Thng tin ebook

c mng i khng hong 1929

John Kenneth Galbraith
To v hiu chnh ebook: Hong Ngha Hnh
Din n Tinh T
D n ebook nh dng epub chun cho mi thit b di ng
http://dl.dropbox.com/u/46534480/library/_catalog/index.html
OPDS catalog:
http://dl.dropbox.com/u/46534480/library/_catalog/index.xml

Nhn li cuc i khng hong 1929-1933

Ngy 24 thng 10 nm 1929, Ph Wall ri lon. Gn 13 triu c phiu nhiu gp ba ln s lng
giao dch thng thng b cc nh u t hong lon bn tho trn th trng chng khon New
York. Ngy ny i vo lch s nh ngy th Nm en ti (Black Thursday) m u cho cuc i
khng hong (Great Crash) ca th trng chng khon M v cuc i suy thoi (Great Depression)
ko di t nm 1929 ti nm 1933. Ch s Dow Jones st gim t mc cao k lc 381,2 ngy 3 thng
9 nm 1929 xung cn 230,1 ngy 29 thng 10 nm 1929 v t im y ngy 6 8 thng 7 nm 1932
khi ng ca mc 41,2 gim gn 90% so vi mc nh n tng t c ba nm trc. Cuc
khng hong trn th trng ti chnh ko theo suy thoi kinh t trm trng trn phm vi ton cu. Ring
ti M, sn xut cng nghip gim 45%, GDP gim 30%, t l tht nghip ln ti 25% v 60% ngi
M sng di ngng ngho kh.
Gn 80 nm sau cuc i khng hong xy ra, th gii li ang phi chng kin s quay tr li
ca tnh trng suy thoi v khng hong ton cu. Khng kh khn trong vic nhn ra nhng im tng
ng gia hai cuc khng hong ton cu ny: chng u bt u t nhng v trong h thng ti
chnh, l hu qu ca tnh trng u c ti chnh a c trong cn lc xoy ca tham vng lm giu
d dng. Nh trit gia George Santayana(1) ni: Qu kh nu khng nh th khng bit ng no
dn n tng lai!
Trong khi cn bo khng hong v suy thoi, tht nghip v bt n ang lan ra khp th gii, c l
y chnh l lc thch hp nht c li lch s cuc i suy thoi ton cu u tin trn th gii,
hc c t nhng kinh nghim qu kh, v thy rng con ngi mi thi tht ging nhau, vi
nhng sai lm di dt khng my khc bit. Tc phm c mng i khng hong 1929 ca John
Kenneth Galbraith c th l mt kit tc vit v i khng hong, v hn th, v nhng sai lm, ng
ngn ca con ngi trong tham vng kim tin nhanh chng.
John Kenneth Galbraith (1908-2006) l mt trong nhng nh kinh t c nh hng nht trong lch
s nc M. ng l ngi theo trng phi Keynes nhit thnh, ng h s can thip ca chnh ph vo
nn kinh t, tng lm vic trn nhiu cng v khc nhau trong chnh quyn ca bn i tng thng M
thuc ng Dn ch: Roosevelt, Truman, Kennedy v Johnson. Bo v thnh cng lun n tin s Kinh
t Nng nghip ti i hc Berkeley California, ng dy ti i hc Harvard trong nhiu nm v
tng lm Ch tch Hip hi kinh t Hoa K. Trong cuc i gn 100 nm ca mnh, ng vit gn 50
cun sch v hn 1.000 bi bo v nhiu ch nhng ch yu l kinh t. Nhiu cun sch ca ng
bn rt chy, v c nh hng su sc ti t duy kinh t ca mt tng lp tr thc M trong nhiu thp
k, nht l trong giai on 1950-1970. C th ni Galbraith l nh kinh t c cng chng bit n
nhiu nht ti M trong giai on hu chin tranh cho ti khi trng phi Keynes thoi tro v trng
phi tin t vi i biu xut sc l Milton Friedman ln ngi.
c mng i khng hong 1929 (The Great Crash of 1929) l cun sch u tin tht s a tn
tui ca Galbraith n vi cng chng M v cho ti nay, vn c coi l cun sch cn phi c u
tin nu mun tm hiu v nguyn nhn sp ti chnh nm 1929 ti M. Trong cun sch ny,
Galbraith ch ra con ng dn ti i khng hong M. Bt u t vic u c bt ng sn
Florida nhng nm 1920, nn kinh t M ri vo tnh trng bong bng vi vic cc nh u t mua bt
ng sn vi gi tri i u c sinh li, hy vng rng gi c th trng tip tc tng. Cc ngn hng
h hi tip sc cho nhng hnh ng u c bng vic cho vay d dng. Th trng chng khon ngy
cng phng ln, cho ti khi v tung vo cui nm 1929, a kinh t M vo cuc suy thoi ti t
nht trong lch s. c Galbraith, dng nh chng ta bt gp li nhng hin tng mi xy ra Thi

Lan nm 1998, M, Iceland hay Vit Nam thi gian gn y.

c mng i khng hong 1929 c vit bng ngi bt ht sc sc so v tri chy, m cht
hm hnh trong nhng quan st ca Galbraith v hnh vi con ngi trong khi xy ra bong bng u c
v cuc v th trng con ngi. ni v cun sch, c l hp l hn khi dng chnh li ca
Galbraith k v vic vit n: Ti cha bao gi cm thy vui sng khi vit mt cun sch nh khi
vit cun sch ny. y tht s l cun sch duy nht ng li trong ti khng phi l s nhc cng lao
ng m l nim sung sng.
Cui cng, kt thc, xin mn li li ca John Kenneth Galbraith trong cun sch nh mt li
cnh tnh cho thi t tin thi qu (v c tin) ca con ngi: Mt bi hc qu ca nm cho n gi
tr nn r rng: Tai ha c nhn v c th s xy n vi nhng ai mun tin rng h nhn thy tng
lai.
H Ni, 4/2009
TS. V HONG LINH
Ch thch
(1) George Santayana (1863 - 1952), nh trit hc duy tm, nh vn M, mt trong nhng i din
quan trng ca ch ngha hin thc ti phn ND.

LI GII THIU
Quan im ca nhng nm 1990
c mng i khng hong 1929 c xut bn ln u nm 1955 v cho n nay lin tc c ti
bn. iu lm nn s thnh cng ny chnh l s bn b ca cun sch. Mi ln cun sch chun b ri
nh in n cc hiu sch, th mt t u c, mt bong bng hay mt ri ro no li khi dy s
quan tm ca cng chng n lch s ca nhng hin tng ny: cu chuyn bng n v suy thoi ca
thi hin i, nguyn nhn dn n nhng cuc khng hong ln nht trong lch s.
Mt trong nhng t khng hong nh th xy ra ngay khi cun sch va ri khi nh in. Ma
xun nm 1955, th trng chng khon chng kin mt t bng n nh. V, ti c mi n
Washington lm chng v nhng cuc khng hong trc y trong cuc iu trn ca Thng ngh
vin. Tuy nhin, khi ti ang lm nhim v ca mnh, th trng chng khon t ngt trt gi. Rt
nhiu ngi, c bit l nhng nhn vt lo lng li cho ti v s sp ny. Th e da ti
tp gi v, thm ch mt k cung tn cn ni s cu cho ti m au bnh tt m cht sm. Vi ngy
sau khi ra lm chng, ti i trt tuyt Vermont v b gy chn. Cc bo u nhc ti s kin ny.
V s th li c gi ti ni rng li cu nguyn linh nghim. t nht, ti ng gp mt iu g
cho tn gio. Trong khng kh ca thi i, thm ch mt thng ngh s ca Indiana tn l Homer
E. Capehart cn tuyn b, v vic ny c bn tay ca mt ng vin cng sn b mt.
mi ch l s bt u. S in r ca cc qu huy ng vn t nc ngoi nhng nm 1970, c
st gim ln ca th trng vo nm 1987, nhng cuc khng hong t bi kch hn, tt c u hng s
ch ca mi ngi v nm 1929 khin cun sch c ti bn lin tc. V nm 1997 ny l mt ln
na.
Khi ti ang vit nhng dng ny, chng ta ang tri qua mt thi k m nn u c dy ln mnh
m. Bt c ai khng lc quan n mc ngy ng u d dng nhn ra iu ny. Hin gi, dng tin
chy vo th trng chng khon vt qu kh nng qun l n. S lng qu tng h cao hn
rt nhiu so vi s ngi c kin thc ti chnh v lch s kim sot chng. Ti khng d on
bi d on lun b lng qun, ch c sai lm l c nh r. Nhng y c mt qu trnh c bn

ang ti din. N xy ra khi gi c, d l gi chng khon, gi a c, gi mt tc phm ngh thut hay

bt k mt loi hng ha no khc, tng cao. Gi tng thu ht s ch ca ngi mua, gy ra nhng tc
ng su hn. K vng v th c bin minh bi hnh ng y gi ln. Qu trnh ny tip din, s
lc quan tin tng vo tc ng ca n i vi th trng tr thnh cc lnh giao dch trong ngy. Gi
c, v th, ngy mt leo thang. Sau , v nhng l do m ngi ta s khng ngng tranh ci, ci kt p
n. Qu trnh trt dc lc no cng t ngt hn qu trnh tng gi, ging nh mt qu bng b chm
kim, n s xp xung rt nhanh.
Xin c nhc li, ti khng d on, ti ch quan st thy hin tng ny lp li rt nhiu ln
k t nm 1637, khi cc nh u c H Lan coi c hoa tulp l con ng thn tin dn ti thnh
vng(1); nm 1720, khi John Law(2) mang s giu sang gi hiu v sau l ngho i t ngt ti
Paris bng cc cuc tm kim vng (th vng m cho ti tn ngy nay ngi ta vn khng th pht hin
ra Louisiana). Trong nhng nm ny, khng hong Bong bng bin Nam (South Sea Bubble)(3) cng
ph hy nn ti chnh Anh quc.
Cng v sau, tn sut lp li cc s kin ny cng ln! Trong sut th k XIX, c 20 hoc 30 nm,
nc M li chng kin mt t u c. iu ny tr thnh truyn thng, bi cc thuc a, c
Nam v Bc, u phi tr gi t cho nhng chnh sch ti chnh khng mang li s h tr hu hnh
no. H lm rt tt cho ti khi nhn ra chng c g tt p xy ra. Cuc cch mng phi tr gi bng
s trt gi ca tin Lc a (Continental notes)(4), khin cu ni khng ng mt ng tin Lc a
tr thnh bt h. Trong nhng nm sau cuc chin tranh 18121814, mt t bng n a c ln din
ra. Nm 1830, nn u c honh hnh trong cc d n u t knh rch v xa l, hay cn c gi l
cc d n nng cp cc cng trnh cng cng. Cng vi n, tin ngn hng khng c bt c th g c
gi tr bo m v gn nh bt k ai cng c kh nng pht hnh. n nm 1837, tnh trng ny mi kt
thc. Vo nhng nm 1850, mt t bng n v suy thoi na li xy n, v trong nhng nm , mt
ngn hng New England vng t c ting l thn trng bc nht nc M ph sn. Lng
tin giy lu hnh ca ngn hng ny tr gi 500.000 la nhng ti sn bo m cho n ch c gi
tr vn vn 86,48 la.
Sau Ni chin l n thi k ngnh ng st M pht trin mnh m v cuc khng hong c
bit nghim trng vo nm 1873. Mt thi k bng n na cng kt thc y kch tnh nh th vo nm
1907, nhng cc ngn hng ln ca New York ln ny phn no hn ch c thit hi. Trc ,
mt s lng qu ng k ca Anh thm nhp vo th trng M, tip sc cho nn u c nc
ny, nhng ng ch l n ch xy ra trong ngnh ng st. Cc qu ca Anh cng u t xung c
vng Nam M v Bong bng South Sea lc ny hon ton chm vo qun lng. Ngn hng ting tm
Baring Brothers khi phi nh n Ngn hng Anh quc mi thot khi nguy c ph sn do cc
khon vay ca Argentina. y l mt chi tit n nay vn cn th v, bi vo nhng nm 1990, mt chi
nhnh nh ca Barings Singapore c dnh lu ti mt v lng on th trng ln. Ln ny, khng c
s gii thot no ht, v li ch chung cho cng ng, Barings bin mt.
Nu qu tht nn kinh t hin ang xung dc hay ngy n ti sp n, th chng ta c th nhn
thy trc mt s iu. Theo c tnh, c khong 1/4 dn s M, trc tip hoc gin tip, chi chng
khon. Nu khng hong kinh t din ra, ngi dn s phi hn ch tiu dng, c bit l i vi
nhng hng ha lu bn, do , gy sc p i vi cc khon n ln trn th tn dng ca h. Kt qu
s l nhng tc ng tiu cc ln nn kinh t. C th n s khng gh gm nh hu qu ca cuc i
khng hong nm 1929; khi , cc ngn hng rt yu v khng c bo him k gi; th trng cho
hng ha nng phm l th trng quan trng, nhng li c bit d b tn thng; cc hiu ng h tr
t qu h tr tht nghip, tr cp phc li v an sinh x hi khng tn ti. Ngy nay, mi th u
tt p hn. Nhng suy thoi vn c th xy ra, l iu bnh thng. Chc chn, s c nhng li

trn an thng thy t Washington. Bt c khi no th trng lm nguy, nhng li ny s c nhc i

nhc li: Tnh hnh kinh t v c bn l n nh hoc n gin l Cc yu t kinh t c bn vn bn
vng. Nu nhng li ny li c ni ra, chng ta nn hiu l tai ha ang n.
Mt ln na, ti nhc li, ti khng d on m ch dng li cu chuyn qu kh. Ti xin a ra
li cui cng cho cun sch ny. Cun sch c xut bn t ma xun nm 1955 cho nhng c gi
kn sch, bit thng thc. N c vinh danh trong danh sch nhng cun sch bn chy nht, v
ti tht s hi lng khi nhn vo ca knh cc hiu sch. Tuy nhin, trong nhng chuyn bay thng
xuyn ti New York, ti rt bun khi khng thy bng dng cun sch ca mnh trong hiu sch nh
sn bay La Guardia. Mt bui ti, ti quyt nh dng li v ng nghing cc gi sch. Cui cng, c
nhn vin quy sch cng ti ti v hi ti ang tm cun sch g. Hi xu h, ti ni tn tc gi
v cho bit thm l cun sch c tn The Great Crash. khng phi th sch c th bn ti sn
bay, c nhn vin tr li chc nch(5).
Ch thch
(1)Khng hong Hoa tulp din ra trong nhng nm 1634-1637 H Lan. c trng mi l ca
loi hoa ny lm rt nhiu ngi tm kim mua, do gi cng t dn ln v hnh thnh hin tng
u c (khi n nh im, mt c hoa tulp c th i c mt cn nh). Nhng khi bong bng u
c v, gi st th thm v rt nhiu ngi b ph sn.
(2)John Law (1671-1729): b coi l ti ti nng ca nc Php. ng l mt l thuyt gia v ti
chnh tin t, mt trong nhng tc gi u tin ca ng tin giy, v ng thi l mt nh u c quy
m v liu lnh him thy. ng khng ch l ngi sng lp ra ngn hng t nhn u tin c quyn
pht hnh ra tin giy m cn sng lp ra Cng ty Occident, mt cng ty thng mi c quyn qun l
v khai thc ti nguyn ca vng h lu sng Mississipi (bang Louisiana ngy nay ca M). Law
thuyt phc ngi dn Php tin rng vng t ny c rt nhiu vng v pht minh ra ci gi l c
phiu nhn dn huy ng vn cho vic khai thc vng Louisiana - ND.
(3)Cuc khng hong bong bng bin Nam mang tn Cng ty bin Nam (South Sea Company) ca
Anh xy ra nm 1720 khi gi c phiu cng ty ny gim t nh vi gi giao dch 1.000 Bng Anh
(mt mc gi rt cao vo hi ) xung mc v gi tr do nn u c. y l mt trong nhng v ti t
nht lch s kinh t nc Anh ND.
(4) Tin Lc a (Continental notes hoc Continental Currency) l loi tin giy c pht hnh
bi Quc hi Lc a (Continental Congress), sau cuc Cch mng M (1775 1783). Loi tin ny
c gi theo tn ca ng la, c mnh gi t 1/6 la n 80 la. Do khng nhn c s ng h
v d b gi mo nn tin Lc a nhanh chng mt gi ND.
(5)Trong ting Anh, t crash khng ch c dng ch cc v khng hong kinh t m cn ch
cc v tai nn my bay. Trong trng hp ny, c nhn vin quy sch lm tng cun sch The
Great Crash ni v mt v tai nn my bay thm khc. V vy c mi ni, sn bay khng bn loi
sch -ND.

CHNG I
Vin cnh, hy vng v s lc quan v b bn
Ngy 4 thng 12 nm 1928, Tng thng M Coolidge(7) triu tp Quc hi a ra tuyn b
cui cng v tnh hnh t nc. Ngay c nhng thnh vin quc hi bi quan nht hn cng thy vng
tin trc nhng li c cnh ca ng. Cha tng c cuc hp quc hi no bn v tnh hnh t nc
li din ra vi vin cnh ti sng nh thi im hin nay. Trong nc, ngi dn sng yn n v
hnh phc y tht s l nh cao ca nhng nm thng thnh vng. Bn ngoi nc M, th gii
sng trong ha bnh v thin ch nh hiu bit ln nhau Coolidge khng nh vi cc nh lp php
rng h v nc M c th bng lng vi hin ti v lc quan hng ti tng lai. V tri vi thng
l chnh tr t bao i nay, ng khng nhn cng v chnh ph ca mnh: Ngun ci ca nhng phc
lnh v tin khong hu ny chnh l s chnh trc v tnh cch ca ngi M.
Tt c cc th h s gia lun ch trch s lc quan ti mc thin cn ca Coolidge bi n khin
ng khng nhn thy c cn bo ln ang hnh thnh trong nc v xa hn na l t bn ngoi. Nhn
nh ht sc bt cng. tin on tai ha, ngi ta khng cn n s dng cm hay ti tin tri.
tuyn b mi chuyn tt p mi cn n s can m. Cc nh s hc hoan h buc ti nh tin tri sai
lm ca thin nin k, nhng h chng bao gi o su vo li lm ca ngi tin on sai ngy tn
th.
Coolidge qu tht v ra mt th gii mu hng. ng nh gii cc oan theo trng phi t do
khng khng cho rng ci giu n vi ngi giu nhanh hn ci ngho r b ngi ngho. Ngi nng
dn vn bt bnh t t suy thoi 1920-1921 bi gi lng thc b ct gim t ngt nhng chi ph sn
xut vn cao. Ngi da mu min Nam v ngi da trng pha Nam dy ni Appalachian tip tc
chm trong cnh i ngho cng cc. Nhng ngi nh lng ly kiu Anh c vi nhng ct nh cao,
tng bc ch v khung tng g ng kiu mc ln khp ni trn a phn ca cc cu lc b th thao
ngoi tri, trong khi , i su vo trung tm, ngay bn ngoi ta nh Orient, p vo mt ngi ta li
l nhng khu nh chut lp xp, rch nt.
Tuy th, nhng nm 1920 ti M li qu l thi hong kim. Tnh hnh sn xut v t l ngi lao
ng c vic lm t mc cao v khng ngng tng. Lng tuy khng tng mnh nhng gi c vn gi
mc n nh. Tuy vn cn ngi ngho nhng cuc sng ca rt nhiu ngi y , sung tc hn
trc. Khng cn nghi ng g na, ch ngha t bn M ang thi k khi sc. T nm 1925 n
nm 1929, s lng cc nh my sn xut tng t 183.900 ln 206.700, gi tr tng sn phm chng
to ra tng t 60,8 t la ln 68 t la. Ch s sn xut cng nghip ca Cc D tr Lin bang
tng t mc trung bnh l 67 vo nm 1921 tng ln ti 110 vo thng 7 nm 1928 v t 126
vo thng 6 nm 1929. Nm 1926 c 4.301.000 chic t xut xng. Ba nm sau, nm 1929, sn
lng t tng thm hn 1 triu, ln ti 5.358.000 chic mt con s c th snh ngang vi
5.700.000 ng k mi ca nm 1953 thnh vng. Li nhun tng nhanh chng v ha hn thi im
vng bc chn vo kinh doanh. Qu thc, ngay c nhng s kin ln nht ca thi i lch s ny
cng phi ngm cng nhn y l thi k hong kim, bi tt c gn nh u cng lc ha vo, bt
Coolidge phi tr gi khi khng nhn ra chn l: th g qu tt p s khng th bn lu.
nim v lut b tr, rng 10 nm hong kim ca nhng nm 1920 s phi tr gi bng 10 nm
en ti trong nhng nm 1930, l nim ng lu v s c tm hiu k hn.
II
C mt iu ca nhng nm 1920 m l ra Coolidge nn nhn thy. N lin quan n tnh cch ca
nhng ngi dn M m ng dnh tng nhng li tt p. Cng vi nhng chn gi tr m ng ngi

khen, h cn th hin mt khao kht hi qu qut, l mong mun lm giu tht nhanh nhng li tn t
cng sc nht. Tnh cch ny bc l ln u tin Florida. Ti , vo gia nhng nm 1920, cc ht
Miami, Miami Beach, Coral Gables, East Coast pha Bc cng nh Palm Beach v cc thnh ph
quanh vng vnh chng kin thi k bng n a c mnh m. S bng n ca Florida mang y
tt c cc yu t ca mt bong bng u c in hnh. C mt yu t ct yu khng th b qua: Florida
c iu kin kh hu thun li hn New York, Chicago hay Minneapolis. Thu nhp cao hn v iu
kin giao thng vn ti tt hn khin Florida tr thnh ca ng thun tin thot khi min Bc bng
tuyt. Thi k hong kim tht s n khi cc chuyn bay hng nm ti min Nam c mt dy c v
thng xuyn n khin ngi ta lin tng n nhng t di c ca loi ngng Canada.
Mt yu t khng th thiu khc l ngi ta xy dng mt th gii ca nhng nim tin t bin
th gii ca nhng ngi cn c thuyt phc tin tng, m l th gii ca nhng ngi khng
cn mt ci c tin. Trong trng hp ca Florida, h mun tin rng c bn o s nhanh chng tr
thnh chn dng chn ca nhng ngi yu du lch, m tm nng ca mt thi i mi v nhn tn. V
cn st ny s ln n cc bi bin, m ly, v c nhng vng t y bi rm u tr nn c gi.
Kh hu Florida r rng khng m bo iu ny chc chn s xy ra nhng n to cho nhng ngi
mun tin vo vin cnh ny ci c tin tng.
Tuy nhin, hot ng u c khng ch ph thuc hon ton vo kh nng ru ng bn thn.
Florida, t c chia thnh cc l xy dng v ch cn tr trc 10% tin mt l mua c. Mt
thc t l hu ht nhng l t c sang nhng xu n mc gy phn cm trong mt ngi mua
cng nh nhng ngi qua ng, song ngi mua khng c nh sng trn l t . Nhng y ch
l nhng phn tch l thuyt. Trn thc t, nhng l t xu x ny li ang ln gi hng ngy v c th
em li mn hi ln ch trong vng na thng. y cng l mt trong nhng c im ca tm l u
c m theo thi gian, xu hng mua t v cc l do phi li nhun ngy cng yu i v b thay th bi
thc t n gin l gi tr t ngy cng tng. Qu tht, ngi ta c l do b cun vo cn lc ny
bi khi cng nhiu ngi mua vo vi hy vng bn ra gi cao, gi cng c y ln nhanh.
Trong sut nm 1925, cn st lm giu tht nhanh thu ht ngy cng nhiu ngi x n
Florida. Mi tun, li c thm nhiu t ai b chia nh thnh l bn. Nhng g vn c gi l b
bin gi cch xa bin n 5, 10, ri 15 dm. Cc vng ngoi b y ra xa hn khi trung tm
thnh th. Khi nn u c trn ln pha Bc, mt doanh nhn ngi Boston l Charles Ponzi khai
hoang mt vng t gn Jacksonville, cch thnh ph ny khong 65 dm v pha Ty. Trong khi ,
li c nhng trng hp phn khu nm qu gn trung tm, chng hn nh khu Manhattan, cch thnh
ph Nettie tr ph v pht trin chng mt cha n 3/4 dm, th c Manhattan v Nettie u b th
ha nhanh chng v phn l. Mt giao thng dy c n vo ma thu nm 1925, cc cng ty
ng st buc phi tuyn b cm chuyn ch cc hng ha t quan trng nh nguyn vt liu xy dng
pht trin cc phn khu. Gi t tng chng mt. Trong vng bn knh 40 dm tnh t Miami, cc l
t nm trong c bn vi gi t 8.000 ti 20.000 la; cc l gn bin c gi t 15.000 ti
25.000 la, v khu vc b bin d gn hay xa u c gi khong 20.000 n 75.000 la.
Tuy nhin, ma xun nm 1926, lng ngi mua yu t quan trng y gi tng bt u gim.
Nhng theo din bin trong nm 1928 v 1929, ci do s bng n em li khng th dng trong
chc lt. C mt thi gian trong nm 1926, ti thuyt phc ca cc nhn vin mi gii a c ko
li lng khch hng trin vng ang gim dn. (Ngay c ging ni sm st tng lm rung chuyn cy
Thnh gi vng ca William Jennings Bryan(8), cng c thi c dng vo cng vic bn t m
ly.) Nhng cn st bt ng sn Florida khng ch qu ng do chnh sc nng ca n. Ma thu nm
1926, hai cn bo ln p n, v theo cch ni ca Frederick Lewis Allen, chng cho thy nhng
g m cn gi nhit i m m c th gy ra khi cun n t pha i Ty Dng. Nhng trn bo

gi khng khip nht vo ngy 18 thng 9 nm 1926 cp i sinh mng ca 400 ngi, x tung hng
ngn mi nh v cun hng tn nc cng nh mt lng ln thuyn bum ln ng ph Miami. Tuy
nhin, ngi ta ng tnh rng cn bo gip ngi dn thc tnh, nhn ra on kt ca thi k bng
n ang n gn, mc d s ng vn d on iu ngc li. Trn t Wall Street Journal, s ra ngy
8 thng 10 nm 1926, Peter O. Knight, mt quan chc ca cng ty ng st Seaboard Air Line v l
ngi tin tng vng chc vo tng lai ca Florida, tha nhn, c 17 n 18 ngn ngi ang cn
cu tr. Nhng ng ny cng ni thm: Mt Florida nh th vn cn y vi ngun ti nguyn phong
ph, kh hu tuyt vi v v tr a l thun li. Florida chnh l Riviera(9) ca nc M. Knight
thm ch cn lo ngi rng vic ku gi cu tr bo ca Qu Ch thp s gy cho Florida nhng
thit hi vnh vin, cn ln hn c lng tin m qu ny gy dng c.
Thi min cng khng mun tha nhn s tht ny rt ph hp vi mtp c. S bng n ca
Florida i n hi kt. Nm 1925, cc ngn hng Miami nm gi 1.066.528.000 la; ti nm
1928, con s ny tt xung cn 143.364.000 la. Nhng ngi nng dn tng bn t vi gi hi v
sau ngm ngi tic nui khi n c bn li vi gi gp i, gp ba v gp bn gi tr ban u, gi
i khi li mua c trng nhng mnh t c khi mt lot cc nh u t a c tuyn b v n. i
lc, cc con ng mang ci tn m miu c to ra trong nhng mnh t ny cng vi va h, ct
n, nn thu v nh gi gi ca chng b i ln vi ln so vi gi tr thc.
Cn st t Florida l biu hin u tin ca tm l M nhng nm 1920 v nim tin vng chc
rng Cha mun tng lp trung lu M c giu c. Nhng ng ch l tm l ny vn ng vng
trc hin tng bong bng v Florida. Ai cng hiu l mi th Florida li tn. Mc d s
ngi u c khi t hn nhiu so vi s ngi chi chng khon sau ny, nhng gn nh trong bt
k nhm no Florida cng c t nht mt ngi thua l kh nng.
Trong sut mt th k sau khi Bong bng South Sea v tan, ngi Anh vn nhn nhng cng ty
chng khon c uy tn nht vi con mt ng vc. y vy m ngay c khi cn st ti Florida thoi
tro, nim tin ca ngi M vo cch lm giu nhanh chng v d dng nh th trng chng khon li
tr nn r rng hn bao gi ht.
III
Kh c th xc nh r s bng n ca th trng chng khon th k XIX bt u t khi no. C
nhiu l do tha ng gii thch ti sao trong nhng nm , gi c phiu thng li tng cao n vy.
Li nhun ca cc cng ty tng mnh. Trin vng c v ti sng. u nhng nm 1920, gi c phiu
cn mc thp, do li nhun v sau thu c ln n khng ng.
Trong su thng cui nm 1924, gi chng khon bt u tng, v tip tc tng mnh trong sut
nm 1925. V th, n cui thng 5 nm 1924, mc gi trung bnh ca 25 c phiu cng nghip New
York Times(10) (hay cn gi l ch s cng nghip Times) l 106; ti cui nm, ch s ny ln ti
134. Cho ti ngy 31 thng 12 nm 1925, n tng thm gn 50 im v t mc 181. S nhy vt lin
tc trong nm 1925 din ra kh n nh. Ch c mt vi thng gi tr th trng khng hin mc li
rng.
n nm 1926, th trng xut hin vi du hiu st gim. u nm, hot ng kinh doanh kh i
xung, nn nhiu ngi cho rng doanh thu nm trc tng rt v l. Thng 2 chng kin mt c st
ln ca th trng v thng 3 l s sp gim t ngt. Ch s cng nghip Times gim t 181 hi u
nm xung 172 vo thng 2, sau gim tip gn 30 im xung cn 143 vo cui thng 3. Tuy vy,
vo thng 4, th trng li vng vng tr li v tip tc i ln. Mt c st gim na xut hin vo
thng 10, ngay sau khi cn bo thi tung nhng du tch ca thi k bng n Florida, nhng mt ln
na th trng li nhanh chng hi phc. n cui nm, gi tr t mc tng ng hi u nm.
Nm 1927, gi c leo thang chng mt. Ngy qua ngy, thng tip thng, gi c phiu lin tc tng.

Li nhun thu c khng nhiu nhng chng mang li cho ngi dn rt nhiu hy vng. Trong sut
nm 1927, ch c duy nht hai thng l ch s gi trung bnh khng tng. Ngay c s kin
Lindbergh(11) t sn bay Roosevelt Field mt mnh vt i Ty Dng ti Paris vo ngy 20 thng
5 cng khng c nhiu ngi bit n. Ngy hm , th trng vi nhng bc tin tuy nh nhng
vng chc thu ht c mt nhm m o trung thnh, khng quan tm n bt k chuyn g khc.
Ma h nm 1927, Henry Ford h mn cho mu t bt t Model T v ng ca nh my
chun b cho Model A. S kin ny dn n ch s cng nghip ca Cc D tr Lin bang bt u
gim. Lc ny, ngi ta bt u bn nhiu hn n ch suy thoi. Nhng s kin ny tc ng khng
ng k n th trng. Ti cui nm, khi sn lng tng tr li, ch s cng nghip Times li ng
mc 245, tng tng cng 69 im trong vng mt nm.
Nm 1927 cn l mt nm lch s i vi th trng chng khon. Theo mt hc thuyt c
cng nhn t lu, y chnh l nm m mm tai ha c m. Mm mng ban u bt ngun t hnh
ng ho phng nhng nh d ca mi bang giao quc t. Mt s ngi, trong c Tng thng
Hoover(12), coi hnh ng ny gn nh l s phn phc, mc d vo thi , ngi ta vn rt cn
trng khi a ra nhng li buc ti nh th.
Trong nm 1925, c s ch o ca B trng Ti chnh ng thi l Winston Churchill, nc
Anh quay tr li bn v vng theo mi quan h gia vng, la v ng bng trc Chin tranh Th
gii ln th nht. R rng, Churchill n tng vi thi hong kim ca qu kh khi 1 bng Anh i
c 4,86 la, hn l h ly ngm ca nguy c t gi qu cao, iu m ngi ta ng rng ng ny
khng hiu. Hu qu ca quyt nh ny xy ra v thm ch tc hi cn rt nng n. Khch hng mua
hng ha ca Anh gi y phi tr bng ng bng t nh mc lm pht hi chin tranh. V th,
Anh tr thnh im mua khng my hp dn i vi khch hng nc ngoi v cng vi l do , tr
thnh ni hng ha bn vo d dng. Vo nm 1925, chui khng hong hi oi di bt u din ra,
v tr thnh mt hnh nh c trng ca Anh ht nh nhng con s t Qung trng Trafalgar hay
cc c gi im Piccadilly (tn cc a im th London). Quyt nh ny gy ra nhng hu
qu ht sc nghim trng i vi th trng trong nc: th trng than m m v nhng n lc gim
chi ph, gi c theo kp cnh tranh ton cu dn n cuc tng nh cng nm 1926.
Khi , lng vng chy mu ti Anh v chu u u v M. Hin tng ny c th c chn
ng nu ti M, gi hng ha cao v t l li sut mc thp. (Nc M nu vy s l mt ni ti
mua hng v u t.) Ma xun nm 1927, ba nh hnh hng ng knh l Montagu Norman Thng
c ngn hng Anh Quc, Hjamar Schacht bn b, khi l Thng c ngn hng Reichsbank, v
Charles Rist Ph Thng c ngn hng Php n M thuyt phc chnh ph nc ny ni lng
chnh sch tin t. (Trc , h thnh cng vi chnh sch tng t vo nm 1925.) v c Cc
D tr Lin bang M chp thun. T l ti chit khu ca Ngn hng D tr Lin bang New York
gim t 4 xung cn 3,5%. Chng khon chnh ph c mua vo vi khi lng kh ln v li
hu qu l bn bn gm cc ngn hng v c nhn tha tin chng bit lm g. Adolph C. Miller, mt
thnh vin bt mn ca Cc D tr Lin bang, sau ny miu t s kin ny nh l hnh ng c
gan nht v liu lnh nht m Cc D tr Lin bang tng thc thi v [n] gy ra mt trong nhng
sai lm t gi nht m Cc ny hay bt c h thng ngn hng no tng gy ra trong vng 75 nm
qua! Cc qu do Cc D tr Lin bang m ra nu khng c u t vo c phiu th cng c
dng h tr ti chnh cho cc nh u t mua c phiu thng. c rt tin, ngi dn nht lot
x vo th trng. C l li l gii nhn c s ng tnh hn c v thi k ny l ca gio s
Lionel Robbins, trng Kinh t London. ng kt lun: Mi bng chng u cho thy, t ngy hm ,
tnh hnh nm ngoi tm kim sot.
Quan im cho rng hnh ng ca cc quan chc Cc D tr Lin bang nm 1927 c lin quan

ti nn u c v s sp sau rt vng chc. C nhiu l do khin quan im ny tr nn hp dn

n vy. N n gin v xa b cho c ngi M ln h thng kinh t ca h khi bt k trch nhim
no. Him ha b ngi nc ngoi dt mi ch ng kh r rng, v Norman cng nh Schacht li
c bit ni ting v nhng ng c en ti.
D th, li gii thch ny li gi nh rng ngi ta s lun u c khi c rt tin lm vic .
Trong trng hp ny, nhn nh trn i qu xa trong trng hp ny. Trc y, tng c nhng
khong thi gian di lng tn dng rt di do v r mt r hn nm 1927-1929 rt nhiu nhng
hot ng u c khi li khng ng k. Hoc nh chng ta s thy sau ny, sau nm 1927, u c
cng khng hn nm ngoi tm kim sot sau nm 1927, ngoi tr vic n nm ngoi tm kim sot
ca nhng ngi khng h mun kim sot. V th, trong cc vn kinh t, l gii trn ch ng trong
mt trng hp nht nh l biu hin ca s a chung c tnh chu k nhng li ni ht sc v ngha,
nhng cn trong cc vn s kin kinh t, n khng cn c gi tr.
IV
Cho n tn u nm 1928, ngay c nhng ngi bo th cng tin rng gi c phiu thng ang
bt kp vi s gia tng ca li nhun tp on, trin vng tng cao hn na, s yn n v thanh bnh
ca thi i v s chc chn rng chnh quyn vi quyn lc ti cao ti Washington s khng tng
thu. u nm 1928, bn cht ca s bng n thay i. Cuc chy trn vo th gii t bin, m ch
yu l ti cuc truy hoan ca nn u c tht s bt u. Vic trn an nhng ngi cn mt si dy
ni vi thc t, d mng manh, vn cn thit. V nh chng ta s thy, qu trnh trn an lng tin hay
vic pht minh ra mt ngnh cng nghip vi din mo ti p nh kh hu Florida cui cng
tr thnh mt ngh. Tuy nhin, cng nh mi giai on ca qu trnh t bin, thi im ngi ta c tnh
trn chy thc t, tm l do chui vo th gii o n.
Rt nhiu du hiu ca nm 1928 chng t thi im ny n. Du hiu r rng nht l biu
hin ca th trng. Nhng thng ma ng nm 1928, th trng vn cn yn ng, nhng cng v sau,
th trng cng dng cao, khng phi bng nhng bc chm v chc, m bng nhng c nhy vt. Thi
thong, th trng cng tt xung vi cng tc , nhng ch hi phc v ln cao hn na. Thng 3
nm 1928, ch s cng nghip trung bnh tng gn 25 im. Tin bi v s si sc ca th trng c
ng ti thng xuyn trn cc trang nht. Ngay c trong nhng ln pht hnh ring l, gi c phiu
cng c th ln ti 10, 15 v 20 im ch trong mt ngy giao dch. Ngy 12 thng 3, Radio (tn vit
tt ca tp on Radio Corporation of America) trn nhiu phng din l biu tng u c ca
thi im tng thm 18 im. Vo ngy tip theo, mc gi m ca ca n cao hn mc ng ca
trc 22 im. Sau , n mt 20 im khi xut hin thng bo Sn Giao dch ang iu tra cc
hot ng giao dch, ri li tng 15 im, v st 9 im. Vi ngy sau, khi th trng hot ng mnh
tr li, n li tng 18 im.
S bng n hi thng 3 cng tn vinh ti iu tit th trng ca cc nh giao dch chuyn nghip.
Giao dch chng khon c coi l yu t phi c nhn nht ca th trng cnh tranh. Khng mt hc
thuyt no c cc nh tin tri v lut s bo cha ca Sn Giao dch Chng khon bo v nghim
ngt hn. y l ni gi c phn nh quy lut c bn ca cung v cu, Sn Giao dch Chng khon
New York ni nh inh ng ct v mnh. Tuy th, ngay c nhng k m o ca Ph Wall i lc
cng cho php mnh tin vo nh hng ca mt s c nhn i vi s phn ca h. u c nhng
ng ln ko c phiu ln v dm chng xung.
Cng vi s pht trin ca thi k bng n, quyn lc ca cc ng ln trong lng cng chng cng
tr nn tuyt i hn, t nht l theo quan im t bin. Theo quan im ny, vo thng 3, cc ng ln
quyt nh tng tc th trng. Mt s hc gi nghim tc thm ch cn suy din rng ng thi ny
l mt bc i c tnh ton trc. Nu iu ny l c c s th nhn vt quan trng cn c nhc

ti l John J. Raskob. Raskob c nhng mi quan h cc k mnh. ng l Gim c ca General

Motors, mt ng minh ca Du Ponts v sp tr thnh Ch tch y ban Quc gia ca ng Dn ch
theo s b nhim ca Al Smith. Nghin cu su v th trng, gio s Charles Amos Dice ca i
hc bang Ohio cho rng chc v mi ny ca Raskob l du hiu c th ca mt th lc mi hnh
thnh ti Ph Wall v c ngi dn M cng nhn. Gio s Dice nhn xt: Ngy nay, ng c vin
khn kho v hiu bit ca mt ng ln s by t thin ch vi mt nhn vt tm c ca th trng
chng khon bi cng chng s lun nh ti ng c vin c thin ch ny khi h t bt ln phiu
bu.
Ngy 23 thng 3 nm 1928, trn chuyn tu ti chu u, Raskob by t s lc quan v trin vng
ca ngnh kinh doanh t trong nm cng nh th phn m General Motors s nm gi. Nhiu
ngi cho rng ng cng ni ng c phiu ca GM s ln ti mc gi mang li li nhun cao gp
12 ln(13). iu ny ng ngha vi vic tuyn b c phiu GM s t mc gi 225 la trong khi
mc gi hin hnh l khong 187 la. New York Times nh gi y l ma thut ca ci tn
Raskob bi cht lc quan ca ng chm ngi cho s si ng ca th trng. Th by, ngy 24
thng 3, c phiu ca GM tng gn 5 im, v ngy th hai sau , c phiu GM t mc 199 la. S
nhy vt ca GM khi tr thnh cht xc tc cho s bng n giao dch ca cc c phiu khc.
Trong s nhng ngi s dng nh hng ca mnh git dy th trng vo ma xun nm y cn
c William Crapo Durant. Durant tng gi vai tr ngi t chc nghip on ca GM nhng b
Raskob v Du Ponts y ra khi cng ty nm 1920. Sau mt ln th sc khc trong ngnh t, ng ny
chuyn sang u c chng khon. Anh em nh Fisher cng l nhng nhn vt c nh hng trong gii
ny. H l nhng cu binh ca GM v t chn ti Ph Wall vi khi ti sn kch s t cc nh
my ca mnh. Ngoi ra, cn phi k n mt gng mt na l nh u c gc Canada, Authur W.
Cutten. Gn thi im , Cutten chuyn 13 Thi , khi chi c phiu, ngi chi s thu c li
nhun ln gp 10 ln. Do , khi gi tng 1,2 th li nhun s tng 12 ln v y l li nhun khi bn
c phiu, khc vi c tc cc hot ng iu tit th trng ca mnh t y ban Thng mi Chicago
sang Ph Wall. Khi tr thnh nh iu tit th trng, Cutten phi vt qua rt nhiu tr ngi ca
bn thn. ng b nng tai v vi nm sau , trc mt y ban ca quc hi, lut s ca ng cng phi
tha nhn rng tr nh ca ng khng tt. Khi quan st nhm nhn vt ny, gio s Dice rt n tng
vi vin cnh, hy vng v s lc quan v b bn ca h. ng nhn mnh rng h khng bc vo
th trng vi tm o gip dy cp ca truyn thng. Khi im li nh hng ca h i vi th
trng, gio s Dice khng tm c ngn t lt t ht nhng g ng mun ni: Vi s dn dt
ca nhng hip s hng mnh trong ngnh cng nghip t, thp v pht thanh, cng nh s hp sc
(cui cng cng xy ra) ca nhng nh giao dch chuyn nghip nhng ngi nhn thy tia sng sau
m en, th trng di thi Coolidge hng dng tin v pha trc nh i qun phalng ca
Cyrus(14)
V
Thng 6 nm 1928, vi i qun rt lui khi th trng. Nhng thua l trong ba tun u ngang
nga vi li nhun cao ngt hi thng 3. Ngy 12 thng 6 ngy thua l nng n l mt du mc.
Trong sut hn mt nm, nhng ngi nhn xa trng rng lun ni rng s c ngy khi lng giao
dch trn Sn Giao dch New York t con s 5 triu c phiu. Ngi ta vn cho rng y ch l li
ni sung, nhng thc t dng nh chng minh cho iu ny. Ngy 12 thng 3, lng giao dch ln
ti mc cao nht trong lch s, vi 3.875.910 c phiu. n cui thng, con s ny tr thnh chuyn
c. Ti ngy 27 thng 3, c 4.790.270 c phiu c mua bn trn th trng giao dch. Sau ,
vo ngy 12 thng 6, s c phiu c i ch ln n 5.052.790. Radio gim 23 im, New York
Times bt u ghi li nhng s kin ny: Hm qua, th trng b tt Ph Wall sp vi ting n

vang khp th gii.

Thng bo v ci cht ca th trng b tt dng nh hi vi vng. Vo thng 7, th trng khi
sc i cht, v ti thng 8 th tng tc mnh m. T tr i, ngay c nhng s kin xung quanh cuc
bu c cng khng khin ngi ta do d qu lu. Mi ngi gi thi bnh thn khi Roger W.
Babson(15) pht biu trc m ng ti Wellesley, Massachusett vo ngy 17 thng 9: Nu Smith
c bu v ng Dn ch chim a s trong quc hi, chc chn kinh t s suy thoi vo nm 1929.
ng ny cng ni thm: Hoover v Quc hi ca ng Cng ha s duy tr s thnh vng cho nm
1929. L ra, cng chng phi bit ngi chnh l Hoover. Nhng d l ai, trong thng , nh cm
quyn cp cao vn tip tc trn an dn chng. B trng Ti chnh Andrew W. Mellon khng nh:
Khng c l do no lo lng. t sng thnh vng s tip tc dng cao.
Nhng Mellon v c nhng quan chc a ra nhng pht ngn tng t u khng bit chuyn g
s xy ra. Nhng li ni trn khng phi l tin on, ngi ta khng th cho rng nhng ngi a ra
pht ngn nh th c ph cho kh nng nhn xa trng rng hn ngi khc. Mellon ch ang tham
gia mt nghi thc c cho l c tc ng ln ti hot ng ca chu k kinh t. Ngi ta tin rng, bng
cch long trng tuyn b s phn thnh s cn tip din, h c th m bo iu s tht s xy ra.
c bit, trong gii doanh nhn, nim tin vo s linh nghim ca nhng cu thn ch nh th l rt
ln.
VI
Hoover c mt chin thng long tri l t. Nu gii u c bit c Hoover ngh g trong
u, chc hn th trng st gim mnh. Trong hi k ca mnh, Hoover vit, ngay t nm 1925 ng
bt u lo ngi v ln sng u c dng cao. Trong nhng nm thng sau , lo ngi ny dn bin
thnh bo ng, v ri thnh mt ci g mp m im bo ca tai ha. C nhng ti c, Hoover
ni v u c, cn xu xa hn c ti git ngi v nhng k gy ra ti c phi chu trng pht
thch ng. Tuy nhin, khi vi cng v l B trng Thng mi, ng cng khng lm c g
nhiu t th trng di tm kim sot.
Thi ca Hoover v th trng lun l mt b mt c gi kn. Ngi ta khng bit n nhng
n lc bin suy ngh thnh hnh ng ca ng nhng n lc b c Coolidge ln Cc D tr Lin bang
cn ng. Tin tc v cuc bu c, ngoi vic gy hoang mang, cn khi mo cho cn st mua vo
ln nht t trc ti nay. Ngy 7 thng 11, ngay sau ngy bu c, bng n chin thng y th
trng ln 5 n 15 im. Lng c phiu c giao dch ln ti 4.894.670, gn bng mc k lc
ngy 12 thng 6. Ngy 16 thng 11, mt ln sng mua vo khc li dy ln khp th trng. Con s gy
sc l 6.641.250 c phiu c trao tay, b xa mc k lc trc. Ch s cng nghip Times tng rng
4,5 im trong ngy giao dch bc tin ng k vo thi im . nh ho quang t t bu c
chnh l yu t em li s hng khi ny. Ngoi thng tin v th trng, cc dng tt ln trong ngy ch
a tin v v tu hi nc Vestris(16) b chm v chin tch v vang ca cc s quan v thy th tu
khi x y ph n v tr em t cu chnh mnh. Ngy 20 thng 11 cng l mt ngy trng i.
Lng giao dch 6.503.230 c phiu sut sot ngy 16, nhng nhn chung th trng si ng hn.
Sng hm sau, New York Times ghi nhn s no lon nh bo tp trn th trng chng khon ngy
hm qua cha tng xy ra trong lch s Ph Wall.
Thng 12, tnh hnh khng sng sa nh vy. Ngay t u thng c mt phin giao dch xu. Ch
trong ngy mng 8, Radio t ngt gim ti 72 im. Tuy nhin, sau , th trng nhanh chng n
nh v hi phc tr li. Trong sut nm 1928, ch s cng nghip Times tng 86 im, t 245 ti
331. Cng trong nm , Radio tng t 85 n 420 (tp on ny vn cha tr t c tc no cho c
ng); Du Pont tng t 310 n 525; Montgomery Ward t 117 ti 440; Wright Aeronautic t 69 ti
289. Tng khi lng c phiu c giao dch trn Sn Giao dch Chng khon New York ca c

nm l 920.550.032, vt xa con s k lc 576.990.875 c phiu i ch ca nm 1927. Nhng vn

cn mt ch s quan trng hn m t nhng g ang xy ra trn th trng. l s gia tng ca cc
giao dch k qu(17).
VII
Nh ni, ti mt thi im no ca thi k bng n, ngi ta ch quan tm duy nht n s
gia tng ban u ca gi c m khng n cc kha cnh khc ca quyn s hu ti sn. Thu nhp,
li ch s dng, hay ngay c gi tr lu di ca ti sn khi ch cn l nhng khi nim mang tnh l
thuyt. Nh trong cu chuyn ca nhng l t xu Florida, nhng quyn hoa li ny c l khng tn
ti hoc thm ch mc m. iu quan trng l ngy mai hoc tun sau gi s tng nh n tng
hm qua hay tun trc v ngi ta thu c li nhun.
Phn thng duy nht m ch s hu ti sn trong thi k bng n quan tm l s gia tng gi tr.
Nu quyn hng gi tr gia tng c tch ra khi nhng quyn s hu khng quan trng khc cng
nh nhng bt li ca vic s hu ti sn, gii u c s thch th hn nhiu.
chnh l mt trong nhng im mnh ca ch ngha t bn: ni no c nhu cu tht s, ni
s khng phi ch lu. Tt c cc cng c u c hin ra gip chuyn gia u c tp trung vo
cng vic. Trong thi k bng n ti Florida, ngay c cc giy chng nhn mua t tm thi cng c
em ra giao dch. Khng ch bn thn l t m ngay c quyn mua l t ti mt mc gi nht nh
cng c trao i, mua bn. Ngi ta hon ton c th bn li quyn mua t sau khi tr trc
10% tin mt. V th, gi t tng cc k c li cho gii u c. Khi gi l t tng, nh u c c th
bn li giy chng nhn mua t tm thi bng gi tin anh ny tr cng vi ton b s chnh lch.
Gnh nng ln nht i vi ngi s hu, d l t hay ti sn, l nhu cu tng lng tin mt
c th hin qua gi mua. Vic s dng giy chng nhn mua t tm thi c th gim gnh nng ny
ti 90% hay ni cch khc, n gip nh u c thu li gp 10 ln khi gi tng. V th, ngi mua rt
vui v t b cc li ch s hu khc. Cc li ch ny bao gm thu nhp hin ti lc no cng bng
0, v trin vng s dng vnh vin l t m ngi ny khng h c nhu cu.
Th trng chng khon cng c cch thc ring tp trung nng lc ca gii u c, v ng
nh mong i, n ci thin ng k s s khai ca th trng a c. Trn th trng chng khon,
ngi mua chng khon k qu c ton quyn s hu ti sn khi mua v iu kin. Nhng ngi mua
cng c th gii thot cho mnh khi gnh nng khng khip nht ca vic s hu tc gnh nng y
gi mua tng cao bng cch th chp cho ngi mi gii chnh chng khon ca mnh khi vay n
mua cc chng khon . Mt ln na, ngi mua li c hng ton b li ch ca cc ln tng gi
bi gi chng khon c th tng, nhng khon n dng mua chng th khng. Trn th trng
chng khon, ngi mua u c cng kim li t cc chng khon mua vo. Tuy nhin, trong nhng
ngy lch s ny, khon li ny hu nh lun thp hn v thng l thp hn nhiu so vi li sut phi
tr cho khon n. Li nhun t chng khon thng nm trong khong t 0 ti 1 hoc 2%. Li sut ca
khon vay thng l 8%, 10% hoc cao hn th. Do , nh u c sn lng hi sinh tt c nhng
quyn lin quan n vic s hu chng khon, ngoi tr c hi li vn.
C cu c Ph Wall dng tch c hi u c khi nhng h qu khng mong mun v gnh
nng ca quyn s hu rt ti tnh, chnh xc, v kh hiu qu. Ngn hng cung cp vn cho nh mi
gii, nh mi gii li cp vn cho khch hng, v khon th chp quay tr li ngn hng trong dng
chy m v gn nh t ng. Tin k qu s tin nh u c phi tr ngoi chng khon th chp
bo v khon n v phi tng thm nu chng khon th chp mt gi v kh nng bo v suy yu
c tnh ton v theo di rt n gin. T l li sut c iu chnh nhanh chng v d dng sao
cho ngun cung vn p ng cho nhu cu. Tuy th, Ph Wall cha bao gi c th t ho vi nhng
vai tr ny. H ch gii h tr nh u c v xc tc cho nn u c. Nhng y li l vai tr Ph

Wall khng th tha nhn. Nu h tha nhn, hng ngn ngi s kt ti h dung tng ci xu v i
ci cch Ph Wall. V th, giao dch k qu c bo h khng ch v n tr gip kho lo v hiu
qu cho nh u c, m cn v n c kh nng tng khi lng giao dch bin th trng mng manh
v thiu sc sng tr thnh mt th trng vng chc v khe mnh. Nhng ngay c trong trng hp
tt nht, y vn l mt ph phm m v khng minh bch. Ph Wall cng ging nh mt ngi ph
n xinh p v thnh t, phi i tt cotton en, lt bng lng dy cm v khoa trng kin thc
ca mnh nh mt ngi ni tr ti ba, bi v, tht ng bun, ti nng tuyt nh ca c ta ch l lm
gi im.
Tuy nhin, ngay c ngi thn trng nht ca th trng cng phi tha nhn, lu lng n ca cc
nh mi gii cc khon n th chp bng chng khon k qu l ch s rt chnh xc v khi lng
u c. Theo ch s ny, lng u c tng rt nhanh trong nm 1928. u nhng nm 1920, lng n
ca cc nh mi gii dao ng t khong 1 n 1,5 t la v chng thng c gi l khon vay
tnh theo ngy hay khon vay nng do c kh nng thanh khon rt nhanh. Cho ti u nhng nm 1926,
lng n tng ln 2,5 t la v gi mc trong gn sut nm. Trong nm 1927, li c mt t
tng khong 1 t la na, v n cui nm t mc 3.480.780.000 la. y l con s rt ln
nhng n mi ch l s khi u. Trong hai thng ma ng bun t nm 1928, c mt t st gim
nh, nhng ri vic m rng li u vo y. Ngy 1 thng 6 nm 1928, cc nh mi gii m khon n
ln ti 4 t la, ngy 1 thng 11 l 5 t la, v cho ti cui nm l 6 t la. y l hin tng cha
tng xy ra.
Ni cch khc, ngi ta x mua c phiu k qu tng gi bn m khng phi chu chi ph s
hu. Chi ph ny ban u c ngm nh bi cc ngn hng New York, nhng h nhanh chng tr
thnh mi li cho ngi vay ton quc v c trn th gii. Chng c b mt no v vic ti sao New
York li c qu nhiu ngi mun cho vay n vy. Mt trong nhng nghch l ca u c chng
khon l khon n bo him cho n li l khon u t an ton nht. Chng c bo v bi cc c
phiu m trong trng hp bnh thng, c th bn c ngay lp tc; v bi tin k qu s tin c
th thu li bt k lc no nu cn. u nm 1928, cc hng cung cp vn khng ri ro c bit an ton
v d thanh khon ny cn a ra mc li sut khong 5%. D 5% l con s tuyt vi, nhng t l
li sut vn tng u trong nm 1928, v trong tun cui cng ca nm ln ti 12%. V t l ny
vn hon ton nm trong gii hn an ton.
Ti Montreal, London, Thng Hi v Hong Kong, ai ai cng bn lun v mc li sut trn. Khp
cc ni, ngi ta bo nhau rng 12% l 12%. Vng bt u v Ph Wall, tt c l gip ngi
M gi c phiu thng k qu. Cc tp on cng b hp dn bi con s bo b ny. Vi t l 12%,
Ph Wall thm ch cn l cng c thu li nhanh v nhiu hn bt k nh my hay dy chuyn sn xut
no. Mt s cng ty thm ch cn ra quyt nh: thay v sn xut hng ha v phi i mt vi nhng
vn au u nhc c, h s chuyn sang u c ti chnh. Ngy cng nhiu cng ty cho Ph Wall
vay vn thng d. Tuy nhin, vn cn c nhng cch kim bn tin hn th. Theo nguyn tc, cc ngn
hng New York c th vay tin t Ngn hng D tr Lin bang vi t l 5% v cho vay li trn th
trng vay nng mc 12%. Qu tht, h lm nh vy. y c l l hot ng u c thu li nht
ca mi thi i.
VIII
Cha tng c thi im no c nhiu cch lm giu v lm giu d dng hn nm 1928. Qu tht,
y l nm cui cng ngi M cm thy si ni, phng khong v trn tr nim vui. Khng phi bi
v nm 1928 qu hon ho nn khng th duy tr c m ch n gin l n khng th ko di mi
mi.
Trong s ra thng 1 ca tp ch Worlds Work, sau khi phn nh nhng iu k diu ca nm

trc, Will Payne(18) tip tc gii thch s khc bit gia mt con bc v mt nh u t. ng ch ra
rng mt con bc ch thng bi v ngi khc thua. Cn vi u t, tt c mi ngi u hng li.
ng a ra v d, mt nh u t mua c phiu ca General Motors vi gi 100 la, bn cho ngi
khc vi gi 150 la, ngi ny bn cho ngi th ba vi gi 200 la. Nh vy, tt c u kim
c tin. Nhng ng nh Walyer Bagehot(19) tng nhn xt: Ngi ta nh d nht khi ngi ta vui
nht.
Ch thch
(7) Calvin Coolidge (1872-1933): Tng thng Hoa K th 30, c c tng thng nm 1924.
(8) William Jennings Bryan (1860 1925): ng c vin ng Dn ch nm 1896, 1900 v 1908;
Ngoi trng th 41 ca M. ng l mt trong nhng ngi c ting ni quan trng trong lch s nc
M - ND.
(9) Riviera l tn vng b bin a Trung Hi, ni ting v kh hu tuyt vi v hp dn s lng
du khch rt ln t khp th gii - ND.
(10) Trong cun sch ny, chng ti s dng ch s cng nghip New York Times lm nh mc
gi c phiu trong ngn hn. y l mc gi trung bnh ca 25 c phiu cng nghip c nh gi l
tt, c mc thay i gi n nh. Vic la chn ch s cng nghip Times thay v ch s cng nghip
Dow Jones ch l do thch c nhn. y l ch s ti theo di trong mt thi gian di. N d hiu
v d nghin cu i vi mt nh quan st khng chuyn nh ti.
(11) Lindberg: Tn y l Charles Augustus Lindberg, l phi cng v nh thm him ni ting
ngi M. ng c c th gii bit n khi thc hin chuyn bay xuyn i Ty Dng, t sn
bay Roosevelt Field ti Paris trn chic my bay mt lp cnh, mt ch ngi, v mt ng c vo
ngy 20 thng 5 nm 1927.
(12) Herbert Clark Hoover (1874 1964): Tng thng th 31 ca Hoa K (1929 1933) l mt
nh cm quyn theo ch ngha nhn o. Hoover gp rt nhiu kh khn trn cng v tng thng do
hu qu ca t suy thoi nghim trng bt u nm 1929, nm u tin trong nhim k tng thng ca
ng. ng c gng u tranh chng suy thoi bng nhng n lc t nguyn v hnh ng ca chnh
ph, tuy nhin khng bin php no to nn s phc hi kinh t trong sut thi gian ng ng nhim ND.
(13) L mt dng i hnh c tuyn chn k, sn sng chin u thi Hy Lp c i - ND.
(14) L mt dng i hnh c tuyn chn k, sn sng chin u thi Hy Lp c i - ND.
(15) Roger Ward Babson (1875 1967): l ngi thnh lp trng i hc Babson
Massachusetts v l mt nh thu khon, doanh nhn u th k XX - ND.
(16) Vestris: ngy 12/11/1928 chic tu khch Vestris b m gn b bin Virginia ang trn
hnh trnh t New York n Barbados. Theo c tnh, v m ca chic tu Vestris ny lm 113
ngi thit mng. y l mt v tai nn ln vo hi - ND.
(17) Giao dch k qu (margin trading hay trading on the margin hay cn c gi l giao dch
bo chng): l phng thc giao dch cho php nh u t mn tin ca nh mi gii (cng ty mi
gii) mua chng khon, trong trng hp h khng tin. N ging nh mt khon vay thng
thng c th chp, do mt c nhn thc hin, c tin p ng cho nhu cu u t - ND.
(18) Will Payne: mt tc gi vit sch, o din chng trnh truyn hnh ngi M - ND
(19) Walyer Bagehot (1826 1877): doanh nhn, nh vn tiu lun v nh bo chuyn vit v cc
vn lin quan n vn hc, chnh tr v kinh t - ND.

CHNG II
C nn lm iu g ?
Nm 1929 qu l mt nm nh mnh ng nh. L do khng phi v l nm Hoover mt
ngi khng c nhng nh tt vi th trng chun b tr thnh Tng thng M. L do cng khng
phi v cc nh thng thi tin on giai on suy thoi qua. Khng mt ai, d thng thi hay khng,
c th bit khi no cc cuc khng hong n hn v qu hn.
ng hn, l do ch n gin l v s bng n vang di ca th trng chng khon vn ang trn
pht trin v cng nh tt c cc chu k bng n, n phi kt thc. Ngy 1 thng 1 nm 1929, nh
mt bi ton xc sut n gin, kh nng thi k thnh vng s i n hi kt trc thi im cui
nm l rt ln, v kh nng phc hi vo nhng nm sau l rt mong manh. Khi gi c ngng tng
hay ni cch khc, khi lng ngi mua v ci li tng gi tha dn quyn s hu c phiu k qu
khng cn ngha na v ai cng mun bn ra. Th trng mt cn bng v nhanh chng sp .
V nh th, n t nhng ngi c cht trch nhim vi nhng g ang din ra vo mt tnh th
phc tp. Mt trong nhng vn nan gii t bao i ca chnh tr l ai s qun l cc nh qun l.
Nhng vn cn mt vn gay go khng km song li cha tng c quan tm thch ng, l ai s
dy khn cho nhng ngi l ra phi khn ngoan.
Mt s nhn vt quyn th mun thi k thnh vng ny ko di thm. H ang kim c bn
tin, v c l h cht d trc thm ha c th xy n cho chnh mnh nu thi k bng n kt
thc. Nhng cng c mt s khc, d l m h, nhn thy rng nn u c ang din ra mnh m v
cn phi lm g . Tuy vy, i vi nhng ngi ny, mi xut hnh ng li lm ny sinh mt vn
nan gii. Nhng h ly khi hnh ng cng ti t chng km g nhng h ly khi ngi im, v chng
c th gy thit hi nng n hn cho nhng ai thc hin hnh ng .
Chc thng bong bng l vic qu d dng. Nhng chc mt chic kim v bong bng xp dn
li l mt nhim v i hi ngi chm kim phi tht kho lo. Nhng ngi cm nhn c nhng g
ang din ra u nm 1929 vn hy vng d khng my tin rng s bng n c th lng dn xung. La
chn lc l c tnh gy sp tc thi hay l ch i mt thm ha gh gm hn v sau. Chc chn
phi c ai chu trch nhim khi tai ha cui cng p n. Nhng khng ai c cng tm hiu xem ai
s l ngi phi chu trch nhim nu bong bng ny c chc cho x hi. (Trong gn mt thp k,
cc quan chc ca Cc D tr Lin bang vn lun ph nhn trch nhim ca h i vi thi k gim
pht 1920- 1921). Thm ha vo hi cui cng c li th v gi l ko di thm vi ngy, vi tun hay
vi thng cuc i. Ai c th khng tin rng u nm 1929, vn ny tng c a ra vi
nhng la chn khc nghit n vy. Nhng d c trn trnh hay ngy trang th vn l nhng la
chn tng m nh tt c cc cuc hi tho khi bn v gii php cho th trng.
II
Nhng thnh phn c trch nhim i vi nhng la chn khng th trnh khi ny gm Tng thng
M, B trng Ti chnh, Ch tch Cc D tr Lin bang M, v Thng c Ngn hng D tr Lin
bang New York. L ngn hng mnh nht v c th trng di do nht trong s cc ngn hng ca h
thng d tr lin bang, Ngn hng New York va m nhim va c giao ph nhng trng trch m
11 ngn hng cn li khng c.
Tng thng Coolidge khng bit v cng khng quan tm g n thi cuc. Vi ngy trc khi ri
gh tng thng nm 1929, ng cn ho hng nhn xt rng mi th hon ton bnh thng v gi c
phiu ang mc r. Trong nhng nm u, mi khi b cnh bo v vic nn u c vt ra khi
tm kim sot, ng u t an i mnh rng y l trch nhim ca Cc D tr Lin bang. Cc ny l

mt n v bn t ng chnh v l do Quc hi M mun bo v n trc bt k s can thip chnh tr

no ca ngi ng u t nc.
Nhng d c do d n u, Tng thng Coolidge vn c th hnh ng kp thi thng qua B
trng Ti chnh ca mnh, ngi ng thi gi vai tr l thnh vin chnh thc ca Cc D tr Lin
bang. B trng cng chnh l ngi chu trch nhim chnh v kinh t v c bit l chnh sch ti
chnh. Nhng v mt ny cng nh cc vn khc ca chnh sch kinh t, Andrew W. Mellon ch
ng vai tr l ngi ng h nhit tnh ch ngha gim chn ti ch. Trch nhim v th li ln
vai Cc D tr Lin bang v cc Ngn hng D tr Lin bang.
Vic iu tit hot ng kinh t l hot ng cng phc tp v t c tng thng nht. V
nguyn tc, gn nh ai cng phn i n. Cc quy nh c t ra trong cc cuc tranh ci m
Quc hi, ni m li ch ring ca cc nhm lun y sc p dng cao n sut chuyn thnh cc
oan. Vic cng b v thi hnh cc nguyn tc v quy nh c th hin qua n lc p tan b my
quan liu, nhng hnh ng ny li khng ngng b ch trch. Trong nhng ln gn y, cc nh qun l
b bt phi tha nhn s yu km ca mnh ti tt c nhng dp c th, d nhng nhiu kh ny l qu
r rng.
Trng hp ngoi l duy nht trong cu chuyn ng bun ny l hot ng iu tit ca ngn hng
trung ng m y l H thng D tr Lin bang. y l loi hnh iu tit ng n v thch hp.
Khng ai phi ng ln nhn li; nhng ngi theo ch ngha bo th sn sng ln ting tn thnh nu
c c hi, mc d h hu nh khng bao gi c mi pht biu. Vic iu tit khng phi l cng
vic ca hng ngn nhn vin vn phng, thng k, php l, lut s v nhng nhn vin tp riu chen
chc trong cc vn phng trn ph. ng hn l n tri dy t nhng cuc tho lun c chng mc v
trnh t ca nhng nhn vt vi dung mo im tnh v c phm hnh cao qu. Mi ngi trong s h
an ta ti v tr quen thuc xung quanh mt chic bn p trong mt cn phng vi vn lt trang hong
v rm treo lng ly. Nhng qu ng ny khng ra lnh, cng lm h ch a ra gi . Quan trng nht
l h git dy t l li sut, mua bn c phiu v bng cch , huch ci ch th trng ch ny mt
t, v tht cht ch kia mt cht. V phn ln mi ngi khng hiu c mc ch hnh ng ca h,
nn h cng c l do lm ra v l nhng ngi thng thi vt bc. Ha hon lm nhng hnh ng
mi b ph bnh v ch b phanh phui v nhng ng c ngm.
l iu thn b trong nghip v ca ngn hng trung ng. l vai tr gy kinh hong trong
nm 1929 ca Cc D tr Lin bang Washington, b my hoch nh chnh sch vi cng v dn
li ch ng cho 12 ngn hng thnh vin. Tuy nhin, c mt kh khn ln cn ng. l Cc D
tr Lin bang vo nhng ngy y l mt b my thiu trnh trm trng.
Trc thi im cui nm 1927, v gim c v ng l phi l thin ti lnh o ca Cc l
Daniel R. Crissinger(20). Crissinger c o to cho cng v ny bng vic gi chc c vn chung
cho Cng ty Marion Steam Shovel ti Marion, Ohio. Khng c du hiu g chng t ng ny l mt
hc vin ti cn. y vy m thnh tch ny dng nh li gy n tng vi mt ngi Marion
khc l Warren G. Harding(21). Harding a Crissinger ti Washington, ti y, Harding c
bit n vi bit danh chnh tr gia qun n t Ohio. Nm 1927, Roy A. Young, tng l Thng c
Ngn hng D tr Lin bang Minneapolis trong vng 8 nm, ln thay Crissinger. Young l mt nhn
vt c ting tm hn v hn l bit r chuyn g ang din ra. Tuy vy, ng l ngi cn trng, khng
mun lao vo lm anh hng rm mt cch v ngha. ng nghip ca ng l nhng ngi khng c g
xut chng, do lin minh HardingCoolidge b nhim, ch c duy nht cu ging vin i hc Adolph
C. Miller l trng hp ngoi l. C quan ny c Herbert Hoover miu t mt cch bo th l
nhng thng nhn.
Ngn hng D tr Lin bang New York c lnh o bi mt b my vng mnh hn. Trong vi

nm, cho ti nm 1928, Thng c ngn hng ny l Benjamin Strong, ngi M u tin, sau
Nicholas Biddle, tng to ting tm vi cng v ng ch ngn hng trung ng. i vi Cc D tr
Lin bang, quan im ca Strong ch km kinh hong hn so vi v bn v vng mt cht. Tuy nhin,
trong mt ca Herbert Hoover v trong trng hp ny quan im ca Hoover c nhiu ngi tn
thnh Strong khng ch dnh lu m cn l ngi phi chu trch nhim cao nht gii quyt nn lm
pht. Chnh ng ta l ngi tin phong ni lng chnh sch tin t gip ngi chu u ang trong cnh
nguy khn nm 1927. Chnh v th, Hoover gi Strong l ph gia tinh thn cho c chu u.
y l li nhn xt khng cng bng. Hnh ng ca Thng c Strong l hon ton c c s trong
hon cnh v nh trnh by chng trc, kh nng vay mn tin d dng t ngn hng cha
bt u mt t u c. Di s lnh o ca Strong, Ngn hng D tr Lin bang New York
khng b xo trn nhiu bi nn u c. Ngay c sau khi ng qua i vo thng 10 nm 1928 v v tr
ca ng c George L. Harrison ln thay cng vy. Mt l do r rng l ngn hng ny nhn c s
m bo ca cc ng ln ng thi cng l nhng k u c mnh nht. Mt trong s l Charles E.
Mitchell, Gim c Ngn hng National City, ngi tr thnh Thng c Ngn hng D tr Lin bang
New York vo ngy 1 thng 1 nm 1929. Hi kt ca thi k bng n c ngha l Mitchell cng tn
i. V ng ta r rng khng phi l mu ngi mun t hi mnh.
III
Trong lch s c tha nhn rng ri, cc quan chc Cc D tr Lin bang khng phi l
khng h hay bit thc t ang din ra hay khng sn lng cu nguy tnh hnh. H cng mun ngn chn
s bng n qu mc, nhng h li khng c cng c trong tay. t bng n khoc ln mi vic mt v
ngoi qu chn chu; v n che giu bn cht tht s ca th tin thoi lng nan m cc nh chc trch
ang phi i u.
Nhng cng c kim sot thng thng u v dng. Nh hu ht cc sinh vin i hc u bit r,
kim sot th trng, ngi ta s dng hai cng c: nghip v th trng m (iu tit, dng tin
ca Cc D tr Lin bang mua bn tri phiu) v kim sot t l ti chit khu. Vic Cc D tr
Lin bang bn tri phiu chnh ph trn th trng m em li cho cc Ngn hng D tr ngun tin
mt tr cho c phiu. Ti y, tin khng sinh li v v hi. Nu tin vn nm trong cc ngn hng
thng mi, n s c tung ra cho dn vay vi s lng ln v trong nhng ngy l cho c nhng
ngi x i mua c phiu thng.
Nu chnh sch ny thnh cng, H thng d tr lin bang chc chn phi c tri phiu bn.
Mt trong nhng iu rt may mn m nhng nm khng hong, chin tranh v thm ht ngn sch sau
nm 1930 mang li l lng n tn kho khng l ca chnh ph trong cc Ngn hng D tr. Nm
1929, ngun tin ca cc Ngn hng D tr khng tht s di do. u nm 1928, s tri phiu m h
thng D tr Lin bang nm gi c gi tr 617 triu la. Trong su thng u nm, c nhiu giao dch
ln vi n lc nhm vt kit ngun cung ang nui sng th trng ca qu vn. Mc d vic bn ra b
gin on trong su thng cui nm do nim tin m qung rng chnh sch ny thnh cng v thi k
bng n nm trong tm kim sot, nhng qu tht, chng cng khng th ko di lu hn na. Ti
cui nm 1928, lng tri phiu chnh ph tn kho trong H thng d tr lin bang ch cn 228 triu
la. Nu tt c lng tri phiu ny c tung ra th trng, rt c th chng s gy ra tc ng no
. Nhng Cc D tr Lin bang li khng c mt biu hin no quyt lit nh th, v iu ny v
tnh cp i phn ln ti sn ca cc Ngn hng D tr. Giao dch mi ln ln ti vi triu la,
nhng khng c tc ng ng k. Hn th, ngay c khi thc hin chnh sch mong manh m Cc D
tr Lin bang t lo ngi nht l chn dng tin chy vo th trng chng khon, vic kinh doanh hp
php vn c th b y vo tnh th kh khn. Cc Ngn hng D tr tip tc mua thng phiu loi
chng khon c s dng trong tin trnh cung cp vn cho cc giao dch thng thng v khi

khng cn phi gi t giy ny na, cc ngn hng thng mi vui v cho th trng chng khon vay
nhiu hn.
Mt cng c khc trong chnh sch ca Cc D tr Lin bang l iu chnh li t l li sut ti
chit khu. y l t sut m cc ngn hng thng mi thnh vin c th vay t cc Ngn hng D tr
a phng nhm m rng hn na khi lng cho vay, vt c mc ti sn ca h. Thng 1 nm
1929, t l li sut ti chit khu ca Ngn hng D tr Lin bang New York l 5%. T l cho cc
khon vay ca nh mi gii dao ng t 6 n 12%. Ch mt t gia tng li sut t bin mi cng
c th khin mt ngn hng khng th kim li khi cho nh u t chng khon vay trc tip hay gin
tip s tin vay c t Ngn hng D tr. Ngoi c cm chung i vi nhng hnh ng mang tnh
t ngt, s gia tng nh th cng s lm tng t l li sut p dng cho cc nh u t thng thng,
ngi tiu dng v nng dn. Trn thc t, t l li sut cao hn s khin tt c mi ngi lo lng, tr
k u c. Chng hn, mt ngi tr trung bnh khong 10% gi c phn ca Radio trong c nm
1928 s khng nn lng hay kh chu khi t l li sut cao gp i bi anh ta c th thu v 500% gi
tr u t ban u nh vo gi tr u t tng.
Ngy 14 thng 2 nm 1929, Ngn hng D tr Lin bang New York xut tng t l li sut ti
chit khu t 5 ln 6% kim sot nn u c. Cc D tr Lin bang ti Washington cho rng y l
ng thi v ngha bi n s ch tc ng n cc doanh nghip i vay. Mt cuc tranh ci n ra
sau khi Tng thng Hoover nghing v pha Cc v bc b quyt nh ca Ngn hng. V th, ti
cui ma h nm , t l li sut mi c iu chnh tng.
Cn mt yu t khc to c cho cc quan chc Cc D tr Lin bang im hi lng ting, l dng
vn t cc tp on v c nhn vo th trng. Trong nm 1929, tp on Standard Oil New Jersey
ng gp trung bnh mi ngy khong 69 triu la cho th trng vay nng, Electric Bond and Share
khong trn 100 triu. Mt s cng ty khc, chng hn nh Cities Service, thm ch cn bn c c
phiu i cho vay tin. Cho ti u nm 1929, cc khon cho vay t ngun ngoi ngn hng gn
bng cc khon cho vay t ngn hng. Cng v sau, chng cng p o. V th, cc quan chc Cc D
tr Lin bang mc nhin coi nh h khng c bt k nh hng no ti vic cung cp tin.
IV
Thc ra, s bt lc ca Cc D tr Lin bang xut pht mt phn t mun ca chnh h. Nu tht
s quyt tm, h c th xut Quc hi trao cho h quyn quy nh cc tiu chun k qu kim
sot giao dch k qu. Mc k qu nm 1929 khng thp nhng lo ngi khin phn ln nh mi gii
yu cu khch hng tr trc 45 n 50% gi tr c phiu h ang mua vo. Tuy nhin, s tin
chng ng l bao so vi nhng g khch hng c. Nu mc k qu tng ln 75% vo thng 1 nm
1929, hoc thm ch nu pha Cc D tr Lin bang c th a ra mt xut nghim tc, th chc hn
nhiu nh u c nh v mt s nh u c ln s phi bn ra. (Sau ny, quyn quy nh cc tiu
chun k qu cng c trao cho Cc D tr Lin bang theo o lut Trao i Chng khon nm
1934, mt nm m nguy c nn u c ti sinh ngang bng nguy c p dng li lnh gii nghim.)
D vy, ngay c mt o lut mi hay s e da s c mt o lut nh th cng u khng cn
thit. Nm 1929, ch cn mt quan chc cp cao no thng thn ln ting phn i cc nh u c
cng nn u c v cnh bo rng th trng ang dng qu cao, giai on bng n s lng xung. N
c th a mt s ngi tr v t th gii ca t bin. Nhng ngi d nh bm tr li trn th
trng cng lu cng tt nhng vn bit lc no nn nhy ra khi th trng s rt ra hoc nm ly v
th gi xung. Ni lo lng ca h c th sn sng chuyn thnh cn st bn ra. V mt khi bt u
bn ra, s bi quan s d dng cun phng tt c.
Chnh tnh hiu qu ca phng php ny lm ny sinh vn . Trong tt c cc v kh ca Cc
D tr Lin bang, ngn t l th c hu qu kh lng nht. N c th gy tc ng t ngt v khng

khip. Hn th na, nhng h ly do n gy ra c th gip ln ra ngi pht ngn mt cch chnh xc.
V sau s l s trng pht. V th, i vi cc quan chc cn trng ca Cc D tr Lin bang trong
nhng thng u nm 1929, im lng dng nh l vng.
Trong bi cnh nh vy, s bng n vn tip tc din ra. Vo thng 1, ch s cng nghip Times
tng 30 im, hn c thi im sau khi cuc bu c kt thc vo thng 11. Khi th trng ct cnh vi
s khi u si sc ngay sau ngy 1 thng 1, nm ngy sau , cc khon vay ca nh mi gii nhy
vt ln ti 260 triu la; trong ba ngy, lng giao dch trn Sn Giao dch Chng khon New York
vt ngng 5 triu la. Hnh ng quyt lit s l tai ha, nhng Cc cng khng th ngi im
mi. Cui cng, Cc D tr Lin bang quyt nh son mt bc th v tin hnh hp bo. l vic
n gin nht h c th lm c.
Ngy 2 thng 2, h cp ti cc Ngn hng D tr thnh vin nh sau:
Ngn hng thnh vin [ngn hng thng mi] khng th i bi thng cho vic cung cp ti chit
khu ti Ngn hng D tr khi vay tin v mc ch cho vay u c hay duy tr cc khon vay u c.
Cc D tr Lin bang s khng can thip vo hot ng cho vay ca cc ngn hng thnh vin, nu cc
ngn hng ny khng lin quan trc tip ti cc Ngn hng D tr Lin bang. Tuy nhin, Cc D tr
Lin bang s chu trch nhim khi c bng chng cho thy cc ngn hng thnh vin ang duy tr cc
khon vay chng khon mang tnh cht u c bng tn dng d tr lin bang.
Ngy 7 thng 2, trong mt v d c l l hon ho hn ca th loi vn bn tn dng m ngi am
hiu c th c c xui ln ngc, Cc D tr Lin bang cnh bo cng chng nh sau:
Nu Cc D tr Lin bang tm thy cc yu t pht sinh ngn cn cc Ngn hng D tr Lin bang
thc thi nhim v iu tit vic cung cp tn dng ca H thng D tr Lin bang phc v cho
thng mi v kinh doanh, nhim v ca Cc D tr Lin bang l xem xt cn thn v tin hnh cc
bin php ph hp v hiu qu trong tng trng hp chn chnh li, v trong hon cnh hin ti,
iu ny ng ngha vi vic hn ch s dng, d l trc tip hay gin tip, cc cng c ca Cc D
tr Lin bang h tr cung cp tn dng cho cc hot ng u c.
Xut hin gn nh cng lc vi li cnh bo l tin tc v vic Ngn hng Anh quc tng t l
li sut t 4 ln 5% ngn dng tin trong ngn qu nc ny chy sang Ph Wall. Hnh ng ny
ca Ngn hng Anh quc gy ra s gin on t ngt trn th trng. Ngy 7 thng 2, mt trong
nhng ngy khi lng giao dch t mc 5 triu c phiu, ch s cng nghip Times trt 11 im,
v trt su hn na vo ngy k tip. Sau , d th trng c hi phc li, nhng trong c thng 2,
li nhun rng thu c chng ng l bao. Cc nh kinh t hc t lu gi hnh ng ny l n lc
gy p lc t c mc ch ca Cc D tr Lin bang. Tuy nhin, do th trng ch c kim
sot tm thi, nn tt c u ngm cng nhn hnh ng xoa du tinh thn ny l mt sai lm ln.
Ngi ta hon ton c th v l ra nn a ra kt lun ngc li. Kh c th tng tng ra mt
thng co no m hn, km dt khot hn v d gy kch ng hn l thng co do Cc ban ra.
Tuyn b rng Cc D tr Lin bang khng c nh can thip vo cc khon cho vay h tr nn u
c, min l tn dng D tr Lin bang khng c lin i l rt ng ch . R rng, Cc D tr Lin
bang mun trn trnh trch nhim khi nn u c ang honh hnh hn l kim sot n. V bt k ai c
nh tuyn b nn u c khng dng mc hin ti m cn i xa hn na u s c theo di
bng nh mt d chng. Qu tht, trong tnh hung ri bi ny, ngay c mt li ni bng qu nht cng
c th gy sc t ngt.
V
S lo lng ca th trng v t cch thm quyn chc chn ca nhng quan chc cng ang lo lng
khng km ti Cc D tr Lin bang ngy cng c th hin r hn vo thng 3. Khi chun b bc
sang thng mi, Tng thng Coolidge a ra mt nhn xt kh v t rng gi c phiu ang r v

t nc ang n nh. Th trng tng im mnh trong ci m cc t bo gn cho ci tt Th

trng nhn ngy nhm chc, v vo ngy 4 thng 3, khi thi ca Coolidge i vi cc nh u c
vn cn cha ng ng th Hoover chnh thc tuyn th nhm chc tng thng. Trong vi tun tip
theo, th trng vn hot ng n nh.
n cui thng, nhng tin xu bt u bay ti Ph Wall. Cc D tr Lin bang t chc hp bn
hng ngy ti Washington. H khng a ra mt tuyn b no. Cc t bo ro rit t cu hi cho cc
thnh vin sau mi bui hp nhng u vp phi s im lng. Khng mt ai tit l ni dung cc cuc
hp, mc d tt c u bit chng lin quan ti tnh hnh th trng. Cc bui hp tip din ngy qua
ngy, v thm ch bui hp vo chiu th By hy hu din ra.
Chng bao lu sau, mi chuyn i ti gii hn cui cng. Th Hai, ngy 25 thng 3 ngy giao
dch u tin sau bui hp khng chnh thc hm th By, s cng thng tr nn qu sc chu ng.
Mc d, hay ng hn l v Washington vn im lng, ngi ta bt u bn tho. Cc c phiu yu
thch ca cc nh u c nh Commercial Solvents, Wright Aero, American Railway Express gim t
nht 10 12 im; ch s cng nghip trung bnh Times trt 9,5 im trong ngy hm . Quan trng
hn, mt s ngn hng quyt nh rng trong trng hp Cc D tr Lin bang kim sot thng tay,
o c cn quan trng hn doanh thu. H bt u iu chnh cc khon n trn th trng vay nng,
v li sut i vi nhng khon n ca cc nh mi gii tng ln ti 14%.
Vo ngy tip theo, th Ba, ngy 26 thng 3, tnh hnh cn din bin xu hn nhiu. Cc D tr
Lin bang vn gi im lng d lc ny, s im lng l khng ng c. Mt bu khng kh s hi bao
trm ton b th trng. Ngy cng c nhiu ngi quyt nh bn ra, v bn ra vi s lng ln. C
ngy, s lng c phiu giao dch trn Sn Giao dch Chng khon ln ti 8.246.740, vt xa bt k
k lc no trc . Gi c dng nh trt theo chiu thng ng. C phiu mt 20 30 im l
chuyn thng tnh. Ch s cng nghip Times c lc thp hn mc ng ca ngy hm trc ti 15
im. Hng ngn nh u c vn quen vi vic chng kin th trng i ln, ln u tin cm nhn
c mt tri ca cuc sng mi. Mi bng bo gi mi li thp hn bng bo gi trc . Bng
in bo cng khng th kham ni khi lng bn ra lch s nh th nn khng th cp nht kp thi
bin ng trn th trng. Mi th khng ch ti t. Tnh hnh ngy cng tr nn xu hn, nhng khng
ai c th da vo in bo ni chnh xc mi th ti t hn trc bao nhiu. Trc khi ngy giao
dch kt thc, rt nhiu nh u t nhn c in bo t cc nh mi gii ca h n i lp hon
ton vi ging iu ng vin, y tin tng nh ca ng bc giu c (chnh ph M) trong cc ln
in bo trc . Ln ny, bc in bo a ra thng bo np thm tin k qu.
Trong khi , cc ngn hng vn tip tc h bum chun b chng bo. Rt c th, mt s nh
giao dch chuyn nghip bn ra v d on c thi im s khng cn tin duy tr c phiu
bo chng k qu. V thi khc c th cn k, khi sng ngy 26 thng 3, t l li sut vay nng
chm ngng 20%, mc cao nht trong thi k bng n nm 1929.
L ra, ngy 26 thng 3 nm 1929 c th s l ngy cui cng. Cung tin l ra phi c tip tc
tht cht. Cc nh chc trch l ra vn tip tc kin nh vi nh chn. S hong lon l ra phi
tip tc din ra. Mi ln trt gi c th y nh u c vo cn st bn ra, v v th dm gi c
xung thp hn na. Nhng tt c khng xy ra, v nu cn phi vinh danh mt c nhn no v
hnh ng dng cm ny, th ngi chnh l Charles E. Mitchell. Cc quan chc D tr Lin bang
c th c ng c nhiu chiu, nhng Mitchell th khng. ng l ngi ng h thi k bng n. Hn
th vi cng v l ngi ng u hai ngn hng thng mi ln v c nh hng nht, cng thm uy
tn ca mt ch ngn hng u t thnh cng, tho vt, v a v Thng c Ngn hng D tr Lin
bang New York, nn li ni ca Mitchell c trng lng chng km bt c quan chc Washington
no. Trong ngy hm , khi ngun cung tin ang cn dn, t l li sut tng cao v th trng trt

dc, Mitchell quyt nh ra tay. ng tuyn b trc gii bo ch: Chng ti thy mnh c bn phn
cn quan trng hn bt k li cnh bo no ca Cc D tr Lin bang l xoay ngc tnh trng khng
hong trn th trng tin t. ng cho bit, National City c th cho vay tin trong trng hp cn
thit hn ch bt yu cu thanh khon bng tin mt. H c th (v h ) vay tin t Ngn hng D
tr Lin bang New York lm tt c nhng vic Cc D tr Lin bang cm lm. Di v bc ti
chnh, Mitchell tung ra c n t Ph Wall theo kiu tuyn ngn ni ting ca Th trng Hague
Ti mi l lut php ca thnh ph Jersey.
Nhng li Mitchell ni nh c ma thut. Cho ti cui ngy giao dch, t l li sut n nh tr
li, v th trng gin ra. Cc D tr Lin bang vn tip tc im lng, nhng by gi s im lng ca
h li khin ngi ta yn tm. N ng ngha vi vic h cng nhn hnh ng ca Mitchell. Ngy
hm sau, National City iu chnh li cam kt ca mnh i vi thi k bng n: h thng bo s bo
h mc li sut hp l bng cch a 25 triu la vo th trng vay nng 5 triu la khi t l li
sut l 16%, v 5 triu la na cho mi phn trm tng ln. Trong bc th hng thng gi khch
hng, ngn hng ny t bin minh cho v tr ca mnh, v tnh c a ra mt pht biu ng ch v
tnh cnh tin thoi lng nan m Cc D tr Lin bang ang phi i mt (r rng National City ch
ch trng ti nhng thng tin h quan tm). Pht biu c ni dung nh sau: Ngn hng National
City nhn thc y nhng nguy c ca nn u c thi qu v ng h ch trng ca Cc D tr
Lin bang l hn ch m rng ngun cung tn dng v mc ch u c. Cng lc , ngn hng v cc
doanh nghip ni chung, cng nh cc Ngn hng D tr Lin bang u mun trnh nguy c sp
ca th trng chng khon bi s l thm ha i vi ton b nn kinh t.
VI
Mitchell khng thot khi nhng li ch trch v ph bnh. Trong cuc iu tra ca Thng ngh
vin, Thng ngh s Carter Glass, ngi ng h cc quy nh ca Cc D tr Lin bang ng thi l
ngi quan tm ti c ch hot ng ca Cc, tuyn b: ng Mitchell tha nhn rng bn phn
ca ng ta i vi th trng chng khon ang in o cn quan trng hn nhng g ng ta tuyn th
trn cng v Thng c Ngn hng D tr Lin bang New York V th, ngn hng nn yu cu ng
ny t chc ngay lp tc. Vic Cc D tr Lin bang cha tng ngh n mt hnh ng nh th phn
no cho thy n lc gy p lc t c mc ch ca Cc nm di ti qun tr ca mt bn
tay nhu nhc.
Cc D tr Lin bang b ch trch thm ch cn nhiu hn c Mitchell. Arthur Brisbane(22) thn
trng tuyn b: Nu mua bn chng khon l sai lm th Chnh ph nn ng ca Sn Giao dch
Chng khon. Nu khng, Cc D tr Lin bang ng nn xa vo. Mt bi bo khc trn t Barrons
ca tc gi c bt danh l Seth Axley cn a ra nhn xt cc oan hn: V Cc D tr Lin bang t
chi cc nh u t, nn cc cch thc nhn din nn kinh t m gi c chng minh l ng n,
cc k nng m gi c s dng ph bin, v cc pht minh m gi tr thnh chuyn thng
ngy dng nh minh chng cho nhng nghi ng rng n truyn ti chnh xc khng kh ca thi
i. So vi nhng phn ng ban u ca Cc D tr Lin bang nh t chc cc cuc hp v gi im
lng, nhng li ch trch ny qu c phn hi nng n. Nhng n vn chng thm vo u so vi li l
ca mt hc gi tr ca trng Princeton, ngi ni ln vo thi im vi cng v ngi bo v
mnh m nht ca Ph Wall.
Cun sch Wall Street and Washington (Ph Wall v Washington) ca Joseph Stagg Lawrence khi
mi ra mt trong nm c mt tp ch ti chnh u ngnh nh gi l mt lung kh mi.
Trong cun sch ng ch ny, Lawrence cho rng nguyn nhn gy ra mi lo ngi ca Cc D tr
Lin bang i vi hot ng ca Ph Wall chnh l thnh kin thnh kin ny c gy dng trn
ci nn ca s xung t li ch v mi c cm c v tnh v l gia mt bn l gii giu c, lch lm

v bo th an c lc nghip ti min ven bin (trong c Ph Wall) v mt bn l cng ng

nhng ngi sng trong ngho i, m ch v c t tng cc oan ti khu vc t lin. ng
Lawrence lch lm v bo th cng a ra nhng li ch trch nng n i vi phe bo v Cc D tr
Lin bang trong Thng ngh vin, m k l thay, thng ngh s min ven bin ca bang Virginia l
Carter Glass cng nm trong s . Khng th tin c! Vo nm 1929 Sau cng nguyn ny, mt b
my gm ton nhng ngi c coi l sng sut li cho php nhng k cung tn, ngu dt v chm
tin ngang nhin hnh ng. y vy m y li chnh l nhng g ang xy ra Khi v Thng ngh s
t Old Dominion (tn gi khc ca Virginia) xut hin trong cn phng y nhng k ngu xun c
coi l mt hi ng bit tnh ton y, th nhng li nhn xt ca ng ta chng da trn l l g cng nh
chng chu s hn ch no. Nim tin m qung vo nhng g xut hin trc mt v li suy ngh tnh l
tht thng hp sc ph hoi mt cng ng v ti. Chc hn, nhng thnh vin mu lnh ca Ph
Wall s rt ngc nhin nu bit cm t cng ng v ti ny chnh l m ch h.
VII
Sau khi bi trn di tay Mitchell vo thng 3, Cc D tr Lin bang rt lui khi chin trng.
Mi lo ngi v nhng g h c th lm vn cn ln khut. Thng 4, William Crapo Durant dng nh
c chuyn thm b mt ti Nh Trng cnh bo Tng thng Hoover rng nu khng kp thi tc
ng n Cc, khng hong ln s xy ra. Tng thng khng my quan tm n li cnh bo ny, v
ngi ta n rng Durant ct gim s c phn ca mnh trc khi ln ng sang chu u. Thng 6,
t i hc Princeton, Lawrence tip tc ch trch Cc vn ang lm tt c nhng g c th ph
bnh tin trnh pht trin ca s phn thnh. ng ny cnh bo Cc rng h lm dy ln lng hn
th ca mt cng ng trung thc, sng sut v ht lng v nhn dn. (Cng ng ny cng nhm m
ch Ph Wall.) Nhng thc ra, Cc quyt nh ph mc ci cng ng trung thc, sng sut v ht
lng v nhn dn cho nhng cng c ca n. Nh Gim c Young pht biu sau , Cc nhn ra rng
tuy [Cc] c th hn ch phn no s ri lon, nhng cng ng ny phi t lo cho mnh, v cc
Ngn hng D tr s ch ra tay trc c trt dc khng trnh ni. Chnh xc hn, cc quan chc
ca Cc quyt nh t chi trch nhim i vi s v ang tin gn.
n thng 8, cui cng, Cc cng thng qua quyt nh tng t l ti chit khu ln 6%. Th trng
ch yu i mt ngy ri li hi phc. Mi hu qu c th tnh trc ca hnh ng ny b v hiu
ha bi vic song song ni lng mc gi mua thng phiu.
Trn thc t, ngay t cui thng 3 tr i, th trng khng cn g lo s trc nh cm quyn.
Tng thng Hoover c Henry M. Robinson, Gim c Ngn hng Los Angeles lm c phi vin
ti New York trong cuc hp bn v thi k bng n vi cc gim c ngn hng khc. Theo Tng
thng Hoover, trong cuc hp , Robinson c cc ngn hng m bo rng mi th u n tha.
Richard Whitney, Ph Ch tch Sn Giao dch, cng c gi vo Nh trng v c thng bo rng
cn lm mt iu g gii quyt nn u c. Nhng, khng c hnh ng no din ra, v Tng
thng Hoover phi t an i mnh bng suy ngh cho rng trch nhim chnh trong vic iu hnh th
trng chng khon nm trn vai Thng c New York Franklin D. Roosevelt.
Roosevelt cng ang i theo chnh sch th trng t do, t nht l i vi cc vn lin quan
n th trng chng khon. Mt cng ty t vn u t ti Boston c tn gi McNeela Financial
Services, t miu t mnh l Nh qu tc ca nhng nh u t thnh cng, v qung b mt cun
cm nang u t mi ra mt vi ci tt: Anh y kim c 70.000 la sau khi c cun Beating the
Stock Market (nh bi th trng chng khon.) R rng c ngi lm c iu ny. Nhng
ngi han tan c th kim c tng y tin d khng h c cun sch ny hay thm ch khng
bit c. Ti thi im , sau khi thot khi nguy c gp phi s phn ng ca chnh ph hay bt c
s bo ng no, th trng ging bum lt sng i dng. c bit sau ngy 1 thng 6, mi s

chn ch u tan bin. Cha bao gi, k c sau ny, c nhiu ngi li tr nn giu c d dng v
nhanh chng n vy. C l Hoover, Mellon v Cc D tr Lin bang ng khi ngng can thip
vo th trng. C l vic chu ngho i trong mt thi gian di cng l xng ng c pht
ln d ch trong giy lt.
Ch thch
(20) Daniel Richard Crissinger (1860 1942): Ch tch FED t nm 1923 n 1927 - ND.
(21) Warren Gamaliel Harding (1865 1923): Tng thng Hoa K th 29 - ND.
(22) Arthur Brisbane (1864-1936): c nh gi l mt trong nhng tng bin tp bo ca M
ni ting nht th k XX - ND.

CHNG III
Chng ta tin tng vo Goldman, Sachs
u nm 1929, nhng vn kh hiu trong chnh sch ca Cc D tr Lin bang khng ch l cu
hi duy nht khin gii tr thc Ph Wall au u. Ngi ta cn lo ngi nc M c th b cn kit c
phiu thng. Mt trong nhng l do khin gi c phiu cao n vy c l gii l v s lng c
phiu khng xoay vng, v do , c phiu tr thnh hng ha khan him. Mt s c phiu
mi pht hnh tr nn st ti ngi ta s rng chng s nhanh chng b rt khi th trng v khng
bao gi xut hin tr li d bt k mc gi no.
Nu tht s c phiu thng khan him n vy, hin tng ny s vn xy ra d cung c xut sc
p ng c cu nh bao ln trong lch s ca mi quan h cung cu mun tha ny. Chc chn, c
trng ni bt nht ca k nguyn ti chnh i n hi kt vo ma thu nm 1929 l cn st mua c
phiu v tc ng ca n i vi gi tr. S tng ln chng mt ca s lng c phiu mua vo cng
khng km phn ni bt. Ngoi ra, s kho lo cng nh st sng ca cc cng ty khi bn c phiu
cng rt ng ch .
Khng phi tt c nhng t gia tng s lng c phiu vo nm 1928 v 1929 u nhm n mc
ch duy nht l phc v cc nh u c. Thi gian ny cng l thi im thun li huy ng tin
u t phc v cho cc mc ch ca doanh nghip. Cc nh u t c th cung cp vn vi s lng
ln m khng cn suy tnh n nhng cu hi di dng, nhiu kh. (Seaboard Air Line l i tng
u c c yu thch ca giai on ny bi rt nhiu ngi lm tng y l c phiu hng khng c
nhiu tim nng tng trng(23).) Trong giai on thnh vng ny, nhng ngi tin vo mt tng lai
phn thnh hn cng nhn thc c tm quan trng ca vic trang b y cho nh my v vn lun
chuyn. y khng phi l lc keo kit.
y cng l thi i ca lin doanh lin kt, v mi cng ty sp nhp mi chc chn s li cn n
ngun vn v nhng t pht hnh c phiu mi. Nhng c mt iu v hot ng sp nhp ca nhng
nm 1920 m chng ta nn bit.
y khng phi ln u tin hot ng sp nhp din ra, nhng xt trn nhiu gc , vic sp
nhp theo hnh thc ny l ln u. Ngay trc v sau thi im chuyn giao th k, cc cng ty nh
tin hnh hp nht thnh cc cng ty ln hn. Tp on Thp Hoa K (U.S Steel), International
Harvester, International Nickel, American Tobacco v rt nhiu tp on ln khc u c hnh
thnh trong giai on hp nht ny. Trong nhng trng hp , cc cng ty c hp nht sn xut
cc sn phm ging hoc tng t nhau cho mt th trng ni a chung. ng c ban u ca a s
cc trng hp sp nhp l gim thiu, xa tan, hoc iu tit cnh tranh. Mi ngi khng l thu tm
mt ngnh cng nghip, v th, h nm quyn kim sot gi, sn lng, v c l c vic u t v t l
sng to cng ngh.
Thp nin 1920 chng kin nhiu cuc hp nht. Tuy nhin, i tng ca phn ln cc cuc
sp nhp thi k ny li khng phi l cc cng ty cnh tranh nhau, m l cc cng ty chung lnh vc
hot ng nhng nm cc khu vc khc nhau. Cc cng ty in, ga, nc, xe but v sa ca cc a
phng lin kt li vi nhau, hnh thnh mt h thng ton quc hoc ton vng. Mc ch ca lin
doanh lin kt khng phi l trit tiu cnh tranh, m l trit tiu s km ci, tnh mng du, cht phc
v thm ch c tnh lim khit khng cn thit ca i ng iu hnh a phng. Vo nhng nm 1920,
mt cng dn thnh th New York hay Chicago c th t ho rng anh ta l thin ti v ti chnh,
nhng cc tay qun l v ch doanh nghip a phng th khng. Ngi ta chng cn phi v khim
tn khi ni v nhng u im ca vic thay th tng lp qun l qu ma bng mt ban qun l ch

cht gm ton nhng tinh hoa lnh o.

Trong trng hp ca cc ngnh dch v, cng c t c s qun l v kim sot tp trung l
cng ty m. Cc cng ty m s mua quyn kim sot ca cc cng ty kinh doanh. Cng c lc, h mua
li quyn kim sot ca cc cng ty m khc, v cc cng ty m ny li kim sot cc cng ty m trc
tip hoc gin tip kim sot cc cng ty kinh doanh. khp cc tng bc quan h, cc cng ty in,
nc, xng du a phng u thuc quyn kim sot ca mt h thng cng ty m.
Thc phm bn l, cc quy tp ha, bch ha v rp chiu bng cng pht trin theo hng tng
t, d khng hon ton nh vy. Trong trng hp ny, s hu cc b cng nhng ch cho phng
thc iu khin v kim sot trung tm. Tuy nhin, cng c ca c ch tp trung ha ny khng phi l
cng ty m m l chui cng ty. Thng th cc cng ty ny thit lp chui ca hng mi, thay v tip
qun cc n v kinh doanh hin c.
Cng ty m pht hnh c phiu mua ti sn hot ng, cn cng ty chui pht hnh c phiu
xy cc ca hng v rp chiu bng mi. Nu trc nm 1929, cc h thng dch v cng cng pht
trin mnh nh Associated Gas and Electric, Commonwealth and Southern, v Insull thu ht c s
ch ca rt nhiu ngi, th cc chui cng ty l mt biu tng ca thi k ny. Montgomery Ward
l mt trong nhng tiu im u c c a thch, cng ty ny ni ting nh hot ng theo hnh thc
l cng ty chui v v vy ha hn mt tng lai cc k sng ln. Cc cng ty nh Woolworth,
American Stores v nhiu cng ty khc cng c c im tng t. Li ch ca vic tch chui v chi
nhnh ca cc ngn hng l rt ln, do nh nc v nhng lut l lin bang c cho l ro cn c
h ngn cn vic hp nht. Mc ch ca hp nht l kt ni cc ngn hng ti cc tnh v cc thnh
ph nh thnh nhng h thng rng khp trn ton vng v ton quc. c nhiu n lc ng k phn
ng li h thng lut, ng ch nht l t cc ngn hng m.
C mt thc t khng trnh khi l nhiu cng ty c sng lp ch v mc ch hng s quan tm
ca cng chng vo nhng ngnh cng nghip y ha hn huy ng vn v pht hnh c phiu. C
phiu ca i pht thanh v hng khng c nh gi l c trin vng c bit ln. Rt nhiu cng ty
ra i v chng t c g ngoi ci mc c trin vng nh th. Thng 9 nm 1929, mt qung
co trn New York Times ku gi mi ngi ch ti s xut hin ca v tuyn truyn hnh v a ra
nhng li l tin on rng kh nng thng mi ca loi hnh ngh thut mi ny s thch thc tr
tng tng ca con ngi. Bng ging iu t qu quyt hn, qung co ny cng khng nh ti vi s
xut hin trong cc gia nh vo ma thu nm . Tuy nhin, v c bn, s bng n th trng nm
1929 c ngun gc trc tip v gin tip t cc ngnh cng nghip v doanh nghip hin c. Nhng
ngnh, doanh nghip mi, ho nhong, phc v nhng mc ch mi v ho nhong ng vai tr kh
nh. V d, trong thi k Bong bng South Sea, nhng cng ty nh Bin nc bin thnh nc ngt,
Xy bnh vin cho tr ngoi gi th, ng tu chng cp bin v.v u c s lng c phiu
bn ra khng ng k.
II
Cng trnh kin trc u c ng k nht ca cui nhng nm 1920 v cng l cng c tha mn
vt bc nhu cu c phiu thng ca cng chng so vi cc cch thc khc l cc cng ty hay qu tn
thc u t. Cc t chc tn thc u t khng thit lp cc doanh nghip mi hay m rng cc doanh
nghip c. N ch sp xp sao cho nh u t c th s hu c phn ca cc cng ty c thng qua
phng tin trung gian l cc cng ty mi. Ngay c M nhng nm 1920 cng c gii hn v s
lng vn thc m cc doanh nghip ang hot ng c th s dng hoc cc doanh nghip mi c th
huy ng s dng. im c bit ca tn thc u t l n tch ri hon ton khi lng c phiu
ang pht hnh khi khi lng ti sn tht hin c. Khi lng c phiu ang lu hnh c th ln gp
hai, gp ba hay nhiu hn na. Quy m ca ngnh bo him v khi lng c phiu k qu giao dch

trn cc sn cng theo m m rng. Khi lng c phiu s hu cng tng, v cc qu tn thc
u t bn ra nhiu hn l mua vo. S chng khon chnh lch s chy vo th trng vay nng, a
c hoc ri vo ti ca cc thng gia. Tht kh tng tng ra mt pht minh no hp thi hay mt
phng cch no c th dp tan ni lo lng v kh nng khan him c phiu thng hn th.
tng thnh lp qu tn thc u t khng phi l tng mi, d n thm nhp vo M kh
mun mng. T nhng nm 1880, Anh v Scotland, cc nh u t, phn ln l u t nh, gp
vn mua c phiu qua mt cng ty u t. Cng ty ny u t vo cc qu, v mt qu thng thng
nm gi chng khon ca 500 n 1.000 cng ty ang hot ng. Kt qu l, ch vi mt vi bng
Anh, nh u t c th dn mng nguy c ri ro ca mnh hn nhiu so vi vic t u t. V ngi ta
k vng rng ban qun l qu tn thc l nhng ngi c kin thc v nhng cng ty v c hi mi
Singapore, Madras, Capetown, Argentina hay bt k ni no m cc qu Anh quc c th vn n.
ri ro thp hn v ngun thng tin tt hn l hai yu t gii thch hp l cho nhng phn thng
khim tn m ban qun l cc doanh nghip nhn c. Cho d vp phi mt s kh khn ban u,
nhng tn thc u t nhanh chng tr thnh mt phn khng th thiu ca din mo Anh quc.
Trc nm 1921, ch c mt s cng ty nh M tn ti vi mc ch duy nht l u t vo
chng khon ca cc cng ty khc. n nm 1921, tin li ca cc qu tn thc bt u tng, mt phn
l do nh hng t nhng bi bo v tp ch qung b cc qu tn thc ca Anh v Scotland. Cc bi
bo ny nhn xt, nc M vn cha bt kp vi thi i, v cc quc gia khc ang vt M v mt
i mi tn dng. Chng bao lu sau, nc M lm c hn th. Nhiu qu tn thc ra i, v ti
u nm 1927, c tnh c ti 160 qu tn ti. Cng trong nm , c thm 140 qu na c thnh
lp.
Cc nh sng lp qu tn thc Anh thng c ton quyn u t qu. Ban u, cc nh sng lp
M kh rt r khi a ra nhng yu cu nh vy. Rt nhiu qu tn thc ban u ch l qu tn thc n
thun trong , nh u t c hng li tc t loi chng khon c th c k thc ti mt
cng ty tn thc. Khi , cc nh qun l nghim tc tun th mt lot cc quy nh v nhng loi
chng khon c th mua vo v cch thc qun l chng. Nhng phng thc hot ng ng n ny
mai mt dn theo thi gian. Vo nhng nm 1920, cc qu tn thc tr thnh cc cng ty u t. Cc
cng ty tn thc u t bn chng khon ca chnh mnh cho cng chng i khi ch l c phiu
thng, nhng thng thng l bao gm c c phiu thng, c phiu u i, tri khon v kh c
cm c v s tin thu c s c u t theo s sp xp ca ban qun l. Mi kh nng can thip
ca c ng thng u c loi tr bng hnh thc ch bn cho cc c ng ny c phiu khng c
quyn biu quyt, hoc p cc c ng ny nhng quyn biu quyt cho mt qu tn thc thuc quyn
kim sot ca ban qun l.
Sut mt thi gian di, Sn Giao dch Chng khon New York nhn cc qu tn thc u t vi
con mt nghi ng; ch ti nm 1929, c phiu ca cc cng ty hay qu tn thc mi c php nim
yt. Nhng ngay c lc , Ban Nim yt Chng khon vn yu cu cc qu tn thc phi thng bo gi
tr th trng v gi tr s sch ca cc chng khon nm gi ti thi im nim yt cho Sn Giao
dch, sau , mi nm mt ln phi cung cp danh sch cc c phiu m h nm gi. Quy nh ny
khin phn ln cc qu tn thc u t ch c th nim yt ti Sn Giao dch va h, Sn Giao dch
Boston, Sn Giao dch Chicago hay sn giao dch ca cc cng ty ng st. Ngoi tiu ch tin li,
vic khng phi by danh sch c phiu c coi l cch t v chnh ng. Lng tin vo cc quyt
nh u t ca cc nh qun l l rt cao. Ngi ta cho rng vic tit l cc c phiu h ang la
chn c th chm ngi cho mt cn st i vi cc chng khon m h a chung. Cc nh s hc
cng tng ca tng s tuyt vi ca mt cng ty tn thc u t trong thi k Bong bng South Sea.
l l cng ty mang ci tn p m mt hot ng kinh doanh s c tit l ng lc. Sau , c

phiu ca cng ty ny bn rt chy. Theo ghi chp, cc qu tn thc u t cn c nhng giao dch
tuyt vi hn th. Chng tin hnh nhng hot ng kinh doanh m bn cht khng bao gi c tit
l, v c phiu ca chng cng bn rt chy.
III
Trong nm 1928, c tnh c khong 186 qu tn thc u t c thnh lp. Trong nhng thng
u nm 1929, mi ngy c mt qu mi ra i, v tng cng c thm 265 qu xut hin trong nm .
Nm 1927, cc qu tn thc bn ra s lng chng khon tr gi khong 400 triu la; ti nm
1929, h tung ra th trng khong 3 t la chng khon. Con s ny chim t nht 1/3 lng chng
khon pht hnh nm ; v ti ma thu nm 1929, tng gi tr ti sn ca cc qu tn thc u t c
c tnh l hn 8 t la. Nh vy, ti sn ca cc qu tn thc tng khong 11 ln k t u nm
1927.
S sinh sn n tnh ca cc qu tn thc u t khc vi qu trnh pht trin ca mt cng ty thng
thng. Hu ht cc qu tn thc u c bo tr bi mt cng ty khc. Nm 1929, mt con s ng
kinh ngc ca loi hnh cng ty khc nhau x thnh lp qu tn thc. Cc ngn hng u t, ngn
hng thng mi, hng mi gii chng khon, sn giao dch chng khon, v c bit cc qu tn thc
u t khc u bn rn cho ra i cc qu tn thc mi. Cc nh bo tr cng xut hin vi mi
quy m, t t chc nh House of Morgan nh ti tr ca United and Alleghany Corporations, ti c
nhn nh Chauncey D. Parker, ch ngn hng u t Boston, cng l ngi sng lp ra ba qu tn
thc nm 1929 v bn ra khi lng chng khon tr gi 25 triu la cho mt th trng ho hc
ch mua. Sau ny, Chauncey mt gn ht s tin thu c v ri vo ph sn.
Vic bo tr mt qu tn thc khng th khng c phn thng. Cng ty bo tr thng k hp
ng qun l vi cng ty con. Cc iu khon thng gp l nh ti tr s qun l qu tn thc, tin
hnh u t, v nhn mt khon th lao di dng phn trm vn b ra hoc li nhun. Nu nh ti tr
l mt cng ty giao dch chng khon, h cng s nhn c tin hoa hng t hot ng mua bn chng
khon cho qu. C rt nhiu nh bo tr l cc ngn hng u t, iu ny c ngha l, cc ngn hng
s t to ra chng khon m sau s c a ra th trng. y l cch tuyt vi m bo
ngun cung chnh ng.
Nhng, trn tt c, s ho hng ca cng chng ang sn lng chng khon ca qu tn thc u t
mi l phn thng ln nht. Hu nh tt c mi ngi u sn sng tr mc cao hn so vi mc gi
cho bn. Cng ty bo tr (hay cng ty sng lp qu) c nhn phn c phiu hoc giy chng nhn
bn c phiu mc gi cho bn. Ngay lp tc, h c th bn cc c phiu ny kim li nhun. V
d, mt trong nhng qu tn thc c ci tn ho nhong l Seaboard Utilities Shares Corporation do
Chauncey D. Parker nhn vt va c nhc n trn, thnh lp pht hnh 1,6 triu c phiu
thng vi mc gi rng c n nh l 10,32 la/c phiu. Tuy nhin, y khng phi l mc gi
bn cho cng chng, m ch l mc gi dnh cho Parker v cc ng nghip ca ng. Sau khi nhn
c s c phiu chia phn, Parker v ng nghip s bn s chng khon trn cho cng chng vi
gi t 11 n 18,25 la v n chia li nhun vi ngi mi gii.
Phng thc hot ng nh th khng ch din ra nhng cng ty c uy tn thp hoc hu nh
khng c uy tn. J. P. Morgan and Company, t chc sng lp United Corporation vo thng 1 nm
1929, cho mi cc i tng thn quen mt gi c phn gm mt c phiu thng v mt c phiu
u i, vi gi 75 la. y qu l mt mn hi. Mt tun sau, khi hot ng giao dch c phiu ca
United Corporation bt u din ra, gi cho bn l 92 la, v 94 la trn th trng t do. Ch 4
ngy sau, gi c phiu ny ln ti 99 la. S c phiu tng c mua vo vi gi 75 la c
bn t nhng mc gi trn. Tht d hiu khi nhng khon li nhun kch x ny tr thnh liu thuc
kch thch vic thnh lp cc qu tn thc u t mi.

IV
Mt s ngi ly lm tic rng li ch ca c ch ti chnh tin b mi ny cha n c vi tt
c mi ngi. Mt trong nhng ngi c hng li t vic thnh lp qu tn thc u t United
Corporation l John J. Raskob. L Ch tch ca y ban Dn ch Quc gia, Raskob c nhng cam kt
chnh tr v vic gy dng tnh bng hu bn cht vi ngi dn. ng tin rng tt c mi ngi, ai
cng xng ng c hng nhng c hi m ng ang tn hng.
Mt trong nhng biu hin ca s ho phng ny l bi bo ng trn t Ladies Home Journal vi
ci tt hp dn Ai cng phi giu c. Trong , Raskob ch ra rng bt c ai nu tit kim 15 la
mi thng, u t vo cc c phiu thng tt, v khng n tiu vo li tc, s thu li c mt khon
tin l 80.000 la sau 20 nm. R rng, vi ci ny, s c rt nhiu ngi tr nn giu c.
Nhng s c mt khong dng trong 20 nm. Hai mi nm dng nh l qung thi gian lm giu
qu di, c bit l trong nm 1929; v vi mt ng vin ng Dn ch, mt ngi bn ca mi
ngi, vic theo ui phng php tim tin nh vy chng khc no mo him t mnh vo th ca
k phn ng. Raskob, v th, c mt gi khc. ng xut thnh lp mt qu tn thc u t c
bit sao cho ngi ngho cng c th lm giu d dng nh ngi giu.
K hoch m Raskob cho ra mt cng chng trc thm ma h nm 1929 ny c vch ra kh t
m. (Tc gi ca n cho bit, ng tho lun k hoch ny vi cc chuyn gia ti chnh, kinh t, cc
gio s, chuyn gia ngn hng, cc nh lnh o lin on lao ng, lnh o cc tp on cng
nghip, v bt k ai c tng d khng c tn tui g.) Mt cng ty s c lp ra vi nhim v
chnh l mua c phiu. V d, mt ngi v sn ch vi 200 la s ng cho cng ty s tin cht bp
ca mnh, v cng ty ny s ng ra mua s lng c phiu vi khon tin ci cc hn l 500
la. Khon chnh lch 300 la s c cng ty ly t mt chi nhnh ti chnh c lp ra v mc
ch ny, v ton b c phiu s tr thnh ti sn th chp. Nh t bn ang chp chng bc vo
thng trng s phi tr khon n mt mc ph no , v d, 25 la/ thng. Ngi ny s
c hng ton b li nhun nu c phiu tng gi, v y l iu Raskob cho l chc chn s xy
ra. Ging n vo s yu km ca tnh hnh hin ti, Raskob ni: Ngay by gi, tt c nhng g mt
ngi ch c 200 la n 500 la u t cn lm l mua tri phiu Liberty
Phn ng ca cng chng trc k hoch ny c th snh ngang vi phn ng trc cng thc mi
v to bo v mi quan h gia khi lng v nng lng. iu khng tng c tht, l nhng g
mt bi bo t tn cho k hoch ny. Mt t bo khc m t n l Tm nhn v i nht ca b c v
i nht Ph Wall. Mt bnh lun vin mt mi v bt cn cng phi cm ng tht ln rng k hoch
ny ging vi ngh thut qun l ti chnh ca nh lnh o hn bt c th g Ph Wall mang li sau
mt thi gian di.
Nu c thm thi gian, chc chn k hoch ca Raskob s m hoa kt tri. Tt c u ho hc
n mng s thng minh v sng sut ca nhng ngi nh ng. iu ny c minh chng bng vic
mi ngi sn sng tr tin cho thn ng ti chnh chuyn nghip.
V
Thc o lng ngng m i vi ti nng ca mt thn ng ti chnh trong lnh vc ny l mi
quan h gia gi tr th trng ca cc chng khon ang lu hnh i din cho qu tn thc u t v
gi tr ca cc chng khon m cc qu ny s hu. Thng thng, chng khon i din cho qu
thng c gi tr cao hn ti sn m n s hu. C lc, gi tr ca chng khon i din cao gp hai
ln chng khon s hu. im ny khng c g kh hiu. Ti sn ca qu tn thc u t ch bao gm
cc c phiu thng, c phiu u i, tri khon, kh c cm c, tri phiu v tt c tin mt m n
s hu. (Thng thng, cc qu tn thc u t khng c vn phng hay trang thit b vn phng; cng
ty ti tr iu hnh qu tn thc u t t chnh tr s ca mnh.) Tuy th, nu tt c s chng khon

ny c bn ra trn th trng, doanh thu s lun lun thp hn, v thng th thp hn rt nhiu so
vi gi tr hin ti ca cc chng khon ang lu hnh i din cho cng ty u t. Chng khon i
din r rng c gi tr ln hn nhiu ti sn m chng i din.
Tin ph, trn thc t, l gi tr m cng ng ngi hm m t cho kin thc, k nng v kh
nng thao tng iu tit ti chnh chuyn nghip. nh gi mt danh mc u t chng khon l theo
gi th trng tc l phi coi n nh mt ti sn tr tr. Nhng khi l ti sn ca mt qu tn thc u
t, n c gi tr hn th rt nhiu, v danh mc u t khi s c kt hp vi mt thnh phn rt
qu gi l thn ng ti chnh. Qu tn thc u t vi nhng kh nng c bit nh vy c th vch ra
c mt chin lc mi tng gi tr chng khon. N c th hp sc tham gia vo cc qu chung vi
khi th trng chung v cc xanhica y gi tr ln na. N bit khi no cc qu tn thc u t
khc hnh ng tng t v c th ha theo. Nhng quan trng hn c, mt thn ng ti chnh l
ngi bit tut. V th, qu tn thc u t c th bc vo ci m ng Lawrence ca trng
Princeton gi l giai on tp trung vo nhng quyt nh c y thng tin v sng sut nht v gi
tr ca nhng doanh nghip phc v nhu cu ca nhn loi. Ngi ta c th thu li bng cch u t
trc tip vo Radio, J. I. Case, hay Montgomery Ward, nhng s l an ton v sng sut hn nhiu nu
li nhun u t c em li bi nhng con ngi vi tri thc ni tri v s thng thi.
Cho ti nm 1929, cc qu tn thc u t u thc c sc mnh ca tri thc cng nh tm
quan trng ca n, v khng l bt k c hi no cng c n. Mi c mt nh kinh t hc t vn
ring l mt trong nhng c hi , v theo thi gian, dn dn xut hin s cnh tranh ca nhng ngi
c uy tn v cht xm tng xng vi vai tr ny. l thi vng son ca cc gio s kinh t. Ch tch
ca The American Founders Group, mt nhm qu tn thc u t sng gi, l Gio s Edwin W.
Kemerer, chuyn gia tin t ni ting ca Princeton v thnh vin ban c vn l Tin s Rufus Tucker,
cng l mt nhn vt c nhiu ngi bit ti. (Li nhn xt cc nh kinh t hc trn vn cha pht
huy ti a kh nng phn on ca h c l c rt ra t lch s hot ng sau ny ca nhm. Cui
nm 1935, United Founders, qu ln nht ca nhm, phi chu mt t tn tht gi tr ti sn ln ti
301.385.504 la. Khi , c phiu ca qu ny trt dc t mc trn 75 la vo nm 1929 xung
ch cn cha n 75 xu.)
Mt t hp qu u t ni ting khc mi c David Friday, v tin s ni ting uyn bc v
ti d on ca i hc Michigan lm c vn. Mt qu tn thc Michigan cng mi c ba v gio
s Irving Fisher ca Yale, Joseph S. Davis ca Stanford, v Edmund E. Day ca Michigan vo ban
t vn chnh sch. im ni bt ca qu ny khng ch l s a dng ca t hp u t, m cn s a
dng ca c ban c vn. N c bo v hon ton trc tc ng ca bt k quan im th trng
no n t Yale, Stanford hay Michigan.
Cc qu khc cng ch trng ti yu t nhn ti theo nhiu gc khc nhau. Chnh v l , mt
qu tn thc t nhn xt rng, vi danh mc u t gm 120 c phiu ca cc tp on, n c
hng li t hiu qu lm vic ca ch tch, cng chc v ban gim c ca tt c cc tp on [m
n s hu]. Qu ny nhn mnh thm ng minh thn thit ca cc tp on ny l cc ngn hng
ln. Sau , bng mt bc nhy xa, y l tr, n a ra kt lun: V th, qu huy ng c tr
tu kinh doanh ca quc gia trn din rng. Mt qu khc, d t nghing v phng php suy lun,
nhng cng t bng lng vi bn thn bng cch tuyn b: u t l mt mn khoa hc ch khng
phi cng vic c nhn n l.
Khi nm 1929 dn tri qua, c mt iu hin nhin l ngy cng nhiu nh u t mi trn th
trng da vo ti tr v h thng kin thc ca cc qu. Tt nhin, iu ny cng c ngha l h vn
vp phi kh khn trong vic phn bit qu tt v qu xu. Ngi ta vn nhn ra (d l him khi) s
tn ti ca nhng qu xu. Trong mt bi bo trn tp ch The Atlantic Monthly, Paul C. Cabot vit, s

thiu trung thc, l l, nng lc yu km v lng tham l nhng hn ch thng thng ca ngnh cng
nghip mi ny. l nhng nhc im ln, v vi t cch l nh t chc v qun l ca mt qu
tn thc u t y ha hn c tn State Street Investment Corporation, ting ni ca ng Cabot nghim
nhin tr nn rt c trng lng. Tuy nhin, d lun phn ng rt yu t trc nhng li cnh bo nh
th. V nhng li cnh bo cng rt him khi xut hin.
VI
Kin thc, kh nng iu tit hay mo kim sot ti chnh khng ch l nhng ngn ngh duy nht
ca qu tn thc u t. Chng ta cn c th k ra y hnh thc u c vay n. Cho ti ma h nm
1929, ngi ta khng cn ni nhiu v cc qu tn thc u t na. Ch chnh gi l cc qu tn
thc u c vay n cao, qu u c vay n thp, hoc cc qu khng cho u c vay n.
Nguyn tc ca u c vay n i vi qu tn thc u t ging ht nh nguyn tc trong tr chi
da nt. Bng cch p dng nhng nh lut vt l ni ting, mt c ng d rt nh ti im xut pht
cng c th to thnh c ny ln ti vng ngoi bin. Vic u c vay n ca mt qu tn thc u t
c thc hin bng cch pht hnh tri phiu, c phiu u i, cng nh c phiu thng mua mt
danh mc u t gm ton b l c phiu thng. Khi gi tr ca s c phiu thng mua vo tng ln
y l xu th c gi nh ph bin gi tr tri phiu v c phiu u i ca qu hu nh khng b
nh hng g. Nhng chng khon ny c gi tr c nh c tnh ton theo mt t l thu nhp c th.
Phn ln li nhun t vic tng gi tr ca t hp u t u tp trung vo c phiu thng, v cc c
phiu ny tng chng mt.
Xin c minh ha bng trng hp ca mt qu tn thc u t vo u nm 1929 vi s vn l
150 triu la mt quy m kh hp l vo thi im . Gi s 1/3 s vn l doanh thu t tri
phiu, 1/3 t c phiu u i, v phn cn li t c phiu thng. Nu u t s vn 150 triu la
ny, v nu lng chng khon mua vo tng gi mc n nh, n ma h nm , gi tr ca danh
mc u t ny s tng thm khong 50%. Tng gi tr ti sn s ln ti 225 triu la. Cc tri phiu
v c phiu u i s vn ch ng gi 100 triu la, doanh thu ca chng khng tng ln, v chng
mang li nhiu c phn ln hn trong trng hp gi nh l cng ty phi thanh l ti sn. V th, 125
triu la cn li s nm trong gi tr c phiu thng ca qu, bi n tng t 50 triu la ln 125
triu la, tc 150%, v lm tng tng gi tr ca ton b ti sn ln 50%.
y chnh l php mu trong u c vay n, nhng n khng ch dng li . Nu s c phiu
thng ny nm trong tay ca mt qu u c s dng hnh thc u c vay n, rt c th gi tr ca n
s tng t 700 ti 800% t mc tng 50% ban u. V c nh th. Trong nm 1929, vic khm ph ra
nhng tnh cht tuyt vi ca chui hnh hc khin c Ph Wall sng st ngang vi khi pht minh
bnh xe ra i. u u cng c cn st thnh lp cc qu tn thc, v cc qu tn thc li tip tc
u cho cc qu tn thc khc, v n lt mnh, cc qu ny li bo tr cc qu tn thc khc na.
Khng ch dng li , hnh thc u c vay n khin nhn vt ng ng sau tt c cc qu ny
gn nh khng phi b ra mt xu no. Khi ngi bo tr thnh lp mt qu tn thc v gi li c phn
l c phiu thng, s vn thu v t u c vay n s to iu kin thun li cho vic thnh lp qu
th hai, v qu th hai ny sau s b sung li nhun v cho ra i mt qu th ba cn ln hn th.
V vy, mt trong nhng nhn vt c sy tch cc cho hnh thc u c vay n l Harrison
Williams, ngi c y ban Hi oi v Chng khon nh gi l c nh hng ln ti mt h
thng kt hp qu tn thc u t v cng ty m c gi th trng vo nm 1929 l gn 1 t la. y
l thnh qu c gy dng t hot ng iu hnh ca ng ti mt cng ty nh c tn l Central States
Electric Corporation ch ng gi khong 6 triu la vo nm 1921. u c vay n cng l yu t
vng to nn tng trng ng ch ca American Founders Group. Thnh vin gc ca t hp qu
tn thc u t ting tm ny ra i nm 1921. Nh sng lp khng may khng th pht trin kinh

doanh v bn thn ng b ph sn. Tuy nhin, mt nm sau , mt ngi bn ng gp 500 la.

Ch vi s vn khim tn , mt qu th hai ra i, hai cng ty bt u khi nghip. c cng
chng u i n nhn, ti nm 1927, hai cng ty gc v mt cng ty th ba c thnh lp sau
bn cho th trng khi lng chng khon c gi tr ln n 70-80 triu la. Nhng mi ch l
khi u. Nm 1928 v 1929, mt chui s kin p n Founders Group. C phiu c bn ra vi
tc kinh hong. Cc cng ty mi vi nhng ci tn mi c thnh lp bn nhiu c phiu hn
na, v ti nm 1929, c ti 30 cng ty nh th trong nhm ny.
Ti thi im , cng ty ln nht l United Founders of Corporation c ti sn vo khong
686.165.000 la. Tng ti sn ca c nhm c gi th trng ln ti hn 1 t la. y c l l con
s ln nht tng c sn sinh t s vn gc l 500 -la. Trong 1 t , khong 320 triu -la l
ca cc cng ty m trong ni b cng ty. S lon lun ti chnh ny chnh l cng c duy tr kim sot
v tn hng nhng li ch m u c vay n mang li. Nh vo chui di ca nhng c phiu ca
mt cng ty trong mt cng ty khc, vic tng gi tr vo nm 1928 v 1929 c tp trung hu hiu
vo gi tr c phiu thng ca cng ty gc.
u c vay n v sau pht trin theo c hai hng. Khng phi tt c cc chng khon do
Founders nm gi u thuc dng tng vnh vin, t nhiu c kh nng chng li khng hong. Vi nm
sau ngi ta pht hin ra t hp u t do Founders s hu c 5.000 c phiu ca Kreuger and Toll,
20.000 c phn ca Kolo Production Corporation, v mt cng ty mi y mo him khc chuyn sn
xut x phng t du chui, v 295.000 tri phiu ca Vng quc Yugoslavia. Khi gi tr ca
Kreuger and Toll tin dn v 0, hnh thc u c vay n vn c p dng, ch c iu chui hnh hc
gi li hot ng theo chiu ngc li. Nhng u nm 1929, yu t ton hc trong u c vay n vn
cha c tit l, v trong nm ng nh , chc chn lc u, mi ngi ch dn s ch vo s ra
i ca t hp tn thc u t ln nht, t hp u t ca Goldman, Sachs.
VII
Goldman, Sachs and Company, mt hip hi ngn hng u t v mi gii, xut hin kh mun
trong th gii kinh doanh tn thc u t. Ch n ngy 4 thng 12 nm 1928, gn mt nm sau khi th
trng chng khon b cun vo cn lc, h mi thnh lp Goldman Sachs Trading Corporation. Tuy
nhin, trong lch s, him c mt doanh nghip no pht trin mnh m nh Goldman Sachs Trading
v cc hu du ca n.
Trong ln pht hnh u tin, Trading Corporation tung ra 1 triu c phiu, v tt c s
c Goldman, Sachs and Company mua vi gi 100 -la mt c phiu vi tng s tin u t ln
n 100 triu -la. Phn ln s c phiu c bn ra th trng vi gi 104 -la. Khng c tri
phiu hay c phiu u i, v khi , u c vay n vn cha c Goldman, Sachs and Company
khm ph ra. Vic qun l Goldman Sachs Trading Corporation vn nm trong tay Goldman, Sachs
and Company qua hp ng qun l v s hin din ca cc v lnh o tp on trong Ban qun l
ca Trading Corporation.
Hai thng sau khi thnh lp, cng ty mi ny bn ra th trng s lng c phiu nhiu hn. Ngy
21 thng 2, n sp nhp vi mt qu tn thc u t khc l Financial and Industry Securities
Corporation. Tng ti sn ca cng ty mi ny c gi tr 235 t -la, phn nh thng d 100% ch
trong vng cha y ba thng. Trc , ngy 2 thng 2, hai tun trc khi sp nhp, c phiu c
bn ra vi gi 136,5 -la, tng t mc gi ban u l 104 -la. Nm ngy sau, ngy 7 thng 2, gi
c phiu ny nhy vt ln 222,5 -la. Nh vy, gi tr ca c phiu ny ln gn gp i tng gi
tr chng khon, tin mt v cc ti sn khc do Trading Corporation s hu.
Mc gi n tng ny khng phi hon ton l do s phn khch ca cng chng trc kh nng ti
chnh ca Goldman, Sachs. Ngay bn thn Goldman, Sachs cng rt nhit tnh, cng thm vic

Trading Corporation mnh tay mua vo chng khon ca chnh mnh. Cho ti ngy 14 thng 3, Trading
Corporation mua 560.724 -la c phn ca chnh mnh vi tng s vn l 57.021.936. Nh th,
gi tr ca c phiu tng mnh. Tuy nhin, c l do nhn trc c nhng im bt hp l ca mt
cng ty u t dc ton b vn vo c phiu thng ca chnh mnh, thng 3 nm , Trading
Corporation ngng t mua vo. Sau , cng ty bn li mt phn c phiu cho William Crapo
Durant, v ng ny bn ra th trng khi c c hi.
Ma xun v u ma h l qung thi gian kh im hi lng ting ca Goldman, Sachs, nhng
l qung thi gian chun b. Ngy 26 thng 7, h sn sng. Ngy hm , Trading Corporation,
cng Harrison Williams, cho ra mt Shenandoah Corporation, qu u tin trong s hai qu tn thc
u t ng ch . Ln u tin Shenandoah pht hnh khi lng chng khon c gi tr 102.500.000
-la (ln th hai din ra vi thng sau ) v ngi ta cho rng n ng k cao gp 7 ln s c
phiu hin c. C tri phiu v c phiu u i u c tung ra, bi gi y Goldman, Sachs bit
n u im ca u c vay n. Trong s 5 triu c phn ca c phiu thng trong ln pht hnh u
tin, 2 triu c phn c Trading Corporation mua li, v 2 triu na l do Central States Electric
Corporation mua i din cho ngi bo tr ca mnh l Harrison Williams. Wiliiams l thnh vin
ca ban iu hnh qu cng cc i tc trong Goldman, Sachs. Mt thnh vin khc trong ban ny l
mt lut s ni ting ti New York, ngi m s lc quan ca tui tr c th gt i tnh k th trong
trng hp ny. l John Foster Dulles. C phiu ca Shenandoah c pht hnh vi gi 17,5 la. Mt vi hot ng giao dch nhanh chng din ra trn c s khi pht hnh. N m ca mc 30
-la, vn ti 36 -la, v ng ca mc ny. Nh vy, c phiu ca Shenandoah cao hn mc
gi pht hnh ti 18,5 im. (Cui nm , gi c phiu ny xung cn 8 -la. Sau , n chm y
mc 50 xu.)
Trong khi Shenandoah thng ln trn th trng, Goldman, Sachs cng chun b ln cng np th
hai cho vng nng thn ca Thomas Jefferson, nh tin tri ca cc cng ty nh v n gin. Ngy 20
thng 8, mt cng ty ln hn vi ci tn Blue Ridge Corporation ra i. Blue Ridge c s vn 142
triu -la, v mt iu rt ng bn l n c bo tr bi Shenandoah, ngi u mi c
chnh xc 25 ngy tui. Ban gim c ca Blue Ridge cng l ban gim c ca Shenandoah; v trong
s 7.250.000 c phn ca n (bao gm mt phn ng k cc c phiu u i) Shenandoah chim ti
6.250.000. Goldman, Sachs gi y p dng u c vay n ro rit nh tr th.
Mt c im th v ca Blue Ridge l n cho php nh u t i trc tip cc chng khon
thng ly c phiu u i v thng ca tp on mi. Mt c ng ca American Telephone and
Telegraph Company c th nhn c 470/715 c phiu u i v thng ca Blue Ridge cho mi c
phiu ca Telephone. c quyn trn cng c m rng cho c Allied Chemical v Dye, Santa Fe,
Eastman Kodak, General Electrics, Standard Oil of New Jersey, v khong 15 c phiu khc. Cc nh
u t hng ng ngh ny rt nhit tnh.
Ngy 20 thng 8, ngy Blue Ridge ra i, l ngy th 3, nhng Goldman, Sachs c nhiu vic phi
lm hn vo tun . Th 5, Goldman Sachs Trading Corporation thng bo v vic mua li Pacific
American Associates, mt qu tn thc u t vng b bin pha Ty va mi mua mt s qu tn
thc u t khc v ng thi nm quyn s hu American Trust Company, mt ngn hng thng mi
ln c chi nhnh khp California. Pacific American c s vn l khong 100 triu. chun b cho
vic sp nhp, Trading Corporation pht hnh thm 71.400.000 c phiu i ly c phiu vn
ca American Company, cng ty m s hu hn 99% lng c phiu thng ca American Trust
Company.
Sau khi pht hnh lng chng khon tr gi hn 1/4 t -la ch trong vng cha ti mt thng
mt hot ng khng phi l khng gy n tng vi B Ti chnh M giao dch ca Goldman,

Sachs c phn chng li. Cc thnh vin ca n khng phi l nhng ngi duy nht bn rn vo thi
im . Nhng ngy thng 8 v 9 nm tht m m khi khng c qu mi no ra i v cc qu c
cng khng cho bn lng c phiu no ng k. V th, ngy 1 thng 8, cc bo ng lot ng thng
co v vic thnh lp Anglo-American Shares, Inc., mt cng ty vi ban gim c gm Marquess ca
Carisbrooke, GCB, GCVO; v Colonel, ng ch ca Sempill, AFC, ngoi ra ng ny cn c bit
ti vi cng v Ch tch Royal Aeronautical Society, London. American Insuranstocks Corporation
cng ra i ngy hm , d khoe khoang mt gim c chng h oai phong hn William Gibbs
McAdoo. Nhng ngy sau l s xut hin ca Gude Winmill Trading Corporation, National
Republic Investment Trust, Insull Utility Investments, Inc., International Carriers, Ltd., TriContinential Allied Corporation, v Solvay American Investment Corporation. Ngy 13 thng 8, cc
bo cng a tin tr l ca Tng Chng l M ti thm cc phng ban ca Cosmopolitan
Fiscal Corporation v mt hng u t c tn Financial Counselor. Trong c hai chuyn thm, cc
gim c u vng mt. Cc vn phng ca Financial Counselor c thit k thm cc l nh nh
nhng ca hang bn ru lu.
Trong thng 9, chng khon ca cc qu tn thc u t cn c cho mi nhiu hn c trong
thng 8, vi tng gi tr ln ti hn 600 triu -la. Tuy nhin, s ra i ca ca Shenandoah v Blue
Ridge mi l nh cao ca mt k nguyn ti chnh mi. Tht kh lm ng trc tng n sau s
in r ny. Nu y l iu in r, t nht l s in r k v.
Nhiu nm sau, vo mt bui sng bnh minh xm xt ti Washington, mt cuc iu trn trc y
ban Thng vin M din ra.
Thng ngh s Couzens: C ng Goldman, Sachs and Company lp nn Goldman Sachs Trading
Corporation khng?
ng Sachs: ng, tha ngi.
Thng ngh s Couzens: V h bn c phiu cho dn chng?
ng Sachs: Mt phn thi. Ban u, chng ti u t 10% vi tng gi tr 10 triu -la.
Thng ngh s Couzens: V 90% cn li c bn cho dn chng?
ng Sachs: Vng, tha ngi.
Thng ngh s Couzens: mc gi bao nhiu?
ng Sachs: 104. l c phiu c c phiu c chia nh.
Thng ngh s Couzens: V hin ti gi c phiu l bao nhiu?
ng Sachs: Khong 1.
Ch thch
(23) Trn thc t, Seaboard Air Line l mt hng ng st, c tr s Florida. Th k XIX, khi
vn ti hng khng mi ch tn ti trong m ca con ngi, th ci tn Air Line c rt nhiu hng
vn ti ng st s dng. Air line y l mt li ni n d ch khong cch ngn nht gia hai
im. Trong ting Vit, chng ta c cm t tng ng l ng chim bay. V ci tn air line ny
khin nhiu nh u t lm tng Seaboard Air Line l mt hng hng khng, do , c phiu ca
hng nm trong danh sch u c a thch ca cc nh u t - ND.

CHNG IV
o mng phi phai
Nm , ma h Ph Wall khng bun t cht no. Cng vi s ra i ca qu tn thc u t l
th trng si ng. Ngy no gi cng tng. Trong thng 6, ch s cng nghip Times tng 52 im;
ti thng 7 tng thm 25 im na, tc l n tng 77 im ch trong vng hai thng. Trong sut nm
1928 ng nh, ch s ny ch tng 86,5 im. Sau , n thng 8, ch s ny li tng thm 33 im.
Mc tng trng 110 im trong vng ba thng t 339 vo ngy cui cng ca thng 5 ti 449 vo
ngy cui cng ca thng 8 nh vy, trong c ma h, gi tr ca n tng gn 1/4.
Cc c phiu pht hnh n l cng gt hi c nhiu thnh cng. Trong ba thng, gi c phiu
Westinghouse tng t 151 ln 286, li rng 135; General Electric tng t 268 ln 391, v Steel tng t
165 ln 258. Ngay n nhng chng khon m m nh American Tel and Tel cng tng t 209 ti
303. Cc qu tn thc u t thu li ln. United Founders tng mc gi cho bn t 36 ln 68 -la;
Alleghany Corporation t 33 ln 56 -la.
Khi lng giao dch cng lin tc tng cao. Khi lng giao dch ca Sn Giao dch New York
thng vo khong 4 n 5 triu c phiu. Ha hon lm mi c ngy di 3 triu. Tuy nhin, ngay c
khi lng giao dch trn Sn New York cng khng cn phn nh y v cn st u c chng
khon. Rt nhiu t pht hnh mi v si ng ca cc qu tn thc u t nh Shenandoah, Blue
Ridge, Pennroad, Insull Utilities khng c nim yt ti y. L do khng phi v Sn Giao dch
New York kiu ngo, tc mch hay tn nhn; cc cng ty vn c th nim yt c phiu nu mun.
Nhng rt nhiu cng ty cho rng s l khn ngoan v thun tin hn nu khng phi cung cp thng tin
theo yu cu ca sn. V vy, c phiu c giao dch trn Sn giao dch va h, hoc Boston, hay sn
giao dch ca cc thnh ph khc. Mc d khi lng giao dch trn Sn Giao dch New York vn ln
hn so vi tng khi lng giao dch trn cc sn khc, nhng v th ca n cng b nh hng t
nhiu. (Nm 1929, c tnh khi lng giao dch ca sn chim 61% tt c cc giao dch; ba nm sau,
khi phn ln cc qu mi vnh vin bin mt, Sn Giao dch kim ti 76% tng khi lng giao
dch.) Trong khng kh si ng nh th, ma h nm 1929, cc th trng vn m m ca Boston,
San Francisco, v thm ch ca c Cincinnati u bng n. Thay v ch l ci bng m nht ca nhng
g ang din ra ti Ph Wall, chng cng c cuc sng v c im ring. y c rao bn nhng c
phiu m New York khng c, v thm ch mt s cn gy ting vang u c khc thng. Nm
1929, ngay c mt thnh ph ngho nn, bun t v thiu tinh thn cng dn cng phi phn vn khng
bit mnh c nn thit lp mt th trng chng khon hay khng.
Khng ch c gi c phiu thng tng, m lng u c cng leo thang mc git mnh. S n
ca cc nh mi gii trong ma h tng mc 400 triu -la/thng. Ti cui ma h, con s ny
vt ngng 7 t -la. Trong , hn mt na s n ny c cc tp on v c nhn, trong cng
nh ngoi nc, nhng ngi li dng mc t l li sut rt hi New York, vo. Rt him khi li
sut vay nng xung di mc 6%. Thng thng, n dao ng t 7 n 12%, c thi im, n ln ti
15%. Nh cp t trc, v cc khon n ny an ton, c kh nng thanh khon cao v d qun
tr, nn t l li sut nh vy chc chn l ming mi hp dn i vi c nhng ngi cho vay nng li
Bombay, n . i vi mt s nh quan st ang lo ngi trc tnh hnh th trng, th dng nh
Ph Wall ang ngu nghin nut chng ton b s tin ca ton th gii. Tuy nhin, nh thng l, khi
ma h dn qua i, cc nh pht ngn sng sut v c trch nhim khng nhm vo hin tng n mi
gii tng, m li quay sang ch trch nhng k khng khng quan trng ha xu hng ny. Lc ny,
nhng ai tin on v s sp u tr thnh i tng b ch trch mnh m.

II
Thng tin v nhng khon vay n ca cc nh mi gii c cung cp theo hai ngun. Mt l bng
trnh by hng thng ca Sn Giao dch Chng khon New York. y l hnh thc c s dng rng
ri. Hai l bn thng k khng y ca H thng d tr lin bang ra hng tun. C n th Su, bn
bo co ny cho thy c s tng mnh trong khi lng n; c n th Su, bn bo co ny cng li
tuyn b chc nch, n khng m ch iu g ht, v nu ai c gi g khc, ngi s b khin
trch nghim khc. C v nh trn th trng ch c mt nhm thiu s lin h khi lng n t mi
gii vi lng mua k qu v tip l khi lng u c. Chnh v l , bt k biu hin lo ngi
no trc nhng khon n ny u d dng b quy l n lc v c nhm lm suy suyn lng tin. Ngy
8 thng 7, trn t Barrons, Sheldon Sinclair Wells gii thch rng nhng ngi lo lng v n mi
gii v s b ca cc qu tn thc tp on l nhng k khng bit g. Theo Wells, th trng vay
nng tr thnh im hn u t mi cho ngun d tr tin ca cc tp on. Nhng nhng ngi
phn i li khng my coi trng s thay i ny.
Ch tch Mitchell ca Ngn hng National City, vn l ngi im tnh, cng nhiu ln phi ni
gin trc s ch dnh cho cc khon n cm c v ng th hin quan im ca mnh rt r rng.
Gii bo ch ti chnh cng cm thy bc bi, v sau , khi Arthur Brisbane cht vn s thch ng
ca mc li sut vay nng 10%, Wall Street Journal ht kin nhn: Ngay c nhng t bo ph
thng nht, ngi ta cng cn c mt s kin thc chnh xc bn lun vn . Lm sao c chuyn
bt k k ngu dt no cng c th li Ph Wall ra lm ch c ch? (C l Brisbane ngh li
sut 10% l mc li sut tnh theo ngy ch khng phi tnh theo nm).
Cc hc gi cng ch trch tt c nhng ai v tnh hoc c ph hoi s thnh vng bng thi
bi quan khng che giu. Sau khi t tn im li tnh hnh, Gio s Dice kt lun rng t l n mi gii
cao khng ng s nh nhng g nhiu ngi ni. Thng 8 nm , Ngn hng Midland Bank ca
Cleveland cho ra mt cng chng nhng tnh ton chng minh rng khng c g phi lo ngi tr khi
khon cho vay n ca cc tp on ln ti 12 t -la.
Li bo m vng chc nht cho cc khon n mi gii l vin cnh ca th trng. Nu c phiu
vn gi gi cao v ngy cng ln cao hn, v nu chng ln cao v vin cnh bin minh cho gi c th
s khng cn g phi lo lng v cc khon n ang cht cao nh ni. Nh th, vic bo m an ton
cho khi lng n s bao gm vic bo v cc cp th trng. Thuyt phc mi ngi rng th trng
vn n khng phi l vic kh, v nh mi khi, vo nhng thi im nh th ny, cc nh u t s
mun bt tai li trc nhng li nghi ng kh chu v ch mun nghe nhng tuyn b y t tin.
Vo nm 1929, phn quc cha tr thnh mt t thng dng trong cc li ch trch. Do , s bi
quan cng khng b cng khai nh ng vi n lc ph hoi li sng M. Nhng qu tht, n hm
cha nhng ngha nh vy. Sau ny, gn nh tt c nhng ngi c lin quan n vn ny u ni
rng h rt lo lng v s hi khi a ra nhng pht biu . (Sau , cng trong nm ny, mt cng
ty t vn u t Boston li tip tc a ra li cnh bo c cng b rng ri rng nc M khng
c ch dnh cho nhng k ph hoi.)
i ng nhng ngi lc quan rt ng o v u l nhng ngi c ti n ni. V vy, vo thng
6, trong mt cuc phng vn c ng trn t The American Magazine, Bernard Baruch cam oan
vi Bruce Barton rng iu kin kinh t th gii dng nh ang trn pht trin mnh m. Theo
ng, khng mt k bi quan no c th c chn dung thn i l s 5. Rt nhiu gio s cng by t
thi t tin da trn c s khoa hc nghim tc. Khi nhng din bin xy ra sau , danh ting ca
khi trng Ivy League tr nn cc k t hi. Trong mt pht ngn t gy ting xu hn c, Lawrence
ca trng Princeton pht biu: Hng triu ngi a ra nhng nh gi xc ng, ng theo tnh hnh
th trng ng ngng m ny u nht tr rng c phiu ti thi im hin ti khng b nh gi qu

cao. ng cng ni thm: u l nhm ngi vi tr tu siu vit, t gn cho mnh quyn ph quyt
nh gi ca d lun y thng thi ny?
Ma thu nm , Gio s Irving Fisher(24) ca Yale a ra mt d on bt h: Gi c phiu
t ti ci gi l trng thi bnh n vnh vin. Irving Fisher l nh kinh t hc tin phong ca nn
kinh t M. Nhng tht may mn l ng cn nhiu ng gp tt p hn ngi ta nh n nh ng
gp ca ng vo vic cho ra i ch s chng khon, l thuyt kinh t mang tnh k thut, v l thuyt
tin t.
T Cambridge, Cu lc b kinh t Harvard gi n li trn an khim tn hn. y l mt t chc
hot ng ngoi kha ca cc gio s Harvard bo th. Mc ch ca hi l gip cc thng gia v
nh u c d on tng lai. D bo c tin hnh mt thng vi ln v chc chn, vi ci tn
Harvard y uy tn, hi t c v th rt cao.
u nm 1929, khng bit l do s thng thi hay do v tnh on trng, hi t ra hi bi quan. Cc
nh d bo ca hi qu quyt l ra phi c mt t suy gim (d chc chn khng phi l suy thoi)
din ra. Tun qua tun, h d tnh mt c st nh trong kinh doanh. Ti ma h nm 1929, vn cha c
c st gim no xy ra, cu lc b b cuc v chp nhn sai lm. Lc ny, h li cho rng d th no
th cui cng hot ng kinh doanh cng li khi sc. Nh hu ht cc nhn nh khc, y vn l
thng tin ng tin cy, nhng sau khng hong p ti. Nhng hi vn tin rng khng c nguy c
khng hong nghim trng. Thng 11, h cn ni chc chn rng khng th li c mt t khng hong
nng n nh hi nm 1920-1921. Chng ta s khng phi i mt vi nguy c thanh l ko di. Quan
im ny cn c lp li nhiu ln cho n khi hi phi gii th.
III
Cc gim c ngn hng cng l ngun ng vin cho nhng ai mun tin vo s vnh hng ca thi
k bng n. Rt nhiu ngi trong s h t b vai tr lch s l ngi bo v cho ch ngha bi quan
ti chnh ca quc gia v tn hng nhng giy pht lc quan ngn ngi. H c l do khi lm vy.
Trong nhng nm trc , rt nhiu ngn hng thng mi, bao gm c hai ngn hng ln nht New
York, hp li t chc mt lin hip chng khon. Lin hip ny bn c phiu v tri phiu cho
cng chng, v hot ng kinh doanh ny ngy cng tr nn quan trng. Chnh n em li vin cnh
tng lai ti sng. Thm vo , bn thn cc ch ngn hng ny, c l l do bt c tn hiu t cc
ng trm ca National City v Chase, cng ro rit u c. Do , h kh c kh nng ni ra, ch
cha ni l tn thnh, bt c iu g gy chn ng th trng.
Tuy nhin, cng c vi ngoi l. V d nh Paul M. Warburg(25) ca Ngn hng International
Acceptance, ngi c nhng d on ni ting chng km g nhng d on ca Irving Fisher. Chng
thing n mc ng ngc nhin. Thng 3 nm 1929, Warburg ku gi Cc D tr Lin bang a ra
nhng chnh sch mnh tay hn v lp lun rng nu Cc khng kp thi chn ng cuc truy hoan hin
ti ca nn u c honh hnh, kt qu tt yu s l c gc thm khc ca th trng. V bt hnh s
khng ch ging xung u cc nh u c. N s gy ra khng hong chung trn khp c nc.
Ch c cc pht ngn vin ca Ph Wall, nhng ngi nhn Warburg vi nh mt thng hi nht,
mi gi ng l k li thi. C ngi gi thng ng l k ngn chn s giu c ca nc M. Nhng
ngi khc li cho rng Warburg c ng c no rt c th, ng ta ang th gi xung(26). Khi
th trng ngy mt ln cao hn, ngi ta nhc li nhng li cnh bo ca Warburg bng thi khinh
thng.
Nhng k hoi nghi ng ch nht chnh l bo gii. H t hn l nhm thiu s ng gm. Phn
ln cc bo v tp ch nm 1929 u a tin v nhng t xut kch ca th trng vi thi ngng
m v khng h cnh gic. Hin ti v tng lai trong mt h l c mt mu hng. n nm 1929,
nhiu nh bo lnh lng cng li nhng li xu nnh, tng bc tinh t m nhiu ngi cho rng s d

dng tc ng n h. Thay vo , h vi vnh tin mt a nhng tin c li cho th trng. Mt

nh bnh lun ti chnh ca t Daily News c bt danh l The trader (Ngi giao dch) nhn
khong 19.000 -la t nm 1929 n u nm 1930 t mt c nhn lng on th trng ring l tn
l John J. Levenson. Ngi giao dch lin tc ca tng nhng c phiu m Levenson a thch. Sau
ny, Levenson khng khng cho rng ch l s trng hp ngu nhin v s tin ch l thi quen
ho phng vn c ca ng. Bnh lun vin i pht thanh tn l William J. McMahon l Ch tch ca
trung tm nghin cu kinh t McMahon. V th, trong cc d on ca mnh, ng v ra vin cnh tuyt
vi ca c phiu m cc nh qun l qu vn chung ang mong ch bng n. Sau ny, mi ngi pht
hin ra, vi cng vic ny, ng nhn c 250 -la mi tun t David M. Lion mt trong nhng
nhn vt c t Peroca Community cho l kinh doanh bng cch mua nhng li nhn xt c li vi
s lng cn thit vo nhng thi im thch hp.
Nhng g tt p nht ca bo gii ti chnh li tn ti mt thi cc khc. Nhng dch v ti
chnh c ting tm nh ca Poor v Standard Statistics Company khng bao gi l l thc t. Ma thu
nm , n bn Weekly Business and Investment Letter ca Poor cp ti nhng o tng ln
v c phiu thng. Trong khi , bin tp vin ca The Commercial and Financial Chronicle li tin
chc rng Ph Wall cho cc gic quan ca mnh ngh php ht. Cc bn bo co hng tun v n
mi gii thng xuyn a ra nhng cnh bo nghim tc, v mc im tin lun ng ti bt c mu
tin xu no xy ra. New York Times l t bo im tnh hn c. Di s dn dt ca cy bt k cu
Alexander Dana Noyes, trang ti chnh ca bo ny gn nh min dch hon ton trc cc li xu nnh
ca K Nguyn Mi. Nhng bn c thng xuyn s khng th nghi ng v vic ngy tn th ang ti
gn. Thm ch, trong mt vi ln hp tp, t bo cn khng nh ngy n.
Nhng khong lng trn th trng trc s sp tht s l th thch ht sc nghim tc i vi
nhng ai khng tin vo iu vin vng. Qu tht, trong nhng thi im nh u nm 1928, thng 6,
thng 12 nm 1928, v thng 2, thng 3 nm 1929, dng nh on kt n. Rt nhiu ln, New
York Times h hi thng bo th trng quay tr li vi thc t. Nhng ngay sau , th trng li
ct cnh bay ln. Ch c nim tin bn b vo s tn ti ca khng hong mi c th chng li s nn
lng nh th. Cui cng, thi im cng n khi gii lc quan gt hi bi thu s nghi ng, thiu
tin tng ca mi ngi. Nhng ngi ta cng qun mt rng trong nhiu thng, nhng ngi che mt
bt tai trc nhng li bo m, trn an cng b mt uy tn tng t, tuy rng khng phi l vnh vin.
Nu ni New York Times hn hoan m t s kin sp khi n tht s xy s l ni qu, nhng
qu tht, t bo ny bnh lun vi ging iu chng my may bun b.
IV
Ti ma h nm 1929, th trng khng ch thng tr bo gii, n cn thng tr c vn ha. Nhng
nhm thiu s, nu lc khc s tha nhn s quan tm ca mnh i vi Thnh Thomas Aquinas,
Proust, phn tm hc, v thuc cha cng thng thn kinh, th gi khng ngng ni v United
Corporation, United Founders v Steel. Ch nhng k lp d nht mi nht quyt trnh xa th trng v
gi mi quan tm ti hin tng t m th hay ch ngha cng sn. Lc ny, bt k ai ni v vic mua
bn c phiu vi ging y hiu bit u tr thnh ngi rt c uy tn trong lnh vc ny. New
York, bn l mi bui t hp ca nhng nhn vt ni ting lun c s hin din ca mt nh mi gii,
hoc mt chuyn gia t vn u t ngi thng tho cc c phiu hin ang lu hnh, sn sng a
ra li khuyn chung vn, u thu, sp nhp, v gi v cc c hi hp dn. Anh ta nhit tnh c vn
bng hu v cc khon u t, v nhn mnh rng, anh ta s ni tt c nhng g mnh bit v th trng
d phn nhiu trong s l nhng iu anh ta khng bit. Gi y, nhng ngi nh vy bng dng
ta sng d h gia cc ngh s, nh vit kch, nh th v nhng ngi p. Nhng li ni ca h, t
hay nhiu u tr thnh nhng li c cnh. c gi ca h khng ch lng nghe vi s ch ca nhng

ngi mun su tp th tro phng trch dn, m l vi s say m tht s ca nhng ngi mun
kim ra tin t nhng g nghe c.
Phn nhiu nhng g c lp i lp li v th trng xa cng nh nay u khng lin quan
ti thc t. y l iu quan trng, nhng li khng c ch . Gia con ngi vi nhau c mt dng
giao tip khng bt ngun t kin thc, hoc thm ch t s thiu ht kin thc, m bt ngun t s tht
bi khng nm c kin thc. iu ny ng vi phn ln cc bi thuyt trnh trn th trng. Trong
mt ba tra ti khu Scranton, nh vt l hc ti ba bn v s chia nh sp ti ca c phiu Western
Utility Investors v tc ng ca n i vi gi c. Cc thnh gi ca ng khng hiu ti sao cn phi
chia nh v ti sao hnh ng ny s y gi tr ln, hoc thm ch ti sao Western Utilities Investors
nn c gi tr. Nhng h khng bit rng ngay c nh vt l ti ba kia cng khng tr li c nhng
cu hi . Bn thn s thng thi thng l quan im tru tng, khng xut pht t d liu hoc
thc t, m ch ty thuc vo vic ngi ta c dm xc nhn n bng thi quyt on hay khng.
C l tht bi trong vic hnh dung ra s thiu ht kin thc ca mt ai c bit ng vi
trng hp ca cc nh u t l ph n, nhng ngi ang bc vo th trng vi s lng ngy
cng ln. (Theo mt bi bo trn North American Review vo thng 4, ph n tr thnh nhng
ngi chi quan trng trong tr chi t bn hp dn nht ca phi mnh; nhng b ni tr hin i
ngy nay c v nhng ch nh, Wright Aero ang tng gi c nh vic h bit rng ngoi ch
c c ti vy Tc gi bi bo cn mo mui on rng thnh cng trong u c s a n gii
ln v th cao hn.) i vi mt nh u t n in hnh, Steel khng phi l mt tp on, v chc
chn n khng lin quan ti hm m, tu thuyn, ng ray, l luyn gang, hay nhng l luyn kim
ang m, m l nhng biu tng trn cun bng in bo, cc ng k trn biu v gi c phiu
tng. B ta s ni v Steel thn thit nh ni v mt ngi bn c, d chng bit cht g v n, v cng
khng mt ai ni cho b bit. Chng ta l nhng ngi lch s v thn trng, v vy, chng ta thng
trnh gy kh chu i vi ngi khc. Hn th na, nhng li khuyn nh th s chng mang li kt
qu g, m ch ch to ra cm gic khinh thng i vi nhng ngi thiu dng kh, thiu ch ng v
tinh t chp nhn s giu c d dng ca mt ngi khc. Nh u t n nhn ra rng b ta c
th tr nn giu c. V chc chn l b ta cng c quyn lm giu nh bt c ai khc.
Mt c trng ca ph n l ng lc ca h. D thng ging nhau, nhng ng lc ca ph n
khng b c tnh che y nhiu nh nam gii.
Mt x hi nu ch ch trng vo vic kim tin th s khng th th hin nhng gi tr lm an lng
mi ngi. Ma h nm 1929, New York Times ng cho ng bi bo ca mt nhn vin giao dch
National Waterworks Corporation, mt cng ty c thnh lp ch nhm mc ch mua c phn ca
cc cng ty nc trong thnh ph. Qung co em li tng hm li sau y: Hy mng tng
bc tranh ny, nu v mt bin c no , c thnh ph New York rng ln ch cn mt ging nc
th gi ca mi thng nc s l 1 -a, ri 100 -la, 1.000 -la, 1 triu -la. Ngi no c c
ging nc s lm ch c thnh ph. Tt c cc nh u t m mui trc nhng li c cnh u
c gic gi mua nhanh hng li nhun trc khi qu mun.
V
Vai tr trung tm ca th trng chng khon trong cuc sng ca ngi M vo ma h nm 1929
l iu khng th chi ci. Rt nhiu ngi vi nhng hon cnh v iu kin khc nhau u c mt
trn th trng chng khon. Frederick Lewis Allen m t vic tham gia a dng ny trong mt
on vn hay:
Ti x ca ng ch giu c li xe vi i tai dng ln nghe ngng tin tc v bc i sp ti ca
Bethlehem Steel; ng ny c 50 c phn vi 20 im k qu. Ngi lau ca s ti vn phng ca nh
mi gii dng li theo di bng in bo, ng ang ngh ti vic chuyn khon tin tit kim m

hi nc mt ca mnh thnh mt s c phn ca Simmons. Edwin Lefvre (mt nh bo c ti n ni

trn th trng) tit l c hu phng ca mt nh mi gii kim c gn 250.000 -la trn th
trng, hay cu chuyn v mt y t kim c 30.000 -la sau khi nghe theo li khuyn ca bnh
nhn, v ngi nui gia sc vng Wyoming, sng cch ng tu gn nht ti 30 dm, nhng mi
ngy u mua hoc bn 1.000 c phiu.
Vic nh gi qu cao s quan tm chung i vi th trng c nhng nguy him khn lng. Th
so ng khng nh chc nch rng nm 1929, tt c mi ngi u gp mt trn th trng khc xa s
tht rt nhiu. Vo thi im , cng nh by gi, i vi a s cng nhn, nng dn, nhn vin vn
phng, hay thc cht l i vi phn ln ngi dn M, th trng chng khon l mt th xa xi v l
im g m h. Vo thi im , cng nh by gi, khng nhiu ngi bit cch mua chng khon;
vic mua c phiu k qu xt trn mi gc u xa l i vi cuc sng ca nhiu ngi dn, cng
ging nh chi bc ti sng bc ti Monte Carlo vy.
Vi nm sau, mt y ban ngh vin tin hnh iu tra ton b th trng tm hiu s ngi
tham gia u c chng khon nm 1929. Cc cng ty thnh vin t 29 sn giao dch vo nm bo
co rng h c tng cng 1.548.707 khch hng. (Trong s c 1.371.920 l khch hng ca cc
cng ty thnh vin ca Sn Giao dch Chng khon New York.) Nh vy, ch c 1,5 triu ngi trong
tng dn s khong 120 triu ngi tch cc tham gia th trng chng khon. V khng phi tt c h
u l nh u c. Cc cng ty mi gii c tnh ch c khong 600.000 trong s cc ti khon k trn
tham gia vo giao dch k qu, so vi khong 950.000 ti khon giao dch trc tip bng tin mt.
Con s 600.000 nh giao dch k qu l c tnh n c nhng hot ng u c lp i lp li mt
s nh u t ln khng ch ng k ti khon vi mt nh mi gii. Ngoi ra, cn c mt s nh giao
dch vi hot ng khng ng k. Tuy nhin, trong s 950.000 khch hng thuc nhm cn li cng c
mt s nh u c. H y ton b gi mua cho cc chng khon ca h, v y cng l mt hot
ng u c. Mt s khc vay tin t ngoi th trng v th chp bng chng khon. Mc d trn
danh ngha h giao dch bng tin mt, nhng thc ra h mua k qu. Tuy nhin, chng ta hon ton
c th khng nh rng ti thi k nh im nm 1929, s lng cc nh u c hot ng tch cc l
cha n 1 triu, v c th cn t hn th nhiu. Gia khong cui nm 1928 v cui thng 7 nm
1929, mt giai on c nhiu tc phm vn hc miu t l giai on ngi M x vo th trng
ng nh kin c, th thc ra tng s ti khon k qu trn tt c cc sn giao dch ton quc ch tng
ln thm khong hn 50.000 ti khon. iu ng ch v nn u c trn th trng chng khon
nm 1929 khng phi l s tham gia vi quy m ln, m l cch n tr thnh tiu im ca nn vn
ha.
VI
Cho ti cui ma h nm 1929, cc bng tin v th bo ca cc nh mi gii khng cn bng lng
vi vic ch thng bo c phiu hm s tng v tng bao nhiu. H chuyn sang cch ni mi: vo
2 gi chiu Radio hoc GM s b ly tn tay. Cha bao gi vic kt ti th trng l cng c c
nhn ca nhng ngi b n nhng c quyn hn tuyt i li dy ln mnh m nh th. V, qu thc,
y l thi k hot ng iu tit ca cc qu chung v xanh-i-ca tr thnh hot ng lng on th
trng. Trong nm 1929, hn 100 t pht hnh ca Sn Giao dch Chng khon New York c lin
quan ti hot ng ny. Bn cht ca nhng t iu tit c i cht khc bit, nhng thng thng,
mt s nh giao dch s cng nhau hn vn y gi mt c phiu no ln. H ch nh mt qun
l chung, cam kt khng n hai mang thng qua cc t iu tit ring l. Sau , ngi qun l s
mua c phiu, v c phiu ny cng c th bao gm nhng c phn do cc thnh vin ng gp. Vic
mua vo s gp phn lm tng gi v thu ht s quan tm ca nhng ngi theo di trn khp nc
M. S quan tm s c y ln cao hn na qua cc hot ng mua bn dy c, to cm gic v

mt t bng n tht s. Cc n bn hng dn u t v cc bnh lun vin ca th trng s k v

din bin si ng ca c phiu trong tng lai. Nu mi chuyn tin trin tt, dn chng s x i
mua, v gi c s t dng ln. Nh qun l khi s bn ra, tr cho mnh mt s phn trm li nhun,
v chia s cn li cho cc nh u t.
Thi , khng c cch kim tin no c s dng nhiu nh cch ny. Phn ln ngi dn u
cm nhn c s hp dn ca cc hot ng iu tit, v khi ma h ti th c v nh Ph Wall
khng quan tm my ti nhng iu khc na. iu ny c phn thi qu, nhng n khng ngn cn
c hot ng ca cc nh u t trn th trng. Ngi ta khng tin l mnh b li dng. V h cng
khng b li dng. C h v cc nh hn vn u kim tin qua chnh lch gi, ch c iu khc bit
duy nht l cc nh hn vn kim nhiu tin hn. Trong bt c trng hp no, phn ng ca cng lun
i vi cc t iu tit ni b u l hy vng rng h c th moi mc c mt s thng tin v c
d phn trong khon li nhun kch x m nhng ng ln nh Cutten, Livermore, Raskob ang hng
th.
Khi th trng mt dn hnh nh l ni hi t ca cc doanh nghip trin vng, v thay vo l
hnh nh ca mt sn phm tr chi iu tit, nh u c buc phi ch hn, v tt hn l ch lin
tc. Cc du hiu ca hot ng chung vn ang hnh thnh cn c nhn bit sm nht c th, c
ngha l mi ngi cn phi theo di st sao bng in bo. Tuy nhin, ngay c nhng ngi cm tnh,
tin vo ba ch hay nim tin n gin ( phn bit vi nng lc nh gi mc ch ca gii chuyn
mn) cng thy kh m khng bit g. Ch trong trng hp ca nhng c nhn him hoi nht, u c
mi l hot ng ph thm. i vi nhiu ngi, tin l th cc k quan trng. Trong khng hong
Bong bng South Sea, c ngi tng nhn xt: Cc chnh khch qun mt chnh tr; lut s qun ta
n; nh bun qun mt cng vic bun bn; bc s qun bnh nhn; con n qun ch n; linh mc qun
bc ging kinh, v thm ch chnh nhng ngi ph n qun mt lng kiu hnh v bn trang im!
V cng l bi cnh nm 1929. Cc vn phng mi gii cht kn ngi ng k ngi t 10 gi
sng ti 3 gi chiu, h dn mt vo tm bng en thay v dnh thi gian ch tm vo cng vic.
Trong mt s vn phng khch hng, phi kh khn lm ngi ta mi kim c mt ch nhn
c bng gi, khng ai c c hi kim tra bng thng tin.
V th, vic t lin lc vi th trng, d ch trong thi gian ngn, l iu rt kh chu. May thay,
vic ngi ch i ti cc sn giao dch khng phi lc no cng cn thit. Dch v bng in bo
c mt trn ton quc. Ch cn mt c in thoi, ngi ta cng c th bit c gi c t khp cc
ni. Nhng nhng chuyn i ti chu u th li khc. Nh t Literal Digest ch ra trong ma h: Dch
v mi gii xuyn i dng pht trin rt mnh Nhng cc nh u c bn kia i dng vn
cm thy bt an v bt tin. Song n thng 8, kh khn ny cui cng cng c khc phc. Cc
cng ty mi gii tn tin i u l M. J. Meehan, chuyn gia ca Radio v cng l lo lng ca rt
nhiu chin tch iu tit th trng ng ch m chi nhnh trn cc tu ln theo nhng quy nh
c bit do Sn Giao dch a ra. Ngy 17 thng 8, tu Leviathan v tu Ile de France ri cng vi
trang thit b y cho cc hot ng u c trn bin. Tnh hnh giao dch trn tu Ile vo ngy u
tin kh si ng. Mt trong nhng giao dch u tin l ca Irving Berlin, ngi bn 1.000 c
phn ca Paramount-Famous-Lasky vi gi 72 -la. (y l mt bc i khn ngoan. C phiu ny
sau trt xung gn bng 0 v cng ty ny cng ri vo ph sn).
Ti Spokane, mt nh th giu tn thuc Ban bin tp ca t Spokesman-Review tn dng cc
phng hp trn bin bng bi th sau:
Chng ta chen chc trong cabin
Theo di cc con s trn bng
Khi l na m trn bin V cn bo ang gm r ngoi khi

Chng ta thua!, thuyn trng ht ln,

V ng long chong i xung cu thang.
Ti c tin mt, ng ngp ngng ni
Truyn thng t i ca b c
Ca mt ngi c h hng Vi em h ca Durant.
Trc nhng li ti t ny chng ta rng mnh V con b tt khe mnh nht cng run chn
Trong khi cc nh mi gii ht ln Tng tin t cc!
V bng in bo ngng tc-tc.
Nhng c con gi nh ca thuyn trng
Ni: Nhng chu khng hiu
Chng phi l Morgan trn i dng
Ging y ht nh Morgan trn t lin hay sao?
VII
Ngy Lao ng M(27) kt thc ma h nm 1929 vo ngy 2 thng 9. Khi , c mt t nng
khng khip ang din ra. Ti hm , nhng chic xe t quay tr li New York sau k ngh ging
kn thnh ph ti my dm. Cui cng rt nhiu ngi buc phi b xe li v i tu in ngm v nh.
Ngy 3 thng 9, thnh ph tip tc chm trong ci nng oi m theo d bo ca Vin Kh tng thy
vn l ngy nng nht trong nm.
Cch xa Ph Wall l mt ngy yn v thanh bnh. Nhiu nm sau, Frederick Lewis Allen lc tm
li cc t bo ra ngy hm v c mt bi vit th v v nhng g ng tm c. Thng tin chng c
g nhiu. Vic gii tr qun b c bn lun vi mch vn ri rc theo l thng. My bay Graf
Zeppelin gn kt thc chuyn bay u tin vng quanh th gii. Mt my bay ba ng c ca
Transcontinental Air Transport gp nn trong mt trn bo New Mexico, cp i sinh mng ca
8 ngi. Babe Ruth h gc 40 c home run(28) u ma gii. Nm trong tp nhng cun sch bn
chy nht, All Quiet on the Western Front (Pha Ty khng c g l) c th mnh hn so vi
Dodsworth. Vy vc ca cc qu b u nhn mnh vo v ngoi phng l khng th chi ci. T
Washington c tuyn b rng Harry F. Sinclair, khi ang b giam qun Columbia v ti khinh
thng thng ngh s trong cc cuc iu tra Teapot Dome, s b qun thc cht hn. Trc , ng
ny tng ngy ngy i t ti vn phng ca v bc s tri giam vi t cch l tr l. Trc na,
khi lng giao dch trn th trng chng khon ca Sinclair t khi lng ln, v sau tr thnh
ti ca mt cuc iu tra chi tit. Ngi ta khng bit liu qung thi gian ca ng ny ti
Washington c gy ra gin on no nghim trng khng. Nhiu kh nng l khng. ng Sinclair l
mt trong nhng ch doanh nghip tho vt v bn b nht ca th h mnh.
Cng trong ngy 3 thng 9, Sn Giao dch chng khon New York bn ra 4.438.910 c phn, s
tin vay nng trong ngy hm mc 9%, v mc li sut c cc ngn hng cng b trn cc t
bo thng mi tn tui l 6,5%, t l li sut ti chit khu ca Ngn hng D tr Lin bang New
York l 6%. Th trng vn mnh m vi ci m cc phng vin th trng gi l nhng t sng
ngm ng mng.
American Tel and Tel vn ti mc 304 ngy hm . U.S Steel t mc 262, General Electric l
396, J. I. Case l 350. New York Central 256, Radio Corporation of America sau khi iu chnh cho
vic chia c phn trc cng vi phn c tc cha tr t mc 505 im. Thng k v n mi gii
ca D tr Lin bang cng cho thy s gia tng ln 137 triu -la trong vng mt tun. Cc ngn
hng New York ang ro rit vay tin t Cc D tr Lin bang phc v cho thng tng kin trc
u c bng chng l khon vay ca h trong tun tng thm 64 triu -la. Vo thng 8, lu
lng vng t cc nc khc t vo New York. Mt thng mi c v nh m mn rt thun

li. Mt s ngi th hin s t tin.

Mi ngi cng ng tnh rng ngy 3 thng 9 l ngy cui cng ca th trng b tt hng mnh
nhng nm 1920. Kinh t hc, nh mi khi, mang n cho chng ta mt s bc ngot t ngt. Cc
hot ng ca n lun lun m nht v thm ch l mp m. Vi ngy sau ch vi ngy mt s
ch s trung bnh thm ch cn ln cao hn. Tuy nhin, th trng khng cn bc l s t tin nh xa
na. Nhng nh cao tip theo khng cn l nh cao, m ch l nhng gin on ngn trong chui
trt dc m thi.
Ngy 4 thng 9, nhn chung, th trng vn kh tt, v sau ngy 5 thng 9, mi hot ng t
ngt chng li. Ch s cng nghip Times gim 10 im, rt nhiu c phiu cn gim mnh hn th.
Cc c phiu blue chip vn cm c kh tt, cho d Steel gim t 255 xung 246, Westinghouse mt 7
im v Tel and Tel mt 6 im. Khi lng bn tng nhanh chng v ngi ta bt u mnh tay bn
ra, v trong ngy hm c 5.565.280 c phiu c giao dch trn Sn Giao dch Chng khon New
York.
Nguyn nhn chnh ca t st gi ny l r rng v th v. Pht biu trc Hi tho Kinh doanh
Quc gia thng nin vo ngy 5 thng 9, Roger Babson quan st: Sm hay mun khng hong cng
s ti, v c th n s rt khng khip. ng gi rng nhng g tng xy ra ti Florida gi s lp li
ti Ph Wall, v vi s chnh xc thng thng, ng cn a ra nhn nh rng ch s (Dow-Jones)
trung bnh c th s gim 60 ti 80 im. Trong ting tung h, ng kt lun: cc nh my s ng
ca cng nhn s b ui vic vng tun hon s quay trn v kt qu l mt t suy thoi kinh t
nng n.
y khng phi l nhng li khin ngi ta an lng. Tuy th, vn l ch ti sao th trng t
nhin li ch ti nhng g Babson ni. Babson tng a ra nhiu d on v chng cha tng c
nh hng ln ti gi c. Hn th na, Babson khng phi l ngi c kh nng khi dy s t tin nh
mt nh thng thi theo phong cch ca Irving Fisher hay ca Cu lc b kinh t Harvard. L mt nh
gio dc, trit gia, nh thn hc, nh thng k, nh d bo, nh kinh t hc, v l ngi ng h nh
lut hp dn, i lc ngi ta ngh, ng ny dn bn thn hi mng. Cc phng php ng s dng
i n kt lun cng l mt vn . Chng l mt m bng bong cc ng k v cc trn biu
.
Trc gic, v thm ch c s thn b cng ng vai tr trong mn o thut ny. V th, nhng ai
quen vi cc phng php l tr, khch quan v khoa hc s t nhin c cm gic kh chu vi
Babson, cho d nhng phng php ca h khng tin on c khng hong. tr thnh thng l
vn ha, i vi nhng vn ny, nhm ln theo cch c knh trng vn v vang hn nhiu so
vi vic ng nh nhng l lun sai lm.
Ph Wall khng h bi ri trc vic x tr Babson. Babson b h b nhanh chng v hp l. T
Barrons, trong n bn ra ngy ngy 9 thng 9, kch Babson vi ging iu ma mai nh thn ti
x Wellesley v ni rng nhng ai tng bit ti s thiu chnh xc tai ting trong nhng pht ngn
ca ng ny khng nn coi nhng g ng ta ni ra l nghim tc. Sn Giao dch Hornblower and Week
cn cng rn ni vi khch hng ca mnh: Chng ti s khng bn tho c phiu ch v nhng d
on v cn c v c st trn th trng ca mt nh thng k tai ting. Irving Fisher cng ln ting.
ng ni rng c tc ang gia tng, rng nhng nghi ngi v c phiu thng ang lng xung, v cc
qu tn thc u t gi y cung cp cho cc nh u t s a dng ha rng khp v c qun l
tt. Kt lun ca ng l: C th gi c phiu s suy gim, nhng n khng h lin quan n cuc
khng hong. Cng bn v ch ny, Qu tn thc u t Boston cnh bo rng d lun nn chun b
tinh thn cho nhng bc li nh, nhng cng cn nhn thy chng s qua mau. Trong cc qung co
quy m ln, h tha nhn: Khi cc c st nht thi xy n, th nhng vt lm trn ng cong lun

i ln ca s thnh vng M, cc c phiu c nhn, thm ch c cc cng ty thnh cng nht cng i
xung theo tnh hnh chung Tuy nhin, h tuyn b thm rng: Cng ty Incorporated Investors s
h cnh m i.
C st Babson, nh ngi ta t tn, xy n vo th Nm. Th trng o ln vo th Su v
khng suy suyn vo th By. Ngi ta dng nh vt qua ni s hi. C v nh ng cong
lun i ln s li bt u, nh n vn tng i ln bt chp li cnh bo ca Babson. Tun tip theo
t ngy 9 thng 9 mt ln na gi li tt xung. Th Hai, t New York Times, vi s cn trng do
thi bi quan qu sm, m ch rng ci kt n v ni thm: l c im vn c ca cc thi
k bng n m ngi ta hu nh khng nhn ra rng chng c th kt thc theo ci cch c rch v kh
chu nh vy. Th T, trong mt v d in hnh ca vic ca tng th trng, Wall Street Journal nhn
xt: tnh trng tri st ca cc c phiu ln ngy hm qua tip tc cho thy c t ph ln ang tm
thi tin chm li do nhng iu chnh v mt k thut.
Th trng vn tip tc ln xung tht thng. C nhng ngy th trng rt khe mnh, nhng c
nhng ngy li hot ng rt yu. Xu hng ca th trng lc c cho l hi i xung nhng nu
nhn li, tht ra n xung dc. Nhiu qu tn thc mi vn c thnh lp, nh u t x vo th
trng ngy cng nhiu, v lu lng n qua cc nh mi gii tip tc tng chng mt. on kt ca
s bng n ti, nhng vn cha hin r mt.
C l iu ny l bnh thng. Nhng giy pht cui cng ca cuc sng rt cn c nng niu.
Ngy 11 thng 9, vn tip tc nhng hot ng thng thng, Wall Street Journal ng ti danh ngn
trong ngy. V l nhng li ca Mark Twain.
ng xa ri nhng o mng ca mnh; khng c chng, bn vn c th tn ti, nhng ngng
sng.
Ch thch
(24) Irving Fisher (1867 1947): nh kinh t hc ni ting ngi M theo trng phi tn c in
- ND.
(25) Paul Moritz Warburg (1868 1932): mt ch ngn hng ngi M gc c-Do Thi, v l
mt trong nhng thnh vin u tin ca Hi ng Thng c ca H thng D tr Lin bang. Tn ng
c t cho tn v tr gio s kinh t ti i hc Harvard - ND.
(26) Th gi xung, hay cn gi l th on v (short position): L v th m ti nh u t
tham gia mt thng v thng qua cc cng c phi sinh nh hp ng quyn chn mua, hp ng
quyn chn bn, hp ng k hn, v.v v s kim li khi gi c phiu gim - ND.
(27) Ngy Lao ng (Labor Day): mt ngy ngh l hng nm ca M, t chc vo th Hai u
tin ca thng 9 - ND.
(28) Trong bng chy, home run l c nh cho php ngi nh chy quanh ghi im m khng
cn dng li - ND.

CHNG V
Sp
Theo quan im (c tha nhn rng ri) v nhng s kin ny, ma thu nm 1929, nn kinh t
chm su vo suy thoi. Thng 6, cc ch s cng nghip v sn lng ca cc nh my u t nh
v bt u chuyn hng. Ti thng 10, ch s sn lng cng nghip ca Cc D tr Lin bang chng
li mc 117 so vi mc 126 ca bn thng trc . Sau thng 6, sn lng thp bt u gim; ti
thng 10, khi lng hng ha chuyn ch theo ng st cng gim ng k. Ngay c ngnh cng
nghip si ng nht l xy dng cng suy gim t vi nm trc , v chm su hn vo nm 1929.
Cui cng, th trng chng khon cng i xung. Mt sinh vin am hiu v biu hin ca kinh t trong
giai on ny ni rng s st gim ca th trng phn nh rng khp s thay i hin nhin trong
bc tranh cng nghip.
V l , th trng chng khon c coi l ci gng, m c l trong hon cnh hi mun mn
ny, phn nh mt hnh nh ngm hay gc r ca thc trng nn kinh t. Quan h nhn qu lun lan
t nn kinh t sang th trng chng khon ch khng bao gi theo chiu ngc li. Nm 1929, nn
kinh t ng u vi kh khn. V cui cng, cn bo y c th hin mnh m trn Ph Wall.
Nm 1929, ngi ta c nhng l do xc ng, hay t nht l mang tnh chin lc cho quan im
ny, v tht d hiu ti sao quan im ny li tr thnh mt hc thuyt. Ph Wall, cng nh bt k
ni no khc vo nm 1929, ch c rt t ngi ngh n nguy c v mt t khng hong ti t. Ph
Wall, cng nh bt k ni no khc, ngi ta c nim tin mnh lit vo sc mnh ca cu thn ch.
Khi th trng chng khon sp , rt nhiu c dn Ph Wall ngay lp tc cm nhn c him nguy
tht s, rng thu nhp v vic lm hay s thnh vng ni chung s b nh hng nng n. iu ny
phi c ngn chn. Ba php gii cu s cng linh nghim khi cng c nhiu nhn vt quan trng
cam oan rng khng hong s khng xy ra. V qu tht, nhng nhn vt c ting tm lm nh th.
H l gii th trng chng khon ch l lp vng b ni v trng tm tht s ca nn kinh t nm
sn xut, vic lm v tiu dng, v nhng yu t ny s khng b nh hng g. Khng ai bit chc iu
ny c ng hay khng. L mt cng c ca chnh sch kinh t, cu thn ch khng cho php s tn ti
ca bt k nghi ng hay n o no, d l nh nht.
Trong nhng nm hu khng hong, vic tip tc nhn mnh s v can ca th trng chng khon
l rt cn thit. Nhng t suy thoi ny li l trng hp c bit kh c th tn ng. Ph Wall
khng phi lc no cng c coi l biu tng ca i sng M. Ti mt s vng m o, nhng
ngi u c c phiu hay cn b gi khinh mit hn l con bc khng c coi l nhng ngi
c cao vng trng trong x hi. Mi li gii thch quy t suy thoi cho s sp ca th trng, u
c a ra nghim tc, v n chng t c nhng vn nghim trng ang din ra trn Ph Wall.
Chc chn Ph Wall s vn tn ti, nhng n s c nhng vt nh. Chng ta cn hiu r rng khng h
tn ti mt k hoch nghim tc no nhm gim thiu nhng hu qu m s sp ca Ph Wall gy ra
cho nn kinh t. Dng nh vi nhng ngi c bn nng tn ti kiu bo th, tt nht l nn t Ph
Wall ra xa nhng iu nh th, bi n rt d b tn thng.
Trn thc t, bt k l gii d nghe no v nhng s kin xy ra vo ma thu nm 1929 v nhng
nm sau u phi cng nhn vai tr quan trng ca thi k bng n u c v s sp ny sinh t
. Cho ti thng 9 hoc thng 10 nm 1929, cc hot ng kinh t ch gim st nh. Khi th trng
cn cha sp , ngi ta vn c th tip tc gi nh c l rng chiu hng i xung ny s nhanh
chng o chiu, cng nh mt chiu hng tng t o chiu vo nm 1927, hay sau l vo
nm 1949. Khng c l do no tin rng tai ha s xy ra. Khng ai c th ngh rng, sn lng hng

ha, gi c, thu nhp, v tt c cc ch s khc s tip tc co li trong sut ba nm di v u m tip

theo. Ch sau khi th trng sp , ngi ta mi nhao nhao cho rng mi th s ngy cng ti t hn
trong mt thi gian di.
Theo nhng din bin trc ca th trng, c th kt lun rng, khng hong khng xy ra v
th trng thc c t suy thoi trm trng ang tin gn. Khi th trng trt dc, ngi ta khng
th bit trc suy thoi s xy ra. C kh nng, s st gi ca cc ch s nh ng cc nh u c,
khin h lo s bn tho c phiu, v do , chc thng qu bong bng m ri mt ngy no cng s
b chc thng. Li gii thch ny c v hp l. C l, chnh v th n thuyt phc c nhng ngi
ang theo di cc ch s bn ra, v khuyn khch nhng ngi khc lm theo. iu ny khng tht s
quan trng, v bn cht ca bng n u c l gn nh bt c iu g cng c th nh gc n. Bt c
c sc nghim trng no lm lung lay s t tin cng s nh hng ti doanh thu ca cc nh u c,
nhng ngi lun cho rng mnh s rt chn ra trc khi c st cui cng xy n, nhng ch sau khi
gt hi tt c li nhun t vic gi c tng. S bi quan ca h s lan sang nhng ci u n gin
hn, nhng ngi lun ngh rng th trng s i ln mi, nhng gi y, cng thay i quyt nh
v bn ra. Chng my chc s xut hin cc yu cu tng tin t cc, s ngi buc phi bn ra ngy
cng nhiu. V bong bng s v.
Theo Ph Wall, cng vi s trt dc ca cc ch s cn c hai s kin khc gp phn quan
trng vo vic chc thng bong bng. Anh, ngy 20 thng 9 nm 1929, chui cng ty ca Clarence
Hatry t ngt sp . Hatry l mt trong nhng nhn vt phi-Anh quc n t m m ngi Anh i
lc vn thy kh i mt. Nm 20 tui, Hatry c s nghip ti chnh rt vng chc. Khi , ng
gy dng c mt ch cng nghip v ti chnh vi quy m tht s n tng. ng ch hn, ct
li ca thnh cng ny li nm vic kinh doanh my bn hng v my chp nh t ng. T nhng
hot ng kinh doanh chng c v g hp dn, ng tin thng vo cc qu tn thc u t v ti chnh
cao cp. S bnh trng ca Hatry phn nhiu l nh vo vic pht hnh cc c phiu khng c
php pht hnh, v khi lng ti sn ngy cng tng khi lm gi giy chng nhn c phiu, v cc
hot ng ti chnh khng chnh thng. Trong cu chuyn nm 1929, vic lt mt Hatry London c
cho l ging mt n mnh vo nim tin ti New York.
Cng vi v x-cng-an ca Hatry trong thi gian ny l vic y ban Tin ch cng cng
Massachusetts khng cho php Boston Edison tch c phiu ra thnh 4. Theo lp lun ca Boston
Edison, tch c phiu l xu hng chung. Khng i theo xu hng chung ng ngha vi nguy c b coi
l k lc hu. T trc ti nay, vic t chi ny cha c tin l. Tuy nhin, khng ch dng li , y
ban ny cn st thm mui vo vt thng bng cch thng bo mt cuc iu tra gi c phiu ca
cng ty v ngh cng ty tha nhn gi tr hin hnh ca c phiu, do hnh ng ca cc nh u
c t mc m khng ai, theo quan im ca chng ti xt trn c s li nhun, s c li nu
mua chng.
l nhng li th l. Chng c tc ng chng km g vic vch mt Clarence Hatry. Nhng n
cng cho thy s cn bng vn d khng n nh nay b ph v ch n gin bng mt quyt nh t
pht. Ngy 22 thng 9, nhng trang ti chnh trn cc t bo ca New York ng ti qung co ca mt
dch v u t vi dng tt hp dn LU LI QU LU TRN TH TRNG B TT. Qung co
vit: Phn ln cc nh u t kim tin trn th trng b tt, ch mt tt c li nhun kim c
v i lc cn nhiu hn th trong qu trnh ti iu chnh khng th trnh khi din ra sau .
Khng phi s trt dc ca ch s cng nghip D tr Lin bang, vic vch mt Hatry, hay s t
chi bt thng ca y ban Tin ch cng cng Massachusetts m c th chnh suy ngh ca hng chc,
ri hng trm, v cui cng l hng ngn ngi t du chm ht cho thi k bng n. Chng ta
khng bit ngun gc khuy ng nhng nghi ng ny bt u t u, nhng iu lc ny khng cn

quan trng na.

II
Lng tin khng tan bin ngay lp tc. Nh ni, trong sut thng 9 v thng 10, d xu hng
chung ca th trng l i xung, nhng vn c nhng ngy ti p. Khi lng giao dch t mc
cao. Trn Sn Giao dch Chng khon New York, khi lng giao dch gn nh lun vt mc 4
triu, v thng xuyn trn 5 triu. Trong thng 9, cc t pht hnh mi xut hin vi khi lng cao
hn nhiu so vi thng 8, v chng thng a ra mt mc ph cao hn gi bn ra. Ngy 20 thng 9,
New York Times a tin c phiu ca tp on mi ni Lehman Corporation c cho bn vi mc
gi 104 la c bn ra vi gi 136 -la vo ngy trc . (Trong trng hp ca qu tn thc
u t c qun l tt ny, s hng khi ca d lun khng hon ton l lm ln). Trong thng 9,
lng n mi gii tng thm gn 670 triu -la, mc tng ln nht t trc cho ti thi im ny. R
rng, ngn la u c vn cha h ngui.
Cc du hiu khc cng cho thy cc vt thn thnh ca K nguyn Mi vn cn trong n. Trong
s bo ra ngy 12 thng 10, t Saturday Evening Post ng trn trang nht bi vit ca Issac F.
Marcosson v Ivan Kreuger. y l tin st do, bi trc gii bo ch rt kh tip cn c
Kreuger. Ging nh Hoover, Kreuger, Marcosson nhn xt, l mt k s. ng lun p dng s
chnh xc ca k thut vo mi hn ca ngnh cng nghip tri rng ny. y khng phi l nt tng
ng duy nht. Cng ging nh Hoover, tc gi thm vo, Kreuger thng tr thun ty bng l l.
Trong cuc phng vn, Kreuger thng thn chia s mt im. ng ni vi Marcosson: Tt c
nhng thnh cng ti c c u l nh ba iu: Mt l im lng, hai l im lng, v th ba l im lng
hn na. l s tht. Hai nm ri sau, Kreuger t t trong cn h ca mnh ti Paris, v chnh c
cm ca ng i vi vic tit l thng tin, c bit l nhng thng tin chnh xc, khin ngay c
nhng ngi thn quen nht cng khng h hay bit v v gian ln ln nht trong lch s. T chc k
nhn thanh ton cc hp ng bo him ca ng, cng ty Lee, Higginson and Company ni ting
Boston, cha tng nghe v cng khng h hay bit chuyn g. D c chn trong ban gim c ca tp
on Kreuger, nhng Donald Durant, thnh vin ca Lee, Higginson and Company, cha bao gi tham
d mt bui hp ban gim c no, v chc chn l nu c tham d, ng cng khng nm c nhiu
thng tin hn.
Trong nhng tun cui cng ca thng 10, Tp ch Times non tr v thiu thng tin cn cho ng
hnh Kreuger trn ba tp ch km theo dng ch ngi ngng m Cecil Rhodes. Ri mt tun sau
, nh nhn mnh nim tin ca mnh vo K nguyn Mi, tp ch ny li tip tc tung h Samuel
Insull. (Hai tun sau , khi nhng o tng bng bt tan bin, v tr danh d trn t tin tc hng tun
ny c nhng ch cho Warden Lawes ca Sing Sing.) Cng trong nhng ngy thu mun ny, Wall
Street Journal cho ng ti thng bo chnh thc rng Andrew Mellon s tip tc li ni cc t nht
l cho ti nm 1933 (trc c tin n rng ng ny s t chc) v nhn xt: Mt ln na, s
lc quan li thng th Thng bo ny c tc dng khi phc lng tin hn bt k iu g. Ti c,
Charles E. Mitchell khng nh: iu kin cng nghip ca nc M hon ton tt p, rng ngi
ta ch qu nhiu ti n mi gii, v khng g c th ngn cn xu th i ln. Ngy 15 thng 10, khi
ln tu v nc, ng m rng quan im ca mnh: Cc th trng nhn chung l tt p cc gi tr
l nn tng vng chc trong s thnh vng chung ca quc gia. Cng trong bui ti ngy hm ,
Gio s Irving Fisher a ra tuyn b lch s v trng thi bnh n vnh vin v ni thm: Ti cho
rng trong vi thng ti, th trng chng khon s b xa mc ngy hm nay. iu kh chu duy nht,
trong nhng ngy thng 10 ny l thc t, th trng ang tri dc vi tc kh u n.
III
Th By, ngy 19 thng 10, Washington thng bo B trng Thng mi Lamont ang gp kh

khn khi huy ng 100.000 -la t cc qu cng tr cho chi ph bo dng chic thuyn bum
mang tn Corsair m J. P. Morgan mi tng cho Chnh ph. (Trn thc t, Morgan vn cha lm vo
tnh th cng qun n vy: mt chic Corsair khc, tr gi 300 triu -la ca tp on ny ang
c hon tt ti Bath, Maine.) Cn c nhiu du hiu khc c sc thuyt phc hn v s khan him
bt thng ny. Cc t bo a tin v s xung dc ca th trng khi lng giao dch trong thi
gian gim mnh, ch s cng nghip trung bnh ca Times gim khong 7 im. Steel mt 7 im;
General Electric, Westinghouse, v Montgomery Ward mt 6 im. Th trng trong ngy hot ng
rt yu. Trong t giao dch ln th hai ca ngy, c 3.488.100 c phiu i ch. Khi ng ca, ch
s cng nghip Times gim 12 im. C phiu blue chip gim nghim trng. C phiu a thch ca
gii u c u tt dc. Chng hn nh, c phiu J. I. Case trt 40 im trn.
Ti Ch nht, cc tin tc v th trng u c ng trn trang nht New York Times chy
dng tt: C phiu xung gi khi t sng bn ra nhn chm th trng, v bin tp vin ti chnh
ngy hm sau c l thng bo n 10 ln rng on kt n. (Tuy nhin, ng ny cng hc c
cch ni nc i: Dng nh, Ph Wall thy c thc t.) Khng mt li gii thch tc thi
no v c st gim ny c a ra. Cc D tr Lin bang vn im lng. Babson cha a ra tin on
mi no. V lt ty Hatry v hnh ng ca y ban Tin ch cng cng Massachusetts din ra trc
mt tun ti mt thng. Ch sau ny, chng mi c c l gii.
Cc t bo hm Ch nht ng ti ba phn tch tr nn quen thuc trong nhng ngy sau . Sau
phin giao dch ngy th By, c kh nhiu yu cu tng tin t cc c gi i. iu ny c ngha l
gi tr c phiu trong tay ngi mi gii gi gim ti mc khng t cc cho khon n. Nh
u t c yu cu tng mc t cc.
Hai phn tch cn li lm yn lng mi ngi hn. Cc t bo u ng tnh rng, v y cng l
quan im ca Ph Wall, iu ti t nht qua. Ngi ta tin on, ngy hm sau th trng s bt
u nhn c s h tr c t chc. S yu km, nu c, s b loi b ngay tc khc.
Cha tng c cm t no c ma lc hn cm t s h tr c t chc. Hu nh ngay lp tc n
tr thnh cu ni ca ming ca tt c mi ngi v c mt trong tt c cc bn tin th trng. S h
tr c t chc c ngha l nhng nhn vt c th lc s lin kt li bnh n gi c phiu ti mt mc
hp l. Nhng tt c vn cha thng nht v vic ai s l ngi ng ra t chc s h tr nh vy.
Mt s ngi ngh n nhng ng ln nh Cutten, Durant v Raskob. So vi tt c mi ngi, h l
nhng ngi khng mun v khng th vic sp xy ra nht. Mt s ngi li ngh ti cc gim
c ngn hng Charles Mitchell tng ng vai tr ny mt ln, v hin nhin, nu mi chuyn xu
i, rt c th mt ln na ng s m ng trng trch ny. Mt s li ngh n cc qu tn thc u
t. H nm gi cc danh mc u t khng l, v r rng l h khng th chng mt gi. Quan trng
hn, h c tin vn. V th, nu c phiu c tht s mt gi th qu tn thc u t cng s lao vo th
trng gom gp cc mn hi. iu ny c ngha l cc mn hi s khng ko di lu. Khi c qu
nhiu ngi mun trnh c trt su, mt c trt nh th s khng th xy ra.
Trong nhng tun tip theo, k ngh Sabbath nh du mt xu hng gy bt an, nghi ng, bi
quan v dn n quyt nh rt lui khi th trng vo ngy th Hai sau . chnh l nhng g xy
ra vo ngy Ch nht, 20 thng 10.
IV
Ngy th Hai, 21 thng 10 l mt ngy xu. Tng khi lng giao dch trn th trng l
6.091.870. y l t giao dch ln th ba trong lch s, v hng vn ngi theo di th trng khp
c nc c mt pht hin gy chn ng. Ngi ta khng c cch no ni r chuyn g ang din
ra. Trc y, vo nhng ngy nh im ca th trng b tt, bng in bo thng truyn tn hiu
chm v ngi ta khng nhn ra mnh giu ln nh th no cho ti khi th trng ng ca. Nhng

kinh nghim ca nh u t khi th trng trt dc cn t hn nhiu. Mi n thng 3 tr i, bng in

bo chm hn sau nhng im gi tr st gim. Ln u tin, nhiu ngi bit rng h c th b hy
hoi hon ton v mi mi, m khng hay bit g. V nu h khng b hy hoi, th vn c mt khuynh
hng ang tn ti mnh m khin h tng tng ra iu . Khi m ca phin giao dch ngy 21,
bng in bo b chm, v ti tra n mun mt ting. Mi n 1 gi 40 pht sau khi th trng
tm ngh, n mi ghi li giao dch cui cng. Lc ny, c sau 10 pht, gi ca cc c phiu li c
cp nht trn bng in bo, nhng s chnh lch gia gi c phiu v gi in trn bng ch lm tng s
bt an v bi thm nim tin cho rng bn ra l gii php tt nht.
Mi th d chuyn hng xu nhng cng khng phi l v vng. Khi hot ng giao dch ca
ngy th Hai gn kt thc, th trng r ln v gi cui ngy cao hn mc gi thp nht ca ngy hm
. L rng thp hn nhiu so vi hm th By. Th Ba em li mc li nh. Nh trc y, s
l du hiu khi phc ca th trng. Ngi ta sn sng coi kinh nghim ny ch nh mt bc li na
trong v s nhng bc li trc .
Khi lm nh vy, h c hai ngi m gi tr thnh nhng nh tin tri chnh thc ca Ph
Wall gip . Hm th Hai ti New York, Gio s Fisher ni rng s st gim ch l mt biu hin
ca vic r khi thnh phn cc oan. ng tip tc gii thch ti sao ng cm thy gi c phiu trong
thi k bng n vn cha theo kp gi tr tht ca chng v s cn tng ln. Mt trong nhng l do
quan trng l th trng vn cha th hin nhng tc ng c li ca lnh cm khin cng nhn M
lm vic c hiu qu v ng tin hn.
Th Ba, Charles E. Mitchell b neo New York vi nhn xt t st gim li xa. (Thi gian
v cc cuc iu tra ca ta n v quc hi cho thy Mitchell c nhng l do c nhn mnh m
c cm gic ny.) ng ni thm rng cc iu kin v cn bn u tt. Mt ln na, ng nhc li,
ngi ta ch qu nhiu ti n mi gii, v kt lun, tnh trng ny s t hi phc nu khng b can
thip. Tuy nhin, mt gi nghch tai n t Babson xut hin. Babson ku gi cc nh u t bn
c phiu v mua vng.
Cho ti th T, ngy 23 thng 10, hiu qu ca nhng li c v, trn an ny yu i i cht.
Thay v c thm li nhun, nh u t gi y b thua l nng. Th trng m ca tht yn ng. Ti
gia bui sng, cc c phiu ca ngnh sn xut ph tng t c bn nhiu, v khi lng giao dch
ca cc c phiu bt u tng ng lot. Vo gi cui cng, s kin l lng xy ra 2,6 triu c
phiu i ch ti mc gi trt dc nhanh n chng mt. Ch s cng nghip trung bnh ca Times
ngy hm gim t 415 xung cn 384 im, mt ton b s im tng c k t cui thng 6 nm
trc. Tel and Tel mt 15 im, General Electric 20, Westinghouse 25, v J. I. Case 46 im. Mt
ln na, bng in bo li chm. Bi thm vo tnh hnh bt n, mt cn bo bng t Middle West
gy gin on thng tin trn din rng. Chiu v ti hm , hng ngn nh u c quyt nh rt chy
d li nhun, theo phn on sai lm ca h, l vn tt. Hng ngn nh u c khc c thng bo
rng nu h khng tng mc th chp, h s khng cn s la chn no khc ngoi vic rt khi, v khi
hot ng ca ngy kt thc, cc lnh gi k qu c thc hin vi mt khi lng cha tng thy.
Trong bi pht biu ti Washington, ngay c Gio s Fisher cng bt lc quan i i phn. Ti mt
bui hp mt ca cc gim c ngn hng, ng ni: s tng gi chng khon trong phn ln trng
hp u khng phi do lm pht. Tuy nhin, ng khng h coi nh nhng hiu qu ngm ca lnh cm.
Cc bi bo ti hm c chuyn n xng in vi mn qu lu nim cn st li ca mt k
nguyn ang tri qua rt nhanh. Cc trang qung co tuyn b t khuyn mi mi, giy chng nhn c
phiu Aktiebolaget Kreuger and Toll gi 23 -la. Cng c cht tin mng. Ngi ta d on, chc
chn, ngy hm sau, th trng s nhn c s h tr c t chc.
V

Th Nm, ngy 24 thng 10 l ngy u tin lch s nhn dng s hong lon ca nm 1929. Nu
o bng s bt n, s hi v ri lon, ngy hm rt ng chng ta xem xt. C tt c 12.894.650
c phiu c trao tay, vi mc gi lm tan bin mi gic m v xa nha hy vng ca nhng ngi
s hu chng. Khng c b n no trong giao dch chng khon li kh gii thch nh cu hi ti sao
vi mi ngi bn ra li c mt ngi mua vo. Ngy 24 thng 10 nm 1929 cho thy chn l y
khng phi lc no cng ng. Thng th khng c ngi mua, v ch sau nhng c st ln theo chiu
thng ng mi c mt s ngi mun ng gi.
Cn hong lon khng ko di c ngy. N l hin tng ca nhng gi bui sng. Phin m ca
ca th trng din ra bnh thng, v trong mt thi gian, gi c kh n nh. Tuy nhin, khi lng
giao dch tng ln nhanh chng, ko theo l gi c phiu gim dn. Mt ln na, bng in bo li
chy khng kp. Gi c phiu tt su hn, nhanh hn, v bng in bo ngy cng chm tr hn. n
11 gi, th trng bin thnh thnh mt m bng bong in lon trong cn st bn tho. Trong cc
vn phng cht kn ngi trn khp nc M, bng in bo l bng chng ca s sp kinh hong.
Cc bng gi c chn ng trn bng in bo cng cho thy gi tr hin hnh b xa mc thp
nht trong lch s trc . S bt an khin ngy cng nhiu ngi bn ra. Cho ti 11 gi 30 pht, th
trng u hng trc s s hi m qung. Cn hong lon tht s n.
Bn ngoi Sn Giao dch chng khon trn ph Broad, ngi ta nghe thy mt ting ht tht thanh.
Mt m ng xm li xem. Cnh st trng Grover Whalen bit c chuyn xy ra v iu ngay
mt nhm cnh st c bit xung Ph Wall m bo an ninh. Dng ngi x n xem cng lc
cng nhiu. H ch i, d khng ai bit mnh ang ch i iu g. Mt cng nhn xut hin trn nc
mt ta nh chc tri sa cha g . C m ng tng ng ny s t vn v nng lng ch ng
nhy xung. Ngi ta cng t tp xung quanh cc vn phng chi nhnh ca nhng cng ty mi gii trn
ton thnh ph, hay ng ra l trn khp c nc. Nhng iu ang din ra, hay iu m h ngh l
ang din ra c nhng ngi trong ni b cng ty hay nhn vin ca cng ty sn xut bng in bo
Trans- Lux truyn ra ngoi. Theo mt nh quan st, biu hin ca mi ngi cho thy h khng c v
kh s nh kiu hoi nghi n s hi. Tin n ni tip tin n lan khp Ph Wall v bay n c
nhng vng xa xi. C phiu r nh bo. Sn Giao dch Chicago v Buffalo ng ca. Ln sng t st
xut hin, v 11 nh u c ni ting t kt liu cuc i mnh.
Vo lc 12 gi 30 pht, nhn vin ca Sn Giao dch Chng khon New York ng ca phng
trng by cnh tng hn lon dnh cho khch tham quan. Mt v khch va ri khi phng trng by
chng t vai tr ng k ca mnh. l cu B trng Ti chnh Anh, Winston Churchill. Chnh
Churchill l ngi tng a nc Anh tr li ch bn v vng v ng bng nh gi qu cao vo
nm 1925. Do , ng cng chnh l ngi phi chu trch nhim trc sc p buc Montagu Norman
phi cu khn New York ni lng chnh sch tin t, hnh ng dn n vic ni lng tn dng ti
thi im cht ngi sau , v theo quan im ca gii hc gi, y l nguyn nhn chnh dn n
bng n kinh t. Lc ny y, Churchill ang ngm nhn cng trnh khng khip do mnh to ra.
Khng c bng chng no cho thy Churchill b ch trch. Kinh t hc cha bao gi l s trng
ca ng, v th (v suy xt sng sut) vic ng t ch trch bn thn l iu dng nh khng th xy
ra.
VI
New York, cui cng, n tra, cn hong lon kt thc. Cng lc , hot ng h tr c t
chc mi l din.
Lc 12 gi, cnh phng vin c thng bo c mt cuc hp ang din ra ti vn phng ca J. P.
Morgan and Company 23 Ph Wall. Thng tin v nhng ngi c mt nhanh chng lan ra Charles
E. Mitchell, Ch tch Hi ng qun tr ca National City Bank; Albert H. Wiggin, Gim c Chase

National Bank; William C. Potter, Gim c Guaranty Trust Company; Seward Prosser, Gim c
Bankers Trust Company, v ch ta l Thomas W. Lamont, i tc lu nm ca Morgan. Theo giai
thoi vn c truyn tng, trong cn hong lon nm 1907, Morgan cha chm dt cuc tho lun
v vic c nn cu cng ty sp ph sn Trust Company of America bng cch tuyn b cng ty ny
chnh l ni chm dt cn hong lon. Cn hong lon ngng li. Gi y sau hn 20 nm, bi kch
ny li ti din. Morgan cha cht. Ngi con trai ca ng hin ang chu u. Nhng nhng ngi
ngn ngt quyt tm ang bc vo cuc. H l cc nh ti phit c uy quyn nht t nc. H vn
cha b nhng ngi ng h Chnh sch kinh t mi bu riu hay ph bng. Ch cn bit h s hnh
ng, ngi dn s thot khi ni s hi m h u hng.
Qu ng nh vy. Cc nhn vt tham d nhanh chng i n quyt nh hp vn vc dy th
trng. Cuc hp kt thc, Thomas Lamont l ngi thng bo vi cc phng vin. Cc bo miu t
thi ca ng c v nghim trng, nhng li ni th li kh vng tm. Trong ci m sau ny
Frederick Lewis Allen gi l mt trong nhng pht ngn ng ch nht ca mi thi i, Thomas
Lamont ni vi bo gii: Vic bn ra trn Sn Giao dch qu tht c cht xo ng. l do
iu kin k thut ca th trng ch khng phi v bt k nguyn nhn c bn no, v ng cng khng
nh vi gii bo ch, mi th s sm khi sc. ng tit l thm, cc gim c ngn hng quyt
nh gii cu th trng.
Tin tc v vic cc gim c ang nhm hp c truyn ti Sn Giao dch, v in bo
truyn i nhng li y ma lc ny i khp ni. Gi c chng li ngay lp tc v bt u dng tr li.
Sau , ng 1 gi 30 pht chiu, Richard Whitney xut hin trn sn v t lnh mua c phiu ca
U.S Steel. Whitney c l l nhn vt ni ting nht sn. ng c xut thn tt, l ngi c hc thc, v
hin ang c k vng s l ngi qun l cc hot ng ca sn. Hin ti, ng l Ph Ch tch ca
Sn Giao dch, nhng trong thi gian E. H. H. Simmons vng mt, ng ng vai tr quyn gim c.
Nhng lc ny, iu quan trng hn c l ng c bit ti vi t cch l nh giao dch cho Morgan,
v qu thc, anh trai ng l i tc ca Morgan.
Khi i qua m ng chen chc, trng Whitney rt vui v v t tin mt s ngi sau li cho
rng thi l t mn. (Cng ty ring ca Whitney hot ng ch yu trong lnh vc chng khon,
v vy t c kh nng ng c dnh lu ti cn bo tp vo bui sng.) Ti trm giao dch Steel, ng a
ra mc gi 205 -la v mua 10.000 c phiu. y l mc gi ca ln giao dch trc, v cc mc
gi hin ti thp hn th vi im. Vi hnh ng iu tit thiu vng hon ton s kn ting nh thng
thng, Whitney nhn trc 200 c phiu v chuyn gia m nhim phn cn li. ng tip tc bc
i, t lnh mua tng t vi 15 hay 20 c phiu khc.
iu xy ra: Cc gim c ngn hng can thip. Hin tng ny c tc ng tc th. S
s hi tan bin v nhng ch cho n l ni lo lng b l bc tin mi. Gi c o chiu leo dc.
Cc gim c ngn hng qu tht c hnh ng tht phi thng. Gi c trt dc vo bui sng
tip tc vt qua v s lnh dng l. Cc nh mi gii t rt nhiu lnh dng l bo v mnh
trc nhng chng khon cha c khch hng tr thm tin t cc. Mi lnh dng l ny li y
nhiu chng khon vo th trng hn na v dm gi xung thp hn. Mi t co tht thanh khon li
to ra mt t co tht sau . y l phn ng dy chuyn theo ngha en m cc gim c ngn hng
kim nghim, v h kin quyt kim nghim iu .
Ti phin ng ca, lnh bn tip tc v trn khp c nc v mt ln na li lm th trng
yu i. Vn nh thng l, s phc hi ca ngy th Nm en ti cng ng ch chng km g cn
st bn ra tng khin n en ti n vy. Ch s cng nghip Times ch gim 12 im, tc l hn 1/3
mc thua l ca ngy hm trc. Steel, c phiu m Whitney chn bt u t hi phc, bui
sng hm m ca ti mc 205, cao hn phin ng ca ngy hm trc t 1 n 2 im. Mc

thp nht trong ngy ca c phiu ny l 193, gim 12 im. Sau , vo phin ng ca, n khi
phc li ti mc 206 vi mc tng rng ng ngc nhin l 2 im cho ngy hm . Montgomery
Ward m ca mc 83, h xung 50, ri quay li mc 74. General Electric c lc xung thp hn
mc gi m ca ti 32 im, nhng ri sau li ginh li 25 im. Trn Sn giao dch va h,
Goldman Sachs Trading Corporation m ca mc 81 im, tt xung 65, v sau quay tr li 80.
J. I. Case, ni ting v hnh ng lp d, em s vn ri ro u t vo vic kinh doanh my p la,
tng 7 im trong c ngy giao dch. Rt nhiu ngi c l do bit n cc nh lnh o ti chnh
Ph Wall.
VII
Chc chn khng phi ai cng u cm thy cm kch. Trn khp c nc, ngi ta ch l m bit
n s ci thin ny. Ti u gi chiu, khi th trng bt u hot ng, in bo li chm hng gi
lin. Cho d c phiu trn th trng t do cho thy c s khi sc, nhng bng in bo vn tip tc
tun ra nhng tin tc u m nht. V tin tc trn in bo mi l tin tc quan trng. i vi nhiu ngi
theo di, iu ny c ngha l h trng tay, gic m hay ni ng hn l thc t giu sang ngn
ngi ca h ang tan bin, cng vi nh ca, t, o lng th, trang sc v c danh ting. S hi phc
ca th trng sau khi h gc h l iu n lnh nht.
Khi in bo hon thnh vic ghi li nhng thit hi ca ngy, ng h ch 7 gi 8 pht ri.
Trong cc phng hp ca ban gim c, cc nh u c bn ht t sng ngi lng yn theo di bng
in bo. Thi quen t hng thng hay c khi t hng nm nay, d gi tr nn v ngha, nhng cng
khng th t b trong chc lt. Khi nhng giao dch cui cng c ng k, h, bun b hoc u m
ty theo tng ngi, ln m tm ng i trong nhng m ng ang t tp trong m.
Trn Ph Wall, nh n ht ra t cc vn phng. Cc nhn vin trong vn vt ln ghi li tnh
hnh kinh doanh ngy hm . Ngi a tin v cc thnh vin ban gim c, hng phn v khng
vng bn mi lo v thua l, vui v t tp trn cc dy ph cho n khi cnh st n gii tn. i din
ca 35 hng mi gii ln nht trc khi ra v t tp ti vn phng ca Hornblower and Weeks v
tuyn b vi bo gii rng th trng v c bn l vng chc v ni nghim tc l ang trong
iu kin kh quan hn nhiu so vi hng thng qua. Nhng ngi c mt ti y u c chung quan
im rng iu ti t nht qua. Hornblower and Weeks cng gi mt l th cho ton th trng
thng bo bt u t phin giao dch ngy hm nay, th trng nn t nn mng cho nhng bc tin
mang tnh xy dng m chng ti tin tng rng s hnh thnh nn din mo ca nm 1930. Charles E.
Mitchell tuyn b vn ch thun ty thuc v chuyn mn v nhng yu t c bn vn khng h
suy suyn. Sau ny, Thng ngh s Carter Glass cho rng, vn phn nhiu l do li ca
Charles E. Mitchell, cn Thng ngh s Wilson ca Indiana th quy cuc khng hong ny cho s
phn i mc thu nhp khu cao hn ca ng Dn ch.
VIII
Trong hai ngy, th Su v th By, cc giao dch tip tc c thc hin vi khi lng ln
gn 6 triu c phiu c i ch vo th Su v hn 2 triu trong phin giao dch ngn ngy th By.
Nhn chung, gi c kh n nh hm th Su, ch s trung bnh nhch ln mt cht ri li trt xung
vo hm th By. Ngi ta cho rng cc ch ngn hng vt b phn ln chng khon h gm
khi chng vi th trng vo hm th Nm. Mi th sng sa hn, tt c mi ngi u hiu r ai
em li iu . Cc gim c ngn hng th hin s dng cm cng nh quyn lc ca mnh, v
mi ngi vui v, nhit lit tn thnh. Cng ng ti chnh, theo New York Times, gi cm thy an
tm khi bit rng cc ngn hng mnh nht ang sn sng lm tt c phng nga s ti din [ca
khng hong]. Kt qu l, h bt lo lng hn.
C l trc , thm ch c sau ny, cha bao gi c nhiu ngi nm ly thc o ca vin cnh

kinh t v thy chng c li nh trong hai ngy sau thm ha ngy th Nm n vy. S lc quan thm
ch cn c th hin bng c nhng mu tin t chc mng. i t Ayres Cleveland cho rng khng
c quc gia no khc c th vt qua khng hong ti ba nh M. Mt s khc cho rng vin cnh kinh
doanh rt sng ln v s sp ca th trng chng khon s khng th ngn cn iu . Khng ai
bit, v ngi ta cng khng th nhn mnh qu thng xuyn rng, cu thn ch linh nghim, ngi
ta chng cn n kin thc.
Eugene M. Stevens, Gim c ngn hng Continential Illinois Bank, ni: Tnh hnh kinh doanh
hin nay khng cho thy bt c du hiu ng lo lng no. Walter Teagle khng nh khng c thay
i c bn no ng lo ngi trong ngnh du kh; Charles M. Schwab ni ngnh sn xut thp ang c
nhng tin b c bn tin ti n nh v ni thm rng iu kin thun li v c bn ny lm
nn s thnh vng ca ngnh cng nghip; Samuel Vauclain, Ch tch Baldwin Locomotive Works,
tuyn b cc yu t c bn vn tt; Tng thng Hoover ni: hot ng kinh doanh c bn ca t
nc, sn xut v phn phi hng ha, u c nn tng vng chc v thnh vng. Tuy nhin, khi
c mi ni mt iu g c th v th trng chng hn nh tnh trng c phiu gi r hin gi
th Tng thng Hoover li t chi.
Rt nhiu ngi cng a ra nhng kin tng t. Howard C. Hopson, ngi ng u
Associated Gas and Electric, b qua vic nhc n cc yu t c bn, khng nh lun rng s rt c
li cho tnh hnh kinh doanh ca t nc khi loi b dng u c nh nh bc. (ng Hopson, bn
thn l mt nh u c, d thuc dng n chc hn, sau ny cng b loi b ng lc). Mt qu tn
thc u t ca Boston chim ch trn t Wall Street Journal ni rng Tt c mi ngi phi
BNH TNH! Phi suy ngh chn chn. Hy ch ti nhng li ni ca cc ch ngn hng tuyt vi
nht nc M. Mt nt nhc n l v nghch tai, d c uy lc mnh m, cng khng c ai ch
ti. Pht biu ti Poughkeepsie, Thng c Franklin D. Roosevelt ch trch cn st ca nn u
c.
Vo Ch nht, mt vi bi thuyt ging cho rng thn thnh bo ng ln phe Cng ha v iu
khng hn l khng xng ng. Ngi ta khng cn nhn thy nhng gi tr tinh thn trong cuc
sn ui ch c mt mc ch l s giu c. By gi l lc h nhn c bi hc cho mnh.
Hu ht tt c mi ngi u tin rng s trng pht ca thn thnh kt thc v hot ng u c
li c th ti din. Cc bo ngp trn nhng d on cho th trng tun ti.
Mi ngi u nht tr rng gi c phiu s li gim v nh th s c cn st mua vo. Nhiu cu
chuyn t cc cng ty mi gii, mt phn l t thu dt, k v s lng ln cc lnh mua ang chng
cht, mong i th trng m ca. Trong mt chin dch qung co c chun b t trc ng trn
cc t bo hm th hai, cc cng ty c phiu ku gi nh u t sng sut la chn ng n cc mn
hi ny. Mt cng ty ni: Chng ti tin rng nhng nh u t mua chng khon ti thi im ny vi
nhn thc r rng iu kin mun tha ca vic u t thn trng cng c th lm vy vi s t tin
mnh m. Nhng sang th Hai, thm ha tht s mi bt u.

CHNG VI
Tnh hnh tr nn nghim trng hn
Ma thu nm 1929, Sn Giao dch Chng khon New York bc sang tui 112. Trong sut lch s
xy dng v pht trin, n tri qua nhng chui ngy kh khn. Ngy 18 thng 9 nm 1873, cng ty
Jay Cookie ph sn v ko theo hu qu t nhiu trc tip l 57 cng ty giao dch chng khon khc
cng ra i trong vng vi tun tip theo. Ngy 23 thng 10 nm 1920 nhng thng ma thu vn l
thi gian vng v ti Ph Wall mt qu bom pht n ngay bn cnh ta nh Morgan lm 30 ngi
thit mng v hn 100 ngi khc b thng.
Mt c im chung ca nhng bin c xy ra trc y l chng n v i. Ngay c nhng s
kin khng khip nht cng xy ra ri chm dt nhanh chng. Nhng cuc i khng hong nm 1929
th khc, iu khng khip nht cng ngy cng tr nn ti t hn.
Nhng g tng nh im dng ca mt ngy li tr thnh s khi u ca ngy k tip. Khng c
g ko di s au kh, v km chn nhng ngi mun thot khi ni bt hnh chung ny ti tnh hn
th. Nhng nh u c may mn c tim lc p li lnh gi k qu th nht ngay lp tc s
nhn c mt cuc gi khn tng ng, v nu p ng c lnh , h s li nhn c mt
lnh khc. Cui cng, tt c s tin mt ngi c s u b rt ra v mt ht. Nhng nh u t khn
ngoan, tng rt lui an ton khi th trng khi khng hong p n, theo l t nhin li quay li nht
nhnh cc giao dch hi. (Ngy 24 thng 10, khng ch c 12.894.650 c phiu c bn ra, m mt
s lng chnh xc nh vy cng c mua vo.) Nhng mn hi ny sau phi chu c ng au
n. Ngay c nhng ngi cm c sut hai thng 10 v 11, khi quan st thy khi lng giao dch
tr li mc bnh thng v Ph Wall tr li thanh bnh nh mt th trng sn xut, cng nhn thy
gi tr cc c phiu ang trt dc 1/3 hoc 1/4 so vi gi mua vo trong vng 24 thng trc . Th
trng b tt di thi Coolidge l mt hin tng ng ch . V mc bn tho lin tc ca n
cng ng ch khng km.
II
Th Hai, ngy 28 thng 10 l ngy u tin qu trnh cao tro v thoi tro v cng tn bt u l
din. l mt trong nhng ngy ti t. Khi lng giao dch c th ni l khng l, d di mc ca
ngy th Nm tun trc 9 triu c phiu so vi gn 13 triu. Nhng hu qu thua l th nng n
hn rt nhiu. Ch s cng nghip Times trt 49 im, General Electric gim 48 im; Westinghouse
34; Tel and Tel 34; Steel 18. Ch ring c st ngy hm ln hn tt c s hong lon ca tun
trc gp li. Mt ln na in bo mun bt mt tt c mi ngi trc nhng g ang xy ra, ngay
c khi l tin xu.
Sut ngy hm , khng c t hi phc no xy ra. Vo lc 1 gi 10 pht, ngi ta thy Charles
E. Mitchell i vo ta nh Morgan, v in bo mang theo li thn k. Steel phc hi v tng t 194
ln 198. Nhng Richard Whitney khng iu thnh hin thc. Sau ny, ngi ta khm ph ra
rng c th, Mitchell ang thng thuyt cho khon vay c nhn ca mnh. Th trng li yu i, v
trong gi giao dch cui cng, s lng k lc l 3 triu c phiu i ch ti mc gi ang trt dc
nh du mt ngy ng nh, cha tng c trc v c v sau trong lch s kinh doanh.
Vo lc 4 gi 30 pht chiu, cc gim c ngn hng li nhm hp mt ln na ti Morgan, cuc
hp ko di sut hai ting ng h. Theo li k ca nhiu ngi, cc gim c mang dng v bnh thn
v ni chung chung vi bo gii rng tnh hnh vn gi c nhng c im y trin vng. Nhng
tuyn b h a ra sau cuc hp li phn nh r nhng g c tho lun trong hai gi trc .
H tuyn b, cc gim c ngn hng khng c nh gi mt mc gi c th no hay bo v li

nhun ca bt c ai; thay vo , mc tiu ca h l thit lp mt th trng c trt t, trong cc

lnh bn s c khp vi lnh mua ti mt mc gi no . iu h lo ngi duy nht l nhng l
thng gi, nh Lamont gn cho chng, s khng xut hin.
Nh nhiu ngi km ting hn, Lamont v ng nghip bng nhin nhn ra mnh dnh lu qu
nhiu ti mt th trng ang trt dc. n lc b qua chuyn ha hn. S h tr, d c t chc
hay khng, khng th t c cn st bn tho ang lan rng khp ni. Cuc hp cn nhc lm th
no thc hin cam kt h tr th trng m khng lm d lun thm nhiu nhng.
H tm ra mt cng thc rng mnh. Ngy th Nm, Whitney chng bo v gi c v bo v
li nhun hay ng hn l ngn chn thua l. l iu mi ngi mong mun. i vi ngi gi
c phiu t cc, ch c mt thm ha duy nht, l gi c trt dc. Nhng lc ny, ngi ta ang
cho php gi trt dc t do. V th, nim an i duy nht i vi nh u c l nhng thit hi ca h
s khng qu ln.
Ti thi im , ngi ta khng buc ti ln nhau. i sng chnh tr ca chng ta thng a
chung s cc oan ca cc bi din vn; nhng ai c ti trong ngh thut lng m lun c ch ,
d khng phi lc no cng l ngi ni ting. Trong kinh doanh, mi th khng ging nh vy. Chng
ta nh nhng v nhn ni mt cch ng ngc nhin. Ngay c nhng yu sch hay li bo cha phi l
nht cng c nhn nhn, t nht l v nhng mc ch chung, vi gi tr danh ngha. Bui ti ngy 28,
khng ai cn cm thy an tm khi bit rng cc ngn hng ln nht sn sng ngn chn s ti din
ca t hong lon. Th trng, mt ln na, khng nh mnh l mt th lc khng thuc tm kim
sot ca bt k ai; mc d y l cch vn hnh ca th trng, nhng n tht khng khip. Khng ai
li cho cc quan chc ngn hng v lm mi ngi tht vng. Ngi ta vn tin tng ngy hm sau,
th trng s nhn c s h tr c t chc.
III
Th Ba ngy 29 thng 10 l ngy en ti nht trong lch s th trng chng khon New York, v
c l n cng l ngy en ti nht trong lch s cc th trng. N mang tt c cc c im ti t ca
nhng ngy ti t t trc . Khi lng giao dch hm ln hn ngy th Nm en ti nhiu ln,
v gi c trt gn bng mc ca ngy th Hai. S bt an v lo lng l nh nhau.
Ngay khi th trng m ca, cc nh u t t bn tho. Nhng l c phiu c cho bn
vi s lng ln. Trong na ting ng h u tin, khi lng giao dch t mc 33 triu c phiu
cho mt ngy giao dch. Cc l thng gi m cc quan chc ngn hng phi bt li cng lc cng h
rng. Trong cc t pht hnh, lun c mt cnh tng lp i lp li l s tha thi lnh bn v
khan him lnh mua. C phiu ca White Sewing Machine Company, tng t mc cao l 48 im
trong nhng thng trc , gi ng ca mc 11 im m hm trc. Trong ngy hm , c mt
ngi, m theo li Frederick Lewis Allen, l mt anh chng a tin sng d ca Sn Giao dch, c
tng vui l ra gi 1 -la mt c phiu. V khng c lnh mua no khc, nn anh chng ny mua
c l c phiu . Mt ln na, in bo li chm ti phin ng ca, n chm ti 2 ting ri.
Ti lc , c 16.410.030 giao dch c ghi li trn Sn Giao dch Chng khon New York. Mc
d vn cn nhiu giao dch cha c ghi vo nhng con s trn ln gp ba ln con s tng c
coi l kh tin. Ch s cng nghip trung bnh Times gim 43 im, xa b hon ton s im thu c
trong 12 thng tuyt vi trc .
Nu khng c s phc hi vo phin ng ca th mc thua l cn nng n hn rt nhiu. Steel,
c phiu m Whitney t lnh mua vi mc gi 205 la hm th Nm, gim xung cn 167
im trong ngy hm , d vy, n phin ng ca, n cng phc hi mc 175. American Can
m ca mc 130, gim xung 110, v tng tr li mc 120. Westinghouse m ca mc 131
ngy 3 thng 9 n ng ca mc 286 v trt xung cn 100. Sau , n hi phc ln mc 126.

Nhng iu ti t nht xy ra vo ngy khng khip ny l nhng g xy n vi cc qu tn thc u

t. Chng khng ch i xung, m cn c nguy c r rng l s v 0. Goldman Sachs Trading
Corporation ng ca mc 60 im m hm trc. Trong ngy hm , n gim xung 35 v gi
nguyn mc khi ng ca, gim gn mt na s im ch trong mt ngy. Blue Ridge, t khi m
cng ty con v chng kin tc dng ngc li ca php mu u c vay n, cn ti t hn. u thng
9, h bn ra mc 24; ti ngy 24 thng 10, gim xung cn 12; nhng h chng chi kh tt trc
nhng thua l ngy hm v c hm sau. Bui sng ngy 29 thng 10, h m ca mc 10 im v
trt xung cn 3 im, mt gi ti 2/3. Sau , c phiu ny hi phc li. iu tng t khng xy
n vi cc qu tn thc khc v mt l: c phiu ca chng khng cn cht gi tr no.
Ngy ti t nht trn Ph Wall cui cng cng khp li. Mt ln na, n vn phng li sng thu
m. Cho ti gi pht ny, cc thnh vin ca sn, nhn vin ca h, v nhn vin ca sn i n
tt cng ca cng thng v mt mi. Nhng lc ny y, h vn phi vt ln vi nhim v ghi chp v
xoay s vi khi lng giao dch ln nht trong lch s. Tt c vn mit mi, nhng khng ai dm
chc mi chuyn s tr v trng thi tt nh trc. Rt c th, mi chuyn s cng lc cng ti t.
Nhng nhn vin gc xung bn v kit sc s c cho ngh mt cht, ri li phi quay li vi cng
vic cn dang d.
IV
Trong tun u tin, nhng ngi v ti l nhng ngi u tin phi chu trn. Sang tun th hai,
mt s du hiu cho thy, nhng ngi giu c mi l nhng ngi phi tri qua mt qu trnh san
bng ti sn c th snh ngang vi cuc san bng xy ra hn mt thp k trc do Lenin lnh o
nu xt v mc v tnh t ngt. T khi lng cc l c phiu c cho bn, ngi ta c th
on c cc nh u c ang bn ra hay phi bn ra. Mt du hiu khc n t cc phng hp. Mi
mt tun trc, cc phng hp cn rt ng c, by gi chng vng tanh. Nhng ngi thua l t
tm cho mnh mt ch mt mnh gm nhm ni au.
Trong ngy 29, cc quan chc ngn hng nhm hp hai ln mt ln vo bui chiu v mt ln
na vo bui ti. Khng c du hiu no cho thy h bnh thn trc s vic. iu ny khng cn
c ch na v trong ngy hm , mt tin n khng khip bay khp Sn Giao dch: mc nh
hot ng chnh ca qu chung do cc quan chc ngn hng lp ra l bn tho c phiu thay v n
nh th trng. Uy tn ca cc quan chc ngn hng cn tt dc nhanh hn c th trng. Sau phin
hp ti, Lamont gp g cc nh bo vi nhim v khng ly g lm v vang l ph nhn vic h ang
bn tho chng khon hay tham gia cuc t kch u c h gi. Sau khi lp li li gii thch hi c
v tha thi sau nhng bin ng trong ngy rng mc ch ca cc quan chc ngn hng khng phi l
gi mt mc gi c th no, ng kt lun: Hi ng v s tip tc h tr th trng vi tinh thn
hp tc v chng ti cha tng bn tho c phiu. Lc , Albert H. Wiggin ca Chase m ng
n ln ti hng triu -la. S h tr mang tnh hp tc ca ng, nu thnh cng s lm ng thit hi
hng triu -la, v chc hn s l yu t th v thm vo tnh th d ci d khc ny.
Nh vy, s h tr c t chc chm dt hon ton. Vi ngy sau , cm t ny xut hin li,
nhng khng ai cn tm thy nim an i t n na. Him c ai li mt vic nhanh chng nh cc quan
chc ngn hng New York trong vng 5 ngy k t ngy 24 thng 10 n 29 thng 10. S c ngy 24
thng 10 thi thc cc tp on v ngn hng a phng, vn c hng t l li sut thp nht l
10%, bt u rt tin ra khi Ph Wall. Thc t, trong khong thi gian t ngy 23 n ngy 30 thng
10, khi gi c phiu gim v cc ti khon th chp b thanh l, s lng n ca cc quan chc ngn
hng gim hn 1 triu -la. Nhng cc tp on v ngn hng a phng li phn ng li trc
nhng tin tc kinh hong t New York bng cch thu hi v hn 2 t -la cho d thc ra, cc qu ca
h cha tng b e da nghim trng. Cc ngn hng New York bc chn vo ci h rng m cc nh

ti phit b li hi ma h, v trong tun u tin ca khng hong khi lng cho vay ca h tng
thm hn 1 t -la. y l mt bc i to bo. Nu cc ngn hng New York cng u hng trc
s s hi chung th c l s c thm mt cn hong lon tin t na. C phiu chc hn s b bn tho
bi nhng c ng khng th vay tin tip tc duy tr chng d bt k mc li sut no. Nhng
ngi s hu c phiu l ra phi ni li cm n i vi cc ngn hng v h ngn chn iu ny
xy ra. Nhng cc ngn hng khng nhn c li khen ngi no. Ngi ta ch nh rng cc ngn hng
dng cm ngn chn t st gi v tht bi m thi.
Mc d c nhng gi thuyt y v b i theo chiu i lp, nhng mi ngi vn ti tp tn
cng vo mi quan h gia cc quan chc v quyn lc. Khng c nhiu l do ngh rng quyn lc
ca cc quan chc ngn hng ln, nu gi s h c quyn lc khin ngi ta phn n. Nhng bng ma
ca v s cc bo cha, t Julius Caesar n Benito Mussolini chng thc mt iu, nhng ai nm
quyn lc m li tut khi tay hoc b nh bi s u b ch trch khng thng xt. S gin d i
vi thi kiu ngo trong qu kh ha vi s khinh mit i vi nhng khuyt im trong hin ti v
nn nhn hay thi th ca anh ta s phi hng chu mi s s nhc.
chnh l s phn ca cc quan chc ngn hng. Trong thp k tip theo, h tr thnh mc tiu
chnh ca cc y ban quc hi, ta n, bo ch hay thm ch c cc v hi kch. S tht bi v tnh
khoe khoang ca h chnh l nguyn c. V quan chc ngn hng b bu riu khng nht thit phi l
ngi ni ting; thc ra, mt quan chc ngn hng tt trong mt x hi t bn khe mnh l ngi ng
b li ra ch trch hn c. Ngi ta khng mun giao ph tin ca mnh cho mt ngi l bn ca mi
ngi, m cho mt k ght i, c th ni khng. Tuy nhin, v quan chc ngn hng ny cng khng
c t ra l ngi v ch, lm vic khng hiu qu hay ng nghch. Nhng tri ngc vi quyn lc
thp ca Morgan nm 1907, chnh xc l nhng g nhng ngi k nhim ng t ra, hay phi t ra,
vo nm 1929.
Tht bi ca cc quan chc ngn hng khng y x hi vo tnh cnh hon ton thiu vng mt
ng li lnh o mang tnh xy dng. Vn cn c Th trng James J. Walker. Xut hin trc cuc
hp ca gii in nh vo ngy th ba hm , ng ku gi h chiu nhng g khi phc li lng tin
v ch trong tri tim mi ngi.
V
Trn Sn Giao dch, ngi ta c cm gic rng ng ca sn trong mt thi gian l cch tt nht
khi phc li lng tin v ch. T tng ny, trn thc t, ginh c nh hng trong mt vi
ngy. Gi y, n nhn c s h tr t thc t n gin l mi ngi rt cn c ng. Nhn vin
ca mt s cng ty Giao dch chng khon vi ngy cha v nh. Cc phng khch sn trung tm
New York tng gi hn mi khi, v nh hng trong khu ti chnh hot ng t 15 n 20 ting mt
ngy. Mc cng thng ngy cng cao, v cc sai lm ngy cng tr nn ph bin. Sau phin ng
ca giao dch hm th Ba, mt nh mi gii tm thy mt thng ln cha cc lnh cha khp m anh
ny ring mt ch thc hin trc nhng li qun bng mt. Mt khch hng vi ti khon th
chp mt gi b bn ra ti hai ln. Nhiu cng ty cn thm thi gian xem liu h c kh nng
thanh ton hay khng. Rt may mn, cc thnh vin ca Sn Giao dch khng mc phi sai lm
nghim trng no trong nhng ngy ny, mc d mt cng ty tuyn b ph sn do sai st trong ghi
chp ca mt nhn vin kit sc v cng thng.
Tuy nhin, vic ng ca sn li l mt vn nghim trng. N ng ngha vi vic c phiu
mt gi hon ton, v s gy ra nhng hu qu khng th lng trc. Nh vy, chng khon s ngay
lp tc tr thnh ti sn ng bng. iu ny s gy kh khn cho nhng nh u t c kh nng thanh
ton v c nhu cu da vo chng khon hoc dng chng khon th chp vay n. Sm hay mun
th mt th trng cng thot nc mi s hnh thnh, trong cc c nhn s t ng thi c phiu

cho nhng c nhn c bit c nhu cu mua.

Nm 1929, trn nguyn tc, Sn Giao dch Chng khon New York l c quan giao dch ti cao
v hot ng hon ton c lp. Ngoi cc quan h chung lin quan ti vic tin hnh kinh doanh v
ngn chn cc hnh ng sai tri, Sn khng phi tun theo cc quy nh quan trng ca quc gia hay
lin bang. Nh vy, Sn l mt t chc t qun. Cc quy nh php lut v vic iu tit khi tin hnh
giao dch phi c tun th v tn trng. C phiu phi c ph duyt trc khi nim yt. Ta nh
ca Sn cng nh cc trang thit b cn phi c qun l. Cng nh Quc hi M, phn ln cng vic
ny l do cc y ban m nhim. (Cc y ban ny li thuc quyn ca mt nhm nh cc thnh vin
c k vng v tng c kinh nghim iu hnh). Quyt nh ng ca sn phi do y ban iu
hnh gm khong 40 thnh vin a ra. Thng tin v vic c quan ny ang nhm hp chc chn s c
tc ng khng ly g lm thun li cho th trng.
Tuy th, vo bui chiu th Ba ngy 29, mt cuc hp din ra. Cc thnh vin ca y ban ri
sn giao dch theo nhm t hai n ba ngi, khng tin vo phng hp thng thng m v pha vn
phng ca Ch tch y ban Hi oi Chng khon nm ngay pha di Sn giao dch. Vi thng sau,
quyn Ch tch Whitney m t li bui hp ny bng kh nng minh ha ng n: Phng hp khng
c thit k cho nhng bui hp ln nh th ny, do phn ln cc thng c phi ng hoc ngi
trn bn. Khi bui hp din ra, s hong lon cng dy ln sn giao dch tng trn. C vi pht, li
c thng bo, gi nim yt ang trt dc khng phanh. Cc thnh vin c mt chm thuc l lin tc;
h rt mt hoc hai hi, dp i v chm iu mi, khin cn phng nh sn xanh chm trong khi thuc
n ngt th.
Kt qu ca cuc tho lun cng thng ny l quyt nh hp mt ln na vo bui ti. n ti, gi
c li n nh v ngi ta quyt nh m ca sn thm mt ngy na. Ngy hm sau, mt cng thc
hot ng mi ra i. Sn Giao dch vn tip tc m ca, nhng s c mt vi t ngh c bit. Sn
s hot ng trong vi gi ngn, v vic ng ca s c cng b ngay khi th trng sc cng
ng. Rt nhiu ngi vn mun ng ca sn. Sau ny, Whitney c ni, d li ni ny r rng l hi
phng i, trong nhng ngy ny cc quan chc ca Sn Giao dch phi sng mt cuc sng b
rt ui, cho ti lc ngi ta nhn ra nhu cu gi th trng m ca.
VI
Ngy hm sau, cc lc lng lao vo h tr th trng vo nhng thi im m vic h tr tng
nh l khng th. Nh c php mu, c phiu tng gi ngon mc vi khi lng khng l. Ch s
cng nghip Times tng 31 im ngy hm , v th b li c mt phn khng nh cc khon l
ln ngy hm trc. Khng ai bit ti sao th trng li hi phc. S h tr c t chc khng ng vai
tr g y, m l nh s trn an c t chc. Ti ngy 29, Tin s Julius Keith, Tr l B trng
Ti chnh, mt ngi bn ca Tng thng Hoover v cng l ngi ng h tch cc quan im kinh t
hnh chnh, trong bi pht biu trn i, nhc nh nc M rng Tng thng Hoover tng ni nn
tng kinh doanh ca t nc rt vng chc. ng qu quyt ni thm: im chnh m ti mun nhn
mnh l s vng chc v c bn ca khi lng ln cc hot ng kinh t. Th T, sau mt chuyn
cng du, Waddill Catchings ca Goldman, Sachs tuyn b iu kin kinh doanh chung v cn bn l
hon ton tt p. (Ton b nhn vin Goldman, Sachs cng a ra pht ngn tng t.) Arthur
Brisbane ni vi c gi ca Hearst rng: Khi bn thua l, hy ngh ti nhng ngi sng gn Ni
Pelee b bt phi b nh ra i.
Quan trng nht c l l pht biu ca John D. Rockerfeller t Pocantico Hills. y l ln u tin
ng pht biu trc d lun sau hng thp k. Theo ghi chp cho thy, y l hnh ng t pht. Tuy
nhin, nhng ngi Ph Wall nhng ngi bit rng vic kin ngh Tng thng Hoover pht biu
mt iu g tch cc v c phiu l v ch rt c th nhn ra rng pht biu ca Rockefeller

cn c ngha hn. Rockefeller ni nh sau: Tin tng rng iu kin c bn ca t nc l tt

p con trai ti v ti trong vi ngy nay mua nhng c phiu thng tt. Tuyn b ny c
tn thng rng khp, mc d Eddie Cantor, ngi t nhn mnh l din vin hi kch, nh vn, nh
thng k, v cng l mt nn nhn, sau ny ni: Tt nhin ri, cn ai khc st li cht tin no
u?
Li l gii c chp nhn ca Ph Wall v iu k diu ca ngy th T khng phi l s trn an
m l ngun tin v c tc ngy hm trc. Chc chn, iu ny c sp t trc. U.S Steel
tuyn b tng c tc, American Can mc d khng tuyn b cng khai nhng cng tng mc c tc
tr thng xuyn. Nhng nh nng bt cht ny c hoan nghnh nhit lit trong nhng hm ni ti
tm ca vng H Manhattan.
Ngay trc tuyn b ca Rockefeller, tnh hnh trn Sn Giao dch ti sng n Richard
Whitney t tin tuyn b, th trng s khng m ca cho ti tra ngy hm sau (th Nm) v s tip
tc ng ca trong ngy th Su v th By. Thng bo ny c hng ng nhit lit. Giai on cng
thng nht qua. Trn ng La Salle Chicago, mt cu b cn t pho mng. C tin n r ln
v vic mt nhm gngxt b ng ti khon vay n ang bn ph ng ph. Vi xe cnh st ti,
bt h phi chp nhn thua l nh nhng ngi chn chnh. New York, xc ca mt thng gia
c a ra khi Hudson. Trong ti ca ng ny ch cn vn vn 9,40 -la v vi lnh k qu.
VII
Trong ba ting ng h ca phin giao dch ngn ngi hm th Nm ngy 31 thng 10, hn 7 triu
c phiu c i ch, v th trng li bi thu. Ch s cng nghip Times tng 21 im. Tin li
hng tun ca Ngn hng D tr Lin bang cho thy lng n mi gii gim hn 1 t, mc gim ln
nht ca tun theo ghi chp. Cc yu cu bo chng k qu b ct ti 25%, v gi y cc Ngn hng
D tr Lin bang cn gim t l li sut ti chit khu t 6 xung cn 5%. Cc Ngn hng D tr cng
mua tri phiu vi s lng ln ni lng chnh sch tin t v t do ha ngun cung cp tn dng.
Thi k bng n sp , s hn ch tng c d tnh gi nhng ch cho chnh sch ch ng
khuyn khch th trng. Vi tt c cc biu hin ng mng ny, th trng ng ca trong ba ngy
th Su, th By v Ch nht. Nhng khng phi l nhng ngy ngh ngi. Cc vn phng mi gii
vn cht cng nhn vin, cc Sn Giao dch va c gng hon thnh giao dch, va sa sang v s cc
sai lm v bt ha. Nu n thm sn vo th Su, khng mt v khch no c th ni rng th trng
s ri vo tnh trng b treo.
K ngh cui tun em li tin xu. l thng bo vo hm th by v tht bi ca cc doanh
nghip Foshay ng gi 20 triu -la Minneapolis. Foshay s hu chui c s cung cp dch v
cng ti 12 bang M, c tr s Canada, Mexico, Trung M, v mt lot cc khch sn, nh my
bt, ngn hng, cc c s sn xut v bn l ti rt nhiu ni. i k nim cao 32 tng tn vinh
chui doanh nghip ny, cho ti ngy nay vn thng tr bu tri Minneapolis, c B trng Chin
tranh James W. Good ct bng khnh thnh trong bui l trang trng vo thng 8 nm . (B trng
Good gi i k nim ny bng ci tn i k nim Washington ca vng Ty Bc.) Theo nhng
suy xt logic nht, vo thi im hn hoan , Foshay ph sn. S sng cn ca Foshay ph thuc
vo kh nng tip tc bn c phiu ra th trng. S sp ca th trng ct mt ngun thu ny v
Foshay buc phi trng cy hon ton vo ngun doanh thu vn khng t cc c s kinh doanh ca
mnh.
tt c cc ni khc, tin tc u tt p. Alfred P. Sloan, Jr., Ch tch Tp on General Motors
khng nh: Tnh hnh kinh doanh rt tt. Ford Motor nhn mnh nim tin tng t bng tuyn b mt
t gim gi chung: chng ti thy rng mt bc i nh th l ng gp tuyt vi nht m
bo s thng sut ca hot ng kinh doanh. Roadster cng ct gim gi c phiu t 450 -la xung

cn 435 -la; Phaeton t 460 -la xung 440 -la; Tudor Sedan t 525 -la xung cn 500 -la.
Trong ba ngy th trng ng ca, cc bo lin tc ng ti cc cu chuyn v vic tch ly lnh mua
v mt gc no , cc cu chuyn ny c sc thuyt phc hn tun trc. D th no i na, th
trng ng ca sau hai ngy hi phc xut sc. Nh t Barrons nhn xt, khi c phiu ang
rao bn nhng nim hy vng vin vng, xa c. Hm th Hai, ngn hng Commercial National Bank
and Trust Company mua nm ct bo trn New York Times qung co chng ti tin rng
iu kin cng nghip v kinh doanh ca c nc v c bn l tt v vn nguyn vn.
Ngy hm , th trng li bt u mt c st khng khip khc.
VIII
Trong dp cui tun, gii ti chnh gn nh b thuyt phc trc nhng n lc c t chc v tc th
ca mnh. Cc bo m t phn ng ca mt Ph Wall chuyn nghip trc th trng ngy th Hai nh
l iu g ngc nhin sng s, khng tin ni v bng hong. Khi lng giao dch t hn tun trc,
nhng vn hn 6 triu. Tt c cc c phiu trong danh sch nim yt u yu; cc t pht hnh ring
l b thua l nng; ch s cng nghip Times gim 22 im ngy hm . Nu khng so snh vi tun
trc, y qu l mt tun rt ti t. c bit nu t trong k vng cho ngy hm , y s l kt qu
au bun nht.
C nhiu cch gii thch khc nhau. Tin n h tr c t chc ng ngha vi vic bn tho c
phiu li xut hin, v ng Lamont trong bui hp bo im thm li ch gii hon tt cu
chuyn. Lamont tha nhn ng khng hay bit g s h tr c t chc tht ra khng c t chc tt
cho lm. Li gii thch hp l nht c l l tt c mi ngi u cm thy hng khi tr d lun. T
xa ti nay, cui tun lun l thi im suy ngh, v suy ngh lm dy ln s bi quan v quyt nh
bn ra. V th, cng nh nhng ngy th Hai khc, cho d mi du hiu c kh quan n my, lnh bn
ra vn c tho ra vi s lng ln.
Cho ti thi im ny, ngi ta c bng chng cho rng cc qu tn thc u t, tng c
coi l ct tr cho trng thi bnh n v l h thng phng ng chng sp , thc ra li l im yu.
Hin tng u c vay n m mi hai tun trc ngi ta cn nhc ti vi y v ho hng gi li l
con dao hai li. N nhanh chng tc i mi gi tr ca c phiu thng ca mt qu tn thc. Cng
nh trc y, trng hp ca mt qu in hnh, thng l mt qu nh rt ng chng ta suy
ngm. Gi s qu ny bao gm cc chng khon do ngi dn s hu, v c gi th trng l 10 triu
-la hi u thng 10. Trong s cc chng khon ny, mt na l c phiu thng, mt na l tri
phiu v c phiu u i. Cc chng khon ny c bo h hon ton bi gi th trng hin hnh
ca cc chng khon c s hu. Ni cch khc, danh mc u t ca qu tn thc ny bao gm cc
chng khon vi gi th trng cng l 10 triu -la.
Mt danh mc u t gm cc chng khon c s hu bi mt qu nh th s trt xung cn
mt na gi tr vo nhng ngy u thng 11. (Gi tr ca s chng khon trn so vi nhng tiu chun
sau ny vn cn kh cao; ngy 4 thng 11, mc thp ca Tel and Tel vn l 233, General Electric l
234, v Steel l 183.) Gi tr ca danh mc u t l 5 triu -la s ch cng ng cc ti sn
nh tri phiu v c phiu u i. C phiu thng s khng c ch da. Ngoi k vng khng cn
my sng sa m ngi ta dnh cho n, c phiu gi y tr nn v gi tr.
Khng c trng hp ngoi l cho s tn nhn ny. Tri li, n c mt bt c ni u c c
phiu ca qu tn thc u c. Cho ti u thng 11, c phiu ca phn ln cc qu ny gn nh khng
bn c. Mi chuyn cn ti t hn na khi phn nhiu c phiu ny c giao dch trn sn giao
dch va h hoc cc sn giao dch ngoi ni ngi mua th him hoi cn th trng th u hiu.
Cha bao gi ngi ta mun c nhiu tin v khn cp nh nhng ngy ny. Ch cn nghe ni c ai
b kt trn th trng l cc ch n s t tn cng nn nhn nh nhng n chu chu. Nhiu

ngi khng p ng c yu cu tng tin t cc mun bt mt s c phiu c th gi s c

phiu cn li v nh th s g gc li phn no t thua l. Nhng cc chng khon tn thc u t ca
h khng bn c vi gi hi v c khi cn khng bn c. Kt qu l, h buc phi bn cc chng
khon tt. Cc c phiu tt nh Steel, General Motors, Tel and Tel, v th, b bn tho trn th trng
vi s lng ln bt thng, gy tc ng to ln ti gi c. Thi k bng n qu tn thc u t c ci
kt theo kiu nh Lut Gresham c phiu xu y c phiu tt ra khi th trng.
Nhng tc ng mang tnh n nh ca ngun tin mt khng l t cc qu tn thc u t cng ch
l o tng. Hi u ma thu, ngun tin mt v thanh khon ca cc qu u t cn kh ln. Nhng
sau , rt nhiu qu tn thc u t b hp dn bi nhng khon li ln trn th trng vay nng.
(Vng xoy u c hon chnh. Nhng ngi u c chng khon ca qu tn thc u t thc ra
ang u t vo cc cng ty cung cp qu cp tin cho hot ng u c ca chnh h.) Nhng gi
y, sau khi tc dng ngc ca u c vay n hon thnh cng vic ca mnh, ban qun tr cc qu
tn thc u t li lo lng v s mt gi c phiu ca chnh h hn l nhng bin ng bt li ca ton
b danh sch c phiu. Cc qu tn thc quay vng u t. Kt qu l khi Blue Ridge mt gi,
Shenandoah b nh hng, v s sp ca Shenandoah cn ti t hn i vi Goldman Sachs
Trading Corporation.
Vi tnh th nh vy, nhiu qu tn thc phi huy ng n tin ti cu c phiu ca chnh
mnh. Tuy nhin, c mt s khc bit ln gia vic mua c phiu khi ngi dn ang mun bn ra vo
thi im hin ti vi vic mua vo vo ma xun nm ngoi khi nhu cu mua vo tng v s cnh
tranh y gi ln cao v ngy cng cao hn na. Gi y, khi tin chy ra v c phiu chy vo, gi c
khng chu nhng nh hng ng k hay lu di no. Nhng g tng l c li ngc dng ngon mc
v ti chnh su thng trc gi tr thnh mt dng t hy hoi. Suy cho cng, vic mt cng ty t mua
c phiu ca chnh mnh chnh l thi cc i lp ca vic bn ra c phiu. Chnh nh bn c phiu,
cc cng ty mi tr nn ln mnh.
Tuy nhin, nhng iu ny khng tr nn r rng ngay lp tc. Nu ai tng l thn ng ti
chnh, nim tin vo s thng thi ca h khng th bng chc tan bin.
i vi nhng thin ti bm tm nhng khng chu ci u, s h tr t c phiu ca chnh cng
ty mnh dng nh vn l hng i bo dn, sng to v c hiu qu. Qu thc, n dng nh l
phng n la chn duy nht cho ci cht chm nhng chc chn. V th, trong gii hn tin mt cho
php, ban qun tr ca cc qu tn thc chn ci cht nhanh chng, khng km phn chc chn. H t
mua ng c phiu v gi tr ca mnh. Mt ngi c th b ngi khc la nhiu ln. Nhng ma thu
nm 1929, c l l ln u tin c nhiu ngi t la mnh thnh cng n vy.
n lc hon thnh bin nin s nhng ngy cui cng ca khng hong.
IX
Th Ba ngy 5 thng 11 l ngy bu c, v hm th trng ng ca sut c ngy. Trong cuc
chy ua chc th trng ti New York, i din ca ng Dn ch l James J. Walker ginh chin
thng p o trc i th ng Cng ha l F. H. La Guardia, ngi tng b h b bi phe Dn ch
v b cho l ngi ng h ch ngha x hi. Trong pht ngn ca mnh, Babson ku gi s nh c, s
sng sut v lng dng cm thn trng ca mi ngi. Th T, th trng m ca tr li vi mt chui
nhng phin giao dch ngn trong ba ting ng h. Cch thc hot ng ny nm trong tha hip v
vic ng ca c a ra vo tun trc. Gn 6 triu c phiu c giao dch trong phin m ca
ny hay tng ng vi 10 triu c phiu trong c ngy. Li c mt c trt th thm na. U.S. Steel
m ca ti mc 181 v,theo nhng g mt t bo gi l s ni tip ca chui st gy st, c
phiu ny trt xung cn 165. Auburn Automobile mt 66 im; Otis Elevator mt 45 im. Ch s
cng nghip Times st 37 im, ch km 6 im so vi ngy th ba khng khip 8 ngy trc . n

khi no mi chuyn mi kt thc?

Th Nm, th trng chng khon ng vng v nhch ln, nhng ti th Su li tt xung. Ngi
ta li c thm mt t ngh cui tun na suy ngh. Ln ny khng ai ng n chuyn gom gp
lnh mua; thc ra, khng c tin tt lnh v bt c chuyn g. Ti th Hai ngy 11 thng 11, mt c st
ln na li di ti. Trong hai ngy sau , lng giao dch kh ln Sn Giao dch vn chy ua vi
thi gian v gi c cng gim su hn na. Trong ba ngy 11, 12 v 13 thng 11, ch s cng nghip
Times mt thm 50 im.
Trong tt c nhng ngy khng hong, y chc chn l nhng ngy ng s nht. S h tr c t
chc t nhiu pha tht bi. C lc, ngay c s trn an c t chc cng b loi tr. Tt c nhng g
ngi ta c th xoay s l cht hi hc ma mai. Ngi ta rng cc yu cu tng t cc do
Western Unions a ra tun u i km vi mt ming dn nh vi dng ch: Hy nh ti chng
khi nh bn bc in tn vui v ca ngy L t n, phong cch M ngy hm nay. Ngi ta kho
nhau rng nhn vin ca cc khch sn di ph cn hi khch hng h mun thu phng ng hay
nhy lu. Hai ngi n ng nm tay nhau nhy t mt ca s cao tng ca khch sn Ritz. H c ti
khon chung. T Wall Street Journal ni vi c gi ca mnh: Hy coi s s hi ca th trng nh
mt quy lut ca cuc sng, v lm theo li ngi bn tri phiu. Bin tp vin ti chnh ca New
York Times, lc th hin cht tha mn khng che giu trc cuc khng hong v c l l c cm
gic n i qu xa, ni: C l, lc ny y, khng mt ai c th khng nh mt ln na v ci
gi l phn ng lnh mnh. C rt nhiu du hiu cho thy giai on hon ton kt thc.
T sch
Chia s

CHNG VII
Hu qu 1
Sau ngy th Ba en ti, cc t bo ba xu ca London ho hng thut li nhng cnh tng ang
din ra ti New York sm ut: nhng k u c t gieo mnh qua ca s; khch b hnh phi t tm
ng i gia thi th ca nhng nh ti phit va ri xung. Mt phng vin ngi M ca t The
Economist vit hn mt bi bo di, y tc gin, phn i cnh tng u m c v ra trong
nhng bi bo trn.
M, ln sng t st sau khi th trng chng khon sp cng l mt phn ca cu chuyn
khng th qun v nm 1929. Tuy nhin, s thc khng ng nh nhng g ngi ta vn tng. T vi
nm trc nm 1929, t l t st tng lin tc. N tip tc tng trong nm v vi t l ngy cng
cao hn vo cc nm 1930, 1931, 1932 giai on m ngoi chng khon, cn c rt nhiu th khc
y mi ngi n suy ngh: cuc sng chng cn g ng sng. Cc s liu thng k v ngi New
York, nhng ngi c khuynh hng t st do mi lin quan mt thit ca h vi th trng, ch cho
thy c mt du hiu hi lch so vi s liu thng k v c nc ni chung. Do nhng ng nhn v
hin tng t st xut hin kh r rt nn nhng s liu chi tit rt c ch cho vic tm hiu ca chng
ta.
S ngi cht trn 100.000 ngi dn
Giai on 1925-1934Nm Khu vc ng k(29) Thnh ph New York
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
12,1
12,8
13,3
13,6
14,0
15,7
16,8
17,4
15,9
14,9
14,4
13,7
15,7
15,7
17,0

18,7
19,7
21,3
18,5
17,0
Do th trng bt u suy thoi vo cui nm, nn l ra t l t st phi tng mnh vo cui thng
10, nhng ngay c nh vy, s liu cng khng ln tc ng ti s liu chung ca c nm. Tuy
nhin, theo s liu thng k, t l t st vo thng 10 v thng 11 tng i thp trong thng 10, c
nc M c 1.331 ngi, cn thng 11 l 1.344 v t st. c bit, trong ba thng thng 1, 2, 3
con s ny cn thp hn na. Trong khi , trong sut nhng thng ma h, khi th trng khi sc, t
l t st li rt cao.
Bt k ai cng c th on ra cu chuyn hoang ng v nn t st c thu dt nh th no.
Ging nh nhng k nghin ru v tay chi c bc, cc nh u c ang tuyt vng chc chn s ngh
n ci cht. Khi s tuyt vng bao trm khp ni, bo ch v d lun c l ch n gin nhn thy hu
qu tt yu, khng th khc ca hin tng. T st, nu xy ra vo lc khc, thng dy ln cu hi
Ti sao ng ta lm vy? th nay mc nhin c khoc sn ng c ng gi ti nghip ny chc
st nghip v khng hong. Mt im khc cng rt cn ch l mc d khng tng mnh trong nhng
thng khng hong n ra hay trong nm 1929 ni chung, nhng s v t st tht s tng trong sut
thi k suy thoi. Nhng khi nh li, mi ngi thng y thi gian xy ra nhng thm ha ny ln
trc mt hoc hai nm, v ng thi im xy ra khng hong trn th trng chng khon.
xc thc ca cc bng chng ny cho thy bo ch v d lun ch chm chm chp ly cc v
t t chng minh rng hnh ng ph hp vi vn en ca nn nhn. Nhng ci cht u c
lin h bng cch ny hay cch khc n th trng. Ngay sau ngy th Ba en ti, cc cu chuyn v
nhng v t st bt u xut hin vi mt dy c trn bo. L mt iu l mc d ngi ta cng
thu dt cu chuyn hoang ng theo m m-tp c l nhy lu t t, nhng thi , c rt t ngi
lm theo m-tp ny. Mt ngi c nh t t nhy xung sng Schuylkill, nhng ngay khi chm
nc, anh ta thay i quyt nh, ku cu v c vt ln sau . Ngi ng u cng ty
Roscheter Gas and Electric li dng kh gas t t. ng ta khng ch trn c vic tng tin t
cc theo yu cu ca nh mi gii m cn ko c c ngi v i theo mnh. Ngoi ra, mt trong
nhng v t t rt c d lun quan tm lc by gi l ci cht ca J. J. Riordan.
Ch nht, ngy 10 thng 11, tin tc v ci cht ca Riordan c git tt ln trn cc t bo. Bo
ch r rng khng ch hiu cu chuyn n sau ci cht ca ng, m cn c cu chuyn n sau cch thng
bo v ci cht. Riordan l mt nhn vt rt ni ting v c trng vng trong s nhng ng vin
ng Dn ch New York. ng tng l th qu trong chin dch tranh c ca Th trng Walker v
sau l ca Al Smith. ng v Smith va l bn, va l ng s thn thit trong cng vic. Al Smith
khi l thnh vin ban gim c ca Tn thc County mi thnh lp do Riordan lm Ch tch.
Th Su, ngy 8 thng 11, Riordan n ngn hng ca mnh, ly khu sng lc trong bung thu
ngn, i v nh v n sng. Nhn c tin bo, Al Smith khng giu ni au bun, d ng bit thng
tin v v t vn c th khin cc khch hng t ko n rt tin. Mt bc s khm nghim t thi c
mi n, nhng vic thng bo rng ri c hon li n tra ngy hm sau (tc th By) khi ngn
hng ng ca, ngh cui tun. Hng di nhng ngi canh xc, mt mt va canh trn thi th ngi
cht, mt mt va di theo kim ch trn ng h.
Ban u, v bc s xt nghim t thi ni rng, ng ta tr hon thng bo v cm thy mnh c trch
nhim i vi nhng ngi gi tin vo Tn thc County. l mt s thn trng qu i kinh khng;
n hm cha mt kt lun y logic l tt c cc ci cht u phi c bc s tham gia khm nghim

xem xt k v nhng hu qu ti chnh n c th li. V sau, s vic c ngm tha nhn rng
l quyt nh ca Al Smith. V uy tn ca Smith, cng nh s lo lng chung, ln n v vic ny sau
khng c iu tra thm na.
Trong mt vi ngy, nhng li n thi bt u ni ln xung quanh vic Riordan trng tay v
khng hong. Nhng ngi bn tp hp li bo v ng, h khng nh chc nch rng ng khng bao
gi chi chng khon. Cuc iu tra ca y ban Thng vin v th trng chng khon sau tit
l, Riordan c ln su vo canh bc ny nhng khi tin hnh kim ton Tn thc County, ngi ta pht
hin ra rng ti sn ca ngn hng vn cn nguyn vn. S vic ny c cng b rng ri vo dp
cui tun. y ban Hnh chnh ca thnh ph nhn mnh ngn hng vn quyn php l i vi s tin
gi. Li tuyn b ny v ngha chng khc g tuyn b, mi th lun cn nguyn vn vi Tammany
Hall(30). Raskob tm thi c ch nh lm Ch tch ngn hng. Khng c s sp nhanh chng
no din ra. Nh th kt lun, Riordan, mt tn cng gio ngoan o, t st v lon tr v vn
t cch c chn trong khu t Thnh. Trong s nhng ngi h tang hm y c Al Smith, Herbert
Lehman v John J. Raskob, cn trong nhng ngi tham d m tang, ngi ta thy c Th trng
Frank Hague, Vincent Astor, Grover Whalen, James A. Farley v M. J. Meehan, mt ngi iu tit
th trng.
Hai nm ri sau, 11h sng gi a phng ngy th By, ngy 12 thng 4 nm 1932, Iva Kreuger
t vn ti cn h ca mnh ti Paris. S vic din ra trc khi Sn Giao dch Chng khon New York
ng ca su gi ng h. Vi s phi hp ca cnh st Paris, thng tin v ci cht c m nhm
cho n khi th trng ng ca. Sau , ti phin iu trn ca y ban quc hi, s vic b ch
trch mnh m, v lc ny hnh ng trc y ca Al Smith c a ra nh mt l l bo v. Cng
cn phi ni thm rng, trong trng hp ca Kreuger, h thng bo mt ca cnh st Paris hot
ng khng tt. Chc chn, c phiu ca Kreuger and Toll b bn ra vi s lng ln vo sng hm
(trong hot ng bn khng din ra mnh) (31)
II
Xt di nhiu gc , tc ng ca suy thoi ln vn bin th cn nghim trng hn ln vn
t st. i vi cc nh kinh t, bin th l hnh thc phm ti th v nht, ng nghin cu nht. Trong
v s cc hnh thc n cp, ch duy nht n c tham s thi gian. Cc v bin th v lt ty hnh vi
phm ti c th din ra hng tun, hng thng, hng nm. (Ngu nhin, y l giai on khi k bin th
t c mc ch ca mnh cn ngi b bin th ngc nghch vn cha cm thy b mt mt.) Bt k
lc no cng lun c mt danh sch nhng hnh vi bin th cha b lt ty trong hay ni chnh xc
hn l nm ngoi cc ngn hng v doanh nghip nh nc. S tin kim c trong mi v bin th
nh th (chng ta hon ton c th gi chng l n cp trng trn) ln n nhiu triu -la. Quy m
bin th cng rt khc nhau, ty theo chu k kinh doanh. Trong thi k lm n pht t, mi ngi
thnh thi, y tin tng, tin bn ti. Nhng ngay c khi , vn c rt nhiu ngi thy nh th l
cha . Trong hon cnh , t l bin th tng cao, t l pht hin nhng trng hp vi phm gim
v hnh vi n cp trng trn tng chng mt. Trong thi k suy thoi, mi chuyn li o ngc li.
Tin c theo di bng nhng i mt y nghi ng v hp hi. Nhng ngi c hnh vi bin th
c cho l khng trung thc cho n khi chng minh c iu ngc li. Hot ng kim ton c
thc hin t m v xuyn sut. o c thng mi c cng c ng k. Quy m ca hnh vi n cp
b thu hp dn.
S bng n ca th trng chng khon v t khng hong ngay sau to ra s thi phng
n mc kh chu v nhng mi quan h thng thng ny. Trong sut thi k bng n, ngoi nhu cu
thng thng, cn tin cho nh ca, gia nh v cuc sng phng ng cn c thm nhu cu cu mi v
mnh m: cn tin chi chng khon hoc p ng cc lnh gi k qu. Tin kim c nhiu v

k. S tin tng ca ngi dn cng ln n khng ng. Mt gim c ngn hng tin tng Kreuger,
Hopson v Insull chc chn khng th nghi ng ngi bn vong nin ca mnh li c hnh vi bin th.
Do vy, hnh vi n cp tng nhanh vo cui nhng nm 1920.
Nu nh bng n kinh t y t l bin th tng mnh, th suy thoi kinh t li khin t l lt ty
tng cao. Ch trong vng vi ngy, s tin tng rng khp bin thnh s nghi ng rng khp. Ngi ta
yu cu tin hnh cc th tc kim ton. Bt k biu hin cng thng hay lo lng no u c ch .
Quan trng hn c, s sp gi tr c phiu khng th cu vn ni v tr ca k dng tin bin th
chi chng khon. V lc ny, anh ta th nhn tt c.
Sau mt, hai tun u tin ca cuc khng hong, bo co v cc nhn vin gian di tr thnh s
kin hng ngy. Chng cn thng xuyn hn c cc v t st. C ngy, nhng tin ngn v chng chim
t nht c mt mc trn t New York Times. S tin bin th c th t hoc nhiu, nhng tt c u
c cng khai trn mt bo.
Hnh vi bin th ln nht lc l v bin th ca Ngn hng Lin on cng nghip Flint,
Michigan. S tin bin th, vi mc d on ngy cng tng khi qu trnh iu tra din ra, sau
c thng bo chnh thc trn t The Literary Digest l 3.592.000 -la.
Lc u, hnh vi bin th ch l vn ng c c nhn. Khng hay bit vic lm ca nhau, rt
nhiu nhn vin bt u rt rut ngn hng. Dn dn, h bit hnh ng ca nhng nhn vin ngn hng
khc. Khng cn giu gim na, h bt u phi hp vi nhau. Cui cng, s ngi bin th ln n
hn chc ngi, v ch yu l nhng quan chc cp cao. Hot ng ca nhm ny c t chc kho
n nht c nht ng ca cc gim st vin u c h nm r.
Hu ht s tin b n cp u c k gi ti nhng ngn hng cho vay n trn th trng vay nng
New York. S tin c gi kp thi n New York nhng li nhanh chng c thu v trong khi cc
bo co vn tip tc ghi rng s tin ang New York. S tin ny sau c gi ti New York
mt ln na u t vo chng khon. Ma xun nm 1929, nhm c khong 100.000 -la. Tuy
nhin, tht khng may, ngay khi nhm ang th gi xung, th ma h nm , th trng li c bc
tng trng thn k. S vic ny gy tn km ti nhm buc phi quay tr li th gi tng ngay
trc khi cuc khng hong n ra. Cuc khng hong chc chn s cn ko di v gy ra nhng qu
khn lng.
Sut ma thu, bt chp s au kh ca nhm, nhng ri ro nh vy l dn ra mi tun. Hu ht
nhng thnh vin ca nhm u l nhng con ngi nh b, ch mun lm mt cuc chi nho nh trn
th trng nhng ri li ngy cng ln su. Sau , h c thm nhng ngi bn ng hnh tht n
tng. Cuc khng hong v h qu l s st gim gi tr khng ngng cui cng lm l ra v u
c ca Kreuger, Hopson v Insull. Nu nn kinh t M tng t c s thnh vng v t l lao ng
c vic lm cao, bn vng th cc doanh nghip cng nn quan tm nhiu hn n cc nh kim ton
ca h. Mt trong nhng cng dng ca suy thoi kinh t l phi by ci m cc nh kim ton trc
khng th tm thy. Bagehot tng nhn xt: Tt c cc cuc khng hong ln u phi by thc
trng u t qu mc ca nhng t chc m trc chng ai ng n.
III
Gia thng 11 nm 1929, cui cng, th trng cng ngng lao dc t nht l trong chc lt.
im y xut hin vo th T ngy 13 thng 11. Vo ngy , ch s cng nghip ca Times ng
ca mc 224 (t gi tr ban u l 452 im), hay chnh xc l gim gp ri k t ngy 3 thng 9.
Cc c phiu trong danh sch cng gim xung 82 im so vi mc ng ca hai tun trc khi
John D. Rockefeller tuyn b ng ta v con trai ang mua c phiu. Ngy 13 thng 11, li c thm mt
cu chuyn khc v Rockefeller: ngi ta n rng, gia nh ny khp lnh mua hng triu c phiu
ghm gi c phiu ca Standard Oil, New Jersey ti mc 50 -la. Trong nhng ngy cn li ca

thng 11 v sang thng 12, th trng i hng, i ln nh.

t st gim din ra theo tin trnh ca n. Tuy nhin, ci kt li trng khp vi n lc cui cng
lm nh u t vng tm. Mt phn ca n lc l thng bo v cuc iu tra hnh vi bn khng ca
Sn Giao dch Chng khon New York. Chc hn, trong nhng tun trc r ln tin n v cuc
tn cng t ca hin tng u c gi xung trn th trng v nhng khon li nhun kch x c
c nh bn khng. Nhng con ngi nhn t tng gp mt tay y th trng i ln gi li tr thnh
th lc thm him ang y n xung y v kim chc t thm ha chung. Trong nhng ngy u ca
cuc khng hong, xut hin tin n rng khp, Jesse L. Livermore, mt nh u t ngi Boston cc
k ni ting v ti iu tit th trng gu ng ng l ngi ng u mt xanh-i-ca dn hng th
trng lao dc. Nhng li n i ny vng chc n Livermore phi ln ting bc b tin n
ng c nhng tay vo bt k ng thi gy gim pht no: Cng vic ca ti trn th trng chng
khon hon ton l trn t cch c nhn, v n s tip tc c tin hnh trn t cch . Rt sm,
ngy 24 thng 10, Wall Street Journal, khi kh d dt trong quan im, than phin: C rt nhiu
t bn khng, bn p, bn tng, bn tho cc nh u t lm tng th trng ang xung y.
Nhng ngi ng u Sn Giao dch tm cch xua tan nhng nghi ng nh vy. Khng c nghin
cu no c thc hin.
N lc lm cc nh u t vng tm hn c l ca Tng thng Hoover. Trc , ng vn rt
bng quan trc s phn ca th trng. Tuy nhin, lc ny, ng khng th tip tc lm ng trc
nhng nguyn tc c bn ang c cng khai rng ri nhng nguyn tc ang hot ng theo chiu
hng xu mi tun. Gi hng ha gim. Hot ng chuyn ch hng, sn lng gang thp, than, v
t xut xng cng i xung. H qu ko theo l ch s sn lng cng nghip gim mnh. Trn thc
t, n tt gim nhanh hn c thi k suy thoi sau chin tranh nm 1920-1921. c nhng du hiu
cnh bo v s st gim trong sc mua ca ngi dn, c bit l vi nhng hng ha t tin. Mt
ngun tin cn cho bit doanh s ca cc i pht thanh New York gim mt na t khi khng
hong xy ra.
Hnh ng u tin ca Hoover khng lin quan n tng c nhc n sau ny trong tc
phm ca John Maynard Keynes. Thc hin ng theo nhng li khuyn ca Keynes v nhng ngi
ng h Keynes a ra sau ny, Hoover tyn b ct gim thu. Thu nh ln cc c nhn v doanh
nghip c ct gim 1 im (1%). Theo , mt c nhn c mc thu nhp 4.000 -la v khng c
i tng ph thuc s c gim 2/3 thu thu nhp. Mc gim trn cng c p dng vi nhng
ngi c mc lng 5.000 -la. Cn vi nhng ngi c gia nh c thu nhp 10.000 -la v khng
c i tng ph thuc, mc thu c ct gim cn mt na. y l t ct gim rt ln nhng tht
ng bun, hiu qu ca n b gim i t nhiu bi i vi nhiu ngi, ct gim thu khng c
ngha quan trng. Gnh nng thu hng nm ca nhng ngi c mc thu nhp 4.000 -la gim t
5,63 -la xung cn 1,88 -la. Ngi c mc thu nhp 5.000 -la gim t 16,88 -la xung cn
5,63 -la. Vi nhng ngi c thu nhp 10.000 -la, gnh nng thu hng nm s gim t 120 -la
xung cn 65 -la. D vy, bc i ny vn gp phn thc y sc mua, m rng hot ng u t
ca doanh nghip v vc dy lng tin ca ngi dn.
Hoover cng t chc rt nhiu cuc gp g, tip xc bn v tnh trng ca nn kinh t. Cc nh
cng nghip hng u, cc y vin qun tr ca nhng tp on ng st, lnh o ca cc t chc
ln, ch tch ca cc tp on xy dng trng yu, lnh o cng on, v cc t chc lng thc ln
lt hi kin vi Tng thng trong sut na cui thng 11. Tin trnh ca mi cuc nhm hp u
ging nhau. u tin l cuc hi kin c t chc trng th vi Tng thng; sau nhng nhn vt
c mi n s chp nh cng Tng thng; ri cui cng l mt cuc hp bo, trong cc nhn vt
chnh s cho gii bo ch bit quan im ca h v trin vng kinh doanh. Th tc cui cng lun

c ch n nng nhit. Sau cuc gp vi cc nh cng nghip hng u vo ngy 21 thng 11, trong
c nhng tn tui ln nh Henry Ford, Walter Teagle, Owen D. Young, Alfred P. Sloan Jr., Pierre
du Pont, Walter Gifford v Andrew Mellon, v.v s t tin c th hin ln n Julius
Rosenwald, mt nhn vt cng c mt trong cuc hp trn, ni rng ng lo ngi trong thi gian ti
nc M s thiu lao ng trm trng.
Nhng ngi ng u ngnh xy dng, ng st v dch v cng cng cng trn tr hy vng nh
vy. Ngay c ngi ng u cc t chc lng thc lc by gi cng t h nghi hn bnh thng. Sau
ny, h cho bit h khng nh chc chn vi Tng thng: tinh thn trong ngnh ca h tt hn bao
gi ht.
y l mt ng thi c quy m ln c sp t trc v n c gn thm nhng nhn xt h
hi, tch cc nht ca thi i. T Philadelphia Record ca ngi Tng thng nh l nhn vt oai v
nht trong khoa hc hin i v k ngh lnh o t nc. Theo t Boston Globe, c t nc bit,
Nh Trng ang c mt ng ch tin tng vo mi quan h tc ng nhiu chiu ca ngh thut lnh
o, ch khng phi vo ch trng lp l, th ng.
IV
Nhng nu cho rng Hoover ch gp phn cng c nim tin ca ngi dn th tht l thiu cng
bng. V Tng thng ny cng thc hin mt trong nhng nghi thc c xa nht, quan trng nht v
ng tic thay n li l mt trong nhng vic lm t c hiu ng n nht trong lch s nc M.
l mt hnh thc hi kin c tn gi, khng v mc ch cng vic ch khng phi l khng lm
g. y l mt trong nhng hnh thc vn c s dng nhiu trong thi i ca chng ta, v n rt
ng chng ta nghin cu.
Trong cng vic, mi ngi c rt nhiu l do gp g. H cn hng dn hoc thuyt phc
nhau. H phi i n s nht tr v mt cng vic no . H thy rng cng suy ngh s t hiu qu
cao hn v t gy hu qu hn l suy ngh mt mnh. Ngoi ra, cn c nhiu l do khc t chc
nhng cuc gp g khng v mt cng vic c th no. Cc cuc gp g c nhng ngi kim tm
s ng thun thc hin, v c ngi xung quanh, hoc ch t l nhng ngi mong mun thot khi
s chn ngt ca cc trch nhim n c, hng ng. H tm kim uy tn tu chung li ngi ch
ta v iu tp hp h li bn nhau v cng chu trch nhim. Ngoi ra, cng c nhng cuc hi
hp c t chc khng phi nhm thc hin mt cng vic no y m n gin bi v n l vic cn
thit to ra n tng rng cng vic c hon thnh. Nhng cuc hp nh vy khng ch n
thun l s thay th cho hnh ng. N c ng o mi ngi coi nh l hnh ng.
Nhng ngi tham d khng ly lm xu h v thc t khng c cng vic no c thc hin
trong cc cuc hp kiu ny. Rt nhiu cng thc ra i nhm trnh s kh chu ny. Cc hc gi
nhng ngi cng hin v i cho cc cuc hp khng v mc ch cng vic, ly ci c nh gi trao
i kin. i vi h, trao i kin l mt hnh ng ng n. V vy, bt k cuc gp no c s
trao i kin gia nhng ngi tham d u c coi l hu ch. Quan im ny rt chc chn. Rt
kh c cuc hp no m ti khng c s trao i kin gia nhng ngi tham gia.
Nhng nhn vin bn hng v cc gim c, nhng ngi thng xuyn c cc cuc gp g khng
v cng vic, c mt li bin h khc v li bin h ny mang nng ngha tinh thn. H cho rng, s
nng m ca tnh bn, s tc ng ln nhau gia cc tnh cch, s kch thch ca men say v cm hng
hng bin ng gp ng k cho nhng cng vic hng ngy. Cc cuc gp g mang n nim tin v
mt cuc sng no , tt p hn v k vng bn c nhiu hng ha trong nhng tun, nhng thng
ti.
Cc cuc gp khng v mc ch cng vic ca nhng nh ti phit ln li da trn nhng iu rt
khc: khng phi l s trao i kin, hay liu php tinh thn ca tnh ng nghip, m l cm nhn

nghim tc v sc mnh tp th mang li tm quan trng cho s gn kt ny. D chng c iu quan

trng no c ni n hay c thc hin, nhng nhng nhn vt quan trng ch c th gp g khi
nhng s kin c v quan trng xy ra. Ngay c mt nhn xt bnh thng ca ch tch mt tp on
ln cng vn l tuyn b ca mt nhn vt c nh hng. S thiu st trong ni dung c b li
bng sc mnh ca th ti sn n sau n.
Cc cuc gp khng v mc ch cng vic l mt cng c gn nh hon ho cho tnh hung m
Tng thng Hoover ri vo ma thu nm 1929. Thu c ct gim vi t l khim nhng, v Tng
thng ny r rng khng mun a ra nhng hnh ng trn quy m ln chn ng mm mng suy
thoi ang ln ln. Lc , khng ai bit chc Chnh ph s hnh ng nh th no. Nhng n nm
1929, nim tin ca ngi dn vo chnh sch t do kinh doanh st gim r rt. Khng mt quan
chc chnh ph no c th mnh dn tuyn b ch trng pht l mi chuyn. Khng c cuc gp
khng v cng vic no ca Nh Trng th hin c chnh sch t do kinh doanh. Khng c hnh
ng tch cc no xy ra. Cc hi ngh t chc cc phin hp khng v mc ch cng vic m bo
rng ngi tham d s khng vic g phi xu h khi ni dung cuc hp khng lin quan n vn
kinh doanh. Nhng ngi tham d coi s ngi c mt nh mt thc o tm quan trng ca cuc hp.
Cc t bo cng phi hp nhn mnh tm quan trng d. Nu lm khc i, chc chn h s khm ph
ra, gi tr ca nhng phin hp ny ch l nhng tin tc r tin.
Trong thi gian , cc cuc hp kiu ny Nh Trng c s tham gia ca cc thng c, cc
nh cng nghip, i din ca cc doanh nghip, lin on lao ng v ngnh nng nghip tr
thnh mt quy nh ca Chnh ph. Mt nn dn ch hot ng tt s khng th thiu nhng bin php
kch thch hnh ng, khi hnh ng l khng th. Tng thng Hoover nm 1929 l ngi tin phong
trong lnh vc iu hnh cng. Khi nn kinh t suy thoi trm trng hn, ngi ta cho rng cc cuc
hi kin ca Tng thng Hoover tht bi. R rng, suy ngh ny th hin mt ci nhn kh nng cn.
V
Thng 1, thng 2 v thng 3 nm 1930, th trng chng khon hi phc r rt. Sau vo thng 4,
th trng li mt , v thng 6 li c t st gim mnh. Tip theo, vi s t cc trng hp ngoi
l, th trng st gim theo tng tun, tng thng v tng nm cho n ht thng 6 nm 1932. Ngc
li, v th khi b chn ng vo pht cui khin cp ti t nht trong sut cuc khng hong dng
nh tr nn ng nh hn. Ngy 13 thng 11 nm 1929, cc c phiu cng nghip ca Times ng ca
mc gi 224. Ngy 8 thng 7 nm 1932, con s ny l 58. Gi tr ny khng ln hn mc rng m ti
cc c phiu bt u trt gi vo ngy 28 thng 10 nm 1929. Standard Oil ca New Jersey m
ngi ta cho rng Rockerfellers ghm mc gi 50 vo ngy 13 thng 11 nm 1929, tt xung
di 20 im vo thng 4 nm 1932. Ngy 8 thng 7, n ln 24 im. Tp on U.S. Steel ngy 8
thng 7 nm di ngng 22. Ngy 3 thng 9 nm 1929, n c bn vi mc gi 262 -la. General
Motors ngy 8 thng 7 c mc c mc gi 8 -la, gim xung t 73 -la ngy 3 thng 9 nm
1929. Gi ca Montgomery Ward l 4 -la, gim t mc 138 -la. Tel and Tel l 72 -la trong
khi ngy 3 thng 9 nm 1929 n c bn vi mc 304 la. Anaconda c bn vi mc 4 -la
ngy 8 thng 7. T Commercial and Financial Chronicle nhn xt c phiu ng thp n nhng
dao ng trong gi ca n khng gy ra tc ng no ng k.
Tuy nhin, nu so snh k th gi tr ca nhng c phiu b ghm gi c bo v rt tt. Mi
th ti t hn vi cc qu tn thc u t. Ngy 8 thng 7 nm 1932, Blue Ridge c gi 63 xu v
Shenandoah c gi 50 xu. United Founders v American Founders u nm quanh khong 50 xu so vi
mc 70 v 117 -la vo ngy 3 thng 9 nm 1929. Rt nhiu ngi nhn thy nguy c, cc qu tn
thc u t c th s quay v con s 0 trong sut thng 11 nm 1929.
Khng ai cn nhn xt hot ng kinh doanh v c bn ang tt p, hay ngc li. Trong sut

tun u tin ca thng 7 nm 1932, Iron Age tuyn b cc hot ng sn xut thp ch t 12% nng
sut. y c coi l mc thp k lc t nm 1896 tr li y. Tng s c phiu c giao dch trn
Sn Giao dch Chng khon New York hm l 720.728 c phiu.
Trc khi tt c mi chuyn tri qua, c rt nhiu, rt nhiu n lc cng c lng tin ca ngi
dn. Trong tun khng hong, Tng thng Hoover nhn xt y khn ngoan: Kinh nghim ca c
nhn ti cho thy li ni trong thi bui kinh t hn lon ny khng cn my quan trng. Nhng sau
chnh ng l ngi qun quy tc ny. Thng 12, ng thng bo trc quc hi rng cc bc ng
thc hin nhng cuc hp khng v mc ch cng vic ti Nh Trng mang li s t tin cho
ngi dn. Thng 3 nm 1930, sau v s nhng d bo lc quan ca cp di, Hoover khng nh tc
ng xu nht ca cuc khng hong ln tnh trng tht nghip s kt thc trong vng 60 ngy. Thng 5,
Hoover cho bit ng tin rng chng ta vt qua giai on ti t nht bng n lc thng nht, khng
ngng ngh v chng ta s nhanh chng phc hi. n cui thng, ng cho bit, mi hot ng kinh
doanh s quay tr li trng thi bnh thng vo ma thu.
Nhng li cui v chnh sch cng c lng tin ca ngi dn c l thuc v Simeon D. Fess, Ch
tch y ban Quc gia ca ng Cng ha:
Cc ng vin cp cao ca ng cng ha bt u tin rng th trng chng khon ang c s
dng nh mt cng c lm chnh quyn mt uy tn. Mi khi mt quan chc chnh ph a ra tuyn b
lc quan v tnh hnh kinh doanh, th trng li ngay lp tc lao dc.
Ch thch
(29) Khu vc ng k l nhng khu vc c bo co chnh xc v nguyn nhn t vong trong nc.
(30) Tammany Hall: L t chc chnh tr ca ng Dn ch ti thnh ph New York. i vi
nhiu ngi, c bit l cc thnh vin ng Cng ha, danh xng Tammany Hall ng ngha vi hi
l, v mafia ca ng chnh tr New York. Mc d li ph phn ny khng tht s khch quan, nhng
Tammany Hall qu tht nhiu ln gy ra lm v x-cngan - ND.
(31) Nhng t bn ln nh vy din ra trong hai ngy, th Su v th By. Tuy nhin, trong cc
bo co ca Sn Giao dch khi , hai ngy ny c tch ring. ng Donald Durant, v gim c
ngi M ca Kreuger and Toll, ang Paris khi Kreuger t vn. Thng tin v v t vn c
Durant in v cho hng Lee, Higginson and Company, ngn hng u t ca Kreuger ti M. Lee,
Higginson and Company dng nh phi kim ch ht mnh khng hnh ng theo thng tin
c bo.

CHNG VIII
Hu qu 2
Cuc khng hong lm tiu tn ti sn m hng trm, hng nghn ngi M phi kh nhc
mi gy dng c. Nhng vi nhng ngi c mu mt, thit hi ln nht chnh l danh ting ca h.
S tn nhim ca mi ngi dnh cho tr tu, kh nng d bo v c s trung thc ca h rt thm
hi.
Nhn chung, nhng ngi tuyn b hot ng kinh doanh v c bn l tt trong cuc khng hong
khng phi chu trch nhim v li ni ca h. Ngi ta nhn ra bn cht m tnh nghi thc trong
cc pht biu , v by gi khng ai cn tin rng nhng ngi ny tht s bit tnh hnh kinh doanh
tt xu ra sao. Nhng Tng thng Hoover li l trng hp ngoi l. Chc chn, nhng tuyn b lp i
lp li v mt tng lai thnh vng ca ng s buc ng phi tr gi. Tuy nhin, Tng thng Hoover
bin nghi thc cng c lng tin n gin trong ngh thut kinh doanh thnh phng tin chnh trong
chnh sch cng. Do , cc tuyn b ca ng s ch l ch ca cc cuc ch trch chnh sch.
Cc hc gi tham gia d on khng c may mn nh vy. Mi ngi u h h khi pht hin ra
rng nhng hc gi, suy cho cng, khng phi l nhng k bit tut. Lawrence bin mt khi
Princeton. Ting ni ca ng khng bao gi cn xut hin trong cng ng cc nh kinh t hc.
Cu lc b kinh t Harvard bc vo ma h ca cuc khng hong vi ci ting l nhng k bi
quan. Nhng hi t b v th ny khi th trng tip tc tng tc v hot ng kinh doanh c v tt
p. Ngy 2 thng 11, sau khi cuc khng hong n ra, hi a ra kt lun: tnh trng suy thoi hin
ti, trn c th trng chng khon v trong hot ng kinh doanh, khng phi l im bo cho tnh
trng kinh doanh nh tr. Ngy 10 thng 11, hi a ra d on ng ch : mt cuc khng hong
nghim trng nh nm 1920-1921 s khng th xy ra. Hi tip tc nhc li nhn xt ny vo ngy 23
thng 11; v vo ngy 21 thng 12, hi a ra d bo cho nm tip theo: Kh c th xy ra suy thoi.
Chng ti tin rng hot ng kinh doanh s sm hi phc vo ma xun ti v t c nhng bc
tin ng k vo ma thu. Ngy 18 thng 1 nm 1930, nhm a ra tuyn b: C nhng du hiu cho
thy giai on khc nghit nht ca t suy thoi qua; ngy 1 thng 3: hot ng sn xut lc ny
so vi giai on trc r rng l ang trn ng hi phc; ngy 22 thng 3: vin cnh ngy
cng sng sa; ngy 29 thng 3: vin cnh rt ti sng; ngy 19 thng 4: n thng 5 hoc thng
6, d on hi phc kinh t vo ma xun m chng ti nhc n trong l th hi thng 11 v 12 s
tr nn r rng hn; ngy 17 thng 5: hot ng kinh doanh s c nhng chuyn bin tch cc trong
thng ny hoc thng ti, nn kinh t s hi phc mnh m trong qu ba v vo dp cui nm vi tc
cao hn hn bnh thng; ngy 24 thng 5, nhm ny cho rng cc iu kin ang tip tc chng
minh cho d on a ra ngy 17 thng 5; ngy 21 thng 6: mc d c s xut hin ca mt s yu
t bt thng, nhng tnh hnh s nhanh chng c nhiu ci thin; ngy 28 thng 6, nhm tuyn b:
nhng din bin mu thun v bt thng ca th trng s nhanh chng nhng ch cho s hi phc
n nh; ngy 19 thng 7, nhm tha nhn: nhng yu t xy ra ngoi d kin lm chm li qu
trnh hi phc nhng cc bng chng u cho thy s ci thin ng k ca tnh hnh; v ngy 30
thng 8 nm 1930, nhm pht biu: tnh trng suy thoi n giai on thoi tro. Nhng sau ,
nhng d on ca nhm c phn d dt hn. Ngy 15 thng 11 nm 1930: Chng ta ang tin n
gn im kt thc ca cuc khng hong. Mt nm sau , ngy 31 thng 10 nm 1931, nhm pht
biu: S n nh trong iu kin suy thoi hin nay l iu hon ton c th xy ra. Ngay c nhng
d on cui cng ny cng rt lc quan. Danh ting v tnh chnh xc trong cc d on ca nhm
chm nghm. Nhm tan r. Cc gio s kinh t ca Harvard ngng d on tng lai, v mt ln na

li khoc ln mnh b cnh khim nhng quen thuc.

Gio s Irving Fisher c gng gii thch ti sao ng sai. u thng 11 nm 1929, ng a ra gi
thuyt cho rng mi hot ng trn th trng u l phi l tr v do khng th d on c. Trong
mt bi pht biu ln xn, ng ni: l do tm l s hi. Nguyn nhn chnh l do tm l by n,
lm theo s ng, ch khng phi do mc gi th trng cao bt thng s st gim ca th trng
ch yu l do tm l th trng i xung v n i xung. Li gii thch ny khng thu ht c my
s ch ngoi tr bin tp vin ca tp ch The Commercial and Financial Chronicle. ng ny
nhn xt bng nhng li l sc gn: Fisher vn sai nh thng l khi ni v th trng chng khon.
ng nhn xt thm, m ng khng bn m buc phi bn ht.
Trc khi nm 1929 kt thc, Gio s Fisher c gng gii thch thm mt ln na trong cun
sch The Stock Market Crash and After (Khng hong trn th trng chng khon v sau ). Theo
ng, (v qu tht lc ) c phiu vn trong trng thi bnh n, d khng cao bng trc y; khng
hong ch l mt tai nn; v th trng ang tng bc vt ln ch yu l v nhng k vng ng n
v li nhun. Fisher cng cho rng lnh cm vn nh hng rt ln n vn sn xut kinh doanh v
li nhun, v i n kt lun, t nht trong tng lai trung hn, vin cnh s ti sng. Tuy nhin, cun
sch ny vn khng thu ht c s ch . Nhng d on sai ly i hnh nh nh tin tri trong mt
cng chng khi Fisher cn gii thch nht.
Cn Gio s Dice sau khi ri khi New York sng st trong danh d khi dnh qung i cn
li cho cng vic vit lch v ging dy ti chnh Ohio.
Ni y cng chng kin mt ci kt c hu khc. Goldman, Sachs and Company cu vt c
danh d ca hng v tr li vi hnh nh ban u bo th cng rn v chnh trc nghim khc.
II
Hai ngn hng ln nht ca New York l Chase v National City phi gnh chu thit hi nng n
sau khng hong. L d nhin, chng phi chu chung ting xu vi cc ch ngn hng New York m
ngun cn l do nhng hy vng v tht vng qu mc ca mi ngi vo s gip c t chc.
Nhng hai ngn hng ny cn bt hnh hn na bi khi cuc khng hong din ra, ngi ng u ca
chng li l nhng ngi iu tit th trng.
Trong hai ngn hng, Chase may mn hn c. Albert H. Wiggin, ngi nm gi nhiu chc v nh
Tng gim c, Ch tch hi ng qun tr v Ch tch ban iu hnh ca Chase l mt ngi iu tit
th trng v l nh u c, ch khng phi l ngi rao ging v tng lai thnh vng ca th
trng. Nm 1929 v nhng nm trc , Wiggin lm vic trong nhng doanh nghip lm n rt pht
t. Nm 1929, ng nhn c khon tin thng 275.000 -la vi t cch l Gim c ca Chase.
ng cng tng hay chnh xc hn l trong thi gian l Gim c ca Chase l Gim c ca mt
s hng cng nghip, bo him, v.v v nhn c nhng khon lng thng khng l t cc cng
ty ny. Mt chn trong y ban ti chnh ca Amour and Company mang li cho Wiggin 40.000 -la
mt nm; Wiggin cng nhn c 20.000 -la mi nm t Brooklyn-Manhattan Transit; t nht c
khong by doanh nghip khc tr cho Wiggin s tin 2.000-5.000 -la mi nm. S khn ngoan ca
ng v s knh n, hoc thm ch c s yu mn ca mi ngi khng phi l yu t duy nht mang li
nhng khon lng thng khng l ny. Nhng cng ty c tn trn thng l khch hng v l i
tng vay n tim nng ca Chase. Nhng li ch v tin khong hu v ng ch nht m Wiggin
nhn c l t mt lot cc cng ty ring. Wiggin ng tn, lm ch ba cng ty; hai trong s c
t theo tn cc c con gi ca Wiggin. Ba cng ty cn li l cng ty lin doanh c t Canada, v
nhng l do khng vng bn cht no n tnh cm l trnh thu v m bo b mt.
Nhng cng ty ny u l phng tin Wiggin iu tit th trng chng khon. Trong mt t
iu tit vo ma xun nm 1929, Shermar Corporation mt cng ty c t theo tn con gi ca

Wiggin cng Harry F. Sinclair v Arthur W. Cutten m mt qu vn chung khng l thu tm c

phiu thng ca Sinclair Consilidated Oil. Ngay c trong nhng ngy mi ngi nhn nhau bng nh
mt lng , Sinclair v Cutten vn khng c coi l nhng ngi ng hnh ph hp vi mt
ngn hng danh ting. Th nhng, ln iu tit ny mang li cho Sherman gn 892.000 -la m
khng phi tn cht cng sc u t no.
Tuy nhin, nhng v iu tit th trng ln nht ca Wiggin li gn lin vi vic iu tit c
phiu ca Chase. Nhng ln iu tit ny c chnh Chase rt vn u t. Trong mt hnh ng to
bo rt ng thi im, t ngy 23 thng 9 n ngy 4 thng 11, Shermar bn khng 42.506 c phiu
ca Chase. (i vi nhng ai coi bn khng l mt hot ng b mt, th vic lm ny ng ngha vi
vic Sherma tha thun mn 42.506 c phiu ca Chase v bn ra vi mc gi cao. Sau ,
Sherma s mua li s c phiu trn vi mc gi thp hn tr li cho ngn hng, bn cung cp c
phiu. Li nhun thu c khi tr li c phiu mua mc gi thp hn lun gi nh rng mc
gi s xung s ri ht vo ti Shermar). Gi c phiu qu tht gim mnh. Hnh ng bn khng
ca Sherma c tin hnh ng vo nhng ngy khng hong. Sau , vo ngy 11 thng 12 nm
1929, Murlyn Corporation cng ty c t theo tn c con gi th hai dng s tin 6.588.430 la vay t Chase v Shermar mua 42.506 c phiu ca mt chi nhnh ca Chase. S c phiu ny
c dng b li s c phiu m Shermar bn khng, tc l tr li khon n bng c phiu. Li
nhun khi iu tit th trng vo thi im t ngi tin hnh hot ng ny l 4.008.538 -la.
C th nhng ngi hay bi mc cc xu hng s cho rng li nhun phi thuc v ngn hng ni
gi c phiu, ni Wiggin lm vic v l ni cung cp tin cho hot ng ny. Trn thc t, tt c tin
u chy vo ti Wiggin. Sau ny, Wiggin ng h vic ngn hng cho cc nhn vin vay tin, to
iu kin cho h u c c phiu vi l do vic lm ny s thu ht c s quan tm ca mi ngi
i vi t chc ca h. Tuy nhin, theo chui hnh ng duy l trn, c mt rc ri ny sinh trong cc
khon cho vay u t vo hot ng bn khng: n s sinh li khi ngn hng, hay c phiu ca ngn
hng, hot ng theo hng i xung. Chu sc p im ny, Wiggin t du hiu nghi ng v vic
cc nhn vin s bn khng s c phiu ca chnh cng ty h.
Cui nm 1932, Wiggin xin c min ti bu vo v tr ch tch ban iu hnh ca ngn hng.
ng sp bc sang tui 65 v ng lu mi ngi bng mt pht biu c phn phng i rng tri
tim v nng lng ca ng dnh cho vic thc y s pht trin, thnh vng ca Chase trong nhiu
nm. Rt c th, Winthrop W. Aldrich, nhn vt xut hin Chase sau kt qu ca cuc sp nhp
gia ngn hng ny vi Cng ty Tn thc Equitable ca Rockefellers v l ngi i din cho truyn
thng kh hnh trong hot ng nghip v ngn hng thng mi, coi nhng hnh ng ca Wiggin
l c th tha th c. y ban iu hnh ca Chase vi mc ch hy b cc lnh cm ca ngn hng
i vi Wiggin, bng cch thc no y, t c s nht tr cao trong cuc b phiu quyt nh
cho Wiggin c hng mt khon lng sut i l 100.000 -la. Sau ny, mi ngi mi bit c
ch ho phng ny l do s thc gic t pha Wiggin. Trong nhng thng sau khi Wiggin ngh hu, cc
hot ng ca ng tr thnh mc tiu ca mt cuc iu tra chi tit do thng ngh vin tin hnh.
Aldrich, ngi k nhim Wiggin th nhn, ng ta rt ngc nhin trc mc v tnh a dng ca cc
doanh nghip do ngi tin nhim lp ra v theo ng ta, vic b phiu cho mc lng sut i ca
Wiggin l mt sai lm ln. Wiggin, sau , t chi nhn khon lng ny.
III
So vi Ngn hng National City, nhng rc ri ca Chase chng ng k g. Wiggin l mt ngi
kh d dt. Thm ch, vi mt s ngi, ng cn c hi hng thn trng, chu o ca mt hc gi.
Trong khi , ngi ng u National City, Charles E. Mitchell li l ngi vui v, c thin hng
hng ngoi vi ti nng git tt. i vi nhiu ngi, ng l nh tin tri hng u ca K nguyn mi.

Ma thu nm 1929, trn Ph Wall xut hin tin n Mitchell s t chc. Nhng thc t khng phi
vy v nhng tin n ny c Percy A. Rockefeller, mt i tc trong v s ln iu tit th
trng c phiu ca Mitchell, ng thi cng l gim c ca mt ngn hng, m t l v l n
khng th lm bn tm mt ngi bit suy ngh no. Trong hai hoc ba nm sau , Mitchell gn nh
khng b gii truyn thng nhm ng. Nhng n 9h ti ngy 21 thng 3 nm 1933, ng b tr l ca
Chng l qun Thomas E. Dewey bt v buc ti trn thu thu nhp.
Trong v ny, c rt nhiu chi tit cha bao gi c a ra tranh lun nghim tc. Ging nh
Wiggin, Mitchell tham gia iu tit c phiu ca ngn hng mnh, mc d l do ca ng c th l v
mc ch bo v chnh ng. Nm 1929 l nm ca cc cuc sp nhp ngn hng v Charles E.
Mitchell khng cng li xu hng . u ma thu nm 1929, ng hon tt qu trnh sp nhp vi
Corn Exchange. Gim c ca c hai ngn hng i n tha thun chung, tt c nhng g cn li l
nghi thc thng qua ca c ng. Cc c ng ca Corn Exchange s nhn c 4/5 gi tr c phiu
ca National City hoc 360 -la tin mt theo quyn chn ca h. Gi c phiu ca National City khi
l 500 -la, v vy, gn nh chc chn cc c ng ca Corn Exchange s chn c phiu.
Nhng sau , cuc khng hong n ra. Gi c phiu ca National City gim xung cn khong
425 -la v khi di mc gi 450 -la th 4/5 gi tr c phiu s tng ng vi 360 -la tin
mt l l do khin cc c ng ca Corn Exchange mun nhn tin mt thay v c phiu. Mua
ton b s c phiu ca c ng Corn Exchange bng tin mt, National City s phi chi ra khong
200 triu -la. Con s qu ln, v vy, Mitchell khn kho cu v mua bn ny. ng bt u mua
c phiu ca National City v trong sut tun cui cng ca thng 10, ng sp xp mn 12
triu -la t J. P. Morgan and Company mua thm (12 triu -la l mt con s rt ln i vi c
Mitchell v ngn hng ca Morgan vo thi im . Trn thc t, ch c 10 triu -la c s dng
tht s v trong s , c 4 triu -la c tr li ch trong vng mt tun. C th, mt vi i tc
ca Morgan suy ngh li v s khn ngoan khi cho Mitchell vay s tin ny).
Mitchell tht bi. Ging nh nhiu ngi, Mitchell hiu vic cu mt c phiu khi tt c mi
ngi u mun bn khc th no so vi khi tt c mi ngi u mun mua. Gi c phiu ca
National City ngy mt chm su. Mitchell s dng cn kit cc ngun lc ca mnh v buc phi t
b. Gi khng phi l lc cho s kiu hnh gi to v vi vi c huch nh t phng php qun l,
cc c ng ca National City t chi cch qun l nh vy v bc b thng v thm ha trn.
Tuy nhin, Mitchell vn cn khon n kh ln vi J. P. Morgan and Company. Khon n ny c
m bo bi s s phiu c mua h tr th trng v bng s c phiu ring ca Mitchell, nhng
lc ny gi tr ca n ang gim mnh. Cui nm , c phiu ca National City gim xung gn 200,
t mc trn 500 ban u, v ngy cng gn vi gi tr m Morgan chp nhn Lc ny, Mitchell phi
i mt vi mt bt hnh khc, hay ni ng hn s may mn ban u bin thnh thm ha. Vi t
cch l thnh vin hi ng qun tr ca National City, Mitchell c mc lng kh khim tn l
25.000 -la. Tuy nhin, ngn hng c mt h thng thng, vn ni ting bi s ho phng, rng ri.
Sau khi khu tr 8%, 20% li nhun ca ngn hng v cc chi nhnh, trong c National City
Company s c a vo qu qun l. Qu qun l ny s c chia hai nm mt ln cho cc quan
chc trng yu bng mt s sp xp c thc hin trong na gi y th v. Mi quan chc s b
vo m mt phiu kn, khng ghi danh, gi mc m Ch tch Mitchell s c nhn. Sau , tng
ngi li d on mc m mi ngi trong s h s nhn c, tr bn thn. Mc d on trung bnh
s gip y ban iu hnh ngn hng c nh c phn trm qu m mi quan chc nhn c.
Nm 1928, 1929 l khong thi gian vi nhng khon li nhun kch x. Cc cp di ca
Mitchell v vy cng c ci nhn rt u i i vi cng vic ca Mitchell. Trong nm 1928, mc
thng Mitchell nhn c l 1.316.634 -la, nm 1929 s tin ny thm ch cn cao hn. t phn

chia tin thng trong na u nm mang li cho Mitchell t nht l 1.108.000 -la. Cc khon li
tc v v s cc hot ng khc cng lm giu thm thu nhp ca Mitchell v tt c iu ny cng c
ngha l khon thu thu nhp ca Mitchell s khng nh. S d dng nu bn mt s c phiu ca
National City v to ra mc s thua l tnh thu, nhng, nh ni, s c phiu ny li c k
qu cho J. P. Morgan and Company.
Tuy nhin, Mitchell bn c phiu cho v ng: 18.300 c phiu c bn cho ngi ph n
ny vi mc gi 212 -la ly mc b l tuyt vi l 2.872.305 -la. Vic lm ny s xa b mi
ngha v thu trong nm 1929 ca Mitchell. Nhng dng nh Morgan khng c thng bo v s
thay i quyn s hu s c phiu m h nm gi. Sau , Mitchell mua li s c phiu ny t v
mnh cng vi mc gi 212 -la. Trc , c s st gim nh trong gi tr c phiu v nu
Mitchell mua c phiu trn th trng m thay v mua t v mnh, ng c th mua vi gi 40 -la/c
phiu. Khi c Thng ngh s Brookhart ca Iowa hi v s chuyn i quyn s hu ny, Mitchell,
vi s tht th ph hy cng sc ca v lut s bo cha, cho bit: Tht ra, ti bn s c phiu
ny l trn thu. S thnh tht ny dn ti bn co trng ca Mitchell vi tun sau .
Sau khi khai nhn, Mitchell cng xin t chc. V kin ca ng New York trong sut thng 5 v
thng 6 nm 1933 l tin git gn, mc d cc tt bo vn tp trung xung quanh nhng vn ln hn
hin ang din ra Washington. Trong din vn nhn chc, ngy 4 thng 3, Roosevelt ha s li
nhng k i tin ra nh sng. V rt nhiu ngi coi Mitchell l k u tin.
Ngy 22 thng 6, Mitchell c bi thm on ca tt c cc phin ta tuyn trng n. Theo quy
nh ca Lut thu, cc v mua bn ny l nhng giao dch trung thc v c thin . Phng vin t
New York Times ph trch theo di v kin ny cho rng, c Mitchell v lut s ca ng c l u rt
bt ng khi nhn c phn quyt ny. Lut s trng Cummings cho bit ng vn tin vo hi thm
on. Mitchell sau khi phc li s nghip Ph Wall vi v tr mi l Gim c ca Blyth and
Company. Chnh ph a v vic ny ra ta n dn s v nhn c phn quyt thu 1.100.000 tin
thu v tin pht. Mitchell khng co ln Ta n ti cao, nhng b thua v i n tha hip cui cng
vi Chnh ph vo ngy 27 thng 12 nm 1938. V pha Mitchell, cn phi nhn mnh rng phng
tin m ng s dng trnh thu hi by gi vn cha ph bin. Theo kt qu iu tra ca Thng
ngh vin nm 1933 v 1934, cc ng ln thng trn thu bng hnh thc trao i quyn s hu vi
ngi bn i ca h.
IV
Truyn thng chnh tr ca chng ta thng rt coi trng nhng biu tng ti c, nhng k c hnh
vi sai tri m hnh vi c cng chng coi l xu hng b mt ca c cng ng hay tng lp.
Chng ta mi m tm kim nhng ngi nh vy, khng hn bi v chng ta mong mun nhn thy h b
pht hin v b trng pht vi t cch tng c nhn n l, m bi v chng ta vui mng trc kt qu
l nhng bt li chnh tr ging xung bn b h. Tm kim k ti li gia m bn b ca mt k th
t lu c coi l mt phng tin thng tin chnh tr. Vo thi , k ngh ny c ci thin
ng k v chau chut li bng s chc chn m ti c ca k th c thm vo cho nhng ngi bn,
nhng ngi quen v tt c nhng ai cng chung cch sng.
Trong nhng nm 1930, Ph Wall c bit c rt nhiu k th. Mt s ngi ch ngh n Ph
Wall vi nhng iu ti t. Cng c nhng ngi khng tm cch xa b Ph Wall hay khng quan tm
nhiu lm n nhng phng thc c cho l y ti li ca n m ch mc nhin hng li t s
tht bi ca nhng ngi giu, ngi c nh hng v th lc. Cng c rt nhiu ngi th hn v
mt tin trn Ph Wall. V k th ln quan trng hn c l mt chnh sch kinh t mi. Chnh quyn
ca Coolidge v Hoover cng khai lin minh vi nhng li ch ti chnh to ln tr thnh biu tng
ca Ph Wall. Vi s tin ti ca chnh sch kinh t mi, ti c trn Ph Wall tr thnh ti c ca

nhng k th chnh tr. Nhng iu ti t i vi Ph Wall tr thnh iu ti t i vi ng Cng

ha.
i vi bt k ai tm kim biu tng ti c ca Ph Wall trong nhng c nhn m hnh vi sai tri
ca h i din cho c cng ng, vic khm ph ra ngi ng u hai ngn hng Chase v National
City phm ti dng nh l ht sc l tng. y l nhng ngn hng ni ting v c nh hng ln
nht; cn iu g tuyt vi hn l bt u t y?
S quan tm c bit ti nhng sai lm ca Wiggin v Mitchell l iu d hiu. Nhng mt gc
m h no , h khng phi l nhng ngi b nghi ng nht trn Ph Wall. Cc v vi phm ca
Ph Wall, trong mt ca nhng k th truyn kip, lin quan nhiu n o c, hn l tm nh hng.
V trung tm ca hnh vi tri o c khng phi l ngn hng m l th trng chng khon. Chnh
trn th trng chng khon, ngi ta khng ch t cc s tin mnh c m cn t cc c s thnh
vng ca quc gia. Th trng chng khon, vi li ha hn mang li s giu sang nhanh chng,
y nhng ngi khng c khn ngoan lm chm trong kip trm lun ging nh tay thu ngn ca
mt ngn hng a phng li cng l ngi ng gp cho nh th. S xoay trn v ngha ca th
trng chng khon tc ng n gi nng sn, gi tr t ai, s phc hi ca tin giy v ti sn
th chp. Mc d i vi nhng ngi cp tin, hiu bit, ngn hng c th l mi e da tht s,
nhng thi dn ty ch ngn tay nghi ng vo Sn Giao dch Chng khon. Do , nu c, biu
tng c c s tn ti , bi v cng l ni tn ti mt t chc m ngi ta sn sng tin tng
nhng iu ti t nht v n.
Vic tm kim k v li thch hp trn Sn Giao dch bt u c tin hnh vo thng 4 nm
1932. Nhim v ny c y ban thng vin v vn ngn hng v tin t (sau ny, tr thnh tiu
ban) tin hnh v mc ch hot ng ca y ban ny l kim tra ton b
hot ng trao i, giao dch chng khon. Di s hng dn sau ca Ferdinand Pecora, y
ban ny tr nn nguy him i vi cc ch ngn hng t nhn, u t v thng mi. y l iu
ngi ta khng d on c trc khi t chc ny c thnh lp v i tng iu tra ban u
v duy nht l th trng chng khon.
Nhn chung, cuc iu tra ny khng c kt qu. Nhn chng u tin trong bui iu trn c
t chc ngy 11 thng 4 nm 1932 l Richard Whitney. Ngy 30 thng 11 nm 1929, y ban iu hnh
ca Sn Giao dch New York thng qua quyt nh khen thng nhng nhn vin ct cn tn tm v
lm vic hiu qu v h m bo hot ng tt trn vai tr l ngi ng mi chu so trong cn
bo va qua. Quyt nh ny khng nh tnh trng khn cp s sinh ra nhng ngi nng lc
gii quyt rc ri. S mc n ny khin vic Whitney c chn l ngi k nhim Edward H. H.
Simmons, Ch tch Sn Giao dch khi ng ny ngh hu vo nm 1930, sau su nm ti nhim l iu
khng trnh khi. Vi t cch ch tch Sn, ma xun nm 1932, Whitney phi nhn lnh trch nhim
bo v th trng chng khon trc nhng ch trch.
Xt tt c cc mt, Whitney khng phi l mt nhn chng c th mang li khi u thun li.
Mt trong nhng ngi k nhim v tr c ca ng khng lu trc so snh phong cch ca ng
vi phong thi ca B trng Quc phng Charles E. Wilson trong cuc iu trn xc nhn t cch B
trng Quc phng vo u nm 1953. Whitney cho bit khng c li nghim trng no trong qu trnh
iu tit ca Sn Giao dch Chng khon hay thm ch l nguy c xy ra li. ng cung cp nhng
thng tin c yu cu, nhng ng khng t ra qu st sng gip cc Thng ngh s ang mong
mun thm nhp hiu r hn cc b n ca hin tng bn khng, bn chng li vic tit kim,
quyn chn, gp vn chung v thnh lp xanh-i-ca. Dng nh, vi Whitney, nhng iu ny nm
ngoi kh nng hiu bit ca cc thng ngh s. Thay vo , ng ch n gin ng rng y l
nhng vic m bt c ai thng minh cng u hiu c v ng khng chu c khi phi ni v mt

iu qu r rng nh th. Nhng Whitney khng khn ngoan khi tham gia vo cuc tho lun trn
t cch c nhn v trit l kinh t vi Thng ngh s Smith W. Brookhart ca Iowa, mt trong nhng
thnh vin Ngh vin tin tng mnh m rng Sn Giao dch Chng khon l ngun gc ca mi ti li.
Theo Whitney, Chnh ph, ch khng phi Ph Wall l ngi phi chu trch nhim cho kt qu hot
ng ti t ti thi im hin ti; v Chnh ph c th lm ht sc mnh hi phc nn kinh t bng
cch cn bng ngn sch v do s khi phc li nim tin ca ngi dn. cn bng ngn sch,
Whitney gi ct gim lng v tr cp cho nhng cu chin binh khng b tn tt nhng vn c
hng cc dch v x hi v c lng ca cc quan chc chnh ph. Khi c hi v vic ct gim
lng ca chnh mnh, Whitney tr li khng v cho rng n chng ng l bao. Khi buc phi ni
ra con s, ng cho bit, thi im hin ti mc lng ca ng ch khong 60.000 -la. Cc thnh vin
ca y ban cho Whitney bit mc lng cn cao gp su ln mc lng m mt Thng ngh s
nhn c, nhng Whitney vn kin quyt i ct gim lng ca h thng cng, trong c lng
ca cc Thng ngh s.
Bt chp thi ca Whitney, hoc rt c th chnh bi n m nhng ngy iu trn y a n
rt t bng chng v hnh vi sai tri v khng c nhn dng c th v ngi c hnh vi sai tri. Trc
cuc khng hong, Whitney c bit v cc xanh-i-ca v vic gp vn chung, nhng ng khng ni chi
tit. Whitney lin tc cam oan vi y ban rng Sn Giao dch Chng khon kim sot tt vn
ny cng nh nhiu vn khc na. ng phn i kin ca Thng ngh s Brookhart cho rng th
trng l mt canh bc v cn phi c kim sot cht ch. Cui cng, Whitney c min b mi
co buc trc khi ng hon tt phn khai ca mnh.
Khi v iu tra Whitney cho thy nhng du hiu r rng ca s tht bi, y ban chuyn hng
sang nhng ngi iu tit th trng ni ting. Nhng kt qu t cuc chuyn hng ny cng tht
ng tht vng. Tt c nhng g c th chng minh c u l nhng iu mi ngi bit, nh
vic Bernard E. Smith, M. J. Meehan, Arthur W. Cutten, Harry F. Sinclair, Percy A. Rockefeller v
nhng ngi khc cng tin hnh nhng hot ng gian ln trn quy m ln. Harry F. Sinclair l
mt v d. C nhng bng chng cho thy ng ny c tham gia vo nhng v iu tit c bit ln ca
Sinclair Consolidated Oil. iu ny ging nh vic xc nh William Z. Foster(32) c quan h vi
ng Cng sn. Kh c th tng tng ra vic Harry Sinclair khng dnh lu ti nhng th on phc
tp trn th trng ti chnh. Ngoi ra, d nhng hot ng ny rt ng b ch trch, nhng n ch ko
di ba nm ngn ngi trc khi c tung h vi s ngng m vi vng. Vn y c nt g
gn ging vi nhng g xut hin trong cuc sn cng vo cui nhng nm 1940. Khi , s bi
ri, ngng ngng nhanh chng tri qua khi Hng qun Lin X tr thnh ng minh X-vit tuyt
vi ca nc M.
Nhng ngi iu tit th trng khng phi l nhm c bit khng gy c thin cm. Nh
ni t trc, tr nh ca Arthur Cutten c rt nhiu thiu st. Sc khe ca M. J. Meehan rt km v v
mt l do nhm ln, ng phi i nc ngoi khi chun b ti Washington. (Sau , ng cng xin li v
s nhm ln ny.) Rt t ngi c th nh chi tit v nhng ln iu tit th trng ca h, mc d vy
h u rt kiu cng, ngo mn. Nhng ngi ta khng th b kin v khng to c n tng tt p.
Thi thiu minh bch v nhng mnh k c chp v ca nhng ngi iu tit th trng khng lin
quan trc tip n danh ting ca Sn Giao dch chng khon New York. Ngi ta hon ton c th c
ci nhn thiu thin cm v nhng ngi chuyn mch nc c nga, ngi c nga h m khng ngh
ti t hn v ng ua Churchill Downs.
Vo thi k u ca th trng chng khon, c nhiu hng giao dch chng khon gp tht bi.
Ma thu nm 1929, nhng tht bi ny khng cn ng k. Trong tun u tin ca cuc khng hong,
khng mt thnh vin no ca Sn Giao dch Chng khon New York phi tm dng hot ng. Ch c

duy nht mt thnh vin nh ph sn trong sut giai on y hong lon . Cng c nhng li phn
nn ca mt s khch hng b i x t. Nhng s khch hng trong nhng ngy ti t c cc hng
mi gii chm sc sau khi li nhun b st gim v bin mt cn nhiu hn. Tiu chun v o c
thng mi ca cc thnh vin Sn Giao dch dng nh tng cao hn mc bnh thng ca nhng
nm 1920. Rt c th h tr nn kht khe hn trc nhiu. dng nh l li gii thch r rng
nht cho l do ti sao Sn Giao dch v cc thnh vin tn ti kin cng n vy trc cc cuc iu
tra nhng nm 1930. Khng phi h khng b nh hng trc cc cuc thm tra ny m l h khng
phi chu ng s lng nhc nh cc ch ngn hng ln. Trong cuc iu tra ca quc hi, khng c
hnh vi phm ti trng trn no ca Sn Giao dch li khng b khm ph tr thnh mt qu to
xu mang tnh biu tng. Sau , vo ngy 10 thng 3 nm 1938, Chng l qun Thomas E. Dewey
ngi bt gi Charles E. Mitchell v l ngi trnh c ci ting k bo ng ca Ph Wall
ra lnh tha kin Richard Whitney vi ti danh n cp trn quy m ln.
V
S vi vng a v vic ra ta khi Whitney b bt th hin khao kht mun bt k gian t trn
th trng chng khon. Chng ta ch c th so snh n vi hnh ng bt pht theo sau tuyn b ca
Tng trng l Herbert Brownell vo ma thu nm 1953 rng Cu Tng thng Truman che giu
cho hnh vi phn quc. Sau khi b bt mt ngy, Whitney li b Tng chng l bang New York John
J. Bennett bt ln hai. Bennett tin hnh mt cuc iu tra cc v vic lin quan n Whitney v
ng ny phi cay ng co buc Dewey v ti vt quyn. Trong vi tun sau , gn nh mi c
quan cng quyn hay ta n u kho lo xin li v ngh Whitney cho bit thng tin v nhng vic
lm sai tri ca mnh.
Cu chuyn chi tit v vn en ca Richard Whitney khng lin quan n khong thi gian ny. Rt
nhiu trong s chng xut hin vo giai on sau . y, chng ta ang rt cn bit thm thng tin
v nhng ln iu tit c cho l c lin quan n th trng.
S thiu trung thc ca Whitney l v tnh ch khng phi l do thiu chn chn. Cc lin minh
ngy cho rng y l kt qu ca vic Whitney bt hnh khng nhn ra rng cc quy tc ng vi
ngi khc cng ng vi ng. ng ch hn, s thiu trung thc ca Whitney l thc t r rng cho
thy ng l mt trong nhng nhn vt gy ra thm ha trong lch s hin i. n cp ch l mt v
vic rt nh, hu nh chng ng k g trong chui kinh doanh tht bi ca Whitney.
Trong nhng nm 1920, hng mi gii chng khon ca Richard Whitney Ph Wall l mt hng
mi gii khng c g ni bt vi hot ng kinh doanh khim tn. R rng, Whitney cm thy n khng
tm bin mong c ca ng thnh s tht v trong nhiu nm, ng phi chuyn sang cc doanh
nghip khc, trong c cc lin doanh khai khong v khai thc than Florida. ng cng rt quan
tm ti vic sn xut bia ru, m c bit l ru to New Jersey. Khng c g khin ngi ta tr
nn tham lam hn s tht bi trong kinh doanh v cui cng Whitney tham gia c vo c ba lnh
vc ng mong mun. c ba din ra sun s, ng vay mn ngn hng, cc ch ngn hng u t,
cc thnh vin khc trn sn, v ch yu l t anh trai ng, George Whitney, mt thnh vin ca J. P.
Morgan and Company. Tnh t u nhng nm 1920, tng s n ca Whitney ln n hng triu la, rt nhiu trong s chng khng c bo m. Khi thi gian tri qua, Whitney ngy cng ri vo
khng hong. Khi mt khon n ti hn, Whitney buc phi vay li cao p vo. u nm 1933,
hng mi gii chng khon ca ng khng th tr ni n; tuy nhin, nm nm sau , chi tit ny
khng c coi l bng chng trong cuc iu trn ca y ban thng vin.
Cui cng, ging nh nhiu ngi khc, Richard Whitney c nm ci gi phi tr khi cu
mt c phiu trong th trng ang lao dc. Nm 1933, Whitney v cng ty ca ng cc hot ng
ca Whitney v cng ty ca ng gn nh khng th phn nh rch ri mua t 10.000 n 15.000

c phiu ca Distilled Liquors, nh my sn xut ru to v ung c cn New Jersey vi mc

gi 15 -la/c phiu. Ma xun nm 1934, gi c phiu ca tp on ny ln ti 45 -la/c phiu
trn th trng t do. Thng 1 nm 1935, c phiu ny c ghi danh trn Sn Giao dch Chng
khon va h New York. Chc chn, Whitney s dng c phiu ny thm vo phn k qu cho
v s cc khon n ca mnh.
Nhng tht khng may, ngay c khi o lut cm bun bn ru c hy b, mc tiu dng ca
ngi dn i vi sn phm ca hng cng tng khng ng k. Hng khng c li v gi c phiu
gim xung cn 11 -la. S st gim ny l c mt thm ha i vi gi tr c phiu c dng lm
ti sn k qu cho khon n v Whitney bt hnh c gng duy tr gi tr ca n bng cch mua vo
tht nhiu. Tt c cc nh u t khc u thng cm vi Whitney. Vo thi im Whitney tht bi,
Whitney v hng ca ng s hu 137.672 c phiu trong tng s 148.750 ang lu hnh. Lc , gi
tr c phiu gim xung ch cn 3-4 la/c phiu. Trong thi gian ny, xu hng t la mnh vn
kh ph bin. Whitney, vi n lc cu c phiu ca Distilled Liquors, chc chn t bin mnh
thnh mt Ponzi(33) trong ti chnh. Ln iu tit ny, ng dng tt c cc khon n c v nhiu
khon n mi cu c phiu, nhng c phiu lc ny v gi tr.
Khi v th ca ng ngy cng tr nn phc tp, Richard Whitney buc phi s dng n mt k m
ng s dng trong nhiu nm dng c phiu ca nhng nh u t nm trong s gim st ca ng
lm ti sn k qu cho cc khon n. u nm 1938, ng i n tn cng ca kh nng vay n ln n
khng ng. Cui ma thu nm trc, ng vay khon ln nht t anh trai tr n cho nhng chng
khon thuc qu tin thng ca Sn Giao dch mt qu m nu khng c n, cc thanh ton s c
tr cho nhng c nhn mt. Trc , Whitney s dng v cm c nhng chng khon ny
vay thm ngn hng. Lc ny, ng phi tm n c nhng ngi quen s qua nht hi vay thm trong
tuyt vng v gn nh thm bi. Li n v tnh th khn kh ca ng bt u lan rng. Tuy nhin, vo
ngy 8 thng 3, c mt s im lng ng ngc nhin trn Sn Giao dch khi Ch tch Charles R. Gay
tuyn b v vic nh ch c phiu ca Richard Whitney and Company v v n. Cc thnh vin tht
kinh khi bit rng trong sut mt thi gian di, Whitney n cp trn quy m ln.
Khng mt cht xu h no, Whitney ph nhn hon ton vic lm ca mnh, t chi bt k yu cu
bo cha no v bin mt vnh vin khi th trng.
VI
So vi s v n ca Whitney, tht bi ca nhng ch nh bng nh cn gy kh khn, au n v
mt mt hn nhiu. Cc nn nhn ca Whitney hu ht u c tim lc ti chnh phc hi sau khi
mt mt. V tng s tin m Whitney n cp, d ln nhng khng t ng vo hng ng nhng k v n
ln nht ca thi . Nhng ng t quan im ca cc i th trn Ph Wall, hnh vi n cp ca
Whitney l bng chng l tng. Him c hnh vi phm ti no li c n nhn vui v n vy.
Nhn dng ca Whitney hon ton khp vi Sn Giao dch chng khon New York, trung tm biu
tng ca ti c. Hn na, ng tng l v ch tch v ngi bo v khng khoan nhng trc quc
hi v cng chng trong phin ta ca thi . ng l mt ng vin ng Cng ha, mt ngi bo
th c hu v c quan h lng lo vi J. P. Morgan trong cng ng ti chnh. ng xy dng hnh
nh trung thc trong mt mi ngi. Khi ng pht biu trong thnh ng St. Louis nm 1932, khi
hnh vi n cp ca ng vn cha b vch trn, Whitney nghim khc ni rng mt trong nhng yu
cu ti quan trng ca mt th trng ln, vng mnh l cc nh mi gii phi trung thc v c trch
nhim v mt ti chnh. ng mong i ti ngy hot ng gim st ca Sn Giao dch thnh vin s
nghim khc n tht bi tip theo l iu khng th xy ra.
Cui cng, ngay c vi cc ng nghip, Whitney cng c coi l k tm thng thch ra v trch
thng. Trong nhng ngy cui cng, Whitney t y mnh vo th b s nhc khi tm cch vay tin

ca nh iu hnh th trng, Bernard E. Smith. Smith sau k li vi vin gim st ca y ban

Giao dch Chng khon rng: Whitney n ch ti v ni rng ng ta s hon tr nhanh thi v ng ta
mun mn 250.000 -la tin mt. Ti thy trn mt Whitney c v g dng dng t c,
v ng ta ni ng ta cng ng v ng ta phi c 250.000 -la. Ti ni vi ng ta rng ng
tht tr tro khi hi vay ti 250.000 la, trc ng ta thm ch cn chng bao gi thm cho hi
ti. Ti cng ni rng, tht s ti chng a g ng ta v ti s khng cho ng ta mn d l mt xu.
Nu c bt k cuc b phiu no chn ra ngi c kh nng mang tai ting ti cho Ph Wall nht,
Whitney chc hn s ginh chin thng p o.
S so snh gia Whitney v k c ti tht th v. Trong sut nhng nm 1930, nhng ngi ng h
chnh sch kinh t mi h hi khm ph ra nhng hnh vi gian ln ti chnh ca phe i nghch.
(iu th v l trong nhng ngy s thiu trung thc, ch khng phi nhng hnh vi vi phm ca ch
ngha t bn nh lm dng chc quyn hay bc lt con ngi, mi l im bo ng ca nhng k bo
th.) n nhng nm 1940 v 1950, cc ng vin ng Cng ha say sa khm ph ra rng c rt
nhiu ngi ng h chnh sch kinh t mi l ngi cng sn. Do , mt thp k sau, ngi phi gi
u chu bng nh Richard Whitney lc ny li l Alger Hiss.
C Whitney v Hiss u l mc tiu l tng cho k th ca tng lp h. Mi ngi u l biu
tng thu nh ca tng lp y v ngun gc xut thn, trnh hc vn, quan h x hi v k vng
trong s nghip. Trong mi trng hp, phn ng u tin ca nhng bn b thn thuc trc nhng
lun iu buc ti l hoi nghi. Vai tr trc y ca Whitney trong cng ng ca ng ni bt hn, v
do ng t quan im ca phe i nghch, ng l i tng cng kch ph hp hn Alger Hiss.
Theo cp bc trong chnh quyn, Hiss ch l mt nhn vt bnh thng. S ni ting ca ng vi t
cch l mt chnh khch ton cu ch l mt hnh nh qu vng v ng cng nhn c s ch trong
sut hai phin ta di. Whitney, khng c ch nh th, nh phi chp nhn s phn ca mnh.
C th s c nhng bi hc o c qu bu rt ra t cu chuyn ca Whitney v Hiss. Vic
Whitney l k n cp chng khon hay vic Hiss n cp ti liu u khng phi l bng chng thuyt
phc khng nh bn b, i tc, hay ng nghip ca h cng l nhng ngi nh vy. Ngc li,
c nhiu bng chng cho thy hu ht cc nh mi gii u l nhng ngi trung thc, v hu ht
nhng ngi ng h chnh sch kinh t mi ch mun c mi n i s qun Nga nm mn
trng c mui ch khng h c cht lin h g vi ngi Nga. Nhng ngi t do hay bo th, cnh t
hay cnh hu u c nhng kinh nghim ring vi vic s dng phng php truy tm nhn vt i din
cho ti c. S bt cng ca phng php ny l iu r rng. N tr thnh im hp dn v cc
nguy c ca n cng vy. Ph hp vi truyn thng c nhng khng li thi, s l khn ngoan hn khi
khng nh hnh vi phm ti hay ngay c cch c x khng phi php ch l hnh vi ca mt c nhn
ch khng phi l khuynh hng ca c mt tng lp.
VII
V vic ca Whitney mang n mt thay i ng ch trong mi quan h gia Sn Giao dch
Chng khon vi chnh quyn lin bang, v mt gc no l mi quan h gia Sn Giao dch
v cng chng ni chung. Trong o lut chng khon nm 1933, v trit hn trong o lut Trao
i chng khon nm 1934, Chnh ph c gng ban hnh lnh cm i vi mt s hnh vi c bit
ngng cung ca nm 1928 v 1929. Vic khai bo ton b thng tin l yu cu bt buc i vi cc
chng khon mi pht hnh. Nhng hot ng iu tit ni b v bn khng u vi phm lut php.
Cc D tr lin bang s t ra yu cu v mc tin t cc v nu cn thit s tin ny c th bng
100% gi tr c phiu, do ,hnh thc giao dch k qu s b xa b hon ton. Cc hot ng iu
tit qu chung, bn gi, ph bin cc mo hay a thng tin sai v cc hnh thc la o, gian ln khc
u b cm. Cc ngn hng thng mi s hot ng c lp vi cc cng ty chng khon thnh vin.

c bit, o lut cng ra nguyn tc, Sn Giao dch Chng khon New York v cc sn giao dch
khc phi tun th php lut chung v y ban Chng khon v Hi oi (SEC) c thnh lp p
dng v thc thi nhng iu lut ny.
y qu l mt liu thuc ng. Khng ch c vy, cc c quan lut php, ging nh nhng ngi
cu thnh nn n u c mt vng i r rng. Khi bt u, chng s hot ng si ni, mnh m, v
khng khoan nhng. Sau , chng du li, v sau 10-15 nm, chng hoc s tr thnh cnh tay cho
ngnh m mnh gim st hoc s suy yu. y ban Chng khon v Hi oi trong giai on u hot
ng c bit nng n. Vi bt k mt c quan hnh php non tr no, Ph Wall chc chn s l mt
ch th ng gm.
Trc khi v vic Whitney xy ra, Ph Wall ni lun c nhng trng hp ngoi l t
nguyn chng tr. N nng nc i quyn c tin hnh theo cch thc ring bng kh nng ca bn
thn v t qun l trong cng ng ti chnh ni chung v th trng chng khon ni ring. Vo bui
ti trc khi vic nh ch hot ng cc c phiu ca Whitney c thng bo, Charles R. Gay, Ch
tch Sn Giao dch v Howland S. Davis, Ch tch y ban tin hnh kinh doanh Whitney trc l
ngi tin nhim c hai v tr ny u ln ng ti Washington. Ti , h bo co nhng tin
tc chng ly g lm vui v vi William O. Douglas v John W. Hanes ca SEC. Chuyn i th
hin s tht bi ca sn. Cuc chin tranh lnh v quy nh i n hi kt v sau ny khng cn ti
din na.
Mc d v v n ca Whitney xc nhn chin thng ca nhng ngi ng h chnh sch kinh t
mi trong vn lut php v cng khng nh s nghi ng ph bin lc v hnh vi phm php
New York, nhng rt may cho Ph Wall l iu ny n mun. n nm 1938, cuc tn cng ca
chnh sch kinh t mi vo hot ng kinh doanh n lc tn; mt s ngi ng u cc cc i
qun gy sc ban u ny nh bng cc bi pht biu v phm cht ca h thng doanh nghip t
do. n lc , mi ngi cng quen dn vi suy ngh cho rng tt c nhng cuc ci cch kinh t cn
thit trong chnh sch kinh t mi u c thc hin, cn nhng iu lut cha c ban hnh s
c b sung thm nu quc hi khng yu cu. Trong chng trnh hot ng ca chnh sch ny,
khng tn ti mt cuc ci cch th trng chng khon no na. T tr i, Ph Wall nhn
Washington vi nh mt thin cm hn, cn Washington nhn li vi ci nhn trng rng.
Ch thch
(32) William Foster (1881 1961): mt chnh tr gia theo ch ngha Mc v l nh hot ng x
hi cp tin ca M, l Tng th k ng Cng sn M nhng sau chuyn sang ng x hi M.
(33) Ponzi: ngi i vay tin ca ngi ny tr n cho ngi kia.

CHNG IX
Nguyn nhn v Hu qu
Sau i khng hong l n i suy thoi, ko di 10 nm vi mc nghim trng khc hn.
Nm 1933, GNP (tng sn lng ca c nn kinh t) gim 1/3 so vi nm 1929. Ti nm 1937, khi
lng sn xut mi hi phc bng mc nm 1929, nhng li st gim ngay sau . Cho ti nm 1941
gi tr sn lng tnh bng ng la lun thp hn mc nm 1929. T nm 1930 n nm 1940 ch c
mt ln, l vo nm 1937, s ngi tht nghip trung bnh l di 8 triu ngi. Trong nm 1933,
gn 13 triu ngi mt vic, chim khong 1/4 s ngi trong tui lao ng. n nm 1938, con s
ny l 1/5.
Chnh trong thi k en ti ny, ngi ta nh n nm 1929 nh mt nm huyn thoi. Ngi ta hy
vng rng nc M s quay tr li nm 1929; trong mt s ngnh cng nghip hay vng min khi kinh
doanh khi sc, tnh hnh tt p chng km g nm 1929; nhng ngi c tm nhn ln, vo nhng dp
c bit trang trng, ni rng nm 1929 l nhng g ngi M xng ng nhn c.
Nhn chung, ngi ta d dng tm ra nguyn nhn l gii s sp ca th trng chng khon hn
l nguyn nhn l gii cho t suy thoi tip ni n. V trong vic nh gi nguyn nhn ca suy thoi,
khng c vn no nan gii hn vic truy cu trch nhim cho s sp ca th trng chng khon.
Cc nh kinh t hc vn cha a ra c p n cui cng. Nhng, nh mi khi, chng ta c th bn
lun mt s im.
II
Nh c nhn mnh nhiu ln, nguy c sp ca th trng chng khon ma thu nm 1929
tim n trong hot ng u c trc . Cu hi duy nht lin quan ti nn u c l n ko di
bao lu. n mt lc no , chng sm th mun, lng tin vo s gia tng gi tr ca c phiu thng
s yu dn. Khi , mt s ngi s bn ra, v hin tng ny s chm dt. Vic cm c vi hy vng
gi c tng tr li s l v ngha, v thc t mi lc ny l gi c ang trt dn. Ngi ta s x
bn tho. y l hi kt ca nhng cn say u t trong lch s, v cng l cch kt thc ca nm
1929 v nhng t bng n u c din ra sau ny.
Chng ta khng bit ti sao nn u c li honh hnh vo nm 1928 v 1929. Nhiu ngi chp
nhn li gii thch l do vay n d dng nn nhiu ngi i vay tin mua c phiu thng. Tuy
nhin, li gii thch ny rt v l. Trc , chnh sch tn dng c ni lng khng t ln, nhng
nn u c khng h xy ra. Hn th na, hot ng u c ca nm 1928 v 1929 li xy ra khi
nhng khon vay c mc li sut c coi l cao t bin. Theo nhng cuc kim tra thng thng,
lu lng tin vo cui nhng nm 1920 rt khan him.
Quan trng hn nhiu so vi t l li sut v ngun cung tn dng l tm l. u c trn din rng
i hi s t tin, lc quan v nim tin rng con ngi ta sinh ra l giu c. Ngi ta cng phi c
nim tin vo thin ch v thm ch c lng nhn t ca ngi khc, v h s tr nn giu c da vo
vai tr trung gian ca nhng ngi . Nm 1929, Gio s Dice nhn xt: Dn thng tin vo lnh
o. Chng ta khng cn coi i ng lnh o ca cc ngnh cng nghip nh nhng k la o. Chng
phi chng ta nghe ging ni ca h trn i hay sao? Khng l chng ta khng quen thuc vi
nhng suy ngh, tham vng, v l tng ca h khi h tm s vi chng ta nh nh tm s vi mt
ngi bn? Cm gic tin tng nh th l yu t cn thit cho thi k bng n. Khi ngi ta thn
trng, cht vn, k, nghi ng, hay ch k, l lc ngi ta min dch vi kh th ca nn u c.
Tin tit kim cng phi kh di do. Nn u c, d c th da vo tin vay mn, vn cn c
nui dng mt phn bi chnh nhng ngi tham gia. Nu s tin tit kim tng nhanh, ngi ta s

coi nh gi tr cn bin ca vic tch ly ti sn, h s sn sng mo him u t mt phn ti sn

trc vin cnh thu v nhng khon li nhun kch x. Nn u c v th thng xy ra sau mt giai
on phn thnh, hn l vo thi im va hi phc sau suy thoi. Macaulay(34) cho rng gia giai
on Phc hi v Ci cch, ngi Anh hoang mang khng bit phi lm g vi tin tit kim ca h v
hiu ng t nhin ca giai on ny l mt m ng gm nhng ngi xng thnh lp cc t
chc u c, khn ngoan v ng ngn, tht th v di tr, t thu mnh sng ch ra cc m hnh mi
tn dng ngun vn d tha. Bagehot v nhng ngi khc cng quy cho Bong bng South Sea nhng
nguyn nhn tng t nh th. Nm 1720, ngi Anh vi v u t tin tit kim vo cc doanh
nghip mi v nhanh chng nhn ra vin cnh khng my sng sa pha trc. Nm 1928 v 1929 cng
i theo vt xe y.
Cui cng l kh nng min dch ca con ngi. Bng n u c c tc ng t nhiu ti kh nng
min dch . S sp ph hy tm l hng khi m nn u c cn c. Do , bng n u c l s
m bo hp l rng mt t bng n khc s khng xy ra ngay lp tc. Cng vi thi gian v s
phai m ca tr nh, kh nng min dch cng yu dn. Nn u c khi s d dng ti din. Nm
1935, khng iu g c th khin ngi M dn thn vo mt cuc phiu lu u c trn th trng
chng khon, nhng nm 1955, kh nng ny s cao hn nhiu.
III
Nh ni, vic tm ra nguyn nhn cho thi k bng n v sp d hn nhiu so vi vic l
gii hu qu ca chng i vi t suy thoi xy ra sau . Nguyn nhn ca i suy thoi vn cn
cha c khng nh chc chn. C th ai s cho rng, trong nhng bi vit ng thi v ch
ny khng h c du hiu ca s thiu chc chn. Phn ln cc bi vit thng ch ra u l sai lm v
l do ti sao vi s qu quyt cao. Tuy nhin, oi m thay, chnh iu ny li c th l du hiu ca s
khng chc chn. Khi ngi ta khng chc chn nht, l lc h v on nht. Chng ta khng bit
ngi Nga c nh g, v th, chng ta tuyn b chc nch v nhng vic h ang lm. Chng ta b
p li s bt ti khng th tin on hu qu do vic trang b v kh ti tn ca c gy ra bng cch
qu quyt chc chn v nhng hu qu ca n. Trong kinh t cng vy. Tuy nhin, khi gii thch chuyn
g xy ra vo nm 1929 v sau , ngi ta c th phn bit rch ri gii thch no c v ng v
gii thch no r rng l sai.
Rt nhiu ngi lun cm nhn thy, suy thoi l iu khng th trnh khi trong nhng nm 1930.
Nc M c t nht by nm khi sc, v gi y theo lut nhn qu, nc M s phi tri qua by
nm en ti. C th, li gii thch ng vi th trng chng khon cng c lin quan mt cch v
thc hoc c thc vi nn kinh t ni chung. Th trng trn trnh hin ti vo nm 1928 v
1929, cho nn n s phi i mt vi hin ti vo mt thi im no . o mng cng lung linh bao
nhiu th ni au khi tnh mng s cng au n by nhiu. Tng t, s thnh vng ca K nguyn
mi s n lc phi tiu tan, trong m tang ca n, nhng kh khn b tr s n g ca.
C nhiu ngi li ngm tin rng nn kinh t c vn hnh theo mt nhp iu tt yu. Sau mt
thi gian nht nh, s thnh vng s t bin mt v suy thoi s xut hin. Nm 1929, s thnh
vng, theo th ch ca vng tun hon kinh t, hon thnh s mng ca mnh. y l nim tin m
cc thnh vin ca Cu lc b kinh t Harvard th nhn vo ma xun nm 1929 khi h kt lun rng
thi im suy thoi n.
Khng li gii thch k trn no c ng h nghim tc. Nhng nm 1920 tng i thnh vng
khng h khin ngi ta ngh rng nhng nm 1930 s l thi im suy thoi. Trong qu kh, qu tht
nhng thi k hong kim tng nhng ch cho nhng thi k khng my tt p; v nhng thi k
khng my ti sng hoc en ti sau li c thay th bng nhng thi k khi sc. Nhng thay
i l iu bnh thng trong nn kinh t t bn ch ngha. Mc thng xuyn ca nhng bin ng

nh vy khng ln lm, d i khi ngi ta vn nhm tng. Khng nhp iu tt yu no bt buc nn

kinh t phi sp v nh tr trong sut nhng nm 1930-1940.
Nn kinh t M nm 1929 cng khng phi chu ng nhng sc p hu hnh l hu qu ca cc
hot ng trc n ni suy thoi phi xy n. nim rng nn kinh t i lc cn c ngh
ngi v hi sc mt chng mc no kh hp l v c th l s tht. Ma h nm 1954, mt nh
kinh t hc chu trch nhim v cc vn c nhn ca Tng thng Eisenhower khi gii thch cho cuc
khng hong hin ti ni rng nn kinh t ang tri qua mt k ngh ngn (v on chng l xng
ng) sau nhng n lc phi thng ca nhng nm trc . Nhng nm 1929, lc lng lao ng
cha mt mi, v l ra, h vn c th tip tc sn xut vi kh nng tt nht. Nh my vn ca t
nc cng cha b vt kit. Thm ch, chng c thm mi v nng cp trong nhng nm thnh
vng trc . Trn thc t, ngun lc ca nh my vn ch cn kit trong nhng nm tr tr khi
hot ng u t mi b ct gim mnh. Nguyn liu th nm 1929 p ng tc sn xut hin
hnh. Cc doanh nhn cha tng phn khi nh th. R rng, nu nhn lc, nguyn liu, vn v qun l
u c m bo v c tn dng trit , th mt khong lng hi sc l khng cn thit.
im cui cng, sn lng cao ca nhng nm 1920 khng vt qu nhu cu ca ngi dn. Trong
nhng nm ny, nhu cu ca ngi dn c p ng bi khi lng hng ha ngy cng di do.
Nhng khng c bng chng no cho thy nhu cu dnh cho t, qun o, du lch, gii tr, hoc thm
ch thc phm ht. Tri li, tt c cc bng chng sau ny u cho thy ngi ta s cn tiu dng
nhiu hn (nu c tin). Mt t suy thoi cn bng nhu cu ca ngi dn v kh nng sn xut r
rng l khng cn thit.
IV
Vy u l nguyn nhn c th l gii tha ng cho suy thoi kinh t? Nhim v tr li c th
c n gin ha phn no bng vic chia i vn . u tin l ti sao hot ng kinh t gim st
nm 1929. Th hai l cu hi quan trng hn nhiu: Ti sao, vo thi im khng my vui v ny,
kinh t li i xung lin tc v duy tr mc thp trong sut mt thp k di.
Nh ni, ch s v hot ng cng nghip v sn lng ca cc nh my c Cc D tr Lin
bang s dng nh nhng thc o hiu qu ca hot ng kinh t theo thng vo thi t mc
nh vo thng 6. Sau , cc ch s ny bt u gim v tip tc i xung trong sut na cui nm.
Bc ngot trong nhng du hiu khc bng lng nh my, cc vn chuyn hng ha v doanh thu
ca cc ca hng bch ha v sau mi xy ra, v ch ti thng 10, xu hng ca ton b cc hin
tng ny mi bt u i xung. Tuy th, nh cc nh kinh t hc vn kin quyt khng nh v c
Phng Nghin cu kinh t quc gia ng tnh, nn kinh t yu i t hi u ma h trc khi th
trng sp . C nhiu hng l gii khc nhau cho s yu i ca nn kinh t. Sn lng cng nghip
ti thi im ny vt qu nhu cu tiu dng v u t. L do thch hp nht l nhng lo lng v
kinh doanh, trong s ho hng in hnh ca thi k ti p, nh gi sai s gia tng ca cu v
chun b nhiu hng ha hn mc cn thit m mi v sau h mi nhn ra. Kt qu l h ct gim vic
mua vo v iu ny dn ti s ct gim trong sn xut. Ni tm li, ma h nm 1929 nh du s
khi u ca t suy thoi hng tn kho quen thuc. Tuy nhin, cc d liu hn ch khi khng
a ra bng chng.
Cng c kh nng nhng yu t su xa hn tham gia v l din ma h nm . Trong sut
nhng nm 1920, sn lng v nng sut bnh qun tng u: t nm 1919 n nm 1929, sn lng
bnh qun trong cc ngnh cng nghip ch bin tng khong 43%. Tin lng v gi c u kh n
nh hoc tng khng ng k. Chi ph gim v khi gi c khng i, li nhun s tng ln. Li nhun
ny m bo cho vic tiu dng ca mt b phn kh gi, v chng cng nui dng t nht mt s k
vng ng sau s bng n ca th trng chng khon. Trn tt c, chng khuyn khch u t vn

mc cao. Nhng nm 1920, sn lng hng ha phi tiu dng tng vi t l trung bnh hng nm l
6,4%; trong khi , hng tiu dng khng bn nh thc n, may mc v.v ch tng 2,8%. (T l
tng ca hng ha tiu dng lu bn nh t, nh , ni tht, v nhng hng ha tng t, ch yu i
din cho tiu dng ca gii thng lu v kh gi, l 5,9%.) Lng tin u t vo hng ha phi tiu
dng t mc cao v tng nhanh, ni cch khc n l cng c chnh tiu dng li nhun. Do , bt
c iu g ct ngang ngun vn u t hay ngn cn t l gia tng u c th gy s c. Khi iu
ny xy ra, kh c th hy vng rng tiu dng s t ng tng ln b vo . V th, tc ng ca
hot ng u t khng nhng hot ng u t khng c kh nng theo kp s gia tng ca li
nhun c th l tng cu gim dn ti n t hng v sn lng gim. Mt ln na, lun im ny
khng i n kt lun cui cng, v chng ta khng bit u t phi gia tng nhanh n mc no
theo kp vi s gia tng hin ti ca li nhun. Tuy nhin, y li l gii thch nht qun vi cc d
liu.
Ngoi ra, cn c nhng l gii hp l khc v t suy thoi ny. T l li sut cao c th l yu t
ng ng sau s thiu ht vn u t. C th, d t c kh nng hn, rc ri bt u t mt s ngnh
khng phi th mnh chng hn nh nng nghip, ri lan ra ton b nn kinh t. Cn nhiu li gii
thch khc, nhng c mt iu tr nn rt r rng: Trc thi im ma thu nm 1929, nn kinh t
suy gim khng ng k. Hot ng kinh doanh suy gim nh v tnh trng chim dng lao ng cha
ph bin. Ti thng 11, ngi ta c th a ra l l rng khng c nhiu bin c xy ra. Vo cc dp
khc, nh nm 1924, 1927 v cui nm 1949, nn kinh t tri qua nhng t suy thoi tng t.
Nhng khc vi nhng ln trc, nm 1929, suy thoi tip tc i xung, tt su v ngy cng ti t
hn. y l c im ring ca nm 1929 v cng l iu chng ta cn tm hiu.
V
Dng nh c rt t ngi nghi ng, nn kinh t nm 1929 ang gp phi nhng vn cn bn.
y l chi tit ti quan trng. Rt nhiu th i chch hng, nhng c nm im yu c lin quan
cht ch vi thm ha ko di ny. l:
1) Phn phi thu nhp cha tha ng. Vo nm 1929, s giu c ca gii thng lu c coi
nh mt iu tt yu. Cc s liu khng hon ton thuyt phc, nhng 5% dn s c mc thu nhp cao
nht nm chim khong 1/3 tng thu nhp c nhn. T l thu nhp c nhn di dng li sut, li
tc v tin thu hay ni rng ra l thu nhp ca ngi giu cao gp i nhng nm hu Chin tranh
th gii th hai. S phn phi thu nhp rt khng ng u ny ng ngha vi vic nn kinh t ph
thuc vo t l u t cao hay t l tiu dng hng ha xa x cao, hoc c hai yu t. Ngi giu khng
th mua bnh m vi s lng ln. Nu phi tiu dng li nhun thu c, h s nhm n nhng hng
ha xa x hoc u t vo cc nh my v d n mi. C u t v tiu dng hng ha xa x d b tc
ng trc nhng nh hng khng ng u v cc bin ng hn l bnh m v tin thu nh ca
mt n cng nhn c thu nhp 25 -la mt tun. Do , c th vic chi tiu v u t mc cao
ny c bit mn cm trc nhng tin xu t th trng chng khon vo thng 10 nm 1929.
2) Cu trc tp on yu km. Thng 11 nm 1929, vi tun sau khi th trng sp , Cu lc b
kinh t Harvard a ra l do gii thch ti sao suy thoi khng ng s v nhn nh: Hot ng kinh
doanh trong cc ngnh vn lun c tin hnh vi s cn trng v bo th. Vo nhng nm 1920,
cc doanh nghip M m rng vng tay hu ngh cho n s lng ln nhng ngi sng lp qu tn
thc u t, nhng k t lt, bp bm, mo danh v la o. Trong lch s lu i ca cc hot ng
ny, y chnh l t triu cng ca cc hot ng n cp ti sn ca cc tp on. im yu ln
nht ca cc tp on di truyn trong cu trc mi ca cc cng ty m v cc qu tn thc u t. Cc
cng ty m hot ng ch yu trong nhng ngnh nh dch v cng cng, ng st v kinh doanh gii
tr. Cng nh cc qu tn thc u t, trong cc cng ty m lun tn ti him ha thng trc l phn

ng ngc ca u c vay n. C th, c tc ca cc cng ty con c dng tr li cho tri phiu

ca cc cng ty m. S t qung trong hot ng tr c tc ng ngha vi ri ro i vi tri phiu,
ph sn v s sp ca cu trc. Trong tnh th ny, cng ty m c nhiu l do ct gim u t
vo cc cng ty con nhm tip tc duy tr c tc. iu ny lm tng gnh nng cho sc p gim pht.
V sc p gim pht, n lt mnh, s lm gim thu nhp v h thp m hnh kim t thp tp on.
Khi iu ny xy ra, thm ch vic ct gim nhn vin vi s lng ln cng l iu khng th trnh
khi. S kh m mng tng ra mt h thng kt cu hon ho no c th tn ti v bt ln trong vng
xoy gim pht.
3) Cu trc ngn hng yu km. T u nhng nm 1930, mt th h M c nghe k v hot
ng ca h thng ngn hng cui nhng nm 1920, i lc bng thi thch th, i lc phn n v
phn nhiu l bt bnh. Thc t, rt nhiu hot ng ca h thng ny tr nn l bch ch v t suy
thoi. Cc khon n ng l l tt b bin thnh hon ton ngu ngc bi s sp ca gi c phiu,
th trng hng ha, hay gi tr ca ti sn m ngi vay n dng cm c. Cc quan chc ngn hng
l ngi phi chu trch nhim cao nht h chng kin cc con n ca mnh ang tr thnh nn nhn
ca nhng g nm ngoi tm kim sot ca h v tm kim tr gip li thng b bi nh nhiu nht.
Cng nh bao ngi khc, cc quan chc ngn hng cng phi khut phc trc khng kh v t, lc
quan v v nguyn tc ca thi i. Mt t suy thoi nh thi k 1929-1932, nu c bt u vo thi
im nhng dng ny c vit ra, chc chn cng s gy tn hi khng km ti danh ting ca h
thng ngn hng hin nay. Tuy nhin, mc d cc quan chc ngn hng ca nhng nm 1929 qu ng
l khng c ti cn g ni bt, nhng h thng ngn hng r rng cng c nhng yu km nht nh. S
yu km tim n trong s lng ln cc n v c lp. Khi mt ngn hng ph sn, ti sn ca cc
ngn hng khc b ng bng trong khi nhng ngi k gi tin khp ni li t i tin v. Tht bi
ny dn ti cc tht bi khc, v chng lan ra nh hiu ng domino. Ngay c trong nhng giai on tt
p nht, s thua l cc b hoc qun l yu km n l cng c th chm ngi cho mt chui phn
ng dy chuyn. (Trong su thng u nm 1929, 346 ngn hng ng ca trn nhiu vng vi tng
lng tin k gi ln ti gn 115 triu -la). Khi thu nhp, vic lm v gi tr gim do hu qu ca
khng hong, tht bi ca ngn hng c th nhanh chng tr thnh i ha. y chnh l iu xy ra sau
nm 1929. Mt ln na, chng ta kh m tng tng ra mt s sp t no hiu qu hn nhn rng
tc hi ca s s hi. K yu khng ch hy hoi nhng k yu khc, m cn lm mi mt k mnh.
Con ngi khp ni, d giu hay ngho, u c cng c nhn thc v khng hong bi l l y
thuyt phc cho rng tin tit kim ca h tiu tan.
R rng, mt h thng ngn hng tng nm trong cn bin ng tht bi nh th s gy ra nhng tc
ng c bit nghim trng ln tiu dng ca ngi gi tin v hot ng u t ca cc khch hng.
4) S thiu minh bch ca cn cn thanh thanh ton. y l cu chuyn quen thuc. Trong Chin
tranh th gii th nht, M tr thnh ch n trn trng quc t. Trong thp k tip theo, thng d xut
nhp khu tng c dng tr tin gc v li cho cc khon n t chu u tip tc c duy tr.
Thu xut nhp khu vn mc cao, khin hot ng nhp khu b hn ch v to ra thng d xut
khu. Lch s v thi quen giao dch truyn thng cng gp phn duy tr ci c gi l cn cn thanh
ton a thch ny.
Trc , cc khon thanh ton cho li sut v tin gc thng c trch ra t cn cn thng
mi. By gi khi M tr thnh ngi cho vay, tin li v gc s c b sung thm vo cn cn ny.
Nhng s tin ny khng ln. Ch c duy nht mt nm (1928), xut khu vt nhp khu ti hng
t -la; nm 1923 v 1926, con s ny mi ch l 375 triu -la. Tuy nhin, d t hay nhiu, s
chnh lch ny vn cn phi c loi tr. Cc quc gia khc mua vo nhiu hn l bn ra, v h phi
tr cc khon n, v vy bng cch no , h to ra nhng khon thm ht trong cc giao dch vi

M.
Trong hn na thp k, s chnh lch ny c lp i bng tin mt hay ni cch khc l bng
cc khon thanh ton bng vng cho nc M v bng cc khon ring m M cho cc nc khc
vay. i tng ch yu ca nhng khon cho vay ny l cc chnh ph cc c quan nh nc, trung
ng hay quc gia v phn ln l rt cho cc nc c, Trung v Nam Phi. Li nhun m nhng
cng ty ng ra bo lnh cho cc khon n ny nhn c rt ln; dn chng phn khi mua tri phiu,
mi trng kinh doanh cnh tranh kh gt gao.
Nu chng may tham nhng v hi l tr thnh nhng cng c cnh tranh, chng cng s c s
dng. Cui nm 1927, Juan Leguia, con trai ca Tng thng Peru nhn c 450.000 -la t hai cng
ty J. and W. Seligman and Company v National City Company (chi nhnh u t chng khon ca
National City Bank) khi ng ra mc ni gip hai cng ty ny bo lnh cho khon vay 50 triu -la
ca Peru. Theo nhng khai nhn sau ny, s gip ca Juan dng nh khng mang ngha tch cc.
S tin trn l i ly ci gt u ca Juan i vi hp ng ny. C thi im, Chase m cho
Machado, tn c ti tn bo vi khuynh hng tn st Cuba, mt ti khon tn dng c nhn kh ho
phng ln ti 200.000 -la. Con r ca Machado cng c nhn vo lm vic cho Chase. Chase
tin hnh rt nhiu giao dch lin quan n tri phiu ca Cuba. Khi nh gi v nhng khon vay nh
th ny, ngi ta thng c xu hng lt qua nhanh bt c iu g c v bt li i vi ch n.
Victor Schoepperle, Ph Gim c ca National City Company, ngi ph trch cc khon vay n
ca M Latin, a ra nhn xt sau y v Peru i tng vay n tn dng tim nng:
Peru: H s n xu khng tt, ri ro o c v chnh tr bt li, tnh hnh n ni b xu. Tnh
hnh thng mi c nhng tn hiu tt nh ca Chile trong ba nm gn y. iu kin t nhin a dng
hn. nh gi kinh t cho thy Peru s pht trin mnh trong 10 nm ti.
Da vo nh gi , National City Company cho Peru vay 15 triu -la, vi thng sau l mt
khon 50 triu -la, v 10 thng sau l 25 triu -la. (Peru qu chng minh c tnh ri ro
chnh tr cao ca mnh. Tng thng Leguia, ngi thng lng khon n ny, b lt v khon n
ny tr thnh kh ng.)Xt trn tt c cc gc , cng nh Shenandoah v Blue Ridge, nhng v
iu tit ny l mt phn ca Thi i mi. Chng rt d b tc ng v mt khi nhng o nh ca
Thi i mi tan bin, chng s nhanh chng i n hi kt. iu ny to sc p, buc chng ta phi
xem xt li v th kinh t ca nc M trn trng quc t. Cc quc gia khng th b p cho cn cn
thng mi thiu ht vi nc M bng vic tr thm vng, hay t nht h cng khng th duy tr iu
lu di. iu ny c ngha l h phi hoc gia tng xut khu vo M, hoc gim nhp khu, hoc
tuyn b n xu. Tng thng Hoover v quc hi nhanh chng loi b kh nng u tin ti khon s
cn bng nu xut khu gia tng bng cch tng thu nhp khu. V vy, cc khon n, bao gm c n
chin tranh, u tr thnh n xu v xut khu ca M st gim nhanh chng. Nu so vi tng sn
phm ca nn kinh t M, s st gim ny khng ng k nhng n cng gp phn gy ra mi lo chung,
c bit l t gnh nng ln vai ngi nng dn.
5) Thng tin kinh t ngho nn. Tht v l khi cho rng con ngi ca mt giai on no c
bit km ci, n to ra mt tin l m sau ny cc thnh vin ca th h c l s phi hi tic. Tuy
th, nhng c v nh l cc nh kinh t hc hay nhng ai tham gia t vn kinh t trong cui nhng nm
1920 v u nhng nm 1930 u rt ngoan c. Nhng nm thng sau khi th trng chng khon sp
, gnh nng ca nhng li khuyn kinh t ni ting lun nm trong nhm cc bin php khin mi
chuyn ti t hn. Thng 11 nm 1929, Tng thng Hoover tuyn b chnh sch ct gim thu. Trong
nhng hi tho ln khng v mc ch cng vic sau , ng yu cu cc doanh nghip gi vng ngun
vn u t v duy tr tin lng. C hai bin php ny u nhm tng thu nhp cho tiu dng, mc d
ng tic l chng hu nh khng c tc ng g. Mc gim thu hu nh khng ng k, tr nhng

ngi c thu nhp cao; cc ch doanh nghip nhng ngi ha hn s duy tr u t v tin lng
trong mt cuc hi tho c thng nht ch p dng li ha ny i vi giai on khng bt li v
mt ti chnh. Kt qu l tin u t v lng b ct gim khi c cc yu t khch quan tc ng.
D vy, n lc vn i ng hng. Sau , chnh sch gn nh nghing hn theo hng khin mi
th tr nn ti t hn. Khi c hi lm th no chnh ph c th phc hi kinh t nhanh nht, nhng
c vn ti gii v c trch nhim khn khon ngh cn bng ngn sch. C hai ng u tn thnh
iu ny. i vi ng Cng ha, ngn sch cn bng lun l hc thuyt ln. Nm 1932, ng Dn
ch, vi s thng thn m cc chnh tr gia him khi hi kin, cng yu cu duy tr mt ngn sch
lin bang hng nm cn bng trn nn tng ca nhng d tnh chnh xc nm trong doanh thu Cam
kt m bo ngn sch cn bng lun bao hm nhiu ngha. N c ngha l chnh ph s khng tng
tiu dng tng cng sc mua v gim lo ngi. N cng c ngha l s khng c t gim thu no
na. Nhng theo ngha en, n ng ngha vi vic tng thu, gim tiu dng, hoc c hai. Bu su ca
ng Dn ch nm 1932 ku gi ct gim mnh v ngay lp tc tiu dng chnh ph nhm gim chi
ph cho nh nc xung t nht l 25%.
Cn bng ngn sch khng nm vn mun. N cng khng hon ton l do lng tin, d
thng c cho l vy. ng hn n nm phng php gii quyt. Trong hng th k, trnh vay n
c s dng nh mt hnh thc bo v con ngi khi nhng rc ri v ba bn trong vic qun
l chi tiu. Ngi gi ti tin chung cu th vn thng a ra cc l l phc tp chng minh ti
sao s cn bng gia thu nhp v tiu dng khng phi l du hiu nh gi hiu qu. Kinh nghim
cho thy cho d cch suy ngh ny c v tin li trong ngn hn, nhng s mang li bt n v tai ha
v lu di. Nhng lut l n gin ca mt th gii n gin khng cn ng trc s phc tp ca
tnh hnh u nhng nm 1930. C th, tnh trng tht nghip trn din rng thay i cc quy tc .
Cc s kin dn dp ging xung nhng c n au, v hu nh khng ai ngh ra cch gii quyt vn
theo mt hng khc.
Cn bng ngn sch khng phi l ci o duy nht b buc chnh sch. Cng c bt li t vic t
b bn v vng, v ngc nhin nht l mm mng ca nguy c lm pht. Cho ti nm 1932, lng
vng d tr ca nc M tng ng k, v thay v lm pht, quc gia ny li tri qua thi k gim
pht mnh m nht trong lch s ca mnh. Tt c cc c vn tnh to u nhn thy mi nguy him
y, bao gm c nguy c tng gi nhanh. T xa ti nay, nc M lun x l ngun cung tin qua loa
v tn hng nhng t bng n gi c ngn ngi nhng mnh m. Nm 1931 hay 1932, tuyt nhin
khng c nguy c hay ngay c kh nng xy ra mt thi k bng n nh th. Cc chuyn gia c vn v
t vn khng phn tch nguy c hay thm ch l kh nng xy ra ca n. H ch lm vic vi t cch
l ngi bo qun nhng k nim en ti m thi.
Ni lo s trc nn lm pht thc y nhu cu cn bng ngn sch. N cng hn ch n lc h t l
li sut, tng tn dng t (hay t nht l d tha) v vay n d dng trong tnh hnh ny. Phng n h
gi tr ng la tt nhin l b loi tr thng thng. Quyt nh ny trc tip vi phm cc quy nh
ca bn v vng. Trong nhng thi im suy thoi, chnh sch tin t l m sy mng manh ngi
ta da vo. Ngay c nhng cu ni so, rp khun v kinh t thi cng khng chp nhn vic s
dng v kh yu t ny. V mt ln na, cch suy ngh ny vt ln khi nhng li ch ring ca ng.
D l ngi thng thn, nhng Roosevelt cng phi rt cn trng khng lm cho nhng ngi ng
h mnh bc mnh hay kh chu. Trong mt bi pht biu ti Brooklyn, gn cui chin dch bu c nm
1932, ng ni:
Cng lnh ca ng Dn ch tuyn b r rng rng: Chng ti kin quyt gi vng chnh sch
tin t trc mi him ha. Cng lnh ny c vit bng th ting Anh n gin v thng thn.
Trong cuc ni chuyn vo ngy 30 thng 6, ti ni: Chnh sch tin t khe mnh l iu cn thit

cho ton cu, ch khng ch ring quc gia no. Ti Butte, min ng Bc xa xi, ti lp li cam kt
Ti Seatle ti khng nh thi ca mnh thm mt ln na
Thng 2 nm sau, Cu Tng thng Hoover by t quan im ca mnh trong mt l th ni ting
gi cho tng thng mi c c:
t nc s n nh nu c s m bo chc chn rng tin t khng b can thip hay lm pht;
ngn sch c cn bng ngay c khi chnh ph buc phi tng thu; tn dng chnh ph c duy tr
bng cch khng lm cn kit chng di hnh thc pht hnh chng khon.
Vic loi b c chnh sch ti kha (thu v chi tiu) v chnh sch tin t cng chnh l li t chi
tt c cc chnh sch kinh t ca chnh ph. Cc c vn kinh t ngy u i n nht tr cao v c
quyn buc cc nh lnh o ca hai ng phi t b tt c cc bc i kim sot lm pht v suy
thoi hin thi. Mt mt, l mt thnh tch ng k mt chin thng ca tn iu trc l tr. Tuy
nhin, hu qu ca n qu tht khn lng.
VI
Chnh khi nhn nhn nhng yu km k trn ca nn kinh t, chng ta mi nhn ra vai tr ca s sp
th trng chng khon trong tn thm kch ca nhng nm 1930. Tri ngc vi s t ti ca mnh,
vai tr ca Ph Wall vn rt quan trng. S sp ca gi tr chng khon nh hng u tin ti tng
lp giu c v kh gi. Nhng, trong th gii ca nm 1929, y chnh l nhm c vai tr sng cn.
H chim phn ln thu nhp ca ngi tiu dng, v l lc lng to nn k mnh trong tit kim v
u t c nhn. Bt c iu g c nh hng ti tiu dng hay u t ca nhm ny s c tc ng ln
i vi chi tiu v thu nhp ca c nn kinh t ni chung. Mt cn bo nh th c khi dy bi
s sp ca th trng chng khon. Khng ch dng li , t khng hong cng cp i kh
nng h tr nn kinh t ca vic tiu dng li nhun kim c trn th trng chng khon.
S sp ca th trng chng khon cng l cch khai thc c bit hu hiu nhng yu km ca
cu trc tp on. Cc cng ty con mt xch cui ca chui cng ty m buc phi sa thi cng nhn.
S sp ca cc h thng ny sau v ca c cc qu tn thc u t hy dit mnh m kh nng
vay mn v s sn sng cho vay u t. Nhng g c v l tc ng tn dng n thun nhanh
chng bin thnh s st gim n t hng v gia tng t l tht nghip.
S sp ca th trng chng khon cng chm dt thnh cng vic cho vay nc ngoi m nh
cc ti khon quc t c cn bng. Gi y, cch duy nht cn bng thng mi l gim xut
khu. iu ny gy sc p nng n i vi th trng xut khu la m, vi cotton v thuc l. C l,
cc khon cho vay nc ngoi ch tr hon vic iu chnh cn cn m mt ngy no cng s n.
S sp ca th trng chng khon tc th y nhng iu chnh ny ti sm hn, vo mt thi
im cc k bt li. Linh tnh ca ngi nng dn khi lin h kh khn ca h vi th trng chng
khon khng phi l hon ton sai lm.
im cui cng, khi bt hnh xy n, thi ca con ngi thi li ngn cn nhng bin php
i ph vi n. C l y l yu t tiu cc nht. Trong nhng nm 1930, 1931 v 1932, rt nhiu
ngi phi sng trong cnh i kht. Mt s khc li b tra tn bi ni s hi rng h c th b cht
i. Li cng c nhng ngi au n khi b h b t v tr c trng vng v giu c tr thnh k
bn hn. V nhiu ngi khc lo s h s l nn nhn tip theo. Tt c mi ngi sng trong mt bu
khng kh tuyt vng. Dng nh, ngi ta khng th lm g. V vi nhng tng kim ta chnh
sch, th qu ng l h khng th lm g.
Nu qu tht nn kinh t nm 1929 v c bn l tt th hu qu ca s sp trn th trng chng
khon c l s khng ln n vy. Rt c th, c sc nim tin v mt kh nng tiu dng ca nhng nh
u t mc kt trn th trng s tan bin nhanh chng. Nhng tnh hnh kinh doanh nm 1929 li
khng nhng khng sun s, m thm ch cn v cng mong manh. N khng sc chng cn bo

t Ph Wall. Nhng ngi tng nhn mnh kh nng mn cm ca n r rng c l do vng chc. Th
nhng, khi nh knh chu thua cn ma , th mt nguyn nhn no s c gn cho cn ma, ch
khng phi l vai tr b ng n thun. iu tng t cng ng vi cn bo qut ti Manhattan vo
thng 10 nm 1929.
VII
Khi hon thnh mt cun bin nin s, nh s hc qun s s c min tham gia mi hot ng
lin quan. ng ta khng phi xem xt kh nng ti chin vi ngi n, ngi Mexico, hay vi qun
ng minh. Cng khng ai p ng ta d on s c bao nhiu thm ha c ngn chn. Nhng kinh t
hc th li c coi trng hn th! Kt qu l, nh s hc kinh t s c hi kin xem liu nhng
tai ha ng ny k ra c cn xy ra na khng v lm th no ngn chn chng.
Nhim v ca cun sch ny, nh ni nhng trang trc, ch ni v nhng g xy ra vo nm
1929. N khng d on liu cn c mng nm 1929 c xy ra mt ln na khng, hay khi no n ti
din. Mt trong nhng bi hc qu ca nm cho n gi tr nn r rng:
Tai ha s xy n vi nhng ai tin rng h c kh nng nhn thy trc tng lai. Tuy nhin, nu
khng c nhng nguy c qu mc, chng ta vn c th hiu thm v tng lai t nm hu ch ny.
Chng hn, chng ta c th phn bit c nhng tai ha c kh nng ti din v nhng tai ha m cc
s kin, phn nhiu l sau nm 1929, s ngn chng xy ra. Chng ta cng c th nh hnh v xc nh
mc ca mi nguy him cn li.
Trc ht, cui nhng nm 1920, mt cuc bng n bt kham khc ca th trng chng khon vi
hu qu khng th trnh khi l s sp ca th trng rt kh xy ra. Khi gic mng tan, hng chc
ngn ngi M lc u v lm bm: S khng c ln th hai. Trong mi cng ng, ngay c by gi
cng vy, lun c nhng ngi sng st, tui cao nhng vn b m nh bi qu kh, v h lun lm
bm v lc u. K nguyn mi khng c nhng ngi bo v s bi quan y.
Th hai, Chnh ph cng a ra cc bin php v kim sot mi. Cc D tr Lin bang gi y
c nh bng bi ci tn Hi ng Thng c, H thng d tr lin bang c tip thm sc
mnh trong c quan h vi cc ngn hng d tr ring l v cc ngn hng thnh vin. S bt chp ca
Mitchell vo thng 3 nm 1929 gi y l iu khng tng. Nhng g tng c coi l hnh ng ca
ch ngha c nhn ngo mn nhng khng bt thng gi b coi l ngu xun. Ngn hng D tr Lin
bang New York c s t ch v quyn hn v t cch, thm quyn, nhng vn phi tun theo mi chnh
sch ca Washington. Cc quy nh v s tin t cc cng c t ra. Nu cn thit, nh u c s
buc phi k khai chi tit mc gi c phiu mua. iu ny c th t nhiu lm nh u c chn nn,
nhng n cng ng ngha vi vic khi th trng xung dc, cc yu cu tng tin t cc s khng
th dn dp v, p nh u t phi bn tho v m bo vic thanh l c phiu s lin tc c
kim duyt gt gao. Ngoi ra, y ban Chng khon v Hi oi cng l thnh tr ngn cn vic iu
tit/thao tng th trng trn quy m ln, v kim sot cht ch nhng phng tin v k nng bn hng
c dung lm cn c tuyn thm cc nh u c mi.
Tuy nhin, mt s kha cnh, nguy c ti din ca cuc truy hoan u c vn cn rt ln. Chc
chn, ngi M vn rt nhy cm trc khng kh u c hay trc nim tin rng doanh nghip ang
c hng nhng phn thng cc ln m h nh chia u cho mi ngi. Mt th trng ang dng
cao c th hin thc ha s giu c. N thu ht ngy cng nhiu ngi tham gia. Cc bin php phng
tr v kim sot ca chnh ph lun trong t th sn sng. Nm trong tay ca mt chnh ph kin nh,
hiu qu ca nhng bin php ny khng cn g phi bn ci. Tuy nhin, li c hng trm l do khin
chnh ph quyt nh khng p dng chng. Trong x hi dn ch M, ngay khi mt cuc bu c kt
thc, chin dch bu c k sau c chun b. i vi cc chnh tr gia, trnh suy thoi v ngn
chn nn tht nghip tr thnh nhng vn cp thit nht ca chnh sch cng dnh. Hnh ng

chm kim qu bng bng n lun phi c t ln bn cn vi nguy c gy tht nghip ti thi im
chnh tr khng thch hp. Chng ta cn nh rng chng ta ch c th ngn chn thi k bng n khi n
bt u. V sau khi n bt u, ngi ta c v nh s nghing theo quyt nh chn ci cht t ngt
hn l ci cht t t, cui cng s n, nh xy ra vi nhng quan chc hong s ca Cc D tr
Lin bang vo thng 2 nm 1929. Nhng nh chng ta thy, ci cht t ngt khng nhng l qu
nhanh chng m cn c nhc im l rt d nhn din k st nhn.
Th trng s khng lao vo cn st u c m khng c cht suy tnh. Trong bt c thi k bng
n no s lun c nhng h thng doanh nghip t do vi nhng k ngh iu luyn mi. V ngi ta
s c l do tr mc gi hin ti m ng ra l bt c mc gi no c c v th c phn
trong h thng . Trong s nhng ngi u tin chp nhn cch suy ngh duy l ny s c nhng
ngi chu trch nhim tin hnh cc bin php kim sot. Khi , h s ni chc nh inh ng ct
rng kim sot l khng cn thit. Mt s bo ng tnh vi kin ny v gay gt ch trch nhng ai
cho rng cn hnh ng. Nhng ngi nh vy s b gi l nhng k thiu lng tin.
VIII
Mt cuc phiu lu ca nn u c trn th trng chng khon trong tng lai, v ko theo n l
mt t suy thoi s khng gy ra nhng tc ng tng t nh i vi nn kinh t nm 1929. Cho d
nn kinh t v cn bn l tt hay khng tt, mi chuyn s ch tr nn r rng sau khi s kin ny xy
n. Tuy nhin, chc chn, rt nhiu im cc yu l ra nm 1929 hay ngay sau c khc phc
v cng c ng k. Mc phn phi thu nhp ng u hn. T nm 1929 n nm 1948, tng thu
nhp c nhn ca 5% dn s c thu nhp cao nht gim t gn 1/3 xung cn 1/5 tng thu nhp ca c
nc. T nm 1929 n nm 1950, tng thu nhp h gia nh di dng tin cng, tin lng, tin hu
tr v tr cp tht nghip tng t 61% ln khong 71%. y l thu nhp ca nhng ngi dn
thng. Mc d c tc, li sut v tin cho thu bt ng sn nhng ngun thu nhp in hnh ca
ngi giu tng, nhng chng ch cn chim 12% tng thu nhp ca gia nh thay v 22% nh trc
kia. Trong nhiu nm, vic ci thin mc phn phi thu nhp chng li dn v c phn o chiu,
nhng tnh hnh vn tt p hn nhiu so vi nhng nm 1920.
Tng t, sau nm 1929, vic thnh lp cc qu tn thc u t b dp b (tic thay cui cng
chng li c thay th mt phn bng cc qu tng h, qu nc ngoi, v chui tn thc Equity
Funding v Real Estate Investment; tuy nhin, hai chui tn thc ny tr thnh nn nhn ca t
khng hong sau nm 1970). y ban Chng khon v Hi oi, c cng c quyn lc bi lut ph
sn, san phng h thng kim t thp ca cc cng ty m trong ngnh dch v cng. Hnh thc bo
him lin bang cho tin gi ngn hng, ngay c n ngy hm nay, vn cha nhn c danh ting
xng ng vi cuc cch mng m n em li cho cu trc ngn hng quc gia. Vi s tham gia t
nhiu ca yu t php l, ni s hi tng lm lan truyn khp ni tc ng ca im yu b chn
ng. Kt qu l, nhc im ln ca h thng c, m ti tht bi ra tht bi, c sa i.
Him c khi no, ch mt o lut duy nht li c th hon thnh c nhiu trng trch n th.
Vn cn cn thanh ton cng thay i nhiu so vi 25 nm trc. Xu hng hin nay ca
nc M l mua vo hoc tiu dng hn l bn ra v thu v.
Thnh tr cui cng tri thc kinh t cng pht trin thm nhiu. By gi, nu c suy thoi,
ngi ta s khng cn quyt tm y n n tnh trng ti t hn na. Chc chn, nhng cuc gp g
mang tnh nghi thc s vn c t chc ti Nh Trng. Chng ta s c chng kin v s li trn
an. Nhiu ngi s khng nh ch i v hi vng mi l sch lc ng n nht. Tuy nhin, ngi ta
s khng bao gi cn cho rng sch lc ng n nht nh B trng Mellon gi n mt cch lc
lng l thanh l nhn vin, thanh l c phiu, thanh l nng dn, thanh l a c. Quyt tm gii
quyt cng rn v trit khi mt t suy thoi nghim trng xy ra vn cn c kim nghim.

Nhng vn cn , s khc bit rt ln gia tht bi khng lm nhng vic cn lm v quyt tm

lm tht nhiu nhng vic sai.
Nhiu im yu khc ca nn kinh t c khc phc. Chng trnh h tr trang tri tng b ch
trch nhiu mang li thu nhp n nh cho cc nng trang v cng vi n l s m bo cho tiu
dng ca ngi nng dn. Tr cp tht nghip em li nhng kt qu tng t, d vn cha hon ton
trit , cho ngi lao ng. Cc yu t cn li ca h thng an sinh x hi nh lng hu v tr
cp x hi gip bo v thu nhp v do l tiu dng ca nhng b phn khc trong dn s. H
thng thu gi l k b ti n nh hn nhiu so vi nm 1929. Mt v cha khi gin d c th gn cho
ch ngha t bn nhng yu t mu thun vn c. Nhng t nht, sau khi ngh li, Ngi lng
thng mang n cho cng cuc ci cch x hi s nht qun n khng ng vi hot ng c
ci thin ca h thng.
IX
D c tt c cc bin php tng cng trn, nhng s tht xun ngc nu th nghim nn kinh t
trc c sc ca mt t suy thoi u c ln na. Mt s bin php tng cng c th s phi gng
ln qu sc. Cc vt rn c th xut hin nhng ni mi v c l l khng ng ti. Ngay c khi rt
nhanh mc tiu dng do th trng chng khon mang li ra khi nn kinh t, kt qu vn c th gy
hi. Bt c c st no, cho d khng mang li nhng hu qu su rng, cng s khng c li cho danh
ting ca Ph Wall.
Ph Wall gn y ngy cng c thc hn trong quan h cng chng. Do sp u c ch c
th l hu du ca bng n u c, nn ngi ta c th k vng rng Ph Wall s ging mt n mnh
vo bt c s tri dy no ca nn u c. Gii ngn hng v mi gii s yu cu Cc D tr Lin
bang nng tin t cc ln ti a. Cc cng s phi kin quyt p dng nhng yu cu ny i vi
nhng ngi cm c c phiu v tri phiu ca mnh mua vo nhiu hn na. V th ca Sn Giao
dch, cc thnh vin ca Sn, cc ngn hng, v cng ng ti chnh ni chung s hon ton r rng v
c bo v tt trong trng hp th trng sp nh c s can thip ca quan h cng chng tt
p.
Nh ni, tt c nhng iu ny u c th c d on theo logic. Tuy nhin, n khng xy
ra vo cui nhng nm 1960 sung tc v ngay c sau nhng nm ca cc qu pht trin vn v
cn st sp nhp n cng khng xy ra. Nguyn nhn khng phi l v bn nng t bo v Ph
Wall khng c cng c. Tri li, n hon ton bnh thng v thm ch cn trn mc bnh thng.
Nhng lc , cng nh trong sut lch s, nng lc ti chnh v s khn ngoan chnh tr lun mu
thun nhau. S h tr lu di ca gii kinh doanh nu lm nhiu lon cuc sng c trt t v sung tc
ca hin ti khng bao gi c coi trng. V th, n binh bt ng trong hin ti s c ng h cho
d c th n s gy ra hu qu ln trong tng lai. y chnh l im tim n mi e da i vi ch
ngha t bn. N buc nhng ngi bit rng mi th ang chnh hng vn phi ni rng mi chuyn
v c bn u rt tt.
Ch thch
(34) Thomas Babington Macaulay (1800 1859): nh th, nh s hc ngi Anh; ng thi l
ng vin ng Uch, l mt trong hai thnh vin ca Ngh vin Edinburgh ND.