TARİHİ BELGELER VE ULUSLAR ARASI

HUKUK KURALLARI IŞIĞINDA

ERMEN‹ SORUNU

Avukat
Hayrettin KÜÇÜKSOY

-1-
 SUNUŞ

Türkiye’de son y›llarda yoğunlaşan bir tart›şmaya katk›

olmas› aç›s›ndan Ermeni sorununa yeni bir bak›ş denemesi
say›lacak bu çal›şma, art›k anonimleşen tarih bilgilerinin su-
numundan başlayarak hukuki bir perspektife varma amac›n-
dad›r. Yazar›n›n uluslararas› hukuka vâk›f bir hukukçu olma-
s› dolay›s›yla, bu çal›şman›n farkl› bir aç›l›m sağlayacağ› ka-
naatindeyiz.

Faydal› olmas› ve yeni ufuklar açmas› dileklerimizle...

İsteme Adresi
Hayrettin KÜÇÜKSOY
Necatibey Caddesi No: 33/12
K›z›lay / ANKARA
Tel (0312) 232 17 87

Kapak Tasar›m›
R›ht›m Ajans-Yay›nevi
(0312) 418 16 23

Bask›
An›l Matbaa ve Ciltevi
Dikmen Caddesi No: 244/P-13-14
Dikmen - ANKARA
Tel: (0312) 482 75 45 - Fax: (0312) 482 11 45

-2- -3-

Bu çal›şmay›, 1. Dünya Savaş› y›llar›nda Ermeni sald›r›lar›nda
hayatlar›n› kaybeden tüm şehitlerimizin aziz ruhlar›na
ithaf ediyorum.
-4-
TAKDİM
Türkiye gündemini özellikle son birkaç y›ld›r ciddi bir şe-
kilde işgal eden sözde Ermeni Soyk›r›m› meselesi, üzerinde
ciddiyetle durulmas› gereken bir konu olarak Türk siyasal ve
fikir hayat›n›n önünde durmaktad›r.
Türkiye’nin, tezlerini uluslararas› arenada savunma ko-
nusuna gereken önemi göstermemesi, geçtiğimiz birkaç y›l-
da ciddi bir sorun olarak karş›m›za ç›kt›. Türkiye, doğrular›n›
bilim çevreleri, Bat› medyas› ve yine Bat› kamuoyu nezdinde
güçlü bir ses olarak savunamad›. Ne yaz›k ki modern iletişim
teknolojileri ile destekleyemediğimiz tezlerimiz, az say›da ya-
banc› bilim adam› taraf›ndan kabul gördü. Bunda, bahsi ge-
çen bilim çevrelerinin, bilimsel gerçeğe olan hassasiyetleri
temel faktördü.
Özellikle 2002 y›l›ndan itibaren başlayan ciddi propa-
ganda atağ›m›z göz önüne bulundurulduğunda, çok mesafe
al›nd›ğ› görülecektir. Bunda, özgüveni tam, d›ş politikada et-
kin ve etken olmay› amaçlayan güçlü siyasi iradenin elbette
pay› büyüktür. Bu tarihlerden itibaren konu, Türk siyasetçile-
ri aç›s›ndan bir tabu olmaktan ç›km›ş, hakl›l›ğ›ndan emin
olan bir üslup geliştirilmiştir.
Yeni dönemde Türkiye, art›k sorunlar›n›n üstesinden
gelecek ve bu sorunlara çözüm üretecek bir yap›ya kavuş-
maya başlam›şt›r. Son dönemdeki atak politikam›z, birçok
konuyu olduğu gibi, Ermeni sorununu da fazla uzun olmayan
bir zamanda çözüme kavuşturacakt›r.
Hukukçu ciddiyeti ile tan›d›ğ›m›z Say›n Hayrettin Küçük-
soy’un çal›şmas›n›n farkl› bir aç›l›m sağlayacağ›n› düşünmek-
-5-
teyim. Say›n Küçüksoy’un, avukat kimliğinin yan›na araşt›r-
mac› kimliğini de eklemesi ile düşünce hayat›m›za katk›lar›n›n
artacağ› inanc›nday›m. Yazar›, çal›şmas›ndan dolay› tebrik
eder, kitab›n halk›m›za yeni ufuklar açmas›n› dilerim.

Nevzat Pakdil ÖNSÖZ

Adalet ve Kalk›nma Partisi Kahramanmaraş Milletvekili
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkan Vekili Bu çal›şman›n ana çerçevesini, Osmaniye’de vermiş ol-
duğum seri konferanslar oluşturmuştur. Konferanslara başlar-
ken, amac›m halk›m›z›n, millet ve devlet olarak neredeyse
yüzy›la yaklaşan bir süredir devam eden bir sorun hakk›nda
yeterli bilgi donam›na sahip olmad›klar› düşüncesiydi. Duygu-
sal reflekslerden öte belgelere dayal›, bilimsel veriler ile des-
teklenmiş düşünceleri paylaşarak halk›m›z›n inanc› ve yarg›-
s›n› bilimsel verilerle desteklemekti. Bu düşünceler beni, za-
manla bir kitap haz›rlama gereği noktas›na kadar getirdi.

Bu konudaki haz›rl›klar›m›z› sizlerle paylaşmam›za ze-

min haz›rlayan ve bir anlamda kitab›n haz›rlanmas› fikrinin
de oluşmas›n› sağlayan, Eğitim Bir-Sen ve Memur-Sen Sen-
dikalar›yla, kat›l›mlar› ve destekleriyle bizleri yaln›z b›rakma-
yan güzide Osmaniye halk›na ve İlimiz yöneticilerine şükran-
lar›m› özellikle belirtmek isterim.

Çal›şmam›za güncel konulara değinerek ve genel yo-

rumlarda bulunarak başlad›k. Tarihi süreci vererek, o tarihle-
rin bir fotoğraf›n› çekmeyi amaçlad›k. Ermeni Diasporas›n›n
çal›şmalar›na yer vererek, sözde “soyk›r›m” iddialar›n›n nas›l
bu kadar yayg›nl›k kazand›ğ›n›n anlaş›lmas› ve görülmesini
istedik. Sorunun uluslararas› hukuk çerçevesinde oturduğu
yeri tespit, varacağ›m›z nokta idi. Zira düğüm burada çözülü-
yordu.

Bu konuya ›ş›k tutmak amac›yla bu güne kadar değişik

çal›şmalar ortaya koyan ve elinizdeki eserin oluşmas›na doğ-
rudan veya dolayl› katk›da bulunan tüm araşt›rmac›, tarihçi

-6- -7-
ve diğer bilim adamlar›na, özellikle, çal›şmam›z›n kitap ola-
rak şekillenmesine büyük katk›s› bulunan Murat Erol karde-
şime şahs›m ve milletim ad›na teşekkür ederim.

Avukat
Hayrettin KÜÇÜKSOY İÇİNDEKİLER
Mart 2007

SUNUŞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
TAKDİM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
ÖNSÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

I.BÖLÜM: ERMENİ SORUNUNA HUKUKİ BAKIŞ GEREĞİ,

TEZLER VE ANTİTEZLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
A. ERMENİ SORUNUNUN ÖZÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
B.HUKUKİ YAKLAŞIMIN GEREKLİLİĞİ . . . . . . . . . . . . . . .16
C.KONUNUN ÖNEMİ VE FARKLI YAKLAŞIMLAR . . . . . . . .19
D.TÜRKİYELİ AYDINLARIN FARKLI TEZLERİ . . . . . . . . . .21

II.BÖLÜM: TARİHİ SÜREÇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

A.ERMENİ TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ . . . . . . . . . . . . . . .29
B.TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
C. ERMENİLERİN İLK BAĞIMSIZLIK HAREKETLERİ . . . . .33
D.OSMANLI DEVLETİ’NİN SAVAŞ YILLARI VE ERMENİLER .34
E- SAVAŞ DÖNEMLERİNDE VE OSMANLILAR’IN ZOR
DURUMU KARŞISINDA ERMENİLERİN HAL VE TAVIRLARI: . . .35
F.ERMENİ İSYAN ve KATLİAMLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
F.1.ERMENİLERİN AZERBAYCAN’DA YAPTIĞI KATLİAMLAR . .42
H. GENEL OLARAK OSMANLI-ERMENİ
SORUNUNUN SÜRECİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
a.Rus Etkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

-8- -9-
 b.Anadolu’da Cirit Atan Emperyalizmin Güçlü Silahlar›:
Misyonerler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
J. ATATÜRK’E GÖRE ERMENİ SORUNU . . . . . . . . . . . . . .52
III. BÖLÜM: OSMANLI ERMENİ İLİŞKİLERİ VE SOYKIRIM OLARAK
NİTELENEN TEHCİR HAREKETİNİN GERÇEK NEDEN VE
BOYUTLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
A.TEHCİR NEDİR? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
B.NÜFUS TARTIŞMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
a.Yer Değiştirmeye Tabi Tutulan Ermeni Nüfusu . . . . . . . .56
b.Savaş Öncesinde Ermeni Nüfusu Hakk›nda Değerlendirmeler .57
c.Osmanl› Devleti Resmi Belgelerine Göre Ermeni Nüfusu 58
d. Yer Değiştirmeye Tabi Tutulmayan Ermeniler . . . . . . . .60
C. TEHCİR UYGULAMASI SIRASINDA MEYDANA GELEN . .
ÖLÜMLERİN “SOYKIRIM” OLARAK NİTELENDİRİLİP
NİTELENDİRİLEMEYECEĞİ SORUNU . . . . . . . . . . . . . . . .62
a.Osmanl›’y› Tehcire Zorlayan Sebep Ve Şartlar . . . . . . . .63
b. Yer Değiştirme Kanunu Ve Uygulamas› . . . . . . . . . . . .64
c.Yer Değiştirme (Tehcir) Kanunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
d. Yer Değiştirme S›ras›ndaki Uygulamalar . . . . . . . . . . . .68
e.Yer Değiştirme S›ras›nda Yap›lan Harcamalar . . . . . . . .69
g.Ermenilerin Yerleştirildikleri Bölgeler Ve Kay›plar . . . . . .70
h.Ermeni Kafilelerine Yap›lan Sald›r›lar ve Devletin Önlemleri .73
i.Göç Ettirilen Ermenilerin Geri Getirilmesi . . . . . . . . . . . . .73
D. TEHCİR SIRASINDAKİ CAN KAYIPLARI DEVLET
ELİYLE Mİ OLUŞTU? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74
a.Meydana Gelen Ölümlerden Devletin Sorumluluğu . . . . .75
b.Ermenilerin Verdiği Kay›plar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
c. Hayatlar›n› Kaybeden Ermenilerin Say›s› . . . . . . . . . . . .77
d. Talat Paşa’ya Atfedilen Telgraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
-10-
e. Tehcirin Durdurulmas› Ve Ermenilerin Geri Dönüşleri . .82
f. Osmanl› Devleti Soruşturmadan Kaçt› M›? . . . . . . . . . . .84
g.Yabanc›lar›n İncelemeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
IV. BÖLÜM: DİASPORANIN OLUŞMASI, İDDİALAR
VE CEVAPLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
A.DİASPORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
a. ABD’ye Ermeni Göçleri Ve Ermeni Diasporas›n›n Oluşmas› . . .90
b. Amerika’da Ermeni Lobisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
c. Amerika’da Ermeni Lobisinin Boyutlar› Ve Etkileri . . . . .96
d. Diasporan›n Amac› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
e. İlk Lobi Faaliyetleri, Ermeni Tasar›s›n›n ABD Senatosu’na
Taş›nmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
f. Ermeni Lobisi’nin Kongre Çal›şmalar› . . . . . . . . . . . . .105
g. Ermeni Diasporas›n›n Çal›şma Program› . . . . . . . . . . .108
B. ERMENİ TERÖR ÖRGÜTÜ ASALA . . . . . . . . . . . . . . . .109
C.SOYKIRIM İDDİALARINA KARŞI BİLİM
ADAMLARININ TAVRI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
a. ABD’de Toplu Bildiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
b. Ermeni İddialar› Hakk›nda Yabanc›lar›n
Yapt›ğ› İncelemeler Ve Ulaş›lan Sonuçlar› . . . . . . . . . . .116
c. Prof. Dr. Norman Stone’un Tezleri . . . . . . . . . . . . . . . .118
D. GÜNCEL ALANDA ERMENİ SORUNU . . . . . . . . . . . . .123
V. ULUSLARARASI HUKUK METİNLERİNE GÖRE SOYKIRIM,
ERMENİ SORUNU VE DEĞERLENDİRMELER . . . . . . . . . .129
A. ULUSLARARASI HUKUKTAKİ SUÇ KATEGORİLERİ . .129
a. Soyk›r›m Yasağ› Sözleşmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
b. İnsanl›ğa Karş› Suçlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
c. Soyk›r›m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
d. Savaş Suçlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
-11-
 B. ULUSLARARASI TEAMÜL VE SUÇLULARIN
CEZALANDIRILMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
C. ERMENİLERİN SOYKIRIM SÖZLEŞMESİ
KARŞISINDAKİ DURUMU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
a. Ermeni Sorununun Hukuki Zemini . . . . . . . . . . . . . . . .144
b. Sözleşmeye Kadarki Hukuk Süreç . . . . . . . . . . . . . . .144
c. B.M. Genel Kurulu 96 (1) Say›l› Karar› . . . . . . . . . . . .146
d. Kas›t Unsuru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
e. Saik Unsuru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
f. “K›smen Veya Tamamen” Yok Etmek . . . . . . . . . . . . .150
g.Osmanl›-Ermeni Diyalogunda Yaklaş›m . . . . . . . . . . . .151
h.Ermeni Tehciri İnsanl›ğa Karş› Suç Mudur . . . . . . . . . .154
D. 1948 TARİHLİ BM SOYKIRIM SÖZLEŞMESİ
AÇISINDAN ERMENİ İDDİALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
E. SON DÖNEMDE SOYKIRIM DAVALARI . . . . . . . . . . . .160
F. ULUSLARARASI CEZA MAHKEMESİ . . . . . . . . . . . . . .165
F-1. Roma Statüsü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
G. ERMENİ SOYKIRIMI VAR MIDIR ? . . . . . . . . . . . . . . . .167
H.TARİH BOYUNCA SOYKIRIM ÖRNEKLERİ . . . . . . . . . .168
İ.ERMENİLERİN TOPRAK İDDİALARININ ULUSLARARASI
AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . .174
J. ANLAŞMALARA GÖRE ERMENİ SORUNU . . . . . . . . . .176
a.SEVR ANLAŞMASI HÂLÂ GEÇERLİ MİDİR? . . . . . . .176
b.Gümrü Anlaşmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
c.Kars Anlaşmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
d.Moskova Antlaşmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
e.Lozan Anlaşmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
SONUÇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
EK-Osmanl› Döneminde Ermeni Terörü Kronolojisi . . . . . . . .185
-12-
I.BÖLÜM: GİRİŞ
ERMENİ SORUNUNA HUKUKİ BAKIŞ GEREĞİ,
TEZLER VE ANTİTEZLER
Modern hukuk aç›s›ndan bak›ld›ğ›nda Türklerin uluslara-
ras› hukukta yeterli bir birikim ortaya koyduğunu söylemek zor
bir yarg› olacakt›r. Türkiye’nin tarihsel birikimini modernleşme
süreciyle yenileyememesi, modern hukuk ve modern diploma-
si kurallar› bağlam›nda tecrübe eksikliği ve az da olsa bilgi ye-
tersizliği eklendiğinde Türkiye’nin sorunlardan kurtulamayan
gündeminin s›rr› çözülür.
Son y›llarda siyasal aç›dan kazan›lan istikrar, d›ş politika-
da da kendini göstermeye başlam›şt›r. Tek parti iktidar› ve bu-
na eklenen güçlü irade Türkiye’yi hem d›ş politikada hem iç
politikada kararl› ad›mlar atar hale getirmiştir. AB yolunda, sü-
recin en h›zl› ve kararl› ad›mlar› at›l›rken birçok reform gerçek-
leştirilmiştir. Yeni bin y›lda Türkiye için şans say›labilecek bu
dönemde yine Türkiye’nin kronik sorunlar› bir bir tekrar günde-
me taş›nmaya başland›. D›ş politikada, K›br›s sorunu ve Er-
meni sorunu; iç politikada ise asker-sivil gerginliği oluşturma
ve etnik-mezhep ayr›l›klar› ortaya ç›karma çabalar›n›n yan›n-
da, iç hukuka ilişkin sorunlar›n (TCK 301. madde gibi) ulusla-
raras› tart›şma konusu haline getirilmesi gibi bir dizi gündem-
le uğraşmak zorunda kald›k.
Ermeni sorunu son y›llarda Türkiye’nin, Avrupa Birliği
(AB) sürecinin h›zlanmas› ile karş›m›za ç›kan kronik bir tarih-
sel sorun olarak gündemde yerini yine ald›. Türkiye’de etkin
hukuk akl›n›n harekete geçememesi, tarihçilerin duygusall›k-
tan ar›nmayan tezleri, genel olarak hem toplumun hem siya-
set arenas›n›n propaganda gücünün yetersiz oluşu, Türki-
ye’nin uluslararas› sahada sesinin c›l›zlaşmas›na neden ol-
muştur. D›ş politikada her geçen gün yaln›zlaşan bir Türki-
ye’ye karş›l›k, her geçen gün güçlenen Türkiye karş›t› blok,
Türkiye’nin tüm toplumsal ve siyasal hareketlilik kabiliyetini
ablukaya alm›şt›r.
-13-
 Ermeni sorununun bir siyasi koz olarak 90 küsur y›ld›r
Türkiye’nin ayağ›na bağ olmaya devam etmesi, asl›nda bu so-
runun Türkiye’nin gündeminden tamamen düşürülmesi gerek-
liliğini de işaret etmektedir. Türkiye’nin bir 90 y›l daha bu gün-
demle boğuşmamas› için sağduyulu fikir adamlar›n›n ciddi
tezler ortaya koymas› ve bununla da yetinmeyip bu tezleri
uluslararas› platforma taş›mas› gerekmektedir.
Ermeni sorunu, 2007’nin daha ilk aylar›nda, hazin bir şe-
kilde gündeme tekrar geldi. Ermeni kökenli Türkiye vatandaş›
Hrant Dink’e düzenlenen suikast, asl›nda Türkiye üzerinde oy-
nanan oyunu da gösterecek derece bir netlik taş›yordu.
Ermeni Diasporas›na karş›, amans›z bir mücadele içeri-
sinde olan Dink kendisiyle yap›lan bir röportajda diaspora hak-
k›nda şöyle diyordu: “Türkleri 1915’te b›rakt›klar› gibi ya da
varl›k vergisinde b›rakt›klar› gibi, 6-7 Eylül’de b›rakt›klar› gibi
hat›rl›yorlar. Onlar için Türk böyle bir kavram: Gaddar, adam
olmaz, kötü. Biz Türkiye’deki Ermenilerden fark› bu. Biz Türk-
lerle beraber yaş›yoruz.”1 Türkiye’de Türklerle yaşamaktan
her şekil ve ortamda memnuniyetini dile getiren Dink’e karş›
gerçekleştirilen suikast, asl›nda, Türkiye üzerindeki hesaplar›
ele verir cinste bir örnek olarak haf›zalar›m›zda yerini ald›. İti-
dali elden b›rakmayan, duygusall›ğ›n› da gizlemeyen Dink,
Anadolu’da kalan, Türkler’e s›ğ›nan Ermenilerin, hikayelerinin
bir buçuk milyon rakam›n›n tehlikeye düşüp düşmeyeceği
hakk›ndaki soruya da şu şekilde cevap veriyordu: “Sert Erme-
ni tarihçilerin kayg›lar›ndan biri bu. Bizzat bana bir tarihçi,
kar›şt›rmay›n o işleri, bizim bir buçuk milyon rakam›m›za
halel getirir, dedi. Yani ‘bir buçuk milyonunu biz öldü kabul
ediyoruz’ diyor. Oysa ölmediler. Ölmeyenler çok var. Ve be-
nim için o kalanlar inan›lmaz derecede önemli. Öldü, kaybol-
du sand›klar›m›z içerisinden bir kişinin izini dahi bulmak benim
için bin tane parlamento karar›ndan çok daha önemlidir. O dö-
nemde ölmeyen, Müslüman ailelere dağ›t›lan, kaç›r›lan, al›-
nan, korunan çocuk say›s›n›n evet 300 bin olduğu söyleniyor.”
Matematiğin her şeyi çözmediğini gösterir ifadeler bunlar. İd-
dia edilen rakamlara karş›l›k ciddi bir Ermeni yazar›, yaşad›ğ›
ve şahit olduğu gerçeği dile getiriyor.
1 Konuşan: Nuriye Akman, Zaman Gazetesi, 17.10.2005
-14-
Ermeniler’in durumunu daha net bir şekilde yorumlamak
için, Osmanl›’n›n Ermeniler’e ve diğer dini ve etnik unsurlara
yönelik olarak izlediği politikaya da bakmak gerekir. Anadolu
coğrafyas›nda bir H›ristiyan mezhebi olan Süryanilik, farkl› bir
din olan Yezidilik gibi inan›şlar her zaman oldu ve günümüzde
de hala bu inan›şlar varl›klar›n› korumaktad›rlar.
Tarih bizlere gerçeği gösterecek aynad›r. Ancak bir bilim
olan tarihin nas›l ayna olmaktan ç›kacağ›, nas›l siyasal bir
malzeme şekline dönüşeceği, son y›llardaki tart›şmalarda iyi-
ce gün yüzüne ç›kt›. Düz mant›kla düşünüldüğünde tarih, geç-
mişte olan› ortaya ç›karmak, olan› yazmak, tarihi vak›alar›
kayda geçmek olmas› gerekir. Ancak, tarih biliminin asl›nda
ne kadar güçlü bir silaha dönüşebileceğini, Türkiye kamuoyu,
son y›llarda net bir şekilde görmüştür. Tarih bilimi, olaylara ba-
k›ş aç›s›na göre şekil veren bir mekanizma işlevi görerek, si-
yasetle aras›ndaki s›k› bağ› ortaya koymuştur.
Çal›şmam›z›n s›n›rlar› içerisinde kalmak üzere, öncelikle
“Ermeni sorunu”na dair verileri bir kez daha hat›rlatmak ama-
c›yla, farkl› bak›ş aç›lar›n› da ele alarak, tarihsel süreci ortaya
koyacağ›z. Bu anlamda öz şekilde Ermeni tarihi, Osmanl›-Er-
meni ilişkileri, Ermeni Mezalimi, Soyk›r›m iddialar›n›n daya-
naklar›, diasporan›n çal›şmalar›, Ermeni terörü, bilim adamla-
r›n›n farkl› yaklaş›mlar› ve son olarak günümüzdeki durum öz
olarak ele alacağ›z. As›l çal›şma konumuz uluslararas› huku-
kun ›ş›ğ›nda Ermeni sorunu olacak. Bu bağlamda uluslararas›
hukuk metinleri, kavramlar, soyk›r›m kavram›n›n tan›m› ve
şartlar›, soyk›r›m örnekleri, son aşamada ise bu tan›mlar ›ş›-
ğ›nda bir soyk›r›m›n mevcut olup olmad›ğ› tart›şacağ›z. Bura-
da özellikle hukuki yaklaş›m›n önemine öz olarak değinerek
ilerleyen bölümlerde konuyu somut veriler ›ş›ğ›n tart›şmaya
açacağ›z.
A. ERMENİ SORUNUNUN ÖZÜ
Türkiye Cumhuriyeti ve onun selefi durumundaki Osman-
l› Devleti ile Ermeni Topluluğu aras›nda meydana gelen olay-
lar üzerine çok konuşuldu, çok yaz›ld›. Bu gün itibar›yla konu
üzerinde 30.000 üzerinde kitap, makale v.b yay›n yap›ld›ğ›
tespit edilebilmiştir. Konuşan ve yazanlar ise çoğu Ermeni ol-
mak üzere bat›l› bilim adamlar› ve siyasetçilerdir.
-15-
 90 küsur y›l önce cereyan etmiş olaylar›n anlaş›lmas› için
tarihi çal›şmalar olmazsa olmaz niteliktedir. Ancak uluslarara-
s› hukuk alan›nda eğitim ve tecrübesi yoksa, tarihçi bu olayla-
r›n soyk›r›m olup olmad›ğ› konusunda yarg›da bulunamaz.
Görülen o ki, tarihçiler başta olmak üzere, bu konu üzerinde
çal›şan sosyolog ve siyaset bilimci gibi akademisyenlerle dü-
şünürler, önemli say›da ölümle sonuçlanan olaylar› soyk›r›m
olarak nitelemek eğilimindedirler. Oysa soyk›r›m›n, uluslarara-
s› bir suç olarak, ancak hukukçular taraf›ndan değerlendiril-
mesi mümkün.
Konuya ilişkin hukuki çal›şmalar yok denecek kadar az-
d›r. Bu durumun çeşitli nedenleri var. Biz zaten modern huku-
ka fazla ilgi duyan bir toplum say›lmay›z. Ermeniler ise hukuki
değerlendirmelerin, soyk›r›m iddialar›n› zay›flatacağ› endişesi
ile olaylar› trajik hale getirmek ve soyk›r›m suçlamas›n› kolay-
ca yapabilmek için subjetif tarihi yaklaş›m› yeğlemişlerdir.
Osmanl› devleti ile Ermeniler aras›nda geçenler her ne
kadar, tarihi vak›alar olsa da bu vak›alara bağl› olarak ileri sü-
rülen iddialar ve bu iddialar sonunda ortaya konulan talepler,
siyasi ve hukuki nitelik taş›d›ğ›ndan, konunun hukuk bağla-
m›nda ele al›nmas› ve bir sonuca ulaş›lmas›, ülkemizin bu
yönde tezlerinin oluşturulmas›, son derece önem arz eden bir
konudur. Üstelik konunun gündeme geldiği, iddialar›n ileri sü-
rüldüğü, kabul gördüğü veya reddedildiği alan da tamamen
uluslararas› arenad›r.
B. HUKUKİ YAKLAŞIMIN GEREKLİLİĞİ
Soyk›r›m tart›şmalar›nda objektifliğin olmad›ğ› bir gerçek-
tir. Özellikle de hukuki yaklaş›m›n yetersizliği ortadad›r. Erme-
ni Diasporas›n›n (Türkiyeli Ermenileri için pek de geçerli olma-
yacak) fanatizmi ve lobi becerisi, olaylar› tarihin ve uluslarara-
s› hukuk alan›n›n bir tart›şma konusu olmaktan ç›karm›şt›r. Di-
aspora, sözde soyk›r›m iddialar›n›n dayanaklar›n›n ortadan
kalkacağ› endişesiyle, konunun hukuki aç›dan değerlendiril-
mesi yolundan özellikle kaç›nmaktad›r. Türkiye’nin uluslarara-
s› konjonktürde karş›s›na ç›kan bir tak›m hesaplar bu tart›ş-
man›n k›s›r bir döngü halini almas›na sebep olmaktad›r.
D›ş politik dengeler, Türkiye’nin köşeye s›k›şm›ş ve iç po-
litik gündemle boğulmuş olmas› stratejisi üzerine yürütülmek-
-16-
tedir. Ermeni sorunu, tarafsal aç›dan bak›ld›ğ›nda Ermenistan
devleti, Türkiye Ermenileri ve Diaspora aras›nda tart›ş›l›p çö-
züme kavuşturulmas› gereken bir konu iken; Diaspora Erme-
nileri’nin çabalar› ve çeşitli devletlerinin müdahalesi ile sorun
genişlemiş ve Türkiye’nin uluslararas› arenada her şeyiyle tar-
t›ş›ld›ğ› bir boyuta taş›nm›şt›r. Tart›şmalar soyk›r›m iddialar›n›
aşarak, çeşitli devletlerin Türkiye’yi dengeleme entrüman› ha-
line gelmiştir. Uluslararas› yarg›lama erkine sahip kurumlar›n,
bu siyasal enformasyon dalgas› içerisinde, sağl›kl› bir karar
vermesi de zor görülmektedir. 2
Ermeniler’in ortaya att›ğ› iddialara bak›ld›ğ›nda tüm iddi-
alar, Dört T Plan› üzerinde yürütülmektedir. “Dört T” plan› şu
dört kavrama dayanmaktad›r: Tan›t›m, Tan›nma, Tazminat
ve Toprak. Yani, sözde Ermeni sorunu tüm dünyada, kesif
propaganda ile “tan›t›lacak”, sözde iddialar dünya kamuoyun-
ca kabul edilip Türkiye taraf›ndan “tan›nacak”, sözde soyk›-
r›mdan dolay› Türkiye’den “tazminat” al›nacak ve “Büyük Er-
menistan” rüyas›n› gerçekleştirmek için gerekli olan “toprak”
Türkiye’den kopar›lacak!
İddialar›n en temelinde, Osmanl› Devletinin Ermeni Teba-
aya karş› bilinçli bir şekilde soyk›r›m uygulad›ğ› iddias› bulun-
duğundan, öncelikle bu iddian›n hangi dayanağa göre ileri sü-
rüldüğüne bakmam›z gerekmektedir.
1648 y›l›nda genel kabul gören Westphalia Devletler Sis-
temine göre, devletlerin, az›nl›klar da dahil olmak üzere, ken-
di vatandaşlar›na istediği muameleyi uygulayabilmesi onun en
temel hükümranl›k hakk› idi. 1839 Tanzimat Ferman› ile az›n-
l›klar Osmanl›n›n iç sorunu olmaktan ç›km›ş, uluslararas› top-
luluğun ilgi alan› haline gelmiştir. Ancak gerek Osmanl› döne-
minde ve gerekse daha sonra soyk›r›m kavram› bir müessese
olarak uluslararas› hukuk sistemine girmemiştir. Hatta 2. Dün-
ya Savaş› y›llar›nda dahi uluslararas› hiçbir belgede “soyk›-
r›m” kavram› ve tan›m› yer almamaktad›r.
İkinci Dünya savaş› y›llar›nda Almanlar›n Yahudilere uy-
gulad›ğ› kitlesel yok etme olaylar›ndan sonra, bilhassa Yahu-
di hukukçu bilim adamlar› bu konu üzerinde çal›şm›şlar ve
2 Son Verilen Bosna Hersek Kararı Bunun En Açık Göstergesidir.
-17-
1946 y›l› Aral›k ay›nda sona eren Uluslararas› Nürnberg mah-
kemesinde Alman soyk›r›mc›lar› mahkum ettirmeyi başarm›ş-
lard›r.
Kişilerin cezaland›r›lmas›n›n ard›ndan, Alman hükümeti-
nin y›llara yayg›n olarak yüklü miktarda tazminat ödemesi de
bu mahkemenin kararlar› aras›ndad›r. Günümüze gelinceye
kadar Almanlar›n Yahudilere ödediği tazminat›n miktar› 50
milyar dolara ulaşm›şt›r. 2030 y›l›na gelindiğinde bu rakam›n
85 milyar dolar olacağ› hesaplanmaktad›r. Almanlar bunun d›-
ş›nda Avrupa’da işgal ve yağma ettikleri ülkelere de yüklü mik-
tarda tazminat ödemeye devam etmektedirler. Asl›nda Yahu-
dilere karş› işlenen suçlar da bir soyk›r›m olarak değil, ancak
savaş s›ras›nda insanl›ğa karş› işlenen suçlar olarak nitelendi-
rilmiş ve karara bağlanm›şt›r.
İşte Birleşmiş Milletlerin, Uluslararas› Nurnberg Mahke-
mesinin sona erdiği 1946 y›l› Aral›k ay›ndan sonraki ilk toplan-
t›s›nda, soyk›r›m› yasaklayan bir sözleşme taslağ› haz›rlan-
mas› yönündeki ilke karar› ile soyk›r›m kelimesi uluslararas›
düzeyde ifade edilir olmuştur. Ancak bu arada, Genel Kurul
soyk›r›mdan ne anlad›ğ›n› da aç›klam›şt›r.
Soyk›r›ma tabi tutulan gruplar, ›rki, dini, milli ve etnik
gruplar olarak say›lm›şt›r. Böylece tüm insan gruplar›n›n soy-
k›r›ma uğrayabilecekleri kabul edilmiştir. Soyk›r›m, bir grubun
tümünün olduğu gibi, bir k›sm›n›n yok edilmesini de kapsam›ş-
t›r. Karar›n belki de en önemli yan›, soyk›r›m›n devletler huku-
kuna göre bir suç say›lmas›yd›. Bu suç, ülke içinde işlenmiş ol-
sa bile, devletin iç işidir, hükümranl›k hakk›d›r şeklinde değer-
lendirilemeyecek, bunu yapanlar uluslararas› takipten kurtula-
mayacaklard›. Yine soyk›r›m suçunu işleyenlerin, özel veya
kamu memuru ya da devlet adam› olmas›na bak›lmadan ce-
zaland›r›lmas› kabul edildi. Nürnberg ilkelerine göre, soyk›r›m,
savaşan ülkenin işgal ettiği yerlerde işlenebileceği gibi, o ülke-
nin kendi s›n›rlan içinde de işlenebiliyordu.
Hemen belirtilirse, 1915-16 olaylar› bir trajediydi. Soyk›-
r›m olsayd› ac›lar artmazd›, trajedi olmas› ac›lar› hafifletmez.
Ermeniler yenilen taraf oldu. Bu nedenle can, mal ve ‘toprak’
kay›plar› bizden çok daha fazla. Galip taraf olarak Türkler’in
Ermeniler’in ac›lar›n› anlamalar› gerekir. İçimizde her zaman
bir Ermeni az›nl›k, s›n›r›m›zda da bir Ermenistan olacak. Bu
-18-
nedenle Ermenilerle bar›şmak ilişkilerimizin geleceği aç›s›n-
dan da önemli.3 Irkç›l›k olmadan soyk›r›m olmaz. Türk tarihin-
de ›rkç›l›k yoktur.4
C. KONUNUN ÖNEMİ VE FARKLI YAKLAŞIMLAR
Ermeni sorunu konusunda Türkiye kamuoyu özellikle en-
telektüel alanda parçal› bir görünüm sergilemektedir. Türk en-
telektüelleri kendi aralar›nda k›yas›ya bir tart›şmaya ve adeta
bir yar›şmaya girmiştir. Bu tart›şmalar elbette iyidir. Ancak, bir
yere var›lam›yorsa, kat› devletçilik ile “devletten intikam” alma
telaş›n›n aras›na s›k›şan bu tart›şma, gündeme somut ve cid-
di bir katk› koymaktan uzak kalmaktad›r.
Tart›şmalar›n cereyan ediş şekli ve tart›şmac›lar›n üslubu,
elbette bu neticesizliğin temel sebeplerindendir. Türkiye kamu-
oyunun her ciddi konuda çözümden çok çözümsüzlükle karş›-
laşma nedenlerini sorgulamam›z gerekiyor. Hukuk dünyas›, si-
yasetçiler ve akademik çevreler, bu sorunun çözümünde bir t›-
kan›kl›k içerisindedir. Ayr›ca bu unsurlar, sadece birbirlerine
aslan kesilmekte de mahirdirler. Oysa bilim ad›na, hukuk ad›-
na ciddi tezler ortaya koyan isim oldukça azd›r bizde.
Oysa bu unsurlar›n işbirliğine ne kadar da çok ihtiyac›m›z
bulunmaktad›r. Zira mesele bilimle, hukukla da art›k s›n›rl› kal-
mamakta; bunlar› destekleyecek güçlü bir siyasi irade ve tez-
lerimizin anlaş›lmas›na yard›mc› olacak ciddi bir enformasyon
atağ› da gerekmektedir.
Soyk›r›m iddialar›n›n Türkiye’nin durumunu zorlaşt›rd›ğ›n›
tekrar belirtmeye gerek yok. Oysa dünya üzerinde soyk›r›m
gerçekleştirmiş birçok ülke var. Bunlar içerisinde Almanya ha-
ricindekilere karş› dünya üzerinde güçlü bir yapt›r›m bloğu
oluşturulmam›şt›r. Sözde soyk›r›m iddias›, Türkiye’nin hareket
alan›n› daralt›rken, gerçek soyk›r›mc›lar ise hala hukuktan ve
demokrasiden bahsetmektedirler.
II. Dünya Savaş› boyunca Naziler, milyonlarca insan› kat-
letmişlerdir. 1939-1945 y›llar› aras›ndaki dönemde, 5-6 milyon
Yahudi, 3 milyondan fazla Sovyet savaş tutsağ›, birer milyon-
3 Gündüz Aktan, ‘Soykırım’ Sorununun Çözümü (3), 20 Mayıs 2002, Radikal
4 Gündüz Aktan Soykırım Kavramının Siyasallaştırılması, 12 Şubat 2000, Radikal
-19-
dan fazla Polonya ve Yugoslavya sivil halk›, 200.000 civar›n-
da Çingene ve 70.000 özürlü insan›n can›na k›y›lm›şt›r. Soy-
k›r›m budur.
Osmanl› yönetimini soyk›r›mla suçlayanlar›n göremedik-
leri, görmek istemedikleri baz› gerçekleri tekrar hat›rlatmak
gerekir: 1469 y›l›nda İspanya ve Portekiz’den Musevi ve Müs-
lümanlar, 1680 y›l›nda Macar Kral› Tökeli İmre ve adamlar›,
1711 y›l›nda Rakoczi Ferençh ve adamlar›, 1849 y›l›nda La-
yoş Kosuth ve 2000 kişilik Macar grubu, İsveç Kral› Şarl ve
1500-2000 kişilik adamlar›; 1841 ve 1856 y›llar›nda Polonya’l›
Prens Chartorski, 135 bin kişilik ordusuyla Ekim 1917’de Rus
komutan Vrangel ve hatta Troçki, ölümden soyk›r›m›ndan kur-
tulmak için nereye s›ğ›nd›lar? Tabii ki tarihin belki de farkl›l›k-
lara en hoşgörülü davranan devletine, yani Osmanl›’ya.
1915’teki yer değiştirme uygulamas›n› sözde “Ermeni
soyk›r›m›” olarak ilan edenler, 1930’lu y›llardan itibaren Polon-
ya ve Almanya kökenli Musevilerin Türkiye’ye s›ğ›nd›klar›n›
nas›l unuturlar? Sözde Ermeni soyk›r›m›n›n üzerinden henüz
20-25 y›l gibi k›sa bir süre geçmiş iken, soyk›r›m yapt›ğ› iddia
edilen bir milleti kurtar›c› olarak görenler, neden Türkiye’yi ter-
cih etmişlerdir? Bu sorular›n cevaplar› da, Türk devlet gelene-
ğinin adil, insani, hoşgörülü, birleştirici, töre ve inançlara say-
g›l› karakterinde sakl›d›r.
Ayr›ca; bugünkü insan haklar› normlar›n› kapsayan 1478
tarihli Ferman›’yla hükümran olduğu topraklarda yaşayan tüm
insanlara sahip olduklar› değerleri yaşama, yaşatma ve yeni
nesillere aktarma imkân› veren Osmanl› Padişah› Fatih’ten
yaklaş›k 550 y›l sonra Balkanlardaki soyk›r›m ve asimilasyon-
lar hat›rlanmal›d›r. Bu ferman ile dili, dini, kilisesi, okulu vs. gü-
vence alt›na al›nan Balkan milletleri; homojen toplumlar oluş-
turma ad›na 21. Yüzy›la girildiği bir dönemde, Boşnaklar›, Ar-
navut as›ll› Müslümanlar›, Makedonlar› ve Bulgaristan Türkle-
rini yurtlar›ndan söküp atm›şlard›r.
Bugün Türkiye’yi soyk›r›m ile suçlayanlar, aylarca süren
katliamlar› görmezlikten gelmiş, ›rz›na geçilen her yaştaki ka-
d›n›n feryad›na kulaklar›n› t›kam›şlard›r. Son dönemde Türki-
ye’ye s›ğ›nanlar sadece Balkan halklar› olmam›şt›r; Bat›l› kim-
yasal silah üreticilerinden sağlad›ğ› “hardal gaz›” ile soyk›r›ma
kalk›şan Irak eski Devlet Başkan› Saddam Hüseyin’in elinden
-20-
kaçan Irak halk› da kurtuluşu Türkiye’de görmüştür. Türk insa-
n› s›n›rl› imkanlar›na rağmen tarihin her döneminde ekmeğini
paylaşmay› bilmiş ve mazlum halklara kucak açm›şt›r. Türk in-
san›n›n, Osmanl›n›n ve Türkiye Cumhuriyeti’nin diğer milletle-
re ve devletlere örnek olacak gayet temiz bir sicili vard›r.
Konu soyk›r›m sözleşmesi aç›s›ndan değerlendirildiğin-
de, tarihteki baz› olaylara değinmeden geçilemeyecektir. Soy-
k›r›m gibi vahim bir insanl›k suçunun işlenebilmesi için o mille-
tin tarihinde bu suça yatk›nl›k olmas› gerekir. Suçlu tipolojisi
aç›s›ndan bak›ld›ğ›ndan bir milletin karakteri de bu tür donele-
ri ele verir yap›dad›r. Bir şah›s için suça yatk›nl›k nas›l bir özel-
lik ise, toplumlar için de öyledir. Türk tarihi incelendiğinde soy-
k›r›ma ve asimilasyona rastlanamaz. Aksine farkl› etnik ve di-
ni yap›lar en fazla Türkler’in yönetiminde kimliklerini muhafa-
za etmişler, inan›ş ve yaşay›şlar›n› sürdürmüşlerdir.
D. TÜRKİYELİ AYDINLARIN FARKLI TEZLERİ
Birkaç y›l öncesinde gündemi adeta esir eden “Ermeni
Konferans›” Türk ayd›nlar›n aras›nda ayr›şmay› netleştiren bir
olayd›. Asl›nda çoğu tarihçi bile olmayan ama tart›şmadan da
geri kalamayan isimlerin öne sürdükleri tezler, sosyal bilimci,
sosyolog gibi s›fatlar› taş›maktad›rlar. Ancak, tarihçilerin ko-
nuşmad›ğ› ortamda liberaller ve eski marksistler konuyu insan
haklar›, demokrasi bağlam›ndan ele alarak farkl› bir noktaya
taş›m›şlard›r. Örneğin ünlü Türk tarihçisi Enver Ziya Karal’›n
öne sürdüğü belge ve tezlerin uydurma olduğunu öne süren
Akçam5, bunlar›n doğrusunu da öne sürememektedir; Akçam,
yine İlber Ortayl› ile olduğunu söylediği kişisel konuşmalar›n›
tart›şman›n içerisine boca ediyordu. Yani böyle bir tart›şma,
yine kendine özgü bir şekilde gerçekleşti. Var olan› tespit ta-
rihçinin işidir, ancak olan›n ne olduğunu tan›mlamak ise hu-
kukçunun işi. Bahsi geçen konferansta soyk›r›ma ilişkin as›l
bilgi birikiminin bulunduğu hukuk alan›nda kimse tebliğ sun-
mam›ş. Oysa filozoflar›n önemli bir k›sm› kendilerine hukukun
yol gösterdiğini, örneğin insanl›ğa karş› suçla soyk›r›m aras›n-
daki çok önemli fark›, hukukun belirlediğini söylüyor (Thomas
W. Simon, s. 72).6
5 Taner Akçam, İki Yanıt, 22.02.2001, Bianet.Org
6 Gündüz Aktan, Soykırım Yeni Gelişmeler (1), 01 Kasım 2005 - Radikal
-21-
 Tart›şmada ismi s›kça gündeme gelen yazar Taner Ak-
çam Agos gazetesinde ve diğer yay›nlarda tezini savunan
isimlerin baş›nda geldi. Akçam’a göre Ermeniler “Türk, Kürt,
Çerkez vb. ay›r›m› genellikle çok önemli değildir ve hepsini
Türk olarak adland›r›rlar.”7 Yine Akçam’›n belirttiği ilginç nok-
talardan biri de şöyledir: “1915’lerde de bugün de, Müslüman
ve Türk kavramlar›n›n özdeş olarak kullan›ld›ğ› çok durum söz
konusudur. Bu nedenle, soyk›r›m s›ras›nda öldürmelerin daha
çok Kürtlerin yaşad›ğ› bölgede gündeme gelmesi, konvoylara
doğrudan sald›rarak Ermenileri öldürenlerin çoğunlukla Kürt
sivil halk olmas› bir ayr›nt› gibi durur ve bunlar da Türk olarak
tan›mlan›rlar.”8 Bunlardan hareketle Akçam, “Ermeni topluluk-
lar› taraf›ndan kullan›lan Türk kavram›n›n sembolik bir kavram
olduğunu söylemek yanl›ş olmayacağ›n›” belirtir. Yine Türk-
ler’deki rahats›zl›klar›n baş›nda bu özdeşleştirmenin geldiğini
belirten Akçam “Ermenilerin, bu tür bir genel, soyut bir Türk
kavram›ndan hareket ederek, her şeyi bu “Türk” kavram› ile
aç›klamalar›, Türkler aras›nda ciddi bir ters tepkiye neden olu-
yor ve onlar› ciddi bir savunma mekanizmas› içine itiyor.”9 di-
yerek asl›nda önemli bir tespitte de bulunur.
Akçam bir ön kabul olarak soyk›r›ma imada bulunarak gü-
nümüz Türkleri’nin “Talat, Enver, Bahaettin Şakir veya Doktor
Naz›m’›n suçsuz olduklar›n› savunurken, kendilerinin suçsuz-
luğunu savunuyor gibi” bir tavra girdiklerini ve “Bugün yaşayan
bir Türk’ün, geçmişte bu suçlar› işlemiş olanlarla aras›na me-
safe koymuyor olmas›, onlarla kendisini özdeşleştirmesi, Er-
menilerin Türk kavram›n› kullan›ş tarz›n› güçlendiren başka bir
faktör olmaktad›r.” gibi yine önemli bir tespitte bulunur. Ak-
çam, İttihat ve Terakki Partisi’nin politikalar›n›n bir sonucu ola-
rak ele ald›ğ› “cinayet”i bugünkü Türkler’in kabul etmemesinin
yolu olarak araya konulacak mesafe ile ilişkilendirir. Akçam
asl›nda tespitlerinde “geçmişte ne olduysa oldu, ki soyk›r›m ol-
du; ama bugünün insanlar›n› bağlayan bir durum değil” gibi bir
yaklaş›mla peşin yarg›s›n› da ortaya koymaktad›r. Ancak Ak-
çam bir noktaya da dikkati çeker ki asl›nda bu işin önemli bir
7 Taner Akçam, Başka “Türkler” De Vardı (I), 07/08/2004, Agos
8 Taner Akçam, Başka “Türkler” De Vardı (I), 07/08/2004, Agos
9 Taner Akçam, Başka “Türkler” De Vardı (I), 07/08/2004, Agos
-22-
yüzünü de gösterir cinstedir. “Ermeni nüfusun yar›ya yak›n›
soyk›r›mdan kurtulmuştur. Bunlar›n çoğu da Türkler-Kürtler-
Araplar-Çerkezler vb. yani Müslümanlar taraf›ndan kurtar›l-
m›şt›r. (...) Ermeniler aras›nda bu hikayeler pek aç›ktan anla-
t›lmaz. Çünkü onlarda bu hikayeleri anlatt›klar›nda “Türk” ima-
j›ndaki suçlay›c› öğenin azalacağ›n› düşünürler.”
Yine Ahmet İnsel’in tezlerine de bakarsak. Ona göre, “Er-
meniler, ›rk olarak, özcü biçimde “iç düşman” olarak alg›lanm›-
yorlard›. Bu nedenle, din değiştirenlerin, Müslüman ailelerin
yanlar›na ald›klar› çocuklar›n, Müslüman erkeklerin zevceliğe
ald›klar› kad›nlar›n bir bölümü fiziki olarak bu coğrafyadan ka-
z›nmaktan kurtuldular. Fazla göz önünde olan İstanbul ve İz-
mir Ermenileri de.”10 İnsel’e göre bir yağma yaşanm›şt›r böl-
gede. “Misak› Milli s›n›rlar› içinde Müslüman olmayan ahalinin
yok edilmesi, hakim milletin önde gelenlerinin önemli bir bölü-
münün yağmadaş k›l›narak, “millî birlik ve beraberliğin” harc›-
n›n bu ortakl›kla güçlendirilmesini sağlad›. El konulan mallar›n
bir k›sm›, Balkan savaşlar›yla yerinden yurdundan olmuş Müs-
lümanlara dağ›t›ld›. Bir bölümü yerli eşraf aras›nda paylaş›ld›
veya bütçe d›ş› kaynak olarak kullan›ld›.”11 Yine İnsel net bir
şekilde hem de sert bir üslupla yarg›s›n› da ileri sürmekten ge-
ri durmaz; “Ermeni tehciri, Talat Paşa başta olmak üzere, İtti-
hat ve Terakki sorumlular›n›n iddia ettiği gibi, “vicdans›z ve ka-
raktersiz insanlar›n elinde bir facia şeklini alm›ş olan, esas ola-
rak askeri bir önlem” değildir. Ne eli silah tutacak yaştakilerle
veya silahl› mücadeleye kar›şm›ş Ermenilerle ne de Rus cep-
hesinin geri hatlar›n›n temizlenmesiyle s›n›rl› olmayan, kad›n,
yaşl› ve çocuklar›n hepsini kapsayan toplu bir yok etme girişi-
midir.”12 Bu görüşleri ile soyk›r›m olduğunu düşünen blokta
yerini alan Ahmet İnsel bunu kabulün gerekçesi olarak öne
10 Ahmet İnsel, Ermeni Sorunu Ve İç Düşman Kategorisi,. “İmparatorluğun Son Döne-
minde Osmanlı Ermenileri” Konferansında Sunulan Tebliğin Özeti., 29.05.2005. Radi-
kal2 Gazetesi
11 Ahmet İnsel, Ermeni Sorunu Ve İç Düşman Kategorisi,. “İmparatorluğun Son Döne-
minde Osmanlı Ermenileri” Konferansında Sunulan Tebliğin Özeti., 29.05.2005. Radi-
kal2 Gazetesi
12 Ahmet İnsel, Ermeni Sorunu Ve İç Düşman Kategorisi,. “İmparatorluğun Son Döne-
minde Osmanlı Ermenileri” Konferansında Sunulan Tebliğin Özeti., 29.05.2005. Radi-
kal2 Gazetesi
-23-
sürdüğü fikir de ilginçtir, “Ermeni sorunuyla, bunun bu toprak-
larda yaşanm›ş olan dramlarla hem bütünlük arz eden hem de
bunlar› aşan yönleriyle Türkiye toplumunun yüzleşmesi, sade-
ce bir vicdan muhasebesinin gereği değildir. Bu, ayn› zaman-
da, Türkiye Cumhuriyeti içinde rejimin efendilerinin sürekli ola-
rak ve çok büyük bir rahatl›kla iç düşmanlar tespit ederek,
bunlara karş› toplu mobilizasyon yöntemiyle kendi hükümran
konumlar›n› üretmek kolayl›ğ›na neden sahip olduklar› soru-
sunu tarihsel derinliği içinde ayd›nlatmam›z› sağlayacakt›r.”13
Tart›şmada yine ismi s›kça gündeme gelen Murat Belge
ise “Benim konuyla ilgim insanidir. Tabii konunun hukuki ve si-
yasi uzant›lar› var. Bu uzant›lar beni hiç ilgilendirmiyor diye-
mem. Ben tragedyan›n tek yanl› olmad›ğ›n› da biliyorum. Ya-
ni sadece Türkler Ermeni öldürmediler. F›rsat bulduklar› yerde
Ermeniler de Türk öldürdüler. Bu iki öldürme orans›zd›r. Biri
sonuçta ülkenin sahibidir. Devlet oradad›r, organizasyon ora-
dad›r, silah oradad›r. Öbürü çeteci, asi olarak örgütlenip, silah-
lanabildiği ölçüde bir şeyler yapm›şt›r. Daha çok imkan bulsa-
lar, daha çok da öldürürlerdi Türkleri. Yani ‘Ermeniler daha
müşfiktiler, onun için az öldürdüler’ diye bir şey de söylemiyo-
rum. İmkanlar› bu kadard›.” Diyordu kendisiyle yap›lan bir ko-
nuşmada.14 Belge “soyk›r›m” yerine “k›y›m” kelimesini kullan-
d›ğ›n›n da alt›n› özellikle çiziyordu. Belge’ye göre çözüm hay-
li kolay: “Bütün dünya “yapt›n›z, itiraf edin” derken, “Evet yap-
t›k” dediğiniz zaman durum normale döner. Yavaş yavaş bu
bask›dan kurtulursunuz.” Çözümün bu kadar olduğunu düşün-
mek trajikomik bir durum ortaya ç›kar›yor. Ancak Murat Bel-
ge’nin “Diasporan›n art›k soyk›r›m terminolojisinden vazgeç-
mesi gerektiğini” belirten düşüncesi daha çok çözüm getirecek
bir tez gibi duruyor.
Vahan Dadrian’a göre “Ermeni meselesinde iki tür belge
var. Bir resmi belge, ‘Dahiliye Vekaleti’nden geliyor. “Koruyun,
ekmek verin” diye. Bir de gizli belge var, gayr›resmi. Partiden
geliyor ki, partinin hiçbir hükümet taraf› yoktur. O zaman diyor
13 Ahmet İnsel, Ermeni Sorunu Ve İç Düşman Kategorisi,. “İmparatorluğun Son Döne-
minde Osmanlı Ermenileri” Konferansında Sunulan Tebliğin Özeti., 29.05.2005. Radi-
kal2 Gazetesi
14 Konuşan: Nuriye Akman, Zaman Gazetesi, 02.10.2005
-24-
ki: “Ermeni kafileler uzaklaş›nca harekete geçin ve öldürün.”15
Bu şekilde gerçek üzerinde oynamak elbette belgesiz şekilde
oluyor.
Halil Berktay ise “Türkiye Cumhuriyeti resmi ideolojisi
geçtiğimiz y›llarda, esas olarak da ellilerden, altm›şlardan baş-
layarak bu 1915-16 olay›n› -ad›na ne dersek diyelim- kapsam-
l› bir şekilde reddetti. Bir önemli husus var. Bu reddediş ve bu-
nun unsurlar› olarak anlatt›ğ› kültürel fragmanlar çok büyük öl-
çüde içe dönüktü ve içe dönük olmaya devam etmektedir. Me-
sele daima şu olmuştur: Kendi kamuoyumuzu ikna edelim ve
buna al›şt›ral›m.”16 diyordu.
Ermenistan Başbakan› Andranik Markaryan ise kartlar›n›
aç›k bir şekilde ortaya koyuyordu: “Bunu iki taraf›n tarihçileri-
nin tart›şmas›, mant›ğa yak›n gelmiyor. Biz soyk›r›m oldu mu
olmad› m› bunu tart›şmayacağ›z. Biz soyk›r›m nas›l tan›nacak,
tan›nma şekillerini konuşacağ›z. 1 milyon insan m› 1.5 milyon
insan m› öldü bunu tart›şacağ›z. Olup olmad›ğ› tart›şma konu-
su değil. Soyk›r›m iddialar›n›n kabulünü diplomatik ve ekono-
mik ilişki için başat bir sorun olarak ortaya koymuyoruz. İddi-
alar bizim için ana şart değildir ancak çözümlenmesi gerek-
mektedir. ”17
Diasporan›n önce gelen isimlerinden Amerikan Ermeni
Asamblesi Direktörü Anthony Barsamyan de soyk›r›m› tart›ş›l-
maz olarak görüyor: “Ermeni Asamblesi’nin görüşü şöyle:
Soyk›r›m›n sonuçlar›na hükümetler karar verecek. Türkiye
soyk›r›m› tan›d›ktan sonra bir araya gelip, bu tan›man›n so-
nuçlar›n›n ne olacağ›na karar vermek tamamen Türk ve Erme-
ni hükümetlerine kalacak. Ermeni soyk›r›m› konusu asl›nda
çok basit bir konu. Bir gerçek var, o da Ermeni soyk›r›m›n›n
yaşanm›ş olmas›. S›n›rlar›n aç›lmas›, Türkiye-Ermenistan iliş-
kileri, Türkiye’nin Dağl›k Karabağ konusunda Ermenistan ile
ilişkileri gibi çok daha karmaş›k konular da var. Bütün bu me-
seleler hükümetler aras›nda tart›ş›lmal›. Ermeni Asamblesi te-
mel olarak soyk›r›m›n Türk Hükümeti’nce tan›nmas› ile ilgileni-
15 Hazırlayan: Cem Fakir, Ermeni Sorunu, Ntv-Msnbc
16 Hazırlayan: Cem Fakir, Ermeni Sorunu, Ntv-Msnbc
17 Hazırlayan: Cem Fakir, Ermeni Sorunu, Ntv-Msnbc
-25-
yor. Soyk›r›m›n tan›nmas›n›n ard›ndan ne geleceği konusun-
da her Ermeni’nin farkl› bir görüşü vard›r. Ama bence bu ko-
nuyu ele almas› gereken Türk ve Ermeni hükümetleridir.”18
Avrupa Ermeni Federasyonu Başkan› Lourent Leylekyan
şunlar› söylüyordu: “Bu soyk›r›m reddedildiği sürece, sorun si-
yasi boyutta kalacakt›r. Tan›nd›ğ› anda tarihsel bir mesele ol-
maktan ç›kacakt›r. Kabul edilmesinin ard›ndan her şey olabi-
lir. Politik görüşmelere, güç dengelerine ve günün atmosferine
bağl›. Ama ilk tamir ahlaki aç›dan olmal›. Sonra s›n›rlar, finan-
sal boyut konuşulur.”19
Bu tezlere ve görüşlere karş›l›k Türk taraf›n›n dayan-
d›ğ› tezler ise öz olarak şu şekildedir:
Tart›şmalarda önemli gerçekleri dile getiren Şükrü Elek-
dağ’a göre, “Ermeniler başlang›çta Avrupa’da ve Amerika’da
kimliklerini bir süre muhafaza ettiler. O ülke halklar›yla kay-
naşt›lar ancak asimile olma gibi bir durumla karş›laş›lmad›.
Fakat daha sonra bir asimilasyon başlad›. Tabiat›yla böyle bir
dönemde Ermeni milliyetçileri ve bilhassa Kilise bunun geliş-
mesini ve Ermenilerin kimliklerini kaybetmelerini istemediler.
(...) O bak›mdan kimliklerini kaybetmemek için bunlar› Türk
düşmanl›ğ› etraf›nda toplad›lar. Yani bugün bakt›ğ›n›z zaman
diasporadaki Ermenilerin kimlikleri Türk düşmanl›ğ›yla özdeş-
leşmiştir. (...) Ermeni katliam›ndan ölen Türk say›s›n›n 517 bin
olduğu söyleniyor. Tabii Ermeni rakamlar›n›n ne olduğu konu-
sunda ise değişik rakamlar var. Bunlar 300 bin rakam›n› ileri
sürüyorlar, Tarihçi McCarthy 600 bin rakam›n› ileri sürüyor.
Türk Tarih Kurumu’nun ileri sürdüğü rakamlar bunlar›n daha
alt›nda. (...) Bugün de Ermenilerin Türkiye’ye karş› kullan›ld›-
ğ›n› gözlemlemekteyiz. Şimdi baz› Bat›l› devletler bunu Türki-
ye’ye karş› bir koz olarak kullanmak istemekte belli ödünler al-
mak için Türkiye’den. Baz›lar› ise Türkiye’nin d›ş politikas›n›
yönlendirmek ve AB yolunda Türkiye’nin önünü kesmek için
kullanmaktad›rlar.”20 Şükrü Elekdağ konuyu, tart›şman›n var-
d›ğ› noktay› çok net bir şekilde ifade ediyordu.
18 Hazırlayan: Cem Fakir, Ermeni Sorunu, Ntv-Msnbc
19 Hazırlayan: Cem Fakir, Ermeni Sorunu, Ntv-Msnbc
20 Hazırlayan: Cem Fakir, Ermeni Sorunu, Ntv-Msnbc
-26-
Tarihçi Justin McCarthy ise şu şekilde görüşlerini ifade
ediyordu: “Türkiye’nin yapt›ğ› en büyük yanl›ş, bu konu hak-
k›nda hiç konuşmamak oldu. Türkiye İkinci Dünya Savaş›
sonras›nda her şeyi konuşmaya, bütün arşivlerini açmaya, Er-
meni meselesini tart›şmaya başlamal›yd›. Bunun yerine Türk
diplomatlar›n›n öldürülmesine kadar beklediler ve o zaman da
bütün her şeyin üzerinden çok uzun zaman geçmiş, çok vakit
kaybedilmişti. Bu zaman da Türkiye’nin aleyhine işlemiş ve bir
önyarg› oluşmuştu Türklere karş›. Ermeni milliyetçileri bu ön-
yarg›y› kulland›lar ve Türkler de hiçbir şey yapmayarak sustu-
lar. (...) Evet, Türkler Ermenileri öldürmüştü, bu doğru ama Er-
meniler de birçok Türk’ü öldürmüştü. Bu bir katliam, etnik bir
temizleme değildi, savaş koşullar›nda yaşanm›ş bir şeydi. Hü-
kümetlerin yan› s›ra halklar da savaşm›şt› ve bu savaşta yüz
binlerce insan ölmüştü. Bu şekilde olay› anlad›m. Bu araşt›r-
may› burada yaşad›ğ›m ya da Türkleri sevdiğim için yapma-
m›şt›m. Bulduğum gerçekler beni bu sonuca götürmüştü. Ra-
kamlar vard› ve bunlar doğru söylüyorlard›.”21
Türk Tarih Kurumu Başkan› Yusuf Halaçoğlu ise farkl› bir
aç›dan yaklaş›yordu tart›şmaya: “Gözünüzde Türkiye harita-
s›n› canland›r›n. Çanakkale’de savaş›yor ordunun bir tanesi,
ikincisi Kafkasya’da savaş›yor. Bir ordunuz da Suriye’de sava-
ş›yor. Bir çizgi çekin bu savaş olan alanlara. Deniz yollar› bili-
yorsunuz kapal›. Rus donanmas› Karadeniz’i tutmuş. İtilaf
devletleri donanmas› da Akdeniz’i tutmuş, herhangi bir şekilde
denizden ikmal şans›n›z yok. Şimdi bir çizgi çekin İstan-
bul’dan Kafkasya’ya, Kafkasya’dan Suriye’ye, Suriye’den Ça-
nakkale’ye. Bu üçgen içersinde kimler var; işte Ermeni nüfusu
var. 24 Nisan öncesinde Patrik başta olmak üzere bütün ileri
gelenler ikaz ediliyor. Bak›n bu tür hareketler yapt›ğ›n›z takdir-
de sert tedbirler uygulanacakt›r diye. Bu da var elimizdeki bel-
gelerde. Bu ikazda bulunulduğunu Amerikan belgelerinde de
görüyoruz, Konsolosluk raporlar›nda... Ama olmad›ğ› için
1800 Ermeni’nin tutukland›ğ›n› görüyoruz. Bak›n yine 24 Ni-
san, sürgün karar›n›n al›nd›ğ› tarih değil. (...) Siz bir devletsi-
niz, ne yapars›n›z? Telgraf telleriniz kesiliyor, ikmal yollar›n›z
sabotaja uğruyor. Ve düşmanla işbirliği yapm›şlar, Frans›zlar-
la işbirliği yapm›şlar. 1914-1918 aras› Frans›z belgelerine ba-
21 Hazırlayan: Cem Fakir, Ermeni Sorunu, Ntv-Msnbc
-27-
k›n. Fransa için ölen Ermenilerin listeleri var. Hatta Paris’te
an›tlar› var ve orada isimler yaz›l›. Ermeniler o çizdiğimiz çizgi
vard› ya, Kafkasya’dan Suriye’ye, çektiğimiz çizginin d›ş›nda
bir yere naklediliyor. Musul-Zor bölgesine nakletmiş. Osmanl›
devleti diyor ki; nakil s›ras›nda bunlar›n bütün yiyecekleri kar-
ş›lanacakt›r. Gittikleri yerlerde nüfus kay›tlar› tutulacakt›r. Siz
yok etmek istediğiniz bir topluluğun nüfus kayd›n› tutar m›s›-
n›z? (...) 6500 veya 8500 kişi bu şekilde fiilen katledilmiş bir
rakam var. Belgelerde bu görülüyor. Şimdi söyleyeceğim şey
şu; Kafkasya s›n›r›na gidenler haricinde Osmanl› topraklar›n-
da ölenlerin say›s›n› toplasan›z demin söyledim öldürülenlerle
birlikte, 60 bin hadi 70 bin olsun, 30 bin de üzerine koysan›z
100 bin yapar. Ama konsolos raporlar›na göre Kafkasya’da
as›l açl›k ve hastal›ktan ölümler meydana gelmiş. 30 bin kişi-
nin bu bölgede 200 bin kişinin de Tiflis bölgesinde öldüğü be-
lirtiliyor. Dolay›s›yla yani 300 bin civar›nda hastal›ktan ve aç-
l›ktan bir Ermeni ölümü olduğunu tahmin ediyorum.”22
Soyk›r›m olduğunu iddia edenler ve “soyk›r›m yoktur” di-
yenlerin görüşleri bu şekilde gündemde yer ald›.
22 Hazırlayan: Cem Fakir, Ermeni Sorunu, Ntv-Msnbc
-28-
II.BÖLÜM: TARİHİ SÜREÇ
A. ERMENİ TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ
Ansiklopedik kaynaklarda, Erivan, Gökçegöl, Nahc›van,
Rumiye gölü kuzeyi ve Mako bölgesine, yukar› memleket an-
lam›na gelen Armenia, bu yörelerde yaşayan halka ise Erme-
ni denildiği yer almaktad›r. Ermeni tarihçilerin bir bölümüne
göre, M.Ö. 6. yüzy›lda kuzey Suriye ve Kilikya bölgesinde ya-
şayan Hititlerden olduklar›n›; bir diğer k›sm› ise Nuh’un oğul-
lar›ndan Hayk’a dayand›klar›n› söylemektedirler. Bunun ya-
n›nda, Ermenistan denilen coğrafyada yerleşen ve bugün Er-
meni diye adland›r›lan toplumun, bölgenin kesin olarak nere-
sinde yaşad›klar›, say›lar› ve ayn› yörede ikamet eden diğer
halklara k›yasla nüfus oranlar› bilinmemektedir. Ermeni tarih-
çileri bile kökenleri konusunda fikir birliği içinde değildir. Kimi
tarihçilere göre Ermeniler Frik Oymaklar›ndan biridir..23 Baz›
Ermeni yazarlar› ise ilginç bir şekilde eserlerinde kendilerinin
Türk olduklar›n› belirtmişlerdir.
Ermeniler birçok devletin hakimiyeti alt›nda yüzy›llarca
yaşam›şlard›r. Tarihsel olarak bak›ld›ğ›nda, Ermenilerin s›ra-
s›yla, Pers, Makedon, Selefkit, Roma, Part, Sasani, Bizans,
Arap ve Türklerin hakimiyeti alt›nda yaşad›klar› görülür. Erme-
ni derebeyliklerinin bir çoğu, bölgeye hakim olan ve Ermenile-
ri kendi saflar›na çekerek kullanmak isteyen devletler taraf›n-
dan kurdurulmuştur. Görüldüğü gibi Ermeniler hiçbir dönemde
kendi adlar›na bağ›ms›z bir devlet kurabilmiş değildirler.
956 y›l›na kadar Ermeniler Araplar’›n himayesinde rahat
bir şekilde yaşam›şlard›r. 956 y›l›nda Bizansl›lar›n, Müslüman-
lara karş› sald›rmas› ve sonunda Tarsus’ta mağlup olarak
Amasya’ya kadar çekilmeleri üzerine, Ermeniler’in de duruma
kar›şarak Bizans ordusunun emrine otuz bin asker vermesi
23 İsmet Binark, Asılsız Ermeni İddiaları Ve Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim,
Ato Yayını, 2001, S.9
-29-
Ermeniler’in zarar›na olmuştur. Ancak, 958’de de Araplar
mağlup olmuştur. Bizansl›lar Ermenileri de yan›na alarak bu
defa Türkler’e karş› koymak isterler, fakat başar›l› olamazlar.
Sivas’a gelen Ermeni kafilesi, güya Türk istilas›ndan kurtul-
muştur. Fakat Bizansl›lar Ortodoks olduklar›ndan bu Katolikle-
ri İstanbul’un boyunduruğu alt›nda çok zor bir hayata mecbur
b›rakm›şlard›r. Türkler İstanbul’u fethedene kadar bu mezhep
ayr›l›ğ›n›n Ermeniler’e işkencesi sürüp gitmiştir. Ermeniler ha-
kiki din serbestliğini Türklerde görmüşlerdir.
Alparslan 6 Haziran 1064’de Ani Kalesini de ele geçirir.
1071’de Malazgirt meydan muhaberesini kazan›r ve Boğazlar
yolu aç›lm›ş olur. Hazar denizi ve Kafkas Dağlar›ndan Toros
Dağlar›’na kadar Türk egemenliği kurulur. Bu arada, Bizans
taraf›ndan Kilikya’ya yerleştirilen Ermeniler, Haçl› seferleri
başlay›nca Müslümanlar› yok etmede Haçl›lar›n en büyük yar-
d›mc›s› olurlar. Kudüs seferlerinde Haçl› Ordusuna yollar
açan, köprüler kuran hep Ermeni ustalard›r. Ermeniler, Haçl›-
lardan alt›n ve başka hediyeler alarak büyük servet sahibi ol-
muşlard›r. Her seferde İslam aleminden yapt›klar› yağmalar›
bugünkü yurtlar›na taş›m›şlard›r. 1140’l› y›llarda Bizansl›lar
Adana ovas›na inip Kilikya’y› istila eder. Toparlanan Ermeniler
M›s›rl› bir komutan taraf›ndan esir al›narak M›s›ra gönderilir.
Bu şekilde, k›sa süre önce kurulan Ermeni baronluğu da tari-
he kar›ş›r.
Ermenileri Bizans’›n zulüm idaresinden kurtaran ve onla-
ra insanca yaşama hakk›n› bahşeden, Selçuklu Türkleri ol-
muştur. Osmanl› idaresinde Ermeniler dini görevlerini tam bir
hürriyet içinde yerine getirirlerken, kendi din adamlar›n› da yi-
ne kendilerinin tayin etmelerine izin verilmiştir. Osmanl› idare-
sinde Ermeniler, Türk insan›n›n hoşgörüsünden de yararlana-
rak, adeta alt›n çağlar›n› yaşam›şlard›r. Askerlikten ve k›smen
de vergiden muaf tutulan Ermeniler, ticaret, zanaat ve tar›m ile
idari mekanizmalarda önemli görevlere yükselme f›rsat›n› elde
etmişlerdir.24 Devletin çeşitli kademelerinde görev yapan Er-
meniler, Osmanl› devletince kendilerine tan›nan bu hoşgörüye
karş›l›k verdikleri hizmetten dolay› “millet-i sad›ka” olarak ad-
land›r›lm›şlard›r.
24 İhsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, 1992, S23.
-30-
Fatih Sultan Mehmet 1461 y›l›nda Ortodoks kilisesinin
patrikhane düzeyinde yap›lanmas›na izin vererek onlara bir
imtiyaz tan›m›şt›r. Ermenilerin bir k›sm› Protestan mezhebine
bir k›sm› ise Ortodoks mezhebine mensuptur. Mezhepleri do-
lay›s›yla Avrupa ve Amerika devletlerinden değişik muamele-
ler gördükleri olmuştur.25 Oysa Osmanl› idaresinde Ermeniler,
kendi dillerini de tam bir serbestlikle konuşmaya devam ettiler.
Osmanl› yönetimi, diğer cemaatlere uygulad›ğ› politikay› onla-
ra da uygulayarak Ermenice’yi ve Ermeni adlar›n›n kullan›lma-
s›n› serbest b›rakt›.
B.TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ
Osmanl› idaresinde Ermeniler, büyük bir hoşgörüden de
yararlanarak, adeta alt›n çağlar›n› yaşam›şlard›r. Askerlikten
ve k›smen de vergiden muaf tutulan Ermeniler, ticaret, zanaat
ve tar›m ile idari mekanizmalarda önemli görevlere yükselme
f›rsat›n› elde etmişlerdir.Osmanl› Devleti’nin çal›şan, liyakatli,
dürüst ve üretken her tebas›na sağlad›ğ› imkanlardan gayr-i
müslimler içinde en çok faydalananlar Ermeniler olmuştur. As-
kerlikten, k›smen de vergiden muaf tutulurken, ticarette, zana-
atta, çiftçilikte ve idari işlerde yükselme f›rsat›n› elde etmişler
ve devlete bağl›, milletle kaynaşm›ş ve anlaşm›ş olduklar›n-
dan dolay› “millet-i sad›ka” olarak kabul edilmişlerdir.26 19.
yüzy›l›n son çeyreğine kadar Osmanl›lar›n bir Ermeni sorunu
olmad›ğ› gibi, Ermeni halk›n›n da Türk yöneticileriyle hallede-
medikleri bir mesele mevcut değildi. Tarih boyunca Romal›lar,
Persler ve Bizansl›lar taraf›ndan Anadolu’nun bir yerinden di-
ğerine sürülen, savaşlara itilen ve çoğu kez üçüncü s›n›f va-
tandaş muamelesi gören Ermeniler, Türklerin Anadolu’ya gi-
rişlerinden sonra; Türklerin adil, insani, hoşgörülü, birleştirici
töre ve inanc›ndan yararlanm›şlard›r. Bu ilişkilerin gelişme ve
doruğa ulaşma çağ› olan 19. Yüzy›l sonlar›na kadar süren de-
vir, “Ermenilerin alt›n çağ›” olmuştur.
İstanbul Ermeni Patrikliği’nin kuruluşu tarihte eşine zor
rastlan›r ilginçlikte bir olayd›r: Fatih Sultan Mehmet’in İstan-
25 İsmet Binark, Asılsız Ermeni İddiaları Ve Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim,
Ato Yayını, 2001, S.15
26 İsmet Binark, Asılsız Ermeni İddiaları Ve Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim,
Ato Yayını, 2001, S.15
-31-
bul’u fethinden sekiz y›l sonra, 1461’de Bat› Anadolu’daki Er-
meni piskoposluğunu, ç›kard›ğ› bir fermanla İstanbul Patrikli-
ği’ne dönüştürmesi, Fatih’in ve Osmanl› Sultanlar›n›n gelecek
vizyonu ve diğer dinlere gösterdiği hoşgörünün çok aç›k bir ör-
neğidir. Tarihte bir dine mensup bir hükümdar›n, başka bir di-
nin üyeleri için ruhani riyaset makam› tesis etmesi, ne Fa-
tih’ten önce, ne de sonra görülmüştür.
1835 y›l›nda İstanbul’a gelen Prusyal› Mareşal Moltke’in
şu tarihi yorumlar›n› hat›rlatmakta fayda görüyoruz: “Türkler,
Müslüman ve H›ristiyan olmak üzere ikiye ayr›l›r. H›ristiyan
olan Türkler’e Ermeni denmektedir.” Yüzy›llarca iç içe yaşa-
m›ş iki unsurdan bahsediyoruz. Yine Ermeni seyyah Smeon
şöyle diyordu: “Türkler Ermenileri çok sevmekte ve onlar› di-
ğer unsurlardan ay›rarak, ‘gavur’ tabirini onlara kullanmamak-
tad›rlar. Onlara ‘milleti sad›ka’ ismi verilmektedir. Oysa Bizans
döneminde İstanbul’da sadece 80 hane Ermeni nüfusu bulu-
nurdu, Ermenilerin kente yerleşmesi bir yana, ticaret için dahi
şehre girmelerine izin verilmezdi.”
Bu yorumu da bir tarafa kaydettikten sonra somut rakam-
lar› da vermekte fayda var: Osmanl› Devleti bünyesinde görev
yapan 1 Maliye bakan›, 3 PTT bakan›, 1 D›şişleri bakan›, 3
Hazine müsteşar› Ermeni’dir. Bunun d›ş›nda da vali, kayma-
kam, büyükelçi, genel müdürlük gibi çok önemli görevlerde
bulunmuşlard›r. Yine ilginç bir bilgi de, Osmanl› Devleti’nin
meseleleri üzerinde Türkçe ve yabanc› dillerde eserler yazan
Ermeniler’in olmas›d›r. Eğer Ermeniler’e karş› etnik temizlik
düşünülseydi 1915’ten on y›l, on beş y›l öncesinde bu tür du-
rumlar yaşan›r m›yd›?
Osmanl› hoşgörüsü içerisinde Ermeniler’in ne kadar güç-
lü bir hale geldiğini gösteren diğer bir konu da, Ermeniler’e ve-
rilene yay›nc›l›k imkanlar›d›r. Türk matbaas›n›n kurulmas›n-
dan 160 y›l kadar önce Venedik’te matbaac›l›k eğitimi görmüş
olan Sivasl› Apkar ad›ndaki bir papaza 1567’de İstanbul’da bir
Ermeni matbaas› açmas› için izin verildi. İstanbul’dan başka
İzmir (1759), Van (1859), Muş (1869), Sivas (1871) gibi taşra
şehirlerinde de yeni Ermeni matbaalar› faaliyete geçmiştir.
1908’de bütün ülkede Ermeni matbaas› say›s› 38’e ulaşm›şt›r.
Nitekim 1910 y›l›nda İstanbul’da Ermenice 5 gazete ve 7 der-
gi ç›kar›lmaktayd›.
-32-
Ancak Osmanl› Devleti’nin zay›flamaya başlad›ğ› dönem-
lerde, baz› devletlerin vaatlerine kanan Ermeniler, on binlerce
Türk ve Ermeni’nin ölümüyle sonuçlanan isyan ve katliamlara
başlam›şlard›r ve bin y›l refah içinde yaşad›klar› ülkeyi parça-
lamaya çal›şm›şlard›r.
C. ERMENİLERİN İLK BAĞIMSIZLIK HAREKETLERİ
Ermenistan’›n kuruluşundan önce hiçbir yerde ciddi bir
Ermeni topluluğu vücut bulamam›şt›r. Büyük devletler Osman-
l› İmparatorluğunu dağ›tman›n planlar›n› yaparken Ermenileri
kullanmay› düşünmüşler ve bunu başarm›şlard›r. 1630 İstan-
bul Frans›z papazlar› Ermenilere ‘Eğer Ortodoks olursan›z
Fransa’n›n her türlü himayesine kavuşursunuz’ diyerek onlar›
aldatm›şlard›r. Ermeniler Ortodoksluğu kabul etmişlerdir. Da-
ha sonralar› 1723’de Ermeniler tekrar Osmanl›lar›n hakimiye-
tine girmiştir.
Ruslar kendi idarelerindeki Ermenilere tatt›rmad›klar› is-
tiklali Türkiye Ermenileri’ne vermek için gayret sarf etmişlerdir.
Ruslar, Ermenileri Ortodoks yapmaya zorlam›ş, olmayanlar›
hapse atm›ş yada Sibirya’ya sürmüş ve dini kurumlar›n› kapat-
m›şt›r. Ermeni dili ve Ermenice yay›nlar yasaklanm›şt›r. Rus-
lar, Osmanl›larla savaşa karar verdiklerinde, Ermeniler’i aldat-
man›n türlü yollar›n› denemişlerdir. Hatta, 1877 harbinde Kaf-
kas Ordusu başkomutan›n› Ermeniler’den seçmişlerdir.
1880’de Türkiye’de ilk Ermeni komitesi kurulmuştur.
Ermenilerin iki seçenekleri vard›: Ya her Osmanl› vatan-
daş› gibi eşit haklarla kardeşçe yaşayacaklar yada bağ›ms›z-
l›k aray›şlar›na girişeceklerdi. İkinci yolu seçen Ermeniler Av-
rupa’n›n yard›m›n› arkalar›na alacaklar›n› zannederek, 1880
y›l›nda gizlice iki y›l çal›şt›ktan sonra Erzurum da silahl› sald›-
r›ya geçmeye karar vermişlerdir. Bu arada Avrupa bas›n› da
Türkiye eziciliği hakk›nda yay›nlar›na devam etmekte, kilise
propagandalar› Ermenilere dünya cennetini vadediyordu. Er-
meni krall›ğ› kurulursa zengin vilayetler, mallar vs. onlar›n ola-
cakt›r. Avrupa’dan gizlice sokulan bombalar, dinamitler, silah-
lar kiliselerde saklanacak, eğitime al›nacak ve Türk halk› yok
edilecek gibi s›ralanan hedefler belirlemişlerdi. Sağduyu sahi-
bi yaşl› Ermeniler bunun imkans›z olduğunu söylüyorlard›.
Ayaklanmalar›n en önemlisi 1895’de olmuştur. Her ayaklan-
-33-
mada Türk köyleri, mallar› yağma edilmiş, halk öldürülmüştür.
Çar hükümeti Boğazlara hakim olma plan›n›n bir aşamas› ola-
rak, alt› doğu ilini Ermenistan bölgesi olarak ilan etti. I. Dünya
Savaş›’nda Ermeniler ordumuza ve halk›m›za silahla sald›r›r-
ken siyasetçileri de dil uzatm›şlard›r. Bunlarla eş zamanl› ola-
rak, Avrupa devletleri, Osmanl› Devletini paylaşmay› düşün-
mektedir.
1914’de İngiltere, Fransa, Rusya, Almanya savaş›rken
Osmanl›’da seferberlik ilan edilince, Ermeni reisleri toplanarak
şubelere şifreli talimatlar verirler. Talimatta; “Ruslar huduttan
ilerler Osmanl› çekilirse her taraf birden ayaklanacak, Osman-
l› ateş aras›nda b›rak›lacak, devlete ait binalar y›k›lacakt›r.
Eğer Osmanl› Ordusu ilerlerse Ruslara yard›m edilecektir.”
denmektedir. Ermeniler ayaklanmalar›n› sürdürürler. Bu arada
Ermeniler kendileri için zararl› gördükleri Türk devlet görevlile-
rini suikast düzenleyerek öldürmekteydiler. Birinci Dünya sa-
vaş›nda Rus ordular› Kafkas hudutlar›n› geçerek Erzurum,
Bingöl, Van, Bitlis vilayetlerini işgal ederken Rus Ordusunda
15.000’den fazla Ermeni vard›. Ermeniler kurduklar› komiteler-
le terör ve propaganda faaliyetlerini sürdürmüşlerdir.
D.OSMANLI DEVLETİ’NİN SAVAŞ YILLARI VE ERME-
NİLER
Öncelikle Osmanl›’n›n içinde bulunduğu durumu ele ver-
mesi aç›s›ndan Osmanl›’n›n kaç cephede savaşt›ğ›n› belirle-
mekte fayda vard›r. 1877 (93): Osmanl› Rus Harbi, 1911-13:
Trablusgarp Savaş›, 1912-1913: Balkan Savaş›, 1914-1916:
Süveyş Kanal› Savaş›, 1914: Sar›kam›ş Osmanl›-Rus Harbi,
1916: Arap İsyan›, 1915-1916: Çanakkale Savaş›, 1915-17:
Galiçya Cephesi, 1914-18: Irak Cephesi, 1915-17: Makedon-
ya Cephesi, 1916: Yemen İsyan›. I. Dünya Savaş› ise bunla-
r›n çoğunu kapsayan bir savaşt›r. Bu savaşlar›n fazlal›ğ› bize
gösteriyor ki, Osmanl›’dan art›k sağl›kl› bir idari irade ortaya
koymas› mümkün görünmemektedir.
Doğu Cephesinde, yaşanan durum ise şudur: 1915 y›l›
bahar›nda Ermenilerle birleşerek güçlenen Rus birliklerinin ta-
arruzu başar›l› oldu. Ruslar, Van ve Malazgirt’i ald›lar. 22
Temmuzda başlayan karş› taarruzla, Van ve Malazgirt 25/26
Temmuz 1915’te kurtar›ld›. Diğer bölgelerde de çetin bir mü-
cadeleye girişti Türk ordusu.
-34-
1917 y›l›nda Rusya’da iç kar›ş›kl›klar başlad›. Ekim
1917’de Bolşevikler devrimle yönetime el koydu. Y›l boyunca
Rus birlikleri işgal ettikleri topraklardan çekildiler. 18 Aral›k
1917’de Ruslarla Erzincan Mütarekesi yap›ld›. Mütarekeden
sonra Rus kuvvetleri Doğu Anadolu’yu tamamen terk etti.
1917 k›ş›, hem Türkler hem de Ruslar için güç şartlarda geç-
ti. Soğuk ve hastal›klar sebebiyle iki tarafta ağ›r kay›plar ver-
di. Daha sonra 3 Mart 1918’de Brest Litovsk Anlaşmas› yap›-
larak Kars, Ardahan ve Batum’un Osmanl› İmparatorluğu’na
b›rak›lmas› karara bağland›. Rus birliklerinin geri çekilmesi
üzerine, savaş s›ras›nda kurulmuş bulunan Ermeni taburlar›
Türk halk›na sald›rd›. 3. Ordu Ermeni çeteleriyle savaşmak
zorunda kald›. Ermeni kuvvetleri bozguna uğrat›larak Nisan
1918 sonuna kadar, Kars, Ardahan, Batum kurtar›ld› ve Güm-
rü’ye girildi.
Bu sürecin öncesinde, Ermeniler’in Osmanl›’ya karş› izle-
dikleri politikaya, belirledikleri tavr› da mercek alt›na almakta
yarar vard›r.
E. SAVAŞ DÖNEMLERİNDE VE OSMANLILAR’IN ZOR
DURUMU KARŞISINDA ERMENİLERİN HAL VE TAVIRLARI:
Berlin Antlaşmas›’n›n imzalanmas›n› izleyen dönemde
Ermeni sorunu iki yönde gelişmiştir. Bunlardan ilki, Bat›l› dev-
letlerin Osmanl› İmparatorluğu üzerindeki bask› ve müdahale-
leri; ikincisi ise, Anadolu, Suriye ve Rumeli’de yaşayan Erme-
nilerin Anadolu’nun çeşitli yerlerinde, özellikle Doğu Anadolu
ve Kilikya’da, yeralt›nda örgütlenmeleri ve silahlanmalar›d›r.
İlk k›şk›rtmalar Rusya’dan gelmeye başlam›ş, Ruslar’›n
bu tutumu İngiliz ve Frans›zlar› Ermenilerle daha çok ilgilen-
meye sevk etmiştir. Doğu Anadolu’daki İngiliz Konsoloslukla-
r›’n›n say›s› h›zla artm›ş, ayr›ca bölgeye çok say›da Protestan
misyonerler gönderilmiştir. Bu k›şk›rtmalar sonucunda Doğu
Anadolu’da 1880’den itibaren çeşitli Ermeni komiteleri kurul-
maya başlam›şt›r. Ancak, yerel düzeyde kalan bu komiteler,
Osmanl› yönetiminden şikayeti olmayan, bar›ş ve refah içinde
yaşayan Ermeni halk›n›n ilgisini çekmediğinden başar›l› ola-
mam›şt›r.
Osmanl› Ermenilerini içeride kurulan komiteler yoluyla
devlete karş› harekete geçirmek mümkün olmay›nca, bu kez
-35-
Rus Ermenilerine Osmanl› topraklar› d›ş›nda komiteler kurdu-
rulmas› yoluna gidilmiştir. Böylece 1887’de Cenevre’de sosya-
list eğilimli, ›l›ml› militan H›nçak, 1890’da ise Tiflis’te aş›r›, te-
rör, isyan, mücadele ve bağ›ms›zl›k yanl›s› Taşnak Komiteleri
ortaya ç›km›şt›r. Bu komitelere, “Anadolu topraklar›n›n ve Os-
manl› Ermenilerinin kurtar›lmas›” hedef olarak gösterilmiştir.
İstanbul’da örgütlenen ve Avrupa devletlerinin dikkatleri-
ni Ermeni meselesine çekerek Osmanl› Ermenilerini k›şk›rt-
may› hedefleyen H›nçaklar’›n başlatt›ğ› ayaklanma girişimleri-
ni, aralar›nda siyasi mücadele başlayan Taşnaklar’›n ayaklan-
mas› izlemiştir. Bu ayaklanma girişimlerinin ortak özellikleri;
Osmanl› ülkesine d›şar›dan gelen komitelerce planlanm›ş ve
yönlendirilmiş olmalar› ile örgütlenme faaliyetlerinde Anado-
lu’ya yay›lan misyonerlerin büyük katk›s›n›n bulunmas›d›r.
93 Harbinden sonra Kars ve Artvin, Rusya’n›n işgali alt›-
na girmişti. Harbiye Naz›r› ve Başkumandan Vekili Enver Pa-
şa, Türklerin yoğun olarak yaşad›ğ› bu bölgeyi Ruslardan ge-
ri almak, Almanlar›n Doğu Avrupa’daki Rus cephesindeki ha-
reketlerini hafifletmek, Ruslara karş› en az›ndan bir muhare-
beyi kazanm›ş olmak, Kafkasya ve diğer Türk illerine yaklaş-
mak gibi amaçlarla, Kafkas Cephesinde taarruza karar verdi.
Bu savaş sonunda Kafkasya’n›n fethi ile Hindistan’a ulaş›lma-
s› da amaçlan›yordu. Ancak daha düşmanla karş›laş›lmadan
Sar›kam›ş’ta on binlerce askerimiz soğuk ve tifodan şehit ol-
muştur. Savaşa kat›lan Kolordunun baş›nda İsmail Hakk› Bey
vard› ve hiçbir savaş tecrübesi yoktu. Kendisi de ayn› savaşta
şehit olmuştur. Savaş, 1 Kas›m 1914 te başlam›şt›. Bu sava-
ş›n kaybedilmesi ile zaten Doğu illeri bütünüyle savunmas›z
kalm›şt›r. Bitlis, Muş, Van, Hakkari, Erzurum, Trabzon, Kars,
Sivas, Erzincan illeri doğrudan Rusya’n›n işgali alt›na girmiş-
tir. Bu bölgede öteden beri isyan ve katliam hareketi gerçek-
leştiren Ermeniler, iyice haddi aşm›ş ve sald›r›lar›n› art›rm›ş-
lard›r.
Ermeniler’e s›ras›yla, Anadolu’da “Kara Haç”, “Armena-
kan” ve “Vatan Koruyucular›”, Cenevre’de “H›nçak”, Tiflis’te
“Taşnak” komiteleri kurdurulmuştur. Bu komitelere hedef ola-
rak Doğu Anadolu topraklar›, amaç olarak ise Osmanl› Erme-
nileri’nin birliği gösterilmiştir.
-36-
Ermeniler, Avrupal› devletlerin ve Amerika’n›n desteğinde
Anadolu’da bir Ermenistan kurmak istiyordu. Fakat haz›rlanan
çeşitli raporlara göre Anadolu’da bir Ermenistan kurmak müm-
kün değildi. Çünkü nüfuslar› az ve topraklar› yoktu. Toprak an-
cak iyi bir askeri kuvvetle elde edilebilirdi. Oysa Ermenilerin
kuvvetleri de yoktu. Bu askeri yard›m› daha önce Rusya, İngil-
tere ve Fransa’n›n yapmad›ğ› gibi Amerika’n›n da yapmas›
mümkün değildi.
Birinci Dünya. Savaş› s›ras›nda isyan ederek Türk ordu-
sunu arkadan vurmalar› sebebiyle 10 Nisan 1915’te Maraş’tan
tehcir edilen Ermenilerin 22 Ekim 1918 tarihinden itibaren şeh-
re geri dönmelerine Meclis-i Vükelaca karar verildi. Demiryolu
ile dönen mültecilerin ulaş›m› ücretsiz yap›ld›. Kendilerine
sağlanan kolayl›klardan yararlanan çok say›da Ermeni k›sa
sürede Maraş’a geri döndü. Ermeniler gittikleri yerlerde, Kilik-
ya (Çukurova) ve Urfa’da birer Ermenistan devleti kuracakla-
r›n› ve bu iki Ermeni hükümeti aras›nda Müslümanlar› s›k›şt›-
racaklar›n› söyleyerek buralarda yaşayan Müslümanlardan
çok zulüm gördükleri propagandas›n› yapt›lar.
Özellikle Maraş’ta yaşanan olaylar, Ermeniler’i özellikle
kimlerin ayaklanmaya teşvik ettiğini göstermektedir. Frans›z-
lar’›n o tarihler de yapm›ş olduğu isyana teşvik, sonuçta Fran-
s›zlar’a değil, Ermeniler için büyük sonuçlar doğurdu. Frans›z-
lar işgalci olduklar› topraklardan çekildiler, Ermeniler ise arka-
lar›nda Rusya ve Fransa olmadan güçsüzleşti ve sonuçta teh-
cir ile bulunduklar› yerlerden ayr›lmak zorunda kald›lar.
F. ERMENİ İSYAN ve KATLİAMLARI
İlk ciddi Ermeni isyan› 1890’lar›n baş›nda Erzurum’da
gerçekleşmiştir. Bunu, yine ayn› dönemde meydana gelen
Kumkap› gösterisi, 1892-93’te Kayseri, Yozgat, Çorum ve
Merzifon olaylar›, 1894’te Sasun isyan›, Bab›ali gösterisi ve
Zeytun isyan›, 1896’da Van isyan› ve Osmanl› Bankas›’n›n iş-
gali, 1903’te ikinci Sasun isyan›, 1905’te Sultan Abdülhamid’e
suikast girişimi ve nihayet 1909’da gerçekleşen Adana isyan›
izlemiştir. 1914’de Zeytun’da 100, 1915 Van olaylar›nda 3.000
ve 1914-1915 Muş olaylar›nda 20.000 Türk, Ermeni mezalimi
sonucu hayatlar›n› kaybetmiştir. Ermeni isyan ve katliamlar›
s›ras›nda katledilen Türklerin say›s› belgelere göre
-37-
517.955’dir. Olay tarihi ve yeri belli olup da say› tespiti yap›la- 1914-2-21 Kars, Ardahan 30.000
mayanlarla birlikte bu rakam 2 milyona ulaşmaktad›r. Talat 1916-5-8 Pasinler 2.000
Paşa’n›n an›lar› olduğu belirtilen eserde27 de cinayetleri, bu 1916-5-8 Tercan 563
rakamlara ulaşt›racak kini ve nefreti görmek mümkündür. 1916-5-8 Van Tatvan 1.600
İsyanlar›n Osmanl› kuvvetlerince bast›r›lmas›, dünya ka- 1915-5-9 Bitlis 40.000
muoyuna propaganda maksatl› olarak “Müslümanlar H›risti- 1916-5-8 Bitlis 10.000
yanlar› katlediyor” mesaj›yla yans›t›lm›ş ve Ermeni sorunu gi- 1915-5-9 Bitlis 123
derek uluslararas› bir sorun niteliği kazanm›şt›r. Nitekim, dö- 1915 Van 44
neme ait İngiliz ve Rus diplomatik temsilciliklerinin raporlar›, 1916-5-22 Van 1.000
“Ermeni ihtilalcilerin hedefinin kar›ş›kl›klar ç›kararak Osmanl›- 1916-5-22 Van Köprüköy 200
lar›n karş›l›k vermesini ve böylece yabanc› ülkelerin duruma 1916-5-22 Van 15.000
müdahalesini sağlamak” olduğunu kaydetmektedir. Öte yan- 1916-5-22 Van 8
dan sömürgeci devletlerin diplomatik temsilcilikleri Anadolu’ya 1916-5-22 Van 8.000
dağ›lm›ş H›ristiyan misyonerler ile birlikte Ermeni propaganda- 1916-5-22 Van 80.000
s›n›n Bat› kamuoyuna iletilmesinde ve benimsetilmesinde bü- 1916-5-22 Van 15.000
yük rol oynam›şlard›r. 1916-5-23 Of 5
Ermeniler, Türk halk›na en büyük zarar›, Birinci Dünya 1916-5-23 Trabzon 2086
Savaş› s›ras›nda giriştikleri katliamlarla vermiştir. Bu dönem- 1916-5-23 Van 300
de Ermeniler, Ruslar hesab›na casusluk yapm›ş, seferberlik 1916-5-11 Van 44.233
gereği yap›lan askere alma çağr›s›na uymaks›z›n askerden 1916-5-11 Malazgirt 20.000
kaçm›ş, askere gelip silah alt›na al›nanlar ise silahlar› ile bir- 1916-6-11 Bitlis 12
likte Rus ordusu saflar›na geçerek, “vatana ihanet” suçunu 1916-4-1 Van Reşadiye 15
topluca işlemişlerdir. Daha seferberliğin başlang›c›nda, Türk 1916-6 Van Abbasağa 14
birliklerine karş› sald›r›ya geçen Ermeni çeteleri, Türk köyleri- 1916-6 Edremid Vastan 15.000
ne bask›nlar düzenlemek suretiyle sivil halka büyük zarar ver- 1915-4 Bitlis 29
mişlerdir. Örneğin Van’›n Zeve köyünün bütün halk›, kad›n, 1915-4 Muradiye 10.000
çocuk ve yaşl› demeden, Ermeniler taraf›ndan öldürülmüştür. 1915-5 Van 20.000
1915-2 Haskay 200
1906-1922 Y›llar› aras›nda Anadolu’da ve Kafkaslar’da Er-
1915-2 Dutak 3
meniler taraf›ndan katledilen Türk Müslüman nüfusun dökümü:
1915-4 Van 120
1915 Van 150
1915-5 Bitlis 16.000
1916-5 Muş 500
1916-5-25 Bayezid 14.000
l 915 Muş 800
l 915-8 Müküs 126
27 Talat Paşa’nın Anıları, Haz: Alpay Kabacalı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, l 915-6-7 Müküs Sehan 121
2006, S77 Vd. l 915-7 Muş Akçan 19

-38- -39-
l 915 Bitlis Hizan 113 1920-1-22 Antep 1
l 915 Van 5200 1919-9 Ünye 12
1916-8-14 Bitlis 311 1920-2-28 Pozant› 40
1916-6-6 Şatak Serir 45 1920-2-10 Ç›ld›r 100
1916-6-6 Şatak 1150 1920-3-9 Zaruşat 400
1916-1-15 Terme 9 1920-2-2 Şuregel 1350
1919-1-25 Kars 9 1338-3 Maraş 4
1919-1-21 Kilis 2 1920-3-22 Şuregel Zaruşat 2000
1919-2-26 Adana Pozant› 4 1920-3-9 Zaruşat 120
1919-5-18 Osmaniye 1 1920-3-16 Kağ›zman 720
1919-6-13 Pasinler 3 1920-4-6 Gümrü 500
1919-6-3 Iğd›r 8 1920-4-28 Kars 2
1919-7-7 Kars Göle 9 1920-5-5 Kars 1774
1919-7-9 Kağ›zman 6 1920-5-22 Kars 10
1919-7-9 Kurudere 8 1920-7-2 Kars- Erzurum 408
1919-7-8 Mescidli 4 1920-7-2 Zengibasar 1500
1919-7-8 Gülyantepe 10 1920-7-27 Erzurum 69
1919-7-11 Mescidli 20 1920-2-1 Zaruşat 2150
1919-7-19 Bulakl› 2 1920-5 Kars-Erzurum 27
1919-7-24 Kars Kağ›zman 9 1920-8 Oltu 650
1919-7 Sar›kam›ş 803 1920-8 Kars-Erzurum 18
1919-7 Sar›kam›ş 695 1920-10-15 Bayburt 1387
1919/8 Muhtelif Köyler 2502 1920-10-20 Göle 100
1919-7-5 Kağ›zman 4 1920-10-17 Pasinler 9287
1919 Tiknis Ağadeve 5 1920-10-18 Tortum 3700
1919-7-19 Pasinler 2 1920-10-19 Erzurum 8439
1919 Nahç›van 4000 1920-10-26 Kars civar› 10693
1919-7 Kurudere 8 1920-10-?8 Aşkale 889
1919-7-4 Akçakale 180 1919-1-6 Zaruşat 86
1919 Sar›kam›ş 9 1920-12-1 Kosor 69
1919-8-15 Erzurum 153 1920-12-3 Göle 508
1919-8-15 Erzurum 426 1920-12-4 Kosor 122
1919-9 Allahüekber 3 1920-12-4 Kars Zeytun 28
1919-9-14 Sar›kam›ş 2 1920-12-4 Sar›kam›ş 1975
1919-11-11 Maraş 2 1920-12-6 Göle 194
1919-11 Adana 4 1920-12-7 Kars Digor 14620
1919-11-16 Uluk›şla 7 1920-12-14 Sar›kam›ş 5337
1919-12-7 Adana 4 1920 Göle 600

-40- -41-
1920 Kars 3945 yerlerinden ç›kararak, eşyalar›n› yağma ile, kendilerini göçe
1920 Haramivartan 138 mecbur etmişlerdir. 23-24 May›s 1920 gecesi 300’den fazla
1920 Nahç›van 64408 Ermeni süvarisi, Uluhanl›’n›n 5 km. kuzeyinde Cebeçal› köyü-
1920-11-29 Zarc›şat 1026 nü sararak, eli silah tutan Müslümanlar› bir araya toplayarak
1921-2 Zenibasar 18 bunlar›n hepsini süngüden geçirmişlerdir. 27 Haziran 1920
1920 Nahç›van 5307 gecesi yine Erivan’da Hac› Bayram ve Haberbeyli köylerine
bask›n yapan Ermeniler, ahalinin mallar› ile eşyas›n› hep yağ-
1920-2 Kars civar› 561
malam›ş, birçoğunu öldürmüş; k›rg›ndan kurtulan az bir k›sm›
1920-12 Erivan 192 da, Aras ›rmağ›ndan güneye geçerken, Ermenilerin bask›n›
1921 Karakilise 6000 üzerine boğulmuşlard›r. Azerbaycan ve başka yerlere gitmek
1921-11-21 Pasinler 53 üzere, Erivan’daki Azerbaycan Elçisi’nin verdiği pasaportu ta-
1921-11-21 Erzurum 1215 ş›yarak Erivan yanlar›ndan trenle Gence’ye giden 500 Müslü-
1918 H›n›s 870 man, Gümrü yak›n›nda vagonlardan indirilerek öldürülmüştür.
1918 Tercan 580 6 Nisan 1920’de Ermeniler, Zengezor, Ordubad, Vedi bölgele-
1921 Nahç›van 12 rindeki İslam köylerine, türlü askeri s›n›flardan kurulu nizami
1921 Bayburt 580 birliklerle sald›rarak, zulüm ve vahşiliğin en iğrenç biçimlerini,
1921 Arpaçay 148 insanl›ğ›n› nefret edeceği alçakl›klar› yapm›şlard›r. Erivan
şehrine çok yak›n olan Haçaparak köyündeki Müslüman halka
Ermeniler, 16 Nisan 1920 gecesi sald›rarak, halk› toptan öl-
TESPİTİ YAPILABİLEN TOPLAM ÖLÜ SAYISI :517.955’tir.28 dürmeye girişmişlerdir.
Bu rakamlara çeşitli yerlerdeki köy, ev, değişik bask›nlar, Ermenilerin Azerilere yönelik zulümleri, I. Dünya Savaş›
yol kesmeler, diğer bağ›ms›z olaylar eklendiğinde –ki bu olay- y›llar›ndaki katliamlarla s›n›rl› kalmam›ş, SSCB döneminde ve
lar da az›msanmayacak çokluktad›r- bunlarla birlikte katledilen bu devletin dağ›lmas›n›n ard›ndan kurulan Ermenistan Cum-
Türk nüfusu 2 milyona ulaşmaktad›r. huriyeti döneminde de devam etmiştir. Doç. Dr. Yasin Aslan30,
F. 1.ERMENİLERİN AZERBAYCAN’DA YAPTIĞI KAT- “Ermenistan Tarihi Yol Ayr›m›nda” isimli kitab›nda bu konuda
LİAMLAR önemli belgeler ortaya koymaktad›r.
Ermenilerin Türklere yönelik katliamlar› Anadolu’yla s›n›r- H. GENEL OLARAK OSMANLI-ERMENİ SORUNUNUN
l› kalmam›ş, Kafkaslar’da ve Azerbaycan topraklar›nda da sür- SÜRECİ
müştür. Bu konudaki bilgi ve belgeleri, Prof. Dr. Fahrettin M. Ermeni Patriği Nerses 1876 y›l›nda Vatandaşl›k Meclisi
K›rz›oğlu’ndan naklediyoruz29: “1919 Ağustosunda, Nahç›van Şuras›’na sunduğu mektubunda, “Şayet günümüze kadar Er-
ve Şerür çevresindeki 45 köye Ermeniler asker birlikleri ile hü-
meni milleti, millet olarak korunduysa ve inanc›n›, kilisesini, di-
cum etmişler ve demiryolu boyuna yak›n köyleri, z›rhl› vagon-
lini, tarihi ve kültürel değerlerini koruyorsa, tüm bunlar Türk
lardan ateş alt›na alm›şlard›r.
hükümetinin Ermeni milletine gösterdiği koruma, yard›m ve
May›s 1920 sonralar›na Doğru Ermeniler, Erivan’da Ulu- hay›rseverlik sayesindedir. Kader, Ermenileri Türklere bağla-
hanl› yan›ndaki Karadağl› adl› İslam köyünün ahalisini zorla m›şt›r. Bundan dolay› Ermeniler, devletin savaş ve ağ›r s›nav
günlerinde buna kay›ts›zca davranamaz. Aksine her zaman
28 Devlet Arşivleri olduklar› gibi ona yard›m etmek zorundad›rlar. Vatan›n› seven
29 Kırzıoğlu, Prof. Dr. M. Fahrettin, Kars İli Ve Çevresinde Ermeni Mezalimi (1918-
1920), Köksav Yayınları, Ankara 1999. 30 Aslan, Doç. Dr. Yasin, Ermenistan Tarihi Yol Ayrımında, Ankara 1997.

-42- -43-
Ermeni, devlete yard›m ederek, Ermeni milletinin hizmet ve
yard›m›n›n en iyisini görecektir.” demektedir.
Ayn› şekilde Anadolu’nun Türk idaresine girmesinden
sonra burada yaşayan Ermeniler, kendi dillerini de tam bir ser-
bestlikle konuşmaya devam ettiler. Osmanl› yönetimi, diğer
cemaatlere uygulad›ğ› politikay› onlara da uygulayarak Erme-
nice’yi ve Ermeni adlar›n›n kullan›lmas›n› serbest b›rakt›.
a. Rus Etkisi
Ruslar, Osmanl› İmparatorluğu topraklar›n› kendilerine
doğal genişleme alan› olarak görmüş ve buradaki Ermenilerle
iş birliği yaparak bu hedefine ulaşacağ›n› hesaplam›şt›r. Bu
kapsamda, ticari mal sevkiyatlar› s›ras›nda değişik yöntemler
kullanarak Ermenileri silahland›rm›ş ve onlardan silahl› çeteler
oluşturmuştur. Ermeniler de Ruslar›n bu amac›na hizmet et-
meyi kendi ç›karlar›na uygun gördükleri için Ruslarla her ko-
nuda aç›k işbirliği yapm›şlard›r. 1877 Osmanl› Rus Harbi ve
bilhassa 1914 Sar›kam›ş Harbi sonras›nda işgal edilen Os-
manl› Vilayetlerinde Ermeniler etnik temizlik yapm›şlard›r.
1915 y›l›nda Amerika’da yay›mlanan Ermeni gazetesinde,
Van’da 1500 Türk kald›ğ› müjdelenmiştir.
Ermeniler, Türk Birliklerine erzak ve silah sevkiyat› yap›l-
mas›n› engellemişlerdir. Osmanl› ordusunda çarp›şan Ermeni-
ler, kendileriyle ayn› siperde yatan Osmanl› askerini arkadan
vurmuştur. Sar›kam›ş harbinin kaybedilmesinde Ermenilerin
rolü çok büyüktür. Seferberlik nedeniyle eli silah tutan tüm er-
kekler savaşta olduğu için, köylerde kalan, zay›f ve korumas›z
durumdaki on binlerce kad›n, çocuk ve ihtiyar› katletmişler, in-
sanlar›n namuslar›na musallat olmuşlard›r. ABD de yay›mla-
nan Ermeni Gazetelerinde 50.000 Ermeni’nin Rus kuvvetleri-
ne kat›lmak için haz›r olduğu bildirilmektedir. Ermeni İsyan ve
katliamlar› nedeniyle Çanakkale cephesinde görev yapan 3.
Ordu, Kaz›m Karabekir Komutas›nda Doğu Cephesine kayd›-
r›lm›ş ve isyan bu şekilde bast›r›labilmiştir. Çarl›k Rusyas›, bu
dönemde dünya güç dengesinde giderek daha önemli bir dev-
let olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu emperyalist güç, komşu ol-
duğu Osmanl› Devleti topraklar›n› bir tür doğal gelişme alan›
olarak kabul etmekte olup Osmanl›lar›n üzerinden güneye ve
güneybat›ya yay›lmak peşindeydi. Nitekim, Yunanistan’›n Os-
manl›lardan ayr›larak bağ›ms›z olmas› büyük ölçüde Rus-
ya’n›n bu politikas› sonucudur. Bu politikan›n başta gelen un-
-44-
surlar›ndan biri de, Rusya’ya göre, Osmanl› H›ristiyanlar›n›n
hamisi olmakt›r. Bu ise, Ruslar› Ortodoks Rumlar›n yan› s›ra
Gregoryen Ermenilerle de ilgilenmeye sevk etmekteydi.
Osmanl› H›ristiyanlar›n›n hamisi olmaya niyetlenen yaln›z
Rusya değildir. İngiltere ve Fransa da Osmanl› Ermenilerini
Protestanl›k ve Katolikliğe kazand›rmak amac›ndad›rlar. Bun-
da başar›l› olmalar› üzerine 1830’da İstanbul’da Ermeni Kato-
lik Kilisesi, 1847de de Protestan Kilisesi kurulmuştur. Ancak
ne bu gelişmeler olup biterken, ne de 1856’da Islahat Ferma-
n› ilân edilirken bir “Ermeni Sorunu” söz konusu değildi.
Toplumsal düzenin Bat› modelinde yeniden örgütlenmesi
anlam›na gelen Islahat Ferman› Müslümanlarla gayrîmüslim-
leri ayn› statüye getiriyor ve gayrimüslimlere tan›nm›ş bulunan
ayr›cal›k ve ruhani muafiyetlere de bu nedenle son veriyordu.
Bu Ferman üzerine Ermeni Patrikhanesince haz›rlanan Etme-
ni Milleti Nizamnamesi Osmanl› Hükümetine sunulmuş ve 29
Mart 1862’de onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Nizamname ile
Ermeni toplumunun içişlerini görüşmek üzere 140 üyelik bir
meclis kurulmuş, bunun 20 üyesinin İstanbul kilisesi mensup-
lar›ndan, 80 üyesinin İstanbul’daki kilise cemaatlerinden ve 40
üyesinin taşradan seçilmesi öngörülmüştü. Islahat Ferman›
Rusya’n›n yan› s›ra, İngiltere ve Fransa’ya da Ermenilerle da-
ha çok ilgilenmeye sevk etmiş, bu ise Rusya’y› Ermenilerle il-
gisini yoğunlaşt›rmaya yöneltmiştir. Ermeniler’in o zaman için
anlamad›klar›, bu ilginin alt›nda bu devletlerin Ermenilere duy-
duklar› sempati değil, kendi emperyalist ç›karlar›n›n yatt›ğ›-
d›r. Bunun neden böyle olduğunu görmek için dünyada o dö-
nemde mevcut güç ilişkilerine ve nüfuz mücadelesine bakmak
lâz›md›r. “Ermeni Sorunu”nun 1877-78 Osmanl›-Rus Savaş›
ve Osmanl›lar›n bu savaş› kaybetmeleri sonucu meydana ge-
len gelişmeler üzerine ç›kmas› bunun belirgin kan›t›d›r.
Savaş sona ererken, İstanbul Ermeni Patriği Nerses Var-
jabedyan Eçmiyazin Katogikosluğu arac›l›ğ›yla, Rus Çar›ndan
Rusya’n›n Doğu Anadolu’da işgal ettiği topraklar› Osmanl›lara
geri vermemesini istemiş, bununla da yetinmeyerek savaş so-
nunda Ayastefanos’daki Rus karargâh›na gidip, Grandük Ni-
kola ile görüşmüş ve Doğu Anadolu’nun Ruslar taraf›ndan il-
hâk›n›, bu olmazsa bölgeye Bulgaristan’a olduğu gibi özerklik
verilmesini, bu da mümkün değilse, bölgede Ermeniler lehine
›slahat yap›lmas›n› ve bu ›slahat tamamlanana kadar Rus or-
-45-
dusunun geri çekilmemesini talep etmiştir. Patriğin son talebi
Ruslarca kabul edilmiş ve Ayastefanos Anlaşmas›na 16. Mad-
de olarak girmiştir.31 Patrik Varjabedyan’›n Osmanl› vatanda-
ş› olduğunu hat›rlatmaya san›r›z gerek yok.
Doğu Anadolu’daki Rus işgali Rusya’ya Osmanl› Ermeni-
leri üzerindeki etkisini artt›rma olanağ› sağlam›ş ve Rus ordu-
sundaki Ermeni subaylar Osmanl› Ermenilerini devlet aleyhine
k›şk›rtmaya çal›şm›ş ve Ermenilere “Balkanlardaki H›ristiyan-
lar gibi “Osmanl›lardan ayr›larak kendi muhtar devletleri kura-
bileceklerini” telkin etmişlerdir.
Berlin Konferans›na İstanbul Ermeni Patrikhanesinden
de bir heyet kat›lm›ş ve isteklerini kabul ettiremeyen bu heyet
İstanbul’a “mücadele ve ayaklanmaya girişilmedikçe hiç bir
şey elde edilemeyeceği” yarg›s›yla dönmüştür.32 Ayastefanos
Anlaşmas› ile eline geçirdiği büyük f›rsat› Berlin Konferans› ile
kaybeden, ayr›ca Bat›’ da Yunanistan ve Bulgaristan’› İngiliz
nüfuzuna terk etmek zorunda kalan Rusya, Doğu Anadolu’yu
doğrudan ilhak etmeyi amaçlayan bir politika izlemeye başla-
m›ş, bu politikas›nda yine Ermenileri kullanmay› denemiştir.
1880’de İngiltere’de Gladstone Hükûmeti’nin iktidara gel-
mesi bu mücadeleyi daha da yoğunlaşt›rm›şt›r. İngiltere art›k
Rusya’ya karş› Osmanl› Devletinin toprak bütünlüğünü koru-
mak politikas›n› terk etmiş ve Osmanl› İmparatorluğunu par-
çalay›p kendisine dost küçük devletler kurmay› ve bunlar›
Rusya’ya karş› tampon olarak kullanmay› öngören bir politika-
y› benimsemiştir. İngiltere’ye göre bu tampon devletçiklerden
biri de Ermenistan olacakt›r.
Bu yeni politikan›n ilk sonuçlar› İngiliz bas›n›nda Doğu
Anadolu’dan Ermenistan diye söz edilmesi, Doğu Anado-
lu’nun en ücra köşelerinde bile İngiliz Konsolosluklar› aç›lma-
s›, bölgedeki Protestan misyonerlerin say›s›n›n h›zla artmas›
ve Londra’da bir İngiliz-Ermeni Komitesinin kurulmas›yla gö-
rülmüştür. Rusya ve İngiltere’nin Ermenileri kendi emellerine
nas›l alet ettikleri çok say›da Ermeni ve yabanc› kaynak tara-
f›ndan da belgelenmiştir.
31 Esat Uras; Tarihte Ermeniler Ve Ermeni Meselesi, S212-215
32 Esat Uras; Tarihte Ermeniler Ve Ermeni Meselesi, S250-251
-46-
b. Anadolu’da Cirit Atan Emperyalizmin Güçlü Silah-
lar›: Misyonerler
Ermeni kaynaklar›na bak›ld›ğ›nda da Ermenileri ayaklan-
maya sevkeden unsurlar›n emperyalist devletler ile bunlar›n
güçlü silahlara sahip misyonerler olduğu görülür. Ermeni Pat-
riği Horen Aş›kyan “Ermeni Tarihi” adl› eserinde şunlar› yaz-
m›şt›r: “Türkiye’nin çeşitli yerlerine dağ›lm›ş çok say›da Pro-
testan misyoner, İngiltere lehine propaganda yapmakta, Er-
menilerin İngiltere sayesinde muhtariyete kavuşacaklar›n› ile-
ri sürmektedirler. Kurduklar› okullar gizli tasar›lar›n yuvas›d›r.”
Ermeni din adam› Hrant Vartabed’e göre de “Osmanl› ülkesin-
de Protestan topluluklar kurulmas› ve bunlar›n İngiltere ve
ABD taraf›ndan himaye edilmesi uygarl›k iddias›ndaki Bat›l›
güçlerin en kutsal duygu olan din duygusunu bile sömürmek-
ten kaç›nmad›klar›n› göstermektedir.” Vartabed, Eçmiyazin
Katogikos’u ve V. Kevork’u da Çarl›k Rusya’s›na alet olmak ve
Anadolu Ermenilerine ihanet etmekle suçlam›şt›r.33
Bir başka teşhis İstanbul’daki Frans›z Büyükelçisi Paul
Cambon’a aittir. Cambon 1894’de Paris’e gönderdiği bir rapor-
da şöyle demektedir: “Gladstone, gayri memnun Ermenileri
örgütlemiş, disiplin alt›na alm›ş, onlara destek vaadinde bu-
lunmuştur. Bundan sonra propaganda komitesi ilham›n› ald›ğ›
Londra’ya yerleşmiştir.”
Jean-Paul Ganier şunlar› söylemektedir: “Millet-i Sad›ka
diye adland›r›lan Ermeniler, Ruslar ve Protestan misyonerler-
ce tahrik edilmiş ve Berlin Konferans›na sanki zulüm görmüş
bir halkm›ş gibi başvurmuşlard›r.” Edgar Granville, “Rus tah-
rikinden önce Osmanl› ülkesinde hiç bir Ermeni hareketi olma-
d›ğ›; Çar himayesinde bir Ermenistan gibi hayaller yüzünden
masum insanlar›n ac› çektiklerini” kaydetmiş ve “as›l büyük
canilerin Çarlar olduklar›n›”, “Ermeni hareketlerinin Doğu Ana-
dolu’nun Rusya’ya ilhak›n› amaçlad›ğ›n›” vurgulam›şt›r. Erme-
ni yazar Kaprielian “Ermeni Krizi ve Yeniden Doğuş” adl› kita-
b›nda “ihtilâl vaad ve telkinlerini Ruslara borçlu olduklar›n›” if-
tiharla belirtmiştir. Taşnak yay›n organ› Hairenik, 8 Haziran
1918 tarihli say›s›nda şu itirafta bulunmaktad›r: “Türkiye’deki
33 Schemsi Kara (Reşit Saffet Atabinen); Les Turcs et le Question d’Arménie, 1918,
s20-21
-47-
Ermeniler aras›nda ihtilâlci ruhun uyanmas› Rus k›şk›rtmalar›
sonucudur. Rusya (...) s›n›r halklar›nda her türlü merkezkaç
eğilimi teşvik etmiştir.”
Ermeni propagandas›n›n bugünkü öncülerinden Louise
Nalbandian H›nçak Komitesi için şöyle demektedir: “(Ermeni)
Halk›n(›n) duygular›n› harekete geçirmek için tahrik ve teröre
ihtiyaç vard›r. Halk, düşmanlar›na karş› k›şk›rt›lacak ve ayn›
düşman›n misilleme faaliyetlerinden yararlan›lacakt›. Terör,
halk› korumak ve H›nçak program›na güven duymas›n› sağla-
mak için bir yöntem olarak kullan›lacakt›. Parti (komite), Os-
manl› Hükümetini terörize etmeyi amaçlam›şt›. Bu suretle reji-
min prestiji azalt›lacak ve tam anlam›yla dağ›lmas› için çaba
harcanacakt›. Terörist taktiklerin tek odak noktas› hükümet ol-
mayacakt›. H›nçaklar, o s›rada hükümet hesab›na çal›şan en
tehlikeli Ermeni ve Türkleri öldürmek istiyor ve bütün casus ve
muhbirleri yok etmeye çal›ş›yorlard›. Parti (komite), bütün bu
terörist faaliyetlerde bulunabilmek üzere kendisine özgü bir
kuruluş meydana getirecekti.”34
K.S. Papazian ise Taşnak Komitesi hakk›nda şunlar› yaz-
maktad›r: “Komitenin program› isyan yoluyla Türkiye Ermenis-
tan’›na siyasî ve ekonomik özgürlük sağlamakt›... Komitenin
1892 y›l›nda yap›lan Genel Kurulunda kararlaşt›r›lan progra-
m›n 8. metodu Hükümet yöneticilerini ve hainleri terörize et-
mek, 11. metodu ise Hükümet kuruluşlar›n› tahrip etmek ve
yağmalamakt›.”35 Taşnak kurucular›ndan ve ideologlar›ndan
Dr. Jean Loris-Melikoff, “Komitenin ç›karlar›n›n Ermeni toplu-
munun ç›karlar›ndan önde geldiğini ve amaçlar›n›n gerçekleş-
mesi uğruna zengin Ermenilerden terör yoluyla para topland›-
ğ›n›” kabul etmektedir.36
Bu gerçekler karş›s›nda, Ermeni sorununun ard›nda em-
peryalizmin Osmanl› İmparatorluğunu parçalama ve paylaş-
ma politikalar›n›n yatt›ğ›n› söylemek güç olmayacakt›r.
34 Nalbandıan, Luase; Armenian Revolutionary Movement University Of California
Press, 1963, s.110-111
35 Papazıan K.S., Patriotism Perverted, Boston, Baikar Press 1934; s14-15
36 İngiliz Dışişleri Arşivi, F.O. 424/46, Sayfa 205-206, No.336
-48-
Ermeni yazarlar›n da aç›kça kaydettikleri gibi amaç Ana-
dolu’da isyanlar ç›karmak, yöntem ise terördür. Ermeni komi-
teleri bu programlar›n› uygulamaya koymak için zaman kay-
betmemişler ve çeşitli ayaklanma girişimlerinde bulunmuşlar-
d›r. Ayaklanma teşebbüsleri önce H›nçaklardan gelmiş, daha
sonra Taşnaklar da bu yolu izlemişlerdir. Bütün ayaklanma gi-
rişimlerinin ortak özelliği bunlar›n Osmanl› ülkesine d›şar›dan
gelen komitecilerle planlanm›ş ve gerçekleştirilmiş olmas›d›r.
Bütün bu isyan ve olaylar Ermeni Komitelerince “Ermeni-
lerin Türklerce katledilmesi” olarak tan›t›lm›ş ve Bat› ülkeleri-
ne, H›ristiyan kamuoylar›na bu şekilde yans›t›larak büyük bir
gürültü kopar›lm›şt›r. Bu amaçla hiçbir yalandan kaç›n›lma-
m›ş, olaylar tahrif edilmiştir. Anadolu’nun en ücra köşelerine
kadar dağ›lm›ş H›ristiyan misyonerler ile büyük devletlerin
Konsolosluklar› ve İstanbul’daki Büyükelçilikler, bu propagan-
dan›n bat› kamuoyuna iletilmesinde ve benimsetilmesinde bü-
yük bir rol oynam›şt›r. Buna Bat› bas›n›n bu yoldaki yay›nlar›
da eklenince, H›ristiyan kamuoylar› Ermenilerin gerçeklerle
hiçbir ilgisi bulunmayan mesajlar›n› benimsemeye başlam›ş-
lard›r. Esasen, kendi devletlerinin politikalar› da bu mesajlar›n
benimsenmesini gerektirmekteydi. Üstelik, Bat›’ya göre bu
“H›ristiyanlarla Müslümanlar aras›ndaki bir çat›şmayd› ve vah-
şi Müslümanlar masum H›ristiyanlar› katletmekteydi.” Öyle
ise, yap›lacak iş Müslümanlara karş› H›ristiyan Ermenileri des-
teklemek ve himaye etmekti. İstanbul’daki Ermeni Patriği da-
ha 6 Aral›k 1876’da İngiliz Büyükelçisi Elliot’a “eğer Avru-
pa’n›n bu işe müdahalesi dikkatinin çekilmesi için ihtilâl isyan
ç›karmak lâz›msa, bunu yapman›n hiç de zor olmad›ğ›n›” söy-
lemiştir.37
İstanbul’daki İngiliz Büyükelçisi Currie 28 Mart 1394’de
İngiliz D›şişlerine şu raporu göndermiştir: “Erzurum’daki ihtilâl-
cilerin hedefi kar›ş›kl›klar ç›kararak Osmanl›lar›n karş›l›k ver-
mesini temin etmek ve böylece yabanc› ülkelerin duruma mü-
dahale etmesini sağlamakt›r.”38 Erzurum’daki İngiliz Konsolo-
su Graves 28 Ocak 1895’de İstanbul’daki İngiliz Büyükelçiliği-
37 Loris-Melikoff, Dr. Jean; La Revolution Russe Et Les Nouvelles Repobliques Trans-
caucasiennes, Paris 1920, s81
38 İngiliz Mavi Kitabı, No.6(1894), s57.
-49-
ne yollad›ğ› mesajda, “Komitelerin amaçlar›n›n genel bir mem-
nuniyetsizlik yaratarak Türk Hükümeti ve halk›n›n hayali ac›la-
r›na, dolay›s›yla durumu düzeltme gereğine çekmek” olduğu-
nu bildirmiştir.39
Yine Graves, New York Herald Muhabiri Sydney Whit-
man’›n “eğer bu memlekete hiç bir Ermeni komitecisi gelme-
miş olsayd› ve Ermenileri isyana k›şk›rtmasayd›lar, bu çarp›ş-
malar olur muydu?” şeklindeki sorusuna şu yan›t› vermiştir:
“Tabîî ki hay›r; sanmam ki bir tek Ermeni öldürülmüş olsun.”40
Van’daki İngiliz Muavin Konsolosu Williams 4 Mart 1896 tarih-
li yaz›s›nda “Taşnak ve H›nçaklar›n kendi vatandaşlar›n› terö-
rize ettiklerini, aş›r›l›k ve ç›lg›nl›klar›yla Müslüman halk› k›şk›rt-
t›klar›n›,reformlar›n uygulanmas› için girişilen tüm çabalar› fel-
ce uğratt›klar›n› ve bütün Anadolu’da olup bitenlerden Ermeni
komitelerinin cinayetlerinin sorumlu olduğunu” belirtmiştir.41
Adana’daki İngiliz Başkonsolosu Doughty Wily 1909’daki bir
raporunda “Ermenilerin yabanc› müdahaleyi sağlamaya çal›ş-
t›klar›n›” yazm›şt›r.42 Bitlis ve Van’da Rus Başkonsolosluğu
yapan General Mayewski 1912 tarihli bir raporunda şunlar›
kaydetmiştir: “1895 ve 1896 y›llar›nda Ermeni komiteleri Er-
menilerle yerel halk aras›nda öyle bir kuşku yayd›lar ki, bu böl-
gelerde herhangi bir reformun yürütülmesi imkans›z hale gel-
mişti. Ermeni din adamlar› hemen hemen hiçbir dini eğitim
gayreti içinde değillerdi. Buna karş›l›k, milliyetçilik fikirlerini
yaymak için çok çal›şt›lar. Bu tür düşünceler esrarengiz ma-
nast›rlar›n duvarlar› içinde gelişti ve dini görevlerin yerini H›ris-
tiyanlar›n Müslümanlara olan düşmanl›ğ› ald›. 1895 ve1896
y›llar›nda Asya Türkiye’sinin pek çok vilâyetinde ç›kan ayak-
lanmalar›n sebebi ne Ermeni köylülerin büyük sefaleti, ne de
maruz bulunduklar› bask› idi. Zira bu köylüler komşular›ndan
çok daha zengin ve müreffehtiler:
Ermenilerin ayaklanmas› şu üç sebepten ileri geliyordu:
1. Bunlar›n siyasi konularda bilinen tekâmülleri,
39 İngiliz Mavi Kitabı, No.6(1894), s222-223
40 Esat Uras; A.G.E., s426
41 İngiliz Mavi Kitabı, No.8 (1896), s108.
42 Schemsı, Kara; A.G.E., s11.
-50-
2. Ermeni kamuoyunda milliyetçilik, kurtuluş ve bağ›ms›z-
l›k fikirlerinin gelişmesi,
3. Bu fikirlerin Bat› hükümetlerince desteklenmesi ve Er-
meni din adamlar›n›n telkin ve çabalar›yla yay›nlanmas›.”43
Mayewski, Aral›k 1912 tarihli bir başka raporunda, “Taş-
nak komitesinin Ermenilerle Müslümanlar› birbirine düşürerek
durumu kar›şt›rmaya ve Rus müdahalesine zemin haz›rlama-
ya çal›şt›ğ›n›” vurgulam›şt›r.44 Nihayet, Taşnak ideologu Va-
randian “Avrupa’n›n müdahalesini sağlamak istediklerini” itiraf
etmiş 45, Papazian’da “isyanlar›n amac›n›n Avrupa devletleri-
nin Osmanl› Devletinin içişlerine kar›şmalar›n› sağlamak oldu-
ğunu’ yazm›şt›r.46
Gerek Ermeni yazar ve komitecilerin, gerek Ermenileri
destekleyen İngiliz ve Rus diplomatlar›n›n ifadelerinden de
aç›kça görüldüğü üzere, Ermeni ayaklanmas›n›n nedeni ne
sefalet, ne ›slahat, ne de bask›ya tâbi tutulduklar› iddias›d›r.
Ayaklanman›n nedeni Bat›l›lar ile Rusya’n›n Ermeni komitele-
ri ve kilisesi ile işbirliği halinde Osmanl› İmparatorluğunu par-
çalamak istemeleridir. Osmanl›lar ise bu isyanlar karş›s›nda,
her devletin yapacağ›n› yapm›şlar ve isyanlar› bast›rmak için
asilerin üzerine kuvvet göndermişlerdir. İsyanlar, Ermeni hal-
k›n›n çoğunluğunun komitelerin faaliyetini benimsememesi
nedeniyle k›sa sürede bast›r›labilmiştir. Ancak, yukar›da da
değinildiği gibi. Her isyan›n bast›r›lmas› yeni bir “katliam” ola-
rak sunulmuştur.
Ruslar’›n as›l amac› Rus D›şişleri Bakan› Lebonof Ros-
towski’nin ünlü deyimiyle “Ermenisiz bir Ermenistan”d›. Bu de-
yimin, son y›llarda, baz› Ermeni yazarlarca Osmanl› Yönetimi-
ne atfedilmeye çal›ş›ld›ğ› görülmektedir. Bu husus da Ermeni
propagandas›n›n karakteri hakk›nda belirgin bir fikir verebil-
mektedir. Rusya’n›n Ermenilere yapt›ğ› bask› ve zulüm gerek
Ermeni, gerek yabanc› yazarlarca ayr›nt›lar›yla anlat›lm›şt›r.
43 General Mayewski; Statistigue Des Provinces De Van Et De Bitlis. s11-13
44 Schemsi, Kara; A.G.E. s11
45 Varandıan, Mikayel; History Of The Dashnagtzoutune, Paris 1932, s302; Papazian,
K.S. Age. s19.
46 Papazıan, K.S.; A.G.E., s19.
-51-
Biz şu iki örnek yeterli işlev görecektir. Ermeni tarihçi Vartan-
yan Ermeni Harekât›n›n Tarihi adl› kitab›nda şunlar› yazmak-
tad›r: “Osmanl› Ermenisi Çarl›k Rusyas› Ermenisine göre ge-
lenek, din, edebiyat ve dil itibariyle tamamen serbestti.” Edgar
Granville de “Rus mezalimine karş› Ermenilerin tek s›ğ›nağ›-
n›n Osmanl› Devleti olduğunu” kaydetmektedir.
J. ATATÜRK’E GÖRE ERMENİ SORUNU
Mustafa Kemal Atatürk, kendisinin s›cak cephede olduğu
y›llarda derecesi yükselen Ermeni sorunu hakk›nda ilginç yo-
rum ve tespitlerde bulunmaktad›r. Bu yorumlar› asl›nda tarih-
sel kaynaklardan say›labilecek “şahitler” kategorisinde değer-
lendirmek de mümkün. Atatürk’ün görüşleri şu şekildedir:
“Rum, Ermeni gibi unsurlardan ayr› ayr› oluşan bir tak›m
çeteler, adi h›rs›zl›kla, ara s›ra da öldürmelerle meşgul olmuş-
lar, Rum ve Ermeni sürgünü esnas›nda bu unsurlardan ortaya
ç›kan baz› çeteler ise siyasi bir hüviyet kazanm›şt›r. Ruslar›n
istilas› başlay›nca, memleket içinde kar›ş›kl›k meydana getir-
mek için bunlar, Ruslar taraf›ndan da teşvik ve denizden de
desteklenmişlerdir. (22 May›s 1919)” Atatürk tehcire tabi tutu-
lan Ermeniler d›ş›nda bir tak›m Ermeniler’in de çeteleşme yo-
lunu seçtiğine dikkati çekiyor. Bu çetelere verilen Rus desteği
de önemlidir.
“Ermenilere vilayetlerimizi peşkeş çekmeleri de (...) ihti-
mal bulunuyor. Böyle bir vaziyette İngiliz birliklerinin Ermenile-
re öncülük edeceği çok muhtemeldir. (...) böyle bir hali biz
düşmanl›k olarak görmeye ve saymaya, meşru topraklar›m›z›
ve milli bağ›ms›zl›ğ›m›z› kurtarmak için mecburuz... (30 May›s
1919)” Bu cümlelerden art›k Ermeniler’in işgale başlad›klar›n›
anl›yoruz.
“Rum ve Ermeni komitac›lar›yla, bunlar›n ileri gelenleri,
devaml› şekilde temasta bulunduklar› İngiliz subaylar› ile baz›
Amerikan memurlar›ndan çok yüz buluyorlar. (5 Haziran
1919)” Ermeni komitac›lara İngiliz ve Amerikan desteği belli
oluyor.
“İngiliz subaylar› taraf›ndan sevk ve idare edilen alt› bin
kişi olduklar› tahmin edilen Ermeni kuvvetinin Nahcivan ve ha-
valisini işgal ettikleri ... (11 Haziran 1919)” En aşikar destek
ifadesi bu. İngiliz kontrolünde işgal harekat› sürdüğünü de
göstermektedir.
-52-
“Devlet ve milletimizin parçalanmas› ve Ermeni ve Yunan
esaretine düşülmesi söz konusudur. Alt› yüz elli sene efendi-
lik eden bir milletin köle mevkiine düşmesi kolay bir hadise de-
ğildir. (6 Temmuz 1919)” Osmanl›’n›n ve Türkler’in içinde bu-
lunduğu zor durum bundan daha güzel tespit edilemezdi.
“Osmanl› tebaas›ndan olan Ermeni unsurlar›, gördükleri
teşvik ve yard›m›n neticesiyle de, milli namusumuzu yaralaya-
cak taşk›nl›klardan başlayarak, nihayet hazin ve kanl› safhala-
ra girinceye kadar küstahane tecavüzlere koyuldular.” Ermeni-
lerin kan oran› artan eylemlerini Atatürk net bir şekilde ortaya
koyuyor.
“Vatan›n parçalanmas› söz konusu ve karar olarak, Doğu
Vilayetleri’mizde “Ermenistan”, Adana ve Kozan havalisinde
“Kilikya” ad› ile yine Ermenistan; bu milletin, esarete, kölelik
payesine indirilmesi ve nihayet bu devletin tarih sayfas›n› ka-
patarak ebediyet mezar›na defnetmek gibi, insaniyet ve me-
deniyetle ve hele milliyet esaslar›yla bağdaşmayan emeller
kabul ve onay yeri bulmuş ve görülüyor ki, tatbikat devresi de
başlam›şt›r.” Ermeniler’in nihai amac›n›n devlet olduğunu ve
bunun Osmanl› topraklar›nda kurulacağ› aç›k şekilde ifadelen-
dirilmiştir.
“Ermenilere hiçbir kötü kast›m›z yoktur. Bilakis onlar›n her
türlü tabiiyet haklar›na tamamen riayetkar›z. Bunun aksi ola-
rak yay›nlar, düzmeceden ve İngilizlerin aldatmacas›ndan iba-
rettir. Ermeni facialar›n›n hala mevcut eserlerinin gösterilmesi
uygun olur. (21 Eylül 1919)” Türkler’in Ermeniler’e bak›ş›n›
gösteren önemli bir cümle. Türkler, Ermeniler’e karş› her han-
gi bir öfke ve kin duygusu taş›m›yor, aksine yüzy›llarca bera-
ber yaşayan bu iki halktan birinin diğerine nas›l bu kadar kin
besleyebileceğini anlat›yor.
“1. Şimdiye dek yap›lan sald›r›lar›n tümü aşağ›daki gibi
özetlenebilir:
A. Frans›z ve İngiliz görevlileri ile Ermeni komitelerinin ve
oralarda bulunan Ermeni topluluğunun aç›ktan aç›ğa Müslü-
manlar›n haklar›na sald›rmalar›.
B. Osmanl› topraklar›n›n değişik yerlerinde oturan Erme-
nilerin buralara göçlerinin kolaylaşt›r›lmas› ve burada say›lar›-
n›n art›r›lmas›.
-53-
 C. Yabanc› üniformas› ile Ermeni birliklerinin buralara
gönderilmesi ve buradakilerle birleştirilmesi.
D. İslam halk›n az zamanda ekonomik ve başka bask›lar-
la yok edilmesi ve öldürülmesi ve göçe zorlanmas›.
E. Aralar›na aşamal› olarak sokulan bölücülükle İslam
halk›n›n yabanc› koruyuculuğunu istemek zorunda b›rak›lma-
s›. (22 Eylül 1919)”
“Adana’da 1170, Toprakkale-Islahiye şimendifer hatt›
üzerinde 270, Osmaniye-Adana üzerinde 200, Katma’da 300,
Kilis’te 600, Antep’te 1200, Maraş’ta 1200 kadar Frans›z sö-
mürge ve Ermeni askeri olmak üzere işgal kuvvetleri bulundu-
ğu anlaş›lm›şt›r. (24 Ocak 1920)” Maraş’ta, Frans›zlar, Erme-
niler, Müslümanlar› katliam etmektedirler. İnsanl›k aleminden
bu katliama nihayet verilmesini. (25 Ocak 1920) Maraş’ta,
Frans›z ve Ermeniler taraf›ndan Müslümanlar›n katliam›, in-
sanl›ğ› dehşete düşürecek şekilde devam ediyor. (29 Ocak
1920)
“Hiçbir yerde Ermeni k›tali (k›r›m›) yap›lmakta değildir.
Maraş hadisesinden bahsedilmek murat ediliyorsa, orada
Frans›z askerleriyle beraber milletimize taarruz eden Ermeni-
ler katledilmiş olmay›p, bilakis Frans›z askeri kendilerini terk
edip çekildikten sonra İslamlar taraf›ndan himaye ve şefkate
mazhar olmuşlard›r. Milletimiz sebepsiz hiçbir yerde hiçbir ya-
banc› unsura mütecaviz değildir. (22 Şubat 1920)” Bir uydur-
ma Ermeni k›r›m› meselesi ve tüm dünyay› aldatmak için ya-
rat›lan bu kin ve h›rs ürünü propagandalar›n niteliği hakk›nda
uygarl›k ve insanl›k dünyas›n›n bir kere daha ayd›nlat›lmas› ve
bu suretle haks›zl›ğa uğram›ş Türk ulusunun iğrenç ve alçak-
ça bir suçlamadan ar›nd›r›lmas›. (7 Mart 1920) Soyk›r›m iddi-
as›na net bir cevapt›r bu ifadeler.
III.BÖLÜM: OSMANLI ERMENİ İLİŞKİLERİ VE SOYKI-
RIM OLARAK NİTELENEN TEHCİR HAREKETİNİN GER-
ÇEK NEDEN VE BOYUTLARI
A. TEHCİR NEDİR?
Tehcir, Arapça as›ll› bir kelime olup, sözlük anlam› olarak
“bir yerden başka bir yere göç ettirmek, yer değiştirmek, hicret
ettirmek” ve “zorla göç ettirme” anlamlar›n› taş›r; ancak bir
-54-
“sürgün”, bir “deportation” (s›n›r d›ş›na sürülmek) anlam› taş›-
maz. Bununla birlikte; “Tehcir Kanunu” diye adland›r›lan kanu-
nun ad› da asl›nda “Savaş zaman›nda hükümet uygulamalar›-
na karş› gelenler için askeri taraf›ndan uygulanacak önlemler
hakk›na geçici kanun”dur. Bu kanuna dayan›larak gerçekleşti-
rilen yer değiştirme uygulamas›n›n anlat›m›nda kullan›lan
“tenkil (nakletme)” tabiri de bat› dillerinde “sürgün” anlam›na
gelen “deportation”, “exile” (yurdundan sürülme) veya “prosc-
ription” gibi terimlere karş›l›k değildir.
Yer değiştirme uygulamas›, isyan ç›karan, düşmanla iş-
birliği yapan ve Ermeni komitac›lar›na yatakl›k eden diğer vilâ-
yetlerdeki Ermenileri de kapsayacak şekilde genişletilmiştir.
Başlang›çta Katolik ve Protestan Ermeniler uygulaman›n d›-
ş›nda b›rak›ld›klar› halde, daha sonra bunlardan zararl› faali-
yetleri görülenler de göç ettirilmişlerdir.
Gerçekleştirildiği 1915’ten günümüze kadar yer değiştir-
me uygulamas› hakk›nda çok şey yaz›l›p çizilmiştir. Ermeni-
ler, uydurma belgelerin arkas›na gizlenerek, dünya kamuoyu-
nu uzun süre kand›rmay› başarm›şlard›r. Başlang›çta üç yüz
binlerden başlay›p, üç milyonlara kadar varan rakamlarla ifa-
de edilen Ermeni katliâm› efsanelerinin hiçbir dayanağ› bu-
lunmamaktad›r. Nitekim İstanbul’un işgal edildiği dönemde
İngilizler ve Frans›zlar, Osmanl› arşivini yeterince araşt›rma-
lar›na rağmen soyk›r›m› imâ edecek tek bir belgeye dahi rast-
lamam›şlard›r.
B. NÜFUS TARTIŞMALARI
a. Yer Değiştirmeye Tabi Tutulan Ermeni Nüfusu
Yer değiştirme uygulamas› s›ras›nda çeşitli yollardan göç
ettirilen Ermenilerin ayr›ld›klar› ve vard›klar› yerlerdeki say›la-
r› devaml› şekilde kontrol edilmiştir. 9 Haziran 1915’ten 8 Şu-
bat 1916 tarihine kadar Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden yeni
yerleşim bölgelerine taş›nan ve yerlerinde b›rak›lan Ermeni
47 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), TTK Yayını, An-
kara 2001, s. 76
48 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), TTK Yayını, An-
kara 2001.
-55-
nüfusun ne kadar olduğu47, Osmanl› Arşivi’nin ilgili tasniflerin- Diğer taraftan Göçmen ve Aşiretleri Yerleştirme Müdürü
deki belgelerden şu şekilde derlenmiştir:48 Şükrü Bey’in 18 Ekim 1915 tarihinde Halep’ten gönderdiği
Bölge Sevk Edilen Kalan telgrafta, Halep’e sevk edilen Ermenilerin tahminen 100.000
civar›nda olduğu bildirilmektedir.49
Adana 14.000 15-16.000
Ankara (Merkez) 21.236 733 Bu arada Musul ve Zor çevresine gönderilmek üzere 18
Ayd›n 250 - Eylül 1915 tarihi itibariyle Diyarbak›r’da 120.000, 28 Eylül
Birecik 1.200 - 1915 tarihi itibariyle de Cizre’de 136.084 Ermeni nüfusun top-
Diyarbak›r 20.000 - land›ğ› kay›tlardan anlaş›lmaktad›r.50 Şükrü Bey’in 3 Kas›m
1915 tarihinde Nizip’ten çektiği bir şifre telgrafta ise, taş›man›n
Dörtyol 9.000 -
gayet düzenli bir şekilde devam ettiği ifade edilmektedir.51
Erzurum 5.500 -
Eskişehir 7.000 - Yukar›da verilen listede yer değiştiren nüfus içinde yer
Giresun 328 - al›p da henüz taş›nmam›ş olduğu belirtilen kalan nüfustan
Görele 250 - Adana’dakiler, daha sonra yeni yerleşim bölgelerine taş›nm›ş-
Halep 26.064 - lard›r.52 Buna göre sevk edilen nüfus toplam 438.758, Ha-
lep’tekilerle birlikte iskan sahas›na varan nüfus ise tahmini ra-
Haymana 60 - kam olarak 382.148’dir.
İzmir 256 -
İzmit 58.000 - b.Savaş Öncesinde Ermeni Nüfusu Hakk›nda Değer-
Kal’ac›k 257 - lendirmeler53
Karahisar› sahib 5.769 2.222 Ermeni komitac›lar ve bugünkü destekçileri taraf›ndan,
Kayseri 45.036 4.911 günümüzde en çok istismar edilen konu Ermeni nüfusunun
Keskin 1.169 - tehcir öncesi ve sonras›ndaki durumudur. Savaş döneminde
K›rşehir 747 - tutulan kay›tlar, resmi rakamlar, kilise kay›tlar›, yabanc› mis-
Konya 1.900 - yonlar›n raporlar›nda yer alan nüfus bilgileri ve diğer belgele-
Kütahya 1.400 - re rağmen sürekli olarak o günkü gerçek nüfusun asgari üç ka-
t› bir rakam gösterilerek soyk›r›m iddialar›na dayanak aran-
Mamuretülaziz 51.000 4.000 maktad›r. Verilen rakamlardan baz›lar›, dünya genelinde bu-
Maraş 8.845 - gün yaşayan toplam Ermeni nüfusunu bile birkaç kat aşmak-
Nall›han 479 - tad›r. Bu nedenle, nüfus bilgilerini veren ciddi kaynaklar karş›-
Ordu 36 - laşt›rmal› olarak müteakip maddelerde değerlendirilmiştir. Os-
Perşembe 390 - manl› Devletinde yaşayan Ermenilerin nüfusuna ilişkin çok de-
Sivas 136.084 6.055
Sungurlu 576 - 49 DH. EUM. 2. Şube, Nr.68/80 (Ek-XXVIII).
Sürmene 290 - 50 DH. EUM. 2. Şube, Nr.68/71 (Ek-XXIX); 2. Şube, Nr.68/84.
Tirebolu 45 - 51 DH. EUM. 2. Şube, Nr.68/101.
Trabzon 3.400 - 52 Haleb’e Gelenlerin 100 Bin Civarında Olduğu Bildirilmesine Karşılık (Bkz. DH.
Ulubey 30 - EUM. 2. Şube, Nr.68/80) Buraya Gelen Nüfus 100.000 Olarak Alınmıştır.
Yozgat 10.916 - 53 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), Ttk Yayını, An-
TOPLAM 422.758 32.766 kara 2001.

-56- -57-
ğişik iddialar mevcuttur. Bunlar› aşağ›daki şekilde aç›klayabi-
liriz:
Ermeniler ve Diğer Yabanc› Kaynaklara Göre Osmanl›
Devleti’nde Ermeni Nüfusu:
1917 İngiliz Salnamesine göre; 1.056.000
Patrik Ormanyan’a göre; 1.579.000
Kevork Aslan’›n “Ermenistan ve Ermeniler isimli kitab›nda
Anadolu’da 920.000,
Kilikya (Adana, Sis, Maraş Bölgesi) 180.000,Osmanl›lar›n
diğer bölgelerinde 700.000, olmak üzere toplam 1.800.000
Alman Papas Johannes Lepsius’a göre; 1.600.000
Cuinet’e göre; 1.045.018
Frans›z Sar› Kitab›na göre; 1.475.011
Basmac›yan’a göre: 2.280.000
Patrik Nerses Varjabedyan’a göre; 1.150.000
Ermeni Patrikhanesi’nin rakamlar›n› esas alan Marcel Le-
art’a göre 2,560,000
Ermeni tarihçi Basmaciyan’a göre 2,380,000
Paris Bar›ş Konferans›’na kat›lan Ermeni Heyetine göre
2,250,000
Ermeni tarihçi Kevork Aslan’a göre 1,800,000
Frans›z San Kitab›na göre 1,555,000
Encyclopedia Britannica’ya göre 1,500,000
Ludovic de Constenson’a göre 1,400,000
H.F.B. Lynch’e göre 1,345,000
Revue de Paris’e göre 1,300,000
1893 Osmanl› istatistikkrine göre 1,001,465
1906 Osmanl› istatistiklerine göre 1,120,748
1. Dünya Savaş›’ndan hemen önceki Osmanl› istatistikle-
rine göre 1,295,000
-58-
c.Osmanl› Devleti Resmi Belgelerine Göre Ermeni
Nüfusu
Yabanc›lar Osmanl› belgelerini görmezden gelmeye ça-
l›şmaktad›r. Ancak, bu konudaki en güvenilir rakamlar›n resmi
belgelerde olduğu kesindir. Son zamanlarda olduğu gibi tehcir
öncesi Ermeni nüfusun olduğundan 4, hatta 5 kat fazla göste-
rildiği olmuştur. Örneğin 1878 Berlin Kongresi’nde Bağ›ms›z
Ermenistan isteyen Ermeniler, Doğu Anadolu illerinde
3.000.000 Ermeni olduğunu savunmuşlar ancak Berlin Anlaş-
mas›nda H›ristiyanlardan vergi al›nmas› hükme bağlan›nca,
bu say›y› Osmanl› Hükümetinin belirlediği say›n›n alt›na indir-
mişlerdir.
Osmanl› Devletinde İstatistik Genel Müdürlüğü 1892 y›-
l›nda kurulmuştur. Genel Müdürlük görevini 1892 y›l›nda Nuri
Bey, 1892-1897 y›llar› aras›nda Fethi FRANCO adl› bir Muse-
vi, 1897-1903 y›llar› aras›nda M›g›rd›ç ŞINABYAN isimli bir
Ermeni, 1903-1908 y›llar› aras›nda Robert isimli bir Amerikal›,
1908-1914 y›llar› aras›nda Mehmet BEHİÇ Bey yapm›şt›r. Gö-
rüldüğü gibi Ermeni meselesini siyasi alana taş›yan önemli
olaylar›n cereyan ettiği dönemde, Osmanl› nüfus bilgileri ya-
banc›lar›n kontrolü alt›ndad›r. Buradan hareketle, bugüne ka-
dar aksi bir belge ve kanaat olmad›ğ›na göre Osmanl› nüfus
bilgilerine itibar edilmesi gerekmektedir.
1893 Nüfus say›m›na göre Ermeni nüfusu 1.001.465’tir.
1906 Nüfus say›m›na göre Ermeni nüfusu 1.120.748’dir.
1914 Nüfus istatistiğine göre Ermeni nüfusu 1.221.850’dir. 54
Her üç grup veri kaynağ› değerlendirildiğinde, gerek Os-
manl›, gerek Ermeni ve yabanc› istatistikler, I. Dünya Savaş›
döneminde yaşayan Ermenilerin nüfusunun 1.250.000 civa-
r›nda olduğunu ortaya koymaktad›r.
Bunlar›n Yekün Teşkil Ettiği İller Ve Dağ›l›m› İse Şu Şe-
kildedir:
54 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), Ttk Yayını, An-
kara 2001
-59-
Vilayetin İsmi Toplam Nüfus Ermeni Nüfus ettirilenler ise, araşt›r›larak o s›rada bulunduklar› şehirlere yer-
Erzurum 645,702 134,967 leştirilmişlerdir.61 Fakat, göç d›ş› tutulanlardan, zararl› eylem-
Bitlis 398,625 131,390 leri görülenler; ister Katolik, ister Protestan olsun yeni yerleşim
Van 430,000 80,798 bölgelerine sevk edilmişlerdir.62
Elaziz 578,814 69,718
Diyarbak›r 471 ,462 79,129 15 Ağustos 1915’de illere gönderilen şifre telgrafla, Os-
Sivas 1,086,015 170,433 manl› ordusunda subay ve sağl›k s›n›flar›nda hizmet gören Er-
Adana 403,539 97,450 meniler ve aileleri bulunduklar› yerlerde b›rak›larak göç ettiril-
Trabzon 1,047,700 47,200 memişlerdir.63 Bunun yan› s›ra, merkezdeki ve taşradaki Os-
Toplamda, 811.085 kişidir. Bu iller Ermenilerin nüfus ba- manl› Bankas› şubelerinde, reji idaresinde ve baz› konsolos-
k›m›ndan en iddial› olduklar› yerlerdir. luklarda çal›şan Ermeniler de hükümete bağl› kald›klar› ve iyi
halleri görüldükleri sürece tehcire tabi tutulmam›şlard›r.64
d. Yer Değiştirmeye Tabi Tutulmayan Ermeniler55
Ayr›ca, yetim çocuklar ve dul kad›nlar da göç ettirilmeye-
Yer değiştirme karar› bütün Ermenilere uygulanmam›şt›r. rek, yetimhanelerde ve köylerde koruma alt›na al›nm›şlar ve
Başlang›çta baz› bölgelerde (Urfa’da Germiş ve Birecik, Erzu- kendilerine maddi yard›mda bulunulmuştur.65 Yer değiştirme
rum, Ayd›n, Trabzon, Edirne, Canik, Çanakkale, Adapazar›, s›ras›nda yetim kalan çocuklar da Sivas’a gönderilerek orada-
Halep, Bolu, Kastamonu, Tekirdağ, Konya ve Karahisar-› sa- ki yetimhanelere yerleştirilmişlerdir.66 Korunmaya muhtaç Er-
hip) yaşayan Ermenilerin bir bölümü göç d›ş›nda b›rak›lm›şlar-
meni aileler hakk›nda 30 Nisan 1916’da genel bir emir yay›n-
d›r.56 Fakat, daha sonra bunlar›n da çeşitli şiddet olaylar›na
kar›şt›klar› görülünce büyük bir k›sm› göç ettirilmişlerdir.57 lanm›şt›r.
Hasta ve âmâlar yer değiştirmeye tabi tutulmad›klar› gibi, Ka- Bununla, erkekleri göç ettirilen veya askerde bulunan
tolik ve Protestan mezhebinden olanlar, asker ve aileleriyle, kimsesiz ve velisiz aileler, Ermeni ve yabanc› bulunmayan köy
memurlar, tüccarlar, baz› amele ve ustalar da göç ettirilme- ve kasabalara yerleştirilmiş, g›da ihtiyaçlar› Göçmen Ödene-
mişlerdir. Nitekim illere gönderilen telgraflarda, hasta, âmâ, ği’nden verilmiştir. 12 yaş›na kadar olan çocuklar, bölgelerin-
sakat ve yaşl›lar›n sevk edilmemeleri ve şehir merkezlerine
yerleştirilmeleri istenmiştir.58 deki yetimhanelerin yeterli olmad›ğ› yerlerde, zengin müslü-
man ailelerin yan›na verilerek yetişmeleri ve eğitimleri sağlan-
2 Ağustos 1915 ve 15 Ağustos 1915 tarihinde ilgili illere m›şt›r. Hali vakti yerinde olmayan müslüman ailelerine Göç-
gönderilen telgraflarla Katolik ve Protestan mezhebinde bulu- men Ödeneği’nden çocuklar›n g›da masraf› olarak 30 kuruş
nan Ermenilerin göç ettirilmemesi ve bulunduklar› şehirlere
yerleştirilerek nüfus say›lar›n›n bildirilmesi emredilmiştir.59 Bu 61 Bu Hususta 13 Eylül 1331/26 Eylül 1915’de Sivas (Şifre Kalemi., Nr. 56/176), Ma-
gibiler, il içinde şehirlere yerleştirilmişlerdir.60 Yanl›şl›kla göç
muretülaziz Ve Diyarbekir Vilayetlerine (Şifre Kalemi., Nr. 56/172); 1 Teşrinisâni
1331/14 Kasım 1915’de Konya (Şifre Kalemi., Nr. 58/2) Ve Ankara Vilayetlerine (Şifre
55 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), Ttk Yayını, An- Kalemi., Nr. 58/159) Telgrafla Emirler Gönderilmiştir.
kara 2001. 62 Ağustos 1331/2 Eylül 1915 Tarihinde Adana Vilayetine Bu Yolda Bir Telgraf Gönde-
56 Şifre Kalemi., Nr. 54-A/155; Nr. 56/114; Nr. 56/225; Nr. 56/226; Nr. 57/89; Nr. rilmiştir (Şifre Kalemi., Nr. 55-A/23).
57/177; Nr. 59/218. 63 Şifre Kalemi., Nr. 55/18.
57 Şifre Kalemi., Nr. 54-A/271; Nr. 54-A/272 (22 Temmuz 1331/4 Ağustos 1915). 64 Şifre Kalemi., Nr. 56/36 (3 Eylül 1331/16 Eylül 1915); Nr. 56/243 (17 Eylül 1331/30
58 Şifre Kalemi., Nr. 56/27; Nr. 67/186. Eylül 1915); Nr. 56/360 (28 Eylül 1331/11 Ekim 1915).
59 Şifre Kalemi., Nr. 54-A/251; Nr. 55/20. 65 Şifre Kalemi., Nr. 54/411; Nr. 54/450; Nr. 54-A/325.
60 Şifre Kalemi., Nr. 56/112 (6 Eylül 1331/19 Eylül 1915, Konya Vilayetine). 66 Şifre Kalemi., Nr. 61/ 18-20.

-60- -61-
ödenmiştir. Genç ve dul kad›nlar›n kendi r›zalar›yla, müslü-
man erkeklerle evlenmelerine izin verilmiştir.67
C. TEHCİR UYGULAMASI SIRASINDA MEYDANA GE-
LEN ÖLÜMLERİN “SOYKIRIM” OLARAK NİTELENDİRİLİP
NİTELENDİRİLEMEYECEĞİ SORUNU
Osmanl› devletinden ayr›lan diğer unsurlar›n hepsi, Os-
manl› idaresi alt›na girmeden önce de bir devlet yap›s›na sa-
hip olmakla kendi bağ›ms›zl›k mücadelelerini vermişler ve bu
konudaki kay›plar›na da raz› olmuşlard›r.
Balkan savaşlar›, yemen isyan› gibi hareketler s›ras›nda
yine birçok insan›n hayat›n› kaybettiği bilinen gerçeklerdendir.
Tarihi kay›tlara göre Balkan savaş›nda, 1.450.000 Türk, Arna-
vut ve Pomak Müslüman› ölmüştür. 410.000 kişi de sald›rgan
ordular›n önünden kaçarak Anadolu’ya sürgün gelmişlerdir.
1877 Osmanl› Rus Harbinde gelenlerle birlikte bu say›
1.400.000 e ulaşm›şt›r. Araplar, Yunanl›lar, Bulgarlar, S›rplar,
Arnavutlar, Macarlar vel has›l hiçbir millet, bağ›ms›zl›k müca-
delesi s›ras›ndaki kay›plar› ne olursa olsun soy k›r›m yap›ld›ğ›
yönünde bir iddia ortaya atmam›şlard›r. Bu mücadeleler, Mil-
letler Cemiyeti’nin benimsediği Wilson Prensiplerinin bir sonu-
cu ve Emperyalist ülkelerin menfaatlerinin gereği idi. Mesela
basit bir örnek vermek gerekirse, Eğer Ermeniler ayaklanma-
lar›nda başar›l› olup, doğu Anadolu’da bir devlet kurmay› ba-
şarsalard›, İngilizler Irakta kal›c› olacaklard›. Yine petrol yatak-
lar›na hakim olma düşüncesi de bu k›şk›rtmalar› tetiklemiştir.
Ayn› mücadeleyi Ermeniler de başka milletlerin desteğiy-
le başlatm›şlar, ancak daha sonra yaln›z b›rak›ld›klar› için mu-
vaffak olamam›şlard›r. Diğerlerinden farkl› olarak Ermenilerin
hareketini ayaklanma olarak isimlendirmek gerekecektir. Zira
bağ›ms›zl›k mücadelesi olarak adland›rmak için gereken ko-
şullar yoktur. Çünkü Rusya’da gerçekleştirilen Bolşevik ihtilali
sonras›nda Rus ordusu doğudan çekilince Ermeniler yaln›z
67 Bu Emir Adana, Erzurum, Edirne, Halep, Hüdavendigâr, Sivas, Diyarbekir, Mamu-
retülaziz, Konya, Kastamonu, Trabzon Vilayetleriyle, İzmit, Canik, Eskişehir, Karahi-
sar-I Sahib, Maraş, Urfa, Kayseri, Niğde Mutasarrıflıklarına (Şifre Kalemi., Nr. 63/147)
Ve 17 Mayıs 1332/30 Mayıs 1916’da Da Ankara Vilayetine (Şifre Kalemi., Nr. 64/162)
Gönderilmiştir.
-62-
kalm›şlard›r. Bu yaln›zl›klar› s›ras›nda da oradaki nüfusa akla
gelmedik zulümler uygulam›şlard›r.
a.Osmanl›’y› Tehcire Zorlayan Sebep Ve Şartlar
1880 y›l›nda Ermeni H›ncak Komitesi, Erzurum, Van, Ela-
ziz, Diyarbak›r, Bitlis ve Sivas› kapsayan bölgede hayali bir Er-
menistan devleti kurduğunu aç›klam›şt›. Bu günün idari taksi-
mat›na göre, Erzincan, Ağr›, Muş Siirt, Hakkari, Bingöl, Malat-
ya, Amasya, Tokat, Giresun, Ordu, Trabzon da bu hayali Er-
meni devletinin s›n›rlar› içerisine almaktad›r. Ruslar›n tam da
bu illeri işgal ederek Ermeni çetelerine tesliminin tesadüfi ol-
mad›ğ›n› böylece görmüş oluyoruz. ABD de yay›mlanan
Gochnak adl› Ermeni gazetesi, 24 May›s 1915 tarihli nüsha-
s›nda, Vanda sadece 1.500 Türk kald›ğ›n› müjdelemekteydi.
Çar 2. Nikola Ermeni devrimci komitesine bir telgraf çekerek,
Ruslara hizmetlerinden dolay› teşekkür etmiş ve Ermenilerin
kurtuluşunun ancak, Anadolu’da, Osmanl›dan bağ›ms›z bir Er-
meni devleti kurulmas›yla sağlanabileceğini ifade etmiştir.
Bu şartlarda Osmanl› devletinin cepheyi güvenceye al-
maktan başka bir seçeneği bulunmad›ğ›ndan, o yöne gitmeye
mecbur kalm›şt›r.
Bağ›ms›zl›k mücadelelerinde galip gelemeyince, bu defa
kendilerinin iç az›nl›k olduklar›n› ve soyk›r›ma uğrad›klar›n› id-
dia etmekle kamu oyu oluşturma gayreti içerisine girmişlerdir.
Bu propaganda faaliyetleri sonunda, hem milliyetçi duygular›-
n›n diri tutulmas› sağlanmakta, hem de olas› bir kargaşada id-
dia ettikleri topraklar›n kendilerine bihakk›n verilmesini sağla-
may› amaçlamaktad›rlar. Bundan hiçbir zaman b›kmayacakla-
r›ndan emin olabilirsiniz. Yukar›da izah olunduğu üzere, bir
olay›n soyk›r›m olarak nitelendirilebilmesi için, hedef toplulu-
ğun ortadan kald›r›lmas› amac›yla, bilinçli, programl› ve örgüt-
lü bir hareketin ortaya konulmas› gerekir. Öncelikle belirtmek
gerekirse, Osmanl› Devletinin münhas›ran Ermenilerden kur-
tulmak, onlar› tümden yok etmek gibi bir amac› hiçbir zaman
olmam›şt›r. Öncelikle Soyk›r›m Yasağ› sözleşmesine göre, bir
grubun siyasi bir amac›n›n bulunmas›, onun etnik veya dini te-
mele dayal› bir topluluk olmas› vasf›n› sona erdirmektedir. Ay-
r›ca bir grup siyasi amaç etraf›nda, bir de siyasi mücadeleye
girmesi durumunda art›k ona karş› yap›lan işlemler zaten soy-
k›r›m olmamakta, olsa olsa savaş suçu say›labilmektedir.
-63-
 Ermenilere karş› Osmanl› İmparatorluğu döneminde, ge-
rek devlet idaresi ve gerekse ayd›nlar taraf›ndan olgunlaşt›r›-
lan, ermeni nefreti düşüncesi hiçbir zaman olmam›şt›r. Tam
aksine birçok Ermeni Bakanl›k düzeyine kadar yükselmiş, pa-
dişahlar›n özel iltifat›na lay›k olmuşlard›r. Mesela Almanya’da,
Yahudilere karş› soyk›r›m uygulanmadan önce, Hitler ve say›-
s›z Alman yazar taraf›ndan, üstün Alman ›rk›ndan bahsedile-
rek Yahudiler aşağ›lanmakta, onlara karş› nefret tohumlar›
at›lmaktad›r. Avrupa’da tarih boyunca, Hz. İsa’y› öldürmüş ol-
malar› nedeniyle Yahudilerin lanetli bir kavim olduklar› öne sü-
rülmekte, sel, deprem gibi her doğal afet sonras›nda Yahudi-
ler sald›r› hedefi olmuşlard›r.
Osmanl›da ise Anti-Ermenizm hiçbir zaman olmam›şt›r.
Hatta Osmanl› Devleti, o kadar hassas davranm›şt›r ki, İstan-
bul dahil birçok bat› ilindeki Ermenilere dokunmam›ş, onlar›n
yerlerini değiştirtmemiştir. Yine Protestan ve Katolik Ermenile-
rin de yerleri değişmemiş, onlar tehcir uygulamas›na kat›lma-
m›şlard›r. Sadece, Rusya ile dindaş durumdaki Ortodoks ve
Grogeryan Ermenileri bu uygulaman›n kapsam›na dahil edil-
miştir. Bunun sebebi de doğu cephesinin güvenceye al›nma-
s›ndan başka bir şey değildir.
Bu olaylar zinciri ve doğurduğu şartlar tehcir karar›n›n se-
beplerini aç›kça ortaya koymaktad›r. Yani tehcir karar› asla,
Ermenileri toptan ortadan kald›rma amac›na yönelik uygulama
değildir. Bu yönüyle tehcir karar›n› ermeni soy k›r›m› olarak ni-
telendirmenin uluslararas› hukukla bağdaş›r bir taraf› bulun-
mamaktad›r.
b. Yer Değiştirme Kanunu Ve Uygulamas›
Ermeni isyanlar› ve katliamlar› karş›s›nda Osmanl› Hükü-
meti, öncelikle bölgesel tedbirlere başvurmuş ve olaylar› ye-
rinde bast›rmay› ve savunma durumunda kalmay› tercih et-
miştir. Ermenilerin silahlar›yla firarlar›na, dini liderlerinin isyan-
lardaki büyük rollerine rağmen, Hükümet bu isyanlar› münferit
baz› teşebbüsler şeklinde kabul etmeyi uygun bulmuştur. Ay-
n› zamanda başta Ermeni Patriği ve Ermeni milletvekilleri ol-
mak üzere, komitelere ve Ermeni cemaatinin önde gelenlerine
yeni kar›ş›kl›klar ç›kmas› durumunda “ülke savunmas›n› sağ-
lamak amac›yla sert önlemler almak zorunda kal›nacağ›” an-
lat›lm›şt›r.
-64-
Osmanl› hükümetinin bu gayretleri belgeleriyle sabittir.
Fakat daha savaş başlamadan önce her türlü isyan haz›rl›ğ›-
na girişmiş olan Ermeniler, savaş başlar başlamaz toplu bir is-
yana yönelmemişlerdir. Ermenilerin eylemleri, Osmanl› ordu-
lar› cephede savaş›rken, “Ermeni bağ›ms›zl›ğ› için, müttefik
davas›na hizmet gayesiyle” haz›rlanan plâna uygun yürütül-
müştür. Ancak, Ermeni çetelerinin cephe gerisindeki faaliyet-
lerinin, devletler hukukuna göre “h›yanet” say›ld›ğ› gerçeği
göz ard› edilmiştir.
Ermeni isyanlar› özellikle Doğu Anadolu’dan başlayarak
diğer bölgelere yay›lm›şt›r. Erzurum ve çevresinde Rus işgali-
nin genişlemesiyle Ermeniler, bir Alman generalinin ifadesiyle,
“Bu bölgedeki Müslüman halk› silip süpürmeye başlam›ş-
lar”d›r.
Ermeni çetelerinin bu tür zulüm ve eylemleri sürerken, gü-
venlik kuvvetleri taraf›ndan Ermenilerin yaşad›klar› bölgelerde
yap›lan aramalarda pek çok silâh ve cephane ele geçirilmiştir.
Art›k devletin varl›ğ›n› ağ›r bir şekilde tehdit eden bu duruma,
biraz daha hoşgörü gösterildiğinde, devletin telafisi mümkün
olmayan sonuçlara sürükleneceğini göstermekteydi.
Osmanl› devletinin savaşa girmesinden ve özellikle Kaf-
kas Cephesindeki bozgundan sonra, Ermenilerin Müslüman
halka karş› bask›lar›, askerden firarlar›, asker ve jandarmaya
sald›r›lar›, silahl› ve mühimmatla yakalanmalar›, Frans›zca,
Rusça ve Ermenice şifreli yaz›şmalar›n ele geçirilmesi gibi ge-
lişmeler, ülke çap›nda bir kar›ş›kl›k ç›karacaklar›n› gösteren
en önemli kan›tlar olmuştur.
Osmanl› hükümeti, isyan ve katliamlara karş› güvenlik
tedbirleri almakla beraber, “Yer Değiştirme Kanunu”ndan ön-
ce de, bu tedbirlerin yeterli olmad›ğ› durumlarda Ermenileri
başka yerlere yerleştirme yoluna gitmiştir. Ancak bu uygula-
man›n genelleştirilmesi fikrini doğuran olay, Van Ermenilerinin
isyan› olmuştur. Çevredeki Ermenilerin, Osmanl› devletinin
savaşa girdiği tarihlerde Van’da topland›klar› ve silahlanarak
Ruslar›n iyice yaklaşmas›n› bekledikleri resmi belgelere yan-
s›m›şt›r.
Ermenilerin başlatt›klar› isyanlar, -katliamlar ve tahriplerin
d›ş›nda- Ruslar›n bir ay içinde Van, Malazgirt ve Bitlis’i işgali
-65-
ile sonuçlanm›şt›r. Van örneği, Türk ordusunun daima arka-
dan vurulacağ›n› ve ihanete uğrayacağ›n› göstermiştir. Bu du-
rumda hükümet, ülkenin çeşitli bölgelerinde yaşayan baz› Erme-
nilerin, “yer değiştirmelerine” karar vermek zorunda kalm›şt›r.
İtilaf Devletleri ve Rusya ile birlik olan Ermenilerin başlat-
t›klar› isyan ve katliamlar, savaş›n kaderini etkileyecek nokta-
ya ulaş›nca, Başkomutan Vekili Enver Paşa duruma bir çare
bulmak amac›yla, 2 May›s 1915’te İçişleri Bakan› Talat Pa-
şa’ya bir yaz› göndererek, “Van bölgesindeki isyanlar›n› sür-
dürmek için daima toplu ve haz›r bir halde bulunan Ermenile-
rin, isyan ç›karamayacak şekilde dağ›t›lmalar› gerektiğini” bil-
dirmiştir.
Bunun üzerine Talat Paşa, 23 May›s 1915’te, 4. Ordu Ko-
mutanl›ğ›na bir şifre göndererek, “Erzurum, Van ve Bitlis vilâ-
yetlerinden ç›kar›lan Ermenilerin, Musul vilâyetinin Güney k›s-
m›, Zor sancağ› ve Merkez hariç olmak üzere Urfa sancağ›na;
Adana, Halep, Maraş civar›ndan ç›kar›lan Ermenilerinse Suri-
ye vilâyetinin Doğu k›sm› ile Halep vilâyetinin Doğu ve Güney-
doğusu’na sevk ve iskân edilmelerini” istemiştir. Sevk işlemle-
rini takip etmek üzere Adana, Halep ve Maraş bölgesine mül-
kiye müfettişleri tayin edilmiştir.
Yer değiştirmeyi zorunlu k›lan; Birinci Dünya Savaş›’nda
ele geçirdikleri yerlerin kendilerine verileceği ve bağ›ms›z bir
Ermenistan kurulacağ› gibi hayallere kanan Ermenilerin, va-
tandaş› bulunduklar› Osmanl› devletini arkadan vurmalar› ve
isyanlar›d›r. Kafkas ve İran cephelerinin güvenlik hatt›n› oluş-
turan bölgelerdeki Ermenilerin yerlerinin değiştirilmesi, onlar›
imha etmek değil, devlet güvenliğini sağlamak, onlar› korumak
amac›n› gütmüştür ve dünyan›n en başar›l› yer değiştirme uy-
gulamas›d›r.
Yer değiştirme uygulamas› nedense bu gözle görülmek
istenmemekte, Ermenistan ve Ermeni diasporas› Osmanl›
aleyhine olumsuz, yalan ve iftiralarla dolu propagandalar yap-
maktad›r. Halbuki, tarihi gerçek şudur: yer değiştirme karar› ile
Osmanl› Devleti, Ermenileri yok olmaktan kurtarm›ş ve eşine
az rastlan›r bir şekilde korumuştur. Bugün Ermeni milleti varl›-
ğ›n› devam ettiriyorsa, bu Osmanl›lar›n iyi niyeti ve başar›s›
sayesindedir.
-66-
c.Yer Değiştirme (Tehcir) Kanunu
Osmanl› hükümeti, yer değiştirme uygulamas›n› o günün
şartlar›nda bir kanuna dayand›rm›şt›r. Keyfi bir uygulama de-
ğildir. Dört maddelik kanun, “savaş halinde devlet yönetimi-
ne karş› gelenler için askeri birliklerce al›nacak tedbirleri”
içermektedir. Kanunun ç›k›ş süreci şöyledir: İçişleri Bakanl›ğ›
isyanc› Ermenilere karş› tutuklama gibi baz› önlemleri al›rken,
24 May›s 1915’te ortak bir bildiri yay›nlayan Rusya, Fransa ve
İngiltere hükümetleri, bir aydan beri, “Ermenistan” diye adlan-
d›rd›klar› Doğu ve Güney-Doğu Anadolu’da Ermenilerin öldü-
rüldüklerini ileri sürmüşler ve olaylardan Osmanl› hükümetini
sorumlu tutacaklar›n› aç›klam›şlard›r.
Konunun bu şekilde uluslararas› bir boyut kazanmas›
üzerine Talat Paşa, yer değiştirme uygulamas› hakk›nda ha-
z›rlad›ğ› bir yaz›y› 26 May›s 1915 günü Başvekalet’e (Başba-
kanl›ğa) göndermiştir. Yaz›da, Ermenilerin isyan ve katliamla-
r›na dikkat çekildikten sonra, savaş bölgelerindeki Ermenilerin
başka bölgelere nakline karar verildiği anlat›lm›şt›r. Bu durum,
Başbakanl›k taraf›ndan derhal Meclis gündemine getirilmiştir.
Başbakanl›k, devletin güvenliği için başlat›lan yer değiş-
tirme uygulamas›n›n yerinde olduğunu belirtilerek, bunun bir
usul ve kurala bağlanmas›n›n zorunluluğunu dile getirmiştir.
Meclis, ayn› tarihte uygulamay› kabul eden bir karar alm›şt›r.
Böylece 27 May›s 1915’te Meclis’ten ç›kan “Yer Değiştirme
Kanunu”, 1 Haziran 1915 günü dönemin Resmi Gazetesi Tak-
vim-i Vekâyi’de yay›mlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanunun;
1. maddesinde “Devlet güçlerine ve kurulu düzene
karş› muhalefet, silahla tecavüz ve mukavemet görülürse
şiddetle karş› konulmas› ve imha edilmesi”,
2. maddesinde “Silahl› güçlere yönelik casusluk ve
ihanetleri tespit edilen köy ve kasabalar›n başka bölgele-
re yerleştirilmesi”,
3. maddesinde kanunun yürürlüğe giriş tarihi ve
4. maddesinde de kanunun uygulamas›ndan sorumlu
olanlar belirtilmektedir.
Görüldüğü üzere kanun; tamamen devleti ve kamu düze-
nini korumaya yönelik, şiddete karş› bir yetki kanunudur. En
-67-
önemli özelliği ise; “kanun metninde herhangi bir etnik grup,
zümrenin zikredilmemiş veya ima edilmemiş” olmas›d›r. Ka-
nun kapsam›na giren Müslüman, Rum ve Ermeni as›ll› Os-
manl› vatandaşlar› yerlerinden başka yerlere sevk edilerek gö-
çe tabi tutulmuştur. Başbakanl›k taraf›ndan 30 May›s 1915’te
İçişleri, Harbiye ve Maliye Nezâretlerine (Bakanl›klar›na) gön-
derilen bir yaz›da, göçün nas›l uygulanacağ› ayr›nt›l› şekilde
anlat›lm›ş ve şöyle denilmiştir:68 “Göç ettirilenler, kendilerine
tahsis edilen bölgelere can ve mal emniyetleri sağlanarak ra-
hat bir şekilde nakledileceklerdir. Yeni evlerine yerleşene ka-
dar iaşeleri Göçmen Ödeneği’nden karş›lanacakt›r; eski malî
durumlar›na uygun olarak kendilerine emlâk ve arazî verile-
cektir; muhtaç olanlar için hükümet taraf›ndan konut inşa edi-
lecek; çiftçi ve ziraat erbab›na tohumluk, alet ve edevat temin
edilecektir; geride b›rakt›klar› taş›n›r mallar›, kendilerine ulaş-
t›r›lacak; taş›nmaz mallar› tespit edilecek ve k›ymetleri belir-
lendikten sonra, paralar› kendilerine ödenecektir; göçmenlerin
ihtisaslar› d›ş›nda kalan zeytinlik, dutluk, bağ ve portakall›klar-
la, dükkân, han, fabrika ve depo gibi gelir getiren yerleri aç›k
artt›rma ile sat›lacak veya kiraya verilecek ve bedelleri sahip-
lerine ödenmek üzere mal sand›klar›nca emanete kaydedile-
cektir; bütün bu konular özel komisyonlarca yürütülecek ve bu
hususta ayr›nt›l› bir tâlimatnâme haz›rlanacakt›r.”
d. Yer Değiştirme S›ras›ndaki Uygulamalar
Kanuna göre haz›rlanan uygulama emri ile yer değiştir-
menin nas›l yap›lacağ› tüm ayr›nt›lar› ile belli kurallara bağlan-
m›şt›r. Bu emirde; menkul ve gayri menkullerin nas›l teslim al›-
nacağ›, araziler ve üzerindeki mahsulün durumu, bunlar›n
kayda al›nmas›, göç edenlere s›cak ve etli yemek verilmesi gi-
bi konulara dahi yer verilmiştir. Uygulama emrinde, menkul ve
gayrimenkulun yok edilmesi ya da insanlar›n öldürülmesi yö-
nünde herhangi bir işaret olmad›ğ› gibi; tam tersine uygulama-
da hata yapanlar›n idam cezas›na kadar uzanan ağ›r cezalar-
la cezaland›r›lacağ› belirtilmektedir.
Yukar›da verilen uygulama emrinden anlaş›ld›ğ› gibi, yer-
leri değiştirilenler taş›nabilir mal ve eşyalar›n› beraberlerinde
68 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf, Ermeni Tehciri Ve Gerçekler (1914-1918), Ttk Yayını,
Ankara 2001, S. S. 70 (Şfr., Nr. 54/315 (Ek-III)
-68-
götürecekler veya bunlar sonra kendilerine ulaşt›r›lacak, taş›n-
maz mallar› ise aç›k att›rma ile sat›lacak ve bedelleri kendile-
rine ödenecektir. Bu esaslar içinde göç ettirilen Ermeni kafile-
leri, yerleştirilecekleri yerlere gönderilmek üzere, yol kavşakla-
r› üzerinde bulunan Konya, Diyarbak›r, Cizre, Birecik ve Halep
gibi belirli merkezlerde toplanm›şlard›r.
Kafilelerin sevk edildikleri güzergâhlar, göçmenlerin zor-
luklarla karş›laşmamalar› ve güvenlikleri için mümkün olduğu
kadar kendilerine yak›n yollardan seçilmiştir. Güzergâhlar›n
seçiminde tren yollar› ve “şahtur” denilen nehir kay›klar›n›n
bulunduğu yerler tercih edilmiştir.
Bir yandan Birinci Dünya Savaş›’n›n sürmesine rağmen,
yer değiştirmenin düzenli bir şekilde yürümesi ve kafilelerin
herhangi bir zarara uğramamas› için azami dikkat gösterilmiş-
tir. Nitekim, Amerika’n›n Mersin Konsolosu Edward Natan, 30
Ağustos 1915’te Büyükelçi Morgenthau’ya gönderdiği rapor-
da, “Tarsus’tan Adana’ya kadar bütün hat güzergâh›n›n Erme-
nilerle dolu olduğunu; kalabal›k yüzünden birtak›m s›k›nt›lar›n
olmas›na rağmen Hükümetin bu işi son derece intizaml› bir şe-
kilde idare ettiğini; şiddete ve düzensizliğe yer vermediğini;
göçmenlere yeteri kadar bilet sağlad›ğ›n›; muhtaç olanlara
yard›mda bulunduğunu” belirtmiştir.69
Eğer Osmanl› hükümeti bir grup insan› yok etme maksa-
d›yla bu uygulamaya girişmiş olsa idi, göç edenlere yolda sağ-
lanacak imkanlar›, kafilelerin eşk›ya bask›nlar›na karş› korun-
mas›n›, hastalara yard›m yap›lmas›n›, çocuklar›n korunmas›-
n›, geride b›rakt›klar› menkul ve gayrimenkullerin kay›t alt›nda
tutulmas›n›, etli yemek verilmesine ilişkin kararlar› uygulama-
ya geçirmezdi. İşte bu nedenlerle, yer değiştirme, Ermenileri
yok etmek değil, devlet güvenliğini sağlamak, onlar› korumak
amac›n› gütmüştür.
e.Yer Değiştirme S›ras›nda Yap›lan Harcamalar
Yer Değiştirme Kanunu ile yerleri değiştirilen Müslüman,
Rum ve Ermeniler ile Anadolu’ya yönelen göç hareketlerine
ilişkin ihtiyaçlar› karş›lamak amac›yla, Göçmen Genel Müdür-
69 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf, A.G.E., s70
-69-
lüğü kurulmuş, bu kurum taraf›ndan göçmenlerin, yerleştirme,
geçim ve diğer sorunlar› çözülmeye çal›ş›lm›şt›r.
Uygulamaya ait belgelerde hangi il ve ilçelerde hastane
kurulduğu, Ermeni çocuklar›ndan yetim kalanlar için hangi bi-
nan›n ayr›ld›ğ›na kadar detayl› bilgiler verilmektedir. Yer değiş-
tirmeye tabi göçmenlerin, sevk, yerleştirme ve geçimlerinin
sağlanmas› için 1915 y›l›nda 25 milyon, 1916 y›l› sonuna kadar
ise 230 milyon kuruş harcand›ğ› belgelerden anlaş›lmaktad›r.70
Göç esnas›nda oluşturulan kafilelere, vas›ta veya binek
hayvan› sağlanm›ş, kad›n, yaşl› ve çocuklarla, hastalara özel
ilgi gösterilmiştir. Dönemin İçişleri Bakanl›ğ›nca yay›nlanan
yönetmeliğin 2. maddesinde, “nakledilen Ermenilerin taş›nabi-
lecek bütün mallar›n› ve hayvanlar›n› birlikte götürebilecekle-
ri”, 3. maddesinde ise, “yerleştirilecekleri yerlere sevk edilen
Ermenilerin yolculuk s›ras›nda canlar›n›n korunmas›, yiyecek-
lerinin temini ve istirahatlar›n›n, geçtikleri yerlerde bulunan yö-
netim makamlar›na ait olduğu; bu konuda meydana gelecek
gevşeklik ve ilgisizlikten s›ras›yla bütün memurlar›n sorumlu
olduğu” ayr›nt›l› bir şekilde aç›klanm›şt›r.
Deniz yoluyla göç edenlerin o dönemde salg›n bulunan
s›tma hastal›ğ›na karş› korunabilmeleri için kinin dağ›t›lm›ş,
hastalar için sivil hastaneler yan›nda askeri hastanelerden de
yararlanma imkan› getirilmiştir. Göçmenlerden ailelerini yitir-
miş olan kimsesiz çocuklar yetimhanelere veya göç edilen
yerlerdeki ailelere yerleştirilmiş ve bunlar›n geçimleri sağlana-
rak meslek sahibi olmalar› için eğitim imkan› sağlanm›şt›r.
Osmanl› hükümeti, yer değiştirme uygulamas› için ciddi
harcamalar yaparken, bir yandan da göçe tabi tutulan Ermeni-
lerin devlete ve şah›slara olan borçlar›n› ya ertelemiş ya da ta-
mamen silmiştir. Bu arada Amerika’dan Ermeni göçmenlere
verilmek üzere gönderilen bir miktar para da Amerikan misyo-
nerleri ve konsoloslar› taraf›ndan Hükümetin bilgisi dahilinde
Ermenilere dağ›t›lm›şt›r.
g.Ermenilerin Yerleştirildikleri Bölgeler Ve Kay›plar
Yer değiştirme uygulamas› çerçevesinde; Erzurum, Van
ve Bitlis vilâyetlerinden ç›kar›lan Ermeniler, Musul’un güney
70 Yıldırım, Dr. Hüsamettin, Ermeni İddiaları Ve Gerçekler, Ankara, 2000, s35
-70-
k›sm› ile Zor ve Urfa sancağ›na; Adana, Halep, Maraş civar›n-
dan ç›kar›lan Ermeniler ise Suriye’nin doğu k›sm› ile Halep’in
doğu ve güneydoğusuna yerleştirilmişlerdir.
Yeni yerleşim bölgelerinin Bağdat demiryoluna en az 25
km. uzakl›kta kurulmas›na, Ermeni nüfusunun yöredeki Müs-
lüman nüfusun yüzde 10’unu geçmemesine ve köylerin 50 ha-
neden fazla olmamas›na dikkat edilmiştir.
Sevk edilenlerden 382.148’i ise yeni yerleşim bölgelerine
sağ salim ulaşm›şt›r. Görüldüğü gibi, göç ettirilenlerle yeni yer-
leşim bölgelerine varanlar aras›nda 56.610 kişilik bir fark bu-
lunmaktad›r. Bu fark, belgelerden elde edilen bilgiye göre, şu
şekilde ortaya ç›km›şt›r: 500 kişi Erzurum-Erzincan aras›nda;
2.000 kişi Urfa Halep aras›ndaki Meskene’de; 2.000 kişi Mar-
din civar›nda eşk›ya ve Arap aşiretlerinin sald›r›s› sonucu kat-
ledilmiş, ayr›ca bir o kadar, yani yaklaş›k 5.000 ve belki de bi-
raz daha fazla kişi de Dersim bölgesinden geçen kafilelere ya-
p›lan sald›r›lar sonucu öldürülmüştür. Bu kay›p miktar›, Erme-
nilere karş›, hiçbir şekilde katliam yap›lmad›ğ›n› göstermekte-
dir. Katliam›n olmad›ğ› yerde ise soyk›r›mdan hiç söz edile-
mez.71
1918 y›l›nda, Ermeni Delegasyonu Başkan› olan Boghos
Nubar Paşa’n›n Fransa D›şişleri Bakanl›ğ› Yüksek Yetkili Ba-
kan› Monsieur Gout’a gönderdiği raporda: Kafkasya’da
250.000, İran’da 40.000, Suriye-Filistin’de 80.000, Musul-
Bağdad’da 20.000 olmak üzere 390.000 kişinin Türkiye’den
sürgün edildiğini, asl›nda sürgünlerin toplam say›s›n›n 600-
700 bin kişiye ulaşt›ğ›n› ve bunlardan ayr› olarak çöllerde şu-
raya buraya dağ›lm›ş sürgünleri kapsamad›ğ›n› bildiriyor.72
Boghos Nubar Paşa’n›n verdiği rakamlardan 290 bin kişi-
nin yer değiştirme uygulamas› d›ş›nda Osmanl› topraklar›n›
terk edenler olduğu anlaş›l›yor. Dolay›s›yla göç ettirilenlerin
toplam say›s› olarak verilen 600-700 bin kişiden 290 bin kişi
ç›kar›lacak olursa, yer değiştirmeye tabi tutulan nüfusun 400
bin civar›nda olduğunu gösteriyor ki, bu da Ermeni delegasyo-
71 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf, A.G.E., s77
72 Archives Des Affaires Etrangéres De France, Série Levant, 1918-1928, Sous Série
Arménie, Vol. 2, Folio 47’den Naklen Bkz. Bilal ªİmºİr, Les Departén De Melte Et Les
Allégations Armeniennes, Ankara 1998, P. 49.
-71-
nu başkan›n›n, yer değiştirmenin gerçekleştirilmesi sonras›na,
yani 1918 y›l›na ait verdiği say›larla, Osmanl› belgelerinde ve-
rilen rakamlar aras›nda büyük ölçüde uygunluk görünmekte
ve Ermenilerin iddia edildiğinin aksine sağ salim iskan yerleri-
ne vard›klar›n› ve dolay›s›yla soyk›r›m iddialar›n›n ne kadar
dayanaks›z olduğu ortaya ç›kmaktad›r.
Bu konuyla ilgili yabanc› ve özellikle de Ermeni kaynakla-
r›nda şu bilgiler yer almaktad›r: Noradungian Gabrial’in Lozan
Konferans› Tali Komisyonu’na sunduğu rapora göre; Kafkas-
ya’ya 345 bin, Suriye’ye 140 bin, Yunanistan ve Ege Adalar›-
na 120 bin, Bulgaristan’a 40 bin, İran’a 50 bin olmak üzere
toplam 695 bin Ermeni 1. Dünya Savaş› döneminde ülke d›ş›-
na gitmiştir.
Ermeni ileri gelenlerinden Hatisov, (daha sonra Ermenis-
tan Cumhurbaşkan› olmuştur), Trabzon Konferans›’na (14
Mart-14 Nisan 1918) kat›lan Hüseyin Rauf Bey’e gönderdiği
mesajda, Kafkasya’da Osmanl› memleketinden kaçan 400 bin
Ermeni’nin bulunduğunu bildirmiştir.73
Ermeni Prof. Dr. Richard Hovannisian, Ermeni nüfus in-
celemelerini ortaya koyduğu eserinde; Suriye d›ş›ndaki Arap
ülkelerinden; Lübnan’a 50 bin, Ürdün’e 10 bin, M›s›r’a 40 bin,
Irak’a 25 bin, Fransa ve Amerika’ya 35 bin Ermeni’nin göç et-
tiğini belirtmektedir.74
Ermeniler ve yabanc›lar›n verdiği bu rakamlardan hare-
ketle; göç ettirme d›ş›nda çok say›da Ermeni’nin Türkiye’den
kendi iradesiyle ayr›ld›ğ›n› göstermektedir. Ayr›lanlara genel
bakt›ğ›m›zda; Kafkasya’ya 345 bin, Suriye’ye 140 bin, Yuna-
nistan ve Ege Adalar›na 120 bin, Bulgaristan’a 40 bin. İran’a
50 bin, Lübnan’a 50 bin, Ürdün’e 10 bin, M›s›r’a 40 bin, lrak’a
25 bin, Fransa, ABD, Avusturya vd. 35 bin olmak üzere, top-
lam 855.000 Ermeni’nin gittiği anlaş›lmaktad›r.
O halde Ermenilerin iddia ettiği gibi bir Ermeni soyk›r›m›
veya 2-3 milyon Ermeni’nin yok edilmesi mümkün değildir. Bu-
nun da ötesinde eğer Osmanl› devleti Ermeni tebaas›ndan
73 Akdes, Nimet Kurat; Türkiye Ve Rusya, Ankara, 1990, s471
74 Hovannisian, Richard, The Ebb And Flow Of The Armenian Minortiy İn The Arab
Middle East, Middle East Journal, Vol. 28 No. 1 Winter 1974, s20
-72-
kurtulmak isteseydi; bunu asimilasyon yoluyla veya savaş› ge-
rekçe göstererek halledebilirdi. Oysa Ermeniler, imparatorluk
içerisinde Türklerden bile rahat bir yaşam sürmüşlerdir. Belir-
tildiği gibi, Birinci Dünya Savaş›’nda ele geçirdikleri yerlerin
kendilerine verileceği ve bağ›ms›z bir Ermenistan kurulacağ›
gibi hayallere kanan Ermeniler, vatandaş› bulunduklar› Os-
manl› devletini arkadan vurmaya başlay›nca, yer değiştirme
uygulamas› zorunlu hale gelmiştir. Ermenilerin yerlerinin de-
ğiştirilmesi, onlar› imha etmek değil, devlet güvenliğini sağla-
mak, onlar› korumak amac›n› gütmüştür ve dünyan›n en başa-
r›l› yer değiştirme uygulamas›d›r.
h. Ermeni Kafilelerine Yap›lan Sald›r›lar ve Devletin
Önlemleri
Ermenilerin yeni yerleşim bölgelerine nakilleri s›ras›nda
baz› kafilelere, özellikle Halep-Zor aras›nda bölge hakl› tara-
f›ndan sald›r›lar düzenlenmiştir. 8 Ocak 1916 tarihli bir telgraf-
tan anlaş›ld›ğ›na göre; Halep’e bir saat mesafeden Meske-
ne’ye kadar olan yollarda Arap eşk›yas›n›n gasp için yapt›ğ›
sald›r›lar sonucu pek çok Ermeni’nin öldürüldüğü; Diyarba-
k›r’dan Zor’a ve Suruç’tan Menbiç yoluyla Halep’e nakledilen
Ermenilerden 2.000 kadar›n›n yine Arap aşiretlerinin sald›r›la-
r›na maruz kalarak soyulduklar› anlaş›lm›şt›r. Diyarbak›r böl-
gesinde çeteler ve eşk›ya taraf›ndan 2.000’e yak›n kişinin öl-
dürüldüğü; Erzurum-Erzincan aras›nda 500 kişilik başka bir
kafilenin de baz› aşiretlerin sald›r›s› sonucu öldürüldüğü anla-
ş›lmaktad›r.
Osmanl› hükümeti, bir yandan cephelerde düşmanla sa-
vaş›rken bir yandan da kafilelerin emniyetlerini sağlamak için
olağanüstü gayret sarf etmiştir. Ermeni kafilelerinin sevki s›ra-
s›nda ihmali veya yolsuzluğu görülen görevlileri tespit etmek
üzere inceleme heyetleri kurulmuş ve göç bölgelerine gönde-
rilmiştir. Bu heyetler, suçu sabit görülenleri Divan-› Harp’e
sevk etmiştir. İhmali bulunan görevliler işten el çektirilirken, bir
k›sm› da ağ›r cezalara çarpt›r›lm›şt›r.
i.Göç Ettirilen Ermenilerin Geri Getirilmesi
Ermenilerin yeni yerleşim bölgelerine gönderilmeleri 8
Şubat 1916’da durdurulmuştur. Birinci Dünya Savaş›’n›n bit-
mesinin ard›ndan yer değiştirmeye tabi tutulan Ermenilerden
isteyenlerin eski yerlerine dönebilmeleri için bir kararname ç›-
-73-
kar›lm›şt›r. İçişleri Bakan› Mustafa Paşa’n›n 4 Ocak 1919’da
Başbakanl›ğa gönderdiği yaz›da, dönmek isteyen Ermenilerin
eski yerlerine nakledilmeleri konusunda ilgili yerlere tâlimat
verildiği ve gereken tedbirlerin al›nd›ğ› ayr›nt›l› bir şekilde be-
lirtilmiştir.75
D. TEHCİR SIRASINDAKİ CAN KAYIPLARI DEVLET
ELİYLE Mİ OLUŞTU?
Tehcir olay›yla ilgili olarak ortaya at›lan iddialardan birisi
de resmi kay›tlarda Ermenilerin tehciri konusunda alt birimlere
telgrafla talimat verilirken, ayr›ca gönderilen şifreli telgraflarla,
bu insanlara soyk›r›m uygulanmas› yönünde gizli emirler veril-
diği, bu k›y›m›n uygulanmas›nda teşkilat› mahsusa denilen
özel harekat birliğinin de görev ald›ğ› iddias›d›r. Ayr›ca, bu se-
beplere bağl› olarak baz› devlet erkan›n›n bizzat Osmanl› yö-
netimi taraf›ndan şiddetle cezaland›r›ld›ğ› iddias› da karş›lan-
mas› gereken bir iddiad›r.
Harbiye Naz›r› Enver Paşa, Talat Paşaya 2 May›s 1915’te
bir yaz› göndererek önlem al›nmas›n› istemiştir. “Van Gölü et-
raf›nda ve Van Valiliğince bilinen belirli yerlerdeki Ermeniler is-
yanlar›n› sürdürebilmek için daime toplu ve haz›r bir biçimde
beklemektedirler. Toplu halde bulunan Ermenilerin Buralardan
ç›kar›larak, isyan yuvalar›n›n dağ›t›lmas› gerektiği düşünce-
sindeyim. Bunun için ya bu Ermenileri, Ruslar›n perişan bir şe-
kilde s›n›rlar›m›zdan içeriye sürdüğü Müslümanlara karş›l›k ol-
mak üzere Rusya’ya sürmek veya bu Ermenileri aileleriyle bir-
likte Anadolu içine dağ›tmak gerektiği kan›s›nday›m.” Diye
telgraf çeken Talat Paşa henüz Meclis’ten karar ç›kmadan, 9
may›s 1915 tarihinde Van Bitlis Valilerine Tehcir Uygulamas›-
n›n başlat›lmas› konusunda talimat vermiştir. Bu konuda ge-
rekli Yasa ise 2 Haziran 1915’te ç›km›şt›r. Buna göre;
Erzurum Van ve Bitlis’ten ç›kan Ermeniler Musul’un Gü-
ney k›sm› ile Halep ve Zor sancağ›na, Anada Halep ve Maraş
civar›ndan ç›kar›lan Ermeniler de Suriye ve Halep Vilayetinin
farkl› yerlerine nakledileceklerdir.
Ermenilerin gönderildikleri yerdeki nüfus oran› %10 u
geçmeyecek.
75 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf, A.G.E., s82
-74-
Kuracaklar› köyde 50 haneden fazla ermeni evi olmayacak.
Seyahat ve nakil suretiyle yer değiştirme yap›lamayacak.
Ermenilerin her türlü can ve mal emniyeti sağlanacakt›r.
a.Meydana Gelen Ölümlerden Devletin Sorumluluğu
Çeşitli yazarlar, değişik belgelere dayanarak iddialarda
bulunmaktad›rlar.
Andonion Belgeleri: Ermeni Yazar Andonion76, 1. Dün-
ya Savaş› y›llar›nda Osmanl› Ordusunda sansür memuru ola-
rak çal›şan Naim Bey adl› bir şahs›n kendisine, Ermenilerin
anlat›mlar›n›n bulunduğu el yazmas› notlar ve soyk›r›m› emre-
den baz› şifreli telgraflar verdiğini iddia ederek bunlar› kitapla-
r›nda yay›nlam›şt›r. Bu belgelerin sahteliği bu gün art›k geniş
bir çevre taraf›ndan kabul edilmektedir. İmzalarda, tarihlerde,
yetkililerin isimlerinde, kullan›lan kağ›tta, şifreleme usullerin-
de, yaz› üslubunda birçok çelişkiler bulunmaktad›r. Ayr›ca çok
gizli emirlerin telgrafla gönderilmesi al›ş›k bir usul değildir. Bu
telgraflar›n 1915-1916 dan 1919 a kadar imha edilmeden sak-
lanmas› da aklen mümkün olmayan bir durumdur. Bu belgeler,
İngilizler taraf›ndan delil olarak kabul edilmemiştir. Oysa bu
delil, gerçekten varsa eğer, delillerin en zay›f› kabul edilmeli-
dir. Tarihi kaynaklar içinde şahitlerin sölyedikleri elbette önem-
lidir, ancak bu diğer delillerin önüne geçmemelidir.
Teşkilat Mahsusan›n Rolü: Ermeniler tehcir s›ras›ndaki
öldürme olaylar›n› devlet ad›na kuytu yerlerde mevzilenen
Teşkilat› Mahsusa adl› istihbarat örgütünün işlediğini iddia et-
mektedirler. Teşkilat› Mahsusa adl› örgüt üzerine tek akade-
mik çal›şma Flips Stoddart isimli bir alman taraf›ndan yap›l-
m›şt›r. Ona göre teşkilat› mahsusa tehcirde hiçbir görev alma-
m›şt›r. Bu konudaki diğer bir iddia da Eşref Kuşcubaş› iddiala-
r›d›r. Oysa Eşref Kuşçubaş›, Yemen’de yakaland›ktan sonra
İngilizler taraf›ndan y›llarca esir kamplar›nda tutulmuş, asla
böyle bir ifadesi kay›tlara geçmemiştir. İngilizlerin elinde böy-
le bir ifade olsayd›, kendi kurduklar› mahkemede bunu kulla-
n›rlard›.
76 Andonian, Aram; Documents Officels Concernants Les Massacres Armeniens, Paris
1920. Imprimerie Turabian
-75-
 1918’de Kurulan Askeri Mahkeme: 6 noktada kurulan
bu mahkemelerde siyasi hesaplaşma amac›yla ve Paris Bar›ş
Konferans› toplant›lar› öncesi bir imaj tazelemek için baz› Türk
yetkililerinin cezaland›r›lmas›na karar verilmiştir. 12 san›k yar-
g›land›. Bunlardan Talat, Enver ve Cemal Paşalar›n da içinde
bulunduğu 7 san›k ülkeden kaçt›klar› için g›yaplar›nda yarg›-
lanm›şlard›r. Talat, Enver ve Cemal Paşalar g›yaplar›nda ida-
ma mahkum edilmişlerdir.
O tarihte mahkemeyi izleyen gözlemciler, mahkemelerce
yap›lan uygulamalar›n adaleti gerçekleştirmek için değil, siya-
si hesaplaşma ve d›şar›ya karş› şirin gözükme amac›n› taş›d›-
ğ›n› ifade etmişlerdir. Bu mahkemelerin verdiği kararlar, 1920
de kurulan İngiliz mahkemeleri taraf›ndan delil olarak kabul
edilmemiştir.
b.Ermenilerin Verdiği Kay›plar77
Yer değiştirme uygulamas› s›ras›nda yeni yerleşim bölge-
lerine sevk edilen nüfus toplam 438.758, Halep’tekilerle birlik-
te iskan sahas›na varan nüfus ise 382.148’dir. Görüldüğü gibi,
ikisi aras›nda 56.610 kişilik bir fark bulunmaktad›r.
Göç ettirilenlerle, yeni yerleşim bölgelerine varanlar ara-
s›ndaki bu 56.610 kişilik fark, belgelerden elde edilen bilgiye
göre, şu şekilde ortaya ç›km›şt›r: 500 kişi Erzurum-Erzincan
aras›nda; 2.000 kişi Urfa Halep aras›ndaki Meskene’de; 2.000
kişi Mardin civar›nda eşk›ya ve Arap aşiretlerinin sald›r›s› so-
nucu katledilmiş, ayr›ca bir o kadar, yani yaklaş›k 5.000 ve
belki de biraz daha fazla kişi de Dersim bölgesinden geçen ka-
filelere yap›lan sald›r›lar sonucu öldürülmüştür.78
77 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), Ttk Yayını, An-
kara 2001
78 Mesela Trabzon, Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Elazığ, Bitlis İlleriyle Maraş Ve Canik
Mutasarrıflarına 26 Temmuz 1915 Tarihli Şifre Telgrafta, Savaş Başlanıcından Beri Has-
talık Ve İsyan Sebebiyle Ne Kadar Ermeni’nin Öldüğünün Bildirilmesi İstenmiştir (Şfr.,
Nr. 54-A/112). Ayrıca Ereğli Ve Musul’da Ermeni Göçmenler Arasında Tifüs, Dizanteri,
Sıtma Gibi Bulaşıcı Hastalıkların Yaygın Olarak Görüldüğü Anlaşılmaktadır (Konya İli-
ne 8 Temmuz 1915 Tarihli Telgraf, Şfr., Nr.57/337; Zor Mutasarrıflığına 3 Şubat 1916,
Şfr., Nr.60/219).
-76-
Bu bilgiler ›ş›ğ›nda toplam 9-10 bin kişinin yer değiştirme
uygulamas› s›ras›nda katledildiği tespit edilmektedir. Ayr›ca
yollarda açl›ktan da ölümler olduğu belgelerden anlaş›lmakta-
d›r. 79 Bunun d›ş›nda tifo, dizanteri gibi hastal›klar ve iklim ko-
şullar› sebebiyle de yaklaş›k 25-30 bin kişinin öldüğü tahmin
edilmektedir ki, bu şekilde 40 bine yak›n kişi yollarda kaybedil-
miştir. 80
Kalan 10-16 bin kişinin ise bir k›sm›, yola ç›kar›lm›ş ol-
makla birlikte, henüz iskan mahalline varmadan tehcirin dur-
durulmas› sebebiyle, bulunduklar› vilayetlerde al›konulmuştur.
Mesela 26 Nisan 1916’da Konya iline, ilde henüz yollarda olan
Ermenilerin sevk edilmeyerek il dahilinde iskan edilmeleri için
yaz› gönderilmiştir. 81 Öte yandan yer değiştirme kapsam›nda
bulunan Ermenilerden bir bölümünün Rusya’ya, Bat› ülkeleri-
ne ve Amerika’ya kaç›r›ld›klar› da tahmin edilmektedir.82
c. Hayatlar›n› Kaybeden Ermenilerin Say›s›
Ermeni iddialar›na göre, 1915 yer değiştirme uygulamas›
s›ras›nda 1.5 milyon Ermeni “soyk›r›m”a tabi tutulmuştur. Er-
meniler bu olaylarda önce 600 bin, sonra 800 bin Ermeni’nin
öldüğünü ileri sürmüşler, bu say› daha sonra sürekli olarak ar-
t›r›lm›ş ve 1,5 milyona var›lm›şt›r. Bu aç›k art›rman›n devam
etmesine ve Ermeni çevrelerinin yar›n, öbür gün ölü say›n› 2,
hatta 3 milyona ç›karmalar›na da şaşmamak gerekecektir. Bu
aç›k artt›rmaya ne yaz›k ki ciddiyetleriyle tan›nan baz› yay›n
organlar› da kat›lmaktad›r. Örneğin Encyclopedia Britanni-
ca’n›n 1918 bask›s›nda ölen Ermenilerin say›s› 600 bin olarak
kay›tl› iken, bu say› 1968 bask›s›nda 1,5 milyon olarak belirtil-
miştir. Gerçek Ermeni kayb› nedir? Bunu kesin olarak tespit
etmeye elbette imkân yoktur. Ancak, ortada esas olarak al›na-
bilecek temel bir veri vard›r, bu da Osmanl› Devletinde o dö-
nemdeki Ermeni nüfusudur. Kalan 10-16 bin kişinin bir k›sm›,
yola ç›kar›lm›ş olmakla birlikte, henüz iskan bölgesine varma-
dan yer değiştirmenin durdurulmas› sebebiyle, bulunduklar› vi-
layetlerde al›konulmuştur. Mesela 26 Nisan 1916’da Konya ili-
79 Şfr., Nr.57/110.
80 Bkz. DH. EUM. 2. Şube, Nr.68/81; Ayr. Bkz. Şfr., Nr. 57/51.
81 Şfr., Nr. 63/119.
82 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf, A.G.E., s77
-77-
ne, ilde henüz yollarda olan Ermenilerin sevk edilmeyerek il
dahilinde iskan edilmeleri için yaz› gönderilmiştir.83 Öte yan-
dan yer değiştirme kapsam›nda bulunan Ermenilerden bir bö-
lümünün Rusya’ya, Bat› ülkelerine ve Amerika’ya kaç›r›ld›kla-
r› da tahmin edilmektedir.
Nitekim belgelerde, Osmanl› ordusunda silah alt›nda bu-
lunan Ermenilerden 50.000’inin Rus ordusuna kat›ld›ğ›, yine
Türklerle savaşmak üzere 50.000 Ermeni’nin de Amerikan or-
dusunda üç-dört y›ld›r eğitim gördüğü gibi kay›tlar yer almak-
tad›r. Gerçekten de, Amerika’da yaşayan bir Ermeni’nin Ela-
z›ğ’da dava vekili olan Murad Muradyan’a yazd›ğ› mektupta
bu türden bilgiler bulunmaktad›r.84
Mektupta, bir k›s›m Ermeni’nin Rusya’ya ve Amerika’ya
kaç›r›ld›klar› ve Amerika’da eğitilen 50.000 askerin Kafkas-
ya’ya hareket etmekte olduğu aç›kça ifade edilmektedir. Bütün
bu belgelerden de anlaş›lacağ› gibi, Osmanl› tebaas› pek çok
Ermeni, harpten önce ve harp içinde Amerika ve Rusya başta
olmak üzere çeşitli ülkeler dağ›lm›şlard›r. Mesela ticaret mak-
sad›yla Amerika’da bulunan Artin Hotomyan adl› bir Erme-
ni’nin 19 Ocak 1915’te Emniyet Genel Müdürlüğü’ne gönder-
diği bir mektupta çeşitli yollarla binlerce Ermeni’nin Amerika’ya
kaç›r›ld›ğ› ve bunlar›n aç ve perişan bir halde yaşad›klar› ifa-
de edilmektedir.85
Bu bilgiler, Anadolu ve Rumeli’nin çeşitli bölgelerinden
yer değiştirmeye tabi tutulan Ermenilerin say›lar› ile, yeni is-
kan merkezlerine ulaşanlar›n say›lar›n›n birbirini tuttuğunu
göstermekte ve dolay›s›yla sevk ve iskan s›ras›nda herhangi
bir katliam olay›n›n olmad›ğ›n› ortaya koymaktad›r.
d. Talat Paşa’ya Atfedilen Telgraf86
Yer değiştirme uygulamas› hakk›ndaki Ermeni iddialar›-
n›n en önemlilerinden biri de Talat Paşa’ya atfedilen ve Erme-
83 Şfr., Nr. 63/119.
84 DH. EUM. 2. Şube, Nr.2f/14.
85 Bkz. DH. EUM. 2. Şube, Nr.2f/94.
86 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf-; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), Ttk Yayını, An-
kara 2001.
-78-
nilerin katledilmesini emrettiği iddia edilen telgraflard›r. Oysa,
yer değiştirme karar› ve uygulamas› s›ras›nda; Ermeniler hak-
k›nda al›nan tedbirlerin onlar› yok etme amac›n› taş›mad›ğ›
Talat Paşa taraf›ndan her f›rsatta dile getirilmiştir. Nitekim 29
Ağustos 1915 tarihinde Hüdavendigâr, Ankara, Konya, İzmit,
Adana, Maraş, Urfa, Halep, Zor, Sivas, Kütahya, Karesi, Niğ-
de, Mamuretülaziz, Diyarbekir, Karahisar-› Sahib, Erzurum ve
Kayseri vali ve mutasarr›flar›na (Mutasarr›f: Osmanl› yönetim
yap›s›nda bir sancağ›n en büyük idare amiri) gönderilen bir şif-
re telgrafta yer değiştirme uygulamas›n›n gayesi şu şekilde
aç›klanmaktad›r87: “Ermenilerin bulunduklar› yerlerden ç›kar›-
larak belirlenen bölgelere sevklerinden hükümetçe takip edi-
len gaye, bu unsurun hükümet aleyhine faaliyetlerde bulun-
malar›n› ve bir Ermenistan Hükümeti kurmalar› hakk›ndaki mil-
lî emellerini takip edemeyecek bir hale getirilmelerini sağla-
mak içindir. Bu kimselerin yok edilmesi söz konusu olmad›ğ›
gibi, sevkiyat esnas›nda kafilelerin güvenliği sağlanmal› ve
Göçmen Ödeneği’nden harcama yap›larak yeme-içmelerine
ilişkin her türlü önlem al›nmal›d›r.
Yerlerinden ç›kar›l›p, sevkedilmekte olanlardan başka,
yerlerinde kalan Ermeniler bundan sonra yerlerinden ç›kar›l-
mamal›d›r. Daha önce de bildirildiği gibi asker aileleriyle ihti-
yaç nispetinde sanatkâr, Protestan ve Katolik Ermenilerin
sevk edilmemesi hükümetçe kesin olarak kararlaşt›r›lm›şt›r.
Ermeni kafilelerine sald›r›da bulunanlara veya bu gibi sald›r›-
lara önayak olan jandarma ve memurlar hakk›nda şiddetli ka-
nunî önlem al›nmal› ve bu gibiler derhal görevlerinden el çek-
tirilerek Divan-› Harp’lere teslim edilmelidir. Bu gibi olaylar›n
tekrar›ndan vilâyet ve sancaklar sorumlu tutulacaklard›r.”
27 May›s 1915’te Ankara’ya gönderilen gizli şifrede; “Er-
meniler hakk›nda hükümetçe al›nan önlemler, s›rf memleketin
huzur ve düzenini sağlamak ve korumak mecburiyetine da-
yanmaktad›r. Ermeni unsuruna karş› Hükümetin yok etmeye
yönelik bir siyaset izlemediğinin göstergesi, şimdilik tarafs›z
bir durumda kald›klar› görülen Katolik ve Protestanlara dokun-
mam›ş olmas›d›r.” denilmektedir.88
87 DH. EUM. 2. Şube, 68/80.
88 DH. EUM. 2. Şube, 68/71; 2. Şube 68/84 (Bk. Belge 192, 200).
-79-
 Öte yandan Ermenilerden zararl› kimselerle komite baş-
kanlar›n›n sürülmeleri konusunda Hükümetin yay›nlad›ğ› bildi-
rinin, baz› yerlerde yanl›ş anlaş›ld›ğ› görülmektedir. Buna bağ-
l› olarak pek çok yerde, yakalanan Ermeni çeteler, faaliyetleri-
ni daha rahat sürdürebilecekleri yerlere sevk edilmiştir. Bunun
üzerine Talat Paşa 1 Haziran 1915’de bütün vilâyetlere bir ge-
nelge daha yay›nlayarak bu gibi Ermenilerin bulunduklar› yer-
lerden al›narak kar›ş›kl›k ç›karamayacaklar› yerlere yerleştiril-
melerini ve sürgün işleminin sadece bozguncu ve isyanc› Er-
menilere uygulanmas›n› bildirmiştir.89 Ayr›ca, Mamuretülaziz
vilâyetine gönderilen 13 Haziran 1915 tarihli şifrede de, Divân-
› Harp’e verilmiş Ermenilerden başka, göçe tabi tutulmas› ge-
reken Ermenilerin bu konudaki özel bildiriye uygun olarak vilâ-
yetin uygun yerlerinde bulundurulmas› ve bunlar›n Musul’a
gönderilmelerine şimdilik gerek olmad›ğ› bildirilmiştir.90
14 Haziran 1915’de Erzurum, Diyarbekir, Mamuretülaziz
ve Bitlis vilâyetlerine gönderilen şifrede ise, yerleri değiştirilen
Ermenilerin yollarda hayatlar›n›n korunmas› gerektiği belirtil-
dikten sonra; göç s›ras›nda firara yeltenenler ve korunmalar›n-
dan sorumlu olanlara karş› sald›r›da bulunanlar›n yola getiril-
mesinin doğal olduğu; ancak, buna hiçbir şekilde halk›n kar›ş-
t›r›lmamas› ve Ermenilerle müslümanlar aras›nda öldürmeye
yol açacak ve ayn› zamanda d›şar›ya karş› da pek çirkin görü-
necek olaylar›n ç›kmas›na kesinlikle f›rsat verilmemesi isten-
miştir.
Sözde Ermeni soyk›r›m› iddiac›lar›n›n sözünü ettikleri
telgrafa gelince91: Aram Andonian adl› bir Ermeni, 1920 y›l›n-
da Londra’da yay›nlad›ğ› “Naim Bey’in an›lar› / Ermenilerin
Tehcir ve Katliam›na İlişkin Resmi Türk Belgeleri” isimli kita-
b›nda konuya temas etmiştir. Söz konusu kitap daha sonra
Paris’te “Ermeni Katliam›na İlişkin Resmi Belgeler” ve Bos-
89 DH. EUM. 2. Şube, 68/101 (Bk. Belge 217).
90 Yer Değiştirme Uygulamasına Tabi Tutulan Nüfus İçerisinde Yer Alan Halep’deki
26.064 Ermeni Nüfusu, Göç Ettirilenler İçerisine Dahil Edilmemiştir. Çünkü Yeni Yer-
leşim Bölgesine Varanlar, Anadolu’dan Gönderilenlerden Oluşmaktadır. Öte Yandan
Haleb’e Gelenlerin Yüz Bin Civarında Olduğu Bildirilmesine Karşılık (Bk. DH. EUM.
2. Şube, 68/80) Buraya Gelen Nüfus 100.000 Olarak Alınmıştır.
91 Orel, Şinasi, Yuca Süreyya, Ermenilerce Talat Paşa’ya Atfedilen Telgrafların Gerçek
Yüzü, Türk Tarihi Kurumu Yayını, Ankara 1983
-80-
ton’da ise “Büyük Suç, Son Ermeni Katliam› ve Talat Paşa,
İmzal› Orijinalleriyle Resmi Telgraflar” ad› ile yay›nlanm›şt›r.
Kitapta yer alan ve Talat Paşa’ya atfedilen telgraflar; bir soy-
k›r›m suçlusu yaratmak amac›yla üretilmiş sahte belgelerdir.
Şinasi Orel ve Süreyya Yuca taraf›ndan bu belgeler üzerinde
yap›lan inceleme sonucunda; “belgelerin al›nd›ğ› söylenen
Naim Bey isimli şahs›n Halep İskan Dairesi’nde hiçbir zaman
çal›şmad›ğ›, belgelerin otantik ve kullan›lan kağ›tlar›n Osman-
l› Devletinin yaz›şmalarda kulland›ğ› kağ›t türünde olmad›kla-
r›, orijinal nüshalar›n›n Başbakanl›k Arşivindeki İçişleri Bakan-
l›ğ› belgeleri aras›nda bulunmad›ğ›, sahte belgelerde yer alan
kay›t numaralar›nda ç›k›ş adresi olarak gösterilen daire kay›t-
lar›nda bu evraklara rastlanmad›ğ›, Hicri ve Miladi tarihlerde
hata yap›ld›ğ›, imzalar›n gerçekleriyle uyuşmad›ğ›, Osmanl›ca
yaz›m kurallar›nda rastlan›lmayacak hatalara yer verildiği” gi-
bi çok say›da somut delillere rastlan›lm›şt›r.
Ayr›ca, “kitapta kullan›lan belgelerin orijinallerinin Manc-
hester’deki Ermeni Bürosunda olduğu” söylenmesine rağmen,
bugüne kadar dünya kamuoyunun bilgisinden ve incelemesin-
den ›srarla kaç›r›lmas› ve “doğruluğunun Osmanl› döneminde-
ki Halep Ermeni Birliği’nin raporuna dayand›r›lmas›” gibi du-
rumlar Ermenilerin sözde soyk›r›m maksatl› iddialar›n›n ne öl-
çüde gerçek d›ş› olduğunu göstermesi aç›s›ndan önemlidir.
K›sacas›, meşhur “Talat Paşa Telgraflar›” Andonian ve
çevresi taraf›ndan uydurulmuş aldatmacadan başka bir şey de-
ğildir. Talat Paşan›n Ermenilerin katledilmesini emrettiği ileri
sürülen telgraf›yla ayn› tarihlerde gönderdiği başka gizli telgraf-
lar da vard›r. Bu telgraflar tehcir s›ras›nda suç işleyecek görev-
lilerin cezaland›r›lmas›na ilişkindir. Bir yandan Ermenilerin “kat-
li” istenirken, diğer yandan da bu “katliam›” yapacak görevlile-
rin cezaland›r›lmalar› talimat›n›n verilmesinin izah› yoktur.
Son dönemde gazetelere yans›yan bir haber ile bu konu-
yu tamamlayal›m. Sadrazam Talat Paşa, eşi Hayriye Talat
Han›m’›n torunu Ayşegül Bafral›’n›n bugüne dek özenle sakla-
d›ğ› 10x15 cm ebad›ndaki defterde, 1915 sonras›ndaki nüfus
hareketlerini ve istatistikleri dikkatle kaydetmiştir.92
92 Çeşitli Gazeteler
-81-
 Talat Paşa’n›n Tehcir Listesi Osmanl› Hükümeti görülen idarî ve askerî gereksinim
Vilayet ve sancaklar›n adlar› Nakledilen Nüfus üzerine 15 Mart 1916 tarihinden itibaren vilâyetlere ve sancak-
Ankara Vilayeti 47.224 lara gönderdiği genel bir emirle, Ermeni göçünün durduruldu-
Erzurum 128.657 ğunu ve bundan böyle hiçbir gerekçeyle yer değiştirme yap›l-
mayacağ›n› bildirilmiştir.96 Yer değiştirmenin tamamlanmas›n-
Adana 46.031 dan sonra, Ermenilerin çoğunlukla Suriye vilâyeti dahilinde
Bitlis 109.251 yerleştirilmeleri sebebiyle, İstanbul’daki Ermeni Patrikhanesi
Halep 34.451 10 Ağustos 1916’da kapat›larak Kudüs’e nakledilmiştir. Sis ve
Hüdavendigar (Bursa) 66.413 Akdamar Katogikosluklar› da birleştirilerek Kudüs’e kald›r›l-
Diyarbak›r 61.002 m›şt›r.97 Yeni kurulan patrikhanenin baş›na da Sis Katogikos’u
Sivas 141.592 Sahak Efendi getirilmiştir.98
Trabzon 34.500 I. Dünya Savaş›’n›n sona ermesinin ard›ndan Osmanl›
Elaz›ğ 74.206 Hükümeti yer değiştirmeye tabi tutulan Ermenilerden isteyen-
İzmit Sancağ› 26.374 lerin tekrar eski yerlerine iade edilmeleri için bir kararname ç›-
Karesi (Bal›kesir) Sancağ› 8.290 karm›şt›r. 4 Ocak 1919’da İçişleri Bakan› Mustafa Paşa’n›n
Karahisar (Afyon) Sancağ› 7.327 Başbakanl›ğa gönderdiği yaz›da, Ermenilerden dönmek iste-
yenlerin eski yerlerine nakledilmeleri konusunda ilgili yerlere
Kayseri Sancağ› 47.617
emir verildiği ve gereken önlemlerin al›nd›ğ› belirtilmektedir.99
Maraş Sancağ› 27.101
Niğde Sancağ› 5.101 Hükümetin haz›rlad›ğ› 31 Aral›k 1918 tarihli dönüş karar-
Konya 4.381 namesi şöyledir:
Toplam: 924.158 Sadece geri dönmek arzusunda bulunanlar göç ettirile-
cek, bunun d›ş›nda kimseye dokunulmayacak. Yerlerine iade
edileceklerin, yollarda perişan olmamalar› ve dönüş mahalle-
e. Tehcirin Durdurulmas› Ve Ermenilerin Geri Dönüş-
rinde konut ve geçim s›k›nt›s› çekmelerinin önlenmesi için ge-
leri93
rekli önlemler al›nacak; gidecekleri bölgelerin idarecileriyle ir-
Yer değiştirme s›ras›nda gerek iklim şartlar›, gerekse tibat kurulup bu konudaki önlemler sağland›ktan sonra göç ve
meydana gelen y›ğ›lmalar yüzünden zaman zaman göçün geri dönüş işlemlerine başlanacakt›r. Bu şartlar dahilinde dö-
durdurulduğu olmuştur. 25 Kas›m 1915’ten itibaren vilâyetlere necek olanlara ev ve arazileri teslim edilecektir. Yerlerine da-
gönderilen emirlerle, k›ş mevsimi dolay›s›yla göç geçici olarak ha önce göçmen yerleştirilmiş olanlar›n evleri tahliye edilecek.
durdurulmuştur.94 21 Şubat 1916’da bu emir, Ermeni yer de- Aç›kta kimse kalmamas› için geçici olarak birkaç aile bir arada
ğiştirmesine son verilmesi şeklinde bütün vilâyetlere ulaşt›r›l- yerleştirilebilecek.
m›şt›r. Ancak, bunun zararl› kimseleri kapsamayacağ›, komi-
talarla ilgisi olanlar›n derhal toplat›larak Zor sancağ›na gönde- 96 Şifre Kalemi., Nr. 62/21.
rilmeleri gerektiği belirtilmiştir.95 97 Ermeni Patrikhanesi İçin 1916’da Yapılan Yeni Nizamnâme Hakkında Bk. Y. H. Ba-
yur, Türk İnkılâbı Tarihi, III/3, s57-59.
93 Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), Ttk Yayını, An- 98 Şifre Kalemi., Nr. 66/202; Nr. 66/220; Nr. 63/136.
kara 2001. 99 Ba, Beo, Nr. 341055. Dahiliye Nezareti’nin Bu Yazısı, Sadaret Tarafından 26 Kânun-
94 Şifre Kalemi., Nr. 57/273; Nr. 58/124; Nr. 58/161; Nr. 59/123; Nr. 60/190.
U Evvel 1334 (8 Ocak 1919) Tarihinde, İlgili Olması Sebebiyle Adliye Ve Mezahib Ne-
95 Şifre Kalemi., Nr. 61/72. zareti’ne de Havale Edilmiştir.

-82- -83-
 Kilise ve okul gibi binalar ile gelir getiren yerler, ait oldu-
ğu cemaate geri verilecek.
Yetim çocuklar, istenildiği takdirde kimlikleri dikkatlice be-
lirlenerek velilerine veya cemaatlerine iade olunacak. Din de-
ğiştirmiş olanlar arzu ederlerse eski dinlerine dönebilecekler.
Din değiştirmiş olan Ermeni kad›nlardan, bir müslümanla evli
bulunanlar eski dinlerine dönme konusunda serbest b›rak›la-
caklar. Eski dinlerine döndükleri takdirde kocas›yla aralar›nda-
ki nikâh bağ› kendiliğinden bozulmuş olacakt›r. Eski dinine
dönmek istemeyen ve kocas›ndan ayr›lmaya raz› olmayanla-
ra ait sorunlar ise mahkemelerce halledilecektir. Ermeni mal-
lar›ndan, henüz kimsenin kullan›m›nda bulunmayanlar, kendi-
lerine teslim edilecek; hazineye devredilenlerin iadesi de, mal
memurlar›n›n onay› ile karara bağlanacak. Bu konuda ayr›ca
aç›klay›c› tutanaklar haz›rlanacak. Göçmenlere sat›lan mülk-
lerin sahipleri döndükçe, peyderpey bunlara teslim edilecek.
Bu konuda 4. madde aynen uygulanacak. Göçmenler, ellerin-
de bulunan ve eski sahiplerine iade edilecek olan ev ve dük-
kânlarda tamirat ve ilâveler yapm›şlarsa ve arazi ve zeytinlik-
lerde ekim yapm›şlarsa, her iki taraf›n da hukuku gözetilecek.
Ermenilerden muhtaç olanlar›n dönüşlerinde göç ve geçim
masraflar›, Harbiye Ödeneği’nden karş›lanacak. Şimdiye ka-
dar ne miktar sevkiyat yap›ld›ğ› ve bundan sonra her ay›n on
beşinci ve son günlerinde nerelere ne kadar sevkiyat olduğu
bildirilecek. Osmanl› s›n›rlar› d›ş›na ç›k›p da geri dönmek iste-
yen Ermeniler, yeni bir emre kadar kabul edilmeyecek. Yuka-
r›da aç›klanan kararnamedeki hükümler, Ermenilerin yan› s›ra
Rum göçmenler için de geçerliydi.
F. Osmanl› Devleti Soruşturmadan Kaçt› M›?
Osmanl› Devleti, 26 Mart 1919 tarihinde, Birinci Dünya
Savaş›’nda taraf olmam›ş olan İspanya İsviçre, Danimarka,
İsveç ve Norveç’e gönderdiği notalarla bu ülkelerden, ikişer
hukukçu gönderilmesini istemiştir. Bu girişim, İngilizlerin mü-
dahalesi üzerine sonuçsuz kalm›ş, komisyonun kurulmas› ve
dolay›s›yla konunun soruşturmas› engellenmiştir.100
100 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Hr. Mij. 43/ 17
-84-
Bu konu, Osmanl› Devleti’nin icra etmiş olduğu işlemler-
de uluslararas› hukuk çerçevesinde yanl›ş bir şeyin bulunma-
d›ğ›n› gösteren, kendisine olan özgüvenin önemli bir göster-
gesidir. Adeta, gerçek faillerin ve tasvirlerin ortaya ç›kar›lmas›
istenmemiştir. Eğer bu komisyon kurulsa idi, bugün Türk mil-
letine yöneltilen as›ls›z ithamlar gerçek muhatab›n› bulacak,
ayr›ca Türkiye Cumhuriyeti’ne yönelik bu as›ls›z iddialar da o
gün tarihin derinliklerine gömülebilecekti.
Osmanl› Devleti’nin girişimleri bununla da bitmemiş ve
Osmanl› Hükümeti 7 Mart 1920 tarihli telgraf›101 ile İtilaf Dev-
letleri ve Amiral Bristol’dan konunun araşt›r›lmas›n›, gerçekle-
rin tespit edilerek dünya ve Türk Kamuoyunun ayd›nlat›lmas›-
n› talep etmiştir. Bu başvuruda “...uydurma Ermeni katli mese-
lesinin uluslararas› bir komisyon oluşturularak yerinde süratle
tetkik edilmeli ve kas›t ve ihtiras ürünü propagandalar›n ayd›n-
lat›larak Türk milletinin kötü ve adi töhmetten aklanmas› için...”
yard›m istenmiştir. Ayn› tarihlerde, tüm gazetelerde de aç›k
duyuru şeklinde yay›mlanm›şt›r. Ayr›ca ikinci Dünya Sava-
ş›’n›n sonlar›na doğru Ahmet Refik başkanl›ğ›nda bir grup ya-
banc› gazeteci mahallinde inceleme yap›lmak üzere Doğu
Anadolu’ya gönderilmiştir.102
Bunlar da gösteriyor ki Osmanl› Devleti herhangi bir kas›t
ve ihmal olduğu kanaatinde değildir ve soruşturma yap›lmas›
taraftar›d›r.
g.Yabanc›lar›n İncelemeleri
Bu konuda ilk inceleme, Birinci Dünya Savaş›’n›n bitimin-
den hemen sonra İstanbul’un işgali s›ras›nda İngilizler taraf›n-
dan yap›lm›şt›r. Savaş suçu işledikleri gerekçesiyle tutuklanan
143 Türk’ü mahkum ettirebilmek için, savaştan galip gelmele-
rinin üstünlüğünü de kullanarak yapt›klar› incelemelerde soy-
k›r›m›n varl›ğ›na yönelik bir bilgi ve belgeye ulaşamam›şlard›r.
Sonraki y›llarda soyk›r›ma yönelik uydurmalar durmam›ş,
sahte bilgi ve belgelerle kamuoyu oluşturulmaya çal›ş›lm›ş,
baz› ülkelerin siyasileri de bu oyuna alet edilmiştir.
101 Ataşe Arşivi Dolap No. 169. Göz No. 3 Kls. 23 Dos. No. 1336/13-1 Fih. 32-1.2.3
102 Daha Geniş Bilgi İçin Bkz. Ahmet Refik, Kafkas Yollarında, Öncü Kitap, Ankara
1992.
-85-
 1985’te ABD Temsilciler Meclisi’nin sözde Ermeni soyk›-
r›m›na yönelik bir karar alma çal›şmas› üzerine, 69 bilim ada-
m›n›n 19 May›s 1985’te Temsilciler Meclisi’ne sunduklar› ra-
por, son derece önemlidir. Raporda özetle şöyle denilmiştir103:
“14. yüzy›ldan 1922’ye kadar, günümüzde Türkiye olarak, da-
ha doğrusu ‘Türkiye Cumhuriyeti’ olarak adland›r›lan bölge,
çok dinli, çok uluslu bir devlet olan Osmanl› İmparatorluğunun
bir parças›yd›. Nas›l Habsburg İmparatorluğunu günümüz
Avusturya Cumhuriyeti ile eş saymak yanl›şsa, Osmanl› İmpa-
ratorluğunu, Türkiye Cumhuriyeti ile bir tutmak da yanl›şt›r.
Türk, Osmanl› araşt›rmalar› ve Ortadoğu üzerine uzmanlaş-
m›ş, aşağ›da imzalar› bulunan Amerikal› akademisyenler,
ABD Temsilciler Meclisi’nin 192 say›l› karar›nda kullan›lan di-
lin birçok aç›dan yan›lt›c› ve yanl›ş olduğu görüşündedirler.
Çekincelerimiz ‘Türkiye’ ve ‘soyk›r›m’ sözcüklerinin kullan›l-
mas› konusunda odaklanmakta olup aşağ›daki şekilde özetle-
nebilir:
Günümüz Türkiye Cumhuriyetinin 1923 y›l›nda kurulma-
s›yla sonuçlanan Türk Devrimiyle 1922’de tarih sahnesinden
silinmiş olan Osmanl› İmparatorluğu, şu anda Güneydoğu Av-
rupa, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da bulunan ve sadece bir ta-
nesinin Türkiye Cumhuriyeti olduğu 25’ten fazla devletin top-
raklar›n› ve halklar›n› bünyesinde bar›nd›ran bir devletti. Tür-
kiye Cumhuriyeti, Osmanl› zaman›nda gerçekleşen hiçbir
olaydan sorumlu tutulamaz. ‘Soyk›r›m’ suçlamas›na gelince;
bu aç›klamay› imzalayanlar›n hiçbiri Ermenilerin çektikleri ac›-
lar›n boyutlar›n› küçümseme amac›n› taş›mamaktad›r. Ayn›
şekilde söz konusu bölgedeki Müslüman halk›n da ac›lar›n›n
farkl› şekilde değerlendirilemeyeceği görüşündeyiz. (...) Ancak
sald›rgan ve masum olan› ay›rt edebilmek ve olaylar›n neden-
lerini belirleyebilmek için tarihçilerin ulaşmalar› gereken daha
birçok belge ve bulgular vard›r. Temsilciler Meclisinin 192 sa-
y›l› karar›ndaki gibi ithamlar› kaç›n›lmaz olarak Türk halk› hak-
k›nda adaletsiz yarg›lara var›lmas›na ve belki de tarihçilerin bu
trajik olaylar› anlamakta kaydetmeye başlad›klar› gelişmeye
zarar verilmesine yol açacakt›r. Kongre bu karar› kabul eder-
se, tarihsel sorunun hangi yan›n›n doğru olduğuna yasa yolu
ile karar vermeye çal›şm›ş olacakt›r. Tarihsel olarak şüpheli
103 Feıgl, Erich-, A Myth Of Terror: Armenian Extremism: Its Causes And Its Histori-
cal Context, Edition Zeitgeschichte-Freilassing, Austria.
-86-
varsay›mlara dayal› böylesine bir karar, dürüst tarihsel araşt›r-
maya zarar verecek ve Amerikan yasama sürecinin güvenirli-
liğini sarsacakt›r.”
Yer değiştirmenin yap›ld›ğ› bölgelerde bulunan yabanc›
gözlemciler, savaş içinde olmas›na rağmen Osmanl› Hüküme-
ti’nin bu işi büyük bir titizlikle ve iyi bir şekilde yürüttüğünü yaz-
d›klar› halde, Bat› bas›n› olaylar› sapt›rarak vermeyi tercih et-
miştir. Nitekim Amerika’n›n Mersin’deki konsolosu Edward Na-
tan, yer değiştirmenin son derece düzen içinde yap›ld›ğ›n› ra-
porunda belirttiği halde,104 İstanbul’daki büyükelçi Morgantau
olaylar› tamamen ters şekilde ülkesine bildirmiş ve Amerikan
bas›n› da bunlar› Türkler aleyhine kullanm›şt›r.
Gazetelerde ç›kan iddialara göre Morgantau, Osmanl›
Hükümeti’ne rüşvetler vererek baz› Ermenileri sat›n alarak
Amerika’ya göndermiş; ayr›ca İstanbul’daki İngiliz, Rus ve
Frans›z vatandaşlar›n› da kurtarm›şt›r. Gazetelerde ç›kan bü-
tün bu yalan ve yanl›ş bilgileri, Amerika’da bulunan bir Türk
vatandaş› 14 Eylül 1915 tarihinde Osmanl› Hükümeti’ne rapor
etmiştir.105
Bununla beraber Ermenilerin katledildikleri iddias›n›n Av-
rupa’da yay›lmas›nda Morgenthau’›n yan› s›ra106 büyük çapta
bilgileri yine Morgenthau’dan alan Lord James Bryce107 ve Al-
man Protestan papaz› Johannes Lepsius’tur.108 Ayr›ca Wel-
lington House üyesi Arnold Toynbee de,109 Morgenthau’nun
sağlad›ğ› bilgilerden en çok yararlananlardan biri olmuştu.
Amerika’da 1907-1913 y›llar› aras›nda İngiliz büyük elçiliği ya-
pan İskoç as›ll› James Bryce’in kaleme ald›ğ› kitap, İngiliz D›-
104 Bkz. Belge 664.
105 Bkz. Belge 665
106 Bkz. Heath W. Lowry, Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü’nün Perde Arkası, İstan-
bul 1991.
107 Great Britain, The Treatment Of Armenians İn The Ottoman Empire: Documents
Presented To Viscount Grey Of Fallodon, Secretary Of State For Foreign Affairs, Lon-
don 1916.
108 Le Rapport Secret Du Dr. Johannes Lepsius Sur Les Massacres D’armenie, Paris
1918.
109 Armenian Atrocities: Murder Of Nation, London 1915 Ve The Murderous Tyranny
Of The Turk, London 1917.
-87-
şişleri Bakanl›ğ› Savaş Propaganda Bürosu’nun yönlendirme-
siyle Türkiye aleyhine yürütülecek propagandada kullan›lmak
üzere Arnold Toynbee taraf›ndan yay›nlanm›şt›r.110
Bu şah›slar›n eserleri, bundan sonraki Ermeni soyk›r›m
iddialar›yla kaleme al›nan eserlere de kaynak teşkil etmiştir.
Özellikle Morgenthau’nun raporlar›n›n, kendisinin yan›nda ka-
tip olarak bulunan Agop S. Andonian ile hukuk dan›şman› ve
tercüman› olan Arshag K. Schmavonian ad›ndaki Türk Erme-
nileri taraf›ndan kaleme al›nd›ğ› biliniyor.111 Keza kitab›n› ya-
zanlar da yince Arshag K. Schmavonian ile bilhassa gazeteci
Burton J. Hendrick ve Amerika D›şişleri Bakan› Robert Lan-
sing’di. Morgenthau’nun raporlar›yla uyuşmayan bu eserin ya-
z›lma sebebi Heath W. Lowry taraf›ndan kaleme al›nan “Büyü-
kelçi Morgenthau’nun Öyküsü’nün Perde Arkas›” adl› kitapta
aç›k ve geniş bir biçimde anlat›lmaktad›r. Burada temel hede-
fin “Amerikan halk›n›, savaş›n zaferle sonuçlanmas› gereğine
inand›rmak amac›” olduğu vurgulanm›şt›r.112
İran’da bulunan İngiliz konsoloslar›n›n raporlar› çerçeve-
sinde 1.000.000 Ermeni’nin öldürüldüğü gibi iddialar, İngiliz
Parlamentosu’nda tart›ş›lm›ş ve Türk Hükümeti’nin protesto
edilmesi karar› al›nm›şt›r. Ayr›ca, İngiltere’de Ermeni olaylar›
hakk›nda yay›nlanan “Mavi Kitap”ta Osmanl› ülkesinde bulun-
duğu iddia edilen 1.800.000 Ermeni’den üçte birinin katledildi-
ğine dair haberler ç›km›şt›r.113
Bu kötü niyetli yay›nlara karş›l›k, say›lar› az da olsa baz›
tarafs›z Bat›l› bas›n-yay›n organlar› da olaylar›n kasten sapt›-
r›ld›ğ›n› yazm›şlard›r. Nitekim Stokholm’de yay›nlanan bir ga-
zetede “Ermeniler’in sakin olduklar› Vilâyat-› Osmaniyye’de k›-
tal” başl›ğ› ile ç›kan makalede, bu gibi iddialar›n gülünçlüğü ve
böyle as›ls›z haberlerin ç›kar›l›ş›n›n sebepleri aç›klanm›şt›r.114
110 Justin Mccarthy, “I. Dünya Savaşı’nda İngiliz Propagandası Ve Bryce Raporu”, Os-
manlı, Yeni Türkiye, Ankara 1999, Iı, 140.
111 Lowry, Heath W.; American observes Anatolia ca. 1920: The Bristol Papers. ..., Bo-
ğaziçi Ü., 1984, S. 8-17.
112 Lowry, Heath W.; American observes Anatolia ca. 1920: The Bristol Papers. ..., Bo-
ğaziçi Ü., 1984, S. 6
113 DH. EUM. 2. Şube, Dosya 1, Belge 23 (Bk. Belge 668).
114 DH. EUM. 2. Şube, Dosya 1, Belge 76 (Bk. Belge 669).
-88-
Osmanl› Hükümeti, D›şişleri Bakanl›ğ› Müsteşar› imzas›y-
la 4 Ocak 1917 tarihinde İngiliz iddialar›n› tekzîb etmiştir.115
Tekzîb yaz›s›nda, Osmanl› ülkesinde yaşayan Ermeni nüfusu-
nun hiçbir zaman bir milyona bile ulaşmad›ğ›, bu miktar›n sa-
vaştan önceki göçler dolay›s›yla daha da azald›ğ› ifade edile-
rek iddialar yalanlanm›şt›r. Ayn› vesikada, Times gazetesinde
ç›kan bir haberde, Ermenilerin katledilmesinden Almanlar›n da
sorumlu tutulduğu hat›rlat›lm›şt›r.
IV.BÖLÜM: DİASPORANIN OLUŞMASI, İDDİALAR VE
CEVAPLAR
A.DİASPORA
Diaspora, sözlük anlam› olarak, fiziken var olmasa bile,
anavatan›na bağl›l›k gösteren, yaşad›ğ› toplumun dini, dili, ›r-
k› ne olursa olsun kendi içinde kapan›k olan az›nl›klara verilen
isimdir. Günümüzde ise Ermenilerin soyk›r›ma uğrad›klar› id-
dias›n›n savunulmas› ve kabul ettirilmesi amac›yla oluşturulan
bir platform bir fikir kulübüdür. Bunun alt›nda ayr›ca yüzlerce
örgüt ve binlerce faal bilim adam› bulunmaktad›r. Faaliyetleri-
nin temeli 1890 y›llar›na kadar uzanmaktad›r. Köken olarak
daha da eskilere gitmektedir.
Ermeni Diasporas›n›n oluşumunda Ermeni-Amerika ilişki-
lerinin çok önemli bir pay› bulunmaktad›r. Ermeniler ve Ameri-
ka incelemesi yap›lacağ› zaman at›lacak ilk ad›m ise, Türk-
Amerikan ilişkileri tarihinin iyi bir şekilde irdelenmesi olacakt›r.
7 May›s 1830 y›l›nda Türkiye ile Amerika aras›nda ilk ticaret
anlaşmas› yap›ld›. 27 Ekim 1827 y›l›nda Navarin’de Osmanl›
donanmas›n›n ortak Avrupa donanmas› taraf›ndan yak›lmas›
Osmanl› Devleti’ni bir taraftan Avrupa d›ş›ndan bir müttefik
aramaya sevk ederken, bir taraftan da kaybettiği donanmas›-
n› ivedi bir şekilde d›ş yard›mla inşa zarureti ile karş› karş›ya
b›rakm›şt›. İşte tam bu esnada yaklaş›k 45 y›ld›r Osmanl› ile
bağlant› kurmaya çal›şan Amerika’n›n bu çabalar›na cevap
vererek, Amerika ile “Seyrisefain ve İcray› Ticarete Dair” bir
“Muahede-i Hümayun” imzalanm›şt›r. 7 May›s 1830 Anlaşma-
s›yla “en çok gözetilen ülke” statüsü ile Amerika, Türkiye’de
kapitülasyon haklar›ndan en çok yararlanan ülkelerden daha
115 DH. EUM. 2. Şube, Dosya 1, Belge 23 (Bk. Belge 668).
-89-
az haklara sahip olmayacaklar demekti ki. Anlaşman›n görü-
len maddelerinin d›ş›nda, Amerikan›n, Osmanl› Donanmas›-
n›n yeniden kurulmas›na maddi katk› sağlayacağ› yönünde
gizli bir maddesi daha vard›. Ancak bu madde ABD senatosu
taraf›ndan kabul edilmediğinden, metinden tamamen ç›kar›l-
m›şt›r.116
a. ABD’ye Ermeni Göçleri Ve Ermeni Diasporas›n›n
Oluşmas›
Ermeniler, 1915 Tehciri sonucunda Dünyan›n çeşitli ülke-
lerine dağ›ld›klar›n› ve böylelikle bir Ermeni diasporas›n›n
oluştuğunu iddia ederler. “Ancak tarihi kaynaklar incelendiğin-
de, bu iddian›n, sözde “Ermeni Davas›”n› desteklemek amac›
ile ortaya at›ld›ğ› görülmektedir.”117 Erdal İlter, Ermeni diaspo-
ras›n›n oluşmas›nda, Ermeni göçlerinin sebeplerini dört grup-
ta toplar: “1. Ermeniler’in paraya (ticarete) ve servete düşkün-
lükleri, 2. Ermeniler’deki maceraperestlik ruhu, 3. H›ristiyan-
l›k’taki mezhep kavgalar›, Ermeniler’in Ortodokslar taraf›ndan
hor görülmeleri ve dinî bask›lar, 4. Ermeniler’in tarih boyunca
metbûlar›na karş› ihanet içinde bulunmalar›.”118
XII. yüzy›lda yaşam›ş olan Urfal› Mateos, Vekayinâme-
si‘nde: “Ermeni milletinin Grek milletinin yüzünden çektiği ›zd›-
raplar› kim birer-birer tasvir edebilecektir?” der ve Bizans’›n
Ermenileri Şark’tan ç›kararak kendi memleketlerinde ikâmet
etmeye mecbur ettiğini yazar.119 W. Heyd’de ilk Haçl›lar’›n As-
ya’ya gelmelerinden önce, Bizans’›n gittikçe artan tehdidi yü-
zünden Ermenilerin milliyetlerini yitirmemek için F›rat’›n yuka-
r› k›sm›ndakilerin göç ettiklerine işaret eder.120
Genel olarak Ermeni diasporas›n›n oluşumunda 1915 y›-
l›n› göstermek son derece yanl›ş ve kas›tl› olacakt›r. Amerika
da ki diaspora için de Ayn› şeyler söylenebilir. Çünkü ABD de
Ermeni diasporas›n›n oluşum tarihi XIX. yüzy›lla başlar.
116 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle...., S. 10.
117 İlter, Ermeni Kilisesi Ve Terör, Ankara, 1999, S. 72.
118 İlter, Ermeni Kilisesi..., S. 72.
119 İlter, Ermeni Kilisesi..., S. 73.
120 İlter, Emeni Kilisesi..., S. 74.
-90-
Amerika’dan Türkiye’ye ilk gelenler tacirler ve misyoner-
lerdi. Türkiye’den Amerika’ya ilk olarak giden Ermeniler de bu
tacir ve misyonerlerin kay›r›p kollad›klar› kimseler oldu. Türki-
ye’den Ermeni göçünü ilk olarak misyonerler başlatt›. Bu mis-
yonerler, Ermeni çocuklar›na verdikleri eğitim-öğretimle Erme-
ni çocuklar› aras›nda Amerika özlemi yaratt›lar ve Yeni Dün-
ya’y› gidip görme arzusunu kamç›lad›lar. Böylece misyonerle-
rin eğitiminden geçen her Ermeni çocuğu birer Amerikan hay-
ran› olup ç›k›yordu.121
Misyonerler 1840’lardan başlayarak Amerika’ya Ermeni
öğrencileri göndermeye başlad›lar. Genellikle teolojik tahsili
için gönderiliyorlard›. Bir süre sonra öteki Amerikan yüksek
okullar›na Yale, Princeton gibi Amerikan Üniversitelerine de
Ermeni öğrencileri yerleştirmeye başlad›lar. 1890 y›l›nda öğre-
nim için Amerika’ya gidip oraya yerleşen Ermeni gençlerinin
say›s› 70 kadard›. Bunlar, Amerika’da 1800’ler boyunca göç
eden Ermenilerin eğitimli kanad›n› oluşturan Diaspora’n›n çe-
kirdeğini oluşturdular.
Say›lar› az olmas›na rağmen yüksek öğrenim görmüş,
genç ve dinamik kişilerdi. Ayn› zamanda koyu birer Türk düş-
man› olarak yetiştirilmişlerdi. Misyonerlerin yetiştirdiği bu eği-
timli Ermeni gençleri, Amerika’da Türk düşmanl›ğ›n› yaymak
bak›m›ndan say›lar›na oranla büyük rol oynad›lar. Bunlar
Amerika’ya yerleşen ilk Ermeni grubuydu. Amerika’ya yerle-
şen ikinci Ermeni grubu, yeni yetişme küçük tüccar tak›m›yd›.
Bunlar da Amerikan tüccar ve misyonerlerinin vas›tas›yla git-
mişlerdi. Ancak birinci gruba k›yasla daha az eğitimliydiler, ki-
mileri birkaç y›l misyoner okullar›nda okumuşlar kimileri de
misyonerlerin yan›nda uşak, postac› gibi ayak hizmetinde ça-
l›şm›şlard›. En önemli özellikleri, inan›lmaz bir Türk düşmanl›-
ğ› içerisinde bulunmalar›d›r. Hatta Türk düşmanl›ğ›n› veya Er-
meni propagandas›n›, ticari reklâm arac› olarak kullanm›şlar-
d›. Öyle ki bu düşmanl›k babadan oğula, ondan toruna aktar›l-
m›ş ve Ermeni işadam›n›n ikinci bir karakteri olup ç›km›şt›r. Bu
tarihlerde filizlenen düşmanl›k, eksilmeden bugüne kadar de-
vam etmiştir. Bu Ermeniler, ilişkileri olsun olmas›n; Amerikan
gazetelerine, Amerikan Senatosuna, Amerikan Cumhurbaş-
121 Şimşir, “Ermeni Propagandasının...”, S. 103.
-91-
kanl›ğ›na mektuplar, telgraflar yollam›şlar ve bunu bir yerde
etnik bir karakter yap›s› şekline sokmuşlard›r.122
Öğrenciler, küçük tüccar derken 1890’lara doğru esnaf,
zanaatkâr ve köylü Ermeni göçü başlam›şt›r. Bu göçler o ka-
dar yoğunlaşmaya başlam›şt›r ki, gerek Amerika gerekse Os-
manl› Devleti buna karş› ç›kmaya başlam›şlard›r. Amerika
sağl›k bak›m›ndan s›k› kontrolden geçirmeden göçmen almak
istemiyordu. Osmanl› ise, baz› yörelerde nüfusunun azalmas›-
n› istemiyordu. Bu k›s›tlamalar gelince bu defa Amerika’ya ka-
çak Ermeni göçmeni götürülmek üzere Ermeni simsarlar› türe-
di. Gerek Amerika’n›n gerekse Osmanl›’n›n k›s›tlamalar›na
rağmen 1890-1900 y›llar› aras›nda yaklaş›k 12.000 kadar Er-
meni’nin Amerika’ya göç ettiği görülmüştür. R. Mirak’a göre
1869-1890 aras›nda 1401, 1890-1895 y›llar› aras›nda 5.500
Ermeni Amerika’ya göç etmişti. Agos gazetesi bu göç olay›n-
dan bahsederken: “...Ermeniler, Protestan misyonerlerinin öv-
güyle bahsettiği “F›rsatlar ülkesi”ne ilgi duymaya başlad›lar.
Amerika’ya ilk göç eden Ermeniler eğitimlerini sürdürme
ve geçimlerini sağlama konular›nda daha iyi f›rsatlara sahip
olma amac›yla yola ç›kt›. O dönemde pek çok Ermeni göçme-
ninin amac› yeteri kadar para kazan›p geri dönmek ve aileleri-
nin yaşamlar›n› düzeltmekti. Buralara giden Ermeniler bir da-
ha geriye dönmediler. Amerika’daki Ermeni göçmenlerin say›-
s› ise giderek artmaya başlad›”123 diye yazmaktad›r. Ameri-
ka’ya Ermeni göçleri 1901 y›l›ndan sonra da devam edecek,
özellikle g.ç s›n›rlamalar›n›n gevşetildiği dönem olan İkinci
Meşrutiyet döneminde Ermenilerin topluca Amerika’ya göç et-
tikleri görülmüştür.
1908 y›l›nda 3.300, 1910 y›l›nda 5.500 ve 1913 y›l›nda
9355 Ermeni Amerika’ya göç etmiştir. Öyle ki Birinci Dünya Sa-
vaş› öncesinde Amerika’daki Ermeni kolonisinin nüfusu
50.000’i aşm›şt›.124 Agos gazetesi “Birinci Dünya Savaş› döne-
minde yaşanan tehcirin ard›ndan Ermeniler kendilerini kabul
eden her ülkede yeni bir yaşam kurman›n mücadelesine giriş-
122 Şimşir, “Ermeni Propagandasının...”, S. 103, 104.
123 Agos Gazetesi.(Naklen; Ersal Yavi, 1856-1923 Emperyalizim Kıskacında Türkler
Ermeniler Kürtler, İzmir, 2001, S. 389.)
124 Şimşir, “Ermeni Propagandasının”, S. 105.
-92-
tiler. 1915’ten sonraki y›llarda ABD’ye yaklaş›k 25 bin Ermeni
geldi.... 1916’ya gelindiğinde, çoğunluğu Manhattan’da olmak
üzere New York’ta yaklaş›k 16.000 Ermeni bulunuyordu.”125 di-
ye yazmaktad›r. 1924’te yaklaş›k 100 bin Ermeni Türkiye ve
Sovyetler Birliği’nden ABD’ye doğru yola ç›km›şt›r. Manuel
Sarkisyanz “Transcaucasian Armenia” isimli eserinde;1939’lar-
da “...Yaklaş›k 100.000 Ermeni’nin İran’da, 175.000’inin Suriye
ve Lübnan’da, 75.000’inin Fransa’da ve 200.000 Ermeni’nin de
ABD de yaşad›ğ›n›”126 belirtmiştir. 1970’lerin ortalar›nda
ABD’deki Ermeni cemaatinin say›s› 350-400 bin civar›nda ol-
muştur. Bunlar›n % 45’i New England ve Orta Atlantik eyaletin-
de, % 15’i Michigan, İllinois, Ohio ve Wisconsin’de, % 25’i de
California’da yaşamaktad›r. Bugün ABD’de sadece Boston’da
50.000 Ermeni yaşamaktad›r. Ermenilerin ABD’deki genel sa-
y›s› ise bugün yaklaş›k 800.000 civar›ndad›r.
b. Amerika’da Ermeni Lobisi
7 May›s 1830 Anlaşmas›n›n üçüncü, maddesi bir anlam-
da Türkiye Ermenileri ile Amerikal›lar› bundan böyle y›llar sü-
recek bir yak›nlaşma sürecinin içine sokacakt›.
Anlaşman›n üçüncü maddesine göre, Amerikan tüccar›
Türkiye’de her milletten simsar kullanabilecek ve Osmanl› ma-
kamlar›nca buna kar›ş›lmayacakt›.127 Türkiye Ermeni’sinin işin
içine kar›şt›ğ› noktada bu iş olmuştur. Çünkü, Türkiye’de bu
dönemlerde simsar denince akla Rumlar ve Ermeniler geliyor-
du. Bu dönemde Türkler, simsarl›k ve ticaret gibi işlerle uğraş-
m›yorlard›. Türkler daha çok; asker, çiftçi, kamu görevlisiyken,
Rumlar; denizci ve tüccard›. Ermeniler ise esnaf, zanaatkâr,
banker, tüccar ve simsard›. Bu yüzden olsa gerek, Amerikal›-
lar anlaşmay› yaparken simsar kullanacaklar›n› hükme bağla-
makla yetinmişler ve simsarlar›n “her milletten ve dinden” ola-
bileceğini de hükme bağlam›şlard›r. 128
125 Agos Gazetesi. (Yavi, Türkler Ermeniler, S. 390.)
126 Manuel Sarkisyanz, A Modern History Of Transcaucasian Armenia, Germany, 1975,
S. 310.
127 Şimşir, “Ermeni Propagandasının...”, S. 82.
128 Şimşir, “Ermeni Propagandasının....”, S.81.
-93-
 Türk-Amerikan ticaretinin özelliği de çok say›da arac›
simsar kullanmay› gerektiriyordu. Amerikan gemisinin İzmir li-
man›na boşaltacağ› kahve, şeker, baharat, boya gibi mallar›
oradan al›p ta Harput’taki, Erzurum’daki, Van’daki Ermeni bak-
kal›na kadar ulaşt›racak uzun yolda bir dizi toptanc›, perakende-
ci, arac›, komisyoncu, simsar çal›şt›rmak gerekiyordu. Anadolu
içlerinde Amerikal› henüz yoktu, ama Ermeni boldu. K›y›lar›nda
bu işleri Rum simsarlar yapabiliyorlard›.
Anadolu içlerine uzan›nca iş, Ermenilerin tekelinde kal›yor-
du. Amerikan mallar›n›n çeşitli yurt köşelerinden toplan›p İzmir’de
Amerikan gemisine yüklenmesine kadar da çok say›da Ermeni
simsarlar kullanmak gerekiyordu.129 Rumlar genelde Bat› Anado-
lu Bölgesi’ndeki mallar› toparlay›p Amerikan tüccarlar›na ulaşt›ra-
biliyorlard›. Rumlar›n Anadolu içlerine kadar yetişme imkân› Er-
meniler kadar değildi. Ermeniler Anadolu içlerine kadar ulaşabil-
me imkân›na sahiptiler. Bu durumda Türkiye Ermenilerine geniş
bir iş alan› açt›. Amerika ile Türkiye aras›ndaki ticaret hacminin
genişlemesine paralel olarak, Amerika ile iş yapan Türkiye Erme-
nilerinin say›s› da giderek artt›. 130 Amerikan kanad› alt›nda Tür-
kiye’de hat›r› say›l›r bir zengin Ermeni zümresi ortaya ç›kt›. Hatta
bu Ermeniler, Amerikan tüccar›na ortak olmağa Amerikan tücca-
r›ndan fazla pay almaya başlad›lar. İşte bu dönemde İstanbul ve
Anadolu Ermenileri, yavaş yavaş Amerikan vatandaşl›ğ›na geçti-
ler. XIX. yüzy›l ortalar›na doğru İstanbul, İzmir gibi ticaret merkez-
lerinde 100-200 kişilik birer Amerikan kolonisi oluştu.
Bu koloninin içinde birer ikişer Amerikan vatandaşl›ğ›na
geçmiş Ermeniler de görülmeye başland›. Amerikan misyonerle-
ri ve Amerikan Proteston kilisesinin faaliyetleri, Amerika’daki
Türk düşman› Ermeni Propagandas›’n›n da esas noktas›n› teşkil
etmiştir. İlk Amerikan tüccarlar›n›n Boston’dan gelmesi, özellikle
Boston-İzmir limanlar›n› sürekli kullanmalar› ve Türkiye’de sim-
sar olarak Türkiye Ermenilerini bu işin içerisine sokmalar›yla ge-
rek İzmir’de131 gerekse Boston’da büyük bir “Ermeni Burjuvazi-
129 Bilal N. Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyun-
ca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984, Erzurum),
Ankara,1985, S. 80
130 Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle....., S. 9.
131 Şimşir, “Ermeni Propagandasının....”, S. 80.
132 Kocabaşoğlu , Kendi Belgeleriyle....., S.11.,”
-94-
si”ni ortaya ç›karm›şt›r. Sadece 1830 y›l›nda 30 Amerikan gemi-
si İzmir liman›na giriş yapm›şt›r.132
Amerika’n›n d›şa yönelik misyoner örgütü, “American Bo-
ard of Commisioners for Foreign Mission” (ABCFM) adl› mis-
yoner örgütün 1810 y›l›nda Boston’da kurmas› ve bu örgütün
1819 y›l›nda Türkiye’yi program›na almas›133, 1820’lerden iti-
baren de ilk misyonerlerini Anadolu’ya göndermesi, bunun ya-
n›nda Amerikan Proteston Kilisesi’nin kendisine hedef kitle
olarak Türkiye Ermenilerini seçmesi ve bu yönde Anadolu’da
Ermeniler üzerinde faaliyet göstermesi, Türkiye’de ve Ameri-
ka’da siyasi Ermeni hareket inin de filizlenmesini gerçekleştir-
miştir. Bir yerde iddia edilebilir ki, Türkiye’ye Ermeni sorunu-
nun tohumlar›n› “American Board of Commisioners for Fore-
ign Missions” adl› misyoner kuruluşuyla ABD 1820’li y›llarda
atm›şt›r. Gerçekten de “ABCFM” “Türkiye’de o kadar muaz-
zam çal›şm›şt› ki, 1893 y›l›na kadar Türkiye’de 624 okul, 436
ibadethane açm›şlard›r. 134
Amerika’dan Türkiye’ye ilk gelenler tacirler ve misyoner-
lerdi. Türkiye’den Amerika’ya ilk olarak giden Ermeniler de bu
tacir ve misyonerlerin kay›r›p kollad›klar› kimseler oldu. Türki-
ye’den Ermeni göçünü ilk olarak misyonerler başlatt›. Bu mis-
yonerler, Ermeni çocuklar›na verdikleri eğitim-öğretimle Erme-
ni çocuklar› aras›nda Amerika özlemi yaratt›lar ve Yeni Dün-
ya’y› gidip görme arzusunu kamç›lad›lar. Böylece misyonerle-
rin eğitiminden geçen her Ermeni çocuğu birer Amerikan hay-
ran› olup ç›k›yordu. 1890-1895 y›llar› aras›nda 5.500 Ermeni
Amerika’ya göç etmişti. 1908 y›l›nda 3.300, 1910 y›l›nda 5.500
ve 1913 y›l›nda 9355 Ermeni Amerika’ya göç etmiştir. Öyle ki
Birinci Dünya Savaş› öncesinde Amerika’daki Ermeni kolonisi-
133 Abcfm, Calvinci Geleneği Temsil Eden, Xvı. Yüzyıl Sonları İle Xvıı. Yüzyılda İngil-
tere Ve Amerika’nın Doğusunda Filizlenen Puritan Akımını Belli Başlı Üç Temsilcisin-
den Birisi Olan Congregationalist’lerce 1810 Yılında Boston’da Kurulmuştur. (Bu Ko-
nuda Daha Ayrıntılı Bilgi İçin Bkz. Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..)
134 Bkz. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Azınlık Ve Yabancı Okullar, An-
kara, 1997, S.109- 110- 111; Necmettin Tozlu, Kültür Ve Eğitim Tarihimizde Yabancı
Okullar, Ankara, 1991;Necdet Sevinç, Ajan Okulları, İstanbul, 1975; Erol Kırşehirlioğ-
lu, Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 1963; Nevzat Üstün, Türkiye’de Ameri-
ka, İstanbul, 1969; Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, İs-
tanbul, 1989; vd.
-95-
nin nüfusu 50.000’i aşm›şt›. 1915’ten sonraki y›llarda ABD’ye
yaklaş›k 25 bin Ermeni geldi. 1916’ya gelindiğinde, çoğunluğu
Manhattan’da olmak üzere sadece New York’ta yaklaş›k
16.000 Ermeni bulunuyordu. 1924’te yaklaş›k 100 bin Ermeni
Türkiye ve Sovyetler Birliği’nden ABD’ye doğru yola ç›km›şt›r.
1970’lerin ortalar›nda ABD’deki Ermeni cemaatinin say›s›
350-400 bin civar›nda olmuştur. Bunlar›n % 45’i New England
ve Orta Atlantik eyaletinde, % 15’i Michigan, İllinois, Ohio ve
Wisconsin’de, % 25’i de California’da yaşamaktad›r. Bugün
ABD’de sadece Boston’da 50.000 Ermeni yaşamaktad›r. Er-
menilerin ABD’deki genel say›s› ise bugün yaklaş›k 800.000
civar›ndad›r.
c. Amerika’da Ermeni Lobisinin Boyutlar› Ve Etkileri
Amerikan politikas›nda 1970’lerden itibaren varl›ğ›n› his-
settirmeye başlayan Ermeni Lobisi’nin kökleri yaklaş›k bir as›r
öncesine uzanmaktad›r. Örneğin 1887’de Cenevre’de kurulan
H›nçak Komitesi, faaliyet alan› olarak tamamen Türkiye üzeri-
ne yoğunlaşm›şt›r. Hedefi; Osmanl› Devleti’ndeki Ermenileri
isyana teşvik ederek bağ›ms›z bir sosyalist Ermenistan devle-
ti kurmakt›135. 1908 y›l›nda İstanbul’da kurulan Ramgavar
Partisi’nde de H›nçak Partisi’ne eğilimli faaliyetler yürütülmüş-
tür. Ayn› amaçlarla kurulan Taşnak Komitesi ile birlikte 1890’l›
y›llarda ABD’de kurulan H›nçak Komitesi, h›zl› bir şekilde giz-
li hücreler oluşturarak bazen gizli bazen de aç›ktan propagan-
daya başlam›şt›r. Amerika’da 1903’te 36, 1907’de 48 ve
1914’te 77 Taşnak Komitesi kurulmuştur.
1897-1923 aras›nda ABD’de, Ermeni H›nçak ve Taşnak
Komitelerinin kurmuş olduğu tam tarihli olarak tespit ettiğimiz
12 kuruluşun yan› s›ra bunlara bağl› çeşitli bürolarla 100’ün
üzerinde örgüt faaliyet göstermiştir.
Genel olarak 1887’den günümüze ABD’deki Ermeni kuru-
luşlar›n›n say›s› kiliseler hariç 1046’n›n üzerindedir. Buna 182
Ermeni kilisesini eklediğimizde say› 1228’e ulaş›r. Bu kuruluş-
lara şubeleri de eklenirse rakam daha da büyük olacakt›r.
135 Erdal İlter, Ermeni Propagandasının Kaynakları, Ankara, 1994, S.13.
-96-
Ermeni tarihçilerinden Levon Maraşl›yan bu göbekten
bağl› oluşluktaki ABD politikas›n› şöyle özetler. “Doğu Soru-
nu’nun çözümünde Washington politika oluşturucular›n temel
dürtüleri, aç›k kap› ilkesinin yaşama geçirilmesi ve Amerikal›
kapitalistlerin eski Osmanl› topraklar›ndaki özel ekonomik ay-
r›cal›klar›n korunmas›yd›...”136
Bu güne kadar ABD’nin Ermeni tasar›s›n› kabul etmeme-
sinin tek nedeni güçler dengesi itibar›yla halen Türkiye’ye ihti-
yaç duymas›ndand›r. Avrupa’da ve Amerika’da yüzlerce örgüt
ermeni soyk›r›m iddias›n›n uluslararas› alanda kabul edilmesi
amac›yla hummal› bir çal›şma yapmaktad›rlar.
d. Diasporan›n Amac›
Diasporan›n amac› k›saca ‘DÖRT T’ PLANI olarak özet-
lenebilecek bir husustur. İşin ucunu insanlar›n can›na kastet-
meye kadar götüren Ermeni terörünün amac›, sözde Ermeni
soyk›r›m› iddialar›n› ve Ermenilerin taleplerini dünya kamu-
oyuna duyurmakt›r. Nihai hedef ise, “Büyük Ermenistan” rü-
yas›d›r.
Büyük Ermenistan’a giden yolda at›lmas› gereken en
önemli ad›m, sözde iddialar konusunda kamuoyu oluşturmak
ve Türkiye’ye yönelik emelleri gerçekleştirmektir.Bunun için
uygulamaya konan ve “Dört T” şeklinde adland›r›labilecek
olan plan şu dört kavrama dayanmaktad›r: Tan›t›m, Tan›nma,
Tazminat ve Toprak... Yani, sözde Ermeni sorunu tüm dün-
yada terör yoluyla “tan›t›lacak”, sözde iddialar dünya kamu-
oyunca kabul edilip Türkiyece “tan›nacak”, sözde soyk›r›m-
dan dolay› Türkiye’den “tazminat” al›nacak ve “Büyük Erme-
nistan” rüyas›n› gerçekleştirmek için gerekli olan “toprak”
Türkiye’den kopar›lacakt›r!
İkinci Dünya Savaş›nda Nazi Almanyas›n›n Yahudilere
uygulad›ğ› soyk›r›m nedeniyle ödemek zorunda kald›klar› taz-
minat tutar› 50 milyar dolar› aşm›şt›r. 2030 y›l›na kadar bu ra-
kam›n 85 milyar dolar olmas› beklenmektedir. İşte bu rakam›n
büyüklüğü Ermeni diasporas›n›n iştah›n› kabartmaktad›r. Bu
136 Levon Maraşlıyan, Ermeni Sorunu Ve Türk-Amerikan İlişkileri, 1919-1923, İstan-
bul, 2000, S.12
-97-
tazminat taleplerinin kabul edilmesinin ard›ndan da toprak ta-
leplerinin geleceğinde hiçbir kuşku yoktur.
e. İlk Lobi Faaliyetleri, Ermeni Tasar›s›n›n ABD Sena-
tosu’na Taş›nmas›
Bu komiteler Amerika’daki Ermeni göçmenlerinden para
toplam›ş, toplant›lar, aç›k hava mitingleri düzenlemişlerdir.
1890’l› y›llarda Avrupa ve Türkiye Ermenileri aras›nda olduğu
gibi Amerika göçmenleri aras›nda H›nçak ve Taşnak örgütleri-
nin etkin olarak çal›şmalar yapt›klar› görülmüştür. Bu örgütler
k›sa sürede teşkilatlanmalar›n› genişletmişlerdir.
H›nçaklarda, 1500 kadar eğitilmiş “fedai” toplam›şlard›.
ABD’de ilk çekirdek Ermeni lobiciliği böylece başlam›şt›r diye-
biliriz. Zira, 3 Aral›k 1894’te Louisiana Senatör. Newton Blanc-
hard, Ermeni meselesini, Türkiye’de Bitlis ayaklanmas›ndan
az sonra bir karar tasar›s› ile Amerikan Senatosu’na taş›m›ş-
t›r. Bu tasar›y› 9 Aral›k 1895 Ermeni tasar›s›, onu da ABD se-
natosu D›şişleri Komisyonu’nun 22 Ocak 1896 karar› takip
eder. ABD’de bu tasar›lar bu tarihle son bulmam›şt›r.
Bunlar› bugünkü lobicilik çal›şmalar›na temel teşkil ede-
cek olan yöntemlerin uygulanmaya başlamas› takip etmiştir.
1909 Adana olaylar› sonras›nda, Amerika’da Ermeni Propa-
gandas› patlam›şt›r. 27 Nisan 1909 günü Boston’un üç protes-
tan Ermeni kilisesi ad›na, M. Bagdararian ve S. S. Yenovkian
adl› iki papaz, ABD Cumhurbaşkan› William Taft’a telgraf çek-
mişlerdir. Bu telgrafta “Türkiye’deki çaresiz Ermenilerin k›l›ç-
tan geçirilmelerine! Son verilmesi için, insanl›k, H›ristiyanl›k ve
Amerikan Uygarl›ğ› ad›na” çağr›da bulunuyorlard›. 30 Nisan
1909 günü Arthur E. Smith ad›ndaki bir Amerikan çiftçisi, Baş-
kan Taft’a bir mektup göndermiş, bunu Boston’dan 1 May›s’ta,
B. M. Cocmrigian (Gümükçiyan) adl› bir Ermeni’nin Başkan
Taft’a üç sayfal›k mektubu izlemiştir. Mektup diplomasisi bun-
larla kalmam›ş 5 May›s’ta yine Boston’dan Beyaz Saray’a
Mred R.Borton isimli bir Amerikal›n›n mektubu takip etmiştir.
Ayn› şekilde on iki milyon H›ristiyan’› temsil ettiği söylenen
Methodist Episcopal kilisesi piskoposlar› Bat› Virginya’da bir
toplant› yapm›şlar ve uzunca bir karar alarak bunu 6 May›s gü-
-98-
nü ABD Başkan›’na göndermişlerdir. Mektupta “Asya’da yeni
fanatik patlamay› ve binlerce H›ristiyan’›n utanmazca katledil-
melerini! dehşetle ve pek derin bir üzüntüyle öğrendik” demiş-
lerdir.137
7 May›s günü California eyaletinin Fresno kentinde bir
protesto mitingi yap›lm›ş ve bir karar al›nm›şt›r. Karar metni
Belediye Başkan› Chester Howell imzas›yla Beyaz Saray’a
gönderiliyor. “Yirminci Yüzy›l Uygarl›ğ›n›n yüzkaras› bu vahşet
ve barbarl›k!” Protesto edildikten sonra, ABD başkan›na çağ-
r›da bulunuluyor. 11 May›s’ta benzer bir karar Beyaz Saray’a
iletiliyor. 1905 y›l›nda İllinois’te kurulmuş olan “Ermenistan’›n
Amerikan Dostlar›” (American Friends of Armenis) adl› dernek
10 May›s 1909 y›l›nda düzenlediği mitingden ald›ğ› karar› gön-
dermiştir. 15 May›s’ta New York çevresinde yaşayan Ermeni-
ler 8 May›s 1909’da düzenlemiş olduklar› miting karar›n›, Mi-
ting Başkan› A. Agrazian imzas›yla Başkan William Taft ‘a
sunmuşlard›r. New Jersey eyaletinde, Amerikan Kil iseler Top-
luluğu Ulusal Konseyi’ne (National Council of Congragational
Churches) bağl› çeşitli dini kuruluşlar, 14 May›s günü toplana-
rak, Ermeni sorunuyla ilgili temennilerini ABD Başkan›’na ilet-
mek üzere dört kişilik komite seçmişler ve Başkan Taft’a gön-
dermişlerdir.
17 May›s’ta California eyaletinin Sacramento kenti Erme-
nilerinin mektubu, Virjinya eyaletinin Richmond Ermenileri Be-
lediye Başkan› eliyle 50’ye yak›n kişinin imzalad›ğ› karar› ABD
Başkan›’na iletmişlerdir. 18 Haziran 1909 günü, Amerikan
Protestan Ermenileri Birliği (The Armenian Evangelical Allian-
ce of America) ad›na, M.G.Papazian, H.G.Benneyan ve
H.M.Dadorian imzalar›yla ABD Başkan›na mektup bombard›-
man› devam etmiştir. Gerek Beyaz Saray’a, Kongre’ye gerek-
se D›şişleri Bakanl›ğ›’na yağd›r›lan bu gibi mektuplar, telgraf-
lar ve miting kararlar›n›n ard› arkas› kesilmemiştir ve y›l bo-
yunca bu kampanyalar sürüp gitmiştir.138
Bugün Ermenilerin “Ulusal Arşivler yaklaş›k 30.000 sayfa-
l›k sözde Ermeni Soyk›r›m›’n› kan›tlar belgelerle doludur” de-
137 Mektupla Senatoyu Ve ABD Başkanını Etkileme Yöntemi Günümüzde Ermeni Lo-
bisi’nin Yanı Sıra Hemen Hemen Bütün Lobi Gruplarının Uyguladıkları Bir Yöntemdir.
138 Şimşir, “Ermeni Propagandasının...”, S.105-123
-99-
dikleri belgeler hemen hemen bu tür mektup, telgraf ve miting
kararlar› gibi şeylerden oluşmuştur. Amerikan misyonerlerinin
Anadolu’daki faaliyetlerinin bir ürünüdür. Bütün bu faaliyetler o
dönemde bir yandan bas›n arac›l›ğ›yla Amerikan kamuoyunu
baştan başa ve derinden etkilerken, öte yandan ABD yöneti-
mini de adeta bombard›mana tutmuştur. Amaç, ABD yönetimi-
ni bu işe yönlendirmek ve Türkiye’ye müdahaleye itmektir.
Bugünkü gelişmelerden farks›z olarak, kimileri diplomatik
bask› ister kimileri askeri bask›y› savunur. Hatta, ABD’nin Av-
rupa’yla el ele verip Anadolu topraklar›n› paylaşmas›n› ve Tür-
kiye’yi haritadan silmesini isteyenler dahi görülmüştür.139
ABD’deki Türk düşman› bu ilk lobi faaliyetleri ABD senatosu-
na 9 Şubat 1916 karar›, 11 May›s 1920 karar› olarak sunul-
muştur. Senatoya yönelik Ermeni propagandas›n›n 55 y›ll›k
suskunluk döneminden sonra 9 Nisan 1975’te tekrar Temsilci-
ler Meclisi’ne getirilmiştir.140 Bunu 12 Eylül 1984’te Temsilciler
Meclisi’ne sunduklar› karar takip etmiştir.141 Suskunluk döne-
mi diye nitelendirdiğimiz bu dönemde ABD’nin hemen her ye-
rinde iyice pişen, olgunlaşan bir Ermeni kurumsallaşmas› ol-
muştur.
1923-1965 aras› Ermeni Propagandas› pasif diye nitelen-
diremeyeceğimiz bir dönem geçirmiştir. Zira, bu tarihler ara-
s›nda okullar ve kiliseler hariç ABD’nin çeşitli eyaletlerinde 34
kuruluş ve bunlara bağl› yüzlerce büro kurarak Türk düşman-
l›ğ›na devam etmişlerdir.142 1923-1965 dönemini ABD Ermeni
Lobisi’nin veya daha geniş bir anlamda ABD’de “Türk Düş-
manl›ğ› Propagandas›”n›n Amerikan halk›na telkin edildiği y›l-
lar olarak değerlendire biliriz.143 Zira, 1930’lardan 1960’lara
139 Şimşir, “Ermeni Propagandasının...”, S. 123.
140 9 Nisan 1975’teki Görüşmelerde 24 Nisan 1975 Tarihini “İnsanın İnsana Zulmetme-
sini Anma Günü” İlân Eden Karar Çıkmıştır.
141 www.armenian-genocide.org/affirmation/affirmintro.htm, s.1-5.
142 ABD’nin Herhangi Bir Eyaletinde Kurulan Bir Ermeni Kuruluşunun, Çeşitli Şehir-
lerde Ve Kasabalarda Onlarca Şubesi Açılmıştır: Örneğin ANC, Washington D.C.Nin
ABD Ve Kanada’da 60’dan Fazla Şubesi Vardır, Ancwr’nin Sadece Los Angeles’de 14
şubesi vardır)
143 Bu yıllar arasında dünyanın çeşitli yerlerinde Türkiye aleyhtarı Ermeni faaliyetleri
devam etmiştir.
-100-
hatta günümüze kadar Yunanl›lar ve Ermeniler belli başl›
Amerikan üniversitelerinde vak›f ve kürsüler kurmuşlard›r.
Üniversiteler bünyesindeki Orta Doğu Enstitülerinin yöne-
ticiliklerini ele geçirmişler, bunun sonucu olarak Türk tarihini,
Amerikal› öğrencilere Yunan ve Ermeni as›ll› kişiler taraf›ndan
öğretilmesi gibi son derece garip, garip olduğu kadar da üzü-
cü bir durum ortaya ç›km›şt›r. Böylece bir taraftan Amerikan
halk›na bu tür yanl›ş propagandalarla kötü Türk imaj› verilirken
bir taraftan da an›lan bu gruplar›n etkisiyle birçok üniversite
Türkiye hakk›nda zehir kusan yuvalar haline getirilmiş, bunun-
la da bitmemiş Türk tarihini çarp›tan yüzlerce cilt kitap, kütüp-
hane raflar›na bu şekilde konmuştur. 1930’lardan 1950’lere
ABD’deki Ermeni faaliyetleri bu tabloyu çizerken 1950’li y›lla-
r›n Türkiye’si Amerikan vitrininde bambaşka bir görüntüye bü-
rünmüştür. Çok partili rejime geçiş, Türkiye’nin Bütün Orta Do-
ğu Bölgesi’nde tam serbestlik içinde genel bir seçim gerçek-
leştirmiş olmas›, aç›k piyasa ekonomisi yolunda baz› ad›mlar
atmas›, nihayet Türk askerinin Kore’de kahramanl›k menk›be-
leri yaratmas›, 1950’li y›llarda Amerika’da Türkiye’nin görüntü-
sünün çok berraklaşmas›na yol açm›şt›r.144
1947’de aç›klanan Truman doktrini çerçevesinde verilme-
ye başlanan Amerikan yard›m›ndan sonra Türkiye ve Amerika
genelde s›k› ve samimi ilişkilere sahip olmuşlard›r. Amerikan
yöneticilerinin Türkiye’ye yönelmesi elbette ki sebepsiz değil-
dir. Bu ilişkileri ittifaka götüren başl›ca neden; ABD’nin Orta
Doğudaki ç›karlar› ve SSCB’yi çevreleme politikas› aç›s›ndan
Türkiye’nin taş›d›ğ› stratejik önemdir.145
1923-1965 aras› ABD’deki Ermeni faaliyetlerinin suskun-
luğundaki faktörlerden birisi de, Türkiye’nin NATO sürecine gi-
rişinde Amerika’n›n müttefiki olarak Türkiye’yi bölgedeki öne-
mine istinaden kendisine çekmek istemesi, Ayn› şekilde Rus-
ya’n›n da Türkiye’yi Varşova Pakt›’nda görmek istemesi se-
naryolar› düşünülebilir. Rusya’ya karş› ABD’nin bu oyunu ka-
zanmas›, Kore’deki Türk jesti bu süre içinde Ermeni suskunlu-
ğunu zorunlu k›lm›şt›r. Hatta daha gerilere gidilirse, 1929’dan
144 Emekli Washington D.C. Büyükelçimiz Sayın Şükrü Elekdağ’la yapılan bir müla-
kattan.
145 Nasuh Uslu, Türk Amerikan İlişkileri, Ankara, 2000, S. 17.
-101-
itibaren patlak veren Dünya ekonomik buhran› etkilerini, dalga
dalga yeryüzünün her köşesine ulaşt›rm›şt›r.
O kadar ki bu ekonomik sars›nt›lar, Dünyan›n siyasal at-
mosferini de etkilemiş ve siyasal buhranlar›n ard› ard›na pat-
lak vermesine ve II . Dünya Savaş›’na kadar gidilmesine se-
bep olmuştur. II. Dünya Savaş›’ndan ABD’nin “Global Power”
olarak ç›kmas›, bunun tabi bir sonucu olarak da Türkiye’nin
Amerika’n›n global stratejisi içinde yer almaya başlamas› ve
1952 NATO serüveni ile Türk-Amerikan doğal yak›nlaşma sü-
reci, 1964’lere K›br›s krizine kadar devam edecektir. İşte böy-
lesi bir süreçte de, söyleyebiliriz ki, bu olaylar zinciri ABD’de
Türkiye aleyhtar› Ermeni faaliyetlerine f›rsat b›rakmam›şt›r.
1965 y›l› Ermeni propagandalar› için görünürde yeni bir
başlang›ç y›l› olmuştur. Asl›nda 1965’ten günümüze uzanan
bu dönemi de iki bölümde görebiliriz. Birinci bölüm; sözde Er-
meni Soyk›r›m›n›n 50. Y›ldönümü kutlamalar›n›n yap›ld›ğ› ta-
rih 1965 y›l› ki bunu 1985’e kadar uzatmak mümkün. İkinci bö-
lümü de 1985 y›l›ndan bugüne uzanan dönemdir.
Asl›nda 1965-1985 aras› dönemi de, Ermeni propagan-
das› faaliyetleri olarak iki bölümde incelemek mümkündür. Zi-
ra 1965 y›l›n›, 50. Y›l kutlamalar› bahanesiyle Ermeni hareket-
lenmesinin yeniden ateşlendiği ve ABD başta olmak üzere
Dünyan›n çeşitli yerlerinde Türkiye karş›t› Ermeni propagan-
das›n›n başlang›ç y›l› olarak görebiliriz. Bu çizgiyi 1973’e ka-
dar taş›d›ğ›m›zda 1965-1985 Ermeni hareketlerinin ikinci bo-
yutuna gelmiş oluruz. Çünkü, 1973 y›l› ABD’de Santra Barba-
ra cinayetiyle yeni bir görünüm kazan›r. 1973’ten 1985’e kadar
süren terör boyutuyla, Ermeni hareketleri faaliyet alanlar›nda
çeşitlilik göstermeye başlam›şt›r. 1965-1985 çizgisi, içerisinde
yeniden filizlenmeyi başlatacak, bunu yaparken olay› şiddet
boyutuyla sürdürmenin yan›nda özellikle 1970’lerden itibaren
Ermeni Lobi hareketini de faaliyete sokacakt›r. öyle ki Ameri-
kan politikas›nda en güçlü lobi olan Yahudi Lobisi’ni takip
eden Rum Lobisinden sonra en az Rum Lobisi kadar etkili bir
şekilde kendisini göstermeye başlam›şt›r.
Soğuk savaş döneminin h›z›n›n kesildiği y›llar olarak nite-
lendirebileceğimiz 1970’li y›llar›n baş›nda, Başkan Nixon ile
Kissinger, Amerika-Sovyetler Birliği yak›nlaşmas› gerçekleştir-
-102-
diler. Bir süre Doğu-Bat› ilişkilerinde bir yumuşama izlendi. İş-
te tam bu ortamda, Türkiye’deki haşhaş ekimi konusu Ameri-
kan Kongresi’nde ele al›nd›.146 Nixon yönetimin Amerika’da
çok geniş boyutlar kazanm›ş olan uyuşturucu salg›n›n›n, nere-
deyse tek suçlusu olarak Türkiye’yi görmesi ve ülkemizde af-
yon ekimine tamamen son verilmesi için bask› yapmas›, hatta
Kongre’de konunun bu ortamda ele al›nmas› Türkiye üzerine
olumsuz etkiler b›rakm›şt›r.
Muhalefet in sözcüsü olan önemli bir senatör sonradan
Demokratlar›n Başkan aday› olan Senator Mondale-Senato-
da, Türkiye’nin afyon ekimine son vermemesi halinde, bu ül-
keye silah ambargosu uygulanmas› ve askeri yard›m›n kesil-
mesini öngörüyordu. Mondale’e göre, esasen yumuşama dö-
neminde Türkiye, Amerika aç›s›ndan stratejik önemini kaybet-
mişti. ABD’nin Orta Doğudaki ç›karlar›n›n korunmas›na gelin-
ce; İran ve Suudi Arabistan vas›tas›yla sağlayabiliyordu! Ni-
xon yönetiminin Amerika’daki uyuşturucu salg›n›n›n suçunu
Türkiye’ye yüklemesi ve kongrede Türkiye’yi itham edici tart›ş-
malar›n hararetle sürmesi, Türkiye’nin Amerika’daki manzara-
s›n› öylesine buland›rm›şt›r ki, New York’taki bir gazete, Ame-
rikan Hava kuvvetlerinin Türkiye’deki afyon tarlalar›n› bomba-
lamas› önerisinde bulunacak kadar ileri gitmiştir.
Bütün bunlar›n karş›s›nda 1973 y›l› sonunda, dönemin
Başbakan› Ecevit, Nixon yönetiminin, afyon ekiminin Türki-
ye’de yasaklanmas› konusundaki bask›lar›na boyun eğmedi.
1974’teTürkiye, Enosis’i önlemek ve soydaşlar›n›n hayat›n›
emniyete almak için K›br›s’a müdahale ettiği zaman da bu
bask›lar devam etmekteydi. Bu arada geçici Irmak Hükümeti
s›ras›nda Amerikan Kongresi, K›br›s’a müdahalemiz dolay›-
s›yla Türkiye’ye silah ambargosu uygulama karar› ald›. Ancak
Demirel Hükümeti, buna mukabelede gecikmedi. Temmuz
1975’te Türkiye’deki ortak askeri tesislerin faaliyetini durdur-
du. Bu gelişmeler Türk-Amerikan ilişkilerini kopma noktas›na
getirdi. İşte, Amerika’da Türkiye’ye düşman etnik lobilerin fa-
aliyetlerini canland›rmalar› ve etkinlik kazanmalar›, 1970’li y›l-
146 Bu Konu İçin Bkz. Uslu, Türk Amerikan ...., S. 223-251.
-103-
lar›n başlar›ndan itibaren oluşan bu ortamda gelişmiştir. Rum
ve Ermeni lobilerinin tekrar ede geldiği bir müttefikine silah
ambargosu koydurabilmeleri gerçekten özellikle Rum Lobisi
için büyük bir başar› olmuştur.147 Ermeni radikallere ve Ame-
rika’daki ortam› uygun bularak Türkiye aleyhine çal›şmalar›na
etkinlik kazand›ran Ermeni kuruluşlar›na destek sağlad›lar.148
1973 Santa-Barbara cinayeti ile 1985’lere kadar süren Er-
meni terörü ile paralel olarak siyasi arenada özellikle ABD po-
litikas›nda palazlanan Ermeni lobisi etkin bir şekilde kendisini
göstermeye başlam›şt›r. 1965’ten 2000’e kadar ABD’de Erme-
ni kuruluşlar›nda gözle görülür bir art›ş gerçekleşmiştir. Bu dö-
nemde ABD’nin çeşitli eyaletlerinde yüzlerce örgüt kurulmuş-
tur. Ayr›ca her bir örgütün çeşitli şehirlerde, kasabalarda şube-
leri aç›ld›ğ› da hesaba kat›l›rsa rakam oldukça büyüktür. Ge-
nel olarak 1887’den günümüze ABD’deki Ermeni kuruluşlar›-
n›n say›s› kiliseler hariç 451046’n›n üzerindedir. Buna 182 Er-
meni kilisesini eklediğimizde say› 1228’e ulaş›r. Bu kuruluşla-
ra şubeleri de eklenirse rakam daha da büyük olacakt›r.
Bu kuruluşlar›n hemen hepsinin amac›; ABD ve Dünyan›n
diğer yerlerindeki Ermeni kimliğini, kültürel, tarihi vs. olarak
koruman›n yan›nda Türk düşmanl›ğ› yapmakt›r.
Amerika’daki Ermenilerin nüfusu hakk›nda değişik tahmin-
ler yap›lm›şt›r. 1990’l› y›llardaki resmi kay›tlara göre 700.000
civar›ndad›r. Bu gün 800.000 ile 1.000.000 civar›nda olduğu
tahmin edilmektedir.149 Nüfuslar› ve Kongre’de temsilleri bak›-
m›ndan pek göz doldurucu bir say›da olmasalar da, Türkiye’ye
yönelik Amerikan politikas›n› çarp›tma imkan›na sahip oldukla-
r› görüldüğünde, ABD politikas›nda dikkate değer bir Ermeni
bask› grubu gücünün varl›ğ› görülür. Bunda çeşitli faktörler et-
kendir. Her şeyden önce ABD’deki gerçekten dikkate değer or-
ganizasyonlar›, bunlar›n koordine faaliyetleri, önemli rol oynar.
Yine Ermenilerin Bat›l›lara daha yak›n olmas› yani gerek dinsel
bak›mdan gerekse kültürel bak›mdan, ayr›ca bir as›r› aşan bir
süre Amerikan toplumu içerisinde bu kültürle yetişmeleri, bu
147 Elekdağ ile yapılan bir mülakattan.
148 Elekdağ İle yapılan mülakattan.
149 Agos Gazetesi, 1,5 Milyon Olduğunu Yazmaktadır. (Naklen;Yavi,Türkler Ermeni-
ler...., S. 385.)
-104-
toplum ile daha çabuk ilişki kurmalar›n› ki bu da Ermenilerin
Amerika’daki yapt›r›m güçlerini kuvvetlendirmiştir.
f. Ermeni Lobisi’nin Kongre Çal›şmalar›
Ermeni Lobisi Kongre’de genel olarak üç tema üzerinde
çal›şmaktad›r. Birincisi; Sözde Soyk›r›m› Amerikan Senato-
su’ndan ç›karmak.150 İkincisi; ABD’nin Ermenistan’a insani
yard›m programlar›, teknik yard›m ve kalk›nma yard›m›n› sağ-
lamak151 ve üçüncü olarak ta; Azerbaycan’a ve Türkiye’ye mü-
eyyideler uygulanmas›.152
Ermeni Lobisi öncelikle sözde Soyk›r›m› ABD senatosun-
dan ç›kararak ad›m ad›m diğer ülkelerin parlamentolar›ndan
da ç›kmas›n› sağlamaya çal›şmaktad›r. Sözde Soyk›r›m husu-
sunda Ermeni Lobisi; a) Türk Devleti’ne “1915’de 1,5 milyon
Ermeni’nin soyk›r›m sonucu öldürüldüğü” iddialar›n› kabul et-
tirmek. b) Türk Devleti’ne özür diletmek ve tazminat ödetmek.
c) Doğu Anadolu’da “Ermeni topraklar›!” veya “Bat› Ermenis-
tan!” diye iddia ettikleri bölümün kendilerine verilmesini sağla-
mak ve buralarda bağ›ms›z bir Ermenistan devleti kurmak.
Bütün bu iddialar› kabul ettirmek için Ermeni Lobisi Dün-
yan›n diğer yerlerinde, ABD’de ve özellikle de 1985 y›l›ndan
beri ABD parlamentosunda hummal› bir çal›şma içerisindedir-
ler. Parlamentodaki Ermeni Lobisi staflar› diye nitelendirebile-
ceğimiz senatörlere her y›l Şubat, Mart ve özellikle 24 Nisan
öncesi ve 24 Nisan günlerinde sözde soyk›r›m› anma toplan-
t›lar› ad› alt›nda konuşmalar yapt›rmaktad›rlar.
Ermeni Lobisi, Senato’da veya Temsilciler Meclisi’nde ko-
nuşturacaklar› senatörleri konuşmalar›ndan yaklaş›k bir hafta
öncesinden motive etmeye başlarlar. Örneğin 24 Nisan
1990’da Senatoda Senatör LEVİN konuşmas›n›n bir yerinde
“Bay Başkan geçen Cumartesi ve Pazar Michigan’da Ermeni
Soyk›r›m›n›n kutlamalar›nda bulunmakla şereflendirildim. Cu-
martesi akşam› “Greater Detroit, Anma Komitesi” taraf›ndan
organize edilen etkileyici bir toplant›ya kat›ld›m. Bu toplant›lar-
da tarihin görgü tan›klar› olan Ermeni Soyk›r›m›n›n hayatta ka-
150 Ermeni Lobisi’nin Bu Çalışması İçin Bkz. U.S. Congressional Record (1985-2000).
151 U.S. Congressional Record (1985-2000).
152 U.S. Congressional Record (1992-2000), Zaman Gazetesi, 13 Mayıs 2000.
-105-
lanlar›yla olman›n tecrübesini paylaşt›m. Önceden de yapt›-
ğ›m gibi bu insanlarla tan›şt›m, onlar›n yüz ifadelerini gördüm,
onlarla konuştum ve korkunç gerçeği işittim” demektedir.153
Yine benzer bir konuşmay›, 22 Nisan 1998’de Temsilciler
Meclisi’nde Senatör Mc. GOVERN yap›yor. Senatör Mc. GO-
VERN 60 kişilik bir grupla tan›şt›ğ›n›, bunlar›n tehcir dönemini
yaşad›klar›n› ve bu kişilerden 14’ü ile tan›şt›ğ›n› ve konuştuğu-
nu söyler.154
Ermeni Lobisi’nin ABD Parlamentosu Senatörleri üzerin-
deki çal›şma taktiklerinden birisi de, Senatörleri s›k s›k Erme-
nistan’a k›sa gezilere götürmeleridir. Burada incelemelerde
bulunan bu senatörler gözlemlerini gerek Temsilciler Mecli-
si’nde gerekse Senato’da dile getirmektedirler. Ocak 1990 y›-
l›nda Senatör PELL’i dönemin Sovyet Ermenistan’›na götür-
müşler, incelemelerde bulunmas›n› sağlam›şlar, Senatör
PELL’de 24 Nisan 1990’da Senato’da; bölgeye gittiğini ve Er-
meni mültecileriyle konuştuğunu ve onlar›n (güya) ne kadar
ac›lar içerisinde olduklar›n›, kendisinin yak›ndan gördüğünü,
anlatm›şt›r.155
ABD Temsilciler Meclisi’nde veya Senato’daki sözde “Ar-
menian Genocide” görüşmeleri tamam›yla “Ermenistan’a Yar-
d›m” propagandalar›n›n yap›ld›ğ› bir görüntü içermektedir.
Kürsüye ç›kan her senatör, o y›l sözde Soyk›r›m›n kaç›nc› y›l›
ise, O’nu kutlad›ktan sonra, “Ermenistan’a her ne pahas›na
olursa olsun mutlaka maddi, manevi yard›mda bulunmal›y›z”
diye temennilerini dile getirmektedirler. Bu temenniler dile ge-
tirilirken ABD ç›karlar›yla özdeşleştirilerek Ermenistan’a yard›-
m›n ABD ç›karlar›na hizmet edeceği hemen hemen bütün ko-
nuşmalarda vurgulan›r.
California Senatörlerinden LEVİNE, “Geçmişi hat›rlamak
önemli olduğu gibi, geleceğe doğru bakmak da hayatidir. Sov-
yetler Birliği’nin parçalanmas› ve bağ›ms›z bir Ermenistan’›n
yeniden doğmas› ABD ve Ermenistan aras›nda güçlü ilişkileri
inşa etmenin yegane f›rsat›n› sunar. Ayr›ca bu durum Trans-
kafkasya bölgesinde ABD için liderlik f›rsat›n› sunar. Fakat
Bush yönetimi bu f›rsat› ele geçirmede başar›s›z oldu.
153 U.S. Congressional Record, Senate, April 24. 1990, S. S 4921
154 U.S. Congressional Record, House Of Representatives, April 22. 1998, S. H2219.
155 U.S. Congressional Record, April 24. 1990, S. S4850.
-106-
ABD’nin bölgede liderliğinin eksikliği en fazla Dağl›k Karabağ
bölgesinde hissedilmiştir.
Bush yönetiminin Transkafkasya bölgesine yönelik son
politikas›n› yeniden değerlendirmesi gerekir. Ermenistan ve
Dağl›k Karabağ bulunduğu coğrafya yüzünden büyük bir poli-
tik risk ile yüz yüze kalacakt›r, bu kolayca tahmin edilebilir. De-
nize ç›k›ş yollar› yoktur ve her taraf› durağan olmayan potan-
siyel düşmanlarla çevrilmiştir. Ermenistan’›n güçlü ve güvenli
olmas›n› anlamada ABD’nin hayati ç›kar› vard›r” diyerek,
ABD’nin Ermenistan politikas›n› özetlemeye çal›ş›r.156
Son 10 y›ll›k süreçte bu gibi konuşmalar senatörler tara-
f›ndan sözde “Armenian Genocide” toplant›lar›nda ›srarla vur-
gulanm›şt›r. Gerçekte bu görüşmelerin ismi her ne kadar söz-
de “Armenian Genocide” toplant›lar› olsa da tamamen bu
amac›ndan ç›km›şt›r. Bu çal›şmalar›yla Ermeni Lobisi zaman
zaman istediği birçok karar›, özellikle Ermenistan’a yard›m ka-
rarlar›n›n ç›kar›lmas›nda etkili olmuştur. Örneğin 1995 y›l›nda
Senatör PORTER’›n çal›şmalar› sonucu insanl›k yard›m› ola-
rak 85 milyon dolar Ermenistan’a yard›m yap›lm›ş, ayr›ca bu-
na ilave olarak da ayn› y›l 30 milyon dolar gelişim yard›m› ya-
p›lm›şt›r.157
Ermeni Lobisi’nin bütün bu organize çal›şmalar›na rağ-
men Türkiye üzerinde fazla etkili olamamas›nda bu lobinin ça-
l›şma eksikliği değil, ABD’nin bölge üzerindeki ç›karlar› üstün
gelmektedir. Zira, Amerikan yönetiminin, Türkiye gibi çok
önemli bir stratejik müttefikini, bugüne değin Rusya’ya yak›n
politikalar› ile dikkat çeken Ermenistan yüzünden kendisine
küstürmek gibi bir lüksü yoktur. Türk-Amerikan ilişkileri, Kore
Savaş›’ndan Çöl F›rt›nas›’na kadar uzanan bir çizgide ve Bü-
tün Soğuk Savaş y›llar› boyunca karş›l›kl› ç›kar esas›na da-
yanm›ş son derece güçlü ilişkilerdir. Ayr›ca Türkiye, ABD’nin
NATO’daki güçlü bir müttefiki olarak stratejik aç›dan çok
önemli bir ülkedir. Türkiye’nin Avrasya enerji hatlar› aç›s›ndan
son derece önemli bir konumda bulunmas›, Amerika’n›n uzak
pazarlara girmesinde Türkiye’yi kendisine stratejik ortak ola-
156 U.S. Congressional Record, House Of Representatives, April 28. 1992, S. H2691.
157 U.S. Congressional Records, House Of Representatives, April 24. 1996 (Senatör
Pallone’nin Konuşması), S. H3776.
-107-
rak görmesi, bunlar›n yan› s›ra Balkanlar ve Doğu Akdeniz’in
güvenlik ve istikrar› aç›s›ndan hem Amerika’n›n yak›n ortağ›
hem de stratejik önemde olmas›, ABD’yi Türkiye ile ilgili alaca-
ğ› kararlarda temkinli olmaya zorlamaktad›r. T›pk› 1830’lu y›l-
larda olduğu gibi Amerikan tüccar›n›n bölge üzerindeki ç›kar-
lar› da bugün hala tazeliğini korumaktad›r. Zira Amerikan tek-
noloji, iletişim enerji ve savunma sanayi firmalar›n›n büyük kâr
beklentileri vard›r.
Türk-Amerikan ilişkilerinde yukar›da özetlemeye çal›şt›ğ›-
m›z iyi niyet temennilerinden sonra şunun da çok iyi bir şekil-
de değerlendirilmesi gerekir. Bugün ABD’de 800.000 civar›n-
da Ermeni yaşamaktad›r. Bu kitle her ne kadar 2,5 milyon nü-
fuslu Ermenistan Cumhuriyeti nüfusundan az olsa da bu nü-
fustan çok daha etkin bir durumdad›r. ABD’nin hemen her
eyaletinde hatta en ücra köşelerine kadar yerleşmiş, kurum-
sallaşm›ş, maddi yönden son derece iyi bir konumda bulunan,
bilinçli, ne yapt›ğ›n› çok iyi bilen bir kitle, ABD Ermeni Diaspo-
ras› vard›r. Ermeni meselesinde siyasi olarak etkin rol oyna-
yan, bu konuda s›k› çal›şmalar yürüten 182 kilisesiyle birlikte
say›s› çeşitli kuruluşlar›yla 1228’i bulan (şubeleri hariç) Erme-
ni kuruluşlar› ABD’de Türkiye aleyhtar› faaliyet yürütmektedir.
Özellikle Ermeni Çal›şmalar› ve Araşt›rma Merkezleri (Arme-
nian Studies and Research Centers) koordine bir şekilde ça-
l›şmalar yapmaktad›rlar. Bunlara ilave olarak ABD’nin çeşitli
eyaletlerinde ç›kan say›s› 21’i bulan günlük ve haftal›k gazete-
leri, 17 tane Ermeni Çal›şmalar› Peryodikleri, 188 adet bülten,
newsletters ve Journal’leriyle, 25 radyo, 10 TV programlar›yla
Türkiye aleyhine kamuoyu oluşturma gayreti içerisindedirler.
Almanya’n›n ödemiş olduğu tazminatlar›n cazibeli rakam-
lar› karş›s›nda büyülenen Ermeni Lobisi bu amaçlar›n› gerçek-
leştirdikten sonra s›ra Taşnak ve H›nçak Komitelerinin prog-
ramlar›n› oluşturan toprak talepleri aşamas›na gelecektir. Mer-
kezi ABD’de olan Ermeni Lobisi sadece 1228 kuruluşuyla
amaçlar› için, faaliyetleri yürütürken, asl›nda tüm bu anlat›lan-
lar bir kez daha gösteriyor ki Türkiye’nin çok büyük bir lobi ve
propaganda eksiği vard›r.
g. Ermeni Diasporas›n›n Çal›şma Program›
Ermeni diasporas›n›n çal›şma şekli “Dört T” Şeklinde ad-
land›r›labilecek olan plan şu dört kavrama dayanmaktad›r: Ta-
-108-
n›t›m, Tan›nma, Tazminat ve Toprak. Buna göre, sözde Er-
meni Sorunu tüm dünyada ilk olarak terör yoluyla ilerleyen sü-
reçte de lobicilik ile “Tan›t›lacak”, sözde iddialar dünya kamu-
oyunca kabul edilip Türkiye taraf›ndan “Tan›nacak”, sözde
soyk›r›mdan dolay› Türkiye’den “Tazminat” al›nacak ve “Bü-
yük Ermenistan” rüyas›n› gerçekleştirmek için gerekli olan
Anadolu içlerindeki “Toprak” Türkiye’den kopar›lacakt›r ve bü-
yük Ermenistan aşama aşama gerçekleşmiş olacakt›r.
İddialar şu şekilde gündeme taş›nm›şt›r:
1. Türkler, Ermenistan’› işgal ederek Ermeniler’in toprak-
lar›n› ellerinden alm›şlard›r.
2. Türkler, 1877-78 savaş›ndan itibaren Ermenileri sis-
temli olarak katliama tabi tutmuşlard›r.
3. Türkler, 1915 y›l›ndan itibaren Ermenileri plânl› şekilde
soyk›r›ma tabi tutmuşlard›r.
4. Talat Paşa’n›n, Ermenilerin soyk›r›ma tabi tutulmas›
konusunda gizli emirleri vard›r.
5. Soyk›r›mda hayatlar›n› kaybeden Ermenilerin say›s›
1,5 milyondur.
Ermeni Diasporas›n›n Gücü: Sadece ABD’de 21 Gün-
lük Gazete, 17 Periyodik Dergi, 188 Bülten, 25 Radyo Kanal›,
10 Tv Kanal› Ve Programlar›, Üniversiteler Ve Değişik Kuru-
luşlar.
B. ERMENİ TERÖR ÖRGÜTÜ ASALA
Yeni dönemde terörü özendiren, geliştiren, haz›rlayan,
daha geniş alanlara yay›lmas›n›, ve hedeflerinin çeşitlenmesi-
ni sağlayan; terör tim ve gruplar› oluşturan, yeni örgütlenme
çabalar›na destek, temas ve ilişkiler ortam› haz›rlayanlar, Taş-
nak ve H›nçak terör örgütleridir. Bunlar›n yan›nda isminden en
çok söz ettiren ve Ermeni terörü ile eş anlamda kullan›lan “Er-
menistan’›n Kurtuluşu İçin Ermeni Gizli Ordusu” örgüt ad›n›n
k›salt›lm›ş şekli olan ASALA’d›r.158 Geleneksel terör örgütleri
içlerinden ç›kard›klar› terör tim ve gruplar›yla, ASALA ise terö-
158 Orhan Koloğlu. Ermeni Terör Örgütü Asala Hangi Şartlarda, Nasıl Ortaya Çıktı? Po-
püler Tarih / Nisan 2001. Sayfa 68-72
-109-
rün en ac›mas›z ve insanl›k d›ş› uygulamalar›yla yeni dönemin Burgaz/Bulgaristan 09.09.1982 Bora SÜELKAN İdari Ataşe
terör yarat›c›lar› olmuşlard›r. ASALA da manevi ve psikolojik Cenevre/İsviçre 09.06.1981 M. Savaş YERGÜZ Sekreter
desteği, temas ve ilişkiler ortam›n› H›nçaklardan alm›şt›r. Er- Lahey/Hollanda 12.10.1979 Ahmet BENLER B.Elçi Oğlu
meni terör örgütleri, d›ş dünyan›n tepkileri üzerine 1980’li y›l- Lizbon/Portekiz 07.06.1982 Erkut AKBAY İdari Ataşe
larda taktik değiştirerek, PKK terör örgütü ile işbirliğine girmiş- Lizbon/Portekiz 07.06.1982 Nadide AKBAY İdari Ataşe
lerdir. 1984 y›l›nda bölücü terör örgütü PKK sahneye itilmiş ve
Lizbon/Portekiz 27.07.1983 Cahide MIHÇIOĞLU Müsteşar Eşi
Asala-Ermeni terörü geri plana çekilmiştir.
Los Angeles/ABD 28.01.1982 Kemal ARIKAN Başkonsolos
1970’li y›llarda Ermeni terörü incelendiğinde de ilk özelli- Madrid/İspanya 02.06.1978 Necla KUNERALP B.Elçi Eşi
ğinin d›şa bağ›ml›l›k olduğu rahatça görülebilir. Bunun ilk ne- Madrid/İspanya 02.06.1978 Beşir BALCIOĞLU Emekli B.Elçi
deni zay›fl›k ve diğer ülkelerin desteğine muhtaç durumda ol-
Ottawa/Kanada 27.08.1982 Atilla ALTIKAT Askeri Ataşe
maksa ikinci en önemli nedeni de uluslararas› alanda cereyan
eden güç politikalar› ve rekabettir. Türk diplomatlar›na dönük Paris/Fransa 24.10.1975 İsmail EREZ Büyükelçi
Ermeni terörünün Türk - Yunan ve Türkiye - Suriye ilişkilerin- Paris/Fransa 24.10.1975 Talip YENER Şoför
deki krizlere paralel olarak h›z kazanmas› bu sav›n kan›tlar›n- Paris/Fransa 22.12.1979 Y›lmaz ÇOLPAN Turizm Müşaviri
dand›r. Yine Soğuk Savaş ortam›n›n bir sonucu olarak Paris/Fransa 04.03.1981 Tecelli ARI Din Görevlisi
SSCB’nin sol Ermeni fraksiyonlar›na verdiği destek de bu bağ- Paris/Fransa 04.03.1981 Reşat MORALİ Çal›şma Ataşesi
lamda değerlendirilmelidir. 159Sonuç olarak Ermeni kilisesi, ra- Paris/Fransa 24.09.1981 Cemal ÖZEN Güvenlik Ataşesi
dikal gruplar ve örgütler eliyle kimliklerini Türk karş›tl›ğ› üzerin-
Santa Barbara/ABD 27.01.1973 Mehmet BAYDAR Başkonsolos
de şekillendiren Ermeni gençleri belki de hiç görmedikleri bir
ülkeye ve insanlar›na karş› nefretle doldular ve uluslararas› or- Santa Barbara/ABD 27.01.1973 Bahad›r DEMİR Konsolos
tamdaki yönlendirmelerin de etkisiyle teröre yöneldiler. Sydney/Avustralya 17.12.1980 Şank ARIYAK Başkonsolos
Sydney/Avustralya 17.12.1980 Engin SEVER Güvenlik Ataşesi
ERMENİLER TARAFINAN ŞEHİT EDİLEN KAMU GÖ-
Tahran/İran 28.04.1984 Iş›k YÖNDER Sekreter Eşi
REVLİLERİ VE YAKINLARI
Vatikan 09.06.1977 Tahar CARIM Büyükelçi
OLAY YERİ SIRALAMASINA GÖRE ŞEHİTLER160 Viyana/Avusturya 22.10.1975 Dâniş TUNALIGÎL Büyükelçi
Olay Yeri Olay Tarihi Şehidin Ad›-Soyad› Unvan› Viyana/Avusturya 20.06.1984 Erdoğan ÖZEN Çal›şma Ataşesi
Atina/Yunanistan 31.07.1980 Galip ÖZMEN İdari Ataşe Viyana/Avusturya 19.11.1984 Enver ERGUN Uluslararas› Memur
Atina/Yunanistan 31.07.1980 Neslihan ÖZMEN Ataşe k›z›
Atina/Yunanistan 07.10.1991 Çetin GÖRGÜ Bas›n Ataşesi
C. SOYKIRIM İDDİALARINA KARŞI BİLİM ADAMLA-
RININ TAVRI
Atina/Yunanistan 04.07.1994 Halûk SİPAHİOĞLU Müsteşar
Bağdat/Irak 11.12.1993 Çağlar YÜCEL İdari ataşe a. ABD’de Toplu Bildiri
Belgrat/Yugoslavya 09.03.1983 Galip BALKAR Büyükelçi Türkiye d›ş›nda birçok bilim adam› ve yazar belki çoğu
Beyrut/Lübnan 16.02.1976 Oktar CİRİT Başkâtip kez propagandan›n etkisinde kalarak bir “Ermeni soyk›r›-
Boston/ABD 04.05.1982 Orhan GÜNDÜZ F.Başkonsolos m›”ndan bahsedebiliyorlar.161 Ancak Tarihi, tarih biliminin öl-
Brüksel/Belçika 14.07.1983 Dursan AKSOY İdari Ataşe çüleri ve ilkeleri doğrultusunda alg›layan bilim adamlar› ise,
1925 y›l›ndan bugüne kadar konuyla ilgili bilgi ve belgelerin
159 Doç. Dr. İhsan Bal, Ermeni Terörü Ve Dış Bağlantıları, Usak; Ermeni Araştırmaları
1. Türkiye Kongresi’nde Sunduğu Bildirisinin Özetidir 161 Örneğin “Şiddetin Uzun Yüzyılı” Adlı Çalışmasında John Keane. (Bkz Dost Yayın-
160 Şimşir, Bilal N., Şehit Diplomatlarımız, 1973-1994, İki Cilt, (Ankara: Bilgi Yayınevi, 2001). ları, 1998, S.125)

-110- -111-
orijinallerine ulaşm›ş, canl› şahitleri dinlemiş, olay yerlerinde
bizzat gözlemde bulunmuş kişilerdir. Bunlar, 1925’ten beri Os-
manl› arşivlerinin yabanc› araşt›rmac›lara aç›k olduğunu bilen
ve belgelere bizzat ulaşan bilim adamlar›d›r. Dolay›s›yla kana-
atleri hakk›ndaki yorumu veya karş› görüşü, ancak onlar kadar
konuyu derinlemesine bilenler yapabilecektir. Bu nedenle
Amerikal› 69 bilim adam›n›n konuyla ilgili olarak Temsilciler
Meclisi üyelerine sunduğu bir bildiri son derece önemlidir. Söz
konusu bildiride şöyle denilmiştir162: ABD Temsilciler Meclisi
Üyelerinin Dikkatine! Türk, Osmanl› araşt›rmalar› ve Ortado-
ğu üzerine uzmanlaşm›ş, aşağ›da imzalar› bulunan Amerikal›
akademisyenler, ABD Temsilciler Meclisi’nin 192 say›l› kara-
r›nda kullan›lan dilin birçok aç›dan yan›lt›c› ve/veya yanl›ş ol-
duğu görüşündedirler. ‘İnsanl›k d›ş› Davran›şlar› Anma Milli
Günü’ kavram›na tam olarak destek vermemize karş›n, söz
konusu metinde dikkat çekilen aşağ›daki k›sm› kabul edilemez
buluyoruz:... Türkiye’de 1915 ve1923 y›llar› aras›nda gerçek-
leştirilen soyk›r›m›n kurbanlar› olan 1,5 milyon Ermeni kökenli
insan...” Çekincelerimiz ‘Türkiye’ ve ‘soyk›r›m’ sözcüklerinin
kullan›lmas› konusunda odaklanmakta olup aşağ›daki şekilde
özetlenebilir:
14. yüzy›ldan 1922’ye kadar, günümüzde Türkiye olarak,
daha doğrusu ‘Türkiye Cumhuriyeti’ olarak adland›r›lan alan,
çok dinli, çok uluslu bir devlet olan Osmanl› İmparatorluğunun
bir parças›yd›. Nas›l Habsburg İmparatorluğunu günümüz
Avusturya Cumhuriyeti ile eş saymak yanl›şsa, Osmanl› İmpa-
ratorluğunu, Türkiye Cumhuriyeti ile bir tutmak da yanl›şt›r.
Günümüz Türkiye Cumhuriyetinin 1923 y›l›nda kurulma-
s›yla sonuçlanan Türk Devrimiyle 1922’de tarih sahnesinden
silinmiş olan Osmanl› İmparatorluğu, şu anda Güneydoğu Av-
rupa, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da bulunan ve sadece bir ta-
nesinin Türkiye Cumhuriyeti olduğu 25’ten fazla devletin top-
raklar›n› ve halklar›n› bünyesinde bar›nd›ran bir devletti. Tür-
kiye Cumhuriyeti, Osmanl› zaman›nda gerçekleşen hiçbir
olaydan sorumlu tutulamaz. Ancak kararda ‘Türkiye’ ad›n› kul-
lanarak karar› yazanlar 1915 ve 1923 y›llar› aras›ndaki ‘soyk›-
r›m’›n sorumluluğunu Türkiye’ye yüklemek istemişlerdir.
162 Yıldırım, Dr. Hüsamettin; Ermeni İddiaları Ve Gerçekler, Ankara 2000, S. 38
-112-
‘Soyk›r›m’ suçlamas›na gelince, bu aç›klamay› imzala-
yanlar›n hiçbiri Ermenilerin çektikleri ac›lar›n boyutlar›n› kü-
çümseme amac›n› taş›mamaktad›r. Ayn› şekilde söz konusu
bölgedeki Müslüman halk›n da ac›lar›n›n farkl› şekilde değer-
lendirilemeyeceği görüşündeyiz. Şu ana kadar ortaya konan
kay›tlar, toplumlararas› bir iç savas›n, (Müslüman ve H›ristiyan
gruplar aras›ndaki) Birinci Dünya Savaş› s›ras›ndaki bulaş›c›
hastal›klar, k›tl›k ve Anadolu ve çevresindeki alanlardaki katli-
amlar ve ac›lar ile daha da karmaş›k bir hale geldiğine işaret
etmektedir.
Gerçekten de söz konusu y›llar boyunca, bölgede, geçen
on y›lda Lübnan’da yaşanan trajediden çok farkl› olmayan bir
sürekli savaş durumu yaşanm›şt›r Hem Müslüman hem de H›-
ristiyan nüfus aras›ndaki kay›plar büyük rakamlardad›r. Ancak
sald›rgan ve masum olan› ay›rt edebilmek, çok say›da H›risti-
yan kadar Müslüman›n da içinde bulunduğu Doğu Anadolu
halk›n›n hayat›n› kaybetmesiyle sonuçlanan olaylar›n neden-
lerini belirleyebilmek için tarihçilerin ulaşmalar› gereken daha
birçok belge ve bulgular vard›r.
Tarihi devlet adamlar› ve politikac›lar yapar, bilim adam-
lar› ise yazar. Bu sürecin işlemesi için bilim adamlar›na, geç-
mişteki devlet adamlar› ve politikac›lar›n yaz›l› kay›tlar›na ula-
şabilme şans› verilmelidir Şimdiye kadar, konuyla ilgili olan
Sovyetler Birliği, Suriye, Bulgaristan ve Türkiye’nin arşivlerinin
büyük k›sm› tarihçilere kapal› tutulmuştur. Bu arşivlere ulaş›-
l›ncaya kadar Temsilciler Meclisinin 192 say›l› karar› kapsa-
m›ndaki Osmanl› İmparatorluğunun 1915-1923 y›llar› aras›n-
daki tarihi tam olarak bilinemez.
Biz ABD Kongresinin bu ve bununla ilgili konularda tarih
arşivlerinin tam olarak aç›lmas›n› teşvik etmesi ve tarihsel
olaylar hakk›nda, tam ayd›nl›ğa kavuşturulmadan ithamlarda
bulunmamas› gerektiğine inan›yoruz. Temsilciler Meclisinin
192 say›l› karar›ndaki gibi ithamlar kaç›n›lmaz olarak Türkiye
halk› hakk›nda adaletsiz yarg›lara var›lmas›na ve belki de ta-
rihçilerin bu trajik olaylar› anlamakta kaydetmeye başlad›klar›
gelişmeye zarar verilmesine yol açacakt›r.
Yukar›daki yorumlar›n da gösterdiği gibi, Osmanl›-Erme-
nileri’nin tarihi tarihçiler aras›nda s›kça tart›ş›lan bir konundur
ve tarihçilerin bir çoğu da 192 say›l› karardaki ifadelere kat›l-
-113-
mamaktad›r. Kongre bu karar› kabul ederse, tarihsel sorunun
hangi yan›n›n doğru olduğuna yasa yolu ile karar vermeye ça-
l›şm›ş olacakt›r Tarihsel olarak şüpheli varsay›mlara dayal›
böylesine bir karar, sadece dürüst tarihsel araşt›rmaya zarar
verir ve Amerikan yasama sürecinin güvenirliliğini sarsar.
19 May›s 1985
BİLDİRİYE İMZA KOYANLAR:
Prof. Dr. R›faat Abou-El-Haj: Tarih, California State Üni-
versitesi, Doç. Sarah Moment Atis: Türk Dili ve Edebiyat›,
Wisconsin Ünivertesi, Doç. Darl Barb›r: Tarih, Siena Yükse-
kokulu (New York), İlhan BAŞGÖZ: Ural-Altay Çal›şmalar›
Bölümü Türk Araşt›rmalar› Program› Direktörü, İndiana Üni-
versitesi, Prof. Daniel G. Hates: Antropoloji, New York Şehir
Üniversitesi, Prof. Ülkü Bates: Sanat tarihi, New York Şehir
Üniversitesi, Prof. Gustav Bayerle: Ural-Altay Çal›şmalar›,
Indiana Üniversitesi, Prof. Andreas G. E. Bodroglifetti: Türk
ve İran Dilleri, California Üniversitesi, Doç. Kathleen Burril:
Türk Araşt›rmalar›, Columbia Üniversitesi, Prof. Alan Fisher:
Tarih, Michigan Üniversitesi, Prof. Timothy Childs: Eğitmen,
Johns Hopkins Üniversitesi, Prof. Shafiga Daulet: Siyaset Bi-
limi, Connecticut Üniversitesi, Prof. Roderic Davison: Tarih,
Gorge Washington Üniversitesi, Ord. Prof. Walter Denny:
Sanat Tarihi & Yak›n Doğu Araşt›rmalar›, Massachussets Üni-
versitesi, Dr. Alan Duben: Antropolog, Araşt›rmac›, New
York, Doç. Ellen Ervin: Türkçe Araşt›rmalar, New York Üni-
versitesi, Prof. Caesar Farah: İslam & Ortadoğu Tarihi Min-
nesota Üniversitesi, Prof. Carter Findley: Tarih, Ohio State
Üniversitesi, Prof. Micf›ael Finefrock: Tarih, Charleston Yük-
sekokulu, Doç. William Hickman: Türkçe, California Berkeley
Üniversitesi, E. Doç. Frederick Latimer: Tarih, Utah Üniver-
sitesi, Prof. John Hymes: Tarih, Glenville State Yüksekoku-
lu, Dr. Heath W. Lowry: Türk Araş. Ens., Inc. Washington
D.C., Prof. Halil İnalc›k: Osmanl› Tarihi, Amerikan Sanat &
Bilim Akademisi Üyesi, Chicago Üniversitesi, Doç. Ralph Ja-
eckel: Türkçe California Üniversitesi, Doç. Ronald Jennings:
Tarih & Asya Araşt›rmalar› Illinois Üniversitesi, Doç. Cornell
Fleischer: Tarih, Washington Üniversitesi, Prof. Peter Gol-
den: Tarih, Rutgers Üniversitesi, Prof. Tom Goodrich: Tarih,
Indiana Üniversitesi, Dr. Andrew Could: Osmanl› Tarihi Ari-
zona Flagstaff, Prof. William Griswold: Tarih, Colorado Sta-
-114-
te Üniversitesi, Prof. Tibor Halasi-Kuv: Türk Araşt›rmalar›,
Culombia Profesör, Ord. Prof. J. C. Hurewitz: Orta-Doğu
Enstitüsü eski Direktörü, Colombia Üniversitesi, Prof. Avg-
dorlevy: Tarih, Brandens Üniversitesi, Prof. Bernard Lewis:
Yak›n Doğu Tarihi, Princeton Universitesi, Doç. Justin
McCarthy: Tarih, Louisville Üniversitesi: Prof. Jon Mandavil-
le: Ortadoğu Tarihi, Portlant State Üniversitesi, Prof. Michael
Meeker: Antropoloji, California Üniversitesi, Doç. James
Kelly: Türkçe, Utah Üniversitesi, Yard›mc› Prof. Kerim Bey:
Southeastem Üniversitesi, Prof. Metin Kunt: Osmanl› Tarihi,
New York, Doç. William Ochsenwald: Tarih, Virginia Poly-
technic Enstitüsü, Doç. Robert Olson: Tarih, Kentucky Üni-
versitesi, Doç. William Peachy: Yahudi ve Yak›n Doğu Dille-
ri & Edebiyatlar›, Ohio State Üniversitesi, Doç. Donald Qu-
ataert: Tarih, Hauston Üniversitesi, Prof. Howard Reed: Ta-
rih, Connecticut Üniversitesi, Prof. Dank Wart Rustow: Siya-
set Bilimi, New York Şehir Üniversitesi, Doç. Ezel Kural
Shaw: Tarih, California Üniversitesi, Prof. John Masson
Simth, JR: Tarih, California Berkely Universitesi, Dr. Svat So-
ucek: Türkolog, New York, Dr. Philip Soddard: Ortadoğu
Ens. Direktörü, Washington, D.C., Prof. Frank Tachau: Siya-
set Bilimi, Chicago, Illinois Üniversitesi, Robert Staab: Orta-
doğu Merkezi Direktör Yard›mc›s›, Utah Üniversitesi, Prof.
Rhoads Murphey: Ortadoğu Dilleri, Kültürleri ve Tarihi, Co-
lumbia Üniversitesi, Doç. June Starr: Antropoloji, Suny Stony
Brook, Prof. James Stewart-Robinson: Türk Araşt›rmalar›,
Michigan Üniversitesi, Prof. Thomas Naff: Tarih, Ortadoğu
Araşt›rmalar› Enstitüsü Direktörü, Pennsylvania Üniversitesi,
Doç. John Woods: Ortadoğu Tarihi, Chicago Üniversitesi,
Prof. Pierre Oberling: Tarih, New York Şehir Üniversitesi,
Doç. Madeline Z›lf›: Tarih, Maryland Üniversitesi, Prof. Metin
Tamkoç: Uluslararas› Hukuk, Texas Tech. Üniversitesi, Prof.
Stanford Shaw: Tarih, California Üniversitesi, Dr. Elaine
Simth: Türk Tarihi, Emekli D›şişleri Görevlisi, Doç. David
Thomas: Tarih, Rhode Island Yüksekokulu, Doç. Grace M.
Simth: Tarih, California Berkely Üniversitesi, Doç. Margaret
L. Venzke: Tarih, Dickinson Yüksekokulu (Pennsylvania), E.
Prof. Donald Webster: Türk Tarihi, Prof. Walter Weiker: Si-
yaset Bilimi, Rutgers Üniversitesi, Prof. Warren S. Walker:
İngilizce, Türkçe Sözlü Hikayeler Arşivi Direktörü, Texas
Tech. Üniversitesi.
-115-
 Bat› Avrupa devletleriyle, Rusya destekli Ermeni iddialar›
ve Ermenilerin ileri sürdükleri belgelerin doğruluk durumunu
tart›şmak üzere Türkiye taraf›ndan değişik zamanlarda çağr›-
lar yap›lm›şt›r. Bu çağr›lar, hem doğrudan Ermeni bilim adam-
lar›na hem de Ermenilerin propagandas›n› üstlenen şah›slara
yap›lm›şt›r. Ancak bunlar›n önemli bir bölümünün gerekçe
göstermeden toplant›ya kat›lmad›klar› bilinmektedir. Bunun
son örneği 1990 y›l›nda toplanan XI. Türk Tarih Kongresi’nde
yaşanm›şt›r.
XI. Türk Tarih Kongresinde ilk defa olarak bir “Ermeni
Seksiyonu” programlanm›ş ve bu seksiyondaki tart›şmalara
“Ermeni Davas› Savunucusu” yabanc› tarihçiler de davet edil-
diği halde, her biri çeşitli mazeretler ileri sürerek, bu bilimsel
tart›şmalara kat›lmaktan kaç›nm›şlard›r.
5-9 Eylül 1990 tarihleri aras›nda Ankara’da düzenlenen
XI. Türk Tarih Kongresi’ne Ermeni sorunuyla ilgili olarak davet
edilen 26 yabanc› bilim adam›ndan sadece 10 bilim adam›
toplant›ya kat›ld›.
b. Ermeni İddialar› Hakk›nda Yabanc›lar›n Yapt›ğ› İn-
celemeler Ve Ulaş›lan Sonuçlar
Birinci Dünya Savaş›n›n hemen sonras›nda, itilaf devlet-
leri ordular›n›n İstanbul ve diğer bölgeleri işgal etmelerinin ar-
d›ndan, yüzlerce siyasi ve askeri lider ile Osmanl› ayd›n› “sa-
vaş suçlusu” olduklar› iddias› ile İngilizler taraf›ndan Malta
Adas›’na gönderilerek hapsedilmiştir. Malta’da tutuklu bulunan
kişiler hakk›nda suç kan›tlar›n›n bulunabilmesi için Osmanl›
arşivlerinde geniş çapl› araşt›rmalar yap›lm›şt›r.
Araşt›rmalar sonucunda, ne zaman›n İstanbul Hükümeti,
ne de Malta’daki tutuklular hakk›ndaki suçlamalar› ispat ede-
bilecek nitelikte hiçbir kan›t mahkemeye sunulmam›şt›r. İngiliz
Hükümeti çaresizlik içinde kendi arşivlerinde ve ABD Hüküme-
tinin Washington’daki arşivlerindeki raporlar üzerinde de araş-
t›rmalar yapm›ş, ancak yine hiçbir sonuca ulaşamam›şt›r.
Nitekim, ABD arşiv raporlar› aras›nda bulunan ve Was-
hington’daki İngiliz Büyükelçisi R.C Cra›g›e taraf›ndan Lord
Curzon’a 13 Temmuz 1921’de çekilen mesajda şöyle demek-
-116-
tedir: “Malta’da tutuklu bulunan Türkler aleyhine delil olarak
kullan›labilecek hiçbir şey olmad›ğ›n› bildirmekten üzüntü du-
yuyorum... Yeterli delil oluşturabilecek belgeler hiçbir vakit
mevcut olmam›şt›r. Söz konusu raporlar, hiçbir şiddetle, Türk-
ler hakk›nda Majesteleri Hükümeti’nin halen elinde bulunan
bilgilerin takviyesinde yararl› olabilecek delilleri bile ihtiva eder
görünmemektedir.”163
29 Temmuz 1921’de Kral›n Londra’daki Hukuk Dan›ş-
manlar›; İngiliz D›şişleri listesindeki kişilere karş› yöneltilen
suçlamalar›n yar› siyasi bir mahiyet taş›d›ğ›na ve bu nedenle
haklar›nda savaş suçlusu olarak tutuklanan Türklerden ayr› iş-
lem yap›lmas› gerektiğine karar vermişlerdir.
Ayr›ca, “Şimdiye kadar hiçbir şahitten, tutuklular hakk›nda
yap›lan suçlamalar›n doğru olduğunu kan›tlayan bir ifade al›n-
m›ş değildir. Esasen, herhangi bir şahit bulunup bulunamaya-
cağ› da belli değildir; zira Ermenistan gibi uzak ve ulaş›lmas›
zor bir ülkede ve özellikle bu kadar uzun bir zaman geçtikten
sonra şahit bulunmas›n›n ne ölçüde zor olduğunu belirtmek
dahi gereksizdir”164 ifadeleri de Kral›n İngiliz Hükümeti’nin
Londra’daki Hukuk Dan›şmanlar›na aittir.
Sonuç olarak; Malta’daki tutuklular, kendilerine hiçbir suç-
lama dahi yöneltilmeden ve duruşma yap›lmaks›z›n 1922’de
serbest b›rak›lm›şlard›r.
Bu zaman süresince İngiliz bas›n›nda Osmanl› Hüküme-
tini sözde soyk›r›m ile suçlayan ve bu konuyu ispatlamaya yel-
tenen baz› belgeler yay›nlanm›şt›r. Söz konusu belgelerin Ge-
neral Allenby komutas›ndaki İngiliz İşgal Kuvvetleri taraf›ndan
Suriye’deki Osmanl› Devlet Dairelerinde ortaya ç›kar›ld›ğ› id-
dia edilmiştir. Ancak, İngiliz D›şişleri Bakanl›ğ› taraf›ndan son-
radan yap›lan soruşturmalar, İngiliz bas›n›na verilen bu belge-
lerin İngiliz ordusu taraf›ndan ele geçirilen belgeler olmay›p,
Paris’teki Milliyetçi Ermeni Delegasyonu taraf›ndan müttefik
delegasyonlara yaz›lan uydurma belgeler olduğu anlaş›lm›şt›r.
163 Yıldırım, Dr. Hüsamettin; Ermeni İddiaları Ve Gerçekler, Ankara 2000, S. 38
(Pro.Fo. 13 Temmuz 1921, 371 / 6504 / E.8519)
164 Aynı Eser, S. 38, Foreign Office, 29 Temmuz 1921. 371 / 6504 / E.8745
-117-
 c. Prof. Dr. Norman Stone’un Tezleri
Uluslararas› alanda tan›nm›ş sayg›n tarihçi Prof. Nor-
man Stone, İngiltere eski Başbakan› Margaret Thatcher’a
uzun süre d›ş politika dan›şmanl›ğ› yapm›ş bir bilim ada-
m›d›r. Tarih çal›şmalar› büyük bir ilgi ile izlenen Prof. Sto-
ne, alan›nda önemli ödüllerden biri olan Wolfson Ödülü
sahibi. Prof. Stone, şu anda Koç Üniversitesi Öğretim
Üyesi olarak görev yapmaktad›r. Aşağ›da Stone’un öne
sürdüğü görüşlerini aynen al›nt›lamakta yarar görüyoruz:
“Diaspora Ermenileri, “tarihçilerin” soyk›r›m davas›n› ka-
bul ettiğini söylüyor. Ortada, diasporan›n çizgisini onaylayan
“soyk›r›m uzmanlar› birliği” olarak nitelendirilen saçma bir ör-
güt var; ancak bunlar kim ve ne tür ehliyetlere sahipler? Ruan-
da, Bosna ve hatta Auschwitz hakk›nda bir şeyler biliyor olmak
onlara 1915’teki Anadolu’yu tart›şma salahiyeti vermez.
‘Ermeni soyk›r›m› emperyalist bir komplo.’ Marksist bir
üslup içinde böyle dile getirmişti. Doğu Perinçek ve bunu İs-
viçre’de söylemeyi tercih etmişti. İsviçre, 1915 y›l›nda Osman-
l› Ermenilerinin soyk›r›mdan geçtiğini inkar eden herhangi biri-
ne hapis cezas› öngören bir yasay› kabul etmişti ve Perinçek
s›rf buna karş› ç›kt› diye polis taraf›ndan sorguya çekilmişti.
Ne yaz›k ki diğer ülkelerde de benzer olaylar cereyan ediyor
ve şimdi de Frans›z parlamentosu İsviçre’den daha sert bir
yasay› onaylam›ş durumda: Bir y›l hapis ve ağ›r para cezas›.
Bu saçma, gülünç ve de rezilce bir iş - tarihin karalanmas› ve
ondan geri kalmayan popülist politikalar. Asl›nda, mali aç›dan
da çok kirli bir iş. Zira hepimiz biliyoruz ki, Ermeniler için yasal
sistem işleyebilir: mahkeme davalar›n›n sonunda kârlar›n pay-
laş›m› karş›l›ğ›nda hukukçular hiçbir şey yapmama konusun-
da anlaşacakt›r. Mahkeme davalar› her zaman çok pahal›d›r
ve bu nedenle bankalar, şirketler ya da hastaneler için, her-
hangi bir sorumluluk kabul etmeden ödeme yapma anlaşmas›
yapmak daha kolayd›r; çünkü davayla uğraşmak absürd bir bi-
çimde pahal› olacakt›r ve -Amerikan jüri sistemi prosedüründe
olduğu gibi, sonucun ne getireceği kestirilemez. Ne ironiktir ki
h›rs›zl›k yapmak istediği evin çat›s›ndan düşen ve feci şekilde
yaralanan h›rs›z, ev sahibini mahkemeye veriyor: Sonuç, uğ-
rad›ğ› kaza dolay›s›yla kendisine ödenen zarar miktar› bir mil-
yon dolar! California’da Ermenilerin soyundan gelen diaspora
üyelerinin s›n›f eylemleri de, 1915 tarihine giden iddialar nede-
-118-
niyle Deutsche Bank’› silkeledi ve 17 milyon dolar toplad›; da-
ha sonra ayn› şeyi bir Frans›z sigorta şirketiyle denemeye ça-
l›şt›lar. Tümüyle emin olabiliriz ki, Türkiye’nin “soyk›r›m› tan›-
mas›” durumunda mali iddialar da peşi s›ra gelecektir.
Türkler soyk›r›m yapmad›
Ancak Türkiye, bunu kabul etmeyi reddederse, tamamen
iyi bir zeminde kalacakt›r. Söylenmesi gereken ilk şey, “soyk›-
r›m” işi hiçbir zaman kan›tlanmad›. Gösterilen en iyi kan›tlar
dolayl› düzeyde ve İngilizler, İstanbul’u işgali s›ras›nda hiçbir
zaman direkt bir kan›t ya da belge bulamad›. İngilizler, Türkle-
re karş› kan›t bulmak amac›yla önde gelen baz› Türkleri Mal-
ta’da tutsak etti; ancak hiçbir şey bulamad›lar. İngilizler, Ame-
rikal›lara bir şey bilip bilmediklerini sorduklar›nda ald›klar› ce-
vap sadece ‘hay›r’d›. Sonuç, olduğu iddia edilen “soyk›r›m›n”
hiçbir zaman doğru düzgün bir mahkeme sürecine konu olma-
mas›d›r. İngilizler, Türk esirleri b›rakt› (adi bir biçimde onlar›n
Malta’dan ülkelerine dönebilmeleri için gerekli yol paras›n›
ödemeyi de reddetti). Bu olay›n vuku bulmas›n›n ard›ndaki ne-
deninin milliyetçi Türklerin İngiliz yetkililerini rehin tuttuğu yö-
nünde karş› iddialar da mevcut; ancak gerçek şu ki, kanun
adamlar› aç›k bir biçimde tutsaklar›n› yarg›lamak için ellerinde
yeterli kan›t›n bulunmad›ğ›n› söyledi.
Diaspora Ermenileri, “tarihçilerin” soyk›r›m davas›n› kabul
ettiğini söylüyor. Ortada, diasporan›n çizgisini onaylayan “soy-
k›r›m uzmanlar› birliği” olarak nitelendirilen saçma bir örgüt
var; ancak bunlar kim ve ne tür ehliyetlere sahipler? Ruanda,
Bosna ve hatta Auschwitz hakk›nda bir şeyler biliyor olmak
onlara 1915’teki Anadolu’yu tart›şma salahiyeti vermez, ayr›ca
Osmanl› uzmanlar› hiçbir şekilde “soyk›r›ma” ikna olmam›şlar-
d›r. Asl›nda, diaspora çizgisini hiçbir zaman kabul etmeyen
ayr› bir tarihçiler “tak›m›” bulunmaktad›r. Fransa’da Selanik ta-
rihçisi ve müthiş bir bilgin olan Gilles Veinstein, L’Histoire’de
1993 y›l›nda yay›nlanan o ünlü makaledeki kan›t› yeniden in-
celedi. O zaman da Ermeni diasporas› hop oturup hop kalk›-
yordu ve Veinstein, tarafs›zca, takdire şayan bir şekilde soyk›-
r›m iddialar› ve aksi argümanlar› özetledi. Gerçek şu ki, orta-
da bir “soyk›r›m” kan›t› yok, bir bak›ma Ermenilerin imha edil-
diğini gösteren hiçbir belge ortaya ç›kmad›. Ancak düzmece
bir kan›t var. 1920 y›l›nda, Andonian isimli bir gazeteci taraf›n-
dan İngilizlere verilen baz› belgeler var. Andonian, bu belge-
-119-
lerin kendisine Naim ismindeki bir Osmanl› yetkilisi taraf›ndan
verildiğini iddia ediyordu. Belgeler, İngilizce ve Frans›zca ola-
rak bir kitapta yay›nland› ve eğer bunlar› itibari değere al›rsa-
n›z etkileyicidirler: Burada valilere Ermenileri katletmelerini
söyleyen bir Talat Paşa vard›r, tabii yetimhanelerdeki çocukla-
r›n katledilmeleri unutulmayacakt›r; ancak her şey gizli tutula-
cakt›r.
Ermeniler düzmece dokümanlar› öne sürüyor
Ancak dokümanlar›n düzmece olduğu çok aşikard›r -ta-
rihler ve imzalarda basit hatalar yap›lm›şt›r. 1920 y›l›nda, yeni
Ermeni Cumhuriyeti dağ›l›yordu. Kaz›m Karabekir, Kars’a (he-
men hiç direniş olmadan düştü) ilerliyordu ve Türk milliyetçile-
ri Moskova ile işbirliği yap›yordu (asl›nda ortada bir pazarl›k
vard›: Türkiye Azerbaycan’› terk edecek, Rusya da Anadolu
Ermenistan’›n›). Ermeniler çaresizce Trabzon’a asker ç›karan
İngilizlerin müdahale etmesine ve kendilerini korumalar›na
muhtaçt›.
Bununla birlikte, İngiliz’in (ve daha fazla Frans›z) Küçük
Asya’da yeteri kadar problemi zaten vard› ve esas mutluluk
yeni Türkiye’ye yerleşmekti. Önde gelen Ermeni “soyk›r›mc›s›”
V. Dadrian hâlâ tutkulu bir biçimde bu belgelerin doğruluğunu
savunuyor; ancak bu çabalar onun uzmanl›ğ›na fazla bir itibar
sağlamamaktad›r: Örneğin, belgelerin yaz›l› olduğu kağ›d›n
Halep’teki bir Frans›z okulundan geldiği yönündeki iddiaya
karş›n Dadrian, o dönemde kağ›t s›k›nt›s› olduğu yan›t›n› veri-
yor (Tabii, yönetimdeki Osmanl› valisi Fans›z bir okul müdürü-
ne kendilerinin okul kağ›d›n› kullan›p kullanamayacağ›n› sor-
muştu? Hiç ihtimal dahilinde değil.) Naim-Andonian belgeleri
kazara bir mahkemede test edilmedi. İngilizler onlar› kullan-
may› reddetti ve bir Alman mahkemesi ise onlar› bir kenara
sallad›. Sonra ortadan yok oldular-tüm “soyk›r›m” kan›t›n›n bu
belgelerden ibaret olduğu göz önünde bulundurulursa kaybol-
mamalar›n› beklersiniz değil mi? Aksi halde, bir İngiliz mahke-
mesinin “ikincil kan›t” karar›yla kalakal›rs›n›z -bir tan›k, başka
bir tan›ğ›n başkas›na söylediği bir şeye tan›kl›k ediyor. Böyle-
si bir şey kan›t say›lmaz. Son üç y›ld›r Ermeni tarihçiler aç›k
bir biçimde iki düzine ülkede neler bulunduğunu araşt›rmak
için dilencilik ediyor -örneğin Danimarka arşivinde. İçerikleri
ise bizim daha önce bildiklerimiz-savaş s›ras›na Anadolu’nun
birçok bölümünden göç ettirilen çok say›da Ermeni’nin öldürül-
-120-
düğü ya da öldüğü. Osmanl›, bir ›rk› imha etmeye mi niyetlen-
di ya da sadece çok berbat geçen bir s›n›r d›ş› m› vard›?
Bu hususa gelince uzmanlar bölünüyor. Yolunda gitme-
yen bir s›n›r d›ş› pek çok ehliyetli tarihçinin hükmü-Bernard Le-
wis, Heath Lowry, Justin McCarthy, Yusuf Hallaçoğlu. Eski al-
fabeyi ve geçmişi bilen diğer tarihçiler bunun önceden tasarla-
nan bir imha kampanyas› olduğuna inan›yor ve bu tarihçilerin
baz›lar› Türk (Mete Tunçay, Selim Deringil gibi). Kitab› savaş
suçlar› yarg›lamalar›na dayanan bir Türk tarihçi Taner Akçam,
İngiliz işgalinin ilk dönemlerinde katliamlar olduğunu yaz›yor
ve soyk›r›m tezini kabul ediyor (her ne kadar sürecin Nazi Al-
manyas›’nda Nazilere karş› yap›lanla karş›laşt›r›lamayacağ›-
na vurgu yapsa da). Uzmanlar›n bu görüş ayr›l›ğ› düşünüldü-
ğünde, Frans›z ya da başka bir parlamentonun cevabin›n ne
olduğuna dair hüküm vermesi aç›kça kepazeliktir.
Ancak dahas› kötüdür çünkü Ermeni diasporas› aş›r› de-
recede intikamc›. Örneğin, Gilles Veinstein tarafs›z makalesi-
ne ödül olarak bir iftira kampanyas› ile karş› karş›ya kald›. Ve-
instein, seminerler vermeleri için ülkedeki en iyi uzmanlar› se-
çen College de France için aday olmuştu. Ancak, Ermeni di-
asporas› ona karş› bir kampanya başlatt›, her nedense özellik-
le matematikçiler aras›nda. Ekonomi profesörlerinden birine,
bir bütün olarak Frans›z tarihçilerin Veinstein’i desteklediği ve
soyk›r›m tezini sevmedikleri söylenince onun çevab›, “Onlar›n
tümü Osmanl›c›” oldu, sanki bu onlar› ehliyetsiz k›l›yormuş gi-
bi. Gerçek şu ki Ermeni diasporas› bu iddialar›n› doğru düzgün
bir mahkeme sürecine taş›mad›. Bunun yerine, Veinstein gibi
adamlar› susturmaya çal›ş›yorlar. İki y›l önce bir Amerikan ya-
y›n›nda olağanüstü bir olay vard›. Massachusetts Üniversite-
si’nde bir profesör olan, çok iyi bilinen bir tarihçi ve modern Al-
man tarihi üzerine birkaç kitab› bulunan Gunther Lewy, Alman
dokümanlar› çerçevesinde Ermeni katliamlar› üzerine bir kitap
yazd›. Kitap özellikle değerliydi; çünkü Dadrian’›n, Alman ka-
n›t›n› nas›l da eğip büktüğünü gösteriyordu. Lewy, her zaman-
ki yay›nc›s›na, Oxford University Press (New York) bu kitab›
önerdi. Bir komisyon taraf›ndan haz›rlanan rapor Lewy’nin çok
büyük yanl›şlar yapt›ğ›n› iddia etti: Ne yanl›ş olmamas› için uğ-
raşt›lar ne de herhangi birinin kolayca girişebileceği gibi küçük
değişikliklere gittiler. Lewy’nin kitab›n›n metni “Türk inkarc›la-
r›n›n konuşmalar›” damgas› vurularak reddedildi. Lewy, bir
-121-
başka yay›nevi buldu, University of Utah Press. Ve karş›na ne
ç›ksa beğenirsiniz, ABD’de k›demli bir Ermeni tarihçisi Richard
Hovannisian (California Üniversitesi), yay›n› basan üniersiteyi
Başkan Bush’a şikayet eden bir protesto yaz›s› kaleme ald›.
Fransa’da gerçeği hayk›rmaya haz›r›m
Bu arada akl›ma gelmişken, Hovannisian’›n Bağ›ms›z Er-
menistan Tarihi isimli eserinin son iki cildi iyi kaleme al›nm›ş
ve tarafs›z -baz› aç›lardan klasik bir tarihi yaz› bile denebilir
(daha önce yaz›lan iki cilt ayn› s›n›fta değildi).
Şimdi, ortada yanl›ş olan bir şey var. Doğru olduğuna ina-
n›yorsan, o zaman kan›t›n bizzat kendisinin konuşmas›na izin
vereceksin ve muhalefetle karş›laş›rsan şu ya da bu şekilde
argüman›n kazanmas›n› umut edeceksin. Karş› sesleri sustur-
ma çabalar›, konferanslar› boykot etmeler, Justin McCarthy’e
yap›ld›ğ› gibi, kabaday›l›k etmek ya da yabanc› politikac›lar›
manipüle etmek -bunlar›n tümü Ermenilerin kendilerinin dava-
lar›n›n çok güçlü bir konumda olmaktan uzak olduğunu bildik-
lerini gösterir. Her halükarda, bu lalettayin şey Ermenistan için
bir yarar sağlamaz. Türkiye’nin doğusuna ve Kars’a giderse-
niz, s›n›rdan karş›daki Ermenistan’a bir bak›n. Ülke çok fakir
ve Türkiye ile ticaret başlamazsa öyle kalmaya devam ede-
cek. Tek endüstri, Moskova ve Bağ›ms›z Cumhuriyetlerin ver-
diği vizeler sayesindedir (ya da Türkiye’de yaşayan 100 bin
eski Sovyet Ermeni’sidir). Ermenistan, diaspora paras›n›n s›r-
t›ndan geçiniyor (ve Amerikan fast food yerlerinin yayg›nlaş-
mas› şimdi halk›n daha fazla obez olmas› anlam›na geliyor).
Sovyet döneminde Ermenistan’›n nüfusu 3 milyona yaklaş›-
yordu. Daha sonra bağ›ms›z oldular ve Karabağ savaş› patlak
verdi. Nüfus gittikçe azal›yor ve şu an bir buçuk milyonun üze-
rinde değil. Absürd olansa bağ›ms›zl›ğ›n Ermenilerin, 1915’te
yok olduğunu varsayd›klar› nüfustan iki kat fazlas›n› kaybet-
mesine neden olduğudur. Diğer bir deyişle, tüm samimiyetim-
le söylüyorum ki bu saçma işin özünde bir hastal›k var.
Türkiye ne yapmal›? Eğer Frans›z yasas› onaylan›rsa, o
zaman Türkler eyleme geçmek için haz›r olmal› aksi takdirde
tazminat için devasa rakamlar ödeme riski ile karş› karş›ya ka-
lacakt›r. Örgütlenmek gerekmektedir. Ben gönüllü olarak
Fransa’da s›k›nt› ç›karabilirim: Halka aç›k bir konferans ver-
mek ve tüm “Ermeni soyk›r›m›” tezi içinde neyin yanl›ş olduğu-
-122-
na işaret etmek benim için çok kolay olurdu -asl›nda sadece
Veinstein’in makalesini de okuyabilirim (ya da o dönemin ön-
de gelen ismi Alman General Bronsart von Schellendorf’un
makalesini). Frans›z hükümeti muhtemelen bir süre için beni
cezaevine koymak için yeteri kadar s›y›rm›ş olacakt›r (asl›nda
bu suçu, çok say›da Afrikal›n›n köle ticaretine dahil edildiğine
işaret etmek olan ve baz› kölelerin bu ticaretin kendilerini yam-
yaml›ktan koruduğu için götürülmeye gönüllü olduğunu yazd›-
ğ› için cezaland›r›lan sayg›n bir Frans›z tarihçiye de yap›lm›ş-
t›). Ancak birisinin ç›k›p da, parlamentonun yetkisinin saçma
bir şekilde suistimal edilmesine ve neredeyse yüz y›l önce ve
iki bin kilometre uzaktaki ve dilini bugün sadece çok az say›-
da insan›n konuşabildiği bir ülkedeki bir olay hakk›nda tarihçi-
lere ne söylemeleri gerektiğini dikte eden bir parlamentoya
karş› bir duruş benimsemesi gerekmektedir.”
D. GÜNCEL ALANDA ERMENİ SORUNU
AB süreci ile birlikte sözde soyk›r›m iddialar› yoğunlaş-
m›şt›r. Bugün bu say› 16 ülkeye ç›km›ş, ABD de ise 25 eyalet
meclisinde sözde soyk›r›m tan›nm›şt›r. Sözde Ermeni Soyk›r›-
m›n› meclislerinde kanunlaşt›ran ülkeler. Fransa, İtalya, Rus-
ya, Kanada, Yunanistan, Arjantin, Slovakya, Avustralya, İs-
veç, Güney K›br›s, Uruguay, İsviçre, Belçika, Polonya.
Kas›m/1992’de, bir Ermenistan hükümet heyeti Türki-
ye’ye gelmiştir. Türkiye, iki ülke aras›nda ilişkilerin gelişebil-
mesi için 4 şart iler sürmüştür:
Ermenistan, Türkiye ile Ermenistan aras›ndaki mevcut s›-
n›rlar› tan›mal›d›r;
Ermenistan, 1915’teki soyk›r›m›n uluslararas› kamuoyun-
da tan›nmas›na yönelik kampanyas›n› durdurmal›d›r;
Ermenistan, Türkiye’nin içişlerine kar›şmamal›d›r; (Bura-
da özellikle Ermenistan’›n PKK’ya yapt›ğ› yard›m göz önünde
bulundurulmuştur)
Ermenistan, Azerbaycan’›n istediği şartlarda Dağl›k Kara-
bağ’da ateşkesi kabul etmelidir.
Bugün, maksatl› olarak gündemde tutulmaya çal›ş›lan
sözde Ermeni sorununun ne derece mesnetsiz olduğunu ve
-123-
ne tür ç›kar kayg›lar› ile ortaya at›ld›ğ›n› daha iyi anlayabilmek
için iddialar›n ve Türk-Ermeni ilişkilerinin tarihsel gelişimini in-
celemek gerekmektedir.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağ›lmas›ndan
sonra, 23 Eylül 1991’de bağ›ms›zl›ğ›n› ilan eden Ermenistan
Cumhuriyeti, Türkiye’ye yönelik “sözde soyk›r›m” iddialar›n› bir
devlet politikas› haline getirmiştir. Ermeniler, zulme ve haks›z-
l›ğa uğram›ş bir toplum imaj› yaratarak, başta ABD ve Fransa
olmak üzere belli başl› devletleri ve uluslararas› kuruluşlar›,
Ermeni davas› lehine çekmeye çal›şmaktad›rlar.
Soyk›r›m iddialar›n›n kabulü ve tesciline bağl› olarak, Tür-
kiye’den yüklü bir tazminat almak ve son aşamada ise Türki-
ye s›n›rlar› içerisinde bulunduğunu iddia ettikleri sözde Erme-
ni topraklar›n›n, “Bat› Ermenistan”›n iadesini sağlayarak Bü-
yük Ermenistan’› kurmak yönünde bir siyaset izlemektedirler.
Nitekim Ermenistan Parlamentosu’nca 23 Ağustos
1990’da kabul edilen bildiride; “Ermenistan Cumhuriyeti, Os-
manl› Türkiyesi ve Bat› Ermenistan’da gerçekleştirilen 1915
soyk›r›m›n›n uluslararas› kabul görmesi çabas›n› destekler”
maddesine yer verilmiştir.
Sözde soyk›r›m›n tan›nmas›n› hedefleyen girişimler, bir-
çok ülkede yoğunlaşm›ş, bu ülkelerde ard› ard›na soyk›r›m
an›tlar› dikilmiş, hatta baz› ülkelerin okullar›nda “sözde soyk›-
r›m” ders olarak okutulmaya başlanm›şt›r.
Türk-Ermeni ilişkileri Ter-Petrosyan yönetiminde nispeten
›l›ml› bir havada geçmiştir. Ancak Nisan 1998’de Taşnaksut-
yun örgütünün gizli lideri Koçaryan’›n cumhurbaşkan› olmas›y-
la birlikte aş›r› milliyetçi hareketler serbest b›rak›lm›ş ve Erme-
nistan, Türkiye ile ilişkilerinde sertlik yanl›s› bir politika izleme-
ye başlam›şt›r. Koçaryan, yapm›ş olduğu resmi bir aç›klama-
da; “soyk›r›m› hiçbir zaman unutmayacaklar›n›, dünyaya bu
trajediyi hat›rlatmak durumunda olduklar›n›, soyk›r›m›n ceza-
s›z kald›ğ›n›, uluslararas› tan›ma ve k›naman›n lay›k olduğu
şekilde gerçekleşmediğini” ifade etmiş, Birleşmiş Milletler Ge-
nel Kurulu’nun 53. oturumunda da bilinen iddialar›n› tekrarla-
yarak, Ermenistan’›n Türkiye ve Azerbaycan taraf›ndan ablu-
ka alt›na al›nd›ğ› savunmuştur.
-124-
Koçaryan gibilere en güzel cevab› şüphesiz, Türkiye’de ya-
şayan Ermeni cemaati vermektedir. 7 Ekim 2000 tarihinde ya-
y›nlanan Ceviz Kabuğu adl› TV program›nda konuşan Kandilli
Ermeni Kilisesi Başkan› Dikran Kevorkan soyk›r›m iddialar› ve
yer değiştirme uygulamas› hakk›nda şunlar› söylemektedir:
“Soyk›r›m ve tehcir (bir yerden al›p başka bir yere götür-
mek) farkl› anlamlara gelir. Emperyalistlerin oyunlar›, Ermeni
idarecilerin apolitik düş öncüleri (medya, kiliseler, din adamla-
r›) bütün bu olaylara sebep olmuştur. Patrik ruhani bir liderdir,
siyasi konularda patrikten görüş alma gibi bir yanl›ş yap›l›yor.
Emperyalist güçler ASALA ve PKK’n›n arkas›nda olmasayd›
onlar ne yapabilirlerdi? Yer değiştirme meselesinde Alman-
ya’n›n İstanbul’a bask›s› vard›. Burada Almanya’n›n, yerleşik
düzeni sarsmak ve Bağdat demiryolu mevzusunda ekonomik
menfaatlerini sağlama almak amac› vard›.” 165
Kevorkan’›n “asimilasyon” iddialar› hakk›ndaki görüşleri
ise şöyledir:
“Bugün dünya üzerindeki Ermenilerin en rahatl›kla, en
güçlü şekilde kendi kimliklerini muhafaza ettikleri ülke Türki-
ye’dir. Yurtd›ş›ndaki, Diasporadaki Ermeni, ismini değiştirerek
mücadeleye giriyor. Çünkü oralarda, bir kültür ağ›rl›ğ›yla, o in-
sanlar›n kültürünü eritmek var. Bugün Türkiye’nin aleyhine ko-
nuşulan Diasporadaki Ermeniler çok iyi biliyorlar ki, Ameri-
ka’n›n belli kiliselerinde kurban ayinleri Pazar günleri İngilizce
yap›l›yor, Ermeniler ana lisanlar›n› kaybediyorlar.
Bunu söylediğin zaman kötü kişi oluyorsun. Biz onun için
Türkiye’deki Ermeni vatandaşlar olarak üzüntümüzü dile geti-
riyoruz. Ne için? Atatürk’ün emanet ettiği Kuvay-i Milliye ruhu-
na bir haks›zl›k yap›lmaktad›r. Bütün bunlar d›şar›dakilerin
oyunudur. PKK, ASALA, bu kararname, bütün bunlar d›şar›-
dakilerin oyunu. Biz Türkiye’deki vatandaşlar olarak bir hak-
s›zl›k yap›ld›ğ›n› düşünüyoruz. Ermeniler eğer ak›ll›ysa maşa
olarak kullan›lmas›nlar.”166
Türkiye Ermeni Patriği II. Mesrob ise, 22 May›s 1999’da
İstanbul Hilton Oteli’nde düzenlenen bir resepsiyonda yapt›ğ›
165 Kanal 6 Televizyon, Ceviz Kabuğu Programı, 7 Ekim 2000
166 Kanal 6 Televizyon, Aynı Program
-125-
konuşmada, sözde Ermeni iddialar›n›n pek çoğunu çürüten şu
mesajlar› vermiştir:
“İstanbul Ermeni Patrikliği’nin kuruluşu tarihte eşine rast-
layamayacağ›m›z bir olayd›r. Fatih Sultan Mehmet’in İstan-
bul’u fethinden sekiz y›l sonra, 1461’de Bat› Anadolu’daki Er-
meni Piskoposluğunu ç›kard›ğ› bir fermanla İstanbul Patrikli-
ği’ne dönüştürmesi Fatih’in ve Osmanl› Sultanlar›n›n gelecek
vizyonu ve diğer dinlere gösterdiği hoşgörünün çok aç›k bir ör-
neğidir.
Tarihte bir dine mensup bir hükümdar›n başka bir dinin
üyeleri için ruhani riyaset makam› tesis etmesi, ne Fatih’ten
önce, ne de sonra görüldü. Yeni bir biny›la girerken dünyada
yaşanan gerginlikleri, özellikle yak›n çevremizdeki savaş orta-
m›n› göz önünde bulunduracak olursak, 538 y›l önce gerçek-
leşen bu olay›n değerini, dinler ve kültürler aras› hoşgörünün
önemini, san›yorum daha iyi kavrayabiliriz.
İmparatorluk s›n›rlar› içindeki Ermeni toplumunun hayat›-
n› onun örf ve adetlerine göre düzenleyen Fatih Sultan Meh-
met’i, onun doğrultusunda ülkeye hizmet eden devlet adamla-
r›n› ve 1461’deki ilk İstanbul Ermeni Patriği Bursal› Hova-
gim’den başlayarak bu makama sadakatle hizmet eden 83
patriğimizi sevgiyle ve minnetle an›yoruz.
Biz Türkiye Ermenileri, ülkemizde yaşayan en kalabal›k
H›ristiyan cemaati olarak 75. y›l›n› coşkuyla kutlad›ğ›m›z Tür-
kiye Cumhuriyeti’nin ayd›nl›k geleceğine tüm kalbimizle inan›-
yor ve yar›nlara ümitle bak›yoruz.”167
Taşnaksutyun örgütünün gizli lideri Koçaryan, Ermeni
Devleti’nin başkan› olduktan sonra “4 T Plan›”n›n uygulanma-
s›na h›z verilmiştir. Nihai hedef, Türkiye Cumhuriyeti’nin top-
rak bütünlüğüne yöneliktir ve onu parçalamay› öngörmektedir.
Bu strateji, geçmişteki üç-beş Ermeni örgütünün hedefi olmak-
tan ç›km›ş, bugünkü Ermenistan’›n da ülküsü halini alm›şt›r.
Eğer bugünkü Ermenistan’›n en önemli üç belgesine bakarsak
bu durumu aç›kça görürüz.
167 23 Mayıs 1999, Gazeteler
-126-
Bunlar “Bağ›ms›zl›k Bildirgesi”, “Bağ›ms›zl›k Karar›” ve
1995 y›l›nda kabul edilen “Ermeni Anayasas›”d›r. Ermenistan
Sovyet sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti’nin 23 Ağustos
1990 tarihli “Bağ›ms›zl›k Bildirisi”nin 12. Maddesinde “Erme-
nistan Cumhuriyeti, 1915 Osmanl› Türkiyesi ve Bat› Ermenis-
tan’da gerçekleştirilen soyk›r›m›n uluslararas› alanda kabulü-
nün sağlanmas› yönündeki çabalar› destekleyecektir” denil-
mektedir.
Ermenistan Parlamentosu, 23 Eylül 1991 tarihinde ald›ğ›
bağ›ms›zl›k karar›nda ayn› konuyla ilgili olarak “Ermenistan
Bağ›ms›zl›k Bildirisi’ne sad›k kalacağ›n›” beyan ve taahhüt et-
miş, 1995 y›l›nda kabul edilen Ermeni Anayasas›’nda ise “Er-
menistan’›n bağ›ms›zl›k bildirisindeki ulusal hedeflere bağl›
kalacağ›” bir anayasa hükmü haline getirilmiştir.
Dolay›s›yla olmayan bir soyk›r›m›n kabul ettirilmesi ve
Bat› Ermenistan olarak nitelendirilen Türkiye’nin doğusundan
toprak talebi, gizli bir emel olmaktan ç›km›ş, belki de bir baş-
ka ülke anayasas›nda rastlan›lmayacak şekilde, resmen dün-
yaya aç›klanm›şt›r. Anayasadan ayr› olarak haritalarla bu du-
rumun propagandas›n› yapmaktad›rlar.
Ermenistan’›n bu yay›lmac› politikas› karş›s›nda, NATO
ve AGİT’in anlaşma metinlerine bakmak gerekecektir. Her iki
kuruluş ve bu kuruluşlar›n temel mant›ğ›n› oluşturan belgeler,
üye devletlerin toprak bütünlüğünü teminat alt›na almaktad›r.
Bilindiği gibi NATO bir askeri paktt›r. Ancak, AGİT’e temel
teşkil eden Paris Şart›’na bakacak olursak; “... Birleşmiş Millet-
ler Yasas› ile yüklendiğimiz mükellefiyetler ve Helsinki Nihai
Senedi’nin getirdiği taahhütlere uygun olarak, herhangi bir ül-
kenin toprak bütünlüğüne ya da siyasi bağ›ms›zl›ğ›na karş›
kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma tehdidinde bulun-
maktan ya da bu belgelerin ilke ve amaçlar›yla bağdaşmayan
bir tarzda eylemde bulunmaktan sak›nacağ›m›z taahhüdünü
tekrarlar›z. Birleşmiş Milletler Yasas› ile yüklenilen mükellefi-
yetlere uymaman›n, uluslararas› hukukun ihlali olduğunu ha-
t›rlat›r›z...” hükmünü görürüz. Bu madde de olduğu gibi, her iki
organizasyonun mant›ğ› aç›k iken, diğer tarafta “Türkiye’den
toprak talep eden” ya da Türkiye toprağ›n› “Bat› Ermenistan”
olarak yorumlay›p Anayasas›’na koyan bir ülkeye yönelik NA-
TO ve AGİT üyelerinin tavr› tart›ş›lmal›d›r. Uluslararas› işbirli-
-127-
ği taraflar›n karş›l›kl› hak ve menfaatlerine sayg›ya dayal›d›r.
Bir tarafta her iki uluslararas› kuruluşun üyesi olan Türkiye, di-
ğer tarafta Türkiye’nin topraklar› üzerinde hak iddia eden ve
yay›lmac› politika güden Ermenistan...
Tarihte olduğu gibi günümüzde de Ermeni toplumu üze-
rinden siyasi ve ekonomik ç›kar sağlamaya çal›şan ülkeler bu-
lunmaktad›r. Baz› ülkelerde Türkleri ve Türkiye’yi sözde soyk›-
r›mla suçlayan an›tlar dikilmekte, baz› ülkelerde sözde soyk›-
r›m› tan›maya yönelik kararlar parlamento gündemlerine geti-
rilmekte, hatta kimi ülke parlamentolar›nda kabul edilmektedir.
Gerçekte tarihçilere b›rak›lmas› gereken bu konular, siyasetçi-
lerin elinde ç›kar arac› haline dönüştürülmektedir.
Ermeni sorununun ortaya ç›k›ş›ndan bugüne kadar, katli-
am› ve katletmeyi meslek edinen Ermeni terörünün amac›; ta-
rihi gerçekleri tamamen görmezlikten gelerek, sözde Ermeni
soyk›r›m› iddialar›n› ve Ermenilerin taleplerini dünya kamu-
oyuna duyurmakt›r. Ulaşmak istediği son ise, “Büyük Ermenis-
tan” rüyas›d›r.
Ermeniler ve destekçileri, Büyük Ermenistan rüyas›n› ger-
çekleştirmek amac›yla, Ermenilerin göç ettirilmesini soyk›r›m
şeklinde istismar eden “Dört T Plan›”n› uygulamaya koymuş-
lard›r. Bu plan, Ermeni iddialar›n›n dünyaya “tan›t›lmas›”n›,
Türkiye taraf›ndan “tan›nmas›”n›, Türkiye’den “tazminat” al›n-
mas›n› ve nihayet “Bat› Ermenistan” olarak adland›r›lan “top-
rak” parças›n›n Türkiye’den kopar›lmas›n› amaçlamaktad›r.
Ermeni sorunu, Osmanl› devletini parçalayarak ç›karlar›-
na ulaşmay› amaçlayan ülkelerce ortaya ç›kar›lm›ş, bugün ise
isimleri değişmekle birlikte ayn› ç›kar çevrelerinin Türkiye üze-
rindeki emellerini gerçekleştirmek için s›cak tuttuklar› temelsiz,
yapay ve maksatl› bir sorundur.
Bu temelsiz iddia ve iftiralarla ç›kar elde edenler, Türkiye
Cumhuriyeti s›n›rlar› içinde kendi örf-adetlerini ve dinlerini öz-
gürce yaşayan Ermeni as›ll› Türk vatandaşlar› değil; açl›kla
karş› karş›ya bulunan Ermenistan topraklar›ndan fiziken ve ru-
hen çok uzakta bulunan diaspora Ermenileri ve oy avc›l›ğ› ya-
parak halk›n› boş ve tehlikeli emeller uğruna peşinden sürük-
leyen f›rsatç› politikac›lard›r. Bu f›rsatç›lar›n, tarihi gerçekleri
hiçe sayarak tamamen politik ve ekonomik ç›karlar amac›yla
Türkiye’ye yapt›klar› haks›zl›klara son verilmelidir.
-128-
Tarihi gerçekleri ve hakl› davam›z› dünya kamuoyuna an-
latmak, her Türk vatandaş›n›n, özellikle de devlet idarecileri-
miz, bilim adamlar›m›z ve bas›n-yay›n organlar›m›z›n vazge-
çilmez görevidir.
V. ULUSLARARASI HUKUK METİNLERİNE GÖRE
SOYKIRIM, ERMENİ SORUNU VE DEĞERLENDİRMELER
Hukuk, akl›m›za gelen her parlak fikri söylememize imkân
vermediğinden bazen ifade özgürlüğümüzün gereksiz bir k›s›t-
lamas› şeklinde alg›lanabiliyor. Oysa soyk›r›m› hukuk tan›m-
lar. Bu nedenle, Ermeni olaylar›n›n bir de hukuki yönüne bak-
makta yarar var.168
Uluslararas› hukuk, dünya üzerinde yer alan devletlerin
birbirleriyle ve kendi içinde bar›nd›rd›ğ› insan veya insan top-
luluklar›yla olan ilişkilerini düzenleyen hukuk dal›d›r. İlk bak›ş-
ta uluslararas› hukukun sadece devletlerin birbiriyle olan ilişki-
lerini düzenleyen bir hukuk türü olarak alg›lasak da bu bak›ş
tam doğru bir bak›ş değildir. Zira bu gün Avrupa İnsan Hakla-
r› Sözleşmesi, temel hak ve hürriyetleri düzenleyen diğer ku-
rallar, soyk›r›m yasağ› gibi birçok uluslararas› sözleşmenin ko-
nusunu, devletlerin kendi bireylerine veya insan topluluklar›na
karş› tak›nacağ› tavr› belirlemektedir. Uluslararas› hukuk,
esas itibar›yla devletlerin birbirleriyle ikili veya çok tarafl› ola-
rak yapm›ş olduğu anlaşmalarla ortaya ç›km›şt›r. Bunlar›n en
geniş kat›l›mla gerçekleşeni Birleşmiş Milletler Sözleşmedir.
Dünyadaki tüm devletlerin üyesi olduğu bu topluluğun statüsü
ve topluluk üyesi devletlerin tamam›n›n kabul ettiği uluslarara-
s› anlaşmalar, devletlerin birbirleriyle olan ilişkilerinin belirlen-
diği en temel kurallar› içermektedir.
A. ULUSLARARASI HUKUKTAKİ SUÇ KATEGORİLE-
Rİ169
Suç, isnat yeteneğine sahip bir kişinin kusurlu iradesinin
yaratt›ğ›, icrai veya ihmali bir hareketin meydana getirdiği, ya-
sada yaz›l› tipe uygun, hukuka ayk›r› ve müeyyide (yapt›r›m)
olarak bir cezan›n uygulanmas›n› gerektiren bir eylem olarak
tan›mlanabilir.170
168 Gündüz Aktan, Soykırım Ve Hukuk, 15 Haziran 2000 , Radikal
169 http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=1196, Toğrul Veli Kamiloğlu,
Uluslararası Hukuktaki Suç Kategorileri Açısından Hocalı Olayları
170 Uğur Alacakaptan, Suçun Unsurları, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, 1970, Ankara, s. 10.
-129-
 “Uluslararas› Suçlar” kavram›, yaz›l› hukukta ilk olarak 8
Ağustos 1945 tarihinde Londra’da imzalanan Anlaşman›n eki
olan Nürnberg Uluslararas› Askeri Mahkemesi Şart› ile düzen-
lenmiştir. Şart ve Uluslararas› Askeri Mahkemenin sonuçlan-
d›rd›ğ› yarg›lamaya ilişkin hükmü, 19 Kas›m 1945 tarihinde
BM Genel Kurulunca da oybirliği ile onaylanm›şt›r. Bu belge-
de, bar›şa karş› suçlar, savaş suçlar› ve insanl›ğa karş› suçla-
r›n tan›m› yap›lm›şt›r.171Bu anlamda soyk›r›m ve insanl›ğa
karş› suçlar ayr›m›n›n belirlenmesi gerekmektedir.
Uluslararas› Ceza Mahkemesi Roma Statüsü Madde 7:
“İnsanl›ğa Karş› Suçlar Bu statünün amaçlar› için “insanl›ğa
karş› suç” herhangi bir sivil nüfusa karş› gerçekleştirilen yay-
g›n ve sistematik sald›r›n›n parças› olarak ve sald›r›n›n ama-
c›n› bilerek, aşağ›daki fiilleri işlemektir: (a) Katl; (b) yok etme;
(c) köleleştirme; (d) tehcir ve zorla yap›lan nüfus nakilleri; (e)
kanun d›ş› tutuklama; (f) işkence; (g) Irza geçme; (h) Bir gru-
ba veya topluluğa, siyasi, ›rki, milli, etnik, kültürel, dini, cinsi,
ve diğer nedenlerle yap›lan mezalim; (i) Zorla kaybolmalar; (j)
Apartheid suçu; (k) Diğer insanl›k d›ş› fiiller…”172
Soyk›r›mda Uyuşmazl›ğ›n Taraflar›:
Ortada hukuk kurallar› bağlam›nda çözülecek bir uyuş-
mazl›k bulunduğuna göre, en önce yap›lmas› gereken şey
uyuşmazl›ğ›n taraflar›n›n belirlenmesidir. Bu uyuşmazl›ğ›n bir
taraf›nda, Ermenistan Devleti ve Ermeni Diasporas›, diğer ta-
raf›nda ise Osmanl› İmparatorluğu ve onun halefi durumunda-
ki Türkiye Cumhuriyeti bulunaktad›r.
İki taraf›n iddialar›na itibar eden, hatta bu iddialar› kendi
tezleri gibi savunan veya bunlar› şiddetle reddeden bir k›s›m
devletler ve uluslararas› kuruluşlar da neredeyse uyuşmazl›-
ğ›n taraf› konumuna gelmiştir. Amerika Birleşik Devletlerini ve
Bir k›s›m Avrupa ülkelerini bu olay›n taraf› olmuş devletler ola-
rak, Avrupa Birliğini ise nispeten olay›n içine kar›şm›ş bir ulus-
lararas› topluluk olarak zikredebiliriz.
a. Soyk›r›m Yasağ› Sözleşmesi
171 Sadi Çaycı, “İnsanlığa Karşı İşlenen Suçlar ve Batı’nın Politik Hukuk Anlayışı”,
Uluslararası Suçlar ve Tarihi, İksaren Yayını, Sayı 1, Yaz, 2006, Ankara, s. 79.
172 Uluslararası Af Örgütü - Uluslararası Ceza Mahkemesi Bilgi Notu 4 - İnsanlığa Kar-
şı Suçların Kovuşturulması
-130-
Bu ilkelerin ortaya konulmas›ndan sonra, Soyk›r›m Söz-
leşmesi 9 Aral›k 1948’de kabul edildi; 12 Ocak 1951’de de yü-
rürlüğe girdi. Soyk›r›m suçu Sözleşme’nin 2. maddesinde ta-
n›mlanmaktad›r. Maddenin genel hatlar›yla çevirisi şu şekilde-
dir: “Bu Sözleşmeye göre, soyk›r›m, bir milli, etnik, ›rki veya di-
ni grubu, grup niteliğiyle, k›smen veya tümüyle, yok etmek
kast›yla, aşağ›daki fiillerin işlenmesidir:
(a) Grubun mensuplar›n› katletmek;
(b) Grubun mensuplar›na ciddi bedensel ve psikolojik za-
rar vermek;
(c) Grubun bedeni varl›ğ›n›n k›smen veya tamamen yok
olmas›na yol açacak hayat şartlar›na kasten tabi tutmak;
(d) Grup içinde doğumlar› önlemek amac›yla önlemler da-
yatmak;
(e) Grubun çocuklar›n› bir başka gruba zorla nakletmek.”
Bu maddenin a bendinde yer alan “Grubun mensuplar›n›
katletmek” ve c bendinde yar alan “Grubun bedeni varl›ğ›n›n
k›smen veya tamamen yok olmas›na yol açacak hayat şartla-
r›na kasten tabi tutmak” maddeleri, bu gün Ermenilerin, Os-
manl› İmparatorluğuna ve dolay›s›yla da bize izafe ettikleri, id-
dialar›na dayanak olarak gösterdikleri uluslararas› hukuk ku-
rallar›d›r.
b. İnsanl›ğa Karş› Suçlar
“İnsanl›ğa Karş› Suçlar” kavram› 19. yüzy›l›n ortas›nda
ortaya ç›km›şt›r. Bu tür suçlar›n ilk dizini Birinci Dünya Savaş›-
n›n sonunda yap›lmas›na rağmen, 1945’deki Nürnberg Mahke-
mesi Şart›’na kadar uluslararas› bir belgede toplanm›ş değildir.
Nürnberg Şart›’nda tan›mland›ğ› haliyle İnsanl›ğa Karş› Suçlar,
takip eden y›llarda BM Genel Kurulu taraf›ndan uluslararas›
hukukun bir parças› olarak tan›nd› ve eski Yugoslavya ve Ru-
anda için kurulan Uluslararas› Ceza Mahkemesinin Tüzüğü de
dahil olmak üzere, daha sonraki uluslararas› belgelerin kapsa-
m›na al›nd›. Uluslararas› Ceza Mahkemesi Roma Tüzüğü 17
Temmuz 1998’de kabul edildiğinde İnsanl›ğa Karş› Suçlar ilk
kez uluslararas› bir antlaşmada tan›mlanm›ş oldular.
-131-
 İnsanl›ğa Karş› İşlenen Suçlar (Crimes Against Huma-
nity) Nürnberg mahkemesi statüsünde, “Mahkemenin görevi-
ne giren suçlar›n icras› için veya bu suçlara bağl› olarak, sa-
vaştan önce veya savaş s›ras›nda sivil halka karş› işlenmiş
adam öldürmeler, kök kaz›malar, köleleştirmeler, sürgünler ve
bütün diğer gayri insani hareketler veya siyasi, ›rki, dini sebep-
lerle yap›lan zulümler, ika edildikleri memleketin iç hukukuna
ayk›r› olsun olmas›n, insanl›k aleyhine suçlar” şeklinde tan›m-
lanm›şt›r.173
İnsanl›ğa karş› suçlar› s›radan suçlardan ay›ran nedir?
İlk olarak, cinayet gibi suç oluşturan fiiller “geniş ölçekli ve
sistematik bir sald›r›n›n parças› olarak işlenmiş” olmak zorun-
dad›r. Bununla birlikte, buradaki sald›r› kelimesi askeri bir sal-
d›r› anlam›na gelmez ve s›n›r d›ş› etmek ve zorla yerinden et-
mek gibi kanunlar› ve idari önlemleri de kapsayabilir.
İkinci olarak, eylemler “sivil bir nüfusa karş› yöneltilmek”
zorundad›r. İnsanl›ğa karş› suç düzeyine yükselmeyen tek ba-
ş›na, izole, ayr› ya da rasgele eylemler bu s›fatla kovuşturula-
maz.
Ve son olarak da, eylemler, “Bir devlet ya da organizas-
yonla ilgili politikaya” uygun bir şekilde gerçekleştirilmiş olmak
zorundad›r.
İnsanl›ğa karş› suçlar, ayn› zamanda, hükümetle hiçbir
bağlant›s› bulunmayan, asi gruplar gibi organizasyonlar›n po-
litikalar›na uygun olarak işlenebilir. Aşağ›daki eylem türleri tü-
züğe göre insanl›ğa karş› suç düzeyine varmaya yak›n olan
eylemler şeklinde tan›mlan›r:
1. Cinayet: kas›tl› öldürme;
2. Soyk›r›m: geniş bir ölçüde gruplar›n üyelerine yönelti-
len kas›tl› öldürme; bu nüfusun bir bölümünün yok edilmesine
kas›tl› olarak neden olman›n yan›nda, nüfusu yiyecek ve t›bbi
bak›mdan yoksun b›rakmay› da içerir;
3. Köleleştirme: bir kişi üzerinde sahiplik gücünü uygula-
173 Coşkun San, İnsanlık Aleyhine Suçlar ve Genocide Sözleşmesi, 1966, Ankara, s. 15.
-132-
ma; bu kişilerin özellikle de kad›nlar›n ve çocuklar›n al›n›p sa-
t›lmas›n› da içerir;
4. Nüfusun s›n›r d›ş› edilmesi ya da zora dayanarak
başka bir yere aktar›lmas›: İnsanlar›, uluslararas› hukuk
kapsam›nda izin verilen bir temel olmaks›z›n, kanunen mevcut
bulunduklar› bir alan› terk etmeye zorlamak; s›n›r d›ş› etmek
ulusal s›n›rlar›n karş› taraf›na geçirmeyi ve zora dayanarak
ulusal s›n›rlar içinde meydana gelen aktar›lmalar› da içerir.
5. Uluslararas› hukukun temel kurallar›n›n bir ihlali olarak
hapsetme ya da fiziksel özgürlüğü ciddi bir şekilde k›s›tlama.
6. İşkence: Gözalt›nda ya da san›klar kontrol alt›ndayken
bir kişiye yönelik ciddi fiziksel ya da zihinsel ac›ya ya da ›zd›-
raba kas›tl› olarak neden olmak.
7.Tecavüz, cinsel kölelik, zorla fuhuş, zorla hamile b›rak-
mak, tecrit uygulamak, ya da benzer nitelikli vahameti olan
cinsel şiddetin herhangi bir diğer biçimi: Tecavüz ve cinsel şid-
detin diğer biçimleri, bir insanl›ğa karş› suç ve bir savaş suçu
olarak işkence gibi UCM’nin yarg› yetkisi içindeki diğer suçla-
r› oluşturur.
8. Tüzük kapsam›ndaki herhangi bir suç konusunda,
uluslararas› hukuk kapsam›nda evrensel bir şekilde yasaklan-
m›ş, belirlenebilir herhangi bir guruba ya da topluluğa karş›
politik, ›rksal, ulusal, etnik, dinsel, toplumsal cinsiyet ya da
başka bir temel üzerinde zulmetmek: grubun ya da topluluğun
kimliği nedeniyle uluslararas› hukuka ayk›r› olarak temel hak-
lar›ndan kas›tl› ve ciddi bir şekilde mahrum edilmesi ve insan-
l›ğa karş› bir suç, savaş suçu ya da soyk›r›m oluşturan baz› di-
ğer eylemlerle bağlant›l› olmak.
9. Kaybetme uygulamas›: Bir devletin ya da politik bir
organizasyonun yetkileri eliyle veya ittifak, işbirliği gibi yön-
temlerle, kişilerin tutuklanmas›, gözalt›na al›nmas› ya da kaç›-
r›lmas›n› takiben ya (1) özgürlüğünden yoksun b›rakt›ğ›n› red-
detmek ya da (2) süre giden bir zaman sürecinde hukukun ko-
ruyuculuğundan kas›tl› bir şekilde ç›kar›lmas› yoluyla “kaybe-
dilen” kişilerin ak›beti hakk›ndaki bilgiyi vermeyi reddetmek.
-133-
 10. Irk ayr›mc›l›ğ› suçu: Irksal bir grubun herhangi bir di-
ğer ›rksal grup üzerindeki yönetimini devam ettirme kast› ile
tahsis edilmiş sistematik bask› ve egemenliğin kurumsallaşt›-
r›ld›ğ› bir yönetim bağlam›nda yap›lan insanl›k d›ş› eylemler.
11.Büyük ›zd›rap ya da vücuda ya da zihinsel veya fizik-
sel sağl›ğa yönelik ciddi zarara kas›tl› bir şekilde neden olan
benzer nitelikli diğer insanl›k d›ş› eylemler: Diğer insanl›ğa
karş› suçlara benzer bir ağ›rl›ktaki insanl›k d›ş› eylemler.
Bir uluslararas› suçun uluslararas› toplumun temel bir de-
ğerini ya da ç›kar›n› zedeleyen bir eylemden kaynakland›ğ›,
bir başka ifade ile uluslararas› toplumun temel bir değerini ko-
ruyan uluslararas› hukukun temel bir normunu ihlal ettiği yay-
g›n kabul edilen bir kan›d›r. Bu eylemler insanl›ğ›n vicdan›nda
şok yaratacak kadar ayk›r› eylemler olarak da tan›mlanmakta-
d›r. Uluslararas› toplumun temel bir değerini ya da ç›kar›n› ih-
lal, devletlerin uluslararas› topluma karş› yükümlülüklerinin ih-
lali olarak da adland›r›la bilir.
Bu ihlal, uluslararas› topluma karş› olabileceği gibi, bir
devlete veya devletlere karş› da olabilir. Uluslararas› hukukta
suç kavram›n›n bu sosyolojik nitelikleri kendisini uluslararas›
suç olarak telakki edilen eylemlerde aç›kça göstermektedir.
Bu suçlar, soyk›r›m suçu, insanl›ğa karş› suçlar, savaş suçla-
r› ve sald›r› suçu, ya da uluslararas› toplumun bar›ş ve güven-
liğine ciddi zarar veren eylemleri ya da insan vicdan›na şok
edici etki yaratan eylemleri kapsamaktad›r.174
İnsanl›ğa Karş› İşlenen Suçlar, suçun işlendiği ülke huku-
kunun ihlal edilmesi veya edilmemesine bak›lmaks›z›n; savaş-
tan önce ya da savaş s›ras›nda öldürme, yok etme, köleleştir-
me, tehcir ve diğer sivil halka yönelen insanl›k d›ş› fiiller veya
mahkemenin yarg›lama yetkisine dahil herhangi bir suçun iş-
lenmesinde veya bu suçla bağlant›l› olarak siyasi, ›rksal ya da
dinsel temele dayal› zulüm olarak özetlenebilir.175 BM Darfur
Olaylar›n› Tahkik Komisyonu’nun 25 Ocak 2005 tarihli raporu-
nun tan›mlamas›na dayanarak k›saca ifade edilirse, “kişi ve-
174 Yücel Acer, Uluslararası Hukukta Saldırı Suçu, Roma Yayınları, 2004, Ankara, s. 28.
175 The Avalon Project, Charter of the International Military Tribunal, http://www.ya-
le.edu/lawweb/avalon/imt/proc/imtconst.htm, 12.01.2003.
-134-
ya kişilerin onurunu alçaltmaya (cinayet, yok etme, zorla yer
değiştirme, işkence, cinsel suçlar v.s.) yönelik suçlar” insanl›k
suçudur. İnsanl›k suçunun savaş suçundan fark›, tek bir olay
olmay›p bu suçlar›n zaman ve mekan itibariyle sistematik ola-
rak işlenmeleridir.176 İnsanl›k aleyhine suçlar› meydana geti-
ren fiiller, gerçekleştirildiği ülkenin iç hukukuna ayk›r› olup ol-
mad›klar›na bağl› olmaks›z›n cezaland›r›l›rlar.
c. Soyk›r›m
1.”Soyk›r›m” Nedir, Şartlar› Nas›l Oluşur?
Soyk›r›m terimi ilk kez, Birleşmiş Milletler Genel Kuru-
lu’nun 9 Aral›k 1948 tarihli karar›yla onaylan›p 1 Ocak 1951’de
yürürlüğe giren “Soyk›r›m›n Önlenmesine ve Cezaland›r›lma-
s›na İlişkin Sözleşme” adl› uluslararas› sözleşmede kullan›l-
m›şt›r.177 Soyk›r›m, kuşkusuz insanoğlu tarihinin en ciddi ve
en kompleks konular›ndan birisidir. Uluslararas› bilim dünyas›,
soyk›r›m olgusu üzerine özellikle son elli y›lda geniş bir bilgi bi-
rikimi geliştirmiştir ve bu süreç esnas›nda soyk›r›m araşt›rma-
lar› birkaç yönde h›zla ilerlemektedir.178
‘Soyk›r›m, Yunanca genos (›rk) ve Latince cide (öldürme)
sözcüklerinden oluşan, “›rk katliam›” anlam›na gelen genocide
(jenosid) kavram›n›n Türkçe karş›t›d›r. K›saca bir etnik veya
dinsel az›nl›ğ›n sistematik şekilde yok edilmesini içerir. Soyk›-
r›m bir tasar›m olarak ilk defa Polonyal› Yahudi hukukçu Rap-
haël Lemkin taraf›ndan Nazilerin İkinci Dünya Savaş›’nda uy-
gulad›klar› politikay› aç›klamak için tan›mlanm›şt›r.179 Lemkin,
soyk›r›m› iki aşamaya ay›r›yordu: mazlum grubun ulusall›ğ›n›
belirleyen özelliklerin tasfiyesi, ve bask›c› grubun ulusall›ğ›n›
belirleyen özelliklerin telkini. Bununla kastedilen Naziler’in çe-
şitli “Almanlaşt›rma” (Germanization) politikalar›yd›, örneğin
siyasî ve sosyal yasaklar, kültürel ve dinsel tahribat, ekonomik
zay›flatma ve nihayet toplama kamplar›ndaki kitlesel öldürme
operasyonlar›d›r.180 Lemkin’in, soyk›r›m›n uluslararas› suç
176 Yalım Eralp, “Darfur Raporu ve Soykırım”, 05.02.2005, http://www.tercumangaze-
te.com/hoku.aspx?yid=5852
177 Sosyal Bilimler Ansiklopedisi (Edisyon), cilt:3, Risale Yayınları, s.502.
178 Uğur Ü. Üngör, Soykırım: Suçların En Ağırı, Eylül 2005
179 Raphaël Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe (Washington, 1944), s.79.
180 Aynı eser, s.82-90.
-135-
olarak tan›nmas› önerisi doğrultusunda, Birleşmiş Milletler,
1948’de Soyk›r›m Suçunu Önleme ve Cezaland›rma Anlaş-
mas›’nda (Convention on the Prevention and Punishment of
the Crime of Genocide) soyk›r›m› resmen bir uluslararas› in-
sanl›k suçu olarak tan›m›şt›r. Bu anlaşma ile aşağ›daki beş
kategoriye giren “millî, etnik, ›rkî veya dinî bir grubu k›smen
veya tamamen imha maksad›yla” işlenen eylemler soyk›r›m
unsuru say›lm›şt›r:
Her şeyden önce ulusal, etnik, ›rki veya dini bir grup bu-
lunmal›d›r.
Bu grup, sözleşmede say›lan “grup mensuplar›n›n öldü-
rülmesi” eyleminden “bir grubun çocuklar›n›n başka bir gruba
zorla nakledilmesi” ne kadar uzanan ve “grubun fizik varl›ğ›n›
sona erdirecek yaşama koşullar›na tabi tutulmas›” eylemini de
içeren baz› muamelelere tabi tutulmal›d›r.
Söz konusu grubu “k›smen veya tamamen yok etme kas-
t›”n›n mevcut olmas› gerekir.181
Sözleşmenin 2. maddesi de aynen şu şekildedir:
“Madde 2- Bu Sözleşme bak›m›ndan, ulusal, etnik, ›rksal
veya dinsel bir grubu, k›smen veya tamamen ortadan kald›r-
mak amac›yla işlenen aşağ›daki fiillerden her hangi biri, soy-
k›r›m suçunu oluşturur.
a) Gruba mensup olanlar›n öldürülmesi;
b) Grubun mensuplar›na ciddi surette bedensel veya zi-
hinsel zarar verilmesi;
c) Grubun bütünüyle veya k›smen, fiziksel varl›ğ›n› orta-
dan kald›racağ› hesaplanarak yaşam şartlar›n› kasten değiş-
tirmek;
d) Grup içinde doğumlar› engellemek amac›yla tedbirler
almak;
e) Gruba mensup çocuklar› zorla bir başka gruba naklet-
mek”
Bu kritik tan›mlama; savaşlara, isyanlara vs. ilişkin başka
181 Yearbook of the United Nations 1948-49 (New York, 1950), s.959, madde 1 ve 2.
-136-
amaçlar›n sonuçlar› olan diğer “adam öldürme”lerden, soyk›r›-
m› ay›rt eder. Adam öldürme fiili ulusal, etnik ›rki veya dini bir
grubun üyelerini s›rf bu grubun üyeleri olduklar› için aç›k veya
örtülü bir şekilde yok etmeyi hedef ald›ğ› zaman soyk›r›m›na
dönüşür.
Say›lar›n›n büyüklüğü, ancak gruba yönelik böyle bir kas-
t›n belirtisi olarak ele al›nabilirse anlam kazan›r. Bu nedenle-
dir ki, Vietnam savaş›na ilişkin Russel Mahkemesi dolay›s›yla
soyk›r›m›ndan söz eden Sartre’›n dediği gibi, “böyle bir kast›n
örtülü bile olsa varl›ğ›n› kan›tlamak için objektif olaylar› incele-
mek gerekir.”182
9 Aral›k 1948 tarihinde Paris’te toplanan Birleşmiş Millet-
ler Genel Kurulu’nun 260 A (III) say›l› Karar›yla kabul edilip,
imza, onay ve kat›l›ma aç›lm›şt›r. Sözleşme 13. maddeye uy-
gun olarak 12 Ocak 1951 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye
Sözleşmeyi 23 Mart 1950’de onaylam›şt›r. 5630 Say›l› Onay
Kanunu 29 Mart 1950 gün ve 7469 Say›l› Resmi Gazete’de
yay›nlanm›şt›r.
Sözleşmeci Taraflar, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu.nun
11 Aral›k 1946 tarihli ve 96(I) say›l› karar›nda soyk›r›m›n, Bir-
leşmiş Milletlerin ruhuna ve amaçlar›na ayk›r› olan ve uygar
dünya taraf›ndan lanetlenen, uluslararas› hukuka göre bir suç
olarak beyan edilmesini dikkate alarak, tarihin her döneminde
soyk›r›m›n insanl›k için büyük kay›plar meydana getirdiğini ka-
bul ederek, insanl›ğ› bu tür bir iğrenç musibetten kurtarmak
için uluslararas› işbirliğinin gerekli olduğuna kanaat getirerek
aşağ›daki hükümlerde anlaşm›şlard›r:
“Soyk›r›m olgusu, alâkal› olan insanlar aç›s›ndan üç cep-
heye ayr›l›r: failler, kurbanlar ve izleyiciler. Bu üçgen ilişki-
sinde failin perspektifi kriminoloji alan›nda değerlendirilebilir.
Fail, her-şeyden önce icra edeceği soyk›r›m› genelde bütün
ayr›nt›lar›yla düşünüp planlam›şt›r. Soyk›r›mlar aslâ failin elin-
de olmayan nedenlerden dolay› gerçekleşmez. Failin, bu aç›-
dan, soyk›r›m icraat›n› mümkün k›lmak için birkaç yöntemden
faydalanmas› dikkat çekicidir. Örneğin kitle haberleşme araç-
182 Soysal Mümtaz, Orly Saldırısı Davası 19 Şubat-2 Mart 1985, Şahit ve Avukat Be-
yanları, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1985, sayfa 8.
-137-
lar›n›n hedef grubun aleyhine kullan›lmas›, kurbanlar›n ‘insan-
s›zlaşt›r›lmalar› (dehumanization), yani insanî özellikler taş›-
mad›klar› fikrini halka telkin etmektedir.183 Bu politikan›n bir
başka özelliği, insanlar›n bireyselliklerinin değil, belirli bir la-
netli kategoriye mensup olmalar›n›n vurgulanmas› ve bundan
dolay› yarg›lanmalar› ve katledilmeleridir. Genelleme kampan-
yalar› katliamlardan sonra da önemini korur: ‘Etkisizleştirme’
(neutralization) olgusu, işlenen suçun asl›nda abart›ld›ğ›n› ve
suç ciddiyetinin örtbas edilmeye çal›ş›lmas›n› içerir.184 Fail
perspektifi üzerine son bir not, soyk›r›m faillerinin ezici çoğun-
luğunun son derece normal ve mülayim insanlar›n, yani ‘s›ra-
dan vatandaş’lar›n olmalar›d›r. Ancak az›nl›k bir k›s›m ‘kana
susam›ş caniler’ addedilebilir. Faillerin çoğu sadece yukardan
gelen emirlerin icraat›yla görevlendirilmiş piyonlard›r.”
Bütün bunlarla beraber, birçok suçta olduğu gibi soyk›r›-
m›n işlenmesinde de ilk önce bir zihni unsur olan kast›n bulun-
mas› gerekir. Soyk›r›m, Sözleşmenin 2. maddesinde belirtilen
beş eylemden birini “kasden” yapmak olarak tan›mlanm›ş-
t›r.185
Soyk›r›m kendi içinde, kültürel soyk›r›m, ekonomik soyk›-
r›m, misilleme soyk›r›m gibi alt başl›klara ayr›l›r. Bunlar tart›ş-
mam›za doğrudan katk› sağlayacak konular olmad›klar› için
burada yer vermeyeceğiz. Ancak kültürel soyk›r›ma birkaç ör-
nek vermekle yetineceğiz.
Avustralya hükümeti bu yöntemi yak›n tarihimize kadar
uygulad›ktan sonra, as›l kültürüne tamamen yabanc›, hattâ
düşman olan birçok Aboriginal kuşaklar yetişti, ve ayn› tav›r,
“beyazlaşt›rma” politikas› çerçevesinde İngiliz evlerine yerleş-
tirilen genç Aboriginaller için de geçerlidir.186 1992’de Bosna
Müslümanlar›’ndan kalma tarihi eserlerin de imhas›n› gerçek-
183 Augustine Brannigan, “Criminology and the Holocaust: Xenophobia, Evolution and
Genocide”, Crime & Delinquency, sayı 44, no.2 (1998), s.262.
184 Edward Day & M. Vandiver, “Criminology and Genocide Studies”, Crime, Law &
Social Change, sayı 34 (2000), s.45-46.
185 İbrahim Kaya, Uluslararası Hukukta Soykırım, Ermeni Araştırmaları I.Türkiye
Kongresi Bildirileri, ASAM-EREN Yayını, s.260.
186 P. Read, The Stolen Generations: The Removal of Aboriginal Children in New So-
uth Wales, 1883 to 1969 (Sydney, 1983).
-138-
leştiren H›rvat komandolar› ve bilhassa S›rp ordusu, kültürel
soyk›r›m suçunu da işlemişlerdir. Zira bu şiddet Bosna’n›n İs-
lamî kültürel sembollerine yönelikti.187 Afganistan’da büyük
Buda heykellerini yok eden Taliban yönetimi de benzeri suret-
te kültürel soyk›r›m işlemiştir.188 Ayn› zamanda Cezayir ve
Fas’ta yok olmayla tehdit edilen Berberice (Temez›ht) dilinin
yasaklanmas› ve y›llard›r resmî dil veya eğitim dili olarak ka-
bul edilmemesi kültürel soyk›r›md›.189
2. Soyk›r›m Suçunun Oluşmas› İçin Gereken Yasal
Koşullar
Soyk›r›m fiili, sözleşme ile korunan gruplardan birine kar-
ş› işlenmelidir. Yani bu 4 gruptan birinin toptan ortadan kald›-
r›lmas› yönünde bir hareket olmal›d›r. Soyk›r›m›n suçunun
oluşmas› için gurubun tümümün ortadan kald›r›lmas› şart›
aranmamaktad›r. Gurubun önemli say›lacak bir bölümünün öl-
dürülmesi ve yok edilmesi de suçun oluşmas› için yeterli say›l-
maktad›r.
Yine soyk›r›m suçunun oluşmas› için bu fiilin gerçekten o
gruplardan birini yok etme amac›yla yap›lmas› ve hareketlerin
tamamen bu amaca matuf olmas› gerekmektedir. Bir sald›r›-
n›n defedilmesi, sükunetin sağlanmas›, kar›ş›kl›ğ›n önlenmesi
gibi amaçlarla yap›lan davran›şlar sonucunda ölümler meyda-
na gelmesi de soyk›r›m olarak nitelendirilemeyecektir.
Soyk›r›m suçu ancak devlet veya devlet gibi örgütlü bir
yap› taraf›ndan bilinçli hareketlerle işlenebilen bir suçtur. Da-
ğ›n›k gruplar›n veya kişilerin bilinçsiz ve haks›z fiil say›lacak
eylemleri sonucunda ölümler meydana gelmesi o fiilin soyk›-
r›m olarak nitelendirilmesi için yeterli sebep teşkil etmeyecek-
tir. Ancak devletin, yaşama hakk›n› gerektiği gibi koruyama-
mas› nedeniyle hukuken tazminat ödeme sorumluluğu söz ko-
nusu olabilir.
Ortadan kald›rmada amaç sadece o grubu yok etmek, on-
187 Alvarez, Governments, Citizens and Genocide [n.25], s.50.
188 The Times, 2 Mart 2001.
189 Fatima Sadiqi, “The Place of Berber in Morocco”, International Journal of the So-
ciology of Language, sayı 123 (1997), s.7-22.
-139-
dan kurtulmak olmal›, yok etme fiili, ›rkç› veya dini nefrete da-
yal› olarak ortaya ç›kmal›d›r. Yani taraflar aras›nda bir k›s›m
ihtilaflar›n ç›kmas› sebebine dayal› olarak çok say›da insan›n
ölmesi soyk›r›m suçunun oluşmas› için yeterli değildir.
Bu unsurlardan bir k›sm› objektif unsurlard›r. Yani ispat›
kolayd›r. Ancak kas›t unsuru ile örgütlü hareket unsurunun is-
pat› gerçekten zor bir durumdur. Bunun anlaş›labilmesi için,
gruplar› ortadan kald›rma amac›na yönelik olarak önceden bir
k›s›m haz›rl›klar›n var olup olmad›ğ›, grup üyeleri aras›nda ör-
gütlü bir davran›ş ve haberleşme ağ›n›n bulunup bulunmad›ğ›
gibi nispeten daha somut veriler ›ş›ğ›nda, suçun diğer unsur-
lar›n›n da ortaya ç›kar›lmas›na çal›ş›lacakt›r. Yani, Örgüt, plan
ve örgütlü uygulaman›n mevcudiyeti, yok etme kast›n›n mev-
cudiyetine karine say›l›yor.
Almanlar taraf›ndan Yahudilere uygulanan soyk›r›m ön-
cesinde kas›t unsurunu ortaya koyan birçok gelişme yaşan-
m›şt›r. 1938 y›l›nda, 9 Kas›m’› 10 Kas›m’a bağlayan gecede
düzenlenen ve binlerce Yahudi işyeri, evi ve sinagogunun par-
çalanmas›yla sonuçlanan “Kristal Gecesi” sald›r›lar› ve soyk›-
r›mdan en az on beş y›l önce başlam›ş olan militan anti-semi-
tizm ak›m› çerçevesinde Hitler’in ve Nazi ideologlar›n söz ve
yaz›lar›nda Yahudileri yok etme niyeti aç›kl›kla ortaya konulu-
yordu.
S›rplarda ise, 1981 y›l›ndan itibaren etnik bak›mdan ho-
mojen bir vatan toprağ›na sahip olma söylemi yayg›nd›. Nite-
kim etnik temizlik kavram› S›rp paramiliter liderlerden biri olan
Seselji taraf›ndan icat edilmişti. İşte bir olayda kas›t olup ol-
mad›ğ› insan›n iç dünyas›nda geliştiği halde, d›şa yans›yan
baz› hususlardan yola ç›karak ortada bir kas›t bulunup bulun-
mad›ğ› anlaş›labilecektir.
3. Soyk›r›m Olarak Kabul Edilebilecek Fiiller:
Nazilerin Yahudilere karş› işledikleri fiiller
1954-62 aras› Frans›zlar›n Cezayirde işlediği suçlar
1975-79 Kamboçyada K›z›l Kmerlerin 1.7 Milyon Kam-
boçyal›y› öldürmesi
1994 Ruandada Hutular›n 500.000 Tutsi Kabilesi mensu-
bunu öldürmesi
-140-
1991 Bosna Hersek Katliam›
2. Dünya Savaş› 3 Milyon Sovyet savaş esiri (savaş suçu
say›labilir)
d. Savaş Suçlar›
Savaş suçlar› ise, kasten öldürme, işkence, insanl›k d›ş›
muamele, biyolojik deneyler, kasten ›zd›raba yol açma, mülki-
yetin gasp› ya da yok edilmesi, yabanc› kuvvetlerde hizmete
zorlama, savaş esirlerinin adil yarg›lama hakk›n› ihlal, yasal
olmayan tehcir ya da nakil, esir alma, sivil kimselere ve hedef-
lere sald›rma, bar›ş gücü mensuplar›na ya da insanc›l yard›m
personeline sald›rma, aş›r› ölüm, sakatl›k ya da zarara yol aç-
ma, savunmas›z yerlere sald›rma, sald›r› d›ş› öldürme ve ya-
ralama, bayrak ve flamalar›n haks›z kullan›m›, yabanc› kuvvet
flama, sembol ve üniformas›n›n haks›z kullan›m›, Cenevre
Sözleşmesi’nde öngörülen ay›rt edici sembollerin yersiz kulla-
n›m›, kendi nüfusunu işgal alt›ndaki topraklara ya da işgal al-
t›ndaki topraklarda bulunan nüfusu başka yere nakletmek,
özel koruma alt›ndaki nesnelere sald›rma, sakat b›rakma, t›b-
bi ya da bilimsel deneye tabi tutma, haince öldürme ve yara-
lama vs gibi suçlar› kapsam› içine almaktad›r.190
Savaş suçlar› ile insanl›k aleyhine suçlar baz› hallerde iç
içe, bir arada bulunabilirler. Esasen bu iki tip suçun statüdeki
tan›mlamalar› aras›nda baz› benzerlikler vard›r. Ancak, savaş
suçlar›n›n mahiyetleri icab› savaş s›ras›nda işlenebilmesine
karş›l›k, insanl›k aleyhine suçun bar›ş zaman›nda da işlenme-
si mümkündür. Savaş suçunun mağdurlar› hem siviller, hem
de askerler olabileceği halde, insanl›k aleyhine suçlar›n kur-
banlar› sivillerdir. En sonunda, savaş suçlar›n›n mal aleyhine
işlenen baz› suçlardan meydana gelebilmesi mümkün olduğu
halde, insanl›k aleyhine suçun mal aleyhine işlenebileceği ta-
savvur edilemez.191
Uluslararas› hukukun bir diğer kategorisi olan Sald›r› Su-
çu veya Bar›şa Karş› Suçlar›n temel özelliklerinin, bir sald›r›
savaş› veya uluslararas› sözleşmelere, antlaşmalara veya gü-
190 Suçların ve unsurlarının tarifini içeren ‘Suçun Unsurları’ adlı metin için bkz:
www.un.org/law/icc/statute/elements/english/add2e_w.doc
191 Faruk Erem, İnsanlığa Karşı Cürümler (Genocide), Ankara, 1948, s. 9.
-141-
vencelere ayk›r› savaş› planlama, haz›rlama, başlatma ve sür-
dürme, ya da yukar›dakilerin herhangi birisinin gerçekleşmesi
için ortak plana veya komploya kat›lma192
B. ULUSLARARASI TEAMÜL VE SUÇLULARIN CEZA-
LANDIRILMASI
Uluslararas› hukukun bu şekilde belirlediği ve suç sayd›-
ğ› kurallar›n, doğrudan doğruya devletler taraf›ndan ihlâli du-
rumunda ortaya ç›kan ve cezaland›r›lmas› gereken eylemler,
ilk kez 2. Dünya Savaş› sonras›nda, 8 Ağustos 1945 tarihli
Londra Anlaşmas› ve Nürnberg Uluslararas› Askeri Mahkeme-
si Şart› ile söz konusu mahkemenin yarg› görev ve alan› ile ta-
n›mlanm›şt›r.193
Mevcut uluslararas› hukuka göre, ülkesinde soyk›r›m, sa-
vaş suçu ya da insanl›ğa karş› suç işlenen ya da vatandaşlar›
bu suçlar›n mağduru olan her devlet, failleri kovuşturup ceza-
land›rmaya hukuken yetkili ve mecburdur. Bu yetki hala geçer-
lidir ve as›ld›r. Nitekim, cezadan muafiyet (dokunulmazl›k) so-
rununu ele alan Birleşmiş Milletler, 26 Kas›m 1968’de suçlu-
lar›n cezai sorumluluklar›n› yeniden tan›mlayan ve bu suçlar-
da zamanaş›m›n› kald›ran bir karar metnini -İnsanl›ğa Karş›
İşlenen Savaş Suçlar›nda Zamanaş›m›n›n Uygulanamazl›ğ›
Üzerine Konvansiyonu- kabul etmiştir.194 “Geciken adaletin
adalet olmad›ğ›” genel kural›n› destekleyerek, nihai adalet için
üstü kapal› biçimde umut telkin ettiği bu konvansiyonun 1(b)
maddesi soyk›r›m suçunu, “işlendiği ülkenin iç hukuku bak›-
m›ndan bir ihlal oluşturmamas›” halinde dahi suç olarak kabul
etmektedir.195
Suçlular›n›n cezaland›r›lmas› için mahkeme kurmakta ya-
şanan gecikmeler ciddi sonuçlara yol açabilir. Örneğin, belirle-
yici deliller karart›labilir, ihlalciler kaçabilir, tan›klar korkutulabi-
lir vs. Soruşturma gittikçe daha çok masraf› gerektirir ve bu
192 Yücel Acer, a.g.e, s. 96.
193 Esat Arslan, “Soykırım Kavramı ve Uluslararası Statüye Kavuşturulan Suçlar”,
http://www.usakgundem.com/makale.php?id=211
194 G. A. Res. 239 (XXIII), 23 UN GAOR, Ek. (No.18) 40, U.N. Dok. A/7218 (1968).
195 Vahakn N. Dadrian, Ulusal ve Uluslararası Hukuk Sorunu Olarak Jenosid, Belge Ya-
yınları, 1995, İstanbul, s. 121.
-142-
yüksek harcamalar bunlar› kurmak yönündeki siyasi iradeyi
azaltabilir. Bu bak›mdan, gereken mekanizman›n biran önce
oluşturulmas› işin sağl›kl› yürütülmesi aç›s›ndan çok önemli-
dir. Nürnberg Askeri Mahkemesi Savc›s› Benjamin Ferencz’in,
‘Adaletsiz bar›ş, kanunsuz adalet ve belirli koşullar alt›nda ne-
yin adil ve hukuki olduğunu belirten bir mahkeme olmad›kça
anlaml› olamaz’ sözleri bu bak›mdan anlaml›d›r.196
Etnik temizlik gibi durumlarda, şiddet şiddeti davet eder
ve bir katliam bir sonrakinin akrabas›d›r. En az›ndan baz› ih-
lalcilerin adalet önüne ç›kar›lacağ› garantisi, bu gibi durumlar›
engellemede ve sorunun çözümüne yaklaşmakta yard›mc›
olur. Soyk›r›m suçlular›n›n gerçek sorumlular›n›n ortaya ç›kar-
t›lmalar› ve cezaland›r›lmalar›, bar›ş ve adaletin sağlanmas›
ve cezas›zl›ğa son verilmesinin yan› s›ra toplumlararas› kin ve
nefretin yat›şt›r›lmas›) ve potansiyel suçlar›n önüne geçilmesi
bak›m›ndan büyük önem arz etmektedir.
Soyk›r›m gibi bir suç işlenirken belirli bir ölçüde engellen-
mez ve daha sonra cezaland›r›lmaz ise, bu durumdan ç›kan
sonuç ikili bir anlam taş›r. Sadece kurban›n adalet anlay›ş› red-
dedilmiş olmakla kal›nmaz, daha da önemlisi, fail bu suçu ce-
za gerektirmeyen şartlara göre yeniden tan›mlamaya teşvik
edilmiş olur. Bunlar potansiyel failleri ilk suçu örnek alarak ken-
dilerini mazur göstermeye teşvik eden derslerle dolu olabilirler.
Ne var ki, bu tür inkarlardan kaynaklanan daha vahim bir tehli-
ke, kurban edilen insanlar içinden hayatta kalanlar›n, intikam
duygusu gibi daha farkl› yönlere eğilmesine sebep olabilir.
C. ERMENİLERİN SOYKIRIM SÖZLEŞMESİ KARŞI-
SINDAKİ DURUMU
Sözleşmenin 2.maddesin belirtilen, Sözleşme ile 4 grup
türünün korumaya al›nd›ğ›, bunlar›n ise milli, etnik, ›rki ve dini
gruplarla s›n›rl› olduğu görülüyor. Bu s›n›rlaman›n büyük öne-
mi bulunmaktad›r. Zira siyasi gruplar bunun içinde yer alma-
maktad›r. Bir ülke içindeki siyasi kar›ş›kl›kta, devletin veya si-
yasi gruplardan birinin bir diğerine karş› yapt›ğ› kitlesel öldür-
me eylemleri soyk›r›m kavram›na dahil olmamaktad›r. Normal-
de, Ermeniler etnik ve dini bir topluluk olduklar›ndan, sözleş-
196 The Nuremberg Trials 1945-1949, http://www.law.umkc.edu/faculty/projects/ftri-
als/nuremberg/nuremberg.htm.
-143-
menin koruma alan› içerisinde kalmakta ve bunlara karş› yap›-
lan toplu öldürmeler, diğer unsurlar olduğu taktirde, soyk›r›m
suçunu oluşturmaktad›r. Ancak, kurduklar› komitelerle silahl›
mücadeleyi girdiklerinden, bu koruman›n kapsam› d›ş›nda de-
ğerlendirilmeleri gerekmektedir. Bunlara karş› işlenen suçlar
olsa olsa, savaş suçlar› kapsam›nda değerlendirilebilir.
a. Ermeni Sorununun Hukuki Zemini
Konuya ilişkin hukuki çal›şmalar yok denecek kadar az.
Bu durumun çeşitli nedenleri var. Türklerin hukuka fazla ilgi
duymad›klar› biliniyor. Ermenilerin hukuku kasten ihmal etme-
lerinin nedeni, hukuki değerlendirmelerin, soyk›r›m iddialar›n›
güçlendirmekten ziyade zay›flatma olas›l›ğ›n›n daha yüksek
olmas›. Ermeni taraftar› yazarlar olaylara trajik bir boyut ka-
zand›rmak ve soyk›r›m suçlamas›n› kolayca yapabilmek için
subjektif tarihi yaklaş›m› yeğlemişlerdir. 1948’de oluşturulan
ve 1951’de yürürlüğe giren ‘Soyk›r›m Suçunun Önlenmesi ve
Cezaland›r›lmas›na Dair Sözleşme’nin (bundan böyle Sözleş-
me) 1990’lar›n ortas›na kadar ciddi biçimde kullan›lmamas›
veya kullanma f›rsat›n›n ç›kmam›ş olmas› nedeniyle gelişmiş
bir içtihad›n da bulunmamas›, hukuki yolun tercih edilmemesi-
nin bir başka nedeni olabilir. Nihayet, Sözleşme’nin kabulün-
den yaklaş›k 40 y›l öncesinin olaylar›na uygulanmas›ndaki
güçlükler de ortada. Sözleşme öncesi dönemde mevcut olma-
yan ve Sözleşme taraf›ndan oluşturulan ‘soyk›r›m’ dahil birçok
kavram›n, geriye dönük uygulanmas› hukukla bağdaşmad›-
ğ›ndan konu hukukçular›n ilgisini çekmemiş olabilir.197
b. Sözleşmeye Kadarki Hukuk Süreç
648 Westphalia devletler sistemine göre devlet egemen-
liği mutlak ilkeydi. İçişlerine kar›ş›lamazd›. Az›nl›klar devletle-
rin iç işiydi. Devletler ülke içinde vuku bulan olaylarda iç mev-
zuat› uyguluyorlard›. Uluslararas› suç kavram› yoktu. 1839
Tanzimat Ferman›’n› takiben Osmanl› az›nl›klar› uluslararas›
anlaşma ve antlaşmalara konu olmuştu. Bu istisnai bir durum-
du. Bir yandan çok kültürlü ve çok milletli Osmanl› İmparator-
luğu’nun Bat› Avrupa ulus-devletleriyle mücadelesinde zay›f
düşmesinin, öte yandan da Bat›’n›n Balkanlar’daki H›ristiyan
197 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-144-
az›nl›klar› desteklemeyi d›ş politikas›n›n bir unsuru haline ge-
tirmesinin sonucuydu.198
Ermeni tehciri 1915 y›l›n›n May›s ay›nda başlad›ğ›nda,
Osmanl› İmparatorluğu’na karş› savaşmakta olan İngiliz,
Frans›z ve Rus hükümetleri 24 May›s 1915’te yay›nlad›klar›
ortak bildiride “...Türkiye’nin insanl›ğa ve uygarl›ğa karş› işle-
mekte olduğu bu yeni suçlar› karş›s›nda, müttefik hükümetle-
rin, Osmanl› hükümeti mensuplar›n› ve katliama kat›lan me-
murlar›n› şahsen sorumlu tutacaklar›n› Bab-› Ali’ye alenen bil-
dirirler.” denmekteydi. Buna karş›l›k, Türk sempatizan› olmad›-
ğ› bilinen Amerikan D›ş İşleri Bakan› Robert Lansing’in “aske-
ri harekat bölgesinde olmas› halinde” Türk hükümetinin Erme-
nileri tehcire (deport) “az veya çok hakk› olduğu”nu söylediği
de bilinmektedir.
Öte yandan 1912-13 Balkan savaşlar› s›ras›nda 1907 La-
hey Kurallar›n› ihlal suretiyle işlenen savaş suçlar›n› araşt›ran
bir raporda, özellikle Türklerin baş›na gelen facialar karş›s›n-
da insanl›ğa karş› suçlardan söz edilmemesi manidard›r.199
1907 Lahey kurallar› bir ülkenin savaşta işlediği suçlarla
ilgiliydi. Kendi ülkesinde işlediği iddia edilen suçlara uygulan-
mas› öngörülmüyordu. Bar›ş Konferans›’nda Yunan D›şişleri
Bakan›’n›n yeni bir insanl›ğa karş› suç ihdas edilerek Ermeni
katliam›n›n yarg›lanmas› önerisine, Başkan W. Wilson’un ex
post facto hukuk olacağ› gerekçesiyle önceleri itiraz ettiği bili-
niyor. Amerika böyle bir suç oluşturulmas›na karş›yd›. Alman-
ya ile ilgili Versailles Antlaşmas›’nda bir uluslararas› mahkeme
kurulacağ› belirtildi. Bu, tarihte ilk kez vuku buluyordu. Ama
Hollanda kendisine s›ğ›nan Kayser II. Wilhelm’i iade etmedi-
ğinden yarg›lama gerçekleşemedi.200
10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr Antlaşmas›nda Os-
manl› İmparatorluğu, söz konusu suçlarla ilgili olarak, Türki-
198 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
199 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
200 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-145-
ye’de yap›lacak bir yarg›lamaya raz› olmuştur (m. 226). Mah-
kemeyi oluşturmak galiplere b›rak›l›yor; istenen kişilerin yaka-
lan›p mahkemeye teslimi taahhüt ediliyordu. Savaş sonunda
işgal alt›ndaki İstanbul’da kurulan Nemrut Mustafa divan-› har-
bi, Malta’ya götürülen san›klar›n, İngiliz Kraliyet savc›s›n›n ka-
n›tlar› yetersiz bulmas› sonucunda sal›verilmeleri, hep tarihçi-
ler taraf›ndan bilinen hususlar. Sevr yerine 24 Temmuz
1923’te Lozan Antlaşmas› geçti. Bunda 1 Ağustos 1914 ile 20
Kas›m 1922 aras›nda işlenen tüm suçlar›n aff› için bir bildiri de
yer ald›.201
Bilindiği gibi, soyk›r›m II. Dünya Savaş› s›ras›nda Nazi
Almanya’s›n›n ‘nihai çözüm’ ad› al-t›nda Yahudileri yok etme-
siyle gerçek boyutlar›na kavuştu. ‘Genocide’ sözcüğü bir Po-
lonya Yahudisi olan Raphael Lemkin taraf›ndan icat edildi.
Lemkin daha öğrenciyken, bir soyk›r›m sayd›ğ› Ermeni olayla-
r›na ilişkin san›klar›n yarg›lanmas›n› yak›ndan izlemişti. Lem-
kin’in soyk›r›m anlay›ş› çok genişti. Az›nl›klar›n siyasi, ekono-
mik, sosyal, kültürel, moral, fizik ve biyolojik olarak yok edilme-
sini kaps›yordu. Sonradan gelişen hukuk, her grubun değil,
sadece baz› gruplar›n ve sadece fizik ve biyolojik olarak yok
edilmesi amac›yla işlenen fiilleri soyk›r›m sayd›. Yani Lem-
kin’in tan›m›n› çok daraltt›.202
c. B.M. Genel Kurulu 96 (1) Say›l› Karar›
Soyk›r›m kavram›n›n yer ald›ğ› ilk hukuki nitelik taş›yan
belge, BM Genel Kurulu’nun 1946 Aral›k ay›nda, Nurnberg
Mahkemesi sonuçland›ktan k›sa bir süre sonra, yapt›ğ› ilk top-
lant›s›nda ald›ğ› 96 say›l› karard›. Bu karar›n amac›, sonuncu
paragraf›n da belirtildiği gibi, soyk›r›m konusunda ECO-
SOC’un bir y›l içinde bir sözleşme taslağ› haz›rlamas›n›n is-
tenmesiydi. Ancak bu arada, Genel Kurul soyk›r›mdan ne an-
lad›ğ›n› da aç›klad›.
Soyk›r›m, insan gruplar›n›n, grup olarak tümüne yaşama
hakk› tan›mamakt›. Bu, kişiye yaşama hakk› tan›mamaya ben-
zetildi. Yaşama hakk›na yap›lan bu at›f, bilahare insan hakla-
201 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
202 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-146-
r›yla soyk›r›m aras›nda bir bağ oluşturdu. Zira soyk›r›mda
esas olan kişilerin katledilmesiydi.203 Soyk›r›m›n, bu insan
gruplar›n›n insanl›ğa yapt›ğ› kültürel ve diğer katk›lar›n›n kay-
b›na yol açt›ğ› belirtildi. Böylece Lemkin’in önem verdiği kültü-
rel soyk›r›m kavram› k›smen metne girmiş oldu.
Soyk›r›ma tabi tutulan gruplar, ›rki, dini, milli ve etnik
gruplar olarak say›ld›. Böylece tüm insan gruplar›n›n soyk›r›-
ma uğrayabilecekleri kabul edilmiş oldu. Soyk›r›m, bir grubun
tümünün olduğu gibi, bir k›sm›n›n yok edilmesini de kapsad›.
Karar›n belki de en önemli yan›, soyk›r›m›n devletler hukuku-
na göre bir suç say›lmas›yd›.
Bu, bir ülke içinde işlenmiş olmas›n›n, devlet egemenliği
ilkesi çerçevesinde iç işleri olarak say›lmas›na ve uluslararas›
kovuşturmadan kurtulmas›na imkan vermemeyi amaçl›yordu.
Soyk›r›m suçunu işleyenlerin, özel veya kamu memuru ya da
devlet adam› olmas›na bak›lmadan cezaland›r›lmas› kabul
edildi.
Soyk›r›m›n gerekçesi ya da soyk›r›m yapan›n amac› ola-
rak, soyk›r›ma maruz gruplarla örtüşmek üzere, “dini, ›rki, siya-
si ve diğer nedenler” say›ld›. Bu aç›dan Nürnberg ilkeleri ara-
s›ndaki insanl›ğa karş› suç çerçevesinde yer alan 6 (c)’deki ta-
n›m “diğer nedenler”in ilavesiyle daha da genişletilmiş oldu.
Bu kararda, siyasi gruplar›n soyk›r›ma uğrayabileceği
hükmü, siyasi mücadele yapan, örneğin sol ideolojik amaçla
silaha başvuran veya bağ›ms›zl›k için mücadele eden grupla-
r›n içindeki sivillerin, k›smen dahi olsa, önemli say›da katledil-
mesi halinde soyk›r›m işlenmiş olacağ›n› gösteriyordu. Bu ha-
liyle Nürnberg ilkeleri içindeki insanl›ğa karş› suç kavram› he-
men tümüyle soyk›r›m say›lm›ş olmaktayd›. Ancak, bu karar
soyk›r›mla savaş aras›ndaki bağ› ortadan kald›r›yordu. Yani
soyk›r›m›n savaş s›ras›nda olduğu gibi bar›ş döneminde de iş-
lenebileceği kabul ediliyordu. Öte yandan, soyk›r›m, savaşan
ülkenin işgal ettiği yerlerde işlenebileceği gibi, o ülkenin kendi
s›n›rlan içinde de işlenebiliyordu.204
203 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
204 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-147-
 d. Kas›t Unsuru
Suç iki k›s›mdan oluşuyor. Birincisi zihni veya sübjektif
unsur ya da mens rea. Bu, suç fiilini işlemek niyeti, amac› ve
iradesi anlam›na geliyor. Diğeri suç fiilin bizzat kendisi, maddi
veya objektif unsur ya da actus reus. Sözleşme’nin 2.madde-
sinde zihni unsuru “yok etmek kast›yla” ibaresi temsil ediyor.
Bu iradeyle işlenen fiiller ise (a)’dan (e)’ye kadar say›l›yor.
Sözleşme’nin en önemli özelliklerinden biri, soyk›r›m su-
çunun oluşmas› için soyk›r›m fiillerinin ancak dört gruptan biri-
ni yok etme iradesiyle işlenmesi gereği. Grup olarak yok etme
iradesi ‘özel kas›t’ şeklinde olmak zorunda. Yani kuşkuya.
meydan b›rakmayacak, son derece belirgin biçimde ortaya
ç›kmal›.. Yok etme niyeti soyk›r›m fiillerini işleyen veya işlen-
mesini sağlayanlarca aç›kça beyan edilirse mesele kalm›yor.
Şayet böyle aç›k bir sözlü ve yaz›l› beyan yoksa, soyk›r›m›n
varl›ğ› tart›şmal› hale geliyor. Baz› hukukçular bu noktada fiil-
lerin sonucuna bakmak gerektiğini vurgularken, bu fiiller sonu-
cun da söz konusu gruba ilişkin ciddi say›da ölümün vuku bul-
muş olmas›n› yeterli say›yorlar.205
Soyk›r›m› kan›tlamak için yok etme iradesine ilişkin yaz›l›
ve sözlü aç›k kan›tlar bulunmamas› halinde, ciddi say›daki
ölümün d›ş›ndaki baz› unsurlar› da göze almak gerekiyor.
Soyk›r›m suçu çoğunlukla devletlerin ya da devlet gibi yayg›n
örgütlerin iradesiyle işlendiğinden, ‘özel kas›t’ şart›n›n yerine
gelmesi için suçun örgütlü bir güç taraf›ndan işlenmiş olup ol-
mad›ğ›na bak›l›yor. Soyk›r›m bir grup gibi çok say›da kişinin
yok edilmesi olduğundan, bu örgütlü gücün çok önceden bir
plan haz›rlay›p haz›rlamad›ğ› önemli. Ayr›ca bu örgütlü gücün
plan›n› örgütleyerek, eşgüdüm içinde, sistematik ve kitlesel bi-
çimde uygulamas› laz›m.
Soyk›r›m için gerekli yok etme iradesinin varl›ğ›n› ispat için,
soyk›r›m fiillerinin uygulan mas›ndan önceki döneme bak›p, bu
iradenin oluşmaya başlay›p başlamad›ğ›n› araşt›rmak gerekiyor.
205 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-148-
e. Saik Unsuru
Suçun amac› yan›nda bu amac›n nedeni de hayati önemi
haiz. Buna motif ya da saik deniyor. Nürnberg İlkeleri 6(c)’de
tan›mlanan insanl›ğa karş› suçlar›n “sivil halklara karş› siyasi,
›rki ve dini nedenlerle” işlenmesi öngörülüyordu[4]. 96 (1) sa-
y›l› kararda ise soyk›r›m›n “dini, ›rki, siyasi ve diğer herhangi
bir nedenle” işlenebileceği kaydediliyordu[5]. Bu haliyle soyk›-
r›m›n saiki insanl›ğa karş› suçun saikinden bile geniş tutul-
muştu. Bir başka ifadeyle, bir grupla mevcut dini veya siyasi
ya da akla gelebilecek herhangi bir ihtilaf nedeniyle (saik) ç›-
kabilecek bir silahl› mücadelede önemli say›da sivilin öldürül-
mesi hem soyk›r›m hem insanl›ğa karş› suç olabiliyordu.206
Soyk›r›m suçunu işlerken saikin kolektif veya bireysel ol-
ma niteliğini göz önüne almak gerekiyor. Bir birey suç işlerken
hedef grubun bir mensubunu sadece o gruba ait olduğu için
öldürmeyebilir. Paras›n› ve mal›n› almak, haset duymak, siya-
si ihtiras› olmak gibi saiklerle de hareket edebilir. Ancak soy-
k›r›m kolektif bir suç. Soyk›r›m›n örgütleyicileri ve planc›lar›n›n
›rkç› motifle hareket etmeleri, yani soyk›r›m motifine sahip ol-
malar› gerekli. Eğer bunlar gruba karş› ›rkç› nefretle değil de
başka saiklerle hareket ediyorlarsa, işledikleri suça soyk›r›m
denemiyor. Sonuç olarak, soyk›r›m suçunun başar›yla kovuş-
turulabilmesi için san›klar›n bir grubu grup olarak yok etmek
nedeniyle nefret duyduklar›n›n kan›tlanmas› gerekiyor. Soyk›-
r›m›n cezaland›r›lmas› bu tür suçlar› kaps›yor. Başka saiklerle
işlenen kolektif suçlar bunun d›ş›nda kal›yor. Bu bağlamda
klasik soyk›r›mlar Nazilerin Yahudi soyk›r›m› ile Rwanda soy-
k›r›m› oluyor.207 Sosyolojik ve psikolojik olarak, bir grubu grup
niteliği dolay›s›yla yok etme iradesi zaten sadece ›rkç›l›kta,
daha doğrusu ›rkç›l›ğ›n en yoğun en son aşamas›nda, ortaya
ç›k›yor.
Sözleşme’de soyk›r›m›n bir grubu grup olarak yok etmek
amac›yla s›n›rland›r›lmas›, başka amaçlarla sivil toplumlara
dönük mezalimi d›şar›da b›rak›yor. Bu boşluk Nürnberg İlkele-
206 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
207 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-149-
ri 6-c maddesinde yer alan insanl›ğa karş› suçlar›n tan›m›n›n
bu tür suçlar› kapsamas›yla gideriliyor. Bir yandan eski Yugos-
lavya Uluslararas› Mahkemesi diğer yandan Rwanda Ulusla-
raras› Mahkemesi statüleri, nihayet Uluslararas› Ceza Mahke-
mesi’nin Roma Statüsü’nde bulunan insanl›ğa karş› suçlar
maddeleri bu işlevi görüyor. Böylece soyk›r›m suçu, insanl›ğa
karş› suçlar›n mezalim kategorisinin içinden ç›kmakla birlikte,
onlardan ayr›l›yor ve suçlar hiyerarşisi içinde en yüksek veya
en aşağ› yeri al›yor.208
f. “K›smen Veya Tamamen” Yok Etmek
Sözleşmenin 2. maddesinde bir grubun, k›smen veya ta-
mamen, yok edilmesi amac›yla işlenen fiillere soyk›r›m deni-
yor. Yani bu fiillerin soyk›r›m› oluşturmas› için, bir grubun tü-
münü yok etmek gerekmiyor. Oysa bir grubu grup olarak yok
etme iradesini doğuran ›rkç› nefretin, grubun bir k›sm›n› yok
etmekle yetinmesi çelişkili görünüyor.209
Bir grubun siyasi emelleri nedeniyle siyasi grup olmas›, ay-
n› zamanda milli, dini, ›rki veya etnik grup olmas›n› etkilemez. Zi-
ra siyasi gruplar da diğer özellikleriyle, Ermeniler gibi, etnik, dini
grup veya diğer bir grup olarak da nitelendirile bilirler. Ancak si-
yasi grup olmak, o grubun maruz kald›ğ› olaylar›n, grup olmas›n-
dan değil de siyasi nedenlerden kaynakland›ğ›n› gösterir.210
Bir grubun siyasi ve silahl› faaliyette bulunduğu kan›tlan-
d›ğ› andan itibaren Sözleşme taraf›ndan soyk›r›ma karş› ko-
runmas› gereken gruplar içinde bulunmas›na imkan kalm›yor.
Ermeniler ad›na hareket eden parti ya da benzeri kuruluşlar›n,
ilk ad›mda kolektif haklar›n›n genişletilmesi anlam›na reform-
larla başlay›p, oradan otonomiye geçmek, sonra da bağ›ms›z-
l›ğ›n› gerçekleştirmek istediğini ve bu amaçla siyaset yapt›ğ›
ve terörizm de dahil silaha başvurduğunu yukar›da k›saca an-
latmaya çal›şt›k. Söylediğimiz gibi, bu yönleriyle Ermeniler
tehcir başlamadan önce siyasi bir grup oluşturuyorlard›.
208 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
209 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
210 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-150-
Kald› ki bir grubu grup olarak yok etme iradesinin ancak
o grup mensuplar›na karş› duyulan ›rkç› nefretin yoğunlaşma-
s› sonunda ortaya ç›kt›ğ›n› yukar›da soyk›r›ma ilişkin hukuku
anlat›rken gördük. Osmanl› İmparatorluğu’nda Ermenilere
karş› ›rkç› nefretin duyulmad›ğ› biliniyor. Asl›nda, Bat›’daki an-
ti-semitizm türü bir ›rkç› nefrete İslam ve Türk toplumlar›n›n ta-
rihinde hiç rastlanmam›şt›r. Örneğin, Almanya’da Yahudiler
bağ›ms›zl›k için mücadele etmediler; teröre başvurmad›lar;
toprak istemediler; Almanya’n›n savaş düşmanlar›yla işbirliği
yapmad›lar; Alman ordular›n› arkadan vurmad›lar, lojistik yol-
lar›n› kesmediler; nihayet terör örgütleriyle Alman sivilleri kat-
letmediler. Alman toplumuna tümüyle entegre olmuş, 40 No-
bel ödülünün 11’ini kazanm›ş, bar›şç›, uygar ve başar›l› bir
grup, başka hiçbir neden yokken, sadece grup olmas› nede-
niyle, önceden planlanarak, büyük bir örgütlenme sonucu sis-
tematik ve kitlesel biçimde yok edildi.211
g. Osmanl›-Ermeni Diyalogunda Yaklaş›m
Osmanl›’da böyle bir anti-Ermenizm hiç olmad›. Onlar›
aşağ›layan, insan alt› ›rk olduklar›n› ileri süren bir biyolojik
ak›m ve bunun tamamlay›c›s› sosyal Darwinizm bulunmuyor-
du. İslam’da H›ristiyanlar ‘ehli kitap’ say›ld›ğ›ndan, H›ristiyan-
lar›n Yahudilere yönelttikleri suçlamalar›n benzeri Müslüman-
larca H›ristiyanlara karş› hiç yap›lmad›. Doğa ve insan kay-
nakl› felaketlerde Ermenilerin veya diğer H›ristiyan gruplar gü-
nah keçisi olarak hiç kullan›lmad›lar. Tersine, Ermeniler ‘mil-
let-i sad›ka’ diye vas›fland›r›ld›lar. Kamu alan›nda da aktiftiler.
İçlerinde merkezi idarenin yüksek kademelerinde yer alan me-
murlar›n yan›nda, kaymakam, paşa, vali, büyükelçi, hatta d›-
şişleri bakan› olarak Türkiye’yi temsil eden çok say›da insan
vard›. Misyonerler taraf›ndan XIX. yüzy›l›n baş›ndan itibaren
aç›lan okullarda eğitildiklerinden, k›sa zamanda zenginleştiler
ve imparatorluğun ekonomisine hâkim oldular. Yahudiler gibi
baz› mesleklerden men edilmediler. Gettolarda yaşamaya
mahkum edilmediler. En müreffeh s›n›f› oluşturduklar› halde,
haset ve k›skançl›ktan ‘pogrom’lara maruz kalmad›lar.212 Bu
211 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
212 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-151-
şartlar alt›nda Ermenilerin grup olduklar›ndan dolay› ›rkç› nef-
retle yok edildikleri söylenemez. Bu durumda tehcirin ard›nda-
ki saikin saptanmas› önem kazan›yor. Bu saik Ermenilerin, Er-
meni olmalar›n›n d›ş›nda bir başka nedene, örneğin askeri ve
siyasi bir nedene dayan›yorsa, bu soyk›r›m kavram›na girmez.
Gündüz Aktan’a göre, Ermenilerin otonomi veya bağ›m-
s›zl›k için siyasi ve silahl› mücadele yapmas›, grup mensupla-
r›n›n gruba ait olduğu için öldürüldüğü tezini boşa ç›kar›p, teh-
cirin soyk›r›m olmad›ğ›n› kan›tlamaya yeterlidir Ancak siyasi
amaçla dahi olsa bir sivil halk›n sistematik ve kitlesel biçimde
öldürülmesi insanl›ğa karş› suç oluşturuyor. Kald› ki Ermeni
soyk›r›m tezi art›k Sözleşme’nin II.maddesi (c) f›kras›na da-
yand›r›l›yor. Buna göre, Osmanl›lar’ ›n Ermenileri aç›kça yok
etmekten çekindikleri için, tehcirden yararlan›p, Ermenilerin
yok olmalar›n› sağlayacak yaşam şartlar›n› onlara dayatt›kla-
r›; tehcir s›ras›nda sald›r›lardan koruma, güvenli ulaş›m sağla-
ma, g›da ve ilaç tedarik etme, tedavilerini yapma, bar›nak ihti-
yaçlar›n› karş›lama gibi görevlerini yerine getirmeyerek ölüm-
leri h›zland›rd›klar›; hatta Teşkilat-› Mahsusa’n›n ve hapisha-
nelerden serbest b›rak›lan canilerin katliamlar›n› bizzat örgüt-
ledikleri ileri sürülüyor. Unutmamak gerekir ki, doğrudan etkisi
olan öldürme gibi fiillerin yan›nda, devletin görevini ihmal ede-
rek ölümlere bilerek neden olmas› da soyk›r›m fiili say›labili-
yor.213
Yasan›n metninde, sevk s›ras›nda istirahatlar›n›n, can ve
mal güvenliklerinin temini; “göç ödeneği”nden g›dalar›n›n sağ-
lanmas›; iskan için gerekli arazi tahsisi, ihtiyaç sahiplerine hü-
kümetçe konut inşas›; çiftçilere tohumluk, alet-edevat dağ›t›l-
mas›; geride b›rakt›klar› değerlerin bedelinin kendilerine öden-
mesi; terk ettikleri gayr› menkullere başkalar›n›n yerleştirilme-
si halinde bunlar›n değerinin saptan›p sahiplerine verilmesi gi-
bi hususlar yer al›yor. Ayr›ca 10 Haziran 1915 tarihinde yay›n-
lanan talimatname ile de tehcire tabi tutulan Ermenilerin mal-
lar› koruma alt›na al›nd›. Gittikleri yerlere yerleşmelerini kolay-
laşt›rmak içinde nakdi ve ayni yard›mda bulunuldu. Sevk edi-
len Ermenilerin geride kalan taş›nmaz mallar› hükümetçe ken-
dileri nam›na müzayede ile sat›ld› ve kurulan komisyonca ken-
213 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-152-
dilerine ödendi. 25 Kas›m 1915 tarihinde Anadolu’daki vilayet-
lere gönderilen bir emirle tehcir geçici olarak durduruldu. Da-
ha sonra yap›lan tehcir mevzii kald›. Nihayet 1916 sonunda da
tehcire fiilen son verildi. Savaştan sonra Ermenilerin istedikle-
re yerlere dönmeleri için izin ç›kt›. Komisyonlarca h›fzedilen
veya sat›lan gayr› menkullerini geriye almalar› için kolayl›k
gösterildi. Tüm bu düzenlemeler bir soyk›r›m girişimine tezat
teşkil etmektedir.214
Tehcir uygulamas›yla ilgili olarak başkentle taşra teşkilat›
aras›nda cereyan eden yaz›şmalarda da Ermenileri yok etme
kast› kuşkusu yaratan hiçbir atfa rastlanm›yor. Tersine güven-
likli biçimde sevk edilmelerini sağlamak amac›yla karş›l›kl› ta-
leplerde bulunulduğu görülüyor. Bunlar aras›nda en ilginç olan
yaz›şmalardan bir bölümü Erzurum valiliğiyle Talat Paşa ara-
s›nda geçiyor. Rus s›n›r›nda olduğu için öncelik verilen bu böl-
ge Ermenilerinin tüm şahsi eşyalar›n› birlikte götürebilecekleri
bildiriliyor. Diyarbak›r, Harput, Sivas Ermenilerinin ihrac›na ge-
rek olmad›ğ› belirtiliyor ki, Rus tehlikesi orta Anadolu’ya yöne-
lince bu karar değiştiriliyor. Erzurum’dan sevk edilen 500 kişi-
lik bir gruba Erzincan ile Erzurum aras›nda “Kürtlerce” sald›r›l-
mas› üzerine, yol boyunca mevcut köy ve kasabalardan yap›-
lacak sald›r›lar›n şiddetle cezaland›r›lmas› Diyarbak›r, Elaziz
ve Bitlis’ten isteniyor. Dersim eşk›yas›n›n Erzurum’dan gelen
Ermenilere sald›rmalar› üzerine Elaziz valiliğine acil tedbir al-
mas› emrediliyor. Tehcir s›ras›nda Ermenilerin güvenliğinin
tam olarak korunamad›ğ›n› görüp sevki durdurduğu anlaş›lan
Erzurum valisine ertelemenin askeri nedenlerle mümkün ol-
mad›ğ› anlat›l›yor. Buna rağmen zaman zaman Erzurum’dan
göçün durdurulduğu görülüyor.215
Tüm bu tedbirlere rağmen sivil Ermenilerin tehcir s›ra-
s›nda öldüğüne kuşku yok. Bu ölümlerin, devletin asli görevini
bilerek ihmal etmesinden kaynaklanmad›ğ› aç›k. Doğu cephe-
sindeki 90,000 kişilik Osmanl› ordusu da Sar›kam›ş’ta dona-
rak öldü. İklim ve coğrafya şartlar›, Ermeni konvoylar›n› koru-
makla görevli askeri birliklerin yetersizliği, ihtiyac› karş›layacak
214 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
215 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-153-
g›da ve ilaç bulunmamas› ve salg›n hastal›klar . ölümlerin do-
ğal nedenlerini oluşturuyor.
Son günlerini yaşamakta olan bir devletin güçsüzlü-
ğü görev ihmali olarak nitelenemez.
h. Ermeni Tehciri İnsanl›ğa Karş› Suç Mudur?
Tehcir, Ermenilerin grup nitelikleriyle, yaşam şartlar›n›
yok olmalar›na yol açacak şekilde “kasten” zorlaşt›rmay›
amaçlamad›ğ›ndan, bir soyk›r›m değildir. Buna karş›l›k tehcir
edilen bir grubun verdiği kay›plar›, insanl›ğa karş› suç kavram›
içine sokmaya imkan var m›?
Yukar›da da belirtildiği üzere, Ermeni tehciri başlad›ğ›nda
İngiliz, Frans›z ve Rus hükümetleri “..Türkiye’nin insanl›ğa ve
uygarl›ğa karş› ...suçlar›”ndan söz ederek, ilgilileri sorumlu tu-
tacaklar›n› 24 May›s 1915’te bir ortak bildiriyle ilan etmişlerdi.
O tarihlerde insanl›ğa karş› suç kavram› bir deyişten ibaretti ve
henüz hukuki bir kavram olarak kabul edilmemişti. Bu neden-
le Ermeni tehciri ile insanl›ğa karş› suç aras›nda bu bildiri va-
s›tas›yla bir ilişki kurmak mümkün olamaz.216
İnsanl›ğa karş› suç kavram› uluslararas› düzeyde ilk kez
3. sayfada da belirtildiği gibi, (1946) Nürnberg İlkeleri 6 (c)’de
yer ald›. Bu suçun savaş s›ras›nda işlenmesi öngörülüyordu.
Herhangi bir sivil toplumun, siyasi, ›rki veya dini nedenlerle
mezalime tabi tutulmas›; (mensuplar›n›n) katledilmesi, yok
edilmesi, göçe zorlanmas› vb fiilleri içeriyordu.
1948 y›l›nda kabul edilen soyk›r›ma ilişkin Sözleşmenin
2.maddesindeki soyk›r›m suçu tan›m›, Nürnberg İlkeleri içinde
yer alan bu insanl›ğa karş› suç kavram›ndan üretildi. Böylece
soyk›r›m, insanl›ğa karş› suçlar›n d›ş›na ç›kar›l›nca, geriye
Uluslararas› Ceza Mahkemesi (Roma) Statüsü’nün 7.madde-
sindeki insanl›ğa karş› modern suç tan›m› kald›. Buna göre,
İnsanl›ğa karş› suçlar›n Nürnberg İlkeleri’nde öngörülen
savaş s›ras›nda işlenmesi şart› terk edildi.
Bu suçlar›n işleneceği gruplar say›lmad›. Herhangi bir si-
vil topluluğa karş› işlenebileceği kabul edildi.
216 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-154-
7.maddenin girişinde insanl›ğa karş› suçlar›n “siyasi, ›rki
veya dini” gibi nedenlerle işlenmesine ise değinilmedi. Bu su-
çun oluşmas› için nedenlerin zikredilmemesi, hangi nedenle
olursa olsun, öngörülen fiillerin işlenmiş olmas›n›n yeterli oldu-
ğunu gösterir.
Buna karş›l›k, 7.maddede, öngörülen filin insanl›ğa karş›
suç say›labilmesi için aranan tek şart, söz konusu fiillerin bir
sivil topluluğa karş› yap›lan “yayg›n ve sistematik bir sald›r›n›n
parças› olarak ve sald›r› amac›n› bilerek” işlenmesine bağlan-
d›. Yani 7.maddede a’dan k’ya kadar say›lan 11 fiilin tek baş›-
na işlenmesi halinde insanl›ğa karş› suç oluşturmayacağ› be-
nimsendi.
Bir topluluğa karş› siyasi, ›rki milli, etnik, kültürel; dini ve
cinsi nedenlerle yap›lan mezalim, insanl›ğa karş› suçun genel
saiki olarak değil de, 11 fiilden biri olarak say›ld›.
Bu aç›klamadan, her ikisi de uluslararas› suç olan ve do-
lay›s›yla uluslararas› yarg›ya tabi tutulan soyk›r›m ile insanl›ğa
karş› suç aras›ndaki farklar kendiliğinden ortaya ç›k›yor. Söz-
leşme’nin 2.maddesinin giriş bölümündeki soyk›r›m tan›m›yla
k›yasland›ğ›nda,
Soyk›r›m›n milli, ›rki, etnik ve dini olmak üzere sadece
dört gruba karş› işlenmesi mümkün. Siyasi gruplara karş› işle-
nen fiiller soyk›r›m içine girmiyor. Buna karş›l›k insanl›ğa kar-
ş› suçlar her gruba karş› işlenebiliyor.
Soyk›r›mda bir grubu yok etme kast›yla baz› fiillerin işlen-
mesi gerekiyor. İnsanl›ğa karş› suçun oluşmas› için yok etme
iradesi aranm›yor. Gruba karş› “yayg›n ve sistematik sald›r›”
yeterli görülüyor.
Soyk›r›mda fiillerin saiki, bir grubu, grup niteliğiyle, yok et-
me şeklinde ortaya ç›k›yorken ve bu ancak o gruba karş› ›rkç›
nefretin varl›ğ› halinde geçerliyken, Roma Statüsü 7. madde-
sinin giriş bölümünde, insanl›ğa karş› suç için herhangi bir ge-
nel saik aranm›yor.
Bu şartlar alt›nda, bir siyasi grup da olsa, Ermenilere kar-
ş›, ›rkç› nefretle yok etme kast› olmadan yap›lan tehcir sonun-
da önemli say›da Ermeni’nin ölmüş olmas›n›, insanl›ğa karş›
suç kavram›na sokmak için 7. maddede say›lan öldürme (a),
-155-
katliam (b), tehcir (d), mezalim (h) gibi fiilleri kullanmaya kalk›-
şanlar olabilir.
İnsanl›ğa karş› suçun oluşmas›n›n temel şart›, belli fiille-
rin, bir sivil nüfusa karş› “yayg›n ve sistematik bir sald›r›n›n
parças›” olarak işlenmesidir. Bu nedenle böyle bir sald›r›n›n
niteliğini iyi tan›mlamak gerekiyor. Şayet bir sivil nüfusa karş›
aç›k bir askeri sald›r› varsa ayr›ca bir kan›ta ihtiyaç yok. Ama
sald›r› şart›n›n yerine gelmesi için askeri nitelikte bir sald›r› ol-
mas› icap etmiyor. Bir sivil topluluğa karş›, 7.maddede say›lan
fiillerin çoğunun, birlikte ve yoğun biçimde işlenmesi gereki-
yor. Böyle bir sald›r›n›n, devlet veya yayg›n bir örgütlenme ta-
raf›ndan aktif biçimde geliştirilmesi, sevk ve teşvik edilmesi
şart› da aran›yor.217
Ermeni tehcirinde yine zorla göç ettirme var. Ancak göçe
zorlama sivil nüfusa sald›r› şeklinde olmad›ğ›ndan, yerleşim
birimlerinden sökülüp at›lmalar› için öldürülenler, yaralananlar,
›rz›na geçilenler, katledilenler, ateş alt›nda tutulanlar, aç b›ra-
k›lanlar hemen hiç yok. İkinci olarak, tehcire tabi tutulanlar, ül-
ke d›ş›na at›lm›yorlar. Ülkenin bir başka yerine götürülüyorlar.
Bu nedenle yeni yerleşim yerlerinde yeni hayatlar›na uyum
sağlamak için baz› nakdi ve ayni imkanlardan yararlan›yorlar.
Denebilir ki tehcir başlad›ktan sonra, günün şartlar› dolay›s›y-
la yine de ölümler vuku buluyor. Bu doğru. Buna rağmen teh-
cir, birçok önlem al›nd›ğ›ndan, etnik temizliğe oranla çok daha
az ölümle sonuçlan›yor. Tehcirle’ göçenler yanlar›na çok daha
fazla kişisel eşya ve menkul değerler alabiliyorlar. At ve araba
gibi taş›t vas›talar›ndan yararlanabiliyorlar. Geriye b›rakt›klar›
büyük ölçüde yağmadan kurtuluyor. Kültürel değerleri tahrip
edilmiyor.218
Gündüz Aktan ayd›nlat›c› makalesinde sonuç olarak şun-
lar› da paylaşmaktad›r:
1.Ermeniler, Osmanl› İmparatorluğu’nun topraklar› üze-
rinde önce otonomi, sonra bağ›ms›z devlet kurmak için siyasi
ve silahl› faaliyetlerde bulunduklar›ndan siyasi grup niteliğin-
217 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
218 Gündüz AKTAN, Ermeni Sorununun Hukuksal Boyutu, Devletler Hukukuna göre
Ermeni Sorunu
-156-
dedir. Bu nedenle Sözleşme 2. maddesi taraf›ndan korunan
dört grup aras›na girmemektedirler.
2. Osmanl›larda Nazilerin Yahudilere karş› duyduğu anti-
semitizme benzer bir anti- Ermenizm, bir başka deyişle Erme-
nilere karş› ›rkç› bir nefret bulunmad›ğ›ndan tehcir, Ermenile-
ri, grup olarak yok etme saikiyle yap›lmam›şt›r.
3. Osmanl› Hükümeti’nde, Sözleşme 2. maddede aranan
Ermenileri yok etme kast› bulunmamaktad›r. Yok etme niyeti-
ni kan›tlayacak yaz›l› ve sözlü belgeler olmad›ğ› gibi, tüm bel-
geler tam tersine Ermenilerin korunmas›n› ve rahatça iskan
edilmelerini öngörmektedir. Ölen Ermenilerin say›s›, soyk›r›-
m›n mevcudiyetini ispattan çok uzakt›r. Ermeni ölümlerinin
önemli bir bölümü tehcir d›ş› nedenlerden kaynaklanm›şt›r.
Ayn› nedenlerle bölgede vuku bulan Türk sivil ölümleri çok da-
ha yüksektir. Bu aç›dan tehcir, Sözleşme 2 (e) anlam›nda, giz-
li ya da dolayl› bir soyk›r›m değildir.
4. Katolik ve Protestan Ermenilerle, İstanbul, Ayd›n (İzmir
dahil) ve Kütahya Ermenilerinin tehcire tabi tutulmamas›, Os-
manl›lar›n gücünün yetersizliğinden ziyade, diğer bölgelerdeki
Gregoryan Ermenilerin Ruslar›n dindaş› olarak ve Rus ordula-
r›n›n ilerleme hatt› üzerinde bulunmalar› dolay›s›yla tehcir edil-
diğini göstermekle, olay›n askeri nedenini teyit etmektedir.
5. Bu koşullarda Sözleşme’ye göre soyk›r›m olmayan teh-
cirin ard›ndaki askeri gerekçeler de göz önüne al›nd›ğ›nda,
hukuken insanl›ğa karş› suç kategorisine girdiği de savunula-
maz. Zira tehcir s›ras›nda, Roma Statüsü 7.maddede aranan
şartlar yerine gelmemiştir. Yani Ermeni nüfusa karş›, devletin
bir plan› çerçevesinde “yayg›n ve sistematik bir sald›r›n›n par-
ças› olarak”, insanl›ğa karş› suç oluşturan fiillerin çoğunun bir-
likte işlendiği bir durum ortaya ç›kmam›şt›r. Tehcir, etnik te-
mizlikten farkl› olarak, Ermenilerin şiddetle yerinden at›lmas›-
n› amaçlamam›şt›r. Ermenilere karş› dini veya başka bir ,ne-
denle mezalim yap›lmas› söz konusu olmam›şt›r. Tehcir aske-
ri güvenlik nedenleriyle yap›lm›şt›r.
6. Ermenilerin işgalci Rus ordular›yla birleşerek, Balkan
Savaşlar›ndaki gibi bölgede çoğunlukta olan Türk ve Müslü-
manlar›n soyk›r›m boyutunda bir etnik temizlik yapmalar›n› en-
gellemeyi amaçlam›şt›r. Bölgedeki çeteler, devletin olmayan
-157-
sald›r› kast›n› bilmelerine de imkan bulunmad›ğ›ndan, kendi
özel amaçlar›yla göç halindeki Ermenilere sald›rm›ş, öldürmüş
ve mallar›n› yağmalam›şlard›r. Üç cephede çarp›şan Osmanl›
elindeki s›n›rl› jandarma güçleriyle bazen Ermenilerin hepsini
etkin biçimde koruyamam›şt›r. Benzer iklim, coğrafya, g›das›z-
l›k, ilaçs›zl›k ve hastal›k şartlar› nedenleriyle, göçe zorlanan si-
vil Türklerin ölümlerinin Ermenilerden fazla olmas› da, tehcir-
de dolayl› yoldan yok etme amac› bulunmad›ğ›n› göstermek-
tedir.
7. Nihayet göç ettirilenlere karş› göç ettirenlerde bir ac›-
ma duygusu, istenmeyen olaylara karş› bir pişmanl›k ve sal-
d›rganlara karş› k›zg›nl›k doğmuştur. Adi suç kategorisine gi-
ren soygun ve öldürme san›klar› savaş sonunda önce yarg›-
lanm›ş ve çoğu idam edilmiştir.
D. 1948 TARİHLİ BM SOYKIRIM SÖZLEŞMESİ AÇI-
SINDAN ERMENİ İDDİALARI
Konuyu soyk›r›m sözleşmesi aç›s›ndan yorumlad›ğ›m›z-
da, tarihteki baz› olaylara değinmeden geçilemeyecektir. Soy-
k›r›m gibi vahim bir insanl›k suçunun işlenebilmesi için o mille-
tin tarihinde bu suça yatk›nl›k gerekir. Bir fert için suça eğilim-
lilik nas›l bir özellik ise, toplumlar için de öyledir. Türk tarihi in-
celendiğinde soyk›r›ma ve asimilasyona rastlanamaz.
Osmanl›n›n yay›ld›ğ› coğrafyay› hat›rlad›ğ›n›zda Osman-
l›n›n; Avrupa’da Viyana önlerine kadar; Afrikâ’da, Akdeniz’e
sahil tüm Kuzey Afrika’y›; Ortadoğu’nun tamam›n› ve Arap ya-
r›madas›n› uzun y›llar yönetimi alt›nda tuttuğu görülür. Bu sü-
re asgari 200-400 y›l aras›d›r. Bu coğrafyadaki, hangi halk›n
yok edildiği söylenebilir?
Türk devlet geleneğinde adalet vard›r, kültürlerin yaşat›l-
mas› vard›r ancak, katliam ya da soyk›r›m yoktur. Bu konu.
Justin Mc Carthy’nin “Ölüm ve Sürgün” isimli kitab›nda aç›kça
ortaya konulmaktad›r. Bu kitapta, Balkan ve Kafkas halklar›n›n
ölümden kurtulmak için Osmanl› yönetimine nas›l s›ğ›nd›klar›-
n› görürüz.
1915 y›l›nda “Sözde Ermeni Soyk›r›m›”n›n yap›ld›ğ›n› id-
dia edenler, 1930’lu y›llardan itibaren Polonya ve Almanya kö-
kenli Musevilerin Türkiye’ye s›ğ›nd›klar›n› bilmiyorlar m›? Söz-
de Ermeni soyk›r›m›ndan 20-25 y›l gibi k›sa bir süre geçmiş
-158-
iken, soyk›r›m yapt›ğ› iddia edilen bir milleti kurtar›c› olarak gö-
renler, neden Türkiye’yi tercih etmişlerdir acaba?
Bugünkü insan haklar› normlar›n› ihtiva eden 1478 tarihli
Ferman› ile ülkesi insan›na, sahip olduğu tüm değerleri yaşa-
ma, yaşatma ve yeni nesillere nakletme imkan› veren Osman-
l› Padişah› Fatih’ten yaklaş›k 550 y›l sonra Balkanlardaki soy-
k›r›m ve asimilasyonlar› hat›rlayal›m. Bu ferman ile dili, dini, ki-
lisesi, okulu vs. güvence alt›na al›nan Balkan milletleri; homo-
jen toplumlar oluşturma ad›na 21. Yüzy›la girildiği bir dönem-
de Boşnaklar›, Arnavut as›ll› Müslümanlar›, Makedonlar› ve
Bulgaristan Türklerini yurtlar›ndan söküp atm›şlard›r. Bugün
Türkiye’yi soyk›r›m ile suçlayanlar, aylarca süren katliamlar›
görmezlikten gelmiş, ›rz›na geçilen her yaştaki kad›n›n ferya-
d›na kulaklar›n› t›kam›şt›r.
Balkan halklar› ile, Bat›l› kimyasal silah üreticilerinden te-
min ettiği hardal gaz› ile soyk›r›ma kalk›şan Saddam’›n elin-
den kaçan Irak halk›, yine Türkiye’ye s›ğ›nm›şt›r. Türk insan›
s›n›rl› imkanlar›na rağmen, ekmeğini paylaşm›ş, mazlum halk-
lara tarihin her döneminde kucak açm›şt›r. Türk insan›n›n, Os-
manl›n›n ve Türkiye Cumhuriyeti’nin diğer milletlere ve devlet-
lere örnek olacak temiz sicili budur.
Prof. Justin McCarthy de ABD Temsilciler Meclisinde
yapt›ğ› Savunma Bilgilendirme konuşmas›nda, I. Dünya Sava-
ş›’nda Türklerin de büyük ac›lar yaşad›ğ›n› ancak bu ac›lar›
yüreğinde saklamay› tercih ettiğini şu sözlerle ifade etmiştir:
“... Savaşlarda her şeylerini kaybedenlerin ak›llar›nda in-
tikam duygusu yer etmiştir. Yeni Türkiye Cumhuriyetini bu
duygular›n yönetmesi halinde, çok daha fazla ölüm olay› yaşa-
nacakt›. Mustafa Kemal Atatürk hükümeti bu nedenle geçmiş-
teki kay›plar› görmezden gelen ve eski düşmanlarla bar›ş im-
zalayan bir politika ortaya koymuştur. Türk hükümeti, Ermeni-
lere ve diğerlerine karş› Türk davas›nda bask› yap›lmas›n›n
eski nefretleri canland›racağ›n› ve savaşa davetiye ç›karaca-
ğ›n› hissetmiştir.
Bu yüzden Türkler dertleri ile ilgili hiçbir şey söylememişler-
dir. Bu, o dönem için al›nabilecek en doğru karard›. Hiç kimse-
nin Türkler ad›na konuşmamas› ise bu noktadaki olumsuz so-
nucu oluşturmuştur... Yapmad›klar›na inand›klar› bir şeyden do-
lay› haks›z yere eleştirilen Türklerin ne düşünmesi gerekiyor...”
-159-
 E. SON DÖNEMDE SOYKIRIM DAVALARI
Fazla bir zaman geçmeyen iki konuda verilen kararlar
dünya gündeminde ilginç tart›şmalara yol açt›. Bosna ve Dar-
fur konular›nda verilen kararlar asl›nda işleyişin nas›l olduğu-
nu gösterir bir durumdur. Soyk›r›m›n olup olmad›ğ› art›k önem
arzetmezken Lahey’deki mahkemenin karar› bunu belirleye-
cek. İşte bu traji komik işleyiş Bosna’daki soyk›r›m›, “soyk›r›m”
olarak değil “insanl›ğa karş› suç” olarak nitelendirdi. Şimdi
bunlardan hareket edecek olunursa bu işleyişin Ermeni soru-
nu konusunda sağl›kl› bir karar vermesi uzak gibi görünüyor.
Son somut soyk›r›m örneği olarak Bosna’y› ele al›yoruz.
Yugoslavya’n›n çekirdeğini oluşturan Bosna-Hersek, 1990’la-
ra kadar Ortodoks S›rplar›, Romalar›, İslav Müslümanlar›, Ka-
tolik H›rvatlar› ve Yahudileri bar›nd›ran çok-kültürlü ve çok-
dinli bir bölge idi. İkinci Dünya Savaş› partizan lideri Mareşal
Tito’n›n vefaat›ndan sonra milliyetçilik, onun kurduğu çok-kül-
türlü Yugoslavya’y› parçalayacakt›. S›rbistan, 1991’de bağ›m-
s›zl›ğ›n› ilan ettikten sonra H›rvatistan ile savaşa sürüklendi ve
Bosna iki ateş aras›nda kald›. Hemen belirtmeli ki söz konusu
döneme dek Bosna’da yaşayan insanlar etnik ve dinî tan›mla-
malardan çok kendilerini ‘Bosnal›’ olarak görüyorlard›, ki bu
son derece doğal bir olayd›. S›rplar, H›rvatlar ve Müslümanlar
ayn› dili (Serbo-Croatian) konuşurlar, hem de dinlerine olduk-
ça laik ve tahammüllü şekilde salik oluyorlard›.219 S›rp-H›rvat
cenderesi aras›nda, son çare olarak Bosna-Hersek Nisan
1992’de bağ›ms›zl›ğ›n› ilan etti. Fakat güçsüz olan yeni cum-
huriyet, S›rp ordusuna karş› mukavemet gösteremedi.
1992’nin yaz aylar›nda Bosna’n›n dörtte üçü S›rplar’›n eline
geçtikten sonra Bosna jenosidi gerçekleşti.
S›rp ordusu, general Ratko Mladiç_ ve aş›r› milliyetçi lider
Radovan Karadiç’in emri üzerine yüzlerce Müslüman köyünde
kitlesel katliamlar, toplu tecavüzler ve işkenceler icra etti, bin-
lerce Bosnal› Müslüman’› yurtlar›ndan sürüp soyk›r›m uygula-
d›.220 Ayn› zamanda S›rp ordusu dünyaya Nazi dönemine ha-
219 Michael A. Sells, The Bridge Betrayed; Religion and Genocide in Bosnia (Los An-
geles, 1998), s.8.
220 Norman Cigar, Genocide in Bosnia; The Policy of “Ethnic Cleansing” in Eastern
Europe (Texas, 1995)
-160-
t›rlatan, Trnopolje, Rodo, Potoari, Suica ve Omarska gibi top-
lama kamplar› açt› ve binlerce insana işkence edildi.221 Bos-
na’da Müslümanlar’›n yokedilmesi geniş çapl› ve sistematik bir
jenosid politikas›n›n neticesiydi. Gerek H›rvat ›rkç› komando-
lar›n›n işlediği insanl›k suçlar›, gerek S›rp yönetiminin uygula-
maya geçirdiği etkin soyk›r›m politikas›, sadece Bosna Müslü-
manlar’›n› değil, Bosna çok-kültürlülüğünü bir bütün olarak he-
def alm›şt›. Olgun erkeklerin toplan›ld›ktan sonra kitlesel şekil-
de kurşunlan›p toplu mezarlara gömülmeleri, Müslüman ka-
d›nlar›na spor salonlar›nda, k›şlalarda ve kendi evlerinde ya-
p›lan toplu tecavüzler ve bir milyon Bosnal› Müslüman’›n göçe
zorlanmas› bu jenosidin insanî içyüzüdür.222 Ayn› zamanda
Saraybosna’daki Doğubilim Enstitüsü’nün (17 May›s 1992) ve
Millî Kütüphane’nin yak›lmas› (28 Ağustos 1992), Poitelj’in an-
tik çarş›s›n›n (23 ağustos 1993) ve Mostar’daki antik Osmanl›
köprüsünün tahrip edilmesi (9 Kas›m 1993) yan›s›ra binlerce
cami ve medresenin dinamitlenip yerle bir edilmesi, kültürel
soyk›r›md›; özellikle Saraybosna Millî Kütüphane’deki paha
biçilmez milyonlarca kitap, antik manüskript ve benzeri değer-
li edebî eserlerin yak›lmas› çok-kültürlü Bosna-Hersek’in sonu
anlam›na geldi.223
Bosna jenosidinin iki önemli özelliğine değinmek bu soy-
k›r›m› anlamak için gereklidir: Kristoslavizm ideolojisi ve Ba-
t›’n›n müdahele girişimlerinin tamamen boşa ç›kmas›. Kristos-
lavizm, H›ristiyan taassubun İslav ›rkç›l›ğ›yla birleştiği ideoloji-
dir. Bu hoşgörüsüz düşünce çerçevesinde Bosnal› Müslüman-
lar, ›rk›na ihanet etmiş düşmanlar olarak simgelenmektediler.
S›rp ortodoks kilisesi çoğunlukla bu düşmanl›ğ› desteklerken,
Bosna’daki İslâm’›n özgün ve laik yap›s›n› göz ard› ederek
Bosnal› Müslümanlar› “şeriatç›”, “ahlaks›z” ve “medeniyet düş-
manlar›” addetti.224 Bolca önyarg›, haks›z itham ve cehalet
221 Helsinki Watch, War Crimes in Bosnia-Hercegovina (New York, 1994), bölüm 2,
s.133 vd.
222 Kitlesel katliamlar için bkz.: Cigar, Genocide in Bosnia [n.66], s.72-98; toplu teca-
vüz vakaları için bkz.: Sells, The Bridge Betrayed [n.65], s.21-24 ve Beverly Allen, Ra-
pe Warfare: Th. Hidden Genocide in Bosnia-Herzegovina and Croatia (Minneapolis,
1996).
223 Sells, The Bridge Betrayed [n.65], s.149-52.
224 Cigar, Genocide in Bosnia [n.66], s.78.
-161-
içeren bu oryantalist bak›ş aç›s›, S›rp (ve H›rvat) ›rkç›l›ğ›n›n
düşünsel altyap›s›n› oluşturabildi. Birçok S›rp ‘ayd›n’ ve aka-
demisyen, İslâm’›n “totaliter” bir din olduğunu iddia ederek,
Avrupaî değerlerin muhafazas› uğruna Bosna’da bununla mü-
cadele edilmesini elzem görüyorlard›.225 Bu stereotip ve ›rkç›
yaklaş›mdan yola ç›kan S›rp ordusu ve özel timler, bireylerden
ziyade soyut (ve farazi) bir tehdidi ve etnik-dinsel bir kimliği yo-
ketmeye çal›şt›lar. Bir yazar›n fark ettiği gibi, “katliamlarda top-
lumun inanc›, değeri ve kurumlar› (din gibi) büyük bir pervas›z-
l›kla basit birer araç olarak kullan›l›yordu”.226 Dolay›s›yla Bos-
na-Hersek jenosidinin ideolojik bir soyk›r›m olduğu kuşkusuz.
İkinci ay›rt edici özellik, Bat›’n›n (özellikle NATO, AB ve
BM) bu jenoside tan›k olduktan sonra soyk›r›m olgusunu ras-
yonalize ve örtbas etmeleriydi. Örneğin sözkonusu dönemde
ABD cumhurbaşkan› olan Clinton, 1992’de “kas›tl› ve sistema-
tik temizleme” (deliberate and systematic extermination), söz-
lerini kullan›rken, soyk›r›m› k›namas› gittikçe azald› ve
1993’de “çat›şma”dan (conflict) bahsetti ve tavr›n› nihayet vur-
dumduymazl›k ve ilgisizlikle sonuçlad›.227 Keza 1992 y›l›nda
Kanadal› ve İngiliz BM yetkilileri Saraybosna yak›nlar›ndaki
Vogo__a tecavüz kamp›nda Mladi_’le görüştüklerinde, gözle-
rinin önünde gerçekleşen toplu tecavüzlere karş› hiçbir tav›r
tak›nmad›lar.228 Bosna başbakan yard›mc›s› Dr. Hakija Turaj-
li_, Ocak 1993’de BM’in bir Frans›z bölüğü taraf›ndan Saray-
bosna’ya getirilince, S›rp yol kontrolünde arabadan al›n›r ve
BM mensubu askerlerin önünde kurşunlan›r. Fransa’ya dön-
dükten sonra da bu askerlere “kahramanl›k” münasebetiyle
şeref nişanlar› verilir.229 Bat› kifayetsizliği 1995 yaz›nda zirve-
ye ulaş›r: binlerce endişeli Müslüman’›n hapsedildiği Srebreni-
225 Darko Tanaskovi_, “Religion and Human Rights in the Contemporary Balkans”,
The Mediterranean Review, sayı: Kış 1995, s.81-96.
226 H. Nedim Şahhüseyinoğlu, Yakın Tarihimizde Kitlesel Katliamlar (Ankara, 1999), s.12.
227 Andrew Sullivan, Accomplices to Genocide (Washington, 1995), s.14; Sells, The
Bridge Betrayed [n.65], s.126-27.
228 Görgü tanıklarına göre Kanadalı BM askerleri bizzat tecavüz mağduru Müslüman
kadınlarını ‘ziyaret’ etmişler, bkz.: Roy Gutman, “Witnesses Claim UN Forces Visited
Serb-Run Brothel”, New York Newsday, 1 Kasım 1993.
229 David Rieff, Slaughterhouse: Bosnia and the Failure of the West (New York, 1995),
s.150-51.
-162-
ca kenti haftalarca Hollandal› BM yetkililerince muhafaza edil-
dikten sonra Temmuz 1995’de S›rp ordusuna teslim edilir ve
bir hafta içinde mevcut bütün erkekler katledilir ve kad›nlar
sürgün edilir.230 Ayr›ca günümüze dek önemli jenosid failleri
hâlâ serbestlerdir. Bu örnekler Bat›l› uluslararas› (askeri) mer-
cilerin ve ülkelerin basiretsiz ve duyars›z tutumlar›n›n nas›l bir
soyk›r›m icraat›n›n kolaylaşt›rd›ğ›na ›ş›k tutmaktad›rlar. Böyle
Bosna jenosidi, yak›n tarihimizde gerçekleşmiş bir soyk›r›m
olarak ideolojik ve kültürel bir soyk›r›m niteliğinde idi.
Lahey’in S›rbistan ve Darfur kararlar›, uluslararas› huku-
kun bir devleti soyk›r›mdan sorumlu tutmas›n› neredeyse im-
kâns›z hale getirdi. Bu haks›zl›k, devletlerin soyk›r›m suçuna
vereceği yan›tlarla giderilebilir. Soyk›r›m karş›t› uluslararas›
hukukun bugün bir gücü var m›? Yoksa, siyasi ve söylemsel
anlamda güçlü bir silah olan soyk›r›m›n mahkemede kan›tlan-
mas› neredeyse imkâns›z m›? Bu önemli sorular, bu hafta al-
d›ğ› iki hukuki karar nedeniyle Lahey’in baş›na bela oldu.
Uluslararas› Adalet Divan›, bir karar›nda S›rbistan’› Bosna-
Hersek’te 1990’lar›n baş›nda yaşanan olaylarda soyk›r›mdan
sorumlu tutmaya yetecek kan›t bulamad›. Diğerindeyse, Su-
dan’›n Darfur bölgesindeki mezalimi soyk›r›m diye nitelemek-
ten kaç›nd›.231
Lahey bu karar›yla, herhangi bir devleti soyk›r›mdan so-
rumlu bulmay› neredeyse imkâns›zlaşt›rd›. Mahkeme S›rbis-
tan’›n niyetini daha geniş bir çerçeveden inceleyebilirdi, fakat
bunun yerine bir bireyin suçunu veya suçsuzluğunu kan›tla-
mak için kullan›lan yüksek standartlar›n bir benzerine başvur-
du. Fakat Lahey ayn› zamanda, sadece bireylerin değil, dev-
letlerin de soyk›r›mdan sorumlu tutulabileceğini teyit etti: S›r-
bistan’›n, Srebrenitsa katliamlar›n› önlemeyerek uluslararas›
hukuk alt›ndaki soyk›r›m› engelleme yükümlülüğünü yerine
getirmediğine hükmetti. Fakat yine buradan şu sonucun ç›k-
mas› kaç›n›lmaz: Soyk›r›m sorumluluğunu kan›tlamak art›k
imkâns›z bir görev.232
230 Sells, The Bridge Betrayed [n.65], s.139, 150-51.
231 David KAYE, Uluslararası Hukuk Soykırım Konusunda Son Derece Yetersiz, Radi-
kal, 05 Mart 2007
232 David KAYE, Uluslararası Hukuk Soykırım Konusunda Son Derece Yetersiz, Radi-
kal, 05 Mart 2007
-163-
 Uluslararas› Adalet Mahkemesinin Bosna-S›rbistan soy-
k›r›m davas›ndaki 26 şubat 2007 tarihli karar›, sadece hukuk-
sal değil, ayn› zamanda siyasal bir anlam da taş›yor. Mahke-
me, Yugoslavya’n›n devam› olarak S›rbistan Cumhuriyeti’nin,
Soyk›r›m Suçunu Önleme ve Cezaland›rma Sözleşmesinden
kaynaklanan yükümlülüklerini, soyk›r›m› önlemeyerek ve sa-
n›klar›n yarg›lanmas›nda işbirliği yapmayarak ihlal ettiği sonu-
cuna vard›.
Karar›n soyk›r›m suçunun tan›mlanmas› aç›s›ndan önem-
li noktalar› şöyle özetlenebilir:
* Devletler sorumlu tutulabilir, yani suçlu bulunabilir.
* Soyk›r›m suçunun tan›mlanmas› aç›s›ndan belirli bir et-
nik, dini, ulusal ya da ›rksal grubun tamam›n› veya bir k›sm›n›
tahrip etme niyeti olmal›d›r.
* Böyle bir grubu belirli bir bölgeden transfer etmek, etnik
temizlik olarak ayr› bir suç oluşturur; fakat tek baş›na soyk›r›m
oluşturmaz.
* Mevcut davada ele al›nan olgularda suç, Bosna’n›n id-
dia ettiği gibi S›rp olmayanlar gibi olumsuz olarak tan›mlanan
genel bir gruba karş› değil, Müslüman Boşnaklara karş› işlen-
miştir.233
Bosna-S›rbistan davas›n›n uluslararas› hukuk aç›s›ndan
önemli bir noktas›, devletlerin soyk›r›m nedeniyle suçlan›p
suçlanamayacağ› meselesiydi. Bu konuda bu karara kadar iç-
tihat yoktu. Mahkemeye göre soyk›r›m yasağ›, devletlerin de
soyk›r›mdan suçlu ya da suç ortağ› olarak görülebileceği tür-
den bir sorumluluk getirir. Zira tan›mlanan suçu bir devlet or-
gan›n›n ya da suçlar› devlete atfedilebilecek bir grubun işle-
mesi, devletin uluslararas› sorumluluğunu doğurur.234 Tersin-
den bak›l›rsa, soyk›r›m suçu söz konusu olduğunda devletin
asli sorumluluğu, suçu önlemek ve sorumlular›n› cezaland›r-
makt›r. Fakat tek baş›na suçu önlemeyi ve/veya sorumlular›
233 Yahya Berman, Boşnak Soykırımı: Sorumluluğun Düzeyleri, bianet.org,
27/02/2007
234 Yahya Berman, Boşnak Soykırımı: Sorumluluğun Düzeyleri, bianet.org,
27/02/2007
-164-
cezaland›rmay› başaramam›ş olmak, devlete soyk›r›m suçu-
nun atfedilmesine yetmez. Buna karş›l›k devlet organlar›n›n
veya devlet ad›na hareket eden görevlilerin suçu önlememeyi
veya suçlular› cezaland›rmamay› seçtiğinin gösterilmesi, su-
çun doğrudan devlete atfedilmesi sonucunu doğuracakt›r.235
F. ULUSLARARASI CEZA MAHKEMESİ236
Uluslararas› Ceza Mahkemesi, sald›r› suçlar›yla soyk›r›m
suçu, savaş suçlar› ve insanl›ğa karş› suçlar› yarg›layacak ka-
l›c› ve sürekli bir mahkeme anlam›na gelmektedir. 15 Haziran-
17 Temmuz 1998 tarihlerinde Roma’da Birleşmiş Milletler’in
girişimiyle toplanan “Uluslararas› Ceza Mahkemesi’ni Kuran
Diplomatik Konferans”ta al›nan kararlar ve kabul edilen statü
metni gereğince, 21.yy.’a kal›c› bir Uluslararas› Ceza Mahke-
mesi’yle girilmesi karara bağlanm›şt›r. Uluslararas› Ceza Mah-
kemesi’nin ana işlevi, 08.08.1945 tarihli Londra Antlaşmas› ile
bu antlaşmaya ekli statüde kabul edilen üç ayr› suç kategorisi
ile 17.07.1998 tarihli Roma Antlaşmas›’nda kabul edilen yeni
uluslararas› suç tiplerini yarg›lamakt›r.
Uluslararas› hukukun gelişimiyle birlikte, savaş›n sevk ve
idaresi ile savaş kurallar›na uyulmamas› konular›nda devletle-
rin sorumluluklar›ndan söz edilmeye başlanm›şt›r. Buradaki
sorumluluk, kağ›t üzerinde Devletin sorumluluğu olarak görün-
se de, as›l sorumluk Devleti idare eden şah›slar üzerinde-
dir.237
Birleşmiş Milletler´de yap›lan görüşmeler sonunda, ilk kez
1992 bahar›nda, parçalanan Yugoslavya´da bir uluslararas›
ceza mahkemesi kurulmas› gündeme gelmiştir. Bu talebin ge-
rekçesi ise, buradaki çat›şmalar›n yoğunluğu ve soyk›r›mlar›n
yaşanmaya başlam›ş olmas›d›r. Haz›rlanan raporlar ve taslak
metinlerinden sonra, Birleşmiş Milletler Şart›´n›n VII Bölümü-
ne uygun olarak BM Güvenlik Konseyi karar›yla, 25.05.1993
tarihinde Eski Yugoslavya ile ilgili olarak bir Uluslararas› Ceza
235 Yahya Berman, Boşnak Soykırımı: Sorumluluğun Düzeyleri, bianet.org, 27/02/2007
236 Günal Kurşun (UAÖ Türkiye Şubesi Hukuk Koordinatörü), Uluslararası Ceza Mah-
kemesi: Hayal Ve Ötesi, Uluslararası Af Örgütü web sayfası
237 AKSAR, Yusuf, Uluslararası Ceza Mahkemesi ve Uluslararası Ceza Usul Hukuku,
Ankara, 2003.
-165-
Mahkemesi (International Criminal Tribunal for the Former Yu-
goslavia-ICTFY) oluşturulmuştur.238
F- 1. Roma Statüsü
15 Haziran 1998 – 17 Temmuz 1998 tarihleri aras›nda,
Birleşmiş Milletler öncülüğünde toplanan konferans›n so-
nucunda, ad›na k›saca “Roma Statüsü” denen bir metin
üzerinde uzlaş›lm›şt›r. Roma Statüsü,128 maddeden olu-
şan ve Uluslararas› Ceza Mahkemesi’nin yarg›layacağ›
suçlar ile mahkemede uygulanacak usul ilkeleri ve mah-
kemenin yap›s›n› belirleyen bir hukuk belgesidir. Statüde
belirlenen usule uygun olarak, belge 31.12.2002 tarihine
kadar devletlerin imzas›na aç›k tutulmuş, bu tarihten son-
ra imza yolu kapat›lm›şt›r. İmzac› devletler, Uluslararas›
Hukukun genel ilkelerine göre imzadan sonra onaylamay›
taahhüt ederler, ancak bu onay›n belli bir süresi olmad›ğ›
aç›kt›r.239 Statünün 125.maddesinde belirtildiği üzere, bu
tarihten sonra herhangi bir Devlet, kat›lma yoluyla UCM
sistemine dahil olabilecektir. Statüyü 01.01.2003 itibariyle
139 ülke imzalam›ş, 05 Mart 2004 itibariyle de 91 ülke ta-
raf s›fat›n› kazanm›şt›r.
Yarg›lama konusu suçlara yukar›da yeterince değinildi-
ğinden tekrarlamayacağ›z.
08.08.1945 tarihli Londra Antlaşmas› ve bu antlaşmaya
ekli statüde kabul edilen suçlar; bar›şa karş› suç, savaş suçu
ve insanl›ğa karş› suç olmak üzere üç ayr› kategoride toplan-
m›şt›.240 “Savaştan önce veya savaş s›ras›nda sivil halk›n öl-
dürülmeleri, soyk›r›m, tutsak olarak kullanmalar, sürgünler ve
diğer insanl›ğa ayk›r› eylemler veya Mahkemenin yetki alan›-
na giren herhangi bir suçun islenmesi için veya bu suçla ilgili
olarak siyasi, sosyal, ve dinsel nedenlerle islenen ve islendik-
leri ülkenin iç hukukunda bir yasan›n çiğnenmesi say›lan veya
238 Tevfik Odman, Eski Yugoslavya İle İlgili Uluslararası Ceza Mahkemesinin Ku-
rulusu ve Yasal Dayanağı, 1998,s.141.
239 Shaw, Malcolm N.; International Law, s.638, Cambridge University
Press,Cambridge, 1997.
240 Tevfik Odman, Eski Yugoslavya İle İlgili Uluslararası Ceza Mahkemesinin Ku-
rulusu ve Yasal Dayanağı, 1998, s.138
-166-
say›lmayan k›y›c› davran›şlar” ise, 6 nc› maddenin üçüncü f›k-
ras›nda, “İnsanl›ğa kars› suçlar” başl›ğ› alt›nda düzenlenmiş-
tir.241
G. ERMENİ SOYKIRIMI VAR MIDIR ?
Yer değiştirme uygulamas› Ermeni çevreleri ve has›m
devletlerce “Ermeni katliam› ve soyk›r›m›” olarak adland›r›lm›ş
ve Osmanl›lara karş› büyük bir propaganda kampanyas› baş-
lat›lm›şt›r.
Oysa soyk›r›m; “›rk, milliyet, etnik ve din farkl›l›klar› nede-
niyle insan gruplar›n›n yok edilmesi”dir. Bu suç, direkt olarak
bir hükümet taraf›ndan veya onun r›za göstermesi ile işlenebi-
lir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, dünyada soyk›r›m suçunu
önlemek ve cezaland›rmak için 1948’de “Soyk›r›m Sözleşme-
si”ni kabul etmiş ve Türkiye de bu sözleşmeye 1950 y›l›nda ta-
raf olmuştur.
Bunlara ilave olarak, Birleşmiş Milletler’in önleyici yönde
sözleşmesi olmas›na rağmen, modern çağda da say›s›z soy-
k›r›m olay› görülmüştür.
Ermeni iddialar›n›n ve yalanlar›n›n aksine, 1915 y›l›nda
Doğu Anadolu bölgesindeki Ermenilerin daha güvenli toprak-
lara göç ettirilmesi uygulamas›, Ermenilerin ve cephelerin gü-
venliğini sağlamaya yönelik bir harekettir ve soyk›r›mla hiç bir
ilgisi yoktur. Ermenilerin Doğu Anadolu’da savaş ve göç s›ra-
s›nda kay›plar verdikleri doğrudur. Ancak bu kay›plar, Doğu
Anadolu’da yaşanan savaş ve isyanlar nedeniyle asayişin
sağl›kl› olarak sağlanamamas›, araç, yak›t, g›da, ilaç yetersiz-
liği, ağ›r iklim koşullar› ile tifüs gibi salg›n hastal›klar nedeniy-
le meydana gelmiştir. Hiçbir şekilde kas›tl› ve planl› bir katliam
söz konusu değildir.
Tarih boyunca say›s›z göç ve sürgün olay›na maruz kalan
Ermeniler, bunlar›n hiç birini gündeme getirmeden, sadece
1915’te Osmanl› devleti taraf›ndan son derece hakl› gerekçe-
lerle yer değiştirmeye tabi tutulmalar›n› sözde soyk›r›m ad› ile
sorun haline getirmeye çal›şmaktad›rlar. Bu tav›r, maksatl› ve
Türkiye’nin bütünlüğünü bozmaya yönelik politikalar›n bir ürü-
241 Tevfik Odman, Eski Yugoslavya İle İlgili Uluslararası Ceza Mahkemesinin Ku-
rulusu ve Yasal Dayanağı, 1998,
-167-
nüdür. Baz› ülkelerin, Afrika ve Balkanlarda yaşanmakta olan
gerçek anlamdaki soyk›r›m hareketlerine seyirci kalarak, söz-
de Ermeni soyk›r›m› iddialar›na ve yalanlar›na destek verme-
leri de bunun en aç›k göstergesidir.
Ermeni Sorununun incelenmesinde ilk ad›m›n, bu soru-
nun taraflar›n›n saptanmas›yla başlamas› gerekir. Sorunun
“karş›” taraf›, başta Ermenistan olmak üzere, Ermeni Diyaspo-
ras›, bunlara doğrudan destek sağlayan ülkeler (Ermeni soy-
k›r›m›n›n tan›nmas› veya kabulü konusunda karar alan ya da
yasa ç›karan ülkeler), kuruluşlar ve kişiler yan›nda, genel ola-
rak ABD ve Avrupa’n›n diğer ülkeleridir. Hedef, Türkiye, Türk-
ler ve Türk milli ç›karlar›d›r.
H. TARİH BOYUNCA SOYKIRIM ÖRNEKLERİ
Soyk›r›m adeta tarihin her döneminde yaşanan bir traje-
didir. Bundaki saik, yukar›da da belirtildiği gibi farkl› nedenle-
re dayanabiliyor. Sömürgecilik, kültürel ve dini farkl›l›k gibi se-
bepler başta geliyor.
İspanyol Ve Amerikal›lar›n Yerlilere Uygulad›ğ› Soyk›-
r›m: 1492 y›l›nda Kristof Kolomb’un ayak bast›ğ›nda nüfusu 8
milyon olan Arawaks yerlilerinin say›s› 22 y›l içerisinde 28 bi-
ne indi.
Norveçlilerin Taterlere (Göçer) Uygulad›ğ› Soyk›r›m:
Norveçliler 1920-30’larda ç›kard›klar› yasalarla Nordik ›rk‘›n
ağ›rl›ğ›n› korumak için etnik grup Tater (Göçerler) k›zlar›n›
zorla k›s›rlaşt›rd›lar. Norveç toplumu ne kadar Tater’i k›s›rlaş-
t›rsa, o kadar kendi ›rk›n› koruduğuna inan›yordu. K›s›rlaşt›r-
ma yoluyla ehlileştirilemeyen Taterler üzerinde insülin ve
elektroşok yöntemleri uygulan›ld›.
İngilizlerin Avustralyal› Yerlilere Uygulad›ğ› Soyk›r›m:
İngiltere Krall›ğ› 1788-1938 tarihleri aras›nda sömürge ama-
c›yla gittikleri Avustralya’da yerleşik yerli halk Aborjinleri siste-
matik olarak yok ettiler. İngilizler aralar›na salg›n hastal›k yay-
d›ğ› bununla da yetinmeyip yemeklerine zehir katarak yok et-
meye çal›şt›ğ› 750 bin siyah derili aborjinden geriye sadece 31
bin kişi sağ kalabildi.
Almanlar›n Bat› Afrika’da Namibyal›lara Uygulad›ğ›
Soyk›r›m: Almanlar 1891 y›l›nda hammadde ve işgücü ihti-
-168-
yaçlar›n› karş›lamak için Güney Bat› Afrika (Namibya)’ya sö-
mürge kurmak amac›yla ç›kt›lar. Bölgedeki çok zengin alt›n ve
zümrüt madenlerini ele geçirmenin yolunun yerel Herero ve
Nama halklar›n› yok etmek olduğuna karar veren Almanlar ha-
rekete geçti. Bu emir üzerine adan›n yerlileri Herero ve Nama-
lar üzerine taarruz eden Alman askerleri yaşl›, kad›n, çocuk
dinlemeden herkesi katlettiler. Katliamdan kurtulanlar işken-
ceyle öldürüldü. Yaklaş›k 132 bin yerliden geriye 15 bini sağ
kalabildi.
Almanlar›n Yahudi Ve Çingenelere Uygulad›ğ› Soyk›-
r›m: Almanlar 1933-45 y›llar› aras›nda Büyük Alman İmpara-
torluğu’nu kurmak ve mükemmel Alman ›rk›n› yaratmak hede-
fiyle diğer milletlerden veya etnik gruplardan 21 milyon insa-
n› topluca kurşuna dizerek, toplama kamplar›nda f›r›nlarda ya-
karak, gaz odalar›nda zehirleyerek soyk›r›ma uğratt›lar.Alman
yönetimi öncelikle kendilerinden olmad›ğ›na inand›ğ› bütün
›rklar› tespit edip harflerle s›n›fland›rd›. Bu kampanya uyar›n-
ca Çingenelerin %94’ü k›s›rlaşt›rd›. İkinci hedef grup olarak
Yahudiler seçildi. Gerek Almanya gerekse de Almanlar›n işgal
ettiği diğer ülkelerde yasayan milyonlarca Yahudi sistematik
bir biçimde vurularak, as›larak, yak›larak ve zehirlenerek öldü-
rüldü.
Amerikal› Ve İngilizlerin Almanlara Uygulad›ğ› Soyk›-
r›m: Amerikal›lar ve İngilizler Almanlar›n savaş› kaybetmele-
rinin ard›ndan, Dresden kentine s›ğ›nan Alman göçmenlerin
üzerine 3 gün süreyle havadan bomba yağd›rd›lar. Savunma-
s›z insanlar›n s›ğ›nd›ğ› Dresden kentine intikam amac›yla uy-
gulanan bombard›man s›ras›nda 3 bin 900 ton tahrip gücü
yüksek bomba ve 200 bin napalm bombas› at›ld›. Bu yok et-
me harekat›nda çoğunluğu çocuk ve kad›nlar›n oluşturduğu
200 bin kişi öldü. Japonya’n›n Hiroşima ve Nagazaki kentleri-
ne at›lan atom bombalar› sonucu 135 bin kişinin öldüğü ger-
çeği Dresden’e uygulanan soyk›r›m›n büyüklüğünü gözler
önüne serdi.
Danimarkal›lar›n Alman Mültecilere Uygulad›ğ› Soyk›-
r›m: İkinci Dünya Savaş›’n›n bitiminde Sovyet Ordusu’nun Al-
man topraklar›na doğru ilerlemesinden kaçan 250 bin Alman
mülteci Danimarka’ya s›ğ›nd›. Üçte birini 15 yaş›ndan küçük
çocuklar›n oluşturduğu Almanlar tel örgülerle çevrili toplama
kamplar›na al›nd›lar. Binlerce çocuk ve yetişkin tifüs, bağ›rsak
-169-
iltihab›,ishal sonucu yaşamlar›n› kaybettiler.
Rumlar›n K›br›s’ta Türklere Uygulad›ğ› Soyk›r›m: İngi-
lizler 1912-1974 döneminde K›br›s adas› üzerindeki egemen-
liklerini sağlamak amac›yla Rumlar‘›n ENOSIS’i gerçekleştir-
melerine göz yumup Türklere karş› sald›r› başlatt›rd›lar.
1912’de adada yasayan Rumlar K›br›s’›n 35 ayr› noktas›nda
Türklere ait is-yerleri, camii ve evleri yak›p y›kmaya insanlar›
katletmeye başlad›lar. 1952 y›l›nda EOKA adl› terör örgütü ku-
ruldu. EOKA sistematik bir biçimde başlatt›ğ› sald›r›larda 100
Türk’ü, 100 İngiliz vatandaş›n› öldürerek 30 Türk köyünü yak-
t›. 1963 y›l›nda EOKA’c›lar yeni bir etnik temizleme plan›n› dev-
reye soktular, bu sald›r›larda 500 Türk öldürüldü, 130 Türk kö-
yü yak›ld›, 25 bin Türk evlerini terk etmek zorunda kald›.
Yunanl›lar›n Bat› Trakya’da Türklere Karş› Asimilas-
yon Yoluyla Uygulad›ğ› Etnik Ve Kültürel Soyk›r›m: 1923
y›l›nda Lozan’da imzalanan Türk ve Yunan az›nl›klar›n karş›l›k-
l› mübadelesine ilişkin anlaşman›n ard›ndan Yunan hükümeti
Bat› Trakya bölgesinde yasayan Türkler üzerinde sistemli ola-
rak etnik ve kültürel soyk›r›m başlatt›. Bölgenin büyük bir bölü-
münü askeri bölge haline getirip s›k›yönetim ilan edildi. Köyler
aras›nda geliş-gidişler izne bağland›, Türk az›nl›ğ›n pasaport-
lar›na el konuldu. Türklerin hukuki, siyasi, kültürel ve dini hak-
lar›n›n k›s›tlanmas› ibadetlerine izin verilmemesi gibi yoğun
bask›lar sonucu 400 bin Türk bölgeyi terk etmek zorunda kal-
d›.
Bulgarlar›n Türklere Karş› Uygulad›klar› Etnik Ve Kül-
türel Soyk›r›m: 1970-89 y›llar› aras›nda Bulgar hükümeti Bul-
garlaşt›rma ad› alt›nda ülkede yasayan 1,5 milyon Türk, Po-
mak ve Çingeneye karş› bir asimilasyon kampanyas› başlatt›.
Ülkede yasayan 310 bin Türk’ün isimleri polis zoruyla Bulgar
ve H›ristiyan isimleriyle değiştirildi.
Türkçe eğitim veren okullar, üniversitedeki Türk filolo-
jisi bölümleri, Türkçe gazeteler ve camiler devlet emriyle kapa-
t›ld›. Çocuklar›n sünnet ettirilmesi yasakland›. Çocuklar bu ya-
sağa rağmen sünnet ettirilip ettirilmediğini kontrol edilmek için
zorla sağl›k merkezlerine gönderildi. Mezar taşlar›n›n üzerin-
deki Türkçe isimler yüzünden mezarlar y›k›ld›, talan edildi.
Türklerin Türk motifli giysiler giymeleri yasakland›. Bu bask›la-
ra dayanamay›p protesto gösterileri yapan Türklerin üzerine
-170-
askeri birliklerce ateş aç›ld›. 1.000 Türk Belene’deki toplama
kamp›na gönderildi. Bask›lar›n giderek artmas› sonucu 360
bin Türk zorunlu olarak Türkiye’ye göç etmek zorunda kald›.
Sovyetler Birliği’nin Türklere Yönelik Yapm›ş Olduğu
Katliamlar: 1944 Y›l›nda Rus askerleri Çeçen-İnduş, Kara-
çay-Malkarlar ile K›r›m Türklerini trenlere bindirerek Sibirya ve
Kazakistan’a sürgün etmiş, bu sürgünde 500 bini aşk›n Müs-
lüman Türk Yollarda ölmüş, bir bölümü de sürgün edildiği yer-
lerde yaşamlar›n› yitirmişlerdir. Rusya Federasyonu’nun 1994
ile 2001 y›llar› aras›nda Çeçenistan’a yapt›ğ› sald›r›larda 200
binin üzerinde sivil kad›n, çocuk, ihtiyar şehit edilerek soyk›r›-
m›na uğrat›lm›şt›r. 100 binlerce Çeçen’de topraklar›ndan sür-
gün edilmiştir. Sovyetler Birliği Komünist rejim döneminde
Türk soyundan gelen Kazak, Karatay, Çeçen, Noyan, Azeri,
Türkmen, K›rg›z boylar›ndan milyonlarca Müslüman ve Türk
katledilmiştir. Bunlara soyk›r›m› uygulanm›şt›r. Rejim ne soy-
lar›n› tan›m›ş, nede inançlar›n› yaşamalar›na müsaade etmiş-
tir. Bunlar› suç sayarak sadece öldürmekle kalmam›ş, milyon-
larca Türk’ü ceza evlerine doldurarak yok etmiştir.
Amerikal›lar›n Irakta Yapt›ğ› Soyk›r›m: Felluce’de 1500
sivilin sokaklarda öldürülüp çürümeye terk edildi, cesetlerin
köpekler taraf›ndan yenilmeye başland› ve 250 bin kişi bölge-
den sürüldü. Bununla yetinmeyen ABD, Irak’a özgürlük getir-
me bahanesiyle, 100 binin üstünde sivil halk›, katletti. Frans›z,
İngiliz ve Almanlar başta olmak üzere bütün AB ülkelerinin
Felluce soyk›r›m› karş›s›nda kay›ts›z kalm›şlard›r.
Frans›zlar›n Cezayir’de Yapt›klar› Soyk›r›mlar: 2. Dün-
ya savaş›n›n başlamas›yla birlikte Nazi Almanyas› önce Fran-
sa’y› ard›ndan da Cezayir’i işgal etti. Cezayirli vatanseverlerin
pek çoğu tutukland›, büyük k›sm› da toplama kaplar›na konul-
du veya katledildi. 1942 y›l›nda müttefik güçlerinin alman işga-
line son vermesi ile birlikte, Cezayir için yeni ve demokratik bir
çağ›n başlayacağ›n› düşünen Cezayirli ayd›nlar k›sa sürede
çok büyük bir yan›lg› içinde olduklar›n› anlad›lar. Alman işga-
linden kurtuluşun ve 2.Dünya savaş›n›n sona ermesini 8 Ma-
y›s 1945’de Cezayir halk› Cezayir Bayraklar›yla sokaklara dö-
küldü. Sand›lar ki müttefikleri Frans›zlar dostlar›yd›. Öyle ol-
mad›ğ›n› tarihe setif katliam› olarak geçen ve 45 bin masum
Cezayirlinin katledildiği olay gerçekleşti. Frans›zlar bağ›ms›z-
l›ğ›n› kutlayan Cezayir halk›n› topluca katlettiler. Bu katliamlar
-171-
1962 y›l›na kadar sürdü. Bu süre içinde toplam 1.5 milyon Ce-
zayirli kad›n, çocuk, yetişkin, yaşl› katledildi. Fransa’ya İsrail-
liler de yard›m etti. İsrail yönetimi dünyada her türlü İslami ha-
reketi kendisine bir tehdit olarak gördüğü için Frans›zlara yar-
d›m ederek soyk›r›ma ortak oldu. Cezayirli tüm ayd›nlar ceza
evlerine dolduruldu. 10 binlerce ayd›n ceza evlerinde çürüdü.
Bu soyk›r›mdan sonra direnişini sürdüren Cezayir halk› 1962
y›l›nda bağ›ms›zl›ğ›na kavuştu.
Rakamlarla 20. Yüzy›ldaki Etnik Ve Kültürel Soyk›r›m-
lar242
1-Jozef Stalin: SSCB, 1934-39, 13,000,000 mülteci-100
binlerce ölü.
2-Adolf Hitler: Almanya, 1939-1945, 12,000,000 mülteci
kamplarda 2 milyon ölü-kay›p.
3-Mao Tze Dong: Çin, 1966-1969, 11,000,000 kişiye kül-
türel asimilasyon-toplama kamplar›nda say›s› belli olmayan
kay›plar.
4-İspanyol ve Amerikal› Kaşifler: 1492-1800, 7,972,000
ölü - kay›p.
5-Hideki Tojo: Japonya, 1941-1944, 5,000,000 ölü - kay›p
6-Pol Pot: Kamboçya, 1975-1979, 1,700,000 ölü.
7-Kim Il Sung: Kuzey Kore, 1948-1994), 1.600,000 mülte-
ci ve toplama kamplar›nda ölü-kay›p.
8-Menghitsu: Etopya, 1975-1978, 1,500,000 ölü-kay›p.
9-Charles DeGaulle: Cezayir, 1954-1962, 1,000,000 ölü-
kay›p.
10-Yakubu Gowon: Biafra, 1967-1970, 1,000,000 ölü-kay›p.
11-Leonid Brezhnev: Afganistan, 1979-1982, 900,000
ölü-kay›p.
12-Jean Kambanda: Ruanda, 1994, 800,000 ölü-kay›p.
13-İngiliz Krall›ğ›: Avustralya, 1849-1938, 719,000 ölü-
kay›p , 100 bin mülteci.
242 Veriler Birleşmiş Milletler ve Devlet Arşivlerinden alınmıştır..
-172-
14-Suharto: Doğu Timor, 1976-98, 600,000 ölü-kay›p.
15-Saddam Hüseyin: İran ve Kuzey Irak, 1980-1990,
600,000 ölü-kay›p.
16-Yahya Khan: Pakistan-1971 ve Banglades-1990,
500,000 ölü- kay›p.
17-Savimbi: Angola, 1975-2002, 400,000 ölü-kay›p.
18-Molla Ömer-Taliban: Afganistan, 1986-2001, 400,000
ölü-kay›p.
19-Idi Amin: Uganda, 1969-1979, 300,000 ölü-kay›p.
20-B.Mussolini: Etiyopya ve Yugoslavya, 1936, 300,000
ölü-kay›p.
21-Danimarka: Danimarka, 1945, 250,000 Alman Mülteci
ölüme terk edildi.
22-Mobutu Sese Seko: Zaire, 1965-1997, 250,000 ölü-
kay›p, 200 bin mülteci.
23-Charles Taylor: Liberya, 1989-1996, 220,000 ölü-kay›p.
24-Foday Sankoh: Sierra Leone, 1991-2000, 200,000
ölü-kay›p.
25-Amerika: Almanya Dresden bombard›man›, 1943-
1945, 200,000 sivil ölü
26-S. Milosevic: Yugoslavya, 1992-96, 180,000 ölü-kay›p.
27-Michel Micombero: Burundi, 1972, 150,000 ölü-kay›p.
28-Amerika: Hiroşima-Nagazaki, 1944, 135,000 ölü
(atom bombas›).
29-Almanya: Namibya, 1891, 117,000 ölü-kay›p, 15 bin
mülteci.
30-Hassan Turabi: Sudan, 1989-1999, 100,000 ölü-kay›p.
31-Richard Nixon: Vietnam, 1969-1974, 70,000 ölü-kay›p.
32-Papa Doc Duvalier: Haiti, 1957-1971, 60,000 ölü-kay›p.
33-Marcos: Filipinler, 50,000 ölü-kay›p.
-173-
 34-Hissene Habre: Çad, 1982-1990, 40,000 ölü-kay›p.
35-Vladimir Ilich Lenin: (Rusya, 1917-1920, 30,000 mu-
halif infaz edildi.
36-Francisco Franco: İspanya, 30,000 muhalif infaz edildi.
37-Lyndon Johnson: Vietnam, 1963-1968, 30,000 ölü-kay›p.
38-Hafiz Esad: Suriye 1980-2000, 25,000 ölü-kay›p.
39-Eski Yugoslavya: 1995 Bosna-Hersek, 15 ölü, 7500
kay›p, 45 bin mülteci.
40-Paul Koroma: Sierra Leone, 1997, 6,000 ölü-kay›p.
41-Usama bin Ladin: Dünya çap›nda, 1991-2001, 4,000
ölü-kay›p.
42-Augusto Pinochet: Şili, 1973, 3,000 ölü-kay›p.
43-Efrain Rios Montt: Guatemala, 2,000 ölü-kay›p.
44-Sierra Leone: 80,000 mülteci, kay›p rakam› belli değil.
45-K›br›s Cumhuriyeti: 1912-1974, 25,000 sivil mülteci,
100.000’ni aşk›n ölü,
46- Yunanistan: Bat› Trakya, 1923-1990, 400,000 mülte-
ci evlerini terk etti.
47- Bulgaristan: 1970-1989, 360,000 mülteci kültürel asi-
milasyon sonucu evlerin terk etti, 1000 kişi toplama kamplar›-
na al›nd›.
48- Norveç: 1920-1930, Tatar göçmenleri k›s›rlaşt›rma ve
toplama kamplar›nda izole etme.
49- ABD: Felluce, 2004
İ. ERMENİLERİN TOPRAK İDDİALARININ ULUSLARA-
RASI ANLAŞMALAR AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ
Ermenilerin anlaş›lmaz tutumlar›ndan birisi de, 1880 y›l›n-
da hayali olarak kurmuş olduklar› ve Sevr Anlaşmas› ile ken-
dilerine verdikleri iddia olunan toprak talepleridir. Bu iddia as-
l›nda ne kadar ciddi bir tehlike ile karş› karş›ya kald›ğ›m›z›n da
aç›k bir kan›t›d›r. Bu gün güney doğu bölgelerimizin bir bölü-
mü başka bir ülkenin s›n›rlar›na dahil edildiği görülmekte, res-
-174-
mi merciler temasa geçince bunun bir hatadan kaynakland›ğ›
ifade edilmektedir. Bu asl›nda şuur alt›n›n d›şa yans›mas›d›r
Yar›n Doğu Anadolu ve Karadeniz’in bir bölümü başka bir ha-
rita üzerinde yer alabilir. Bu yüzden her yönüyle haz›rl›kl› ol-
mam›z gerekmektedir.
Uluslararas› anlaşmalar bak›m›ndan Ermenilerin talep et-
tiği bölgelerin durumu şu şekildedir.
Sevr Antlaşmas›, Birinci Dünya Savaş› sonras›nda İtilâf
Devletleri ile savaşta yenilmiş kabul edilen Osmanl› Devleti
aras›nda 10 Ağustos 1920’de imzalanan bar›ş antlaşmas›d›r.
Hiç uygulamaya girememiştir. İtilaf Devletleri, 22 Nisan
1920’de Osmanl› Hükümetini Paris’te toplanacak bar›ş konfe-
rans›na davet ettiler. Padişah, eski Sadrazam Ahmet Tevfik
Paşa’n›n başkanl›ğ›nda bir heyeti Paris’e gönderdi. Mustafa
Kemal Atatürk ise 23 Nisan 1920 tarihinde Türkiye Cumhuri-
yetini kurarak, bu konferans sonunda yap›lacak antlaşmalar›n
hiçbir geçerliliği olmad›ğ›n› ortaya koymuştur.
Mustafa Kemal, 30 Nisan günü Türkiye Büyük Millet Mec-
lisi Hükümetinin kurulduğunu bütün devletlerinin d›şişleri ba-
kanl›klar›na bildirdi. Bu suretle, İstanbul Hükümetine kabul et-
tirecekleri bar›ş şartlar›n› Türk Milletinin ve yeni hükümetin ka-
bul etmeyeceğini haber vermek istemişti.
Paris’e gelen Ahmet Tevfik Paşa’ya bar›ş şartlar› bildiril-
diği zaman: “Bar›ş şartlar› bağ›ms›z bir devlet kavram› ile bağ-
daşamaz!” diyerek görüşmelere girmedi. Esasen İtilâf Devlet-
leri aras›nda da bir birlik yoktu.
Ahmet Tevfik Paşa’n›n bar›ş görüşmelerini terk ederek ge-
riye dönmesi üzerine İstanbul Hükümeti, Damat Ferit Paşa
başkanl›ğ›nda ikinci bir heyet gönderdi. Bu heyet 10 Ağustos
1920’de Sevr Antlaşmas›’n› imzalad›. TBMM bu antlaşmay› ta-
n›mad›. Meclis “Misak-› Millî“ye yemin ederek, Türk topraklar›-
n›n parçalanmas›na müsaade etmeyeceğini dünyaya ilân etti.
Bu anlaşman›n 9. maddedeki: “Van, Erzurum, Bitlis ve
Trabzon illerinin bulunduğu alanda, bir Ermenistan Devleti ku-
rulacak, s›n›rlar›n›n tayini Amerika Birleşik Devletleri Başka-
n›’n›n hakemliğine b›rak›lacak.” Hükmü, Ermenilerin dört elle
sar›ld›klar› bir madde olmuştur.
-175-
 J. ANLAŞMALARA GÖRE ERMENİ SORUNU
a. SEVR ANLAŞMASI HÂLÂ GEÇERLİ MİDİR?
Ermeni propagandas› Sevr Anlaşmas›n›n kendileri aç›-
s›ndan hâlâ geçerli ve yürürlükte olduğunu iddia etmekte ve
buna dayanarak Sevr’de öngörülen “Ermeni topraklar›n›n” Er-
menilere iadesi gerektiğini savunmaktad›r.
Bu anlaşmay› imzalayan devletlerin, anlaşman›n yürürlü-
ğe giremeden ortadan kalkt›ğ›n› ve yerini Lozan Anlaşmas›n›n
ald›ğ›n› imzalar›yla tasdik etmeleri bu derece gülünç bir iddia
nas›l dinlenebilir? Ancak, bir de Ermenilerin devlet olarak ken-
di imzalad›klar› anlaşmalar vard›r.
Bunlar›n baş›nda Batum Anlaşmas› gelir. Taşnaklar 28
May›s 1918’de Erivan’da bir Ermeni Cumhuriyeti ilân etmişler,
Osmanl› Devleti Ermenilerle 4 Haziranda 1918’de yapt›ğ› Ba-
tum Anlaşmas› ile bu Cumhuriyeti tan›m›şt›r. Ermeni Cumhu-
riyeti D›şişleri Bakan› Hadisyan bu anlaşmadan sonra şunlar›
söylemiştir:
“Türkiye Ermenileri art›k Osmanl› İmparatorluğundan ay-
r›lmay› düşünmüyorlar Türkiye’deki Ermenilere ilişkin sorunlar
Osmanl›lar ile Ermeni Cumhuriyeti aras›nda görüşme konusu
bile yap›lamaz. Osmanl› İmparatorluğu ile Ermeni Cumhuriye-
ti aras›ndaki ilişkiler mükemmeldir ve gelecekte de böyle ol-
mal›d›r. Bütün Ermeni siyasi partileri bu konuda ayn› görüşte-
dirler. Bu iyi komşuluk ilişkilerinin sürdürülmesi D›şişleri Baka-
n› olduğum Ermeni Hükümetince izlenen program›n başl›ca
noktalar›ndan biridir.”243
Taşnak yay›n organ› Hairenik de 28 Haziran› 1918 tarihli
nüshas›nda şunlar› yazm›şt›r:
“Rusya’n›n Türkiye’ye karş› güttüğü düşmanca politika
Kafkasya Ermenilerini de cesaretlendiriyordu. İki dost unsur
aras›ndaki çat›şmalara Kafkas Ermenileri neden oldu. Çok şü-
kür ki, bu durum uzun sürmedi. Rus devrimi sonras›nda Kaf-
243 SCHEMSI, Kara-; op. cit., p. 31.
-176-
kasya Ermenileri selâmetlerinin yaln›zca Türkiye’de olduğunu
anlad›lar ve ellerini Türkiye’ye uzatt›lar. Türkiye de geçmişte
olanlar› unutmamak istedi ve uzat›lan eli şövalye ruhuyla s›k-
t›. Art›k Ermeni sorununun çözümlenmiş ve tarihte kalm›ş ol-
duğunu kabul ediyoruz. Yabanc›lar›n ajan› birkaç macerape-
restin eseri olan karş›l›kl› güvensizlik ve düşmanl›k duygular›
ortadan kalkmal›d›r.”244
Bu ilginç beyanlardan şu sonuçlar› ç›karmam›z mümkün-
dür:
Ermeni meselesi kapanm›şt›r.
Olaylardan Türkler değil, Ruslar ve Ermeniler sorumlu-
dur.
Bir haks›zl›k varsa, buna uğrayan Türklerdir.
Görüldüğü gibi, bizim bugün söylediklerimizin doğru oldu-
ğu bundan 64 y›l önce, 1918’de Taşnaklar taraf›ndan itiraf
edilmiştir. Ancak bu aç›k itiraflara rağmen mesele Ermenilerce
kapanm›ş say›lmayacak ve Ermeni çevreleri ilk f›rsatta itirafla-
r›n› unutup eski hayallerinin peşinden gideceklerdir. Nitekim,
Batum anlaşmas›na rağmen Ermeni çete harekât› devam et-
miştir.
Osmanl› Devletinin I. Dünya Savaş›nda yenilgiye uğra-
mas› ve 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesini imzalanmas›
Ermenileri yeniden harekete geçirmiştir.
Büyük hayaller peşinden koşan Taşnak denetimindeki
Kafkas Ermeni Cumhuriyeti kuruluşunun I. Y›ldönümü olan 28
May›s 1919’da “Türkiye Ermenistan’›n› ilhak ettiğini” aç›kla-
m›şt›r. Bu aç›klama, İtilâf Devletleri dahil, hiç kimse taraf›ndan
ciddiye al›nmam›şt›r.
Sevr diktas› ile sonuçlanan Paris Bar›ş Konferans› Erme-
nistan’›n s›n›rlar› konusunu ABD Başkan› Wilson’un hakemli-
ğine b›rakm›ş, Wilson da General James G. Harbord başkan-
l›ğ›ndaki bir Amerikan heyetini incelemelerde bulunmak üzere
244 SCHEMSI, Kara-; op. cit., pp. 31-32.
-177-
1919 sonbahar›nda Türkiye’ye yollam›şt›r. 1919 Eylül ve Ekim
aylar›nda Türkiye’de incelemeler yapan Harbord heyeti vard›-
ğ› sonuçlar› bir rapor halinde ABD Kongresine sunmuştur.
Gerçekleri yans›tan bu raporda; “Türkler ile Ermenilerin
bar›ş içinde yüzy›llarca yan yana yaşad›klar›, tehcir s›ras›nda
Türklerin de Ermeniler kadar ac› çektikleri Türk köylerinin ya-
k›ld›ğ› savaşa giden Türk köylülerinden en çok %20’sinin geri
dönebildiği, I. Dünya Savaş›n›n başlang›c›nda Ermenilerin
Türkiye Ermenistan› denilen bölgelerde hiçbir zaman çoğun-
lukta olmad›klar› tehcir edilen Ermenilerin geri dönmeleri ha-
linde tek bir yerleşim merkezinde dahi çoğunluğu oluşturama-
yacaklar›, geri dönen Ermenilerin tehlike içinde bulunmad›kla-
r› ve olaylara ilişkin ac›kl› ve korkunç iddialar›n doğru olmad›-
ğ›n›n tespit edildiği” belirlenmiştir.245
ABD Kongresi bu rapor üzerine 1920 Nisan›nda Ermenis-
tan’a mandater olunmas› talebini reddetmiştir.
10 Ağustos 1920’de Ermenileri bir kez daha umutland›ran
Sevr Anlaşmas› imzalanm›şt›r. Anlaşma, Osmanl› Devletinin
Ermenistan’› özgür ve bağ›ms›z bir devlet olarak tan›mas›n›
hükme bağlam›ş, s›n›r›n tespitini ise Wilson’un hakemliğine
b›rakm›şt›r.
Bilindiği üzere 10 Ağustos 1920’de Türkiye’de biri İstan-
bul’da Osmanl› Hükümeti, diğeri Ankara’da Meclis Hükümeti
olmak üzere iki Hükûmet bulunmaktad›r. Sevr’i imzalayan Os-
manl› Hükümetidir. Mustafa Kemal Atatürk’ün Ankara Hükü-
meti “Ermeni Sorununu” kendi baş›na halledecektir.
Mondros Mütarekesi sonras›nda Frans›zlar Adana vilâye-
tini, İngilizler de Urfa, Maraş ve Antep’i işgal etmişlerdi. Daha
sonra İngilizler kendi işgal bölgelerini Frans›zlara b›rakm›şlar
ve Frans›zlar›n beraberlerinde getirerek Frans›z üniformas›
giydirdikleri Ermeniler Türklere sald›rmaya başlam›şlard›r. Bu
zulüm Türklerin tepkisiyle karş›laşm›ş ve Frans›z-Ermeni işga-
line karş› Türk direnişi örgütlenmiştir. Bunun üzerine yine
Türklerin Ermenileri katlettikleri propagandas› başlam›ş, an-
245 URAS, Esat-; a.g.e. sayfa 682 — 683
-178-
cak başta Frans›z komutanl›ğ› olmak üzere bu kez Ermenile-
re kimse inanmam›şt›r.
ABD Kongresinin Ermenistan için mandaterliği kabul et-
memesinden sonra, Kafkas Ermeni Cumhuriyetine bağl› dü-
zenli birlikler ve çeteler 1920 Haziran›nda Türkiye’ye karş› sal-
d›r›ya geçmişler, Eylülde bu kez Ankara Hükûmeti karş› taar-
ruz emretmiş ve Türk kuvvetleri Ermenileri ağ›r yenilgilere uğ-
ratarak Kars dahil bütün Türk topraklar›n› kurtarm›şlar ve s›n›-
r› da aşarak Gümrü’ye girmişlerdir. Bu yenilgi karş›s›nda Er-
meni Hükümetinin bar›ş istemesi üzerine 3 Aral›k 1920’de
Gümrü (Alexandropol) Anlaşmas› imzalanm›şt›r. Ermeniler bu
anlaşma ile Sevr’in geçersiz olduğunu kabul etmişler ve Türki-
ye’ye yönelik toprak taleplerinden resmen vazgeçmişlerdir.
Ancak bu anlaşma onaylanmadan K›z›lordu Erivan’a gir-
miş ve Sovyet Ermeni Hükûmeti kurulmuştur.
Erivan’da yönetim Vratzian’›n 18 Şubat 1921’de giriştiği
ayaklanma ile tekrar Taşnaklar›n eline geçmiştir. Vratzian Hü-
kümeti 18 Martta Ankara’ya bir heyet göndererek Ankara Hü-
kümetinden Bolşeviklere karş› yard›m istemiştir. Tarihin ne ga-
rip cilvesidir ki, daha 2 y›l önce Doğu Anadolu topraklar›n› il-
hak ettiğini aç›klayan Taşnak Hükümeti bu kez varl›ğ›n› de-
vam ettirebilmek için Ankara’n›n yard›m›n› talep etmektedir.
Bu Taşnak Hükümeti uzun ömürlü olamam›ş ve Sovyetler Eri-
van’da yeniden iktidar› ele geçirmişlerdir.
Türkiye 16 Mart 1921’de Sovyetler Birliği ile Moskova An-
laşmas›n› imzalam›ş ve bugünkü Türk- Sovyet s›n›r› çizilmiş-
tir. Bu anlaşman›n tamamlanmas› amac›yla bu kez 13 Ekim
1921’de Sovyet Ermenistan’› ile Kars Anlaşmas› imzalanm›ş-
t›r. Her iki anlaşmada da Sevr’in tan›nmad›ğ›na ilişkin hüküm-
ler yer almaktad›r. Böylece, Taşnak Hükümetinden sonra,
Sovyet Ermeni Hükümeti de her türlü talepten vazgeçmiş ol-
makta ve Sevr’in geçersizliği bir kez daha belgelenmektedir.
Sovyet Ermenistan’› Adalet ve İşçi Komiseri Şahverdof
Kars Anlaşmas›n›n imza töreninde yapt›ğ› konuşmada, “bun-
dan böyle bu iki milleti başkalar›n›n ç›karlar› uğruna birbirlerinin
üzerine sald›rtman›n mümkün olamayacağ›n›” vurgulam›şt›r.
-179-
 Doğu cephesinin bu şekilde tasfiye edilmesinden sonra,
güney, cephesi de 20 Ekim 1921’de Fransa ile imzalanan An-
kara Anlaşmas› ile tasfiye edilmiş ve Frans›z kuvvetleri bera-
berlerinde getirdikleri Ermeni lejyonunu ve mahallî komitecile-
ri yanlar›na alarak çekilmişler, mahallî Ermeni halk›n›n büyük
k›sm›n› da adeta zorla beraber götürüp Lübnan’a yerleştirmiş-
lerdir. Ayn› olaya Hatay’›n anavatana kat›lmas›nda da şahit
olunacakt›r.
24 Temmuz 1923’de imzalanan ve Sevr’in yerini alan Lo-
zan Anlaşmas›nda ise Ermeniler hakk›nda hiçbir hüküm bu-
lunmamaktad›r.
Böylece mesele Lozan’da bütünüyle çözümlenmiş olmak-
tad›r. Ermenilerin bugün Sevr’e dayal› olarak birtak›m iddialar-
da bulunmalar› da hiçbir anlam taş›mamaktad›r. Konuyu ka-
pat›rken, Sevr anlaşmas›n›n taraf ülkelerce onaylanmam›ş ol-
duğunu da hat›rlamak yerinde
b.Gümrü Anlaşmas›
Gümrü Antlaşmas›, Kurtuluş Savaş› s›ras›nda Türkiye
Büyük Millet Meclisi ile Ermenistan aras›nda imzalanan ant-
laşmad›r. Ermeniler 1920’de Doğu Anadolu’da baz› bölgeleri
işgal etmişti. Doğu Cephesi komutan› Kaz›m Karabekir karş›-
s›nda yenilgiye uğray›nca bar›ş görüşmeleri 22 Kas›m
1920’de Gümrü’de başlad›.
Anlaşman›n 10. maddesiyle Ermenistan, Doğu Anado-
lu’da bir miktar toprağ›n Ermenilere verilmesini öngören Sevr
Antlaşmas›’n› yok sayacağ›n› kabul etti. Türkiye s›n›rlar› için-
de Ermenilerin çoğunlukta bulunduğu hiçbir bölge olmad›ğ›
kabul edildi. Antlaşman›n imzalanmas›ndan bir gün sonra Er-
menistan, K›z›l Ordu’nun denetimine girince burada bir Sovyet
Hükümeti kurulduğu için Gümrü Antlaşmas› onaylanamad›.
c.Kars Anlaşmas›
Sakarya zaferinden sonra Sovyet Rusya’n›n arac›l›ğ›yla 3
Sovyet Cumhuriyeti (Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan)
ile TBMM Hükümeti aras›nda 13 Ekim 1921’de ‘Kars Antlaş-
mas›’ imzaland›. Buna göre: Her 3 Cumhuriyet, Moskova Ant-
laşmas›n› kendileri için de geçerli say›yordu. Böylece Türki-
-180-
ye’nin doğu s›n›r› kesinleşti ve Ermeni Sorunu da sona erdi.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 1991’de dağ›ld›ktan
sonra bağ›ms›z olan Ermenistan, Kars Antlaşmas›n› geçersiz
ilan etti. Çünkü bu Antlaşma Ermenistan’›n Türkiye’den toprak
isteklerini engelliyordu. Ermenistan’›n Türkiye’den toprak ta-
lepleri ve Azerbaycan’a ait Karabağ ve çevresini işgali sebe-
biyle Türkiye – Ermenistan s›n›r› kapal›d›r
d.Moskova Antlaşmas›
Moskova Antlaşmas›, Rusya ile TBMM Hükümeti aras›n-
da 16 Mart 1921’de imzalanan antlaşmad›r. 3. Maddesi ile;
Türkiye’nin doğu s›n›r› tespit edilmiştir. Bu antlaşmaya göre s›-
n›r: Karadeniz k›y›s›nda Sarp Köyü-Şavşat dağ›n›n sular› ay›-
ran çizgisi-Kars ve Ardahan sancaklar›n›n kuzey s›n›rlar› Araş
Talvegi - Karasu dökümüdür.
e.Lozan Anlaşmas›
24 Temmuz 1923 tarihinde İsviçre’nin Lausanne (Lozan)
şehrinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi temsilcileriyle İngiltere,
Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan,
Portekiz, Belçika, S.S.C.B, Yugoslavya temsilcileri taraf›ndan,
Lozan Üniversitesi salonunda imzalanm›ş bar›ş antlaşmas›d›r.
Lozan Antlaşmas›, pek çok yönden önem taş›maktad›r. Önce-
likle, Türkiye’nin bağ›ms›z ve eşit bir devlet olarak uluslarara-
s› topluma kabul edilmesi sağlanm›şt›r. Lozan ile Misak-› Milli
hedeflerine çok büyük ölçüde ulaş›lm›şt›r.
Türkiye Cumhuriyeti’nin temel nitelikleri, Lozan Antlaşma-
s›nda da yer alm›şt›r. Buna göre, ülkesi ve ulusuyla bölünmez
bir bütün oluşturan Türkiye’de yaşayan ve Türk devletine va-
tandaşl›k bağ›yla bağl› olan herkes eşit ve ayn› haklara sahip
Türk ulusunu oluşturmaktad›r. Antlaşmada Türkiye’de yaşa-
yan H›ristiyan kökenli Rum ve Ermeniler ile Museviler az›nl›k
olarak tan›mlanm›ş ve mal, mülk ve ibadet haklar› güvence al-
t›na al›nm›şt›r.
Buraya kadar anlat›lanlar› özetlemek gerekirse:
1. Ermeniler, Osmanl› İmparatorluğu’nun topraklar› üze-
rinde önce otonomi, sonra bağ›ms›z devlet kurmak için siyasi
-181-
ve silahl› faaliyetlerde bulunduklar›ndan siyasi grup niteliğin-
dedir. Bu nedenle Birleşmiş Milletler Soyk›r›m Yasağ› Sözleş-
mesinin 2. maddesi taraf›ndan korunan dört grup aras›na gir-
memektedirler.
2. Osmanl›larda Nazilerin Yahudilere karş› duyduğu anti-
semitizme benzer bir Anti- Ermenizm, bir başka deyişle Erme-
nilere karş› ›rkç› bir nefret bulunmad›ğ›ndan tehcir, Ermenile-
ri, grup olarak yok etme saikiyle yap›lmam›şt›r. Tehcir karar›
Ermenilerin Rusya ile tarihi anlaşmalarla teyit edilen dostluk
ve işbirliği çerçevesinde Rus işgal ordular›yla birleşip Osman-
l› ordular›na karş› başlatt›klar› harekat› önlemek ve ‘vilayat.›
sitte’ denen doğu bölgesindeki nüfusun %84’ünü oluşturan
Türk ve Müslümanlar›, Balkanlardaki gibi soyk›r›m boyutlar›n-
da bir etnik temizlikle yok etmesine engel olmak için al›nm›ş-
t›r. Tehcirin nedeni bir yandan askeri gereklere, öte yandan da
Türk-Müslüman nüfusun varl›ğ›n› savunmaya dönüktür.
3. Osmanl› Hükümeti’nde, Sözleşmenin 2. maddesi ile
aranan Ermenileri yok etme kast› bulunmamaktad›r. Yok etme
niyetini kan›tlayacak yaz›l› ve sözlü belgeler olmad›ğ› gibi, tüm
belgeler tam tersine Ermenilerin korunmas›n› ve rahatça iskan
edilmelerini öngörmektedir. Ölen Ermenilerin say›s›, soyk›r›-
m›n mevcudiyetini ispattan çok uzakt›r. Ermeni ölümlerinin
önemli bir bölümü tehcir d›ş› nedenlerden kaynaklanm›şt›r.
Ayn› nedenlerle bölgede vuku bulan Türk sivil ölümleri çok da-
ha yüksektir. Bu aç›dan tehcir, Sözleşme 2 (e) anlam›nda, giz-
li ya da dolayl› bir soyk›r›m değildir.
4. Katolik ve Protestan Ermenilerle, İstanbul, Ayd›n (İzmir
dahil) ve Kütahya Ermenilerinin tehcire tabi tutulmamas›, Os-
manl›lar›n gücünün yetersizliğinden ziyade, diğer bölgelerdeki
Gregoryan Ermenilerin Ruslar›n dindaş› olarak ve Rus ordula-
r›n›n ilerleme hatt› üzerinde bulunmalar› dolay›s›yla tehcir edil-
diğini göstermekle, olay›n askeri nedenini teyit etmektedir
5. Bu koşullarda Sözleşme’ye göre soyk›r›m olmayan teh-
cirin ard›ndaki askeri gerekler de göz önüne al›nd›ğ›nda, hu-
kuken insanl›ğa karş› suç kategorisine girdiği de savunula-
maz. Zira tehcir s›ras›nda, Roma Statüsü 7.maddede aranan
-182-
şartlar yerine gelmemiştir. Yani Ermeni nüfusa karş›, devletin
bir plan› çerçevesinde “yayg›n ve sistematik bir sald›r›n›n par-
ças› olarak”, insanl›ğa karş› suç oluşturan fiillerin çoğunun bir-
likte işlendiği bir durum ortaya ç›kmam›şt›r. Tehcir, etnik te-
mizlikten farkl› olarak, Ermenilerin şiddetle yerinden at›lmas›-
n› amaçlamam›şt›r. Ermenilere karş› dini veya başka bir ,ne-
denle mezalim yap›lmas› söz konusu olmam›şt›r. Tehcir aske-
ri güvenlik nedenleriyle yap›lm›şt›r.
6. Bunun da ötesinde, Ermenilerin işgalci Rus ordular›yla
birleşerek, Balkan Savaşlar›ndaki gibi bölgede çoğunlukta
olan Türk ve Müslümanlar›n soyk›r›m boyutunda bir etnik te-
mizlik yapmalar›n› engellemeyi amaçlam›şt›r. Bölgedeki çete-
ler, devletin olmayan sald›r› kast›n› bilmelerine de imkan bu-
lunmad›ğ›ndan, kendi özel amaçlar›yla göç halindeki Ermeni-
lere sald›rm›ş, öldürmüş ve mallar›n› yağmalam›şlard›r. Üç
cephede çarp›şan Osmanl› elindeki s›n›rl› jandarma güçleriyle
bazen Ermenilerin hepsini etkin biçimde koruyamam›şt›r. Ben-
zer iklim, coğrafya, g›das›zl›k, ilaçs›zl›k ve hastal›k şartlar› ne-
denleriyle, göçe zorlanan sivil Türklerin ölümlerinin Ermeniler-
den fazla olmas› da, tehcirde dolayl› yoldan yok etme amac›
bulunmad›ğ›n› göstermektedir.
7. Nihayet göç ettirilenlere karş› göç ettirenlerde bir ac›-
ma duygusu, istenmeyen olaylara karş› bir pişmanl›k ve sal-
d›rganlara karş› k›zg›nl›k doğmuştur. Adi suç kategorisine gi-
ren soygun ve öldürme san›klar› savaş sonunda önce yarg›-
lanm›ş ve çoğu idam edilmiştir.
SONUÇ
Ermeniler’e yönelik olarak gerçekleştirilen tehcir hareketi,
hukuki ifade olarak kullan›rsak “soyk›r›m” değildir. Uluslarara-
s› hukukun kurallar› bu olaylar›n, “soyk›r›m” olarak tan›mlan-
mas›na engeldir. “Soyk›r›m” hükmünün verilemeyecek oluşu
ile bu iddiaya dayal› talepler de dayanaktan yoksun kalacakt›r.
Tart›şman›n art›k uluslararas› hukuk veya insani boyut aç›s›n-
dan ele al›nacak bir yönü de kalmam›şt›r. Uluslar aras› hukuk
aç›s›ndan konunun tan›m›, hükmü bellidir. Ancak bu hükmü
verecek mercilerin, önlerine gelecek olan bir davada sağl›kl›
-183-
karar verip veremeyeceği ise güçlü lobiler eliyle tart›ş›l›r gö-
rünmektedir.
Konunun insani boyutu, asl›nda ihmal edilen, ama en çok
tart›ş›lmas› gereken bir yöndür. Hem Türkler, hem de Ermeni-
ler aç›s›ndan bak›ld›ğ›nda, çok say›da insan›n değişik sebep-
lerle öldüğü tarih kaynaklar›nda vard›r. Diyelim ki ölen insan
say›s› bir bile olsa bunun ac›s›n› her iki toplum ad›na da duy-
mal›y›z.
Diasporan›n, “Soyk›r›m” tart›şmas›n›, genç Ermeni kuşak-
lar› üzerinde motive edici, ›rk bilincini art›c› bir araç olarak kul-
lan›ld›ğ›nda şüphe yoktur. Dolay›s›yla, Diasporan›n dahil oldu-
ğu hiçbir platformdan çözüm ç›kmayacakt›r. Diasporan›n Tür-
kiye’nin d›ş politikas›n› da etkileyen bir şekilde sürdürdüğü ça-
l›şmalar›n›n, Türkiyeli Ermenileri de rahats›z ettiği aç›kt›r. Di-
aspora Ermenileri ile Türkiyeli Ermenilerin özdeşleştirilmesi el-
bette hoş olmayan duygular, durumlar ve yorumlar doğurmak-
tad›r. Sonuçta bu topraklarda, birlikte yaşamay› öğrenen Er-
meniler ve Türkler aras›ndaki en büyük engelin Diaspora’n›n
doymak bilmeyen emelleri ve istekleridir.
Özellikle ABD ve Fransa toplumlar› içerisinde eriyen ve
her geçen zaman asimile olan Ermeni toplumlar›, varl›klar›n›,
dillerini ve kültürlerini korumak için en kuvvetli “asabiyet” yolu
olan ›rk faktörünü harekete geçirme uğraş›s›ndad›r. Özellikle
yeni kuşak Ermenilerin pek de konuyla doğrudan ilgilerinin ol-
duğu söylenemez. Diaspora, kendisine bitmeyen bir maddi
kaynak da sağlayan bu meselenin çözüme kavuşturulmamas›
için gereken her şeyi yapacakt›r. Bu sebeple, Türkiye’nin asla
yanaşmayacağ›n› bildikleri taleplerle kamuoyu önüne ç›kmak-
tad›rlar. Toprak ve tazminat talebi, Türkiye’nin asla görüşme-
lerde konuşmayacağ› konulard›r.
Modern çağ, toplumlar›n özgül ve özgünlüklerinin h›zla
eridiği, küresel bir kültürün potas›na girdiği bir çağ olmuştur.
H›zla küreselleşen dünya üzerinde, farkl›l›klar›n› koruyabilmek
ciddi bir çaba gerektirir olmuştur. Küresel egemen kültür, belli
bir millet-devlet modeli olmayan toplumlar› yok etme noktas›-
na getirmiştir. Türkiye’nin varl›ğ› d›ş Türkler için tek baş›na
motive edici bir kimlik işareti ve nişan›d›r. Oysa Ermenistan gi-
-184-
bi hala dar coğrafyada s›k›şm›ş bir devletin varl›ğ›, art›k o dev-
let ve coğrafya ile fazla bağ› kalmam›ş, nostaljik trajedi masal-
lar› ile avunan Neo-Ermeni kuşaklar› için yeterli gibi görünme-
mektedir.
Bu sebepler, Diasporan›n amans›z sald›rganl›ğ›n›, bitmez
çabas›n› göstermektedir. Ermenistan’daki ve Türkiye’deki Er-
meniler haricinde, diğer ülke Ermenileri ciddi bir varl›k tehdidi
alt›nda hissediyor kendilerini. Bu onlar›n sald›rganl›klar›n› da
art›r›yor. Kafalar›ndaki Ermeni devleti ile var olan Ermenistan
devleti aras›ndaki uçurum onlar› ç›ld›rt›yor. Çünkü onlar, asla
var olmayan ve var olmayacak bir hayal ülke düşündeler; oysa
bugün Ermenistan’›n içler ac›s› durumu ortadad›r.
Diasporan›n çabalamalar›, en çok zarar› Türkiye’ye değil
Ermenistan’a ve Türkiye Ermenilerine vermektedir. Maddi aç›-
dan Ermenistan devleti çöküşün eşiğindedir. Türkiye Ermeni-
leri ise manevi olarak ezikleşmiş, komşular› ve arkadaşlar›
olan Türkler’e karş› mahcup bir hale girmişlerdir.
Türkiye aç›s›ndan bak›ld›ğ›nda ise, diğer devletlerin elin-
de her zaman koza dönüşen bir Ermeni kart›n›n varl›ğ›n› he-
sap ederek bir politika üretildiğinde ancak bu meselenin zarar-
lar›n›n önüne geçilebilir. Yani AB yolunda, Ermeni sorununun
karş›m›za ç›kacağ›, birkaç on y›l önce hesap edilmeliydi. En
az›ndan bundan sonraki süreçte bu strateji çözümü de bera-
berinde getirecek bir deneme olacakt›r. Zira Türkiye konuya
ne kadar önem atfederse, hem konu büyüyor hem iddia sahip-
leri ve destekçileri güçleniyor.
Önümüzdeki y›llarda Ermeni sorunu karş›m›za s›kça ç›k-
maya devam edecek, ancak inan›yoruz ki Türkiye ince bir dip-
lomasi ile bu işin üstesinde de gelecektir.
EK
Osmanl› Döneminde Ermeni Terörü Kronolojisi246
13 Nisan 1878: İstanbul Ermeni Patriği Nerses İngiltere
D›şişleri Bakan› Salisbury’e mektup gönderdir. Patrik mektup-
246 Hazırlayan Sedat Laçiner’in USAK için hazırladığı ders notlarıdır..
-185-
ta İngiltere’den yard›m isteyerek Türklerle beraber yaşayama-
yacaklar›n› iddia etti.
13 Temmuz 1878: Berlin Antlaşmas›. Antlaşman›n 61.
maddesi Ermeniler ile ilgili.
21 May›s 1889: İttihat ve Terakki kuruldu.
20 Haziran 1890: Erzurum İsyan›.
1890: Birinci Sasun İsyan›.
Temmuz 1890: Kumkap› gösterisi.
1892-1893: Merzifon, Kayseri ve Yozgat isyanlar›.
1894-1896: Taşnaklar (DEF) Osmanl› Hükümeti’ne yar-
d›m ettiğini düşündüğü Ermenileri (hainler) birer birer öldür-
meye başlad›. Bu kişilerin aras›nda Maksud Simon Bey, Polis
Şefi Hac› Dikran, din adam› Mampre Benliyan, cerrah M. Tü-
tünciyan ve daha birçok Ermeni vard›.
1895 Sonbahar›: Serap Vartanyan, Ahlat, Bitlis ve Sasun
civarlar›nda yerel silahl› ‘direniş’ çeteleri kurdu. Vartanyan ve
adamlar› bu bölgede s›k s›k güvenlik güçleriyle çat›şma.
1895-1896: Tüm doğu illerinde yerel Ermenilere DEF ta-
raf›ndan silah sevkedildi. Tunceli (Dersim) ve çevresinde yerel
çat›şmalar yoğunlaşt›.
30 Eylül 1895: Bab›ali olay› ve sald›r›s›.
1 Haziran 1896: Van İsyan›.
14 Ağustos 1896: Osmanl› Bankas› bask›n›. DEF İstan-
bul Merkezi Komitesi’nin karar›yla başlad›. Papken Siuni’nin li-
derliğiyle 26 Taşnak teröristi bankay› 150 çal›şan ve müşteri-
siyle işgal etti. Siuni, bankan›n merdivenlerinde taş›d›ğ› bom-
ban›n patlamas›yla öldü. Banka bask›n› olay›, İstanbul’daki
büyük devletlerin elçiliklerinin araya girmesiyle teröristler ülke-
den Sir Vincent’in yat›yla ç›kt›lar. Frans›z ‘steamer’la Marsi-
-186-
ya’ya sözde ‘mahkum’ olarak gittiler. Fakat bir süre sonra ser-
best b›rak›ld›lar ve bir çoğu terör faaliyetlerine veam etmek
üzere geri döndüler.
14-15 Ağustos 1896: DEF, İstanbul’un Samatya mahal-
lesinde güvenlik güçlerine karş› yoğun bir sald›r› başlatt›.
Amaç Bat›l› güçlerin dikkatini çekmekti. 12 saatlik çat›şmada
Khatchig Knouni, Misakyan kardeşler, Ardashes Antreasian
ve diğer bir çoğu öldü. Olaylar d›şar›ya “Abdülhamit’in yapt›r-
d›ğ› katliam” olarak yans›t›ld›. Fransa, İngiltere ve Rusya olay-
lar üzerine İstanbul üzerindeki bask›lar›n› artt›rd›.
10-12 Eylül 1896: Van’da Ermeni terör gruplar› ile güven-
lik güçleri aras›nda yoğun çat›şmalar yaşand›.
1897, Yozgat: DEF İstanbul Merkezi Komitesi Bab›ali’ye
başar›s›z bir bombal› sald›r›da bulundu.
1897, Van: Van ve çevresinde silahl› Ermeni çetlerinin
kuruluşu h›zland›. Bunlar daha çok yerel Kürt gruplar› ile ça-
t›şt›.
24 Temmuz 1897: 253 silahl› Ermeni Osmanl› – İran s›-
n›r›n› geçti. Khanasoe’da Şerif Bey’in Maznik aşiretine sald›r-
d›lar. Aşiret resisi kaçmay› başard›ysa da aşiretin tüm erkek-
leri öldürüldü.
Temmuz 1897: Pahhesh Polis Müdürü Baghdasar Mali-
ants (Kourken) taraf›ndan öldürüldü.
Ocak 1898: Vaspurakan’›n lideri öldürüldü ve örgüt bir
süre lidersiz kald›.
1904: İkinci Sasun İsyan›.
21 Temmuz 1905: Padişah 2. Abdülhamid’e Y›ld›z Ca-
mii’nde Ermeni teröristlerce süikast girişiminde bulunuldu.
1908: İkinci Osmanl› Meclis’i aç›ld›. Baz› Ermeni komita-
c›lar› da meclise girmeyi başard›lar.
-187-
 3 May›s 1915, Van, Osmanl› Devleti: Ermeniler büyük evlerden eli silahl› Ermenilerin ç›kmas› dikkat çekicidir. Yine
bir katliama giriştiler. yang›nlar› söndürmeye çal›şan itfaiye erlerine birçok silahl› Er-
meni’nin silahla engel olmaya çal›şmas› da gözlenmiştir.
14 May›s 1915: ‘Tehcir Kanunu’ ç›kar›ld›.
12 Ocak 1920: 450 kişilik bir Ermeni süvari birliği Antep’in
Arapdar köyünde çok say›da Müslüman ahaliye sald›rd› ve çe-
şitli işkencelerde bulundu.
15 Mart 1921, Berlin, Almanya: Osmanl› İçişleri Eski
Bakan› Talat Paşa Berlin’de (Almanya) caddede yürürken ar-
kadan vurulmuştur. Olay›n sorumlusu Soghomon Tehlir-
yan’d›r. Tehliryan yakalanmas›na ve suçunu itiraf etmesine
karş›n Alman mahkemesi Tehliryan’› ‘masum’ ilan etmiş, dava
Türkler’in yarg›land›ğ› siyasi bir arenaya dönüşmüş, öldürülen
kişi ‘suçlu’ ilan edilmiştir. Ermeni ayd›nlar› ve bas›n› Tehlir-
yan’› ‘kahraman’ ilan ederken, ileride ortaya ç›kan terör sald›-
r›lar›nda bu karar Ermeni terör gruplar›nca s›k s›k gerekçe
gösterilmiştir.
5 Aral›k 1921, Roma, İtalya: D›şişleri Eski Bakan› Sait
Halim Paşa Roma’da Arşavir Ç›rac›yan (Arshavir Shirakian)
taraf›ndan sokak ortas›nda katledilmiştir. Mütareke sonucu
Malta’ya sürülenler aras›nda yer alm›ş, İngilizler tüm belge ve
bilgilere sahip olmalar›na karş›n diğerleri gibi Sait Halim Paşa
hakk›nda da herhangi bir suçlamada bulunmam›şlar, yarg› sü-
recini dahi başlatamam›şlard›r.
17 Nisan 1922, Berlin, Almanya: Bahattin Şakir Bey ve
Cemal Azmi Bey, Berlin’de vurularak öldürülmüştür. Failler
Arshavir Shirakian ve Aram Yerganian’d›r.
25 Temmuz 1922, Tiflis, Gürcistan: Cemal Paşa ve ya-
verleri Binbaş› Nusret ve Teğmen Süreyya Bey iki Ermeni te-
rörist taraf›ndan öldürüldü.
9 Eylül-13 Eylül 1922, İzmir: Türk Ordusu’nun İzmir’e
girmesiyle birlikte Ermeni mahallesinde yang›n başlad›. İz-
mir’in çok say›da mahallesinde Ermenilere ait evler şüpheli bir
şekilde yanmaya başlad›. İzmir’e giren Türk Ordusu’na verilen
bir emirde yang›nlara mani olmakt›. Fakat yang›n başlayan

-188- -189-
-190- -191-
-192-