Celal Bayar Isıl Işlem

MALZEME MHENDSL BLM
MALZEME LABORATUVARI DERS
DENEYLER
SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY ...................................................................... 2-7

JOMINY DENEY ........................................................................................................................................... 8-14
YENDEN KRSTALLEME DENEY ...................................................................................................... 15-20
KELME SERTLEMES (YALANDIRMA) DENEY ..................................................................... 21-28
EKME TEST .............................................................................................................................................. 29-41
BASMA TEST .............................................................................................................................................. 42-48
EME TEST................................................................................................................................................. 49-52
ENTK-DARBE TEST .............................................................................................................................. 53-62
SERTLK TEST ........................................................................................................................................... 63-72
NUMUNE ALMA VE ZIMPARALAMA .................................................................................................... 73-79
PARLATMA VE DALAMA ...................................................................................................................... 80-85
MKROSKOBK NCELEME ..................................................................................................................... 86-94
YZEY SERTLETRME ......................................................................................................................... 95-101
DERSN RETM YELER

PROF. DR. AHMET TRK
DO.DR. SALM AHN
YRD. DO. DR. HLYA DURMU
MANSA 2013
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY

1. DENEYN AMACI: Farkl souma hzlarnda (havada, suda ve yada su verme ile)
meydana gelebilecek mikroyaplarn mekanik zelliklere etkisinin incelenmesi ve su
ortamnda
soutulan
numunenin
temperleme
ilemi
sonucunda
mekanik
zelliklerindeki deiimin gzlenmesi.

2. TEORK BLG
Tavlama ileminden sonra elikler yava ya da orta seviyedeki bir hzla
soutulduklarnda, ostenit ierisinde znm durumda bulunan karbon atomlar
difzyon ile ostenit yapdan ayrlrlar. Bundan hemen sonra, demir atomlar
konumlarn biraz deitirerek yeni bir hacim merkezli kbik (HMK) kafes yaps
olutururlar. Sz konusu ostenit dnm, zamana bal bir ekirdekleme ve
byme olay eklinde meydana gelir. Souma hz artrlp belirli bir deerin zerine
karldnda, karbon atomlar difzyon ile kat zeltiden ayrlmak iin yeterli zaman
bulamazlar. Demir atomlar bir miktar hareket etseler bile, karbon atomlarnn zelti
ierisinde hapsedilmeleri nedeniyle kafes yaps HMK yapya dnemez ve farkl bir
yap oluur. Hzl souma sonucunda oluan bu yapya "martenzit" ad verilir.
Martenzit, karbon ile ar doymu hacim merkezli tetragonal (HMT) yapya sahip bir
kat zeltidir.
tektoit alt elikler A3, tektoit st elikler A1 scaklnn 30-50 oC zerine
stldktan sonra hzla soutularak, yapda bulunan ostenitin, perlit yerine martenzite
dntrlmesiyle su verme gerekletirilir.
Pratik olarak % 0.2den az C ieren eliklere su verilemez.
stenitletirme Scakl:
Otektoid alt elikler, A3 izgisinin en az 10 C zerindeki bir scaklkta
ostenitletirilir. Eer otektoid alt bir elik, AC3 scaklnn altndaki scaklklarda
tavlanrsa bu elikte bulunan otektoid d ferrit, su verme ileminden sonra da yapda
aynen kalr. Sz konusu ferrit, i yapda yumuak blgelerin olumasna neden olur ve
sonuta elik sertleemez. Otektoid st karbon elikleri Acm ile A1 izgileri
arasndaki bir scaklkta
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ostenitletirilir. Acm izgisi olduka dik olduundan, btn yapy ostenite
dntrmek iin ok yksek scaklklara kmak gerekir.
Ancak, Acm izgisinin zerindeki scaklklarda yaplan uzun sreli tavlama ilemi
ostenit tanelerinin irilemesine neden olur. Ostenit tanelerinin irilemesi de atlama
olasln artrr.
Ostenitin homojenlii, karbonun ostenit ierisinde dzgn dalm veya her bir ostenit
tanesinin ayn karbon oranna sahip olmas demektir. Otektoid alt elikler
stldnda, A1 izgisinin zerindeki scaklklarda oluan ilk ostenit taneleri %0,8
orannda karbon ierirler. Istma devam ettike, oluan ostenit tanelerinin karbon oran
azalr ve AC3 izgisinin zerindeki scaklklara kld zamanda karbon oran
homojen olmayan ostenit taneleri oluur. elie, A3 izgisi zerindeki bir scaklktan
su verilirse karbon oran dk olan ostenit taneleri kritik souma hzlarnn daha
yksek olmas nedeniyle martenzit olmayan yaplara dnebilirler. Karbon oran
yksek olan taneler ise daha dk kritik souma hzlarna sahip olduklarndan,
martenzite dnrler. Bu ilem sonucunda, homojen olmayan ve sertlii deien bir
i yap elde edilir. Bu durumu nlemek iin difzyona imkan verecek ekilde elii
ok yava starak karbonun daha homojen dalmasn salamak gerekir. Ancak,
yava stma ilemi ok uzun sre aldndan pratik olmad gibi, ekonomik de
deildir. Bu nedenle eliin ostenitletirme scaklnda belirli bir sre tutulmas daha
uygun yol olarak grlmektedir. Bu scaklkta karbonun difzyonu daha hzl
olduundan, ksa sre ierisinde homojen bir yap elde edilir. Gvenli olmas
bakmndan her 25 mm'lik kalnlk veya ap iin eliin ostenitletirme scaklnda 1
saat'lik bir sre tutulmas tavsiye edilir.
2.1. Su verme
Su verme ostenitleme blgesinde belirli bir sre bekletilerek yaps tamamen
ostenitletirilmi bir eliin soutulmas olaydr. Su verme sz her ne kadar eliin
su ierisine daldrlarak soutulmas gibi bir anlam ieriyorsa da, eliin soutulmasn
ifade eden genel bir terimdir. Buna gre elik ostenitletirme scaklnda tutulduktan
sonra, su
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ierisine daldrlarak, ya banyosu ierisine daldrlarak, havada braklarak
sertletirilebilir.
elikler ister suda, ister yada veya havada sertletirilsin, sertlemeyi salayan
mekanizma, ostenitleme scaklnda beklemeyle oluan ostenitin souma sonras
hacim merkezli tetragonal (HMT) kristal kafes
yapsna sahip martensite
dnmesidir.
Martenzit Fe-C denge diyagramnda olmayan bir fazdr. eliin hzl soumas
sonucunda oluan martenzitik dnm TTT (Zaman-Scaklk-Dnm) diyagram
ile gsterilebilir (ekil 1).
ekil 1. TTT diyagram.

Bu diyagramda burun noktas denilen bir nokta vardr. Herhangi bir eliin su
verilerek sertletirilmesi iin gerekli souma hz, o elie ait TTT diyagramnda
burun noktasn kesmeyecek ekilde seilecek bir souma hzdr. Bu souma hz o
eliin sertletirilebilmesi iin gerekli minimum souma hzdr ve kritik souma hz
olarak bilinir.
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2.2.Temperleme (Menevileme)
eliklerde su verme sonras oluan martensit yaps olduka sert ve gevrektir.
Dolaysyla alma koullarnda kolayca atlayabilir ve hasara yol aar. Bu yzden
eliklere su verme
sonras temperleme ad verilen bir sl ilemle eliin tokluu ve sneklii arttrlabilir
(ekil 2). Bu srada sertlikte de bir miktar dme meydana gelir.
Temperleme scakl eliin tr ve parann kullanlaca yere bal olarak 150 600 C arasnda deiir. Tutma sresi para kalnlna bal olarak 1 2,5 saat
arasnda deiir. Genellikle 1 in kalnlnda bir para iin 1 saatlik bir temperleme
sresi uygulanr. Bu srenin sonunda para frndan karlarak havada soumaya
braklr. Temperleme bir difzyon olaydr, dolaysyla temperleme scakl ve tutma
sresi temperleme sonucunu etkiler.
ekil 2. Martenzit dnm ve temperleme ilemlerinin ematik gsterimi
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. DENEY MALZEMELER VE EKPMANLAR
Frn
C45 elii
Soutma ortamlar (Ya, su, hava)
Vickers Sertlik lm Cihaz
4. DENEYN YAPILII
Numuneler sl ileme tabi tutulmadan nce sertlii llr. stenitleme ileminden
sonra havada, suda ve yada su verilir. Ardndan her bir numuneden tekrar sertlik
lm alnr, deerler farkl souma hzna bal mikroyap deiimleri gz nne
alnarak kyaslanr ve yorumlanr. Suda su verilmi olan numune temperleme ilemine
tabi tutularak nihai sertlik deerleri llr. Deneyde C45 alamsz elik
kullanlacaktr.
5. SONULAR VE YORUMLAMA
Metalik
malzemelerin
ostenitleme
blgesinden
farkl
souma
ortamlarnda
soutulmalar sonucu mekanik zelliklerinde iyaplarna bal olarak farkllklar

meydana gelmektedir. Deney sonucunda souma hznda meydana gelebilecek
deiimler srekli souma erileriyle birlikte deerlendirilerek meydana gelen
mikroyaplarn mekanik zelliklere etkisi tespit edilmitir. Ayrca suda su verilmi
numunelere uygulanan menevileme ileminin iyapda meydana getirdii deiikliin
sertlie etkisi gzlenmitir.
6. DENEY RAPORU
Deney raporu aadaki sorularn cevaplarn iermelidir.
a) Deney aamalarn 5 madde ile zetleyiniz.
b) eliin balangtaki ve sl ilem sonucundaki sertliklerini gz nne alarak,
yaptnz sl ilemde meydana gelebilecek i yap deiimlerini izerek
yorumlaynz.
c) Havada, suda ve yada gerekletirilen farkl souma hzlarnn sonucunda elde
edilen verileri grafik izerek kyaslaynz.
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

7. KAYNAKLAR
a- http://www.istanbul.edu.tr/eng/metalurji/duy/lab/cii.pdf
b- Malzeme Bilgisine Giri, Mehmet Yksel, Cemal Meran
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
JOMINY DENEY
1. DENEYN AMACI: Bu deney ile incelenen elik alamn su verme davran
belirlenmektedir. Bunlardan ilki su verme sonras elde edilebilecek maksimum sertlik
deeri olup, ikincisi ise sertleme derinliidir (sertleme kabiliyeti). Detaylar Trk
Standartlar 1381de verilmitir.
2. TEORK BLG:
2.1.Sertleebilirlik
Ar yksek ve dinamik ykler altnda ve/veya soukta alan elik makine
elemanlarnn bu koullarda baaryla alabilmesi iin kbik martenzit (slah)
yapsnda olmas gerekir. eliin bu yapya ulaabilmesi nce martenzitik bir yapya
kavuturulmas ardndan da slah edilmesi ile mmkndr.
elik malzemenin martenzite dntrlebilmesi iin malzemenin stenit sahasndan
belirli bir kritik hzn zerinde soutulmas gerekir ki bu ilem su verme olarak
adlandrlr. nce kesitli paralarda alamsz elikler suda soutularak bu hz deerleri
yakalanabilmektedir. Ancak kaln kesitli paralarda para suya dahi atlsa i
kesimlerin
soumas
yava
olmakta
ve
kritik
soutma
hzn
yakalamak
zorlamaktadr. Bu durum zellikle byk boyutlu makine paralarnn tm kesitine su

verme ileminin zorlamasna hatta imkanszlamasna yol amaktadr.
Kritik souma hz, TTT diyagramlarnda burun noktasn kesmeden salanan en
dk souma hzdr. Su verme ileminde uygulanan souma hz, kritik souma
hzndan daha yksek ise, perlit ve beynit dnm tamamen engellenerek martenzit
yaps oluur. Eer souma hz kritik souma hzndan daha dk ise en son yapdaki
martenzitin miktar ve buna bal olarak da sertlik azalr. Bu yolla salanan sertlik
deeri eliin karbon miktarna baldr. Ostenitleme ileminden sonra karbr olarak
kalan karbon, martenzit reaksiyonunda yer almad iin sertlie etki etmez. ekil 1,
martenzit miktar, sertlik ve karbon miktar arasndaki ilikiyi gstermektedir.
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
JOMINY DENEY
ekil 1. Martenzit miktar, sertlik ve karbon miktar ilikisi.
eliklerin yzeyden derinlere kadar martenzite dntrlebilmeye yatknl

malzemenin sertleebilirlii olarak adlandrlr. Sertleebilirlik deneyleri su verme ile
elde edilen sertlik
derinliinin llmesi esasna dayanr. Bu derinlik, martenzit
miktarnn yzeyden itibaren yarya indii ya da % 50 martenzit ve beynitin var

olduu mesafe olarak ifade edilmektedir. Yksek sertleebilirlie sahip bir eliin
karakteristik zellii, yksek sertleme derinlii
gstermesi veya byk paralar
halindeyken bile tam olarak sertleebilmesidir. Sertleebilirlik ile sertlik farkl

kavramlardr. Maksimum sertlik eliin karbon miktarna baldr. Sertleebilirlik ise
eliin kimyasal bileimine ( karbon ve alam elementleri ) ve su verme srasnda
ostenit tane boyutuna baldr. elik parann boyutlar artt zaman souma hz
der ve ekirdek sertlii, ferrit ve perlit gibi fazlarn oluumuna bal olarak azalr
(ekil 2).
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
JOMINY DENEY
ekil 2. AISI 8630 elii iin Jominy deneyinden elde edilen verilerle srekli souma
erileri ve srekli zaman dnm diyagram arasndaki ilikilerinin gsterimi
2.2.Sertleebilirlie etki eden faktrler
Alam elementlerinden sertleebilirlii en fazla C, B, Cr, Mn, Mo, Si ve Ni etkiler.
Karbon,
martenzitin sertliini kontrol eder. elikte % 0,6ya kadar C ierii
arttnda eliin sertlii artar. Daha yksek seviyelerdeki karbon ierii olduu
durumda, ostenitten martenzite dnm tamamlanamaz. Bu da yapda kalnt ostenit
bulunmasna sebep olur. Bu durumda yapda martenzitin yannda ostenit
bulunacandan sertlik daha dk seviyelerde kalr. Karbon miktarnn yksek olmas
malzemenin daha gevrek bir davran gstermesine neden olur ve daha sonra yaplacak
olan ilemlerde sorunlar yaratabilir. Bu yzden % 0,4 Ca kadar olan eliklerde
sertleebilirlik kontrol daha kolaydr. eliin martenzitinin sertliine karbonun etkisi
10
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
JOMINY DENEY
su verme sonras karbon atomunun yap ierisine zoraki olarak skmas ile izah
edilebilir. Dier alam elementleri ise kafes yapsnda zoraki kalmadklarndan
karbonun etkisini yapmazlar. Bor, % 0,002 - 0,003 orannda elie ilave edildiinde %
0,5 Mo ilavesindeki etkiyi gsterir. Bor dk karbonlu eliklere ilave edildiinde
sertleebilirlikte en byk etkiyi gsterir. Cr, Mo, Mn, Si, Ni ilaveleri elikte
ostenitten ferrit ve perlite dnm geciktirir. Bu elementler ara yzeyde tane
bymesini engelleyerek sertleebilirlii arttrrlar. Ostenit tane boyutunun artmas ile
sertleebilirlik artar. Ferrit ve perlitin ekirdeklemesi ostenit tane snrnda heterojen
ekirdekleme ile gerekleir. Ostenit tane boyutunun artmas ekirdekleme iin
gereken blgenin daha az olmasn salar ve faz dnm gecikir. Bu yzden
ostenitleme scakl yksek seilerek tane boyutunun byk olmas salanabilir.
3. DENEY MALZEMELER VE EKPMANLAR:
Deney numunesi ve boyutlar: Jominy deneyi iin 25,4 mm apnda ve 101,6 mm

uzunluunda silindirik bir elik ubuk kullanlr (ekil 3).
ekil 3 : Jominy utan su verme deney numunesi ekil ve boyutlar
Makro Vickers (30 kgf) ya da Rockwell C sertlik testi
Frn
Jominy deney dzenei
11
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
JOMINY DENEY
ekil 4. Jominy deney dzenei

4. DENEYN YAPILII:
Sertleebilirliin belirlenmesi amacyla en yaygn kullanlan deney Jominy deneyidir.
Bu deneyde 25 mm apndaki 100 mm boyundaki silindirik bir numune ekil 4te
gsterilen dzenekle aln ksmndan su ile soutulur. Para boyunca farkl souma
hzlar elde edilir.
Numune su hortumundan 12,5 mm mesafede olacak ekilde yatay bir yzey zerine
oturtulur. Su scakl 24-28 C dir. Deney numunesi nce normalize edilir, verilen
boyutlarda ilendikten sonra bileimine gre uygun su verme scaklna (ostenitleme
scakl) kadar stlr ve bu scaklkta en az 30 dakika tutulur. Bu srenin sonunda
frndan karlan numune sratli bir ekilde deney dzeneine yerletirilir ve bir
ucundan su pskrtmek suretiyle soutulur.
Souma hz, elik ubuk boyunca su verilmi utan itibaren kademeli olarak azalr.
ubuk soutulduktan sonra eksenine paralel ve yzeyden itibaren 0,4-0,5 mm
derinliinde tala kaldrma ilemi yaplarak dzgn bir yzey elde edilir. Daha sonra
bu yzey kullanlarak, su verilmi utan itibaren belli aralklarla ubuun sertlii
llr. Sertlik lmleri su vermenin yapld alndan balanarak 1,5-1,5-2-2-2-2-22 mm olan mesafelerde yaplr. Toplam 15 mmyi bulan bu noktalardan sonra 5er mm
aralklarla lmler yaplr. Elde edilen sertlik deerleri mesafeye bal olarak bir
grafik zerinde belirtilerek, Jominy erileri elde edilir.
12
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
JOMINY DENEY
5. SONULAR VE YORUMLAMA:
eliin sertleebilirlik zelliklerinin tarifi iin, aadaki metotlardan birisi kullanlr:
a) Sertlik-su verme ucundan uzaklk deiim erisinin izilmesi veya eriye ait
verilerin tablo halinde sunulmas.
b) eliin alam miktarna bal olarak, su verme ucundan ve belirtilen bir
mesafedeki sertlik deerleri zerinden sertlemenin saysal olarak tanm yaplabilir.
Su verme ucundan artan uzaklkla sertliin azalmas yapda dnme urayan
martenzitin miktaryla ilikili olarak deimektedir (ekil 5).
ekil 5. Jominy deneyi sonucu elde edilen, sertliin su verilen utan uzakla gre
deiimini veren sertleebilirlik erisi
6. DENEY RAPORU
b) 1020, 1040 ve 4140 eliinin elde edilen mesafe-sertlik verilerine gre sertleebilirlik
erisini iziniz ve eriler arasndaki fark aklaynz.
c) Her bir mesafede oluabilecek mikro yaplar iziniz.
d) Yksek alaml eliklere neden Jominy deneyi uygulanmamaktadr? Aklaynz.
13
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
JOMINY DENEY
7. KAYNAKLAR
Dokuz Eyll niversitesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Jominy

Sertleebilirlik Testi Deney Fy
Ondokuz Mays niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Malzeme

retim Laboratuar I Deney Fy
Sakarya niversitesi Deney Fy
Yldz Teknik niversitesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Deney Fy
Malzeme Bilgisine Giri, Mehmet Yksel, Cemal Meran
14
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
YENDEN KRSTALLEME DENEY

1. DENEYN AMACI: Bu deneyin amac; yeniden kristalleme prosesinin ve
deformasyon oran ile yeniden kristalleme tav scaklnn proses zerindeki etkisinin
incelenmesidir.
2. TEORK BLG
Plastik deformasyon, metalik malzemelerin retiminde ve biimlendirilmelerinde
kullanlan en yaygn imal usuldr. Plastik ekil verme yntemleri, ilem scaklna
gre souk (T < 0.3 Te), lk (0.3 Te < T < 0.5 Te) ve scak (T > 0.5 Te) olarak
gruba ayrlmaktadr.
Metale souk ekil verme ilemi uygulandnda dislokasyon younluu ve buna bal
olarak sertlii ve dayanm artar, sneklilii ve tokluu ise der. Hareket eden
dislokasyonlar ya kaymay oluturur ya da baka dislokasyon, tane snr gibi engeller
ile durdurulur.
Engellerin nnde dislokasyonlarn ylmas (mesela tane snrlarnda) bitiik
tanedeki gerilmeyi artrr. Artan gerilme, bitiik tane iindeki dislokasyon kaynaklarn
harekete geirir. Bu ekilde plastik ekil deitirme taneden taneye geerek, tm
malzeme plastik ekil deitirmeye urar.
Plastik ekil deiimine uram metalin kristal tane yaps bozulur; taneler ekil
verme yn dorultusunda uzar (ekil 1).
ekil 1. Plastik deformasyon esnasnda tane yapsnda meydana gelen bozulma

Plastik
ekil
deitirme miktar
arttka
dislokasyon
younluu
da artar.
Dislokasyonlar birbirlerinin hareketini engelledikleri iin dislokasyon hareketi

zorlar. Bu olaya pekleme veya ekil deitirme sertlemesi denilir. ekil deitirme
sertlemesi (pekleme) nedeniyle, malzemeye verilebilecek deformasyon orannn bir
st limiti vardr. Bu limitin almas halinde malzeme atlamaya urar. nk souk
ekil verme srasnda
15
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

atomlar aras boluklarn olumas ve bu boluklarn konsantrasyonunun giderek
artmas sebebiyle malzemede yrtlma ve atlamalar oluur. Deformasyon oran belirli
bir deere ulatktan sonra, ekillendirme ilemine devam etmek iin malzemenin
tavlama ilemine tabi tutulmas gerekir. Bu tavlama srecinde malzeme yeniden
kristalleme sergiler.
Dislokasyon blgesindeki atomlar denge durumundan uzaklatklar iin dislokasyon
younluunun artmas (gerilmi yay gibi) malzemenin i enerjisini artrr. Plastik
deformasyon srasnda dislokasyon hareketlerinden kaynaklanan atom boluklarnn
olumas da souk deformasyona uram metallerde enerji kayna olarak kabul
edilir. Souk ilemde harcanan enerjinin ou sya dnr, fakat bir ksm
deformasyonla olumu eitli kafes hatalarna bal deformasyon enerjisi olarak
metalde depolanr.
Denge durumu bozulan atomlar denge durumuna gelme eilimindedir. Dardan bir
enerji (s) verilecek olursa, malzeme eski dzenli haline gelir. Bu olaya yeniden
kristalleme denilir.
Yeniden kristalleme, plastik deformasyon esnasnda ekil deitirme ynnde
uzayarak lifsi hale gelmi, birbirine girerek snrlarn kaybolduu orijinal tanelerin,
ekirdeklenme ve byme prosesleri ile e eksenli bir formda tekrar teekkl ettikleri
bir prosestir.
Yeniden kristalleme olayna etki eden unsurlar iki grupta toplamak mmkndr;
birincisi, proses deikenleri; ikincisi ise, malzeme deikenleridir.
Proses deikenleri unlardr:
1. Deformasyon oran, scakl ve hz.
2. Tavlama scakl ve sresi.
Deformasyon miktarnn artmas ile malzemede hatal blgeler oalr, buna bal
olarak depolanan enerji artar, ekirdekleme kolaylar ve bu nedenle yeniden
kristalleme iin gerekli olan kuluka sresi azalr. Ayn scaklkta tavlandnda daha
fazla souk deformasyon gren metal daha hzl yeniden kristallemektedir.
Metalik malzemelerin belirli bir scaklkta yaplan tavlama ileminde yeniden
kristalleme gsterebilmesi iin belirli bir oranda deformasyona uratlm olmas
gerekir. Bu deere,
16
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

kritik deformasyon oran ad verilir. Kritik oranda ekil deitiren malzemede tavlama
ile birlikte ok iri taneli bir yap oluur. Kritik orann altnda ekil deitiren
malzemede yeniden kristalleme olumaz. Kritik deformasyon oran aldktan sonra,
deformasyon oranndaki artla birlikte tane boyutu klr.
Yeniden kristalleme scakl, souk deformasyona uratlm malzemede 1 saat
iinde primer yeniden kristallemenin tamamland scaklktr. Tavlama ilemine
devam edilirse, tane kabalamas, ikincil ve ncl yeniden kristalleme oluabilir.
Yeniden kristalleme iin iki tip enerjiye ihtiya vardr: deformasyon ve sl enerji.
Yeniden kristallemeyi etkileyen malzeme deikenleri unlardr:
1. Alam elementi oran ve cinsi.
2. Alam elementlerinin dalm (kat zelti veya ikincil faz/partikl)
3. Orijinal (balang) tane boyutu.
Deformasyon ncesi tane boyutunun da yeniden kristalleme zerinde etkisi vardr.
Tane boyutunun klmesi ile birlikte yeniden kristalleme hz artar. Daha ince taneli
yaplar oluur.
Yeniden kristallemede olaylar safhada incelenebilir (ekil 2 ve ekil 3):
ekil 2. Yeniden kristallenme tav srasnda zaman bal olarak gelien tavlama
aamalar ve buna bal yap deiimi
17
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ekil 3. Souk deformasyon ve tavlama ile malzemede meydana gelen deiikliklerin

ematik gsterilii
1. Toparlanma (0.1 - 0.3 Tergime)
Plastik ekil deitirmeye uram metale d enerji verilince ilk nce kristal
hatalarnda bir azalma grlr. Toparlanma evresinde dislokasyonlar dzene girer ve
malzemenin souk ilem mukavemetinde veya sertliinde bir miktar d kaydedilir.
Bu olay ters iaretli dislokasyonlarn bir araya gelmesiyle meydana gelir.
Ara yer atomlar bo yerlere yaynr,
Ters iaretli dislokasyonlar biri birini yok eder,
Bo yerler bir araya toplanr,
Dislokasyonlar ayn hizaya gelerek kk al tane snrlar oluur.
2. Yeniden Kristal Oluumu (0.3 - 0.5 Tergime)

Metale verilen d enerji artrlrsa, dislokasyon younluunun ok olduu yksek
enerjili blgelerde yeni kristal ekirdekleri oluur. Bu ekirdekler byyerek
malzemenin yeniden kristallemesi tamamlanr.
18
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yeniden kristalleme sonucunda, souk ilem sonucunda deforme olmu tanelerin
yerini tamamen yeni taneler alr. Bunun sonucu olarak malzeme souk ilem ile
kazand mekanik zelliklerini tamamen kaybeder.
Yeniden kristalleen malzemenin kristal tane bykl, oluacak ekirdek saysna,
ekirdek says da dislokasyon younluu fazla olan blgelerin okluuna bal
olduu iin kristal tane bykl ekil deitirme miktarna baldr.
Yeniden kristalleme iin gerekli d enerji malzemeyi starak salanr. Bu olaya
tavlama denilir.
3. Tane Bymesi ( > 0.5 Tergime)
Malzemenin tavlama sresi ve tavlama scakl artrlr ise taneler byyerek irileir.
Byle bir yap ou zaman arzu edilmez.
Alminyum alam
Frn
Optik Mikroskop
Hidrolik Pres
Vickers Sertlik lm Cihaz
4. DENEYN YAPILII
lem grmemi numunelerin mikroyap incelemesi ve sertlik lm yaplr.
Balang ap 30 mm ve kalnl 10 mm olan Al 1050 numuneler, %10 ve %15
olmak zere iki farkl souk deformasyon oranna gre
plastik ekil verilir.
Deformasyon sonras sertlik lm yaplr. Souk deformasyon sonucu elde edilen

numunelere, 400 C scaklkta 1, 1,5 ve 2er saat olmak zere yeniden kristalleme
tavlamas uygulanr ve tekrar sertlik llr. Numuneler metalografik olarak
hazrlanr.
Souk deformasyon ve yeniden kristalleme tavlamas prosesleri sonucunda elde
edilen numunelerin tane boyutu, optik mikroskop yardmyla belirlenir ve her bir
numuneden 5 tane boyutu lm alnr.
19
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yaplan incelemeler sonucunda deformasyon yzdesi ve tavlama sresinin yeniden
kristalleme zerindeki etkisi belirlenmi olur.
6. DENEY RAPORU
b) Yeniden kristalleme ilem sresine ve deformasyon oranna bal olarak sertlik
deiim grafiini iziniz ve yorumlaynz.
c) Yeniden kristalleme scaklnn etkisini aratrp referans belirterek yaznz.
7. KAYNAKLAR
Ondokuz Mays niversitesi, Malzeme Bilimi ve Mhendislii, Malzeme retim

Laboratuar I Deney Fy
Pamukkale niversitesi, Malzeme Bilgisi Dersi, Yard. Do. Dr. Hayri N
Sakarya niversitesi, Teknoloji Fakltesi, Metalurji ve Malzeme Mhendislii

Blm, Metalurji ve Malzeme Laboratuar ve Uygulamalar Ders Notu
20
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
KELME SERTLEMES (YALANMA) DENEY

1. DENEYN AMACI: Alminyum alamlarnda kelme sertlemesinin (yalanma)
mekanik zelliklere etkisinin incelenmesi ve sertleme mekanizmasnn renilmesi.
2. TEORK BLG
kelme sertlemesi terimi, genel bir ifadeyle birbirleri ierisinde snrl znrle
sahip (tek faz blgesi ieren) alamlara uygulanan bir sertletirme yntemidir. Bu
ilem, ikinci fazn bir matris iinde kat zeltiden kelmesi sonucu alamn
mukavemetinin artmasn salar. kelme sertlemesi, demir d malzemelerde
zellikle alminyum esasl alamlarda dierlerine gre daha geni apl bir kullanm
alanna sahiptir.
kelme sertlemesinin uygulanabilmesi iin, alam sistemi iki nemli n art
salamaldr. Bunlar:
1- Bir elementin dier element iinde kayda deer miktarda, yani yzde birka
orannda znebilmesi
2- Ana element iindeki znen elementin znme snrnn, scakln dmesiyle
birlikte hzla azalmas (solvs erisine sahip olmaldr)
kelme sertlemesi sl ilemi aamada gerekletirilir:
1. zeltiye alma ilemi,
2. Ani soutma ile ar doymu yap elde etme,
3. Yalandrma ilemi.
Yalanma ancak denge diyagramnda solvs erisi bulunan alamlarda ve sadece
solvs erisinin snrlad kat eriyik bileimlerinde meydana gelebilir. Bu nedenle
alminyum
alamlarnn
bazlar
yalandrlabilir.
Yalanabilir
alminyum
alamlarndan 2XXX, 6XXX ve 7XXX serisi alamlarn sl ilemi teknolojik adan

nem tar.
Bir alamn kelmeyle sertleebilirlii iin temel koul alam elementinin
znebilirliinin den scaklkla birlikte azalmasdr. ekil 1de verilen Al-Cu denge
diyagramndan da grld gibi, Cunun znrl scakln dmesi ile birlikte
21
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

azalmaktadr. zeltiye alma ileminin ardndan kat eriyik ani soutularak ar
doymu yap elde edilir.
ekil 1. Alminyumun ierisinde bakrn scakla bal olarak znebilirlii
nc aamada olan yalandrma ileminde ar doymu yap ierinde ikincil fazn

kk partikller halinde kelmesi salanr (ekil 2). kelmenin balangcnda,
kelti
boyutu
ok
kk
olduundan
keltiler
deformasyon
srasnda
dislokasyonlarn hareketini ok az etkileyebilirler, bundan dolay malzemenin

sertliinde nemli bir deiiklik grlmez. Fakat keltilerin boyu arttka
dislokasyon hareketleri zorlar. Dolaysyla malzemenin dayanm ykselir.
22
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ekil 2. kelme sertlemesi srasnda meydana gelen mikroyapsal deiimler.

Alminyum alamlar iin oda scaklnda uzun srede (birka saat ile birka hafta
arasnda) yaplr ise doal yalandrma ilemi olarak isimlendirilir. Eer oda
scaklnn zerindeki bir scaklkta yaplrsa (100 oC ila 200 oC arasnda) yalanma
ilemi hzlandrlr. Bu tr yalanma yapay yalandrma olarak isimlendirilir.
Sertleme Mekanizmas
kelme sertlemesi genel olarak yksek dayanml alminyum alamlarna
uygulanr. ekil 1deki Al-Cu faz diyagramndan grld zere; , bakrn
alminyum iinde yapt yer alan kat zeltisi; ise CuAl2 metalleraras bileiini
temsil eder. Denge halindeki faznn kelme sertletirmesi ilemindeki geliimi
srasnda srayla bir takm ara veya gei fazlar olumaktadr (ekil 3 ve ekil 4).
Alamn mekanik davran bu gei fazlarnn paracklarna ait zelliklerden
etkilenir. Sertlemenin ilk kademelerinde bakr atomlar kat zeltisi iindeki birok
noktada olmak zere, bir veya iki atom kalnlnda ve yaklak 25 atom apndaki ok
ince diskler eklinde bir araya gelerek kmelenir.
23
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bu atom topluluklar genellikle Guinier-Preston (GP) blgeleri olarak adlandrlr ve
ok kk boyutta olduklar iin, bunlar henz bir kelti parac olarak addedilmez.
Ancak bakr atomlarnn zamanla yaynmasyla, bu atom topluluklarnn boyutu da
byr, kristal yap oluturarak birer faz parac haline gelir. kelen paracklar
kararl faz yapsna kavumadan nce, srasyla ve olarak gsterilen iki gei
fazn oluturur.
ekil 3. faznn kelmesi esnasnda meydana gelen ara fazlar ve sertlie etkileri
24
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ekil 4. Al-Cu alamnn yalanma srasnda farkl evrelerdeki mikroyaplar a) GP

zonlar (720000x) b) (63000x) c) (18000x) d) (8000x)
kelme sertlemesi, hareket edebilen dislokasyonlarn yolu zerinde kk ve sert
partikllerin olumasnn salanmasyla gerekletirilir. ekil 5 ve ekil 6dan da
grld gibi, kelti partiklleri dislokasyon hareketlerini engelleyerek malzeme
mukavemetinin artmasn salar. kelen II. fazn tr, dalm, miktar, ortalama
ap ve says mukavemet deerini etkiler. kelen II. faz tanecikleri yap iinde ne
kadar kk, sk ve homojen olarak dalmlar ise, mukavemette o kadar yksek
olmaktadr.
Mukavemet art mekanizmasnn tabiatn anlamann en iyi yolu, dislokasyonlarn
kelen ikinci faz ile etkileimlerini incelemektir. Kayan dislokasyonlarn kelti
partikllerle etkileimi t olarak ifade edilebilen miktarda kritik kayma gerilmesini
arttracaktr. Teorik almalar, t yi dislokasyon-partikl etkileim parametrelerinin
bir fonksiyonu olarak tespit etmeye dayanmaktadr. Dislokasyon-partikl etkileimini
gruba ayrmak mmkndr. Bu ayrm, dislokasyonlarn kelen partikllere ne
ekilde nfuz ettikleri esasna gre yaplmaktadr. Dislokasyonlar, 1) partiklleri
halkaya alrlar, 2) partiklleri keserler ve 3) partikller etrafnda apraz kayarlar.
25
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. Partikllerin Halkalanmas
ekil 5. Dislokasyonlarn kelen partiklleri halkaya almas

2. Partikllerin Kesilmesi
ekil 6. kelen partikllerin dislokasyonlar tarafndan kesilmesi

kelme sertlemesi uygulanan alminyum alamndan yaplm numuneler (AA

7075)
Solsyona alma ilemi iin frn,
Ani soutma ortam,
Yalanma ilemi iin etv,
Brinell veya Vickers sertlik lm cihaz.
4. DENEYN YAPILII
Deney malzemesi olarak 7075 alminyum alamndan retilmi numuneler
kullanlacaktr. Deney malzemesinin kalnl en az 5 mm olmaldr. Deneyin yapl
rnek olarak % 4 Cu, % 0,8 Mg, % 0,5 Mn ieren AlCuMg alam iin aklanabilir.
Solsyona alma ilemi 480oC lik bir frnda yaklak 1 saat sre ile gerekletirilir.
26
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Solsyona alma ileminden sonra numuneler frndan mmkn olduunca abuk
alnarak derhal souk suya daldrlarak ani soutma yaplrlar.
kelme sertlemesi alminyum alamlarnda ani soutmadan hemen sonra balad
iin ilk 15 dakika ierisinde yaplmaldr. Yalanma ilemi iin scaklk seilir: oda
scakl, 170 oC ve 250 oC. Oda scaklndaki yalanma (doal yalanma) ok yava
seyreder. ou zaman sertlik art birka saat sonra balar ve belirli aralklarla birka
hafta srdrlr.
Her iki scaklkta yaplan suni yalanmada sertlik lmeleri ksa aralklarla yaplr.
rnein, 170 oC iin , 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10 saat sonra ve 250 oC iin , , 1, 5, 2.5,
3.5, 5 saat sonra sertlik lm yaplr.
Suni yalanma iin scakl ayarlanabilir etv kullanlr. Sertliklerin llmesi iin
paralar soutulur. Etv dnda geen sre sonucu etkileyeceinden sertlik lme
ilemleri numune souyunca hemen yaplmaldr.
Alminyum alamlarnda 170 oCdeki yalanma ileminde birka saat boyunca sabit
kalabilen sertlik deerleri grlebilir. Ancak ilem devam ettiinde tekrar sertlik art
grlr. Suni yalanmada (doal yalanmada da olabilir) nce Guinier-Preston
blgelerinin olutuu ve devam eden yalanmada stabil olmayan intermetalik faznn
olumasdr.
Deney esnasnda sertlik ykseliinde dzensizlikler ve geni dalmlar grlebilir.
Bunun
sebebi,
deneylerin
dikkatli
yaplmay
ve
deney
malzemesindeki
homojensizlikler olabilir. Bu nedenle, deney numunesi says mmkn olduunca

fazla olmaldr.
Deerlendirme yalanma sresine bal olarak sertlik deiiminin grafik zerinde
belirtilmesiyle yaplr.
27
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

6. DENEY RAPORU
b) Yalanma ilemi srasnda llen sertlikler gz nne alnarak i yap deiimlerinin
deerlendirilmesi.
c) Yalandrma sresine bal olarak sertlik deiim grafii izilmesi ve grafiin
sertlemesi mekanizmalar da gz nne alnarak yorumlanmas.
7. KAYNAKLAR
Ondokuz Mays niversitesi, Malzeme Bilimi ve Mhendislii, Malzeme retim

Laboratuar I Deney Fy
http://www.istanbul.edu.tr/eng/metalurji/duy/lab/cos.pdf
AA 2024 Alminyum Alamnda kelme Sertlemesinin Mekanik zelliklere

Etkisi, . Y. Gven, Y. E. Delikanl, SD Teknik Bilimler Dergisi 2012 2 (4) 13-20
Malzeme Bilimi ve Mhendislii, William D. Callister, David G. Rethwisch
http://eyupyaylaci.com/malzemelerde-cokelme-sertlesmesi/
http://web.itu.edu.tr/ozgulkeles/dersler/Malzeme_Bilimi_11_2008.pdf
28
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
1. DENEYN AMACI:
Malzemede belirli bir ekil deitirme meydana getirmek iin uygulanmas gereken
kuvvetin hesaplanmas ya da cisme belirli bir kuvvet uygulandnda meydana gelecek
ekil deiiminin belirlenmesi mhendislikte byk nem tar. ekil deitirme ve bu
ekil deitirmeyi veren kuvvet arasndaki bant, malzemenin hangi koullarda
alabileceini ya da hangi koullarda ekillendirilebileceini belirlemektedir.
Kuvvet ve ekil deitirme arasndaki bantlarn incelenmesi bakmndan en basit
deney ekme deneyidir. ekme deneyi; malzemelerin statik yk altndaki elastik ve
plastik davranlarnn (mekanik zeliklerinin) belirlenmesi, mekanik davranlarna
gre snflandrlmas ve malzeme seimi amacyla yaplr. Bu deneyde standart ekme
numunelerinin mukavemet deerleri llr. Elde edilen deerler karlatrlarak,
malzemelerin mekanik zellikleri deerlendirilir. Metal malzemelerin ounda baz
mekanik zellikleri lebilmek iin standartlarda belirlenmi kurallar iinde ekme
deneyleri yaplr. ekil 1de rnek bir gerilme-ekil deiimi grafii verilmitir.
2. TEORK BLG
2.1.Tanmlar
Gerilme (): Birim alana etkiyen yk anlamna gelir ve aadaki formlle hesaplanr.
Deney numunesinin ekme kuvvetine dik dorultudaki kesit yzeyi balangta

A0, deney srasnda P kuvvetinin uyguland anda ise A ile gsterilirse, nominal
gerilme (mhendislik gerilmesi/hesaplanan);
(1)
29
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
Gerek gerilme (oluan gerilme);
(2)
Olarak tanmlanr.
Birim ekil Deitirme (e): Malzemeye kuvvet uygulandnda oluan boy
deiiminin kuvvet uygulanmadan nceki ilk boya orandr. Balang l boyu l0,
deneyin herhangi annda P yknn etkisi ile l deerini aldnda, ekme
dorultusundaki birim ekil deitirme (birim uzama);
(3)
bulunur.
Gerek ekil Deitirme (): Deney srasnda l boyu srekli deimektedir.
l
boyu deneyin herhangi bir annda l iken, dl gibi sonsuz kk bir uzama sonunda
birim ekil deitirmedeki art dl/l olacaktr. Bu bakmdan, l0 balang boyu l deerini
alncaya kadar meydana gelen toplam gerek ekil deitirme;
(4)
, logaritmik veya tabii ekil deitirme olarak da anlr ve l>l 0 olduu iin pozitiftir.
Denklem 3,
eklinde yazlp denklem 4e tanrsa,
30
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
(5)
bulunur.
Kk e deerleri yani elastik ekil deiimi iin,
alnabileceinden
kabul edilir. enin byk deerleri iin ve e arasndaki fark hzla artar.
Elastisite Modl (E): ki atom arasndaki ba kuvveti olarak tanmlanmaktadr
ve
malzemenin dayanmnn (mukavemetinin) lsdr. Elastisite modl malzemeye
ait
karakteristik bir zelliktir. Elastisite modl ykseldike, atomlar aras ba kuvvetinin

artt, bununla birlikte mukavemetin ve akma gerilmesi artt sylenebilir. Birim
uzama
ile normal gerilme (ekme ya da basma gerilmesi) arasndaki dorusal
ilikinin bir
sonucu olup birim uzama bana gerilme olarak tanmlanr. Birim uzama ile
normal
gerilme (ekme ya da basma gerilmesi) arasndaki dorusal iliki yle
tanmlanabilir:
(6)
Malzemeye kuvvet uygulandnda, malzemede meydana gelen uzamalar elastik
snrlar
iinde gerilmelerle orantldr. Buna Hooke Kanunu ad verilmektedir.
Elastisite
modl malzemeye ait karakteristik bir zelliktir.
Akma dayanm (a): Uygulanan ekme kuvvetinin yaklak olarak sabit kalmasna
karn, plastik ekil deitirmenin nemli lde artt ve ekme diyagramnn
dzgnszlk gsterdii ksma kar gelen gerilme deeridir. Bu deer akma
kuvvetinin
(Fa) numunenin ilk kesit alanna blnmesiyle (sa = Fa/A0) bulunur. Dk
karbonlu
yumuak elik gibi baz malzemeler, deney koullarna bal olarak belirgin
akma snr
gsterebilirler. Malzemelerin belirgin akma gstermemesi durumunda, genelde
%0,2'lik
31
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
plastik uzamaya (eplastik = 0,002) kar gelen ekme gerilmesi akma snr veya akma
dayanm olarak alnr (Off-set Kural). ekil 5 (B)de belirgin akma gstermeyen bir
malzemenin ekme diyagram ile bu malzemenin akma dayanmnn nasl belirlendii
grlmektedir.
ekme dayanm (): Bir malzemenin kopuncaya veya krlncaya kadar

dayanabilecei en yksek gerilme deeri ekme gerilmesi olarak tanmlanr. Bu
gerilme,
ekme diyagramndaki en yksek gerilme deeri olup, aadaki
forml ile bulunur.
Kopma Gerilmesi (K): Numunenin koptuu andaki gerilme deeridir.
32
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
ekil 1. ekme deneyinde niform uzama, bzlme ve kopma.
Yzde Kopma Uzamas (KU): ekme numunesinin boyunda meydana gelen en

yksek yzde plastik uzama oran olarak tanmlanr. ekme deneyine tabi tutulan
numunenin kopan ksmlarnn bir araya getirilmesi ile son boy llr ve boyda
meydana gelen uzama
(7)
bants ile bulunur. Burada Lo numunenin ilk l uzunluunu, Lk ise numunenin
krlma anndaki boyunu gsterir. Kopma uzamas ise;
(8)
bants yardmyla belirlenir. Bu deer malzemenin
snekliini
gsterir.
Yzde Kesit Daralmas (KD): ekme numunesinin kesit alannda meydana gelen
en byk yzde daralma veya bzlme oran olup;
33
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
bants ile hesaplanr. Burada A0 deney numunesinin ilk kesit alann, Ak ise
krlma anndaki kesit alann veya krlma yzeyinin alann gsterir. Ak nn
hesaplanmas isin hacmin sabit kalaca ifadesi kullanlr.
Kesit daralmas, kopma uzamas gibi snekliin bir gstergesidir. Snek

malzemelerde belirgin bir bzlme veya boyun verme meydana gelirken, gevrek
malzemeler bzlme gstermezler. ekil 2de gevrek ve snek malzemelerin krlma
davranlar ematik olarak gsterilmitir. ekil 3de gevrek ve snek malzemelere ait
ekme deneyi grafii grlmektedir.
ekil 2. Gevrek (A) ve snek (B) malzemenin krlma ekli.
ekil 3. Gevrek ve snek malzemelere ait ekme deneyi grafii.
34
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
Tablo 1. ekme Deneyi ile llebilen Malzeme Deerleri
Malzeme Deeri
Sembol
Birim
Rm ()
N/mm2 (MPa)
st Akma Dayanm (st Akma Snr)
ReH (st)
N/mm2 (MPa)
Akma Snrlar Alt Akma Dayanm (Alt Akma Snr)
ReL (alt)
N/mm2 (MPa)
ekme Dayanm
% 0,2 Uzama Dayanm (% 0.2 Uzama Snr) Rp0,2 (0.2) N/mm2 (MPa)
Kopma Dayanm
(k)
N/mm2 (MPa)
Kopma Uzamas
ek
Kopma Bzlmesi
rk
niform Uzama
eh
Elastisite Modl
N/mm2 (MPa)
Akma Snr Uzamas
eak
Rezilyans: Malzemenin yalnz elastik ekil deitirmesi iin harcanan enerji veya
elastik olarak ekil deitirdiinde absorbe ettii enerjiyi ekil deiimini yapan
kuvvetin kaldrlmas ile geri vermesi zelliine rezilyans denir. Bu enerji, gerilmebirim uzama (-) erisinin elastik ksmnn altnda kalan alan
ile belirlenir ve numune krlnca geri verilir. Elastik alanda akma snrna kadar
yaplan birim hacim ekil deiimi iine rezilyans modl denir.
35
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
Tokluk: Malzemenin birim hacmi bana den plastik ekil deitirme enerjisi olarak
tanmlanr ve malzemenin krlncaya kadar enerji depolama veya sourma yeteneini
gsterir. Tokluk, genellikle - erisinin altnda kalan alann
hesaplanmas ile bulunur. Bu formldeki malzemede krlncaya kadar meydana gelen

en yksek veya toplam birim ekil deitirme miktardr. Tokluun gerilmebirim
uzama erisi yardmyla belirlenii ekil 4te gsterilmitir.
ekil 4. Gerilme-birim uzama erisi yardmyla ekil deitirme enerjilerinin (rezilyans ve

tokluk) belirlenmesi.
2.2.ekme Diyagram
ekil 3ten grlecei gibi e balangta E ile dorusal olarak artar. Bu blgede ekil
deiimi elastiktir dier bir deyile ykn boaltlmas ile para balangtaki boyunu
alr. Dorunun (Hooke dorusu) eimi elastik modl (E) verir. Doru boyunca
E=E.e bants (Hooke kanunu) geerlidir. ekme deneyinde para uzarken kesit
yzeyi de azalr. Deney ubuunun eksenine dik dorultudaki birim ekil deitirme
36
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
(en veya kalnlk dorultusu) ile eksenel (boyuna) dorultudaki birim ekil deitirme
arasndaki orann mutlak deerine poisson oran denir.
ekil 5 (D)de A noktasna kadar elastik ekil deiimi vardr ve B noktasna kadar
ekil deiimi yine elastiktir. Fakat A ve B noktalar arasnda e ve n dorusal olarak
artmaz. Yani bu noktalar arasnda Hooke kanunu geersizdir. B noktas elastik snrdr.
Elastik snr; ekme yk kaldrld zaman malzemede kalc (plastic) ekil
deiiminin grlmedii en byk gerilmedir. Genellikle orant snr ile elastiklik
snr birbirine ok yakn olduklar iin, B noktasnn A noktas ile akt kabul
edilebilir. Elastik snr aldnda plastik ekil deiimi balar. ekil 5 (D)den
grlebilecei gibi plastik alanda ekme erisinin E maksimum noktasndan nce
bir D noktasnda yk boaltld takdirde, geriye dn OA dorusuna paralel DD
dorusu boyunca olur. Yk boaldnda toplam ekil deitirme elastik blgede
yaplan elastik ekil deiimi ee kadar azalmaktadr. Plastik ekil deiimi ep kadar
kalc birim ekil deitirmeye urad grlr.
Dk karbonlu eliklerde grlen belirgin akma (st akma ve alt akma snr )
grlmektedir. Arayer atomlar (C, N) dislokasyonlarn altndaki ekme gerilmesi
blgesine difze olurlar ve Cotrell Atmosferi diye anlan atom ylmalarn
olutururlar. Cotrell atmosferi dislokasyonun hareketini engeller. Dolaysyla
dislokasyonun hareket edebilmesi iin Cotrell atosferinden kurtulmas, bunun iin de
uygulanan gerilmenin ykseltilmesi gerekir. Gerilme, dislokasyonlar atmosferlerinden
kurtard anda gerilme deerinde ani bir dme olur. Akmann bu ekilde meydana
geldii en yksek nominal gerilme deerine st akma snr, akmann devam ettii
ortalama nominal gerilmeye alt akma snr denir (ekil 5 (A) ve 6).
37
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
ekil 5. ekme diyagramlar.

st akma snrndan sonra ekme ubuunda ekil deiimi homojen olmaktan kar
ve akma boyunca ubukta ekme dorultusu ile yaklak 45 a yapan bantlar oluur.
Lders-Hartmann bantlar olarak adlandrlan bantlar akma sresince tm ekme
ubuuna yaylr.
ekil 6. Lders-Hartmann bantlar.
38
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
Scaklk art ile dislokasyon hareketi kolaylamakta ve malzeme daha kk
gerilmelerde plastik ekil deiimine uramaktadr.(ekil 7)
ekil 7. Scakln malzemenin plastik ekil deiimine etkisi.

Malzemede kat zelti miktar artmas ile dislokasyon hareketini snrlayan arayer ya
da yeralan kat ergiyikleri olumaktadr. Miktar arttka ayn ekil deiimini
gerekletirmek iin gereken gerilme artmaktadr (ekil 8) . Dislokasyon hareketini
engelleyen faktrler ekme gerilmesini ve malzeme mukavemetini arttrmaktadr.
ekil 8. Malzemedeki kat zelti miktar deiiminin mukavemete etkisi.

ekme deneyi srasnda, deney parasnn kesiti srekli olarak azalr. Mhendislik
gerilmenin hesabnda, P ekme kuvveti deney balangcndaki Ao kesitine blnd
iin, deney parasna etki eden gerek gerilmenin mhendislik gerilmeden farkl
olduu aktr. Gerek gerilme, hesapland andaki ekme kuvvetinin, e andaki para
kesitine blnmesi ile bulunur. ekme deneyi srasnda, deney parasndaki ekil
deiimi de homojen deildir mhendislik % uzama (%) deney parasnn
39
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
boyundaki deiimin (l) orijinal boya blnmesiyle elde edilir. Gerek ekil
deitirme (% uzama) ise her an iin uzayan boya gre hesap edilir. Gerek gerilme ve
gerek uzama diyagram ekil 5 (C) de grlmektedir.
3. ekme Deneyi Cihaz ve Deneyin Yapl
ekme cihaz (ekil 9) esas olarak; birbirine gre aa ve yukar hareket edebilen,
deney parasnn baland iki ene ve bunlara hareket veya kuvvet veren, bu iki
bykl len nitelerden oluur. enelerden birisi sabit hzda hareket ettirilerek
deney parasna deiken miktarlarda ekme kuvveti uygulanr ve bu kuvvete karlk
gelen uzama kaydedilir. ekme testinde boyutlar standartlara uygun daire veya
dikdrtgen kesitli numune; ekme cihaznn enelerine balanr ve numuneye ekseni
boyunca yk uygulanr.
ekil 9. ekme deneyi cihaz.

ekme deneyinin yapl eitli standart ve kaynaklarda ayrntl biimde verilmitir.
Numune tipi byk lde malzemenin biimine gre seilir. ekme deney
numuneleri, ii dolu ubuk, boru, profil, kebent, levha veya inaat demirinden ilgili
standardlara gre talal ileme ile hazrlanr. ekme deneyinin yapl ve deney
numuneleri farkl standartlarda detayl olarak verilmektedir. Trk standartlarnda TS
138 A, B, C, D, E, F olmak zere alt tip numune bulunur. ekil 10da TS 138 A
normuna gre hazrlanm numune grlmektedir. Bu ekilde d0 numunenin apn, d
ba ksmnn apn (1,2d0), lv inceltilmi ksmn uzunluunu (l0 + d0), l0 l
uzunluunu (5d0), h ba ksmnn uzunluunu ve lt numunenin toplam uzunluunu
gstermektedir. ap 10 mm ve l uzunluu 50 mm olan ekme numunesi 10 x 50
40
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EKME DENEY
TS 138A eklinde gsterilebilir. Son yllarda Avrupa birlii uyum srecinde ekme
deneyi ile ilgili olarak kullanlan standart EN 10002dir.
ekil 10. ekme numunesi boyutlar.

4. Kaynaklar
Do. Dr. Ramazan KAYIKI, Ara. Gr. Glah AKTA, Sakarya niversitesi,
Teknoloji Fakltesi, Metalurji ve Malzeme Mh. Blm, ekme Deneyi Fy.
Mehmet Yksel, Cemal Meran, Malzeme Bilgisine Giri Cilt 2, MMO, 2010.
Yrd. Do.Dr. Kemal YILDIZLI, On Dokuz Mays niversitesi, Mhendislik

Fakltesi, Makine Mhendislii Blm, ekme/Eme Deney Fy.
Kayal ES., Ensari C., Dike F. Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, T
Kimya-Metalurji Fakltesi Yayn, 1996.
41
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BASMA DENEY
1. Basma Deneyinin Amac
Mhendislik malzemelerinin ou, uygulanan gerilmeler altnda biimlerini kalc
olarak deitirirler, yani plastik ekil deiimine urarlar. Bu malzemelerin hangi
koullar altnda ve ne zaman kalc ekil deiimine urayacaklarn bilmek ok
nemlidir. eitli yap elemanlarnn veya makine paralarnn etkisinde bulunduklar
ykler altnda biimlerini deitirmesi istenilmeyen bir olaydr.
Basma deneyi, ekme deneyinin tersi olarak kabul edilebilir ve ekme basma
makinelerinde basma kuvveti uygulamak sureti ile yaplr. Basma kuvvetinin etkin
olduu uygulamalarda kullanlan gevrek malzemelerin, mukavemet deerleri basma
deneyi ile belirlenir. Bu nedenle basma deneyinden elde edilen sonular gevrek
malzemelerle yaplan tasarmda dorudan kullanlabilirler. Basma deneyinde homojen
bir gerilim dalm salamak amacyla yuvarlak kesitli numuneler tercih edilir. Fakat
kare veya dikdrtgen kesitli numuneler de kullanlmaktadr. Basma deneyi
numunelerinde, numune ykseklii (h0) ile ap (d0) arasndaki h0/d0 oran olduka
nemlidir. Numunenin h0/d0 orannn ok byk olmas, deney srasnda numunenin
bklmesine ve homojen olmayan gerilim dalmna sebep olur. Bu oran kldke
numune ile basma plakalar arasnda meydana gelen srtnme deney sonularn ok
fazla etkilemektedir. Bu sebeple numunenin h0/d0 orannn 1.5 h0/d0 10 aralnda
olmas nerilir. Metalik malzemelerin basma numunelerinde ise genellikle h0/d0=2
oran kullanlr.
Basma kuvvetlerinin etkin olduu yerlerde kullanlan malzemeler genellikle gevrek
malzemelerdir ve zellikleri basma deneyi ile belirlenir. Gri dkme demir, yatak
alamlar gibi metalik malzemeler ile tula, beton gibi metal d malzemelerin basma
mukavemetleri, ekme mukavemetlerinden ok daha yksek olduu iin bu gibi
malzemeler basma kuvvetlerinin etkin olduu yerlerde kullanlr ve basma deneyi ile
bu malzemelerin mekanik zellikleri tespit edilebilir. Basma deneyi srasnda
numunenin kesiti devaml olarak arttndan, ekme deneyinde grlen Boyun
teekkl problemi yoktur. Basma deneyi bilhassa gevrek ve yar gevrek malzemelerin
snekliini lmede ok faydaldr, zira bu malzemelerin sneklii ekme deneyi ile
42
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BASMA DENEY
hassas olarak llemez. Bu malzemelerin ekmede % uzama ve % kesit daralmas
deerleri hemen hemen sfrdr. Basma deneyinin dier bir avantaj da ok kk
numunelerin bile kullanlabilmesidir. Bu avantaj, bilhassa ok pahal malzemelerle
alldnda veya ok az miktarda malzeme bulunduu durumlarda ok faydaldr.
2. Deneyin Yapl
Basma deneyi, standartlara gre hazrlanan deney numunesinin (rnek), sabit
scaklkta ve tek eksende, belirli bir hzla, malzeme dalncaya kadar (yk tayamaz
duruma gelene kadar) baslmas ilemidir. Basma makinalarnda basma plakalar
aracl ile rnee yk uygulanr. Yk uygulanan plakalarn alt ve st yzeyleri,
numunenin dey eksenine dik ve birbirine paralel olmaldr. Basma deneyinde,
numunenin kesiti srekli arttndan, ekme deneyinde grlen boyun verme olay
meydana gelmez. Snek malzemelerin basma deneyleri srasnda rnek ular ile
basma plakalar arasndaki srtnme kuvvetinden dolay, f olay olarak adlandrlan
ime meydana gelir. Basma deneyine tabi tutulan snek bir malzemedeki f
oluumu ekil 2de gsterilmektedir.
Kopma uzamas ve kopma bzlmesi deerleri hemen hemen sfr olan gevrek
malzemelerin sneklii ekme deneyi ile llemez. Bu tr malzemelerin sneklii
basma deneyi ile llr. Basma deneyinde ok kk boyuttaki rnekler bile deneye
tabi tutulabilir. Bu durum, deneye tabi tutulacak malzemelerin pahal ve ok az olmas
durumunda yararlar salar. ekil 1.de yuvarlak kesitli ve silindirik bal, bir malzeme
iin basma numunesi rnei verilmitir.
ekil 1. Yuvarlak kesitli silindirik bal basma rnei
43
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BASMA DENEY
ekil 2. Basma Kuvveti uygulanan snek malzemelerdeki f oluumu; a) basma kuvveti

yok, b) Basma kuvveti etkisiyle f oluumunun ilk aamas, c) F oluumunun
tamamlanmas
Basma deneyi sonucunda, malzemelerin basma diyagram elde edilir. Basma
diyagram, genelde ekme diyagramna benzer. Basma diyagramnn elastik
deformasyonu gsteren ksm ekme diyagramnn elastik ksm gibidir ve akma
snrndan sonra, basma diyagramnda da plastik deformasyon azalmas meydana gelir.
Basma diyagramnda plastik deformasyonu gsteren ksmn ilk aamas, ekme
diyagramnn plastik deformasyon blgesinin ilk devresini andrr, ancak ekme
diyagramnda maksimum noktadan sonra gerilme deerinde bir azalma meydana
gelirken, basma diyagramnda gerilme artar. Yani basma erisinin eiminde art
meydana gelir. Bu durum, basma srasnda numune kesitinin devaml artmasndan
kaynaklanr. zellikle plastik deformasyonun sonuna doru numune kesiti byk
oranda arttndan, basma gerilmesinde de ani ykselme grlr. ekil 4'te metalik bir
malzemenin ekme ve basma diyagramlar grlmektedir.
44
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BASMA DENEY
ekil 3. Gevrek malzemede basma etkisiyle meydana gelen krlma trleri

Basma deneylerindeki krlma ekli de nem tamaktadr, Gevrek malzemeler, genelde
malzeme ierisindeki kayma dzlemlerine etkiyen kayma gerilmesinin byklne gre
ekilde krlr. Basma kuvveti etkisiyle gevrek malzemelerde meydana gelen krlma ekilleri
ekil 3te grlmektedir,
ekil 4. Metalik bir malzemenin ekme ve basma diyagramlar

Basma deneyi sonucunda numunelerin temsil ettii malzemeye ait aada verilen mekanik
zellikler belirlenebilir.
a) Akma Dayanm (a): Gerilmenin yaklak olarak sabit kalmasna karlk, plastik
ekil deitirmenin nemli lde artt ve basma diyagramnn dzgnszlk
gsterdii gerilme deeridir. Bu belirgin akma snr ancak baz malzemelerde,
45
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BASMA DENEY
rnein dk karbonlu yumuak elikte, deney artlarna bal olarak grlebilir.
Akma snrnn belirgin olmamas halinde bunun yerine, genellikle %0,2' lik elastik
uzamaya (%elastik = 0,2 veya elastik = 0.002) karlk gelen gerilme 0,2 snr alnr.
b) Basma Dayanm (b): Bir malzemenin dalmadan dayanabilecei en yksek
basma gerilmesi olarak tanmlanr. Bu gerilme, basma diyagramndaki en yksek
gerilme olup, b = Fmax/A0 forml ile bulunur. Bu gerilmeye kadar numunenin kesiti
her tarafta ayn oranda byd halde zellikle plastik deformasyonun sonuna doru
numune kesiti byk oranda artar ve daha byk bir gerilmede numune krlr.
c) Orant Snr (0): Gerilme ile birim uzama arasnda = E. e bantsnn (Hooke
kanunu) geerli olduu dorusal ksm snrlar. Bu bantdaki orant katsays E,
elastiklik (katlk) modl adn alr ve dorunun eimini gsterir. Ahap, kauuk ve
deri gibi baz malzemelerin - diyagramnda byle bir dorusal blge bulunmad
iin, sabit bir E deeri yerine ancak, belirli bir noktadaki teetin eimi sz konusu
olur. Bir malzemenin elastiklik modl ne kadar bykse, rijitlii yani elastik ekil
deitirmeye kar direnci de o oranda byktr. Bir malzemeye ait elastiklik modl
herhangi bir sl veya mekanik ilem yardmyla deitirilemez.
d) Kopma Uzamas (K.U.): Basma rneinin kopuncaya veya krlncaya kadar
gsterdii yzde uzama miktar olarak tanmlanr. Deney parasnn kopan
ksmlarnn bir araya getirilmesi ile llen lk ve lk = lk-l0 yardmyla K.U. = % lk
/l0 x100 bants yardmyla bulunur. Bu deer ne kadar bykse malzeme o derece
snektir anlamna gelir. Bir malzemede k ve b deerlerini ykselten etkenler
ounlukla sneklii azaltrlar.
e) Rezilyans: Malzemenin yalnz elastik ekil deitirme srasnda enerji absorbe etme
yeteneine denir. Bu enerji, gerilme () birim uzama () erisinin elastik ksmnn
altnda kalan alan ile belirlenir (ekil 5).
f) Tokluk: Malzemenin krlncaya kadar enerji depolama yeteneine denir. Genellikle
erisinin altnda kalan alann hesaplanmas
46
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BASMA DENEY
ile bulunur. Birim hacim bana den krlma enerjisi olarak tanmlanan tokluk,
krlmaya kar diren iin bir l kabul edilir (ekil 5). Bu deerle, rnein darbeli
zorlama halinde bulunan dinamik tokluk arasnda bir bant yoktur. Snekliin
olduu gibi, tokluun kart olarak da gevreklik deyimi kullanlr.
ekil 5. Gerilme-birim uzama erisinin altndaki alan ekil deiimi iin gerekli enerjiyi (tokluu)
vermektedir.
3. Basma Deneyinin Deerlendirilmesi

Basma deneyi sonucunda, basma diyagram, (erisi) elde edilerek, malzemenin
akma ve ekme dayanm gibi mukavemet deerleri ile kopma uzamas ve kopma
bzlmesi gibi sneklik deerleri belirlenmektedir. Sz konusu deerler, malzemenin
cinsine, kimyasal bileimine ve metalografik yapsna baldr.
Basma deneyinde gerek birim ekil deitirme hesaplanr ve
bants kullanlr.
Gerek gerilme (g), uygulanan kuvvetin deney parasnn o andaki kesit alanna
blnmesi ile elde edilir ve g = Fi / Ai bants ile hesaplanr. Burada Fi
deformasyonun herhangi bir i annda numuneye etki eden kuvvet olup, Ai ise kuvvetin
uyguland andaki deney numunesinin kesit alandr.
47
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BASMA DENEY
4. Kaynaklar
Krkkale niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blm 2012

2013 Bahar Yaryl Makina Laboratuvar - II Deney Fyleri
stanbul niversitesi Mhendislik Fakltesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii

Blm Metalurji Mhendislii Laboratuvar -2- Deney Fyleri.
Sakarya niversitesi Mhendislik Fakltesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii

Blm 20122013 retim Yl Malzeme Bilimi Laboratuar II Mekanik-2 Deney
Fy.
48
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EME DENEY
1. Giri
Eme: ki destee serbest olarak oturtulan, genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dz
bir deney parasnn, yn deitirmeksizin ortasna bir eme kuvveti uygulandnda
oluan biim deimesidir.
Eme deneyi malzemenin mukavemeti hakknda tasarm bilgilerini belirlemek ve
malzemenin eilmeye kar mekanik zelliklerini tespit etmek amac ile yaplr. Enine
yk tayan kiri gibi elemanlar eilmeye maruz kalrlar. Kiriin her bir blgesinde
eilme momentleri meydana gelir. Bu da eilme gerilmesi ile alakaldr. Klasik eilme
denklemlerinin geerli olabilmesi iin malzemenin homojen ve Hook Kanunlarna
uymas gerekir. Eme deneyi iin TSEnin TS 205 tanmlarna baklacak olursa; iki
destee serbest olarak oturtulan, genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dz bir- deney
parasnn yn deitirmeksizin ortasna bir eme kuvveti uygulandnda oluan
biim deitirmesi olarak tanmlanr. Eme deneyi kalitatif sonucun yannda, eme
momenti (Me), eilme dayanm (e), elastisite modl (Ee) ve eilme miktar () gibi
kalitatif deerlerde hesaplanr. Bu deney genellikle krlgan ve gevrek malzemeler iin
yaplr.
2. Eme Deneyi Prensibi
Deney numunesine bir kuvvet etkilediinde, numune kesitinin bir ksmnda basma
gerilmesi, kesitin geri kalan ksmnda ekme gerilmesi meydana geliyorsa numune
eilme halindedir. Eilme halindeki numunelerin kesitinde, i yzeye yakn blgede
basma gerilmeleri, d yzeye yakn blgede ise ekme gerilmeleri meydana
gelmektedir. Aadaki ekillerde ematik olarak gsterildii gibi, eitli eme deneyi
yntemleri vardr. Bunlarn iinde en ok uygulanan ekil 1de gsterilen silindirik
mesnetler zerinde numuneyi bir mandrel yardmyla eme yntemidir. Bu
yntemlerde ana gaye, malzemeyi atlatncaya kadar tek ynde emektir. Kalitatif
eme deneylerinde (katlama deneyi), sneklii iyi olan malzemeler 180o
katlanmalarna ramen atlama gstermezler. Byle malzemelerin deney sonucunda
180o katlamaya ramen atlamann grlmedii belirtilir. Bu aklamalardan da
anlalabilecei gibi, kalitatif eme deneyinde kriter olarak eme as ()
kullanlmaktadr.
49
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EME DENEY
ekil 1. nokta eme deneyinin ematik gsterimi

Eilme as; eme tamamlandktan sonra numunenin iki kolu arasndaki d a olarak
tarif edilir. Bazen malzemenin eme sonunda bklm ksmnn erilik yarap (r)
da kriter olarak kullanlabilmektedir. Eme deneyi sonucunda, numunenin ngrlen
aya katlanmas halinde atlamann olup olmad belirtilir. Eer malzeme atlama
gstermise, bazen ilk hasarn meydana geldii a belirtilmek istenir. Kantitatif eme
deneylerinde, eme momenti veya eilme dayanmnn hesab iin, numunenin
krld andaki maksimum yk (Fmax) lmek gerekmektedir. Bundan sonra gerekli
formller kullanlarak istenen deerler hesap edilir. Eilme miktar () ise deney
srasnda ykn uyguland noktada numunenin balangtaki duruma gre dey
eksendeki yer deitirme miktardr.
3. Hesaplamalar
Eme deneyi sonucunda, malzemenin eme momenti (Me ), eilme dayanm (e),
esneklik modl (Ee) ve eilme miktar () gibi deerlerin hesaplanabilmesi iin ekil
2deki formllerden de anlalabilecei gibi deney esnasndaki F yk ve eilme
miktarnn duyarllkla llmesi ve mesnet merkezleri arasndaki uzakln bilinmesi
gerekmektedir.
50
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EME DENEY
ekil 2. Eilme deneyi sonucunda malzemenin mekanik zelliklerinin belirlenmesi iin

gerekli formller.
4. Deneyin Uygulanmas
Eme deneyi ekme cihaznda aadaki ilem srasna gre gerekletirilmektedir:
1-Eme dzenei olarak kullanlan iki mesnet tabla zerine, ykleme blou denilen
mandrel ise cihazn st ksmna yerletirilir.
2-Bu dzenekte mandrel ap ve mesnetlerin ap, kullanlacak malzemeye gre ve bu
malzemeye ait olan standarda uygun olarak seilir.
3-Mesnetler aras aklk standartlara uygun ayarlanr ve numunenin kesit lleri ile
birlikte mesnetler aras mesafe de kumpasla llerek kaydedilir.
4-Dzenek ayarlandktan sonra mesnetler zerine numune yerletirilir ve numune,
ykn uyguland mandrel yardm ile eilir.
5-Deney sonucunda, numunenin krld andaki maksimum ykn (Fmax) ve eilme
miktar () deerleri kaydedilir.
51
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
EME DENEY
5. Kaynaklar
https://dosya.sakarya.edu.tr/Dokumanlar/2013/426/757805425_kaynakli.baglantilarin.e
gme.testleri.pdf
http://www.makina.selcuk.edu.tr/img/cekme_egilme.pdf
http://www.mech.utah.edu/~rusmeeha/labNotes/composites.html
52
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
1. Metalik Malzemelerin Darbe Deneyi
Darbe deneyi gevrek krlmaya neden olabilecek artlar altnda alan malzemelerin
mekanik zelliklerinin saptanmasnda kullanlr. Darbe deneyinin genel olarak amac,
metalik malzemelerin dinamik zorlamalar altnda krlmas iin gerekli enerji miktarn
ve snek-gevrek gei scakln tespit etmektir.
Genelde malzemelerin mekanik zellikleri hakknda fikir edinebilmek iin ekme
deneyi sonular kullanlr. Elde edilen sonular YMK ve HSP sistemlerde sorun
olmazken baz HMK kafes yapsna sahip metallerde entik darbe testinde farkl
sonular elde edilir (ekil 1). ekme testinde uzama miktar yksek olan malzemelerin
snek davranaca dnlr. Bu kabul YMK ve HSP kristallerde byk oranda doru
iken HMK kristalli malzemelerde (rn. ferritik elik) her zaman doru sonu vermez.
ekme deneyinde snek davran gsteren malzeme darbe deneyinde gevrek davran
gsterebilir. zellikle oda scaklnn altndaki scaklklarda bu olaya daha ok
rastlanr. Darbe deneyinden elde edilen sonular, ekme deneyi sonular gibi
mhendislik hesaplarnda kullanlmazlar.
ekil 1. Farkl kafes yaplarndaki metaller iin gevrek-snek gei scakl grafii
2. Deneyin Prensibi
Deneyde numunenin dinamik zorlama altnda krlmas iin gereken enerji belirlenir.
Bulunan deer malzemenin darbe direnci (darbe mukavemeti) olarak tanmlanr.
53
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
ekil 2. entik darbe deneyinin ematik gsterimi
Deney cihaz ekil 2deki gibidir. G arlna sahip sarka h yksekliine karlr bu
konumda G.h enerjisine sahiptir. Serbest braklan sarka numuneye arparak krar ve
h1 yksekliine kar. Bu konumda enerjisi G.h1 haline gelir. Balangtaki ve sondaki
iki potansiyel enerji deeri arasndaki fark numunenin krlmas iin gerekli olan
enerjidir. Darbe direnci olarak da adlandrlan bu deer yle hesaplanr:
G: Sarkacn arl (kg)

L: Sarkacn arlk merkezinin sarkacn salnm merkezine uzakl (m)
h: Sarkacn arlk merkezinin dme ykseklii (m)
h1:Sarkacn arlk merkezinin k ykseklii (m)
: Dme as (derece)
: Ykseli as (derece)
Darbe direnci genellikle Joule (J) olarak verilir. Ancak, baz durumlarda J/m2 , Nm
yada Nm/m2 cinsinden de verilebilir. Krlma enerjileri yksek olan malzemelerin
krlma tokluklar da yksek olur.
54
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
Darbe deneylerinde numune ierisindeki gerilimlerin entik tabannda toplanmas ve
malzemenin dinamik yk altnda davrannn belirlenmesi amalanr. Lamel grafitli
dkme demirlerde lameller entik etkisi yapacandan ayrca entik amadan da test
yaplabilir. Numune ykleme sonucu zorland zaman entik tabanna dik bir gerilim
oluur bu gerilim krlmaya neden olur. Numunenin krlmas iin oluan bu dik
gerilimin kristalleri bir arada tutan (kohezif kuvvet) ya da kaymasn engelleyen
kuvvetten fazla olmas gerekir. Eer numune plastik olarak ekil deitirmeye frsat
bulmadan krlrsa buna gevrek krlma denir. Krlan yzey dz bir ayrlma yzeyidir.
ou durumda numune krlmadan plastik deformasyona urar. Oluan dik gerilimin
yannda bu gerilimle 45 a yapan kayma gerilmesi oluur. Bu gerilme kritik kayma
gerilimini at anda malzemede plastik deformasyon oluur.
Bu durumda nce
plastik deformasyon ardndan krlma oluur. Snek krlma ad verilen bu krlmada

yzey girintili kntl bir grnme sahiptir.
entikli darbe deneyleri genellikle 2 trde yaplmaktadr (ekil 3) :
Charpy Darbe Deneyi:
Yatay ve basit kiri halinde 2 mesnede yaslanan numunenin entik tabanna bir
sarkacn ucundaki ekile darbe yaplmas ve entik tabannda meydana gelen ok
eksenli gerilimler etkisi ile numunenin krlmas iin harcanan enerjiyi tayin ilemidir.
zod Darbe Deneyi:
Dikey ve konsol halinde bir kavrama enesine tutturulan numunenin yzeyine,
kavrama enesinden belirli ykseklikte, bir sarkacn ucundaki ekile darbe yaplmas
ve entik tabannda meydana gelen ok eksenli gerilimler ile numunenin krlmas iin
sarf edilen enerjiyi tayin ilemidir.
ekil 3. Charpy ve zod darbe deneyinin uygulan
55
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
3. entikli Darbe Deneyi Numuneleri
eitli lkelerin standartlarnda saptanan en nemli numune eitlerinin boyutlar ve
ekilleri ekil 4te verilmitir. Numunelerin entik alma eitleri; 1- U entikli, 2-V
entikli, 3- Anahtar delii entiklidir.
Malzemelerin darbe dayanm scaklkla deiir. Testler esnasnda numune scakl
belirtilen scaklk deeri arasnda -+2 C den fazla fark olmamaldr. Sfrn altndaki
scaklklarda yaplacak testler iin buzdolab gibi soutucular ya da sv azotla
soutma kullanlr. Yksek scaklklarda (200 C ve stnde) ya banyosu, tuz
banyosu ya da frnda stma kullanlr. Istlan ya da soutulan numune 5 sn iinde
krlmaldr.
ekil 4. entik darbe deneyi numuneleri
56
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
4. Gevrek-Snek Gei Scakl
Belirli bir malzeme iin farkl scaklklarda yaplan darbe deneyleri malzemenin darbe
direnci hakknda nemli bilgiler verir. Scakln azalmasyla malzemelerin darbe
direnci der. Bu d aniden olabildii gibi belirli bir scaklk aralnda da olabilir.
Darbe direncinin aniden dt scakla gevrek-snek gei scakl denir. D
aniden olmadnda bir gei scakl belirlemek zordur. Bu gibi durumlarda gei
scaklk aral belirlenir ve bu gevrek-snek gei aral olarak adlandrlr. Bu
aralkta dk scakln altnda malzeme gevrek yksek scakln stnde snek
davranr. ki scaklk deeri arasnda ise iki davran birden gsterir (ekil 5).
ekil 5. Gevrek-snek gei scakl grafii
Gevrek krlmada, krlma klivaj dzlemleri boyunca olup krlma yzeyi kristalin bir
(graniler, ince taneli) grntedir. Bu durumda darbe etkisiyle atlak kolayca
ilerleyip malzeme iinde hzla yaylr.
Snek krlmada ise nce bir plastik ekil deitirme ve daha sonra kopma meydana
gelir. Snek davranta malzemenin iinde atlak oluumu ve ilerlemesi gleir. Bu
durumda kopma yrtlma eklinde olup krlma yzeyi lifli bir grntedir. Gei
aralnda ise her iki davran birden grlr. Deney scakl dk scakla
yaklatka gevrek davran artar. Mhendislik uygulamalarnda araln alt scakl
daha nemlidir.
nk deneyi yaplan malzeme bu scaklklardan daha dk
scaklkta kullanlmaz. Bu nedenle gei scakl olarak dk scaklk alnr.
57
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
5. Darbe Dayanmna Etki Eden Faktrler
a-entik Etkisi
entikli bir para zorland zaman entiin tabanna dik bir gerilme meydana gelir.
Krlmann balamas bu gerilmelerin etkisiyle olur. Deney parasnn krlabilmesi
iin bu normal gerilmenin, kristalleri bir arada tutan veya kristallerin kaymasna kar
koyan kohezif dayanmdan yksek olmas gerekir. entik daha keskin yaplrsa
entiin tabanndaki normal gerilme kayma gerilmesine oranla artrlacak ve deney
paras daha ok gevrek krlma yetenei gsterecek demektir. entik ve deformasyon
hz ayn kalmak artyla, scakln ykselmesiyle kayma dayanm decek ve snek
bir krlma gzlenir.
b-Scaklk Etkisi
Genel olarak scaklk dtke malzemenin darbe direnci de dmektedir.
Malzemelerin scakla bal olarak, darbe direncindeki dme aniden olabilecei gibi
belirli bir scaklk aralnda da olabilir (ekil 6).
ekil 6. Farkl scaklklarda malzemede meydana gelen krlma eitleri

Mhendislik uygulamalarnda T5 scakl dier scaklklara oranla daha byk nem
tar. nk deneyi yaplan malzeme bu scakln altnda tamamen gevrek bir
58
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
davran gsterdiinden bu scaklktan daha dk scaklklarda kullanlamaz. Bu
yzden gei scakl olarak da T5 scakl alnr ve bu scaklk, sfr sneklik
scakldr. Bazen gei scaklnn yaklak olarak belirlenmesinde u kriterden
de faydalanlr.
- Krlma Enerjisi (20-30 J lk krlma enerjisine karlk gelen scaklk)
- Krlma yzeyinin grn (kesitte % 50 ince taneli kristalin grn veren
scaklk)
- Krlmadan sonra entik tabannda meydana gelen enlemesine bzlme miktar (%1
enine bzlme)
c-Bileimin Etkisi
Sadece HMK yapya sahip malzemeler gevrek-snek gei scaklna sahiptir. Bunun
nedeni de HMK yapnn dk scaklklarda snrl sayda aktif kayma sistemine sahip
olmasdr ki buda plastik deformasyonu snrlar. Scakln artmas aktif kayma
sistemi saysn arttrr bu akma dayanmnn dmesine neden olarak plastik
deformasyonu kolaylatrr. YMK ve HSP yapya sahip metallerde gevrek-snek gei
scaklna rastlanmaz, herhangi bir scaklk deiikliinde yaklak olarak ayn enerji
absorbsiyonuna sahiptirler. elikte karbon ve manganez miktar gevrek-snek gei
scakl zerinde nemli etkiye sahiptir (ekil 7). Karbon miktarnn artmas daha dz
bir deiim erisi ve daha yksek gevrek-snek gei scaklna neden olur, bu da
yksek scaklkta sneklii getirir. eliklerde C/Mn oran 3/1 den byk olduu
mddete tokluk artar. Ni entikli darbe tokluu arttryorken, P, Si, Mo, O gei
scakln ykseltir.
59
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
ekil 7. elikteki C ieriinin darbe enerjisine etkisi.

(C ieriinin dmesi alt ve st snr arasndaki blgeyi arttryor. Karbon ieriinin
artmas hem mukavemeti ykseltir hem de gei scakln ykseltir.)
d-Haddeleme Ynnn Etkisi
Haddelenmi veya dvlm malzemelerde, entikli darbe direnci ubuun veya
levhann deiik ynlerinde farkl deerlerde olur (ekil 8). Haddeleme ynne dik
ynde olan levhann scaklk arttka darbe direnci daha azdr. Haddeleme ynnde
alnan levha paralarnn ise darbe direnci daha fazladr.
ekil 8. Haddeleme ynnn entik darbe direncine etkisi

e-retim Yntemi
rnein; sndrlmemi eliin (deoksidasyon yaplmam) gei scakl Al ile
sndrlm eliin gei scaklndan daha yksektir.
60
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
f-Isl lem
Isl ilem grm bir elik normalize edildiinde entikli darbe tokluu artmaktadr.
Temperleme scakl arttka eliin enerji absorbe etme kabiliyeti de artar.
Temperlenmi martensitik yap elikleri hem mukavemet asndan hem de darbe
mukavemeti asndan iyidir (ekil 9).
ekil 9. Isl ilem uygulamalarnn malzemenin entik darbe tokluuna etkisi

g-Yzey Durumu
Yzeyleri karbrleme ve nitrrleme ile sertletirilmi eliklerin darbe direnleri
azalmaktadr.
h-Tane Bykl
Genel olarak ince taneli malzemeler kaba taneli malzemelerden daha dk gei
scaklna sahiptirler. Tane boyutunun kltlmesi gei erisini sola doru kaydrr.
Scak ekil verme esnasndaki rekristalizasyon ve havada soutma gibi tane kltc
ilemler gei scakln drr (ekil 10).
61
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DARBE DENEY
ekil 10. Tane byklnn gevrek-snek gei scaklna etkisi

i-Mikroyap
Mikroyap eliin entikli darbe tokluunu bileim ve mekanik zelliklerinden
bamsz olarak etkileyebilir. Temperlenmi martensit dier mikroyaplara oranla en
yksek enerji ve en dk gei scakl salar. Mikroyapdaki ikinci sert fazlar varsa
bunlarn morfolojisi de darbe direnlerini etkiler. Bu sert krlgan fazlar keskin keli
ve sivri ulu ise darbe direnlerini azaltr. rnein Kresel grafitli dkme demir, Gri
dkme demirden daha fazla darbe dayanmna sahiptir. Gri dkme demirde sert
krlgan grafitler sivri, keskin keli ve birbirleri ile balantl olduundan bu yaplar
entik etkisi yapmaktadr.
6. Kaynaklar
- Ar. Gr. Emre ALP, Bartn niversitesi Mhendislik Fakltesi Metalurji ve Malzeme
Mhendislii Blm, Metalik Malzemelerin Darbe Deney Fy.
- Trakya niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendislii Blm Darbe

Deneyi Lab. Fy.
62
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
1. Sertlik Deneylerinin Amac
Malzemeler zerinde yaplan en genel deney, sertliinin llmesidir. Bunun balca
sebebi, deneyin basit oluu ve dierlerine oranla numuneyi daha az tahrip etmesidir.
Dier avantaj ise, bir malzemenin sertlii ile dier mekanik zellikleri arasnda
paralel bir ilikinin bulunmasdr. rnein eliklerde, ekme mukavemeti sertlik ile
doru orantldr; dolaysyla, yaplan basit sertlik lmesi neticesinde malzemenin
mukavemeti hakknda bir fikir edinmek mmkndr.
Sertlik izafi bir l olup malzemelerin izilmeye, kesilmeye, anmaya ve delinmeye
kar gsterdii dirence denir. Laboratuarlarda zel cihazlarla yaplan sertlik
lmelerindeki deer, malzemenin plastik deformasyona kar gstermi olduu
direntir.
2. Sertlik lme Yntemleri
Sertlik lme genellikle, konik veya kresel standart bir ucun malzemeye batrlmasna
kar malzemenin gsterdii direnci lmekten ibarettir. Uygun olarak seilen sert u,
uygulanan yk altnda malzemeye batrldnda malzeme zerinde bir iz brakacaktr.
Malzemenin sertlii, bu izin byklyle ters orantldr.
Sertlik deneyleri:
Malzemenin kkeni hakknda bilgi verir.
Malzemenin dier zellikleri hakknda fikir verir. rnein, sertlik malzemenin
ilenebilme zelliini gsterebilir. Genellikle sertlik ile ilenebilme zellii arasnda
ters bant vardr. Dier bir deyile, sert malzemeleri ilemek zordur.
Sertlik deneyleri basit ve tahribatsz deneyler olduundan, malzemenin dier
zellikleri hakknda, malzemeyi elden karmadan bir fikir edinilebilir. Daha sonra
rnek zerinde dier deneyler yaplabilir.
Cisimlerin sertlii lme yntemleri gruba ayrlabilir:
1- Malzeme yzeyini sert bir cisim ile izerek yaplan sertlik deneyleri.
2- Malzemeye sert bir cismi kuvvet altnda batrmak suretiyle yaplan sertlik deneyleri.
63
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
3- Sert bir bilyeyi malzeme zerine drmek ve sratmak suretiyle yaplan sertlik
deneyleri.
3. izerek Yaplan Sertlik Deneyleri
Sertlik ile krlganlk doru orantldr. Dolaysyla, sert maddeler herhangi bir basn
kuvveti etkisi ile krlabilir. Konu ile ayrntl bilimsel aklamay u ekilde
yapabiliriz; Sertlik, bir mineralin izilme ve srtnmeye kar gsterdii
direntir. Minerallerin sertlikleri daha ok izme sertlii cinsinden belirtilir. izme
sertlii bir mineralin keskin bir kesinin baka bir mineralin dzgn yzn izme
kapasitesidir ve Mohs sertlik skalasna gre
belirlenir. Bu skala Avusturyal
mineralog F. Mohs tarafndan 1824de dzenlenmitir. Mohs sertlik skalas (ekil 1),
sertliklerin art srasna gre dizilmi olan on mineralden oluur (ekil 1).
ekil 1. Mohs sertlik skalas

4. Batrlarak Yaplan Sertlik Deneyleri
a- Statik Yk Kullanlarak Yaplan Sertlik Deneyleri
(Cihazlar portatif deildir, sertlik laboratuarlarnda lm yaplr.)
-
Rockwell
Brinell
Vickers
Knoop
64
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
b- Dinamik Yk Kullanlarak Yaplan Sertlik Deneyleri
(Cihazlar portatiftir, istenilen yerde sertlik lm yaplabilir.)
-
Shore
Poldi ekici
4.1.
Rockwell Sertlik Deneyi
Rockwell sertlik deneyi (RSD), yaplmasnn ok kolay olmas ve zel bir ustalk
gerektirmemesinden dolay metallerin sertlik lmnde en yaygn kullanlan
metottur. Rockwell sertlii, batma derinliine kar gelen birimsiz bir saydr. Batc
u, konik ulu veya bilye eklindedir (ekil 2). Yumuak malzemeler bilye batc u
ile llr ok sert malzemeler elmas konik u ile llr. Rockwell sertlik lm
cihaz ekil 3te grlmektedir.
ekil 2. Konik ve bilye ulu batc u

Rockwell sertlik lmnde batc u, malzeme zerine 10 kg (100 N) n bir ykleme
ile batrlr. Sonra batc uca ana yk uygulanarak elde edilen derinlik llr. Ana
yk Rockwell B (RB) iin 100 kg, Rockwell C (RC) iin 150 kgdr.
ekil 3. Sertlik lm cihaz
65
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
Bu yntemde batma derinlii llecei iin yzey przll sonular etkileyebilir.
Bu sakncay gidermek iin nce batc u kk bir ykle (P0=n yk) malzemeye
daldrlarak alet sfr dzeyine ayarlanr. Daha sonra toplam yke tamamlanacak
ekilde ana yk (P1) uygulanr. Son olarak ana yk (P1) kaldrlr (ekil 4). Meydana
gelen kalc izdeki derinlik art bulunarak mevcut gstergeden Rockwell sertlik
deeri okunur.
ekil 4. Rockvell sertlik lmnn ematik gsterimi

Rockwell sertlik deeri boyutsuzdur. Uzun malzeme iine her 0,002 mm bat bir
sertlik deerinin 1 say dmesi olarak alnr (ekil 5). n yk uygulandktan sonra
ucun konumu ile ana yk kaldrldktan sonra ucun konumu arasndaki batma derinlii
tb olmak zere Rockwell Sertlik Deeri-C (RSD-C) aadaki formlle hesaplanabilir.
66
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
ekil 5. Her 0,002 mm batta sertlik deeri deiiminin ematik gsterimi

Sertlik lmnde kullanlan batc ucun tipi ile uygulanan ykn deeri bir sembolle
gsterilir. Bu nedenle, farkl skalalara gre yani deiik deney koullarnda llen
farkl dzeydeki sertlik deerleri RSD-A, RSD-B, RSD-C, RSD-D gibi simgelerle
birlikte verilir (Tablo 1). ok sert malzemelerin Rockwell sertlii koni biimindeki
elmas u kullanarak 150 kg' lk yk altnda llr ve sonular RSD-C simgesi ile
belirtilir. Yumuak malzemelerin sertliinin lmnde ise batc u olarak elik bilye
kullanlr ve 100 kg' lk yk altnda elde edilen lm sonular RSD-B simgesi ile
gsterilir. Bir malzemenin Rockwell cinsinden llen sertlik deeri 100 rakamn
aarsa batc u olarak bilye kullanlmas tavsiye edilmez. nk ok sert
malzemelerin sertliinin llmesinde batc u olarak bilye kullanlmas, hem
bilyenin deforrne olmasna hem de lm hassasiyetinin azalmasna neden olur. Dier
taraftan herhangi bir skalaya gre Rockwell sertlii 20 saysndan daha dk olan
malzemelerin sertliinin llmesinde koni biimindeki elmas u kullanlmas tavsiye
edilmez.
67
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
Tablo 1. Rockwell sertlik skalalar
4.2.
Brinell Sertlik Deneyi
Brinell sertlik deneyi malzeme yzeyine belirli bir ykn (F') belirli bir aptaki (D)
sert malzemeden yaplm bir bilya yardmyla belirli bir sre uygulanmas sonucu
yzeyde kalc bir iz (d) meydana getirme esasna dayanr. Daha sonra bu kuvvetin
oluan izin kresel yzey alanna blnmesiyle Brinell sertlik deeri elde edilir (ekil
6).
68
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
ekil 6. Brinell Sertlik deneyinin ematik gsterimi
bantsyla hesaplanr. Bu bantda yer alan F uygulanan yk (kg), D bilya apn

(mm) ve d ise iz apn (mm) gsterir. Standart deney koullarnda ap 10 mm olan
bilye kullanlr. Yk, malzemenin cinsine gre seilir ve uygulama sresi 10-15 saniye
arasnda deiir. Ancak baz durumlarda aplar 10 mm'den daha kk olan (rnein
1,25, 2,5 ve 5,0 nm) bilye biimindeki ularda kullanlr. Malzemenin zerine
uygulanacak yk deeri sertlii llecek malzemenin cinsine ve bilya apna gre
seilmektedir. d/D = 0,20 - 0,70 oran saland durumlarda uygulanan yk deeri
doru kabul edilir. Deney yknn saptanmasnda F=CD2 bants kullanlr. Burada
F deney yk, C malzeme cinsine gre deien ykleme derecesidir.
-
Demir esasl malzeme (elik, DD) (C=30)
Cu ve Al alaml malzeme (C=10)
Yumuak malzeme (C=5)

Metalik malzemelerde sertlik arttka ekme dayanm da artar. eliklerin Brinell
sertlik deeri ile ekme dayanmlar arasndaki iliki;
69
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
bants ile bulunabilir. Bu bant yardmyla eliklerin ekme dayanmn yaklak
olarak belirlemek mmkndr.
4.3.
Vickers Sertlik Deneyi
Bu deney ynteminde bask eleman olarak tepe as 136 olan elmas kare piramit
kullanlr (ekil 7). F yk ile malzemeye bastrlan piramit ucun brakt drtgen izin
kegenleri llerek hesaplanan ortalama kegen uzunluu formlde yerine konarak
sertlik deerleri bulunur. Vickers sertlii yke bal deildir. lme hatalarn
azaltmak ve heterojen yaplarda ortalama deer elde edebilmek iin yk ve
dolaysyla izi bytmek faydaldr. Ancak kegen uzunluu sertlii llen para
veya tabaka kalnlnn en ok te ikisi kadar olmaldr. Yk 1-120 kgf arasnda
deiebilir. Normal yk olarak 30 kgf seilebilir. Vickers ynteminde byk piramit
asndan dolay az derinliklere ramen geni diyagoneller elde edilir. Ykl numune
zerinde kalma sresi yaklak 20 saniyedir. Bu sre sonunda bask ucu numune
zerinden kaldrlr ve deney bitirilir.
ekil 7. Vickers sertlik deneyinin ematik gsterimi

Burada F uygulanan yk (kg), d iz kegenlerinin ortalamas (mm) olup d=(d1+d2)/2
forml ile hesaplarn. d1 ve d2 srasyla llen kegen uzunluklardr (ekil 7).
Vickers sertlik deneyi ok yumuak ve ok sert tabakalar iin de uygundur. Deneyde
yk dk olduu iin genellikle ince paralarda ve sadece yzeyi sert olan zel ilem
grm malzemelerde tercih edilir. Vickers sertliinin avantaj, olduka doru
okumalar yapmas ve tm metal ve ilem grm yzeyler iin sadece bir tip batc
70
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
ucun kullanlmasdr. Vickers sertlii metallerin yannda seramik malzemelerin
sertliinin lmnde de gvenilir bir sertlik lm metodur.
4.4.
Knoop Sertlik Deneyi
Bir malzemenin greceli mikrosertlii Knoop batma deneyi ile belirlenebilmektedir.

Bu deneyde tepe as 130o ve 173o olan piramit ekilli elmas bir u malzeme zerine
bastrlr. Bir boyutu dierinin yaklak olarak 7 kat olan bir iz oluur (ekil 8).
Malzemenin sertlii izin derinlii llerek bulunur. Vickers sertlik lme deneyine
gre daha dk kuvvetler uygulanr. Knoop deneyi, cam ve seramik gibi gevrek
malzemelerin sertliinin test edilmesini salar. Malzeme zerine uygulanan yk
genellikle 1 kgfden daha azdr. Batc u yaklak olarak 0,01 ile 0,1 mm arasnda drt
yanl bir iz brakr.
ekil 8. Knoop Sertlik deneyinin ematik gsterimi
71
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
SERTLK DENEY
ekil 9. Sertlik lme yntemlerinin karlatrlmas

5. Kaynaklar
- http://lussostyle.blogspot.com/2012/08/prlanta-krlr-m.html
-
Prof. Dr. Hseyin UZUN, Sakarya niversitesi Teknoloji Fakltesi Metalurji ve

Malzeme Mhendislii Blm Malzeme Bilgisi ve Muayenesi Ders Notlar
http://www.muhfak.ktu.edu.tr/metalurji/foyler/Sertlik%20Deneyi.pdf
72
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
NUMUNE ALMA VE ZIMPARALAMA

1.DENEYN AMACI
Bu deneyde incelenmek istenen malzemeden alnacak olan numunenin zellikleri, elde edilme
ekli, numune alnrken ve zmparalama aamasnda dikkat edilmesi gereken konular ele
alnacaktr.
2.TEORK BLG
Metallerin/genel olarak tm malzemelerin iyapsn inceleyen bilim dal ya da;
malzemenin iyapsn inceleme yollarn gsterme, i yapy inceleme, deerlendirme ve
daha ileri neler yaplabileceini syleme bilimi (bilim dal) metalografi olarak adlandrlr.
Malzemelerin performans ve zellikleri metalografi ile incelenen yaplar ile kontrol
edilir.Metreden, mikron alt bykle kadar bir alanda disiplinler aras geni aralkta allr
ve metalografi ile;
malzemenin tarihesi/hikayesi
zellikleri
gelecekte uygulanabilecek ilemler ortaya karlabilir
Metalografik karakterizasyon; (yap ve zellikler arasndaki ilikiden dolay),
malzemelerin gruplandrlmas,
kalite kontrol,
proses kontrol ve
hasar analizlerinde kullanlr
Metalografinin iki yn vardr:
Eylem yn: Numune hazrlama yn,
Dnce yn: Mikroyap (yap) inceleme ve deerlendirme
ki tr inceleme yaplr:
a) Makroyap (makroskobik inceleme)
b) Mikroyap (mikroskobik inceleme)
Makroskobik nceleme: Byk boyutlu numunelerde, gz ya da bytele yaplr (50 Xden
daha dk bytmelerde yaplan inceleme)
Mikroskobik nceleme: Optik veya Stereo Mikroskop kullanlarak yaplr.(50X ve daha
yksek bytmelerde yaplan inceleme)
Numune Seimi
Metalografik incelemenin esas ve baars uygun numunenin alnmasna baldr.
Alnan numunenin bir deer tayabilmesi iin, numunenin her ynden (fiziksel, kimyasal
bileim ynlerinden) esas malzemeyi tam olarak temsil etmesi gerekir. Ana kriter, numunenin
inceleme amacna uygun olmasdr; yani numune, genel mikroyap incelenmesine veya
73
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

sadece bir veya birka belirlenmi parametrenin (tane boyutu, krlma veya atlama tr vb.)
incelenmesine imkan verecek ekilde alnmaldr.
Ayrca incelemenin mahiyetine gre esas malzemenin kenar ve ortasndan, ince ve
kaln yerlerinden bozuk ve salam ksmlarndan ayr ayr numune alnmaldr.
zelliklerin ynle deimedii (izotropi) kesin olarak biliniyorsa veya incelenecek

parametre iin tek bir yn yeterli ise, bir kesitten numune alnmas uygun olabilir.
ou durumda, malzemelerin zellikleri (yaplar) yne bal olarak deitii iin
(anizotropi) iki veya dorultuda (genilik, kalnlk ve uzunluk ynlerinde) kesit
hazrlanmas gerekir.
Numune Alma (Kesme)

ncelenecek mikroyap elemanlarna gre, malzemenin neresinden ne tr bir
numunenin alnaca tespit edildikten sonra uygun bir kesici aletle numune kesilir ya da
krlr. Kesik yzeyde genellikle bir miktar hasar oluur, ancak bu hasarn boyutu minimize
edilebilir. Hasar derinlii kullanlan teknik ve kesilen malzemeye bal olarak deiir. Bu
maksatla testere, torna, oksiasetilen torku, kesici ta, eki gibi alet ve cihazlar
kullanlabilmekle beraber ou kesme ilemleri srf bu i iin gelitirilmi kesme
makinelerinde (dk veya yksek hzl) yaplmaktadr.
Her durumda, kesme veya koparma esnasnda malzemede en az yap deiikliinin
meydana gelmesi salanmaldr. Prensip olarak kesme ilemi numunede en az snma ve en az
deformasyon meydana getirmeli malzeme kaybn minimumda tutmaldr.
Byk boyutlu hasarl paralardan incelenmek istenen alan ieren bir kesit yakma
ilemi ile alnr. Yakarak kesme kesilen blgeden itibaren nemli bir mesafede yap
deiimine neden olur, bunun iin yakma ile kesilen blge incelenmek istenen blgeden ok
uzak olmaldr. Elle tutulabilen kk boyutlu numuneler metalografi laboratuarlarnda
bulunan makas, erit testere, andrc disk ile kesilebilir.
Andrc disk yardm ile kesme
Andrc (abrasiv) ile kesme mikroskobik ve dier malzeme incelemelerinde en
yaygn kullanlan kesme metodudur. Kolay, doru ve ekonomiktir.Kesme yzeyinin kalitesi
dier kesme yntemleri ile karlatrldnda sperdir ve mteakip ilem admlar daha azdr.
ok geni bir aralkta sertlie sahip malzeme kesimine uygundur. Bu makineler harcanr
(sarf) ve harcanmayan (sarf olmayan) kesici diskler kullanr.
Sarf andrc diskler
1. Yumuak diskler
2. Sert diskler, olmak zere iki gruba ayrlr
74
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bu terimler andrc tanelerin sertlii ile ilgili deil diskin nasl hasara urad ile
ilgilidir. SiC ve Alumina sertlii birbirine ok yakndr (SiCMohs skalasnda 9.4, aluminann
ise 9.0 dur). Sert ya da yumuak terimi balaycdaki mevcut porozite miktarn gsterir. Sert
kesme diskleri andrc tanelerini yumuak disklerden daha iyi tutarlar. Yumuak kesme
diskleri sert, krlgan malzemeleri kesmek iin kullanlr, nk yumuak balayc koptuka
yeni keskin andrc taneleri salanm olur. Sert balaycl kesme diskleri, yumuak ve
snek malzemelerin kesme ilemi iin kullanlmaktadr.
Uzun mrl andrc kesme diskleri
Elmas ya da CBN (kbik bor nitrr) malzemeden yaplan disklerdir. Elmas/CBN
kesme disklerinin mrleri, andrc paracklarn ok yksek olan sertlii ve bu paracklar
tutan balaycnn dayankll dolays ile olduka uzundur. Metal diskin sadece d
evresinde ince bir andrc tabakas yerletirilmitir. Elmas ya da CBN bir metal diske
metal ya da reine balayc ile tutturulmutur.
Kalplama
ki ekilde numune kalplanabilir;
1. Scak ve basn altnda kalplama (bakalite alma)
2. Souk kalplama
Scak ve basn altnda kalplama
Toz halinde polimerik esasl malzeme kullanlr, termoset ve termoplastik olmak
zere iki trdr. Numune yzeyi alttaki ekilde grld gibi kalp yzeyi ile temas edecek
ekilde yerletirilir ve zerine polimerik toz dklr.Kalbn az kapatlr ve yk uygulanarak
(17-28 MPa) 150-160Cde piirilir. Kalplama parametreleri (scaklk, basn, sre) seilen
polimerik malzemeye gre deiir. Souk kalplamaya gre elde edilen kalbn sertlii ve
kalitesi daha iyidir (zellikle otomatik hazrlamada nemli), kalp ap kesin toleranslar iinde
kalr
75
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Souk kalplama
Basn altnda ve scak kalplama scaklklarnda zellikleri deiebilen malzemelere
uygulanan ve seri numune hazrlanmasna imkan veren bir yntemdir. Vakum altnda
kalplama yapmna uygundur. Her ekilde kalp hazrlanabilir ve bir defada ok sayda
numune hazrlamak mmkndr ancak kullanlan reineler scak kalplamadakilerden daha
pahaldr.
Souk kalplamada iki sv ya da bir sv ve bir tozdan oluan karm kullanlr.
Bunlardan bir tanesi reine (polimerik esasl) dieri ise sertletiricidir. Reine ve katlatrc
uygun oranlarda kartrlmaldr. Aksi takdirde kalp sertlemez.
Kullanlan reineler: epoxy, polyester ve acrylicdir. Katlama sresi dakikalardan
saatlere kadar ulaabilir. Acrylicte katlama sresi 10 dakika iken epokside 4-6 saattir.
Kalplama ilemi sonras;
Numune deformasyonsuz ve hasarsz olmal
Numunede hibir yapsal deiiklik olmamal
Uygun bir kenar dzgnl salanmal
Yaygn dalayclara direnli olmal
Birok uygulamada, polimer tozuna baka ilaveler de yaplmaktadr (uygulamada, bu ilaveler

retici firmalarca yaplm haldedir). Bu tr katklarn yaplmas u faydalar salar:
o letkenlik salanr (iletken metal tozlar ile),
o Bakalitin sertlii artrlr (numune ile ayn hzda anmas istenir,
o Kenar etkisi (kenarlardaki netlik bozukluu) azaltlr.
Numunelerin kodlanmas (markalama)
Numune saysnn ok olduu almalarda ya da arivlemek iin numune zerine gerekli
notlar titreimli kalem ile yazlmaldr.
Mekanik Zmparalama
Numunenin yzeyinde, kesmekte kullanlan aletin izleri bulunur, ayrca kesme
esnasnda numunenin yzeyi bir miktar deforme olur. Numuneyi orijinal yap temsil
ettiinden toplam deformasyona uram tabakann kaldrlmas gerekmektedir. Bu nedenle
numuneler kesildikten ve kalba alndktan sonra, mikroskobik inceleme iin zmparalama ve
parlatma ilemine tabi tutulurlar.Zmparalama ve parlatma ileminin temel amac, yzey
przlln azaltmak suretiyle, iyi yanstan bir yzey elde etmektir.
Zmparalama ve parlatma ilemleri eitli kademeleri ierir ve andrclar yardm ile
yaplr. Her kademede bir evvelki kademede kullanlan andrclardan daha ince andrclar
kullanlr ve bylece her kademenin numune yzeyinde oluturduu deformasyon miktar
minimum seviyeye indirilir.
76
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Andrclar;
Zmparalama
Manuel ya da otomatik olarak sulu ortamda yaplr. Zmparalamada kullanlan
andrclar; SiC (en ok kullanlan), Al203, B4C ya da elmastr. Andrclar kada
tutturulmulardr (elmas dnda), bunlar disk, plaka ya da bant eklinde olabilir. Zmpara
katlar birim alandaki andrc partikl saysna gre numaralandrlmtr. Partikl boyutu
kldke birim alandaki partikl says artar ve zmparann nosu ykselir.
150 numaral zmparalamaya kadar olan zmparalarla yaplan ilem kaba

zmparalama, daha ince zmparalarla yaplan ilemler ince zmparalama adn alr.
Zmparalama ilemine testere ile kesimden sonra 80, andrc disk ile 180, tel erozyon ve
dk hzda elmas ile 320 ya da 400 gritten balanabilir.
Otomatik cihazlar dnda, el ile zmparalama yapldnda;
numunenin her bir zmparann yzeyine niform basmasna,
yzeyde sadece o zmparaya ait iziklerin bulunmasna,
bu iziklerin tek bir dorultuda olmasna,
numunenin zmparaya tek ynl olarak srlmesine,
ilemin akan su altnda yaplmasna,
zmpara deitirirken numunenin, ellerin ve zmparann iyice ykanarak bir sonraki

adma kaba zmpara tozunun tanmamasna ve
sonraki zmparann 90 dik dorultuda uygulanmasna dikkat edilmelidir.
Zmparalama srasnda, numunenin uzun sre slak braklmasndan kanlmaldr. Belirli

bir zmparadaki zmparalama sresi, bir evvelki zmparalama esnasnda meydana gelen
izikleri tamamen yok edinceye kadar geen sredir.
77
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Zmparalama esnasnda numune yzeyinde oluan izikler ve deformasyon tabakas bir
sonraki zmparalama ile ortadan kalkar.
ekilde el testeresi ile kesilmi numunedeki yzey durumu ve mteakip zmparalama kademelerinin
bu blgeye etkisi (A, B, C tabakalar kesme sonucu deformasyona urayan blgeyi ve D orijinal
iyapy gstermektedir).
3.DENEY MALZEMELER VE EKPMANLARI

1.Hassas Kesme Cihaz: Kk ebatl paralardan numune karma ii direk olarak numune
kesme tezgahlaryla yaplr, ancak incelenecek olan para ebad bydke talal imalat
yntemlerinden faydalanlr.
2.Bakalite Alma Cihaz: Kk ebatl numuneler ve abuk anan numunelerin dzgn
(yzeye paralel) bir ekilde zmparalanmas ve mikroskop zerine yerletirilebilmesi iin bu
numuneler 120-180 C civarnda 5 dakika kadar sren bir ilem sonucunda bakalite alnr.
3.Zmparalama ve Parlatma Cihaz: Metalografik numunelerin otomatik veya manuel
olarak hazrlanmas iin kullanlr.
4.DENEYN YAPILII
ncelenmek istenen demir esasl veya demird malzemeden numune kesilir.

Tasa tutularak apaklar alnr,
Bakalite alma yntemiyle kalplanr,
Taslama ile bakalitin kenarlar yuvarlatlp ve numune markalanr,
Sra ile 80,120.240, 400, 600, 800,1000 ve 1200 numaral zmpara katlaryla zmparalama
yaplr,
Zmparalama kademesinden sonra el ve numune bol su ile ykanr.
78
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

6. DENEY RAPORU
Deneyi ksaca zetleyiniz.
Scak ve souk kalplamann farklarn ve kullanm alanlarn belirtiniz.
Zmparalama yaparken dikkat edilmesi gereken hususlar ve karlalabilecek problemleri
belirtiniz.
7.KAYNAKLAR
1., Prof. Dr. Fazl Arslan, Metalografi Laboratuvar Deney Fy
2.Prof. Dr. Sakin ZEYTN-Do. Dr. Akn AKINCI-Yrd. Do. Dr. Mediha PEK, Metalografik
nceleme
3. Metals Handbook, ASM
4. .Prof. Dr. adi KARAGZ, Mikroyapsal Grntleme ve Tan
79
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
METALOGRAFK NUMUNE PARLATMA VE DALAMA

1.DENEYN AMACI
Bu deneyde, incelenmek istenilen numunenin parlatma aamasndaki ilemler ve bu
ilemlerde dikkat edilmesi gereken konularla birlikte, numunenin dalanmas ve dalama
trleri hakknda bilgi vermek amalanmtr.
2.TEORK BLG
Parlatma
Zmparalama ileminden sonra zmpara izgilerini yok ederek dz, mmkn olduu
kadar izik bulunmayan, iyi yanstc olan bir yzey elde etmek amac ile yaplr. Parlatma,
zmparalanm yzeyin bir dner disk zerindeki kuma zerine uygulanan andrc
partikller vastas ile andrlarak yaplr. Srtnmeyi azaltmak iin yalayc da kullanlr.
Andrc partikl boyutuna gre iki gruba ayrlr
Kaba parlatma; andrc partikl boyutu 15-3 mikron ve
nce parlatma; andrc partikl boyutu 1 mikron ve aas
Kullanlan andrclar; alumina (Al2O3) ve elmas, daha az olarak krom oksit
(Cr2O3), magnezyum oksit (MgO), demir oksit (Fe2O3), seryum oksit (CeO) ile yumuak
malzemelerin son parlatma kademesine kolloidal silika (SiO2) nemli yer tutar.
Andrclar, genellikle pirinten mamul diskler zerine yaptrlm veya tutturulmu
zel parlatma parlatma kumana tatbik edilir.
Numuneyi tutarken hareket ettirmenin baz yararlar vardr. Numune diskin dnme
ynne ters ynde hareket ettirilmeli ayrca diskin merkezinden da doru ileri-geri
gezdirilmelidir. Bu ekilde; kumalar zerine tatbik edilir. Parlatma srasnda numune ile
andrc (kuma) arasnda srtnmeden ileri gelebilecek snmay engellemek iin su, ya
gibi yalayclar kullanlr. Parlatma kuma numuneye kar andrcy tutabilmelidir, tyl
ya da tysz kumalar kullanlr. Kaba parlatma kademesinde yksek kesme hz, maksimum
andrc temas ve dk rlyef iin adr bezi, naylon ve ipek gibi tysz ya da ksa tyl
kumalar tercih edilir. nce parlatma kademesinde kee, kadife gibi tyl kumalar tercih
edilir (ksa, orta ya da uzun olabilir, farkl sertlikte fazlar ieriyor ise ksa tyl kumalar
tercih edilir). Parlatma ileminde numune, tavsiye edilen kumalarla kapl parlatma diske
tutulur ve zaman zaman almina solusyonu (veya dierleri)
-
andrcnn disk yzeyine homojen bir ekilde dalm ile parlatma kumann
homojen ypranmas salanr,
zellikle kalnt, porozite ve ince kelti faz ieren numunelerde grlen ve
ynlenmi parlatmadan kaynaklanan "kuyruklu yldz" grnm engellenir
80
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Baarl parlatma ileminden sonra numunenin yzeyi ayna gibi grnr. Parlatma ilemi
sonunda yzey deterjanl su ile ykanr, alkolle temizlenir ve hava pskrtlerek kurutulur.
Parlatma ilemi sonucunda elde edilen yzey baz malzeme parametrelerinin
incelenmesi asndan uygundur. Bunlar;
Dkme demirlerin trnn belirlenmesi ve grafit younluu snflandrlmas
atlak incelemeleri
Porozite incelemeleri
Metalik olmayan inklzyonlar (MnS, FeS, Al2O3 gibi)
Baz kaplamalarn incelenmesi
Polarize k aydnlatmasnda baz anizotrop metaller
Fakat parlatlm yzeyler eit miktarda yansttndan yapnn detaylar gzlenemez;
bunu salamak iin yapda kontrast oluturmak gerekir; bunun iin dalama yaplr.
Dalama
Parlatlm numunelere mikroskopta bakldnda, yaplar hakknda bilgi sahibi olmak
ender rastlanan bir durumdur. Parlatmadan sonra ancak, metalik olmayan kalntlar, porozite,
atlak, yzeydeki dier benzeri kusurlar kolaylkla grlebilir. Baz demird alamlarda
taneler dalanmadan nce sadece polarize k altnda grlebilmektedir. Bu nedenle
parlatmadan sonra numunelerin mikroskopta incelenmesinde yarar vardr. Parlatlm
numunenin yzeyi eit bir ekilde dattndan yapdaki ayrntlar ayrt edilemez. Bu
nedenle yapda kontrast oluturulmas gerekir. Dalama numune yzeyinde kontrast
oluturulmasdr.
Malzemelerde gerek i yap zelliklerini ortaya karmak iin metalografide ou kez,
parlatlm numune yzeyine uygun bir reaktif tatbik edilir. Bu ileme kimyasal dalama veya
ksaca dalama (etching) denir. Dalama ile;
Tane ve tane boyutu
Faz ve fazlarn dalm
Deformasyon
Segregasyon
Yzey ilem ve derinlikleri (sementasyon, nitrasyon, dekarbrizasyon gibi)
Kaplama tabakalar gibi mikroyap ayrntlar ortaya karlr.
Dalama fiziksel ya da kimyasal olabilir
Fiziksel dalama; s veya voltaj uygulanmas ile gerekletirilir
Kimyasal dalama; en ok uygulanan yntemdir, parlatlm yzeylerin uygun bir

kimyasal zelti ile muamele edilmesidir (dalama)
81
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Dalama reaktifi, mikroyap ayrntlarn, numunenin yzeyinden ieriye doru tercihli
olarak znmesi sonucu ortaya karr. ok fazl yaplarda farkl fazlarn veya tek fazl
alamlarda ve saf metallerde farkl dorultuda ynlenmi tanelerin dalama reaktifi iinde
znme miktarlar phesiz farkldr.
ok fazl alamlarda dalama
ok fazl alamlarn dalanma mekanizmas elektrokimyasal niteliktedir. Numune
reaktif ile temas ettiinde, yap bileenleri (fazlar) arasnda potansiyel fark doar. Daha
yksek potansiyelli faz, dierine kyasla anodik veya elektropozitiftir ve bu nedenle dalama
esnasnda znmeye balar. Katodik veya elektronegatif olan dier faz, daha dk
potansiyele sahip olduundan, dalama esnasnda herhangi bir deiiklie uramaz. Anodik
ve katodik bileenler arasndaki potansiyel fark, elektropozitif fazn genellikle kullanlan
dalayc reaktifler iinde uygun hz ve oranda znmesi iin yeterli byklktedir. Bu
durum ar dalamay nlemek bakmndan dikkatli kontrol gerektirir. Saf metallerde ve tek
fazl yaplarda sz konusu potansiyel farknn olmay nedeniyle bu malzemeler, ok fazl
malzemelere kyasla daha zor dalanrlar.
Dalama esnasnda anodik fazn ncelikle znmesinden dolay, bir dereceye kadar
ukurlama meydana gelir ve mikroskopta incelendiinde nlar yanstmadndan znen
bu faz karanlk grlr. Katodik faz ise, dalamadan etkilenmediinden nlar ayna gibi
yanstmaya devam eder ve mikroskopta parlak grlr.
Saf metaller ve tek fazl alamlarda dalama
Homojen tek fazl alamlar ve saf metallerin dalama ilemi ok fazl alamlarnkinden
farkldr. Burada dalama mekanizmas elektropozitif bir olaya dayanr. Ana metal ile
znmeyen kalntlar veya tane snrlar ile taneler arasndaki potansiyel fark, genellikle o
kadar belirsizdir ki, dalamann etkisi olsa bile, bu ok kktr. Saf bir metal veya tek fazl
alamn dalanmas, bir reaktif tarafndan metalin kimyasal olarak zlmesidir. Her tane,
ynlenmesiyle ilikili bir hzda znr. Netice olarak, yap tek fazl olmasna ramen,
mikroskopta ayn yndeki taneler, ayn parlaklkta, farkl yndeki taneler de farkl koyulukta
grlr. Bu olaya, ynlenmi tane parlakl ad verilir. zellikle uzun sre dalama sonunda
bu durum kolayca fark edilir. Tane snrlar atomik seviyede kusurlu blgeler olduundan,
tanenin i ksmna kyasla daha yksek enerjiye sahiptir ve bu nedenle ncelikle znerek
vadiler oluturur. Bu vadilerdeki nlarn dalmas sonucu tane snrlar optik mikroskopta
ince ve karanlk hatlar halinde grlr.
Gerekli dalama sresinden daha uzun sre dalamaya devam edilirse, numunedeki
tercihli znme tm numunenin znmesi eklinde devam eder. Bu duruma ar dalama
denir. Ar dalanm numune mikroskopta kararm bir yzey grnts verir. Byle bir
numune, ar dalamann yzeydeki etkisi kayboluncaya kadar tekrar nihai parlatma arkna
tutularak parlatlr ve yeniden dalanr.
82
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Dalama reaktifleri
Genellikle metalografik numunelerin dalanmasnda kullanlan reaktifler; su, alkol,
gliserin, glikol veya bunlarn karm olan zclerin iinde, organik ve inorganik asitle,
eitli alkalilerin ve dier kompleks bileiklerin eritilmesi ile elde edilir. Kullanlan reaktiflerin
aktiviteleri ve genel davranlar;
a) Hidrojen iyonu konsantrasyonuna
b) Hidroksil iyonu konsantrasyonuna veya
c) Reaktifin bir veya daha fazla yap bileenlerini karartma yeteneine baldr.
Her malzeme iin uygun bir reaktif gereklidir. elik ve dkme demirlerde kullanlan baz
dalama reaktifleri, aadaki tabloda verilmitir. Dalama reaktiflerinin taze olarak hazrlanmas
ve bekletilmeden kullanlmas daima tavsiye edilir.
Dalama ilemi, basit bir ilem olmasna ramen beceri ister. Dalama ilemindeki en nemli
husus verilen bir malzeme iin nerilen dalama reaktiflerinden en uygununu semektir. stenilen
sonuca ulaabilmek iin de bu reaktifin kullanlna ait talimatlara bal kalmak gerekir. Bu
talimatlarda, numunenin nasl dalanaca (daldrma, pamukla silme, elektrolitik vb), dalama
scakl ve dalama sresi ak olarak belirtilir.
83
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Elektrolitik dalama
Elektrolitik dalamada, numune bir elektroliz hcresinde dalanr. Elektrolitik dalama,
zellikle paslanmaz eliklerin dalanmasnda, kimyasal dalamaya kyasla tercih edilir.
Elektrolitik dalama solsyonlar bileim ynnden olduka basit olup, asidik, bazik veya
tuzlu zeltilerdir. Numune, genellikle anottur fakat bir ka katodik dalama solsyonu da
gelitirilmitir. Dalama ileminde genellikle doru akm kullanlr ve dalama, uygulanan
voltajla dalama sresini deitirerek kontrol edilir.
Makro dalama
Makro dalama, metal ve alamlardaki heterojenlii aa karmak iin kullanlr.
Metalografik numuneler ve kimyasal analiz, malzemedeki heterojenlikleri gstermez. Buna
mukabil makro dalama;
- Tane boyutundaki farkllama, deformasyon ak izleri, kolonsal yap, dendritik yap gibi
katlama veya eitli mekanik ilemlerden kaynaklanan yapsal kusurlarn,
- Segregasyon, karbr-ferrit bantlamas, gbeklenme (mikrosegregasyon), karbrizasyon
veya dekarbrizasyon gibi bileimdeki heterojenliklerin,
- Porozite, atlak gibi fiziksel kusurlarn tespitinde kullanlr.
Makro dalamann dier bir uygulama alan kaynak yapsnn etddr. Makro dalama
ile kaynan derinlii, atlak olup olmad ve sda etkilenen blgeler aa kar. Dier
taraftan, sl ilem uygulamasnda sert. ve yumuak ksmlar birbirinden ayrt etmede, su
verme atlaklarnn ve yzeyi sertletirilmi blgenin derinliini saptamada makro
dalamadan yararlanlr.
Makro dalama, elik endstrisinde kalite kontrol amacyla geni lde kullanlr.
Ktklerin yaps, segregasyon ve kalntlarn mevcudiyeti makro dalama ile saptanr.
Dvme alamlarnda, dvme izleri takip edilerek en iyi dvme koullar salanr. Dier
taraftan, ekstrzyonda, kalplarn dizaynnda nem tar. Makrodalama iin genellikle 400
No'lu zmparaya kadar zmparalamak yeterlidir. Numunenin yzeyini parlatmaya ou kez
gerek yoktur. Makrodalama reaktifleri ok kuvvetli olduklarndan numunenin yzeyinde
zmparalamadan dolay hasar gren tabaka dalamann etkisi ile tamamen ortadan
kalkabilmektedir
84
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. Zmpara ve Parlatma Cihaz:Metalografik numunelerin otomatik veya manuel olarak
hazrlanmas iin kullanlr.
2.Optik ve Stereo Mikroskop: Parlatlan numunelerin yeterlide derecede parlatldn kontrol
etmek iin kullanlr.
3.Dalama Esnasnda Kullanlan Kimyasallar
4.DENEYN YAPILII
Parlatma kademesinde numune parlatma diskine tutulup ve parlatma sspansiyonu
kullanlr,
Parlatma sonunda el ve numune bol su ile ykanr,
Numune alkolle ykanp kurutulur,
Numuneye mikroskopta 100x bytmede baklarak parlatmann yeterli olup

olmadna karar verilir (parlatma yeterli deilse, parlatma ilemine devam edilmelidir),
Bir para pamuk masa ile tutularak dalayc reaktifine batrlr ve numune yzeyine
parlak yzeyin matlat grlene kadar srlr veya numune dalayc reaktife daldrlarak
dalanr. (Ar dalamamaya dikkat!)
Dalama grlnce numune derhal bol su ile ykanr, ardndan alkolle ykanp
kurutulur.
5.DENEY RAPORU
Parlatmada kullanlan solsyonlar ve bu slsyonlarn parlatmaya olan etkileri

nelerdir?
Demir ve demird malzemelerde kullanlan dalaycalar ve bunlarn malzeme

zerindeki etkilerini kyaslaynz.
Termal dalamann tanm ve kullanm alanlarn aklaynz.
6.KAYNAKLAR
1. Prof. Dr. Fazl Arslan, Metalografi Laboratuvar Deney Fy
2. Prof. Dr. Sakin ZEYTN-Do. Dr. Akn AKINCI-Yrd. Do. Dr. Mediha PEK,
Metalografik nceleme
3. Metals Handbook, ASM
85
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
1.DENEYN AMACI
Daha nceden metalografik ilemlerle yzeyi hazrlanan malzemenin, mikroyaps, tane
boyutu, malzemenin tarihesi ve malzeme zerindeki deformasyonu tayin edip, bu
parametreler hakknda yorum yapabilmek.
2.TEORK BLG
Mikroskobik inceleme
Dalanan malzeme mikroskop altnda incelenerek yaplar hakknda bilgi edinilir.
Metalografik incelemede genellikle n mikroskobu kullanlr. Metalleri incelemede
kullanlan bu mikroskoba metal mikroskobu da denir. Genel itibari ile ele alnacak olursa
objektif, okler ve aydnlatma sistemi olmak zere ana blmden oluur. Bytme miktar
objektif ve oklerin bytme deerlerinin arpm ile bulunur. Metal mikroskop ile;
Numunedeki fazlarn zellikleri,
Dalmlar,
Tane snrlar,
Porozite, kalnt ve atlaklar gibi eitli yaplar incelenir.
Stereo mikroskop ile numunenin bir blgesi veya tamam daha dk bytme
oranlar ile incelenerek;
Numunede imalat yntemi ile meydana gelmi (s tesiri blgeleri, ynlenmeler,
katmerler) olan yapsal deiiklikler
eitli makro hatalar (atlak, gzenek, boluk, cruf kalnts vs.) incelenir.
Bunlarn yan sra mikroskobik incelemelerde SEM (Scanning Electron Microscope) yada
TEM (Transmission Electron Microscope) gibi mikroskoplarda kullanlabilir. Bu
mikroskoplar ile 50.000-100.000..1.000.000 arasnda byltmeler salanr.
Optik Mikroskop (Ik -Metal- Mikroskobu)

Ik mikroskobu, incelenen numunenin mikroyapsnn ince detaylarn tanmak ve
aa karmak iin eitli merceklerin kombinasyonu eklinde dizayn edilmitir. Deney iin
hazrlanan paralarn yzeyleri 5-10-20-40100-2000 arasnda byltlerek incelenebilir.
Metal mikroskobu gelen nla numuneyi aydnlatr (yansmal k mikroskobu). Baz
mikroskoplar ise n numuneden geerek aydnlatmas zerine dizayn edilmitir (geirmeli
k mikroskobu). Bu tr mikroskoplarda ince kesit incelenir ve daha ziyade biyolojik
almalar iin kullanlmaktadr.
86
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
Bir metal mikroskobu geirgen olmayan yzeylerin incelenmesi iin dizayn edilmesi
ile bir biyolojik mikroskoptan ayrlr. Metal mikroskobunda, k numuneden yansdktan
sonra grnt oluturulur; halbuki biyolojik mikroskopta,k numuneyi getikten sonra
grnt oluur.
Metal mikroskobu sadece iki boyutlu grnt salar; malzemenin yaps hakknda
enstrmantal analiz yeteneine sahip deildir. Uzmann tecrbesi ok nemlidir. Eer,
yeterince tecrbeli deilse, yaplarn doru analizi iin bilenlere danlmas, daha nce
oluturulan arivlerin taranmas ve konu ile ilgili kitap ve el-kitaplarnn incelenmesi gerekir.
Uzman, eer mmkn ise, malzemenin kimlii ve retim tarihesi hakknda bilgi sahibi
olmaldr.
Grnt analizr gibi ek donanmlar, optik mikroskobun kullanm alann geniletip
deerlendirme avantajlar salam olmakla beraber, kimyasal analiz anlamnda hibir ilave
kolaylk getirmezler. Tanmlama, sadece kullancnn yeteneklerine kalmtr. Tm bunlara
karlk, optik mikroskop ok kolay olan kullanm ve genel bir bak salama noktasndaki
avantajlar nedeniyle halen ok sk kullanlan bir inceleme tekniidir.
Demir-Karbon Alamlarnda Mikroyap Tanmlamas

Dnyada en ok retilen metalik malzeme demir-elik grubu malzemelerdir ve 2011
ylnda toplam demir-elik retimi 1.650 milyon ton mertebesinde olmutur. Bunun ierisinde
Trkiyenin pay 34 milyon ton civarndadr ve Trkiye dnyann en byk 10. demir-elik
reticisi konumundadr. Metalik malzemeler arasnda demir eliin hali hazrda hibir rakibi
yoktur ve uzun yllar daha egemenlii srecektir.
Demir elik rnlerinin bu derece yksek retimi ve rakipsizlii yannda nemli bir
avantaj da ok sayda farkl kalitede retilebilmesidir. Muhtemelen retilebilen tm demir
elik kalitelerini snflayabilen hibir kitap, ansiklopedi, elkitab vb yoktur. Bu karmakln
ierisinden kmak iin, demir elik grubu malzemeler belirli standartlara uygun olarak ve
belirli kalite gruplarnda retilmektedir.
En basitinden, demir-elik grubu malzemeler alaml ve alamsz olarak iki snfa
ayrlabilir. Bu ok kullanlan bir snflandrmadr, ancak bir elii tanmlamak iin asla yeterli
deildir. Zira, bu tr bir snflandrmada kullanlan kriter elikteki alam elementi
miktardr. Alaml-alamsz ayrm iin kabul edilen alam elementi miktar ise a. % 5tir.
Yani % 5in altnda alam elementi ieren elikler alamsz snfna girer. Bu grup ierisinde
de karbon elikleri ve az alaml elikler bulunur. Karbon elikleri Fe, C, Mn, Si gibi
elementleri bulundurur. Manganez ve silisyum her elikte bulunan elementlerdir ve Mn %
1,5i ve Si % 1i amad srece alam elementi saylmaz.
87
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
Alam elementleri eliin niteliklerini artrmak iin kasten katlan elementlerdir.
Bunlar Cr, Ni, Mo, Al, Cu, Ti, W, Co, Nb, V, N gibi elementlerdir ve alam elementi
saylabilmeleri iin elikte en az bulunmalar gereken ve her element iin deien bir alt snr
deerleri vardr.
Alam elementlerinin varl eliin yapsn ok etkiler. eliin yaps ayn zamanda
souma hz, uygulanan termal ve mekanik ilemler ile de deiir. Tm faktrler gz nne
alndnda, ok sayda farkl yapnn oluaca ve bu yaplarn tanmlamasnn olduka zor
olduu anlalabilir. Burada yap tanmlamas iin ana faktrler gz nne alnacak ve ona
gre temel bir tanmlama yaplacaktr.
eliin yapsn tanmlayabilmek iin Fe-C denge diyagram tam olarak bilinmelidir.
Ne yazk ki, Fe-C denge diyagramnn hakkyla bilinmesi yap tanmlamas iin yeterli olmaz.
Zira Fe-C denge diyagram sadece demir ve karbon ieren alamlarn yaplarn ok
yava souma artlarnda gstermektedir. Gerek elikler, Fe ve Ca ilave olarak, her zaman
Mn ve Si ile S ve P da ierirler. Ayrca kasten katlan alam elementleri de yapda bulunur.
Bunun dnda, denge diyagramlar ok yava souma artlarnda elde dilmitir.
Ancak endstriyel alamlar genellikle hzl souma ile retilirler. Bu deikenler ve
daha fazlas alamlarn yaplarnn denge diyagramnda gzkenlerden farkl olmasna yol
aar.
Bu bakmdan, katlan alam elementlerinin Fe-C denge diyagramn nasl deitirdii,
yksek scaklktan souma srasnda hangi fazlarn olutuunu bilmek de en az denge
diyagramn bilmek kadar nemlidir. Dolaysyla, Fe-C denge diyagram, alam
elementlerinin etkilerini gsteren diyagramlar ile yksek scaklktan souma srasnda yap
deiimlerini gsteren diyagramlar (TTT diyagramlar ve SS diyagramlar) yap
tanmlamalarnda gz nnde bulundurulmaldr.
Fe-C Denge Diyagram

elik temelde bir Fe ve C alamdr. Demir 1535oCde ergiyen bir metalik elementtir.
Oda scaklndan ergime scaklna kadar 3 farkl kristal yapya sahip olur. Oda scakl ile
912oC arasnda HMK yapl, 912 ile 1398oC arasnda YMK yapl ve 1398 ile ergime
scakl olan 1535oC arasnda ise tekrar HMK yapl demir bulunur. Yani, demir
allotromorfik dnm gsterir. Demir saf halde dk mekanik zelliklere sahiptir ve nemli
bir mhendislik malzemesi deildir. Demire karbon ilavesi demirin mekanik zelliklerini ok
etkiler ve demir bylece dnyann en mukavemetli malzemelerinden biri haline gelir.
ekil 1de Fe-C denge diyagram verilmitir. Bu denge diyagram zerinde (alfa), (gama),
(delta), sv ve sementit (Fe3C) fazlar ile ledebrit ( + sementit) ve perlit ( + sementit)
karm yaplar bulunur. Ayrca 3 dnm reaksiyonu meydana gelir:
Peritektik Reaksiyon: 1494oCde a. %0,15 C miktarnda gerekleir. Peritektik
reaksiyon
+ Sv eklindedir ve osteniti oluturur.
88
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
tektik Reaksiyon: 1145oCde % 4,3 C miktarnda oluur. tektik reaksiyon
Sv + Fe3C eklinde olur ve ledebrit ( + Fe3C) yapsn oluturur.
tektoid reaksiyon: 727oCde 0,8 C miktarnda oluur ve
+ Fe3C ile perlit ( + Fe3C) yaps oluur.
Fe-C sisteminde bulunan fazlardan tanesi (alfa, gama ve delta) kat zelti fazlardr:
-
(alfa): tektoid reaksiyon srasnda oluur. 727oCde en ok % 0,022 kadar karbon

zndrr.
(gama): tektik reaksiyon srasnda oluur. 1145oCde en ok % 2,1 kadar karbon

zndrr.
(delta): Peritektik reksiyona katlr. 1493oCde en ok % 0,1 C zndrr.
89
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
Fe-C alamlar yava soutulduu takdirde, Fe-C denge diyagramndaki yaplar oluacaktr.
Alam elementi ilavesi baka fazlarn da yapda bulunmasn salayabilir. Alamn karbon
ieriine bal olarak oranlar deimekle birlikte, Fe-C denge diyagramna gre, oda
scaklnda + Fe3C bileenlerinden oluacak yapya sahip bir malzeme bulunacaktr. Ancak
biraz daha ayrntya girildiinde yaplar daha belirgin hale gelir.
Fe-C alamnn C miktar a. %2,1i anca malzeme artk elik olarak isimlendirilmez. Bu
malzemeler dkme demir adn alr. Gerekte dkme demirlerin karbon ierii a. % 2,5-4,5 C
arasnda bulunur. Bu malzemelerin yaps eliklerden farkldr
Aada deiik bileime sahip Fe-C alamlarnn souma ve mikroyap grntleri verilmitir.
90
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
91
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
92
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
93
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
MKROSKOBK NCELEME
Optik ve Stereo Mikroskop
Metalografik nceleme im Hazrlanan Numuneler
4.DENEYN YAPILII
Optik ve stereo mikroskopta incelenmek zere daha nceden hazrlanm olan
numuneler mikroskopta eitli bytmelerde incelenecektir.
5.DENEY RAPORU

Ferrit, perlit ve sementit yaplarn aklaynz.
Optik Mikroskop ile SEM arasndaki farklar belirtiniz.
Optik Mikroskopta tane boyutu analizi nasl yaplr, aklaynz.
6.KAYNAKLAR
1. Prof. Dr. Sakin ZEYTN-Do. Dr. Akn AKINCI-Yrd. Do. Dr. Mediha PEK, Temel
metalografik operasyonlar, Demirli alamlarda mikroyap tanmlamalar
2. Ryan M. Deacon, Metallography, Microstructure, and Analysis,
3.Prof. Dr. adi KARAGZ, Mikroyapsal Grntleme ve Tan
94
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DFZYONLA YZEY SERTLETRME

1.DENEYN AMACI
Bu deneyde difzyonla yzey sertletirme ilemler hakknda genel bilgi vermek ve proses
sresince gerekleen olaylar mikro boyuttan makro boyuta kadar deerlendirmek
amalanmtr.
2.TEORK BLGLER
Yzey Sertletirme leminin nemi
Yzey sertletirme ileminde dk karbonlu eliklerden imal edilmi paralar, karbon verici
ortamlar iinde tavlanrlar. Bu ilemde paralarn i blgeleri karbon alamadklarndan
yumuak kalr ve bylece yzey sertletirmesi neticesinde sert cidarl ve yumuak i blgeye
sahip paralar elde edilir. Bu paralar yksek sertliklerinden dolay anmaya, akkan
ekirdekleri sayesinde de deiken ve darbeli yklere kars ok dayankl olurlar. Yzey
sertletirilmesine tabi tutulan eliklerin, normal sertletirmeye tabi tutulan eliklere nazaran
avantajlar unlardr:
Bu paralarn i ksmlar sonradan islenebilir.
Yumuak ve akkan ekirdek, su verme ileminde sekil deitirmelere, atlaklara
mani olur. Bu sebepten dolay yzey sertlemesi bilhassa islendikten sonra sl isleme tabi
tutulan, llerini deitirmemesi gereken paralar iin ok uygundur.
Yzeyin taslanmas haricinde dier ksmlarnn islenmesi daha kolay ve ucuzdur.
Yzey sertlemesi yapabilecek elikler, yksek karbonlu eliklere nazaran daha
ucuzdur.
Yzey sertletirmenin dezavantajlar ise unlardr:
o elik homojen olmayp deiik Fa-C alamlarndan meydana gelir( ieriye doru
karbon muhtevas azalr ).
o Uygun sl ilsem tecrbe ister ve pahaldr.
o Bu yntemle sertletirilmi paralar taslanmadan nce dikkatli olarak
o Dzeltilmelidirler, zira sert yzeyin ancak ok ince bir ksm taslama ile alnabilir.
o Bu yntem dilsiler, bilyeli yataklar, anahtarlar, vida baslar ve ular, zincir dilimleri,
eksantrik millerinde kullanlr. Ayrca muhtelif l aletleri, kesici takm ular,
zmbalar, eeler, baz freze baklar, plastik kalplar ve zrhl plakalar da
ayn usulle sertletirilir.
Difzyon
Difzyon,malzemeler iindeki atomlarn scakla bal olarak hareket etmesi olaydr.
Difzyon (yaynma) deyimi zellikle kat malzeme iinde ktle tanmasn salayacak
lekteki hareketleri tanmlar. Homojen malzemelerde tamamyla ayn olan paracklarn yer
deitirme olayna kendi kendine difzyon denir. Bu olayda genellikle ktle tanmas
grlmez. Homojen olmayan malzemelerdeki difzyon olay ise teknik adan daha
nemlidir. Burada bulunan konsantrasyon farkllklar paracklarn belirli ynde hareket
etmelerine neden olur. Bu tr difzyon olaylarnn sl ilemlerin ounda byk nemi
vardr. Bu nedenle difzyon mekanizmasnn ve difzyon kanunlarnn anlalmas,
karbrizasyon, dekarbrizasyon, nitrrasyon ve tavlama gibi sl ilemlerin kavranmasn
kolaylatrr.
95
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bir kristal kafeste, rnein YMK Fe kristal kafesi ierisinde demir atomlaryla benzer
konumlara yerleebilecek kadar byk apl alam atomlar, kristal kafesi ierisinde demir
atomlar tarafndan doldurulmam bo konumlara yerleerek olutururlar. Yeralan atomlarn
hareket etmesini salayan mekanizma boluk mekanizmas olarak tanmlanr. (ekil.1).
Dier taraftan, rnein elik atomlarna oranla ok daha kk boyutlu olan karbon ve
azot atomlar kristal kafes ierisinde demir atomlarnn aralarna yerleerek arayer kat eriyik
olutururlar. Bu tr atomlara arayer atomlar denir. ekil.2, baz kristal kafes sistemleri iin
arayer atomlarnn yerleebilecekleri boluklar gstermektedir. Koordinasyon says
oktahedral boluklar iin alt, tetrahedral boluklar iin ise drttr. rnein HMK kristal
kafesinde oktahedral boluklar kbn yzeylerinin merkezidir. Dolaysyla hmk kafesteki
oktahedral bolua yerleen bir arayer atomu yzeyin drt kesindeki atomlarla, kafesin
merkezindeki atom olmak zere toplam alt atomla temas halinde olacaktr.
Arayer atomlar, boluklarn yardm olmadan difze olurlar. Bu yzden yeralan atomlara
gre hzlar daha yksektir
96
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Difzyon Hzna Etki Eden Faktrler
Difzyon bir konsantrasyon gradyantndan ileri gelir. Bu gradyant difzyon olaynn ileri gelmesi
iin itici gc oluturur. Difzyonun konsantrasyon gradyantna ball ilk defa I Fick kanunu ile
verilmitir.
.
Burada;
J = Difzyon ynne dik bir dzlemin birim alanndan birim zamanda geen madde miktar
(gr/cm.sn),
D = Difzyon katsays (cm.sn),
c = Difze olan maddenin konsantrasyonu (gr/ cm)
x = Difzyon mesafesi (cm).
Difzyon katsays,D, scakla ok etkin bir ekilde bamldr.
Yukarda verilen denklemlere gre azalan aktivasyon enerjisi ile difzyon kolaylar.
Aktivasyon enerjisinin azalmas difzyon katsaysnn (D) artmas sonucunu dourur.Azalan
aktivasyon enerjisi ile difzyon kolaylar. Aktivasyon enerjisinin azalmas difzyon
katsaysnn ,(D), artmas sonucunu dourur. Difzyon katsays scaklk arttka artar. Bu
nedenle yksek scaklklarda difzyon kolaylar. Atomlar normal kafes yapsnda ok zor
difze olurlar. nk enerji engelini amak iin gerekli aktivasyon enerjisi byktr. Dier
taraftan kafesin byk lde kusurlu olduu tane snrlarnda ve dislokasyon younluu fazla
olan kristal kafeslerde daha kolay serbest yzeylerde ise ok kolay difze olurlar.
97
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Karbrizasyon
alma koullarnda birok elik parann d yzeyinin sert ve anmalara dayankl,
i yzeyinin ise tok ve darbelere kar direnli olmas istenir. Sade karbonlu eliklerde bu iki
zellik, farkl karbon bileimine sahip eliklerle elde edilebilir. Yaklak % 0.1 C bileimine
sahip dk karbonlu bir elik tok bir yapya sahip iken, % 0.9 veya daha fazla karbon
bileimine sahip yksek karbonlu bir elik uygun sl ileme tabi tutulduunda yeterli sertlie
sahip olmaktadr.
Buna gre dk karbonlu bir elikte yzeyden itibaren belirli bir mesafeye kadar C
veya N yaynm salandnda, elik parann yzeyi sert ve anmalara kar dayankl, i
ksm ise tok bir hal alacaktr. Parann yzeyinde itibaren i ksmna doru karbon yaynm
Karbrizasyon, azot yaynm ise Nitrrasyon (Nitrasyon) olarak bilinmektedir.
Karbon yaynm ile yzey serletirme (sementasyon), dvme demirin elie
dntrlmesinde yzyllardr kullanlmaktadr. Etraf uygun karbonlayc malzeme ile
evrilmi olan parann, st kritik scakln (911 C) zerindeki bir scakla karlarak
tamamen stenit () yaps elde edilmesi ve bu scaklkta yzeyden itibaren belirli bir
mesafede karbonca zengin bir tabaka oluuncaya kadar beklenmesi bu prosesin temelini
oluturur. Karbrizasyon islemi degisik karbon verici ortamlarda yaplabilir ve buna gre de
yntemler syle gruplandrlr:
1. Kat ortamda karbrizasyon veya kutu sementasyonu,
2. Sv ortamda karbrizasyon veya tuz banyosunda sementasyon,
3. Gaz ortamda karbrizasyon.
ekil 3. Karbrizasyon tabakas boyunca eligin i yapsnn degisimi.

Karbon emdirilmesi ilemi elik parasnn CO ihtiva eden bir ortamda, ostenit faz scaklna
kadar stlmasyla, gaz-metal reaksiyonu sonucu oluur.
Aadaki reaksiyona gre;
CO2 + C = 2CO
oluan karbonmonoksit, kullanlan sementasyon scaklnda stenit fazda bulunan
elik parasnn yzeyinde paralanr ve aa kan atomik karbon elik bnyesine
emilerek zlr.
98
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Fe +2CO = Fe(c) +CO2
reaksiyonu bunu gstermek iin verilmitir. Burada Fe(c) stenit fazda znen karbonu ifade
etmektedir. Sementasyon ileminin stenit blgesinde yaplmas, bu blgenin %2 oranna
kadar karbon zebilmesi ile yakndan ilgilidir. Fakat ikincil sementit (Fe3C) ayrm arzu
edilmediinden, sementasyon tabakas genellikle tektoid noktasna uygun olarak
karbonlanr.
Bu iki reaksiyon da reversible zelliktedir. Buna gre;
CO2 + C = 2CO reaksiyonu scakln azalmas ile sadan sola doru ilerleyerek CO
bakmndan zengin bir gaz atmosferi meydana getirir. Eer elik para byle bir ortamda
kalrsa Fe + 2CO = Fe(c) + CO2 reaksiyonu sadan sola doru ilerleyerek, elik parasnn
yzeyinden karbon kaybetmesine neden olur. Bu duruma dekarbrizasyon denir.
Atomlarn difzyonunu tanmlayan Fick kanunu diferansiyel bantsnn karbrizasyon iin

zm aadaki ekilde verilmitir:
C(x,t) : t sresinde eliin yzeyinden ieriye doru x mesafedeki karbon bileimi,

C0 : Karbrizasyon uygulanacak eliin baslang karbon ierii,
C1: Karbrleyici ortamn karbon ierii,
D: Karbonun elik ierisindeki difzyon katsays (cm/s),
t : Karbrizasyon sresi (s)
x: Mesafe (cm).
99
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Karbrizasyon sresi ve scaklna bal olarak yzeyden itibaren eriilecek karbonlu tabaka
derinliinin ilikisi.
3.DENEY MALZEMELER VE EKPMANLAR
Yksek Scaklk Frn
elik Kutu
Karbon Kayna Sarf Malzemesi
elik Paras
100
MALZEME
MHENDSL
BLM
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4.DENEYN YAPILII
Yzeyi karbonlanacak paralar, ierisinde karbon kayna olarak kullanlacak madde
bulunan bir dkme demir yada elik kutu ierisine aralarnda yaklak 50 mm boluk
olacak ekilde yerletirilir.
Karbonlayc malzeme olarak genellikle odun kmr kullanlr.
Sonra kutu kapatlarak 900-950 C arasndaki bir karbrizasyon scaklna yava bir
ekilde karlr.
Para bu scaklkta yzeyden itibaren istenilen karbonlu tabaka kalnlna gre belirli
bir sre tutulur.
Para yzeyinden itibaren eriilecek karbonlu tabaka derinlii ve bileimi, zaman ve
scaklk ile kontrol edilir.
5.DENEY RAPORU
1.Deneyi ksaca zetleyiniz.
2.Sementasyon derinliinin sertlie etkisini aklaynz.
3.Kat, sv ve gaz ortamda yaplan karbrizsayon ilemlerini avantajlar ve dezavantajlar
ynyle karlatrnz.
4.Nitrrleme ve Borlama ilemlerini aklaynz ve karbrizasyon ile karlatrnz.
6. KAYNAKLAR
1. http://www.efunda.com/processes/heat_treat/hardening/diffusion.cfm
2. Prof. Dr. Hatem Akbulut, Prof. Dr. Uur en, Yrd. Do. Dr. M. Ouz Gler, Difzyonla Yzey
Sertletirme
101

Celal Bayar Isıl Işlem

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Celal Bayar Isıl Işlem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MALZEME MHENDSL BLM

MALZEME LABORATUVARI DERS

SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY ...................................................................... 2-7

DERSN RETM YELER

SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY

zelliklerindeki deiimin gzlenmesi.

SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY

SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY

yapsna sahip martensite

ekil 1. TTT diyagram.

SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY

ekil 2. Martenzit dnm ve temperleme ilemlerinin ematik gsterimi

SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY

Soutma ortamlar (Ya, su, hava)

Vickers Sertlik lm Cihaz

soutulmalar sonucu mekanik zelliklerinde iyaplarna bal olarak farkllklar

SU VERME - MENEVLEME (TEMPERLEME) DENEY

b- Malzeme Bilgisine Giri, Mehmet Yksel, Cemal Meran

zorlamaktadr. Bu durum zellikle byk boyutlu makine paralarnn tm kesitine su

ekil 1. Martenzit miktar, sertlik ve karbon miktar ilikisi.

eliklerin yzeyden derinlere kadar martenzite dntrlebilmeye yatknl

derinliinin llmesi esasna dayanr. Bu derinlik, martenzit

miktarnn yzeyden itibaren yarya indii ya da % 50 martenzit ve beynitin var

gstermesi veya byk paralar

halindeyken bile tam olarak sertleebilmesidir. Sertleebilirlik ile sertlik farkl

martenzitin sertliini kontrol eder. elikte % 0,6ya kadar C ierii

Deney numunesi ve boyutlar: Jominy deneyi iin 25,4 mm apnda ve 101,6 mm

ekil 3 : Jominy utan su verme deney numunesi ekil ve boyutlar

Makro Vickers (30 kgf) ya da Rockwell C sertlik testi

Jominy deney dzenei

ekil 4. Jominy deney dzenei

Dokuz Eyll niversitesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Jominy

Ondokuz Mays niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm, Malzeme

Sakarya niversitesi Deney Fy

Yldz Teknik niversitesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Deney Fy

Malzeme Bilgisine Giri, Mehmet Yksel, Cemal Meran

YENDEN KRSTALLEME DENEY

ekil 1. Plastik deformasyon esnasnda tane yapsnda meydana gelen bozulma

Dislokasyonlar birbirlerinin hareketini engelledikleri iin dislokasyon hareketi

YENDEN KRSTALLEME DENEY

YENDEN KRSTALLEME DENEY

YENDEN KRSTALLEME DENEY

ekil 3. Souk deformasyon ve tavlama ile malzemede meydana gelen deiikliklerin

Ara yer atomlar bo yerlere yaynr,

Ters iaretli dislokasyonlar biri birini yok eder,

Bo yerler bir araya toplanr,

Dislokasyonlar ayn hizaya gelerek kk al tane snrlar oluur.

2. Yeniden Kristal Oluumu (0.3 - 0.5 Tergime)

YENDEN KRSTALLEME DENEY

Vickers Sertlik lm Cihaz

plastik ekil verilir.

Deformasyon sonras sertlik lm yaplr. Souk deformasyon sonucu elde edilen

YENDEN KRSTALLEME DENEY

Ondokuz Mays niversitesi, Malzeme Bilimi ve Mhendislii, Malzeme retim

Pamukkale niversitesi, Malzeme Bilgisi Dersi, Yard. Do. Dr. Hayri N

Sakarya niversitesi, Teknoloji Fakltesi, Metalurji ve Malzeme Mhendislii

KELME SERTLEMES (YALANMA) DENEY

alamlarndan 2XXX, 6XXX ve 7XXX serisi alamlarn sl ilemi teknolojik adan

KELME SERTLEMES (YALANMA) DENEY

ekil 1. Alminyumun ierisinde bakrn scakla bal olarak znebilirlii

nc aamada olan yalandrma ileminde ar doymu yap ierinde ikincil fazn

dislokasyonlarn hareketini ok az etkileyebilirler, bundan dolay malzemenin

KELME SERTLEMES (YALANMA) DENEY

ekil 2. kelme sertlemesi srasnda meydana gelen mikroyapsal deiimler.