‫مسؤولیت در‬

‫اسلم‬

‫مؤلف‪:‬‬
‫دکتر عبدالله عبدالرحیم عبادی‬

‫مترجم‪:‬‬
‫شخبر‬
‫محمود خو ‌‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫صفحه‬ ‫عنوان‬
‫‪...................................................................................2‬فهرست مطالب‬
‫‪...................................................................................1‬پیشگفتار مترجم‬
‫هی مؤلف‬ ‫‪.....................................................................................7‬مقدم ‌‬
‫‪..................................................................................9‬اساس مسئولیت‬
‫‪...........................................................................14‬مسئول اول‪ :‬پیشوا‬
‫حقوقی که ملت بر حکومت دارد به طور مختصییر بییه شییرح زیییر‬
‫‪.................................................................................................21‬است‪:‬‬
‫‪...................................................................................21‬الف( امور مثبت‪:‬‬
‫‪......................................................................................23‬ب( امور منفی‬
‫هاش‬ ‫‪..................................................26‬مسئول دوم‪ :‬مرد در خانواد ‌‬
‫‪..................................................26‬مسئولیت نسبت به پدر و مادر ‪1.‬‬
‫‪.....................................27‬مسئولیت نسبت به فرزندان خردسال ‪2.‬‬
‫‪.................................................30‬مسئولیت مرد نسبت به همسر ‪3.‬‬
‫‪.......................................32‬مسئولیت مرد نسبت به خویشاوندان ‪4.‬‬
‫‪..............................................................33‬نسبت به خدمتکار خانه‪5. :‬‬
‫هی شوهرش‬ ‫‪....................35‬مسئول سوم‪ :‬مسئولیت زن در خان ‌‬
‫‪............................................................38‬مسئولیت خدمتکار و کارگر‬
‫‪.................................................41‬مسئولیت عالم در مقابل دیگران‬
‫‪............................................44‬مسئولیت همسایه در برابر همسایه‬
‫‪...........................................................44‬اول‪ :‬نیکی کردن به همسایه‬
‫‪.................................45‬دوم‪ :‬همسایه را نیازاریم و به او بدی نکنیم‬
‫‪....................................................46‬سوم‪ :‬تحمل کردن آزار همسایه‬
‫تپذیری پزشک نسبت به بیماران‬ ‫‪...................................48‬مسئولی ‌‬
‫‪...................................51‬مسئولیت ثروتمندان نسبت به نیازمندان‬
‫‪...................56‬مسئولیت فرد مسلمان در برابر عموم مسلمانان‬
‫نها‬
‫‪..............................60‬مسئولیت مسلمان در برابر عموم انسا ‌‬
‫‪........................................65‬مسئولیت مسلمان نسبت به جانواران‬
‫‪..................................................................................72‬فرجامین سخن‬
‫‪3‬‬ ‫ههایی درباره صحابه‪ ‬و رد بر آن‬
‫شبه ‌‬

‫بهای مؤلف‬
‫‪.................................................................................74‬کتا ‌‬
‫‪1‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫پیشگفتار مترجم‬
‫ستایش از آن خدایی است که به انسان دو نعمت بییزرگ دییین‬
‫هی زنییدگی کییردن‬ ‫و عقل بخشید‪ .‬ذاتی که آدمی را آفرید و شیییو ‌‬
‫را به او آموخت‪ .‬درود خدای بیر سیرورمان محمیید‪ ،‬خیاتم انبیییاء‪،‬‬
‫خورشید تابناک‪ ،‬شخصیتی که با وحی و عقل آدمیان را در مسیر‬
‫درست زندگی رهنمود فرمود‪ ،‬پیامبری کیه مسیئولیت خیویش را‬
‫به وجه کامل و خیرخواهانه به بشریت رساند‪ ،‬بییار الهییا‪ ،‬بییر اییین‬
‫پیییامبر بزرگییوارت درود و برکییت فرسییت‪ .‬خداونیید‪ ،‬از خانییدان و‬
‫یارانش )‪ ...‬کسانی که به او ایمییان آوردنیید و بزرگییش داشییتند و‬
‫یاریش کردند‪ ،‬و پیروی کردند نوری را که با او نازل شده اسییت‪،‬‬
‫تگران راسییتین دینییش‬ ‫آنییان همییان رسییتگارانند(‪ 1‬و هم ‌‬
‫هی دعییو ‌‬
‫خشنود باد‪ ،‬آمین یارب العالمین‪.‬‬
‫خداوند عّز وجل آدمیان را خلق کرده که وی را بندگی کننیید‪،‬‬
‫یچیییون و چیییرای خیییدای‬ ‫هی پییییروی ب ‌‬ ‫و بنیییدگی هیییم در سیییای ‌‬
‫ییابد‪ .‬بندگی خییدا‪ ،‬یعنییی انسییان‬ ‫فرمانروای فریادرس تحقق م ‌‬
‫یخواهد باشد‪ ،‬و این فقط بییا تییوجه کامییل‬ ‫نگونه که خدا م ‌‬‫هما ‌‬
‫انسان به اوامییر و نییواهی بییاری تعییالی میسییر اسییت‪ ،‬بایییدها و‬
‫نها را در زندگی به کار بندد‪.‬‬ ‫نبایدها را به خوبی بشناسد و آ ‌‬
‫رستگاری انسان در رکوع‪ ،‬سجود و بندگی الله و انجام دادن‬
‫کار خوب است‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)حج‪(77 :‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»ای مؤمنان رکییوع کنییید و بییه سییجده روییید و پروردگییار خییویش را‬
‫بندگی کنید و کار خوب انجام دهید تا این که رستگار شوید«‪.‬‬
‫هی انسییان اسییت و‬‫رسییتگاری و خوشییبختی دو د ُّر گمشیید ‌‬
‫یشییوند‪،‬‬
‫هی آدمیان در تحصیل آن دو هر رنجی را متحمل م ‌‬ ‫هم ‌‬
‫ییییابی کییه هییدفش از زنییدگی‬
‫به طوری که هیییچ انسییانی را نم ‌‬
‫‪ -‬اعراف‪175 :‬‬ ‫‪1‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪2‬‬

‫دستیابی به آن دو و نجات از بدبختی نباشد‪ .‬اگرچییه آدمیییان در‬

‫ههییای گونییاگونی را‬‫تیابی بییه رسییتگاری و خوشییبختی را ‌‬ ‫دسیی ‌‬
‫هاند اما خدای حکیم و آفریدگار دانا تنهییا راه خوشییبختی‬ ‫برگزید ‌‬
‫تبخش خییود‬ ‫را در بنییدگی خییود و فرمییانبری از فرامییین حیییا ‌‬
‫یتوانیید خوشییبخت‬ ‫یداند‪ ،‬و جز دوستان خدا‪ ،‬کسییی دیگییر نم ‌‬ ‫م ‌‬
‫های هستند کییه نییه خییوف‬ ‫باشد‪ .‬دوستان خدا‪ ،‬مؤمنان تقوا پیش ‌‬
‫دارند و نه حزن‪.‬‬
‫نطور که سزاوار است‬ ‫نهای خدا را آ ‌‬‫بنابراین باید اول فرما ‌‬
‫اجرا نمود‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬‫‪ ‬‬‫‪‬‬‫‪ ‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫لعمران‪(102 :‬‬
‫)آ ‌‬
‫هاید از خدا بترسید‪ ،‬آن گونه کییه حییق ترسیییدن‬
‫»ای کسانی که آورد ‌‬
‫از وی است و نمیرید جز به بر )آئین( اسلم«‪.‬‬
‫نبری انسییان بییه سییعادت ابییدی بییه دور از‬‫در پی اییین فرمییا ‌‬
‫ییابد‪:‬‬
‫حزن و خوف نسبت م ‌‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫)يونس‪(64-62 :‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪ ‬‬
‫»آگاه باشید که بر دوسییتان خییدا نییه ترسییی اسییت و نییه انییدوهگین‬
‫هاند‪ .‬بییرای آنییان در‬
‫یشوند‪ ،‬آنان که ایمان آورده و تقوا پیشه کرد ‌‬‫م ‌‬
‫زندگی دنیا و آخرت بشارت است«‪.‬‬
‫آری خداوند انسان را مسئول آفریییده و مسییئولیت وی ابلغ‬
‫رسالت آسییمان بییه زمینیییان اسییت کییه در طییول تاریییخ‪ ،‬انبیییاء‬
‫هاند‪.‬‬
‫علیهم السلم این کار را به نحو احسن انجام داد ‌‬
‫‪3‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫های روحییی و روانییی‬

‫رسالت مییؤمن سییه شییاخه دارد‪ :‬شییاخ ‌‬
‫است که انسان در این قسمت بعد از معرفت خدای عّز و جل‬
‫یپردازد‪:‬‬
‫به فرمانبری وی و تهذیب و تزکیه خویش م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪     ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪‬‬
‫)الحج‪(77 :‬‬ ‫‪    ‬‬
‫هايد! رکوع کنيد‪ ،‬و سییجود بجییا آوريیید‪ ،‬و‬‫»اي کساني که ايمان آورد ‌‬
‫پروردگارتان را عبادت کنيد‪ ،‬و کار نيک انجییام دهيیید‪ ،‬شییايد رسییتگار‬
‫شويد!«‪.‬‬
‫هی دیگییر‬ ‫که ابزار این کار رکوع‪ ،‬سجود و بندگی است؛ شاخ ‌‬
‫رسیییییییالت انجیییییییام دادن کیییییییار خیییییییوب اسیییییییت‪ :‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪.‬‬
‫هی مسییلمانی اسییت‪ .‬مسییلمانان در جییامعه‬ ‫کییار نیییک نشییان ‌‬
‫یهاست‪ .‬او نه تنهییا خییود‬ ‫یها و سرشار از نیک ‌‬ ‫هی خوب ‌‬‫سرچشم ‌‬
‫فاعل خیر است بلکه دعوتگر خیر نیز هست و برتری مسلمان‬
‫هم در امر به معروف و نهی از منکر و کار خیییر اسییت‪ ،‬و اییین‬
‫از معجزات قرآن اسییت کییه انسییان را مییأمور بییه خیییر مطلییق‬
‫نموده است‪ ،‬خیر برای انسان‪ ،‬اعم از مسلمان و غیرمسییلمان‬
‫هی‬ ‫و خیییر بییرای جییانوران‪ ،‬تییا بییدین وسیییله مسییلمان بییه هم ‌‬
‫هی‬‫نها و در برابر کل طبیعت خود را مسییئول بدانیید و هم ‌‬ ‫انسا ‌‬
‫همنیید شییوند و رسییول‬ ‫موجییودات از خیییر ونیکییی مسییلمان بهر ‌‬
‫مکییّرم اسییلمص چییه نیکییو فرمییوده انیید‪» :‬فی کببل کبببد‬
‫های پییاداش‬ ‫رطبة أجر«‪» 1:‬در نیکییی بییه هییر موجییود زنیید ‌‬
‫است«‪.‬‬

‫‪ -‬بخاری بییاب مظییالم حییدیث شییماره‪ -2466 :‬مسییلم در بییاب سییلم‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫حدیث شماره‪.2244 :‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪4‬‬

‫هی کارهای نیکییی‬

‫از عظمت اسلم است که مسلمان در هم ‌‬
‫یدهد پییاداش دارد‪» :‬ما مبن مسبلم یغبرس‬ ‫که انجام م ‌‬
‫غرسببا ً أو یببزرع زرعببًا‪ ،‬فیأکببل منببه طیببر‪ ،‬أو‬
‫إنسبان أو بهیمبة إل کبان لبه ببه صبدقة«‪» :‬هییر‬
‫مسلمانی که درختی بکارد و یا زراعییتی را کشییت کنیید و از آن‬
‫پرنده یا انسان و یا حیوانی بخییورد قطع یا ً بییرای وی صییدقه بییه‬
‫‪1‬‬
‫یآید«‪.‬‬‫حساب م ‌‬
‫هی کارهای مسلمانان‪ ،‬از نیکییی بییه پییدر و مییادر‪،‬‬ ‫بنابراین هم ‌‬
‫هی رحییم‪ ،‬نیکییی بییه همسییایه‪ ،‬عطییوفت بییر فقیییران و‬ ‫صییل ‌‬
‫هها‪ ،‬رحم و شفقت به هر‬ ‫مستمندان‪ ،‬مهربانی با ایتام و درماند ‌‬
‫هی اییین خصییال خییوب و پربرکییت از نییدای‬ ‫های‪ ،‬هم ‌‬ ‫موجود زنیید ‌‬
‫یگیرد که‪:‬‬ ‫ربانی سرچشمه م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪           ‬‬ ‫‪     ‬‬
‫‪)               ‬حج‪(77 :‬‬
‫نکه رستگار شوید کار خوب انجام دهید«‪.‬‬
‫»به امید آ ‌‬
‫هی رسالت مؤمن‪ ،‬جهاد است‪:‬‬
‫سومین شاخ ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪     ‬‬ ‫‪     ‬‬
‫‪                ‬‬
‫)حج‪(78 :‬‬
‫نکه سزاوار جهاد در راه اوست جهاد کنید‪ ،‬اوسییت‬
‫»در راه خدا چنا ‌‬
‫که شما را برگزید«‪.‬‬
‫جهاد و تلش مسلمانان برای اعلی شریعت غییرای محمییدی‬
‫های از رسییالت ایشانسییت‪ .‬کییارزار مسییلمانان در تمییامی‬ ‫شاخ ‌‬
‫ههای زنییدگی‪ ،‬بییا قلییم‪ ،‬زبییان‪ ،‬جییان‪ ،‬مییال و ‪ ...‬عمییران و‬
‫عرص ‌‬
‫کسازی زمین از رذایل و زیب‌اسازی آن با فضییایل همییه جهییاد‬ ‫پا ‌‬
‫اسییییت؛ بنییییابراین مسییییئولیت مییییؤمن در قبییییال خداونیییید‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬اسییییییت و در ارتبییییییاط بییییییا جییییییامعه‬

‫‪ -‬صحیح بخاری باب الحرث و المزارعة‪ ،‬حدیث شماره‪ -2320 :‬صحیح‬ ‫‪1‬‬

‫مسلم‪ ،‬باب مساقات‪ ،‬حدیث شماره‪.1553 :‬‬

‫‪5‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫‪  ، ‬‬

‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫است‪.‬‬
‫هی مطییالبی کییه بیییان شیید پیییامبر اسییلمص آن را بییه‬
‫هم ‌‬
‫یکند و‬‫نصیحت‪ ،‬حس مسؤولیت و خیرخواهی مسلمان تعبیر م ‌‬
‫یفرماینیید‪» :‬الدین النصیحة‪ .‬قلنببا‪ :‬لمببن؟ قببال‪:‬‬ ‫م ‌‬
‫للبببه ولکتبببابه ولرسبببوله ولئمبببة المسبببلمین‬
‫وعامتبهم«‪» :‬دین نصیحت است‪ .‬گفتیم برای چه کسییانی‪،‬‬
‫هی‬ ‫فرمییود‪» :‬بییرای اللییه‪ ،‬کتییابش‪ ،‬پیییامبرش‪ ،‬پیشییوایان و عییام ‌‬
‫مسلمانان«‪.‬‬
‫در ایین بییان نبیوی کیل دیین نصییحت خوانیده شیده اسیت‪،‬‬
‫بنابراین عمل ناصحانه و خیرخواهانه مؤمن دین و آیین اوست‪.‬‬
‫مؤلف این کتاب دکتر عبییدالله عبییدالرحیم عبییادی از علمییای‬
‫های اسییت کییه در آن مسییؤولیت‬ ‫برجسییته‪ ،‬اندیشییمند و فییرزان ‌‬
‫ههای مختلف بررسی کرده است‪ :‬مسؤولیت‬ ‫مسلمان را از جنب ‌‬
‫نسبت به خود‪ ،‬خانواده‪ ،‬جامعه‪ ،‬دولت و ‪...‬‬
‫دکتر عبدالله عبییادی‪ ،‬از علمییای معاصییر و از سییاکنین شییهر‬
‫یباشیید‪ .‬وی در بنییدر عسییلویه بییه دنیییا آمییده و از‬ ‫دوحه قطر م ‌‬
‫همند بیه تحصییل علیوم دینیی بیود‪ .‬بیه‬ ‫همان اوایل کودکی علق ‌‬
‫یرسییند تییا‬‫همین سبب خییدمت علمییه شیییخ احمیید سییعادتی م ‌‬
‫دروس مقدماتی را نییزد وی بیاموزنیید‪ .‬بعیید از مییدتی بییه دوحییه‬
‫قطر و بعد به عربستان سعودی و سرانجام به سوریه و مصییر‬
‫ههای مکییه‪،‬‬ ‫یکننیید و نییزد علمییای اسییلم و در دانشییگا ‌‬ ‫سییفر م ‌‬
‫مدینه‪ ،‬سوریه و در پایییان در جامعییة الزهییر تحصیییلت خییود را‬
‫یدهیید و بییه أخییذ مییدرک فییوق لیسییانس و دکییترا در‬ ‫ادامییه م ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫هی حقوق و مبانی فقه موفق م ‌‬ ‫رشت ‌‬
‫ههییای مختلییف اخلقییی‪ ،‬علمییی‪ ،‬ادبییی‪،‬‬ ‫دکتر عبدالله در زمین ‌‬
‫نهیا‬ ‫اجتماعی و فقهی کتاب تألیف و منتشر کرده و بخشی از آ ‌‬
‫ههای مسلمین اهداء نموده است‪ .‬خداوند به وی و‬ ‫را به کتابخان ‌‬
‫شگییران راه حییق جییزای نیکییو عطییا‬ ‫تگران و تل ‌‬ ‫هی دعییو ‌‬ ‫هم ‌‬
‫فرماید‪.‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪6‬‬

‫های اسییت کییه هییدف‬ ‫ز ‌‬

‫انتخاب کتاب برای ترجمه همان انگی ی ‌‬
‫تمام خیرخواهان نیز بوده است‪ ،‬علوه بر اییین‪ ،‬موضییوع کتییاب‬
‫های اسییت‬‫مسؤولیت و خیرخواهی است و دارای مطالب ارزند ‌‬
‫یشیود و ایین جیانب بیا‬ ‫که برای جامعة اسیلمی مفییید واقیع م ‌‬
‫هی آن پرداختم و معیترفم کیه در ایین‬ ‫بضاعت مزجات به ترجم ‌‬
‫هی محییترم‬ ‫مورد لغزش و شاید ایهام باشیید‪ .‬امیییدوارم خواننیید ‌‬
‫لغزش را اصلح و مترجم را از آن آگاه سازد‪.‬‬

‫و السلم علی من اتبع‬

‫الهدی‪.‬‬
‫شخبر ‪ 1/7/1386‬هی ‪.‬‬
‫محمود خو ‌‬
‫ش‬
‫‪7‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫هی مؤلف‬
‫مقدم ‌‬
‫هی خییدا و‬ ‫ستایش خداوند را سزد و درود و سلم بر فرستاد ‌‬
‫بیییر خانیییدان و ییییاران و پوینیییدگان راه وی بیییاد‪ .‬دیییین اسیییلم‬
‫خصوصیییاتی دارد کییه دیگییر ادیییان آسییمانی و قییوانین وضییعی‬
‫هی عبییادات‪ ،‬معییاملت‪ ،‬اقتصییاد‪،‬‬ ‫موجییود ندارنیید‪ ،‬مثل ً در زمین ‌‬
‫جامعه‪ ،‬تعلیم‪ ،‬تربیت‪ ،‬آداب‪ ،‬اخلق‪ ،‬نظارت و مراقبت ‪. ...‬‬
‫چرا دین اسلم این همه ویژگییی را نداشییته باشیید‪ ،‬در حییالی‬
‫‌که آخرین دین از ادیان آسمانی تا روز قیامت است‪.‬‬
‫یکییی از خصوصیییاتی کییه اییین دییین بییزرگ را ممتییاز کییرده‪،‬‬
‫تشناسییی در مقابییل دیگییران اسییت‪ ،‬اییین احسییاس‬ ‫مسؤولی ‌‬
‫تهای دیگییر انسییان متفییاوت و‬ ‫مسییؤولیت کییامل ً بییا مسییؤولی ‌‬
‫هی‬ ‫هشناسییی در نییتیج ‌‬ ‫منحصر به فرد است؛ زیرا این نوع وظیف ‌‬
‫نظییارت خییدا بییر انسییان و تییرس وی از آفریییدگار و طمییع در‬
‫پییاداش بییزرگ‪ ،‬از درون‪ ،‬حقیقییت و گییوهر انسییان مسییلمان‬
‫یگیرد‪.‬‬ ‫سرچشمه م ‌‬
‫هشناسی و احساس مسؤولیت را‪،‬‬ ‫به عبارتی دیگر این وظیف ‌‬
‫هی انسییان نگذاشییته اسییت و پیگییرد قییانونی و‬ ‫چکس بر عهد ‌‬ ‫هی ‌‬
‫ترس از مجازات هییم آن را بییه وجییود نیییاورده اسییت‪ .‬بلکییه در‬
‫حقیقت این همان تقواپیشگی و بندگی است که موجب تقییرب‬
‫یشود این مدعایی است که دشییمنان هییم بییه‬ ‫انسان به مول م ‌‬
‫یدهنییید‪ .‬دو ژنیییرال فرانسیییوی در سیییال ‪1946‬‬ ‫آن گیییواهی م ‌‬
‫هی‬ ‫هی تلش و تجییرب ‌‬ ‫های نوشییتند و در آن گفتنیید‪» :‬مییا هم ‌‬ ‫مقییال ‌‬
‫هداری و‬ ‫مهییای اقتصییادی و سییرمای ‌‬ ‫خییویش را در زمینییه ی نظا ‌‬
‫مترییین چیییزی‬ ‫هایم‪ ،‬و مه ‌‬‫هایم و شکست خورد ‌‬ ‫اداری به کار برد ‌‬
‫که باعث شکست ما شیید رعییایت نکییردن عییدالت در توزیییع‪ ،‬و‬
‫نبیود نظیارت بیوده اسیت و متیوجه شیدیم کیه در اسیلم چییز‬
‫نجییا از یییک شییخص بییر‬ ‫عجیییبی وجییود دارد؛ زیییرا نظییارت در آ ‌‬
‫شخص دیگر و یا یک گروه بر گروه دیگر نیست‪ ،‬بلکییه نظییارتی‬
‫که اسلم آورده این است که انسان باید مواظب رعایت حدود‬
‫پروردگییار باشیید و اییین مییواظبت از وجییدان درونییی انسییان‬
‫یگیرد؛ وجدان به تنهایی در واقع نیییروی مخفییی و‬ ‫سرچشمه م ‌‬
‫‪1‬‬
‫پلیس نامحسوس است«‪.‬‬
‫‪ -‬ن ‪ .‬ک »العمال المصرفیة والسییلم« اسییتاد مصییطفی الهمشییری و‬ ‫‪1‬‬

‫همچنین کتاب »الداب والخلق السلمیة« از همین مؤلف‪.‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪8‬‬

‫ههییا‬
‫در اسییلم احسییاس مسییؤولیت در زنییدگی افییراد و گرو ‌‬
‫هی جییامعه را در بییر‬ ‫دارای اهمیت و فواید فراوانی است‪ ،‬و هم ‌‬
‫یگیرد‪ ،‬به طور کلییی سییلمتی و تبییاهی وضییعیت اجتمییاعی و‬ ‫م ‌‬
‫هشناسییی‬ ‫هی امور اجتماعی به احساس مسییؤولیت و وظیف ‌‬ ‫کلی ‌‬
‫بستگی دارد‪ .‬در یک جامعه هرگاه فرمییانروا و مسییؤول اصییلح‬
‫یگردد و بر عکس هر گاه فرمییانروا‬ ‫شود شهروند هم اصلح م ‌‬
‫یشوند‪ .‬صییلحیت‬ ‫به تباهی رود و فاسد شود مردم هم فاسد م ‌‬
‫فرمییانروا بییه اییین معناسییت کییه خییود را در هییر امییر کوچییک و‬
‫بزرگی بازخواست کند و اعمال نیک و بد خود را مقایسه کند و‬
‫باور داشته باشد که در پیشگاه خداوند مورد بازخواسییت قییرار‬
‫یگیرد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫هی قیییوی و سیییالم و از‬ ‫نکیییه جیییامعه ییییک جیییامع ‌‬
‫بیییرای ای ‌‬
‫یهییای اجتمییاعی بییه دور باشیید دییین مییبین اسییلم‪،‬‬ ‫ناهنجار ‌‬
‫هی افراد جامعه اعم از زن و مییرد‪،‬‬ ‫هی هم ‌‬
‫مسؤولیت را بر عهد ‌‬
‫حاکمان و شهروندان گذاشیته اسیت‪ ،‬البتیه بیه جیز کودکیان‪ ،‬و‬
‫نها مکلف نیستند‪.‬‬ ‫دیوانگان که ای ‌‬
‫ههییا‬‫هی افییراد و گرو ‌‬ ‫بییا قییراردادن مسییؤولیت بییر دوش هم ‌‬
‫یآیید‪ ،‬و هیر فیرد از افیراد جیامعه‬ ‫توازن در اجتماع به وجیود م ‌‬
‫یداند که باید جوابگوی کردار و گفتار و منویات خویش باشیید‬ ‫م ‌‬
‫و از این راه اهییداف والی انسییانی و اسییلمی و مقاصییدی کییه‬
‫ییابد‪.‬‬
‫یکند تحقق م ‌‬ ‫شریعت فرزانه آن را دنبال م ‌‬
‫‪9‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫اساس مسئولیت‬

‫تپذیری در اسلم این گفتار پیییامبرص اسییت‪:‬‬

‫مبنای مسئولی ‌‬
‫»کلکم راع ومسئول عببن رعیتببه؛ فالمببام راع‬
‫ومسئول عن رعیته والرجل راع ومسئول عببن‬
‫رعیته‪ ،‬والمرأة راعیة علی بیت زوجها وولببدها‬
‫ومسئولة عنهببم‪ ،‬وعبببد الرجببل راع علببی مببال‬
‫سببیده‪ ،‬ومسببئول عببن رعیتببه‪ ،‬أل فکلکببم راع‬
‫ومسئول عن رعیته«‪» 1:‬هم ‌‬
‫هی شما مسؤولیتی دارید و‬
‫یشییوید‪ ،‬بنییابراین‬ ‫هی مسییئولیت خییویش بازخواسییت م ‌‬ ‫از حییوز ‌‬
‫امییام و رهییبر جییامعه در برابییر رعیییت مسییئولیت دارد‪ ،‬مییرد‬
‫سرپرست خانه است و نسبت به افییراد تحییت مسییئولیت خییود‬
‫هی شییوهر و نسییبت بییه‬ ‫بازخواسییت خواهیید شیید‪ ،‬زن در خییان ‌‬
‫فرزندان مسئولیت دارد و نسبت به افراد تحت مسئولیت خییود‬
‫بازخواست خواهیید شید‪ ،‬و خیدمتکار نسیبت بیه امیوال آقییایش‬
‫هی شییما‬ ‫خگو باشد‪ ،‬آگاه باشید کییه هم ‌‬ ‫مسئولیت دارد‪ ،‬باید پاس ‌‬
‫خگو‬ ‫مسئولیت دارید و هر کس نسبت به مسییئولیتش باییید پاسی ‌‬
‫باشد«‪.‬‬
‫ث راعی )سرپرست( مطلوب به‬ ‫یگوید‪ :‬در این حدی ‌‬ ‫طیبی م ‌‬
‫ذات نیست بلکه وی تعیین شییده تیا از چییزی کیه مالیک مقیرر‬
‫نرو سزاوار است که سرپرست تنهییا‬ ‫کرده حفاظت نماید‪ .‬از ای ‌‬
‫در چیزی دخل و تصرف کند که شارع دستور داده است‪ ،‬و این‬
‫غتییر از اییین‬
‫عتر و بلی ‌‬
‫فتییر و جییام ‌‬
‫میین بییاب تمثیییل اسییت و لطی ‌‬ ‫ِ‬
‫حیدیث در ایین بیاب وجیود نیدارد‪ .‬در ابتیدا بیه صیورت مجمیل‬
‫سپس مفصل و به طور مشروح بیییان شییده و در پایییان همییان‬
‫یآورد‪.‬‬ ‫مطلب را برای تأکید با حرف تنبیه م ‌‬
‫هانید‪ :‬لفیظ »راعیی« عیام و شیامل‬ ‫برخیی اندیشیمندان گفت ‌‬
‫یشییود حییتی شخصییی را کییه همسییر‪،‬‬ ‫هی افییراد جییامعه م ‌‬ ‫هم ‌‬

‫‪ -‬بخاری باب العبد راع فییی مییال سیییده‪ ،‬مسییلم )حییدیث‪ (3408 :‬بییاب‬ ‫‪1‬‬

‫فضیلة المام العادل‪.‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪10‬‬

‫یشود؛‬ ‫تکار و افراد تحت تکفل ندارد هم شامل م ‌‬ ‫فرزند‪ ،‬خدم ‌‬

‫زیرا انسان نسییبت بییه انییدام بییدن خییویش مسییؤولیت دارد‪ ،‬او‬
‫نهییا‬
‫ینماییید و آ ‌‬‫اندام خویش را ملزم به اجرای فرامین الهی م ‌‬
‫یدارد‪ ،‬بییدین جهییت انییدام انسییان‬ ‫یها بییاز م ‌‬
‫را از ارتکاب زشییت ‌‬
‫یشییود‪ .‬و راعییی بییودن انسییان‬ ‫افییراد تحییت مسییؤولیت وی م ‌‬
‫یشییود انسییان در عییین‬ ‫منافاتی با رعیت بودنش ندارد‪ ،‬یعنی م ‌‬
‫نکه راعی است‪ ،‬رعیت هم باشد‪.‬‬ ‫ای ‌‬
‫هی دیگییری آمییده‬ ‫هی این حدیث در روایت انییس جمل ‌‬ ‫در ادام ‌‬
‫است‪» :‬فأعدوا للمسألة جوابا ً«‪» :‬برای این مسأله جوابی‬
‫آماده سازید«‪ .‬گفتند‪ :‬جییواب آن چیسییت؟ فرمییود‪» :‬أعمال‬
‫‪1‬‬
‫البر«‪» :‬کارهای نیک«‪.‬‬
‫طبرانی در کتاب »الوسط« به نقل از ابو هریره یط حییدیثی‬
‫یکنییید‪» :‬مببا مببن راع إل ُیسببأل یببوم‬ ‫را رواییییت م ‌‬
‫القیامببة‪ ،‬أ أقببام أمببر اللببه أم أضبباعه«‪» :‬هیییچ‬
‫‪2‬‬

‫نکییه در‬ ‫هدار مسییؤولیتی وجییود نییدارد مگییر ای ‌‬ ‫سرپرست و عهد ‌‬

‫یشود که‪ :‬آیا فرمیان خییدا را در میورد‬ ‫قیامت از وی پرسیده م ‌‬
‫رعیییت اجییرا کییرده و یییا آن را زیییر پییا نهییاده و نسییبت بییه آن‬
‫یتوجه بوده است«؟‬ ‫ب ‌‬
‫سط نقییل کییرده کییه‬ ‫ابن عدی حدیثی را با سند صییحیح از ان ‌‬
‫پییییامبرص فرمیییود‪» :‬إن اللببه سببائل کببل راع عمببا‬
‫یعه«‪» :‬خداونیید از هییر‬ ‫استرعاه‪ ،‬حفببظ ذلببک أو ضب ّ‬
‫تشیان را بیه‬ ‫صاحب مسؤولیتی در میورد کسیانی کیه مسؤولی ‌‬
‫یپرسیید کییه آیییا مسییؤولیت خییود را نسییبت بییه‬ ‫عهییده دارد م ‌‬
‫نها را ضایع کرده است«؟‬ ‫زیردستان انجام داده یا که حقوق آ ‌‬
‫یگوید‪ :‬راعی همییان فییرد‬ ‫حافظ ابن حجر در تعریف راعی م ‌‬
‫مورد اطمینان و متعهدی است که امانتی را که بییه وی سییپرده‬

‫هانیید‪) .‬ح ‪3714‬‬

‫‪ -‬ابن عدی و طبرانی در الوسییط بییا سییند صییحیح آورد ‌‬ ‫‪1‬‬

‫معجم الوسط‪ ،‬طبرانی(‪.‬‬

‫‪ -‬المعجم الاسط‪ ،‬طبرانی )ح ‪.(8956‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪11‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫هی آن رعییایت نمییوده و بییه‬ ‫شده حفظ نماید و عدالت را دربار ‌‬

‫نفع آن اقدام کند‪.‬‬
‫هی‬ ‫یگوییید‪» :‬امییام )فرمییانروا(‪ ،‬رجییل )مییرد( و هم ‌‬ ‫خطابی م ‌‬
‫نها نام بییرده شییده اسییت راعییی‬ ‫کسانی که در این حدیث از آ ‌‬
‫کاند‪ ،‬ولییی‬ ‫مگییذاری مشییتر ‌‬ ‫هاند‪ ،‬یعنی همه در این نا ‌‬ ‫نامیده شد ‌‬
‫مفهییوم راعییی بییرای هییر کییدام متفییاوت اسییت‪ ،‬راعییی بییودن‬
‫پیشوای بییزرگ )رهییبر( بییا اجییرای قییوانین اسییلم در جیامعه‪ ،‬و‬
‫رعایت عدالت و دادگستری در حکومت اسییت‪ .‬و راعییی بییودن‬
‫مرد در خانواده به این مفهوم است کییه خییانواده را مییدیریت و‬
‫هی‬ ‫نهییا را ادا کنیید‪ .‬و راعییی بییودن زن بییه معنییی‪ ،‬ادار ‌‬‫حقوق آ ‌‬
‫خانواده و امور مربوط بییه فرزنییدان و خییدمتکاران اسییت و در‬
‫هی این موارد نسبت به شوهرش خیرخییواه باشیید‪ .‬و راعییی‬ ‫هم ‌‬
‫هداری و حفییاظت از امییوال و‬ ‫تکار بییه معنییی نگ ‌‬
‫بییودن خییدم ‌‬
‫اشیییائی اسییت کییه در اختیییارش گذاشییته شییده و انجییام دادن‬
‫هی اوست‪.‬‬ ‫کارهایی است که به عهد ‌‬
‫هرگز مفهوم حدیث این نیست که مسؤولیت را در این چهار‬
‫نترین و بیالترین فییرد‬ ‫کس منحصر کند‪ ،‬بلکیه اییین حییدیث پیایی ‌‬
‫مسؤول در جیامعه را نییام بییرده و افییراد دیگییر مسییؤول را جیا‬
‫هی افراد در جامعه مسؤولیت دارند(‪ .‬این‬ ‫گذاشته )تا بگوید هم ‌‬
‫یفرماینییید‪:‬‬ ‫حیییدیث ماننییید ایییین سیییخن پییییامبر اسیییت کیییه م ‌‬
‫ة فأفضببلها‪ :‬قببول‬ ‫»الیمان بضع وسبعون شعب ً‬
‫ل إلبببه إل اللبببه‪ ،‬وأدناهبببا إماطبببة الذی عبببن‬
‫الطریق«‪» :‬ایمان هفتییاد و چنیید قسییمت اسییت کییه برترییین‬
‫ککردن راه و‬ ‫نهییا پییا ‌‬
‫نترین آ ‌‬‫نهییا گفتییار ل إلییه ال اللییه و پییایی ‌‬
‫آ ‌‬
‫مسیر مردم از آزار و اذیت است«‪.‬‬
‫این حدیث از سخنان جییامع پییامبرص اسییت کیه چهییار تیا از‬
‫مسؤولین شاخص در جامعه را ذکر نموده و بقیه را شامل این‬
‫سیییخن جیییامع خیییویش کیییرده اسیییت کیییه‪» :‬کلکببم راع‬
‫هی شما مسؤولیت دارییید و‬ ‫ومسؤول عن رعیته«‪» :‬هم ‌‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪12‬‬

‫هر مسؤول در مورد افراد تحییت سرپرسییتی خییود بازخواسییت‬

‫یشود«‪.‬‬
‫م ‌‬
‫مسئولیت امام )پیشوا( نسبت به افراد‬
‫جامعه‬

‫یشود؟‬
‫پیشوا به چه کسی گفته م ‌‬
‫جایگاه پیشوا در جامعه و همچنین جایگاه‬
‫پیشوای عادل نزد خداوند در روز قیامت‪.‬‬
‫مسؤولیت پیشوا نسبت به ملتش‪ ،‬در امور‬
‫زیر‪:‬‬

‫الف( امور مثبت‪:‬‬

‫حاکمیت شریعت خداوند در میان مردم‪.‬‬
‫انتخاب اعضای شورا و مشاوران‬
‫فراهم کردن امنیت داخلی و خارجی جامعه‬
‫هی وضعیت معیشت مردم‬ ‫توسع ‌‬
‫مکردن بهداشت و درمان برای عموم‬ ‫فراه ‌‬
‫افراد جامعه‬
‫فراهم کردن آموزش برای عموم افراد‬
‫جامعه‬

‫ب(امور منفی‬
‫وسایل تبلیغاتی‬
‫هها و مجلت‬
‫هکننده‪ ،‬روزنام ‌‬
‫بهای گمرا ‌‬ ‫کتا ‌‬
‫یگری‪.‬‬‫جدهنده اباح ‌‬ ‫روا ‌‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪14‬‬

‫‪1‬‬
‫مسئول اول‪ :‬پیشوا‬
‫سجمهییور‪،‬‬ ‫نروا‪ ،‬رئی ‌‬‫منظور از پیشوا‪ ،‬حییاکم‪ ،‬پادشییاه‪ ،‬فرمییا ‌‬
‫توزیر و کسانی که چنین مسئولیتی دارند‪ ،‬و کلیه کسانی‬ ‫نخس ‌‬
‫که در جامعه قدرت عملی یا اجرایی دارند مانند‪ :‬وزیر‪ ،‬قاضی‪،‬‬
‫رئیس اداره‪ ،‬رئیس دانشگاه‪ ،‬مییدیر مدرسییه و ‪ ...‬اسییت‪ ،‬ولییی‬
‫گترییین مسییئولیت بییر دوش حییاکم و‬ ‫نسییبت بییه ملییت بزر ‌‬
‫نروا )شخصیت اول مملکت( است؛ زیییرا او مسییئول اول‬ ‫فرما ‌‬
‫است و قدرت کامل در اختیار اوست‪ .‬او اولین مسئولی اسییت‬
‫یتواند برای ملتش خیر و شر بیییاورد‪ ،‬زیییرا اگییر او سییالم‬ ‫که م ‌‬
‫یمانند و اگر او تباه شود بییه دنبییال‬ ‫باشد ملت و رعیت سالم م ‌‬
‫یشوند‪ ،‬زیرا حاکم برای ملییت هماننیید‬ ‫وی مردم تباه و فاسد م ‌‬
‫آیینییه اسییت و مییردم در کییردار و گفتییار و رفتییار او بییه دقییت‬
‫هی امییور‬ ‫یکنند و در هم ‌‬ ‫هی او را دنبال م ‌‬ ‫ینگرند و راه و شیو ‌‬ ‫م ‌‬
‫یکنند‪ ،‬خواه خیر و یا شر‪.‬‬ ‫از او تقلید م ‌‬
‫حاکم در میان ملت شباهت به قلب دارد بییه نسییبت اعضیای‬
‫هی اعضای بدن سالم‬ ‫دیگر انسان‪ ،‬هر گاه قلب سالم بماند بقی ‌‬
‫یمانند‪ ،‬و اگییر قلییب فاسیید و تبییاه گییردد سییایر اعضییای بییدن‬ ‫م ‌‬
‫یشوند‪.‬‬‫فاسد م ‌‬
‫یفرماید‪» :‬أل إن فی الجسد مضغة إذا‬ ‫پیامبرص م ‌‬
‫صلحت صببلح الجسببد کلببه‪ ،‬وإذا فسببدت‪ ،‬فسببد‬
‫الجسد کله‪ ،‬أل وهو القلببب«‪» 2:‬آگییاه باشییید کییه در‬
‫هی بییدن سییالم‬ ‫جسم تکه گوشتی هست‪ ،‬اگییر سییالم باشیید هم ‌‬
‫یشییود و آگییاه‬
‫هی بییدن فاسیید م ‌‬ ‫یماند و اگر فاسیید شییود هم ‌‬
‫م ‌‬
‫باشید که آن همان قلب است«‪.‬‬
‫امام برای ملتش در همه چیز الگوست‪ :‬در عییدالت و سییتم‪،‬‬
‫تمندی و بخیلییی‪ ،‬در اسییراف و‬ ‫در تواضییع و تکییبر‪ ،‬در سییخاو ‌‬
‫ینظمی‪ .‬این چیزی است کییه در جوامییع‬ ‫خسیسی‪ ،‬در نظم و ب ‌‬
‫معاصر امروز کیامل ً ملمییوس و قابییل تییوجه اسییت و هییر کییس‬
‫‪ -‬ن ‪ .‬ک‪ :‬به کتاب دیگر بنده »من الداب والخلق السلمیۀ«‬ ‫‪1‬‬

‫هاند‪.‬‬
‫‪ -‬بخاری و مسلم و ابن ماجه آن را روایت کرد ‌‬ ‫‪2‬‬
‫‪15‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫یدانیید‪.‬‬
‫مترین بهره از تیزهوشی و زیرکی برده باشیید آن را م ‌‬ ‫ک ‌‬
‫های که از پیشوای سرآمد‪ ،‬مدیر‪ ،‬مدبر‪ ،‬کاردان و‬ ‫بنابراین جامع ‌‬
‫دادگر برخییوردار باشیید مییردم را بییه جهییت تکامییل و پیشییرفت‬
‫یکند و عکس آن پیشوایی ناکارآمد و سییتمگر اسییت‪.‬‬ ‫هدایت م ‌‬
‫به همین دلیل یکی از اولین کسانی که خداونیید آنییان را در روز‬
‫یدهد اما عادل است‪.‬‬ ‫هی عرش خویش قرار م ‌‬ ‫قیامت زیر سای ‌‬
‫یفرماینیید‪» :‬سبعة یظلهببم اللببه‬ ‫پیامبر بزرگوار اسلم م ‌‬
‫تعالی یوم القیامببة تحببت ظلببه یببوم ل ظببل إل‬
‫ظله‪ :‬إمام عببادل وشبباب نشببأ فببی عببباد ۀ اللببه‬
‫ورجل قلبه معلق بالمسجد‪ ،‬إذا خرج منه حببتی‬
‫یعببود إلیببه‪ ،‬ورجلن تحابببا فببی اللببه‪ ،‬فاجتمعببا‬
‫علی ذلک‪ ،‬وافترقا علیه‪ ،‬ورجل ذکر الله خالیًا‪،‬‬
‫ففاضت عیناه‪ ،‬ورجل دعته امببرأ ۀ ذات منصببب‬
‫وجمال‪ ،‬فقببال إنببی أخبباف اللببه رب العببالمین‬
‫ورجل تصبدق بصبدقة‪ ،‬فأخفاهبا حبتی ل تعلبم‬
‫شماله ما تنفق یمینه«‪» 1:‬خداونیید هفییت گییروه را در‬
‫هی رحمت او نیست زیر‬ ‫های جز سای ‌‬‫روز قیامت‪ ،‬روزی که سای ‌‬
‫یدهد‪ .1 :‬امام )حاکم( عادل ‪ .2‬جوانی‬ ‫هی رحمتش قرار م ‌‬‫سای ‌‬
‫که در عبادت خداوند رشد یافته است‪ .3 .‬مردی که به مسییجد‬
‫دل بسته است‪ ،‬از وقت خارج شدنش از مسجد تا بازگشت به‬
‫یکند‪ .4 .‬دو نفر که به خاطر خدا همییدیگر‬ ‫آن لحظه شماری م ‌‬
‫یشییان و نیییز جییدایی‬
‫را دوست داشته باشییند‪ ،‬و اسییاس دوست ‌‬
‫نها از همدیگر تنها خداوند باشد‪ .5 .‬مردی که در خلییوت خییدا‬ ‫آ ‌‬
‫را ذکر کنیید و چشیمانش پییر از اشییک شییود‪ .6 .‬مییردی کییه زن‬
‫مجویی او را بخواند ولییی او در‬ ‫صاحب منصب و زیبایی برای کا ‌‬
‫یترسم‪ .7 .‬کسی که در‬ ‫پاسخ بگوید من از پروردگار جهانیان م ‌‬
‫صدقه دادن طوری عمل کنیید کییه دسییت چپییش از دادة دسییت‬

‫‪ -‬صحیح بخاری )ح ‪ ،(620‬صییحیح مسییلم )ح ‪ ،(1712‬مسییند احمیید )ح‬ ‫‪1‬‬

‫‪ ،(9288‬نسائی )ح ‪ ،(5285‬ترمذی )ح ‪.(2313‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪16‬‬

‫نکییاری در صییدقه دادن بییه‬ ‫راسییتش اطلع نیابیید )کنییایه از پنها ‌‬

‫مستمند(‪.‬‬
‫در این حدیث امام عادل در رأس این هفت گروه قییرار دارد‬
‫و این امر بیانگر جایگاه عظیمی است که امییام در روز قیییامت‬
‫دارد و البته به شرطی که در فرمانروایی و داوری عییادل بییوده‬
‫و وظایف خویش را نسبت به ملت به خوبی انجام داده باشد‪.‬‬
‫یگوییید‪ :‬میین از پیییامبر خییدا شیینیدم کییه‬ ‫عیاض بن حما‌رط م ‌‬
‫یفرمود‪» :‬أهل الجنة ثلثة‪ :‬ذو سلطان مقسببط‬ ‫م ‌‬
‫موفق ورجل رحیم رقیق القلب لکل ذی قربی‬
‫ومسلم‪ ،‬وفقیر عفیببف متصببدق«‪» 1:‬اهییل بهشییت‬
‫مدل‬‫سه گروه هستند‪ :‬حاکم عادل موفق‪ ،‬مردی مهربییان و نییر ‌‬
‫کدامن و‬ ‫هی خویشاوندان و مسلمانان‪ ،‬و فقیر پییا ‌‬ ‫نسبت به هم ‌‬
‫‪2‬‬
‫یدهد«‪.‬‬
‫پرهیزگار که صدقه م ‌‬
‫حاکم اگر ستمگر و مستبد و خودرأی باشد و قییوانین اسییلم‬
‫را پشت سییر انییدازد در روز قیییامت جایگییاه پسییت و دردنییاکی‬
‫یفرماید‪» :‬اللهم من ولی مببن أمببر‬ ‫دارد‪ .‬پیامبر خدا م ‌‬
‫أمتی شیئًا‪ ،‬فشق علیهم فاشببقق علیببه‪ ،‬ومببن‬
‫ولی من أمر أمتی شببیئا ً فرفببق بهببم‪ ،‬فببأرفق‬
‫بهم‪ ،‬فارفق به«‪» 3:‬پروردگییارا‪ ،‬هییر کییس مسییؤولیتی از‬
‫هدار شد و بر مییردم سییخت گرفییت و مییردم را در‬ ‫امتم را عهد ‌‬
‫ت گیر و اگر کسی که کار امت‬ ‫فشار قرار داد تو هم بر او سخ ‌‬
‫نها رفتار کرد تو هییم بییا او‬‫مخویی با آ ‌‬
‫مرا بر عهده گرفته با نر ‌‬
‫به نرمی و عطوفت رفتار کن«‪.‬‬
‫یگوید‪ :‬که بر عبیدالله بن زیاد وارد شییدم‬ ‫عائذ بن عمروط م ‌‬
‫یفرمییود‪:‬‬ ‫و به او گفتم‪ :‬پسرم‪ ،‬من از پیامبر خدا شیینیدم کییه م ‌‬
‫»إن شبببر الرعبببا الحطمبببة‪ ،‬فإیببباک أن تکبببون‬

‫‪ -‬شعب الیمان‪ ،‬بیهقی )ح ‪ (10604‬أخرجه المسلم فی الصحیح‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬صحیح ابن حبان ثلثۀ یدخلون الجنه من هذه المۀ )ح ‪.(7576‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬صحیح مسلم‪ ،‬حدیث شماره‪ 3407 :‬باب فضلیۀ المام العادل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪17‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫تگیر‬‫یرحم و سخ ‌‬ ‫منهم«‪» 1:‬بدترین حاکمان حاکم ستمگر ب ‌‬

‫است‪ ،‬پس مبادا تو جزو آنان باشی«‪.‬‬
‫ابی مریم ازدی خطاب بییه معییاویه ‪ ‬گفییت‪ :‬از پیییامبر خییدا‬
‫یفرمود‪» :‬من وله الله شیئا ً مببن أمببور‬ ‫شنیدم که م ‌‬
‫المسببلمین‪ ،‬فبباحتجب دون حبباجتهم‪ ،‬وخلتهببم‪،‬‬
‫وفقرهببم‪ ،‬احتجببب اللببه دون حبباجته‪ ،‬وخببالته‬
‫وفقره یوم القیامة«‪» 2:‬کسی که خداوند مسؤولیتی از‬
‫هاش گذارد و او به نیازمندی‪ ،‬کمبییود‬ ‫امور مسلمانان را به عهد ‌‬
‫و تنگدستی مسلمانان رسیدگی نکند‪ ،‬خداوند نیز به نیازمنییدی‪،‬‬
‫یکند«‪.‬‬‫گدستی وی در روز قیامت رسیدگی نم ‌‬ ‫کمبود و تن ‌‬
‫قط حقیقییت مسییؤولیت را خییوب‬ ‫بییه راسییتی ابییوبکر صییدی ‌‬
‫فهمیده بود‪ ،‬هنگامی که امور مسلمانان را بییر عهییده گرفییت و‬
‫هی مسلمین شد بر منبر بال رفت و فرمییود‪» :‬میین حییاکم‬ ‫خلیف ‌‬
‫)سرپرست( شما شدم ولی از شما بهییتر نیسییتم؛ قییرآن نییازل‬
‫تهایی بر جای گذاشته و به ما آموخته است‪،‬‬ ‫شده و پیامبر سن ‌‬
‫نترین نادانییان‬‫فترین دانایییان فییرد باتقواسییت‪ ،‬نییادا ‌‬‫بدانید ظری ‌‬
‫ضعیفترين شما نزد من قوی است تییا حییق او‬ ‫‌‬ ‫گناهکار است‪،‬‬
‫یترین شییما نییزد میین ضییعیف و نییاتوان‬ ‫را برای او بگیرم‪ ،‬و قو ‌‬
‫است تا حق را از او بگیرم‪ .‬ای مردم‪ ،‬من فقط پیییرو هسییتم و‬
‫تپیشه( نیستم‪ ،3‬لذا اگر نیکی کردم مرا یاری دهید‬ ‫مبتدع )بدع ‌‬
‫و اگر کج شدم مرا راست کنید«‪.‬‬
‫روایات متواتری وجود دارد که ابوبکر صدیق ‌ط وصیت کییرد‬
‫یاش را بییه‬ ‫کییه بعیید از انتهییای مییدت خلفتییش امییوال اضییاف ‌‬
‫هی بعد از او تحویل دهند‪ ،‬ولییی بعیید از او اگییر هییم چیییزی‬ ‫خلیف ‌‬
‫شتر نبود که به‬ ‫نها چند درهم بی ‌‬ ‫هی آ ‌‬‫یافت شده بود قیمت هم ‌‬
‫نگییاه عمییر گفییت‪» :‬خداونیید‬ ‫عمر فاروق ط تحویل داده شیید‪ ،‬آ ‌‬

‫‪ -‬مسلم )ح ‪ (3411‬باب فضلیۀ المام العادل و عقوبۀ الجائر‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬سنن ابوداود )ح ‪ (2559‬باب فی مایلزم المام من أمر الرعیۀ‬ ‫‪2‬‬

‫یکنییم‪.‬‬
‫‪ -‬مطییابق سیینت رسییول خییداص و بییدون کییم و زیییاد عمییل م ‌‬ ‫‪3‬‬

‫)مترجم(‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪18‬‬

‫ابوبکر را مورد رحمت قرار دهد به راستی کسی را که بعیید از‬

‫وی آمده در سختی انداخته است«‪.‬‬
‫امییا تییوجه عمییر فییاروق ط بییه امییور مسییلمانان و احسییاس‬
‫های بییود‬ ‫یرغبتی وی به دنیا تا انداز ‌‬ ‫نها و ب ‌‬‫مسؤولیت در قبال آ ‌‬
‫که روزی کاهی از زمین برداشت و گفت‪» :‬کاش من این علف‬
‫یبودم‪ ،‬کاش مادرم مییرا متولیید‬ ‫)کاه( بودم‪ ،‬کاش من چیزی نم ‌‬
‫یکرد«‪] .‬اییین حییال کسییی اسییت کییه مسییؤولیت را سیینگین‬ ‫نم ‌‬
‫یبیند و ترس آن دارد که نتواند آن طییور کییه خییدا را خشیینود‬ ‫م ‌‬
‫کند عمل کند[‪.‬‬
‫نشاء الله زنده بمانم به خییاطر‬ ‫قبل از مرگش فرمود‪ :‬اگر ا ‌‬
‫نها‬‫یگردم و به بررسی احوال آ ‌‬ ‫خدا یک سال در میان مردم م ‌‬
‫نهیا‬‫یدانم که مردم نیازهیایی دارنید کیه از آ ‌‬ ‫یپردازم‪ ،‬زیرا م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یاطلع هسییتم‪ ،‬نییه کییارگزارانم مییرا در جریییان امییر قییرار‬ ‫ب ‌‬
‫یروم و دو مییاه در آن‬ ‫یدهند و نه خود مردم‪ ،‬پس به شییام م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یمانم‪ ،‬دو ماه در کوفه‪ ،‬دو ماه در بصره و ‪ ...‬به خیدا کیه‬ ‫جا م ‌‬
‫این بهترین سال من خواهد بود«‪.‬‬
‫از مواردی که اهمیت احساس مسؤولیت را نزد عمر نشییان‬
‫یدهیید اییین اسییت کییه فرمییود‪» :‬محمییوله )بییاری( کییه در‬ ‫م ‌‬
‫هی آن‬ ‫یترسم خداوند دربییار ‌‬ ‫یرود‪ ،‬م ‌‬ ‫هی فرات از بین م ‌‬ ‫رودخان ‌‬
‫از من سؤال کند«‪.‬‬
‫تالمال چه چیییزی بییرای‬ ‫وقتی از عمر پرسیدند‪ :‬از اموال بی ‌‬
‫او حلل اسیت؟ گفییت‪ :‬دو جیامه )پیراهیین( براییم حلل اسییت‪:‬‬
‫یکی برای زمستان دیگری برای تابسیتان‪ ،‬مرکییبی بییرای حییج و‬
‫هام‪ ،‬همانند خرجی مییرد متوسییطی‬ ‫عمره‪ ،‬خرجی خود و خانواد ‌‬
‫از قریش‪ ،‬نه مانند ثروتمندترینشان و نییه ماننیید فقیرترینشییان‪،‬‬
‫یرسیید‬ ‫پس از این من مردی از مسلمانانم که هرچه به آنان م ‌‬
‫یرسد«‪.‬‬ ‫به من هم م ‌‬
‫یپوشید و بسیاری اوقات در حالی کییه‬ ‫او لباسی پینه شده م ‌‬
‫‪1‬‬
‫سها دیده شده است‪.‬‬ ‫خلیفه و حاکم بود با این لبا ‌‬
‫هی‬
‫یفرماید‪ :‬پیراهن عمر بن الخطابط را دیییدم کییه ‪ 21‬وصییل ‌‬‫‪ -‬علیط م ‌‬ ‫‪1‬‬

‫های داشت‪.‬‬ ‫پوستی و پارچ ‌‬

‫‪19‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫خوراک وی نان خشک‪ ،‬همراه روغن یا کره و یا شیر بود‪ .‬در‬

‫نکییه کییره بییا سییلمتی وی سییازگار‬ ‫کسالی و قحطی‪ ،‬با ای ‌‬ ‫خش ‌‬
‫یکرد و به سراغ خوراک بهتری نرفت تییا اییین کییه‬ ‫نبود تحمل م ‌‬
‫کسالی از بین رفت‪.‬‬ ‫خش ‌‬
‫یداد فقیط بیه خیاطر‬ ‫یداد و ییا نم ‌‬ ‫هر کیاری را کییه انجییام م ‌‬
‫ترس از خدای وال مرتبه و بازخواست او بود‪.‬‬
‫هی راشیید‪،‬‬ ‫هی دیگر از حاکمان مسؤولیت شییناس‪ ،‬خلیف ‌‬ ‫نمون ‌‬
‫عمییر بیین عبییدالعزیزط اسییت‪ .‬هنگییامی کییه بییه عنییوان خلیفییه‬
‫هی دارایی خود را حییتی زیییورآلت همسییرش را‬ ‫انتخاب شد هم ‌‬
‫تالمال سپرد‪.‬‬ ‫به بی ‌‬
‫عطا بن ابی رباح از فاطمه همسر عمر بین عبیدالعزیز نقیل‬
‫یکند که فاطمه بر عمر بن عبدالعزیز وارد شد در حییالی کییه‬ ‫م ‌‬
‫تگاه خود نشسته و اشییک بییر محاسیین او جییاری بییود‪.‬‬ ‫در عباد ‌‬
‫فاطمه پرسید‪ :‬ای امیرالمؤمنین‪ ،‬اتفاقی افتاده اسییت؟ جییواب‬
‫هی میین‬ ‫هی کارهای امییت اسییلم بییه عهیید ‌‬ ‫داد‪» :‬ای فاطمه‪ ،‬کلی ‌‬
‫گذاشته شده اسییت‪ ،‬لییذا بییه فقیییر گرسیینه‪ ،‬بیمییار تلییف شییده‪،‬‬
‫هی از پییا درآمییده‪،‬‬ ‫شگر به زحمییت افتییاده‪ ،‬سییتمدید ‌‬ ‫هی تل ‌‬ ‫برهن ‌‬
‫لوار کیم درآمیید و یییا افییراد‬ ‫غریییب دربنیید‪ ،‬پیرمییرد مسین‪ ،‬عییا ‌‬
‫یدانییم کییه‬‫نها در سراسر زمین فکییر کییردم و م ‌‬ ‫دیگری مانند آ ‌‬
‫یپرسیید‪،‬‬ ‫نهییا از میین م ‌‬ ‫هی آ ‌‬‫هی هم ‌‬ ‫خداوند در روز قیامت دربار ‌‬
‫ترسیدم که حجتی نداشته باشم‪ ،‬به همین خاطر گریه کردم«‪.‬‬
‫یگوییید‪ :‬هنگییامی کییه عمییر بیین عبییدالعزیز‬ ‫محمیید مییروزی م ‌‬
‫خلفت را بر عهده گرفت رئیس پلیس آمد که بر حسب عادت‬
‫خلفای قبلی با سرنیزه جلو وی حرکت کند‪ .‬عمر گفت‪ :‬از میین‬
‫کناره بگیر‪ ،‬من همچون مردی از مسییلمانانم‪ .‬سییپس در میییان‬
‫هاش که تمام شد‬ ‫مردم حرکت کرد تا به مسجد وارد شد‪ .‬خطب ‌‬
‫از منییبر پییایین آمیید‪ ،‬مرکییبی برایییش آورنیید‪ ،‬گفییت‪ :‬اییین بییرای‬
‫چیست؟ گفتند‪ :‬مرکییب مخصییوص خلفییت اسییت‪ .‬گفییت‪ :‬هیییچ‬
‫نیازی بییه آن نییدارم‪ ،‬چهارپییای خییودم را بیاورییید‪ .‬چهارپییایش را‬
‫هاش رفییت‪ .‬وقییتی بییه خییانه‬ ‫آوردند‪ ،‬بر آن سوار شد و بییه خییان ‌‬
‫رسید درخواست کرد برایش قلم و کاغییذ بیاورنیید و بییا دسییتان‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪20‬‬

‫خود به مناطق تحت قلمروش نامه نوشییت‪ .‬محمیید مییروزی در‬

‫یکردم که تییوان نییدارد امییا هنگییامی کییه‬ ‫یگوید‪ :‬فکر م ‌‬ ‫ادامه م ‌‬
‫هنرش را در نوشتن دیدم فهمیدم که توانمند است‪.‬‬
‫روزی مردی بییه او گفییت‪ :‬ای امیرالمییؤمنین‪ ،‬خداونیید بییه تییو‬
‫سهییای خییوب بپوشییی‪.‬‬ ‫نعمت داده‪ ،‬پس چه خوب است که لبا ‌‬
‫نگاه سرش را بلند‬ ‫عمر کمی سرش را پایین آورد‪ ،‬اندیشید و آ ‌‬
‫هروی در وقت توانگری است و بهترین‬ ‫کرد و گفت‪ :‬بهترین میان ‌‬
‫گذشت در وقت توانایی است‪.‬‬
‫شیخ السلم ابن تیمیه در کتابش »السیاسۀ الشییرعیۀ« ذکییر‬
‫کرده است‪ :‬ابومسلم خییولنی بییر معییاویه بیین ابییی سییفیان ‪‬‬
‫وارد شد و گفت‪ :‬السلم علییک ایهیا الجییر‪ ،‬اطرافییان گفتنید‪:‬‬
‫نچییه‬ ‫بگو امیر‪ .‬معاویه گفت‪ :‬ابومسلم را آزاد بگذارییید‪ ،‬او بییه آ ‌‬
‫هتر است‪ .‬سییپس ابومسییلم گفییت‪ :‬در حقیقییت تییو‬ ‫یگوید آگا ‌‬ ‫م ‌‬
‫اجیر هستی‪ ،‬صاحب این گوسفندان تو را به اجرت گرفته تیا از‬
‫هداری کنی‪ ،‬تو اگر به گوسییفندان گییر قطییران بزنییی و‬ ‫نها نگ ‌‬‫آ ‌‬
‫نهییا‬‫یهییا را از بیمییاران آ ‌‬ ‫بیمارانشییان را درمییانی کنییی و گر ‌‬
‫جداسازی‪ ،‬صاحب گوسفندان اجرت را کامل ً خواهد داد‪ ،‬و اگییر‬
‫این کارها را نکنی صاحبش تو را مجازات خواهد کرد‪.‬‬
‫یگوییید‪ :‬حاکمییان وکلی‬ ‫هاللییه در ادامییه م ‌‬
‫ابیین تیمیییه رحم ‌‬
‫یکنند و مفهوم ولیییت و نیییابت‬ ‫نها حکومت م ‌‬ ‫ماند که بر آ ‌‬‫مرد ‌‬
‫از خود انتخاب کند و امور تجییاری‪ ،‬زمییین و املک را در اختیییار‬
‫نبهییا را بییه بهییای‬‫او بگذارد و در مقابییل اییین مییرد کالهییای گرا ‌‬
‫ناچیزی بفروشد در حالی که خریییدار بهییتری بییرای اییین کالهییا‬
‫یییافت شییود اییین مییرد بییه صییاحب خییود خیییانت کییرده اسییت‪.‬‬
‫مخصوصا ً اگییر اییین کییار میییان دو فییردی باشیید کییه همییدیگر را‬
‫نهییا بییوده باشیید‪،‬‬ ‫دوسییت داشییته و محبییت و نزدیکییی میییان آ ‌‬
‫یشییود و نکوهشییش‬ ‫صییاحب زمییین و تجییارت از او عصییبانی م ‌‬
‫یشود که فییرد نزدیییک بییه او بییه وی خیییانت‬ ‫یکند و متوجه م ‌‬ ‫م ‌‬
‫کرده است‪.‬‬
‫بنابراین حاکم در پیشگاه خداوند مسؤولیت خیر و شر ملییت‬
‫نهییا را دارد و نیییز‬ ‫را به عهده دارد و مسؤولیت ایفای حقییوق آ ‌‬
‫‪21‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫مسیییؤول امنییییت و سیییلمتی و محیییافظت از آنیییان در برابیییر‬

‫یباشیید و مکلییف‬ ‫نهییا م ‌‬
‫دشمنانشان و جلوگیری از تجییاوز بییه آ ‌‬
‫است که در میان ملت به عدالت رفتییار کنیید‪ ،‬هرگییز بییر کسییی‬
‫ستم روا ندارد و به فرد یا گروه خییاص گرایییش پیییدا نکنیید‪» .‬و‬
‫ههای شییانه نییزد او برابرنیید« و در اجییرای‬ ‫مییردم ماننیید دنییدان ‌‬
‫قوانین و تطبیق شریعت در میان آنان و نیز در بخشش و هدایا‬
‫هیچ فرقی میان آنان نیست‪.‬‬

‫حقوقی که ملت بر حکومت دارد به طور مختصببر بببه‬

‫شرح زیر است‪:‬‬
‫الف( امور مثبت‪:‬‬
‫نخست و پیش از هر چیز حکومت مسؤول برپایی‬ ‫‪.1‬‬
‫قوانین الهی در میان ملت است‪ ،‬که این با اجرای موازین‬
‫دها براساس قییرآن و سیینت‬ ‫دها و نبای ‌‬‫شرعی‪ ،‬و اجرای بای ‌‬
‫یگیرد‪.‬‬‫صورت م ‌‬
‫‪ .2‬امیر مسلمان ها اعضای شورا و مشاوران خود را از‬
‫یترسند؛ مشییاورانی‬ ‫میان کسانی انتخاب کند که از خدا م ‌‬
‫که در مورد هر گناه کوچیک و بزرگیی خداونید را بییر خیود‬
‫یشوند‪ .‬کسییانی کییه او‬ ‫یدانند و مرتکب گناه نم ‌‬ ‫مراقب م ‌‬
‫را در اجرای حق ییاری دهنید و او را از نیاحق دور نماینید‪.‬‬
‫وزیران؛ کسانی که مسؤولیت مهم کشوری و لشکری بییه‬
‫یشود‪ ،‬را از میییان کسییانی برگزینیید کییه بییه‬ ‫آنان واگذار م ‌‬
‫یترسند‪ ،‬زیرا مردم در دست امام امییانت‬ ‫خوبی از خدا م ‌‬
‫نها را به امانتدار بسییپارد تییا در‬ ‫هستند‪ ،‬لذا واجب است آ ‌‬
‫نهییا خیییانت روا نییدارد و امییام باییید بدانیید کییه در‬ ‫حییق آ ‌‬
‫ههییا در‬ ‫لانگاری وزیییران و مییدیران ادار ‌‬ ‫مکییاری و سییه ‌‬ ‫ک ‌‬
‫تشان و نیز در رعایت حقییوق مییردم در پیشییگاه‬ ‫مسؤولی ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫خداوند بازخواست م ‌‬
‫فراهم کردن امنیت داخلی‪ :‬مردان کارآزموده و‬ ‫‪.3‬‬
‫مخلصی را مسؤول امنیییت نماییید کییه از مصییالح و منییافع‬
‫یکننیید و بییرای راحییتی مییردم از هیییچ‬ ‫بنییدگان پاسییداری م ‌‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪22‬‬

‫یخوابی و دشواری دریییغ نورزنیید و بییه مصییالح‬ ‫زحمت و ب ‌‬

‫یکنند‪.‬‬
‫زندگی مردم خدمت م ‌‬
‫همچنین حکومت موظف است ارتشی مقتدر و نیرومنیید بییه‬
‫وجییود آورد تییا از مرزهییای حکییومت اسییلمی پاسییداری و از‬
‫هی دشمن جلوگیری نماید‪.‬‬ ‫حمل ‌‬
‫یفرمایند‪:‬‬
‫خداوند بلندمرتبه م ‌‬
‫‪     ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪ ‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪ ‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)انفال‪(60 :‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬
‫‪ ‬‬‫‪‬‬‫‪ ‬‬

‫یتوانییید نیییروی )مییادی و‬ ‫»بییرای )مبییارزه بییا( آنییان تییا آن جییا کییه م ‌‬
‫هی آن‬ ‫بهای ورزیده آمییده سییازید تییا بییه وسیییل ‌‬ ‫معنوی( از جمله اس ‌‬
‫دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید«‪ .‬این قدرت و قوت‪ ،‬باید‬
‫هماهنیییگ بیییا زمیییان و مکیییان باشییید )ابیییزار و آلت جنگیییی و‬
‫کهای رزمی به روز باشد(‪.‬‬ ‫تاکتی ‌‬
‫هی وضعیت‬ ‫هی توسع ‌‬ ‫لزم است حکومت در زمین ‌‬ ‫‪.4‬‬
‫اقتصادی جامعه طوری عمل کند کییه بییرای عمییوم مییردم‬
‫نهییای‬ ‫فرصت کار و کسب فراهم شود و بییا گشییودن زمی ‌‬
‫مختلف اشتغال و هموارکردن صییادرات واردات و در امییر‬
‫یها در مسیییر کسییب و کییار و‬ ‫یها و ناهموار ‌‬‫تجارت‪ ،‬سخت ‌‬
‫درآمد عمومی امور مردم را سازماندهی نماید‪.‬‬
‫حکومت موظف است در صورت امکان بهداشت‬ ‫‪.5‬‬
‫جامعه را بهبود بخشیید‪ ،‬دارو و درمییان موردنیییاز مییردم را‬
‫فراهم کند‪.‬‬
‫ههای‬ ‫‪ .6‬حکومت باید بستر مناسب برای آموزش در زمین ‌‬
‫مختلف بییه وییژه آمییوزش علیوم دینیی فراهییم کنیید؛ زییرا‬
‫هی علییوم اسییت‪ ،‬و پییس از‬ ‫هی هم ‌‬‫علییوم اسییلمی پییای ‌‬
‫شهییای دیگییر مثییل‬ ‫فراگیری علوم اسلمی نوبت بییه آموز ‌‬
‫یرسیید‪ .‬بیا‬‫پزشیکی ‪ /‬طییب‪ ،‬مهندسیی‪ ،‬کشیاورزی و ‪ ...‬م ‌‬
‫ساخت و گشایش مدارس و مراکز علمییی آمییوزش را در‬
‫‪23‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫هی اقشار جییامعه رایگییان سییازد و‬ ‫هی مراحل برای هم ‌‬ ‫هم ‌‬

‫شآموزان و دانشییجویان را بییه فراگیییری علییم تشییویق‬ ‫دان ‌‬
‫نماید‪.‬‬
‫حکومت باید امر آموزش را به آموزگاران و مربیانی از خییود‬
‫هدار تربیییت و‬ ‫مردم بسپارد‪ ،‬نه به افراد بیگانه‪ .‬کسانی را عهیید ‌‬
‫آموزش نماید که از تقوای لزم برخوردارند و از امییانت علییم و‬
‫یکننیید‪ ،‬و نباییید آموزگییاران و معلمییان از‬ ‫متعلمین محییافظت م ‌‬
‫نها ویرانگر اخلق نیییک اسییت و از‬ ‫هی آ ‌‬ ‫میان کسانی که اندیش ‌‬
‫ایمان و ادب موردنیاز برخوردار نیسییتند گزینییش کنیید‪ .‬گزینییش‬
‫های‬ ‫شآمیییوز از اهمییییت وییییژ ‌‬ ‫مربیییی و معلیییم در زنیییدگی دان ‌‬
‫شآمییوز را بیا‬ ‫برخییوردار اسیت‪ ،‬و بیدون رعیایت ایین اصییل دان ‌‬
‫ههای ویرانگییر وارداتییی ضیید اسییلمی بیگانگییان نییابود‬ ‫اندیشیی ‌‬
‫های ندارد‪.‬‬ ‫هایم که آن وقت دیگر پشیمانی فاید ‌‬ ‫کرد ‌‬
‫یداند و از او الگو‬ ‫های آیینه م ‌‬ ‫شآموز معلم خود را به مثاب ‌‬ ‫دان ‌‬
‫یکنیید و از او‬ ‫یگیرد و بر اساس اندیشییه و فکییر او حرکییت م ‌‬ ‫م ‌‬
‫هی دوم‬ ‫یگیرد‪ .‬این راجع به معلم بییود‪ ،‬قضییی ‌‬ ‫هی زندگی م ‌‬ ‫برنام ‌‬
‫هی درسییی اسییت‪ ،‬کسییانی کییه‬ ‫نکنندگان برنییام ‌‬ ‫مربوط به تدوی ‌‬
‫ً‬
‫نهییا الزامیا باییید از تقییوای‬ ‫یکننید آ ‌‬ ‫نظام آموزشیی را تیدوین م ‌‬
‫الهی برخوردار باشند‪ ،‬تا بتوانند نظام آموزشی کارآمدی تدوین‬
‫کنند و نه کسانی که دانسته یا ندانسته حییق و باطییل را در هییم‬
‫نفییروش کییه بییدون تییوجه بییه‬ ‫بزدگییان دی ‌‬ ‫یآمیزنیید و نییه غر ‌‬ ‫م ‌‬
‫تآوردهای غربییی و منییابع‬ ‫هی بزرگ اسییلم بخواهنیید دسی ‌‬ ‫اندیش ‌‬
‫هی اسییلمی ترویییج دهنیید کییه در ایین‬ ‫نهییا را در جییامع ‌‬‫فکییری آ ‌‬
‫شآمییوزان در‬ ‫یشییود و دان ‌‬ ‫هی کییار معکییوس م ‌‬ ‫صییورت نییتیج ‌‬
‫یگیرد‪.‬‬ ‫معرض خطر بزرگی قرار م ‌‬

‫ب( امور منفی‬

‫انتخاب عنوان منفی برای این امور بیه ایین دلییل اسیت کیه‬
‫هی کشییورهای‬ ‫زیانشییان از سودشییان بیشییتر اسییت و در هم ‌‬
‫اسلمی کم و بیییش هسییت؛ یعنییی سییاخت و سییاز و در همییان‬
‫های از آن نیست‪.‬‬ ‫وقت ویران کردن آن شری است که چار ‌‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪24‬‬

‫ههای خییبری مثییل رادیییو‪ ،‬تلویزیییون‪ ،‬اینییترنت ‪...‬‬ ‫الف‪ :‬رسییان ‌‬

‫هکییار‬‫های است که هییم در خییوبی ب ‌‬ ‫امروز از جمله وسایل دو لب ‌‬
‫یشییود و هییم در بییدی‪ .‬مسییؤولیت خیییر و شییر اییین‬ ‫گرفتییه م ‌‬
‫هی حکومت اسلمی اسییت‪ .‬حکییومت موظییف‬ ‫هها به عهد ‌‬ ‫رسان ‌‬
‫نهییا را در‬ ‫هها را راهنمایی کند تا آ ‌‬ ‫هکنندگان این رسان ‌‬ ‫است ادار ‌‬
‫خدمت دین قرار دهنیید و بییرای رسییاندن دییین مییبین اسییلم بییه‬
‫نها بهره بگیرند‪ ،‬همچنین در خییدمت جییامعه و‬ ‫سراسر دنیا از آ ‌‬
‫نچییه بییاعث‬ ‫های برای نشر فضیلت باشد‪ ،‬و از رذیلییت و آ ‌‬ ‫وسیل ‌‬
‫شهای والی انسانی جامعه است به‬ ‫نابودی دین و اخلق و ارز ‌‬
‫دور باشیید‪ .‬حکییومت اسییلمی هرگییز اجییازه ندهیید اییین وسییایل‬
‫یبنیید و بییاری و پسییتی و‬ ‫ابزاری بییرای نییابودی دییین و انتشییار ب ‌‬
‫هها‬‫رذیلت در میان مردم باشیید‪ .‬باییید کسییانی را بییر اییین رسییان ‌‬
‫هی موارد ریییز و درشییت‬ ‫بگمارد که ترس از خدا دارند و در هم ‌‬
‫یدانند‪ ،‬زیرا در غیییر اییین صییورت‬ ‫بگو م ‌‬ ‫خود را مسؤول و جوا ‌‬
‫در قیامت در پیشگاه خداوند بلندمرتبه باید پاسخگو باشند و در‬
‫آن جا مجازات خواهند شد‪.‬‬
‫ههای مبتذل در ترویج فساد‬ ‫هکننده و مجل ‌‬ ‫بهای گمرا ‌‬ ‫ب‪ :‬کتا ‌‬
‫هی فحشا همانند رادیو‪ ،‬تلویزیییون و اینییترنت‬ ‫و گمراهی و اشاع ‌‬
‫است؛ لذا حاکم اسلمی باید کسییانی را نییاظر بییر کییار چییاپ و‬
‫نها اعتماد دارد‪ ،‬اگر چنین نکند در پیشییگاه‬ ‫نشر آن کند که به آ ‌‬
‫خگو باشد‪.‬‬‫خدای عّز و جل مسؤول است و باید پاس ‌‬
‫توزیر و‬ ‫تهای حکومت بود‪ ،‬نخس ‌‬ ‫نچه بیان شد از مسؤولی ‌‬ ‫آ ‌‬
‫وزیران نیز هر کیدام بیه نیوبت خیود مسیئول کاریسیت کیه بیه‬
‫هاش گذاشته شده و در قبال زیردسییتان خییود و در امییوال‬ ‫عهد ‌‬
‫نهاسییت و همچنییین حقییوق مییردم‬ ‫عمییومی کییه در اختیییار آ ‌‬
‫ههییا‪ ،‬دادسییتان‪ ،‬مییدیر‬ ‫مسییئولیت دارنیید‪ .‬همچنییین رؤسییای ادار ‌‬
‫تهییایی‬ ‫دانشگاه‪ /‬پوهنتون‪ ،‬مدیر مدرسه‪ ،‬همگییی در قبییال امان ‌‬
‫مکییاری‬ ‫نها واگذار شده مسؤولیت دارند و در صورت ک ‌‬ ‫که به آ ‌‬
‫بازخواست خواهند شد‪ .‬زیرا حییدیث‪» :‬کلکم راع وکلکببم‬
‫یشود‪.‬‬ ‫هی این موارد م ‌‬ ‫مسئول عن رعیته« شامل هم ‌‬
‫هاش‬
‫مسئولیت مرد در خان ‌‬

‫پدر و مادر‬ ‫به‬ ‫نسبت‬

‫مسئوليت مرد‬
‫فرزندانش‬ ‫به‬ ‫نسبت‬
‫مسئوليت مرد‬
‫همسر‬ ‫به‬ ‫نسبت‬
‫مسئوليت مرد‬
‫نزديكان و‬ ‫به‬ ‫نسبت‬
‫مسئوليت مرد‬
‫خويشاوندان‬
‫مسئوليت مرد نسبت به خدمتكاران‬
 ‫هاش‬
‫مسئول دوم‪ :‬مرد در خانواد ‌‬

‫وقییتی حییاکم مسییئول کییل جییامعه اسییت و وزیییر مسییئول‬

‫کتر از‬
‫های کیوچ ‌‬‫کتر و میدیر کیل مسیئول جیامع ‌‬‫های کوچ ‌‬
‫جامع ‌‬
‫آن‪ ،‬مرد هم صاحب خانه و مسئول اجتماع کییوچکی اسییت کییه‬
‫های که از پدر‪ ،‬مادر‪ ،‬فرزندان‪ ،‬همسر‬ ‫بر آن نظارت دارد‪ .‬جامع ‌‬
‫و خدمتکاران تشکیل شده است‪.‬‬

‫‪ .1‬مسئولیت نسبت به پدر و مادر‬

‫هنگامي كه پدر و مادر پیر شدند و پا بییه سیین گذاشییتند و از‬
‫هی امییور مربییوط بییه زنییدگی خییود نییاتوان شییدند‪ ،‬فرزنیید‬ ‫ادار ‌‬
‫نها داشته باشد‪ ،‬و اگر نیازمنیید‬ ‫موظف است عنایت کامل به آ ‌‬
‫نهییا را تییأمین کنیید و مییرد موظییف‬‫هی زندگی آ ‌‬ ‫باشند باید هزین ‌‬
‫فشیینوی و‬ ‫اسییت از پییدر و مییادش در سییختی و آسییانی حر ‌‬
‫نها‬‫نها احترام گذارد و حتی به آ ‌‬ ‫نبری داشته باشد و به آ ‌‬ ‫فرما ‌‬
‫‪1‬‬
‫نها پرخاش نکند‪.‬‬ ‫»اف« نگوید و نسبت به آ ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫خداوند بلندمرتبه م ‌‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)السراء‪(24-23 :‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫هی ناراحتی پییدر و مییادر شییود‪.‬‬

‫مترین کلمه یا حالتی که مای ‌‬
‫‪ -‬منظور ک ‌‬ ‫‪1‬‬

‫)مترجم(‬
‫‪27‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫»هر گاه یکی از آن دو‪ ،‬و یا هر دوی ایشان نزد تو به پیری رسیییدند‬
‫نها )حتی( اف مگو و به آنان پرخییاش مکیین و بییه آنییان سییخنی‬ ‫به آ ‌‬
‫محترمانه بگو‪ ،‬و از روی مهربانی بال فروتنییی بییر آنییان بگسییتران و‬
‫نکه مییرا در خییردی‪ ،‬تربیییت‬ ‫بگو‪ :‬پروردگارا آن دو را رحمت کن چنا ‌‬
‫نمودند«‪.‬‬
‫یشود اگرچه مسییلمان نباشییند‪،‬‬
‫حقوق پدر و مادر ساقط نم ‌‬
‫هاند‪:‬‬
‫زیرا خداوند بلندمرتبه فرمود ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬
‫)لقمان ‪(15 :‬‬ ‫‪‬‬‫‪ ‬‬
‫»هر گاه آن دو تلش کنند که چیزی را شریک من قرار دهی کییه تییو‬
‫را بدان دانشی نیست از آنان فرمان مبر‪ ،‬و در دنیا به خوبی با آنان‬
‫رفتار کن«‪.‬‬

‫‪ .2‬مسئولیت نسبت به فرزندان خردسال‬

‫هطییور‬ ‫هی زندگی فرزنییدانش را ب ‌‬ ‫پیش از هر چیزی باید هزین ‌‬
‫هاش‬ ‫کامل تأمین کند و در حد توان و با توجه بییه درآمیید ماهیییان ‌‬
‫هی آنییان‬ ‫نها کوتاهی نکند‪ .‬به هم ‌‬ ‫در خوراک و لباس و مسکن آ ‌‬
‫هطور مساوی مهربان باشد‪ ،‬و نیز او مسؤولیت آموزش علوم‬ ‫ب ‌‬
‫سودمند بییه آنییان را بییه عهییده دارد‪ ،‬بییه ویییژه علییوم دینییی کییه‬
‫هی هر علمی است‪.‬‬ ‫سرلوح ‌‬
‫پدر مسئول است فرزندان خود را در مسیر درسییت زنییدگی‬
‫هی اسییلمی تربیییت‬ ‫راهنمایی نماید و آنان را بر اسییاس اندیش ی ‌‬
‫هی آنان نظارت داشییته باشیید و‬ ‫کند؛ بر نمازهای پنجگانه و روز ‌‬
‫آنان را بییر اسییاس علقییه بییه نیکوکییاری و دور نمییودن آنییان از‬
‫یشییود‬ ‫نچه باعث نییابودی ایمییان و اخلق م ‌‬ ‫پستی و پرهیز از آ ‌‬
‫بییزرگ کنیید‪ ،‬و بییرای تشییخیص خییوب از بیید امییور سییودمند و‬
‫نآور را به آنان بیاموزد؛ راه درست و راسییت را بییه ایشییان‬ ‫زیا ‌‬
‫ههییای‬ ‫نشییان دهیید تییا در آن مسیییر درسییت حرکییت کننیید و را ‌‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪28‬‬

‫نهییا‬
‫نگییر اخلق را برایشییان معلییوم دارد تییا از ورود بییه آ ‌‬ ‫ویرا ‌‬
‫پرهیز کنند‪.‬‬
‫پدر باید از آغاز خردسالی فرزندانش را بر مسایل یاد شییده‬
‫تربیت کند تا بر این شیوه عادت کنند و بزرگ شوند‪ .‬پیییامبرص‬
‫یفرماینیییید‪» :‬مبببروا أولدکبببم بالصبببل ۀ لسببببع‬ ‫م ‌‬
‫واضربوهم علیهببا لعشببر« ‪» :‬فرزنییدانتان را از هفییت‬
‫‪1‬‬

‫سالگی به نماز خواندن فرمان دهید و در ده سالگی بییه خییاطر‬

‫یفرماید‪» :‬لن یببؤدب‬ ‫نها را بزنید«‪ .‬و باز م ‌‬
‫نخواندن نماز آ ‌‬
‫الرجل ولده خیببر لببه مببن أن یتصببدق بصبباع«‪:2‬‬
‫»اگر مرد فرزندش را نیکو تربیت کند بهتر از آن است که یییک‬
‫پیمییانه در راه خییدا بییه مسییتمند کمییک کنیید«‪ .‬در حییدیثی دیگییر‬
‫یفرماید‪» :‬ما نحل والد ولببده مببن نحببل أفضببل‬ ‫م ‌‬
‫های بهتر از ادب خییوب‬ ‫من أدب حسن«‪» :3‬هیچ پدری هدی ‌‬
‫به فرزندش عطا نکرده است«‪.‬‬
‫نهای بیید و راه‬ ‫منشییینی بییا انسییا ‌‬
‫پییدر باییید فرزنییدان را از ه ‌‬
‫نهییا را از اییین کییار‬
‫نهییا دور کنیید و آ ‌‬
‫رفتن و ارتباط داشتن با آ ‌‬
‫یگوید‪:‬‬ ‫برحذر دارد‪ .‬شاعر م ‌‬
‫فکببببببببل جلیببببببببس‬ ‫ل تسببأل عببن المببرء‬
‫بالمجببببالس یقتببببدی‬ ‫وسبببل عبببن جلیسبببه‬

‫منشینانش بپرس‪،‬‬ ‫»از وضعیت خود شخص مپرس بلکه از ه ‌‬

‫منشییینان خییود پیییروی‬‫زیییرا تمییامی افییراد از همراهییان و ه ‌‬
‫یکنند«‪.‬‬
‫م ‌‬
‫منشییین و همییراه تییأثیر زیییادی بییر روان و‬
‫شکی نیست که ه ‌‬
‫رفتار فرد دارد‪.‬‬
‫و چییه نیکییو و درسییت فرمییوده رسییول خییداص‪» :‬مثببل‬
‫الجلیس الصالح والجلیس السوء‪ ،‬کمثل صاحب‬
‫‪ -‬روایت احمد‪ ،‬ابو داود و حاکم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت مسلم‪ ،‬سنن ترمذی‪ ،‬ح ‪ 1874‬باب ما جاء فی أدب الولد‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬روایت مسلم و ابو داوود‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪29‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫المسببک وکیببر الحببداد‪ :‬ل یعمببدک مببن صبباحب‬

‫المسببک‪ ،‬إمببا أن تشببتریه أو تجببد ریحببه وکیببر‬
‫الحداد یحرق بدنک‪ ،‬أو ثوبک‪ ،‬أو تجد منببه ریح با ً‬
‫ة«‪» :1‬حکییایت همنشییین درسیی ‌‬
‫تکار و همنشییین بییدکار‬ ‫خبیث ً‬
‫هی مشییک‬ ‫هی آهنگری اسییت‪ ،‬دارنیید ‌‬ ‫هی مشک و دم ‌‬ ‫مانند دارند ‌‬
‫یکنییی و یییا کییه بییویش را‬ ‫یکاهد یا از او خرید م ‌‬‫چیزی از تو نم ‌‬
‫هی آهنگییری بییدن یییا لباسییت را‬ ‫یکنییی‪ ،‬ولییی دم ‌‬‫استشییمام م ‌‬
‫یرسد«‪.‬‬ ‫یسوزاند و یا از آن بوی بد به مشامت م ‌‬ ‫م ‌‬
‫شتر تییوجه کنیید‪ ،‬آنییان را بییر‬ ‫ً‬
‫پدر باید مخصوصا به دختران بی ‌‬
‫اساس فضایل اخلقی تربیت کند و مسیر منتهی به انحییراف و‬
‫پستی را برای آنییان روشیین سییازد‪ ،‬زیییرا دخییتر در آینییده مییادر‬
‫نهییا‬
‫یکند‪ ،‬پس باییید بییه ‌آ ‌‬‫لهای بعدی را تربیت م ‌‬ ‫یشود و نس ‌‬ ‫م ‌‬
‫خییوب تییوجه کنیید مبییادا در سراشیییبی و پرتگییاه سییقوط قییرار‬
‫یفرماییید‪» :‬مببن عببال ثلث بنببات‬ ‫گیرنیید‪ .‬پیییامبرص م ‌‬
‫وجهبببن‪ ،‬وأحسبببن إلیهبببن دخبببل‬ ‫فبببأدبهن‪ ،‬وز ّ‬
‫الجنة«‪» :2‬هر کس سه دخییتر را سرپرسییتی کنیید و آ ‌‬
‫نهییا را‬
‫نهییا نیکییی نماییید بییه‬
‫خوب تربیت نماید‪ ،‬به شییوهر دهیید و بییه آ ‌‬
‫‪3‬‬
‫یشود«‪.‬‬‫بهشت وارد م ‌‬
‫و فرموده است‪» :‬من عال ثلث بنببات وجبببت لببه‬
‫الجنة«؛ قیل‪ :‬یا رسببول اللببه! واثنببتین؟ قببال‪:‬‬
‫»واثنتین« قیل‪ :‬یا رسول الله و واحببد ۀ؟ قببال‪:‬‬
‫»وواحدة«‪» :4‬هر که سه دختر را سرپرسییتی کنیید‪ ،‬بهشییت‬
‫یشییود«‪ .‬گفتییه شیید‪ :‬ای رسییول خییدا‪ ،‬و دو تییا‬
‫برایش واجب م ‌‬
‫هم؟ فرمود‪» :‬و دو تا«‪ .‬گفته شد‪ :‬ای رسییول خییدا‪ ،‬یکییی هییم؟‬
‫فرمود‪» :‬یکی نیز چنین است«‪.‬‬
‫‪ -‬روایت بخاری‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ً‬
‫‪ -‬روایت ابوداود‪ ،‬حدیث‪ 5147 :‬باب فی فضل من عال یتیم یا‪ ،‬ترمییذی‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪.1994‬‬
‫‪ -‬این حدیث را ابو داود روایت کرده است‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬روایت ابو داوود‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪30‬‬

‫ینیازی‪ ،‬فراغت‪ ،‬که وجود این سه چیز در یک فییرد‬‫جوانی‪ ،‬ب ‌‬

‫یتواند سرانجام بدی برای او داشته باشد‪.‬‬
‫م ‌‬
‫یگوید‪:‬‬
‫شاعر م ‌‬
‫ی‬
‫مفسببد ۀ للمببرء أ ّ‬ ‫إن الشببببببببببببباب‬
‫مفسبببببببببببببببببد ۀ‬ ‫والفبببراغ والجبببد ۀ‬
‫گترییین‬
‫لداری‪ ،‬بییرای شییخص بزر ‌‬ ‫»جییوانی‪ ،‬فراغییت و پییو ‌‬
‫هگری است«‪ .‬این در حالتی که انسان بالغ باشیید‪ ،‬حییال چییه‬ ‫تبا ‌‬
‫رسد بییه انسییانی کییه هنییوز عقلییش پختییه نشییده کییه ضییرورت‬
‫یفرماید‪:‬‬‫شتر است‪ .‬خداوند بلندمرتبه م ‌‬ ‫مراقبت بر وی بی ‌‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫)تحریم‪(6 :‬‬ ‫‪‬‬‫‪  ‬‬
‫هتان را از آتییش حفییظ‬
‫هاید خود و خانواد ‌‬
‫»ای کسانی که ایمان آورد ‌‬
‫کنید«‪.‬‬

‫‪ .3‬مسئولیت مرد نسبت به همسر‬

‫هی زندگی زن را به خوبی تأمین کنیید و در حیید‬ ‫مرد باید هزین ‌‬
‫تییوان از اعطییای حقییوق زن کوتییاهی نکنیید و بییه نیکییی بییا او‬
‫یفرمایند‪:‬‬ ‫معاشرت کند‪ ،‬چون که خداوند بلندمرتبه م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)نساء‪(19 :‬‬ ‫‪  ‬‬
‫نها معاشرت کنید«‪.‬‬
‫»و به نیکی با آ ‌‬
‫مردی که چند همسییر دارد باییید میییان همسییر و هییوویش در‬
‫هی زنییدگی عییدالت‬ ‫هی لبییاس و خوابیییدن در شییب و هییزین ‌‬‫تهی ‌‬
‫نهییا را‬
‫برقرار کند‪ ،‬ظرفیت داشته باشد و مشکلت ناشییی از آ ‌‬
‫تحمل کند‪ .‬مسایل مربوط به دین را به همسر خود بیاموزد‪ .‬او‬
‫مسئول حجاب و پوشش همسرش‪ ،‬بییه ویییژه در وقییت بیییرون‬
‫یکنیید کییه‬
‫یباشد‪ .‬جابرط از پیامبرص روایییت م ‌‬ ‫رفتن از خانه م ‌‬
‫یفرماید‪» :‬إن المرأ ۀ تقبل فی صببور ۀ شببیطان‪،‬‬ ‫م ‌‬
‫وتدبر فببی صببور ۀ شببیطان فببإذا أبصببر أحببدکم‬
‫‪31‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫امرأ ۀ‪ ،‬فأعجبته فلیأت أهلببه فببإن ذلببک یببرد مببا‬

‫فی نفسه«‪» :1‬زن بییه شییکل شیییطان روی م ‌‬
‫یآورد و بییه‬
‫یکند‪ ،‬هرگاه یکی از شما زنی را دید که‬ ‫شکل شیطان پشت م ‌‬
‫در دلش اثر گذاشت و از او خوشییش آمیید‪ ،‬پیییش همسییر خییود‬
‫یکنیید و بییدین‬
‫نچییه در دل دارد دفییع م ‌‬
‫رود؛ زیرا بدین وسیییله آ ‌‬
‫یشود«‪.‬‬ ‫هی شیطان حفظ م ‌‬ ‫وسیله از وسوس ‌‬
‫از ابن مسییعود روایییت شییده کییه پیییامبرص فرمییوده اسییت‪:‬‬
‫»المبببرأ ۀ عبببور ۀ فبببإذا خرجبببت استشبببرفها‬
‫الشیطان«‪» :2‬زن عورت است‪ ،‬هرگاه از خانه خارج شییود‬
‫یدارد«‪ .‬شیییطان‬ ‫شیطان دیگران را به نگییاه کییردن بییه او وا م ‌‬
‫یدهد‪ ،‬شیطان او‬ ‫این زن را در معرض نگاه مردان زیبا جلوه م ‌‬
‫یشییوند؛‬ ‫هی او گمراه م ‌‬ ‫یکند و دیگران هم به وسیل ‌‬ ‫را گمراه م ‌‬
‫یعنی پسندیده نیست که زن بدون ضرورت از خانه خارج شود؛‬
‫یتواند عواقب ناگواری در پی داشته باشد‪.‬‬ ‫زیرا م ‌‬
‫هی رفتییار معاشییرت همسییرش بییا زنییان‬ ‫مرد نسبت بییه نحییو ‌‬
‫دیگر و نیز بییا مییردان در محییل کییار و جاهییای دیگییر مسییئولیت‬
‫دارد‪.‬‬
‫لزم است که مرد در مکارم اخلق نمونه و برای فرزندان و‬
‫همسرش الگو باشد‪ .‬از امور حییرام مثییل خییوردن مییال حییرام‪،‬‬
‫مهییای‬‫یهای نامشییروع‪ ،‬و نگییاه بییه فیل ‌‬ ‫گییوش دادن بییه موسیییق ‌‬
‫نگییونه مجییالس‬ ‫زننییده‪ ،‬و نیییز از بیدا‌رمانییدن در شییب بییرای ای ‌‬
‫پرهیز کند‪.‬‬
‫نباره گوید‪:‬‬ ‫شاعری در ای ‌‬
‫فشببیمة أهببل البببیت‬ ‫اذا کبببان رب الببببیت‬
‫کلهببببببم الرقببببببص‬ ‫بالببببببدف ضبببببباربا ً‬
‫‪ -‬روایت مسلم )ح‪ ،(2491 :‬ابو داوود‪ ،‬احمد‪ ،‬بیهقی‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫هانید و طیبرانی افییزوده‬ ‫‪ -‬ترمییذی و طیبرانی در )کیبیر( آن رواییت کرد ‌‬ ‫‪2‬‬

‫اسییت‪» :‬و إنهییا أقییرب مییا تکییون إلییی اللییه وهییی فییی قعییر بیتهییا«‪:‬‬
‫هاش است«‪ .‬اسنادش‬ ‫کترین حالت زن به الله‪ ،‬بودنش در ته خان ‌‬ ‫»نزدی ‌‬
‫صحیح اسییت‪] .‬البتییه در فهییم اییین حییدیث لزم اسییت شییرایط زمییان و‬
‫مکان و ضرورت و ایفای نقش مثبت زن در جامعه را در نظر داشت[‪.‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪32‬‬

‫فزن باشد‪ ،‬اعضای خانواده رقاص خواهنیید‬

‫»اگر مرد خانه د ‌‬
‫بود«‪.‬‬

‫‪ .4‬مسئولیت مرد نسبت به خویشاوندان‬

‫مرد نسبت به حقوق بستگان و خویشان خود همچون برادر‪،‬‬
‫خواهر‪ ،‬عمه‪ ،‬عمو‪ ،‬دایی‪ /‬مامییا‪ ،‬خییاله و فرزندانشییان مسییؤول‬
‫هی‬ ‫نهییا رابط ‌‬
‫کهای مادی خود بییه آ ‌‬‫است‪ .‬در صورت نیاز با کم ‌‬
‫هی رحیییم را نگیییاه دارد‪ .‬و در صیییورت‬ ‫خویشیییاوندی و صیییل ‌‬
‫لانگاری در این امر مهییم در پیشییگاه خییدا مسییئول خواهیید‬ ‫سه ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬
‫بود‪ ،‬خداوند بلندمرتبه م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫)نساء‪(1 :‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»و از خییدایی کیه بییه )نیام( او از همیدیگر درخواسییت م ‌‬
‫یکنییید و از‬
‫)گسستن( پیوند خویشاوندی پروا بدارید«‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫)اسراء‪(26 :‬‬ ‫‪  ‬‬
‫»حق خویشاوند و فقیر و مسافر را ادا کن«‪.‬‬
‫در حییدیث آمییده اسییت‪» :‬الرحببم معلقببة بلعببرش‬
‫تقول‪ :‬من وصببلنی وصببله اللببه ومببن قطعنببی‬
‫قطعه الله«‪» :1‬خویشاوندی به عرش خدا آویختییه اسییت و‬
‫گوید‪ :‬هر که مرا پیوند دهد خدا با او پیونیید دارد و هییر کییه مییرا‬
‫ببر خداوند از او ببرد«‪.‬‬
‫همچنیییین در حیییدیث آمیییده اسیییت‪» :‬لیببس الواصببل‬
‫بالمکافی ولکن الواصل الذی إذا قطعت رحمببه‬
‫وصلها«‪» :2‬واصل )کسی که رابط ‌‬
‫هی خویشاوندی را پیوسییته‬

‫‪ -‬روایت بخاری و مسلم و نسایی‪ ،‬امام مسلم )ح ‪(4635‬‬ ‫‪1‬‬

‫هاند‪.‬‬
‫‪ -‬بخاری‪ ،‬ابوداوود و نسایی آن را روایت کرد ‌‬ ‫‪2‬‬
‫‪33‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫هی رحییم انجییام داده‬ ‫دارد( آن نیست که با شخصی که با وی صل ‌‬

‫هی رحم به جا آورد و تلفییی کنیید‪ ،‬بلکییه واصییل کسییی‬ ‫است‪ ،‬صل ‌‬
‫هی‬‫است که با شخصی که پیوند خویشاوندی را بریده و با او صییل ‌‬
‫هی رحیم را بیا او بیه‬‫یدهد ارتباط برقرار کند و صل ‌‬
‫رحم انجام نم ‌‬
‫جای آورد«‪.‬‬

‫‪ .5‬نسبت به خدمتکار خانه‪:‬‬

‫تکار خانه از این قرار است‪:‬‬ ‫مسئولیت مرد نسبت به خدم ‌‬
‫هاش تأمین کند‪.‬‬ ‫هزینة زندگی روزمر ‌‬ ‫‪.1‬‬
‫‪ .2‬پرداخت حقوق تعیین شده در مقابل کاری که انجام‬
‫یدهد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫شتر از توانائیش از او کار نکشد‪.‬‬ ‫بی ‌‬ ‫‪.3‬‬
‫لانگاری‬‫‪ .4‬در خوراک و لباس و جای استراحت او سه ‌‬
‫نکند‪.‬‬
‫هی‬‫هی اییین مییوارد مسییئولیت دارد و باییید بییه وظیف ‌‬‫در هم ‌‬
‫شرعی خویش عمل کند‪.‬‬
 ‫هي شوهرش‬
‫مسئوليت زن در خان ‌‬

‫ماندن در خانه‪.‬‬
‫حقوق همسرش را رعايت كند‪.‬‬
‫به تربيت فرزندان بپردازد‪.‬‬
‫از اموال شوهرش محافظت نمايد‪.‬‬
‫هنگام خروج از خانه حجاب شرعي را رعايت‬
‫كند‪.‬‬
‫هي شوهرش از خانه خارج نشود‪.‬‬ ‫بدون اجاز ‌‬
‫در غياب شوهرش پاكدامني و كرامت خويش‬
‫را حفظ كند‪.‬‬
‫فردي كه شوهرش دوست ندارد بدون اجازه‬
‫به خانه راه ندهد‪.‬‬
‫‪35‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫هی شوهرش‬
‫مسئول سوم‪ :‬مسئولیت زن در خان ‌‬

‫مسییئولیت زن در خییانه را بییه صییورت زیییر مختصییرا ً بیییان‬

‫یکنیم‪:‬‬
‫م ‌‬
‫اول‪ :‬نخستین مسئولیت زن این است کییه در خییانه بمانیید تییا‬
‫بهتر بتواند وظایف خود را انجام دهد‪ .‬وظایفی از قبیییل تربیییت‬
‫فرزندان‪ ،‬انجام دادن امور خانه‪ ،‬وظایفی که در مقابییل شییوهر‬
‫هی اییین کارهییا فقییط بییا مانییدن در خییانه حاصییل‬ ‫دارد و ‪ ...‬هم ‌‬
‫نهییا مانییدن زن در منییزل سییبب وقییار‪،‬‬ ‫یشییود‪ .‬علوه بییر ای ‌‬ ‫م ‌‬
‫سنگینی‪ ،‬حشمت‪ ،‬کرامت و بزرگی وی است‪.‬‬
‫اییین سییخن بییه معنییای زنییدانی کییردن زن در میییان یییک‬
‫یتوانیید بییرای بییه جییا آوردن‬
‫چهییاردیواری نیسییت؛ زیییرا زن م ‌‬
‫جگانه به صورت جماعت یا نماز عید و نماز استسقا‬ ‫نمازهای پن ‌‬
‫و زیارت نزدیکیان و در صیورت نییاز پرسیتاری بیمیاران و رفیع‬
‫یهای خود و نیییز خرییید وسییایل مییورد نیییازش از قبیییل‪،‬‬ ‫نیازمند ‌‬
‫تآلت از خانه خارج شود اما نباید در این خصییوص‬ ‫لباس و زین ‌‬
‫‪1‬‬
‫هروی کند‪ ،‬زیرا اصل این است که زن در خانه بماند‪.‬‬ ‫زیاد ‌‬
‫دوم‪ :‬حقوق شوهر را رعایت کند؛ هییر گییاه شییوهر زن را بییه‬
‫هی شوهر را کییانون محبییت و‬ ‫بستر فرا خواند اطاعت کند؛ خان ‌‬
‫شادی گرداند؛ هرگز با زبانش شییوهرش را نیییازارد؛ از فرمییان‬
‫وی که نافرمانی خدا در آن نباشد اطاعت کند‪ .‬رسییول الله یص‬
‫یفرماییید‪» :‬إذا صببلت المببرأ ۀ خمسببها وصببامت‬ ‫م ‌‬
‫شهرها وحفظت فرجها وأطاعت زوجها‪ ،‬قیببل‬
‫لها ادخلی الجنة من أی أبواب الجنببة شببئت«‪:2‬‬
‫هاش را بخوانیید و مییاه رمضییان را‬
‫جگییان ‌‬‫»هرگاه زنی نمازهای پن ‌‬
‫مگاه خیویش حفیاظت کنید و از شیوهرش‬ ‫روزه بگیرد و از شر ‌‬
‫یشود وارد بهشت شو از هییر دری از‬ ‫فرمان برد‪ ،‬به او گفته م ‌‬
‫درهای آن که بخواهد«‪.‬‬
‫‪ -‬ر‪ .‬ک‪ :‬بییه دو کتییاب بنییده‪» :‬آداب الییزواج و المعاشییرۀ« و »المییرأۀ و‬ ‫‪1‬‬

‫مکانتها فی السلم«‪.‬‬
‫‪ -‬مسند امام احمد )ح ‪.(1573‬‬ ‫‪2‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪36‬‬

‫لترین شیییوه‬ ‫سییوم‪ :‬مسییؤولیت تربیییت فرزنییدان را بییه کییام ‌‬

‫چکییس بییه جییز مییادر‬ ‫انجام دهد‪ .‬تربیت کار آسییانی نیسییت و هی ‌‬
‫هی سنگین را به جییا آورد؛ اییین مییادر اسییت‬ ‫یتواند این وظیف ‌‬ ‫نم ‌‬
‫یها‪،‬‬‫که خداوند عطوفت‪ ،‬مهربییانی‪ ،‬توانییایی پاسییخ بییه نیازمنیید ‌‬
‫یهای تربیت شایسته را‬ ‫صبر در برابر آزار بچه‪ ،‬و تحمل دشوار ‌‬
‫در نهادش گذاشته است؛ هر کس جز این را بگوید بییا فطییرت‪،‬‬
‫مخالفت کرده و حق را نگفته است‪.‬‬
‫چهارم‪ :‬زن باییید از امییوال شییوهرش محییافظت نماییید‪ ،‬و در‬
‫های جیییز بیییرای‬ ‫راه درسیییت از آن اسیییتفاده کنییید؛ اسیییتفاد ‌‬
‫یهای خانه مثل خوراک‪ ،‬پوشاک‪ ،‬برای خود و فرزنییدان‬ ‫نیازمند ‌‬
‫هروی‬ ‫و همسرش نداشته باشد‪ ،‬در استفاده از امییوال نییه زیییاد ‌‬
‫بگییو خواهیید بییود‬ ‫کند و نه بخل بورزد‪ ،‬که در پیشییگاه خییدا جوا ‌‬
‫حتی اگر یک استکان چای و یک قاشق شکر هم بیهوده صییرف‬
‫شود مسؤولیت دارد‪.‬‬
‫هی شییوهرش و در غیییاب او‬ ‫پنجم‪ :‬زن حق ندارد بدون اجییاز ‌‬
‫کسییی را بییه خییانه دعییوت کنیید‪ ،‬خییواه آن شییخص آشیینا و از‬
‫خویشاوندان باشد یا ناآشنا و غریب‪.‬‬
‫ششییم‪ :‬بییر عفییت و کرامییت خییویش در غیییاب همسییرش‬
‫محافظت کنیید و خییود را در معییرض بییدگمانی و شییک و شییبهه‬
‫قرار ندهد‪.‬‬
‫هی قبلی از همسرش از خانه خارج نشود‪.‬‬ ‫هفتم‪ :‬جز با اجاز ‌‬
‫هشتم‪ :‬هنگام خروج از خانه به رعایت حجاب شییرعی پایبنیید‬
‫باشد؛ زیرا در حجب زن عظمت‪ ،‬سنگینی و وقار وجییود دارد و‬
‫از اختلط با مردان بیگییانه بپرهیییزد و از هییر چیییزی کییه بییاعث‬
‫یشود دوری گزیند‪.‬‬ ‫یشخصیتی وی م ‌‬ ‫بدنامی و ب ‌‬
‫تکاران مسییؤول اسییت‪ ،‬در‬ ‫نهم‪ :‬زن همچنین در مقابل خدم ‌‬
‫نها‪ ،‬در قبال اعطای حقوق آنییان از‬ ‫مقابل کارهای خوب و بد آ ‌‬
‫قبیل خوردن‪ ،‬آشامیدن‪ ،‬لباس‪ ،‬استراحت و ‪ ...‬مسؤولیت دارد‪.‬‬
‫هی خییود را خییوب انجییام ندهیید در روز قیییامت باییید‬ ‫اگییر وظیف ‌‬
‫خگو باشد‪ .‬زن و مرد هر دو در این رابطه مسؤولیت دارنیید‬ ‫پاس ‌‬
‫هی مسؤولیت دیگری است‪.‬‬ ‫و هر کدام تکمیل کنند ‌‬
‫‪37‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫تکار داخییل‬ ‫دهم‪ :‬زن در رابطه با اختلطش با راننده و خدم ‌‬

‫خییانه و کییارگران دیگییر مسییئولیت دارد‪ .‬باییید از کرامییت خییود‪،‬‬
‫دخییتر و کودکییان داخییل خییانه حفییاظت کنیید؛ گرچییه مییرد نیییز‬
‫نها را به عهده دارد‪.‬‬ ‫مسئولیت آ ‌‬
‫هی آن کییم شییده‬ ‫چیزی که امروزه رعایت تقوای الهی دربیار ‌‬
‫هی‬ ‫است‪ ،‬این است که زنان و دختران ‪ ،‬خدمتکار خانه یا راننیید ‌‬
‫خود را مانند یکی از افراد خانواده مثل پدر‪ ،‬پسییر‪ ،‬بییرادر و ‪...‬‬
‫نبییاره کوتییاهی‬ ‫یآورنیید و در خیلییی از مییوارد در ای ‌‬ ‫بییه شییمار م ‌‬
‫یکننیید در حییالی کییه اییین کییار حییرام اسییت‪ ،‬زیییرا پیییامبر‪‬‬ ‫م ‌‬
‫یفرماییییید‪» :‬ل یخلبببون أحبببدکم ببببامرأة؛ فبببإن‬ ‫م ‌‬
‫الشیطان ثالثهما« ‪» :‬هرگز کسی از شما با زنی خلییوت‬
‫‪1‬‬

‫نهاست«‪.‬‬ ‫نکند؛ زیرا شیطان سومین نفر آ ‌‬

‫یفرماییید‪» :‬إیبباکم والببدخول علببی النسبباء«‪:‬‬ ‫وم ‌‬
‫یدارم«؛ میردی از انصیار‬ ‫»شما را از واردشدن بر زنیان بیاز م ‌‬
‫هی »حمییو« )نزدیکییان شییوهر( چییه‬ ‫گفت‪ :‬یا رسول الله‪ ،‬دربییار ‌‬
‫یفرمایییید؟ فرمییود‪» :‬الحمببو المببوت« ‪» :‬حمییو مییرگ‬
‫‪2‬‬
‫م ‌‬
‫است«‪.‬‬
‫»حمو« یعنی برادر شوهر و دیگر نزدیکان شوهر‪ ،‬مانند پسر‬
‫عمو و ‪. ...‬‬
‫از این رو زنان و دختران باییید از اییین کییار بپرهیزنیید و حییتی‬
‫پسران و دختران کم سن و سال را نیییز از آن بییاز دارنیید‪ ،‬چییرا‬
‫یمسئولیتی نسییبت‬ ‫یاحتیاطی و ب ‌‬ ‫لانگاری‪ ،‬ب ‌‬ ‫هی سه ‌‬ ‫که در نتیج ‌‬
‫یگنییاهی‬ ‫به اییین مسییأله حییوادثی رخ داده کییه در آن کودکییان ب ‌‬
‫هاند‪.‬‬‫قربانی شد ‌‬

‫هاند‪.‬‬
‫‪ -‬امام احمد‪ ،‬ترمذی‪ ،‬ابن حبان‪ ،‬حاکم و بیهقی آن را روایت کرد ‌‬ ‫‪1‬‬

‫هاند‪.‬‬
‫‪ -‬احمد و بخاری آن را روایت کرد ‌‬ ‫‪2‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪38‬‬

‫مسئولیت خدمتکار و کارگر‬

‫یکند‪ ،‬در پیشگاه خییدا‬ ‫هی کارفرمایش کار م ‌‬ ‫کسی که در خان ‌‬
‫هی چیزهایی است کییه در اختیییار دارد و نسییبت بییه‬ ‫مسؤول کلی ‌‬
‫یکنیید‪ ،‬از قبیییل‬
‫نهییا پاسییداری م ‌‬
‫نها به او اعتماد شییده و از آ ‌‬‫آ ‌‬
‫ههییای کوچییک‪ .‬او باییید مسییؤولیت‬ ‫آبروی خییانواده‪ ،‬امییوال و بچ ‌‬
‫خییویش را بییه نحییو احسیین انجییام دهیید‪ ،‬در کارهییا مخلییص و‬
‫نکه پیامبر‬ ‫خیرخواه کارفرمایش باشد‪ .‬احسان و نیکوکاری چنا ‌‬
‫‪ ‬فرموده این است که خدا را طییوری عبییادت کنییی کییه او را‬
‫یبینی مسلما ً خدا تو را م ‌‬
‫یبینیید‪ .‬و‬ ‫یبینی‪ ،‬و اگر تو خدا را نم ‌‬
‫م ‌‬
‫یفرماییید‪» :‬الدین النصببیحة‪.‬‬ ‫نیز این سخن ایشییان کییه م ‌‬
‫قلنا‪ :‬لمن یببا رسببول اللببه؟ قببال‪ :‬للببه ولکتببابه‬
‫ولرسوله‪ ،‬ولئمة المسلمین وعببامتهم«‪» :1‬دییین‬
‫نصیحت است‪ .‬گفتیم‪ :‬ای رسول خدا! برای چه کسی؟ فرمود‪:‬‬
‫هی‬ ‫بییرای خییدا‪ ،‬کتییاب خییدا‪ ،‬پیییامبر خییدا‪ ،‬پیشییوایان و عییام ‌‬
‫مسلمانان«‪.‬‬
‫تپذیری نسبت به کارگری که در خییارج از خییانه‬ ‫اما مسؤولی ‌‬
‫کارهایی به او واگذار شده بدین گونه است که او مسییئول کییار‬
‫خودش است و موظف است کاری که بییه او سییپرده شییده بییه‬
‫لترین وجه انجییام دهیید‪ .‬کییار را بییه‬
‫بهترین صورت ممکن و کام ‌‬
‫لانگاری نکنیید؛ زیییرا در‬ ‫درستی و کامل انجام دهد و هرگز سییه ‌‬
‫یفرماید‪» :‬إن الله‬ ‫مقابل خداوند مسؤول است؛ پیامبرص م ‌‬
‫تعالی یحب إذا عمببل أحببدکم عمل ً أن یتقنببه(‪:2‬‬
‫»خداوند والمرتبه دوسییت دارد هرگییاه یکییی از شییما کییاری را‬
‫انجام دهد‪ ،‬آن را به تمام و کمییال و بییه درسییتی انجییام دهیید«؛‬
‫یعنی کارش را خوب انجام دهد‪ ،‬در کارش خیرخییواه و دلسییوز‬

‫‪ -‬صحیح مسلم )ح ‪ ،(55‬ک‪ :‬الیمان‪ ،‬ب‪ :‬بیان إن الدین النصیییحۀ‪ .‬سیینن‬ ‫‪1‬‬

‫ابو داود )ح ‪ ،(4949‬ک‪ :‬الدب‪ ،‬ب‪ :‬فی النصیحۀ‪ .‬سیینن نسییائی )‪.(156‬‬
‫سنن ترمذی )‪.(1926‬‬
‫یداند‪.‬‬
‫‪ -‬روایت بیهقی در »شعب الیمان«‪ .‬سیوطی آن را ضعیف م ‌‬ ‫‪2‬‬
‫‪39‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫یدهیید و در‬
‫باشد‪ ،‬گویا که دارد آن کار را برای خودش انجییام م ‌‬
‫آن هیچ کوتاهی نورزد‪.‬‬
 ‫مسئولیت عالم نسبت به مردم‬
‫یسواد و ناآگاه‬‫آموزش به ب ‌‬
‫های نیکو‬‫مدار با شیو ‌‬
‫نصیحت به زما ‌‬
‫در انجام دادن کارهای نیک برای دیگران نمونه‬
‫باشد‪.‬‬
‫تطلبی و ریاکاری به دور باشد‪.‬‬ ‫از شهر ‌‬
‫امر به معروف و نهی از منکر‪.‬‬
‫‪41‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫مسئولیت عالم در مقابل دیگران‬

‫هاش‬ ‫عالمی که نعمت علم به وی ارزانی شده اگر بییه وظیف ‌‬
‫عمیل نکنید اولیین کسییی اسییت کیه در روز قیییامت از علمییش‬
‫یشود‪ .‬بییر او واجییب اسییت کییه امییور دییین را بییه‬ ‫بازخواست م ‌‬
‫ناآگاهان آموزش دهد؛ حاکمان و مسئولن را نصیییحت کنیید کییه‬
‫هی خود را در برابر مردم به نحو احسن انجام دهنیید و از‬ ‫وظیف ‌‬
‫ستمگری و استبداد پرهیز کنند؛ در کارهای نیک الگوی دیگییران‬
‫باشد؛ بر نماز جماعت محافظت کند‪ ،‬فروتن باشد و به علمش‬
‫های باشد که دیگران از وی تقلییید کننیید‪ ،‬الگییوی‬ ‫عمل کند؛ نمون ‌‬
‫نچییه‬ ‫نیکو باشد؛ از جاهای تردید‪ ،‬شک و شبهه دوری کند؛ بییه آ ‌‬
‫خداونیید از مییال حلل روزیییش کییرده قنییاعت کنیید؛ از علقییه و‬
‫لبستن به مادیاتی کییه بسیییاری از مییردم را بییه پرتگییاه دوزخ‬ ‫د ‌‬
‫کشانده بپرهیزد‪ .‬اگر عالم این موارد را خوب انجام دهد بییرای‬
‫دیگران الگوی خوب‪ ،‬و در غیر اییین صییورت الگییوی بیید خواهیید‬
‫بود‪.‬‬
‫بر او واجب است امر به معیروف و نهیی از منکیر کنید و در‬
‫یاش‬ ‫هی شییرع ‌‬ ‫نباره نباید ملمت ملمتگییران وی را از وظیف ‌‬ ‫ای ‌‬
‫باز دارد‪.‬‬
‫همچنییین بییر او واجییب اسییت علییومی را کییه خداونیید بییه او‬
‫آموخته به مردم آمییوزش دهیید و آن را در میییان مییردم منتشییر‬
‫هی آن علوم در پیشگاه خداوند مسؤول‬ ‫کند‪ ،‬زیرا در مقابل هم ‌‬
‫یفرماید‪» :‬من طلب العلم لیجبباری‬ ‫است؛ پیامبر ‪ ‬م ‌‬
‫به العلماء‪ ،‬أو لیماری به السفهاء‪ ،‬أدخلببه اللببه‬
‫النار«‪» 1:‬کسی که علم را بییه خییاطر ه ‌‬
‫مچشییمی بییا علمییا و‬
‫یبییرد«‪ .‬و‬
‫مجادله با نادانان بجوید خداوند او را به آتش جهنم م ‌‬
‫یفرماید‪» :‬من تعّلم علما مما یبتغی بببه وجببه‬ ‫باز م ‌‬
‫الله‪ ،‬لیتعلمه إل لیصیب به عرضا ً من الدنیا لم‬

‫‪ -‬سنن ترمذی )‪ ،(2659‬ترمذی گفته حدیث حسن و صحیح است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪42‬‬

‫یجد عرف الجنة یوم القیامة«‪» 2:‬کسی کییه تنهییا بییه‬

‫های از دنیا بیابد‪ ،‬علمی را که رضای الله در آن‬ ‫نکه بهر ‌‬
‫خاطر آ ‌‬
‫یشود بیاموزد‪ ،‬در قیامت بوی بهشت را نیابیید«‪.‬‬ ‫جست و جو م ‌‬
‫یفرماییید‪» :‬لن‬ ‫معاذ بن جبلط از پیامبر ‪ ‬نقل م ‌‬
‫یکند کییه م ‌‬
‫تزول قدما عبد یوم القیامببة حببتی یسببأل عببن‬
‫اربع‪ :‬عن عمره فیم أفنبباه‪ ،‬وعببن شبببابه فیببم‬
‫أبله‪ ،‬وعن ماله من أین اکتسبببه وفیببم أنفقببه‬
‫وعن علمه ماذا عمل به؟«‪» 3:‬در روز قیییامت انسییان‬
‫نکییه از چهییار چیییز سییؤال‬
‫هرگز گامی بر نخواهیید داشییت تییا ای ‌‬
‫یاش که‬ ‫شود‪ :‬از عمرش در چه راهی آن را گذرانده و از جوان ‌‬
‫چگونه سپری کرده و از مالش که از کجا آن را به دست آورده‬
‫و در چیه راهییی آن را خییرج کییرده اسییت و از عملییش کیه چیه‬
‫عملی با آن انجام داده است؟«‪.‬‬

‫هاند‪.‬‬
‫‪ -‬امام احمد ابو داود و ابن ماجه روایت کرد ‌‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬طبری به اسناد حسن و صحیح اییین حییدیث را روایییت کییرده اسییت و‬ ‫‪3‬‬

‫ترمذی شبیه این روایت را آورده است‪.(2419) :‬‬

‫مسئولیت همسايه در برابر همسايه‬
‫به او نيكي كند و او را احترام و ارج گذارد‪.‬‬
‫به او بدي نكند‪.‬‬
‫او را آزار ندهد‪.‬‬
‫آزار او را تحمل كند‪.‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪44‬‬

‫مسئولیت همسایه در برابر همسایه‬

‫هی تیو سیکونت دارد‪ ،‬هیر‬ ‫همسایه کسی است که در کنیار خیان ‌‬
‫هاش موظف است کییه بییه او احییترام‬ ‫های نسبت به همسای ‌‬
‫همسای ‌‬
‫گذارد و او را تکریم نماید‪ ،‬حقوقش را بپردازد‪ ،‬اگر به چیییزی نیییاز‬
‫پیدا کرد به وی بدهد‪ ،‬به او نیکی کند و مانع از رسیییدن آزار بییه او‬
‫شود‪.‬‬

‫اول‪ :‬نیکی کردن به همسایه‬

‫یفرماید‪:‬‬
‫خداوند والمرتبه م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)نساء‪(36 :‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»و به پدر و مادر و به خویشاوندان‪ ،‬یتیمان‪ ،‬درمانییدگان‪ ،‬بیچارگییان‪،‬‬
‫همسایگان خویشییاوند و همسییایگان بیگییانه و همراهییان )در سییفر و‬
‫حضر و همکاران( نیکی کنید«‪.‬‬
‫یفرماییید‪» :‬مببا زال جبریببل یوصببینی‬
‫پیییامبرص م ‌‬
‫بالجار حتی ظننت أنه سیورثه«‪» :‬جبرئیل همییواره‬
‫‪1‬‬

‫یکرد که گمان کردم که او‬ ‫هی همسایه به من سفارش م ‌‬ ‫دربار ‌‬

‫یفرماید‪» :‬من کان‬ ‫هی خود ارث خواهد برد«‪ .‬و م ‌‬ ‫از همسای ‌‬
‫یؤمن بالله والیوم الخر فلیکرم جاره«‪» 2:‬کسی‬
‫هاش را‬ ‫که به الله و روز قیامت ایمان کامییل دارد باییید همسییای ‌‬
‫احترام گذارد«‪ .‬از جملییه مییواردی کییه شییامل نیکییی کییردن بییه‬
‫یشود این است که به وی خیر و فایده برساند؛ زیرا‬ ‫همسایه م ‌‬
‫یفرماید‪» :‬یا نساء المسلمات ل تحقببرن‬ ‫پیامبرص م ‌‬
‫‪ -‬متفق علیه )بخاری‪) ،(6015-6014 :‬مسلم‪(2625-2624 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬متفق علیه )بخاری ‪) ،(2566‬مسلم ‪(1030‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪45‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫جار ۀ جارتها‪ ،‬ولو فرسن شا ۀ«‪» 1:‬ای زنان مسلمان‪،‬‬

‫یدهیید نییاچیز‬ ‫هاش م ‌‬ ‫های( کییه بییه همسییای ‌‬ ‫های )هییدی ‌‬
‫هیچ همسییای ‌‬
‫یگوشیییتی باشییید«‪ .‬و بیییه ابیییوذر‬ ‫ندانییید‪ ،‬گرچیییه اسیییتخوان ب ‌‬
‫ة فببأکثر‬ ‫یفرماییید‪» :‬یببا أببباذر‪ ،‬إذا طبخببت مرقبب ً‬ ‫م ‌‬
‫ماءها وتعاهد جیرانک«‪» :‬ای ابوذر‪ ،‬هرگییاه آبگوشییتی‬
‫‪2‬‬
‫‌‬
‫ههایت را در نظر داشته باش«‪.‬‬ ‫پختی آبش را زیاد کن و همسای ‌‬
‫کتییر باشیید‪،‬‬
‫هات( نزدی ‌‬ ‫هاش )به خان ‌‬ ‫هی خان ‌‬
‫های که درواز ‌‬ ‫همسای ‌‬
‫به نیکی سزاوارتر است؛ زیرا عائشه ل از پیامبرص پرسید‪ :‬میین‬
‫دو همسایه دارم‪ ،‬به کدام یک هدیه بدهم؟ پیامبر فرمود‪» :‬إلی‬
‫کتییر‬
‫هاش نزدی ‌‬ ‫های کییه درِ خییان ‌‬‫أقربهما بابا ً«‪» 3:‬بییه همسییای ‌‬
‫است«‪.‬‬

‫دوم‪ :‬همسایه را نیازاریم و به او بدی نکنیم‬

‫هاش را با گفتار یا کردار یا بییا اشییاره آزار‬
‫نباید کسی همسای ‌‬
‫یفرماییید‪» :‬مببن کببان یببؤمن بببالله‬ ‫دهیید؛ پیییامبرص م ‌‬
‫والیوم الخر فل یؤذی جاره«‪» :‬کسی که بییه خییدا و‬
‫‪4‬‬

‫یآزارد«‪.‬‬ ‫هاش را نم ‌‬ ‫روز قیامت ایمان دارد همسای ‌‬

‫یفرماییید‪» :‬والله لیببؤمن واللببه ل یببؤمن‪،‬‬ ‫و باز م ‌‬
‫فقیل له‪ :‬من هو یا رسول الله! فقال‪ :‬الذی ل‬
‫یأمن جاره بوائقه«‪» :‬سوگند بییه خییدا کییه ایمییان کامییل‬
‫ندارد‪ ،‬سوگند به خییدا کییه ایمییان کامییل نییدارد؛ گفتییه شیید‪ :‬چییه‬
‫هاش از بییدی او‬ ‫کسی ای پیامبر خدا؟ فرمود‪ :‬کسی که همسییای ‌‬
‫‪5‬‬
‫در امان نباشد«‪.‬‬
‫یگزارد و‬ ‫کسی پرسید‪ :‬ای پیامبر خدا‪ ،‬فلن زن شب نماز م ‌‬
‫یآزارد‪ .‬پیییییامبرص‬ ‫هاش را م ‌‬ ‫روز‪ ،‬روزه دارد‪ ،‬ولییییی همسییییای ‌‬
‫فرسن‪ :‬استخوان پای بز‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1‬‬

‫صحیح مسلم‪.(4/2025) :‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪2‬‬

‫صحیح بخاری‪.(6020) :‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪3‬‬

‫متفق علیه‪ ،‬صحیح بخاری‪ (6018) :‬صحیح مسلم‪.(47) :‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪4‬‬

‫متفق علیه‪ ،‬صحیح بخاری )‪ (6016‬صحیح مسلم )‪.(46‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪5‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪46‬‬

‫فرمییود‪» :‬هببی فببی النببار«‪» 1:‬او در دوزخ اسییت«‪ .‬در‬

‫یفرماییید‪» :‬ما‬
‫حدیثی که انس روایییت کییرده اسییت پیییامبر م ‌‬
‫آمن بی من بات شبعا ً وجبباره جببائع إلببی جنبببه‬
‫وهو یعلببم«‪» :2‬کسییی کییه سیییر بخوابیید در حییالی کییه در‬
‫یدانیید‪ ،‬چنییین فییردی‬
‫هاش گرسیینه اسییت و او م ‌‬
‫کنارش همسای ‌‬
‫هرگز به من ایمان نیاورده است«‪.‬‬

‫سوم‪ :‬تحمل کردن آزار همسایه‬

‫اگر از همسایه آزاری در گفتار یا رفتار حتی با اشییاره بییه او‬
‫رسید راه نجات از این اذیت صییبرکردن اسییت‪ .‬مییردی خییدمت‬
‫یکییرد پیییامبر بییه او‬
‫هاش شییکایت م ‌‬ ‫پیییامبر آمیید و از همسییای ‌‬
‫فرمییود‪» :‬اصبر«‪» :‬صییبر کیین«‪ .‬در بییار سییوم و چهییارم کییه‬
‫خدمت پیامبر شکایت آورد‪ ،‬پیییامبرص بییه او فرمییود‪» :‬أخرج‬
‫متاعک فی الطریببق« فطرحببه‪ ،‬فجعببل النبباس‬
‫یمرون بببه‪ ،‬ویقولببون‪ :‬مالببک؟ فیقببول‪ :‬آذانببی‬
‫جاری‪ ،‬فیلعنون جاره حتی جاءه‪ ،‬وقال لببه‪ :‬رد‬
‫‪3‬‬
‫متاعببک إلببی منزلببک‪ ،‬فببإنی واللببه ل أعببود‪:‬‬
‫هات را بیرون بیاور و بر سر راه بینداز« او هم این کار را‬ ‫»اثاثی ‌‬
‫یگفتند‪ :‬چییی شییده؟‬‫یکردند‪ ،‬م ‌‬ ‫کرد‪ .‬مردمی در کنار او عبور م ‌‬
‫یکنیید و مجبییورم وسییایلم را‬
‫هام مییرا اذیییت م ‌‬‫یگفت‪ :‬همسای ‌‬ ‫م ‌‬
‫یکردند تا این‬
‫هاش را نفرین م ‌‬ ‫نجا بیندازم‪ .‬مردم هم همسای ‌‬ ‫ای ‌‬
‫هی منزلت را به درون خییانه‬ ‫ه آمد و به او گفت‪ :‬اثاثی ‌‬‫که همسای ‌‬
‫یکنم«‪.‬‬ ‫بیاور که سوگند به خدا تکرار نم ‌‬
‫یفرماید‪» :‬إن الله تعالی یحببب الرجببل‬ ‫پیامبرص م ‌‬
‫لببه الجببار السببوء یببوذیه‪ ،‬فیصبببر علببی اذاه‬

‫‪ -‬رواه احمد و حاکم‪ ،‬اسناد آن صحیح است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت طبرانی در »الکبیر« و بزار و خطیب‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬روایت ابوداود‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪47‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫‪4‬‬
‫ویحتسبببه حببتی یکفیببه اللببه بحیببا ۀ أو مببوت«‪:‬‬
‫های داشییته‬ ‫»خدای والمرتبه مردی را دوست دارد کییه همسییای ‌‬
‫باشد که او را اذیت کنیید ولییی اییین مییرد صییبر کنیید تییا اییین کییه‬
‫خداوند به زندگی یا مرگ او را کفایت کند«‪.‬‬

‫‪ -‬خطیب در »التاریییخ« روایییت کییرده و سیییوطی آن را صییحیح دانسییته‬ ‫‪4‬‬

‫است‪.‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪48‬‬

‫تپذیری پزشک نسبت به بیماران‬

‫مسئولی ‌‬
‫شغل پزشكي امانتي است در اختيار پزشك و بيمارانش نزد‬
‫تتر‬‫فتر و بااهمی ‌‬‫گتر و شری ‌‬ ‫وي امانت هستند‪ .‬هیچ امانتی بزر ‌‬
‫هی پزشکی وجود ندارد؛ زیرا‬ ‫کتر از حرف ‌‬
‫و در عین حال خطرنا ‌‬
‫یتیوجهی پزشیک‬ ‫زندگی و مرگ بیمار به رفتار خیرخواهانه ییا ب ‌‬
‫هی دارو باشد‬ ‫بستگی دارد‪ .‬تفاوتی ندارد که در حد تجویز نسخ ‌‬
‫و یییا عمیل جراحیی بیمییار‪ ،‬در هییر دو میورد هوشیییاری و دقیت‬
‫تساز است؛ خداونیید‬ ‫یتوجهی او سرنوش ‌‬ ‫پزشک و یا غفلت و ب ‌‬
‫یفرمایند‪:‬‬
‫بلندمرتبه م ‌‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫)الحزاب‪(72 :‬‬
‫هها عرضه داشتیم‬ ‫»ما امانت )خویش( را بر آسما ‌‬
‫نها و زمین و کو ‌‬
‫نها از پذیرش امانت خودداری کردند و از آن ترسیدند و انسییان‬
‫وآ ‌‬
‫آن را حمل کرد به راستی که او ستمگر نادان است«‪.‬‬
‫هها از پذیرش این امییانت بییه‬ ‫نها‪ ،‬زمین و کو ‌‬ ‫خودداری آسما ‌‬
‫سبب مشییقت حاصییل از آن بییود و نیییز بییه خییاطر جایگییاه اییین‬
‫تپذیری در پیشیگاه خیدا در روز قییامت و بازخواسیت‬ ‫مسؤولی ‌‬
‫نها‪.‬‬
‫شدن از آ ‌‬
‫متییر از روح انسییانی وجییود دارد کییه‬ ‫گتییر و مه ‌‬‫آیا امانتی بزر ‌‬
‫خداوند بلندمرتبه در این سخنش او را گرامی داشته است‪:‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪49‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫)اسراء‪(70 :‬‬ ‫‪   ‬‬
‫»میا بن ‌‬
‫یآدم را گرامییی داشییتیم و آنیان را در خشییکی و دریییا حمییل‬
‫کردیییم و از چیزهییای پییاکیزه و خوشییمزه روزیشییان نمییودیم و بییر‬
‫بسیاری از آفریدگان خود کامل ً برتریشان داد‌هایم«‪.‬‬
‫پزشک باید دلسوز بوده و در کییارش اخلص داشییته باشیید و‬
‫های را که بر عهده دارد به خوبی انجام دهد؛ مردم به وی‬ ‫وظیف ‌‬
‫هاند؛ بنییابراین باییید کییار‬
‫اعتماد کرده و جان خود را به او سییپرد ‌‬
‫خود را به دقت و درستی انجام دهد‪ ،‬اگر نه در پیشگاه خییدا در‬
‫مکاری‬ ‫یشک نسبت به ک ‌‬ ‫روز قیامت بازخواست خواهد شد و ب ‌‬
‫یدقتی مسؤول خواهد بود‪.‬‬ ‫وب ‌‬
‫نهایی‬ ‫هاند و انسییا ‌‬ ‫تهایی که به وقوع پیوست ‌‬ ‫چه بسیار مصیب ‌‬
‫هانیید و‬‫یاحتیییاطی پزشییکی جییان باخت ‌‬ ‫لانگاری و ب ‌‬‫که بر اثر سه ‌‬
‫یارزش‬ ‫لبسییتگی بییه پییول ب ‌‬ ‫چه بسا پزشکانی کییه بییه خییاطر د ‌‬
‫جیان بیمیاران را در معیرض خطیر قیرار داده و بیه مسیؤولیت‬
‫هاند!‬
‫شرعی و قانونی خویش عمل نکرد ‌‬
 ‫مسئولیت ثروتمندان نسبت به‬
‫مستمندان‬
‫حقوقشان را به آنها برسانند‪.‬‬
‫به آنان بدي نكنند‪.‬‬
‫آنان را دريابند‪.‬‬
‫از نكوهش و بدرفتاري نسبت به آنها پرهيز‬
‫كنند‪.‬‬
‫‪51‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫مسئولیت ثروتمندان نسبت به نیازمندان‬

‫‪ -1‬نخست ثروتمندان باید بدانند مالی را که در دسیت دارنید‬
‫در حقیقت مالک آن خداوند اسیت و او ایین میال را بیه عنیوان‬
‫نها را جانشین خییود در‬ ‫امانت در اختیار بندگانش قرار داده و آ ‌‬
‫این مال کرده است‪ .‬بنابراین ثروتمنییدان در مییورد اییین امییانت‬
‫باید از خداوند اطیاعت نمییوده و میال را در جهیتی کییه خداونید‬
‫فرموده به مصرف برسانند‪.‬‬
‫خداونیید فرمییان داده اسییت کییه ثروتمنییدان حقییوق معییین‬
‫هنشییینان از قبیییل زکییات واجییب و‬ ‫فقیییران‪ ،‬مسییکینان و خان ‌‬
‫هی نفلی را از دارایی خود پرداخییت کننیید‪ ،‬لییذا ثروتمنییدان‬ ‫صدق ‌‬
‫یلطفییی و‬ ‫موظفند امانت را به صییاحبانش برسییانند و از هییر ب ‌‬
‫درشتی در سخن و رفتار نسبت به مستمندان بپرهیزند‪.‬‬
‫‌در زمییان پیییامبر اسییلم و خلفییای راشییدین پرداخییت زکییات‬
‫تالمییال‬
‫اجبییاری بییوده و بییه زور از ثروتمنییدان گرفتییه و بییه بی ‌‬
‫یرسییید و امییروز کیه‬ ‫یشد و به مصیرف نیازمنییدان م ‌‬ ‫سپرده م ‌‬
‫تالمال مشخصی وجود ندارد مسؤولیت توزیع زکات به خود‬ ‫بی ‌‬
‫یگییردد کییه زکییات خییود را در بییین مسییتمندان‬ ‫ثروتمندان بییر م ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬
‫توزیع کنند؛ خداوند بلندمرتبه م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪)    ‬توبه‪:‬‬
‫‪(60‬‬
‫»صدقات تنهییا بییرای تهیدسییتان و بینوایییان و کارکنییان )گییردآوری و‬
‫یشییود و )در راه‬
‫هدسییت آورده م ‌‬
‫توزیییع( و کسییانی کییه دلشییان ب ‌‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪52‬‬

‫آزادی( بردگییان و قرضییداران‪ ،‬و در راه خییدا‪ ،‬و بییه در راه مانییده‬
‫)مسافر( است«‪.‬‬
‫یاند کییه‬‫تهیدستان )فقرا( و بینوایان )مسکینان( اولین کسییان ‌‬
‫نها توجه داشته است‪ .‬خداونیید فرمییان داده اسییت‬ ‫این آیه به آ ‌‬
‫بترین مال را انفاق کنیم‪:‬‬ ‫که بهترین و محبو ‌‬
‫‪    ‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫لعمران‪(92 :‬‬ ‫)آ ‌‬
‫یدارییید انفییاق‬
‫نچه را که دوسییت م ‌‬ ‫»هرگز به نیکی دست نیابید تا آ ‌‬
‫کنید«‪.‬‬
‫مبسییتگی‬ ‫دادن زکییات بییه مسییتمندان نییوعی همکییاری و ه ‌‬
‫یهییای دییین مییبین اسییلم اسییت و‬ ‫اجتماعی اسییت کییه از ویژگ ‌‬
‫ههای دیگر از این خصوصیت برخوردار نیسییتند‪ ،‬تییا بییدین‬ ‫اندیش ‌‬
‫کدسیت‪ ،‬هماهنیگ و مقتیدر‪ ،‬و بیه‬ ‫کپیارچه‪ ،‬ی ‌‬ ‫های ی ‌‬‫وسیله جامع ‌‬
‫یهییا و بیماریهییای درونییی مثییل کینییه‪ ،‬دشییمنی و‬ ‫دور از کجرو ‌‬
‫حسادت باشد؛ مسلمانان همانند یک پیکرند که هرگییاه عضییوی‬
‫از آن بییه درد آییید سییایر اعضییا در بیییداری و تییب و رنییج بییا او‬
‫نکه در حدیث پیامبرص آمده اسییت کییه‪:‬‬ ‫یکنند‪ .‬چنا ‌‬ ‫همدردی م ‌‬
‫»مثبببل المبببؤمنین فبببی تبببوادهم وتراحمهبببم‬
‫وتعاطفهم کمثل الجسد الواحد إذا اشتکی منه‬
‫عضو تداعی له سائر الجسد بالحمی والسهر«‪:‬‬
‫یشییان هماننیید یییک‬ ‫»مؤمنییان در دوسییتی‪ ،‬مهربییانی و مهرورز ‌‬
‫پیکرند که چون عضوی از آن به درد آید سایر اعضاء در بیداری‬
‫یکننیید«‪] 1.‬شیییخ مصییلح الییدین‬ ‫و تییب و رنییج بییا او همییدردی م ‌‬
‫سعدی این حدیث را چه نیکو به نظم کشیده است‪:‬‬
‫کیییه در آفرینیییش ز ییییک‬ ‫یآدم اعضای یک پیکرند‬ ‫بن ‌‬
‫گوهرنیییییییییییییییییییییییییید‬

‫دگر عضوها را نمان قییرار‬ ‫چییو عضییوی بییه درد آورد‬

‫‪ -‬بخاری ‪ /‬ح‪ 6011 :‬کتاب الدب‪ .‬مسلم ح ‪ ،2586 /‬کتاب البر والصلۀ‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪53‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫روزگیییییییییییییییییییییییییییار‬

‫هی اول دییین اجتمییاعی اسییت‪،‬‬ ‫بنییابراین دییین اسییلم در درج ‌‬

‫خواه دشمنان اسلم بپذیرند یا نپذیرند‪.‬‬
‫‪ -2‬مسؤولیت ثروتمندان نسیبت بیه مسیتمندان بیه پرداخیت‬
‫حقوقشان )زکات و صدقات( منحصر نیسیت‪ ،‬بلکیه ثروتمنیدان‬
‫موظفند از هر نوع بییدی و آزار و اذیییت نسییبت بییه مسییتمندان‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫بپرهیزند‪ .‬خداوند والمرتبه م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)بقره‪(264 :‬‬ ‫‪‌‬‬
‫»ای مؤمنان صدق ‌‬
‫ههایتان را با منت گذاشییتن و اذیییت کییردن باطییل‬
‫مکنید«‪.‬‬
‫نکه به او بگوید‪ :‬من بودم که به تو مال دادم و به تییو‬ ‫مثل ای ‌‬
‫کمک کردم‪ ،‬تو سزاوار به کمک نیستی ‪. ...‬‬
‫هی‬ ‫‪ -3‬صدقه را پنهانی و به دور از نگاه مردم بدهد‪ .‬در صدق ‌‬
‫سنت )غیر واجب( بهتر است که پنهانی و بدون آن که کسی از‬
‫آن اطلع یابد به فقیییر برسییاند تییا از جهییتی مسییتمند احسییاس‬
‫نکه در بخشی از حییدیث‬ ‫هدهنده چنا ‌‬‫شرمندگی نکند و نیز صدق ‌‬
‫هی هفت نفییری باشیید کییه خداونیید‬ ‫پیامبرص آمده است از زمر ‌‬
‫یدهید‪ ،‬روزی کیه هییچ‬ ‫آنان را در زیر سایه ی عرش خود جیا م ‌‬
‫سییای‌های جییز سییای‌هی رحمییت خییدای بییزرگ نیسییت‪» :‬رجل‬
‫تصدق بصدقة فأخفاهببا؛ حببتی ل تعلببم شببماله‬
‫بما أنفقببت یمینببه«‪» :‬مییردی کییه صییدقه دهیید و آن را‬
‫مخفی دارد طوری که دست چپش نداند که دست راستش چه‬
‫انفیاق کییرده اسیت«‪ .‬ایین سییخن کنییایه از نهیایت مخفیی نگیه‬
‫نکییه در اییین‬
‫داشتن صدقه از چشم مردم اسییت‪ ،‬بییه خییاطر ای ‌‬
‫کارش ریییا نکییرده باشیید و فقییط خالصییانه بییرای رضییایت خییدا‬
‫صدقه داده باشد‪.‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪54‬‬

‫‪ -4‬خداوند ثروتمنییدان را بییه شییدت از نکییوهش‪ ،‬رنجانییدن و‬

‫یگردانیدن از مسییتمند بییه هییر دلیلییی کییه باشیید منییع کییرده‬ ‫رو ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫است‪ ،‬خداوند بلندمرتبه م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)ضحی‪(10 :‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»و اما خواهنده را مران و محروم مگردان«‪.‬‬
‫زیرا مستمندان در واقع حقی را که خداوند بر ایشییان معییین‬
‫نکه در حدیث آمده است‪» :‬والفقراء‬ ‫یخواهند‪ ،‬چنا ‌‬ ‫کرده م ‌‬
‫عیال الله فی أرضه«‪» :‬تهیدستان عیییال خییدا در زمییین‬
‫اویند«‪.‬‬
‫اگر بییه هییر دلیلییی ثروتمنییدان نتواننیید حقییوق مسییتمندان را‬
‫نکه در‬ ‫نهیا سییخن گوینید‪ ،‬چنیا ‌‬ ‫بپردازنیید حییداقل بییه نیکییی بییا آ ‌‬
‫حدیث آمده است‪» :‬فالکلمة الطیبة صدقة«‪» :‬سییخن‬
‫نیک صدقه است«‪.‬‬
‫همچنین لزم است ثروتمندان در روزهای جشن و شییادی بییا‬
‫هی مستمندان وارد کننیید و‬ ‫کهای مادی خود شادی را به خان ‌‬ ‫کم ‌‬
‫ینیییاز‬
‫آنان را از گدایی و درخواست کمک در چنییین روزهییایی ب ‌‬
‫یفرماینیید‪:‬‬ ‫نماینیید‪ .‬در حییدیث آمییده اسییت کییه پیییامبر ‪ ‬م ‌‬
‫»أغنوهم عن المسألة فی هذا الیببوم«‪» :‬آنییان را‬
‫تگدایی دراز کییردن‬ ‫در این روز )عید( از کمک خواسییتن و دس ی ‌‬
‫ینیاز کنید«‪.‬‬ ‫ب ‌‬
‫مسئولیت فرد مسلمان در برابر عموم‬
‫مسلمانان‬
‫آنچببه را كببه براي خود دوست دارد براي‬
‫برادرش نيز دوست بدارد‪.‬‬
‫هرگاه از او مشورت خواست خيرخواهانه به‬
‫وي كمك كند‪.‬‬
‫در هر كاري خيرخواه وي باشد‪.‬‬
‫يهاي او را ببه بهتريبن روش درست‬ ‫جرو ‌‬‫ك ‌‬
‫كند‪.‬‬
‫به او ستم نكند و وي را خوار نسازد‪.‬‬
‫به او كمك كند‪.‬‬
‫بهاي او را بپوشاند‪.‬‬‫عي ‌‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪56‬‬

‫مسئولیت فرد مسلمان در برابر عموم مسلمانان‬

‫مسلمان در برابییر بییرادر مسییلمانش مسییؤولیت بزرگییی بییه‬
‫دوش دارد از آن جمله‪:‬‬
‫نچییه را کییه در امییور دینییی و دنیییایی‬ ‫‪ -1‬فرد مسلمان باییید آ ‌‬
‫یاش هم‬ ‫یدارد برای برادر دین ‌‬ ‫سودمند است و آن را دوست م ‌‬
‫یپسییندد بییرای‬ ‫نچییه را کییه خییود نم ‌‬ ‫دوسییت داشییته باشیید و آ ‌‬
‫یفرماییید‪» :‬ل یؤمن‬ ‫برادرش نیز نپسندد؛ پیامبر اکرمییص م ‌‬
‫أحدکم حتی یحب لخیه ما یحب لنفسه«‪» :‬هیییچ‬
‫‪1‬‬

‫نچییه را کییه خییود‬ ‫نکییه آ ‌‬

‫یک از شما ایمان کامییل نییدارد مگییر ای ‌‬
‫یدارد برای برادرش نیز دوست داشته باشد«‪.‬‬ ‫دوست م ‌‬
‫هی‬ ‫‪ -2‬هرگاه در کاری با او مشییورت شییود نظییر خیرخواهییان ‌‬
‫خود را به او اعلم دارد‪ ،‬اگییر اییین کییار نیییک باشیید او را بییه آن‬
‫راهنمایی و تشییویش کنیید و اگییر بیید باشیید او را از آن کییار دور‬
‫یفرماید‪» :‬الدین النصیحة«‪» :‬دیییین‬ ‫کند‪ ،‬زیرا پیامبرص م ‌‬
‫همان نصیحت است«؛ گفتیم‪ :‬نصیحت برای چه کسی؟ فرمود‪:‬‬
‫»للببه ولکتببابه ولرسببوله ولئمببة المسببلمین‬
‫وعامتهم«‪» 2:‬برای خدا و کتابش )قرآن( و برای پیییامبرش‬
‫و برای پیشوایان و عموم مسلمین«‪.‬‬
‫‪ -3‬اگییر بییرادر مسییلمانش بییه وی کییاری سییپرد‪ ،‬در آن کییار‬
‫لترین وجه ممکن انجام دهد‪،‬‬ ‫خیرخواه و دلسوز باشد و به کام ‌‬
‫یدهد‪.‬‬
‫نطور که کار خودش را انجام م ‌‬ ‫هما ‌‬
‫‪ -4‬اگییر در رفتییار بییرادر مسییلمانش کجییروی و یییا در ادای‬
‫واجبات کوتاهی و تقصیر دید او را به خوبی نصیحت کند و خیر‬
‫و شر و حق و باطل را برایش روشن گرداند‪.‬‬
‫‪ -5‬مسؤولیت دیگر فرد مسلمان نسبت به برادر مسلمانش‪،‬‬
‫ظلم نکردن به وی است؛ او را به دشمن نسپارد‪ ،‬به او خیییانت‬
‫نکنیید‪ ،‬او را خییوار نکنیید‪ ،‬او را تحقیییر نکنیید‪ ،‬مصیییبت و رنییج و‬

‫‪ -‬متفق علیه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت بخاری در تاریخ‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪57‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫یفرماید‪» :‬المسلم‬ ‫نیازمندیش را برطرف نماید پیامبرص م ‌‬

‫أخو المسلم ل یظلمه ول یسلمه‪ ،‬من کان فی‬
‫حاجة أخیه کان الله فی حاجته‪ ،‬ومن فرج عببن‬
‫مسلم کربة فرج الله عنه کربة مببن کببرب یببوم‬
‫القیامببة ومببن سببتر مسببلمًا‪ ،‬سببتره اللببه یببوم‬
‫القیامة«‪» :1‬مسییلمان بییرادر مسییلمان اسییت بییه او سییتم‬
‫یکنیید؛ کسییی کییه در فکییر‬
‫یکنیید و او را تسییلیم دشییمن نم ‌‬
‫نم ‌‬
‫برطرف کردن نیاز برادر خیود باشید خداونید در فکیر برطیرف‬
‫کردن نیاز اوست و کسی که مسلمانی را از مصییییبتی آسییوده‬
‫کند خداوند او را از مصیبتی را بپوشاند خداونیید در روز قیییامت‬
‫یپوشاند«‪.‬‬ ‫او را م ‌‬
‫در حدیث دیگری آمده است‪» :‬المسلم أخو المسببلم‬
‫ل یخببونه‪ ،‬ول یکببذبه ول یخببذله‪ ،‬کببل المسببلم‬
‫علببی المسببلم حببرام‪ :‬دمببه‪ ،‬ومبباله‪ ،‬وعرضببه‪،‬‬
‫التقببوی هببا هنببا‪ ،‬بحسببب امببرئ مببن الشببر أن‬
‫یحقر أخاه المسلم«‪:2‬‬
‫یکند‪ ،‬به وی‬ ‫»مسلمان برادر مسلمان است به او خیانت نم ‌‬
‫ینماید‪ .‬همه چیییز مسییلمان ماننیید‬
‫یگوید او را خوار نم ‌‬
‫دروغ نم ‌‬
‫خون‪ ،‬مال و آبرویش بییر مسییلمان حییرام اسییت‪ .‬پیییامبرص بییه‬
‫یکند که تقوا این جاست‪ ،‬برای بیید‬ ‫هی )مبارکش( اشاره م ‌‬ ‫سین ‌‬
‫بودن انسان همین بس که برادر مسلمانش را تحقیر کند«‪.‬‬
‫تهای مسیییلمان در برابیییر بیییرادر‬ ‫‪ -6‬از دیگیییر مسیییؤولی ‌‬
‫مسلمانش این است که او را یاری دهد چه ظییالم باشیید و چییه‬
‫یفرماید‪» :‬انصر أخبباک ظالمببا ً‬ ‫مظلوم‪ ،‬زیرا پیامبرص م ‌‬
‫أو مظلوما ً«‪» :‬برادرت را یاری کن‪ ،‬چه ظالم باشیید و چییه‬
‫مظلوم«‪ :‬مردی گفت‪ :‬ای رسول خدا‪ ،‬اگر مظلوم باشیید او را‬

‫‪ -‬متفق علیه‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬مسلم‪ ،‬کتاب البر والصییلۀ فبییا تحریییم ظلییم المسییلم‪ ...‬ح ‪ 6487‬ابیین‬ ‫‪2‬‬

‫ماجه‪ ،‬کتاب الزهد‪ ،‬باب البغی حدیث‪.4213 :‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪58‬‬

‫یکنیم‪ ،‬اگر ظالم باشد چگونه به او کمک کنیییم؟ پیییامبر‬ ‫کمک م ‌‬

‫فرمود‪» :‬تجتره أو تمنعه مببن الظلببم‪ ،‬فببإن ذلببک‬
‫نصره«‪» 1:‬او را باز دارد و از ستم منع کند؛ زیرا منع از ستم‬
‫کردن همان یاری دادن اوست«‪.‬‬
‫تهای مسیییلمان در مقابیییل بیییرادر‬ ‫‪ -7‬از دیگیییر مسیییئولی ‌‬
‫مسلمانش این است که اگر لغزشییی از او سییر زد عیییب او را‬
‫یفرماید‪» :‬ل یستر عبد عبببدا ً فببی‬ ‫بپوشاند؛ پیامبرص م ‌‬
‫های‬‫الدنیا إل ستره الله یوم القیامة«‪» :‬هیییچ بنیید ‌‬
‫‪2‬‬

‫یپوشاند مگر این که خداوند )عیییوب(‬ ‫هی دیگر را نم ‌‬‫)عیب( بند ‌‬

‫یپوشاند«‪.‬‬‫او را در روز قیامت م ‌‬

‫‪ -‬روایت بخاری‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت مسلم‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫مسئولیت مسلمان در برابر عموم‬
‫نها‬
‫انسا ‌‬
‫نها‬
‫رساندن رسالت اسلم به انسا ‌‬
‫مسئولیت عهد و پیمان‬
‫رفتار خوب با اهل ذمه‬
‫مسئولیت در مقابل اسرای کفار‬
‫حرمت قتل کافر بدون ارتکاب جرم‬
‫حرمبت تعرض و آزار رسباندن به زنان و‬
‫کودکان‬
‫در کشورهای اسلمی مطابق قوانین اسلمی‬
‫یشود‪.‬‬
‫با غیرمسلمان رفتار م ‌‬
‫لعنبت و نفریبن ببه فرد معیبن کافبر درست‬
‫نیست‪.‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪60‬‬

‫نها‬
‫مسئولیت مسلمان در برابر عموم انسا ‌‬
‫انسان ی ی گرچییه کییافر باشیید یی نییزد خییدا از مقییام کرامییت و‬
‫منزلت خاصی برخوردار است‪:‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)اسراء‪(70 :‬‬ ‫‪   ‬‬
‫هایم‪ ،‬و آنییان را در‬‫»در حقیقییت مییا فرزنییدان آدم را گرامییی داشییت ‌‬
‫خشکی و دریییا )بییا وسییایل نقلیییه( برنشییاندیم و از چیزهییای پییاکیزه‬
‫ههای خییود برتییری‬ ‫روزیشان نمودیم و آنان را بییر بسیییاری از آفرییید ‌‬
‫بخشیدیم«‪.‬‬
‫هی مسؤولیت مسلمان در برابر غیرمسلمان بییه شییرح‬ ‫خلص ‌‬
‫ذیل است‪:‬‬
‫کتییک‬
‫‪ -1‬تبلیغ رسببالت اسببلم‪ :‬رسییالت اسییلم را بییه ت ‌‬
‫افییراد غیرمسییلمان در جوامییع غیرمسییلمان شییرق و غییرب‬
‫هی زیییادی در بییر داشییته باشیید‪،‬‬
‫برساند‪ ،‬اگرچییه ایین کیار هییزین ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬
‫خدای بلندمرتبه م ‌‬
‫‪     ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫)نحل‪(125 :‬‬
‫»)ای پیامبر( به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فراخوان‪ ،‬و به‬
‫روشی که آن روش[ بهتر است با آنان مجادله کن«‪.‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪61‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬

‫‪  ‬‬
‫)فصلت‪(33 :‬‬
‫یخواند و‬ ‫شگفتارتر از آن که مردم را به سوی خدا م ‌‬ ‫»و کیست خو ‌‬
‫هی‬‫یدارد کییه میین از زمییر ‌‬
‫یدهیید و اعلم م ‌‬
‫کارهای شایسته انجام م ‌‬
‫مسلمانان هستم«‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫یببة«‪:‬‬
‫ً‬ ‫یفرمایییید‪» :‬بلغببوا عنببی ولببو آ‬
‫پییییامبرص م ‌‬
‫»رسالت مرا تبلیغ کنییید اگرچییه بیییان یییک آیییه باشیید«‪ .‬ابییزار و‬
‫وسایل دعوت به اسلم گفتار و کردار و رفتار نیکوی مسییلمان‬
‫نچه‬ ‫است تا بدین وسیله مسلمان برای دیگران الگو باشد‪ .‬چنا ‌‬
‫مسلمان در هر کدام از این موارد کوتاهی کند‪ ،‬بداند که مییورد‬
‫یگیرد‪ .‬وظیفییه و مسییؤولیت دعییوت‬ ‫مؤاخذه و محاسبه قرار م ‌‬
‫ً‬
‫هی مسلمانان مخصوصا عالمان است‪.‬‬ ‫هی هم ‌‬ ‫بر عهد ‌‬
‫‪ -2‬مسئولیت عهد و پیمان‪ :‬اگییر مسییلمانان بییا کییافران‬
‫عهیید و پیمییانی داشییته باشییند باییید بییه آن متعهیید بییوده و عهیید‬
‫خویش حتی در مقابل دشمن را هم به اتمام برسییانند‪ .‬خداونیید‬
‫یفرماید‪:‬‬‫م ‌‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪‬‬
‫)اسراء‪(34 :‬‬ ‫‪‬‬
‫یشود«‪.‬‬ ‫»به عهد و پیمان وفا کنید‪ ،‬زیرا از عهد و پیمان پرسیده م ‌‬
‫‪   ‬‬
‫)نحل‪(91 :‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫یبندید وفادار باشید«‪.‬‬
‫»به پیمان خدا که با همدیگر م ‌‬
‫پیامبرص با کفار مکه در صلح حدیبیه و با یهودیییان در مییدینه‬
‫معاهییده داشییته اسییت و مفییاد اییین معاهییدات اییین بییوده کییه‬
‫هانیید از حقییوق و تکییالیف‬‫نامسلمان تا زمییانی کییه خیییانت نکرد ‌‬
‫برابر با مسلمانان برخوردار باشند‪ .‬این معاهدات میییان دولییت‬
‫اسلم با دیگران بوده است‪.‬‬

‫‪ -‬روایت بخاری‪ ،‬احمد و ترمذی‬ ‫‪1‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪62‬‬

‫‪ -3‬اما در سطح افراد و کسانی که در میان مسلمانان و‬

‫یکننیید‪ ،‬و اینییان‬‫تحییت حکییم و قییدرت مسییلمانان زنییدگی م ‌‬
‫نهییا‬‫یشییوند‪ ،‬روا نیسییت بییه آ ‌‬‫یاند که اهل ذمه نامیییده م ‌‬
‫کسان ‌‬
‫شتر از توانشان‬ ‫نها تجاوز نمود یا بی ‌‬ ‫ستم شود و یا به حقوق آ ‌‬
‫یفرماید‪» :‬من آذی ذمیببا ً‬ ‫از آنان جزیه گرفت‪ .‬پیامبرص م ‌‬
‫فأنا خصمه یوم القیامة«‪» :‬کسی کییه ذمییی را اذیییت‬
‫‪1‬‬

‫کند من در روز قیامت دشمن او خواهم بود«‪.‬‬

‫و فرمیییوده اسیییت‪» :‬أل مبببن ظلبببم معاهبببدًا‪ ،‬أو‬
‫انتقضه أو کلفه فوق طاقته‪ ،‬أو أخذ منه شببیئا ً‬
‫‪2‬‬
‫بغیر طیب نفس فأنببا حجیجببه یببوم القیامببة«‪:‬‬
‫مپیمییانی( سییتم کنیید یییا از‬‫»آگاه باشید کسی که به معاهدی )ه ‌‬
‫شتیر از تیوانش او را مکلیف‬ ‫قییدر و منزلییت وی بکاهید و ییا بی ‌‬
‫نماید یا به زور و بدون رضایت چیزی را از او بگیرد من در روز‬
‫قیامت سخت به او معترض و مدافع معاهد هستم«‪.‬‬
‫رالمؤمنین عمر فاروق ط پیرمردی از اهییل کتییاب را دییید‬ ‫امی ‌‬
‫یکنی؟ گفت‪ :‬به خاطر‬ ‫یکرد به او گفت‪ :‬چه کار م ‌‬ ‫که گدایی م ‌‬
‫یکنییم‪ .‬حییالت تییأثر و‬ ‫یام گییدایی م ‌‬ ‫پرداخت جزیه و تأمین زندگ ‌‬
‫هی عمییر ظییاهر شیید‪ .‬او را بییه سییوی مسییئول‬ ‫انییدوه بییر چهییر ‌‬
‫تالمال مسلمین برد و فرمود‪ :‬به این مییرد و امثییال او نگییاه‬ ‫بی ‌‬
‫هایییم‪ ،‬در‬ ‫نهییا برخییورد نکرد ‌‬ ‫کیین‪ ،‬مییا عییادلنه و منصییفانه بییا آ ‌‬
‫یاش رهییایش‬ ‫هایییم و در پیییر ‌‬ ‫یاش او را بییه کییار گرفت ‌‬ ‫جییوان ‌‬
‫نگییاه دسییتور داد از او و امثییال او جزیییه نگیرنیید و‬ ‫هایییم‪ ،‬آ ‌‬
‫کرد ‌‬
‫تالمال مسلمانان برایشان مقرر نمایند‪.‬‬ ‫حقوقی از بی ‌‬
‫عمرط هنگییام مسییافرت بییه دمشییق در سییرزمینی کییه گییذر‬
‫کسییالی‬ ‫یکردند که دچییار خش ‌‬ ‫یکرد قومی از نصارا زندگی م ‌‬ ‫م ‌‬
‫تالمیال بییه آنیان کمییک‬ ‫و قحطی شده بودنیید‪ ،‬دسیتور داد از بی ‌‬
‫شود‪.‬‬

‫‪ -‬روایت مسلم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬سنن ابو داود )ح ‪.(2658‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪63‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫نها غذا‬ ‫‪ -4‬باید به اسرای کافر احترام گذاشت و به آ ‌‬

‫داد و در دادن آب و خوراک بیه آنیان کوتیاهی نکیرد‪ .‬و نبایید بیا‬
‫نهییا تعییدی کییرد؛‬
‫زدن و سرزنش و توبیخ و توهین بییه حقییوق آ ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬
‫خداوند م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)انسان‪(8 :‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫»با وجود علق ‌‬
‫هی و دوسییتی خییود بییه غییذا آن را بییه فقیییر و یییتیم و‬
‫یبخشیدند«‪.‬‬‫اسیر م ‌‬
‫اسییر همیان کیافری اسیت کیه در مییدان جنیگ بیه اسیارت‬
‫هی آنییان‬‫یشود و در دست مسییلمانان و تحییت سیییطر ‌‬ ‫گرفته م ‌‬
‫یگیرد‪.‬‬‫قرار م ‌‬
‫یتببوان کشببت؛ اگییر‬ ‫یگنبباهی را نم ‌‬ ‫‪ -5‬هیببچ کببافر ب ‌‬
‫مسلمان کافری را به نییاحق بکشیید در روز قیییامت در پیشییگاه‬
‫خداوند بایید جوابگیو باشیید‪ .‬یکیی از ییاران پییامبرص در جنیگ‪،‬‬
‫فییردی از دشییمن را بعیید از گفتیین »ل الییه ال اللییه« کشییت‪.‬‬
‫پیامبرص آن صحابه را سرزنش کرد؛ صحابی گفت‪ :‬ای پییامبر‪،‬‬
‫این مرد از ترس شمشیر »ل اله ال الله« گفییت‪ .‬پیییامبرص بییه‬
‫او فرمود‪» :‬أفل شققت عن قلبه حتی تعلببم أنببه‬
‫قالها خوفا ً أم ل«‪» 1:‬آیا تو قلبش را شییکافتی تییا بییدانی‬
‫هی توحید( از ترس گفته یا نه«؟‬‫آن را )کلم ‌‬
‫‪ -6‬هنگببام جنببگ اقببدام بببه قتببل و اذیببت زنببان و‬
‫کودکان مشرکین نشود؛ در سییفارش پیییامبرص بییه هنگییام‬
‫جهییاد آمییده اسییت‪» :‬انطلقببوا باسببم اللببه وبببالله‪،‬‬
‫وعلی ملة رسببول اللببه‪ ،‬ول تقتلببوا شببیخًا‪ ،‬ول‬
‫طف ً‬
‫ل‪ ،‬ول امببرأ ۀً ول تغلببوا‪ ،‬وضببموا غنببائمکم‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫وَاصلحوا وأحسنوا إن الله یحببب المحسببنین«‪:‬‬
‫‪ -‬صحیح مسلم )ح ‪ (1470‬باب تحریم قتل الکافر بعد أن قال ل إلییه إل‬ ‫‪1‬‬

‫الله‪.‬‬
‫‪ -‬سنن ابو داود )حدیث ‪.(2247‬‬ ‫‪2‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪64‬‬

‫»با نام خدا و به یاری خدا و بر مبنای آیین رسول خییدا حرکییت‬
‫کنید‪ ،‬هیچ پیرمرد‪ ،‬کودک و زنی را نکشید‪ ،‬کسییی را بییه زنجیییر‬
‫تهایتان را بگیرید‪ ،‬صلح برقرار نمایید‪ ،‬نیکی کنییید‪،‬‬ ‫نکشید غنیم ‌‬
‫یدارد«‪.‬‬‫که خداوند نیکوکاران را دوست م ‌‬
‫شهای خییود بییه فرمانییدهان و‬ ‫عمییر فییاروق ط در سییفار ‌‬
‫یگوید‪ :‬پیرزن و طفل را نکشید و هنگام برخورد دو‬ ‫سربازان م ‌‬
‫لشکر و یییورش جنگجویییان‪ ،‬از آنییان محییافظت کنییید تییا کشییته‬
‫نشوند‪ .‬و نیز در سفارش ایشییان بییه ابوعبیییدهط آمییده اسییت‪:‬‬
‫مسلمانان را از ستم کردن و ضییرر رسییاندن و خییوردن امییوال‬
‫نهایی که با مشییرکان‬ ‫هی پیما ‌‬ ‫مشرکان بنا حق بازدار‪ ،‬و به کلی ‌‬
‫هاید پایبند باشید‪.‬‬ ‫منعقد کرد ‌‬
‫‪ -7‬تا زمانی که نامسببلمانان در سببرزمین اسببلمی‬
‫نها‬ ‫هستند مانند مسلمانان احکام شریعت اسلم بر آ ‌‬
‫هی حقوق و تکالیفی که برای مسلمانان مقرر‬ ‫اجرا گردد؛ کلی ‌‬
‫نها نیز مقرر است و هرگز جایز نیست به دارایییی‬ ‫شده برای آ ‌‬
‫نها تعرض شود‪.‬‬ ‫و ناموس آ ‌‬
‫نها امید است‬ ‫‪ -8‬در صورتی که به مسلمان شدن آ ‌‬
‫نها داده شببود؛ زیییرا خداونیید فرمییوده‬ ‫از مال زکات به آ ‌‬
‫است‪:‬‬
‫‪  ‬‬
‫)توبه‪(60 :‬‬ ‫‪‬‬
‫و آنان را از جمله مستحقان زکات یاد کرده اسییت‪ .‬و نیییز اگییر‬
‫نهیا‬ ‫هی غیرواجیب بیه آ ‌‬ ‫مصلحتی وجود داشته باشد دادن صیدق ‌‬
‫بلمانع است‪.‬‬
‫‪ -9‬لعنت به کافر معین جایز نیست؛ زیرا تنهییا خداونیید‬
‫یکییه جییایز اسییت‬ ‫آگاه به سرانجام هر انسانی است و تنها چیز ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫لعنت به عموم کفار است خداوند م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره‪(89 :‬‬ ‫‪  ‬‬
‫نجا منظور عموم امییت اسییت نییه شییخص معیین از‬ ‫که در ای ‌‬
‫نها‪.‬‬
‫آ ‌‬
‫‪65‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫مسئولیت مسلمان نسبت به جانواران‬

‫نخست انسان باید بداند که در مورد حیوانات و پرندگانی که‬
‫در اختیار و تحت تصرف وی هستند مسؤولیت دارد و لذا باید‪:‬‬
‫هی خییود را در‬ ‫‪ -1‬آب و غییذا برایشییان فراهییم کنیید و وظیف ‌‬
‫مکاری نکنیید؛‬ ‫مقابل این حیوانات به خوبی انجام داده و هرگز ک ‌‬
‫نکه گفته شد در پیشگاه خدا مسئولیت دارد و مؤاخذه‬ ‫زیرا چنا ‌‬
‫یشود و دلیل این مطلب این است کییه‪ :‬پیییامبر خییداص وارد‬ ‫م ‌‬
‫هی یکی از انصار شد‪ ،‬ناگهان شتری را دید‪ ،‬وقتی که‬ ‫حیاط خان ‌‬
‫شییتر متییوجه حضییور پیییامبرص شیید صییدایی از خییود درآورد و‬
‫چشمانش پر از اشک شد‪ ،‬پیامبر آمیید و دسییتی بییر او کشییید و‬
‫کهایش را پییاک کییرد‪ ،‬سییپس شییتر آرام شیید و پیییامبرص‬ ‫اشیی ‌‬
‫فرمود‪ :‬صاحب این شتر کیست؟ این شتر مییال کیسییت؟ مییرد‬
‫جوانی آمد و گفت‪ :‬ای رسول خدا‪ ،‬مال میین اسییت‪ .‬پیییامبرص‬
‫یترسییی؟ خییدایی‬ ‫فرمود‪ :‬چرا در مورد این چهارپان از خییدا نم ‌‬
‫که این شتر را به مالکیت تو درآورده است‪ .‬این شتر نییزد میین‬
‫‪1‬‬
‫های‪.‬‬‫هاش کرد ‌‬ ‫یکند که گرسنه و خست ‌‬ ‫از تو شکایت م ‌‬
‫فرمان اسلم در آب و خوراک دادن به جانور تنها منحصر به‬
‫هی جانوران را در‬ ‫نچه در اختیار انسان است نیست‪ ،‬بلکه هم ‌‬ ‫آ ‌‬
‫یگیرد‪ ،‬حتی جانور بیابان که در مالکیت انسان نیست‪.‬‬ ‫بر م ‌‬
‫یرفییت و‬ ‫یفرماییید‪» :‬مییردی در بیابییان راه م ‌‬ ‫نبی رحمتص م ‌‬
‫تشنگی بر او فشیار آورده بیود‪ ،‬بیه درون چیاهی رفیت و از آن‬
‫آب نوشییید و بیییرون آمیید‪ ،‬در اییین هنگییام سییگی را دییید کییه از‬
‫یخییورد‪ ،‬مییرد‬ ‫یآورد و خاک م ‌‬ ‫شدت تشنگی زبانش را بیرون م ‌‬
‫با خود گفت‪ :‬این سگ مانند من به شدت تشنه است‪ .‬به درون‬
‫چییاه رفییت و کفییش خییود را پییر از آب کییرد‪ ،‬بییا دهییانش آن را‬
‫گرفت و از چاه بیرون آمد و سگ را سیراب کرد‪ ،‬خداونیید اییین‬
‫شخص را تمجید کرد و گناهانش را بخشید«‪.‬‬
‫صحابه پرسیدند‪ :‬ای رسول خدا‪ ،‬آیا در مورد جانواران هم ما‬
‫اجر و ثواب داریم؟ پیامبر؟ پیامبر فرمییود‪» :‬فی کببل کبببد‬
‫‪ -‬امام برقانی به اسناد مسلم و ابو داود‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪66‬‬

‫های پاداش است«‪ :‬یعنییی در‬‫رطبة أجر«‪» 1:‬در هر کبد زند ‌‬

‫های اجر و پاداش وجود دارد‪.‬‬
‫نیکی به هر حیوان زند ‌‬
‫یفرماید‪» :‬ما من مسلم یغرس غرس بًا‪ ،‬أو‬ ‫و باز م ‌‬
‫یببزرع زرعببا‪ ،‬فیأکببل منببه طیببر‪ ،‬أو إنسببان أو‬
‫بهیمة إل کان لببه بببه صببدقة«‪» 2:‬هییر مسییلمانی کییه‬
‫های ییا انسیانی و ییا‬
‫درخیتی و ییا زراعییتی بکیارد‪ ،‬سییپس پرنیید ‌‬
‫حیوانی از آن بخورد برای او به سبب آن کار صدقه هست«‪.‬‬
‫نها را از آزار رساندن به جانوران خواه اهلیی‬ ‫پیامبرص انسا ‌‬
‫یفرماییید‪» :‬عذبت امببرأ ۀ‬ ‫و یا وحشی نهی کرده اسییت و م ‌‬
‫فببی هببر ۀ سببجنتها حببتی مبباتت‪ ،‬فببدخلت فیهببا‬
‫النار‪ ،‬ل هی أطعمتها وسببقتها إذ حبسببتها‪ ،‬ول‬
‫هی ترکتها تأکل من خشاش الرض«‪» 3:‬زنییی بییه‬
‫های عذاب داده شد این زن گربیه را زنیدانی کیرد تیا‬ ‫خاطر گرب ‌‬
‫مرد و به همین سبب وارد دوزخ شد‪ .‬این زن نه خییودش آب و‬
‫خییوراک بییه آن گربییه داد و نییه آزادش کییرد کییه از حشییرات و‬
‫ههای زمین و یا از گیاهان بخورد«‪.‬‬ ‫خزند ‌‬
‫پیامبرص نهی کرده است که جانوری زنده را در جییایی نگییه‬
‫دارند و با تیراندازی و پرتاب سنگ و چیزهییای دیگییر بییه عنییوان‬
‫‪4‬‬
‫تفریح یا مسابقه آن را بکشند‪.‬‬
‫پیامبرص الغی را دید که در پیشانیش با داغ کییردن علمییت‬
‫گذاشییت‌هاند‪ ،‬فرمودنیید‪» :‬لعببن اللببه الببذی وسببمه«‪:‬‬
‫»خداونیید کسییی را کییه بییر پیشییانی اییین الغ داغ کییرده نفرییین‬
‫‪5‬‬
‫کند«‪.‬‬

‫نماجه‪.‬‬‫‪ -‬روایت احمد و اب ‌‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬صحیح البخاری )ح ‪.(2152‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬متفق علیه‪ :‬بخاری )ح ‪ (3482‬کتاب احادیث النبیاء مسلم )ح ‪(2242‬‬ ‫‪3‬‬

‫باب تحریم قتل الهرۀ‪ .‬این لفظ مسییلم اسییت و لفییظ بخییاری بییه جییای‬
‫حبستها ربطتها آمده و با همین لفظ در مسلم هم آمده است‪.‬‬
‫‪ -‬أن تصبر البهائم )مسلم ح ‪ 1956‬باب النهی عن صبر البهائم(‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪67‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫عبدالله بن عمرك از کنییار نوجوانییانی از قریییش رد شیید کییه‬

‫یانداختنیید و هییر‬‫های را بسییته بودنیید و بییه سییوی او تیییر م ‌‬ ‫پرند ‌‬
‫یرفت برای صییاحب پرنییده امتیییازی محسییوب‬ ‫تیری که خطا م ‌‬
‫نها وقتی ابن عمییر را دیدنیید پراکنییده شییدند؛ ابیین‬ ‫یکردند؛ آ ‌‬‫م ‌‬
‫عمر فرمود‪ :‬چه کسی این کار را کرده است؟ خدا او را لعنییت‬
‫کند‪ ،‬پیامبر خدا لعنت کرده کسی را که چیزی را که دارای روح‬
‫‪1‬‬
‫هگذاری برای تفریح( مورد هدف قرار دهد‪.‬‬ ‫است )با نشان ‌‬
‫های را دید که گروهی آن را آتش زده‬ ‫هی مورچ ‌‬ ‫پیامبر خدا لن ‌‬
‫بودند‪ ،‬فرمود‪ :‬چه کسی این لنییه را آتییش زده اسیت؟ کسیانی‬
‫گفتند‪ :‬ما‪ .‬پیامبرص فرمود‪ :‬سزاوار نیست کسییی جییز صییاحب‬
‫‪2‬‬
‫هی آتش کسی را عذاب دهد‪.‬‬ ‫آتش )خداوند( به وسیل ‌‬
‫گتری را به‬ ‫هی بزر ‌‬ ‫یفرماید‪ :‬هر که گنجشکی و یا پرند ‌‬ ‫باز م ‌‬
‫نیییاحق بکشییید‪ ،‬خداونییید در روز قییییامت در میییورد آن از وی‬
‫لالله؟‬‫یکند‪ .‬گفتند‪ :‬حق گنجشک چیست یا رسییو ‌‬ ‫بازخواست م ‌‬
‫فرمودند‪ :‬حق گنجشک آن است که آن را ذبییح کنیید و بخییورد و‬
‫‪3‬‬
‫نکه سر آن را قطع کند و پرتاب نماید‪.‬‬ ‫نه ای ‌‬
‫ابن عباس روایییت کییرده اسییت کییه پیییامبر‪ ،‬از کشییتن چهییار‬
‫‪4‬‬
‫حیوان نهی کرده اسییت‪ :‬مییورچه‪ ،‬زنبییور عسییل‪ ،‬هدهیید‪ ،‬صییرد‬
‫)شیرگنجشک(‪.‬‬
‫یکند که پیامبرص از کشییتن‬ ‫سهل بن سعد ساعدی روایت م ‌‬
‫پنج حیییوان نهییی کییرده اسییت‪ :‬مییورچه‪ ،‬زنبورعسییل‪ ،‬قوربییاغه‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫شیرگنجشک و هدهد‪.‬‬

‫‪ -‬لعن الله الذی وسمه مسلم )ح ‪ (2112‬باب النهی عن ضرب الحیوان‬ ‫‪5‬‬

‫فی وجهه و وسمۀ فیه‪.‬‬

‫‪) -‬مسلم ‪ 3617‬باب نهی عن صبر البهائم(‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪) -‬سنن ابو داود ح ‪ 2675‬باب فی کراهیۀ حرق العدو بالنار‪ ،‬و ح ‪5268‬‬ ‫‪2‬‬

‫باب فی قتل الذر(‪.‬‬

‫‪ -‬نسایی ‪ 4349‬باب إباحۀ أکل العصافیر‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬سنن ابو داود )ح ‪ (5267‬باب فی قتل الذر سنن ابن مییاجه )ح ‪3224‬‬ ‫‪4‬‬

‫های اسیت‬‫باب ما ینهی عن قتله(‪ .‬ابن اثیر در النهایه گویید‪ :‬صیرد پرنید ‌‬
‫که نصف آن سفید و نصف دیگرش سیاه است‪.‬‬
‫‪ -‬روایت بیهقی‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪68‬‬

‫ابن مسعود گفته است‪ :‬در سفری همراه پیامبرص بییودیم و‬

‫پییییامبر بیییرای قضیییای حیییاجت رفیییت‪ .‬در ایییین هنگیییام اردک‬
‫ههییایش را‬ ‫هاش دیییدم‪ .‬چییون جوج ‌‬ ‫نطلیییی را بییا دو جییوج ‌‬
‫گرد ‌‬
‫ههایش گشییود‪ .‬وقییتی‬ ‫لهایش را بر جوج ‌‬ ‫گرفتم‪ ،‬اردک آمد و با ‌‬
‫پیامبر آمد و این حالت را دید‪ ،‬فرمود‪» :‬چه کسی این پرنده را‬
‫‪1‬‬
‫ههایش را پس دهید«‪.‬‬ ‫پریشان کرده است؟ جوج ‌‬
‫پیامبرص شتر بسیار ضعیفی را دیدند‪ ،‬دسییتور داد تییا زمییانی‬
‫که این شتر سلمتیش را به دسیت نییاورده از آن کیار نکشیند‪.‬‬
‫یکند کییه پیییامبرص از کنییار شییتری رد‬ ‫سهل بن عمرو روایت م ‌‬
‫شد کیه پشییتش بییه شییکمش چسیبیده بییود )کنیایه از لغیری و‬
‫گرسیینگی( آن گییاه فرمییود‪» :‬اتقببوا اللببه فببی هببذه‬
‫ة وکلوهببا‬ ‫البهببائم المعجمببة‪ ،‬فارکبوهببا صببالح ً‬
‫ة«‪» 2:‬در حق این چهارپایان زبا ‌‬
‫نبسته از خدا بترسید‪،‬‬ ‫صالح ً‬
‫نهییا خییوراک‬
‫نها سوار شوید و به درسییتی بییه آ ‌‬
‫به درستی بر آ ‌‬
‫دهید«‪.‬‬
‫پییییامبرص فرمودنییید‪» :‬ل تتخببذوا ظهببور دوابکببم‬
‫منابر‪ ،‬إنما سخرها الله لکم لتبتغوا إلی بلد لببم‬
‫تکونببوا بببالغیه إل بشببق النفببس‪ ،‬وجعببل لکببم‬
‫الرض‪ ،‬فعلیهبببا فاقضبببوا حببباجتکم«‪» :‬پشییییت‬
‫چهارپایانتیان را منیبر مگردانییید؛ زییرا خداونید ایین حیوانیات را‬
‫برای شما مسخر کرده است تا شما را به شهرتان کییه جییز بییه‬
‫یرسییید برسییانند‪ ،‬و زمییین را بییرای شییما قییرار‬
‫سختی بدان نم ‌‬
‫‪3‬‬
‫داده است‪ ،‬نیازتان را بر روی زمین برآورده کنید«‪.‬‬
‫از ابییو هریییره روایییت اسییت کییه پیییامبرص فرمودنیید‪» :‬إذا‬
‫سافرتم فی الخصب فأعطوا البل حظها مببن‬
‫الرض )الرعبببببی( وإذا سبببببافرتم بالجبببببدب‪،‬‬
‫‪ -‬سنس ابوداوود ‪،2675‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬سنن ابو داوود ح ‪ 5267‬باب فی قتل الذر‪ .‬سنن ابن مییاجه ح ‪3224‬‬ ‫‪2‬‬

‫باب ما ینهی عن قتله‪.‬‬

‫‪ -‬سنن ابو داوود ح ‪ 2567‬باب الوقوف علی الدابۀ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪69‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫فأسرعوا علیها السیر‪ ،‬وبادروا بها نقبها‪ ،‬وإذا‬

‫عرسبببتم‪ ،‬فببباجتنبوا الطریبببق‪ ،‬فإنهبببا طبببرق‬
‫الببدواب‪ ،‬ومببأوی الهببوام باللیببل«‪» 1:‬هرگیییاه در‬
‫لخیزی مسافرت کردید‪ ،‬حق شتر را به او دهییید‬ ‫سرزمین حاص ‌‬
‫یآب و‬ ‫)بگذارید در چراگاه بچرد( و اگر در سرزمین خشییک و ب ‌‬
‫نکییه خسییته‬ ‫علفی سفر کردید شتر را سییریع برانییید قبییل از ای ‌‬
‫ههییا‬
‫شود‪ .‬هرگاه شب به استراحت پرداختنیید از خوابیییدن در را ‌‬
‫پرهیز نمایید؛ زیرا راه محل حرکت حیوانات و خزندگان )مار و‬
‫عقرب( در شب است«‪.‬‬
‫شییارع حکیییم در وقییت قربییانی کییردن حیییوان فرمییان بییه‬
‫یفرماینیید‪» :‬إذا‬ ‫مهربییانی و نیکییی داده اسییت‪ .‬پیییامبرص م ‌‬
‫قتلتم فأحسنوا القتلببة‪ ،‬و إذا ذبحتببم فأحسببنوا‬
‫الذبحة و لیحببد أحببدکم شببفرته و لیببرح أحببدکم‬
‫ذبیحته«‪» 2:‬هرگاه کسی را به حکم شرع کشییتید‪ ،‬کشییتن او‬
‫را به وجه نیکو انجام دهید و هرگییاه حیییوانی را ذبییح کردییید بییه‬
‫نیکی ذبح کنید‪ ،‬لزم اسییت کییه کییارد را تیییز نمایییید و ذبیحییه را‬
‫استراحت دهید«‪.‬‬
‫از جمله موارد آزار رساندن به حیوان این است کییه جلییو آن‬
‫نکییه هنگییام قربییانی‬‫جانور دیگری را ذبح و قربانی کنی و یییا ای ‌‬
‫آلت ذبح )چاقو و امثال آن( را به او نشان دهییی‪ .‬روایییت شییده‬
‫یدییید‪،‬‬
‫که مییردی چییاقویش را تیییز مییی کییرد و گوسییفند هییم م ‌‬
‫پیامبرص فرمود‪ :‬آیا دوست داری دو بار او را بکشی؟ چرا قبل‬
‫نکه او را بر زمین بخوابانی چاقویت را تیز نکردی؟‬ ‫از ای ‌‬
‫یکند که وی مردی را‬ ‫ابن سیربن از عمر فاروق ط روایت م ‌‬
‫دید که به خشونت گوسفندی را بر زمییین خوابانییده و پییایش را‬
‫یکند‪ .‬عمییر او‬ ‫ه ی گوسفند گذاشته و چاقویش را تیز م ‌‬ ‫بر چهر ‌‬
‫بدستی زد‪ .‬آن مرد فرار کرد و گوسفند نیز رم کرد‪.‬‬ ‫را با چو ‌‬

‫‪ -‬روتیت دار قطنی و سیوطی آن را ضعیف دانسته است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت مسلم‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪70‬‬

‫هی عمر بن عبدالعزیز رحمه الله آمده است کییه وی‬ ‫در سیر ‌‬
‫از سوارشدن بر اسب جز در وقت ضرورت نهی کرده است‪.‬‬
‫عمر بن عبدالعزیز رحمه الله به حیان در مصییر نوشییت کییه‪:‬‬
‫به من خبر رسیده که از شتر در بارکشی و نقییل و انتقییال بییار‬
‫یشییود؛‬ ‫یشود و بر روی یک شتر هزار رطل‪ 1‬بییار م ‌‬ ‫استفاده م ‌‬
‫شتییر از‬‫هرگاه این نامه به دست تو رسید دیگییر نشیینوم کییه بی ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫‪ 600‬رطل بر روی یک شتر بار م ‌‬
‫رط را دیده است که‬ ‫یکند که وی عم ‌‬ ‫مسّیب بن دارم نقل م ‌‬
‫شتر از حد توان یک شتر بییر‬ ‫نکه بی ‌‬ ‫یزد به خاطر ای ‌‬ ‫مردی را م ‌‬
‫او بار گذاشته بود‪.‬‬
‫توجوی حییدیث‬ ‫هاند که احمد بن حنبل برای جس ‌‬ ‫حکایت کرد ‌‬
‫نجا حدیث دریافت‬ ‫از بغداد به شام رفت تا از محدث مشهور آ ‌‬
‫یدهیید‪.‬‬‫کند؛ وقتی به او رسید دید کییه دارد سییگی را خییوراک م ‌‬
‫هی مشییغول خییوراک دادن‬ ‫ابن حنبل نشست‪ ،‬و محدث به انداز ‌‬
‫سگ شد که ابن حنبل به تنگ آمد و خسییته شیید و هنگییامی کییه‬
‫محدث کار غذا دادن به سگ را تمییام کییرد بییه ابیین حنبییل روی‬
‫های؟ ابن‬ ‫های و از من رنجید ‌‬ ‫آورد و به او گفت‪ :‬حتما ً دلتنگ شد ‌‬
‫حنبل گفییت‪ :‬آری‪ .‬محییدث گفییت‪ :‬در سییرزمین مییا سییگ وجییود‬
‫نکییه بییه آن آب و خییوراک دهییم بییه‬ ‫ندارد و این سگ به امییید ای ‌‬
‫طرف من آمییده اسییت و میین کییه دانسییتم آن گرسیینه و تشیینه‬
‫اسییت امیییدش را بییرآورده کییردم و بییه آن آب و خییوراک دادم؛‬
‫زیییرا میین از ابییی زنییاد شیینیدم و او هییم از اعییرج و او هییم از‬
‫یکنیید کییه پیییامبر خییداص فرمییود‪» :‬من‬ ‫ابییوهریره روایییت م ‌‬
‫قطع رجاء من ارتجاه قطع الله منه رجاءه يوم‬
‫القيامة فلم يلج الجنة«)‪» :(2‬هرکسی که امید کسی را‬
‫که از او امیدوار است پاسخ نگوید خداوند در روز قیامت امییید‬
‫یشییود«‪ .‬ابیین حنبییل‬
‫یکند‪ ،‬و داخل بهشییت نم ‌‬
‫او را برآورده نم ‌‬
‫های بییرای سیینجش وزن اشیییاء معییادل ‪ 564/2‬کیلییوگرم‬
‫‪ -‬رطییل پیمییان ‌‬ ‫‪1‬‬

‫)پارگی کتاب( مختلف مقدار آن متفاوت بود‪.‬‬

‫‪ -‬امام سخاوي و دیگر علمای حدیث گفته اند که این قصه دروغ و‬ ‫‪2‬‬

‫یاساس است‪.‬‬ ‫ب ‌‬
‫‪71‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫تبسمی کرد و فرمود‪ :‬این حدیث بییرای میین کییافی اسییت و بییه‬
‫بغداد بازگشت‪.‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪72‬‬

‫فرجامین سخن‬
‫مطالبی که بیییان شید تعیالیم ارزشییمند اسیلم اسییت و ایین‬
‫تشناسی در اسلم می باشد که مسلمانان صدر‬ ‫همان مسئولی ‌‬
‫اسلم به خوبی آن را شناخته بودند و این مسئولیت تنها مبتنی‬
‫بر نظارت پروردگییار بییزرگ اسییت و از درون انسییان مسییلمان‬
‫یگیییرد و عوامییل دیگییر یییا اثرهییای بیرونییی دیگییر‬‫سرچشییمه م ‌‬
‫انسان در آن دخالت ندارد‪.‬‬
‫هی اسییلمی‬ ‫تپذیری در جییامع ‌‬ ‫به همین خاطر نقش مسییئولی ‌‬
‫هی خییوب‬ ‫هی آن به بار نشست و نییتیج ‌‬ ‫بسیار تأثیر داشته و میو ‌‬
‫خود را در سه قرن اول اسلم به روشنی نشان داده است‪ ،‬به‬
‫یفرمایند‪» :‬خیر القرون قرنببی‪،‬‬ ‫نکه پیامبرص م ‌‬
‫دلیل ای ‌‬
‫ثم الببذین یلببونهم ثببم الببذین یلببونهم«‪» :‬بهییترین‬
‫یآینیید و‬
‫نها قرن من است‪ ،‬سییپس قرنییی کییه بعیید از آن م ‌‬ ‫قر ‌‬
‫یآینید«‪ .‬در ایین برهیه از‬ ‫سپس کسانی که بعید از قیرن دوم م ‌‬
‫تپذیری در داخل و خارج ممالک اسییلمی عملییی‬ ‫زمان مسئولی ‌‬
‫مفرما و امنیت منتشییر شیید‬ ‫گردید و در نتیجه عدالت در آن حک ‌‬
‫تهییای دیگییر برتییری‬ ‫و شأن و جایگاه اسلم عزیییز در میییان مل ‌‬
‫یافت‪.‬‬
‫امییا از روزی کییه ایمییان در دل مسییلمانان ضییعیف شیید‪،‬‬
‫مکییم بیه فراموشیی‬ ‫مسؤولیت هم به دنبال آن ضعیف شید و ک ‌‬
‫های که بییه کلییی از میییان رفییت و فرهنییگ و‬ ‫سپرده شد‪ ،‬به گون ‌‬
‫دانش اهریمنان به جای تعالیم اسلم نشسییت و مسییلمانان نییه‬
‫نچه از غرب و شرق گرفته بودند رستگار نشدند بلکییه‬ ‫تنها با آ ‌‬
‫هی‬ ‫نهییا و جییامع ‌‬
‫نگییری آ ‌‬
‫هی بییدبختی و ویرا ‌‬‫آن دسییتاوردها مییای ‌‬
‫‪73‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫بشییری گشییت و سییرانجام چیییزی جییز زیییان و ضییرر نصیییب‬

‫هی انسانی به ویژه مسلمانان نشد‪.‬‬ ‫جامع ‌‬
‫نچه که خداوند تألیف آن را در این موضییوع برایییم‬
‫این بود آ ‌‬
‫آسان گردانید‪.‬‬
‫وصلی الله علی المبعوث رحمة للعالمین وآله‬
‫وصحبه أجمعین‬
‫دکتر عبدالله عبدالرحیم عبدالله عبادی‬
‫ه موافق با‪ 7/2/2000 :‬م‬ ‫‪‌ 13/11/1421‬‬
‫مسؤولیت در اسلم‬ ‫‪74‬‬

‫کتاب‌های مؤلف‬

‫من الداب والخلق السلمیۀ‬ ‫‪.1‬‬

‫هی فوق‬‫ننام ‌‬
‫الذبائح فی الشریعۀ السلمیۀ )پایا ‌‬ ‫‪.2‬‬
‫لیسانس(‬
‫موقف الشریعۀ من المصاریف السلمیۀ المعاصرۀ‬ ‫‪.3‬‬
‫هی دکترا(‬
‫ننام ‌‬
‫)پایا ‌‬
‫العلم الحدیث حجۀ للنسان أم علیه )‪3‬جلد(‬ ‫‪.4‬‬
‫ً‬
‫تقدیم طاعۀ علی الخری أو ترکها نظرا للزمان‪،‬‬ ‫‪.5‬‬
‫والمکان والحوال‬
‫مقالت وردود علمیۀ‬ ‫‪.6‬‬
‫مقالت أدبیۀ إجتماعیۀ‬ ‫‪.7‬‬
‫المباح من الحیوان وشروط حل الذبیحۀ‬ ‫‪.8‬‬
‫ذبائح أهل الکتاب وشروط حلها‬ ‫‪.9‬‬
‫حکم الصید وشروطه وآدابه‬ ‫‪.10‬‬
‫المحرم من الحیوان وبیان الحکمۀ من تحریمه‬ ‫‪.11‬‬
‫حکم الضحیۀ والهدی والحکمۀ من مشروعیتها‬ ‫‪.12‬‬
‫العقیقۀ وحکمها والحکمۀ من مشروعیتها‬ ‫‪.13‬‬
‫أخطاء لغویۀ معاصرۀ‬ ‫‪.14‬‬
‫السبیل المرشد إلی بدایۀ المجتهد )‪4‬جلد(‬ ‫‪.15‬‬
‫الدعیۀ والذکار الواردۀ فی المناسبات‬ ‫‪.16‬‬
‫البتلء والصبر علیه ومکانته من الیمان‬ ‫‪.17‬‬
‫الواقع التاریخی للمسلمین‬ ‫‪.18‬‬
‫الرحمۀ وشمولیتها فی السلم‬ ‫‪.19‬‬
‫المرأۀ ومکانتها فی السلم‬ ‫‪.20‬‬
‫آداب الزواج والمعاشرۀ‬ ‫‪.21‬‬
‫المسئولیۀ فی السلم )کتاب حاضر(‬ ‫‪.22‬‬
‫الخصائص السلمیۀ‬ ‫‪.23‬‬
‫واقع المسلمین الیوم‬ ‫‪.24‬‬
‫فضائل المۀ السلمیۀ فی الدنیا والخرۀ‬ ‫‪.25‬‬
‫السلم فی السلم وآداب المجالس‬ ‫‪.26‬‬
‫‪75‬‬ ‫مسؤوليت در اسلم‬

‫الجمعۀ والجماعۀ‬ ‫‪.27‬‬

‫موسوعۀ علم الحدیث فی میزان الکتاب والسنۀ‬ ‫‪.28‬‬
‫رحلۀ الفتی إلی الخلود‬ ‫‪.29‬‬