Azerbaycan Tarixi

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi
Azrbaycan Respublikas Thsil Problemlri

nstitutu
AZRBAYCAN RESPUBLKASININ MUMTHSL

MKTBLR N AZRBAYCAN TARX FNN
ZR THSL PROQRAMI (KURKULUMU)
(V-XI SNFLR )
BAKI2013
Azrbaycan tarixi fnni zr thsil proqram (kurikulumu) aadak trkibd

ii qrupu trfindn hazrlanmdr:
Sdr: Yaqub Mahmudov - AMEA-nn Tarix nstitutunun direktoru, AMEA nn mxbir zv, tarix zr elmlr doktoru, mkdar elm xadimi, professor, Vli
liyev - AMEA-nn mxbir zv, ADPU-nun professoru, tarix zr elmlr
doktoru, Oqtay Sultanov-ADPU-nun kafedra mdiri, tarix fakltsinin dekan,
tarix zr elmlr doktoru, professor; kbr Qocayev Bak hr 20 -li mktbliseyin kemi direktoru, mkdar mllim, Rafiq Xlilov-ADPU-nun ba
mllimi, Ramiz Hseynov - layihnin koordinatoru, ARTP-nin blm mdiri,
Sevil Bhrmova-ARTP-nin byk elmi iisi, Nrgiz Qasmzad - Blbl adna
orta musiqi mktbinin mllimi, ntiqam Cbraylov - ARTP-nin b mdiri,
pedaqoqika zr elmlr doktoru, professor, Nizami Heydrov-Bak hr 245 -li
tam orta mktbin mllimi, n yax mllimmsabiqsinin qalibi, Hcr
liova- Bak hr 171 -li tam orta mktbin mllimi, n yax mllim
msabiqsinin qalibi, Nazim Zeynalov- Bak hr 88 -li tam orta mktbin
mllimi, n yax mllim msabiqsinin qalibi, Hafiz Cabbarov - Bak hr
H.liyev adna liseyin mllimi, n yax mllim, Ofeliya Musayeva - Bak
hr 279 -li tam orta mktbin mllimi, n yax mllim msabiqsinin
qalibi, Aida Mmmdova - Bak hr 31 -li tam orta mktbin mllimi, n
yax mllim msabiqsinin qalibi, Zenfira Mhmmdova - Bak hr
Z.liyeva adna liseyin mllimi, n yax mllim msabiqsinin qalibi, Babk
Xubyarov- Bak hr 158 -li tam orta mktbin mllimi, mkdar mllim,
Sevinc Sfrliyeva- Bak hri 132-134 -li tam orta mktbin mllimi,
mkdar mllim, Gltkin Mmmdova- Bak hri 147 -li tam orta mktbliseyin mllimi, n yax mllim msabiqsinin qalibi, Leyla HseynovaBak hr MTK-nn mllimi, n yax mllim msabiqsinin qalibi, Nrgiz
Mmmdova - Bak hr 248 -li tam orta mktbin mllimi, Aydn
Allahverdiyev-Bak hr 72 -li tam orta mktbin mllimi, Prvan Xlilova Bak hr 190 -li tam orta mktbin mllimi, n yax mllim
msabiqsinin qalibi, Leyla Mrslova - Bak hri 34 -li tam orta mktbin
2
mllimi, fsan Hsnova - Bak hri 102 -li tam orta mktbin mllimi,
Asf Hziyev - Bak hri H.liyev adna liseyin mllimi, Elmin manov- Bak
hri 6 -li mktb-liseyin mllimi, n yax mllim msabiqsinin qalibi,
Bxtiyar srafilov - Bak hri 257 -li tam orta mktbin mllimi, Arif
Barova- Bak hri 98 -li tam orta mktbin mllimi; Sabir Aayev- BPKA
v YH-nun kabinet mdiri, Rauf Mlikov-AMEA-nn Tarix nstitutunun elmi
icisi, tarix zr flsf doktoru, Adilxanm Manafova-Bak hr 219 -li tam
orta mktbin mllimi, Amn Krbalayeva- Bak hr 201 -li tam orta
mktbin mllimi, Glsn Soltanova-Bak hr 190 -li tam orta mktbin
mllimi, Rya Yaqubova- Bak hr 272 -li tam orta mktbin mllimi, Nail
Bayramova-Bak Avropa liseyinin mllimi, Sadt Cahandarova Bak Avropa
liseyinin mllimi, n yax mllim msabiqsinin qalibi, lviyy smaylovaBak hr 55 -li tam orta mktbin mllimi.
Thsil proqramnn (kurikulumun) internet n hazrlanmasna msul

olanlar:
Akif liyev, ARTP-nin mumi orta v tam orta
thsilin kurikulumu bsinin mdiri, pedaqoji
elmlr zr flsf doktoru
Ramiz Hseynov, ARTP-nin mumi orta v tam
orta thsilin kurikulumu bsinin Humanitar
fnlrinin tlimi blmsinin mdiri
Sevil Bhrmova, ARTP-nin Humanitar fnlrin
tlimi blmsinin elmi iisi
Mndricat
Giri
I. Azrbaycan tarixi tliminin mzmunu
1.1. mumi tlim nticlri
1.2. Mzmun xtlri
1.3. Mzmun xtlri zr tlim nticlri
1.4. Faliyyt xtlri
1.5. Mzmun standartlar
V sinif
VI sinif
VII sinif
VIII sinif
IX sinif
X sinif
XI sinif
1.6.Fndaxili v fnlraras inteqrasiya
II.Tlim strategiyalar
2.1.Azrbaycan tarixi tliminin tkilin veriln sas tlblr
2.2. Azrbaycan tarixi tliminin tkilind istifad olununan forma v sullar
bard
2.3. Mllimin tlim faliyytinin planladrlmasna dair nmunlr
2.4. Azrbaycan tarixi fnnin mzmun standartlarnn rhi
III. agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi
Resurslar
Tezaurus
stifad olunmu dbiyyat
Giri
Azrbaycan tarixi fnni zr thsil proqram (kurikulumu) v onun
xarakterik chtlri.
Azrbaycan tarixi fnni zr thsil proqram (kurikulumu) mumthsil
mktblrind Azrbaycan tarixi fnninin flsfsini, bu fnnin tlimi sahsind
faliyytlri ks etdirn konseptual snddir. Bu sndd fnnin mzmunu
(mzmun standartlar), fndaxili v fnlraras inteqrasiya, mllim v agird
faliyytin
dair
texnologiyalar,
agird
nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi
msllri hat olunmudur.

Qdim tarix malik olan Azrbaycann tarixi kemii bir-birini izlyn v
tamamlayan, dinamik kild biri digrini vz edn fakt v hadislrl zngindir.
Bu fakt v hadislr Azrbaycan xalqnn tarixi yaddanda n xarakterik abidlr
kimi qalmaqdadr. Bu gn tarix znn masirliyi il masir hyat quranlar,
glcyin perspektivlrini yaradanlar n bnvr rolunu oynayr, Azrbaycanda
insanlarn tarixi yaddann, milli mentalitetinin formalamasna tsir gstrir. Hm
tarixi mstvid, hm d masir zamanda sosial, iqtisadi, mdni inkiaf
baxmndan mqayis v thlillr aparmaa imkan yaranr.
Btn bunlar Azrbaycan tarixi zr biliklrin, ilk nvbd, tarixi xronoloji
ardcllqla myyn olunmasn v mzmun standartlarnda nzr alnmasn
tlb etmidir. Hmin biliklr seilmi, mumildirilrk tarixi mkan, tarixi
zaman, dvlt, xsiyyt, mdniyyt mzmun xtlri zr qrupladrlmdr.
Azrbaycan tarixin
dair
mzmun standartlar myynldirilrkn
agirdlrin yrncklri tarixi biliklrin, elc d bu fnn zr konkret tlim

faliyytlrinin (idraki, hissi, psixomotor) hat olunmas diqqt mrkzind
saxlanlmdr. agirdlrin tlim nailiyytlrinin nticlri myyn olunaraq
kurikuluma daxil edilmidir.
Mzmun standartlarnda Azrbaycan tarixin dair deklarativ biliklrl
yana, agirdlr prosedural v kontekstual biliklrin verilmsi d nzrd
tutulmudur. Bununla agirdlrin praktik faliyyt ynldilmsi, xrit zr i,
6
tdqiqatla, qrafik v cdvllr hazrlamaa istiqamtlndirilmsi, onlarn

yaradc i clb olunmas n imkan yaradlmdr.
Mzmun standartlar, tlim strategiyalar v qiymtlndirm mexanizmlri
hazrlanarkn
agird
xsiyytinin
inkiaf
etdirilmsi
diqqt
mrkzind
saxlanlmdr. lk nvbd, onlarn meyil v maraqlar, qli v fiziki imkanlar

mhm tlblr kimi sas gtrlmdr.
Azrbaycan tarixi fnni zr thsil proqram (kurikulumu) hazrlanarkn
cmiyytd gedn aadak sosial, iqtisadi, mdni dyiikliklr d nzr
alnmdr:
- iqtisadiyyatda elm, thsil v xidmtin stn rol oynamas;
- cmiyytin sosial, siyasi v mnvi hyatnn, iqtisadiyyatn btn
sahlrind
informasiya
texnologiyalarnn
ttbiqi
il
laqdar
texnoloji
yeniliklrin fasilsizliyi;
- halinin pe muliyytinin strukturunun dyimsi, informasiyalarn
istehsal, yaylmas, mhafizsi v trlmsi il laqdar olan hali qruplarnn
cmiyytd stnlk (oxluq) tkil etmsi;
- thsil sviyysinin xsiyytin, sosial tbqlrin sosial strukturunu
myyn edn sas amil rolu oynamas;
- cmiyytin gndlik hyatnda ktlvi informasiya vasitlrindn, video
mhsullardan, reklamlardan v s. aslln getdikc artmas.
Btn bunlara Azrbaycan tarixi fnni zr thsil proqramnn (kurikulumun)
xarakterik chtlri kimi diqqt yetirilmidir.
Fnnin hmiyyti, mqsd v vziflri.
Azrbaycan tarixi lkmizin razisind uzaq v yaxn kemid yaam
insanlarn hyatn, onlarn hyatnda ba vern hadislri, hmin hadislrin sbb
v nticlrini yrnn elmdir. Onun bir fnn kimi mumthsil mktblrind
yrnilmsi xsusi hmiyyt dayr.
Azrbaycan tarixinin mumthsil mktblrind tdrisi drin v hatli biliy,
bacarq v vrdilr, yksk intellekt, geni dnyagrn malik olan v onu
7
daim inkiaf etdirmy alan xsiyyt formaladrmaa, z soykkn, adtnnlr, milli-mnvi dyrlr saslanan, rfli tarixi kemiin drindn
yiylnn, ailsini, vtnini, milltini sevn v onu daim ucaltmaa alan
vtnda trbiy etmy xidmt edir.
Azrbaycan tarixi fnni agirdlrd nsiyyt qurmaq v mkdalq etmk
kimi yksk mnvi keyfiyytlrin, mhakim yrtmk, qoyulmu problem
frqli bax nmayi etdirmk, z nqteyi-nzrini saslandrmaq, hquqlarn
qorumaq, baqalarnn hquqlarna hrmtl yanamaq, dvlt, cmiyyt v xalq
qarsnda vziflrin msuliyytl yanamaq bacarnn formalamasna xidmt
edir.
Azrbaycan tarixi fnni zr thsil proqramnn (kurikulumun) sas
chtlrindn biri kimi nticynmllk agird faliyytinin ardcl izlnilmsini,
onun nailiyytlrindki irlilyilrin mntzm qiymtlndirilmsini tmin edir.
agirdlr gndlik hyatda lazm olan zruri bacarqlarn alanmasn v onun
ardcl olaraq inkiaf etdirilmsini n plana kir. Tlim prosesi il gzlniln
ntic arasnda qarlql laq n zmin yaradr.
mumthsil mktblrind Azrbaycan tarixi fnninin sas mqsdi
mktblilrd
vtnprvrlik,
fal
vtndalq
mvqeyi,
digr
xalqlara,
mumbri humanist dyrlr hrmt, nnvi v mdni nailiyytlr saslanan

qid prinsiplri, dvltilik nnlrin sdaqt hissi formaladrmaq n onlara
kemi
masir
dvrn
hadislrini
srbst
thlil
etmk,
faktlar
mumildirmk, ld olunan biliklrdn cmiyytin masir vziyytinin

qiymtlndirmsind istifad, tarixi mnb, mxtlif fikir v konsepsiyalar thlil
etmk, baqalarnn fikirlrin hrmt etmk, elc d srbst ntic xarmaq v
kollektivd ilmk bacarq v vrdilri alamaqla informativ-kommunikativ v
hquqi mdniyyt formaladrmaqdan ibartdir.
Bu mqsdin realladrlmas n aadak vziflrin hyata keirilmsi
mqsdmvafiq hesab edilir:
- tarixi hadislrin, hminin masir hyatda ba vern ictimai hadislrin
drk, thlil v tsnif edilmsi;
8
- milli-mnvi dyrlrdn, mdni irsdn istifad etmkl daxili potensialn

znginldirilmsi v onlarn glck nsillr trlmsi;
- dvltilik nnlrin istinad olunmas, lkmizin mstqil dvlt
quruculuunda urlu v msuliyytli vtnda kimi itirak etmsi;
- vtnin tarixind ba vermi hadislr nzr alnmaqla milli mnafenin v
maraqlarn qorunmas;
- mxtlif mnblri thlil etmkl onlardan nticlrin xarlmas, sosioloji
mlumatlar zrind iin tkili, sosial, iqtisadi, mdni problemlrin tarixi
baxmndan inkiafnn digr fnlrl laqd izlnilmsi;
- tarixi hadislrin qarlql laqlrini thlil etmkl mntiqi v yaradc
tfkkrn inkiaf etdirilmsi.
Myyn edilmidir ki, mumthsil mktblrind Azrbaycan tarixinin
tdrisi vasitsil:
mumi orta thsil sviyysind Azrbaycann n qdim yaay
msknlrindn biri olmas, dvltilik nnlri, Azrbaycan xalqnn, onun milli,
sosial, xlaqi-mnvi dyrlrinin tkkl v formalamas, qeosiyasi mkanda
mvqeyi v rolu, br sivilizasiyasnn inkiafna tsiri, Azrbaycann mruz
qald tcavzlr v onlara qar mbariz, masir dnyada mvqeyi, lknin
mumi inkiaf, tarixi xsiyytlri, maddi v mnvi mdniyyt abidlri
haqqnda sistemli mlumatlarn mnimsnilmsi tmin olunur, agirdlrd tarixi
hadislri thlil etmk v onlara mnasibt bildirmk, lav faktlar toplamaq v
sistemldirib tqdim etmk, tarixi mnblrl ilmk bacarqlar formaladrlr,
onlara vtnprvrlik, milli iftixar hislri alanr.
tam orta thsil sviyysind mumi orta thsil sviyysind nzrd
tutulmu
faliyytlri
genilndirmkl
sivilizasiyal
inkiaf
raitlrind
yrdln siyasi xttin Azrbaycann razi btvlyn, milli-mnvi dyrlrin

tsiri, bu dvrlrd sosial-iqtisadi, mdni inkiaf tendensiyalar, milli azadlq
hrkat, dvltiliyin brpas, qorunmas, inkiaf, masir dvrd Azrbaycann
dnyadak mvqeyi, lknin mumi inkiafn rtlndirn amillr haqqnda
mlumatlar mnimsnilir, demokratik cmiyyt raitind agirdlrd sosial-siyasi
9
v tarixi hadislr mnasibt bildirmk v qiymtlndirmk bacarqlar

formaladrlr.
Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununun tlblrin
mvafiq olaraq icbari thsil mumi orta thsil bazasnda tamamlandndan
respublikann mumthsil mktblrind Azrbaycan tarixi zr tlimin mzmunu
vvlki dvrlrdn frqli olaraq konsentrik prinsip sasn aadak kimi
qurulmudur.
mumi orta thsil bazasnda:
V sinifd Vtn tarixinin qdim zamanlardan bu gndk n mhm
tarixi hadis, proses v tzahrlri bard ilkin tsvvrlrin yaradlmas
istiqamtind tlim faliyytinin qurulmas;
VI-IX siniflrd sivilizasiyal inkiaf nqteyi-nzrindn mvafiq
blmlr zr xronoloji ardcllq gzlnilmkl Azrbaycan tarixinin n qdim
dvrndn bu gn qdrki hadis, proses v tzahrlr zrind tlim
faliyytinin qurulmas;
Tam orta thsil bazasnda:
X-XI siniflrd Azrbaycann tarixi kemiini v masir dvrn,
sivilizasiyalarn inkiafnda rolunu, qlobal problemlrin hllind mvqeyini

dyrlndirmy imkan vern tlim materiallar zrind faliyytlrin qurulmas.
I. Azrbaycann tarixi tliminin mzmunu

1.1. mumi tlim nticlri
mumi orta thsil sviyysind agird:
tarixi hadislri xronoloji sasda tsvir edir, onlar arasndak sbb v ntic
laqlrini izah edir;
sivilizasiyalarn
formalamasnda,
dnya
mdniyytinin,
incsntinin
inkiafnda Azrbaycann rolu v mvqeyi bard mlahizlrini bildirir;

10
tarixi fakt v hadislr, tarixi xsiyytlr v onlarn faliyytin mnasibt

bildirir, onlar mvafiq dvr baxmndan qiymtlndirir.
Tam orta thsil sviyysind agird:
Azrbaycann tarixi kemii v masir dvr haqqnda zruri biliklr malik
olduunu nmayi etdirir;
tarixi hadis v proseslrin mahiyytini konkret dvrn xsusiyytlri
baxmndan izah edir v ona mnasibt bildirir;
tarixi informasiyalar toplayr, sistemldirir, thlil edir v nticlri bard
tqdimatlar hazrlayr;
tarixi hadislrl bal frziyy v mlahizlr irli srr, proqnozlar verir;
debatlarda, diskussiyalarda, mzakirlrd Azrbaycan haqqnda ictimai ry
formaladran tkliflrl x edir, Azrbaycan cmiyytind hquqi-siyasi
dyrlrin (demokratiya, xsiyyt azadl v s.)
reallamasna mnasibt
bildirir.
1.2. Mzmun xtlri

Mzmun xtlri fnn zr mumi tlim nticlrinin realladrlmasn tmin
etmk n myyn ediln mzmunun zruri hisslridir. Bu hisslr bir-biri il
hm mntiqi, hm d xronoloji chtdn bal olur, mzmunun btv v hatli
ifad olunmasn tmin edir.
Azrbaycan tarixi fnni zr mzmun xtlri mumi thsilin sviyylri zr
btn agirdlr n vacib olan mzmunu hat etmy, hr bir agirdin Vtn
tarixindn yrn bilcyi v yrnmli olduu msllri myynldirmy
imkan yaradr. Onlar siniflr zr zlrin mxsus sas v alt-standartlar ehtiva
etmkl frqlnir .
Azrbaycan tarixi fnni zr mzmun standartlar aadak siniflr zr
sistemldirilmi v be mzmun xtti zr qrupladrlmdr:
11
1. Tarixi zaman
2. Tarixi mkan
3. Dvlt
4. xsiyyt
5. Mdniyyt
Azrbaycan tarixi fnni zr mzmun xtlrinin vacibliyi aadak zrurtdn
irli glir.
1. Tarixi zaman
Btn hadis v tzahrlr tarixi zaman daxilind ba verir. Bu hadis v
tzahrlrin zaman daxilind ba vermsinin v inkiafnn ardcll onlar
arasnda qarlql laq v tsirlri myynldirmy imkan yaradr. Tarixi
zamanda mvqe hadis v tzahrlrin hans tarixi raitd ba verdiyini gstrir.
Eyni zamanda bu raitin ona nec tsir gstrdiyini, hmin hadis v tzahrn
sbbi, yaxud da nticsi olub-olmadn myyn etmy imkan verir.
Tarixi zaman daxilind hadislrin v tzahrlrin dyimsinin izlnmsi
agirdlrin
tarixi
hadislri
zaman
baxmndan
myynldirmsi,
laqlndirmsi, thlil etmsi v dyrlndirmsind, xronologiyaya dair

bacarqlarn mnimsnilmsind hmiyytli rol oynayr.
2. Tarixi mkan
nsanlarn v cmiyytin hyat, onlarn inkiaf v dyimsi myyn tarixi
mkan rivsind ba verir. Hmin mkann tbii-corafi raiti insanlarn hyat
trzlrin, muliyytlrin, tsrrfat hyatlarna, ictimai mnasibtlrin,
mdni inkiaf xsusiyytlrin byk tsir gstrir. Ona gr d bu raitin
yrnilmsi tsrrfatn, mdniyytin, dvlt quruluunun, ictimai hyatn, daxili
v xarici siyastin inkiaf mntiqini izlmy v onlarn glck inkiaf
perspektivlrini proqnozladrmaa imkan verir. Azrbaycan tarixind tbii-corafi
amillrl bal bilik v bacarqlarn alanmas agirdlrin cmiyytin inkiafnn
12
traf mhitdn, tbitdn, geosiyasi amillrdn aslln dyrlndirmsin rait

yaradr.
3. Dvlt
Mxtlif dvlt quruluu formalar, qanunlar v onlara ml olunmas,
dvltlr arasnda v dvltl vtndalar arasnda olan mnasibtlr insanlarn
hyatna v tarixin gediin gcl tsir gstrmidir. Mxtlif tarixi dvrlrd
mvcud olmu Azrbaycan dvltlrinin quruluu, yeritdiklri sosial-iqtisadi v
xarici siyast inkiaf edrk dyimi, masir sviyyy glib atmdr. agirdlr
bu dyiikliklri izlmkl Azrbaycan dvltiliyinin tarixin dair biliklr
qazanr, onun tarixi inkiaf yolunu izlmkl, mvafiq materiallar toplamaqla,
thlillr aparmaqla elmi dnyagrn, idrak bacarqlarna yiylnirlr.
4. xsiyyt
Ayr-ayr xsiyytlrin faliyyti bu v ya digr drcd tarixin gediin
tsir gstrir. Tarix xsiyytlrin faliyytindn xeyli drcd asl olur. Onlarn
faliyytlrinin
sasnn
baa
dlmsi
nticlrinin
dzgn
qiymtlndirilmsi, eyni zamanda bir sra tarixi hadislrin sbb-ntic laqlrini

myynldirmy v glckd ba ver bilck digr hadis v tzahrlri
proqnozladrmaa imkan yaradr. Buna gr d agirdlrin kemid v hminin
masir zamanda insan cmiyytinin inkiafnda ayr-ayr xsiyytlrin rolunu
dzgn baa dmsi v dyrlndirmsi n onlara Azrbaycan tarixi il bal
xsiyytlrin faliyyti bard aradrmalar aparmaq, mqayislr v thlillr
sasnda fikir sylmk imkan vern bacarqlarn alanmas zruri hesab edilir.
5. Mdniyyt
Mdniyyt insanlarn maddi v mnvi faliyytinin btn nticlrini
hat edir. Tarixin gedii il sx bal olaraq yaranr v inkiaf edir. Bu faliyyt z
nvbsind milli v bri mdniyytlri znginldirir. Myyn cmiyytin
mdniyytinin yrnilmsi hmin cmiyytd tsrrfatn, insanlar arasndak
13
mnasibtlrin,
mnvi
dyrlrin,
baqa
mdniyytlrl
laqlrin
xsusiyytlrini anlamaa v perspektivlrini qiymtlndirmy imkan yaradr.

Azrbaycan mdniyytinin tarixin dair aradrmalar agirdlri dnmy,
mqayislr aparmaa svq edir, onlarda milli qrur, maddi v mnvi abidlr
mhbbt hissi oyadr.
1.3. Mzmun xtlri zr tlim nticlri
mumi orta thsil sviyysind mzmun xtlri zr tlim nticlri
1. Tarixi zaman
agird:
- Tarixi hadislri xronoloji sasda tsvir edir v qiymtlndirir.
- Tarixi hadislr arasndak sbb-ntic laqlrini izah edir.
- Sivilizasiyalarn formalamasnda, dnya mdniyyti v incsntinin
inkiafnda Azrbaycann rolu bard mlahizlrini rh edir.
2. Tarixi mkan
agird:
- Tarixi mkana gr sivilizasiyalarn formalamasnda, dnya mdniyyti v
incsntinin inkiafnda Azrbaycann mvqeyini rh edir, nticlri tqdim
edir.
3. Dvlt
agird:
- Azrbaycanda dvltilik nnlrinin yaranmas v inkiaf xsusiyytlrini
qiymtlndirir.
- Azrbaycan dvltlri il bal mxtlif tarixi mnblrdn toplad
materiallar tqdim edir.
4. xsiyyt
agird:
-Tarixi xsiyytlri dvr baxmndan qiymtlndirir.
-Mnblri aradrmaqla Azrbaycann grkmli
materiallar toplayr v tqdim edir.
xsiyytlrin
dair
5. Mdniyyt
agird:
-Azrbaycan sivilizasiyas v mdniyytinin xarakterik lamtlrini dnya
sivilizasiyas v mdniyytinin xarakterik lamtlri il mqayis edir.
14
-Azrbaycan xalqnn mdni nailiyytlrin dair aradrmalar aparr,

nticlrini tqdim edir.
Tam orta thsil sviyysind mzmun xtlri zr tlim nticlri

1.Tarixi zaman
agird:
-Mnblr sasnda Azrbaycann kemi v masir dvrlrini thlil edir,
onlarn oxar v frqli chtlrini izah edir, mlahizlrini tqdim edir.
-Tarixi hadis, proses v tzahrlrin mahiyytini konkret dvrn
xsusiyytlri baxmndan qiymtlndirir.
-Tarixi hadis, proses v tzahrlrl bal frziyy v mlahizlr irli srr,
proqnozlar verir, tqdimatlar edir.
2. Tarixi mkan
agird:
-Mxtlif tarixi hadis, proses v tzahrlrl bal informasiyalar toplayr v
qiymtlndirir.
-Aqrar (nnvi), snaye v informasiya cmiyytlrini mqayis edir,
Azrbaycan n xarakterik chtlri izah edir.
3. Dvlt
agird:
-Dvltlrin yaranmas v inkiafnda konkret dvrn xsusiyytlrini
dyrlndirir
-Mnblr sasnda Azrbaycann dvltilik tarixin dair aradrmalar aparr,
-Dvlt qurulular v dvlt idaretm formalarna dair thlillr aparr.
4. xsiyyt
agird:
-Tarixi hadis v proseslrin gediind xsiyytlrin rolu v faliyytini
dyrlndirir, mqayislr aparr, mlahizlrini bildirir.
-Grkmli tarixi xsiyytlr haqqnda mxtlif mnblrdn materiallar
toplayr, thlillr aparr, mlahizlr sasnda tqdimatlar edir.
5. Mdniyyt
agird:
-Azrbaycan mdniyytinin dnya mdniyytinin inkiafnda rolunu
dyrlndirir.
-Azrbaycan mdniyytinin dnya mdniyytin verdiyi thflrl bal
aradrmalar aparr, nticlrini tqdim edir.
15
1.4.
Faliyyt xtlri
Mzmun standartlar myynldirilrkn aadak faliyyt xtlri il

laqlilik nzr alnmdr:
mlumat mnblrindn istifad;

mlumatn toplanmas v sistemldirilmsi;
mlumatn interpretasiyas;
mlumatn thlili v ttbiqi;
mlumatn tqdim edilmsi;
mlumatn dyrlndirilmsi;
problemin hlli;
proqnozladrma.
1.5. Mzmun standartlar
V sinif
V sinfin sonunda agird:

tarixi zaman anlaylarn frqlndirir;
maddi v yazl mnblr sasnda sad tdqiqatlar aparr;
insanlarn hyat trzindki dyiikliklri z ailsi nmunsind tsvir edir;
insan v cmiyytin inkiaf n lverili tbii corafi amillri izah edir v
mhm tarixi abidlri xritd myynldirir;
Azrbaycan dvltlri haqqnda sad biliklr nmayi etdirir v xalqn
mnafeyinin qorunmasnda dvltin rolunu dyrlndirir;
Azrbaycan tarixind mhm rol oynam xsiyytlri myyn edir;
Azrbaycann
maddi
mdniyyt
abidlrini
qiymtlndirir.
Mzmun xtlri zr sas v alt-standartlar
1. Tarixi zaman
agird:
1.1. Xronologiya il bal sas anlaylar frqlndirir.
16
mnvi
dyrlrini
1.1.1. Tarixi zaman anlaylar arasndak laqlri myynldirir.

1.1.2. Sad xronoloji msllri hll edir.
1.2. Tarixi mnblri tandn nmayi etdirir.
1.2.1. Maddi v yazl mnblri frqlndirir.
1.2.2. llstrasiya, kil v sndli materiallardan istifad edrk tarixi tdqiqat
aparr.
1.3. nsanlarn hyat trzindki dyiikliklri sivilizasiyalarla laqlndirir.
1.3.1. nsanlarn hyat trzindki dyiikliklri z ailsi nmunsind tsvir edir.
2. Tarixi mkan
agird:
2.1. Azrbaycan razisinin tbii-corafi raitini tarixi hadis, proses v
tzahrlrl laqlndirir.
2.1.1. nsan v cmiyytin hyat n lverili tbii amillri tsvir edir.
2.1.2. Xritlrd Azrbaycan razisini v mhm tarixi abidlri myynldirir.
3. Dvlt
agird:
3.1. Azrbaycan razisind dvltlrin yaranmas, inkiaf v tnzzl il bal
bilik v bacarqlar nmayi etdirir.
3.1.1. Azrbaycan dvltlri haqqnda sad biliklr nmayi etdirir.
3.1.2. Xalqn mnafeyinin qorunmasnda dvltin rolunu dyrlndirir.
3.1.3. Kiikhcmli tarixi hekay qurur.
4. xsiyyt
agird:
4.1. Tarixi xsiyytlri dvr baxmndan qiymtlndirir.
4.1.1. Azrbaycan tarixind mhm rol oynam xsiyytlri (ranzu, Cavanir,
msddin Eldniz, Uzun Hsn, Sara Xatn, ah I smayl, Cavad xan, Mmmd
min Rsulzad, Nriman Nrimanov, Heydr liyev, lham liyev v b.)
myyn edir.
4.1.2. Mnblr sasn xsiyytlr haqqnda tqdimatlar hazrlayr.
5. Mdniyyt
17
agird:
5.1. Mdniyyt v sivilizasiyalar qiymtlndirir.
5.1.1. Mdniyyt abidlrinin hmiyytini izah edir.
5.1.2. Milli-mnvi dyrlri frqlndirir.
5.1.3. Azrbaycan mdniyyti il bal sad tqdimatlar hazrlayr
VI sinif
VI sinfin sonunda agird:
mhm hadis, proses v tzahrlrin xronoloji rivlrini myyn edir v
zaman oxunda tsvir edir;
maddi mdniyyt abidlri, illstrasiya v yaxud muzey eksponatlar sasnda
tdqiqatlar aparr;
insanlarn birg yaay formalarn frqlndirir;
qdim insanlarn hyat trzini Azrbaycan razisinin tbii- corafi raiti il
laqlndirir v ilk insan msknlrini, dvlt qurumlarn, qdim dvltlri
xritd myynldirir;
Azrbaycanda qdim dvltlrin yaranmasn, daxili v xarici siyastini izah
edir;
qdim dvltlrin yaranmas v inkiafnda tarixi xsiyytlrin rolunu
dyrlndirir;
Azrbaycan mdniyytinin inkiafn, mxtlif xalqlarn mdniyytlri il
qarlql laqlrini izah edir.
1.Tarixi zaman
agird:
1.1. Xronologiya il bal tarixi anlaylar mnimsdiyini nmayi etdirir.
1.1.1. Mhm hadis, proses v tzahrlrin xronoloji rivlrini
myynldirir.
18
1.1.2. Mhm hadis, proses v tzahrlri zaman oxunda tsvir edir.

1.2. Mnblr zrind tdqiqat bacarqlar nmayi etdirir.
1.2.1. Dvrn yrnilmsind maddi v yazl mnblrin rolunu izah edir.
1.2.2. llstrasiya v yaxud muzey eksponatlar sasnda sad tdqiqatlar aparr.
1.3.1. nsanlarn birg yaaynn mxtlif formalarn frqlndirir.
2. Tarixi mkan
agird:
2.1.1. Qdim insanlarn hyat trzini v muliyytlrini Azrbaycan razisinin
tbii-corafi raiti il laqlndirir.
2.1.2. Xritlrd Azrbaycan razisind ilk insan msknlrini, dvlt qurumlar
v qdim dvltlrin yerini myynldirir.
3. Dvlt
agird:
3.1.1. Azrbaycanda dvlt qurumlar v qdim dvltlrin yaranmasn, idar
olunmasn, sosial-iqtisadi mnasibtlri tsvir edir.
3.1.2. Qdim dvltlrin daxili v xarici siyastini izah edir.
3.1.3. Qdim Azrbaycan dvltlri haqqnda mnblr sasnda mlumatlar
toplayr, tqdimat hazrlayr.
4. xsiyyt
agird:
4.1.1. Dvltlrin yaranmasnda, inkiafnda tarixi xsiyytlrin (ranzu, Tomiris,
Atropat, Oroys v b.) rolunu dyrlndirir.
4.1.2. Tarixi xsiyytlr haqqnda kiik hekay qurur.
5. Mdniyyt
19
agird:
5.1.1. Sivilizasiyayaqdrki v sivilizasiya dvrnn mdniyytlrini izah edir.
5.1.2. Azrbaycan mdniyytinin mxtlif xalqlarn mdniyyti il qarlql
laqlrini izah edir.
5.1.3. Mdni laqlr dair cdvllr trtib edir.
VII sinif
VII sinfin sonunda agird:
mhm hadis, proses v tzahrlrin xronoloji rivlrini mqayis edir,
sxem v cdvllr hazrlayr;
Azrbaycan razisind yaam insanlarn hyat trzindki dyiikliklri dvr
aid yazl v maddi mnblr sasnda myyn edir;
Azrbaycanda tsrrfat sahlri v istehsal mnasibtlrinin inkiafn onun
tbii-corafi raiti il laqlndirir;
Azrbaycanda feodal dvltlrinin yaranmas, mstqilliyini itirmsi v brpas
sbblrini rh edir, dvltilik nnlrinin inkiaf xsusiyytlrini
dyrlndirir;
tarixi xsiyytlrin oxar v frqli chtlrini qiymtlndirir;
mdniyytin inkiaf mrhllrini v milli-mnvi dyrlrin formalamasna
dinlrin tsirini dyrlndirir.
1.Tarixi zaman
agird:
1.1.1. Mhm hadis, proses v tzahrlrin xronoloji rivlrini mqayis edir.
1.1.2. Tarixi zaman v hadislr arasnda laqlr dair mxtlif sxem v cdvllr
trtib edir.
20
1.2.1. Dvr aid yazl v maddi mnblri laqlndirir.

1.2.2. yrndiyi dvr aid yazl mnblr zrind ilyir.
1.3.1. Azrbaycan razisind yaam insanlarn hyat trzi v muliyytlrind
ba vermi dyiikliklri myynldirir.
2. Tarixi mkan
agird:
2.1.1. Azrbaycann corafi mvqeyi v tbii amillri il mxtlif tsrrfat
sahlri v istehsal mnasibtlrinin inkiaf arasnda laqlri izah edir.
2.1.2. Dvr aid xrit v xrit sxemlrdki mxtlif tarixi hadis, proses v
tzahrlr dair mlumatlar izah edir.
3. Dvlt
agird:
3.1.1. Azrbaycan feodal dvltlrinin inkiaf, mstqilliyini itirmsi v siyasi
mstqilliyinin brpas sbblrini rh edir.
3.1.2. Azrbaycanda dvltilik nnlrinin inkiaf xsusiyytlrini
dyrlndirir.
3.1.3.Azrbaycan feodal dvltlri il bal cdvllr hazrlayr.
4. xsiyyt
agird:
4.1.1. Tarixi xsiyytlri (Cavanir, Babk, Yusif bu Sac, msddin Eldniz,
I brahim Xlilullah, Qara Yusif, Uzun Hsn v b.) oxar v frqli chtlrin
gr thlil edir.
4.1.2. Tarixi xsiyytlrin oxar v frqli chtlri il bal sxem v cdvllr
hazrlayr.
5. Mdniyyt
21
agird:
5.1.1. Mdniyytin inkiaf mrhllrini dyrlndirir.
5.1.2. Milli-mdni dyrlrin formalamasna dinlrin tsirini dyrlndirir.
5.1.3. Mdniyytin inkiaf mrhllrini ks etdirn tqdimatlar hazrlayr.
VIII sinif
VIII sinfin sonunda agird:
Azrbaycan v dnya lklrind ba vermi mhm hadis, proses v
tzahrlri laqlndirir v tematik sinxron cdvllr hazrlayr;
Azrbaycanda insanlarn hyat trzind ba vermi dyiikliklrin sbblrini
mnblr sasnda aradrr, nticlri tqdim edir;
Azrbaycann corafi mvqeyi v tbii amillrini lknin ictimai, iqtisadi v
siyasi vziyyti il laqlndirir;
mrkzlmi dvltin inkiaf xsusiyytlrini, dvltlraras mnasibtd
Azrbaycann mvqeyini dyrlndirir;
Azrbaycan
dvltiliyind
mhm
rol
oynam
tarixi
xsiyytlrin
faliyytini dyrlndirir;
yeni ictimai-iqtisadi mnasibtlr raitind Azrbaycan mdniyytinin
inkiafna tsir edn amillri rh edir, mdni nailiyytlri dyrlndirir.
1. Tarixi zaman
agird:
1.1.1. Azrbaycan v dnya lklrind ba vermi mhm hadis, proses v
tzahrlrin sinxronluunu izah edir.
1.1.2. Hadis v proseslrin zamana gr lqlndirilmsin dair tematik-sinxron
cdvllr hazrlayr.
22
1.2.1. Dvr aid hadis, proses v tzahrlri verilmi yazl mnblrl

laqlndirir.
1.2.2 . yrndiyi dvr aid yazl mnblri thlil edir, nticlrini tqdim edir.
1.3.1. Azrbaycan razisind yaam insanlarn hyat trzi v muliyytlrind ba vermi dyiikliklri izlyir v onlarn sbblrini izah edir.
2. Tarixi mkan
agird:
2.1.1. Azrbaycann corafi mvqeyi v tbii amillrini tsrrfatn, ictimai
mnasibtlrin inkiaf v lknin siyasi vziyyti il laqlndirir.
2.1.2. Xritlrdki mlumatlara sasn sxem v cdvllr trtib edir.
3. Dvlt
agird:
3.1.1. Mrkzlmi dvltin yaranmas v tnzzl, Azrbaycan torpaqlarnn
birldirilmsi urunda mbariznin xsusiyytlrini rh edir.
3.1.2. Dvltlraras mnasibtlrd Azrbaycann mvqeyini dyrlndirir.
3.1.3. Dvrl bal mnblrdn ld etdiyi mlumatlar sasnda sxem v cdvllr
qurur.
4.xsiyyt
agird:
4.1.1. Azrbaycan dvltiliyind mhm rol oynam tarixi xsiyytlrin (ah I
smayl, ah I Thmasib, ah I Abbas, Nadir ah, Qubal Ftli xan, Hac lbi v
b.) faliyytini dyrlndirir.
4.1.2. Tarixi xsiyytlr haqqnda mqayisli sxem v cdvllr hazrlayr.
23
5. Mdniyyt
agird:
5.1.1 Yeni ictimai-iqtisadi mnasibtlrin mdniyyt tsirini dyrlndirir.
5.1.2. Azrbaycan mdniyytinin inkiafna tsir edn amillri rh edir.
5.1.3 Azrbaycann mdni nailiyytlrini ks etdirn cdvllr hazrlayr.
IX sinif
IX sinfin sonunda agird:
tarixi inkiaf zaman baxmndan qiymtlndirir v xronoloji cdvllr
hazrlayr;
yazl mnblrdki frqli yanamalar mqayis edir, tqdimatlar hazrlayr;
Azrbaycanda insanlarn hyat trzind ba vermi dyiikliklri dvr v
sivilizasiyalarla laqlndirir;
Azrbaycann ictimai- iqtisadi, siyasi inkiaf il onun corafi mvqeyi v tbii
raiti arasndak laqlri dyrlndirir;
mstmlk rejimi v mstqillik raitind Azrbaycann daxili v xarici
siyastini dyrlndirir;
dvltiliyin mhkmlndirilmsi v inkiafnda tarixi xsiyytlrin rolunu
dvr baxmndan dyrlndirir;
Azrbaycan v dnya mdniyytlrini xarakterik lamtlrin gr mqayis
edir, tqdimatlar hazrlayr.
1.Tarixi zaman
agird:
1.1.1.
Mhm tarixi
hadis,
proses
qiymtlndirir.
24
tzahrlri zaman baxmndan
1.1.2. Mhm hadis, proses v tzahrlr dair xronoloji cdvllr hazrlayr.

1.2.1. Eyni hadisy aid yazl mnblrdki frqli yanamalar mqayis edir.
1.2.2. Mxtlif mnblr sasnda tqdimatlar hazrlayr.
1.3.1. Azrbaycan razisind yaam insanlarn hyat trzindki dyiikliklri
dvrn xsusiyytlri il laqlndirir.
2. Tarixi mkan
agird:
2.1.1. Azrbaycann corafi mvqeyi v tbii amillri il mxtlif tsrrfat
sahlri v istehsal mnasibtlrinin inkiaf arasnda laqlri dyrlndirir.
2.1.2. Mhm tarixi hadis v proseslri kontur xritlrd tsvir edir.
3. Dvlt
agird:
3.1.1. Mstmlk rejimi, mstqillik raitind inzibati, sosial-iqtisadi hyatda
ba vern dyiikliklri thlil edir.
3.1.2. Xarici dvltlrin strateji maraqlar il bal Azrbaycann mvqeyini
dyrlndirir.
3.1.3. Azrbaycan dvltlri il bal mxtlif mnblrdn toplad
materiallar tqdim edir.
4. xsiyyt
agird:
4.1.1. Dvltiliyin mhkmlndirilmsind v inkiafnda tarixi xsiyytlrin
(Mmmd min Rsulzad, Nriman Nrimanov, Heydr liyev, lham liyev v
b.) rolunu dyrlndirir.
25
4.1.2. Azrbaycann grkmli tarixi xsiyytlrin dair materiallar toplayr,

tqdim edir.
5. Mdniyyt
agird:
5.1.1. Azrbaycan sivilizasiyas v mdniyytinin xarakterik lamtlrini rh
edir.
5.1.2. Azrbaycan sivilizasiyas v mdniyytinin xarakterik lamtlrini dnya
sivilizasiyas v mdniyytlrinin xarakterik lamtlri il mqayis edir.
5.1.3. Azrbaycan xalqnn mdni nailiyytlrin dair aradrmalar aparr,
X sinif
X sinfin sonunda agird:
mnblr sasnda Azrbaycann tarixi kemiini v masir dvrn mqayis
edir, xronoloji cdvllr hazrlayr;
yazl mnbnin aid olduu dvr v mllifin mvqeyini myynldirir;
insanlarn hyat trzindki dyiikliklri mnblr sasnda tqdim edir;
mxtlif tarixi dvrlrd Azrbaycann geosiyasi mvqeyini dyrlndirir, qrafik
v diaqramlar trtib edir;
dvltlrin
yaranmas
inkiafnda
mvafiq
dvrn
xsusiyytlrini
dyrlndirir, dvltlraras mnasibtlrd Azrbaycann mvqeyini rh edir;

grkmli tarixi xsiyytlr haqqnda referat v tqdimatlar hazrlayr;
Azrbaycan mdniyytini Trk-slam mdniyytinin trkib hisssi kimi
dyrlndirir.
1. Tarixi zaman
agird:
26

1.1.1. Mnblr sasnda Azrbaycann tarixi kemiini v masir dvrn
mqayis edir, tqdimatlar hazrlayr.
1.1.2. Mnblr sasnda Azrbaycann kemi v masir dvrn dair xronoloji
cdvllr hazrlayr.
1.2.1. Tarixi hadisy aid yazl mnbnin mllifinin mvqeyini myynldirir.
1.2.2. Yazl mnblrin, yaxud tarixi sndin aid olduu dvr myynldirir.
1.3.1. nsanlarn hyat trzindki dyiikliklri mnblr sasnda tqdim edir
2. Tarixi mkan
agird:
2.1.1. Mxtlif tarix dvrlrd Azrbaycann geosiyasi mvqeyini dyrlndirir.
2.1.2. Mxtlif tarixi dvrlrd Azrbaycann geosiyasi mvqeyin dair qrafik v
diaqramlar trtib edir.
3. Dvlt
agird:
3.1.1. Dvltlrin yaranmas v inkiafnda mvafiq dvrn xsusiyytlrini
dyrlndirir.
3.1.2. Mxtlif dvrlrd dvltlraras mnasibtlrd Azrbaycann mvqeyini
rh edir.
3.1.3.Azrbaycann sosial-iqtisadi inkiafna dair qrafik v diaqramlar trtib edir.
4. xsiyyt
agird:
27
4.1.1. Azrbaycann grkmli tarixi xsiyytlrini (I Axsitan, Qara Yusif, Uzun

Hsn, ah I smayl, ah I Abbas,Nadir ah, Cavad xan, Aa Mhmmd ah
Qacar v b.) dnyann grkmli tarixi xsiyytlri il mqayis edir v
dyrlndirir.
4.1.2. Grkmli tarixi xsiyytlr haqqnda toplad materiallara sasn
referatlar v tqdimatlar hazrlayr.
5. Mdniyyt
agird:
5.1.1. Mdniyytin inkiafn tarixi rait v sosial iqtisadi vziyyt baxmdan
dyrlndirir.
5.1.2. Azrbaycan mdniyytini Trk-slam mdniyytinin trkib hisssi kimi
qiymtlndirir.
5.1.3. Trk-slam mdniyytinin trkib hisssi kimi Azrbaycan mdniyytinin
inkiafna dair aradrmalar aparr, referatlar v tqdimatlar hazrlayr.
XI sinif
XI sinfin sonunda agird:
mnblr sasnda Azrbaycann tarixi kemiini v masir dvrn
dyrlndirir, tqdimatlar hazrlayr;
tarixi hadis, proses v tzahrlrin yrnilmsi n mvafiq mnblri seir,
mxtlif baxlar dyrlndirir;
Azrbaycan xalqnn formalamasn tarixi dvrlrl laqlndirir;
Azrbaycann geosiyasi mvqeyinin hmiyytini dyrlndirir, tqdimatlar
hazrlayr;
Azrbaycanda mxtlif dvrlrd mvcud olmu dvltlrin dvltilik
nnlrinin v sivilizasiyann inkiafnda rolunu dyrlndirir v proqnozlar
verir;
28
qlobal problemlrin hllind Azrbaycann mvqeyini dyrlndirir;

tarixi inkiafda xsiyytlrin faliyytini dyrlndirir v layihlr hazrlayr;
dnya
mdniyytinin
inkiafnda
Azrbaycan
mdniyytinin
rolunu
dyrlndirir;
Azrbaycan xalqnn dnya mdniyytin verdiyi thflrl bal aradrmalar
aparr, nticlrini tqdim edir.
1.Tarixi zaman
agird:
1.1.1. Mnblr sasnda Azrbaycann tarixi kemiini v masir dvrn
dyrlndirir, tqdimatlar hazrlayr.
1.1.2. Mnblr sasnda Azrbaycann tarixi kemii v masir dvrlrin aid
mqayisli sinxron cdvllr hazrlayr.
1.2.1. Mnblrdki eyni tarixi hadis, proses v tzahrlr bard mxtlif
baxlar dyrlndirir.
1.2.2. Tarixi hadis, proses v tzahrlrin yrnilmsi n mvafiq mnblri
seir.
1.3.1. Azrbaycan xalqnn formalamasnn xsusiyytlrini tarixi dvrlrl
laqlndirir.
2. Tarixi mkan
agird:
2.1.1. Azrbaycann geosiyasi mvqeyinin hmiyytini dyrlndirir.
2.1.2. Azrbaycann geosiyasi mvqeyini nmayi etdirn tqdimatlar hazrlayr.
3. Dvlt
agird:
29

3.1.1. Mxtlif dvrlrd Azrbaycanda yaranm dvltlrin dvltilik
nnlrinin v sivilizasiyann inkiafnda rolunu dyrlndirir.
3.1.2. Qlobal problemlrin hllind Azrbaycann mvqeyini v apard siyasti
dyrlndirir.
3.1.3. Mnblr sasnda Azrbaycann dvltilik tarixin dair aradrmalar
aparr, proqnozlar verir.
4. xsiyyt
agird:
4.1.1. Tarixi hadis v proseslrin gediind xsiyytlrin (Mmmd min
Rsulzad, Ftli xan Xoyski, eyx Mhmmd Xiyabani, Nriman Nrimanov,
blfz Eliby, Heydr liyev, lham liyev v b.) rolunu v faliyytini
dyrlndirir.
4.1.2. Grkmli tarixi xsiyytlr haqqnda layihlr hazrlayr.
5. Mdniyyt
agird:
5.1.1. Dnya mdniyytinin inkiafnda Azrbaycan mdniyytinin rolunu
dyrlndirir.
5.1.2. Azrbaycann milli-mnvi dyrlrini Azrbaycan xalqnn dnya
mdniyytin thfsi kimi dyrlndirir.
5.1.3. Azrbaycan mdniyytinin dnya mdniyytin verdiyi thflrl bal
aradrmalar aparr, nticlri tqdim edir.
30
1.6. Fndaxili v fnlraras inteqrasiya

mumi thsil pillsind dvlt standartlar v proqramlar (kurikulumlar)
sndi v onun sasnda hazrlanm Azrbaycan tarixi zr thsil proqram
(kurikulumu) fndaxili v fnlraras laqlrin geni
ttbiqini nzrd tutur.
nnvi tlimd agirdlr faktlar toplusu verilir v onlar zbrlmk tlb

olunur. Nticd is agirdlr hyatda onlara lazm olmayan msllri yrnmli
olurlar. Onlar ox vaxt cmiyytd v z kollektivlrind ba vern proseslrlrdn
ba xara bilmirlr. nteqrativ kurrikulum is fnn sahlrinin kombinasiyasn
znd ks etdirmkl agirdi obyekt deyil, subyekt evirir. Burada thsilin
mqsdin hadis v tzahrlri yrnmk v bilmk deyil, hm d ld olunmu
bilik, bacarq v dyrlrdn mxtlif situasiyalarda istifad etmk, aradrmalar
tkmilldirmk, anlama, birbaa xsi itirak daxildir. Bel kurikulum agirdlr
yrnm zaman mxtlif fnlr arasnda bilik v konsepsiya sviysind dyrli
laqlr yaratmaqda kmklik gstrir.
Digr fnn thsil proqramlar (kurikulumlar) kimi Azrbaycan tarixi fnni
zr thsil proqramnda (kurikulumuda) biliklrin fnlr vasitsi il tkil olunmu
konsepsiyasna saslanr. Bu yanamaya gr agird mktbd tdris olunan fnlr
vasitsi il mxtlif sahlr zr seilmi mzmunu yrnmli v ttbiq etmyi
bacarmaldr. Azrbaycan tarixinin inteqrativ kurikulumu aadak sciyyvi
xsusiyytlr malikdir:
-tlimin fal clbedici v ylncli olmas;
-oxlu hisslr blnmmsi;
-mzmununun sad, hatli v anlaql olmas;
-fnlrinin saynn ox olmamas (iki, v drd fnn);
-eyni konsepsiyann iki mxtlif fnd yrnilmsi;
-tlimin mxtlif mrhllrinin laqlndirilmsi (aquli inteqrasiya);
-yksk nailiyyt sviyysinin v intellektual bacarn inkiafnn
situmulladrlmas.
31
Nzr almaq lazmdr ki, Azrbaycan tarixinin mzmunu yksk drcd

inteqrativdir. nki hr nvbti tarixi mrhlnin hadis v tzahrlri myyn
drcd vvlki hadislrl baldr v ondan asldr. Buna gr d aquli
inteqrasiya prinsipi gzlnilmdn tarixi gedii anlamaq mmkn deyildir. Hmin
prinsipin gzlnilmsi Azrbaycan tarixi fnninin sas xsusiyytlrindn biridir.
Digr trfdn, Azrbaycan tarixi lkmiz razisind yaam v yaayan
insanlarn hyatnn btn sahlrini v tzahrlrini hat etdiyi n onun baqa
fnlrl, baqa bilik sahlri il yksk ball vardr. Buna gr d Azrbaycan
tarixi fnninin hr mrhlsind fiqi inteqrasiya gzlnilmlidir. Bu agirdlr
trfindn fnnin mzmununun mnimsnilmsinin zruri rtlrindn biridir.
Azrbaycan tarixinin tdrisind iki tip inteqrasiya ttbiq etmk mqsduyundur.
Birinci tip fnn daxilind (aquli v fiqi) inteqrasiya, ikinci tip is fnlraras
(fiqi) inteqrasiya daxildir. Birinci tip inteqrasiya znd aadak modellri
birldirir:
-fraqmentldirilmi (hisslr blnm) inteqrasiya;
-laqli inteqrasiya;
-Sxladrlm (i-i yerldirilmi) inteqrasiya.
Thsil proqramnn (kurikulumun) nnvi planladrma v tkili modeli
olan fraqmentlmi intiqrasiya digr fnnlrd olduu kimi, Azrbaycan tarixind
d
mstqil tdris sahsidir. mumi orta v tam orta thsil sviyylrind
Azrbaycan tarixi ayrca fnn kimi tdris olunur. Bu modeld fraqmentlnm

olmasna baxmayaraq, Azrbaycan tarixi fnni daxilind tdris prioritetlrini
sistemli tkil etmk, st-st dm v yklnm hallarn azaltmaq n
inteqrasiya mvzularnn, bacarqlarn v konsepsiyalarn sra il qeyd olunmas v
dyrlndirilmsi il balana bilr. Msln, VII sinifd Albaniya Erkn orta
srlrd v Atropatena Erkn orta srlrd mvzular bu qbildndir. Bel ki,
Erkn orta srlrd Albaniya v Atrpopatena Sasanilr imperiyasnn trkibind
olduundan onlarn hr ikisind ba vermi hadis v tzahrlrd oxarlq oxdur.
Bu mvzularn inteqrasiyas agirdlr Azrbaycan tarixinin hmin dvrn tam
halda dyrlndirmkl yana, hadis v tzahrlr arasnda oxar v frqli
32
proseslri mqayis edrk sbb-ntic laqlrini myynldirmk imkan

verir. Bu inteqrasiya modeli mzmun, konsepsiya v bacarqlarn aquli
laqlndirilmsinin sad formas da ola bilr. Msln, VII sinifd Azrbaycan
tarixindn rb xilafti dvrnd sosial-iqtisadi v siyasi vziyyt mvzusunda
verilmi mzmun, konsepsiya v bacarqlar VIII-X siniflrd iqtisadi msllrl
bal mvzularn tdrisi zaman laqlndirilir. sas torpaq mlkiyyti formalar
kimi divan, iqta, mlk, vqf v icma mlkiyyti anlaylar btn siniflrd
mvafiq mvzularda yrnilir. Onlar haqqnda vvllr ld olunmu bilik v
bacarqlara istinad etmkl agirdlr daha trafl bilik v bacarqlar ld etmk,
mqayislr aparmaqla torpaq mlkiyyti formalarnda ba vermi dyiikliklri
izlmk v onlarn sbb v nticlrini myynldirmk imkan ld edirlr.
laqli inteqrasiya modeli Azrbaycan tarixi fnni daxilind diqqti
mvzulara, bacarqlara v konsepsiyalara ynldir. Bu modeld fnn daxilindki
mvzular, bacarqlar v konsepsiyalar arasndak laqlr aydn kild qurulur.
Msln, insanlar arasnda brabrsizliyin yaranmasnn nticsi olaraq sosial qrup
v tbqlrin meydana xmas ilk dvlt qurumlarnn v dvltlrin yaranmas
il, onlar da z nvbsind xalqn fiziki v mnvi varlnn qorunmas n
tariximizin btn mrhllrind mstqil dvltiliy malik olmaq, onu qorumaq
v mhkmlndirmk urunda mbariz, son nticd is dvltiliyin inkiaf,
rqd, btn trk-islam dnyasnda ilk demokratik respublika olan Azrbaycan
Xalq Cmhuriyytinin yaradlmas il laqlndirilir. Bu modelin stnly
ondadr ki, hr bir sinifd, hr bir thsil mrhlsind dvltilik v onun
qorunmas konsepsiyas laqlndirilir, sistemldirilir v genilndirilir. Bu da z
nvbsind fnn daxilind mvzularn v bacarqlarn vvlkilr istinad olunaraq
yenidn nzrdn keirilmsin v mnimsnilmsin gtirib xarr.
Sxladrlm (i-i yerldirilmi) model ox vaxt yuva modeli d
deyirlr. Azrbaycan tarixinin inteqrativ kurikulumunda bu modeli aq kild
laqlndirmlrin v ya kombinasiyalarn qurulmas yolu il ttbiq etmk
mmkndr. Bu modelin ttbiqi sas diqqtin fnnin daxilind oxaxli
bacarqlara (sosial bacarq, dnm bacar v mqsdynml bacarq)
33
ynldilmsin rait yaradr. Msln, mllim sasanilrin, rblrin v

monqollarn Azrbaycan torpaqlarna krm siyastini agirdlrin diqqtind
saxlamaqla yana, Rusiya hakim dairlrinin ermnilri Azrbaycann imal
torpaqlarna krmsi siyastinin dourduu demoqrafik siyasi v iqtisadi
problemlrin onlar trfindn myynldirilmsin, o dvr aid sndlrin thlili
sasnda Azrbaycan torpaqlarna krlmlr: ntic v reallqlar mvzusunda
esse yazlmasna nail ola bilr. Bu modelin ttbiqi eyni vaxtda mxtlif sahlr
diqqtin ynldilmsin, hatli v mqsdynml bilik ld olunmasna rait
yaradr.
nteqrasiyann ikinci
tipi fnnlr arasnda ttbiq olunur. Bu zaman
Azrbaycan tarixinin mumi orta v tam orta thsil pilllrind Ana dili, Oxu,
Riyaziyyat, mumi tarix, Corafiya, Kimya, Biologiya, Hyat bilgisi, Musiqi v
nm, Tsviri incsnt fnlri il inteqrasiyas mmkndr. Azrbaycan
tarixinin inteqrativ kurikulumunda fnlr arasnda inteqrasiyasnn aadak
modellrini ttbiq etmk mmkndr:
-ardcl (sralanm model);
-mumi (ortaq model);
-zncirvari (hrlm) model.
Azrbaycan tarixinin inteqrativ kurikulumunda mumi tarix il inteqrasiyas
daha ox ardcl (sralanm) modelin ttbiqi nticsind mmkndr. Bu fnlrd
oxlu oxar blmlr v mvzular vardr ki, onlar ayr-ayrlqda tdris olunur.
Lakin onlar el planladrmaq olar ki, (bunun stn chti hmin fnlrin eyni
mllim trfindn tdris olunmasdr) laqli konsepsiyalar, biliklr, bacarqlar
eyni rivd yaranr v eyni vaxtda yrnilir. Bu cr inteqrasiyasnn hyata
keirilmsi n kurikuluma dair sndlrd mzmun hkmn balansladrlmaldr. Azrbaycan tarixi v mumi tarix fnlri zr oxar mvzular sasn aadaklardr: btidai dvr, lk dvlt qurumlar, Manna dvltinin xarici
siyasti ,Urartu v Aur il mnasibtlr, Azrbaycan razisind skit
padahli, Azrbaycan torpaqlar Midiya
v hmni imperiyalarnn
trkibind, Atropatena v Albaniyann Roma iallarna qar mbarizsi,

34
Albaniya v Atropatena Erkn Orta srlrd, Azrbaycan rb xilaftinin trkibind, Azrbaycan Byk Slcuq, Monqol v Hlak imperatorluqlarnn trkibind, mir Teymurun v Toxtamn Azrbaycana yrlri, Azrbaycan
far v Qacar imperatorluqlarnn trkibind, Azrbaycan Birinci v kinci
Dnya mhariblri illrind, Azrbaycan beynlxalq mnasibtlr sistemind
(1991-2006-c illr), Azrbaycann neft strategiyas v s. Bu zaman fnlr ayr
olsa da, biliklr, konsepsiyalar v bacarqlar laqli kild yrnilir.
mumi model iki mxtlif fnni vahid istiqamt zr bir araya gtirir. Bu
modelin d Azrbaycan tarixindn inteqrativ kurikulumda ttbiqi imkan genidir.
mumi model zr yanamaya sasn inteqrasiya apara bilmk n fnn
mllimlri tlim prosesin
fnlraras mvqedn yanaaraq fnbirlm
yncaqlarnda sas konsepsiyalar, bacarq v dyrlri myynldirirlr. Bu

daha ox Azrbaycan tarixi v dbiyyat fnlrinin tdrisind mmkndr.
Msln, dbiyyat mllimi Kitabi-Dd Qorqud dastannn thlilini bir
konsepsiya kimi se bilr. Bu yolla dbiyyat v tarix mllimlri komanda
formasnda faliyyt gstrrk agirdlr mumi chtlri gstr v mumi
lamtlri myynldirm prosesin kmk ed bilrlr. Msln, VII sinifd
Azrbaycan tarixindn
Trk tayfalarnn Azrbaycan xalqnn tkklnd
rolu mvzusunu tarix v dbiyyyat mllimlri komanda klind tdris ed

bilrlr. Azrbaycan xalqnn tkklnd mhm rol oynam ikinci v nc
etnik axnlar tarix mllimi trfindn rh olunduqdan sonra dbiyyat
mlliminin istiqamtvericiliyi il agirdlr bel bir nticy glirlr ki, ikinci
etnik axn zaman Azrbaycana gln trk mnli hun tayfalar il yana ouz
trklri daha ox stnlk tkil etmilr. Bu mhm tarixi fakt tsdiq edn n
etibarl yazl mnb is Kitabi-Dd Qorqud dastandr. Dastann ayr-ayr
boylarndan mlum olur ki, xalqmzn soykknd duran
gcl v nfuzlu
Aqoyunlu v Qaraqoyunlu tayfalar VI srin sonu-VII srin vvllrind Drbnd

keidindn v Byk Qafqaz sra dalarnn tklrindn tutmu Zncanadk
uzanan tarixi Azrbaycan torpaqlarnn mxtlif blglrind mskunlamlar.
slam dininin Azrbaycanda yaylmas mvzusunun tdrisi zaman da mumi
35
modeldn isitfad etmk mmkndr. nteqrasiya olunmu model Azrbaycan

tarixinin inteqrativ kurikulumunda
fnlraras mvzularn st-st dn
konsepsiyalar v onlarn mlum olan xsusiyytlri sasnda ttbiq olunur. Bu

model ortaq (mumi) modell oxardr. Lakin model elm sahlri zr st-st
dn bacarqlar, konsepsiyalar v dyrlr zrind qurulur. Bu model fnn
sahlrini sinergetik birldirir, yni bir fnn zr biliklr digr fnndn ayrlmr,
blnm yalnz frqlndiriln mzmunun v ya anlayn tdrisind ba verir. Bu
model inteqrasiya fnlrinin mzmunundan laqli fikirlri seib ayrmaq
nticsind yaranr. Azrbaycan tarixindn inteqrasiya olunmu model uyun
gln myyn drs nmunlri vardr. Onlara Azrbaycann neft strategiyas
(Azrbaycan tarixi, kimya v biologiya mllimlri trfindn aparlr) v Xzr
dnizi v onun problemlri (Azrbaycan tarixi, corafiya v biologiya mllimlri
trfindn aparlr) mvzularn misal gstrmk olar.
Sylniln mlahizlri nzr alaraq mllimlr kmk mqsdi il
Azrbaycan tarixi zr fndaxili v fnlraras inteqrasiya cdvlini tqdim edirik.
36
1. Tarixi zaman
1.
1.1.
V sinif
Tarixi zaman
Xronologiya il
bal sas
anlaylar
frqlndirir.
VI sinif
Tarixi zaman
Xronologiya il
bal tarixi
anlaylar
mnimsdiyini
nmayi etdirir.
VII sinif
Tarixi zaman
Xronologiya il
bal tarixi
anlaylar
mnimsdiyini
nmayi etdirir.
VIII sinif
Tarixi zaman
Xronologiya il
bal tarixi
anlaylar
mnimsdiyini
nmayi etdirir.
IX sinif
Tarixi zaman
Xronologiya il
bal tarixi
anlaylar
mnimsdiyini
nmayi etdirir.
X sinif
Tarixi zaman
Xronologiya il
bal tarixi
anlaylar
mnimsdiyini
nmayi etdirir.
XI sinif
Tarixi zaman
Xronologiya il
bal tarixi
anlaylar
mnimsdiyini
nmayi etdirir.
1.1.1
Tarixi
zaman
anlaylar
arasndak
laqlri
myynldirir
Mhm hadis,
proses
v
tzahrlrin
xronoloji
rivlrini
myynldirir.
Mhm hadis,
proses
v
tzahrlrin
xronoloji
rivlrini
mqayis edir.
Azrbaycan v
dnya lklrind
ba vermi
mhm hadis,
proses v
tzahrlrin
sinxronluunu
izah edir.
Mhm
tarixi
hadis, proses v
tzahrlri
zaman
baxmndan
qiymtlndirir.
Mnblr sasnda
Azrbaycann tarixi
kemiini v
masir dvrn
mqayis edir,
tqdimatlar
hazrlayr.
Mnblr
sasnda
Azrbaycann
tarixi kemiini
v masir
dvrlrini
dyrlndirir,
tqdimatlar
hazrlayr.
-t. 1.1.2.
Az-d. 1.2.4.
-t. 1.1.3.
-t. 1.1.2.
-t. 1.1.2.
Az-d. 1.2.4 .
-t. 1.1.2.
-t. 1.1.3
1.1.2
Sad xronoloji
msllri hll
edir.
Mhm hadis,
proses
v
tzahrlri
zaman oxunda
tsvir edir.
Riy. 1.2.1
-t. 1.1.1.
Riy. 1.1.3
Tarixi zaman v
hadislr arasnda
laqlr dair
mxtlif sxem v
cdvllr trtib
edir.
-t. 1.1.3.
Hadis v
proseslrin
zamana gr
lqlndirilmsin
dair tematiksinxron cdvllr
hazrlayr.
-t. 1.1.3.
Mhm hadis,
proses v
tzahrlr dair
xronoloji
cdvllr
hazrlayr.
-t. 1.1.3.
Mnblr sasnda
Azrbaycann
kemi v masir
dvrn dair
xronoloji cdvllr
hazrlayr.
-t. 1.1.3
Mnblr
sasnda
Azrbaycann
tarixi kemii v
masir dvrlrin
aid mqayisli
sinxron cdvllr
hazrlayr.
-t. 1.1.3
1.2.
Tarixi mnblri
tandn
nmayi etdirir.
1.2.1.
Maddi v yazl
mnblri
frqlndirir.
. 1.1.4.
1.2.2
1.3.
llstrasiya, kil
v sndli materiallardan istifad
edrk tarixi
tdqiqat aparr.
Az-d. 3.1.2.
. 1.1.4.
Riy.5.1.1.
nsanlarn hyat
trzindki
dyiikliklri
sivilizasiyalarla
laqlndirir.
Mnblr
zrind
tdqiqat
bacarqlar
nmayi etdirir.
Dvrn
yrnilmsind
maddi v yazl
mnblrin
rolunu izah edir.
-t. 3.1.2
Mnblr
zrind tdqiqat
bacarqlar
nmayi etdirir.
llstrasiya v
yaxud muzey
eksponatlar
sasnda sad
tdqiqatlar aparr.
. 1.1.4.
Az-d. 3.1.2.
yrndiyi dvr
aid yazl
mnblr
zrind ilyir.
nsanlarn hyat
trzindki
dyiikliklri
sivilizasiyalarla
laqlndirir.
Dvr aid yazl

v maddi
mnblri
laqlndirir.
. 1.2.3.
-t. 2.1.2.;
. 1.1.4
Az-d. 3.1.2.
nf. 1.2.3.
nsanlarn hyat
trzindki
dyiikliklri
sivilizasiyalarla
laqlndirir.
Mnblr
zrind tdqiqat
bacarqlar
nmayi etdirir.
Mnblr
zrind
tdqiqat
bacarqlar
nmayi etdirir.
Dvr aid hadis, Eyni hadisy
proses
v aid yazl
tzahrlri
mnblrdki
verilmi
yazl frqli
mnblrl
yanamalar
laqlndirir.
mqayis edir.
.1.3.2;
-t. 1.1.2
Ut.2.1.2.
yrndiyi dvr
Mxtlif mnbaid yazl mnblr sasnda tqlri thlil edir,
dimatlar hazrnticlrini
layr.
tqdim edir.
. 1.1.4
. 1.1.4
Az-d. 3.1.3
nf. 3.3.2
nf.3 3.2.
Az-d. 1.2.4
nsanlarn hyat nsanlarn
trzindki
hyat trzindki
dyiikliklri
dyiikliklri
sivilizasiyalarla
sivilizasiyalarla
laqlndirir.
laqlndirir.
38
Mnblr zrind
tdqiqat
bacarqlar
nmayi etdirir.
Mnblr
zrind tdqiqat
bacarqlar
nmayi etdirir.
Tarixi hadisy aid

yazl
mnbnin
mllifinin
mvqeyini
myynldirir.
-t. 1.1.2
Az-.d. 1.2.4.
Mnblrdki
eyni tarixi hadis,
proses v
tzahrlr bard
mxtlif baxlar
dyrlndirir.
Az.d. 1.2.4.
U-t.1.1.2
Tarixi hadis,
proses v
tzahrn
yrnilmsi n
mvafiq
mnblri seir.
nf. 3.3.2.
. 1.1.4.
nsanlarn hyat
trzindki
dyiikliklri
sivilizasiyalarla
laqlndirir.
Yazl mnblrin,
yaxud tarixi
sndin aid olduu
dvr
myynldirir
nf.1.1.3.
. 1.1.4.
nsanlarn hyat
trzindki
dyiikliklri
sivilizasiyalarla
laqlndirir.
1.3.1.
nsanlarn hyat
trzindki
dyiikliklri z
ailsi
nmunsind
tsvir edir.
nsanlarn birg
yaaynn
mxtlif
formalarn
frqlndirir.
Az-d. 1.2.4
H-b.2.1.1.
Az-d. 1.2.4.
-t. 2.1.1.
Azrbaycan razisind yaam

insanlarn hyat
trzi v muliyytind
ba
vermi dyiikliklri myynldirir.
Az-d. 2.2.3.
-t. 2.1.1.

insanlarn hyat
trzi v muliyytlrind ba
vermi dyiikliklri izlyir v
onlarn sbblrini izah edir.
-t. 2.1.1.
Az-d. 2.2.3.

insanlarn hyat
trzindki dyiikliklri dvrn
xsusiyytlri
il laqlndirir.
Az-d. 2.2.3.
-t. 2.1.1.
nsanlarn hyat
trzindki
dyiikliklri
mnblr sasnda
tqdim edir.
-t. 2.1.1.
Az-d. 3.1.2.
Azrbaycan
xalqnn
formalamasnn
xsusiyytlrini
tarixi dvrlrl
laqlndirir.
-t. 2.1.1.
Az-d. 1.2.4.
2. Tarixi mkan
2.
2.1.
2.1.1.
V sinif
Tarixi mkan
Azrbaycan
razisinin tbiicorafi raitini
tarixi hadis,
proses v
tzahrlrl
laqlndirir.
nsan v
cmiyytin hyat
n lverili
tbii amillri
tsvir edi
H-b. 1.2.1.
VI sinif
Tarixi mkan
Azrbaycan
tarixi hadis,
proses v
tzahrlrl
laqlndirir.
Qdim insanlarn
hyat trzini v
muliyytini
Azrbaycan
razisinin
tbiicorafi raiti il
laqlndirir.
VII sinif
Tarixi mkan
Azrbaycan
tarixi hadis,
proses v
tzahrlrl
laqlndirir.
Azrbaycann
corafi mvqeyi
v tbii amillri
il mxtlif
tsrrfat sahlri
v istehsal mnasibtlrinin inkiaf arasnda laqlri izah edir.
VIII sinif
Tarixi mkan
Azrbaycan
tarixi hadis,
proses v
tzahrlrl
laqlndirir.
Azrbaycann
corafi mvqeyi
v tbii amillrini
tsrrfatn, ictimai mnasibtlrin inkiaf v
lknin siyasi
vziyyti il
laqlndirir.
39
IX sinif
Tarixi mkan
Azrbaycan
tarixi hadis,
proses v
tzahrlrl
laqlndirir.
Azrbaycann
corafi mvqeyi
v tbii amillri
il mxtlif tsrrfat sahlri
v istehsal mnasibtlrinin inkiaf arasnda laqlri dyrlndirir.
X sinif
Tarixi mkan
Azrbaycan
tarixi hadis,
proses v
tzahrlrl
laqlndirir.
Mxtlif tarixi
dvrlrd Azrbaycann geosiyasi mvqeyini
dyrlndirir.
K.
4.2.1.
-t. 2.1.2.
C. 3.2.1.
XI sinif
Tarixi mkan
Azrbaycan
tarixi hadis,
proses v
tzahrlrl
laqlndirir.
Azrbaycann
geosiyasi
mvqeyinin
hmiyytini
dyrlndirir.
K. 4.2.1.
U-t. 2.1.1
C. 3.2.3
2.1.2.
Xritlrd Azrbaycan razisini

v mhm tarixi
abidlri myynldirir.
-t. 2.1.2
C. 3.2.3
H-b.1.2.1;
-t. 2.1.1.
C. 3.2.3.
H-b. 1.2.1.
K. 4.2.1.
Xritlrd Azrbaycan razisind

ilk insan msknlrini, dvlt qurumlar v qdim
dvltlrin yerini
myynldirir.
-t. 2.1.2
C.
3.1.2.
Dvr aid xrit

v xritsxemlrdki
mxtlif tarixi
hadis, proses v
tzahrlr dair
mlumatlar izah
edir.
-t. 2.1.2
C. 3.1.2.
-t.
C.
K.
H-b.
2.1.1.
3.2.3
4.2.1.
1.2.1
K. 4.2.1.
-t. 2.1.1
C. 3.2.3
H-b. 1.2.1
Xritlrdki
mlumatlara
sasn sxem v
cdvllr trtib
edir.
Mhum tarixi
hadis v
proseslri kontur
xritlrd tsvir
edir.
-t. 2.1.2.
C. 3.2.4.
U-t. 2.1.2.
Mxtlif tarixi
dvrlrd Azrbaycann geosiyasi mvqeyin
dair qrafik v
diaqramlar trtib
edir.
C. 3.2.4
U-t. 2.1.2
F. 2.2.1.
Azrbaycann
geosiyasi
mvqeyini
nmayi etdirn
tqdimatlar
hazrlayr.
X sinif
Dvlt
Azrbaycan
razisind
dvltlrin
yaranmas,
inkiaf v
tnzzl il bal
bilik v bacarqlar
nmayi etdirir.
XI sinif
Dvlt
Azrbaycan
razisind
dvltlrin
yaranmas,
inkiaf v
tnzzl il
bal bilik v
bacarqlar
nmayi etdirir.
Mxtlif dvr-
-t. 2.1.2
C.
3.2.4
F.
2.2.1.
3. Dvlt
3.
3.1.
3.1.1.
V sinif
Dvlt
Azrbaycan
razisind
dvltlrin
yaranmas,
inkiaf v
tnzzl il
bal bilik v
bacarqlar
nmayi etdirir.
Azrbaycan
VI sinif
Dvlt
Azrbaycan
razisind
dvltlrin
yaranmas,
inkiaf v
tnzzl il
bal bilik v
bacarqlar
nmayi etdirir.
Azrbaycanda
VII sinif
Dvlt
Azrbaycan
razisind
dvltlrin
yaranmas, inkiaf
v tnzzl il
bal bilik v
bacarqlar nmayi
etdirir.
VIII sinif
Dvlt
Azrbaycan
razisind
dvltlrin
yaranmas,
inkiaf v
tnzzl il bal
bilik v bacarqlar
nmayi etdirir.
Azrbaycan feodal
Mrkzlmi
40
IX sinif
Dvlt
Azrbaycan
razisind
dvltlrin
yaranmas,
inkiaf v
tnzzl il
bal bilik v
bacarqlar
nmayi etdirir.
Mstmlk
Dvltlrin
dvltlri
haqqnda
sad
biliklr nmayi
etdirir.
dvlt qurumlar
v qdim dvltlrin yaranmasn,
idar olunmasn,
sosial-iqtisadi
mnasibtlri
tsvir edir.
-t. 3.1.1.
C. 3.2.1
H-b. 2.1.2.
dvltlrinin inkiaf, mstqilliyini

itirmsi v siyasi
mstqilliyinin
brpas sbblrini
rh edir.
Xalqn
mnafeyinin
qorunmasnd
a dvltin rolunu
dyrlndirir.
Qdim
dvltlrin daxili
v xarici
siyastini izah
edir.
Az-d. 2.2.3
H-b. 2.1.2.
-t. 3.1.1
Az-d. 2.2.3
H-b. 2.2.1.
Azrbaycanda
dvltilik
nnlrinin
inkiaf
xsusiyytlrini
dyrlndirir.
-t. 3.1.1
Az-d. 2.2.3
H-b. 2.1.2;2.2.1.
Kiik hcmli
tarixi hekay
qurur.
Qdim Azrbaycan dvltlri

haqqnda mnblr sasnda mlumatlar toplayr,
tqdimat
hazrlayr.
-t. 3.1.2.
Az-d. 2.2.3.
.
1.1.2.
H-b. 2.1.2.
3.1.2.
3.1.3.
Az-d. 3.1.4
. 3.1.3..
-t. 3.1.1.
C. 3.2.1
H-b. 2.1.2.
Feodal dvltlri
il bal cdvllr
hazrlayr.
dvltin
yaranmas v tnzzl,
Azrbaycan
torpaqlarnn
birldirilmsi
urunda mbariznin xsusiyytlrini rh edir.
-t. 3.1.1.
C. 3.2.1
H-b. 2.1.2.
Dvltlraras
mnasibtlrd
Azrbaycann
mvqeyini
dyrlndirir.
rejimi,
mstqillik
raitind
inzibati, sosialiqtisadi hyatda
ba vern dyiikliklri thlil
edir.
-t. 3.1.1.
C. 3.2.1
H-b. 2.1.2.
Xarici dvltlrin
strateji maraqlar
il bal Azrbaycann mvqeyini
dyrlndirir.
Az-d. 2.2.3
H-b. 2.1.2;2.2.1.
-t. 3.1.1.
Az-d. 3.1.1.
H-b. 2.1.2.
Dvrl bal
mnblrdn ld
etdiyi mlumatlar
sasnda sxem v
cdvllr qurur.
Azrbaycan
dvltlri il
bal mxtlif
mnblrdn
toplad
materiallar
tqdim edir.
-t. 3.1.2.
Az-d. 1.2.4.
-t. 3.1.3.
-t. 3.1.2
41
yaranmas v
inkiafnda
mvafiq dvrn
xsusiyytlrini
dyrlndirir.
lrd Azrbaycanda yaranm

dvltlrin
dvltilik
nnlrinin v
sivilizasiyann
inkiafnda
-t-3.1.1.
rolunu dyrlnCo. 3.2.1
dirir.
-t. 3.1.1.
C. 3.2.1
Mxtlif dvrlr- Qlobal
d dvltlraras problemlrin
mnasibtlrd
hllind
Azrbaycann
Azrbaycann
mvqeyini
rh mvqeyini v
edir.
apard siyasti
-t. 3.1.1.
dyrlndirir.
Az-d. 3.1.2.
-t. 3.1.2.
Az-d. 1.1.1.
Azrbaycann
sosial-iqtisadi
inkiafna dair
qrafik v
diaqramlar trtib
edir.
-t. 3.1.3.
nf. 4.1.2.
Mnblr sasnda Azrbaycann dvltilik

tarixin dair
aradrmalar
aparr, proqnozlar verir.
-t. 3.1.3.
nf. 4.1.2.
4. xsiyyt
4.
4.1.
V sinif
xsiyyt
Tarixi
xsiyytlri dvr
baxmndan
qiymtlndirir.
VI sinif
xsiyyt
Tarixi
xsiyytlri dvr
baxmndan
qiymtlndirir.
VII sinif
xsiyyt
Tarixi
xsiyytlri dvr
baxmndan
qiymtlndirir.
VIII sinif
xsiyyt
Tarixi
xsiyytlri dvr
baxmndan
qiymtlndirir.
IX sinif
xsiyyt
Tarixi xsiyytlri
dvr baxmndan
qiymtlndirir.
X sinif
xsiyyt
Tarixi
xsiyytlri dvr
baxmndan
qiymtlndirir.
4.1.1.
Azrbaycan
tarixind mhm
rol oynam
xsiyytlri
(ranzu,
Cavanir,
msddin
Eldniz, Uzun
Hsn, Sara
xatn, ah I
smayl, Cavad
xan, Mmmd
min Rsulzad,
Nriman
Nrimanov,
Heydr liyev,
lham liyev v
b.) myyn edir.
Dvltlrin
yaranmasnda,
inkiafnda tarixi
xsiyytlrin
(ranzu, Tomris,
Atropat, Oroys
v b.) rolunu
dyrlndirir.
Tarixi
xsiyytlri
(Cavanir, Babk,
Yusif ibn bu
Sac, msddin
Eldniz, I brahim
Xlilullah, Qara
Yusif, Uzun
Hsn v b.) oxar
v frqli
chtlrin gr
thlil edir.
Azrbaycan
dvltiliyind
mhm rol
oynam tarixi
xsiyytlrin
(ah I smayl,
ah I Thmasib,
ah I Abbas,
Nadir ah, Qubal
Ftli xan, Hac
lbi v b.)
faliyytini
dyrlndirir.
Dvltiliyin
mhkmlndirilmsind v inkiafnda
tarixi xsiyytlrin
(Mmmd min
Rsulzad, Nriman
Nrimanov, Heydr
liyev, lham liyev
v b.) rolunu
dyrlndirir.
Azrbaycann
grkmli tarixi
xsiyytlrini (I
Axsitan, Qara
Yusif, Uzun
Hsn, ah I
smayl, ah I
Abbas,Nadir ah,
Cavad xan, Aa
Mhmmd ah
Qacar v b.)
dnyann
grkmli tarixi
xsiyytlri il
mqayis edir v
dyrlndirir.
Az-d.
-t. 4.1.1.
Az-d . 1.2.2.
-t.
Az-d.
4.1.1.
1.2.2.
U-t. 4.1.1.
Az-d . 2.2.3.
-t 4.1.1.
Az-d. 2.2.3
-t.
4.1.1.
Az-d. 1.2.4.
1.2.4.
XI sinif
xsiyyt
Tarixi
xsiyytlri
dvr
baxmndan
qiymtlndirir.
Tarixi hadis
v proseslrin
gediind
xsiyytlrin
(Mmmd
min Rsulzad, Ftli
xan Xoyski,
eyx Mhmmd Xiyabani,
Nriman
Nrimanov,
blfz Eliby, Heydr
liyev, lham
liyev v b.)
rolunu v
faliyytini
dyrlndirir.
-t. 4.1.1.
A-d. 1.2.4.
42
4.1.2.
Mnblr sasn
xsiyytlr haqqnda tqdimatlar
hazrlayr.
Tarixi xsiyytlr haqqnda

kiik hekay
qurur.
nf.
4.1.1.
Az-d. 1.2.4
Riy. 5.1.1
-t.
Az-d.
nf.
.
4.1.2
3.1.2
3.2.2
3.1.3
Tarixi xsiyytlrin oxar v

frqli chtlri il
bal sxem v
cdvllr hazrlayr.
-t.
4.1.2
nf.
2.1.3
K.
4.3.1.
Az-d.
3.1.2
Tarixi xsiyytlr haqqnda

mqayisli sxem
v cdvllr
hazrlayr.
Azrbaycann
grkmli tarixi
xsiyytlrin dair
materiallar toplayr,
tqdim edir.
-t.
4.1.2
nf.
3.3.2
Az-d. 1.2.4
K.
4.3.1
-t.
nf.
Az-d.
K.
4.1.2.
3.3.2.
1.2.4.
4.3.1.
Grkmli tarixi
xsiyytlr haqqnda toplad
materiallara
sasn referat v
tqdimatlar
hazrlayr.
-t.
4.1.2.
nf.
4.1.2.
Az-d. 3.1.2.
K.
4.3.1.
.
3.1.2
Grkmli tarixi
xsiyytlr
haqqnda
layihlr
hazrlayr.
-t. 4.1.2
nf.
4.1.2
Az-d. 3.1.2
K.
4.3.1
.
3.1.2
5. Mdniyyt
5.
5.1.
V sinif
Mdniyyt
Mdniyyt v
sivilizasiyalar
qiymtlndirir.
VI sinif
Mdniyyt
Mdniyyt v
sivilizasiyalar
qiymtlndirir.
VII sinif
Mdniyyt
Mdniyyt v
sivilizasiyalar
qiymtlndirir.
5.1.1.
Mdniyyt abidlrinin hmiyytini izah edir.
Sivilizasiyayaq drki v sivilizasiya

dvrnn
mdniyytlrini
izah edir.
Mdniyytin
Yeni ictimai-iqti- Azrbaycan
inkiaf mrhll- sadi mnasibtl- sivilizasiyas v
rini dyrlndirir.
rin mdniyyt mdniyytinin
tsirini
xarakterik lamt-t. 5.1.1
dyrlndirir.
lrini rh edir.
F.
3.2.2
-t.
5.1.2.
K. 4.3.1
K.
4.3.1.
-t.
5.1.1
Az-d.2.2.3.
Az.d. 2.2.3.
Az-d. 3.1.2.
Az-d.
1.2.2.
-t. 5.1.1.
Az-d. 1.2.4.
5.1.2.
Milli-mnvi
dyrlri
VIII sinif
Mdniyyt
Mdniyyt v
sivilizasiyalar
qiymtlndirir.
Azrbaycan m- Milli-mdni dyr- Azrbaycan mdniyytinin

lrin formalama- dniyytinin inki43
IX sinif
Mdniyyt
Mdniyyt v
sivilizasiyalar
qiymtlndirir.
Azrbaycan
sivilizasiyas v
X sinif
Mdniyyt
Mdniyyt v
sivilizasiyalar
qiymtlndirir.
XI sinif
Mdniyyt
Mdniyyt v
sivilizasiyalar
qiymtlndirir.
Mdniyytin inkiafn tarixi rait v sosial iqtisadi vziyyt baxmndan dyrlndirir.

-t.
5.1.1.
Az-d. 3.1.2.
B.
1.1.1.
Azrbaycan
mdniyytini
Dnya
mdniyytinin
inkiafnda Azrbaycan mdniyytinin rolunu
dyrlndirir.
-t . 5.1.1
Az-d.
3.1.2
Azrbaycann
milli-mnvi
frqlndirir
H-b. 3.2.2;
mxtlif xalqlarn
mdniyyti il
qarlql
laqlrini izah
edir.
-t.
F.
B.
5.1.3.
.
Azrbaycan
mdniyyti il
bal sad
tqdimatlar
hazrlayr.
Az-d. 3.1.2
. 3.1.2
Mus.1.1.1.
T-i. 1.3.1.
sna dinlrin tsirini afna tsir edn

dyrlndirir.
amillri rh edir.
B. 1.1.1
H-b. 3.3.1.
-t.
5.1.2
F.
3.2.2.
B. 4.2.1, 4.2.2
5.1.2
3.2.2
1.1.1
Mdni laqlr
dair cdvllr
trtib edir
-t. 5.1.3
B. 1.1.1.
nf. 3.2.2.
. 3.1.2.
Mus.1.1.1.
T-i.1.3.1.
Mdniyytin
inkiaf
mrhllrini ks
etdirn tqdimatlar
hazrlayr.
Azrbaycann
mdni
nailiyytlrini ks
etdirn cdvllr
hazrlayr.
-t. 5.1.3.
B. 1.1.1.
. 3.1.2.
Az-d. 2.2.2
Mus.1.1.1.
T-i.1.3.1.
-t. 5.1.3.
B. 1.1.1.
. 3.1.2.
K. 4.1.1
Mus.1.1.1.
T-i.1.3.1..
xtisarlar.
44
mdniyytinin
xarakterik
lamtlrini dnya sivilizasiyas
v mdniyytlrinin xarakterik
lamtlri il
mqayis edir.
-t.
5.1.2.
F.
3.2.2
B.
1.1.1
Trk-slam
mdniyytinin
trkib hisssi kimi
qiymtlndirir.
Azrbaycan
xalqnn mdni
nailiyytlrin
dair aradrmalar
aparr, nticlrini
tqdim edir.
Trk-slam
mdniyytinin
trkib hisssi kimi
Azrbaycan
mdniyytinin
inkiafna dair
aradrmalar
aparr, referatlar
v tqdimatlar
hazrlayr.
-t. 5.1.3
.
3.1.2
K.
4.1.1
.
3.1.2
Az-d. 1.1.2,
2.2.3.
nf. 4.1.2.
-t. 5.1.3.
B. 1.1.1.
. 3.1.2.
K. 4.3.1.
Mus.1.1.1.
T-i.1.3.1.
-t. 5.1.2.
Az-d. 2.2.3
B. 1.1.1
K.4.3.1.
dyrlrini
Azrbaycan
xalqnn dnya
mdniyytin
thfsi kimi
dyrlndirir.
-t. 5.1.2
K.
4.3.1
Az-d. 2.2.3
B.
1.1.1
Azrbaycan
mdniyytinin
dnya
mdniyytin
verdiyi thflrl
bal
aradrmalar
aparr, nticlri
tqdim edir.
-t. 5.1.3.
. 3.1.2.
K. 4.1.1.
F. 3.2.2
Az-d. 1.1.2,
2.2.3.
nf. 4.1.2
Azrbaycan dili -A-d.

mumi taix - -t.
Biologiya - B.
dbiyyat - .
Kimya - K.
Musiq i- Mus.
Tsviri incsnt-T-i.
nformatika - nf.
Fizika - F.
Riyaziyyat - Riy.
Corafiya - C.
Hyat bilgisi- H
45
II. Tlim strategiyalar

Yeni kurikulumlarda tlim strategiyalar anlaynn ilnilmsi v pedaqoji
prosesin tkilind ondan daha smrli kild istifad olunmas ilk nvbd sas
pedaqoji anlaylardan biri kimi onun masir baxmdan izahn tlb edir. Baqa
szl, thsil tkc proses, yaxud sadc ntic kimi deyil, daha geni mnada
yanalmas lazm glir. Xsusn, thsilin xarakteri ona bir ne mvqedn
yanama tlb edir. Bel ki, thsil dyr, sistemli proses, ntic kimi
yanalmas gnn tlbidir.
lk nvbd thsil znd dili,milli mentaliteti , bacarqlar, adt-nnlri
ehtiva edn dyr kimi baxlr. Bu dyrlrin formalamasnda xsiyytin
istiqamtlndirilmsi v mdniyytlilik, kollektivilik, sistemlilik, btvlk sas
aparc prinsiplr kimi x edir.
znmxsus sistem malik olan thsil pilllri il mvcuddur. Gzlniln
nticlri il frqlnn bu pilllr bir-birini tamamlayr v ardcl sralanmaqla
thsilin mumi sistemini tkil edir. Ona gr d thsil bir sistem kimi baxlr. Bu
zaman demokratiklm, humanistldirm, diferensasiya, frdilm, sosiallama,
variativlik v inklzivlik aparc prinsip kimi sas rol oynayr.
Thsil insan sosiallama prosesind mumbri v milli dyrlr
yiylnmnin davaml bir faliyyti kimi hat etdiyindn ona hm d proses kimi
yanalr. Thsil btvlkd mllim v agird faliyytinin yekunu olduundan
hm d ona ntic kimi baxlr.
Thsil
haqqnda
Azrbaycan
Respublikasnn
Qanununa
sasn
hazrlanm, Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 2010-cu il 3 iyun

tarixli, 103 nmrli qrar il tsdiq edilmi mumi thsil pillsinin dvlt
standartlar v proqramlar (kurikulumlar) sndind qeyd edildiyi kimi mumi
thsil pillsind thsilalanlarn bilik, bacarq v vrdilrinin sviyysi mumi
thsilin hr bir sviyysi zr tsdiq olunmu tlim nticlri v fnlri zr
mzmun standartlar il myyn edilir. Onlar aadak tlblri ehtiva edir:
- frdin, dvltin, cmiyytin maraq v tlbatnn dnilmsi;
- thsilin nticynmllk, agirdynmllk, inteqrativlik prinsiplri

sasnda qurulmasna didaktik zmin yaradlmas;
- thsilalanlarn hyati bacarqlara yiylnmsinin prioritet hesab edilmsi;
- keyfiyytli thsil almaq n hamya brabr imkanlarn yaradlmas;
- thsil sviyylri zr thsil proqramlarnda (kurikulumlarda) varisliyin
tmin olunmas;
- agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi zr mvafiq standartlarn
myyn edilmsi n etibarl sas yaradlmas;
- thsilalanlarn salamlnn qorunmas mqsdi il arladrc tdris
materiallarnn tlim prosesin gtirilmsinin qarsnn alnmas.
Bu tlblr sasnda hazrlanm fnnin mzmununu, fndaxili v fnlraras
inteqrasiyan, mllim v agird nailiyytlrin dair texnologiyalar, agird
nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi msllrini znd ehtiva edn Azrbaycan
tarixi kurikulumu respublikann mumthsil mktblrind drin biliy, bacarq v
vrdilr, yksk intellekt, geni dnyagrn malik olan, onu daim inkiaf
etdirmy
alan
xsiyyt
formaladrmaa
xidmt
edckdir.
Tarixin
yrnilmsinin sas mqsdi cmiyytin siyasi v mdni dyrlrinin glck

nsillr trlmsidir. lkd hans siyasi raitin mvcudluundan asl
olmayaraq, tarixin , xsusil d Azrbaycan tarixinin tdrisi olduqca zruridir.
nki burada hali uzun mddt z doma tarixini srbst yrnmk, hminin
dvltin idar olunmasnda itirak etmk imkanndan mhrum olmudur.
mummilli liderimiz Heydr liyev Azrbaycan tarixinin tdrisi v tblii
msllrini diqqt mrkzind saxlayaraq 2000-ci ilin sentyabr aynda Bak
hrinin Nrimanov rayonundak 82 nmrli mktbd keciriln toplantda
demidir:Mstqil Azrbaycann hr bir gnci mktbd thsil alaraq, z xalqnn,
milltinin qdim zamanlardan indiy qdr olan tarixini grk yax bilsin. Hmin
fikri inkaf etdirrk Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti cnab lham liyev
Yevlax hrindki 1 nmrli tam orta mumthsil mktbinin yeni binasnn
alndak xnda
uaqlarmza tariximizin daha drindn yrdilmsini
tvsiy etmidir.
47
Tarixin yrnilmsi mktblilr mxtlif fikir, mvqe v konsepsiyalar

srbst thlil etmk, elc d srbst ntic xarmaq v kollektivd ilmk kimi
bacarq v vrdilr alayr ki, bu da yeni demokratik cmiyytd tam dolun
hyati sviyyy malik yeni xsiyyt yetidirmy imkan verir.
Bellikl mktbd Azrbaycan tarixinin tdrisinin sas mqsdi agirdlrd
aadak bilik v bacarqlar formaladrmaqdan ibartdir:
- agirdlrin Azrbaycan v mumdnya tarixinin hadis v faktlar,
hminin cmiyytin inkiafnn sas proseslri il tan etmk;
- agirdlrd tarixi mnb nvlri, onlarn xsusiyytlri haqqnda tsvvr ,
thlil vrdilri formaladrmaq;
- agirdlrd kemi v masir dvr hadislrini srbst thlil etmk, sbbntic laqlrinin almas, faktlarn mumildirilmsi, mktbd tarixin
yrnilmsi zaman ld olunan biliklrdn cmiyytin masir vziyytinin thlili
v qiymtlndirilmsind istifad bacarn inkiaf etdirmk;
- gnc Azrbaycan vtndanda Vtn mhbbt v onun glcyin
msuliyyt hisslri trbiy etmk;
- mktblilrd fal hyat mvqeyi, vtnprvrlik, digr xalqlara,
mumbri humanist dyrlr hrmt hissi formaladrmaq;
- mktblilrd bri mnvi v mdni nailiyytlr saslanan dyr v
qid prinsiplri formaladrmaq;
- Azrbaycan v btn dnya xalqlarnn nnlrin, mdniyytin qar
humanizm v hrmt hisslri trbiy etmk
Tlimin smrliliyi tmin olunmaqla:
a) agirdlr znthsil v refleksiya tcrbsi ld etmli, sinifd onlarn
ttbiqi tmin edilmli;
b) mktblilrin z yrnm faliyytinin nticlrini tqdimat, esse, layih,
veb-sayt formasnda tqdim etmk tcrbsinin ttbiqin nail olunmal;
c) tlimin proqnozladrlan nticlrinin maksimum realladrlmasna nail
olunmal;
- tarix tliminin masir hyatla laqsi tmin edilmli;
48
- tarix zr drs v drsdnknar iin vhdti tmin olunmal;

- drsd btn didaktik prinsiplrin optimal nisbtd hyata keirilmsi
tmin edilmli.
Btn bu deyilnlrdn bel bir nticy glmk olar ki, Azrbaycan tarixi
zr fnn kurikulumlarnda tlim strategiyalar aadak msllri hat
etmlidir:
- tlim prosesi v onun tkili prinsiplri;
- tlimin tkilind istifad olunan forma v metodlar;
- Azrbaycan tarixi fnni zr tlimin planladrlmas.
2.1. Azrbaycan tarixi tliminin tkilin veriln sas tlblr

Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu humanistlik,
demokratiklik, brabrlik, millilik v dnyvilik, keyfiyytlilik, smrlilik,
fasilsizlik, vhdtlik, daimilik, varislik, liberallama v inteqrasiya prinsiplrinin
thsil sahsind dvlt siyastinin sas prinsiplri olduunu byan etmi, z
msuliyytini drk edn, xalqn milli nnlrin v demokratik prinsiplrin,
insan hquq v azadlqlarna hrmt edn, vtnprvrlik v azrbaycanlq
ideyalarna sadiq olan, mstqil v yaradc dnn vtnda v xsiyyt
yetidirmyin thsilin sas mqsdi olduunu qrarladrmdr. Qanun hminin
thsilin mzmununa v tkilin dair mumi tlblri myyn etmidir.
Azrbaycanda tlim prosesi daima ardcl olaraq inkiaf edir v mxtlif
zamanlarda znmxsus xarakter ksb edir. xsiyytynml thsil sistemind
pedaqoji prosesin mrkzind duran mllim v agirdlrin funksiyalar dyiir.
Onlarn faliyyti vvlcdn myyn olunmu nticlr sasn qurulur.
Mllim kurikulumlara uyun inteqrasiya olunmu planlarla yana yeni
texnologiyalar hazrlayr, yaxud mvcud olanlarn irisindn n mnasiblrini
seir. Bu texnologiyalarn myyn olunmasnda mllim v agird xsiyyti
tlimin aparc subyekti kimi x edir.
Mnasibtlr subyekt + subyekt
formasna uyun fiqi istiqamtd qurulur. Bu zaman agirdlr z tfkkrnn,

49
dncsinin, mllimlr is agirdin inkiaf n raitin tkilats olur.

Mllimlrin rhbrlik funksiyas dyiir, informasiya vermk sahsindki
faliyytini mhdudladrr. O, daha ox sinif raitind tlim faliyytini
laqlndirn, istiqamtlndirn mslhti kimi agirdlrin mstqil idrak
faliyytini, fal yaradcln tkil edn subyekt evrilir. Pedaqoji prosesin
dzgn qurulmasnda mhm didaktik prinsiplr istinad olunur.
Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabineti trfindn tsdiq edilmi
mumi thsil pillsinin dvlt standartlar v proqramlar (kurikulumlar)
haqqnda sndd mumi thsil sistemind pedaqoji prosesin tkilind aadak
prinsiplrin sas gtrlmsi nzr alnmdr:
- pedaqoji prosesin tamlpedaqoji prosesd tlimin mqsdlri kompleks
kild (inkiafetdirici, yrdici, trbiyedici) hyata keirilir, real nticlrl
yekunlaan mllim v agird faliyytini hat edir;
- tlimd brabr imkanlarn yaradlmas btn girdlr eyni tlim raiti
yaradlr v pedaqoji proses onlarn potensial imkanlar nzr alnmaqla
tnzimlnir;
- agirdynmllk agird pedaqoji prosesin mrkzind dayanr. Btn
tdris v tlim ii agirdlrin maraq v tlbatnn dnilmsin, onlarn istedad v
qabiliyytlrinin, potensial imkanlarnn inkiafna ynldilir;
- inkiafynmllk agirdlrin qli fall izlnilir, nailiyytlri thlil
edilir, bilik, bacarq v vrdilrinin inkiaf sviyysi tnzimlnir;
- faliyytin stimulladrlmas pedaqoji prosesin smrli v effektiv
qurulmas, agirdlrin tlim marann artrlmas n onlarn faliyytindki
btn irlilyilr qeyd olunur v dyrlndirilir, ntic etibar il agirdlrin daha
uurlu tlim nticlrin istiqamtlndirilmsi tmin olunur;
- dstklyici mhitin yaradlmas pedaqoji prosesin mnasib madditexniki baza sasnda v salam mnvi-psixoloji mhitd tkil edilmsi
keyfiyytinin v smrliliyinin yksldilmsi n lverili v thlksiz tlim
raiti yaradr.
50
Azrbaycan tarixi fnninin tdrisind bu prinsiplrl yana xsusi metodik

prinsiplrin d myyn olunmas didaktik chtdn hmiyytli hesab edilir.
Tarix tlimi agirdlr cmiyytin inkiaf , xalqlarn tarixi haqqnda bol-bol
informasiya vermkdn daha ox onlar hmin informasiyalardan ba amaq, zehni
v mli faliyytlrini mntiqi-elmi saslarla tkil etmk, cmiyytd z yerini
tutmaq bacar il silahlandrmaldr. Tarixin tlimi prosesind agirdlr
cmiyytin hyatnda v lknin idar olunmasnda fal itirak etmy
hazrlanmaldrlar. Tarix fnni mktblilr mxtlif rylr, baxlar v
konsepsiyalar thlil etmyi yrtmli, z baxna zidd olan rylr hrmtl
yanamaa qabil olan xsiyyt trbiy etmlidir. Bu cr vziflrin hll edilmsi
tarix tlimi metodikasnn zrin dr.
Yeni vziflrin yerin yetirilmsin kmk edn vasit v sullarn
taplmas masir dvrn tarix tlimi metodikasnn n mhm problemlrindndir.
Hazrk raitd khn baxlarla, nnvi tlim sullarna saslanmaqla bu
vziflri yerin yetirmk mmkn deyil.
Masir didaktikada bhsiz el bir vahid metod yoxdur ki, onu hmi v
hr yerd ttbiq etmk mmkn olsun. Buna gr d mxtlif drs formalar v
sullarnn seilmsi mllimin tcrbsi v arzusundan asl olaraq mhz onun
ixtiyarna buraxlr. Mllim glck drsin mntiqini z myyn etmlidir.
Tarixin tlimi yaradc idir, mllim agirdlrin qlbin v uruna z yolunu
tapmaldr.
Tlimin tkili formalar v metodlar tlim prosesinin qanunauyunluqlar
sasnda myyn edilir. Bu qanunauyunluqlar tlim prosesinin aadak
komponentlri arasnda mumi, sabit v tkrarlanan laqlrd tzahr edir.
1. Tlimin mqsdlri.
2. Tlimin mzmunu.
3. agirdlrin drketm imkanlar.
4. Mllimin yrtm v agirdlrin yrnm faliyyti, onun tkili formalar,
sullar v vasitlri.
5. Tlimin nticlri.
51
Tlim prosesinin idar edilmsi mllimdn bu komponentlrin, amillrin

mhm lamtlrini, onlarn hr birinin trkib hisssini v bir-biri il laqlrini
bilmsini tlb edir.
Hr bir tarix drsind agirdlr tarix thsilin daxil olan biliklr sisteminin
myyn elementlrini qavrayr, baa dr, yadda
saxlamaq n myyn
tmrinlr edir v ya ttbiq edirlr. Tarix tliminin sasnda faktlar durur. Tarixi
faktlar yrtmdn agirdlrin tsvvrnd kemiin canl mnzrsini yaratmaq,
kemiin v ya masir dvrn ictimai hyat hadislrinin elmi izahn vermk
mmkn deyil. Tarixin elmi izahn ver bilmk n is agirdlr faktlar, onlarn
laq v mnasibtlrini thlil etmli, materialdan mhm chtlrini ayrmal v
mumildirmli, tarixi anlaylar sistemi, ictimai inkiafn qanunlar v
dnyagr ideyalar haqqnda biliklrl silahlanmaldrlar. Hr bir tarix drsinin
mqsdi hans tarixi tsvvrlr, obrazlar yaradlmal, hans tarixi anlaylar v ya
onlarn lamtlrini, hans qanunlar v ya onlarn konkret tzahrn, hans
dnyagr ideyalarn yrnilmli v mnimsnilmlidir kimi suallara konkret
cavablardan ibartdir.
Tarix tlimi prosesind agirdlrd yrdiln hadis v tzahrlr myyn
mnasibtlr formalar, mnimsnilmi biliklr vasitsil gerk almi qiymtlndirmk bacar yaranr, elmi dnyagrnn sasnda duran yanamalar,
qiymtlr, frdi baxlar sistemi ml glir v s.
Tarix tlimi prosesind myyn xsiyytin formalamas sahsind trbiy
ii biri-biri il sx surtd bal olan istiqamtd aparlr: mumbri, milli v
sosial dyrlr yiylnmk. Odur ki, tlim mqsdlrind thsil vziflri il
yana xsiyytin formalamas istiqamtind qarda duran vziflr d konkret
gstrilmlidir.
Tlimin hm thsil, hm d trbiy mqsdlrinin reallamas inkiafetdirici
mqsdin dzgn myynldirilmsindn v drsd hyata
keirilmsindn
asldr. Bu da agirdlrin tlimi, trbiysi v inkiafnn vhdtindn irli glir.

nkiafetdirici mqsd dedikd agirdlrin inkiaf sahsind drsd ld
edilck nticnin konkret olaraq gstrilmsi baa dlr.
52
Azrbaycan tarixinin tlimi prosesind agirdin bir xsiyyt kimi aadak

chtlri inkiaf etdirilmlidir:
1) tarix materialnn yrnilmsi n agirdlrd diqqtin inkiaf etdirilmsi;
2) tarixin tlimi prosesind agirdlrin qavray, hafiz, txyyl, tfkkr,
mntiq v nitqinin inkiaf etdirilmsi;
3) agirdlrin zehni faliyyt evikliyinin, mxtlif tinlik sviyysind olan
tlim msllrinin nzri biliklri ttbiq etmkl hll etmk qabiliyytinin
inkiaf etdirilmsi, mxtlif bacarq v vrdilrin formaladrlmas.
Tlimin hm trbiy, hm d thsil mqsdlrinin hyata keirilmsi
inkiafetdirici mqsdlrin n drcd dzgn qiymtlndirilmsindn v
realladrlmasndan asldr. Thsilsiz trbiy olmad kimi inkiafsz da n thsil,
n d trbiy mmkndr.
Tlimin mqsdi onun mzmunu il qrlmaz laqddir. Tsadfi deyil ki,
cmiyytd myyn dyiikliklr ba verdikd tlimin mzmununda mvafiq
dyiikliklr edilir. Hr bir mllim drs hazrlaarkn tlim mqsdlrini
myynldirdikdn sonra mzmunda mvafiq dyiikliklr edir, mqsduyun
olaraq mzmunu myyn edir.
Hr bir drsin mqsdlri, onun mzmunu myynldirilrkn sinifdki
agirdlrin drketm imkanlar nzr alnmaldr. Drsin mqsd v mzmunu
agirdlrin drketm imkanlarna n qdr uyun olarsa, tlimin nticsi d bir o
qdr uurlu olacaq, qarya qoyulan mqsd realladrlacaq, sinfin zif, orta v
qvvli agirdlri yeni materialn mzmununu asanlqla drk edcklr. Tlimin
dzgn myyn edilmi, mqsduyun tkil edildiyi raitd fnnin mzmunu
drsdn-drs agirdlrin drketm imkanlarn inkiaf etdirir.
agirdlrin drketm imkanlar tkc drsin v mzmunun myynlmsin tsir gstrmir. Mlumdur ki, nvbti drsin mzmunu ilnib hazrlanarkn
mllim onun yrdilm v yrdilmsi metodlarn da myynldirir.
Mllimin yrtm, agirdin yrnm sullar mktblilrin drketm imkanlarna
mvafiq olaraq seilir. Demli, agirdlrin drketm imkanlar tlimin komponenti
il sx baldr. Tlimin nticsi drsin realladrlm mqsdlri kimi baa
53
dlr. O, drsin sonunda agirdlrin bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsi,

habel trbiy edilmsi sahsind mllimin nailiyytlrini gstrir.
Hr bir drsin mzmununun mqsduyun istiqamtd ilnilmsin nail
olmaq n mllim mktbd tarix thsilinin mzmununun mumi mnzrsi il
tan olmaldr. Mktb tarix kursunun mzmununu tkil edn tarix materiallar iki
sas qrupa blnr:
1. Faktik material.
2. Nzri material.
Bunlar biri-biri il sx, dialektik laqddir: faktlar olmadan nzri
materialn baa dlmsi, mnimsnilmsi mmkn deyildir. Tkc onu qeyd
etmk kifaytdir ki, nzri material sasnda tarixi faktlar qrupladrlmasayd,
agirdlrin tarixi biliklri drk olunmam, emosionallna, cazibdarlna v s.
chtlrin gr yadda qalm faktlar ynndan ibart olard.
Tarix thsilinin mzmunundak faktlar iki qrupa blnr.
1. sas faktlar.
2. Qeyri-sas faktlar.
sas tarixi faktlar mktblinin tarixi biliklrinin bnvrsini tkil edir.
Tlimd sas tarixi faktlarn yerini, bunlarla i sullarn dzgn myynldirmk n onlar da iki qrupa blrlr.
1. Fakt- hadis.
2. Fakt- tzahr.
Bu v ya digr xalqn, lknin tarixind konkret yerd ba vermi tkrar
olunmayan faktlar metodik dbiyyatda hadis adlandrlr. Msln, Babkin
bal il xalqn azadlq hrkat, Bakda 1904-c il dekabr ttili.
Tarix kurslarnn mzmunundak bzi faktlar is mxtlif xalqlarn, lklrin
tarixind tkrarlanrlar. Bunlar tipik faktlar hesab olunur v metodik dbiyyatda
tzahrlr adlanrlar. Msln, ibtidai insanlarn od ld etmsi, qul alveri, feodal
malikansind v s.
54
Tarixi-corafiya, xronologiya, statistika v s. materiallar qeyri-sas faktlar

qrupuna aid edilir. Bu faktlar da thsil-trbiy v inkiaf chtdn mhm
hmiyyt malikdir.
Tarix kurslarndak nzri materiallar is drd qrupa blnr:
1) mxtlif mumildirm drcsin malik anlaylar;
2) mhm sbb-ntic laqlri;
3) ictimai inkiafn qanunauyunluqlar;
4) nzri nticlr.
Nzri materiallarn bu elementlri, qruplar arasnda sx laq vardr. Tarixi
anlaylarn formalamasna nail olmadan hr hans tarixi prosesi tkil edn hadis
v tzahrlr arasndak sbb-ntic laqlrini akara xarmaq, aydnladrmaq
mmkn deyildir. Sbb-ntic laqlrinin baa dlmsi hadis, tzahr v
proseslrin qanunauyunluunun mnimsnilmsin kmk edir. Qanunauyunluqlarn mnimsnilmsi il nzri nticlrin baa dlmsini, tarixi faktlarn
qiymtlndirilmsind,
mhm
laqlrin,
sbblrin,
nticlrin
sciyylndirilmsind agirdlrin fal itirakn tmin edir.

Tlim mqsdlrinin kompleks kild yerin yetirilmsi n nzri material
el ilnilmlidir ki, mxtlif inkiaf sviyysin malik agirdlr onu dqiq, aydn
tarixi anlaylar, qanunlar v dnyagr ideyalar klind mnimsy bilsinlr.
Bu zaman mllim sinifd agirdlrin drketm imkanlarn nzr almaldr.
agirdlrin drketm imkanlar tlim prosesinin mhm komponentlrindn
biridir. Hr hans tlim materialnn yrdilmsi sahsind mllimin grdy iin
nticsi agirdlrin drketm imkanlarnn nzr alnb-alnmamasndan asldr.
agirdlrin drketm imkanlar bir trfdn mktblinin ya dvrndn
asldrsa, digr trfdn agirdlrd tarixi biliklrin, tarixi tfkkrn, yrnm
sullarnn v tarixi biliklrl mliyyat aparmaq bacarnn inkiaf sviyysi il
myyn olunur. agirdlrin drketm imkanlar n qdr ykskdirs, tlim bir o
qdr smrli olur. Tlimin tkili formalar, mllimin yrtm, agirdlrin is
yrnm sul v vasitlri
tlimin mqsdin, mzmununa v agirdlrin

55
drketm imkanlarna uyun olaraq seilir. Bu uyunluq n qdr ox olarsa,

tlimin nticsi d bir o qdr uurlu olar. Tlimin nticsi drsin realladrlm
mqsdlri kimi baa dlr. O drsin sonunda agirdlrin bilik, bacarq v
vrdilr yiylnmk sahsind mllimin nailiyytlrini gstrir.
2.2.
Azrbaycan tarixi tliminin tkilind istifad olunan forma v

sullar bard
Masir dvrd mllimin qarsnda duran sas problemlrdn biri agird

mara nzr alnmaqla tlim prosesinin tkilidir. Drsin mzmunu il onun
metodikas arasndak qarlql tsiri aydn baa dmdn yksk keyfiyytli
drslr qurmaq mmkn deyildir. Metodik dbiyyatda bir mddt bel bir fikir d
yaylmdr ki, drsin mzmunu onun metodikasn myyn edir. Msly bel
bir yanama is tlimd ablonuluun yaranmasna gtirib xarr. gr metodika,
hqiqtn d avtomatik olaraq drsin mzmunu il myyn edilrs, onda o,
btn mktblrin btn siniflrind eyni olmaldr v bu da drsin sas
mzmununun dyimsin kimi dyimz qalr. Digr trfdn, bel bir yanama
tarixin metodikasn pedaqoji elm kimi inkar edir, onu tarixin mzmunundan irli
gln yekrngliy evirir.
Dzdr, drsin mzmunu onun metodikas n sasdr. Msln, hrbi
yrlri, dylri yrnrkn xrit v sxemlrdn istifad etmdn tmk
olmaz, qeyd ediln msllrin obrazl, emosional tsviri n bdii srlrdn
nmunlr gtirilmlidir v s. Lakin bu srlr, sxem v xritlr, cdvllr, elc
d onlarla iin mqsdlri, mllimin ttbiq etdiyi sullar mxtlif ola bilr.
Yuxarda deyilnlrdn is bel bir nticy glmk olar ki, mzmun drsin
metodikasn he d tam myyn etmir. Tlimd bu v ya digr metodikadan
istifad edilmsinin myynldirilmsi bir sra amillrldrsin mqsdlri,
agird v mllimlrin tcrb sviyysi, vaxt mslsi, agirdlrin imkanlar,
mllimin xsiyyti, metodikann inkiaf sviyysi v s. il baldr. agirdi
tanmaqla, drsin mqsdlrini aydn tsvvr etmkl, digr faktlarn btn
56
mzmununu nzr almaqla drsin metodikasn mqsduyun myyn etmk

olar.
Tlim meydana gldiyi ilk gndn masir zamanadk formalam, tsdiqini
tapm v geni yaylm iin mumi formas kimi mvcuddur. yanilik n
hmin formalar sxem klind veririk:
agird
llim
agird
agird
Passiv metod
agird
llim
agird
agird
Fal metod
agird
llim
agird
agird
57
nteraktiv metod
mmmetod
Mllim n hmiyytini nzr alaraq fal v interaktiv tlim

metodlarnn mzmununun aqlanmasn mqsdmvafiq hesab edirilir.
1. FAL METOD
Bu metod mllim v agirdlrin qarlql faliyytin saslanr. Drsin
gediind mllim v agirdlr biri-birlri il qarlql laqd birg faliyyt
gstrirlr. Burada agird passiv dinlyici deyil, drsin fal itiraksdr. gr
passiv drsd aparc sima v drsin meneceri mllimdirs, fal drsd mllim
v agirdlr brabrhquqlu trfdalardr. Passiv metod qarlql laqlrin
avtoritar stilin saslanrsa, fal drsd demokratik hval-ruhiyy hkm srr.
oxlar fal v interaktiv tlim metodlar arasnda he bir frq grmr, onlar eyni
metod hesab edirlr. Lakin onlar arasnda myyn frq vardr. nteraktiv metoda
tlimin daha masir metodu kimi yanamaq lazmdr.
2. NTERAKTV METOD
nteraktiv latn sz olub, qarlql faliyyt, qarlql laqy
saslanan mnasn verir. nteraktiv metod fal tlimdn frqli olaraq,
tlim
prosesind tkc mlliml agird arasnda deyil, habel agirdlrin zlri arasnda
dominant rolunu oynayr. nteraktiv drslrd mllimin rolu agirdlrin
faliyytini drsin mqsdlrinin hyata keirilmsin istiqamtlndirmkdn
ibartdir. Burada mllim fasilitator, agird tdqiqat rolunda olur. Problemsituasiyann yaradlmasndan sonra tdqiqata clb olunmu agirdlr mnblri
tnqidi chtdn qiymtlndirir, nticlr xarma v onlar saslandrma,
mqayislr aparma, mvqeyini mdafi etmyi bacarr. agirdlrin yerin
yetirdiyi interaktiv taprq v almalar is drsin sasn tkil edir.
Dnya tcrbsi gstrir ki, fal (interaktiv) tlim metodu drsin
keyfiyytini artrman gcl vasitsi ola bilr. Bu metod drsi agirdlr n daha
maraql v clbedici edir. Fal tlim hm mzmunun yrnilmsini, hm d
58
ttbiqin smrliliyini artrr v agirdlrin drketm faliyytini daha da

falladrr.
Standartlar
nticynml
agirdynml
olduundan
onlarn
realladrlmasnda fal tlim metodlarndan istifad edilmsi qalmazdr. nki

fal tlim agirdlrin idrak faliyytin saslanan v thsil prosesinin digr
itiraklar il mkdalq raitind hyata keiriln tlimi nzrd tutur.
Fal tlim masir raitd pedaqoji prosesin qurulmasna yeni yanamadr.
Bel yanama trzind tlim agirdlrin tkc yaddann yeni elmi biliklrl
znginlmsin deyil, hm d tfkkrn inkiaf etdirilmsin, n mhm bacarq
v vrdilrin ld olunmasna ynldilir. Bu zaman agirdlr aq sual vermk,
problemlri aradrmaq, tdqiqat aparmaq v mzakir etmk imkan qazanrlar.
Onlar tlim materiallarnn mnimsnilmsi prosesind fakt v hadislrin sbbntic
laqlrini,
qanunauyunluqlarn akar
etmyi,
ntic
xarma,
mumldirmlr aparma yrnirlr.

Bellikl, agirdlr hm tdris, hm d sosial xarakterli problemlrin
mstqil hllin clb olunur, mxtlif informasiya mnblrindn istifad edir,
sistematik olaraq mstqil kild bilik ehtiyatn artrrlar.
Fal-interaktiv tlim metodlarnn xarakterik xsusiyytlri:
1. Diqqt, ilk nvbd, agird xsiyytinin formaladrlmasna ynldilir.
2. Mllim tlim faliyytinin laqlndiricisi, agirdlrin mslhtisi v
kmkisi kimi x edir.
3. Problemin hlli prosesind agirdlr fal tdqiqat olur.
4. Bilik v bacarqlar agirdlr trfindn mstqil ld edilir.
5. Mllim-agird, agird-agid arasnda mkdalq n rait yaranr
6. Drsin inteqrativ tkilin stnlk verilir.
7. Qeyri-standart drslrin tkilin geni yer verilir.
59
Fal-interaktiv drsin mumi quruluu:

Drsin I mrhlsi: Motivasiya, problemin qoyulmas.
Hr bir tdqiqat balamaq n ilk nvbd problem myynldirilmlidir. sl problem is hmi oxsayl frziyylr, ehtimallar dourur v bunlar
yoxlamaq n ilk nvbd tdqiqat sual formaladrlmaldr. Mhz tdqiqat sual
yeni biliklrin kfin aparr, bldi rolunu oynayr.
Nzr almaq lazmdr ki, psixoloji amil kimi motivasiya hr hans faliyyt
mexanizmini i salan svqedici qvvdir. Motivasiya qismind ortaya gtirilmi
problem v onun hlli tlbat fal drsd tfkkr prosesini ilmy svq edn v
agirdlrin idrak falln artran amil kimi x edir.
motivasiyann uurlu alnmas;
nmas n aadak rtlr ml olunmas tvsiy edilir;
motivasiya n seiln material maraql olmal;
frziyylri yoxlamaq, tdqiqat aparmaq v yaradclq n imkan
vermli;
mllim agirdlr ynldici suallar vermli, frziyylri irli srrkn
onlar hvslndirmli;
tdqiqat sual tlim standartlarna sasn myynldirilmli v drsin
mqsdin ynldilmlidir.
Drsin II mrhlsi: Tdqiqatn aparlmas:
Problemin hlli zr irli srln frziyylri tsdiq v ya tkzib edn,
habel qoyulan tdqiqat sualn cavab vermy kmk ed bilck faktlar tapmaq
zrurti ortaya xr. rli srlm problemin hllin agirdlri mqsdynl
kild aparan, znd yeni informasiyan v yeni suallar dayan mxtlif
almalar buna kmk etmlidir. Mhz yeni faktlarn yrnilmsi v bu suallara
cavablarn taplmas agirdlrd dnmk v yeni biliklri kf etmk n
mnasib rait yaradr.
60
Tdqiqat mxtlif formalarda: btn sinifl birg, kiik qruplarda, ctlr

klind v frdi kild aparla bilr. Tdqiqatn nticlri aadak tqdimat
formasnda mumildirilmlidir.
esselr, sxemlr, cdvllr, qrafiklr;
illstrasiyalar, xrit v kontur xritlr;
maketlr, modellr, rmzlr;
layihlr, referatlar, krossvordlar v s.
Drsin III mrhlsi: Mlumatn mbadilsi.
Bu mrhld itiraklar tdqiqatn gediind ld etdiklri informasiyalarn
mbadilsini aparrlar. Qoyulmu suallara cavab tapmaq zrurti tdqiqatn btn
itiiraklarn biri-birinin tqdimatn diqqtli dinlmy svq edir. Mhz bu
mrhld yeni bir tlbat yeni biliklri qaydaya salmaq, sistemldirmk,
myyn bir nticy glmk n tdqiqat sualna cavab tapmaq zrurti yaranr.
Drsin IV mrhlsi: Mlumatn mzakirsi v tkili.
Bu, n mrkkb mrhldir v btn bilik, bacarq v vrdilrin,
tfkkrn mxtlif nvlrinin (mntiqi, tnqidi, yaradc) sfrbrliyini tlb edir.
Milli fasilitasiya sasnda (ynldici, kmki suallardan istifad etmkl) ld
edilmi faktlarn mqsdynl mzakirsin v onlarn tkilin kmk edir.
nformasiyalarn tkili btn faktlar sasnda laqlrin akara xarlmasna v
onlarn sistemldirilmsin ynldilir. Nticd mvcud tdqiqat sualna cavabn
cizgilri aydn seilmy balayr. Mlumat sxem, qrafik, cdvl, tsnifat
formasnda tkil oluna bilr.
Drsin V mrhlsi: Ntic, mumildirm.
Bellikl, yeni bilginin kfi yolunda son addm atmaq: konkret nticy
glmk v mumildirmni aparmaq ii qalr. Bunun n agird ld olunan
bilgilri mumildirmli, hm d gldiyi nticni tdqiqat sual il irli srlm
frziyyllrl mstqil olaraq tutudurmaldr. Bu ox mhm mqamdr. Drsin
61
kulminasiyasn is bilgilri zlri kf etdiklri n agirdlrin duyduqlar

bnzrsiz sevinc v mmnuniyyt hissi tkil edir.
Drsin VI mrhlsi: Yaradc ttbiqetm v ya ev tapr
Bilgilrin mnimsnilmsinin balca meyar onun yaradc surtd
ttbiqidir. Yaradc ttbiqetm biliyi mhkmlndirir, onun praktiki hmiyytini
agird ab gstrir. Buna gr mllim imkan daxilind agirdlr tklif ed
bilr ki, onlar myyn msllrin hlli n, yaxud hanssa yeni suala cavab
tapmaq n qazanlm biliklri ttbiq etmy alsn. Son nticd yax olar ki,
agirdlr, onlarn kf etdiklri bilgilrin yaradc surtd ttbiqin dair almalar
versin ki, hmin bilgilr hmilik onlarn uruna hkk olunsun. Bu mrhl vaxt
etibar il yalnz bir akademik drsl mhdudladrlmaya da bilr, onun hyata
keirilmsi sonrak drslrd d mmkndr.
Drsin VII mrhlsi: Qiymtlndirm v refleksiya.

Qiymtlndirm istniln prosesin tkmilldirilmsini tmin edn bir
prosesdir. agirdlrin tlim faliyytini qiymtlndirm v refleksiya proseslri
onlarn z qsurlarn v z nailiyytlrini akar etmy, uur qazanmalarna
nlrin mane olduunu v nlrin kmk etdiyini myynldirmy xidmt
etmlidir.
Buna gr, drs baa atdqdan sonra yerin yetirilmi prosedurlardan birini
qiymtlndirmk v refleksiyan hyata keirmk mqsduyun olard. Bzn
qiymtlndirm v refleksiyan drsin mxtlif mrhllrin daxil etmk olar,
bunun z d tlim prosesinin daha uurla kemsin kmk edr.
agirdlrin iinin smrlilik drcsi hm kmiyyt v hm d keyfiyytc
qiymtlndiril bilr. Bu, mxtlif sullarla v mxtlif formada hyata keirilir.
Lakin mllim yadda saxlamaldr ki, qiymtlndirm ilk nvbd agird n
znqiymtlndirm v znnzart vasitsi rolunu oynamaldr.
62
Azrbaycan tarixi fnn kurikulumun tdrisind i formalarnn ttbiqi:

formalar dedikd kollektiv, qruplarla, ctlrl v frdi ilr
nzrd
tutulur. Fal tlimd n ox ctlrl v qruplarla i yer ayrlmasna baxmayaraq

kollektiv v frdi iin realladrlmas da tlim prosesind zruridir.
Kollektiv i: bu forma agirdlrin kolektivd ilmsin imkan yaradaraq
onlarn dnc trzinin formalamasna, kollektivl birlikd qrarlar qbul
edilmsin, sinifin mkdal nticsind yaranm mxtlif frziylrdn
dzgn ntic xarlmasna xidmt edir. Azrbaycan tarixi fnn kurikulumunun
tdisind n smrli formalardan biri d kollektivl idir ki, agirdlr drsin
motivasiya mrhlsind problemin hlli n birgfaliyyt gstrir.
Frdi i: Bu i formas agirdlrin frdi potensial imkanlarn z xarmaq
n n smrli i formalarndan biridir. agird frdi olaraq tdqiqata clb olunur.
O, z imkanlarn gstrmkdn tri srbst dnrk, srbst qrarlar vermy
alr. Bu i formasnn ttbiqi mtmadi olaraq aparlarsa agird frdi
keyfiyytlr akarlanr v formalar.
Qruplar v ctlrl i: Tlim prosesinin smrliliyi agirdlrin frdi v
kollektiv faliyytinin zvi kild uyunladrlmasndan hmiyytli drcd
asldr. Bu mnada tlimin qrup formas daha geni imkanlara malikdir. lk
drslrd qarya agirdlrin thlil, tarixi fakt v hadislri mqayis etmk v
aydnladrmaq bacarqlar sahsindki boluu doldurmaq vzifsi xr. Bu
mqsdl d agirdlr drsliyin mtni v mvafiq sndlrl mstqil ilyir,
abzaslara srlvhlr verir, mtn dair suallar hazrlayr, plan, cdvl v sxem
trtib edir, bu v ya digr tarixi tzahr mxtlif mnblr sasnda mqayis
edirlr.
Bellikl, agirdlr mxtlif mnblrl ii ctlrl daimi trkibd davam
etdirrk birg faliyyt vrdilri ld edirlr. Daimi ctlrl i drsin mxtlif
mrhllrind (soru, ev taprqlarnn yoxlanlmas, yeni materialn yrdilmsi
v mhkmlndirilmsi) btn drs boyu tkil olunur. Msln, IX sinifd
Qaraba, Quba v ki xanlqlarnn siyasi quruluu v daxili siyasti
63
mvzusunun tdrisi zaman interaktiv tlimin bu i formasn ttbiq etmk

mmkndr. Drsin balanc hisssind mllim Qaraba, Quba v ki
xanlqlarnn siyasi quruluu v daxili siyastinin sciyyvi chtlrini izah edir.
Sonra is hr bir ctly mxtlif variantlarda taprqlar yazlm vrqlr
paylanr.
Drsliyin mtnin, Qaraba, Quba v ki xanlqlarna dair lav mnblr
istinad edrk XVIII srin ikinci yarsnda hr bir xanln siyasi quruluunu v
daxili
siyastinin
sciyyvi
xsusiyytlrini
aadak
plan
sasnda
myynldirin:
1. Dvlt quruluu.
2. Hakimiyytd
tmsil
olunmu
sosial
qrup
tbqlrin
nmayndlri.
3. Sosial qrup v tbqlr arasnda mnasibtlr.
4. Grkmli
dvlt
xadimlri
onlarn
faliyytlrinin
sciyylndirilmsi.
5. n mhm islahatlar (tdbilr), onlarn xarakteri v hmiyyti.
Bu zaman sinif otann quruluuna uyun olaraq mllim birinci srada
ylmi ctlr Qaraba, ikinci sradak ctlr Quba, nc sradak ctlr is
ki xanl il bal taprq variantlar (A, B, C) paylayr v onlara hmin
suallara cavab hazrlama taprr.
agirdlr ct-ct ilyrk verilmi taprn yerin yetirilmsind biribirlrin kmk edir, z ilrinin nticlri bard fikir mbadilsi aparrlar. Sonra
is hr bir crgdki ctlr qarlql yoxlamalar keirir, z nqteyi-nzrlrini
mqayis edir v laqlndirirlr. Nticd mllim kollektiv iin bu formasndan
istifad edrk sinfin btn agirdlrinin drsin balca mqsdinin hyata
keirilmsind fal itiraklarn tmin etmi olur.
Azrbaycan tarixi drslrind ctlrl i birtrfli v ikitrfli xarakter
daya bilr. Birtrfli i onunla sciyyvidir ki, bir trf rhbrlik edir, kmk
gstrir, digr trf icra rolunu oynayr, kmyi qbul edir. kitrfli i
prosesind vziflr brabr saslarla blnr. Faliyytin mxtlif nvlrind
64
rhbrlik v tabeilik funksiyalar nvblir. Ctd birln uaqlarn inkiaf

sviyysi txminn brabr olmaldr ki, faliyytinin mqsdinin yerin
yetirilmsind bir-birini baa dsnlr, mkdala nail olsunlar, qarlql olaraq
z msuliyytlrini drk etsinlr.
Ctlrl i zaman kollektiv mkdalq vrdilrin yiylnmi agirdlrl
interaktiv tlimin nisbtn daha mrkkb formas olan qruplarla i kemk olar.
Qrup iinin mvffqiyyti hr eydn vvl, qrupun trkibi il baldr. Qrup z
trkibin gr gcl v ya zif agirdlrdn ibart ola bilr. Bu zaman mllim
tapr sviyyy sasn verir. Tcrb gstrir ki, qrup hm gcl, hm d orta
sviyyli, hm d zif agirdlrdn ibart olduqda daha yax ntic verir.
Tdris olunan mvzunun xarakterindn asl olaraq sinif qruplara blnr.
Mqsddn asl olaraq hr qrupda 3 nfr, n oxu 6 nfr ola bilr. Tsadfi
qruplamalardan da istifad mmkndr. Birdn bedk hr bir rqm 6
kartokaya yazlr, kartokalar qardrlb z aa stolun stn qoyulur.
agirdlrin hrsi bir kartoka gtrr. Kartoka nmrlri eyni olan agirdlr bir
qrupda birlirlr. Hr qrup dyirmi stol arxasnda ylir v z lider seir.
VI sinifd Azrbaycan tarixi drsind Azrbaycan razisind n qdim
insan msknlri mvzusunu tdris edrkn qruplara aadak taprq verilir:
qruplardan biri dnyann v Azrbaycann siyasi xritsind n qdim insanlarn
yaadqlar yerlri myynldirmkl mul olur. kinci qrup onlara tqdim
olunmu insan tiplrini, n qdim insanlarn maddi qalqlarn ks etdirn killri
frqlndirir v tsnif edir. nc qrup Azrbaycan razisind yaam n qdim
insanlarn yaadqlar msknlrdn birinin (Azx, Talar, Damcl) tsvirini
hazrlayr. Drdnc qrup drsliyin mtnindn tin anlalan szlri seir v
onlarn izahn verir, zaman oxunda n mhm hadislri yerldirir. Beinci
qrupun tapr is daha qeyri-adidir: plastilindn n qdim insanlarn obrazlarn
v kollektiv yaay shnsini ks etdirn illstrasiya hazrlayr. Altnc qrup
Qdim ovularn bir gn mvzusunda kiik hcmli esse yazr.
65
Qruplarda i zaman agirdlr yardqlar n hr biri n zifi, n utanca

da fallq gstrir. Qrupun hr bir zv bacarn meydana xarmaa, qrupunun
qlbsini tmin etmy alr.
Ctlrl i zaman agirdlr drs prosesind iki-iki ilyib, tlim
taprqlarnn yerin yetirilmsind birg faliyyt gstrirlr. Bu onlara bir-birini
daha yaxi baa dmy, mkdalq etmy, msuliyytlrini drk etmy imkan
yaradr.
Bir sra hallarda agirdlr kiik qruplarda birlir v hr hans problemi hll
etmk n birg faliyyt clb olunurlar. Qrup ii agirdlr z fikirlrini
qiymtlndirmy imkan yaradr. Bundan lav eyni bir msl il bal mxtlif
bax v yanamalarin olmas bard tsvvr yiylnirlr.
Fal tlim zaman istifad olunan sullar tlim strategiyalarnn qurulmasnda
v thsilin hyata keirilmsind hmiyytli yer tutur. Pedoqoji dbiyyatda
onlarn mxtlif nvlrinin olduu gstrilir. Msln, beyin hmlsi, z
mvqeyind dayan, diskussiya, oyun faliyytli drslr, layih hazrl, anket
sorusu vrqlri v mahid, mhazir, mzakir v s.
Tarix drslrind interaktiv metoddan istifad edilmsi prosesind
mllimlr kmk mqsdil bir sra nmunlrin verilmsini mvafiq hesab
edirik.
Azrbaycan tarixi fnn kurikulumunun ttbiqind istifad olunan sullar:

1. Xritlrl i
Tarixi mlumatn agirdlrin yaddanda mhkmlndirilmsind mhm
vasitlrdn biri d xritlrl idir. Xritlrl i mhm hadislri mkanla
(hadis yeri il), hminin masir dvrl laqlndirmy imkan verir.
agirdlr mxtlif mrkkblik sviyysi olan taprqlar verilir:
1. Xritd dnyann hans hisssi tsvir olunur?
2. yrniln lknin n imal, cnub, rq v qrb nqtlrini
66
myynldirin.
3. Xrit zr yrniln lknin v ya yerin tbii raitini tsvir edin.
4. razinin tbii raitin sasn burann yerli halisi n hans faliyyt nv
daha srfli olard?
5. Mhm ticart yollarnn, hrbi yrlrin, dniz ekspedisiyalarnn v s.
marrutlarn hans lklrdn kediyini xritd myyn edin.
6. Problemin hlli n xritlrin mqayisli thlilindn istifad edin.
7. Mqayisd z mvqeyinizi xritnin kmyi il saslandrn.
8. Gstriln razid hans masir lklrin yerldiyini myynldirin.
Bu prosesd fallq nvlri: qruplarda xrit zr fikir mbadilsi, xrit
haqqnda ry, kontur xritlrl i, xritnin yaradlmas (gr proqramda xrit
yoxdursa) v s. ibartdir.
2. Zaman oxu il i
Zaman oxu il iin tkili tarix fnninin agirdlr yrdilmsind n
hmiyytli msllrdn biridir. agirdlr mxtlif mrkkblik sviyysi olan
taprqlar verilir:
1. Zaman oxunda hans tarixlr qeyd olunub?
2. Niy gr orada mhz bu tarixlr gstrilib?
3. Bu tarixlrdn hans n ilkindir (sonuncudur)?
4. n ilkin (son) tarixdn bu gn kimi ne il keib?
5. Zaman oxunda gstriln bir hadis il digri arasnda ne il tb?
6. Zaman oxunda bir ne hadisdn hans n tez (v ya gec) ba verib.
Drslikd yoxdursa Zaman oxunun ilk mnblr, dbiyyat, xritlr v
digr sndlrdn gtrlm tarixlr hesabna trtib edilmsi v onunla iin tkili
vacib msllrdn biridir.
gzar hay-ky n n lazmdr
Mllimin uzunmddtli xndan sonra drsin tempini dyimk n
mumi hay-ky mslht grlr. Bu sl agirdlr iki- nfrlik qruplarda
shbt aparmaq imkan verir.
67
agirdlr bildirilir ki, onlarn indic eitdiklri v ya grdklri haqda

fikirlrini
sylmk n be dqiq vaxtlar var. Onlar hans hisslr
keirdiklrini, n dndklrini syly, baa dmdiklrini is biri-birindn

sorua bilirlr. Bundan sonra qrup v ya ctlklrdn fikirlrini btn sinifl
blmyi v ya suallar vermyi xahi etmk olar. Bu faliyyt itiraklar eyni
zamanda fal i qoman n smrli modelidir.
tiraklar n stullar iki dairvi crgd dzlr. Daxili crgd agirdlr arxalar dairnin mrkzin doru otururlar. Knar crgd - agirdlr
zlri dairnin mrkzin doru yerlir. Mllimin iarsi il knar crgnin
btn agirdlri sadak stula keir v qarlarnda yeni rqib olur. agirdlr
ctlklrd eyni zamanda diskussiya aparrlar. Onlar yeni rqibl qarlamaqla
yeni-yeni dlillr eidirlr, demli yeni cavablar axtarmal olurlar. Dvr sona
atana kimi agirdlrin dlillr sistemi, bir qayda olaraq itilnir, elc d onlar
mxtlif trfdalarla nsiyyt tcrbsi qazanm olurlar.
3. Debat Mzakir drs modeli
ki rqib komanda itirak edir-dqiq myynldirilmi tezis, msln:
Glckd Azrbaycann iklnmsi labddr v ya Azrbaycan neftin
xarlmasndan zrr grm v glckd d yalnz zrr grckdir
tezislrindn birini tsdiq edn v inkar edn trflr.
Hr komandadan spiker x edir: tsdiq edn trfdn T1, T2, T3
spikerlrin hr biri z tezisinin mddalarn mdafi v tsdiq etmlidir; inkar
edn trfdn is 1, 2, 3 spikerlri hmin tezisi inkar etmlidir.
Debatda xlarn ardcll v vaxt cdvli:0000
Spiker
Vaxt
Rol
T1
3-T1-
3 dq
2 dq
1
T3-1-
3 dq
2 dq
Tezisi izah edir, tsdiq edn trfin dlillrini tqdim edir

3 dlillrin hmiyytini azaltmaq n T1- sual verir. T1
cavab verir.
Btn mmkn dlillri irli srr.
T3 1- onun dlillrinin hmiyytini azaldan suallar verir. 1
cavab verir.
68
T2
2 dq
1-T2-y
2
T1-2-y
T3
2 dq
2 dq
2 dq
3 dq
3 dq
1-in dlillrini rdd edir, sbutlar gtirir, tsdiqedici xtti

gclndirir.
1-T2-y arpaz suallar verir, T2 cavab verir
T1 v T2-nin dlillrini inkar edir, inkar edn xtti gclndirir.
T1 2-y sual verir. 2 cavab verir.
Rqiblrin son cavabn tqdim edir: onlarn dlillrini inkar edir
v tsdiqedici xttin sbutlarn gclndirir.
Rqiblrin son cavabn tqdim edir: onlarn dlillrini inkar edir
v tsdiqedici xttin sbutlarn gclndirir.
Debatlarda agirdlrdn bir nfr taym-kiper(vaxt ln) rolunu ifa edir. O,

vaxta nzart edir v vaxtn sonuna yarm dqiq qalm, stnd 30 saniy
yazlm vrq v ya lvhni qaldrr. Sinfin qalan agirdlri debatlarin gediini
mahid edir v trflrin dlillrini aadak cdvld qeyd edir:
nkaredici trfin dlillri
Tsdiqedici trfin dlillri
Debatlarn sonunda dlillrin inandrcl, spikerlrin mbahis aparmaq

qabiliyytlri mzakir edilir v nticd qlb trflrdn birin verilir. Debat
formasnda drs n mnsiflr heytinin vvlcdn seilmsi mqsduyundur.
Mnsiflr heyti komandalarn itiraklarn qiymtlndirir v debatlarn
nticlrini yekunladrr.
4. Mnblrin yrnilmsi zr drslr
Mnblrin
yrnilmsi
onlar
sasnda
tarixi
hadisnin
myynldirilmsi olduqca vacib hmiyyt malikdir. Mnblrin yrnilmsi

zr drs mxtlif bilik mnblri il ii tkil etmy, agirdlr tarixi faktlarn
thlili, tsnifat v sistemldirilmsi sullarn, onlarn mumildirilmsini v z
mvqeyinin saslandrlmasn yrnmy tkan verir. Bel drslr agirdlrin
tdqiqat faliyytini stimulladrr.
Bunun bir modelini Biz tarix drsliyi yazrq formasnda gstrk.
69
agirdlr myyn mvzu zr mnblr kompleksinin yrnilmsi sasnda

mstqil kild drsliyin bir paraqrafn v ya kiik bir hisssini yazmaq tklif
olunur:.
1. Mllim drsin mvzusunu, problemi sylyir v tapr izah edir.
2. agirdlr kiik tlim quruplarna blnrlr v ilkin mlumatlarn tdqiqi
sasnda tarix drsliyi n material seirlr.
Qruplarn i qaydas aadak kimi ola bilr:
a)
paraqrafn baln v ya plann drst ifad etmk, mvzunun almas

n hans yarmbndlr nzrdn keirilmlidir?
b)
qisa mllif mtni yazmaq;
c)
xronoloji-hadis srasn amaq;
d)
mqsduyun saylsa, mnblrdn paralar gtrmk;
e)
xrit, illstrasiyalar tapmaq;
) zaman oxunu trtib etmk;

3)
Hr bir qrup iin yekunlarn sinf tqdim edir.
5) llstrasiyalarla i
llstrasiyalar drslik v ya drs n yaraq deyil, hm d agirdlr n
lav mlumat mnbyi olmaldr. Buna gr d illstrasiyalarla i n suallar
v taprqlar tklif edilmlidir.
6) llstrasiyann tsviri v ondan mlumat alnmas
Mxtlif mrkkblik sviyysi olan taprqlar:
1. llstrasiyaya sasn tarixi dvr v mkan (hadis yerini) myyn et.
2. Gstrilmi tarixi hadislri v onlarn itiraklarn, raiti, mhiti tsvir et.
3. llstrasiyada ks olunan tarixi dvrn tipik nmayndlrini myynldir
(geyim, davran xsusiyytlri).
4. Sjet v detallara gr sr mllifinin sas fikrini aydnladr.
5. lllstrasiya materiallarnnn nvn v onun mllifinin sas ideyasna
mvafiqliyini myynldir.
6. kilalt mtni (gr varsa) illstrasiyann mzmunu il tutudur.
70
7. llstrasiya zr hekay hazrla.

llstrasiyalarla i zaman agirdlrin fallq nvlri:
1. llstrasiya zr mumi shbt.
2. llstrasiyaya imza toplamaq.
3. Brpann vrqsinin trtib olunmas.
4. Ctlrd rssamla msahib.
5. Ctlrd suallarn qoyuluu.
b)
llstrasiyalarn drk olunmas v ttbiqi.
Mxtlif mrkkblik sviyysi olan taprqlar:

1. Sizc illstrasiya naturadan kilib, yoxsa sonradan yaradlb?
2. gr o sonradan yaradlbsa, onun mnbyi n olub?
3. ki v daha artq eyni planl illstrasiyalar mqayis et.
4. Mxtlif tip illstrasiyalarda hadislrin obrazl ksini mqayis et.
5. Mxtlif illstrasiyalarda mzmunu v dyrlndirici laqlri tyin et.
6. llstrasiyann dyrlr sistemini v subyektivlik sviyysini myyn et.
7. Mxtlif planl illstrativ materiallar qiymtlndir v ntic xar
8. Problemin hlli n illstrasiya v mnblrin mqayisli thlilindn
istifad et.
9 z mvqeyini illstrasiyann kmyi il saslandr.
Fallq nvlri:
1. Qruplarda illstrasiyalar zr fikir mbadilsi aparmaq.
2. Ctlklrd mbahis etmk.
3. klin yaranmas haqqnda hekay trtib etmk.
4. llstrasiyalar haqqnda ry yazmaq.
6. Beyin hmlsi
Bu, kollektiv mzakirnin hmiyytli suludur. Onu pedaqoji dbiyyatda
bzn qli hcum, Beyin frtnas sulu da adlandrrlar. Problemin hlli
btn itiraklarn z rylrini bildirmsi yolu il taplr.
Beyin hmlsi hr hans problem aid ideyalarn birg axtardr.
xsiyytin inkiaf n bu sul n hmiyytli sullardan biridir. Bu suldan
71
Azrbaycan tarixi drslrind dzgn istifad olunduqda, agirdlrin yaradc

tfkkrnn inkiafna gtirib xarr.
Beyin hmlsinin sas prinsipi ox saddir. Mllim sinfin qarsnda msl
qoyur v btn itiraklara bu msl bard z fikirlrini bildirmyi tklif edir.
Bu mrhld he kimin baqasnn ideya v ya fikirlrini tnqid etmy, yaxud da
onlar qiymtlndirmy hququ yoxdur.
Tcrb gstrir ki, Beyin hmlsinin kmyi il bir ne dqiq mddtind
onlarla yeni ideyalar ld etmk olar. deyalarn oxluu bu sul n sas mqsd
deyil, lakin bu problemin n optimal hllinin taplmas, yaxud sadc olaraq n
smrli qrarn xarlmas n rait yaradr.
Bu sulun ttbiqi zaman agirdlr bzn mllimin alna bel glmyn
orijinal ideyalar irli sr bilrlr. Beyin hmlsinin keirilmsi n bir sra
qaydalara ml etmk lazmdr:
irli srln ideyalar qiymtlndirilmir v tnqid olunmur;
mqsd keyfiyyt deyil, kmiyytdir: n qdr ox ideya olsa, o qdr
yaxdr;
istniln ideyan inkiaf etdirmk olar;
n orijinal, qeyri adi ideyalar xsusil dstklnir;
btn ideyalar lvhd v ya vatman kaznda mllim trfindn qeyd
olunur.
Beyin hmlsi
qoyulmu problemin xlmaz hllini tapmaa imkan verir.
Bu sul z qvvlrin min olmayan agirdlrin stimulladrlmas n

hmiyytli vasitdir.
7. Diskussiya
Diskussiya msahibnin spesifik formas olub kollektiv mzakir demkdir.
Mllim v agirdlr n lverili olan bu sul onlarn tarixi hadis, tzahr v
proseslr mnasibtlrinin nec olduunu yrnmy imkan verir. Bu zaman
agirdlrin diskussiya mdniyyti (danan dinlmk, szn ksmmk, x
etmk istdikd icaz istmk v s.) akara xr. Qrup formasnda keiriln
diskussiyalar zaman aadak vziflr hyata keirilir:
72
1.diskussiya itiraklar trfindn real rait thlil edilir;

2. qoyulmu problem trafnda bacarqlar formaladrlr;
3. digr itiraklarla laqli faliyyt vrdilri inkiaf etdirilir;
4. mxtlif problemlrin hllin dair oxvariantl qrarlar qbulu nmayi
etdirilir.
Azrbaycan tarixinin tdrisind diskussiya sulunu mxtlif formalarda ttbiq
etmk olar:
dyirmi masa ( mvqelr z fikirlrini srbst sylyirlr);
ekspertlr qrupu (mikroqruplarda mzakirlrdn sonra nticlrin qruplarn
mzakirsin verilmsi);
forum (qrup auditoriya il fikir mbadilsi aparr);
debat;
mhakim-drs;
Diskussiya zaman agirdlrin riayt etmli olduqlar qaydalar:
- danan dinlmk;
- eyni zamanda bir nfr dana bilr;
- x etmk istdikd lini qaldrmaq;
- danann szn ksmmk;
- bir ksl razlamadqda fikir sylmk deyil, fikri tnqid etmk;
- hamn diskussiyada itiraka hvslndirmk.
8.
Layih hazrl
Layih-agirdlrin mxtlif mvzularla bal myyn mddt rzind

hazirladlar v sonra
tqdim etdiklri
mstqil tdqiqatlardr. Azrbaycan
tarixinin tdrisind layihlr ox faydaldr, nki:

- ayr-ayr tarixi faktlar v hadislrin digr mktb fnlri v traf alml
laqsini gstrmkd agirdlr yardm olur;
- hr hans bir faliyytin hyata keirilmsind, vaxtlarn v ilrinin qrafik
zr myynldirilmsi agirdlrin daxiln tkilatlanmasna rait yaradr;
73
- mllimin rhbrliyi altnda tlim prosesini idar etmy agirdlr imkan

verir;
- agirdlrin hm biri-birilri, hm d baqalar il mktbdnknar qarlql
faliyytin imkan yaradr;
- tarixi hadis v tzahrlrin hr hans bir mqamn dahada drindn
yrnmy rait yaradr, lav dbiyyatdan istifad etmyi yrdir, sosial v
yaradc tdqiqat vrdilri alayr;
- agirdlr geni mnada vrdilr qazanmaa, tdqiqatlarn v z fikirlrinin
nticlrini mzakir etmy yardm olur ki, bu da mstqil dncli xs n
mhm keyfiyytdir.
9.
Mhazir
Tarix drslrind geni istifad olunan sullardan biri d mhazir drslrdir.

Mhazir mlumatn agird trlm suludur. Bu suldan mvzu il bal
mzmunun
znginldirilmsi,
tamamlanmas
istifad
etmk
mqsduyundur. Bel qsa mhazirlr 10-15 dqiq rzind aparlr.

Mhazir il bal aadak msllr nzr yetirmk mqsd mvafiqdir:
- mhazirnin mqsd v vziflrinin dqiq myynldirmsi;
- plan trtib edilmsi v onu agirdlr paylanmas (v ya lvhd yazlmas);
- yani v texniki vasitlrdn istifad edilmsi;
- mhm mhazir prosesini verbal (suallar vermk) v vizual (agirdlrin
siftlrinin ifadsini v jestlrini mahid etmk) tnzimlnmsi.
Soru vrqlri v msahib
bu sllar aradrlan msl il bal fakt v hadislr haqqnda myyn
qruplarn ictimai ryini yrnmk mqsdi il aparlr,
soru vrqi aradrlan msl il bal trtib edilir v burada suallar
qoyulur. Soruda itirak ednlr bu vrqi mstqil doldurur,
msahib is aradrlan msl il bal mlumat almaq n aparlr,
74
bu sullardan istifad edrkn aadak mrhllrin gzlnilmsi

mqsdmvafiq hesab edilir:
problemi myyn etmk;
ii tkil etmk (Soru v ya msahib keirmk n suallar hazrlamaq);
mlumatlar toplamaq (Suallarn cavablarn toplamaq);
ld edilmi mlumatlar thlil etmk v mumildirmk.
Mllimlr tklif olunan metodik sullara v drs modellrin istinad edrk,
onlar tdrisd ttbiq ed v ya tarix drsi zr z drs modellrini hazrlaya
bilrlr. Qeyd etmk lazmdr ki, masir didaktikada digrlrinin zrrin hr
zaman v hr yerd ttbiq edil bilck yegan sul v tdris modeli yoxdur. Buna
gr d drs aparlmasnda sul v model seimi mllimin z hdsin dr,
onun istk v tcrbsindn asl olur. Buradan bel bir ntic xr ki, veriln
tvsiyylr bir qdr yaradc yanalmaldr.
2.3. Mllimin tlim faliyytinin planladrlmasna dair nmunlr
llik planlamann aparlmas mllimin qarsnda duran n mhm
vziflrdn biridir. Planladrma sas mqsdlri myynldirmk v onlara
nail olmaq n mllimin faliyytini istiqamtlndirir. llik planlamada tdris
vahidlrinin n zaman v hans ardcllqla tdris edilcyi gstrilir. Eyni
zamanda hr fsil ayrlacaq vaxt ks etdirilir.
Fnnin planlamas aadak ardcllqla aparlmaldr:
1. Tdris edilck tdis vahidlrini mzmun standartlarna sasn myyn
etmk.
2. Tdris vahidlrinin ardcllq prinsiplrini myynldirmk (mzmun
ardcll, xronoloji ardcllq, mntiqi ardcllq nzr alnmaqla).
3. Hr tdris vahidi n tdris planna sasn vaxt blgs aparmaq (fnn
zr illik drs saatlarnn mumi say v hmiyyti nzr alnmaqla).
llik planlama aparlarkn aadak sndlr istinad edilmlidir:
75
1. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabineti trfindn tsdiq edilmi

mumi thsil pillsi n dvlt standartlar.
2. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabineti trfindn tsdiq edilmi
qiymtlndirm standartlar.
3. Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq edilmi tdris
plan.
4. Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq edilmi
drslik.
mllim n vsait.
mumthsil mktblrinin V-XI siniflr n tarix proqramlar.
Tqvim plan trtib edilrkn drs ilinin hftlri, tdris ilind ba verck
mhm hadislr (i gn hesab edilmyn tarixi gnlr), tdris vahidlrinin v
onlara daxil olan mvzularn ad myyn edilir. Hr tdris vahidi v mvzu
vasitsi il realladrlacaq dvlt standartlar (alt standartlar) seilir, istifad
olunacaq mnblr (resurslar) myyn edilir, hr mvzu n ayrlm vaxt qeyd
olunur. Nticd bel bir cdvl alnr:
Standartlar
Tdris vahidi
Mvzu
76
Resurslar
Saat
Tarix
mumi orta thsil pillsi n illik planladrma nmunsi

VI sinif
Tdris vahidi
Atropatena dvlti
Standartlar
2.1.1., 3.1.1., 4.1.1.
6 saat
2.1.1.
1.1.2., 3.1.2.
2.1.2., 3.1.2., 4.1.1.
5.1.1, 5.1.2.
Mzmun
1.
Atropatena
yaranmas
Resurslar
dvltinin Dnyann siyasi xritsi, Atropatenann tematik xritsi,
Atropatena halisinin etnik trkibicdvli, VI sinif
n i dftri, Azrbaycan tarixinin qdim dvrn aid
audiovizual vsait, cdvl v sxemlr, drslik.
2. Atropatenann halisi v Dnyann siyasi v fiziki xritsi, Atropatena dvltinin
tsrrfat
tematik xritsi, Atropatenann halisinin etnik
trkibicdvli, i dftri, kontur xrit, audiovizual
vsait, sxemlr, drslik v i dftri.
3.
Atropatenann
qonu Dnyann siyasi xritsi, Atropatenann tematik xritsi,
dvltlrl mnasibtlri
dnyann inzibati xritsi, Azrbaycan v ona qonu
olan dvltlrin halisinin etnik trkibi sxemi, atlas v
kontur xritlr, audiovizual vsait, sxemlr, drslik v i
dftri.
4. Atropatenann Azrbaycan Dnyann siyasi xritsi, Atropatena dvltinin tematik
tarixind yeri v rolu
xritsi, audiovizual vsait, atlas, i dftri v vrqlri,
sxemi v cdvllr.
5. Atropatena mdniyyti
Atropatena dvltinin tematik xritsi, Azrbaycan
tarixinin qdim dvrn aid audiovizual vsait,
drsliklr, i dftri, atlas, Atropatena halisinin etnik
trkibicdvli.
6. Summativ qiymtlndirm
Mvzu zr testlrin hazrlanmas v ttbiqi
Saat
1
Tam orta thsil pillsi n illik planladrma nmunsi

XI sinif
Tdris vahidi
Standartlar
Azrbaycan
Xalq 3.1.1., 4.1.1.
Cmhuriyytinin yaranmas v
faliyyti.
8 saat
Mzmun
1. Azrbaycan Xalq
Cmhuriyytinin lan
olunmas v onun
faliyytinin Gnc dvr.
1.2.1,
3.1.3., 2. Azrbaycan Xalq
4.1.2.
Cmhuriyyti
hakimiyytinin btn
Azrbaycan razisind
brqrar edilmsi.
3.1.3., 5.1.1.
3. Dvlt quruculuu.
Azrbaycan parlamenti.
2.1.1., 2.1.2.
2.1.2.,
1.2.2.
4. Azrbaycan Xalq
Cmhuriyytinin sosialiqtisadi tdbirlri
3.1.3., 5. Ermni tcavzn qar
mbariz
2.1.1., 3.1.1.
6. Beynlxalq rait v xarici

siyast
2.1.1, 3.1.1.
7. Azrbaycan Xalq
Cmhruiyytinin squtu
8.Summativ qiymtlndirm
78
Resurslar
Dnyann siyasi xritsi, Azrbaycan Respublikasnn
siyasi xritsi, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin
beynlxalq laqlri cdvli, atlas v kontur xritlr,
i dftri, drsliklr, cdvllr.
Azrbaycan
Respublikasnn
siyasi
xritsi,
Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin tematik xritsi,
Azrbaycan tarixi atlas v kontur xritlr, i dftri,
cdvl v sxemlr, drsliklr, audio vizual vsait,
portretlr.
Azrbaycan tarixi atlas v kontur xritlr, audiovzual
vsait, i dftri, cdvl v sxemlr, killr
Azrbaycan tarixi atlas v kontur xritsi, i dftri,
drsliklr v sxemlr
dnyann siyasi xritsi, audio vizual vsait, i dftri,
sxem, cdvl v sndlr.
Dnyann siyasi xritsi, Azrbaycan tarixi zr atlas
v kontur xritlr, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin
beynlxalq laqlri sxemi
Azrbaycan
Respublikasnn
siyasi
xritsi,
atlas v kontur xritlr.
Mvzu zr testlrin hazrlanmas v ttbiqi.
Saat
1
Gndlik planlamann aparlmas qaydalar v nmunlri

Nmunvi illik planlama sasnda mllim frdi olaraq gndlik v ya
hftlik planlama trtib edir. Drs planladrlarkn hans dvlt standartnn
(standartlarnn) realladrlmas myynldirilmli, ona (onlara) uyun tlim
mqsdi (mqsdlri), mvafiq metodlar v vasitlr seilmlidir.
Fal-interaktiv drsin plannda aadaklarn nzr alnmas didaktik
chtdn hmiyytli hesab edilir:
1) mvzunu myynldirmk;
2) standart konkretldirmk;
3) drsin mqsdini (mqsdlrini) myyn etmk;
4) drsin motivasiyasn ilyib hazrlamaq;
5) tdqiqat suallarn myynldirmk
6) aparlacaq tdqiqatn mrhllrini planladrmaq v bu zaman
aadaklar dqiqldirmk:
tdqiqat n taprqlar;
i sullar v formalarn;
mlumat mnblrini;
mzakir n hazrlanan suallar ;
qsaca ifad ediln ideyalar v alnacaq nticlri ;
drsin hr mrhlsin srf olunacaq vaxt;
qiymtlndirm standartlarna sasn hazrlanacaq vasitlr;
drs n lazm olan resurslar (tchizat).
Fal-interaktiv drsi smrli tkil etmk n mllimin ilk nvbd
planlama bacar olmaldr. O, drs dediyi Azrbaycan tarixi fnni zr btn
msllri aydn tsvvr ed bilmli, onlara aid perspektiv
v cari planlar
hazrlama bacarmaldr. Bu zaman aadak suallar konkretldirmlidir:

N yrnilck?
Nec yrnilck?
Hans raitd yrnilck?
Nticlr nec qiymtlndirilck?
V sinif
Uzunmrl dvlt irvanahlar mvzusunda

Mzmun xtti
Standart
Drsin sonunda
agirdlrin ld
edcklri nticlr
Dvlt
3.1.2. Xalqn mnafeyinin qorunmasnda dvltin rolunu

dyrlndirir.
3.1.3. Kiikhcmli tarixi hekay qurur
Azrbaycan irvanahlar dvlti haqqnda mumi
biliklrini nmayi etdirir
Xritd Azrbaycan irvanahlar dvltinin razisini v
mhm tarixi abidlri myynldirir
irvanahlar dvltind mdniyytin inkiaf il bal
kiik hekay qurur
2.1.2. Hyat bilgisi
3..1.3. dbiyyat
3.1.4. Ana dili
nduktiv
Qruplarla i
Ctlrl i
Beyin hmlsi
Mzakir
Auksion
Drslik
killr
Xrit
vrqlri
Kompter
Proyektor
A-3 vrqlri
Markerlr
nteqrasiya
Drsin tipi
formas
sullar
Resurslar
Drsin gedii
Motivasiya
Mllim ardcllqla 3 kil nmayi edrk

ynldici suallar verir.
1-ci kil ir
1) Uaqlar bu hans heyvandr?
2) Bel heyvanlara harada rast glinir?
2-ci kil Trkiynin Van gl
1) Xritd hans qarda lknin razisi tsvir
edilmidir?
2) Trkiyd yerln hrfli bu gl nec
adlanr?
3-c kil Tac
1) Sizin fikrinizc bu ndir?
2) Bel taclar kimlr gzdirirdi?
Qsa cavablardan sonra mllim 3 kli yan-yana lvhd
80
7
dqiq
asr v agirdlr mracir edir: ndi uaqlar diqqtl

baxn v bu 3 kil birlmsind Azrbaycana aid hans
mhm ifadni sslndir bilrsiniz?
agirdlrdn irvanah cavab alnr.
Ttqiqat sual verilir:
Ttqiqat aparlmas v
informasiya mbadilsi
nformasiyann
mzakirsi v tkili
N n irvanahlar Azrbaycan tarixind

uzunmrl dvlt kimi mvcud ola bilmidir?
Frziyylr irli srlr v mllim trfindn
lvhd qeyd olunur.
Mllim irvanahlar dvlti haqqnda kiik
hcmli slaydlar tqdim edir. agirdlr ctlr
blnrk slaydlara mnasibtini bildirir v
yrndiklri yeni bir mlumat elan edirlr.
Mllim agirdlri 3 qrupa blr v qruplara ad
verilir.
Hr bir qrupa taprqlar yazlm i vrqlri
verilir
(Qruplar
tapr
cavablandrarln
sxemlrdn istifad etmsi mqsduyundur).
1) Birinci qrupa: irvanahlar dvlti nec
yaranmdr v dvlti mhkmlndirmk
n onun hkmdarlar hans tdbirlr
hyata
keirmidilr?
(Sualn
cavablandrlmasna kmk etmk mqsdil qrup
zvlrin drsliklr paylanlr, mtn oxunur v
mzakir edilir)
2) kinci qrupa: N n irvanahlar dvlti
iqtisadi chtdn gcl inkiaf etmidir v
yadelilrin bu lky yrlr etmsinin
sbblri n idi? (Sualn cavablandrlmasna
kmk etmk mqsdil qrup zvlrin drsliklr
paylanlr, xrit verilir, mtn oxunur v
mzakir edilir)
3) nc qrupa: Azrbaycan mdniyytinin
inkiaf etmsind irvanahlar dvltinin
rolu ndn ibart olmudur? (Sualn
cavablandrlmasna kmk etmk mqsdil qrup
zvlrin drsliklr paylanlr, ntibah dvrnn
irvan abidlri haqqnda killi mlumatlar
vrqlri verilir, mtn oxunur v mzakir edilir)
Qruplar tqdimat aparrlar (qrup itiraklar
birg aparmas mqsd uyundur)
Digr qruplar mzakir ediln msl il bal
olaraq, suallar yaranarsa onu da sslndirmy
v agirdlrin onu cavablandrmasna imkan
verilir
Mllim agirdlr suallar (2-3 sayda) tqdim
edir. Birlikd mzakir vasitsil suallar
cavablandrlr. Auksion keirilir.
81
12
dqiq
15
dqiq
mumildirm v
ntic
Yaradc ttbiqetm v
ya ev tapr
Refleksiya v
qiymtlndirm
irvanahlar dvltinin xritsi sasnda

mllimin bldili il agirdlr irvanahlar
dvltinin Azrbaycan tarixind ox mhm
yer tutduu nticsin glirlr. Ttqiqat sualna
cavab taplm olur.
Mllim agirdlr ev tapr verir:
Xqani irvaniy tkkr mktubu hazrlayn.
Qiymtlndirm meyarlar
Azrbaycan irvanahlar dvlti
haqqnda mumi biliklrini
nmayi etdirir
irvanahlar dvltinin
razisinin lverili tbii
amillrini tsvir edir
Xritd Azrbaycan
irvanahlar dvltinin razisini
v mhm tarixi abidlri
myynldirir
irvanahlar dvltind
mdniyytin inkiaf il bal
kiik hekay qurur
5 4 3 2 1
5
dqiq
1
dqiq
5
dqiq
VI sinif
Mvzu: Atropatena mdniyyti.

Standart: 2.1.1 Qdim insanlarn hyat trzini v muliyytini Azrbaycan
razisinin tbii-corafi raiti il laqlndirir.
3.1.3 Qdim Azrbaycan dvltlri haqqnda mnblr sasnda mlumatlar
toplayr, tqdim edir.
5.1.2. Azrbaycan mdniyytinin mxtlif xalqlarn mdniyyti il qarlql
laqlrini izah edir.
Mqsd: 1.Qdim insanlarn hyat trzini v muliyytini Atropatena razisinin
tbii-corafi raiti il laqlndirir.
2. Atropatena dvlti haqqnda mnblr sasnda mlumatlar toplayr,
tqdim edir.
82
3. Atropatena mdniyytinin mxtlif xalqlarn mdniyyti il qarlql

laqlrini izah edir.
nteqrasiya: .t 2.1.2 A.d 3.1.2. Co 3.2.3
formas: Byk qruplarla i.
sullar: qli hcum, mzakir, Venn dioqram
Resurslar: drslik, i vrqlri,xrit ,video-arx , Azrbaycan tarixi multimedia
drs vsaiti-I hiss,
Motivasiya:
Sinfi tkil etdikdn sonra cari drsin adnn agirdlr trfindn
myynldirilmsini tkil etmk n ekranda yaz sa Hseyinovun sri
sasnda kilmi Ttk ssi filmindn sujet gstrilir. Filmin qhrman,
asaqqal sfndiyar kii deyir: Mn bu zamnd bir iblis tanyram. O, da
mharbdir. yerldirildiyi tqdimat proyektor vasitsil tqdim edirm. Sinf
aadak sullarla mracit edirm.
- Sizc mharibd insanlarn hyat nec dyi bilr?
- Sual klaster sulu il cavablandrlr.
nsanlar biribirindn uzaqlaar
Torpaqlar v
srvtlr dalar
Yaay msknlri,
mssislr
mhv olar
Mharib
insanlarn
hyatn nec
dyi bilr?
nsanlar arasnda
laqlr ziflyr
Digr mdniyytlr v
dini grlr yaylr
Mdniyyt abidlri,
incsnt nmunlri
darmadan edilr
Yuxarda gstrilmi klaster sasnda agirdlrl 5 dqiqy kimi kiik sual-cavab

aparram. Nticd verilmi cavablar mumildirirm v onlardan cari drsimizin
ad olan Atropatena mdniyytinin cavabn alram.
83
Tdqiqatn aparlmas:
Drsin ad myynldirildikdn sonra sinf aadak tdqiqat sual il mracit
edirm:
Tdqiqat sual: Atropatena mdniyytinin Azrbaycan tarixind yeri v rolu
ndn ibartdir?
Taprq: 1 Veriln mtni oxuyun v aadak cdvli doldurun.
Atropatena mdniyyti hans

mnblr sasnda yrnilmidi?
Atropatenada sntkarln hans
sahlri inkiaf etmidir?
Ellin mdniyytinin Atropatena
mdniyytin n kimi tsiri
olmudur?
vrqi 2.
Taprq 2. Verilmi ifadlr sasnda Atropatena mdniyyti haqqnda qsa
mlimat verin.
Arxeoloji qazntlar, Strobon, Plutarx, Ptolemey, Qazaka, memarlq abidlri,
hr halisi, mdafi divarlar, tikinti materiallar, Makedoniyal skndr,
Kerifto, Avesta, Perespol, hmnilr saray, 1771-ci il, Atprst mbdi.
84
vrqi 3.
Taprq. Manna mdniyyti v Atropatena mdniyyti arasnda oxar v frqli
xsusiyytlri qeyd edin.
Qruplara verilmi taprqlarn icras n 15 dqiq vaxt ayrlr.

Mlumatn mbadilsi:
Qruplar verilmi i vrqlri il ilri yekunladrdqdan sonra hr qrup 3 dqiq
mddtind hazrladqlar ilrin tqdimatn keirir.
Mlumatn mzakirsi v tkili:
Tqdimatlardan alnan cavablara sasn agirdlr suallarla mracit edrk ,onlar
z mlahizlrini saslandrmaa svq edirm.
Nticlrin xarlmas
Mzakirdn sonra agirdlrin yekun nticy glmsi n mumildirici proses
hyata keirirm.
Ev tapr. Masir Azrbaycan mdniyyti v onun inkiaf haqqnda hekay
yazn.
Qiymtlndirm v ya refleksiya
Sonda 3 dqiq mddtind aadak meyarlara sasn qruplara
znqiymtlndirm kalalar paylayram. Qruplar z faliyytlrini 5 ballq
kalada qiymtlndirirlr.
85
Qiymtlndirm meyarlar
QRUPLAR
I
II qrup III
qrup
qrup
Mtn qurmaq bacar

Tarixi mdniyyti bir biri il mqais edir, frqli v oxar
chtlri myyn edir.
Kiik hcimli tarixi hekay qurur.
Fakt v hadis il bal fikir bildirir.
mkdalq edir.
Ev tapr. Masir Azrbaycan mdniyyti v onun inkiaf haqqnda hekay

yazn.
VI sinif
Mvzu: Atropatena Azrbaycan.
Standart: 3.1.1.Azrbaycanda dvlt qurumlar v qdim dvltlrin
yaranmasn, idar olunmasn, sosial-iqtisadi mnasibtlri tsvir edir.
4.1.1. Dvltlrin yaranmasnda, inkiafnda tarixi xsiyytlrin (ranzu, Tomiris,
Atropat, Oroys v b.) rolunu dyrlndirir.
Mqsd: 1. Atropatena dvltinin yarand dvr bilir.
2.Atropatena dvltinin sosial-iqtisadi vziyytini tsvir edir.
3. Atropatenann tarixind Atropatn rolunu dyrlndirir.
nteqrasiya : H-b. 2.1.2.
formas :
Kollektiv i, qruplarla i
Tlim sullar : Beyin hmlsi, mzakir

Resurslar : drslik, flipat vrqlr, rngli markerlr, kompter, proektor,
Atropatena dvltinin tematik xritsi
86
Drsin mrhllri:
Motivasiya: Atropatn tsviri, Atropatn M.sgndrl grnn tsviri,
www. youtube.com saytndan Atropatenaya dair video sjet gstrilir v
mvzunun ad myyn olunur -5 dq.
Tdqiqat sual:
ibartdir?
Atropatenann Azrbaycan tarixind rolu v yeri ndn
Tdqiqat aparlmas: vvlc, sinif 3 qrupa blnr, mvzuya dair

material agirdlr trfindn oxunulur, sonra hr qrupa i vrqi verilir -15 dq.
vrqlri:
I qrup :
edin
Atropatena dvltinin yaranmasna tsir gstrn tbii amillri tsvir
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
II qrup : Atropatena dvltinin yaranmasnn hmiyytini izah edin
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
III qrup : Atropatn tarixi xsiyyt kimi faliyytini nec qiymtlndirirsiniz?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Mlumat mbadilsi : Qruplar z iini tqdim edir. 10 dq.
Mlumatn mzakirsi : Tqdim olunan ilr mzakir olunur. 10 dq.
Nticlrin xarlmas: Mzakirlrdn sonra agirdlr Atropatena
dvltinin yarand dvr bilir, dvltinin sosial-iqtisadi vziyytini tsvir
edir.Dvrn tssrrfat hyatn rh edir. Hminin Atropatn bu dvltin
yaranmasnda v inkindak rolunu dyrlndirir. 3 dq.
87
Ev tapr : 1. Atropatenaya aid lav mlumat toplayaraq esse yazn. 2

dq.
Qiymtlndirm: Hr mrhld aparlr
Meyar
1.
mkdalq
2.
blgs
3.
Tsviretm
4.
zahetm
5.
Tqdimat
qruplar
I qrup
II qrup
III qrup
VII sinif
Mvzu: Qazan xann islahatlar.
Standart : 4.1.1. Tarixi xsiyytlri oxar v frqli chtlrin gr thlil
edir.
Mqsd: 1. Qazan xan tarixi xsiyyt kimi myyn edir.
2.Qazan xan digr hkmdarlarlarla mqayis edir.
3. Qazan xan digr hkmdarlardan frqlndirrk onun grdy ilri
thlil edir.
nteqrasiya: -T. 4.1.1., Az-d. 1.2.2.
Forma: kollektiv v frdi i.
sul: beyin hmlsi, suallar.
Resurs: drslik, metodik vsait, Qazan xann kili, i vrqlri, dvrn
xritsi, elektron drslik v s.
I. Motivasiya.
agirdlrin tfkkrn canlandrmaq n qli hcum metodu il
aadak suallar verilir:
slahat dedikd n baa drsnz? Onu dyiiklik hesab etmk olarm?
Hans amillr islahatlarn keirilmsini zruri ed bilr? Siz yaadnz cmiyytin
hans sahlrind islahat keirrdiniz? Ynlndirici suallarn v aar szlrin
kmyi il agirdlr aradrlacaq problemin aydnladrr.
88
Tdqiqat sual: Qazan xann Azrbaycan tarixind rolu ndn ibartdir?

II.Tdqiqatn aparlmas.
agirdlr frdi olaraq aada gstrilmi cdvllr verilrk doldurulmas
tlb olunur. Bunun n agirdlr drslikd verilmi Qazan xannislahatlar
mvzusu il tan olurlar.
Hyata keiriln islahatlar

Torpaq islahat
Vergi
slahatlarn nticlri
islahat
Mhkm islahat
Rabit ,pul, l, ki islahatlar
Hyata keiriln islahatlar
Islahatn daha cox tsir etdiyi hali qruplar

feodallar
kndlilr
sntkarlar v
tacirlr
Torpaq islahat
Vergi islahat
Mhkm islahat
Rabit, pul, l, ki islahatlar
Mlumatn mbadilsi: agirdlrdn Qazan xann islahatna dair fikirlr alnr.

Mlumatn mzakirsi: Btn islahatlar v agirdlrin gldiyi qnatlr
mzakir olunur.
V. Nticlrin xarlmas.
agirdlr Qazan xan, elcd onu keirdiyi islahatlar myynldirrk
mqayislr edir v thlilr apara bilir.
VI. Refleksiya v qiymtlndirm.
89
slahatlarn keirilmsind sas mqsd lkni iqtisadi v siyasi bhrandan xilas

etmk, cmiyytin, insanlarn hyatn yaxla doru dyimk, qayda-qanun
yaratmaq, gcl dvlt qurmaq olmudur.
Bs biz bu nticy nec glib xdq?
Qiymtlndirm: Mqsd uyun olaraq meyarlar myyn edilrk agirdlr
frdi qiymt yazlr.
Ev tapr: Qazan xann islahat aprmad sahlri aydnladrn. Bu islahat
siz nec hyata keirrdiz ? Fikirlrinizi yazn.
VIII sinif
Mvzu:
ah I Abbasn islahatlar.
Standart:
4.1.1. - Azrbaycan dvltiliyind mhm rol oynam tarixi
xsiyytlrin (ah I smayl, ah I Thmasib, ah I Abbas, Nadir ah, Qubal
Ftli xan, Hac lbi v b.) faliyytini dyrlndirir.
1.2.2. - yrndiyi dvr aid yazl mnblri thlil edir,
nteqrasiya:
-t. 4.1.1.
A-d. 1.2.4
Drsin mqsdi: ah I Abbasn faliyytini dyrlndirir.
ah I Abbasn islahat keirmkd mqsdini bilir.
ah I Abbasn islahatlarn thlil edir, nticlrini tqdim edir.
formas:
Kollektiv i, qruplarla i.
sul:
Beyin hmlsi, Venn diaqram, Klaster, soru vrqlri.
Resurs:
VIII sinif Azrbaycan tarixi drsliyi, vatman, kompyuter,
marker.
Motivasiya:
Tdqiqat sual:
oldu?
I ah Abbasn islahatlarnn Sfvi dvlti n nticsi nec
90
I Qrup: I ah Abbasn diplomatik laq yaratmaq mqsdil danqlara

balad dvltlrin adlarn sxemd yazn:
Dvltlr:
1.
2.
3.
4.
5.
II Qrup: - ah Abbasn islahat keirmkd mqsdini yazn:
III Qrup: - Xronoloji ardcll myyn edin:

1. Almaniya sfiri Georgi Tektanderin Tbriz glmsi.
2. stanbul slhnn imzakanmas.
3. ah I Abbasn paytaxt Qzvindn sfahana krmsi.
4. ah I Abbasn hakimiyyt glmsi.
IV Qrup: - Sxemi doldurun:
V Qrup: Venn diaqramnda hkmdarlarn oxar v frqli chtlrini yazn:
VI Qrup: stanbul slhn sasn Sfvilrin lind hans razilrin qaldn

yazn:
91
VII Qrup: ah I Abbasn yaratd qoun nvlrini sxemd yazn:
VIII Qrup:- Krossvordu el doldurun ki, yuxardan aaya doru

Sfvilrin
III paytaxtnn ad alnsn:
1. Sfvilrin I payataxt.
2. Sfvi dvltinin banisi.
3. 1501- ci ild yaranm dvlt.
4. I ah Abbasn saldrd mhll.
5. XVI srd Sfvilrin xmaq istdiyi okean.
6. 1590- c ild imzalanm slh.
7. Sfvilrin II paytaxt.
IX qrup: XVI srin sonuna yaxn Sfvi dvltinin qarsnda duran 3 mhm
mslni yazn:
X qrup: stanbul slhnn rtlrin sasn Osmanl imperatorluunun

trkibind qalan razilri yazn:
92
Mlumatn mbadilsi: Hr ctdn 1 nfr z iini lvhdn asaraq

tqdimat edir.
Mlumatn mzakirsi: Sylniln cavablar mzakir edilir. Tqdimata
sasn ctlr qiymtlndirilir.
Nticnin xarlmas: Mllim agirdlrin diqqtini tdqiqat sualna
ynldrk z hazrlad slaydla cavablar mumildirir. I ah Abbasn
islahatlar nticsind: 1. lk daxilind siyasi sabitlik brpa edildi.
2. Mhsuldar qvvlr canland.
3. Sfvi dvlti iqtisadi v hrbi- siyasi baxmdan mohkmlndi.
Qiymtlndirm: I ah Abbasn islahat keirmkd mqsdini baa dm
I ah Abbasn islahatlarnn mahiyytini bilm meyarlarna
sasn aparlr.
Ev tapr: lav yazl mnblrdn istifad etmkl ah Abbas
haqqnda tqdimat hazrlamaq.
VIII sinif
Mvzu:
XV srd Azrbaycanda ictimai-iqtisadi hyat
Standart:
1.3.1., 2.1.2., 3.1.3.
Drsin mqsdi:
1. XV srd Azrbaycanda ba vermi dyiikliklri myyn edir.
2. Azrbaycann XV sr tarixi ba vermi dyiikliklri xrit sasnda izah edir.
3. XV sr Azrbaycan feodal dvltlrinin cdvlini qurur.
nteqrasiya:
-t. 2.1.2, C. 3.1.2., Riy. 5.1.3. nf. 2.1.3.
formas:
Ctlrl i.
sulu:
Resurs:
Venn diaqram, Klaster.

VIII sinif Azrbaycan tarixi drsliyi, marker, vatman,
saytlar: silentwindly.wordpress.com, oxucu.az

93
nternet
Drsin mrhllri:
Motivasiya:
XV sr Azrbaycann xritsi, xala, ipk para, mis qab kili qoyaraq
agirdlr Bu killr siz n deyir? sual il mracit edilir. Mxtlif
frziylrdn sonra ynlndirici suallarn kmyi il aradrlacaq problemin
mvzusu agirdlr trfindn myynldirilir. (5 dqiq)
Tdqiqatn aparlmas: (6 dqiq)
Tdqiqat sual: Azrbaycan tarixind XV srin rolu v yeri ndn ibartdir?
agirdlr ctlr blnr. Hr ct ayr-ayrlqda suallar verilir. Ctlr bildirilir
ki, tqdimat zaman informasiyann dzgnlyn, vaxtnda yerin yetirilmsin
diqqt yetirilck.
I ct: XV srd mslman rqinin n gcl dvltlrini xritd
myynldirin:
II ct: Qaraqoyunlu v Aqoyunlu dvltinin dvlt qurulu formasn sxemd

yazn:
94
III ct: Klaster sulu il XV srd mvcud olmu torpaq mlkiyyt formalarnn
adlarn yazn:
Torpaq
mlkiyyti
IV ct: XV srd Azrbaycanda mvcud olan vergilrin adlarn sxemd yazn:
V ct: XV srin 30- 80- ci illrind hr hyatnn canlanmasna rait yaradan

hkmdarlarn adlarn killr uyun olaraq yazn:
VI ct: XV srd Azrbaycann sntkarlq v ticart mrkzlri kimi hans

hrlrini tanyrsnz?
VII ct: Aada verilmi XVsrd Azrbaycanda inkiaf etmi sntkarlq
sahlrinin hr birini cmld ildin:
Metalilm, toxuculuq, xalalq, ipkilik.
95
VIII ct:Kontur xritd amax ipyinin sas alcs olan Avropa dvltini
myynldirin:
IX ct: Venn diaqramnda iqta v soyurqaln oxar v frqli chtlrini yazn:
X ct: Klaster sxemind Azrbaycann XV srd ticart laqsi saxlad Avropa

dvltlrinin adlarn yazn:
Avropa
dvltlri
Mlumatn mbadilsi:
Ctlrin ii tqdim olunur. (18 dqiq)
Mlumatn mzakirsi:
Tqdim olunan ilr mzakir edilir. (7 dqiq)
Mzakirdn sonra agirdlr bel bir sualla mracit edilir ki, XV sr

Azrbaycnmz nec tsvvr edirsiniz?
Nticnin xarlmas:
agirdlrin mlumatlar mumuldirrk myyn edilir
ki, XV srd Azrbaycann dvlt quruluu, torpaq mlkiyyt formalar

hanslardr. Bu dvrd toplanan vergilr vvlki dvrdn frqlnir, elcd
sntkarlq v ticart laqlrinin genilnmidir. Bu onunla laqdardr ki, o
dvrd mvcud olan irvanahlar, Qaraqoyunlu v Aqoyunlu dvltlri
mslman rqinin n gcl dvltlri olmudur. (3 dqiq)
96
Qiymtlndirm: Qiymtlndirm zaman ctlrin qiymtlndirm meyarlar

lvhd aslr v aadak meyarlar nzrd tutulur (5 dqiq)
1. XV srd dvlt quruluunu bilm
2. Torpaq mlkiyyti v sntkarlq sahlrini bilm
3. Avropa lklrini tanma
4. Xritni bilm
5. mkdalq etm
Ev tapr:
XV srd Azrbaycanda mvcud olmu dvltlr haqqnda sad
tqdimat hazrlayn. (1 dqiq).

IX sinif
Mvzu: XIX srin sonunda Azrbaycanda neft snayesi v
onunla
bagl olan sahlr.

Standart: 2.1.1; 3.1.2.
Mqsd: Azrbaycann inkiafnda neft amilinin sas olduunu
dyrlndirir.
Neft amilinin Azrbaycana Xarici dvltlrin mara kimi qiymtlndirir.
nteqrasiya: -t: 2.1.1., C. 3.2.3., H-b. 1.2.1.
Forma: kollektiv
sul: Beyin hmlsi, akvarium
Resus: drslik, killr,vidieo material, suallar vrqi.
Qeyd: Bu mvzu agirdlr ncdn verilir. agirdlr taprlr ki, mtinl
tan olsunlar. mumiyytl, akvarium sulunun daha smrli alnmas n
mvzu agirdlr ncdn verilrs mqsdmvafiq olar.
Motivasiya:
XIX sr dair film nmayi etdirilir. Aar szlrdn istifad etmkl
aradracaq problemi agirdlr trfindn myyn edilir.
Tdqiqat sual:
97
-XIX srin 60-70-i illrind neft snayesinin inkiafna tsir gstrn

amillr hanslardir?
Tdqiqat sual sasnda agirdlrin frziylri dinlnilir v qeyd olunur.
Tdqiqatn aparlmas.
Tdqiqatn aparlmas akvarium slu ttbiq edilmkl hyata kerilir. Sinfin
agirdlri iki qrupa ayrlr .
I qrupa veriln suallar
-Bak neft snayesind xarici kapital kimlr tmsil edirdilr?
-70-80ci illrd neft snayesinin inkiafna hans amillr tsir gstrirdi?
-Neft snayesinin baqa tsrrfat sahlri il laqlri ndn ibartdir?
agirdlr bu suallar sasnda mzakir aparr z fikirlrini bildirir.
II qrup knarda ylrk I qrupun mzakirlrini dinlyir v toxunulmayan
msllri qeyd edir. Veriln vaxt bitdikdn sonra II qrup mzakirni davam
etdirir.
Akvarium sulunun ttbiqi zaman drsin hm mbadil hm d mzakir
mrhlsid aparlm olur.
Nticnin cxarlmas:
Bellikl, neft snayesi hesabna ld edilmi kapitaln myyn hisssinin
Azrbaycan qzalarnda yeni sahlr srf edilmsi lknin sosial-iqtisadi ikiafna
ciddi tsir gstrirdi.
Ev tapr: XIXsrin sonunda Azrbaycanda neft snayesi v onunla
bagl sahlrmvzusu zr test qurun.
X sinif
Drsin mvzusu: XX srin vvllrind Azrbaycann grkmli xsiyytlri
Standartlar: 4.1.2.
Mqsd: 1. XX srin vvllrind faliyyt gstrmi Azrbaycann mhur
ziyalllarn myyn edir
2. Dvrn Ziyalllarna dair tqdimat hazrlayr.
98
nteqrasiya: -t. 4.12., Az-d. 3.1.2.

Forma: Qruplarla i.
sul: diskussiya, klaster, BB.
Resurslar: Kitablar, X sinif Azrbaycan tarixi zr test kitabcas, marker,
Azrbaycan tarixi zr mvzu xritri, Azrbaycan Respublikasnn siyas xritsi.
Qeyd: Bu taprq ncdn agirdlr verilir. Taprlr ki dvrn
xsiyytlri olan M..Rsulzad, .Hseynzad, F.Xoyski v .Topubaov
bard mlumatlar toplasnlar. agirdlr mxtlif materiallarla drsi hazr
kild glirlr.
Drsin mrhllri:
Motivasiya:
Milli birlik, milli zndrk, ideologiya bunlar birldirn ndir?
xsiyytlrin rsimlri gstrilir. Alnan frziylrin nticsi olar aradrlacaq
problem myyn edilir.
Motivasiya mrhlsindn sonra sinif qruoplara blnr v agirdlr
verilck taprq sasnda gtirdiklri materiallara istinad edrk tqdimat
hazrlayrlar.
Tdqiqat sual:
M..Rsulzad, .Hseynzad, F.Xoyski v .Topubaovun Azrbaycann
dvltilik tarixind rolu ndn ibartdr?
Tdqiqatn aparlmas:
I qrupun tqdimat:. M..Rsulzad
II qrupun tqdimat: .Hseynzad
III qrupun tqdimat: F.Xoyski
IV qrupun tqdimat: .Topubaov
Mlumatn mbadilsi: Qruplar z iini tqdim edir
Mlumatn mzakirsi: Tqdimatlar mzakir olunur
Nticnin xarlmas: agirdlr XX srin vvllrind Azrbaycan tarixind
mhm rol oynam M..Rsulzad, .Hseynzad, F.Xoyski v .Topubaov
haqqnda trafl aradrmann nticsini tqdim edir.
Ev tapr: Drn baqa xsiyytlri haqqnda esse yazn.
99
Qiymlndirm: Mqsd uyun qiymtlndirm meyar myyn edilrk

aparlr.
XI sinif
Mvzu: XXI srin vvllrind xarici siyastd uurlar
Standartlar: 1.2.2. 3.1.2. 4.1.1.
Mqsd:
1. XXI srin vvlrin dair Azrbaycann xarici siyastin dair aradrma aparr.
2. Azrbaycann xarici siyastini qiymtlndirir.
3. .liyevin xarici siyastdki dzgen addmn dyrlndirir.
nteqrasiya: -T. 4.1.1. Az-d.1.2.4.
Form: kollektiv v frdi
sul: beyin hmlsi, suallar, mzakir
Resurslar: XI sinif Azrbaycan tarixi dsliyi, qzet materiallar, Bak-Ceyhan
neft boru kmrinin layih xritsi, .liyevin xarici sfrin dair video-arxlar,
paylayc materiallar v s.
Qeyd: Bildiyimiz kimi, aa siniflrdn agirdlr bu mvzu il yaxndan
tandlar. O baxmdan mzakir olunacaq mvzu kollektiv kild daha smrli
aparlmas n agirdlr XXI sr Azrbaycan tarixin dair aradrma
aparlmas ncdn taprlr.
Motivasiya:
Azrbaycann son dnmd ld etdiyi naliyytlr dair video grnt
gstrilir. Sonra agirdlr mxtlif ynlndirici suallar verilir v frziyylr
alnaraq aradrlacaq msl aydnladrlr.
Tdqiqat sual:
XXI sr Azrbaycann
seilmi strategiyann nticsidirmi?

100
xarici siyastiki uuru dzgn
Mlumatn mbadilsi v mzakirsi bir yerd aparlr. sul olaraqdan

suallar seildiyin gr mllim mzakirni suallar sasnda qurur. Frdi
olaraqdan bzi agirdlrin fikirlri geni olaraq dinlnilir v qiymtlndirm
yerindc aparlr.
Nticnin xarlmas: agirdlr aparlan mzakirnin nticsi olaraq
myyn edirlr ki. XXI srin vvlrind Azrbaycann xarici siyasti dzgn
aparlmara. Bu dzgn siyast H.liyevin siyastinin davams olan .liyevin
faliyyti kimi dyrlndirilir.
101
2.4.
Azrbaycan tarixi fnni zr mzmun standartlarnn rhi1

V SNF
Standartlar
1.1.1 Tarixi zaman
anlaylar arasndak
laqlri
myynldirir.
1.1.2 Sad xronoloji
msllri hll edir.
1.2.1 Maddi v yazl
mnblri frqlndirir.
1.2.2 llstrasiya, kil

v sndli
materiallardan istifad
edrk tarixi tdqiqat
aparr.
1.3.1 nsann hyat
trzindki dyiikliklri
z ailsi nmunsind
tsvir edir.
2. Tarixi mkan
2.1.1 nsan v
cmiyytin hyat n
lverili tbii raiti
1
I Tarixi zaman
Mzmun
Tarixi zaman anlaylarnn gn, ay, il, yzillik, minillik olduunu, ayn ne gn, ilin
ne ay, yzilliyin ne il, bir minilliyin ne yzillik olduunu bilir, bunlar arasnda
keidin qaydalarn v zaman llri arasnda laqlri myynldirilmsi.
Aar szlr
Zaman llri, zaman llri arasnda
keidlr v onlarn laqliliyi.
Hr hans bir hadisnin tarixinin myyn bir balanc anndan (era) hesablanmasn
nzr alaraq zaman llrindn istifad etmkl sad xronoloji msllri hll edir v
onun xronoloji rivsinin myynldirilmsi.
Tarixi mnblr maddi v yazl olmaqla iki sas qrupa blnr. Qdim yaay
msknlri, qbir abidlri v qazntlar zaman ld olunan, muzey v arxivlrd
saxlanlan mxtlif yalardan ibart maddi mnblri, miniatr rsmlr v salnamlri,
dbi v tarixi srlri, qanun, srncam v mhkm qrarlarn ks etdirn yazl
mnblri mynldirir v onlarn frqlndirilmsi.
nternetdn, muzeylrdn, drsliklrdn v s. yerlrdn gtrlm illstrasiya, kil v
sndlri thlil edir, etibarl olanlarn seir, onlardan istifad edrk nzrd tutulan
mslni aradrr. Bellikl, agird drsd kemi tarixi biliklrin mnbyini
gstrmkl yana, znd tarixi mlumatn thlili vrdilrini d inkiaf etdirilmsi.
Xronologiya,xronoloji riv.
Ailsinin cr tarixini trtib edir, buradak mlumatlara sasn hans nsl mnsub
olduunu, hmin nslin inkiaf mrhllrini, z ata v anasnn hyat tarixcsini,
konkret olaraq onlarn hyat trzindki dyiikliklri, bu dyiikliklrin msbt v mnfi
trflrini, problemlri v s. tsvir edilmsi.
cr tarixi,soy kk,
nsil.
lverili tbii raitin, sfal yaylaqlarn, bal-baatl, min bir nemtli vadilrin,
brktli dzlrin, bol sulu aylarn, gllrin, ovalqlarn, sx melrin, ucsuz-bucaqsz
llrin, qlaqlarn olmasnn burada qdim insanlarn mskunla-masna, ilk
Tbii- corafi rait,

ticart yollar,tbii srvtlr, ilk insan.
Mnb,maddi mnblr, yazl mnblr.
Tarixi tdqiqat, illstrasiya, snd,

kil.
Mzmun standartalrnn rhin aid verilmi izahlar v aar szlr ancaq tvsiy xarakteri dayr. Siniflr zr agirdlrin inkiaf sviyysin v marana uyun olaraq
mvafiq dyiikliklr v lavlr etmkl onlara yaradc yanamaq mqsduyun hesab edilir.
tsvir edir.
cmiyytlrin yaranmasna sbb olmasn , lknin qrbdn rq, cnubdan imala

gedn ticart yollarnn stnd olmasnn da bu i msbt tsirini tsvir edilmsi.
2.1.2 Xritlrd
Azrbaycann razisini
v mhm tarixi
abidlri
myynldirir.
Tarixn Azrbaycann imaldan Dastan, cnubdan ran, qrbdn Grcstan, indiki

Ermnistan ( Qrbi Azrbaycan) v Trkiy, rqdn is Xzr dnizi il
srhdlnmsini, onun razisindQarabada Azx maarasnn, Bak h-rindn
txminn 55 km cnubda Qobustan qaya tsvirl-rinin, Araz ay zrind Xudafrin
krpsnn, Bakda Qz qalasnn, lknin imalnda Drbnd sddinn, Naxvanda
Mmn Xatn trbsinin, Tbrizd Ht-beht saraynn, kid Xan saraynn v s.
yerlmsinin myynldirilmsi.
3.Dvlt
Be min il bundan vvldn balayaraq Azrbaycan razisind yaranm Manna dvlti,
skit (Skif) padahl, Atropatena, Albaniya, irvanahlar, Sacilr, Salarilr, Rvvadilr,
ddadilr, Eldnizlr, Qaraqoyunlu, Aqoyunlu, Sfvi dvltlri, Azrbaycan Xalq
Cmhuriyyti, Azrbaycan Respublikas haqqnda, onlarn xarici iallara qar
qhrmanlq mbarizsi, dnya mdniyytin verdiklri thvlr haqqnda sad
biliklrin nmayi etdirilmsi.
Cmiyytin sosial hyatnn tnzimlmsind, ayr-ayr sosial qruplar arasnda
mnaqilrin qarsnn alnmasnda, iqtisadi funksiyalarn hyata keirilmsind, insan
hquqlarnn qorunmasnda, lknin xarici tcavzdn mdafi olunmasnda, thsilin
inkiafnda v s. dvltin rolunu dyrlndirilmsi.
lknin xarici iallardan qorunmas il bal Azrbaycan tarixindn yrndiyi
qhrmanlq nmunlri (Tomiris, Cavanir, Babk, Qaaq Nbi, Mehdi Hseynzad v
b.) sasnda kiik hcmli hekay qurulmas.
Qdim v masir Azrbaycan razisi, tarixi

abidlri.
.
Azrbaycan tarixind mhm rol oynam xsiyytl-rin (ranzu, Tomiris, Atropat,

Cavanir, Babk, msddin Eldniz, Qara Yusif, Uzun Hsn, ah I smayl, Hac
lbi, Pnahli xan, Cavad xan, Sttarxan, . xlinski, S. Mehmandarov,
Mmmd min Rsulzad, Ftli xan Xoyski, N. Nrimanov, Mehdi Hseynzad,
Heydr liyev, lham liyev v b.) dvltiliyin qorunmas v mhkmlndirilmsind
mvqeyini, cmiyytl balln, xalq qarsnda xidmtlrini myynldirilmsi.
Tarixi xsiyytlr,
onlara mxsus sciyyvi keyfiyytlr,
dvltiliyin qorun-masnda xidmtlri,
cmiyytl ball.
3.1.1 Azrbaycan
dvltlri haqqnda
sad biliklri nmayi
etdirir.
3.1.2 Xalqn
mnafeyinin
qorunmasnda dvltin
rolunu dyrlndirir.
3.1.3 Kiik hcmli
hekay qurur.
4. xsiyyt
4.1.1. Azrbaycan
tarixind mhm rol
oynam xsiyytlri
(ranzu, Cavanir,
msddin Eldniz,
Uzun Hsn, Sara
xatun, ah I smayl,
103
Azrbaycan dvltlri,
dvltlrin xronoloji rivlri,dvlt
quruluu formalar,
hat etdiyi razilr.
Sosial hyat,dvltin rolu,mnaqilrin

hll,
xarici tcavzdn mdafi, thsilin inkiaf.
Tomiris, Cavanir, Babk, Qaaq Nbi,
Mehdi Hseynzad v b.
Cavad xan, Mmmd

min Rsulzad,
Nriman Nrimanov,
Heydr liyev, lham
liyev) myyn edir.
4.1.2 Mnblr sasn
xsiyytlr haqqnda
tqdimatlar hazrlayr.
5. Mdniyyt
5.1.1 Mdniyyt
abidlrinin
hmiyytini izah edir.
5.1.2 Milli mnvi
dyrlri frqlndirir.
5.1.3 Azrbaycan
mdniyyti il bal
sad tqdimatlar
hazrlayr.
nternetdn, ensklopediyalardan, tarixi srlrdn, elmi- ktlvi dbiyyat

nmunlrindn istifad etmkl Azrbaycan tarixind mhm rol oynam, z dvrnd
cmiyytd ba vern hadislrdn dzgn ntic xaran, onlarn inkiaf istiqamtlrini
gr biln, xalq ktllrinin mbarizsin rhbrlik etmyi bacaran tarixi xsiyytlr
haqqnda tqdimatlarn hazrlanmas.
Mnblrin tsnifat,
onlarn dvr uyunluu,etibarl
Tarixin yadigar olan mdniyyt abidlrinin, memarlq tikililrinin, arxeoloji qazntlar

nticsind ld edilmi mk altlrinin, ev yalarnn v tsrrfatda ildiln mxtlif
yalarn ulu babalarmzn min illr bundan vvl yksk mdniyyt malik olduunu
gstrn inkaredilmz sbutlar olmasnn hmiyytinin izah edilmsi.
Milli mnvi dyrlri, dini dnyagrlri, adt-nnlri, bayramlar frqlndirir,
onlarn insann yaay trzindki yerinin myynldirilmsi.
Mdniyyt abidlri,
.arxeoloji qazntlar nticsind ld edilmi
yalar,.mk altlri, memarlq tikililri.
Drsliyin mtni v lav dbiyyatlar sasnda Nsrddin Tusi, Mirz Ftli Axundzad,
Hsn by Zrdabi, Hac Zeynalabdin Tayev, Clil Mmmdquluzad v.b faliyyti
haqqnda tqdimatlarn hazrlanlmas.
Milli mnvi dyrlr,

adt-nnlr,
bayramlar.
Maraa rsdxanas,
.Elm v mdriklr evi, Ulduz qlobusu,
kini qzeti,
Byk xeyriyyi,
.Molla Nsrddin mcmusi.
VI sinif
Standartlar
1.1.1. Mhm hadis,
proses v tzahrlrin
xronoloji rivlrini
1. Tarixi zaman
Mzmun
rti olaraq qbul edilmidir ki, sann yer znd dnyaya glmsi il tarixd yeni era
balanmdr. Bu hadis mslman almind Milad (anadan olma) adlanr. Hmin ildn
bu gn qdr olan dvr bizim era (b.e.), bundan vvl olan dvr is bizim eradan vvl
104
Aar szlr
Miladi tarixi, hicri tarixi,
bizim era,
bizim eradan vvl,
myynldirir.
(b.e..) kimi qbul edilmidir. Dnya lklinin ksriyytind, hmcinin hal-hazrda

Azrbaycanda da bu tqvimdn istifad edilir. Hmin tqviml hr hans mhm bir
tarixi hadis, proses v tzahrn balanc v sonunu bilmkl onun xronoloji rivsi
myynldirilir. Nzr almaq lazmdr ki, Azrbaycanda uzun mddt Hicri
tqvimindn istifad olunmas.
1.1.2. Mhm hadis,

proses v tzahrlri
zaman oxunda tsvir
edir.
Eradan vvlki tarixlr milada yaxnladqca kiilir, miladdan sonra bu gnmz

yaxnladqca oxalr. Miladdan vvlki dvrd byk olan bir tarix (b.e.. V sr), sayca
kiik olan tarixdn (e.. 3-dn) daha qdimdir, miladdan sonrak xtd olan hr bir kik
rqmin byk olan rqmdn daha qdim. olmasn tsvir edir.Bel ki,zaman oxunda bir
qayda olaraq byk rqmlr (1900, 2000, 2011) yaxn zamanlarn gstrilmsi.
Azrbaycann qdim tarixi arxeoloji, etnoqrafik, antropoloji v yazl qaynaqlar sasnda
yrnilmsi. Bel ki,arxeoloji qazntlar zaman akar edilmi yalar Azbaycann
maddi-mdniyyt tarixini, tarixi qaynaqlar v ekspedisiyalar zaman toplanan etnoqrafik
materiallar adt-nnlri, maddi-mnvi mdniyyti, kemi idar formalarn, ail
mnasibtlrin v s. yrnmy imkan verilmsi.
Bununla bel yazl mnblrin xsusi elmi hmiyyt malik olmasn, onlarn
Azrbaycandak siyasi hadislri, dvlt qurulularn, tsrrfat, sntkarl, pelri,
tarixi xsiyytlri, hrb tarixini, xalq hrkatlarn, dini tsvvrlri yrnmy imkan
vermsinin izah edilmsi.
1.2.1. Dvrn
yrnilmsind maddi
v yazl mnblrin
rolunu izah edir.
1.2.2. llustirasiya v
yaxud muzey
eksponatlar sasnda
sad tqdimatlar
aparr.
1.3.1. nsanlarn birg
tqvim.
.Zaman oxu,onun tsviri,istifad qaydalar.
Arxeologiya,
etnoqrafiya,
antropologiya,
maddi mnblr,
yazl mnblr.
Azrbaycann qdim tarixini, halinin milli v sosial trkibini, yaay trzini, idarilik
formalarn, tsrffat faliyytini, mdni inkiafn, adt v nnlrini, dvlt
qurulularn v s. yrnmk n illustrasiya v muzey eksponatlar sasnda
tdqiqatlar aparrlaraq onlarn tqdim edilmsi.
Muzey.materiallar,
illustirasiyalar, eksponatlar.
Birgyaay formas olan ulu icmann kortbii kild, tbit hadislri qarsnda aciz
105
Ulu icma, qbil icmas, tayfa, tayfa
yaaynn mxtlif
formalarn
frqlndirir.
2. Tarixi mkan
2.1.1. Qdim
insanlarn hyat trzini
v muliyytini
Azrbaycan razisinin
tbii-corafi raiti il
laqlndirir.
2.1.2. Xritlrd
Azrbaycan razisind
ilk insan msknlrini,
dvlt qurumlar v
qdim dvltlrin
yerini myynldirir.
Dvlt
3.1.1. Azrbaycanda
dvlt qurumlar v
qdim dvltlrin
yaranmasn, idar
olunmasn, sosialiqtisadi mnasibtlri
tsvir edir.
3.1.2.Qdim
dvltlrin daxili v
xarici siyastini izah
qalmamaq mcburiyytindn yaranmasn, tez dalmasn v yenidn brpa edilmsini,

onu qbil icmasnn,
daha sonra , tayfa ittifaqlarnn, dvlt qurumlarnn, dvltlrin yarannmasnn vz
etmsini saslandrr v onlar frqlndirilmsi.
ittifaqlar,dvlt qurumu, dvlt.
Azrbaycan razisind lverili tbii-corafi raitin- aylarn, gllrin, mhsuldar

torpaqlarn, hminin zngin faydal filiz yataqlarnn (dmir, mis, quruun, qzl,
gm, mrmr, duz v s.) olmas, qrbdn rq, cnubdan imala gedn, Avropa v
Asiyan laqlndirn ticart yollar zrind yerlmsi v bu yollarla daim ticart
aparlmas burada insanlarn hyat trzin v muliyytin z msbt tsirini
gstrdiyini myynldirilmsi.
Tbii-corafi rait,
faydal qazntlar,
ticart yollar,yerli halinin mk sevr
olmas.
Azrbaycanda ilk insan dstlrinin 1,5 milyon il bundan vvl meydana glmsini,
qdim insanlarn yaad drglrin Qaraba, Qazax, Naxvan, Klbcr, Lerik,
Yardml blglrind akar edilmsini, b.e. III minillikdn Aratta, Lullubi, Kuti dvlt
qurumlarnn, daha sonra Manna, skit (Skif), Atropatena, Albaniya dvltlrinin mvcud
olmasn myynldirilmsi.
lk insan msknlri,
dvlt qurumlar,
ilk dvltlr.
Qdim dvrd Azrbaycanda Aratta, Lullubi, Kuti dvlt qurumlar, Manna, skit (Skif),
Atropatena, Albaniya dvltlrinin yaranmas, inkiaf etmsi, hr birinin znmxsus
dvlt quruluu, idarilik formalarnn olmas v sosial istisadi tdbirlr hyata
keirmsini, zaman kedikc bu dvltlrin tnzzl uramas sbblrinin tsvir
edilmsi.
Dvlt qurumlar,
qdim dvltlr,
darilik formalar, sosial-iqtisadi
tdbirlr,dvltlrin tnzzl sbblri.
E.. IX-VIII srlrin hdudlarnda, xsusil ranzunun dvrnd Mannann mstqil

xarici v daxili siyast yeritmsini, gcl bir dvlt evrilmsini, lakin onun lmndn
sonra lkd daxili kimlrin artmasnn onun siyasi mstqilliyini itirmsin sbb
106
Manna dvlti,
Atropatena dvlti,
Albaniya dvlti,
edir.
3.1.3 Qdim
Azrbaycan dvltlri
haqqnda mnblr
sasnda mlumatlar
toplayr, tqdimat
hazrlayr.
olmasn, Makedoniyal sgndrin lmndn sonra e.. IV srin 20-ci illrind

Azrbaycann cnubunda Atropatena v imalnda Albaniya dvltinin yaranmasn,
onlarn z mstqilliklrini qoruyub saxlamaq n xarici iallara qar mbariz
aparmasn, bzn daha gcl dvltlrin tsirin mruz qalmalarn, hr ikisinin vvl
Sasani v daha sonra is rb xilaftinin trkibin qatlmas sbblrinin izah edilmsi.
nternetdn, ensiklopediyalardan, qaynaqlardan, hminin Azrbaycan tarixi il bal
dbiyyatdan qdim Azrbaycan dvltlri haqqnda toplanm materiallar thlil edrk
tqdim edilmsi.
daxili mstqillik,
siyasi mstqillik.
nternet materiallar,
ensiklopediya,
tarixi dbiyyat.
4. xsiyyt
4.1.1. Dvltlrin
yaranmasnda,
inkiafnda tarixi
xsiyytlrin (ranzu,
Tomiris, Atropat,
Oroys) rolunu
dyrlndirir.
Dvltin yaranmasnda, inkiafnda, lknin mstqil-liyinin qorunmasnda, srhdlrinin

toxunulmazlnn tmin edilmsind tarixi xsiyytlrin (ranzu, Aza, Ullusunu, Aheri,
Tomiris, Atropat, Oroys, Kozis v b.) rolunu, onlarn z dvrlrind cmiyytd ba
vern hadislrdn ba aa bilmlrini, lknin iqtisadi v siyasi chtdn inkiafn
tmin etmy chd gstrmlrinin dyrlndirilmsi.
xsiyyt anlay,
xsiyyt v cmiyyt,xsiyytin rolu.
4.1.2. Tarixi
xsiyytlr haqqnda
kiik hekay qurur.
nternetdn, ensiklopediyalardan, tarixi v bdii srlrdn mlumatlar toplayaraq thlil

edir v xsiyytlri xarakteriz edn kiik hekaylrin qurulmas.
ranzu, Tomiris,
Atropat, Cavanir.
Azrbaycan trklriinn silivizasiyaya qdrki dvr mdni inkiafn Quruay, Qarabag,

Naxvan, Klbcr, Lerik, Qazax, Gnc, Kr-Araz, Xocal, Gdby maddi-mdni
nmunlri, Qobustan rsmlri sasnda yrnir v thlil edir, silivizasiya dvrnd bu
Sivilizasiya,
sivilizasiyaya qdr,
Quruay,Kr-Araz,
5.Mdniyyt
5.1.1. Sivilizasiyaya
qdrki v sivilizasiya
dvrnn
107
mdniyytini izah
edir.
prosesin davamn Manna, Atropatena, Albaniya dvltlrinin timsalnda saslandrr,

hmin razilrd memarlq v incsntin, sntkarln inkiaf etmsini, yaznn
yaranmasnn izah edilmsi.
Azrbaycan mdniyytinin Yunan, Roma, Xilaft, in, Hindistan, Babilistan v s.
lklrin mdniyytlri. il qarlql laqd yaranb inkiaf etmsinin izah edilmsi.
5.1.2. Azrbaycann
mdniyytinin
mxtlif xalqlarn
mdniyyti il
qarlql laqlrini
izah edir.
5.1.3. Mdni
nternetdn, ensklopediyalardan, drsliklrdn istifad etmkl Azrbaycan dvltlrinin
laqlr dair cdvllr (Manna, Atropatena, Albaniya) z aralarnda v qonu dvltlrl mdni laqlrin dair
trtib edir.
cdvllrin hazrlanmas.
Xocal-Gdby,
Tal-Muan mdniyyti.
Yunan, Roma, Xilaft lklri, in,
Hindistan v.s.il qarlql laq
Roma, Assuriya, Mesopotamiya, rb

dvlti v Sasanilrl mdni laqlr dair
sinxron cdvllr.
VII SNF
Standartlar
1.1.1. Mhm
hadis, proses v
tzahrlrin
xronoloji
rivlrini
mqayis edir.
1.1.2.Tarixi zaman
v hadislr
arasnda laqlr
dair mxtlif sxem
v cdvllr trtib
edir.
1.2.1. Dvr aid
yazl v maddi
Mzmun
Tarixi zaman
Tarixd mhm hadis, proses v tzahrlr myyn bir xronoloji riv daxilind
faliyyt gstrir,bir-birini izlyir v tamamlayr. Msln, Azrbaycann III srdn VII
srin ortalarnadk Sasani imperiyasnn, VII srin ortalarndan IX srin ortalarnadk
rb xilaftinin trkibind olmu, bundan sonra Azrbaycanda mstqil feodal dvltlri
yaranm, onlarn hr birinin xronoloji rivsi olmudur. Hmin lklrin tarixind ba
vern hadislrin d hr birinin xronoloji rivsi olsa da, onlarn mumi rivdn
knara xmadn myldiririlmsi v mqayis ediimsi.
Azrbaycan III-VII srlrd Sasani imperiyasnn, VII-IX srlrd rb xilaftinin
trkibind olmas, IX srin ikinci yarsndan balayaraq dvltiliyin brpas v mstqil
dvltlrin yaranmas bard mxtlif sxem v cdvllrin trtib edilmsi.
Dvr aid yazl v maddi mnblrin laqlndirilmsinin tarixin yrnilmsind byk

hmiyyt ksb etmsini izah edir, Bkr l-Tehrani l-sfahaninin yazd Kitabi108
Aar szlr
Sasani-ran imperiyas,
rb xilafti,
Azrbaycan feodal dvltlri, vahid xalq
mperiya,Xilaft,feodal mnasibtlrinin
inkiaf,dvltiliyin brpas v mstqil
dvltlrin yaranmas
l-sfahaninin Kitabi Diyarlkriy,

Musa Kalankatlnn Alban
mnblri
laqlndirir.
1.2.2 yrndiyi
dvr aid yazl
mnblr zrind
ilyir.
1.3.1.Azrbaycan
razisind yaam
insanlarn hyat
trzi v muliyytind ba vermi
dyiikliklri
myynldirir.
2.1.1 Azrbaycann
corafi mvqeyi v
tbii amillri il
mxtlif tsrrfat
sahlri v istehsal
mnasibtlrinin
inkiaf arasnda
laqlri izah edir.
2.1.2 Dvr aid
xrit v xrit
sxemlrdki
mxtlif tarixi
Diyarbkriyy adlanan Ouznamd Drbnd keidi il bal faktlar, ouzlarn hans

razilrd yaadqlarn, Mingevird qazntlar zaman akar edilmi qsamtnli
epiqrafiq yazlara sasn albanlarn znmxsus yazlarnn olmas faktn, Musa
Kalankatlnn Alban tarixi srind Albaniyann real tarixinin verilmsinin v.s.
laqlndirilmsi.
IX srin ikinci yars-XI srin ortalarnda Kitabi-Dd Qorqud dastann yayld
geni razilrd Azrbaycan xalqnn yaadn, dastann yaranmasnda Aqoyunlu
tayfalarnn rolunu, onlarn arasnda birliyin olmasn, doma torpaa, yurd-yuvaya
ballqlarn, xalqmzn Qara-donlu kafirlr qar apardqlar mbarizni, onlarn
tsrrfat hyatn, qonularla mnasibtlrini, dini inamlarn yrnmkd dastann
tutarl bir mnb olduunu izlnilmsi v onun zrind ilnilmsi.
III-V srlrd Azrbaycanda yaranmaa balayan feodalizm mnasibtlrinin IX-X
srlrd inkiaf etdiyini, cmiyytin sas istehsalsnn kndlilr olmasn, onlarn balca
olaraq uluclara v azadlara blnmsini, irsi ken mlk torpaqlarnn geni yaylmasn,
camaat (icma) torpaqlarnn dvlt ml-kiyytind olmasn, hkmdar ailsin v
slallr mxsus xass torpaqlarnn mvcudluunu, divan torpaqlarnn dvlt
mxsusluunu, iqta adlanan rti torpaq mlkiyytinin olmasn, torpaqdan istifad
mqabilind kndlilrdn xrac alnmasn, mslman halisinin xrac v sdq (zkat),
mslman olmayanlarn cizy vermsinin myynldirilmsi.
2. Tarixi mkan.
Azrbaycanda mxtli tsrrufat sahlri v istehsal mnasibtlrinin inkiafn lknin
lverili corafi mvqeyi v tbi amillri-mhsuldar torpaqlar, irin sulu aylar v
gllri,yeml bol yaylaqlar v qlaqlar, faydal yeralt v yerst srvtlri v s.
laqlndirrk izah edilmsi.
tarixisrlri,Dvdkin Cavanirin lm
il bal mrsiyysi,qdim Azrbaycan
lifbas.
Dvr aid xrit v xrit - sxemlrdn dvltin yerldiyi raziy, onun corafi
mvqeyin, hrlrin, dy yerlrin, ticart yollarna, tsrrufat hyatna,
mdniyyt nmunlrin, inzibati blgsn, dniz v aylarna, tbii srvtlrin dair
mlumatlar toplayaraq onlarn izah edilmsi.
109
razinin corafi mvqeyi,ticart yollar,

mdniyyt nmunlri,
dniz v aylar,tbii srvtlri.
.Kitabi-Dd Qorqud dastan, Oguz

trklri,
Aqoyunlu tayfalar,
Qara donlu kafirlr.
Cmiyyt,kndli tbqlri:uluclar v
azadlar,feodal torpaq mlkiyyti
nvlri,irsi torpaq mlkiyyti,rti torpaq
mlkiyyti,
xrac v sdq,ciziy.
Corafi mvqe,sni suvarma,dnli bitkilr,

ipkilik,balq,
maldarlq,faydal qazntlar,balqlq.
hadis, proses v
tzahrlr dair
mlumatlar izah
edir
3.1.1 Azrbaycan
feodal dvltlrinin
inkiaf,
mstqilliyini
itirmsi v siyasi
mstqilliyinin
brpas sbblrini
rh edir.
3.1.2 Azrbaycanda
dvltilik
nnlrinin
inkiaf
xsusiyytlrini
dyrlndirir.
3.1.3 Feodal
dvltlri il bal
cdvllr hazrlayr.
4.1.1. Tarixi
xsiyytlri
(Cavanir, Babk,
Yusif bu Sac,
msddin Eldniz,
3. Dvlt
Azrbaycan eramzn III srind Sasani imperiyasnn, VII srd is rb xilaftinin ial
etmsini, iallar trfindn lky oxlu fars v rb mnli halinin krlmsini,
lakin bu haln xalqnn tkkl prosesini dayandra bilmmsini, ksin uzun tarixi
dvr rzind Azrbaycann btv halda hmin imperiyalarn trkibind olmas
nticsind lknin blglri arasnda laqlrin daha da genilnmsini, iallara qar
mbariz raitind vahid xalqn yaranmas prosesinin srtlnmsini, IX srin
ortalarndan balayaraq xilaftin ziflmsi nticsind qdim dvltilik nnlrinin
yenidn dirlmsini, irvanahlar, Sacilr, Salarilr, ddadilr, Rvvadilr dvltlrinin
yaranmas v inkiaf sbblrin rh edtmsi.
Azrbaycann qdim dvltilik nnlrinin dirliinin byk hmiyyt malik hadis
olmasn, btn bu dvltlrin hamsnda islam dininin rsmi din olmasnn Azrbaycan
xalqnn etnik tkamlnd, vahid trk dilinin v mdniyytinin trqqisind, trk
tayfalarnn, hminin onlarla qaynayb qarm qeyri-trk qruplarnn yadelli
qsbkarlara qar vahid qvv halnda birlmsind mtrqqi rol oynamasn, bunun
nticsind vahid xristian cbhsinin Azrbaycan torpaqlarn l keirmk plannn boa
xmasn, bununla bel IX-XI srlrd Azrbaycan dvltlrindn he birinin lkd
uzun mddtli sabitlik yarada bilmmsinin lkd feodal danql v ara mhariblri
dvrnn balanmasna tsirini dyrlndirir.
IX srin ikinci yarsnda Xilaftin squtu il Azrbaycanda dvltiliyin dirlmsi, yeni
feodal dvltlrin yaranmas, onlarn siyasi, iqtisadi v mdni inkiaf il bal
mlumatlar sasnda mxtlif cdvllr hazrlamas.
4. xsiyyt
Tarixi xsiyytlri (Cavanir, Babk, Yezid ibn Mziyd, bu Sac Divdad, Yusif ibn
bu Sac, Mrzban ibn Mhmmd, Fzl ibn Mhmmd, msddin Eldniz, Axsitan, I
brahim Xlilullah, Qara Yusif, Uzun Hsn, Sara Xatn v b.) dvltiliyin brpas,
qorunmas v inkiafnda, lknin daxili v xarici siyastind, siyasi-iqtisadi
mstqilliyinin tmin edilmsind, mdniyytin v mdni laqlrin tkili
110
.Sasani imperiyas v rb xilafti

trkibind iqtisadi v mdni birliyin
yaranmas,
dvltiliyin brpas.
Dvltilik nnlri, Azrbaycanda vahid

dvltin olmamas,
feodal danql,
ara mhariblri, xalqn tkamlnd
islam dininin rolu.
irvanahlar,Sacilr,
Salarilr,ddadilr,
Rvvadilr.
Dvltiliyin brpas,
dvltin qorunmas,
idaretm formalar, dvltinn daxili v
xarici siyasti,mstqilliyin tmin
edilmsi, mdni laqlrin tkili.
brahim Xlilullah,
Qara Yusif, Uzun
Hsn) oxar v
frqli chtlrin
gr thlil edir.
4.1.2. Tarixi
xsiyytlrin oxar
v frqli chtlri
il bal sxem v
cdvllr hazrlayr.
5.1.1.Mdniyytin
inkiaf
mrhllrini
dyrlndirir.
5.1.2. Milli mdni
dyrlrin
formalamasna
dinlrin tsirini
dyrlndirir.
istiqamtind grdy ilri oxar v frqli chtlrin gr thlil etmsi.
irvanahlar, Sacilr, Salarilr, Rvvadilr, ddadilr dvltlrinin hkmdarlarnn oxar

v frqli chtlri il bal cdvllr hazrlamas.
5. Mdniyyt
IX srin ortalarndan balayaraq Azrbaycan mdniyytinin inkiaf mrhllrini,
Azrbaycan mtfkkirlrinin Xilaft imperiyasnn srhdlri daxilind ba vermi
mdni oyanda, mslman intibah adlanan mdniyytin yaranmasnda yaxndan
itirakn, Azrbaycan trk dilinin btn lk razisind vahid nsiyyt vasitsin
evrilmsini dyrlndirmsi.
slam qbul etmi xalqlarn bir-birin faydal tsiri mdniyytin btn sahlrind
onlar yaxnladran mumi lamtlr kimi meydana xmasn, mdrslrd v
mktblrd dini v hminin dnyvi elmlrin yrdilmsini, mumi islam
mdniyytinin znginlmsind Xilaft tabe olan btn xalqlarn, o cmldn
Azrbaycan xalqnn yaxndan itirakn dyrlndirmsi.
5.1.3. Mdniyytin nternetdn, ensiklopediyalardan, sndlrdn, tarixi kitablar v drsliklrdn istifad

inkiaf
edrk Azrbaycan mdniyytinin mrhllrini ks etdirn tqdimatlar hazrlamas:
mrhllrini ks
1. Sivilizasiyayaqdrki mdniyyt.
etdirn tqdimatlar
2. Antik mdniyyt.
hazrlayr.
3. slam mdniyyti.
4. ntibah mdniyyti.
111
Dvltin yaradlmasnda rolu,

ordu quruculuu sahsind xidmtlri,
mrkzlmi dvltin yaradlmas
tbbs, daxili v xarici siyasti, mdni
laqlri.
Sasani v rb ialndan sonra
Azrbaycanda mstqil dvltlrin
yaranmasnn mdni inkiafa
tsiri,intibah mdniyyti.
slam mdniyyti, rb rqnin
mdniyyt mrkzlri,
islam rqind mhur olan Azrbaycanl
alimlr v onlarn islam mdniyytin
verdiyi thflr.
Sivilizasiyayaqdrki mdniyyt,
antik mdniyyt,
islam mdniyyti,
i intibah mdniyyti.
VIII sinif
1.Tarixi zaman
Standartlar
Mzmun
Aar szlr
1.1.1.Azrbaycan v
dnya lklrind ba
vermi mhm
hadis, proses v
tzahrlrin
sinxronluunu izah
edir.
1.1.2. Hadis v
proseslrin zamana
gr
laqlndirilmsin
dair tematik sinxron
cdvllr hazrlayr.
1.2.1. Dvr aid
hadis, proses v
tzahrlri verilmi
yazl mnblrl
laqlndirir.
1.2.2. yrndiyi
dvr aid yazl
mnblri thlil edir,
nticlrini tqdim
edir.
Azrbaycan v dnya lklrind ba vermi, qarlql mnasibtd olan mhm hadis,

proses v tzahrlrin sinxronluunu, mxtlif lk v yaxud tarixi prosesin mxtlif
chtlrin aid olan tarixi faktlarn eyni zamana dmsini izah etmsi.
Xronologiya,
sinxronluq.
Dnya lklrind ba vern hadis v proseslrin zamana gr Azrbaycanla

laqlndirilmsin dair tematik sinxron cdvllr hazrlamas.
Tematik sinxron cdvllr.
Dvr aid hadis, proses v tzahrlri hmin dvrd yazlm mnblrl

laqlndirim v thlil edilmsi.
Trk
syyah vliya lbinin Baknn ticart
laqlri v nefti haqqnda mlumatlar v
baqalar.
Mrkzldirilmi Azrbaycan dvltinin yaranmas v onun tarixi hmiyyti haqqnda

internetdn, ensiklopediyadan, ilk qaynaqlardan, tarixi dbiyyatlardan v drsliklrdn
materiallar toplayb mumildirrk nticlrini plan sasnda tqdim etmsi:
Mrkzlmi dvlt,
onun lamtlri,
tarixi hmiyyti,
imperiyaya evrilmsi.
112
1.3.1. Azrbaycan
razisind yaasm
insanlarn hyat trzi
v muliyytlrind ba vermi
dyiikliklri izlyir
v onlarn sbblrini
izah edir.
2.1.1. Azrbaycann
corafi mvqeyi v
tbii amillrini
tsrrfatn, ictimai
mnasibtlrin
inkiaf v lknin
siyasi vziyyti il
laqlndirir.
2.1.2. Xritlrdki
mlumatlara sasn
sxem v cdvllr
trtib edir.
XVII srd Azrbaycanda mvcud olan torpaq mlkiyyti formalarnn vvlki dvrlrd,
xsusn XVI srd olduundan az frqlnmsini, lkd dvlt torpaqlar (divan); ah v
onun ailsinin xsusi torpaq mlkiyyti (xalis); hrbi v mkli mmurlara mxsus rti
torpaq sahlri (tiyul); mscidlr v dini idarlr mxsus torpaqlar (vqf); xsusi
mlkiyytd olan torpaqlar (mlk); icma torpaqlar (camaat) kimi torpaq mlkiyyti
formalarnn mahiyytini izah edir.
XVII srin ikinci yarsnda divan v xalisnin aparc mlkiyyt formas olmasn, knd
tsrrfatnn Azrbaycan iqtisadiyyatnda sas yer tutmasn, tsrrfatn sasn
kinilik v maldarln tkil etmsini, cmiyytin balca istehsals v vergi vern
tbqsinin kndlilr olmasn, kndlilrin mxtlif mkllfiyytlr yerin yetirmsini,
Azrbaycanda kndli qruplarnn XVII srd d mvcud olmasnnn sbblrini izah
etmsi.
2. Tarixi mkan
Azrbaycann tarixn lverili corafi rait, gzl iqlim, mhsuldar torpaqlara v
zngin tbii srvtlr malik lk olmasn, otlaqlarn, yaylaq v qlaqlarn olmasnn
heyvandarln inkiafna geni imkanlar amasn, lverili strateji mvqeyinin is
yadellilrin yrlrindn qorunmaqda v ticart laqlrind xsusi hmiyyt ksb
etmsini, btn bunlarn lkd ictimai mnasibtlrin inkiaf v siyasi vziyyt z
tsirini gstrmsini,bununla bel feodal mnasibtlrinin inkiafnn feodal
danqlna sbb olmas, bunun Azrbaycana xsusi maraq gstrn xarici iallarn
lkmiz mdaxilsin rait yaratmas il laqlndirmsi.
Azrbaycann XV-XVIII srlrin aid xritlrindn istifad edrk aadak mzmunda
cdvllr hazrlamas:
1. XV-XVIII srlrd Azrbaycan razisind bir-birini vz etmi dvltlr (mstqil v
ial dvltlri xronoloji ardcllqla gstrmkl).
2. Azrbaycan razisindn ken beynlxalq ticart yollar.
3. Dvlt
3.1.1.
Feodal prakndiliyinin lknin ayr-ayr hisslri arasnda tsrrfat laqlrin mane
Mrkzlmi
olmas v mhsuldar qvvlrin inkiafn lngitmsi, feodal hakimlriin zbanalnn
dvltin yaranmas v artmas, xalq ktllrinin vziyytinin arlamas, ticart laqlrinin pozulmas
113
Mlkiyyt formalar- divan,xalis,

soyurqal, vqf, mlk, camaat;
vergilr,hakim zmr, kndli qruplar:
riyyt, rncbr.
Azrbaycann corafi v strateji mvqeyi,

tsrrfat sahlrinin inkiaf, tbii
srvtlri,
ticart laqlri.
XVXVIII srlrd Azrbaycan

razisind bir-birini vz edn
dvltlr.Azrbaycan razisindn ken
beynlxalq ticart yollar.
Azrbaycanda mrkzlmi dvltin

yaranmas n ratin
yetimsi,Azrrbaycan torpaqlarnn
tnzzl,
Azrbaycan
torpaqlarnn
birldirilmsi
urunda mbariznin
xsusiyytlrini rh
edir.
3.1.2. Dvltlraras
mnasibtlrd
Azrbaycann
mvqeyini
dyrlndirir.
Azrbaycan torpaqlarnn birldirilmsi urunda mbarizni, mrkzlmi dvltin

yaranmasn zruri etdiyini v bu iin Sfvilr trfindn mharib yolu il yerin
yetirildiyini rh edir, lakin bu yksliin uzun mddt davam etmdiyini saslandrmas.
birldirilmsi urunda mbariznin

xsusiyytlri,tnzzln ba vermsi
sbblri .
Avropa diplomatiysnn Azrbaycanda ba vern hrbi-siyasi dyiikliklrin Qrbd

diqqtl izlnilmsini, Sfvilrin uurlarndan Osmanllara qar istifad etmk meylini,
islam dnyasndak fikir ayrlnn ddyn mahid etmsini, papann Almaniya,
Fransa, spaniya, Portuqaliya, Skandinaviya dvltlrinin balarna mktub yazaraq
onlar ah I smayln uurlarndan Osmanl imperatorluuna qar istifad etmy
armasn, Sfvi-Osmanl mnasibtlrini daim mharib hddind saxlamaq,
bununla Osmanl imperatorluunu Sfvi dvlti il toqqudurub hr ikisini ziflmk
v rqd mhkmlnmk kimi nnvi siyastini davam etdirmsini dyrlndirmsi
Avropa diplomatiyasnn Sfvilrin

uurlarndan Osmanllara qar istifad
etmk meyli,
I ah smayln ilik mzhbindn
istifad etmkd mqsdi, xalq Sfvilrin
trafnda birlmy svq edn sbb.
3.1.3. Dvrl bal

mnblrdn ld
etdiyi mlumatlar
sasnda sxem v
cdvllr qurur.
nternetdn, ensiklopediyalardan yrniln, dvrl bal digr mnblrdn ld etdiyi

mlumatlar sasnda sosial-iqtisadi inkiaf, vergi v mkllfiytlr v s. msllrl
bal sxem v cdvllr qurmas.
Vegi v mkllfiyyt,
sosial-iqtisadi inkiaf.
4.xsiyyt
4.1.1. Azrbaycan
dvltiliyind
mhm rol oynam
tarixi xsiyytlrin
(ah I smayl, ah I
Thmasib, ah I
Abbas, Nadir ah,
Qubal Ftli xan,
Azrbaycan dvltiliyind mhm rol oynam tarixi xsiyytlrin (ah I smayl,

ah I Thmasib, ah I Abbas, ah II Thmasib, Nadir ah, Hac lbi,Qubal Ftli
xan,Pnahli xan, brahimxlil xan, Aa Mhmmd ah Qacar, Sadq xan, Hsn xan v
b.) dvltiliyin qorunmas, inkiaf v mhkmlndiril-msind, xarici tcavz qar
(rana, Rusiyaya, ermni v grclr qar) xalqn mbarizsinin tkilind, mvcud
srhdlrin qorunub saxlanlmas istiqamtind grlm ilrd, sosialiqtisadi
msllrd v s. sahlrd faliyytlrini dyrlndirmsi.
114
Dvltiliyin qorunmas,xarici iala qar

mbariz, . sosial-iqtisadi msllr.
Hac lbi)
faliyytini
dyrlndirir.
4.1.2. Tarixi
xsiyytlr haqqnda
mqayisli sxem v
cdvllr hazrlayr.
Tarixi xsiyytlrin dvltiliyin mhkmlndirilmsi, sosial-iqtisadi problemlrin hlli

il bal msllr haqqnda mqayisli sxem v cdvllrin hazrlanlmas.
5.1.1. Yeni ictimai

iqtisadi
mnasibtlrin
mdniyyt tsirini
dyrlndirir.
5. Mdniyyt
Yeni ictimai-iqtisadi mnasibtlrin XVII srin ikinci yars XVIII srd lkd
elm v mdniyytin inkiafnda myyn canlanma yaratmasna, kitabxanalara maran
artmasna, incsntin inkiaf etmsin, lkd mktblrin, mscidlrin, karvansaralarn
tikilmsin, hrsalmada ba vern dyiikliklr, bellikl, znmxsusluunu
qoruyub saxlayan Azrbaycan mdniyytinin Sfvi dvltin daxil olan baqa xalqlarla
sx laq raitind inkiaf etmsin v znginlmsin tsirini dyrlndirmsi.
5.1.2. Azrbaycan
mdniyytinin
inkiafna tsir edn
amillri
myynldirir.
XVIII srd ba vermi siyasi hadislrin, daxili feodal kimlrinin, syanlarn,

maarif mssislrin balanm torpaqlarn vvlc yerli mmurlar v feodallar, sonra
is Nadir ah trfindn l keirilmsinin, nticd sas glir mnblrindn mhrum
ediln maarif mssislrinin bir oxunun sradan xmasn, mktblrin mscidlrd,
xsusi dkanlarda v xsi evlrd yerldirilmsinin v s.mdniyytin inkiafna mnfi
tsirini myynldirmsi.
5.1.3. Azrbaycann
Azrbaycann maarif, elm, dbiyyat, incsnt, memarlq sahsind nailiyytlrini
mdni nailiyytlrini ks etdirn cdvllr hazrlamas.
ks etdirn cdvllr
hazrlayr.
IX sinif
115
Azrbaycan dvltciliyind mhm rol

oynam tarixi xsiyytlr,onlarn
xarakterik chtlri,
dvr n sciyyvi olan faliyytlri.
Yeni ictimai - iqtisadi mnasibtlr,
maarif v elm, dbiyyat, incsnt.
XVIII srd ba vern siyasi hadislr,

daxili feodal kimlri, syanlar, maarif
mssislrin balanm torpaqlarn
mnimsnilmsi.
Maarif,elm, incsnt, memarlq.
Standartlar
Mzmun
1. Tarixi zaman
1.1.1. Mhm tarixi Tarixi hadis, proses v tzahrlrin ardcllnn myyn edilmsinin tarixi prosesi
hadis, proses v
drk etmyin zruri rti olmasn, prosesin balanmasnn onun baa atmasndan vvl
tzahrlri zaman
meydana glmsini drk edir v tarixd ba vern hadis, proses v tzahrlri zaman
baxmndan
baxmndan qiymtlndirmsi.
qiymtlndirir.
1.1.2. Mhm
hadis, proses v
tzahrlr dair
xronoloji cdvllr
hazrlayr.
1.2.1 Eyni hadisy
aid yazl
mnblrdki frqli
yanamalar
mqayis edir.
1.2.2. Mxtlif
mnblr sasnda
tqdimatlar
hazrlayr.
Aar szlr
Hadis,proses, tzahr,zaman.
XIX-XX srlrd Azrbaycan tarixind ba vermi mhm hadis, proses v tzahrlr

dair xronoloji cdvllri hazrlamas.
Azrbaycanda XIX-XX srlrd ba

vermi mhm hadis, proses v
tzahrlr.
Azrbaycan tarixind ba vermi eyni hadisy- Azrbaycan razisinin Rusiya v ran

arasnda bldrlmsi, Azrbaycanda sosializm quruculuu msllri, AzrbaycanErmnistan mnasibtlri v.s. msllr yazl mnblrd frqli yanamalarn
mllifin hmin lklr, xalqlara, hadislr mnasibtindn, hadis il bal dzgn
mlumata malik olub-olmamasndan, ntic xarmaq qabiliyytinin sviyysindn asl
olaraq meydana glmsini faktlar sasnda mqayis etmsi.
nternetdn, ensiklopediyalardan, ilkin mnblrdn, tarixi srlrdn, drsliklrdn
istifad etmkl Rusiya imperiyasnn imali Azrbaycanda mstmlkilik siyastin,
XIX srin 60-70-ci illrind Azrbaycanda burjua islahatlarna, imali Azrbaycanda
milli-demokratik hrkata v siyasi mbarizy, mdniyyt msllrin hsr edilmi
tqdimatlar hazrlamas.
Eyni hadisy frqli mnasibtlr: lklr

mnasibt,
xalqlara mnasibt,
hadisy mnasibt,
mlumatszlq.
116
Mstmlk siyasti,
komendant idar sulu, dvltilik
nnlri, krm siyasti.
1.3.1. Azrbaycan
razisind yaam
insanlarn hyat
trzindki
dyiikliklri
dvrn
xsusiyytlri il
laqlndirir.
2.1.1.Azrbaycann
corafi mvqeyi v
tbii amillri il
mxtlif tsrrfat
sahlri v istehsal
mnasibtlrinin
inkiaf arasnda
laqlri
dyrlndirir.
Rusiya mstmlkiliyinin ilk illrind imali Azrbaycanda halinin sosial trkibinin

Hyat trzi, hakim tbq, nc zmr,
vvllrd olduu kimi qalmasn, arizmin sosial zmrlrin hquqi vziyyti v
aalar,bylr,
kmiyyt gstricilrinin mstmlilik siyastin uyun kild tnzimlnmsin xsusi sultanlar, mliklr, ruhanilr, kndlilr.
fikir vermsini, xanlqlar lv edildikdn sonra hakim tqb irisind balca yeri
bylrin tutmasn, arizmin onlarn torpaq hquqlarna mnasibt msllrind
mvqeyini bir ne df dyimsini, yalnz 1846-c il 6 dekabr frman il onlarn
vvlki mlkiyyt hququnu tsbiq etmsini, halinin sosial trkibind kndlilrin sas
yer tutmasn, Rusiya imperiyasna daxil olan bzi mstmlklr kimi imali
Azrbaycann da tdricn mumrusiya mk blgsn clb olunmasn v mumurusiya
bazarna qoulmasn v b. dyiikliklri dvrn xsusiyytlri il laqlndirmsi.
2. Tarixi mkan
Azrbaycan corafi mvqeyi v tbii srvtlrinin burada mxtlif tsrrfat sahlri v
istehsal mnasibtlrinin inkiafna imkan yaratmasn, XIX srin ikinci yarsnda
vvllrd olduu kimi knd tsrrfatnda sas yeri kinilik v maldarln tutmasn,
sntkarlq sahlrind xalalq, toxuculuq, dulusuluq, ipkama, metal emal v b.
sahlrin stnlk tkil etmsini, ipkiliyin knd tsrrfatnda mhm yer tutmasn,
balq, bostanlq v zmlyn geni yaylmasn myynldirir, bununla bel
bhs ediln dvrd imali Azrbaycanda manufaktura tipli ilk mssislrin meydana
glmsini, kapitalist mnasibtlrinin sl inkiafnn XIX srin 60-c illrin tsadf
etmsini, fabrik-zavod istehsalnn ortaya xmasn, Bakda neft istehasal v neft emal
snayesinin meydana glmsini, Azrbaycann xarici ticart laqlrind sas stnlyn
Rusiya il ticart verilmsini izlmsi.
117
Azrbaycann corafi mvqeyi,knd

tsrrfat sahlri,
snaye sahlri, ticart,manafaktura,
fabrik-zavod snayesi,kapitalist
mnasibtlrinin yaranmas.
2.1.2. Mhm tarixi

hadis v proseslri
kontur xritlrd
tsvir edilir.
Rusiya trkibind imali Azrbaycann, ran trkibind Cnubi Azrbaycann

srhdlrini, ktlvi surtd imali Azrbaycana krln ermnilrin yerldirildiyi
razilri, Azrbaycanda rus v alman msknlrini, imali Azrbaycanda
mstmlkiilik leyhin syanlarn ba verdiyi razilri, Azrbaycandan ken ticart
yollarn, snaye obyektlrini, byk hrlri, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin, SSR
trkibind Azrbaycan SSR-in srhdlrini,Azrbaycan diviziyalarnn Byk Vtn
mbaribsind kediyi yolu, mstqil Azrbaycan Respublikasnn razisini v inzibati
razi blgsn kontur xritlrind tsvir etmsi.
imali v Cnubi Azrbaycann

srhdlri,rus, ermni v alman msknlri,
AXC-nin razisi,
Azrbaycan Respublikasnn razisi.
3.Dvlt
3.1.1. Mstmlk
rejimi, mstqillik
raitind inzibati,
sosial-iqtisadi
hyatda ba vern
dyiikliklri thlil
edir.
Mstmlk rejimi raitind imali Azrbaycann siyasi v iqtisadi chtdn Rusiyaya

tabe edilmsini, Azrbaycann Rusiyann xammal mnbyin evrilmsini, Rusiya
qanunlar sasnda idar olunmasn, xarici v ticart laqlrinin yalnz imperiya
trfindn aparlmasn, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin xalqmza XX srd sivil
demokratiyani, hquqi dvltcilik nnlrini qoyub getmsini, 1920-ci il 28 aprel
ialndan sonra imali Azrbaycanda Sovet Sosialist Respublikas dvrnn
balanmasn, torpaqlarmzn bir hisssinin Sovet rhbrliyinin dstyi il Ermnistana
verilmsini, lkd imperiyann mnafeyin uyun snayeldirm v zorak
kollektivldirm siyastinin aparlmasn, xalqmzn v dilimizin adnn, lifbamzn
sni olaraq dyidirilmsini, mstqillik raitind Azrbaycan Respublikasnn daxili
v xarici siyastd uurlar qazanmasn, daxili siyasi sabitliyin v iqtisadi inkiafn
tmin edilmsini, halinin hyat sviysinin daim yksldilmsini thlil etmsi.
Mstmlk rejimi, mstqillik raitind

inzibati,sosial-iqtisadi hyatda ba vern
dyiiliklr,Azrbay- can Xalq
Cumhuriyyti sivil demokratiyann
nmunsidir,Azrbaycan Demokratik
Respublikas.
3.1.2. Xarici
dvltlrin strateji
maraqlar il bal
Azrbaycann
mvqeyini
dyrlndirir.
3.1.3. Azrbaycan
Azrbaycann zngin tbii srvtlri, ilk nvbd zngin neft yataqlar, Qrb il rq
arasndak lverili strateji corafi mvqeyi daim xarici dvltlrin maran clb etmi,
myyn dvrlrd Azrbaycanda vahid dvltin olmamas bu ii asanladrmdr.
Mstqil v suveren Azrbaycan Respublikasnn yaranmas il bu iddialara n nhayt
son qoyulmas.
Azrbaycann zngin srvtlri,lverili

geosiyasi mvqe,
vahid dvltin olmamas.
nternetdn, ensklopediyalardan, ilkin sndlrdn, qzet v jurnal materiallarndan,
Azrbaycan dvltlri il bal
118
dvltlri il bal
mxtlif
mnblrdn
toplad
materiallar tqdim
edir.
4.1.1. Dvltiliyin
mhkmlndirilms
ind v inkiafnda
tarixi xsiyytlrin
(Mmmd min
Rsulzad,
Nriman
Nrimanov, Heydr
liyev, lham
liyev) rolunu
dyrlndirir.
drslik v s. mnblrdn toplanlm mlumatlar thlil edib mumildirrk

Azrbaycann nc minilliyin vvllrind xarici siyasti v beynlxalq laqlri
mvzusunda tqdimat etmsi.
4. xsiyyt
Dvltiliyin brpas, mhkmlndirilmsi v inkiafnda tarixi xsiyytlrin rolunu
dyrlndirir. Bel ki, Vtnimizin imalnda mstqil dvlt olan Azrbaycan Xalq
Cmhuriyytinin yaradlmasnda Mmmd min Rsulzadnin, Ftli xan Xoyskinin,
limrdan by Topcubaovun v b., XX srin baa atmas rfsind Azrbaycann
mstqilliyinin yenidn brpa olunmasnda, dvltiliyimizin qorunmasnda v inkiaf
etdirilmsind, Azrbaycann dnya birliyind layiqli yerini tutmasnda, onun suveren
hquqlarnn, razi btvlynn beynlxalq tkilatlar trfindn tannmasnda Heydr
liyevin v lham liyevin tarixi xidmtlrini dyrlndirmsi.
4.2.1. Azrbaycann nternetdn, ensklopediyalardan, tarixi sndlrdn, kitablardan, ktlvi mtbuatdan

grkmli
Azrbaycann grkmli xsiyytlrin dair materiallar toplayr, onlar thlil edir v
xsiyytlrin dair mxtlif formalarda tqdim etmsi.
materiallar toplayr,
tqdim edir.
5.1.1. Azrbaycan
sivilizasiyas v
mdniyytlrinin
xarakterik
hmiyytlrini rh
edir.
5. Mdniyyt
imali Azrbaycanda kapitalizmin coun inkiaf nticsind mdniyytd hlledici
dyiikliklr dvrnn balanmasn, ar mstmlk rejimi raitind Azrbaycan
mdniyytinin ayr-ayr sahlrind myyn irlilyilr nail olunmasn, yeni tipli
mktb v mdni-maarif mssislrinin, milli mtbuatn v teatrn yaranmasnn
mdniyytin balca sciyyvi xsusiyytlrini tkil etmsini, yeni srin ilk illrind
elm, thsil, shiyy, idman, turizm, traf mhitin mhafizsi problemlrinin
119
mnblrdn toplanlm materiallar.
Dvltiliyin brpas, Azrbaycan

XalqCmhuriyytinin
mhkmlndirilmsi, dvltiliyin
itirilmsi,Azrbaycan Respublikas
timsalnda dvltiliyin brpas.
Grkmli tarixi xsiyytlr, onlarin

dvltilik sahsind xidmtlri.
Kapitalizmin inkiaf,
Azrbaycan sivilizasiyas,
mdniyytin xarakterik hmiyytlri,
mdniyytin inkiaf perspektivlri.
5.1.2. Azrbaycan
sivilizasiyas v
mdniyytlrinin
xarakterik
hmiyytlrini
dnya sivilizasiyas
v mdniyytlrinin
xarakterik lamtlri
il mqayis edir.
5.1.3. Azrbaycan
xalqnn mdni
nailiyytlrin dair
aradrmalar aparr,
nticlrini tqdim
edir.
Azrbaycan dvltinin gndlik qays olmasn, sosial -iqtisadi sahd qazanlm

uurlarn milli mdniyytin inkiaf il laqlndirilmsini, milli zndrkin, milli
dyrlrin mhkmlndirlmsinin Azrbaycanlq ideologiyasnn
formaladrlmasnn mhm rti olmasn rh etmsi.
Uzun mddt mstmlk raitind yaayan lkmizd bir sra sahlrd, ilk
nvbd elm sahsind eriliyin zn daha kskin srtd biruz vermsini, dvlt
mstqilliyi brpa edildikdn sonra Respublikann mdni mnvi hyatnda mhm
dyiikliklri, mhariblrin, yz illr rzind yaradlm mdni-sosial obyektlrin
ermni iallar trfindn mhv edilmsini,postsovet Respublikalar il laqlrin
ziflmsinin thsil, elm, incsnt mnfi tsirini, lakin bunula bel Azrbaycan
mdniyytinin z mbarizliyini, mnvi qvvlrin, z kkn v mumbri
dyrlr daha mhkm ballnn sciyyvi chtlrini, bellikl Azrbaycan
sivilizasiyas v mdniyytinin xarekterik lamtlrini dnya sivilizasiys v
mdniyytinin xarakterik lamtlri il mqqayis etmsi.
nternetdn, ensklopediyalardan, mdniyyt tarixin dair yazlardan, sndlrdn,
drsliklrdn istifad etmkl Azrbaycan xalqnn XIX XX srd mdni inkiafna
dair aradrmalar aparr, nticlrini aadak problemlr zr tqdim etmsi:
1. Maarifin inkiaf.
2. Elmin inkiaf.
3. Mtbuatn inkiaf.
4. dbiyyatn inkiaf.
5. ncsntin inkiaf.
6. Milli mdni dirli.
7. Cnubi Azrbaycan mdniyyti
Azrbaycan sivilizasiyas v
mdniyytlrinin xarakterik lamtlri,
dnya sivilizasiyas v mdniyytin
xarakterik lamtlri,
onlarn qarlql tsirinin mqayissi.
Maarif, thsil, elm,

mtbuat.dbiyya,
incsnt, Azrbaycan mdni dirli.
X sinif
1.1.1. Mnblr
sasnda
Azrbaycann tarixi
kemiini v masir
1. Tarixi zaman
Qdim razisi, dili, siyasi qurumlar, mdniyyti olan Azrbaycan xalqnn inkiaf
etmsini v erkn orta srlrd daha geni razid formalamasn, Azrbaycanda
mskunlaan iran- dilli v qafqazdilli xalqlarn taleyinin tarixn Azrbaycan trklri il
bal olmasn, tarix boyu Azrbaycan dvltlrinin yksli v tnzzl dvr
120
Azrbaycann yerldiyi razi,

Azrbaycanda ilk insan cmiyytlrinin
yaranmas, Azrbaycan dvltiliyi,
Glstan v Trkmnay slh
dvrn mqayis
edir, tqdimatlar
hazrlayr.
1.1.2. Mnblr
sasnda
Azrbaycann
kemi v masir
dvrlrn dair
xronoloji cdvllr
hazrlayr.
1.2.1. Tarixi
hadisy aid
mnblrin
mllifinin
mvqeyini
myynldirir.
1.2.2. Yazl
mnblrin, yaxud
tarixi sndin aid
olduu dvr
myynldirir.
1.3.1. nsanlarn
hyat trzind
dyiikliklri
mnblr sasnda
tqdim edir.
2.1.1. Mxtlif
tarixi dvrlrd
keirmsini, Azrbaycann hmi qonularla slhsevr, dinc mnasibtlr saxlamasn, mqavillri.

lakin bzi qonularn frst ddkd razilrimizi ial etmlrini, nhayt Rusiya il
ran arasnda gedn mhariblr nticsind balanm Glstan v Trkmnay
mqavillri il Azrbaycan torpaqlarnn iki hissy paralanmasn v uzun mddt
z mstqilliyini itirmsini mqayis edir v tqdimatlar hazrlamas.
Mxtlif mnblrdn toplanm materiallar sasnda Azrbaycann kemii v masir Azrbaycann kemiin v masir
dvrn aid xronoloji cdvllr hazrlayraq onlar thlil etmsi.
dvrn aid xronoloji cdvllr hazrlayr.
Tarixi hadisy dair yazl mnbnin mllifinin mvqeyini myynldirmk n

onun tdqiqatlq bacarn, ba vern hadisy mnasibtini, xsiyytini aradrr,
hmin mnbni bu hadisy hsr edilmi digr uyun mnblrl, tarixi srlrl
tutudurur v mqayis edir,bellikl hmin hadisy obyektiv mnasibti yrnir v
yalnz bundan sonra son nticy glmsi.
Mnbnaslq,
tdqiqatlq, mvqe.
Yazl mnblrin, yaxud tarixi sndin aid olduu dvr myynldirmk n ilk
nvbd hmin mnbd, yaxud da tarixi sndd gstriln hadisnin n vaxt ba
verdiyini, onun mllifini v onu hazrlayan tiklatn mvcud olduu vaxt, ap
olunmu tarixi srlrd bel mlumatn olub-olmadn myynldirmsi.
.Yazl mnb, tarixi snd, dvri mtbuat
nternetdn, ensklopediyalardan, tarixi mnblrdn istifad etmkl XIX srin birinci

yarsndan - XX srin vvllrin qdr insanlarn hyat trzindki dyiiliklri aradrr
v mxtlif formalarda tqdim edilmsi.
Kapitalizmin yaranmas v inkiaf il

halinin sosial trkibind ba vern
dyiikliklr,imali Azrbaycanda
Rusiyann iqtisadi siyasti v onun
nticlri.
2.Tarixi mkan
Mxtlif tarixi dvrlrd Azrbaycann lverili geosiyasi mvqey malik olduunu ,
imalda Drbnddn balam, cnubda Zncan Qzvin Hmdan blglrin qdr
121
Azrbaycann geosiyasi mvqeyi,onda ba

vern dyiikliklr,
Azrbaycann
geosiyasi mvqeyini
dyrlndirir.
2.1.2. Mxtlif tarixi
dvrlrd
Azrbaycann
geosiyasi mvqeyin
dair qrafik v
dioqramlar trtib
edir.
atmas, rqd Xzr dnizindn balayaraq qrbd Boraln, Gy mahaln, rvan Azrbacann lverili tbii-corafi
v Urmiya glnn sahillrini hat edn lverili bir razid yerldiyini
mvqeyi.
dyrlndirmsi.
Mxtlif tarixi dvrlrd Azrbaycann geosiyasi mvqein, onlarda ba vermi
Azrbaycan dvltlri,onlarn hr birinin
dyiikliklr dair qrafik v dioqramlar trtib etmsi.
geosiyas mvqeyi, bu mvqeyin lknin
tsrrfat hyatna tsiri.
3. Dvlt
3.1.1. Dvltlrin
yaranmas v
inkiafnda mvafiq
dvrn
xsusiyytlrini
dyrlndirir.
Qdim tarix malik Azrbaycan xalqnn z dvltilik nnlrini qorumasn, inkiaf

etdirmsini v tkmilldirmsini, tariximizin myyn dvrlrind mxtlif sbblr
zndn mvqqti olaraq mstqilliyini itirmsini, torpaqlar baqa imperiyalarn
trkibin qatlm olsa da, rait yarandqda onu yenidn brpa etmsini, XIX srin 30cu illri- XX srin vvllrind imali Azrbaycann Rusiyann mstmlk rejimi
raitind yaamasn, imali Azrbaycanda tdbiq ediln komendant idar sulunun
ar mstmlk idar sistemi olmasn v mahiyytc hrbi-feodal sciyysi
damasn, Rusiyann Azrbaycanda bu idarilik sistemini yaratmaqla vvllrd
mvcud olmu dvltilik nnllrini lv etmyi, imperiyaya sdaqtli olan yerli
mmurlar hazrlama qarsna mqsd qoymasn, lakin komendant idar sulunun
mahiyytc zn dorultmamasn v hakim dairlrin onu lv etmy mcbur
olmasn, mumrusiya idariliyin keilmsini v bir mddt sonra, yni 1844-c ild
Qafqaz caniinliyinin yaradlmasn v ona mstsna drcd geni slahiyytlrin
verilmsini, yeni inzibati - razi blgsn keilmsini, ran dvlti trkibind Cnubi
Azrbaycann idar edilmsini, inzibati razisi quruluunun xsusiyytlrini thlil
etmsi.
122
.Komendant idariliyi, onun xarakterik

chtlri, caniinlik,
inzibati - razi blgs,
Cnubi Azrbaycanda
nzibati-razi quruluu -nun xsusiytlri.
3.1.2. Mxtlif
dvrlrd
dvltlraras
mnasibtlrd
Azrbaycann
mvqeyini rh edir.
Mxtlif dvrlrd Azrbaycann daim byk dvltlrin maraq dairsind olmasn,

birinci dnya mharibsi rfsi v dvrnd alman inhisarlarnn Bak neftin xsusi
maraq gstrmsini, almanlarn Osmanl dvltinin itirak il Qafqaz v Mrkzi
Asiyan nfuz dairsind saxlamaq niyytini, ngiltr v Osmanl dvltinin d bu
regionda xsusi maraqlarnn olmasn rh etmsi.
Almaniya, ngiltr v Osmanl dvltinin

Azrbaycanda maraqlar,Azrbaycann bu
mnasibtlrd mvqeyi.
3.1.3. Azrbaycann
sosial-iqtisadi
inkiafna dair qrafik
v dioqramlar trtib
edir.
XIX srin 30-50-ci illri-XX srin vvllrind Azrbaycann sosial-iqtisadi inkiafna

dair qrafik v diaqramlar trtib etmsi.
XIX srin 40-c illrinin islahatlar, XX

srin vvllrind aqrar
qanunlar,islahatlarn mtrqqi chtlri,
islahatlarn mhdud chtlri
4.1.1. Azrbaycann
grkmli tarixi
xsiyytlrini (I
Axsitan, Qara Yusif,
Uzun Hsn, ah I
smayl, ah I
Abbas, Nadir ah,
Cavad xan, Aa
Mhmmd ah
Qacar) dnyann
grkmli tarixi
xsiyytlri il
mqayis edir v
dyrlndirir.
4. xsiyyt
Azrbaycann grkmli tarixi xsiyytlrini (ranzu, Atropat, I Axsitan, msddin
Azrbaycann grkmli tarixi
Eldniz, Qara Yusif, Uzun Hsn, ah I smayl, ah I Thmasib, ah I Abbas, Nadir
xsiyytlri,
ah, Hac lbi, Ftli xan, Pnahli xan, Cavad xan, Aa Mhmmd ah Qacar) dvr dnyann grkmli tarixi xsiyytlri.
baxmndan dnyann grkmli tarixi xsiyytlri il (I Tutmos, Hammurapi, I Dara,
Mete Xaqan, sgndr, Solon, Yuli Sezar, Atilla, Mahmud Qznvi, Mhmmd
Peymbr, Xlodviq Byk Karl, Mlik ah, ingiz xan, Fateh II Mehmet, mir
Teymur, Oranl Vilhelm, Oliver Kromvel, I Pyotr, Corc Vainqton, III Slim, Franklin
Ruzvelt, Mustafa Kamal Atatrk, Konrad Adenauer, Turqut zal v b.) dvltiliyin
brpas, inkiaf v qorumas, siyasi, iqtisadi, sosial v mdni sahd hyata keirdiyi
tdbirlr baxmndan mqayis edrk dyrlndirmsi.
123
4.1.2.Grkmli tarixi
xsiyytlr
haqqnda toplad
materiallara sasn
referat v
tqdimatlar
hazrlayr.
nternetdn, ensklopediyalardan, tarixi srlrdn, ilkin sndlrdn toplad v thlil

etdiyi materiallara sasn grkmli tarixi xsiyytlr haqqnda plan sasnda referat v
ya tqdimatlar hazrlamas:
5. Mdniyyt
5.1.1. Mdniyytin Azrbaycan xalqnn qdim mdniyyti olan bir xalq kimi inkiaf etmsini v
inkiafn tarixi rait formalamasn, IX srin ortalarndan balayaraq Azrbaycanda mdniyytin
v sosial iqtisadi
trqqisinin ba vermsini, xilaftin srhdlri daxilind mdni oyanda, mslman
vziyyt baxmndan intibah adlanan mdniyytin yaranmasnda yaxndan itirak etmsini, kapitalizmin
dyrlndirir.
inkiaf nticsind mdniyytd hlledici dyiikliklr dvr balanmasn, yeni tipli
mktb v mdni maarif mssislrinin, milli mtbuatn v teatrn yaranmasn,
halinin qabaqcl ziyallarnn xalqn milli urunun oyanmasna ideya tsirini v s.
tarixi rait v sosial-iqtisidai vziyyt baxmndan dyrlndirmsi.
5.1.2. Azrbaycan
Azrbaycan mdniyytinin Trk islam mdniyytinin trkib hisssi olmasn
mdniyytini Trk
konkret faktlarla saslandrr, Azrbaycann dnya mdniyytin verdiyi thflri
slam
qiymtlndirmsi.
mdniyytinin
trkib hisssi kimi
qiymtlndirir.
5.1.3. Trk-slam
nternetdn, ensklopediyalardan, tarixi sndlrdn, dbi nmunlrdn, muzey
mdniyytinin
materiallarndan v drsliklrdn istifad etmkl Trk slam mdniyytinin trkib
trkib hisssi kimi
hisssi kimi Azrbaycan mdniyytinin (thsil, elm, incsnt, dbiyyat v s sahlr)
Azrbaycan
inkiafna dair aradrmalar aparr, nticlrin dair referat v tqdimatlar hazrlamas.
mdniyytinin
inkiafna dair
aradrmalar aparr,
referatlar v
tqdimatlar
124
msddin Eldniz, Uzun Hsn, ah I

smayl,Nadir ah.
Cavad xan.
Qdim dvr mdniyyti,

orta sr mdniyyti, Trk- islam
mdniyyti,
kapitalizm dvrnn mdniyyti.
Azrbaycan mdniyytinin Trkslammdniyytinin trkib

hisssiolmas,onun dnya mdniyytin
verdiyi thflr.
Azrbaycan mdniyytinin dnya
mdniyytinin
trkib hisssi olmas, elm v mdniyyt
sahsind grkmli nmayndlri v
onlarn thsil, elm, incsnt, dbiyyat
sahsind nailiyytlri.
hazrlayr.
XI sinif
1. Tarixi zaman
Standartlar
Mzmun
Aar szlr
1.1.1. Mnblr
sasnda
Azrbaycann tarixi
kemiini v masir
dvrlrini
dyrlndirir,
Azrbaycan tarixinin kemi v masir dvrnn mrkkb v ziddiyytli olmasn,

bu razid ilk dvltlrin yaranmasn, inkiaf etmsini v tnzzl uramasn,
burann hmi xarici dvltlrin maraq dairsind olmasn, rqin mslman v trk
dnyasnda ilk df yaradlan Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin xalqmzn tarixin
hquqi dvltiliyin v siyasi demokratiyann nnlrini bx etmsini, 1920-ci il 28
aprel ialndan sonra 70 ildn ox bir mddti hat edn dvrd Azrbaycann
slind Moskva trrfindn idar olunmasn, totalitar rejimin v bolevik
ideologiyasnn tsiri altnda yaamasna baxmayaraq, myyn iqtisadi v mdni
trrqqi yolu kemsini dyrlndirir. Azrbaycann nc Respulika - mstqil
Azrbaycan Respublikas dvrnn xalqmzn tarixind xsusi yer tutmasn, xalqn
ar il Heydr liyevin Azrbaycan rhbrliyin glmsi nticsind respublikada
hrc-mrcliy son qoyulmasn, dnmz sosial-siyasi sabitlik yaradlmasn, dinamik
iqtisadi v siyasi inkiaf prosesinin balanmasn, xarici siyastd uurlar
qazanlmasn, bu gn hmin siyastin Azrbaycan Respublikasnn prezidenti lham
liyev trfindn ardcllqla, dnmdn davam etdirilmsini ks etdirn tqdimatlar
hazrlamas.
Mnblr sasnda Azrbaycann tarixi kemii v masir dvrn aid siyasi, iqtisadi,
sosial, mdni mssllr dair mqayisli cdvllr hazrlamas.
Azrbaycanda mvcud olmu dvltlr,

onlarn siyasi quruluu, tarixi
xsiyytlr,mslman v rq dnyasnda
ilk df yaradlan demokratik dvlt v
onun tarixd yeri,
Azrbaycanda 3-c Respublika dvr,
onun yaradlmasnda Heydr liyevin
xidmtlri,lham liyevin rhbrliyi il
Azrbaycann regionda aparc dvlt
evrilmsi.
1.1.2. Mnblr
sasnda
Azrbaycann tarixi
kemii v masir
dvrn aid
mqayisli cdvllr
125
Siyasi, iqtisadi, sosial v mdni inkiafla

bal materiallan toplanmas v thlili.
hazrlayr.
1.2.1. Mnbdki eyni
tarixi hadis, proses v
tzahrlr bard
mxtlif baxlar
dyrlndirilir.
1.2.2. Tarixi hadis,

proses v tzahrlrin
yrnilmsi n
mvafiq mnblri
seir.
1.3.1. Azrbaycan
xalqnn
formalamasnn
xsusiyytlrini tarixi
dvrl laqlndirir.
2.1.1. Azrbaycann
geosiyasi mvqeyini
dyrlndirir.
Mnbdki eyni tarixi hadis, proses v tzahrlr bard mxtlif baxlarlar

mlliflrin milli dvltilik maraqlar, xsi mvqeyi, tdqiqatlq bacarqlarnn
sviyysi baxmndan dyrlndirilir. Bel ki, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytin
qurulmas, inkiaf, squtu, totalitar bolevik rejiminin qurulmas b s. msllr hsr
olunmu problemlrl bal sovet tarixilrinin srlrindki baxlar masir
Azrbaycan tarixilrinin hmin probleml bal srlrindki v masirlrinin
xatirlrindki baxlarla mqayis edrk yaranm frqlr dair mlahizlrini
bildirir v onlar dyrlndirmsi.
Dvr aid maddi v yazl mnblrdn (Azrbaycan tarixilrinin srlri, qeydlri,
hakimiyyt orqanlarnn qrar v srncamlar, ktlvi informasiya materiallar,
internet resurslar) lazm olan tarixi hadis, proses v tzahrlrin yrnilmsi n
mvafiq olanlar seir v izah etmsi.
Mnb, dvltilik maraqlar, xsi

mvqe. totalitar rejim.
Hr bir xalqn formalamas zruri olan rtlr yarandqda mmkn olur, hmin vacib
rtlrin dil birliyi, razi btvly, mdniyyt vahidliyi, mhlli iqtisadi laqlr
mumilliyi olmasn, tarixi siyasi hadislrin gediindn asl olaraq bu rtlrin
inkiafnn lngimsini v ya srtlnmsini aqlayaraq Azrbaycann qdim
zamanlardan geni razilri hat etmsini, trk v qeyri trk etnoslarnn qaynaybqarmasn, onlar birldirn mumi chtlrin, eyni ideologiyann tsiri altnda
olmasn, tabe olduu imperatorluq v yadelli hcumlarna qar birg mbariz
aparmalarn Azrbaycan xalqnn tkkli prosesini surtlndirn sas chtlrl
laqliliyini saslandrmas.
2. Tarixi mkan
lkmizin lverili geosiyasi mvqeyinin hmiyytini , onun tbbi ehtiyyatlarndan
relyef, iqlim, torpaq, su, faydal qazntlar, mk ehtiyatlar, mvcud maddi v sosial
infrastrukturlarndan vtnimizin glcyi namin daha yax istifad etmk haqqnda
mlahizlrini sylyirk dyrlndirmsi.
Xalqn formalamas n zruri olan

rtlr.onun xsusiyytlri.
126
lkin sndlr,
ktlvi informasiya vasitlri,internet
resurslar,Azrbaycan tarixilrinin hmin
dvr aid srlri.
Geosiyasi mvqe,
tbii ehtiyyatlar,
infrastruktur.
2.1.2. Azrbaycann
geosiyasi mvqeyini
nmayi etdirn
nternetdn, ensiklopediyalardan, tarix v corafiyaya aid ltlrdn istifad etmkl

Azrbaycann geosiyasi mvqeyini, fiziki corafi raitini, tbii ehtiyatlarn,
mcvud maddi v sosial infrastrukturlarn thlil edrk tqdimatlar hazrlamas.
Azrbaycann geosiyasi mvqeyi,

fiziki-corafi raiti.
3. Dvlt
3.1.1.Mxtlif
dvrlrd
Azrbaycanda
yaranm dvltlrin
dvltilik nnlrinin
v svilizasiyalarn
inkiafnda rolunu
dyrlndirir.
3.1.2.Qlobal
problemlrin hllind
Azrbaycann
mvqeyini v apard
siyastini
dyrlndirir.
3.1.3. Mnblr
sasnda
Azrbaycann
dvltilik tarixin
dair aradrmalar
aparr, proqnozlar
verir.
4.1.1. Tarixi hadis v

proseslrin gediind
xsiyytlrin
Azrbaycan xalqnn z dvltilik nnlrini v sivilizasiyalar tarix boyu

qorumasn, inkiaf etdirmsi v tkmilldirmsini, tariximizin mxtlif dvrlrind
myyn sbblr zndn mvqqti olaraq mstqilliyini itirmsini, torpaqlar
baqa imperiyalarn trkibind olsa da, xalqn z dvltilik nnlrini
unutmamasn, rait yarandqda onu yenidn brpa etmsi, XX srin vvllrind v
sonlarnda yaranm tarixi raitdn istifad edrk znn dvlt mstqilliyini brpa
etmsini, dnyvi, demokratik dyrlr urunda mbarizd nailiyytlr qazanmasn
dyrlndirmsi.
Ekoloji tarazln pozulmas, isizlik, korrupsiya, terrorizm, mharib thlksi, dini
mnasibtlrd ayrsekilik v s. problemlrin hllind Azrbaycann mvqeyinin v
apard siyastin hmi dzgn v daltli olmasn dyrlndirmsi.
Dvltilik nnlri, sivilizasiyalar, XX

srin vvllrind v sonunda
dvltiliymizin brpas, dnyvi
demokratik dyrlr.
nternetdn, ensiklopediyalardan, tarixi sndlrdn ld etdiyi materiallarn tdqiqi

nticsind Azrbaycann dvltilik tarixin dair aradrmalar aparmaqla lkmizd
qdim dvrdn bu gn kimi mvcud olmu dvltilik tarixini xarakteriz edir v
msbt proqnozlar verir. z fikirlrini son illrd Azrbaycan Respublikasnn ld
etdiyi nailiyytlrl saslandrr v onu qonu dvltlrl mqayis etdirmsi.
Dvltilik tarixi, dvltiliktariximizin

kediyi yol, Azrbaycan Respublikasnn
dvlt quruculuu sahsind faliyyti
4. xsiyyt
rqin mslman v trk dnyasnda ilk df yaradlan Azrbaycan Xalq
Cmhuriyytinin faliyytind Mmmd min Rsulzadnin, Ftli xan Xoyskinin v
b., SSR-nin trkibind totolitar rejm v bolevik ideologiyasnn tsiri altnda
127
Qlobal problemlr,
ekoloji tarazln
pozulmas,korrupsiyamharib, dini
ayrsekilik.
. xsiyyt veriln tlblr, frd v

xsiyyt, cmiyyt v xsiyyt,
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti,
(Mmmd min
Rsulzad, Ftli xan
Xoyski, eyx
Mhmmd Xiyabani,
Nriman Nrimanov,
blfz Eliby,
Heydr liyev, lham
liyev) rolunu v
faliyytini
dyrlndirir.
4.1.2. Grkmli tarixi
sxiyytlr haqqnda
layihlr hazrlayr.
5.1.1.Dnya
mdniyytinin
inkiafnda
Azrbaycan
mdniyytinin rolunu
dyrlndirir.
5.1.2. Azrbaycann
milli nnvi
dyrlrini
Azrbaycan xalqnn
dnya mdniyytin
thfsi kimi
dyrlndirir.
5.1.3. Azrbaycan
mdniyytinin dnya
yaranmasna baxmayaraq, Azrbaycan SSR-nin myyn iqtisadi v mdni trqqi

yolunu kemsind Nriman Nrminovun, Cnubi Azrbaycanda milli dvltiliyin
brpasnda eyx Mhmmd Xiyabaninin, Azrbaycan Xalq hrkatnda blfz
Elibyin, Respublikada tyan edn hrc mrcliy son qoyulmasnda, milli
dvltiliyimizin brpas v inkiafnda, dnmz sosial siyasi sabitliyin brqrar
edilmsind, dinamik iqtisadi v siyasi inkiaf prosesinin balanlmasnda, xarici
siyastd uurlar ld edilmsind Heydr liyevin,. lknin Beynlxalq nfuzunun
yksldilmsind, onun imali Qafqazda aparc dvlt evrilmsind, hrbi
qdrtinin artrlmasnda lham liyevin faliyytini dyrlndirmsi.
Azrbaycan Respublikas, Cnubi

Azrbaycanda milli hkumt.
Azrbaycann grkmli tarixi xsiyytlrinin dvltiliyin mhkmlndirilmsi v

inkiaf, sosial-iqtisadi v siyasi inkiaf, mdafi qdrtinin artrlmas vs.
msllrl bal faliyytlrin aid layihlr hazrlamas.
Dvlticiliyin
mhkmlndirilmsi
v inkiaf,mdafi qabiliyytinin
artrlmas.
5. Mdniyyt
Dnya mdniyytinin inkiafnda N.Tusi, Y.Mmmdliyev, L.Landau, Q.Qarayev,
Ltfizad, .Hacbyli v baqalarnn timsalnda Azrbaycan mdniyytinin rolunu
dyrlndirmsi.
Yeni kflr, onlarn

yaylmas,mdniyyt sahsind ld
ediln nticlrin qorunmas.
Sovet rejimi raitind proletar mdniyyti ad altnda Azrbaycan xalqnn milli

mnvi dyrlrin, xalq musiqisin, musiqi altlrin, rb lifbas il yazlm nadir
srlr qar hcumlarda Azrbaycan xalqnn zndrkin, z milli mnvi
dyrlrin olan mhbbt hissini ldrmyin mmkn olmadn v onlarn xalqn
dnya mdniyytin thf kimi qorunub- saxlanlmasn dyrlndirmsi.
Xalqn milli mnvi dyrlri,sovet

rejminin onlara mnfi mnasibti,hmin
dyrlrinAzrbaycan xalqnn dnya
mdniyytin tfhsi kimi qorunub
saxlanlmas.
nternetdn, ensiklopediyalardan, ilkin sndlrdn, drsliklrdn toplad materiallar

sasnda Azrbaycan mdniyytinin elm, thsil, incsnt, milli mnvi dyrlr
Mdniyytl bal aradrmalar,tdqiqatlar aparmaq,
128
mdniyytin verdiyi
thflrl bal
aradrmalar aparr,
nticlrini tqdim
edir.
sahsind dnya mdniyytin verdiyi thflrl bal aradrmalar aparr,

nticlrini thlil edib mumildirirrk tqdim etmsi.
129
mumildirmlr etmk.
Resurslar
Xritlr:
1. Dnyann siyas xritsi.
2. Azrbaycan Respublikasnn siyas xritsi.
3. Dnyann inzibati xritsi.
4. Azrbaycan Respublikasnn inzibati xritsi.
5. Azrbaycann qayast tsvirlri.
6. Da dvri abidlri (1,5 milyon il bundan vvl -e.. IV minilliy qdr).
7. Tunc v dmir dvr abidlri (e..IV minilliyin ikinci yars- e. VIII sr
qdr).
8. Azrbaycan razisind ilk tayfa birliklri, erkn dvlt qurumlar.
9. Azrbaycanda skit (Sak) padahlg (e. VII sr-e..590-c il).
10. Manna dvlti (e..IX sr- e..590-c il ).
11. Azrbaycan torpaqlar Midiya dvlti trkibind (e..IX sr- e..590ci il).
12. Atropatena v Albaniya ilk orta srlrd.
13. Azrbaycan torpaqlar hmnilr dvltinin trkibind (e..550-e.. 330-cu
illr).
14. Albaniya-Girdiman dvlti (VI-VIII srlr).
15. Azrbaycan rb xilafti dvrnd (VIII srin ortalar-IX srin birinci
yarsnda).
16. irvanahlar,ddadilr v Rvvadilr dvlti.
17. Sacilr dvlti (879-941-ci illr).
18. Salarilr dovlti (941-981-ci illr).
19. Azrbaycan Byk Slcuq imperatorlugu dvrnd.
20. Azrbaycan Eldnizlr dvlti (1136-1225-ci illrd).
21. Azrbaycan Monqol imperatorlugu dvrnd.
22. Azrbaycan Hlak imperatorlugu dvrnd (1258-1357-ci illr).
23. mir Teymurun v Toxtam xannAzrbaycana yrlri (XIV srin 80-c
illri-XV srin vvllri).
24. Qaraqoyunlu dvlti (1410-1468-ci illr).
25. Agqoyunlu dvlti (1468-1503-c illr).
26. Sfvilr dvlti (1501-1555-ci illr).
27. Sfvilr dvlti (1555-XVII-ci srin birinci yars ).
28. Azrbaycann tarixi abidlri.
29. Azrbaycan XVII srd.
30. Azbaycan XVIII srin birinci yarsnda.
31. Azrbaycan xanlqlar.
32. Azrbaycan XVIII srin sonu XIX srin vllrind.
33. XIXsrd Azrbaycanda mstmlkcilik leyhin syanlar.
34. XIXsrin ikinci yars-XX srin vvllrind Azrbaycann inzibati razi
blgs.
131
35. imali Azrbaycan Rusiya imperiysnn trkibind (XIX srin 20-ci illrinin
sonu -1917-ci il).
36. Azrbaycan Detmokratik Respublikas (1918-1920-ci illr).
37. Azrbaycan Byk Vtn mharibsi illrind.
38. Gnc syan (xrit-sxem).
39. Azrbaycan tarixi zr atlaslar (V-XI siniflr).
40. Azrbaycan tarixi zr kontur xritlr.
Azrbaycan tarixi zr audiovizual tdris vasitlri
1. Azrbaycan tarixi . Qdim dvr-I disk.
2. Azrbaycan tarixi. Orta srlr dvr I-II disk.
3. Azrbaycan tarixi . Yeni dvr - I-III disk.
4. Azrbaycan tarixi . n yeni dvr - I-IV disk.
Cdvllr, sxemlr, diaqramlar, plakatlar.
1. Azrbaycan n qdim zamanlardan dvltqdrki dvrd: arxeoloji dvrlr,
abidlr, hadislr.
2. Azrbaycanda tunc v dmir dvr:abidlr, tsrrfat, sosial-siyas hyat.
3. Azrbaycan v ona qonu olan vilaytlrin halisinin etnik trkibi (e..III-II
minillik).
4. Albaniya halisinin etnik trkibi.
5. Atropatena halisinin etnik trkibi
6. Azrbaycanda mstqil feodal dvltlri.
7. III-XII srlrd Azrbacanda torpaq mlkiyyti formalar.
8. ran-Bizans mhariblri.
9 .XII XVI srlrd Azrbaycanda torpaq mlkiyyti formalar.
10. XV-XVI srlrd Azrbaycanda vergilr.
11. Sfvilrin dvlt quruluu.
12. Sfvi-Osmanl mhariblri.
13. Azrbaycan xanlqlar.
14. Azrbaycan sultanlqlar.
15. Qaraba mlikliklri.
16. Xanlqlarn idaretm sistemi.
17. Azrbaycan deputatlar Rusiya Dvlt Dumasnda(1906-1917-ci illr).
18. Cnubi Azrbaycann ran dvlti trkibind inzibati-razi blgs (XIX
srin sonu- XX srin vllrind).
19. XIX srin 60-70-ci illrind imali Azrbaycan torpaqlarnn Rusiya
imperiyas trkibind inzibati blgsnd ba vermi dyiiklliklr.
20.1840-c il 10 aprel tarixli qanuna mvafiq olaraq imali Azrbaycann Rusiya
imperiyas trkibind inzibati blgs.
21. imali Azrbaycanda faliyyt gstrn balca partiya v tkilatlar(XIX
srin sonlar-1917-ci ilin ortalarnadk).
132
22. imali Azrbaycan torpaqlarnn Rusiya imperiyas trkibind inzibati

blgs (XIX srin vllri-1830-cu illr).
23. imali Azrbaycan torpaqlarnn Rusiya imperiyas trkibind inzibati
blgs(1846-c il 14 dekabr frman ).
24. Azrbaycan Xalq Cumhuriyytinin beynlxalq laqlr.
25. Azrbaycan Respubllikasnn islahat proqram.
26. Azrbaycan Respublikasnn neft kontraktlar.
27 . Cnubi Azrbaycanda Milli hkumtin (1920-ci il) islahatlar proqram.
28 .srin mqavilsinin imzalanmas.
29. Zorak kollektivlmsinin iqtisadi-sosial nticlri.
30. kinci Dnya Mharibsi illrind Azrbaycan SSR-d neft hasilat.
PORTRETLR:
1. Dd Qorqud
2. Cavanir
3. Babk
4. msddin Eldniz
5.cmi Naxvani
6.Nizami Gncvi
7. Nsirddin Tusi
8.madddin Nsimi
9. brahim Drbndi
10. Qara Yusif
11. Sara Xatn
12. Uzun Hsn
13. ah smayl
14. brahim Xlilullah
15. Mhmmd Fzuli
16. Nadir ah
17. Hac lbi
18. Qubal Ftli xan
19. Cavad xan
20. Abbasqulu aa Bakxanov
21. Mirz Kazmby
22. Mirz Ftli Axundzad
23. Hac Zeynalabdin Tayev
24. Aa Mhmmd ah Qacar
25. Qaaq Nbi
26. Clil Mmmdquluzad
27. Hsn by Zrdabi
28. Smd by Mehmandarov
29. Mirz lkbr Sabir
133
30. liaa xlinski

31. Nriman Nrimanov
32. Ftli xan Xoyski
33. eyx Mhmmd Xiyabani
34. Nsib by Yusifbyli
35. nvr Paa
36.Hseyn Cavid
37. Hseynxan Naxvanski
38. Mmmd min Rsulzad
39. zeyir Hacbyli
40. Mustafa Topubaov
41. Sttarxan
42.Yusif Mmmdliyev
43. Mhmmdhseyn hriyar
44. Qara Qarayev
45. Mehdi Hseynzad
46. Fikrt mirov
47. Mslm Moqomayev
48. Hzi Aslanov
Bdii filmlr:
Arxadan vurulan zrb, Axrnc arm, Babk, Bakllar, Bizim
eradan milyon il vvl, Dd Qorqud, Nizami , Nsimi. Ftli xan,
Sbuhi, Shr, nsan mskn salr, ldrmlar
snmr, stintaq,
Kndlilr, Qacaq Nbi, Yenilmz batalyon, Uzun mrn akkordlar,
Uzaq sahillrd, Qara dalar, Byk dayaq, Sevinc buxtas, Yeddi oul
istrm, Ttk ssi, Onun byk ryi, Fryad, rikli rk v b.
134
Tezaurus
Aqrar cevrili-knd tsrrfatnda muzdlu myin ktlvi kild ttbiqi
nticsind kapitalist mnasibtlrinin brqrar olmas.
Alternativ-iki imkandan birini semk zrurti.
Antik mdniyyt- qdim yunanlarn v romallarn mdniyyti.
Arxeologiya- insanlarn hyatn maddi mnblr sasnda yrnn elm.
Avtoritarizm- hakimiyyt, nfuz, siyasi hkmranln antidemokratik
sistemi.
Azrbaycan tarixi fnni zr alt
standartllar- sas standartda ifad
olunmu fikrin myyn hisssidir.

Azrbaycan tarixi fnni zr drslik- dvlt thsil standartlar sasnda
hazrlanm kurikulumlara uyun olan, agirdlrd mstqil tdqiqatlq v
yaradclq
vrdilrinin
alanmasna,
demokratik
dnyagrnn
formalamasna imkan yaradan, onlar dnmy svq edn, mntiqi tfkkr

inkiaf etdirn, ttbiqi xarakter dayan, inteqrativ xsusiyyt malik sas drs
vsaitidir.
Azrbaycan tarixi fnni zr inteqrasiya -myyn thsil sistemi
rcivsind agirdlrin tfkkrnd dnyann btv v blnmz olmasn
formaladrmaq, onlar inkiaf v zninkiafa istiqamtlndirmk mqsdil
tlimin btn mzmun komponentlri arasnda struktur laqlri qurma v onlar
sistemldirmyi tlb edn didaktik prinsipdir. Dnyann thsil tcrbsind onun
aquli v fqi olmaqla iki nvndn istifad edilir.
Azrbaycan tarixi fnni zr resurslar- mzmun standartlarnda istifad
olunan tlim vasitlridir.
Azrbaycan
tarixi
fnni
zr
tlimin
mzmunu-
xsiyytin
formalamasna ynlmi bacarqlar klind ifad ediln tlim nticlrinin (tlim

standartlarnn) mcmusudur.
Azrbaycan tarixi fnninin tlimi nticlri- myyn bir mrhld
mnimsnilmsi nzrd tutulan v vvlcdn myynldirilmi tlim
135
nailiyytlrinin konkret bir sviyysidir.

Azrbaycan tarixi fnninin mzmun xttlri- fnn zr mumi tlim
nticlrinin reallamasn tmin etmk n myyn olunan mzmunun zruri
hisssidir.
Azrbaycan tarixi fnni zr mzmun standart- dvltin thsil alanlarn
bilik v bacarq sviyysin qoyulmu dvlt tlbidir.
Azrbaycan tarixi fnni zr qiymtlndirm standartlarl- thsil
alanlarn nailiyyt sviyysin qoyulan dvlt tlbidir.
Azrbaycan tarixi fnni zr tlim strategiyas- thsil prosesind istifad
olunan forma, metod, sul v vasitlrin mcmusudur.
Azrbaycan tarixi fnninin thsil proqram (kurikulum) -thsilin hr bir
pillsi zr tlim nticlri v mzmun standartlarn, tdris fnlrini,hftlik drs
v drsdnknar mgl saatlarnn miqdarn, pedaqoji prosesin tkili, tlim
nticlrinin qiymtlndirilmsi v monitorinqinin aparlmas sstemini znd ks
etdirn dlvt sndidir.
Azrbaycan tarixi fnninin tdris vahidlri- drslikdki mvzularn
tematik qrupudur.
balad mqavillrin lknin ali mclisi trfindn tsdiq edilmsi.
Deklarativ-
mlumat
xarakterli
biliklrdir,
bunlarn
srasna
anlaylar,triflr,faktlar daxildi
Demoqrafiya -halinin yerldirilmsini, yerini dyimsini, sosial-iqtisadi
vziyytini tdqiq edn elm sahsi.
Deportasiya azlqda qalan halinin zorla, ktlvi surtd dvlt
sviyysind z doma yurdlarndan krlmsi.
Dyrlr- xsiyyti rtlndirn keyfiyytlr.
Didaktika- pedqqoqikann thsil,tlim v trbiynin nzri chtdn
hazrlanan hisssidir. Didaktika tdqiqatnn mvzusu tlim prosesinin mqsdi,
mzmunu, qanunauyunluu v prinsiplridir.
Ehkamlq- yeniliyi nzr almayan, dyimz, donuq mddalardan
istifad edn tfkkr metodu.
136
Ekstremizim- siyastd ifrat grlr v tdbirlr olan meyl.

Era- tarixin myyn bir balanc an v ya nqtsi.
sas qiymtlndirm nvlri- diaqnostik ,formativ, summativ.
Fnnin
tdrisind
agirdynmllk-
agird
pedoqoji
prosesin
mrkzind dayanr. Btn tdris v tlim ii agirdlrin maraq v tlabtlarnn

dnilmsin, onlarn istedad v qabiliytlrinin,potensial imkanlarnn inkiafna
ynldilr.
Fnninin tdrisi prosesind faliyytin stimulladrlmas- pedoqoji
prosesin smrli qurulmas, agirdlrin tlim maragnn artrlmas n onlarn
faliyytindki btn irlilyilr qeyd olunur v dyndirilir, ntic etibaril
agirdlrin daha uurlu tlim nticlrin istiqamtlndirilmsi tmin olunur.
Fnninin tdrisind inkiafynmllk- agirdlrin qli fallg izlnilir,
nailiyytlri thlil edilir, bilik, bacarq v vrdilrinin inkiaf sviyysi
tnzimlnir
Hadis- bu v ya digr xalqlarn, lklrin tarixind ba vermi, tkrar
olunmayan faktlardr.
Hicri era -balanc Mhmmd peymbrin Mkkdn Mdiny hicrt
etdiyi ildn balanr. Bu hadis xristian erasnn 622-ci ilind ba vermidir.
Xristian era- xristian dininin banisi sa peymbrin anadan olduu gndn
hesablanr. Bu era mslman alnind milad (ynianadan olma)adlanr.
Xronologiya- tarixd ba vermi hadislri ardcllqla yrnn elm.
mtiyaz- hquqi stnlk
nhisar- faliyytin hr hans bir sahsind mstsna vziyyt, dvltin,
tkilatlarn, firmalarn v s. mstsna hququ.
nnovasiya- mxtlif tbbslr, elmi tdqiqat sasnda formalaan
mtrqqi xarekterli yeniliklr.
Kommunikasiya mlumatn bir xs v ya qrup trfindn digrin
trlmsi.
Kontekstual- problemin hll edilmsi yolu il ld olunan yeni biliklrdir.
Mhsuldar qvvlr- mk altlri, torpaq, yeralt srvtlr, insanlar v s.
137
Millt- myyn psixologiya v ura malik olan insanlarin tarixn yaranm

sosial-iqtisadi v mnvi birliyi.
Milli kurikulum- lk miqyasnda thsilin hr bir pillsindki faliyytlrin
hyata keirilmsin imkan yaradan v onlar istiqamtlndirn konseptual
snddir.
Pedaqoji innovasiyalar- thsil mssislrind, pedaqoji nzriyylrd,
mllim v agirdlrin faliyytlrind, tlim-trbiynin mzmununda, forma, sul
v vasitlrind, idaretmd, mqsd v nticlrd, mumn, pedaqoji sistemd
ba vern yeniliklrdir. Onlar myyn dvr rzind sabit qalaraq nnvi qaydada
davam etdirilir, hmin dvrn sciyyvi pedaqoji hadissin cevrilir.
Thsild
qiymtlndirm
sistemi-
beynlxalq,
milli
mktb
sviyylrind aparlan qiymtlndirmni hat edir. Orada zruri mzmunun

(qiymtlndirm standartlarnn), vasitlrin (test, sual v s.), formalarn, sullarn
myynldirlmsi v onlarn realladrlmasna aid prosedurlar znd
birldirir.
Fal (interaktiv) tlim- agirdlrin idrak fallna saslanr, thsil
prosesinin digr itiraklar il mkdalq raitinin yaradlmasn tlb edir.
Idrak
faliyyti-
idrak
prosesind
hyata
keiriln
faliyytdir.
Psixoloqlarn fikrinc, idrak faliyytind bilmk, anlamaq, ttbiq etmk, sintez

etmk v dyrlndirmk sas mrhllr hesab olunur. Masir thsil
konsepsiyasna gr, agirdin tlim faliyytinin psixopedaqoji sasn mhz hmin
parametrlr tkil edir. Ona gr d hafiz mktbindn frqli olaraq tfkkr
mktbind tlim stanadartlar hazrlanarkn onlar sas gtrlr.
Mstmlk iqtisadiyyat -istehsal prosesini axra qdr davam etdirmk
imkanndan mhrum edilmi lk.
Natural tsrrufat -yaay n lazm olan mhsulun v hazr eylrin
sat cn deyil, xsi tlbat dmk n hazrland tsrrfat.
Neft maqnatlar- neftin xarlmas, emal v satn z llrind saxlayan
nhng neft irktlrinin sahiblri.
Numizimatika- qdim sikk v pullarn tdqiqi il mul olan elm.
138
Paleoqrafiya -dvrmz qdr glib atm qdim yazlar yrnn elm.

Pedoqoji prosesin tamlg- pedaqoji prosesd tlimin mqsdlri kompleks
kild (inkiafetdirici, yrdici, trbiyedici) hyata kecirilir, real nticlrl
yekunlaan mllim v agird faliyytini hat edir.
Prosedural- faliyytin icrasna dair prosudur qaydalar hat edn
biliklrdir.
Proses- hadislrin ardcl mrhllrl davam etmsi.
Ratifikasiya dvlt
basnn digr dvltlrl, yaxud beynlxalq
tkilatlarla
Referendum- dvlt hyatnn n mhm msllrin dair keciriln ry
sorusu.
Sinxronluq- qarlql mnasibtlrd olan v bir-biril laqli tarixlr
sistemi..
Sivilizasiya- bu v ya dir lklr v xalqlar qrupuna xas olan maddi,
mnvi v sosial hyatn myyn inkiaf mrhlsi.
Suverenlik -lknin daxili hyatnn btn msllrinin hllind v dir
dvltlrl mnasibtlrd hakimiyytin srbstliyi, dvltin istiqlaliyyti v
mstqilliyi.
agird naliyytlri-bilik v bacarqlar sasnda qazanlan dyrlrdir.
Tdrisd dstklyici mhitin yaradlmas- pedaqoji prosesin mnasib
maddi-texniki baza sasnda v saglam mnvi-psixoloji mhitd tkil edilmsi
keyfiyytin v smrliliyin yksldilmsi cn lverili v thlksiz tlim raiti
yaradlr.
Tlimd brabr imkanlarn yaradlmas - btn agirdlr eyni tlim
raiti yaradlr v pedogoji proses onlarin potensial inkanlar nzr alnmaqla
tnzimlnr.
Tzahr- tarixd ba vern bzi faktlarn mxtlif xalqlarn, lklrin
tarixind tkrarlanmas.
Totalitarizm- Dvltin cmiyyt zrind tam nzarti.
139
Unitar
dvlt
-dvlt
quruluu
formas:burada
dvltin
razisi
fedarasiyadan frqli olaraq, fedarativ vahidlr deyil, inzibati razi vahidlrin

blnr.Unitar dvltd vahid dvlt konstitusiyas, vahid dvlt hakimiyyti
orqanlar sistemi, mumi hquq sistemi qvvddir.
Vasiti ticart- tacirlrin bir lkdn aldqlar mallar baqa bir lkd,
digr bir lknin tacirlrin satmalar.
140
stifad olunmu dbiyyat
Azrbaycan dilind.
1. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas. Bak, 2003.
2. Abbasov nvr. Yeni kurikulumlarn sciyyvi xsusiyytlri. Kurikulum
jurnal, 2008, -1
3. Abbasov nvr. Kurikulum islahatnn sas istiqamtlri. Azrbaycan
mktbi jurnal, 2011,.4.
4. Azrbaycan Respublikasnn mumi thsil sistemind Qiymtlndirm
konsepsiyas . Azrbaycan mllimi qzeti, 6 fevral, 2009-cu il.
5. Azrbaycan thsili XXI srin astanasnda.Bak,1998.
6. Aayev Sabir.Tarixin tdrisind interaktiv tlim
metodunun ttbiqi
tcrbsindn.Bak,2009.
7. lizad bdl.Yeni pedoqoji tfkkr.Bak, 2001
8. hmdov Aydn. mumi thsil sistemind kurikulum islahat: real nticlr
doru. Kurikulum jurnal, 2008, 1.
9. Azrbaycan Respublikasnn Thsil Sahsind slahat Proqram, Bak, 2000.
10.hmdova Mehriban. liyev Mcid.Qasml Musa v b.Mllim hazrlnn
v orta thsilin perspektuivlri.(Qrb thsil sisteminin tcrbsi sasnda).
Bak,2005.
11. Hseynov Ramiz, Mehdiyeva Nzakt. Mktbd tarixin tdrisinin
perspektivlri. Tarix, insan v cmiyyt jurnal, Bak, 2006, 1-(2).
12. Hseynov Ramiz. Azrbaycan tarixi tdrisinin bzi msllrin dair.
Azrbaycan mktbi jurnal, 2010, 1.
13. Hseynov Ramiz, Mehdiyeva Nzakt. Tarix fnnindn agirdlrin bilik v
bacarqlarnn yoxlanlmas v qiymtlndirilmsi prinsiplri v metodlar.
Tarix, insan v cmiyyt elmi metodik jurnal, Bak, 2009, 1-2.
141
14. Cbraylov . ntiqam. Azrbycan tarixi fnni zr thsil standartlarnn

hazrlanmas msllri.Thsilin aktual problemlri. Bak,2007
15. Krimov Firngiz, hmdova Meriban, Varrella Gri v b. nteqrativ
kurikulum: mahiyyt v nmunlr, Bak, 2006.
16. Kurikulum islahat: tdqiqatlar, nticlr, Bak,2011.
17. Qndilov Rafiq,Tayeva Sevda, Qocayev msi v b. Hyati bacarqlara
saslanan thsil. Mllimlr n tdris vsaiti (X-XI siniflr). Bak-2006
18. Qocayev kbr, Qocayeva hla, liyeva Sevda. Tarixi anlay v
terminlrin izahl lti.Bak,2002.
19. Qocayev kbr. Tarixi xsiyytlr. Bak, 2008.
20. Mrdanov Misir. Azrbaycan thsili inkiaf yollarnda (Mllimlrin XIII
qurultayna hesabat mruzsi), 2008.
21. Mrdanov Misir, F.ahbazl. Azrbaycann thsil siyasti (1998-2005) I,
II kitab. Bak, Thsil, 2005.
22. Mrdanov Misir. Azrbaycan thsili dnn, bu gn, sabah Bak, Thsil,
2006.
23. Mrdanov Misir, Aamalyev Rhim, Mehrabov Abdulla.Thsil sistemind
monitorinq v qiymtlndirm. Bak,2003.
24.
Mehrabov
Abdulla.
yrdn
yrnn
mnasibtlrinin
tnzimlnmsind interaktiv metodlarn (yanamalarn) rolu. Azrbaycan

Respublikas Thsil Problemlri nstitutu, Elmi srlr, Bak, 2008 -4.
25. Mahmudov Yaqub. Azrbaycan tarixind Heydr liyev xsiyyti. Bak,
2002.
26. MlikovRauf, Ncfli Tofiq. Tarixin interaktiv tlimi. Bak, 2002
27. MlikovRauf, brahimov Nizami. Mktblinin tarix lti. Bak, 2004.
28. Mllimlr n tdris vsaiti. (X-XI siniflr). Bak, 2006.
29 Orta mumthsil mktblrinin V-XI siniflri n tarix proqramlar v
metodik vsait. Bak, 1997.
30. Rstmov zzt. Glcy istiqamtlnmi byk siyast. Gnc istedad
jurnal, 2009, 1-2.
142
31.Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn qanunu. Bak, 2009

32. Tayeva Sevda. v b. Hyati bacarqlara saslanan thsil. Mllimlr n
tdris vsaiti. (V-IX siniflr). Bak, 2006.
33. Tarixin tdrisind masir sullar (rhlr, tvsiyylr, nmunlr). Bak,
2000
34. mumi thsil pillsinin dvlt standartlar v proqramlar (Kurikulum).
Kurikulum jurnal, 2010-cu il. Umumi thsilin fnn standartlar (I-XI
siniflr). Bak-2012.
35. mumthsil mktblrinin V-XI siniflri n Azrbaycan tarixi drsliklri.
Bak, 2005-2012.
36. mumthsil mktblrinin V-XI siniflri n tarix proqramlar. Bak,
2005-2012.
38. Veysova Zlfiyn. Fal tlim metodlar. Bak, 2007.
39. mumthsil mktblrinin I-IV siniflri n fnn kurikulumlar. Bak,
Thsil, 2008, 480 sh.
40. Kurikulumlarn hazrlanmas v ttbiqi msllri. Bak, Kvsr,
2008, 224 sh.
41. btidai siniflr
n yeni fnn kurikulumlarna
dair
gndlik
planladrma nmunlri. Bak, Kvsr, 2010, 196 sh.

42. mumi
thsil
pillsinin
dvlt
standartlar
proqramlar
(kurikulumlar). Bak, Kurikulum jurnal, 2010, 3, sh. 115-130.

43. Kurikulum islahat: tdqiqatlar, nticlr. Bak, Mtrcim, 2011, 344
sh.
44. mumi thsilin fnn standartlar (I-XI siniflr). Bak, Mtrcim, 2012,
402 sh.
45. Azrbaycan Respublikasnn mumi thsil sistemind qiymtlndirm
Konsepsiyas. Bak, Kurikulum jurnal, 2009, 2, sh. 138-150.
143
Rus dilind.
1. .., .., ..
(
()
). . . , 1998.
2. () . 1 2005 .
3. ..
-5 2000 .
4. .. .
- .. 2002 .
5. ... .. 2001 .
6. : , , .
. , 2000 .
7. ... .., 2001 .
8. ...,
,.., ,
.., 2001 .
ngilis dilind.
1. Borich.G.D.Effektive teaching methods/Upper Saddle River,1996.

2. NCSS Expectations of excellence: Curriculum standarts for social studies
(Bulletin 89). Washington, DC, 1999.

3. Devine, Thomas G. Teaching student skills,Boston,1997.
4. English. The Ontario Curriculum. Grades 1-8. Ministry of Education of
Ontario, 2000.
144

Azerbaycan Tarixi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Azerbaycan Tarixi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi

Azrbaycan Respublikas Thsil Problemlri

AZRBAYCAN RESPUBLKASININ MUMTHSL

Azrbaycan tarixi fnni zr thsil proqram (kurikulumu) aadak trkibd

Thsil proqramnn (kurikulumun) internet n hazrlanmasna msul

msllri hat olunmudur.

mzmun standartlar myynldirilrkn

agirdlrin yrncklri tarixi biliklrin, elc d bu fnn zr konkret tlim

tdqiqatla, qrafik v cdvllr hazrlamaa istiqamtlndirilmsi, onlarn

saxlanlmdr. lk nvbd, onlarn meyil v maraqlar, qli v fiziki imkanlar

mumbri humanist dyrlr hrmt, nnvi v mdni nailiyytlr saslanan

mumildirmk, ld olunan biliklrdn cmiyytin masir vziyytinin

- milli-mnvi dyrlrdn, mdni irsdn istifad etmkl daxili potensialn

yrdln siyasi xttin Azrbaycann razi btvlyn, milli-mnvi dyrlrin

v tarixi hadislr mnasibt bildirmk v qiymtlndirmk bacarqlar

X-XI siniflrd Azrbaycann tarixi kemiini v masir dvrn,

sivilizasiyalarn inkiafnda rolunu, qlobal problemlrin hllind mvqeyini

I. Azrbaycann tarixi tliminin mzmunu

inkiafnda Azrbaycann rolu v mvqeyi bard mlahizlrini bildirir;

tarixi fakt v hadislr, tarixi xsiyytlr v onlarn faliyytin mnasibt

1.2. Mzmun xtlri

laqlndirmsi, thlil etmsi v dyrlndirmsind, xronologiyaya dair

traf mhitdn, tbitdn, geosiyasi amillrdn aslln dyrlndirmsin rait

qiymtlndirilmsi, eyni zamanda bir sra tarixi hadislrin sbb-ntic laqlrini

xsusiyytlrini anlamaa v perspektivlrini qiymtlndirmy imkan yaradr.

-Azrbaycan xalqnn mdni nailiyytlrin dair aradrmalar aparr,

Tam orta thsil sviyysind mzmun xtlri zr tlim nticlri

Mzmun standartlar myynldirilrkn aadak faliyyt xtlri il

mlumat mnblrindn istifad;

V sinfin sonunda agird:

1.1.1. Tarixi zaman anlaylar arasndak laqlri myynldirir.

1.1.2. Mhm hadis, proses v tzahrlri zaman oxunda tsvir edir.

1.2.1. Dvr aid yazl v maddi mnblri laqlndirir.

1.2.1. Dvr aid hadis, proses v tzahrlri verilmi yazl mnblrl

tzahrlri zaman baxmndan

1.1.2. Mhm hadis, proses v tzahrlr dair xronoloji cdvllr hazrlayr.

4.1.2. Azrbaycann grkmli tarixi xsiyytlrin dair materiallar toplayr,

dyrlndirir, dvltlraras mnasibtlrd Azrbaycann mvqeyini rh edir;

1.1. Xronologiya il bal tarixi anlaylar mnimsdiyini nmayi etdirir.

4.1.1. Azrbaycann grkmli tarixi xsiyytlrini (I Axsitan, Qara Yusif, Uzun

qlobal problemlrin hllind Azrbaycann mvqeyini dyrlndirir;

3.1. Azrbaycan razisind dvltlrin yaranmas, inkiaf v tnzzl il bal

1.6. Fndaxili v fnlraras inteqrasiya

ttbiqini nzrd tutur.

nnvi tlimd agirdlr faktlar toplusu verilir v onlar zbrlmk tlb

Nzr almaq lazmdr ki, Azrbaycan tarixinin mzmunu yksk drcd

mstqil tdris sahsidir. mumi orta v tam orta thsil sviyylrind

Azrbaycan tarixi ayrca fnn kimi tdris olunur. Bu modeld fraqmentlnm

proseslri mqayis edrk sbb-ntic laqlrini myynldirmk imkan

ynldilmsin rait yaradr. Msln, mllim sasanilrin, rblrin v

tipi fnnlr arasnda ttbiq olunur. Bu zaman

trkibind, Atropatena v Albaniyann Roma iallarna qar mbarizsi,

fnlraras mvqedn yanaaraq fnbirlm

yncaqlarnda sas konsepsiyalar, bacarq v dyrlri myynldirirlr. Bu

Trk tayfalarnn Azrbaycan xalqnn tkklnd

rolu mvzusunu tarix v dbiyyyat mllimlri komanda klind tdris ed

Aqoyunlu v Qaraqoyunlu tayfalar VI srin sonu-VII srin vvllrind Drbnd

modeldn isitfad etmk mmkndr. nteqrasiya olunmu model Azrbaycan

fnlraras mvzularn st-st dn

konsepsiyalar v onlarn mlum olan xsusiyytlri sasnda ttbiq olunur. Bu

Dvr aid yazl

Tarixi hadisy aid

Azrbaycan razisind yaam