaalar gstorn dram
dornokbri vo teatr truppalan ( Balaxal dram dornoyi . Homiyyot ) tokil

riyyotinin yaranmasi). Bu dvriin hadi

solori lkonin modoniyyotino, teatr saho
sino do tosir gstordi. Mart hadisolorindon sonra rana kmoyo mocbur olmu
miitoroqqi fikirli Azorbaycan ziyahlari,
ciimlodon zeyir vo Zlfqar Haciboyovlar Azorbaycan Demokratik Ciim
huriyyoti dvrtindo Bakiya qayidaraq
foaliyyoto baladlar.
H.Z.Tayevin ina etdirdiyi teatr binasi (indiki Musiqili Komediya Teatn)
Azorbaycan truppasinin mhkomlonmosino, miintozom tamaalar gstormosino imkan yaratdi. Bina 1899, 1909
vo 1918 illordo ermonilor torofindon yandrlmd.

ni Dvlot Teatrndan ayrilaraq. miisto

qil teatra evrildi. Homin il yanvann 17do M.F.Axundzadonin Haci Qara komediyasmin yeni quruluda tamaas ilo
Azorbaycan Dvlot Dram Teatrmin
(1933 ildon M.zizboyov ad.) tontonoli
al oldu. Azorbaycan dramaturgiyasinin inkiafnda, teatr sonotinin tookklnd byk xidmotbr gstoron
N. Vozirov, . Haqverdiyev, C.Mommod
quluzado, Siileyman Sani Axundov kimi
realist-demokrat yazlarn foaliyyoti.
N.Norimanov, .Haciboyov, Msliim
Maqomayev, Cofor Cabbarl vo b. grkomli odobiyyat vo incosonot xadimlorinin, aktyor vo rejissorlarm motbuatda

edildi.
1908 ildo Nicat comiyyoti (comiyt 1906 ildo yaradlmd) yanmda
iseyn roblinski, Sidqi Ruhulla,
oiilfot Voli kimi peokar aktyoiar bir?diron dram truppasi yaradildi; onun
imi qarderobu, rekviziti var idi. Trupa hoflodo bir-iki dofo Tayev teatnni, hom do fohlo rayonlarmda tamaair verirdi.
1910 ildo Sofa modoni-maarif coliyyoti yanmda teatr bosi yaradildi.
omiyyotin iindo Dada Bnyadzad,
air Somod Monsur, aktyorlardan Caangir Zeynalov, Abbas Mirzo orifzao foal itirak edir, teatr tamaalanna
Nicat dan Hiiseyn roblinski, Miraa liyev, Sidqi Ruhulla, Hiiseynqulu
Jarabski vo b. vaxtar dovot olunurdu
lar. Sofa comiyyotin in truppasi teatrin
ioyati ilo bal modoni-maarif ilori ilo
lo moul idi. 1910 ildo truppa C.Zeyalovun sohno foaliyyotinin 25 illiyini,
911 ildo M.F.Axundzadonin anadan
dmasinin 100 illiyini, 1913 ildo iso
''I.Vozirovun odobi foaliyyotinin 40 illiini tontono ib qeyd etmidi.
1916 ildo C.Mommodquluzadonin
liilr komediyasnn uurlu tamaasi oldu.
1917 ildo Bakida Miisolman artistiori ittifaqi yaradildi. Abbas Mirzo
orifzado ittifaqa sodr seildi. ittifaq
1918 ilin mart ayinadok foaliyyot gstoro bildi.
1917-20 illordo Azorbaycan modoniiqtisadi, hom do siyasi cohotdon miirok
kob bir dvr yaad (2 noyabr 1917 ildo
Bakida Sovet hakimiyyoti yarandnm
elan edilmosi, Sentrokaspi diktaturasfnn qisa mddtli aal, mart hadisolori. Azorbaycan Demokratik Ciimhu

Azorbaycan Dovlot Akadcmik Milli Dram Teatn. 1960. Memarlar Q.Iizad, M.Mammadov.

1910 ildo Bakida tikilmi indiki Ope xlar teatrin inkiaf prinsiplorinin,
ra vo Balet Teatrmin antreprenyorlan
milli vo diinya dramaturqlanmn klassik
binada Azorbaycan aktyorlannm x
irsino dzgiin miinasibotin moyyonloetmosino imkan vermirdilor. Yalniz
mosindo miihiim rol oynamdr.
zeyir vo Zlfqar Haciboyov qardala20-ci illordo Oliilor (C.Mommodqu
rnn truppasi nisboton miintozom foa
luzado), Lan yuvasi (Siileyman Sani
liyyot gstorirdi. Truppa z torkibindo
Axundov), eyx Sonan , Knyaz
dram, opera vo operetta artistlorini bir- (Hiiseyn Cavid), Aydn", Oqtay Elolodirmidi. Qabaqcil, demokratik ide- lu , Sevil , Od golini (C.Cabbarli),
yalarla six bal olan Azorbaycan teatn
Mfotti (N.V.Qoqol), Hoyatin dixalqm modoni inkiafnda miihiim rol
bindo (Maksim Qorki), Qaaqlar
oynasa da, hob yiiksok sohno modoniy (F.iller), Otello (U.ekspir) vo s.
yoti soviyyosino qalxmamd.
osorlor tamaaya qoyulmudu. 20-ci il1920
ildo Azorbaycan Demokratiklordon teatrda aktyorlardan A.M.orifCiimhuriyyotinin squtundan sonra Bir- zado, lvi Rocob, M.A.Iiyev, S.Ruhullomi Dvlot Teatn yaradildi. Teatrda
la, Morziy Davudova, smayl HidayotBakida foaliyyot gstoron biitiin truppa- zado, Rza Tohmasib, Kazim Ziya, Mus
lar vo hovoskar aktyorlar birlodi. 1918 tafa Mordanov, Mommodoli Volixanli,
ildo yandrlm Tayev teatrmin binasi
li Qurbanov, Sona Hacyeva, zizo
Mommodova, Mhsn Sonani, M.Yerrespublika hkumtinin qorari ilo borpa
makova (Moxfuro xanim), rejissor
olundu. 1922 ildo dram truppasi Bilo-

Aleksandr Tuqanov, Bak Teatr TexniQurbanova, zizo Mommodova, Barat

kumunun ilk mzunlarndan Fatma
okinskaya, Siileyman Tazado kimi
aktyorlar yetimidi.
Qdri, Rza fqanl, smayl Dastanl
oxsiyyoto porosti dvrniin toqiblov b. foaliyyot gstormidilor.
1930
ild kollektiv Moskvadari Azorbaycan teatr sntin do ar zorbo vurdu. H.Cavid, A.M.orifzado,
Omumittifaq teatr v sonot olimpiada.Rocob kimi grkomli sonotkarlar
snda, Leninqrad vo Kazan ohorlorinmohv edildi, repertuarda yeknosoqlik
doki qastrollarda Hac Qara , Sevil ,
yarandi. Bununla beb, Azorbaycan
Od golini , Hamlet , Gln adam
teatn realist vo romantik ononolorini da
tamaalar il x etmidir.
1935-41 illor Azrbaycan Dvlot
vam etdirdi vo sonraki ilbrdo do bir sira
uurlu tamaalar hazrlad.
Dram Teatrnn yetkinlomo dvrdr.
1941-45 illor mharibosi dvrndo
Bu dvrdo teatr Hyat (Mirzo ibrahi
teatrin sohnosindo Aslan yata
mov), Toy (Sabit Rohman) pyesbrini,
(Mommodhseyn Tohmasib), Inti V aq if, Xanlar (Smd Vurun),
qam (Zeynal Xolil), Mohobbot
Qaaq Nbi (Siileyman Rstom) kimi
(Mirzo ibrahimov), Vofa (Rosul Rza),
tarixi qohromanlq dramlarm tamaaya
ntizar (Mehdi Hiiseyn vo lyas fonqoydu. Vaqif pyesinin dorin votonpor

miiasir mvzuda bir sira maraqli tamaalar hazrlanmd: Gz hokimi (slam

Sofrli), liqulu evlonir , Yalan (Sa
bit Rohman). Alov (M .Hiiseyn),
Kondi qz , Kzoron ocaqlar (M .ib
rahimov), Son homi monimlosn ,
Unuda bilmirom , Mohv olmu gndoliklor (.fondiyev), liilor" (C.Mommodquluzado) vo s.
Teatr 1959 ildo Moskvada keirilon
Azorbaycan odobiyyati vo incosonoti ongnlyndo Otello (U.ekspir), A l
maz (C.Cabbarh), Forhad vo irin
(S.Vurun) vo s. tamaalar gstormidir.
70-ci illorin repertuarinda miiasir
Azorbaycan dramaturgiyasna geni yer
verilmi, eyni zamanda klassik osorlor,
xarici lko dramaturqlanrun pyeslori
Xoyyam (H.Cavid), Naziri xanimi
(Borislav Nui), Mahn dalarda qaid (.fndiyev), Yadan sonra"
(B.Vahabzad), Danxma, ana" (Nor.
Dumbadze), Son yamasan" (N,
Xozri), nsan (S.Vurun), Qlnc
qolom (Mommod Soid Ordubadinin
niadl roman osasinda), ohorin >
giinlori , Adamin adann (Anar), *'1
li ynca (C.Mommodquluzado) vo
tamaaya qoyulmudur.
50-70-ci illordo teatrda xalq artist1
ri Hkumo Qurbanova, M.Davudo
smayl Dastanl, losgor lokboro
.Osmanli, S.Ruhulla, laa Aayc ,
Leyla Bodirboyli, Sofya Bosirzad
M.Volixanh, Aadada Qurbanov. li
Qurbanov, Molik Dadaov, R.fqanl,
.Zeynalov, K.Ziya, Nocibo Molikov,!.
Mohluqo Sadqova, Hosnaa Salayev.
Habib Mahmudboyovun teatr truppasi. 1888 il.
M.Sonani, .Sultanov, S.Haciyev,;.
Aahseyn Cavadov, Mommod;
diyev), Bizim ohorli olan (Kon
eyxzamanov, Barat okinskaya, om.
vorlik ideyasi teatrin sohnosindo sonotstantin Mixaylovi Simonov) vo s. osor- dar artistlor tayo liyeva, Hac sn
karhqla canlandrlmd (rejissor Adil
lor tamaaya qoyuldu.
ylov, Liitfi Mommodbyov, Mirva
sgondorov). Klassik diinya dramaturBu dvrdo gone nasirlordon nvor
Novruzova, Atamolan Rzayev, rej;
giyas rnoklorindon sayilan Maqbet
Mommdxanl, .fondiyev, Cabbar
(U.ekspir; rejissor A.A.Tuqanov, ba
sorlardan xalq artisti Mehdi Momn
Mocnunboyov vo b. torofindon yeni
dov, Tofiq Kazmov, losgor orifo
rollarda A.orifzado vo Morziyo Davudram osorlori yazlrd.
dova) osorinin tamaas Azorbaycan
omokdar incosonot xadimi rof Qu>
sohno sonoti tarixindo dorin iz burax1946-55 illordo teatrda miixtolif yev, rossam, xalq artisti N.Fotullayev
mdr. B dvrdo teatrin rejissor heyob. foaliyyot gstormilor.
mvzulu osorlor tamaaya qoyulurdu.
tindo . Hidayotzado, Rza Darabli,
1948
ildo Azorbaycan teatrimn 75 il 1974 ildo Azorbaycan teatrimn 1C*
R.Tohmasib, Yusif Ulduz vo b. ilo yanalik yubileyi qeyd edildi, S.Ruhulla,
illik yubileyi qeyd olundu. Teatrin s
, A.isgondorov, Mohorrom Hamov,
M.liyev vo M.Davudovaya SSR I xalq
notkar (M.Mommodov, .Dastanl
liheydor lokborov, Softor Turabov,
artisti adi verildi. Aktyorlardan M.li.Osmanli) SSR xalq artisti adina layiq
omsi Bodolboyli vo b. gonclor do alryev, M.Davudova, S.Ruhulla, R.fgrldii. Teatr S.Vurunun insan (re
dlar; tamaalarn bodii tortibati Riistom
qanl, K.Ziya, .Dastanl, rejissor
M.Mommodov), .fondiyevin Mahii
A. isgondorov, rossam N. Fotullayev
Mustafayev, Niisrot Fotullayev, smayl
dalarda qald (rej. liheydor lokbo orqin sohori (nvor Mommodxanh)
rov), F.illerin Mokr vo mohobbot
Axundov, kbor Abbasov, Boduro f(rej. .orifov), N.Xozrinin Son yanqanli, Kazim Kazimzado torofindon ve- tamaasna gro SSR Dvlot mkafatmasan (rej. .Quliyev), C.Mommodna layiq griildlor.
rilmidi. Bu ilbrdo teatrda Aasadq
1955-60 ilbrdo teatrda klassik vo quluzadonin llr (rej. T.Kazimov)
Gorayboyli, smayl Osmanli, Hkumo

osoiorini tamaalara toqdim etdi

(Moskva, 1974).
80-ci illorin tamaalar Natovan ,
Bllur sarayda , Bizim qoribo taleyimiz", Sevgilibrin cohonnomdo viisah
(.fndiyev), Medeya (Jan Anuy),
"blis (H.Cavid), Foryad (B.Vahab
zado), Biganolor oteli (Riistom brahimboyov), Tohmino vo Zaur (Anar),
Od golini (C.Cabbarh), Monsiz diin
ya", Geqo dyiilon qaplar (N.Xozri),
Korgodan buynuzu (Maqsud brahimboyov) vo s. mvzu rongarongliyi,
maraqli aktyor oyunu vo rejissor ii ib
diqqoti colb etdi.
Teatrin kollektivi Antoni vo Kleo
patra" tamaasna gro M.F.Axundov
ad. Respublika miikafatina (1964),
Mahn dalarda qaldi" (1972), ohorin yay giinlori (1980) vo iblis (1984)
amaalarna gro Azorbaycan SSR
3vlt miikafatina layiq grlmd.
70-80-ci ilbrdo teatrda xalq artistloi Hoson Turabov, Amaliya Ponahova,
ofiqo Mommodova, Fuad Poladov,
mokdar artistlordon Somondor Rzayev,
ofa Fotullayeva, Hamlet Xamzado
/ s. uurla x etni, rejissorlardan
! lseynaa Atakiiyev, A.Kazmov, ros;am Solmaz Haqverdiyeva bir sira tanaalara qurulu vermidilor.
80-ci illorin sonlannda teatrda ak.yorlardan xalq artistlori labbas Qodirov, Yaar Nuriyev, Soyavu Aslan,
mokdar artistlor Muxtar Avarov,
Zornigar Aakiiyeva, Aqin Volixanl,
Hamlet Qurbanov, Rafael Dadaov,
Rafiq zimov, Biircoli sgorov, lham
hmodov, Sofuro brahimova, Hac smaylov, Hicran Mehbalyeva, Ramiz
Molikov, Mikayl Mirzoyev, Mirvari
Novruzova, Kamal Xudaverdiyev, Moc
nun Haciboyov, E.Hamzad, Bosti Cobrova, rejissorlardan omokdar incoso
not xadimlori A.Kazimov, Morahim
Forzoliboyov, rossamlardan Elin Mom
modov, I.smaylov vo b. foaliyyot gstorirdilor. Teatrin yamnda foaliyyot gstoron gonclor studiyas kiik sohnodo tamaalar gstorirdi (1982).
1989-2006 ilbrdo lkodo 10 yeni teatr
yaradildi vo qsa mddotd yaradclq
uurlar nozoro ahnaraq onlara dvlot
teatn statusu verildi (Bakida Azorbay
can Dvlot Yu Teatn, Azorbaycan
Dvlot Pantomim Teatn, Azorbaycan
Dvlot Gonclor Teatn, irovan Azor
baycan Dvlot Teatn, Qazax vo Fiizuli
ohorlorindo Dvlot Dram Teatrlan, Qusarda Dvlot Lozgi Dram Teatn, Qaxda

Dvlt Giirc Dram Teatn, Qax vo

Salyanda Dvlot Kukla Teatrlan). Sum
qayit Dvlot Dram Teatrimn profili
doyidirilorok ona Dvlot Musiqili Dram
Teatn statusu verildi. 1992 ildo Bakida
Bolodiyyo Teatn da yaradildi.
Akademik M illi Dram Teatrmda
1991-2006 ilbrdo Tonha iydo aac ,
Dolilor vo alllar , Hkmdar vo qi
zi (.fondiyev), gedir bu diin
ya , zmiiz koson qilinc , Dar
aac , Roqabot (B.Vahabzado), Dii canavar (Qarsia Lorka), Qaraac
altinda mohobbot (Yucin O'nil), Ah
Paris... Paris , Monim sevimli dolim ,
Monim orim dolidir , Pot bosindo
xoyal , Qatil (Elin), Pompeyin Qaf
qaza yrii (Noriman Hsonzado),

Dram Teatn (1950) ad b foaliyyot gstrmidir. 1991 ildon Azorbaycan Dvlot Akademik Milli Dram Teatn adlandrlr.
Baki Azad Tiirk Tonqid-Tobli Teatn rus (1920), Azorbaycan (1921) blmolori ib Bakimn teatr hoyatmda mii
hiim rol oynadi. Teatrin tbbslrindn biri vo ilk direktoru Hacaa Ab
basov, ba rossami zim zimzado idi.
Teatrda Azorbaycan dramaturqlarinm
kiik locmli, aktual mvzulu osorlori tamaaya qoyulur, rejissorlardan lokbr
Sheyli, S.Ruhulla, aktyorlardan hmod Qomorlinski, Mirmahmud Kazimovski, Aasadq Gorayboyli foaliyyot
gstorirdi. Tamaalar Zlfiqar Hacibo
yov vo Asof Zeynallnn musiqisi ib mii-

M.F.Axundzad. Haci Qara" srinin tamaasndan snhn.

ah Edip" (Sofokl), Burla xatun

(N.Xozri), Bu diinyanin adamlari (Hidayot), Krai Lir (U.ekspir), Forhad
vo irin (S.Vurun), Aydin , dirno
fothi (C.Cabbarh), Eq vo intiqam
(S.S.Axundov), Mesenat (li mirli)
vo s. tamaalar oynanld. Bu tamaalar uuiu almmasinda M.Forzoliboyov,
A.Kaznnov, Azorpaa Nemotov, Bohram Osmanov kimi rejissorlarin xidmoti
bykdr.
Azorbaycan Dvlot Akademik Milli
Dram Teatn 1990 2006 illordo Tiirkiyodo, Almaniyada, Rusiyada uurlu tamaalarla qastrol sofrlrind olmu, bir
sira beynolxalq teatr festivallarmda
itirak etmidir.
Teatr
Akademik Dram Teatn
(1922-29), Bdaye Teatn (1929 35),
Dram Teatn (1935-50), Akademik

ayiot olunurdu.
Teatr 1925-26 illordo Trk iKodli Teatri, 1927 32 illordo iso Baki
Tiirk i Teatri adlanrd. Teatrin
repertuarna lbr , Anarrun kitabi
(C.Mommodquluzado), Sevil (C.Cabbarli) vo b. milli pyesbrb yana, torciimo
osorlori do daxil idi. Aktyorlardan Kazm Ziya, losgr lkborov, jdor Sul
tanov, Aahiiseyn Cavadov, Fatma
Qodri, l.Tahbh, lokbor Seyfi, rejissor
lardan Rza Darabli, David Qutman,
rossam Riistom Mustafayev almlar.
1932 ildo teatr Gonco ohorino kvriilm, orada professional teatr sonoti
nin yaranmasi vo inkiafnda miihiim
rol oynamdr.
Baki Azad Toqid-Tobli Teatrimn
rus truppasi 1923 ildon Baki i Teatn
adi ib foaliyyot gstormi, 1937 ildon

Azorbaycan Dvlot Rus Dram Teatri

(1956 ildn S.Vurn ad.) adlandnlmdr. 1925- 30 illrd teatrn repertuarnda
ada dramaturgiyaya xiisusi yer verilmidir.
1930-40 illordo teatrn repertuar
Dmonlor ,
Hoyatm
dibindo
(M .Qorki), Mokr vo mohobbot , Don
Karlos (F.iller), ki aann bir
nkri , Mehmanxana
sahibosi
(Karlo Qoldoni), Otello , Romeo vo
Clyetta (U.ekspir) kimi osorlorlo
zonginlmidir.
Teatrn repertuarnda Azorbaycan
dramaturgiyasna da geni yer verilirdi
[ Sevil , 1905-ci ildo , Od golini
(C. Cabbarli),
Xrs
quldurbasan

vo xarici lko dramaturqlannin osorlori

- Komandorun addmlar (V.Korostilyov, Azorbaycan SSR Dovlot miikafati, 1972), Cinayot vo coza (Fyodor
Mixaylovi Dostoyevski), Kaliforniyada dofn (Riistom ibrahimboyov), Daironi genilondirin (.Qasmov), ohorin yay gnlori (Anar), ldon dm
at (1979, Fransuaza Saqan), eyx Sonan (1983, H.Cavid), Dayaq nqtosi"
(1984, R.Aayev), Premyera (1984,
L.Roseba), Barbarlar (1984, M.Qor
ki), Cavan qadna yaraan kii (1985,
M.ibrahimboyov), Vicdan diktaturasi (1986, M .F.atrov), Qaban
(1987, V.S.Rozov), Lanqust gl
(1987, C.M arrel), Qrub (1988,

il. Cavid. eyx Snan osorinin tamaasndan shn.

(M.F.Axundzado), V aqif, Xanlar

(S.Vurun) vo s.]. Bu illordo teatrda
rejissorlardan Sergey Arsenyevi Mayo
rov, Aleksey Lvovi Qripi, aktyorlardan Borislav Pavlovi Baykov, Naum
Adolfovi Sokolov, Aleksandra Lav
rentyevna Suvirova vo b. foaliyyot gstormilor. mran Qasmovun Xozor
iizorindo ofoq pyesinin tamaasna
(1950) gro rejissor Mohorrom Hamov, rssam Sergey Mitrofanovi Yefimenko, aktyorlardan Konstantin Mixaylovi Myakiev, Pyotr Borisovi Yu
din, Viktor Petrovi arlaxov, Boris
Mixaylovi inkin SSR Dvbt mkafatna layiq grlmdbr (1951).
60-c illordo teatrn repertuarnda
klassik pyesbrb yana, ada dramaturqlarn da srlrin geni yer verilmidi.
1970-80 illordo teatrda Azorbaycan

.Babli), Sohor somasinda ulduzlar

(1988, A.Qalin), Qotl gn (1989,
Yusif Somodolu), ahzado vo diloni
(1989, Sergey Mixalkov), Tamaalar
n baxmaq qadaandr (1990,
J.Marsan) vo b. tamaaya qoyulmudur. Ayn-ayn illordo teatrda rejissorlardan SSR xalq artisti Mehdi Mommo
dov, Azorbaycanm xalq artistlori Giilcahan Giilohmodova-Martmova, Connot Solimova, R S FS R xalq artisti nvor Behbudov, Azorbaycanm xalq ar
tisti Aleksandr Yakovlevi arovski,
aktyorlardan Azorbaycanm xalq artistlori Kseniya Lvovna Babieva, Anatoli
Solomonovi Falkovi, Nina Dmitriyevna Sarnatskaya vo b. ilmilor. 80ci illorin sonlarindan teatrda aktyorlar
dan xalq artistlori Lev Lazarevi Qruber, Molik Dadaov, Haci Murad Yagizarov, Qalina Borisovna Koltunova,

Raxil Solomonovna Ginzburq. F.Poladov, Dina Iosifovna Tumarkina, Vera

Karlovna irye, omokdar artistbr Na
talya Baova, Lyudmila Semyonovna
Duxovnaya, Vyaeslav Petrovi Kovtun, rina Aleksandrovna Perlova, Ma
riya Qriqoryevna Stepanova vo b. foa
liyyot gstorirdilor.
Azorbaycanm XKS-nn 1 iyul 1920 il
tarixli qorari ib birbmi dvlot teatri
yaradildi. 1924 ildo opera vo balet trup
pasi bu teatrdan ayrtlaraq miistoqil ope
ra vo balet teatrma (Azorbaycan vo rus
blmolri ilo) evrildi. Hazirda M .F.
Axundov ad. Azorbaycan Dvlot Aka
demik Opera vo Balet Teatri adlamr.
Teatrda milli osorlorlo yanasi, inqilabi
vo votonda miiharibosi mvzusunda
operalar da tamaaya qoyuldu. Reper
tuarda klassik operalara da geni yer
verilirdi [ Qaratoxmaq qadin , M a
zepa (P..aykovski), Sevilva bo
bori (C.Rossini), Toska (C.Puini Demon (A.Q.Rubinteyn), Ka
men (J.Bize), Lakme (L Delib
Boris Qodunov (M.P.M usorqski;
Su porisi (A.S.Darqomijski), Tar
heyzer (R.Vaqner), Aida , Trub;
dur , Traviata (C.Verdi) vo b.]. I
dvrdo teatrda monnilordon Vas
Alekseyevi Nikolski, E.Starostin;
dirijorlardan Aleksandr Vasilyev
Pavlov-Arbenin, Ariy Moiseyevi R
zovski, Samuil Aleksandrovi Sto
lerman, Mslm Maqomayev vo b.

Xalq teatri
Teatr bdii zfaliyytinin bir formasi. ilk nmunlri qdim mrasim v ayinlrl bal olmudur. Sa~
d sjet malik "Kosa-kosa", "Kilimaras", "Tnbl qarda", "Ustaagird", "Xdr Nbi" v s. xalq
tamaalar znd xalqin tarixi dnyagrn, tbit, cmiyyt mnasibtlrini ks etdirir. 19 srd
Azrbaycanda geni yaylm dini
motivlr zrind qurulan "bih"lr
d teatrladrlm qurulua malik
olmudur. 20 srd yeni tipli xalq
teatrlar meydana glmi v onlarn
repertuarna kiik shnciklr, vodevillr v pekar dramaturqlarn
srlri daxil edilmidir.
foaliyyot gstorirdilor. Miixtolif illordo
teatrn sohnosindo grkomli rus opera
monnilrindn Leonid Vitalyevi Sobinov, Qriqori Stepanovi Piroqov, An

tonina Vasilyevna Nejdanova, Valeriya

Vladimirovna Barsova vo b.-nn itirak
ilo qastrol tamaalan verilmidir.
Azorbaycan blmosi inqilabdan ovvolki tamaalar tokmilldirmoklo yana milli operalar yaradilmasi iizorindo
do foal alrd. Tealrn repertuan
ononovi klassik opera formasinda yazlm ahsonom (1927, R.Qlier), in
qilabi mvzuda ilk sovet operalanndan
Norgiz (1935, M.Maqomayev) vo
Azorbaycan professional musiqisinin
ah osori olan Korol (1937, .Hacboyov; SSR dvlot mkafat, 1941)
operalan ilo zonginlodi. Korolu tamaas Azorbaycan operasnn inkiafnda byk rol oynadi. 1938 ildo teatnn
opera truppasi Moskvada Azorbaycan
sonoti ongiinliiyiindo Korolu , Arn
mal alan , Norgiz , ahsonom tamaalan ilo x etdi. 30 50-ci illordo
eatrda gorkomli monnilordon Blbl,
-vkot Mommodova, Fatma Muxtaova, Hiiseynqulu Sarabski, eloco do dis Aalarov, Elmira Axundova, Mom\odta Barov, Sona Barova, Aababa Biinyadzado, Nina Valatsi, Siioyya Qacar, Aleksandr Aleksandrovi
Drozdov, li vo Qonbor Zlalov qarlalar. Qulam sgondorov, Bykaa
Mustafayev, Vasili Alckseyevi N i
kolski, Yaqub Rzayev, Hoqiqot Rzayeva, lvsot Sadqov, L.Tohmasib,
Mariya Titarenko, Roman Maksimovi
Trifonov, Hacaa Hacbababoyov,
irzad Htiseynov, tarzonlordon Xanlar
Molikov, Bohram Monsurov, Qurban
Pirimov, dirijorlardan frasiyab Bodolboyli, Niyazi, rof Hosonov, rejissor
lardan Soltan Dadaov, Mehdi Mom
modov, smayl Hidayotzado vo b. foa
liyyot gstrirdilor.
Azorbaycanda Sovet hakimiyyoti
qurulduqdan sonra teatnn yaninda
balet studiyas tokil edilmi, 1933 ildo
iso xoreoqrafiya moktobi yaradlmdr.
Bu dvrdo teatrda Sonalar gl
(P..aykovski), Don Kixot (L.Minkus), Baxasaray fontani (B.V.Asafyev), Esmeralda (S.Puni), Qirrruzi
lab (R.M .Q lier) vo s. baletlor tamaaya qoyulmudur. Balet truppasinda
V.Ncjdanov, R.Potapova, O.Pokrov
skaya, V ..Vronski vo b. iloyirdilor. 40ci illordo balet truppasi Qomor Almaszado, rina Mixaylienko, Leyla Vokilova, Konstantin Nikolayevi Bataov,
Adilo Almaszado, S.Miroliyeva kimi
istedadli balerina vo roqqaslarla tomsil
olunurdu. 1940 ildo ilk milli Azorbaycan

baleti Qz qalas (.Bodolboyli) tamaaya qoyuldu. 1941 45 illordo teatnn

sohnosindo faizmo qar mbarizodon
bohs edon osorloro gei yer verilmidir:
Xalq qozobi (1941. .Bodolboyli vo
B.Zeydman), Voton vo cobho (1942,
0 .Haciboyov), Voton" (Q.Qarayev vo
C.Hacyev; SS R Dvlot mkafat,
1946) vo s. Nizaminin anadan olmasinm
800 illiyi mnasibotil teatrda Xosrov
vo irin (1942, Niyazi), Nizami
(1948, .Bodolboyli) operalan tamaaya
qoyuldu. Teatrda miixtolif illordo Conu
bi Qafqaz bostokarlarmin opera osorlori
oynanlmdr. 50-ci illordo balet sonoti
nin doyorli rnoklorindon olan Glon
(1950, S.Haciboyov; SSR Dvlot mii-

.Mommodov), liibr (1963, V.Adigzolov), Mohobbot orboti" (1965,

Q.Donisetti), Qurd vo yeddi opi
(1967, M.Koval), Monastrda nianlanma (1969, S.Prokofyev) operalan,
Qaraca qiz (1965, .Abbasov), "Xo
zor balladasi" (1968, T.Bakixanov),
ur (1968, F.nirov), Leyli vo
Mocnun" (1969, Q.Qarayev), Qobustan klgolori (1969, Forc Qarayev)
baletlori vo s. sovet baletinin incilorindon olan ildmmli yollarla (1961,
Q.Qarayev; Lenin miikafati, 1967) vo
Mohobbot ofsanosi (1961, A.Molikov)
osorlorinin tamaaya qoyulmasi Azor
baycan balet sonotinin inkiafnda mii
hiim rol oynadi. 60-70-ci illordo teatrda

S.Vurun. Vaqif srinin tamaasndan sohno.

kafati, 1952), Yeddi gzol (1952,

Q.Qarayev) baletlori tamaaya qoyuldu.
Bu illordo sonralar teatnn hoyatinda
miihiim rol oynam Rofiqo Axundova,
Y.N.Kuznetsov, A.S.Urvantsev, Maqsud Mommodov vo b. balet solistlori
sohnoyo goldilor. Bu dvrdo teatnn
repertuan Azorbaycan opera sonotinin
uuru sayilan Sevil (1953, F.mirov),
hominin Azad (1957, C.Cahangirov)
operalan ilo zonginlodi. 1959 ildo teatr
Moskvada keiilon Azorbaycan odo
biyyati vo incosonoti ongiinliiyiindo
Korolu vo "Sevil" operalanm, Qiz
qalasi , Yeddi gzol vo Glon
baletlorini gstodi.
60-ci illordo janr vo iislub etibarilo
miixtolif xarakterli osorlor tamaaya
qoyuldu: V aqif (1960, R.Mustafa
yev), Bahadir vo Sona (1961, S.Iosgorov), Tlk vo Alaba (1963,

monnilrdn Roid Behbudov, Rauf

Atakiiyev, biilfot liyev, Firongiz
hmodova, Firidun Mehdiyev, Riibabo
Muradova vo b., balet artistlorindon Ro
fiqo Axundova, imnaz Babayeva, Leyla Vokilova, Maqsud Mommodov, Vla
dimir Pletnyov, Tamilla iroliyeva vo b.
x etmilor. 70-ci illordo teatrda Qirmizipapaq (1970, M.R.Rauxverger),
Nikbin facio (1971, A.N.Xolminov),
Sydlor alamaz" (1971, .Bodolboyli; yci quruluda, 1975), Aygii"
(1973, Z.Barov), Glin qayas
(1974, .Axundova), Korolu (1975,
yeni quruluda, 0 .Haciboyov). "Aldanm ulduzlar (1977, N.Quliyev),
Xanondonin taleyi" (1978, C.Cahan
girov) operalan, Kaleydoskop" (1971,
F.Qarayev), Zoluka (1978, S.Pro
kofyev), 'itra (1972, Niyazi; beynol
xalq .Nehru miikafati, 1974), Nosimi

dastam xoreoqrafk poemas (1973,

F.mirov; Azorb. SSR Dvlot miika
fati, 1974), Don Kixot (1973, L.Minkus), ldrml yollarla (1974, yeni
qruluda, Q.Qarayev), Min bir geco
(1979, F.mirov; SSR Dvlot miika
fati, 1980) baletlori vo s. tamaaya
qoyulmudur,
80-ci illrd teatrda bir sira yeni osorlr Humay (1981, N. Mommodov),
Babok (1986, A.lizad) baletlri,
okmoli piik (1986, L.M.Vaynteyn)
operas tamaaya qoyulmu, sli vo
Krm , Aq Qorib operalarnn
tamaalar boirpa edilmidi. Azorbaycan
operalarndan "Leyli v Mocnun , ah
smayP, Korolu teatrin daimi repertuarndadr. Klassik operalardan
Sevilya borbori , Karmen , Aida ,

Nizamoddinova, German Utkin v b.

foaliyyot gstormilor. 80-ci illordon
teatrn ba dirijoru Kazm liverdiboyov, ba baletmeysteri Rofiq Axundova olmudur. Miixtolif illordo teatrda
dirijorlar Kamal vo Rauf Abdullayev
qardalar, rejissorlardan A.isgondorov,
Firidun Soforov vo b. foaliyyot gstormilr. Teatrin balet truppasi Farisdo
keirilon 7-ci Beynolxalq roqs festivalnda (1969) v 3-cii Babil incosonot
festivalmda (raq, 1989) kemi sovet
incsntini tomsil etmidir. Teatrn
opera truppasi randa (1941, 1942), ba
let truppasi Fransada (1969), Monako
vo Liiksemburqda (1974), Hindistan,
Nepal, Banqlade, ri-Lanka v Birmada (1975), Morakedo (1982) v raqda (1989) qastrolda olmudur. 1928 ildo

M.Abdullayeva. Zemfira liyeva,

A.zimzado, Z.Abbasova, S.Balayev
vo b. olmular. 1936 ildon M.Qorki ad.
Azorbaycan Dvbt Gone Tamaalar
Teatri, 1990 ildon iso Azorbaycan Dvlot Gone Tamaalar Teatri adlamr.
1932 ildon teatrin repertuanna Azor
baycan, rus vo Avropa klassiklorinin
osorlori ( Molla brahimxolil kimyagor , Miisy Jordan vo dorvi Mostoli
ah , M.F.Axundzado; Mfotti ,
Evlonmo , N.Qoqol; Qaaqlar'.
F.iller vo s.) daxil edildi.
Xalq artistlori Aleksandr Alek
sandrov^ Tuqanov, M.Hamov, liaa Aayev, Yusif Voliyev. Hseynaa
Sadiqov, A.T.Lejnyov, omokdar incoso
not xadimlori Zofor Nemotov, Ulduz
liyeva, H.Sultanov, V.S.Ovinnikov.
omokdar artistlor Osman Haciboyov,
liheydor Hosonzado, .Atayev, Moxl'uro xamm (M.Yermakova), A.S.Varavski, .Hosonov vo b. miixtolif illoro
teatrda foaliyyot gstormilor.
1960-80 illorin repertuannda Soni
yadlarn ( .Hosonov; Q.lkinin oso;
iizro), Yarmq okil (A. Babayev
Romeo vo Ciilyetta" (U.ekspi
Dovann ad giinii (X.liboyli), Qr
mzpapaq (Y.L.varts), Qaraca qi;
(A.aiq; S.S.Axundovun osori iizro
Ovod (E.Voyniin osori iizro), Ke
ilin son gecosi (Anar), Monim nomr
kar bibim (.ylisli), muketyor
(A.Dmann osori iizro), Danaba kondinin moktobi (C.Mommodquluzado).
Lova dovan (S.Mixalkov), Pilllo
(. Korim) vo s. tamaalar osas yer tutmudu. Bu ilbrdo teatrda xalq artistlori
H.Sadixov, Siileyman losgorov, G.Q.
C.Cabbarh. Od golini" sorinin tamaasndan shn.
Sqankov, Firongiz orifova, omokdai
artistlor R.Aayeva, Tariyel Qasimov
Giilon Qurbanova, Solmaz Qurbanova
Trubadur , Yevgeni Onegin , Tosteatra M.F.Axundovun adi verilmidir.
1959 ildon Akademik Opera vo Balet M.Dadaov, A..Dobronetski, Rohil
ka , Bohema vo s. vaxtar gstrilir.
1990 ildo teatrn truppasnda miion- Teatri adlamr. 1997 ildon teatrin ba
Molikova, Susanna Mocidova, Firdov:
Naibov, Aaxan Salmanov, Xuramat
nibrdon SSR xalq artistlri Firongiz
rejissoru H.Quliyevdir. 1961 ildo Azor
hmodova, Msliim Maqomayev, LtHaciyeva, T.Y.Xaritonova vo b. foaliy
baycan Dvlot Konservatoriyasi yaninyot gstormi, M.Hamov, Zofor Nemo
fyar manov, Zeynob Xanlarova, Fidan
da .Mommodova ad. opera studiyasi
yaradlmdr.
Qasmova, Azrbaycan Respublikasinin
tov, H.Sultanov, U.Iiyeva, Azorpa,
1928
ildo respublikada uaq vo gonc-Nemotov, Aakii Kazmov teatrin ba
xalq artistlri Rauf Atakiiyev, Miirsol
Bodirov, A rif Babayev, Xuraman Qaslor iin ilk teatr - Baki Uaq Teatri [rus
rejissoru olmular.
mova, mkdar artistlor Sokino smayH.Sultanov, A.Nemotov, A.Kazi(1928) vo Azorbaycan (1929) blmolri
lova, Qondab Quliyeva, Canoli kborov,
mov kimi rejissorlarla yana Hoson bib] foaliyyoto balad. Teatr Baki donizAlim Qasmov, Hseyn liyev, Rumiyyo
ilor klubu dram dornoyinin osasinda
luc, U.liyeva vo Connot Solimovamn
yaradlm, ilk aktyorlar Aadada
Korimova, L.Lokin, Firidun Mehhazrladqlar tamaalar ideya vo bodii
Qurbanov (hominin rejissor), Mohordiyev, Baba Mirzyev (Mahmudolu),
doyori ib scilmilor. Bodii tortibat saho
sindo Altay Seyidov, Tahir Tahirov,
rom Hamov, Yusif Dadaov, M.A.
van Sazonov, Vladimir Sitnikov vo
Forhad Xolilov, Elin Mommodov kimi
Dadaov, Korim Hosonov, N.V.Sazobalet artistlorindon omokdar artistlor
rossamlar almlar. Xalq yazs Elnova, Cavahir sgondorova, Q.Kornelli
V.Axundov, Olqa Arifulina, Rfot Zey
(hominin rus blmosinin rejissoru),
inin liim hkm , Mahmud vo
nalov, Tamilla Mommodova, rina

Mryom , A dovo romanlar osasnmilr. Ba rejissor Namiq Aayev, ba

da hazrlanm tamaalar (quruluu
rossam Solmaz Haqverdiyeva olmudur.
rejissor L.Korimov) diqqotolayiqdir.
Teatr kukla teatrlan beynolxalq (Da1931
ildo Bakida Azorbaycan Kklakond. 1979; Bombey, 1980) vo Conubi
leatr yaradildi. Ayr-ayr illordo
Qafqaz (Tbilisi, 1984) festivallannin iti(1931 41; 194650) miistoqil teatr kimi,
raksdr. 1974 ildon A.aiq adnadr.
miioyyon alarda iso Azorbaycan Gone
2006 ildon ba rejissoru .Hseynovdur.
Tamaalar Teatri (1941-46) vo Azor
20 osrin ovvolindo tookkl tapm
baycan Dvlot Filarmoniyasi yamnda
musiqili komediya janri teatr sonotinin
(1950 ildon) foaliyyot gstrmidir. 1965
nvlorindon biri kimi tam formaladildon miistoqil teatrdir. Azorbaycan vo ndan 1938 ildo miistoqil Azorbaycan
rus blmolori var. lk dvrlordo teatrda
Dvlot Musiqili Komediya Teatri
Azorbaycan, rus vo Qorbi Avropa dra(Azorbaycan vo rus blmobri ilo) tokil
maturqlarinm pyeslori (sadoldirilmi
edildi. Teatrin Azorbaycan bluosindo
Be manatliq golin (S.Rstomov), r
okildo), Azorbaycan ifahi xalq odobiy
vo arvad (0 .Haciboyov), Evliykon
yati motivlori osasinda torbiyovi oho
subay (Z. Haciboyov), Toy kimindir
miyyotli osorlor - Haci Qara (M .F.
Axundzado), Zoron tobib (J.B.Mol(A.Moodiboyov), Qzl giil (S.Haci
er), Almaz (C.Cabbarh), "isgondor vo
boyov), rus blmosind iso Mavi ma-

(E.Sabitolu), Tz golin (C.Cahangirov), Nonomin ahlq quu (V.Adgzolov), Danaba kondinin ohvalatlar"
(O.Kazimov), rus blmosind iso Seva
stopol vals" (K.Listov), Yz eytan vo
bir qiz (T.N.Xrennikov), Silva
(.Kalman), Kuba, mohobbotim mo
nim , Qafqazh qardaqz (R.Haci
yev) vo s. osorlor tamaaya qoyuldu.
Sonraki dvrdo teatrda O olmasin,
bu olsun (0 .Haciboyov), Nomoli
Knl , Bankir adaxli (E.Sabitoglu),
Mohobbot oyunu (C.Quliycv), Talelr qovuanda (R .llacyev), Hornin
z ulduzu (S.bsgorov), Coun qaskoniyah (Q.Qarayev) vo s. repertuara
daxil edilir. F.Zhrabov, Y.Iokborov vo
b.-nm rejissor qurulularnda gstorilon
tamaalarda xalq artistlori H.Barov,

.fondiyev. Bahar sulan srinin tamaasndan shn.

oban , Crtdan (M.Seyidzado) tamaaya qoyulmudur. 60-c illordon teatr

repertuann azyal uaqlarn, moktoblilorin soviyyosino uyn tortib edir.
nal (A.aiq), Gyok Fatma (M.Dilbazi), Artq tamah ba yarar (.Somodov), Keinin qisas (.Abbasov),
Qaravolli (Anar) vo s. osorlor teatrin on
yax tamaalarndandr.
Teatrin tokilats, ilk bodii rohbori
vo ba rejissoru Mollaaa Bobirli olndur. 1980-2005 illordo teatrin truppasinda omokdar artistlor ofqo Axundova, Oqtay Dadaov, artistlordon Man
sur Mansurov, Ruslan Hosonov, Hosonaa Hiiseynov, Lyudmila Adamova,
V.Yelatansev, G.Lunyov, Raiso Sabitova, T.melyova vo b. foaliyyot gstor-

zurka (F.Leqar), Arn mal alan

(0 .Haciboyov), Sirk kralias (.Kal
man), Malinovkada toy (B.A.Alek
sandrov) vo s. osorlor tamaaya qoyul
du. 40-ci illordo teatrin repertuari
F.mirovun Orokalanlar (1944) vo
Gzn aydin (1946), .Haciboyovun
Ar mal alan (1945) vo Moodi
bad (1946), Soid Riistomovun Durna (1947), Siileyman losgorovn Ulduz (1948) operettalan ilo znginbdi.
1956 80 ilbrdo teatrda Qzlaxtaranlar (T.Quliyev), Ev bizim, sirr bizim
(.Axundova), Qaynana (Z.Barov), Haci Korimin Aya soyahoti"
(A.Rzayev), Milyonmu diloni og
lu (S.losgorov; .Haciboyov ad. res
publika miikafati, 1967) vo Hicran

A.Boirqz, M.hnodov, F.Mahmudo

va, omokdar artistlor R. Mommodov,
X.Qafarova, X.Muradov, G.Salmanova,
S.Musayeva, E.hodzad, L.Soforova vo
b. x edirlor.
Ayri-ayn ilbrdo teatrda rejissorlar
A.M.orifzad, H.liyev, H.lsmaylov,
S.Dadaov, omsi Bodolboyli, liheydor
lokborov, Niya/ orifov vo b., aktyorlar Biilbl, H.Hacbababoyov, A.Terequlova, .Qomorliski, E.Axundova,
D.araph, Cala Tahinskaya, Nina
Mironova. A.Cavadov, hmod Anatollu, lihseyn Qafarl, Miinovvor Kolotorli, Ltfoli Abdullayev, N.Zeyalova,
.Hseynov, Boir Soforolu, K.Korimov, fiqo Qasmova, Nocibo Belbdova, mamverdi Barov, Syavu

 Adamm adami , Sizi deyib golmiAslan, Hacbaba Barov, dirijorlar

rilmidir. Teatrin yaradclq istiqamotiom (Anar), Ezop (G.Figeyredo),
ingiz Haciboyov, S.losgorov, rossamnin moyyonlmsind aktyorlardan
Xrs quldurbasan , Miisy Jordan vo
.Yusifzado, .Talbl, Solmaz Orlinlar sgor Abbasov, Hoson Mustafayev,
dorvi Mostoli ah (M.F.Axundzado)
skaya, M .Coforov, Moxfuro xanm
Fyodor Qusak vo b. foaliyyot gstrmivo b. osorlori tamaaya qoymudur.
(M.Yermakova), Mommod Brcoliyev,
lor. 80-ci illrin sonlarndan teatrda
Ustalar (R.Stoyanov), Polong vo
Mommodrza eyxzamanov, M.Avaomokdar artistlor Alim Abalmasov,
kaftar (.Petef) vo Artur Uinin karrov, Sadq Hosonzado, hmod Salahl,
Alaq Boirqz, L.A.Vinoqradova, A rif
yeras (B.Brext) tamaalarma gro
.Qafarl, Korim Sultanov, rejissorlar
Quliyev, Ofelya Mommodzad, Vladimir
teatr kemi SSR-do keirilon Bolqalokbor Seyf, Hobib smaylov, .fonMarenko, rina Podqornaya vo b. alrstan vo A D R dram sonoti festivallarmlar. 1967 ild teatra xli Qurbanodiyev, A..Dadaov, sonralar Hoson
nn diplomuna layiq grlmdr. 80-ci
Aayev, Hseyn Sultanov v b.-nn
vun ad verilmidir.
illordo teatrin ba rejissoru M.Feyzulla1922
ild vahid truppada birbmixidmoti olmudur. Teatrda bir mddot
yev olmudur. Teatrda rejissorlar Vaqif
Naxivan aktyorlarnn itirak ib Nax
xalq artistbri .bkbrov, M .Mom
Abbasov, Cahangir Novruzov, omok
ivan Dvlt Dram Teatr yaradildi.
modov, Kazim Ziya, A.Gorayboyli,
dar incosonot xadimi Hseynaa AtakiBurada alan aktyorlardan R.sfondi .Sultanov, B.okinskaya vo b. iloiyev somoroli almlar. Teatnn trupyarl. H.Mahmudov, .Xolilov, H.Soformilor. 1941-45 miiharibo ilbrindo
pasnda omokdar artist Muxtar bado
li, M .M irili, M.Barov, C.Ziilfqarl,
teatrin repertuannda votonporvorlik ruhunda yazlm osorloro geni yer ve- artistbr Forman Abdullayev, ibrahim
.Abbasov, Y.ahtaxtl, S.Mvlvi,
liyev, Mahiro mirova, Qomor Mon
rilmidir. 50-60-ci illordo llor
.Musayev, brahim Homzoyev, Zoro
modova, Xanlar Hamzado vo b. foa
(C.Mommodquluzado), Kolb (N.HikHomzoyeva, Aydn ahsuvarov, rejissor
liyyot gstrmilor. 1977 ildo teatr mot), Byk rok (.Qasmov, H.SeBax Qolondorli, Voli Babayev v b.-nn
Sabit Rohmanm adi verilmidir.
yidboyli), Tlk vo iiziim (G .Fifaliyyti teatrin tarixindo mhm morH.roblinski ad. Sumqayt DvL :
geyredo), K iilor (A.Mommodov),
hb tokil edir.
Dram Teatn 1969 ildo tokil edilmi
Komsomol poemasi (.Coun;
Teatrda Azrbayean vo dnya
al Msy Jordan vo drvi Mostr
S.Vurunun eyniadli poemasi iizro) vo
klassikbrinin srlri, cmldn
ah (M.F.Axundzado) pyesinin tam;
s. osorbr oynanlm, tocriiboli aktyor Elektra (Sofokl), Mehmanxana sahias ib olmudur. Teatrin repertuarm
larla yana Monsuro Coforova,
bosi (K.Qoldoni), Sevil , Od golini"
klassik vo ada Azorbaycan vo xari
A.Mommodov, R.Tayeva vo b. foa
(C.Cabbarli), Otello (U.ekspir),
lko dramaturqlarmm pyeslori daxildi
liyyot gstormilor. 7080-ci illordo
eyx Sonan , Soyavu (H.Cavid),
n yax tamaalar: Msiboti-Foxrot
teatrin tamaalar mvzu aktuall,
Vaqif (S.Vurun), Doli ynca
din (N.Vozirov), Son o iin yaay
maraqli sohno orhi vo aktyor oyunu
(C.Mommodquluzado), Hoyat (M.bsan? (H.Seyidboyli, .Qasmov), So
ib xarakterizo olunur.
rahimov), Onlar drd nofor idibr
un iokbr , Vofali Soriyyo (C.Cal
Teatrda xalq artistlori .Abbasov,
(K .M .Simonov), Kor padah (N.Hikbarl), lahi komediya" (.tok), Bi
Ziilfuqar Baratzado, Sodayo Mustafayemt), Astana (A.Dudarev) vo s. pyesbtn orq bilsin (N.Hosonzado; teatr tava, rossamlar Bohram fondiyev,
ri tamaaya qoyulmudur. Teatrn repermaalarna mumittilaq baxn diplo
R.Mommodov, T.Qafarov, Tahir Tahituarnda yeii miiollifbrdon Komal Aamu, 1981), Afot (H.Cavid), sr
rov, omokdar artistbr Qurban Abbasov,
yeva, Hseyn brahimov, Mommodoli
rabor giin (.Aytmatov), Dirib.i
li Allahverdiyev, Telman liyev,
Tarverdiyev, liyar Yusifli, Hseyn
adamlar (V.ukin), Bayrannn birim .
Firuzo Bodirboyli, Faiq Qasmov, Aa
Razi vo b.-nn osrlrin do geni yer ve
giinii (N.Hikmot), Doyirman (M .Si
Mommodov, R.Nadirov vo b. foaliyyot
rilir. 80-ci ilbrin sonlarndan teatrda
leymanli) vo s. Teatrda miixtolif illoni
gstormilor. 1954 ildo teatra C.Cabbarxalq artistlori kbor Qardaboyov,
R.fqanl, B.okinskaya, A.Boirqz
limn adi verilmidir.
Mommod Quliyev, Zemfira liyeva,
19
osrin 70-ci ilbrindo okido yerli zi-Hicran Mehbalyeva, N.Sadiqzad
Firuz lixanova, yyub Haqverdiyev,
Elmira Hamzado, omokdar incosor
yalilar xeyriyyo moqsodilo M.F.Axund
Sofiya Hiiseynova, omokdar artistlor
zado, N. Vozirov,
. Haqverdiyev, xadimi M.Forzoliboyov alml;
Hoson Aayev, Kamran Quliyev. yyub
1997 ildon teatrin ba rejissoru F.N
N.Norimanov, R.fondiyev, Namiq
Mommodov, T.Mommodova, Sona MirKamal vo b.-nin osorlorinin tamaasn
horromovdur.
zoyeva, T.M vbvi, Rafq Hiiseynov,
hazrlamlar. Sovet hakimiyyoti qurul1923 ildon Adamda fohlo klu
Roza Coforxanova foaliyyot gstormilor.
(1928 ildon Beynolittifaq adlanm
1965 ild teatra Clil Mommodquluzado- duqdan sonra okido dram dornoklori
yaranm, xalq artistlori .Osmanl,
nin ad verilmidir.
nozdindo dram, sonralar iso musu
Goncodo professional teatr sntinin
.Dastanl sohno foaliyyotino bu dor- dram kollektivi olmudur) foaliyyot 'j
yaranmasi v inkiafnda Baki Tiirk i
noklordo balamlar. 1933-50 illordo
tormidir. Kollektiv Haci Qar
Teatrmin 1932 ild buraya krlmosiokido fasiblorb Dovlot Dram Teatn,
(M.F.Axundzado), Aa Mohommo
nin mhm rolu olmudur. 1933-41 il
1959-75 illordo xalq teatn foaliyyot gs- ah Qacar ( .Haqverdiyev), Nadnlordo teatrda Almaz (C.Cabbarli),
trmidir. indiki oki Dram Teatn 1975
ah (N.Norimanov), blis (H.Cavid),
Hyat (M .brahim ov), Xanlar
ildo yaradlm, 1976 ildo Komsomol
Aydin , Sevil , Almaz (C.Cabbar(S.Vurun), Kreml saat (N.F.Poqopoemasi (.Coun; S.Vurunun eynih) pyeslorini, Leyli vo Mocnun , sli
din), Qaaq Nobi (S.Riistom), Toy
adli osori iizro) ilo al olmudur.
vo Korom ( .Haciboyov), Aq Qo(S.Rhman), Qaaqlar (F.iller) kimi
Teatr Aydin (C.Cabbarli), Nianl
rib (Z.Haciboyov) operalarmi, r vo
orijinal qurululu tamaalar gsto- qiz , Toy , Yalan (S.Rohman),
arvad , O olmasm, bu olsun , Arn

mal alan ( .Haciboyov), Evliykon

subay . lli yanda cavan (Z.Haci
boyov) musiqili komediyalanm tamaaya qoymudur. .Adanski. Q.Muradov. H.omsizado vo b. burada
almlar. 1937-50 illordo Adam
Dovlot Dram Teatn, 1950 68 illordo
dram kollektivi vo xalq teatn kimi foa
liyyot gstormidir; 1968 ildon yeno do
Dovlot Teatndir. 1969 ildo teatra
.Haqverdiyevin adi verilmidir. Teatnn repertuannda klassik pyeslor, eloco
do tarixi vo miiasir osorbr - Zoron tobib (J.B.M olyer), Xirs quldurbasan
(M.F.Axundzado), Aa Korim xan rdobili (N.Vozirov), Dalan tifaq
( .Haqverdiyev), liqulu evbnir"
(S.Rohman), Son gz yalar (S.Rstom), Son hmio monimloson (.fondiyev), Vicdan (B.Vahabzado). Qizil
gl olmayaydi... (R.Rza), Tohmino
vo Zaur (Anar) vo s. osas yer tutur. 80illordo teatrda omokdar artistbr
.Qarayev, F.Mahmudova, N.Molikoa vo b. foaliyyot gstormibr. 1996
idon teatrin ba rejissoru E.Mikayilovdur.
30-40-ci illordo Lonkoran ohorindo
valq teatn foaliyyot gstormidir. indiki
N.Vozirov ad. Lonkoran Dovlot Dram
Teatn 1973 ild'o tokil edilmi, foaliyyoto
Yax adam (M.ibrahimov) tamaas
to balamdr. Teatrin repertuarma
Azorbaycan vo xarici lko dramaturqla
rmm osorlori
Vaqif (S.Vurun),
Molla ibrahimxolil kimyagor (M .F.
Axundzado), Q nal (U.ekspir),
Mohv olmu gndoliklr , Mahn dalarda qald (.fondiyev), Alov
(M.Hseyn), Xoboxtlor (S.Rohman).
Yal qap arxasndak qadn (R.brahimboyov), Topal Teymur (H.Cavid),
liilor (C.Mommodquluzado), Nosillor, eidin (M.Musiyenko; Azorbaycan
Lenin komsomolt mkafat, 1977),
Mahmud vo Morym (Elin), Toh
mino vo Zaur (Anar) vo s. daxildir. Teatrn truppasnda 80-ci illordo omokdar
artistbr B.Iiyeva, Qabil Quliyev,
Kamil Nocofov vo b. foaliyyot gstormilor. 1982 ildon teatrin ba rejissoru
B.Rzayevdir.
Mingoevir Dvlot Dram Teatn
1968 ildo tokil edilmi, 1969 ildo
C.Cabbarlmm Almaz pyesi ilo al
olmudur. Teatrin repertuannda klassik
vo miiasir dramaturqlarin pyeslori xiisu
si yer tutur. Kondi qz (M .ibrahi
mov), Mahn dalarda qaldi , Unuda
bilmirom (.fondiyev), Eq vo inti-

qam (S.S.Axundov). Mfotti (N.V.

Teatr texnikumunun osasmda 1945
ildo Azorbaycan Teatr Institutu (1968
Qoqol), Haci Qara (M.F.Axundza
do), Aydin , Solun ioklor
ildon Azorbaycan Dovlot incosonot in
(C.Cabbarli), llor (C.Mommodqu stitutu, 1991 ildon Modoniyyot vo inco
luzado), Qtb ulduzu (N.Xozri) vo b. sonot Universiteti) yaradlmdr. Braosorbr teatrin on yax tamaalarn- da 14 ixtisas iizro miitoxossis (teatr
dandir. 80-ci illordo teatrda omokdar ar kadrlan, modoni-maarif iilori, teatrtistbr V.Mommodov, N.Rzayeva vo b. nas, bodii konstruktivlodirmo, kerafoaliyyot gstormilor. 1974 ildo teatra mika-o-plastik ktlo momulati, so
M.Davudovann adi ve ilmidir.
naye qrafikasi vo s.) hazirlanir. Bir ne1938
ildo Qazaxda kolxoz-sovxozo fakiiltosi (modoni-maarif ii. teatr so
teatn yaradlm, 1939 ildo dvlot dram
noti vo rossamhq), rejissorluq, miixtolif
teatrna evrilmi vo ona S.Vurumm
ixtisas kabinetlori. todris teatn. foto-kiadi verilmidr. Dvlot Dram Teatn
no laboratoriyasi vo s. var. lk buraxili1949 ilodok foaliyyot gstormi, I960 il 1949 ildo olmudur. Universitetdo
don xalq teatn kimi mvcud olmu, xalq artistlori A.sgondorov, M.Mom
modov. R.Tohmasib. T.Kazmov, II.Sa
1988 ildo Dovlot Dram Teatn (M.V.Vilayev vo b., 80-ci illordo iso xalq rossamdadi ad.) olaraq B.Vahabzadonin Dar
aac pyesinin tamaas ilo foaliyyoto lar T.Mommodov, K.Kazimzado. xalq
balamdr (1989). Repertuarma Va artisti .Mommodova vo b. dors deqif (S.Vuru), Molla Nosroddin vo mibr.
zrayl (.liyev) vo s. tamaalar da
1982 ildo Goncodo Nizami , Naxxildir. 2002 ildon teatrin ba rejissoru vanda H.Cavid , Adamda X.Nato.hmodovdur.
van poeziya teatrlannm, okido M.F.
Axundov adina Satira Teatnmn al
Gonco Kukla Teatn 1981 ildo foaliy
yoto balam, 1985 ildo Simurq xalq olmudur.
kukla teatn adlandrlmdr. 1986 ildon
Azorbaycanda 28 professional teatr,
Gonco Dvlot Kukla Teatn kimi foa respublikanm ayri-ayn rayon vo ohorliyyot gstorir. Xeyir vo or (N.Gon
lorindo 64 xalq teatri, miixtolif miiossiso
vo moktoblordo hovoskar teatr kollektivcovi), Dostluun sirri (H.Hosonov),
lori foaliyyot gstorir (2006).
kei balasi vo yalquzaq canavar
(H.Hosonov), Qumral quzunun koloyi"
(/.: Co f or o v . Azorbaycan teatri.
(R.Somondor), hmodin vofali xoru1873 1973, B., 1974; Azorbaycan teatnmn salnazu (.Somodov), Hamidan giiclii
mosi. 2 hissodo ( 1850 1920; 1920 1930) / Toplaya(.Cotn) vo s. osorbr teatrin on yax
iii vo tortib edoi Q. Mo mmo dl i / . .. 1975
1983; Kor i mov I . Azorbaycan peokar teatritamaalarndandr. 1998 ildon Gonco
nin tarixi vo inkiaf morhololori. B 2002.
Dovlot Kukla Teatrmin ba rejissoru
F.Paayevdir.
inqilab Korimov
Azorbaycanda ilk peokar teatr toh
sili oca 1923 ildo opera monnisi
vkot Mommodovamn (ilk direktou)
toobbs ilo yaradlm Baki Teatr Texnikumudur. 1928 ildo texnikuma M.F.
Axundzadonin adi verilmidir. ilk illordo dram vo opera, sonralar aktyorluq,
rejissorluq vo kino sonoti (1935 ildon)
bolori foaliyyot gstormidir. Texnikumda .Haqverdiyev, H.Cavid, A.M.
Muradov, V.V.Sladkopevtsev, P.P.Fridolin, A.A.Tuqanov, H.Abbasov, A.orifzado, K.Ziya. M.Hatmov, R.Tohma
sib, A.Gorayboyli, N.N. Boqolyubov,
Y.A.Qrossman, A.K.orifov vo b. dors
demilor. Texnikum Azorbaycanin teatr
vo klublan n aktyor vo rejissor kadrlan, modoni-maarif iibri hazrlayrd.
C.Cabbarli, A.sgondorov, .Osmanl,
.H. lokborov, .Bodolboyli. F.Qdri,
R.fqanl, N.Zeynalova vo b. burada
oxumular.

KNO
Azorbaycan kino sntinin tarixi 1898
ildn balayr. Homin il lkodo xarici
filmlorin ilk nmayii (yanvarn 8-do),
Azorbaycan filmlorinin ilk okilii (mayn
31-do, iyunun 6-da) vo gstorilmosi (iyu
nun 21-do, avqustun 2-do) ilo baldr.
Azorbaycan kinosunun sossiz dvr
(1898-1935) hom sonodli, hom do bodii
nvlorin formalamas ilo sociyyovidir.
Fotoqraf-kinooperator Aleksandr Mixaylovi Mion torofindon Bibiheybotdo neft fontam yann , "Balaxanida
neft fontan , ohor banda xalq go-

Arn mal alan operettasi osasmda ilk

Azorbaycan kinokomediyas okildi.
Azorbaycan Xalq Cmhuriyyotinin
(1918 20) yaranmasi lkodo modoni hoyatn canlanmasna byk tokan verdi.
Cmhuriyyotin birinci ildnm miinasibotilo Azorbaycanm oksor bolgolorindo
el onliklori, Bakida iso mhtoom teatrladrlm tontonolor keirildi. Bununla
olaqodar 1919 ildo Azorbaycanm miistoqilliyinin ildnmii miinasibotilo tontono adli tammetrajli sonodli film okilorok ekranlarda nmayi etdirildi.

Sevil" (1929) filmindn epizod. zzt Orucova Sevil rolunda.

zintisi*, Qafqaz roqsi vo s. xronika

sjetlori vo bir bodii kinosiijeti ( lidin ) okilmidi. 1915 ildo Baki, Tiflis,
rvan ohorlrind Pirone qardalarmn Qafqazdaki Filma sohmdar comiyyotino moxsus prokat kontorlan
almd. 1916 ildo homin comiyyot Baknn neft sonayeilorinin pulu ilo
ibrahim Musaboyovun Neft vo milyonlar soltonotindo osori osasmda eyniadli ilk Azorbaycan bodii filminin okiliini baa atdrd. Filmi okmok n
Peterburqdan rejissor Boris Svetlov vo
operator Qriqori Lemberq dovot olunmudu. Tobiot monzorolori Bakida vo ot
raf kondlordo, pavilyon sohnolori iso T if
lisdo okilmidi. Filmdo Ltfli boy ro
lunu Hiiseyn roblinski oynamdr.
1916 ildo Bakida zeyir Hacboyovun

Azorbaycanda Sovet hakimiyyoti

qurulduqdan (1920) sonra ayn-ayn sahibkarlarm foto, kinoteatr vo prokat
kontorlarmm millilodirilmosi vo birlodirilmosi todbirlori hoyata keirildi. 20ci illordo Bakida yerli operatorlar vo xa
rici kino irkotlrinin niimayondolori to
rofindon ohorin hoyatmdan, neft modonlorindon bohs edon kinosiijetlor vo
sonodli flmlor okilirdi. 1920 ildo X I
Qizil Ordu hissolorinin Bakya golii ,
X I Qzl Ordu hissolorinin Bakida paradi , Bakida orq xalqlarmin I qurul
tayi , Pyotr meydanmda imocilik ki
mi xronika filmlori lento alindi. Sonodli
filmlorlo ( Sovet Azorbaycamnin 3-cii ildnm , 1923; Suraxam neft modonlorindo yanm , 1923; Noriman Norimanovun dofni , 1925; Frunzenin Ba-

kiya golmosi , 1925) yana, elmi-kiitlovi

filmlorin do istehsalna balanld. 1925
ildo rejissor A.M.orifzado respublikanm
modoni vo iqtisadi hoyatmdan bohs edon
Azorbaycana soyahot filminin okiliini baa atdrd. Elo homin ildon Azor
baycan ekrani kinojurnah (ildo 4-5
nmro) buraxlmaa baland. Bu illor
Azorbaycan sonodli kinosunda Mikayil
Mikayilov, Aleksandr Litvinov, Alek
sandr Makovski kimi istedadli rejissorlar,
V.P.Lemke, Arkadi Yalovoy, A.Tola,
van Tartakovski, van Manakov kimi
operatorlar alrdlar.
1923
ildo Azorbaycan Foto-Kiro
darosi (A F K ) tosis olundu. AFK-i: n
nozdindo Bakida Toyyaro , Edison
Minyon , Ladya , Modoni vo
kinoteatrlar foaliyyot gstorirdi. 1924 do AFK-nin istehsah olan ikiseriy
Qiz qalasi ofsanosi (rejissor Vladii
Ballyuzek) bodii filmi ekranlara xd
Milli rejissor vo aktyor kadrlan ha:
lamaq n 1925 ildo amil Mahmud1
yovun toobbs ilo AFK-nin nozdii io
studiya tokil edilmidi. Cofor Cabb;
M.Mikayilov, Aarza Quliyev vo b. bu
da oxumular. Filmlorin bodii key(ivy, ni yiiksoltmok, milli kadrlann inkiatV t
kmok moqsodilo Vsevolod iliariono
Pudovkin, qor Andreyevi Savenk'. ,
Nikolay Mixaylovi engelaya, Mix il
Edierovi iaureli kimi mohur kinoejissorlar, Q.M.Lemberq, V.R.Lemi ,\
Aleksandr Qalperin, Ivan Frolov, Dnui i
Feldman. Leonid Vasilyevi Kosmat* .
Yevgeni neyder vo b. kinooperatori r
Bakiya dovot olunmu, C.Cabbai .
Abbas Mirzo orifzado vo digorlori ki
yaradcl iino colb edilmidi [AF
sonralar Azdvlotkino (1926.
Azorkino (1930 33), Azfilm (19
Azdvlotkinosonayesi (1934), A
film (1935-40), Baki kinostudiy.
(1941-59) kimi adlar damdr. 196: don C.Cabbarli adina Azorbayci;
film kinostudiyasi adlamr].
Xurafat vo cohaloto qar miibarizo,
inqilab, qadin azadl 20-ci illorin ikin i
yansinda Azorbaycan kinosunun osas
mvzusu idi. Bismillah (1925, rejissor
A.M.orifzado), Haci Qara ( Sona ;
1928, rejissor A.M.orifzado), Sevil
( Azorbaycan qadim ; 1929) kimi kino
osorlori bu dvrdo yaradlm uurlu
filmlordondir.

30-cu illordo miiasir hoyatdan bohs

edon. eloco do tarixi-inqilabi mvzulu
filmlor, ciimlodon Lotif' ( Oz-zo ),
smot" ( Adoti mohvi ; 1930, 1934,
rejissor M .M ikayilov), Almaz vo
Yeni horizont" (1936. 1940, rejissorlar
A.Quliyev, Qriqori Braginski), Bakllar (1938, rejissor Viktor Turin),
Kondlilor (1939, rejissor Somod Mordanov) vo s. okilmidir.
Azorbaycan kinosunun sonraki mor
holosi (1936-60) sosli kinonun yaranma
si vo geni:j inkiaf ilo baldr. 1935 ildo
Azorfilm in Mejrabpomfilm kinostu
diyasi (Moskva) ilo birgoyaratd Mavi donizin sahilindo (rejissor Boris Barnet, S.Mordanov) bodii filmi ilo Azor
baycanda sosli kino osorlorinin istehsaliiia balanld. Filmdo ba rollarda taninm sovet kinoaktyorlan Lev Namovi
Sverdlin, Nikolay Afanasyevi Kryukov, Yelena Aleksandrovna Kuzmina
vo b. okilmilor. 1936-41 illordo ekran
lara 10-dan ox sosli film buraxlmdr.
Sosli kinonun yaranmasi ilo sonodli
kinonun da yaradici imkanlan genilondi. 30-cu illordo bu sahodo Seyfulla Bodolov, bdl Hosonov, libala lokborov,
Carnal smixanov vo b. foaliyyoto baladilar. Adli-sanh Azorbaycan (1935,
ssenari mollif vo rej. Boris Pumpyanski, Vladimir Yeremeyev) bir hissoli sonodli xronika kinoalmanaxinda ilk
dofo olaraq, diktor motni oerkin qohromanlarmm x ilo sinxron verilmidi.
1939 ildon Azorbaycan ekrani kino
jurnah Ordenli Azorbaycan (ildo 36
nmro) adi altinda xmaa balad. 30cu illordo okilmi tammetrajli orqo
yol (1934, rejissor A.A.Makovski),
Azorbaycan incosonoti (1934, rejissor
Q.Braginski), Trk qadnnn bahan
(1936, rejissor S.Bodolov) vo s. sonodli
filmlor diqqotolayiqdir. 1940 ildo rejis
sorlar M.Mikayilov vo V.Yeremeyev
Azorbaycanda Sovet hakimiyyoti qurulmasinin 20 illiyi miinasibotilo lyirminci
bahar sonodli filmini yaratdilar.
Homin illordo M.F.Axundzadonin
(M.F.Axundov) hoyat vo foaliyyotino
dair Sobuhi (1941, rejissor Rza Toh
masib), vahid siijet xotti ilo bal kinonovelladan ibarot Bir ailo (1943,
rejissorlar Qriqori Vasilyevi Aleksan
drov, R.Tohmasib, M.Mikayilov), miiharibo dvrndo donizilorin gstordiklori igidlikloro hosr olunmu Sualti
qayq T 9 (1943, rejissor A.Q.vanov)
bodii filmlori okilmidir.
1945 ildo D.Haciboyovun Arn mal

alan musiqili komediyasi yenidon ekranladrld. Rejissorlar R.Tohmasib vo

Nikolay Leenko, operatorlar .Atakiijiycv vo M.Dadaov milli kolorito ma
lik, parlaq realist kinokomediya yarada
bildilor. Film kemi SSR 1-do, eloco do
dimyamn bir ox lkosindo uurla nmayi etdirilmidir. Arn mal alan
flmino gro .Haciboyov, rejissor
R.Tohmasib, aktyorlardan Roid Beh
budov, Leyla Bodirboyli, lokbor Hseynzado, Miinovvr Kolontorli vo Litfoli Abdullayev 1946 ildo SSR Dvlot
mkafata layiq grldlor.
40-c illorin sonu 50-ci illorin ovvol
lorindo Baki kinostudiyasimn osas diq
qoti bodii-sonodli vo publisistik filmlorin

rejissor A.Quliyev) kinonovellalari,

Azorbaycan xalqimn arxa cobhodoki roadotli omoyini oks etdiron kinojurnallar, kinooerklor do yaradildi [ Voton
urunda (1943, rejissor .Hosonov),
Qaygi (1943, A.Quliyev), Moktuba
cavab (1944, rejissor I.fondiyev).
Qardalq kmoyi" (1944, rejissor
M.Dadaov) vo s.]. 1944 ildo Baki kino
studiyasi Moskva sonodli filmlor studiyasi ilo birgo donizilorin qohromanlindan bohs edon Xozor donizilori
(rejissorlar Q.V.Aleksandrov vo N..
Bolakov) tammetrajli sonodli filmini
okdi. 1945 ildo Azorbaycanda sovet
hakimiyyoti qurulmasinm 25 illiyi ilo
olaqodar rejissor H.Seyidzado bodi

Arn mal aln (1945) filmindon kadr.

okiliino ynoldilmi, bu dvrdo yalmz

Fotoli xan" (1947, rejissor Yefim Dziqan; 1959 ildo ekrana buraxlmdr) vo
Bakinin iqlar (1950, rejissorlar
osif Yefimovi Xeyfits, Aleksandr
Zarxi vo R.Tohmasib) bodii filmlori okilmidir.
ikinci diinya miiharibosi (1939 45)
illorindo Azorbaycan sonodli kinosunun
bir qrup rejissoru (bdl Hosonov vo b.)
vo operatorlari (Mirzo Mustafayev,
Muxtar Dadaov, S.Bodolov, V.Y.Yeremeyev, .Mommodov vo b.) cobho xottino gedorok osgorlorin qohromanln
lento okirdilor. Homin materiallar
xiisusi buraxllar kimi miixtolif cobholoro gndorilirdi. Mharibo illorindo
qohroman dylor Kamal Qasimov
vo Boxtiyar Korimova hosr olunmu
Voton ol vo Boxtiyar (1941, 1942,

odlar diyan tammetrajli sonodli filmini

yaratdi.
Mharibodn sonraki illordo Sovet
Azorbaycani (ildo 36 nomro; Ordenli
Azorbaycan kinojurnalmin yeni adi) ilo
yana Gone nosil (ildo 4 nomro) kino
jurnalmin da buraxlna balanld.
1945 50 illordo sonodli kino sahosindo
ssenaristlor mra Qasimov, dhom
Quluboyov, rejissorlar Zeynob Kazimova, Lotif Soforov, operatorlar Arif Norimanboyov, Teyyub Axundov, Xan Ba
bayev, bostokarlar Qara Qarayev, Tofiq
Quliyev vo b. foaliyyoto baladlar. Conubi Azorbaycan xalqimn 1945 46 illor
do azadliq mbarizosindon bohs edon
Arazin tayinda (1947, rejissorlar
Esfir lyinina ub, .fondiyev) tammetrajli filmi diqqoti colb edirdi.
Respublikada sovet hakimiyyotinin qo-

lbosinin 30 illiyi mnasibotilo 1950 ildo

Sovel Azorbaycani (rejissorlar M.Dadaov, F .Kiselyov) rongli tammetrajl
sonodli filmi yaradildi. Film 1951 ildo
Kann (Fransa) beynolxalq kinofestivalnn xsusi miikafatina layiq grld.
Azorbaycan kinosunun inlensiv inkiaf 50-ci illrin ortalarndan balamdr. Bu dvrd milli ssenarist, rejissor,
operator, rossam kadrlar yetimidir.
Onlarm oxu Omumittifaq Dvlt Kinematoqrafiya institutunda (Moskva) toh
sil almd (.Qasmov, nvor Mommodxanl, Tofiq Tazado, L.Soforov, Hoson
Seyidboyli, jdor ibrahimov, H.smaylov, H.Seyidzado, .Mahmudboyov,
.Atakiiyev, X .Babayev, A.Norimanboyov, T .Axundov, Rasim Ocaqov,

lodon iki nofor (Moskvamn M.Qorki

ad. kinostudiyasi ilo birlikdo, rejissorlar
.ibrahimov, LV .Q urin) filmi orq
lkolorindon birindo xalqin azadliq vo
demokratiya urunda mbarizosindn
bohs edir.
Cosur partizan Mehdi Hiiseynzadoyo
hosr edilmi Uzaq sahillordo (1958,
rejissor T.Tazado) filmi Azorbaycan,
eloco do kemi sovet kinosunun nailiyyotlorindondir. Dinamik, gorgin hadiso
lor, doqiqliklo verilmi xarakterlor, ope
rator vo rejissor iinin yiiksok soviyyosi
filmo geni hrot qazandrmdr.
Bu illordo masirlik mvzusu, xalqm
moioti, omok nailiyyotlori sonodli kino
ustalarimn yaradclnda balca yer
tutmudu [ S.M .Kirov adina kfozdo ,

O olmasm, bu olsun (1956) flmindn kadr.

Kamil Nocofzado, Cobrayl zimov, Elboy Rzaquliyev, Nadir Zeynalov vo b.).

Bu illordo bodii filmlorin okiliinin sayca
oxalnas onlarm mvzu dairosinin genilonmosino sobob oldu [ Qara dalar
(1956, rejissor A.Quliyev), Qizmar giino altinda (1957, rejissor L.Soforov),
Klgolor srnr (1958, rejissorlar
.fondiyev, .eyxov), Onun byk
royi (1958, rejissor .ibrahimov),
gey ana (1958, rejissor H.smaylov),
sl dost (1959, rejissor T.Tazado),
Onu balamaq olarm? (1960, rejis
sor R.Tohmasib), Bizim ko (1961,
rejissor .Atakiiyev), Byiik dayaq
(1962, rejissor H.smaylov), Telefonu
qiz , Mczolor adasi (1962, 1963,
rejissor H.Seyidboyli). Baki kinostudiyasinda 1957 ildo yaradlm Bir mohol-

(1954, Venesiya beynolxalq kinofestivalinin miikafati, 1955), Axtaran tapar (1969, rejissor C. Mommodov),
Soadot yolu ilo , Bizim Azorbaycan
(1957, 1959, rejissor M.Dadaov), Ba
ki vo bakililar (1957, rejissor L.Sofo
rov), Azorbaycan modoniyyotinin bahan (1960, rejissorlar C.Mommodov,
X.Babayev), M .F.Axundov (1962,
rejissor N.Bodolov) vo s.]. Sovet kino so
notinin doyorli nmunlorindn sayilan
Xozor neftilri haqqinda dastan
(1953) vo Donizi foth edonlor (1959)
filmlorini rejissor Roman Lazarevi
Karmen Baki kinostudiyasnda okmidir. Homin filmlordo doniz neftilorinin
fodakar omoyi vo hoyati oks olunmudur. Bu flmloro gro rejissor R .L.K ar
men, operatorlar Cavanir Mommodov

vo Sergey Medinski Lenin miikafatina

layiq grlmlor (I960).
1960-80 illor Azorbaycan kinosunun
diroli dvr olmudur. 60-ci illorin ov
vollorindon Azorbaycanda rongli filmlo
rin okilii genilondirildi. Korolu
(1960, rejissor Hiiseyn Seyidzado) bodii
filmi geniekranl rongli Azorbaycan
kinosunun ilk niimunosidir. Shor
(1960, rejissor A.Quliyev) filmi Bakida
1905-07 illor inqilabi hadisolorindon
bohs edir. Mahm belo yaranir (1957,
rejissorlar R.Tohmasib vo M.Mikayilov) filmi Dastanm xalq airi Siiley
man Stalskiyo, Leyli vo Mocnun
(1962, rejissor L.Soforov) obodi mohob
bot mvzusuna hosr edilmidir.
Arn mal alan filmmdon sonra
Azorbaycan kinosunda musiqili koinediya janrna meyil gclonmidir. G
r (1955, rejissor T.Tazado), Boxtiyar (1955, rejissor L.Soforov, ba r< <
da R.Behbudov), O olmasm, bu olsu
(1956, rejissor H.Seyidzado; Azorba ,
canda ilk rongli bodii film), Romeo n
nim qonumdur (1963. rejissor .M
mudboyov), Ulduz" (1964. rejiss
A.Quliyev), hmd haradadir? (196
rejissor A.isgondorov), nvboti ekr
tocssmndo Arm mal alan (19<
rejissor T.Tazado), Qayinana (19'
rejissor H.Seyidzado) vo s. filmlordo
onono davam etdirilmidir.
60-ci illorin ikinci yars-70-ci il
kinematoqrafiyaya gonclorin byk
qrupunun golmosi ilo olamotdar olmi
dur (ssenaristlordon Riistom vo Maqs1
,.;i
brahimboyov qardalar, Anar, A
Axundova, sa Hseynov, Yusif Som;
olu, Elin, Ramiz Rvon, Ramiz 1
toliyev, rejissorlardan A rif Babayc .
Eldar Quliyev, Oqtay Mirqasim<
Yaln fndiyev, Tofiq smayh
Glboniz zimzado, operatorlar Z<
Mohorromov, Rasim smaylov, Raf;
Qomborov, Valeri Korimov, rossam
Fikrot Barov, Rafis smaylov, ,
tyorlar Hoson Mommodov, al
lokborov, Hoson Turabov, Rasim I
layev, ofiqo Mommodova vo b.). Oni
rin yal vo orta noslo monsub sot
xadimlori ilo mokdal AzorbaycL:
kinosunun professional soviyyosin
yksolmosino, milli znmoxsuslu ;.
ideya dorinliyi ilo forqlonon filmlorin
meydana golmosino sobob oldu. Bu
dvriin filmlorind miiasir hoyata miix
tolif baxlar, insan xarakterlorinin tohlili, gone noslin formalamas vo s. mvzular balca yer tutur [ Bir conub oho-

rindo (1969, rejissor E.Quliyev),

Uaqln son gecosi , Gn kedi
(1969, 1971, rejissor A.Babayev), n
vacib miisahibo , Var olun, qizlar
(1971, 1973, rejissor E.Quliyev), Hoyat
bizi sinayir (1972, rejissor .Mahmudboyov), Xoboxtlik qaylar (1976,
H.Seyidboyli) vo s.].
1960-70 illor sonodli kinosunda
O.Mirqasimov, Yaln fondiyev, Rus
lan ahmalyev, Teymur Bokirzado.
Nicat Bokirzado kimi gonclor foaliyyoto
baladlar. O.Mirqasimovun Doniz
(1965), Qobustan (1966), Bu, hoqiqotin sosidir. Bostokar Qara Qarayev
(1967) filmlorindo 60-ci illorin ikinci yansinda sonodli kinonun iislubundaki
miioyyon doyiikliklor (diktor motninin
olmamasi, poetik ohvali-ruhiyyo, doqiq
montaj) zn gstorir. Homin filmloro
gro .Mirqasimov Azorbaycan Lenin
komsomolu miikafatina layiq grlmdiir (1967). Rejissor Y.fondiyevo, sse\ari miiollifi .xlya. operator Z.Mommodova No yax ki diinyada Somod
Vrun varm (1967), rejissor Cahanir Zeynalova C.Cabbarhnm xatirosino
hosr olunmu- Solmaz bir bahar kimi
(1979) filmlorino gro Azorbaycan Lelin komsomolu mkafat verilmidir.
70 80-ci illordo maraqli elmi-ktlovi
.ino nmunolori yaradlmdr: Naxlarn yadda (1973, rejissor .fondiyev), Qzl balq (1975, rejissor Comil
Forocov), Eskulap piyalosinin sirri
(1984, rejissor T.Bokirzado), Dirolmo (1984, rejissor .Forocov), Tor
paq borcu (1986, rejissor Tofiq Miitollimov), ks-soda (1987), Balaban
(hor ikisinin rejissoru Xamis Muradov,
Azorbaycan SSR Dvlot miikafati,
1987) vo s. Azorbaycan sonodli kinosun
da aktual mvzularn seilmsi vo aradrlmas n yeni yollar axtarhr, okili metodunun, montajin, soslondirilmonin olavo imkanlar tcrbodo snanlr.
Bu baximdan rejissor T.Bokirzadonin
Dissonans (1977, Omumittifaq vo
beynolxalq kinofestivallarinin miikafa
ti), X.Muradovun Qaraba blbllori
(1977), Z.Mohorromovun Baharla
birgo (1978), K (1983), .Zeynalovun Sofillor (1985), ntizar (1986),
bodiyyoto qovuan miir (1987),
Rauf Nayevin lii zona (1988),
hidlr (1988), Aberon qalalar
(1989), V.Mikaylovun Qdan sonra
golon bahar (1989) filmlori diqqotolayiqdir.
1970 ildon Azorbaycanfilm kino-

studiyasnda Mozalan satirik kinojurnal istehsal edilir. Bu kinojurnalda

comiyyotin antipodlar, gndolik hoyat
da vo tosorrfatda rast golinon qsur vo
nqsanlar tonqid olunur.
kinci dnya mharibosinodok Azor
baycanda cizgi filmlorinin okilmosin
yalniz toobbs gstorilmidir. 1966 ildo
Azorbaycanfilm do rossam vo rejissormultiplikator A.Axundovun rohborliyi
ilo ikiillik rossain-multiplikator kurslan
almd. 1969 ildo Azorbaycanfilm do yaradlm multiplikasiya sexindo
A.Axundovamn Azorbaycan xalq nallan osasinda yazd ssenari iizro birhissoli rongli Cirtdan (rejissor Y.fondiyev) multiplikasiya (cizgi) filmi okilmidir. 70-ci illordo Fitno , Ccolo-

kbrov ( Talada ev ), Firongiz Qur

banova ( Bir dofo axama , Aacda
oturmu ana , Seans vo s.) vo baqalan maraqli cizgi filmlori okmilor.
1981 ildon Cirtdan-pohlovan cizgi
filmlori seriyas okilir.
1965
ildon Azorbaycan televiziyasinda da cizgi filmlori istehsal olunur
[ Danan iqlar (1965), Qrmzlar,
qaralar vo baqalar (1969), rejissor
R.smaylov)]. Rejissor Vaqif Behbudovun Ilham (1972, ilk Azorbaycan
kukla-cizgi filmi), Gyok Fatma
(1973) vo Mczolor adasi (1978) cizgi
filmlori Omumittifaq televiziya filmlori
festivalnda mkafata layiq grlmdr. Azorbaycanfilm kinostudiyasi
sosli (a-qara, rongli), geniekranh, pa-

Axrnc anm (1971) filmindon kadr.

rim (rejissor Aana Axundov), Tlkii Hocco gedir , Cirtdamn yeni sorgzotlori (rejissor Nazim Mommodov),
aqqal olu aqqal (rejissor Mirzo
Rofiyev) vo s. filmlor yaradlmdr.
Rejissorlar Mosud Ponahi ( Bulud niyo
alayr? , 7-ci Omumittifaq kinofestivalinin miikafati, Sian boy vo Pis-pisa
xamm , A.Axundovla birgo, Gnlorin
bir gnndo , Dnql, sazm, dinqil ,
Xoruz , Qiz qalasi haqqinda ofsano
vos.), sgor Mommodov ( Da , Toral vo Zori , Taya , Docol dovan ,
Sehrli look , Uan zrafo vo s.),
A rif Mohorromov ( Yatmaq vaxt atndr ), Vahid Talibov ( Toqib ),
R.ahmalyev ( Sehrli naxlar ), Hafiz

noram vo geniformatl filmlordo sosin

stereofonik yazln tomin edon yeni kinoavadanl ilo tochiz olunmudur.
70-ci illorin sonu-80-ci illordon balayaraq miiasir Azorbaycan kinosunda
monovi-oxlaqi problemloro diqqot daha
da artmdr. Ssenarist R.lbrahimboyovla rejissor R.Ocaqovun filmlorindo
homin problemlorin tohlilino meyil
gcldr [ tstintaq , 1979. 13-cii Omu
mittifaq kinofestivahnin ba miikafati,
Donbo, 1980; SSR Dvlot mkafat,
1981). Bagl qapi" (1981), Park
(1983, Lenfilm kinostudiyasi ilo birlikd), zgs mr
lsm,
bala (1989)]. Etik-psixoloji dorinlik
De ki sevirson moni (rejissor Murad

brahimboyov), Bizi balaym (rejissor A.Babayev), Ann quruluu ,

gzar sfr (rejissor R.smaylov),
Gm furqon (rejissor O.Mirqasmov), Babamzn babasnn babas ,
Ba mvsiimii (rejissor T.Tazad),
lq donizdo buz paras (rejissor Yuli
Solomonovi Qusrnan), Giimgl fsansi , Burulan , Txribat (rejis
sor E.Quliyev), eytan gz qabanda
(rejissor O.Mirqasmov, 21-ci mumittifaq kinofestivalnn mkafat, Bak,
1988) filmlorindo mahido olunur.
Yaramaz (1988, rejissor V .Musta
fayev) frlmind xarakter deformasiyas
miiasir badii ifada vasitalari, satirik boyalarla tasvir edilmidir. Film lk xaricinda da byk maraq dourmudur.
60-80-ci illarda tarixi-inqilabi janrda
bir sira maraql orijinal flmlr akilmidir. Mosfilm kinostudiyas ila birga yaradlm Ulduzlar snmr (1971,
rejissor .ibrahimov) filmi N.Norima
novun faliyytindn bahs edir. S.Vurunun Komsomol poemas mn motivlori zra akilmi Yeddi oul istaram
(1970, rejissor T.Tazada, Azarbaycan
Lenin komsomolu mkafat, 1970) flmi
20-ci illarin komsomolularna lasr
olunmudur. Samt klayi (1973,
rejissor E .Quliyev) filmi Azarbaycan
kinosunun tarixinda xarici lk (exoslovakiya) studiyas il birga yaradlm
ilk asardir. Axrnc arm (1971,
rejissor K.Rstambayov), Qatr Mammad (1974, rejissor R.Ocaqov) filmlarinda sovet hakimiyyatinin ilk illarinda
Azarbaycan kandinda gedn sinf mbarizdn bhs olunur. Sevinc buxtas
(1977, rejissor E.Quliyev, Azarbaycan
SSR Dvlt mkafat, 1978), Birisi gn
gecayars (1982, rejissor A.Babayev,
Azarbaycan SSR Dvll mkafat,
1986), Atlar yaharlayin (1984, rejissorlar .Mahmudov, H.Turabov, Azar
baycan SSR Dvlat mkafat, 1986),
arani dnizdn gzlayin (1987,
rejissor C.Mirzayev) flmlri da tarixi
mvzulardadr.
Nasimi (1973, rejissor H.Seyidbayli, 7-ci mumittifaq kinofestivalnn
an yax tarixi film n miikafat, 1975)
flminda dahi airin hyat, dvriin so
sial va axlaqi problemlari aksini tapmdr. Dada Qorqud (1975, rejissor
T.Tazada) flmi poetikliyi ila farqlanir.
Babak (1979, rejissor E.Quliyev) filminda 9 asr Azarbaycan srkrdasi Babakin bal il Xilafata qar xalqn
mbarizosi tsvir edilmidir. Nizami

(1982, Mosflm ila birlikda; rejissor

E .Quliyev) filminda N.Gncvinin,
Qam pancarasi (1987, rejissor Anar)
filminda isa C.Mammadquluzadanin
obraz canlandrlmdr.
Azarbaycan badii televiziya filmlari
iarisinda Ad giinii (1977, rejissor
R.Ocaqov), 8-ci Omumittifaq televi
ziya filmlari festivalmin 1-ci mkafat,
Baki, 1979; Azarbaycan SSR Dvlat
mkafat, 1980) xsusila farqlanir.
Dantenin yubileyi , adam
znla apara bilmazsan , tn ilin son
gecasi (1978, 1980, 1983, rejissor
G.zimzada), Anlamaq istayiram
(1980, rejissor O.Mirqasimov) va s. ba
dii filmlar da Azarbaycan televiziyasinn istehsaldr. zeyir rnr (1982,
rejissor Anar) televiziya filmi geni ar
xiv materiallan asasinda yaradlmdr.
Mozalan
Satirik kinojurnal. 1970 ild "Azrbaycanfilm" kinostudiyasnn nazdind yaradlm, 1980 ildn Azar
baycan S S R Dvlt Kinematoqrafiya Komitsinin orqam kimi fa
aliyyat gstrmidir. Dvrn idaretma sistemi v slubundak
inkiafa mane olan brokratizm, srndrmilik, snayeda, kand tasrrfatnda, tikintida, thsilda, shiyyada va s. olan neqativ hallar kinojurnalda kskin tnqid olunurdu.
1971-79 illarda rblk, 1980 ildan
isa ilda 8 nmrasi buraxlmdr.
Bazi filmlarda kinci dnya mharibasi (1939-45) mvzusu z ksini tapmdr: Bizim Cbi mllim (1969,
rejissor H.Seyidbayli), rikli rak
(1969, rejissor .Mahmudbayov, Azar
baycan SSR Dvlt mkafat, 1970),
Bakda klaklar asir (1975, rejissor
M.Dadaov), Ttak sasi (1975, rejis
sor R.Ocaqov) va s. Rejissor R.smaylovun Sizi dnyalar qadar sevirdim ,
(1985) filmi Sovet ttifaq Qahramam
Hazi Aslanova hasr edilmidir.
Azarbaycanda uaq filmlarinin isteh
sahna da miihiim ahamiyyat verilir [ Bir
qalanin sirri , Sehrli xalat , Qarib
cinlar diyannda (1959, 1964, 1976,
rejissor .Atakiiyev), ir evdan getdi
(1978, rejissor R.sm aylov), Man
mahm qouram , zabl yollar ,
Musiqi mllimi (1978, 1982, 1983,
rejissor T.smaylov), Garni saatnn
sirri (1982, A.Dovjenko ad. kinostu-

diya ila birlikda; rejissor R.abanov),

Qaladan tapilan miicrii (1982, rejissor
G.zimzada) va s.]. 1989 ilda ilk fantas
tik Azarbaycan badii filmi ( laqa ,
rejissor .Zeynall) yaradlmdr.
Azarbaycanm dvlat mstaqilliyi
barpa edildikdan (1991) sonra kino sa
hasinda byk inkiaf prosesi getsa da,
akilan filmlarin sayi avvalki illara nisba
tan az olmudur. Bununla bela, Azar
baycan kinematoqraflar yksak badiiliyi ila seiln bir sira filmlar yaratmlar; Qazalxan (1991, rejissor .lakbarov), Nakas (1991, rejissor V.Mustafayev), Tahmina (1993, rejissor
R.Ocaqov), Ham ziyarat, ham ticarat"
(1994, rejissor R.Ocaqov), Yarasa
(1995, rejissor A.Salayev). zga vaxt
(1996, rejissor H. Mehdiyev), Har ey
yaxla doru (1997, rejissor V.Mus
tafayev), Otel ota (1998, rejissor
R.Ocaqov), San galin (1997, rejissc
Y.Rzayev), "A ila ( rejissorlar R.b
himbyov, R.Hasanolu), Na gzalci
bu diinya (1999. rejissor E.Quliyc
Yuxu (2001. rejissor F.liyev), (
sunu (2002. rejissor O.Mirqasmo
Girov (2005, rejissor E.Quliyev), F
vida, canub ahari (2006, rejisisO.Safaraliyev).
20 asrin 90-ci illarindan kinoda <>/;
sektor yaranmaa balad. Mst
studiyalarda xeyli kino va videofilr
akildi ( Geca qatarmda qati , 1990. !
jissor .Mahmudov; Giima. K
rar! , 1990, rejissor C.Mehdiyev; Qi;
mz qatar , 1993, rejissor H.Fatullay
Yk , 1995, rejissor R.Almuradli).
Miistaqillik dvr kinosunun m nciat etdiyi asas mvzulardan biri Q,i
ba mnaqiasi, azarbaycanhlarm
yurd-yuvalarmdan didargin salmm.
ermanilarin Azarbaycan torpaqlarnx '
tratdiklari vahiliklaia bal olmuu
Ceyhun Mirzayevin Faryad (199
nvr blucun A atl olan (199'".,
Giilbaniz zimzadanin mid ( 19v
Rfat sadovun Arxada qalm
lacak (2005) filmlari bu mvzudad
Rejissor Vaqif Mustafayevin m
milli lider Heydar liyevin hayat va
liyyatina hasr etdiyi silsila filmlar b\
maraqla qarlanmdr. Hamin silsiladan Heydar liyev. sl mahabbat haq
qinda adl 6-c film IV Avrasiya teleforumunda (Moskva, 2001) asas va xiisusi
mkafatlara, Bir hasadin tarixi adli 7ci film isa X III sanadli filmlar festivahnda (Yekaterinburq, 2002) xiisusi mkafata va V Avrasiya teleforumunda

(Moskva, 2002) Qran-pri miikafatina

layiq grlmdr.
Son illarda Azarbaycanm kino xadimlari xarici hamkaiar ila yaradclq
alaqalarini genilandirmilar. Xalq artisti Haci Murad Yagizarov Bavariyafilm in istehsah olan peyer va O
(2005), Mnhenin Z D F telekanalinin
istehsal etdiyi iibha altinda (2005)
filmlarinda asas rollara akilmidir.
90-ci ilbrin ikinci yansindan Azar
baycan kinosu mstqil akilda beynal
xalq festivallarda itirak etmaya baslam va bir sira uurlar qazanmdr.
Rejissor Ayaz Salayevin Yarasa badii
filmi 1996 ilda Fransamn Anje aharinda keirilan beynalxalq kinofestivalda Qran-Pri miikafatina layiq grlmii-

dr. Hiiseyn Mehdiyev zga vaxt"

badii filmina gra Madrid kinofcstivalinda an yax rejissor ii iiiin tosis
olunmu "Qizil Sevilla , Ayan Mirqasimova an yax ganc aktrisa n tasis
edilmi Gm Sevilla" prizlrini almlar. A.Mirqasimova hamin flmdaki
roluna gra 1997 ilda Dakandd
keirilan X II Beynalxalq kinofestivalda
Qizil Zanbaq , Rusiyada keiriln
Kinook festivalnda (1997) qadin
rolunun an yax if as miikafatlarina
layiq grlmiidr. Rejissor Yavar
Rzayevin (o, ham da ssenari mallifidir)
San galin badii filmi Kinook"
festivalinda (1999) an yax ssenariya
gra ba mkafat, V.Mustafayevin
ey yaxla doru badii flmi Ober-

hauzen (Almaniya) Beynalxalq kinofestivalnda (1999) bir nea mkafat.

Karlov Van festivalinda (2000) Azadlq prizi, O.Mirqasmovun Ovsunu"
badii filmi Kazan aharind keirilan I
Beynalxalq mslman kinosu festivalnda (2005) n yax badii film"
nominasiyas zra mkafat almlar.
d.: ., ..
. .. 1969; Sad xov N. Azarbaycan bodii kinosu. ., 1970:
.
. ., 1971; T a r n - . .
. ., 1981; D a d a o v . Ekran dramatrgiyas. ., 1999;
. .. 2001; Kaz i m / a do A.
Azarbaycan kinosu; filmlarin izahli kataloqu. 2 c.do. B.. 2003.
Kami: M.vnnmhv

SRK
Azarbaycanda qadim zamanlardan
vkn, atsrma yarlar, giila va s.
oyunlar, elaca da meydan tamaalar
(kandirbaz.hq) mvcud olmudur. Xalq
anliklari va bayramlarda tkil olunan,
elaca da ayin va marasimlarla bal tamaalarda ( Kosa-kosa va s.), darvilarin gstardiklari ovsunlarda, mazhakailrin oynad satirik sahnaciklarda
sirk sanatinin bir ox elementlarina rast
galinir.
Azarbaycanda ilk stasionar sirk-heyvanxana 19 asrin 90-ci illarinda almdir. 1904 ilda Torqovaya (indiki Niza
mi) ksind taxtadan Sirk-teatr binas quradrlm, 1906 ilda bina yandndan, onun yerinda dadan yeni sirk
binasi tikilmidir. Bakida birinci sirk
1912 ilda alm, 1914 ilda kinoteatr
avadanl ilo tachiz edilmidir. 1916 il
do dadlm sirk binasmin yerinda Birja (indiki .Hacbayov) kasinda yeni
sirk binasi ina edildi. 1924 ilin dekabrnda yann naticasinda bu bina daldi, onun yerinda yeni sirk binasi tikildi.
20-ci illarda Bakida mxtlif sirk kollektivlari x edirdi. Azarbaycan sirk ustas lakbar Farrux sirk-balaqanda akrobat, jonqlyor va ekvilibrist kimi faaliyyata balamdr. , 1895 ildan mxtalif
heyvanlar (timsah, palang, ir, fil, ilan,
at va s.) talimisi olmudur.
Azarbaycanda Sovet hakimiyyati

qurulduqdan (1920) sonra parakanda

faaliyyat gstrn sirk artistlari vahid
qrupda birladilar. 1938 ilda Mikayil
Cabrayilov respublikada ilk dafa olaraq
Sirk sahnada estrada proqramim hazrlad. Proqramda mahur glai, xalq
artisti Raid Yusilov, kupletilar, amakdar artistlar Y usif va Yunis Aayev qardalar, itlar tlimisi Maral xanm iriova itirak edirdilar. Bu qrup respubli
kanm hr va kandlarinda do uurla x edirdi. 1941 ildo Sirk solmodo qru
pu Baki sirkinin filiali oldu. ikinci
diinya mharibsi (1939 45) illarinda
Azarbaycan sirk artistlari ordu hissalarinda, neft madanlorinda, fabrik va za
vodlarda, harbi xastaxanalarda x
edirdilar.
1945 ilda Azarbaycan sirk kollektivi
yaradildi. Kollektivin zayini Baki sir
kinin filiali, Azarbaycan Dvlat Estradasinin artistlari, badii zfaaliyyat kollektivlari va darnaklarinin itiraklar
takil edirdi. Azarbaycan sirk kollektivinin ilk proqrami SSR xalq artisti
zeyir Hacibayov, Azarbaycan xalq ar
tistlari Soltan Dadaov (rejissor), Said
Riistomov (bostokar), mino Dilbazi
(baletmeyster), Azorbaycan xalq rossami Sergey Mitrofanovi Yefimenko vo
b.-nn itirak ilo yaradildi. Azorbay
can toyu adlanan bu proqram 1946 il
do Bakida vo Moskvada, sonra iso ke-

mi SSR-nin baqa ohorlrindo gstorilmi vo 1951 ilodok repertuardan dmomidir. Sik meydanasnda qdim
adat v onnolr canhndrlr, xalq mu
siqisi soslonir, milli raqslar ifa olunurdu.
Tamaamn sonunda zorxana nmralari
va milli giila nmayi etdirilirdi. lk
proqramn itiraklar arasnda kandirbaz Rza lixan, jonqlyor, Azarbay
canm xalq artisti Xosrov Abdullayev
(sonradan hom do mhur illziya olmudur), adl-sanl pohlovan Sali Siiley
man xiisusilo seilirdilor.
50-ci illorin ovvollorindo M.Cobrayilov sirk proqramim yenilodirdi. Milli
roqslor yeni quruluda hazrlanm (ba
letmeyster I lonifozado), ona yeni musiqi
tortibati (bastakarlar xalq artisti S.Ha
cibayov, T.Quliyev) va badii tortibat
(rassam G.Mustafayeva) verilmidi.
Sirk nmralarinda omokdar artist F.Nozirovun rohborliyi ilo akrobatlar qrupu,
illziya, omokdar artist Monsur irvani, ekvilibristlor Xoliluyevlor, jonqlyor
mor vo satirik Qasim Abdullayev (Qasm Bibiolu) vo b. itirak edirdilor.
Sonralar bu proqram daha da zanginlodi ilmi vo 1959 ildo Moskvada kcirilmi Azorbaycan odobiyyati vo incosanoti ongnlyiindo Bi/ Bakdanq" ;l
ilo gstorilmidir (tamaanm ssenari
miiollifi .Fink, rejissoru S.Dadasov,
bostokan xalq artisti R.Haciyev, ros-

sam G.Mustafayeva idi). Moftil zorind roqslor (.Baxoliyeva, G.Nozirova), ekssentrik akrobatika (S.Rosulov,
M.hmdov), kondirbazlq (lixanovlar ailosi), heyvan tolimi (.Mirzoyev)
nmrolrind milli nnlr parlaq oksini tapmd. Azorbaycan sirk kollektivi
1966 ild Bak sirkinin meydanasnda
Qaya iizorindo ofoq adl qohromani-

qi ekssentriklori K .Abdullayev vo
H .Molikov (ulu vo Qulu obazlarnda)
itirak edirdibr. Tamaada aparc rollarda artistbrdon S.Rosulov (Asian),
.Baxoliyeva (Gll), losgor sgorov
(Sofor boy), musiqi ekssentriki Yunis
Aayev, satira ustalan . vo M.Rzayevlor, jonqlyor vo illziya Xosrov Abdul
layev, saz qzlar ansambl, itlor tolim-

Bak Dvlt Sirkinin shnsind.

romantik pantomimdon ibart sjetli tamaa gstordi (ssenari mlliflori S.

Dadaov, M.Cbraylov, L.Kkso, re
jissor Y.Ryabikov, rossamlar - Azor
baycanm mkdar rssam .Almaszado vo A.Folkovski, bostokar R.Hacyev,
baletmeyster V .Leonov). Tamaada
kondirbaz C.Zalov, Y.Merdenovun roh
borlik etdiyi atsrnlr dostosi, Viktor
Nesterovi Xilaya vo N.Qolyadzenin
ekvilibristlr dstsi, klon M.Pozdnyakov (Xoca Nosroddin obraznda), musi-

isi Maral xanm irinova vo b. x

edirdibr.
1987 ildo Azorbaycan iqlar adli
tamaas ilo yeni Azorbaycan sirk kol
lektivi yaradlmd (ssenaristlor R.Hyev vo E.sraflov; rejissorlar - Azorbay
can SSR omokdar artisti Ramiz liyev
vo A.Qorodetski, baletmeyster Nailo
Nozirova, rossam Torul Norimanboyov). Tamaaya Azorbaycan ritmlori
(Fikrot liyevin rohborliyi ib 10 nofor
don ibarot akrobatlar qrupu), M illi at

oyunlan (Sabir Somodovun rohborliyi

ilo), Ulduzlara doru (kondirbazlarm
x), omaq davas , Papaqapardqa kimi maraqli nmrlor daxil idi.
Azorbaycan sirk ustalan miixtolif
proqramlarla xarici lkolorin bir sira ohorlorindo x edirdibr. Gorkomli sirk
ustasi X.Abdullayev diinyanin 48 lkosindo qastrolda olmu, onun xlar
xarici lko tamaalar torofindon robotlo qarlanmdr.
1967
il dekabnn 27-do Baki sirkinin
yeni binasimn (memarlar nvor smaylov, Faina Leontyeva) tontonoli al
oldu. Bakida miixtolif vaxtlarda gor
komli sirk ustalan Emil Teodore'i
Kio, qor Emilyevi Kio, V.Filato\.
Vladimir vo Yuri Durovlar, irina Buqrimova, V.Doveyko vo b. x etmilor.
Azorbaycan sirkindo Azorbaycan Respublikasinm xalq artisti, ekvilibrist \.
heyvan tolimisi Tofiq Axundov, omr
dar artistbrdon musiqi ekssentr
.sgorov, illiiziya L.Abdullayc1.
hominin Qarq ekzotik heyvan
qrupu attraksionunun rohbori Coir.
irvani, hava gimnastlar R. vo T.N;.
rovlar, hava gimnasti vo heyvan tolim
si .srafilov, ekssentriklor M. vo Z.Q
banovlar, A.Rzayevin rohborliyi
aktyorlar qrupu vo b. foaliyyot gs*
milor.
SSR-nin dald vo Azorbayc;. ..
miistoqillik oldo etdiyi ilk illordo lkri t
sirk ustalan xarici lkobr ilmoyo
getdiklori n sonraki dvrdo sirk
arenasnda yalmz qastrol tamaalar
gstorilmidir.
d: s l a n o v 1-. El-oba oyun, x a l q
maas, B., 1984.
nqilab Karinu ;

ESTRADA
Azorbaycanda estrada sonotinin
monoyi qaravolli tamaalar, aq sono
ti. kondirbaz vo meyxanalarn xlar, xalq tamaalar ilo baldr. 1901 ildo
Azorbaycanda ilk orq konserti tokil
edilmi, konsertdo xanondolor, aqlar,
orkestr vo xor x etmi, musiqili tamaa gstorilmidir.

Estrada sonoti professional yaradicilq nv kimi 1920 ildon tookkl tapmdr. Baki Azad Tonqid-Tobli Teatrimn yaradilmasi (rus blmosi 1920,
Azorbaycan blmosi 1921) Azorbaycan
estrada sonotinin inkiafnda miihiim rol
oynadi. Teatrda miniatiir tamaalar va
sitosilo oski diinya ifa olunur, aktual

mvzulu kiik hocmli osorlor oynanlud. Burada aktyorlardan Hacaa Abl a sov, lokbor Sheyli, Sidqi Ruhulla,
Mirzaa liyev, lmod Qomorlinski,
Mirmahmud Kazmovski, huod Anatollu vo b. foaliyyot gstormilor. Zlfqar Haciboyov, Asof Zeynall tamaalara
musiqi bostlmilor.

Azorbaycan Dvlot Malmi Teatri

30-40-c illordo .Anatoliu vo Dada arapl, H.Abbasov vo M.A.liyev
(1966 89, solist vo bodii rohbori R.Beh
( Hacmirz ), H.brahimov ( nas )
budov) yaradildi. Malmi teatrmda mu
siqi vo estrada sonotinin miixtolif janrvo Q.liyev ( Dayolu-bibiolu ) kimi
lan (balet, pantomim ii/vi surotdo birsatirik kupletlor vo miniatiir sohnociklr
lomidir). M.Maqomayev bostokar
ifa edon duetlor mvcud idi.
mahnilarmin mahir ifalarndan biri
Bodii qiraot estrada sonotinin geni
dir. O, Sopot (1969, 1-ci mkafat) vo
yaylm nvlorindndir. Aktyorlardan
Kazm /iya. Rza fqanl, losgor lokKannda (1969, Qzl val ) keirilon
borov, Hosonaa Salayev, Mxlis Conibeynolxalq mahni msabiqlrinin laureatidir. 1975 ildo Azorbaycan Dvlot
zado, li Zeyrialov, Somondor Rzayev,
1foson Obluc, Mohluqo Sadqova, mi- Estrada-Simfonik Orkestri tokil edildi
(solist vo bodii rohbori M.Maqomayev).
no Yusifqz, Mikayil Mirzoyev vo b. bo
Azorbaycan caz musiqisinin inkiadii qiraot ustalan kimi tanmmlar.
finda bostokar vo pianou Vaqif Musta1938 ildo yaradlm Sirk sohnodo
estrada proqramnda kupletibr Yusif fazadonin miistosna rolu olmudur.
vo Yunis Aayevlor x edir, mahni vo Onu yaradclnda caz ritmlori ilo
xalq musiqisi, xiisusilo muam sonotinin
roqs nmrolri ifa olunurdu.
1941
ildo Azorbaycan Dvlot Cazsintezi orijinal okildo soslonmidir.
V.Mustafazado Sevil , Muam anOrkestrinin (bodii rohbori Niyazi, musi
sambllannm rohbori olmu, bostokarlaqi rohbori T.Quliyev) yaradilmasi estra
rin 8-ci Beynolxalq caz msabiqosindo
da sonotinin inkiaf iin geni imkan
(Mote-Karlo, 1978) 1-ci mkafata la
lar ad. Orkestr n musiqi osorbrini
T.Quliyev, Hacaa Nemotov, Rauf yiq grlmdr. Ayn-ayn musiqiibr
(Rafiq Babayev, V.Sadiqov, A.HiiseyHaciyev bostoloyirdilor. P.Riistomboyov
nov, zizo Mustafazado vo b.) caz ifa(saksafon), Aababa Biinyadzado,
lan kimi tanmmlar.
Dilaro Barboyova vo b. orkestrin ilk
Azorbaycan estrada sonotindo folkifa vo sollstlori olmular.
lordan geni istifado olunur.
kinci diinya miiharibosi (1939 45)
Respublikada Azorbaycan Televi
illorindo Azorbaycan estrada artistlori
cobholordo konsertlorlo x edirdibr.
ziyasi vo Radiosu Dvlot Estrada Sim
fonik Orkestri (bodii rohbori vo dirijoru
Satirik-yumoristik duetlor, siyasi satira,
kiitlovi mahni janri geni yaylmd.
omokdar artist R.Babayev olmudur),
Miiharibodon sonraki illordo estrada so
Poeziya teatri, Baki miizik-hollu, miix
tolif vokal-instrumental ansamblla.r da
notindo vokal janr (Biilbl, Roid Beh
foaliyyot gstorir. Respublikada estrada
budov) xiisusilo inkiaf etdi. Estrada so
notinin bodii soviyyosinin yiiksolmosino janrlan iizro (1986 ildon Qizil payiz
vo s.) miisabiqo vo festivallar keirilir.
opera mnnilrinin (Rauf Atakiiyev,
Ltfyar manov) do tosiri olmudur.
T.Quliyev, R.Haciyev, Emin Sabitolu, X.Mirzozado, ziz zizov, Tel
50 60-ci illordo yeni estrada kollektivloman Haciyev, Oqtay Kazmi, R.Baba
ri yaradildi. 1956 ildo R.Haciyev Azor
baycan Dovlot Estrada Orkestrini tokil
yev, Faiq Scoddinov, Cavanir Quli
yev, Eldar Mansurov, Comil mirov,
etdi. 1957 ildo Tofiq hmodovun roh
Vaqif Gorayzado, Roid Nosibolu,
borliyi ilo Biz Bakidaniq estrada anAygn Somodzado, Gvhor Hosonzado
sambli foaliyyoto balad. 1960 ildo
Azorbaycan Televiziyasi vo Radiosunun
vo b. bostokarlarm yaratd osorlor
Estrada Orkestri (bodii rohbori vo ba
Azorbaycan estrada sonotini zonginbdirijoru T.hmodov) yaradildi.
dirmidir. Xalq artisti Polad Biilblo1961 ildo yaradlm Qaya vokal
lunun mahmlan Azorbaycan estrada so
notindo xiisusi yer tutur. Monnilr
kvarteti (sonralar vokal-instrumental
ansambli; bodii rohbori omokdar artist
SSR xalq artisti Zcynob Xanlarova,
Teymur Mirzoyev) Azorbaycan estrada
Azorbaycanm xalq artistlori Mirzo Ba
musiqisinin tobliindo foal itirak et- bayev, vkot lokborova, Sara Qodimidir.
mova, Glaa Mommodov, Oqtay AaAzorbaycan monnilrindn R.Beh
yev. Yaln Rzazado, Elmira Rohimova,
budov vo Miislm Maqomayevin yaradiFlora Korimova. lham Quliyeva, Alim
cl estrada sonotini zonginbdirmidir.
Qasimov (YUNESKO-nun qizil medaAzorbaycan xalq vo bostokar mahmlarilina layiq griilmii, 20 osrin on byk
mn xarici lkolordo populyarlamasnda
musiqiilori srasna daxil edilmidir),
onlarm xidmoti ovozsizdir. 1966 ildo Zaur Rzayev vo b.-mn milli estrada

mahnilarmin tobligindo xidmoti vardir.

Estrada monnilorinin Iimumittifaq
msabiqolrindo (Yurmala) Azorbaycan
monnibri Firongiz Rohimboyova
(1986), Sevil Haciyeva (1989) diplom
almlar.
Azorbaycan estrada sonotinin yaradicilarindan olan M.Babayevin ifasinda
bostokar mahmlan xiisusi ahongb. oriji
nal soslonnidir. Onun ifalq sonotino
artistizm, professionalizm xas idi.
Gzol sos tembrino malik olan. / ifalq moktobini yaratm SSR xalq ar
tisti Zeynob Xanlarovamn ifas iin
yiiksok artistizm vo temperament sociy
yovidir. Z.Xanlarovaya mumittil'aq
qrammofon vallan firmasimn ( Melodiya ) Qzl val i toqdim olunmudur
(1986).
Molahotli axc soso malik xalq artisti
Elmira Rohimovamn mahnilarmin es
trada sonotindo znomoxsus yeri var
dir. Geni, qeyri-adi sos diapazonuna
malik xalq artsiti Flora Koriinovanm
yaradcl Azorbaycan estrada sonoti
nin uurudur.
Dramatik soso malik, znomoxsus
ifa torzi ilo seilon xalq artisti tlhamo
Quliyevamn ifa etdiyi mahmlar estrada
sonotini xeyli zonginlodirmidir.
1995 2005 illordo estrada vo caz
sonoti sahosindo xeyli uurlar qazamlmdr.
d.: M a l i k o v a L. Tofiq Quliyev. B.,
1968; e e .
. I)., 1974.
nqilah Karimov, Zemfira Safarova

SHYY. DMAN. TURZM

SHYY*
Mxtlif tarixi monbolordo, cmldn Avesta da oks olunan molumatlardan aydin olur ki, tarixi Azorbaycan
razilrind - e.. 7-4 osrbrdo Midiyada
7 vo e.o. 4 osrdon balayaraq Atropatenada yaay mosknlrinin, imoli s
monbolorinin tomizliyino, orzaq mhsul-

larnn keyfyyotino nozarot edon, miiharibolrd yaralananlara tibbi yardm

gstoron hokimlor mvcud olmu, tibbin
mxtolif saholori, ciimlodon crrahlq,
mamalq, snqlq, di vo gz hokimliyi, tobii vasitolorl malic, dormannaslq vo s. saholor inkiaf etmidi.
Grkomli yunan alimi Alkmeon tarixi
Azorbaycan orazilrind hokimlik peosinin tokmilldirilmsind, anatomiya,
crrahiyy vo digor saholorin inkiafna
miihiim xidmt gstormidir. Orta osr
brdo diinya tibb elminin inkiafnda
Azorbaycan alimbrinin do byiik olu
olmudur. mor Osmanolu dori xostlikbrinin, iirk, qara ciyor vo s. daxili
orqanlarn malicosind yeni sullar
totbiq etmi, orqanoterapiyamn osasn
* Moqalo Azorbaycan Respublikasi Sohiyyo
Nazirliyinin rohborliyi torofindon toqdim cdilmidir.

imali Azorbaycan Rusiyann torkibino

daxil edildikdon sonra sohiyyo sahosindo
islahatlara balanlsa da, bu proses
miialico ocaqlannin vo tibb kadrlannm
atmamas uchatndan ox long gedirdi. slahatlar siirotbndinnok moqsodi!
>
1891 ildo Baki ohor Hokimlor Comiy
yoti yaradildi. Comiyyotin somoroli fob
liyyotindo Mirzomommodqulu Qaybo'
Mommodrza Vokilov vo Mirosodul)
Mirqasimovun miihiim xidmotlori o;
mudur. 1910 ildo Azorbaycanm koiv
yerlorindo 198 arpavlq 33 xostoxar
33 felder montoqosi foaliyyot gstri
ohor sohiyyo montoqolori iso qoza mo
kozlori olan Baki vo Yelizavetpol (indi.
Gonco) ohrlrind mvcud idi.
1918 ildo Azorbaycan Xalq Ciimhu
riyyotinin yaranmasi ib sohiyyo sistt
mindo byiik irolilyibr ba verdi: Sc
hiyyo Nazirliyi tokil olundu vo Xud;
dat boy Rofiboyov nazir toyin edildi
Nazirliyin torkibino tibbi statistika, o
hor vo mohkomo tibbi, oczalq, kon
sohiyyosi, baytarlq vo sanitariya bolori daxil idi. Bu dvrdo ohaliyo pulst
paratlarmin hazirlanmasi vo totbiqi sa
tibbi xidmot gstorilir, kond yerlorind
hosindo miihiim yenilikbr etmi, xostoyeni malicoxanalar vo tibb montoqob
xanalarn dzgn vo rasional yerlodirilalr, dorman anbarlan yaradilir \
mosi vo tikilmosini layiholodirmidir.
11
osrdo yaam bn Sinanin yaz-avadanliqlar almirdi. 1919 ildo B<:'
Universitetindo tibb fakiiltosinin a.
d 450-yo qodor osor diinya tibb elmino
bir ox yenilikbr gotirmidir. Onun tibmasi ib Azorbaycanda sohiyyonin in!
af tomoli qoyuldu. 1920 ildon balay;
bo dair osorlorini ilk todqiq edon 12 osrin
gorkomli Azorbaycan alimi Nocmoddin
raq Azorbaycanda lkonin sohiyyo sis
mindo doyiikliklor ba verdi. Yoluxm
hmod Naxvani olmudur. 13 osrin
xostoliklorb miibarizo n Xalq S
ovvolbrindo Tobrizdo maarif miiossisolori, tibb montoqolori, elmi idarolori, ki
hiyyo Komissarl, Bakida Bakterioi
giya vo Tropik Xostolikbr Elmi Todci
tabxanasi olan Dar -ofa ( ofa
evi') yaradlmd. Burada azorbaycanqat institutu. felder-mama moktoblor.
Baki Soveti nozdindo ohor sohiyyo llarla yana in, Hindistan. Suriya,
Misir vo s. lkolordon dovot olunmu
bosi yaradildi. Bu dvrdo osas problen;
lordon biri do malic-profilaktika miialimlor alrdlar. 19 osrin sonlarina
ossisolorini tibb kadrlari ib tomin etkimi sohiyyonin inkiaf soviyyosi ohali
mokdon ibarot idi. Ona gro 1930 ildo
nin tobbatna uygun deyildi. ohor vo
Azorbaycan Dvlot Universitetinin tibb
kndlordo voba, iok, yatalaq kimi
fakiiltosi osasmda Azorbaycan Dvlot
yoluxucu xostolikbr geni yaylmd.
qoymudur. sa ol-Rahi Tiflisi insan
larm xostolonmosinin sosial amillordon
aslln gstormi, znn Tibb
osori ilo hokimlik peosinin inkiafna
tokan vermidir. Mahmud Ibn Ilyas
Tibbnamo osori ib miiasir dormannasln osasini qoymu, dorman pre-

tochiz edildi. SSR-nin dalmasndan

Tibb institutu yaradildi. 1935 ildo Azor
baycan Dovlot Hokimlori Tokmillodirsonraki illordo Azorbaycanda sohiyyo
mo institutunun vo orta tibb moktoblorinin soviyyosi aa dd. Heydor liyenin almas tibb iilorinin sayinin
vin yenidon hakimiyyoto qayd ilo so
hiyyodo geni islahatlar proqrami ibartmasina sobob oldu. ikinci diinya
nib hazirlandi, sohiyyonin qanunverici
miiharibosi illorindo Respublika Sohiyyo
lik bazasi tkmillodirildi, bu sahodo 15
Komissarl torofindon ixtisasladrlqanun qobul edildi, zol sohiyyo sistemi
m hospitallar yaradildi, yiiksokixtisasli
totbiq olundu.
kadrlar hazirlandi. miikommol tibbi xid
Azorbaycan Respublikasimn Prezi
mot, yeni diaqnostika vo miialico sulladenti lham liyevin Azorbaycan Resri totbiq edildi. Akad. Mustafa Topubaov vo b.-mn toobbs ib Bakida 600 publikasinda sosial-iqtisadi inkiafn srotlondirilmosi todbirlori haqqinda Forarpaylq neyrocorrahiyyo hospital)
manma (2003) uyun olaraq sohiyyo sa
ald. 1946 ildo miiharibo olillori iin
hosindo yeni islahatlara balanlmdr.
Ortopediya vo Borpa Corrahiyyosi Elmi
Tibbi sijorta, Sovet hakimiyyoti dvTodqiqat institutu yaradildi. Miiharibo
riindo biidco tominati iizorindo qrulmu
dvriindo vo sonraki illordo geni yayimaliyyo sistemi ohalinin tibbi yardima
lan sopgili yatalaq, brusellyoz, gbolok
xostoliklorino qar ciddi miibarizo tod- olan tolobatini kifayot qodor domok iqtidarnda olmamdr. Votondalara dobirlori griild.
1969
ildo Heydor liyevin hakimiynisiz tibbi xidmot gstorilmosi sahosindo
yoto golii sohiyyodo do canlanma yarat
di. Tibb iilorinin nozori-tocrbi nailiyyotlorinin somoroliliyini tomin etmok
iin sohiyyonin ayri-ayri saholori iizro
qurultay, konqres vo konfranslar keirildi, yiiksokixtisasli hokim vo alim
kadrlar hazirlandi. Respublikada profilaktik tibbin tolobino uyun kurort-sanatoriya oboklrinin genibndirilmosino, sohiyyo iilorinin ixtisaslamasna
diqqotin artmlmasi vo s. sohiyyonin toxirosahnmaz mosololori kimi qarya qo
yuldu vo holl edildi: ksor rayonlarda
xostoxanalar, poliklinikalar ina edildi
vo ya onlarin yeiodiyi binalar osasli tomir olundu. Ana vo uaqlara tibbi xidmotin voziyyotinin yaxladrlmas
iiiin 1970-75 illordo respublikada uaq
dvlot hdoliklori daha ox deklarativ
xostoxanalan vo poliklinikalarinin sayi
xarakter dayrd. Tibbi sorta sosial
150-don 186-ya atdrld. 1972-82 illordo ohor vo rayonlarda foaliyyot gsto- sortann torkib hissosi olmaqla, ohali
ron xostoxana vo poliklinikalarm, dis- nin salamlnn qorunmasi sahosindo
biidco tominatinin mohdudluu oraitinpanser vo tibb montoqolorinin 46,5%-i
yeni binalarla tomin edildi. Urologiya
do aztominatli toboqonin tibbi yardima
olan ehtiyacinin donilmosindo vo oha
Klinik Xostoxanasi, Neyrocorrahiyyo
Morkozi, Toksikologiya Morkozi, Yaliyo gstorilon tibbi xidmotin keyfiyyotinin yiiksoldilmosindo miihiim rol oyna
mq Morkozi, lillorin Reabilitasiya
Morkozi vo digor miiasir tipli miiossisolor
yir. Beynolxalq praktikada geni yayilald. Oftalmologiya vo Onkologiya
m tibbi sorta mahiyyot etibarilo homElmi Todqiqat institutlan n yeni bi- roylik prinsiplorino osaslanaraq. sorta
fondunun yaradilmasi vo iinvanli manalarn inasna baland, yzlrlo miia
sir sohiyyo obyektlori ina edildi. Tibb
liyyolomo prinsipinin hoyata keirilmiiossisolorinin yardan oxu yenidon
mosi vozifosini qarya qoyur. Respubliquruldu, ambulatoriya-poliklinika o- kada 1999 ildo Tibbi sorta haqqinda
bokosi genilondirildi, kond sohiyyosi
qanun qobul olunmudur. 2002 ildo
yiiksok inkiaf soviyyosino atdrld.
Azorbaycan Respublikasi Nazirlor Ka
binetinin qorari ib Tibbi sorta ohaBakida vo digor ohorlordo istifadoyo verilmi miiasir tibbi morkozlor on yeni lo- dotnamosinin formasi vo onun totbiqi
qaydalan , Icbari tibbi sorta iizro
vazimatlarla, cihaz vo avadanhqlarla

mqavilonin formasi miioyyon edilmi,

digor normativ sonodlorin hazirlanmasna balanlmdr. Bununla yana,
10-adok knll tibbi sorta irkoti yaradlm, ohalinin mocburi tibbi sortas
prinsiplori myyonbdirilmidir.
Xostolonmo. 20 osrin ovvollorindo
Rusiya imperiyasinda ohali arasmda
koskin yoluxucu xostoliklori yayilmasina gro Azorbaycan ilk yerlordon birini
tuturdu. Koskin barsaq xostoliklori.
sopgili vo qayidan yatalaqlar, yoluxucu
uaq xostoliklori geni yaylmd. Tbii
iok, voba, taun xostoliklori iso dvri
olaraq epidemiya xarakteri dayrd.
1921 ildo Bakida voba ib 1190, sopgili vo
qayidan yatalaqla 3541 xostolonmo hallan qeydo alnmd. Malyariya ilo xostolonmo daha yiiksok soviyyodo idi. Kos
kin yoluxucu xostoliklordon qrip, qizilca, gyskrok, qzlazar (skarlatina)

vos. tosadiif edilirdi. 1941 45 illordo

sopgili yatalaq, vorom, brusellyoz xosto
liklori epidemiya oklindo yaylmd. 20
osrin 50-ci illorindo ohalinin iimumi xostolonmobri strukturunda doyi.'jikliklor
ba vermi, infeksion vo parazitar xostoliklorin pay azalmd. 2005 ildo ohali
nin iimumi xostolonmolori strukturunda
ilk yei tonoffs sistemi xostoliklori,
ikinci yeri yoluxucu vo parazitar xosto
likbr, iinc yeri iso qan dcivrani siste
minin xostoliklori tutmudur. 1995 2005
illordo iimumi xostolonmo byiiklordo
uaqlardan 1,2 dolb yiiksok olmudur.
B dvrdo yoluxucu vo parazitar xosto
likbr 12,0% azalm, ho/m sistemi xostoliklori 16,0%, sidik-cinsiyyot sistemi xos
toliklori 20,0% artm, qan vo qanyaradan orqanlarm xostoliklori uaqlarda
1.5, byklordo iso 3 dofo oxaludr.
1995 2005 illordo Azorbaycanda

bodxassoli ilrl xostolonmo azalmaa

meyilliliklo sociyylnmidir (bu gstoricilor kiilordo 3,0%, qadnlarda 5,0%
azalmdr). 2005 ildo bodxassoli ilorlo
xostlnmnin strukturunda birinci 5
yeri kiibrd - a ciyr, md, qida borusu, qara ciyor xorongbri vo hemoblastozlar, qadnlarda is sd vozisi,
modo, uaqlq boynu, uaqlq cismi
xoronglri vo hemoblastozlar tutmudur. Psixi pozuntular olan xostolorin
say 1995-2005 illrd kiilordo 1,5 dofo,
qadnlarda 2,8 dofo, psixonevroloji dispanserbr trfindn qeydiyyata gtiiriiln xstlorin say 37,0% artmdr. Bu
dvrdo psixi xostoliklor byklordo
38,0%, uaqlarda 19% oxalmdr.
2003 ildon balayaraq respublikada

liimo sobob 56,6% hallarda qan dvran sistemi xostoliklori, 5,9% tonoffs
orqanlar, 6,0% hozm orqanlar, 2,7%
endokrin sistemi xostoliklori, 2,1% infeksion vo parazitar xostoliklor, 5,2%
bodboxt hadisolor, zohorlonmo vo zodolor, 12,3% yenitrmolr vo s. olmudur.
Tibb kadrlar. 20 osrin ovvolindo
Azorbaycanda 353 hkim vo 450 orta
tibb iisi var idi, yoni ohalinin hor 10
min noforino 1,5 hokim vo 1,9 orta tibb
iisi drd. 2005 ildo iso respublikada
ohalinin salamlnn qorunmasi ii ilo
btn miiossisolor zro 30,6 min hokim
vo 60,8 min orta tibb iisi moul olmudur. halinin hor 10 min noforino
don hakimlorin sayi 36,8, orta tibb iilorinin sayi iso 73,1 olmudur. 1995

Amerika
kardiocorrahi
Vlaykl Debeyki
Prezident
Heydor liycvin
qblunda.
Avqusl, 1998.

vrml xstbnmo azaJmaa meyjJJjlikb sociyyobnir. 1995-2005 illordo vormb xstbnm hallar 23% azalm,
2005 ild ohalinin hr 100 min nfrin
xstlnm gstricisi 44 tokil etmidir.
2000-05 illordo voromdon lm 2,9 dofo
azalmdr.
lm. Btn soboblor zro lm kiilordo qadnlardan yksokdir. 1990
2005 illordo lmn dinamikasnda 2
dvr ayrd edilir: lm gstoricisi 1990
95 illordo 10,7%artm, 1996 2005 ilbr
do iso 0,5% azalmdr. 1995-2005 ilbr
do ohalinin hor 100 min nforino lm
gstoricisi qan dvran sistemi xostoliklri zro 340,6-dan 355,3-o (4,3%),
yenitromolr zro 62,9-dan 77,2-yo
(22,7%), lozm orqanlar xostoliklori zro
34,9-dan 37,7-yo (8,0%) artm, bodboxt
hadisolor, zohrlnm vo zodolor 46,5don 32,6-ya (29,9%), tonoffs orqanlarnn xostoliklori 86,3-don 37.1- (57,0%)
enmidir. 2005 ildo Azorbaycanda

2005 iJJordo hkimlrh orta tibb iilrinin say nisboti azalm vo 1996 ildo
1:2,3, 2005 ildo iso 1:2,0 tokil etmidir.
Respublika n tibb kadrlanmn hazirlanmasi ib Azorbaycan Tibb Universiteti
vo bozi zol universitetlorin mvafq
fakltolri, hokimbrin tkmilldirilmsi
vo ixtisaslannin artrlmas ib Azor
baycan Dvlot Hokimlori Tokmillodirmo institutu moul olur.
Sanitariya-epidemiologiya xidmoti.
Azorbaycanda sanitariya xidmoti 20
osrin ovvollorindo yalniz qoza morkozlorindo yaradlmd. Bakida 9 (o cmlodon neft-modon rayonlarmda 3), Gon
codo 3 sanitar hokimi iloyirdi. Azor
baycan Xalq Cmhuriyyoti dvrndo
(1918-20) ohalinin salamlnn qorunmas n olverili oraitin yaradlmas vo antisanitariya ilo miibarizo
yeni yaranm Sohiyyo Nazirliyinin
foaliyyotinin osas istiqamotlorini tokil
edirdi. lkodo inzibati orazibrin sayina

uyun olaraq 15 hokim-epidemioloq

vozifosi tosis edildi. Sohiyyo Nazirliyi vo
onun nozdindo yaradlm yatalaq
epidemiyasna qar xiisusi komito epidemiyann yaylmasn dayandrmaa,
byk ohorlordo vo qozalarda iso onu
lov etmoyo nail oldu. 1920 21 ilbrdo
Azorbaycan hkumoti koskin yoluxucu
xostoliklorlo miibarizo todbirlori haqqm
da bir sira qorarlar qobul etdi, voba ib
miibarizo aparmaq iin fovqolado komissiya yaratdi. 1926 ildo btn ohor vo
qozalarda sanitar hokim vozifolori tosis
edildi. 1934 ildo respublikanin sanita
riya orqanlari, sanitariya-epidemiologiya stansiyalan tokil edildi, sohiyyo
maarifnin ii yenidon quruldu, sanita
riya mfottiliyi yaradildi. Ikinci diinya
mharibosi dvriindo sanitariya-epide
miologiya xidmoti respublika ohalisi. in
vo qounlarn salamln, xalq tosorriifatimn biitiin saholorinin fasilosiz ilomosini tomin etmidir. Miiharibodon
sonra respublikada sanitariya-epide
miologiya xidmoti torofindon atmos
ferin, suyun vo torpar miixtolif isteh
salat tullantilan ib irklonmosino, eloc.
do ohalinin istifado etdiyi imoli su vr
yeyinti mohsullarma dcivbt sanitariy:
nozaroti tomin olunmu vo tokmillodi
rilmidir.
20 osrin 20-ci illorinin sonunda pey
vond materiallari ib tominatda fasilo
lorin yaranmasi voziyyoti gorginlodi'
mi, lakin uaqlarn immunizasiya ii
dayandrlmamd. 20 osrin 90-ci illorinin ovvolindon balayaraq bir sira in
feksion xstliklr, ciimlodon difteriyaya vo poliomielito tutulma hallar
oxalmdr. 1993 ildo mumdnya S.
hiyyo Tokilat vo BMT-nin Uaq Foi?
dunun knoyi ib lohliikosiz immuniz
siya praktikasi sistemi yaradildi. R?
publika ohalisi infeksion xostolikloi
qar peyvondo colb edildi. Notic.v
1996 ildo difteriya xostoliyi 1995
nisboton 6 dofo azaldi. 2002 ildo m
diinya Sohiyyo Tokilat Avropamn b
tiin lkobrindo poliovirusun trlm
sinin dayandrldn elan etmi, Az.
baycana da poliomielitdon azad orakimi sertifkat vermidir. Malyariya xo
toliyi oleyhino do genimiqyasl profilaktik todbirlor grlmdr. Azorbaycanda
malyariya ilo xostolonmo soviyyosi 20
osrin 90-ci illorinin ortalarmda yiiksok
olmu, lakin aparilan kompleks todbirlor
noticosindo qsa mddtd azaldlmdr.
2005 ildo malyariya ib xostolonmo
ohalinin hor 100 min noforino 2,9 olmu-

dur. Hazirda respublika orazisindo

voba, qarayara, tulyaremiya, epidemik
parotitin xeyli azalmasi yoluxucu xostolikbrlo miibarizo strategiyasnn dzgn
qurulmasm gstorir. Viruslu hepatit
xostoliyino qar da ciddi todbirlor
grlmdr. Qlobal Fond un yardimi
ib Azorbaycanda 2001 ildon Hepatiti
oleyhino vaksinasiya kampaniyasina
balanmdr.
Dvlot sanitariya-epidemiologiya xidmoti idarobrinin vahid sistemino Sohiyyo
Nazirliyinin Sanitariya-Epidemiologiya
Nozaroti sektoru, Respublika Gigiyena
\o Epidemiologiya Morkozi, Respublika
Taun leyhino Stansiyasi, Respublika
Sanitariya-Karantin Mfottiliyi, Naxi
van M R Gigiyena vo Epidemiologiya
Morkozi, inzibati ohor vo rayonlardaki,
.loco do su noqliyyatindaki gigiyena vo
epidemiologiya morkozlori daxildir. Sa
nitariya-epidemiologiya xidmoti sahosin
do Elmi Todqiqat Tibbi Profilaktika
institutu da foaliyyot gstorir. Bu sahodo
2127 hokim vo ali tohsilli digor miitoxossis,
6061 orta tibb iisi alrd.
haliy tibbi xidmotin tkili. S t a s i n a r I i b b i xi dmot. 1920 ildo
Azorbaycanda comi 2000-3 yaxin arpays olan 41 xostoxana var idi (ohali
nin hor IQ min noforino 10,1 arpay),
2005 ildo stasionar tibbi xidmot gstoron
miiossisolorin sayi 729, arpaylarm sayi
68.9 min (ohalinin hor 10 min noforino
82.9 arpay) olmudur. Hazirda bir ox
ixtisasladrlm morkozlor (onkologiya, neyrocorrahiyyo, uaq stomatologiyasi, toksikologiya vos.), iri oxprofilli xostoxanalar, zol tibb miiossisolori yaradlm vo bu. arpay fondundan daha
somoroli istifado etmoyo, miialico yardimnn keyfyyotini yaxladrmaa im
kan vermidir. ohor vo rayon xostoxanalarmin oxunda intensiv miialico palatalar, reanimasiya bolori tokil edilmidir. Respublikada Diaqnostika Mor
kozi, Morkozi Klinik Xostoxana foaliy
yot gstorir, lazer corrahiyyosi totbiq
olunur.
A m b u 1a t r i a - p 1i 1i n i a a r d l m l. 20 osrin ovvollorindo
Azorbaycanda ambulatoriyalar yalmz
Baki, Gonco vo qoza morkozlorindo
mvcud idi. Hazirda respublikanin ohor vo kondlorindo ohalini pulsuz vo ixtisasladrlm tibbi yardimla tomin edon
saho prinsipi vo dispanser iisulu osasinda qurulmu 1595-dan artiq ambulatoriya-poliklinika miiossisosi foaliyyot gstorir. Profilaktika miiossisolorinin sayi

ovvolki illoro nisboton xeyli artmdr.

Sonaye mssisolorind alanlara tibbi
yardm yaxladrmaq, peo xostoliklori vo travmalara qar profilaktik todbirlori giiclondirmok moqsodilo tibbiprofilaktik sohiyyo hissolori vo s. hokim
montoqolori tokil edilmidir. lkodo
oxsayl tocili vo toxirsalnmaz yardm
xstoxanalar vo stansiyalan foaliyyot
gstorir. Tocili yardim stansiyalan yei
texnoloji avadanhqlarla tochiz edilmi,
miixtolif ixtisaslar iizro hokim briqadalar yaradlmdr. Respublikada
sanitar aviasiyasi da mvcuddur ki, bu
da kond ohalisino tokmilldirilmi vo
yiiksokixtisash tibbi yardim gstrilmosini. miirokkob corrahi omoliyyatlarm

nilondirildi, xostoxanalarda mama-ginckologiya bobri, kondlordo iso feldermama montoqolori vo kolxoz doum evlori tokil edildi. Burada biitiin hamilo
qadnlar doua qodor mayino edilir
vo dou zamam stasionar yardimla to
min olunurdu. 2005 ildon respublikada
hamilo vo domu qadnlar n 7442
arpaylq yer ayrlmdr. Respublika
da uaq xostoxanalan, poliklinikalar,
iimumi xostoxanalarn uaq bolori, saatoriyalar, krpolor evi, baalar, gi
giyena vo epidemiologiya morkozlorinin
uaq vo yeniyetmolor gigiyenas blri
uaq salamln tomin edir. Uaqlar
n ixtisasladrlm (nevroloji, crrahiyyo vo s.) tibb morkozlori vo bo-

Prezident .II.Iiyev, maestro M.Rostropovi,

AB- Azrbaycandak kemi sfiri R.Harni immuno-profilaktik tdbirlr bax zaman.

icra edilmosi iiiin xostolorin Baki ohorindo yerloon tibb miiossisolori no vaxtnda atdrlmasn tomin edir.
A n a v o u a q 1a r a m a 1i o profilaktika
y a r d i m i . Azor
baycanda ana vo uaqlarn miihafizosi
nin dvlot sistemi qadnlara uaqlarn
torbiyosi ib vo ictimai omoklo mul olmaa imkan verir. Bu sistem hamibliyo
qodor, hamilolik vo hamiblikdon son
raki dvrdo qadnlarn, hominin yenidoulanlann, moktoboqodor vo moktobyal uaqlann salamlnn miihafizosi
vo onun yaxladrlmasna xidmot
gstrir. 1920 ib qodor yalniz Bakida 40
arpaylq yegano doum evi var idi vo
burada ohaliyo pullu yardim gstorili di.
Sonralar doum evlorinin obokosi ge-

lori lojjkil edilmi, Bakda Birbmi

Uaq Xostoxanas yaradlmdr. 1995
2005 ilbrdo erkon neonatal lm, 0 5
yaa qodor uaq lm, eloco do ana
lm gstoricilori vo abortlar xeyli
azalmdr.
Azorbaycan Respublikasinda 2005
ildo ohalinin sayi 1988 ib nisboton 1,2
dofo artmdr. halinin hor 1000 nofori
no doum 17,2 nofor, tobii artim 10,1
nofor, lm 6,3 nofor olmu, hor 1000
nofor diri doulan uaqlar arasinda
lm 9,3 nofor tokil etmidir. Orta
mr uzunluu 2005 ildo 72,5 il olmudur.
Aptek ii. Azorbaycanda 1920 ildo
comi 29 ocza var idi. 2005 ildo iso artiq
4600 nofor ali vo orta tohsilli ocza

foaliyyot gstorirdi. 1984 ildo Bak ohorindo (rihord) ilk Yal aptek
almdr vo burada dorman bitkibri
vo s. tobii miialico vasitolori satilir. 1995
ildo ohaliyo 1050 aptek xidmot edirdi,
2005 ildo iso aptek mssisolrinin sayi
1500-O atmdr. 2000 ildo respublikada
60-a qodor topdansat oczaliQ miiossi
sosi qeydo alnmd. Son illr ocza q
sahosindo aparilan islahatlar rivosm

da beynolxalq turist marrutlarnn sayi

artmdr.
Shiyy sahosindo beynolxalq olaqo
lor. Azorbaycan hokimlori vo alimlori
bir sira xarici lkobrdo sohiyyo idarolorinin tokilindo, almasnda, ohaliyo
tibbi yadm gstrilmsind, tibb elmi
nin inkiaf vo epidemiyalara qar
miibarizo todbirlorindo, eloco do beynol
xalq konqres, qurultay, simpozium vo

Markazi
Klinik
Xstxana.

do dvbt apteklorinin byiik bir qismi

zlbdirilmidir. Dormanlarin idxah vo
satnn zol czalq irktlori torofndon hoyata keirilmsi, eloco do respub
likaya idxal olunan dorman preparatlarnn sertifkatladrlmas tomin edilmidir. Hazirda topdansat oczalq
mossisolrinin 3%-ni dvlot, 97%-ni
zol miiossisolor tokil edir. Porakondo
sat mossislorinin iso 20%-i dovlot,
80%-i zoldir. 1995 ildo ohalinin hor
7500 noforino 1 aptek xidmot edirdi,
2005 ildo iso hor 5300 noforo 1 aptek
xidmot etmidir. Apteklordo hokim rescpti (nsx) osasmda hazirlanan dor
manlarin sayi 20%-don 1-1,5%-dok
azalmdr.
Sanatoriya-kurort malicsi. Azor
baycanin tobii-iqlim oraiti sanatoriyakurort miialicosi iin geni imkanlar
amdr. Xozor donizinin qorb sahillori
narn qumlu imorliklorb zongindir.
Respublika orazisindo, xiisusilo do daliq rayonlarda 60-dan ox miixtolif mi
neral su monbolori mvcuddur. Nafta
lan, stisu, Qalaalt, ua, Mordokan,
Buzovna, Bilgoh vo s. yerlor miihiim
balneoloji ohomiyyoto malikdir. Bakida
Salamlq Zonasi foaliyyot gstorir. Xo
zor donizi sahillorindo vo da-iqlim zonalarmda istirahot evlori, turist dorgolori obokosi yaradlmdr. Respublika-

ansiarn ncte roa itirak edirbr.

Azorbaycan sohiyyosinin beynolxalq
olaqolori tolobo vo aspirantlarm xarici
lkolordo tohsil almasi, homin lkolor
n hokimlorin vo elmi kadrlarm hazirlanmasi, Azorbaycan Tibb Universiteti
nin beynolxalq assosiasiyalarda itirak
!

Yal aptek. Iarihar.

istiqamotindo inkiaf edir. Hazirda

Azorbaycan Tibb Universitetindo Tiir
kiyo, ran, ordaniya, Folostin, Livan,
Almaniya, Suriya, Soudiyyo robistam,
Sudan, Pakistan, Hindistan vo s. lkolordon 250-yo yaxin xarici votonda
miixtolif ixtisaslar iizro tohsil alir.
Azorbaycan Dovlot Tibb Universite
tinin professor-miiollim heyoti, aspirantlan vo yuxari kurs tobbolori Almaniyamn akademik miibadilo xidmotinin

D A A D proqrami, Avropa ttifaq orivosindo foaliyyot gstoron T E M P U S

proqrami, Anerikann H U M P H R E Y
vo F U L B R A Y T proqamlarnda itirak
edirbr. Tohsil sahsind miixtolif lkolrlo internet olaqolori davam etdirilir.
mumdnya sohiyyo strukturlanna inteqrasiyan srotlondirmk moqsodilo
Azorbaycan Dovlot Tibb Universitetindo
todrisin Azorbaycan vo rus dillari ilo yana, ingilis dilindo do aparlmasma balanlmdr.
Y U N S E F vo Avropa iqtisadi Birliyi ilo birlikdo aparilan aradrmalar no
ticosindo respublika ohalisi arasmda yod
atmazl xostoliklorinin, domir dcti
sitli anemiyanm vo A vitamini atmazlnn artmasi akar edilmidir. Buna
osason duzun universal yodladrlmas
haqqinda qanun qobul edilmi, respub
likada yodladrlm duzun istehsah \
realizasiyasi tomin olunmudur. Azoibaycanda unun zonginbdirilmosi
(domir, sink vo qrupu vitaminlori il.
balanm, 2004 ildo 5 yaadok uaqla
v hamilo qadinlann A vitamini ilo kii
lvi immunizasiyasi hoyata keir .
midir.
Respublika Morkozi Klinik Xosi
xanasinda elmi todqiqat ilorinin, r
miirokkob corrahi omoliyyatlann, ke
fiyyotli miialico iisullanmn yerino yet
rilmosi iin beynolxalq standartla;
uyun orait yaradlmdr. Buraci
plastik corrahiyyo, iirok-damar comi
hiyyosi (aorta-koronar untlama)
rlr, sni mayalanma totbiq edilir, sT
mk iliyi krlr vo s. miirokkob om.
liyyatlar yerino yetirilir. hsan Dor.
maci, Maykl Debeyki, Cavad Heyol
b. diinya hrotli alimlorin Azorbayc;
alimlori ilo dofolorlo qarlql iinsiyy
do olmasi Azorbaycan tibb elminin a
tan niifuzunu tosdiq edir. Biitiin bunl;
35 ilo yaxin mddotdo Azorbaycan R
publikasina rohborlik etmi iimummi
lider Heydor liyevin mdrik siyas;
noticosindo mmkn olmudur.

l.: . . .
. ., 1964; !
. . ;.
. ., 1967; . . , *
. .
. ., 1999.

K u r o rto lo g iy a
Azorbaycanda
kurortologiyamn
kklori qodim xalq tobabotino baldr.
Hob 12 osrdo istisu mineral monbolorindon vo Naftalan neftindon xostoliklorin
malicosindo istifado olunurdu. Lakin
Azorbaycanda kurortologiyamn kon
kret bir saho kimi formalamas 19 osrin
sonu 20 osrin ovvollorino tosadiif edir.
1925 ildo Azorbaycan SSR Xalq Sohiyyo
Komissarlmn omri ilo komissarln
torkibindo kurort blmsi yaradildi.
1926 ildo miialicovi Naftalan nefti yata borpa olundu. 1927 ildo istisu kurortu foaliyyoto balad, 1928 ildo Xankondi vo ua ohrlori dvlot ohomiyyotli kurort statusu aldi. 1929 ildo Naf
talan kurortu. 1930 ildo iso Aberon yarmadasnda Mordokan, Buzovna, Bil
goh, Suraxam vo s. kurortlar yaradildi.
Kurort zonalarina aid osorbr (D.ilyin.
Lonkoramn mineral sulari. Baki, 1866;
P.M. Smirnov. Miialicovi Naftalan nefti
haqqinda. Baki, 1915; V..Olenov.
Azorbaycan kurortlari. 1928 vo s.) nor
olumaa balad.
1930 illordon balayaraq Kiik Qafqa
zm kurort zonalannda (Kolbocor, ua vo
Lam) miixtolif qruplu karbon qazl
oxsayl miialicovi mineral su monbolori
akar edildi, 1940 illorin owollrindn iso
Naxivan MR-in mineral su monbolorinin (Sirab, Badaml, Darda, Vayxir,
Nohocir vo s.) yronilmosin balanld.
1954-70 illordo akad. Miroli Qaqaym
rohborliyi ib aparilan geoloji kofyyat
ilori noticosindo Yuxari stisudan
20-30 km aral, Tutqunay vadisindo
eyniadl su monboyi, Qarasu, Mozay,
Qoturlu orazilorindo fiziki-kimyovi tor
kibino gro Borjomi, Sirab vo dolomitli Narzan sularna oxar giiclii miialico
tosirli mineral su monbolori akar edil
di. Homin dvrdo Aa istisu sahosin
do zoif morgml (0,02-0,05 mq/l),
karbon qazli, hidrokarbonatli-sulfidlinatriumlu, hipertermal (62C) mohr
Karlov-Var suyunun analoqu olan su
monbolori tapildi.
Azorbaycanda kurort amillorinin akar edilmosi, onlarm fiziki-kimyovi xiisusiyyotlorinin todqiqi vo miialico tosirinin
yronilmosi, kurortlar n kadrlarm hazirlanmasi moqsodilo 1935 ildo Elmi
Todqiqat Balneofizioterapiya institutu
(indiki Azorbaycan Elmi Todqiqat Tibbi
Borpa institutu) yaradildi. Burada istisu,
amax, Tursu, Gygl, 1lackond, Xaldan, Aberon vos. kimi kurort yerlorinin,

Badamli, Sirab, Darda mineral su

monbolori orazilorinin iqlim-balneoloji
ehtiyatlarmin yronilmosi iin elmi ekspedisiyalar tokil edildi, Azorbaycanin
kurort amillorindon istifado edorok miia
lico iisullanmn hazirlanmasi, onlarm in
san orqanizmino tosiri yronildi. Miialico
n qatranszladrlm Naftalan nef
tindon vo mastikasindan, miialicovi palqdan (peloidoterapiya), hidroterapiyadan vo miixtolif fizioterapevtik cihazlardan istifado edilir.
Hob 1935 ildo Naftalan kurortunda
150 yerlik sanatoriya, vanna binasi vo
yaz-yay aylannda ambulator oraitdo
iloyon poliklinika foaliyyot gstrirdi.
1938 ildo akad. Abdulla Qarayevin tobbs ib diinyada yegano miialico nefti
sayilan Naftalan neftinin orqanizmo tosi
ri vo Azorbaycanin digor balneoloji amillori do yronilmoyo baland. 20 osrin 60c ilbrindo Bakida bitkibr, doniz iqlimi
vo tobii amillorlo miialico aparan vo indi

palq miialicoxanalan, kurort poliklinikalan, reabilitasiya morkozlori), miihafi

zo zonasi vo digor kurort infrastrukturlar tokil olundu. Respublikada sanato
riya-kurort miialicosi vo istirahotinin tokili elmi cohotdon osaslandinldi. 20 osrin
90-ci illorindon kurort zonalannda miia
sir tipli zol istirahot vo miialico ocaqlan
yaranir, miialicovi turizm irktlori obokosi inkiaf edir. Kurort Sohmdar Comiyyotinin sanatoriyasi vo istirahot evlori
foaliyyot gstrir (2006).
Azorbaycanda osas miialico amilino
gro balneoloji vo iqlim kurortlari ayird
edilir, lakin kurortlann oksoriyyoti bir
ox hallarda iqlim-balneoloji kurort ki
mi doyorbndirilir.
Respublikada, osas miialico amili kimi
mineral sulardan, palqdan, Naftalan
neftindon vo iqlimdon istifado olunur.
Miialicovi mineral sulari Azorbay
canda balneoloji xiisusiyyotino gro
diinyada qobul olunmu 8 qrup mineral

Azorbaycan
Elmi Tdqiqat
Tibbi Brpa
Institutu.

do somoroli foaliyyot gstoron Salamlq

zonasi yaradildi. Azorbaycanda kurortologiyamn intensiv inkiaf 20 osrin 70ci illorindon balanmdr. Yalama-Nabran, Qalaalti, Naftalan, istisu, ua,
Naxivan MR-do sanatoriya-kurort
miiossisobrinin tikintisi ilo olaqodar Sanatoriya-kurort miialicosinin daha da
yaxladrlmas todbirlori haqqmda
(1972), ua ohorindo kurort kompleksinin golocok inkiaf todbirlori haq
qmda (1976), Azorbaycan SSR Xozor
donizi sahilindo iimumittifaq ohomiyyotli
kurort zonalanmn yaradilmasi todbirlori
haqqinda (1982), Azorbaycan SSR-do
raqqala kurortunun inkiaf todbir
lori haqqmda (1984) vo s. miihiim
qorarlar qobul edildi. Kurortlarda insanlarn istirahoti, yaay vo malicsini to
min edon miiossisolor (sanatoriyalar, isti
rahot evlori, pansionatlar, balneoloji vo

suyun biitiin nvlori (1600-don artiq

monbo) mvcuddur. 150-don artiq mine
ral suyun ( Badamli , Sirab , Qax ,
Vayxir , stisu , x , Qalaalti ,
Carl , Darda vo s.) torkibi vo bal
neoloji xsusiyyotlri hortorofli yronilmi vo kadastr oklindo toplanmdr.
M a 1i o v i I I n nvii
mvcuddur. Azorbaycan vulkan palqlar ehtiyatina gro dnyada birinci yeri
tutur. Masazr vo Z gllorindon xan
lil palndan, Naxivan MR-doki Ba
tabat lilindon vo torf palndan miia
lico moqsodilo istifado olunur.
M a 1i o v i i ql i m amilbri do
niz iqlimi, dag iqlimi vo sohra iqlimidir.
M ii a I i v i N a f t a l a n nefti
ar neftlor qrupuna aiddir (xiisusi okisi 0,92 0,97 q/sm-t) vo diinyada analoqu
olmayan yiiksok miialico ohomiyyotli to
bii amildir. Torkibi naften vo aromatik

karbohidrogenlordon, naften turularndan, qatranlardan, sudan ibarotdir.

Malicovi ohomiyyoti arkosici, iltihab
oleyhino, damargenldici, immun sis
temino stimuloedici tsirindn ibartdir.
Naftalan nefti ilo malic vanna,
yaxrna, tampon oklindo vo miixtlif fi-

600-700 m yiiksoklikdo, six meo zolanda yerloon iqlim-balneoloji kurortdur. Neft monoli, torkibindo iizvi
maddolor olan, zoif minerallam sular
qrupuna aid ( Naftusi tipli) imoli su
kurortun osas miialico amilidir. Qara
ciyor vo d yollari, modo-barsaq, by-

Naftalan
kurortu.

zioterapevtik amillorl birg aparlr.

Naftalan nefti dayaq-horokot, periferik
sinir, qan-damar sistemlori, burun-boaz-qulaq, dori, ginekoloji vo uroloji
xstliklrin miialicosindo toyin edilir.
Azorbaycan Respublikasimn orazisi
kurort amillorinin xiisusiyyotlori no gro
orti olaraq 5 kurort zonasna bliiniir:
ii Q a f q a z z n a s miilayim isti vo quru da iqlimlidir. Orta
temperatur yanvarda 0-3()C, iyulda
20-25C-dir. Bu zonada 30-dan artiq
termal vo soyuq, kkrdl (osason, Qax,
smayll vo amax rayonlannm orazi-

rok vo sidik yollan xostoliklorinin, podaqramn miialicosi n yararldr. Sanatoriya foaliyyot gstorir.
l i s u kurortunda termal, A a , S ii s o n d kurortlannda iso (hamisi Qax rayonundadir) hidrokarbonatli-kalsiumlu imoli vo soyuq zoif minerallam sularla balneoloji miialico apanlir.
Kurortlarda sanatoriya vo pansionat foa
liyyot gstorir. Burada modo-barsaq
xostoliklori miialico olunur.
smayll rayon undak kurortlar da
iqlimlidir. B o d o , D i y a l l i , Namazgah
bulaqlarinin sularmdan

stisu
kurortu.

lorindo) vo torkibindo iizvi maddolor

olan, zoif minerallam (Dovoi ra
yonunda Qalaalti kurortu) mineral su
yataqlari mvcuddur. Respublikada geni yaylm palq vulkanlan bu zona
da yerloir (Qobustan rayonu).
Qalaalti
doniz sviyysindon

miialico moqsodilo istifado olunur. Bodo

soyuq, zoif qolovili, az minerallam
(0,8 q/l), xloridli-hidrokarbonatli-natriumlu-kalsiumlu-maqneziumlu-silisiumlu mineral su kimi doyorlondirilir. Modo-barsaq vo d yollari xostoliklorinin
malicosindo istifado olunur. Diyalli

azotlu, yiiksok minerallam, yodlubromlu-silisiumlu imoli sudur. stirahot evlori foaliyyot gstorir. Namazgah
metanli, zoif minerallam (0,3 ///), sulfidli, miialicovi siifro suyudur.
u x u r y u r d , a a n (amax
rayonu) balneoloji-iqlim kurortlardr.
Miialico soyuq vo termal sulfidli-hidrokarbonatli-natriumlu sularla vanna oklindo vo daxilo qobul etmoklo apanlir.
sason, dayaq-horokot, periferik sinir, tonoffiis sistemi xostoliklorinin miialicosindo istifado olunur. A 111a a (Xz ra
yonu) da balneoloji-iqlim kurortudur.
sas miialico amillori da iqlimi vo inoli
xlorlu-natriumlu mineral sulardir. Mad
dolor mbadilsinin pozulmasi vo tonoffiis
sistemi xostoliklorinin malicosind istifa
do edilir. istirahot evlori foaliyyot gstorir.
Kiik Qafqaz zonasi, osason, zongin
balneoloji kurortlarla, karbonat turul;
mineral sularla forqlonir. ofal iqlim
malikdir. Q quru vo miilayim (yanvas
da temperatur -6 3C-dok mahid
olunur), iyulda orta temperatur +20
+25C, yant ildo 750 mm tkil edi
Burada nadir tobii miialico amili kimi tr
ninan Naftalan nefti modonlori yerloir.
N a f t a l a n u r t u Goranbo
rayonunun daotoyi orazisindo yerloi
doniz soviyyosindon 400 m yiiksokli 1
dodir. Miialico vanna, yaxud naftala
srtmosi oklindo apanlir. Yiiksok m;
licovi tosiro malik olan Naftalan nel
bir ox xostoliklorin miialicosi n ist
fado olunur.
s t i s u k u r o r t u Kolbocor rayo
nunda balneoloji v da-iqlim kurort i
dur. Tortor aynn sag sahilindo 2200
yiiksoklikdo yerloir. Yiiksok balneoU'
ohomiyyotli mineral sular torkibino go
karbon qazli, hidrokarbonath-xloridl
sulfidli-natriumlu-kalsiumlu sular qi
puna moxsusdur (minerallamas 5,7
q/L temperaturu 58-65C tokil edi,
Miialico vanna okIindo vo daxilo qob;
etmoklo apanlir. Kurortda radonlu sv
larin yataqlari da mvcuddur (160- 3?
HKu/l). Bu sular stisudan 1,5-2 k .
arali, 2400 m yiiksoklikdo yerloon
rsaq adli orazido bulaq kimi zo x
Balneoloji xiisusiyyotlorino gro mod.
barsaq, qara ciyor vo d yollan, byrok, maddolor mbadilosi xostoliklorinin
malicsindo istifado olunur.
T u t q u n a k u r o r t u Kolbocor
rayonundak Tutqunay sahilindo 1500
1600 m yiiksoklikdo yerloir. sas miia
lico amili termal (19-50C), karbon qazli, hidrokarbonatli-natriumlu-kalsiumlu

(minerallamas 3^4 q/l) sulardir. Miia

lico vanna oklindo vo daxilo qobul et
moklo apanlir. Horokot aparati, periferik
sinir vo mdo-barsaq sistemi xostoliklo
rinin malicsindo istifado olunur.
u a d a - i q l i m vo b a l
n e o l o j i k u r o r t u 1500 m yiiksok
likdo yerloir. Balneoloji amil kimi kar
bon qazl, domirli (minerallamas 2,7
q/l) rlan mineral sularmdan istifado
edilir. Bu mineral sulardan modo-barsaq. qanazl, tonoffiis orqanlan vo sinir
sistemi xostoliklorinin miialicosindo istifa
do olunur.
i kon d - G y g l da-iqlim
kurortu Goncodon 25 km aral, meoliklorlo ohato olunmu orazido yerloir. Istirahot evi foaliyyot gstorir.
Xzr donizinin Azorbaycana moxsus
sahil zonasi iqlim vo balneoloji xiisusiy
yotlorino gro 3 kurort sahosino blnr:
X u d a t - Y a l a m a zol a (Naban kurortu) qumlu imorlikloio, meoirlo, yodlu-bromlu su ehtiyatlan ilo
zongindir, istirahot vo miialico iin olveilidir. oxsayl istirahot evlori foaliyyot
gstorir.
A b e r o n y a r m a d a s z 1a 1 Mordokan, x, Bilgoh, Zuulba,
Buzovna, Suraxam kurortlarmdan iba
rotdir. Miialico doniz iqlimi ilo yana
miixtolif mineral sularla (Suraxam
kkrdl sular, x termal sulfidli suyu,
oxsayl yodlu-bromlu su monbolori) da
apanlir. Masazr vo Z lil palqlarindan miialico iin istifado olunur.
oxprofilli sanatoriyalar vo borpa
miiossisolori foaliyyot gstorir. Modobarsaq, sinir sistemi, kardioloji, artroloji, uroloji xostoliklorin miialicosindo
istifado edilir.
Lonko r an A s t a r a su b t p i z 1a l . Miialicovi suyu olan
Meosu bula Lnkranm 12 km-liyido yerloir. Masallda rkivan istisuyu, termal (45 65C), sulfidli-xloridli-natriumlu-kalsiumlu, spesifik komponentlori olmayan su xr. Astarada iso
metanli, yiiksok minerallam (22 q/l),
spesifik komponcntlori olmayan termal
(49C) Alaa adli su monbolori var.
Kurortlarda, sanatoriyalarda vo ambulatoriya oraitindo dayaq-horokot, peri
ferik sinir, qan-damar sistemlorinin xos
toliklori miialico olunur. Zonann dalq
hissosindo (Lerik rayonunda) yerlomi
Bldl , Zorinqala vo s. mineral su
bulaqlanndan miialicovi siifro suyu qismindo istifado edilir.

N axivan M R kurortlari. Mineral

sularla zongin blgd (150-dok bulaq)
miialico n ohomiyyotli olan Badamli,
Darda, Sirab vo Vayxir kurortlari
foaliyyot gstorir.
a d a m 11 balneoloji kurortu ahbuz rayonunda, Doroloyoz da silsilosi-

Kr-Araz

kokliyi

kurortlari.

a r 11" balneoloji kurortu Kiirdomir

rayonunda yerbir. sas miialico amili
metanli-azotlu, yiiksok minerallam
(35 q/l), silisiumlu-yodlu-bromlu termal
sudur (95C). Miiasir tipli sanatoriya
foaliyyot gstorir.

Heydor liyevin bal if Nabran qsbsindki

istirahot zonasi layihosinin mzakirsi. 1984.

nin yamacinda yerloir. Bulaqlarinin

suyu karbon qazli, hidrokarbonathnatriumlu-kalsiumludur. Miialicovi siif
ro suyu kimi doyorlondirilir. Hozm orqanlarma miialicovi tosir edir.
D a r l d a balneoloji kurortu Culfa ohorindn 8 km orqdo, 1200 m
yiiksoklikdo yeioir. Darda morgm
yatanda yiiksok minerallam karbon
qazl, hidrokarbonatl-xloridli-natriumlu-morgml su xr. Miialico vanna
oklindo vo daxilo qobul etmoklo aparihr. Burada rok-damar, maddolor
mbadilosi, qanazl, oynaq vo gineko
loji xostolikbr miialico olunur.
S i r a b balneoloji kurortu Babok
rayonunun Sirab kondi yaxnlnda
yerloir. Torkibi Borjomi, Narzan sulanna yaxin olan karbon qazli, hidrokarbonath-natriumlu-kalsiumlu imoli mi
neral sulardir. Modo-barsaq, qara
ciyor vo d yollari, maddolor mbadilosi xostoliklorinin miialicosindo istifado
olunur.
V a y x i r balneoloji kurortu Naxi
van ohrinin 18 /cw-liyindo, Naxivan
ahbuz magistralnn konarnda yerloir.
sas miialico amilii Yessentuki tipli
karbon qazl, hidrokarbonatl-xloridlikalsiumlu-natriumlu mineral sular tokil
edir vo imoli miialico suyu kimi istifado
olunur. Miialico vanna oklindo vo daxi
lo qobul etmoklo apanlir.

N e f t a l a -r a y o n u n d a metanl, ox yiiksok minerallam (200 q/l),

yodlu-bromlu termal (42C) su ehtiyatlar mvcuddur. Vanna oklindo istifa
doyo yararlidir.
d.: a hi . .
. !>., 1)52;
. .
. 1954; . .
. !>..
1981; l i q u l i y e v
R. I., I s m a y l o v a
. .. l i q u l i y e v A. R. Naxivan MR-in
mineral sular. ., 2002.

liir Musayev, Sevd Nsrullayeva

BDN TRBYS V DMAN

Azorbaycanda bdn torbiyosi vo idmann tarixi ox qdimdir v xalqn
modoniyyoti ilo six baldr. Azorbay
can folklorunda igidlorin oxatma, atapma, glo vo digor xalq oyunlarnda
gstordiklri caot vo qohromanlqlar
toronnm olunmudur. Qobustan qayast rsmlorind qodim insanin miix
tolif fiziki horoktlorinin yani tsviri
Azorbaycanda idmann uzaq tarixin
don xobor verir.
Komanda oyun nv olan vkon
eramzn birinci minilliyinin ortalarmda

20 srin wllrind Bakda zgMoodi bdloli, zabratl Mirzo Hoimolu, sarayl Atababa, krdomirli
liik, yngl atletika, gimnastika, futbol
Qara Riistom, qazaxl Mohommodoli,
vo b. idman nvlori populyarlamaa
tovuzlu Mommod Muradov vo Eldar
balad. Bu dvrdo Azorbaycan pohlovanlarndan Sali Siileyman vo Roid
Gyayl kimi tannm pohlovanlar ho
lo do xalqin yaddanda yaamaqdadr.
Yusifovun adlar biitn dnyada mohur idi. Onlar Vainqton, Paris, ikaqo,
ahmat ilk dofo 6 osrin odobi monboLondon, Roma kimi ohrlrdo keirilorindo xatrlanmdr. 9 osrdo Colaloddin Naxvani ahmatda qazand qolo- lon glo yanlannda byk qolobolor
qazanmdlar. S.Siileyman dnya pohbolorlo Orta Asiya vo Conubi Qafqazda
lovanlarnn on tohlkoli roqibi saylrd.
mhurlamd.
12
osrdo yaam grkomli airo Onun bir dfo belo kryini yero vuran
Mohsoti Goncovi hom do yax ahmat
olmamd. S.Sleyman zncirlori asanlqla qrr, domir ubuqlar oymyi bacarrd.
Bak gimnaziyasnm miiollim i Leo
nid Romanenko 1912 ildo Xozor d
nizindo iizorok, 45 kn mosafoni 24 sar.
10 doqiqoyo qot etmidi. Bu, d\
n aq donizdo marafonunun <
rnmomi nailiyyoti idi. Bununla
L.Romanenko ondan vvol La-Ma
dman tarixi
zb
kemi ingilis Burgisin rekordu
mzcyind zorxana
tozolmidi.
makeli.

oynamdr. Masirlorinin osorlorindo

formalam, yz illor orzindo Azor
onun mohr ahmat olmasi haqqinda
baycan, Orta Asiya, ran, Trkiy, raq
molumatlar vardir. M.Goncovinin ahvo b. lkolordo geni yaylmd. Monbomat partiyalarinin yazilari bizim dvro
lor 12 osrdo islam dnyasmm modoni
qodor golib atmdr. Azorbaycanda qamrkozlrindn biri olan Badadda Orta
dnlarn ahmat oynamasi bir onono kimi
orq lkolorinin ataparlar arasinda tadavam etmidir.
rixdo ilk beynolxalq vkon yarlarnn
Nizami (12 osr), Nosimi (14 osr),
keirildiyini gstorir. vkon yarlarFiizuli (16 osr), Mirzo Fotoli Axund
nn Azorbaycanda ox qodimdon mohur olduu faktlarla tsdiqlonir. ronzado (Axundov) vo Natovan (19 osr) z
osorlorindo ahmatdan yazmlar. Moqalada aparlm arxeoloji qazintilar
hur Azorbaycan airosi Xuridbanu
zaman taplan qab iizorindo vkon
Natovan istedadl ahmat kimi tamnoyununun tosviri bu oyunun 9 osrdo
Beyloqan horindo yayldn oyani s- md.
Nizaminin Xomso sindo Azorbaybut edir.
12
osr Azorbaycan airi Xaqani irva-canin qodim idman oyunlan tosvir edilninin osorlorindo vkon, atapma, ah- midir. Yeddi gzol poemasinda Bohmat, qlncoynatma vo s. oyunlardan da- ramin fiziki horokotlorin kmyi ilo z
nlr.
bodonini neco mhkomlondirdiyindn,
Orta osrlordo Azorbaycan ohrbrinonun cosur vo evik atapan olduundo zorxanalar geni yaylmd. Zorxadan bohs edilir. At stnd srpapaq,
nalarda pohlovanlar xsusi hazrlq ke- vkon oyunlan, milli glo Azorbay
canda byiik hrot qazanmd. vkon
ir, tez-tez mhur glilrin yarlar
oyunu Kitabi-Dodo Qorqud dastatkil olunurdu. Mataal Hseynqulu
nnda da xatrlanr.
Hac Mrsolqulu olu, onun yetirmosi

Milli gl.

1924
ildo R.Yusifov Bak sirkino d
vot olunmudu. Onun qeyri-adi tryukl
r, yaln olio at naln sndrmas, diin.t
8 odod 2 pudluq da qaldrmas, bo
unda youn domiri oynosi, qaln zone
ri qrmaq moharoti mohur rus pohlova.
van Poddubnn heyrotlondirmidi.
20 osrin ovvollorindo Azrbaycand
comi 2 kiik idman birliyi ( ahin c.
miyyoti vo Unitis dornoyi) var idi.
1920 ildo onlar vahid bdn torbiyoss
tokilatnda birlodirildi. Homin vaxllarda Avtomotor , Dinamo vo b.
comiyyotlor yaradld. 1920 ildo respub
likada Bodon Torbiyosi uras (BT)
foaliyyoto balad. Bakida vo digor ohorlordo idman klublar ald, ilk kiitlovi,
ciimlodon ohrbraras yanlar keirildi.

Baki, Gonco, Nuxa (oki) vo bir ox baqa ohorlordo stadion vo idman meydanalannn tikintisino balanld. Belo meydanalar zavodlarda, fabriklordo, fohlo
qosobolrindo vo moktoblordo yaradlrd.
20-ci illordo gonclor bodon torbiyosi vo id
man mlolrin gei colb edilirdilor.
Bu dvrdo Azorbaycanda ayn-ayri
idman nvbri zr turnirlordon baqa,
kompleks yarlar da tokil olunurdu.
1925 ildo Olimpiya oyunlan adi altinda
turnirlor keirilmi, onlarm proqramina
yngiil atletika. glo, zglk, gim
nastika v s. idman nvlori iizro yarlar
daxil edilmidi.
Respublikada miixtolif nvlor iizro
giiclii idmanlar yetiirdi. 1928 ildo ke-

mi daxil olmudur. Homin il Baki vo

Tifiis komandalar grmdlr.
Oyun Giirciistan paytaxtnda keirilmi
vo 4:2 hesabi ib bakihlarm xeyrino baa
atmd. 1914 ildo Azorbaycanda Fut
bol Ittifaq (F ) yaradildi. Homin ilin
may ayinda Bakida Futbol Liqasi, hakimlor kollegiyasi yaradildi vo ilk dofo
ohr empionat keirildi. B dvrdon
balayaraq miixtolif idman nvlori iizro
tkilatlarn, comiyyotlorin yaranmasi
onono oklini aldi.
20-ci illordo ilk Azorbaycan empionatlan keirilmidir: 1920 ildo boks, 1921
ildo futbol, 1924 ildo yunan-Roma giiloi,
1925 ildo arlqqaldrma, 1928 ildo sor
bost giilo iizro.

rud gl klubunu yaratdi vo burada

fransz giibi, sorbost glo qruplanm
tokil etdi.
idman comiyyotbri vo klublari.
Azorbaycanda ilk idman tokilatlarndan biri olan Dinamo comiyyoti
(indiki Azorbaycan Respublikasi Daxili
lor Nazirliyinin idman Comiyyoti)
1926 il martin 9-da yaradlmdr . "I)inamo idman saray 1931 33 illordo ti
kilib istifadoyo verilmidir.
1936 ildo Nefti Idman-Salamlq
Morkozi, Spartak idman Comiyyoti,
Burevestnik Tolobo idman Comiyyoti
vo Lokomotiv dman-Salamlq Mor
kozi yaradlmdr. Mohsul Kond Kniillii idman Comiyyoti 1951 ildon, Mor-

R.Yusifov gld qazand uurlar il Sali Sleymandan geri

qalmamd. 1923 ild Vladiqafqazda Tanti qardalar sirkind Qafqaz
xalqlar arasinda fransz gli zr
yarda qrmz maska il x
edn R.Yusifov dunya hrtli phlvanlar bir-birinin ardnca mlub
edrk empion adn qazanmd.
Onu Qafqaz iri adlandrmdlar.
irilon 1-ci Omumittifaq Spartakiadasnda x etmi Zaqafqaziya Sovet
Federativ Sosialist Respublikasinin
(Z S F S R ) yma komandas heyotino
Azorbaycan idmanmm 134 nmayondosi daxil idi. Onlarn bir oxu spartakiadann mkafats oldu. Rza Baxoliyev
glibrin yarnda 2-ci yeri tutdu.
Btnliiklo Azorbaycan idmanlarnHak buxtasnda yclkonli qayq idman yar. 20 osrin 7()-ci ilbri
dan tokil edibn Conubi Qafqazin zglk zro yma komandas 3-c
1922
ilin axrlarna yaxin Azorbaykozi Ordu dman Klubu 1962 ildon foa
yero xd. Respublikanin voleybolucan Homkarlar ttifaqlan uras
liyyot gstorir.
lar, futbolular, boksular da yar(A H ) da bodon torbiyosi vo idman i Gonclik Tolobo idman Comiyyoti
larda forqlndilor.
Azorbaycan idmamnn ilk nailiyyotlolorino qouldu. A H idman comiyyotb (1992), Azorbaycan Homkarlar ttifaqri boksu Abbas Aalarov, futbolular
ri yaradir, respublikada idmann maddi- lar dman Tokilatlan Assosiasiyasi
Sayad Cobaylov, Aleksandr Qnezdov,
texniki bazasnn yaradlmasna xsusi
(A H T A , 1993), Tohsil Respublika
Vladimir Turkiya, Konstantin Kuznet
yardim gstorirdi. 1923 ildo ilk idman
Idman Morkozi (1997) yeni idman
qozeti ( Qrmz idman ) apdan
qurumlandir. Alpinizm (1987), Xo
sov, basketbolu Sadx Talinski, yngl
xd, Bakida bodon torbiyosi mlliml- zor (1988), Pohlovan (1992), Atilla
atlet Aleksandr epelev, gimnast Qayoz
ri hazniayan moktob ald. Moktobdo (1997)vo b. idman klublari z sralarnKaplatadze vo b.-nn ad ib baldr.
20
osrin ovvollorindo Bakida futbolidmamn miixtolif nvlori iizro miiollim da yzbrlo idmann birlodirir.
my, IVIiidafioyo Hazram (O M II)
vo mtoxssislr hazrlanrd. 20-ci illordo
daha geni yaylmd. Qsa mddotdo
Azorbaycan Sonaye institutunda vo Mor kompleksi. 1931 ili martnda moyo
ohordo oxlu komanda yaradlmd.
kozi Bodon Torbiyosi Evindo boks dor- vo SSR-ni miidafoyo hazram kom Balaxan futbolular dornoyi , Stel
la , dmann dostlar , dman , noklori yaradlmd. lkodo tez-tez iiz- pleksinin 1-ci pillosi, 1932 ildo 2-ci pilloglk, su polosu vo suyatullanma iizro si tosdiq olunmudu. 1934 ildo moktob Konqres , Unitis , Belaya , Sentuyal uaqlar n oyo vo mdafyo
yarlar keirilirdi. Giilo vo ar atletika
rion , Toroqqi belo komandalardan
idi. 1912 il Azorbaycan futbolu tarixino
klublannda xeyli idman hovoskar moq lazr ol! (M H O ) kompleksi qobl
ilk ohorloraras oyunun keirildiyi il ki- edirdi. 1924 ildo R.Baxoliyev Kust- edilmidi.

1940
ilin 1-ci yansinda AzarbayMehdi Hseynzado vo arlqqaldran
canda 80 min nfrdn artq M H niDmitri elyadinov Sovet ttifaqi Qohromam adina layiq grldlor.
ans olmudur. M H oxnvly
zro 2-ci SSR empionat 1975 ildo Ba
Miiharibodon sonra Azorbaycanda
270-don ox yeni bodon torbiyosi kol
kida keirilmidir. Azorbaycan komanlektivi yaradlm, 26 min M H niandas mumi hesabda 4-cii yeri tutmu,
Fazil Abdullayev 3-c ya qrupunda
s, 19 idman ustasi, 106 1-ci dorocoli
SSR empionu olmudur.
idman hazrlanmd. 1948 ildo sor
Beynolxalq mcydanda ilk addnlar.
bost iisulla gloon Roid Mommodbo20 osrin 20-ci illorindon Azorbaycan id- yov S S R empionatnda 2-ci yeri tutmudu. Boksular A.Aalarov, slam
manlar beynolxalq grlordo x
Hamov, gloi Nikolay ibayev, gimetmoyo baladlar. 1926 ilin noyabnda
nastlar Mirrohim Vahabov, Mustafa
Bakda Tehrann yma f'utbol komanHseynov, Natalya ervyakova da
das ilo yoldalq grlori keirildi.
SS R birinciliklorinin empionlar vo
1929 ildo rana cavab sofori oldu.
mkafatlar oldular. Baknn voleybol
Azorbaycan boksularnn ilk bey
vo basketbol komandalar SSR emnolxalq gr 1929 ildo Trkiyonin yma komandas ilo olmudur. ki ildon
pionatlarnda yksok yerlor tutdu. Gimnastlar Mosmo Mommodova, Zleyxa
sonra bu komandalar arasmda tokrar
gr keirilmidir.
Hacyeva, Rohim liboyov, voleybolu
Mommod liyev, basketbolular Adil
Cobraylboyli, Leonid Neruenko, A rif
Arxeoloji qazintilar zaman taplm
ahbazov vo b. mumittifaq yarlarnmaddi mdniyyt nmunlrin, qa
da uurla x edirdilor.
dim yazl abidlr, tsviri snt
1940-50 illordo Azorbaycan atletlori
srlrin, dbi-tarixi mnblr,
bir sira nvlordo byk mvffoqiyyotlor
folklor, elc d orta sr bdii yaradqazanmdlar. Sorbost iisulla giiloonlor
clq rnklrin istinadla demk olar
Musa Babayev vo brahimpaa Dadaki, qdim Azarbaycanda gl, oxatov 4 dofo SS R empionu olmu, Mux
ma, qlncoynatma, nizatma, ataptar Dadaov mumittifaq tolobo oyunma, vkn, srpapaq, baharband,
larmda qalib golmi, yiingiil atletlor Zidaqaldrma, miloynatma, ahmat
ba losgorova 4x200 m mosafoyo estafet
va b. idman oyunlar geni yaylmd.
qanda, say Papkov idman yeriinlkda tarixn mvcud olan bu id
do, Stanislav Nenaev okictullamada
man nnsi mxtlif nvlrd qoru
diinya rekordlarmi tozolomidilor. Xannub saxlanm, masir dvrdk gdada Modotov cobhodo yaralanmasina
lib atmdr.
baxmayaraq, uzununatullanma iizro lko empionu vo rekordusu olmudur.
mokdar idman ustasi Aleksandr Koz1930 ildo respublika futbolulan A l
rev Volqa aynda keirilon iizgiilk
maniya komandasna qalib goldilor.
yarnda on yax notic gstormidir.
Bundan sonra belo grlor miintozom
Homin dvrdo basketbolular Nazim
okil almd. Trkiyo vo ran idmanlaHseynov, liyar vo Qohroman Momrndan baqa, Danimarka, sve, ngiltr, Norve vo b. lkolorin atletlori ko- modyarov qardalar, Aleksandr Pet
rov, Forid Somodov, Vladimir Rbalko,
mandalarmzn qona olmudular.
Yuri Naumtsev, Samur Novruzov,
kinci dnya miiharibosi illorindo
Fuad Mmmodyarov, Sabir ZlfqaAzorbaycan idmanlarnn byk okso
rov, Valeri Muxin, Mahir Ziyazado
riyyoti cobhoyo yolland. Respublikanm
vo b. uurlar qazanmlar.
minlorlo idmans burada dylrin
Miiharibodon sonraki illordo idmafiziki hazrl zro i aparrd. Miiharinn inkiafnda respublika tohsil ocaqbodo yaralanm vo hor iki ayaq ponlarnn byk xidmoti oldu. Holo 1930
cosini itirmi arlqqaldran hmod
ildo Bakida Conubi Qafqaz n bodon
Mommodolu yenidon idmana qaytd.
torbiyosi miiollimlori hazirlayan Za
O, 1944 ildo S S R empionu, 1945 ildo
S S R rekordusu, 1946 ildo dnya re- qafqaziya Bodon Torbiyosi institutu
almd (1936 ildo Azorbaycan Dov
kordusu, omokdar idman ustas, sonra
lot Bodon Torbiyosi nstitutuna evriliso S S R -nin omokdar moqisi oldu.
di). 1933 ildo iso institutun nozdindo
Mohur boksular Leonid Kayurov, N i
Bodon Torbiyosi Texnikumu ald.
kolay Kitasov, futbolu Mirmehdi Aa1936 ildo texnikum Nuxaya krld
yev miiharibodo holak oldular. Boksu

vo mhariboyo qodor orada foaliyyot

gstordi. Bu tohsil ocaqlan miiharibo
don sonra z foaliyyotlorini daha da
genilondirdi.
1949
ildo Azorbaycanda keirilon
oxsayl idman yanlarnda 85 min idman x etmidi.
1951
iloktyabnn 16-da istifadoyo ve
rilon Respublika stadionu Azorbay
canda on byk idman kompleksi oldu.
Stadion 1993 ildon Beynolxalq Futbol
Federasiyasinin (F F A ) ilk azorbaycanli hakimi Tofiq Bohramovun adn dayir. Bu stadionda 1985 ildo yeniyetmo
futbolularn diinya birinciliyinin qrup
turniri keirilmidir.
S S R xalqlarnn spartakiadaiari.
1952 ildo sovet idmanlarnn Helsinkido Olimpiya oyunlarna qoulmas
kompleks yarlarm yeni bir formasinin ardcl tokil edilmosino sobob olmudu.
1956 il avqustun 5-do Moskvada
S SR xalqlarinm 1-ci Spartakiadasi
Basketbolularn
naiiiyytlri.
2005 ild kiilrdn ibart milli bas
ketbol komandas Sudiyy rbistannda keirilmi 1-ci slam oyunla:
rnda qzl medal qazanm, 2006 il
da is hmin komanda FBA Avropa
tkilat tarafindan tasis edilmi va
Albaniyada keirilmi nkiaf kuboku yarlarnn qalibi olmudur.
ald. Spartakiadada Azorbaycani 372
idman tomsil etmidi. mumi hesabd;
Azorbaycan komandas 10-cu yeri tut
mudu. Sorbost sulla gloonlorin yar:
mda .Dadaov spartakiadann em
pionu olmu, R.Mommodboyov gm
medal, su polosu komandas brnc
mkafat qazanmd. Spartakiadam
gediindo Azorbaycan idmanlar re:
publikann 19 rekodunu tozolomi, 1
nofor SSR idman ustas normasn ye
rino yetirmidi.
S S R xalqlarinm 2-ci Spartaki?
das 1959 ildo keiriImidi. Azorbayca^
idmanlar bu spartakiadadan respuh
likaya 2 qzl, 13 gm vo 17 biirn
medalla qaytmdlar. Qzl medalla
tennisi Sergey Lixaov qoa vo qarq
qoa grlordo qazanmd. Bundan
ovvolki spartakiadada 3-c yeri tutan
su polosu ustalan bu dofo gm mkafat olmudular. Kiilordon ibarot vo
leybol komandas brnc medal qazanm, voleybolu qadinlar 4-c, respub-

lika yma komandasi iso 9-cu yeri tutmudu.

Azorbaycan idmanlar sonraki bii
tiin spartakiadalarda da mvoflbqiyyot
qazanmdlar. Gloilor Firidun Qur
banov, Rohim Novruzov empion, suyatullanan Yuri Fyodorov, stend atclar
Valeri Timoxin, Vaqif Yusifov, Xanhseyn Barov, Vladimir Yeremenko,
yiingiil atlet Valeri Sereda, tennisi S.Lixaov, sambou Natiq Barov, benvlor Teymur Bokirzado, Viktor Mineyev, Siileyman Nobiyev, Gennadi Kley
menov, zg Tatyana Kurnikova
vo b. nkafat olmudular.
ahmat. 20 osrin 70 80-ci illorindo
Heydor livevin toobbs ilo respubli
kanm btn blgolorind ahmat mok
toblori vo klublar almdr. 90-ci illo
rin ovvolindo bu moktoblorin iini ResTeymur Racabov 2002 ilda Mos
kvada Rusiya va dnyann yma
komandalari arasmda keirilmi
"Yeni asrin matnn itiraks olmudur. Supermat adlandrlan bu
yarda tarkibinda azarbaycanli
qrossmeysterin da x etdiyi dnyann yma komandasi 52:48 he
sabi ila qalaba qazanmdr. T.Racabov turnirda keirdiyi 10 grdan
3-nda, cmldn kemi dnya
empionu A.Karpova qalib galmidir.
2006 il oktyabrn 1-n olan mlumata
gra T.Racabov 2729 xalla FDE-nin
reytinq cadvalind 11-ci, ahriyar
Mammadyarov isa 2728 xalla 12-ci
yeri tutmudur.
publika ahmat Moktobi olaqolondirirdi. Respublikada ilk dofo olaraq
ahmatn kompyuterlo tolimi homin
moktobdo totbiq edilmidir. Respubli
ka ahmat Morkozi (R M ) 1988 ilin
sentyabnndan foaliyyot gstorir.
Miixtolif illordo respublikada Vladi
mir Makaqonov, Zahid Voliboyov, Tat
yana Zatulovskaya (Riqada vo Bakida
keirilmi qadinlar arasmda SSR empionu), Soltan Xolilboyli, Leonid Listenqarten, Elmar Mohorromov, Aydin
Hiiseynov, Elmira liyeva, Aynur Sofiyeva, Firuzo Volixanl, laho Qodimova
kimi giiclii ahmatlar yetimidir.
A.Sofiyeva, F.Volixanli vo Nigar
Sultanovadan ibarot Azorbaycanin
ahmat komandasi 1986 ildo SSR
Xalqlarinm 9-cu Yay Spartakiadasimn
empionu olmular.

2002 ildo Bakida 20 yana qodor oglan vo qizlar arasmda ahmat iizro Av
ropa empionat keirilmidir. Azorbay
can ahmatlar b yarda medal
(Zeynob Mommodyarova qizil, Viiqar
Hoimov gm, ohriyar Mommodyarov briinc medal) oldo etmilr.
2003 ildo Naxvanda 20 yanadok
olan vo qizlar arasmda ahmat iizro
diinya empionat keirilmi, .Mommodyarov qzl, Z.Mommodyarova biirnc medal qazanmlar.
Azorbaycanin qadinlardan ibarot
yma komandasi 2002 ildo Sloveniyada
keirilmi 35-ci Olimpiadada mvffoqiyyotlo x edorok 5 8-ci yerlori blmdr,
Futbol. Bakida ilk futbol kollektivlori 1911 ildo yaradlm, homin ildon do

ustalan lokbor Mommodov, Yuri

Kuznetsov, Anatoli Banievski (diinya
empionatmn brnc mkafats,
1966), qor Ponomaryov (Olimpiya
empionu, 1988), 1966 il SSR empionatnn brnc mkafats olan
Nefti komandasinm oyunulan
Adil Babayev, Sergey Kramarenko,
Vyaeslav Semiqlazov, Yaar Babayev,
A.Banievski, Nikolay Boqdanov,
Aleksandr Trofimov, Vladimir Bruxti,
Miibariz Zeynalov. Kazbek Tuayev,
Valeri Haciyev (ba moqi hmod
losgorov ) vo b. ilo mohurlab.
Gonconin Dinamo komandasi
1968 ildo SSR empionatnn gcllor
dostosino xmdr ki. bu da Azorbay
can futbolunun byk nailiyyoti idi.
Nefti komandasi 2005 ildo Mos-

Tofiq Bohramov. Futbol iizro beynolxalq

dorocoli hakim (FFA).

lokbor Mommodov. SSR omokdar idman

ustasi, Moskvanm Dinamo komandasinm
morkoz hcumusu, futbol iizro dofolorlo SSK
cm pionu.

miintozom surotdo yarlar keirilmoyo kvada keiriln Birlik kuboku turniribalanmdr. Azorbaycan futbolular
nin gm, 2006 ildo iso qizil medalim
raq, ran, lcozair, ri-Lanka vo Kam- qazan mdr.
puiyaya soforo xan ilk sovet idmanT.Bohramov vo Eldar zimzado
lanndan idilor. Nefti nin 1954 ildo FFA-mn ilk azorbaycanli hakimlori olFinlandiyaya sofori do yaddaqalan ol- mular. T.Bohramov FFA kuboku yamudur. Homin il bakllar bu lkonin
rlar tarixino 1966 il iyulim 30-da Lonon giiclii komandalari ilo 6 oyn keir- donun Uembli stadionunda 8-ci diin
mi vo onlann hamisinda qalib golmi- ya empionatnm final grnn yan
dilor.
xoll hakimi kimi daxil olmu, E.zim1966
ildo ngiltorodo keirilonzado iso 1980 ildo Moskvada keirilmi
futbol zro diinya empionatnn ngil22-ci Yay Olimpiya Oyunlarmda
toro Almaniya final grnn hakimADR exoslovakiya finalnn ba ha
lorindon biri T.Bohramov idi. Onun ani
kimi olmudur.
halda xard doqiq voqotiyyotli qorar
Yiingiil atletika. 20 osrin 70-ci illorin
futbol tarixinin bu giin do diqqoti colb do respublikanm yiingiil atletika mokto
edon faktlarndan bi i saylr. Azorbay
binin yetirmolori do uurlar qazanm,
can futbolu mvcud olduu bir osro qa, hiindrlyo tullanna, okictullayaxin mddotdo SSR omokdar idman
ma, ii tokanla vo uzununa tullanma

yarlarmda yiiksok noticolor gstormilr. Azorbaycanli yngl atletlor SSR ,

Avropa vo dnya rekordular olmular. dmann bu nvnn inkiafnda
tannm mtoxossis, S SR omokdar
moqisi fqan Soforovun byk xidmotlori olmudur.
Cdo. Azorbaycanda ciido 20 osrin
60-c illorindon inkiaf etmyo balamdr. 1992 ild Nazim Hiiseynov Barselonada 25-ci Yay Olimpiya Oyunlarnn
empionu adn qazanmdr. Sonralar
Elin smaylov Avropann qat empionu, Rosul Solimov qito birinciliyinin
gm vo brnc mkafats olmular.
Tarixi qlb. 1957 ild respublikann kiilrdn ibart yma voleybol
komandas Moskvada keiriln
S S R kuboku urunda yarda qlb qazanmdr. S S R kubokunu ilk
df Moskvadan Bakya gtirn komanda aadak heytd oynamdr: Anatoli Makaqonov, Oqtay Aayev, Yaar Abbasov, Xyyam Zlfqarov, Roman Eydelman, Gennadi
Rudnov, Fazil Rzayev, Hsn lkbrov, Tofiq Kazmov. Komandann
mqisi osif Kiblitski idi.
Voleybol srinin iki ahzadsindn biri. Dnya idmannn n
grkmli nmayndlrindn biri
inna Rskal Mexiko-68 v Mnhen72 Olimpiadalarnn empionu olmu, Tokio-64 v Monreal-76 Olimpiadalarnn gm medaln qazanmdr. Beynlxalq Voleybol Federasiyasnn ekspertlri nna Rskal kubal/ Reqla Torresdn sonra 20 srd
dnyann n yax iki qadn voleybolusundan biri adlandrmlar.
Mehman zizov vo Mvlud Miroliyev
2004 il Afina Yay Olimpiya Oyunlarnda uur qazanmlar.
Tennis. Azorbaycanda tennisin yax ononolori olnudur. dmann bu
nvnn S.Lixaov, Yevgeniya Biryu
kova, Ramiz hmorov kimi niimayon
dolori S S R yma komandasmn tor
kibindo Avropa empionatlarnda,
beynolxalq turnirlordo dofolorlo forqlnmilr.
Boks. Azorbaycan Boks Federasiyas (A B F ) 1924 ildo yaradlmdr. Azor
baycan boksular sralarnda A.Aalarov, N.Kitasov, L.Kayurov, .Hamov,
lya Odinov, Aacan Abiyev, Aas

Mommodov, Rvn Hseynov, Ii smaylov kimi grkmli ustalar yetimidir. 80 illik tarixi orzindo Azorbaycan
boksunun yetirmosi A.Mommodov 2003
ildo ilk diinya empionu olmudur.
Olimpiya oyunlarinda iso Azorbaycan
boksu n ilk medali 2000 ildo Sidneydo (Avstraliya) keirilon 27-ci Yay
Olimpiadasinda Vqar lokborov qazanmdr. Beynolxalq Boks Federasiyasnn ba katibi, ABF-nin prezidenti
A.Abiyev Afina Olimpiadasinda (2004)
boks turnirinin ba hakimi, federasiyanin vitse-prezidenti Niftali Quliyev iso
turnirin hakimlorindon biri olmudur.
Voleybol. Azorbaycanm kiilordon
ibarot voleybol komandasi 1951 ildo
SS R empionatnda mkafata layiq 5-

komandasi iso 2004 ildo klub-komandalarin Avropa empionatnn. qadinlardan ibarot Azorbaycan yma
komandasi 1994 ildo Braziliyada, 2006
ildo iso Yaponiyada keirilmi diinya
empionatlarnn finals olmudur.
Bu nailiyyotlor Azorbaycanm omokdar
moqisi Faiq Qarayevin adi ilo balidir.
Gimnastika. Azorbaycanda gimnastika idman nvlorinin yaranma tarixi 20
osrin 40-ci ilbrino tosadiif edir. 1956 ildo
Azorbaycan SSR Gimnastika Federasiyas (A G F ) yaradildi. 1992 ildo tosis
edibn miistoqil A G F 1993 ildo beynol
xalq vo Avropa Gimnastika Federasiyalarma iizv qobul olundu. 1998 ildo
idman akrobatikasi. 2000 ildo iso

dnya empioatlarnn qaliblri vo

mkafatlar srasnda yer tutmular.
1993 ildo Moskvada keirilon gonc
lor arasnda dnya empionatnda
akrobatlar Elon Seyfullayev, Elxan
ahbazzado. Valeri vo Aleksandr Lkin qardalar kiilorin qrup horokotlorindo miitloq empio adn qazanmlar.
1993-2003 illordo Azorbaycan akrobatlar Avropa vo diinya empionatlarnda 5 qzl, 4 gm vo 4 biirnc
medala layiq grlmlor.
Hondbol, otst xokkey, sanbo vo
digor nvlordo do yax ononolr vardr.
Sambo zro ilk respublika empionat
1954 ildo keirilmidir. Azorbaycan
amboular Ceyhu Mommodov 7,
Zlfyyo Hiiseynova iso 5 qat diinya
empionu olmular.
Azorbaycanm avarokmo komandasi
Moskva (1980) vo Seul (1988) Olimpia-

tanmadndan, Barselonada iyul ayinda keirilon 25-ci Yay Olimpiadasinda

Azorbaycan idmanlar MDB yma
komandasmin torkibindo (5 idman)
itirak etmi vo 2 qizil (ciido, gimnas
tika), l brnc (gimnastika) medal qazanmlar. B qolobolor orofmo burada
ilk dofo olaraq Azorbaycanm bayra
qaldnlm vo milli himni alnmd.
1992 ilin sentyabrndan 1997 ilin iyul
ayinadok MOK-a Mohoddin Allahverdiyev rohborlik etmidir. 1996 ildo
Atlantada keirilon 26-ci Yay Olimpiya

Milli Olimpiya Komitosinin prezidenti

vozilbsino seilmidir.
2000 ilin sentyabrmda Sidneydo keV'irilon 27-ci Yay Olimpiya Oyunlarinda
Azorbaycan komandasi (31 idman) 2
qizil (sorbost glo, stend atel) vo 1
biiriinc (boks) medal qazanmdr.
2004 ilin avqustunda AFnada keirilmi 28-ci Yay Olimpiya Oyunlarinda
Azorbaycan komandasi 38 idman ib
tomsil olunaraq 5 medal, ciimlodon 1
qizil (yunan-Roma gloi), 4 biiriinc (2
giillo vo stend atcl, 2 boks) qazandi.

Roid
Mommdboyov.

Ycniyetmo boksularn 4-c Avropa empionat. Baki. 1999.

ci yeri tutmudur. 20 osrin 60-ci illorinin

ovvollorindo qadinlar arasmda SSR birinciliyindo respublikam 2 komanda
( Nefti vo Mohsul ) tomsil etmidir.
1967 ildo voleybol iizro qadin yma komandas SSR Xalqlari Spartakiadasimn
gm medalmi qazanmdr. Azorbay
can voleybolularndan .Rskal (ikiqat
Olimpiya empionu, 1968, 1972) vo
Vera Lantratova (Olimpiya empionu,
1968) SSR yma komandasnn torki
bindo dofolorlo x etmilor.
1990 ildo Baki Moiot Kondisionerlori Zavodunun (B M K Z ) qadin voley
bol komandasi son SSR kubokunun
qalibi olmu, 1991 ildo iso z lkolorinin kubokunu qazanm komandalann
Avropa turnirindo finala xmdr.
Onun varisi olan indiki

tramblinq vo tamblinq idman nvlo

federasiyanin torkibino daxil edild
2002 ildo lkodo gimnastikann inki;
vo uurlar n hoyata keiribn ardc
todbirlor z bohrosini vermidir. Dinar;
Gimatova 2003 ildo Bakida keirilo
diinya kubokunun morholo yarmd;
1 giim vo 2 brnc, 2004 il dny;
kuboku morholosindo iso 1 brnc me
dal qazanmdr. Azorbaycan koman
das (D.Gimatova, Anna Qurbanova.
Zeynob Cavadli vo Aliyo Qarayeva) bu
yarlarda 2-ci yeri tutmudur.
Bohram vo Elad Narimanov qardalar 1958 ildo akrobatika iizro SSR
empionatnm gm medallarn qazanaraq respublikada bu nv iizro ilk
idman ustalan olmular. 80-ci illordo
Azorbaycan akrobatlari Avropa vo

Rid Mmmdbyov 1952 il Helsinkid keiriln 15-ci Yay Olimpiya

Oyunlarinda srbst gl zr gm medal qazanaraq Azrbaycann
ilk Olimpiya medals olmudur.
dalarndan gm vo brnc medallarla
qaytmdr. Avarokmo liiyii (Vladi
mir Romaniin, va Vsotski, qor Zo
tov) dnya empionu vo Dostluq-84
(Moskva) oyunlarnn qalibi olmudur.
\zorbaycan Milli Olimpiya Komitosi.
Azorbaycan Respublikasi Milli Olimpi
ya Komitosi ( ) 1992 il yanvarm
I4-do tosis edilmi vo Yuri Mommodov
komitonin prezidenti seilmidir. 1992 il
iyulun 15-do Azorbaycan MOK-u
Avropa Olimpiya Assosiasiyasina
(AOA) zv qobul edilmidir. 1993 il
sentyabnn 23-do Azorbaycan MOK-u
Beynolxalq
Olimpiya
Komitosino
(BO K ) iizv qobul olunmudur.
1992 ildo hob BOK Miistoqil Dvlotlor Birliyi (M D B) mokamnda yeni
yaranm Milli Olimpiya Komitololorini

OLMPYA EMPONLARI:
1.Viktor M ineyev- bcnvlkzro 18-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin empionu (Tokio, 1964). 2. Inna
Riskal - voleybol zr 19-cu vo 20-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin cmpionu (Mexiko, 1968, Miinhen,
1972). 3. Vera Lantratova - voleybol iizro 19-cu Yay Olimpiya Oyunlannn empionu (Mexiko, 1968).
4. Lyudmila ubina - hondbol iizro 21-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin empionu (Monreal, 1976). 5. Rofqo abanova - hondbol iizro 21-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin empionu (Monreal, 1976). 6. Larisa
Savkina - hondbol iizro 22-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin empionu (Moskva. 1980). 7. Boris Koretski qihncoynatma iizro 24-cii Yay Olimpiya Oyunlarmin empionu (Seul, 1988). 8. iqor Ponomaryov futbol iizro 24-cii Yay Olimpiya Oyunlarmin enpionu (Seul. 1988). 9. ilqar Mommodov qilmcoynatma iizro 24-cii Yay Olimpiya Oyunlarmin cmpion (Seul, 1988). 10. Nazim Hiiseynov ciido iizro 25-ci Yay Olimpiya Oyimlarmin empionu (Barsclona, 1992). 11. Valeri Belenki - idman
gimnastikasi iizro 25-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin cmpiou (Barsclona, 1992). 12. Zemfira Mcflahotdinova - stend atcl iizro 27-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin empion (Sidney, 2000). 1.1. Namiq
Abdullayev - sorbost gb iizro 27-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin empionu (Sidney, 2000). 14. I orid
Mansurov - yunan-Roma giiloi iizro 28-ci Yay Olimpiya Oyunlarmin cmpionu (Afina, 2004).

Oyunlarinda respublika idmanlar ilk

Azorbaycan ilk dofo bodii gimnastidofo olaraq miistoqil Azorbaycan Res- ka yarlannda itirak etdi, A.Qurba
publikasnn bayra altinda x etmi
nova Olimpiadada miivoffoqiyyoto nail
(23 idman) vo yalmz I giimii (sorbost
oldu. Bu sahodo oldo olunan nailiyyotlor
glo) medal qazanmlar. Belo voziyyot
Azorbaycan Gimnastika Federasiyasma
idman ictimaiyyotini, idmanlar qane (A G F) 2002 ilin oktyabrmdan rohborlik
etmir vo bu sahodo kkl doyiikliklor edon M ehriba n liyevam foaliyyoti ilo
baldr.
aparlmasn tolob edirdilor.
1997
il iyulun 31-do MOK-un nvbo- respublikada idmann madditexniki bazasinin mhkomlondirilmosi
ti sessiyas keirilmi vo lham liyev

iii n plana kmidir. Bakda vo blgolordo ina edilon Olimpiya idman

komplekslri Azorbaycanda idmann ktloviliyino, onun golocyin tminat verir.
Azorbaycan idmanlar S S R yna komandasi heytind Olimpiya
ovunlarnda. Azrbaycan idmanlar
SSR yma komandas heyotindo
Olimpiya oyunlarnda ilk dofo 1952 il
do Helsinkido keirilmi 15-ci Olimpiadada itirak etmidibr. Finlandiya
paytaxtmda Azorbaycamn 5 idmans
yarmdr.
16-c Yay Olimpiadasnda (Mel-

netsov brnc medallara nail olmudular.

19-cu Yay Olimpiadasnda ( Mexiko, 1968) Azorbaycani 3 idman (voleybolular .Rskal, V.Lanlratova v
suyatullanan Nadejda Karpuxina)
tomsil etmidir. .Rskal vo V.Lantratova empion olmudular.
20-ci Yay Olimpiya Oyunlarnda
(Mnhen, 1972) .Rskal 2-ci dofo Olirpiya empion olmu, yngl atlet Alek
sandr Kornelyuk 4x100 n mosafoyo
estafet qanda gm medal qazanm
vo Avropa rekordunu tozolomidir.

bolu, 1 stend atcs, 1 hondbolu vo 11

avarokon) itirak edirdi. .Ponomaryov
(futbol), .Mommodov vo Boris Koretski
(qilincoynatma) Olimpiadadan empion
kimi qaytmdlar. Homin Olimpiadada
Belorusiya komandasnda x etmi
Azorbaycan idmaninm yetirmosi Kamandar Mocidov yunan-Roma gloi
zro 62 kq oki dorocosindo cmpion
olmudur.
Azorbaycan yma komandasi Olimpi
ya Oyunlarmda (1996-2004). Azorbay
can Olimpiya Oyunlarmda miistoqil dvlot kimi ilk dofo 1996 ildo Atlantada

**

Hcydr liycv adna dman-Konsert Kompleksi.

burn, 1956) Azorbaycandan 1 nofor itirak edirdi. Yngl atlet Yuri Konova
lov S S R yma komandasi heyotindo
4x100 m mosafoyo estafet qamda giim mkafat olmudur.
17-ci Yay Olimpiadasnda (Roma,
1960) yngl atlet Y .Konovalov vo
vaterpolu Yevgeni Saltsin gm me
dal oldo etmidilor.
18-ci Yay Olimpiadasnda (Tokio,
1964) Azorbaycan idmanlar 5 medal
qazanmdlar. Benv V.Mineyev
qzl, voleybolu .Rskal gm, sobost
glo zro Aydin Ibrahimov, vaterpolular Zenon Bortkevi vo Nikolay Kuz-

1976 ildo Monrealda keirilon 21-ci

Yay Olimpiya Oyunlarmda .Rskal
(voleybol) gm, Rofqo abanova vo
Lyudmila ubina (hondbol) qzl medala sahib olmudular.
Moskva Olimpiadasnda (1980) La
risa Savkina (hondbol) empion olmu,
Tatyana vqanova (otiist xokkey) brnc medal, avarokonlor Vasili Yakua,
Viktor Pereverzev vo Gennadi Kyukin
gm mkafat qazanmdlar.
Conubi Koreyann paytaxt Selda
keirilon 24-cii Yay Olimpiya Oyun
larmda (1988) Azorbaycandan 18 idman (2 qlncoynadan, 2 giiloi, 1 fut-

(AB) tomsil olunmudur. Azorbayc

idmanlar homin Olimpiadaya 10 n
do 23 lisenziya qazanmdlar. Oyunla.
197 lko itirak etmi vo Azorbaycan n
dal alan 79 dvlot arasinda 61-ci yeri 1
mudur. Sorbost sulla gloon Nam
Abdullayevin gm medal mst;
Azorbaycamn ilk Olimpiya medali oldu
27-ci Yay Olimpiya Oyunlarind;
(Sidney, 2000) Azorbaycamn 31 idmans itirak etmidir. Onlar 9 nvdo tom
sil olunmu vo 3 medal (2 qzl, 1 biirnc) qazanmlar. N.Abdullayev sor
bost glo, Zemfira Meftahotdinova
stend atcl iizro Olimpiya empionu

olmu, boksu V.lokborov rinqi brnc mkafatla tork etmidir. Azorbay

can komandasi 199 lko arasinda 34-c
yeri tutmudur.
2004 ildo Afmada keirilon 28-ci Yay
Olimpiya Oyunlarmda Azorbaycani 38
idman tomsil etmidir. Yunan-Roma
iisulu ilo giiloon Forid Mansurov qizil
medal, gll atcs rado Aumova,
stend atcs Z.Meftahotdinova, boksular A.Mommodov vo Fuad Aslanov
biiriinc medal qazanmlar.
Azorbaycan bayra Q Olimpiya
Oyunlarmda (QOO) 3 dofo 1998 ildo
Yaponiyann Naqano .-ndo 18-ci, 2002
ildo Solt Leyk Sitido (AB) 19-cu vo
2006 ildo Turindo (taliya) 20-ci Olim
piadada dalalanmdr.
Olimpiya lyaqti miikafati. Azor
baycan Prezidenti Heydor liyev Olim
piya horokatinm genilnmosind byiik
xidmotlori olan oxsiyyotlor n tosis
edilmi bu miikafata 1997 ildo layiq grhndr. Bu barodo qorar homin ilin
iyun aymda Milli Olimpiya Komitolori
Yssosiasiyasimn (M O K A ) slandiyann
paytaxt Reykyavikdo keirilmi sessiyasinda qobul olunmudur. Olimpiya
loyaqoti miikafatina layiq grlmosi
mummilli lider Heydor liyevin Azor
baycan idmanma gstordiyi byiik xid
motlorin znomoxsus tosdiq vo tozahr
formasdr. Bu fakt hom do beynolxalq
idman qurumlari torofindon Azorbaycan
dvlotinin idmana gstodiyi diqqot vo
qaynm romzi kimi qobul edilir.
Azorbaycan Prezidenti lham liyev
2004 ilin fevrahnda BOK-un Afinada
keirilmi iclasinda Azorbaycan MOK
prezidenti kimi Olimpiya horokatinda
grkomli xidmotlorino gro BOK-un
Olimpiya loyaqoti ali miikafatina la
yiq grlmdr.
Bir ildo Olimpiya tosnifat turniri.
Artiq Baki osl idman morkozino evrilib.
Ayn-ayri beynolxalq idman federasiyalarinin diinya vo Avropa empionatlarnin, beynolxalq turnirlorin tokilini
Azorbaycan paytaxtina etibar etmolori
lkodo idmann inkiafna, Bakimn on
byiik yanlar yiiksok soviyyodo tokil
etmok imkanlarina verilon layiqli qiymotdir.
Tokco bir ildo (2004) 3 Olimpiya tos
nifat turnirinin Bakida keirilmosi
Olimpiya oyunlan tarixindo nadir hadisodir. Homin ilin birinci yarisinda bakili
idman hovoskarlan qadinlardan ibarot
Avropanm 8 milli voleybol komandasimn oyunlanni, qitonin on yax taek-

vondoularnm vo boksularnn Afina

Olimpiadasma lisenziya xarakterli yarlarm maraqla izlodilor.
Kiitlovi bodon torbiyosi vo idman. Bo
don torbiyosi vo idmann ktloviliyi
Azorbaycanda homi diqqot morkozindo olmudur. 20 osrin 60-70-ci illorindo
Ktlovilikdn ustala! ar da tosadiifon soslonmomidi. Homin illordo toh
sil ocaqlannda, istehsalat kollektivlorindo. miiossisolordo kiitlovi startlar bir-birini ovoz etmidir. Miiossisolordo yaradi
lan bodon torbiyosi kollektivlori omokilorin fiziki hazrlna miihiim ohomiyyot
verirdi. Keirilon todbirlorin do sayi get
dikco artirdi. Respublikanin horyerindo
idman-salamlq drgolori yaradlr,

37038 nofor ahmatla, 14765 nofor

sorbost vo yunan-Roma gloi ilo moul olmudu.
20
osrin 60-ci illorinin ovvolindo
Bakida Morkozi Uaq-Gnclor dnan
Moktobi yaradlmd. Moktobdo 200
tolim qrupu foaliyyot gstrmidi.
Qruplarda idmanm 20 nv ilo 3057
moktobli noul olmudu. Uaq vo
gonclorin ixtiyarma 240 idman-gimnastika salonu, 539 basketbol, 1803 voley
bol, 382 futbol meydanas, 67 kom
pleks meydana verilmidi. Uaqlarla
moololori 757 nofor alitohsilli miito
xossis aparmd.
dman bazalarnn da sayi artmd.
1963 ildo bodon torbiyoilorinin ixtiya-

Baki Olimpiya Idman Kompleksi.

klublar alrd. Salamlq zonalar byk hrot qazanmd. Mohollo yarlar, bodon torbiyosi kollektivlorinin trirlori, rayon, ohor spartakiadalar z
olrafna oxlu idman hovoskan toplamd. stirahot vo modoniyyot parklarnda kiitlovi bodon torbiyosi vo salamlq ilorinin miqyas genilonmidi. Do
ri top , Sevinc , A top , on delfin yanlarnda minlorlo moktobli itirak edirdi. Artiq 1963 ildo Azorbaycan
da 4199 bodon torbiyosi kollektivi,
498926 bodon torbiyoisi, 626 idman
ustasi, 3793 1-ci dorocoli idman var
idi. Bodon torbiyosi vo idman sahosindo
ali bodon torbiyosi tohsilli 1318, orta
bodon torbiyosi tohsilli 590 miitoxossis
foaliyyot gstorirdi.
Respublikada 88904 nofor voleybolla, 23065 nofor basketbolla, 6347
nofor gimnastika ilo, 83944 nofor yiingiil atletika ilo, 47313 nofor futbolla,

nnda 23 stadion, 116 kompleks meydana, 845 basketbol, 3262 voleybol

meydanas, 10 zglk hovuzu, 327
idman-gimnastika salonu var idi. ctimai osaslarla 14918 tolimat iloyirdi.
12134 idman hakimindon 79-u mumittifaq, 466-si respublika, 672-si 1-ci doro
coli hakim idi.
1970
ildo Azorbaycanda bodon lorbiyosi kollektivlorinin sayi 5370- atmdi. Onlar 762196 nofori, ciimlodon 211
min qadn z otrafnda birlodirmidi.
Kodlordo 170 mindon vox adam id
mana colb olunmudu. numthsil
moktoblorindo foaliyyot gstorn 2800-O
qodor bodon torbiyosi kollektivindo
356778 gone moul olurdu. Respubli
kada 10 nofor SSR omokdar moqisi,
150 nofor Azorbaycan SSR omokdar
moqisi var idi. 70-ci illorin sonunda
1233 idman salonu, 62 stadion vo 25 iizglk hovuzundan istifado edilirdi.

1990 ilda Azarbaycanda 60 bdn tarbiysi va idman klub faaliyyat gstairdi.

Byiimokdo ola naslin idmana calb
olunmasnn yeni-yeni formalari meyda
na xrd. dmann texniki nvlari ib
mul olmaq istayanlar n respublika
Orduya, Aviasiyaya, Donanmaya Knllii Yardm Cmiyytinin (O A D K YC )
ilk tkilatlar nazdinda texniki idman
blmalari alrd.
Azorbaycanda qadn idnan. Res
publikada qadinlann idmana clb olunmasna hmi byk diqqat yetirilmidir. gr 1930 ilda Azarbaycanm 19600
idmansnm yalnz 2200 nafari qadn
idisa, 1933-37 illarda bu raqam 18 min,
1956 il yanvann l-dk is 65 min

atmd. 20 srin 60-c illarinin avvalind Azarbaycan badan tarbiyasi takilatnda 128068 qadn va qz toplamd.
Hamin illarin mahur empionlar
Z.lasgarova,
Firuza
Qasmova,
M.Mamnadova, lkar Qasmova, afiqa Manqutova, T.Zatulovskaya v b.
adlan idman havaskarlarna yax lan
idi. Bununla bela, qadin idman harakat hala genilnmmidi. Bu, ilk nvbada, kanda aid idi. Buna gra da
Respublika dman ttifaq nazdinda qadin idmanmm inkiaf etdirilmasi iin
balq edan ura yaradildi. uraya
mahur idman mtaxassisi, Azarbay
canm amakdar maqisi Zeynab Rzayeva sadr seildi.
1961 ilda qadinlann birinci Spartakiadas kei ildi. Spartakiada startlarma
yz min itirak xd. Kolxoz va sov-

Aynur Sofiyeva. Firuza Valixanl, lala

xozlarda minlarla kand qzn z trafna
toplayan yzlarla yeni blma ald. QaQadimova, Zeynab Mammadyarova,
dn uras qadn idmanlar arasndan
Trkan Mammadyarova, Mehriban ictimai badan tarbiyasi kadrlan hazirkrova (ahmat), Marqarita Dubova,
lanmas qaysna da qalirdi. Naticada
Zamina Mirhadiyeva (dama), Zlfyya
tezlikla idman oyunlar, yngl atletika,
Hseynova (ciido-sambo), Yelena Kuiizglk, gimnastika iizra mntazam
rokina, nqa Sokolovskaya, Kifayat
suratda qadinlann empionatlar keirilQasmova, Nigar Cabbarova (cdo),
maya baland. Azarbaycan Dvlt Ba
Yevgeniya Biryukova, Taisiya Smetenko, Alla Sorokina (tennis), Arzu Ataye
dan Tarbiyasi institutunda tahsil almaa
ahar va rayonlardan qadin idman faalva (sambo), Tarana Abbasova (arlqlan calb olunurdu. 1962 ilin oktyabrmqaldirma), Tatyana vqaova (otst
da Bakida S SR idmanlarnm mumxokkey), Yelena Jemayeva (qilmcoynatittifaq mavirasi keirildi.
ma), Zleyxa Haciyeva, Masma Mam1969
ildan sonra Azarbaycanda bamadova, Zeynab Rzayeva, Minata sdan tarbiyasi va idmana dvlt qaysnn
garova, Nina Hacibaylinskaya, Tamara
daha da artmasi sayasinda idman qaDadaova, Adila Yenikeyeva, Rumiyya
Yenikeyeva, Qalina Urbanovi, Dinara
Gimatova, Anna Qurbanova (gimnasti
ka), Tatyana Kurnikova (zglk).
Svetlana Mammadova (basketbol) va b.
Azarbaycanm an yax qadin idman
lardr.
Paralimpiya hrkat. lil idmn
lar z trafnda birladiran paralimpiy
harakat 20 asrin avvallarindan inkia
etmaya balamdr. 1988 ild lillrin :
ci mumittifaq idman oyunlar keii
midir.
Azarbaycan M illi Paralimpiya
mitsi ( ) 1996 il fevralin 9-da t.
sis edilmidir. AMPK-nm asas maqsadi
fiziki imkanlan mahdud olan insanlann
Paralimpiya Oyunlarmda (PO) itirakm tamin etmakdir.
Azarbaycan idmanlar PO-da 1996
ildan itirak edirlar. Hamin il Atlantada
keiriln PO-da 2 Azarbaycan idman
yarm va har ikisi an giiclii 10 idman
sirasina daxil olmudur. 2000 ilda Sid
dinlann da sralar genilanmaya balad.
neyda takil edilan 11-ci PO-da Azar
1971 ilda 5369 badan tarbiyasi kollekti- baycan komandasinda 7 idman x
vinda 750 min nafar badan tarbiyasi va id- etmidir. Onlar 3 medal (1 qzl va 2 g
manla maul olmdur ki, onlarm da 22 m) qazanmdlar. Bu oyunlard;
faizi qadinlardan ibarat idi.
Azarbaycan komanda hesabmda 12.
Azarbaycanm n yax qadn idmadvlat arasmda 47-ci yeri tutmudur.
lar (1945-2004). nna Rskal, Vera
2004
ilda Afinada keiriln 12-cs
Lantratova, Raya Sitnikova, Alla HasaPO-da Azarbaycanm 11 idmans 4 id
nova, Yelena abovta (voleybol), Rafman nvnda yarmdr. Respublik:
q abanova, Lyudmila ubina, Larisa
komandasi 2 qzl, 1 gm va 1 brnc
Savkina, Elina Quseva, Esmira Vahabmedalla 136 lka arasmda 45-ci olmudur. Qzl medallan cdou Ilham Zazada, Glnara Nabayova (handbol),
Zemfira Meftahatdinova, Lyudmila Yu
kiyev va uzununa tullanan Oleq Panyudina (stend atcl), rada Aumova,
tin, gm mkafat takanla tulla
Yelena Taranova (giill atcl), Valen
nan Zeynaddin Bilalov, brnc medal
tina Popova, Tatyana Vasilyeva (stolsglla atcs Yelena Taranova qazanmlar.
tii tennis), Ziba lasgarova, Firuza QasiHeydr liyev adna dnan-Konsert
mova, fiqa Manqutova, Elvira Cabbarova, Nina Bnntseva (yiingiil atletika),
Konpleksi. Tutumuna gra btn Qaf
qazda an byk rtl idman qurusu
Tatyana Zatulovskaya, Elmira liyeva,

olan kompleks 1990 ilin noyabnnda istifadaya verilmidir. dman-Konsert

Kompleksi ( KK) 7360 tamaa tutan
ba arenadan, har biri 20x40 m lda 2
kmki zaldan va s. ibartdir. Bu
hang idman kompleksinda 2000 04
illarda sarbast gla zr Avropa empionat va dnya kuboku turniri, badii
gimnastika zra diinya kubokunun narhala yar, cdou yeniyetmalarin qita
birnciliyi, voleybolu qadinlardan iba
rat milli komandalarn Olimpiya tasnifat turniri va s. yarlar keirilmidir.
dman-Konsert Kompleksi 2004 il
martm 10-dan Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin Farmam ila Heydar
liyevin adn dayr.

man Kompleksi 2003 il oktyabrm 11da, amax Olimpiya idman Kom

pleksi 2005 il aprelin 26-da istifadaya
verilmidir. Bakida Musado Taekvondo sarayi, Yaxt-klub, Otiistii Xok
key idman Kompleksi, Stend Atcl
idman Kompleksi da faaliyyat gstarir.
Yksli illari. Azarbaycanda idman
asl taraqqi yoluna respublika dvlat
mstaqilliyi qazandiqdan sonra qadam
qoymudur. Miistaqilliyin ilk illarinda
badan tarbiyasi va idman ilrinin tkili
sahasinda atinliklar var idi. Respublika
Prezidentinin Ganclar va idman Nazirli
yinin yaradilmasi haqqmda 26 iyul 1994
il tarixli va Ganclar, idman va Turizm
Nazirliyinin yaradilmasi haqqmda 18

pionu V.Popova 2 biiriinc medal qazanmdr. Dostluq 84"n hakimlar hcyatinda Azarbaycan tamsililari da var idi.
A.zimov, .Qasmov, l.Hasanov (yiin
giil atletika), H.Cafarov (stend atcl),
V.Muxin, Tamara Ribalko (basketbol),
V.Nasibov (zglk) yarlarda lakimlik etmilar.
Yeniyetmlarin nndnya oyunlan. 1998 ilin II 20 iyulunda -
Moskvada keirdiyi yeniyetmalarin
Umuindiinya oyunlarmda 131 lkadan
5180 idman itirak etmidir. Yeniyet
malarin mumdiinya oyunlarmda Azar
baycan nmaynd heyti 107 nfrl
tamsil olunmudu. Proqrama futbol,
voleybol, basketbol, handbol, yunan-

Bdn trbiysi va idman haq

qinda Qanun. "Bdn trbiysi v
idman haqqinda Azarbaycan Respublikasi Qanunu Azarbaycan Res
publikasinin Prezidenti Heydr liyevin 28 dekabr 1998 il tarixli farman ila qvvy minmidir. Qanunda bdn tarbiyasi va idman tkilatlarnn faaliyyatinin hquqi, tkilati, iqtisadi va sosial asaslar tsbit
olunmu, badan tarbiyasi va idman
sahasinda Azarbaycan Respublikasnda dvlat siyasatinin prinsiplari
mayyan edilmidir. Azarbaycan
Respublikasi Ganclar va idman Na
zirliyi (2006) Badan tarbiyasi va id
man haqqmda Azarbaycan Respublikasi Qanununun hayata keirilmasi n z salahiyyatlari daxilin
da lazimi tadbirlar grr.
dman qurgulan. 2000 ildan balayaraq Azarbaycan Respublikasmda birbirinin ardinca miiasir idman qurular
tikilib istifadaya verilmidir. Dvlatin
idmana byk qaysnn daha bir tazahiirii olan bu salamlq markazlarinin
aksariyyati iimummilli Iider Heydar liyevin prezidentliyi dvnda ia oiunmudur. Baki Olimpiya idman Kom
pleksi 2000 il oktyabrm 21-da, Mataa
Olimpiya idman Kompleksi 2001 il
dekabrm 29-da, Naxivan Olimpiya id
man Kompleksi 2002 il iyunun 15-da,
Ganca Olimpiya idman Kompleksi
2002 il sentyabrm 12-da, aki Olimpiya
idman Kompleksi 2002 il noyabrm 9da, Barda Olimpiya idman Kompleksi
2003 il oktyabrm 7-da, Lankaran Olim
piya Idman Kompleksi 2003 il
oktyabnn 9-da, Quba Olimpiya id

aprel 2001 il tarixli farmanlar lkada idmamn inkiafna giiclii takan verdi.
Prezidentin 30 yanvar 2006 il tarixli
Farmam ila yaradlm Ganclar va id
man Nazirliyi Azarbaycan idmanmm
qarsnda duran vazilalari mvaffaqiyyatla hayata keirir.
Dostluq-84. 1984 ilin yayinda
Moskvada sosialist lkalari idmanlarnn itirak ila Dostluq- 84 yarlar
keirilmidir. Bu turnirlarda Azarbay
can badan tarbiyasi takilatnn 16 yetirmasi da itirak etmidir. Onlar 11 qizil, 2
gmii va 3 brnc medal qazanmdlar. Qizil medallara handbolu Esmira
sgarova, yunan-Roma iisulu ila glaan K.Macidov, yiingiil atlet Valeri Se
reda, qlncoynadanlar .Mmmadov,
B.Koretski va b. sahib olmudular. Stolst tennis iizra Avropann ntlaq em-

Roma glai, sarbast gl, cdo, yngl

atletika, tennis, stolst tennis, zgiiliik, sinxron zglk, qlncoynatma,
idman gimnastikasi, badii gimnastika
daxil idi. Azarbaycanh yeniyctmalar
basketbol, handbol va sinxron zgliik istisna olmaqla 12 nvda yarm,
1 qzl, 2 gm va 1 biirnc medal qazanmdlar. Azarbaycan 131 lka ara
smda 25-ci olmudur. Qizil medala ciido R.Salimov, giim mkafatlara
yunan-Roma iisulu ila glaanlar Sahhat
Mirzayev. Xizri upanov, biiriinc meda
la sarbast iisulla glan Emin Bairov
sahib olmudular.
Siilh va saglamliq dostlqdadr .
Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti
.liyev badan tarbiyasi va idman saha
sinda birga amakdaln genilndirilmasi, xalqlar arasmda dostluq va siilhiin

daha da mhkomlondirilmosi mqsdil

M D B K-nn vo dman Tokilatlar
Beynolxalq Konfederasiyasnn (T B K )
tkliflrini nozoro alaraq 2005 il sentya
bnn 23-27-do Bak horindo M D B zv olan dvlotlorin Slh vo salamlq
dostluqdadr devizi altinda 5-ci Bey
nolxalq dman Oyunlarmin keirilmsi
haqqinda 2005 il martin 28-d soroncam
imzalamdr.
slam lklrinin 1-ci Hmrylik
Oyunlar. 2005 il aprelin 8-dn 20-dok
Soudiyyo rbistan Krallnn ,
Modino, Cidd vo Taif ohorlrind Is
lam lkolrinin 1-ci Homroylik Oyunlar ( H O ) keirilmidir. Yarlarda 55

dvlot tmsil olunmudur. Oyunlarn

proqramna idmann 14 nv daxil idi.
103 nofordon ibarot Azorbaycan yrna
komandasi 12 idman nvndo (voley
bol, basketbol, hondbol, su polosu, ten
nis, yiingiil atletika, qilincoynatma, stoliist tennis, taekvondo, arlqqaldrma,
zgiiiilk, karate) x edorok 4 qizil. 4
gmii, 7 biiriinc mkafat qazanm vo
iimumi hesabda 8-ci yeri tutmudur. Tarixdo ilk dofo keirilon HO-nun medallarn Soudiyyo robistanndan
Azorbaycana karateilor Ceyhun Aasyev (qzl), Roid Hiiseynov (gm),
Yusif Coforov (gm), Rofael Aayev
(biiriinc), taekvondou Babok sgondo-

rov (biiriinc), basketbol komandasi (qizil), qilincoynatma komandasi (biiriinc),

arlqqaldranlar Natiq Hosonov (1 qizil, 2 giim), Nizami Paayev (1 qizil, 2
biiriinc) vo liboy Somodov (2 biiriinc)
gotirmilor.
Oil.: . .,
. . . ..
1963: . . . ., 1991; y e n o o n u n , l utbol 91. ..
1991; Q u l i y e v I). Q. Qadin vo idman. B., 2000;
H s e y n z a d (,'. .. R o h m a n o v . .
Azorbaycan Respublikasi Milli Olimpiya Komito
si 10 il. B., 2002; Q u l i y e v D. Q. Azorbaycan
milli gli. ., 2003; Heydor liyev vo Azorbay
can idman. B., 2004.
Oqtay Bayramov, Ditqm Quliyev

TURZM
Azorbaycanda turizmin tarixi. Miia
sir dvrdo iqtisadi inkiafa ciddi tosir
gstoron vo miihiim strateji ohomiyyoto
malik olan turizmin tarixi Azorbaycanda
20 osrin ovvolino tosadiif edir. 1908 ildo
Krm-Qafqaz da klubunun bir blmosi
Bakida foaliyyoto balamd. Bu blmonin balca vozifosi Qafqazda turizmlo
bal aradrmalarn apanlmasi vo ekskursiyalarn tokili idi. 19 osrin sonu - 20
osrin ovvollorindo Baki karvansaralanndan mehmanxana kimi istifado olu
nurdu. Bakida Astoriya , Bolaya
Moskva , Ermitaj , Marsel , "Mad
rid , Metropol , imperial kimi yiik
sok soviyyoli mehmanxanalar foaliyyot
gstorirdi. Ekskursiyalann, alpinist, velosiped vo piyada yrlorinin geni yaylmas bu sahoyo maram artmasma,
hovoskarlann ixtisaslam comiyyotlordo
birlomosino sobob olmudu. Rusiya Turist Comiyyoti 1910 ildon Qafqaza miisto
qil soyahotlor tokil etmoyo balamd.
Turizmi inkiaf etdirmok moqsodilo
1928 ildo Azorbaycan Komsomolu Mor
kozi Komitosi nozdindo Turizm biirosu
yaradlmd. Sovetski turist (1928) vo
nturist (1929) sohmdar comiyyotlori
1929 ildon balayaraq Qafqaza vo Co
nubi Qafqaza turist marrutlar tokil
etmidi, Bakida morkozi turizm tokilatlannm blmolori foaliyyot gstorirdi.
1936 ildo Baki Turist Bazasi (BT B),
Hacikond turist evi vo Gygl turist
diiorgosi, 1950 ildo Baki Ekskursiya

Bazasi yaradlm, BTB onun torkibino

daxil edilmidi (1952). Azorbaycan Turist-Ekskursiya darosi (A T E , 1957),
Gygl (1960), Mingoevir vo Haci
kond (1962) turist bazalari yaradilmd. mumittifaq Homkarlar ttifaqlari Morkozi urasnn Azorbaycanda
Turizm iizro Respublika uras (1962)
Azorbaycanda Turizm vo Ekskursiyalar iizro Respublika urasna (1969)
evrilmidi. Yalamada BTB-nin filiali
20 srin vvllrind Baki realni
mktbind ilk ekskursiyalar, 1922 il
da isa ilk ekskursiya darnaklari takil
edilmidi. Bakya 1927 ilin iyulunda
Almaniyadan 10 nafardn ibarat ilk
xarici turist qrupu galmidi.
olan Sputnik turist dorgosi (1962),
Gonco, Sumqayit, Aberon, Naftalan
(1967), Xankondi (1971), Mingoevir
(1972), Naxivan (1978), Lonkoran
(1980), amax, oki, Quba, li Bayraml (1982), Ordubad, Zaqatala, ua,
Qobustan (1984) ekskursiya brolar
vo Azorbaycan SSR Ba Xarici Turizm
idarosi (1984) yaradlmd. 1970-80 il
lordo respublika orazisindo turizmin
daha geni miqyasda inkiafna diqqot
yetirilmi, ua, Zaqatala, Qobolo,
Xankondi, Sumqayit, Naftalan, Gonco
vo Yalamada ( Dostluq , Xozor ) tu
rist baza vo klublan almd. Bakida
Azorbaycan vo Aberon kimi iri

mehmanxanalar tikilmidi. Respu!

likaya 1984 ildo SSR-nin miixtolif r
gionlarindan 290 min turist golmi
turizm-ekskursiya biirolannin tokil e
diyi ekskursiyalarda 2 mln. turist ii
rak etmidi. 1987 ildo Azorbaycan v.
tondalannn 10 mini xarici lkolon'
300 mini SSR mokanmda turist sol'
lorindo olmudu. Homin ildo Azorbay
canda 17 turizm vo ekskursiya bros' ,
8 baza vo 6 turist mehmanxanasi foal)
yot gstorirdi.
Turizmin inkiafmda yeni mrhi .
Azorbaycanda turizm miiasir hoyat t.
zinin vo modoniyyotin mhm atribut ,
beynolxalq olaqolorin bir formasi kii:
inkiaf etdirilir. lkodo Turizm hay
qinda Qanun (1999, 4 iyun) qo1
edilmi, Gonclor, idman vo Turizm N
zirliyi (2001, 18 aprel) yaradlmd.
Azorbaycan Respublikasi Prezid
tinin 30 yanvar 2006 il tarixli Forma
ilo Modoniyyot Nazirliyi vo Goncl
Idman vo Turizm Nazirliyi lov olu
raq Modoniyyot vo Turizm Nazirliyi t;
kil edilmidir. Respublikada 2006 iki
Turizm institutu foaliyyoto balamdr
Azorbaycan Respublikasi Modoni'
yot vo Turizm Nazirliyi islam Konfransi
Tokilat, Qara Doniz iqtisadi mol dalq Tokilat, Grcstan, Ukrayna,
Azorbaycan, Moldova (G U A M ) iqtisa
di mokdalq Tokilat, BMT-nin Asi
ya vo Sakit Okean Regionu zro iqtisadi
vo Sosial Komissiyas (U N E SC A P ),

Beynolxalq iqtisadi mkdalq vo nkiaf Tokilat (O ECD ), Miistoqil Dvlotlor Birliyi (M D B) lkolorinin Turizm
uras vo digor beynolxalq regional
tokilatlarla turizm sahosi iizro olaqolori
inkiaf etdirir. Azorbaycan Respub
likasi 16 dvlotlo (Tiirkiyo, i, Pola,
taliya, Bolqarstan, Yunamstan vo s.)
turizm sahosindo omokdalq haqqinda
hkumotlgaras sazi imzalamdr.
2002 ildon Baki !>ohorindo hor il Azor
baycan Beynolxalq Turizm Sorgisi
A T F keirilir, respublikanm turizm
imkanlan beynolxalq turizm sorgilorindo
(London, Moskva, Berlin, Istanbul,
Mosqot, l-Kveyt, Dakond, Tbilisi,
Kiyev vo b.) nmayi etdirilir. 2006 ilin
sentyabnnda Azorbaycanda islam Konfrans Tokilatna zv dvlotlorin turizm
nazirlorinin 5-ci Konfransi keiilmi,
Baki Boyannamosi qobul edilmidir.
Azorbaycan Respublikasinda 20022005 illordo turizmin inkiafna dair
Dvlot Proqrami tosdiq edildikdon
sonra lkodo turizm ehtiyatlanndan
somoroli istifado olunur. Respublika
orazisindo turizmin inkiafn tomin etinok moqsodilo 2002 ildo beynolxalq
standartlara cavab veron 7 osas (BakiXamaz, Baki Astara, Baki Balakon,
Baki Qazax, Baki Aberon yarimadasi
Qobustan, Bak-Naxvan,
Baki ua) turist marrutu moyyonlodirilmidir. lkodo sahibkarlq foaliyyo
tinin genilonmosi turizm sektorunun
inkiafna vo turizm sonayesinin formalamasna msbot tosir etmidir. Res
publikada 206 hquqi vo fiziki oxs
turizm foaliyyoti ilo moul olur (2006,
avqust). nprotex Travel , Azal , S
LT D , BT Azerbaijan , Caspian
Travel vo b. lkonin iri turist irkotloridir. Xarici turistlorin qobulu iizro
on iri turoperator mprotex Travel
qonu lkolori turist irkotlori ilo
pok yolu alyansi yaradaraq kombino olunmu turlar tokil edir.
Azorbaycanda 10661 nmrsi olan
262 turist yerlodirmo obyekti (TYO ),
ciimlodon 126 mehmanxana, 21 motel
vo 115 digor TYO foaliyyot gstorir
(2005). Mehmanxana xidmoti sahosindo
4092 nofor alr. TYO-larm istismanndan oldo edilon golir 66510,9 min
manat, bdcoyo daxil olan golir vergisi,
D V vo digor vergilor 9441,1 min manat,
istismar xorclori 47312,0 min manat
olmudur. 2005 ildo TYO-larda 264058
turist yerlodirilmi, 524947-si lko
votonda olmaqla gecolomolorin sayi

1064758-O atmdr. Turist soforlori

istirahot-oylonco
(79594),
igzar
(141933), miialico (17701) vo s. (24830)
moqsdlor damdr. Azorbaycan votondalarnn 1829765 nofori xarici
soforloro getmidir (2005).
Bakida dnyanm on byk mehman
xana obokolorino daxil olan beulduzlu
Hyatt Regency (1995), Grand Hotel
Europe (1997), Radisson SAS Plaza
Hotel (1998), Park Hyatt Hotel
(1999), Excelsior Hotel Baku (2005)
vo b. foaliyyot gstorir.

Azorbaycanda turizmin inkiafnda

vacib amillordon sayilan qida sektoru
formalam, Milli Kulinariya Morkozi
yaradlmdr (1991). "Amburan , Karvansara , Boh-boh klub, Me Do
nalds , Pizza-nat , Patio-pizza ,
Oyster Fish House , Dolce Vita ,
Doniz restoranlan vo b. hom yerli oha
linin, hom do turistlorin ixtiyarmdadir.
Respublikada foaliyyot gstoron milli,
Avropa, tiirk, hind vo in motboxli restoranlann oksoriyyoti Bakida yeioir.
Turizmin inkiaf sosial problemlo
rin holli, molluun tomin olunmasi
vo yaay soviyyosinin yiiksolmosindo
miihiim rol oynayir. Azorbaycan Respublikasinin Prezidenti lham liyevin
Azorbaycan Respublikasi regionlarinin sosial-iqtisadi inkiaf (2004 2008-ci
illor) Dvlot Proqrami nm tosdiq edil
mosi haqqinda 11 fevral 2004 il tarixli
Frmanna uyun olaraq respublikanm
turizm ehtiyatlan ilo daha zongin blgolorindo potensial imkanlar nozoro alimr
vo turizmin inkiaf istiqamotindo tod
birlor hoyata keirilir.
Respublikada turizmi inkiaf etdir
mok moqsodilo Bak, Xamaz, amax,
Naxivan, Gonco, oki, Quba ohorlorind vo Lahic qosobosindo turist infor
masiya morkozlori almdr (2006).
Turizm eh tiya tla n . Respublikanm
iqlimi, zongin tobioti, maddi-modoniyyot
abidolori turizmin yeni nvlorinin inkiafna imkan verir. Turizm ehtiyatlan
tarixi, ekoloji, ekzotik, tobiot, idman,
modoni turizm nvlorinin inkiaf baxmndan perspektivlidir.
Azorbaycanda dovlot torofindon qorunan 6308 tarix vo modoniyyot abidosinin 65-i diinya, 2034- lko, qalani
iso yerli ohomiyyotlidir. YUN ESKO nun Diinya Irs Siyahsna Azorbaycan
dan oriohor irvanahlar sarayi vo
Qiz qalasi ilo birlikdo salnmdr (2000).
toriohr Tarix-Memarlq Qoruunun orazisindoki 10 diinya, 27 lko oho

miyyotli abido maraqli turizm obyektloridir.

lverili iqlim oraiti (Lonkoran
Astara, Nabran Yalama, Aberon
vo b.), miialicovi mineral sular, neft vo
palqlar (Lonkoran, Kolbocor, Naxi
van. Naftalan, Aberon vo b.) salatnlq
turizminin inkiafna gei imkan yaradir. Respublikada dvlot tobiot qoruqlarinin (DTQ) vo milli parklann (MP)
sayinin artmasi tobiot, ekoloji vo ekzotik
turizm nvlorinin inkiafn srotlondirmidir. Soyuq iqlimli blgolordo (Kiik
Qafqaz, Naxivan, oki, Zaqatala, Qsar, Lerik, amax vo b.) turizmin alpinizm, da-xizok idman nvlori inkiaf
etdirilir. Bak, Mataa, Gonco, Quba,
Naxivan, Lonkoran, Bordo, oki vo
amaxda alm Olimpiya idman komplekslo indo (OK) milli, regional vo bey
nolxalq miqyasli idman yarlarmn keirilmosi turizm olaqolorini genilndirir.
okido vo Qubada OK-lorin nozdindo
masir mehmanxanalar tikilmidir.
Turizm blglori. Azorbaycan orazi
sindo ehtiyatlarmin miixtolilliyi, inkiaf
soviyyosi vo perspektivliyino gro seilon
8 turizm blgosi vardir.
Bak-Abero turi/.m blgosi Azor
baycan Respublikasimn orqido, Xozor
donizi sahilindo yerloir vo olverili coraf mvqeyo malikdir. Blgo dorketmo,
malico-salamlq, idman, igiizar tu
rizm nvlori iizro ixtisaslamdr. Xozo
rin Bilgoh, Nardarai, Pira, Buzovna,
Zuulba, Novxam sahillorindoki qumlu
imorliklor turizmin inkiaf baxmndan olverilidir. Balneoloji iqlimo malik
blgodo Gonclik Beynolxalq Turizm
Morkozi, Neptun turist bazasi vo sanatoriya-kurort morkozlori (Bilgoh,
Mordokan, Buzovna) foaliyyot gstorir.
Bakida orihrin tarixi-memarhq
abidolorindon olan Buxara vo Multani
karvansaralarmdan miiasir dvrd tu
rist obyektlori kimi istifado olunur. Baki
ylonco Morkozi, Akva-park , Lunapark , Lido istirahot vo oylonco morkozlorindo turistloro yiiksok xidmot gstorilir. Dorketmo turizminin morkozi olan
Bakida golmo vo getmo turizmi inkiaf
etdirilir. Baki horindo 5462 yerlik 40
TYO (30 mehmanxana vo 10 digor
TYO ) foaliyyot gstorir. Bakdak oriohor kompleksi (irvanahlar sarayi,
Qiz qalasi, qodim moscidlor, karvansara
vo b.), Bibi-lleybot moscidi, Atgah
mobodi, Xozoryani miidafio qurgulari,
qalalar, karvansaralar voovdanlar kom
pleksi (Mordokan qalasi vo qiillolori.

Nardaran vo Ramana qalalar) vo b. maraql tarixi abidlordir. ohordon 70 kn

conubda Qobustan Dvlot Tarix-Bodii
Qoruu, Altaac M P, Aberon M P.
Connt ba istirahot zonas (Xz) yerloir. Baknm conub-qrbind x ku
rort kompleksi foaliyyot gstorir. Turistlor Bakdan 4 istiqamotdo: respublikanm
qorb, imal-qrb, imal vo conub blgolorin soyahoto xrlar. Masir Olimpiya
(Bak, Mataa) vo digor idman kom
plekslori idman turizminin inkiafna
imkan yaradr.
Quba-Xamaz turizm blgosi Azor
baycanin imal-orqindo, Bak Xamaz
turist marrutunun stndodir. Turizmin ixtisaslamas istirahot-oylonco,
dorketmo vo idman istiqamotindodir.
Landaftn rongarngliyi, iqlimin safl,
mineral sular vo qumlu doniz sahillori
blgonin sociyyovi xsusiyytidir. Byk
Qafqazn yksok dalarndan Bazardz, ahda, Tufanda vo b. bu blgoddir. Blgonin Bakya yaxn olmas,
aqroiqlim oraiti turizmin inkiafna
geni imkanlar a*. ahda M P, Tongoalt dorosi, Afurca olalosi, Quba
istirahot morkozi, Balbulaq , Connot
ba istirahot zonalar (Quba), Yalama
vo Nabrann qumlu imrliklori tobiotsevorlori istirahoto colb edir. Bebarmaq
qayas vo miidafio soddinin qalqlar,
trbolor (Siyozon), abran, Gilgilay
istehkamlar kompleksi, raqqala (Dovi), Cm moscidi (Quba) vo b. ma
raqli tarixi-memarlq abidoloridir.
Blgodo turizm istirahot mossislrinin obokosi genilondirilir. Xozor ,
Dostluq', Palermo , ms turist
bazalan, Malibu , Atlant , Qreenvill , Palma istirahot morkozlori (Yalama-Nabran sahil zonasi), Suvar daturizm istirahot zonasi (Qusar), Qalaalti
sanatoriyasi vo miialico pansionati (Dovi) foaliyyot gstorir. Nabranda bey
nolxalq ohomiyyotli turizm morkozi yaradlmdr. Bu blgoyo istirahot vo
oylonco moqsodilo golon turistlorin sayi
ildon-ilo artr. Blgonin turizm ehtiyatlari zongin vo perspektivlidir. Xozor sahili boyu dalq orazilordo turizm inkiaf etdirilir.
Lnkoran-lYlasall turizm blgsi
Azorbaycanin conub-orqindo, BakiAstara turist marrutunun stndodir.
orqdon Xozor donizi ilo ohato olunur.
iran islam Respublikasi ilo homsorhod
olmasi iki dovlot arasmda turizm olaqolorinin genilonmosino imkan yaradir.
Subtropik iqlimo malik blgodo turizm

ixtisaslamas istirahot-malico vo dork

etmo istiqamotindodir. Iqlimi, zongin
mineral sulari balneoloji kurort tosorriifatmm inkiafna olverili orait yaratmdr. Meoi qonaq evi, Xanbulan istirahot morkozi, Hirkan moteli
(Lonkoran), Min bir geco istirahot
oca (Astara), istisu sanatoriyasi,
Masalli vo Dotvond hotellori (M a
salli) turistlorin ixtiyarindadir. Zongin
flora vo faunaya malik Qzlaac DTQ
vo Hirkan M P bu blgododir. Qodim
moscidlor, tarix-diyarnaslq muzeylori, Babok qalasi, trbolor, karvansaralar
respublikanm miihiim tarixi-memarhq
abidoloridir. Blgo turizmin inkiaf baximindan perspektivlidir. Turizm ehtiyatlan yeni istirahot vo oylonco morkozlorinin yaradilmasina, Lerikdo da tu
rizminin inkiaf etdirilmosino, Lonkoran
vo Astarada sanatoriya-kurort obokosi2001 ilin sentyabrinda Azarbaycan
mumdnya Turizm Tkilatna
zv qbul olunmudur. Respub
likada turizm xidmtlrindn istifada
ednlrin hquqlarnn qorunmasi,
normativ-hquqi aktlarin nizamlanmasma yardim gstrilmsi, bey
nalxalq turizm bazarinda Azarbaycanin nfuzunun yksaldilmsi
va b. maqsadlarla 2001 ilda Azar
baycan Turizm Sanayesinin nkiaf
ttifaq yaradlmdr.
nin genilondirilmosino imkan verir.
oki-Zaqatala turi/m blgsi Azor
baycanin imal-qorbindo, Byiik Qafqaz
dalarnn conub yamacmda, Baki-Balakon turist marrutunun stiindo yerloir. Dalq vo daotoyi landaft, mineral
bulaqlar, da gllori, olalolrl zongin
blgodo qodim dvrlordo iri ticarot vo sonotkarlq morkozi kimi tannm oki ohori yerloir. Yuxar Ba Taix-Memarlq Qoruu, Ki mbdi, sfahan,
Tobriz, Lozgi karvansaralar, Golosongrson qalas vo b. (oki), qodim qala
lar (Qax, Zaqatala), Zaqatala DTQ,
lisu DTQ vo b. bu blgnin maraqli
turizm obyektlorindondir. oki karvan
sara hotellori, Soadot , Marxal istira
hot zonalar (oki), Sahil , onlibel
istirahot morkozlori, Qafqaz da-turist
bazalan (Qobolo), lisu , ofa pansionatlari (Qax) vo Giiliistan turist bazasinda (Zaqatala) turistloro xidmot
gstorilir.
amax-snayll turizm blgosi
Bak-Aberon, oki-Zaqatala turizm

blgolori arasnda yerloir. Bak-Balakon turist marrutu bu blgodon keir.

Byiik Qafqaz dalarmn conub-orq
yamaclarmda yeioon, fiisunkar tobioto
malik blgonin turizm ixtisaslamas
istirahot, idman, dorketmo istiqamotin
dodir. irvan D TQ vo M P, Pirqulu
DTQ bu blgododir. amaxda Cm
moscidi, Giiliistan vo Buurt qalalan,
sokkizbucaql ahixondan (axondan),
Yeddi giinboz, Pirmordokan, Diribaba
trbolri, Astrofizika Rosodxanasi, smayllda qodim qalalar. Lahc Dvlot
Tarix-Modoniyyot Qoruu kimi maraqli
turist obyektlori vardir. Blgodo 638
yerlik TYO foaliyyot gstorir (2005).
Fortuna da-turist bazasi vo b. istira
hot morkozlori almdr.
Gonco-Qazax turizm blgsi Azor
baycamn qorbindo, Baki-Qazax turist
marrutunun stndo yerloir. Turi/.
ixtisaslamas istirahot-malico. dorkeb
mo istiqamotindodir. lverili iql
oraitino malik da-meo ladaft.
neral su ehtiyatlan ilo zongin bi;
turizmin inkiaf baximmdan perspe
tivlidir. Nizami Goncovinin moqbors
Ciimo moscidi, mamzado tikililor kor
pleksi, eyx ibrahim moqborosi, karv,
sara vo s. Gonconin maraqli turizm v
yektloridir. Byklyno vo iqtisadi o.
miyyotino gro respublikanm ikinci
hori olan Gonconin conubunda doi
soviyyosindon 1556 m yiiksoklikdo y<
loon Gygliin otrafinda Gygl
Hacikond istirahot zonalan, joy;
DTQ yaradlmdr. Beynolxalq olumiyyotli Naftalan kurortu bu blgr .
yerloir. Qazax rayonu tarixi-memai
abidolori ilo zongindir. ibtidai insanl.
yaay moskoni olan Aveyda may:
Ian maraqli tobiot abidoloridir. Mi:
evir ohrinin yaxinlnda qodim
xeoloji kompleks yerloir. ohordo
publika ohomiyyotli avarokmo ba
var. Gonco ohoindoki Gon.
Kopoz mehmanxanalan vo Lil:
hotelindo turistlorin istirahoti iin
cr orait yaradlmdr. Goncodo !
piya idman kompleksi tikilmidir. 1?
godo idman turizmi inkiaf etdirilir.
Qaraba turizm blgsi Azorbay
nin conub-qorbindo, Bak-ua tun t
marrutunun stndodir. Turizm ixtisaslamas salamlq-malico, dorketmo
istiqamotindodir. Qaraba blgosindo
balneoloji ua da-iqlim kurortu, Glabl istirahot zonasi, moqborolor, mos
cidlor, karvansaralar, qiillolor (Bordo,
Adam), Azx maaras (Fiizuli), Xuda-

Qarasu

forin krplori (Cbrayl), Bsitay DTQ

(Zongilan), stisu balneoloji kurortu
(Kolbocor), Qalal qalas, Gy qala,
Cavanir trbosi, Lalozar krpiis (Qubadl), Agl DTQ v M P (Acabodi vo
Beyloqan) kimi turizm obyektlri var.
Dniz sviyysindn 1400 m yksoklikd
yerlon ua ohori blgnin osas tu
rizm mrkozidir. Alban mobodlri, ua
Tarix-Memarlq Qoruuna daxil olan
qala divarlar, Qaraba xanlarnn iqamtgahlar, Xuridbanu Natvann evmuzeyi, Molla Ponah Vaqifn mqborosi,
Daalt uurumlu dorosi, ua, Xozinoqala maaralar burann maraql tarixi-memarlq vo tobiot abidoloridir. ua
sanatoriya-kurort birliyi, fa turizm
kompleksi, Qaraba mehmanxanas
uzun illor turistlrin ixtiyarnda olmudur. Ermni ial zaman bu obyektlorin
oksoriyyoti dadlmdr. al olunmu
orazilor azad edildikdon sonra blgnin
turizm imkanlarmdan geni istifado olunaeaqdir.
Naxivan turizm blgsi Naxivan
MR-in orazisini ohato edir. Tiirkiyo,
iran vo Ermonistanla homsorhoddir. Tu
rizm ixtisaslamas dorketmo vo miialico

istiqamotindodir. Relyefi, osason, dalqdr. Naxivan ohori Qafqazin vo Yaxn orqin on qodim modoniyyot morkozlorindon biri olduundan tarixi abidolorlo zongindir: Mmno xatin, Giilstan vo Yusif ibn Kseyir trbolori,
Qarabalar Tarix-Memarhq Kompleksi, Fozlullah Noiminin moqborosi, moscidlor, Qzlar bula kompleksi, lico qalasi (Culfa), Ordubad Tarix-Modoiyyot Qoruu (1977) ovozsiz turizm
obyektloridir. Naxivan blgosi Badamh, Sirab, Vayxir kimi mineral bulaqlarla
zongindir. Blgodo 935 yerlik T Y O
foaliyyot gstorir (2005). Naxivan
ohorindoki Noqi Cahan , Hotel
Qrad Naxivan , Qartal hotellorindo turistloro xidmot gstorilir. Qodim
Naxivan diyarmin mineral sulan, memarliq abidolori, landa, shabi-kohf
(shabil-kohf), Nohocir, Gomiqaya kimi
nadir relyef formalan, Kltopo, Qarabulaq nekropolu turistlori blgoyo colb
edir. Burada Batabat, Qanlgl sahillorindo istirahot zonalar yaradlm, pansionatlar vo turist bazalar tikilmidir.
Akad. Hoson liyev adina Ordubad M P
vo ahbuz DTQ bu blgododir. lverili

tobii orait Babok rayonunda mehman

xana obokosinin, ahbuz rayonunda
sanatoriya-kurort komplekslorinin genilondirilmosino imkan yaradir.
Turizm reklam v nrlri. Respub
likada turizmin inkiaf bu saho iizro da
ha geni miqyasda odobiyyatm yaranmasina sobob olmudur. Turizmin toblii
moqsodilo Azorbaycan, rus, ingilis dillorindo miixtolif elmi-kiitlovi odobiyyat,
fotoalbomlar, bolodi kitabalar, buklet,
prospekt, atlas vo xorito-sxemlor ( Azor
baycan , , Welcome
to Azerbaijan , Azorbaycan olduu ki
mi , Baki , Byiik pok Y o l ,
Azorbaycan turizm regionlan , Azor
baycan tarix vo arxitektura abidolori ,
Bakimn otellori , Bakimn oyionco
morkozlori vo restoranlarf vo s.) nor
edilmidir. Turizm yeniliklori qozeti.
Azerbaijan review jurnah buraxilir.

d.: M o m m d o v . A R h i m o v S. H
Turizm termin vo anlylarnn izahli ensiklope
dik lti. ., 2003; R s h i m o v S. II. Turiz
ekskursiya iinin tki. 2004;
d v . ., i I 1 v . . Azrbaycanda golir.
turizmi vo onun inkiafproblemlri. ., 2004.
Habib Soltanoxt

AZRBAYCAN RESPUBLKASININ
NZBAT-RAZ VAHDLR

Azorbaycan Respublikasi inzibatiorazi blgsno osason 1muxtar respub

likadan (Naxivan Muxtar Respubli
kasi), 66 kond r-nundan (7-si Naxivan
M R orazisindodir). 13 ohor r-nundan
(Baki -11, Gonco - 2), 70 ohordon
(58-i rayon morkozidir), 239 qosobodon
vo 4279 konddon ibarotdir.
Naxivan Muxtar
Res
publikasi
(1920-23 illordo Naxi
van Sovet Sosialist Respublikasi,
1923-24 illordo Naxivan Muxtar Diyari, 1924-90 illordo Naxivan Muxtar So
vet Sosialist Respublikasi, 1990 ildon

Naxivan Muxtar Respublikasi) - Azor

baycan Respublikasinin torkibindo mux
tar respublika. m.-da vo .-do Ermo
nistan Respublikasi ilo (sorhod xottinin
uz. 246 km), q.-do vo .-da Tiirkiyo (13
km) vo iran Islam Respublikasi (204 ///)
ilo homsorhoddir.
Muxtar respublika orazisinin sah.
5,5 min km2 (Azorbaycan Respublikasi
orazisinin 6,4%-i), oh. 376,4 min nofordir (01.01.2006). 7 inzibati r-na (Babok,
Culfa, Kongorli, Ordubad, Sodorok,
ahbuz, orr) blnr. Paytaxt Naxi
van .-dir.
Azorbaycan Respublikasinin Konstitusiyasina osason Naxivan M R Azor
baycan Respublikasinin aynlmaz torkib
hissosidir vo statusu bu konstitusiya ilo
miioyyon edilir.

Naxivan MR-do qanunvericilik

hakimiyyotini Naxivan MR-in parlamenti
Ali Moclisi, icra hakimiyyotini
Naxivan MR-in Nazirlor Kabineti,
mohkomo hakimiyyotini muxtar respublikanin mohkomolori hoyata keirir.
Muxtar respublika orazisinin ox
hissosini Kiik Qafqazin Zongozur vo
Doroloyoz silsilolori vo onlarm Araz aynm dorosino doru uzanan qollan oha
to edir. Zongozur silsilosi Kiik Qafqazin on yiiksok silsilolorindondir. n
hndr zirvosi Qapcq d. (3904 m) eyni
zamanda Kiik Qafqazin Azorbaycan
Respublikasi orazisindo on yiiksok zirvosidir vo daimi qar xottindon yuxarida
yerloir. Doroloyoz silsilosi muxtar res
publika orazisinin m.-q. hissosindo yerloir vo Zongozur silsilosino nisboton alaqdr (on uca zirvosi Kkda 3120
m). razinin llyni orta hndrly 800
m olan Arazboyu dzonliklor (Sodorok,
orur, Bykdz, Kongorli, Naxivan,
Culfa, Ordubad dzlori vo s.) tokil edir.
Muxtar respublikanin orazisi geoloji
cohotdon Kiik Qafqazin Naxivan qrqlq tektonik zonasnda yerloir. Naxi
van qrqlq zonasnn tektonik quruluunda Hersin qrqln tomsil edon
orur-Culfa antiklinoriumu, Alp qrqlnda yaranm Ordubad sinklinoriumu vo Naxivan kokliyi itirak edir.
Naxivan MR-in orazisi miixtolif faydali
qazintilarla (molibden, mis, polimetal,
qzl, siirmo, morgm, civo, kobalt, uran,
volfram, titan, daduz, dolomit, boksit,
fosforit, kkiird, momulat dalar, tikinti
materiallari vo s.) zongindir. 200-don ox
mineral su bula (Darda. Badamli, Si
rab, Vayxir, Nohocir, Qahab vo s.) var.
Muxtar respublikanin iqlimino onun
coraf mvqeyi orazisinin hor torof
don da silsilolori ilo ohato olunmasi vo
iri su hvzolorindon uzaqda yerlomosi
miihiim tosir gstorir. razido miitloq
min. temp-r 3 IC (Dorvilor), miitloq

maks. temp-r 44C-dir (Culfa). illik

yant Arazboyu diizonliklordo 200
300 mm, yiiksok dalq yerlordo 500 800
mw-dir.
Naxivan MR hidroqrafik cohotdon
Araz ay hvzosino aiddir. razido iimu
mi uz. 1,8 min km olan toqr. 400 byk
vo kiik ay vardir. Burada, osason, quraq iqlim hkm srdyndon, gllorin
sayi az, sahosi vo hocmi iso kiikdir.
Blgodo da vo diizon torpaqlan yaylmdr. Torpaqlarm eroziyaya uramas prosesino gro muxtar respublikanin orazisi Azorbaycan Respublikasinin digor blgolorindon forqlonir. Bura
da minlrlo ha saho bitki rtyndon
mohrumdur.
Muxtar respublikada iqlimin quraql vo kontinentall ilo olaqodar bitki
rtyii vo onun aquli vo fiiqi zonall
da Azorbaycamn digor r-nlanndan kos
kin forqlonir. Respublikanin lloras ox
zongindir. Burada ali bitkilorin 2782
nvno rast golinir. Zongin heyvanlar
alomino malikdir. Heyvanlan: muflon,
bezoar keisi, ay, vaaq, tiilkii, yekoqulaq kirpi, ldonuzu, lpiiyi, koloz,
grzo vo s. Qular: Xozor ular, da qaranquu. koklik, dovdaq vo s. Milli parklar, qoruqlar, yasaqlqlar yaradlmdr.
Babok ra y onu Naxivan MRdo inzibati r-n. 1978 ildo tokil edilmidir. .-q.-do Ermonistanla, .-da iran
la homsorhoddir. Sahosi 900 km2, oh.
66,9 min nofordir (01.01.2006). Morkozi
Babok qos.-dir.
R-na Babok qosobosi vo Nelirom,
emobasar, Giizniit, Qoadizo, Tumbul, okorabad, Hacvar, Badaqan,
Yarimca, Qahab, Zeynoddin, Korimboyli, Kiiltopo, Sirab, Qaraqala, Mo/ro,
Xalxal, Vayxir, Aa Buzqov, Yuxari
Buzqov, Gormoataq, Paiz, Glonabad, Cohri, Nozorabad, Didivar,
Yuxari Uzunoba, A$a Uzunoba, Xolilli, xmahud, Qaraxaboyli, llaci-

niyyot, Araz, Nocofolidizo, Naxnorgiz,

Qarauq, Bulqan, Mommodrza Dizo,
Oruc Dizo kndlri daxildir.
R-nun relyef m.-da Doroloyoz silsilsinin c. yamacndan. c.-.-do Zongozur
silsibsindon ayrlm qollardan olan topobrdn vo yksoklikbrdon, c.-da Naxivan
maili diiznliyindn, c.-.-do Glstan
dznliyindon ibarotdir. R-nun on yiiksok
zirvosi Buzqov d.-dr (2475 /;?). Dznlikbrdo Antropogen, d-rda is,
sasn, Neogen kntbri yaylmdr.
R-nun razisi faydal qazntlarla
(daduz, tikinti materiallari vo s.) zongindir. Burada Sirab, Vayxir, Chri,
Qahab vo s. mineral su bulaqlar var.
R-nun iqlimi .-da yay quraq keon
isti, q soyuq keon yarmsohra v qu
ru l tiplidir. m.-da is yay quraq
ken isti, q soyuqdur. Orta temp-r
yanvarda -10C-don -3C-yodok, iyul

da 15-28C, mtlq maks. temp-r43C,

mtloq min. temp-r -30C-dir. llik yant 200-600 mm-dir.
R-nun sas aylar Araz, Naxvanay vo onun qolu Chriaydr. R-nda
Araz qovamn su anbar, Uzunoba,
Nehrom, Sirab, Cohri, Qahab su anbarlar vo suvarma kanallan var.
Boz vo mn-boz, m.-da, sasn,
da-abald torpaqlar yaylmdr. Yarmsohra vo sohra, dalq kserofit bitki
rty inkiaf etmidir. Heyvanlar: canavar, tlk. robdovam, kirpi, koloz,
grzo, oqrob, biivo. Qular: dovdaq, Xo
zor ular vo s. Araz qovann su anbarnda oxlu balq var.
R-n iqtisadiyyatnda emal vo sonaye
miiossisolori, xrok duzu, mineral su v
tikinti materiallari istehsah, taxllq,
ziimlk, meyvoilik, bostanlq, torvzilik miihiim yer tutur.
R-nda Sirab mineral su zavodu,
zlk plitobr zavodu, iiziim email zavo
du foaliyyot gstrir. 38 iimumtohsil
moktobi, 2 moktoboqodor miiossiso, 32
klub, 2 muzey, 41 kitabxana, oxsayl
tibb miiossisolori var.

R-nun orazisi tarixi arxeoloji abidolorlo zongindir. 1-ci Kltopo vo 2-ci

Kiiltopo kimi diinya hrotli arxeoloji
abidobr, Paiz kondi yaxnlnda Tunc
dvrno aid alxanqala abidosi, Araz
ay sahilindo horbi istehkam tipli
Abbasabad qalasi (Araz su anbari tikilon zaman qalamn qahqlan su altinda
qalmdr) vo 18 osro aid Nehrom
mamzadosi bu r-nun orazisindodir.
Eneolit, Tunc, Domir dvrno vo antik
dvro aid elmi ohomiyyoto malik bir
sira baqa arxeoloji abidobr, qodim
duz yata, orta osrloro aid yaay yer
lori, nekropollar, maddi modoniyyot
qahqlan vo onlarca digor memarliq
abidosi akara xarlm vo todqiq edilmidir.
R-nun morkozindo Babokin heykoli
ucaldlm, ohidbr abido kompleksi
yaradlmdr.
I f ii u - Naxivan MRdo inzibati r-n. 1930 ildo tokil edilmidir. m.-.-do Ermonistanla, c.-da iso
ranla homsorhoddir. Sahosi 995 km2, oh.
38,7 min nofordir (01.01.2006). Morkozi
Culfa .-dir.
R-na Culfa . vo Yayc, Dizo, broqunis, Bononiyar, rozin, Camaldi, Saltax, Gydoro, Xanogah, linco, Xokein, Milax, Teyvaz, Qazan, Nohocir,
Gynk, rofso, Lokota, Boyohmod,

Kirno, Qzlca, urud, Gal, Glstan

kondlori daxildir.
R-nun Ermonistan Respublikasi ilo
sorhodi boyu Zongozur silsilosi uzanir.
Silsilo Araz ayma doru alalaraq Arazboyu dzonliklro (Culfa dzonliyi vo s.)
keir. R-nun on yiiksok nqtosi Domirlidadr (3364 m). Tabair-Neogen kntlori geni yaylmdr. Faydali qazmtlar: morgm, goc, gips vo s. Mine
ral sular (Darda, Nohocir vo s.) xr.
razinin ox hissosindo yay quru isti, q soyuq keon yarmsohra vo quru l iqlimi hakimdir. Orta temp-r yanvarda
-10C-don-3C-yodok, iyulda 19-28Cdir. llik yant 200-600 mm-dir.

R-nun osas aylar linco vo Qaradorodir. linco ay zorindo faydali

locmi 13 mln. m3 olan Bononiyar su anbar ina olunmudur (1982-87). Bunun
hesabina 6 min ha saho okin dvriyyosino daxil edilnidir. R-nun torpaqlan,
osason, da-omon, qohvoyi, da-meo,
da-abaldi, boz, omon-boz torpaqlarindan ibarotdir. Sohra, yarmsohra, da
bitkilori vo subalp omonlori yayilmdr. Enliyarpaql da meolorino (pald, fstq, volos) rast golinir. Muflon.
qaya keisi, canavar, tiilkii, boz dovan.
ular vo s. moskunlamdr.
Culfa, osason, ziimlk vo heyvandarlq r-nudur. Taxllq inkiaf etmidir. Karbon qazi zavodu, goc sexi, k.t.
vo domiryol texnikasi tomiri miiossisolori. yiiksok gorginlikli elektrik transformatorlarimn sars sexi foaliyyot gstorir.
R-nun 12 moktoboqodor miiossisosi
28 iimumtohsil, internal, peo moktob
38 klubu, tarix-diyarnaslq muzeyi,
kitabxanasi vo 2 musiqi moktobi vardii
Arazn sosi qozeti nor olunur (193
ildon). R-nda 205 arpaylq 4 xostoxan
var.
R-n orazisindo akar olunmu
xeoloji abidobr, osason, yaay yerlo
vo qobiristanliqlardan ibarotdir. Bu ab;
dolor eradan ovvol 3-cii minillikdon ba^
layaraq son orta osrlorodok byk b:<
dvro aiddir.
Memarliq abidolorindon Glstan
kondindo tiirbo (13 osrin ovvoli), karvan sara (13 osr), Araz ay iizorindo krpu
(13 osr), Xanogah kondindo lincoqaL
(12-13 osrlor), lincoay Xanogahi
(12-13 osrlor), Qazan kondindo krp
(1551), hamam (18 osr), moscid (19 osr
vo s. vardir.
E.o. 7-ci minilliyo aid edibn shat
Kohf abidosi r-n orazisindodir.
K o n g o r l i r a y o n u - Nxv;
MR-do inzibati r-n. 2004 ildo tokil edi:
midir. . vo c.-q.-do ran, m.-.-do 1
monistanla homsorhoddir. Sahosi 6h
km2, oh. 25,8 min nofordir (01.01.2006
Morkozi Qivraq qos.-dir.
R-na Qivraq qos.-si vo Qarabala,
Qabll, Yurdu, ahtaxt, alxanqala,
, Yeni Korki, Bykdz, Tozokond.
Xincab kondlori daxildir.
R-nun orazisi m. vo m.-.-don
Doroloyoz silsilosi ilo ohatolonorok,
.-dan Araz ayna doru uzanir. Arazboyu saho Kongorli dzii adlanr. razidoki Keoltopo (2744 m), Qaraqu
(2600 m), Anabadgodik (2081 m), Qa-

billi (1125 ni), Xok (1063 /;/), Tononomda (1007 m), Tazuan (935 m), Binodiizii (885 m) d-ri Doroloyoz silsilosinin
zirvobridir.
Tabair-Antropogen
kntlori
yaylmdr.
R-n orazisindo bir ox faydali qazinti, ciimlodon hongda vo travertin
yataqlari vardir. ahtaxt Xok da karxanalari buradadir.
R-nun iqlimi kontinentaldir. Orta
temp-r \anvarda -6C-don -3C-yodok,
iyulda 20-28C-dir.
sas aylar Lizbirt vo Cohridir.
aylarn oksoriyyoti yay aylannda
quruyur. Araz su anbari r-nun c.-undadir.
Boz, omon-boz vo da-abald tor
paqlar yaylmdr. Bitki rty, osason,
yovanlqdan ibarotdir.

Heyvanlari: canavar, tiilkii, orobdovan, kirpi, kobz, oqrob vo s. Qular:

dovdaq, ular vo s. Araz su anbarinda
baliq var.
R-nun tosorriifatinda taxllq, torovozilik, okor uunduru istehsah vo
heyvandarliq miihiim yer tutur.
R-nda 13 orta moktob, 13 modoniyyot
evi vo klub, 12 kitabxana, 2 xostoxana, 6
tibb montoqosi var.
R-n orazisindo maddi modoniyyot qaliqlan ib zongin xeyli arxeoloji (qodim
yaay yerlori, qalalar, qobiristanliqlar,
kurqanlar) vo memarliq abidolori var.
O r d u b a d r a v o n u - Naxivan
MR-do inzibati r-n. 1930 ildo tokil edilrnidir. 1963 ildo lov edibrok orazisi
Culfa r-nu ilo birlodirilmi, 1965 ildo
yenidon borpa olunmudur. .-dan ran
islam Respublikasi, m.-dan vo .-don
Ermonistan Respublikasi ilo homsorhod
dir. Sahosi 972 km2, oh. 42,9 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Ordubad .-dir.
R-na Ordubad ., ohriyar, Paraaay, Adoro qos.-lori vo Nsniis, Yuxar
ndomic, Aza, Aa ndomic, Yuxar
ylis, Aa ylis, Vonond, Xanaa,
Ar, Dizo, Volover, Qoruqlar, Dosto,

Drns, ononob. stiip. Mozro, Bilov,

Behrud, Qoadizo, Ba Dizo. Paraa,
Gilanay, Tivi, Bist, Nosirvaz. lohi,
Xurs, Nrgt, Dyln, Unus, Koloki,
Pozmori, Gozo, Kotam. Bakond,
Darkond, Kolontr Dizo, Kilit, Anaqut,
Azadkond, Sabirkond, Anabad kondlori
daxildir.
razisinin ox hissosini Zongozur silsilosinin c.-q. yamac tutur. .-da Arazboyu dzonliklor (Ordbad diiz vo s.)
uzanr. Naxivan MR-i on yksok nqtosi olan Qapcq d. (3904 m) burada
dir. R-nda Tabair Antropogen kiintlri geni yaylmdr. Faydal qazntlar: polimetallar, molibden, mis, tikinti
materiallari vo s. Yay quraq keon
soyuq iqlimi var. Orta temp-r yanvarda
-10C-don -3C-yodok, iyulda 1025C-dir. llik yant 300-800 mm-dir.
n byk aylar: Vonond, Ordubad
vo s. iranla sorhod boyu Araz ay axir.
Boz, omon-boz, allvial-omon, daabald, qohvoyi da-meo, imli daomon torpaqlar yaylmdr. Arazboyu
dzonliklor vo qismon alaq dalq saholor da-kseroft bitkilori, yksok dalq
sahlor subalp vo Alp omonlri ilo
rtldr. Bobir, Conubi Qafqaz muflonu, qayakeisi, dalq dolosi, boz koklik,
ular vo s. var. Ordubad yasaql osasm
da akad. Hoson liyev adma Milli Park
yaradlmdr (2003).

Onlardan Ordubad .-ndoki orta osrloro

aid Sorohor moscidini, Anbaras moscidini, Cm moscidini, Mungis mosci
dini. Tokeiyi moscidini. Qeysoriyyoni.
16 osro aid hamam binasn, Niisns pirini, Vonond moscidini (18 osr). e.o. aid
Xarabagilan yaay yerini vo s. gstormok olar. Mohur Gomiqaya abidosi r-n
orazisindodir.
Sodor ok r a y o nu - Naxivan
MR-do inzibati r-n. 1990 ildo tokil
edilmidir. C.-q.-don Tiirkiyo ilo, m.-q.don Ermonistan Respublikasi ilo hom
sorhoddir. Sahosi 151 km 2, oh. 13,1 min
nofordir (01.01.2006). Morkozi Heydorabad qos.-dir.
R-na Heydorabad qos. vo Sodorok,
Qaraaac, Korki kondlori daxildir.
Sotli m.-da vo .-do dalq, Araz
boyu hissodo dzonliklordn ibarotdir.
C.-.-don Dohno vo Volida yksokliklori ib orur diizndon ayrlr. m.-q.-do
Ar dzonliyi ilo birloir. C.-q.-do Araza qovuur. 800-940 m mtloq yksokliyo malik olan Sodorok dii/ii c.-a vo
q.-don .-o doru meyillidir.
R-n orazisindo dzonlikdo miiasir
(allvial-prolvial), dalq hissodo De
von, qismon Tabair kntlori yaylmdr. Burada gil, mormorlomi
ohongda yataqlari vo tozahiirlori, mi
neral su yataqlari vardir. Quru kontinental iqlimo malikdir. Yayi isti, q so

Ordubad, osason, k.t. r-nudur.

Meyvoilik vo maldarliq miihiim yer
tutur.
R-nda 40 iimumtohsil moktobi, 2
musiqi moktobi, ahmat klubu, 2 r-n vo
16 kond modoniyyot evi, 24 kond klubu,
3 muzey, xalq teatri, 47 kitabxana, mor
kozi xostoxana, uaq xostoxanasi, 3 kond
saho xostoxanasi, gigiyena vo epidemiologiya morkozi, 3 tocili yardim stansiya
si var. R-n icra Hakimiyyotinin orqani
olan El hoyati qozeti nor olunur
(1932 ildon).
razisindo oxlu sayda tarixi-arxeoloji vo memarliq abidolori vardir.

yuqdur. razidon Qaraay, apan ay

vo Tiirkiyo sorhodi boyunca Araz ay
axr. sason, boz torpaqlar yaylmdr.
Sodorok dznn Arazyam hissosindo
omon-ot bitkilori inkiaf etmidir.
Sodorok, osason, k.t. r-nudur. Taxillq, zmlk, meyvo-torovozilik vo
maldarliq inkiaf etmidir.
R-nda 3 orta moktob, ahmat mok
tobi, texniki yaradclq morkozi, idman
moktobi, modoniyyot evi, musiqi mok
tobi, morkozi kitabxana, 4 klub. morko
zi xostoxana, tocili yardim stansiyasi,
gigiyena vo epidemiologiya morkozi
var.

R-nun c.-unda Eneolit vo Erkon Tnc

dvrlorino (e.o. 4 3 minilliklor) aid yaay yerlori akar edilmidir. Son Tuc vo
Erkn Domir dvrn aid Sodorok qalas
qala-ohr olmudur.
R-nda tarix-diyarnaslq muzeyi
a h b u z r a y onu - Naxivan
MR-do inzibati r-n. 1930 ildo tokil edilmidir. 1963 ildo lov edilorok orazisi
Naxivan (1978 ildon Babok) r-nuna vcrilmi, 1965 ildon yenidon borpa olunmudur. m.-da vo .-do Ermonistanla
homsorhoddir. Sahosi 917 km2, oh. 21,7
min nofordir (01.01.2006). Morkozi ahbuz qos.-dir.
R-na ahbuz, Badamli qos.-lori vo
Qarababa, Mahmudoba, Bionok, Aa Qlaq, Yuxar Qlaq, Kk, Badaml, ahbuzkond, Keili, Kls, Kiikoba, Daylaql, Morolik, Solosz, ada,
Gney Qlaq, Qzl Qlaq, Ayrnc, Kolan, Abulaq, Nursu, Gmr, Trke
kondlori daxildir.
R-n Kiik Qafqazin Doroloyoz silsilosinin c. vo Zongozur silsilsinin q. yamaclarnda yerloir. Sothi, osason, da-

yarpaql da meolorino (pald, fstq,

volos) rast golinir.
ahbuz Dvlot Tobiot Qoruunda
informasiya morkozi vo muzey foaliyyot
gstorir.
ahbuz, osason, heyvandarliq r-nudur. Anhq vo meyvoilik do inkiaf
etdirilir. Badamli mineral su zavodu
foaliyyot gstorir.
R-nda 24 orta moktob, 12 moktobo
qodor torbiyo miiossisosi, 2 yeddiillik
musiqi moktobi, idman moktobi, ahmat
moktobi, 26 klub, 29 kitabxana, tarixdiyarnaslq muzeyi, morkozi xostoxana, 4 saho xostoxanasi, 2 tocili yardim
stansiyasi, gigiyena vo epidemiologiya
morkozi var.
Rayon icra Hakimiyyotinin orqam
olan Ouz sosi qozeti nor olunur
(1936 ildon).
R-n orazisindo Eneolit, Tunc, Domir
dvrlorino, antik dvro vo orta osrloro
aid tarixi-arxeoloji vo memarhq
abidolori var.
r u r r a y o n u (1930-64 illordo
Noraen r-nu, 1964 91 illordo li
r-nu) - Naxivan MR-do inzibati r-n.

lqdr. n yksok nqtolori Zongozur silsilosindo Salvard d. (3160 m) vo Keolda (3115 m), Doroloyoz silsilosido
Kiik d.-dr (3120 m). Bionok arm
(2346 /) r-nun m.-mdadr. TabairNeogen ktintlori yaylmdr. Faydal qazntlar: kkrd, torf, tikinti
materiallari, momulat dalar vo s. M i
neral sular (Badamli, Bionok, Batabat,
Karvansara vo s.) xr. Yay quraq keon soyuq iqlimi var. Orta temp-r yanvarda -10C-don -3C-yodok, iyulda
10-25C-dir. llik yant 400-600 mmdir. razisindon Naxivan ay vo onun
qollar (Kk, ahbuz, Salvard) axr.
Qanlgl vo Batabat glndon su an
barlari kimi istifado olunur.
R-un torpaqlar da-omon, qohvoyi da-me, da-tnd abalddr.
Da-kserofit bitkilori, da llori, sub
alp vo alp omonlri yaylmdr. Enli-

1930 ildo tokil edilmidir. m.-.-do Er

monistan, c.-q.-do iranla homsorhoddir.
Sahosi 810 km2, oh. 97,1 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi orur .-dir.
R-na orur . vo Maxta, Qaraburc,
Axamod, Korimboyli, Olanqala, omaxtur, Siyaqut, Kosacan, Yuxari Daarx, Dorokond, Aa Daarx, oriboan, Baboki, Dorvilor, Qarahosonli, Arbatan, Vormoziyar, Daarx, Psyan, Tozokond, Yengico, Alar, Xoloc, Havu,
Yeni Havu, Xotai, Colilkod, Mahmudkod, Gnnt, Yuxar Aralq,
Aa Aralq, Dizo, badulla, obyengico, Tumasl, Vayxr, Diyadin, ohriyar, Muanl, Domiri, Aa Yayc,
Yuxar Yayc, Gml, Qarxun,
Mommodsabir,
Mancq-Mehrab,
Muancq-Mslm, Sorxanh, Axura,
Homzoli, Tononom, Qorulu, Krknd,
Kriil, Dtidongo, Zeyvo, ahbulaq,

var.

omonli, Danyeri, lokli, Xalqlar,

Ouzkond, Qlaqabbas, Arpaay,
Bohruz Kongorli kondlori daxildir.
R-nun sothi m.-da vo .-do dalq.
Arazboyu hissodo bir-birindon tiro vo
yiiksokliklorlo ayrlan maili diizonliklordon ibarotdir. Hndrly 600-700 mdon (Araz ay sahilindo) 2775 m -odok
(Doroloyoz silsilosindo) doyiir. Diizon
lik vo daotoyi hissodo, osason. Antropoge, dalq hissodo Devon, Perm, Trias,
Tabair kntlri yaylmdr. Faydah qazntlar: polimetal filizlor, travertin,
mormor, mormorobonzor ohongda vo s.
Yayi quraq keon soyuq yarimsohra,
quru l vo q quraq keon soyuq iqli
mi vardir. Orta temp-r yanvarda -6Cdon 3C-yodok, iyulda 20-26C-dir. il
lik yant 200 400 mm-dir. aylar:
Araz, Arpaay, Qaradoro vo s. Arpaa
su anbar . r-nu orazisindodir.
Boz vo omon-boz, orakotvar ~
qonur, da-abald vo qohvoyi da:
meo torpaqlar yaylmdr. Bitki
ty, osason. yarimsohra bitkilorind;
vo da-kseroftlorindon ibarotdir. He;
vanlar: qaya keisi, muflon, canav;
tiilkii, boz dovan, ldonuzu, dalq d;
losi, l sian vo s. Qular: qirqov
koklik, ular, barqara vo s.
orr, osason, k.t. r-nudur. Tosor
fatda bilkiilik vo heyvandarliq miihiii
rol oynayr. R-nda okor uunduru i
koti, 5 dyirman var.
R-nda 62 mumthsil moktobi, 22
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, al
mat moktobi, 60 kitabxana, tari'
diyarnaslq muzeyi. 67 klub mossis;
si, morkozi xostoxana, 10 saho xostox;
nasi, uaq xostoxanasi, sanitar-epiiK
miologiya morkozi, tocili yardim si;:
siyasi vo s. var.
Rayon icra Hakimiyyotinin orq;
olan orurun sosi" qozeli nor olun
(1931 ildon).
R-n Naxivan MR-in on qodim
ay moskonlorindon biridir. nsanh
burada holo son buzlama dvrnd
etibaron moskunlamlar. Kitab
Dodo Qorqud dastannda oik :
xatrlanan orur orazisindoki qaznt!
zamam Eneolit vo Tunc dvrlorino, ai
tik dvro, orta osrloro aid yaay yerlori
vo qobir abidolori akar edilmidir.
Blgodo Olanqala, Govurqala,
Qarasu qalas kimi mdafo istehkamlarnn izlori qalmaqdadr.

hrlr

Azorbaycan Respublikasi
nin paytaxti (1918 ildon). Aberon y-a-nda, Xozorin q. sahilindo port. Domir
yollan vo avtomobil yollan qova.
Beynolxalq vo respublika ohomiyyotli
iki aeroportu, Xozorin . sahilindoki
Trkmonba, Bekta, Aktau portlari
ilo boro damalar var. i sonaye, elm
vo modoniyyot morkozidir. 1967 ildon
metropoliten foaliyyot gstorir. Sahosi
2130 km2, oh. 1873,6 min nofordir
(01.01.2006).
Baki . II r-n vo 61 qos.-don iba
rotdir. Binoqodi r-nu (qos.-lori: M..Rosulzado, Binoqodi, Bilocori, Xocason,

r-nu (qos.-si Kelo), Xotai r-nu (qos.-si

hmodli), Norimanov r-nu, Nosimi r-nu
vo Yasamal r-nu.
ohorin morkozi hissosi Baki buxtasna pilloli enon amfteatrda yerloir.
Bakimn doniz sahili hissosi okean
soviyyosindon toqr. 28 m aadr. Baki
r-nu orazisindo faydali qazintilardan
neft. qaz, tikinti materiallari hasil edilir;
miialico ohomiyyotli mineral sular xr
(x, Suraxam). oxlu palq vulkan
(Keyroki. Bo-boa. Lkbatan vo s.)
var. qlimi quru subtopikdir. Orta
temp-r yanvarda 3-4C, iyulda iso
25-26C-dr. llik yant 300 mm-dir.
Bak iin gcl m. kiiloyi - xozri vo c.
kloyi - gilavar sociyyovidir.

da ohorin miidafio sistemino daxil idi.

irvanahlar Xozordo gcl donanma
yaratmdlar.
irvanah I Xolilllahn (1417 62)
dvrndo Bakida miihiim tikinti ilori
aparld. irvanahlar saray kompleksi
bu dvrdo tikilmidir.
1501 ildo ah I smayl irvana
hcm edorok Bakn olo keirdi. 1538
ildo irvan Sofovilor dvlotino birlodirildi.
Bakimn zongin tobii sorvotlori, habe
lo miihiim horbi-strateji ohomiyyoti 18
osrin ovvolorindon etibaron Rusiyanin
diqqotini colb edirdi. 1723 ildo 1Pyotrun
qounu Bakiya daxil oldu. Lakin Ru
siya ilo iran arasinda balanan Gonco

V. Vereagin. Bakimn mnzrs, IH72.

Sulutopo, 28 May), Qarada r-nu (qos.lori: Korgz, Mfqabad, Qobustan,

Pula, Songoal, eyilda, mid, lot,
Ba lot, Yeni lot, Kotal, xlar,
Pirsaat, Qarakosa, Qzlda, onqar,
A ZN S, Sahil, Qarada, Lkbatan,
Heybot, uban), zizboyov r-nu (qos.lori: Mordokan, Bino, ilov, Pirallah,
aan, Neft Dalar, Buzovna, Gzdok,
Qala, vlan, Trkan, Ziro), Sobail
r-n (qos.-lori: Badamdar, Bibiheybot),
Sabunu r-nu (qos.-lori: Bakxanov,
Zabrat, Krdoxan, Mataa, Narda
ran, Pira, Sabunu, Balaxan, Bilgoh,
Ramana), Suraxam r-nu (qos.-lori: Suraxan, Yeni Suraxam, Blblo, Hvsan, Z, mircan, Qaraxur), Nizami

Aberon y-a-nda taplm arxeoloji

mqavilosin (1735) gro, Baki yenidon
materiallar burann qodim yaay mos- rann hakimiyyoti altna kedi.
koni olduunu sbut edir (e.o. 3-1-ci
18
osrin ortalarmda Azorbaycanda
minilliklor). Baki holo orta osrlordon
bir sira xanhqlar, ciimlodon Baki xanYaxin vo Orta orqin iri ohorlorindon
l yarandi. 1796 ilin yaznda II Yekaolmudur. Beynolxalq ticarot yollan
terinamn omri ilo B.A.Zubovun ko(pok yolu vo s.) ayncmda olan Baki
mandanhq etdiyi rus qounlar A/.ororq vo Qorb lkolori arasmdaki ticarot
baycana yr etdi. yun 13-do Baki
do miihiim ohomiyyoto malik idi.
alindi.
9
osrin 2-ci yarisinda Abbasilor
1813 ildo Rusiya ilo iran arasinda
balanm Glstan siilh mqavilosi ilo
xilafotinin zoi/lomosi ilo Azorbaycanda
bir sira miistoqil dvlotlor yarandi.
imali Azorbaycan, ciimlodon Baki
Belo dvlotlordon biri do irvanahlar
Rusiyaya birlodirildi.
Baki . 1918 ildon miisolman rqindvloti idi. Baki 10 osrin axirlannda
rvann osas ohorlorindn birino ev- do ilk demokratik respublika olan Azor
baycan Xalq Cmhuriyyotinin, 1920 il
rildi. 12 osrdo Baki ikicorgoli qala divan vo xondoklo ohato olundu. Qiz qalasi
don iso Azorbaycan Sovet Sosialist Res-

publikasnn paytaxti olmu, 1991 ildan

mstqil Azarbaycan Respublikasinin
paytaxtdr.
Bakinin ilk gerbi 1840 ildo tosdiq
olunmudur. 1890, 1967 illordo gerbdo
doyiikliklor edilmi v 2001
ildo sonuncu variant qobul edilmidir.
Bakinin tarixi v memarliq abidolarindn an mhm ihrdir. Bu
rada mxtlif dvrbri hat edn 50-dn
ox tarixi v memarliq abidlri (irvanahlar saray, Qz qalas, Snq qala
v s.) var.
Baknn 30 /cm-liyinda, Aberon y-ann Suraxam qs.-nin c.-. hisssindo
Atgah yerbir. Atgah 17-18 asrlrd tabii qazlarn xd yerd ia
edilmi od mbdidir.
Baknn qadim va zangin tarixi
abidalorindon biri do dnyada qayast tosvirlori ilo tannm Qobustandr. Burada Mezolitdon orta
srlr qdr btn dvrbrin abidobrin rast glinir.
N a x i v a n - Azarbaycan Respublikasnda ohor. Naxivan MR-in
paytaxtdr. ri sanaye, elm v modoniyyat markazi, miihiim d.y. va avtomobil naqliyyat qovadr. Beynalxalq
aeroportu var. Naxivan dznd,
Naxvanayn sahilindadir. Naxvandan Bakyadk olan masafa 536 km- dir.
razisi 130 km2, ah. 70,2 min nofordir
(01.01.2006). liabad qs. Naxivan .nin yegana inzibati vahididir. qlimi
kontinentaldr. Orta temp-r yanvarda
-3,8C, iyulda 26,9C-dir. llik yant
236 mm-dir. Azarbaycanm an qodim
.-larindndir.
Bir sira antik va orta asr tarixi va
corafiyanaslar Naxivan .-nin osasnn e.a. 1539 ilda qoyulmasi barada
malumat vermibr.
Naxivan toponiminin miixtolif etimoloji yozumlar mvcuddur: Naksuana (Klavdi Ptolemey, eramizm 2
asri), Noova , Naquvan , Noqicahan (orta asr orob vo fars monbolorindo) vo s.
Naxivan e.o. 9-6 osrlordo Manna,
sonra iso Midiya dvltbrinin torkibin
do olmu, e.o. 550 ildo Midiyann squta uramasndan sonra homonilor
imperiyasnn hakimiyyoti altina dmdr. Bu imperiya daldqdan sonra
e.o. 4 osrin sonlarindan e.o. 1 osrin bi
rinci yarisinadok Atropatena dvbtinin
tarkibinda olmu, eramizm avvalindo
Albaniya dvloti torkibindo ohor vo
vilayot olmudur. 3 osrdon etibaron

Naxivan Sasanilor dvlotinin torkibin

do idi.
ran-Bizans miiharibosi zamam 625
ildo Bizans imperatoru Irakli Naxvan
yerb-yeksan etdi. Sonralar borpa olu
nan ohor 654 ildo oroblorin olino kedi.
9-10 osrlordo Naxivan ovvollor Sacilor,
sonralar iso Salarilor dvlotinin torkibi
no daxil idi. 1021 ildo Naxvan Bizans
imperatoru II Vasilinin qounlar ial
etdi, 1064 ildo iso Solcuqlar olo keirdi.
12 osrin 30-70-ci ilbrindo Naxivan
Eldogizlor dvlotinin osas iqamotgahlarmdan idi. Bu dovrdo Naxivan xeyli
inkiaf etdi.
1221 ildo Naxivan monqollann hiicumuna moruz qaldi. 1257 ildon Elxanihr ksilid oxsrlik aac ktyn bnzr dairlrl yaylan kimi
grnr. Bu, bir qrb jurnalistinin
gz il qdim Baknn simasdr.
Azrbaycanda Samux deyiln yerd
bir rq inar var,... ya 1300 ildir!
Paytaxtn da ya tqribn bir qdrdir. Hrnd ki, bu haqda fikirlr
mxtlifdir: hrin bnvrsinin
ah Dara trfindn qoyulmasndan
(e.. 6 sr), qdim misirlilrin hl
e.. 3-2 minilliklrd Baknn adn
"Gndoan Bakhau da" il eynildirmlrindk. Maraqldr ki, hr
iki ad "sbh fqi" mnasn vern
"baka" szn syknir, Bak is
hqiqtn d Qafqaz dalarnn
Gnin doduu rq qurtaracandadr.
lor dvlotino qatld. 1386 ildo Naxvan
Qzl Orda xan Toxtam, 1387 ildo iso
Teymur ial etdi. Naxivan 1412 ildon
Qaraqoyunlular, 1468 ildon iso Aqoyunlular dvlotinin torkibindo idi. 1501
ildo Sofovilor ohori tutdular. Aa Mo
hommod ah Qacarn hcumlar zaman
(1795-1797) Naxivan xeyli tonozzl et
di. 1827 ildo Naxvan ar qounlar
ial etdi; Tiirkmonay mqavilosino
( 1828) asasan Naxivan Rusiyaya birladirildi. 1841 ild Naxivan qaza mrkzina evrildi. Naxivan . 1920-23 illorda Naxivan SSR-in, 1923-24 illarda
Naxivan Muxtar Diyarmn, 1924-90
illordo Naxivan MSSR-in morkozi
olmu, 1990 ildon Naxivan MR-in
paytaxtdr.
Naxivan ohori Azorbaycanin qo
dim maarif, elm vo modoniyyot morkozlorindon biridir. Burada ali vo iimum

tohsil moktoblori, uaq baalar, moktobdonkonar uaq torbivo miiossisolori,

musiqi moktoblori. ahmat moktobi,
Olimpiya idman kompleksi, zglk
morkozi, Dinamo comiyyotinin idman
kompleksi vo stadionu. Heydor liyev
adina horbi lisey, AMEA-mn Naxivan
Bolmosi, klub vo kitabxanalar, C.Mom
modquluzado adina Naxivan Dovlot
Musiqili Dram Teatri, Kukla teatri,
Filarmoniya, Heydor liyev muzeyi,
tarix, odobiyyat vo xala muzeylori, aq
soma altinda muzey, ohidlor muzeyi,
rosm qalereyasi, respublika xostaxanasi
vo s. var.
Qodim memarliq vo tarixi abidolor
qorunur vo borpa edilir.
G n c (1804-1918 illordo Yeli
zavetpol, 1935 89 illordo iso Kirova
bad) Azorbaycan Respublikasmda o^
hor. Bakidan 363 k m q.-do, Kiik Qaf
qazm m.-. otoyindo, Ganco-Qaza
dzanliyindo, Ganca ay stndod <
BakiTbilisi d.y.-nda st., avtomob
yollan qova. aeroport var. Sah;
110 km2, oh. 306.1 min noford
(01.01.2006). Gonco . 2 r-na (
Nizami) blniir. Hacikond qos. (Go
gl kurort qos. ib birlikdo) Gonco
tabeliyindodir. halisinin sayna g
respublikanm ikinci ohoridir. tqlii
miilayim istidir. Orta temp-r yanvarc
1,1C , iyulda 25.4C-dir. llik yant
250-300 mm-dir.
Gonco Azorbaycanin qodim .-brin
dondir. Bozi miiolJiflor Gonconin Makedoniyal skondorin dvrndo (e.o.
336-323), baqalar iso e.o. 2 minillik ;
yarandm gstorirbr. Kitabi-Dod
Qorqud dastanmda da Gonconin am
okilir. Gonco sznn etimologi\
haqqinda da miilahizolor miixtolifdi
gen yer , aq yer , xazina , dof
na va s.
Gonco, osason, sonaye ohoridir.
rada 40 iri sonaye miiossisosi foaliyy.
gstorir. aharda Kand Tasorrfat AI
demiyasi, 2 universitet, Azarbaycti
Miiollimlor institutunun Gonco filial',
musiqi lexnikumu, tibb moktobi, 2
lec, 49 iimumtohsil moktobi, 6 texnil
peo moktobi, 53 uaq baas, 2 krp, lor evi, 7 musiqi moktobi, 28 kitabxana,
15 klub, Olimpiya idman kompleksi vo
6 idman qurusu, 54 sohiyyo miiossi
sosi, 4 elmi todqiqat miiossisosi, 11 noqliyyat miiossisosi, avtomobil vo aliimi
nium zavodlari, telekommunikasiya
idarosi, Azorpot un Gonco filiali
vo s. var.

Gonco .-in memarliq abidolori:

imamzado tiirbosi (14-15 osrlor), Cm
moscidi (1606), kok hamam (17 osr),
Nizami tiirbosi (1947) vo s.
S u m q a y i t - Azorbaycan Respublikasnda ohor. Bakidan 35 km
m.-q.-do, Xazar danizinin q. sahilinda.
Sumqayit aynn monsabindo, diizonlikdodir. Sah. 80 km2, oh. 294,4 min
nofordir (01.01.2006). Byklyno
gro respublikanm 3-cii .-dir. H.Zeynalabdin vo Corat qos.-lori Sumqayit
.-nin tabeliyindodir.
Iqlimi quru, subtropikdir. Orta
temp-r yanvarda 3,1C, iyulda 24,9Cdir. llik yant 185 mm-dir. Sumqayit
iin m. klyi - xozri vo c. kiiloyi - gilavar sociyyovidir.
Sumqayit sonaye ahoridir; 113
miiossiso (32 iri sanaye, 81 kiik sonaye
miiossisosi) foaliyyot gstorir. 49 iimum
tohsil vo 2 internal moktobi, 57 moktobo
qodor uaq miiossisosi, Sumqayit Dvlot
Universiteti, Azorbaycan Miiollimlor
institutunun Sumqayit filiali, Sumqayit
Dovlot Texniki Kolleci, musiqi texnikumu, Sumqayit zol Orta ixtisas Kolleci,
Neftqazavtomat Elm-stehsalat Birliyi, AMEA-mn Polimer Materiallan
institutu vo Azorkimya Layiho insti
tutu, 16 klub, 20 kitabxana, 2 muzey, 5
musiqi moktobi, 41 sohiyyo miiossisosi
foaliyyot gstorir.
M i n g c e v i r - Azorbaycan Respublikasinda ohor. Bakidan 323 km,
Mingoevir d.y. st.-ndan (BakiTbilisi
d.y.) 17 km araldr. Mingoevir su anbarnn c.-. sahilindodir. Sahosi 130
km2, oh. 95,3 min nofordir (01.01.2006).
iqlimi miilayim istidir. Orta temp-r yan
varda 2,7C, iyulda 27,6C-dir. illik
yant 304 mm-dir.
Mingoevir sznn etimologiyas
barodo miixtolif miilahizolor var. Akad.
Z.M.Biinyadov Mingoevirin adn 839
ildo Azorbaycanda Xilafato qar xm Mingiavir al-Forqaninin ad ila
alaqalandirir. Mingoevir orazisindo
hob e.o. 3-cii minillikdon balayaraq
insan moskonlori olmudur. Arxeoloji
materiallar burada yaam insanlarm
yiiksok maddi modoniyyoto malik olduqlarmi gstorir.
ndiki Mingoevir hidrotexniki
kompleksin tikintisi ib olaqodar salinmdr. Burada energetika (Mingoevir
Su-Elektrik Stansiyasi, Azorbaycan
Dovlot Rayon Elektrik Stansiyasi),
elektrotexnika ( Azorkabel , Azorelektroizolit z-dlan), kimya vo neft-

kimya (o lifi vo texniki rezin momulatlan z-dlan), manqayrma (yol manlar z-du), yiingiil (toxuculuq kombi
nati). yeyinti (aqrarsanaye ot-siid kom
binati, rak z-dlan), domir-beton momulatlar z-dlar, qum-nql karxanasi
va s. sanaye sahalari var.
Mingaevir .-ndo Politexnik institu
tu, Azarbaycan Mllimlor institutunun
filiali. Baki islam Universitetinin bosi,
Mingoevir Tibb Moktobi, Baki Bodon
Torbiyosi vo dman Kollecinin basi, 22
iimumtahsil maktobi, internal moktob vo
lisey, 21 uaq baas, markazi ahar xostaxaas, "Ana vo uaq miialico salamliq morkozi, doum evi, miixtolif saholor
iizro dispanser vo morkazlor, dvlot dram
teatri, dvlot rosm qalereyasi, tarix mu
zeyi, 16 kitabxana, 3 musiqi moktobi. 6
klub var.
Mingoevir Arxeoloji Kompleksi
Bozda silsibsinin c. otoklorindo. Kiiriin
hor iki sahilindo Tunc dvrndn (e.a. 3c minillikdon) son orta osrlorodok (17
osrodok) dvrii ohato edon abidolordon
4 yaay yeri vo 4 byk qobiristanliqdan ibarotdir.
1i B a y r a m l i - Azorbaycan
Respublikasmda ohor (1963 ildon). Kiir
aynn sol sahilindo, irvan dznd
yerloir. Hacqohromanl vo Bayramli
qos.-lori li Bayramli .-nin inzibati vahidloridir. Sahosi 30 km2, oh. 73,7 min
nofordir (01.01.2006). iqlimi quru ol
maqla q miilayim (yanvarda 0-3C),
yayi istidir (iyulda 30C).
li Bayramli sonaye .-dir. trafnda neft vo qaz xanlr. ohordo siini
dori, saxsi boru, cihaz vo dozgahqayirma z-dlar, ya-piy kombinati, rok
z-du, domir-beton evtikmo kombinati,
yeyinti konsentratlari z-du, iro z-du,
iri sonaye obyekti - li Bayramli
DRES-i var.
li Bayramli .-ndo 14 orta vo 1 ibti
dai moktob. pedaqoji texnikum, Trkiyonin a yrotim irkotinin iqtisa
diyyat Liseyi, texniki peo liseyi, musiqi
moktobi, muzey, xalq teatri, modoniyyot
evi, 14 klub, 20 kitabxana, 5 xostoxana
var.
X a n n <ii - Azorbaycan Respub
likasmda ohor. Qarqar ay sahilindo,
Qaraba silsibsinin m.-. otoyindo
yerbir, Bakidan 329 km araldr. Sahosi
8 km2, oh. 54.8 min nofordir. Korkicahan qos. Xankondi .-in yegana inzi
bati vahididir. iqlimi miilayim-istidir.
Orta temp-r yanvarda - 0,2C, iyulda
22,4C-dir. llik yant 535 mm-dir.

ohorin bnvrosini Qaraba xam

Ponaholi xamn oglu Mehdiqulu xan
qoyduundan X a n k o n d i adlanmdr. Qaraba xanl Rusiyaya birldirildikdon sonra buraya golmo ermonilor
yerlodirilmidir. 1923 ildo ermoni
ovinistlarinin tozyiqi ib kondo Stepan
aumyann adi verilmidir (Stepana
kert). 1991 ildo .-in tarixi adi zno
qaytarlmdr.
N a f t a l a n - Azorbaycan Respub
likasmda ohor (1967 ildon). Bakidan
338 km q.-do, Goran d.y. st.-smdan 18
km aral. daotoyi dzonlikdodir. Sahasi 2 km2, ah. 7,5 min nafordir
(01.01.2006). Yayi isti (orta temp-r
iyulda 26,7C), q yumaqdr (orta
temp-r yanvarda 2,1C). llik yant
250-300 mm-dir.
Naftalan sznn etimologiyasi
bu orazido xan neftlo olaqodardir. Ehtimala gro, hob qodimdon tobii okildo
xan neftin miialico ohomiyyotini bilon
insanlar onu tuluqlara doldurub dovo
karvanlan ib miixtolif yerloro apanrmlar. Naftalan ( neft alan ) admin da
elo buradan yarand ehtimal olunur.
Naftalan neftindan malic moqsodilo
istifado olunmasina dair ilk yazili molu
mat 12 osro aiddir. Naftalan neftinin
texniki istismarma iso 19 osrin 70-ci illo
rindon balanlmdr. 1892 ildo alman
miihondisi Y..Eger ilk dofo Naftalan
neftini xarmaq n buruq quyulan
qazdrmdr. Hotta o, xarla neftdon molhom almaq n burada kiik
z-d tikdirmidir. Homin z-dda Nafta
lan vo Kajelon adli preparatlar ha
zirlanir vo Almaniya, Yaponiya. Amerika, ngiltoro, Hollandiya vo s. lkoloro gndorilidi.
Azorbaycanda neft sonayesi 1920 il
do millilodirildikdn sonra Naftalan
neftinin qazma yolla xanlmasna balanmdr. Naftalan neftinin diinyada
analoqu yoxdur; o, unikal miialicovi
ohomiyyoto malikdir. Hazirda Naftalan
kurortunda elmi-todqiqat laboratoriyasi var. Naftalan neftindon siimiikoynaq, sinir-azala, dori, ginekoloji, uroloji vo s. xostoliklorin miialicosindo isti
fada edilir.

Kond rayonlari
A b e n Azarbaycan Respubli
kasmda inzibati r-n. 1963 ilda tokil
edilmidir. Aberon y-a-nm q.-inda yerloir. Sahasi 1361.4 km2, oh. 93,3 min

nofordir (01.01.2006). Morkozi Xrdalan

.-dir.
R-na Xrdalan ., Qobu, Digah,
Gzdok, Aa Gzdok, Saray, Hkmli, Ceyranbatan, Mehdiabad qos.bri vo Masazr, Mommodli, Novxan,
Goradil, Fatm ay, Pirokokl, Qo
bustan kondlori daxildir.
Aberon r-nu Byiik Qafqazin c.-.
hisssinddir. Relyefind quru drlr,
yaranlar, topolor vo kokliklor sas
yer tutur. razinin Xozorsahili hissosi
okean soviyyosindn 28 />/-odo aadr. R-nun orazisindo, osason, Tabar,
Paleogen, Neogen vo Antropogen
kntbri yaylmdr. oxlu palq
vulkanlar var. n mhuru Yanarda r-nun Mommodli kondi yaxnlndadr. qlim i diizn sahlrd
mlayim isti vo quru subtropik, dalq
orazilordo is mlayimdir. imal kbkbri (xozri) hava oraitini koskin dyidirir. Orta temp-r yanvarda dalarda
4,5C-dn dzonlikdo 2,5C-yodok, iyul

R-nda 25 mumthsil moktobi. 5

musiqi moktobi vo incosonot moktobi,
idman moktobi, Xrdalan .-ndo rnodoniyyt saray, 11 klub, xostoxana, mor
kozi poliklinika, uaq poliklinikasi
v s. var.
Aberon r-nu memarliq abidolori il
zngindir. Novxam k.-ndo ah Sultan
Hiiseyn moscidi (17 osr), Saray qos.-ndo
Kosrani tiirbolori vo Karvansara (tarixlori
molum deyil), hamam (18 osr), Fatmayi
k.-ndo Haci Heybot moscidi (17 osr), Sa
lam moscidi (18 osr), Masazir k.-ndo mos
cid (18 osr), tiirbo (19 osr) vo s. vardir.
Aberon r-nu orazisindo 18-19 osrbrdo
tikilmi ovdan, doyirman vo s. indiyodok
qalmdr.
Acabdi
r a y o n u - Azor
baycan Respublikasinda inzibati r-n.
1930 ildo tokil edilmidir. 1963 ildo bv
edilib orazisi Adam r-nuna veilmi,
1965 ildo yenidon miistoqil r-n olmudur. Kr-Araz ovalnn Mil vo Qaraba dzlorindodir. Sahosi 1756 km2, oh.

da is mvafiq olaraq 19C-dn 26Cyodokdir. llik yant 110-550 mm-dir.

ay obokosi seyrokdir (Sumqayit, Ceyrankemz vo s.). Aberon y-a-nn iri
su hvzosi - Ceyranbatan s anbari bu
r-nun razisinddir. or glbr mvcuddur. n irisi Masazr gldr. Boz-qonur, orakotvar boz-qonur, abald,
da-abald vo s. torpaqlar yaylmdr. Bitki rty, sasn, yarmsohra v
quru l tiplidir. Heyvanlar: yenot,
lsian vo s. Srnonlor oxdur. Qular: koklik, gyorin, qaraqarn barqara vo s.
Aberon, osason, k.t. r-nudur. Heyvandarlq (xiisusilo maldarliq, qoyunuluq, quuluq), balq (osason, zeytun) vo torovozilik sahlri inkiaf
etdirilmidir. Respublikada yegano
Dovoilik Dvbt Tosorriifati (Qobu
Damazlq Tosorrfat) Aberon r-nundadr. M iixtolif sonaye miiossisolori
( Azbetonil , Mtant -A irkoti
vo s.) var.

115,6 min nofordir (01.01.2006). Mor

kozi Acabodi .-dir.
R-na Acabodi . vo Sarvanlar,
Krdlr, Minoxorlu, Qaravolli, Golobodin, Avar, Muanl, ahsevon. Kyiik,
Tozokod, Xocavond, Salmanboyli,
Aa Avar, Hindarx, mamquluboyli, Mirzohaqverdili, Sarcal, Taynaq, Poladl, Byiik Kohrizli, Bala
Kohrizli, rofxanl, otlanl, onlik,
Hsl, Roncborlor, Boyat, Haclar,
Qaraxanl, Hacbodolli, Porioullar,
Aaboyli, Qaradolaq, Mehrabl, Kobirli, Aran, Yeni Qaradolaq, Nocofquluboyli, Qiyamoddinli, ahsevonTozokond, Arazbar, ahmallar, Bibyon, Coforboyli, Yuxan Qiyamoddinli
kondlori daxildir.
R-nun relyef dzonlikdir, m.-.-don
c.-q.-o doru todricon yksolir. razisinin sothi Antropogen sisteminin konlinental-allvial vo doniz kntlorindon
tokil olunmudur. Gil yata vardir. iq
limi mlayim isti, quru subtropikdir.

Orta temp-r yanvarda 1,2-1,7C, iyulda

iso 25-26C-dir. llik yant 300-500
mm-dir. ay obokosi seyrokdir. m.-.
sorhodi ilo Kr ay, morkozi hissodon
Qarqar ay axr. R-nun orazisindon
Yuxar Qaraba kaal keir. razisindo or sulu gl var. Boz-omon, boz, omon-boz torpaqlar yaylmdr. Mor
kozi hissodo or vo orakot torpaq saholorino tosadf olunur. Bitkilori l vo
yarmsohra tiplidir. Kr ay sahilindo
kolluqlar vo seyrolmi Tuqay meobri
vardir. Heyvanlar: ceyran, canavar,
ldonuzu, aqqal, tlk, bataqlq
qunduzu, porsuq, boz dovan, Kiik
Asiya qum sian vo s. Qular: turac,
gyorin, qaraqarn barqara, qrqovul vo s. Agl M illi Park Acabodi
r-nu orazisindodir. Burada 15 nv hey
van, 20 nv balq vo 40 nv bitki qeycl.
alnmdr.
Acabodi, osason, k.t. r-nudu
Meyvoilik, pambqlq, taxllu
ipokilik, heyvandarliq vo s. inki.
etmidir. R-nda Pambq ATSC, a
tomobil tomiri z-du vo s. mossisok
var.
R-nda 62 iimumtohsil moktobi, 1te;
niki peo moktobi, 2 moktobdnkon.
uaq miiossisosi. 39 uaq baas, 8 nru
siqi moktobi, 20 modoniyyot evi,
klub, incosonot moktobi, tarix-diyainaslq muzeyi, 74 kitabxana, 12 xost;
xana, vorom dispanseri, sanitar-epidemiologiya stansiyasi, 22 felder-mama
montoqosi var.
Adam rayonu
Azorbayc 11
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ild
tokil edilmidir. Qaraba silsilosin
m.-. otoklorindo, Kr-Araz oval
c.-q.-indodir. Sahosi 1150 /;-, oh. 167.
min nofordir (01.01.2006). Morkozi A
dam .-dir.
R-na Adam . vo otlanl, uraba.
Umudlu, Qasml. Qurdlar, elli, Pola.
l, xbabal, Manl, Papravond, Q
rapirimli, Sarcal, Qullar, Qaradag;
Glabl, Abdal, Novruzlu, Kongo'
irvanl, Qaraqal, Yusifcanl, Gyt.
po, Covahirli, Kosallar, Abdnl, Srx;
vond, Qaralar, Boirlor, Molikli,
Gneypoyo, Yci Qaralar, Xatnboyl
Sarcal, Dadal, Hosonxanl, Kkolt
mo Birliyi, Qazan, Aarl, Qarazeynall, Orta Gneypoyo, Ballqaya, Quzanl,
mamquluboyli, ullu, Eyvazl, L i l l
ian, Alboyli, Kiikli, Ballar, Baharl,
Ortaqlaq, Byiikboyli, Qarabal,
Rzalar, Evolu, Zongial, Mahrzl,
fotli, Hacmommodli, salar, Kdrl,

Hactural, Qohromanboyli, Momndbarl, omonli, kiiraal, Xndrstan, Saroban, Paaboyli, Bahar,

Boybabalar, Ba Qovond, Orta Qorvond, Ayaq Qorvond, raql, hnodaal, Miroolli, Kolqlaq, Yusifli,
Koblohseyinli, Birinci Yzbal,
kinci Yzbal, Seyidli, Sarhacl,
Bozpapaqlar, Qiyasl, Ketazl, tyemozli, limodotli, liaal, Qalaylar,
Xandorbotli, M ollalar, Krdlor,
Cinli.
Maqsudlu,
Eyvazxanboyli,
ipapaqlar. Tornyt, Tallar, ullu,
Topomhl, ahbulaq, Tkozbanl,
Salahsomodlor, Xdrl, hmodavar,
uxurmohlo, GlHico, lxlar, Suma,
Taboyli, Boyohmodli, Qzl Kongorli,
Salahl Kongorli, M ollalar, Sofulu,
Babanlar, Saybal, smaylboyli,
Muanl, Pirzadl, xlar, Nomirli, Tozokond, M ankl, Morzili kondlori
daxildir.
Adam r-nunun relyef, osason, dzolik, qismon dalqdr. Dzonlik his

okil qalereyas, tarix-diyarnaslq mu

zeyi, Qurban Pirimovun ev muzeyi, 69
sohiyyo miiossisosi var.
Xandorbotli k.-ndoki Qutlu Musa
olu tiirbosi (1314) vo Kongorli k.-ndoki
tiirbo (14 osr) r-nun qodim memarliq
abidoloridir. Papravond k.-ndo 18 osro
aid 2 tiirbo, moscid vo s. var.
A d a r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. irvan dznn m,q.-indo, Acnohur n dalnn c.-udadr. Salosi 1048 km2, oh. 95,5 min
nofordir (01.01.2006). Morkozi Ada
.-dir.
R-na Ada ., Loki, Tryanay
qos.-bri vo Birinci Aral, ikinci Aral,
rboca, Mrsol, xl, Qarasuqumlaq, Aa Nemotabad, Yuxan Nemotabad, Yenikond, Qoribli, Yeniarx, Qobustii, Haclar, Mood, mirarx, Binolor, Davudlu, Orta Loki, Yuxan Loki,
Aa Loki. Haptl, Ovulu, Abad, Qaradeyin, Eymur, roboki, Acaqovaq,

sodo Antropogen vo Neogen, dalq

hissodo iso Tabair vo Yura kntbri
yaylmdr. hongda vo s. tikinti ma
teriali (sement xammali, nql, qum)
yataqlari vardir. iqlimi, osason, miilayim isti, quru subtropikdir. Orta
temp-r yanvarda -0,2C-don 1,8Cyodok, iyulda iso 23C-don 26Cyodokdir. llik yant 300 550 mm-dir.
R-nun orazisindon Xan vo Qarqar
aylar axr. abald vo aq abald,
da tnd abald vo qohvoyi da-meo
torpaqlar yaylmdr. Bitkilori, osa
son, kol, quru l vo yarmsohra (aot,
yovan, qaraan vo s.) tiplidir.
Heyvanlar: aqqal, canavar, tiilkii
vo s. Qular: koklik, turac vo s. Gomiricilor oxdur.
Adam r-nunda taxllq, zmlk, pambqlq, heyvandarliq vo baramalq inkiaf etmidir.
R-nda 148 iimumtohsil moktobi, orta
ixtisas musiqi moktobi, 24 klub, dram
teatri, muam moktobi, rok muzeyi,

Pirozo, Qaraolan, Azbir, Kotavan,

Xnaxl, Nemotabad, Cv, Kkol,
rob, Hn, Xosrov, Sadavat, omsabad, Tofiqi, mirmahmud, Qaraan
Saatl, Yuxar Qosil, Bulaqota, Qaraan Sodi, Qaraan xlar, Orta Qosil,
Aa Qosil, Qulbondo, ordohno, Boylik, Nehroxolil, Kotanarx, Cardam,
Aa Zeynoddin, Tatlar, Yeniarx,
Grcuva, Piroyir, Qaradal, Cciik,
Malay, Qolqoti, Korarx, Ciivo, Dohnoxolil, Aa Acayaz, Yuxar Acayaz, Qoaqovaq, okili, Pikoko,
Yenico, Givoknd, Mvoqqoti kondlori
daxildir.
Sothi, osason, dzonlik, m. hissodo
dalqdr. Diizonlik hissodo Antropo
gen, dalq hissodo iso Neogen kntlori yaylmdr. G il xarlr. iqlimi
mlayim isti, quru subtropikdir. Orta
temp-r yanvarda 1,2-1,4C, iyulda iso
25-27C-dir. llik yant 300 450 mmdir. R-nun orazisindon Tryan ay,
c.-q. sorhodi boyu Kr ay axr. Ba

irvan kollektoru Ada r-nu orazisin

don balanr. Tryan aynda su qova
yaradlmdr. R-da. osason, bozomn torpaqlar yaylmdr. Bitkilori.
osason. l vo yarmsohra tiplidir. Kiir
ay sahilindo Tuqay meolori, r-nun
m. hissosindo (Tryanay qorunda)
ardc vo saqqz aaclarndan ibarot seyrok arid meolor vardir. Heyvanlar: ca
navar. tilk, ldonuzu vo s. Qular:
koklik, turac, qrqovul, korkos vo s.
Sriinonlrdn grz, koloz vo s. moskunlamdr.
R-nu iqtisadiyyatnn osasn k.t.
tokil edir. okinilik, meyvoilik vo
heyvandarliq inkiaf etmidir. Ada-Pambq ATSC, qida mohsullan
kombinati, Orelay irniyyat firmas,
FA kon B C A MMC, Kiikol korpic
istehsah z-du, Damla un fabriki, Arnmal tiki-trikotaj miiossisosi vo s.
yaradlmdr.
Ada r-nunda 68 iimumtohsil
moktobi, 2 musiqi moktobi, 58 klub
miiossisosi, 82 kitabxana, 2 muzey,
morkozi xostoxana, poliklinika bosi,
doum evi. aciyor xostoliklori dispan
seri, uaq poliklinikasi. kond xostoxanalan var.
R-nda 18 osrdo ina olunmu karvan
sara vo Surxay qalasi, 19 osrdo tikilmi
hamam binasi, moscidlor, habelo tarixdiyarnaslq muzeyinin vo musiqi mok
tobinin yerlodiyi tikililor tarixi abido ki
mi miihafizo olunur.
A st a f a r ayonu
Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1939 ildo
tokil olunmu, 1959 ildo lov edilib ora
zisi Qazax r-nuna verilmi, 1990 ildo ye
nidon borpa olunmudur. Respublikamn m.-q. hissosindo, Kiik Qafqazla
Qabirn yaylasi arasmda, Gonco-Qazax
maili dzonliyindo vo Ceyranl ndalnda yerloir. Sahosi 1503,7 2,
oh. 77,3 min nofordir (01.01.2006). Mor
kozi Astafa .-dir.
R-na Astafa ., Salolu, Vurun,
Byk Kosik, Soyq Bulaq, Soyq Bulaqlar, Hozi Aslanov, Qarayaz, Poylu,
Ceyranl, okorli qos.-lori vo Poylu,
Qraq Kosomon, Da Kosomon, Kosgor, Aa Kosomon, Zolimxan, Tatl,
Khnoqlaq, Yaradullu, Diizqlaq,
Kolayr. Pirili, Kolxolfoli, Muanl, Sadql, Kvolli, Xotai, Yenign, Aa
Gycoli, Qaaq Korom, Eynall, (iycoli, Byk kosik, Qrql, Xlxna, Molkcoforli, Hosonsu, Qarahosonli kondlori
daxildir.
Sothi, osason, dzonlikdir (Gonco-

Qazax vo Qarayaz dzlori), c.-q. v

m.-. hissolori alaq dalqdr. Tabar,
Paleogen vo Antropogen kntlori
yaylmdr. Faydal qazntlar: miar
da, bentonit gili, nql, qum, sement
xammal vo s. qlimi mlayim isti, quru
subtropikdir. Q quraq keir. Orta
temp-r yanvarda -5C-don 0C-ydk,
iyulda 18-25C-di\ llik yant 350700 mm-dir. R-nun orazisindon Kiiray
keir. Astafa v Hososu aylarnn
aa axnlar Astafa r-nu orazisindodir. sason, da abald, da boz-qohvoyi, abald, aq abald da-meo
torpaqlar yaylmdr. Yovanl-oranotlu yarimsohra vo l bitkilori, Kr
ay sahilindo Tuqay meolori vardr.
Heyvanlar: ay. canavar, tlk, ldonuzu, boz dovan, lsian vo s. Qulan: qrqovul, turac, koklik, gyorin
vo s. Qarayaz Dvbt qoruu Astafa r-nu razisinddir. Astafa, osason,

Dollor, Muradl, Toklo, Hacsomodli,

lx, Nvc, Qaravolli, Molikobanl,
iyni. Boyimli, Hacqodirli, Gydollokli, Padar, Klll, Kolaayl, Yenilik, Gursulu, Kvliic, Yenikond,
Gondoxan, Hinqar, Girdo, Elabad,
Nuran, Zorqava, Nydi, Sanqalan,
Xasdoro, Quzey, Qrlar, Kalva, Suraxan, Xatman, Dilman, Pirhosonli,
Qaraqal, lgc, Navah, Qaramommodli, Padarqlaq, Axundlu, Hacman, Aratl-Curulu, rbsarvan,
Grcuvan, Nomirli, Kondaxan kondlori
daxildir.
R-nun relyef m.-da vo m.-.-do
dalq (Niyalda, Hinqar, Longobiz silsilolori vo s.), .-da ovalqdr (irvan
dz). Dalq orazilordo Paleogen vo
Neogen, dzonlikdo iso Antropogen
kntlri yaylmdr. G il yata
vardr. qlimi mlayim isti quru subtro
pikdir. Orta temp-r yanvarda -4C-don

hoddir. Sahosi 616,4 km2, oh. 92,3 min

nofordir (01.01.2006). Morkozi Astara
.-dir.
R-na Astara ., Kijobo qos. vo Oyakoran, Tlokvan, Burzubond, Noyabud. Ovala, Xaso, omotk, Sipiyaolfotik, Vonoiko, Supariba, Moscidmohollo, Qapmohlo, Rudokonar. Selokoran, rivan, Soncorodi, Artupa, Alaa,
uva, Zngiilo, uvi, Sorok, Vozno,
Siyotk, Solivo, Deqadi, Sokoam, Tongorud, Maxan. Pensor, Telman, iyokoran, ahaac, Kokolos, Glyatan.
Bala ahaac, Qamovka, Siyok, Lolokopeto, Vaqo, Liozi. Sqalonu. Sihokoran, Binaboy, xamohb, Siyake,
aqlazz, Hosin, Gloo. Rino, Taxtakoran, Qanqala. Lobir, Vaqadi. Miki,
Giloparqo, uva, Vibo, Bili, Marzoso,
Bio, Asxanakoran, Balbau, Azaru, Bursut, Motalayataq, kbormohlo, xm
peto, Anbabu, Voloparqo. Dostor, H;

k.t. r-nudur. Aparc sahbri heyvandarlq v okinilikdir.

Astafa r-nunda 39 orta mumthsil
moktobi, lisey, musiqi moktobi, 2 muzey,
38 klub, 49 kitabxana, 3 ohor vo 10
kond xostoxanasi var.
razido Neolit-Tunc, Tunc-ilk Do
mir dvrlorino aid tarixi-arxeoloji abidolor mvcuddur.
A s
r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1943 ildo
tokil edilmidir. 1963 ildo r-nun orazisi
Krdomir r-nuna birlodirilmi vo 1965
ildon yenidon borpa olunmudur. Baki
.-ndon 156 km q.-dodir. Sahosi 1020.1
km2, oh. 67,5 min nofordir (01.01.2006).
Morkozi Asu .-dir.
R-na Asu . vo Bico, Kedimoz, Qood, Longobiz, Gogoli, robmehdiboy,
Dodoli, Qasimboyli, Mustafah, Xolilli,
Rohimli, Qarada, ahboyli, Bozavand,
Aarx, Qarabal, robua, Aalarboyli, Maadqanl, aparl, Qiyasl,
RhimaaU, Dadmirboyli, Aaboyli,
Kondoba, Coforli, Colayir, Hacua,
Abasxanl, Qaraqoyunlu, Musaboyli,

l,5C-yodok, iyulda iso 15-27C-dir. il

lik yant 340-800 mm-d ir. Asu vo
Girdiman aylar r-nun orazisindon
axir. Yuxari irvan kanali r-nun c.-undan keir. Torpaqlan karbonatli qohvoyi da-meo, da boz-qohvoyi, aq
abald, boz vo omon-boz tiplidir.
Dalq sahodo meo vo kolluqlar var.
Heyvanlar: ay, ldonuzu, aqqal,
porsuq, canavar, tiilkii vo s. Qular:
koklik, turac, alaan vo s. Srnonlordon grzo, koloz vo s.
Asu, osason, k.t. r-nudur. Heyvandarlq vo taxllq inkiaf etmidir.
R-nda 69 mumthsil moktobi, 1
muzey, 30 klub vo 47 kitabxana, 47 tibb
miiossisosi var.
Asu r-nunda eyx Dursun tiirbosi
(1382), Qiz qalasi (tarixi molum deyil)
vo s. memarhq abidolori var.
A s t a r a r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. 1963 ildo lov edilib
orazisi Lonkoran r-nuna verilmi vo
1965 ildo yenidon borpa olunmudur.
R-n c.-q.-don voc.-.-don iranla homsor

moam, Kilibi, Kamlakan, Toradi, R

vadila, Rqlaba, Poliko, Lomin, Vavada, Dolu, Sipiyot, ovqo, Avyarud, Sm,
mriid, Drriyo, Diqo, ko, Sipiyopart kondlori daxildir.
Relyef q.-do dalq (Tal silsilolori
m.-.-do dzonlikdir (Lonkoran ov;
l). Dalq hissodo bozi zirvolori
hnd. 2000 m- yaxindir.
Xozor sahilindo dar zolaqda Antrc
pogen, dalq vo daotoyi yerlordo i
Paleogen kntlori yaylmdr. M i
neral bulaqlar (A krp, stisu, Su
Bi, Toradi, eyx Nosrullah bulaqlan
s.) var. iqlimi yayi quraq keon mlayi
istidir. R-nun diizonlik vo daotoyi his
sosi respublikanin rtubotli subtropi
zonasina daxildir. Orta temp-r yanvai
da -l,5C-don 4C-yodok. iyulda
15-25C-dir. llik yant 1200-1750
mm-dir. razidon Tongorud ay, ran
slam Respublikasi ilo dvlot sorhodi
boyu iso Astara ay axir. Qleyli-podzollu sari, qonur da-me, imli daomon vo s. tipli torpaqlar yaylmdr.
R-n orazisinin ox hissosi (37,4 min ha)

meolorb rtldr. Burada relikt abaldyarpaq pald, domiraac, ipok akasiya, azat, hominin pald, volos, fistiq,
qoz, qzlgz, cko vo s. bitir. Hirkan
M illi Parkimn ox hissosi Astara rnundadr. Heyvanlar: bobir, vaaq,
ay, meo piiyi, oxlu kirpi, dalq dolosi, porsuq, aqqal, tiilkii, canavar, ldonuzu vo s. Qular: qrqovul, va,
qaz, rdok. gyorin, koklik, ltoyuu
vo s.
Astara r-nunun iqtisadiyyatim, osa
son. sitrusuluq, aylq, torovozilik vo
oltikilik tokil edir. 3 ay fabriki, balq
zavodu, korpic zavodu, elektrik obokosi,
12 diiv, 4 un doyirmam vo s. miiossisolor
var.
R-nda 63 iimumtohsil moktobi, uaq
musiqi moktobi, pedaqoji texnikum, 55
klub, 80 kiitlovi kitabxana, tarix-diyarnaslq muzeyi. dvlot okil qalereyas,
15 xostoxana var.
Astara tarixi-arxeoloji vo memarhq
abidolori ib zongindir. Burada 102 abido
qeydiyyata alnmdr.
B a l a k o n r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
toskil edilmidir. 1963 ildo lov olunaraq
Zaqatala r-nunun torkibino daxil edilmi, 1965 ildo yenidon borpa olunmudur. Respublikanin m.-q.-indo, Byk
Qafqazin . yamaclrnda vo Qanx
Hoftoran vadisindo yerbir. m.-.-do
Rusiya Federasiyas, m.-q.-do vo c.-q.do Grcstanla homsorhoddir. Sahosi
923 km2, oh. 86,9 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Balakon .-dir.
R-na Balakon ., Qabaql qos. vo
Yeni orif, titala, orif, Honifo, Murtuztala, yritala, Roohmod, Molikzado, Byktala, Cincartala, Glzonbin,
Gyomtala, Qazma, Bedaar, Cillik,
kzovtala, ambulbino, Darvazbino,
Qaysa, Abjit, Katex, Beretbino, Kortala, Qarahacl, Biiqarbino, Qullar,
Acihqbino, Mahamalar, Solban, Qasbino, Qaracabino, Meoambul, Qazblk, Gorokli, Potbino, Mazmay, ororbino, Ptotala, Mollabino, Qamtala, Qaravolili, Qadabino, Pirgah, Sarbulaq, Kilsobuqov, Akilso, odorovtala, Talalar, Hetovlar, Bayrambino,
Tiil, Mazmst, Mazmqaran, Xalatala, Gyrck, ambul, saqlgirmo
kondlori daxildir.
R-nun relyefi m.-.-do dalq, c.-q.do dznlikdir. Ba Qafqaz silsilosinin
suayrcmda (Rusiya Fcderasiyas ilo
sorhod boyunca) Quton (3648 m), Tinov-Rosso (3385 m) vo s. zirvolori var.

Dznlik hissodo Antropogen. dalq

hissodo iso Yura vo Tabair kntlori
yaylmdr. Polimetal vo gil yataqlari
var. qlimi mlayim isti vo yanmriitubotli subtropikdir. Yiiksok dalq yerlordo soyuq vo riitubotlidir. Orta temp-r
yanvarda -7,8C-don -1.5C-yodok.
iyulda IO,5-24,5C-dir. llik yant
600-1400 wm-dir. ay obokosi (Bala
kon, Mazm, Katex. Qanx) sxdr. Osa
son, qonur da-meo, allvial omonmeo vo allvial omon torpaqlar yaylmdr. R-nun m. vo m.-. hissosindo
meolor (pald, fstq, volos vo s.) geni
yer tutur. Yksok dalq yerlordo sub
alp vo alp omonlri yaylmdr. Heyvanlar: dakeisi (tur), maral, cyr,
qonur ay, kpgor (qarapaa), ldonuzu, meo vo dalq dolosi, sleysin
vo s. Qular: qartal, ahin, qrqovul
vo s. Zaqatala qoruunun ox hissosi
Balakon r-nu orazisindodir.

R-na Beyloqan ., ofoq, Bahar,

Milabad, rnqala, Baharabad, Yuxari
Aran. Mayak, Sansu qos.-lori voQohromanli, Araz, Yeni Mil. Gno, orq,
Bolsulu, Trklor, Mil, Birinci ahsevon.
Diinyamalilar, Yuxari Kobirli, Ohmodli, Aqallar. Bnyadl, Gdoklr, Tozokond, Kobirli, Yuxari omonli, Qaradal, kinci ahsevon, linozorli, Orta
linozorli, Birinci Aql, kinci Aqh.
Eyvazallar, Tatallar, mamverdili,
Votaa, Qarallar, Xanabad, Aa
omonli, mirzeyidli, Allahyarl kondlori daxildir.
Beyloqan r-nu Mil dznn c.-q.-indodir. Orazisinin m.-. hissosi okean
soviyyosindon alaqdadr. Osason, An
tropogen kntlorindn tokil olunmudur. Faydali qazntlar: nql, qum
vo s. Yayi quraq ken miilayim isti ya
rimsohra vo quru l iqlimi stnlk
tokil edir. Orta temp-r yanvarda 1,8C,

R-nun iqtisadiyyatnda taxllq, tiitnlk, heyvandarliq, baramalq,

meyvoilik vo arlq apanci yer tutur.
Konserv ASC, barama toxumu za
vodu, Balakn-Ttn ASC, korpic vo
asfalt zavodlan var.
Balakondo zongin polimetal yataqlar (Filizay, Tenros, Kasda vo s.)
var.
Balakon r-nunda 48 iimumtohsil
moktobi, 25 uaq baas, stadion, 29
idman qurusu, 37 klub, tarix-diyariinaslq muzeyi, 53 kitabxana, rayon vo
kond xostoxanalan var.
Balakon r-nu orazisindo on qodim
memarhq abidosi Pori qalasi dir
(12-13 osrlor). Drdbucaql brclii qala
(17 osr), moscid (1912), minaroli moscid
(19 osr) vo s. var.
e I q a n r a y o n u (1939-89 il
brdo Jdanov r-nu) - Azorbaycan Respublikasinda inzibati r-n. 1939 ildo tokil edilmidir. C.-.-do Iran Islam Res
publikasi ib homsorhoddir. Sahosi
1131,1 km2, oh. 82,7 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Beyloqan .-dir.

iyulda 26C-dir. llik yant 300 mmdir. R-nun m.-. sorhodindon Kr

ay, c.-. sorhodindon Araz ay axir.
Orazido, osason, boz vo omon-boz tor
paqlar yaylmdr. Yovanl vo yovanl-oranotlu yarimsohra bitkilori
geni saho tutur. Heyvanlan: ceyran,
ldonuzu, canavar, tiilkii, boz dovan
vo s. Qular: turac, qaraqarn bagnqara, gyorin vo s.
iqtisadiyyatimn osasini bitkiilik vo
heyvandarliq tokil edir. Beyloqan
Pambiq vo Beyloqan Taxil ASClori, nvor Borokot MMC, Yo\ sVchsalat idarosi, subartezian quyularin is
tisman idarosi, suvarma qova, potamt, rayon paylayici elektrik obokosi,
Aran Qala LTD firmasi, Biillur
spirtsiz ikilor miiossisosi vo s. foaliyyot
gstorir. R-nda 53 iimumtohsil moktobi.
texniki peo moktobi, 30 uaq baas,
uaq yaradclq morko/i. ahmat mok
tobi, uaq-gnclr idman moktobi, mor
kozi r-n vo 10 kond xostoxanasi, 9 hokim
ambulatoriyasi, gigiyena vo epidemiolo
giya morkozi var.

rnqala (5 asr) tarixi-arxeoloji abi

dosi r-n razisinddir.
B r d r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasmda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. Qaraba dznddir.
Sahosi 957 kn2, ah. 138,1 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Bordo .-dir.
R-na Barda . va rablar, Glolular, orolli, Qaraqoyunlu, Qaradal,
Divanl, Coyirli, Gorono, atrl, Krdborak, Qazaxlar, Nozirli, Yeni Dakond, Mehdixanl, Talar, Canavarl,
Qayal, Hosonqaya, Saatl, Qohromanl,
Mirzocoforli, Mollagllor, yrica, Yeni
yrica, Korimboyli, Nocofquluboyli,
Mirzalboyli, Qaramommodli, Mammodli, Mustafaaal, Mollal, Moodiibili, Lonboran, Qazaxlar, Xosili, Mollaisalar, Kolayr, Mollamommodli, Giilgozli, Sorkorlar, Otuzikilor, Hacahmadli, Bayramli, Xanarab. arafli, Qurdlar,
Kotolparaq, Piyadalar, irvanl, Doy-

modal, Uurboyli, Qullar, Hiiseynboyli, Xanxanml, Kabntarli, Daralar,

liyanl, Muanl, Qasmboyli, Alaadrl, Alpout, Qarayusifli, Tumasl,
Lak, Arabalar, Haclar, Qaradrnaq,
Qaratopo, Mchdili, Qaradomiri, Turk
man, Hsonli, Kborkond, Hacboyli,
umalar, Tohlo, olobilor, Nifi,
Byiik
Gyl,
Bala
Gyl,
Soanverdilor, Bocirovan, Zmrxa,
mamqulubayli, Dilonilor, Umudallar, Cim cim li, H acall, Hacall,
Mirasofli, Qarahac, Samuxlu, Valiua, Bala Qacar, Byk Qacar,
Krpsndran, Birinci Qaradomiri,
kinci Qaradomiri, Hiiseynallar,
Xanaahl, Mirzxan-Qaraqoyunlu,
Q afarl, Hacl, m irli, ahvolilor,
Qazqurdal, Y eii Aal, Nozirli, Bala
roblor kondlori daxildir.
R-nun orazisi Qaraba dznn
morkozi hissosindodir. Sothi az meyilli
vo dalal diizanlikdan ibarotdir. Antro
pogen sisteminin kntlori ilo rtldr. G il, nql vo qum yataqlari var.
R-nun M uganli kandinda Muanl

suyu adlanan miialica ahamiyyatli tabii

bulaq mvcuddur. iqlimi miilayim isti,
quru subtropikdir. Q quraq keir. Or
ta temp-r yanvarda l,2-l,8C, iyulda
25,6-26,5C-dir. llik yant 250-350
mm-dir. R-n arazisindan Tartar va Xan
aylar, m.-. sarhadi boyu isa Kr ay
axr. sasan. boz va boz-aman torpaq la
ri yaylmdr. Tabii bitki rty, asasan.
quru l va yanmsahra tiplidir. Kiir ay
sahilinda seyrak Tuqay melari (iimumi
sah. 7,3 min ha) var. Heyvanlar: tlk,
canavar. ldonuzu, boz dovan, sleysin va s. Qulan: turac, qirqovul, qaz,
rdk va s. R-n arazisinda Barda yasaql var.
Barda inkiaf etmi k.t. r-nudur. Bu
rada akinilik va maldarliq asas yer
tutur.
R-nda Qaraba-Pambq ASC ,
Ya-Pendir ASC, Farid inaat firmasi, mini makaron fabriki va s. mssisalar faaliyyat gstair. 74 iimumtahsil
maktabi, 32 maktabaqadar va 5 maktabdankanar tarbiya massisasi, 112 klub,
rasm qalereyasi, tarix-diyarnaslq mu
zeyi, 121 kitabxana, 17 xastaxana, 18
felder-mama mantaqasi, 2 dispanser,
varam sanatoriyasi var.
R-nda Axsadabtaba trbasi, Barda
tiirbosi, Glolular kandinda 18 asra aid
sakkizguali tiirba va s. memarliq abidalari miihafiza olunur.
B i l s u v a r r a y o n u (1938-91
illarda Pukin r-nu) - Azarbaycan Res
publikasmda inzibati r-n. Muan
dzndadir. C.-q.-dan ran islam Respublikasi ila hamsarhaddir. Sahasi 1397
km2, ah. 82,7 min nafardir (01.01.2006).
Markazi Bilasuvar .-dir.

kandlari daxildir.
Relyefi dzanlikdir. razisinin ox
hissasi okean saviyyasindan aadadr.
Antropogen kntiilari yaylmdr. Yay
quraq kean miilayim isti yanmsahra va
quru l iqlimi var. Orta temp-r yanvarda
2,4C, iyulda 26C-dir. llik yant 321
mm-dir. abald, aq abald. bozaran, allvial-mn, oran torpaqlar
yaylmdr. Bitki rtyii sahra va yarmsahra tiplidir. Heyvanlar: ceyra,
Kiik Asiya qumsiam, qrmzquyuq sian v s.
R-nun iqtisadiyyatnda taxllq,
pambqlq v heyvandarliq asas yer
tutur. Kartof. taravaz, bostan bitkibri.
giinabaxan va meyva da yetidirilii
R-nda Bilasuvar Pam biq ATSC
Bilasuvar Paylayici Elektrik abakas;
rakbiirma sexlari, Mebel salon
va s. var.
R-nda 36 iimumtahsil maktabi, pe:
liseyi, 2 incasanat maktabi, 20 klub.
kitabxana, akil qalereyasi, markazi r,
yon xastaxanas, aq xastaxanasi, 7 s
kand xastaxanasi var.
Bilasuvar r-nunda tarixi-arxeoloji >
memarliq abidalari (ahriyar qalak
kurqanlar) var.
C o b r a y i l r a y o n u - Azarba
can Respublikasmda inzibati r-n. 19.
ilda takil edilmidir. . va c.-.-da ran
slam Respublikasi ib hamsarhadd;
Sahasi 1049,8 km2, ah. 66,4 min nafarci
(01.01.2006). Markazi Cbrayl .-dir.
R-na Cabrayl ., Qumlaq, Xlfli
qas.-lari va Yarahmadli, Xudaverdi;
Qurbantapa, ahvaladli, Xubyai
mamba, Horovlu, apand, Safari-;,
arakan, Pap, fandilar, Balyand, (

R-na Bilasuvar . va Aalkand,

Ovubara, Yuxari Aal, mankand,
Yuxari Crali, Tazakand, sgarabad,
Aa Crali, Muan, ayl, Nasimi,
Narimanknd, Samodabad, Arazbar,
smatli, Aayr, Gnali, inarl,
Aranl, Babanlar, Zahmatabad, Xrmandal, liabad, Darvili, Baydili

racall, Doulu, Sleymanl, Dakasan.

Qlaq, Quycaq, aybay, Nzgar, ahvalli, Niyazqullar, Tinli, Qovudlu,
c saql, Qoabulaq, krbayli, xalaal, Mahmudlu, Fuanl, Dacal,
mirvarl, Sarcal, Mazra, Yuxar Mazra, Soltanl, Yanarxac, Alkeyxal, Maanl, Hasanli, Mehdili, axrl, Minba-

l, Sadi. Atap, Kavdar, Mirak, Hiiseynallar, Hael, Tulus, Da Tumas,

Qaraaac, Sofulu, alabilar, Da Maanl, Qazanzomi, Sydl, Aa Maralyan, Yuxar Maralyan, Karxulu, Cafrabad, saql, Qalacq, Hovuslu, Sirik,
Aa Sirik, xlar, Mollahasanli, sgarxanl. Xalfli, Qarar. Kdlar, Nss,
Tatar, Qumlaq, Mastalbayli. Xudafari. Gyarin Veysalli, Byk Marcanl,
ocuq
Mrcanl,
Yuxar
Marcanl, Xanaabulaq, ullu, Drzili,
Da Veysalli, Yuxari Nss, Aq
Malkli. Niftallar, Quular, Hasanqayal kandlari daxildir.
Sathi, asasan, maili dzanlik (ncal, Goyan l), m.-da alaq dalqdr
(Qaraba silsibsinin c.-. ataklari). Dalq hissd Tabair, dzanlik hissada
Neogen va Antropogen kiintlari
yaylmdr. qlimi yayi quraq kean
mlayim istidir. Orta temp-r yanvarda
0 2C, iyulda 24-25C-dir. llik yant
400-500 mm-dir. ayla (ncaay, axmaqay va s.) qisa va mvqqti axarlidr, ran islam Respublikasi ib sarhadindan Araz ay axr. Da-abald, abald va qahvayi da-mea torpaqlan
vaylmdr. Yanmsahra, da-kserofit
bitki rtyii stiindr. Heyvanlan: cana
var, tlk, sleysin, lsian va s.
qtisadiyyatnda iizmlk, heyvandarlq va taxllq asas yer tutur.
R-nda 60 iimumtahsil maktabi, 3
musiqi maktabi, 19 klub miiassisasi, 31
kitabxana, 8 xastaxana, 11 hakim va 52
felder-mama mantaqasi var.
R-n arazisinda oxsayl tarixi-arxeo
loji va memarliq abidalari (qadim
yaay maskanlari, kurqanlar, mascid,
hamam, dairavi va sakkizgusali tiirbalar,
Xudafarin krps va s.) var.
I i I a b a d r a y o n u (1930-67
illarda Astraxanbazar r-nu) - Azarbay
can Respublikasmda inzibati r-n. 1930
ilda tkil edilmidir. Q.-da ran slam
Respublikasi ib hamsarhaddir. Sahasi
1441,4 km2, ah. 184,5 min nafardir
(01.01.2006). Markazi Calilabad .-dir.
R-na Calilabad, Gytapa .-lari va
Alar, Privolnoye, Uzuntopa, ilavanga,
Adnal, Ababad, abanl, Qasmbayli,
Hacimammadli, Mirtahmazli, Takla,
Abazalli, Babali, Boyxanh, Malikqasml, tkl, Novruzall, Maadilar,
Dostall, Yusublu, Gvzbulaq, Zah
matabad, orba, Madatli, Mammadrzali, Lakin. Buravar, Badamaac, Musal, atrl, sdli, Kazmabad, Malq,
tapa, Tazakand, Cafarxanli, Xana-

gah, Pardili, Mikayll, Qarl, Giilmammadli, krl, Mammadcanl, tcalar, Astanl, Suluema, naxanl,
Zopun, Cafarli, Farzili, Abdullu, Hasan
li, Madhseynli, Calayir, Mirzali, Lallar, Krdlar, Xanl, Porsava, Dvlatalbayli, M ollali, liabad, Sarhadabad,
Maadvalli, Komanl, Baciravan, xlar,
Haziabad, Alaar, Cangan, Faracullah,
Tahirli, Agusam, Soltankand, Lazran,
inar, Qarakazml, Sarxanli, Dabli,
Moranli, Qarazancir, Sabirabad, Ocaqli, liqasml, Badirli, Babaxanl, Ada, Haccavadl, nzali, Kvzbulaq,
Vanlik, Badamaac, Darlq, Abulaq,
Axtaxana, Orubulaq, Fatullaqlaq,
Hamarqlaq, Allahveranli, Qaraac,
ncilli, Qamlgl, Albalan, Xalilabad,
Xalilli, Seyidbazar, Hasll, Hacismyll, Sadatl, nilli, Edia, Gnali, cara,
Zarbali, Tazakand, Muan, Sydl
kandlari daxildir.

Calilabad r-nunun arazisinda oxsayli tarixi-arxeoloji abidalar (Eneolit va

Tunc dovrbrina aid yaay yerlari, qa
dim Muan va Baciravan aharlarinin
qaliqlan va s.) akar edilmidir.
I)a os on r a y o n u (1930-56
illarda Dastafur r-nu) Azarbaycan Res
publikasmda inzibati r-n. 1930 ilda takil edilmidir. 1963 ilda lav edilarak
arazisi Xanlar r-nuna verilmi, 1965 ilda
isa yenidan barpa olunmudur. C.-q.-da
Ermanistan Respublikasi ila hamsarhaddir. Sahasi 1046,9 km2, oh. 31,9 min
nafardir (01.01.2006). Markazi Daksan .-dir.
R-na Dakasan ., Alunitda, Yu
xari Daksn, Dakasan, Quu qas.lari va Aa Dakasan, raql,
Zinzahal, Almal, Kollu, Yolqullar,
Suqovuan, Dastafur, Qyql, ahvaladli, Qaraqullar, Qaratalar, Alaxanall, ahkaram, Zaal, Xobulaq,

Sathi, asasan, dznlik (Muan dz,

qisma Lankaran oval), c.-q.-da alaq
dalqdr. .-da bazi yerlar okean sa
viyyasindan aadr. Antropogen, dalq hissada Paleogen va Neogen kntlari yaylmdr. Yayi quraq kean mii
layim isti iqlima malikdir. Orta temp-r
yanvarda 1-3C, iyulda 25-30C-dir. il
lik yant 400-600 mm-dir. aylar
miivoqqoti axarldr. Allvial-aman, abald, qahvayi da-me va s. torpaqlar
yaylmdr. Yanmsahra, l, da-kserofit bitkibri inkiaf etmidir. Meabr
var. Heyvanlan: ldonuzu, sleysin,
qum sian, canavar, tlk va s. Qu
(bazgak, dovdaq va s.) qlaqlar var.
qtisadiyyatnda zmlk, taxlhq va heyvandarliq miihiim yer tutur.
Sanaye miiassisalarinin oxu Calilabad
.-ndadir.
R-nda 129 mmthsil maktabi, 18
maktabaqadar tarbiya miiassisasi, musi
qi maktabi, madaniyyat sarayi, 44 klub,
95 kitabxana, rasm qalereyasi, tarix-diyarnaslq muzeyi, uaq incasanat mak
tabi, 102 sahiyya miiassisasi var.

Qazaxyolular, hmadli, Dardara,

Mollahasanli, Qabaqtapa, Rasullu,
Pirverdilar, Tazakand, Gneyknd,
Tapan, Astaf, Galiqaya, Davrall,
mivar, Qazaxl, mirvar-hmadli,
Gurbulaq, Zaylik, Quytul, ovdar,
aykand, Quu, Bayan, anaq,
Zivlan, Muavaq, Kamarqaya, Quu
Krpsii kandlari daxildir.
Dakasan r-nu Kiik Qafqazda, Murovda va ahda silsilolarinin m. yamaclar va Baknd-Dastafur kakliyindadir. n hnd. zirvlri: Hinalda
(3367 m), Qoqar d. (3361 /;/) va s. Sotli
kanyonvari dorlrb kasilmidir. Yura
v Tabair kntiilari yaylmdr. Fay
dali qazntlar: damir lili/.i, kobalt, alu
nit, qzl, marmar vas. Mineral bulaqlar
var. qlimi orta dalq zonada qt qraq ken mlayim isti, yksak dalqda
soyuq va rtubatlidir. Yayi nisbatan sa
rin keir. Orta temp-r yanvarda 12Cdan 2C-yadak, iyulda 6 l8C-dir.
llik yant 500 900 mm-dir. aylar
(Qoqar, amkir, Ganca) Kr hvzasina
aiddir. Qoqar ay iizorindo su anbari

yaradlmdr. sason. imli da-omon

vo qhvyi da-me torpaqlar yaylmdr. Bitki rty alp v subalp omnlrindon, enliyarpaql da meloindon (pald, fstq, volos vo s.), kollu vo
seyrok meoli omonlordon ibarotdir.
Heyvanlar: qayakeisi, cyr, mc dolosi v s. QuJar: koklik, ular, tetra quu, gyrin vo s.
R-nda heyvandarliq v karlofuluq
stnlk tkil edir.
Daksn r-nu mhm modn-filiz so
nayesi r-nlanndandr. Domir filizi (Daksn domir v kobalt yata), alunit
(Zoylik), mrmor vo s. xarlr. R-nda
Dakoson Filizsafladrma ASC, Alu
nit istehsalat sahosi, Mrmr karxanas M M C var.
R-nda 49 iimumtohsil moktobi, 12
moktoboqodor uaq miiossisosi, ineosonot moktobi, morkozldirilmi kitabxa
na sistemi, modoniyyot evi, dovlot rosm
qalereyas, tarix-diyarnaslq muzeyi,
43 klub, 59 kitabxana, morkozi rayon
xostoxanasi, 5 kond vo 1 qosobo xos
toxanasi var.
Dakoson r-nu orazisindo tarixiarxeoloji vo memarliq abidolori, ciim
lodon oxlu sayda qalalar (Da, Tunc vo
Domir dvrlri), kurqanlar vo da sandiq qobirlor (Tunc dvr), tiirbo, Alban
mobodi (15 osr), krp (19 osr) vo s.
miihafizo olunur.
D v i r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. 1963 ildo lov edilorok orazisi Aberon r-nuna verilmi,
1965 ildo yenidon borpa olunmudur.
.-don Xozor donizi ilo homsorhoddir.
Sahosi 1088,2 km 2, oh. 49,1 min
nofordir (01.01.2006). Morkozi Dovoi
.-dir.
R-na Dovoi . vo lquu, ayqaraqal, Xolilli, Sarvan, Liman, Taxtalar, Da Bilici, Mumlu, Xolfolor, Diiz
bilici, Yelokoson, Zal, inarlar, Ro
himli, Uzunboyad, ahnozoii, Moliklor, Borbor, Tozokond, Mollakamall,
Sincanboyad, Volosli, Ceyranl, zmlii,
Aalq, Gnoli, Dalyataq, Shbotli,
Tozokond, Xrdaoymaq, Qaraayl, Aba, Tokyo, Uqah, Qzlqazma, Dohno,
Zhrabkond, Gondob, Aygiinl, Piromson, roblor, Leyti, Pirobodil, Kilvar,
Zeyvo, Qoran, Bilici-Qoran, zmara,
Hacqaraqal, Padar, Meytabl, Qalagah, Locodi, Udullu, Glh, arah, Hacisgondorli, Kynal, uxurozomi, ovurah, Zhraml, Sumaava, Sumaavaqazma, Gzbabal, Surra, Qoriblik,

Ba mirxanl, Qalaalti kondlori da

xildir.
Dovoi r-nu Byk Qafqazin rn..-inddir. Sothi, osason. dalqdr. Xzryan ovalq hisso (Samur-Dovoi
oval) okean soviyyosindon 28 m-odok
aadr, c.-q.-do hiind. 2220 m - yaxndr (Diibrar d.). Palq vulkanlar var.
Dalq hissodo Tabair, Paleogen, Neogen, ovalqda Antropogen kntlri
yaylmdr. Faydal qazntlar: neft,
nql, qum. Miialico ohomiyyotli mine
ral su xr (Qalaalti). iqlimi ovahq vo
daotoyi yerlordo mlayim isti, quru
subtropik, dalq yerlordo mlayim soyuqdur. Orta temp-r yanvarda -4C-don
l,5C-yodok, iyulda 14-25C-dir. Yayi
quraq keir. llik yant 300 650 mmdir. aylar (Gilgilay, Ataay vo s.) Xo
zor hvzosino aiddir. Samur-Dovi kanali r-nun orazisindon keir. Dalq sa
hodo qohvoyi da-meo, da abald, a-

raqqala vo abran ohori tariximemarliq abidolori qoruq elan olunmu

vo beynolxalq turizm marrutuna daxil
edilmidur.
F i i z u l i r a y o n u (1930-59 illordo
Qaryagin r-nu) - Azorbaycan Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo tokil edilmidir. C.-.-do ran slam Respublikasi
ilo homsorhoddir. Sahosi 1390 km2, oh.
147,1 min nofordir (01.01.2006). Morkozi
Fiizuli .-dir.
R-na Fiizuli ., Horadiz qos., 11 Qayd qos. vo hmodboyli, Bala Bohmonli, Araz-Zorgor, Araz Dilaarda, Birinci
Mahmudlu, kinci Mahmudlu, hmodallar, Qazaxlar, Mirzonal, Aa
Krdmahmudlu, Yuxar Krdmahmudlu, Alxanl, Byk Bohmonli, Korimboyli, Arayatli, Babi, Mollamohorromli,
Horadiz, Aa Seyidohmodli, kiirboyli, Yuxan Seyidohmodli, Qorqan.
okorcik, xl, Gecogzl, nc

bald vo aq abald, ovalqda orakotvar boz-qonur vo s. torpaqlar, doniz sahi

lindo qumluqlar yaylmdr. Bitki rtiiyii,
osason, kollu vo seyrok meoli omonliklordon, yovanl vo yovanl-oranotulu yanmsohralardan ibarotdir. Heyvanlari: ayi,
canavar, tiilkii, boz dovan, lsian vo s.
Qular: qirqovul, koklik, gyori, qaraqarn barqara, su qular vo s.
R-nun iqtisadiyyatnda taxllq,
torovozilik vo heyvandarliq osas yer
tutur.
Sonayesinin osasini emal vo toxucu
luq miiossisolori tokil edir. R-nda Dovoi Doyinnan ASC, Dovoi Broyler quuluq fabriki, Pirobodil xala sexi, siid
qobulu vo email montoqosi vo digor
miiossisolor var.
R-nda 49 iimumtohsil moktobi, 4 mok
toboqodor vo 5 moktobdonkonar torbiyo
miiossisosi, texniki peo moktobi, yeddiillik uaq musiqi moktobi, 27 klub, 55 ki
tabxana, 2 muzey, 3 xostoxana vo s. var.
Tarixi-memarliq abidolori: 1800 yal
raqqala tarixi abidosi, abran ohri
arxeoloji abidosi vo s.

Mahmudlu, Aa Veysolli, Yuxar

Veyslli, Saracq. Yuxar Rfdinli
Gorazll, Qaradal, Yuxar Giizlok
Xatnbulaq, Qacar, Divanallar, Qar;<
xanboyli, Merdinli, Qoohmodli, Ar..
Mollavoli, Dodoli, ql, Qarabaza.
Yal Pirohmodli, Yuxar Yalvonc
Qaramommodli, Dilaarda, Qobu Dii
arda, Qorvond, Yuxar bdrro!
manl, Krdlor, Aa bdiirrohma,
Drdinar, Seyidmahmudlu, lsgO!
Hiiseynboyli, Pirohmodli, Musaby!
M andl, Aa Giizlok, Aa R
fodinli, bulaq, Cuvarl, Xolofo,
mn, Yuxar Aybasanl, Dvbtyar!
Aa Yalvnd, Qarakollu, Govatl
Hacl, Mirzocamall, Zorgor kondl,
daxildir.
Sothi ox yerdo Araz ayna toro
alalan maili dzonlik, q.-do alaq dalqdr (Qaraba silsilosinin c.-. otoklori). sason, Tabair, Neogen vo Antro
pogen kntlri yaylmdr. qlimi
yay quraq keon mlayim istidir. Orta
temp-r yanvarda 0-1 C , iyulda 24
25C-dir. llik yant 400-600 mm-dir.

aylar (Kndbnay, Quruay, QozluParakond, Qarovultomba, Daryurd.

ay) r-nun ran slam Respublikasi ilo Coforli, Nalar, nokboa, Khoqlaq, Korimli, Qasml, Anqiran, yrisorhodindon axan Araz hvzosino aid
vong. Byk Qaramurad, Qurudoro,
dir. Boz vo omon-boz, abald, da
Ataxal, Toplar, Poladli, Koloman,
boz-qohvoyi vo s. torpaqlar yaylmdr.
Bitki rtyii, osason, yarimsohra tiplidir.
Emir. Hriknaz, Qozqarali, Qaramom
modli, Kosomon, Dikda, NovosaratovHeyvanlari: canavar, aqqal, tiilkii, l
ka, Novoivanovka, obankond, Yeni
donuzu, oxlu kirpi vo s. Qular: turac,
kond, Araba, Mutudoro, Qasmaal,
qirqovul, gyorin vo s.
Drdlr, Cconli, sal, Araba, Forzal,
Fiizuli sonaye vo k.t. r-nudur. PamMormor, Zamanl, Dzrsullu, Tokyemibqlq, ya-pendir vo domir-beton moan, Rohimli, Hseynqulular, Gormoeymulati zavodlan, taxil mohsullan kom
li, Gyomli, ayrosullu, Boydmirli,
binati, toxuculuq fabriki, da karxanasi,
Tursu, Kollu. nx, Haclar, Sonalar,
iiziim email miiossisolori, 100-don ox iri
yridoro, Qaravollilor, Mmmodcoforli,
emal miiossisosi vo s. var.
80 iimumtohsil moktobi, 2 texniki pe- Romo, Tors yer, Gnoli, liismayll,
Hacallar, ahda, Gyolli kondlori
o moktobi, 22 uaq baas, 12 musiqi
daxildir.
moktobi, 19 klub, 2 muzey, 32 kitabxa
Kiik Qafqazin orta vo yiiksok dana, 10 xostoxana, 16 hokim montoqosi, 9
lq quraqlarnda yerloir. razisi ahfelder-mama montoqosi var.
da silsilosinin m. yamacn, Baoxsayl tarixi-arxeoloji vo memarkond Dostofur kokliyinin vo omkir
liq abidolori, ciimlodon qodim yaay
da massivinin bir hissosini ohato edir.
moskonlori vo kurqanlar (Yeni Da
dvr. Tunc dvrii), tiirbolor (13, 18 yiiksok zirvolori: Qoabulaq (3549
osrlor), moscidlor (17, 18, 19 osrlor), kar- m ), Qocada (3317 m), Qaraarxac (3063
m) vo s. R-nda Yura, Tabair, Paleogen
vansara (1684) vo s. qalmdr.
vo Antropogen kntlri yaylmdr.
G d b y r a y o n u - Azorbaycan
Qara vo a mormor, mis, qizil, firuzo ya
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. Q.-do vo c.-q.-do 123 taqlari var. Yayi quraq keo miilayim
isti, q quraq keo soyuq iqlim
stndr. Orta temp-r yanvarda 10Cdon-2C-yodok, iyulda 10-20C-dir. il
lik yant 600 -900 mm-dir. ay obokosi sxdr. Axnca, Zoyom vo omkir aylarnn yuxan axini r-n orazisindodir.
Qonur da-meo, imli da-omon vo s.
torpaqlar yaylmdr. Orta dalqda
kollu vo seyrok meoli omonliklor, enliyarpaq meolor (pald, fstq, volos),
yiiksok dalqda subalp vo alp monliklori geni yer tutur. Heyvanlari: qayakeisi,
cyiir, qonur ayi, canavar vo s. Qukm mosafodo Ermonistan Respublikasi
larr. tetra, ular, qartal vo s. Qzlca
ilo homsorhoddir. Sahosi 1290 km2, oh.
90,8 min nofordir (01.01.2006). Morkozi Dvlot Tobiot Yasaql yaradlmdr.
Godoboy, osason, k.t. r-nudur. qtiGodoboy .-dir.
R-na Godoboy . vo Qoabulaq, To- sadiyyatnda kartofuluq, heyvandarliq
vo taxllq osas yer tutur. R-nda korpic,
tuxlu, Porizamanh, Samanliq, Moruxlu,
ohong istehsal olunur, mineral vo siifro
Norimankond, Aamal, Slavyanka,
sulan qabladnlr. Un vo irniyyat istehMaarif, Zohmotkond, Qarabulaq, Xarxar, Soyuqbulaq, rtopo, Pirbulaq, S- sali, plastik qapi-poncoro sexlori var. Asfalt zavodu var.
ydlii, Anqdam, Qaradag, Dabulaq,
R-nda 85 iimumtohsil moktobi, 8
Diizyurd, Talakond, Doyorqarabulaq,
Musayal, Rstom liyev, Plankond,
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, peo liQalakond, alburun, alda, Sobotkeseyi, uaq yaradclq moktobi, 4 musiqi
moktobi vo 3 idman moktobi, 50 klub,
moz, linalar, Arisu, Gorgor, Yeni
tarix-diyarnaslq muzeyi, 109 kitabxa
kond, Qarkond, Doyirmanda, Qurudoro, Khnokond, Sarkynok, Hacna, 10 xostoxana, 10 hokim ambulatoolokborli, okorboy, Heydorli, Gdokriyasi, 49 felder-mama montoqosi, gigi
doro, Sarhosonli, Yaqublu, Qasmaal,
yena vo epidemiologiya morkozi var.
R-nun orazisindo Xocali Godoboy
miraslanl, Kiik Qaramurad, Legr,

modoniyyotino aid (e.o. 13-7 osrlor)

oxsayl tarixi-arxeoloji abidobr (yaay yerlori, emalatxanalar. qobirlor, ibadotgalilar vo s.) vo 9 19 osrloro aid tari
xi-memarliq abidolori (qalalar, krplor,
mobodlor vo s.) akar edilmi vo qeydo
alnmdr.
Gor a nb oy rayonu
(1938 91
illordo Qasim tsmayilov r-nu) Azor
baycan Respublikasinda inzibati r-n.
1930 ildo tokil edilmidir. Kiik Qafqazn m.-. yamacinda vo Gonco Qazax
dznnhyinD yerloir. Sahosi 1791 km -.
oh. 92.1 min nofordir (01.01.2006). Mor
kozi Goranboy .-dir.
R-na Goranboy, Dolimommodli .lori, Qzlhacl, Qazanbulaq, Aa Acakond, Yuxan Acakond, Goran, Krokay qos.-lori vo ahmommodli. Qarasiileymanl, Baxakrd, Xan Qorvond,
Qarainar, Yenikond. Qaxtut, Qular, Hazrohmodli, Birli, Gyniiyon,
Qarasuu, Muzdurlar, Yolpaq, hmodabad, Rohimli; Veyisli, Faxrali. Alpout,
Qurbanzado, Cinli Boluslu, Moodiqaralar, Norimanli, Zeynalli, Eyvazlilar,
Goranl, Qazan, Zeyvo, Giirzallar,
Qaramusah, Homonli, Nizami, Balakiird, Ballqaya, Qaraqueaq, ofiboyli,

Hacall, Qaradal, Sadql, Qrxl, Qarapirimli, Glmommodli, Sfikiird, Sarovlu, Meoli, Nadirkond, Buzluq, Baqlaq, Br, zizboyov, Somodabad,
Xosodorli, Aamalolu, Rus Borisi,
Borsunlu, Xoylu, Azad, Kolok, xlar,
Todan, Tapqaraqoyunlu, Qasimboyli,
ofoq, Erkoc, Tatarli, Qazaxlar, Glstan, Balqaya, Yohori Qazaxlar,
Yalqulular, Doyirmanlar, Xnal, Qa^alt, Qaraqoyunlu, Monoli, Abbasqulular, Qaraqoyunlu, Tap, Yeni Yol.
Tokb, lirzal kondlori daxildir.
Sothi m.-.-d dzonlik, c.-q.-do iso
dalqdr, ayn-ayn yerlordo qobu vo dorolorlo kosilmidir. Dalq sahodo Paleo
gen vo Neogen, dzonlikdo iso Antropo
gen kntlri yaylmdr. Faydali qazntlar: neft, ohongda vogil. Diinyada

zisindon keir. Boz-omon, da boz-qohyegan malicovi neft yata (Naftalan)

buradadr. qlimi mlayim isti vo quru
voyi, abald, aq-abald vo s. torpaq
lar yaylmdr. Bitki rty, osason, efesubtropikdir. Orta temp-r yanvarda
-l,5C-don -lC-yodok, iyulda 22Cmerli-yovanl vo yovanl-oranotul
don 26,5C-yodokdir. llik yant
yarimsohra, dalq kserofit (quraqla
davaml) bitki qruplarndan ibarotdir.
300-600 mw-dir. aylar (Kiirok, G o
Seyrok psto-ardc meolori, arid kolluqran, Koray) Kr hvzosino aiddir. alar var. Heyvanlar: canavar, tiilkii, boz
bald, da boz-qohvoyi torpaqlar var.
dovan, l sian vo s.
sas bitki rty yovanl vo yovanlGyay, osason, k.t. r-nudur. Pamoranotulu yarmshra tiplidir. Meolikbqlq, taxllq, heyvandarliq, baralor var. Heyvanlar: canavar, tlk, boz
malq vo meyvoilik mhm yer tutur.
dovan, lsian vo s. Qular: turac,
R-nda 8 kondli tosorriifati, yem z-du, kor
bozgok, dovdaq vo s. Koray yasaqlpic z-du, 2 karxana, tiki fabriki, rok
nn bir hissosi r-nun razisinddir.
z-du, qida mohsullari kombinati, konqtisadiyyatnda pambqlq, taxllq, heyvandarliq, meyvoilik, zm- serv z-du, konyak z-du, quuluq fabriki,
lk, torovozilik vo bostanlq osas
Gyay siid ATSC var.
yer tutur. Boya fabriki, moit avadanR-nda 57 iimumtohsil moktobi, 5
lqlar z-du, gnobaxan ya emal z-du
moktobdonkonar torbiyo miiossisosi, 35
vo s. sonaye miiossisolori var.
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, kollec,
81
mumthsil moktobi, 30 moktobo-lisey, 30 klub, 63 kitabxana, tarix-diyarqodor uaq mssissi, modoniyyot evi,
naslq muzeyi, yeddiillik uaq musiqi
66 klub, 4 muzey, 97 kitabxana, 73 tibb
miiossisosi var.
R-nun orazisindo bir sira memarhq
abidolori - qalalar (ilkin orta osrloro aid),
moscidlor (18-19 osrlor) vo s. qorunur.
G y a y r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
toijkil edilmidir. irvan dznn m.
hissosindo Byiik Qafqazin . toklrindo yerloir. Sahosi 739 km2, oh. 106,1
min nofordir (01.01.2006). Morkozi
Gyay .-dir.
R-na Gyay . vo Potu, Ulal-xl,
moktobi, morkozi r-n vo uaq xostoxanalar, uaq poliklinikasi, gigiyena vo epiH ngtl, Kiird, Yeniarx, Hacaademiologiya morkozi, stomatoloji poliboyli, Xalidli, Mski, Qobolo-Mskrl, Mall-xl, robahverdi, ohaklinika, tocili yardim stansiyasi, dorizhrovi dispanser, 7 kond saho xostoxa
dot, Qarabalar, Mirzohiiseynli, Birinci
nasi, 11 kond hokim ambulatoriyasi, 32
robcobirli, kinci robcobirli, oroko,
Coyirli, Qubadl-xl, Kiirdomi, Trkfelder-mama montoqosi var.
mon, Qzlaac, okili, Mollahacl, MoR-nun orazisindo bir sira tarixi-arxeoloji abido (e.o. 3-1 osrlor) akar edilmidir.
likkond, xboy, xmir, Krdaban,
H a c i q a b u l r a y o n u (1939-59
Yenikond, axrl, Loklpaq, Qaraillordo Qazimommod r-nu)
Azorbay
man, Yalman, Mrt, Alkond, Qaraxcan Respublikasinda inzibati r-n. 1939
dr, okor, Veysolli, Alpout, Boydviil,
ildo tokil olunmu, 1959 ildo lov edilco, Aa Qaramoryom, Dvranh, Almi vo 1990 ildo yenidon borpa olunxasova, ahsoltanl, Yekoxana, Qaramudur. irvan dziindo, Kr aynn
noryom, Qarayaz, Br, Qarabaqqal,
sol sahilindo yerloir. Sahosi 1640 kn2,
Coyirli, Hacalkond, ayarx, Crkrd,
oroco kondlori daxildir.
oh. 62,6 min nofordir (01.01.2006). Mor
R-nun sothi, osason, dzonlikdir.
kozi Haciqabul .-dir.
m. vo . konarlar alaq dalqdr
R-na Haciqabul ., Balq, Muan,
(Acnohur ndal). Pliosen vo Antro
Padar, Navahi, Pirsaat qos.-lori vo Qapogen kntlori yaylmdr. Yayi qu
rasu, Abdlyan, Kolan, Tal, Atbulaq,
raq keon mlayim isli yarimsohra vo Qizilburun, Navahi, Roncbor, Qubahquru l iqlimi stndr. Orta temp-r
balolan, Pirsaatay, Birinci Udullu,
Ikinci Udullu, Qubal, Tal, Birinci
yanvarda 1,9C, iyulda 26,5C-dir. llik
Paal, ikinci Paal, orba, Aacanl,
yant 400-600 mm-dir. sas ay GyBrvond, lotli, Axta-irvan, Birinci
aydr. Yuxar irvan kanal r-nun ora

Meyniman, kinci Meyniman, Meyniman, Krd kondlori daxildir.

irvan dzonliyinin vo Byiik Horomi silsilosinin c.-. hisssini ohato edir.
razisinin ovalq hissosi doniz soviyyosindon aada yerloir. Neogen vo An
tropogen kntlori yaylmdr. Palq
vulkanlan var. Faydali qazntlan: neft,
qaz, gil, goc. Yayi quraq keon mlayim
isti yarimsohra vo quru l iqlimino
malikdir. Orta temp-r yanvarda 2C,
iyulda 26C-dir. llik yant 250-370
wm-dir. razidon Kr vo Pirsaat aylar
axir. Haciqabul gl r-nun orazisindodir. Boz-qonr, boz-omn, oran tor
paqlar yaylmdr. Biki rty yarim
sohra tiplidir, Ceyran, qrmzquyruq
qumsian, grzo, turac. gyorin vo s.
moskunlamdr.
R-nun iqtisadiyyatimn osasini k.t
tokil edir. Taxllq, pambqlq, tore
vozilik, bostanlq vo heyvandarlc

inkiaf etmidir. Quulq SC, Quban

SA F irkotinin flial, Kr Su Komorlo
istehsalat Istismar idarosi vo onun tomizloyici qurular, domiryol qova
vo s. miiossisolor var.
R-nda 30 iimumtohsil moktobi, 3 ua
baas, uaq yaradclq morkozi, yeddii
lik uaq musiqi moktobi, 22 klub, 32
labxana, morkozi r-n xostoxanasi, domi
yol xostoxanasi, kond xostoxanalan var.
Haciqabul r-nunda xeyli tari
arxeoloji vo memarhq abidolori vard
Pir Hiiseyn xanogahi tarixi-memai
qoruu elan edilmidir.
X a m a z r a y o n u - Azorbayc;
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 il<
tokil edilmidir. 1963 ildo lov olu*
mu, orazisi Quba vo Qusar r-nlarina vt
rilmi, 1965 ildo yenidon borpa edilmi:
dir. m.-q.-do Rusiya Federasiyasi il.)
homsorhoddir, m.-.-do Xozor donizi ilo
ohatolnmidir. Sahosi 1046 km2, oh.
154,4 min nofordir (01.01.2006). Mor
kozi Xamaz .-dir.
R-na Xamaz, Xudat .-lori, ollar,
Miiqtodir, Aa Logor, imal, Dalal,

Meoli. Samuray, Gnoli, Turist, Sahillor. Arzu. Yeni Hoyat qos.-lori vo Volomir, Qara, Qaraqurdlu, Hacqurbanoba, Catay, Glalan, axmaql,
Laman. Qaraqal, bilyataq, Qarabal, Aay, Qarahq, arx, Xanlqoba,
Qalaan, Haclar, rob, Keymoroz, Sayad, lx, Yergiic, Padar, Armudpadar, gn-qlaq, Bayoba, Hacoliboy,
Mkr. Khno Xamaz, Mzofforoba,
Mliq, Xaspoladoba, zizli, Goncoli,
Babal, Qml-qlaq, Mollabrhanl,
uxuroba, Maoba, Mirzommod-qlaq, Qadaoba, Aarohimoba, xlar,
Hacisaoba, Uzunoba. Mocidoba, Yataqoba, Qrmz Xutor, orifoba, Baraxum, Tikanloba, Xozorli, Alekseyevka,
Kdokli, hmodoba, Hacohmodoba,
Qaracalh, Hacqazma, Aa-zeyd, lqr, Alc-qlaq, Qaracq, Qodimol-qlaq, xhaput, Norocan, Atala, ilogir,
Mrdoba, Sabiroba, Moncoroba, Hiilvlii, Qarada-buduq, Qarabal, Rohimoba, l 'stacall, Qobuqraq, Canaxr,
Mehroliqlaq, Boyqlaq, Miirsolqlaq,
Susayqlaq, Pordiqran, axaxl,
Maqsudkond, ollar, Dodoli, Bostan,
Naoba, Hacobdrohimoba, Sabir
oba, Kiik Baraxum, Locot, Moruqoba,
Taaroba, Yalama, Zeyxuroba, Ortaoba, Ukuroba, Dztahiroba, Yaquboba, Zuxuloba, Solimoba, Qusaray,
Palqoba, inartala, Manafoba, Aairinoba, Qraql, Hosonqala, Aaverdioba, Balaqusarqlaq, Pirquluoba, Qoaqqazma, Hacmommodoba, Yeni-Sudur, Hobibkond, Nabran, Tel, Kho

vo s. Yayi quraq keon mlayim isli ya

rimsohra vo quru l iqlimino malikdir.
Orla temp-r yanvarda 1 2C, iyulda
23-24C-dir. llik yant 300 400 mmdir. aylar (Samur. Qusar, Qudyal, Qaraay, Volvolo) Xozor hvzosino aiddir.
R-nun q.-indon Samur-Aberon kanal
keir. Torpaqlar omon-me, abald
vo aq-abalddr. omon vo kolluqlar
yaylmdr. Dznlik meolori var. ldonuzu, yenot, qrqovul, koklik vo s.
moskunlamdr. Salil sular balqla
(klmo, kilko, amay vo s.) zongindir.
Xamaz, osason, k.t. r-nudur. qtisadiyyatmda torovozilik, meyvoilik, taxllq vo heyvandarliq mhm yer lutur.
Konserv z-du, ilkin ziim emal z-dlan,
rok kombinati, qida mohsullari kombi
nati, yem istehsali z-du. kondensator z-du
vos. foaliyyot gstorir. R-nda 121 iimum
tohsil moktobi, 28 moktoboqodor torbiyo
miiossisosi, 3 musiqi moktobi, tarix-diyarnaslq muzeyi, 59 klub, 102 kiitlovi ki
tabxana, 94 sohiyyo miiossisosi var.
R-n orazisindo bir neo kurqan akar
edilmidir. Moscid, trb (15-16 osrlor)
vo s. miihafizo olunur.
X a n l a r r a y o n u (1930-38 illordo
Norimanov r-nu) - Azorbaycan Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo tokil edilmidir. Kiik Qafqazin m.-. yamacndadr. Sahosi 1030 km2, oh. 55,5
min nofordir (01.01.2006). Morkozi
Xanlar .-dir.
R-na Xanlar ., Xanlar, Qzlqaya,
Hacimolik, Firuzabad, Aa Zurnabad
qos.-lori vo Aql, Kkii, Sarsu, Qara-

R-nun m. hissosi Gonco-Qazax diizonliyindodir. razisinin on yiiksok nqtosi Murovda silsilosindo Gam d.-dir
(3724 m). Yura, Tabair, Neogen. An
tropogen kntlori yaylmdr. Faydal qazntlar: kiikrd koledan, bentonit, kvarsit vo s. qlimi mlayim isti.
.-da soyqdur. Q quraq keir. Orta
temp-r yanvarda IOC-don lC-yodok,
iyulda 10 25C-dir. llik yant 250
900 /;//?;-dir. aylar (Gonco, Qoqar,
Kiirokay vo s.) Kr hvzosino aiddir.
Kopoz da, Gygl. Maralgl, Zoligl,
Aynagl vo s. r-nun orazisindodir.
abald, da-tnd abald, imli
daomon vo s. torpaqlar yaylmdr.
Bitki rty m.-da yarimsohra tiplidir.
.-da, dalq saholordo da llori,
fstq meolori, subalp vo alp omonlri
var. Heyvanlar: ay, vaaq. qumsian,
ilan vo s. Gygl qoruu Xanlar r-nu
orazisindodir.
R-nun iqtisadiyyatmda iizmliik
vo heyvandarliq mhiim yer tutur. Mo
don sonayesi, nql z-dlan, istehsalat vo
moit xidmoti kombinatlan, orab z-du
vo s. sonaye miiossisolori var.
R-nda 49 iimumtohsil moktobi, 19
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, 48
kitabxana, modoniyyot evi, 29 klub,
xalq teatri, 63 tibb miiossisosi var.
Krpii (12 osr), qala (12 osr), mobod
vo s. memarhq abidolori qeydo alinmdr.
X a 11 n u (1930-78 illordo
Stepanakert r-nu, 1978-91 illordo
sgran r-nu) - Azorbaycan Respubli-

Xudat, Seyidlor, Digahoba, disoba,

Forzolioba, Xuray, Aaoba, Aslanoba,
Niyazoba, Byk lx, Kiik lx, Sorkarl, Suxtaqala-qlaq, Ayazbuduq,
Qaraaycok, Qaracq-Zeyd, Seyidlikondyeri, Xaraxoba kondlori daxildir.
Xamaz r-n Samur Dovoi ovahnda yerloir. Solli hamar vo sahilyan
sahodo okean sviyyosindn 28 m -odok
aadr. Antropogen kntlori yaylmdr. Faydal qazntlar: nql, qum

bulaq, ayl, Ponahhlar, Dozular, Xoqani, Ball, Nadil, Qrqh, Cmdl,

Haaqaya, Sorkar, Qizilca, Danayeri,
Yalqlaq, Tlallar, aykond, Yeni
Zod, Gyokond, Mixaylovka, Toana,
zgilli, Quqara, topo, Somodli, Bohromba, lmododli, Topalhosonli, ohriyar, Koromli, bulaq, Quu, Mollacolilli, Zurnabad, Gonco, Yeni Qizilca,
Qizilca stansiyasi, Asu, Xasoba
kondlori daxildir.

kasinda inzibati r-n. 1991 ildo yaradilmdr. Kiik Qafqazda, Qaraba silsilo
sinin u.-. yamacindadir. Sahosi 936
km2, oh. 25,0 min nofordir (01.01.2006).
Morkozi Xocal .-dir.
R-na Xocal ., sgoran qos.-lori vo
Xocah, Comilli, Meoli, Dayrd,
Seyidboyli, Balhea, Xanyurdu, Mehdiboyli, Harov, Dadaan, Dabulaq.
Qayaba, Badara, Xanyeri, Suncinka,
Qarabulaq, Domirilor, M odod kond,

Quubaba, Qzloba, Hama, Aa

Yemican, Cmilli, Kosalar, Bakand.
Cavadlar, Yalobakand, Canhasan,
Naxvanl, Pircamal, Aranzamin, Abulaq, Dhrz, Tazabin, Sardarkand,
Qlaq, alva, Xanabad, Agadik, Aa
Qlba, Alm al, Qaraktk, Pirlar,
Farux, Daba, anaq, Snaq,
uikand, Muxtar, Dakand kndlri
daxildir.
razisinin sthi dalq, mrkzi
hissd is dzanlikdir (Xankandi kakliyi). n yksk nqtalari Qzqala
(2843 m), Qrxqz (2827 m) d-rdr. razida Yura, Tabair, daaras kakliklarda va daatayi dtizanliklarda Antro
pogen kntlari yaylmdr. Faydal
qazntlar: gil, qum, nql, gillica,
va s. Yksak arazilari istisna
olmaqla iqlimi mlayim istidir. Damea, da-mn torpaqlan yaylmdr. Qarqar, Badara aylar r-n arazisindan keir. Melri vls, pald, fstq, ck, acaqayn, gyr, qaraac
va s. ila zangindir. Yksk dalq sahlrd subalp va alp mnliklri yaylmdr. Heyvanlan: ay, qaban, vaaq,
canavar, mea piiyi, tlk, dovan,
cyr, dakeisi v s. Qulan: kklik,
turac, qirqovul, gyrin, qartal, quzun va s.
Xocal, asasan, k.t. r-nudur. Heyvandarlq, zmlk, taxllq, taravazilik, meyvailik inkiaf etmidir.
R-nda 11 orta mktb, 1 ibtidai
maktab. uaq yaradclq markazi, 3 mu
siqi maktabi, tarix-diyarnaslq mu
zeyi, 20 klub, 29 kitabxana. mrkzi r-n
xastaxanasi, 13 tibb mantaqasi var.
Xocali r-nu arazisinda 18 asra aid
sgran qalasi , qadim memarliq abidalari, Son Tunc va ilk Damir dvrna aid
nekropol, kurqan l, e.a. 13-7 asrlara
aid ilk madaniyyat abidalari (XocahGadabay madaniyyat nmunlri) var.
X o c a v a n d r a y o n u (1930-91 il
larda Martuni r-nu) - Azarbaycan Res
publikasmda inzibati r-n. 1930 ilda tkil edilmidir. Kiik Qafqazda Qaraba silsilasinin c.-. hissasinda yerlair.
Sahasi 1458 km2, ah. 40,8 min nafardir
(01.01.2006). Markazi Xocavand .-dir.
R-na Xocavand ., Hadrut, Qrmz
Bazar qas.-lari va miranlar, Hean,
Axullu, Dolanlar, Bina, Qaradal, Byk Talar, Salakatin, Kuropatkino,
Arpadz, Muanl, Camiyyat, Akand, Xanoba, Xocavand, Ki, Taaser, Qrmzqaya, Edia, Vang, Dad, Qabayli, ahar, x Dursun, Ma-

vas, Azx, Zoalbulaq, Aragl, Daba, Mlkiidr, Cilan, Biinyadl, Gavahn, Abulaq, Binadarasi, Sor, Qarqar,
Zavadx, Xarxan, Bulutan, Xrmancq,
Malikcanl, Geyxrman, Giineyartar, Quzeyxrman, Quzeyartar, Qaartsi, Qartapa, Darakand, ahyeri,
Qaraknd, Yemican, Gnali, Quular, Kndxurd, Mkapat, Quzumkand, Qarazmi, Tu, Susanlq, Ataqut, Adam, Khna Talar, Acakand,
Mirikand, Avdur, aylaqqala, Arpagadik, Petrosaen, raquz, Mammddra, Tsakuri, Yenikand, rakli, Edilli,
Ddiik, Abulaq, Sos, Ctc, Taavard, aadz, Zardanaen, Xatai,
kandlari daxildir.
Sathi alaq dalq, .-da maili diizanlikdir. sasan, Yura, Tabair, Antropo
gen kntlarindan ibaratdir. Marmar
yata var. Iqlimi ox yerda yayi quraq
kean miilayim istidir. Orta temp-r yan-

arazisi Aberon r-nuna verilmi, 1990 il

da yenidan barpa edilmidir. Byk Qaf
qazm m.-. yamacmda, Samur-Davai
dzanliyindadir. .-da Xazar danizi il
ahatlnmidir. Sahasi 1853 km2, ah.
14,1 min nafardir (01.01.2006). Markazi
Xz qs.-dir.
R-na Xz, Altaac, Gilazi, uraabad, Yama, qas.-lari v Sitalay, Yeni
Yana, Safbulaq, Yarmca, Qzlqazma, Maadi Hasan, Trkoba, Adara,
Tudar, Baxl, Bayahmadyurd. Gneyqlaq, Varda, Qarabulaq, Dizavar,
Qasmkand, mbizlar. Yuxan ngilan.
Txl, ngilan, Tazakand. Qars, Fndan, Xalnc kandlari daxildir.
Relyefi alaq dalq va diizanlikdan
ibaratdir. R-nun an yksak nqts;
Dbrar (2205 m) d.-dr. razini
Xazarsahili hissasi daniz saviyyasindan
28 m-adak aadr. Tabair, Paleoger
Neogen va Antropogen kntlri y;j

likasinda inzibati r-n. 1930 ilda tkil

edilmidir. Mil-Muan diizndava KrAraz ovalndadr. .-da ran slam
Respublikasi ila hamsarhaddir. Sahasi
1821 km2, ah. 110,3 min nafardir
(01.01.2006). Markazi mili .-dir.
R-na mili ., Bhrmtp, Vataga
qas.-lari va Aranl. Hacrstmli, Qzlkand, Qaradonlu, ahar, Gvharli.
Mazrali, Xubyarl, axrl, Soltanmuradl, lcalar, Qaralar. Muradall, Otuziki. Nurulu, Qulubayli, Xalfali, Krdmahmudlu, Hacalmuradl, Muruzall,
Xoobarl Qaraqal, Mrslli, Bacira
van. Acyr, Qaravalli, Mirili, Qara
lar, Cavadxanl, Rasullu. Yalavac, Mohammadli, Gbaktala, ahverdili. Qaragvandikli, Sarxanl, Boallar, liqulular, Muradxanl, Aamallar, Oruclu,
Cafarli, Hacmustafal, Mammadli, liyetmazli, Telili, Allahmadatli, Aamammadli, Becar kandlari daxildir.

R-nda 63 iimumtahsil maktabi, 15

maktabaqadar tarbiya miiassisasi, yeddiillik musiqi maktabi, madaniyyat sarayi,
tarix-diyarnaslq va sanatnaslq muzeylari, 36 klub, 67 kitabxana, ahmat
maktabi, stadion, 11 xastaxana, 27 felder-mama mantaqasi, sanitar-epidemiologiya stansiyasi var.
mili r-nu arazisinda bir sira qadim
yaay yerlari (9-14 asr), qala qaliqlan
(12-13 asr), kurqanlar va s. tarixiarxeoloji va memarliq abidalari var.
s m a 1111 r a y o n u - Azarbay
can Respublikasmda inzibati r-n. 1931
ilda takil edilmidir. Byk Qafqazm .
yamacndadr. Sahasi 2064 km2, ah. 77,0
min nafardir (01.01.2006). Markazi smayll .-dir.
R-na smayll .. Basqal. Lahic qasabalari va Sumaall, rakit, Namazgah,
Kanya, Baali, an, Ximran, Qoydan,
Duvaryan. Hacihatamli, Mollaisaqli,

varda -2C-dan -lC-yadak, iyulda

24-26C-dir. llik yant 400-500 mmdir. aylan (Kndalanay, Qozluay,
Quruay va s.) Araz hvzasina aiddir.
abald va qahvayi da-mea torpaqlan
yaylmdr. Bitki rtynda yanmsahra
va quru l bitkilari stndr. Kolluqlar
va enliyarpaql mealar var. Heyvanlan:
tlkii, aqqal, dovan, lsian va s.
Qular: kaklik, gyarin va s.
Xocavand, asasan, k.t. r-nudur. qtisadiyyatnda zmlk, taxllq. heyvandarliq miihiim yer tutur. R-nda
Tabriz kandli-fermer tasarrfat faa
liyyat gstrir. R-nda 20 iimumtahsil
maktabi, 5 maktabdankanar uaq miias
sisasi, 20 klub, 19 kitabxana, 4 xastaxa
na, 7 baqa tibb miiassisasi var.
R-nda tarixi-arxeoloji va memarliq
abidalari, cmladn qadim maara insan diirgalri (ya taqr. 1,2 mln. il),
qalalar (1-8 asrlar), mabad (10 asr),
tiirba (13 asr) va s. var.
X i z i r a y o n u - Azarbaycan Res
publikasmda inzibati r-n. 1930 ilda takil edilmidir. 1956 ilda lv olunaraq

ylmdr. iqlimi dzn yerlarda miila

yim isti, quru subtropikdir. Dalq ye
larda iqlim mlayimlir. Orta temp-r
yanvarda dalq yerlarda 4,5C-dan,
dzanlikda 2,5C-yadak, iyulda isa
miivafiq olaraq 19C-dan 26C-yadakdir. llik yant 110-550 mm-dir. aylar: Ataay, Sumqayit va s. orakatvar
boz-qonur, abald va aq abald,
da abald, da tnd abald va s. tor
paqlar yaylmdr. Bitkilari, asasan, ya
nmsahra va quru l tiplidir. razisiin
m.-q.-inda da amanlari va da meolari vardir. Heyvanlan: ay, ldonuzu,
yenot, lsian va s. Qular: kaklik,
gyrin, qaraqarn barqara va
Srnanlar oxdur. Altaac Milli Park
yaradlmdr.
Xz, asasan, k.t. r-nudur. Heyvan
darliq v akinilik inkiaf etmidir.
R-nda 14 iimiimtahsil maktabi,
9 maktabaqadar tarbiya miiassisasi,
8 klub, muzey, 13 kitabxana, tibb miias
sisalari var.
m i l i r a y o n u (1930-38 iladak
Qaradonlu r-nu) - Azarbaycan Rcspub-

Sathi m.-.-a doru alalan dzanlikdir. razisinin ox hissasi okean sa

viyyasindan aadadr. Antropogen
kntiilri yaylmdr. Faydali qazntlar: neft, nql, qum. Yayi quraq ken
miilayim isti, yanmsahra va quru l iq
limi var. Orta temp-r yanvarda 1,6C,
iyulda 26,lC-dir. llik yant 300 mmdir. R-nun m. sarhadi boyu Kiir, mar
kazi hissasindan Araz ay axr. Sansu
glnn ox hissasi mili r-nu orazisindadir. Boz-aman, qisman boz va aman-boz torpaqlan yaylmdr. sas
bitki rty yanmsahra tiplidir (yovan,
oranotu va s.). Heyvanlan: ldouzu,
canavar, tlkii, boz dovan, ceyran,
qumsian va s. Qular: qirqovul, turac,
sultan toyuu, bazgak, dovdaq va s.
R-nun iqtisadiyyatinin asasn k.t va
sanaye takil edir. Taxllq, pambqlq, heyvandarliq, quulq va s. inkiaf
etmidir. R-nda Muradxanh neft-madan
idarasi, pambiq email z-du, kar z-du,
at va ya-pcndir kombinatlar, Imili
broyler M M C, asfalt, damir-beton mamulatlan va nql z-dlan va s. var.

Krd Eldarbayli, Giidayli, Haftasov,

ndahar, Zarat, Burovdal, Diyalh,
Gym, Sadiyan, Zarnava, Aa Zarnava, Sardahar, Mkamir, vanovka,
Klll, Qalagah, Soltankd, Utal,
Utalqlaq, Qalacq, stisu, ayqovuan. Qalncaq, Miiciihftran, Xanagah.
Gytapa, Keyvandi. Minga, abiyan, Pirbiilqasm, Bahliyan, Bilistan, Kalbad, Kirk, Yenikand, kr, Qoakand, Abulaq. Tubikand, Kanza, Qubaxalilli, armadil, Quanca, Zoallq,
Balik, Enidibi, Krdna, Aqbayraml, Tal, Qarakolluq, Haptl, Mican, smayll, Qazli, Mdri, Name, Mlux, Dahar, Pirqanm, Vaa, Madrasa,
Clyan, Ruan, Vang, Sulut, Kalazeyva,
Sarsura, Qatan, Talabiyan, Kalfarac,
Mc, Talstan, Ciilyan, Tazakand, Bi
rinci Yeniyol, kici Yeniyol, Qaraqaya, Gandov, Khnadaxar, Qarsala, Tircan, Bizlan. Maax, Zrgran, Topu,
Qurbanafandi, irvanmea, Buynuz,
Xankandi, Kiirdvan, Zeyva, Garaybayli, yyubbyli, Xalilli, Kexurt
kandlari daxildir.

Sathi, asasan, dalqdr. Hiind. irvan dznda taqr. 200 w-dan Ba Qaf
qaz silsilasinda 3629 /-adak (Babada)
dayiir. Yura, Tabair, Neogen va An
tropogen kntlari yaylmdr. Gil
yata. mineral bulaqlar (Diyalh, Qalaciq, Bado va s.) var. iqlimi diizonlik va
datyi hissada miilayim isti, yiiksok
dalqda soyuqdur. Orta temp-r yan
varda -6C-dan (yiiksok dalqda) 1Cyadak (dzanlik va datayi hissodo).
iyulda miivafiq olaraq 15C-don 25Cyadakdir. llik yant 500 1000 mm-dir.
aylar (Girdiman. Gyay, Axox, yriay, Sulut) Kr hvzasina aiddir. abald va aq abald, da tiind-abald, da boz-qahvayi, qahvayi da-mea,
alliivial aman-mea, qonur da-mea,
imli da-aman torpaqlan yaylmdr. Yksak dalqda subalp v alp amanliklari, c. hissada da mealari. kollu v seyrak meali amonliklar vardr.
Heyvanlan: ncib maral, dakeisi,
kpgar, ay, mea piiyi, canavar, ye
not, yiir, ldonuzu va s. Qular:
ular, kaklik, qirqovul va s. smayll
Dvlat qoruu va yasaql r-nun arazisindadir.
smayll, asasan, k.t. r-nudur.
qtisadiyyatnda taxllq, heyvandarlq, texniki bitkiilik, meyvailik va
zmlk miihiim yer tutur. Toxucu
luq va yeyinti sanaye sahalari inkiaf
etmidir.
R-nda 86 iimumtahsil maktabi, 12
maktabaqadar, 5 maktabdankanar
tarbiya miiassisasi, texniki pea moktabi, incasanat maktabi, 37 klub, 2
tarix-diyarnaslq muzeyi, 60 kitab
xana, 7 xastaxana, markazi va uaq
poliklinikasi, 21 felder-mama montoqasi var.
R-nun Lahic va Basqal Dvlot
Tarix-Modaniyyat Qoruqlarnda yzlarla memarliq abidalari miihafiza
olunur.
11) r r a y o n u - Azarbay
can Respublikasmda inzibati r-n. 1930
ilda takil edilmidir. Kiik Qafqazm
markazi hissasindadir. Q.-da Ermani
stan Respublikasi ilo homsorhaddir.
Sahasi 3054 km2, ah. 73,6 min nofordir
(01.01.2006). Markazi Kolbocor .-dir.
R-na Kalbacar ., istisu qos. vo Zivel,
Kedok, Nadirxanl, Taxtaba, Hsoriz, Qozlu, Qozlu Krp. Narnclar, raktar, Lev, Abdullaua, Qaraanl,
Ayataq, Fatallar, Mozkond, Adaban, ayqovuan, Aeakond, Oruclu,
Zaalar. Tazakand, Yenikond, li Bay-

raml, Vozirxana, Almalq, Lan, sik, oban Korohmoz, orman, Aa

Ayrm, Yuxar Ayrm, Boyaql, Balpy, Vong, Barl, Balbel, Xallanl,
lirzalar, ahkorom, ovdar, Dalqll,
Otaql. Doroqlaq, Barmaqbino, Otqlaq, Domiridam, Qanlknd, Zar,
Vong, Yellico, Alolar, Kaha, Hosonlr,
Armudlu, Tokdam, Zoylik, Hopurlu,
eyinli, Zlfqarl, Qaragney, Keiliqaya, stibulaq, Gydoro, Ada, Qaml, Barsaq, Comord, Qaragney,
Nocofallar, Piribr, Kilsoli, Alal, Quyuvas, Q ll, Quzeyirkin, Alal,
Morimok, Aqaya, opurlu, Birinci
Milli, kinci M illi, iinc M illi, Giinoli, Allkond, Boyur, Alal, Orta Qaraal, Ba Qaraanl, Tatlar, Aa Qaraanl, mambinosi, Xolazoy Alxas,
Sarda, Gneypy, Seyidlr, Comilli,
Susuzluq, Qasmbinosi, Snq Kilso,
Bakond, Tirkoovond, Zorqula, Qaz-

xanl, Qalaboyun, Qaraxancall, aykond. Kondyeri, Kilso, Aa Xa, Mini, opli, Elyasallar, aplar, Mmmdua, Aa rtan, Orta urtan, Yuxar urtan, Soyuqbulaq, Tokoqaya, Babalar, Bozlu, raq, Tvldr, Mommodsof, Yanaq, Zallar, Yanaqbin,
Dovanl, Bazarkond, Hayad, Qzlqaya, Yuxar Orata, Vongli, ormanl,
ahmansurlu, Heyval, Dovoda, Yayc, marot-Qorvond, apar, Zardaxa,
Kolata, Damal, ldran, Mehmana
kondlori daxildir.
Sothi dalqdr (Mrovda, ahda,
orqi Gyo, Mxtkon, Qaraba silsilolrinin vo Qaraba yaylasnn bir hissosi). n yksk zirvbri Gam d. (3724
m) vo Dolidadr (3616 m). Yura, Tabair, Paieogen, Neogen vo Antropogenin
kmo, vulkanogen-kmo vo vulkanik
sxurlar yaylmdr. Faydal qazntlar: civo, qzl, polimetal, mineral sular,
tikinti materiallari vo s. razisinin yksok dalq hissosindo q quraq keon
soyuq v dalq tundra iqlimi stnlk
tokil edir. Orta temp-r yanvarda

-10C-dn -3C-yodok, iyulda 5-20Cdir. llik yamt 700-900 mm-dir. n

byiik aylar Tartar (yuxar axn) v
onun qollandir (Levay, Tutqunay
vo s.). Bazaray ay r-nun orazisindon
balanr. razisindo gllor do vadr.
imli da-omon v qonur da-me
torpaqlan iistnlk tkil edir. R-nun
morkozi vo . hissosindo enliyarpaql meolor (pald, fstq, vls), me-l bitkilori, yksok v qismn orta dalqda iso
alp v subalp omonliklri yaylmdr.
Qayakeisi, qonur ay, ldonuzu, dalq dolosi, ular, qartal vo s. var.
Kolbocor, osason, k.t. r-nudur. Heyvandarlq, ttnlk vo arlq inkiaf
etmidir. Sonaye miiossisolori: stisu mine
ral sudoldurma z-du, orbulaq civo z-du.
R-nda 114 iimumthsil moktobi, tex
niki peo moktobi, 17 klub, incosonot
moktobi, muzey, morkozi xostoxana,
poliklinika, uaq xostoxanasi, 7 kond
xostoxanasi, 75 felder-mama monto
qosi, 23 kond ambulatoriyasi var, bir
sira tarixi vo memarliq abidolori,
ciimlodon alban mobodlori (13-18 osrlor)
vo s. var.
K u r d omi r r a y o n u - Azorbay
can Respublikasinda inzibati r-n. 1930
ildo tokil edilmidir. irvan dznddir.
Sahosi 1631,5 km2, oh. 99,5 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Kiirdomir .-dir.
R-na Kiirdomir ., Qarabucaq, Karrar qos.-lori vo Xrdapay, Qaacl, hranli, Yeni xml, Atakiili, xml,
Topalhosonli, Qaraqocal, ahsevon,
Yenikond, Doyirmanl, Miirtl, Toklo,
Qurd Bayram, Qarabucaq, Qocah, Piroko, Xolso, Boyi, Karrar, Muanl, Kars yribond, Xnsl, roli, Coyli, ahboyli, Ucali, Bala Kongorli, Carl, Qular, Mollakond, robxana, ortoyoz,
Tiirkodi, robqubal, l-qubal, Mohorromli, Muradxan, Sor-sor, l-orob,
Axta, Daykazml, Qoulu, Mehdili,
Qarabucaq, yloqulu, Khiinlii, iin,
Qaramahmudlu, Sydlor, Sovla, Byiik Kongorli, Baban. smayll, Pirili.
ilyan, Srl, Qarasaqqal kondlori da
xildir.
Relyefi dzonlikdir. razisinin ox
hissosi doniz soviyyosindon aadadr.
Antropogen kntbr yaylmdr. iq
limi yayi quraq keon mlayim isti
yarmsohra vo quru l tiplidir. Orta
temp-r yanvarda 1,4C, iyulda 27,3Cdir. llik yant 375 mm-dir. ay obokosi seyrokdir (Girdiman vo Asu aylarnn aa axn). sason, boz-omon,
boz vo omon-boz torpaqlar yaylmdr.

Kserofit kolluqlar vo tuqay melori

var. ldonuzu, canavar, tiilkii, gomiricilor, grzo. turac, koklik vo s. moskunlamdr. Bozgok, dovdaq qlayr. Ba irvan kollektoru r-nun orazisindon keir.
Kiirdomir, osason. k.t. r-nudur.
Pambqlq. taxllq, zmlk, narlq, balqlq. quuluq vo maldarliq
inkiaf etmidir.
R-nda "Kiirdomir-Pambiq , Krdomir-Taxl , Kiirdomir-Broyler ATSClori, orq M M C, rok z-du vo doyiran var.
R-nda 58 iimumtohsil moktobi, 11
uaq baas, 5 moktobdonkonar miossiso, peo liseyi, 33 klb, tarix-diyarnaslq muzeyi, uaq incosonot mokto
bi, 65 kitabxana, morkozi rayon xosto
xanasi, uaq xostoxanasi, dori-zhrovi
dispanser, ruhi-osob xostoxanasi, 7 kond
xostoxanasi, ofqot saatoriyas vo s.

R-nun m. vo m.-. hissosi Ba Qaf

qaz silsilosinin . yamacina, morkozi his
sosi Qanx-Hoftoran vadisino, c. vo c.-.
hissosi Acnohur n dalna daxildir.
razisinin hndiirly Acnohur gl sa
hilindo 100 /;/-don Ba Qafqaz silsilosinin
yal hissosindo 3480 m-odok (Ahvay d.)
doyiir. R-nda Yura, Tabair, Neogen vo
Antropogen kiintlri yaylmdr.
Kvars. polimetal, inaat materiallari.
mineral sular vo s. faydali qazintilar
vardir. qlimi mlayim isti vo yarimriitubotli subtropik, yiiksok dalqda soyuqdur. Orta temp-r yanvarda -10C-don
2C-yodok, iyulda 5C-don 26Cyodokdir. llik yant 300 1600 mm-dir.
razidon axan Kiirmiik, yriay vo s.
aylar r-nun Grcstanla sorhodindon
axan Qanx ay hvzosino aiddir. imli
da-omon, qonur da-meo, allvial omon-meo, :?abald vo aq abald,
karbonatl qara torpaqlar yaylmdr.

klub, xalq vo kukla teatrlan, muzeylor,

morkozi xostoxana, uaq xostoxanasi,
kond xostoxanalan var.
R-n orazisindo bir sira yaay moskonlori vo kurqanlar (Eneolit-Domir,
Tunc dvrlori) akar edilmidir. lisu
Tarixi-Modoniyyot Qoruunda 5-7
osrloro aid alban mobodi, 17 osro aid
Came moscidi. miidafio qalalan, istehkamlar, krplor vo tobii maaralar
qorunur.
Q a z a x r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. Respublikanm q.-indo
Kiik Qafqazin m. otoklorindo yerloir.
m.-q.-do Grcstan, . vo c.-q.-do Er
monistan Respublikasi ib homsorhod
dir. Sahosi 699 km2, oh. 85,4 min nofor
dir (01.01.2006). Morkozi Qazax .-dir.
R-na Qazax . vo Aslanboyli, Aa
Salahli, Yuxan Salahli. Da Salahli, Bi
rinci xl, kinci xl, Qaymaqh, Ko-

Q a x r a y o n u - Azorbaycan Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo tokil edilmidir. 1963 ildo lov edibrok
Zaqatala r-nuna birlodirilmi, 1964 ildo
yenidon borpa olunmudur. Byk Qafqazin c. yamacmda yerloir. m.-.-don
Rusiya Federasiyas, c.-q.-don Grciistan ib homsorhoddir. Sahosi 1493,'
km2, oh. 53,8 min nofordir (01.01.2006).
Morkozi Qax .-dir.
R-na Qax . vo Sarba, Colayer, lis
Aay, Qaradolaq, Qax ngiloy, Qaxba^
Byk Alatomir, Kiik Alatomir, Meo
ba, Uzuntala, Xoloftala, Kequtan, Q
mrl, Qarameo, Batala, mircan, nv
boray, Qaratala, Qum, inarl, S u
kod, Fstql, Lokit, Lokit Ktiikl, Lo
kit Malax, Zo no, Gllk, Qapay, Tas
mal, Lolopaa, Qarabaldr, Zoyom, Lolo
li, Qndra, Qoraan, otavar, Almal
Doymodal, xlar, Turacl, Marsan,
Cudulu, liboyli, ngiloy Ktklii, baxl, Qpaq, Qaysarl, Amanl, Oncall,
Baydarl, Qazmalar, Tanqt, Ayaz,
zmlkond, Qaqaay, Armudlu, Aa Malax kondlori daxildir.

R-nun dalq hissosindo alp vo subalp

mnlori vo meolr (pald., fstq, volos
vo s.) geni saho tutur. Heyvanlari: nocib
maral, canavar, dakeisi, kpgor, ayi,
vaaq, neo piiyi, ldonuzu, sleysin
vos. Qular: ular, tetra quu, qirqovul,
turac. koklik vo s. tlisu Dovlot Tobiot
Qoruu vo Qax yasaql r-nun orazisin
dodir.
Qax, osason, ttnliik, heyvandarlq, meyvoilik, taxllq vo baramalq r-nudur. R-nda k.t. mohsullarmm
emal ilo mul olan sonaye miiossisobri - Qax-Taxil , Qax-Konserv ,
Qax-Ttn , Qax-stehsalat ATSClori foaliyyot gstorir. lham , Gno ,
Kapital- N frmalar, ahmar LTD,
Sadiq M M C mineral vo siifro sularnn qabladrlmas ilo moul olur.
R-nda hominin, qum-nql kombi
nati, meyvo sirosi istehsah vo findiq
email z-dlan var.
R-nda 57 iimumtohsil moktobi, 36
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, 5 mok
tobdonkonar uaq torbiyo miiossisosi,
texniki pco liscyi, 64 kitabxana, 40

morli, Kosalar, Xanhqlar, Yuxan ksipara, Akynok, Qarapapaq, Hseynboyli, Canal, Alpout, Abbasboyli, Aa ksipara, Xeyrimli, Baanis Ayrm,
Barxudarl, Sofulu, Domirilor, rkmozli, Coforli, Bala Cofoii, Quu Aynm, Mozom, Orta Salahli, Qazaxboyli,
Forohli, Qzlhacl, ayl, Kommuna
kondlori daxildir.
Sothi, osason, dzonlikdir (GoncoQazax diizonliyi). R-nun c. vo c.-q. his
sosi alaq dalqdr. Bu hissodo hiind.
1300 /;/-o (Odunda) atr. Mohur Gyozon da buradadir. R-nun orazisindo
Tabair, Paieogen, Neogen vo Antropo
gen kntlri yaylmdr. Faydali qazntlar: qzl, seolit, vulkan kl, miar
da, bentonit gili, nql, qum, sement
xammali vo s. iqlimi mlayim istidir.
Q quraq kcir. Orta temp-r yanvarda
-5C-don 0C-yodok, iyulda 18-24,5Cdir. llik yant 350-700 mm-dir. r
ay, ncosu, Astafa vo Xram aylan r-nun orazisindon axr. Astafa ay
stiindo su anbari (Astafaay su anba
ri) yaradlmdr. sason, da-abald,

da-boz-qohvoyi, abald, aq abahd

vo qismon karbonatl qohvoyi da-meo
torpaqlar yaylmdr. Yovanl-oranotulu yarmsohra vo l bitkilori, r-nun
Kiik Qafqaza aid olan hissosindo da
meolori, Kiir ay sahilindo tuqay meolori var. Heyvanlari: ayi, canavar, tlk,
ldonuzu, boz dovan, lsian vo s.
Qular: qirqovul, turac, koklik, gyorin vo s. Qarayaz qoruu qismon Qazax
r-nu orazisindodir.
Qazax k.t. vo sonaye r-nudur. R-nun
k.t. zmlk, ttnlk vo heyvandarliq iizro ixtisasladrlmdr. Taxlliq da miihiim yer tutur. sason, yiingiil
vo yeyinti sonayesi, hominin tikinti materiallan istehsal edon sonaye mossisolori var.
R-nda 40 orta iimumtohsil moktobi,
internal tipli orta iimumtohsil moktobi,
7 ibtidai moktob, Azorbaycan Miiollimlor institutunun filiali, Azorbaycan
Kond Tosorriifati Akademiyasmin (odris montoqosi, sosial-iqtisadi kollec, peo
liseyi, 47 klub, 56 kitabxana, 3 muzey,
poeziya evi, 2 musiqi moktobi, 12 xosto
xana, 29 baqa tibb miiossisosi var.
Tarixi-arxeoloji vo memarliq abidolori: qodim insan dorgolori (Mustye
dvr) vo yaay moskonlori (e.o. 8-6
osrlor), alban mobodlori (4 8 osrlor),
qalalar (b-7 srbr), krplr (\2 osv),
tiirbolor (19 osr). moscid (1902 il) vo s.
R-nun orazisindo Gyozon abidosinin do
daxil oldu Avey Dvlot Tarix-Modoniyyot Qoruu yaradlmdr.
Q b I r a y o n u (1930-91 illordo
Qutqaen r-nu) - Azorbaycan Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo tokil
edilmidir. Byk Qafqazin . yamacndadr. m.-dan Rusiya Federasiyasi ib
homsorhoddir. Sahosi 1548,6 km2, oh.
90,2 min nofordir (01.01.2006). Morkozi
Qobob .-dir.
R-na Qobob ., Vondam, Nic, Bum
qos.-lori vo Ksnot, mirvan, Bayramkoxali, Qomorvan, Qaymaqh, Byiik
Piroli, iik Piroli, Soltannuxa, Bunud,
Hozro, Seyidqlaq. Mommodaal, Hacahh, Byiik mili, Mamayl, arxana,
ollli, aml, Ovcllu, Homzoli, Catelli, Xrxatala, Dizaxl, Sarhacall,
Yei Dizaxl, Zalam, Mollaxal, Kiik
nili, Zaraan, Daca, Aydnqlaq,
Qular, Boyli, Savalan, Krd, Qaradeyin, Laza, Srt Yengico, Molikli. Blx,
Siloyli, Mirzoboyli, Corlu, Imaml,
Mxlqovaq, Solquca, Ktiikl, Tikal, Abix, Uluda, Yemianl,
Dandx, Tntiil, Nohurqlaq, Yengico,

xur Qobol, Zirik, Tvlo, Bum, Zrgorli, Yenikond, Topba kndlri

daxildir.
Relyef, sasn, dalqdr. razisinin
m. hissosi Ba Qafqaz silsilosinin c. yamacna, morkozi hissosi Qamx-Hftran
vadisino, c. hissosi iso Acnohur ndalna daxildir. n yiiksok zirvlri Bazardz (4466
Bazaryurd (4126 m)
vo Tufandr (4191 m). razisinin m.
hissosindo Yura, Tabair, morkozi v c.
hisssind iso balca olaraq Antropo
gen kiintiilri yaylmdr. Gil yata
vo mineral bulaqlar var. qlini aa
hissodo q quraq ken mlayim isti,
yksk dalqda iso soyuq vo rtubtlidir. Orta temp-r yanvarda -14C-dn
0C-yodok, iyulda 2C-don 24Cyodokdir. llik yant 500-600 mm-dir.
sas aylar Tryan vo Domiraparandr. imli da-mn, qonur da-meo,
allvial omon-me vo s. torpaqlar ya-

R-nun memarhq abidolori - trbolor

(15-16 osrlor), moscid (19 osr), qodim
qala vo tikinti qaliqlan miihafizo olu
nur.
Qobolo .-ndo general Haci smayl
boy Qutqamlmn (1806-69) ev muzeyi
var.
Q o b u s t a n r a y o n u (1943-60 il
brdo Morozo r-nu) - Azorbaycan Respublikasinda inzibati r-n. 1943 ildo tokil
edilmi, 1960 ildo lov edilorok, anax r-nuna birbdirilmi, 1990 ildo yenidon
borpa olnmudur. Byiik Qafqazin c.-.
qurtaracandadr. Sahosi 1369,4 km2,
oh. 38,3 min nofordir (01.01.2006). Mor
kozi Morozo qos.-dir.
R-na Morozo, zm qos.-lori vo
Norimankond, Dorokond, xzorli, lanl, Ceyrankemoz, Com-comli, Damlamaca, Nabur, Congi, Boklo, Toklo, uxanl, robalba, Toklo-Mirzobaba,
robqodim, Gydoro, Nardaran, Qur-

ylmdr. m.-da alp vo subalp omnliklori, da meolori (pald, fstq, volos),

morkozi hissodo kollu v seyrk meli
mnliklr, .-da is yovanl vo yovanl-oranotulu yarmshra bitkilri, kseroft seyrk meliklr geni sah ttur.
Heyvanlar: ncib maral, vaaq, meopiiyi, dl, sleysin, yenot, canavar, tlkii,
boz dovan, ldonuzu vo s. Qular: ular,
qrqovul, koklik, turac, gyrin vo s. Qobolo yasaql r-nun orazisindodir.
R-nun iqtisadiyyatimn sasn heyvandarlq, taxllq, ttnlk v
meyvilik tkil edir. R-nda iri dvlt
nssislri - Qbl-Ttn , Qbol-Kondkimya , Qobol-Snayestehsal ,
Qobolo-Aqrotexservis
ASC-bri, Qbolo balqyetidirmo z-du,
Qobolo Me Miihafizosi vo Borpas
darosi, Qobolo Suvarma Sistembri Idarosi, Qbb telekommunikasiya qova, zol miiossisolor vo s. var.
R-nda 68 mumthsil moktobi, 23
moktoboqodor uaq miiossisosi, musiqi
moktobi, 69 kitabxana, 47 klub, 51 tibb
miiossisosi var.

ban, ay Qurban, robahverdi,

Qaraczl, Bodolli, Snd, Cyiii, alov, Poladl. Da Kolan, Xilm illi, xlar, Yekoxana Tosi, Sodofli kondlori
daxildir.
Relyefi alaq dalqdr. razinin
m.-nda Tabair, qalan yerlordo, osa
son, Paleogen, Neogen vo Antropogen
kntbri yaylmdr. Neft, qaz vo yanar ist yataqlari, oxlu palq vulkan
var. Miixtolif tikinti materiallari ib zon
gindir. Miilayim isti yarimsohra vo quru
l iqlimi stnlk tokil edir. m.-da iq
limi miilayim istidir. Yanvarda orta
temp-r -l,5C-don 3C-yodok, iyulda
27C-yodokdir. llik yant m.-q.-do
toqr. 500 mm, c.-.-do 150 mm vo daha
azdir. Yayi quraq keir. n seyrok ay
obokosi olan orazibrdondir. Q.-indo
Pirsaatay, m.-nda Qozluay axir. Bu
rada daimi axan olan ay yoxdur. abald vo aq abald, boz-qonur, orakotvari boz-qonur torpaqlar yaylmdr.
Da kserofitlori, yarimsohra vo quru l
bitkilori geni yer tutur. Heyvanlan:
tlk, canavar, boz dovan, lsian,

ilan. kortonkob vo s. Qula: koklik,

gyorin vo s.
Qobustan, osason, taxllq vo heyvandarhq r-nudur.
R-nda iri dvlot miiossisolori kond
tosorriifati istehsali miiossisosi, tocriibo
stansiyasi, dolomit sexi vo s.. hominin 5
ATSC, 124 zol miiossiso var.
R-nda 30 iimumtohsil moktobi, 6
moktoboqodor uaq miiossisosi, 22 klub,
3 xostoxana var.
R-nun orazisindo 30-adok maddimodoniyyot, tarixi-arxeoloji vo memar
hq abidosi - yaay yerlori (Antik dvr,
Ilk Orta vo Orta osrlor), kurqanlar
(Tunc dvr vo ilk Orta osrlor),
nekropollar (Antik dvr vo ilk Orta
osrlor), trb (1402), moscid (10 osr).
Kolani k.-ndo istehkam (ilk Orta osr
lor), karvansaralar (15 17 osrlor) vo s.
qeydo alnmdr.
Q u b a r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. Byk Qafqazin m.->.
yamacndadr. Scihosi 2574 km2, oh.
146,1 min nofordir (01.01.2006). Mor
kozi Quba .-dir.
R-na Quba ., Qonaqkond, Qrmz
qosobo, Gonclor, Zordabi qos.-lori vo ski qriq, Dal, Cimi, Xa, Gmrdohno, Puuq, Qaravulust, rdiic, lik,
, Buduq, Dast, Zeyid, Yalavanc,
Xnalq, Qalayxudat, Rk, Adur, Qarxun. Shb, Dalqaya, Zxr, Yerf, Nohurdz, Qayadal, Dork, Tal, Glozi,
Kunxrt, Dalaqo, Xanagahyolu, Xrt,
Aydnkond, Afurca. Frq, Rucuq, Atuc.
Xaltan, Ntoh, Utuq, arxau, Mucu,
Alpan, Krkn, Uzunme, Amsar, rmoki, Digah, Alc, Zorqava, Qorxmazoba, Asprsti, Xaspolad, Kolono\
ayqlaq, snov, Qasmqlaq, Mahmudqlaq, ii, Raziyobr, Qonidor
Srt ii, Sbotlor, Tongoalt, Rusto\
Xanogah, Mockoxaco, Bad, Qalagal
Baal, Koloba, Yekdar, Hacaal,,
Qam-qam, Sofikod, Pstoqasm, D)
no, Gneymohb, Alekseyevka, Zizif
qiq, Qacarzeyid, Timiryazev, Biin<
Niigodi, Qaraay, Mirzoqlaq, Vladir
rovka, liboyqlaq, Abil, Mirzom;
modkond, Dollokli, Kpal. Qolodi.
gn, Qml, Ksnot, Dal, Talabq:;
laq, Keyi, Caacuq, Talab, uduq,
Nvdn, Aa Tlokaran, Yenikond,
Yuxar Tbkoran, Tiilor, Mhc, Giiltopo, Xucbala, Digah, artopo, Aa
Xuc, Orta Xuc, kinci Ngodi, Pirvahid,
Qoro, Qmlqazma, Ksntqazma,
Hachseynli, rmokiqlaq. Hacqayb,

Mirzoqasm, Kpalqlaq, Novonikolayevka, Davudoba, limommodoba, Qmlqlaq, Volvolo, Borov, snovqlaq,

Godikqlaq, drisqlaq, Yergiic, Babanl, Barl, spik, Susay, Gray, Aa
Atuc, Susayqlaq, Qrz, Haputlu,
Qnzdohno. Giirdoh. Rongdar, Cindar,
Cadari, Xarua, Txmar, Amsaqlaq,
Paaoba kondlori daxildir.
Sothi. osason, dalqdr. m.-. his
sosi Qusar maili dzonliyi vo Samur-Dovoi ovi lnda yerloir. C.-q. sorhodi
Ba Qafqaz silsibsinin yal hissosindon
keir. razisinin hndrly 100 w-don
(ovalqda) 4191 -odokdir (Tufan d.).
Yura, Tabair, Neogen vo Antropogen
kntlori yaylmdr. Faydal qazntlar: yanar ist, mrmr, nql. qum, gil.
Mineral bulaqlar var. qlimi dzonlik
vo daotoyi hissodo yayi quraq keon
mlayim isti, yksok dalqda soyuq vo
rtubotlidir. Orta temp-r yanvarda

ohor salamlq morkozi, psixonevroloji

reabilitasiya morkozi, doum evi. qosobo
vo kond tibb montoqolori. qankrmo
stansiyasi var.
Quba r-nu orazisindo bir sira me
marhq abidolori - atoprstlor mobodi
(9 osr), tiirbolor (16 osr). moscidlor, ha
mam (19 osr) vo s. var.
Q u I) a (111 r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1933 ildo
tokil edilmidir. Kiik Qafqazin c.-q.indo yerloir. Q.-don Ermonistan Res
publikasi ib homsorhoddir. Sahosi 800
km2, oh. 35,7 min nofordir (01.01.2006).
Morkozi Qubadl .-dir.
R-na Qubadli . vo Gdoklor. liquluua, Mahmudlu, Saryataq, Xanlq,
Qayal, Lopoheyranl, Abdalanh, Dondarl, Diloli Miiskonh, Saray, Mirlor.
Domirilor, Poladl, Forcan, Gyyal,
Hortis, Zor. Aa Xocamusaql, Yuxar
Xocamusaql, Mehrili. Hal, Qozyan,

4C-don lC-yodok. iyulda 2C-don

24C-yodokdir. llik yant 300-1500
mm-dir. aylar (Qudyal, Qaraay, Volvolo vo s.). Xozor donizi hvzosino aid
dir. sason, imli da-omon, qonur
da-meo, qohvoyi torpaqlar yaylmdr. Dalq sahodo alp vo subalp mnlori geni saho tutur. Bundan aalarda
enliyarpaql da meolridir (pald, fisUq, vobs). Heyvanlan: dakeisi, cana
var, kpgor, ay, vaaq, meo piiyi, dalq dlosi, meo dolsi vo s. Qular: ular,
koklik vo s.
Quba, osason, k.t. r-nudur. sas to
sorriifati meyvoilik vo heyvandarlqdr.
Burada konsentrat sexi, 4 meyvo email
sexi, soyuducu qurular vo s. sonaye
miiossisolori var.
R-nda 144 orta iimumtohsil moktobi,
15 moktoboqodor, 5 moktobdonkonar
torbiyo miiossisosi, 86 klub, 108 kllovi
kitabxana, muzeylor, uaq incosonot
moktoblori, Azorbaycan Miiollimlor ins
titutunun Quba Filiali, Azorbaycan
Elmi-Todqiqat Balq vo Subtropik
Bitkibr institutu, morkozi xostoxana,

Momor, Mollal, Ballqaya. Coroli, Boyunogor, Salda, Qaralar, Kavdadq,

Hiiseynua, Ulal, Altnca, bilco,
Tatar, Qaraqoyunlu, Qiyasl, Zilanl,
Kiird Mahnzl, Seloli. Mahrzl, Alaquraq, Muanl, Homzoli, aytumas,
fondilor, Yusiftoyli, Xocahan, Tinli,
Qlcan. Yuxar Mollu. Aa Mollu,
Mollabiirhan, Xocik, Modanl, Balasoltanl, Padar, Qaramanl, Qaracall,
Qaraac, Qarakiilor, Baarat. Milanl,
Hat, Dedahat. Armudlu, ardaql, Tarovlu, Xoloc, yin, Gyorik, Boxtiyarl, Gyor Abbas, Clfr, Seytas, Novlu,
Grcl, Dovudlu, Qodirli, Mozro, Eyvazl, Teynnr Mskanl, Balahsnli,
Xdrl, Aa Cibikli, Yuxar Cibikli,
Xoliloba, Muradxanh, Hokori, ql,
Xondok, Molikohmodli, Qundanl,
Mahmudlu kondlori daxildir.
Sothi, osason, dalqdr. Qaraba
yaylasnn c.-. qurtaraca olan Yaz
dz (Bazaray vo Hokori aylan aras)
burada 450 w-odok alalr. razido
Qaraba silsilosi maili vo dalah nco
dzn keir. Yura Antropogen kiin-

tlori yaylnudr. qiq vo inaat mate

riallari yata var. iqlimi, osason. miila
yim isti quru subtropikdir. Orta temp-r
yanvarda 4C-don lC-yodok. iyulda
14 26C-dir. llikyam t400 600mmdir. aylar Bazaray, llokori v onlarm
qollardr. sason. qohvoyi da-me
torpaqlar yaylmdr. sas bitki rtiiy
kollu vo seyrok meoli omonlordir. Hey
vanlan: canavar, tiilkii. boz dovan,
siileysin, oxlu kirpi. miixtolif qumsivam
vo s. Qular: boz koklik. turac, qirqovul, gyrin vo s. Qubadli yasaqligi
r-nun orazisindodir.
Qubadli k.t. r-nudur. sas tosorriifati
ttnlk, taxllq, zmlk, baramalq vo heyvandarlqdr. R-nda. hominin ya-pendir. asfalt, beton, cihazqa
yirma, rok z-dlar, quuluq f-ki. da
karxanasi, mormor sexi vo s. var.
R-nda 38 iimumtohsil moktobi. ki
tabxana. klub. 4 xostoxana vo s. var.
R-n orazisindo memarhq abidolorindon maara-ibadotgah (4 osr), qalalar
(5 osr), tiirbolor (14-17 osr), moscid (19
osr), krpii (1867) vo s. qeydo alinmdr.
Q u s a r r a y o n u (1930-38 illordo
Hil r-nu) Azorbaycan Respublikasmda inzibati r-n. 1930 ildo tokil edilmidir. Byk Qafqazin n.-. yamacndadr. m.-q.-do Rusiya Federasiyasi ilo
homsorhoddir. Sahosi 1542 km2, oh. 85,2
min nofordir (01.01.2006). Morkozi
Qusar .-dir.
R-na Qusar ., Samur qos. vo Qayakond. Aa Logor, Yuxari Zeyxur, Yu
xari Tahircal. niq, Hil, Yasab, Yeni
Tahircal, Avaran. Xrol, coxur, Byk
Muruq, coxuoba, Bala Qusar. Bodirqala, Hosonqala, Khno Xudatqazmalar, Godozeyxur, Bodiqala, Giindiizqala, Gilah. Xuluq, Nocollcond. Aa Qolonxur, Gilahoba. Hacatala, Nocofkondoba, Dztahir, Gican, Zindanmuruq,
Kuzun, Caqar, otgn, Laza, tmamqulukond, Aa mamquluknd, Sudroba, Qalaciq, Yeni Hoyat. Longi, Minaxiir, Klno Xudat, vock, Kzunqlaq, Zindanmuruqqlaq, Atlixan, Caarqlaq, Avaranqlaq, Mucuq, Ukur,
lix, Yeri Kek, Palasa, ilogir, llrvaoba, Hozro, Girik. Locot, Xuray. Suvacal, Mucugoba, Uzuntaxta, Sudur
Palasa, Yuxan Logor, irvaovka.
Qullar, Kufoba, zdonoba, Salahoba,
Torpaqkrp, Qaratoba. Zuxuloba.
Mucuqoba. Zuxul, Yuxan Qolonxur.
Quxuroba, ubuqlu, niqoba, Xluqoba. Hiloba, Logorqlaq, Yasab-

oba, Gicanoba, Piral, Cibir, Sudur, Quturan, Konaray, Quxur, Aran kondlori daxildir.
Qusar r-nunun c.-q. hissosi dalq
(Ba Qafqaz silsibsinin m.-. yamac,
Yan silsil), mrkzi maili dznlik (Qu
sar maili dznliyi), m.-. knar ovalqdr (Samur-Dovoi oval). R-nun
c.-q. srhdi Ba Qafqaz silsibsinin suayrcndan keir. razisinin hnd. 100
m-don (ovalqda) 4466 m-odkdir (Bazardz d.). Heydor zirvosi do (3755 m)
buradadr. Yura, Tabair, Neogen vo
Antropogen kntlri yaylmdr. Gil
yata var. qlimi dzonlik vo datyi
hissodo miilayim isti, yksk dalqda so
yuq v rtubotlidir. Orta temp-r yanvar
da yksk dalqda -14C, dzonlikd
1C, iyulda miivafiq olaraq 2C vo 24Cdir. llik yant 350-1500 mm-dir. aylan (Qusar vo Samur) Xozor donizi hvzsino aiddir. Torpaqlan, osason. imli da-

R-nun orazisindo 13 osro aid qala di

varlan, 1544 ib aid moqboro, 18-19 osrloro aid moscidlor vo s. memarliq abidolori var.
L a n r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasmda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. Respublikanm c.-q.-indo, Kiik Qafqazda yerloir. Q.-don E r
monistan Respublikasi ib homsorhoddir.
Sahosi 1835 km2, oh. 68,9 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Lan .-dir.
R-na Lan ., Qay qos. vo Abulaq, Alxasl, hmodli, Haclar, Giilobird, Caazur, Quu, Minkond, Mirik,
Mini, Sadnlar, eylanl, Acakond,
Ardulu, Acayaz, Aa Forocan, Forocan, Bozlu, Qalaca, Blndz, Aybazar, Birinci pok, Vaqazin, Bozgney,
Kalafalq, Hacxanl. Qovuuq. Budaqdoro, Hoaz, Mollalar, Uludz, Avazlar, Dal, Voliboyli, Narlar, Hotomlr,
Kaha, Cicimli, Aa Cicimli, Qazdoro,

mn, qonur da-meo, tipik vo karbonatl da-meo, qohvoyidir. Dalq saho

nin osas bitki rty alp vo subalp omonbridir. Maili dznlikdo enliyarpaqli
meolor (palid, fistiq, volos vo s.), mon
vo kolluqlar geni saho tutur. Heyvanlar: dakeisi, kpgor, ayi, canavar, vaaq,
meo piiyi, dalq dolosi, meo dolosi vo s.
Qular: ular, tetra quu, gyorin vo s.
R-nda Qusar yasaql yaradlmdr.
Qusar miihiim k.t. - bitkiilik (taxillq, torovozilik, kartofuluq, meyvoilik), heyvandarliq (maldarliq, qoyunuluq) vo quuluq r-nudur.
R-nda konserv z-dlar, orab emal
miiossisosi, 4 meyvo-torovoz soyuducusu,
heyvandarliq komplekslori vo mexaniklodirilmi fermalar var.
R-nda 90 iimumtohsil moktobi, 63
klub, 76 kitabxana, incosonot moktobi,
Qusar Dovlot Lozgi Dram Teatri, rosm
qalereyasi, tarix-diyarnaslq muzeyi. 7
xastaxana, 21 ambulatoriya-poliklinika,
54 felder-mama montoqosi, tocili yar
dim stansiyasi, stomatoloji poliklinika
vo s. var.

Zabux, Sus, Qzlca, Boylik, ran, omborxa, Xumarta, Qaraboyli, Lobbarl, Korcabulaq, Zerti, Xrmanlar, Abulaq, Birinci Tik, kinci Tik,
Qanqlaq, Soyuqbulaq, Qll, Zeyvo,
Khnokond, Qlaq, yrik, Alcan,
Qozlu, Fingo, Qoru, Zaaalt, Qoasu,
Alpout, Biilvlk, Krdhac, rikli,
Hacsaml, Qarasaqqal, Kamall, raql, Qarakedi, Katos, Malxolof, Mazutlu, Molikpoyo, Malboy, Aolan, Hsiil, Ziyrik, Mdoro, Doyirmanyan,
Torxanl, Doyhan, Baldranl, Ouldoro, Aalarua, Pircahan, Seyidlor, liqulu, Qaraanl, Pionis, Xanyal,
Khno Corman, Sonasar, Mays, Tozokond, Haqnozor, rdoovi, Sofyan, Xanallar, Suaras, Tiirklor, Forra, Nuroddin, Fotolipoyo, Aanus, Unannovu,
rob, Tursu, olvo, manlar, Dambulaq, amkond, loki, Bozdaan, orman, Nadal, kondlori daxildir.
Sothi dalqdr. R-nn . hissosi Qaraba silsibsinin c.-q. yamacmda, m.-
Mxtkon silsibsinin c.-. yamacmda,
c.-q.-i Qaraba yaylasndadr. n hn-

dr nqtosi Qzlboaz dadr (3594 m).

Yura-Antropogen kntlori yaylmdr. Faydal qazntlar: civo, polimetal,
tikinti materiallan vo s. Narzan tipli mi
neral bulaqlan var. razinin ox yerindo q quraq keon miilayim isti vo so
yuq iqlim stiindr. Orta temp-r yan
varda -10C-don 0C-yodok, iyulda
10-22C-dir. llik yant 600-900 inmdir. aylar Hokori vo onun qollandir.
saso, imli da-omon, qohvoyi dame v karbonatl da-qara torpaqlan
yaylmdr. Bitki rtiiy kollu vo seyrok
meoli omonlikbrdn, enlivarpaql da
melrindn (palid. volos, fstq), sub
alp vo alp monlikbrindon ibartdr.
Heyvanlan: qayakeisi, cyiir, ldonuzu, sincab. siileysin, lsian vo s. Lan
yasaql tokil edilmidir.
Lan k.t. r-nudur. qtisadiyyatnda
heyvandarliq osas yer tutur.
R-nda 149 iimumtohsil moktobi, 2
moktoboqodor vo 5 moktobdonkonar
torbiyo miiossisosi, texniki peo mokto
bi, aq yaradclq morkozi, 85 klub,
119 kitabxana, 5 musiqi moktobi, 142
sohiyyo miiossisosi var.
Memarliq abidobrindon maara-mbod (5 osr), trbobr (14. 19 osrlor), qala
(17 osr), moscid (1718), saray (1716).
krpii (18 osr) vo.s. qeydo alnmdr.
L e r i k r a y o n u (1930-38 illordZuvand r-nu)
Azorbaycan Respub
likasmda inzibati r-n. 1930 ildo tokil
edilmidir. Tal d-rnn morkzindo
yerloir. . vo c.-q.-do iran Islam Respublikasi ib homsorhoddir. Sahosi
1083,6 km2, oh. 71,0 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Lerik qos.-dir.
R-na Lerik qos. vo Hiramo, Orand.
Bilabond, Sinobond, Llokran, Osnaako, Xolfoko, Ambu, Barzavu.
Brslm, Lokor, Vov, Vonodi, Nosovyodi, Zeynoko, Bobla, ncoqov, Veri.
Babako, Axunahiran, Kiisokoran.
liabad. Qolobin. Vizozomin, Congon.
vud, Krnodi, Qinevo, Spyereqon, Pe
totiik, Tobrizli, Almu, Bibiyoni, Hama
meo, ifokran, Haran, Qosmalyai
Hoveri, Tatoni, onacola, Divaac, c
, Digah, Lobkoran, Qolosor, Hivori,
Dostor, Dizdipok, Hamarat, Bradi, K<
rovud, Ordahal, rdobib, Boykondil.
Aran, Lobdulan, Musavar, Buru, Livodirgo, Qodimko, Nsomurya, Yxar Bilno, vilo, Murya, Mastail, Mistan, Digov, Digovdoro, Pirosora, Xolifokond, Qolobin, Rozgov, Monidigah,
Pendi, Jindi, Nisli, Hozovi. Noda, Bilno,
Azorbaycan, Babagil, Niivodi, Rozoviil,

Viston. Qirxinci km, Brkandul, Nc,

Lormorud. Vamazqon, Davidonu, Naftonu, Nravud, Zordoboro, Sorusay,
Khno Orand, Osyedoro, Bldl, Xanogah, Gondov, Bilavor, ivlo, Keskon,
Kekonu, Pirosora, Bzeyir, Siyov, Akuapet, Xolifohonu, Hovil, Qilqlov, Zardoni, Tondl, Niso, Dico, Davaradibi,
Niie, Tikobond, Coni, Vjaker, Qlaq,
Tiilii. Hiibi. Loda, Qovoy, Yuxari Velik,
ayrud. Andurma, Piyokco, Rvarud,
Anzovlu, Tongobin. ingodulan, Dran,
Laman, Koman, Aqlaq, Zenoni, Congomiran, Pirzokco, Zvc, Arta, eman, Zvno, liabad, Camanoir, Krdosor, Soru, Koloxan, Aa Amburdoro,
Gvdoro, Hibdoro, Hseynabad, Xocadoy, Kolvoz. Qlaq, Mohloabad, Yu
xan Amburdor, Piran, Qlaq, Zorigiimaco, Molalan, Sorus kondlori daxildir.
Lerik r-n Tal, Petosor vo Burovar
silsibbrinin bir hissosini vo Zuvand -

memarliq abidolori qeydo alnmdr

(12-17 osrloro aid qalalar. 14 vo 16 osrloro
aid trbolr, 19 osro aid moscid vo s.).
L n k r a n r a y o n u - Azorbay
can Respublikasmda inzibati r-n. 1930
ildo tokil edilmidir. Respublikanm
c.-.-indo Xozor donizi sahilindo yerloir.
Sahosi 1539,4 km2, oh. 199,7 min
nofordir (01.01.2006). Morkozi Lonko
ran .-dir.
R-na Lonkoran, Liman .-lori, Norimanabad, Gormotk, Hirkan, Aa
Niivodi, Haftoni, stisu, Balqlar qos.lori vo Bolad, alaser, Cil, Xarxatan,
Gogiran, Diryan, Todo, Klmogogir,
Girdoni, Havzava, Vilvan. Korgolan,
Lvosor, Darquba, Mamusta, Datalcar, Xolmili, xokoran, Sopnokoran,
Yuxari Niivodi, Mikolan, iiriik, Tiitopoto, Trkokorav, Bilosor, Alazopin,
Aa Apu, Rvo, Narba, lo, Mollakond, Qrumba, Tongivan, Zvlo, Tiiko-

kokliyini ohato edir. n yiiksok zirvolori

Tal silsibsindoki Knrky (2492 m)
vo Qizyurdudur (2433 m). sason, Paleogenin vulkanogen-kmo sxurlar
yaylndr.
Yayi quraq keon miilayim isti iqlim
stndr. Orta temp-r yanvarda -4Cdon lC-yodok. iyulda 12-22C-dir. illik
yant 300-800 mm-dir. sas aylar
Lonkoran vo orotkdr. Da-sar, qo
nur da-meo, imli da-omon torpaqlar yaylmdr. Bitki rty kollu vo
seyrok meoli omonlordon vo da neolorindon (pald, volos, fstq) ibarotdir.
Heyvanlan: tlk, aqqal, canavar, ay,
meopiiyi, siileysin vo s. Zuvad Dvbt
Tobiot Yasaqlnm bir hissosi Lerik
r-nu orazisindodir.
sas tosorriifati heyvandarliq vo
okinilikdir.
R-nda 111 iimumtohsil moktobi, 2
uaq musiqi moktobi, tarix-diyarnasliq muzeyi, 66 klub, 4 ohor vo 70 kond
kitabxanasi, 1morkozi vo 11 kond xostoxanasi var.
R-nda oxlu sayda tarixi-arxeoloji

vilo, Vel, Veravul, Gyaban, Osakiico,

Tatoba, Pambahi, Sinovli, Moloja, Boliton, Trkneil, alakiic, Bollobur, Stomurdov, ilavar, Digah, Loj, Tall,
Kosalar, Konarmeo, ilim, Kvonil,
Viyon, Qumba, Brcoli, Sorinbulaq,
Parakond, Bala rk, Velodi, Moonojoba, Rzvan, ivlik, Qodoso, Sobir,
Haftaruon, Xanlql, ov, Separadi,
Siyabl, Siyavar, Sopnokoran, irinsu,
rgo, Gnohir, Jidi, Horavenc, Datatk, Seliqavol, Vy, Xanbulan kondlori
daxildir.
Sothi q.-do dalq (Burovar vo Petosor silsibbrinin c.-. qurtaracaqlan),
.-dovalqdr (Lonkoran oval). Maks,
hiind. 1200 m-odokdir. Dagliq yerlordo
Paleogenin vulkanogen-kmo, ovahqda
Antropogen kntlri yaylmdr.
iqlimi ox yerdo yayi quraq keon miila
yim istidir. Orta temp-r yanvarda 3,7C,
iyulda 24,5C-dir. llik yant 1400 mmdir. sas aylar Lonkoran vo Vilodir.
R-nun orazisindo Yuxan Xanbulanay
su anbar ina edilmidir. sason,
podzollu-sar vo da-sar torpaqlar yayil-

ndr. Bitki rty ovaliq hissodo,

osason, omn, dalq vo daotoyi yerlordo melrb (domiraac, abaldyarpaq palid, azat, volos vo s.) tomsil olunmudur. Heyvanlan: oxlu kirpi. suleysin, yenot vo s. Lonkoran r-nu orazisi bir
sira qularn (qaz, rdok. qaay vo s.)
qladr. Qzlaac Dovlot Tobiot
Qoruu vo Hirkan Milli Parknn ox
hissosi buradadir.
Lonkoran aqrar-sonaye r-nudur. To
rovoz vo ay istehsahna gro respublika
da birinci yerdodir. R-nda heyvandarlq, taxllq, balqlq, zmlk,
meyvoilik vo sitrus bal inkiaf etmidir. Burada torovoz email z-du, toro
voz konserv kombinati. baliq kombinati,
cihazqayirma z-du, tiki f-ki, mebel f-ki.
baliq konserv z-du, korpic z-du, siid z-du,
ayokici vo bkc f-k, ayn ilkin ema
il vo istehsah f-klori var.
R-nda 88 orta iimumtohsil moktobi,
53 moktoboqodor torbiyo miiossisosi,
universitet, tibb texnikumu, peo liseyi.
humanitar kollec, musiqi vo rossamhq
moktoblori, Tiirk liseyi vo Araz hazirliq
kurslan, Heydor liyev adina Lonkoran
Dvlot daroilik Universiteti, 84 klub,
96 kitabxana, Lonkoran Dvlot Dram
Teatri, morkozi kitabxana, tarix-diyariinaslq muzeyi, H.Aslanovun ev mu
zeyi, Olimpiya idman kompleksi, mor
kozi xostoxana, aciyor xostoliklori xostoxanasi, dispanserlor, stomatoloji po
liklinika, tocili tibbi yardim stansiyasi,
pansionat, sanatoriya, 8 kond vo qos.
xostoxanasi vo s. var.
Tarixi-memarhq abidobrindon qala,
hamamlar (19 osr), moscid (18 osr) vo s.
qeydo alnmdr. I lozi Aslanov, Nizami
Goncovi vo b.-na abidolor qoyulmudur.
M a s a l l i rayonu
Azorbaycan
Respublikasmda inzibati r-n. 1930 ildo
tosjkil edilmidir. Respublikanm c.-.-ind
Xozor donizi ilo Tal d-ri arasmda yerloir. Sahosi 721 km2, oh. 187,8 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Masalli .-dir.
R-na Masalli ., Boradigah, Meokonan, Masalli qos.-lori vo Seybotin, lsgondorli, Dadva, Digah, rkiva, G*
yol, Qzlaac, Tozkond, Xl, xlar,
Khno Alvad, Musak, Babaser,
Mollaoba, Banba, Kosagiil, Bio Xocavar, Byk Xocavar, Bodolan, (,'ayqraq, Aurlu, Domiri, Byk Koktan,
Bala Kolatan, Baroba, Hsonli, Kcokli, Mommodxanl, Tokdam. Glliitopo, Tatyanoba, Yolaac, Yeni Zuvand,
Khno Zuvand, Yeynkond, Allahyarl,
Xolfolor. Abasboyli, Birinci Yeddioy-

maq, kinci Yeddioymaq, Qasml, Kalinovka, ncoqala, Hseynhacl, Qaralq, Krdobazl, Qodirli, Xallcal,
Dollokli, minli, hriyar, Qodman,
zizabad, Mommdrzak, Qzlavar,
Dollokoba, Mahmudavar, Rudokonar,
Molalan, Lron, Pircana, Yusifli, Sruvar, Sirobil, Tozo Alvad, hmdli, Sda, Xanaliyan, Babakco, Ninolov,
Toklo, Longan, Mollahosonli, Smcaq,
Xoobanl, Tkl,
Mmmdoba,
Birinci Tiyoqani, Tiirkoba, atroba,
Qozvinoba, Higdr, Mkmi, Xrmandal, Hactopo, rob. axrl,
Koblohseyinli, Sarcoforli, manl,
Bala Toklo, orofo, Aakiibyli, B i
rinci Somodxanl, kinci Somodxanl,
Alanl, tcolr, M iyanku, Kubin,
Nozoroba, Qoriblor, si, xlar, Domblov, Volioba kondlori daxildir.
Sothi, osason, dznlikdir (Lonkoran
oval), q.-do qismon dalqdr (Buro-

iroli iki sexbri). Mebel f-kbri, korpic

z-dlar, metal konstruksiyalar hazrlayan sexbr, aac emal miiossisolori, ti
kinti materiallari miiossisolori vo s. var.
R-nda 99 mumthsil moktobi, 16
moktoboqodor vo 4 moktobdonkonar
torbiyo miiossisosi, 44 klub, 79 kitabxa
na, incsnt moktobi, tarix-diyarnaslq muzeyi, rosm qalereyas, rayon mor
kozi xostoxanasi, 11 salamlq morkzi,
31 hokim ambulatoriyas, 35 feldermama mntqsi vo s. var.
R-nda 117 mscid vardr. Onlarn
oksoriyyti 19 osrdo tikilmidir.
N e f t a l a r a v o u - Azrbaycan Respublikasinda inzibati r-n. 1940
ildo tokil edilmidir. 1959 ildo lov
edibrok orazisi Salyan r-nu ilo birlodirilmi, 1973 ildo yenidon borpa olunmudur. Kiir-Araz ovalnn .-indo
yerloir. .-don Xozor donizi ilo hatlonir. Sahosi 1451,7 km2, oh. 76,8 min

var silsilosi). razisinin maks. hiind. 917

w-odokdir. Paleogenin vulkanogen-km vo Antropogen kntbri yaylmdr. Mineral su vo gil yataqlari var. iqli
mi yayi quraq ken miilayim istidir.
Orta temp-r yanvarda 2,5C, iyulda
25,6C-dir. llik yant 600-800 mmdir. sas ay Vilodir. Podzollam vo
sar da-meo, allvial-omon, bataqlqomn torpaqlar yaylmdr. Ovalqda
mt bitkibri, dalq vo daotoyi hisso
do enliyarpaql (pald, fstq, volos) vo
Hirkan melri (domiraac, abaldyarpaq pald v s.) stndr. Heyvanlari:
oxlu kirpi, bataqlq qunduzu, lsian
v s. Qular: turac, qirqovul, va, sul
tan toyuu, qaqaldaq, gyrin v s.
M asall aqrar-snaye r-nudur. K.t.,
osason, taxllq, torovozilik, ltikilik, ttniilk, kartofuluq, zmlk, qismn aylqdan ibarotdir.
Heyvandarliq vo balqlq tosorrfatlar da var.
Snayesi, osason, k.t. mohsullar
emal edon mssislrdir (konserv z-dlar, siid emal sexbri, dyirmanlar, su v

.-dir.
R-na Neftala ., Banko, Xll, Xo
zor, Hosonabad qos.-lori vo Kiirkond,
Aa Surra, Qrmzkond, Aa Qaramanl, Astal, Qodimkond, Birinci Qarah, Kiir Qarabucaq, Boyat, Balhcali,
Drdlor, Congan. Qaraqal, Bala Sur
ra, robqardaboyli, Betal, orkond,
Yenikond, l-li Mayak, 2-li ,
Qrmz ofoq, Sbh, irvanl, Qoaqkond, Xanmommodli, Ramazanl,
Qazaxborosi, Sarqam, Yeniqlaq,
Mikayll. Qzqaytd, Haqverdilor, Dalal, Krdili, Sahil, Tatarmohlo, Abasall, Mirzoqurbanl, Uzunbabal, Xol
Qarabucaq, Drdlor, Xol Tozoknd,
Xol Qaraqal, Mrsoqulu, Yuxar
Qaramal, Pirobbo, kinci Qaral
kondlori daxildir.
Sothi dzonlikdir (Conub-orqi irvan vo Salyan dzlori, qismon Muan
dz). razisi doniz soviyyosindon 22 m
aada yerloir. Antropogen kntlori yaylmdr. Faydal qazntlar: neft,
qaz, yod, brom, xrok duzu vo s. Yay

quraq keon miilayim isti yarmsohra vo

quru l iqlimino malikdir. Orta temp-r
yanvarda 3C-yodok, iyulda 25 36Cdir. llik yant 300 mm-dir. Kr ay,
Bala Kr kanal, Morkozi Muan kollektoru r-nun orazisindon keir. Bozomon, karbonatl allvial-omon vo omon bataqlq torpaqlar var. oranlqlara rast golinir. Bitki rty shra vo
yarmsohra tiplidir. Tuqay meolori
var. Heyvanlari: ldonuzu, Kiik
Asiya qumsian, qrmzquyruq qmsian vo s. oxlu qu (dovdaq, bozgok
vo s.) vo srnon (su ilan, tsbaa,
grzo) var. irvan M illi Parknn bir
hissosi buradadr.
R-nun iqtisadiyyatnm osasn pambqlq, taxllq. yemilik vo heyvan
darliq tokil edir.
R-nda Anad-Petrol Mtorok
Neft vo Qazxarma Miiossisosi, Neftala Baliq Kombinati, Neftala-pam
biq , Neftala-taxl , Neftala yodbrom , Neftala-ot , Neftala-sd'\
Oryad-balq , Neftala-aqroservis ,.
Neftala-kndkimya , Neftala-mexaniki tomir , Neftala-tomirtikinti
ASC-lori vo Xll, Kraz, Kr tocrbi
noro bahqartrma z-dlar var.
R-nda 53 iimumtohsil moktobi, 17
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, pe
moktobi, 67 kitabxana, 42 klub, tarixdiyarnaslq muzeyi, dovlot rosm qalereyasi, musiqi moktobi, morkozi xos
toxana, kond vo qosobo xostoxanalan,
tarixi-memarliq abidolori, oxlu sayda
moscid var.
Neftala .-ndo Byk Voton Miiha
ribosi qurbanlarma vo 20 Yanvar ohidlorino xatiro abidolori ucaldlmdr.
O u z r a y o n u (1930 91 illordo
Vartaen r-nu) - Azorbaycan Respubli kasinda inzibati r-n. 1930 ildo tokil
edilmidir. Byiik Qafqazin . yamacndadr. m.-da Rusiya Federasiyasi ilo
homsorhoddir. Sahosi 1220 km2, oh. 39,"
min nofordir (01.01.2006). Morkozi
Ouz .-dir.
R-na Ouz . vo Bayan, Calud. Bucaq, Muxas, Ba Daal, Qumlaq, Hallavar, irvanl. Tayfl, Xalxal, Xalxalqlaq, rmonot, Korimli, Qarabaldir,
Padar, Doymodoro, Yemianl, Yaqublu, Yenikond, Top, Zorrab, Byk Syiidlii, Qarabulaq, Astraxanovka, Vladimirovka, Sincan, Torke, Doymodal, M ollal, Xamaz, Xamazqlaq,
Abdall, Filfllli kondlori daxildir.
R-nun m. hissosi Ba Qafqaz silsibsinin c. yamacina, morkozi hissosi Qa-

nix Hoftoran vadisino, c. hissosi iso

Acnohur ndalma daxildir. azido
Ba Qafqaz silsilosinin maks. hiind.
3876 -dir (Malqamud d.). R-nun m.
hissosindo Yura vo Tabair kntlori,
morkozi vo c. hissosindo iso, osason, An
tropogen vo qismon Neogen kiintbri
yaylmdr. Gil yata vo mineral bulaq
var. qlimi dzonlik vo dagotoyi hissodo
mlayir isti vo yarimquru subtropik,
yiiksok dalq yerlordo soyuqdur. Orta
temp-r yanvarda -10C-don 2C-yodok,
iyulda iso 6C-don 26C-yodokdir. illik
yant 450-1600 mm-dir. aylar: yriay, lican. Qalaay (Filfili) vo s. Daomon. da-meo vo allvial-omn torpaqlar yaylmdr. Alp vo sbalp omonlori var. Meolorindo pald, fstq,
volos vo s. geni yer tutur. Heyvanlari:
maral, ciiyr, dakeisi, meopiiyi,
canavar, ay, ldonuzu, tlk, dovan
vo s. Qular: qirqovul, koklik vo s.

ovalmn morkozi hissosindo ycrloir.

Sahosi 1180,5 km2, oh. 88,6 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Saatl .-dir.
R-na Saatl . vo Azadkond, Varxan,
Qarayevkond, Mircolal, Nosimikond, irinboyli, Fotolikond, Xanlarkond, lisultanh, Potuboyli, Haciqasimli, Kamalh, Qaracalar, Gmuu, Seyidoba, Qara-Nuru, Qazanbatan, Qiraqli, Boylik,
Mustafaboyli, Yeni Novruzlu, Mommodabad, liabad, Genikond, Norimankond, Dollor, Novruzlu, Musali,
Saricalar, Colorxan, bilkond, Mollavazl, Smada, Gnoli, Boylor, Dodo
Qorqud, Heydorabad, hmodboyli,
Qaralar. Mozroli. Naharh, Soltanabad,
olp kondlori daxildir.
Saath r-nunun orazisi diizonlikdir vo
doniz soviyyosindon 28 /;/ aadr. An
tropogen kntlori yaylmdr. Yayi
quraq keon miilayim isti yarimsohra vo
quru l iqlimi var. Orta temp-r yanvar-

morkozi kitabxana, 63 kitabxana filiali,

27 klub. kinoteatr, yeddiillik uaq nusqi moktobi, tarix-diyarnaslq muzeyi,
rosm qalereyasi, 7 xostoxana, 17 hokim
ambulatoriyasi, 16 felder-mama monto
qosi, gigiyena vo epidemiologiya morko
zi, 16 aptek. idman morkozi. voleybol
klubu vo s. var.
S
a I) i r a b a cl r a y o n u
Azor
baycan Respublikasinda inzibati r-n.
1930 ildo tokil edilmidir. Kr-Araz
ovalnn morkozi hissosindo yerloir.
Sahosi 1469,6 ktn2, oh. 145,7 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Sabuabad s.-ilir.
R-na Sabirabad . vo Ulach, Bulduq,
Miirsolli. xlar, Qalaqayin, Balakond,
Surra, Qarali, Balvar, Axisxa, Qaralar,
Qoforli, sodli, Momilor, Krkondi.
Suqovuan. Bulaql. Yastqobu, Qaratopo, Norimankond, hmodabad, Yoluboyli, Trkodi, Narlq, Hoimxanl,
tcolor, Azadkond, Poladtoay, Xanke-

Ouz, osason, k.t. r-nudur. kinilik, heyvandarliq, meyvo-torvzilik.

arlq vo baramalq inkiaf etmidir.
Kiik emal vo istehsal miiossisolori var.
Burada rayon telekommunikasiya qova, kommunal tosorriifat idarosi, ra
yon meo mhafizosi vo borpasi miiossi
sosi, rayon suvarma sistemlori idarosi,
Ouz Noqliyyat , Ouz-Tikinti Mexanizasiyasi ATSC-bri, kondli-lermer
tosorrfatlar var.
R-nda 34 iimumtohsil moktobi, 19
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, 33
kitabxana, 27 klub, 25 tibb miiossisosi,
hominin istirahot vo turizm zonalari,
idman komplekslori vo s. var.
R-n orazisindo arxeoloji vo me
marliq abidolori, ciimlodon kurqanlar
(e.o. 1-ci minilliyin ovvoli), qalalar
(antik dvr), yaay yerlori (orta osrlor),
pir (7 osr) vo s. var.
S a a 111 r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1943 ildo
tokil edilmidir. 1963-65 illordo Sabirabad r-nuna birlodirilmi, 1965 ildo ye
nidon borpa olnmudur. Kr-Araz

da 1,4C, iyulda 26,2C-dir. llik yant 300 mw-dir.

razisindon Araz ay, m. sorho
dindon Kii ay, Sabir adna vo Aa
Mua suvarma kanallan, Mil-Muan kollektoru keir. Sarsu glnn
bir hissosi r-nun orazisindodir.
R-nda boz-omon, boz, orakot, bataqlq-omon torpaqlar yaylmdr.
Bitkibri, osason, yarimsohra vo shra
tiplidir. Heyvanlari: ldonz, qumsian, su qunduzu, canavar, tiilkii, dovan, ilan, aqqal vo s. Qular: bozgok,
turac, dovdaq vo s.
Saath, osason, k.t. r-nudur, pambiqlq, taxllq, heyvandarliq, torovozilik vo s. miihiim yer tutur. Saath Pam
biq ATSC-nin emal zavodu, oki
ipok ASC-nin pambqlq idarosi vo
pambiq qobulu montoqosi, Pambiq kiik miiossisosi, iro email miiossisolori, 16
un doyirmam, 2 iizliik plito sexi, quluq-broyler sexi vo s. var.
R-nda 48 iimumtohsil moktobi, peo
liscyi, 6 moktobdonkonar torbiyo miiossi
sosi, 19 moktoboqodor torbiyo miiossisosi,

on, ran. Nizami, Nosimi, Riistomli, Qardakond, Hacbobir, ldollok,

Gdochr, Qaratoay, Minba, Qaraac. Bedoli. Yaxadollok. Muangoncoli, Congon, Salmanl, iokli, Moranl,
Sarxanboyli, lbedoli, Zalqaraac,
xsalahl, Osmanl, ohriyar, Xlotli,
Qaragney, Dadaboyli, lilomboyli,
laamommodli, Quruzma, Qaraqal,
Qozli, Yenikond, Kovlar, Qasmboyli,
sgorboyli, Axta, Mradboyli. C'avad,
licanl, Hosonli, Zongono, Axta, Bala
Hoimxanl, Axta Muan kondlori
daxildir.
Sabirabad r-nunun orazisi diizonlik
dir vo doniz soviyyosindon 16 /;/ aadadir. Antropogen kntlori yaylm^idir. R-nda yerli ohomiyyotli qum vo gil
faydali qazinti yataqlari vardir. Yayi
quraq kco miilayim isti yarimsohra vo
quru l iqlimino malikdir. Orta temp-r
yanvarda 1,8C, iyulda 26,5C'-dir. illik
yant toc|r. 300 />/;/-dir. sas ay Krdr. Sarsu gllorinin bir hissosi Sabir
abad r-nundadr. Ba irvan kollektor
r-nun m. hissosindn keir. Kiiryan kol-

lektorlar Sabirabad r-nu orazisindon

balanr. sason boz-omon torpaqlar
yaylmdr. Yarimsohra bitkilori iistnlk tokil edir. Kr ay sahilind tuqay
meolri mvcuddur. Heyvanlan: ldonuzu, bataqlq qunduzu, qumsian vo s.
Su v bataqlq qulannm qlaqlan var.
Sabirabad iri pambqlq, taxllq,
heyvandarliq vo bostanlq r-nudur.
Sabirabad r-nunda 84 iimumthsil
moktobi, orta ixtisas moktobi, pe liseyi, tarix-diyarnaslq muzeyi, xalq
teatri, modoniyyot saray, 41 klub, mu
siqi mktbi, ahmat moktobi, morkozi
r-n xstxanas, 43 felder-mama monto
qosi, 36 hkim ambulatoriyas var.
R-nda orta osr yaay yerbri vo qo
bir abidlri vardir. Arxeoloji qazntlar noticosindo 2 ohor qal akar edilmidir.
S a l y a n r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo

tkil edihnidir. Cnub-orqi irvan vo

Salyan dzlrind yerlir. .-dn kiik
sahodo Xozor donizi il hdudlanr.
Sahosi 1790 km2, oh. 118,2 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Salyan .-dir.
R-na Salyan ., Krsngi, Qaraala,
Aydngiin, Yolst, Aa Kiirkondi,
Dzonlik, Peyk, Qrxraq qos.-lori vo
X drl,
atrovka,
Pambqkond,
Boirboyli, Arbatan, Aa Noxudlu,
Yuxan Noxudlu, Xurud, Birinci Varl,
kinci Varl, Yenikond, okorli, Hosonli,
Qardili, Qarabal, Tozokond, Koimboyli, Gomuu, Kolan, Qzlaac, Boydilli, Alal, Quyu, Kiir Qaraqal, Betal, Congan, robqaradaboyli, Xocal,
Marl, Seyidsadql, Sa van, Daykond,
Seyidlor, Xoloc, Abadkond, uxanl,
Piratman, Goncoli. Para Xoloc, Seyidan,
orsulu, Borankod kondlori daxildir.
Sothi dzonlikdir. .-do tiro vo topoliklor (Horomi, Miovda vo s.) vardir.
razisinin ox hissosi doniz soviyyosindon 28 m-odok aada yerloir. Neogen
vo Antropogen knti'lori yaylmdr.
Palq vulkanlan (Qalmas, Miovda

vo s.) var. Faydali qazntlar: neft, qaz.

Yayi quraq keon miilayim isti yarim
sohra vo l iqlimino malikdir. Orta
temp-r yanvarda 2,5C, iyulda 26,2Cdir. llik yant 250-350 mm-dir. razisindon Kiir ay axir. Boz-qonur, bozomn, mn-bataqlq, oran torpaq
lar yaylmdr. Bitki rty yanmsohra vo sohra tiplidir. Ceyran, qrmzquyruq qumsian, Kiik Asiya qumsian, gtirzo, turac vo s. var. irvan M il
li Parki vo Bondovan yasaql r-n ora
zisindodir.
Salyan, osason, k.t. r-nudur. kinilik vo heyvandarliq inkiaf etmidir.
Salyan Oyl LT D ikoti, SalyanPambq ATSC, Salyan Qida Mohsul
lari istehsalat kommersiya irkoti,
Plastik Kiitlo Email ASC, SalyanTaxil ATSC, telekommunikasiya qova, Kiirsongi Qazma lori idarosi,
Neft mohsullari bazasi, rels qaynaq qatan, lokomotiv deposu, Salyan-rok ATSC, xala sexi vo s. sonaye
miiossisolori var.
R-nda 52 iimumtohsil moktobi,
Azorbaycan Miiollimlor institutunun filial, peo liseyi, tibb kolleci, 17 mokto
boqodor vo 5 moktobdonkonar torbiyo
miiossisosi, 56 kitabxana, 47 klub, tarixdiyariinaslq muzeyi, rosm qalereyasi,
incosonot moktobi, musiqi moktobi.
Dvlot Kukla Teatri, morkozi r-n xosto
xanasi, domir yolu xostoxanasi, gz vo
uaq xostoxanalar, doum evi, kond vo
qos. xostoxanalan var.
Tarixi-memarhq abidolori: ovdan,
krplor (17 osr), moscid (19 osr) vo s.
S a m u x r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmi, 1954 ildo lov olunub ora
zisi Xanlar r-nuna birlodirilmi, 1992
ildo yenidon borpa olunmudur. Gon
co-Qazax diizonliyindo vo Ceyranl
ndalnda yerloir. m.-da Grcstanla homsorhoddir. Sahosi 1450 km2,
oh. 51,3 min nofordir (01.01.2006).
Morkozi Nobiaal qos.-dir.
R-na Nobiaal, Qarayeri, nstitut,
Qaraarx, Alabal, Qrmz Samux qos.lori vo Kolayir, Yenikond, obanabdall, Qarabalar, Sorkar, Fiizuli, hmodboyli, Yuxari Aasboyli, Aa Aasboyli, Seyidlor, Sanqam, Lok, Hacalli,
libayraml, Qovlarsan, Ziyadli, istixa
na, Poylu, Qarabal, Salahli, Kosomon,
Zazal, liua, Tatli, Qiyasli, Liiksemburq, Burunqovaq, Hadl, Yeniba,
Babanlar, Qaraarx kondlori daxildir.
R-nun orazisi, osason, diizonlikdir.

m.-da vo .-do alaq dalqdr. Neogen,

Antropogen kiintlori yaylmdr.
iqlimi miilayim kontinental, miilayim is
ti, yarimsohra vo quru l tiplidir. Orta
temp-r yanvarda 1C, iyulda 25C-dir.
llik yant 250 mm-dir. aylar Qabrr,
Qanix, Gonco vo Qoqardr. Mingoevir
su anbarmin m.-. hissosi buradadir.
R-nun Ceyranl sahosindo, Kr kokliyindo vo Bozda massivindo adi Qirmz kitab a dmii ceyran vo turacla
yana vaaq, lpiiyi, qaban. koklik,
qrqovul, meo xoruzu kimi nadir heyvan
vo qular mskunlamsjdr. Eldar am,
osason, Samux r-nu orazisindo bitir.
Eldar am Dvlot Tobiot Qoruu r-n
orazisindodir.
Samux r-nunun iqtisadiyyatimn osa
sini k.t. mohsullarinm istehsali tokil edir.
R-nda 2 toxumuluq miiossisosi, bitki
miihafizo stansiyasi, suvarma sistemlori
idarosi, baytarhq idarosi, Azorbaycan El-

yo. Kiik Homyo. Zarat, ahandar, Eynibulaq. Morif, Qalaalt, Qozaaci, Qoroh. Dal Calan, Orta Calan, Sdan,
arxana, Salocan, Mklqazma, Bedam, Qara Siyozon, Dorozarat, Narda
ran. Daquu, lmokolu. rzik, Yu
xari loz. Yanq loz. Hacokor. Khnoquu, Qaragz, Knvo, Qalax
kondlori daxildir.
Relyef c.-q.-do alaq dalq, m.-.-do
diizonlikdir. Doniz sahili hissosi doniz soviyyosindon 28 m aadadr. Neoge vo
Antropogen kntlori yaylmdr.
Neft, tobii qaz, ohngda, nql, gil vo s.
faydal qazntlar var. Miialico ohomiyytli mineral su xr (Qalaalt). qlimi
ovalq vo daotoyi yerlordo miilayim isti
qur subtropikdir. Orta temp-r yanvarda
1.5C, iyulda 23-25C-dir. Yayi quraq
keir. llik yant 200-400 mm-dir. aylar (Gilgilay, Ataay vo s.) Xozor hvzsino aiddir. Dalq hissodo abald vo

c.-.-ind yerloir. Sahosi 1610 km-\ oh.

87,4 min nofordir (01.01.2006). Morkozi
amax .-dir.
R-na amax ., Modroso, Akar,
Sabir, Yusif Mommodoliyev, ohriyar
qos.-lori vo ngixaran, Koloxana, Byk Xinisli, Pirboyli. Barl, Ovulu,
Hacqodirli, Gylor, Da-Barl, lGylor, Ac Doro, Yenikond, Hacl,
hmodli, Dodogno, aan-1, aan2, Caban, Homyoli, Domiri, Zaratxeybori. Sofal, Qoleybuurd, Kemodin,
Qaladorosi, Sis, Avaxl, Lalazar, Mirikond, Muanl, Qaravolli, Molcok, irvan, oodil, Morzondiyo, raql, arhan, Adnal, Nyd, uxuryurd, Mollom, Talnuru, Qonaqkond, Molikobanl, Korkonc, Meysori, riman, Bi
rinci ayl, kinci ayl, Qzmeydan,
Yeni Qzmeydan. kinci Caban. Quu,
Saqiyan, Sabirli, Naaraxana, Qurdtopo kondlori daxildir.

tutur. Dvlot miiossisolori vo zol

miiossisolor bu saholorin inkiaf vo
istehsal edilon mohsullarm email iizro
var.
R-nda 72 iimumtohsil moktobi. 23
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, peda
qoji moktob. amax Modoni-Maarif
Texnikumu, AMEA-mn Nosiroddin
Tusi ad. amax Astrofizika Rosodxanasi vo amax Geofizika Morkozi, 39
klub, 53 kitabxana, S..irvani ad.
lkonaslq Muzeyi. M ..Sabirin evmuzeyi, 44 tibb miiossisosi vo s. var.
oxl sayda tarixi-arxeoloji vo memarliq abidolori qalalar (9 15 osrlor),
tiirbolor (15 17 osrlor), krplor (15 osr),
memarhq kompleksi (13 osr) vo s. qeydo
ahnmdr.
i r a y o n u (1930 68 illordo
Nuxa r-nu) - Azorbaycan Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo tokil edilmidir. Byiik Qafqazin c.-. yamacnda

mi-Todqiqat Pambqlq institutu, re

gional milli hidrometeorologiya miiossi
sosi, asfalt-beton, qum-nql z-dlar, sd
email miiossisosi, orab z-du, gnobaxan
ya istehsali sexi, pambiq email z-du,
qonnadi sexi var.
R-nda 35 iimumtohsil moktobi,
uaq gonclor idman moktobi, moktobo
qodor tohsil miiossisosi, uaq yaradcliq morkozi, gone texniklor stansiyasi,
ekoloji tocriibo morkozi, 26 klub, 34 ki
tabxana, 3 uaq musiqi moktobi. gigi
yena vo epidemiologiya morkozi, 4 xos
toxana, 9 hokim montoqosi, 26 felde
mama montoqosi var.
Siyzn rayonu
Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1940 ildo
tokil edilmi, 1959 ildo lov olunaraq
orazisi Dovoi r-nunun torkibino qatilm, 1992 ildo yenidon borpa edilmidir.
Samur-Dovoi ovalnda, Xozor sahilindodir. Sahosi 703,4 km2, oh. 36,2 min
nofordir (01.01.2006). Morkozi Siyozon
.-dir.
R-na Siyozon ., Gilgilay qos. vo
Yenikond, Taay, Kolan, Byk Hom-

aq abald, ovalqda orakotvar bozqonur torpaqlar yaylmdr. sas bitki

rty yovanl vo yovanl-oranotulu
yanmsohralardan vo doniz sahili qumluq
bitkilorindon ibarotdir. Heyvanlan: tiilkii,
boz dovan, lsian vo s. Qular: gyorin, qaraqarm barqara, su qular vo s.
R-nun iqtisadiyyatimn osasini neft
sonayesi tokil edir. Hminin okinilik,
heyvandarliq, balqlq, meyvo-torvzilik inkiaf etdirilir. R-nda Siyozonneft NQ, Siyozon-Broyler ATSC,
korpic z-du vo s. istehsal miiossisolori
var.
R-nda 24 iimumtohsil moktobi, id
man kompleksi, neftilorin modoniyyot
sarayi, 19 kitabxana, 12 klub, 2 xostoxa
na, 7 ambulatoriya-poliklinika vo 9 felder-mama montoqosi var.
Tarixi ohomiyyotli abidolori: miidafio
istehkamlan kompleksi (5 osr), miidafio
soddi (4-7 osrlor), karvansara qaliqlan
(15-17 osrlor) vo s.
a n a x r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930
ildo tokil edilmidir. Byk Qafqazin

Sothi, osason, dalqdr (Ba Qafqaz

silsilosinin . yamac, Nialda vo Longo
biz silsilolori). razisinin maks. hnd.
2500 /;/- atr. Palq vulkanlan, YuraAntropoge kntiilri yaylmdr.
Faydal qazntlar: yanar ist, bitum,
gil, ohongda vo s. Mineral bulaqlar
var. qlimi miilayim istidir. Orta temp-r
yanvarda -4C-don 2C-yodok, iyulda
15 25C-dir. llik yant 300-800 mmdir. R-nun orazisindon Pirsaat, Qozlay vo s. aylar axr. imli da-omon,
qonur da-me, abald, boz-qonur,
orakotvar boz-qonur vo s. torpaqlar
yaylmdr. Meolori (pald, volos,
ardc, saqqzaac vo s.) var. Yksok
dalqda subalp vo alp omonlri geni
yaylmsjdr. Da-l vo yarimsohra
bitkilori sciyyvidir. Canavar, tiilkii,
boz dovan, mepiiyi, xall maral.
dalq dolosi. qumsian, ilan, koklik,
qrqovul, gyorin vo s. moskunlamdr. Pirqulu Dvlot Tobiot Qoruu
buradadr.
R-nun iqtisadiyyatnda zmlk,
taxllq vo heyvandarliq miihiim yer

yerloir. m.-.-do Rusiya Federasiyas

ilo homsorhoddir. Sahosi 2432,8 km2, oh.
165,9 min nofordir (01.01.2006). Morkozi
oki .-dir.
R-na oki ., Turan qos. vo Byk
Doho, Suma, Doroconnot, Aa Kiingiit, brahimknd, Fazl, apaan, Co
yirli, Qozlubulaq, Ba Gynk, Ba abald, oki, Orta Zoyzid, Qrxblaq,
Kbor Zoyzid, Qoxmq, Aydnbulaq,
liyar, irinbulaq, Aa Daal, nco,
Znud, Aa abald, Daz, Kdrl,
Dabulaq, Qudula, Ba Layski, in, Cnud, Qumux, Ba Zoyzid, Vorozot,
orsu, Qaradal, Badaratma, Oxd,
Aa Gynk, Kndolon, Aag
Layski, Abbaskond, Birinci Bilocik,
kici Bilocik, Baqqal, Qaratorpaq, Sarca, Bolludoro, Qayaba, ayqaraqoyunl, Ba Kiingiit, Bideyiz, Oraban,
Ba Koldok, A.a Kolclok. Cofor.had.
Topoconnot, Kohrizoba, Gybulaq,
olaql, Baltal, Ki, emoli, ryot,
Kosal, Qzlarx, olbixan, Cumakond,
Arlq, Kiik Dohn, Aran kondlori
daxildir.

R-nun m. hisssi Ba Qafqaz silsib

sinin . yamacna, markazi hisssi
Qanx-Haftaran vadisin, c. hissasi Acnohur ndalna daxildir. razisinin
hnd. Acnohur gl sahilindo taqr. 100
m-dn Ba Qafqaz silsibsinin suayrcnda 3683 -adak (Seyidyurd d.) dyiir.
R-nun m. v m.-. hisssind Yura va
Tabair, qalan hissasinda Neogen va
Anlropogen kntbri yaylmdr.
Faydal qazntlar: mis, titan, molibde, qum, mql, hngda va s. C.-da
miilayim isti, m.-da soyuq v dalq
tundra iqlimi stnlk takil edir. Orta
temp-r yanvarda -10C-dan lC-yadak,
iyulda 10-26C-dir. llik yant 4001400 mm-dir. aylar (yriay, lican
v s.) Kiir hvzasina aiddir. imli da-man, qonur da-me, abald, arnanboz, orakatvar boz-qonur torpaqlar
yaylmdr. R-nun Ba Qafqaz hissa
sinda alp v subalp manlri, mealar
(pald, fstq, valas va s.) geni saha tu
tur. Ncib maral, cyr, yenot, sincab,
kpgr. dalq dalasi, canavar, tlk,
boz dovan, lsian, qrmzquyruq
qumsian, ular, qirqovul, kaklik v s.
mskunlamdr. aki yasaql yaradlmdr.
aki r-nunun iqtisadiyyatnda taxllq, ttnlk, heyvandarliq va baramalq mhm yer tutur.
R-nda 100 mumthsil maktabi, 61
maktabaqadar tarbiya mssissi, Azar
baycan Mllimbr institutunun aki
Filiali, 5 yeddiillik musiqi maktabi, 71
klub, 87 kitabxana, ki Dvbt Rsm
Qalereyasi, 6 muzey, 76 tibb mssissi
var.
Memarliq abidalari - Xan sarayi,
mascidbr, qala divarlan, qadim su kamari, mabadlar, Avanlar hamam, krp, karvansaralar, qala (11-12 asrlar)
va s. mhafiz olunur.
m k i r r a y o n u (1930-91 illarda amxor r-nu)- Azarbaycan Respub
likasmda inzibati r-n. 1930 ilda tkil
edilmidir. Kiik Qafqazm m.-. yama
cmda, Ganca-Qazax dzanliyinda va
Acmohur ndalnda yeiair. Sahasi
1656,8 km2, ah. 183,5 min nafardir
(01.01.2006). Markazi mkir .-dir.
R-na mkir ., Dalbr, Zayam, inarl, Barlba, Fzuli, Samad Vurun,
Kr qas.-lari va Yeni Hayat, sgandarli,
rmal, Dabulaq, itapa, bsgii,
Kamandar, Narimanl, Yeni Gya,
Gnli, Varl Hayat, Qaraqoyunlu,
Yuxari aykand, Aa aykand, DaCayir, nlibel, Ataby, Tatarl, D-

yarli, Zayam Crdaxan, Sabirkand,

Knll, Bayramli, Qasmallar, Gymammadli, eidlar, hmadli, Hacallar, Dallar-Cayir, Dallar-Dabulaq, Sartapa, Dallar-Crdaxan, Qarany, aparl, liyaqublu, Keili, Muxtariyya,
Qaracamirli, Qapanl, Tal. Qlncbayli,
Mehril, Qaraqocal, ayl, Yuxar Seyfali, Aa Seyfalli. Abbasl, Mahmudlu,
Yeniabad, Tazakand, Maadhseynli,
Qasm smaylov, Qaralar, Miskinli,
Yeni Yol, Qarabalar kandlari daxildir.
R-nun m.-. va markazi hissasi, asa
san, dznlik, . hissasi isa dalqdr.
Yura, Tabair, Neogen va Antropogen
kntlari yaylmdr. Faydali qazntlan: mis, molibden, qzl, ahangda, nql, qum va s. Q quraq kean miilayim
isti yanmsahra va quru l iqlimi
stnlk tkil edir. Orta temp-r yan
varda -2C-dan 2C-yadak, iyulda
24-25C-dir. llik yant 350-600 mm-

Memarliq abidalari: qalalar, krp

(17 asr), brc (18 asr) va s.
ua rayonu
Azarbaycan Res
publikasmda inzibati r-n. 1930 ilda takil edilmidir. 1963 ilda lav edilarak
arazisi Xankandi r-nuna (1978 ildan sgaran r-nu) verilmi, 1965 ilda yenidan
miistaqil r-n olmudur. Kiik Qafqazda
Qaraba silsibsi arazisinda yeiair.
Sahasi 29,0 km2, ah. 26,7 min nafardir
(01.01.2006). Markazi ua .-dir.
R-na ua ., Tursu qas. va Malbayli, Yuxar Quular, Xalfali, Dkanlar, Zamanpayasi, lii, Mirzalar,
Qaybal, Lanlar, rlan, aykand, Paalar, Mamilar, Xanal. mamqulular,
Cmillar, Safxanlar, Xanlqpaya, Allahqulular, Byk Qaladarasi, Kiik Qaladarasi, Gytala. Onverst, Zarsl, Nbilar, Sarbaba, Daalt. Nalar, Xudaverdilar kandlari daxildir.
Sathi dalqdr. n yksak zirvasi

muzey. rasm qalereyasi, klub, kitabxa

na. markazi r-n xastaxanasi, 2 kand xas
taxanasi. 11 felder-mama mantaqasi.
sanitariya va epidemiologiya stansiyasi,
uaq sanatoriyasi, tocili yardim stansi
yasi, ahar poliklinikasi. stomatoloji
poliklinika var.
R-nda dvlat tarafindan qorunan
248 tarixi abida var.
T a r t a r r a y o n u (1949 63, 196591 illarda Mirbair r-nu) - Azarbaycan
Respublikasmda inzibati r-n. 1930 ilda
takil edilmidir. 1931-34 va 1963-65 illarda bv edilarak Barda r-nunun tabeiliyina verilmi, 1965 ilda yenidan barpa
olunmudur. Kiik Qafqazm m.-.
ataklarinda va Qaraba dznda yerbir. Sahasi 957 km2, ah. 96,1 min nafardir
(01.01.2006). Markazi Tartar .-dir.
R-na Tartar, Adr .-lari, xarx
qas. va Azadqaraqoyunlu, lxlar,
Qapanl, Borsunlu, Qrmz-saqqallar,

dir. R-nun arazisindan K iir ay va onun

qollan (Zayam, amkir, Cahir va s.) keir. Da-qara, qahvayi da-mea, datnd abald, abald, aq abald va
allvial aman-mea torpaqlan yaylmdr. Kollu va seyrak meali amanlar, da
melri, yovanl-oranotulu yanmsah
ra v l bitkibri, Kr ay sahilind tu
qay melri var. Canavar, tlk, boz
dovan, ldonuzu, sleysin, qumsian,
lsian, bataqlq qunduzu, turac, kak
lik, gyarin va s. mskunlamdr. amkir su anbar va amkir yasaql r-nun
arazisindadir.
amkir, asasan, zmlk r-nudur.
qtisadiyyatnda heyvandarliq da mii
hiim yer tutur. D albr Tikinti Materiallan Kom binati, Zayam Kand
Tasarriifat Manqayrma z-du, amkir-Konyak A T SC , Zayam da karxanasi, Baliq z-du, iiziim email miiassisalari, mkir su elektrik stansiyasi
va s. sanaye miiassisalari var.
R-nda 83 iimumtahsil maktabi, 60
klub, 96 kitabxana, 2 muzey, 21 xasta
xana var.

Byiik Kirs d.-dr (2725 m). sasan, Yu

ra v Tabair kntlri yaylmdr.
Mxtlif nv tikinti material yataqlan
v mineral su bulaqlar (Tursu, rlan)
var. razisinin aksar hissasi yayi quraq
kean mlayim isti va q quraq kean
soyuq iqlim tiplarin aiddir. Orta temp-r
yanvarda -4C-dan -lC-yadak, iyulda
16-19C-dir. llik yant 700-800 mmdir. razisindn Qarqar ay axir. Torpaqlan qahvayi da-mea, qonur damea, imli da-aman tiplidir. Yksk
dalq sahalar subalp va alp amanbri il.
rtliidr. Alaq dalq v datyi sah
larda qrlm mealarin yerinda amnlr
va kserofit kolluqlar var. Heyvanlan:
ay, canavar, tlk, boz dovan, cyr
va s. Qular: kaklik, gyarin va s.
R-nun iqtisadiyyatnda heyvandarlq asas yer tutur.
R-nda 24 iimumtahsil maktabi, 6
maktabdankanar tadris miiassisasi, tibb
maktabi, 8 uaq musiqi va incasanat
maktabi, madani-maarif texnikumu,
musiqi texnikumu, kand tasarrfat tex
nikumu, madaniyyat evi, kino teatr, 5

Bure, Giilabatli, Bayimsarov, Qaynaq,

Qapanl, Qazyan, Qaraac, Qaradal,
Qapanl, Qaradal, Tazakand, Kangarli, Damirilar, Tazakand, Camilli, Balakangarli, Evolu, smaylbayli, ksipara, bsgrli, Bayandur, Yenikand, Karli, Mamrl, Poladli, Sarov, Rocabli,
Bildirinli, Kovdadiq, Umudlu, Soyulan, Hacall, Qapanl, ravanl, Sahlabad, Dyarli, Sarcal, Seydimli, Sarical, Zolgran, Xoruzlu, Kabirli, Bayandurlu, Hacqarvand, Hiiseynli, Aabayyal, Tal, ayl, Ortakand, Kiikqarabay, Umudlu, Canyataq, Hasanqaya,
Qzloba, ardaxl, Uluqarabay, Seysulan, Yarmca, Marquavan, Gyarx,
Maralyan, Yuxari ayl, Madagiz, Donaen, Dastagiil, Glabrt, Zaylik, Llasaz, Meqrelalay, Qaapet, Dmirli, Glyataq kandlari daxildir.
R-nun sathi m.-.-da dzanlik, c.-q,da dalqdr. Dalq sahd Yura-Tabair, dzanlikda Antropogen kntbri
yaylmdr. Faydal qazntlar: eft,
da kmr, tikinti materiallan, spinti
qzl va s. qlimi yayi quraq kea miila

yim isti yanmsahra va quru-l tipli. q

miilayim soyuqdur. Orta temp-r yan
varda -2C-dan 3C-yadak, iyulda 18
26C-dir. llik yant 300 500 w//-dir.
R-n arazisindan Tartar va ncaay, .
srhdindn isa Xan ay axr. razisi abald, boz va man-boz torpaqlardan ibaratdir. Yovanl-oranotulu
yarmsahralar, seyrak koll amanliklar, mealar va subalp amanbri yaylmdr. Heyvanlan: tlkii, dovan,
qumsian va s.
Tartar, asasan, k.t. r-nudur. kiilik va maldarliq inkiaf etmidir.
R-nda 48 iimumtahsil maktabi, 30
maktabaqadar tarbiya miiassisasi, texni
ki pea maktabi. yeddiillik uaq musiqi
maktabi, 29 klub, 2 tarix-diyarnaslq
muzeyi. 52 kitabxana, kinoteatr, 6 xas
taxana, 20 felder-mama mantaqasi. 19
hakim ambulatoriyasi, gigiyena va epi
demiologiya markazi var.
T o v u z r a y o n u - Azarbaycan
Respublikasmda inzibati r-n. 1930 ilda
tkil edilmidir. 1963 ilda lav edilarak
arazisi Qazax r-nuna verilmidir. 1964
ilda yenidan barpa olunmudur. Kiik
Qafqazm m.-. yamacmda va Orta Kiir
kakliyinda yerbir. m.-dan Giirciistanla, c.-q.-dan Ermanistan Respublikasi ib hamsarhaddir. Sahasi 1903 km2,
ah. 152,0 min nafardir (01.01.2006).
Markazi Tovuz .-dir.
R-na Tovuz ., Qovlar qas. va Hbayli, Mlkl, Hacalli, Yuxari yszl,
Dz Crdaxan, Calilli, Xatnl, Cilovdarli, Qaraxanl, limardanl, Girzan,
Aa Quu, Dondar Quu. srik Crdaxan, Nabi, Kiran, Mollaaynm,
Hacihasanli, Xinnakiran, Sofular, Xatncan, Qalaboyun, Saladinli, Baqqalli,
Abulaq, ataq, Qandallar, Kazml,
Cirdak, Haclar, Palakli, xheybat, Qoa, Muncuqlu, emali, Abbasqulular,
Papaqlar, Gvandik, Hasanli, Maadivallar, Byk Qlaq, amlq, Mollalar,
Safarli, Qaralar, Diiz Qinqli, Alakol,
Khnaqala, Maadilar, Arallar, Aa
Aybl, Yamxl, Qodara, Xodarl, Sadql, hmadabad, Aran, Qaribli, saknd, Aralar, Qaraballar, Adara,
Htmallar, Dallakli, Byk amlq,
Lazlar, Abalar, Almaltala, Sartala,
Dondarl, Namxo, Younbulaq, obansnaq, Qaraboyunlar, AacqaU,
Bozalqanl, Abulboyli, Azafl, Bayram
li, Vahidli, Adam, Aa yszl, Qazqulu, Qarada, Qonaql, Qayadibi, Gyabaxan, Nasibli, Qaraatl, Hiiseynqulular, Mdiqulular, Dnk Qrql, b-

rahimlacl, Msimlar, Kacavand, Avdal, skan. Aa Mlkl. Bala amlq. Qozdara. Qadirli. Maadilar kandlari
daxildir.
Relyefi c.-da dalq (ahda silsilasinin m.-. qollan). markazi dznlik
(Ganca-Qazax dznliyi), m. hissasi
alaq dalqdr (Ceyranl ndal).
sasan. Yura. Tabair, Neogen. Antro
pogen kntlari yaylmdr. Faydal
qazntlar: qzl, mis, polimetal. tikinti
materiallan vas. qlimi m.-da miilayim
isti. yanmsahra va quru l tiplidir. C.-a
getdikca iqlim nisbatan mlayimbir.
Q quraq keir. Orta temp-r yanvarda
4C-dan lC-yadak, iyulda 18 25dir. llik yant 400 700 />//;/-dir. aylan: Kiir, Tovuz, Axinca, Zayam, srik.
sasan, abald. aq-abald, qah
vayi da-mea, da tnd-abald, qonur
da-me, da qara torpaqlar yaylmdr. Kr sahillarinda allvial aman tor-

paqlarna rast galinir. Bitki rty m.

v nrkzi hissabrda, asasan, l va yarmshra tiplidir. .-da dalq sahalarda
pald va valas mealari, subalp v alp amanlari, Kr boyunca tuqay mealari
var. Heyvanlan: ldonuzu, dalq dala
si, ciiyr, qumsian va s. Qulan: bazgak, dovdaq, kaklik, turac va s.
Tovuz, asasan, k.t. r-nudur. Buda,
kartof, qardal. bostan bitkilari, meyva-taravaz vas. yetidirilir, heyvandarliq
va quuluqla maul olunur. 41 sanaye
miiassisasi var.
R-nda 85 iimumtahsil maktabi, 40
maktabaqadar tarbiya miiasisasi, 9 texni
ki pea maktabi, 77 kitabxana, 52 klub.
xalq teatri, 2 muzey, rasm qalereyasi, 21
xastaxana, varam dispanscri, 50 lelciermama mantaqasi, sanitariya va epide
miologiya stansiyasi var.
Tovuz r-nunda nekropol (e.a. 2-ci
minillik b.e. 2 asr), kurqan (Tunc dvrii), krpii (10 asr), karvansara qapilari
(14 asr), ahar yeri (orta asrlar) va s.
tarixi-arxeoloji va memarliq abidalari
qeyda alnmdr.

Ucar
r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1939 ildo
tkil edilmidir. irvan dzind yerloir. Sahosi 853 km2, oh. 75,5 min no
fordir (01.01.2006). Morkozi Ucar .-dir.
R-na Ucar ., likond, Mssl,
qos.-lori vo Qazqumlaq, Molikbalh, kond, Ramal, ahlq, Qaradal, iyni,
Alpout, Qarabrk, Gorayboyli, Rostoco,
Qazyan, Lok, Xoloc, Boyat, Baban, Yu
xan ilyan, Borgad, Mssl, Tozo ilyan, Pirkond, Qaracall, Kokond, nvor Mommodxanli, Trkoci, Giilobond,
Alp, Barboyli, iyni kondlori daxildir.
Ucar r-nunun sothi dzonlikdir. Ora
zisinin ovaliq hissosi okean soviyyosin
don aada yerloir. Antropogen kntlori yaylmdr. Yayi quraq keon
mlayim isti yarimsohra vo quru l iq
limi var. Orta temp-r yanvarda 1.4C,
iyulda 27,3wC-dir. llik yant 300-400
/ 77 /7 7 dir. razisindon Gycay, Qarasu

Sahosi 667,2 km2, oh. 55,4 min nofordir

(01.01.2006). Morkozi Yardimh qos.-dir.
R-na Yardimh qos. vo no, sodabad, Dakond, ayz, Daiiz, Qaraqaya, Avun, ilovongo, Mamulan,
kii, Gavran, Cerimbel, Yeni Abidinli,
Gilar, Xanbulaq, Perimbel, Ava, De
man, Petosor, Arvana, Kiiroki, Gorsova, Alar, xhseynli, Hamarkond, Brznbl, Anzov, Abasabad, Solqard,
Zenqaran, Bozayran, Osnakoran, Doyavar. Volixanl, Qabaqdibi, Kryodi,
Mikireyin, Srq, Alabulaq, Odrakoran, Arus, Mirimli, Tahirli, Molikli, olo, Horavar, fodulan, Keolokoran,
Vorov, Zongolo, ngviil, Vorgodz, Bilno, Yolocaq, Horonu, Separadi, Tekan, Telavar, ovut, Porsova, Honubaxlar, Zeynolozir, Honuba, Ggavar,
Tilo, rsilo, Jiy, Lozran, Eara, xlar,
Glyeri, Tozokond, Borcan, Lozir, Zevin, anaxbulaq, Gendoro, Musa, Osta-

kitabxana, 6 xostoxana, 20 ambulatoriya-poliklinika vo s. var.

R-nda bir sira tarixi-memarliq abi
dolori, ciimlodon Qiz Qalasi (7 9
osrlor), znqala (9 osr), Moranqala,
Abi-Dordo tiirbosi (14 osr) vo s. qeydo
almmdr.
Y e v l a x r a y o n u - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1935 ildo
tokil edilmidir. 1963 ildo lov edilorok
orazisi Ada, Bordo vo Qasm smaylov (indiki Goranboy) r-nlarina verilmi, 1965 ildo yenidon borpa olunmudur. Sahosi 1540 km2, oh. 114.1 min
nofordir (01.01.2006). Morkozi Yevlax
.-dir.
R-na Yevlax ., Aran qos. vo Qaramanl, Nomorli, Kyk, Dolloklor, Tiacimahmudlu, Nurahlar, Qoyunbinosi,
Malbinosi. Kvor, Kolam, Nemotabad,
Yaldili, Duzda, Salahli, Xaldan. Quu, Varvara, Ball, Aqraql. Crda-

Iindo tuqay meolori var. Heyvanlari:

canavar. tiilkii, boz dovan, aqqal vo s.
Qular: turac, koklik vo s. Tryanay
qoruunun bir hissosi Yevlax r-nu orazi
sindodir.
Yevlax aqrar-sonayer-nudur. K.t.-nda
okinilik vo heyvandarliq stnlk tokil
edir. Sonayesi balca olaraq k.t. mohsullanmn email miiossisolorindon ibarot
dir. Tomir ATSC. dori email sexi, tiki sexi, makaron fabriki, korpic istehsali kombinati var.
R-nda 57 iimumtohsil moktobi, 25
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, peo
moktobi, 6 musiqi moktobi, 59 kitabxa
na, 42 klub, 14 xostoxana, 19 ambulatoriya-poliklinika vo s. var.
Z a q a t a l a r a y o n u - Azorbay
can Respublikasinda inzibati r-n. 1930
ildo tokil edilmidir. Byk Qafqazin .
yamacnda vo Qanx-yriay vadisindo
yerloir. m.-.-do Rusiya Federasiyas,

aylar vo Yuxan irvan kanal axr. Ba

irvan kollektoru Ucar r-nunun c.-undan keir. Boz-omon torpaqlar yayilmdr. Bitki rty ovaliq vo yarimsohra
tiplidir. Heyvanlari: canavar, tarlasian,
qumsiam, bataqliq qunduzu vo s.
Ucar, osason. k.t. r-nudur. Burada
okinilik vo maldarliq stnlk tokil
edir. sas sonaye miiossisolori pambiq,
konserv, asfalt, metal vo aac momulatlan istehsah z-dlandir.
R-nda 45 iimumtohsil moktobi, 22
moktoboqodor torbiyo miiossisosi, 18 mo
doniyyot evi, uaq incosonot moktobi, 26
klub, tarix-diyarnaslq muzeyi, 13 xos
toxana, 15 poliklinika, gigiyena vo epidemiologiya morkozi, 16 felder-mama
montoqosi var.
R-nun orazisindo antik dvro aid
nekropol var.
Yardimh
r a y o n u (1930-38
illordo Vorgoduz r-nu) - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1930 ildo
tokil edilmidir. Tal d-rnn m.-q.-indodir. m.-da, q.-do vo c.-q.-do iran
Islam Respublikasi ilo homsorhoddir.

ir, Dollokli, Nisoqala, Urakoran, ofoqli,

Fndqlqlaq, Abidinli. Avur, Yuxan
Astal, Aa Astanl, Qaravulda,
Abasall kondlori daxildir.
Sothi dalqdr (Tal, Petosor, Burovar silsilolori). n hnd. zirvolori ahniin (2490 m) vo Petosordir (2244 m).
razisindo, osason, Paleogen kiintlori yaylmdr. qlimi yay quraq keon
mlayim istidir. Orta temp-r yanvarda
2-3C, iyulda 20-24C-dir. llik yant
300-700 mm-dir. sas ay Vilodir. Qo
nur vo qohvoyi da-meo, qismon imli
da-omon torpaqlan yaylmdr. K ol
lu vo seyrok meoli omonlor geni yer tu
tur. Heyvanlari: canavar, ldonuzu,
aqqal, tlk, dolo, porsuq, vaaq, lpiiyi vo s. Zuvand Dvlot Tobiot Yasaqlnn bir hissosi r-nun orazisindodir.
R-nun iqtisadiyyatnda ttnlk,
zmlk, taxllq vo heyvandarliq
osas yer tutur.
R-nda 81 iimumtohsil moktobi, 3
moktoboqodor vo 5 moktobdonkonar tor
biyo miiossisosi, uaq musiqi moktobi,
tarix-diyarnaslq muzeyi, 27 klub, 60

xan, robbosro, Xanabad, Tannqullar,

Hiirua, Boral, Havarl, Hacselli,
xam, Marzl, Yuxan Bucaq, Aa
Bucaq, Yenico, Boydilli, Glvo, Yuxan Qarxun, Aa Qarxun, ro, Meyvoli, Aa Salamabad, Qaraolan.
comi, Somodabad, Norimanabad,
smaylabad, Biinyadabad, Qaramom
modli, Rstomli, Yuxan Salamabad
kondlori daxildir.
Sothi diizonlik, m. vo m.-q.-do
alaq tiroli-topolikdir (Qocaen, Palan
tkon, Gonco Bozda silsilolori). Neo
gen vo Antropogen kntlori yayi.
mdr. Q quraq keon miilayim ist
yarimsohra vo quru l iqlimi var. Orta
temp-r yanvarda 1,7C, iyulda 27,3C
dir. llik yant 300 mm-dir. aylar
Kiir, lican, Koray vo ncoay. Mingoevir su anbarnn c.-. hissosi, Varvara
su anbari Yevlax r-nu orazisindodir. Yu
xan Qaraba vo Yuxan irvan kanallan buradan keir. Boz-omon, allvial omon-meo, orakotvar boz-qonur vo s.
torpaqlar yaylmdr. Bitki rtiiy, osa
son, yarimsohra tiplidir. Kiir ay sahi-

c.-q.-do Grcstanla homsorhoddir.

Sahosi 1348 km2, oh. 112.4 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Zaqatala .-dir.
R-na Zaqatala ., Qazangiil, liabad
qos.-lori vo Aa Tala, Yeni Suvagil,
Mosul, Muanl, Yuxan adaqlar,
libayraml, Qalal, Qarqay, zgilli,
Bohmotli, Kiirdomir, Gyom, kkoba, Dardoqqaz, Sumayl, Gzbaraq,
Mamrux, losgor, Cincimax, Dana,
Aa ardaqlar, Uzunqazmalar, Car,
Kebeloba, Oxoxdoro, Zilban, Dombabino, Mamqabino, Bozbino, Mcokbin,
Masqarabino, Hosonbino, Xanmodbino,
Yengiyan, Koponoki, Qandax, Faldarl, Lahc, Sabunu, Maqov, Yolaync,
Pa.an, Voytala, Oytala, Abal, Fndql,
Mazix, Qobizdoro, Uzuntala, Borotbino,
iibino, Muxax, Zoyom, obankol, Qimir, Bazar, Yuxan Tala, M ilc, diiliibino, Laqodexbino kondlori daxildir.
Relyefi m.-da vo m.-.-do dalq, .
vo c.-q.-do dzonlikdir. Hnd. diizonlik
hissodo toqr. 200 600 m, dalq hissodo
3648 /7?-odokdir (Quton d.). Diizonlik
hissodo Antropogen, dalq hissodo iso

Yura vo Tabair kntlori yaylnudir. Polimetal vogil yataqlari var. iqlimi

diizonlik vodaotoyi hissodo miilayim is
ti, yiiksok dalqda soyuqdur. Orta
temp-r yanvarda yiiksok dalq hissodo
-10C-don, diizonlik hissodo lC-yodok.
iyulda miivafiq olaraq 5-don 24C-yodokdir. llik yant 600 1600 ////77-dir.
aylan (Katex, Tala, Muxax vo s.) Qanx ay hvzosino aiddir. sason, allvial omon, qonur, da-meo, imli daomon torpaqlan yaylmdr. Dalq his
sodo meolor geni saho tutur. Heyvanlar: bobir, nocib maral. dakeisi, kpgor
(qarapaa), dalq dolosi, meo dolosi, ldonuzu, ayi, canavar, vaaq, meopiiyi
vo s. Qular: ular, qartal, qirqovul, tetra
vo s. Zaqatala Dvlot Tobiot Qoruunun
ox hissosi r-nun orazisindodir.
R-un iqtisadiyyatnda ttnlk,
baramalq, meyvoilik, taxllq, heyvandarlq, hominin k.t. mohsullarmm
emal iistnliik tokil edir.
R-nda 66 iimumtohsil moktobi, gimnaziya, Azorbaycan Miiollimlor institu
tunun vo Baki islam Universitetinin filiallar, texnikum, kollec, peo-texniki
moktobi, 80 kitabxana, 58 klub, Heydor
liyev ad. Zaqatala Modoniyyot vo isti
rahot Park, tarix-modoniyyot qoruu, 2
muzey, incosonot moktobi. 10 xostoxana
vo s. var.
Tarixi-memarliq abidolorindon qala
(5-17 osrlor), brclor (14 osr), moscidlor
(19 osr) vo s. miihafizo olunur.
Z n }i I a ii r a y o n u - Azorbay
can Respublikasinda inzibati r-n. 1930
ildo tokil edilmidir. Kiik Qafqazin
c.-.-indo, Arazin sol sahilindo yerloir.
Q.-do vo m.-q.-do Ermonistan Respub
likasi ilo, .-da vo c.-.-do iran Islam
Respublikasi ilo homsorhoddir. Sahosi
707 km2, oh. 37,4 min nofordir
(01.01.2006). Morkozi Zongilan .-dir.
R-na Zongilan ., A Oyuq. Mincivan, Bartaz, Abond. Hokori, orikan
qos.-lori vo Malatkein, Genlik. Bedoli,
Keikli, Bartaz, Qarqulu, rdokli, Qaragz, Qaradoro, podro, Baharli, Sobu, Dollokli, Rozdoro, Kolluqlaq, atarz, Moodiismayll, Zongilan, ori
Miilan, Molikli, Qraq Miilan, dgn,
Yenikond, Robond, Sanl, Xumarli, HacaHi, orifan, Mual, Xurama, Mommodboyli, Babali, Zornoli, Haval, Aa
Ycmozli, Orta Yemozli, Yuxan Yemozli, Sanh Xotab, Quyudoro Xotab, sgondorboyli, Abiz, Aakiilr, Vejnoli,
Muanl, Aladin, Doro Gilota, amh,
Mirzohosonli, Burunlu, Seyidlor, ayfl,

Qaragl, Nocotlor. Yusillor. Tagli, Cahangirboyli, Turabat, Tiri, Voliquluboyli, Akond, mirxanl, Qazan, Canbar, Giinqlaq, Doroli, Birinci Aal.
kinci Aal, nc Aal. Yuxar Goyoli, Sarqlaq. Birinci Aliboyli. Ikinci
Alboyli. Byk Gilota, Vonondli. Aa Gyoli, ofiboyli. Pirveysli. Kosaqan
kondlori daxildir.
R-nun relyefi q.-do dalq, .-do
dzonlikdir. Yura. Tabair vo Neo
gen Antropogen kntlori yaylmdir. Faydali qazntlar: tikinti da,
ohong xammali, qizil, qara mormor vo s.
razisinin ox yerindo q quraq keon
miilayim isti iqlim stnlk tokil edir.
Orta temp-r yanvarda 1C, iyulda
25,3C-dir. llik yamb400 500mm-dir.
aylan (Hokori, Oxu vo s.) Araz lvzosino aiddir.
Dzn vo daotoyi sahodo da-abald, da boz-qohvoyi, dalq sahodo

qohvoyi da-meo, ay dorolorindo imliomon torpaqlan yaylmdr. Quru l,

da kserofit bitkilori, kolluqlar, dalq
hissodo enliyarpaql meolor (pald. volos
vo s.), Bositayn dorosindo nadir inar
meosi (Bositay Dvlot Tobiot Qoruu)
var. Heyvanlari: cyr, ldonuzu, ay,
tlkii vo s. Qular: turac, koklik vo s.
R-nun sas tosorriifati ziimlk,
ttnlk, torovozilik vo heyvandarlqdr. R-nda 2 orab z-du, rok z-d. kon
serv z-du, 2 toxuculuq kombinati, tiki,
mormor vo ohong sexlori vo s. var.
Zongilan r-nunda 39 iimumtohsil
moktobi, 3 yeddiillik musiqi moktobi,
tarix-diyarnaslq muzeyi, I kitabxa
na, morkozi r-n xostoxanasi, 4 kond
xostoxanasi, 4 felder-mama montoqo
si, domiryol xostoxanasi vo s. var.
Tarixi-memarliq abidolorindon dairovi biire (14 osr), tiirbo (1304 05 illor),
sordabolor (13 14 osrlor) vo s. qeydo
almmdr.
Z o r d a b r ay onu - Azorbaycan
Respublikasinda inzibati r-n. 1935 ildo
tokil edilmidir. 1963 ildo lov edilorok

razisi Ucar r-nuna verilmi, 1965 ildo

yenidon borpa olunmudr. irvan dznn c.-q.-inddir. Sahsi 855,6 km2,
oh. 50,0 min nofordir (01.01.2006). Mor
kozi Zordab .-dir.
R-na Zordab ., Boyimli qos. vo Baql, Yxar Seyidlor, Siloyli, Krpiikond, Molikli, Burunl, Qoruqba, Sarqaya, Mommodqasml, Gdokqobu,
Yarmommodba, Loloaac, Porvanl,
Golmo, Salahl, Hseynxanl, Xanmmmodli. liboyli, Allahquluba, all,
Molikmudlu, Clovxanl, Doliquu,
Dokkooba, saqba, Qaravolli, Byk
Dokko, Nozorall, xba, Gondobil,
Aaba, ahhseynli, ofthal, Aa
Seyidlor, lvond, Otmanoba, Birinci
licanl, kinci licanl, Qoaoba, Tozokond kondlori daxildir.

R-nun sothi diizonlikdir. razisinin

ox hissosi doniz soviyyosindon aadadir. Antropogen kntlori yaylm-

dir. Gil yata var. Yayi quraq keon

mlayim isti vo quru l iqlimino malik
dir. Orta temp-r yanvarda 1,8C, iyulda
26,2C-dir. llik yant 335 mm-dir.

Tryan aynn aa axn (Qarasu)

Zordab r-nu orazisindodir. R-nun . vo
c.-q. sorhodindon Kr ay axr. Boz-omon torpaqlar yaylmdr. Bitkilori ya
rimsohra tiplidir. Kr ay sahilindo tuqay meolori var. Heyvanlan: canavar,
tlk, boz dovan, ceyran, ldonuzu.
qumsian vos. Qular: turac, qirqovul,
gyorin vo s.
R-nun iqtisadiyyatnda taxlhq.
pambqlq, bostan-torovozilik, heyvandarhq vo s. osas yer tutur.
R-nda 41 iimumtohsil moktobi, peo
liseyi, kollec. uaq incosonot moktobi,
tarix-diyarnaslq muzeyi, 21 modo
niyyot evi. 49 kitabxana, 24 klub. mor
kozi rayon xostoxanasi, 5 kond xosto
xanasi, gigiyena vo epidemiologiya mor
kozi var.

LAVLR

AZRBAYCANDA HKMDAR SLALLR

Slalonin adi

Slalonin banisi

Siilalo hansi
dvlotdo (orazido)
hakimiyyotdo
olmudur
3

Deyok
(Dayaukku) ?

Mada (Midiya)
ahl

toqr. e.o. 7 osrin

70-ci illori e.o. 550 il

Atropat
(Atarpata)
(e.o. 321-?)

Atropatena
(Atarpatakan)

e.o. 321 il b.e. 20 ili

Atropatena

toqr. 1osrinin
20-ci illori 3 osrin 1-ci yansi

Aran ?
(1 osrin 2-ci
yansi)

Qafqaz
Albaniyasi

1osrin 2-ci
yansi - 510 il
(463-485 illori
xmaqla)

Mihr(an)
[6 osrin sonu]

Qafqaz Albaniyasi;
9-13 osrlordo
Arsax-Xan
knyazl (Qaraba, miixtolif
dvrlordo hom do
Siinik vo oki)

630-705;
886-10 osr;
12-15 osrlor

Varaz Qriqor [630-642];

Cavanir [642-680];
Qriqor Hammam [886 10 osrin ovvoli];
Sohok Sevada [10 osrin 1-ci yansi];
ohann Sonokorim (10 osr);
Hoson Colal [1215-61]

Azorbaycan

898 941 illor

Yusif ibn bu-s-Sac [901 928]

Azorbaycan

941-983 illor

Vohsudan ibn Mohommod [957- 965];

ibrahim [965 983]

1. Deyokilor

2. Atropatilor

3. Atropatena
Arakilori
4. Albaniya
(Qafqaz)
Arakilori

5. Mihranilor

6. Sacilor

7. Salarilor

8. Rovvadilor

9. oddadilor

bu-s-Sac Divdad ibn Yusif

od-Divdast
[toqr. 839-879]
Salar Morzban
ibn Mohommod
[941-957]

Siilalonin
hakimiyyot illori
4

Rovvad
ibn ol-Msonna
(8 osrin sonu)

Conubi
Azorbaycan

983-1060 vo
1107-17 illor

Mohommod
ibn oddad ibn
Qurtaq
[951-956]

imal-Qorbi
Azorbaycan

971-1075 illor

Siilalonin grkomli niimayondolori

5
Katariti (Xasrita)
[e.o. 7 osrin 70-ci illori ?];
Kiaksar (Huvaxtra) [e.o. 625 585];
Astiaq (Rtivaiqa) [e.o. 585-550]
Artabazan [e.o. 3 osrin 20-ci illorij:
Mitridat [e.o. 1osrin 80 60-ci illori];
Artavazd [e.o. 1osrin 30-20-ci illori];
II Ariobarzan [e.o. 1osrin 20 ili
b. e. 1osrinin 2 ili];
11 Ariovast [2-20 illor]
Pakor [1 osrin 70-ci illori]
Cosur (I) Vaaqan [1 osrin sonu];
Urnayr [313-371];
Yesuagen [5 osrin 1-ci yansi];
II Vae [444-463];
Mmin (III) Vaaqan [487 510]

bl Heyca ibn or-Rovvad [983 988];

Momlan [988 1008];
Vohsudan ibn Momlan [11 osrin ovvoli1059];
hmodil ibn Ibrahim ibn Vohsudan
or-Rovvad [1107-17]
Lokori ibn Mohommod [971 978/979];
Fozl ibn Mohommod [985 1031];
blhoson li (II) Lokori [1033/34 49];
blosvar (I) avur [1049 67];
II Fozl [1067 731

10. irvanahlar

a) Mzydilor
(Yozidilor,
eybanilor)

b) Kosranilor

) Drbndilr
11. Eldonizlor
(Eldogozlor,
Eldgizlr,
ldnizlr)
12. Hlakular
(lxanilor,
Elxanilor)

13. Colairilor

M.Qaraqoyunlula

15. Aqoyunlular

16. Sofovilor

17. farlar

18. Qacarlar

Yzid ibn Mzyod

o-eybani
[8 osrin sonu-801]

Monuehr
[1027-34]

3
irvanahlar
dvloti (irvan,
miixtolif dvrlordo
hom do Arran,
Qaraba, oki)

66 66 66

66 66 66

I brahim
[1382-1417]

66 66 66

omsddin Eldoniz
[1136-74]

Azorbaycan
ataboylori dvloti;
Eldonizlor dvloti

Hlaku xan
[1256-65]

Hlakular
(Elxanilor) dvloti

Hson Clairi
(Byk Hoson)
[1340-59]

Colairilor sultanl
(Iraq, Azorbaycan,
Qorbi Azorbaycan,
Giirciistan)

Bayram Xoca
(14osrin
70-ci illori)

Qaraqoyunlu
padahl

Pohlovan boy
[1370-88]

Sof od-din shaq

(1252-1334)

Nadir ah far
[1736-47]
mamqulu xan
Qacar
(16 osrin
70-ci illori)

Aqoynlu
padahl

Sofovilor dvloti

ran ahl
(ran, Azorbaycan);
ran ahl;
Qacarlar dvloti
(ran, Conubi
Azorbaycan)

861-1027 illor

1027-1382 illor

1382-1538 illor

1160-1225 illor

1256-1357 illor

AZRBAYCANIN DVLT XADMLR

(1918-2005 illr)

Heysom ibn Xalid [861-?];

1i ibn Heysom [7-917];
bu Tahir Yozid ibn Mohommod
1917-948];
Mohommod ibn Yozid [948-956];
Mohommod ibn hmod [981-991];
Yozid ibn hmod [991-1027]
I Foribiirz [1063 96];
III Monuehr [1120-60]:
I Axsitan [1160-97];
I Gorosb [1204 25];
III Foribiirz [1225 44];
Kavus [1345-721
I Xolilullah [1417 -62];
Forrux Yasar [1462 1510];
II Xolilullah [1524-35]
Mohommod Cahan Pohlovan [1174-86];
Qizil Arslan [1186-91];
bubkr [1191 1210];
Mzoffrddin zboy [1210-25]
Qazan xan [1295 1304];
Mohommod Xudabondo Ulcaytu
[1304-16];
buSid [1316-35]

AZRBAYCAN XALQ CMHURYYT

AZRBAYCAN XALQ CMHURYYTNN

Xosrov Paa bay Sultanov - akinilik va dvlat mlak naziri

Aa Aurov - pot va teleqraf naziri

BRNC HKUMT KABNET

Xalil bay Xasmammadov - adliyya naziri

(28 may 1918 - 17 iyun 1918)

Xudadat bay Rafibayli - xalq sahiyyasi naziri

Musa bay Rafiyev - himayadarliq va dini etiqad naziri

Ftli xan Xoyski - Nazirlr urasnn sdri v daxili ilr naziri

ismayil xan Ziyadxanov - harbi ilar zra mvakkil

Xosrov Paa by Sultanov - hrbi nazir

bdlali bay mircanov - dvlat nazarati naziri.

Mmmdhsn Hacnski - xarici ilr naziri

Nsib by Yusifbyli - maliyy v xalq maarifi naziri

AZRBAYCAN XALQ CMHURYYTNN

Xlil by Xasmmmdov - dliyy naziri

NC HKUMT KABNET

Mmmdyusif Cfrov - ticart v snaye naziri

(26 dekabr 1918-14 aprel 1919)

kbr aa eyxlislamov - kinilik v mk naziri

Xudadat by Mlikaslanov - yollar, pot v teleqraf naziri

Fatali xan Xoyski - Nazirlar urasnn sadri va xarici ilar naziri

Camo by Hacnski - dvlt nzarti naziri.

Xalil bay Xasmammadov - daxili ilar naziri

I.Protasov - maliyya naziri

AZRBAYCAN XALQ CMHURYYTNN

KNC HKUMT KABNET
(17 iyun 1 9 1 8 -7 dekabr 1918)

Xudadat bay Malikaslanov - yollar naziri

Nasib bay Yusifbayli - xalq maarifi va dini etiqad naziri
Aslan bay Sfikrdski - pot va teleqraf, amak naziri
Samad bay Mehmandarov - harbi nazir

1359-1410 illor

eyx vcys [1359 74];

Sultan hmod 11382 1410; fasillrlo]

Ftli xan Xoyski - Nazirlr urasnn sdri v dliyy naziri

Rstam xan Xoyski - himayadarliq naziri

Mmmdhsn Hacinski - xarici ilr naziri (eyni zamanda,

Yevsey Gindes - xalq sahiyyasi naziri

mvqqti olaraq, dvlt nzarti naziri)

1410-68 illor

1468-1503 illor

1501-1736 illor

1736-60 illor

1796-1925 illor

Qara Yusif [1410-20];

Cahanah [1438 67]
Uzun Hoson [1468-78];
Sultan Yaqub [1478-90];
Sultan Murad [1497 1503];
lvond Mirzo [1499 1501]
I Ismayil [1501-24];
I Tohmasib [1524-76];
Mohommod Xudabondo [1578-87];
I Abbas [1587-1629]
Nadir ah [1736 47];
liqulu xan far (Adil ah) [1747-53]:
ibrahim xan [1753 60];
Fotoli xan far [ 1747-63 Urmiya
xanl]
Aa Mohommod ah [1796-97];
Fotoli ah (Baba xan) [1797 1834];
Nosroddin ah [ 184896];
Mzofforoddi ah [1896-1907]
Kamil Muxtarov, R a u f Malikov

Behbud xan Cavanir - daxili ilr naziri

Xudadat by Mlikaslanov - yollar naziri (eyni zamanda, mvqqti
olaraq, pot v teleqraf naziri)
bdlli bay mircanov - maliyy naziri

Mirza sadullayev - ticarat va sanaye naziri

Mammadhasan Hacinski - dvlat nazarati naziri
Konstantin Lizqar - arzaq naziri
Xosrov Paa bay Sultanov - akinilik va dvlat amlaki naziri
Teymur bay Makinski - adliyya naziri

Xosrov Paa by Sultanov - kinilik naziri

Nsib by Yusifbyli - xalq maarifi v dini etiqad naziri
Aa Aurov - ticart v snaye naziri (eyni zamanda, mvqqti

Qeyd: 1919 il yanvarin ikinci yarsndan dvlat nazarati naziri laa

Hasanov olmudur.

olaraq, rzaq naziri)

Xudadat bay Rfibyli - shiyy v himaydarlq naziri
limrdan by Topubaov - portfelsiz nazir
Xlil by Xasmmmdov - portfelsiz nazir

AZRBAYCAN XALQ CMHURYYTNN

DRDNC HKUMT KABNET

(14 aprel 1919-22 dekabr 1919)

Musa bay Rafiyev - portfelsiz nazir.

Nasib bay Yusifbayli - Nazirlar urasnn sadri va daxili ilar naziri
1918 il sentyabrm 17-d Cmhuriyyt hkumati Gancadan Bakiya

laa Hasanov - maliyya naziri

kdkdan sonra, oktyabrm 6-da ikinci hkumat kabinetinda

Aa minov - ticarat va sanaye naziri

dayiikliklar edildi:

Mammadyusif Cafarov - xarici ilar naziri

Xudadat bay Malikaslanov - yollar naziri

Fatali xan Xoyski - Nazirlar urasnn sadri

Camo bay Hacinski - pot va teleqraf naziri

Behbud xan Cavanir - daxili ilar naziri vazifasi ila yana ticarat va

Samad bay Mehmandarov - harbi nazir

sanaye naziri vazifasini da icra edirdi

limardan bay Topubaov - xarici ilar naziri

Viktor Klenevski - himayadarliq naziri

A.Dastakov - xalq sahiyyasi naziri

Mammadhasan Hacinski - maliyya naziri

Raid xan Qaplanov - xalq maarifi va dini etiqad naziri

Nasib bay Yusifbayli - xalq maarifi naziri

Aslan bay Qardaov - kirilik va dvlat amlaki naziri

Xudadat bay Malikaslanov - yollar naziri

Nariman bay Narimanbayli - dvlat nazarati naziri

Aslan by Sfikrdski - dliyy va mk naziri

li ismayil olu ibrahimov (1970, 10 aprel - 1981, 22 yanvar)

X.Amaspr - portfelsiz nazir

Hsn Neymt olu Seyidov (1981, 22 yanvar - 1989, 27 yanvar)

Mmmdhsn Hacnski - daxili ilr naziri (1919, oktyabr).

Ayaz Niyazi olu Mtllibov (1989, 27 yanvar - 1990, 26 yanvar).

Hsn ziz olu Hsnov (1990, 26 yanvar - 1991, 7 fevral)

AZRBAYCAN XALQ CMHURYYTNN

AZRBAYCAN SSR AL SOVET

(1937, 14 mart - 1990, 18 may)
SDRLR:

Murtuz Ncf olu lsgrov (1996, 16 noyabr - 2005, 2 dekabr)

Oqtay Sabir olu sdov (2005, 2 dekabrdan)
AZRBAYCAN KOMMUNST PARTYASI

Mir Teymur Mir lkbr olu Yaqubov (1938, 18 iyul - 1941, 7

BENC HKUMT KABNET

AZRBAYCAN SSR NAZRLR SOVET (1991,

(22 dekabr 1919 - 30 mart 1920)

18 oktyabradk), AZRBAYCAN RESPUBLKASI NAZRLR

KABNET (1991, 7 fevraldan)

Nsib by Yusifbyli - Nazirlr urasnn sdri

MRKZ KOMTS

(1920, 11 fevral - 1991, 14 sentyabr)

aprel)
ziz Mmmdkrim olu liyev (1941, 7 aprel -1944, 6 mart)
Soltan sdulla olu Qafarzad (1944, 6 mart - 1947, 22 mart)

AZRBAYCAN KP MK-nn BRNC KATBLR:

Yusif Niftali oglu Yusifov (1947, 22 mart - 1951, 26 mart)

Mirza Davud Bar olu Hiiseynov (1920, 11 fevral - 1920, 23 iyul)

Aamirz Mirzli olu hmdov (1951, 26 mart - 1953, 18 aprel)

Naneyvili Viktor ivanovi (1920, 23 iyul - 1920, 9 sentyabr)

Ftli xan Xoyski - xarici ilr naziri

BA NAZRLR:

Smd by Mehmandarov - hrbi nazir

Hsn ziz olu Hsnov (1991, 7 fevral - 1992, 4 aprel)

Mustafa Aaby olu Topubaov (1953, 18 aprel -1955, 25 mart)

Stasova Yelena Dmitriyevna (1920, 9 sentyabr - 1920, 15 sentyabr)

Mmmdhsn Hacnski - daxili ilr naziri

Feyruz Rcb olu Mustafayev (Ba nazir vzi; 1992, 4 aprel -

Abdulla Slim olu Bayramov (1955, 25 mart -1958, 23 yanvar)

Dumbadze Vladimir Yelizbarovi (Lado; 1920, 15 sentyabr - 1920,

Xlil by Xasmmmdov - dliyy naziri

1992, 14 may)

Mirz jdr oglu ibrahimov (1958, 23 yanvar -1959, 25 mart)

24 oktyabr)

Rid xan Qaplanov - maliyy naziri

Rhim lihseyn olu Hseynov (1992, 14 may - 1993, 30 yanvar)

Qznfr Musa olu Cfrli (1959, 25 mart - 1959, 25 noyabr)

Kaminski Qriqori Naumovi (1920, 24 oktyabr - 1921, 24 iyul)

Hmid by ahtaxtinski - xalq maarifi v dini etiqad naziri

li hmd olu Msimov (Ba nazir vzi; 1993, 5 fevral - 1993,

li Tazad (1959, 25 noyabr - 1963, 29 mart)

Kirov (Kostrikov) Sergey Mironovi (1921, 24 iyul - 1926, 21 yanvar)

hmd by Pepinov - kinilik v mk naziri

Xudadat by Mlikaslanov - yollar naziri (eyni zamanda, mvqqti

28aprel)

Mmmd Arif Mhrrm olu Dadazad (1963, 29 mart - 1967,

Pnah odar olu Hseynov (1993, 28 aprel -1993.. 30 iyun)

Surt Davud olu Hseynov (1993, 30 iyun - 1994, 7 oktyabr)

Mustafa Aaby olu Topubaov (1967, 5 aprel - 1971, 1 iyul)

Camo by Hacnski - pot v teleqraf naziri

Fuad Xlil olu Quliyev (Ba nazir vzi, 1994, 7 oktyabr - 1995,

Siileyman liabbas olu Rstmzad (Siileyman Rstm)

Musa by Rfiyev - xalq shiyysi v himaydarlq naziri

2 may; Ba nazir, 1995, 2 may - 1996, 20 iyul)

Artur Tahir olu Rasizad (1996, 26 noyabr - 2003, 4 avqust)
Ilham Heydr olu liyev (2003, 4 avqust - 2003, 4 noyabr)

olaraq, ticart, snaye v rzaq naziri)

Heybtqulu by M m mdbyov- dvlt nzarti naziri.

Qeyd: 1920 il fevraln 18-dn Mustafa by Vkilov daxili ilr naziri,

Artur Tahir olu Rasizad (2003, 4 noyabrdan).

dn is Nurmmmd ahsuvarov xalq maarifi v dini etiqad naziri

(1971. 1 iyul - 1989, 10 iyun).

AZRBAYCAN RESPUBLKASI AL SOVET,

AZRBAYCAN SSR MRKZ CRAYY KOMTS

(1990, 18 may - 1995, 12 noyabr)

AL DVLT TSSATLARI (1920-2005 illr)

AZRBAYCAN MVQQT NQLAB KOMTS (AMK)
(1920, 28 aprel 1921, 19 may)

(1920, 28 aprel - 1946, 29 mart)

Elmira Mikayil qizi Qafarova (1990, 18 m ay-1992, 5 mart)

Ayaz Niyazi olu Mtallibov (1990, 25 yanvar - 1991, 14 sentyabr).

Muxtar Haci olu Haciyev (1921, 19 may - 1922, 6 may)

Yaqub Cavad olu Mmmdov (1992, 5 mart -1992, 18 may)

Smd aa Hsn olu Aamalolu (1922, 6 may - 1929, 18 sen

sa Yunis olu Qmbrov (1992, 18 may -1993, 15 iyun)

blfaz Qadirqulu olu liyev (1992, 7 iyun -1993, 23 iyun)

AZRBAYCAN RESPUBLKASI MLL MCLS
(1995, 12 noyabr)

yabr)

Rsul Bayram olu Quliyev (1995, 12 noyabr - 1996, 11 sentyabr)

AZRBAYCAN SSR AL SOVETNN

Qznfr Mahmud olu Musabyov (1922, 6 may - 1930, 14 mart)

RYAST HEYT

Dada Xoca olu Bnyadzad (1930, 14 mart - 1932, 23 oktyabr)

(1937, 14 mart - 1990, 18 may)

Mir Cfr Abbas olu Barov (1932, 23 oktyabr - 1933, 12 dekabr)

SDRLR:
Mirbir Fttah olu Qasmov (1937, 10 iyun - 1949, 23 aprel)
AZRBAYCAN SSR NAZRLR SOVET

Nzr Heydr olu Heydrov (1949, 18 may - 1954, 9 mart)

(1946, 28 mart - 1991, 18 oktyabr)

Mirz jdr olu ibrahimov (1954, 9 mart - 1958, 23 yanvar)

ilyas Krim olu Abdullayev (1958, 23 yanvar - 1959, 26 noyabr)

SDRLR:

Sftr Mmmd olu Cfrov (1959, 26 noyabr - 1961, 16 noyabr)

Teymur imamqulu olu Quliyev (1937, 13 noyabr - 1953, 18 aprel)

Mmmd bdl olu sgndrov (1961, 29 dekabr -1969, 25

dekabr)

Teymur imamqulu olu Quliyev (1953, 17 avqust - 1954, 1 mart)

Qurban li olu Xlilov (1969, 25 dekabr - 1985, 30 dekabr)

Sadq Hac Yarli olu Rhimov (1954, 1 mart - 1958, 8 iyul)

Sleyman Bayram olu Tatliyev (1985, 30 dekabr - 1989, 22 iyun)

Vali Yusif olu Axundov (1958, 8 iyul - 1959, 10 iyul)

Elmira Mikayil qizi Qafarova (1989, 22 iyun - 1990, 18 may)

nvr Nzrolu lixanov (1961, 29 dekabr-1970, 10 aprel)

Ayaz Niyazi olu Mtallibov (1991, 8 sentyabr - 1992, 6 mart)

Heydar lirza olu liyev (1993, 3 oktyabr - 2003, 15 oktyabr)
ilham Heydar olu liyev (2003, 15 oktyabrdan).

Sultanmcid Mcid olu fndiyev (1931, 13 dekabr - 1937, 10

Nriman Ncf olu Nrimanov (1920, 28 aprel - 1922, 6 may)

Mmmd bdl olu isgndrov (1959, 10 iyul - 1961, 29 dekabr)

Rsul Bayram olu Quliyev (1993, 5 noyabr - 1995, 12 noyabr)

mart)

iyun).

Mir Cfr Abbas olu Barov (1953, 18 aprel - 1953, 17 avqust)

AZRBAYCAN RESPUBLKASI PREZDENTLR

Heydr lirza olu liyev (1993, 15 iyun -1993, 5 noyabr)

SDRLR:

Hseyn Paa olu Rhmanov (1933, 12 dekabr - 1937, 22 avqust).

Heydr lirza olu liyev (1969, 14 iyul - 1982, 3 dekabr)

SDRLR:

Qznfr Mahmud olu Musabyov (1930, 14 mart - 1931, 12 no

AZRBAYCAN SSR XALQ KOMSSARLARI SOVET

Vali Yusif olu Axundov (1959, 10 iyul - 1969, 14 iyul)

bdrrahman Xalil olu Vazirov (1988, 21 may - 1990, 25 yanvar)

tyabr)
Nriman Ncf olu Nrimanov

17 fevral)
mam Dadmir olu Mustafayev (1954, 17 fevral - 1959, 10 iyul)

SDRLR:

Sultanmcid Mcid olu fndiyev (1929, 18 sentyabr - 1930, 14

SDR:

Mkrtyan Ruben (1933, 8 fevral - 1933, 10 dekabr)

Mir Cfr Abbas olu Barov (1933, 10 dekabr - 1953, 18 aprel)

Kamran Mmmd olu Barov (1982, 3 dekabr - 1988, 21 may)

(1921, m a y - 1937, 14 mart)

olmudur.

Polonski Vladimir ivanovi (1930, 5 avqust - 1933, 8 fevral)

Mir Teymur Mir lkbr olu Yaqubov (1953, 18 aprel - 1954,

AZRBAYCAN SSR AL SOVET,
AZRBAYCAN RESPUBLKASI MLL MCLS

Mmmdhsn Hacnski ticart, snaye v rzaq naziri, martin 5-

Mirzoyan Levon isayevi (1926, 21 yanvar - 1929, 11 iyul)

Qikalo Nikolay Fyodorovi (1929,11 iyul - 1930, 5 avqust)

5 aprel)

Kamil Muxtarov, Xaqan Balayev

D IR E K T O R

akademik T.M.Nayev
D R E K T O R M A V N L R
iqtisad e.n. F .F .Mustafayev, fzika-riyaziyyat e.n. Z.H.Mustafayev. A..Sultanov
"MUM TARX, AZRBAYCAN TARX V ARXEOLOGYA"
ELM REDAKSYASl

redaktorlar - F.A.Aayev, F.A.Bakxanova, .F.liyeva,

L.A.Hacyeva, N..Hseynova, S.N.Mammadov, .S.Zeynalova.

Redaksiya miidiri - tarix e.n. K .Y .Muxtarov; redaksiya miidirinin mavini

tarix e.n. R.S.Molikov; byiik elni redaktorlar X..Balayev, A.H.Xalil, L.N.Rizvanova, N.R.Safarov.

"THSL. MTBUAT. TELEVZYA, NTERNET. TURZM V

DMAN" ELM REDAKSYASI

"SOSAL-CTMA SAHLR. FLSF. QTSADYYAT V

HQUQ" ELM REDAKSYASI

Redaksiya miidiri - T.M.Cahangirov; redaksiya mdrinin

mavini - H.M.Eldarova; byk elmi redaktorlar - X.G.Hiiseynova, S.M.Mehraliyeva, E.A.Rosulov.

Redaksiya miidiri - H.M.Dayyev; redaksiya mdirinin mavini - Q..Rhimov; byk clmi redaktorlar - A..hmadzada,
G..Hacycva, E.X .Korimov, K.N.Macidov.

ELM-DB NZART. SZLK V BBLOQR AFYA

REDAKSYASI

"KMYA. BOLOGYA. MKROBOLOGYA. TBB,

TORPAQNASLIQ" ELM REDAKSYASI

Redaksiya miidiri E..Mammadova; byk elmi redaktorlar

.N.hmadova, A.F.Mehdiycva. R..Rhimova, N..Rzayeva:
elmi redaktorlar - H.R.Qasmova, K..Yiizbaova.

Redaksiya mdiri kimya e.d. .U.Latifov; redaksiya mdirinin

mavini - kimya e.n. F..Yunisova; byiik elmi redaktorlar Q.N.sadova, V.M.mamaliyeva; elmi redaktor - N.M.Hacyeva.
"I ZKA. RYAZYYAT, MEXANKA, KOSMOS, ASTRONOMYA"
ELM REDAKSYASI

Redaksiya mdiri - fzika-riyaziyyat e.d. S.Q.Rzayev; redaksiya

mdirinin mavini - S.H.Niyazova; byiik elmi redaktorlar L.R.Xudiycva, Z.A.Tayeva.
"TEXNKA, NEFT-MDN LR, NFORMATKA.
ELEK.TRONK.A" ELM REDAKSYASI

Redaksiya miidiri
G.G.Qocayeva; byiik elmi redaktorlar
E.K.Cabarova, N.N.Qaniyeva, M.V.Mmmadova.

9 789952 441017

Azarbaycan M illi Ensiklopediyasi. 25 cildd.

Msul katib akademik T.M.Nagiyev. Azarbaycan
cildi. Azarbaycan M illi Ensiklopediyasi Elmi
Markazi. Baki, 2007, 884 s.
SBN 978-9952-441-01-7 ( Azorbaycan cildi)
SBN 978-9952-441-00-0
Azorbaycan" cildi lknin lobiotii, halisini, iqtisadiyyatn,
tarixini, clmini, incsntini vo digor miihiim aspektlrini sciyyolondiron fundamental cnsiklopcdik nrdir. Cildin hazirlanmasinda respublikanm aparici alimlori, modoniyyot vo dovlot
xadimlori itirak etmilor.

N R YYAT, P OL QRAF YA V K O R R E K T U R A
BS

bo mdiri - X..Yiizbaova; b mdirinin mavini

N.O.liyeva; byiik elmi redaktorlar - S..Qdirova, R.Q.Mammodova; elmi redaktor- F.Q.Musayeva.
"BD TRTBAT. LLSTRASYA V KARTOQRAFYA" BSi

ba mdiri .S.Siilcymanov; byiik elmi redaktor A .A .R

tyeva; elmi redaktorlar A.K.Smodzado, R.D.Yusifova.
KOMPLEKTLDRM BS

b mdiri - .M .Hiiseynov; byiik elmi redaktorlar

M..sodova, R.X.Miitllimzad; elmi redaktor - T..liyeva.
KOMPYUTER MRKZ

"COGRAFYA, GEOLOGYA, GEOFZlKA, TRAF MHT,

EKOLOGYA" ELM REDAKSYASI

Mrkzin miidiri - ..Orucov; byk elmi redaktorlar

L.Q.Hotomova, A.O.Vliyev; y operatou - N.V.Babayeva.

Redaksiya miidiri -corafiya e.d. H.A.Xlilov; byk elmi rcdaktorlar - K.V.Davudova, M.A.Mammadova, B.C.Nacafov.

KTABXANA

"DBYYAT, DLLK, MDNYYT V NCSNT"

ELM REDAKSYASl

Redaksiya miidiri

Kitabxana miidiri - G.A.Aurova; elmi redaktor

manova; mtxssis - T.H.Hiiseynova.

S.U.Siile)

pedaqoji e.n. Z.H.Abdullayev; byk elmi

/. qabnn rssam B.F.Xlilov

Azerbaijan National Academy of Sciences

Azerbaijan National Encyclopedia Research Center

Cdvl, qrafik v diaqramlar hazrlayanlar M.B.Orucov, A.O. Vliyev, G..Hacyeva

Xorilo v xrit-sxcmlri trtib ednlr .S.Sleymanov, M.B.Orucov
Bodii-texniki trtibatlar X..Yzbaova. N.O.liyeva
Kompyutcrd shiflyn M.B.Orucov
Nrin orijinal maketi "Azarbaycan Milli Ensiklopediyas Elmi /inin kompyuter mrkzind hazrlanmdr.
Cilddo 155 mqal, 591 kil, 17 sxem, 69 xorito-sxem, 89 cdvl, 55 xrit verilmidir.
Mlliflrin say 230, mslhtilrin say 68 nfrdir.
Fiziki-coraf xitlr Dvlot Topaq v Xritkm Komitsinin Bak Kartoqrafya Fabrikind hazrlanmdr.
Azarbaycan Respublikasi Milli Arxiv tdarsinin, Azarbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Markazi arxivinin
foto, illstrasiya va xaritalarindan istifada olunmudur.

Azerbaijan National Encyclopedia

Azerbaijan
(in Azerbaijani language)

Baki

2007

apa imzalanm 22.08.2007. Format 60x90 1/8. Tabairli tutqun kaz. Times qarnituas.
Ofset ap sul. orti ap vrqi 110,5. Hesab-nr. vrqi 153,6. Tiraj 50000.
Mtn Azrbaycan Milli Ensiklopediyas" Elmi Mrkzinin kompyuter mrkzindo ylb shiflnmidir.
Azrbaycan Milli Ensiklopcdiyas Elmi Morkzi. Bak-1004, rihr, Byk Qala k., 41.
Primed in Germany
ap:
Cildlm ilori:

Himmer ACi Druckerei, Steinerne Furt 95, 86167 Augsburg.

SIGLOCH Edition Buchbinderei, Am Buchberg 8, 74572 Blaulelden.