Azerbaycanlilarin Soyqirimi Ve Deportasiyasi PDF

Azrbaycanllarn soyqrm v deportasiyas
MNDRCAT
I. mumi mlumat ..................................................................................................................................3

II. Ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda dvlt yaratmaq sylri .................................................5
III. Ermni vilaytinin tkili.................................................................................................................8
IV. Ermnilrin randan krlb gtirilmsi.................................................................................11
V. Ermnilrin Trkiydn krlb gtirilmsi ............................................................................14
VI. 1905-06-c illr qrnlar ...............................................................................................................18
VII. 1918-1920-ci illr soyqrm ..........................................................................................................21
1) Bak qrnlar ................................................................................................................21
2) amax qrnlar ............................................................................................................28
3) Quba qrnlar ...............................................................................................................33
4). Qarabada qrnlar ......................................................................................................38
5). Zngzurda qrnlar .....................................................................................................46
6). Cnubi Azrbaycanda azrbaycanllarn soyqrm ........................................................51
VIII. Otuzuncu illr repressiyas .........................................................................................................54
IX. 1948-1953-c illr deportasiyas ....................................................................................................57
X. Azrbaycanllarn Ermnistandan 1988-89-cu illr deportasiyas ..............................................61
XI. Xocal soyqrm - XX srin facisi................................................................................................69
XII. Sndlr..........................................................................................................................................71
1. Ermnilrin randan krlmsi haqqnda A. S. Qriboyedovun mktubu ....................71
2. 1826-1828-i illr Rusiya-ran v 1828-1829-cu illr Rusiya-Trkiy mhariblri
nticsind rvan xanlnn razisind dadlm kndlrin s i y a h s .........................73
3. Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn zv N. Mixaylovun mruzsi ................................75
4. Fvqlad Thqiqat Komissiyann zv Novatskinin mruzsi .......................................82
5. amaxda ermnilr trfindn dadlm kndlrin siyahs (1918-ci il) ........................85
6. Quba qzasnda ermnilr trfindn qart ediln v dadlan kndlrin siyahs
(1918-ci il) ...........................................................................................................................87
7. 1918-ci ild rvan quberniyasnda dalm v boaldlm azrbaycanl yaay
mntqlrinin s i y a h s .................................................................................................89
8. 1919-cu ilin son iki aynda ermnilrin rvan quberniyasnda darmadan etdiklri
mslman kndlrinin s i y a h s ......................................................................................94
9. Zngzur qzasnda dadlm kndlrin siyahs (1918-1919-cu illr)............................96
10. Kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in
Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda SSR Nazirlr Sovetinin qrar ........................99
Kr-Araz ovalna krlmsi zr tdbirlr SSR Nazirlr Sovetinin qrar ...............101
12. Ermnistann azrbaycanl halisi arasnda Azrbaycan SSR- qardak krlm il
laqdar hval-ruhiyy haqqnda aray ...........................................................................103
13. 1948-1953-c illrd Ermnistandan deportasiya ediln
azrbaycanl yaay
mntqlrinin siyahs......................................................................................................107
14. 1988-1989-cu illrd Ermnistandan deportasiya
edilmi azrbaycanl yaay
mntqlrinin siyahs......................................................................................................112
15. Ermnistan SSR Ali Soveti Ryast Heytinin frmanlarna sasn Ermnistan
razisind adlar dyidirilmi azrbaycanllara mxsus yer adlarnn siyahs .................115
16. ndiki Ermnistanda 1918-1987-ci illrd yaay mntqlri syahsndan silinmi
azrbaycanl kndlrinin siyahs ......................................................................................135
17. Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisi nticsind
Azrbaycan
mdniyytin dymi maddi v mnvi ziyan haqqnda qsa aray .................................142
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

PREZDENT KTABXANASI
18. 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik

torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyas haqqnda
Azrbaycan Respublikas
Prezidentinin frman .......................................................................................................144
19. Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin
frman .............................................................................................................................146
20. Azrbaycanllarn soyqrm gn il laqdar
Azrbaycan Respublikas Milli
Mclisinin byanat ...........................................................................................................148
21. 31 Mart Azrbaycanllarn Soyqrm Gn mnasibtil Azrbaycan xalqna
mracit ...........................................................................................................................150
22. Azrbaycan Respublikasnn nsan Hquqlar zr Mvkkilini (Ombudsmann) 31
Mart - Azrbaycanllarn Soyqrm Gn il laqdar byanat ......................................152
XIII. Mqallr....................................................................................................................................154
Azrbaycanllarn soyqrm bdii dbiyyatda. (mart, 1918) ...........................................154
Azrbaycanllara qar soyqrmlar: mrhllri v nticlri ...........................................157
1918-1920-ci illrd trk-mslman soyqrmlar..............................................................160
Deportasiyan douran rait v sbblr. (1948-1953) ....................................................169
Ermnistanda ermni vandalizminin qurban olan qdim Azrbaycan tarixi abidlri ....172
Tarixin yaddandan silinmyck cinaytlr ....................................................................174
Ermni-rus birlmlrinin 1914-1915-ci illrd Qars vilaytind trtdiklri soyqrm
haqqnda ...........................................................................................................................177
Qubada taplm ktlvi mzarlq ermnilrin Azrbaycan xalqna qar trtdiklri
soyqrm siyastinin bir hisssidir .....................................................................................180
1948-1953-c illr deportasiyasnn bzi mqamlar..........................................................182

PREZDENT KTABXANASI
I. mumi mlumat
Azrbaycan Respublikas mstqillik qazandqdan sonra xalqmzn tarixi kemiinin obyektiv
mnzrsini yaratmaq imkan ld edilmidir. Uzun illr gizli saxlanlan, zrin qadaa qoyulmu hqiqtlr
alr, thrif edilmi hadislr znn sl qiymtini alr.
Azrbaycan xalqna qar dflrl trdilmi v uzun illrdn bri z siyasi hquqi qiymtini almam
soyqrm da tarixin almam shiflrindn biridir.
1813-c v 1828-ci illrd imzalanan Glstan v Trkmnay mqavillri Azrbaycan xalqnn
paralanmasnn, tarixi torpaqlarmzn blnmsinin sasn qoydu. Azrbaycan xalqnn bu milli facisinin
davam kimi onun torpaqlarnn zbti baland. Qsa bir mddtd bu siyast gerkldirilrk ermnilrin
ktlvi surtd Azrbaycan torpaqlarna krlmsi hyata keirildi. Soyqrm Azrbaycan torpaqlarnn
ialnn ayrlmaz bir hisssin evrildi.
rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razilrind mskunladrlan ermnilr orada yaayan
azrbaycanllarla mqayisd azlq tkil etmlrin baxmayaraq z havadarlarnn himaysi altnda "ermni
vilayti" adlandrlan inzibati blgnn yaradlmasna nail oldular. Bel sni razi blgs il, slind,
azrbaycanllarn z torpaqlarndan qovulmas v mhv edilmsi siyastinin bnvrsi qoyuldu. "Byk
Ermnistan" ideyalar tbli olunmaa baland. Bu uydurma dvltin Azrbaycan torpaqlarnda yaradlmasna
"brat qazandrmaq mqsdil" ermni xalqnn tarixinin saxtaladrlmasna ynlmi genimiqyasl
proqramlar realladrld. Azrbaycann v mumn Qafqazn tarixinin thrif olunmas hmin proqramlarn
mhm trkib hisssini tkil edirdi.
"Byk Ermnistan" yaratmaq xlyasndan ruhlanan ermni qsbkarlar 1905-1906-c illrd
azrbaycanllara qar aq kild genimiqyasl qanl aksiyalar hyata keirdilr. Ermnilrin Bakdan
balanan vhiliklri Azrbaycan v indiki Ermnistan razisindki Azrbaycan kndlrini hat etdi. Yzlrl
yaay mntqsi dadlb yerl yeksan edildi, minlrl azrbaycanl vhicsin qtl yetirildi. Bu hadislrin
tkilatlar, mslnin mahiyytinin almasna, ona dzgn hquqi-siyasi qiymt verilmsin maneilik
trdrk azrbaycanllarn mnfi obrazn yaratm, zlrinin avantrist torpaq iddialarn prdlmilr.
Birinci Dnya Mharibsi, Rusiyada ba vermi 1917-ci il fevral v oktyabr evrililrindn mhartl
istifad edn ermnilr z iddialarn bolevik bayra altnda realladrmaa nail oldular. 1918-ci ilin mart
ayndan etibarn ksinqilab nsrlrl mbariz ar altnda Bak Kommunas trfindn mumn Bak
quberniyasn azrbaycanllardan tmizlmk mqsdi gdn mnfur plan hyata keirilmy baland. Hmin
gnlrd ermnilrin trtdiklri cinaytlr Azrbaycan xalqnn yaddana bdi hkk olunmudur. Minlrl
dinc azrbaycanl hali yalnz milli mnsubiyytin gr mhv edilmidir. Ermnilr evlr od vurmu, insanlar
diri-diri yandrmlar. Milli memarlq incilrini, mktblri, xstxanalar, mscid v digr abidlri datm,
Baknn byk bir hisssini xarabala evirmilr.
Azrbaycanllarn soyqrm Bak, amax, Quba qzalarnda, Qarabada, Zngzurda, Naxvanda,
Lnkranda v Azrbaycann baqa blglrind xsusi qddarlqla hyata keirilmidir. Bu razilrd dinc
hali ktlvi surtd qtl yetirilmi, kndlr yandrlm, milli mdniyyt abidlri dadlb mhv edilmidir.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti yarandqdan sonra 1918-ci ilin mart hadislrin xsusi diqqt
yetirmidir. Nazirlr uras 1918-ci il iyulun 15-d bu facinin tdqiqi mqsdi il fvqlad istintaq
komissiyasnn yaradlmas haqqnda qrar qbul etdi. Komissiya mart soyqrmn, ilkin mrhld amaxdak
vhiliklri, rvan quberniyas razisind ermnilrin trtdiklri ar cinaytlri aradrd. Dnya
ictimaiyytin bu hqiqtlri atdrmaq n Xarici lr Nazirliyi nzdind xsusi qurum yaradld. 1919 v
1920-ci ilin mart aynn 31-i iki df Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti trfindn mummilli matm gn kimi
qeyd edilmidir. slind bu, azrbaycanllara qar yrdln soyqrm v bir srdn artq davam edn
torpaqlarmzn ial proseslrin tarixd ilk df siyasi qiymt vermk chdi idi. Lakin, Azrbaycan Xalq
Cmhuriyytinin squtu bu iin baa atmasna imkan vermdi.
Zaqafqaziyann sovetlmsindn z irkin mqsdlri n istifad edn ermnilr 1920-ci ild
Zngzuru v Azrbaycann bir sra torpaqlarn Ermnistan SSR-in razisi elan etdilr. Sonrak dvrd bu
razilrdki azrbaycanllarn deportasiya edilmsi siyastini daha da genilndirmk mqsdil yeni vasitlr
l atdlar. Bunun n onlar SSR Nazirlr Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il "Ermnistan SSR-dn kolxozularn
v baqa azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda" xsusi qrarna
v 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn z tarixi torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyasna dvlt
sviyysind nail oldular.
Ermni milltilri z havadarlarnn kmyi il 50-ci illrdn etibarn Azrbaycan xalqna qar kskin
mnvi tcavz kampaniyasna baladlar. Kemi Sovet mkannda mntzm kild yaylan kitab, jurnal v
qzetlrd milli mdniyytimizin, klassik irsimizin, memarlq abidlrimizin n nfis nmunlrinin ermni
3

PREZDENT KTABXANASI
xalqna mnsub olduunu sbut etmy alrdlar. Eyni zamanda onlar trfindn btn dnyada
azrbaycanllarn mnfi obrazn formaladrmaq chdlri d gclnirdi. "Yazq, mzlum ermni xalq"nn
surtini yaradaraq srin vvlind regionda ba vern hadislr urlu surtd thrif olunur, azrbaycanllara
qar soyqrm trdnlr soyqrm qurbanlar kimi qlm verilirdi.
srin vvlind ksr halisi azrbaycanl olan rvan hrindn v Ermnistan SSR-nin digr
blglrindn soydalarmz tqiblr mruz qalaraq ktlvi surtd qovulur. Azrbaycanllarn hquqlar
ermnilr trfindn kobudcasna pozulur, ana dilind thsil almasna ngllr trdilir, onlara qar
repressiyalar hyata keirilir. Azrbaycan kndlrinin tarixi adlar dyidirilir, toponimika tarixind misli
grnmyn qdim toponimlrin masir adlarla vzolunma prosesi ba verir.
Saxtaladrlm ermni tarixi gnc ermnilrin ovinist ruhunda bymsin zmin yaratmaq n dvlt
siyasti sviyysin qaldrlr. Byk humanist ideallara xidmt edn Azrbaycan dbiyyat v mdniyyti
ruhunda trbiy olunmu yeni nslimiz ekstremist ermni ideologiyasnn tqiblrin mruz qalr.
Azrbaycan xalqnn mnviyyatna, milli qruruna v mnliyin ynlmi bhtanlar siyasi v hrbi
tcavz n ideoloji zmin yaradrd. Xalqmza qar aparlan soyqrm siyasti znn siyasi hquqi
qiymtini tapmad n tarixi faktlar Sovet mtbuatnda ermnilr trfindn thrif olunur v ictimai fikir
adrlrd. Ermnilrin Sovet rejimindn bhrlnrk hyata keirdiklri v 80-ci illrin ortalarnda daha da
gclnn antiazrbaycan tbliatna Azrbaycan Respublikasnn rhbrliyi vaxtnda lazmi qiymt verilmdi.
1988-ci ildn ortaya atlan Dalq Qaraba konfliktinin ilkin mrhlsind yz minlrl azrbaycanlnn
z tarixi torpaqlarndan qovulmasna da respublikada dzgn siyasi qiymt verilmdi. Azrbaycann Dalq
Qaraba Muxtar Vilaytinin Ermnistan SSR-in trkibin daxil edilmsi haqqnda ermnilrin qeyrikonstitusion qrarn v Moskvann slind bu vilayti Xsusi daretm Komitsi vasitsil Azrbaycann
tabeliyindn xarmasn xalqmz ciddi narazlqla qarlad v mhm siyasi aksiyalara l atmaq mcburiyyti
qarsnda qald. Respublikada keiriln mitinqlr zaman torpaqlarmzn ial siyasti qtiyytl pislns d
Azrbaycan rhbrliyi z passiv mvqeyindn l kmdi. Mhz el bunun nticsi olaraq 1990-c ilin yanvar
aynda getdikc gclnn xalq hrkatn bomaq mqsdi il Bakya qounlar yeridildi, yzlrl azrbaycanl
mhv v ikst edildi, yaraland, digr fiziki tzyiqlr mruz qoyuldu.
1992-ci ilin fevralnda ermnilr Xocal hrinin halisin misli grnmyn divan tutdu. Tariximiz
Xocal soyqrm kimi hkk olunan bu qanl faci minlrl azrbaycanlnn mhv edilmsi, sir alnmas, hrin
yerl yeksan edilmsi il qurtard.
Millti-separat ermnilrin Dalq Qarabada balad avantrist hrkatn nticsi olaraq bu gn bir
milyondan artq soydamz ermni qsbkarlar trfindn z doma yurd-yuvalarndan didrgin salnm,
adrlarda yaamaa mhkum edilmidir. razimizin 20 %-nin ermni silahl qvvlri trfindn ial zaman
minlrl vtndamz hid olmu, xsart almdr.
Azrbaycann XIX - XX srlrd ba vern btn facilri torpaqlarn zbti il mayit olunaraq,
ermnilrin azrbaycanllara qar dnlm, planl surtd hyata keirdiyi soyqrm siyastinin ayr-ayr
mrhllrini tkil etmidir. Bu hadislrin yalnz birin - 1918-ci il mart qrnna siyasi qiymt vermk chdi
gstrilmidir. Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin varisi kimi Azrbaycan Respublikas bu gn onun axra qdr
hyata keir bilmdiyi qrarlarn mntiqi davam olaraq soyqrm hadislrin siyasi qiymt vermk borcunu
tarixin hkm kimi qbul edir.

PREZDENT KTABXANASI
II. Ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda dvlt yaratmaq sylri

ndiki Ermnistan v ona bitiik razilrd praknd halnda yaayan ermnilrin z mstqil dvltlrini
yaratmaq arzusuna ilkin tkan vern amillrdn n balcas XVI-XVII srlrd Sfvilrl Osmanl Trkiysi
arasnda uzun srn mhariblr olmudur. Sfvi hkmdarlar Trkiy il mbarizd bir sra Avropa
lklrinin kmyin arxalanmaq n xristian agentlrdn-ermni tacirlri v din xadimlrindn istifad
etmidilr.
Ermni tacirlri Sfvilr dvltinin xarici ticart laqlrinin genilnmsind xsusi rol oynayrdlar.
ahln razisind olan ermni kilslrin xsusi gztlr verilmidi. Onlar vergilri yerli hakimlr deyil,
birbaa ah xzinsin verirdilr. Ermni tarixilri I ah Abbas haqqnda n qdr hdyanlar yadrsalar da,
fakt budur ki, 1605-ci ild onun frman il ahln razisind praknd yaayan ermnilrin ycam halda
yaamalar n xsusi razilr ayrlmd. Bu mqsdl sfahan hrin yaxn razid Yeni Culfa hri
salnm, burada yaayan ermnilr n kils v monastr ina edilmi, onlarn xarici ticartl mul olmalar
n geni imtiyazlar verilmidi. Htta I ah Abbas bu tikililr n xzindn pul ayrm v bu ii
mkafatlandrmd. Tezlikl ermnilr bir sra Avropa lklri il, ilk nvbd taliya, Fransa, Prussiya il
ticart laqlri yaratmdlar. Yeni Culfa tacirlri Hindistann ksr byk hrlrind kontorlar tkil
etmidilr.
Ermni tacirlri varlandqca ermni kilslrinin var-dvlti ab-dar, nticd onlarn dvlt yaratmaq
n itahalar daha da gclnirdi. Bu ii hyata keirmk n ermni kilssi gizli olaraq Avropa lklrind
zn himayi axtarrd. Eyni zamanda ermnilr ah sarayna yollar arayr, ahn etimadn qazanmaq n
dridn-qabqdan xrdlar. Ermni tacirlri v din xadimlrinin arzular tdricn hyata keirdi. I ah Abbas
htta Sfvilr dvltinin xarici siyast msllri il mul olmaq v Avropa lklri il diplomatik danqlar
aparmaq slahiyytini znn maviri Xoca Sfr adl bir ermniy etibar etmidi.
1608-ci ild I ah Abbas Xoca Sfr adl ermninin bal il Avropaya gedn nmaynd heyti
vasitsil Roma papasna, spaniya kralna, Toskano hersoquna v Venesiya dojuna mktublar gndrmidi.
Toskano hersoqunun qbulunda olarkn Xoca Sfr ahn mktubundan lav ermnilrin Roma papas v digr
Avropa lklrinin balarna mktublar olduunu bildirmidi. Tbii ki, bu mktublarda xristian Avropa
lklrindn rqd - mslman lklrind yaayan xristian ermnilri z himaylrin gtrmlri haqqnda
xahilr edilmidi.
Daha vvllr is ermni kils xadimlri katolikos Stepanos Salmastesi (Salmastl) v Abqar Toxatesinin
(Tokatl) bal il mstqil ermni dvlti yaratmaq namin kmklik gstrmlri n Avropaya
nmaynd heyti syaht etmidi. Lakin n papadan, n d Qrbi Avropa dindalarndan ermnilrin arna
mhl qoyan olmamd. XVII srin ortalarnda Rusiyann z mvqeyini mhkmlndirmsi n yaxn xristian
lksi kimi ermni kilssinin diqqtini daha ox clb etmy balamd. Yaxn rq maraq dairsi baxmndan
ermnilr n lverili himayi Rusiya ola bilrdi.
Rusiya arlarnn xarakterini yrnn ermnilr yqin etmidilr ki, hdiyy ad altnda rvt vermkl,
onlar z trflrin k v nticd z istklrin nail ola bilrlr. Bu zaman ranla Rusiya arasnda ticart
laqlri sasn ermni tacirlri vasitsil hyata keirilirdi. Rusiyada ran ipyi alveri il mul olan Yeni
Culfal Xoca Zakar Sarhadov 1660-c il avqustun 28-d "ermnilr qar xsusi ltfkarlna gr" ar Aleksey
Mixaylovi qiymtli hdiyylr gtirmidi. Bu hdiyylrdn biri hazrda Moskva Kremlinin "Silahlar
palatasnda" saxlanlan "Almaz taxt"dr. Fil smyndn, qzl v gmdn dzldiln bu taxt inc rq
slubunda ilnmidir. Onu bzmk n 987 almaz, 1298 yaqut, 18030 rq firuzsindn istifad edilmidir.
Bu hdiyynin qiymti o vaxtk hesabla 22598 rubl 60 qpik idi. Bundan lav Xoca Zakar rssam Baqdan
Saltanovun mis lvh zrind surtini kdiyi Leonardo da Vininin "Sirli gec" rsmini da ara hdiyy
gtirmidi.
Bundan sonra Rusiya il ticart laqlri saxlayan ermni tacirlri n rikli kompaniyalar yaratmaa
hr cr rait yaradlm v gmrk mntqlrindn onlarn gedib-glmsi n qadaalar gtrlmd.
1669-cu il dekabrn 3-d sfahandak ermni ticart kompaniyasndan Stelan Misekov v Baqdan
Saltanov da hkmdarn adna hdiyylrl Moskvaya gedirlr.
1673-c il yanvarn 7-d Xoca Zakar sfahandan znn ticart xidmtisi Stepan Romadamskinin
vasitsil ara 9062 rubl dyrind bzkli ran mallar gndrmidi.
1677-ci ild katolikos Hakop Cuqaesinin (Culfalnn) rhbrliyi il Emidzind din xadimlrinin
ynca keirilir v Qrbi Avropaya nmaynd heyti gndrmk qrara alnr. Nmaynd heyti stanbula
atanda Hakop Cuqaesi lr v nmaynd heyti geri qaydr. Bu trkibdn yalnz atasn mayit edn srael
Ori Avropaya syahtini davam etdirir. 20 il Avropan gzib dolaan srael Ori taliyada, Fransada v
5

PREZDENT KTABXANASI
Almaniyada yaayr. Fransann yksk dairlri il laqy girn srael Ori ermnilrin himay edilmsi
mslsini qaldrr, lakin soyuq mnasibtl qarlar.
Avropann real kmklik gstrmycyin min olan srael Ori bu id yalnz Rusiyaya arxalanmaq
qnatin glir. O, 1701-ci il oktyabrn 28-d arximandrit Minas Vartapedl birlikd Bavariya krfstnn
(knyaznn) elisi kimi I Pyotrun qbuluna glir. Onlar ermni mliklri adndan ara v ahzady (arevi)
ox qiymtli hdiyylri gtirmidilr.
ar n gtiriln hdiyylr:
- qrmz mxmrl rtlm, qzl mftill tikilmi, knarlar qzla kilmi gml hat edilmi trk
yhri;
- qzl trk ulu;
- qzla kilmi gm trk yyni, gm dhn il birlikd;
- trk ququnu (quyruqalts);
- misdn dzldilmi, qzla kilmi iki trk zngisi;
- tapqr v ipk paradan qarnalt;
- tiysi poladdan, qrmz dstkli, qzla kilmi gm qabl trk qlnc;
- qzl mftill tikilmi, qzl gm qapaql dridn hazrlanm gm su qab v s.
ahzad n gtiriln hdiyylr:
- svari n dym gmdn hazrlanm, qzla kilmi, mxmr rtkl qn (mhfz);
- trk yay;
- 30 dn la dzldilmi trk oxu.
srael Orinin v Minas Vartapedin ara gzqamadran ntiq trk mallarn hdiyy gtirmlri xalis
ermni bicliyi idi. Onlar Pyotrun strateji hmiyytli isti boazlara xmaq v stanbulu l keirmk n n
drcd alb-yandn bilirdilr. Bu hdiyylrl onlar bu yann daha da qzdrb alovlandrmaq
istyirdilr. srael Ori saraya z proqramn - Ermni dvlti yaratmaq n rana 25 minlik qoun gndrmyi
tklif etmidi. Bundan sonra sarayda Cnubi Qafqaza yr n hazrlq ilri grlmy balanmd. Ciddi
hazrlqdan sonra 1707 - ci ild Ori polkovnik rtbsind 50 nfrlik nmaynd heytinin bas kimi rana
yola dr. Ona orada vziyyti yrnmk, xristian halisi arasnda tbliat aparmaq, mdafi qalalar, lknin
yollar haqqnda mlumat toplamaq taprlmd. bh oyatmamaq n srael Orini ah Hseyn Roma
papasnn nmayndsi kimi tqdim etmk qrara alnmd. 1709-cu ild o, sfahana glir. 1711-ci ild
Htrxana qaydr v orada lr. Sonralar Minas Vartapedl birlikd Yesai katolikos srael Orinin iini davam
etdirmidilr.
Rusiya - ran mharibsi nticsind 1723-c il sentyabrn 12-d balanan mqavily sasn Gilan,
Mazandaran, Astarabad yaltlri, Bak v Drbnd hrlri Rusiyann tabeliyin keir. Noyabrn 10-da I Pyotr
hmin razilrd ermnilrin krlb gtirilmsi n yer ayrlmas haqqnda frman verir. Hmin frmanla
ar "xristianlq namin" ermni xalqn z mrhmtind saxlamaq v himayy gtrmk qrarn vermidi.
1726-c il fevraln 22-d imperatri I Yekaterina ermnilrin yksk iltifata v mrhmt v himayy
layiq grlmlri haqqnda frman verir.
18-ci srin ikinci yarsnda ermnilr yenidn fallarlar. 1760-c ild Hindistan ermnisi osif Emin rus
hkumti v grc ar il danqlar aparr. ran v Trkiyy qar mharibd ermnilrin kmyini tklif
edir. 1769-cu ild Htrxan ermnisi Movses Safarov saraya layih tqdim edir. O, layihd rus ordusunun
kmyi il "Ermnistan azad etmyi" v Rusiyann himaysind dvlt qurma tklif etmidi. Mharibdn
sonra, 1780-ci ild Rusiyadak ermni yeparxiyasnn bas osif Arqutinski (Hovsep Arqutyan) v Moskva
varls van Lazarev (Hovhannes Lazaryan) Rusiya hkumtinin nmayndlri il danqlar aparrlar ki,
Osmanl Trkiysi v ran srhdlrinin ksidiyi razilrd ermni dvlti yaratsnlar. Rusiya ar bu lklr
hrbi yr etmyi planladrr. Ermnilr danqlara rus srkrdsi A. V. Suvorovu clb edirlr. Suvorov is
"onlarn dvltlrini brpa etmk niyytind olduqlar" haqda ermnilr vd vermidi. Lakin 1796-c ild
balanan bu yr sonralar txir salnm, II Yekaterinann lm bu layihnin hyata keirilmsin mane
olmudu. Qeyd etdiyimiz kimi, Ermnilr z dvltlrini qurmaq n hr cr vasitlr l atr, htta hdiyy
ad altnda rus arlarna rvt bel verirdilr. Bununla onlar saray yanlarnn etimadn qazanr, hkumtin
mxtlif strukturlarnda, xsusn d hrbi sahd z nmayndlrini yerldirmy nail olurdular.
1747-ci ild Nadir aha sui-qsd edildikdn sonra, ona mxsus qiymtli qadalar vaxtil ahn sarayna
yol tapm ermni Lazar ourlayr. Hazrda Moskvada "Silahlar palatasnda" saxlanan, hcminin byklyn
v saflna gr diqqti daha ox clb edn ox qiymtli brilyant da Nadir ahn xzinsindn ourlandqdan
10-15 il sonra Htrxana gtirilmi, sonralar is Sankt-Peterburqda yaayan ermni zadgan afrasn lin
kemidi. afrasdan hmin brilyant kollec maviri Lazarevin vasitiliyi il ox ucuz qiymt (400 min rubla)
qraf Q. Orlov xzin n almd v pasxann birinci gn qrmz yumurtaya bnzr futlyarn iind
6

PREZDENT KTABXANASI
imperatri II Yekaterinaya tqdim etmidi. afrasn qiymtli brilyant ucuz qiymt saraya satmas ermni
bicliyi idi. O, bu gztin vzind imperatridn nsillikc Rusiya zadgan titulu almd. Hmin brilyantn
hcmc nisbtn balaca baqa bir tayn is Tiflis ermnisi knyaz Abamelik xsn imperator Pavel Petrovi
hdiyy etmidi. mperator is knyaz Abameliki xsi syin v sdaqtin gr sxavtl mkafatlandrm,
ona Podolsk quberniyasnda mlk balam, olanlarn qvardiyaya qbul etmidi. Sonralar onlardan ikisi
general rtbsi, digr is tab zabiti rtbsin ykslmidilr.
Mxtlif yollarla yksk hrbi rtblr ld etmi ermnilr rus qounlarnn Cnubi Qafqaza yr
zaman ordunun nnd getmi, Azrbaycann imal v Cnub xanlqlarnn ialnda mstsna rol
oynamdlar. Ermni v grc zabitlrinin hazrlanmasnda Rusiya Nazirlr Kabinetinin grc v ermni
zadganlarnn uaqlarnn kadet korpusuna (orta hrbi mktb) qbul edilmsi haqqnda 1738-ci il 17 aprel
tarixli qrarnn mstsna rolu olmudu.
1797-ci il oktyabrn 1-d arn frman il ranl ermni mliklrinin v onlarn itatind olan ermni
halisinin (2 min nfr) ar Rusiyasnn tbliyin qbul edilmsi v onlarn Qafqaz xtti boyunca
yerldirilmsi qrara alnr. 1799-cu il iyunun 3-d Kartli v Kaxetiya ar Georgiy nvanlanan, "Qazax
adlanan razid ermni mliklrini v onlarn itatind olan ermnilri mskunlamaqdan mhrum etmmk"
haqda imperator I Pavel ali frman vermidi. Rusiyaya rqd z istilalq niyytini hyata keirmk n
hmin lklrd yaayan xalqlarn dilini biln mtxssis-trcmilr lazm idi. 1798-ci il iyunun 24-d Rusiya
Xarici lr Kollegiyasna frman verilmidi ki, tlblr in, mancur, fars, trk v tatar dillrini yrtmk
mqsdil hr il 5000 rubl vsait xrclnsin. Bir az vvl, 1797-ci il fevraln 26-da veriln frmanla is Xarici
lr Kollegiyas yannda Asiya xalqlar il i aparmaq n xsusi Departament yaradlmd.
Qeyd etdiyimiz kimi, ermni dvlti yaratmaq urunda uzun mddt grgin mk srf etmi din
xadimlrindn biri d arxiyepiskop Hovsep Arqutyan osif Arqutinski Dolqoruki olmudur. O, daha bic
davranm, zn Argitilrin xlfi kimi qlm vermidi. Arqutyan hminin guya ermni arlar zaman
ksiln sikklri v digr 17 dd sikk v medallar imperator I Pavel hdiyy edir. vzind imperator
1890 - c il yanvarn 2-d ona xeyir-dua verir. Martn 22-d Hovsep Arqutyan knyaz rfin layiq grlr,
iyulun 28-d Emidzin kilssinin ali patriarx, oktyabrn 30-da is btn ermnilrin katolikosu tsdiq edilir.
Ona imperatorun frman il 1000 rubl hcmind illik maa v mrlk tqad tyin edilir. Emidzin gedib
atmaq n xsusi mayiti dst v 1000 rubl yol xrci ayrlr.
rvan xanl razisind yaayan ouz boylar VII-ci srdn etibarn islam dinini qbul etmy
baladqlarndan, ermnilr tdricn glib Emidzin kilssin v digr kilslr sahib xmdlar.
Matenadaranda saxlanan alq-satq sndlrin gr, hl 1431-ci ild Aqoyunlu Yaqub padahn nmayndsi
mir Rstm 7 kndi (Vaarabad (Emidzin-kils), trk, Batrinc, Noraqavit, Aunatun, Kircli v
Muni) katolikos Qriqor Makuluya 530 min Tbriz dinarna satmd.
Tdricn varlanan ermni kilssi v mlkdarlar bu minvalla 19-cu Cnubi Qafqaz srin vvlind 60 dan artq qdim ouz yaay mntqlrin sahib olmudular. 19-cu srin vvlind Rusiyann Cnubi Qafqaz
ial etmk n hrbi mliyyatlara balamas ran v Trkiyni hmin razilrdn sxdrb xarmaq v
glckd ermni dvlti yaratmaq n zmin hazrlamd.
(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa, Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 9-17)

PREZDENT KTABXANASI
III. Ermni vilaytinin tkili

Qrbi Azrbaycandan - indiki Ermnistan razisindn Azrbaycan trklrinin ilkin qaqnlq dvr 1801-ci
ild Rusiyann rqi Grcstan ilhaq etmsi v bunun nticsind mdil v Loru-Pmbk blglrinin
ruslarn lin kemsi anndan balamdr.
1801-ci il iyulun 13-d general-mayor Lazerev Qafqaz qounlarnn komandan Knorrinq gndrdiyi
raportunda gstrirdi ki, Pmbk yaltinin 14 kndindn txminn 5-6 min trk halisi blgni trk edrk
rvan xanl razisin snmlar.
Sonralar Pmbk yalti trklrinin bir hisssi Rusiyann itatin girmk istmdiklri n syan etmi,
1804-ci ilin iyulunda Pmbk bylri Rhim by v Sid byin himaysi altnda blgdn qaaraq Qars
paalna snmdlar. Onlarn geri qaytarlmas n knyaz Sisianov dflrl Qars paas Mmmd paaya
mracit etmidi.
1804-c ilin yaznda rvan xanlnn razisindn 2 min ermni gizlinc qaaraq ruslarn himaysin
kemi v onlar Loru-Pmbk blgsind mskunladrlmdlar. Hmin il rus qounlar ryel daxil olur.
1805-ci il oktyabrn 20-d ryel sultan Budaqla knyaz Sisianov Gncd ryelin bdi olaraq Rusiyann
tabeliyin kemsi haqqnda snd imzalayrlar. Mhz bundan sonra hmin razid yaayan trklrin qaqnlq
dvr balanmdr. ryel kndlrinin Qarapapaq boyundan olan halisinin bir hisssi 1807-ci il rus-trk
mharibsi nticsind z yer yurdlarn trk edrk rvan xanlnn v Qars paalnn razilrind snacaq
tapmdlar.
Qarapapaq tayfalar frst tapan kimi vvllr yaadqlar kndlr hcum edib ermnilri qovmaq
istyirdilr. 1807-ci il avqustun 26-da general Nesvetayev qraf Qudovi yazd mktubda gstrirdi ki.
qarapapaqlar Gmr yaxnlnda yerln Tapanl v Qoqant kndlrin basqn etmi, 7 ermninin ban
ksmilr. Oktyabrn 29-da gndriln raporta is ryelin yerli sakinlrindn 26 ailnin Qars paalna
qadqlar qeyd edilir.
rqi Anadoluda yaayan ermnilr rvan xanlnn ruslar trfindn ialn sbirsizlikl gzlyirdilr.
Bayazid paalnda yaayan ermnilr 1806-ci ilin sentyabr aynda Tiflis mktub gndrmidilr ki, rus
qounlar rvan l keirn kimi, 10000 ermni hr eylrini atb glcklr. rzurum ermnilrindn 200 ail
ruslarn rvan l keirdiklrini eidib htta yola dblrmi. Onlar Qarsa atanda bu xbrin yalan olduunu
eidib, orada gzlmy mcbur olmudular. Eyni zamanda hmin mktubda gstrilir ki, rvan sakinlrindn
(xanln razisindn) 500 tatar (azrbaycanl) ailsi Qarsa kmdr.
Rus qounlar ryel daxil olanadk sultanln razisind 170- yaxn knd olmudur. 1805-ci ilin
statistik mlumatlarna gr is ryeld sultan Budan itatind cmisi 524 ail yaamdr. Hmin razid
ruslarn istr trklrl, istr rvan xannn, istrs d ran ahnn vlihdi Abbas Mirznin qounlar il
mhariblri nticsind ryelin kndlrinin ksriyyti xaraba qalm, halisi is qaqn dmdr.
Sonradan hmin razid Trkiydn gln ermnilr mskunlamdlar. Sultan Budaq v kapitan Cfr byin
1809-cu ilin dekabrnda general-mayor Haqverdova yazdqlar rizd gstrilirdi ki, ranla mharib
nticsind kndlr dadlb xaraba qalm v btn ryel yaltind cmisi 250 ev qalmdr.
1813-c il oktyabrn 12-d Rusiya il ran arasnda balanan Glstan mqavilsin sasn mdil,
Loru-Pmbk v ryel yaltlri Gnc, Qaraba, ki, irvan, Bak, Quba, Drbnd, Tal xanlqlar v
Dastan hmilik Rusiyann trkibin qatlr.
19-cu srin vvllrind rvan xanl 15 mahaldan - Qrxbulaq, Zngibasar, Grnibasar, Vedibasar,
rur, Srmli, Drknd-Paranis, Sdli, Taln, Seyidli-Asaqqall, Srdarabad, Krpbasar, Abaran,
Drik v Gy mahallarndan ibart idi. Xanln mrkzi rvan hrini 1804-1813-c illrd ruslar l
keirmk n iki df chd gstrmidilrs d, buna nail olmamdlar. Glstan mqavilsinin
balanmasndan 14 il sonra yenidn balanan Rusiya-ran mharibsi zaman 1827-ci il iyunun 26-da ruslar
Naxvan hrini, sentyabrn 20-d Srdarabad qalasn, oktyabrn 1-d is rvan qalasn l keirmidilr.
rvann l keirilmsind xsusi xidmtlrin gr Xsusi Qafqaz korpusunun komandan general . F.
Paskevi "Qraf Erivanski" titulu verilmidi.
Rus qounlarnn rvan xanln ial etmsind ermnilr xsusi fallq gstrmidilr. Emidzin
kilssi, xsusn d arxiyepiskop Nerses arxada txribatla mul olur, rus qounlarna silahla yardm edirdilr.
Ermnilrin Abbas Mirznin qoununa iridn zrb vurmasna aid Ermni vilaytinin risi A. avavadze
1828-ci il mayn 21-d Paskevi yazmd: "rvan yaltinin Nurnus knd sakini ermni Hakan Harutyunov
Abbas Mirznin ordusunda topu kimi xidmt edrkn, avqustun 17-d dy zaman top atini rus qounlarna
deyil, ks istiqamt - rvan xannn qounlarna trf ynltdiyi diqqti clb etmidir. Harutyunov onun
hrktinin diqqti clb etdiyini duyan kimi dy meydanndan qamdr. Ancaq bdbxtlikdn Emidzin
8

PREZDENT KTABXANASI
monastrnn yaxnlnda tutulmudur. rvan srdar Hseyn xan onun gzlrini xarm, burnunu, dodaqlarn
v dabanlarn ksmidir."
Paskevi Ermni vilaytinin idarsin 1828-ci il iyulun 4-d gndrdiyi mktubda bildirmidir ki,
mharib zaman xanln razisind rus komandirlrinin mktubunu gzdirdiyin gr Astvatsaturovann rini
ldrm, rus general Benkendorfun dstsin bldilik etdiyin gr is Hovhannes sliyann gzlrini
xarm, burnunu v dilini ksmidilr. Arxiyepiskop Nersesin tqdimat il hr aily 10 ervon qzl
verilmi, onlarn ailsin 30 manat tqad ksilmsi qrara alnmd.
1828-ci il yanvarn 25-d imperator buyruu il arxiyepiskop Nerses ranla mharib zaman gstrdiyi
sdaqt, syin v catin gr mqdds Aleksandr Nevski ordeni il tltif edilmidi.
Rus ordusunun rvan hrinin traf blglrini ial etdiyi zaman hmin razilrdn mslman halisinin
didrgin edilmsi haqda Paskevi 1827-ci il iyulun 27-d qraf Nesselorda gndrdiyi mktubunda bildirmidi
ki, qaraqapaqlardan 100 ail v ayrmlardan 300 ail Qarsa qamlar, qvvtli Uluxanl tayfasndan 600 ail
Bayazid, mslman clali krdlri is Mua qamlar. Qaraqapaqlardan digr 800 ail is Araz keib Hsn
xann (rvan xan Hseyn xann qarda) dstsin birlmilr. Onlarla birlikd cmdinli krdlri (700 ail),
birukilr (400 ail), dovmanllar (400 ail), obankrlilr (200 ail), zilanl krdlri (1000 ail) srhddn o
taya - Trkiyy kemilr.
rvan xanlnn razisind yeni rus sul-idarsi ttbiq etmk n Paskeviin mri il 1827-ci il noyabrn
6-da rvan mvqqti idarsi yaradlr v yerli qounlarn komandan, general Krasovski ris tyin edilir.
Arxiyepiskop Nerses Atarakesi idarnin zv olur. Krasovskinin Nerses verdiyi qeyri-mhdud slahiyytlr
saysind ermnilr istdiklrin nail olurlar. Mharibdn xm haliy paylamaq n veriln 4500 etvert
taxln byk hisssi sayca azlq tkil edn ermnilr paylanmd. Mslmanlar dvlt himaysindn mhrum
edilmidilr. Bununla laqdar Paskevi ba Qrargah risin gndrdiyi mktubunda yazrd: "Mn tsvvr
etmzdim ki, Krasovski yalnz Nersesin iradsi il hrkt edck, mnim ona verdiyim tlimata mhl
qoymayb, yenic l keirilmi yaltin idar edilmsi qaysna qalmayacaq, btn halinin drdd n
tkil edn mslmanlara himaydarlq etmyck, lazmi vsait ayrmayacaq."
Yerli mslmanlar arasnda narazln artmas halini yaadqlar yerlrdn kb srhdin o tayna
kemy vadar edirdi. Rusiyadan naraz halinin srhdin o taynda cmlnmsi Paskevii narahat edirdi, Ona
gr d o, Nersesi rvan mvqqti idarsindki faliyytindn uzaqladrmd. Trkmnay mqavilsi
imzalandqdan sonra Paskevi general Krasovskini ris vzifsindn azad etmi, mslmanlara qar bd
mllrindn l kmyn Nersesi is Bessarabiyaya srgn etdirmidi.
1827-ci ilin sonu, 1828-ci ilin vvli rus qounlar Cnubi Azrbaycann Tbriz, Xoy, Urmiya, Salmas v
rdbil hrlrini l keirirlr.
1828-ci il fevraln 10-da Tbriz-Tehran yolunun stnd yerln Trkmnay kndind balanan
mqavil il 1826-1828-ci illr Rusiya-ran mharibsin son qoyulur. Bu mqavil il rvan v Naxvan
xanlqlar btnlkl Rusiyann razisin qatlr. Martn 20-d I Nikolay bu mqavilni tsdiq edir v ertsi gn
Ermni vilayti yaradlmas haqqnda frman verilir. Frmanda deyilir: "ranla balanm mqavily sasn
randan Rusiyaya birldiriln rvan v Naxvan xanlqlarn bundan sonra "Ermni vilayti" adlandrma
hkm edir v z titulumuza daxil edirik. Hmin vilaytin quruluu v onun idar edilmsi qaydas haqqnda ali
senat lazmi frmanlar z vaxtnda alacaqdr."
Ermni vilayti rvan v Naxvan yaltlrin v Ordubad dairsin blnmd. rvan yaltin
kemi rvan xanlnn 15 mahal, Naxvan yaltin 5 mahal v Ordubad dairsin 5 mahal daxil idi. Vilayt
idarsinin risi vzifsin yerli qounlarn komandan Aleksandr avavadze tyin edilmidi.
1829-cu ilin vvlind qraf Paskevi- Erivanskinin tapr il kollec assesoru . open ermni vilaytind
kameral siyahyaalma keirmidir. lyazmas 20 cilddn ibart olan bu siyahyaalmann nticlri mllifin
1852-ci ild nr ediln " Ermni vilaytinin Rusiya imperiyasna birldirilmsi dvrnn tarixi abidsi"
srind verilmidir.
. open gr Ermni vilaytind 752 knd olmudur. Onlardan 521-i rvan yaltind, 179-u Naxvan
yaltind, 52-si Ordubad dairsind olmudur Mharib nticsind vilaytin razisind 359 knd, o cmldn
310 knd rvan yaltind, 42 knd Naxvan yaltind, 6 knd Ordubad dairsind xaraba qalm, halisi
didrgin dmd.
Demli, dadlm, xaraba qoyulmu kndlrl birlikd Ermni vilaytind cmisi 1111 knd olmudur.
. openin hesablanmasna gr, xanlqlarn ial edilmsindk Ermni vilaytinin razisind txminn
23.730 ail (rvan yaltind 17.000 ail, Naxvan yaltind 4.600 ail, Ordubad dairsind 2.130 ail)
yaamdr ki, orta hesabla, hr aild 5 nfr gtrdkd, bu, 118.650 nfr tkil edir.
Siyahyaalmann nticlrin gr, vilaytd 81.749 mslman v 25.131 yerli ermni qeyd alnmdr.
Bu siyahyaalnmann stn chti ondadr ki, ayr-ayr yaay mntqlri zr rvandan v Trkiydn
krln ermni aillrinin say v onlarn hans yaay mntqsind mskunladrldqlar gstrilmidir.
9

PREZDENT KTABXANASI
1840-c ild Ermni vilayti buraxlr. vzind tkil ediln rvan qzas Grc-meretin quberniyasnn
trkibin daxil edilir. 1849-cu ild rvan, Aleksandropol, Naxvan, Ordubad v Novo-Bayazid Yeni Bayazid
qzalarndan ibart rvan quberniyas tkil edilir v 1917-ci il qdr bu struktur dyimz qalmdr.
10

PREZDENT KTABXANASI
IV. Ermnilrin randan krlb gtirilmsi

1828-ci il fevraln 10-da balanan Trkmnay mqavilsinin 15-ci maddsin sasn randa yaayan
ermnilr srbst surtd Rusiyann himaysin kemk hququ verilirdi. Hkumt v yerli risliyin he bir
maneiliyi olmadan onlarn satlq malna v ya mlakna, yalarna hr hans gmrk v vergi qoyulmadan
danan mlkn aparmaq v satmaq n bir il, danmaz mlk gldikd is, onun satlmas v ya onun
haqqnda zxouna srncam (vkalt) n 5 illik mddt myyn edilmidi.
Lakin ermnilrin krlmsi n hazrlq ilrin hl 1827-ci ilin may aynda Paskeviin Peterburqdan
xsusi tlbnam sasnda ermnilr arasnda nfuza malik olan polkovnik Lazarevi (Eqiazar Lazaryan) z
srncamna gtrmsi vaxtndan balanmd. Oktyabrn vvlind artq Lazarev Cnubi Azrbaycan
ermnilri arasnda i aparmaq n ayrlan dstnin trkibind idi v sonralar Tbrizin komendant tyin
edilmidi. Mhz Rusiyann randak sfiri A. S. Qriboyedovun tbbs il ran ermnilrinin ial edilmi
yeni razilr krlmsi mslsi meydana xdqdan sonra, Rusiya hkumtinin ranla srhd boyu razilr
80 min kazakn krlmsi layihsi qvvdn dmd.
Hl 1827-ci ilin noyabrnda Dehqarqanda keiriln danqlar vaxt Qriboyedovla Paskevi grrkn
arxiyepiskop Nersesin Xoydan gndrdiyi nmayndlri onlardan ermnilrin krlmsi qaysna qalma
xahi etmidilr. Dekabr aynda Paskevi Tiflisin hrbi qubernatoru Sipyagin gndrdiyi mktubda qeyd
etmidi ki, Urmiya trafnda yaayan 15 min yunan v ermni Rusiyann yaltlrin kmk istyirlr.
Sipyagin is onlarn rvan v Naxvan yaltlrind yerldirilmsi fikri irli srmd.
Trkmnay mqavilsi imzalandqdan drhal sonra, fevraln 14-d Lazarev el oradaca Paskevi
gndrdiyi raportunda xatrladrd ki, ermnilr mharib zaman qlbmiz n mmkn olan etmilr v
indi evlrini qoyub Rusiya yaltin kemk istyirlr. Ermnilrin srtl v rahat krlmsi n Lazarev
tklif edir: 1) Krm ilrin rhbrlik etmk n ona Paskevi kaz versin v hmin kazda knlr
veriln gztlr gstrilsin; 2) Krm ilrin rhbrlik etmk n ermni dilini biln lazmi qdr tab v
ober zabitlr tyin etmk onun ixtiyarna verilsin; 3) qlim raitin gr krm ilri lngiy bilck yerlrd
rus ordusu orada gzlsin v ordu knlri mayit etsin; 4) Kasb kknlr n xzindn vsait ayrlsn.
Paskevi bu tkliflrin yerin yetirilmsi n fevraln 26-da Lazarev v fevraln 29-da rvan mvqqti
idarsin xsusi tlimat gndrir. Lazarev veriln 19 maddlik tlimatda gstrilir: krln xristianlardan
ticartl mul olanlar hrlrd yerldirilcklr ki, yen ticartl mul olsunlar; kndlilr kifayt qdr
mnbit torpaq ayrlacaq v onlar 6 il mddtin vergilrdn, il is torpaq mkllfiyytindn azad
edilcklr; kmy hazr olan aillr onlara verilck gztlr haqqnda xsusi formada vrqlr
verilmlidir; krlnlr kndlr zr partiyalara ayrlmal, hr partiyada 150-dn 300- qdr ail olmaldr;
krlnlri rvan v Naxvan yaltlrin istiqamtlndirmk lazmdr ki, hmin razilrd xristian halisi
mmkn qdr artrlsn; hr partiyan mayit etmk n ermnic biln bir zabit v 2-5 kazak ayrlsn;
kkn partiyalar yola xan kimi, drhal rvan mvqqti idarsin aillrin say, onlarn yaadqlar razinin
iqlim raiti, muliyytlri, malik olduqlar srlr v srhd yeticklri txmini vaxt haqqnda xbr
gndrmk lazmdr.
Rus qounlarnn mqavily sasn geri kilm prosesi martn 8-dn etibarn Maraadan baland
n, ilk nvbd orada yaayan ermnilri krmk nzrd tutulmudu. Qarabaa yaxn razid yerln
zm kndinin v traf kndlrin ermnilrini Qarabada yerldirmk qrara alnmd.
Kasb aillr kmk n xzindn 25 min manat gm pul ayrlmd. Lazarevin v ona thkim ediln
ermni zabitlrinin vzifsi krlnlrin srhd atdrlmas il bitmi hesab edilirdi. Bundan sonra ilr
rhbrlik rvan mvqqti idarsi yannda yaradlan Komity hval edilirdi. Komit kkn partiyalarn
srhdd qarlamaq n heyt gndrmli idi. Hmin heyt onlar yeni yaay mntqsindk mayit
edirdi. Qaraba zr bu vzif gmrk hrbi-dairsinin risi, knyaz Abxazova hval edilmidi.
Paskevi rvan mvqqti idarsin verdiyi 16 maddlik tlimatnda gstrirdi ki, Komit krln
aillrin sayna uyun torpaq sahsi ayrmal v onlarn nzrd tutulan yerlrd mskunlamasna rhbrlik
etmlidir. Komit almaldr ki, krln kndlr vvlki razilrdki kimi ayrca v qonuluqda
yerldirilsinlr. Dalq raitind yaamlar dalq yerd, dznlikd yaayanlar is dznlikd
yerldirilmlidir ki, onlar mmkn qdr xstlik v lmdn xilas olsunlar, onlarn adt-nnlrinin v
tsrrfat vrdilrinin saxlanmasna rait yaransn. Mslmanlarn yaadqlar kndlrd xristianlarn
yerldirilmsindn uzaq qamaq, xristianlardan ibart ayrca dair v mahallar tkil etmk lazmdr.
Mslman (xristian) kndlrinin hatsind yaayan xristianlar (mslmanlar) z dindalarnn yanna
krmk lazmdr. Krlnlr mlkdar torpaqlarnda deyil, dvlt torpaqlarnda yerldirilmlidirlr. Yeni
mhsul gtrndk ilkin taxl spini n krlnlr brabr miqdarda borc vermli, tsrrfatn
dirldilmsi n gtrln borc faizsiz olaraq, drd ildn sonra alt il mddtin dnilmlidir.
11

PREZDENT KTABXANASI
Mskunladrmaq n yer serkn salamlq n rait v yax suyun olmas nzr alnmaldr. Hr bir
ailnin yerldirilmsi haqqnda xsusi formada hesabat v kiln mumi xrclrin hesabat myyn
edilmlidir.
Lakin sonralar hr iki tlimatn tlblri bir ox hallarda pozulmudu. Lazarev v onun yerlr gndrdiyi
nmayndlri Trkmnay mqavilsini v onlara veriln tlimat pozaraq ermnilri knll deyil, zoraklqla
krmy chd gstrirdilr. Bununla laqdar Abbas Mirz iki df polkovnik Lazarev mracit edir ki,
onun itatind olan zabitlrin ermnilri zorla krmsi hallarna son qoysun v Trkmnay mqavilsinin
rtlrin ml etsin. Salmas monastrnn yepiskopu zraeli ermnilrin zorla krlmsin maneilik trtdiyi
n arxiyepiskop Nerses qraf Paskevi mracit edrk xahi edir ki, Xoydak yerli komendanta gstri
versin ki, zraelini bu idn kindirin v czalandrmaq n onu Emidzin gndrin.
Eyni zamanda Abbas Mirz d Rusiya il rann yeni srhdlri boyunca ermnilrin ktlvi surtd
yerldirilmsindn ehtiyat edirdi. Ona gr d ermnilrin ktlvi surtd krlmsin maneilik gstrmy
alrd. Bunun n onun nmayndlri yerlrd olur, ermnilri dil tutur v gr kmzlrs, onlar 6 il
mddtind vergilrdn azad etmyi vd edirdilr.
Krm ilrinin lngidiyini v maneilik gstrildiyini grn Lazarev 1828-ci il martn 30-da
xristianlara mracit edir. O, mracitin vvlind bzi bdxahlarn yalan mlumatlar yayaraq kmk
istynlri qorxuya saldqlarn qeyd etmkl brabr, Rusiyann onlara vd etdiyi gztlri sadalayr. O,
yazrd: "Rusiyada siz lahzrtin digr tblri kimi, brabr hquqlu olduunuzu grck, btn ziyytlri
unudacaqsnz, orada siz xristianlarn mskunladrld yeni vtn ld edcksiniz v mqdds dininizin
alaldlmasn bir daha grmycksiniz. rann mxtlif yaltlrin splnmi xristianlarn bir yer
cmldiyini grcksiniz. Tlsin! Vaxt qiymtlidir. Tezlikl rus qounlar ran trk edck, o zaman sizin
kmyiniz tinlck v biz sizin thlksiz kmyiniz cavabdeh olmayacaq. Azca itkiy mruz qalsanz
da, qsa zamanda hr ey nail olacaqsnz, z d hmilik olaraq."
Lazarevin mracitinin ermnic mtni randa yaayan ermnilr arasnda yaylmd.
1828-ci il martn 9-da Lazarev Xoydan Paskevi yazd raportunda gstrmidi ki, artq 4500 ail
krlrk Araz aynn o trfin gtirilmidir. Mayn 27-d gndrdiyi raportunda is txminn 500 ail
mslman krdlrinin Krdstandan rvan yaltin kmk niyytind olduqlarn bildirmidi.
Lakin fevraln 29-da Lazarev gndriln mktubla mslmanlarn krlmsin imkan vermmk
taprlmd.
Krlnlrin mlkdar torpaqlarnda yerldirilmmsi haqqnda Paskeviin verdiyi tlimatn ksin
olaraq ermnilrin byk hisssi hmin torpaqlarda yerldirilmidi. Mllifi Qriboyedov olduu ehtimal ediln
"Ermnilrin randan bizim vilaytlr krlmsi haqqnda qeydlrd gstrilir ki, ermnilrin mlkdar
torpaqlarnda yerldirilmsi bir yana, mslmanlarn yerini dar elmlrin baxmayaraq, stlik, onlara
gztlr verilir. Halbuki, ziyan kn trf mslmanlardr. slind burann mslmanlarn kkn hesab
etmk lazmdr. nki mharib zaman srdar onlar dy meydanndan krmdr v n kasb vziyytd
yaayrdlar. Ermnilr krln zaman mslman aillrinin ksriyyti yaylaqda olmudular v glmlrin
onlarn evlrind yerldiklrindn xbrlri yox idi.
1828-ci il oktyabrn 1-d Qriboyedov Paskevi gndrdiyi mktubunda gstrir ki, Naxvan yaltind
ermnilrin krlmsi nticsind qarqlq v sxnt yaranmdr. Tatarlarn narazlnn n yksk hdd
atd gstrilir. Yaranan narazln sasl olmasn gstrmk n krln ermnilrin yerldirilmsi
cdvli verilmidir.
Nehrm
Qaraxanbyli
Tumbul
Yarnca
Kltp
Qazan
Bnnyar
rzin
Kznt
Naxvan h.
mumiyytl Naxvan
yaltind
yerli
yerli
ermnilr mslmanlar
193
81
9
62
13
48
113
10
58
72
61
75
114
392
290
1632
krln
ermnilr
93
26
12
14
37
12
7
19
285
943
12

PREZDENT KTABXANASI
Cdvldn grnr ki, krln ermnilrin ksriyyti mslman kndlrind yerldirilmidilr.
Ermnilrin qarq yaadqlar kndlrd is kknlri demk olar ki, yerldirmmidilr. Qriboyedov
vziyytdn x yolu kimi Naxvan yaltindn 500 ermni ailsini Drlyz krmyi tklif edir.
Sonralar onun bu tklifi hyata kemidi.
Polkovnik Lazarev xristianlarn Rusiya razisin krlmsinin nticlri haqqnda qraf Paskevi Erivanskiy 24 dekabr 1829-cu ild yazd yekun hesabatnda gstrir ki, krm ilrin 26 fevral 1828-ci
ild balanm v iyunun 11-d baa atmdr. Bu mddt rzind 8249 xristian ailsi (onlardan cmisi 100-
qdri aysor ailsi, qalanlar ermnilr olmudur) rvan, Naxvan v Qaraba yaltin krlmdr.
Krm ilrin xzindn 16000 ervon v 400 gm manat xrclnmidir. Kmk istyn 1500 ermni
ailsi is randa qalmd. nki Lazarev onlar krmy imkan tapmamd.
Ermnilrin krlmsi zaman Lazarevin tabeiliyin gndriln ermni zabitlri xsusil
frqlnmidilr. Knyaz Melikov zm v onun trafndak kndlrin, knyaz Arqutinsk-Dolqorukov-Tbriz v
traf kndlrin, sonra is Salmas yaltinin, kollec assesoru Qamazov Maraa xanlnn v Urmiya kndlrinin,
knyaz alikov Xoy yaltind yaayan ermnilrin krlmsin rhbrlik etmidilr.
Qeyd etdiyimiz kimi, . open 1829-1832-ci illrd Ermni vilaytind kameral siyahyaalma keirmidi.
Onun verdiyi statistik mlumatlara gr, randan krln ermnilr 366 ail trkibind 1715 nfr rvan, 265
ail trkibind 1110 nfr Naxvan v 36 ail trkibind 182 nfr Ordubad hrlrind yerldirilmidilr.
Krln ermnilr rvan yaltinin 119 kndind, Naxvan yaltinin 61 kndind, Ordubad dairsinin 11
kndind yerldirilmidilr. mumiyytl, rvan yaltind 4599 ail trkibind 23568 nfr, Naxvan
yaltind 2137 ail trkibind 10652 nfr, Ordubad dairsind 250 ail trkibind 1340 nfr ermni
yerldirilmidir. Nticd Ermni vilaytin 6949 ail, trkibind 35560 nfr krlmd (lavy bax).
gr yeni tkil edilmi Ermni vilaytind mslmanlarn say 81749 nfr (16078 ail) v ermnilrin
say 25131 nfr (4428 ail) olmudusa, randan ermnilri krdkdn sonra onlarn say 60691 nfr
(11377 ail) atmd. Bununla da ermnilrin say 24 faizdn 43 faiz qalxmd. gr nzr alsaq ki,
mumiyytl, randan krln 8249 aildn 6949-u Ermni vilaytind yerldirilmidir, onda bel qnat
glmk olar ki, yerd qalan 1300 ail Qarabaa v Zngzura krlmdr.
(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa. Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 25-32)
13

PREZDENT KTABXANASI
V. Ermnilrin Trkiydn krlb gtirilmsi

1826-1828-ci illr Rusiya-ran mharibsind qlbdn ruhlanan rus ordusu 1828-ci il iyunun 14-d
Paskeviin komandanl altnda Gmr yaxnlndan Arpaay 12 minlik qounla kerk rqi Anadoluya
hcuma balayr v iyunun 23-d Qars qalasn l keirir. Hcumu genilndirn ruslar iyulun 24-d
Axlklyi, avqustun 15-d Axskan, 22-d rdhan, 28-d Bayazidi tutdular. 1829-cu ilin yaznda
mharibnin yenidn qzmas nticsind rus ordusu rzurumu, daha sonra Muu, Oltunu, Bayburdu ial
edir.
Rus ordusunun trk qounlar zrind qlblrinin tmin edilmsind ermni silahl dstlrinin v rqi
Anadoluda yaayan ermnilrin byk rolu olmudur. Mharibnin vvlind yeni tkil edilmi Ermni
vilaytinin razisind 2800 nfrdn ibart piyada v kavaler dstlri tkil edilmidir. Bu dstlr ox zaman
rus qounlarnn nnd gedirmilr.
Birinci v ikinci Rusiya-ran mhariblri nticsind rvan xanlnn razisindn qaqn dm azri
trklri rqi Anadoluda trk paalqlarnn razilrind snacaq tapmdlar. Daha ncdn-ruslarn "1801-ci
ild Grcstan ialndan sonra Boral v Qazax boylar il Qarapapaq uruundan (tayfasndan) gln
trkm trklri qab krk ldr v Arpaay kndlrind yerlmidilr". Ruslarn rqi Anadoluya
hcumu zaman qrnlara v yenidn kmy mruz qalanlarn ksriyyti yen d azri trklri idilr. Bu
df onlar Trkiynin irilrin doru kmy mcbur olmudular.
Trk tarixisi Kemal Beydili "1828-1829-cu illrd Osmanl-rus savanda rqi Anadoludan Rusiyaya
krln ermnilr" adl aradrmasnda hmin dvrn qaqnlq facisini rsmi qaynaqlar sasnda bel tsvir
edir: "rzurumu l keirn ermnilr dmn nn belc bo grb Bayburda qdr getmi v trafdak
qzalar da dht salmdlar. traf hali ya ruslara boyun ymk, ya da yollara db saa-sola
dalmaqdaydlar. rzurum v rzincan traf kndlrind snacaq yerlri alan Qars v Axska mhacirlri bu
hal grnc, rqi Qarahisar trflrin doru ynlmkdydilr. Minlrl insann yollara drk tla iind
k etmlrin ahid olanlarn gzlrin is bu durum, sanki bunlarn "arxalarndan gavur srb gtrrm
kimi dhtverici" bir kild tqib edilir v hr trfi vahim iind trk edirdilr. Klkit, irlan, Gmxana,
rzincan, Tercan v rqi Qarahisar blglrindki xalq da bu hal qarsnda vsvs edrk hr biri bir trf
kmy v dalmaa balamdr".
1829-cu ilin avqustunda ruslar Balkan cbhsind stanbula yaxnlaan zaman II Sultan Mahmud bar
istmi v sentyabrn 2-d dirn mqavilsi imzalanmd. Mqavily gr Axlklk v Axska blglri
Rusiyann trkibin kemi, ial edilmi qalan razilrin Trkiyy qaytarlmas qrara alnmd.
dirn mqavilsinin 13-c maddsin sasn, Trkiynin ial olunmu razilrind qalan ermnilr 18
ay mddtind danan mlaklar il Rusiyann tabeliyin kemk hququ verilmidi. Ruslarn Qars, rdahan,
Bayazid, rzurum v digr blglrdn geri kilmsi trklr xyant edn ermnilri xlmaz vziyyt
salmd. Ermnilri bu vziyytdn xilas etmk n rus qounlarnn komandanl onlar yeni ial edilmi
razilr krmyi v bununla da Trkiy il srhd boyu razilrd xristianlarn say stnlyn tmin
etmyi qrara almd. Bu mqsdl d 1829-cu il oktyabrn 10-da Paskevi imperator I Nikolaya yazd
raportunda gstrirdi: "Bayazidd 2 min ermni bizim sgrlrin crgsind vurumudular, rzurumda xristian
halisinin byk hisssi bizim dini bayram qeyd etmilr; Qarsda ermnilrdn ibart 800 nfrlik knll
batalyon tkil edilmidi, onlarn aillrindn - 10 min nfrinin bann stn labd thlk almdr. Bu
bdbxt qurbanlara diqqtinizi ynldin, Rusiyaya gstrdiklri mhbbt gr Osmanllarn onlardan qisas
almasna yol vermyin.
Ona gr d csart edib lahzrt imperatordan mn bu aillri Grcstan v Ermni vilaytlrind
yerldirmk ixtiyarn vermsini xahi edirm.
Znnimc, krln hr bir aily orta hesabla 50 gm rubl kifayt edckdir".
Noyabrn 18-d hrbi nazir ernev Paskevi cavab gndrir ki, imperator onun tklifini bynmidir.
Bundan sonra Paskevi drhal mli faliyyt keir. O, dekabrn 3-d Grcstan mlki qubernatoruna mktub
yazaraq gstrir ki, artq Trkiy paalqlarnda yaayan xristianlarn Grcstana v Rusiyaya mnsub
vilaytlr kmk istyn v bunun n maddi yardm tlb etmyn aillrin yola dmk n bilet
(vsiq) vermyi yerli qoun rislrin icaz vermim. Bundan istifad edn bir ox aillr drhal yola
drlr. Qars v onun trafndan knlr onlarn yaadqlar razilrin iqlim raitin uyun olan lyz
(Alagz) trafndak boalm kndlrd mskunladrlmdlar. General Pankratyev Paskevi xbr verir ki,
Loru drsind yerlmk n 95 aily bilet (vsiq) vermidir. General mayor Bereman hminin Qarsdan
xb Gmry yola dn 400 aily bilet verdiyini bildirmidi. Paskevi krm ilrin v krln
aillrin mskunladrlmas iin rhbrlik etmk n xsusi komit tsis etmidi. Komitnin faliyyti n
12 maddlik mumi qaydalar myyn etmidi. Bu qaydalar aadaklardan ibart idi:
14

PREZDENT KTABXANASI
1. Krlnlr Rusiyann razisin daxil olan kimi onlarn qays n btn srncamlar kknlr
komitsi verckdir.
2. Krlm prosesi sona yetndk, krlnlrin hams yaay yerlrind mskunladrlanadk,
kndlrd kknlrin tsrrfat qaylar hll edilndk komit z faliyytini davam etdirmlidir. Bundan
sonra Ba komandanlq hesabat verib faliyytini dayandrmaldr.
3. Komit drhal Grcstanda v digr yaltlrd bo dvlt torpaqlar haqqnda mlumat toplamaldr.
4. Btn kknlr zmry ayrlmaldrlar: 1) tacirlr v alverilr, 2) sntkarlar v istehsaln hr
hans nvndn ba xaranlar, 3) kinilr v yaxud kndlilr. Kknlrin mskunladrlmas zaman tacirlri
v sntkarlarn hrlr v bu il mul olmaa imkan olan yerlrd, kndlilri is kndlrd yerldirmk,
bu zaman iqlim raitini v vvlc mskunladqlar sviyyni nzr almaq lazmdr. Yelizavetopolda
(Gnc), digr hr v yaltlrd bo dvlt evlri vardr, ona gr d sntkarlar v tacirlri hmin yerlrd
yerldirmyi komit nzrd tutmaldr.
5. Kknlr Komitsi Trkiy razisind krlnlrin siyahsn hrbilrdn tlb edn zaman onlarn
haradan krldklri, hans il mul olmalar haqqnda mlumat vermyi tlb etmlidir.
6. Komit almaldr ki, krln kndlr btvlkl, bu mmkn olmazsa, qonuluqda
yerldirilsinlr.
7. Komit krlnlri lazmi qdr torpaqla tmin etmlidir (hr kndd aillrin, hr aild nfrlrin
sayna mtnasib olaraq.
8. Krlnlr btnlkl dvlt torpaqlarnda, gr kifayt etms, kils v mlkdar torpaqlarnda
yerldirmlidirlr.
9. Krlnlr 6 il mddtin vergilrdn, 3 il mddtin torpaq mkllfiyytindn azad edilmlidirlr.
10. Yeni krln xristian kndlrini mslman kndlri il qardrmamaq, onlardan ibart ayrca
mahallar v dairlr tkil etmk lazmdr.
11. Krlnlri mskunladrmaq n yer serkn rahatl, gzlliyi v yax suyu olmasnn
qaysna qalmaq lazmdr.
12. Krln hr bir aily orta hesabla 25 rubl gm pul hcmind kmklik gstrilmlidir.
Kknlrin mskunladrlmas zaman bu tlimata ciddi ml edilmidi. str indiki Ermnistan v
Grcstana, istrs d Azrbaycann Gncbasar v Qaraba yaltlrin krln ermnilr ycam halda,
tbii gzlliyi, yax iqlimi, saf suyu olan datyi rayonlarda v hrlrd yerldirilmidilr.
1830-cu il yanvarn 22-d Paskeviin erneva gndrdiyi mlumatnda gstrilirdi ki, Qars v trafndan
ken 2500 ail onun srncam il yaadqlar yerin iqlim raitin uyun olaraq lyz yaxnlnda (Pmbk
distansiyasnda) boalm kndlrd yerldirilmilr.
Trkiy hkumti onun razisind praknd halda yaayan ermnilrin ruslar trfindn krlb srhd
boyu razilrd ycam halda yerldirilmsindn ehtiyat edirdi. Ona gr d bu krmnin qarsn almaq
mqsdil ruslarn glii zaman ermnilrin trklr etdiyi xyanti, trtdiklri vhiliklri balamaq,
onlardan haqq-hesab kmmk qrarn verrk, fevraln 17-d yerlrdki ermnilr fvnamlr
gndrirlr. Lakin rzurum ermnilrinin qaraba (katolikosu) bu fvnamlr rmn, etdiklri
cinaytlrin arln drk edrk, ruslar geri kilndn sonra onlarla haqq-hesab kilcyin min olduu
n kmk niyytind olduqlarn bildirmidi.
Ermnilrin krlmsinin qarsn almaq mqsdil Trkiy trfi iala mruz qalan, lakin dirn
mqavilsinin rtlrin sasn boaldlmal olan rzurum, Qars, Bayazid, lgird v s. yerlr aq v ya gizli
kild z nmayndlrini gndrmidi. rzurum ermnilrinin k ilrin maneilik gstrildiyi, onlarn
mlak v torpaqlarnn satlmasna trklrin ngl trtdiklri haqda ial edilmi razilrd krlm ilrin
rhbrlik edn general Pankratyev Paskevi ikayt mktubu gndrmidi.
Krln ermnilrin qoyub getdiklri mlak v razilrin satlmas mslsini hll etmk n Paskevi
mayor Vannikovu rzuruma nmaynd kimi gndrmidi. Lakin ermnilrin sahib olduqlar kndlrin
ksriyyti bir qdr vvl, yni mharib zaman thlksiz yerlr kmy mcbur olan v ermnilrin sat
yolu il aldqlar mslman kndlrindn ibart idi. Tkc Qars blgsind bu yollarla ermnilr 80 knd
btnlkl, 15 kndin is yarsna yiylmidilr. Digr trfdn, Rusiyann ial etdiyi razilrdn (sasn
Axlklk v Axska blglrindn) Trkiyy qaan trklrin qoyub getdiklri mlak v torpaqlarn sat
mqabilind vsaitin onlara atmamas Rusiya trfini maraqlandrmrd. Ona gr d onlar danmaz
mlaklarn, mlklrini v torpaqlarn qoyub gedirdilr.
dirn mqavilsind krlm ilri n nzrd tutulan 18 aylq mddtin baa atmasnn
yaxnlamasn v bu iin lngidiyini grn Paskevi 1829-cu il fevraln 29-da rzurum v Qars valilrin rus
v trk dillrind mktub gndrrk bildirir ki, Trkiydn krln katolik ermnilrin tmsililri
arximandrit Tatosu, Mdisi Karapeti v Aacan Karapetyan, franklarn tmsililri Ter-Hovanes Matevosovu,
15

PREZDENT KTABXANASI
Aacan Osipovu v Hakop Hanakovu rzuruma gndrmidir ki, ermnilrin qoyub gldiklri mlaklarn, taxl
sahlrinin v s. satn tkil etsinlr.
Mqavild gstriln mddtin baa atmas rfsind, yni 1831-ci il aprelin 3-n qdr trtib ediln
sndd Trkiydn krln ermni aillrinin txmini say v mskunladrldqlar razilrin adlar
gstrilmidir. Hmin sndi tqdim edirik:
Haradan
Krln
krlmdr aillrin say
rzurumdan
7288
rdahandan
67
Qarsdan
2464
Byaziddn
4215
Cmi
14044 ail
Harada mskunladrlmdr
1. 5000 ail Axskada (paaln
razisind).
2. 1050 ail Boral distansiyasnda
v alqa trafnda
3. 1305 ail Pmbk v ryel
distansiyalarnda
1. 2264 ail Pmbk v ryel
distansiyalarnda
2. 200 ail Taln mahalnda
Ermni vilaytind - Gy gl
trafnda, Ba Abaranda
Sndin bu cdvl lav qeydind gstrilir ki, he d digr yerlrdki nmayndlrin hams tam v
dqiq hesabat tqdim etmdiklri n ne nfrin krldy gstrilmmidir. gr bir aild orta hesabla
alt nfr gtrls, nticd 84 mindn artq ermni v yunanlarn krldy mlum olur. Bzi ermni
tarixilri krlnlrin 90 mindn artq, bzilri is 100 min yaxn olduunu gstrirlr.
Ermnilrin randan krlmsi zaman fallq gstrn hrbilr v din xadimlri mkafatlandrldqlar
kimi, Trkiydn krlmlr zaman xidmti olanlar da mkafatlandrlmdlar.
rzurumdan ermnilrin krlmsi iindki xidmtlrin gr 1830-cu il oktyabrn 20-d arxiyepiskop
Karapet 1-ci drcli Mqdds Anna ordeni il tltif edilmidi. Sonralar mperator I Nikolay 1837-ci il
Axskaya gedrk Karapetl grm, hmin xidmtin gr ona z minntdarln bildirmidi.
mperatorun frman il 1831-ci il aprelin 24-d Trkiydn krln ermnilrin tsrrfat ehtiyaclarn
dmk n verildiyi vaxtdan 4 il kendn sonra, 6 il mddtin faizsiz olaraq qaytarmaq rti il xzindn
380 min gm rubl ayrlmd.
mumiyytl, 1828-29-cu illr Rusiya-Trkiy mharibsindn sonra . openin Ermni vilaytind
(kemi rvan v Naxvan xanlqlarnn razisind) apard siyahyaalnmann nticlrin gr, vilaytin
razisin 21666 nfr (3682 ail) ermni, 324 nfr (67 ail) yezidi krdlrinin krldy gstrilir,
Krln ermnilr Qrxbulaq, Srmli, Taln, Krpbasar, Abaran, Drik v Gy mahallarnn 129
kndind yerldirilmidilr.
ndiki Ermnistan razisinin rel v Loru-Pmbk blglri 1801-1805-ci illrd Grcstana
birldirildiyindn Ermni vilaytin daxil edilmmidi. 1829-cu il qdr, yni Rusiya-Trkiy
mharibsindn sonra ermnilrin rsmi krlmsin qdr ryel-Pmbk distansiyasna 1536 ail (5425
nfr kii cinsi) krlmd. Sonra is Trkiydn 3148 ail (10575 nfr kii cinsi) krlmd. 1832-ci
ilin sonu, 1833-c ilin vvlind Trkiydn Zalqaya krln ermnilrdn 182 ail (674 nfr kii cinsi)
yenidn ryel-Pmbk distansiyasna krlmdlr. Krlnlrin arasnda 169 yunan v 963 nfr
ermni katoliklri (franklar) var idi. ryel-Pmbk blgsind 100- yaxn kndd Trkiydn krln
ermnilr yerldirilmidilr. ryel blgsinin (Gmr traf - indiki Axuryan rayonu) halisinin vaxtil
Trkiydn krln ermnilrdn ibart olmas haqqnda Z. Balayan Ocaq kitabnda yazr: Demk olar ki,
bu blgnin btn halisi Qars, Van, Mu v Bidlisdn, Qrbi Ermnistann bir ox yaltlrindn olan bdbxt
qaqnlardan ibartdir. Hesablanmdr ki, vaxtil Axuryan rayonunda (kemi Dzknd rayonu) Qrbi
Ermnistann 80-dan artq yaay msknindn trk yataanndan (yri qlncndan) xilas olan ermnilr glib
mskunlamlar. Z. Balayan bu blgsinin halisinin btnlkl Trkiydn gln ermnilrdn ibart
olmasn qeyd etmkl, hmin razid vaxtil trklrin mskunlam olduunu bilavasit tsdiq etmi olur.
ndiki Ermnistan razisin ermnilrin ktlvi axn 19-cu srin vvllrind ba vern Rusiya-ran,
Rusiya-Trkiy mhariblrindn sonra da davam etmidir. Hmin dvrd ermnilrl yana yezidi krdlr d
glib indiki Ermnistan razilrind yerlmidilr. 1834-c ilin mlumatna gr rvan yaltind Bayaziddn
glmi 1000 nfr (tqribn 300 ail) yezidi krdlri mskunlamdlar.
16

PREZDENT KTABXANASI
lyz dann tyind bir sra boalm trk kndlrind d Trkiydn gln yezidi krdlri
mskunlamdlar. Yezidi krdlri 1839-cu ild Mirk, Quruboaz, Carcar, obangrkmz kndlrind,
sonralar is Pmbk, Qundaxsaz, Byk Caml, Kiik Caml v Korbulaq kndlrind yerlmidilr.
Nhayt, yezidi krdlri 1877-ci ild Badad, Dolu-Taxt v Kiik Cngi kndlrind glib yerlmidilr.
Sonralar Ermnistann rsmi dairlri trfindn adlar dyidiriln, lakin sasn bu kndlri hat edn Araqats
rayonu tkil edilmidir.
Trkiydn krln yunanlar is sasn ryel-Pmbk distansiyasnn Alakils, Bayandur, Sisimdn
kndlrind v Gmrd yerldirilmidilr. Sonralar yunanlar Ermnistanda tamamil assimilyasiyaya
urayaraq tdricn ermnilmilr.
***
mumiyytl, 1826-1828-ci illr Rusiya-ran v 1828-1829-cu illr Rusiya-Trkiy mhariblrindn
sonra Ermni vilaytin (rvan v Naxvan xanlqlarnn razisin) ran v Trkiydn 57266 nfr ermni
(10631 ail) krlmd. Krlmlrdn vvl hmin razid cmisi 25131 nfr (4428 ail) ermni
yaamdr. Mhariblrin nticsind rvan v Naxvan xanlqlarnn razisindn trklrin xeyli hisssi
qaqn dm, orada yalnz 81749 nfr (17078 ail) mslman qalmd. Krmlrdn sonra is ermnilr
82397 nfr (15059 ail) tkil etmi, nticd mslmanlar sayca stlmidilr.
Lakin hl 19-cu srin vvlind Rusiyann myyn dairlri rus ordusunun Zaqafqaziyada ial etdiyi
razilrd ermnilri deyil, mhz rus koloniyalarnn - kazaklarn, malaknlarn, duxoborlarn v s.
yerldirilmsin stnlk verirdilr. Bu mqsdl bir ne layih hazrlanmdsa da, sonralar icras txir
salnmd. N. N. avrov Rusiyann Zaqafqaziyadak mstmlkilik siyasti haqqnda yazr: Biz
mstmlkilik faliyytimiz Zaqafqaziyada ruslarn deyil, biz yad olan xalqlarn yerldirilmsindn
baladq... 1826-28-ci illr mharibsinin qurtarmasndan sonrak iki il rzind 1828-ci ildn 1830-cu ildk
Zaqafqaziyaya 40 min ran v 84 min Trkiy ermnilri krm v onlar Yelizavetpol (Gnc) v rvan
quberniyalarnn n yax dvlt torpaqlarnda yerldirmidik ki, orada ermni halisi czi idi. Onlar hminin
Tiflis quberniyasnn Boral, Axska v Axlklk qzalarnda yerldirdik, onlarn yerldirilmsi n 200
min desyatindn artq dvlt torpa ayrlm, 2 milyon rubldan artq mbld mslmanlardan xsusi
mlkiyyt torpaqlar satn alnmd. Yelizavetpol quberniyasnn dalq hisssi (Dalq Qaraba, Xanlar v
mkir rayonlar nzrd tutulur - mlliflr) v Gy glnn sahili hmin ermnilrl mskunladrlmd.
Nzr almaq lazmdr ki, 124 min rsmi krln ermnilrl yana, qeyri-rsmi kild knlr d ox
olmudur v mumiyytl, knlrin say 200 min nfrdn xeyli artqdr.
Ermnilrin indiki Ermnistan razisin axn 1877-1878-ci illr Rusiya-Trkiy mharibsindn sonra bir
daha gclnmidi. 90-c illrd Trkiyd ba vern ermni syanlar nticsind 400 min yaxn ermni yen
d Qafqaza kb glmidi.
N. avrov qeyd edir ki, 20-ci srin vvlind Zaqafqaziyada yaayan 1300000 ermnidn bir milyonu yerli
hali deyil, ruslarn vasitsil mskunladrlmd.
Daha sonralar, Sovet hakimiyyti illrind xarici lklrd yaayan 100 mindn artq ermni Ermnistana
kb glmidi.
Btn qeyd edilnlrdn o nticy glmk olar ki, indiki Ermnistanda yaayan ermnilrin slflrinin
demk olar ki, hams vaxtil Cnubi Azrbaycandan v sonralar Trkiydn, son dvrlrd is xarici
lklrdn - sasn Suriyadan, Yunanstandan, Livandan, Bolqarstandan, Rumniyadan kb glnlrdn
ibartdir.
17

PREZDENT KTABXANASI
VI. 1905-06-c illr qrnlar

20-ci srin vvllrind Qafqazda, xsusn d indiki Ermnistan razisind Azrbaycan trklrin qar
trdiln qrnlarn ssenarisi ermnilrin 19-cu srin sonunda rqi Anadoluda ld etdiklri tcrby
saslanrd. 1877-1878-ci illr Rusiya-Trkiy mharibsindn sonra Avropa dvltlrinin sylri nticsind
gndliy xarlan ermni mslsi sonralar rqi Anadoluda ermnilr n muxtariyyt ld etmk v
mstqil Ermnistan dvlti qurmaq n bir vasity evrilmidi. Bu muxtariyytin ld edilmsi n vvlc
rqi Anadolu vilaytlrind, yni ermnilrin Qrbi Ermnistan adlandrdqlar vilaytlrd ermnilrin say
stnlyn nail olmaq lazm glirdi. Lakin ermnilrin Qrbi Ermnistan adlandrdqlar vilaytlrin he
birind say etibar il stnlk onlarn trfind deyildi. Bunu ermnilrin qyyumu kimi x edn Fransann
Xarici lr Nazirliyi 1897-ci ild yayd sndd d etiraf etmidi.
Hmin illrd ngiltr v Fransann yardm il Trkiyd ermni syan tbliat aparlrd. Bu i
rhbrliyi Danaksutyun v Hnak siyasi tkilatlar z zrilrin gtrmdlr. Ermnilr ktlvi
itialar trtmk mqsdil trklr v krdlr hcumlar edirdilr ki, qrnlar ba versin v sonradan da
Avropann ktlvi informasiya vasitlri il trklrin ermnilri soyqrma mruz qoyduqlarn dnyaya car
k bilsinlr.
Ermnilrin Trkiyd 1894-1896-c illrd trtdiklri itialar Sultan bdlhmid trfindn yatrld.
Hmin itialarn tkilatlarnn v icralarnn ksriyyti is Qafqazn mxtlif regionlarna kmdlr.
Rus mllifi N. avrovun gstrdiyin gr, 1896-c ild Zaqafqaziyada 900000, 1908-ci ild 1301000 ermni
yaamdr. Demli, tkc bu dvrd Zaqafqaziyaya 400000 ermni glib yerlmidi. 1908-ci ild Rusiya
Daxili lr Nazirliyi polis departamentinin sndlrind gstrilirdi ki, Trkiydki mlum hadislrdn sonra
Zaqafqaziyaya yarm milyon ermni glmidir. Bu ermnilr drhal z qara mllrini gstrdilr. Bundan
sonra indiki Ermnistan razisind Danaksutyun partiyasnn sralar daha da artm, Qafqazda antitrk
tbliat xeyli gclnmidi. Novaya vremya qzetinin rvan zr mxbiri Qriqoryevin verdiyi mlumata
gr, trdiln cinaytlrin 80 faizi Trkiydn glmi ermnilrin, muzdlu qatillrin payna drd.
Maraqldr ki, hl Trkiyd ermni itialar balamazdan xeyli vvl, Danaksutyun partiyasnn
qeyd alnmasndan cmisi bir ne ay sonra, yni 1891-ci ilin yanvarnda Bakda Tayev teatrnda Safrazyann
4 killi pyesi tamaaya qoyulmu, tamaann 1-ci klind ermni qadnna ignc vern trk tsvir edilmi,
2 - ci kild hmin qadnn z azadl urunda mbarizsi, 3-c kild trk mhv edn hmin qadn, 4-c
kild is gnc ermni qz timsalnda azadla xm Ermnistan tsvir edilmidi. Hmin tamaaya gr,
pyesin mllifi Safrazyan Baknn makleri adna layiq grlmd. Bu mlumat Qafqaz caniinliyinin 7 fevral
1891-ci ild Bak qubernatoruna gndrdiyi mktubundan gtrlmdr. Grndy kimi, 19-cu srin sonunda
Danaksutyun partiyasnn antitrk tbliat man tkc rvan v Tiflisd deyil, htta Bakda bel, var gc
il i salnmd.
XX srin vvllrind ermni ovinizminin, millti ermni partiyalarnn maddi v mnvi qida mnbyi
rolunu ermni kilssi mhartl oynayrd. 1903-c ild kils torpaqlarnn Rusiya Torpaq v mlak
Nazirliyinin srncamna keirilmsi haqqnda xarlan qanun kilsnin maliyyldirdiyi siyasi tkilatlarn
maddi vziyytin zrb vurduu n ermni terrorizminin genilnmsin, antitrk, antimslman hval ruhiyysinin qzmasna sbb oldu. Ermni kilssi rvan v Emidzind bu qanun leyhin qiyamlar tkil
etmidi. Hmin il avqustun 29-da Gncd, sentyabrn 2-d Qarsda v Bakda, sentyabrn 12-d uada,
oktyabrn 14-d Tiflisd ermnilr itialar v terror trtmidilr. 1905-ci ild Rusiyann znd ba vern
itialar, arizm qar narazlq dalasnn gclnmsi Zaqavqaziyada gcl ks-sda doururdu. Bu
qarqlqdan ermnilr mhartl istifad edirlr. Rusiyann hakim ovinist dairlri d zrbni zlrindn
yayndrmaq n ermnilrin antitrk, antimslman kampaniyasn qzdrrdlar. Qafqaz caniinliyinin
yksk rtbli ermni v ermniprst mmurlar vasitsil silahlandrlan ermni dstlri 1905-ci ild Bakda,
rvanda, Naxvanda, Zngzurda, Qarabada, Gncd, Tiflisd v baqa yerlrd yaayan azrbaycanllara
qar silahl hcumlar edib, hmin razilrdn onlar tmizlmkl ermnilrin say stnlyn nail olmaq
istyirdilr. nki hmin dvrd Qafqazdak 54 qzadan yalnz beind ermnilr oxluq tkil edirdilr.
1905-1906-c illrd Qafqazda ermni-mslman qrnlar haqqnda polis departamentinin ad kiln
sndind deyilir: Danaksutyun z qdrtini gstrdi, mslmanlar cfasn kdilr. Burada ikili oyun
oynanlmd: birincisi, mslmanlarda olan qisasn bir qismini almaq, digr trfdn ba vern hadislrin
gnahn mtbuat v tbliatn kmyi il rus hkumtinin zrin yxmaq, bununla da tkc ermnilri deyil,
Qafqazn digr sakinlrini d inqilabladrmaq n gcl tbliat material ld edilmi olurdu. Nticd
ermnilr mnasib olmayan bir ox rus mmurlar v ayr-ayr xslr terror qurban oldular: general lixanov
(lixanov-Avarski - ml.), qubernatorlar Nakaidze, Andreyev (birincisi Bak qubernatoru, ikincisi
Yelizavetpol (Gnc) vitse qubernatoru - ml.), polkovniklr Bkov v Saxarov v baqa dvlt mmurlar
18

PREZDENT KTABXANASI
(partiyann hesabatndan). Onlarn qismn nail olduqlar ikinci mqsdlri ondan ibart idi ki, Zaqafqaziyada
ermnilrl mslmanlarn yaadqlar razilr bir-birindn ayrld, Trkiydn v qismn randan kn
ermnilrin mskunladrlmas n torpaqlar boaldld. Son 5-6 ild onlarn say yarm milyona atm, 200
min nfr is rus idarlrinin vkalti il tblik ld etmidi. Yelizavetpol, rvan v Qars vilaytlrind
razilrin qismn ayrlmasna nail olunmu, torpaqlarn myyn hisssi boaldlm, hmin razilrdn bir ox
mslmanlar qaaraq canlarn qurtarmdlar".
slind Rusiyann hakim dairlri d 1905-1906-c illr ermni-mslman itialarndan z mqsdlri
n istifad etmkl ikili oyun oynamdlar. ar mmurlar Qafqazda gclnn narazlq dalasnn hkumt
leyhin istiqamtlncyindn qorxduqlarndan, ermnilrin mslmanlarn yaad razilrd trtdiklri
qrnlara bigan qalm, bzi hallarda is onlarn trfini saxlamaqla hr iki trfin gcnn etnik toqqumalara
srf edilmsin nail olmudular. Bu mqsdl xsusi xfiyy bksinin qurulmas haqqnda C. Zeynalolunun
1924-c ild stanbulda drc ediln kitabnda bel mlumat verilir: "Yalnz azri trklri hl qfltd idilr v
itialarda ar trfini saxlayrdlar. Rusiya hkumti mslmanlarn bu qfltindn istifad edib, Peterburqdan
xsusi surtd yz otuz xfiyy mmuru gndrrk, trklr il ermnilr arasnda icra etdiyi propaqanda il biri
digri leyhin silah iltmy tviq v srlrc yax keinn iki millti biri digrin qrdrd".
1905-ci il fevraln 6-da Bakda bir nfr azrbaycanlnn ermnilr komitilri trfindn ldrlmsi il
balanan ermni-mslman qrnlar bir ox mlliflrin iddia etdiklri kimi bir tsadf nticsind deyil, mhz
btn Qafqazn varl ermnilrinin zaman-zaman cm olduqlar bir hrd planl kild ba vermidi.
Ermnilr Bakda ermni milyonerlrinin kmyi il istdiklrin nail olacaqlarna, Baknn neft sltntini
llrin keircklrin v bundan sonra btn Zaqafqaziyadan mslmanlar silah gcn qovub Ermnistan
dvlti yaradacaqlarna min idilr. Fevraln 6-dan 10-a qdr Bakda iddtl davam edn qrnlar zaman hr
iki trfdn tlfat min nfr atsa da, ermnilrin niyytlri ba tutmam v mlub olmudular.
Ermnilr fevraln 21-23-d rvanda da qrnlar trtmidilr. M. S. Ordubadi "Qanl illr" kitabnda
verdiyi mlumata gr, ermnilrin nvbti fitnkarl 1905-ci il mayn 5-d Naxvan qzasnn Chri
kndind nfr mslmann ar yaralanmas v mayn 7-d bir nfr mslmann Tunbul kndind
ldrlmsi il yenidn qzr. Mayn 8-d rvan vitse-qubernatoru Baranovski, rvan hr qlavas
Aamolovla birlikd Naxvan hr qlavas Cfrqulu xan Naxvanski Naxvana glirlr. Qrnlar ara
vermdiyi n Tiflisdn general lixanov Avarski d Naxvana gndrilir. Ermnilr Naxvanda da mlub
olduqlarndan nvbti itialar rvanda trdirlr. Ermnilrin mqsdi ilk nvbd rvan v onun traf
kndlrini mslmanlardan tmizlmk, sonra is M. S. Ordubadinin tbirinc, rvandan Naxvana qdr yol
st yerln islam kndlrini datmaqla rvan ermnilrini Naxvanda hazr sgri qvvlrl birldirmk,
Naxvandan Zngzura kimi yol boyunda olan kylri dadb Zngzur knlllri il Naxvandak sgri
qvvni bitidirmk kimi alaq xyallardan ibart idi.
Mayn 23-d ermnilrin Qarsaay baasnda mslman gnclrin hcumu il rvanda qrnlar
balanr. Mayn 31-d rvanda qrnlar dayandrlsa da, ermnilr traf mslman kndlrin hcum etmyi
qrara alrlar. El hmin axam ermnilr Qrxbulaq mahalnn Gzcik kndin hcum edirlr. yunun 2-d 10
min nfrlik ermni alay Mngs kndin hcum edir. Dalm 12 mslman kndinin halisi Tzknd
qar. Ermnilr iyunun 3-d Gllc kndin hcum edirlr. Silahsz hali Tutiy, Damagirmz, Kamal
kndlrin qar. Qrnlar 18 gn davam edir. yunun 3-d Abaran, ryel, Pmbk v Aleksandropol
ermnilri Emidzin (kils) qzasnn kndin hcum edir, iyunun 8-d mslmanlar kndi trk edirlr.
yunun 9-da ermnilr Prsi, Nzrvan, Kiikknd, Ktkl, Qoabulaq, rku, ngirsk, Tkiy kndlrini
dadrlar. yunun 10-da ermnilr Emidzind 10 kndi dadrlar. M. S. Ordubadi 1905-ci ild indiki
Ermnistan razisind ermnilrin trtdiklri soyqrmn bel sciyylndirmidi: rvan mahal bir yanar
daa, vulkana dnb ncib islam milltini yandrmaqda, bomaqda idi.
1897-ci ild rvan quberniyasnda azrbaycanl hali 313176 nfr olduu halda, 10 ildn sonra - yni
1907-ci ild 302965 nfr qalmd. Demli, 1905-ci v 1906-c illrd rvan quberniyasnda halinin 10 illik
tbii artmndan 10 min nfr artq azrbaycanl qtl yetirilmidi.
rvan quberniyasnda z mqsdlrin nail olan ermni silahl dstlri Qarabada qrnlar trtmy
balamdlar. yunun 1-dn balayan ermni hcumlar nticsind Cbrayl - Qaryagin blgsind Veyslli,
Qacar, mnli, Ar, Qlaq, Mzr kndlri darmadan edilir. Avqustun 16-da uada qrnlar trdilir.
1905-ci ilin noyabrnda Gnc hrind, Cavanir v Qazax qzalarnda, Tiflis hrind ermnilr
itialar trdrk minlrl gnahsz azrbaycanln qtl yetirirlr.
Ermni mllifi S. Zavaryann verdiyi mlumata gr hmin dvrd ua qzasnda 12, Cavanir
qzasnda 15, Cbrayl qzasnda 5, Zngzur qzasnda 43 (cmisi 75 knd) mslman kndi dadlmdr.
1906-c ild Tiflisd Qafqazn caniini Vorontsov-Dakovun tbbs il ermni-mslman qrnlarna
son qoymaq mqsdil slh konfrans (mclisi) keirilir. Hmin konfransda mslman nmayndlri hmd
by Aayev, limrdan by Topubaov, dil xan Ziyadxanov v baqalar "Danaksutyun" partiyasnn
19

PREZDENT KTABXANASI
niyytlrini ifa edir, onun Qafqazda trdiln qrnlarn, terroruluun tkilats v icras olduunu
gstrir, rsmi hkumt dairlrinin bu tkilatn mllrin gz yumduunu sbuta yetirilr.
Lakin bu konfransn keirilmsindn bir qdr sonra ermni silahl dstlri yenidn qrnlara
balamdlar. Bakda v uadak ikinci mlubiyytlrindn sonra "Byk Rusiya inqilab snd, biz ilri
sona atdra bilmdik" dey 1906-c ilin yaynda Qarabadan Zngzura yol amaqdan tr rvan, Abaran,
Aleksandropol, ryel ermnilrin teleqramlar gndrrk sgr toplamdlar. rvandan Zngzura,
Zngzurdan Qarabaa qdr yol boyunca ermni halisinin say olduqca az idi. Ona gr d ermni
komandalarna yol stnd yerln mslman kndlrin hcum etmk mri verilmidi.
Ermnilr tkc 1906-c ilin avqust aynda Zngzur qzasnda Xlc, Karxana, Qatar, ncvar, Danov,
ll, Yemzli, Saldal, Mollalar, Batuman, Oxu-bdk, Atqz, Prdavud, Zurul, Guman, yilli-Snal,
Minnvur, Frcan, Qalaboynu, Bucaq v baqa kndlri yerl yeksan etmi, azrbaycanl halisin qar
soyqrm trtmidilr.
mumiyytl, 1905-1906-c illrd rvan v Gnc quberniyalarnda 200-dn artq azrbaycanl yaay
mntqsi viran edilmi, hali soyqrma mruz qalmdr.
20

PREZDENT KTABXANASI
VII. 1918-1920-ci illr soyqrm

1) Bak qrnlar
Tarix nzr saldqda biz bel bir qanunauyunluun ahidi oluruq ki, harada pul, var-dvlt ld etmk
olarsa, ermnilr hamdan vvl orada peyda olur. vvlc zlrini yazq, mamn, zavall, szbaxan ibazlar
kimi gstrir, sonra is zlrin yer etdikc quduzlar, baqalarna di gstrirlr. Mhz ermnilrin Bakda
grnmsi, mhkmlnmsi, Baknn dz gbyind z kilslrini tikdirmlri 1905-ci v 1918-ci illrd v
sonralar Bakda bu yerin hqiqi sakinlrin qar trtdiklri qrnlar dediyimiz yani sbutdur. Hl 1907-ci
ilin avqustunda Yelizavetpol (Gnc) qubernatoru A. Kaalov Qafqaz Caniinin danaksutyunla bal geni
mruzlrindn birind ermni psixologiyasn bel sciyylndirmidi: "Milltilik ermni xalqnn ox
drinlrdn gln balca milli xsusiyytidir. Hr bir ermni zn hamdan - rusdan, grcdn, tatardan
(azrbaycanldan - A. P.) yksk, all, bic, xeyirxah v bacarql hesab edir... Milltilik, z dinin, dilin
sdaqt, acgzlk, ehtiyatllq, hr ey qadir pula inam, var-dvlt v kapital qarsnda scdan kult drcsin
qaldrmaq - bax budur ermni psixologiyasnn balca xsusiyytlri" (Rusiya Federasiyas Dvlt Tarix arxivi
(RDFTA) f. 841, siy. 7, i 290, vr. 38).
XIX srin axrlar XX srin vvllrind Bakda neft snayesinin srtl inkiaf, Baknn dnyann n iri
neft mrkzin evrilmsi ermnilrin ktlvi surtd bu hr axnna sbb olur. zlrinin xristian dinin
etiqadlarna v hmi Rusiya hkumti qarsnda mti v rq siyastind Rusiya hkumti lind bir alt
olduqlarna istinad edn ermnilr hkumtdn Bak neft snayesind byk imtiyazlar ala bilir v qsa bir
vaxtda demk olar ki, Bak neftinin sas sahibkarlarndan birin evrilirlr. o yer atr ki, Bak neft
snayeilri qurultayna rhbrliyi tamamil ermnilr z llrin keirir v burada istdiklrini dikt edirlr.
XX srin vvllrind Rusiyada snayenin srtl inkiaf, Snaye proletariatnn yaranmasna v onun
inqilabi mbarizsinin ykslmsin d tkan verdi. ar Rusiyasnn sas snaye rayonlarndan olan Bakda da
snaye proletariat v onun inqilabi tkilatlar, xsusil sosial-demokrat tkilatlar yaranr. Bak neft
snayesind konsepsiyalar ld edn ermni varllar il yana, zn i axtaran ermni yoxsullar da fhl
siftil artq XIX srin axrlarndan Bak neft mdnlrind srtl artmaa balayr v artq XX srin
vvllrind Bak neft snayesi fhllri arasnda ermni fhllrinin saynn artmas xsusil nzr arprd.
Onlar Bakda yaranm bir sra inqilabi tkilatlarn v o cmldn sosial-demokratik tkilatlarnn fal
zvlrin evrilirlr. Birinci rus inqilab rfsind sosial-demokratlarn nfuzunun Bak fhllri arasnda
artdn grn danaklar bu vziyytdn mhartl istifad edir v tezlikl sosial-demokratlarla yaxnlarlar.
Ermni fhllri arasnda sosial-demokratiya ideyalarn yaymaqla "Danaksutyun" partiyas onlar arasnda z
nfuzunu qorumaa v sosial-demokrat ideyalarndan z mqsdlri n istifad etmy alrlar. Ermni
milltin xas olan xsusiyytlrdn biri odur ki, onlar hr hans partiyaya daxil olsalar bel, ilk nvbd ondan
z mqsdlri n istifad edcklr. Ermni milltindn olan xslr hans partiyaya, zmry, vzify,
cmiyyt daxil olmasndan asl olmayaraq ilk nvbd ermni olaraq qalr. Yni ermnilr mxsus ideyalar
onlarn urunda, beynind mhkm hkk olunmudur. Bunu onlarn beyinlrin gz adqlar vaxtdan
evlrind, kilslrind, mktblrind, ,bir szl ermnilr mxsus btn ictimai yerlrd yeridirlr. Harada
olursa olsun, ermni hmi bir cr danr, baqa cr hrkt edir. "Danaksutyun"un sosial-demokratlarla
yaxnlamasnn mahiyytini Yelizavetpol qubernatoru bel sciyylndirirdi: "Milltilik ruhu ermnilr
mxsus el balca xasiyytdir ki, n qsa bir vaxt n bel ermnilrin ondan imtina ed bilcyini tsvvr
bel gtirmk mmkn deyil. Sosialistlr partiyasna qoulmaqla "Danaksutyun" bhsiz ki, mhkm qidli
sosialistlr qarsnda vicdanszlq etmilr. nki ermni xalq he vaxt sosializm ideyalarn drindn drk ed
bilmz. Ermnini inandrmaq olmaz ki, tatar (azrbaycanl - A. P.) milltindn olan proletar sn ermni
milltindn olan istismar burjua nmayndsindn daha yaxndr, sadc olaraq alasmazdr". (RFDTA: f.
821, siy. 7, i 220, vr. 41).
XX srin vvllrind Rusiyada ba vermi siyasi hadislrin tarixin qsa bir nzr saldqda bel bir
qanunauyunluqla qarlarq ki, mrkzi dvlt n ar, kskin v tzadlarla dolu btn mrhllrdn
ermni danaklar hmi z ovinist millti mqsdlri n mhartl istifad edrk azrbaycanllara qar
vhi qrn v talanlara l atmlar. Mhz bel hadislrdn biri d 1918-ci ilin martnda Bakda trdilmi
azrbaycanllarn ktlvi qrn akt olmudur.
1917-ci ild vvlc fevral inqilab nticsind ar hakimiyytinin devrilmsi, sonra is oktyabr aynda
bolevik evriliindn sonra imperiyann dadlmasndan danaklar v digr ermni millti partiyalar
mhartl istifad etdilr. 1918-1920-ci illrd Qafqazda, o cmldn Azrbaycann btn razisind ermnilr
azrbaycanllara qar geni qrnlar, talanlar, zoraklq v terror mliyyatlar hyata keirmilr. Ermnilrin
bu hrkti 1905-ci ild olduu kimi 1918-ci ilin martnda, yen d Bakdan balamdr. z d bu qrn
21

PREZDENT KTABXANASI
1905-ci il nisbtn ermnilr trfindn daha mhartl hazrlanm v amanszlqla hyata keirilmidir.
Bunun sas sbbi Rusiyada bolevik hakimiyytinin qlbsi il lknin Birinci Dnya mharibsindn
xmas nticsind sgrlrin dy blglrini trk etmsi olmudur. Qafqaz cbhsindki Rusiyann hrbi
hisslrinin trkibind olan sasn ermni zabit v sgrlrinin silahlarn thvil vermyrk Azrbaycana,
xsusil Bakya dolmasndan bolevik donu geyinmi, lind V..Leninin fvqlad Zaqafqaziya komissar
vzifsin tyin edilmsi haqqnda mandat olan danak Stepan aumyan mhartl istifad edir. V.Leninin
mandat il Tiflis gedn S. aumyan orada istdiyin nail ola bilmyrk Bakya qaydr. Beynlmill proletar
Baksnda demk olar ki, btn hakimiyyti z lin keirn S. aumyan ondan mhartl azrbaycanllara qar
mbarizd istifad edir. S. aumyann rhbrliyi il Bakda trdiln azrbaycanl qrnlar sonralar btn
Azrbaycana yaylr. Bu msllr z ksini geni kild Azrbaycan Cmhuriyyti hkumtinin yaratd
Fvqlad thqiqat komissiyasnn hazrlad mruzlrd v digr rsmi sndlrd tapmdr. Facinin hyata
keirilmsinin sbbi aydn idi. Bunun n bhan dnmk lazm idi. Bhan nec dnlmdr? Bununla
laqdar komissiyann mruzsin v digr sndlrin, habel S. aumyann mktubuna nzr salaq.
1918-ci ilin yanvarnda bada general M.K.Talinski olmaqla yaradlmaqda olan mslman korpusunun
qrargah Bakya glir. Qrargahn rus zabitlri srasnda vvllr jandarmeriyada xidmt etmi xslr olduu
bhansil mslman korpusunun qrargah zvlrinin ksriyyti ermni sgrlrindn ibart boleviklr
trfindn hbs edilirlr. Danaksutyun ermni partiyas Sovet hakimiyytini tanyaraq sonrak hadislrin
gstrdiyi kimi, azrbaycanllarla mbariz n boleviklr partiyas il birlirlr. Mslman korpusu
qrargahnn hbs edilmsindn istifad edrk ermnilr azrbaycanllar boleviklr, hm d ermnilr qar
silahl syana thrik edirdilr. Burada da mqsd zlri trfindn hazrlanan hadislrin gnahm
azrbaycanllarn zrin atmaq idi. Lakin azrbaycanllar bu txribata getmmilr. Azrbaycanllarn x
ba vermdikd ermni sgrlri azrbaycanllar zrind zor iltmy, mdafisiz qocalar, qadnlar v
uaqlar qart edib ldrmy balamlar. Azrbaycanllar htta Bak vazalnda bel grn bilmirdilr.
hrdn dmir yolu il xmaq istyn azrbaycanllar Bak vazalnda ermni sgrlri trfindn qart
edilrk, ldrlmmk n faytonlarla yaxndak stansiyalarn birin gedirdilr. Ermnilrin btn
thriklrin baxmayaraq azrbaycanllar dzr, qrna getmk istmirdilr. Baknn mscidlrind keirilmi
mitinq v yncaqlarda itirak edn Bakdak xristian xadimlrinin szlrin gr btn mslman xadimlri
azrbaycanl halini sakitliy, sxnt v zorakla dzmy arrdlar.
Mruzd bildirilirdi ki, azrbaycanllar btn vasitlrdn istifad edrk bara alrdlar.
Azrbaycanllarn nmayndlri dflrl boleviklr qar ermnilrl ittifaq balamaa alm, lakin
ermnilr hr df buna qeyri-myyn cavab vermilr.
1918-ci il martn 17-d silahla ehtiyatsz davranm v nticd hlak olmu Mmmd Tayevin
cnazsini Bakya mayit edn mslman divizionunun byk bir dstsi Lnkrana yola dmk istyir.
Paroxodun krpdn aralanmasna az qalm silahl ermni boleviklri mslman divizionundan trksilah
olunma tlb edirlr. Divizion rdd cavab verdikd gmiy tfng v pulemyotlardan at alr. Ertsi gn
hrin ermni hisssind silahl ermni sgrlri grnrlr. Onlar btn klrd sngrlr qazb, torpaq v
dalardan bndlr ucaltmaa balayrlar. Bunu grn azrbaycanllar da z nvbsind bzi klrd sngrlr
qazmaa balayrlar...
Mruzd gstrilir ki, hmin gn Mslman Xeyriyy Cmiyytinin binas "smailiyyd"
azrbaycanllarn ynca keirilir. Kemi Bak hr risi Qaik Ter-Mikaelyants iclasa glrk ermni milli
uras v Danaksutyun partiyas adndan bildirir ki, gr azrbaycanllar boleviklr qar x etslr,
ermnilr d onlara qoulacaq v boleviklri Bakdan qovmaa kmk edcklr. Ertsi gn, martn 19-da
shr tezdn azrbaycanllar hl yuxuda olduqlar bir vaxtda, ermnilrin yalan vdlrin arxaynlam hrin
azrbaycanl hisssin hcum balanr. Hcumda yalnz ermni sgrlri itirak edir v azrbaycanllar vvlc
hrd n ba verdiyini myyn ed bilmirlr. Xzrdki hrbi gmilr ermnilrin provokasiyas il hrin
azrbaycanllar yaayan hisssini top atin tuturlar. Ermnilr rus matroslarn inandrmdlar ki, hrd
mslmanlar rus halisini qrrlar. Matroslar min olduqda ki, azrbaycanllar hrdki rus halisin
toxunmurlar, onlar top atini dayandrmlar. Hcum rfsind hrdki btn ermnilr hrin azrbaycanl
hisssindn ermni hisssin kemidilr.
Yax silahlanm v tlim grm ermni sgrlri pulemyotlarn ati altnda halisi tamamil
azrbaycanllardan ibart "Mmmdli" v "Zibilli dr" deyiln yerlrd azrbaycanllarn evlrin soxulur,
sakinlri xncr v sng il dorayr, uaqlar yanan evlrin iin atr, -drd gnlk krplri snglrin
ucuna keirirdilr. Qam valideynlrin btn sdmr krplri vhilikl ldrlrd. Valideynlrin zlrini
is klrd qovub qtl yetirdilr. hrin bu hisssind ox az adama qab z cann qurtarmaq nsib
olmudur. Mruzd gstrilirdi ki, bu vhiliklrin ahidi olmu adamlar dananda zlrini alamaqdan
saxlaya bilmir, hycanlanr, ona gr d hadislri yerli-yerind nql ed bilmirlr. Azrbaycanllar qtl
edrkn onlarn evlrini qart edir, sonra is od vurub yandrrdlar. Azrbaycanl qadnlarn ldrr, alalara
22

PREZDENT KTABXANASI
dolduraraq zrilrini torpaqlayrdlar. Sonralar tkc bir aladan burun v qulaqlar ksilmi, qarnlar yrtlm,
cinsi orqanlar doranm 57 mslman qadnnn meyiti taplmdr. ahidlr deyirdilr ki, ermnilr ldr
bilmdiklri qadnlarn hrklrini bir-birin balayr, baaq, ayaqyaln qabaqlarna qatb klrl qovur,
yolda tfngin qunda il dyrdlr.
Mruzd gstrilirdi ki, ldrlm azrbaycanllarn sayn myynldirmkd komissiya tinlik
kir. nki evlrin oxunda ermnilr btn ailni qrm v indi el bir adam yoxdur ki, ondan ldrnlrin
adn yrnmk mmkn olsun. hrd bir qdr sakitlik yaranandan sonra meyitlri basdrmaq n hrin
bu hisssin glnlr byk dhtlrl zlmilr. Eybcr hala salnm meyitlr irisind cinsi orqanlarna
payalar soxulmu qadn meyitlri d taplmdr.
hrin baqa azrbaycanl hisssind d ermni sgrlri pulemyot atlri altnda srtl hcuma keir,
azrbaycanllar sxdrb z mhlllrindn xarr, evlr soxularaq azrbaycanllar qddarlqla ldrr,
evlrini qart edir, sonra is yandrrdlar. Qtllr zaman ermnilr n cins, n yaa hmiyyt vermirdilr.
Msln, Hac mir liyevin evin soxulan ermnilr onu - 80 yal qocan, 60 v 70 yal arvadlarn ldrb,
3 az yal ua doram v liyevin 25 yal glinini diri-diri divara mxlamlar.
Nikolay (indiki stiqlal) ksi il hcuma ken ermni sgrlrin sasn ermni ziyallar rhbrlik
etmilr. Bel dstlrdn biri bir ev girib 8 qadn v ua glllmidir. Baqa dst Fars ksind Bala
hmd Muxtarovun evin girrk 9 ziyal azrbaycanln ky xarm v kils meydannda glllmilr.
Meyitlrdn 2-si ermnilr trfindn yandrlm "Dastan" mehmanxanasnn alovlar irisin atlaraq
yandrlmdr. Bu evd doktor Tayev boleviklrin hakimiyytini tanmasn tsdiq edn sndi ermni
sgrlrin gstrdikd, onlar buna hmiyyt vermyrk bildirmilr ki, onlar danaklard v boleviklri
tanmrlar...
Mdafisiz azrbaycanllar mhv edrkn ermnilr dnizilri v qrmz qvardiyalar da onlarn stn
saldrmaq istyirlr. Msln, martn 19-da shr ran konsulu v dnizi Natonson qalaya glrk
azrbaycanl nmayndlrin bildirmilr ki, azrbaycanllar qalada olan ruslar v ermnilri ldrmlr.
Buna cavab olaraq azrbaycanllar onlarn hr ikisini arasnda ermnilrin d olduu 240 xristian kii, qadn v
uan saxland Mir li Na Hseynovun evin gtirirlr. Onlar xristianlara bu mnasibti grb qaladan
gedndn 3 saat sonra yen d qalaya qaydrlar ki, 2 ermni icmas xadimi biz yenidn xbr verib ki, ran
konsulu v dnizi Natonson qaladan gedndn sonra azrbaycanllar qaladak btn xristianlar dorayblar.
Onlarn yenidn aldadldn grn Natonson ermnilrin qalaya hcumunu df etmk n qalada 20 matros
qoyub z gedir.
Martn 20-d "Kaspi" redaksiyas il "smailiyy" Mslman Xeyriyy Cmiyyti arasndak dngy 3
sgrin mayiti il ermni zabiti glir v "smailiyy"nin binasna girir. Bir mddtdn sonra binann
pncrlrindn tst, alov grnr v tkc Bak azrbaycanllarnn deyil, btn hrin bzyi olan bu
mhtm bina yanndan mhv olur.
Bs bu hadislr onun bilavasit tkilats olduu S.aumyan nec qiymt vermidir?
1918-ci il aprelin 13-d o, Moskvaya, Xalq Komissarlar Sovetin yazd mktubda hmin ilin martnda
Bakda ermnilrin azrbaycanllarn bana adqlar msibtlr siyasi don geydirmy alr. Guya ki, bu
hrktlr azrbaycanllara qar ermnilrin milli davtindn yox, Sovet hakimiyytin sdaqtindn
domudur. Mlumdur ki, 3 gn, martn 30, 31 v aprelin 1-d Bak hrind iddtli qrn olmudur. Bu
qrna siyasi vuruma donu geyindirn aumyan yazrd: "Bir trfdn, Sovet Qrmz Qvardiyas, bizim tkil
etdiyimiz beynlmill qzl ordu, qsa mddtd yenidn qura bildiyimiz qrmz donanma v ermni milli
hisslri, digr trfdn "msavat" partiyasna balq etdiyi v irisind oxlu rus zabiti olan mslman
dikaya diviziyas v silahl mslman quldur dstlri vuruurdular". (S.aumyan. Seilmi srlri 2-ci cild, B.
1978, sh. 259).
Bu qsa mlumatdan da grnr ki, S.aumyan bu id n qdr rzil rol oynam, sl danak xisltini
bolevik mundiri altnda mhartl gizldrk bu hadislr Sovet hakimiyyti urunda mbariz donu
geyindirmidi. Onun mktubuna diqqt yetirdikd grrk ki, guya ki, onun trfind olanlarn hams, o
cmldn baksn danak clladlar da "sl slh gyrinlri", ks trf is qanin clladlar imilr. z d
Moskvann dilini balamaq n mslman dikaya diviziyasnda oxlu rus zabiti olduunu xsusi vurulayr.
sl ermni ikizlly v ermni hiylgrliyi.
Hqiqt is nec idi? Mslmanlarn hqiqtd el bir qvvli silahl dstlri v silah yox idi. Onun
tsvir etdiyi btn Sovet hrbi hisslrind vuruanlar is slind ermni danaklar v bolevik cildin girmi
ermni milltilri idi. Grn azrbaycanllar zrind ermni danaklarnn bu vhiliklrin gr o, nec d
ynr, lovalanr: "Biz dylrd parlaq nticlr ld etmiik. Dmn tamamil darmadan edilmidir. Biz
onlarn qarsnda rtlr qoyduq v onlar bu rtlri danqsz imzaladlar.
Mslman millti partiyalarnn mqavimti zndn Bakda Sovet hakimiyyti daim tkdn asl idi.
Yelizavetpolda v Tiflisd yerlrini mhkmlndirmi olan feodal (by v xan) ziyallar bada olmaqla bu
23

PREZDENT KTABXANASI
partiyalar, meneviklrin aq v qorxaq siyasti nticsind zlrini son zamanlarda Bakda da ox
tcavzkarcasna aparrdlar... Zaqafqaziyann mqddrat hll olunurdu. gr onlar Bakda stn glsydilr,
hr Azrbaycann paytaxt elan edilrdi, btn qeyri-mslman nsrlri trksilah edib qrardlar". (aumyan,
gstriln sri, 2-ci cild. sh. 259-260).
Grndy kimi S.aumyan da mhz yuxarda Yelizavetpol qubernatorunun gstrdiyi sosialistlrdn
olmudur. z mktubunda o, hyaszcasna "Danaksutyun" partiyasna mxsus olan hrbi hisslrin Bakda
azrbaycanl halinin qrlmasnda itirakna haqq qazandrmaa alr. O yazrd: "Milli hisslrin itirak
vtnda mharibsin qismn milli qrn xarakteri vermidir, lakin buna yol vermmk mmkn deyildi. Biz
bilrkdn buna yol verdik. Mslman yoxsullar byk zrr kmi, lakin onlar indi boleviklrin v
Sovetlrin trafnda daha sx toplamlar". (S. aumyan. gstriln sri sh. 260).
Bu mktuba diqqt yetirdikd maraql faktlar meydana xr. O, yazrd ki, bu hadislr zaman ermni,
mslman v rus fhllrindn ibart olan Qrmz Qvardiya dstlri, neft mdnlrini traf mslman
kndlrinin basqnndan qoruyurdu. Demli, baqa milltdn olan Sovet sgrlri mdnlri qorumaq ad il
S. aumyan v Q. Korqanov trfindn hrdn uzaqladrlm, hr hm S. aumyana tabe olan
ermnilrdn ibart Sovet sgrlrinin, hm d danaklarn ixtiyarna verilmidi.
Arxivlrimizd Bak facisi il bal Fvqlad Thqiqat Komissiyas zvlrinin trtib etdiklri oxlu
dindirm protokollar, ayr-ayr evlr, klr zr qartlr, evlrin yandrlmas, qtl v lm hadislri il
laqdar oxlu zrrkn v ahid ifadlri, ayr-ayr aillr vurulmu zrrin miqdar, qart olunmu
yalarn, ldrlnlrin v yaralananlarn siyahlar, aktlar v s. qorunub saxlanlr. (Bax: ARDSPHA: f. 227,
siy. 2, i 13-16, vr. 25-26).
Tssflr olsun ki, komissiya Bakda ermnilrin xalqmza vurduu maddi zrrin miqdar qtl
yetirdiklri v yaraladqlar halinin sayn dqiq myynldirmk iini baa atdra bilmyibdir. S. aumyan
is Moskvaya yazd mktubda bilrkdn bu rqmi azaldaraq guya hr iki trfdn cmi 3 min nfr
olduunu yazmd. (Bax: S. aumyan, gstriln sr, II cild sh. 259).
Hmin rqmlrin hesablanmas olduqca oxlu vaxt tlb etdiyindn hllik biz onu yerin yetir
bilmdik. Lakin saxlanlan sndlrdki mlumatlarla tanlq, o dvrd bu hadisnin bilavasit itiraklarnn
xatir v mqallri, Bakda dalb, xarabazara evrilmi k v evlrin limizd olan foto killri sbut edir
ki, ksiz bu hadislrd 10 minlrl adam qtl yetirilmi, xalqmza yzlrl milyon manatlq maddi zrr
vurulmudur. 1933-c il aprel aynn 1-d Almaniyann Mnhen hrind M. . Rsulzadnin redaktorluu il
nr olunan "stiqlal" qzetinin 31-ci nmrsind hmin hadisnin 15 illiyi mnasibti il ap olunmu
mqald oxuyuruq: "1918-ci il 22 martda Baknn "smailiyy" binasnn mhtm salonunu milli musiqi,
tans, qhqh sevinc v gl titrdirdi. "Novruz" bayram qarlanmaqda idi. Bir hft sonra 31 martda is, bu
tarixi bina, Azrbaycann btn siyasi, elmi, dbi, bdii, iqtisadi v ictimai cmiyyt v tkilatlar il,
kitabxana, qiratxana, yetimlr yurdunun yerlmi olduu bu qoca saray quru bir kabus halnda matm
irisind idi. Yandrlmd. Yandrlan bir tk "smailiyy" deyildi. Trklr mxsus btn mtblr, mtbuat
idarxanalar, milli teatro binalar, mktblr, xstxanalar, camilr, milli mdni mssislr yerl yeksan
edilmidi. Bir hft irisind Bak btn simasn dyimidi.
31 martda 15 min gnahsz trk ksilmidi.
Gnn qhrmanlar: aumyan, Avakyan, Arakelyan, Ter-Mikaelyan, Saakyan, Lalayan, Hamazasp,
miryan v b. idi.
lind Lenin v Stalinin 13 nmrli dekreti olan Stepan aumyan hmin dekret gr "Byk Haystan"a
mqabil Azrbaycan "Sovetsiz" edrk burada Moskva hakimiyytini quracaqd.
Bunun n silahl ermni qvvlrin dayanaraq trklri ksirdi. O mart gnlrini fotoqraf vasitsil
tsbit etmi bir ox iranl, polyak, grc tanyram v bunlarn he birindn olmayan M. Kulqe adl bir cnbi
hadislri bel anladr:
"Yalnz mslman hali trfindn mskunlam mhlllri qrb, halini ldrr, qlncla paralayr,
snglrl dlik-deik edir, evlr at vurur, ocuqlar bu atlr ataraq diri-diri yaxr, 3-4 gnlk sdmr
ocuqlar is snglrin taxrdlar.
Hadislrdn sonra torpaa gmlm 57 islam nri bulundu. Bunlarn qulaqlar, burunlar qoparlm,
qarnlar yrtlm, zalar ksilmidi.
ldrmdiklri qadnlarn salarn bir-birin balayaraq ryan bir halda klrd qabaqlarna qatb srr
v zlrini tfng dibklri il vururdular. Kimsy rhm edilmirdi. ocuqlara rhm edilmdiyi kimi,
ixtiyarlara da aman yoxdur. Msln, lizad Hac mirin evind 80 yal anas, 60-70 yanda qadnlar
ldrm v 25 yanda tz glini diri-diri divara mxlamlard..." Bir szl, Moskva Azrbaycanda sosializm
v kommunizm qurmaqla mul idi.
Grk M. Kulqenin, grks digr cnbilrin, o gnlrin xatirsi olmaq zr, alm olduqlar v bu gn
llrd mvcud fotoqraflar ox facili mnzrlr ks edirlr. Mlk qdr sevimli bir azri yavrusu Baknn bir
24

PREZDENT KTABXANASI
divarna ivlnmidir v iv yavrunun ta qlbini dlib kemkddir. Bir ym qzl-erkkli ocuq llri
zrind qocaman oban kpklri bu msum yavrular gmirir. lpaq bir qadn yer srilmi, lm... bu l
vcudun qurumu mmsini canl bir yavru mmkddir... 31 martn xatirlri yalnz bunlar deyildir. Mn hl
10 minlrl azri qz v qadnlarnn sir srs halnda gtrldyn, "Rekord" teatrosunun o gn mhri
andran mnzrlrini, sir bazarnda azri qzlarnn satldqlarn v sairini qeyd etmirm.
nki 31 mart xatrlamaq v canlandrmaq n bu qdr d kafidir, bu qdr d bsdir".
Mart facilrini z gzlri il grm, bu hadislrin btn iztirablarna dzm, xobxt tsadf
nticsind sa qalm yeniyetm bir gnc Mhmmd Muradzadnin 1918-ci ilin dekabrnda qlm alb,
1919-cu ild ap etdirdiyi "Mart hadiseyi-limsi" kitabas bu chtdn xsusi maraq dourur. (Bu kitaba
Sdaqt Mmmdova trfindn kiril lifbasna evrilrk 1996-c ild "Azrnr"d yenidn buraxlmd).
Burada hmin gncin ailsinin v qonularnn timsalnda ermnilrin Bakdak mart qrnlar zaman
azrbaycanllara qar trtdiklri vhiliklr qlm alnmdr. O, yazrd: "hyatm durduqca martn 19-cu
gecsini, yni bazar ertsi gnnn axamn unutmaram. Bu gec ail bir-biri il el rftar il davranrd ki,
sanki sabah bir-birini grmycklr, bdi bir fraa mhkum olacaqlar". (M. Muradzad, mart hadiseyi limsi. Bak, 1996, sh. 11).
Martn 20-d (yeni tqviml 31-d) shr M. Muradzadnin atasnn tanlarndan bir nfr Hac znn
50-55 yanda yaral qardan onlarn evin gtirir. Hac ailsinin harada olduunu bilmir. Yaraln grn gnc
ona baxmaa dz bilmyib qonu yhudilrin evin qar. Onlarn hytin soxulan ermni canilri hacdan v
M. Muradzadnin atasndan silah tlb edirlr. Silah olmadqda onlar pul tlb edirlr. O, yazrd: "Atamla Hac
z llril pul kislrini xarb canilr verdilr. nsan qanna susam canilr pullar alb aralarnda bldkdn
sonra ikisi hmin hyt xr. Biri is bayra xarkn vvlc atamn sinsini nian edrk bir at ar, ardnca
Hacnn kksndn vurur. Hr ikisi dhtli bir surtd yer yxlr". (yen orada sh. 18-19.)
M. Muradzad yazrd ki, canilr getdikdn sonra: "Mn bu dhtlrin bununla bitdiyini v bir daha tkrar
edilmycyini znn edirdim. Birdn mhlld byk qova qopdu v bizim mhll qaps iddtl
dylmy baland". (yen orada).
Hyt soxulan ermnilrin digr canilr dstsi artq hytd kii tapmayaraq onlardan iki nfri "qoca il
qadnlar heyvan srs kimi qabaqlarna qatb sir adyla hara is aparrlar. ndi canilr nvb il hytdki
evlri axtarb qart v talan edirdilr. Axrda mn olduum evin qapsna gldilr. Lakin yhudi bu evin zn
mxsus olub, burada mslmanlar olmadn" deyib canilri z evin buraxmr. Bununla da birinci df
M. Mmmdzadnin hyat xilas edilir. Ermnilrin milli zmind trtdiklri qrnla bal z fikirlrini
M. Muradzad bel tsvir edir: "Artq iki gnlk mharibd kimlrin itirak etdiyini v n n bunun bel
davamn bir saat grdym shnlr gzlc gstrdi. slam ad dayana aman yox, zira o mnhus qonu
milltin qanin canavarlar indi vaxtdan istifad edrk baqa siyasi bir maska il quraqdan dilrindk
silahlanb zlrindn milyonlarca ox v qap bir qonu olan ncib bir millti z yurdlarnda yox etmy byk
bir crtl l amlard". (yen orada sh. 17-18).
M. Mmmdzad z grdklrindn lav qonu yhudilrin hadtlri sasnda azrbaycanllara tutulan
divan, klrd tklb qalm azrbaycanl csdlri haqqnda da ycam mlumat verrk yazrd: "hrin
vziyytindn xbr bilmk n yhudi ocuqlar tezdn mhllmiz xmlard. Gtirdiklri o tsirli v dil
yaxnc xbrlrind islam qurbanlarn btn klr boyu qrlar zrind dniz sahilin tordan atlm balqlar
kimi yan-yana qanl lm yatanda yatdqlarn sylyirlrdi. ki gndn bri gnahsz mzlumlar torpaa
endirmi v byk xanimanlar sndrn atlrin sdas indi hrin uzaq yerlrind eidilirdi. Bizim
mhlld is byk bir skunt hkm srrd". (yen orada sh. 22).
Lakin bu skunt ox hkm srmr, el hmin gn M. Muradzadnin dediyi kimi qonu milltin qanin
canavarlar yenidn knc-bucaqda gizlnmi trk-islam yavrularn qrmaa qol rmalamlar. Hr bir rus v
yhudi evlrini axtarb lm hdsiyl mslmanlar vermlrini mr edirdilr. Bel bir cani v qartkarlar
dstsi bizim ky dxi glmilrdi. Bizi bu anadk insanlq namin saxlayan yhudilr bu hvalatdan byk
bir tvi dmlrdi... Ev sahibi Levin ox hlim bir kii idi. Hrdn yanmza glib vzai-hvalatdan bizi
agah edrk bu dqiqlr ox qorxulu olduu n yalnz mtantli olmamza tvsiy edib hr nv olursa bizi
mdafi edcyini sylyirdi". (yen orada sh. 22-23).
M. Mahmudzad yazrd ki, ermni clladlar yen d kd olan yhudi v rus evlrind olan
azrbaycanllar zorla xarr, islam qurbanlarnn dad v fryadlar, traf evlrdn xarlan msum krplrin
rkparalayan bartlar eidilirdi. Onlar canilr gizlndiklri yerdn gcl xarb kd gll v qlncla
ignclrl mhv edirdilr. M. Muradzad yazrd: "Kiik qardamla daym alt mrtbd idilr. Mn
zmdn kiik qardalarmla Levinin otanda oturmudum. Levin is yalnz bizim prian halmza alud olub
dirigzl insanlar canilr lin vermmk n arlr dnrd". (yen orada sh. 23). Yalnz rus ordusunda
xidmt etmi lisilahl bir ne gnc yhudi z evlrini mdafi etdiklri n canilr Levinin yaad ev gir
bilmmi v M. Mahmudzad, onun qardalar v days canilrin lindn xilas olmular.
25

PREZDENT KTABXANASI
Yeri glmikn onu da qeyd edk ki, Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn Bak hadislri haqqnda
hazrlad mruzd d gstrilirdi ki, Bakda mart qrnlar zaman "ruslar, yhudilr v grclr mmkn
olan yerd azrbaycanllar xilas etmilr. Ermnilr azrbaycanllara qar qrn yalnz ermnilr qti
ultimatum vermi 36-c Trkstan polkunun tlblrin gr dayandrmlar. Bakda olan btn rus icmalarnn
nmayndlri ermnilrin bu vhiliklrindn hiddtlnir v ucadan z etirazlarn bildirirdilr". (Bax:
ARDSPHA. f. 277, siy. 2, i 16, vr. 18).
Xatirlrind yeri gldikc gnc mllif ermnilrin trtdiklri mumi vandalizm haqqnda da mlumatlar
verir, ermnilrin bu cr mvffqiyyt qazanmalarnn sbblrin z mnasibtini d bildirirdi. O, yazrd:
"Hl qarmda o gn mahid etdiyim rkdalayan bir mnzr tcssm edib durur. O gn k il bir ne
kiinin iynind qsa bir nrdivan zrind lvan boyal xala sarnm bir meyitin aparldn grdnz. O,
mart gnlrinin mzlum qurban, mnim zavall atam idi. O dvrn vziyytin nzrn bu hala da qibt
edirdilr. Ona gr ki, ox hidlrin meyiti o gn taplmaz oldu. Ana v baclarn qlbin ac v daim saalmaz
dalar basld. O gn bu mzzm Bak hrinin yardan oxu bir matm saraya evrildi. ox evlrin zvlri
sdmr yavrularnadk zhrli xncrlr il dorand. Fryad, ah-fan sdas eidilmz bir ev qalmad". (yen
orada sh. 27). Mart hadislri zaman z gzlri il grdy v eitdiyi hadislri qlm alan M. Muradzad
yeri gldikc bu hadislr z mnasibtini d bildirdi. O, Bakda tam azlq tkil edn ermnilrin bu
torpaqlarn hqiqi sahiblri olan azrbaycanllarn bana ad msibtlrin sbblrini d akarlamaa alr.
Onun bu haqda syldiyi fikirlr ox maraqldr. M. Muradzadnin fikirlri bir d ona gr maraqldr ki, 70
ildn ox kemsin baxmayaraq, 80-ci illrin axrlarnda ermnilrin bizi bu cr ar vziyyt salmasnda,
razimizin 20 faizdn oxunun ialnda, bir milyondan yuxar qaqnmzn olmasnda yen d z tqsirimiz az
deyildir. Demli, tarixin ibrt drslrindn hl d zmz n lazmi ntic xara bilmmiik. Hl mart
hadislri balamazdan vvl znn v dostlarnn dnclri haqqnda mlumat vern M. Muradzad yazrd
ki, fikirlirdim, gr ermnilrl dava balayarsa, azrbaycanllar trfindn "hans igidlrin itirak edcyini
v hans tkilat trfindn v neyin elan hll edilcyini bir nv tsvvrm bel gtir bilmirdim, nki
"lind bir mauzeri il alt patronu olub yalnz orada-burada pusquda duraraq z qardann qann tkmy adt
etmi, yaxud itirak edib d z qardana vaxt zrurtind sngrd patronun birini 7-8 rubley satan milli
igidlrmi?". O yazrd ki, dnrdm dmnin toplarna qar bizimkilr grsn n il cavab vercklr?
(yen orada sh. 9).
Xatir mllifi hl mart hadislrindn bir ne gn vvl "smailiyy" binasndan bir az aadak
dkann qabanda ermnilrl mnasibtlr haqqnda z gnc dostlar il olan shbtini xatrlayaraq yazrd ki,
mn o zaman deyirdim: "Bilirsinizmi dostlar, allah gstrmsin ki, bu mharib balansa bizim n ac
nticlr verr. Hl milli sgrlr kamil bir surtd tkil edilmmi, bapozuq qvvlr gvnmmli. Bir
mauzer v 5 patron il top v pulemyotlara cavab vermk olmaz. Mnc bu mharibd kasb v fqirlr artq
drcd zrr kn olacaqlar". Gnc mllifin bu szlrin dostlarndan biri bel cavab verir: "Xeyir, qarda,
pulemyot yoxsa da, bir glly pulemyotunu ldrb, pulemyotunu lindn alb zmz atarq. Mslmann
mharibd ox hiyllri olur".
ox maraqldr ki, hmin gnc bir ne gn vvl "smailiyy"d x edn boboaz tbliatnn yalan
vdlrin inanmdr. O z yoldalarna "smailiyy"dki sar paltolu fndinin, lmk, lmk dey bardn",
"dmnlrimiz "smailiyy" qarsnda scd etmlidirlr" syldiyini bildirir v qrurla deyirdi ki, "bel bir
ruh ykskliyi il he vaxt mlub olmarq". (yen orada sh. 29).
z dostunun bu sadlvh inamna cavab olaraq M. Muradzad bildirir: "Dostum, yanlrsan, sylmk
baqa, fel baqa, bu id ancaq diplomat olmal, ii el bir trz il aparmal ki, bsldiyimiz o byk amal bir
gn olsun ki, z mvqeyini tutsun. Dmnlr azacq bir hadisdn istifad edirlr, llrind olan qvvlrl
bizlri drin bir flakt svq edirlr".
M. Muradzad daha sonra yazrd ki, bu cr "milli qhrmanlarmz "smailiyy" kimi memarlq abidsinin
dmn trfindn dadlmasna v yandrlmasna, Tzpir mscidi kimi dini v tarixi abidnin topa
tutulmasna yol verdilr. Mart hadislri zaman "qalib xm" ermnilr z vhiliklrini rt-basdr etmy
alrlar. Ermni vhilri trfindn z evlrindn xarlaraq mxtlif kinoteatr binalarnda sir edilmi
azrbaycanl qocalar, qadnlar v uaqlar slh elan edildikdn sonra el hmin ermni qaninlrinin mayiti
il klrdn keirilrk z evlrin aparlrdlar. Bu cr ikizl hrktin sl mahiyytini baa dn gnc
mllif yazrd ki, "k boyu vvl bamz yarb, sonra tyimiz qoz dolduran o vhi qvvlr sirlri
mayit edirdilr". Evlrinin qaplarnda dayanm ermni milltindn olan Bak halisi is sirlikdn
buraxlanlar l salr, glr, adlanr v tn il soruurdular: "Asma, bir-iki Qafqaziya bizimki sylyirdiniz,
it Qafqaziyaya sahib oldunuzmu?". Gnc mllif yazrd: "Dmnin bu nv tnlri ac, fqt doru idi.
almamaq nticsi olaraq azlq tkil edn milltin bu gn vhi qvvlri qarsnda ba ymy mcbur
olmuuq". (yen orada vr. 27).
26

PREZDENT KTABXANASI
Fvqlad Thqiqat Komissiyas sdrinin mruzsind gstrilirdi ki, 1918-ci il mart hadislrindn sonra
Bakda ermnilrl azrbaycanllar arasnda slh haqqnda sazi glindiyin baxmayaraq hmin il sentyabrn
15-d Bak azrbaycanl v trk sgri qvvlri trfindn azad ediln qdr ermnilr mntzm olaraq Bak
klrind, hrdn traf kndlr gedn yollarda azrbaycanllar tutub qtl yetirir, meyitlrinin bir hisssini
is quyulara v ya dniz atrdlar. (Bax: ARDSPHA: f. 277, siy. 2, i 16, vr. 18).
Ermnilrin xalqmza qar trtdiyi btn bu vhiliklrin ildnmlri Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti
hkumti trfindn hm 1919-cu, hm d 1920-ci ild martn 31-d milli matm gn kimi qeyd olunmudur.
Sovet hakimiyyti is bu hadisni tamamil unutdurmaa almdr. Bakdak qanl mart hadislri Sovet
dvr tarixilri trfindn tarixi faktlarn v sndlrin ksin olaraq bu qrn bir milltin, baqa millt qar
davti nticsind hyata keirdiyi soyqrm siyasti kimi deyil, mumrusiya vtnda mharibsinin trkib
hisssi, Sovet hakimiyyti urunda boleviklrin mbarizsi v onlarn ksinqilab zrind byk qlbsi kimi
tqdim edilmidir. Lakin kommunizm ideoloqlarnn btn ciddi chdlrin baxmayaraq xalqmzn yaddanda
bdi iz buraxm 1918-ci il qanl mart hadislrini he cr unutdura bilmmilr. Azrbaycanda bolevik rejimi
qurulduqdan sonra, xaricd yaamaa mcbur olmu demokratik ruhlu Azrbaycan ziyallar hr il bu gn milli
matm gn kimi qeyd etmi, bu mnasibtl xatir geclri keirmi, qzetlrd mqal v xatirlr drc
etdirmilr. M. . Rsulzadnin redaktorluu il Almaniyann Mnhen hrind nr olunan "stiqlal"
qzetinin 1933-c il 1 aprel tarixli 31-ci say demk olar ki, btnlkl Bakdak 1918-ci il mart qrnnn 15
illiyin hsr edilmidir. Azrbaycan z istiqlaliyytini yenidn ld etdikdn sonra bu gn hr il anlmaqdadr.
80 illiyi bu il tamam olacaq bu hadisni yalnz biz zmz yrnmkl qalmamalyq. Qoyun drisin girmi
"zavall ermnilrin" yrtc canavar siftlrini btn dnyaya byan etmliyik. El etmliyik ki, btn dnya
xalqlar ermnilrin rzil siftlrini grsn v kimin kim olduunu yaxca tansn. El etmliyik ki, xalqmzn
bana alan bu msibtlr bir d tkrar olunmasn.
(Paayev Ataxan. Almam shiflrin izi il .Bak, 2001, sh. 207-225)
27

PREZDENT KTABXANASI
2) amax qrnlar
1918-ci ilin mart-aprel aylarnda ermni zoraklqlarndan Azrbaycann n ox zrr kmi blglrindn
biri d amax hri v amax qzasnn azrbaycanllar yaayan kndlri olmudur. Tssflr olsun ki, bu
gn qdr I9l8-l920-ci illrd ermnilrin azrbaycanllara qar vhiliklrindn bhs edrkn ndns onlarn
amaxda trtdiklri vhiliklrin ifas klgd qalmdr. Ermnilrin toplu halda yaadqlar yerlrdn
tamamil uzaqda, yzlrl azrbaycanl kndinin hatsindki cmi 6 ermni kndi v amax hrindki
azlqda qalan bir ovuc ermni halisinin bu razid azrbaycanllarn bana ad msibtlrl tan olduqda
adam dht glir. Ancaq tkzib olunmaz faktdr ki, bir ovuc ermni onlarca Azrbaycan kndlrini tar-mar
etmi, on minlrl gnahsz halisini qtl yetirmilr. Bu fakt bir d onu sbut edir ki, ermnilr olduqca
thlkli dmndirlr. Onlar hmi zrbni gzlnilmz yerdn vurma ox gzl bacarrlar. Ona gr d
onlara inanaraq he yerd nzartsiz buraxmaq olmaz. Yeri glmikn 1918-ci il amax hadislrinin
trdilmsind S. aumyan v onun laltlarnn rolunu da diqqtdn qarmaq olmaz. O, z 1918-ci ilin
aprelin 13-d Sovet Rusiyas Xalq Komissarlar Sovetin gndrdiyi mktubda amaxya artilleriya v
pulemyotlar olan "yeni dstlr" gndrdiyini etiraf edirdi. (Bax: S. aumyan, seilmi srlri, 2-ci cild, sh.
261).
Bu dstlr S. aumyann yaxn silahdalarndan olan v amax qrnnn sas tkilats, xalqmzn
qddar dmnlrindn biri danak S. Lalayev rhbrlik etmidir. Ermnilrin 1918-ci ilin mart v aprel
aylarnda amax hri v amax qzasnn azrbaycanl kndlrind trtdiklri cinaytlri ifa edn oxlu
arxiv sndlri qorunub saxlanlr. Bu sndlr arasnda 1918-ci il noyabr aynn 22-d Fvqlad Thqiqat
Komissiyasnn sdri . Xasmmmdovun Azrbaycan Cmhuriyyti dliyy nazirin amax hri v amax
qzasnn azrbaycanl kndlrinin talan edilmsi v mslman halisi zrind ermnilrin zoraklqlar
haqqnda mruzsi. (Bax: ARDSPHA, f. 277, siy. 2, i 16, vr. 9-14), hmin komissiyann zv A. Novatskinin
bu msl haqqnda komissiya sdrin mruzsi, (bax: ARDA, f. 1061, siy. 1, i 108, vr. 8-10), bu id
gnahkar olan xslrin cinayt msuliyytin clb edilmsi haqqnda Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn
1919-cu il 12 iyul tarixli qrar (Bax: ARDA, f. 1061, siy. 1, i 105, vr. 1) v s. vardr.
amax hri v amax qzas zr ermnilrin trtdiklri vhiliklr haqqnda 7 cild, 925 vrqdn
ibart thqiqat ilrind toplanlm materiallar ermnilrin burada trtdiklri vhiliklr, ermni rzalti
haqqnda trafl mlumat verir. Burada toplanan yzlrl zrrdid v ahid ifadlri, dindirm protokollar
ermnilr trfindn yandrlm, dadlm tikili v mdniyyt abidlrin bax protokollar, aktlar, siyahlar
v digr sndlr ermnilrin amax hri v amax qzasnn azrbaycanllar yaayan kndlrind
trtdiklri vhiliklri yani kild ifa edir.
Bu id . Xasmmmdovun dliyy nazirin tqdim etdiyi mruzy xsusil diqqt yetirmliyik.
Komissiyann ilkin istintaq nticsind ld etdiyi mlumatlar hmin mruzd rh olunurdu. Mruzd
deyilirdi ki, amax hri iki hissdn ibartdir. Yuxar v ya ermni hisssi, aa v ya mslman hisssi.
Birincid sasn ermnilr v malakanlar, myyn qdr d mslmanlar, ikincid is yalnz mslmanlar
yaayrdlar. amax qzasnda halinin ksriyyti mslmanlardr. Ermni v malakanlar hrsi 6 kndd
yaayrlar. Hm hrli v hm d kndlrdn olan mslmanlar ermnilrl v malakanlarla kemi
zamanlardan slh raitind yaam, onlara he bir ziyan vurmam, onlar incitmmi, daim mehriban
qonuluq laqlri saxlamaa almlar. Htta 1905-ci ild Zaqafqaziyann bir ox hr v kndlrind
ermnilr qar x edilnd d amax hri v amax qzasnda mslmanlar ermnilr zrind zoraklq
etmmi, onlara qar dmnilik hrktlri trtmmidir. Buna baxmayaraq amax hri v amax
qzasnn ermnilri hmin vaxtda zrr kmi ermni qardalar il hmrylik xtrin mslmanlara qar
gizlind dmnilik hissi bslyir v 1905-ci ild incidilmi ermnilrin heyfini xmaq n lverili mqam
gzlyirmilr. 1918-ci il martn 18-d qaliblr kimi hrin mslman hisssin soxulan ermnilr
qqrrmlar: "Biz bu gn on iki ildir ki, gzlmiik. Bu Nikolayn siz kmk etdiyi 1905-ci il deyil. ndi
siz he kim kmk etmyck. Kmy siz znzn mqdds Hzrt Abbasnz arn".
Hkim Sazanov 1918-ci il martn 19-u gecsi amaxda ermnilri mslmanlar zrind rhmsiz
zoraklqlar iltmkd gnahlandrdqda o, ermnilrdn bel bir cavab almdr: "Mslmanlara he bir rhm
etmk yoxdur, onlarn hams mhv edilmlidir".
amaxda azrbaycanllara qar ermnilrin dmnilik hrktlri hl birinci dnya mharibsi
baland vaxtlardan zn bruz vermy balamdr. Azrbaycanllara qar onlar zlrini ox tkbbrl
aparr, onlarn milli v dini heysiyytlrini aqca thqir edirdilr. 1917-ci il fevral evriliindn sonra ermnilr
daha csartl hrkt etmy balayrlar. Ermnilr ar hakimiyyti orqanlarnn yerli komandas oradan
getdikd gizli surtd silah anbarn l keirib bu haqda n qza komissarna, n d yerli mslman Milli
urasna he bir mlumat vermmidilr. Onlar ermnilrdn v malakanlardan ibart hrbi qarnizon tkil edib
28

PREZDENT KTABXANASI
oraya mslmanlar buraxmamlar. Azrbaycanllar qarnizona girmy nail olduqda is ermni sgrlri onlara
qar dmnilik edir, onlar thqir edir v incidirdilr. El bu vaxtlar ermnilr z kndlrin mxtlif yollarla
silah v sursat gtirib, srtl silahlanmaa balayrlar. Silah sasn cbhdn qaydan sgrlr gtirirdilr.
Onlarn hrsi z il bzn tfng gtirmilr. Ermnilrin bu hrktlri azrbaycanllar brk vahimy
salr. Hm amax hrind, hm d qzann kndlrind azrbaycanllar grrdlr ki, ermnilr onlara qar
srtl silahlanrlar. Mslmanlar btn qvvlrini srf edirdilr ki, ermnilrl dil tapsnlar v yaxnlamaqda
olan qrnn qarsn alsnlar. Altdan-altdan srtl silahlanan ermnilr zd zlrini el gstrirdilr ki, guya
mslmanlara qar he bir dmnilik hisslri bslmirlr. amax hrindn 6 verst aral Mdrs ermni
kndind gizli surtd Zaqafqaziyann digr qzalarndan ermni sgrlri toplanmaa balayrlar. Martn
birinci yarsnda mlumat alnr ki, Bakdan amaxya byk miqdarda hrbi sursat, top v pulemyotlarla
silahlanm mindk Bakdak bolevik hakimiyyti adndan ermni qoun dstsi glir. amaxdan dstnin
qabana mslman v ermnilrdn ibart nmaynd heyti gndrilir. Nmaynd heytinin dst il gr
malakan kndi Qozlu-ayda (Xilmili) olur. Dsty silah amax qarnizonuna thvil vermk tklif olunur.
Onlar bundan qti imtina edir v bildirirlr ki, onlarn balca mqsdi amax qzasnn quldur dstlrindn
tmizlmk, qzada anarxiyaya son qoyub normal hyat brpa etmkdir. Dstnin rhbrlri amax hrindn
yan kerk Mdrs kndin gedcklrin sz verirlr. Martn 15-d dst amaxnn yanndan kerkn
hrin knarnda z evlrini qoruyan mslmanlar dstnin hr hcum etdiyini gman edib at arlar.
Dst d cavab ati ar. Tezlikl btn hri atma bryr. Bu atma nticsind hr iki trfdn tlfat
olur. Lakin axama yaxn hrd tam sakitlik yaradlr. El hmin gn ermni yepiskopunun tbbs il
amaxnn btn milltlrin v onlarn ruhanilrinin nmayndlri bir yer yaraq and iirlr ki, slh
raitind yaayacaq v qayda-qanunu pozmayacaqlar. Bunu eidn Krdmir kndi sakinlrin mslmanlar
incitmmyi ermnilrdn xahi etmk n amaxya glmi, ermni rhbrlrin mslmanlarla slh
raitind yaama tklif etdikd v ermni yepiskopunun verdiyi and xatrlatdqda ermnilrdn bu cr cavab
almlar: "Mslman ruhanilri ermni ruhanilri il bara bilr, lakin ermni xalq mslmanlarla mharib
istyir v bu id onu ngiltr mdafi edck".
1918-ci il mart aynn 18-d sbh a amax hrinin azrbaycanl sakinlri top atlrinin sdalar
altnda oyanrlar. Evlrindn xarkn grrlr ki, hr cnubdan ermnilr, imali-rqdn is malakanlar
trfindn mhasir olunub. hrin tamamil azrbaycanllardan ibart aa hisssi top v pulemyot atlrin
tutulur, hrin yuxar hisssind yaayan ermnilr is azrbaycanllar yaayan mhlllri tfnglrdn at
tuturlar. Bu hcum mslmanlar n tam gzlnilmz idi. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi ondan bir gn vvl
ermni yepiskopu Baqrat v malakanlarn nmayndsi Karabanov Xa v ncil qarsnda azrbaycanllarla
slh v qardalq raitind yaayacaqlarna v he vaxt onlara qar silahl x etmycklrin and irk sz
vermidilr. vvlcdn mdafiy hazrlamam azrbaycanllar vvlc mdafi olunmaa tbbs edirlrs
d, lakin top v pulemyot atlri altnda dayana bilmyib geri kilirlr. Ermnilr v malakanlar hmly
baladqlarndan bir ne saat sonra artq hrin azrbaycanllar yaayan v hrin ermni hisssi il srhd
olan "Piran-irvan" blmsin soxula bilirlr. Onlar z hrktlri zaman hr addmlar azrbaycanllarn
evlrinin talan edilmsi, yandrlmas v mlki halinin qddarlqla qtl yetirilmsi il mahid olunurdu.
hrin n abad, varl v tannm mslmanlarna mxsus evlrin od vurulurdu. Ermnilrin qart v
yandrd evlr arasnda xyevlrin, Hsnovlarn, Cbraylovlarn, qza mftisinin, Hseynbyovun,
limirzyevin, fndiyevin, Babayevlrin, Mhrrmovlarn, Veysovlarm, Byk by Hseynovun, Hac
Vahab lkbrovun v baqalarnn mlklri d var idi. Ermnilr v malakanlar yandrlm evlrdn xb
qaan kii, qadn v uaqlar glllyirdilr. Ermnilr evlr soxulur, onlarn sakinlrini qtl v qart edir,
sonra is yandrrdlar. Gec mslmanlar tslim olmaq bard qalib ermnilrin yanna nmayndlr gndrir
v slh xahi edirlr. Lakin at dayandrlmr. Yannlar btn blgy yaylr v o biri gnn shrin qdr
hrin bu n zngin mhllsindki evlrdn yalnz xarabalqlar qalr. Yandrlm evlrdn qaaraq cann
qurtarmaq istyn sakinlrin - kii, qadn v uaqlna he bir frq qoymayan ermnilr onlar aqcasna,
yaxud tinlrdn at tuturlar. Adamlar evlrd, hytlrd, klrd qtl yetirirlr. hrin klrind
meyitlrdn qalaqlar yaranr. Ermnilr azrbaycanl halinin qtlini eidilmmi v ala smaz qddarlq v
ignc il hyata keirirdilr. ldrmk v evlrini yandrmaq hdsi il ermnilr azrbaycanllardan onlarn
pul v qiymtli eylrini alr, lakin ox vaxt pul v qiymtli eylri vermlri bel azrbaycanllar lmdn v
evlrini yandrlmaqdan xilas ed bilmirdi. Klrd zab verilrk ldrlm qadnlarn meyitlri atlb
qalmd. Onlarn dlri ksilmi, qarnlar yrtlm v n irkin sullarla thqir olunmular. Klrd
pazlarla diri-diri yer mxlanm uaq meyitlri d atlb qalmd. Azrbaycanllarn evlrindn qart v talan
edilmi mlak araba v furqonlarla ermni v malakan kndlrin danrd. Ermnilrin amax hrindki bu
vhiliklri bir ne gn davam edir. Yalnz Gncdn azrbaycanl silahl dstlrinin amaxya kmy
glmsi il qorxuya dn ermnilr v malakanlar amax qzasnn Qozlu-ay malakan kndin kilirlr.
Azrbaycanl silahl dstlri onlar tqib edir. Lakin onlara mlum olur ki, ermnilr v malakanlarn qvvlri
29

PREZDENT KTABXANASI
onlarnkndan qat-qat stndr. Ona gr d strateji mlahizlrl drd gndn sonra azrbaycanl silahl
dstlr hri trk etmy mcbur olurlar. Gncdn olan silahl dstlrl amaxnn demk olar ki, ksr
mslman halisi hri trk edir. Ancaq ox tlsik olduu n onlar htta zlri il vacib yalarn bel
gtr bilmyrk onlar taleyin hkmn buraxrlar. oxlu hr sakini xsusil, yoxsullar, xstlr, qocalar,
qarlar v uaqlar hrd qalr. Gncdn olan silahl dstlr amaxn trk etdikdn bir ne gn sonra ermni
v malakan quldur dstlri geri qaydaraq ikinci df amaxn tuturlar. Bu df hrin talan edilmsi v
haliy divan tutulmas vvlkindn daha byk qddarlq, qzb v qaninlikl hyata keirilir. hrd qalan
azrbaycanl hali uaqlar, qadnlar, qocalar da daxil olmaqla tamamil mhv edilmidir. Klr, hytlr,
evlr, mscidlr meyitlrl dolu idi. hrd azrbaycanllarn btn hrkt edn mlak qart edilrk ermni
v malakan kndlrin aparlmd. hrin btn azrbaycanl hisssi oda tutulmudur. hrdki btn
mscidlr (on iki mhll v tkc ibadt yeri olmayb 800 illik tarixi olan byk arxitektura abidsi olan
"Cm mscidi"), onlarn nzdindki mqdds yerlrl birlikd yandrlmd. Bir szl hrin azrbaycanllar
yaayan btn mhlllri tamamil xarabazarla evrilmi, bir dd d olsa azrbaycanl evi sa qalmamdr.
Ermnilrin amax hrin birinci v ikinci hcumlar zaman bir ne min azrbaycanl qtl
yetirilmidir. Onlarn arasnda tkc amaxda deyil, btn Azrbaycanda tannm nfuzlu xslr v ictimai
xadimlr d var idi. Onlardan mhur axund Hac Cfrqulunu xsusi qddarlqla ldrmlr. Ermnilr
vvlc onun saqqaln yolmu, dilrini sndrm, gzlrini xarm, qulaqlarn v burnunu ksmilr.
Ermnilrin qddarlqla ldrdy hrin nfuzlu azrbaycanl xsiyytlri arasnda hr hakimi Teymur by
Xudaverdov, birinci dvlt dumasna amaxdan deputat seilmi Mmmd liyev, Hacbaba Abbasov, rf
Hacyev, Hac bdl Xlil hmdov, Hac bdl Hseyn Zeynalov qarda il, Hac srafil Mmmdov, Mir
brahim Seyidov, Hac brahim Salamov, Aa hmd hmdov, Hac bdl-Qasm Qasmov, yyubaa
Veysov, Zeynb xanm Veysova, liabbas by brahimbyov, lkbr Qdirbyov, bdrhim aa Aalarov,
Mhiyyddin fndizad, Zkriyy fndi Mehdi Xlil olu, Ziyddin Abdullayev, Hac Molla Hsn
Zeynalov v onun arvad, Mahmud Hacaa olu, onun arvad v olu v bir ox baqalar da var idi.
Ermnilr xilas olmaq n Hac axund Cfrqulunun evin v hytin pnah gtirmi oxlu qadn v
uaqlar da ldrm v ya diri-diri yandrmlar. Hac axundun tamamil yandrlm evinin hytind
fvqlad thqiqat komissiyasnn zvlri oxlu xrda insan smklri akar etmilr. Meyitlrin iri smklrini
is trklr 1918-ci ilin yaynda ermnilri amaxdan qovarkn yb basdrmlar. Komissiya zvlrinin 1918 ci ilin oktyabr-noyabrnda bu bard hazrlad mruzd qeyd olunurdu ki, hytd hl indi d rm
meyitlrin iyi qalmaqdadr. Habel yandrlm digr evlrin v mscidlrin hytlrind oxlu yanm insan
smklri d akar edilmidir.
Mruzd gstrilirdi ki, bir ne mscidin, evin v maazalarn xarabazarlqlarnn, habel insan
smklrinin 45 dd foto killri d kilmidir. Fvqlad thqiqat komissiyasnn digr mruzlrindn
birind deyilirdi ki, ermni hrkatnn rhbrlrindn biri Bakda z tanlar qarsnda lovalanaraq demidir
ki, amax hadislri zaman bu hrd 10 nfr mslman qzn vvlc zorlam, sonra is onlar z xsi
tapanas il glllmidir. (ARDSPHA: f. 227, siy. 2, i 16, vr. 18). Mruzdn aydn olur ki, amax
hrinin azrbaycanl halisin vurulmu ziyan orta hesabla bir milyard manatdan ox olmudur. amax
hrin hcum, onun dadlmas, dinc azrbaycanl haliy - qadna, qocaya, uaa qddarcasna divan
tutulmas yalnz ermnilrin azrbaycanllara qar milli intiqam v milli dmnilik hissindn irli glir v
ikili mqsd dayrd. Bir trfdn azrbaycanllar ktlvi surtd qrmaq, digr trfdn is onlarn hesabna
var-dvlt ld edib varlanmaq. amaxn talan edn ermni quldur dstlri bu ideyadan ilham alrdlar:
ldrb talamaq! Talayb ldrmk!
amax zrin hr iki hcum zaman yannlar, talanlar, qtllr bilavasit illrl amaxda slh raitind
yaam, azrbaycanllardan daim hrmt grm nankor yerli ermnilrin rhbrliyi il danaklar trfindn
vvlcdn hazrlanm plan zr hyata keirilmidir. Bu mliyyatlara Stepan Lalayev, Qavril Karaolanov,
Arak Glbndiyan, Mixail Arzumanov, Karapet Karamanov, Sedrak Vlasov, Samvel Doliev, Petrosyants, ata
v oul vanovlar, dllk Avanesov, ual Aqamalov v b. rhbrlik etmidir. Rhbrlik etmkl yana bu
xslr quldur dstlrinin digr zvlri il birlikd v onlarla brabr azrbaycanl evlrini yandrmaq, talan
etmk v dinc halinin qtllrind d bilavasit itirak etmilr. Yzlrl ahidlr v zrrknlr dindirilrkn
bu qatillrin adlarn kmi, qtl v qartd bilavasit itirak etdiklrini tsdiq etmilr. Onlar yerli
ermnilrdn kemi qza risinin mavini Qavril Karaolanovun, kemi amax pota-teleqraf kontorunun
risi Arak Glbndiyann, amax ermni kilssinin hamiktikoru Mixail Arzumanovun, amaxda mhur tacir
E. vanyantsn, dllk Samvel Doliyevin v b. bu hadislrin xsn itiraks v icras olduqlarna hadt
vermilr.
Toplanlm oxlu yavi-dlillr, zrrknlrin v ahidlrin ifadlri sasnda fvqlad thqiqat
komissiyasnn zv A. Novatski hmin komissiyann sdrinin adna yazd mruzd dinc azrbaycanl
30

PREZDENT KTABXANASI
haliy qar eidilmmi cinaytlr trtmi hmin xslr qar cinayt ii qaldrma tklif edir. (Bax:
ARDA. f. 1061, siy. 1, i 108, vr. 10).
1919-cu il iyul aynn 12-d Azrbaycan Cmhuriyyti hkumti yannda Fvqlad thqiqat komissiyas
amax hrinin dadlmas v bu hrin azrbaycanl halisi zrind zoraklq hallar bardki thqiqat ii
haqqnda komissiyann zv A. Novatskinin mruzsini dinlyrk ahidlrin v zrrknlrin ifadlri,
trdilmi cinaytlrin thqiqi, yandrlb dadlm yerlr bax v s. sasnda amax hrind trdiln
cinaytlrd sln amaxdan olub Bak hrind yaayan Stepan Lalayevin, amax hrinin sakinlri Qavril
Karaolanovun, Arak Glbndiyann, Mixail Arzumanovun, Karapet Karamanovun, Armenak Martirosyantsn,
Aleksandr Xaaturovun, Mixail Xaaturovun v baqalarnn, cmi 31 nfrin amax qrnlarnn balca
canilri olduqlar gstrilir. Komissiyann bu msl il bal qbul etdiyi qrarda deyilirdi ki, bu clladlar
Azrbaycan xalqna qar davt sasnda milli v dini zmind vvlcdn z aralarnda razlaaraq, bir ne
min nfr ermni qvvlrini z traflarnda birldirrk top, pulemyot, tfng, tapana v xncrl
silahlanaraq z qarlarnda amax hrind olan azrbaycanl halini qrmaq, mlaklarn qart v mhv
etmk mqsdi qoymudular. Bunun n d 1918-ci il martn 18-d sbh a amax hrinin
azrbaycanllar yaayan hisssin hcuma keirlr. Bir ne gnd bir ne min dinc azrbaycanl halini kii, qadn, ua qtl yetirmilr. z d bu qtllr xsusi qddarlqla hyata keirilmidir. Bel ki, qtl
edilnlrin qollar, qlar, burunlar, qulaqlar ksilmi, gzlri xarlm, qarnlar yrtlm, yandrlm,
ox byk ziyytlrl ldrlmlr. Ermnilr amax hrind azrbaycanllara mxsus 1 milyard
manatlqdan yuxar dyri olan mlak qart etmi, hrin azrbaycanllara mxsus btn evlrini yandraraq
mhv etmilr. hrd 13 mscid, o cmldn byk tarixi abid olan "Cm mscidi" yandrlmdr.
Fvqlad thqiqat komissiyas bu vandalizmin balca tkilatlar haqqnda cinayt ii qaldrmaq, onlar
msuliyyt clb etmk v istintaq iin balamaq haqqnda qrar qbul edir. (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, i
108, vr. 5).
amax hri kimi amax qzasnn n az, n ox 86 azrbaycanllar yaayan kndi d ermnilrin
xaincsin qfil hcumlarna mruz qalmlar.
Martn 18-d sbh a amax hri il yana, onun 3-4 verstliyind olan ngxaran kndin d qfil
hcum olur. Mdafisiz knd soxulan dmn ngxaranda ermnilrin trtdiklri vhiliklrl laqdar
thqiqat materiallarnda hmkndlilrinin v ahidlrin ifadlrin gr trtib edilmi siyahlarda bu knddn
ermnilrin byk ignclrl qtl yetirdiyi 237 nfrin ad var. (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, i 100, vr. 19 24). ngxarana soxulan dmn ermnilr v malakanlar kndi mhasiry alaraq oradak halini qrr, kndi
qart edir, yandrr v sa qalan halini is sir alr. sir alnm ngxaran sakinlrinin uaqlar azrbaycanl
kndi olan Mlhm aparlb orada saxlanlr. 88 kiini is malakan kndi uxuryurda aparrlar. Knd
atmam onlar sirlri bada saxlayaraq bir ne nfrini glllyirlr. Qalan 76 nfri is sir kimi Mdrs
kndind yerln ermni qrargahnn srncamna gndrirlr. Yolda iki nfri d glllyirlr. Mdrs
kndin cmi 74 nfr sa azrbaycanl glib xr. Gncdn gln silahl dstlr amaxya girdikd
ngxaran kndindn olan nmayndlr Mdrsy aparlm qohumlarnn taleyindn xbr tutmaq n
Mdrs kndin gldikd onlar kndin knarnda ngxaranl sirlrin hamsnn ldrldyn v
meyitlrinin eybcr hala salndn grrlr. Meyitlrin qulaqlar, burunlar, llri v ayaqlar ksilmi, bir ox
llrin dlrind yanq izlri akar edilmidir. Bu da sbut edirdi ki, hl onlar sa ikn ermnilr onlarn
sinlri zrind od qalamlar. Bundan baqa dadlm knddn qab cann qurtara bilmi ngxaran
sakinlrinin oxu aclqdan, soyuqdan v xstlikdn tlf olmular. Komissiyann mruzsind gstrilirdi ki,
qsa bir vaxtda ngxaran halisi yarbayar azalmdr.
Respublikamzn dvlt arxivlrind saxlanlan yzlrl snd amax qzasnn azrbaycanl kndlrind
ermnilrin trtdiklri vhiliklri d yani kild ifa edir. Tssflr olsun ki, amax hri v amax
qzasndak qtllr v dantlarla bal fvqlad thqiqat komissiyas trfindn aparlan thqiqat v aradrma
ilri tamamil baa atdrlaraq yekun sndlr v mlumatlar hazrlanmad n amax hri v amax
qzasndak azrbaycanl kndlrin dymi mumi zrrin miqdar v ldrlm, yaralanm halinin mumi
say haqqnda limizd dqiq mlumat yoxdur, Lakin hmin komissiya trfindn toplanlm v limizd olan
oxlu ilkin mlumatlar sasnda amax qzasnn kndlrind azrbaycanllara dymi zrr, ldrln v
yaralananlar haqqnda hesablamalar aparmaq mmkndr.
1919-cu il aprel aynn 3-d Azrbaycan Cmhuriyyti Daxili lr Nazirliyi amax qza risinin
Fvqlad thqiqat komissiyasna hmin qzann 3 polis sahsi (Qbiristan, Mdrs v Kaun) zr ermnilr
trfindn dadlm kndlrin siyahs gndrilmidir. Hmin siyahya Qbiristan polis sahsi zr 19,
Mdrs polis sahsi zr 41 v Kaun polis sahsi zr 26 kndin (cmi 86 kndin) ad daxil edilmidir. (Bax:
ARDA. f. 1061, siy. 1, i 85, vr. 1-3). Fvqlad thqiqat komissiyasnn amax qzasnn ayr-ayr kndlri
zr apard thqiqatlarn - ahid ifadlri, zrrknlri dindirm protokollar, rsmi idarlrin halinin say
v mlaklarnn dyri haqqnda mlumatlar, ln v yaralananlarn siyahs v s. sasnda 53 knd zr trtib
31

PREZDENT KTABXANASI
edilmi yekun aktlarnda ayr-ayr kndlr zr lnlrin (o cmldn kii, qadn, uaq) say v hr bir knd
dymi mumi zrrin miqdar gstrilmidir. Bu kndlrdn bir nesind lnlrin say v dymi zrrin
mumi mbli aadak kimidir: Nvahi kndind cmi 995 nfr azrbaycanl ldrlmdr ki, onlardan da
555 nfri kii, 260 nfri qadn v 140 nfri uaq idi. Knd dymi mumi maddi zrr 60 milyon manat
olmudur; Yhyal kndind 922 nfr ldrlmdr ki, onlardan da 360 nfri kii, 412 nfri qadn v 150
nfri uaq idi, knd dymi mumi maddi zrr 22 milyon manat olmudur; Qubal Balolan kndind 553
nfr ldrlmdr ki, onlardan 250 nfri kii, 150 nfri qadn, 135 nfri uaqlar idi, knd dyn mumi
maddi zrr 90 milyona yaxn olmudur; Kalva kndind 500 nfr ldrlmdr ki, onlardan 250 nfri kii,
150 nfri qadn, 100 nfri uaq idi, knd dyn mumi zrr 24 milyon manat olmudur; Asu kndind 500
nfr ldrlmdr ki, onlardan 200 nfri kii, 300 nfri qadn olmudur, knd dyn mumi maddi zrr
36,5 milyon manat olmudur; Tircan kndind 360 nfr ldrlmdr ki, onlardan da 300 nfri kii, 40
nfri qadn v 20 nfr uaq idi, knd dyn mumi maddi zrr 21 milyon manata yaxn olmudur; Barl
kndind 370 nfr ldrlmdr ki, onlardan da 80 nfri kii, 150 nfri qadn, 140 nfri uaqlar olmudur,
knd dyn mumi zrr 12,5 milyon manat olmudur. Qalan btn kndlr n trtib edilmi aktlarda da
rqmlr yuxarda gstriln qayda zr aparlmdr. Btn aktlar fvqlad thqiqat komissiyasnn zvlri
trfindn imzalanm v mhrl tsdiq edilmilr. Bu aktlarda olan rqmlr zr bizim hesablamamza gr
amax qzasnn 53 kndind ermnilr 8027 nfr azrbaycanln qtl yetirmilr ki, onlardan da 4190
nfri kii, 2560 nfri qadn v 1277 nfri uaqlar olmudur. Hesablamamza gr bu kndlr dyn
mumi maddi zrr o dvrn qiymtlri il 339,5 milyon manat olmudur. (Bu mlumatlar n bax: ARDA,
f. 1061, siy. 2, i 85, 87, 100 v s.). Dymi maddi zrrlr yandrlm v dadlm yaay evlri v digr
tikililrin, qovulub aparlm v ya mhv edilmi iri v xrda buynuzlu mal-qarann, ourlanm v yandrlm
ev yalarnn, aparlm v ya mhv edilmi knd tsrrfat altlrinin, taxln, mal-qara n yemin, qrlb
dadlm zm, tut v meyv balar v s. zr hesablanrd. Ermnilrin azrbaycanllarn evlrin, mal-qara,
kin sahlrin mnasibtd trtdiklri hrktlr szn sl mnasnda vandalizmin, vhiliyin nmunsi idi.
Onlar tutduqlar yerlrd ilk nvbd evlri qart edib yandrr, mal-qaran is srb aparrdlar. Bu vhilr
mal-qaram srb aparmaa imkan tapmadqda tvllr od vurub dilsiz-azsz heyvanlar bel diri-diri
yandrrdlar. zm, meyv v tut balarndak aac v meynlri vhilikl dorayrdlar. Bir szl, onlar
zlrindn sonra he n qoymurdular. Ona gr d amax hrinin v amax qzasnda ermnilrin dadb
mhv etdiklri azrbaycanl kndlrinin sa qalm halisi szn sil mnasnda dilnilr evrilmi,
Azrbaycann baqa rayonlarna v Bak hrin pnah gtirmilr. Tssflr olsun ki, Sovet hakimiyyti
illrind xalqmza edilmi bu zlm unudulmu, Stepan Lalayev brat verilmi, bu iin sas tkilats olan
S. aumyan o vaxtlar amax qzasna daxil olmu rayonlarda n ziz adam kimi yad edilmidir. Onun adna
klr, kolxozlar qoyulmu, killri idarlrimizd n grkmli yerlrdn aslmdr. Bu unutqanlmz is
biz ox baha baa gldi. Minlrl say-sem oullarmz, razimizin 20 faizini itirdik, 1 milyon soydamz z
lksind qaqna evrildi.
32

PREZDENT KTABXANASI
3) Quba qrnlar
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti hkumtinin 1918-ci il iyul aynn 15-d yaratd Fvqlad Thqiqat
Komissiyas hmin ilin aprel v may aylarnda Quba hri v Quba qzasnn kndlrind S. aumyan v
G. Karqanovun gndrdiklri ermni danak cza dstlrinin azrbaycanllara qar trtdiklri vhiliklr
haqqnda da oxlu mlumatlar toplamdr. 5 cilddn ibart olan bu materiallar arasnda zrrdidlrin v
ahidlrin dindirilm protokollar, Quba hrinin ayr-ayr gnlrind yandrlm v dadlm, evlr v
dkanlara bax protokollar, Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn zv A. Novatskinin v digr xslrin
hazrladqlar mruzlr, aktlar, hrin ayr-ayr aillrin v sakinlrin dymi maddi zrrin miqdar bard
siyahlar v s. vardr. (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, i 95-98). Bu cildlrdki qart edilmi yalarn siyahlar
arasnda daha ox xala v qzl yalarn siyahs nzri clb edir.
Ermnilrin ktlvi surtd yaamad, demk olar ki, onlarn barmaqla sayld Quba hrind bu
hadislr nec ba vermidi? Ermnilr xalqmza qar bel bir vhiliklri nec trd bilmilr?
vvla onu qeyd edk ki, Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn zv A. Novatski 1918-ci ilin dekabrn 11 d hmin ilin may aynda Quba hrinin S. aumyann gndrdiyi danak quldur dstlri trfindn
dadlmasna qdr hrin mumi vziyytin aid Quba hr risi . libyova soru gndrir. hr risi
is znn hmin il 12 dekabr tarixli cavabnda bildirirdi ki, Hamazaspn ermni cza dstlri trfindn
dadlana qdr Quba hrind txminn 20 min yaxn hali v 10 min yaxn ev olmudur. Danaklarn
Quba hrin hcumu 1918-ci il may aynn 1-d balam v onlarn aznlqlar doqquz gn davam etmidir.
Bu mddt rzind Quba hrind azrbaycanllara mxsus 200- yaxn ev tamamil dadlm v
yandrlmd. n ox dant Bazar, Bulvar, Komendant v A. Bakxanov kimi mrkzi klrd
trdilmidir. Onun verdiyi mlumata gr bu hadislr qdr Quba hrind danq kild cmisi 500
nfr yaxn ermni yaamdr. (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 1-2).
Burada . libyovun izahatndak bir msly d xsusi diqqt yetirmk lazmdr. Bir trfdn bu o illr
kommunist libas geymi ermni danaklarnn azrbaycanllara qar bir ne yerd hyata keirdiyi tamamil
vvlcdn planladrlm tdbirl nec d uzlar. Digr trfdn is 1988-ci ild Sumqayt hadislri zaman
pullu ermnilrin z pullarnn mant kassalarndan xarmas v Sumqayt trk etmlri il nec d oxarlq
tkil edir.
li Abbas by izahatnda bildirirdi ki, mn fikir verirdim, bu il mart aynn vvllrindn oxlu Quba
ermnilri zlrinin danan v danmayan mlaklarn sataraq xb gedirlr. Msln, Aleksandr Melikov,
Cavad Poqasov, Mirz Parseqov, Maqaks Poqasov, Artaet Mlikov, Nerses Surumov v b. Mn Aleksandr
Melikovdan v Badasarovdan soruduqda ki, n sbb onlar mlaklarn sataraq bel tlsik xb gedirlr.
Onlar mn dedilr ki, "Sizinl bizim aramzda n is gzlnilir. Ona gr komit bizi geri arr". (Bax:
ARDA. f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 38). Demli hmi olduu kimi varl ermnilr yen d vaxtnda Quba
hrini trk ediblrmi.
Bs Quba hadislri nec balamd?
1918-ci ilin aprel aynda Bak hri v Bak quberniyasnn bir hisssind hakimiyyt boleviklrin lind
olduu vaxt bolevik partiyasnn nmayndsi David Qolovani Qubaya glir. 1918-ci il dekabrn 21-d
A. Novatski trfindn dindiriln D. Qolovani bildirmidi ki, mn qidli sosial-demokrat menevikm, z
siyasi qidm gr srgn edilmidim. Fevral inqilabndan sonra azad olundum v Moskvada tibbi thsil
alrdm. 1918-ci ilin vvllrind Qafqaza gldim v qohumlarnn evind qonaq idim. Rusiyaya qaytmaq
istdikd Qudermesd ba vermi hadislr gr Moskva il dmiryol laqsi ksildiyi n ged bilmdim.
Bakda isiz qalmdm. Burada is hakimiyyt boleviklrin lind idi. Bolevik rhbrlrindn biri olan
A. aparidze mn milisd ilmyi tklif etdi v mn hmin tklifi qbul etdim. Bakda ba vermi mart
hadislrindn sonra mn Qudermes stansiyasna qdr dmiryol hrktinin brpa edilmsinin tkili
taprld. (ARDA: f. 1061, sy. 1, i 96, vr. 62). O bildirir ki, mn taprlm sgrlrdn ibart eelonun
parovozunda yola ddm v yol boyu mslman hali silahl sgrlrdn ibart eelonun gldiyini eidib z
kndlrini trk edrk qardlar. Mn mslmanlar dayandraraq qorxu v qamaq n bir sas olmadn
onlara baa salrdm. Onun bildirdiyin gr eelonda 2000- yaxn sgr var idi. Onlar sasn ruslar v
ermnilrdn ibart idi. Eelon Xamaz stansiyasna atdqda burada iki ermni eelona minrk sgrlr,
xsusil ermni sgrlri arasnda Qubada ermnilr qar repressiya siyasti hyata keirildiyi haqqnda
tbliat aparmaa baladlar. Guya bu repressiya siyastini azrbaycanl bylr hyata keirmidilr. Eelonda
olan ermni sgrlr hycana glrk, hcum edib Quba hrini datma tklif edirlr. (Yen orada, vr. 62).
D. Qolovani bildirirdi ki, mn v komissar sgrlri gcl saxlaya bildik v mlumat aldq ki, quballar biziml
danqlar aparmaq n nmaynd heyti gndriblr.
33

PREZDENT KTABXANASI
Bu msl haqqnda Quba hr risi . libyov is Fvqlad Thqiqat Komissiyasna 1918-ci il 15
dekabr tarixli ifadsind bildirmidi ki, aprel aynda kims Xamazdan xbr verdi ki, oraya bolevik silahl
dstlri glib v Quba hrin hrkt etmk niyytinddirlr. Biz quballar Xamaza boleviklrin yanna
nmaynd heyti gndrdik ki, yrnk n mqsdl Qubaya glmk istyirlr. Nmaynd heyti qaydb
xbr gtirdi ki, boleviklr Quba hrini v Quba qzasn Sovet hakimiyytin tabe etdirmk v burada
qayda-qanun yaratmaq n gliblr. Eyni zamanda onlar nmaynd heytin bu msllri aydnladrmaq
n Bakya boleviklrin yanna nmaynd heyti gndrmyi d mslht grmdlr. Ertsi gn bolevik
D. Qolovani, Qubal mslman qat bolevik Mir Cfr Barovla brabr Qubaya gldilr. (ARDA: f. 1061,
siy. 1, i 96, vr. 34). . libyovun szlrin gr D. Qolovani quballarla shbt zaman bildirir ki,
boleviklr Qubaya gliblr ki, yerindc aydnladrsnlar burada Sovet hakimiyyti lazmdr ya yox v
myyn ediblr ki, lazmdr. (Bax: yen orada).
D. Qolovani is bu mslni bel izah edirdi: "Eelon Qubaya hcum vzind bitrf xs kimi mni
Qubaya 2 saat mddtind Sovet hakimiyytini tanmaq ultimatumu il gndrmk qrarna gldi. 3 nfrdn
ibart nmaynd heyti yanna glrk byan etdilr ki, quballar bolevik hakimiyytini tanyr v onun
tlblrin ml edcklr. Mn Qubaya gldim v quballardan tlb etdim ki, 2 saata mn cavab versinlr.
Sovet hakimiyytini tanyrlar, ya yox? Onlara dedim ki, tklifi rdd etsniz, glckd hadislrin gedii bard
Siz tminat ver bilmycym. Quballar snni v i mzhb din xadimlrini ydlar v din xadimlri
bolevizmin rit qanunlarna zidd olmad n Sovet hakimiyytin tabe olduqlarn bildirdilr. Bu haqda
mn Xamazda eelonun komissarna da mlumat verdim. Bir ne mddt Qubada qaldm. Quballar mndn
Qubaya sgrlrdn ibart dst gndrmyimi xahi etdilr. nki el qvvlr var idi ki, onlarla mbariz
apara bilmirdilr... Mn Bakya teleqram vurdum ki, quballar burada qayda-qanun yaratmaq n Qubaya
silahl dst gndrmyi xahi edirlr. Mn cavab verildi ki, artq dst gndrilib. Hmin dstni qarlamaq
n mn Xamaza getdim v onlarla birlikd Qubaya gldik. Dstd cmi 187 nfr adam var idi. Onlardan
12 nfr ermni, bir ne nfr yhudi, qalanlar is ruslar idi. Dstd familiyasn bilmdiyim ermninin
rhbrliyi altnda 2 pulemyot da var idi. Dstnin bu komandirini bir ne df mn ara qardrma
hrktlrdn dandra bildim. (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 62).
Bu msl haqqnda Quba hrinin nfuzlu xslrindn olan Hac smayl Orucov is 1918-ci il dekabrn
12-d verdiyi izahatda demidi: "Yaz aylarnda gec, vaxtn dqiq dey bilmrm. Quba hrin Xamazda
olan bolevik dstsinin nmayndsi Qolovani glrk bizdn tlb etdi ki, boleviklrin hakimiyytini qbul
edk. Cavab n biz 2 saat vaxt verdi. Biz is he olmazsa 24 saat vaxt vermyi xahi etdik ki, qonu
kndlilr il bir yer yb bu mslni mzakir edk. Bizim xahiimiz rdd olundu. Qolovani Quba hrini
v traf kndlri datmaqla hdldi. Onda Quba hri v traf kndlrin halisi Sovet hakimiyytini
tandqlarn elan etdilr. Nisbtn uzaq kndlr boleviklr tabe olmaqdan imtina etdilr. 2 gndn sonra 200 300 nfrlik bolevik dstsi Quba hrin gldi. Dstd ksriyyti ermnilr tkil edirdi. Ermnilr
azrbaycanllara satar, lakin onlar ldrmr v qart etmirdilr. Txminn 10 gndn sonra yhudi qsbsi
trfindn hr yaxnlaan lzgi silahl dstlri hri zorla tutmu boleviklri qovmaq n hri at
tutdular. Atma sutka davam etdi. Nhayt boleviklr onlara kmy glmi byk silahl dstnin
mhafizsi altnd Xamaza geri kildilr. Lzgilrs dalb getdilr". (ARDA: f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 14).
Quba hr risi . libyov Quba hri halisinin D. Qolovaninin tkliflrini qbul etdikdn sonra
cryan edn hadislri haqqnda z ifadsind bildirirdi ki, bundan sonra o, Xamaza qaytd. Alt gndn
sonra is o, 170 nfrlik silahl dst v pulemyotlarla yenidn Qubaya qaytd. Dst ruslar, yhudilr v
ermnilrdn ibart idi. z d axrnclar oxluq tkil edirdilr. Dstnin banda poruik Aacanyan dururdu.
O, hm d pulemyotularn risi idi. Qolovani zn Qubann qza komissar elan etdi. Quballar ona tabe oldu
v Sovet hakimiyytini tand. Tezlikl traf kndlrin lzgilri hr kmy glrk onu boleviklrdn azad
etmk v boleviklri hrdn qovmaq n hri tfnglrdn at tutdular. Boleviklr pulemyotlarla
cavab verirdilr. Ermni boleviklr he cr tabe olmaq istmirdilr v sonralar aydn oldu ki, onlar kmk
gzlyirmilr. Atma nticsind mlki halidn 40 nfr ldrld. Lzgilrdn is 200 nfr yaxn adam
ldrlmd. gndn sonra Xamazdan boleviklr 40 nfrlik dst v bir topdan ibart yeni kmk
gldi. Nhayt altnc gn boleviklr hri trk etmy baladlar. Onlarla brabr mstntiqlr Manuylov v
Yesmandan baqa btn rus inovniklri v btn ermnilr d hri trk etdilr. Geri kilrkn Aacanyann
silahl dstlri Bulvar ksin od vurduqlar Bazar ksind 16 nfr, komendant ksind 7 nfr v
hrin knarnda khn hbsxanann yannda 35 nfr azrbaycanln qtl yetirirlr... Geri kiln bolevik
dstlri lzgilr trfindn at tutulur. Dstnin nnd hrdn xarlm ermni v rus halisi gedirdi.
Onlarn arasnda ln v yaralananlar var idi. lnlrdn bzilrinin meyiti boleviklr trfindn gtrlr.
Qalanlar is yerd qalr. Onlarn kimlrin boleviklrin v ya lzgilrin ati nticsind ldrldy mlum
deyildi". (yen orada, f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 35).
34

PREZDENT KTABXANASI
D. Qolovani is bu hadis bard bel mlumat verirdi: "Tezlikl dstmizin zrin lzgilr v traf
kndlrin mslmanlar (azrbaycanllar - A. P) hcum etdilr. Quballar biz hcum etmdi. Xamazdan
kmyimiz poruik Aacanyann bal il yalnz ermnilrdn ibart 150 nfrlik dst v iki top gldi. O
biri gn o, Qubada olan ksriyyti ermnilrdn ibart xristian halini hrdn xarmaq n bir yer yd.
Biz geri kilmy baladq. Mn dstnin nnd gedirdim. Onun (Aacanyann - A. P.) sgrlri krdklri
adamlar qoyaraq qardlar... Krlnlrin bir hisssi mnim dstlrim trfindn xarld, bir hisssi is
Leontev ba yannda qalaraq, orada lzgilr trfindn mhv edildilr. Biz Xamaza oradan is Drbnd
getdik. Bir ne gndn sonra hrbi nazir G. Karqanov Hamazaspn komandanl altnda 2000 nfrdn ibart
cza dstsini Qubaya gndrdi". (yen orada, f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 63).
D. Qolovani dstlri Qubadan xarldqdan txminn iki hft sonra Quba hrin xbr atr ki,
Bakdan top v pulemyotlarla silahlanm byk bir ordu hisssi Quba hrin doru hrkt etmkddir.
. libyovun verdiyi mlumata gr "Aprelin axrlarnda hmin silahl dstlr Xamaz kndin atr. Bu
kndin sakinlri dstnin qaban ksir nticd iki gn atma gedir. Mslmanlar daha dstnin qaban
ksmk iqtidarnda olmadqlar n dst zn yol aaraq Quba hrin istiqamt gtrr. Yalnz
ermnilrdn tkil edilmi bu dstnin banda trklr qar vhiliklr trtmkd ad xarm danaksakan
Hamazasp dururdu. Onun kmkisi Nikolay, komissar is Venunts idi. Dsty yol gstrn v bldi
"Dyirman" lqbli qubal ermni Hrtn Hayrapetov idi". (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 35).
. libyovun mlumatna gr 1918-ci il may aynn 1-d dst istiqamtdn hr daxil olur.
Dstd drd top v skkiz pulemyot var idi. hr daxil olan danak dstlri ox amanszlqla dinc halinin
ldrlmsi v var-dvltlrinin talan iin balayr. Tkc birinci gn hrin aa hisssind 713 nfr
azrbaycanl ldrlr ki, onlarn da ksriyyti qadn v uaqlar idi. Byk osse v Bazar klrindki evlr
qart edilir. Hamazaspn silahl dstlri hri drd hissy blrk hr bir hissd ayrca qrargah yaradrlar.
Birinci qrargah Leontev bann yannda, ikinci qrargah ermni kilssinin razisind, nc qrargah
mslman qbiristanlnn yaxnlndak yksklikd, drdnc - mrkzi qrargah is yhudi qsbsi
hndrlynd yaradlmdr. (ARDA: f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 35).
Ermnilrin Qubada aznl doqquz gn davam edir. Hcumun ikinci gn hrin birinci v ikinci
hisssind onlar 1012 nfr azrbaycanln qtl yetirirlr ki, onlarn da byk ksriyyti hrin yoxsul halisi
v randan i dalnca glmi kiilr idi. Talanlarsa he cr sngimirdi.
Qrn v talanlarn nc gn Quba hr risi quballarn nmayndsi kimi Hamazaspn yanna
gedrk xahi edir ki, he olmazsa k v evlrd atlb qalm llrin dfn olunmasna icaz versin.
Hamazasp bundan imtina edir v ata minrk . libyovla brabr qrargahndan hr glir. Burada o, li
Abbas byin itirak il sgrlr mracit edrk qtl v talanlar qurtarmaq haqqnda yd-nsiht vermy
balayr. . libyov z izahatnda bildirirdi: "Bu yd-nsiht mn bel gldi ki, smimi deyildi v sgrlr
onu (yni Hamazasp - A. P.) ks mnada baa dmli idilr". (yen orada vr. 35).
. libyov z izahatndan sonra bildirir ki, Hamazasp mscidin yanndak meydana glrk orada
toplam mslmanlara mracitl dedi: "Mn sln rzurumdanam. Uzun mddt trklrl vurumuam. Mn
ermni mnafelrinin mdafiisiym. Mn Sovet hkumti trfindn cza dstsi il buraya gndrilmim
ki, burada sizdn iki hft bundan vvl burada ldrlm ermnilrin qisasn alm. (O, lini zrind toplar
dayanm daa trf tutaraq) sizin msibtiniz o vaxt balayacaq ki, mn sabah o daa qalxm. Sabah mn o
daa qalxaraq hri topa tutduracaq v yer il yeksan edcym. Hazrda mnim Didax v Alpan kndlrind
dylrim gedir. Sonra U gn v Kilit kndlrin kerk sizlri odlara yaxacaq v ahdaa atacaam. Onda
baa drsiniz ki, ermnilri ldrmk n demkdir. Mn buraya qayda-qanun yaratmaq v Sovet hakimiyyti
qurmaq n deyil ldrlm ermnilrin qisasn almaq n gndrilmim". (yen orada vr. 35-36).
Hamazaspn ermni danak dstlrinin Quba hri v traf kndlrd trtdiyi vhiliklr Fvqlad
Thqiqat Komissiyasnn zv A. Novatskinin rhbrlik etdiyi qrup trfindn mumildirilmi mruzd d
z ksini tapmdr. (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, i 95). Mruzd deyilirdi ki, ermni silahl dstlrinin hr
daxil olmas mslman halinin ktlvi surtd qtli v onlar zrind hr cr zoraklq hallar il mayit
olunurdu. Ermnilr klrd llrin ken kii, qadn v uaqlar amanszlqla qtl yetirdilr. Evlr
soxularaq sdmr uaqlara bel rhm etmir, onlar analarnn qucandaca qlncla dorayrdlar.
A. Novatskinin mruzsind deyilirdi ki, Krblay Mhmmd Ta olunun on drd nfrdn ibart ailsi bu
cr qddarlqla qtl yetirilmidi. Mhmmd Rsul Mahmud olunun uaq v arvadndan ibart btn ailsi
ar ignclrl ldrlmdr. Onun znn diri-diri qarnn yrtm, gz qabanda uann ban
ksmidilr. Hac Dada Bala Qasm olu arvad Mdi Bibixanm v olu bdl Qasmla z evlrind
ldrlm v yandrlmlar. Krblay Abuzr Mstan olunun iki qz - Hkm v Buta analarnn
qucandaca xncrl doranmlar. Bel faktlar mruzd v onun n toplanm materiallarda onlarladr.
Msln, ermni sgrlri hrin hrmtli asaqqallarndan olan li-Paa Krblay Mhmmd olundan
tlb edirlr ki, kef kmk n onlara mslman qadn v qzlar tapb gtirsin. Tbiidir ki, li-Paa
35

PREZDENT KTABXANASI
Krblay Mhmmd olu bundan imtina edir. mrlrinin yerin yetirilmdiyini grn ermni clladlar onu
v olunu vhicsin qtl yetirirlr. Ermni vandallar vvlc atasnn gz qabanda olunun gzlrini
xarr, zn lgcl dorayr, sonra is cann taprana qdr sng il dlik-deik edirlr. (Bax: ARDA. f.
1061, siy. 1, i 95, vr. 6).
Qubann nfuzlu xslrindn Hac smayl Orucov z ifadsind bildirdi ki, Qriqori adnda bir nfr
ermni z evini Qubada Molla ahbal adl bir nfr satmd. Qriqorinin adn bilmdiyim olu evi satman
leyhin idi. Ermnilr Quban tutduqda Hamazaspn dstsind olan Qriqorinin hmin olu Molla ahbaln
qddarlqla qtl yetirmidi. (ARDA: f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 16).
Quba hr risi . libyov z ifadsind bildirdi ki, "Zoraklqlar, qtllr v qartlr doqquz gn davam
etdi. Mn yenidn Hamazaspn yanna gedrk he olmazsa llrin csdlrinin ylaraq torpaa
taprlmasna icaz vermyi xahi etdim. Ad kiln Hartn Hayrapetov mnim itirakmla ona mruz etdi ki,
(mruz zaman mn d itirak edirdim v ermni dilini bildiyim n n dediyini baa drdm) hrdn
Nikolay pulu il ndi 3 milyon manat ylb, 6 milyon manatlq qzl v qzl qadn bzk yalar toplanb,
hr ldrlm ermni n 200 mslman ldrlm, hr zorlanm ermni arvad n 70 mslman arvad
v qz zorlanm, ermnilrdn msadir olunmu yalar geri alnm, 90-a yaxn ev yandrlmdr.
Hayrapetov mruzsini bel yekunladrd: " tamamlanmdr, artq bsdir, gedk". (ARDA: f. 1061, siy. 1, i
96, vr. 37).
. libyov z izahatndan sonra qeyd edirdi ki, bu vaxt artq hrin hr yerind evlr yanrd. Tkc
Bazar ksind yanan ev v dkanlarn say 16 idi. Mnim gzlrim qarsnda hmin Hartn Hayrapetov v
onun 12 nfrlik artilleriya dstsi yarm milyon manatlqdan yuxar rzaq mhsullar - qnd, ay v
manufaktura mallar olan anbara od vurdu. lk gndn hrdn talanaraq Barovun evin ylm mallar
H. Hayrapetovun nzarti altnda arabalara yklnrk yola salnrd. Hamazasp dstlrinin Qubadan
xarlmas il laqdar bu hadislrin ilk balancnn sbbkar olmu Qolovaninin izahat da maraqldr. O,
bildirmidi: "A. aparidzenin ald v mnim kemi kmkim Mir Cfr Barov trfindn imzalanm
teleqramda deyilirdi ki, mn (yni D. Qolovani - A. P.) Qubaya glrk onlar hr trfdn yannlar, qtl v
qartlr trdn Hamazaspn dstlrindn xilas edim. aparidze mn tezlikl Qubaya getmyi mslht
grrd. Mn geni slahiyytlr alaraq Qubaya gldim. Hamazaspa tn il mracit etdim ki, onun dstlri
burada nlr trtmidi? O v dstnin komissar Venunts mni inandrmaa aldlar ki, guya onlarn bu id
he bir tqsiri yoxdur, z aralarnda vuruan snni v i mslmanlar bir-birlrini qrm v hri
yandrmlar". Mn onlara inanmadm v Hamazaspa z dstlri il hri trk etmyi tklif etdim. vvlc o
trddd etdi v sonra bildirdi ki, xb gedir. Hqiqtn d Qubada olduunun onuncu gn btn dstsi il
xb getdi". (ARDA: f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 65).
Maraqldr ki, Quba hrinin nfuzlu xslrindn olan Hac smayl Orucov da z izahatnda bu
msly toxunmudu: "Ermnilrin Quba hri sakinlri zrind vhiliklri on gn davam etmidir.
Grclr glmi, ermnilr geriy - Bakya qaytmdlar. Grclr biziml slh raitind davranm v trklr
gln qdr Qubada qalmlar". (ARDA: f. 1061, siy. 1, i 96, ver. 16).
Ermnilrin Qubada trtdiklri vhiliklr haqqnda Quba hr risi . libyov yazrd ki, ermnilr
hri trk etdikdn sonra mn hr dymi zrri hesablamaa baladm v myyn etdim ki, iki min yaxn
mslman kii, qadn v uaq qtl yetirilmidi. A. Novatski d z mruzsind . libyovun mlumatna
saslanaraq qtl yetirilmi azrbaycanllarn saynn iki min yaxn olduunu yazrd. (Bax: ARDA. f. 1061,
siy. 1, i 96, vr. 6). Yuxarda gstrdiyimiz Hac smayl Orucov is z izahatnda bildirirdi ki, "llri dfn
edn mollann dediyin gr, o, 2800 nfrin cnazsinin torpaa taprldn saymd". (Bax: yen orada ver.
15).
A. Novatski Hamazasp dstlrinin Qubadak qartlri bard verdiyi mlumatlar sasn . libyovun
izahatndan gtrlmdr. Txmini hesablamalara gr Hamazaspn dstsi trfindn ourlanm mlak 4
milyon manat ndi pul, 4,5 milyon manatlq brilyant, qzl, gm v digr qiymtli da-qa, 25 milyon
manatlq mxtlif mallar - xala, ev yalar v s. olmudu.
Bundan lav Hamazaspn dstlri tkc Quba hrind 105 evi v digr tikililri tamamil yandrb
datmlar ki, bunun da nticsind onlarn sahiblrin dyn zrr 100 milyon manatdan yuxar olmudur.
(yen orada, f. 1061, siy. 1, i 95, vr. 6).
Hamazaspn Qubaya doru hrkt edn ermni hrbi hisslri z yolu stnd olan btn azrbaycanl
kndlrini talan edir, yandrr, dadr, qamaa macal tapmam haliy, o cmldn qadn v uaqlara aman
vermdn qrrdlar. A. Novatskinin mruzsind gstrilirdi ki, el hallar olmudur ki, azrbaycanl kndlilri
a bayraqla Hamazasp dstlrinin yanna nmayndlr gndrib tabe olduqlarn bildirmilr. Lakin ermnilr
bu nmayndlr qulaq asmaq istmyib, onlar amanszlqla qtl yetirmilr. A. Novatski komissiyas
myyn etmidir ki, mumiyytl Hamazaspn dstlri trfindn Quba qzas razisind 122 mslman
36

PREZDENT KTABXANASI
kndi dadlm v yandrlmdr. Bu kndlr dadlan v yandrlan zaman 60 nfr azrbaycanl kii, qadn
v uaq ldrlm v 53 kii yaralanmdr. (ARDA: f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 8).
limizd olan digr faktlar gstrir ki, bu Hamazasp dstlrinin Quba kndlrind ldrdklrinin hams
deyil: Msln, yuxarda dflrl ad kiln D. Qolovani z izahatnda bildirmidi ki, Hamazaspn dstsi
Qubadan xb gedrkn "Xamaza qdr yol boyu 36 nfr araban qtl yetirmidi. Onlardan 5-nin csdini
mn zm grdm". (ARDA: f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 65).
A. Novatski komissiyasnn mruzsindn, D. Qolovaninin v . libyovun mlumatlarndan grnr ki,
Hamazaspn danak dstlri digr komissarlarn xbri olmadan xsn S. aumyann tbbs il Quba
hrin hqiqtn d azrbaycanllar czalandrmaq mqsdil gndrilmidir. S. aumyann tapr il Bak
Xalq Komissarlar Sovetinin hrbi komissar G. Karqanov trfindn Qubaya gndriln txminn iki min
nfr yaxn heyti olan hrbi hissy yalnz "Danaksutyun" partiyasna mnsub ermnilr daxil edilmilr.
Onlara bilrkdn komandir trklr v azrbaycanllara qar z qddarl il ad xarm danak cllad
Hamazasp tyin olunmudur. Dstnin komissar is Venunts idi. Bu dst z qarsnda he bir siyasi mqsd
qoymayaraq zlrini "cza" dstsi adlandrrlar. Onlar qarsnda "Xzr dnizi sahillrindn tutmu ah
dana qdr olan razid yaayan btn mslmanlar amaxda olduu kimi mhv etmk, onlarn
xanimanlarn is yer zrindn silmk mqsdi qoymudurlar. (ARDA: f. 1061, siy. l, i 95, vr. 7).
S. aumyann bu i xsi maran aqlamaq n . libyovun izahatna xsusil diqqt yetirmliyik.
O demidi: "Hamazaspn ermni dstlri getdikdn sonra mn nmaynd kimi boleviklrin balar
aumyan v aparidzenin yannda oldum ki, yrnim hqiqtn d Sovetlr Hamazaspn rhbrliyi il Qubaya
cza dstsi gndriblrmi? Silahl dstnin Qubada trtdiklri hadislr barsind onlara yazl kild
mlumat verdim. aumyan siftind sevinc ifadsi olaraq mni dinldi v dedi: "Mslmanlar (azrbaycanllar
- A. P.) v trklr yz minlrl ermnini ldrblr, indi n olub ki, Qubada ermnilr iki mslman
ldrn kimi mslmanlar ikayt edir v gz ya axdrlar". (ARDA: f. 1061, siy. 1, i 96, vr. 38). Bax
budur bolevik cildin girmi danak xisltli S. aumyann hqiqi sifti.
A. Novatskinin mruzsind Hamazaspn "cza dstsind" onun z, mavini Nikolay v komissar
Venuntsdan baqa daha fal zvlrinin adlar da sadalanr. Bunlar Quba hri sakinlri - Hartn Hayrapetov,
dllk Cavad, Hartnov, balq snayeisi Avakovun olu, tlb mircanov qardalar, tacir Mirz
mircanovun z v qarda uaqlar, meyxana Mlikov, Qriqoninin olu Vartan, dyirman sahibi Mirzcann
nvsi Hrtn, Vartan Avakov, Hrtn Baba olu, Aleksandr Mukasyants, Tatevos Yaqub olu, Babacan olu
il Hartn Karapet olu - iki olu v qarda olu il v sair.
Mruznin yekununda Quba hrind v Quba qzasnn 122 kndind vhiliklr trtmi Hamazaspa,
onun mavini Nikolaya, komissar Venuntsa, Hartn Hayrapetova, dllk Cavada, Avakova, mircanova v
baqalarna qar cinayt ii qaldrmaq tklif olunur. ldklri n kemi komissarlar S. aumyan v
G. Karqanova qar cinayt ii xtm olunmas tklifi olunur. (ARDA: f 1061, siy. 1, i 95, vr. 5-8).
El hmin ilin noyabrnda gstriln mruz sasnda Fvqlad Thqiqat Komissiyas, komissiyann sdri
. Xasmmmdovun v komissiyann digr zvlrinin imzas il yuxarda gstriln xslr qar cinayt ii
qaldrlmas haqqnda qrar qbul etmi. Onlarn ilri 1920-ci il yanvarn 29-da Bak dair mhkmsinin
prokurorluuna gndrilmidir. (Bax: gstriln i vr. 9-11).
1920-ci il yanvar aynn 11-d Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin Byk dvltlr trfindn de-fakto
tannmas il laqdar olaraq Cmhuriyyt Parlamentinin hmin il fevraln 9-da qbul etdiyi qanunun ikinci
maddsin gr hmin qanun qbul olunana qdr milltlraras dmnilik zminind trdilmi cinaytlr
xitam verildiyi elan olunur v bu ilrin istintaqnn dayandrld elan olunurdu.
Hmin ilin aprelind Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti hkumti squt etdikdn sonra onun qbul etdiyi
btn qanunlar lv edn bolevik hkumtinin mhkm orqanlar 1920-ci il oktyabrn 10-da Quba qzas
mhkmsinin birinci istintaq komissiyas hmin i yenidn baxaraq Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti
Parlamentinin hmin il fevraln 9-da qbul etdiyi amnistiya haqqnda qanuna sasn milli davt zminind
qaldrlm hmin cinayt iin xitam vermk n onu Quba qza Xalq Mhkmsin gndrmi v hmin i
xitam verilmidir. (Bax: ARDA. f. 1061, siy. 1, i 95, vr. 13).
Bellikl, d cllad Hamazasp v onun cinaytkar danak mslkdalarnn Quba hri v Quba qzas
kndlrind tkdy minlrl azrbaycanlnn qan bu gn qdr d yerd qalmd. Mhz bu haqszlqlardan
ruhlanan azrbaycanl qanna susam ermni danaklar qaldrdqlar yeni razi iddialar il 1988-ci ildn sonra
da minlrl gnahsz azrbaycanln qtl yetirmi, bir milyon nfri evsiz-eiksiz qoymular.
37

PREZDENT KTABXANASI
4). Qarabada qrnlar
1918-1920-ci illrd ermnilrin n ox vhiliklr trtdiyi Azrbaycan razilrindn biri d Qaraba
blgsi olmudur. Azrbaycann dilbr gulrindn olan bu raziy ermnilr oxdan gz tikmidilr. Hl
XIX srin vvllrind ruslar ermnilri bu yer krdkdn sonra sasn glm ermnilr hmi
Azrbaycana qar hiyl v mkr yuvas olan ermni mlikliklrindki ermnilrl birlrk xalqmza qar sl
thlky evrilmkd idilr. Hmi "Yersiz gldi, yerli qa" prinsipi il hrkt edn ermnilr ar hakimiyyt
orqanlarnn onlara qar himayilik siyastindn mhartl istifad edrk yerli azrbaycanllar getdikc
sxdrmaa balayrlar. Onlarn bu hrkti XX srin vvllrindn balayaraq artq sistemli kil alr v planl
surtd hyata keirilmy balayr. Ermnilrin azrbaycanl haliy qar mnasibtlri daim qeyri-smimi
olsa da, onlar bu hisslrini gizldrk aq bruz vermir, ar hakimiyyt orqanlarnda i girrk altdan-altdan
azrbaycanllara qar z dmnilik siyastlrini yeridirdilr. Ermnilrin bu blgd azrbaycanllara qar
ilk aq dmnilik siyastlrini baqa yerlrd olduu kimi 1905-1907-ci illr ermni-azrbaycanl mnaqisi
zaman gstrdilr.
Ermnilrin "Kiik Ermnistan" adlandrdqlar Qaraba torpaqlarna ilk aq iddialar Rusiyada arizmin
devrilmsindn sonra baland. Rusiyada vvlc fevral inqilab, sonra is oktyabr evriliindn ermnilr z
razi iddialar n mhartl istifad etdilr. Onsuz da hl Birinci Dnya mharibsi v rus inqilabndan vvl
d kifayt qdr silah ld etmi ermnilr vziyytdn istifad edrk daha srtl silahlanmaa balamdlar.
Cbhlrdn frarilik edrk qaan ermni sgr v zabitlri hesabna Azrbaycan razisindki ermni silahl
quldur dstlrinin say getdikc oxalr. Nticd zlrind gc v qvv hiss edn ermnilr azrbaycanllara
qar zlrini ox hyaszcasna aparmaa balayrlar.
Trkiy tbsi, trk xalqnn cllad Andranikin bu raziy glmsi il ermnilrin bu hrkat daha da
azn xarakter alr.
Danak partiyasnn rhbrliyi il ermnilrin Qaraban-ua, Cavanir v Cbrayl qzalarnda
trtdiklri vhiliklr Azrbaycan Cmhuriyyti hkumti trfindn yaradlm Fvqlad Thqiqat
Komissiyas trfindn geni thqiq olunmudur. Bu haqda oxlu ahid ifadlri, bax protokollar, mruzlr,
bu qzalarn polis idarlrind trtib olunmu rsmi sndlrd oxlu faktiki mlumatlar toplanmdr.
Sovet Rusiyasnn Birinci Dnya mharibsi cbhlrind hrbi mliyyatlarn dayandrlmasndan ox ox vvl xeyli ermni sgrlri cbhdn frarilik edrk z kndlrin qaydr v zlri il oxlu ourluq
tfng, pulemyot v digr hrbi sursatlar da gtirdilr. Bu cr cinayt hallarna bir trfdn yerli ermni
ziyallar v ermni knd icmalar kmk edirdis, digr trfdn is Rusiyada polis hakimiyytinin
faliyytsizliyi, bzn is onlarn bilrkdn buna imkan vermlri olurdu. Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn
zv N. Mixaylovun toplanm faktlar sasnda hazrlad mruzd deyilirdi ki, Cavanir qzasnn mslman
halisi zlrinin tarixi qonular olan ermnilr ox sadlvhlkl inanr v hr ehtimala qar hmin silahlarn
glckd onlara qar ynldilcyini tsvvrlrin bel gtir bilmirdilr. Nticd onlar hmin silahlarn
gtirilmsinin qarsn almaq n he bir tdbir grmrdlr. Yevlax stansiyasnda v Brd ose yolu
zrind bu cr silah gtirilmsi hallar azrbaycanllar trfindn dflrl akar edilmi, lakin onlar buna el
bir prinsipial hmiyyt vermmidilr. (Bax: ARDA: f. 970, siy. 1. i 161, vr 1).
Rusiyada boleviklrin oktyabrda etdiyi dvlt evriliindn sonra is Yuxar Qarabaa, o cmldn
Cavanir qzasnn ermni kndlrin silah v sursat gtirilmsi demk olar ki, aq kild hyata keirilmy
baland. Hmin vaxtdan ermnilr mslmanlara qar zlrinin dmnilik niyytlrini aq kild bruz
vermy v onlara qar zor ttbiq etmy baladlar (yen orada).
N. Mixaylovun mruzsind daha sonra gstrilirdi ki, Cavanir qzasndak azrbaycanl kndlri sasn
dznlik hisslrd yerlirdi. Lakin Kolanl v Avrayan knd icmalarndan birincisi Cavanir qzasnn
datyi, ikincisi is yksk da zolanda yerlirdi. Kolanl icmasna daxil olan 12 knd (Dmirlr, mrat Qrvnd, Umudlu, Qaralar, Srxavnd, raql, li-Aal v b.) hr trfdn ermni kndlri il hat
olunmudur. Bu knd icmasna daxil olan kndlrin halisi yalnz ermni kndlrindn kerk digr
azrbaycanl kndlri il laq saxlaya bilirdilr. Avrayan icmasna daxil olan kndlr is yksk da
zirvsind, ermni kndlrindn hndrd yerlmkl ox lverili vziyytd idilr. halisi is qorxmaz krd
tayfalar idi. Ona gr d bu hadislr zaman onlar he cr zrr kmmilr. ahidlrin ifadlrin gr
ermni quldur dstlri yalnz silahsz v tamamil ermni kndlri trfindn mhasir olunaraq, he yandan
kmk ala bilmyn azrbaycanllar qarsnda zlrini gcl v mtkkil hiss edir v ox asanlqla
mvffqiyyt qazanrdlar.
Mruzd gstrilirdi ki, btn Cavanir qzasnda yalnz Kolanl icmasna daxil olan kndlr demk olar
ki, tamamil ermnilr trfindn dadlmdr. 1917-ci ilin dekabrndan balayaraq ermni silahl quldur
dstlri Kolanl icmasna daxil olan azrbaycanl kndlrin hcum edir v onlardan hl yer zrind mvcud
38

PREZDENT KTABXANASI
olmayan Ermnistan Respublikasna tabe olma tlb edir v guya z dvltlri n azrbaycanllardan zorla
vergi yrdlar. Bundan lav onlar bir ay mddtind z sgrlrini yedirtmyi azrbaycanllardan tlb edir,
iib keflnrk onlar thqir edir, incidir, qadnlarn zorlayr, mntzm olaraq mslmanlarn mal-heyvanlarn
zorla srb aparrdlar. (Bax: ARDA: f. 970, siy. 1, i 161, vr. 2).
ahidlrin verdiyi mlumatlara gr, Cavanir qzas mslman milli uras ermnilrl vvlki mehriban
qonuluq mnasibtlrini brpa etmk n hr cr chdlr gstrir v alrdlar ki, Kolanl knd icmasna
daxil olan kndlrin halisini bu acnacaql vziyytdn xarsnlar. Onlarn btn ciddi chdlrin baxmayaraq
ermnilrin barmamazl zndn bir ntic ld ed bilmirdilr, Kolanl knd icmasna daxil olan kndlrin
azrbaycanl halisinin bu cr kl vziyyti bir ox aylar, bzi kndlrd is htta 1918-ci ilin sentyabr-dekabr
aylarna qdr davam etmidir. Nhayt ermnilrin lindn cana doymu hmin kndlrin halisi birlikd
qrara glirlr ki, n yolla olursa, olsun v n qdr insan tlfat hesabna baa glmi olsa bel onlar ermni
quldur dstlrinin hatsini yarb arandak azrbaycanl kndlrin getmlidirlr. Hqiqtn d onlar bu
mliyyat yalnz dhtli tlfatlar hesabna hyata keir bilmilr. Bu kndlrdn qaan azrbaycanllar szn
sl mnasnda zlrinin hr eylrindn - mal-heyvanlarndan, evlrindn, btn ev avadanlqlarndan, rzaq
mhsullarndan mhrum olurlar. Qaqn kndlilrin oxu - xsusil qadnlar v uaqlar soyuqdan, aclqdan v
xstlikdn yollarda mhv olurlar. oxlu qaqnlar ermni quldur dstlri trfindn yollarda mhv edilirdi.
Kndlrdn qaa bilmyn v ya qamaa imkan olmayan xst, qoca v htta lillr bel ermnilr aman
vermdn onlar son nfrlrin qdr qddarcasna glllmi v ya xncrl doramlar. (Bax: ARDA. f. 970,
siy. 1, i 161, vr. 2).
Cavanir qzasnn bir ne kndinin, o cmldn mart-Qrvnd kndinin halisi v Umudlu kndi
halisinin bir hisssi ermni tqiblrindn yaxa qurtarmaq n payz aylarnda uzun v tin da yollar il
Murov Dan byk tlfatlarla aaraq Cavanir qzasnn aran kndlrin glirlr v hmin qzann mxtlif
kndlrind yerldirilirlr.
Yuxarda deyildiyi kimi Cavanir qzasnn milli mslman uras dflrl ermnilrin yanna barq
n nmaynd heyti gndrmidi. Bu nmaynd heytinin rhbrlrindn biri - Mdi Al smaylov
Fvqlad Thqiqat Komissiyasna izahatnda bildirmidi ki, ermnilr onlar ox pis qarlayr, nmaynd
heytinin zvlrini hdlyir, qorxudur v thqir edirdilr. Bel ki, Maraa knd ermni icmasnn kndxudas
Nerses Manukov onlar hdlyrk demidir: "Bu hl harasdr, siz bir dayann, grn hl sizi nlr
gzlyir". (Bax: ARDA. f. 970, siy. 1, i 161, vr. 3).
Ermnilrin hyaszl o yer atmd ki, 1918-ci ilin yaz v yay aylarnda Cavanir qzasnn dznlik
hisssinin mslman halisin qar da zoraklqlar ttbiq edirdilr. Ermnilr Trtr aynn qaban ksrk
baqa istiqamt ynldir v qzann aran kndlrinin kinlrini susuz qoyaraq, onlara byk zrr vurarlar.
Htta i o yer atr ki, aran kndlrind imli su bel atmr. Aran kndlrinin halisi 1918-ci ilin yaynda z
mal-heyvanlarn yaylaqlara kr bilmdiklri n oxlu tlfat verirlr.
n maraqls odur ki, N. Mixaylovun 1919-cu il mayn 9-da Fvqlad Thqiqat Komissiyasna tqdim
etdiyi mruzd gstrilirdi ki, axr vaxtlar vziyyt bir qdr ynglls d Cavanir qzasndak ermnilr bu
qzada onlarn yaadqlar torpaqlar Ermnistan Respublikasnn razisi elan edrk, Azrbaycan
Respublikasnn hakimiyytini tanmaq bel istmirlr v vvlki kimi z zoraklq hrktlrini davam
etdirirlr. Ona gr d Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn zvlri ermni kndlrindn kerk qzann
datyi razilrind dadlm azrbaycanl kndlrin bax keir bilmirlr. (Bax: ARDA. f. 970, siy. 1, i
161, vr. 3). N. Mixaylovun mruzsind gstrilirdi ki, Cavanir qzasnda yuxarda gstriln 12 azrbaycanl
kndlrini tamamil datmaqdan lav, ermni quldur dstlri trfindn trafdak digr azrbaycanl
kndlrin d basqnlar edilir, adamlar qart olunur v qtl yetirilirlr. Azrbaycanllarn iribuynuzlu v
xrdabuynuzlu mal-heyvan srlrini zorla srb aparrlar. Mruzd bu haqda oxlu yani faktlar sadalanr.
(Bax: ARDA. f. 970, siy. 1, i 161, ver. 4).
ahid sgndrovun ifadsind bildirilirdi ki, ermnilr istdiklri vaxt dstlrl azrbaycanllar yaayan
razilr glirlr. z d hyaszlq o yer atmdr ki, onlar Trtr bazarnda tkc alver etmkl qalmayb,
hm d azrbaycanllardan ourladqlar mal-heyvan yenidn onlara satmaqdan bel utanmrdlar. (Bax: yen
orada).
Cavanir qzas razisind ermnilr yana, cinsin frq qoymadan uaqlara, qadnlara, qocalara v htta
ikstlr bel aman vermdn azrbaycanllara qar ox sayl lm aktlar hyata keirmilr. Bir ox hallarda
is onlar alasmaz qtl formalar ttbiq etmilr. Msln, Umudlu kndind Sleyman Qazax Aslan olu,
Mmmd Mdi Paa olu v Kazm Atam olu ermnilr trfindn qddarlqla qtl yetirilmi, sonra is
onlarn csdlrini dorayaraq hr hisssini bir yerdn asmlar. Hmkndlilri onlar bu vziyytd tapanda
hans hisssinin kim mnsub olduunu bel ayrd ed bilmmidilr. Hac Qrvnd kndind qtl yetirilmi
Zeynb irin qznn dlri ksilmidir. Dovanl kndinin bir hisssi olan Korakor kndinin sakinlri Ramazan
Novruzli olu, Qn Ocaqqulu qz v ikst Sleyman Hsnli olu qddarlqla qtl yetirilmi v meyitlri
39

PREZDENT KTABXANASI
yandrlmd. Srxavnd-Ballqaya kndinin sakini Soltan li mam olu Qazan kndi yaxnlnda
saxlanlm, vhilikl ldrlm v yandrlmd. Gneyqaya-Srxavnd kndinin sakinlri rit smayl olu
v Rcb Novruzli olunun meyitlri ermnilr trfindn balar ksilib aparlm kild taplmdr. (Bax:
ARDA. f. 970, siy. 1, i 161, vr. 4).
ahidlrin ifadlri sasnda Fvqlad Thqiqat Komissiyas Cavanir qzasnda azrbaycanllara qar
vhiliklr trdilmsin rhbrlik etmi ermnilrin adlarn da myynldirmidi. Bunlar Yuxan Qarxun
kndind torpaq sahibi mhndis Konstantin Abramov, Avan Yuzbaevin malikansini idar edn Baqrat bey
Mlik-ahnazarov, Maraah knd icmasnn kndxudas Nerses Manukov, Glyataq kndinin sakini van by
Mirzbyov, Dovanl kndindn Artyom v Muku Sukiasovlar, Yevrem v Nikolay ahbaqovlar,
Bazarknddn Nikolay Saruxanov, Vank kndindn Tiqran Asan Clalov, Yuxar v Aa ayl kndlrindn
amir Aabekov, Setrak Usubbekov, Tal kndindn Tyuni Atambekov, Adr kndindn Karapet Anastasov,
Tal kndindn sakk v Minas Ter-Danielov qardalar, hmin knddn Rstm Babayev, ardaxl kndindn
Bax Avnesov, Aa ayl kndindn Akopcan Masesov, Nikolay Sokratov, adrli Markos by Ter Astsaturov, Marqoavan kndindn Atakii Xaaturov v baqalar idi. z d bu ermnilr Cavanir qzasnda
azrbaycanllara qar trdilmi eidilmmi vhiliklrin tkc rhbrlri deyil, hm d xsn onlarn
ldrlmsi, onlara ignc v zablar verilmsinin itiraklar idilr. (Bax: ARDA. f. 970, siy. 1, i 161, vr.
5).
Fvqlad Thqiqat Komissiyasna tqdim olunmu mlumatlar v onlarn sasnda trtib edilmi
aktlardak, sasn Cavanir qzasnda ermnilrin bu qzann mslman halisin vurduu zrr onlarca milyon
manata brabr olmudu.
Qaraba blgsind 1918-ci il v 1919-cu ilin vvllrind daha ox ermni tzyiqlrin mruz qalan
qzalarndan biri d Cbrayl qzas idi. Cbrayl qzas 12 azrbaycanl v 3 ermni knd icmasndan ibart idi.
Yuxar Qaraban baqa qzalarnda olduu kimi bu qza da z razilrinin yerlm vziyytin gr eldir ki,
dznlikdki kndlri ksrn azrbaycanl kndlri idi. Qorxudan ermnilr buraya hcum etmy crt
etmirdilr. Bilirdilr ki, hcum etslr layiqli cavab alacaqlar. Ona gr d onlar datyi azrbaycanl
kndlrin hcum etmi v mhz n ox zrr knlr d bu kndlrin halisi olmudur.
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn toplad material v dindirilmi ahidlrin ifadlrin gr ilk
vvllr Qaraban baqa qzalarnda ermnilrin azrbaycanl haliy qar trtdiklri vhiliklr haqqnda
deyilnlri Cbrayl qzasnn azrbaycanl halisi allarna bel sdra bilmirdilr. nki qzann ermni
halisi onlar hmi min edir v inandrrdlar ki, bu qzann azrbaycanl halisin qar bel hallar he vaxt
ba ver bilmz. Ona gr hl d mkrli ermni siyastini baa dmyn qzann sadlvh azrbaycanl
halisi onlara inanb ninki mdafi haqqnda dnmrdlr, htta ermnilr qar hr hans mqavimt
gstrmyi bel allarna gtirmirdilr.
1918-ci il dekabrn ilk gnlrindn ermnilr qzann azrbaycanl halisin qar silahl xa balayrlar.
Ermnilr vvlc tk-tk qtllr trdir, hcum edrk azrbaycanl kndlrin mxsus mal-heyvan srb
aparrdlar. Getdikc daha da mtkkilln ermni quldur dstlri azrbaycanl kndlrin aq silahl
basqnlar etmy balayrlar. Buna baxmayaraq Fvqlad Thqiqat Komissiyas zvlrinin dindirdiklri
ahidlrin ifadlrind v Cbrayl qza risinin 1919-cu il fevraln 17-d Qaraba general qubernatoru
X. Sultanova raportunda bildirilirdi ki, "qzann mslman halisi bu cr hadislri byk tssf hissi il
qarlayaraq, he bir fal mbariz yoluna kemyrk yalnz zlrini v z mlaklarn ermni hcumlarndan
qorumaq n mdafi mvqeyi tutmu v ermnilr qar he bir qeyri-qanuni hrkt yol vermmilr.
Buna da sbut odur ki, bu mddt rzind ermni kndlrindn he biri mslmanlar trfindn zrr
grmmidir". (ARDA: f. 970, siy. 1, i 161, vr. 5).
1918 v 1919-cu ilin vvllrind ermni quldurlarnn Cbrayl qzasnda trtdiklri vhiliklr haqqnda
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn mruzlrind geni mlumatlar var. Onlardan bzilrini nzrdn keirk.
1918-ci il dekabrn 26-da gec Ddk, Edilli, Abulaq, Qoqo, irakuz v Axullu kndlrinin ermnilri
Ddk kndinin azrbaycanllar yaayan hisssini datm v evlrini yandrmlar. Dekabrn 7-d hmin
kndlrin silahl ermni quldur dstlri Ar kndi halisinin qoyun srlrini srb aparmlar. Dekabrn 5-d
is silahl ermnilr Qaragll kndin hcum edrk qoyun srlrini aparmlar. Dekabrn 2-d ermni silahl
quldur dstlri Aq Mlikli kndin hcum edrk mlaklarn talan etmi, yandrlm, mal-heyvanlarn is
srb aparmlar. El hmin gn ermnilr Xolafl, Totor, xlar kndlrini talan etmi, yandrm, mal heyvanlarnn bir hisssini mhv etmi, bir hisssini is srb aparmlar. Hmin il dekabrn 18-d Sirik kndi
ermnilr trfindn qart olunmu v yandrlmdr. 1919-cu il fevraln 27-d Acaknd Dlnlr v
Mlkdarl kndlrinin ermnilri yenidn Sirik kndin hcum edrk, yen d bu kndin bir hisssini
yandrmlar. (ARDA: f. 970, siy. 1, i 161, vr. 5-6).
Mruzd 1918-ci ilin sonlar v 1919-cu ilin vvllrind Cbrayl qzasnda ermni silahl quldur
dstlrinin azrbaycanllar yaayan digr kndlr - Eyvazl, Dolanlar, xlar, Mlikli v s. hcum edrk
40

PREZDENT KTABXANASI
azrbaycanl halinin mlakn qart edrk yandrdqlar, mal-heyvanlarn is srb apardqlar haqda oxlu
faktlar sadalanr. (Bax: yen orada vr. 6).
Cbrayl qzasnda azrbaycanl kndlrinin qart edilmsi v yandrlmas hm d azrbaycanllarn qtl
yetirilmsi v yaralanmalar il mayit olunurdu. Msln, Axullu kndinin qarti v yandrlmas zaman 2
kii, 3 qadn v 1 uaq ldrlm, 1 kii yaralanmd. Mlikli kndin hcum zaman 1 kii, Mzr kndin
hcum zaman 6 kii ldrlm, Sirik kndin hcum zaman is 11 kii, 10 qadn, 14 uaq qtl yetirilmi v
2 kii yaralanmd. Baqa kndlr hcumlar zaman da lnlr v yaralananlar olmudur. (Bax: ARDA. f. 970,
siy. 1, i 161, vr. 6).
Ermni quldur dstlrinin azrbaycanl kndlrin hcumlar zaman onlara rhbrlik etmi ermnilrin
oxu ahidlr v zrrknlr trfindn tannmlar. Maraqldr ki, bunlar qzann mslman halisini daim
sakitliy aran, ermnilrin onlara qar he bir hrkt trtmycklrin inandrmaq istyn ermnilr idi.
Qzann azrbaycanl halisindn olan ahidlr bu quldurlarn 60 nfrdn oxunun adn v familiyasn
thqiqat komissiyasnn zvlrin demilr. Bunlarn arasnda ua qzasndan olan azrbaycanl haliy qar
qddarlqda btn Qarabada ad xarm Xurud by , Markar by, xan by v Sumbat by (adlara baxn
axrnda da by titulu - A. P.) xanov qardalar, ual Sokrat by Mlik-ahnzrov, Ddkdn Balasan
Hayrapetov, Karapet Ohancanov, yzba Markez, praporik Aslan Srkisov, Muxan Martirosov v baqa
clladlar idi. (Bax: yen orada vr. 6).
Cbrayl qzasnda ermnilrin azrbaycanllara vurduqlar maddi ziyan n adi hesablamalara gr on
milyonlarla manata brabr idi.
Qarabada ermnilrin azrbaycanllara vurduu n byk ziyan ua qzasnn razisi v ermnilrin
hmi llrin keirmk n di qcadqlar ua hri idi. oxlu tkzib olunmaz tarixi faktlardan da mlum
olduu kimi vvllr ran ahlarna yaltaqlq edrk dnyann bu cnntmkan diyarnda llrin mlklr
keirn ermni mliklri srlrl bu razid ermnilrin sayn artrmaq n dridn-qabqdan xm,
ikizllyn, namrdliyin, satqnln n iyrnc formalarndan mhartl istifad etmidilr. Ancaq he kim
sirr deyil ki, btn Qafqazda, o cmldn d Qarabada mhkmlndiklri ilk gnlrdn balayaraq ermnilr
yerli haliy qar vvlc gizli, sonra is aq kild xyant v mbarizy kemidilr.
ua qzas byk razid Zngzur qzas il srhd olub, dalq v datyi azrbaycanl kndlri bir birindn ayr dm v hr trfdn ermni kndlri il hat edilmidir. Hmi ermnilr azrbaycanl
kndlrinin bu vziyytini nzr alm v hmin kndlri mhasird saxlamaq, datmaq v onlara qar hr
cr yaramazlqlar trtmy mvffq olmular.
Rusiyadak 1917-ci il fevral inqilabna qdr ua qzasnda ermnilrin azrbaycanl haliy qar qeyri smimi mnasibti 1905-ci il ermni-azrbaycanl toqqumas dvr nzr alnmazsa, aq nmayi
etdirilmmidir. 1917-ci ild Rusiyada dvlt evriliindn sonra, onsuz da lazmi qdr silah ld etmi
ermnilr daha srtl silahlanmaa balayrlar. Silahl ermni quldur dstlri cbhlrdn qaan frari ermni
sgr v zabitlrinin hesabna getdikc daha da oxalr. Nticd zlrind gc hiss edn ermnilr, zlrini
azrbaycanllara qar ox hyaszcasna aparmaa balayrlar. Azrbaycanllarla mbarizd daha ox
mvffqiyyt ld etmk n "Danaksutyun" partiyas mslmanlar arasnda sinfi mbarizni qzdrr.
Nticd bir ox azrbaycanl mlkdar, o cmldn Frrux by Vzirovun zngin v nmunvi mlk
dadlr. Bundan mhartl istifad edn ermnilr ermni Levon Vartapetovu qza komissar sedirmilr. O
is qzada milis heytini yalnz ermnilrdn ibart tkil edir.
ua-Qaryagun v ua-sgran yollarn ermnilr tamamil nzart altna alrlar v hmin yollarla
gedib-gln azrbaycanllar qart edir, silahlarn llrindn alr v tdricn hmin keidlr tamamil
azrbaycanllarn zn balanr. Bu quldur dstlrini getdikc ermnilr daha mtkkil hrbi formaya
salrlar. Ermnilrin bu hrktlri kemi Trkiy vtnda satqn general Andranikin dstlri Gorusa
gldikdn sonra daha da fallar. Azrbaycan razilrindn kerk Gorusa gln bu avantrist burada btn
Qaraba ermnilrinin mumi hrbi mkllfiyytini elan edir. Bu vaxtdan balayaraq Andranikin sgrlri
ermni kndlilri il birlikd Zngzur qzasnda mslman kndlrini mhv etmy, yandrb datmaa,
halini vhicsin qrmaa balayr. Sonra Andranik 3 df Zabux drsindn kerk ermnilrin "Kiik
Ermnistan" adlandrdqlar razinin - Qaraban mrkzi ua hrini tutmaa tbbs edir. Lakin onun
hcumlar yerli mslman hali trfindn mvffqiyytl df edilir. Hr df qanl dylrd Andranik
byk itki verrk geri kilmy mcbur olur.
Hr trfdn ermni hatsind olan uann vziyyti ox ar idi. halisinin oxu azrbaycanl olan ua
v trafdak bir ne mslman kndi - 173 ermni kndi trfindn zk qa kimi haty alnmd. Bura
gln yollarn ermnilr trfindn ksilmsi nticsind 8 ay - yni trklr gln qdr ua hri v da
zonasndak azrbaycanl kndlrindki azrbaycanl halinin vziyyti hqiqtn d facili idi.
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn mruzsind qeyd edilirdi ki, ua hri v traf kndlrdki ermni
halisi Azrbaycann hakimiyytini tanmayb, bu gn qdr d tanmaq istmirlr. Onlar alrlar ki,
41

PREZDENT KTABXANASI
Qaraban Verand, Dzax, Xan v Zngzur razilrini Azrbaycandan ayrb Ermnistana birldirsinlr. Bu
gn qdr Qaraban ermni halisi Azrbaycan hkumtin vergi vermkdn v hr hans mkllfiyytlri
yerin yetirmkdn imtina edirlr. 1-ci v 2-ci polis sahsind ermni quldur dstlri Sokrat by Mlik ahnazarovun rhbrliyi il z cinaytkar hrktlrini davam etdirirlr. Bu gn qdr d Adam-Qaryagin
ose yolu baldr. Ermnilr xsusil Qaraknd kndinin ermnilri hmin yoldan kemy crt edn
mslmanlar qart edir v qtl yetirirdilr. (ARDA: f. 100, siy. 2, i 791, vr. 92).
Komissiyann mruzsind ermni yaramazlqlarna nec d dqiq qiymt verilmidir. Orada deyilirdi:
"Hr yerd olduu kimi ua qzasnda da ermnilr z taktikalarna hmiki kimi sadiqdirlr. O yerd ki,
onlar oxluq tkil edirlr, onda onlar zg xalqlara qar zlm etmk v gc iltmkd amanszdrlar. O
vaxt ki, onlar azlq tkil edirlr kim istsniz v nec istsniz qulluq etmy hmi hazrdrlar". (ARDA:
f. 100, siy. 2, i 791, vr. 94).
Sonra mruzd ahidlrin hadtlri sasnda ermnilrin ua qzasnda trtdiklri cinaytlr 27
maddd sadalanrd. ahidlrin ifadlrin gr 1918-ci ilin dekabrnda ermnilr 2-ci polis sahsin daxil olan
Qoqo kndinin azrbaycanllar yaayan 55 evdn ibart xanimanlarn dadr v yandrrlar. Mlkdar
Cavanirin d malikansini dadb yandrr, ail bas sd Aa Cavaniri, onun olu Soltan aan, qz ran
Byimi, qarda qz Fatma Byim Cavaniri, ev qulluqusu nc bad qzn, nkrlri Allahverdi ziz olunu,
sa Ab olunu v Vli Krblay lsgr olunu ldrm, llri thqir edrk onlar soyundurub sonra da
xncrl doramlar. Kndin azrbaycanl halisin v mlkdar Cavanir mxsus ev v tikililri yandrm,
btn avadanlq, mal-qara v knd tsrrfat altlrini qart edib aparmlar.
Ermnilr Tu kndinin azrbaycanllara mxsus hisssini d datmlar. Htta 1919-cu ilin mayna
qdr, yni komissiya mlumat hazrlayana qdr hmin kndin azrbaycanl halisi sir kimi saxlanlm onlara
knd tsrrfat ilri il mul olmaa bel icaz vermmi, onlar ac saxlayaraq ermnilrin hakimiyytin
tabe olma tlb edirdilr. Tu mlkdar Aa by Mlik-Aslanovun zrin hcum edn ermnilr onu
ldrb, mlakn msadir edirlr. Tu sakini Gldst xanm Ncf by qzn da ermnilr dy-dy
ldrrlr. Tu yolunda ermnilr Novruz Qasm olunu v mlkdar Slim by Mlik-Aslanovu qart edir v
sonra is dyrk ldrrlr.
1918-ci ilin payznda ermnilr 33 evdn ibart Salaktin kndini tamamil dadaraq yandrm,
mlaklarn is qart etmi, mal-heyvanlarn srb aparm v torpaqlarn l keirmilr. El hmin vaxtlar
ermnilr xml, Kvatl, Divanllar v arakz kndlrini d tamamil yandrm, azrbaycanllarn
mlakn qart edrk, mal-heyvanlarn srb aparm, balarn doramlar.
1918-ci ilin yaynda ermnilr Priolular kndi yaxnlndak kri alaqlarna hcum edrk onlar
datm, qart etmi, Zarisli kndin mxsus 300 ba iribuynuzlu mal-qaran srb aparmlar. El hmin vaxt
Molla Nsrddin yolunda ermnilr uadan Cbrayla un dalnca getmi 12 nfr azrbaycanln qtl
yetirmilr. Tkli kndindn 700-dn yuxar qoyunu srb aparmlar.
1919-cu il martn 9-da ermnilr ua hrin yaxn ose yolunda 4 nfr azrbaycanl sgri
soyunduraraq glllmi v 3 nfrin lsn is gizltmilr.
ua qzasnn 1-ci v 3-c polis sahlrind is 1918-ci ilin avqustunda ermnilr Atmazl, Ketmazl v
Qazanl kndlrinin krilrinin btn heyvanlarn srb aparm, ev yalarn is talan etmilr. El hmin
vaxt ermnilr 240 aildn ibart Glabl kndini datm, kndlilrin yalarnn oxunu qart etmi v demk
olar ki, btn mal-heyvanlarm srb aparmlar. Ermnilr Xdrl knd icmasna mxsus oxlu iribuynuzlu
mal v qoyunu da srb aparmlar. Ermnilr Mrzili kndinin azrbaycanl halisini z ata-baba ocaqlarn
trk etmy mcbur etmi, onlarn ev yalarnn ox hisssini qart etmi, 150 iribuynuzlu mal v 1000 ba
qoyununu srb aparm, azrbaycanllarn trk etdiklri evlri is tutmular.
1918-ci ilin martnda ermni quldur dstlri Sokrat by Mlik-ahnazarovun bal il Abdal kndini
datm, qart etmi v kndin mal-heyvanlarnn bir hisssini srb aparmlar. 1918-ci ilin avqustunda
ermnilr Qaradal, Xocavnd kndlrini v onlarn azrbaycanl krilrini qart etmi, mal-heyvanlarn
aparmlar. Ermnilr Xocal kndind d azrbaycanl halini z kndlrini trk etmy mcbur etmi, mal heyvanlarnn bir hisssini srb aparmlar. Mlumatda gstrilirdi ki, bu hl ermnilrin hmin qzada
trtdiklri cinaytlrin hams deyildi. ahid ifadlrini mumildirn komissiya qeyd edirdi ki, yalnz ua
qzasnda dadlm, yandrlm, talan edilmi azrbaycanl kndlrind ldrlnlrin say 100 nfrdn ox
idi. ldrlnlr zrind alaglmz vhiliklr edilmidir. Onlar snglrl dlik-deik edilir, balar ksilir,
kiik yal uaqlar snglr taxlaraq vhilikl ldrlr, qadnlarn d, kiilrin burun, qulaq v cinsiyyt
zvlri ksilirdi. llri dorayr, yandrr v hr cr thqirlr mruz qoyurdular. ua qzasnda bu
vhiliklr rhbrlik ednlr Sokrat by Mlik-ahnazarov, Akop Veddiyev, amir Avakov, Armenak
Xaaturov, Eqi xanov, Xosrov by, xan by v Tiqran by xanov qardalar v baqalar idi.
Mlumatdan grnr ki, bu hadislr zaman n sad hesablamalara gr qzann azrbaycanl halisinin
kdiyi zrr 100 milyon manatdan ox olmudur. (Bax: ARDA. f. 100, siy. 2, i 791, vr 95).
42

PREZDENT KTABXANASI
Maraqldr ki, ermnilr tkc Zaqafqaziya Seymi daldqdan sonra, bu razid mstqil respublika
yarandqdan sonra Ermnistan respublikasnn razisind deyil, hm d Azrbaycann z razisind d
azrbaycanllara qar soyqrm siyastindn l kmmilr. Onlar haq-nahaq Azrbaycann zli v bdi
torpaqlar olan yuxar Qaraba v Zngzuru Ermnistan Respublikasnn trkib hisssi elan edir v burada
Azrbaycan Respublikasnn hakimiyytini he cr tanmaq istmirdilr.
Zngzur v Qarabada Ermni Milli uralar yaradlr. Bu razilrd yaayan btn ermni halisi bu
uralarn slind is Azrbaycan razisind onlar idar edn Ermnistan Respublikann hakimiyytini
tandqlarn bildirirdilr.
Azrbaycan Respublikas hkumti 1919-cu ilin yanvarnda Bakda olan ingilis komandanl il
razlaaraq Azrbaycann mbahissiz ayrlmaz hisssi olan Cavanir, ua, Cbrayl v Zngzur qzalar
razisind mvqqti general-qubernatorluq yaradr. Yanvarn 29-da doktor Xosrov by Sultanovu oraya
general qubernator tyin edir. Lakin buna baxmayaraq bu qzalarda yaayan ermni halisi he cr Azrbaycan
hakimiyyt orqanlarna tabe olmaq istmirlr. Hyaszlq o yer atr ki, Ararat Respublikas Xarici lr
Nazirliyi z hkumti adndan Azrbaycan hkumtin nota verrk, gstriln mvqqti general qubernatorluun yaradlmasn "Ermnistann razi hquqlarna qsd" kimi qiymtlndirir. (Bax: "Azrbaycan"
qz. 30 yanvar 1919, 21).
Yuxar Qaraba razisind demk olar ki, slind iki hakimiyytlik hkm srrd. Tamamil Zngzuru
l keirmi ermnilr ua, Cavad v Cbrayl qzalarna da l uzadrlar.
Azrbaycan hkumti yarand ilk gndn ermnilrl slh raitind yaamaq n zndn asl olan
btn tdbirlri grr. Htta hkumt qvvlrin gstri verilir ki, ermnilr trfindn txribatlar trdils
bel dzmllk gstrilsin, onlara cavab verilmsin.
ua hri v traf kndlrd olan ermnilr iqamtgah hmin hrd yerln mvqqti general qubernatorun hakimiyytini tanmr. uadak Ermni Milli urasnn btn taprqlarn danqsz yerin
yetirirdilr. Hl 1919-cu il iyunun vvllrind uada v onun trafnda ba vermi hadislrdn ay vvl
uada oturan ingilis komandanlnn nmayndsi uadak Ermni Milli uras zvlrinin qzdrclq
hrktlrini v onlarn azrbaycanllarla ermnilrin dinc yana yaamalarna he cr imkan vermdiklrini
grrk, onlar uadan knarladrmaa sz verir. Lakin ermnilrin tzyiqi il mmkn qdr bu ii
yubadrlar. Ermni v Azrbaycanl hisslrin blnm uada Ermni Milli uras z tcavzkar
tbliatlq siyastlrini he cr dayandrmaq istmir. Ararat Respublikasndan urann n barmaz zv
Arzumanov vasitsil gizli taprqlar v kmk alan ura bunun mqabilind daim Ermnistan hkumtinin
taprqlarn yerin yetirirdi. ua-Gorus, ua-Qaryagin yollarn tam nzart altnda saxlayan ermnilr bu
yollarla ua ermnilrin gizli kmk, silah-sursat v s. gtirirdilr.
Ermnilr yayqaba azrbaycanl maldarlarn yaylaqlara kmsi v uann yanndan kmlri il
laqdar tez-tez txribatlar trdirdilr. Onlar srlr hcum edir, obanlar ldrr, srlrini ourlayb
aparrdlar. Mvqqti general-qubernator X. Sultanov bada olmaqla Azrbaycan hakimiyyt orqanlar is
btn bunlara dzrk sakitlik yaratmaa alrdlar.
Hmin il iyunun 1-d oxlu silahl ermnilrin gizli yolla hr daxil olduu haqqnda mlumat alan
Azrbaycann uadak hakimiyyt orqanlar -Mx ykskliyind azrbaycanllara mxsus sngrlrd is
gztilrin sayn artrr. hrin rvan darvazas trfd is 20 min nfr sgr v 1 pulemyotdan ibart yeni
post yaradlr v onlara taprq verilir ki, hr glnlr zrind ciddi nzart qoysunlar.
yunun 4-d shr tamamil gzlnilmdn -Mx ykskliyi trfdn atma balanr v o tezlikl btn
hri bryr. Sonralar myyn olunur ki, -Mx ykskliyindki ermni sngrlrind 50 nfr yaxn
silahl ermni ym v ermni zabiti Arzumanov bada olmaqla azrbaycanl sgrlrinin sngrlrin
hcum etmilr. Nticd 3 nfr azrbaycanl sgr qtl yetirilir, ermnilrdn is hcuma rhbrlik edn
Arzumanov v bir sra baqalar ldrlr.
Bundan sonra iyunun 5-d hmi ermnilr trfindn zoraklqlar grn Xlfli knd icmasna mnsub
mslmanlar Qeybal ermni kndin hcum edrk onu dadr v halisinin bir hisssini qtl yetirirlr.
Azrbaycann yzlrl kndini yer zrindn siln, halisin qar tarixd eidilmmi vhiliklr trdn
ermnilr bu faktdan azrbaycanllara v Azrbaycan hkumtin qar tbliat kampaniyas n maksimum
drcd istifad edirlr. Btn ermni qzetlri bu hadisni iirdrk ermnilrin byk facisin evirmy
alrlar. Onun haqqnda btn dnyaya ss salrlar. Bu ermni tbliat il bal ingilis jurnalisti Skotland Liddelin syldiyi szlr nec d yerin dr: "Ermnilr hmi zlri sava axtarr v n vaxt ki, onu
taprlar, onlar z tbliatlarnda bunu "sxdrlmaq" adlandrrlar, slind is bu onlarn zlrinin qazandqlar
czadr. O, qeyd edirdi ki, danaklar n ldrlm ermni ox qiymtlidir. gr bu hadisdn nec
lazmdrsa istifad ed bilrlrs, onda o, tbliat n oxlu xeyir gtir bilir. O, Nuru paann aadak
szlrini misal gtirir: "Ermni n vaxt, nec lmsindn asl olmayaraq hmi ban mzardan qaldrr v
qqrr - mn ktlvi qrn zaman ldrlmm!". (ARDA: f. 894, siy. 10, i 81, vr 10).
43

PREZDENT KTABXANASI
Azrbaycan parlamentind "Danaksutyun" v ermni fraksiyalarndan olan deputatlarnn bu msl il
bal qaldrdqlar byk hay-ky bir daha dediklrimizi sbut edir. Azrbaycan hkumti iyunun ortalarnda 4
nfr parlament zvndn ibart nmaynd heytini uaya gndrir. Onlardan 2 nfri azrbaycanl - Qaraby
Qarabyov ("ttihad" fraksiyas), . Rstmbyov ("Msavat" fraksiyas). 2 nfr ermni - P. X. ubaryan
("Danaksutyun" fraksiyas) v . N. Xocayan ("Ermni" fraksiyas) idi. uadan qaytdqdan sonra onlar vahid
mruz hazrlamaq n he cr razla gl bilmirlr. Ona gr d 1919-cu il iyul aynn 7-8-d keiriln
Azrbaycan Cmhuriyyti Parlamentinin bu msly hsr olunmu iclaslarnda faktiki olaraq 4 mruz
dinlnilmidir. Birinci gn Q. Qarabyov v P. X. ubaryan, ikinci gn is . Rstmbyov v . N. Xocayan
mruz edirlr.
Ermni deputatlarnn hr ikisinin x demk olar ki, btnlkl Azrbaycana, Azrbaycan hkumtin
v uada mvqqti general-qubernator X. Sultanova qar ittihamnam kimi sslnir. Danak P. X. ubaryan
z xna bel ikizl bir byanatla balayr: "Bir mruzi kimi rait tamamil mnim leyhimdir, vvla
mn danakam v danaklar da hr ey n gnahkardrlar. kincisi is mn ermniym. Lakin xahi edirm
inanasnz ki, fakt v hadislrin izahnda v onlara qiymt verilmsind mn bir mstntiq kimi qrzsiz v
obyektiv olacaam". (Bax: ARDA. f. 895, siy. 1, i 103, vr. 33). Maraqldr ki, onun bu "smimiyytin"
yerdn "Allah elsin!" replikas il cavab verilir. Sonra is hm o, hm d . Xocayan z xlarnda szn sl
mnasnda bir Azrbaycan vtnda, Azrbaycan Parlamentinin zv kimi deyil, sl danak mballii, Ararat
Respublikasnn emissar kimi x edirlr. Onlarn bu hyasz hrktlrin hl 1905-ci il ermni-azrbaycanl
qrn zaman sl ermni ideoloqu kimi Qafqaz Caniini qr. . . Vorantsov-Dakovun yannda keirilmi
mzakirlrd ox fal itirak etmi ermni ideoloqlarndan olan, Azrbaycan Parlamentinin zv v
Azrbaycan neftinin sahibkarlarndan biri S. S. Taqinsov v danak A. Malxazyan da qoulurlar. P. X. ubayan
gzlri yal deynd ki, "bizi brabr hquqlu vtnda hesab edin". Q. Qarabyov ona cavabnda bildirir ki,
"bizim aramzda hans brabrlikdn shbt ged bilr ki, siz znz bizim btn arlarmza, bizim btn
tkliflrimiz cavab vermirsiniz... Siz znz bunu istmirsiniz, ancaq ermni nmayndlrinin az bir hisssi
parlament krssndn ona gr istifad edirlr ki, mslmanlar sysnlr, lklsinlr. Digr hisssi is
mslmanlar ld silah qarlayrlar". (Bax; gstriln i, vr. 223).
ua v onun trafndak Qeybal v Krgicahan kndlrind ba vermi hadislrl bal ermni
deputatlarnn hay-kyn cavab olaraq mruzi Q. Qarabyov deyir ki, Azrbaycan Cmhuriyytinin
hakimiyyt orqanlar v mvqqti general-qubernatoru X. Sultanovun btn ciddi chdlrin baxmayaraq,
ermnilr trfindn trdilmi fitnlrin nticsi olan bu hadis haqqnda qqraraq, btn dnyaya ss salmaq
kimi hrktlriniz mn bel glir ki, sizin bu cr yaramazlqlara son qoymaq istmdiyinizi gstrir. O, deyir:
"Bununla sizdn, siz veriln zrrdn 20-30 df artq zrr kmi digr trfin - mslmanlarn vziyytini
mrkkbldirmk istyirsiniz. Bu hrktiniz o qdr sad, o qdr aydndr ki, tin ki, buna kimsni
inandrmaq lazm glsin. Sizin hr yerd qzetlriniz var, adamlarnz var, pulunuz var. Bunlarn kmyi il siz
Avropa ictimai fikrini istdiyiniz kimi biz qar ynld bilirsiniz. Tkc stanbulda ermnilrin demk olar ki,
btn Avropa dillrind 7 qzeti xr". (Bax: gstriln i, vr. 222).
x edn digr mruzi . Rstmbyov P. ubaryann mruzsini general-qubernator X. Sultanova
qar sl ittiham akt adlandrr. . Rstmbyov qeyd edir ki, P. ubaryann dediyi kimi gr bu ilrin
tkilats hqiqtn d general-qubernator olsayd, onda grk ua hrind v ua qzasnn digr
kndlrind bu gn qdr bir nfr d olsun ermni qalmayayd. slind is X. Sultanov hmi btn
vasitlrdn istifad edrk Qarabada qayda-qanun yaratmaa, qrnn qarsn almaa, dinc ermni halisini
qorumaa almd. (Bax: yen orada vr. 227).
Ermnilrin btn pozuculuq hrktlrin baxmayaraq Azrbaycan Cmhuriyyti hkumtinin v
mvqqti general-qubernator X. Sultanovun ciddi sylri nticsind 1919-cu il avqust aynn sonlarnda
Azrbaycan hkumti il Qaraba Ermni Milli uras arasnda deklarasiya imzalanr. Bu deklarasiya il
Qaraba ermnilri Azrbaycan hkumtinin hakimiyytini tanyr, Azrbaycan hkumti is onlara mdni milli muxtariyyt hququ verirdi. (Bax: "Azrbaycan" qzeti, 185, 2 sentyabr 1919).
Bu deklarasiyadan sonra htta Azrbaycan hkumti Qarabada ermni mllimlrin yardm etmk
mqsdil 1919-cu il sentyabrn 29-da qbul edildiyi qrarla Zngzur, ua, Cbrayl v Cavanir qzalarnn
mvqqti general-qubernatoruna 1 milyon manat pul vsaiti d ayrmd. (ARDA: f. 894, siy. 1, i 24, ver.
56).
Azrbaycan hkumtinin btn bu gztlrin, btn msllri slh yolu il hll etmk istmsin
baxmayaraq Qaraba ermnilri z mkrli niyytlrindn he cr l kmk istmirdilr. Onlar Ararat
Respublikas hkumtinin gizli taprqlarn hyata keirmk n yollar axtarr, gizli olaraq yeni xlara
hazrlar v bunun n frst gzlyirdilr.
Ermnilrin bel bir x 1920-ci il mart ayn 22-d Novruz bayram gn ba verir. Bu gn ua hri,
ua qzas v onunla qonu olan digr qzalarda eyni vaxtda ermnilr yen d qiyam qaldrrlar. Hmin il
44

PREZDENT KTABXANASI
aprel ayn 1-d Azrbaycan Cmhuriyyti Parlamentinin iclasnda Qarabada ermnilrin yeni qiyam
haqqnda yen d msl mzakir olunur. Bu hadislr haqqnda daxili ilr naziri Mustafa by Vkilov
mlumat verir. Nazir z xnda bildirir ki, son gnlrd ictimaiyytin diqqtini yen d Qaraba hadislri
daha ox clb edir. Bu hadislrin ba vermsi il bal mlumatnda nazir deyir: "Martn 22-d v iki gn
ondan irli ua qalasna Azrbaycann xidmtind olan iki sahnin ermni pristavlar general-qubernatorun
grn glmk bhansi il hrsi 15-20 nfr silahl ermni strajniklri il hr (uaya - A. P.) glmilr.
Bellikl, hr 200 nfr silahl ermni sgri toplamlar. Bir bu qdr d hrd olan ermni silahllar il
birlrk uada qfltn sgrlrimiz hcum etmilr". (Bax: Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti Parlamenti,
stenoqrafik hesabatlar, Bak, 1998, II cild sh. 879).
Hcum edn ermnilr bir ne zabiti hbs edrk Azrbaycan ordusunun sgrlrin at amlar. Bir
trfdn bayram mnasibtil xalq z evlrind bayram nliklri keirdiklrindn, digr trfdn
azrbaycanllar bu cr namrdliyi gzlmdiklri halda bu silahl x olduqca qfildn ba vermidi. Buna
baxmayaraq uadak Azrbaycan ordusunun sgri hisslrinin, onlara rhbrlik edn zabitlrin qhrmanl
saysind ermnilrin hcumu tezlikl df edilir. Mart aynn 23-d btn gn hrd atma getmi v
gnbatana yaxn qiyamlar artq Azrbaycan ordu hisslri qarsnda dayana bilmyrk hri trk etmy
mcbur olmular. (Bax: yen orada sh. 879-880).
Ermnilrin eyni vaxtda Xan kndin d hcumu olmudur. Onlarn da hcumlar df olunmudur. Yalnz
sgran qalasna hcum edn ermnilr qeyri-brabr dyd Azrbaycan ordusu sgrlrini oradan xararaq
sgran qalasn l keir bilmilr.
M. Vkilov z mruzsind qeyd edir ki, ermnilr bu qiyama gizli kild bir ne aydan bri
hazrlarmlar. Bu xsusda byk hazrlq ilri grlm, hcuma balamaq n onlarn mumi bir
xbrdarlq siqnallar da olmudur. ua hrinin yaxnlndak ua kndindn atlan top ati il veriln
xbrdarlq zr hr yerd eyni vaxtda ermni yaraqllar Azrbaycan sgrlrinin zrin hcuma kemilr.
ua hri v ua qzas kndlri il yana Qaraban Cavanir v Zngzur qzalarnda olan ermni halisi
d qiyam edib Azrbaycan halisi v Azrbaycan sgrlri zrin hcum etmilr. lbtt bu qiyam n qdr
byk bir miqyasda hazrlansa da, hr yerd ermnilr byk zrblr vurulmu, onlarn hcumlar df
edilmidir. Ermnilrin gizli kild hazrladqlar hcum planlar bir ntic vermmidir. Onlar yalnz sgran
qalasn ial ed bilmilr. Btn bu msllr haqqnda mlumat vern daxili ilr naziri daha sonra demidir:
"Bu kimi hyasz fitnni df etmk n sgri qvvy mracit etmdn vvl hycana glmi hali z onu
yatrmaa almdr. Mmlktimizin hr trfindn camaat sel kimi knl surtd axb mhlli hadisy
glmkddir. Hazrda bu xalq axnnn qaban almaq mkl bir msl olmudur. Hr yerdn cbhy
qoularaq z qardalarnn imdadna glirlr. Qarabada mvqqti pozulmu intizam v qayda-qanun bu
yaxnlarda dzlckdir". (Yen orada sh. 880).
Demk olar ki, aprel evrilii rfsind bu mslnin Parlamentd mzakirsi ox qzn mbahislr
sbb olmudur. Hr partiya v ictimai qurum bu mzakirlrdn z mqsdlri v tbliatlar n istifad
etmy almlar. Sosial-demokratlar, xsusil liheydr Qarayev bu iclaslarda xsusi canfanlq
gstrmidir. z xnda o, Qarabada qayda-qanun yaratmaq v bhran vziyytindn xmaq n yegan
yolu "Qrmz Rusiya qoununu" Azrbaycana dvt etmkd grrd. (Bax: yen orada sh. 881).
Onu da qeyd edk ki, Azrbaycann bolevik Rusiyas trfindn ialna qdr Qaraba ermnilri he cr
Dalq Qaraba Azrbaycandan ayraraq danak Ermnistanna qatmaq iddiasndan imtina etmmilr.
Mayalar mkr v hiyl il yourulmu, hmi eyni vaxtda bir ne cbhy ilmyi mhartl bacaran
ermnilr bu illrd d bir trfdn Dalq Qaraba Ermnistana birldirmy almdlarsa da, digr
trfdn ola bilsin ki, gizli surtd Sovet Rusiyas il d laqy girrk bolevik ordusunun Azrbaycana
mdaxilsini asanladrmaq mqsdil 1920-ci ilin yaznda Azrbaycan ordusunun sas qvvlrinin bam
Dalq Qarabada qardrmlar.
Sovet hakimiyyti illrind ermnilr ediln hdsiz gztlr ermniprst qvvlrin btn ciddi
chdlrin baxmayaraq, Dalq Qaraba Ermnistana birldirmk mmkn olmadqda ona Muxtar vilayt
statusunun verdirilmsi, sonralar dflrl Dalq Qaraban Ermnistana birldirilmsin ediln ba tutmam
chdlr v nhayt M. Qorbaovun bdnam yenidnqurma siyastindn istifad edrk ermnilrin Dalq
Qarabada trtdiklri hadislr dediklrimiz yani sbutdur.
(Paayev Ataxan. Almam shiflrin izi il . Bak, 2001, sh. 269-292)
45

PREZDENT KTABXANASI
5). Zngzurda qrnlar
1918-ci il aprel evriliin qdr ermni vhiliklrindn n ox ziyan grm Azrbaycan blglrindn
biri d Zngzur qzas olmudur. Bu mddt rzind ermni quldur dstlrinin hmin qzann mslman
halisin qar gc iltmk siyasti bir an da olsun bel ksilmir, hrdn sngis d, sonra daha yeni
qddarlqlarla tkrar olunurdu. Fvqlad stintaq Komissiyasnn, Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti
Parlamentinin, mxtlif nazirliklrin arxivlrind bu haqda oxlu tarixi sndlr qorunub saxlanlr. Onlarn
arasnda Fvqlad thqiqat komissiyasnn mruzlrini, Azrbaycan parlamentinin 1918-ci il dekabrn 20-d
keirdiyi v bu msly hsr olunmu xsusi fvqlad iclasnn materiallarn, xsusil orada Ba nazir
F. X. Xoyskinin xn, parlamentin adna glmi teleqramlar v s. qeyd etmk olar. (Bax: ARDA. f. 895, siy.
1, i 1299, f. 970, siy. 1, i 161, f. 1061, siy. 1, i 49-65 v s.).
Hndr da blgsind yerln bu qzann demk olar ki, laqlri ua qzas il tamamil, Cbrayl
qzas il qismn ksilmidir. Mslman kndlri tk-tk ermni kndlrinin aralarnda qaldqlarna v bir birilri il laq saxlamaq n yalnz ermni kndlrindn istifad etmy mcbur olduqlar n ilk gndn
zlrinin bu stn vziyytini hiss edn ermnilr hmin qzada stnly z llrin almlar. Qzann
mslman halisinin Azrbaycann baqa yaltlrin nisbtn vziyyti bir d ona gr pislmidir ki, ermni
kndlrindki silahl quldur dstlri il yana bu qzada general Andranikin ox yax tkil edilmi ermni
sgrlrindn ibart nizami qounlar da vard. Andranik z trafnda nizami qoun v ermni quldur dstlrini
cmldirrk grnr ki, Ermni Respublikas hkumtinin tapr il Azrbaycan razisin soxularaq
mslman halisindn tlb edir ki, ya Ermnistan hkumtin tabe olsunlar, ya da qzann razisini trk
etsinlr. Guya bu qza Ermnistan Respublikasna daxildir. Qzann demk olar ki, btn dnyadan tcrid
olunmu v ox zif silahlanm halisi Andranikin bu tlblrini rdd edir. Buna gr d ermnilr hmin
haliy qar eidilmmi vhiliklr trdirlr. z respublikalarnn razisini genilndirmy chd edrk
ermnilr mslmanlara aman vermirdilr. Htta mslmanlar knll olaraq z doma ocaqlarn trk etdikd
bel ermnilr onlarn kndlrini yandrr, zln qdr dadr, halini grnmmi vhiliklrl qtl yetirir,
onlarn mal-heyvanlarn srb aparr, mlaklarn msadir edir, onlarn torpaq sahlrini zorla l keirib
kirdilr. Mruzd gstrilirdi ki, hazrda bu qzada yalnz Oxu drsi mslman kndlrinin halisi ox
mrdlikl z doma ev-eiklrini, ata-baba ocaqlarn mdafi edirlr.
Sisyan mahalnn birinci polis sahsind olan btn mslman kndlri, ikinci polis sahsind olan
kndlrin ksriyyti, nc, drdnc v beinci polis sahsindki mslman kndlrinin is ox hisssi mhv
edilmidir. Bzi kndlr mumiyytl yer zrindn silinmi, hmin kndlrin torpaqlar ermnilr trfindn
kin n umlanmdr. 50 mindn yuxar mslman qaqn qismn drdnc polis sahsind, qismn d
Cbrayl qzasnda zlrin snacaq tapmlar.
Fvqlad thqiqat komissiyasnn mruzsind Zngzur qzasnda 115 mslman kndinin ermnilr
trfindn dadlaraq yer zrindn silindiyi qeyd olunur. Dadlm btn kndlrin adlar sadalanr.
Mruzd gstriln 115 knd ermnilr trfindn yandrlm, mlak ourlanb aparlm, razisi
ermnilr trfindn zbt olunmudur. Bu kndlr mhv edilrkn o qdr haqszlqlar, vhiliklr trdilmidir
ki, onlar ayr-ayr kndlr zr gstrmy imkan yoxdur. Ermnilrin dinc azrbaycanl haliy qar trtdiyi
vhiliklr haqqnda thqiqat komissiyasnn aktlar, onlara lavlrd kifayt qdr mlumatlar vardr.
Yuxarda gstriln 115 knd zr 3257 kii, 2276 qadn v 2196 uaq ldrlm, 1060 kii, 794 qadn v
485 uaq yaralanmdr. Nticd tam olmayan mlumata gr tkc Zngzur qzasnda komissiyann mruzsi
hazrlanana qdr 10068 azrbaycanl ldrlb v ya ikst edilmidir. Mruzd deyilirdi ki, bu dhtli
rqmlr hl ermni vhiliklri haqqnda tam mlumat vermir. Bel ki, ermni vhiliklrinin qurbanlar daha
ox olmudur. Ancaq indiki dhtli qarqlq raitind onlar tam kild myynldirmk mmkn
olmamdr.
ahidlrin ifadlri sasnda trtib olunmu mruzd ermnilrin trtdiklri vhiliklr haqqnda trafl
mlumatlar verilmidir. Vaqudu kndind ermni sgrlrin paylanm v zorlanm 15 nfr gzl
azrbaycanl qzlar namussuzluq zabna dz bilmyrk zlrini mhv etmilr. El hmin kndd 400-dn
yuxar azrbaycanl hali mscidd snacaq tapr v gman edirlr ki, ermnilr mqdds yer olan mscid
dymzlr. Ancaq mscidi mhasir edn ermni vandallar vvlc mscid l bombalar atr, sonra is ona od
vuraraq adamlarla birlikd yandrrlar. Hmin kndd Qdm Tahir qz qlncla doranm v d ksilrk
ba ksilmi sdmr uan azna soxulmudur. Hmin kndd ermnilr Yolu x Hseyn olunu
ldrrk, cinsiyyt zvn ksib azna soxmular. Hmin knddn drd nfr cavan qz - Nis mn qz,
Acib Nuhbala qz, Sona Cfr qz v ahnur Clal qz ln qdr ermnilr trfindn zorlanmlar. Hmin
kndin yaxnlnda Glmst Qasm qz ldrlm, dlri ksilmi, krklrinin arasna at nal
46

PREZDENT KTABXANASI
mxlanmdr. Nvdi kndind ermnilr yoran-dkdn dura bilmyn yz yal sd by Mlik Abbasovu
sng il dlik-deik etmilr.
Hmin kndd klrd qab cann qurtarmaq istyn uaq v qadnlarn aka v xncrlrl balarn
zmlr. ki kndinin klrind dlri ksilmi qadn v iki yer aqqalanm uaq meyitlri atlb
qalmdr. rmili kndini talan edrkn ermnilr sdmr uaqlar snglr taxaraq gy qaldrr,
ldrlnlrin meyitlri tik-tik doranrd. Aqudi kndind ermnilr mslmanlardan xristianl qbul
etmyi tlb edirlr, bundan imtina edn qadnlarn dlrini ksir krp uaqlarn azna soxurdular. El hmin
kndd ermnilr sa-sa Qulam akir olunun ayaqlarn ksmi, sonra sng il onu dlik-deik edrk qan
qurtarb ln qdr ksik ayaqlar zrind hrkt etmy mcbur etmilr. Hmin kndd gzl qzlar vvl
zorlanm, sonra is ldrlmlr. ullu kndind ermnilr yoran-dkd xst yatan 9 nfr mslman
qlncla doramlar. Bar-byli kndind ermnilr 7 nfr azrbaycanln bir ev yb evl birlikd diri-diri
yandrmlar. Mslmanlar kndind meyitlrin li, aya, ba ksilmi v o qdr eybcr hala salnmlar ki,
bilmk olmurdu ki, hmin zalar hans meyit mxsusdur. Qatar kndind ox hrmtli Mdi Qlndr
Mdi Qulu olunun zrin ermnilr neft tkrk diri-diri yandrmlar. Hmin kndd ermnilr Krblay
Allahverdi Hseynli olunun l-ayan balayaraq qoyun kimi boazndan ksmilr. Vartanazur kndind
ermnilr xsusil ox uaq v qadn xncrl doramlar.
Bu gstrilnlr ermnilrin trtdiklri vhiliklrin czi bir hisssi idi. Bu cr v bundan daha dhtli
vhiliklr ermnilrin datdqlar btn kndlrd tkrar olunurdu. Lakin tssflr olsun ki, o kndlrin
oxunda bu vhiliklrin ahidlri bel qalmamdr.
oxlu ahidlrin dediyin gr Zngzur qzasnda 1918-ci il yayn axrlar v payznda ba vern bu
hadislr bilavasit cllad Andranikin rhbrliyi altnda keirilmidir. Zngzur qzasnn mslman kndlrin
hcum etmi ermni quldur dstlrinin balar v bu dstlrin yzlrl zvlri ahidlr trfindn
tannmlar. Onlardan Gorus hrindn Nikolay Osipov, Simon Mimmov, Darabas kndindn - amir
ahnazarov, Meri kndindn David Arak, Matevos Maiants, Kvr kndindn Hamazasp, Xotanan
kndindn zabit Avanes Ter-Petrosov, Araazur kndindn Sumbat Melik-Stepanov v onlarla baqalar idi.
Zngzur qzasnn 100-dn ox mslman kndi dadlm, 10 minlrl iribuynuzlu mal-qara v 100
minlrl xrdabuynuzlu qoyun-kei ermnilr trfindn srlb aparlm, balar, taxl zmilri v otlaq
sahlri yandrlm, dadlm, bir szl qzann mslman halisinin iqtisadi vziyyti n zmi kkndn
mhv edilmidir. Qzann Azrbaycann mxtlif kndlrin qab dalm halisin ermnilr trfindn o
vaxtn qiymtlri il 1 milyard manata yaxn maddi ziyan vurulmudur.
Ermnilrin Zngzurun mslman halisin qar hcumlar 1919-cu ilin dekabrndan yenidn iddtlnir.
Artq noyabr aylarnda ermnilr mslmanlar yaayan Oxu, Atqz, abadan, Pirdavdan kndlrin qar geni
hrbi mliyyata balayrlar. z d bu vaxt artq Ararat Respublikasnn rsmi nizami ordusu bu id itirak
etmy balayr. (ARDA: f. 894, siy. 4, i 65).
1920-ci il yanvarn 6-da keiriln iclasda Azrbaycan Cmhuriyyti Dvlt Mdafi Komitsi
"Zngzurun mslman kndlrinin ermnilr trfindn dadlmasnn davam etmsin qar tdbirlr
grlmsinin zruriliyi haqqnda" daxili ilr nazirliyinin mlumatm mzakir edir v qrara alnr ki, dinc
haliy qar ermnilrin bu hrktlrinin qarsn almaq n myyn tdbirlr grlsn v bu haqda
mtffiq qounlarnn blgdki nmayndsin mlumat verilsin. (Bax: ARDA. f. 897, siy. 1, i 112, vr. 48).
Ermni milltilrinin azrbaycanllara qar Zngzurdak vhiliklri 1920-ci ilin vvllrind znn
kulminasiya nqtsin atr. Hmin il yanvarn ortalarnda Paris slh konfrans lklri trfindn Azrbaycann
mstqilliyinin tannmas il laqdar olaraq ermnilr Zngzurda daha da fallarlar. z d vvllr
Zngzurda ba vern hadislrin bilavasit tkilats olan Ararat Respublikas rsmi yazmalarda bu ilrdn
qtiyyn xbri olmadn iddia edir. Hmin hadislrin gnahn gah Andranikin, gah da Zngzurda
yaradlm digr ermni tkilatlarnn zrin atrd. Lakin 1920-ci ilin yanvarndan Zngzurda ba vern
btn hadislrin bilavasit tkilats mhz Ararat Respublikasnn z idi. Burada da sas mqsd Zngzur
qzasn tezlikl tamamil mslmanlardan tmizlyrk slh konfrans lklrini bu mslnin Ermnistann
xeyrin hllind hyata keirilmi fakt qarsnda qoymaq idi. Artq bu tmizlm siyastind Zngzurdak
ermni quldur dstlri il yana Ararat Respublikasnn top v pulemyotlarla silahlanm on mindn yuxar
nizami qoun dstlri d itirak edirdi.
Bu hcumla laqdar olaraq 1920-ci il yanvarn 20-dn Azrbaycan Respublikasnn Parlamentin,
hkumtin mxtlif partiya fraksiyalarnn rhbrlrin Zngzur, Cbrayl v uadan oxlu hycanl
xbrlr daxil olur.
lk teleqram 1920-ci il yanvarn 21-d Azrbaycan Respublikas Parlamentinin zv Clil Sultanov
trfindn Cbrayldan Azrbaycan Parlamentin gndrilmidir. Orada deyilirdi: "Zngzur qzasnda drd
gndr ki, ermni quldur dstlrinin nizami ordu il birlikd top v pulemyotlarn ati altnda hcumlar
davam edir. Cbh xtti Qubadldan Xocahana qdr 50 verst msafd uzanr. tkilr olduqca oxdur. hali
47

PREZDENT KTABXANASI
vahim irisind qar v kmk umur. Artq drcd xahi edirm ox sayda ordu v patron gndrmk
haqqnda tcili tdbirlr grn. Qzann bdbxt halisi adndan yalvarram, kaz zrindki etirazlardan fal
hrkt kein. Azrbaycann n gzl gulrindn birini tamamil mhv olmaqdan xilas edin. Zngzurun
ardnca nvb Qarabandr. Btn bunlarn itirilmsi n siz trk (Azrbaycan - A. P.) xalq v Azrbaycan
qarsnda cavab vercksiniz". (ARDA: f. 895, siy. 1, i 299, vr. 20).
El hmin gn uadan da Azrbaycan Parlamentinin nvanna Mmmd Hsn Xocahanl, Frrux by
Sarmasbyov, Abbas by Mirzyev, Baqrat by Cavanir, smayl Muxtarov trfindn vurulmu teleqramda
deyilirdi: "Yanvarn 19-dan balayaraq ermnilr nizami ordu v artilleriyann kmyi il Zngzur
mslmanlarn qrmaa balayblar. Artq liqulu ua, Eyvazl, amsz, urnux, Mzr, Novla, Tarovlu
kndlri tamamil dadlb, hcum davam edir. Mslmanlarn vziyyti xlmazdr. He yandan kmk
yoxdur. ranl ermnilr trfindn d thlk gzlnilir. Yalvarrq, tcili tdbirlr grn". (ARDA: f. 895, siy.
1, i 299, vr. 35-37).
Yanvarn 22-d is Cbrayl mktbinin nzartisi H. Axundzad Azrbaycan Parlamentin gndrdiyi
teleqramda yazrd: "Ayn 19-da shrdn ermni silahl qvvlri Zngzurda Xocahandan Qaladrsin kimi
razid btn cbh boyu toplardan v pulemyotlardan mslman kndlrini at tuturlar. Alt knd tamam
dadlm, doqquz knd is od irisind yanr. Ermnilr qadnlara v uaqlara bel rhm etmdn qddarlqla
mslmanlar qrr, kndlri dadrlar. Mqavimt gstrmy he bir qvvlri olmayan mslmanlar btn
mlaklarn ermnilr qoyaraq yalnz qamaqla canlarn qurtarrlar". (ARDA: f. 895, siy. 1, i 299, vr. 31-33).
Ermni milltilrinin Zngzurdak dhtli cinaytlri v onlara layiqli cavab verilmmsi - azrbaycanl
hali arasnda midsizlik dourur. 1920-ci il yanvar aynn 23-d Cbrayldan mllim Hseyn Axundzad v
baqalar trfindn kiril lifbas il Azrbaycan dilind Azrbaycan Cmhuriyyti Parlamenti v hkumti
adna gndrdiklri teleqramda deyilirdi: "kinci df olaraq teleqraf edirik. Zngzur mslmanlar trfindn
banz sa olsun. N qdr zngzurlular aladlarsa da, nallri Zngzur dalar, drlri v obalar arasndan
bir trf xmad. Qar arvadlarn mmlri ksilmi, msum balalarnn basz bdnlri qrmz qanlarna
bulam llrd qalblar. Qzlar v glinlr ermnilrin lin kemi, onlarn namuslarna tcavz edilmidir.
Zngzurda dmn mqabilind bir az kii qalb. Lakin onlar da tam midsiz vziyytddirlr. He bir trfdn
kmk glmmidir. Ermnilrin nizami ordular on min nfr atmdr v hr an qvvlri artmaqdadr.
Ararat (Respublikas - A. P.) trfindn hr an onlara kmk glir. On dddn yuxar toplar v oxlu
pulemyotlar vardr. Toplarn gurultusu Cbrayl hycana gtirmidir. On minlrl Zngzur qaqn Cbrayl
qzasna yaylmdr. zmz eviririk mumi Azrbaycan dindalarmza. Onlar Zngzurdak
qardalarmzn, baclarmzn, msum balalarn mzluman kild hid olmalarna qar kmk, kmk dey
yalvarlarna cavab vermy arrq.
Ermnilrin fikri budur ki, Zngzurla qurtarmaqla Cbrayl ermnilri il birlib buralarda da dxi dava
etsinlr v Naxvan il bizim laqlrimizi tamamil kssinlr. gr hkumt trfindn fvqlad
binagzarlq olmazsa mslmanlarn ii fna olacaqdr". (ARDA. f. 895, siy. 1, i 299, vr. 8-12).
El hmin gn Clil Sultanovdan da Azrbaycan Parlamentin, hkumtin, btn Parlament
fraksiyalarnn sdrlrin aadak mzmunda ikinci teleqram daxil olmudur: "ndic aldm shih mlumata
gr yanvarn 19-da ermni nizami ordusu 10 top v oxlu pulemyotlarla Xocahan v Qaladrsi arasndak bir
sra tatar (azrbaycanl - A. P.) kndlrin hcum etmilr. Dnn qdr 15 knd mhv edilmidir. Hcum
Cbrayl qzasnn Xanlq kndi yaxnlnda davam edir... Qaqnlar byk sayda Cbrayla glirlr. Tkrar
edir v yalvarram ki, tcili tdbir grrk ordu gndrin. Xahi edirm mnim teleqramm btn Parlament
zvlrin elan edsiniz. Mn hrbi mliyyat yerin gedirm". (ARDA: f. 895, siy. 1, i 299, vr. 14-17).
Clil Sultanov yanvarn 23-d hrbi mliyyat yerindn Parlament gndrdiyi nc teleqramnda
yazrd: "Bu gn axam vaxt qza risi ili birlikd Cbrayla gldim. Aq sma altnda Zngzurdan tzc
glmi on minlrl lt, ac qadn v uaq qaqnlar grdm. Zngzur qzas rvandan on top v pulemyotlarla
glmi nizami ordu trfindn tamamil mhv edilmidir. Vurumada itirak edn nizami ermni ordusunun
say on min atr. Ermnilrin dy meydannda qalm llri arasnda bir ne rngli ingilis sgri d vard.
Xocahan v Zabux arasndak btn ykskliklr ermnilr trfindn tutulmudur. kr aynn sa sahili
boyu nc polis sahsi tamamil toplarla v pulemyotlarla mhv edilmidir. Bu gn Zngzur qzasnn
drdnc polis sahsinin sa qalan hisssini ermnilr mhasir il ksib ayraraq onun da axrna xrlar.
Zngzurda tam hakimiyytsizlik hkm srr. Dymk v mqavimt gstrmk n he bir vsait yoxdur.
Hkumtin kmyin midini itirn hali btn Azrbaycan trk xalqna mracit edir. Aldmz mlumata
gr sabah Zngzur trfdn Cbrayl qzasna hcum balanr. Mqsd Qaraba ermnilri il birlmkdir.
Nticd Naxvanla laqni tamam ksmk, bellikl d hm Qaraba v hm d Naxvan mslsini
birdflik hll etmkdir. Qaraban Dalq hisssinin ermnilri srtl syana hazrlarlar. Hkumtin
cinaytkarcasna faliyytsizliyi Zngzur v Qaraban mhvin gtirib xarb. Artq kaz zrindki
etirazlara son qoymaq, iki yz mindn yuxar Zngzur mslman halisinin mhvin gtirib xarm xain
48

PREZDENT KTABXANASI
xatisovlarn tntnli ziyaftlri, Azrbaycann ermni tblrinin hyaszl yetr. Xahi edirm tcili tdbir
grn ki, he olmasa ua v Cbrayl qzalar xilas edilsin. Hr dqiq qiymtlidir. Yubanmaq xalq v vtn
qarsnda cinayt v satqnla brabrdir. Hrbi nazirin itirak ox vacibdir". (ARDA: f. 895, siy. 1, i 299,
vr. 18, 22, 26).
1920-ci il yanvarn 24-d Cbrayldan C. Sultanovun Azrbaycan Parlamenti adna gndrdiyi son
teleqramnda deyilirdi: "Btn teleqramlarma lav olaraq hrbi mliyyat yerindn mlum edirm ki,
Zngzur sardan banz sa olsun. Ermnilr z qvvlrini Cbrayl qzasnn srhdlrind - kr ay
trafnda cmldirirlr. Qaraba xilas etmk lazmdr. Ermni xyanti v hiylgrliyi qurbanlarnn say
hesaba glmzdir. Yalvarram, tcili v qti tdbirlr grn". (ARDA: f. 895, siy. 1, i 299, vr. 5-7).
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti Daxili lr Nazirliyinin Qaraban general-qubernatoru X. Sultanova
1920-ci il 24 yanvar tarixli gizli mktubundan mlum olur ki, Zngzur v Qarabada ermnilrin yaratd bu
hycanl vziyytl bal hrbi nazirliyin xsusi tdbirlr plan hazrlamas il yana Dvlt mdafi
komitsinin qrar il daxili ilr orqanlarna yerli halidn mdafi dstlri yaratmaq n 5 milyon manat
vsait ayrlm, bu vsaitin lazmi yerlr atdrlmas v nzrd tutulan mqsd n srf edilmsi iind
yardm olmaq vzifsi hval edilmidir. (Bax: ARDA: f. 894, siy. 7, i 21, vr. 26). Lakin bu vsait, xsusil
hrbi sursatn yerlr atdrlmasnda byk tinliklr yaranmasna baxmayaraq, nhayt ki, bu tinliklr
aradan qaldrlaraq qzann halisindn ayr-ayr mdafi dstlri yaradlaraq Abdallardan Zngilana qdr
cbh boyu xttind yerldirilmidir. (Bax: "Azrbaycan" qzeti, 1920-ci il, 26 fevral).
Dvlt mdafi komitsinin qrar il hrbi nazirlik Xankndi qarnizonunda v Gncd olan sgri
qvvlri Cbrayla ynldilir. Daxili ilr naziri vzifsini ifa edn M. Vkilov 1920-ci ilin fevralnda Qaraba
general-qubernatoruna, Zngzura hrbi yardm mqsdil digr yerlrin halisindn tkil olunmu min
nfrlik mdafi dstsi yaradaraq blgy gtirilmsini taprr. (Bax: ARDA. f. 894, siy. 7, i 21, vr. 53).
Grlm tdbirlr nticsind Cbrayl qzasndan gndriln 600 nfrlik svari dstsinin v Zngzur
qzas 3-c sahsinin pristav Cmilbyovun 2 pulemyotla gndrdiyi 300 nfrlik silahl dstlr birg sy
nticsind hm sgrlrin say, hm hrbi texnika chtdn zlrindn 6 df stnly malik ermni ordusuna
byk zrblr endirrk Dondarl il brabr Qubadl v digr kndlri ermnilrdn geri aldlar. (ARDA: f.
894, siy. 7, i 21, vr. 35). Dondarldak mlubiyytdn sonra ermni silahl qvvlri liqulua kndindn
Zngilana qdr olan razid geri kilmy mcbur olurlar. Bu hm d azrbaycanl halid mbarizy mid
oyatd v sbut etdi ki, azrbaycanllar yax tkil olunduqda ermnilr layiqinc cavab ver bilirlr. Bu
qlbnin sas hmiyytlrindn biri d onda idi ki, ermnilrin Qarabaa soxulmaq planlar pozuldu. Hm d
bu vaxt Trkiy hrbi hisslri Naxvan mahalnda yerli hali il birlikd ermnilr qar dylrd ermni
qvvlrin stn glmsi ermnilri mcbur edir ki, zlrinin Zngzurdak hrbi qvvlrinin 2 minlik bir
hisssini kmk n geri arsn. (Bax: ARDA. f. 894, siy. 7, i 22, vr. 13-14).
Nticd Azrbaycan Ordu birlmlri Cbrayl v Zngzur partizanlar il birlikd apardqlar
mvffqiyytli mliyyatlar nticsind bir ne kndi ermnilrdn geri alm, htta onlardan sir gtrm
v hrbi sursat l keirmidir. (ARDA: f. 894, siy. 7, i 29 a, vr. 5-6).
Azrbaycan ordusu v partizan dstlrinin mvffqiyytli mliyyatlarn pozmaq, onlar arasnda
aqnlq yaratmaq mqsdil 1920-ci ilin martnda Novruz bayram gn ermnilr azrbaycanllarn bayram
nliklrin ba qard bir vaxtda Qarabada qiyam qaldrr v Azrbaycan ordusunun Xan kndindki hrbi
hissnin drgsin xaincsin basqn edirlr. Qaraba qiyam Azrbaycan ordusu trfindn mvffqiyytl
yatrlr. z tcavzkarlq niyytindn l kmyn Ermnistan danak hkumti Zngzura lav silahl
qvvlr gndrmkl burada hrbi mliyyatlar yen d qzdrrd. Nticd lav yeni qvvlr alan ermni
hrbi hisslrinin martn 27-d balanan yeni hcumlar nticsind blgd vziyyt yen d arlar. Gll
atmad n partizan dstlri geri kilmy mcbur olurlar. Frstdn istifad edrk Qaraba
ermnilrindn yardm alan Zngzurdak danak ordusu martn 27-d partizanlarn geri aldqlar Frican
kndin hcum etmilr. Martn 29-da gedn dylr nticsind azrbaycan sgr v partizanlar he bir itki
vermdn liqulua kndini geri alm v 300- qdr ermnini mhv etmidir. (ARDA: f. 894, siy. 7, i 29 a,
vr. 8-9).
Lakin martn sonu, aprelin vvllrind Zngzur v Qaraba ermni silahl dstlrinin xeyli stn
qvvlrl gcl hcumlar Hkri ayndan uaya qdr olan razidki liyanl, Mslmanlar, Muradxanl,
Qaraimanl v s. kndlrin halisinin z yaay yerlrini trk edrk Cbrayl qzasna qamaa mcbur
oldular. (Yen orada, vr. 15).
Martn 31-d axam Qubadl v Dondarl kndlrinin ermnilrin lin kemsi il laqdar olaraq
polkovnik Qacarn balq etdiyi hrbi hisslr Cbrayl qzasnn Xanlq kndin kilmy mcbur oldular.
Bununla da Zngzurdak ermni silahl qvvlri Qarabadak ermni hrbi dstlri il birlrk region n
ciddi thlk yaradr. Bel ki, Zngzurun ox hisssinin ermni hrbi birlmlrinin lin kemsi v onun
ua zrin hcum n real zmin yaranmas, Cbrayl qzasn tutaraq Adam il laqni tamamil ks
49

PREZDENT KTABXANASI
bilmk thlksi yaranr. Buna gr d hmin il aprelin 1-d hrbi urann mavirsind ertsi gn btn
Cbrayl qzas zr hcuma kemk qrara alnmdr. Grln btn tdbirlr nticsind aprel aynda
aparlan dylr nticsind Ermnistann nizami silahl dstlri Zngzurda xeyli sxdrlm v hadislrin
gedii zrind nzart artq brpa edilmi, daha mvffqiyytli ks hcumlar n zmin yaranmdr. 1920-ci
il aprelin 27-d XI Qzl ordunun Bakn, sonra is Azrbaycann baqa blmlrini ial etmsi Azrbaycann
razi btvlyn tmin etmk n Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti hkumtinin Azrbaycann razi
btvlynn tmin etmk n grdy tdbirlri baa atdrmaa imkan vermdi. Ermnistan Sovetln
kimi he bir qeyri rtsiz hmin razilr Sovet Ermnistanna baland.
Azrbaycanda 1920-ci il aprel evriliindn sonra hmin ilin dekabrnda Ermnistann sovetldirilmsin
qdr Zngzur mslsi il bal Sovet Rusiyasnn yeritdiyi siyastl Ermnistan sovetlndn sonra yeritdiyi
siyast arasnda kkl frq mvcud olmudur. Bel ki, gr 1920-ci il aprelin 30-da XI ordunun siyasi rhbrliyi
Azrbaycan nqilab Komitsi sdrinin mavini M. D. Hseynovu Ermnistan danak hkumtin nota il
mracit edrk Qaraba v Zngzuru z qounlarndan tmizlmyi tlb edirdis, hmin ilin dekabrnda
Zngzuru Ermnistana balama mcbur etmilr. lbtt, bu o dvrk Azrbaycan rhbrliyinin z
tbbs il hyata keirilmi bir akt olmayb. V. . Leninin balq etdiyi Sovet Rusiyasnn hakim
dairlrind byk nfuz sahibi olan ermni v grc boleviklrinin diktsi il bu regionda yeritdiyi yeni
mstmlkilik siyastinin tcssm idi.
1920-ci ilin dekabrnda Zngzurun he bir qeyri-rtsiz Ermnistana verilmsi il mnfur Z. Balayann
"Oca"nda deyildiyi kimi "Trkn ryin alnm paz" onsuz da iki yer paralanm Azrbaycann imal
hisssini yenidn blb iki yer ayrd. Grnr ki, bu mslnin tamamil z xeyirlrin hll olunduunu hiss
edn ermnilr mvqqti sakitlik yaratmaq n Zngzurdan qovulmu azrbaycanl halinin geriy, z yurd yuvalarna qaytmalarna etiraz etmirlr. Ancaq sonrak hadislr gstrdi ki, bu razlq mvqqti imi. Btn
vasitlrdn istifad edn ermnilr bu razid yaayan azrbaycanllar sxdraraq azaltm, 1980-ci illrin
axrlarnda M. Qorbaovun bdnam "yenidnqurma" siyastindn mhartl bhrlnrk onlar son nfslrin
qdr zli v bdi torpaqlar olan Zngzurdan qovmular.
(Paayev Ataxan. Almam shiflrin izi il . Bak, 2001, sh. 240-253)
50

PREZDENT KTABXANASI
6). Cnubi Azrbaycanda azrbaycanllarn soyqrm
XVIII srin vvllrindn balayaraq Rusiya dvlti Xzr dnizin v Cnubi Qafqaza sahib olmaq,
rqQrb ticartini nzart gtrmk n Azrbaycan torpaqlarna hrbi tcavz balamd. Bu dvlt
znn tcavzkarlq plann hyata keirmk n Cnubi Qafqaz, Rusiya, ran, Trkiy v baqa yerlrd
mskunlam ermnilrdn bir vasit kimi istifad etmidi. 1724-c il noyabrn 10-da I Pyotrun adndan
verilmi frmanla l keirilmi torpaqlarda Bakda v baqa yerlrd ermnilrin mskunlamas n hr
cr rait yaradlmas gstrilmidi.
Vtni v dvlti olmayan ermnilr yaranm bu frstdn istifad etmi, Azrbaycann tarixi razisind
ermni dvlti qurmaq mqsdi il ruslarn ial siyastini milli vzif kimi yerin yetirmilr.
XIX srin sonlarnda ermnilr Dnizdn-dniz Byk Ermnistan adl planlarna dnya xristian
dvltlrinin diqqtini ynltmy balamlar. Qrb dvltlri, o cmldn Rusiyada ermnilrin bu saxta
tbliatna, haray-hirin inanmasalar da, zlrinin Osmanl imperiyasna qar gizli v acq planlar namin
onlarn mdafisin qalxmdlar.
Birini Dnya mharibsi zaman Byk Britaniya hkumti ermnilr mstqillik vdi vermidi. Lakin
imalar palatasnda Lord Yorq bildirmidi ki, btn ctinliklr ondan ibartdir ki, bizim Ermnistana vermk
istdiyimiz yaltlrd ermni halisi yoxdur. gr biz onu versk, onda kim bizim qrarlarmz yerin
yetirck?
Azrbaycann grkmli dvlt xadimi, yazc v milltsevr Yusif Vzir mnzminli avropallarn, o
mldn Rusiyann ermni mslsi deyiln bir plana mnasibtini rh edrkn yazrd: Ken srdn
(XIX sr nzrd tutulur A.V.) balam ermnilrin xristianlq namin, dindalq adna mraitlrin
avropallar vdlr vermi, hissiyyat oxayan szlr sylmi, lakin msl hll olunmamdr. vzind blli
oldu ki, ngiltr donanmas Ararat dan tutmaa qabil deyil. Bismark btn ermniliy bir alman sgrinin
gmiyini (smyn) dyimk istmdi, rus da ermnilri xilas yox, Ermnistan istila etmk xahiind oldu.
XX srin vvllrind trklrin qat dmni olan ermnilr Qrb dvltlrinin (Byk Britaniya, Fransa,
AB v Rusiyann) siyasi, iqtisadi v hrbi kmyindn istifad edrk, trklrin v azrbayanllarn zli
yaad torpaqlarda silah gn dvlt yaratmaq fikirin dmdlr. Ermnilrin bu plan Trkiy, imali
Azrbaycan v Cnubi Azrbaycan torpaqlarn hat edirdi. O zaman Qafqazn mumi valisi olan v
ermniprstliyi il tannan Vorontsov-Dakovun Rusiya imperatoruna gndrdiyi mruzd d ermnilrin bu
ialc siyasti etiraf edilirdi. Mruznin 12 v 13-c shiflrind yazlmd: Danakstyun firqsinin bu
hrkti srf ermnilrl mskun bir ermni razisi vcuda gtirmk qaysini gdr. Bununla glk
Ermnistann muxtariyyat n lverili bir zmin hazrlamaq istyir.
Trk tarixisi Hseyn Paann hazrlad Ermni olaylar tarixi kitabnn 1-ci hisssind bununla bal
gstrilir: 1887-ci ild Qafqaz ermnilrindn Avetis Nazarbek v Mariyan Vardanyan trfindn qurulan
Hncaq Komitsi vvlc Trkiy Ermnistann qurmaq, daha sonra is Rusiya v ran Ermnistan il
birldirrk mstqil bir Ermnistan dvlti tsis etmk fikirind idilr.
1907-ci ild Byk Britaniya il Rusiya arasnda balanan mqavily gr, ran bu iki dvltin nfuz
dairsin blnmd. rann cnubuna ingilis qounu, imalna is rus qounu yerldirilmidi. Birinci Dnya
mharibsnd is rann znn bitrfliyini elan etmsin baxmayaraq, onun razisind Trkiy mcburn
z razi btvlyn dmnlrdn qorumaq n Byk Britaniya v Rusiya il mharib aparmd. Bu
zaman rann Qacarlar slalsinin nmayndsi hmd ah lknin mdafisini tkil etmk iqtidarnda deyildi.
hmd ahn trafndak dvlt v siyasi adamlarn vtnprvrlik duyusu yox idi. Onlarn bir qismi
ingilislr, bir qismi d Rusiyaya satlmd. ahn z is Almaniyann bu mharibd qalib glyin
inanrd. Mharib aparan dvltlrin hamsnn Tehranda elilri var idi.
Ermnilr Birinci Dnya mharibsind d z mkrli planlarn hyata kecirmk cn Osmanl
Trkiysin qar vuruan ANTANTA bloku dvltlrinin (Byk Britaniya, Fransa v Rusiya) hrbi
birlmlrinin trkibind fal itirak etmidilr. Mharib balayanda yalnz Rusiya imperiyasnda yaayan
ermnilrdn 250 min nfrdn cox adam sfrbrliy alnmd. Ermni silahl quldur dstlrin mxtlif
vaxtlarda Andranik Ozanyan, Arak Qafafyan, Vardan Mehrabyan, Hamazasp Srvandzyan, Qriqor Avaryan,
Hayk Bjkyan (Qay), Havser Arutyan komandanlq etmidilr. Bu dvrd ermnilr Byk Britaniya, AB
v Fransa da myyn maliyy yardm gstrmidi. 1917-ci il dekabrn 18-d Londondak AB sfiri Pey
dvlt katibi R.Lansinq xbr verirdi ki, 10 gn bundan qabaq ingilis hkumti znn nmayndsin
slahiyyt vermidir ki, Cnubi Rusiyada ayr-ayr ksinqilabi qvvlr, eyni zamanda ermni v grclr
maliyy yardm tkil etsin.
Rusiya ordusu hmin vaxt rann imal-qrb v cnub-qrb blglrini dy meydanna evirmidi. Bir
sra hrlrd azrbaycanl halinin rza, mal-qaras, yk v minik heyvanlarn lindn almdlar. Bu zaman
51

PREZDENT KTABXANASI
ermnilr Trkiy razisind, o cmldn Azrbaycann imal v cnub torpaqlarnda azrbaycanllara qar
dhtli qrnlar trtmidilr. 1918-ci ild rus ordusunun Cnubi Azrbaycan ial etmsindn istifad edn
ermnilr ermni-assori silahl dstlri tkil edib Maku, Xoy, Slmas, Urmiy v baqa yaay msknlrind
halini ktlvi surtd qrmdlar. Ermnilrin rus v ingilislrin d yaxndan mdafisi il Urmiyd, Xoyda,
Slmasda v Tbrizd balad dhtli qrnlarn qars trk ordusunun bu raziy glmsi il alnm v
zbanalqlara son qoyulmudu.
Bu dvrd Bak Sovetin v onun hrbi-inqilabi komitsin ermni v ruslarn rhbrlik etmlri d
imali v Cnubi Azrbaycan torpaqlarnda dinc azrbaycanllarn facilrl zlmlrinin sas sbblrindn
biri olmudu. Ermni-rus bolevik hrbi-inqilabi komitsinin qrar il rqi ran cbhsi rayonunda nzli,
Urmiy, Culfa, axtaxt stansiyas v Van gl trafnda, rzurum, rzincan, Sarqam v Trabzon trafnda
yerln rus hrbi hisslrind hrbi-inqilabi komitlr yaradlmd. Ermni-rus boleviklri Cnubi
Azrbaycann Tbriz, Qzvin, Sfrxan, Dilman, Slmas v baqa hrlrind yerln rus hrbi hisslrinin
sgrlri arasnda (bu sgrlr icrisind ermnilr kifayt qdr idi) da fal tbliat aparrdlar.
Mhz bunun nticsi idi ki, 1918-ci ild ermnilr azrbaycanllara qar ktlvi qrnlar trdnd n
cox ziyan ckn blglrdn biri d Cnubi Azrbaycan halisi olmudu. mumilikd, rus sngsnn kmyi
il ermnilr 1918-ci ilin birinci yarsnda Urmiy, Xoy, Slmasda, Qrbi Azrbaycann bir sra knd v
qsbsind azrbaycanllara qar soyqrm trtmilr. Rusiyada ba vern fevral burjua inqilab, xsusn,
1917-ci il oktyabr cevrilii imperiya razisind byk axnamalar yaratmd. Ruslar cbhlrdn z
qounlarn xartmaa balam v bir ox yerlrd is sgrlr sngrlri zbana trk edib qamdlar.
Ruslar ran trk etdikdn sonra ingilislr osmanllarn qarsn almaq n rus v fransz zabitlri
komandanl altnda assuri v ermnilrdn ibart silahl qvv tkil etmidilr. Bu qvvlrin siyasi rhbri
Bnyamin Marinun v hrbi komandir Aa Petros idi.
1918-ci il Arazn hr iki taynda yaayan azrbaycanllar n daha acnacaql olmudu. Hmin il
Azrbaycan hrlrinin ksr trk-mslman halisi ermnilrin qddar hcumuna mruz qalm, ktlvi
qrnlar nticsind qtl yetirilmidi. Bu dhtli facilrd yz minlrl azrbaycanl qtl yetirilmi, bir
oxlar da z ev-eiyindn didrgin dmd. Ermni v assurilr Slmasdan Urmiyy hum etmidilr.
Urmiydki ermnilr qonu azrbaycanl evlrini talan etmi, sonra is evlr od vurub yandrmdlar.
Ermnilr qocaya, uaa, qadna rhm etmmidilr. Onlar Urmiyd 500 ev od vurub yandrmdlar. Bel
zlm v vhilik he bir srd edilmmidi.
Ermnilr 1918-ci ild Urmiy hrinin abidlrini rus sgrlri il birlikd yandrb kl
dndrmidilr. Bir gn rzind Urmiyd ldrlnlrin say 10 min nfr atmd. Bu ar v tin gnlrd
Urmiy halisin n Tehrandan bir kmk gldi, n d Tbrizd oturan Azrbaycan hakimi v vlihd
Mhmmdhsn Mirzdn. gr Birinci Dnya mharibsinin gediind ruslar Rusiyada yaayan ermnilri
silahlandrmdlarsa, ingilislr d osmanllarn hcumlarna qar Urmiy v Slmas xristianlarn (ermnilri
v assurilri) silahlandrmdlar. Azrbaycann cnubunda ermni silahl dstlri ingilisrus ordusu
trkibind azrbaycanllara qar aznlq etmidilr.
1918-ci ilin may aynda Andranik 5 min nfrlik silahl ermni dstsi il Xoy hrin hcum etmidi.
yunun 24-d is hri mhasiry alan ermnilr Urmiyd trtdiklri vhiliklri Xoy v Slmasda da
davam etdirmidilr. Tpdn-drnaa qdr yaraql olan Qafqaz ermnilri Andranikin bal il Xoya qoun
kib, hri ial etmli idi. Andranik Xoya atdqdan sonra hri mhasiry almd. Xoy halisi dmn
qarsnda mhkm dayanm, ermnilrin hr bir hcumuna mqavimt gstrmi, trk qoununun glmsin
qdr bir ne gn ermnilri hr buraxmamd. Osmanl ordusunun glmsini eidn Andranik Araz ayn
kerk Naxvan v Qaraba torpaqlarnda qrnlar trtmidi.
1918-ci ilin vvllrind ermnilr Slmasa hcum etmidilr. Qvvlrin say v hrbi-texniki chtdn
stn olan dmn hr daxil olduqdan sonra qtliamlar trtmidi. Xoya pnah gtirmi qrx min slmasl
qaqndan yalnz on min nfri sa qalmd. yun aynn ortalarnda osmanllar iki gnlk dydn sonra
Slmasa daxil olmudular. Xristianlar (assuri v ermnilr) is hrdn qamdlar. Ermnilrin trtdiyi
qrnlar zaman 130 min azrbaycanl ldrlmd. Slmas, Xoy, Urmiy xarabala cevrilmidi.
Siyasi v hrbi stnlyndn istifad edn ermni danaklar v rus boleviklrinin hrbi qvvlri
Bakda 15 min, amaxda 8027, Qubada 2800, rvanda 100 min, Qarabada v Naxvanda 10 min,
Zngzurda 7729 soydamz ldrm v baqa hr v kndlrd dinc azrbaycanllara qar qtliamlar
trtmi, ox byk aznlqlara yol vermidilr.
ngilis hrbilrinin hrtrfli kmk etdiklri Sentrokaspi diktaturas ordusu hl avqustun vvllrind
Lnkran qzasna, demk olar ki, sahib olmudu. Lnkran qzasnda lyaeviin 10 min, Makarovun (ermni)
3 min, Avetisovun (ermni) 2 min nfrlik ordusu yerlmidi. Onlarn plan glkd Bakn tutmaq idi. 1919cu il mayn 1-d Lnkrandan glmi Teymurby Bayramlibyov Bakda olan Trk ordusunun komandan
Nuru Paann qbulunda olmudu. O, Avetisovun quldur dstsinin zbanal haqqnda ona mlumat
52

PREZDENT KTABXANASI
vermidi. z nvbsind Nuru Paa lnkranllarn slahiyytli nmayndsin bildirmidi ki, trklr siz
hrtrfli kmklik gstrck v ad kiln dstnin btn zbanalnn qars alnacaqdr. Tezlikl
mzffr trk ordusu imali Azrbaycann cnub torpaqlarn da ermni silahl dstlrindn tmizlmidi.
19171918-ci illrd rus v ingilislrin fitvas il ermni-assurilrin Cnubi Azrbaycanda
azrbaycanllara qar trtdiklri qrnlar haqqnda mlumatlar uzun mddt gizldilmidi. Ermnilrin
Cnubi Azrbaycan torpanda trtdiklri qrnlarla bal son dvrlrd bir sra tdqiqat srlri v mqallr
yazlmdr. Bununla bal Smd Srdariniyann Arazn hr iki taynda mslmanlarn soyqrm, rvan
mslman sakinli hr olmu, Qaraba tarixinin gediind kitablarn v bu qbildn olan bir sra dyrli
yazlar qeyd etmk olar.
He bhsiz, Birinci Dnya mharibsinin gediind Cnubi v imali Azrbaycan torpaqlarnda,
mumiyytl, cmi trk torpaqlarnda ermnilrin Azrbaycan trklrin qar (onlarn irisind Azrbaycanda
yaayan baqa xalqlarn nmayndlri d vard) trtdiklri dhtli qrnlar yaddan xartmaq olmaz.
Trkiyd, imali v Cnubi Azrbaycan torpaqlarnda ermnilrin trtdiklri vhiliklrin laqli surtd
yrnilmsi vacibdir. nki ermnilrin trklr qar trtdiklri qanl qrnlarn hams eyni mkrli plann
trkib hisssi olub, ninki Byk Ermnistan dvlti yaratmaq mqsdin xidmt etmi, eyni zamanda
ermnilr siyasi v hrbi yardm edn ngiltr, Fransa, Rusiya v baqa bu kimi dvltlrin d maraqlarna
uyun olmudur. Bu gn d hmin siyast davam etdirilmkddir.
Azrbaycanllarn deportasiyas v soyqrm tarixi Trkiy v Azrbaycan tdqiqatlarnn birg syi
nticsind ardcl, sistemli surtd aradrlmal, sl hqiqtlr dnya dvltlri v xalqlarnn diqqtin
atdrmaldr.
Vaqif ABIOV,
Xalq qzeti, 31.04.2007
53

PREZDENT KTABXANASI
VIII. Otuzuncu illr repressiyas

1920-ci ild Ermnistanda Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra danak hakimiyyti dvrnd qdim atababa yurdlarndan didrgin salnaraq Azrbaycana, rana, Trkiyy v Grcstana snm mslman
qaqnlarnn bir qismi qaytmaa mvffq olmudular.
Ermnistan rhbrlri qaqnlarn geri qaytmasnn qarsn almaq mqsdil mxtlif bhanlr gtirir,
onlar Ermnistan razisin buraxmaq istmirdi. 1922-ci ilin yaynda Ermnistan hkumti yoluxucu
xstliklrin yaylmasn bhan edrk, ran razisind snacaq tapm qaqnlarn Culfa v ahtaxt keid
mntqsindn kerk Ermnistana qaytmalarnn qarsn almaq n dflrl Azrbaycan hkumtin
mracit etmidi. Vedibasar v Zngibasar qaqnlarna o rtl qaytmaa icaz vermidilr ki, onlarn 19181920-ci illrd ermnilr qar vurumalarda itirak etmmlri sbuta yetirilmi olsun.
Lakin Ermnistan hkumtinin mqavimtin v orada hkm srn aclq v sfalt baxmayaraq, artq
1922-ci ild 100 min qaqn doma yurdlarna qaytmd. Mslmanlarn yaam olduqlar kndlrin oxunda
Trkiydn glmi ermni aillri yerldiklrindn, qaydan qaqnlar ya z yurdlarn yenidn trk etmy
mcbur olmu, ya da ermnilrl birg yaamaa mhkum olmudular. Sonralar 80-dn artq ermnilrl qarq
yaay msknlri belc yaranmd.
1926-c ild Ermnistanda 743573 ermni, 84717 trk siyahya alnmd. 1939-cu ild is 1062000
ermni, 130800 trk qeyd alnmd. Mqayisd ermnilr 42,7%, trklr is 56,8% artmd. Trklrin
yksk artm ermnilri narahat edirdi.
Bs Ermnistanda azrbaycanllara qar repressiyalar nec hyata keirilirdi? Tbii ki, hmin dvr
Ermnistan mtbuatnda bu msl il laqdar he bir iz buraxlmamdr. Lakin hmin dvrd repressiyadan
cann qurtarb ran v Trkiyy qaan mhacirlrin verdiklri mlumatlar Trkiyd v Almaniyada xan bir
sra mcmulrd z ksini tapmdr. 20-ci illrin sonu v 30-cu illrin vvllrind btn Sovet ttifaqnda
hyata keiriln kollektivlmnin n srt tdbirlri Ermnistanda yaayan azrbaycanllara qar ttbiq edilirdi.
lk nvbd ata-babadan varl olanlarn mal-qarasn llrindn alb kolxoz tsrrfatna qatr, zlrini is
qolomaq damas il Qazaxstana v Sibir srgn edirdilr. Bir azdan bu cr tdbirlrin ortabab kndlilr
d amil edilmsi, mal-qaradan lav kin sahlrin d onlarn llrindn alnmas Vedibasarda, Zngibasarda
v Qmrlid kndli syanlarnn ba vermsin sbb olmudu.
1930-cu ild Trkiyd xan Odlu yurd mcmusi (ba redaktoru M..Rsulzad) Vedibasar v
Naxvan syanlar davam edir balql mqalsind yazrd: syan bir trfdn rvana v Gy gln,
digr trfdn Ordubad v Zngzura sirayt eylmidir. Byk Vedibasar partizanlarnn miqdar 600
nfrdir... Partizanlara he bir trfdn yardm edilmir v Qzl ordudan saldrdqlar silah v kyllrin
verdiklri rzaqla keinirlr.
Zngzur, Ordubad, Naxvan, Vedibasar v Gy partizanlar arasnda rabit mvcud olub, Qaraba,
Gnc v Muan partizanlar il laqy girmy sy edirlr.
Sovet Ermnistann Kommunistlr urasnn risi Sedrak Sarkisyan partizanlarn hcumuna mruz
qalaraq ldrlmdr. ofer v arkada ar yaralanmdr.
Getdikc gclnn Vedibasar syan haqqnda hmin mcmunin baqa bir saynda yazlr: Minlrl
kndlinin itirak etdiyi partizan hrkat qvvtli bir kil almdr. syanlar kollektivlm siyastindn vaz
keilmsini, rzan hkumtin qoyduu qiymtlrl deyil, srbst surtd satlmasn v terrora son verilmsini
tlb ar altnda hrkt etmddirlr... n aktiv rolu orta hall kyllr v ksriyytl hr nsrlri
oynamaqdadr.
Odlu yurd mcmusi Vedibasar syannn yatrlmas zaman qtl yetiriln Abbasqulu by
adlinskinin lm il bal baqa bir mlumat onun danaklar trfindn qtl yetirilmsi haqqnda mlumat
vermidi. Mcmunin Vedibasarda qara bayraq adl mqalsind yazlr: Zngibasar, Vedibasar, Grnibasar
v Naxvan trflrd syan mntqlrind olan kylrd qara bayraq kilmi olduu hdud boyunda olan
mxbirlrimiz trfindn xbr verilmkddir. Matmd ermni kyllri d itirak etmkddirlr. Abbasqulu
aann qrupundan olan kyllrdn 80 nfri 17 tlfat vermk mqabilind Trkiyy kemy mvffq
olmular. Ruslar Araz boyunda hdudu kerkn ldrdklri 17 kylnn meyitlrini gnlrc shrada
buraxmdlar. Trkiyy kemy mvffq olan 63 kylnn syldiklrin gr, Abbasqulu aa danaklar
trfindn qtl edilmidir. V bu hadis danak olmayan ermni kyllrinin d nifrtin sbb olmudur.
Abbasqulu aa nein ldrld sualna mcmud bel cavab verilir: Hr ksdn ziyad boleviklri
sevindirck olan bu qtl hadissin danaklar ndn mracit etmilr?
Abbasqulu aa rus inqilabndan sonra ksriyyti trk olan rvan vilaytind sni bir ermni
ksriyyti yaratmaq n trk kylrini yerl yeksan etmy balayan danaklara, onlarn qhrman
54

PREZDENT KTABXANASI
andraniklr iki il mqavimt gstrmi, bu yerlrd trkn mvcudiyytini mhafiz etmy mvffq
olmudu.
O zaman rvan vilaytind Zaqafqaziya Seyminin xsusi komissiyas 200-dn artq trk kylrinin mhv
edilmi olduunu tsbit eylmidi. Abbasqulu aa danaklarn eytani tdbirlrin qar xm, bu sayd Vedi
v Naxvan trflri bu soyqrmdan qurtara bilmidi.
Danaklar indi Abbasqulu aann ruslara qar mbariz etmsindn istifad edrk intiqam almlar.
Abbasqulu aann ldrlmsindn danak olmayan ermni kyllri daha ox mtssir olmudular.
Ermnistanda azrbaycanllar yaayan kndlrin syan yatrldqdan sonra, syanlarn xeyli hisssi ran
v Trkiyy qamaa mcbur olmudularsa da, bu syan bhan edrk azrbaycanl kndlrind ktlvi
surtd hbs prosesi balanmd. Hbslrin balanmasna ikinci bhan is Ermnistanda yaayan trklrin
azrbaycanllarn ran v Trkiy il qohumluq laqlrinin olmas v onlarn guya hmin lklr mhacirt
etmi ksinqilab qvvlrl laq saxlamalar olmudu.
Odlu yurd mcmusi rvanda hbslr adl mqalsind yazrd: rvan vilaytind 130 trk
milltsevrlr hbs alnmlar. Bunlar Rusiyaya srlcklr. Mhbuslarn arasnda Trkiyy kemy
tbbs etmkd ittiham edilnlrdn Abbas v Mhmmd Ta bylr d vardr. Martn 17-d srlcklrdi.
Fqt Boralda v Qazax trflrind dmiryol xttinin trk kylrinin lind olmas nzr alnaraq hllik
txir salnmdr.
Ermnistanda azrbaycanllarn ktlvi repressiyas onlarn Trkiyy qab canlarn qurtarmaa mcbur
edirdi. Bu, xsusil Trkiy il hmsrhd rayonlarda ktlvi xarakter almd. Ermnistanda yaayan
azrbaycanllar srhd mhafizsinin zif olduu yerlrdn, dalq razilrdn geclr dstlrl Trkiyy
keirdilr.
Ad kiln mcmu Mhacirt mqalsind yazrd: Ermnistanda yaayan trklrdn mayn sonuna
qdr Trkiyy (qdr trflr) 300 adam kemidir. Bunlardan yalnz 50-si aillidir. Yerd qalanlarn aillri
o trfd qalmdr. Zngibasar, Vedibasar v Grnibasarda 200 ailnin evlri mhv edilmidir. Srhdd yaxn
v uzaq yerlrdn 10 minlrl hali gec-gndz Trkiyy kemy alrlarsa da, boleviklr srhdd mane
olurlar. ndiy qdr kemk istynlrin oxu ruslar trfindn srhdd ldrlmdr.
30-cu illrd Vedibasarn, Zngibasarn, Qmrlinin, Drlyzin, Ababann v digr blglrin lli
mindn artq trk halisi aillikl Qazaxstan llrin srgn edilmidilr. Srt iqlim v brbad mnzil raitin
uyunlaa bilmyn halinin xeyli hisssi tlf olmudu.
Srgn mddti qurtardqdan sonra z evlrin qaytmaq istyn aillrin ksriyytini yaadqlar
rayonun Trkiy il srhd olmasn bhan edrk Ermnistana buraxmadqlarndan, onlar ya geri qaytm, ya
da Azrbaycan v Grcstanda snacaq tapmdlar. Hazrda Qazaxstanda yaayan soydalarmzn
ksriyytini 30-cu illrd Ermnistandan srgn edilmi aillrin vladlar tkil edirlr.
Kemi Sovet ttifaqnn hr yerind olduu kimi, 1936-37-ci illr repressiyas zaman Ermnistanda da
ilk nvbd orada yaayan trk ziyallar tqiblr mruz qalmdlar. On minlrl trk hmin illrd
troykann qrar il hbs edilmi, onlarn xeyli hisssi glllnmidi.
Ermnistan ksinqilab v antisovet nsrlrdn tmizlmk ad altnda aparlan milli ayrsekilik
siyasti o hdd atdrlmd ki, respublikada azrbyacanl kadrlar demk olar ki, qalmamd. o hdd
atmd ki, parala, hkm sr siyasti yeridn Moskvann z Ermnistanda azrbaycanllarn
diskriminasiyaya mruz qalmasn etiraf etmy mcbur olmudu. 1936-c ilin noyabr aynda SSR Mrkzi
craiyy Komitsi Milltlr urasnn Ryast Heyti Ermnistanda milli azlqlar arasnda aparlan ilrin
vziyyti haqqnda msl mzakir etmidi. Qrarda gstrilirdi ki, Ermnistan SSR Mrkzi craiyy
Komitsi milli azlqlar arasnda i aparan bsini lv etmidir. Mrkzi orqanlar milli azlqlarn mdni v
tsrrfat ehtiyaclarnn dnilmsini tmin etmmilr. Milli azlqlar irisindn mrkzi aparatlar n milli
kadrlarn hazrlanmas, milli rayonlarn azrbaycanl v krd kadrlar il tmin edilmsi v dvlt ilrinin
yerlrd onlarn dilind aparlmas qeyri-kafi vziyytd olduu qeyd edilirdi.
SSR MK Milltlr urasnn Ryast Heyti Ermnistan SSR Mrkzi craiyy Komitsin taprmd
ki, qsa mddt rzind milli azlqlarla i aparan bni brpa etsin, azrbaycanl v krd halisinin yaadqlar
rayonlarn aparatlarn milli kadrlarla vz etsin, milli azlqlar irisindn kadrlar hazrlasn, azrbaycanllarn
v krdlrin milli kolxozlarnda torpaqlarn bdilik olaraq onlarn istifadsin verilmsi haqqnda frman
versin.
Yuxarda qeyd etdiyimiz qrarla laqdar Berlind nr ediln Kutlu od adl milli Azrbaycan
mcmusi Ermnistanda trklr mqalsind yazrd: Sovet Azrbaycannda tdrisatn 15 dild getdiyi,
grk maarif, grks kommunist firqsi tkilatlarnda bu milltlr mxsus seksiyalar mvcud olduu
oxucularmza mlumdur. stlik, bir d Muxtar Dalq Qaraba adyla Azrbaycann gbyind bir
Ermnistan dxi yaradlmdr.
55

PREZDENT KTABXANASI
Mlum olduu zr bugnk Sovet Ermnistannda yaayan azri trklri Qarabadak ermnilrin
sayndan az deyildir. cba, bu yz lli min varan qardalarmzn vziyyti n haldadr? Onlara muxtariyyt
verilmimi? Dvlt mssislri yannda onlara mxsus ta bir seksiya mvcuddurmu? Milli kltrlrini inkiaf
etdirmk n imkan v vsait malikmidirlr?
...Ermnistanda saylar 150 min atan trklr yox olmaa mhkum edilmilr. Vziyyt o qdr facivi
imi ki, Moskva bunu etiraf etmy mcbur olmudur. Bir Moskva ki, z rus olmayan milltlri boazlamaq v
mhv etmkl muldur.1
1937-ci ilin payznda Ermnistanda gclnn repressiyalarn dalasnn fonunda azrbaycanllar daha
ar zrb alm oldular. Xalq dmnlrini, trotskii-buxarini casuslar ifa etmk mqsdil A.Mikoyan,
N.Yejov v L.Beriya Ermnistana glmidilr. Mikoyann rejsissorluu il keiriln tmizlnm prossesind
Moskvaya bel mlumat vermidilr ki, Ermnistanda Araz v yuxar Arpaay boylarnda yaayan
azrbaycanllar guya ellikl Trkiyy kemk fikrinddirlr. Ona gr d hmin ilin payznda v 1938-ci ilin
yaznda Vedibasar, Zngibasar, Qmrli, Emidzin, Hoktemberyan v Ababa rayonlarnn Trkiy il
hmsrhd kndlrind yaayan on minlrl azrbaycanllar ktlvi surtd repressiyaya mruz qaldlar.
Minlrl ail srgn edildi.
mumiyytl, Ermnistanda 30-cu illrd 50 mindn artq azrbaycanllar repressiyaya mruz
qalmdlar. Bu aksiya icra ediln zaman he bir mqavimt rast glmyn Ermnistan rhbrlri 40-c illrin
sonu, 50-ci illrin vvllrind daha bir aksiyann azrbaycanllarn deportasiyas aksiyasnn hyata
keirilmsin nail oldular.
56

PREZDENT KTABXANASI
IX. 1948-1953-c illr deportasiyas

Ermnistanda azrbaycanllara qar 1918-1920-illrd soyqrm v 1930-1938-ci illrd ktlvi repressiya
v srgn aksiyalar hyata keirilmsin baxmayaraq, Ermnistann Trkiy v ran srhdlri, elc d
Azrbaycan v Grcstan srhdlri boyunca yen d sasn azrbaycanllar yaayrdlar. rvan hrinin traf
rayonlar n mnbit torpaqlar hesab edilirdi v hmin rayonlarda da azrbaycanllar ksriyyt tkil edirdilr.
Ermnistan rhbrlrinin qarsnda duran balca vzif rvan trafnda v Trkiy il srhd boyu
mnbit torpaqlarda yaayan azrbaycanllar hmin razilrdn krmy nail olmaqdan ibart idi. Bunun n
is ilk nvbd Moskvann razl alnmal idi. Xaricd yaayan ermnilrin Ermnistanda yaamaq arzusunda
olduqlarn, lakin onlar yerldirmk n razilrin azlq tkil etdiyini Stalinin nzrin atdrmaq lazm
glirdi. x yolunu is trklrin Azrbaycann aran rayonlarna krlmsind grrdlr.
Xaricd yaayan ermnilrin Ermnistana krlmsi n msl qaldrmaq frstini onlar ilk df
1943-c ild Tehran konfrans zaman ld etmidilr. Konfransn gediind zirk ermni diasporunun
nmayndlri SSR xarici ilr naziri Molotovla laq yaratm, onlarn Ermnistana krlmsi n Sovet
rhbrliyinin razlq vermsini xahi etmidilr. Molotov . Stalinl danqdan sonra onlarn krlmsin raz
olduqlarn bildirmidi.
1945-ci ild Ermnistan KP MK-nn birinci katibi Q. Harutyunov yenidn Qaraban Ermnistana
birldirilmsi mslsini qaldrr. O, msl msbt hll olunarsa, onda Qaraban kemi mrkzi v 1920-ci
ild dadlm uann brpas haqqnda tkliflr hazrlayaraq Mrkzi hkumt tqdim edcyini bildirir.
Stalin hmin mktubu G. Malenkova, o da M. Barova gndrir. Barov cavab verir ki, o rtl etiraz etmir ki,
Ermnistann, Grcstann v Dastann sasn azrbaycanllar yaayan v tarixn Azrbaycann olmu
razilri onun zn qaytarlsn. Bellikl, mslnin arzuolunmaz istiqamt alacan hiss edn Moskva onun
stndn kemli olur. Bundan sonra Ermnistan rhbrlri z taktikasn dyiir. Xaricdn gtirilck
ermnilri yerldirmk bhansi il azrbaycanllarn tarixi-etnik torpaqlarndan deportasiya edilmsin nail
olmaa alr.
1945-ci ilin noyabrnda Ermnistan hkumtinin vsattini sas gtrrk SSR hkumti xaricd yaayan
ermnilrin Sovet Ermnistanna krlmsi iinin tkili haqqnda qrar verir. Ermnistan hkumti yannda
repatriantlarn qbulu v yerldirilmsi zr xsusi komit yaradlr v ermnilrin krlmsi nzrd tutulan
lklr respublika hkumti z nmayndlrini gndrir. Artq 1946-c ilin vvlind 130 min ermni
Ermnistana kmk arzusunda olduunu bildirir. Hnak v Ramkavar partiyalar mumermni Xeyriyy
ttifaq krlmnin tkili n 1 milyon dollar xrclyir.
Tkc 1946-c ild Suriya, Yunanstan, Livan, ran, Bolqarstan v Rumniyadan 50,9 min nfr, 1947-ci
ild Flstin, Suriya, Fransa, AB, Yunanstan, Misir, ran v Livandan 35,4 min nfr ermni qbul edilib
Ermnistanda yerldirilmidi.
1948-ci il yanvarn 9-da Sovet Ermnistan qzeti ba mqalsind yazrd: Boleviklr Partiyas, Sovet
hkumti v xsn Stalin yoldan qays saysind z doma yurdundan uzun illr boyu didrgin drk yad
ellrd sfillikl hyat keirn 90 min qdr ermni z doma vtnin - Sovet Ermnistanna qaytmaq imkan
tapmdr... Vtn qaydan ermnilr byk adlq v misli grnmmi ruh ykskliyi il onlar n yeni olan
hyata qoulurlar.
Sovet hkumti vtn qaydan ermnilri aclq v dilniliyinin girdabndan xilas etmi, onlara yeni hyat
raiti yaratmdr.
Grndy kimi, milltlr atas Stalinin saysind ermnilr yeni hyat, azrbaycanllara is
srgnlr, didrginlik v deportasiya qismt olurdu.
Ermnistan rhbrlri krlmlrin 1946-c il nisbtn 1947-ci ild azalmasnn sbbini onunla izah
edirdilr ki, xaricdn gln ermnilr sasn hr sakinlridir, onlar dalq rayonlarda yerldirmk mmkn
deyil, krlnlr is yalnz rvan v onun traf rayonlarnda mskunlamaq istyirlr. Ermnistan rhbrliyi
xaricdn gln ermnilri qsdn gnlrl dmiryol stansiyalarnda saxlatdrr, onlar arasnda tbliat aparrdlar
ki, gr rvanda v onun traf rayonlarnda yerldirilmslr, geriy - xaric qaytmaq haqqnda Moskvaya
teleqramlar vursunlar. Onlar btn bunlarn Sovet hkumtinin xarici lklrd nfuzuna tsir edcyini
. Stalinin nzrin xsusil atdrrdlar. Digr trfdn, xaricdn Ermnistana kmk arzusunda olan minlrl
ermnilrin siyahs hr gn Moskvaya tqdim edilirdi.
Ermnistan KP MK-nn birinci katibi Q. Harutyunov vziyytdn yegan x yolunu Ermnistandan
yz min halinin Azrbaycana krlmsind grr, . Stalindn buna razlq vermsini xahi edir. Ermnistan
hkumti krlck yaay mntqlrinin siyahsn vvlcdn hazrlamd. Bu siyahya ilk nvbd
rvan hri v onun yaxnlnda olan trk, Zngibasar, Emidzin, Hoktemberyan, Artaat (Qmrli)
Qarabalar, Vedi, Yeeqnadzor, Hrazdan (Axta), zizbyov v s. rayonlar daxil edilmidi.
57

PREZDENT KTABXANASI
Ermnistan rhbrlri Stalini baa salmdlar ki, krln azrbaycanllar Azrbaycann pambq
yetidiriln rayonlarnda, Muan-Mil dznliyind yerldirmk iqtisadi chtdn srflidir. nki 1945-ci ild
SSR Nazirlr Soveti Kr-Araz ovalnn yenidn qurulmas haqda qrar qbul etmidi.
Ermnistandan azrbaycanllarn zorla Azrbaycana krlmsin razlq vern, isti iqlim raiti v
baxmszlq nticsind on minlrl adamn tlf olmasnda mqssir hesab ediln Azrbaycan KP MK-nn
birinci katibi Mircfr Barovun mhkmsi zaman o, hmin prosesi bel rh etmidi ki, 1947-ci ilin sonunda
. Stalinin kmkisi Poskrebev ona zng edib Stalinin onu ardn sylyir. O, Moskvaya gedir v
Stalinin qbul otanda Q. Harutyunovla rastlar. Birlikd Stalinin kabinetin daxil olurlar. Stalin
mqddimsiz filansz deyir:
- Barov, bilirsn d ermnilr xaricdn Ermnistana glirlr. Harutyunovun da torpa yoxdur. Sn z
azrbaycanllarn oradan gtr, onlar Muanda, Mild yerldirrsn.
M. C. Barov deyir ki, yolda Stalin, bu asan msl deyil. caz verin qaydm, Bakda yoldalarla da
mslhtlim. Mslni yoluna qoyma gtr-qoy edk.
Stalin onun bu cavabndan sbilir v deyir:
- Deyildi, ml et! Qurtard!
M. C. Barovun Bakya qaytmasndan bir qdr sonra yni dekabrn 27-d SSR Nazirlr Soveti
Ermnistan SSR-dn kolxozularn v baqa halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi
haqqnda 4083 -li qrar qbul edir.
Bu qrar Ermnistanda yaayan Azrbaycan trklri n qfil v gzlnilmz olur. Dekabrn 23-d qbul
ediln qrarn z d tlsik hazrlandndan giri v izahat verilmmidi. Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti
1948-ci il fevraln 2-d mvafiq qrar qbul edir.
SSR Nazirlr Soveti 10 mart 1948-ci ild 4083 -li qrara lav olaraq Ermnistan SSR-dn
kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi il laqdar
tdbirlr haqqnda 754 -li qrar qbul edir. Bundan sonra Azrbaycanda Krm darsi, Ermnistanda is
krm komissiyas tkil edilir.
Ermnistan rhbrliyin d el bu lazm idi. 1948-ci ild Suriya, Livan, Fransa, AB, Misir, Bolqarstan v
Rumniyadan cmisi 10 min yaxn ermni krlr. Bellikl, xaricdn ermnilrin Ermnistana krlmsi
dayandrlr.
mumiyytl, 1946-1948-ci illrd xaricdn Ermnistana tqribn 100 min ermni krlr.
1947-ci il 23 dekabr tarixi qrarnda gstrilirdi ki, 1948-1950-ci illrd knlllk prinsipi sasnda
Ermnistan SSR-d yaayan 100 min kolxozu v digr azrbaycanl hali Azrbaycan SSR-in Kr-Araz
ovalna krlsn. 1948-ci ild 10 min, 1949-cu ild 40 min v 1950-ci ild 50 min nfrin krlmsi
nzrd tutulurdu. Hmin qrarn 11-ci bndind gstrilirdi ki, Ermnistan SSR Nazirlr Sovetin icaz
verilsin ki, azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi il laqdar onlarn
boaltdqlar tikililri v yaay evlrini xaricdn Ermnistana gln ermnilri yerldirmk n istifad
etsinlr.
Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin 1948-ci il 2 fevral tarixli qrarna sasn 1948-ci ild Ermnistandan
krlck 10 min nfr halini qbul etmk v yerldirmk planladrlmd. Qrarda Salyan, Saatl,
Sabirabad, li-Bayraml, Pukin, Acabdi v Xll rayon icraiyy komitlrin taprlmd ki, 1948-ci il
fevraln 15-dk krlnlrin yerldirilcyi kolxozlarda olan bo yaay evlrinin tmiri v brpas n
tikinti briqadalar yaratmaq, onlar lazmi nqliyyat vasitsil tmin etmk, yaay evlrinin bir hisssini
krlnlr vermk istyn kolxozular akar etmk v uota gtrmk, kolxozlarda krlm il laqdar
geni izahat ilri aparmaq lazmdr.
Qrarn icra edilmsinin mcburiliyi ona gtirib xarmd ki, mlayim iqlim raitin, bulaq suyuna adt
etmi halinin xeyli hisssi Kr-Araz ovalnda ictimai binalarda yatalaqdan, qzdrmadan, malyariyadan v
digr yoluxucu xstliklrdn mhv oldular.
mumiyytl, 1948-ci il noyabrn 1-n qdr 1799 tsrrfat, (7747) nfr krlm, stlik, 429 ail
(2834 nfr) krlmsi nzrd tutulan v tutulmayan rayonlardan mxtlif tzyiqlr mruz qaldqlar n
praknd halda Azrbaycana kmdlr.
Hmin ilin dekabrnda 129 tsrrfatda birln 462 nfr d kr. Onlardan 65 ail Noyemberyan
rayonunun Krpl kndinin, 64 ail is rvan hrinin sakinlri olmular . mumiyytl, rsmi mlumatla
1948-ci ild Ermnistandan Azrbaycana 6298 ail (24631 nfr) krlmdr.
1949-cu ilin sentyabrn 21-d vziyytin dzlmz olduunu nzr alaraq Azrbaycan SSR Nazirlr
Soveti SSR Nazirlr Sovetin mracit edir ki, hmin il n krlm plann 10 min nfr endirsin. 1949 cu ilin oktyabr ayna olan mlumata gr 983 tsrrfat ( 4000 min nfr) krlm, 1500 tsrrfat
birldirn 6000 min nfr is krlm biletlri verilmidi. Htta Ermnistanda benzin atmadndan
krm plann yerin yetirmk mqsdil Azrbaycan z yanacaq fondundan halini dmiryol stansiyalarna
58

PREZDENT KTABXANASI
gtirmk n 60 min ton benzin ayrr. mumiyytl, 1949-cu ild Ermnistandan 12306 ail (54373 nfr)
krlr. Krlnlr sasn Zrdab, li-Bayraml, Krdmir, Gyay, Mirbir, Salyan, mili, Sabirabad
v Yevlax rayonlarnda yerldirilir.
Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti 1950-ci ild 2419 ailnin (14361 nfr) krlmsi n qrar qbul
ets d, hmin il 65 min nfr krlr. 1948-1950-ci illrd Ermnistan SSR-dn krlm aillrdn
yalnz 4878-ni yaay evlri il tmin etmk mmkn olur.
1951-ci ilin vvlindn krln halinin bir hisssi mcbur olub Ermnistana - boaldlm kndlr
qaydrlar. Geri qaytmann ktlvi kil alacandan ehtiyat edn Ermnistan rhbrliyi byk hay-ky qaldrr,
onlar qbul etmkdn imtina edir. slind is xaricdn gln ermnilri yerldirmk ad altnda krln
kndlr sasn bo qalrd. Xaricdn glnlrin czi hisssi knd rayonlarna gedirdilr. Hr cr yal vdlrl
xaricdn gtiriln ermnilrin ksriyyti zlrini aldadlm hesab edir, sosial inkiaf baxmndan brbad
vziyytd olan azrbaycanl kndlrin ayaq qoymaq istmirdilr. Ermnilr ktlvi surtd gldiklri lklr
qaytmaa can atrdlar.
1951-ci ild Ermnistandan 1500 ailnin Kr-Araz ovalna krlmsi planladrlr. Onlardan 400 ail
rvan hrinin sakinlri nzrd tutulurdu. 1952-ci ild Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin krm plan
haqqnda qbul etdiyi qrarda 1200 tsrrfatn krlmsi nzrd tutulur v ilin axrnda bu plan 124,6 faiz
yerin yetirilir. Hmin illrd eyni zamanda qeyri-rsmi surtd Ermnistandan Azrbaycana mindn ox ail
kb glmidi.
1948-1953-c illrd Ermnistandan 144 654 nfr doma ev-eiyindn zorla krlr.
1953-c ild . Stalinin lmndn sonra krm dayandrlr v halinin geriy qaytma prosesi
srtlnir.
Ermnistandan azrbaycanllarn deportasiyas il yana, yaay mntqlrinin adlarnn dyidirilmsi,
thsil v mdniyyt ocaqlarnn balanmas, rayonlarn birldirilmsi mliyyat aparlrd. Tkc 1947-1953 c illrd 60-dan artq yaay mntqlrinin adlar dyidirilmidir. Ermnistan SSR Ali Sovetinin 19
sentyabr 1950-ci il frman il aadak dmiryol stansiyalarnn adlar dyidirilmidir: Kolagirn-Tumanyan,
Hamaml-Spitak, Ortakils-Maisyan, Tomarda-Vardakar, Arpaay-Axuryan, Budaen-Baqravan, QaraqulaGedap, lyz-Araqats, Boudlu-Arteni, Qaraburun-Qarmraen, Qaml-Sovetaen, Uluxanl-Masis,
manahl-Mxyan, Qmrli-Artaat, irazl-Ayqavan.
1951-ci il martn 19-da veriln frmanla Dilican rayonu cevanla, zizbyov rayonu Mikoyan rayonu il,
lyz rayonu Abaranla, Qarabalar rayonu Vedi il, Qukasyan rayonu Amasiya il birldirilmidi. Kadr
msllri hll edildikdn, yni azrbaycanl kadrlar xda edildikdn sonra bzi rayonlar sonralar yenidn
ayrmdlar.
Ermnistandan zorak krlm aksiyasn hyata keirdikdn sonra trkdilli halinin azalmasn sas
gtrrk rayon v respublika sviyyli trkdilli kadrlar ermnilrl vz edilmy balamdlar. Qarabalar,
Vedi, Zngibasar, Krasnoselo rayonlarnn partiya komitlrinin birinci katiblri, digr 10 rayonda is ikinci v
nc katiblr dyidirilrk yerin ermnilr tyin edildilr.
Sonralar is Ermnistan KP MK-nn tkilat msllri zr katibi Mmmd sgndrov, knd tsrrfat
bsinin mdir mavini Rhim Allahverdiyev, MK-nn msul tkilats Cmd Sultanov, knd tsrrfat
nazirini mavini Hseyn Mmmdov, Ermnistan SSR Ali Sovetinin sdr mavini Mirz Birov tutduqlar
vziflrdn azad edildilr. Msul vziflrd ilmi azrbaycanllarn Azrbaycana axn srtlndi.
Btn bunlarla yana 13 rayonda Azrbaycan dilind xan qzetlrdn 9-nun nri dayandrlr.
Azrbaycan teatr sntin grkmli sntkarlar bx edn rvan teatr krm illrinin hr cr tzyiq v
sxntlarna baxmayaraq, 1948-1949-cu illrd Mdi bad, Leyli v Mcnun, Eq v intiqam, ah
smayl kimi srlri tamaaya qoymudu. Btn bunlara baxmayaraq, teatr Basarker rayonunun tamamil
ermnilr yaayan mrkzin krld.
Ermnistanda ali thsilli azrbaycanl kadrlarn oxalmasna imkan vermmk mqsdil ilk nvbd
X. Abovyan adna rvan Pedaqoji nstitutunun Azrbaycan dilind olan fakltlri - dil-dbiyyat, tarix,
corafiya, fizika-riyaziyyat fakltlri, Ermnistan Dvlt Qiyabi Pedaqoji nstitutunun eyniadl fakltlri
balanaraq Bakdak mvafiq institutlara krld. Azrbaycan elmin grkmli xadimlr bx etmi rvan
Azrbaycanl Pedaqoji Texnikumu balanaraq Xanlar rayonuna krld. Bir qdr vvl, yni mharib
illrind Leninakanda (Gmrd) faliyyt gstrn v Zaqafqaziyada yegan olan Sd Snaye Texnikumunun
azrbaycanl bsi d balanmd.
Ermnistan rhbrlri xaricdn gln ermnilri yerldirmk bhansi ad altnda Naxvanla Ermnistan
arasndak razilrd xeyli miqdarda ermni halisinin yerldirilmsin nail oldular. rvan hrinin
hatsindn krln azrbaycanllarn vzin ermnilri mskunladrdlar. Krlm nticsind rvan
trafndak trk, Qarabalar, Qmrli, Vedi, Zngibasar, Hoktemberyan, Emidzin rayonlarnn v Arpa Sevan (Gy) xtti trafnda yerln rayonlarn mslmanlar yaayan mnbit torpaqlar ermnilrin lin
59

PREZDENT KTABXANASI
kedi. Trkiy il srhd boyunda yerln Vedi, Zngibasar, Hoktemberyan rayonlarnn azrbaycanl halisini
krmkl ermnilr zlri n etibarl srhd zolan tmin etdilr. Amasiya rayonu bir trfdn Trkiy,
digr trfdn Grcstann ermnilr yaayan Boqdanovka v Axlklk rayonlar arasnda yerldiyindn,
Ermnistan rhbrliyi hmin rayonu da krmk qrarna glmidi. Ermnistann Sibiri adlandrlan
Amasiya rayonunun Qarabulaq, Qzlknd, urabad v Dakrp kndlri Azrbaycann aran rayonlarna
krlmd. Lakin sonralar Amasiyadan krlm prosesi dayandrlmd. nki krln kndlrd
knardan he bir ermni glib mskunlamaq istmdiyindn, kndlr bo qalrd. Bu is iqtisadi chtdn
Ermnistan hkumtin l vermirdi. nki Ermnistann heyvandarlq mhsullar il tmin edilmsind
Amasiya rayonunun xsusi yeri var idi.
gr 1948-1953-c illrd Ermnistandan 150 min yaxn hali deportasiya edilrk Azrbaycana
krlmsydi v bu krlm il yana mdni-maarif ocaqlar balanmasayd, rhbr kadrlar sxdrlb
xarlmasayd, azrbaycanl halinin tbii artm nticsind 80-c illrin sonunda Ermnistanda
azrbaycanllarn say ermnilrin sayna yaxnlaacaqd. Bu thlkni Ermnistan rhbrlri vvlcdn hiss
edir v vaxtnda tdbir grrdlr.
Ermnistandan azrbaycanl halinin krlmsi il laqdar o dvr Ermnistan mtbuat, o cmldn
"Sovet Ermnistan" qzeti he bir iz buraxmamdr. 1948-1953-c illrd "Sovet Ermnistan" qzetinin
shiflrind yalnz onu mahid etmk olur ki, kndlrd halinin milli trkibi tdricn dyiir, mslman
kndlri ermni kndlrin evrilir.
Aradrmalar gstrir ki, 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn indiki Ermnistan razisindki tarixi-etnik
torpaqlarndan deportasiyas haqqnda SSR hkumtinin qrar artqlamas il yerin yetirilmidir. Hmin
qrarla Ermnistann 23 rayonundan 100 min azrbaycanl halinin knll krlmsi nzrd tutulmudusa
da, slind qrarn icras zorak tzyiqlr vasitsi il hyata keirilmi, 24 rayondan v rvan hrindn (200
yaay mntqsindn) 150 min yaxn azrbaycanl deportasiya edilmidi.
1989-cu ild SSR hkumti 40-c illrd deportasiyaya mruz qalm xalqlarn hquqlarnn brpas
haqqnda qrar qbul ets d, 1948-1953-c illrd Ermnistandan deportasiya edilmi azrbaycanllar hmin
xalqlarn siyahsna daxil edilmdi. mummilli lider Heydr liyevin 18 dekabr 1997-ci il tarixli 1948-1953 c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi surtd
deportasiyas haqqnda frman hmin illrd xalqmza qar hyata keirilmi tarixi cinayt hquqi-siyasi
qiymt verilmsi, onun beynlxalq ictimaiyytin nzrin atdrlmas n zmin yaratmdr
60

PREZDENT KTABXANASI
X. Azrbaycanllarn Ermnistandan 1988-89-cu illr deportasiyas

Mixail Qorbaovun 1985-ci ild Sovet ttifaq Kommunist Partiyasnn Ba katibi seilmsindn sonra
Dalq Qaraba ermnilrinin z mqddratn tyin etmsi prdsi altnda Azrbaycana qar anneksiya plan
ilnib hazrlanmd.
1988-ci il fevraln 20-d DQMV Xalq Deputatlar Sovetinin yalnz ermni deputatlarn itirak il keiriln
nvbdnknar sessiyas vilaytin Azrbaycann trkibindn xarlb Ermnistann inzibati-razi blgsn
daxil edilmsi haqqnda qrar qbul etdi. Azrbaycan SSR Ali Soveti DQMV XDS-nin konstitusiyaya zidd
qrarn rdd etdikdn sonra, Ermnistann millti rhbrlri Danaksutyun partiyasnn Trksz
Ermnistan proqramn hyata keirmy baladlar.
1988-ci il fevraln 19-dan etibarn rvanda ktlvi mitinqlr balanr. Mitinq itiraklar Ermnistan
trklrdn tmizlmli!, Ermnistan yalnz ermnilr ndr! kimi arlar irli srrdlr. Mitinqlrin
nc gn rvanda salamat qalm yegan mscid binas (XX srin vvllrind hrd 8 mscid olmudur)
v azrbaycanl orta mktbi, C. Cabbarl adna rvan Azrbaycanl Dram Teatrnn lvazimat yandrld.
rvanda bu hadislr qar etirazn bildirn azrbaycanllarn evlrin od vurdular. rvanda btn bunlar
trdiln zaman Sumqayt facisi hl hazrlanrd. Sumqayt qrnlar proqramnn icralarndan n falnn
1959-cu ild anadan olmu Eduard Robertovi Qriqoryan adnda ermninin olmas (ldrln 26 ermnidn 6
nfri onun payna dr), hadisdn on gn vvl Sumqaytn btn mant kassalarndan ermnilrin z
mantlrini ktlvi kild gtrmlri, qrnlarn videolent alnmas n ermni operatorlarnn vvlcdn
hadislrin planl kild trdilcyi yerlrd zlrin xlvti kili mvqeyi semlri, iki gndn sonra
hmin lentlrin montaj edilib btn dnyan doladrlmas, Sumqayt qurbanlarnn xatirsini
bdildirmk n vvlcdn hazrlanm abidnin drhal Xankndind (Stepanakertd) qoyulmas v bu
kimi faktlar sbut edir ki, btn bunlar ermnilri, elc d dnya ictimaiyytini Azrbaycan xalqna qar
ayaa qaldrmaq, onun vhi obrazn yaratmaq mqsdini gdmdr. Sumqayt qrnlarnn fal
tkilatlarndan ermni Ohanyann, Samoylov v Pavlovskinin adlar is uzun mddt mtbuatdan gizli
saxlanmd.
Sonralar L. Ter-Petrosyan z msahiblrinin birind demidi ki, Sumqayt hadislrindn sonra
Azrbaycan xalq ok vziyytin dmd. gr lk rhbrliyi bu mqamdan istifad edib DQMV-nin
Ermnistana birldirilmsi haqqnda qrar xarsayd Azrbaycan xalq buna etiraz ed bilmyckdi. Bu
szlr aydn sbut edir ki, Sumqayt facisi ermnilr z separatlq aksiyalarn hyata keirmkdn tr
lazm olmudur.
Lakin Moskvann, onun Azrbaycana v Ermnistana gndrilmi emissarlarn ikizl mvqelri
(Y. Liqaov Azrbaycanda, A. Yakovlev Ermnistanda) ermni milltilrinin z bdnam niyytlrini hyata
keirmk midlrini artrrd.
Ermni milltilri n Ermnistanda n mnbit rayonlarda yaayan 200 mindn artq azrbaycanllar
oradan xarmaq Qaraba mslsini hll etmk qdr vacib idi.
1988-ci ild is respublika rhbrliyi azrbaycanllarn thlksizliyinin qorunmasna tminat vermmkl,
onlar arasnda vahim v qorxu yaradaraq Ermnistandan deportasiya edilmsin balayr.
Ayr-ayr rayon rhbrlri azrbaycanllara qar iqtisadi tzyiq sullarndan istifad edrk kndlr
rk, rzaq v gndlik tlbat mallarnn verilmsini mhdudladrrlar. rzaq n hrlr v rayon
mrkzlrin getmy mcbur olan azrbaycanllar thqir edilir, dylr v qart edilirlr.
o yer atr ki, mart aynda Grcstann Boqdanovka v Axlklk rayonlarnda yaayan ermnilr
Amasiya rayonunun kndlrin dflrl silahl basqnlar edirlr.
Moskva azrbaycanllarn kompakt yaadqlar rayonlara daxili xidmt qounlarnn blmlrini
yerldirmy mcbur olur. Hadislrin sonrak inkiaf gstrdi ki, bu blmlr yalnz qrnlar mahid
etmk slahiyyti verilibmi.
Hadislrin bu cr inkiafnn gzlnilmz, flaktli nticlr gtirib xaraca hiss edilirdi. 1988-ci il
martn 25-d Qaraba komitsinin faliyyti Ermnistan SSR Konstitusiyasna v mvcud qanunvericiy zidd
olduuna gr respublikann Ali Soveti hmin komitni qeyri-qanuni hesab edrk faliyytinin dayandrlmas
haqqnda qrar xarr. Azrbaycan SSR Ali Soveti d z nvbsind Qrunk tkilatnn faliyytini
dayandrlmas haqqnda v onun tkilatlarnn cinayt msuliyytin clb edilmsi haqqnda qrar qbul edir.
Lakin hr iki qrar sonralar kaz zrind qalr.
Ermnistan SSR Ali Sovetinin, Nazirlr Sovetinin v KP MK-nn orqan olan Kommunist qzeti
Flakt an, msuliyyt an mqalsind hmin dvr bel sciyylndirirdi: Meydana siyasi avantristlr
xmlar. Onlar z mqsdlrin atmaq n he nyin qarsnda dayanmrlar. Bu mqsdlr yax
61

PREZDENT KTABXANASI
mlumdur: onlar acgzlkl hakimiyyt can atrlar, xalq milli faci il nticln bilck son hdd
srklyirlr.
1988-ci il iyunun 15-d Ermnistan SSR Ali Sovetinin sessiyas DQMV-nin Ermnistana birldirilmsi
haqqnda qrar qbul edrk SSR Ali Sovetin mracit etdi ki, buna razlq versin. Azrbaycan SSR Ali
Soveti iyunun 17-d bu qanunsuz tlbi rdd etdikdn sonra Ermnistandak azrbaycanllarn vziyyti daha da
arlar.
yunun 17-20-d rvanda teatr meydannda qeyzlnmi ermni dstlri avtobuslarla azrbaycanllar
yaayan Masis rayonunun mrkzin v Zngilr, Zhmt, Dmiri, Dostluq, Nizami, Sarvanlar kndlrin
basqnlar etdilr. Mdafisiz on mindn ox azrbaycanllar Sovet-Trkiy srhdin toplam, orada
geclmy mcbur olmudular. Hmin gnlr 20-dn ox azrbaycanl yaralanmd. Rayon mrkzi Masis
qsbsindn 3 mindn ox azrbaycanl evlrindn xarld. Btn bu itialar zaman SSR Daxili lr
Nazirliyinin rayonda olan qvvlri yalnz mahidi rolunu oynayrdlar.
1988-ci il iyulun 18-d SSR Ali Soveti Ryast heytinin iclas DQMV-i haqqnda mslni mzakir
edrk respublikalar arasnda srhdlrin dyidirilmsi yolverilmz hesab edildikdn sonra, ermni milltilri
azrbaycanllarn Ermnistan razisindn xarlmas n hr yerd mitinqlr tkil etmy baladlar.
Ermnistan EA-nn mxbir zv, Qaraba hrkatnn liderlrindn biri Rafael Kazaryan 1988-ci il
noyabrn 4-d rvanda keiriln mitinqd demidi: Dstlrin kmyi il emiqrasiyan tmin etmk lazmdr.
Biz btn onilliklr rzind ilk df Ermnistan tmizlmk imkan verilmidir. Mn bunu bu on aylq
mbarizmizin n byk nailiyyti hesab edirm. rvanda rusca xan Kommunist qzeti Flakt an,
msuliyyt an mqalsind etiraf etmy mcbur olmudu: Komitnin (Qaraba) yerli zklrinin
tbbs il rayon v kndlrd mitinqlr tkil edilrk azrbaycanllardan z evlrini trk etmlri tlblri
irli srlrd. n hycanlandrc hal odur ki, Qaraba komitsinin hazrlad siyasi mnaqilr htta
uaqlar da clb edirdilr. Tsvvr edin ki, Amasiya rayonunun mrkzind rayon xalq nzarti komitsi
sdrinin olunun rhbrliyi il 30 mktbli nmayi keirir v azrbaycanllarn idn qovulmasn tlb
edirdilr. Amasiyann beynlmill mktbinin ermni agirdlrinin tlbi il drhal mktbin azrbaycan
blmsi balanmd. Bir hft rzind, 1988-ci il dekabrn birindk rhbr vziflrd ilyn
azrbaycanllarn ksriyyti idn azad edilmidilr.
agirdlrin milli mnaqiy clb edilmsin gldikd is qeyd etmk lazmdr ki, hr bir ermni ailsind
deyilirdi ki, trklr onlarn qat dmnlridir v buna gr d frst dn kimi onlardan qisas almaq lazmdr.
1988-ci il noyabrn ortalarnda Azrbaycana 80 mindn artq qaqn pnah gtirmidi. Noyabrn 17-d
Bakda Azadlq meydannda keiriln mitinq zaman Ermnistanda yaayan azrbaycanllara muxtariyyt
verilmsi tlbi il qtnam qbul edilmidi. Ermnistan televiziyas hmin gn mitinqdn reportajlar
gstrrk, qtnamnin tlblrini dflrl efird sslndirmidi.
Bu tlblrdn narahat olan Ermnistan rhbrliyi Ali Sovet sessiyasnn noyabrn 22-d keirildiyi Opera
teatrnn binasna mitinq itiraklarnn hcumundan sonra sessiyasnn gediini dayandraraq, onlarn tlbi il
deputatlar, rayon rhbrliyini yerlrd qayda-qanun brpa etmy gndrdilr. slind is onlara taprq
verilmidi ki, bir hft rzind, yni noyabrn 28-dk Ermnistan azrbaycanllardan tmizlmk aksiyasn
hyata keirsinlr.
Bu haqda yuxarda qeyd ediln Flakt an, msuliyyt an mqalsind yazlr: Qaraba komitsi
avantristlrinin arna milltilik azarna tutulmu bir sra partiya-sovet iilri d qoulmular. Ayr-ayr
rayonlarda milltlraras qrna srklyn comu ehtiraslar cilovlamaq, vtndalar mdafi etmk,
txribatlar ifa etmk vzin, onlar adamlarn (yni azrbaycanllarn-mlliflr) ktlvi surtd
xarlmasna fitva verdilr. Bu cr missiya il bzi xadimlr Kirovakanda, Stepanavanda, Artaatda evlri
bir-bir gzirdilr. lbtt, azrbaycanllar yaayan btn rayonlarn vziyyti bel idi. Deportasiya aksiyasn
myyn olunmu mddtd baa atdrmaq n Kalinin, Spitak, Quqark, Noyemberyan, Krasnoselo,
Vardenis, Yaeqnadzor, zizbyov, Ararat, Masis, Sisyan v Meri rayonlarnn rhbrlri xsusil canfanlq
gstrirdilr.
Ermnistan 1988-ci ild trk edrk v Xanlar rayonuna pnah gtirmi, milliytc rus olan L. V. Tolstyak
Azrbaycan Qaqnlar Cmiyytind yazd z izahatnda gstrmidi ki, noyabrn 27-d Ermnistan SSR
Nazirlr Soveti sdrinin birinci mavini (daha sonralar Ermnistan KP MK-nn birinci katibi) V. Movsesyan
Vardenis rayonunun Zod kndin glib halinin kndi trk etmsi n gn vaxt verildiyini byan etdi v
lav etdi ki, bu mddtd kndi trk etmslr, onlarn thlksizliyin tminat verilmyck. Deportasiyan
srtlndirmk n elektrik xttini ksdilr, rzaq verilmsini dayandrdlar, da yollar il rayonu trk edn
azrbaycanllarn kn tez-tez at tutdular.
Bu cr izahatlar yzlrcdir.
Yen yuxarda ad kiln Flakt an, msuliyyt an mqalsin mracit edk: Noyabrn 26-da
Qaraba hrkat fallarnn thriki xlarndan qzm 500 nfr Kirovakan sakini aumyan kndin
62

PREZDENT KTABXANASI
doru hrkt etdi. Vuruma iki gn davam etdi, silahl atma oldu. lnlr var. Kuybev kndind d
qrnlar trdildi, orada da tlfat var. Hrkatn fallarnn kmyi il yaradlm znmdafi dstlri
yollarda qoyduqlar postlarda aznlqlar trdirdilr. Azrbaycanl kndlrin rzaq kmyi gstrn ermnilr
dylrdlr.
Ermnistan mtbuat aumyan (vvlki ad Vartanl) qrnlar haqqnda yalnz atma olmudur, tlfat
var szlrini qeyd etmkl kifaytlnmidir. aumyan (Vartanl) kndi Kirovakan hrin bitiik olmasna
baxmayaraq, inzibati-razi blgsn gr Quqark rayonuna daxil idi. aumyan (Vartanl) facisi z ssenarisin
gr 1918-1920-ci illrd Gmr-Qarakils blglrindki silahsz azrbaycanllar yaayan kndlr ermni
quldurlarnn hcumlar zaman trdiln vhiliklrin tkrar idi.
Tssf ki, dnya ictimaiyyti Ermnistandak n 1918-1920-ci illr, n d 1988-1989-cu illr qrnlar
haqqnda xbr tutmamdr. Ermnilr bir srd Vartanl kndind iki df azrbaycanllara qar soyqrm
trtmilr. Onlar adm sn qoyaram, sni d yana-yana prinsipi il Azrbaycan xalqn vhi kimi qlm
vermkl, ictimai ry yaratmaa almlar. Vartanl qrnlarnn stndn skutla keib, onu rt-basdr
etmkl yana, zlrinin trtdiklri Sumqayt qrnlarna siyasi qiymt verilmsini tlb etmk mhz
ermnilr mxsus hyaszlq idi.
ndi is ahidlrin verdiyi ifadlr v Ermnistan Prokurorluunun gndrdiyi cavablar arasnda Vartanl
qrnlarnn bzi shnlri il tan olaq. srin vvllrind tamamil azrbaycanllar yaayan Vartanl
kndind 1988-ci ilin sonunda ermnilr oxluq tkil edirdilr. Ermnilr noyabrn 25-dn 26-na ken gec
knd silahl hcum edirdilr. Hmin gn gcl qar yar, boran imi. Azrbaycanllar sasn kndi trk edib
mey kilmy mcbur olmudular. Qatillr kndd rastlarna xan Mehral sgndrovu aaca balayr,
gzlri qarsnda arvad Xanm sgndrovann boynuna kndir keirib hr cr thqir edrk, kndin iind
gzdirirlr. Onlarn 14 yal olu Alim hadisdn xbr tutaraq ov tfngini gtrb knd enir v ata-anasn
xilas etmk n at amaa mcbur olur. Glllr dolu kimi Alimin zrin yadrlr. Yaral Alimi ataanasnn gzlri qarsnda yanan tonqaln iin atrlar. Bu dhti grmmk n anas Xanm zn aya atr
ki, boulsun. Onu aydan xarb ignc il ldrrlr. Vhicsin dylb hr cr thqirlr mruz qalan
Mehral sgndrov gzlrini bdi yumur. Ermnistan Respublikas Prokurorluunun bu cinayt ii il bal
SSR Prokurorluuna gndrdiyi cavabnda deyilir: sgndrov Mehral Hsn olu, 1938-ci ild anadan
olmu, Vartanl knd sakinidir. 1988-ci ild milltlraras toqquma nticsind ldrlm, Vartanl knd
qbiristanlnda basdrlmdr. Onun meyiti 1989-cu ilin sonunda qohumlar trfindn xarlaraq
Azrbaycanda yenidn dfn edilmidir. SSR Prokurorluu cinayt ii qaldrmdr. Cinaytkarlar
taplmamdr.
sgndrovlarn nn d haqqnda veriln cavabn sonunda deyilir: Cinaytkarlar taplmamdr.
Grsn, btv knd camaatnn gz qarsnda ba vern qrnlarn icralarn dourdanm SSR
Prokurorluunun iilri llib akara xara bilmmidilr?
1941-1945-ci illr mharibsind bir qolunu itirmi 69 yal Qrib Bayramovun evi kndin yuxar
hisssind olduundan, sgndrovlarn facisindn gec xbr tutur. ayn knarna enib meyitlri grdkdn
sonra ev qaydb stlrini rtmk n bir ey gtirmk istyir. Bu dm arxadan onu balta il vurub yanan
tonqaln iin atrlar. Ermnistan Prokurorluunun cavabnda is deyilir: Bayramov Qrib smayl olu, 1919 cu ild anadan olmu, aumyan kndinin kemi sakini, 1988-ci ild aumyan kndinin ermni halisi
trfindn ldrlm, meyit yar yandrlmdr.
z qonusunun bana arxadan endirdiyi zrbdn qanna qltan ediln, kndin abiryi Hseynova Leyli
haqqnda gndriln cavabda deyilir: Hseynova Leyli Hsn qz, 1925-ci ild anadan olmu, Vartanl
kndinin sakini, 1988-ci ilin noyabrnda milltlraras toqquma nticsind ldrlm v Vartanl knd
qbiristanlnda basdrlmdr. 1989-cu ilin axrlarnda onun meyiti qohumlar trfindn Azrbaycana aparlb
yenidn dfn edilmidir. SSR Prokurorluu cinayt ii qaldrm, cinaytkarlar taplmamdr.
Sumqayt facisi zaman yzlrl azrbaycanl ailsinin z hyatlarn thlk qarsnda qoyaraq, ermni
qonularn qzblnmi ktlnin thlksindn xilas etmlri haqqnda mtbuatda ox yazlb. Lakin Vartanl
ermnilri bu cr insani hisslrdn uzaq idilr. Onlar aznlam dstnin nnd gedir, azrbaycanllarn
snd evlri nian verirmilr. Aznlam dsty is aumyan knd sovetinin sdri J. Arakelyan bldilik
etmidi.
Sleyman Mmmdov qonusu Mexaqn evind gizlnibmi. Mexaq is onu quldurlara thvil vermi,
onlar is man tkrlrini yandrb S. Mmmdovu diri-diri odun iin atmdlar. Namrd qonu is tutduu
idn hzz ala-ala, tkrpdici shny tamaa etmidi. Cinaytkarlar yen d taplmamd.
Ermnistan Prokurorluunun cavab: Mmmdov Sleyman Qnbr olu, 1938-ci ild anadan olmu,
Vartanl kndi sakini, 1988-ci ilin noyabrnda milltlraras toqquma nticsind ldrlmdr v Vartanl
knd qbiristanlnda basdrlmdr. 1989-cu ilin axrnda qohumlar trfindn Azrbaycanda yenidn dfn
edilmidir. SSR Prokurorluu cinayt ii qaldrm, cinaytkar taplmamdr.
63

PREZDENT KTABXANASI
mumiyytl, tkc noyabrn 26-27-d Vartanl kndind 14 nfr azrbaycanl vhicsin ldrlm v
yandrlmdr. Kndin sa qalan halisi qarl-ovunlu gnlrd dalarla, melrl gndzlr gizlnib yalnz
geclr yol gedrk 13-14 gn rzind Azrbaycana atmdlar. Onlarca vartanllar dalarda itkin dmlr.
Toqquma zaman aldqlar bdn xsartindn, yollarda tutulduqlar xstlikdn sonra Azrbaycana gln
onlarca vartanll vfat etmi, oxlar ikst olmudular. mumiyytl, Quqark rayonunla ermnilrin trtdiyi
qrnlar nticsind 30-dan artq azrbaycanl qtl yetirilmidir. Quqark facisi Ermnistan rhbrliyi
trfindn rt-basdr edildi. Sonralar, yni 1989-cu ild Ermnistan KP MK brosu Quqark rayon partiya
komitsinin birinci katibi L. Badasaryan v RK-nin sdri S. Kazaryan idn azad etmkl kifaytlndi. Lakin
Vartanl (aumyan) qrnlarnn sas tkilatlar v icralar cinayt msuliyytindn knarda qaldlar.
Qonu Spitak (kemi Hamaml) rayonunun rhbrliyi azrbaycanllara qar trdiklri cinaytlr gr
Quqark rayonunun rhbrlrindn he d geri qalmamd. Noyabrn 28-d Spitak rayon K-nin sdri
V. Haycyan, D-in risi Sarkisyan, DTK rayon bsinin sdr mavini Mehrabyan rayonun azrbaycanllar
yaayan Saral v Qusarl kndlrin glib bildirmidilr ki, onlarn thlksizliyin tminat vermirlr. gr iki
saat rzind kndi trk etmslr, silahl dstlr knd hcum edcklr. Camaat onlarn tklifini rdd edir.
Lakin Spitak v Quqark rayon rhbrlri yen glib tkidl tlb edirlr ki, knd camaat tezlikl xmaldrlar.
Onlar zlri il 34 avtobus v 40 yknzboaldan man gtirmidilr. Onlarn gstrii il bir dst ermni
sahiblrinin gz qarsnda ev yalarn hyt xarb, od vururlar.
Avtobuslarla dolu camaat rayon razisindn knarda - Quqark rayonunun Mrqahovit (Hmzimn) kndi
yaxnlnda axamdan xeyli kemi silahl dstlr gzlyirdilr. Spitak rayonunun rhbrlri ii el
hazrladlar ki, qan qonu rayonun razisind tklmli idi, bununla da onlar msuliyytdn knarda
qalacaqdlar. Gecnin qaranlnda yolun knarnda pusquda durmu quldurlar avtobuslar at tutur, 3 nfr
hlak olur, 7 nfr ar yaralanr. Bu cinaytl bal Ermnistan Prokurorluunun verdiyi cavabdan:
1. Balacayev ahin Syyad olu, 1977-ci ild anadan olmu, Saral mktbinin 4-c sinif agirdi.
Mrqahovit kndinin yaxnlnda Spitakdan gln PAZ-672 markal 39-52 ADN nmrli avtobus namlum
xslr trfindn at tutulmudur, gll bandan dymi, yerindc keinmidir. 01. 12. 1988
2. Balacayev Teymur Msim olu, 1959-cu ild anadan olmu, Kirovakan dzgahqayrma zavodunun
fhlsi, PAZ-696 markal, 57-94 ADN nmrli avtobusla (Spitakdan gln kolonna) Mrqahovit kndi
yaxnlnda med namlum xslr trfindn daa baslm, bandan zrb alaraq yerindc keinmidir.
3. Balacayeva Sryya Hseyn qz, 1954-c ild anadan olmu, yuxarda qeyd edilmi hadis zaman
bdn xsarti alm v 02. 12. 1988-ci ild xstxanada keinmidir.
Ermnistan Prokurorluunun verdiyi hmin mlumatn lavsind is Balacayevlrin hr nn gll
yarasndan ldrldy qeyd edilmidir.
Sryyann hyatn xilas etmk mmkn idi. Lakin onu Kirovakan xstxanasnda tibb baclar
dkalar il boub ldrmdlr. Sryyann stnd olan 6 min manat nd pulu v 3 min manat
dyrind olan zint eylrini xstxanada hkimlr ourlamdlar. Rayon rhbrlri hr meyiti Azrbaycana
gtirmy qoymam, Quqark rayonunun Vartanl kndind hrbilrin kmyi il dfn etmidilr.
Spitak facisindn daha bir nmun. Qursal knd sakini Rhim Dadmirov 23 il idi ki, Kirovakan
hrind milis iisi ilyirdi. mk veteran, milis las idi. 1989-cu il iyunun 9-da olu Maylla xsi
manlarnda Spitak hrin glib bzi sndlri gtrmk v zlzldn sonra Qursalda dalm evlrinin
dyrinin vzini almaq istyirdilr. Spitak RK-in qarsnda onu tanyan iki ermni hcum edib armaturla
onun ban zir v hadis yerindn qarlar. zn itirn Mayl atasn mana qoyub Qazax xstxanasna
atdrmaq istyir. Ermnilr onlar manla tqib edirlr. Rhim kiini xstxanaya atdrmaq olmur. O, yolda
keinir. yunun 10-da R. Dadmirovu Gnc hrind dfn edirlr.
Bununla laqdar olaraq Ermnistan Prokurorluunun hqiqtdn uzaq, riyakar cavabnda deyilir:
Dadmirov Rhim Cabbar olu, 1932-ci ild anadan olmudur. 1988-ci ilin iyulunda zlzldn atacaq
kompensasiyan almaq n Spitaka glmidilr. Dylmlr. Xstxanaya yerldirmkdn imtina etmidir.
z mannda Bakya getmidir. 1990-c ild Ermnistan DTK-na Bakdan teleqram glmidir ki, Dadmirov
Spitakda dyldkdn sonra Bakda lmdr. Bunun sasnda cinaytkar mhkmy verilmi, ancaq psixi
xst olduu myyn edilmidir.
Ermnistan Prokurorluu gndrdiyi cavab hqiqt uyun olmad kimi, Dadmirovun qatilinin psixi
xst xmas da ermnisaya saxtakarlqdr.
Ermnistanda azri trklrin qar dhtli cinaytlr trdilmi rayonlardan biri d Stepanavan (kemi
Clalolu) rayonudur. Kuybev kndinin sakinlri Tmraz Yusif olu sgndrov, Gilas Rstm qz Xlilova,
rif Cabbar olu Xlilov vhicsin dylm v soyuq silahla qtl yetirilmilr. Pukino kolxozunun
sacs (Grgr knd sakini) Bsti srafil qz Mustafayeva is Ermnistanda ba vermi dhtli zlzldn
sonra, yni btn dnyann Ermnistann halna alad bir vaxtda, 30 dekabr 1988-ci ild diri-diri yandrlm
64

PREZDENT KTABXANASI
v meyiti zibillikd gizldilmidi. Xeyli mddtdn sonra onun meyiti hrbilrin kmyi il taplmd. Qeyd
etdiyimiz drd lm hadissindn yalnz ikisinin barsind cinayt ii qaldrlmd.
1902-ci ild anadan olmu, Kalinino rayon mrkzindki 41 nmrli evd yaayan Mhmmd Nbi olu
Sadqovun evin rayon mrkzind keiriln mitinqdn ayrlan silahl dst hcum etmi, onu soyuq silah v
da-qaya il z hytindc qtl yetirmidilr. Bu haqda Pravda qzetinin 7 yanvar 1989-cu il tarixli v
Sosialistieskaya industriya qzetinin 18 dekabr 1988-ci il tarixli saynda drc edilmidir.
1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarnda bir trfdn Ermnistann azri trklri yaayan kndlrinin halisi
sxdrlr, kndlr rzaq gndrilmir, elektrik xtlri ksilir v silahl basqnlar edilir, digr trfdn kndlri
trk edn aillr yollarda divan tutulur, mlaklar qart edilir, zlri is qtl yetirilirdilr. Ermnistanda milli
zmind ba vern cinaytlrin ksriyyti sasn azrbaycanl halinin z yaay mntqlrini trk etmy
mcbur olduqlar vaxt ba vermidi. Ermnistandan Azrbaycana gedn btn yollar zrind bir ne yerd
silahl quldur dstlri yerldirilmidi. Quldurlarn ksriyyti milis formas geyrk zbana yoxlama buraxl mntqlri yaratmdlar. Onlar btn manlar saxlayr, srniinlrin sndlrini yoxlayr v
manda azrbaycanllar olduunu myyn edn kimi onu mandan drr, mlaklarn boaldaraq qart edir,
zlrini is vhicsin qtl yetirirdilr.
Ermnistan Prokurorluu z razisind trdiln minlrl cinayti amadan aadak kimi ablon cavablar
vermidir: Gstriln mlumatlara uyun xs pasport qeydiyyat stolundan v knd sovetinin tsrrfat
kitabndan kemmidir. nvanndan qeydiyyatdan xb, lm haqqnda qeydiyyat rayon VVAQ
bsind yoxdur. 1988-ci ild nvanndan xb Azrbaycan SSR- getmidir v s.
Ermnistan Prokurorluunun Masis qsbsinin sakini Sfa Novruzli qz Cfrova haqqnda verdiyi
mlumatda yazlmdr: Gstriln mlumatlara uyun xs RD-nin v VVAQ-n qeydiyyatndan
kemmidir. Bel xr ki, bel bir adam mumiyytl, Masis rayonunda yaamamdr v onun ldrlmsi
d tbii ki, uydurma hesab edilmlidir. Lakin sndlr irisind Cfrova Sfa Novruzli qznn Masis qsb
Soveti trfindn verilmi doum haqqnda hadtnamsinin surti vardr. hadtnam 1980-c il aprelin 2-d
yazlm v qeyd nmrsi 189-dur (-SL 262478). ahidlrin verdiyi izahata sasn is Sfa bandan ald
zrb nticsind Masisd qtl yetirilmidir.
Ermnistan trfi azrbaycanllara qar trdiln cinaytlri sasn tkzib edrk qeyd edir ki, konkret
olaraq bu v ya digr halda zrrknlr Ermnistann hquq-mhafiz orqanlarna mracit etmmilr. Bir
halda ki, Ermnistanda azrbaycanllara qar cinaytlr respublika hkumti sviyysind, onun yerlrdki
partiya, sovet v hquq-mhafiz orqanlar rhbrlrinin bal il trdilirdi, onda azrbaycanllarn
ikaytlrinin n mnas olacaqd? Kim bu ikayt baxacaq, kimlri czalandracaqd? Tk-tk ikaytilri is
bir daha zidirib el hala salrdlar ki, ikayt etdiyin d peman olurdu. Axrda da szlri bu olurdu:
sizinkilr Sumqaytda ermnilri niy qrdlar? kr edin ki, sa qalbsnz.
Btn bunlara gr d azrbaycanllar z rsmi ikaytlrini yalnz Azrbaycana atdqdan sonra ed
bilirdilr.
Amasiya rayonunda azrbaycanllara qar ediln cinaytlrl laqdar Ermnistan Prokurorluunun
cavabnda deyilir: Rayonun kemi sakinlri azrbaycanllarn v ya onlarn qohumlarnn rizlrind n
mlak iddias, n d ermnilr trfindn onlara qar zor ildilmsi haqqnda SSR D-in operativ mliyyat
qrupuna ikayt edilmmidir.
Amasiya rayonu corafi mvqeyin gr qrbdn Trkiy il, imaldan Grcstann ermnilr yaayan
rayonlar il hat olunmu, 18 min hali girov kimi qalmd. Rayondan knara xan azrbaycanllar lncy
qdr dyrdlr. mid tkc vertolyotlara qalmd. Rayon D-in mkda Arif sgndr olu Mmmdov v
zizbyov knd sakini Arzu sfndiyar olu Haqverdiyev 1988-ci ilin noyabrnda manla ev yalarn
Azrbaycana apararkn yolda silahdan at tutulmu, bir nec yerdn gll bdnlrini deik-deik etmidi
(sbutlar Azrbaycan Mhkm Ekspertizas nstitutunda saxlanr). Hrbilrin, BTR-lrin mayiti il
Oxolu kndindn yola salnan 15 ailnin ev yalar Axuryan rayonunun Kaps (Qanlca) kndind
manlardan boaldlm, talan edilmi, sonra is od vurub yandrlmdlar. Bu cinayt ii il SSR
Prokurorluunun mkdalar mul olmalarna baxmayaraq, he ks msuliyyt clb edilmmidi.
sas x yollarn silahl ermni quldurlar l keirdiklrin gr, Ermnistann Azrbaycanla
hmsrhd rayonlarnn azrbaycanl halisi manlarla deyil, qn qarl-boranl gnlrind dalardan piyada
aaraq zlrini Azrbaycana atdra bilmidilr. Krasnoselo, Vardenis, Sisyan, Qafan, Gorus, Razdan,
zizbyov, Amasiya rayonlarndan 48 nfr dalar aarkn borana db hlak olmudular.
Vardenis (Basarker) rayonunun iqaya knd sakini, 1971-ci ild anadan olmu ahin Qabil olu liyev
1988-ci ilin dekabrnda dalar aarkn Gdby rayonunun razisind borana dm v donub lmd. Onun
meyiti drd aydan sonra, dalarda qarn altndan taplm v mkir rayonunun Da Cyir kndind dfn
edilmidir.
65

PREZDENT KTABXANASI
Sisyan rayonunun ki kndinin sakini, 1925-ci ild anadan olmu Xalis mrah qz liyeva 1988-ci ilin
dekabrnda dalardan aarkn borana dm v lmdr. Lakin onun meyitini tapmamdlar. Dalarn qar
ridikdn sonra, 1989-cu ilin may aynda qohumlar dadan onun paltarlarnn crqlarn v a salarn
tapmdlar.
Ermnistandak qrnlarn n facilisi rvan hrind Estonakan ksi ev 12/1, mnzil 56-da yaayan
Misgrovlar ailsinin bana gtirilmidir. 1955-ci ild anadan olmu Elza Cfr qz Misgrova v 1956-c ild
anadan olmu qarda Vidadi namrd qonularnn v dostlarnn irin dillrin aldanaraq rvanda qalb
mnzillrini Bakya dyidirmk n mnasib variant axtarrdlar. Elza v Vidadi sadiq dostlarnn li il hr
cr ignclrl qtl yetirilmi v hr ikisinin meyitini Artaat rayonunun razisindki Azat su anbarna
tullamdlar.
Mvafiq sndlr v ahidlrin verdiklri ifadlr sasnda Azrbaycan Qaqnlar Cmiyytind trtib
edilmi siyahya sasn, 1988-1990-c illr rzind Ermnistanda 216 nfr azrbaycanl vhicsin qtl
yetirilmi v ya milltlraras mnaqi zminind ba vermi hadislr nticsind hlak olmular (lavy
bax). Hmin siyahya sasn 52 nfr ald xsart nticsind lm, 34 nfr ignc il ldrlm, 20 nfr
odlu silahla qtl yetirilmi, 15 nfr yandrlm, 8 nfr manla vurulmu, 9 nfr yollarda qzaya uradlm,
7 nfr hkim qsdi nticsind, 9 nfr dhtli hisslrdn keirdiyi infarkt nticsind lm, 2 nfr intihar
etmi, bir nfr aslm, 2 nfr man partladlmas nticsind, bir nfri elektrik cryan il, bir nfri suda
boub ldrmdlr, 6 nfr itkin dm, 20 nfr xstxanadan yoxa xm, 48 nfr is dalarda borana
db hlak olmular.
1990-c ilin avqustun 9-da Azrbaycan Respublikas Ali Soveti SSR Prokurorluuna 05-1-208 nmrli
mktubla mracit edrk Ermnistanda milli mnaqilr zminind hlak olmu azrbaycanllar haqqnda
mlumat vermyi xahi etmidi. SSR Ba Prokurorunun mavini V. . Kvartsovun 4 oktyabr 1990-c il 15 1502-90 nmrli cavab mktubunda deyilir: Sizin mktubunuzla laqdar olaraq bildirirm ki, 1988-1989-cu
illrd Ermnistan SSR-d milli zmind ba vern cinayt faktlar zr 675 cinayt ii qaldrlmdr, onlardan
283- istintaq aidiyyti zr Azrbaycana gndrilmidir. Eyni zamanda Azrbaycan SSR-dn Ermnistana
thqiqat n 138 cinayt ii daxil olmudur. 1989-cu il dekabrn 31-n olan mlumata gr Ermnistann
hquq-mhafiz orqanlarnn icraatnda olan bu qbildn 530 cinayt iindn 200 i zr cinayt almam v
istintaq dayandrlmdr.
1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarnda Ermnistan razisind milli mnasibtlrin kskinlmsi zndn
bir sra rayonlarda qart, yann v ictimai qayda-qanununa zidd olan digr hallarla mayit olunan ktlvi
itialar ba vermidir... Bu hrktlr nticsind 21 nfr ldrlm (20 azrbaycanl v bir ermni), 4 nfr
sonradan lml nticlnmi ar bdn xsarti almdr. Qtl hadissi zr 8 cinayt ii v zrrknlrin
lm il nticlnmi ar bdn xsarti zr drd iin istintaq baa atdrlaraq mhkmy gndrilmidir.
liyevlr barsindki cinayt iin brat qazandrc saslar zr xitam verilmidir, bel ki, istintaq bu qnat
glmidir ki, onun Mirzoyan ldrmsi son zruri mdafi hddindn ba vermidir.
Bu qbildn mhkmy gndriln qtl v ar bdn xsarti yetirilmsi zr iki cinayt ii zr
gnahkarlar mxtlif mddtlrd azadlqdan mhrum edilmilr. Bir ne cinayt ii lav istintaqa
qaytarlmdr.
Ermnistan Prokuroruna taprlmdr ki, bu ilr zr aparlan istintaqn tamln v obyektivliyini
yoxlasn, onun baa atdrlmas n tdbirlr grsn. Gnahkarlarn myynldirilmmsi zndn
istintaqn xitam verilmi ilri aradrmaq v istintaq tzlmk mslsinin mmknlyn yrnmk tapr
da verilmidir. Ermnistan mhkmlrin milli nifaq zminind ba vermi 91 mtthim barsind cmisi 53
cinayt ii gndrilmidir. 48 i zr 82 nfr mhakim olunmu, onlardan 30 nfr mxtlif mddtd
azadlqdan mhrum edilmidir.
SSR Prokurorluu cinaytlrin almasna nzart edir v zruri kmk gstrir.
V. . Kvartsovun bu cavab il laqdar tkc onu qeyd edirik ki, gr Ermnistann hquq-mhafiz
orqanlarnn icraatnda olan 530 cinayt iindn 200 i zr cinayt almam v istintaq dayandrlmdrsa,
kemi SSR Prokurorluunun bu i nec kmk etdiyini v hans nzarti qoyduunu izah etmy ehtiyac
qalmr.
Mhz hquq-mhafiz orqanlarnn nzartsizliyi, onlarn ermni milltilrinin separat hrktlrin
vaxtnda v qanuni qiymt vermdiklrinin nticsind 200 mindn artq azrbaycanllar srlr boyu yaadqlar
zli torpaqlarndan iki hft rzind vhicsin qovuldular. Kemi ttifaq orqanlar azrbaycanllarn
Ermnistandan deportasiyasna seyiri mnasibt gstrdi. Demk olar ki, btn azrbaycanllar Ermnistandan
qovulduqdan sonra, yni 1988-ci il dekabrn 6-da Sov. KP MK v SSR Nazirlr Soveti Vtndalarn daimi
yaay yerlri mcburi trk etmsind Azrbaycan SSR v Ermnistan SSR-in yerli orqanlarnn ayr-ayr
vzifli xslrinin yolverilmz hrktlri haqqnda qrar qbul etmidi.
66

PREZDENT KTABXANASI
SSR Nazirlr Soveti sdrinin o zamank mavini B. erbinann rhbrliyi il hr Zaqafqaziya
respublikalarnn nazirlr sovetlrinin sdrlri v ttifaqn mvafiq nazirliklrinin rhbr iilri da daxil
olmaqla xsusi komissiya yaradlmd. Bu komissiya qaqnlarn thlksiz krlmsi v yerldirilmsi
msllri il mul olmal idi. slind is Ermnistandan azrbaycanllar faktiki olaraq tmizlndikdn v
dekabrn 7-d orada ba vern zlzldn sonra bu komissiya da he bir i grmdn z iini baa vurmudu.
Zlzlnin vurduu ziyanlar aradan qaldrmaq, iqtisadiyyat brpa etmk n Ermnistana xeyli
miqdarda ii qvvsi lazm idi. Mhz bu mqsdl d 1989-cu il yanvarn 4-d Ermnistan rhbrliyinin
xahii il Azrbaycan rhbrliyi hr iki respublikann KP MK-larnn, Ali Soveti Ryast heytlrinin v
Nazirlr Sovetlrinin adndan daimi yaay yerlrin qaytmalar n qaqnlara mracit etmidi.
Azrbaycandan Ermnistana kn ermnilr is dnyann hr trfindn Ermnistana kmy gldiklri
vaxtda ktlvi surtd Azrbaycana geri qaytmaa balamdlar. Dekabrn 16-da STA mlumat verirdi:
Azrbaycan SSR-in partiya, sovet v digr orqanlarnn syi il vvllr Azrbaycan trk etmi ermni
milltindn olan xslr geri qaytmaa balamlar.
Dekabrn 2-dn 15-dk Ermnistandan daimi yaay yerlrin (yni Azrbaycana) 2300 nfrdn artq
ermni qaytmdr, o cmldn Bakya 1100 nfr, amaxya 315 nfr, Zaqatalaya 110, amxora 54 nfr.
Qaydan kimi onlar z mk kollektivlrind i balayrlar.
Ermnistan rhbrliyi zn sorta edrk azrbaycanllarn Ermnistana qaytmasna tminat verilmsi
illziyas yaratmaq mqsdil 15 dekabr 1988-ci ild Sov. KP MK v SSR Nazirlr Sovetinin 6 dekabr tarixli
yuxarda ad kiln qrarnn yerin yetirilmsinin gediini mzakir edrk 13 rhbr iini partiya
sralarndan knar etmi (daha dqiq desk, bir vzifdn baqa vzify dyidirmidi), 68 nfr partiya
tnbehi vermidi. Bro hminin Quqark rayon partiya komitsinin birinci katibi L. Badasaryan v icraiyy
komitsinin sdri S. Kazaryan idn azad etmkl kifaytlnmi, Stepanavan v cevan rayonlarnn birinci
katiblri Y. Cmartyan v C. Ananyana is ciddi thmt vermi, adlar kiln rayonlardan lav Yeeqnadzor,
Krasnoselo, Ararat, Masis, Amasiya, Noyemberyan rayonlarnda vtndalarn hquqlarnn pozulmas, antaj
v ktlvi itialara yol verildiyini qeyd etmidi. Ermnistan Prokurorluu is Sevan, Kalinino v Abovyan
rayon prokurorlarn idn azad etmidi.
Ermnistanda zlzl ba vermsydi bhsiz ki, he bu cr badansovdu cza tdbirlrin d l
atlmayacaqd. nki Ermnistanda heyvandarlq v trvz mhsullarnn ksr hisssini azrbaycanllar
istehsal edirdilr. Mnzillrini dyidirmk yolu il Azrbaycandan gln ermnilr is sasn hr mhitind
yaadqlarndan, qaqn kimi Ermnistanda qeyd alnr, humanitar yardm alaraq drhal Rusiyann hrlrin
z tutur, orada da qaqn kimi yenidn qeyd alnaraq bir daha yardm alr v digr gztlrdn istifad
edirdilr.
Ermnistanda ba vern dhtli zlzldn sonra btn incikliklri, Azrbaycan xalqna ediln zlm v
haqszlqlar bir knara qoyaraq zlzl zonasna istr maddi-texniki, istrs d ii qvvsi il kmk gstrib
uqunlar altnda inildyn ermnilrin xilasna birinci yetin Azrbaycan rhbrliyi oldu. Daha fikirlmdilr
ki, xilas etdiklri ermni zn gln kimi, lin silah gtrb, yen d Azrbaycan xalqnn qsdin duracaq,
Azrbaycanla srhd rayonlarn razisindn, yaxud DQMV-in ermni kndlrindn dinc azrbaycanllara at
aacaqdr.
Mayasna, iliyindk milltilik azarna tutulan ermnilr is Qaraba komitsi bada olmaqla
Leninakan (Gmr) v Spitakda minlrl ermninin uqunlar altnda qalb inlmsini, kmk ummasn
veclrin almayb zlzl zonasna glmi M. Qorbaovdan Qaraba probleminin onlarn xeyrin hll etmsini
tlb etmidilr.
Azrbaycan hkumtinin ona pnah gtirmi 200 min yaxn qaqnn drd-srini bir knara qoyub
karvan-karvan Ermnistana gndrdiyi hr cr lvazimat, pal-paltar, dava-drman dolu yk manlar cevandan
geri qaytarld. Noyabrn 11-d Respublika Hrbi Komissarlnn v Mlki Mdafi Qrargahnn sfrbr edib
Leninakana gndrdiyi mxtlif pe sahiblri (69 srniin, 9 ekipaj) L-76 tyyarsind Leninakan
yaxnlnda qzaya uradld. Lakin hmin qzann sbblrini aradrmaq n n komissiya yaradld, n d
ekspertlr tlb edildi. Ermnilr is qzadan mcz nticsind sa qalm Fxrddin Balayevi hr yerd
axtarmdlar ki, yegan ahid kimi aradan gtrsnlr. Lakin hrbi hkimlr onu qospitalda, qadnlar yatan
otaqda araksmnin arxasnda gizltmidilr. Ermnistan rhbrliyi is tyyar qzasnda hlak olanlarn
aillrin v Azrbaycan xalqna ba sal vermyi bel zlrin rva bilmdi.
Btn bunlara baxmayaraq, yen d Azrbaycann hr yerind imciliklr keirilir, zlzldn zrr
knlr kmk mqsdil 400412 nmrli hesaba milyonlarla manat vsait toplanrd. Zlzlydk
Ermnistann Amasiya, Spitak, Quqark, Stepanavan rayonlarnda 20 mindn artq azrbaycanl girov kimi
qalmd. Zlzldn bir gn vvl Quqark rayonun Haydarl kndind olmu Krasnaya zvezda qzetinin
xsusi mxbiri mayor O. Vladkin davt fallar mqalsind yazmd: Haydarlnn gircyind yolu
tankla ksmi zabit v silahl sgrlri grdm. Leytenant Vitali Naklonn nql etdi ki, onlarn vziflri
67

PREZDENT KTABXANASI
ermnilrl azrbaycanl halisi arasnda toqqumaya yol vermmkdn ibartdir. Zabit deyir: Btn bunlara
baxmaq ardr. Onlar (yni azrbaycanllar) faktiki olaraq blokadadrlar. Nqliyyat ilmir. Elektrik cryan
verilmir. 20 gndr ki, rk v digr rzaq mhsullar gtirilmir. Onlar gec-gndz tankn yaxnlnda
olurlar. Uzaqlamaqdan qorxurlar.
Yetmi ild milli ayrsekilik siyasti yrdn Ermnistan rhbrliyi zlzldn sonra da z irkin
mllrini davam etdirdi. Zlzl zaman hlak olmu, ar yaralanm, evlri dalm azrbaycanllarn
taleyin bigan qald. Spitak v Quqark rayonlarnn rhbrlri hmin rayonlarn hrbi komendantlarna tqdim
etdiklri siyahda azrbaycanl kndlrinin adlarn siyahdan xarmdlar ki, guya artq orda hali yaamr.
Bununla da onlar rzaq v digr zruri eylrl tmin etmkdn, tibbi yardmdan mhrum etmidilr.
Zlzl ermnilrin tamamil silahlanmas n frst verdi. Yardm v tikinti materiallar ad altnda
kemi SSR-nin hr yerindn v bzi xarici lklrdn Ermnistana n masir silahlar dand. Hmin silahlarla
Ermnistanla srhd olan v Dalq Qaraban traf azrbaycanl rayonlarnn halisi qtl yetirildi, kndlr
yandrlb kl dndrildi.
Moskvann ermnilr arxa durmas nticsind 1988-89-cu illrd indiki Ermnistan razisind
azrbaycanllarn yaadqlar 170 tmiz v 94 qarq yaay msknlri boaldld (lavlr bax).
Ermnistann Mehri rayonunda qalm axrnc azrbaycanl kndi - Nvdi kndi (bu knd 18. 02. 1929-cu ild
Zaqfederasiyann qrar il Zngilan rayonundan qoparlb Ermnistann inzibati-razi blgsn daxil
edilmidi) 1991-ci il avqustun 8-d boaldld. mumiyytl, Ermnistann 22 knd, rayonundan v 6
hrindn 200 mindn artq azrbaycanllar tarixi-etnik torpaqlarndan vhicsin qovuldular.
Ermnistanda azrbaycanllarn yaadqlar razi respublika razisinin (29, 8 min kv. km.) 25 faizini,
yaxud tqribn 7,5 min kv. km. tkil edirdi. Bu is kemi DQMV-nin razisindn (4,4 min kv. km.) tqribn 3
min kv. km. artqdr.
Ermnistan rhbrliyi azrbaycanllarn tmizlnmsi aksiyasn baa atdrdqdan sonra, onlarn
yaadqlar kndlrin adlarnn dyidirmy balamdr. Ermnistan Respublikas Ali Sovetinin 9 aprel 1991 ci il tarixli frman il 90 trk mnli msknlrinin adlar dyidirilmidir. Bu, Ermnistanda 1920-1988-ci
illr rzind aparlan addyim mliyyatnn davam hesab edilir. Tkc 1920-ci ildn 1988-ci ilin avqustuna
qdr Ermnistanda 517 azrbaycanl yaay mntqsinin adlar dyidirilmidir (lavy bax).
mumiyytl, son 200 ild indiki Ermnistan razisind iki mindn artq azri trk yaay msknlri
mxtlif yollarla (rsmi krmlrl, silah gcn qovmaqla, soyqrm trdrk kndlri yandrb xaraba
qoymaqla) siyahdan silinmi, tarixi Azrbaycan torpaqlarnda monoetik Ermnistan dvlti yaradlmdr.
68

PREZDENT KTABXANASI
XI. Xocal soyqrm - XX srin facisi

"Btvlkd Azrbaycan xalqna qar
ynldilmi Xocal soyqrm z alasmaz
qddarl v qeyri-insani cza sullar il br
tarixind bir vhilik aktdr. Bu soyqrm, eyni
zamanda, btn briyyt qar tarixi bir cinaytdir."
Heydr liyev
Xocal soyqrm Azrbaycan tarixin n dhtli v facili shiflrdn biri kimi daxil olmudur.
Azrbaycann mummilli lideri Heydr liyev Xocal soyqrmnn on illiyiyi mnasibtil Azrbaycan xalqna
mracitin qeyd etmidir: "Bu amansz v qddar soyqrm akt insanlq tarixin n qorxulu ktlvi terror
aktlarndan biri kimi daxil oldu".
Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan xalq 200 il rzind ermni millti-ovinistlrinin davaml olaraq
etnik tmizlm, soyqrm siyastin mruz qalmdr. Azrbaycan xalq tarixi torpaqlarndan qovulmu,
qaqna, mcburi kkn evrilmi v btn bunlar ermnilr trfindn ktlvi qrnlarla mayt
olunmudur. Azrbaycanllarn z tarixi-etnik torpaqlarndan qovulmas sovet dvrnd d davam
etmidir.1948-1953-c illrd Ermnistandan 150 min azrbaycanl deportasiya olunmu Azrbaycann KrAraz dznliyind yerldirilmidir. 1988-ci ild is z tarixi torpaqlarnda yaayan 250 min azrbaycanl bu
razidn qovulmu, bununla da Ermnistan monoetnik dvlt evrilmidir. 1988-ci ildn Dalq Qaraba
trafnda balayan hadislr ermni ideloloqlarnn "dnizdn dniz Ermnistan" adl srsm bir ideyasn
realladrmaq chdi kndlrin, hrlrin dalmas, on minlr gnahsz insann lm, yz minlrl
azrbaycanlnn z tarixi torpaqlarndan didrgin dmsi il nticlndi.
Btn beynlxalq hquq normalarna zidd olaraq Ermnistan dvlti Dalq Qaraba zn birldirmk
istyir, bu yolda btn cinyt v vhiliy hazr olduqlarn nmayi etdirirlr. XX srin facisi olan Xocal
soyqrm bu aqressiv v cinaytkar ermni siyastinin nticsidir. XX srin sonunda ba vermi bu faci tkc
Azrbaycan xalqna deyil, btn insanla, briyyt qar ynlmi n ar cinaytlrdn biridir. Xocal
soyqrm srin Xatn, Xirosima, Naqasaki v Sonqmi kimi dhtli facilri il bir srada dayanr.
Ermnilrin Xocal hrini hdf almaqda mqsdi n idi? Bu bir trfdn Qaraban dalq hisssind
azrbaycanllardan ibart olan, strateji hmiyytli maneni aradan qaldrmaq idis, digr trfdn mumiyytl
Xocaln yer zndn birdflik silmk mqsdi idi. nki Xocal el bir yaay mskni idi ki, o, Azrbaycan
tarixinin qdim dvrlrindn masir dvr qdr tarix v mdniyyt nnlrini znd ks etdirirdi. Bu xsusi
mdniyyt tarix Xocal-Gdby mdniyyti kimi dmdr. Xocalnn kromlexlri, dolmenlri, sikloplar,
kurqanlar v digr abidlri, hminin mxtlif nv mit yalar insan cmiyytinin inkiaf dinamikasn
znd ks etdirn maddi mdniyyt nmunlridir. Ermni ialndan sonra btn bu maddi mdniyyt
abidlrinin mhv edilimsi v dnyann n qdim mzarlqlarndan saylan Xocal qbiristanlnn texnika
vasitsiyl darmadan edilmsi ermni vandalizminin bariz nmunsi olmaqla yana dnya mdniyytin
qar zoraklq aktdr.
1992-ci il fevraln 26-da Ermnistan hrbi birlmlri 7 min halisi olan Xocal hrind genosid akt
hyata keirdi. Ermnistan hrbi birlmlrinin hr hcumu zaman burada yalnz 3 min yaxn insan
qalmd. nki, mhasird qald 4 aydan artq zaman rzind blokadada olduu n halinin xeyli hisssi
hrdn xmaq mcburiyytind qalmd. Xocal soyqrm zaman 613 nfr drld, 1000 nfr mxtlif
yal dinc sakin ald gll yarasndan lil oldu. 106 nfr qadn, 63 azyal uaq, 70 qoca ldrld. 8 ail
tamamil mhv edildi, 25 uaq hr iki valideynini, 130 nfr valideyinlrindn birini itirdi. Faci ba vern gec
1275 nfr dinc sakin girov gtrld, onlarn 150-sinin taleyi indi d mlum deyil.
Btn bunlar ermni hrbilri trfindn xsusi amanszlqla v alasmaz vhilikl hyata
keirilmidir. Hcumda hminin mayor Oqanyan Seyran Mueqoviin (Seyran Oqanyan hazrda Dalq
Qarabada ermnilrin qeyri-qanuni rejiminin "mdafi naziri"dir) komandanl altnda 366-c alayn 2-ci
batalyonu, Yevgeni Nabokixinin komandas altnda 3-c batalyonun, 1 sayl batalyonun qrargah risi ityan
Valeriy sayevi v alayda xidmt edn 50-dn artq ermni zabit v praporik itirak etmidir. ("Xocalnn
ialna dair istintaq materiallarndan").
hr halisinin bir hisssi zoraklqdan qab qurtarmaq istyrkn vvlcdn dzldilmi pusqularda
qtl yetirilmidir. Rusiyann "Memorial" hquq-mdafi mrkzinin mlumatna sasn, drd gn rzind
Adama Xocalda qtl yetirilmi 200 azrbaycanlnn meyiti gtirilmi, onlarla meyitin thqir mruz qalmas
fakt akar edilmidir. Adamda 181 meyit (130 kii v 51 qadn, o cmldn 13 uaq) mhkm-tibbi
ekspertizasndan keirilmidir. Ekspertiza zaman myyn edilmidir ki, 151 nfrin lmn gll yaralar, 20
69

PREZDENT KTABXANASI
nfrin lmn qlp yaralar sbb olmu,10 nfr kt altl vurularaq ldrlmdr. Hquq-mdafi
mrkzi diri adamn ba drisinin soyulmas faktn da qeyd almdr.
Xocal soyqrmnn epizodlar insan dht gtirir. Xocal sakini ntiq ermni hrbilrinin tlb etdiyi
"bu yerlr byk Ermnistann bir hisssidir" szlrini dilin gtirmdiyin gr ermnilr trfindn diri-diri
yandrld. Digr Xocal sakini Sriyy Talbova danrd ki, "4 mesxeti trk v 3 azrbaycanlnn ermni
qbirinin zrind ban ksdilr. Sonra daha 2 azrbaycanlnn gzlrini xartdlar".
Ermnilr sa qalm insanlar zrind tamamil thqiredici hrktlr hyata keirmidilr. Onlarn
bann drisini soymu, balarn v bdninin digr orqanlarn ksmi, uaqlarn gzlrini xarm, hamil
qadnlarn qarnn yarmdlar. Hcum zaman Xocalda istifadsi qadaan olunmu 5,45 kalibrli patronlardan
v kimyvi silahlardan istifad edilmidir. Btn bunlar Ermnistann Cenevr konvesiyasnn protokollarn
pozaraq, mharib qaydalarna zidd olaraq dinc sakinlr qar hyata keiriln soyqrm olduunu tsdiqlyir.
Xocal soyqrmnn xsusi amanszlqla trdilmsi rus, grc, ingilis, fransz, alman, amerikal v digr
lklrin vtnda olan jurnalist v publisistlri dht gtirmidir.
Xocal qaqnlarnn BMT, Avropa ttifaq v Avropa Thlksizlik v mkdalq Tkilatna
mracitind deyilir: Artq 10 ildn artqdr ki, biz, qaqn vziyytin dm xocallar, rk ars v eyni
zamanda byk midl btn dnyann slhsevr xalqlarna, beynlxalq tkilatlara mracit edirik. Sizdn
xahi edirik, ermni hrbi tcavz nticsind bizim bamza gln blaya laqeyd qalmayasnz. Biz inanrq
ki, dnyann BMT, A v ATT kimi kifayt qdr nfuzlu beynlxalq tkilatlar, slhsevr lklri
Ermnistan kimi dvltin bel tcavzkarlna v zbanalna qar tdbir grcklr.
Dnyada qbul olunmu beynlxalq konvensiyalar, mumbri qanunlar Xocal facisi kimi soyqrmlar
pislyir, yolverilmz olduunu bildirirlr. Azrbaycan xalq 1948-ci il 9 dekabr "Soyqrm cinaytinin
xbrdarlq edilmsi v czalandrlmas" konvensiyasn rhbr tutaraq, Ermnistan Respublikasna qar BMTnin Beynlxalq mhkmsind iddia qaldrmaq n btn hquqi saslara malikdir. Dnya bilmlidir ki, bu
cinayt, tkc Azrbaycan xalqna qar deyil, hm d btn sivilizasiyal dnyaya, briyyt qar
ynldilmidir. Bu gn Ermnistanda mhm dvlt postlar tutanlar, Seyran Ohanyan, Serj Sarkisyan elc d
Robert Kryan v digrlri ba vermi soyqrmn gnahkarlar kimi beynlxalq mhkm qarsnda cavab
vermlidir.
Cinayt czasz qalmamaldr. Ermnistann hrbi-siyasi tcavz dnya ictimaiyyti trfindn ittiham
edilmlidir. Beynlxalq tkilatlar, dnya dvltlrinin parlamentlri Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan
torpaqlarnda trtdiyi hrbi cinayt - Xocal soyqrmna, sl soyqrm hadissi kimi beynlxalq siyasi-hquqi
qiymt vermlidirlr.
(Xocal soyqrm bard daha trafl mlumat almaq n Kitabxanamzn www.preslib.az saytndak
XX srin facisi Xocal soyqrm tammtnli elektron nrin mracit edin)
70

PREZDENT KTABXANASI
XII. Sndlr
1. Ermnilrin randan krlmsi haqqnda A. S. Qriboyedovun mktubu
Alihzrtiniz ermnilrin randan (Persiyadan) krlmsi n ttbiq ediln sullar haqqnda v onlarn
indi bizim vilaytlrd yerldirilmsi bard mnim vasitml daha mtbr mlumat almanz lazmdr.
Hmin predmet zr mn mlum olan hqiqt budur: polkovnik Lazarev zn bu mhacirliyin sas
tviqedicisi saymdr, bu bard, biz mlum olduu kimi, o, kifayt qdr akar, lakin sassz z fikrini izah
etmidir. Ona gr ki, onun bard ermnilrin he bir anlay yox idi, onlar tkc Rusiyaya etibar etmkl v
onun qanunlar altnda olmaq arzusu il hrkt edirdilr. Traktat onlara bunun n tam hquq verirdi.
Krlm zaman fal vasitlr: knyaz Arqutinski, Qamazov olmular, tabeilikd olan digr zabitlr is artq
onlarn tsiri altnda hrkt edirdilr. Polkovnik Lazarev yalnz olduqca yersiz proklamasiyalar (byannamlr)
uydurulmas bard, nizami ermni knll qounlar formaladrlmas bard dnrd, hrnd xo
niyytl, lakin dnmdn htta z rhbrliyin malik Qaraban zn v digr vilaytlri z niyytlri
dairsin daxil etmyi fikirlirdi ki, oralarda oxdan tsis edilmilrdn olanlara xsusi slahiyyt veril
bilmzdi. Knyaz Arqutinski bir ne df ona rftar bard, onun nec lova, yngl v faydasz olmas bard
gstrmidir. Polkovnik Lazarevin btn baqa ilri d bu cr olmudur v onlar bard geni danmaa
dymz. Yalnz onu lav etmk lazmdr ki, o, mnasz adamdr, lakin pozun deyil, dvlt pullarn xlvti
mnimsmk v qsdn zrr vurmaq qabiliyytli deyil. Urmiyadan glmlr pul mavinti paylanarkn bir
ox qarqlar ba vermidi, lakin sui-istifad olmamd: yoxsullara az, varllara ox verilmidi.
Bu bizim qounlarn hmin yalti tlsik trk etdiyin gr ba vermidi. Tlsrk aradrmadan hrkt
etmidilr v odur ki, pullar az kmk etdi, nki pis paylanmd. Bu, sz glii, mn mlum olan yegan
hadisdir. Krlm zaman bel olmudur, lakin onlarn bizd yeni yerlrd yerldirilmsi zaman is hr ey
mnasz, frsiz v balanlmaz edilmidir. Onlar idar etmk n komitet tsis edilmidir, o, he eydn
xbrdar olmam v xsusn mzmmt layiqdir ki, Alihzrtinizdn onun bu halda nec hrkt etmsi
bard n dqiq v trafl tlimat almd: 1) Ermnilrin ox hisssi mslman mlkdarlarnn torpaqlarnda
mskunladrlmdr. Buna hl yayda yol vermk olard. Torpaqlarn sahiblrinin, mslmanlarn ox hisssi
k drglrind olmular v baqa dinli yad glmlrl laq saxlama hallar az olmudur. 2) Aac (odun)
tdark edilmmidir v krlmlrin mhkm yerldirilmsi n digr yerlr ayrlmamdr. Btn bunlar
vaxtnda ldn verilmidir. Bu il n shvi dzltmk gecdir. Krlnlr zlri darsqallqdadrlar v
mslmanlar sxdrrlar, onlar is sasl narazlq edirlr. Alihzrtiniz mlumdur ki, mumiyytl buradak
sakinlrin hams birlikd kkn hesab edilmlidir, nki onlarn hams srdar trfindn mharib vaxt
krdlmlr v n kasb vziyytddirlr. 3) Dvlt pul yardmlar tamamil alsz paylanmdr: ehtiyac
olanlarn say v kim n qdr lazm olmas bard doru mlumat olmadan, dilnilr kimi, hr nfr bir, iki
rubl paylamlar. Birdflik veriln 25 rubl mxtlif vaxtlarda hiss-hiss veriln mbldn on df
hmiyytlidir. He bir mumi tdbir, msln, btv cmiyytin saxlanmas n, habel gln ilin kini n
taxl alnmas v digrlri kimi tdbirlr grlmmidir. Alihzrtiniz krm komitsinin dyrsiz
hrktlrini gstrmkl, mn dalt namin qeyd etmliym ki, gr orada indi he olmayan qabiliyytli
adamlar da otursaydlar, onlar da byk tinlik krdilr. Vilayt idarsind htta hl Arazn o trfindki
torpaqlarn v kndlrin sthi siyahs da yoxdur. Arazn bu trfindki mahallarda da hl sakinlrin say
mlum deyil. Malikanlr bard he deyilsi deyil: kim n mxsus olmasn he kim bilmir.
Bellikl, komit istifad etmli olduu lazmi mlumatlar he yerdn ala bilmmidir. Buradak vilayt
risi deyir ki, o, yeni glmi ermnilrin oxunu Arazn o trfin krmk istyirdi, lakin onlar
Alihzrtinizdn ilk df onlar yerldirdiklri yerlrd qalmaa icaz vermyi xahi etmilr v buna sizin
razlnz almlar. Lakin podpolkovnik knyaz Arqutinski hmin tdbirin yerin yetirilmsinin mmkn
olacandan midini itirmir. Bu mmur znn idaretm bacarna v sdaqtliliyin gr rhbrliyin tam
etimadna layiqdir. 30 min rubl gml v 2 min qzl rfi yenidn krlnlr yardm n tyin
edilmidir, artq xeyli tlbkarlqla istifad edilckdir. gr Alihzrtiniz n yaxn vaxtda hmin predmet n
daha iki o qdr buraxmaq qrar versniz, gstriln glmlrin rifahn tamamil sabitldirrdiniz. Yalnz
yardm tlb ednlrin sayn buyurun dnmy qbul edin ki, onlarn hams vaxtil xziny vergi
dyck. Rusiyada bu sayda adamlarn orta vergi qiymtil mqayis edin v Alihzrtinizin bu i verdiyi
btn mbl onun gtirmli olduu fayda il mqayisd ninki mtdil, htta czi grnckdir. Bilmirm,
Alihzrtiniz hmin i mhz bu nqteyi-nzrdn tqdim edilmidirmi v siz onu byncksinizmi.
Yardmn xzindn he bir xrc tlb etmyn daha bir mhm mnbyi srdar mal-qaras ola bilr, o,
hazrda 30 min dd qdrdir, vaxtil srdar trfindn sakinlr vergi hdliyi kimi saxlamaq n
paylanmd. O. sahibkar kimi onlardan z nvbsind ya, yun, bala artmn v baqalarn alrd. Hmin mal 71

PREZDENT KTABXANASI
qarann mvcud olmas bard mn oxlarndan eitmim v vilayt idar heytinin zvlri Petrikovdan v
Mendoksdan qti yqin etmim. Hmin srdar tsrrfatn davam etdirmk xzin n smrli deyil v
bizim inzibatlmzda sadc mmknszdr, sgrlr yemk n paylamaq is biryolluq srf etmk
demkdir; lakin hmin mal-qarann kknlr paylanmas onlarn tsrrfatn hiss olunacaq drcd artrar
v yaxladrar. Mn knardan n qdr aldmsa da v mhz bunun n hdsiz qabiliyytli olan trcmini
Dadaev vasitsil, bu mqsdl onu keib getdiyimiz kndlrd, Emidzind, burada adamlardan sorumaa
mcbur etmkl pullarn paylanmas zaman hanssa sui-istifadlr olmas bard yrnim, he kim bu bard
ikayt etmdi v o, hqiqtn olmamdr. Vilayt risinin trcmisi Mirz Tatus tannm frldaqdr, lakin
ona bu i bard he bir taprq verilmmidir; eynil onun qarda, Srmli mahalnn risi d bel hamnn
tand yaramazdr, indi mn onun barsind sz glii xatrladram, lakin krlm zaman o da he ny
qarmamdr. Glmlrin yerldirilmsin indi rhbrlik ednlrin, xsusil knyaz Arqutinskinin sylrindn
ox ey gzlnmlidir; artq o, yqin ki, z slfi mayor Vladimirovun shvlri sviyysin dmyck. Biz
onunla hminin mslmanlar nec inandracamz bard ox dnrdk ki, onlar indiki sxntlarla
(tinliklrl) bardraq v inandraq ki, bu uzunmddtli olmayacaq v ermnilrin ilk df buraxldqlar
torpaqlar hmilik zbt edcklri bard onlarn (mslmanlarn) qorxusunu aradan qaldraq. Bu bard mn
polismeyster, idar heyti zvlrin v burada mnim yanmda olmu xanlara da demim. gr Alihzrtiniz
Tiflis dvlt ekspedisiyasna buraya bir ne mmur gndrmsini taprsanz, hqiqi xeyirxahlq edrsiniz.
Burada i grmli olan he kim, htta mirz, hminin trcmilr yoxdur. Mn bel dnrm ki,
bunun n Tiflisdki ermni mktbindn bir ne agird semk olard. Yen d krlnlr qaydaraq,
mn hesab edirm ki, onlar bizim Grcstan ermnilrindn, mumiyytl xziny he bir fayda vermyn
alverilrdn xeyli faydaldrlar, Persiyadan (randan) knlrin is ox hisssi sntkarlar v kinilrdir.
1828-ci il
72

PREZDENT KTABXANASI
2. 1826-1828-i illr Rusiya-ran v 1828-1829-cu illr Rusiya-Trkiy
mhariblri nticsind rvan xanlnn razisind dadlm kndlrin
siyahs
1. Qrxbulaq mahalnda
1. Kzcik, 2. yndz, 3. Gllc, 4. Qaracarn, 5. Tecrbk, 6. Bezakl, 7. Qaraqala, 8. Qatray
(Heydrgl), 9. rzap, 10. Norinus, 11. Damcl, 12. Kitikn (Ktiqut) 13. Quyulu, 14. Qzqala, 15. Tezxaraba,
16. Babacur, 17. Damagirmz, 18. Dllkli, 19. Kankan, 20. Gykils, 21. Yayc, 22. Qzlqala, 23.
obangrkmz, 24. Azaklar, 25. kiknd (Muradtp), 26. rzni
2. Zngibasar mahalnda
1. Hsnaa, 2. Sinnik, 3. Qaracalar, 4. Ozanlar, 5. Drcan, 6. Noraky, 7. Cfrabad.
3. Grnibasar mahalnda
1. Msimli, 2. Taytan, 3. Bayramliqla, 4. Qulaqsz, 5. Zhrabl, 6. Krdkndi, 7. fiabad, 8. Kir Bozavand, 9. Ba Grni, 10. Mrzk, 11. Heyrans-Uliya, 12. Burduq, 13. Gerkc, 14. Gilanar-Sufla, 15. Molla
hmd, 16. Qaqavuz, 17. hriyar, 18. Heyrans-Sufla, 19. oayib, 20. Krpicli, 21. Abdallar,
22. Qurbanqala - Uliya, 23. Qurbanqala-Sufla, 24. rtiz, 25. Yappa, 26. limrdan, 27. liqra, 28. Ellic,
29. Buralan, 30. Sultantp, 31. zizli, 32. lisorki, 33. Qalakndi, 34. Qarahacl, 35. Xdrl, 36. dtli,
37. Taraky, 38. liqzl, 39. Bulaqba, 40. Bayramlikndi, 41. Puro, 42. mamverdiqalas, 43. Trkmlr.
4. Vedibasar mahalnda
1. Reyhanl, 2. irazl, 3. Qaralar, 4. Saray, 5. Cadqran, 6. Qarabalar-Sufla, 7. Qarabalar-Uliya,
8. Talasavan, 9. ahabl, 10. Zncirli, 11. Pnt, 12. orsu, 13. Danov, 14. Hsnqala, 15. Cfrli, 16. rtk,
17. Vlican, 18. Keal, 19. Abbasabad, 20. li Qzl, 21. Muradabad, 22. liabad, 23. liqrq, 24. Gnlk,
25. Baxcacq, 26. Xamut, 27. Qzlvern, 28. Zimmi, 29. Musacq, 30. Hand, 31. Qazan, 32. Xosrov,
33. Haxs.
5. rur mahalnda
1. Hacqara, 2. Qalacq, 3. Frhad Arx, 4. Boaqla, 5. Daarx-Uliya, 6. rtl Mzr, 7. aban Mzr,
8. Krki-Bayat Mzr, 9. Yovan Mzr, 10. Gabud-mzr, 11. Dhnknd (Dmiriqla).
6. Srmli mahalnda
1. Vlican, 2. Talasavan, 3. Abbasabad, 4. Srhngabad, 5. Rsullu, 6. Zngan, 7. Hac Abbas, 8. Saxsal,
9. Atlca, 10. Qaral, 11. Mrhava, 12. raxl, 13. stinax-raxl, 14. Urumu, 15. rgv, 16. Gyumus,
17. Quran, 18. Qaraay, 19. li Malik, 20. Zor, 21. liken, 22. Quu, 23. Karvansaray, 24. sm,
25. Quyuca, 26. rax, 27. Sar Hasar, 28. Mua.
7. Drknd-Parenis mahalnda
1. Qaraqoyunlu, 2. Kiti, 3. Srmli, 4. Aq Hseyn, 5. Qarabulaq, 6. Qaraqala, 7. alda, 8. Qazqoparan.
8. Sdli mahalnda
1. Xlilqla, 2. Ermni kvni, 3. Sfilr, 4. Mirzxan, 5. Ba Qla.
9. Taln mahalnda
1. Aylanl, 2. Sianl, 3. Nadirxanl, 4. Pirmlk, 5. Sutkln, 6. Aakiik, 7. Mzarcq, 8. Pirtikn,
9. Qaraqala, 10. ikli, 11. Psgn, 12. altp, 13. Mustuqlu, 14. Qoruq, 15. Paraknd, 16. Daqala, 17.
oturlu, 18. Bbirli, 19. Sadql, 20. Zarnca, 21. Aa Dmirili, 22. Sabunular, 23. Kiik Yataq, 24.
Kalaby qulas, 25. Bhlul kndi, 26. Byk Qzlqula, 27. Gyrin.
10. Srdarabad mahalnda
1. Cfrxan Rncbri, 2. Teymurxan kndi (Dvltabad), 3. tky, 4. Qatrabad (bdlabad), 5. Artaat
(Ftabad), 6. Rhimabad (Molla Bdl), 7. Keili, 8. Xam.
11. Krpbasar mahalnda
73

PREZDENT KTABXANASI
1. Teymurxan Kolans, 2. Adamar, 3. Qaraqlaq, 4. nkli, 5. oban, 6. Arpahvsik, 7. Haaba,
8. lanalan, 9. Anberd.
12. Abaran mahalnda
1. Qotur, 2. Tezxaraba, 3. abanl, 4. Xabulaq, 5. Khn Qznfr, 6. Bitli, 7. mirli, 8. Yarba,
9. Mmikndi, 10. Qarabulaq, 11. Hamaml, 12. Krd li, 13. Cancik, 14. Cili-Gl, 15. ahqululn,
16. Porsuxlu, 17. Caml, 18. yribudaq, 9. Muncuqlu, 20. Pmbk, 21. Gnbz, 22. Sibita.
13. Drik mahalnda
1. Ada, 2. Kiik rdkli, 3. Allahapnah, 4. Barat, 5. Qonaqgirmz, 6. Ekquduran, 7. obangl,
8. Kea, 9. Maman, 10. Aydn, 11. akirba, 12. Misxana, 13. Sutkln, 14. ikli, 15. Pirpald,
16. Zeynalaa.
14. Gyc mahalnda
1. Budatp, 2. Hacmumuxan, 3. Allahverdiby, 4. tp, 5-6. adlar unudulub, 7. Krimkndi, 8 11. adlar unudulub, 12. Yuxar Altuntaxt, 13. Aa Altuntaxt, 14. Dmiri Poos, 15-19. adlar unudulub,
20. yric, 21. Atda, 22. Axsaxtovuz, 23. Karvansaray, 24. ad unudulub, 25. Qasmba, 26. Mdin, 27 - 32.
adlar unudulub, 33. Ba Gzldr, 34. Xancazolu, 35-38. adlar unudulub, 39. Qzlkils, 40-44. adalar
unudulub, 45. Bykaa, 46-54. adlar unudulub, 55. Akils, 56-57. adlar unudulub, 58. Gy, 59. Sultanli,
60. Stnaac, 61. Karvansaray, 62. yric, 63-64. adlar unudulub, 65. Krimkndi, 66. Dli Harutyun,
67. Qmsar.
74

PREZDENT KTABXANASI
3. Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn zv N. Mixaylovun mruzsi
Ermnilr trfindn zoraklqlara, qartlr v baqa zoraklq tzyiqlrin mruz qalan Gnc
quberniyasnn Cavanir, ua v Cbrayl qzalarnn mslman kndlrindki sakinlrin vziyytinin
aradrlmas il bal. Bu mruz il bel tyin edilir ki, nzrdn keiriln msl zr Qaraban drd
qzasnn yerli halisi balarna gln facilrin arlna gr Azrbaycan Respublikasnn ermnilrdn ziyan
grn btn baqa yaltlrindn kskin srtd frqlnirlr.
Bak hri tslim olduqdan sonra, yni ki, 1918-ci ilin oktyabr ayndan balayaraq, Bak quberniyasnn
v Gnc quberniyasnn drd qzasnn mslman halisi tdricn qbil nifrti il vhilmi ermnilrin
onlarn balarna gtirdiklri blalardan v vhiliklrdn tdricn zlrin glmy baladqlar halda Qaraba
mslmanlar aramsz olaraq son gnlr kimi, Hm Qaraban yerli ermni halisi, hm rvan
quberniyasndan gln ermni qaqnlarnn, hm d Trkiy vilaytlrindn bu raziy soxulub, yerli
mslmanlardan bu gnn zn kimi Ermnistan Respublikasnn hakimiyytin tabe olma tlb edn
ermni sgrlri trfindn ala batan v batmayan btn zoraklqlara mruz qalrlar.
1. Cavanir qzas.
Dindirilmi ahidlrin ifadlrin v Cavanir qzasnn Qza Polis darsinin rsmi sndlrin sasn
(tsdiq edilmi sndlrin surtlri cinayt iin lav edilmidir) nzrdn keiriln msl zr aadak
vziyyt tyin edilir.
Hrbi hrktlrin Rusiya trfindn dayandrlmasndan hl xeyli vvl, ermni sgrlrin byk bir
ksriyyti frarilik edrk, z kndlrin qaarkn, zlri il byk miqdarda dy sursatlarn: dvlt
xzinsindn ourladqlar tfnglri, pulemyotlar v hr cr dy lvazimatlarn dayb gtirirdilr. Bel
cinayt czalarnn tzahrn bir trfdn yerli ermni ziyallar v ermni Kndlri cmalarnn nmayndlri
tkan verirdilrs, digr trfdn Rus Polis hakimiyytinin bu hadislrl bal faliyytsizliyi v htta
msuliyytsizliyi bu hadislrin ermnilrin arzularna mvafiq inkiaf etmsi n mnbit rait yaradrd.
Qzann mslmanlar z tarixi qonular ermnilr hddn ziyad etibar etdiklri n, hr-hans bir ehtimala
qar he allarna bel gtirmirdilr ki, danan dy sursat v silahlar ilk nc onlarn zlrin qar ttbiq
etmk n tdark edilir; mhz el bu baxmdan silah danmasnn qarsn almaq n he bir tdbir l
atmrdlar, baxmayaraq ki, artq Yevlax stansiyasnda v Brd kndinin osesind mslmanlar artq ermnilr
trfindn silah danmas hallar akar edirdilr. Rusiyada dvlt evrilii ba vern andan, demk olar ki,
ermni kndlrin aq akar dy lvazimatlarnn, sursatlarn v silahlarn danma tezliyi srtl artmaa
balad v el hmin anlardan balayaraq ermnilrd mslmanlara qar artq btn lpaql v srtliyi il
zn bruz vern dmn mnasibtlri v zoraklq hallar ba vermy balad.
Burada qzann mslman halisinin yaad kndlrin mvqeyini v onlarn razi xsusiyytlrinin
stnlklrini qeyd etmk vacibdir. Byk ksriyyt tkil etmk rtil bu kndlr sasn aada
dznliklrd yerlirlr, amma Kolan v Avrayan knd icmalarnn kndlri Cavanir qzasnn birinci da
tyi v ikinci - yksk da zolanda yerlirdilr. Kolan icmasnn 12 kndi: 1) Dmirlr, 2) mart Qarvnd,
3) arektar, 4) Umudlu, 5) Qaralar, 6) Srxavend, 7) Bruc, 8) li-ali, 9)Xan Dorbatlu, 10) Sirxavnd 11)
raql, 12) Hac-Qrvnd drd trfdn ermni kndlrinin byk bir sras il hatlnib: Maraal, Tal,
Aa v Yuxar ayl, Llsr, Adr, Ulu Qaraby, Kiik Qaraby, arlami, Hasariz, Vankt, Dovanlu,
Damalu, Klda v baqalar il. Bellikl mslman kolanllar qzann aa hisssi il laq yaratmaq n
yalnz v yalnz ermni kndlrindn keib ged bilrdilr. Avrayan knd icmasna qaldqda is, onun kndlri
ox yksk dalarda, ermni kndlrindn yuxarda yerlir. Bu kndlr z mvqelrin gr stn chtlr
malik olub, z dinc hyatlarn he kim qarmadan yaayrlar v onlarn sakinlri sasn xsusi mrdliy
malik olan krd qbillridir. Mhz bu sbbdn o zamanlar Kolan icmasnn he bir kndi he bir hadisdn
ziyan grmdi.
Ermnilrin mslman halisinin leyhin xlarna qaydb, nzr salanda grrk ki, ahidlrin ifadlri
il tyin edilir ki, ermni silahl quldur dstlri ancaq z yaadqlar rayonlarda, harada ki, onlar gc v
tkilatlarnn ksriyyt tkil etdiklri razilrd v sasn demk olar ki, silahsz mslman kndlrinin
ermni kndlri il hat olunduu v he bir yerdn kmk ala bilmdiyi razilrd zlrini daha qvvtli
hesab edirdilr.
Bellikl btnlkd Cavanir qzasnn yalnz Kolan cmasnn kndlri talan edilmidi.
1917-ci ilin dekabr ayndan balayaraq, ermni silahl quldur dstlri yuxarda ad kiln mslman
cmiyytinin kndlrin soxularaq, knd sakinlrinin evlrin silahl keiki dstlri qoyur, kolanllardan
Ermnistan Respublikasna tabe olma tlb edir, onlar vergilrl yklyrk, z xeyirlri namin
mslmanlardan z dvltlri n vergi ada altnda byk pul mbllri qopardrdlar. z quldur dstlrinin
75

PREZDENT KTABXANASI
bir ay mddtind rzaqla tmin edilmsini v yedizdirilmsini tlb edirdilr, mslman kndlrind qadnlarn
zorlanmas il mayit ediln yya mclislrinin keirilmsin adi hal kimi baxrdlar. Sistemli surtd
mslmanlarn mal-qaras ermnilr trfindn qovulub aparlmaa baland. Bu tqiblr mruz qalan
mslman kndlrinin sakinlri faktiki halda mhasird olduqlar n, z icmalarndak din qardalar - aa
kndlrin mslman sakinlri il hr hans bir laq saxlamaq ansndan mhrum idilr. Cavanir qzasnn
Mslman Milli Komitsi btn vasitlrdn istifad edrk, ermnilrl vvlki mehriban v smimi
mnasibtlri qurmaa can atrd, ermni kndlrin qarq trkibli slh nmayndliklri gndrir, ovalqda
yerln bir ne ermni kndlrinin krlmsi planlarn ilyib hazrlayrd. Sarov, Hsn Qay v bir ne
baqa kndi da rayonuna, oradan is Kolan icmasnn sakinlrini datyi razilrdn ovallqlara krmy
can atrd. Nticd ovalqda yaayan ermni kndlrinin sakinlri he bir arsz v itkisiz btn mal-qaralar
v mlaklar il dalara k bildiklri halda, Kolan cmasnn halisi onlara ovalq razilr kmy imkan
vermyn ermni mngnsinin zbanalqlar v zoraklqlar iind boulurdular. Ermnilrin krlmsi v
datyi razilrd yaayan mslman kndlrinin krlmsinin gecikdirilmsi is, hadislrin gediat
gstrdiyi kimi, bel bir qnat glmy imkan verdi ki, bu yerdyimlr he d ermnilri mmkn olan
thlkdn uzaqladrmaq v ya qorumaq mqsdi gdmr, ksin bu minvalla bir trfdn, datyi zolaqda
ermnilrin silahl qvvlrinin xsusi silahlandrlmas il yana digr trfdn, hmin razilrd yaayan
mslman halinin tezlikl v mvffqiyytl qrlb, mhv edilmsin xidmt edir. Ad kiln icmann
tamamil kl hyat trzi uzun aylar davam edrk, bzi kndlrd 1918-ci ilin sentyabrna kimi, bzilrind is
htta ilin sonuna kimi davam etdi v nticd midsizlik iind boulan mslman halisi onlar drd trfdn
zk qa kimi hat edn ermni quldur dstlrinin vhiliklrindn canlarn qurtarmaq n, nyin bahasna
olursa olsun, htta insan itkilri namin bel, mhasir halqasn yararaq, ovalqda yaayan mslman
kndlrin kmk, kim harada qrar tuta bilrs, ora pnah aparmaq qrarna gldilr. Onlar buna nail oldular,
amma ox byk itkilr bahasna.
Mslman qaqnlar btn danan mlaklarn itirdilr, knd tsrrfat altlrini, demk olar ki, btn
mal qaralarndan evlrindn mhrum oldular, onlarn tsrrfat tikintilri tamamil darmadan edildi v n
balcas da o oldu ki, mslmanlardan sasn qadnlar v uaqlar acndan, soyuqdan, xstlik v qaqnlqdan
doan baqa mhrumiyytlr zndn hlak oldular.
Qaqnlarn oxu onlar yolda tqib edn ermnilr trfindn qrlb mhv edilirdi, digrlri is - qamaq
imkanndan mhrum olan xstlr, qocalar, qarlar v htta lillr el qaldqlar kndlr soxulan ermnilr
trfindn qrlb mhv edilirdilr.
Ermnilrin tqiblrindn yaxa qurtarmaq n, bzi kndlrin sakinlri, msln, mart Qrvnd,
Umudlunun bir hisssi qamaq n, daha uzun dolanbac v thlkli da yollarn serk, Yelizavetpol
qzasnn Zym yolu il payz vaxt, srt Murovdan hndr, qarl dalarndan ab Cavanir qzasnn
ovalqlarna atana kimi mcburi kknlrin aqibtin yazlan hyatn btn amansz snaqlarndan kedilr.
ndiki zamanda ad kiln knd cmiyytinin qaqnlar Cavanir ovalnn mxtlif mslman
kndlrind - Seyidlr v s kndlrd, ua qzasnn Byim Sarov, Seysulan, rmca, xlar, By
hmdli, Kahil-Qarvnd kndlrind, din qardalarnn ocaqlar banda snacaq tapdlar, btn imkanlardan
mhrum, adi kndli myi n bel lazm olan hr eyini itirn insanlar, onlarn qeyri-adi rhmdilliyinin ahidi
oldular. Artq yuxarda qeyd olunduu kimi Mslman Milli Komitsi ermni kndlrin slh
nmayndliklrini gndrirdilr, lakin he bir halda bu nmayndliklr z barq missiyalarn yerin
yetirmy nail ola bilmdilr, ksin htta bir df ahidin ifadsin gr Milli Mslman Komitsinin sdri
Meli Al smaylov, nmayndliyin bas kimi hdlr v thlky mruz qalmd. Maraal ermni
knd icmasnn kndxudas Nerses Manukov Avan Yzbayevin malikansind birbaa deyib ki, "Bunlar hl
bo eylrdir. Bir az sbir edin v grn banza nlr glck".
Bellikl Cavanir qzasnn, hminin ovaln mslman halisi ermnilrin zoraklqlar ucbatndan
aadak ziyanlara mruz qaldlar: 1918-ci ilin baharnda v yaynda ermnilr Trtr su hvzsin axan kiik
aylarn suyunun qarsn bndlrl alaraq, suyun ovala atmasna imkan vermdilr v nticd aran
razilrind yerln Azrbaycan kndlrinin halisi ninki z ba v bostanlarn suvarmaqdan mhrum oldular
v htta imli suya bel mhtac qaldlar. Onu da demk vacibdir ki, yayda Cavanird su btn canllar v
bitkilr n sas hyat mnbyi saylr. Btn bunlara onu da lav edk ki, 1918-ci ilin yaynda mslman
halisi adtn yayn qzmar istisindn v artq xrclr sbb olan yem qtlndan yaxa qurtarmaq n, hmi
olduu kimi z mal qarasn yaylaqlara, z doma torpaqlarndak otlaqlara qaldrmaq imkanndan mhrum
idilr; buna sbb is uzun mddt ermnilrin uaya v onun qzasna aparan btn yollar ksmsi, aran
camaatnn daimi vahimd v skskd saxlamas, kndlilrin knd-tarla ilri il mul ola bilmsydi v
eyni zamanda halinin mal qaras qovulub aparlrd, yollarda tk qalan mslmanlar is vurub ldrrdlr v
sonda bel tbii bir qnat glmk olur ki, qzann mslman halisinin hyat hqiqtn d misli grnmmi
facilr iind idi.
76

PREZDENT KTABXANASI
Hadislrin bir qdr yaxlamasna baxmayaraq, vziyyt demk olar ki, yen d hddn ziyad ar
olaraq qalr, ona gr ki, yerli v glm ermni halisi bu gn qdr Azrbaycan hkumtini tanmadqlarn
bildirrk, Cavanir qzasnda l keirib, nzartd saxladqlar razilri Ermnistan Respublikasnn
mlkiyyti hesab edirlr v bu gnn zn kimi onlar trfindn trdiln zoraklq hallarnn ard-aras
ksilmir. Bel ki, Fvqlad stintaq Komissiyasnn zvlri qzann hdudlar daxilind vziyytl bal
aradrmalar apardqlar zaman, Dmirln knd sakini Cavad li olunun mal qarasn srb aparm, Maraal
kndi yaxnlnda iki mslman olan uan ourlayb aparmdlar. Bu uaqlar ox byk tinlikl geriy
qaytarmaq mmkn olmudu. Son hadislr zaman vziyytin bel grginlmsi Fvqlad stintaq
Komissiyasnn zvlrini talan edilmi datyi zolaqda yerln mslman kndlrini baxdan keirmk
imkanndan bel mhrum etdi. Ona gr ki, yerli bax keirmk n bir sra ermni kndlrinin iindn keib
getmk, htta komissiya zvlri n bel azadlqdan mhrum olmaq, Komissiyann i v sndlrinin
llrindn alnmas il nticln bilmsi inkarolunmaz fakt idi.
Btn bunlarla yana el bu gnlrin znd ermnilr xsn he bir manesiz qzann aran razisi il
mslman kndlrinin iindn hrkt edir, ox byk sayla hr hft Trtr bazarnda peyda olurlar,
mslmanlarla ninki srbst ticart laqlrini qururlar v htta cinayt mllrin l ataraq, mslmanlardan
ourladqlar mal-davar el burada onlarn zlrin d satrlar (bax ahid sgndrovun ifadsi l. d. 5).
Ermni quldur dstlrinin Cavanir qzasnn hdudlar irisind trtdiklri mzmun v arlna gr
daha ciddi cinayt mllrinin he olmasa qsa siyahsna kemzdn vvl qeyd etmk vacibdir ki, yuxarda
adlar sadalanan Kolan Knd cmasnn 12 kndindn baqa ermnilr trfindn aadaklar trdilmidir.
Bel ki, ermnilr z kndlrini Maraalda iki mslman - Mhmmd sgndr olu v Mslim Rhim
olunu qtl yetirrk, meyitlri Daarx kanalna atblar; Fndql adlanan yerd Dovanldan olan ermnilr
knd ayaqs Fxrddin Cfrqulu olunu v onun iki mslman yol yoldan qtl yetirib, onlarn drd
kzn qart ediblr; Sarov kndinin ermnilri Bruc kndinin obanlarna qart mqsdil hcum edrk, at
ab, onlar vahimy salaraq, mal-qaran ayl ermni kndin qardblar; silahlanm Adr ermnilrinin
quldur dstsi Qapanl mslman knd sakinlrinin 600 ba qoyun v 50 ba iri buynuzlu mal-qarasn ourlayb
aparblar; el hmin quldur dstsi baqa qapanllarn 250 qoyununu v 61 ba iri buynuzlu mal-qarasn
qardb apardlar; Adr ermnilri Qarapirim knd sakini Cmd byin 1350 qoyununu v 4 atn srb
qardblar; Dovanl ermnilri Qarakor kndinin znd Ocaqverdi Molla Qmbr olunu v Eyvaz Molla
Novruz olunu ldrdlr, z d qeyd etmk lazmdr ki, birincisinin arvad Sona ahmmmd qz xsusi
vhilikl qtl yetirildi; Glyataq ermnilrinin quldur dstsi Srxvndlilrin 122 ba iri buynuzlu mal qarasn, Qalaylardan is 105 ba mal qovub apard; Admir ermnilrinin quldur dstsi Qapanl knd
sakinlrinin mal qarasn qarmaa chd etdi v araya dn atmada Qurban Allahverdi olu ldrld;
oxlu Dyirman adlanan yerd ermni sgrlrindn v yerli knd halisindn ibart olan 500 nfrdn ibart
quldur dstsi Qoturlu knd sakinlrinin karvanna hcum edrk, onlarn mumi mbli 1 milyon 200 min
rubla yaxn atlarn, kzlrini, pullarn, ev yalarn v mallarn qart etdilr; mlkdar Nuri byin
torpaqlarnda Adr ermnilrinin quldur dstsi mart Qrvndlilrin mal-qarasan talad; raql knd sakini
sgndr li olunun Sendrl yeri adlanan razid 115 ba iri buynuzlu mal-qarasn ermni quldur dstlri
talayb apardlar v bu hadis zaman hcum ednlr trfindn fars mnli oban Novruz ldrld; Adr
ermnilrinin quldur dstsi kz yeri adlanan razid Paprvnd knd sakini Hsrt Aakii olunu ldrb
12 ba qoyununu qartdlar; Papravndli Albnd Sadq olunu qoyun satmaq ad altnda aldadb z kndlrin
apararaq, onu ldrdlr v meyitini gizltdilr, qtl hadissi bu ilin yanvar aynda ba vermidi; Adr
ermnilrinin quldur dstsi Qalaylar knd sakinlrinin 84 ba iri buynuzlu mal qarasn v atlarn qovub
apardlar; yen Adr ermnilri Qarapirim knd halisi il atmaya balayaraq, onlarn 1350 qoyununu v 3
atn qartdlar.
Yuxarda sadalanan ermnilr trfindn ayr-ayrlqda trdilmi bzi cinaytlrin rhinin qsa
siyahsndan akar grnr ki, ermnilr sasn qoyunu, iri buynuzlu mal-qaran v atlar aparmaqla mslman
tsrrfatlarnn zln datmaq, talanm Azrbaycan kndlilrini ac qoymaqla didrgin salmaq niyytini
gdrdlr. Qza sakinlrin qar ox sayda trdiln qtllr, ldrlnlrin n yalarna, n cinslrin, n d
azyal uaq, qoca v htta lil olmasna rhm edilmmsi, ermnilrin bzi aada sadalanan cinayt
hadislrini xsusi vhilik v grnmmi qddarlqla hyata keirtdiklrin sbuta yetirilir. Bu minvalla
qddarcasna Umudlu knd sakini Sleyman Qazax Aslan olu, Mmmd Meli Paa olu v Kazm Atam
olu qtl yetirilib, aqqalanaraq, para-para doranldlar - onlar z kndlilri bel vziyytd tapmd. Hac
Qrvnd knd sakini Zeynb irin qznn csdi dlri ksilmi halda taplmd. Dovanl bsinin Korakor
knd sakini Ramazan Novruzli olu, Qn Ocaqqulu qz v olaq Sleyman Hsnli olu Boqmukanli
ermni Zhariya Kukurovann szlrin gr vhicsin ldrlm sonra is onlarn meyitlri yandrlmd.
Srxavnd - Boluqaya kndinini sakini Soltan li man olu Qazan kndinin yannda tutulub saxlanldqdan
bir vaxt sonra onun yandrlm meyiti taplmd. Gney-Qaya - Srxavnd knd sakinlri rif smayl olu v
77

PREZDENT KTABXANASI
Rcb Novruz li olunun ermnilr trfindn qtl yetiriln v balar ksilib atlan csdlri taplmd.
Mslman kndlrin hcum edn ermni quldur dstlrinin zvlrini v onlarn balarndan oxlarn,
ahidlrin ifadlrindn grndy kimi, mslman ahidlri z verdiklri ifadlrd tandqlarn bildirirdilr,
lakin burada yalnz tam adlar familiyalar tannan xslrin adlar kilck. Daha drst, mhz: Yuxar
Qarxun mlknn mlkdar mhndis Konstantan Nikiti Abramov, Avan Yzbaevin malikansinin idarisi
Baqrat by Mlik ahnazarov, Maraal Knd cmasnn kndxudas Nerses Manukov, Glyataq knd sakini
van by Mirzbyov, Dovanl kndindn Artemiy v Muki Sukiasovlar, Efrem v Nikolay ahbaovlar,
Bozorknd sakini Nikolay Saruxanov, Vng kndindn Tiqran Asan Clalov, Domqal kndindn Tsaur
Mosesov, Llss kndindn Vaqon Bejanov, Yuxar v Aa ayl sakinlri imir Aabyov, Setrak Usubov,
Tal kndindn Tyuni Atambekov, Adr knd sakini Karapet Anastasov, Tali kndindn saak, Minas
Ter - Danilov qardalar, yen hmin knd sakini Rstm Babayev, Hsnriz kndindn Sukias Qandazxazov,
ardaxldan Bxi Ovanesov, aa ayl kndindn Akocan Masesov, Nikolay Soqratov, Adrli Maroks by
Ter-Astaurov, Marqoovan kndindn Atakii Xaaturov. Bir ox baqalarnn is ahidlr trfindn yalnz
adlar il quldur dstlrinin itiraks olduu bildirilir. Adlar tam kiln ermnilr ninki quldur dstlrin
rhbrlik edirdilr v htta onlarn mslmanlar z llri il qtl yetirmkd v onlara zab vermkd xsn
itirak etdiklrini ahid ifadlri tsdiq edirlr.
Zrrknlrin aktlarndan bel qnat glmk olur ki, datyi zolan mslman kndlrinin bu
hadislr zaman kdiklri ziyanlarn hcmi n tmkinli minimum hesablamalarla bir ne on milyon rubl
hcmindn aa deyil.
2. Cbrayl qzas
Cbrayl qzas 12 mslman v 3 ermni knd icmalarndan ibartdir. Mhz bu frq v mslman
kndlrinin ksr hisssinin aran razisind topoqrafik baxmdan yerlmsin gr, bu torpaqlara ermnilrin
layiqli mqavimt rast glcklri ehtimalndan soxulmaa crt etmdiklri n, bu qzann halisi Cavanir
qzasnda olduu kimi, sasn Qaraba dalarnn datyi zolanda ermnilrin tcavzn mruz qaldlar.
ahidlrin verdiklri ifadlrdn tyin olunur ki, 1918-ci ilin dekabr ayna kimi datyi zolaqda yaayan
mslmanlar hm mlkdarlar, hm d kndlilr daxil olmaq rtil, Qaraban digr qzalarndak tatar (yni
azrbaycan trklri) mslman kndlrind ermnilrin trtdiklri vhiliklr, quldur dstlrinin hcum v
qartlri, zoraklqlar, alasmayan aznlqlar haqqnda eitslr d bel, qzann qonu ermni kndlrinin
sakinlri v onlarn hrmtli asaqqallar trfindn mntzm olaraq sakitldirildiklri v min-amanlqla
bal onlar inandran bir sviyyd tskinlik aldqlar n, ninki, hr hans bir mdafi tdbirlrin hazrlq
grrdlr, htta ksin olaraq, allarna bel gtirmirdilr ki, ermnilr bu tbliatn arxasnda onlarn
kndlrinin darmadan edilmsi layihlrini czrlar.
1918-ci ilin dekabr aynn birinci gnlrind ermnilr qzann mslman halisin qar hrbi
mliyyatlara baladlar, ilk nc ayr-ayr mslmanlar qtl yetirilmy baland, qismn d mal-qara
ourlanrd v nhayt, artq mtkkil tkil edilmi silahl ermni quldur dstlri tatar (trk) kndlrin qar
aq hcumlara baladlar. Lakin btn bunlara baxmayaraq, ahidlrin ifadlrindn artq ermnilrin aq
aqressiyaya baladqlar mlum idi v Cbrayl Qza Risinin Qaraba General-Qubernatorunun adna
gndrdiyi 17 fevral 1919-cu il tarixli raportunda bel yazlrd: "qzann mslman halisi bel hadislri
byk kdr hissi il qarlayaraq, he bir aktiv hrktlr balamadan yalnz zlrini v z mlaklarn
qorumaq namin mdafi mvqeyini tutaraq, ermni hcumlarndan yaynmaa alrlar, ermnilr qar he
bir qanuna zidd hrktlr yol vermirlr, bunu sbut etmk n qeyd etmk kifaytdir ki, qzada bir ermni
kndi bel he bir hadisdn he bir ziyan grmmidir".
Bu hadislrdn sonra ermnilrin mslman kndlrin qar trtdiklri cinaytlrin qsa sadalanmasna
kerk, hal-hazradk aadaklar grrk: Ddk, Edilli, Abulaq, Hoa, irakuz, Axullu kndlrind
yaayan ermnilr 1918-ci ilin dekabr aynn 26-na ken gec Ddk kndindki mslmanlar yaayan
hissy hcum edrk, onlarn evlrini talayb, darmadan etmi, evlr od vurub yandrmdlar; 1918-ci il
dekabrn 7-d el ad kiln kndlrin ermni sakinlri Ar knd halisinin qoyunlarn ourlayb aparmdr;
1918-ci il, dekabrn 5-d silahl ermni quldurlar Qarkelli kndin silahl basqn edrk, qoyunlar srb
aparmd; 10 dekabrda Doulu Mhrrm Musa olunun qoyunlar ermnilr trfindn qarld; el hmin
tarixd silahl ermnilr fndilr knd sakini Mir Yusif Mir Hsn olunun iri buynuzlu mal-qarasn apard; 2
dekabrda silahl ermni quldur dstsi Aq Mlikli kndini od vurub yandraraq, darmadan etdilr, evlr talan
edildi, halinin mal qaras qovulub aparld; yen hmin tarixd ermni quldur dstsi Xlfli, Tatar, xlar
kndlrin soxularaq, knd sakinlrinin mlakn dadb talad, mal-qarann bir hisssini qrb tkd, bir
hisssini d qovub apardlar.
Dekabrn 18-d Sirik kndi ermnilr trfindn yandrlaraq talan edildi; 1919-cu il, fevraln 27-d
Acaknd, Delenlr v Mlkdarl kndlrind yaayan ermnilr bir d tkrar Sirik kndin hcum edrk, bu
78

PREZDENT KTABXANASI
kndin Nusaslu bsini yandrdlar, 1919-cu il, mart aynn 29-da Axillidn olan ermnilr z kndlilri bad
Mmi olunu znn torpaq sahsind kinini umlayan zaman bandan yaraladlar; 1918-ci ilin avqust
aynda silahl ermnilr Qrvnd kndinin k yerinin ayanda iki oban ldrb, btn knd halisinin iri v
xrda buynuzlu mal qarasn qovub apardlar ev mlaklarn qart etdilr; 1919-cu ilin yanvarnda Qaradal
knd sakinlrindn Molla Nbiy Hac Mahmud olunun v Eyvaz Mehrli olunun qoyunlarn silahl
ermnilr qovub apardlar; 1918-ci ilin baharnda ermnilrin silahl quldur dstsi araban v Zrgr knd
sakini Bdir xan Mmi olunu soydular; 1918-ci ilin payznda Hadrut Muxan v Noramanik kndindn olan
Serqey Nikolayans v Serqey Lal adl iki ermni z kndlri yaxnlnda Boliant kndindn olan iki
mslman - Cfr lkbr olu v Nsir Mhrrm olunu qart etdikdn, sonra is ldrdlr, onlarn lpaq
csdlri sonradan yarann dibind tapld; 1918-ci ild Cilono v Mlkdar kndlrinin ermnilri Eyvazlu
kndin hcum edrk, halinin btn mal-qarasn srb apardlar, evlrini is talan etdilr v Hseyn
Allahverdi olunu ldrdlr; hmin ilin qnda Dolanlar kndinin ermnilri xlar kndin vhicsin
basqn edrk, evlr od vurub yandrdlar, kndlilrin mlaklarn talan etdilr, mal-qaran qovub apardlar;
Mlkdar kndinin ermnilri Mlikli kndini darmadan etdilr, evlri yandrdlar, mlaklar dayb
apardlar, mal qaran qartdlar.
Mslman kndlrinin talan edilmsi insanlarn qtli v yaralanmalar il mayit edilirdi, bel ki, Axullu
kndind 3 kii, 3 qadn bir uaq qtl yetirilmi, bir kii is yaralanmd; Mlikli kndind bir kii
ldrlmd, Tatar kndind bir nfr yaralanmd, Evatlu kndind bir nfr ldrlmd, xlar kndind
bir nfr yaralamd, Mzr kndind is alt nfr ldrlmd, Sirik kndind on bir nfr kii, 10 qadn, 14
uaq ldrlm, iki kii is yaralanmd.
Aran qzdran v quldur dstlrin balq edn ermnilr barsind veriln ahid ifadlrindn
grndy kimi mslmanlar canilrin oxlarn tanmdlar, lakin burada yalnz adlar v familiyalar tam
gstrilnlrin adlar sadalanacaq: mhz, Ddk knd sakinlri Balasan Ayrapetov, Arutyun Loqmatov,
Karapet Oqancanov, van Beylrov, Usup Xaiyev, Ovakim Barxudarov, Sarkis Mirzyev, Kemraku knd
sakinlri - Sumat Mirzyev, gizir Aslan Sarkisov, Avetis Petrosov, Nikolay Baxdyev, Aleksandr Seyranov,
Edinlu knd sakinlri - Bxi Aacanov, Qeraim Mirzyev, Bxi Paxapetov, Moses Qhrmanov, ua
qzasnn irakuz knd sakinlri - Xurud by, Markar by, xan by v Sumbat by xanovlar, Hoq knd
sakinlrindn - Muki Sfrov, Savad Ter-Qriqorov, Sarkis Kekuns, David Oqacanov, ua qzasnn anax
knd sakinlri Sokrat by Mlik-ahnzrov, kndxuda Markez, Mlkdar knd sakinlri - Muxan Martisov,
Nikolay Petorosov, Ovar v Tiqran Poqosovlar, Dolanlar knd sakinlri - Clal Cavadov, Oqacan Mirzcanov,
Aa Sarkis Martirosov, Qaraxan Cavadov, Muxan v Cavad Oqacanovlar, van Arzusanov, Daba knd
sakinlrindn Baxi v Natur Stepanslar, Muxam v Simon Nisyanslar, Ovanes v Akapcan Qarabyovlar,
Zmzur knd sakinlrindn - Muxan Mikirqaev, Aleksandr Melkumov, Ovanes Mosesyans, Acaknd
sakinlrindn - Qevond v Tateves Mikaylovlar, Qayk v Tiqran Akopcanovlar, Mirz Avenosov, xan
Sarkiscanov, Cilan knd sakinlrindn Markar Kazarov v Ovar Musiyev.
Mslmanlara dyn ziyanlarla bal zrrkn kndlilr v mlkdarlar trfindn tqdim ediln rizlr
v aktlardan bel bir qnat glmk olur ki, Cbrayl qzasnn mslmanlarna dyn ziyanlarn mbli bir
ne on milyon rublarla llr. Mal-qarann qart olunub aparlmas ev yalarnn, knd tsrrfat altlrinin
talan edilmsi v taxl ehtiyatlarnn zorla kndlilrin lindn alnmas nzr arpacaq drcd qzann
mslman kndlisinin iqtisadi vziyytini bhran halna gtirib xard v onun dm qabiliyytini he
endirdi.
3. Zngzur qzas
Ermnilrin mslmanlarn balarna mntzm gtirdiklri facilr v vhiliklr gr bu qza demk
olar ki, bu gnn zndk fvqlad tin vziyytd qalmaqda davam edir.
Yksk dalq razilrd yerln bu qza ua qzas istiqamtindn tamamil, Cbrayl qzas trfindn
qismn yolu ksilmi haldadr. Mslman kndlrinin ermni kndlrinin hatsind yalqz olmasndan istifad
edn ermnilr adtn bu raitdn bhrlnrk, z qvvlrinin oxluuna v hrbi tchizatna arxayn olaraq,
frsti ldn vermdn tcili surtd hcumlara kerk, szn sil mnasnda aalq etmy baladlar. Bu
qzada btn baqa qzalara nisbtn mslmanlarn vziyyti bir d ona gr arlad ki, ermni kndlrinin
badan-ayaa silahlanm quldur dstlrindn savay burada general Andranikin bal altnda ermni
sgrlrindn ibart olan dzgn tkil edilmi ermni silahl qvvlrinin nzrarpacaq drcd byk olan
nizami qoun hisslri var idi. Bel byk qoun hisslrin v yerli ermni silahl quldur dstlrin balq
edn general Andranik, Azrbaycan razilrin soxulduqdan sonra, ehtimal etmk olar ki, lind Ermnistan
dvltinin direktivlrini rhbr tutaraq, qoun yeritdiyi razilrd mslman halisin qar bel bir tlb irli
srd ki, ya Ermnistan hkumtin tabe olsunlar, ya da ki, yaadqlar qzann razilrini trk etsinlr, bellikl
o hr hans bir halda qzann razisini halisi il birlikd v ya onlarsz Ermnistan respublikasnn trkibin
79

PREZDENT KTABXANASI
qatmaa chd edirdi. Zngzur qzasnn mslmanlar z kndlrind btn dnyadan, ermni mdaxilsi
nticsind tcrid olunduqlar n, he yerdn kmk v mdafi xarakterli yardm ala bilmmlri zndn,
bzi kndlrd zif silahlanm kiik dstlr malik olduqlarndan, bir szl btnlkd ciddi hrbi qvvlr
malik olmamalarna baxmayaraq, ermnilrin tlblrin tabe olmaq arzusunda olmadn bildirdilr. Bundan
qzblnn ermnilr alasmayan qddarlq v vhiliklr nmayi etdirdilr. z respublikalarnn razilrini
aq akar genilndirmy can ataraq, onlar yerli mslman halidn he kim, htta knll srtd snacaq
axtarmaq niyyti il z doma yurd-yuvalarn atb gednlr bel rhm etmirdilr. Ermnilr btn bunlara
baxmayaraq kndlri yerl-yeksan edrk, sonuncu evin kimi yandrb dadr, dinc halini vhicsin qrr,
mal-qaran qovub aparr, mslmanlarn mlakn talan edrk, onlarn torpaq sahlrini llrindn alb
umlayrdlar. Hal-hazrk mqamda yalnz Oxu drsinin mslmanlar z yurd yerlrinin qhrmancasna
mdafisini davam ed bilirlr.
Sisyan mahalnn birinci polis sahsinin btn mslman kndlrinin hams, ikinci sahsinin byk
ksriyyti, , drd v beinci polis sahlrinin is nzrarpacaq hisssi yerl-yeksan edilmidir. Bir ox
kndlr szn sil mnasnda yerl yeksan edilib v htta onlar ermnilr trfindn dadlaraq umlanb,
nticd is 50.000 nfrdn artq mslman qaqn Cbrayl qzasnn drdnc sahsind mvqqti
yerliblr. ahidlrin verdiklri ifadlr v rsmi sndlrin bildirdiklri mlumatlara gr qzann 115 kndi
darmadan edilrk, mhv edilmidir: 1. Aulu, 2. Drbas, 3. Dulus, 4. Qurtlar, 5. ki, 6. Urut, 7. Vaudi,
8. rmis, 9. Bhrili, 10. Qzlcq, 11. Drknd, 12. Qarakils, 13. Mlikli, 14. Dorn, 15. Dovruz, 16. Qarda,
17. Oxtar, 18. obanlu, 19. Qadayolu, 20. ullu, 21. abadin, 22. Almalq, 23. anax, 24. Cbll, 25. Aknd,
26. Turabxanl, 27. Qulud, 28. Bkda, 29. ncvar, 30. Siznk, 31. Qaraimn, 32. Katar, 33. Seyidlr,
34. Xalac, 35. Danov, 36. Baydaq, 37. Noraenik, 38. Cicimli, 39. Hyaqulu, 40. Qomarat, 41. Drzili,
42. Qazan, 43. ayfl, 44. Taamir, 45. Tey, 46. Atqz, 47. rikan, 48. Dolutlu, 49. fqanl, 50. Tanzaver,
51. Mac, 52. Birinci Xocahan, 53. Yemzli, 54. Buakar, 55. Mlk, 56. Bnvp, 57. Birinci Vartanazur,
58. kinci Vartanazur, 59. Lehvaz, 60. lidr, 61. Mrziqit, 62. Tuut, 63. Puanl, 64. Razdr, 65. Mmmd
smayl, 66. Human-Dadanlu, 67. Tatarknd, 68. Kelu qlaq, 69. Zamlar, 70. sgrlr, 71. Qaragl, 72. uxur Yurd, 73. Ncflr, 74. Qarakelli, 75. aifl, 76. Birinci Qayagl, 77. kinci Qayagl, 78. Burunlu, 79.
Burcallar, 80. Gn-Qlaq, 81. Canbr, 82. Xrdaqlaq, 83. Tuafal, 84. irikan, 85. Qazan, 86. Qaralar, 87.
Hemeran, 88. Xotanan, 89. Oxtarl, 90. Xudayarl, 91. krli, 92. Klinu, 93. Tarnal, 94. Nvdi, 95. Toan,
96. Baharl, 97. Sanal, 98. Sfi-Yurt, 99. Krgl, 100. atarist, 101. Priveisli, 102. Meli smayllar, 103.
Burcalar-Drzili, 104. Subuklu, 105. Mzmazak, 106. Tzqurdlu, 107. Frcan, 1108. Suaras, 109.
Bayramua, 110. Koknaknd, 111. Qlaq, 112. Zabux, 113. Baylandur, 114. Barbyli, 115. Keravis Abdallar.
Bu qzann ermnilr trfindn qismn v ya tam dalm, yandrlm sas kndlrinin siyahsdr,
ondan baqa yen 10-a yaxn knd v srbst ada malik olmayan, mvqqti qazmalarda ibart olan 2-5 ev
arasnda yurd yerlri darmadan edilrk, yandrlb viran qoyulmudur. Yuxarda adlar sadalanan btn
kndlr yandrlb, halinin mlak danb, mal-qara srlb aparlb v razilr ermnilr trfindn tutulub v
bu gnn zn qdr mslmanlar hmin yerlr qaytmaq imkanna malik deyildirlr.
Burada kiik bir mruzd hr bir knd zr ba vern cinayt hallarn, ermnilrin mslman kndlrinin
halisin qar trtdiklri vhiliklrin siyahsn ayr-ayrlqda sadalamaq mmkn deyil. Hminin misli
grnmmi qddarlq hallarnn, insanlarn vhicsin ldrlmsinin, ignclr mruz qalmasnn qdrsiz
sayn v hr bir knd olan qurbanlarn siyahsn da gstrmk imkan xaricinddir. Btn bunlar trafl surtd
kifayt qdr geni qzann aradrlmasnda v ona lav edilmi akt v protokollarda rh olunub, ksini
tapmdr. Burada is yalnz ermnilrin dinc mslman halisinin bana gtirdiklri n facivi v xsusi
qddarl il seiln hallar barsind deyilckdir.
Btn sadalanan kndlr zr 3.257 kii, 2.276 qadn v 2.196 uaq ldrlrk qtl yetirilmi, 1.060 kii,
794 qadn v 485 uaq yaralanmdr, yekun olaraq btn mslman qzasnda hr iki cinsdn 10.068 insan
ldrlm v ikst edilmidir. Lakin onu da qeyd etmk vacibdir ki, ermni vhiliklrinin bu dhtli
martiroloqu - hidlrin siyah kitab tin ki, realla yaxn olsun, hqiqtd bu rqmlr gstrildiyindn xeyli
artq olmaldr, nki qzan bryn vhi bir xaosun, qarqln iind, say bilinmyn v nzart edilmsi
qeyri-mmkn olan qtllrin iind bir ox hadislr: ktlvi qtllr, mslmanlarn ktlvi v panik qa
zndn aradrlmam qald. ahidlrin ifadlrin sasn ermnilrin xsusi qddarl il insanlar vht
gtirn aadak hadislr aradrlb tyin edilmidir. Vaudi kndinin ermni sgrlrin veriln 15 n gzl
qz balarna gtiriln msibtlrin rfsizliyin, lyaqtsizliyin v onlara veriln ignclr
dzmdiklrindn v hminin fiziki zablara tab gtirmdiklrindn lb getdilr; el hmin kndin znd
400- yaxn mslman, knd ermnilr trfindn dadlaraq talan edilnd, msibtlrdn yaxa qurtarmaq,
ermnilrin burada onlar toxunmayacaqlarna mid bslyrk mscid yrlar, lakin ermnilr mscidin
girilrini balayb, pncrlrdn iri l bombalar atb, sonra da mscidi iindki insanlarla birlikd
80

PREZDENT KTABXANASI
yandrdlar; el hmin kndd mslman glini Qdm Tahir qzn xncrl doradlar v onun dlrini ksib,
el dorayb ldrdklri krp uann azna verdilr; yen hmin knd Yolu xhseyn olunu ldrb,
ermnilr onun cinsiyyt orqann ksrk, el lnn z azna soxdular; yen hmin kndd qzlardan Nis
Aman qz, cb Nuhbala qz, Sona Cfr qz v ahnal Cfr qz ln kimi ermnilr trfindn
zorlandlar; el hmin kndin yannda Glmst Qasm qz ldrlmd, onun dlrini ksib onura
stununa nal mxlamdlar; Nvdi kndind Ermnilr yz yal yatandan trpnmk iqtidarnda olmayan
qocan sng il deib qtl yetirdilr; el hmin kndin klrind ermnilr qlncla qab cann qurtarmaq
istyn qadnlarn v uaqlarn balarn ksdilr; ki kndind klri dlri ksiln qadnlarn v iki yer
aqqalanan balaca uaqlarn meyitlri il dolu idi; rmil kndini viran qoyarkn ermnilr sdmr uaqlar
sngy keirdib gy qaldrrdlar, lnlrin tik-tik doranm csdlri taplrd; Audi kndind ermnilr
adamlardan xristian dinini qbul etmyi tlb edir, qadnlarn dlrini ksib, krp uaqlarn azlarna
soxurdular; Audi kndind ermnilr Qulam Apiy kr olunun ayaqlarn diri-diri ksib onu snglrl
bizlyrk, allaqla dyrk qann itirib, ln qdr yerimy mcbur etdilr; el hmin kndin btn gzl
qzlar ermnilr trfindn vvl zorlandlar v sonra is ldrldlr; ullu kndind ermnilr yataqda xst
yatan doqquz adam qlncdan keirdilr; Barbyli kndind bir ev yeddi kii v bir qadn salaraq, hamsn
evl bir yerd diri-diri yandrdlar; Mslmanlar kndind ldrln insanlarn meyitlri o drcd caib hala
salnmd ki, onlar tanmaq qeyri-mmkn idi - lsiz, ayaqsz v basz csdlri he kim tanya bilmirdi;
Qatar kndind mhtrm asaqqal saylan Mdi Qlndr Mdi Qulu olu qtl yetirilrk, stn kerosin
tklb yandrlmd; el hmin knd ermnilr Krbalayi Allahverdi Hseyn li olunun l-ayan balayb,
yer yxaraq mal kimi ban ksdilr; Birinci Vartanazur kndind qlncla doranan qadn v uaqlarn say
hesab yox idi; rvan quberniyasnn Novo- Bayazit qzasnn Rhman-fndi kndind qoca brahim Hac
Hseyn olunun gzlrini diri-diri xardlar, ldrdkdn sonra is csdini yandrdlar.
Qzann mslman halisinin kdiklri msibtlrin natamam siyahs baxn bunlardan ibartdir.
Qadnlarn zorlanmas, ignclr mruz qalmas v ldrlmsi hallar o qdr oxdur ki, indiki mruzd
onlar sayb qurtarmaq mmkn deyildir, ahidlr bel tsdiq edirlr ki, bu tipli facilr, zoraklqlar demk olar
ki, qzann hr bir kndind trdilirdi.
Mslman kndlrinin ksriyytinin talan edilib, viran qoyulmas general Andranikin qounlarnn
qzann razisin soxulduqdan sonra ba verirdi v oxsayl ahidlr z ifadlrind tsdiq ediblr ki, btn
qartlr v qtllr sasn onun rhbrliyi altnda hyata keirilirdi v onun adndan halidn tslim olmaq v
qounlara itat gstrmk tlb edilirdi. Hadislr 1918-ci ilin yaynda v payznda ba verirdi. Hcum edn
ermnilrdn v quldur dstlrinin balarndan, ahidlrin verdiklri ifadlrdn v rsmi sndlrdn
grndy kimi mslmanlar qatillrin oxlarn tanyrdlar, bellri yzlrldir v onlar vaxt atanda ayr-ayr
cinayt ilrind czalarn alacaqlar. Aada is ahidlr trfindn tez-tez xatrlanan, birbaa mslman
kndlrin hcumlara rhbrlik edn, adlar v familiyalar tam bilinn xslrin adlar sadalanacaq. Bunlar
mhz aadaklardr: Goru hrinin sakinlri - Nikolay Osipov, Simon Mirumov, Darabas kndindn - amir
axnazarov, Mehri kndindn - David Arak, Matvesov Vaiants, Kovar kndini sakini - Hamazasp, Qyalr
kndindn - Aaby mlik Oqacanov, Astazur kndindn - gizir Aaby Mudusi Latvakanov, el hmin kndin
sakini - Nikolay Barsamov, "Yapon" lqbli srgn gndrilmi qaaq ermni, Ostazurlu kei Ter-David,
Darabas knd sakinlri - David v Kaspar Keiovlar, Axlatian kndindn - Ovakim Qevorkov v Yaqub
Arustamov, Qalac knd sakinlri - van Martirosov, Manuar Poqosov, Aqalo Oqacanov, Dulus kndindn Nepoqos Kapriyelov, Sarkiscan Tevosov, Darabas kndindn - Stepan Poqosov, Aleksandr Kukiyev, Sirkatas kndindn Misrop Kuniyev, Efrem Rstmov, Kuris kndindn - Lalazar v Qrib Qribovlar, Savkar
kndindn - Xuba Davidov, David Mnasakonov, Manuar Tyniyev, Arazur kndindn - Konstant Asriyev,
Xotanan kndindn - zabit Ovanes Ter-Petrosov, Axtaxana kndinin keii Ter-Qrikor Ter-Minasov, mhndis
Sumbat Mlik Stepanov, Qeryusax hrind yaayan kemi polis pristav (risi) saaak Buinyev v
Seretakov, Muqancuk kndindn - Dada v Xaaeur Osinov, Glgm kndindn - Tevi Mnasakanov, Uqural
knd icmasnn kemi kndxudas Nikolay Petrosov, Bz kndindn - Samson Mlik-Parsadanov, Akarak
kndindn - van Kazarov, Ayrapet Stepanov, Efrem Aqaxanov, Arnik Simonov, Arazur kndindn - Sumbat
Mlik -Stepanov v Kovar kndindn -Aqolo Poqosov.
Zngzur qzasnn yzdn yuxar mslman kndinin viran qoyulub, talanmas on minlrl iribuynuzlu
mal-qarann, bir ne yz min qoyunun qovulub aparlmas, balarn, kinlrin mhv edilmsi, btn bunlar
mslmanlarn iqtisadi vziyytini kkndn laxlamasna gtirib xard, qzada dilni kkn db,
Azrbaycann baqa kndlrin qaan halinin say 50.000 nfri td. Dyn ziyann n minimum mbli
milyard manat trafnda oldu.
(Mnb: ARDA, fond 970, siyah 10, i 161, vrq 1-9)
81

PREZDENT KTABXANASI
4. Fvqlad Thqiqat Komissiyann zv Novatskinin mruzsi
El hmin komissiyann sdri cnablarna Quba hrinin dadlmas v Quba qzasnn kndlrind yerli
haliy qar trdiln vhiliklr v zoraklqlar haqqnda.
1918-ci ilin aprel aynda Bak hri v Bak quberniyas boleviklrin lind olarkn, 187 nfrdn ibart
silahl dst il bolevik partiyasnn nmayndsi David Gelovani Qubaya daxil olaraq, zn Quba qzasnn
Komissar elan edib, yerli hali trfindn tcili olaraq sovetlrin hakimiyytinin tannmasn tlb etdi.
Quballar bu tlbi yerin yetirdilr. Gelovani hrd bolevik idar sulunu ttbiq etmy balad. Quba
mslmanlarnn dinc hval-ruhiyysin tam min olduqdan sonra, o, trksilah edilib, saxlanlmaa Quba
trmsin gndrilmi 200 yaxn ermni dustaqlar n yerli mslman halisi trfindn he bir thlknin
olmayacana arxayn olduqdan sonra, ermni mhbuslarn hamsn azadla buraxd.
Bir ne gn bu minvalla sakit td. Birdn, quballar n gzlnilmdn, dalar trfdn lzgi
kndlrinin halisindn ibart olan silahl dst hr yaxnlaaraq, Gelovanidn hri buraxmaq v sir kimi
tslim olmaq tlb olundu. Gelovani lzgilrin bu tklifini rdd etdi. Lzgilr hri at tutmaa baladlar.
Bir-ne gnly uzanan atma balad. Gelovanin kmyin bir top v pulemyotlarla silahlanm sgr dstsi
gldi. Bu kmy baxmayaraq, ermnilr lzgilrin qarsnda duru gtir bilmdilr v hri trk etmk
mcburiyytind qaldlar. O, hri trk edrkn z il hrin ksriyyti ermnilrdn ibart olan btn
xristian halisini zorla apard. Lzgilr geri kilnlrin tqibini davam edrk, yol boyu onlar at tuturdular.
Atmada Gelovanin xarb apard dinc xristian halidn bir ne nfri hlak oldu. Onlardan - ermni Maak
Kasparov, ermni keii Aleksandr Baqdanov, Duxol Poqosov, ruslardan - provaslav keii, cza Qolubik,
aksiz mmuru Polesn, mebyi Abrosimov, doktor Mixels v bir ox baqalar. Gelovani z dstsi v sa
qalanlar qaqnlarla birlikd xb getdi. Bundan sonra hrd sakit v dinc hyat davam edirdi. Lzgilrin
silahl dstlri Gelovanini Quban trk etmy mcbur etdikdn sonra, evlrin daldlar.
Yuxarda tsvir ediln hadislrdn txminn iki hft sonra, Qubaya bel bir xbr atd ki, Bakdan
Qubaya pulemyot v toplarla silahlanm byk qoun dstlri hrkt edir. hr halisindn bzilri mlak
v mlklrini bal-bana buraxaraq, melr qadlar, lakin halinin ksriyyti Qubaya ynln qoun
dstlrinin onlara qar hr hans bir thlk trd bilcklrini gmanlarn bel gtirmdiklrindn, evlrini
trk etmdilr. 1918-ci il may aynn birind shr tezdn trkib etibar il sasn ermnilrdn ibart olan, artq
yuxarda adn kdiyimiz dst, mhur danaksakan Hamazasp v onun kmkisi Nikolayn bal altnda,
hri mhasiry alb, onu tfng, pulemyot v toplardan at tutdular. Araya dhtli bir vahim v qarqlq
dd. Silahllar demk olar ki, he bir mqavimt grmdn hr daxil oldular. hrin l keirilmsi
mslman halinin vhicsin dylmsi v onlarn bana alasmaz vhiliklrin, msibtlrin gtirilmsi
il mayit edilirdi. Ermnilr klrd qarlarna xan uaq v qadn v kiilri qddarcasna ldrr;
evlr soxularaq btn aillri grnmmi qddar bir vhilikl qtl yetirirdilr. Onlar htta sdmr uaqlara
bel aman vermdn, onlar analarnn qucanda glllyirdilr, xncrl dorayrdlar. Msln, bu minvalla
ldrlnlrdn 14 nfrdn ibart ailsi olan Krbalayi Mmmd Tann ailsini; qarn xncrl doranan v
balalarnn ba ksiln uaq atas Mmmd Rsulu; evlrind arvad Mdi Bibixanm v olu Abdul
Qasmla od vurulub yandrlan Hac Dadabala Qasmn ailsini; Hakim v Pst adl iki qz anasnn
sinsind doranan Krbalay Abuzr Mstan olunun ailsini; bir ne ua il birlikd qtl yetiriln Mdi
Qmbr Molla-mhmmd Saleh olunun ailsini sadalamaq olar. Bunlardan savay Molla ahbaz, usta
Mhmmd Bayram olu olu il birlikd, Mdi Musa Zeynal olu, Mdi li Mdi Feyzulla olu,
Krbalay Dada Bar olu, Cabbar Mmmdli olu, Saib, Sfrli Mdi Talb olu v bir ox baqalar da
ldrlmd. hr hcum edn ermni quldur dstlri trfindn l salmaq v zab vermk hallar da az
olmamd; msln, sgrlr mhtrm asaqqallara zlri n mslman qadnlarnn gtirilmsini mr
edirdilr. Bel mrlri yerin yetirmkdn imtina etdiklri n lipaa Krblay Mhrrm olu z olu il
birlikd qtl yetirildi, n dhtlisi d o idi ki, vvl atann gzlri qarsnda olunun gzlrin xardb, zn
doradlar, qarnn paraladlar. ldrln qadn kii v uaqlarn mumi say iki min trafnda idi. Ermnilr
adlar qohumlar trfindn gizldiln yz yaxn mslman qadnn v qzlar zorladlar. Mslmanlarn
mlak qart olunurdu. ctimai xadimlrin hesablamalarna gr Qubada Hamazaspn dstlri trfindn drd
milyon nad pul, drd milyon be yz min dyrind qzl v qzl yalar, qiymtli da-qa, 25 milyon rubl
dyrind qida ehtiyatlar v mxtlif mallar qart olunub ermnilr trfindn danmd. Bunlardan savay
Hamazaspn dstlri Qubada brahim by xlyarskiy, Md li Hseynova, Orucli hmdova. Bkir
Mehrliyeva, Sttar Mmmdyarova, Hidayt mirbyova, Qafar Orucova, Yusif by Abusalambyova, v
baqalarna mxsus olan 105 bina v tikintilri, mslman idarlri yerln binalar od vurub yandrmd.
Yannlar nticsind zrrknlr dyn ziyann mbli yz milyon rubl hcmind idi.
82

PREZDENT KTABXANASI
Hamazaspn dstlri Qubaya atana kimi hrkt etdiklri istiqamtd - qarlarna xan dmir yolunun
hr iki trfind yerln btn mslman kndlrin hcum edirdilr, evlri yandrrdlar, dadrdlar,
mlaklarn talan edirdilr, qamaa imkan tapmayan sakinlri is uaq, qadn olduuna rhm etmdn
ldrrdlr. Bzn el hallar olurdu ki, ermnilrl danqlara chd etmk n kndlilr onlarn stn itat
gstrmy, tslim olmaa hazr olduqlarn bildirmk mqsdil a bayraqlarla nmayndlrini gndrirdilr,
lakin ermnilr onlarla he bir danqlara balamadan hamsn gllyrdilr, onlarn gldiklri kndlri is
talayaraq, yerl yeksan edirdilr. Bel bir hadis, msln, lixanl cmiyytind olmudu: burada ermni
dstsi onlara parlamentari kimi trif gtirn kndxuda Mirz Mmmd Dada olu v Glhseyn Mmmd
olunu he bir danqsz ldrdlr. Buna oxar baqa bir hadis Dvi cmiyytind ba vermidi, bel ki,
Dvi bazar v Qzlburun kndlrinin sakinlri on be nfr hrmtli asaqqallarn duz-rkl ermnilrl
danqlara gndrdilr. Ermnilr duz-ryi qbul etmdn, bara glnlrin hamsn son nfrindk qtl
yetirdilr. Hamazaspn ermnilrdn ibart ordusu z vhiliklrin he bir srhd qoymadan, htta
mslmanlarn dini hisslrin bel hrmt qoymurdu: onlar trfindn oxlu mscidlr yandrld,
mslmanlarn mqdds Qurani Krim kitab is tik-tik crlb ayaqlar altna atlr, yandrlrd. Myyn
edilmidir ki, Hamazaspn dstsi Quba qzasnda 122 mslman kndini yandrb, qart edib: Dvi, Saadan,
arxana, Daryazerost, Zalcan, lixanl, Eynibulaq, rb l-Mmmd, Aasbyli, Kolan, rb Hmiy,
Tuqay, Nardrin, Siyzn, Razimli, Srra, Qulamyar, But-But, Andrey-Abad, Xliyar, Qaraqal, Aa-Kui,
Sarvan, mirxaim, Tura, Aygn, Cey, Qibl-Qrez, Qara-Qurtlu, Kara, Narican, Xudat, Aa Buduq, Xamaz
stansiyas, Tz v Khn Xamaz, Mrd Sube, zilyar, Qaraqll, Nabur, Xasbulat, Bibii, Babal, Aali,
Mehrli, By-Qlaq, Canafur-Qlaq, Kle-Qlaq, Yusif-Qlaq, Qui-Quraki, Dendenik, arxi, Mrsli Qlaq, Xrda-Oymaq, Qaraayl, Lanluk-Oba, Xzr Friz, Er-Qoc, Qululi, Hsn-fndi, rb, rb-Sof,
Qara-Bai, axmaql, Caqatay, Kazsniye-lx, Avaran, Xural, ilgir, kinci-Xazri, Acaxur, Zubul, Dz-Tahir,
Okur, Byk Moruq, Qican, Qusar, mam-Kulu, Yuxar-Zeyxur, Hsn-Qala, Urva, Aaelik, Aa Leki-Hil,
Khn Xudat, Avxik, Dat-Yataq, Teki, Kasi-Qlaq, libey-Qlaq, qriq, Anx, Aa Xuc, Alpan, Digah,
Elzik, Mirz-Mmmd-Knd, knd, Hac-Qayib qlaq, Susay, Xucbala, Cimi, Rustov, Yenqiknd, Hilbi,
ii, Shb, Nudin, Zrqova, Afurca. Bu kndlrin talan zaman 60 kii, qadn v uaq ldrlb, 53 kii
yaralanb. Evlrin dadlmas, qartlr v dinc halinin danan mlaklarnn v mal-qaralarnn talanlar
nticsind Hamazaspn yuxarda adlar sadalanan kndlrin yerli halisin vurduu ziyann mbli 58.121.
059 rubl civarnda idi.
Ad xatrlanan Gelovaninin ifadlrindn grnr ki, Hamazaspn dstsi Qubaya cza tdbirlri n
komissar aumyann arzusu il baqa komissarala bildirilmdn v onlarn razl alnmadan gndrilmidir.
Orduya adamlarn sfrbrliy alnmas il bal ilr hrbi komissar Karqanov trfindn hyata keirilib v
dst txminn iki min nfrdn ibart olmaq rtil sasn "Danaksutyun" partiyasnn zv olan
ermnilrdn tkil edilib v ordunun bana mhur danak Hamazasp qoyulub. Dstnin komissar Venun
adl birisi tyin edilmidi, "cza dstsi" adn alan bu dst he bir siyasi mqsd gdmrd. Bu fakt
Hamazasp z Qubada etdiyi xlarda etiraf etmidi. O xlarnn birind kinmdn aq-akar bel byan
etdi: "Mn ermni xalqn qhrman v bu xalqn maraqlarnn mdafiisiym. Mn buraya (Qubaya) cza
dstsi il ona gr gndrilmim ki, iki hft bundan vvl burada ldrln ermnilrin qisasn alm. Mn
bura qanun - qaydann brpas v Sovet hakimiyytinin qoyulmas n gndrilmmim, mn bura sizin
ldrdynz ermnilrin sizdn qisasn almaq n gndrilmim v mn mr edilib ki, irvanda
(amaxda) etdiyim kimi, dnizin (Xzr dnizinin) sahilindn ah daa (Dastana kimi) qdr razilrd olan
btn mslmanlar mhv edim v sizin evlrinizi yerl yeksan edim, sizin v trklrin qrd bizim ermni
qardalarmzn qann yerd qoymaym, lakin mn siz rhm etdim".
Hamazaspn "cza dstsind" onun zndn, komissar Veruns v kmkisi Nikolaydan baqa Quba
halisindn trdiln cinaytlrd itirak edn aadak hr sakinlrinin d adlar vardr: Arutyun Ayrepetov,
dllk Cavad, Arutyunov, Avakov, balq snayeisinin olu Avakov, tlb Amircanovlar. Tacir Mirz
mircanovun qarda v bacs olanlar, Mirz mircanovun z, dkan Mlikov, Vartan, Quba hrind
evi olan Qriqorinin olu, Arutyun, dyirman olan Mirzcann nvsi, Vartan Avakov, Arutyun Babaolu,
Aleksandr Mukasyans, Tateos Yaqub olu, Babacan olu il birlikd, Arutyun Karapet olu iki olu v qarda
olu il birlikd. Ermnilrl cinayt mllrind itirak edn bu insanlar Quba hr sakinlrindn hadislrd
zrrknlr: hrli Mdi bad Barov, Krbalay Abuzr Mstan olu, Mdi Hseynqulu Barov,
Mdi Hmdulla liyev, kr Turab olu, Mdi Molla Yusifxan Hac hmd li Murad olu v Molla
Hac Baba Axundzad trfindn tsdiq edilmidi.
rh olunanlar adlar sadalanan zrrknlrdn baqa, aadak Quba hr sakinlrinin zrrknlri
trfindn d tsdiqlnmidir: Mmmdli Krblay rzaqulu Sultanov, Medi Sultan sgrov, Mdi Hac
Aa Krbalay hmd olu, Mirlkbr Mirmmmd olu, axmaq Mdi Talb qz, Krbalay Paa Turab
olu, Zhra Yusif qz, Molla eyx Hseyn Axundzad, Dimini knd kndxudas aban rkr olu, Saadan
83

PREZDENT KTABXANASI
knd icmasnn kndxuda Dada Musa olu, Tuqoy icmasnn kndxudas Hseyn liby Qseynby olu,
Boyt icmasnn kndxudas Bilal Mdi Mmmdbar olu, Cey icmasnn kndxudas srafil Mmmd olu,
Qibl-key knd mollas Molla Seyfddin xtiyat olu, Qaraqurdlu icmasnn kndxudas eyda xli olu,
Seyidlr knd sakinlrindn Hac Seyid Abdulxaliq Hacseyid olu, Noraen knd icmasnn kndxudas
Xanmmmd Barat olu, ollar kn sakinlrindn Rsul Xanmmd olu, Aa-Buduq knd icmasnn
kndxudas Mstan Nsir olu, mlkdar Hsn by xlarski, Susay knd sakinlrindn Uluby Xeyirbyolu,
Avaran knd icmasnn kndxudas Hac eyda Nzral olu, Narcan kn sakinlrindn brahim Zahidov,
Ngdi icmasnn kndxudas Rstm Fineydan olu, Mhc cmiyytinin asaqqal, Rza Sfpli olu, Mhc
kn sakinlrindn Murad Rsul olu, Fitulla Cfr olu, Amsar icmasnn kndxudasnn Krim olu v Alpan
knd mlkdar Bybalaby Qaibov. V eyni zamanda zrrkn icmalar trfindn trtib edilmi Quba
hrin bax protokolu v aktnda bu hadislrin tsdiqi z ksini tapmdr.
Yuxarda yazlanlar sas tutaraq, bel hesab edirm ki, Quba hrini darmadan edn, Quba qzasnn
122 kndini viran qoyan yuxarda adlar sadalanan "cza dstsinin" zvlrin - Hamazasp, onun kmkisi
Nikolay, komissar Venuns Arutyun, Ayrapetov, dllk Cavad, Avakov, mircanov v baqalarna qar onlarn
trtdiklri cinaytlrl bal onlara qar Qanunlar toplusunun 13, 129, 927, 1633. 1453, 1607 maddlri il
cinayt ii alsn. Kemi komissarlardan aumyan v Karqanova qar is onlarn lm il bal olaraq
cinayt ii almasn.
84

PREZDENT KTABXANASI
5. amaxda ermnilr trfindn dadlm kndlrin siyahs
(1918-ci il)
Qbiristan nahiysi
1. Mrz
2. xlar
3. uxanl
4. Snd
5. Mirzyandigah
6. Nabur
7. Tkl-Hac Mmmd Hseyn
8. Yekxana-Talib
9. Qurban
10. rbahverdi
11. rbalba
12. Cmcmli
13. Sxzahrl
14. Qaraczl
15. Tsi
16. Tklmirzbaba
17. Bkl
18. yirli
19. rbqdim
Mdrs nahiysi
1. Quu
2. ayl
3. Aviriknd
4. Muanl
5. Murta
6. Tal-Muan-Nuru
7. rdil
8. Qaravli-Vahid by
9. Adnal
10. Kurdami
11. Qonaqknd
12. Hmyli
13. Caban
14. ayl-Baxby
15. Malgal
16. Yuxar aan
17. Mlck
18. Hansl
19. Aabyli
20. Axta
21. Bico
22. Alpaut
23. Osmanbyli
24. Lngviz
25. Kaad
26. Ketimar
27. arxan
28. Nydi
29. Boyat
30. Ddgn
31. Aa aan
85

PREZDENT KTABXANASI
32. ngxaran
33. Begal
34. Cavanir
35. Asu
36. ah-Mazid
37. apan
38. Borbor-Navahi
39. Barl
40. Ovulu
41. Poylyar
Qoun nahiysi
1. Birinci Ngdi
2. Nuran
3. Zeyla
4. Pur Qara-uxa
5. Suraxan
6. Kiatan
7. Koleybugut
8. abian
9. Maahi
10. Talabiyan
11. Kelerarac
12. Koyurdivan
13. Pir bdl-Qasm
14. Bizlyan
15. Mdji
16. Gaciman
17. Dilman
18. Kelva (Nevla)
19. Hatman
20. Hosa-dara
21. Sulut
22. Tircan
23. Tal-Nuri
24. Hon-kend
25. Sardagar
26. Zargava
(Mnb: ARDA, fond 970, siyah 1, i 50, vrq )
86

PREZDENT KTABXANASI
6. Quba qzasnda ermnilr trfindn qart ediln v dadlan kndlrin siyahs
(1918-ci il)
1. Dvi
2. Sdan
3. arxana
4. Dr Zarat
5. Zalcan (Saolcan)
6. lixanl
7. Eynibulaq
8. rb Almmmd
9. Aasbyli
10. Kolan
11. rb-Xamiy
12. Tuqay
13. Nardr
14. Siyzn
15. Rhimli
16. Surra
17. Qulamlar
18. Buduq
19. Xlillr
20. Qaraqal
21. Aa Quu
22. Sarvan
23. mirxanl
24. Tura
25. Aygn
26. Cey
27. Kibla-Qraz
28. Qaraqurtlu
29. Qara
30. Naracan
31. Xudat
32. Aa Buduq
33. Xamaz stansiyas
34. Khn Xamaz
35. Yeni Xamaz
36. Mrdoba
37. zizlr
38. Qaragilli
39. Nabur
40. Xaspoladoba
41. Bibii
42. Babal
43. Ali
44. Mehral
45. Byk Qlaq
46. Canafur-Qla
47. arx
48. Xrda Oymaq
49. Qaraayl
50. Lanlukoba
51. Kl Qla
52. Yusif Qla
53. Qabuqra
54. Mrslli Qla
87

PREZDENT KTABXANASI
55. Xzr Friz
56. Yergc
57. Qululu (Hlvl)
58. Hsn fndi
59. rb
60. rb Sofu
61. Qarabal
62. axmaxl
63. Ciatay (Xamaz)
64. lx
65. Avaran
66. Xural
67. ilkir
68. II Hzr
69. cxr
70. Zubul
71. Dustair
72. Oxur
73. Byk Mruq
74. Hican
75. Qusar
76. mamqulu
77. Yuxar Zuxur
78. Hasanqala
79. Urva
80. Aalik
81. Aa Lki-xel
82. Khn Xudat
83. vc
84. Zeyxur
85. Quzuqlaq
86. Gdzeyxur
87. Yasab
88. Ngdi
89. Amsar
90. ski-qrc
91. Dad-Yataq
92. Tky
93. Qmlqla
94. liby qla
95. qrx
96. Anx (niq)
97. Aa Xu
98. Alpan
99. Digah
100. Elzi k
101. Mirz Mmmd kndi
102. kn
103. Gilabi
104. ii
105. Shb
105. Hacqaib
106. Zrqova
107. Afurca
(Mnb: ARDA, fond 1061, siyah 1, i 95, vrq 5-8.)
88

PREZDENT KTABXANASI
7. 1918-ci ild rvan quberniyasnda dalm v boaldlm
azrbaycanl yaay mntqlrinin
siyahs
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Qzann, milis sahsinin

v kndin ad
Tsrrfatlarn say
halinin say
70
170
100
24
90
115
40
32
20
37
387
706
625
119
426
493
208
188
79
202
143
63
62
500
62
64
56
34
843
355
496
3173
496
638
442
256
rvan qzas
I milis sahsi
Damagirmz
Zar
Kamal
Kzcik
Mngs
Oxavert
Tutiy
Krpicli
Tatar-Koxtu
liqrx
II milis sahsi
Ahamzal
Cbcili
Xarratl
Uluxanl
Qaradal
Sarcalar
Reyhanl
Hbilkndi
III milis sahsi
Sabn
Qmrli
Torpaqqala
Qaraqoyunlu
Dyn
Buzovand
Qarahamzal
Alpava
Doqquz
pkli
Aba
Novruzlu
Yamancal
IV milis sahsi
Sdrk
Cmi qza zr
35
151
56
67
92
28
160
28
36
37
19
16
107
202
870
415
432
432
96
815
206
210
185
132
231
763
500
3015
4117
19005
Srmli qzas
I milis sahsi
ligyk
Yuxar Bndmurad
Aa Bndmurad
Knd
Dalca
Asma
69
13
12
16
17
35
467
107
232
249
171
147
89
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.

PREZDENT KTABXANASI
Qaragney
53
Gyk
18
Qzl Qala
18
Qarahasar
24
Sianl
18
Arxac
193
ydir Mava
262
Mlkli
361
Sultanabad
26
Aamhmmd
130
Aaverdi
42
rbkirli
83
Qasmcan
80
Quzuknd
46
Qazan
121
Kiti
165
Gllk
101
Oba
120
Saroban
63
Yuxar arx
42
Aa arx
15
Yayc
226
Amart
40
Xaraba lican
145
Hseynkndi
79
Zlfqar
82
Qzl Zakir
49
Qaz Qla
90
Mrdli Qla
6
Ncfli
11
II milis sahsi
Hsnxan
110
Gyli
80
Cnntabad
240
Diz
300
Qaraqoyunlu
28
Kircba
35
Ouzlu
20
Sfrqulu
28
Toxanahl Bayat
63
Toxanahl Qacar
178
Xaraba lican
42
iri
70
III milis sahsi
nc
120
Srmli
80
Pirli
92
Osmangy
20
Sydl
50
Yuxar Qatrl
46
Cvnli
25
Turabi
70
Mirzxan
21
Suki
39
Pirsax
56
637
336
109
266
109
2021
1672
2100
190
620
206
344
363
236
583
751
760
720
338
222
144
1500
254
832
550
515
299
406
41
127
618
600
2090
1823
139
250
123
197
658
1076
239
575
887
790
870
115
219
528
226
337
208
356
523
90
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.

PREZDENT KTABXANASI
krk
72
Qaml
35
Aa Qatrl
21
inavad
12
Kahin
35
Ada
46
Aaby
27
Dmirixan
83
Qaracaviran
53
Yal
31
likosa
50
Sianl
50
Dalca
47
Quru Aac
40
Mua
100
rgov
93
Cmi qza zr
5493
Emidzin qzas
I milis sahsi
Molla Dursun
Haclar
Girampa
Ayarl
Aca Qala
Araml
Zeyv
Kolanl
Qarabazar
Sfiabad
Gzl Qmrli
Qaraqoyunlu
Ayranl
Batrnc
kinci Ayranl
Tossuz
obankr
II milis sahsi
Kiik knd
Persi
Tkiy
Parp
Haxs
Zeynalbula
Gdkli
Nziravan
Ayrsaq
Qoabulaq
Gytl
Qaraceyran
Krdli
Hamaml
Tlnbi
krk
658
630
267
202
529
210
251
812
779
588
750
673
420
426
879
843
41347
35
29
26
70
72
30
108
159
129
29
89
74
39
75
35
83
388
320
248
130
353
420
162
622
768
688
243
411
472
370
526
215
420
2417
32
42
145
173
74
45
24
190
68
25
18
27
65
27
82
52
99
370
323
725
1006
35
295
242
1380
553
209
211
208
395
135
208
379
629
91
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
166.
167.
168.
169.
170.
171.
172.
173.
174.
175.
176.
177.
178.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.

PREZDENT KTABXANASI
rgov
70
III milis sahsi
Yuxar Qarxn
213
Aa Qarxn
120
orknd
62
Trkmnli
54
Molla Bdl
52
Acaarx
110
Krim arx
353
Armudlu
42
ydli
143
Canfda
218
Yuxar Qulubyli
42
Aa Qulubyli
40
Saatl
43
Qaml
24
Meteqala
19
Qatrabad
30
Rncbr
66
Peziki
32
Xocayar
27
IV milis sahsi
Pirtikan
64
Pirmlk
82
eyx Hac
38
Karvansaray
85
nk
145
Aralx
62
Quldrvi
48
Taln
59
Mehriban
140
rind
45
Yuxar Qaraqovmaz
70
Aa Qaraqovmaz
42
Aa Aacaqala
115
Sabunu
32
Ahaq
44
Yuxar Qalaqut
18
Aa Qalaqut
17
Qaraqala
18
Qzbin
21
Susuz
18
Knk
19
Mustafato
60
Bozbur (krd)
32
Aylanl
100
Seyranqla
15
lanqlaq
12
Ucan
90
Bayraml
12
Qdim Bir (krd)
32
Yuxar Acaqala
100
Cmi qza zr
5979
280
1153
625
408
510
335
720
1700
309
880
1318
286
518
247
247
364
195
226
264
236
496
261
410
210
677
358
357
430
533
239
384
253
315
165
327
50
95
108
100
90
91
289
165
300
83
58
300
82
165
308
35784
Novo-Bayazid qzas
92
192.
193.
194.
195.
196.
197.
198.

PREZDENT KTABXANASI
I milis sahsi
rzknd
80
593
II milis sahsi
Azbir
116
755
Bl
112
658
Atala
62
424
yrivng
96
706
Hac Muan
130
1034
Rhmanknd
72
779
Cmi qza zr
668
4649
Cmi quberniya zr
15 155
100 626
93

PREZDENT KTABXANASI
8. 1919-cu ilin son iki aynda ermnilrin rvan quberniyasnda
darmadan etdiklri mslman kndlrinin
siyahs
Emidzin qzasnda
1. Haclar
22. Yuxar Qaraqovmaz
43. Persi
2. Molla Dursun
23. Aa Qaraqovmaz
44. Parp
3. Tr
4. Qaraqoyunlu
5. Acaqala
6. Kolanl
7. Qmrli
8. Ayarl
9. Batrnc
10. Ucan
11. Kvi
12. Avan
13. Qaracalar
14. Maqda
24. nk
25. Mehriban
26. eyx Hac
27. rind
28. Taln
29. Pirmlk
30. Pirtikan
31. Ahaq
32. Aralq
33. Quldrvi
34. Gytl
35. rgov
45. Zeynalbula
46. Zeyv
47. Birinci
48. kinci Quluby
49. Acaarx
50. Krimarx
51. Canfda
52. ydli
53. Armudlu
54. Molla Bdl
55. Buzovand
56. Trkmnli
15. Dian
36. Qoabulaq
57. Kolanl
16. Tal krk
37. Gdkli
58. Sfiabad
17. Baacq
38. Ayrsaq
59. Qmrli
18. Karvansara
39.
60. Qarabazar
19. Yal
40. Kiikknd
61. Yuxar Qarxn
20. Yuxar Acaqala
41. Nziravan
62. Aa Qarxn
21. Aa Acaqala
42. Persi
II Srmli qzasnda
1. Yayc
2. Oba
3. Gllk
4. Amhmmd
5. Qasmcan
6. rbkirli
7. Quzuknd
8. Saroban
9. Aaverdi
10. Srmli
11. Qazan
12. Ncfli
13. Amart
14. Mlkli
18. kinci Arxac

19. nc Arxac
20. Qaraqoyunlu
21. Zlfqar
22. Hseynkndi
23. Sfr Qulu
24. Cnntabad
25. Aa Diz
26. Yuxar Diz
27. Hsnxan
28. Kirba
29. Ouzlu
30. Qzl Zakir
31. Qurbanl
94

PREZDENT KTABXANASI
15. ydir Mava
32. Drkndi
16. Sultanabad
33. Prni
17. Birinci Arxac
34. Tpba
III. rvan qzasnda
Zngibasardan baqa btn kndlr (yni 32 knd).
(Mnb: ARDA, fond 894, siyah 10, i 80, vrq 30-31)
95

PREZDENT KTABXANASI
9. Zngzur qzasnda dadlm kndlrin siyahs
(1918-1919-cu illr)
1. Ad
2. Drrabbas
3. Dulus
4. Qurdlar (Krdlr)
5. ki
6. Urud
7. Vad
8. rmis
9. Baharl
10. Qzlcq
11. Drknd
12. Qarakils
13. Mlikli (Mlkl)
14. Dortn (Dorn)
15. Dvruz
16. Qarada
17. Oxtar
18. obanl
19. Qarayulu
20. ullu
21. abadin
22. Almalx
23. anax
24. Cbll
25. Aknd
26. Turabxanl
27. Qulud
28. Bekda
29. ncvar
30. Siznk
31. Qaraimn
32. Qatar
33. Seyidlr
34. Xlc
35. Danov
36. Baydaq
37. Noraenik
38. Cicimli
39. Qyaqyal
40. Qomarat
41. Drzili
42. Qazan
43. ayfl
44. Taamir
45. Tey
46. Atqz
47. arikan
48. Dolutlu
49. Avqanl
50. Tanzaver
51. Maj
52. 1-ci Xocahan
53. Yelmzli
96

PREZDENT KTABXANASI
54. Buakar
55. Mlk
56. Bnvpu
57. I Vartanizor
58. II Vartanizor
59. Lehvaz
60. ldr
61. Mrzigit
62. Tuut
63. Puanl
64. Razidr
65. Mmmd smayl
66. Guman-Dadanl
67. Tatarknd
68. Kollu Qlaq
69. Zamlar
70. sgrlr
71. Qaragl
72. uxur-Yurd
73. Ncflr
74. Qaraklli
75. ayfl
76. I Qaqelu
77. II Qaqelu
78. Burunlu
79. Brclilr
80. Gnqlaq
81. Canbar
82. Xrdakiilr
83. Tuafal
84. irikan
85. Qazan
86. Qaralar
87. Gomaran
88. Xotanan
89. Oxtarl
90. Xudayarl
91. krli
92. Qlcl
93. Tarnal
94. Nvdi
95. Tuqun
96. Baharl
97. Sanal
98. Sfiyurd
99. Krqulu
100. ataris
101. Pirveysli
102. Mdi smayllar
103. Burcalar-Dzili
104. Subuklu
105. Mazmazak
106. Qazqurdal
107. Frcan
108. Suaras
109. Bayramua
110. Khnknd
97

PREZDENT KTABXANASI
111. Qlaq
112. Zabux
113. Baylandur
114. Barbyli
115. Keravis Abdallar
(MNB: ARDA, Fond 970, siyah 10, i 161, vrq 1-9)
98

PREZDENT KTABXANASI
10. Kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn
Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda
SSR Nazirlr Sovetinin qrar
4083
23 dekabr 1947-ci il. Moskva, Kreml
SSR Nazirlr Soveti qrar alr:
1. 1948-1950-ci illrd Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna knlllk sasnda
100 min kolxozu v digr azrbaycanl halisi, onlardan: 10 min nfr 1948-ci ild, 40 min nfr 1949-cu ild
v 50 min nfr 1950-ci ild krlsn.
2. Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetin v Ermnistan SSR Nazirlr Sovetin bir vzif olaraq taprlsn:
a) kolxozular v digr azrbaycanl halisi arasnda Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlnlr
dvlt trfindn tqdim ediln raitin v gztlrin izah edilmsini tkil etsinlr;
b) krln kolxozularla onlarn getmsin 10 gn qalmdan gec olmayaraq ilnmi mk gnlri zr
kolxozlarn istehsal planlarnda nzrd tutulmu miqdarda tam hesablaman tmin etsinlr;
c) krlnlrin xsi istifadsind olan btn mlakn, mal-qarann v qularn danmasn tmin
etsinlr.
3. Nazirliklrin v idarlrin, tsisatlarn v mssislrin rhbrlrin bir vzif olaraq taprlsn ki,
Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krln xslri idn azad etsinlr.
4. Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krln azrbaycanl hali n aadak imtiyazlar
myyn edilsin:
a) krlmlr dvlt hesabna dnisiz gedi, hr aily 2 tona qdr miqdarda mal-qara v mlak
aparlmas imkan verilsin;
b) Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krln kolxozulara SSR MK v Xalq Komissarl
Sovetinin 17 noyabr 1937-ci il tarixli 115/2043 sayl: "Knd tsrrfat krlmsi zr gztlr haqqnda"
qrar, mcburi sd tdark zr gztlr istisna olmaqla, aid edilsin;
c) krln aillr gedrkn ail basna 1000 manat v hr ail zvn 300 manat miqdarnda
qaytarlmayan pul mavinti verilsin;
d) Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlm aillr mskunlama yerlrind nad hesabla ail
basna 1,5 sentner v hr ail zvn 0,5 sentner rzaq taxl satlsn.
5. Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krln azrbaycanl haliy xdqlar
yerlrd tdark tkilatlarna dyim qbzlri il knd tsrrfat mhsullarn (taxl, kartof), habel karantin
rtlrin gr aparlmas qadaan olunan mal-qaran mskunladrldqlar yerlrd hmin miqdarda mhsul v
mal-qara alnmas hquqi il thvil vermy icaz verilsin.
6. Knd Tsrrfat Bankna taprlsn:
a) Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlnlrin ehtiyac olanlarna yaay evlri v hytyan
binalar tikilmsi n alndqdan il sonra balayaraq 10 il mddtind qaytarlmaqla bir tsrrfata 20 min
manata qdr mbld kredit versin;
b) ehtiyac olan krlnlr mal-qara almaq n hr aily 3 min manat mblind 5 il mddtin,
alndqdan il sonra dmy balamaqla uzunmddtli borclar versin.
7. Yollar Nazirliyin taprlsn:
a) Ermnistan SSR Nazirlr Sovetinin sifarilri zr azrbaycanl halinin, onlarn mlaknn v mal qarasnn Azrbaycan SSR- tchiz olunmu v dezinfeksiya edilmi vaqonlarda xsusi trtib edilmi
eelonlarla danmasn tmin etsin;
b) krlnlrin xdqlar yerlrd Yollar Nazirliyinin, Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin v
Ermnistan SSR Nazirlr Sovetinin tsdiq etdiklri qrafik uyun olaraq vaqonlar n dni alnmadan yol
idarsi trfindn vaqonlarn verilmsini hyata keirsin. Azrbaycanl halinin danmasna gr pul
hesablamalar dmir yolu idarsinin tqdim etdiyi hesablar zr aparlsn.
8. SSR Shiyy Nazirliyin taprlsn ki, btn krlnlrin x yerlrind tibbi baxdan
keirilmsini, habel onlarn getdiklri yolda tibbi-sanitariya xidmtini tmin etsin. Eelonlarn mayit
edilmsi n xsi heyt v lazmi drmanlar ayrsn.
9. SSR Maliyy Nazirliyin taprlsn ki, azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-
krlmsinin tmin edilmsi n Azrbaycan SSR-n 1948-ci il n bdcsind zruri xrclri nzrd
tutsun.
99

PREZDENT KTABXANASI
10. Ermnistan SSR Nazirlr Sovetin v Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetin taprlsn ki, bu Qrar icra
etmk mqsdil bir ay mddtind Ermnistan SSR-dn krln halinin krlmsi v Azrbaycan SSR in Kr-Araz ovalnda yerldirilmsinin tmin edilmsi zr konkret tdbirlr ilyib hazrlasn v onlar
bard SSR Nazirlr Sovetin mlumat versin.
11. Ermnistan SSR Nazirlr Sovetin azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna
krlmsi il laqdar olaraq onlarn azad olunmu tikililrindn v yaay evlrindn Ermnistan SSR-
gln xarici lklrin ermnilrinin yerldirilmsi n istifad etmsin icaz verilsin.
SSR Nazirlr Sovetinin sdri
SSR Nazirlr Sovetinin lr mdiri
. Stalin.
A. adayev.
100

PREZDENT KTABXANASI
Kr-Araz ovalna krlmsi zr tdbirlr SSR Nazirlr Sovetinin qrar
754
10 mart 1948-ci il. Moskva, Kreml
SSR Nazirlr Sovetinin "Kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan
SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda" 23 dekabr 1947-ci il tarixli 4083 sayl Qrarna lav olaraq
SSR Nazirlr Soveti qrara alr:
1. Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna tamamil krlm kolxozlara onlarda
olan btn istehsal vasitlrini (knd tsrrfat manlarn, inventar, canl v mexaniki qoqu vasitlrini,
btn nvlrdn olan qara-mal v qular, ar aillrini, nqliyyat vasitlrini v digr mlak, habel natural v
digr fondlar) yardm mssislr (dyirmanlar, dinglr, elektrik stansiyalar) v digr istehsalat, mdni mit tikililri istisna olmaqla, zlril aparmaa icaz verilsin.
2. Myyn edilsin ki, Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna kolxozular krln Ermnistan SSR-in
kolxozlar krln kolxozularn payna dn danan mlak (knd tsrrfat manlarn, inventar, canl
v mexaniki qoqu vasitlrini btn nvlrdn olan qara mal v qular, ar aillrini, nqliyyat vasitlrini,
natural v digr fondlar) krlm faizind onlarn trkibin daxil olduqlar kolxozlara verirlr, onlarn payna
dn danmaz mlakn (oxillik bitkilrin, dyirmanlarn, elektrik stansiyalarnn v digr tsrrfat v mit
tikililrinin) dyri is Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti v Ermnistan SSR Nazirlr Soveti trfindn myyn
edilmi mddtlrd mskunlama yerlrindki kolxozlara verilir.
3. Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetin v Ermnistan SSR Nazirlr Sovetin taprlsn ki, Ermnistan
SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krln kolxozlarla, kolxozularla v digr azrbaycanl
hali il onlarn Ermnistan SSR-d saxladqlar mlaka gr hesablamalarn qaydasn bir ay mddtind
myyn etsinlr.
4. Ermnistan SSR Nazirlr Sovetin v Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetin taprlsn ki, krln
kolxozulara, hminin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krln fhllr v qulluqulara xma
yerlrind onlara mxsus evlrin satlmasnda kmk etsinlr.
5. Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin krln halinin tsrrfat quruluu v kolxoz tsrrfatlarn
krlmsi bsinin Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin krlm idarsin evrilmsi mqsduyun
hesab edilsin.
6. Kr-Araz Ovalnda Susuvarlan Torpaqlarn Mnimsnilmsi darsin krln kolxozlara,
krln kolxozulara texniki yardm v inaat materiallar il tmin edilmkd yardm edilmsi, habel
gstriln krlmlrin abad mskunlamas n zruri olan yardm mssislrin tikilmsi hval edilsin.
7. Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetin v SSR Knd Tsrrfat Nazirliyin "Azrkrmtikinti"
kontorunun bazasnda "Azrkrmtikinti" tresti, onun Kr-Araz Ovalnda Susuvarlan Torpaqlarn
Mnimsnilmsi darsin tabe etmkl, tkil edilmsin, habel gstriln trestd Salyan, li-Bayraml,
Sabirabad v Pukin mntqlrind tikinti-quradrma kontorlar tkil edilmsin icaz verilsin.
8. Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetin:
a) kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz
ovalna krlmsi dvr n Ermnistan SSR-d (Yerevan hrind) nmayndlik tkil etmy;
b) azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsil
laqdar hazrlq ilrinin aparlmasna (layihldirmy, yardm mssislrin tikilmsin, me-snaye
tsrrfatlarnn tkilin, materiallar, tikinti avadanl, nqliyyat-vasitlri alnmasna) respublika zr
mrkzldirilmmi (limitdn knar) sasl xrclr 1948-ci il n nzrd tutulmu mbl hesabna 1948-ci
ild 11 milyon manat xrclmy;
c) Molotov vilaytind me materiallar tdark zr ilr n v Azrbaycan SSR-in Kr-Araz
Ovalnda Susuvarlan Torpaqlarn Mnimsnilmsi darsin apard ilr n respublikann knd halisi
arasndan 1948-ci ild 700 nfr tkil edilmi toplama aparmaa icaz verilsin.
9. Azrbaycan SSR Kr-Araz ovalnda suvarlan torpaqlarn mnimsnilmsi idarsin:
a) 1948-ci ild qurular, binalar v yardm mssislr tikilmsi zr ilr aparmaa, hminin knd
tsrrfat komitsil razladrlm maliyy-hesablamalar zr krlm tikintisinin glck
genilndirilmsin hazrlq tdbirlri grmy:
b) 1948-1950-ci illrd Molotov vilaytind me-snaye tsrrfatnn istehsal gcn artrmaa icaz
verilsin.
101

PREZDENT KTABXANASI
10. SSR Dvlt Tchizat Komitsin, Avtomobil v Traktor Snayesi nazirliyin, Manqayrma v
Cihazqayrma Nazirliyin, Elektrik Snayesi Nazirliyin, SSR t v Sd Snayesi Nazirliyin, SSR Tikinti
Materiallar Snayesi Nazirliyin, Kimya Snayesi Nazirliyin, SSR Yeyinti Snayesi Nazirliyin taprlsn ki,
1948-ci ild Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetin Kr-Araz ovalnda suvarlan torpaqlarn mnimsnilmsi
idarsi n lavy uyun miqdarlarda avadanlq v materiallar gndrsin.
11. Mrkzi Kooperativlr ttifaqna taprlsn ki, Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz
ovalna krln kolxozlara v kolxozulara satmaq n Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti il
razladrmaqla inaat materiallar v avtomanlar gtirsin.
12. Yollar Nazirliyin taprlsn ki, 1948-ci ild Azrbaycan SSR Kr-Araz ovalna suvarlan torpaqlarn
mnimsnilmsi idarsin Azrbaycan Dmir Yolunun Lnkran, Salyan, Sarcalar, Saatl, Qrmzknd,
Dayknd, Papanin, Yeni Osmanl, Daburun, Ucar v Masall stansiyalarnda dmir yolunun ixtiyarnda olan
sah hdudlarnda gndrm-yklm meydanalarna dalanlar kilmkl boaltma-yklm v rels anbarlar
n hr birinin uzunluu 600 metr olan sahlr ayrsn. Gstriln ilrin aparlmas Azrbaycan SSR Kr Araz ovalnda suvarlan torpaqlarn mnimsnilmsi idarsin hval edilsin.
13. SSR Knd Tsrrfat Nazirliyin 1948-ci ild Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetin Azrbaycan SSR-in
me materiallar tdark tkilatlarna satmaq n atlq zavodlarndan xda edilmi 50 at ayrmaa icaz
verilsin.
14. SSR Nazirlr Soveti yannda Dvlt tat Komissiyasna taprlsn ki, Azrbaycan SSR Nazirlr
Soveti yannda tkil ediln Krlm darsinin, "Azrkrmtikinti" Trestinin v onun tikinti-quradrma
kontorlarnn, habel Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin Ermnistan SSR-in Yerevan hrind
nmayndliyinin tat cdvllrini bir ay mddtind nzrdn keirsin v tsdiq etsin.
SSR ttifaq Nazirlr Sovetinin sdri
SSR Nazirlr Sovetinin lr mdiri
. Stalin
Y. adayev.
102

PREZDENT KTABXANASI
12. Ermnistann azrbaycanl halisi arasnda Azrbaycan SSR- qardak krlm il
laqdar hval-ruhiyy haqqnda aray
(Tamamil mxfidir)
Azrbaycanllarn Ermnistandan Azrbaycan SSR- krlmsi haqqnda hkumtin qrarnn rsmi
elan edilmsin hl ox qalm Ermnistan SSR-in halisi arasnda bu bard sslr dolamaa balad v bu
tdbirin mqsdlrinin hr cr dzgn olmayan rhlri tryirdi.
Bizim trfimizdn azrbaycanllarn yeni yaay yerin kmk istmdiklri bard oxsayl
mlahizlri, onlarn bzilrinin qbiristanlqlara gedrk orada domalarnn qbirlri stnd alamalar v
krlmmlri n dua etmlri faktlar myyn edilmidir.
Habel kolxozularn tarla ilrin xmamas, z meyv balarn qrmas, yaay evlrini v yardm
tikililrini datmas faktlar da qeyd olunmudur.
O bard d mlumatlar daxil olmudur ki, dmn elementlr bu mnfi hval-ruhiyydn istifad edir,
antisovet tviqat aparr v krlmni SSR il Trkiy arasnda mharib olan halda, Sovet hakimiyytinin
azrbaycanllara etibar etmmsi hrkti kimi rh edirlr.
Hkumtin halinin azrbaycanl hisssinin Ermnistandan Azrbaycan SSR- krlmsi haqqnda
qrar rsmi elan edilndn v sovet-partiya tkilatlar trfindn hmin tdbirlrin mqsdlri
aydnladrlandan sonra vziyyt xeyli yaxlamdr, xsusn, ovalqda yerln Vedi v Zngibasar
rayonlarnda azrbaycanllarn mmkn qdr tez Azrbaycan SSR- kmk arzulamalar mahid edilir.
Lakin biz daxil olan xsusi qaydal mlumatlardan blli olur ki, Ermnistan SSR-in halisinin
azrbaycanl hisssi arasnda mnfi hval-ruhiyy davam edir, bu xsusil respublikann izahat ilri qeyri qnatbx aparlm da rayonlarnda: Basarkerd, Amasiyada, Sisyanda v digrlrind mahid olunur.
Srhdin arxasnda qohumluq laqlri olan bzi antisovet hval-ruhiyyli elementlr krlmy z
narazln bildirrk qeyri-qanuni Trkiyy kemk niyytlrini sylyirlr.
Sciyyvidir ki, qardak krlm bard elan ediln v bu tdbirin mqsdlri aydnladrlan zaman
kolxozularn yncaqlarnda itirak ednlrin hams hkumtin bu qrarn yekdillikl alqlamlar v
zlrinin kmy hazr olduqlarn byan etmidilr, sonra is xsi shbtlrd oxlar z hatsind bu
tdbir narazln bildirmidir.
Bu hval-ruhiyy, bir trfdn, qeyri-qnatbx izahat ilri nticsind davam etmkddir v digr
trfdn ona gr ki, Ermnistann yksk dalq rayonlarnda yaayan azrbaycanllar Azrbaycan SSR-in
ovalq rayonlarna kmk istmir ki, guya orada iqlim raiti onlar n lverisiz olacaqdr.
Bundan lav, krlmsi nzrd tutulan azrbaycanllarn danmaz mlaknn dyrinin dnilmsi
yaxud onlara hmin mlak frdi qaydada satmaq n icaz verilmsi mslsi indiy kimi hll edilmmidir.
Bu v bir sra digr msllrin hll edilmsi n oxlar rayonlardan Yerevana glirlr, lakin cavab ala
bilmirlr, nki Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin nmayndsi Mmmdov yoldan xstliyil laqdar
olaraq Ermnistan SSR-d Krm darsinin ii demk olar ki, zbana getmidir.
Aada azrbaycanllarn qardak krlmlril laqdar syldiklri naraz fikirlrin v hmin
tdbir halinin ermni hisssi trfindn mnasibtin bzi sciyyvi faktlar gstrirlr:
1. Amasiya rayonu zr
Amasiya MTS traktorusui Hseynov Mmmd lsgr olu traktorular Mmmdov Abbasa, mirov
Mcid v Tmrazov Mhsn taprmd ki, bu il yaz kinini keyfiyytsiz aparsnlar, nki mhsulu ermnilr
ymal olacaqlar, onlara is bu mhsuldan he n atmayacaq.
Kiik Tpky kndinin sakini Qafar hmd olu z hmkndlilril shbtd demidir: "Bizi azrbaycanllar, hammz Ermnistandan krcklr, tsrrfatnz is xarici ermnilr vercklr".
Hmin kndin sakini smaylov Yusif hmd olu z hmkndlilri:- hmdov smayl, smaylov Qafar
v hmdov Hmbt il shbtind demidir ki, "Azrbaycanllarn Ermnistandan krlmsi SSR il
Trkiynin qarsndak mharibsil laqdardr, hcum edn trf Trkiy olacaqdr".
Maaracq kndinin sakini Mmmdov Mehdi Mahmud olu v Dakrp kndinin sakini smaylov
Ramazan lkbr olu (kemi hrbi sir) d z hmkndlilril shbtlrd azrbaycanllarn qarndak
krlmsini SSR il Trkiy arasnda gzlniln mharib il izah etmilr.
Quzuknd kndinin sakini smaylov Xan hmd olu kolxozularla shbtind demidir: "Deyirlr ki,
krlm knll surtd olacaq. Bu, doru deyil. Biziml d Axalkalakidki azrbaycanllarla etdiklri kimi
rftar edcklr:- dmir yolu vaqonlarna mindirck v Qazaxstana gndrcklr. Qfildn olmamas n
hazrlamaq lazmdr"
103

PREZDENT KTABXANASI
Kiik Tpky kndinin sakini hmdov smayl z hmkndlilril shbtd demidir: "Leninakanda
(indiki Gmr) deyirlr ki, bizi, - azrbaycanllar - 24 saat rzind Qazaxstana srgn etmlidirlr, lakin n
vaxt - hl he n mlum deyil"
ivinli kndinin sakinlri: Mmmdov Knyaz Mmmd olu, liyev Mirz Qurban olu v Arov
Mmmd kolxozularla shbtd demilr: "Tezlikl bizi krcklr, lakin ndns bu bard bir dfy
demkdn qorxurlar. Grnr, dnrlr ki, kolxozular Trkiyy gedrlrN etmli, bilmirm. Mn
axmaq oldum, oxdan Trkiyy getmdim, indi is sn istdiyin yer yox, sn haran deslr, oraya
kmlisn".
Ad kiln kndin kolxoz idar heytinin sdri Krimov li kolxozularla shbtd demidir:
"azrbaycanllarn Ermnistandan Azrbaycana krlmsi bard bs yer msl qaldrlrd. Kolxozularn
oxu getmk istmir".
bi, Dakrp v ivinli kndlrind Mmmdov Bayram Abdulla olu, Allahverdiyev li Abdulla olu
v Mmmdova Cr rza qz, habel digrlri z evlrini skrlr v tikinti materiallarn satrlar.
2. Zngibasar rayonu zr
Zngilr kndinin sakini Namazov Sultanli Rhim olu kndin kolxozular il shbtd demidir: "Mn
Qaraqlaq kndind olmuam, orada MK nmayndsi toplantda byan etdi ki, bizi - azrbaycanllar
Ermnistandan ona gr krrlr ki, bizim yerlrimizd repatriant ermnilri yerldirsinlr".
Bununla laqdar ad kiln kndin bir ox kolxozular i xmadlar v kolxoz sdrinin Niy i
xmrsnz? sualna cavab verdilr:- "gr ermnilr bizi Ermnistandan krrlrs, biz n n v kim
n ilmliyik".
Baxcalar kndinin sakini Yusubova Glli Abbas qz demidir: "Bizi krmk, mlakmz v
heyvanlarmz repatriant ermnilr vermk istyirlr. Sakinlrin bzilri artq mal-qaran satmaa v ksmy
balamlar. Mn d inyimi satmam".
Hmin kndd kolxozular: Davdov Kub, Mmmdov Alo, Abdullayev Abdulla, Hsnov Hsn,
Taev Sabo, liyev Yusif v Mmmdov Abbas i xmaqdan imtina etmilr.
Gykmbt kndind kolxozular liyev Abbas v Rhimov smayl kolxozun dftrxanasnn yannda
shbtd bel demilr: "Biz kolxozda bs yer ilyirik. Btn zhmtimiz ermnilr qalacaq. mumiyytl
ermnilrl yaamaq tindir, nki onlar bizi sxdrrlar v htta kolxozda biz yararl i vermirlr".
Xrda Dmiri kndinin sakini Mirzyev Medi Teymur sgndr olu kolxozulardan Mmmdov
linin, Hsnov Abdullinin, Krimov Qulamn v baqalarnn yannda demidir: "Azrbaycanllar
Ermnistandan ona gr krmrlr ki, onlarn yerind repatriant ermnilri yerldirsinlr, ona gr
krrlr ki, Trkiy v SSR arasnda mharib zaman sovet hakimiyyti biz etibar etmir. Bizim
krlmyimizin balca sbbi bax budur, nki mharib olarsa, srhd rayonlarnda yaayan
azrbaycanllarn ksriyyti Trkiyy keckdir".
Rncbr kndind kolxozu Nsirov brahim Muxtarov Seyidl, Thmazov sgrl, Cfrov Mahmudla
v digrlril shbtd etmidir: "Ermnistandan 1950-ci il kimi btn azrbaycanllar mtlq krcklr.
Bunu ona gr edirlr ki, sovet hakimiyyti, trklrin hcumundan qorxaraq Trkiy il srhdin yaxnlnda
yaayan azrbaycanllara inanmr. Bu birincisi v ikincisi, Sovet Ermnistan xaricd yaayan btn ermnilri
toplamaq istyir ki, Sovet hkumtindn asl olmayan dvlt yaratsn".
Hmin Nsirov (kemid qolomaq) kolxozularn yannda demidir: "Ermnistan K(b)P MK kemi
katibi A. Xancyann plan zr dnyann hr trfindn btn ermnilr buraya glmli v Naxvan
Ermnistana birldirmli idilr, btn azrbaycanllar is Ermnistandan Azrbaycana krlmlidirlr. Bu
yaxnlarda mn eitdim ki, Ermnistan hkumti Naxvan Ermnistana birldirmyi tlb etmidir, lakin
Azrbaycan hkumti rdd cavab vermidir".
uraknd kndind kemi hrbi sir Mmmdov Hmid (Trkiyd qohumlar var) kolxozularla
shbtd demidir: "Mgr ermnilr v azrbaycanllar dost kimi yaaya bilrmi? Tarixd ermnilr v
azrbaycanllar arasnda dmnilik hmi olmudur v sonralar da olacaqdr. Odur ki, ermnilr
azrbaycanllar Ermnistandan krmyi qrara almlar. Mn xsn artq evimi skmm ki, mndn sonra
o he kim qalmasn".
uraknd kndi kolxozunun sdri liyev Hmbt rayon mrkzind knd glib kolxoz fermasna daxil
olmu v kolxozulara demidir: "Azrbaycandan komissiya glibdir v yaxn gnlrd btn azrbaycanllar
Ermnistandan krmlidirlr. Krmnin lngimsi yalnz onunla laqdardr ki, Ermnistan K(b)P MK
katibi kolxozlarn mlakn, fermalar Azrbaycana vermy raz olmad. gr raz olsayd, onda krm
mslsi oxdan hll edilmidi".
Kolxoz sdri H. liyevin bel byanat il laqdar kolxozular ruhdan ddlr v i xmadlar, bu
zaman deyirdilr: "gr biz zhmtimizin sahibi olmayacaqsa, onda bs yer niy ilmliyik?"
104

PREZDENT KTABXANASI
uraknd, Zngilr, Kolanl, Ahamzal v digr kndlrd kolxozularn i xmamas hallar qeyd
olunmudur. Bu kndlrd ayr-ayr kolxozular z hytyan sahlrind meyv aaclarn ksmilr.
Onlarn oxu dvlt vergilrini dmdn imtina edirlr. Zngilr kndinin sakini Sleymanov Seyfulla
(srgndn 1947-ci ild qaytmdr) kolxoz tvlsind z hmkndlilrin demidir: "Artq bizim Ermnistanda
yaamamza dymz. gr mharib balansa, ermnilr bizim hammz ksib dorayacaqlar, bizim tezlikl
Azrbaycana kmyimiz yaxdr".
Sarcalar kndinin sakini Xlilov Xlil Abuzr olu (1942-ci ild frariliy gr mhkum edilmidir)
demidir ki: "Bizim kolxozular bs yer vergi dyirlr, onsuz da bizi krcklr. Sovet hkumti xalq tam
soydu. Boleviklrin siyasti yalan stnd qurulmudur v mn bel glir ki, bizi Azrbaycana yox, Sibir
krcklr, bizim mlakmz is dvltin mnafeyin kerk" .
3. Vedi rayonu zr
Yanvar v fevral aylar rzind Byk Vedi kndinin sakinlri Abdullayeva Trlan, Mmmdova rbab
v Mmmdov Xuda Bax olu evlrini skmlr, Eyvazov Mikayl, kbr Mmmdli olu, liyev Bilal,
Zeynalov Hseyn, Klov Oruc, Rza li v digrlri is z hytyan sahlrind meyv aaclarnn bir
hisssini mhv etmilr.
Hmin kndin sakinlri arasnda, msln, liyev Hmbt, Krimov kbr, Krimov Canbax v
digrlri kimilri z ev mlakn satmlar.
Taytan kndinin sakini Mmmdov Krim pysini skmdr, irazl knd sakini Qurbanov Qurban is
z mnzilinin bir otan datmdr.
Goravan kndindn Mustafayev Hseyn Bir olu 2 nfr ail zv il v Mustafayev smayl 3 nfr ail
zv il Naxvan MSSR- zbana daimi yaamaa getmilr.
Qeyd etmk lazmdr ki, bu rayonda azrbaycanl hali arasnda krlm hval-ruhiyysi xsusil
gcldr v bu ondan grnr ki, bu ilin aprelin 28- kimi 9915 nfrdn kmy icaz verilmsi bard riz
daxil olmudur, halbuki, plana gr 1948-ci ild Azrbaycan SSR- cmi 500 nfr krlmsi nzrd
tutulmudu.
4. Basarker rayonu zr
axrl kndind, Trkiynin Sovet ttifaqna mharib elan etmsi v bununla laqdar olaraq
azrbaycanllar krmlri bard yaylm provokasiya nticsind fevral aynda gn rzind kolxozular
i xmamlar.
Rayonun bir sra kndlrind (Daknd, axrl, Zod) bel ayi yaylmdr ki, guya K(b)P rayon
komitsinin katibi Musayev yolda, rayon icraiyy komitsinin sdri Mmmdov yolda v digr azrbaycanl
msul iilr ermnilrl vz edilmilr.
Bu provokasiyal ayilr nticsind Zod kndinin kolxozular i shlnkar yanamaa balamlar. Bu
kndin kolxozularnn hval-ruhiyysin partiya tkilats Nsirov Grzli Hmid olunun v knd sovetinin
sdri Hacyev Bala sgr olunun knddn getmsi xsusil mnfi tsir etmidir; hmin xslr Azrbaycan
SSR- qarsndak krlm n zlrin yer axtarmaa getmilr.
iqaya kndind kolxozularn xeyli hisssi Azrbaycan SSR- kmk istmdiklri bard qti byan
edirlr.
Artaat, Qarabalar, Hoktembryan, Qafan, Meri v Sisyan rayonlarnn azrbaycanl halisi arasnda da
qeyri-salam sylmlr qeyd olmudur. Bel ki, msln:
Meri rayonun Vartanidzor knd sovetinin sdri Hmidov Abdulla, ona verilmi Niy suvarma kanal
kilmir? sualna, bel cavab vermidir:- "Biz niy kmliyik ki, "axparlara" qalsn?"
Artaat rayonu Daral kndind 20 azrbaycanl ailsi yaayr, hams bel demilr: "Biz n olur, olsun,
biz he cr halda Daral kndindn getmycyik".
Hmin rayonun Axund Bzovand kndind d azrbaycanllar deyirlr ki: "Buradan he yer getmycyik,
qoy bizi burada, yerimizd ldrsnlr".
Qafan rayonu Siznk kndinin kolxoz sdri Tayev Bir, znn Azrbaycana kmk istmdiyini
ifad edrk, hmkndlilril shbtd bel demidir: "Doma kndd lmk, yeni yer kmkdn yaxdr".
Sisyan rayonu Urut kndi sakini K(b)P zv sgndrov Salman z yoldalar il shbtd demidir ki,
o, sovet vtnda kimi, Sovet ttifaqnn istniln yerind yaamaq hququna malikdir v z evini, mlkiyytini
v vtnini atmaq niyytind deyil v Stalin Konstitusiyasna uyun olaraq onu baqa yer kmy mcbur
etmy he kimin hququ yoxdur.
Ad kiln kndin kolxozunun mhasibi Frzliyev Qvvt d hmin ruhda fikir sylmi v demidir ki,
o, Azrbaycana kmk istmdiyi bard Stalin yoldaa yazmdr.
105

PREZDENT KTABXANASI
Sisian rayonun Comrdli kndind yaayan K(b)P zv Qurbanov Clal, kolxozularn btn itirak
ednlr Azrbaycana krlmk istdiklrini yekdillikl byan etdiklri toplantsndan sonra hmkndlilril
shbtd demidir: "oxlar Azrbaycanda nec isti olduunu bilmir. 1918-1919-cu illrd biz azrbaycanllar
Ermnistandan Naxvana qamdq. O vaxt biz 14 nfr idik, iki ildn sonra mz qaldq. Qalan 11 nfr
istidn v xstliklrdn ldlr. Bu Naxvandr, Mingevird is daha pisdir. Bizim ox-ox qurbanlarmz
olacaq".
Yuxarda gstriln rayonun rfs knd sakini Qniyeva sli demidir: "gr mn z milliyytimi
dyidirsm v ermni yazdrsam, onda mn Ermnistanda qala v Mingevir krlmy bilrmmi?"
Azrbaycanllarn Ermnistandan krlmsinin sbblri bard ermni halisi arasnda da, ayr-ayr
xslr trfindn bzn millti xarakterli mxtlif dedi-qodular qeyd edilmidir.
Bel ki, msln:
Ermnistan SSR Sosial Tminat Nazirliyinin Tdris-snaye kombinatnn ayaqqab texnologiyas mllimi
Arakelyan Minas Aristakesovi demidir: "Azrbaycanllarn Ermnistandan krlmsi mslsi bhsizdir.
lk nvbd Araz v Axuryan aylarnn sahillrind yaayan azrbaycanllar krlcklr, sonra
azrbaycanllarn Yerevan hrindn krlmsi balanacaq. Srhd rayonlar kndlrinin ilk nvbd
azrbaycanllardan azad edilmsi tamamil anlalr, nki onlar dvlt srhdini tez-tez pozurlar, Trkiy is
onlardan z casusluq yuvalarn yaradr".
Yerevan hri sakini Mesropyan Yervand z qonusu il shbtd demidir: "Azrbaycanllar yalnz
Ermnistandan yox, hm d Naxvan MSSR-dn krmk v onu Ermnistan razisin birldirmk
lazmdr".
Yerevan hrind yaayan, 6 il azadlqdan mhkum edilmi Axverdyan Levonun arvad Ordyan ura
Arutyunovna z qonularna - xarici ermnilr demidir: "Tezlikl Trkiy, ngiltr v Amerika SSR
leyhin mhariby balayacaqlar. Odur ki, Ermnistan razisind yaayan azrbaycanllar arxaya, yni
Azrbaycana krrlr. Siz xaricd yaayan qohumlarnza yazn ki, onlar Ermnistana glmsinlr".
Kirovakan hrind yaayan, Fransadan glmi, kemid danak olmu, Smbat adl xs bir qrup
ermninin itirak etdiyi yerd demidir: "Danaklar bir vaxt Naxvan MSSR-in Ermnistana birldirilmsi
mslsini qoymudurlar, lakin bu ba tutmad. ndi is hmin mslni qoymaq vaxtdr, nki Ermnistanda
torpaq azdr".
Yerevan, Leninakan v digr hrlrd d ayr-ayr xslr trfindn buna bnzr fikirlr sylnmsi
myyn edilmidir.
Ermnistan SSR daxili ilr naziri general-mayor
X. Qriqoryan
01/3745
3 may 1948-ci il. Yerevan hri
106

PREZDENT KTABXANASI
13. 1948-1953-c illrd Ermnistandan deportasiya ediln
azrbaycanl yaay mntqlrinin siyahs
Zngibasar rayonundan
1. Qulucan
2. Sarcalar
3. Reyhanl
4. ura kndi
5. Hbilknd (Kalinin qs.)
6. Seyid kndi
7. Acaqlaq (Gedapnya-1978)
8. Rhimabad
9. Cfrabad (Avanqard -1946)
10. Gykmbt (Qexanist-1949)
11. Hsnli
12. Arbat
13. Hacelyz (pkli, Darakert - 1978)
14. ll (Datavan-1978)
15. Uluxanl (Zngibasar-1937, Masis-1950)-qismn
16. Xaraba Kolanl (orknd)
17. Dmiri (ll)
18. Ahamzal (Marmaraen-1967)
19. Cbcili (Crahovit-1960)
20. Xrrtli (Arevabyur-1978)
21. Yuxar arbax
22. obankr
Qarabalar rayonundan
(Bu rayon 1951-ci il martn 19-da lv edilrk razisi sasn Vedi v Qmrli rayonlarna birldirilib)
1. zizknd-xaraba qalb
2. liqrx-xaraba qalb
3. limrdan-xaraba qalb
4. Baxacq-xaraba qalb
5. Bayburd-xaraba qalb
6. Byk Gilanlar-xaraba
7. Glcn-xaraba qalb
8. Dhnz-xaraba qalb
9. Danov-xaraba qalb
10. Zimmi-xaraba qalb
11. mirzik-xaraba qalb
12. nqala-xaraba qalb
13. Haxs-xaraba qalb
14. Hand-xaraba qalb
15. Hortun-xaraba qalb
16. Qaladibi-xaraba qalb
17. Qaraqoyunlu-xaraba qalb
18. Mngs-xaraba qalb
19. Yellic-xaraba qalb
20. Yeranos (Heyrans)-xaraba qalb
21. ahabl-xaraba qalb
22. uayb-xaraba qalb
23. imnknd (Aa Qarabalar -Urtsadzor1978)
24. Cfrli-xaraba qalb
25. Seyid Kotanl-xaraba qalb
26. Kotuz-xaraba qalb
27. Kolanl-xaraba qalb
107

PREZDENT KTABXANASI
28. Ksz-xaraba qalb
Vedi rayonundan
1. lmmmd-xaraba qalb
2. Avar
3. Aa rmik-xaraba qalb
4. Yuxar rmik-xaraba qalb
5. Kiik Vedi
6. Byk Vedi (Vedi-1946)
7. Goravan (Yeniknd-1968)
8. Dad (Datakar-1968)
9. Taytan (Vanaen-1978)
10. xlar (Lusarat-1968)
11. Xalisa (Norakert-1991)
12. Qaralar (Aralez-1978)
13. Yengic (Sisavan-1991),(Haygead-1950)
14. idli (Yexeqnavan-1991)
15. irazl
16. Akils-xaraba qalb
Qmrli rayonundan
1. Msimli (Haygepat-1949)
2. Cnntli (Zovaen-1940)
3. Axund Bozavand (Bertik-1935)
4. Doxquz (Kanaut-1945)
5. Torpaxqala (Xnaberd-1949)
6. Gl Aysoru
7. Qmrli (Artat-1945)
8. Qaradal (Tsaxkaen-1945)
9. Qaraqoyunlu-xaraba qalb
10. Yamancal (Desxut-1967)
11. Novruzlu-xaraba qalb
12. ilxanl
13. Sabn (Araksavan-1978)
14. manahl (Mxyan-1935)
15. Qarahamzal (Burastan-1978)
16. Daral (Anastasavan-1949, Haygezard-1957)
17. Dllr (Dalar-1935)
18. atmada-xaraba qalb
19. Muaml (Hovtaen-1945)
20. Muxtarabad-xaraba qalb
21. Yuxar Aba (Abovyan-1949)
Emidzin (kils) rayonundan
1. Aa Qarxn
2. Yuxar Qarxn (Crarat-1946)
3. Qarabazar (Haykaen-1965)
4. Molla Dursun (aumyan)
5. Yuxar Kolanl (Qriboyedov-1978)
Qurduqulu (Oktemberyan) rayonundan
1. ydli (Patavan-1947)
2. Xeyirbyli (Yervandaad-1967)
3. Hacbayram (Baxalar-1935, Baqaran-1968)
4. ahvarid (Uakert-1968)
5. Krimarx (Sovetakan-1935)
6. Quzugdn
108

PREZDENT KTABXANASI
trk rayonundan
1. Tkiy (Bazmaxpyur-1949)
2. krk
3. Hamaml
4. Nziravan
5. U
6. Sarmsyk
7. Krdal
8. Cadqdan (Bazmavan-1957, Nor-Gexi-1962)
9. nkli (Antarat-1948)
Ellr (Kotayk-Abovyan) rayonundan
1. Dllkli (Zovaen-1948)
2. Qaraqala (Sevaberd-1948)
3. Quyulu
4. Nurnus
5. Qoxt
6. Kankan (Hatis-1978)
7. Gykils (Kaputan-1935)
8. Zar
Axta (Razdan) rayonundan
1. Avern
2. Tklik (Ardavaz-1991)
3. Qorulu
4. Qaraqala-xaraba qalb
5. Qabaxl
6. Paaknd (Marmarik-1935
7. lik
8. Bjni
9. Ddqlaq (Axundov-1939)
10. Misxana (Hankavan-1949)
Kvr (Nor-Byazed-Kamo) rayonundan
1. Azbir (Lcap-1945)
2. Hac Muxan (Tsovazard-1978)
3. rdkli (Lcaen-1946)
4. Gzcik (Lancaxpyur-1950)
5. Baknd (Qexarkunik-1946)
6. Aqala
Martuni (Aa Qaranlq) rayonundan
1. Karvansara
2. Mollal
3. Mdin
4. Qzlxaraba
5. Aa Alal(Artsvanist-1968)
6. Qaranlq(Gehovit-1968)
Basarker (Vardenis) rayonundan
1. Zod (Sotk-1991)-qismn
2. Yuxar Zaal (Axpradzor-1978)
3. axrl (Sovetakert-1978)
4. Qanl
5. Qzlvng
6. Krkiba
109

PREZDENT KTABXANASI
7. Yarpzl
Dilican rayonundan(qismn)
1. Akils
2. Murteyil
3. Polad (Xaardzap-1991)
4. Gyrin
5. Avanqard kolxozu
6. Salah (Hankavanik-1991)
zizbyov (Vayk) rayonundan
1. Arnc-xaraba qalb
2. Bulaxl-xaraba qalb
3. Zeyt (Zadea-1991)
4. Zirk-xaraba qalb
5. Tarp
6. Terp (Saravan-1960)
7. stisu (Cermuk)
8. Herher
9. Qabaxl
10. Mmmdrza xaraba qalb
11. ayknd (Qetik-1991)
12. Cul (Hartavan-1950)
13. Kby (Yeedzor-1991)
14. Leyliqaan
15. Qayal-xaraba qalb
16. Vartenik
Keiknd (Mikoyan- Yeeqnadzor) rayonundan
1. Aknd (Ancadzor-1968)
2. Almal-xaraba qalb
3. Ardaraz-xaraba qalb
4. Qlaq-xaraba qalb
5. Qovuuq (Yermon-1991)
6. Qurdqulaq (Boloraberd-1946)
7. Hein
8. Horbadx
9. iv
10. Hors
11. Sall
12. Yelpin
13. Qozluca
Allahverdi (Tumanyan) rayonundan
1. Byk Ayrm(qismn)-1950
Noyemberyan rayonundan
1. Lmbli (Baqrataen-1972)
2. Aa Krpl (Haxtanaq-1978)
Abaran rayonundan
1. Kirli
Spitak rayonundan (qismn)
1. Saral (qismn)
Kirovakan (Qarakils) rayonundan (qismn)
110

PREZDENT KTABXANASI
1. Yuxar Kils
2. Aa Kils - xaraba qalb
3. Mollaqlaq
4. Haydarl
Ababa (Amasiya) rayonundan
1. Dakrp
2. urabad (Sultanabad)
3. Qzlknd-xaraba qalb
4. Qarabulaq (oiq-1991)
Kalinino rayonundan (qismn)
1. Qzlda (Aruni-1991)
2. lmzli
Gorus rayonundan (qismn)
1. urnuxu
2. Abulaq
3. Qurdqulaq
4. ahverdilr (Baaracur)
5. amsz
Beriya rayonundan
1. Aa Koxa
111

PREZDENT KTABXANASI
14. 1988-1989-cu illrd Ermnistandan deportasiya
edilmi azrbaycanl yaay mntqlrinin siyahs
Amasiya (Ababa) rayonu
1. Oxolu (Vaxi-1991), 2. Gllbulaq (Ardahan-1991) 3. axmax (Kamxut-1991), 4. Maaracq,
5. Qaraanta (zizbyov-1939, Arekdanem-1990), 6. Dakrp, 7. bi (Dayrik-1991), 8. Qoncal (Zariat 1991), 9. lanl (aybasar-1946, Aravet-1991), 10. Dzknd (Halvar-1991), 11. Qaranamaz (Yeniyol-1935,
Avorik-1991), 12. Gll (Vardenis-1991), 13. Tpknd (Dadavayr-1990), 14. Sultanabad (urabad),
15. Balql, 16. ksz (Dalarik-1991), 17. Gllc, 18. Ellrknd, 19. ivinli (Yenacur-1991), 20. Hozuknd
(Quzuknd), 21. Qarabulaq (aik-1991)
Qarq yaay mntqsi:
22. Amasiya (Hamasa)
Noyemberyan rayonu
1. Yuxar Krpl
Qarq yaay mntqlri:
2. Debedavan (Baraxl), 3. Lmbli (Baqrataen-1972), 4. Ayrm sovxoz (Btavan), 5. Aa Krpl
(Haxtanaq-1978), 6. Ayrm (qsb dmiryol stansiyas)
Ararat (Vedi) rayonu
1. idli (Yexeqnavan-1991)
Qarq yaay mntqlri:
2. Xalisa (Noyakert-1991), 3. Arazdyn (Yerasx-1968), 4. irazl (Vosketan-1991), 5. Qaralar (Aralez 1978), 6. Yengic (Sisavan-1978), 7. Taytan (Vanaen-1978), 8. Kiik Vedi, 9. xlar (Lusarat-1978),
10. Avar, 11. imnknd (Urcadzor-1978), 12. Dvli (Ararat hri-1947), 13. Vedi, 14. Dad (Datakar 1968), 15. Dvli kndi, 16. Arma, 17. mbrk (Surenavan)
Krasnoselo (mbrk) rayonu
1. Cil, 2. Ardan, 3. orca, 4. Toxluca (Draxtik-1991), 5. Abulaq (Axperek-1991), 6. Glknd (Ayqut 1991), 7. ayknd (Dprabak-1991), 8. mirxeyir (Kalavan-1991), 9. Bryabad (Barepat-1991), 10. Yanqpy
(Meknd-1978), 11. Cvxl, 12. Qaraqaya (Coravank-1991),
Qarq yaay mntqlri:
13. mbrk (Krasnoselo), 14. Orconikidze
Tumanyan (Allahverdi) rayonu
1. Byk Ayrm, 2. Bala Ayrm, 3. Yuxar Axtala
Qarq yaay mntqlri:
4. Allahverdi (Mdn qsbsi), 5. amlq qsbsi, 6. Aa Axtala qsbsi (Gmxana), 7. Clz,
8. Axtala dmiryol stansiyas
Mehri rayonu
1. Nvdi, 2. Aldr, 3. Lk (Vartanizor)
Qarq yaay mntqlri:
4. Maralzmi, 5. Lehvaz, 6. Mehri, 7. Astazur (ivanidzor-1935)
cevan (Karvansara) rayonu
1. Gyrin, 2. Mrteyil (ikbulaq-1978, Qeatan-1991), 3. Haqqxl (Vurun-1978, Hovk-1991),
4. Alaqqaya (Alaux), 5. Akils (Cermakavan-1991), 6. Polad (Xaardzap-1991), 7. Salah (Akanavank 1991)
Yeeqnadzor (Keiknd-Mikoyan) rayonu
1. Qabaxl, 2. lyz (Yexeqis-1991), 3. Qovuuq (Yermon-1991), 4. Ayssi (Qzlgl-1946, Arates 1991), 5. Qalaser, 6. Gdikvng, 7. Qaraqaya, 8. Gldz (Vardahovit-1991)
Qarq yaay mntqlri:
9. mu, 10. Sall, 11. Hors, 12. Aknd (Ancadzor-1968), 13. iv
112

PREZDENT KTABXANASI
Sisyan (Qarakils) rayonu
1. Qzlcq, 2. Slfulu, 3. Murxuz, 4. xlar, 5. Ad (Aqitu-1991), 6. Urud (Vorotan-1968), 7. rfs
(arevis-1968), 8. Comrdli (Tanahat-1991)
Qarq yaay mntqlri:
9. Dstkirt, 10. Vaudi, 11. ki
Gorus rayonu
1. urnuxu, 2. Abulaq, 3. Qurdqalaq
Kalinino (Vorontsovka) rayonu
1. Qzlda (Aruni-1991), 2. Saryar (Apaven-1991), 3. Evli (Coramut-1991), 4. Ccknd (Qzlfq 1935), 5. Soyuqbulaq (Paqaxpyur-1991), 6. lmzli, 7. Qaraqala, 8. Dmirilr (Qoqavan-1991), 9. Qaraisa
(Meqahovit-1991)
Qarq yaay mntqlri:
10. Kalinino qsbsi (Tair-1991), 11. Novoselovo, 12. Saratovka, 13. Privoln, 14. Kruqloka,
15. Medovka, 16. Mixailovka, 17. Petrovka (Qurdqala), 18. Blaqodarno, 19. Lorsovxoz
Qukark (Byk Qarakils) rayonu
1. Hallavar, 2. Yuxar Kils, 3. Mollaqlaq (Glldr-1978), 4. Xancaz (Gzldr-1940, Anavadzor 1991), 5. Arut, 6. Heydrli, 7. Aa Kils
Qarq yaay mntqlri:
8. Vartanl (aumyan), 9. Fioletovo, 10. Lermontovo
Vardenis (Basarker) rayonu
1. Hseynquluaal (Nrimanl, atavan-1991), 2. Byk Qaraqoyunlu (zizli-1935, Norabak-1991),
3. Aa orca, 4. Yuxar orca, 5. Daknd (Ayrk-1991), 6. Saryaqub (axkadzor-1991), 7. Qayaba
(Qeamabak-1991), 8. Qoabulaq (adcrek-1991), 9. Zrzibil (Zrknd-1935, Kut-1991), 10. Akils (Azad 1935), 11. Zod (Cotk-1991), 12. Babacan (Qzlknd-1978), 13. Pmbk, 14. Dr (Daranek-1991), 15. iqaya
(Qukari-1991), 17. Bala Mzr (Pokr Masrik-1991), 18. Qaraiman (Sovetknd-1978, Kaxank-1991),
19. Ksmn (Bahar-1978, Arpunk-1991), 20. nkda (Yeniknd-1978, Tretuk-1991), 21. Qanl (Qaml 1946), 22. Krkiba (fq-1967, Vanevan-1991), 23. Subatan (Qexakar-1991), 24. Canhmd (Gnli-1969,
Kutakan-1991), 25. Ayoxu, 26. Stnxa (Gney-1935, Arevuni-1991)
Qarq yaay mntqlri:
27. Yuxar Zaal (Apradzor-1978), 28. axrl (Sovetakert-1978, Kaxakn-1991), 29. Tstl
(Lusaqeunk-1978), 30. Byk Mzr (Medz Masrik-1991), 31. Qzlvng (ikli-1940, Makenis-1978),
32. Torf
Masis (Zngibasar) rayonu
1. Zhmt (Xapar-1991), 2. Dostluq (Qaraqlaq, Ayanist-1991), 3. Dmiri (Darbnik-1991), 4. Sarvanlar
(Sis-1991), 5. Rncbr, 6. Zngilr (Zorak-1991), 7. Kalinin qsbsi (Hbilknd, Reyhanl, Seyidknd Noramarq-1991)
Qarq yaay mntqlri:
8. Yuxar Necili (Nizami-1978), 9. Aa Necili(Sayat Nova-1978), 10. Rhimabad, 11. Mehmandar
(Hovtaad-1978), 12. ll (Dadavan-1978), 13. Arbat, 14. Uluxanl (Zngibasar, Masis-1950) qsbsi
zizbyov (Paal-Vayk rayonu)
1. Kby (Yeedzor-1991), 2. Leyliqaan, 3. Saravan, 4. Axta, 5. Gomur (Qomk-1991), 6. Gabud,
7. Glstan (Nor Aznaberd-1991), 8. Zeyt (Zedea-1991), 9. Terp (Saravan-1960)
Qarq yaay mntqlri:
10. Karmraen (Kotanl), 11. Qndevaz, 12. Horadiz (Oradis-1968)
Spitak (Hamaml) rayonu
1. Qursal, 2. Saral
Qarq yaay mntqsi:
3. Qzlrn (enavan-1946)
Stepanavan (Clalolu) rayonu
113

PREZDENT KTABXANASI
Qarq yaay mntqlri:
1. Rus Grgri (Pukino-1937), 2. Grgr 3. Klkrk, 4. Kirov (Xarxar), 5. ubuqlu (Kuybev-1939),
6. Qara Mmmd (Maksim Qorki-1939)
Artaat (Qmrli) rayonu
Qarq yaay mntqlri:
1. Yamancal (Desxut-1967), 2. Bayburd
Abovyan (Ellr) rayonu
Qarq yaay mntqlri:
1. Gykils (Kaputan-1935), 2. Nurnus
Hoktemberyan (Qurduqulu) rayonu
Qarq yaay mntqsi:
1. Baalar (Baqaran-1968)
Qafan rayonu
1. G, 2. Kirs, 3. Kurud, 4. Krd (Kard-1991), 5. Mahmudlu (ayknd), 6. Pyhan, 7. Acbac (Adjabac),
8. Hcti, 9. Kehpin, 10. Aa Prl, 11. Yuxar Prl, 12. Qovud (Kavut-1991), 13. Zeyv
(Davidbek-1949), 14. Msllm, 15. Yuxar Girta, 16. Aa Girta, 17. Aau, 18. Dvrus,
19. Qarada, 20. Xlc, 21. Oxdar, 22. Cbll, 23. Yuxar Gdkli, 24. Aa Gdkli, 25. Byda
(Xorcor-1991), 26. abadin (Yesex-1991), 27. Siznk, 28. Qaraimn (Dimayri), 29. Baharl, 30. Aa
Daba, 31. Aa Davruz, 32. Yuxar Davruz, 33. Hnd, 34. Novruzdar, 35. Qatar, 36. Atqz.
Qarq yaay mntqlri
37. Qafan, 38. Sardr, 39. Piriman, 40. Snk sovxozu, 41. hrcik qsbsi
Razdan (Axta) rayonu
1. Ddqlaq (Axundov-1939), 2. Tklik (Hartavaz-1991), 3. Qorulu
Qarq yaay mntqlri
4. Misxana (Hankavan-1949), 5. arentsaban
Azrbaycanllar yaam respublika tabeliyind olan hrlr:
1. rvan
2. Kirovakan (Vanadzor-1990)
3. Hrazdan
4. Stepanavan
5. Cermuk
6. Leninakan (Gmr-1990)
114

PREZDENT KTABXANASI
15. Ermnistan SSR Ali Soveti Ryast Heytinin frmanlarna sasn Ermnistan razisind
adlar dyidirilmi azrbaycanllara mxsus yer adlarnn siyahs
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Azrbaycanllara
mxsus olan vvlki
ad
Acbac
Adamxan
Adyaman
Aadrsi
Ababa nahiysi
Abulaq
Abulaq
Abulaq
Acaarx
Acaqala
Acaqlaq
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Acaqlaq
Ahmzli
Ain rayonu
Aknd
Aknd
Akils
Akils
Akils
Aqala
Dyidirilmi ad
Yerldiyi rayon
Frmann
verildiyi tarix
Acabac
Vardadzor
Qarnhovit
Katnaxpyur
Amasiya rayonu
Luysaxpyur
Aperek
Abullak
Arevik
Tsaxkalanc
1.Getaen
2.Qetazat
Getapya
Marmaraen
Ani rayonu
Ancadzor
Aotavan
Azat
Kraen
Cermakavan
Berdunk
Qafan
Martuni
Talin
Abovyan
Yeeqnadzor
Sisyan
Vardenis
Axuryan
cevan
Kamo (Qavar)
09.04.1991
03.07.1968
12.11.1946
04.04.1946
09.09.1930
26.04.1946
09.04.1991
09.04.1991
04.04.1946
25.01.1978
21.06.1948
25.05.1967
25.01.1978
25.05.1967
12.10.1961
03.07.1968
17.04.1948
03.01.1935
07.12.1945
19.04.1991
09.04.1991
21. Audi
Aqitu
Sisyan
09.04.1991
22. Azbir
Lap
Kamo (Qavar)
07.12.1945
23. Ahaq (Aakiik)
Zovasar
Talin
25.01.1978
24. Axta rayonu
Razdan rayonu
25. Axtaxana
1.Xlata
2.Dzorastan
Qafan
01.06.1940
26. Axula
Berkarat
Araqats
25.01.1978
27. Axund Bozavand
1.Bzovan 2.Berdik
Artaat
25.01.1978
28. Alaqqaya
Alaux
Dilican
29. Alagz
Araqats
Talin
31.07.1950
30. Alakils
1.Baytar
2.Hovtun
Amasiya
09.04.1991
31. Allahverdi rayonu
Tumanyan rayonu
Tumanyan
09.09.1930
32. Almal
Xndzorut
zizbyov (Vayk)
12.11.1946
Spitak
Krasnoselo
Gorus
Hoktemberyan Armavir)
Emidzin
Artaat
Masis
Masis
30.06.1959
Siyah 1976-c v 1988-ci illrd Ermnistan SSR Ali Sovetinin rvanda rus v ermni dillrind drc etdirdiyi
Ermnistan SSR-in inzbati-razi blgs kitablar, habel 2000-ci ild rvanda ermni dilind ap ediln Ermnistan
Respublikasnn xritsi sasnda trtib edilmidir.
115

PREZDENT KTABXANASI
33. Aralx
Yerazqavors
Axuryan
07.12.1945
34. Aralx
Qriboyedov
Emidzin
25.05.1978
35. Aralx Kolan
Verin Kolan
36. Arazdyn
Yerasx
Ararat
03.07.1968
37. Arxvli
Lernut
Axuryan
21.10.1967
38. Armudlu
Tufaen
Artik
31.05.1946
39. Armudlu
Tanzut
Hoktemberyan (Armavir)
04.04.1946
40. Arpa
Areni
Yeeqnadzor
10.09.1946
41. Arpaay st.
Axuryan st.
Axuryan
31.07.1950
42. Arpavar
1.Lusakert
2.Navan
Artaat
20.08.1945
21.10.1967
43. Artiz
Gexart
Abovyan
04.04.1946
44. Astazur
vanidzor
Meri
22.04.1935
45. Astazur st.
vanidzor st.
Meri
19.09.1950
46. Aa Adyaman
Nerkin Getaen
Martuni
07.12.1945
47. Aa Aba
Arevat
Artaat
20.08.1945
48. Aa Acaqala
Nerkin Bazmaberd
Talin
12.11.1946
49. Aa Adan
1.Morut
2.Aknaxpyur
cevan
25.05.1967
11.11.1970
50. Aa Axta
Razdan
Razdan
30.06.1945
51. Aa Alal
Artsvanist
Martuni
27.09.1968
52. Aa Aylanl
Lenui
Emidzin
04.04.1946
53. Aa Girta
Nerkin Qirataq
Qafan
54. Aa Gzldr
Vardenis
Martuni
07.12.1945
55. Aa Xatunarx
Qay
Emidzin
25.01.1978
56. Aa Qanlca
Varamaberd
Axuryan
26.04.1946
57. Aa Qarabalar
1.imnknd
2.Urtsadzor
Ararat
25.01.1978
58. Aa Qaraqoymaz
Nerkin Sasunaen
Talin
12.11.1946
59. Aa Qaranlq
qsbsi
Martuni qsbsi
Martuni
60. Aa Qaranlq rayonu Martuni rayonu
1991-ci ildn sonra
09.09.1930
61. Aa Qarxn
Araks
Emidzin
04.04.1946
62. Aa Quylasar
(Gylsr)
Dimitrov
Artaat
01.12.1949
63. Aa Necili
Sayat Nova
Masis
25.01.1978
64. Aa Pirtikn
Dzoragyu
Talin
02.03.1940
65. Aa Prl
Geavank
Qafan
09.04.1991
66. Aa Trkmnli
Lyusagyu
Emidzin
03.01.1935
67. Aa Zaal
Tsovak
Vardenis
12.08.1946
116

PREZDENT KTABXANASI
68. Aa Zeyv
Hartaen
Emidzin
25.01.1978
69. Avdalaal
Vaaen
Martuni
03.01.1935
70. Avdallar
Hasavan
Abovyan
04.04.1946
71. Avdby
1.Saxkaen
2.Tsaxkaber
Spitak
04.05.1939
21.10.1967
72. Ayasl
Ayqestan
Artaat
73. Ayrgl
Aknali
Emidzin
25.01.1978
74. Aynal
Davtaen
Talin
19.04.1950
75. Ayrm
Ptxavan
Noyemberyan
76. Ayssi
1.Qzlgl
Yeeqnadzor
10.09.1946
2.Arates
09.04.1991
77. Babacan
1.Qzlknd
2.anata
Vardenis
15.07.1978
09.04.1991
78. Babakii
Bujakan
Nairi
79. Babakii
Aavnadzor
Razdan
15.07.1948
80. Bacolu
Haykavan
Axuryan
07.12.1945
81. Balq
Verin Ptxni
Kotayk
09.04.1991
82. Bahar
Artunk
Vardenis
09.04.1991
83. Baxalar
(Hac Bayram)
Baqaran
Hoktemberyan(Armavir)
03.07.1968
03.01.1035
84. Bala Ayrm
Pokr Ayrum
Tumanyan
85. Balaknd
Dovex
Noyemberyan
04.01.1938
86. Balxl
Zorakert
Amasiya
09.04.1991
87. Barana
Noyemberyan
Noyemberyan
04.01.1938
88. Basarker
Vardenis
Vardenis
11.06.1969
89. Basarker rayonu
Basarker rayonu
90. Ba Abaran
Aparan
91. Ba Abaran r.
Aparan r.
92. Ba Grni
Qarni
Abovyan
03.01.1935
93. Baknd
Akunk
Abovyan
04.04.1946
94. Baknd
Artsvaen
Karsnoselo (Cambarak)
25.01.1978
95. Baknd
Saralanc
Artik
31.05.1946
96. Baknd
Vernaen
Yeeqnadzor
10.09.1946
97. Baknd
Gearkunik
Kamo (Qavar)
04.04.1946
98. Banal
Baramyan
Artaat
01.12.1949
99. Bayandur
Vaadur
Gorus
07.05.1968
100 Bazarcq
Arai
Aparan
15.07.1946
101 Bazaray
Qorayk
Sisyan
1991-ci ildn sonra
102 Becyzli
Vostan
Artaat
20.08.1945
103 Bbirli
Bartsaraen
Ani
03.02.1947
1991-ci ildn sonra
Aparan
11.06.1969
03.01.1935
03.01.1935
117

PREZDENT KTABXANASI
104 Bdl (Molla Bdl)
Yeeknut
Hoktemberyan Armavir)
04.04.1946
105 Bkda
Xordzor
Qafan
09.04.1991
106 Bryabad
Barepat
09.04.1991
107 Byknd
Mets Parni
Spitak
108 Bzirxana
Dzitankov
Ani
109 Birli
Lancar
Ararat
03.07.1968
110 Bittic
Bartsraen
Artaat
20.08.1945
111 Boazksn
Dzorakap
Ani
03.01.1935
112 Boutlu st.
Arteni st.
Talin
31.07.1950
113 Bozabdal
Bazum
Quqark
25.01.1978
114 Bozdoan
Sarakap
Ani
03.01.1935
115 Bozyoxu
Musaelyan
Qukasyan
(Aotsk)
12.11.1946
116 Byk Kpnki
Musaelyan
Axuryan
03.01.1935
117 BykCaml
Alagyaz
Araqats
04.01.1938
118 Byk Arxvli
Medz Manta
Artik
03.01.1935
119 Byk Ayrm
Medz Ayrum
Tumanyan
120 Byk Keyti
Keti
Axuryan
121 Byk Qarakils

rayonu
1.Kirovakan rayonu
1991-ci ildn sonra

26.04.1946
30.09.1935
2.Quqark rayonu
1964
122 Byk Qarakils hri 1.Kirovakan hri
03.01.1935
2.Vanadzor
1991
123 Byk Qaraqoyunlu
1.zizli
Vardenis
2.Norabak
03.01.1935
09.04.1991
124 Byk Mzr
Medz Masrik
Vardenis
09.04.1991
125 Byk hriyar
Nalbandyan
Hoktemberyan
(Armavir)
19.04.1950
126 Byk itp
Medz Sepasar
Qukasyan
(Aotsk)
12.11.1946
127 Byk orlu Dmiri
1.orlu Dmiri
Masis
2.Datavan
25.01.1978
128 Byk Vedi
Vedi
Ararat
04.04.1946
129 Budaen
Baqravan
Ani
03.02.1947
130 Budaen st.
Baqravan st.
Ani
31.07.1950
131 Bulaql
Hbilknd
Masis
132 Bulxeyir
enavan
Aparan
19.04.1950
133 Calalolu
Stepanavan
Stepanavan
134 Canhmd
1.Gnli
Vardenis
03.07.1969
118

PREZDENT KTABXANASI
(Sultanligla)
2.Kutakan
09.04.1991
135 Carcar
Derek
Araqats
19.04.1957
136 Cbcli
Crahovit
Masis
27.02.1960
137 Cfrabad
Arqavand
Masis
04.04.1946
138 Cfrabad
Getaen
04.04.1946
139 Clb
Cradzor
Amasiya
26.04.1946
140 Cngi
Vardablur
Araqats
19.04.1950
141 Cnntli
1.Zovaen
Artaat
02.03.1940
2.Lancazat
21.10.1967
142 Ciftli
Zuyqaxpyur
Qukasyan
(Aotsk)
12.11.1946
143 Czxlar
Tsoamarq
Qukasyan
(Aotsk)
12.11.1946
144 Cloyxan
Beniamin
Axuryan
07.12.1945
145 Coaz
Berkaber
cevan
25.01.1978
146 Comardl
Tanahat
Sisyan
09.04.1991
147 Cul
Hartavan
zizbyov (Vayk)
19.04.1950
148 Ccknd
1.Qzl fq
Kalinino
03.01.1935
2.Cunao
1991-ci ildn sonra
149 axrl
Sovetakert
Vardenis
25.01.1978
150 axmaq
Kamxut
Amasiya
09.04.1991
151 anax
Sovetaen
Ararat
10.09.1948
152 arxac
Kuybev
Dilican
02.03.1940
153 atqran
1.Nor Gei
Nairi
08.07.1957
2.Bazmavan
154 atqran
1. Razdan
10.02.1962
Abovyan
2. Geaen
03.01.1935
21.10.1967
155 ayknd
Dprabak
Krasnoselo
(Cambarak)
09.04.1991
156 ayknd
Getik
zizbyov (Vayk)
09.04.1991
157 mbrk
1.Krasnoselo
Krasnoselo (Cambarak)
1991-ci ildn sonra
2.Cambarak
158 ikbulaq
Geatap
cevan
09.04.1991
159 raxl
Crarat
Axuryan
07.12.1945
160 rr
Varser
Sevan
26.04.1946
161 rpl
Crapi
Ani
28.08.1974
162 irviz
Lysahovit
cevan
25.01.1978
163 ivinli
Yenacur
Amasiya
09.04.1991
164 iydml
Arevaoq
Spitak
25.01.1978
165 iydmli
Azatavan
Artaat
20.08.1.945
119

PREZDENT KTABXANASI
166 obanmaz
Aven
Araqts
25.01.1978
167 orlu
1.Lernanik
Qukasyan
(Aotsk)
26.04.1946
2.Lernagyu
21.10.1967
168 otur
Sarame
Spitak
26.04.1946
169 ubuxu
Vardanaen
04.04.1946
170 ubuxlu
Tsovagyu
Sevan
03.01.1935
171 Daharl
Qetk
Axuryan
07.12.1945
172 Damcl
Mravyan
Abaran
03.01.1935
173 Danagirmz
1.Hovit
Abaran
15.07.1946
2.Niqavan
21.10.1967
174 Drbas
Darbas
Sisyan
10.09.1946
175 Daral
1.Anastasavan
Artaat
01.12.1949
2.Ayqezard
30.12.1957
176 Daknd
Hayrk
Vardenis
09.04.1991
177 Daqala
Karaberd
Ani
03.02.1947
178 Dal
Datakar
Ararat
03.07.1968
179 Daylaxl
Arin
zizbyov(Vayk)
25.05.1978
180 Ddqlaq
Axundov
Razdan
04.05.1939
181 Ddli
Yenik
Talin
12.11.1946
182 Dlikda
Tsakkar
Martuni
21.06.1948
183 Dliqarda
Saruxan
Kamo (Qavar)
21.06.1948
184 Dllkli
Zovaen
Abovyan
21.06.1948
185 Dllr
Dalar
Artaat
03.01.1935
186 Dmirilr
Qoavan
Kalinino
(Tair)
09.04.1991
187 Drbnd
Karmrakar
Axuryan
26.04.1946
188 Dr
Daranak
Vardenis
09.04.1991
189 Drik
Tsaxkadzor
Razdan
190 Drknd
Dzoragyu
Quqark
191 Drky
1.Daraqyu
Qukasyan(Aotsk)
2.Saraqyu
12.11.1946
192 Dvli
Ararat
Ararat
03.01.1935
193 Dymdal
rvenants
Qafan
194 Dirklr
Karnut
Axuryan
26.04.1946
195 Doqquz
Kanaut
Artaat
20.08.1945
196 Donuzyen
Zngilr
Masis
03.01.1935
197 Dorn
Antaraat
Qafan
20.06.1949
198 Dostlu
Bareqamavan
Noyemberyan
25.01.1978
199 Dostluq
Ayanist
Masis
09.04.1991
120

PREZDENT KTABXANASI
200 Dovanqlaq
irakavan
Ani
19.04.1950
201 Dzxaraba
Hartaen
Qukasyan(Aotsk)
12.11.1946
202 Dzknd
Axuryan
Axuryan
07.12.1945
203 Dzknd
Baroj
Talin
03.01.1935
204 Dzknd
Alvar
Amasiya
09.04.1991
205 Dzknd rayonu
Axuryan rayonu
31.12.1937
206 Ellr
Abovyan
207 Ellroyuu
1.Ellr
12.10.1961
Amasiya
2.Lorasar
1991-ci ildn sonra
208 Erdpin
Yexegis
Yeeqnadzor
10.09.1946
209 Evcilr
Arazap
Hoktemberyan
(Armavir)
10.04.1947
210 Eylas
1.pkli
2. Masis sovxozu
Masis
211 fndi
Noraen
Sevan
04.01.1938
212 fndi
Noradzor
Spitak
26.04.1946
213 ldr
Alvank
Meri
1991-ci ildn sonra
214 lyz
Yeegis
Yeeqnadzor
09.04.1991
215 lyz st.
Araqats st.
216 libyli
Atarbekyan
Emidzin
04.04.1946
217 ligyk
Kuak
Aparan
03.01.1935
218 lxan
Getik
Qukasyan
03.01.1935
219 liqrx
Blaraen
Artaat
10.09.1948
220 liqrx
Astadzor
Martuni
03.01.1935
221 lili
Salvard
Sisyan
03.01.1935
222 mirxeyir
Kalavan
09.04.1991
223 rfs
Arevis
Sisyan
03.07.1968
224 rzknd
Arzakan
Razdan
225 skipara
Voskepar
Noyemberyan
226 yar
Aqarakadzor
Yeeqnadzor
10.09.1946
227 zizbyov rayonu
Vayk rayonu
228 Gabud
Kapuyt
zizbyov (Vayk)
03.07.1948
229 Grd
Kard
Qafan
09.04.1991
230 Grgr
Pukino
Stepanavan
14.02.1937
231 Grmz
Kamarik
Abovyan
25.01.1978
232 Grni
Qarni
Abovyan
233 Gomur
Komk
zizbyov (Vayk)
09.04.1991
234 Goran
Qoqaran
Spitak
26.04.1946
235 Goravan
1.Yeniknd
Ararat
04.04.1946
04.04.1946
09.04.1991
121

PREZDENT KTABXANASI
2.Qorovan
03.07.1968
236 Gdkbulaq
Qarcaxpyur
Vardenis
237 Gdklr
Martuni
238 Gdkli
Mrqavan
Artaat
20.08.1945
239 Gl
Lik
Martuni
240 Glknd
Ayqut
09.04.1991
241 Gll
Ardenis
Amasiya
09.04.1991
242 Gykils
Kaputan
Abovyan
03.01.1935
243 Gykmbt
Geanist
Masis
01.12.1949
244 Gyyoxu
Saralanc
Spitak
26.04.1946
245 Gzldr
Gexadzor
Araqatz
15.07.1946
246 Gzldr
Lcevadzor
Quqark
09.04.1991
247 Gzldr
Gexadir
Artik
31.05.1946
248 Gzl
Akunk
Talin
12.02.1946
249 Gdgum
Geanu
Qafan
29.06.1949
250 Gl
Nor Arevik
Meri
251 Glabl
Dzoraqlux
Aparan
15.07.1946
252 Gllbulaq
Vardaxpyur
Qukasyan (Aotsk)
15.07.1946
253 Gllc
Vardenis
Aparan
19.04.1950
254 Gllc
Dzovk
Abovyan
25.01.1978
255 Gllc
Sarahart
Spitak
19.04.1950
256 Gllc
Tsaxkut
Amasiya
09.04.1991
257 Gldz
Vardahovit
Yeeqnadzor
09.04.1991
258 Glstan
Nor Aznaberd
zizbyov (Vayk)
09.04.1991
259 Gmr
1.Aleksandropol
12.08.1946
1837
2.Leninakan
1924
3.Kumayri
1990
4.Qyumri
1992
260 Gm
Karenis
Razdan
09.04.1991
261 Gney
Arevuni
Vardenis
09.04.1991
262 Grcyolu
Torosgyu
Qukasyan (Aotsk)
30.07.1980
263 Hac Bayram
Baqaran
03.01.1935
264 Hac Xlil
Tsaxkahovid
Araqats
15.07.1946
265 Hac Muan
Tsovazard
Kamo (Qavar)
25.01.1978
266 Hac Nzr
Kamo
Axuryan
03.01.1935
267 Hacqara
Ayqeat
Emidzin
03.01.1935
268 Hacqara
1.Makaraen
Quqark
01.03.1946
2.Lernapat
269 Haclar
Mrqastan
26.09.1957
Emidzin
03.01.1935
122

PREZDENT KTABXANASI
270 Haadaraq
Xatarak
cevan
271 Haakils
1.Paros
Artik
03.01.1935
2.Nahapetavan
272 Haapara
1.Zhmt
30.01.1961
Masis
2.Xapar
03.01.1935
09.04.1991
273 Haasu
Aacur
cevan
274 Haxs
Dzorap
trk
01.12.1949
275 Haqqxl
1.Smd Vurun
cevan
25.01.1978
2.Hovk
09.04.1991
276 Hallavar
Halavar
Quqark rayonu
1991-ci ildn sonra
277 Hamaml
Spitak
Sptak
26.09.1949
278 Hamaml st.
Spitak st.
Sptak
31.07.1950
279 Hamasa
Amasiya
Amasiya
280 Heydr by
Sverdlov
Stepanavan
01.04.1940
281 Hbilknd (Bulaql)
Kalinin
Masis
26.09.1967
282 Hmzimn
Mrqahovit
Quqark
25.01.1978
283 Hsnknd
atin
Yeeqnadzor
03.01.1935
284 Horadiz
Oradis
zizbyov (Vayk)
03.07.1968
285 Hozuknd
1.Quzuknd
Amasiya
09.04.1991
Vardenis
2.Qarnari
286 Hseynquluaal
1.Nrimanl
2.atavan
09.04.1991
287 Xadur
Tsaxkaat
Tumanyan
03.01.1935
288 Xaknd
Debed
Quqark
03.01.1935
289 Xalisa
Noyakert
Ararat
09.04.1991
290 Xancaz
Gzldr
Quqark
01.06.1940
291 Xaraba Sarvanlar
Nor Qoxb
Artaat
292 Xeyribyli
Yervandaat
Hoktemberyan
(Armavir)
25.05.1967
293 Xrrtli
Arevabyur
Masis
25.01.1978
294 Xokotan
Voskevaz
Noyemberyan
25.01.1978
295 bi
Yerizak
Amasiya
09.04.1991
296 Ikinci Qarakils
Dozaraen
Qukasyan(Aotsk)
03.01.1935
297 lanalan
Ardaavan
trk
298 lanl
1.aybasar
Amasiya
26.04.1946
2.Aravet
09.04.1991
299 lxyab
Ayqabats
Axuryan
26.04.1946
300 lmzli
Dadadem
Kalinino
1991-ci ildn sonra
301 manahl
Mxyan
Artaat
03.01.1935
123

PREZDENT KTABXANASI
302 manahl st.
Mxyan st.
Artaat
31.09.1950
303 mirxan
Saratak
Artik
01.06.1940
304 mirli
Ttucur
Aparan
19.04.1950
305 nkda
1.Yeniknd
Vardenis
25.01.1978
2.Tretuk
09.04.1991
306 nkli
Andarut
trk
01.12.1949
307 pkli (Eylas)
Masis sovxozu
Masis
04.04.1946
308 rvan
1.Erivan
1828
2.Yerevan
1936
309 Istisu
Cermuk
zizbyov (Vayk)
310 tqran
Glstan
zizbyov (Vayk)
03.01.1935
311 ydli
Ptavan
10.04.1947
312 yli Qarakils
1.lli
Amasiya
2.Homik
25.01.1978
313 Kaftarl
Panik
Artik
314 Karvansaray
cevan
cevan
315 Karvansaray
Amretaza
Abaran
25.01.1978
316 Keili
Mrqaat
04.04.1976
317 Kefli
Kakavasar
Qukasyan
(Aotsk)
25.01.1978
318 Keiknd
Qexarot
Araqats
03.01.1935
319 Keiknd
1.Mikoyan
2.Yeeqnadzor
1.Mikoyan
2.Yeeqnadzor
rayonu
320 Keiknd rayonu
321 Keiviran
1.Zovaen
03.01.1935
06.12.1957
03.01.1935
06.12.1957
Ararat
2.Uralanc
03.01.1935
21.10.1967
322 Klkarx
enavan
04.04.1946
323 Klli
Noraber
Ani
03.02.1947
324 Klr
Qukasavan
Masis
01.12.1949
325 Knkan
Hats
Abovyan
25.01.1978
326 Krimarx
Sovetakan
Hoktemberyan
(Armavir)
03.01.1935
327 Krimknd
Tsaxkaen
Kamo (Qavar)
02.03.1940
328 Krkiba
1.fq
Vardenis
25.05.1967
2.Vanevan
09.04.1991
329 Krpicli
Geadir
Abovyan
03.01.1935
330 Ksmn
Bahar
Vardenis
25.01.1978
331 Ksikba
Lernakert
Martuni
07.12.1945
124

PREZDENT KTABXANASI
332 Ktran
Getame
333 Kvr
1.Novo-Bayazet
334 Kvr mahal
Nairi
21.06.1948
1837
2.Kamo
13.04.1959
3.Qavar
1991
1.Novo Bayazet
mahal
Kamo (Qavar)
2.Nor-Bayazet
rayonu
1837
30.09.1930
3.Kamo rayonu
13.04.1959
4.Qavar rayonu
1991
335 Kiik Arxvli
Pokr Manta
Artik
336 Kiik Bzovan
Azatavan
337 Kiik Keti
1.Lernansk
Axuryan
2.Pokraen
03.01.1935
26.04.1946
21.10.1967
338 Kiik Kpnki
Hovit
Axuryan
07.12.1945
339 Kiik Qarakils
Azatan
Axuryan
07.12.1945
340 Kiik Mzr
Pokr Masrik
Vardenis
09.04.1991
341 Kiik Prni
Anuavan
Artik
07.05.1969
342 Kiik hriyar
Nor Hartages
03.07.1968
343 Kiik itp
Pokr Sepasar
Qukasyan
12.12.1946
(Aotsk)
344 Kiik orlu Dmiri
1.Dmiri
Masis
2.Darpnik
03.01.1935
09.04.1991
345 Kilsknd
Sraen
Qafan
346 Kolagirn
Antaramut
Quqark
10.09.1948
347 Kolagirn
Tsovinar
Martuni
03.01.1935
348 Kolagirn st.
Tumanyan st.
Tumanyan
31.07.1950
349 Korbulaq
1.Tsaxkaen
Qukasyan
(Aotsk)
12.11.1946
25.01.1978
2.Sizavet
21.10.1967
350 Korbulaq
enkani
Abaran
351 Kosammmd
Batikyan
Kamo (Qavar)
352 Kotanl
Karmraen
zizbyov
(Vayk)
353 Kbk
Hedzor
zizbyov (Vayk)
09.04.1991
354 Krpli
Aralyus
Emidzin
03.01.1935
355 Kr
Dzoraen
Gorus
19.04.1950
356 Knn
1.Getaen
cevan
03.01.1935
2.Kirants
357 Krdkndi
Lernadzor
25.05.1967
Qafan
125

PREZDENT KTABXANASI
358 Kzcik
Lancapyur
Kamo (Qavar)
19.04.1950
359 Qacaran
Kacaran
Qafan
04.07.1951
360 Qaaan
Arevadzor
Tumanyan
25.01.1.978
361 Qaaan
Lernavan
Spitak
26.04.1946
362 Qalaa
Berdavan
Noyemberyan
25.01.1978
363 Qalal
Noraber
Ani
03.02.1947
364 Qaltax
Hartaqyu
Spitak
26.04.1946
365 Qamsqt
Yeeqnut
Quqark
03.01.1935
366 Qaml
Vartanik
25.01.1978
367 Qaml st.
Sovetaen st.
31.09.1950
368 Qanl
Qarnl
Vardenis
12.08.1946
369 Qapl
Qusanagyug
Ani
03.02.1947
370 Qaraboya
Xnkoyan
Spitak
26.04.1946
371 Qarabulaq
Yerincatap
Aparan
15.07.1946
372 Qarabulaq
aqik
Amasiya
09.04.1991
373 Qaraburun
1.Qarmraen
Talin
31.07.1950
2.Karakert
21.01.1965
374 Qaracrn
Aragyu
Nairi
04.04.1946
375 Qaraanta
1.zizbyov
Amasiya
04.05.1939
2.Areqnadem
376 Qaradal
1.Tsaxkaen
09.04.1991
Artaat
2.Mrqavet
377 Qarada
378 Qarahamzal
20.08.1945
21.10.1967
cevan
Artaat
Qaraxa
Sevkar
1.Tamaml
2. Burastan
Lusao
Ararat
25.01.1978
Qarais
Merahovit
Kalinino (Tair)
09.04.1991
Qarakils
Lernahovit
Kalinlino (Tair)
25.01.1978
Qarakils
Hartavan
Aparan
19.04.1950
383 Qarakils
1.Sisavan
Sisyan
379
380
381
382
2.Sisian
02.03.1940
384 Qaraqala
Getap
Talin
12.11.1946
385 Qaraqala
Sevaberd
Abovyan
21.06.1948
386 Qaraqala
Noramut
Kalinno (Tair)
09.04.1991
387 Qaraqlaq
Dostluq
Masis
25.01.1978
388 Qaraqoyunlu
Ferik
Emidzin
25.01.1978
389 Qaraqoyunlu
1.zizli
Vardenis
1991-ci ildn sonra
2.Norabak
390 Qaraqula
Getap
Talin
12.11.1946
126

PREZDENT KTABXANASI
391 Qaraqula st.
Getab st.
Talin
31.09.1950
392 Qaralar
Aralez
Ararat
25.01.1978
393 Qaral
Qatnacur
Spitak
26.04.1946
394 Qarammmd
Meraat
Amasiya
26.04.1946
395 Qaranamaz
1.Yeniyol
Amasiya
03.01.1935
2.Avorik
09. 04.1991
396 Qaranlq
Gehovit
Martuni
03.07.1968
397 Qaranlq
Lusagyu
Abaran
10.09.1948
398 Qaranlqdr
1.Xavaradzor
cevan
2.Lusadzor
02.01.1935
399 Qarabazar
Aykaen
Emidzin
25.05.1967
400 Qarqaya
Dzorvank
Krasnoselo
09.04.1991
401 Qasmli
Getapi
Artik
01.06.1940
402 Qaqa
Vardaat
Ararat
10.09.1948
403 Qayaba
Geemabak
Vardenis
09.04.1991
404 Qazan
Meraen
Artik
31.05.1946
405 Qazarabad
sahakyan
Ani
30.06.1945
406 Qdirli
Lancanist
Ararat
03.07.1968
407 Qmrli
Artaat
Artaat
04.09.1945
408 Qmrli
Medzamor
Emidzin
15.07.1946
409 Qmrli rayonu
Artaat rayonu
410 Qmrli st.
Artaat st.
Artaat
31.09.1950
411 Qtran
Getamec
Nairi
21.06.1948
412 Qznfr
Araqats
Aparan
10.09.1948
413 Qlcyataq
Suser
Talin
12.11.1946
414 Qpaq
Hari
Artik
31.05.1946
415 Qr
Artsvaberd
mddin (Berd )
25.01.1978
416 Qrxbulaq
Akunk
Vardenis
03.01.1935
417 Qrxdyirman
Xnaberd
Araqats
15.07.1946
418 Qrmzl
419 Qzlbulaq
420 Qzlcq
421 Qzlda
Karmraen
Xaaxbyur
zlcu
Aruni
Talin
Vardenis
12.11.1946
1991-ci ildn sonra
1991-ci ildn sonra
09.04.1991
422 Qzldmir
Voskevaz
trk
03.01.1935
423 Qzlgl
Arates
Yeeqnadzor
09.04.1991
424 Qzlknd
Tsovata
Vardenis
09.04.1991
425 Qzilkils
Karmravan
Qukasyan
03.01.1935
426 Qzlkils
1.Qzlda
Kalinino (Tair)
03.01.1935
2.Aruni
Kalinino (Tair)
04.09.1945
09.04.1991
127

PREZDENT KTABXANASI
427 Qzlqo
rayonu
Qukasyan rayonu
428 Qzlqo
1.Verin Qukasyan
2. Qukasyan
Qukasyan (Aotsk)
12.10.1956
04.01.1938
12.10.1956
429 Qzlrn
enavan
Spitak
26.04.1946
430 Qzlvng
1.ikli
Vardenis
24.07.1940
2.Makenis
25.01.1978
431 Qzqala
Getavan
Kalinino (Tair)
25.01.1978
432 Qznaz
Araqats
Emidzin
04.04.1946
433 Qoncal
Zariad
Amasiya
09.04.1991
434 Qoabulaq
adcrek
Vardenis
09.04.1991
435 Qoatan
Voskevan
Noyemberyan
25.01.1978
436 Qoavng
Haykadzor
Ani
09.04.1950
437 Qoturbulaq
Katnaxpyur
Stepanavan
03.01.1935
438 Qoturbulaq
Ttucur
439 Qoturvan
1.Qoduxbank
Yeeqnadzor
2.Gdikvng
440 Qovud
Kavut
Qafan
09.04.1991
441 Qovuuq
Yermon
Yeeqnadzor
09.04.1991
442 Quldrvi
Vosketas
Talin
03.01.1935
443 Qulli
444 Qulli
Qarmirgyu
Ayqedzor
Kamo (Qavar)
mddin (Berd)
01.06.1940
04.05.1939
445 Qulucan
446 Qurdbulaq
447 Qurdbulaq
Spandaryan
Krasar
Aygeat
Artik
Qukasyan (Aotsk)
31.05.1946
12.01.1946
19.04.1950
448 Qurdqalaq
Kurtkullak
Gorus
09.04.1991
449 Qurdqulaq
450 Qurduqulu
451 Qurduqulu rayonu
Boloraberd
Yeeqnadzor
Armavir
1.Srdarabad rayonu
2.Hoktemberyan
rayonu
10.09.1946
03.01.1930
09.09.1930
452 Quru Araz
Yerasxaun
19.04.1950
453 Quruboaz
Ortaya
Araqats
25.01.1978
454 Qurumsulu
Dostlu
Noyemberyan
455 Quu
Keut
zizboyov (Vayk)
12.11.1946
456 Qutniqlaq
Hovtaen
Artik
15.07.1946
457 Lehvaz
Leyvaz
Meri
09.04.1991
458 Llknd (Axky)
Laliqyu
cevan
459 Llvr
Debetavan
Noyemberyan
02.03.1935
25.01.1978
128

PREZDENT KTABXANASI
460 Lmbli
1.Debetaen
Noyemberyan
2.Baqrataen
18.06.1960
23.02.1972
461 Lk
Vartanazor
Meri
462 Maaracq
Qdaen
Amasiya
09.04.1991
463 Mad
Lernarot
trk
01.12.1949
464 Mahmudcuq
Pemzaen
Artik
02.03.1940
465 Mahmudlu
1.ayknd
Qafan
01.06.1940
2.Baavank
1991-ci ildn sonra
466 Maralzmi
Tkut
Meri
1991-ci ildn sonra
467 Mehmandar
Hovtaat
Masis
25.01.1978
468 Mehrabl
Vardaen
Artaat
20.08.1945
469 Mehriban
Katnaxpyur
Talin
19.04.1950
470 Meknd
Antaramec
09.04.1991
471 Mlikknd
Melikgyu
Araqadz
15.07.1946
472 Mliklr
Spandaryan
Sisyan
04.05.1939
473 Mscidli
Nor Kyank
Artik
01.04.1940
474 Msdr
Dalarik
Talin
21.01.1965
475 Msimli
Aygepat
Artaat
01.12.1949
476 Mzarcq
enik
Talin
477 Mzr
Bartsravan
Sisyan
10.09.1946
478 Mhub
Balahovit
Abovyan
26.12.1968
479 Misxana
Hankavan
Razdan
01.12.1949
480 Molla Bayazet
Bambakaat
03.01.1935
481 Molla Dursun
aumyan
Emidzin
482 Molla Eyyublu
1.Evli
Kalinino (Tair)
2.Coramut
09.04.1991
483 Molla Gy
Maralik
Ani
484 Molla Qasm
Zovuni
Aparan
485 Molla Musa
Voskehask
Axuryan
26.04.1946
486 Mollaqlaq
Glldr
Quqark
25.01.1978
487 Morut
Aknaxpyur
cevan
11.11.1970
488 Muam
1.Muaml
Artaat
04.04.1946
2.Hovtaen
03.01.1935
25.01.1978
489 Muan
Hovtame
Emidzin
25.01.1978
490 Muancq
Ayqedzor
Gorus
25.01.1978
491 Muncuqlu
Tsilkar
Araqats
15.07.1946
492 Muradtp
Kanakeravan
Nairi
15.08.1964
493 Mustuqlu
Lancik
Ani
03.02.1947
494 Mlkuan
Erkenants
Qafan
129

PREZDENT KTABXANASI
495 Nalbnd
irakamut
Spitak
25.01.1978
496 Nrimanl
atavan
Vardenis
09.04.1991
497 Nziravan
Kazaravan
trk
09.04.1991
498 Nvdi
Nonadzor
Meri
499 Ocaqqulu
Arapi
Axuryan
26.04.1946
500 Oruca
1.Qaraiman
Vardenis
1991-ci ildn sonra
2.Sovetknd
25.01.1978
3.Kaxakn
09.04.1991
501 Ourbyli
Berkanu
Artaat
20.08.1945
502 Oxolu
Vaxi
Amasiya
09.04.1991
503 Ortaknd
Qladzor
Yeeqnadzor
10.09.1946
504 Ortakilis
Maisyan
Axuryan
26.04.1946
505 Ortakils st.
Maisyan st.
Axuryan
31.09.1950
506 Ovandr
Hovanadzor
Stepanavan
19.04.1950
507 ksz
Darik
Amasiya
09.04.1991
508 rdkli
Lcaen
Sevan
26.04.1946
509 Paldl
Arpeni
Qukasyan (Aotsk)
25.01.1978
510 Paaknd
Marmarik
1.zizbyov
2.Zaritap
Voskehat
Razdan
zizbyov (Vayk)
trk
03.01.1935
03.01.1935
08.07.1957
01.12.1949
Areq
Talin
03.01.935
Katnarat
Qafan
29.06.1949
1.Polad
2.Xaardzap
Aygedzor
cevan
Meri
09.04.1991
517 Revazl
Ditavan
cevan
25.05.1967
518 Reyhanl
Hayqavan
Ararat
04.04.1946
519 Sabunu
Hatsaen
Talin
25.01.1978
520 Sabunu
Araksavan
Artaat
25.01.1978
521 Sal
Noraen
Abaran
15.07.1946
522 Safolar
Cermuk
zizbyov (Vayk)
523 Salah
Akavnavank
cevan
09.04.1991
524 Samanqar
Geakert
Emidzin
25.01.1978
525 Samurlu
Sarapat
Qukasyan (Aotsk)
12.11.1946
526 Sarat
1.Xadaraq
cevan
511 Paal
512 Patrinc
513 Pirmlk
514 Pirmzr
515 Polad Ayrm
516 Pgah
2.Xatarak
527 Sarba
Haykasar
Artik
15.07.1948
528 Sarmsaxl
529 Saryaqub
Karaberd
axqadzor
Quqark
Vardenis
04.04.1946
09.04.1991
130

PREZDENT KTABXANASI
530 Saryer
531 Sarvanlar
Apavan
Sis
Kalinino Tair)
Masis
09.04.1991
09.04.1991
532 Satanaac
1.Gney
2.Arevuni
Sarnakunk
Vardenis
Sisyan
03.01.1935
09.04.1991
10.09.1946
kalov
Tumanyan
22.02.1939
535 Smadrvi
knax
Abaran
01.06.1940
536 Srdarabad
1.Hoktemberyan
03.01.1935
533 Saybal
534 Sdibad
2.Armavir
1992
537 Sianl
Avtona
Talin
03.01.1935
538 Sirktas
Xdrants
Qafan
539 Sisyan
Hatsavan
Sisyan
02.03.1940
540 Sofulu
Soflu
Sisyan
09.04.1991
541 Soylan
zizbyov
zizbyov (Vayk)
12.10.1956
542 Soyuqbulaq
Paqaxbyur
Kalinino (Tair)
09.04.1991
543 Sydl
Sarnaxpyur
Ani
02.03.1940
544 Subatan
Geakar
Vardenis
09.04.1991
545 Sultanabad
1.urabad
Amasiya
2.Paaki
09.04.1991
546 Sultanby
Bartsruni
zizboyov (Vayk)
03.01.1935
547 Sunqurlu
Hayrenyats
Artik
31.05.1946
548 Susuz
Tsamakasar
Talin
12.02.1946
549 Sbhanverdi
Luysaxpyur
Ani
03.02.1947
550 abadin
Yeek
Qafan
09.04.1991
551 ahab
Mayakovski
Abovyan
11.04.1940
552 ahabl
aap
Ararat
03.07.1968
553 ahal
Vahaqni
Quqark
10.04.1947
554 ahal st.
Vahaqnadzor
Quqark
25.01.1978
555 ahnzr
Medzavan
Kalinino (Tair)
25.01.1978
556 ahriz
Geamavan
Sevan
26.04.1946
557 ahvarid
Huakert
Baramyan
03.07.1968
558 enata
Lernaen
Sisyan
02.03.1940
559 eyx Hac
arik
Talin
03.01.1935
560 fq
Vanevan
Vardenis
09.04.1991
561 vrit
Huakert
03.07.1968
562 idli
Yeeqnavan
Ararat
09.04.1991
563 xlar
Lusarat
Ararat
26.12.1968
564 xlar
Qizlfq
Sisyan
02.03.1940
565 irabad
Parakar
Emidzin
131

PREZDENT KTABXANASI
566 irazl
Vosgetap
Ararat
09.04.1991
567 irazl st.
Ayqavan st.
Ararat
31.09.1950
568 irkqala
Vardenut
Abaran
15.07.1946
569 irvancq
Lernakert
Artik
15.07.1948
570 iqaya
Quqari
Vardenis
09.04.1991
571 orlu Mehmandar
Mehmandar
Masis
03.01.1935
572 urnuxu
urnux
Gorus
09.04.1991
573 Taxtakrp
Teut
Dilican
574 Tala
Getaovit
cevan
25.01.1978
575 Talbolu
Musakert
Artik
15.07.1948
576 Taln
Talin
Talin
577 Taln mahal
Talin rayonu
578 Tal
Aru
trk
11.11.1970
579 Tamaml
Burastan
Artaat
580 Tapanl
Geasar
Spitak
25.01.1978
581 Tayarx
Meradzor
Razdan
31.05.1946
582 Taytan
Vanaen
Ararat
25.01.1978
583 Tecraby
Dzoraxpyur
Abovyan
04.04.1946
584 Terp
Saravan
zizbyov (Vayk)
27.02.1960
585 Tkrli
Tsaxkaen
Abaran
19.04.1950
586 Tkiy
Bazmaxpyur
trk
01.12.1949
587 Tknli
Qoqohovit
Qukasyan (Aotsk)
25.01.1978
588 Tkyli
1.Tkrli
Razdan
2.Ardavaz
09.04.1991
589 Tpdibi
Haykavan
04.04.1946
590 Tpdlk
Arevik
Axuryan
07.12.1945
591 Tpky
Berdaen
Amasiya
09.04.1991
592 Tzknd
Tzogy
Masis
593 Tzknd
Ayntap
Masis
10.09.1970
594 Tzknd
1.Tazaqyu
Qukasyan (Aotsk)
2.Tavut
21.10.1967
595 Tzknd
Nor Qyu
Abovyan
04.01.1946
596 Tzknd
Tasik
Sisyan
03.07.1968
597 Titoy Xaraba
Bavra
Qukasyan (Aotsk)
598 Toxanahl
Masis
Artaat
20.08.1945
599 Toxluca
Draxtik
19.04.1991
600 Tomarda
Vardakar
Artik
31.05.1946
601 Tomarda ts.
Vardakar st.
Artik
31.07.1950
602 Toparl
Hatsik
Axuryan
07.12.1945
132

PREZDENT KTABXANASI
603 Torpaqqala
Xnaberd
Artaat
01.12.1949
604 Tovuzqala
Berd
mddin
605 Tutiy
Saranist
Abovyan
21.06.1948
606 Tlnbi
Saralanc
Nairi
04.04.1946
607 Trk Qarakilssi
Axurik
Axuryan
03.01.1935
608 Tskl
Lusakunk
Vardenis
25.01.1978
609 Uluxanl
1.Zngibasar
Masis
31.12.1937
2.Masis
31.07.1950
610 Uluxanl st.
Masis st.
Masis
31.07.1950
611 Ulya Sarvanlar
Sarvanlar
Masis
612 Urud
Vorotan
Sisyan
03.07.1968
613 Uz
Uyts
Sisyan
09.04.1991
614 Uzunlar
Odzun
Tumanyan
30.09.1967
615 Uzunoba
Arqavand
10.04.1947
616 Uzuntala
1.Onut
cevan
25.05.1967
2.Aygehovit
12.02.1969
617 Uzuntala qs.
Qayan
cevan
25.05.1967
618 nc Qarakils
Dzoraen
Qukasyan (Aotsk)
03.01.1935
619 Vaudi
Vaadin
Sisyan
620 Vedi rayonu
Ararat rayonu
621 Vermzyar
Arevaat
Emidzin
622 Vliaal
Dzoragyu
Martuni
623 Vliknd
Tsaxkavan
mddin (Berd)
04.05.1939
624 Yaqublu
Merut
Quqark
01.04.1946
625 Yamancal
Dextsut
Artaat
25.05.1967
626 Yanxpy
1.Meknd
25.01.1978
1991-ci ildn sonra
2.Antarage
15.05.1968
04.04.1946
09.04.1991
627 Yarpzl
Lavan
Vardenis
25.05.1967
628 Yasovul
Hovuni
Axuryan
07.12.1945
629 Yal
Kakavadzor
Talin
12.11.1946
630 Yayc
Dzovaber
Sevan
25.01.1978
631 Yayc
Qarjis
Gorus
03.07.1968
632 Yeqanlar
Arevat
Artik
15.07.1948
633 Yelqovan
Kotayk
Abovyan
31.07.1965
634 Yengic
Norabats
Masis
25.01.1978
635 Yengic
Sisavan
Ararat
09.04.1991
636 Yengic
Qandzak
Yeeqnadzor
10.09.1946
637 Yeniknd
Tretunk
Vardenis
09.04.1991
638 Yeniky
Xarkov
Ani
133

PREZDENT KTABXANASI
639 Yuxar Adyaman
Verin Getaen
Martuni
07.12.1945
640 Yuxar Aba
Abovyan
Artaat
01.12.1949
641 Yuxar Acaqala
Verin Bazmaberd
Talin
12.11.1946
642 Yuxar Adan
1.Adan
cevan
25.05.1967
2.Qandzakar
25.01.1978
643 Yuxar Axta
Lernanist
Razdan
25.01.1978
644 Yuxar ylnli
Tsaxkunk
Emidzin
04.04.1946
645 Yuxar Girra
Verin Qirataq
Qafan
646 Yuxar Xatnarx
Hankaen
Emidzin
25.01.1978
647 Yuxar Kolanl
Qriboyedov
Emidzin
25.01.1978
648 Yuxar Krdkndi
Noraen
Artaat
649 Yuxar Qanlca
Marmaen
Axuryan
26.04.1946
650 Yuxar Qaraqoymaz
Verin Sasunaen
Talin
12.11.1946
651 Yuxar Qarxn
Crarat
Emidzin
04.04.1946
652 Yuxar Quylasar
1.Bambakavan
Artaat
20.08.1945
1991-ci ildn sonra
2.Byuravan
25.01.1978
653 Yuxar Necili
Nizami
Masis
25.01.1978
654 Yuxar Pirtikn
Tsakkasar
Talin
02.03.1940
655 Yuxar Trkmnli
Abaqa
Emidzin
03.01.1975
656 Yuxar Zaal
Axbradzor
Vardenis
25.01.1978
657 Yuxar Zeyv
Taronik
Emidzin
25.01.1978
658 Yuva
aumyan
Artaat
19.04.1950
659 Zeyt
Zedea
zizbyov (Vayk)
09.04.1991
660 Zeyv
David-Bek
Qafan
29.06.1949
661 Zngibasar rayonu
Masis rayonu
662 Zngilr
Zorak
Masis
09.04.1991
663 Zrknd
Kut
Vardenis
09.04.1991
664 Zrzibil
Zrkond
Vardenis
03.01.1935
665 Zod
Sotk
Vardenis
09.04.1991
666 Zolaxa
Zolakar
Martuni
03.01.1935
667 Zorba
Sorik
Talin
03.01.1935
668 Zhrabl
Mrqanut
Artaat
20.08.1945
15.03.1953
Vandalizm: tarixi adlara qar soyqirim. Trtib edni Nazim Mustafa,

n szn mllifi Yaqub Mahmudov
Bak, Thsil, 2006, sh.7-42.
134

PREZDENT KTABXANASI
16. ndiki Ermnistanda 1918-1987-ci illrd yaay mntqlri syahsndan silinmi
azrbaycanl kndlrinin siyahs
Kndin ad
Hans rayonun razisind

olub?
N vaxt?
1.
Aasbyli
Vedi (Ararat)
1930-cu illrd
2.
Aca (Acaknd)
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
3.
Acaqlaq
rvan trafnda
1918-20-ci illr
4.
Adr
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
5.
All
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
6.
Akils
Vedi (Ararat)
1940
7.
Akils
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
8.
Avern
Axta (Hrazdan)
1966
9.
Alxanpysi
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
10. Almrdan
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
11. Alar
Sisyan
1938
12. Alim hmd
Qmrli (Artaat)
1940-c illr
13. Almal
Qafan
1948
14. Almal
Keiknd (Yeeqnadzor)
1939
15. Aralx
Talin
1918-20-ci illr
16. Araml
Emidzin
1918-20-ci illr
17. Ardaraz
Keiknd (Yeeqnadzor)
1949
18. Arxst
Qafan
1918-20-ci illr
19. Arnc
zizbyov (Vayk)
1948-51-ci illr
20. Arzalar
Artaat
1948-51-ci illr
21. Assar
1918-20-ci illr
22. Aa Axtala (Gmxana) Tumanyan
1940
23. Aa Alal
Martruni
1918-20-ci illr
24. Aa rmik
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
25. Aa Goxt (Trk Goxtu)
Ellr (Abavyan)
1950-ci illr
26. Aa Kils
Quqark
1978-ci il
27. Aa Novruzlu
Qmrli (Artaat)
1948-51-ci illr
28. Aa Qulubyli
Emidzin
1940-c illr
29. Aa Sall
Yeeqnadzor
1918-20-ci illr
30. Aa Yemzli
Qafan
1918-20-ci illr
31. Atqz
Qafan
1959
32. Aylanl
Emdzin
1918-20-ci illr
33. Ayl Xaraba
trk
1930-cu illr
34. Babayaqublu
Qafan
1918-20-ci illr
135

PREZDENT KTABXANASI
35. Baal (Baxcli)
Amasiya
1918-20-ci illr
36. Barbyli
Qafan
1918-20-ci illr
37. Baharl
Qafan
1918-20-ci illr
38. Baxacq
Talin
1918-20-ci illr
39. Baxacq
Vedi (Ararat)
1959
40. Barabatum
Qafan
1918-20-ci illr
41. Bayburt
Qmrli (Artaat)
1985
42. Baydaq
Qafan
1959
43. Bnvpu
Meri
1918-20-ci illr
44. Bl
Sevan
1918-20-ci illr
45. Bilk
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
46. Binayeri (Qaragdik)
Gorus
1918-20-ci illr
47. Bozkosa
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
48. Bozqala
Amasiya
1940-c illr
49. Byk Gilanlar
Qmrli (Artaat)
1948-51-ci illr
50. Buakar
Meri
1930-cu illr
51. Bulaqlar
zizbyov
1948-51-ci illr
52. Blblln
Keiknd (Yegeqnadzor)
1918-20-ci illr
53. Cadqran
Vedi (Ararat)
1936
54. Cambasan
Vedi (Ararat)
1947
55. Can
Keiknd (Yeeqnadzor)
1939
56. Ceyranl
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
57. Cfrli (Gnnt Sunbl)
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
58. Catay
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
59. Crmans
Vedi (Ararat)
1918-20-ci illr
60. amrl
Martuni
1918-20-ci illr
61. anql
Vedi (Ararat)
1918-20-ci illr
62. atma
Qmrli (Artaat)
1918-20-ci illr
63. ayknd
zizbyov (Vayk)
1948-51-ci illr
64. ilxanl
Qmrli (Artaat)
1948-51-ci illr
65. raxl
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
66. iri
Qafan
1930-cu illr
67. obankr
Zngibasar (Masis)
1930-cu illr
68. obanl
Qafan
1940-c illr
69. ullu
Qafan
1930-cu illr
70. Daalt
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
71. Daba
Qafan
1930-cu illr
72. Daxrmn
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
73. Danov
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
136

PREZDENT KTABXANASI
74. Danov
Qafan
1918-20-ci illr
75. Daylaxl
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
76. Dhnz
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
77. Dllkli
Qafan
1918-20-ci illr
78. Dmirilr
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
79. Drknd
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
80. Dv Xarabas
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
81. Erti
Keiknd (Yeeqnadzor)
1939
82. Eynzur (Yernzir)
Meri
1930-cu illr
83. cili
Qafan
1950-ci illr
84. xili
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
85. ldrsi
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
86. limmmd qlai
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
87. liqla
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
88. mrakar
Meri
1960
89. ngirsk
trk
1959
90. rmis
Sisyan
1918-20-ci illr
91. rgz
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
92. rikl
Sisyan
1918-20-ci illr
93. rmik
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
94. sni
Vedi (Ararat)
1918-20-ci illr
95. irabad
Nairi
1940-c illr
96. irzalad
Vedi (Ararat)
1920-ci illr
97. Gendr
zizbyov (Vayk)
1930-cu illr
98. Gnl
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
99. Gdkl
trk
1918-20-ci illr
100. Glaysor
Qmrli (Artaat)
1948-51-ci illr
101. Glcn
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
102. Gy Abbas
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
103. Gyrin
cevan
1950
104.Gl
Meri
1960-c illr
105. Gmxana
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
106. Gneyvng
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
107. yrin
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
108. Haxs
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
109. Hamaml
trk
1930-cu illr
110. Hand (And)
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
111. Hein
Keiknd (Yeeqnadzor)
1948-51-ci illr
112. Hsnli
Qmrli (Artaat)
1930-cu illr
137

PREZDENT KTABXANASI
113. Hortyz (Hortagiz)
Sisyan
1918-20-ci illr
114. Hortun
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
115. Hosdun
Keiknd (Yeeqnadzor)
1939
116. Hseynqulular
Keiknd (Yeeqnadzor)
1939
117. Xanall
Amasiya
1940-c illr
118. Xaraba Kotanl
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
119. Xartlq
Martuni
1918-20-ci illr
120. Xnt (Xnut)
Vedi (Ararat)
1918-20-ci illr
121. Xocayarl
Emidzin
1918-20-ci illr
122. Xosrov
Vedi (Ararat)
1940-c illr
123. lanl
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
124. lx Qoruu
Zngibasar (Masis)
1918-20-ci illr
125. mirzik
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
126. ncvar
Qafan
1930-cu illr
127. nqala
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
128. pkli
Vedi (Ararat)
1918-20-ci illr
129. rimis
Sisyan
1918-20-ci illr
130. sgndrabad
Emidzin
1918-20-ci illr
131. stisu
zizbyov (Vayk)
1948-51-ci illr
132. tqran
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
133. Kalaan
trk
1918-20-ci illr
134. Kalaknd
trk
1918-20-ci illr
135. Kamal
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
136. Karvansaray
trk
1918-20-ci illr
137. Kavart
Qafan
1918-20
138. Kiik Gilanlar
Qmrli (Artaat)
1960
139. Kiik Qaraqoyunlu
Basarker (Vardenis)
1930-cu illr
140. Kiikknd
trk
1918-20-ci illr
141. Kirli
Abaran
1930-cu illr
142. Kolanl
Emidzin
1930-cu illr
143. Kolanl
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
144. Kosalar
Gorus
1918-20-ci illr
145. Kotuz
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
146. Kmrl
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
147. Krpqula
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
148. Krdal
trk
1930-cu illr
149. Krdlr
Gorus
1918-20-ci illr
150. Ksz
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
151. Kzcik
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
138

PREZDENT KTABXANASI
152. Qabaxl
Axta (Hrazdan)
1930-cu illr
153. Qabaql
zizbyov (Vayk)
1948-51-ci illr
154. Qaladibi
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
155. Qanl
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
156. Qarabalar
Qafan
1930-cu illr
157. Qaracalar
trk
1940-c illr
158. Qaraqala
Axta (Hrazdan)
1930-cu illr
159. Qaraqoyunlu
Qmrli (Artaat)
1930-cu illr
160. Qaralar
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
161. Qaratp
Zngibasar (Masis)
1918-20-ci illr
162. Qaratorpaq
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
163. Qaravng
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
164. Qatar
Qafan
1918-20-ci illr
165. Qaya Xaraba
Ellr (Abovyan)
1930-cu illr
166. Qayal
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
167. Qlcl
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
168. Qsrxaraba
zizbyov (Vayk)
1930-cu illr
169. Qlaq
Keiknd (Yeeqnadzor)
1948-51-ci illr
170. Qvrax
Sisyan
1930-cu illr
171. Qzlda
Amasiya
1930-cu illr
172. Qzlxaraba
trk
1918-20-ci illr
173. Qzlknd (Qzlkils)
Amasiya
1948-51-ci illr
174. Qoabulaq
trk
1918-20-ci illr
175. Qozluca
Keiknd (Yeeqnadzor)
1948-51-ci illr
176. Qurbaal
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
177. Qurbanksiln
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
178. Quu
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
179. Quular
Qafan
1950-ci illr
180. Quyulu
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
181. Leylikn
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
182. Lor
Sisyan
1918-20-ci illr
183. Mataruz Qla
zizbyov (Vayk)
1918-20-ci illr
184. Mmrza
zizbyov (Vayk)
1948-51-ci illr
185. Mmmdabad
Zngibasar (Masis)
1918-20-ci illr
186. Mngk
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
187. Mrzat (Mrzigit)
Meri
1918-20-ci illr
188. Mdilr
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
189. Molla hmd
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
190. Molla Uruzby Binas
Qafan
1918-20-ci illr
139

PREZDENT KTABXANASI
191. Mollal
Qafan
1930-cu illr
192. Moz
Keiknd (Yeeqnadzor)
1930-cu illr
193. Mues Novruzlu
Qafan
1918-20-ci illr
194. Muxtarabad
Zngibasar (Masis)
1918-20-ci illr
195. Mumuxan
Amasiya
1918-20-ci illr
196. Mustuxlu
Amasiya
1918-20-ci illr
197. Mlk
Meri
1930-cu illr
198. Nbilr (Aa Gldz)
Keiknd (Yeeqnadzor)
1930-cu illr
199. Novlar
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
200. Novlu
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
201. Obin
zizbyov (Vayk)
1930-cu illr
202. Oxu
Qafan
1940-c illr
203. rdkli
Amasiya
1918-20-ci illr
204. Pirdovudan
Qafan
1918-20-ci illr
205. Pulknd
Sisyan
1918-20-ci illr
206. Psk
Sisyan
1930-cu illr
207. Rhimabad
Masis
1930-cu illr
208. Sarxanl
Vedi (Ararat)
1918-20-ci illr
209. Seldalan
Amasiya
1918-20-ci illr
210. Seyid Kotanl
Vedi (Ararat)
1918-20-ci illr
211. Seyidknd
Masis
1948-51-ci illr
212. Seyidlr
Qafan
1918-20-ci illr
213. Sfiabad
1918-20-ci illr
214. Sncravaz
Qafan
1930-cu illr
215. Srincan
Axta (Hrazdan)
1930-cu illr
216. Sianl
Martuni
1918-20-ci illr
217. Snx
Amasiya
1918-20-ci illr
218. Sydl
Amasiya
1918-20-ci illr
219. ahgldi Qla
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
220. amsz
Gorus
1930-cu illr
221. hriyar
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
222. irvanahl
Qafan
1918-20-ci illr
223. itp (trk)
Amasiya
1918-20-ci illr
224. orca
Keiknd (Yeeqnadzor)
1918-20-ci illr
225. otal
Qafan
1930-cu illr
226. uayb
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
227. ukr
Sisyan
1940-c illr
228. Taamir
Meri
1930-cu illr
229. Tarp
zizbyov (Vayk)
1948-51-ci illr
140

PREZDENT KTABXANASI
230. Tecadin
Qafan
1930-cu illr
231. Tey (Hacl)
Meri
1930-cu illr
232. Trkmlr
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
233. Tuut
Meri
1930-cu illr
234. Turabxanl
Qafan
1930-cu illr
235. Tutiy
Ellr (Abovyan)
1940-c illr
236. tp
Ellr (Abovyan)
1918-20-ci illr
237. lik
Axta (Hrazdan)
1930-cu illr
238. Vartanes
Keiknd (Yeeqnadzor)
1948-51-ci illr
239. Vartanl
Axuryan
1918-20-ci illr
240. Yaqublu
trk
1918-20-ci illr
241. Yanx
Martuni
1918-20-ci illr
242. Yappa
Qmrli (Artaat)
1918-20-ci illr
243. Yavr
Keshishknd (Yeegnadzor) 1918-20-ci illr
244. Yellic
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
245. Yeranos
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
246. Yuxar Alal
Martuni
1930-cu illr
247. Yuxar rmik
Vedi (Ararat)
1948-51-ci illr
248. Yuxar Novruzlu
Qmrli (Artaat)
1940-c illr
249. Yuxar Qarabalar
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
250. Yuxar Qulubyli
Emidzin
1940-c illr
251. Yuxar Yemzli
Qafan
1930-cu illr
252. Zabazadur
Sisyan
1918-20-ci illr
253. Zimmi
Vedi (Ararat)
1930-cu illr
254. Zirk
zizbyov (Vayk)
1948-51-ci illr
Vandalizm: tarixi adlara qar soyqirim. Trtib edni Nazim Mustafa,

n szn mllifi Yaqub Mahmudov
Bak, Thsil, 2006, sh.43-54..
141

PREZDENT KTABXANASI
17. Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisi nticsind
Azrbaycan mdniyytin dymi maddi v mnvi ziyan haqqnda qsa aray
1990-c illrin vvllrind Azrbaycan Respublikasna qar sassz razi iddialar irli srb,
beynlxalq hquq normalarn kobudcasna pozaraq Birlmi Milltlr Tkilatna zv olan btn
dvltlr trfindn lkmizin rsmn tannm razisinin 20 faizini hrbi tcavz yolu il ial etmi
Ermnistan hrbi birlmlri milli mdniyyt abidlrimizi qddarcasna uurub datmlar.
Hrbi tcavz nticsind ial olunmu razilrd ilk insan msknlrindn olmu mhur Azx
v Talar maaralar, Qarakpk, zrliktp kurqanlar hal hazrda hrbi mqsdlrl istifad
edilrk qsdn dadlr. Xocal, Adam, Adr, Fzuli, Cbrayl rayonlarndak kurqanlarla yana
ial olunmu ua, Lan, Klbcr, Qubadl, Zngilan, Fzuli rayonlarnn razilrindki
qbiristanlqlar, trblr, mzarst abidlr, mscidlr, mbdlr, Qafqaz Albaniyasna mxsus
abidlr v digr milli abidlrimiz mhv edilir.
ua tarixi memarlq qoruunun razisind ial vandallar Aa v Yuxar Gvhraa,
Krli, Mrdinli, cm mscidlrini, dahi bstkar zeyir Hacbyovun, professional vokal sntinin
banisi Blbln ev muzeylrini, Xurud Banu Natvann saray kompleksini, Firudin by Krlinin,
Zhrabbyovlarn malikanlrini, air, rssam, alim Mir Mvsm Nvvabn evini, mumiyytl qoruq
hrin rq memarl xsusiyytlrini ks etdirn milli slubda ina edilmi ksr yaay evlrini,
buradak qdim qbiristanl, byk Azrbaycan airi, Qaraba xannn vziri M.P.Vaqifin trbsini,
Adamda Pnah xann imartin, cm mscidini, Lan rayonunda Hmz Sultan v Soltan hmd
saraylarn, mscidlri, ziyartgah v ibadtgahlar, da heykllri, qdim qbirlri, kurqanlar, tarixi
abid olan yaay binalarn datm, danmas mmkn olan maddi mdniyyt abidlrini
Ermnistana aparmlar.
al zonalarnda maddi mdniyyt yadigarlarmzn dadlmas prosesi indi d davam edir.
allar geni miqyasl, qeyri pekar arxeoloji qaznt ilri aparr, kurqanlar dadr, qart etdiklri
tapntlar Ermnistana dayrlar. Ermni terrorular trfindn zbt olunmu qdim Azrbaycan
torpaqlar olan Dalq Qaraba v ona bitiik rayonlarda 13 dnya hmiyytli (6 memarlq v 7
arxeoloji), 292 lk hmiyytli (119 memarlq v 173 arxeoloji) v 330 yerli hmiyytli (270
memarlq, 22 arxeoloji, 23 ba, park, monumental v xatir abidlri, 15 dekorativ snt nmunsi)
tarix v mdniyyt abidlri qalmdr.
Bunlarla yana ial olunmu razilrd 40 mindn artq yann topland 22 muzey, 4,6
milyon kitab fondu olan 927 kitabxana, 808 klub, 4 teatr v 2 konsert mssissi, 8 mdniyyt v
istiraht park,4 rsm qalereyas, 85 musiqi mktbi, 103.2 min dd mebel avadanl, 5640 musiqi
alti, 481 kinoquru, 20 dd kinokamera, 423 videomaqnitofon, 5920 dst milli kii v qadn
geyimlri, 40 komplekt ssgclndirici, 25 iri v 40 kiik hcmli attraksion ial altnda qalmdr.
Dyrini myyn etmk mmkn olmayan danmaz tarix v mdniyyt abidlrindn baqa
respublikamza dymi mumi zrrin mbli 23 trilyon 680 milyon manat v ya 6 milyard 71
milyon AB dollar tkil edir. (Dymi ziyan 1994-c ilin qiymtlndirilm sndlri sasnda
txmini hesablanmdr).
Kemi SSR-d yegan olan Adam rk muzeyi hrin bombardman zaman yerl yeksan
edilmi, dnya hrtli Klbcr tarix-diyarnaslq muzeyinin 13 mindk, Lan tarix-diyarnaslq
muzeyinin 5 mindn ox qiymtli v nadir yas Ermnistana danmdr.
uann zbt edilmsi nticsind mnviyyatmza olduqca ar zrb endirilmidir. Tkc ua
hrind 8 muzey, 31 kitabxana, 17 klub, 8 mdniyyt evi dadlm, viran edilmidir.
ua hrinin tarixi muzeyinin 5 mindk yas, Azrbaycan Xalas v Xalq Ttbiqi Snti
Dvlt muzeyi ua filialnn, Dvlt Qaraba Tarixi muzeyinin 1000-dk yas, professional
Azrbaycan musiqisinin banisi, bstkar zeyir Hacbyovun (300-dn ox ya), vokal sntimizin
sasn qoymu byk mnni Blbln (400-dk ya), grkmli musiqii v rssam Mir Mvsm
Nvvabn (100-dn ox ya) xatir muzeylrinin, Adam tarix-diyarnaslq muzeyinin (2 mindn
ox ya), Qubadl tarix-diyarnaslq muzeyinin (3 mindn ox ya), Zngilan tarix - diyarnaslq
muzeyinin (6 mindk ya) fondlar qart edilmidir. Grkmli Azrbaycan musiqiisi Qurban
142

PREZDENT KTABXANASI
Pirimovun Adam rayonundak xatir muzeyi, Cbrayl, Fzuli, Xocal rayonlarnn tarixdiyarnaslq muzeylri d dadlmdr.
Ermni tcavzkarlarnn qart etdiklri muzeylrd Azrbaycan xalqnn tarixi v mdniyyti
il bal qiymtli yalar, rsm v heykltralq srlri, dnya hrtli Azrbaycan xalalar, xala
mmulatlar, Azrbaycann grkmli xsiyytlrinin xatir yalar, digr qiymtli materiallar
olmudur.
ua, Lan v Qubadl rsm qalereyalarnn Azrbaycann grkmli rssam v heykltralarnn
srlrindn ibart fondlar da dadlmdr.
Ermni tcavzkarlar vhilik gstrrk Azrbaycan musiqisinin byk xadimlri zeyir
Hacbyovun v Blbln, habel air Xurud Banu Natvann heykllrini ua hrindn
Ermnistan razisin aparmlar. Bu abidlr btn xlaq normalarnn ziddin olaraq vhicsin
glllnmi v ar texnika vasitsil zdlnmidir. Hmin abidlr ox tinlikl ld edilrk
Bakya gtirilmi v hazrda ncsnt Muzeyind nmayi etdirilir.
Azrbaycan xalqnn mhv edilmi qdim, vzolunmaz qiymtli mdni srvtlri olan bu
abidlrin qiymtini tyin etmk praktiki olaraq mmkn deyildir.
Azrbaycan xalqnn mdni irsi br mdniyytinin ayrlmaz trkib hisssi olduundan
Azrbaycan Respublikasnn razisind xalqmzn oxsrlik tarixi kemiindn yadigar qalm tarix v
mdniyyt abidlrinin mhafizsi beynlxalq hmiyyt ksb edn bir problemdir.
Azrbaycan Respublikasnn ial olunmu razilrind ermni iallarnn zbanal tarix
v mdniyyt abidlrimizin dadlmas v qsdn korlanmas "Silahl mnaqi ba verdikd
mdni dyrlrin qorunmas haqqnda" 1954-c il Haaqa Konvensiyasna, "Arxeoloji irsin mhafizsi
haqqnda" 1992-ci il Avropa Konvensiyasna, "mumdnya mdni v tbii irsin mhafizsi
haqqnda" YUNESKO-nun 1972-ci il konvensiyasna ziddir.
Mdniyyt Nazirliyi
143

PREZDENT KTABXANASI
18. 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki
tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyas haqqnda
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman
Son iki srd Qafqazda azrbaycanllara qar mqsdynl kild hyata keirilmi etnik tmizlm v
soyqrm siyasti nticsind xalqmz ar mhrumiyytlr, milli faci v mqqtlr mruz qalmdr.
Mrhl-mrhl gerkldiriln bel qeyri-insani siyast nticsind azrbaycanllar indi Ermnistan
adlandrlan razidn - min illr boyu yaadqlar z doma tarixi-etnik torpaqlarndan didrgin salnaraq ktlvi
qtl v qrnlara mruz qalm, xalqmza mxsus minlrl tarixi-mdni abid v yaay mskni dadlb
viran edilmidir.
SSR Nazirlr Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 nmrli v 1948-ci il 10 mart tarixli 754 nmrli
qrarlar Azrbaycan xalqna qar nvbti tarixi cinayt akt olmudur. Bu qrarlar sasnda 1948-1953-c
illrd yz lli mindn ox azrbaycanl Ermnistan SSR razisindki dd-baba yurdlarndan ktlvi surtd v
zoraklqla srgn olunmudur. Adi hquq normalarna zidd olan bu qrarlarn icras zaman avtoritar-totalitar
rejimin mvcud repressiya qaydalar geni ttbiq edilmi, minlrl insan, o cmldn qocalar v krplr ar
krlm raitin, kskin iqlim dyiikliyin, fiziki sarsntlara v mnvi genosid dzmyrk hlak
olmular. Bu id ermni ovinist dairlrinin v SSR rhbrliyinin siyasti il yana, o dvrk Azrbaycan
rhbrliyinin z xalqnn taleyin zidd mvqeyi, soydalarmza qar trdiln cinaytlrin tkilind v hyata
keirilmsind itirak da az rol oynamamdr.
Tssf ki, 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindn deportasiya olunmas fakt
tn 50 il rzind lazmnca aradrlmam, bu hadislr hquqi-siyasi qiymt verilmmidir.
Yuxarda gstrilni nzr alaraq
QRARA ALIRAM:
1. 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi
surtd deportasiyann hrtrfli tdqiq edilmsi, Azrbaycan xalqna qar dvlt sviyysind keirilmi bu
tarixi cinayt hquqi-siyasi qiymt verilmsi v onun beynlxalq ictimaiyyt atdrlmas mqsdi il
aadak trkibd dvlt komissiyas yaradlsn:
Dvlt komissiyasnn sdri :
Heydr liyev - Azrbaycan Respublikasnn prezidenti
Dvlt komissiyas sdrinin mavini:
Artur Rasizad - Azrbaycan Respublikasnn Ba naziri
Dvlt komissiyasnn zvlri:
Ramiz Mehdiyev - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn rhbri
Vasif Talbov - Naxvan Muxtar Respublikas Ali Mclisinin sdri
zzt Rstmov - Azrbaycan Respublikas Ba nazirinin mavini
Elin fndiyev - Azrbaycan Respublikas Ba nazirinin mavini
Hsn Hsnov - Azrbaycan Respublikas xarici ilr naziri
Namiq Abbasov - Azrbaycan Respublikasnn milli thlksizlik naziri
Ramil Usubov - Azrbaycan Respublikasnn daxili ilr naziri
Eldar Hsnov - Azrbaycan Respublikasnn Ba prokuroru
Sdab Hsnova - Azrbaycan Respublikas dliyy nazirinin birinci mavini
Xanlar Hacyev - Azrbaycan Respublikas Ali Mhkmsinin sdri
Sirus Tbrizli - Azrbaycan Respublikasnn mtbuat v informasiya naziri
Vfa Quluzad - Azrbaycan Respublikasnn xarici siyast msllri zr dvlt maviri
Hidayt Orucov - Azrbaycan Respublikasnn milli siyast msllri zr dvlt maviri
Fatma Abdullazad - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn humanitar siyast bsinin
mdiri
ahin liyev - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn qanunvericilik v hquq ekspertizas
msllri bsinin mdiri
Fuad lsgrov - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn dvlt-hquq bsinin mdiri
Yusif Hmbtov - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn razi idaretm orqanlar il i
bsinin mdiri
li Hsnov - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn ictimai-siyasi bsinin mdiri
Rafael Allahverdiyev - Bak hr icra hakimiyytinin bas
Nizami Xudiyev - Azrbaycan Respublikas Dvlt Televiziya v Radio Verililri irktinin sdri
Frmz Maqsudov - Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn prezidenti
144

PREZDENT KTABXANASI
Anar Rzayev - Azrbaycan Yazlar Birliyinin sdri
Cmil Quliyev - Azrbaycan Elmlr Akademiyas ictimai elmlr blmsinin akademik-katibi vzi
qrar liyev - Azrbaycan Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun direktoru
Budaq Budaqov - Azrbaycan Elmlr Akademiyas Corafiya nstitutunun direktoru
Ataxan Paayev - Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti yannda Ba Arxiv darsinin risi
Yusif Yusifov - N. Tusi adna Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Universitetinin mumi tarix kafedrasnn
mdiri
2. Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti bu frmann icras il bal msllri hll etsin.
Heydr LYEV,
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
Bak hri, 18 dekabr 1997-ci il
145

PREZDENT KTABXANASI
19. Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman
mnzrsini yaratmaq imkan ld edilmidir. Uzun illr gizli saxlanlan, zrin qadaa qoyulmu hqiqtlr
alr, thrif edilmi hadislr znn sl qiymtini alr.
Azrbaycan xalqna qar dflrl trdilmi v uzun illrdn bri z siyasi-hquqi qiymtini almam
soyqrm da tarixin almam shiflrindn biridir.
1813-c v 1828-ci illrd imzalanan Glstan v Trkmnay mqavillri Azrbaycan xalqnn
paralanmasnn, tarixi torpaqlarmzn blnmsinin sasn qoydu. Azrbaycan xalqnn bu milli facisinin
davam kimi onun torpaqlarnn zbti baland. Qsa bir mddtd bu siyast gerkldirilrk ermnilrin
ktlvi surtd Azrbaycan torpaqlarna krlmsi hyata keirildi. Soyqrm Azrbaycan torpaqlarnn
ialnn ayrlmaz bir hisssin evrildi.
rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razilrind mskunladrlan ermnilr orada yaayan
azrbaycanllarla mqayisd azlq tkil etmlrin baxmayaraq z havadarlarnn himaysi altnda Ermni
vilayti adlandrlan inzibati blgnn yaradlmasna nail oldular. Bel sni razi blgs il, slind,
azrbaycanllarn z torpaqlarndan qovulmas v mhv edilmsi siyastinin bnvrsi qoyuldu. Byk
Ermnistan ideyalar tbli olunmaa baland. Bu uydurma dvltin Azrbaycan torpaqlarnda yaradlmasna
brat qazandrmaq mqsdil ermni xalqnn tarixinin saxtaladrlmasna ynlmi geni miqyasl
proqramlar realladrld. Azrbaycann v mumn Qafqazn tarixinin thrif olunmas hmin proqramlarn
mhm trkib hisssini tkil edirdi.
Byk Ermnistan yaratmaq xlyasndan ruhlanan ermni qsbkarlar 1905-1907-ci illrd
azrbaycanllara qar aq kild genimiqyasl qanl aksiyalar hyata keirdilr. Ermnilrin Bakdan
balanan vhiliklri Azrbaycan v indiki Ermnistan razisindki azrbaycanl kndlrini hat etdi. Yzlrl
yaay mntqsi dadlb yerl yeksan edildi, minlrl azrbaycanl vhicsin qtl yetirildi. Bu hadislrin
tkilatlar mslnin mahiyytinin almasna, ona dzgn hquqi-siyasi qiymt verilmsin maneilik
trdrk azrbaycanllarn mnfi obrazn yaratm, zlrinin avantrist torpaq iddialarn prdlmilr.
Birinci dnya mharibsi, Rusiyada ba vermi 1917-ci il fevral v oktyabr evrililrindn mhartl
istifad edn ermnilr z iddialarn bolevik bayra altnda realladrmaa nail oldular. 1918-ci ilin mart
ayndan etibarn ksinqilab nsrlrl mbariz ar altnda Bak kommunas trfindn mumn Bak
quberniyasn azrbaycanllardan tmizlmk mqsdi gdn mnfur plan hyata keirilmy baland. Hmin
gnlrd ermnilrin trtdiklri cinaytlr Azrbaycan xalqnn yaddana bdi hkk olunmudur. Minlrl
dinc azrbaycanl hali yalnz milli mnsubiyytin gr mhv edilmidir. Ermnilr evlr od vurmu, insanlar
diri-diri yandrmlar. Milli memarlq incilrini, mktblri, xstxanalar, mscid v digr abidlri datm,
Baknn byk bir hisssini xarabala evirmilr.
Azrbaycanllarn soyqrm Bak, amax, Quba qzalarnda, Qarabada, Zngzurda, Naxvanda,
Lnkranda v Azrbaycann baqa blglrind xsusi qddarlqlarla hyata keirilmidir. Bu razilrd dinc
hali ktlvi surtd qtl yetirilmi, kndlr yandrlm, milli mdniyyt abidlri dadlb mhv edilmidir.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti yarandqdan sonra 1918-ci ilin mart hadislrin xsusi diqqt yetirmidir.
Nazirlr uras 1918-ci il iyulun 15-d bu facinin tdqiqi mqsdil fvqlad istintaq komissiyasnn
yaradlmas haqqnda qrar qbul etdi. Komissiya mart soyqrmn, ilkin mrhld amaxdak vhiliklri,
rvan quberniyas razisind ermnilrin trtdiklri ar cinaytlri aradrd. Dnya ictimaiyytin bu
hqiqtlri atdrmaq n Xarici lr Nazirliyi nzdind xsusi qurum yaradld. 1919 v 1920-ci ilin mart
aynn 31-i iki df Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti trfindn mummilli matm gn kimi qeyd edilmidir.
slind bu, azrbaycanllara qar yrdln soyqrm v bir srdn artq davam edn torpaqlarmzn ial
proseslrin tarixd ilk df siyasi qiymt vermk chdi idi. Lakin Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin squtu bu
iin baa atmasna imkan vermdi.
Zaqafqaziyann sovetlmsindn z irkin mqsdlri n istifad edn ermnilr 1920-ci ild
Zngzuru v Azrbaycann bir sra torpaqlarn Ermnistan SSR-in razisi elan etdilr. Sonrak dvrd bu
razilrdki azrbaycanllarn deportasiya edilmsi siyastini daha da genilndirmk mqsdil yeni vasitlr
l atdlar. Bunun n onlar SSR Nazirlr Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il Ermnistan SSR-dn kolxozularn
v baqa azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda xsusi qrarna
v 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn z tarixi torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyasna dvlt
sviyysind nail oldular.
Ermni milltilri z havadarlarnn kmyi il 50-ci illrdn etibarn Azrbaycan xalqna qar kskin
mnvi tcavz kampaniyasna baladlar. Kemi sovet mkannda mntzm kild yaylan kitab, jurnal v
qzetlrd milli mdniyytimizin, klassik irsimizin, memarlq abidlrimizin n nfis nmunlrinin ermni
146

PREZDENT KTABXANASI
xalqna mnsub olduunu sbut etmy alrdlar. Eyni zamanda onlar trfindn btn dnyada
azrbaycanllarn mnfi obrazn formaladrmaq chdlri d gclnirdi. Yazq, mzlum ermni xalqnn
surtini yaradaraq srin vvlind regionda ba vern hadislr urlu surtd thrif olunur, azrbaycanllara
qar soyqrm trdnlr soyqrm qurbanlar kimi qlm verilirdi.
srin vvlind ksr halisi azrbaycanl olan rvan hrindn v Ermnistan SSR-in digr
blglrindn soydalarmz tqiblr mruz qalaraq ktlvi surtd qovulur. Azrbaycanllarn hquqlar
ermnilr trfindn kobudcasna pozulur, ana dilind thsil almasna ngllr trdilir, onlara qar
repressiyalar hyata keirilir. Azrbaycan kndlrinin tarixi adlar dyidirilir, toponimika tarixind misli
grnmyn qdim toponimlrin masir adlarla vzolunma prosesi ba verir.
Saxtaladrlm ermni tarixi gnc ermnilrin ovinist ruhunda bymsin zmin yaratmaq n dvlt
siyasti sviyysin qaldrlr. Byk humanist ideallara xidmt edn Azrbaycan dbiyyat v mdniyyti
ruhunda trbiy olunmu yeni nslimiz ekstremist ermni ideologiyasnn tqiblrin mruz qalr.
Azrbaycan xalqnn mnviyyatna, milli qruruna v mnliyin ynlmi bhtanlar siyasi v hrbi
tcavz n ideoloji zmin yaradrd. Xalqmza qar aparlan soyqrm siyasti znn siyasi-hquqi
qiymtini tapmad n tarixi faktlar sovet mtbuatnda ermnilr trfindn thrif olunur v ictimai fikir
adrlrd. Ermnilrin sovet rejimindn bhrlnrk hyata keirdiklri v 80-ci illrin ortalarnda daha da
gclnn antiazrbaycan tbliatna Azrbaycan Respublikasnn rhbrliyi vaxtnda lazmi qiymt vermdi.
1988-ci ildn ortaya atlan qondarma Dalq Qaraba konfliktinin ilkin mrhlsind yz minlrl
azrbaycanlnn z tarixi torpaqlarndan qovulmasna da respublikada dzgn siyasi qiymt verilmdi.
Azrbaycann Dalq Qaraba Muxtar vilaytinin Ermnistan SSR-in trkibin daxil edilmsi haqqnda
ermnilrin qeyri-konstitusion qrarn v Moskvann slind bu vilayti Xsusi daretm Komitsi vasitsil
Azrbaycann tabeliyindn xarmasn xalqmz ciddi narazlqla qarlad v mhm siyasi aksiyalara l atmaq
mcburiyyti qarsnda qald. Respublikada keiriln mitinqlr zaman torpaqlarmzn ial siyasti qtiyytl
pislns d, Azrbaycan rhbrliyi z passiv mvqeyindn l kmdi. Mhz el bunun nticsi olaraq 1990-c
ilin yanvar aynda getdikc gclnn xalq hrkatn bomaq mqsdil Bakya qounlar yeridildi, yzlrl
azrbaycanl mhv v ikst edildi, yaraland, digr fiziki tzyiqlr mruz qoyuldu.
1992-ci ilin fevralnda ermnilr Xocal hrinin halisin misli grnmyn divan tutdu. Tariximiz
Xocal soyqrm kimi hkk olunan bu qanl faci minlrl azrbaycanlnn mhv edilmsi, sir alnmas, hrin
yerl yeksan edilmsi il qurtard.
Millti-separat ermnilrin Dalq Qarabada balad avantrist hrktin nticsi olaraq bu gn bir
milyondan artq soydamz ermni qsbkarlar trfindn z doma yurd-yuvalarndan didrgin salnm,
adrlarda yaamaa mhkum edilmidir. razimizin 20 faizinin ermni silahl qvvlri trfindn ial
zaman minlrl vtndamz hid olmu, xsart almdr.
Azrbaycann XIX-X srlrd ba vern btn facilri torpaqlarnn zbti il mayit olunaraq,
ermnilrin azrbaycanllara qar dnlm, planl surtd hyata keirdiyi soyqrm siyastinin ayr-ayr
mrhllrini tkil etmidir. Bu hadislrin yalnz birin - 1918-ci il mart qrnna siyasi qiymt vermk chdi
gstrilmidir. Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin varisi kimi Azrbaycan Respublikas bu gn onun axra qdr
hyata keir bilmdiyi qrarlarn mntiqi davam olaraq soyqrm hadislrin siyasi qiymt vermk borcunu
tarixin hkm kimi qbul edir.
Azrbaycan xalqna qar trdilmi btn soyqrm facilrini qeyd etmk mqsdil qrara alram:
1. 31 mart azrbaycanllarn soyqrm gn elan edilsin.
2. Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisin tvsiy olunsun ki, azrbaycanllarn soyqrm il bal
hadislr hsr olunmu xsusi sessiyann keirilmsi mslsin baxsn.
Heydr LYEV,
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
Bak hri, 26 mart 1998-ci il
147

PREZDENT KTABXANASI
20. Azrbaycanllarn soyqrm gn il laqdar
Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin byanat
Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi Azrbaycan Respublikas Prezidenti Zati-alilri cnab Heydr
liyevin "Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda" Frmannn tariximizin bu qaranlq shiflrin iq saan ilk
rsmi snd kimi byk hmiyytini qeyd edir v 80 il bundan vvl azrbaycanllara qar trdilmi
cinaytlrin ildnm rfsind 31 mart gnnn "Azrbaycanllarn soyqrm gn" elan edilmsini milli
yaddamz dirldn, tarixi hqiqtlrin z xmasna v z yerini tutmasna tkan vern mhm siyasi hquqi v mnvi aksiya sayr.
Bu mhm sndd tariximizd ilk df olaraq Azrbaycann XIX srd zoraklqla paralandndan
sonra azrbaycanllara qar trdilmi, br tarixind grnmyn vhiliklrl hyata keirilmi ktlvi
qrnlarn - soyqrmlarnn rsmn ad kilir, xsusil 1905-1907, 1918-1920, 1948-1953 v 1988-1993-c
illrd ermni millti, ovinist dairlri v onlar dstklyn byk dvltlrin mrtce qvvlri trfindn
btn Zaqafqaziya miqyasnda azrbaycanl haliy qar aparlm etnik dmnilik siyastinin kklri alr,
"Byk Ermnistan" xlyasn hyata keirmyin sas v real yolunu tarix boyu bu razilrin yerli sakini olmu
azrbaycanllarn mhv edilmsind, krlmsind, onlarn tarix v mdniyyt abidlrinin dadlmasnda,
yer adlarnn dyidirilmsind grm antiazrbaycan qvvlrin mnfur faliyytin siyasi qiymt verilir.
Azrbaycann ar Rusiyas trfindn ialn rsmildirn Glstan v Trkmnay slh
mqavillrindn sonra Azrbaycana on minlrl ermninin krlmsi, hm d din birliyi sasnda onlara
yerli hali il mqayisd byk hquq v imtiyazlarn verilmsi tezlikl rus-ermni alyans trfindn
azrbaycanl halinin hr vasit il sxdrlmasna gtirib xard. "Danak" v "Hnak" kimi ermni millti
partiyalarnn faliyyt balamasndan v fanatik ermni ktllrini ovinist ideyalar trafnda
birldirmsindn sonra is bu proses daha da srtlndi. Birinci rus inqilabnn balad 1905-ci ild
silahlanm mtkkil ermni dstlri etnik zmind soyqrm kimi dhtli bir cinaytin Qafqazda ilk
mlliflri olmular. 1905-1907-ci illrd onlar Bakda, Tiflisd, rvanda, Naxvanda, Gncd, Qarabada,
Zngzurda ktlvi kild azrbaycanllara divan tutmu, hr v kndlri yandrm, uaqlar, qadnlar,
qocalar misilsiz qddarlq v vhilikl ldrmlr. hmin dvrd tkc ua, Cavanir, Cbrayl v Zngzur
qzalarnda 75 Azrbaycan kndi yerl-yeksan edilmi, rvan v Gnc quberniyalarnda is 200-dn artq
yaay mntqsi viran edilmidir. Ermni vhiliyindn sa qurtara biln on minlrl azrbaycanl z doma
yurd-yuvasn trk etmk mcburiyyti qarsnda qalm, bununla da Azrbaycanda tarixi artq bir sr
yaxnlamaqda olan hqartli qaqnlq nnsinin sas qoyulmudur.
Ermnilrin Azrbaycan xalqna qar evrilmi soyqrm siyasti ar Rusiyasnda mrkzi hakimiyytin
squt etdiyi, kemi imperiyann drbyilik v anarxiya raitind yaad 1918-ci ild daha geni vst
almdr. Bu dvrdki soyqrm daha mtkkil kild v daha byk bir qddarlq v amanszlqla hyata
keirilmidi. Tkc 1918-ci ilin mart-aprel aylarnda Bakda, amaxda, Qubada, Muanda, Lnkranda
ermnilr 50 mindn ox azrbaycanln qtl yetirmi, evlrini talan etmi, on minlrl adam z yurd yuvalarndan didrgin salmdlar. Yalnz Bakda 30 min yaxn soydamz xsusi amanszlqla qtl
yetirilmi, amax qzasnn 58 kndi dadlm, 7 min nfrdk adam, o cmldn 1653 qadn v 965 uaq
ldrlm, Quba qzasnn 122 mslman kndi yerl-yeksan edilmidi. Qaraban dalq hisssind 150-dn
ox, Zngzur qzasnda 115 Azrbaycan kndi vhicsin dadlm, haliy cinsin v yana frq
qoyulmadan qddarcasna divan tutulmudu. rvan quberniyasnda 211, Qars vilaytind 92 Azrbaycan kndi
dadlm, yandrlm v talan edilmidir. rvan azrbaycanllarnn oxsayl mracitlrindn birind
gstrilir ki, qsa mddt rzind bu tarixi Azrbaycan hrind v onun evrsind 88 knd dadlm, 1920
ev yandrlm, 132 min azrbaycanl mhv edilmidir. Ermni cza dstlrinin trtdiklri vhiliklr, danak
hakimiyyti dvrnd yrdln "trksz Ermnistan" siyasti nticsind rvan quberniyasnn azrbaycanl
halisinin say 1916-c ild 375 min nfrdn 1922-ci ild cmisi 70 min nfr enmidir. Grndy kimi, qsa
mddt rzind soyqrmn v geni miqyasl etnik tmizlmlrin aparlmas nticsind ermni milltilri
qarlarna qoyduu mqsd sasn nail olmular.
ovinist ruhlu ermni milltilrinin azrbaycanllara qar soyqrm cinaytlrinin czasz qalmas, bu
cinaytlr he bir siyasi-hquqi qiymtin verilmmsi sbbindn sovet hakimiyyti dvrnd d
azrbaycanllar onlara qar yeridiln antihumanist siyastl dflrl zlmilr. Ermnistan SSR razisind
yaayan azrbaycanllarn taleyi bu dnlm, rsvay siyastin yani tzahrdr. "Srnn" deportasiyalar,
habel 1948-1953 v 1988-1989-cu illrin zorak deportasiyalar nticsind Ermnistan SSR-dn yarm
milyona yaxn azrbaycanl qovulmu, onlarn btn mlak talan edilmidir.
1988-ci ildn balayan ermni ekspansiyas, ermnilrin Dalq Qarabada apardqlar ial mharib v
etnik tmizlm azrbaycanllarn soyqrm qurbanlarnn sayn hmiyytli drcd artrmd). Azrbaycan
148

PREZDENT KTABXANASI
Respublikas razisinin 20 faizi ial edilmi, 18 mindn ox azrbaycanl hlak olmu, 20 mindn ox
yaralanm, 50 mindn ox lil olmu, 4 mindn ox sir v itkin dm, girov gtrlm, 4 mindn ox
snaye v knd tsrrfat mssissi, 660 mktb v uaq baas, 250 xstxana v tibb mssissi
dadlm, azrbaycanllarn doma yurdu olan yaadqlar 724 hr, knd v qsb qart edilmi, dadlm
v yandrlmdr. srin n dhtli cinaytlrindn biri olan Xocal facisind btv bir iri yaay mntqsi
tamamil yox edilmi, 613 nfr dinc hali, onlardan 63 nfr azyal uaq, 106 nfr qadn vhicsin
ldrlm, 487 nfr ikst olmu, 1275 nfr sakin - qocalar, uaqlar, qadnlar sir gtrlrk alasmaz
ermni zlmn, thqirlr v hqart mruz qalmlar.
Btn bunlarn nticsind tkc XX srd iki milyondan ox azrbaycanl bu v ya digr kild ovinist
ermni dairlrinin v onlarn havadarlarnn yrtdklri soyqrm siyastinin tsirin mruz qalmdr.
Demk olar ki, indi Azrbaycanda ermni millti zlmndn bu v ya baqa kild zrr kmyn ail
yoxdur.
Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi sl hqiqtin almas v tarixi daltin brpas namin, habel
glckd azrbaycanllara qar yeni-yeni soyqrm cinaytlrinin qarsnn alnmas mqsdil byan edir ki,
qtiyytl demokratiya yolunu tutmu Azrbaycan dvlti ermni milltiliyinin v onun antiazrbaycan ruhlu
himayilrinin X1X-XX srlrd dflrl azrbaycanllara qar soyqrm cinaytini trtdiklrini dnya
ictimaiyytin atdrmaq n btn mvcud sul v vasitlrdn istifad edckdir.
Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi azrbaycanllara qar soyqrm cinaytlrinin czasz
qalmasn v bu bard beynlxalq ictimaiyytd mlumatn olmamasn nzr alaraq Birlmi Milltlr
Tkilatna, Parlamentlraras ttifaqa, Avropada Thlksizlik v mkdalq Tkilatna, Avropa urasna,
Mstqil Dvltlr birliyin, baqa beynlxalq tkilatlara v dnya lklrinin parlamentlrin v
hkumtlrin mracit edir ki:
1. X1X-XX srlrd ermni milltiliyinin v onun havadarlarnn azrbaycanllara qar trtdiklri
soyqrm cinaytini tansnlar;
2. Glckd soyqrm cinaytlrinin czasz qalmasnn qarsn almaqdan tr tsirli beynlxalq hquq
mexanizmlri yaradlmas iini tezlikl baa atdrsnlar;
3. Azrbaycanllara qar yeni soyqrm cinaytlrin yol verilmmsi n Ermnistan-Azrbaycan
mnaqisinin ATT-in Minsk qrupu rivsind dinc yolla daltli hll olunmasna yardm etsinlr.
(Byanat Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin 1998-ci il 31 mart tarixli iclasnda qbul
olunmudur).
149

PREZDENT KTABXANASI
21. 31 Mart Azrbaycanllarn Soyqrm Gn mnasibtil Azrbaycan xalqna mracit
ziz hmvtnlr!
Hrmtli soydalar!
Hr il olduu kimi, bu il d siz btn dnya azrbaycanllarnn kdr v hznl qeyd etdiyi soyqrm
qurbanlarn anma gn - 31 Mart mnasibtil mracit edirm.
Tcavzkar ermni milltilri xalqmza qar iki yz il yaxn bir mddtd soyqrm siyasti hyata
keirmidir. Azrbaycanllar tarixi torpaqlarndan sxdrb xarmaq, bu razilrd mifik byk Ermnistan
yaratmaq mqsdi il Azrbaycan v trk xalqlar onilliklr boyu mntzm surtd ermnilrin ideoloji, hrbi
v mdni tcavzn mruz qalmdr. Xalqmzn tarixi kobud surtd saxtaladrlm, mdniyytimiz,
toponimlrimiz ermnilr trfindn znnkldirilmidir.
Soyqrm siyasti mxtlif dvrlrd frqli formalarda hyata keirilmi, ktlvi qtllr v hrbi
mliyyatlarla mayit olunmudur. XIX srin birinci yarsnda randan v Osmanl imperiyasndan krln
ermnilr hesabna Qaraba v Zngzurda demoqrafik vziyytin zorla dyidirilmsi, 1905 v 1918-ci illrd
azrbaycanl halinin ktlvi qrnlar, 1918-ci ild tarixi Azrbaycan torpaqlarnda Ermnistan dvltinin
yaradlmas v Azrbaycann n mhm mdniyyt mrkzlrindn biri olan rvan hrinin paytaxt kimi
Ermnistana gzt gedilmsi, 1920-ci illrd sovet hkumti trfindn Zngzurun ermnilr verilmsi,
1948-1953-c illrd yz minlrl azrbaycanlnn indiki Ermnistan razisindki zli torpaqlarndan
deportasiyas v sair faktlar soyqrm tarixinin facili v qanl shiflridir.
1988-ci ild ermni milltilri SSR rhbrliyinin v xarici havadarlarnn thriki il Dalq Qaraba
gcl Ermnistana birldirmk n Azrbaycana qar aq tcavz baladlar v az sonra tammiqyasl hrbi
mliyyatlara kedilr. 1992-ci ilin fevralnda ermni hrbi birlmlrinin trtdiyi Xocal facisi z
qddarlna v amanszlna gr misli grnmmi soyqrm akt, insanln tarixind qara lk kimi
qalacaqdr.
Siyasi-ideoloji txribat v dezinformasiya sahsind zngin tcrbsi olan ermni milltilri bu gn d
btn dnyada lkmiz v xalqmz leyhin tbliat mharibsi aparr, dnya ictimaiyytini adrmaa,
Azrbaycan razilrinin ialn unutdurmaa alrlar. Dnyada sivil birgyaay v mkdalq prinsiplrinin
getdikc daha ox uur qazand, hrtrfli inteqrasiya proseslrinin geni yayld bir zamanda ermni
milltilrinin saxta soyqrm tbliat v qonu dvltlr razi iddialar regionda sabitliyi v dnya dznini
pozmaa ynlmi dadc faktor rolunu oynayr, xalqlar bir-birin qar qoyur, milli v dini qardurman
tviq edir.
Lakin Ermnistan dvltinin v ermni lobbisinin tcavzkar siyasti iflasa mhkumdur. Son illrin
tcrbsi gstrir ki, ermni iallarnn v onlarn havadarlarnn imkanlar he d qeyri-mhdud deyil v bu
imkanlar getdikc daralmaqdadr. Bu siyast qar geni iqtisadi potensiala malik qdrtli Azrbaycan dvlti,
onun siyasi nfuzu, dnya azrbaycanllarnn v Azrbaycann dostlarnn getdikc mhkmlnn hmryliyi,
nhayt, gcl Azrbaycan ordusu dayanr. Biz dnya siyastin ciddi tsiri olan byk dvltlrl mntzm
v mhsuldar i aparr, onilliklr boyu formalam stereotiplri, yanl yanamalar datmaa alr v ox
hallarda buna mvffq oluruq. kili standartlara v ermniprst qvvlrin tzyiqlrin baxmayaraq,
beynlxalq ictimaiyyt akar faktlar qarsnda hqiqti daha tez-tez etiraf etmli olur. Soyqrm qurbanlarn
anma tdbirlri btn dnyada getdikc daha zmtli, daha mtkkil xarakter alr v geni ks-sda dourur.
Bu gn Azrbaycan regionda v dnyada dinamik inkiaf edn dvlt olaraq, hm d mkdalq v
tolerantlq mkan kimi qbul edilir. lkd sosial v milli-dini hmrylik mvcuddur. N qdr ar olsa da,
biz soyqrm faktlarndan baqa xalqlara dmnilik v nifrt alamaq n istifad etmk niyytind deyilik.
Biz yalnz tarixi daltin v hqiqtin brpa olunmasn, dnyann he bir yerind bel facili hadislrin
tkrarlanmayacana tminat verilmsini istyirik. Bunun ksin, ial Ermnistanda iqtisadi v mnvi-siyasi
tnzzl getdikc drinlir, sosial problemlr v demoqrafik vziyyt grginlir. Ermnistan tcavzkar
siyasti il zn btn regional iqtisadi-enerji v nqliyyat-kommunikasiya layihlrindn tcrid etmidir. Bu
lkd ba vern siyasi bhran, antidemokratik proseslr onun rhbrliyinin uza grmyn, tcavzkar
siyastinin nticsidir, ermni xalqnn geni dairlrinin hakimiyyt etimadszlnn gstricisidir.
Ermnistan rhbrliyi z tcavzkar v davakar siyastindn n qdr tez imtina ets, qonularla siyastini
mkdalq v qarlql hrmt prinsiplri sasnda qursa, bu, onun z n bir o qdr yax olar.
ziz hmvtnlr! Hrmtli soydalar!
Sizi min edirm ki, xalqmzn vtnprvrliyi, birliyi v hmryliyi, Azrbaycan rhbrliyinin siyasi
iradsi saysind qarmza qoyduumuz btn mqsdlr, o cmldn razi btvlymzn v
suverenliyimizin brpasna, soyqrm hyata keirnlrin, insanlar v xalqlar arasnda nifaq v dmnilik
salanlarn ifasna nail olacaq.
150

PREZDENT KTABXANASI
Bir daha soyqrm qurbanlarnn ziz xatirsini drin hzn v ehtiramla yad edir, Allahdan onlara rhmt,
yaxnlarna sbir dilyir, xalqmza sadt v trqqi arzulayram.
lham LYEV Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
Bak hri, 29 mart 2008-ci il
151

PREZDENT KTABXANASI
22. Azrbaycan Respublikasnn nsan Hquqlar zr Mvkkilini (Ombudsmann)
31 Mart - Azrbaycanllarn Soyqrm Gn il laqdar byanat
Son iki yz ild ermni milltilrinin v onlarn havadarlarnn azrbaycanllara qar mqsdynl
soyqrm v deportasiya siyasti Azrbaycan xalqnn tarixin arl shiflr kimi daxil olmudur. Bu mnfur
siyastin mqsdi azrbaycanllar tarixi torpaqlarndan qovmaq, bu razilrd ermni tarixilrinin v
ideoloqlarnn uydurduqlar Byk Ermnistan dvlti yaratmaq idi. Bzi dnya dvltlrinin planlarna
uyun gln bu siyasti gerkldirmk n myyn tarixi dvrlrd tkilati, ideoloji v hrbi xarakterli
tdbirlr hyata keirilmi, mxtlif vasitlrdn istifad edilmidir.
Rusiya v ran arasnda balanm Glstan (1813) v Trkmnay (1828) mqavillrindn sonra
Azrbaycann paralanmas prosesi balanmdr. 1828-ci ild Azrbaycan torpaqlar ran v Rusiya arasnda
bldrldkdn sonra, ermnilr muxtariyyt vd edilmi, onlar mxtlif lklrdn, xsusn d ran v
Trkiydn krlrk Azrbaycann Qrb torpaqlarnda yerldirilmilr. On minlrl ermni tarixi
Azrbaycan torpaqlar olan rvan quberniyasnda, Naxvanda, Qarabada, habel digr blglrd
mskunladrlmdr. 1828-1830-cu illrd Azrbaycan halisinin etnik trkibi mqsdli kild ermnilrin
xeyrin dyidirilmidir.
tn srin vvllrind xalqmza qar yrdln bu siyast nticsind azrbaycanllar z zli
torpaqlar olan rvan, Gy v Zngzuru itirmilr. yirminci srin sonunda is ermni iallar Dalq
Qaraba v traf yeddi rayonu - Lan, Klbcr, Adam, Fzuli, Zngilan, Qubadl v Cbrayl zbt etmilr.
Azrbaycan halisi drd df (1905-1907, 1918-1920, 1948-1953, 1988-1993-c illrd) ermni
milltilri trfindn insan hquq v azadlqlarnn ktlvi surtd pozulmas hallarna, qeyri-insani rftarla,
insan lyaqtini alaldan hrktlrl mayit olunan etnik tmizlmy v deportasiyaya mruz qalmdr.
1918-ci ilin mart qrnlar xalqmza qar zaman-zaman hyata keiriln soyqrm siyastinin n dhtli
tzahrlrindn biri olmudur. Ermni danaklar gn rzind Bakda 12 min azrbaycanlnn hyatna son
qoymu, qocalar, qadnlar v uaqlar amanszcasna qtl yetirmi, qiymtli tarixi abidlri mhv etmilr.
Qubada, Xamazda, amaxda, Lnkranda v digr blglrd d bu cr facilr trdilmidir.
1918-1920-ci illrd Azrbaycann yzlrl hr v kndi, o cmldn Qaraban dalq v datyi
hisssind azrbaycanllarn yaad 150-y yaxn knd xarabala evrilmi, 50 mindn ox soydamz qtl
yetirilmidir.
Ermni ovinistlri azrbaycanllarn z tarixi torpaqlarndan qovulmasna sovet dvrnd d nail
olmular. Bel ki, 1947-ci il dekabrn 23-d SSR Nazirlr Sovetinin qrar il 150 min azrbaycanl Ermnistan
SSR razisindn deportasiya edilrk, Azrbaycann Kr-Araz traf blglrin krlmdr.
1988-ci ild Ermnistan SSR Ali Soveti Azrbaycann Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin Ermnistana
birldirilmsi haqqnda hquqazidd qrar qbul etdikdn sonra ermni silahl birlmlri trfindn
Azrbaycan torpaqlarnn 20 faizi ial edilmi, 10 minlrl insan ktlvi qrnlarn qurban olmu, 1
milyondan ox azrbaycanl qaqn v mcburi kkn evrilmi, yzlrl yaay mntqsi dadlmdr.
Ermnilr soyqrm saxtakarlqlarn artq btv bir sistem evirmy chd gstrirlr. Bu proses
xsusi ilnib hazrlanm, beynlxalq mstviy xarlm, ermnilr trfindn, eyni zamanda ermnilrin
zlrindn daha byk gclrin istifad etdiyi mexanizmdir ki ardcl olaraq buna mracit edilir. Xalqmzn
tarixi kobud kild saxtaladrlm, maddi v mdniyyt abidlrimiz, toponimlrimiz ermni tarixilrinin
tcavzn mruz qalm, thsil v shiyy obyektlrimiz yerl-yeksan edilmidir. Ermnistan trfi milltiliyi
v ovinizmi, etnik tmizlm ideologiyasn sas tutaraq, terroru tkilatlar yaratm, ermni lobbisinin
imkanlarn bu mqsdlr ynltmidi.
Mlum olduu kimi, tn il 1918-ci ilin mart- may aylarnda Qubada ermnilrin xsusi qddarlqla
trtdiklri ktlvi insan qtllrini akarlayan faktlar z xarlmdr. Tikinti il laqdar qaznt ilri
aparld zaman iki iri quyuda taplm saysz-hesabsz insan smklri ermni vandalizmini tsdiqlyn yani
nmunlr, faktlardr. Artq bunlarn 1918-ci ild ermni silahl birlmlrinin Qubaya basqn zaman
qddarlqla qtl yetirilmi yerli sakinlr mxsus olduu myyn edilmidir. Tarixi olaylarn akar
olunmasnda Quba mzarl il bal z xm hqiqtlri dnya ictimaiyytinin nzrin atdrmaq son
drc nmlidir. Bu faktlar uydurma ermni soyqrm fsansini bir daha ifa edrk yeni tarixin ermnilr
trfindn saxtaladrlmasn sbut edir. Beynlxalq hquqa gr, soyqrm n ar beynlxalq cinayt olmaqla,
tcavz, insanlq leyhin, mharib v beynlxalq terrorizm kimi slh v briyytin thlksizliyi leyhin
ynln cinaytlr qrupuna aid edilir.
Soyqrm cinaytinin hquqi sas BMT Ba Mclisinin 9 dekabr 1948-ci il tarixli 260 (III) sayl
qtnamsi il qbul edilmi Soyqrm cinaytinin qarsnn alnmas v czalandrlmas haqqnda
Konvensiya il myyn olunmudur. Konvensiyaya gr, soyqrm hr hans milli, etnik, irqi, yaxud dini qrupu
152

PREZDENT KTABXANASI
tam v ya qismn mhv etmk mqsdil trdiln hrktlrdir. Soyqrm v insanlq leyhin cinaytin
trkibini tkil edn v bu sndd gstriln mllrdn hr biri ermnilr trfindn azrbaycanllara qar
trdilmidir.
Azrbaycanllara qar soyqrm siyasti ermni milltilri trfindn uzun illr boyu planl v
mqsdynl surtd hyata keirilib. Halbuki, beynlxalq hquq normalarna, BMT-nin v ATT-in
prinsiplrin gr, dvltlrin srhdlrinin toxunulmazlna hrmt edilmlidir, razi btvlynn v
suverenliyin pozulmas yolverilmzdir. BMT Thlksizlik uras Azrbaycann ial olunmu torpaqlarnn
razi btvly, qeyd-rtsiz azad edilmsi bard drd qtnam qbul ets d, ial Ermnistan bunlar hl
d yerin yetirmir. Xalqmza qar dflrl trdilmi v uzun illrdn bri beynlxalq sviyyd z siyasihquqi qiymtini almam bu qanl soyqrm tarixin almam shiflrindndir.
mnzrsini yaratmaq imkan ld edilmidir. Bel ki, Azrbaycan Respublikas Prezidentinin
Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda 26 mart 1998-ci tarixli frmannda bu hadislr siyasi qiymt verilmi
v ilk df olaraq azrbaycanllarn ermnilr trfindn soyqrma mruz qaldqlar rsmi surtd byan
edilmidir. 1998-ci ildn etibarn 31 Mart Azrbaycanllarn Soyqrm Gn kimi hr il dvlt sviyysind
qeyd edilir.
lk Prezidenti cnab lham liyevin 31 Mart - Azrbaycanllarn Soyqrm Gn mnasibtil bu
gnlrd Azrbaycan xalqna mracitind gstrilir: ...Xalqmzn vtnprvrliyi, birliyi v hmryliyi,
Azrbaycan rhbrliyinin siyasi iradsi saysind qarmza qoyduumuz btn mqsdlr, o cmldn razi
btvlymzn v suverenliyimizin brpasna, soyqrm hyata keirnlrin, insanlar v xalqlar arasnda nifaq
v dmnilik salanlarn ifasna nail olacaq.
Hqiqtdn knar, saxta sndlrd, guya soyqrma mruz qaldqlarn sbuta yetirmy alan ial
Ermnistann trtdiyi mllr dnya birliyi trfindn layiq olduu qiymt verilmlidir.
1918-ci il mart soyqrmndan 90 il keir, lakin ermni milltilrinin trtdiklri bu dhtlri unutmaq
qeyri-mmkndr. Beynlxalq terrorizm qar mbarizni qarsna mqsd qoyan dnya ictimaiyyti, nhayt,
Azrbaycan xalqnn bana gtiriln bu zoraklqlara obyektiv siyasi hquqi qiymt vermli, cinaytkarlar z
layiqli czalarn almaldr.
mid edirm ki, nfuzlu beynlxalq tkilatlar Azrbaycann haqq mvqeyini dstklyck, dalt
tezlikl z yerini tapacaq, soyqrm dvlt siyastinin trkib hisssin evirn Ermnistan dvltin qar
slahiyytli beynlxalq qurumlar trfindn sanksiyalar ttbiq olunacaqdr. nanrq ki, siz Azrbaycan
torpaqlarnda slhn v min-amanln, Azrbaycan xalqnn pozulmu hquq v azadlqlarnn brpa
edilmsind btn imkanlarnz sfrbr etmkl yardm olacaqsnz.
Elmira SLEYMANOVA, Azrbaycan Respublikasnn nsan Hquqlar zr
Mvkkili (Ombudsman)
29 mart 2008-ci il
Byanat BMT-nin Ba katibin, BMT-nin nsan Hquqlar zr Ali Komissarna, ATT-, Avropa
urasna, Beynlxalq v Avropa Ombudsmanlar nstitutlarna, Asiya Ombudsmanlar Assosiasiyasna,
Beynlxalq Slh Brosuna, Universal Slh Federasiyasna, Azrbaycan Respublikasnn xarici lklrdki v
xarici lklrin respublikamzdak sfirliklrin v Azrbaycan diaspor tkilatlarna gndrilmidir.
153

PREZDENT KTABXANASI
XIII. Mqallr
Azrbaycanllarn soyqrm bdii dbiyyatda.
(mart, 1918)
Xalqmzn oxsrlik tarixind, kemkeli taleyind arl, dynl mqamlar, facili v msibtli anlar
ox olubdur. Onlardan biri d millti avanturistlrin, muzdlu qatillrin v siyasi reketlrin lil 1918-ci ilin
martnda Bak, amax hrlrind, az sonra is Qubada Azrbaycan trklrin qar misli grnmmi
qddarlqla hyata keiriln ktlvi qrn aksiyasdr. Siyasi dairlrd bu qrn Azrbaycan xalqna qar
"qtli-am", "soyqrm", genosid" adlandranlar da var idi, "ksinqilabi qiyam", "sinfi mbariz", "vtnda
mharibsi" mfhumlar il qeyri-obyektiv v yanl dyrlndirnlr d Azrbaycan hkumtinin 15 iyul
1918 - ci il tarixli qrar il yaranm Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn toplad v rsmildirdiyi oxsayl,
zngin sndlr, materiallar, ahid ifadlri soyqrmn tsdiqlyn danlmaz arqumentlr v faktlar arsenaldr.
Real, hqiqi tarixi hadis istniln zaman hdudunda he bir siyasi boya, ideoloji rng gtrms d, faktlarn,
dlillrin inkaredilmzliyin baxmayaraq, azrbaycanllarn 1918-ci il mart soyqrm 70 illik "Qrmz
qaranlqlar" (. Hseynzad) dvrnd grnmz olmudur. Sovet senzura aparatnn btn chdlrin
baxmayaraq, azrbaycanllarn soyqrmna hsr olunmu srlr mnvi terror dalalarndan salamat xaraq
mstqilliyimizin brpasndan sonra "yaamaq hququ" qazanmdr. Nzr alnmaldr ki, ermnilrin
azrbaycanllara qar ilk ktlvi qrn epidemiyas 1905-1906-c illrd btn Azrbaycan brynd Mir
Mhsn Nvvab "1905-1906-c illrd ermni-mslman davas", Mmmd Sid Ordubadi is "Qanl snlr"
adl milli yadda abidlrinin tmlini, bnvrsini qoydular. Sonrak facilrd bu nn inkiaf etdirilrk
tarixi hadislr bdii dbiyyatda geni, hatli tcssmn tapmaqda idi.
Diqqt atdrrq ki, ld etdiyimiz, haqqnda mlumat topladmz bdii srlrin hams "Mart
Hadiseyi-lmiyysi"ndn sonra isti-isti yazlm, mlliflri soyqrm aksiyasnn ahidlri v zrrdidlri
olmudur.
Tannm diblrdn Cfr Cabbarl ailsi il ermni bandalarnn hcumuna mruz qalm, dylr
evlrindn azacq yuxar, "Ceyran baas" deyiln yerd getdiyindn qadnlar, uaqlar v qocalar "qar
anbar" adlanan snacaqda gizltmidi. Bir gn sonra is daha thlksiz yer - Xzya aparmaq mqsdil
anas ahbik xanm, misi qz Sona xanm, byk qarda Hseynqulunun qzlarn v qonular hrdn
xardarkn qayala atmam gll yana dm, nticd qonular Mdi bdlkrim kii ar
yaralanm, ail zvlri tsadf nticsind lm kabusundan xilas olmular. Tnqidi, nasir, jurnalist Seyid
Hseyn yazrd ki, "Mart hadislri zamannda smailliy binasndan ox da uzaq olmayan bir mhld ermni
sgrlri trfindn mhasir edilmidim... Pulemyotlarn drltsn, toplarn gurultusunu eidirdim" ("stiqlal"
qzeti, 1335, 4 bat).
Ermni bandalarnn hbs edrk 3 gn Mailov teatrnda saxlad v yandrmaq istdiyi 4000 nfr
azrbaycanlnn irisind byk dramaturq Hseyn Cavid d olmudur. znmdafi dstlrinin ermnilrin
bd niyytlrindn xbr tutmas v hadisy mdaxilsi nticsind qanl aksiya hyata keirilmmidir.
Tannm air, nasir v pedaqoq Hac Slim Syyahn n yaxn qohumlar v dostlar mart facisinin
qurban olmular. zeyir Hacbyov, Mhmmd Hadi, Mirz Bala Mhmmdzad, brahim Xlil v digr
sntkarlarn, aydnlarn, sz adamlarnn mart facisinin ahidlri olduqlar, mxtlif spkili srlr yazdqlar
oxuculara mlumdur. 1918-ci ilin mart soyqrm, gnc olmasna baxmayaraq, Cfr Cabbarlnn yaradclnda
xsusi yer tuturdu. O, sasn mbrknd qbiristanlnda (indiki hidlr Xiyabannda) dfn olunan mart
facisi qurbanlarnn xatirsini anmaq n "Dur, ey xar olan millt" srlvhli bir mrsiy d yazmdr.
Drvilr, sasn, gnclr bu mrsiyni hidlrin yeddisind v qrxnda mscidlrd v klrd gnahsz
qurbanlar n gz ya tkmk, slind is xalq maskal dmn qar sfrbrliy armaq mqsdil
oxuyurdular:
Glzari - vtn soldu,
Millt xari-zar oldu,
Ham payimal oldu,
Dur, ey xar olan millt.
Bir yanda du cllad,
Bir yan nalv-fryad,
Ol bu zlmdn azad,
154

PREZDENT KTABXANASI
l k bu hqartdn,
Qurtar bu sartdn,
Xar ol bu xcaltdn,
eir mrsiy - yas mrasimlrind oxunmaq mqsdil yazlsa da, drin ictimai mzmun ksb edir. Mllif
eirind "du-cllad"lara, ermni terrorularna v onlarn havadarlarna qar, zlmdn v sartdn azad olmaq
n "xar olan millt"i ayaa durmaa, sfrbrliy v mbarizy sslyir. Xalqn, "nalv-fryad"lardan
oyanmaa, "payimal" olmaqdan usanmaa, Vtnin v milltin "xari-zar"ndan bezib qanin, baksnlr
qar haqqn v rfini qorumaa arr. Yazld vaxtdan 85 il kemsin baxmayaraq, sr bu gn d aktual
sslnir. C. Cabbarlnn eyni mvzuya hsr etdiyi digr dyrli snt sri onun "hmd v Qumru"
hekaysidir. srin mvzusu sln amaxl olan iki gncin - hmd v Qumrunun saf v lvi mhbbtindn,
irin arzularndan, bir-birilrin layiq yksk mnviyyata malik insan olmaqlarndan, mart facisinin bu
gnahsz xslr gtirdiyi msibtlrdn bhs edir. Mllif, valideynlri ermni quldurlar trfindn qtl
yetirilmi, evlri dadlm hmd v Qumrunu "Byk pncrlri qara kmrlr dnm, altun divarlar
matmlr brnm", "ti tklm ba skeletin bnzyn mhtm" smailiyy binasnn nnd dilni
vziyytind qarladrr. Faci v mhrumiyytlrin mngnsind tannmaz hala dm, "Yaralyam,
ikstm, amax siriym", - yalvarlarndan bir-birini tinlikl tanyan iki sevgili grlrin sevinslr d,
bir-birini qucaqlamrlar, daha dorusu, qucaqlaya bilmirlr. nki ermni barbarlar onlarn qolunu ksmidi.
Hekay vhiliy, barbarla, qddarla qar oxucu qzbini, oxucu nifrtini ovxarlamaqla yana, haqqa,
dalt rbt hissi alayr. Mtni bu gndk ld edilms d, afia v qzet mlumatlarndan aydn olur ki,
Cfr Cabbarlnn "Bak mharibsi" adl 5 prdli, 7 killi dram srinin ilk prdlri mart facisindn,
Bakda trdiln alasmaz dhtlrdn bhs edir. "Bsirt" qzetinin 13 sentyabr 1919-cu il tarixli 246-c
saynda bu shn sri haqqnda ycam bir elanda yazlrd: "Azrbaycan Dvlt Teatrosunda zlhccnin 20 si, sentyabrn 16-da Bak trk shnsi aktyorlarnn itirak il, artist Abbas Mirz rifzadnin thti-idarsind
Azrbaycanmzn paytaxt Bak hrind mart hadiseyi-lmiyysindn sonra dmnlr lind qalb sonralar
qhrman trk ordusu trfindn mhasir edilib xilas olmasnn 1 illiyi mnasibtil gnc air v
mhrrirlrimizdn Cfr Cabbarzadnin yeni yazm olduu "Bak mharibsi" dramas mvqeyi tamaa
qoyulacaqdr. Hmin facid Bak hrind mart hadiseyi-lmiyysindn sonra mslmanlara ediln zlm
gstrilckdir". Digr bir anonsda maskalanm, hiylgr Stepan aumyann v digr ermnilrin sl i zn
aan obrazlarn "Bak mharibsi"nd mllifin pekarlqla yaratd bildirilir. Cfr Cabbarlnn yaxn dostu,
tlb yolda, Cmhuriyyt dvrnd parlamentd i yolda Mirz Bala Mhmmdzadnin d (1898-1959)
yaradclnda mart qrnlar xsusi yer tutur. O da znn "Bak urunda mharib" facisinin ilk prdlrini
dostu Cfr Cabbarl kimi mart soyqrmna hsr etmidir. Mhz Mirz Bala Mhmmdzad Bak facisini ilk
df z ad il - qtli-am - yni mumin qtli, soyqrm adlandrm, sl canilri adbaad gstrmidir. O yazrd:
"31 mart 1918-ci sn. Bu gn... Bakmzda qanlar axdlm, evlr talanm, ata-babalarmz hid dm, anabaclarmz sir edilmi. Bu gn Bak hli kndi yurdunda qtli-am, sart v mhkumiyyt qalmdr. Bu
gn Baknn trafnda axan neft emlri qan emlrin mbddl olmudur. Bu gn Bak sahilini yuyan
Quzun dniz qan dnizin evrilmidir. Bu gn aumyanlar, suxartsyevlr... oyanm trk mnliyini...
ldrmk n danak qvvlrin mracitn unudulmayacaq qanl gnlr vcud gtirmidilr". Mirz Bala
Mhmmdzad "Aq sz", "Gnclr yurdu", "Bsirt", "stiqlal", "Azrbaycan" v b. jurnal v qzetlrd
elmi, publisistik, dbi-bdii srlrl mtmadi x etmidir. Onun redaktorluu il ilk say 23 iyul 1918-ci
ild Tiflisd iq z grn "Gnclr yurdu" jurnalnda ap etdirdiyi "ksinqilablar" hekaysi mart qtliamndan bhs etmkl yana, ox maraql v ibrtamizdir. Be hissdn ibart olan "ksinqilablar"
hekaysinin qhrman Moskva Darlfnununda oxuyan, bolevik qidli "Azrbaycan trk Hseyn bydir.
Hseyn byin fikrinc, hrriyyt, istiqlal istyn" Azrbaycan, Trkistan, Tatarstan, Krm trk gnclri
dorudan da ksinqilabdrlar. Mllif Hseyn by haqqnda tam tsvvr yaratmaq n ahidi olduu Bak
qtli-amndan dhtli bir mnzrni tsvir edir: "Bak hycanl gnlr keirirdi. hr od iind yanrd.
Pulemyot, top, tfng, qurun ssil paroxodlarn bombardman, cmatin qqr, oluq-ocuun, qadnqzlarn ah-fryad mhri andrrd. ln, yanan, qaan, ran, dadan, ksn, ksiln bir-birin qarmd".
Tkrprdici bu msibtdn tssflnmyn Hseyn by milli qrnn gnahsz qurbanlarna xcalt
kmdn yen "ksinqilablar" deyir. Bu tip "obrazovann"lar byk satirik air Mirz lkbr Sabir hl XX
srin vvllrind xalqa dqiq nian verirdi:
"Neylyim, ey vay, bu urusbadlar,
...Cmlsi kafirlr yoldadlar".
155

PREZDENT KTABXANASI
Milliyytini, mdniyytini danan, dinin ikrah hissi il yanaan, valideynlrini bynmyn, milli
tssbkeliklrindn uzaq, manqurtlam "obrazovann" tipini Mirz Bala Hseyn by obraznda ox byk
mhartl yaratmdr. Cmiyytd n qdr ki, Hseyn bylr var "soyqrm"na "sinfi mbariz", "istila"ya,
"istiqlal", "vtnprvr" "ksinqilab" - deynlr taplacaqdr.
Asif RSTML, filologiya elmlri namizdi
Bizim sr qzeti, 15.04. 2003
156

PREZDENT KTABXANASI
Azrbaycanllara qar soyqrmlar: mrhllri v nticlri
Son iki yz ild xalqmz dflrl ktlvi qrnlara v soyqrmlara mruz qalmdr. XIX srin
vvllrindn balayaraq ktlvi v mqsdli kild Cnubi Qafqaza krln ermnilr havadarlarnn
kmyi il soydalarmzn yaadqlar minlrl yaay mntqsini viran etmi, bir milyondan artq
soydamz soyqrma mruz qoymular.
lkin mnb v tarixi dbiyyatlarn thlili gstrir ki, Azrbaycan xalqna qar ermni tcavznn
balca mqsdi tarixi Azrbaycan torpaqlar hesabna ermni dvltinin sasn qoymaq v sonradan mxtlif
yollarla onu genilndirmkl Byk Ermnistan yaratmaqdan ibart olmudur. Ermnilrin bu niyytlrinin
qismn d olsa reallamasnda Rusiyann v bzi Qrb dvltlrinin mstsna rolu olmudur.
1826-1828-ci illr Rusiya-ran, 1828-1829-cu illr Rusiya-Trkiy mhariblrindn drhal sonra ran v
Trkiydn krln 130 min yaxn ermni sasn rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razilrind
mskunladrlmd. Hmin mhariblr nticsind 359 mslman kndi dadlm, halisinin xeyli hisssi
qrlm, qalanlar is qaqn dmdlr. Trkmnay mqavilsindn sonra rvan v Naxvan xanlqlar
razisind tkil ediln Ermni vilaytind mvcud olan 1111 yaay mntqsindn cmisi 62 kndd (ermni
kilslrinin trafnda) ermnilr yaadlar.
Son iki yz ild indiki Ermnistan razisind Azrbaycan trklrin qar hyata keiriln qrnlar,
deportasiya v soyqrmlar nticsind onlarn yaadqlar iki min yaxn yaay msknlri boaldlmdr.
Azrbaycanllarn z zli torpaqlarndan qovulmas il paralel ermnilrin onlarn yerind mskunladrlma
kompaniyas XIX srin sonunda Trkiyd ba qaldran ermni separatizminin yatrlmasndan sonra daha geni
vst almdr. 20-ci srin vvllrind Zaqafqaziyada yaayan 1,3 milyon ermninin 1 milyonu xaricdn gln
ermnilrdn ibart olmudur.
Hmin dvrd Danaksutyun partiyas z proqramnda dyiiklik edrk, faliyytinin arlq mrkzini
Cnubi Qafqaza keirmi, mstqil ermni dvlti qurmaq mqsdil silahl birlmlr tkil etmidi.
Rusiyann rsmi dairlrinin ermniprst mvqeyindn istifad edn Danaksutyun partiyas rvan,
Gnc (Yelizavetpol) v Tiflis quberniyalarnda Azrbaycan trklri yaayan razilri tmizlmk v orada
ermnilri mskunladrmaq mqsdil ktlvi qrnlar trtmidi. 1905-1906-c illrd vvlind Rusiyada
ba vern itialardan frst kimi istifad edn ermnilr vvlc Bakda, sonra is rvanda, Naxvanda,
Gncd, Qarabada, Zngzurda, Qazaxda v Tiflisd dinc azrbaycanllara qar qrnlar trtmidir. Ermni
silahl dstlri rvan-Naxvan-Zngzur-Qaraba istiqamtind yerln azrbaycanl yaay msknlrinin
halisini qrmaqla, qovmaqla v hmin razilrd ermnilri mskunladrmaqla glck Ermnistan dvltinin
sasn qoymaq istyirdilr. Saylar on min silahldan artq olan ermni birlmlri rvan hrind v onun
traf kndlrind, Emidzin (kils) v rur-Drlyzd, Gnc quberniyasnn Zngzur qzasnn Gorus,
Qapan v Qarakils (Sisyan) nahiylrind, ua, Cavanir, Cbrayl, Qazax qzalarnda ktlvi soyqrm
trtmi, 200-dn artq azrbaycanl kndini viran qoymular.
1914-c ild Rusiya-Trkiy mharibsinin balanmasndan istifad edrk Danaksutyun partiyas rus
ordusunun trkibind 4 byk silahl birlm tkil etmidi. Cllad Andranikin bal etdiyi ermni dstlri
Cnubi Azrbaycann Xoy, Urmiya v Slmas yaltlrind 150 min yaxn, sonra is rqi Anadolunun Qars,
rzurum v rdahan blglrind 200 mindn artq Azrbaycan trklrini uaq, qoca, qadn arasnda frq
qoymadan qtl yetirmi, hmin razilri ar Rusiyasnn ermnilr vd etdiyi Ermnistan dvltini qurmaq
n trklrdn tmizlmidilr.
Rusiyada 1917-ci il oktyabr evriliindn sonra zlrini Qafqazda bolevik hakimiyytinin qanuni
nmayndlri hesab edn ermnilr sasn Trkiydn qab gln ermnilri silahlandraraq Sovet
hakimiyytini qurmaq ad altnda Bakda hakimiyyti l keirmidilr.
1918-ci il martn 30-u, 31-i v aprelin 1-d bolevik qiyafsin brnn ermnilr Rusiyann hrbi yardm
il Bakda soyqrm trdrk 15 min mslman qtl yetirmidilr. Mqsd Bakn l keirmkdn, onun neft
srvtin sahib xmaqdan ibart idi. Hmin ilin mart-aprel-may aylarnda ermnilr amaxda, Qubada,
Xamazda, Asuda, Krdmird, Salyanda, Lnkranda ktlvi qrnlar trtmi, 50 mindn artq soydamz
n vhi sullarla qtl yetirmidilr. Qrnlar rvan quberniyas razisind, Qarabada, Zngzurda,
Naxvanda, Qars vilaytind daha amansz kild trdilmidi. amax qzasnda 58, Quba qzasnda 112,
Gnc (Yelizavetpol) quberniyasnda 272 (o cmldn Zngzurda 115, Qarabada 157), rvan quberniyasnda
211, Qars vilaytind 82 yaay mntqsi yerl-yeksan edilmi, yz minlrl azrbaycanl qtl yetirilmi, bir
milyona yaxn hali z tarixi-etnik torpaqlarndan didrgin salnmd.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti qurulduqdan sonra fvqlad istintaq komissiyas yaradlm v
ermnilrin xalqmzn bana gtirdiklri msibtlr ahid ifadlri sasnda sndldirilmidir. Xalq
157

PREZDENT KTABXANASI
Cmhuriyyti hkumtinin qrar il hr il martn 31-ni matm gn kimi qeyd etmk qrara alnmd. Ermni
tcavznn qurbanlarnn xatirsi 1919-cu v 1920-ci il martn 31-d matm kimi qeyd edilmidi.
1920-ci ildn sonra Ermnistanda azrbaycan trklrin qar deportasiya siyasti dostluq v
beynlmillilik prdsi altnda davam etdirilmidir. 1930-1937-ci illrd Ermnistann Trkiy v ranla
srhd boyunda yaayan 50 min yaxn azrbaycanl repressiyaya mruz qalaraq hbs edilmi, Qazaxstan v
Sibir llrin srgn edilmilr.
1947-ci il dekabrn 23-d SSR Nazirlr Sovetinin Ermnistan SSR-d kolxozu v digr azrbaycanl
halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda qrarna sasn 1948-1953-c illrd
azrbaycanllar yaayan n mnbit razilrdn, xsusn d rvan v onun traf rayonlarndan 150 min yaxn
hali deportasiyaya mruz qalaraq Azrbaycann aran rayonlarna krlmdr. Krln halinin tqribn
yars iqlim raitin uyunlamayaraq tlf olmudur.
1988-ci ild kemi SSR rhbrliyinin Azrbaycana qar qrzli mvqeyindn istifad edn Ermnistan
Respublikas Dalq Qaraba Muxtar Vilaytini anneksiya etmy chd gstrmkl yana, Ermnistan SSR
Ali Soveti sessiyasnn mxfi gstriin sasn, 1988-ci il noyabrn 22-dn 28-dk mddt rzind
soydalarmz yaayan 22 rayonda 170 srf v 94 qarq (ermnilrl) yaay msknlri azrbaycanllardan
tmizlnmi, nticd 200 mindn artq azrbaycanl 18 min mslman krd, min nfr rusdilli hali
Azrbaycana pnah gtirmidir. Hmin vaxt 216 azrbaycanl vhicsin qtl yetirilmi, minlrl qadn, uaq
v qoca bdn xsarti alm, on minlrl ailnin mlak qart olunmudur.
Rsmi Ermnistan azrbaycanllara qar soyqrm hyata keirrk, onlar tarixi-etnik torpaqlarndan
tmizldikdn sonra mnvi soyqrm - trkmnli toponimlri ermnicldirmk aksiyasn hyata
keirmidir. Son vaxtlara qdr mvcud olan trkmnli toponimin hams dyidirilmi v yaxud
soydalarmzn yaadqlar kndlr l zonaya evrilrk, yaay mntqlrinin siyahsndan silinmidir.
Monoetnik Ermnistan dvlti yaratmaa nail olan Ermnistan rhbrlri onu dstklyn dvltlrin
hrbi-snaye potensialndan qidalanaraq halisinin 30 faizini azrbaycanllar tkil edn Dalq Qaraba Muxtar
Vilaytini, habel, 7 traf rayonu (Lan, Klbcr, Qubadl, Zngilan, Cbrayl, Adam v Fzuli rayonlarn)
ial edib xarabazara evirmi, halini soyqrmna mruz qoymular.
Ermnistan silahl qvvlri Azrbaycann 12 rayonunu ial etmi (razisinin 20 faizi, yaxud 1/5
hisssini), 20 min yaxn Azrbaycan vtndan ldrm, 4 min yaxn halini girov gtrmlr ki, onlarn
da ksriyyti uaqlar, qadnlar v qocalar tkil edirlr. 1992-ci il fevraln 26-da trdiln Xocal soyqrm
dnya tarixind analoqu olmayan vhiliyin nmunsidir. Bir milyona yaxn azrbaycanl ermni tcavz
nticsind z torpaqlarndan qaqn dmdr.
al edilmi razilrd 4 mindn ox snaye v knd tsrrfat obyekti, 724 hr, knd v qsb qart
edilmi, mumi sahsi 6 milyon kv. metr olan 180 mindn artq mnzil v xsi ev, min yaxn tlim trbiy
mssissi, 3 min yaxn mdni-maarif oca, 700-dn artq tibb mssissi ermni vandallar trfindn
dadlmdr.
Tkc XX yzillikd bir milyona yaxn azrbaycanl ermnilr trfindn vhicsin ldrlm, 1,5
milyondan artq soydalarmz indiki Ermnistan razisindn deportasiya edilmidir. 1918-ci ild imzalanan
Batum mqavilsin sasn cmisi 9 min kv. km. razisi olan Ermnistan 1988-ci ild onu 30 min kv. km.-
atdrm, hazrda is ial etdiyi razilrl birlikd az 45 min kv. km. zli Azrbaycan torpaqlarn z nzarti
altna almdr.
Ermnistan silahl qvvlrinin ial olunmu Azrbaycan razilrindn qeyd-rtsiz xarlmas haqqnda
BMT Thlksizlik uras 4 qtnam (822, 853, 874, 884 sayl) qbul etmidir. Ermnistan Respublikas hmin
qtnamlrin tlblrin indiydk ml etmmidir.
Tarixi faktlar, arxiv sndlri, statistik mlumatlar bel nticy glmy sas verir ki, indiki Ermnistan
razisind v Azrbaycann ial edilmi razilrind ermni silahl birlmlrinin azrbaycanllara qar
trtdiklri ktlvi qrnlar v cza aksiyalar BMT Ba Mclisinin 9 dekabr 1948-ci il tarixli Konvensiyasna
gr soyqrm hesab edilmlidir.
Ermnilrin XIX-XX srlrd azrbaycanllara qar trtdiklri soyqrm v ktlvi repressiya
aksiyalarna hquqi-siyasi qiymt vermk mqsdili mummilli liderimiz Heydr liyev 26 mart 1998-ci ild
Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda frman imzalam v btn soyqrm facilrini yad etmk mqsdil
31 mart Azrbaycanllarn Soyqrm gn elan edilmidir.
mummilli liderimiz Heydr liyevin istr Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda 26 mart 1998-ci il
frman, istr 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan
ktlvi surtd deportasiyas haqqnda 18 dekabr 1987-ci il tarixli frman, istrs d hmin frmanlarn icras
il bal imzalad srncamlar v elc d dvltimizin bas lham liyevin hr il soyqrm gn rfsind
etdiyi mracitlr qan yaddamzn oyanmasna, tarixi kemiimiz qar biganliyimiz son qoymaa xidmt
edir.
158

PREZDENT KTABXANASI
Ermnilr xalqmzn qan yaddann brpa olmasndan, tarixi kemiind ona qar ediln zlmlrdn
xbrdar olmasndan, ermni ovinizminin, ermni terrorizminin ifa olunmasndan ox narahatdrlar. Digr
trfdn, Azrbaycann bir dvlt kimi qdrtlnmsi, onun regionun aparc dvltin evrilmsi, Ermnistann
is btn beynlxalq layihlrdn tcrid olunmas, insan ehtiyatlarnn tknmsi onun bir dvlt kimi
perspektivsizliyindn xbr verir. Azrbaycan is slhprvr, beynlxalq hquq normalarna hrmt edn,
separatizmin v terroruluun leyhin ardcl mbariz aparan bir dvlt imici qazanb. Azrbaycann haqq ii,
o cmldn ona qar ediln tarixi daltsizliyin brpas istiqamtind atd addmlar tdricn beynlxalq
ictimaiyyt trfindn anlalr v qbul edilir. Azrbaycanllara qar ermnilrin trtdiklri soyqrmlarn
tannmas da gec-tez tarixi daltsizliy veriln hquqi-siyasi qiymt kimi dnya dvltlri trfindn qbul
edilckdir. Ermnilr soyqrma mruz qalan xalq kimi deyil, mhz soyqrm trdn xalq imicini qazanaca
tarix ox da uzaqda deyil.
Nazim MUSTAFA,
Azrbaycan MEA Tarix nstitutunun elmi iisi
Dd Qorqud qzeti, 15.09.2003
159

PREZDENT KTABXANASI
1918-1920-ci illrd trk-mslman soyqrmlar
1918-ci ild trk-mslman halisin qar trdiln cinaytlri z xarmaq Azrbaycan Xalq
Cmhuriyyti elan edilndn sonra mmkn olmudur. Bel ki, Milli hkumtin n mhm qrarlarndan biri
danak canilrinin trtdiklri cinaytlrin thqiqi n 1918-ci il iyulun 15-d Fvqlad Thqiqat
Komissiyasnn yaradlmas oldu. Hkumtin iclasnda Xarici ilr naziri M. H. Hacinski bu msl barsind
xnda qeyd etdi ki, 4 aydr ki, ermni clladlar dinc mslman halisinin hyat v mlak zrind
grnmmi vhiliklr trdirlr. Bununla yana, zoraklq trdnlrin yalan xbrlri nticsind Avropa
ictimaiyytind tamam ks hval-ruhiyy yaradlr. Buna gr d bel bir tkilatn yaradlmasna byk ehtiyac
hiss olunur. Hmin tkilat Fvqlad Komissiya xarakteri damaldr, hm d bu komissiyann toplad
sndlr Azrbaycan, rus, ingilis, fransz, alman dillrind nr edilib yaylmaldr (ARDA, f. 1061, siy. 1, i 95,
vr. 2). Vkil lkbr by Xasmmmdov (sonralar Azrbaycan Mhkm Palatasnn sdri olmudur)
Thqiqat Komissiyasnn sdri tyin edildi (ARDA, f. 1061, siy. 1, i 5, vr. 1). Bir ne ay rzind Fvqlad
Thqiqat Komissiyas danak quldur dstlrinin qanl mllrinin thqiqi sahsind byk i grd.
Zrrkmi yzlrl vtnda v ahid dindirildi, oxlu material, maddi dlil-sbut, fotosnd topland.
Mlumdur ki, 1917-ci ilin fevralnda Rusiyada burjua-demokratik inqilab nticsind Romanovlar slalsi
devrildi v Mvqqti hkumt tkil edildi. Mvqqti hkumt Rusiya xalqlarna mracitind elan etdi ki,
birinci dnya mharibsi baa atandan sonra xalqlarn z mqddratn hll etmsi mslsin baxlacaqdr.
Lakin 1917-ci ilin oktyabrnda Rusiyada boleviklrin hakimiyyti zorak yolla l keirmsi Rusiya xalqlarnn
bu arzularn boa xartd. Boleviklr fhl-kndli hkumti qurmaq ad altnda vvlki imperiyan brpa
etmy baladlar.
1917-ci ilin sonu - 1918-ci ilin vvllrind Bakda danak-bolevik birlmlrinin milli qvvlr qar
aq mbarizsi yetimkd idi. 1917-ci ilin dekabrnda Rusiya Xalq Komissarlar Sovetinin sdri V. . Lenin
trfindn Qafqazn Fvqlad Komissar tyin olunmu S. aumyann Korqanovun balq etdiyi Hrbi
nqilab Komitsi il birlikd Tiflisdn Bakya glii buradak siyasi vziyyti daha da grginldirdi. Qafqaz
cbhsindn geri qaydan sgrlr vtnlrin dnmk vzin Bakda toplad. Bu sgrlrin Bakda
saxlanmasnda aumyan byk fallq gstrirdi.
Azrbaycanda milli qvvlr balq edn "Msavat"n getdikc artan nfuzundan qorxuya dn
bolevik-danak qvvlri Bakn inqilabla ksinqilab arasnda mbariz meydan elan etmidilr. Bolevik danak qvvlrinin birldiyi Bak Sovetinin ixtiyarnda Qrmz ordu ad altnda ksriyyti ermnilrdn
ibart olan 20 minlik silahl qvv cmlnmidi.
1918-ci ilin martnda Bakda siyasi vziyyt son drc grgin idi. Bak Sovetin keiriln sekilrd
"Msavat"n byk ss oxluu il qlb qazanmas boleviklri v danaklar ciddi narahat edirdi. Cnubi
Qafqazn n gcl siyasi partiyasna evriln "Msavat" Azrbaycann razi muxtariyyti v siyasi hakimiyyt
urunda inamla mbariz aparrd. aumyan bada olmaqla bolevik qvvlri Ermni Milli uras v
"Danaksutyun" partiyasnn rhbrlri il birlikd "Msavat"a qar sl mhariby baladlar. Bakda
Azrbaycan milli qvvlrinin sayca az v pis silahlanm olduunu yax biln aumyan mslmanlara "drs
vermk" n milli qrna hazrlard.
Martn 29-da xsi heyti mslmanlardan ibart olan "Evelina" gmisinin Bakda bolevik qvvlri
trfindn trksilah edilmsi milli qrna balamaq n bhan oldu.
Bel ki, 1918-ci il martn 17-d silahla ehtiyatsz davrandan hlak olmu H. Z. Tayevin olu
Mhmmd Tayevin cnazsini Bakya gtirn mslman diviziyasnn 48 nfrdn ibart kiik bir dstsi
boleviklri tvi sald. Mrhumu dfn edn mslman dstsi "Evelina" gmisi il Lnkrana geri qaytmal
idi. Paroxodun krpdn aralanmasna az qalm silahl boleviklr mslman dstsinin trksilah olunmasn
tlb etdi. Dstnin rdd cavabna tfnglrdn v pulemyotlardan atlan atl cavab verildi. Gmidki silahlar
boleviklr trfindn msadir olundu.
Ertsi gn hrin cnub hisssind ermni sgrlri grndlr. Onlar btn k boyu sngrlr
qazmaa, torpaq v dalardan bndlr ucaltmaa baladlar. Hmin gn mslman xeyriyy cmiyytinin
binasnda keiriln yncaa gln Bak hrinin kemi risi Ter-Mikaelyants Ermni Milli uras v
"Danaksutyun" partiyas adndan byan etdi ki, gr mslmanlar boleviklr qar x etslr, ermnilr d
onlara qoulacaq v boleviklrin Bakdan qovulmasna kmk edcklr. Martn 18-d (tz still 31 mart A. .) shr tezdn hrin mslmanlar yaayan hisssin hcumlar balad. Ermnilrin yalan vdlrin
inanm mslmanlar vvlc hrd n ba verdiyini myyn ed bilmirdilr. Hcum rfsind btn
ermnilr hrin mslmanlar yaayan hisssindn ermnilr yaayan hisssin kedilr. Mslmanlar yaayan
hissd xristian halidn ruslar v grclr qalmd.
160

PREZDENT KTABXANASI
Bakda mart soyqrm plan hl 1917-ci ildn "Danaksutyun" partiyas v Ermni Milli Komitsi
trfindn hazrlanrd. Onlar dflrl mslmanlar boleviklr qar silahl xa thrik etmy chd
gstrmidilr. Ermnilrin mqsdi boleviklrin li il mslman halisini cismn mhv etmk idi. Adamlarn
qtl yetirilmsi v mslman mhlllrinin darmadan edilmsi planl surtd mtkkil ermni hrbi
hisslri trfindn hrin hr yerind qabaqcadan myynldirilmi sistem zr hyata keirilirdi.
Bak Soveti qvvlrin rhbrlik edn S. aumyann ermni hrbi hisslrindn istifad etmsi bu qrn
daha da drinldirmidir. Boleviklri mdafi etmk bhansi il ermni hrbi hisslri trk-mslman
halisin qddarcasna divan tuturdular. Qeyd etmk lazmdr ki, Bak Soveti d, onun yaratd ordu da sas
etibar il ermnilrdn ibart idi. Sovetd olan danaklar Sako Saakyan, Arakelyan v baqalar bolevik
dstlrin mslman fhllrinin qbul edilmsin hr vasit il ngl trdirdilr. Danaklar azrbaycanllara
milli ordu yaratmaqda mane olur, Sovetin adndan istifad edrk millti-ovinist siyastini canfanlqla
hyata keirir, Bak, amax v Azrbaycann digr blglrind trk-mslman halisin qar qrnlar
hazrlayrdlar. Bu baxmdan Ermni Milli Komitsi xsusi fallq gstrirdi. Mslmanlara qar talanlar
amax, Gyay, Gnc, Nuxa, Qazax, Lnkran, Salyan, bir szl Azrbaycann btn blglrini brmd.
Thqiqat Komissiyas trfindn ahid kimi dindirilmi Bak hrinin sakini A. N. Kvasnikinin ifadsind
deyilirdi: "Bu il martn 17-21-d (khn still - A. .) Bakda ba vermi hadislri sla vicdan zab kmdn
bel rh etmk olar: "Mslman halisinin vvlc Bak hrind, sonra is traflarda cismn mhv edilmsi,
onlarn mlaknn hamsnn qart olunmas v btn var-dvltlrinin v siyasi stnlyn ermnilrin lin
tbii surtd kemsi mqsdil ermnilrin mslmanlara qar tkil etdiklri qanl qsd idi". (ARDA, f. 1061,
siy. 1, i 95, vr. 2).
Aznlam v vhilmi ermni quldurlar dinc azrbaycanl halini qrb-atmaq n n amansz
sullara l atrdlar. Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn zv A. Y. Kluge bu komissiyann sdrin "Bak
hrinin mslman halisin qar trdilmi zoraklqlara dair i haqqnda" mruzsind yazrd: "Yax
silahlanm, tlim kemi ermni sgrlr oxlu miqdarda pulemyotlarn mayiti il hcum edirdilr.
Ermnilr mslmanlarn evlrin soxulur, bu evlrin sakinlrini qrr, onlar qlnc v xncrlrl doram doram v snglrl deik-deik edir, uaqlar yanan evin alovlar irisin atr, -drd gnlk aalar
sngnn ucunda oynadr, ldrln valideynlrin sdmr krplrin rhm etmir, hamsn ldrrdlr"
(ARDSPHA, f. 277, siy. 2, i 16, vr. 20).
Mslmanlar qrb-atmaqla yana, ermnilr onlarn mlaklarn da mhv edir, az-ox qiymtli olan
eylri is zlri il aparrdlar. Sonralar tkc bir yerd torpan altndan 57 mslman qadn v qzn meyiti
taplmd. Onlarn qulaqlarn, burunlarn ksmi, qarnlarn yarmdlar. Ermnilr ldrmy macal
tapmadqlar qadnlar is z hrklri il bir-birin balayaraq baaq, ayaqyaln arabalara mindirib aparr,
yolda is tfnglrin qundaqlar il onlar dyr, ikst edirdilr (ARDSPHA, f. 277, siy. 2, i 16, vr. 18).
Thqiqat Komissiyasnn sndlrin sasn mlum olur ki, 1918-ci ilin mart soyqrm zaman Bak
hrind 11 min nfrdk trk-mslman ldrlmdr. Onlarn oxunun meyitlri taplmamdr. nki
ahidlrin dediklrin gr, ermnilr meyitlri od-alova brnm evlr, dniz v quyulara atrdlar ki,
cinaytin izini itirsinlr (ARDSPHA, f. 277, siy. 2, i 16, vr. 18).
Baknn hr camaatndan 400 milyon manatlq da-qa v mlak msadir olunmudur. Xalqn bir ox
ziyartgahlar v tarixi abidlri dadlb yerl-yeksan edilmidir. Uzaqvuran toplarla Tzpir mscidi
zdlnmidir. Danaklar Bakda dnya memarlnn incilrindn saylan "smailiyy" binasna od vurub
yandrmdlar (ARDSPHA, f. 277, siy. 2, i 13-16, vr. 25-26).
Thqiqat Komissiyasnn materiallarnda bu vhiliklr barsind deyilir: "1918-ci il martn 18-d bir
ermni zabiti, yanndak ermni sgri il "Kaspi" qzeti redaksiyasnn v "smailiyy" mslman xeyriyy
cmiyytinin binalar arasndak dalana gldi v "smailiyy" binasna daxil oldu. Bir azdan binann
pncrsind tst v alov grnd. Ninki Bak mslmanlarnn iftixar saylan, hm d btn hrin yara
olan bu zmtli bina yanndan mhv oldu. Yann sndrmy adam yox idi, nki mslmanlar ky xa
bilmirdilr, onlar pulemyotlarla v top-tfngl at tuturdular". Hmin zabit "Danaksutyun" partiyasnn
grkmli xadimi Tatevos mirov idi. Bu, hmin Tatevosdur ki, uzun illr rzind tariximiz, mtbuatmz onu
"yenilmz inqilab", "xalqlar dostluu urunda mtin mbariz" kimi tbli etmidi. Talanlar "Kaspi" qzeti
redaksiyasnn v "Dastan" mehmanxanasnn binalarn, "sgndriyy"ni, "smailiyy"ni d yandrmlar
(ARDSPHA, f. 277, siy. 2, i 16, vr. 18).
Bu qrnlarda tkc Azrbaycan mslmanlar deyil, btn Qafqaz mslmanlar ziyan kmi oldu.
"smailiyy"d Bak mslman xeyriyy cmiyyti, Qafqaz mslman komitlri yerlirdi, burada hmin
tkilatlara mxsus pul v sndlr saxlanlr, mslmanlarn yncaq v qurultaylar keirilirdi. "Kaspi" qzeti
redaksiyasnda Azrbaycan dilind kitablar nr edilirdi. Bina yandrlan vaxtadk burada Qurann yenic ap
edilmi 5 min nsxsi saxlanlrd. Onlarn hams yanb kl dnmd.
161

PREZDENT KTABXANASI
Mart talanlarnda yax tkil olunmu hrbi hisslrl yana ermni ziyallar, gnclri d itirak edirdilr.
Thqiqat Komissiyasnn materiallarnda gstrilirdi ki, "ermni halisinin btn siniflrini tmsil edn
nmayndlr bu "mharib"d itirak etmyi zlrin borc bilirdilr. Burada neftxudalar, mhndislr,
hkimlr, kontor iilri var idi, bir szl, ermni halisinin btn tbqlri z "vtnda borcu"nu yerin
yetirirdi" (ARDA, f. 100, siy. 2, i 791, vr. 791).
"Nikolay Buniatov" paroxodu komandirinin kmkisi Kazm Axundova Baknn nbrknd
adlandrlan dast hisssinin mhafizsi n martn 24-d tyyari Rozenblyumun bal il 10 silahl
matros gndrilmidir. Axundov martn 25-dn Nikolayev ksindki meyitlrin ydrlmasna balad.
Onlarn arasnda snglrl didik-didik edilmi v qlncla tik-tik doranm 3 mslman gimnaziyasnn,
11 gimnaziya qzn, 1 rus qadnn, 3-5 yalarnda 3 mslman olan uann, 8 rus kiisinin, 19 ran tbli
mslman qadnnn v mxtlif pe sahiblri olan 67 azrbaycanlnn meyitlri var idi. Bundan baqa,
"Vulkan" cmiyytinin khn yanalma krpsn mslman kiilrin, qadn v uaqlarn 6748 meyiti
gtirilmidi. Axundov z tan texnik Vladimir Sokolovu "Krpicxana" deyiln yer aparmd. Burada, o, 3
fotokil kmidi. Birinci kild banda gll yaras, bdnind be sng yaras olan v sa krpck
smyn qlnc zrbsi endirilmi qadn meyiti tsvir olunmudur. Onun sa d stnd hl sa olan krp
uzanmdr. Anasnn dn mn bu krpnin ayanda sng yaras vardr.
kinci kild iri mismarla divara vurulmu 2 yal uaq tsvir edilmidir. Mismarn bandan aydn
grnr ki, onu divara dala vurmular. Da el oradaca idi.
nc kild 13-14 yal qzn meyitidir. Biarnin bdnindn grnr ki, onu bir dst kii (gr bu
alaqlara "kii" demk mmkndrs) zorlamdr.
Axundovla Sokolov 4-c ev daxil olduqda onlar dhtli bir mnzr grmdlr: geni bir otan
dmsi stnd 22-23 yal bir qadnn, iki qarnn, 9 yal qzn, 8 yal olann v sdmr krpnin
meyitlri var idi. Krpnin l-ayan itlr gmirib yemidi. Tsvir olunan mnzr Sokolova el ar tsir
gstrmidi ki, o daha fotokil k bilmmidi.
Talanlar htta z tanlarna da rhm etmirdilr. Msln, martn 20-d Stepan Lalayev ermni
sgrlrdn ibart dst il Vorontsov ksind yaayan hkim Bybala by Sultanovun mnzilin soxulmu
v revolverini xarb onu ldrmdr. Hyt dn Lalayev mslman dalandar, onun arvadn v iki yal
olunu da glllmidir. otuzadk silahl ermni Mdi hmd Rhim olunun evin soxulmu, 34 min 840
manat dyrind qiymtli ya ourlamdr. Mdi hmd cinaytkarlar arasnda qonular - drzi Hayk v
dkan Yexuu tanmdr.
Bakda ba vermi facili hadislr hr olduqca byk ziyan vurmudur. Epidemiya tyan edrk
minlrl insan qrm, halinin su, rzaqla tchizat dayanmdr. Bazar v maazalardan, demk olar, btn
rzaq mhsullar yoxa xmdr. Talanlar olub-qalan rzaq ehtiyatlarn toplayb aparmdlar. Mtbuat yazrd
ki, "hali aclqdan mlli-bal zillt kirdi".
Qdim Azrbaycan hri amax dhtli talan v vhiliklr mruz qalmdr. amax hri v amax
qzas zr ermnilrin trtdiklri vhiliklr haqqnda 7 cild, 925 vrqdn ibart thqiqat materiallar
toplanmd. Burada bdnam S. Lalayevin balq etdiyi sgrlr v T. mirovun dstsi aznlaaraq
mslmanlar soyub-talayr v qrrdlar. amaxnn mslmanlar yaayan hisssinin hamsna od vurulmudu.
13 mhll mscidi v mhur mqdds ocaq - Cm mscidi yandrlmd. Bu mscid mslmanlara hm bir
qiblgah, hm d qdim abid kimi ziz idi. Ermni quldurlar minlrl dinc adam qtl yetirmidi (ARDA, f.
1061, siy. 1, i 108, vr. 8-10).
amaxda byk hrmt sahibi olan axund Cfrquluya olmazn ignclr verilmidi. Ermnilr ona
axund olduu mscidd dhtli zab-ziyyt verrk, bu allah bndsinin saqqalnn tklrini bir-bir yolmu,
dilrini, gzlrini xarm, qulaqlarn v burnunu ksmidilr. Ermnilr axunda pnah gtirmi saysz hesabsz qadn v ua da ldrmdlr. Hac axundun tamamil yandrlm evinin hytind sonralar
Thqiqat Komissiyasnn zvlri trfindn oxlu miqdarda insan smklri akar edilmidi. Qafqaz-slam
ordusu 1918-ci ilin iyulunda amaxn ermnilrdn azad edrkn meyitlrin iri smklrini yb
basdrmdlar. Komissiya zvlri 1918-ci ilin oktyabr v noyabrnda bu bard hazrlad mruzd qeyd
edirdilr ki, hytd hl d rm meyitlrin qalqlar qalmaqdadr (ARDSPHA, f. 277, siy. 2, i 16, vr.
18). amax qzasnn mslmanlar yaayan txminn 80 kndinin taleyi d bu cr olmudur. Danaklarn
trtdiyi vhiliklrin hddi-hdudu yox idi.
1919-cu il martn 30-da "Azrbaycan" qzetind Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn "ar" drc
edilmidir. Komissiyann sdri . Xasmmmdovun imzalad bu sndd deyilirdi: "amaxnn yalnz
xarabalqlar qalmdr. hrin mslman hisssindki bu xarabalqlarda mscidlrin n qdimi 800 ildn ox
tarixi olan Cm mscidinin ancaq yanb qaralm minarlri grnr, hrin on be minlik mslman
halisindn sa qalanlar is btn Zaqafqaziyaya dalm, llrind qoltuq aac v bellrind torba qap-qap
db dilnirlr ki, acndan lmsinlr. Adlarn "bolevik" qoyan qaaq-quldur dstlrinin lindn qab can
162

PREZDENT KTABXANASI
qurtaran halinin qalan hisssi trk qounlar Azrbaycana gldikdn sonra z el-obalarna qaytmdr. Onlar
qaydb gldikd srlrdn bri yaadqlar ocaqlarn yandrlm v yerl-yeksan edilmi halda grmlr".
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn amax qzasnn ayr-ayr kndlri zr apard thqiqatlarnn ahid ifadlri, zrrknlrin dindirm protokollar, rsmi idarlrin halinin say v mlaklarnn dyri
haqqnda mlumatlar, ln v yaralananlarn siyahs v s. sasnda 53 knd zr trtib olunmu yekun
aktlarnda ayr-ayr kndlr zr ldrlnlrin say v hr bir knd dymi mumi zrrin miqdar
gstrilmidir. Bu aktlarda olan rqmlr sasn, amax qzasnn 53 kndind ermnilr 8027 azrbaycanln
qtl yetirmilr. Onlardan 4190 nfri kii, 2560 nfri qadn v 1277 nfri uaq olmudur. Bu kndlr dyn
mumi maddi zrr o dvrn qiymtlri il 339.5 milyon manat idi (ARDA, f. 1061, siy. 2, i 85, 87, 100).
"ar" bu szlrl qurtarrd: "amax qzasnn zrr kmi halisin yardm gstrmk hr bir
vtndan, xsusn mslmann vtnda vzifsi v mnvi borcudur. Vtnda mslmanlar, irvan xilas
edin!"
Thqiqat Komissiyasnn sndlrindn aydn olur ki, amax hrinin azrbaycanl halisin vurulmu
ziyan orta hesabla bir milyard manatdan ox olmudur.
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn zvlri - Gnc quberniyasnn Nuxa v r qzalarnda yoxlama
keirmi N. Mixaylovun v N. Klassovskinin mruzsind dqiqldirilmidir ki, tkc bu qzalarn ermni
dstlri deyil, hm d balca olaraq, glm hrbi hisslr v rvan quberniyasnn ermnilri mslman
halisini ucdantutma qrmaq, kndlri datmaq v dvlt hakimiyyt orqanlarn v mslman razilrini
tutmaq n btv bir plan hazrlamdlar (ARDSPHA, f. 277, siy. 2, i 16, vr. 46).
vvlcdn qurulmu plana gr danak-bolevik qounu amaxn ial etdikdn sonra Quba qzasna
daxil olmal idi. Xamazda yaayan ermnilr bu bard xbrdar edilmi, onlara xeyli lav silah v sursat
gndrilmidi. 1918-ci ilin ilk aylarndan Quba qzasnda mslman halisin qar balanan qrnlar faci
adlandrmaq vhiliklrin mahiyytini tam amr. Minlrl insann, dinc halinin, qadnlarn, uaqlarn v
qocalarn zab v ignc il qtl yetirilmsi dhtli v alasmaz qrn idi. Quba facisi srf siyasi mqsd
dayrd. Qrnlarda ermni danak qvvlri il yana, bolevik sgrlri d itirak edirdi. Ermni clladlar
hakimiyytsizlikdn mhartl istifad edrk, Qubada byk bir qrn hyata keirdilr. Bu qrnlarda sas
mqsd Azrbaycanda mslman halisini mhv edrk Sovet rejimi qurmaq idi. nki Sovet rejimin
rhbrlik edn aumyan Cnubi Qafqazda byk Ermnistan dvlti yaratmaq n btn imkanlardan istifad
edirdi. Tki Azrbaycan deyiln dvlt qurumu yaranmasn.
Facini sciyylndirn balca cht odur ki, Quba qzasnda qrnlar vvlcdn dnlm v buna
geni hazrlq ilri grlmd. nki qrna balamaq n bhan milli mnaqi ola bilrdi. Ermni danak
qvvlri dnyann hr yerin ermnilrin guya mslmanlar trfindn sxdrld bard teleqramlar
gndrirdilr. Qubada yaayan M. Kasparov, H. Hayrapetov, A. Mukanyans v A. Boqdanov trfindn
gndrilmi teleqramda iddia olunurdu ki, Qubada mslmanlar milli davt, milli qrn trdir, ermni v rus
kndlrini dadr, kilslr od vurub yandrrlar.
Ermnilr boleviklrin kmyi il Quba qzasnda df qrn trtmidilr. Qubaya hcum ednlr
irisind zn bolevik kimi qlm vern v 2 min sgr balq edn David Gelovanidn baqa, bolevik
Sturua da olmudur. Onun dstsind min sgr var idi. Onlardan vvl is Muradyann rhbrlik etdiyi 2 min
ermni sgri Quba qzasnda qrn trtmidi. Hmin dst birinci dnya mharibsind zn rus arizminin
n yaxn mttfiqi kimi qlm vermi "Danaksutyun" partiyasnn sgrlrindn ibart idi. Qzaya glmi
iallara 300-dn ox yaraqls olan Avakov v Vartann yerli ermnilrdn ibart quldur dstlri d kmk
edirdi.
Qubada 100- yaxn sgrin olmasna baxmayaraq, Gelovaniy Xamazdan lav kmk gndrilmidi.
D. Gelovani bu bard yazrd: "Xamazdan kmyimiz poruik Aacanyann bal il ancaq ermnilrdn
ibart 150 nfrlik dst v iki top gldi". D. Gelovaninin Qubaya glmsi, xsusi dst tlb etmsi v
kmyin mhz ermnilrdn ibart xsusi dstnin gndrilmsi bir daha gstrir ki, Azrbaycann imal
blgsind mslmanlara qar etnik dmnilik - soyqrm vvlcdn planladrlmd. Bel ki, 1918-ci il
martn vvllrind mlaklarn sataraq Qubadan tlsik xb gedn varl ermnilrdn bunun sbbini
soruduqda demidilr ki, "sizinl bizim aramzda n is gzlnilir, ona gr d komit bizi geri arr".
II hiss
D. Gelovani Qubaya glnd buradak hbsxanada saxlanlan 200-dk hrbi ermni sirini azadla
buraxmd. Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn sndlrindn v ahidlrin ifadlrindn aydn olur ki,
hbsxanadaklar ilin vvlind blgd vhiliklr trtmi ermni sgrlrinin bir hisssi idi. O vaxt Qusarn
Kuzun kndinin sakini, Trkiyd thsil alm nfuzlu din xadimi Mhbli fndi, hminin Caar kndinin
sakini Htm Srkarov yerli halini ermni danaklarna qar mbarizy qaldrm, Cnubi Dastan
163

PREZDENT KTABXANASI
lzgilrindn d kmk alaraq iallar darmadan etmilr. Muradyan 100 nfr sgrl qab cann
qurtarm, sir dm 200-dk danak Mhbli fndinin tapr il Quba hbsxanasna salnmd.
D. Gelovani Qubadan qovulanda halini hdlmi, tezlikl bura ermnilrin xsusi tlim grm cza
dstlrinin glcyini bildirmidi. Vtn tarixnaslndan mlumdur ki, onun hdsindn 10 gn sonra
Bakdan top v pulemyotlarla silahlanm ermni ordusu Qubaya glir.
Hamazaspn dstsi Qubann gircyindn tutmu yuxar hisssindk hri odlamaa balad. Danaklar
kd qarlarna xan btn adamlar ucdantutma glly tutur, yer yxlm yarallarn bdnlrini
tfnglrin snglri il deik-deik edir, gzlrini ovurdular. Yaxnlqdak mey qaa bilmynlr evlrin
girib qaplar balamdlar. Onlar evlrindn zorla xarr, yerindc glllyir v yaxud qabaqlarna qatb
meydana aparrdlar. Bellikl, Qubada bir ne saatn rzind yzlrl insan qtl yetirildi.
Dvrn sndlri v ahid ifadlrindn mlum olur ki, ermni danak qvvlri bolevik sgrlrindn
ox mhartl istifad edirdilr. ahidlrin biri yazr: "Danaklarn son drc aznladn grnd onlarla
qeyri-brabr dy girmli olduq. Bir gn davam edn atmada 200-dn ox dyn itirib, 40 nfrl
Digah kndin trf geri kildik. Hamazasp bundan hm hirslndi, hm d bir qdr ehtiyat etdi. Quba
camaatn meydana yb bildirdi ki, mn minlrl trkn ban ksn rzurum ermnisiym. 200-dn ox trk
kndini yandrb xaraba qoymuam. Uzun mddt trklrl vurumuam, ermni xalqnn mnafeyini mdafi
etmim. Buraya da ona gr glmim. gr mqavimt gstrsniz, hamnz bir nfr kimi qracaam".
Danak-bolevik birlmlrinin Quba qzasnda trtdiklri qrnlar daha amansz v qddarlqla hyata
keirilmidi. ahidlrdn biri yazr: "Hamazasp danak dstsin bldilik edn qubal ermni Harun
Hayrapetovu yanna ard v ona ns dedi. Harun cibindn bir siyah xarb oxumaa balad. Hmin
siyahda Qubann varllarndan 26 nfrin ad var idi. Hamazasp hmin adamlarn dalnca silahl sgrlrindn
bir ne nfrini gndrdi. Silahl sgrlr hmin aillrdn alt nfrl geri qaydanda danak komandiri daha
da qzd. Gtirilnlrin 4- qadn, 2-si yeniyetm idi. Hamazaspn tapr il yeniyetmlrin balarn
ksdilr. Qadnlar uaqlarnn qann imy mcbur etdilr. Onlar ivn qoparb danaklarn stn atlanda
qarnlarn snglrl dedilr. Sonra qlncla bdnlrini tn ortadan ikiy bldlr. Meydanda ah-nal
ykslnd Hamazasp sgrlri crg il dzdrb liyaln, gnahsz haliy at ama onlara mr etdi.
Yzlrl adam qrld. nanmaq olmurdu ki, insan-insana qar bu qdr vhilik trtsin". "Mn sizin qannz
icym" - deyn Hamazasp siyahda adlar kiln adamlarn mlklrini odlayb kl dndrmk n mr
verdi. Btn bu hrktlri il o, son drc qddar v qanin olduunu sbuta yetirirdi".
Hamazasp Bakdan mnfur aumyan rejimindn bel bir taprq almd: Quba qzasnda btn
mslmanlar qrb mhv etmk, onlarn yaay mntqlrini datmaq. Sonra is bu qrn snni v i
mzhblri arasnda toqquma kimi qlm vermk.
Thqiqat materiallarndan mlum olur ki, 1918-ci il mayn 1-d Qubaya girn danak-bolevik
birlmlrinin say 5 mindn artq olmudur. Ona gr d onlar silahsz dinc haliy aznlqla divan tuta
bilmidilr. Hmin aznln miqyasn tsvvr etmk n iki gn rzind yalnz Quba hrind 4 mindk
mslmann ldrldyn xatrlamaq kifaytdir. Bu rqm Quba hr halisinin bed biri demk idi.
Qrnn canl ahidlrindn olan Harun ahbal olu xatrlayr: "Ermnilr o qdr adam qrmdlar ki,
Qubann klri al-qana boyanmd. llrin ken 2 mindn ox adam meydana yb ucdantutma
glllmk istynd bir nfr onlarn basna yaxnlad. Deyiln gr komissar idi. Bir qdr shbt
etdikdn sonra sgrlr tzdn mr verildi ki, silahlar aa salsnlar. Qadnlar v uaqlar alayrdlar.
Yekpr bir ermni be nfrl camaata yaxnlab, cavan, gzglimli qadnlar semy balad. llidn ox
qadn hara is apardlar. Onlardan birinin qarda etirazn bildirnd yerindc gllldilr. Onun meyitini yer
srib baqla gzlrini xardlar. li qana batm ermni ovcunda tutduu gzlri camaatn stn tullad.
Ktldn uultu qopdu. Danaklar ermnic sy-sy qabaqdaklar qundaqla dymy baladlar. Sonra irli
xm bir yal kiinin qarnn sng il dedilr. Bu, gz il baxlas msibt deyildi".
Baqa bir ahid yazr: "Ermnilr dindarlar Qubann mrkzin gtirdilr. Bu, dyln insanlar qzann n
hrmtli asaqqallar saylrdlar. Hamazasp hamnn tand Quba ermnisi Harunu ard. Harun
azrbaycanca dedi ki, snnilr v ilr hrsi bir trf kilib z-z dursunlar. El o cr d durdular.
Aralarnda 20-30 metr olard. Sonra iki tfng gtirib dedilr ki, onsuz da sizin hamnz qracaq. Kim sa
qalmaq istyirs, dediyimiz ml etsin. Snnilr v ilr nvb il bir-birilrin gll atsn. Sa qalanlarla
iimiz olmayacaq. Birinci iki nfri irli xarb tfnglri onlara verdilr. Biri lzgi Mhmmd, o birisi is
ilrin asaqqal Mdi Mirsadq idi. Onlarn he biri ermni silahn lin almaq istmirdi. Qundaqla
balarn yarb onlar tfng gtrmy mcbur etdilr. kisi d tfnglrini qaldrb bir-birlrini nian ald.
Ham mttl qalmd. Nisbtn cavan olan Mhmmd he kimin gzlmdiyi halda geri dnd v bir danak
yer srdi. Qarqlqdan istifad edn Mdi Mirsadq da bir ermnini ldrd. Qamaq istyn yzlrl adam
pulemyotlarla qrdlar. lnlrin oxu qadnlar v uaqlar idi. vvlc Mhmmdin qollarn ksdilr, sonra
ayaqlarn. Ban ksib sngy keirdilr v ham grsn dey yuxar qaldrdlar. Mdi Mirsadn gzlrini
164

PREZDENT KTABXANASI
xarb, qollarn sndrdlar v boynunu qrdlar. Hmin gn danaklar mscidi dadb, hm snnilrdn, hm
d ilrdn 20-dn ox din xadimini qtl yetirdilr". A. Novatski mslni dqiqldirmk n qeyd edir ki,
mslmanlarn dini heysiyytin toxunaraq, mscidlr od vurub yandran danaklar tkc Quba, Qusar v
Xamaz razisind 26 mscidi yandrmdlar.
Mslmanlarn mqdds dini ocaqlarn yerl yeksan edn danaklar din, rq tarixin v dbiyyatna
aid minlrl qiymtli kitablar d mhv etmidilr. Qubann mrkzind bdrrhim fndinin mdrssini
yandran ermnilr buradak 1300- yaxn kitab tonqala atmdlar. Hadislrin canl ahidlrindn olan nfuzlu
din xadimi brahim Aydmirov xatrlayr ki: "Digah mscidind txminn 600-700 il vvl aid alban v rb
lifbas il yazlm kitablar var idi. Ermnilr hmin kitablar mhv etmkl yana, knd mscidinin txminn
bir kilometrliyind yerln mqdds pirin dan da partlatmdlar. Bu, stnd alban yazlar olan nhng bir
da idi".
Qubaya gln Hamazasp ilk nvbd Muradyann sgrlrini hbsxanaya salanlardan qisas alaraq onlarn
evini datm, mlklrini badan-baa yandrmd.
Gelovani Fvqlad Thqiqat Komissiyasna verdiyi izahatnda yazr: "Mn geni slahiyytlr alaraq
Qubaya gldim. Hamazaspa z dstlri il hri trk etmyi tklif etdim. vvlc o, trddd etdi v sonra
bildirdi ki, xb getmy hazrdr. Hqiqtn d Qubada olduunun onuncu gn btn dstsi il xb getdi".
Lakin Gelovaninin izahatnda deyilnlr hqiqt uyun deyil. nki Hamazasp bel asanlqla qrndan l
kckdis, niy yerli haliy meydan oxuyaraq deyirdi: "Mn ermni xalqnn v onun mnafelrinin
mdafiisiym. Mn cza dstsi il gndrilmim ki, iki hft vvl burada ldrlm ermnilr gr
sizdn qisas alm. Mn bura qayda-qanun yaratmaq, sovet hakimiyytini qurmaq n deyil, ldrlm
ermnilrin qisasn almaa gndrilmim. Mn mr edilmidir ki, Xzr dnizindn ahdana kimi bu
razid yaayan btn mslmanlar mhv edim" O, daha irli gedrk deyirdi: "Hazrda mnim Digah v
Alpan kndlrind dylrim gedir. Sonra kn v Kilid kndlrin kerk, ahdaa atacaam". Dorudur,
mslman qanna susayan Hamazaspn arzusu ryind qald. gn davam edn dylr mslmanlarn
qlbsi il baa atd. Hr iki trf byk itki verdi. Dy yeri tarix "Qanl dr" kimi daxil oldu.
Hamazaspn vhiliklri nticsind 1918-ci ilin ilk be ay rzind Quba qzasnda st-st 16 mindn
ox insan mhv edilmidir. Ayr-ayr mnblr v ahidlrin dediklrin sasn, qrn zaman 12 mindk
lzgi, 4 mindn ox azri trk v tat halisi ldrlmd. 1918-ci ilin qrnlar zaman danak-bolevik
birlmlri Quba qzasnda 162 kndi datmd ki, bunlardan 35-i hazrda mvcud deyildir.
Osmanl qounlarnn Bakn azad etmsindn bir az vvl Lnkrana iki min nfrlik ermni dstsi
glrk yerli halini incitmy balayr. Onlar mslman yemkxanalarna girib oradaklar thqir edir, pul
vermkdn imtina edir, onlar Osmanl trklrindn qorumaq n sngr qazmaa mcbur edirdilr. o yer
atmd ki, ermni sgrlri mhrrmlik mrasimi veriln mscidlr girib mslmanlara z tziylrini
keirtmy mane olurdular. Mslman hali dini ayinlrini icra etmk n mscidlr ydqlar zaman
ermnilr ora soxularaq mslmanlar qart edir, mscidi is yandrmaq istyirdilr. Ermnilr bu blgd
yzlrl ev datdlar v minlrl gnahsz insann hyatna son qoydular.
Gyay qzasnn Krdmir kndind danaklar 56 ev v dkan, 127 malikanni, iki mscidi yandrm,
yerli imamn mnzilini talan etmilr. Mnzildki Qurann tfsirin dair zngin kitabxanadan tonqal
dzldilmi, Qurann z is thqir olunmudur. Gyay qzasnda Cngi (Cayl), Qaravlli, Qarabucaq,
Mustafan, Xlil-Qasmby, rb-Mehdibyli, Sadal kndlri v digr obalar da darmadan edilmidir.
Komissiyann sdri Xasmmmdov xarici ilr nazirin yazrd ki, Avropa slh konfransna gedn
nmaynd heytin tqdim etmk n Bak, amax, Quba hrlrind, amax, Gyay, Cavad v Quba
qzalarnda trk-mslman halisin qar danak-bolevik birlmlri trfindn trdilmi vhiliklri yani
kild sbut edn mlumatlar kifayt qdrdir. Lnkran qzas polkovnik Avetisovun silahl quldur dstlri
trfindn, Cavad qzasnn bir hisssi is polkovnik llarinovi bada olmaqla baqa bir dst trfindn, rvan
quberniyasnda, Gnc quberniyasnn drd qzasnda - Cbrayl, Cavanir, ua, Zngzurda byk dant
trdilrk, azrbaycanl hali ucdantutma mhv edilmidir (ARDA, f. 100, siy. 2, i 791, vr. 2).
1918-1920-ci illrd ermni vhiliklrindn n ox ziyan kn Azrbaycan blglrindn biri d
Zngzur qzas olmudur. Danak qvvlrinin tcavz nticsind bu qzann ua il laqlri tamamil,
Cbrayl qzas il qismn ksilmidi. Qzann mslman halisinin vziyyti bir d ona gr arlamd ki,
ermni kndlrindki silahl quldur dstlri il yana bu qzada general Andranikin ermni sgrlrindn
ibart yax tkil olunmu nizami qounlar da var idi. Andranik ermni hkumtinin tapr il Azrbaycan
razisin soxularaq mslman halisindn tlb edirdi ki, ya Ermnistan hkumtin tabe olsunlar, ya da
qzann razisini trk etsinlr. Guya bu razi Ermnistan Respublikasna daxildir. Qzann ox zif silahlanm
mslman halisi Andranikin bu tlblrini rdd etdiyin gr ermnilr hmin haliy qar grnmmi
vhiliklr trtdilr.
165

PREZDENT KTABXANASI
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn sndlrindn mlum olur ki, 1918-1919-ci illrd Sisyan mahalnn
birinci polis sahsind olan btn mslman kndlri, ikinci polis sahsind olan kndlrin ksriyyti, nc,
drdnc v beinci polis sahsindki mslman kndlrinin is ox hisssi mhv edilmidi. Bzi kndlr
mumiyytl yer zrindn silinmi, hmin kndlrin torpaqlar ermnilr trfindn kin yeri n
umlanmdr. 50 mindn yuxar mslman qaqn qismn drdnc polis sahsind, qismn d Cbrayl
qzasnda zlrin snacaq tapmdlar.
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn mruzsind Zngzur qzasnda 115 mslman kndinin ermnilr
trfindn dadlaraq yer zrindn silindiyi qeyd olunur. Dadlm btn kndlrin adlar bu sndlrd
sadalanr.
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn sndlrin gr, 115 knd zr 3257 kii, 2276 qadn v 2196 uaq
ldrlm, 1060 kii, 794 qadn v 485 uaq yaralanmdr. Nticd tkc Zngzur qzasnda komissiyann
mruzsi hazrlanana qdr 10068 nfr azrbaycanl ldrlb v ya ikst edilmidir. Mruzd deyilirdi ki,
bu dhtli rqmlr hl ermni vhiliklri haqqnda tam mlumat vermir. Bel ki, daha ox mslman ermni
vhiliklrinin qurban olmudur. Ancaq o zamank dhtli qarqlq raitind onlar tam kild
myynldirmk mmkn olmamdr.
Qzann Vaqudu kndind 400-dn yuxar azrbaycanl hali mscidd snacaq tapr v gman edirdilr
ki, ermnilr mqdds yer saylan mscid toxunmazlar. Ancaq mscidi mhasir edn ermni vandallar
vvlc mscid l bombalar atr, sonra is ona od vuraraq adamlarla birlikd yandrrlar. ki kndinin
klrind iki yer aqqalanm uaq meyitlri atlb qalmd. rmili kndini talan edrkn ermnilr sdmr
uaqlar snglr taxaraq gy qaldrr, ldrln meyitlri tik-tik dorayrdlar. Aqudi kndind ermnilr
mslmanlardan xristianl qbul etmyi tlb edir, bundan imtina edn qadnlara qar n amansz cza
tdbirlrini hyata keirirdilr.
ullu kndind ermnilr yoran-dkd xst yatan 9 nfr mslman qlncla doramlar. Babyli
kndind ermnilr 7 nfr azrbaycanln bir ev yb evl birlikd diri-diri yandrmlar. Mslman
meyitlrinin li, aya, ba ksilmi v o qdr eybcr hala salnmdlar ki, hmin zalarn hans meyit
mxsus olduunu bilmk olmurdu. Zngzur qzasnda 1918-ci il yayn axrlar v payznda ba vern bu
hadislr bilavasit cllad Andranikin rhbrliyi altnda keirilmidir.
Zngzur qzasnn 100-dn ox mslman kndi dadlm, on minlrl davar v yz minlrl qaramal
ermnilr trfindn srlb aparlm, balar, taxl zmilri v otlaq sahlri yandrlm, dadlm, bir szl
qzann mslman halisinin iqtisadi vziyyti flaktli hala salnmd. Ermnilr trfindn qzann
Azrbaycann mxtlif kndlrin qab dalm halisin 1 milyard manata yaxn maddi ziyan vurulmudur.
Ermnilrin Zngzurun mslman halisin qar hcumlar 1919-cu ilin dekabrndan yenidn
iddtlndi. Noyabr aynda ermnilr mslmanlar yaayan Oxu, Atqz, abadan, Pirdavdan kndlrin qar
geni hrbi mliyyata baladlar. (ARDA: f. 894, siy. 4, i 65).
Ermni milltilrinin azrbaycanllara qar Zngzurdak vhiliklri 1920-ci ilin vvllrind daha
amansz bir kil ald. Hmin ilin yanvarndan Zngzurda ba vern btn hadislrin bilavasit tkilats
mhz Ararat Respublikasnn z idi. Burada da sas mqsd Zngzur qzasn tamamil mslmanlardan
tmizlyrk Paris Slh Konfrans dvltlrinin li il buran Ermnistann trkibin daxil etmk idi. Bu
tmizlm mliyyatlarnda ermni quldur dstlri il yana, Ararat Respublikasnn on mindn yuxar nizami
qoun dstlri itirak edirdi.
Ermnilrin irimiqyasl hcumlar il laqdar 1920-ci ilin yanvarndan Azrbaycan Respublikasnn
parlamentin, hkumtin, mxtlif partiya fraksiyalarnn rhbrlrin Zngzurdan oxlu hycanl xbrlr
daxil olurdu. Yanvarn 21-d Azrbaycan Respublikasnn parlamentinin zv Clil Sultanov trfindn
Azrbaycan parlamentin gndrilmi teleqramda deyilirdi: "Drd gndr ki, ermni quldur dstlrinin nizami
ordu il birlikd top v pulemyotlarn ati altnda Zngzura hcumlar davam edir. tkilr olduqca oxdur.
hali vahim irisind qar v kmk umur. Qzann bdbxt halisi adndan yalvarram, kaz zrindki
etirazlardan fal hrkt kein. Azrbaycann n gzl gulrindn birini tamamil mhv olmaqdan xilas edin.
Zngzurun ardnca nvb Qarabandr. Btn bunlarn itirilmsi n siz Azrbaycan xalq v Azrbaycan
qarsnda cavab vercksiniz" (ARDA, f. 895, siy. 1, i 299, vr. 20).
Yanvarn 22-d is Cbrayl mktbinin nzartisi H. Axundzad Azrbaycan parlamentin gndrdiyi
teleqramda yazrd: "Yanvarn 19-da shrdn ermni silahl qvvlri Zngzurda Xocahandan Qaladrsin
kimi razid btn cbh boyu toplardan v pulemyotlardan mslman kndlrini at tuturlar. Alt knd
tamam dalm, doqquz knd is od irisind yanr. Ermnilr qadnlara v uaqlara bel rhm etmdn
qddarlqla mslmanlar qrr, kndlri dadrlar. Mqavimt gstrmy he bir qvvlri olmayan
mslmanlar btn mlaklarn ermnilr qoyaraq yalnz qamaqla canlarn qurtarrlar" (ARDA, f. 895, siy. 1,
i 299, vr. 31-33).
166

PREZDENT KTABXANASI
Ermni milltilrinin Zngzurdak dhtli cinaytlri v onlara layiqli cavab verilmmsi azrbaycanl
hali arasnda midsizlik doururdu. 1920-ci il yanvar aynn 23-d Cbrayldan mllim Hseyn
Axundzadnin vurduu tkrar teleqramda deyilirdi: "Zngzur mslmanlar trfindn banz sa olsun. N
qdr zngzurlular aladlarsa da, nallri Zngzur dalar, drlri v obalarndan knara xmad. Qar
arvadlarn namusu thqir olunmu, msum balalarn basz bdnlri qrmz qanlarna bulam llrd
qalblar. Qzlar v glinlr ermnilrin lin kemi, onlarn namuslarna tcavz edilmidir. Zngzurda
dmn mqavimt gstrn ox az kii qalb. Lakin onlar da tam midsiz vziyytddirlr. zmz
Azrbaycan dindarlarna evirir, onlar Zngzurdak qardalarmzn, baclarmzn, msum balalarn mluman
kild hid olmalarna qar kmk, kmk dey yalvarlarna cavab vermy arrq" (ARDA, f. 895, siy.
1, i 299, vr. 8-12).
Clil Sultanov yanvarn 23-d hrbi mliyyat yerindn Parlament gndrdiyi nc teleqramnda
yazrd: "Zngzur qzas rvandan on top v pulemyotlarla glmi nizami ordu trfindn tamamil mhv
edilmidir. Vurumada itirak edn nizami ermni ordusunun say on min atr. Hkumtin kmyin midini
itirn hali btn Azrbaycan trk xalqna mracit edir. Aldmz mlumata gr sabah Zngzur trfdn
Cbrayl qzasna hcum balanr. Mqsd Qaraba ermnilri il birlmkdir. Nticd Naxvanla laqni
tamam ksmk, bellikl d hm Qaraba v hm d Naxvan mslsini birdflik hll etmkdir. Artq kaz
zrindki etirazlara son qoymaq, iki yz mindn yuxar Zngzur mslman halisinin mhvin gtirib
xarm xain ermnilrin i zn ab dnyaya atdrmaq vaxt glib atmdr. Xahi edirm tcili tdbir
grn ki, he olmasa ua v Cbrayl qzalar xilas edilsin. Hr dqiq qiymtlidir. Yubanmaq xalq v vtn
qarsnda cinayt v satqnla brabrdir" (ARDA, f. 895, siy. 1, i 299, vr. 18, 22, 26).
1918-ci ilin avqustunda gdir v Emidzin qzalarnda azrbaycanllarn qrn Dronun rhbrliyi altnda
hyata keirilirdi. Onun gstrii il bu regionda azrbaycanllarn 60-dan ox kndi dadlm, yandrlm,
halisin qar n srt tdbirlr grlmd.
mbrknd (Krasnaselo) rayonunun Abulaq, Ardan, Briyabad, Qaraqaya, mirxeyir, Yanqtp,
Glknd (Qaraqoyunlu), Toluca, ayknd, Cvxl, Cil, orca v baqa kndlr hcum etmi Andranikin
quldur dstsi halini qrm, kndi datm, xalqn var-dvltini talan edib aparm, halinin bir qismin ar
ignclr vermi, qaa bilmynlri, qocalar, qadn v uaqlar vhicsin qlncdan keirmidir. Emidzin
rayonunda 1918-ci ild azrbaycanllar sayca stnlk tkil etslr d, bu rayonun ksr kndlri ermnilrin
vhiliyin, ignclrin mruz qalmd. Rayonun Ayarl kndi 1918-ci ild btnlkl soyqrma mruz
qalmdr. Bu kndd hmin vaxt 700-dn ox azrbaycanl yaayrd. Onlarn ksriyyti ignclrl qrlm,
salamat qalanlar is didrgin dm, dalarda-dalarda tlf olmular.
ri azrbaycanl kndi olan Qarabazarn 800 nfrdn ox halisi ermni quldur dstlri trfindn
ignclrl ldrlmdr. Bu knd talan edilmi, dadlm, binalar yandrlmdr.
Qmrli kndinin d bana eyni msibtlr gtirilmidir. Bu kndd yaayan 500 nfr yaxn
azrbaycanl hali ermni silahl dstlri trfindn qrlm, bir qismi is doma yurd-yuvasn trk etmy
mcbur olmudur.
Emidzin rayonunun Yuxar Qarxun, Yuxar Trkmnli, Kiik Zeyv, Krknli, Mmmdabad, Molla
Dursun, Hac Qara, Haclar, Haraml v baqa kndlrind yaayan azrbaycanllarn byk ksriyyti 1918-ci
il qrnlarnda soyqrmna mruz qalaraq doma yurdlarndan balarn gtrrk qamlar.
1918-ci ilin martna qdr rvan qzasnn 199 azrbaycanl kndi, 1919-cu ilin sentyabr ayna qdr is
Emidzin qzasna mxsus 62 azrbaycanl kndi btnlkl yerl-yeksan edilmidir. 1919-cu ilin axrnda is
Zngibasarn bir ne kndi istisna olunmaqla, rvan qzasnn, o cmldn Vedibasarn btn kndlri mhv
edilmi, halisi vhicsin ldrlm, sa qalanlar canlarn xilas edrk baqa yerlr qamlar. hali ran,
Osmanl v Azrbaycana pnah gtirmilr.
Quqark rayonunun Vartanl kndind is faci bel baland: Aprel aynn ortalarnda iclas keirmk ad
altnda azrbaycanllar bir komaya yrlar. Txminn 1200-1500 adam bu komaya toplar. Kei Vahan iclas
ar, bir ne klm il bu iki xalqn bir kndd mehriban yaamas haqqnda fikir sylyir. Bir qdr sonra
silahl ermnilr iri daxil olub keii bayra xarr, komann qapsna balayaraq damndan iriy saman
qarq neft tkb camaat yandrmaa balayrlar. Uaq, qoca, qadn qqrts r dayanr, tstdn boulanlar,
zlrini itirnlr qapya hcum kirlr. liyaln xalqn mqavimti nticsiz qalr.
rvan hrinin imal - rqind yerln Kotayk rayonu razisind d 1918-ci ild ermni quldur
dstlri azrbaycanllara qar geni soyqrm hyata keirtdilr. 1918-ci ilin mlum hadislrin qdr bu
rayonda yaayan hali arasnda azrbaycanllar stnlk tkil edirdi. Lakin hmin dvrd rayonun Avdallar,
Artiz, Aa Qaxt, Baknd, Bozkosa, Qayaxaraba, Qaraala, Qarark, Qzqala, Qurbaal, Damagirmz,
Dllkli, krk, Zr, Yelqovan, Yellic, Kamal, Knxan, Krpicli, Kzcik, Gykils, Gllc, Nurnus, Oxu
qalas, Tzxarab, obangrkmz v s. kndlrindn azrbaycanl hali byk ignclrl qovulmudur.
Onlarn ksriyyti Andranikin v danak hkumtinin silahl ermni dstlri trfindn ldrlmdr.
167

PREZDENT KTABXANASI
1920-ci ilin aprelind "Azrbaycan" qzeti yazrd: "Artq Gy mahalnda mslman qalmayb. Hazrda
Yeni Byazid qzasnda 84 mslman kndi dadlmdr, onlardan 22 knd apreld dadlmdr. Daknd,
Qoabulaq, Saryaqub, Ba orca, Aa orca, Soanqulu-aal, Akils, Zod, Qulu, Aal, B. Qaraqoyunlu,
K. Qaraqoyunlu, Zrzibil, dli, nkda, Qaraiman, Ksmn, Baknd, Bala Mzr, iqaya, Ba Hac,
Qribqaya kndlrinin 15 mindn artq evi olan halisi btn mal, dvlti bal-bana buraxb qamdr.
Btn bu var-dvlt hazrda ermnilr qalb, qart edilmi mlak bir ne milyon v htta milyardlar qdrdir".
Andranikin quldur qoununun v danaklarn 1918-1920-ci illrd azrbaycanllara qar apardqlar
soyqrm nticsind indiki Ermnistan razisind yaayan halinin ox byk hisssi, txminn 565 min nfri
vhicsin qrlm, yaxud z dd-baba torpaqlarndan qovulmu, didrgin salnmdr. Ermni mlliflri
zlri bu fakt tsdiq edirlr. Tarixi Z. Korkodyan "Sovet Ermnistannn halisi - 1831-1931-ci illr" kitabnda
fakt olduu kimi gstrir ki, 1920-ci ild Ermnistanda Sovet hkumti qurularkn bu razid 10 min nfrdn
bir qdr ox trk azrbaycanl qalmd.
1918-ci ild rvan quberniyasnda 211, Qars vilaytind 92 Azrbaycan kndi dadlm, yandrlm v
talan edilmidi. rvan azrbaycanllarnn oxsayl mracitlrindn birind gstrilir ki, qsa mddt rzind
bu tarixi Azrbaycan hrind (rvan) v onun evrsind 88 knd dalm, 1920 ev yandrlm, 132 min
azrbaycanl mhv edilmidir. Ermni cza dstlrinin trtdiklri vhiliklr, danak hakimiyyti dvrnd
yrdln "trksz Ermnistan" siyasti nticsind rvan quberniyasnn azrbaycanl halisinin say 1916-c
ild 375 min nfrdn 1922-ci ild 70 min nfr enmidir.
1920-ci il aprelin 27-d XI Qrmz ordunun Bakn, sonra is Azrbaycann btn blglrini ial etmsi
Azrbaycann razi btvlyn tmin etmk n Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin grdy tdbirlri baa
atdrmaa imkan vermdi. Zngzur qzas daxil olmaqla, hmin razilr Sovet Ermnistanna baland.
Bellikl, 1918-1920-ci illrd trk-mslman halisin qar hyata keiriln qtllr v ktlvi insan
qrn tsadfi hadis deyil, "Danaksutyun" partiyasnn "Byk Ermnistan" yaratmaq plann realladrmaq
yolunda atlan addm v soyqrm siyasti olmudur.
Xalqmza qar 1918-ci ild trdiln mart soyqrm kimi facili bir tariximizin saxtaladrlmas v rt basdr edilmsini tkc tarixi bir ann unudulmas kimi qbul etmk olmaz. Mart hadislrinin saxtaladrlmas
xalqmza qar tarixn dmn mnasibt bslyn ermni xisltinin gizldilmsi oldu. Bu is zlynd XX
sr tariximizd yeni-yeni qanl shiflrin almasna gtirib xartd ki, bunlardan aadaklara diqqti clb
etmk yerin dr:
- 1920-ci ilin aprel ial il Azrbaycan Milli hkumti devrildi, bolevik bayra altnda ermnilr
Azrbaycanda faktiki olaraq ikinci df hakimiyyti l keirdilr. Nticd respublikada ninki ziyallara, htta
milli baxl kommunistlr d divan tutuldu, milli adt-nnlrimiz ayaq altna atld, btn bu ilrin
icralar ermnilr oldu.
- bu gn mstqil Azrbaycann n ar problemin v xalqn n ar drdin evriln Qaraba mslsinin
sas 20-ci illrd qoyuldu.
- bolevik cildin girn danaklar Zngzur torpaqlarn zorla Azrbaycandan qoparmaa nail oldular.
- otuzuncu illrin repressiyalarnda ermni xislti n yaranm frstdn mhartl istifad edildi.
- 1947-53-c illrd yz minlrl soydamz Ermnistandak ata-baba torpaqlarndan didrgin salnd.
- 1990-c ilin Yanvar facisi, 1992-ci ilin fevralnda Xocal soyqrm, 1992-ci ildn balayaraq ua,
Lan, Klbcr, Adam, Cbrayl, Fzuli, Qubadl, Zngilan, mumiyytl, 20 faiz torpaq itkisi ermni
mkrinin, n sas is mart soyqrmnn unudulmasnn bilavasit nticsidir.
- 1918-ci ilin martnda ermni vhiliyindn cann qurtarb Bakn trk edn soydalarmzn qaqn hyat
qan yaddamza hkk olunsayd, fikrimizc, bu gn biz, bir milyon insan qaqnlq taleyini yaamaa mcbur
edn ermni mkri qarsnda aciz qalmazdq.
Nhayt, . Hacbyovun 1919-cu ild mart soyqrmnn ildnm il laqdar yazd "31 mart" adl
mqalsindn bu gn n d aktualln saxlayan bir fikri xatrlamaq yerin dr: "Bugnk vzifmiz o,
qara gnlri yaddan xarmamaq v buna gr d hmi v hr an hr ey hazr olmalyq. Borcumuz bu
vtni glckd hr cr tcavzdn qorumaq v mmlktimizi rfl yaatmaa almaqdr".
Anar sgndrov, tarix elmlri doktoru, professor
Azrbaycan qzeti, 01-02. 04. 2005
168

PREZDENT KTABXANASI
Deportasiyan douran rait v sbblr.
(1948-1953)
Ermnistan SSR-dn Azrbaycan trklrinin mcburi krlmsi kinci dnya mharibsi illri v
sonrak illrd Sovet-Trkiy mnasibtlri kontekstind rsmi Kreml trfindn siyasi gndm xarlm
"ermni mslsi" il qrlmaz surtd baldr.
XX srin 90-c ilinin vvlind sovet imperiyasnn squtu il birg, srt sovet senzuras da z siyasi
mrn baa vurmu oldu. Senzurann lvi v cmiyytd yaranm yeni siyasi mhitl laqdar olaraq arxiv
fondlar zrin qoyulmu "mxfi qrif"lr d aradan qaldrld. zrin qadaa qoyulmu bir sra mvzular,
cmldn Azrbaycan trklrinin 1948-1953-c illrd tarixi etnik torpaqlarndan deportasiyas problemi d
tarixi tdqiqatlarn tdqiqat predmetin evrildi.
Aparlm tdqiqatlar gstrir ki, kinci dnya
mharibsindn sonrak illrd Ermnistan SSR-dn trk halisinin ktlvi deportasiyas, XX srin 30-40-c
illrind Sovet ttifaqnda hyata keirilmi v bir ox xalqlara qar ttbiq edilmi sovet deportasiya siyastinin
tarixi tcrbsinin mntiqi davam olmudur. Bu mnada Azrbaycan trklrinin deportasiyas problemini
tdqiq edrkn, hmin illrd SSR-d hyata keirilmi sovet deportasiya siyasti tarixin tri d olsa
toxunmamaq mmkn deyil. Deportasiya latn dilind "deportatio" szndn olub, mnas mcburi
krlm, qovulma, srgn olunma demkdir. .halini deportasiya etm v ya mcburi krm onun
uzun mddt mskunlad qanuni yaay yerlrindn zorla xarlmas il mayit olunan, insanlarn ktlvi
kild ev-eiyindn, doma torpaqlarndan, lksindn qovulmas il nticlnn hrktlrl xarakteriz
olunur.
1917-ci ild Rusiyada ar monarxiyasnn xarabalqlar zrind qurulmu burjua-demokratik hkumti
devirrk silah gcn zorla siyasi hakimiyyt yiylnmi boleviklr siyasi leksikona "sosializm",
"kommunizm" kimi istilahlarla birg "repressiya", "deportasiya" istilahn da daxil etdilr. Sovet ttifaqnda
sosializm quruculuu gedii prosesind tkc totalitar rejim mqavimt gstrn mxtlif qruplar, tkilatlar,
siyasi partiyalar deyil, hminin btv xalqlar bel amansz tqiblr mruz qalm, mhv edilmi, repressiya
v deportasiya olunmudur. Bu, dnya tarixind xalqlarn misli grnmmi zorla krlmsi praktikas
idi. Txmini rqmlr gr, XX srin 30-40 - c illrind SSRl-d 3.226.340 nfr deportasiya siyastin
mruz qalm, yaadqlar razilrdn mcburi qaydada srgn edilmidir .
Hmin illrd sovet deportasiya siyastin mruz qalm xalqlar srasnda Azrbaycan trklri d
olmular. Onlara qar ilk deportasiya, vaxt il Cnubi Azrbaycandan glib Azrbaycanda mskunlam
cnublu soydalarmza qar ttbiq olunmudu. Pasportlama siyasti hyata keirilrkn orada doulduunu
qeyd edn vtndalarn bir hisssi zorla rana srgn edilmidi.
1937-1938-ci illrd rvan, Clalolu (Stepanavan), Gmr (kemi Leninakan), Allahverdi v
Ermnistann baqa rayonlarndan azrbaycanl hali eynil bu cr siyast mruz qalaraq "iranl" ad altnda
rsmi kild lk razisindn xarlmdr. Bzi mnblrd is Azrbaycan trklrinin 1934-1941-ci illrd
Tbilisi trafndan da mcburi krlmsi gstrilir .
Faktlardan grndy kimi, XX srin 30-40-c illrind Azrbaycan trklri qismn d olsa, sovet
deportasiya siyastin mruz qalmlar. Gstriln mnblrd deportasiya siyastin mruz qalm
azrbaycanl halinin say bard mlumat verilmir.
Azrbaycan trklrinin hmin illrd genimiqyasl deportasiya siyastin mruz qalmamas sas
sbbl izah edilir. Bunlar 30-40-c illrd Azrbaycan trklrinin qismn deportasiyaya mruz qalmas;
ikincisi, Sovet ttifaqnn ran siyasti v Azrbaycan SSR-in bu siyastd mhm rol oynamas; ncs,
Trkiynin kinci dnya mharibsin qoulmas il baldr.
Bzi mlliflr is bel bir mlahiz il x edirlr ki, Azrbaycan trklri mharib illrind ona gr
krlmdilr ki, onlarn krlmsi Trkiyni qcqlandra bilr v onu faist Almaniyasnn mttfiqi kimi
Almaniya trfindn Sovet ttifaqna qar mhariby svq ed bilrdi. Bu mlahiznin he bir elmi sas
yoxdur. Bel bir sual etmk olar. Trkiy trklri il eyni soydan olan Krm trklri z tarixi razilrindn
srgn olundu. Trkiy mhariby qouldumu? Xeyr! 1944-c ild Axska trklri Grcstann Trkiy
Respublikas il hmsrhd olan Axalklk, Aspindz, Boqdanovka v baqa rayonlarndan zorla Orta Asiya
respublikalarna krldlr. Trkiy mhariby qouldumu?! lbtt ki, yox! Halbuki, onlarn tarixi
razilrindn krlmsi birbaa Trkiy il laqlndirilir, "dvlt srhdlrinin thlksizliyi" ad altnda
hyata keirilirdi. Hmin illrd Krm trklri, Axska trklri kimi Azrbaycan trklrinin d Sovet ttifaqnn
Trkiy il hmsrhd rayonlarndan
mcburi deportasiyas hyata keiril bilrdi. Bs n n
krlmdilr? N idi sbb? vvla, biz bir msld tdqiqat L. Hsnova il razyq ki, onlarn
krlmmsind Sovet ttifaqnn ran siyasti v Azrbaycan SSR-in bu siyastd mhm rol oynamas idi.
Azrbaycan trklrinin hmin illrd tarixi etnik torpaqlarndan, xsusn d Trkiy il hmsrhd razilrdn
169

PREZDENT KTABXANASI
krlmsi SSR-nin ran siyastin v bu siyastd mhm rol oynayan Azrbaycan SSR-in itirakna byk
zrb ola bilrdi. Mhz bu amil gr sovet hkumti bel bir addm atmad.
Grndy kimi, XX srin 30-40-c illrind Azrbaycan trklrinin ktlvi deportasiyas n n bir
sbb, n d ki, rait var idi. Sbb olmayan yerd is ntic d ola bilmzdi.
XX srin 30-40-c illrind sovet deportasiya siyastin mruz qalm xalqlar, milltlr sassz, sbbsiz
krlmrdlr. Onlarn tarixi torpaqlarndan mcburi krlmsinin r birinin ayr-ayrlqda konkret
sbblri var idi. Hmin xalqlarn mcburi krlmsi d rsmi dvlt qrarlarnda sassz da olsa, myyn
sbblrl izah olunurdu. kinci dnya mharibsindn sonrak illrd is Azrbaycan trklrinin krlmsi
n rait d var idi, nticni douran sbblr d.
Sovet deportasiya tarixinin n mhm msllrindn biri d onu douran sbblrdir. Moskvada nr
ediln "Vopros istorii" jurnalnda alan "dyirmi masa"da sasn, sovet xalqlarna qar ttbiq olunmu
deportasiya siyastinin yaranmas v onu douran sbblr haqqnda istr tarixi, istrs d dili alimlrin
ad mzakirlr xsusil diqqti clb edir. Bel ki, sovet xalqlarna qar hyata keirilmi deportasiyalar
douran sbblr bard mxtlif fikirlr sylyirlr. Onlarn bu bard fikirlri ayr-aynlqda hqiqt yaxn
v inandrc grns d, mumilikd deportasiyan douran sbblr bard bu alimlr arasnda vahid, yekdil
fikir yoxdur.
T.Y.Krasovitskaya "Sovet ttifaq 20-ci illrd" mvzusunda keiriln "dyirmi masa"da deportasiyalarn
sas sbbi kimi, onu Sovet ttifaqnda "yekcins dil mhitinin" yaradlmas zrurti il izah edir v nmun
olaraq deportasiyaya mruz qalm xalqlar srasnda trkdilli xalqlarn oxluq tkil etdiyini saslandrmaa
alr.
V.M.Alpatov "Vopros istorii" jurnalnn redaksiyasna gndrdiyi "K istorii Sovetskoqo yazkoznaniya:
Marr i Stalin" adl mktub - mqalsind T.Y.Krasovitskayann mlahizlrini qeyri-dqiq, saslandrlmam
shv fikir olduunu vurulayr v alternativ mlahiz il x edir.O, bel hesab edir ki, xalqlarn deportasiya
olunmasnda . Stalinin hl Qafqazda olarkn burada yaayan xalqlara olan simpatiyas v antipatiyas
myyn rol oynamdr.
Tdqiqat N. F. Buqay is V. M. Alpatovun bu mlahizsinin hqiqt daha ox yaxn olduunu
bildirrk, bu sbb d baqalarnn srasnda baxma tklif edir. O, ld olunan sndlr sasn, bel bir
mlahiz yrdr ki, 1930-1940-c illrd Sovet ttifaqnda btv xalqlarn mcburi krlmsinin sas sbbi
bunlardr: Birincisi, zalandrma - bu intiqam ilk nvbd, ial zaman bu xalqlarn ayr - ayr xslrin v
qruplarna gr edilirdi; ikincisi, krmd mmkn olan xyant gr preventiv tdbir kimi istifad edilirdi.
Onun fikrinc, btn bu tdbirlr slind gzlniln mhariblrd hmin milltlrdn olanlarn xaricd
yaayan soydalar il bir olduuna gr edilirdi.
Tdqiqat - alim L. Hsnova is bel hesab edir ki, deportasiyann hm mumi, hm d konkret hal n
xsusi sbblri var. Ona gr d onlarn birg nzrdn keirilmsinin hmiyyti qeyd olunmaldr. L.
Hsnova ilk df olaraq sovet deportasiya siyastinin lamtlrini z xarm, onu Azrbaycan trklrinin
Ermnistandan deportasiyas il mqayis etmidir. Aydn olmudur ki, azrbaycanllarn krlmsi sovet
deportasiya siyastindn knarda tdqiq oluna bilmz.
On illiklr rzind Azrbaycan trklrinin
deportasiyas problemi mlum sbblr zndn
yrnilmmidir. Bu faci bard sl hqiqtlr ilk df tarixi-alim A. Paayevin arxiv materiallar sasnda
yazm olduu "Respublika", "Vtn ssi" qzetlrind gedn silsil yazlarnda v "Krlm" kitabnda z
ksini tapmdr [5, s. 37].
Azrbaycan trklrinin deportasiyas probleminin istiqamtind oxlu elmi, publisistik v memuar
dbiyyatlar meydana xsa da, A. Paayevin, B. Ncfovun, L. Hsnovann bu sahd apardqlar tdqiqat
ilri z hmiyyti v elmiliyi il seilir.
Lakin bununla bel, onu qeyd edk ki, iq z grm tdqiqat ynl ilrin Azrbaycan
tarixnaslnda bu probleml bal mvcud boluu aradan qaldrmaqda hmiyyti n qdr byk olsa da,
problemin aradrlmas il bal bir ox qaranlq msllr qalmaqdadr. kinci dnya mharibsindn sonrak
illrd Azrbaycan trklrinin 1948-1953-c illrd tarixi-etnik torpaqlarndan deportasiyasn douran rait v
sbblr h1 d z xarlmam, bu da problemin yetrinc aradrlmasnda tarixnaslq elmimizd bir
boluq yaratmdr. Mhz bu boluqdan irli gln mxtlif fikir v mlahizlr ortaya xmdr.
Azrbaycan trklrinin 1948-1953-c illrd Ermnistan SSR-dn deportasiyasnn sbblri bard d
mxtlif fikirlr mvcuddur. A. Paayev mcburi krlmnin sas sbbini Kremlin siyasi dairlrind
zlrin kk salm ermni lobbisinin faliyyti il laqlndirir.
Tarix elmlri doktoru B. Ncfov is Azrbaycan trklrinin deportasiyasnn "Danaqstyun"
partiyasnn xsusi ssenarisi v onun birbaa Kreml gstrii sasnda hyata keirildiyini qeyd edir. Onun irli
srdy mlahiz kkndn yanldr v yeri gldikc bu msl toxunacaq.
170

PREZDENT KTABXANASI
Ermni tarixilrin glinc is onlar Ermnistandan Azrbaycan trklrinin deportasiyasnn sas
sbbini Azrbaycan K(b)P MK-nn I katibi M. C. Barovun . V. Stalin nvanland xahi mracitind
grrlr. Onlar bel hesab edirlr ki, azrbaycanllarn krlmsi iqtisadi sbbl bal olmu, onlar KrAraz ovalnn inkiaf etdirilmsi il laqdar krlmlr. Bu da nvbti ermni yalanndan baqa bir ey
deyil v tarixi hqiqtdn ox-ox uzaqdr.
Tarixi saxtaladran ermni tarixilrin bel sual etmk olar?! gr krlm iqtisadi sbbl bal
idis, n n krlm il bal n mhm qrar v srncamlar "mxfi qrifi" altnda aparlr v
ictimaiyytdn gizli saxlanlrd? Mcburi krlm gr siyasi sbbl bal deyildis, n n dvrn
istr mrkzi, istrs d yerli qzetlri z shiflrind bu bard bir klm olsa da iz buraxmamdr?
Fikrimizc, Ermnistan SSR-dn Azrbaycan trklrinin mcburi krlmsi kinci dnya mharibsi
illri v sonrak illrd Sovet-Trkiy mnasibtlri kontekstind rsmi Kreml trfindn siyasi gndm
xarlm "ermni mslsi" il qrlmaz surtd baldr. Sovet ttifaqnn Trkiyy qar razi tlblri,
Ermnistann Azrbaycana qar razi iddialar v Azrbaycan trklrinin tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi
deportasiyas bir-biri il sx bal msllr olduundan, onlarn kompleks kild tdqiqini mqsduyun
hesab edirik.
SSR NS-nin "Ermnistan SSR-dn kolxozularn v baqa azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in
Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda" 1947-ci il 23 dekabr tarixli qrarndan ncki illrd lk daxili v
lk xaricind ba vermi siyasi hadislrin v proseslrin yrnilmsi v tdqiq edilmsi 1948-1953-c illrd
soydalarmza qar hyata keirilmi deportasiyann hans siyastdn irli glmsi v onun sbblri bard
sl hqiqtlrin z xarlmasna imkan verir.
Azrbaycan trklrinin krlmsi sbblri bunlardr:
- birincisi, cnub srhdlrin thlksizliyi;
- ikincisi, ermnilrdn ibart etibarl srhd zolann mhkmlndirilmsi;
- ncs, Trkiy il ola bilck mharib ehtimal v Azrbaycan trklrin etibar edilmsi;
- drdnc, sovet tlblri ciddiliyinin nmayii;
- beincisi, Trkiy leyhin siyastd ermnilrin itirak mqabilind onlara verilmi vdin qismn
yerin yetirilmsi;
- altncs, Cnubi Qafqazda trk nfuzunun zifldilmsi.
sd QURBANLI,
Dircli XX sr 82-83.-2004-2005.- S.135-140.
171

PREZDENT KTABXANASI
Ermnistanda ermni vandalizminin qurban olan qdim Azrbaycan tarixi abidlri
Ermnistann Azrbaycana olan uydurma torpaq iddialar he bir tarixi mnby syknmdiyindn,
rsmi Yerevann mvqeyi daha ox cal uan hrktlrin bnzyir. Ermni alimlrinin tarixi sbutlar
sasnda yazlan srlr ancaq Ermnistann dvlt sviyysind yeritdiyi iallq siyastinin trkib hisssi
kimi qiymtlndirilmlidir. Ermniprst beynlxalq tkilatlar is bu cr tarixi sbutlar llrind bayraq
tutaraq, mkrli siyastlrini yeridirlr. Azrbaycan alimlri yksk elmi sviyyd, oxsayl epiqrafik, orta sr,
arxiv mnblrin saslanaraq sbut ediblr ki, Cnubi Qafqazda tarixn he bir ermni siyasi qurumu mvcud
olmayb. Sndlrin analizi Cnubi Qafqazn yeni tarixi konsepsiyasnn ilnmsin gtirir v Azrbaycan
tarixinin sovet rus v ermni tarixilri trfindn saxtaladrldn sbut edir. Ermnilr n ilk dvlti bu
regionda Sovet Rusiyas v Antanta dvltlri 1920-ci ild Qrbi Azrbaycan torpaqlarnda yaradblar. Sovet
ttifaq dvrnd azrbaycanllarn bu torpaqlardan sxdrlb xarlmas il yana onlara mxsus olan maddimdniyyt abidlri dadlb, yer adlar ermnildirilib. 1988-ci ildn sonra ktlvi terrora mruz qalan
azrbaycanllar bu razilri trk etmy mcbur olublar v bundan sonra bu razid qalan azrbaycanllara
mxsus olan maddi-mdniyyt abidlri ermnilr trfindn dantlara, mhv mhkum olunub. APA indi
Ermnistan adlanan qdim Azrbaycan torpaqlarndan ermnilr trfindn dadlan abidlr, dyidiriln yer
adlar il bal xronikan tqdim edir. lkin olaraq qdim Zngzur torpaqlarnda ermni vandalizminin qurban
olan abidlr, dyidiriln yer adlar haqqnda mlumat verilir. Bu mlumatlar silsil klind davam
etdirilck.
Urud qbiristanl
Urud (Ermnilr bu kndin adn dyirk Oront adlandrblar) qbiristanlnda 1961-ci ild akar ediln
XV-XVI sr aid snduq formal v qo heyklli mzar dalar zrindki kitablr v qdim trk tayfalarna
mxsus onqonlarn (tanrlarn) tsvirlri alban tayfalarnn islam qbul etmsini v ondan ox-ox vvl
trklmsini, azrbaycanlamasn sbut edir. Bu tarixi abidlr vvllr mvcud olan Qafqazn xilaftin
istilasndan sonra alban tayfalarnn ermnilmsi v grclmsi konsepsiyasn alt-st edib. Bu elmi kf
azrbaycanllarn Qafqazda yerli-kkl xalq olduunu sbut edir v indiy kimi ermnilrin Azrbaycanllar
Qafqaza glm xalqdr fikrinin sassz olduunu tsdiqlyir. Ermni alimlri xttat savadsz olub, kitabni
shv yazb dey avlade-avvan (alban vladlar) szn hrflr lav edrk avlaum vaudlu kimi
oxuyub, Zngzurda he vaxt azrbaycanllarn yaamadqlarn sbut etmy alsalar da, istdiklrin nail
ola bilmyiblr. Buna gr d ermnilr orta sr qbiristanl olan Zngzurun Urud kndinin qbiristanln
mhv edib dadblar.
Slim keidi karvansaras
Anadoludan tutmu in qdr Araz boyu karvan-ticart yolu pk yolu zrind Zngzurun Slim
keidi adlanan yerd Elxani bu Sid dvrnd tikiln karvansaran ermni milli memarlq abidsi kimi nr
etdiriblr (Arutunyan V. M, Yerevan, 1984 il). (bax. KGPA, t.III, 991, s. 62). Hmin yol zrind Zngilann
Mmmdbyli kndind Yhya bn Mhmmd trbsinin (vf. 1305 il) qaps zrind qoyulan kitab ls,
formas, hkk olunan texnikasna gr, qeyd olunan karvansara kitabsinin eynidir. Bel kitabnin ncsn
Azrbaycann tarixi razisind hl rast glinmyib. Qeyd olunan kitabd XIV srd pk yolu zrindki
btn abidlri yaratm memar li Mcdddinin ad yazlb. Abidnin irisind ermni dilind divara bir yaz
qoyulub. Bu yazda olan mtnl qapnn zrin hrln yaznn mtni st-st dmr. Ermni dilind olan
yazda qeyd olunur ki, bu abid 1332-ci ild Orbelyan nslindn olan esar trfindn tikilib. Lazar
Universitetin mllimi Xr.v.Kuuk-oannasov iddia edir ki, tatarlar (yni azrbaycanllar) sonradan bu
karvansaraya Slim ad verib v rbc yazn qapnn zrin qoyublar. Halbuki rbc yaz bina tikildiyi
zaman qapnn zrin hrlb. Maraqls odur ki, ermnilrin ap etdiklri bukletd d karvansara Slim
karvansaras ad il ap olunub. str-istmz bel bir sual meydana xr, gr bu, ermni milli-mdni
abidsidirs, niy ermnilr bunu tatarlar adlandrdqlar kimi adlandrrlar?
Cfrabad trbsi
Ermnilrin znnkldirmk istdiklri digr abid Azrbaycan Qara-Qoyunlu dvlti, uxur-Sd
mirlrin aid rvann 8 kilometrliyind Cfrabad (indiki Arqavanq) kndind yerln mhtm trbdir
(hicri 816-c il miladi 1413-c il). Ermnilr trkmn alimlrini dvt edrk bu abidnin bnvrsind
qaznt ilri aparb v bel bir qnat gliblr ki, Qara-Qoyunlu dvlti ran dvlti olub, onun banda
trkmn (masir trkmnlri nzrd tuturlar) mirlri durub. Onlar trbni ermni maddi-mdniyyt abidsi
kimi tqdim etmy alrlar. Bu cfng elmi ntic yalnz xst tfkkrn mhsuludur. Qara-Qoyunlu
mirlrini masir trkmnlrl eynildirmk qeyri-elmi v dzgn deyil. nki onlar XIII srd Anadoluda
yaam ouz trklri v trkmn adlanan yarm kri tayfa birlmlrindn ibart idi. Onlarn mrkz
vilaytlri Arci Van glnn imalnda yerlib. Bundan lav memarlq-konstruktiv formasna gr, bu abid
172

PREZDENT KTABXANASI
Naxvanda yerln Mmin-xatn v Yusif bin Kbir trblri il eynidir v cmi bin bu Bkr memarlq
mktbinin davamdr. Qeyd olunan yerd bir ne trb v azrbaycanllara mxsus byk qbiristanlq olub
v hams dadlb (KGPA, t.III, 1027, s. 66-67).
Mscidlr
1915-ci ild Zngzur v rvan quberniyasnn razisind 382 i mscidi, 9 snni mscidi faliyyt
gstrib. rvan quberniyasnda mscidlrin artma dinamikas 1904-c ild 201, 1911-ci ild 342, 1915-ci ild
382 klind olub. Bu artm dinamikas blgd mslman halisinin srtl artmasndan v bu razid
mslman ruhanilrinin gcl mvqeyindn xbr verir. Mscid prixodlar Zngzurun ki, Vaqudi, Mrdhuz,
Qarraq, Salda, Karkyal, Abs, Aba, Hacmi, Ballqaya, Karkas, aral, Xardcmaql, Dstkrd, Qalacq,
Cicimli 1, Cicimli 2, Qaroaal, Seydlr, Mollalar, Tz Kils, Nrcan, Zor, fndilr, Pasan, Xurtekes,
Hacqmbr, Qarabalar, Dmirilr, Dondarl, Kurdaluq, Ulacl, Saracl, Drzili, Oxi, Kaqlar kndlrind
faliyyt gstrib. mumilikd rvan quberniyasnn Emidzin uyezdind 36 prixod mscidi, Srmli
uyezdind 47 prixod mscidi, rur-Drlyz uyezdind 63 prixod mscidi, Novobayzed uyezdind 14 prixod
mscidi, rvan uyezdind 54 prixod mscidi faliyyt gstrib. Bu mscidlrd quberniyada anadan olanlarn,
lnlrin, evlnnlrin, boananlarn qeydiyyat aparb. Hr prixodun mollas qubernator trfindn tyin
olunub. rvan hrinin znd is XX srin vvlin kimi Qdim hr, ame, Hac Novruzliby, Hac
mamverdiby, Mirz Sfiby, Hac Cfrby mscidlri faliyyt gstrib. rvann Came mscidi
kompleksind iri mdrs binas da mvcud olub. Bu tarixi abidlrin ksriyyti ermnilr trfindn
vhicsin mhv edilib, yaxud mnyi dyidirilib.
Ermnilrin vandalizm siyastinin baqa bir istiqamti blgnin tarixi trk torpaqlar olduunu
tsdiqlyn yer adlarnn ktlvi kild dyidirilmsi olub. ndiki Ermnistan razisind btn toponimlr
ermnildirilib. Adn kdiyimiz Urud-Oront, Cfrabad-Arqavanq, Zeyv-Metsamor v s. adlandrlb. Bu
azrbaycanllarn bu torpaqlarda tamamil izlrinin itirilmsi mqsdini gdr. Zngzurun Pir Davudan
kndind XIX srin sonunda 8-ci imam Rzann nvsi Mir Davudun mqbrsi, Qara Vli kndind is 7-ci
imam Museyi-Kazmn olu Seyid hmdin mqbrsi yerlib. Hr iki abid ermnilr trfindn dadlb.
APA
09.03.2006.
173

PREZDENT KTABXANASI
Tarixin yaddandan silinmyck cinaytlr
Ktlvi qrnlarla, irimiqyasl mhariblrl hrb-sava yk stn olan br tarixind soyqrm
hadislrini myynldirn meyarlar XX yzillikd hquqi mstvid tsbit olundu. Anlaylarn drst
tyinat chtindn XX yzilliyin vvllrindn balayaraq azrbaycanllara qar ermnilr trfindn hyata
keirilmi mtmadi qrnlar mahiyytin gr mhz soyqrm akt olmudur. "Soyqrm" kimi ar ittihamn
nvanland hadislrl mqayisd azrbaycanllarn mruz qald qtliamlarn davaml bir proses
evrilmsi v insanl sarsdacaq qdr qddarlq formalar il seilmsidir. Azrbaycanllara qar trdilmi
qrnlar XX yzilliyin vvllrind ermnilr n n lverili mqsd atmaq sulu idi. ox geni
corafiyada torpaqlara birbaa yiylnmk niyytinin mli chdlri tarixi, hquqi sasa malik olmadndan
yalnz fiziki mdaxil il hyata keirilirdi. Bu mstvid bel, gc mbarizsinin mqbul qaydalar
rivsind deyil, tarixi frst ddynd yrtc potensial sfrbr etmkl qfil, evik, miqyasl v amansz
hrkt trzi nmayi etdirirlr. Bu baxmdan yalnz XX yzilliyin tarixini ermnilrin azrbaycanllara qar
trtdiyi qrnlar xronikasn "qabarma-kilm" dinamikasnda izlmk olar. Qabarma mrhllri lverili
beynlxalq v regional raitd zn biruz vermidir. Tbii ki, dnyada, o cmldn Rusiya imperiyas
mkannda, xsusn Qafqazda Xzr hvzsind ba vern dyiikliklr prosesind siyasi, iqtisadi, hrbi, milli
amillrin arpazlad mrkkb bir situasiyada anslarn snayan ermnilr qsa zamanda drglrd
dayanm dvltlrin mara tminatnda niyytlrini uzladraraq dyikn seim edirdilr: ruslar, ingilislr,
franszlar, amerikanlar, htta osmanllarla mkdalqdan bel kinmirdilr.
Tbsi olduu Osmanl dvltin qar vuruan Rusiya dvltin xidmt gstrrk, Trkiy daxilind
ikinci cbh amaq vzind Qafqaz razisind muxtar dvltiliy nail olmaq byk mqsdin trkib hisssi
idi. Ruslarn qlb alaca tqdird is daha geni layihni hyata keirmk yans il illrl sxavtini
grdklri millt divan tuturdular. Rusiya mtlqiyyti dvrnd realladra bilmdiklri arzunu bolevik
hakimiyytinin ilk aylarnda rsmildirdilr: RSFSR Xalq Komissarlar Sovetinin "Trkiy Ermnistan"
haqqnda dekreti meydana xd. Sonralar sovet dvltinin Trkiy il mnasibtlrind kkl dyiikliklr
prosesind bu iddia ilkin formasnda tarix gmld. Amma SSR-nin squtu il balanan yeni dnya dznind
nvbti "qabarma" mrhlsin zmin duyaraq kompleks faliyyt kursunu ynltmy sy etdilr. Bu
mexanizmin mhm elementi kimi "1915-ci il ermni soyqrm"na beynlxalq status qazandrmaq
kampaniyasna rvac verilir. Mqsdlri d etiraflarnda dflrl aqlanmdr: "Genosid layihsi qbul
edilsydi, bunu ld rhbr tutub, Trkiydn vvlc tminat, sonra da Qara dniz sahillrin srhd olan rqi
Anadoluda bir ermni dvltinin qurulmas n torpaq tlb edrdik". Beynlxalq hquqi normalarn sasn
nzr alnd cada dnyann siyasi xritsind ayr-ayr region ermni dvltlri yaratmaq tbbs v syi
il Trkiy, Azrbaycan, Grcstan torpaqlarn yenidn hdf semilr. Tbii ki, toplum halnda uzun mddt
mskunladqlar Amerika v Avropa razilri il bal niyytlrini d gizltmirlr. Lakin XX yzilliyin
vvllrind dnya savann gediatnda xyali "Byk Ermnistan" yolunda minlri qlncdan keirir, at
tuturdular. Bu facinin bir paras da Cnubi Azrbaycanda yaand. 1918-ci ilin martnda, novruz
rnbsind "Urmi blas" kimi yad olunan qtliamda 10 mindn ox azrbaycanl qrld. Urmiya, Salmas,
Xoy, Maku hrlrind, traf kndlrd dinc haliy divan tutuldu. Andronikin 8 minlik yaraqllar bu blgnin
halisini qrdqdan sonra zlri il gtirdiklri minlrl ermnini yerldirmkl razini d Azrbaycan
torpaqlarnda yaratdqlar ermni respublikasna birldirmk niyytind idilr. Cnubi Azrbaycann qrb
blglrind 1917-18-ci illrd 190 min qdr Azrbaycan trk ermnilr trfindn qtl yetirilmi, hr v
kndlr viran qoyulmudur.
rvan xanl razisind dvlt ld etmy nail olan ermnilr ilk nvbd qonu razilrd etnik
tmizlmy - soyqrmna baladlar. Dalq razid yerln Zngzur qzasnda hali xlmaz vziyytd idi.
Xarici almdn tcrid olunmu Zngzurun mslman halisin qar hm d ermni quldur dstlri il yana
Ararat respublikasnn rsmi nizami ordusu da itirak edirdi. Andronikin trafnda cmldirilmi yaraqllarn
vhiliklrinin itiraks olan A.Lalayann etiraf mnzrni blli edir: "Trk qadnlarnn v uaqlarnn,
qocalarn v yeniyetmlrin mhv edilmsind danak dstlri... maksimum "cat" gstrdilr. Danak
dstlrinin l keirdiyi kndlr canl insanlardan "azad olunur" v eybcrldirilmi meyitlrl dolu
xarabalqla evrilirdi". Azrbaycan Parlamentin, hkumtin gndrilmi - 1920-ci ilin yanvar tarixli
basal teleqramlarnda Zngzurun aqibti myynlmidi: "Zngzur mslmanlar sardan banz sa
olsun. Zngzurlular n qdr aladlarsa, nallri Zngzur dalar, drlri v obalar arasndan bir trf
xmad..."; "Zngzur trfdn Cbrayl qzasna hcum balanr. Mqsd Qaraba ermnilri il birlmk,
nticd, Naxvanla laqni tamamil ksmk, bellikl d, hm Qaraba, hm d Naxvan mslsini
birdflik hll etmkdir"; "Zngzur sardan banz sa olsun... Ermni xyanti v hiylgrliyi qurbanlarnn
say hesaba glmzdir". Zngzurda 115 mslman kndi dadlm, hmin kndlrd 3257 kii, 2776 qadn v
174

PREZDENT KTABXANASI
2196 uaq ldrlm, 3000-dk insan yaralanmd. Xsusi ignc, iyrnc sullarla trdiln qtliamn
tfrratnn sthi tsviri bel insan sblrini tarma kir.
Qafqaz razisind mstqil dvltlrin yaranmasndan xeyli vvl, Cnubi Qafqaz dvlt idariliyi
dvrnd ermnilrin qanl mllri, daha ardcl trzd rvan quberniyasnda trdilmidir. Zaqafqaziya
Seyminin mslman fraksiyalarnn birg iclasn (1918,10 aprel) aan Seym zv M.H.Seyidov bildirir ki,
rvan quberniyasnda 2 ay vvl (1918-ci ilin fevralndan) qrnlar sistematik mzmunda balayaraq, fasilsiz
davam etmi, daha da kskinlmidir. Qrnlarda mqsdin ermni hrbi hisslri trfindn razinin
ermnilr n tmizlnmsi v ermni muxtariyyti n kompakt vahidin yaradlmas olduu gstrilmidir.
Bu mqsdl 1917-ci ilin vvllrindn 1918-ci ilin martnadk tkc rvan quberniyasnda 197
Azrbaycan kndi ermni yaraqllar trfindn dadlmdr. rvan quberniyasnn 1916-c ildki 375 min
nfrlik azrbaycanl halisinin say azalaraq, 1922-ci ild 70 min nfr enmidi. Naxvan blgsind is
1919-1921-ci illrd 100 mindn bir qdr artq halinin 73727 nfri ermnilr trfindn ldrlmdr.
Dnya mharibsi dvrnd Rusiyann Osmanl dvlti il Qafqaz cbhsind canfanlq edrk, xsusi
missiya yerin yetirn ermnilr boleviklrin hakimiyyt glmsi v Rusiyann mharibdn xmas il
taktikan dyidilr. Yaranm yeni situasiya da ermnilr n ox lverili idi v onlar n clbedici mqam
hdf zirvsin yetimk vzifsind grdklri xsin soydalar olmas sayla bilr. "Qafqazda sovet
hakimiyyti tkil olunana qdr Qafqaz ilri zr mvqqti fvqlad komissar" tyin ediln Stepan
aumyana hm d "Trkiy Ermnistan"nn muxtariyyti haqqnda Rusiya Xalq Komissarlar Sovetinin 1917ci il 29 dekabr tarixli dekretinin icras taprlmd. aumyana hval olunurdu ki, dekreti hyata keirmk n
"Trkiy Ermnistan" halisin hr cr yardm gstrsin."Azrbaycan muxtariyytini istyn msavatlar
nticd xarabazarlq alacaqlar" deyn aumyan, ksin, "Trkiy Ermnistan"nn muxtariyyt qazanmasna
hr vasit il kmk etmy alrd. Bu msld o, ninki qrarl, hm d slahiyytli idi. Bu slahiyyti ona
bolevik mrkzi vermidi. Lakin yerli mslmanlara muxtariyyt verilmsi haqqnda hmin mrkzin
gstrilrini yerin yetirmyi lzumsuz bilmi, son drc srt, kskin, qddarcasna mqavimt gstrmidir.
Qafqaz cbhsindn qaydan silahl ermni qvvlrindn Azrbaycann trk-mslman halisin qar
soyqrm cinaytlrind istifad etmidir.
Qafqazda aumyann balq etdiyi bolevik hrkatnn sas hrbi zrb qvvsini ermnilr tkil
edirdi. Onun gvndiyi sas qvvnin "Qrmz qvardiya" ad il yaradlan 10-12 minlik "Qafqazdak Qrmz
ordu"nun xsi heytinin 70 faizi ermni idi. "Danakstyun" partiyas v Ermni Milli uras il lbir hrkt
edn Qafqaz ilri zr mvqqti fvqlad komissar 1918-ci il martn 30-da yaradlan Bak hri v onun
rayonlarnn nqilabi Mdafi Komitsin daxil idi. Bu koalisiya trk-mslman haliy qar hlledici
dylr hr cr hazrlq grmd v drhal btn cbh boyu hcuma balad (S.aumyan). gnn (30
mart 1 aprel) qtl-qartlrind tkc Bakda 12 min nfr azrbaycanl hali mhv edildikdn sonra, aprelin 2d aparidze aumyana yazrd ki, Daknddn v imaldan biz kmk glir, artq indi mslmanlar
sakitldirmk n onlara mxtariyyt vd etmk olar. Lakin aumyan htta .Stalinin gndrdiyi 1918-ci il 1
aprel tarixli mktubdan sonra bel, rti d olsa, mslmanlara muxtariyyt vd etmdi.
Cnubi Qafqazda, Bakda ba vernlr barsind drst mlumatlar olmadn qeyd edn Stalin
aumyana yazrd: Bakn hrbi v maliyy chtdn mhkmlndirmk, mslmanlar muxtariyyt tlb
edirlrs, mrkzd v yerlrd Sovet hakimiyytini szsz olaraq tanma rt qoymaqla, onlara muxtariyyt
vermk... lazmdr. Brabr olmayan qvvlr nisbtind ktlvi qrna mruz qalan mslmanlar martn 31d mqavimti dayandrsalar da, htta nqilabi Mdafi Komitsinin ultimatumu qbul olunduqdan sonra bel
dinc mslmanlara divan tutmaqda davam edildi. El hmin gn axamst rihrin alnmas mliyyat
baland. Bakda azrbaycanllara qar qrnlar aprelin 2-si gecdn xeyli kendk davam etmidir. gn
rzind Bakda 12 mindn ox azrbaycanl qtl yetirilmi, Kaspi mtbsi, Aq sz qzetinin
redaksiyas, smailiyy binas yandrlm, Tzpir mscidinin minarlrini top ati il zdlmidilr.
Ermni Milli urasnn, Danaksutyun partiyasnn ermni mnli boleviklrl ibirliyinin mahiyytini
danak liderlrindn Kaaznuni bel aqlamd: Boleviklr qar ancaq iki partiya real qvv kimi duru
gtir bilrdi - tatarlarn "Msavat" v ermnilrin Danakstyun partiyalar. Boleviklrl mbarizd qalib
glmk n bu partiyalar hkmn birlmliydilr, bu is alasmaz idi. Baknn ermni halisin glinc,
onlar n bolevik diktaturas Msavat diktaturasndan daha mqbul idi. El buna gr d bizimkilr Bakda
daha ox boleviklr xidmt edrk, onun dayana evrilirdi". Amma yalnz Bak rayonu il kifaytlnmyn
danak bolevik qvvlri Azrbaycann qzalar zr yerli haliy qar ktlvi qrnlar hyata keirdi.
amax qzasnn 120 azrbaycanl kndindn 86-s ermnilr trfindn qart edilmi, yandrlm, halisi qtl
yetirilmidir. Qzann 53 kndind ermnilr qsa mddtd 8027 nfr azrbaycanln ldrmdr. amax
hrind 12 mhll mscidi, 800 illik tarix malik Cm mscidi yandrlmd.
aumyan v Korqanovun tkilatl il danak Hamazasp dstlri Quba hrind v qzann 122
kndind vhiliklr trtmi, qtliamn birinci gn hrd 713 nfri, ikinci gn 1012 nfr azrbaycanln
175

PREZDENT KTABXANASI
qtl yetirmilr. Quba hrind 3 mindk dinc sakin qtl yetirilmi, 105 ev v digr tikililr tamamil
yandrlmdr. Gnc trafnda 272, Asu, Krdmir v Lnkranda 130 yaay mntqsinin halisi
vhicsin ldrlmdr. Azrbaycanllara qar soyqrm trdilmsini tsdiqlyn cildlrl sndlr,
hminin qanin canilrin etirafn yaadan materiallar da vardr. Hamazasp Quba qrnlar trdrkn
ynmd: Mn Xzr dnizinin sahillrindn ahdaa kimi btn mslmanlar mhv etmk, yer zndn
tmizlmk mri verilmidir. Mn sizin yurd-yuvanz yerl-yeksan etmk, amaxda trtdiklrimizi sizin d
banza amaq, ermni qardalarmzn intiqamn almaq taprlb, yaxud Basarkerd hrdn qlly heyfi
gldiyi n mslmanlar quyulara doldurub zrin ar dalar ydn gizltmirdi.
ki aydan artq mddtd Azrbaycan qzalarnda davam etdiriln qrnlarn nticsini aradan
qaldrmaq tklifi il Danakstyun rsmilri Cnubi Qafqaz Seyminin Azrbaycan nmayndlrin
mracit etmidilr. Ba vermi ktlvi qtllri, talanlar aradan qaldrman nec mmkn olacana deyil,
qarlql qoyulan rt diqqt vermk lazmdr. Bakda srf mslman hakimiyyti deyil, beynlmill
hakimiyyt grmk istyn ermnilr hrbi hisslrini d hrdn xarmaq fikrind deyildilr. Osmanl
ordusunun yaxnlamas qorxusu altnda edilmi tklifd bel niyytlrini gerkldirmk chdi vard. El eyni
motivl Qarsda, Qarabada qrnlar davam etdirirlr. Nhng qbiristanl xatrladan Qarsda Rus Milli ura
zvnn yazdna gr 205 min mslmandan yalnz srhd zolanda qalanlardr ki, o da 50 mindn ox
deyildir: Qan v gz yalar hesabna byk Ermnistan yaradlr. Azrbaycanllarn ermnilr trfindn
soyqrmna daha ox mruz qald Qaraba blgsind 157 mntqnin halisi qtl yetirilmidir. ua,
Cavanir v Cbrayl qzalarnda mtmadi qrnlar 1920-ci ild d tkrarlanmdr.
Azrbaycanllara qar trdilmi qrnlar thqiqat mqsdi il Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin
grdy ilk v mhm i Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn yaradlmas oldu. 1918-ci il iyulun 15-dn 1920ci ilin aprelin qdr faliyyt gstrmi Komissiya Avropa mharibsi balad vaxtdan btn Zaqafqaziya
razisind mslmanlara v onlarn mlakna qar ilnilmi zoraklq hallarn thqiq etmk n 7 nfrlik
trkibd i balad. Qeyri-azrbaycanllarn clb olunduu bu komissiyaya faliyytinin sonuna qdr
.Xasmmmdov sdrlik etmidir. 36 cild v 3500 vrqdn ibart materiallar sasnda azrbaycanllara qar
trdilmi cinayt hrktlrinin tkilatlarna, itiraklarna qar cinayt ii qaldrmaq haqqnda 128 mruz
v qrar layihsi hazrlanm, 194 nfr ermninin cinayt msuliyytin clb edilmsi bard msl
qaldrlmd. Azrbaycan qzalarnda ermnilrin trtdiyi vhiliklri yani kild sbut edn mlumatlar
Paris slh konfransna gedn nmaynd heytin tqdim etmk n gndrilmidi. Hmin konfransda
Azrbaycann mstqilliyinin de-fakto tannmas mnasibtil 1920-ci il fevraln 9-da Cmhuriyyt parlamenti
amnistiya haqqnda qrar qbul etmi v milli davt zminind qaldrlm cinayt ilrin xitam vermidir.
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn hazrda dvlt arxivind saxlanlan materiallar ermnilrin Azrbaycan
xalqna qar trtdiyi ktlvi qrnlar sbut edn ilk mnblrdir. Hquqi chtdn xitam verilmi cinaytlrin
tarixi ittiham xtm olunmayacaqdr. Eyni mahiyytd cinaytlri sonrak mrhllrd d, Azrbaycan xalqna
yaadan ermnilr tcavzkar faliyytlrini davam etdirirlr. Mhz bu baxmdan Azrbaycan Respublikasnn
Prezidenti Heydr liyevin Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda 1998-ci il 26 mart tarixli frman, sndd
gstrildiyi kimi tarixin hkm saylmaldr. Frmann yaratd imkanlardan bhrlnrk tarixi cinaytlri
trtmi xalqn nnvi txribatlarnn, saxtakarlnn, tcavznn qarsna sipr kmk, mnvi
msuliyytini qbul etdirmk lazmdr.
Firdovsiyy HMDOVA,
tarix elmlri namizdi, dosenti
176

PREZDENT KTABXANASI
Ermni-rus birlmlrinin 1914-1915-ci illrd Qars vilaytind
trtdiklri soyqrm haqqnda
Xarici dvltlrin v missioner tkilatlarn llrind alt evriln, onlarn
silahlandrd ermnilr XX sird dflrl Anadolu v Azrbaycan trklrin qar ktlvi
qrnlar v soyqrm aksiyalar hyata keirmilr. Xalqmza qar trdilmi btn soyqrm
facilrin hquqi-siyasi qiymt verilmsi mqsdil Azrbaycan Respublikasnn mrhum
prezidenti Heydr liyev 26 mart 1998-ci ild Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda frman
imzalamdr. tn mddt rzind ermnilrin qanin, cllad simasnn dnyaya
tantdrlmas istiqamtind xeyli i grlm, Trkiy v Azrbaycan arxivlrind saxlanlan
sndlr sasnda sanball srlr yazlmdr. Bu yazda ermni-rus hrbi birlmlrinin tkc
1914-15- ci illrd Qars vilaytind insanla qar trtdiklri cinaytlri yalnz bir qismini
oxucularn nzrin atdrrq. Mqald hminin Bak Mslman Xeyriyy Cmiyytinin Qars
vilaytind soyqrma mruz qoyulan soydalarmzn flaktdn qurtulmalar istiqamtind
grdy ilrdn bhs edilir.
1801-ci ild rus qounlarnn cnubi Qafqaz torpaqlarnn ial etmy balamas anndan Azrbaycan
trklrinin rqi Anadoluya axn balamdr. Rusiyann Grcstan, Gnc v rvan xanlqlarnn ial etmk
n apard mhariblr nticsind yer-yurdlarndan didrgin dn soydalarmzn byk ksriyyti Qars
paalnn razisind zlrin snacaq tapmd. 1828-29-cu v 1855-56-c illr rus-trk mhariblri zaman
Qars paal razisindki yaay mntqlrinin darmadan edilmsi nticsind orada yaayan soydalarmz
bir daha prn-prn dmdlr.
1877-78-ci illr Rusiya-Trkiy mharibsi soydalarmzn taleyind daha ar iz buraxmdr. 3 mart
1878-ci ild imzalanan San-Stefano mqavilsin sasn Qars, rdahan v Batum yaltlri (sancaqlar) hrb
tzminat vzin Rusiyaya birldirilmidi. 1878-ci ilin dekabrnda hrbi-inzibati razi vahidi kimi, Qafqaz
caniinliyin tabe ediln Qars vilayti tkil edilmidi. 1879-cu ildn etibarn Qars vilaytin ktlvi surtd
ermnilrin, yunanlarn, ruslarn v yerldirilmsindn sonra yerli hali (sasn azri trklri) sxdrlaraq
Trkiynin irilrin kmyi mcbur edilmidilr. Ermni mlliflrinin mlumatna sasn, tkc 1879-cu
ild 74 min trk kmy mcbur olmudu. 1878-ci ildn 1914-c ildk tkc Qars vilaytind 110 min
ermni, 27 min yezdi krd, 19 min rus (sasn molokanlar v duxoborlar) yerldirilmidi. halinin siyahya
alnmasnn nticlrin gr, hmin rfd rdahan, Qazman, Qars v Otlu dairlrindn tkil edilmi Qars
vilaytind 150 mindn artq trk yaayrd.
XX srin vvlind Rusiya rqi Anadolunu btnlkl ial etmk, skndruna v Bsr krfzin
xmaq n geni hrbi hazrlq grrd. Yaxn rqd z mvqeyini mhkmlndirmk istyn dvltlr Rusiya, Almaniya, ngiltr v Fransa San-Stefano mqavilsind (16-c madd) v Berlin konqresind (61-ci
madd) meydana atlan ermni muxtariyyti kartndan istifad etmk istyirdilr.
Danaksutyun partiyas Rusiyann mhariby hazrlq grmsi frstindn istifad edrk, Qafqaz
cbhsind ermni silahl dstlri yaratmaq tbbs gstrmidi. Bu partiyann Tiflisd faliyyt gstrn
Milli Brosu Qafqazn caniini Voronsov-Dakovu buna raz salmd. Katolikos V Gevorqun xahiin sasn
Voronsov-Dakov 24 dekabr 1912-ci ild ar II Nikolaya mracit edrk tvqqe etmidi ki, Trkiyd
yaayan zabke ermni xalqn z himaysin gtrsn.
1913-c ilin iyununda Rusiyann icra edilmk n Trkiyy tqdim etdiyi slahat layihsind
gstrilirdi ki, rzurum, Van, Bitlis, Diyarbkir, Harput v Sivas yaltlri birldirilrk rqi Anadoluda
Ermni vilayti tkil edilmlidir. 1914-c il fevraln 8-d is yaltlrd islahatlar keirmk haqqnda Rusiya
il Trkiy arasnda razlq ld edilmidi.
Osmanl imperiyasn mhv etmk n Birinci Dnya mharibsi rfsind ngiltr v Fransa Rusiya
il hrbi ittifaq balamd. Trkiynin is hmin dvltlrin iallq planlarn ngllmk n Almaniya il
mttfiq olmaqdan baqa arsi qalmamd. Osmanl dvlti Birinci Dnya mharib balanandan bir gn
sonra - yni avqustun 2-d Almaniya il hrbi ittifaq balayan kimi, Almaniya onu Qara dnizd Rusiyaya qar
mhariby balamaa thrik etmidi.
Uzunluu 720 kilometr olan Qafqaz cbhsind 250 minlik rus ordusu v trkibind 4 drujinada birln
10 minlik ermni silahl dstlri Trkiyy qar mhariby ciddi hazrlamdlar. Noyabrn 1-d Rusiya
Qafqaz cbhsind Trkiyy qar mharib elan etmi, bir gn sonra is istiqamtd - Oltu, Sarqam v
Qazman istiqamtlrind hcuma kemidi.
Hmin dvrd trk qounlar rzurum istiqamtind
cmldirmidi.
General ermni Baratovun komandanl altnda rqi Anadoluya hcum edn ermni-rus birlmlrini
Hsn zzt paann komandan olduu trk qounlar noyabrn 10-da Krpky mntqsind mlub edrk,
177

PREZDENT KTABXANASI
geri kilmy mcbur etmidi. Bu zaman ap II Nikolay Qafqaz blgsin glib, mlub olmu rus sgrlrini
ruhlandrmaq n onlar mkafatlandrmd.
Trk qounlarnn qlbsindn sevinck olan, tqribn 40 il rus-ermni ial altnda inlyn Qars
vilaytinin yerli trk halisi qara gnlrin sona yetdiyini znn etmi, qurbanlar ksib, bir-birlrini
mjdlmidilr. Lakin onlarn bu sevinci uzun srmmidi. Krpky qlbsindn ruhlanan mdafi naziri
nvr paa srt q raitini nzr almayb, Oltu-Sarqam istiqamtind hcumu davam etdirmidi. 25 gnlk
qanl mharibd trk sgrlrinin oxu qarl armlarda, dalarda axtadan donub mhv olmudu. 100 minlik
diviziyadan cmisi 15 min sgr salamat qalmd.
Sarqam mlubiyytindn sonra, 1915-ci il yanvarn 3-d nd ermni silahl dstlri olmaqla, rus
qounlar ldrdan balayaraq, rdahan istiqamtind hcuma keir. Qrnlara mruz qalan ilk yaay
mntqsi Knarbel kndi olur. Ermni-rus birlmlri Mrym v Kotanl kndlrini d soyqrma mruz
qoyduqdan sonra rdahanda, daha sonra is Gl v Olur (Tavuskar) nahiylrind qtliam trdrk 40 min
trk hid etmidi.
Danaksutyun partiyasnn silahl birlmlri frstdn istifad edrk, btn cbh boyu mslman
kndlrinin halisini qtl yetirmk v qovmaqla, etnik tmizlm aksiyasn hyata keirirdi.
1915-ci il fevraln 15-19-d Tiflisd Danaksutyun partiyasnn 9-cu qurultaynda ermni silahl
drujinalarnn saynn artrlmas, onlarn vahid taktika trafnda birlmsi v lverili raitdn istifad edib,
srhd vilaytlrindn trklri sxdrb xarlmas qrara alnmd. Quldurba Andranik cbh xttindn
glib qurultayda mruz edrk silahlanman gclndirmyi, bunun n oxlu vsait ayrma, ermni
drujinalarn vahid cbhd birldirmyi qarya mqsd qoymudu.
1915-ci ilin yanvar-aprel aylarnda ermni-rus birliklrinin Qazman, Qars, Oltu v rdahan
dairlrind trtdiklri qrnlarn miqyas lyglmz idi. Qarl-axtal gnlrd qrnlardan qab cann
qurtaran on minlrl mslman dalarda, drlrd qurda-qua yem olmudular. Qar riyndn sonra onlarn
csdlri z xmd. Lakin onlar dfn etmy kims qalmamd. Sonralar Cnubi-Qrbi Qafqaz
Hkumtinin xarici ilr naziri olmu Fxrddin rdoan. Trk ellrind xatirlrim srind (Ankara, 1954,
s. 86-87) 1915-ci ilin aprelind Sarqamdan Molla Mustafann ona gndrdiyi mktubundan bel iqtibas
gtirir: Qarlar rimi, bahar glmidir. Qars valisi (Zibovi) Sarqam qaymaqamna mr etmi ki, Slim
nahiysindki trklrdn 300 fhl toplayn v hr 100 nfrin stnd bir xoca bulunsun. Sarqam
melrindki trklrin csdlrini toplayaraq dfn etsinlr. Sarqamn trk gylrindn toplanan 300 fhl il
mn d getdim. Melr irisind donub qalan cnazlr n byk-byk xndklr hazrladq, bzisin 800,
bzisin 500, bzisin d 1000 nfr trk hidlrini mrasiml gmdk, hr xndyin bana ne hidin dfn
olunduunu yazaraq taxdq, bir hfty qdr bu cnazlrin toplanmas n aldq, hidlrin say 12000
nfr atrd. Rus ordusu irlildikc qab gln ermni mhacirlrini Sarqam kylrind yerldirirlr. Rus
ordusunun kediyi yerlrdki trk kylrin mzalim yaprlar v idki ermnilr d ordunun irlildiyini v
yaxnladn grdkc, trk kylrini yaxb talan edirlr...F. rdoan sonra lav edir ki, bu zaman Qars
hrind trk halisi qalmaybm. Yalnz Evliya camesinin imam Hafiz Qurban fndi ln trk yarallarn
dini mrasiml dfn etmk n orada qalbm. Mfti li fndi il Tacir Arif aa Tiflis gedib, ermnilrin
v ruslarn yapdqlar vhiliklri Bak Cmiyyti Xeyriyysin bildirmidilr.
Birinci Dnya mharibsi balayan kimi Hac Zeynalabdin Tayevin sdri olduu Bak Mslman
Xeyriyy Cmiyyti Qafqaz cbhsindki dy blglrindn qaqn dnlr, valideynlrini itirmi uaqlara,
kimssiz qocalara qardalq kmyini sirgmmidi. Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti dvrnd Zngzurdan
parlamentin zv olmu v bolevik ialndan sonra Trkiyy mhacirt etmi Mmmd Sadq Aran.
Qarda kmyi (1951) mqalsind qeyd edir ki, bu cmiyyt rqi Anadoluda mharibdn zrr knlr
kmk edilmsi n df Rusiya arna mracit etmidi. Lakin hr df rdd cavab almd. Bundan sonra
cmiyyt limrdan by Topubaovun bal il Tiflis - Qafqaz caniinin yanna nmaynd heyti
gndrmidi. Onlara Siz Qafqazl mslmanlar, bizim dmnimiz yardm etmk istyirsiniz. Mharib
zaman buna icaz verilmz - cavab verilmidi. Bu zaman limrdan by Topubaov demidi: Siz, iki
dvlt - Osmanl imperatorluu il Rusiya arl mharib edirsiniz. Biz sizin dmnlriniz deyil, ialnz
altna aldnz vilaytlrdki prian qardalarmza insani v maddi yardm gstrmk istyirik. Bundan sonra
cmiyyt zvlrin Qars vilaytin getmy icaz verilmidi.
Qars vilaytind trklr qar trdiln soyqrm z gzlri il grn mr Faiq Nemanzad 1915-ci il
yanvarn 21-d qbal qzetind Bir loma tmk mqalsind yazrd: Axalklkdn rdahana, Oltuya
gedin. Uzun ose yolu msibtin balanc olan Zazola kndindn Oltuya 180-200 verstdir. Bu yol boyunca
gedin, iki trf baxn oralarda minlrc mslman kndi uzaqdan birr qaralt kimi grnckdir...Knd
yaxnladqca orda-burda qarlarla yarm-yapalaq rtlm boz lklr, xntlar nzrinizi clb edckdir.
Qoyun, mn siz bunlar deyim. Guya tbit burda mslmanlarn minlrc hid edilcyini bilib, hams n
178

PREZDENT KTABXANASI
bu yumaq qaln qardan mumi kfn hazrlam, klk, ruzigar vasitsil onlar, o qurbanlar bacard qdr
gmm, basdrmdr.
Hmin dvrn facisi haqqnda Trk kltr drgisi (1972, N 126, s. 435). yazlr: Analar, atalar
hid olmu v ya gec vaxt qam uaqlar da aq qaplardan girn qurdlar yedi, sa qalan (yetimlr)
kazaklarn at tsini ayaqlayaraq iindn donmu arpan yemk surtiyl aln yox edirkn, mart aynda
Bak slam Xeyriyysinin gndrdiyi universitli gnc qazaxl Mustafa Vkilov v Camal Qaraba xizklrl
glib, rdahan kylrindki bu facini grrk, yanb-yaxldlar. Cmiyyt raport verdilr. Canlarn zorla
qurtaran rdahanllar Posxov il vata qam, orada aclq v yoxsulluqdan zlmdlr.
1915-ci ilin martnda Bak Mslman Xeyriyy Cmiyyti Qars trafndak hrbzdlr yardm n
Xosrov by Sultanovun bal il komissiya gndrmidir. Novruz bayram rfsind yola dn komissiya
martn 21-d Gncy glmi, onlar Hsn by Aayev, Xlil by Xasmmmdov, lkbr by Rfibyov,
Xudadat by Rfibyov qarlam v lav maddi yardm gstrilmidi. Gncd air hmd Cavad da
nmaynd heytin qoularaq, Qarsa yardm lini uzatmaa getmidi.
rqi Anadolunun Qars, rdahan, Qazman v Oltu blglrind qrnlardan zrr knlr rzaq v
pal-paltar atdran bu heytin zvlrindn Mustafa Vkilov, lixan Qandmir, hmd Cvdt (Pepinov),
smayl Hazaral, doktorlar Bahadur li v Ordubadski xeyli i grmdlr. Qarsdan lav, rdahanda
cmiyytin bsini yaratm Bahadur byin idarsind czaxana, Dyirmankyd malic mntqsi alm,
ldr, Gl, Posxov nahiylrind Bak Mslman Xeyriyy Cmiyytinin nmayndliklri tkil edilmidi.
Nmaynd heytinin zv smayl Hazaral xatirlrind yazr ki, Azrbaycan Xeyriyy Cmiyyti rus
ialndak rqi Anadolu vilaytlrin gndrdiyi heyt vasitsil 12000 yetim uaq toplad, milyonlar
dyrind rzaq v geyim gndrdi. Trklr thdid v tcavz edn v bu kii ilr yol vern bir ox rtbli
rus v ermni zabitlri azri advokatlar trfindn rus mhkmsin verildi v czalandrld. Bununla da trk
xalqna qar ediln zbanalq hrktlrin soy qoyuldu (Mmmd Sadq Aran, gstriln mqalsi).
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti dvrnd Qaraban general-qubernatoru olmu doktor Xosrov by
Sultanovun 8 aprel 1915-ci ild Kaspi qzetind drc edilmi yazsnda rdahanda trdiln qrnlar bel
tsvir edirdi: ...yaltin btn mslman yaay mntqlrind bni insan grnmr. Yalnz iki mntqy
500-600 qadn v uaq ylmdr. Onlarn irilrind cmisi 6 nfr ldn dm qoca kii vardr.
Bak Mslman Xeyriyy Cmiyyti rqi Anadoluya gndrdiyi nmaynd heytinin verdiyi
mlumatlar sasnda byannam qbul etmidi. Hmin byannamd cmiyyt Qars v rdahan trflrind
qalan kimssiz arvad-uaqlarn Bakya v Gncy gtirilmsi niyytind olduunu bildirmi, oradan gtiriln
yetim uaqlarn sahibkarlarn v mlkdarlarn himaysin verilmsini qrara almd.
Hmin dvrd indiki Ermnistan razisind v ona bitiik rqi Anadolunun rus-ermni ial altnda
olan razilrindn cann qurtarb qaa biln kimssiz uaq v qadnlarn bir qismi Azrbaycana pnah
gtirmidi. Tiflisdki Mslman Xeyriyy Cmiyyti qaqn yetimlrin czi bir hisssini yetimxanada himayy
gtrmd. Qaqnlarn ksriyyti is Bakya z tuturdular. Hazrda Azrbaycan MEA Ryast Heytinin
yerldiyi smailiyynin zirzmisind Bak Mslman Xeyriyy Cmiyytinin qi Anadoludan toplayb
gtirdiyi yetim uaqlarn bir qismi saxlanlrd. mumiyytl, Bak yetimxanalarnda rzurum cbhsindn
gtirilmi 1000- qdr uaq v qadn yerldirilmidi. O dvrn mnblri gstrir ki, 1914-1915-ci illrd
Qars vilaytinin rdahan dairsind 110, Qazman dairsind 75, Qars dairsind 130, Oltu drsind 90 knd
tamamil dadlm v halisi soyqrma mruz qalmdr. mumiyytl, Qars vilaytind tkc 1914- 1915-ci
illrd 405 kndd ermnilr trklr qar soyrm trtmilr.
Trklrin 1914-c ilin sonu v 1915-ci il rzind soyqrma mruz qalmasn o dvrd Tiflisd drc
ediln illik Qafqaz tqvimlrind halinin say haqqnda statistik mlumatlardan grmk olar. Trklrin
mskun olduqlar yaay mntqlrind hali qalmadndan, rdahan dairsind 1915-ci ild, Oltu dairsind
is 1915-ci v 1916-c illrd siyahyaalma keirmk mmkn olmamd. mumiyytl, 1914-1915-ci illrd
Qars vilaytind 150 min yaxn trk soyqrma mruz qalmdr. Tssf ki, ermni-rus birlmlrinin Qars
vilaytind trklr qar trtdiklri soyqrmdan dnya ictimaiyytinin yetrinc xbri yoxdur.
Nazim MUSTAFA,
Azrbaycan MEA A.Bakxanov adna Tarix nstitutunun elmi iisi
179

PREZDENT KTABXANASI
Qubada taplm ktlvi mzarlq ermnilrin Azrbaycan xalqna qar trtdiklri soyqrm siyastinin
bir hisssidir
Qubada akar edilmi ktlvi mzarln tarixi zaman baxmndan bir sr yaxn dvr hat ets d,
hadislrin gediat baxmndan bu gnmzl sslir. Ermni terroru, ermni vhiliyi, ermni separatizmi.
Bu, o ermnilrdir ki, XX srin vvllrind olduu kimi, yzilliyin sonunda da z irkin niyytlrindn l
kmyib Dalq Qarabada, Xocalda, uada, Klbcrd v Azrbaycann ial olunmu digr razilrind
yeni vhiliklr trtdilr. Bu gn daltli hakim olan tarix onlarn i zn hr addmda aq-aydn gstrir.
Biz d grk bu tutarl faktlarn ham trfindn qbul edilmsi n limizdn glni edk.
AzrTAc xbr verir ki, bu gnlrd jurnalistlrin Qubaya sfri d mhz bu mqsd xidmt edirdi. Sfr
Azrbaycan Parlament Jurnalistlri ctimai Birliyinin tbbs il ba tutmu v bir qrup KV nmayndsi
ktlvi mzarlqda olmudur.
Xatrladaq ki, tn dvr rzind buraya mxtlif beynlxalq tkilatlarn, Milli Mclisin nmayndlri v
digr qurumlarn tmsililri sfr etmilr.
Avropa uras Parlament Assambleyasnn sdri Luis Maria de Pu Azrbaycana sfri rivsind
ktlvi mzarla ba kmidir. Grdklrindn v eitdiklrindn tsirlnn APA sdri demidir: Qeyriinsani hrkt mn ox ar tsir etdi. Grdklrim haqqnda hmkarlarma, Avropa urasna, mvafiq
komissiyalara mlumat vercym. Avropada da bel yerlr akarlanb. Quba ktlvi mzarl is daha aydn
v gz qabanda olan faktdr.
Azrbaycan Xarici lr Nazirliyinin tkilatl v slam Konfrans Tkilatnn dstyi il Bakda
keiriln Dzmllyn v qarlql anlamann inkiafnda ktlvi informasiya vasitlrinin rolu
mvzusundak beynlxalq konfransn bir qrup itiraks da ermni vhiliyin bariz nmun olan mzarla
glmidi. Nmaynd heytinin zv, stanbul Universitetinin professoru Suat Gezgin konfrans itiraklarn
ermni milltilrinin trtdiyi qanl mllrin ifas n sy gstrmy armd.
Azrbaycan Parlamentinin 90 illik yubileyi mnasibtil lkmizd sfrd olan Avstriya, Kanada v
Almaniya parlamentlrinin nmayndlri ktlvi mzarl ziyart edrkn, Avstriya Parlamentinin zv Karl
Olinger bu dhtli soyqrm bard tmsil etdiyi qurumda msl qaldracana sz vermidi.
Milli Mclisin sdri Oqtay sdov burada olarkn ktlvi mzarlqda daha drindn tdqiqat aparlmas
n beynlxalq almd tannm antropoloqlarn Azrbaycana dvt edilcyini bildirmidir. Qeyd etmidi ki,
bu yolla vaxtil ermnilr trfindn trdilmi vandalizm akt bir daha sbuta yetirilckdir.
Milli Mclisin deputat Yevda Abramov is bildirmidi ki, elmi aradrmalardan sonra mslnin srail
Knessetinin gndliyin salnmas bard bu lknin deputatlar il mzakirlr aparmdr. Mlumat vermidir
ki, Qanl dr dynd yhudilrin ermnilr trfindn qtl yetirilmsi bard sndlr artq AB
Senatna tqdim edilmidir. Xatrlatmdr ki, son mlumatlara gr, daha 14 yhudi ailsi ermnilr trfindn
soyqrmna mruz qalmdr. Onun szlrin gr, ld olan sndlr 1918-ci il hadislri zaman ermnilr
trfindn 101 yhudi ailsinin qtliama mruz qaldn tsdiq edir...
...Azrbaycan Parlament Jurnalistlri ctimai Birliyinin sdri Elad Eyvazl vurulamdr ki, Azrbaycana
sfr edn hr bir qonaq Qubadak ktlvi mzarlqda grdklrindn dht glmidir. Bugnk sfrin
mqsdi mzarlqla bal dqiq mlumatlarn dnya itimaiyytin atdrlmasna nail olmaqdr. Bundan sonra
da raziy tez-tez sfrlr tkil edilck v ermnilrin trtdiyi bu faci hqiqi qiymtini alacaqdr.
AMEA-nn Arxeologiya v Etnoqrafiya nstitutunun aparc elmi iisi Qhrman Aayev jurnalistlr
mzarlq haqqnda geni mlumat vermidir. Demidir ki, Qudyalayn sa sahilind tikinti zaman aparlan
qaznt ilri nticsind burada ktlvi qtllri tsdiq edn xeyli sayda insan smklri akar olunmudur. lkin
aradrmalardan sonra bunlarn 1918-ci ild ermni silahl birlmlrinin Qubaya basqn zaman ldrlm
yerli sakinlr olduu myyn edilmidir. Thqiqat zaman razid smkl dolu 2 quyu v iki arx myyn
edilmidir. Birinci quyu 4 metr drinliyind, 5 metr diametrind, ikinci quyu is 2 metr drinliyind, 2,5 metr
diametrinddir. Yerli sakinlr hrdn knarda qtl yetirildikdn sonra glckd daqnlar zaman izin
itirilmsi mqsdi il meyitlr ay knarna gtirilrk yamacda qazlm bu quyulara doldurulmudur. Meyitlr
birinci quyuya yerlmdiyindn ikinci quyu qazlmdr. Tarixi parametrlr, asaqqallarn dediklri, arxiv
sndlri sbut edir ki, bu smklr XX srin vvllrind ermni silahl dstlri trfindn soyqrmna mruz
qalm yerli sakinlr mxsusdur.
Qhrman Aayev bildirmidir ki, Qudyalay sahilindki ktlvi mzarln mumi sahsi 500
kvadratmetrdir. Quyulardak kll smklri il arxlardak zalar arasnda myyn frqlr vardr. Buradak
smklrin ksriyyti bzm, ylmdr. Bizim bhlrimizi yerli sakinlr d tsdiqldilr. Bel ki,
quyulara doldurulmu sakinlri razidki hamamda buxar vasitsil boduqdan sonra bura gtirmilr. limizd
bunu tsdiqlyn faktlar vardr.
180

PREZDENT KTABXANASI
Natiq demidir ki, mzarlqda akar edilmi csdlrin hams sbut edir ki, insanlar kt altlrl,
insanla xas olmayan qddarlqla ldrlmdr. Bunun nticsidir ki, akar edilmi insan csdlrinin sayn
yalnz kll smklri il myyn etmk mmkndr. Mlum olmudur ki, mzarlqdak insan csdlri
Qubada yaayan azrbaycanllarla yana, razid mskunlam digr etnik qruplarn nmayndlrin d
mxsusdur. Demli, ermnilr milliyytindn, yandan, cinsindn asl olmayaraq hr ks divan tutmu v
insanlar ktlvi kild qtl yetirmilr. Arxiv materiallarna sasn myynldirilmidir ki, Bak Xalq
Komissarlar Sovetinin sdri Stepan aumyann v Hrbi nqilab Komitsinin sdri Q.N.Korqanovun tapr
il 1918-ci il aprelin axrlarnda ermni milltilrindn tkil edilmi 2 min nfrlik cza dstsi adlandrlan
hrbi qruplama Quba qzasna gndrilmidir. Ermni general Hamazaspn balq etdiyi bu hrbi hiss
Qubada 40 min yaxn dinc haliy divan tutmu v nticd 1800 uaq, 2 min yaxn qoca v qadn qtl
yetirilmidir. Onlarn bir qismi bu ktlvi mzarlqda basdrlmdr. Arxeoloji qazntlar nticsind indiydk
196 kll smy akar edilmidir. Ermnilr adamlar qddarlqla ldrdklrindn razid bir dn d btv
skelet taplmamdr. Bu sbbdn d lnlrin say, tkrar edirm kll smklri il myynldirilir.
razidki quyularda hllik qaznt ilri aparlmamdr. Bu i balanandan sonra ldrlnlrin saynn
artaca bhsizdir. ndiydk taplm kll smklrindn 44- mxtlif yal uaqlara, 48-i qadnlara,
qalanlar is kiilr mxsusdur. Qaznt zaman razid he bir bzk yas, paltar akar edilmmidir. Bu da
demy sas verir ki, ermnilr qurbanlarn soyaraq zab-ziyytl qtl yetirmilr. Ermnilr qtl
yetirilnlri bilrkdn burada ktlvi kild basdrmlar. Dnmlr ki, ayn suyu myyn vaxtdan sonra
ktlvi mzarl yuyub, izi itirckdir. Lakin tsadf nticsind bu dhtli facinin st alm v ermni
xislti btn dnyaya blli olmudur. Bu tkzibedilmz faktn qarsnda he bir yalan, iftira dayana bilmz.
Bildirilmidir ki, yaxn vaxtlarda ktlvi mzarlqda mvafiq muzey v ba vermi dhtli faci il bal
mxtlif dillrd mlumatlar ks etdirn lvh yaradlacaqdr. Hminin razid byk bir abidnin d ina
edilcyi nzrd tutulmudur. Btn bunlar ermnilrin Azrbaycan xalqna qar trtdiklri soyqrm
siyastinin btn dnya ictimaiyytin dqiq v dzgn atdrlmasna xidmt edckdir.
AzrTAc
15 yul, 2008-ci il
181

PREZDENT KTABXANASI
1948-1953-c illr deportasiyasnn bzi mqamlar
1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi
surtd deportasiyas son 200 ild soydalarmzn balarna gtiriln facilr silsilsinin bir hlqsidir.
Deportasiya v yaxud halinin zoraklqla miqrasiyas sovet hakimiyyti illrind mxtlif sullarla hyata
keiriln siyasi repressiyann xsusi formas idi. Etnik tmizlm mqsdini gdn bu aksiya hm administrativ
xarakter dad n, hm d Ermnistanda yaayan xalqlardan yalnz birin azrbaycanllara amil edildiyi
n siyasi repressiya kimi xarakteriz edilmlidir. Min illr rzind myyn arealda formalam toplumun
gzlnilmz bir qrarla tarixi kklrindn qoparlaraq yurdsuzladrlmas is bu aksiyann qeyr-insani, antihumanist xarakterin dlalt edirdi.
1948-1953-c illr deportasiyasnn sbblrini myyn etmk n hmin dvrd gedn proseslr
nzr salmaq lazmdr. kinci dnya mharibsinin sonuna yaxn SSR-nin Trkiy il mnasibtlri hddindn
artq kskinlmidi. 1945-ci il martn 19-da SSR hkumti hl 17 dekabr 1925-ci ild imzalanan v sonradan
mddti dflrl uzadlan iki lk arasnda dostluq v neytrallq haqqnda mqavilni birtrfli qaydada denonsasiya etmidi. Lv ediln hmin mqavild bir-birin hcum etmmk v neytralla ml etmk bard
hdliklr var idi. Bu addm ona iar idi ki, Sovet ttifaq Trkiyy hcuma hazrlar. Sadc olaraq, Almaniya cbhsind mharibnin qurtarmasn gzlmk lazm glirdi. SSR rhbrliyi z hrktini onunla izah edirdi ki, 1942-ci ild almanlar imali Qafqaza glib xanda, Trkiy z qounlarn Cnubi Qafqaz srhdlrin
cmldiribmi v Sovet qounlarnn hmin cbhd mlub olaca tqdird, guya hcuma kemk istyirmi. Trkiynin 1944-c ilin avqustunda Almaniya il laqlrini ksmsini v 1945-ci il fevraln 23-d ona
qar mharib elan etmsini SSR rhbrliyi gecikmi addm kimi qiymtlndirir v Trkiyni "czalandrmaq"
istyirdi.
Mharibdn qalib xan SSR-nin z srhdlrini genilndirmk siyasti mharibdn sonra
formalamaa balayan Stalin-Molotov doktrinasnn sasn tkil edirdi. 1945-ci il iyunun 7-d SSR xalq
xarici ilr komissar V. Molotov Trkiynin SSR-dki sfiri S. Sarperi dvt edrk Boazlara birg nzart,
Bosfor v Dardanel rayonunda Sovetlr hrbi baza verilmsi, Qars v rdahann SSR-y qaytarlmas
haqqnda Sovet hkumtinin tlblrini elan etmidi. yunun 18-d V. Molotov S. Sarperl yenidn grrk
tarixi daltsizliyin brpa edilmsi n Qars v rdahann qaytarlmasn ultimativ qaydada yenidn irli
srmd.
Bel bir mqamda ermnilrin Trkiyy qar razi iddias il SSR-nin srhdlrini genilndirmk
planlar st-st drd. SSR-nin Trkiydn qopartmaq istdiyi razilri mskunladrmaq problemi qarya
xmd. Sovet rhbrliyi bu problemi xaricd yaayan Trkiy silli ermnilrin hesabna hll etmk niyytind idi. Qardan is btn ermnilrin katolikosunu semk kampaniyas glirdi. 1945-ci il aprelin 3-d btn
ermnilrin katolikosunun sekilri rfsind Emidzin kilssinin arxiyepiskopu Gevorq VI rkyan
mvcud problemlrin hlli il bal . Stalin mktubla mracit etmidi. . Stalin bu mqamdan istifad edrk,
arxiyepiskop Gevorq rkyan Moskvaya arr. Aprelin 19-da Gevorq rkyan SSR Nazirlr Sovetinin
nzdindki Dini lr urasnn sdri Polyanskinin mayiti il Stalinl grr. Stalin vvllr Emidzin
kilssin mxsus olmu torpaqlarn qaytarlmas tlbindn baqa, arxiyepiskopun btn xahilrinin yerin
yetirilcyini bildirir. nki hmin torpaqlar artq kolxozlara mxsus idi v qaytarlmas byk narazlqlar yarada bilrdi. Grn sonunda Stalin deyir: "Tezlikl mharib qurtaracaq. Bizim hkumt 1920-ci ild Ermnistann Trkiyy verilmi qrb quberniyalarn geri qaytarmaq istyir. Aydndr ki, hmin torpaqlarda ermnilr yaamaldrlar. Arzu olunandr ki, onlar Trkiydn qam v hazrda xaric splnmi ermnilr olsunlar.
Ona gr d tqribn yz min ermninin immiqrasiyasn tkil etmk lazmdr. Tezlikl bu bard hkumtin
qrar olacaq. Siz d z nvbsind bu id biz kmk etmlisiniz". Bunlar eidn Gevorq sevincini gizld
bilmir. O, bu mslnin hllind hr cr kmklik edilcyini vd edir v eyni zamanda bildirir ki, Ermnistanda iqtisadi vziyyt ardr v xaricdn glck bu qdr ermnini mnzill v rzaqla tmin etmk mmkn olmayacaq. Stalin cavab verir: "Eybi yoxdur, biz hr eyi edrik, tki repatriantlar sxnt kmsinlr". Mhz bu
grdn sonra ermnilrin xaricdn Ermnistana krlmsin ciddi hazrlq grlr. Hr eyi edrik
dedikd is Stalin xaricdn krlb gtirilck ermnilrin mnzil problemlrinin azrbaycanllarn
Ermnistandan deportasiya edilmsi yolu il hll edilmsini nzrd tuturdu.
1945-ci il mayn 15-d Ermnistan Kommunist Partiyasnn 1-ci katibi Q. Arutyunov mktubla . Stalin
mracit edrk xaricd yaayan ermnilrin Sovet Ermnistanna qaytarlmasn xahi edir.
yunun 22-d arxiyepiskop Gevorq rkyan btn ermnilrin katolikosu seilir. Katolikosun seilmsi
mnasibtil mxtlif lklrdn Emidzin gln din xadimlri frstdn istifad edrk Sovet hkumtin
mracit edirlr ki, Qars v rdahann Ermnistana birldirilmsi mslsini hll etsin.
182

PREZDENT KTABXANASI
Berlin (Podstam) konfransnn gediind SSR xalq xarici ilr komissar V. Molotov Byk Britaniyann
xarici ilr naziri A. denl iyulun 16-da keiriln gr zaman bildirmidi ki, 1921-ci ild Sovet dvltinin
zifliyindn istifad edn trklr Sovet Ermnistannn bir hisssini qoparmlar. Bunun nticsind d
ermnilr Sovet ttifaqnda zlrini incik hesab edirlr. Molotov bu sbbdn d SSR-nin vaxtil ona mxsus
olmu razilrin qaytarlmas mslsini qaldrdn bildirir. den Molotova cavab verir ki, ingilislr he vaxt
Sovet ttifaqnn razi iddias olduunu eitmmilr. Molotov bildirir ki, Sovet ttifaqnn Trkiyy qar
razi iddias ona gr meydana xb ki, Trkiy SSR il ittifaq mqavilsinin imzalanmasn tklif edir. Sovet
hkumti d buna z rtlrini irli srmkl cavab vermidir. Molotov Sovet Ermnistanndan knarda 1
milyon ermninin yaadn v onlarn vtn qaytmaq arzusunda olduqlarn bildirir. Dvlt balarnn
iyulun 22-d v 23-d keiriln grlrind d Stalin v Molotov SSR-nin Trkiyy qar razi iddiasn
qaldrrlar. Molotov dvlt balarna xritd Qars, Artvin v rdahan gstrrk, hmin razilrin 1921-ci
ild Ermnistan v Grcstandan qoparldn iddia edir.
1945-ci il noyabrn 21-d SSR Xalq Komissarlar Soveti "Ermnilrin xaricdn Sovet Ermnistanna qaytmalar il laqdar tdbirlr haqqnda" qrar qbul edir. Bu qrara v katolikos Gevorq rkyanla Stalin
arasnda olan razlamaya sasn, Emidzin kilssi xaricdki ermni din xadimlrin, partiyalara, xeyriyy
tkilatlarna, ermni diasporunun tannm nmayndlrin mracitlr gndrir ki, ermnilrin repatriasiyasn tkil etsinlr. Hmin ilin payznda Ermnistan hkumti yannda repatriantlarn qbulu v yerldirilmsi
zr xsusi Komit yaradlm v ermnilrin krlmsi nzrd tutulan lklr respublika hkumti z nmayndlrini gndrmidi. Artq Qars v rdahann Ermnistana birldirilcyin min olan ermnilr
frstdn istifad edib Dalq Qaraba da Ermnistana birldirmk istyirlr. M. Qorbaovun n yaxn
mslhtilrindn biri, SSR dalanadk Sov.KP MK-nn beynlxalq laqlr bsi mdirinin mavini
olmu Karen Brutens (onun atas Nerses Brutens Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetind b mdiri ilmi v
digr b mdiri R.Sevumyanla birlikd 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn deportasiyas prosesin rhbrlik ednlrdn biri olmudur) " " ( Moskva, 1998) kitabnda bu bard yazr:
"Hr 10-15 ildn bir ermnilr Dalq Qaraba mslsini qaldrr v tlb edirlr ki, vilayt tarixi vtnin kiik
bir hisssi olan sovet Ermnistanna birldirilsin. Yeri glmikn, Stalin faist Almaniyas il mkdalna
gr, Trkiyni czalandraraq dalti brpa etmk istyirdi. Trkiynin azad edilck ermni torpaqlarnda iki
vilayt partiya komitsi yaradlmal idi. Msln, Qars vilayt partiya komitsinin birinci katibi vzifsin Ermnistan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin katibi A. Koinyan tsdiq edilmidi". K. Brutens yazr ki,
1945-ci ilin sonu, 1946-c ilin vvlind Ermnistan KP MK-nn birinci katibi Arutyunov xaricd ermnilrin
ktlvi repatriasiyasn sas gtrrk, Dalq Qaraban v Naxvann Ermnistana birldirilmsi mslsini
K (b) P MK-nn ikinci katibi Malenkovla mzakir etmidi.
Hqiqtn d Q. Arutyunovun Moskvaya mracitindn sonra 1945-ci il noyabrn 28-d Q.Malenkov
Dalq Qaraban Ermnistana birldirilmsi tlbini M. C. Barova gndrir. 1945-ci il dekabrn 10-da M. C.
Barov cavab verir ki, o, ua istisna olmaqla, Q. Arutyunovun tlbi il o rtl razdr ki, Ermnistann zizbyov, Vedi, Qarabalar rayonlar Azrbaycana birldirilsin. Bundan sonra hmin msl qapadlm, vzind azrbaycanllarn Ermnistandan deportasiyas mslsi ciddilmidi.
SSR Trkiyy hcum etmk n hrbi qvvlrini Ermnistan srhdi boyunca cmldirmidi. 1946-c il avqustun 7-d SSR-nin verdiyi notada Trkiynin mharib dvrnd Almaniyaya gstrdiyi hrbi yardmlar xatrlanm, glck hcum n zmin bir nv hazrlanmd. Hmin dvrd Trkiynin etdiyi diplomatik manevrlr onu mharibdn qalib xm SSR-nin cngindn qurtard. Trkiyy hcum etmk niyytindn l kn Sovet hkumti SSR Ali Sovetinin 19 oktyabr 1946-c il tarixli frman il xaricdn Ermnistana "qaydan" ermnilr SSR razisin daxil olduqlar andan etibarn SSR vtnda statusu vermk mcburiyytind qalmd. Kemi SSR razisind yalnz ermnilr n ttbiq ediln bu sadldirilmi qayda 1936c il SSR Konstitusiyasna zidd idi. nki hmin Konstitusiyann 123-c maddsind gstrilirdi ki, SSR vtndalarnn hquq brabrliyi sarslmaz qanundur. rqi v milli mnsubiyytindn asl olmayaraq vtndalarn hquqlarnn hr hans kild pozulmas, aq-ana v dolay yolla onlara stnlk verilmsi, hminin
irqi v ya milli mstsnaln, yaxud nifrt v etinaszln hr cr tblii qanunla czalandrlr. Demli, hl
1946-c ild ermnilrin xatirin milli ayrsekiliy yol verilmi, SSR Konstitusiyas pozulmudu.
1946-c ild Suriya, Yunanstan, Livan, raq, Bolqarstan v Rumniyadan 50 min 900 nfr ermni immiqrasiya edilmidi. 1947-ci ild Flstin, Suriya, Fransa, AB, Yunanstan, Misir, raq v Livandan 35,4 min
nfr ermni qbul edilib Ermnistanda yerldirilmidi. Ermnistan rhbrliyi 1946-c il nisbtn 1947-ci ild
xaricdn krln ermnilrin saynn azalmasnn sbbini onunla izah edirdi ki, xaricdn gln ermnilr
sasn hr sakinlridir, onlar dalq rayonlarda yerldirmk mmkn deyil, krlnlr is yalnz rvan v
onun traf rayonlarnda mskunlamaq istyirlr. Ermnistan rhbrliyi xaricdn gln ermnilri qsdn dmiryol stansiyalarnda saxlatdrr, onlar arasnda tbliat aparrd ki, gr rvann traf rayonlarnda yerldirilmslr, geriy - xaric qaytmaq haqqnda Moskvaya teleqramlar vursunlar. Onlar btn bunlarn Sovet hku183

PREZDENT KTABXANASI
mtinin xarici lklrd nfuzuna mnfi tsir edcyini . Stalinin nzrin atdrdlar. Xaricdn is hr gn Ermnistana kmk arzusunda olan minlrl ermnilrin siyahs Moskvaya tqdim edilirdi.
Xaricd faliyyt gstrn Hnak v Ramkavar partiyalar, habel mumermni Xeyriyy ttifaq
krlmnin tkili n 1 milyon dollar xrclmidilr.
1947-ci il iyulun 12-d Trkiynin AB-la imzalad yardm haqqnda mqavil birdflik onu btn
thlklrdn xilas etdi. Bununla da SSR Trkiyy qar razi iddiasndan l kmk mcburiyytind qald.
Ermnilr Qars v rdahan Ermnistana birldirmk istklrin nail ola bilmslr d, digr istklrin
nail oldular. 1947-ci il dekabrn 23-d . Stalin "Ermnistan SSR-dn kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda" SSR Nazirlr Sovetinin 4083 nmrli qrarn imzalad.
Hmin qrarda gstrilirdi ki, 1948-1950-ci illrd knlllk prinsipi sasnda Ermnistan SSR-d yaayan 100 min kolxozu v digr azrbaycanl hali Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlsn. 1948-ci ild 10 min, 1949-cu ild 40 min v 1950-ci ild 50 min nfrin krlmsi nzrd tutulurdu. Hmin qrarn 11-ci bndind gstrilirdi ki, Ermnistan SSR Nazirlr Sovetin icaz verilsin ki, azrbaycanl halinin
Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi il laqdar onlarn boaltdqlar tikililri v yaay evlrini xaricdn Ermnistana kln ermnilrin yerldirilmsi n istifad etsinlr.
23 dekabr 1947-ci il tarixli qrarda azrbaycanllarn Ermnistandak dd-baba yurdlarndan krlmlrinin sbbi gstrilmmidi. Yalnz qrarn 10-cu maddsind Ermnistan v Azrbaycan nazirlr sovetlrin
taprlrd ki, hmin qrarn yerin yetirilmsi n bir ay mddtind konkret tdbirlr plan hazrlasnlar v
SSR Nazirlr Sovetin mruz etsinlr.
Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin 1948-ci il 2 fevral tarixli qrarna sasn 1948-ci ild Ermnistandan
krlck 10 min nfr halini qbul etmk v yerldirmyi planladrr. Qrarda Salyan, Saatl, Sabirabad,
li-Bayraml, Pukin, Acabdi v Xll rayon icraiyy komitlrin taprlr ki, 1948-ci il fevraln 15-dk
krlnlrin yerldirilcyi kolxozlarda olan bo yaay evlrinin tmiri v brpas n tikinti briqadalar
yaratmaq, onlar lazmi nqliyyat vasitsil tmin etmk, yaay evlrinin bir hisssini krlnlr vermk
istyn kolxozular akar etmk v uota gtrmk, kolxozlarda krlm il laqdar geni izahat ilri
aparlsn.
10 mart 1948-ci il tarixd SSR Nazirlr Soveti 23 dekabr 1947-ci il tarixli qrarna lav olaraq, . Stalinin imzas il 754 nmrli ikinci qrar qbul etmidi. Bu qrarda is krm il laqdar olaraq SSR hkumtinin, habel Azrbaycan v Ermnistan nazirlr sovetlrinin qarsnda konkret tdbirlrin hyata keirilmsi
vzifsi qoyulmudu.
Hmin qrarlarn icras il laqdar 1948-ci il iyulun 9-da Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin sdri T.
Quliyev SSR Nazirlr Soveti sdrinin mavini V. Molotova mktubla mracit edir ki, krlnlrin qbulu
n hazrlq ilrinin qeyri-qnatbx olmasn, azrbaycanllarn sasn Ermnistann dalq rayonlarnda yaamalarn, Kr-Araz oval rayonlarnda yaay evlrinin olmadn, torpan yararl hala salnmadn nzr alaraq, Ermnistan azrbaycanllarnn yaay n daha lverili olan zonalara krlmsin icaz verilmsini xahi etmidi. O, tbii iqlim raiti, iqtisadi potensial v ciddi ii qvvsin ehtiyac olan qrup rayona krlmni tklif etmi v bunu aadak kimi saslandrmd:
1. Kr-Araz ovalnn qrb rayonlarna, o cmldn Qasm smaylov, Sfrliyev, Tovuz, Qazax v
Astafa rayonlarna (heyvandarln, pambqln v kiniliyin srtli inkiafn tmin etmk n).
2. Xamaz, Dvi, Xudat, Qusar v Quba rayonlarna (Bak hrini meyv-trvzl tmin etmk n).
3. Gdby (kartof istehsaln artrmaq n) Zaqatala, Qax, Nuxa, Vartaen v Qutqaen rayonlarna (kinilik v heyvandarln inkiaf n).
Lakin SSR Nazirlr Soveti T. Quliyevin xahiin mhl qoymamd.
Ermnistandan krlck hali arasnda tbliat aparmaq, onlarn krlmsini srtlndirmk, yerlrd qarya xacaq problemlri hll etmk mqsdil 25 nfrdn ibart qrup Ermnistana gndrilmidi. Ermnistanda da dvlt komissiyas yaradlmd. Komissiyann trkibin hmin dvrd Ermnistanda rhbr vziflrd ilyn azrbaycanllar da daxil edilmidi. rvan hri Spandaryan rayon Soveti craiyy Komitsinin
sdri Rza eyxzad, Qarabalar rayon komitsinin katibi bi Abbasov, "Sovet Ermnistan" qzetinin redaktoru
Cfr Vlibyov, Keiknd (Mikoyan, sonralar Yeeqnadzor) rayon partiya komitsinin ikinci katibi ziz Cfrov, Basarker rayon partiya komitsinin birinci katibi Talb Musayev hmin komissiyann zv kimi hali
arasnda tbliat ii aparmaa thkim edilmidilr. Komissiya zvlri krlmsi nzrd tutulan kndlrd
olur, bu qrarn icrasnn mcburiliyini xalqa baa salr, Azrbaycanda yerldirilmsi nzrd tutulan rayonlara
nmayndlr gndrir, Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin krm msllri il laqdar Ermnistan SSRd yaradlan nmayndliyinin mkdalar il mslhtlmlr aparrdlar. rvan Pedaqoji Texnikumunun v
rvan Pedaqoji nstitutunun thsil Azrbaycan dilind olan fakltlrinin Azrbaycana krlmsin yardm
184

PREZDENT KTABXANASI
etmk n Azrbaycan Pedaqoji nstitutunun rektoru A.Seyidov, air v dbiyyatnas alim Cfr Xndan da
Ermnistana gndrilmidilr.
Krlm ilrinin vziyyti il yerlrd tan olmaq v onu vaxtnda baa atdrmaq mqsdil Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin sdri Teymur Quliyev v digr msul xslr Ermnistana glmi, krlmsi
nzrd tutulan kndlrin halisi il grm, onlar n Azrbaycanda lazmi rait yaradlmasna, mnzill,
hytyan torpaq sahsi il, ev heyvanlar il tmin edilcklrin zmant vermidilr. Eyni zamanda Azrbaycandan glmi nmaynd heyti Azrbaycann daxili imkanlarnn mhdudluunu nzr alaraq, krlm
prosesinin tdricn hyata keirilmsini Ermnistan rhbrlrindn xahi etmidi.
Plana sasn 1948-ci ild Ermnistandan 11.244 nfr (2.278 tsrrfat) krlmli idi. O cmldn,
yazda 6350 nfr (1.159 tsrrfat), payzda is 4884 nfr (1119 tsrrfat) krlmli idi. Hmin ild Ermnistan SSR-in Artaad, Basarker, Emidzin, Noyemberyan, Hoktemberyan, Beriya adna, Vedi, Zngibasar,
Kotayk rayonlarndan v rvan hrinin zndn azrbaycanllarn krlmsi nzrd tutulmudu.
Krlmsi nzrd tutulan v tutulmayan rayonlardan mxtlif tzyiqlr mruz qaldqlar n praknd halda Azrbaycana knlr d olmudu. Tkc Drlyzin Safolar, stisu (Cermuk) kndlrinin 70 tsrrfatndan 46-s ermni qonularnn tzyiqin dzmyrk, 1948-ci ilin noyabrnda praknd halda Klbcr dalarn ab Azrbaycana qamdlar. Qarl da armlarn kerkn halidn 40 nfri, o cmldn 20-y yaxn uaq borana db lmdlr.
Rsmi mlumata gr 1948-ci ild Ermnistandan Azrbaycana 2357 ail (11046 nfr) glmidir. Lakin
krlnlrin ksriyyti SSR Nazirlr Sovetinin qrarlarnda gstrildiyi kimi, mnzill tmin edilmmi,
krlnlr n nzrd tutulan imtiyazlar kaz zrind qalmd. Krlmnin birinci ilind halinin ksriyyti qaramal tvllrind, yaamaq n yararsz olan uuq-skk ictimai binalarda yerldirilmidi.
Vziyytin dzlmz olduunu nzr alaraq, 1949-cu il sentyabrn 21-d Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti SSR Nazirlr Sovetin mracit edir ki, hmin il krlm plan 12-15 min nfr endirilsin. Lakin SSR
Nazirlr Soveti planda nzrd tutulan 40 min nfrin krlmsini tkidl tlb etmidi. 1949-cu ilin oktyabr
ayna olan mlumata gr, Ermnistandan 983 tsrrfat (4000 nfr) krlm, 1500 tsrrfat birldirn
6000 nfr is krlm biletlri verilmidir. Htta Ermnistanda benzin atmadndan krm plann
vaxtnda yerin yetirmk mqsdil Azrbaycan z yanacaq fondundan halini dmiryol stansiyalarna gtirmk
n 60 ton benzin ayrmd. 1949-cu il dekabrn 2-n olan mlumata gr Ermnistandan 2368 tsrrfat
(10595 nfr) krlmdr. Krlnlr sasn Zrdab, li-Bayraml, Krdmir, Gyay, Mirbir, Salyan,
mili, Sabirabad, Jdanov, Yevlax, Ucar, Saatl rayonlarnda yerldirilirlr.
Hmin ild zizbyov, Axta, Basarker, Zngibasar, Noyemberyan, Mikoyan, Kotayk, Spitak, Dilican,
Abaran, Gorus, Kalinino, Martuni, Nor-Bayazid, Beriya, Allahverdi, Hoktemberyan, Emidzin, Amasiya v
Kirovakan rayonlarnn myyn qisim azrbaycanl halisi deportasiyaya mruz qoyulmudu.
1950-ci il yanvarn 10-da Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti v Azrbaycan K(b)P Mrkzi Komitsi "Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz oval rayonlarna krlm kolxozularn v digr azrbaycanl halinin tsrrfat chtc yerldirilmsi il laqdar txirsalnmaz tdbirlr haqqnda" qrar qbul
edir. Hmin qrarda gstrilirdi ki, 1948-1949-cu illrd Ermnistan SSR-dn 4674 tsrrfat (tqribn 20000
nfr) krlmdr. Krlnlrdn 1410 ail yerli sovetlr v kolxozlara mxsus evlrd, 3264 ail is
yerli kolxozular sxdrmaq hesabna yerldirilmidir. Hmin qrarda qeyd edilmidi ki, iki ild krllr
n cmi 80 tz ev tikilmidir.
Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti 1950-ci ild 3419 ailnin (13361 nfr) krlmsi haqqnda qrar qbul ets d, faktiki olaraq, rsmi v qeyri-rsmi krlmlrin say nzrd tutulduundan xeyli artq olmudu,
1950-ci ild krlnlr n 3500 ev tikmk planladrlm, faktiki is 470 ev tikilmi, 1488 kkn ailsi
hytyan tsrrfat sahsi il tmin edilmmidi.
Azrbaycanllarn z tarixi-etnik torpaqlarndan mmkn qdr srtl xarlmasn tmin etmk n
Ermnistan hkumtinin n qddar sullara l atdn hmin dvrn rsmi sndlrindn d grmk olar. Ermnistandan azrbaycanllarn krlm msllri zr Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin nmayndsi liyevin Ermnistan SSR Nazirlr Soveti yannda Krlm darsinin risi Karapetyana v Nazirlr Soveti sdrinin mavini Piruzyana nvanlanm 28 noyabr 1949-cu il tarixli mktubunda qeyd edilirdi: "Son zamanlar
Amasiya, Spitak v Vedi rayonlarnn ayr-ayr tkilatlar krlm bard sndlrin tam rsmildirilmsini,
kolxozularn krlmy razlq vermlrini gzlmdn, tsrrfatlar krmk n srtli hazrlq ilri
aparrlar. Hmin tkilatlar bu tsrrfatlarn mlakn bldrr, kolxozlar mcbur edirlr ki, yemi satsnlar
v htta n vaxt yola dcklrini gstrsinlr. Onlar kolxozularn bu v ya digr rayona krlmk arzusunda olub-olmamas il hesablamrlar, halbuki hkumtin krlm bard qrarna sasn, kolxozularn nmayndlri krlcklri yerlri qabaqcadan grb baxmal v z istklrin uyun yerlr semlidirlr. Krlm qaydalarnn bu cr pozulmas is kolxozular mcbur edir ki, onlar yuxar tkilatlara ikayt etsinlr,
onlarn kmk istmdiklri rayonlara krlmlrindn naraz olduqlarn bildirsinlr".
185

PREZDENT KTABXANASI
SSR hkumtinin azrbaycanllarn krlmsi haqqnda verdiyi qrarlar Ermnistan hkumtin ans
vermidi ki, rvan trafnda Ermnistann srhdlri boyunca mvcud olan azrbaycanl yaay mntqlri
birdflik xritdn silinsin. Ermnistan hkumtinin nmayndlri azrbaycanl halinin krlmy psixoloji chtdn hazrlanmas n mxtlif ayilr buraxrdlar. 1948-ci il mayn 3-d Ermnistan SSR-in daxili
ilr naziri Xoren Qriqoryann Mircfr Barova gndrdiyi Azrbaycanli halinin qardan gln krlm
il laqdar hval-ruhiyysi haqqnda arayda xsusn dalq rayonlarda halinin krlmy kskin mnfi
mnasibt gstrildiyi qeyd olunur. Hmin arayda Amasiya, Zngibasar, Bedi, Basarker, Artaat,
Qarabalar, Hoktemberyan, Qafan, Meri v Sisyan rayonlarnda yaayan ayr-ayr azrbaycanllarn
narazlqlarnn motivlri ifad olunmudur. Arayda diqqti kn mqamlardan biri d ondan ibartdir ki,
ayr-ayr ermnilrin ifadlri il, dolays il olsa da, rsmi Ermnistann mvqeyi atdrlr. Ermnilr Trkiy
il srhd boyunda mskunlam azrbaycanllar arasnda qabaqcadan bel bir xbr yaymdlar: "Azrbaycanllarn Ermnistandan krlmsi bh dourmur. lk nvbd, Araz v Axuryan (Arpaay - N. M.) aylar boyu yaayan azrbaycanllar krlck. Srhd rayonlarnn kndlri d azrbaycanllardan tmizlnck..." Baqa bir ayid is ermnilr z arzularn bel ifad edirdilr: "Azrbaycanllar tkc Ermnistandan
deyil, elc d Naxvan MSSR-dn krmk v Naxvan Ermnistan razisin birldirmk lazmdr".
Digr trfdn, yaranm frstdn istifad edn Ermnistan rhbrlri Grcstanla srhdd yerln strateji hmiyytli azrbaycanl kndlrinin d krlmsi n mxtlif sullara l atmdlar. Noyemberyan
rayonunun Lmbli v Aa Krpl kndlri Grcstann Marneuli rayonu (Boral) il hmsrhd olmaqla
yana, olduqca mhsuldar torpaqlar var idi. Lmbli kndini "Ermnistann Kaliforniyas" adlandrrdlar. Ermnistan rhbrlri bu kndlrin sakinlrinin razl olmadan onlar "knll kmk istyn" ilk tsrrfatlarn siyahsna daxil etmidilr. Ermnistan SSR Nazirlr Sovetinin 29 sentyabr 1948-ci il tarixli qrarna sasn
Lmbli kolxozu sasnda zeytun sovxozu, Aa Krpl kolxozu sasnda is subtropik bitkilr sovxozu yaradlmas v hmin tsrrfatlarda xaricdn gln ermnilrin yerldirilmsi nzrd tutulmudu. 70 tsrrfatdan (370 nfr) ibart Aa Krpl kndinin sakinlrinin bir hisssi qonu Qazax rayonuna, habel Grcstann Boral rayonuna, Noyemberyan rayonunun Yuxar Krpl kndin v Allahverdi filiz mdnin krlrk knd boaldlmd. Lmblililr is Salyan rayonuna kmkdn imtina etmidilr. Ona gr d, 245 tsrrfatdan 1192 nfrdn ibart olan bu kndin krlmsi txir salnaraq, 1949-cu il krlm planna daxil
edilmidi. Hmin il yaz-yay aylarnda Ermnistan rhbrlri lmblilrin deportasiya olunmas n mxtlif
tzyiq sullarna l atr, htta hquq-mhafiz orqanlarnn vasitsil halini qorxudaraq, onlardan kndi trk etmlrini tlb edirdilr. Noyemberyan rayonunun rhbrlri Lmbli kolxozunun mlakn, mal-qarasn zorla
Yuxar Krpl kndin thvil verirlr. lacsz qalan lmblilrin bir qismi Grcstann azrbaycanllar yaayan kndlrin splnmli olurlar. Marneuli rayonunda snacaq tapm lmblililri noyabrn 28-d dy-dy komalarndan xararaq, yenidn Lmbliy qaytarrlar. Lakin artq lmblililrin ksr evlrind xaricdn
gln ermnilri yerldiriblrmi. Ona gr d, onlar evlrin buraxmr, Sadaxl dmiryol stansiyasnda yk
vaqonlarna dolduraraq, oradan rvan yaxnlndak Uluxanl stansiyasna gtirirlr.
Uluxanl stansiyasnda gn qar-boran irisind qalan lmblililri bir sutka rzind Sevan hrin,
oradan qayqlarla 8 saat rzind Basarkerin Zaal kndin, oradan xizklrl 18 km aralda Zod v Akils
kndin gtirib yerldirlr.
Basarkerdn geri qaydan lmblililr Grcstanla srhdd - Lmbliy yaxn yerd yeralt daxmalar
tikrk, orada yaamaa mcbur olurlar. Lmblililrin ikaytlrin yalnz . Stalinin lmndn sonra baxlmd. Moskvadan xsusi komissiya glib, lmblililrin ikaytlrinin haql olmasn Ermnistan rhbrlrinin
nzrin atdrmd. Yalnz bundan sonra, 1954-c ild Ermnistan KP MK "Lmblid evlrin kemi sahiblrin qaytarlmas v onlarn sovxozda i qbul edilmsi bard" qrar qbul etmidi.
Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin sdri T. Quliyev SSR Nazirlr Soveti qarsnda vsatt qaldrmd
ki, sonrak illrd krm plan aadak kimi myyn edilsin: 1951-ci ild 10000 nfr, 1952-ci ild 20000
nfr, 1953-c ild 20000 nfr, 1954-c ild 15000 nfr. Lakin 1951-ci ild 911 tsrrfat (3714 nfr), 1952ci ild 1257 tsrrfat (5512 nfr), 1953-c ild 1898 tsrrfat (8254 nfr) krlmd.
SSR Nazilr Sovetinin yuxarda adlad kiln qrarlarnn icra edilmsinin mcburiliyi ona gtirib
xarmd ki, Ermnistanda deportasiya edilndk mlayim iqlim raitind yaam, tmiz bulaq suyu imy
adt etmi halinin xeyli hisssi Kr-Araz ovalnda ictimai binalarda yatalaqdan, qzdrmadan, malyariyadan
v digr yoluxucu xstliklrdn mhv olmudur.
1951-ci ilin vvlindn etibarn, Azrbaycanda aq sma altnda qalan, tvllrd yerldiriln halinin
bir hisssi ar rait dzmyib Ermnistana - z kndlrin qaytmaa mcbur olurlar. yunun 1-n kimi 217
tsrrfat geri qaydr. Geri qaytmalarn ktlvi kil almandan qorxuya dn Ermnistan rhbrliyi byk
hay-ky qaldrr, onlar qbul etmkdn imtina edir. Halbuki, xaricdn gln ermnilri yerldirmk ad altnda Azrbaycana krln kndlrin bir oxu hl d bo qalrd. Xaricdn glnlrin czi hisssi knd rayonlarnda mskunlamdlar. Hr cr yal vdlrl xarici lklrdn gtiriln ermnilrin ksriyyti zlrini alda186

PREZDENT KTABXANASI
dlm hesab edir, sosial inkiaf baxmndan brbad vziyytd olan mslman kndlrin ayaq qoymaq istmirdilr.
Hl 1947-ci il mayn 22-d Ermnistan KP MK-nn birinci katibi Q.Arutyunov Stalin gndrdiyi
mktubunda gstrmidi ki, xaricdn gtiriln ermnilrin 300 nfri artq geri qaydb, 21 nfr srhdi kerk
Trkiyy qab, 110 nfr is srhdi kemk istyrkn yaxalanblar. Q.Arutyunov qaxtaanlarn
Ermnistan trk etmlrini iqtisadi problemlrl izah edirdi.
1953-c ild .Stalinin lmndn sonra Ermnistandan trklrin krlmsinin srti azalr v halinin
geriy qaytma prosesi srtlnir. Ermnistan rhbrlri trk, Martuni (Qaranlq), Qarabalar, Abovyan (Ellr), Emidzin rayonlarndan trklrin izinin silinmsin nail olsalar da, hr cr tqib v tzyiqlr tab gtirrk
Zngibasar rayonunun Zhmt, Qaraqlaq, Yuxar Necili, Vedi rayonunun Xalisa, Yengic, Arazdyn, Qaralar, idli, irazl kndlri, Basarker v Krasnoselo rayonlarnn kndlri qismn krlm qrafikindn yayna
bilmidilr. Sonradan krlnlrin bir qisminin geri qaytmalarna v onlarn hl d bo qalan kndlrind
yenidn mskunlamasna rat yaradanlar da mhz deportasiyadan yaynaraq, Ermnistanda qalan azrbaycanl
kndlrinin halisi olmudur. Onlar hr eylrini itirrk, geri qaydan haliy hr cr maddi v mnvi kmklik gstrir, onlarn tsrrfat qurmas n z imkanlarn onlarla bldrrdlr. Geri qaydan haliy qar
Ermnistan hkumtinin hr cr iqtisadi sanksiyalar ttbiq etmsin baxmayaraq, halinin byk ksriyyti z
kndlrind v ya gr onlarn evlrin ermnilr yerldirilmidis, qonu trk kndlrind yenidn mskunlamaa balamdlar. Ermnistanda z evlri ermnilr trfindn zbt ediln v baqa kndlrd mskunlamaq
imkanndan mhrum ediln yzlrl ail is zlrin yaay raiti dzld bilmdiklrindn yenidn Azrbaycana qaytmaa mcbur olmudular. Bellikl, Ermnistandan deportasiya v miqrasiya prosesi 1957-ci ildk
davam etmidi.
Azrbaycan SSR Nazirlr Sovetinin yannda Krlm zr Ba darnin mlumatna gr, 1954-c ild
749 tsrrfat (3368 nfr), 1955-ci ild 207 tsrrfat (965 nfr), 1956-c ild 360 tsrrfat (1543 nfr) deportasiya edilmidir.
Aradrmalar gstrir ki, azrbaycanllarn indiki Ermnistan razisindki tarixi etnik torpaqlarndan krlmsi (deportasiyas) haqqnda SSR Nazirlr Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qrar artqlamas il yerin yetirilmidir. Hmin qrarla Ermnistann 22 rayonundan 100 min azrbaycanlnn krlmsi nzrd
tutulmudusa da, slind, qrar zorak sullarla hyata keirilmi, 24 rayondan v rvan hrindn (200-dn
artq yaay mntqsindn) 150 min yaxn artq azrbaycanl deportasiya edilmidir.
Ermnistandan azrbaycanllarn deportasiyas il yana, yaay mntqlrinin adlarnn dyidirilmsi,
thsil v mdniyyt ocaqlarnn balanmas, rayonlarn birldirilmsi mliyyat aparlrd. Tkc 1947-1953-c illrd 50-y yaxn yaay mntqsinin adlar dyidirilmidir. Ermnistan SSR Ali Sovetinin 19 sentyabr
1950-ci il frman il aadak dmiryol stansiyalarnn adlar dyidirilmidir: Kolagirn-Tumanyan, Hamaml-Spitak, Ortakils-Maisyan, Tomarda-Vardakar, Arpaay-Axuryan, Budaen-Baqravan, Qaraqula-Gedap,
Drlyz-Araqadz, Boudlu-Arteni, Qaraburun-Qarmraen, Qaml-Sovetaen, Uluxanl-Masis, manalMxyan, Qmrli-Artaat, irazl-Ayqavan.
1951-ci il martn 19-da veriln frmanla Dilican rayonu cevan rayonu il, zizbyov rayonu Mikoyan
rayonu il, lyz rayonu Abaranla, Qarabalar rayonu Vedi il, Qukasyan rayonu Amasiya il birldirilmidi.
Kadr msllri hll edildikdn, yni msul vziflr azrbaycanllarn vzin ermnilri yerldirdikdn sonra bzi rayonlar yenidn ayrmdlar.
Ermnistanda krm aksiyasn hyata keirdikdn sonra trkdilli halinin azalmasn sas gtrrk rayon v respublika sviyyli trkdilli kadrlar ermnilrl vz etmy baladlar. Qarabalar, Vedi, Zngibasar,
Krasnoselo rayonlarnn partiya komitlrinin birinci katiblri, digr 10 rayonda is ikinci v nc katiblr dyidirilrk, yerlrin ermnilri tyin etdilr.
Sonralar is Ermnistan KP MK-nn katibi Mmmd sgndrov, knd-tsrrfat bsinin mdir mavini Rhim Allahverdiyev, MK-nn msul tkilats Cmd Sultanov, knd tsrrfat nazirinin mavini Hseyn Mmmdov vziflrindn azad edilmidilr. Ermnistan SSR Ali Sovetinin sdr mavini Mirz Birov
is Ali Sovetin 9 aprel 1949-cu il tarixli sessiyasnn qrar il tutduu vzifdn azad edilmidi. Msul vziflrd ilmi soydalarmzn Azrbaycana axn getdikc srtlnirdi. Btn bunlarla yana Amasiya, Basarker v Krasnoselo rayonlarndan baqa, yerd qalan rayonlarda Azrbaycan dilind xan qzetlr balanmd.
Krm illrinin hr cr tzyiq v sxntlarna baxmayaraq, Azrbaycan teatr sntin grkmli sntkarlar bx edn C. Cabbarl adna rvan Azrbaycanl Dram Teatr 1948-1949-cu illrd "Mdi bad", "Leyli v Mcnun", "Eq v ntiqam", "ah smayl" kimi srlri tamaaya qoymudu. Btn bunlara baxmayaraq,
1949-cu ild teatr azrbaycanllarn yaamad Basarker rayonunun mrkzin krm, sonra is balamdlar.
Ermnistanda azri trklrini basz qoymaq, ali thsilli kadrlarn oxalmasna imkan vermmk mqsdil ilk nvbd X.Abovyan adna rvan Pedaqoji nstitutunun thsil Azrbaycan dilind olan fakltlri dil-187

PREZDENT KTABXANASI
dbiyyat, tarix, corafiya, fizika-riyaziyyat fakltlri, Ermnistan Dvlt Qiyabi Pedaqoji nstitutunun eyniadl
fakltlri balanaraq Azrbaycandak mvafiq institutlara krldlr. Ermnistandan krln halinin
Xanlar rayonunda mskunlamasna hr cr maneilik trdildiyi halda, Azrbaycan elmin grkmli xadimlr
bx etmi rvan Azrbaycanl Pedaqoji Texnikumu Xanlar rayonuna krld.
Ermnistan rhbrlri xaricdn gln ermnilri yerldirmk bhansi il Naxvanla rvan arasnda vvllr tamamil azrbaycanllar yaayan razilrd xeyli miqdarda ermni halisinin yerldirilmsin nail oldular. rvan hrini zk qa kimi hat edn azrbaycanl kndlrind ermnilri mskunladrdlar. Krlm nticsind rvann trafndak trk, Qarabalar, Qmrli, Vedi, Zngibasar, Hoktemberyan, Emidzin rayonlarnn v Arpa-Sevan xtti trafnda yerln rayonlarn azrbaycanllar yaayan mnbit torpaqlar ermnilrin lin kedi. Ermnilr Trkiy il srhd boyunca yerln Vedi, Zngibasar, Hoktemberyan rayonlarnn azrbaycanl halisini krmkl, zlri n etibarl srhd zola tmin etdilr.
gr 1915-1920-ci illrd azrbaycanl hali Ermnistanda soyqrma, 1930-37-ci illrd repressiyaya
mruz qalmasayd, 1948-1953-c illrd 150 min yaxn hali deportasiya edilrk, Azrbaycana krlmsydi v bu krlm il yana mdni-maarif ocaqlar balanmasayd, rhbr kadrlar sxdrlb xarlmasayd, azrbaycanl halinin yksk tbii artm nticsind 80-ci illrin sonunda Ermnistanda azrbaycanllarn
say ermnilrin sayna nisbtn oxluq tkil edckdi.
Hl 1930-cu ild Ermnistanda yeni inzibati-razi blgsn keirilrkn 25 inzibati rayon yaradlmd.
Hmin vaxt bu rayonlarn d birind rhbr vziflrd (raykomun birinci katiblri, icraiyy komitlrinin
sdrlri, prokurorlar, mhkm sdrlri v s.) azrbaycanllar ilyirdilr. 1937-ci ild Ermnistann inzibati-razi blgsn dyiiklik edilmi, lav olaraq, daha 7 rayon yaradlmd. Rayonlar blnn zaman azrbaycanl
rhbr kadrlar ermnilrl vz edilmidi. Daha sonralar yeni 5 rayon da yaradlaraq rayonlarn say 37-y atdrlmd. Lakin cmisi rayonda (Amasiya, Basarker v Krasnoselo) birinci katib v yaxud icraiyy komitsinin sdri vzifsind azrbaycanllar ilyirdilr.
Ermnistandan azrbaycanl halinin krlmsi il laqdar olaraq Ermnistan mtbuat, xsusn d
"Sovet Ermnistan" qzeti he bir iz buraxmamdr. "Sovet Ermnistan" qzetinin 1948-1953-c illr shiflrindn yalnz onu mahid etmk olur ki, kndlrd halinin milli trkibi tdricn dyiir, rhbr kadrlar ermnilrl vz olunur, azrbaycanl kndlri tdricn ermni kndlrin evrilir.
mumiyytl, Sovet tbliat nticsind 1946-1950-ci illrd 15 xarici lkdn Ermnistana tqribn
150 min ermni krlb gtirilmidi. Xaricdn gln ermnilr Ermnistanda ikinci drcli vtndalar kimi baxrdlar. "Qaxdaan" (yni kgn - N. M.) adlandrlan xaricdn gln ermnilrl yerli ermnilr qohum
olmaq istmirdilr. "Qaxdaan"lara yksk vziflr etibar edilmirdi. Onlar kinci Dnya mharibsindn ac-yalavac xan SSR kimi bir lky kmlrin peman olmudular. Yal vdlrl xaricdn gtiriln ermnilr
Ermnistanda quru rk n saatlarla nvb gzlyirdilr. Aldandqlarn grn "qaxdaan" ermnilr gldiklri lklr qaytmaq istyirdilr. Lakin onlarn qaytmalarna icaz verilmirdi. Kemi SSR razisind ilk df
olaraq 1956-c il mayn 24-d etiraz mitinqlri keirilmidi. Fransadan gtiriln ermnilr hmin gn Fransann
xarici ilr nazirinin rvana glmsi mnasibtil rvanda etiraz mitinqlri keirmi, yenidn Fransaya qaytarlmalarn tlb etmidilr. 1958-ci ild Fransa prezidentinin SSR-y glmsi zaman da rvanda nmayilr tkil edilmidi. Bundan sonra Fransa ermnilrin geri qaytmaa icaz verilmidi. 50-ci illrin sonlarnda
xaricdn gln ermnilr ktlvi surtd geri qaytmaa balamdlar.
Ermnistan rhbrlrinin deportasiya edilmi azrbaycanl kndlrind xaricdn gtiriln ermnilrin
mskunladrlmas plan ba tutmad. Xaricdn gln ermnilr bir qayda olaraq, hrlrd v yaxud xsusi
olaraq onlar n salnm hr tipli qsblrd mskunlardlar. Ninki 1948-53-c illrd v bundan sonrak illrd Ermnistandan deportasiya olunmu azrbaycanl kndlri, stlik Ermnistann dalq rayonlarnn
bir ox ermni yaay mntqlri d boalmd. Ermnistan KP MK-nn 1975-ci il yanvar plenumunda 476
kndin bo qald qeyd edilmidi. Bu, Ermnistanda mvcud yaay mntqlrinin d birindn oxunun xaraba qalmas demk idi. Btn bunlar o nticy glmy sas verir ki, Sovet hakimiyyti illrind Ermnistan
rhbrlri azrbaycanllar yaamaqdansa, kndlrin xaraba qalmasn stn tutmular.
XX srin 40-50-ci illrind Ermnistandan azrbaycanllarn respressiyaya mruz qoyularaq deportasiya
edilmsi prosesi il bal materiallar mxvi qrifi altnda saxland n SSR dvrnd tdqiq edilmmidir.
SSR Ali Soveti 14 noyabr 1989-cu ild "Zorla krlm xalqlara qar repressiya tdbirlrinin qanunsuz v
cinaytkar tdbirlr hesab edilmsi v onlarn hquqlarnn tmin olunmas haqqnda" byannam v SSR Nazirlr Soveti buna mvafiq olaraq xsusi qrar qbul etmidir. Hmin byannamd btv xalqlar zorla krmk praktikasn beynlxalq hququn saslarna, sosializm quruluunun humanist tbitin zidd olan n ar cinayt kimi qtiyytl pislmi, repressiyaya mruz qalm btn Sovet xalqlarnn hquqlarnn brpas n
mvafiq qanunvericilik tdbirlrinin grlmsi zruri hesab edilmidi. SSR Ali Sovetinin 14 mart 1991-ci il
tarixli qrar il repressiya olunmu xalqlarn qanuni hquqlarnn brpa edilmsi haqqnda qrar qbul etmidir.
Lakin adlar kiln sndlrd deportasiya olunmu xalqlarn srasnda Ermnistandan deportasiya olunan azr188

PREZDENT KTABXANASI
baycanllarn ad kilmmidir. Ona gr d indiki Ermnistan razisindn deportasiya edilmi soydalarmzn
z tarixi vtnlrin qaytmaq hququ tannmad v xalqmza qar ediln tarixi daltsizlik brpa olunmad.
Bu, kemi SSR rhbrliyinin Azrbaycan xalqna qar qrzli mnasibtindn irli glirdi.
Tdqiqatlardan Ataxan Paayev, Bxtiyar Ncfov, Cmil Hsnli, Ltif Hsnova, sd Qurbanl v
baqalar azrbaycanllarn Ermnistandan deportasiyasnn sbblrini, facinin miqyasn v onun nticlrini
xronoloji rivd aradrmlar.
Prezident Heydr liyevin 18 dekabr 1997-ci ild imzalad "1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR-dki tarixi etnik torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyas haqqnda" frman xalqmza qar
siyasi qrarla hyata keiriln bu tarixi cinayt hquqi-siyasi qiymt verilmsi v onun beynlxalq ictimaiyytin nzrin atdrlmas mqsdini dayrd. Cmisi iki bddn ibart olan bu frmann 1-ci bndin sasn
1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi surtd
deportasiyann hrtrfli tdqiq edilmsi, Azrbaycan xalqna qar dvlt sviyysind keirilmi bu tarixi
cinayt hquqi-siyasi qiymt verilmsi v onun beynlxalq ictimaiyyt atdrlmas mqsdi il dvlt
komissiyas yaradlmdr. Sndin 2-ci bndind is Nazirlr Kabinetin taprlr ki, frmann icras il bal
msllri hll etsin. ox tssf ki, indiydk bu tarixi cinayt hquqi-siyasi qiymt verilmsi mslsi hll
edilmmidir. Beynlxalq ictimaiyyt hl d Azrbaycan xalqnn bana gtiriln bu facinin miqyasndan
xbrsizdir. Tkc onu qeyd etmk kifaytdir ki, Sovet hakimiyyti illrind repressiyaya mruz qalan xalqlar
haqqnda son dvrlrd Rusiyada oxlu tdqiqat srlri yazlmdr. Lakin azrbaycanllarn Ermnistandan
1948-1953-c illr deportasiyas fakt hl d rusiyal tdqiqatlarn srlrind zn yer tapmamdr. Sovet
hakimiyyti illrind xalqlarn repressiyas v deportasiyalar tarixini n xrda detallarna qdr aradran
demoqraf, professor Pavel Polyan (milliyytc ermni deyil - N.M.) myyn etmidir ki, SSR mkannda 110
deportasiya mliyyat hyata keirilmidir. O, hmin mliyyatlardan miqyasna gr seiln 47-sinin
siyahsn tqdim. Hmin siyahya 1938-ci ild Cnubi Azrbaycandan olan soydalarmzn (siyahda
iranllar kimi tsnif edilir - N.M.), ran inqilab yatrldqdan sonra z dstsi il bir mddt Azrbaycanda
yerln Mustafa Brzaninin krd silahl dstsinin 1948-ci ild deportasiyas fakt daxil edils d,
Ermnistandan soydalarmzn 1948-1953-c illr deportasiyas fakt daxil edilmyib. Bu, o demkdir ki, biz
hl d z hqiqtlrimizi dnya ictimaiyytin atdra bilmmiik. Ermnilrin yalanlar is hr yerd ayaq
ab yeriyir.
Azrbaycan xalqna qar hyata keirilmi bu tarixi cinayt, etnik tmizlm aksiyasna hquqi-siyasi
qiymt verilmsi n o vaxt qbul edilmi normativ sndlr (mumittifaq hmiyytli normativ v
qanunvericilik aktlar, Sovet hkumtinin, Kommunist Partiyasnn qrarlar, Respublika KP MK-nn v
Nazirlr Sovetinin v digr icra orqanlarnn qrarlar, SSR Nazirlr Soveti Yannda Ba Krm darsinin
v Azrbaycan SSR Krm darsinin arxivlrind saxlanlan fondlarn materiallar, hesabatlar v s.),
deportasiya olunanlarn hval-ruhiyysi il bal NKVD v KQB-y daxil olan mlumatlar, mracitlr,
yazmalar v s., rayon arxivlrind saxlanlan sndlr, deportasiya olunanlarn yazdqlar ikayt rizlri v s.
diqqtl saf-rk edilmli, sistemldirilrk sndlr toplular klind ap edilmlidir. Dvlt Kino-Foto
Sndlri Arxivind saxlanlan materiallar v canl ahidlrin ifadlri sasnda sndli filmlr seriallar kib
dnyaya nmayi etdirilmlidir. Yeni mskunlama yerlrind soydalarmzn zldiklri humanitar flakt
ayr-ayr aspektlr zr elmi-tdqiqat dvriyysin daxil edilmlidir.
Prezident Heydr liyevin 26 mart 1998-ci il tarixli Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda frmannn
imzalanmasndan sonra 31 mart 1998-ci ild Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisi xsusi sessiya keirmi,
azrbaycanllara qar soyqrm cinaytlrinin czasz qalmasn v bu bard beynlxalq ictimaiyytd
mlumatn olmamasn nzr alaraq beynlxalq tkilatlara mracit etmidir ki, XIX-XX srlrd ermni
milltilrinin v onlarn havadarlarnn azrbaycanllara qar trtdiklri soyqrm cinaytini tansn. Anoloji
addm 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi
surtd deportasiyas haqqnda frmanla bal da atlmaldr.
Azrbaycan tarixinin qara hrflrl yazlan bu shifsi d kompleks kild tdqiq edilmli v
aradrmalarn nticlri mxtlif dillr trcm edilrk dnya ictimaiyytinin nzrin atdrlmaldr.
Nazim MUSTAFA,
AMEA A.Bakxanov adna Tarix nstitutunun elmi iisi
Xalq qzeti, 6-7. 01. 2009
189

Azerbaycanlilarin Soyqirimi Ve Deportasiyasi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Azerbaycanlilarin Soyqirimi Ve Deportasiyasi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Azrbaycanllarn soyqrm v deportasiyas

I. mumi mlumat ..................................................................................................................................3

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

18. 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

II. Ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda dvlt yaratmaq sylri

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

III. Ermni vilaytinin tkili

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

IV. Ermnilrin randan krlb gtirilmsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

V. Ermnilrin Trkiydn krlb gtirilmsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

VI. 1905-06-c illr qrnlar

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

VII. 1918-1920-ci illr soyqrm

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi

VIII. Otuzuncu illr repressiyas