ANALOGNA ELEKTRONIKA

Dvanaesto predavanje
Vanr. prof. dr Abdulah Akamovi, dip.ing.el.

Oscilatori

Oscilatori predstavljaju samooscilirajue elektronske sklopove koji na raun energije

istosmjernog naponskog izvora generiraju periodine signale.

Prema obliku signala razlikujemo relaksirajue i harmonijske oscilatore.

Relaksirajui oscilatori generiraju nesinusoidalne periodine signale (pila, etvrtka...),

dok harmonijski oscilatori generiraju sinusoidalne signale.

Harmonijski oscilatori rade na bazi pozitivne povratne sprege ili na bazi negativnog
otpora

Uslov osciliranja je jednakost nazivnika s nulom u prenosnoj funkciji kruga s

pozitivnom povratnom spregom, odnosno:
A
1 A = 0 u izrazu A1 =
1 A

Zadovoljenje gornjeg izraza daje beskonano pojaanje to znai da e sklop

oscilirati i bez ulaznog signala

Uslov A = 1 se zove Barkhauzenov uslov, a proizvod A kruno pojaanje.

Harmonijski oscilatori se prema izvedbi dijele na RC, LC i kvarcne oscilatore.

A>1

A=1

RC oscilatori: Oscilator s Wienovim

mostom
R2

R1
Uizl
R
C

Pojaalo ima realiziranu negativnu povratnu spregu R2-R1 te e raditi u linearnom reimu!!!
Napon na izlazu e biti pojaani napon sa (+) ulaza, tj:

U izl = (1 +

R2
)U ( + )
R1

Napon na (+) ulazu pojaala je odreen djeliteljem Z1-Z2, odnosno:

U (+) =

jRX c
Z2
U izl , Z1 = R jX c , Z 2 =
Z1 + Z 2
R jX c

Uvrtavanjem u prvu jednainu napona na (+) ulazu dobije se:

R1
Z2
=
R1 + R2 Z1 + Z 2

R1
Z2
=
R1 + R2 Z1 + Z 2
Lijeva strana navedene jednaine je realna te mora biti i desna, odnosno:

Z2
R1
Re
=
Z1 + Z 2 R1 + R2
Z2
Im
=0
Z1 + Z 2

jRX C
R jX C
jRX C
Z2
=
=
=
2
jRX C
Z1 + Z 2
R
jX
jRX
(

C
C
R jX C +
R jX C
=

3R 2 X C2
( R 2 X C2 ) 2 + 9 R 2 X C2

RX C ( R 2 X C2 )
( R 2 X C2 ) 2 + 9 R 2 X C2

Rjeavanje nevedenih jednaina daje:

f =

1
, R2 = 2 R1
2 RC
5

Primjer 35. Dat je sklop kao na slici. Odrediti odnose otpora R1 i R2 navedenog sklopa ako je
na izlazu sinusni signal. Pri tome je R3C2=R4C1 =0,2ms i C1=3C2. Na kojoj frekvenciji e
oscilirati sklop? Napajanje OP je 12V.

R3

R4

C2

Napon na izlazu jednak je: U izl = (1 +

C1

U1
Uizl

R2

R1

Napon U(+) se dobiva kao dio naponskog signala

sa izlaza (Uizl) realiziran naponskim djeljiteljem
Z1, Z2. Odnosno:
Z2
U ( +) =
Uizl
Z1 + Z 2
Ako ovaj izraz uvrstimo u prethodnu jednainu
dobiemo:
Z1 + Z 2
R1
Z2

gdje su Z1 i Z2 dati sa:

Z1 = R4 +

Sada imamo:

R4 +

Odnosno:

R1
) U (+ )
R2

1
,
jC1

= (1 +

Z2 =

R2

R3
1 + jR3C 2

R3
1
+
jC1 1 + jR3C2
R
=1+ 1
R3
R2
1 + jR3C2

( jR4C1 + 1)(1 + jR3C2 ) + jR3C1

jC1 (1 + jR3C2 )
R
= 1+ 1
R3
R2
1 + jR3C2
6

Dalje slijedi:

( jR4C1 + 1)(1 + jR3C2 ) + jR3C1

R
= 1+ 1
jR3C1
R2
R4 C2
1
R
+
+1+
+ jR4C2 = 1 + 1
R3 C1
jR3C1
R2
Izjednaavanjem realnog i imaginarnog dijela dobije se:

R4 C2 R1
+
=
R3 C1 R2

1 2 R3 R4C1C2 = 0
Uvrtavanjem relacija navedenih u postavci zadatka imamo:

R4C1 + R3C2 R1
=
R3C1
R2
2
2 2 R1
=
= =
R3 3C2 3 3 R2

R2 =

3
R1
2

Odnosno frekvencija osciliranja:

f0 =

1
=
= 796,2 Hz
2 2
7

Primjer 36. Dat je sklop kao na slici. Odrediti odnose otpora R1 i R2 navedenog sklopa ako je
na izlazu sinusni signal. Pri tome je R3C2=R4C1 =0,5ms i C1=6C2. Na kojoj frekvenciji e
oscilirati sklop? Napajanje OP je 12V.

Rjeenje:
R3

C2

C1

R4

U1

R2 = 3R1

Uizl

R2

R1

f0 =

1
=
= 318,3Hz
2 2

Stabilizacija radne take oscilatora s

Wienovim mostom
Osnovni problem oscilatora s Wienovim mostom je strog zahtjev za iznos pojaanja A i
faktora povratne sprege . Naime pojaanje direktne grane treba da iznosi:

A = 1+

R2
R1

Faktor povratne sprege treba da iznosi:

=
Odnosno proizvod :

Z2
1
=
Z1 + Z 2 A

A =1

Fizikalno, za odravanje oscilacija potrebno je da se za iznos za koji se u povratnoj grani

smanji signal sa izlaza, za isti iznos u direktnoj grani pojaa signal sa ulaza.
ta ako ovaj uslov nije zadovoljen?
Ako se pojaanje u direktnoj grani postavi na manji iznos od potrebnog sklop e smanjivati
amplitudu oscilacija do nule doi e do nestanka oscilacija.
Ako se pojaanje u direktnoj grani postavi na iznos vei od potrebnog sklop e poveavati
amplitudu oscilacija do napona zasienja pojaala doi e do stabilnih oscilacija sa
izoblienjima valnog oblika.
9

Zato se u praktinim izvedbama oscilator s Wienovim mostom nikada ne realizira prema

osnovnim emama navedenim ispred. Izuzetak od ovog je kada se pojaanje direktne
grane postavi veom od potrebnog odnosno namjesti se da bude zadovoljena relacija:

A >1
Sada su oscilacije stabilne, ali sa znaajnim faktorom izoblienja.
Postizanje sinusnih oscilacija sa tolerantnim faktorom izoblienja se obezbjeuje tako to
se u direktnu granu umjesto otpora R2 postavi automatski regulator pojaanja (ARP) koji
se moe izvesti na vie naina: termistorom, FET-om, ili diodnim mostom. Jedna izvedba
s diodnim mostom je prikazana na slici.
R3

C1

R4

C2

Id

U1
Uizl

R5//rd

D1

R1

R2
R6
50%

Q1

R5

Q2

D2

Ud

Frekvencija osciliranja sklopa je odreena jednainom: 1 R3 R4C1C2 = 0 kao i u

prethodnim emama. Potenciometrom se postavi potrebno pojaanje sa ciljem postizanja
traene amplitude izlaznog signala. Ako amplituda izlaza poraste (znai poveao se R2
(desni dio potenciometra R6 i R5) ili smanjio R1 (lijevi dio potenciometra R6), struja kroz
diodu e porasti to smanjuje otpor diode paralelno vezane R5, odnosno smanjuje se
efekat na pojaanje otpora R5. Ako se amplituda izlaza smanji onda se otpor diode povea
te se povea pojaanje direktne grane. Na ovaj nain sistem se zaustavi na vrlo stabilnoj
taki uz sinusni izlaz signala.
2

10

RC oscilator: Oscilator s faznim pomakom

U1

U2

Ako se u direktnoj grani navedenog sklopa nalazi

pojaava sa pojaanjem A, ulazni signal oznaimo
sa U1 a izlazni sa U2, onda se moe napisati:

A=

U2
U1

Ako je prenosna funkcija sklopa povratne sprege ,

onda vrijedi:

U1
=
U2
Navedene jednaine daju izraz:

A = 1.

Ako je A realan broj i ako pojaava obre fazu, onda sklop povratne sprege
mora obezbijediti odgovarajui iznos povratnog signala 1 te fazni pomak za
A
180.
Ako je A realan broj i ako pojaava ne obre fazu, onda sklop povratne
sprege mora obezbijediti odgovarajui iznos povratnog signala 1
te fazni
A
pomak za 360 (Normalno, jasno je da sklop sa tri RC lana to nemoe
obezbijediti, nego ih je vie).
11

Odreivanje prenosne funkcije povratne sprege

C

Uul

R jX c
D = R
0

II

R
2 R jX c
R

III

U ul = I1 ( R jX c ) I 2 R
R

Uizl

0 = I1 R + I 2 (2 R jX c ) I 3 R
0 = I 2 R + I 3 (2 R jX c )

R
2 R jX c

DIII

R jX c
= R
0

R
U ul
2 R jX c
0
R
0

U ul R 2
DIII
I3 =
=
D
( R jX C )(2 R jX C ) 2 R 2 (3R j 2 X C )
U izl = I 3 R =

U ul R3
( R jX C )(2 R jX C ) 2 R 2 (3R j 2 X C )
12

U izl
R3
=
=
=
U ul ( R jX C )(2 R jX C ) 2 R 2 (3R j 2 X C )
=

R3
R3 5 RX C2 + j ( X C3 6 R 2 X C )

Prema uslovu osciliranja, za A negativno i realno, mora biti negativno i realno.

j ( X C3 6 R 2 X C ) = 0
X C2 = 6 R 2
XC = 6R
Iz ovog izraza se moe odrediti frekvencija osciliranja.

XC =
f =

1
1
=
= 6R
C 2 fC
1

2 6 RC

Sada se za faktor povratne sprege i pojaanje direktne grane A dobije:

R3
R3 5RX C2

R2
R 2 5( 6 R)2

1
1
= , A = 29
1 30
29
13

RC oscilator sa OP
R2
R1=R
Uizl

Obzirom da je pojaalo sa negativnom

povratnom spregom (R1-R2), radie u
linearnom reimu, te je na (-) ulazu napon
virtuelne mase. Zato R=R1 koji je zajedniki
za direktnu granu (A) i povratnu granu (),
ima desni kraj na nuli (kao u prethodnom
proraunu) a lijevi na naponu povratne
sprege.

1
1
=
29 A
R
A = 29 = 2
R1

R2 = 29 R1
R = R1

Uul

f =

Uizl

1
2 6 RC
14

RC oscilator sa FET tranzistorom

Vd

f =
Rd
C

1
2 6 RC

Av = g m R p = 29

Rs

Ce

15

Regulatori napona
+U

UZD

U ZDrad = U nZD
I ZD max =

IZD
ZD

U nZD

I ZD min = 0,1I ZD max

UZDrad

Ur

IZDmin

I ZDrad =

I ZD min + I ZD max
2

U r = U nZD
IZDrad

+U

R=

U Ur
I ZDrad

IZDmax

Prednosti:
jednostavna struktura.

Ur

Nedostaci:
ZD
Rp

uzak opseg promjene struje na Rp (Rp mora biti >>

od R), osjetljivost na promjenu temperature,
osjetljivost na otpor diode.

Primjena:
jednostavan izvor referentnog napona za manje
zahtjevne aplikacije.
16

Stabilisan izvor napona napajanja

Zener dioda :
U ZDrad = U nZD

+U
T

Ur

I ZD max =

PZD
U nZD

I ZD min = 0,1I ZD max

Uzd
R

I ZDrad =

ZD
Rp

I ZD min + I ZD max
2

U zd = U nZD
R=

U U zd
I ZDrad

Tranzistor :

Prednosti:
jednostavna struktura.

U r = U zd U be

gubitak energije na tranzistoru,

potreban hladnjak na tranzistoru.

IT max = I r max =

Nedostaci:

Primjena:
jednostavan izvor napona napajanja
za manje zahtjevne aplikacije.

Ur
< I c max,tr
Rmin

U ce = U U r < U ce max,tr
Ptr = I tr U ce < Ptr max

17

Primjer 37. Ako se ulazni napon mijenja od 3 do 18V odrediti ovisnost promjene izlaznog
napona i struje baze od ulaznog napona. Nacrtati te karakteristike. R1=1k, R2=2k2,
R3=220, Uz=7,5V, =30.

T1

R3

Uizl

Uul
R1

R2
ZD

Za Uul<Uz D1 ne vodi T1 nije propusno polarisan te ne vodi, zato je:

U izl = I 2 R 2 = 0, I b = 0
Kada Uul>Uz D1 provede i napon u bazi T1 ostaje konstantan te iznosi Uz. Tranzistor T1 e
provesti kada napon u njegovu emiteru postane za 0,5 vei od napona Uz, odnosno:

U ul U z
R1 = 0,5
R1 + R3
U ul = U z +

0,5( R1 + R3 )
0,5 1220
= 7,5 +
= 8,11V
R1
1000
18

Za 8,11<Uul<U1 tranzistor radi u linearnom reimu te vrijedi:

U izl = I 2 R2 = I b R2 = ( I e I b ) R2 = I e
I e = I 3 I1 =
U izl =

1+

R2

U ul U eb U z U eb

R3
R1

R2
R2
R2 ( R1 + R3 )
U ul

U z
U eb 10U ul 10U z 12,2U eb
1 + R3
1 + R3
1+
R1R3

Napon Ueb (propusno polarisan pn prelaz baza-emiter pnp tranzistora) se mijenja od 0,5V
do 0,7V za koje vrijeme je tranzistor u linearnoj oblasti. Za priblian raun uzmimo da je
ovaj napon 0,5V tada imamo:

U izl = 10(U ul 8,11)

Ib =

Ic

U
1 U izl
8,11
= ul
R2 6600 6600

Tranzistor ulazi u zasienje kada napon Uec tranzistora postane manji od 0,2V. Tada je
napon na izlazu 8V, odnosno ulazni napon je:

8 = 10U ul 81,1
U ul = 8,91V

19

Za Uul>8,91 izlazni napon je konstantan i iznosi 8V. Struju Ib moemo odrediti prema
sljedeem:

I b = I e I c = I 3 I1 I c
I3 =

U ul 8,2
R3

I1 =

0,7
R1

Ic =

8
R2

Ib =

U ul 9154

10 3
220 220

Uizl
8V

8,11 V 8,91V

Uul

8,11

Uul

Ib(mA)
0,121mA

8,91

20

Primjer 38. Dat je sklop kao na slici. Ako se ulaz mijenja od 0V do +15V odrediti i nacrtati
ovisnost izlaznog napona od ulaznog. Otpori R1 i R2 imaju vrijednosti 1k5, diode D1 i D2
imaju Uz=5,1V, a tranzistori faktor strujnog pojaanja =100.
R1

T1
Uizl

Uul

Uizl
T2

ZD1
R2

4,4V

ZD2

1,4V

10,2V

Uul

Tranzistori kada vode rade u linearnom reimu, pri tome je napon izmeu kolektora i emitera
jednak iznosu propusno polarisana dva pn prelaza: emiter-baza T1 i baza-emiter T2 . Zbog
jednostavnosti uzeemo da je taj napon 1,4V. Prema tome imamo:
Za 0V < Uul < 1,4V tranzistori ne vode i izlaz je nula.
Kada tranzistori provedu a prije nego provedu diode izlaz je:
U 1,4
1
U izl = I 2 R 2 = ul
R 2 = U ul 0,7
R1 + R 2
2
Diode e provesti kada napon na diodama postane 5,1+0,7=5,8V. Odnosno:

1
5,8 = U ul I1 R1 = U ul U ul + 0, 7
2
U ul = 10, 2V

Kada diode provedu izlaz je konstantan i

iznosi 5,8-1,4=4,4V
Prenosna karakteristika je data slikom.

21

Izvor referentnog napona

U ZDrad = U nZD

+U

I ZD max =

PZD
U nZD

I ZD min = 0,1I ZD max

R
Ur

I ZDrad =

Uzd

ZD
Rp

I ZD min + I ZD max
2

U zd = U nZD
R=

U U zd
I ZDrad

U r = U zd
I Rp < 10mA
Prednosti:
jednostavna struktura, Izlazni napon ne zavisi od Rp za IRp<10mA.
Nedostaci:
potrebno OP, osjetljivost na promjenu temperature, osjetljivost na otpor diode.
Primjena:
jednostavan izvor referentnog napona za zahtjevnije aplikacije.

22

Linearni serijski regulator

= U ref U ( ) = 0,
negativna povratna sprega
U ref
U izl
=
R2 + R3
R3
U izl = U ref (1 +

R2
)
R3

23

Tipian tranzistorski serijski stabilizator napona

T1
Uul

Uizl
R1
R2

R3

U1

T2

R4

ZD

Uz

U izl = U z + U be + I R 3 R3
I R3 =

U izl
R3 + R4

U izl = (U z + U be )(1 +

R3
)
R4

24

Regulirani naponski izvor 2-22V, 0,5A

BD139

1E/2W
+Uizl

BC141
220E

1N4001

BC141
39k

1N4001

F
1k2
N

220V, 50Hz

ZD12V

30V,
50Hz

0.1mF/35V
1N4001

1N4001
ZD15V
0.470mF/63V

&8k

47k

ZD12V
50%
-

25

Integrirani regulatori napona

26

U izl = U ref + 9V =

U izl
R2 + 9V
R1 + R2

U izl ,min = 9V , R2 = 0
U izl ,max =

9
= 39V (= 30V )
R2
1
R1 + R2

Realizacija promjenjivog regulisanog naponskog izvora 9-30V. Integrirani

naponski regulator 7809 izmeu izlaza i referentne take regulie napon na
+9V. Potenciometrom R2 mijenjamo potencijal take referentnog napona to
mijenja izlaz. Kada je na ref=0V izlaz je na 9V, kada je na ref 21V izlaz je na
30V.
27