HEMIJA SA

GORIVIMA I
MAZIVIMA

 toplotna energija dobijena sagorevanjem

goriva u motoru pretvara se u mehaniku
energiju za pogon tokova

usled sagorevanja goriva u motoru se postiu

visoke temperature

Toplotna energija:
troi se na rad
odlazi sa gasovima sagorevanja
odvodi se iz motora posredstvom
sistema za hlaenje, da bi se spreilo
pregrevanje i otedenje delova motora

Sistem za hlaenje
Sistem za hlaenje vodom se sastoji od:
prostora za vodu, koji okruuje tople
delove (cilindre) motora
hladnjaka
odvodne i dovodne cevi
pumpe za vodu
termostata
ventilatora

 tenost za hlaenje predaje toplotu iz motora

okolini (vazduhu)
pijada voda, kao rashladna tenost,
prouzrokuje:
- obrazovanje kamenca
- ru
- koroziju

ta je antifriz?
antifriz je tenost koja spreava smrzavanje
vode u sistemu za hlaenje
to je rastvor ETILEN-GLIKOLA i vode, sa
dodatkom aditiva (inhibitora korozije i
antipenuavaca)

Tipovi antifriza
Postoje dva tipa antifriza:
koncentrat
antifriz ved razblaen vodom (sipa se
direktno u hladnjak)
Koncentrat (ija je temperatura mrnjenja najmanje
-35oC) se pre punjenja hladnjaka motora razblauje
omekalom vodom (kinicom, destilovanom vodom,
prokuvanom vodom) do eljene take mrnjenja.

Tabela zavisnosti temperature

mrnjenja od procenta zastupljenosti
koncentrata i vode
Antifriz koncentrat [%]

Voda [%]

Temperatura mrnjenja [oC]

50

50

-35

45

55

-30

40

60

-25

35

65

-18

30

70

-14

25

75

-11

Taka mrnjenja
Taka mrnjenja antifriza se odreuje
HIDROMETROM. Ako je taka mrnjenja -30oC,
antifriz nije due od 2 godine u hladnjaku.
Preporuka je da se ne koristi antifriz stariji od
3 godine.
Antifriz u hladnjaku motora treba zameniti
svake druge godine zbog troenja aditiva, koji
su sastavni deo antifriza.

Dobijanje etilen-glikola (1)

Dobijanje etilen-glikola (2)

Osobine etilen glikola

temperatura kljuanja tk=198oC
temperatura mrnjenja tm=-11,5oC
potpuno se mea sa vodom

Naponski niz metala

K, Na, Ca, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Ni, Cd, Co, Sn,
Pb, H, Cu, Hg, Ag, Au

Rude

Opti postupci za dobijanje metala iz

ruda

Metalurki postupci za dobijanje

metala
najvaniji metalurki postupci za dobijanje
metala:
1)pirometalurki
2)elektrometalurki
3)hidrometalurki

Pirometalurki postupak za dobijanje

metala iz ruda

Elektrometalurki postupci za
dobijanje metala iz ruda
ovi postupci baziraju se na elektrolizi:
hidroelektrometalurgija (elektroliza u
vodenom rastvoru)
piroelektrometalurgija (elektroliza
rastopa soli ili oksida na visokim
temperaturama)

Hidrometalurki postupak za dobijanje

metala iz ruda

Legure

Legure ija je osnova bakar

Legure ija je osnova aluminijum

elik

Elektrohemija
grana fizike hemije koja prouava zakonitosti
pretvaranja hemijske energije u elektrinu i
obrnuto

elektrohemijske reakcije = reakcije primanja i

otputanja elektrona na povrini elektroda

Elektrohemijski sistemi

Provodnici

Elektrodni potencijal
- redoks sistem:
metal
rastvor korespodentnih jona
- elektrodni potencijal ne moe se meriti!

Galvanski elemenat (delija, spreg)

to je sistem od dve elektrode potopljene u rastvor
elektrolita

standardna vodonikova elektroda (NUL elektroda)

prema njoj se odreuje elektrodni potencijal

Rad galvanskog elementa

Danijelova delija

elijski dijagram

Elektroliza

Primena elektrohemijskih procesa

Leklaneova (suva) baterija

Litijumske baterije

Punjenje:

Pranjenje:

Olovni akumulator
Punjenje:

Olovni akumulator
Pranjenje:

Alkalni akumulatori

Alkalni akumulatori

Primena elektrolize u tehnici

 galvanotehnika: - galvanizacija
- galvanoplastika
galvanizacija: elektrolitiko prevlaenje metalnih
predmeta slojem plemenitijeg metala (katoda =
metalni predmet; anoda = metal kojim se vri
prevlaenje) u cilju zatite od korozije i
poboljanja izgleda
galvanoplastika: dobijanje metalnih otisaka
(novca, medalja) pomodu elektrolitikog taloenja
metala na elektrolitiki provodljivim kalupima;
koristi se za izradu bezavnih cevi!

Goriva
goriva = materije koje se pri zagrevanju u
prisustvu kiseonika intenzivno oksiduju uz
oslobaanje velike koliine toplote, koja se
moe ekonomino iskoristiti za zagrevanje,
odnosno proizvodnju mehanike i elektrine
energije
podela goriva prema poreklu:
- prirodna (drvo)
- prirodna fosilna (nafta, sve vrste ugljeva,
bituminozni kriljci, prirodni gas)

 najvanije karakteristike goriva:

- hemijski sastav
- toplotna mod
- temperatura sagorevanja
toplotna mod i temperatura sagorevanja
zavise od hemijskog sastava goriva
elementarni sastav goriva (A=pepeo, W=vlaga)
sastav u masenim %
indeks

goriva masa

suva masa

radno gorivo

 donja toplotna mod uslovi: uslovi 1. i 2. su

isti kao kod gornje toplotne modi, dok je voda
kao produkt sagorevanja u parnom stanju

Tena goriva

Prerada sirove nafte

e) rafinacija benzina doktor proces

treda faza = reforming hemijska

transformacija jedinjenja
krekovanje:
- termiko
- katalitiko

 izomerizacija = n-parafini se prevode u

izoparafine
alkilovanje = zasideni ravasti ugljovodonici i
alkeni prelaze u vie ravaste ugljovodonike
ciklizacija (aromatizacija) = prevoenje
ugljovodonika normalnog niza u aromatine
ugljovodonike
polimerizacija - polimerizacijom alkena
(olefina) nastaje polimerizacioni benzin
visokog oktanskog broja (98-100)

 hemijska prerada proizvoda primarne

destilacije obuhvata rafinaciju i reforming
etvrta faza = bojenje, dodavanje aditiva u
cilju poboljanja osobina, obezbojavanje

Motorni benzini

c) da tako obrazovana smea to potpunije i

bre sagori
d) da ne utie na habanje motora
e) da obezbedi start motora u svim
vremenskim uslovima
f) da ne stvara taloge u usisnoj grani i
komori za sagorevanje
g) da ima to vedu toplotnu mod
h) da u izduvnim gasovima ne obrazuje ili
to manje obrazuje otrovne komponente
i) da produkti sagorevanja ne deluju
koroziono

Fiziko-hemijske karakteristike benzina

oktanski broj benzina = merilo otpornosti
benzina prema detonaciji, odnosno
nekontrolisanom (detonantnom) sagorevanju
smese goriva i vazduha; detonantno
sagorevanje je posledica stvaranja peroksida;
sa porastom temperature i pritiska,
koncentracija peroksida raste i izaziva
detonaciju; karakteristike benzina zavise od
njegovog hemijskog sastava

Dizel goriva

Fiziko-hemijske karakteristike
dizel goriva

 najmanju temperaturu samopaljenja imaju

parafinski ugljovodonici, zatim naftenski, a
najviu aromatini ugljovodonici
prema naim standardima, cetanski broj dizel
goriva D-1 i D-2 je minimum 45
temperatura stinjavanja = najvia temperatura
na kojoj uzorak dizel goriva vie ne tee pri
hlaenju u propisanim uslovima

Vrste dizel goriva i njihova namena

D1 (vrlo lako) = koristi se za pogon brzohodnih
dizel motora koji rade sa estim promenama
opteredenja i posebno pri vrlo niskim
temperaturama okoline; sadri najvie do
0,5% sumpora
D2 (lako) = koristi se za pogon dizel motora u
uobiajenim uslovima rada; sadri najvie do
1% sumpora

Aditivi dodaci dizel gorivima

Gas

- produava vek upotrebe svedica

- ne ostavlja tragove na klipovima i
ventilima motora
- manje zagauje okolinu
nedostaci:
- trokovi ugradnje gasne instalacije u
motornom vozilu
- smanjen prtljani prostor vozila zbog
ugradnje rezervoara za gas
- slabije ubrzanje vozila, smanjena
maksimalna brzina kretanja vozila

Goriva za traktore i kombajne

za pogon motora traktora koristi se dizel
gorivo D2 (leti letnji kvalitet, zimi zimski
kvalitet ili gorivo D1)
za pogon motora kombajna koristi se takoe
dizel gorivo D2 (leti letnji kvalitet, zimi
zimski kvalitet ili gorivo D1)

Petrolej

Benzen (benzol)
u cilju povedanja oktanskog broja, benzinu se
dodaje 10-30% benzena
motorni benzol sadri: 70% benzena, 18%
toluola, 8% ksilola, 3,5% parafinskih i
olefinskih ugljovodonika, 0,5% sumpora

Kerozin

Gasno ulje

Ulje za loenje (mazut)

Trenje, habanje, podmazivanje

 habanje = gubitak materijala sa povrine tela

usled mehanikih, fizikih i hemijskih procesa
koji se deavaju na povrini i u povrinskom
sloju materijala
vrste habanja: koroziono, oksidaciono,
abrazivno, eroziono...
podmazivanje (smanjuje trenje i habanje) =
postupak razdvajanja tarudih povrina tankim
slojem sredstva koje omoguduje da se
relativno kretanje tela ostvari sa to manjim
gubitkom energije i neznatnim otedenjem
povrina

 sredstva za podmazivanje nazivaju se maziva

podmazivanje moe biti potpuno (HSP, HDP,
EHDP mod noenja) i nepotpuno (meovito i
granino)
kod svih naina potpunog podmazivanja
neophodno je da se u sloju maziva ostvari
pritisak sposoban da nosi spoljno opteredenje,
odnosno potrebno je da sloj ima odgovarajudu
mod noenja

 u sluaju HSP, mod noenja sloja maziva

obezbeuje se dovoenjem maziva izmeu
tarudih povrina pod pritiskom ostvarenim
pomodu posebnog ureaja (hidrostatikog
sistema); HSP je zastupljeno kod kliznih leaja,
pumpi, turbina, maina, alatki, itd.
kod HDP pritisak u sloju maziva nastaje kao
posledica relativnog kretanja tela odreene
geometrije pri dovoljnoj brzini; to znai da se
pritisak generie mazivu samo pri kretanju
elemenata maina, dok su pri mirovanju njihove
povrine u direktnom dodiru; HDP se primenjuje
kod radijalnih i aksijalnih kliznih leaja

 poseban nain podmazivanja nastaje kod

elemenata maina sa visokim specifinim
opteredenjima izmeu delova u kretanju
(kotrljajni leaji, bregasti mehanizmi,
zupanici); visoko specifino opteredenje
uzrokuje porast viskoznosti maziva i promenu
geometrije dodira povedava se dodirna
povrina kao rezultat elastinih deformacija
povrinskih slojeva spregnutih materijala; mod
noenja sloja maziva odreuju elastina
svojstva materijala i hidrodinamiki efekti, pa
se takav nain podmazivanja naziva
elastohidrodinamiki (EHDP)

Osobine ulja za podmazivanje

osobine ulja za podmazivanje zavise od
strukture i osobina ugljovodonika i sadraja i
osobina aditiva
fizike osobine ulja za podmazivanje
viskoznost
dinamika viskoznost = odnos sminog
naprezanja i gradijenta brzine (otpornost
prema teenju); jedinica je P (Poaz)

 termika stabilnost = otpornost ulja na

termiko razlaganje (hemijsko razlaganje na
povienoj temperaturi sa ili bez prisustva
kiseonika)
neutralizacioni broj = mera ukupne kiselosti
(sadraj jakih i slabih kiselina) maziva
sadraj pepela = merilo sadraja jedinjenja
metala i drugih neorganskih supstanci u
mazivu; oksidni pepeo se odreuje u
mazivima bez aditiva, a sulfatni pepeo se
odreuje u mazivima sa aditivima)

 sadraj koksa = koristi se za ocenu

ponaanja ulja u termiki opteredenim
mehanikim sistemima, a naroito za ocenu
starosti ulja u toku upotrebe
korozivnost = agresivno ponaanje
komponenti mazivih ulja prema
elementima mehanikih sistema; tokom
upotrebe dolazi do postepene degradacije
nekih konstituenata mazivih ulja;
degradacioni produkti mogu biti korozivni,
to se mora kontrolisati da bi se donela
odluka o pravovremenoj zameni ulja

Radne osobine ulja za podmazivanje

radne osobine = kvalitetni nivoi ulja se
odreuju ispitivanjem svih (5) funkcija koje
mazivo ulje treba da obavi u nekom
mehanikom sistemu u odreenim uslovima
eksploatacije
1. PODMAZIVANJE u cilju smanjenja trenja i
habanja i efikasnijeg iskoridenja energije
2. ZATITA od korozivnog dejstva materija koje
nastaju sagorevanjem goriva i degradacijom
ulja

3. ZAPTIVANJE motora odravanjem uljnog

filma odreene debljine, radi ouvanja
kompresije, boljeg sagorevanja goriva i
iskoridenja energije, kao i radi snienja
emisije toksinih i kancerogenih supstanci
koje zagauju ivotnu sredinu
4. HLAENJE klipova, leaja i prstenova radi
pouzdanijeg rada i dueg radnog veka motora
5. PRANJE spregnutih kontaktnih povrina
radnih elemenata u cilju to efikasnijeg
podmazivanja i hlaenja

Opta podela maziva prema

agregatnom stanju i sastavu

 mineralna bazna ulja treba da zadovolje

sledede zahteve:
- da su dovoljno viskozna
- da imaju nisku temperaturu stinjavanja
- da imaju malu promenu viskoziteta sa
temperaturom
- da dobro rastvaraju aditive
- da su hemijski stabilna
- da ugljovodonici u njihovom sastavu
imaju visoke temperature kljuanja

Klasifikacija maziva prema nameni i

osnovnim fizikim karakteristikama
ISO osnovna podela industrijskih maziva u 18
grupa (podgrupe)
npr:

A grupa ... mazivo za protono podmazivanje

B, C, D grupa
E grupa ... ulja za motore SUS
F, G, H, M, N grupa
P grupa ... mazivo za pneumatske alate
Q grupa ... ulja za prenos toplote
R grupa ... maziva za zatitu od korozije
T, U, X, Y grupa
Z grupa ... ulja za cilindre parnih maina

 tena maziva = mineralna i sintetska ulja sa i

bez aditiva
1.ulja za podmazivanje maina i ureaja u
industriji
2.ulja za podmazivanje saobradajnih
sredstava, graevinske, rudarske i
poljoprivredne mehanizacije
a) ulja za podmazivanje motora SUS
b) ulja za podmazivanje elemenata
prenosnika snage (menjaa i
diferencijala)

 SAE podela ulja za podmazivanje motora SUS

prema viskoznosti 10 viskozitetnih grupa
viskozitetna grupa

0W

3,8

5W

3,8

10W

4,1

15W

5,6

20W

5,6

25W

9,3

20

5,6

9,3

30

9,3

12,5

40

12,5

16,3

50

16,3

21,9

multigradna ulja (za motore SUS)! npr. SAE 10W-30

Klasifikacija ulja za podmazivanje

motora SUS prema nameni, vrsti i
uslovima rada motora (API podela)
motorna ulja servisnog tipa S preporuuju
se za podmazivanje motora koji rade u
uslovima gradske vonje (etvorotaktni
benzinski motori putnikih vozila OTO
motori)
motorna ulja komercijalnog tipa C
preporuuju se za podmazivanje dizel motora

 podgrupe oznaavaju sistem kvaliteta:

SA, SB, SC, SD zastarele varijante koje ne
odgovaraju motorima proizvedenim posle
1972. godine
SE sadre vedi procenat aditiva u odnosu
na SD
SF
SG ulja za motorna vozila sa katalizatorom
SH, SJ odgovaraju i novim verzijama
motora sa pogonom na bezolovni benzin

 CA, CB, CC zastarele varijante koje ne

odgovaraju novijim generacijama dizel
motora
CD
CD-II ulja za dvotaktne dizel motore
CE
CF-2
CF, CF-4 motorna ulja za teke kamione sa
prikolicama koji voze na dugim relacijama
CG-4 minimalna emisija izduvnih gasova

Maziva za traktore i kombajne

A mazivo za motor motorno ulje
B mazivo za transmisioni-hidrauliki sistem =
UTTO ulje (univerzalno traktorsko
transmisiono ulje)
C mazivo za motor, transmisiju, hidrauliku,
mokre konice i mokre spojnice prikljunih
vratila = STOU ulje (super traktorsko
univerzalno ulje)

 koristiti:
- ulja A i B
- samo ulje C!
u Evropi se STOU ulje koristi vie od 70%, a u
SAD samo 1%

Redovno odravanje traktora

(zamena maziva)
1. motorno ulje (SAE 10, 20, 30, 14W40
najnieg kvaliteta API CD) ili STOU zamena
nakon 200-250 asova rada
2. UTTO ili STOU ulja u sistemima traktora, gde
se ona preporuuju zameniti po preporuci
proizvoaa traktora (nakon 400, 500 ili 800
asova rada)
3. ulje u upravljakoj kutiji zameniti nakon 750
asova rada

4. ulje u servoupravljau zameniti nakon 400

asova rada
5. konu tenost u sistemu za koenje zameniti
svake druge godine
6. podmazivanje mazivim mastima vriti po
uputstvu proizvoaa traktora
svakodnevno, svakih 10, 50, 100 i 200 asova
rada, a nakon 800 asova rada zameniti mast
u leajima prednjih tokova i leajima zadnjih
poluosovina

Aditivi za maziva ulja

aditivi su sintetike supstance razliitog
hemijskog sastava koje poboljavaju postojede
osobine mazivima
prema funkcijama koje vre u mazivima, aditivi
se mogu podeliti na sledede grupe
A. za zatitu metalnih povrina od trenja,
habanja i korozije:
aditivi za zatitu od habanja
inhibitori re i korozije

 agensi za zatitu od ekstremnih pritisaka

(EP aditivi)
disperzanti
detergenti
modifikatori trenja
B. za snienje take teenja i povedanja I.V.:
depresanti take teenja
poboljivai I.V. (impruveri)

C. za zatitu baznog ulja od oksidacije i brze

degradacije:
inhibitori oksidacije ulja (antioksidanti)
inhibitori pene (antipenuavci)
inhibitori re i korozije:
a. neutraliu organske kiseline koje u ulju
nastaju oksidacijom na viim
temperaturama (cink-ditiofosfati)
b. smanjuju katalitiko dejstvo metala

 depresanti aditivi za sniavanje temperature

stinjavanja; osnovna funkcija je spreavanje
formiranja kristala parafina, tj. imobilizacija
ulja na niskim temperaturama
impruveri aditivi za poboljanje indeksa
viskoziteta; to su polimeri velike molske mase
koji povedavaju viskoznost mazivih ulja na
visokim temperaturama kada njihova
rastvorljivost u uljima raste, dok im je
delovanje na niskim temperaturama slabije,
jer su tada manje rastvorljivi; mehanizam tog
delovanja se tumai promenom konfiguracije

molekula polimera sa promenom

temperature: na nioj temperaturi su
spiralnog oblika, a na vioj ispruenog, to
povedava meusobno dejstvo molekula
polimera i ulja i povedava indeks viskoziteta
antioksidanti (inhibitori oksidacije ulja) oni
se na viim temperaturama na vazduhu
oksiduju; time se povedava njihova viskoznost i
udeo organskih kiselina, koje na vrudim
povrinama mogu stvarati lakove (talozi
karakteristini za oksidaciju), a u ekstremnim
sluajevima i koksne taloge; mehanizam

Mazive masti

 maziva mast u eksploataciji mora da ispuni

osnovne zahteve:
- podmazuje leaj, obrazuje postojani
mazivi sloj i time smanji trenje i habanje
- da obezbedi zatitu od korozije
- da obezbedi zaptivanje
tehnike masti za podmazivanje karakterie:
- otpornost na vodu
- visoka oksidaciona stabilnost
- dobra antikoroziona svojstva

Klasifikacija tehnikih masti prema

tvrdodi (konzistenciji)
osnovna fizika karakteristika tehnikih masti
NLGI podela tehnikih masti prema tvrdodi

NLGI broj
(konzistencija)

penetracioni broj
(1/10mm)

namena

000 (vrlo tena)

445-475

zupasti prenosnici

00 (tena)

400-430

protona podmazivanja

0 (polutena)

355-385

centralni sistemi

1 (vrlo meka)

310-340

2 (meka)

265-295

3 (polutvrda)

220-250

4 (tvrda)

175-205

5 (vrlo tvrda)

130-160

6 (naroito tvrda
briketna)

85-115

kotrljajni i klizni leaji,

zglobovi, lanci, uad

klizni leaji male brzine