ËÖÜßÒ Âß ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀËÀÐ

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËßÐ ÀÊÀÄÅÌÈÉÀÑÛ

Í ß Ñ È Ì È À Ä Û Í À Ä È Ë × È Ë È Ê È Í Ñ Ò È Ò Ó Ò Ó

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ
Ä È Ë È Í È Í È Ç À Ù Ë Û

ËÖÜßÒÈ
ÄÞÐÄ ÚÈËÄÄß

ÛÂ ÑØÒÓÖÂÉÇ

Cild

ØßÐÃ-ÃßÐÁ
Á À Ê Û 2006
 Áó êèòàá “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè” Û úèëä (Áàêû, Àçÿðáàéúàí
Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû íÿøðèééàòû, 1966), ÛÛ úèëä (Áàêû, Åëì, 1980),
ÛÛÛ úèëä (Áàêû, Åëì, 1983) âÿ ÛV úèëä (Áàêû, Åëì, 1987)
íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö,

ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð
ßëèùåéäÿð Îðóúîâóí
ðÿùáÿðëèéè âÿ öìóìè ðåäàêòÿñè èëÿ

Òÿðòèá÷èëÿð:
ßëèùåéäÿð Îðóúîâ, Áÿùðóç Àáäóëëàéåâ, Íÿðýèç Ðÿùèìçàäÿ

Íÿøðÿ ùàçûðëàéàíû, òÿêìèëëÿøäèðÿíè âÿ ðåäàêòîðó:

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö
ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð
Àüàìóñà Àõóíäîâ

494.36131-dc21
AZE
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. Äþðä úèëääÿ. IV úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”,
2006, 712 ñÿù.

ISBN10 9952-34-026-5
ISBN13 978-9952-34-026-6
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2006
Ñ ÑÀÀÒÑÀÇ
Ññ
Ñ Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí èéèðìè áåøèíúè
ùÿðôè. Á à õ ñå.
ÑÀÀÌ(ËÀÐ) èñ. Êîëà éàðûìàäàñûíäà, ùà-
áåëÿ Íîðâå÷èí, Ôèíëàíäèéàíûí âÿ Èñâå÷èí øè-
ìàëûíäà éàøàéàí óãðîôèí äèë ãðóïóíà äàõèë
îëàí õàëã.
ÑÀÀÒ èñ. [ÿð.] 1. Ýåúÿ-ýöíäöçöí èéèðìè
äþðääÿ áèðèíè òÿøêèë åäÿí âÿ 60 äÿãèãÿäÿí
èáàðÿò îëàí âàõò þë÷öñö âàùèäè. // Ñààò þë÷öñö
âàùèäè. Èêè ñààò èøëÿìÿê. Ö÷ ñààò ýþçëÿìÿê.
Òÿééàðÿ èêè ñààò ýåúèêèð. – Áèð ñààò ñîíðà àëà-
÷ûüûìûçà êþ÷äöê. À.Øàèã. [Øàùìàð Øàùïÿ-
ðèéÿ:] Ýöíäÿ êèòàáõàíàíû úÿìè áèð ñààò à÷ûã
ñàõëàìûðñàí. Á.Áàéðàìîâ.
Áó ñààò – èíäè,
èíäèúÿ. [Êàçûì:] Áó ñààò áàøûíû ñàëàìàò ñàõ-
ëàìàã èñòÿéèðñÿíñÿ, áàøûíû àøàüû ñàë, êÿñáêàð-
ëûüûíà ãóðøàí.. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Åëÿ áèë áó ñààò
áöòöí õàðèúè àëÿì éàëíûç ñÿäðäÿí àñûëû èäè.
È.ßôÿíäèéåâ. Ùàìàí ñààò – á à õ î ñààò.
Ùàìàí ñààò èøÿ áàøëàäû. Î ñààò – òåç, ÿëöñòö,
äÿðùàë. ßýÿð ìÿí áèëÿì êè, ãàðäàøûì úàñóñ-
äóð, î ñààò îíó éàõàëàéûá, âåðÿðÿì ùÿðáè òðè-
áóíàëà. Ù.Íÿçÿðëè.
2. Ýöíîðòàäàí, éàõóä òÿí ýåúÿ éàðûäàí ùå-
ñàáëàíàí 60 äÿãèãÿëèê âàõò þë÷öñö. [Ìÿðúàí
áÿé:] Àùà, ñààò íå÷ÿäèð, î âàõòà áèð ñààò ãàëûá-
äûð, çÿðÿð éîõäóð, ãóðòàðäûì Ìèííÿòèí öçöí-
äÿí, ãóðòàðäûì! Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñààò ö÷äö...
Êàçûì èøäÿí ãàéûòìûø; Âöúóäóíó ãàïëàìûøäû
éîðüóíëóã. Ì.Ìöøôèã.
3. Ýåúÿ-ýöíäöç ìöääÿòèíäÿ âàõòû òÿéèí
åòìÿê ö÷öí àëÿò, úèùàç. Äèâàð ñààòû. Úèá ñààòû.
Ãîë ñààòû. – Óñòà Çåéíàë Ìèðçÿ Ñÿôÿðèí îüëóíà
õåéèð-äóà âåðèá, éàõøû éîë èëÿ ìöâÿôôÿãèééÿò
äèëÿéèá áèð ãûçûë ñààò äà âåðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
..ßçèçèí ýþçëÿðè ñààòûí éàíûíäàí àñûëìûø áþéöê
áèð øÿêëÿ èëèøäè. Ñ.Ðÿùìàí.
4. Òÿíÿôôöñëÿ áèðëèêäÿ äÿðñÿ, ìöùàçèðÿéÿ
ñÿðô îëóíàí 60 äÿãèãÿëèê ìöääÿò. Àêàäåìèê
ñààò (òåõíèêóìëàðäà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ 50
äÿãèãÿ äàâàì åäÿí âàõò, ìöääÿò). Äÿðñ ñààòû
(öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ 45 äÿãèãÿ äàâàì
åäÿí ìÿøüÿëÿ ìöääÿòè). Äÿðñ ïðîãðàìûíû
ñààòëàðà áþëìÿê. // Ïåäàãîæè ìÿøüÿëÿ, ìöùà-
çèðÿ. Ñààòëàðûìû éàçäûíìû? Õÿñòÿ ìöÿëëèìèí
ñààòëàðûíû êèìÿ âåðäèëÿð?
5. Âàõò, ÷àü, àí, çàìàí. Àõøàì ñààòëàðûí-
äà. – Èðàã îëñóí éàìàí ýþçäÿí, íÿ õîø ñàÿò-
äèð îë ñàÿò; Êè, ìÿøóãèëÿ àøèã åéëÿéèá íàçè-
øèòàá îéíàð. Ôöçóëè. [Úàâàäûí] äÿðÿëÿðäÿí
ãóçóãóëàüû éûüûá éåäèéè ñààòëàð ýþçëÿðè ãàáà-
üûíäà úàíëàíäû. ß.Âÿëèéåâ.
6. Á à õ ñààòëûã. Áóðàäàí îðàéà íå÷ÿ ñààò
éîëäóð? – Áàêûäàí áóðàéà äþðä ñààòà ýÿë-
ìèøäèê. Ì.Ùöñåéí.
◊ Áèð ñààòûí è÷èíäÿ – äÿðùàë, î ñààò, ýåúèê-
ìÿäÿí. Áèð ñààòûí è÷èíäÿ àüà èêÿí ãóë îëäóì.
Á.Âàùàáçàäÿ. Ñààòäàí-ñààòà – á à õ ñààòáà-
ñààò. Áèíà ñààòäàí-ñààòà óúàëûðäû. – Ö÷öíúö
ãóéó ÿòðàôûíäà ýþðöëÿí èøëÿð ýöíäÿí-ýöíÿ
äåéèë, ñààòäàí-ñààòà àðòûð. É.ßçèìçàäÿ.
ÑÀÀÒÁÀÑÀÀÒ çÿðô Âàõò êå÷äèêúÿ, ñààò-
äàí-ñààòà, äóðìàäàí àðòàðàã. Éàüûø ñààòáà-
ñààò ýöúëÿíèð. Úàìààòûí ñàéû ñààòáàñààò àðòûð.
– Ñÿðè-êóéèí ìÿùøÿð, ãÿääèí ãèéàìÿò; Ãèéà-
ìÿò åäÿðñÿí ñàÿòáÿñàÿò. Ã.Çàêèð.
ÑÀÀÒÃÀÁÛ èñ. êþùí. Ñààò ãîéìàã ö÷öí
öñòö çÿðëè ñàïëàðëà, ýöëÿáÿòèíëÿ íàõûøëàíìûø
êèñÿúèê. Öñòöíÿ ýöëÿáÿòèí ÷ÿêèëìèø äàðàããàáû,
ñààòãàáû äà íÿçÿðè úÿëá åäèðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑÀÀÒËÀÐÚÀ á à õ ñààòëàðëà. Ñààòëàðúà
äàâàì åäÿí ãàðûøûã ôèêèðëÿð Èáðàùèì õàíû ìÿø-
üóë åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ìóñàíûí íÿâÿñè]
ñààòëàðúà àéíàíûí ãàáàüûíäà þç âöúóäóíà
òàìàøà åäèðäè. Ãàíòÿìèð.
ÑÀÀÒËÀÐËÀ çÿðô Áèð íå÷ÿ ñààò, óçóí ìöä-
äÿò. Éàüûø ñààòëàðëà äàâàì åòäè. Ñààòëàðëà
îõóìàã. – [Êàìàë] ñààòëàðëà ýþçöíö ãàðëû
äàüëàðûí òÿïÿñèíÿ çèëëÿéèá, îíëàðû ñåéð åòìÿê-
äÿí äîéìàçäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ñÿìÿä éå-
ìÿéèá-è÷ìÿéèá ñààòëàðëà Ìóðàäûí ìàùíû-
ëàðûíû äèíëÿìÿéÿ ùàçûð èäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÀÒËÛÃ Ñàéëàðëà éàíàøû èøëÿíèá, áèð èøèí
íå÷ÿ ñààòà ýþðöëäöéö, ýþðöëÿ áèëÿúÿéè, éàõóä
äàâàì åòäèéè ìöääÿòè áèëäèðèð. 8 ñààòëûã èø
ýöíö. – Éàð, àðõàíäà áèð äàüàì; Éàòìàìû-
øàì, îéàüàì; Äîëà ãîëóí áîéíóìà; Áèð ñààò-
ëûã ãîíàüàì. (Áàéàòû). [Ãÿùðÿìàí:] Ýöíîðòà
çàìàíû îëàðäû. Øÿùÿðè éàðûì ñààòëûã áèð ñöêóò
áöðöäö. Ù.Íÿçÿðëè.
◊ Áèð ñààòëûüà – ìöâÿããÿòè îëàðàã, ùÿëÿ-
ëèê, áèð àíëûüà. Áèð ñààòëûüà áåëÿ òóòàã êè, ...
ùÿðÿìõàíà èøëÿðè òöïöðìÿéÿ ëàéèã áèð øåéäèð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÀÀÒÑÀÇ èñ. [ÿð. ñàÿò âÿ ôàðñ. ...ñàç] Ñààò
òÿìèð åäÿí óñòà. Áóíóíëà áåëÿ îíóí áèðúÿ
5
ÑÀÀÒÑÀÇËÛÃ
íÿôÿð ùÿãèãè äîñòó âàð èäè – ñààòñàç óñòà Çåé-
íàë. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Áàêûäà öìóìèééÿòëÿ ïå-
øÿêàðëàð: õàë÷à÷û, çÿðýÿð, ïàïàã÷û, ñààòñàç,
ìèíàñàç, äÿëëÿê, áîéàã÷û âÿ ñàèð ÷îõ îëàðäû.
Ù.Ñàðàáñêè.
ÑÀÀÒÑÀÇËÛÃ èñ. Ñààòñàçûí ñÿíÿòè, ïåøÿñè.
[Çåéíàë:] Ìÿí äÿ êè ñààòñàçëûüûìëà ñÿíäÿí
÷îõ ãàçàíìûðàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÀÁÀÙ èñ. [ÿð.] 1. Ýöíöí áàøëàíüûúû, ýöíöí
èëê ñààòëàðû; ñÿùÿð, ñöáù. Ñàáàù åðêÿí. Ñàáàù
éåëè. Ñàáàù åðòÿ. Ñàáàù ýöíÿøè. – Àõøàì, ñà-
áàù, ÷åøìÿ, ñÿíèí áàøûíäà; Áèëèðñÿíìè íåúÿ
úàíëàð äîëàíûð? Àøûã ßëÿñýÿð. Îë ãÿìëè ýåúÿ
ñàáàù îëóíúà; Ðàùÿò éóõó éàòäû áèð äîéóíúà.
À.Ñÿùùÿò. Ìÿí äÿ ìåøÿ úûüûðû èëÿ .. àäÿò åòäè-
éèì ñàáàù ýÿçìÿéèíäÿí åâÿ ùÿðÿêÿò åäèðäèì.
À.Äèâàíáÿéîüëó.
Ñàáàù à÷ûëìàã (îë-
ìàã) – ñÿùÿð à÷ûëìàã, ýöíäöç áàøëàìàã.
Áÿëè, ñàáàù à÷ûëäû, öñòöíöçÿ ÷îõëó õîø ñàáàù-
ëàð à÷ûëñûí. “Àááàñ âÿ Ýöëýÿç”. Ñàáàù îëàí
êèìè Ìÿëèêìÿììÿä àëìàëàðû éûüûá, áèð ìÿú-
ìÿéèéÿ ãîéäó âÿ öñòöíÿ äÿ þðòöê ÷ÿêèá, àòà-
ñûíà àïàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñàáàùà ãÿäÿð
(êèìè) – èøûãëàíàíà ãÿäÿð, ñÿùÿð à÷ûëàíà êèìè,
ñÿùÿðÿäÿê. Èø÷èëÿð áèð ÷îõ äàíûøûãäàí ñîíðà,
ñàáàùàäÿê èøëÿìÿéèá úàâàá ýþçëÿìÿéè ãÿðàðà
àëäûëàð. Ù.Íÿçÿðëè. Ùÿìèí ýåúÿ, äåìÿê îëàð
êè, ñàáàùà êèìè Ùÿìçÿíèí çèðçÿìèëÿðèíäÿ, àí-
áàðëàðûíäà èøûã éàíäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Ñàáà-
ùûí(ûç) õåéèð! – ñÿùÿð÷àüû áèð-áèðèëÿ ýþðöø-
äöêäÿ ñþéëÿíèëÿí èôàäÿ. Ýåúÿíè ñàáàù åëÿ-
ìÿê (åòìÿê) – ñàáàùà ãÿäÿð áöòöí ýåúÿíè
îéàã ãàëìàã, éàòìàìàã.
2. Áó ýöíäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿê ýöí, åðòÿñè ýöí.
Áó ýöíöí èøèíè ñàáàùà ãîéìà. (Àòà. ñþçö).
Ñàáàùû ýöíö Úÿëèë àüà ýþçëÿðèíè à÷àíäà þçöíö
áèð ãåéðè àëÿìäÿ, áèð ãåéðè ìöùèòäÿ ýþðäö.
È.Ìóñàáÿéîâ. [Ìóðàä:] Äåéèðëÿð ñàáàù éàõøû
ôèëì ýþñòÿðèëÿúÿê. È.ßôÿíäèéåâ.
3. ìÿú. Ýÿëÿúÿê ìÿíàñûíäà. [ßìèðàñëàí
áàáà óøàãëàðà:] ..Îíó äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, ñà-
áàù ñèçèí, ýÿëÿúÿê ñèçèíäèð! Ñ.Ðÿùèìîâ. Éîõ,
éîõ, àéðû äåéèëäèð ýþçÿë ñàáàùûìûçäàí; ßçèç
õàòèðÿëÿðëÿ áèçäÿí àéðûëàí èëëÿð. Ñ.Ðöñòÿì. Áó-
ýöíêö ÿìÿëèéëÿ; Î, ñàáàùû éàðàäûð. Á.Âàùàá-
çàäÿ.
ÑÀÁÀÙ-ÁÈÐÈÝÖÍ çÿðô Éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ,
éàõûí ýöíëÿðäÿ, éàõûíëàðäà.
6
ÑÀÁÈÒ
ÑÀÁÀÙÄÀÍ çÿðô 1. Ñàáàù áàøëàíàí êèìè,
ýöíöí áàøëàíüûúûíäàí, ýöíöí èëê ñààòëàðûíäàí;
ñÿùÿðäÿí. [Ìàùìóä:] Ñàáàùäàí áàëòà ÷àëû-
ðàì, áèð ãûõìûã äà ãîïàðà áèëìèðÿì. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
2. Åðòÿñè ýöíäÿí. Ñàáàùäàí èøÿ áàøëàéûðûã.
– [ßñýÿð:] Âàëëàù, ñàáàùäàí àðøûíìàë ñàòàí
îëàúàüàì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñàáàùäàí î óøàã-
ëàð ãàðûíûí öìèäèíÿ ãàëàúàã, äÿðñëÿðèíÿ áà-
õàí îëìàéàúàã. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÁÀÙÝÖËÖ èñ. áîò. Öçÿðèíÿ ýöíÿø èøûüû
äöøäöêäÿ à÷ûëàí, êþëýÿäÿ èñÿ ýöëëÿðè áöêöëÿí
áèðèëëèê ýöë áèòêèñè.
ÑÀÁÀÙÊÛ 1. çÿðô Åðòÿñè ýöíö, ñàáàùûñû.
Ñàáàùêû ýöíö áèð êÿëëÿ ãÿíä àëûá ìÿíè áàüûø-
ëàäû âÿ ýöíàùûìäàí êå÷äè. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Ñàáàùêû ýöí òàð÷û ßñÿäèí úÿíàçÿñè àðà-
áàéà ãîéóëóá, ùÿìèøÿêè àäÿò öçðÿ “ÿððÿùìàí”
îõóíà-îõóíà ãÿáèðèñòàíà àïàðûëäû. Á.Òàëûáëû.
2. ñèô. Ñàáàù îëàúàã, åðòÿñè ýöí îëàúàã,
ñàáàùà òÿéèí îëóíìóø. Ñàáàùêû ýþðöø. Ñà-
áàùêû áàéðàì. – Ñàáàùêû âóðóøìà ãÿòè âÿ ìö-
ùöìäöð. Ù.Íÿçÿðëè. Ñàáàùêû òÿòèëèí áèð ìÿã-
ñÿäè âàð; Ýÿðÿê áóðàõûëñûí ãàëàäàí Õàíëàð!
Ñ.Âóðüóí.
ÑÀÁÀÙËÛÃ èñ. âÿ ñèô. 1. Ñàáàù ýþðöëÿúÿê,
ñàáàù îëàúàã. Àíúàã ñàáàùëûã èøèì ãàëûá.
2. Ñàáàùà áÿñ åäÿúÿê, ñàáàùêû ýöíÿ éåòÿ-
úÿê. Ñàáàùëûã ÷þðÿéèìèç âàðäûð.
ÑÀÁÀÙ-ÑÀÁÀÙ çÿðô Ñÿùÿð òåçäÿí, ñöáù
åðòÿäÿí, ýöí òÿçÿúÿ áàøëàéàíäà. Ñàáàù-ñàáàù
èøèíè ýþðöá ãóðòàðìàã. – Íÿùàéÿò, ñîí âåðèëäè
éàòìàäûüûì ýåúÿéÿ; Ñàáàù-ñàáàù áèð ìàéèñ
ðÿãñ åäÿðêÿí îäàìäà. Ì.Ìöøôèã.
◊ Ñàáàù-ñàáàùà ñàëìàã – ÷îõ éóáàòìàã,
ëÿíýèòìÿê, ýåúèêäèðìÿê, áó ýöí-ñàáàùà ñàë-
ìàã. [Ïèðè:] Áèð áó èøè óçàäûá, ñàáàù-ñàáàùà
ñàëàí àäàìû âåðÿéäèëÿð ìÿíÿ.. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÑÀÁÈà ñèô. [ÿð.] ßââÿëäÿ îëìóø, êå÷ìèøäÿ
îëìóø; êå÷ìèø, êþùíÿ, ÿââÿëêè. Çåéíàë þòÿéÿ-
áÿðèéÿ ìöðàúèÿò åäèá ñàáèã õèäìÿòèíè ýåðè
èñòÿéèðäèñÿ äÿ, ìöâÿôôÿã îëìàéûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
Ñàáèã òàúèð Àüà Ãóðáàíû ùàìû òàíûéûðäû.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÀÁÈÃßÍ çÿðô [ÿð.] êþùí. Áóíäàí ÿââÿë,
êå÷ìèø, ãàáàã. Éîõ èêÿí ñàáèãÿí ýåäèø-ýÿëèøè;
Èíäè áèð áàøãà ðÿíý àëûáäûð èøè. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÀÁÈÒ ñèô. [ÿð.] 1. Ùÿðÿêÿò åòìÿéÿí, ùÿðÿ-
êÿòñèç, äàèì áèð ãÿðàðäà äóðàí (ãàëàí), äÿéèø-
ÑÀÁÈÒÃßÄßÌ
ìÿéÿí, òÿðïÿíìÿç; äàèìè. Ñàáèò úÿðÿéàí. Ñà-
áèò òåìïåðàòóð. Ñàáèò ãöââÿ.
2. ìÿú. Ñÿáàòëû, ìþùêÿì; ôèêðèíèí, ÿãèäÿ-
ñèíèí öñòöíäÿ ìþùêÿì äóðàí, ôèêðèíäÿí, ÿãè-
äÿñèíäÿí äþíìÿéÿí. Áèðúÿ Çåéíàë áÿé òîõòàã
äóðóá, ÿââÿëêè ëàéèùÿñèíäÿ ñàáèò èäè... ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
Ñàáèò ãàëìàã – áèð øåéèí öñòöíäÿ
ìþùêÿì äóðìàã, ôèêðèíäÿí, ÿãèäÿñèíäÿí äþí-
ìÿìÿê. Õöëàñÿ, øÿùÿðäÿ ùÿð áèð øåé òÿðÿããè
òàïìûøäû, äÿéèøèëìèøäè, àáàä îëìóøäó, áèðúÿ
óñòà Àüàáàëà ãÿäèìëèéèíäÿ ñàáèò ãàëûá îòóç èë
èäè êè, áó ãÿðàð èëÿ ìÿèøÿò êå÷èðèðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
◊ Ñàáèò îëìàã êþùí. – ñöáóò îëóíìàã, éÿ-
ãèí îëìàã, ñöáóòà éåòìÿê. [Ôÿððàøáàøû:] Àüà
Øàùçàäÿ ñîðóøóð êè, Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí
âàðèñëèéè ñèçèí éàíûíûçäà ñàáèò îëäóìó?
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÀÁÈÒÃßÄßÌ ñèô. [ÿð.] Ñþçöíöí, ôèêðè-
íèí, âÿäèíèí öñòöíäÿ ìþùêÿì äóðàí, ñþçöí-
äÿí, âÿäèíäÿí äþíìÿéÿí; ñÿáàòëû, ìþùêÿì.
Çàùèä, ðàìàçàíäà ìÿíÿ áó òþâáÿíè âåðäèí;
Ýåò, áàøûí ö÷öí, òþâáÿäÿ ñàáèòãÿäÿìÿì ìÿí.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Ìÿí þç ÿùä-ïåéìàíûìäà ìþù-
êÿì âÿ ñàáèòãÿäÿìÿì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ñà-
áèòãÿäÿì îëñàéäû ÿýÿð éàðè-âÿôàäàð; Àøèã äÿõè
ãà÷ìàçäû áÿëàäàí, äàéàíàðäû. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÀÁÈÒËßØÄÈÐÈËÌß “Ñàáèòëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑÀÁÈÒËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ñàáèò (1-úè
ìÿíàäà) ùàëà ñàëûíìàã.
ÑÀÁÈÒËßØÄÈÐÌß “Ñàáèòëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑÀÁÈÒËßØÄÈÐÌßÊ ò-ëè. Ñàáèò (1-úè ìÿ-
íàäà) ùàëà ñàëìàã.
ÑÀÁÈÒËßØÌß “Ñàáèòëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÀÁÈÒËßØÌßÊ ô. Ñàáèò îëìàã, ñàáèò ùàëà
ýÿëìÿê.
ÑÀÁÈÒËÈÊ èñ. Ñàáèò øåéèí ùàë âÿ âÿçèééÿòè;
äàèìèëèê, äÿéèøìÿçëèê. Ãèéìÿòëÿðèí ñàáèòëèéè.
Âàëéóòàíûí ñàáèòëèéè. – [Ðöñòÿì áÿé:] Òÿáèÿò
ìöâàçèíÿòè ïîçóëäóãäà ÿáÿäè ãàíóíóí ñàáèò-
ëèéè ñàðñûëûð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÀÁÎÒÁÆ [ôð. ñàáîòàýå] Ãÿñäÿí èøëÿìÿ-
ìÿê âÿ éà èøè ïîçìàã éîëó èëÿ èøÿ ìàíå îëìà.
ÑÀÁÎÒÀÆ×Û èñ. Ñàáîòàæ åäÿí, ñàáîòàæëà
ìÿøüóë îëàí àäàì.
ÑÀÁÎÒÀÆ×ÛËÛà á à õ ñàáîòàæëûã.
ÑÀÁÎÒÀÆËÛÃ èñ. Ñàáîòàæ ùÿðÿêÿòè, ñàáîòàæ.
ÑÀÚ
ÑÀÁÓÍ èñ. Êèðëè âÿ éà éàüëû øåéëÿðè âÿ ñ.-íè
éóéóá òÿìèçëÿìÿê ö÷öí éàüëàðäàí âÿ ãÿëÿâè
ìàääÿëÿðäÿí ùàçûðëàíàí, ñóäà òåç ÿðèéèá
êþïöêëÿíÿí áÿðê âÿ éà éàðûììàéå êöòëÿ.
Ïàëòàð ñàáóíó. ßë-öç ñàáóíó. ßòèðëè ñàáóí.
Ùàìàì ñàáóíó. – [Ñÿðèééÿ:] Ñÿùÿð òåçäÿí
èêèìèç äÿ åéíè âàõòäà ãàëõäûã. Ìÿùðÿáà, ñà-
áóí, äèø ôûð÷àñû ýþòöðöá ñóéóí öñòöíÿ åíäèê.
È.ßôÿíäèéåâ.
◊ Ñàáóí êþïöéöíÿ (ãîâóüóíà) äþíìÿê –
ùå÷ îëìàã, ïó÷ îëìàã, éîõ îëìàã. ..Êå÷ÿí
èëèí îðòàëàðûíäàí òóòóëìàüà áàøëàíûëàí ïëàí
éåíè èëäÿ ñàáóí ãîâóüóíà äþíìöøäö. “Êèðïè”.
ÑÀÁÓÍÁÈØÈÐßÍ èñ. Ñàáóíáèøèðìÿ ìöòÿ-
õÿññèñè, ñàáóí èñòåùñàëàòû ôÿùëÿñè; ñàáóí÷ó.
ÑÀÁÓÍ×Ó èñ. 1. êþùí. Ñàáóí áèøèðìÿêëÿ
ìÿøüóë îëàí àäàì.
2. Ñàáóí èñòåùñàëû èø÷èñè.
ÑÀÁÓÍ×ÓËÓà èñ. êþùí. Ñàáóí÷óíóí èøè,
ïåøÿñè.
ÑÀÁÓÍÃÀÁÛ èñ. È÷èíÿ ñàáóí ãîéìàã ö÷öí
ãàá, ãóòó; ñàáóíëóã.
ÑÀÁÓÍËÀÌÀ “Ñàáóíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÁÓÍËÀÌÀÃ ô. Ñàáóí ñöðòìÿê, ñàáóíëà
éóìàã. ßëëÿðèíè ñàáóíëàìàã. Ïàëòàðëàðû ñà-
áóíëàìàã. – Áÿäÿíèìè êèñÿëÿéèá öñòöìÿ áèð
íå÷ÿ äÿôÿ èñòè ñó òþêÿíäÿí ñîíðà áó êèøè
[úàìàäàð] áàøëàäû áàøûìû ñàáóíëàìàüà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÀÁÓÍËÀÍÌÀ “Ñàáóíëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÁÓÍËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Ñàáóíëó ñóäà
éóéóëìàã, ñàáóíëà éóéóëìàã.
2. Ñàáóí ñöðòöëìÿê, ñàáóí ÷ÿêèëìÿê.
[Îúàãâåðäè:] Áÿé, ùå÷ ñèçÿ ÿçèééÿò îëìàéà-
úàã. Êÿíäèð ãàéäà èëÿ ñàáóíëàíûáäûð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ÑÀÁÓÍËÓ ñèô. 1. Òÿðêèáèíäÿ ñàáóí îëàí.
Ñàáóíëó ñó.
2. Ñàáóíà áóëàøìûø, ñàáóí ñöðòöëìöø. Ñà-
áóíëó ÿë. Ñàáóíëó ïàëòàð.
ÑÀÁÓÍËÓÃ èñ. ìÿù. á à õ ñàáóíãàáû.
ÑÀÁÓÍÎÒÓ èñ. áîò. Êþêöíäÿ ñàïîíèí îëàí
çÿùÿðëè áèòêè.
ÑÀÁÓÍÑÓÇ ñèô. Ñàáóíó îëìàéàí, ñàáóí
ñöðòöëìÿìèø. [Ìàùìóä:] Ãàðíûì ñàáóíñóç
àðàáà ÷àðõû ñÿñè âåðèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÀÚ èñ. Öçÿðèíäÿ ëàâàø, éóõà, áîçëàìàú,
ãóòàá âÿ ñ. áèøèðìÿê ö÷öí îðòàñû ãàëõûã, äàèðÿ-
øÿêèëëè ÷óãóí âÿ éà äÿìèð ëþâùÿ. [Ýöëñöì]
7
ÑÀÚÀÉÀÃ
áèðòÿùÿð èòäÿí õèëàñ îëóá, þçöíö ÷þðÿê òÿíäè-
ðèíÿ ñîõäó âÿ äÿìèð ñàúû áàøûíà ÷ÿêäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ñÿìÿäèí íÿçÿðëÿðè .. ñàúûí, è÷èíäÿ ãó-
ðóìóø õÿìèðäÿ áàðìàã èçëÿðè ýþðöíÿí òåøòèí
âÿ îõëîâóí öçÿðèíäÿ ýÿçäè. È.Ùöñåéíîâ.
// Ñàúäà áèøèðèëÿí. Ñàú ãîâóðìàñû (ñàúè÷è).
– Ùàìûìûç áÿðàáÿð éàü, ñöä âÿ éåíèúÿ áèøìèø
ñàú ÷þðÿéè èëÿ ãàðíûìûçû äîéäóðäóã. Ù.Íÿ-
çÿðëè. Ìÿíÿ äàü ùàâàñû âåðèí! Ñàú éóõàñû âå-
ðèí! Ð.Ðçà.
ÑÀÚÀÉÀÃ, ÑÀÚÀÉÀÜÛ èñ. À÷ûã ùàâàäà
õþðÿê âÿ ñ. áèøèðìÿê ö÷öí öñòöíÿ ãàçàí ãî-
éóëàí ö÷àéàãëû äÿìèð ÷ÿíáÿð. Òÿçÿ ãàëàéëàí-
ìûø ìèñ ãàáëàð, øèø, ìàøà, ñàúàéàã, ãèéìÿêåø
âÿ ñàèð àèëÿ ìÿòáÿõèíäÿ èøëÿíìÿñè ëàçûì îëàí
ùàúÿòëÿðè úåùèç àäû èëÿ àòàñû ãûçûíà âåðÿúÿêäèð.
Ð.ßôÿíäèéåâ. Õÿäèúÿ ñÿùÿð éûüäûüû ïåíúÿðè
ãàçàíà äîëäóðóá ñàúàéàüûíûí öñòöíÿ ãîéìóø,
éàìàãëû ãÿäÿê äþøëöéö èëÿ òÿçÿ ãàëàäûüû îúàüû
ÿòÿêëÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÚÈ×È èñ. Ñàúûí è÷èíäÿ áèøèðèëÿí ÿò ãîâóð-
ìàñû. [Éöçáàøû:] Àüà, ãóðáàíûí îëóì, ãàðíû-
íûçû øîð-÷þðÿêëÿ äîéäóðìàéûí, ñàúè÷è áó ñààò
ùàçûð îëàð! – äåéèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àëìó-
ðàä áàáàíûí áèøèðäèéè áó ñàúè÷è ìÿíÿ î âàõòà
ãÿäÿð éåìèø îëäóüóì áèøìèøëÿðèí ùàìûñûíäàí
ëÿççÿòëè ýÿëäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀ× èñ. Èíñàíûí áàøûíäà áèòÿí òöêëÿð. Ãàðà
ñà÷. Õóðìàéû ñà÷. – Êöëÿê [Äöððÿíèí] ãóìðàë
ñà÷ûíû öç-ýþçöíÿ ÷ûðïûðäû. Ñ.Âÿëèéåâ. [Íÿð-
ýèç] àíàñûíûí îíà èëê äÿôÿ ñà÷ ùþðäöéöíö õà-
òûðëàéûðäû. Á.Áàéðàìîâ. // Ùþðöê. [Êîðîüëó:]
Ñèéàù ñà÷ëàð äàë ýÿðäÿíÿ äöçöëö; Ãàðà ýþç-
ëÿð õóìàðëàíûá ñöçöëö. “Êîðîüëó”.
◊ Ñà÷ àüàðòìàã – á à õ áàø àüàðòìàã
(“áàø”äà). Þìöð ÷öðöòìÿñÿí, ñà÷ àüàðòìà-
ñàí; Éàðàíìàç ñÿíÿòêàð, éàðàíìàç ñÿíÿò!
Ç.Õÿëèë. Ñà÷û àüàðòìàã – éàøà äîëìàã, ãî-
úàëìàã. Àðòûã ñà÷ëàðû àüàðûá, ãûðìûçû ïàëòàð
îíà éàðàøìûð. Ñà÷û äàáàíûíäà (îëìàã) –
óçóí ùþðöêëÿðè îëàí ãûç (ãàäûí) ùàããûíäà.
[Éåòÿð Êÿðáÿëàéûéà:] Þçö äÿ ÷îõ ýþçÿëäèð ...
óçóíáîéëó, ñà÷û äàáàíûíäà, ó÷óã åâèí äèðÿéè
áèð ãûçäûð.. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñà÷ûíà äÿí äöø-
ìÿê – áàøû (ñà÷û) àüàðìàüà áàøëàìàã, òÿê-
òÿê, ñåéðÿê àü òöêëÿð ýþðöíìÿê. Èëëÿð þòäöêúÿ
ñà÷ëàðûìà äÿí äöøäö. – Ìöñàùèáèìèí ñÿëèãÿ
èëÿ âóðóëìóø ñà÷ëàðûíà éåíèúÿ äÿí äöøìöøäö.
Ã.Èëêèí.
8
ÑÀ×ÀÃËÛ
ÑÀ×Àà èñ. 1. Áèð øåéèí (àäÿòÿí ïÿðäÿíèí,
ïàëòàðûí âÿ ñ.-íèí) êÿíàðëàðû áîéóíúà òèêèëÿí
÷îõ ñûõ, ñàëëàíàí ñàï òåëëÿðè. Õàë÷àíûí ñà÷àã-
ëàðûíû äöçÿëòìÿê. Øàëûí ñà÷àãëàðû. Ïÿðäÿéÿ ñà-
÷àã òèêìÿê. – Ëèáàñûí ÿëâàíäûð, ÷àðãàò íàðûíúû;
Ñà÷àãëàð éàðàøûð ãûðàãëàðûíäàí. Ì.Ï.Âàãèô.
[Ñîíà] ..áàøûíäàí ñûéðûëûá ÷èéíèíÿ äöøÿí àü
òîðóíóí èïÿê ñà÷àãëàðû èëÿ îéíàéûðäû. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
2. áîò. Áÿçè áèòêèëÿðäÿ óçóí íàçèê òåëëÿð.
Ãàðüûäàëû ñà÷àüû. – [Ùóðèçàäûí] ..òöêëÿðè ìÿ-
çÿëè áèð ðÿíý àëàð – ýàù ãàðüûäàëû ñà÷àüûíà,
ýàù äà êàë ãàðïûçà áÿíçÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Ñÿìÿíäÿðèí] ýþçöíÿ àíúàã ñþéöäöí ñîéóã
ñà÷àãëàðû ýþðöíäö. Á.Áàéðàìîâ.
3. ìÿú. Øöà. Ýöíöí ñà÷àãëàðû éàéûëûð äöçÿ;
×öíêè òÿñëèì îëóð ýåúÿ ýöíäöçÿ. Ñ.Âóðüóí.
Ýöíÿøèí åíåðæè èëÿ äîëó ãûçûë ñà÷àãëàðûíûí òÿ-
ñèðè àëòûíäà éàðïàãëàðäà áöòöí úàíëûëàðûí ùÿ-
éàòûíûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ãèäàëàð, öçâè ìàä-
äÿëÿð ùàçûðëàíìàüà áàøëàéûð. Ì.Àõóíäîâ.
ÑÀ×ÀÃËÀÌÀ “Ñà÷àãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀ×ÀÃËÀÌÀà ô. 1. Ñà÷àã åòìÿê, ñà÷àã
ñàëìàã.
2. Òåë-òåë åòìÿê. Êÿêëèéè áû÷àãëàðàì; Òöê-
ëÿðèí ñà÷àãëàðàì; Âÿäÿ âåðèá ýÿëìÿñÿí; Áà-
ëûíúû ãóúàãëàðàì. (Áàéàòû).
ÑÀ×ÀÃËÀÍÌÀ “Ñà÷àãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀ×ÀÃËÀÍÌÀà ô. Ñà÷àã-ñà÷àã îëìàã,
ñà÷àãëàð øÿêëèíäÿ ñàëëàíìàã. Ãûøäà áó àòëàðûí
òöêëÿðè áèð ãàðûøäàí äà àðòûã ñà÷àãëàíûð, ñîíðà
äà éàïàüû áèð éàïûíúû êèìè öñòëÿðèíÿ éàïûøàðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Éàøûë îòëàð ãîë-áóäàã âåðèá, ñà-
÷àãëàíàðàã àðõûí öñòöíö åëÿ þðòìöøäö êè, îðà-
äàí ñó àõäûüûíû àíúàã àðàñûêÿñèëìÿç øûðûëòûäàí
áèëìÿê îëóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀ×ÀÃËÛ ñèô. 1. Ñà÷àãëàðû îëàí, ñà÷àã ñà-
ëûíìûø, ñà÷àã ãîéóëìóø. Ñà÷àãëû õàëû. Ñà÷àãëû
ñöôðÿ. Ñà÷àãëû éàéëûã. Ñà÷àãëû ïÿðäÿ. – [Ãà-
äûí] áàøûíà íÿ ãÿäÿð ñûüàë âóðäóñà äà, êèðïè
ñà÷ëàðûíû éàòûðäà áèëìÿäè, ÿëèíäÿêè ñà÷àãëû
äÿñìàëû áàøûíà äîëàìàëû îëäó. Ì.Ùöñåéí.
Íàçëû ÿëèíäÿ áàüëàìà, áàøûíäà ñà÷àãëû øàë
éöéöðöá ýÿëèð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ñà÷àãëû
êîíôåò – êå÷ìèøäÿ: ñà÷àãëû êàüûçà áöêöëìöø
êîíôåò íþâö. Òåéáÿ .. åâÿ éîëó äöøÿíäÿ Áàùà-
äûð ö÷öí ùÿìèøÿ ôûíäûã, ãîç, ñà÷àãëû êîíôåò,
èéäÿ âÿ áÿçÿí õóðìà ýÿòèðÿðäè. Ì.Ùöñåéí.
[×ÿð÷è] áÿçè âàõò ñà÷àãëû êîíôåò äÿ ýÿòèðÿðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÀ×ÀÃ-ÑÀ×ÀÃ
2. Ñà÷àã êèìè ñàëëàíìûø óçóí òöêëÿðè îëàí.
Ñà÷àãëû ãîéóí. Ñà÷àãëû èò.
3. áîò. Êþêö ñà÷àã øÿêëèíäÿ (òåë-òåë) îëàí.
Ñà÷àãëû êþêëÿð. – Åéâàç äàéû äà ñà÷àãëû òöòöí-
äÿí ïàïèðîñ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ áàøëàéûðäû êîëõîçó òÿ-
ðèôëÿìÿéÿ. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀ×ÀÃ-ÑÀ×Àà çÿðô Ñà÷àãëàðäàí èáàðÿò,
ñà÷àã ùàëûíäà. Ñÿíÿìèí áàøû .. ñà÷àã-ñà÷àã
ñàëëàíàí ñöíáöëëÿðèí àðàñûíà ÿéèëìèøäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. Ãàðàíëûã ÿðèéèá ñàáàù îëàúàã;
Ýöíÿø äîüàúàã, ãûçûë òåëëÿðè ñà÷àã-ñà÷àã.
Ð.Ðçà.
ÑÀ×ÀÉÛÐÀÍ èñ. Êå÷ìèøäÿ: ãàäûíëàðûí ñà-
÷ûíûí òàü øÿêëèíäÿ ãàëìàñû ö÷öí áàøà âóðóëàí
íàõûøëû ñàíúàã. [Éåíýÿ õîí÷àñûíäà] îëàð: ñà-
áóí, äóõè, îäåêîëîí, èéíÿ, öñêöê, ñà÷àéûðàí,
éåëïàçÿ. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀ×ÁÀÜÛ èñ. Ñà÷à, ùþðöéÿ áàüëàíàí ëåíò-
øÿêèëëè áàü. Éàðïàãòÿê ÿñÿí îëñàí; Ñà÷áàüûí
êÿñÿí îëñàí; ßçðàèë ìÿíÿ íåéëÿð; Áàøûì öñòÿ
ñÿí îëñàí. (Áàéàòû).
ÑÀ×-ÁÈÐ×ßÊ òîï. Áàøäà îëàí ñà÷ûí, áèð-
÷ÿéèí ùàìûñû.
◊ Ñà÷-áèð÷ÿê àüàðòìàã – á à õ ñà÷ àüàðò-
ìàã. Ñà÷-áèð÷ÿê äàëàøìàã (ãîéìàìàã) –
á à õ ñà÷éîëìàéà ÷ûõìàã. [Ñÿòòàð áÿé:] ßëà-
âÿ, Ôàòìà õàëà èëÿ ×è÷ÿê õàíûì êö÷ÿäÿ ñà÷-
áèð÷ÿê äàëàøûáëàð. Í.Âÿçèðîâ. Ñà÷û-áèð÷ÿéè
àüàðìàã – 1) ãîúàëìàã, àùûëëàøìàã (ãàäûí
ùàããûíäà); 2) áèð èøÿ ÷îõ çÿùìÿò ãîéìàã, ÷îõ
ÿëëÿøìÿê. [Ýöëçàäà:] Îíäàí õÿáÿðèì âàð êè,
Ñÿëáèíèí ñà÷-áèð÷ÿéè äèâàíõàíà ãàïûëàðûíäà
àüàðûá. ß.Âÿëèéåâ. Ñà÷-áèð÷ÿéèíè éîëìàã –
äÿùøÿò è÷ÿðèñèíäÿ îëìàã, äÿðä-ãÿì è÷ÿðèñèíäÿ
îëìàã, äÿðèí ìÿíÿâè ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàá êå÷èð-
ìÿê. Äÿðä ÿëèíäÿí ñîëìóøàì; Ñà÷-áèð÷ÿéèì
éîëìóøàì, Àõûð áó åøã îäóíäàí; ßðèéèá ìóì
îëìóøàì. (Áàéàòû).
ÑÀ×ÛËÌÀ “Ñà÷ûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀ×ÛËÌÀà ô. Äàüûëìàã, éàéûëìàã, ñÿïÿ-
ëÿíìÿê, ÿòðàôû áöðöìÿê. Ýþé ñÿìòè à÷ûëäûãúà
êþíöëëÿð äÿ à÷ûëäû; Äöíéà öçöíÿ çþâã, ñÿôà
åíäè, ñà÷ûëäû. À.Ñÿùùÿò. Ýöëëÿðèí ÿòðè îòëàðûí
èéèíÿ ãàðûøûá ÿòðàôà ñà÷ûëìàãäà èäè. Ò.Ø.Ñè-
ìóðã. Éàìàúëàðäà áîéíóáöêöê áÿíþâøÿëÿðèí
ÿòðè ñà÷ûëûð, ãþí÷ÿëÿðÿ, äöéìÿëÿðÿ ïàðëàã èíúè-
ëÿð äöçöëöðäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÀ×ÃÛÐÀÍ èñ. Ñà÷ûí ãûðûëûá òþêöëìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëàí õÿñòÿëèê; ìóðéàíà.
ÑÀ×ËÀÌÀ “Ñà÷ëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀ×ÌÀËÀÌÀ
ÑÀ×ËÀÌÀà ô. Ñà÷ûíäàí òóòóá äàðòìàã.
Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿí éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá àðâàäû
ñà÷ëàäû âÿ áàø-ýþç äåìÿéèá, ùÿð éåðèíÿ éóì-
ðóãäàí äþøÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Øàùïÿðè ñþçö-
íöí äàëûíû ýÿòèðìÿìèø, ãàðû éàøûíà éàðàøìà-
éàí áèð úÿëäëèêëÿ éåðèíäÿí îéíàéûá îíó ñà÷-
ëàäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀ×ËÀÍÌÀ “Ñà÷ëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀ×ËÀÍÌÀà ô. Áàøû ñà÷ëà, òöêëÿ
þðòöëìÿê, ñà÷û ÷ûõìàã.
ÑÀ×ËÀØÌÀ “Ñà÷ëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀ×ËÀØÌÀà ãàðø. Áèð-áèðèíèí ñà÷ûíäàí
òóòàðàã äàðòìàã; äàëàøìàã. [Àñéà:] [Ýöëñà-
áàù âÿ Òóðàú] àç ãàëûá êè, ëàï ñà÷ëàøñûíëàð.
Ú.Úàááàðëû.
ÑÀ×ËÛ ñèô. Áàøûíäà ñà÷û îëàí. Úàâàíëàðûí
àðàñûíäàí ÷åñó÷à êîñòéóìëà ëàê ÷ÿêìÿ ýåé-
ìèø ñà÷ëû, òþêìÿðÿê áèð îüëàí ÷ûõûá èðÿëè ýÿëäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÀ×ËÛ-ÁÈÐ×ßÊËÈ ñèô. Ýþçÿë óçóí ñà÷ëàðû
îëàí. [Ãûçûí àíàñû:] Áàõ, ñà÷ëû-áèð÷ÿêëè, áîéëó-
áóõóíëó, ÿäÿáëè-ÿðêàíëû, ýþçÿë-ýþé÷ÿê ãûç áÿñ-
ëÿìèøÿì. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑÀ×ËÛ-ÑÀÃÃÀËËÛ ñèô. Óçóí ñà÷û âÿ ñàã-
ãàëû îëàí. Øÿêèëäÿ ñà÷ëû-ñàããàëëû áèð êèøè òÿñâèð
îëóíìóøäó.
ÑÀ×ÌÀ 1. “Ñà÷ìàã”äàí ô.èñ.
2. Á à õ ãûðìà 2-úè ìÿíàäà. Õÿëèë èñÿ àò-
äûüû ñà÷ìàíûí ýèëèçèíè ÷ûõàðäûá öôëÿäè. Ì.Ùö-
ñåéí. Òÿê áèð ñà÷ìà [ãóøóí] ñîë ãàíàäûíûí
óúóíó äÿëèá êå÷ìèø, ñöìöéö ñûíäûðìàìûøäû.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ìÿììÿäõàíëà Éóñèôÿëè áàø-
ãà øåéëÿðëÿ, ãûçûëãóøëà, îâ òóëàñû èëÿ, ñà÷ìà,
áàðûò âÿ âàðëû óøàãëàðûíà ìÿõñóñ øåéëÿðëÿ ìà-
ðàãëàíûðäûëàð. Ï.Ìàêóëó.
3. Áîø, éåðñèç, ìÿíàñûç, ðàáèòÿñèç, ìÿíòèã-
ñèç ñþç; ùÿäéàí. [Îðõàí:] Î ìÿúíóíäóð, îí-
äàí áèð øåé óìóëìàç; Ñà÷ìàäûð ùÿð ñþçö, ÿñëà
òóòóëìàç. Ù.Úàâèä. [Ìÿùÿððÿì] éåíÿ àðàáèð
ñà÷ìà ñþçëÿð ñþéëÿéèðäè. À.Øàèã.
ÑÀ×ÌÀà ô. Éàéìàã, ñÿïìÿê, òþêìÿê.
Ýöíÿøèí øöàëàðû ãöââÿäÿí äöøìöø âÿ éàéäà
ñà÷äûüû ùÿðàðÿòè âåðìÿêäÿí àúèç èäè. Ò.Ø.Ñè-
ìóðã. Ñèôÿòèíäÿ øÿôÿã ñà÷àí; Áèð ñåâèíúäèð,
áèð äÿ áàùàð. Í.Õÿçðè. Áàøû öñòöíäÿ î òèôëèí
äàéàíàí; Áÿñ î êèìäèð öðÿéè ýèçëè éàíàí; Ñà-
÷àí ÿòðàôà î íóð øþëÿñèíè; Àíàäûð, áÿñëÿéèð þç
êþðïÿñèíè. Ì.Äèëáàçè.
ÑÀ×ÌÀËÀÌÀ “Ñà÷ìàëàìàã”äàí ô.èñ.
9
ÑÀ×ÌÀËÀÌÀÃ
ÑÀ×ÌÀËÀÌÀà ô. Ìÿíàñûç, éåðñèç ñþçëÿð
äåìÿê; áîø, ìÿíòèãñèç äàíûøìàã.
ÑÀ×-ÑÀÃÃÀË èñ. Áàøäà, öçäÿ îëàí òöêëÿð.
Ñà÷-ñàããàëûíû âóðäóðìàã. – [Ùöñåéí:] Ìÿí
ñèçè 6-7 àé ÿââÿë áèð êèøè èëÿ áÿðàáÿð ýÿçÿí ýþ-
ðÿðäèì. Îíóí éûïðàíìûø âöúóäó, áîçàðìûø
ñà÷-ñàããàëû éàøûíûí ÿëëèäÿí àðòûãëûüûíû áèëäè-
ðèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Ñà÷-ñàããàëûíäà áèð äÿíÿ äÿ
àü òöê éîõ èäè. Ì.Ùöñåéí.
◊ Ñà÷-ñàããàë àüàðòìàã – á à õ ñà÷ûíû-
ñàããàëûíû àüàðòìàã. Ñÿí ñÿùíÿäÿ ñà÷ àüàðò-
äûí, äîüðóäàí äà ñÿíÿòêàðñàí; Ñÿí äàèìà ÿòèð
ñà÷àí, ýöëëÿð à÷àí áèð áàùàðñàí. Ñ.Âóðüóí.
[Ãîúà:] Áèç êþùíÿëÿð áó ÷þëëÿðäÿ ÷îõ âóðóø-
ìóøóã, ñà÷-ñàããàëûìûç áó èøäÿ àüàðûáäûð.
Ù.Íÿçÿðëè. Ñà÷û-ñàããàëû áèð-áèðèíÿ ãàðûø-
ìûø – ñÿëèãÿñèç, ïÿæìöðäÿ, äàëüûí ùàëäà. Äö-
êàí ãàáàüûíäà èñÿ ñà÷û-ñàããàëû áèð-áèðèíÿ
ãàðûøìûø áèð äóñòàã äàéàíìûøäû âÿ Áàáÿê òÿ-
ëÿñèê úèáèíäÿí áèð äàðàã ÷ûõàðòäû. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. Ñà÷ûíû-ñàããàëûíû àüàðòìàã – áèð èøäÿ
óçóí ìöääÿò èøëÿéèá ãîúàëìàã. [Àëû] þìðöíö,
ýöíöíö [ïàøàíûí] ãàïûñûíäà ÷öðöäöá, ñà÷ûíû-
ñàããàëûíû èëõû äàëûíäà àüàðòìûøäû. “Êîðîüëó”.
[Áàáà:] Ñà÷ûìû-ñàããàëûìû áàü-áàü÷à èøèíäÿ
àüàðòìûøàì. Ìèð Úÿëàë. Ñà÷ûíûí-ñàããàëûíûí
àüàðàí âàõòûíäà – ãîúàëàíäà, ãîúà âàõòûíäà.
Àíúàã áóäóð, ñà÷ûíûí-ñàããàëûíûí àüàðàí âàõ-
òûíäà éåíÿ äèíú äàéàíìàìûø, ýåäèá úàâàí-
ëàðà ãîøóëàðàã Ýöëñÿíÿìè “îä ïàð÷àëàðûíûí”
è÷èíäÿ òÿê ãîéìóøäó. Â.Øûõëû.
ÑÀ×ÑÛÇ ñèô. Áàøûíäà ñà÷, òöê îëìàéàí; òöê-
ñöç, äàç.
ÑÀ×ØßÊÈËËÈ ñèô. Ñà÷àáÿíçÿð, ñà÷ êèìè,
ñà÷ íàçèêëèéèíäÿ.
ÑÀ×ÉÎËÌÀ: ñà÷éîëìàéà ÷ûõìàã – áÿðê
äàëàøìàã, áèð-áèðèíèí ñà÷ûíû éîëìàã (àíúàã
ãàäûíëàð ùàããûíäà). Àðà ãàðûøûð, àíà-ãûç äö-
øöðëÿð Ùàô Ñÿêèíÿíèí öñòÿ, ñà÷éîëìàéà ÷ûõûð-
ëàð. Ì.ßëèéåâ.
ÑÀÄÀÜÀ á à õ ñÿäÿãÿ. Ñàäàüà ñàðàéäàí
÷ûõìàç. (Àòà. ñþçö). Áÿíþâøÿëÿð áàøûí ñàëñûí
àøàüà; Íÿðýèç îëñóí ýþçëÿðèíÿ ñàäàüà. Ã.Çà-
êèð. ßëÿñýÿð ñÿíÿ ñàäàüà; Öçöí ìÿíäÿí íèéÿ
äþíäö? Àøûã ßëÿñýÿð.
ÑÀÄÀÃ èñ. êþùí. Îõãàáû. Ñèéèðÿ ãûëûíúû,
÷ÿêÿ ãàëõàíû; Ñÿêñÿí îõó ñàäàüûíäàí áîøàëà.
“Êîðîüëó”. [Ãàðàýöíöí] áàøûíûí öñòöíäÿí,
äèâàðäà .. áèð ãûëûíú, ãàëõàí, éàé âÿ ñàäàã àñûë-
ìûøäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
10
ÑÀÄß
ÑÀÄÀËÀÌÀ “Ñàäàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÄÀËÀÌÀÃ ô. Àäáààä, áèð-áèð ñàéìàã.
Åâ øåéëÿðèíè áèð-áèð ñàäàëàìàã. Óøàãëàðûí
àäûíû ñàäàëàìàã. – Áóíäàí ÿëàâÿ, éåíÿ äÿ
ãåéðè ñÿáÿáëÿð îëà áèëÿð, ùàìûñûíû ñàäàëàìàüà
åùòèéàú éîõäóð. Ô.Êþ÷ÿðëè. Íÿéèíèç âàð? –
ñîðóøäóì; Î ìÿíÿ äàø-ãàøëàðûíû ñàäàëàäû.
Ð.Ðçà.
ÑÀÄÀËÀÍÌÀ “Ñàäàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÄÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Àäáààä, áèð-áèð ñà-
éûëìàã. Ìÿãàëÿäÿ àíúàã ôàêòëàð ñàäàëàíûð.
– Ýÿëäèì, äÿðäèì àçàëà; Äÿðä òà äà ñàäà-
ëàíäû. (Áàéàòû).
ÑÀÄß ñèô. [ôàðñ.] 1. Ìöðÿêêÿá îëìàéàí,
÷ÿòèí îëìàéàí, àñàí ùÿëë îëóíàí, áÿñèò, àñàí.
Ñàäÿ ìÿñÿëÿ. Ñàäÿ èø. – Áó øÿðòëÿð îëäóãúà
ñàäÿ èäè. Ñ.Ùöñåéí. [Îðõàí:] Áÿò-áÿíèçèí ñîë-
ìóø, ÷þùðÿí äÿéèøìèø; Ãîëàé ñàíìà, äåéèë áó
ñàäÿ áèð èø. Ù.Úàâèä.
2. õöñ. Òÿðêèáúÿ áÿñèò îëàí, ãàòûøûüû îëìà-
éàí, ìöðÿêêÿá îëìàéàí. Ñàäÿ úèñèì. Ñàäÿ
ìåõàíèçì.
3. Òÿáèè, àäè, òÿìòÿðàãñûç, ñöíèëèêäÿí óçàã,
ùàìûíûí áàøà äöøÿúÿéè øÿêèëäÿ, ïîïóëéàð.
Ñàäÿ äàíûøûã. Êèòàá ñàäÿ äèëäÿ éàçûëìûøäûð.
– Òåëëè àðâàäûí ñàäÿ ñþçëÿðè Ãàðàøûí ôèêðèíè
èøûãëàíäûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Áÿçÿí ÿìèñèíèí
îõóäóüóíó àðâàäëàð áàøà äöøìÿäèêäÿ Ãàäèð
ñàäÿ äèëëÿ áóíó îíëàðà èçàù åäÿðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
4. Ùå÷ áèð øåéëÿ áàøãàëàðûíäàí ôÿðãëÿíìÿ-
éÿí, ÿí àäè, áÿçÿê-äöçÿêñèç, çèíÿòñèç. Ñàäÿ
ýåéèì. Ñàäÿ øåé. Ñàäÿ éåìÿê. – Áåø èë ÿââÿë
ìÿí [Õÿäèúÿíè] çÿíýèí áèð ÿëáèñÿäÿ ýþðìöø-
äöì. Èíäè èñÿ ñàäÿ áèð ëèáàñ ýåéìèøäè. Ñ.Ùö-
ñåéí. Ãàðàòåë ñàäÿ ÷èò äîí ýåéèá áàøûíà àü
êðåïäåøèí þðïÿê þðòìöøäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
5. Ùå÷ áèð èìòèéàçû îëìàéàí, àäè, ùàìû êèìè.
Ñàäÿ ôÿùëÿ. Ñàäÿ ìöÿëëèì áàáàäûð. – Ðàùàò-
ëûã áèëìÿéèá ÷àëûøàí àëèìëÿðèí âöúóäëàðû áèç
ñàäÿ áÿíäÿëÿð ö÷öí ÷îõ áàùàäûð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. // Úÿìèééÿòèí çÿùìÿòêåø ùèññÿñèíÿ
ìÿíñóá îëàí; ÿìÿê÷è, çÿùìÿòêåø. Äöíéàíûí
ñàäÿ àäàìëàðû.
6. ìÿú. Öðÿéèà÷ûã, ñàäÿäèë, ñàäÿãÿëáëè, áèú-
ëèê áèëìÿéÿí, òåçèíàíàí. ×îõ ñàäÿ àäàìäûð,
ùÿð øåéÿ èíàíûð. – ßüéàðÿ èíàíìà, ýþçÿëèì,
ãîðõóðàì îíäàí; ×îõ ñàäÿñÿí, ùÿð ñþç êè äå-
éèðëÿð, èíàíàíñàí. ß.Âàùèä.
ÑÀÄßÚß
ÑÀÄßÚß ñèô. âÿ çÿðô 1. Ñàäÿ. [Úÿííÿòÿëè:]
Ìÿíèì úÿìè øåèðëÿðèì áåëÿ àáäàð, áåëÿ ñàäÿ-
úÿäèð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Äóìàíëû äàüëàðà áîé-
ëàíûá äóðóð; Èíäèäÿí ñàäÿúÿ ðÿñìëÿð ãóðóð.
Ñ.Âóðüóí. [Ãûç] ýöëëö ÷èòäÿí ñàäÿúÿ äîí ýåé-
ìèø, ãàëûí ùþðöêëÿðèíèí áèðèíè äþøöíäÿí, î áè-
ðèíè àðõàñûíäàí ñàëëàìûøäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Àíúàã, éàëíûç. Ñàäÿúÿ ìÿí ýÿëäèì.
– Áåëÿ øèðíèééàò áèøèðìÿéÿ èìêàíû îëìàéàíëàð
áàéðàìû ñàäÿúÿ õóøýÿáàðëà êå÷èðÿðäèëÿð.
Ù.Ñàðàáñêè. Î, áó ñþçëÿðÿ ñàäÿúÿ ýöëöìñö-
íöá, ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.

Ñàäÿúÿ îëàðàã – “ñàäÿúÿ” äåìÿê îëóá,
ìÿíàíû áèð ãÿäÿð ýöúëÿíäèðèð. Ñàäÿúÿ îëàðàã
òÿðñëèê åëÿéèð.
ÑÀÄßÄÈË ñèô. [ôàðñ.] Öðÿéè ñàäÿ, öðÿéè òÿ-
ìèç, ùèéëÿáèëìÿç; ñàäÿãÿëáëè, ñàôöðÿêëè. Ñà-
äÿäèë àäàì. – Áè÷àðÿ, ñàäÿäèë, çàâàëëû àøûã;
Äàíûøìà áó ñþçö, äàíûøìà àðòûã. Ì.Ìöøôèã.
// Àâàì, ùÿð øåéÿ èíàíàí, éàçûã. Ñàäÿäèë ìóç-
äóð èíäè àíëàäû êè, óçóíáîéëó, ãàðàáûüëû ìö-
ñàôèð õîçåéèí äåéèëìèø, îüðó èìèø. Ñ.Ì.Ãÿíè-
çàäÿ. Ñàäÿäèë ãàäûí ßøðÿôèí ñþçëÿðèíäÿí ñîí
äÿðÿúÿ ìÿìíóí ãàëäû. À.Øàèã. // Èñ. ìÿíà-
ñûíäà. [Øåéäà Ìÿúèä ÿôÿíäèéÿ:] ßúÿáà, ãö-
ñóð êèìäÿ? ..Ìÿúèä ÿôÿíäèäÿìè? Éîõñà îí-
äàí èíñàô, ìÿðùÿìÿò óìàí ñàäÿäèëëÿðäÿìè?
Ù.Úàâèä. // Àâàìëûã.
ÑÀÄßÄÈËËÈÊ èñ. Ñàäÿäèë îëìà, öðÿéèñàô-
ëûã, öðÿéèòÿìèçëèê, ùèéëÿáèëìÿçëèê, ñàäÿãÿëá-
ëèëèê, ñàôöðÿêëèëèê. Íàçëû èñÿ îíóí áàðÿñèíäÿ,
ñàäÿäèëëèêëÿ (ç.) [Âåéñäÿí] ñîðóøìóøäó.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÀÄßÃßËÁ [ÿð.] á à õ ñàäÿäèë.
ÑÀÄßÃßËÁËÈÊ èñ. á à õ ñàäÿäèëëèê.
ÑÀÄßËßØÄÈÐÈËÌß “Ñàäÿëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑÀÄßËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ñàäÿ ùàëà ñà-
ëûíìàã, äàùà ñàäÿ åäèëìÿê, áÿñèòëÿøäèðèëìÿê,
àñàíëàøäûðûëìàã.
ÑÀÄßËßØÄÈÐÌß “Ñàäÿëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑÀÄßËßØÄÈÐÌßÊ ô. Ñàäÿ øÿêëÿ ñàëìàã,
áÿñèòëÿøäèðìÿê, àñàíëàøäûðìàã. Ñõåìè ñàäÿ-
ëÿøäèðìÿê. Ìàøûíûí êîíñòðóêñèéàñûíû ñàäÿëÿø-
äèðìÿê. Îðôîãðàôèéàíû ñàäÿëÿøäèðìÿê. – Ìÿ-
øÿäèáÿé èçàùûíû äàùà äà ñàäÿëÿøäèðäè. Ì.Ùö-
ñåéí. // ìÿú. Áÿñèòëÿøäèðìÿê, áàéàüûëàøäûð-
ìàã, ìÿçìóíñóçëàøäûðìàã, äàéàçëàøäûðìàã,
ëîðóëàøäûðìàã. Ùàäèñÿëÿðèí ìÿíàñûíû ñàäÿëÿø-
ÑÀÄßËÞÂÙËÖÊ
äèðìÿê. – Òÿðëàíîâ ìÿñÿëÿíè ùÿääèíäÿí àðòûã
ñàäÿëÿøäèðèð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÀÄßËßØÌß “Ñàäÿëÿøìÿê”äÿí ô.èñ. Ùÿð
øåé ñàäÿëÿøìÿäÿ, ñÿí äÿ ñàäÿëÿø; Áèð èíñàí
êèìè. Ì.Ìöøôèã.
ÑÀÄßËßØÌßÊ ô. Äàùà ñàäÿ (áÿñèò) îëìàã,
áÿñèòëÿøìÿê; àñàíëàøìàã.
ÑÀÄßËÈÊ èñ. 1. Ñàäÿ øåéèí ùàëû, áÿñèòëèê.
Ëàéèùÿíèí ñàäÿëèéè.
2. ìÿú. Ñàäÿäèëëèê, ñàôöðÿêëèëèê, äöçöðÿêëè-
ëèê, ùèéëÿáèëìÿçëèê, àâàìëûã äÿðÿúÿñèíÿ ÷à-
òàí ñàäÿëþâùëöê. Ñàäÿëèéèíäÿí, àâàìëûüûíäàí
[Ñÿðèééÿ] ùÿëÿ äÿ áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿòè òàìà-
ìèëÿ äÿðê åäÿ áèëìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Õàñàé
þç ñàäÿëèéèíÿ èñòåùçà èëÿ ýöëäö. Ì.Ùöñåéí.
// Ùÿðÿêÿòèíäÿ, äàâðàíûøûíäà àäèëèê, òÿáèèëèê,
ñöíèëèêäÿí óçàãëûã; òÿâàçþêàðëûã. ßââÿë ýþ-
çÿëëÿðäÿ ýÿðÿêäèð ÷àüëûã; Îíäàí ñîíðà îëà
ñàäÿëèê, àüëûã. Ì.Ï.Âàãèô. Ïóäðàäàí, áîéà-
äàí õîøëàíìàç Õóìàð; Îíóí ãÿëáè ãÿäÿð ñà-
äÿëèéè âàð. Ñ.Âóðüóí. Ýþçëÿðèíäÿ âÿ ñþçëÿðèíäÿ
åëÿ áèð ñàäÿëèê âÿ ñÿìèìèëèê âàðäû êè, áó, äèí-
ëÿéÿíëÿðÿ äÿ ñèðàéÿò åäèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÀÄßËÞÂÙ [ôàðñ. ñàäÿ âÿ ÿð. ëþâù] 1. Á à õ
ñàäÿäèë. Ìÿðéÿì îí èêè éàøûíäà, ãûðìûçû-
éàíàã, ñàäÿëþâù áèð ãûç èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Ñàäÿëþâù àðâàäëàð Úàâàùèðèí úàâàáûíäàí õÿ-
áÿðäàð îëàíäàí ñîíðà ýöìàí åäèðäèëÿð êè,
Úàâàùèðèí òàãñûðûíû áàüûøëàéûá, îíó òàìàìèëÿ
àçàä åäÿúÿêëÿð. Ò.Ø.Ñèìóðã.
2. ñèô. âÿ çÿðô Àâàìúàñûíà, ÷îõ ñàäÿ. Äîñ-
òóíóí ñóàëû Úÿìèëÿ ÷îõ ñàäÿëþâù ýþðöíäö.
Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÄßËÞÂÙÀÍß çÿðô êþùí. Ñàäÿëþâùúÿ-
ñèíÿ, àâàìúàñûíà. Áèð àç ñöêóòäàí ñîíðà Êÿð-
áÿëàéû Ìÿùÿììÿä ñàäÿëþâùàíÿ áèð ìàðàã èëÿ
áàøëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÀÄßËÞÂÙÚßÑÈÍß çÿðô Ñàäÿëþâù àäàì
êèìè; àâàìúàñûíà, úàùèëúÿñèíÿ, ñàäÿäèëëèêëÿ.
Ëàëÿ ãîíøóñóíóí ñàäÿëþâùúÿñèíÿ äåäèéè áó
ñþçëÿðè áÿéÿíìÿäè. Ì.Ùöñåéí. Îíóí åòèðàôûíà
áåëÿ ñàäÿëþâùúÿñèíÿ [Ñóëòàíûí] èíàíäûüûíû ýþ-
ðÿí Ãîøãàð þçöíö ýöëìÿêäÿí ñàõëàéà áèëìÿäè.
È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÄßËÞÂÙËÖÊ á à õ ñàäÿäèëëèê. ..Ùÿòòà
ìèëëÿòèí äÿðèñèíè ñîéàí àäàìëàð äà ìèëëÿòïÿ-
ðÿñòëèêäÿí äÿì âóðóá, ìèëëÿò áåëÿ ýÿëäè, ìèëëÿò
áåëÿ ýåòäè äåéèðëÿð. Áóíëàðûí ñþéëÿäèêëÿðèíÿ
èíàíìàã .. ñàäÿëþâùëöê äåéèëìè? Ô.Êþ÷ÿðëè.
11
ÑÀÄßÖÐßÊËÈ
[Ãÿäèð] àëäàíäûüûíû, áó áàüûøëàíìàç ñàäÿ-
ëþâùëöéöíö áèð äÿ õàòûðëàäû. Ìèð Úÿëàë.
Ñà-
äÿëþâùëöê åòìÿê – öðÿéè òÿìèç îëäóüóíà
ýþðÿ ùÿð øåéÿ èíàíìàã, éàõóä àâàìúàñûíà
ùÿðÿêÿò åòìÿê. Áèç äöøöíöðäöê êè, éîëäàøûìûç
Ùàøûì ñàäÿëþâùëöê åäÿðÿê, ùå÷ äÿ èíñïåêòî-
ðóí áèëìÿñè ëàçûì îëìàéàí ñèððèìèçè à÷ìûøäûð.
Ò.Ø.Ñèìóðã. Àíúàã îíäà, îíóíëà ùå÷ áèëìè-
ðÿì íèéÿ ìÿí; Ñàäÿëþâùëöê åäÿðÿê; Éåéèá-
è÷äèì ñöáùÿúÿí. Ç.Õÿëèë.
ÑÀÄßÖÐßÊËÈ ñèô. Öðÿéè ñàäÿ îëàí, ùÿð
øåéÿ, ùÿð êÿñÿ òåç èíàíàí; ñàäÿëþâù, ñàäÿäèë.
..Ìöÿëëèì îí éàøûíäà ñàäÿöðÿêëè âÿ ùå÷ øåé-
äÿí õÿáÿðè îëìàéàí áèð óøàüûí ñþçöíÿ èíàí-
ìàéàðàã: – Ñÿíè ãàðà áàñûá, – äåéÿ úàâàá
âåðäè. Á.Òàëûáëû. ..Äöðäàíÿ õàíûì õîøòÿáèÿòëè,
ñàäÿöðÿêëè, íàçèê, áèð ãÿäÿð ìþâùóìàò÷û áèð
àäàìäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÀÄÈÃ ñèô. [ÿð.] Ñÿäàãÿòè îëàí, ñÿäàãÿòëè,
âÿôàëû. Õàúÿ Ìöáàðÿê âàãèÿí ÷îõ ñàô âÿ ñàäèã
àäàì èäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÀÄÈÃÀÍß çÿðô [ÿð. ñàäèã âÿ ôàðñ. ...àíÿ]
Ñÿäàãÿòëÿ, öðÿêäÿí, ñÿäàãÿòëè áèð äîñò, éîë-
äàø êèìè. Ðþâøÿí îëàí åòèëà ñàáàùû; Ïàéûíà
éåòÿð áó ãÿì, áó ìþùíÿò; Éàä åò ìÿíè, ñàäè-
ãàíÿ éàä åò. À.Ñÿùùÿò.
ÑÀÄÈÃËÈÊ èñ. Ñÿäàãÿòëèëèê, âÿôàëûëûã, ñÿäà-
ãÿò, äîñòëóãäà ñàáèòëèê. Åøãäÿ ñàäèãëèê èçùàð
åòäè äàüûí ýþñòÿðèá. Ôöçóëè. [Àüà Áÿøèð:] Àüà
Úàááàð, ñÿí ìÿí àõìàüà äå êè, áó ìÿðòÿáÿäÿ
ñàô âÿ ñàäèãëèê îëàðìû êè, åëÿ ùÿð çàäà èíàíûð-
ñàí? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÀÄÈÐ [ÿð.]: ñàäèð îëìàã – ÷ûõìàã, áàø
âåðìÿê, çàùèð îëìàã. [Àüà Ùÿñÿí:] Õàíûì,
íÿ òàãñûð ìÿíäÿí ñàäèð îëóáäóð êè, ìÿíè þçöí-
äÿí óçàã åäèðñÿí? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Éàøëû
êèøè:] Ìÿíäÿí ùå÷ áèð “ýöíàù” ÿìð ñàäèð îë-
ìàìûøäûð. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÀÄÈ´ÑÒ Ñàäèçìÿ òóòóëìóø àäàì. Áèëèð-
ñÿíìè, Ôÿðìàí áÿé ìöÿëëèìëÿðè àòûíûí ãóéðó-
üóíà áàüëàéûá ñöðöòäöðöð. Îíóí âÿðäèøè áå-
ëÿäèð... Î, ÷îõäàíûí ñàäèñòèäèð. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÄÈ´ÇÌ [ÕÂÛÛÛ ÿñð ôðàíñûç éàçû÷ûñû äå
Ñàä-ûí àäûíäàí] 1. Þç åùòèðàñëàðûíû òÿìèí åò-
ìÿê ö÷öí î áèðè øÿõñÿ ÿçèééÿò âåðìÿê, îíó
èíúèòìÿêäÿí èáàðÿò úèíñè ïîçüóíëóã.
2. ìÿú. Áàøãàñûíà, éà áàøãàëàðûíà èøýÿíúÿ,
ÿçèééÿò âåðìÿêäÿí, èíúèòìÿêäÿí, áàøãàëàðû-
íûí ÿçàá âÿ èçòèðàáûíäàí ùÿçç àëìà.
12
ÑÀÔ-×ÖÐÖÊ
ÑÀßÒ èñ. [ÿð.] á à õ ñààò. Èðàã îëñóí éàìàí
ýþçäÿí, íÿ õîø ñàÿòäèð îë ñàÿò. Ôöçóëè. Âàãèô
èëÿ äþíäö áèð ñàÿòèìèç; Íÿ ñÿáðèìèç ãàëäû, íÿ
òàãÿòèìèç. Ì.Ï.Âàãèô.
ÑÀÔ ñèô. [ÿð.] 1. Òÿðêèáè òÿìèç îëàí, ùå÷ áèð
ãàòûøûüû îëìàéàí, õàëèñ ãàòûøûãñûç. Ñàô ãûçûë. Ñàô
èíúè. Ñàô ìåòàë. – ßëÿñýÿðèí àüëûí àëäûí ñÿðèí-
äÿí; Ñàô ýþâùÿðñÿí, ñÿððàô ñå÷èá äÿðèíäÿí.
Àøûã ßëÿñýÿð. [Áÿõòèéàð:] Ñàô èíúèäèð ùÿð áèð
ñþçö; Îíó ñå÷ìÿç ãîúà ýþçö. À.Øàèã. Áèçè
éîëà ñàëäû Áàêûäàí áàùàð; Ëÿïÿëÿð Õÿçÿðäÿ
ñàô ýöìöøäöëÿð. Í.Õÿçðè.
2. Ñàüëàì, çÿäÿñèç, ñàëàìàò. Ñàô áÿäÿí.
Ñàô öðÿê. Ñàô ãàí. – [Çàêèð:] Ùöñíöíÿ õèðèäàð
îëàíäàí áÿðè; Ñàô úàíà éåòèøèá çèéàí ÿëèíäÿí.
Ã.Çàêèð. [Îüëàí] ..ýöëÿíäÿ äîäàãëàðûíûí àðà-
ñûíäàí ñÿäÿô êèìè ñàô äèøëÿðè àüàðûðäû. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
3. Òÿìèç, àéäûí, ïàðëàã, äóðó, øÿôôàô. Àé ñàô
ýþéäÿ þç ýåäèø ñöðÿòèíè àðòûðìûø, àü ïàìáûã
êèìè ñåéðÿê áóëóäëàð îíó ýÿëèí àïàðàí êèìè
ÿùàòÿ åòìèøäèëÿð. Ù.Íÿçÿðëè. Äóìàí òÿðê åëÿ-
éèð äàüëàð ãàøûíû; Ýþñòÿðèð ñàô ñóëàð Àéû, óë-
äóçó. Í.Õÿçðè.
4. ìÿú. Òÿìèç, äöç, íàìóñëó. Ñàô àäàì.
– Õàúÿ Ìöáàðÿê âàãèÿí ÷îõ ñàô âÿ ñàäèã àäàì
èäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ãàðàòåë Èêðàìûí õÿòðèíè
÷îõ èñòÿéèð, îíó þç àòàñû Ãàôàð êèìè ñàô âÿ òÿ-
ìèç îëäóüóíà øöáùÿ åëÿìèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
// ìÿú. Ëÿêÿñèç, ñÿìèìè. Ñàô ìÿùÿááÿò. Ñàô
äóéüó. Ñàô ãÿëá. – Òÿìèç ãÿëáèìäÿêè ñàô íèééÿ-
òèìè; Èñòÿéèðñÿí áèð äÿ éîõëà, ñåâèðÿì. Ñ.Ðöñ-
òÿì.
Ñàô åëÿìÿê – òÿìèçëÿìÿê, ñàôëàø-
äûðìàã, ãàòûøûãëàðäàí òÿìèçëÿìÿê. Äåéèðëÿð
øèðåéè-èííàá òÿíäÿ ãàíû ñàô åéëÿð; ×îõ ÿì-
äèì ëÿëè-éàðû, ýþðìÿäèì, Ñåééèä, áèð àñàðûí.
Ñ.ß.Øèðâàíè. ßëÿñýÿð èñòÿð êè, áèð áàùàð îëà;
ßðèäèá ýþâùÿðè ñàô åéëÿìèøÿì. Àøûã ßëÿñýÿð.
◊ Þçöíö ñàôà ÷ûõàð(ò)ìàã – á à õ ÷ûõàð(ò)-
ìàã (“þç”äÿ). Èíñàôäàí õàðèúäèð êè, áèç þç
ãöñóðóìóçó áèëêöëëèééÿ þçýÿíèí áîéíóíà àòûá,
þçöìöçö ñàôà ÷ûõàðäàã. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÑÀÔ-×ÖÐÖÊ: ñàô-÷öðöê åëÿìÿê – 1) áèð
øåéèí ñàôûíû ÷öðöéöíäÿí àéûðìàã. Ìåéâÿíè
ñàô-÷öðöê åëÿìÿê; 2) ìÿú. ñå÷ìÿê, àéûðìàã,
þçëöéöíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê, éàõøûíû ïèñäÿí
àéûðìàã. Àøûã ýþçö ñÿððàô îëàð, áèðúÿ äÿôÿ
áàõìàãëà àäàìëàðû ñàô-÷öðöê åëÿéÿð. “Êîð-
îüëó”. [Ãöäðÿò:] Ìÿí äèíëÿäèéèì àäàìëàðûí
ÑÀÔÄÈË
ôèêðèíè þç-þçëöéöìäÿ ñàô-÷öðöê åëÿìèøÿì.
Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÔÄÈË [ÿð. ñàô âÿ ôàðñ. äèë] á à õ ñàô-
öðÿêëè. [Ùÿñÿíãóëó áÿé:] ..Èíäè ìÿí îíó äå-
ìÿê èñòÿéèðÿì êè, ùÿìèí î êÿíàðäà îòóðàí
Ìÿøÿäè Èáàä ùÿìèí î ñàôäèë àäàìëàðûí ÿí áþ-
éöéöäöð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Îòàüûí ðàùàò âÿ óé-
üóíëóüóíäàí, ãóëëóã÷óíóí ñàôäèë âÿ ýþçÿëëè-
éèíäÿí áàøãà, ñòóäåíò ö÷öí áèð àéðû ìÿñÿëÿ äÿ
âàð: áó äà õàíûìûí õîøñèôÿòëèéèäèð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
Ñàôäèëäÿí – öðÿêäÿí, òÿìèç ãÿëá-
ëÿ, ñÿìèìè îëàðàã, ñÿìèìèééÿòëÿ. ..Îòåëëî äÿõè
îíà àøèã îëìàüûíû áèëäèðèá, áèð-áèðèíÿ ñàôäèë-
äÿí ìÿùÿááÿò áàüëàäûëàð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÑÀÔÄÈËËÈËÈÊ á à õ ñàôöðÿêëèëèê.
ÑÀÔÃÀÍËÛ ñèô. Ãàíû ñàô, òÿìèç; ÿñèë, úèíñ.
Ñàôãàíëû ìèíèê àòëàðû.
ÑÀÔÃÀÍËÛËÛÃ èñ. Ãàíû òÿìèç îëìà; ÿñèë-
ëèê, úèíñëèëèê.
ÑÀÔÃßËÁËÈ á à õ ñàôöðÿêëè. [Éàøëû êèøè:]
Àíàìûí ìÿíèìëÿ [Øèðèííàçûí] àðàñûíäà òÿðúö-
ìàíëûã åòìÿñè ñàôãÿëáëè áèð êÿíäëè ãàäûí îëàí
Øÿðÿô õàëàéà õîø ýÿëìÿäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÀÔÃßËÁËÈËÈÊ á à õ ñàôöðÿêëèëèê.
ÑÀÔËÀÌÀ “Ñàôëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÔËÀÌÀÃ ô. Òÿðêèáèíè ãàòûøûãëàðäàí òÿ-
ìèçëÿìÿê, ñàôëàðû ÷öðöêëÿðäÿí àéûðìàã, ñàô-
÷öðöê åëÿìÿê.
ÑÀÔËÀØÄÛÐÛÚÛ ñèô. Ñàôëàøäûðìà ö÷öí îëàí,
òÿìèçëÿéèúè. Ñàôëàøäûðûúû ìàøûí, ãóðüó.
ÑÀÔËÀØÄÛÐÌÀ “Ñàôëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÔËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ãàòûøûãëàðäàí òÿ-
ìèçëÿéèá ñàô ùàëà ñàëìàã.
2. ìÿú. Ñàüëàìëàøäûðìàã, ýöìðàù åòìÿê.
[Ïèðè áàáà:] Åðêÿí äóðìàã éàõøû øåéäèð, áÿ-
äÿíè ñàôëàøäûðûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÀÔËÀØÌÀ “Ñàôëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÔËÀØÌÀÃ ô. Ãàòûøûãëàðäàí òÿìèçëÿí-
ìÿê, ñàô ùàëà ýÿëìÿê, òÿìèçëÿíìÿê. // Äó-
ðóëìàã, øÿôôàôëàøìàã.
ÑÀÔËÛÃ èñ. 1. Ñàô îëìà, òÿìèç îëìà, ãàòû-
øûãëàðäàí òÿìèçëÿíìèø, ñàô øåéèí ùàëû. Ìåòàëûí
ñàôëûüû. Ãûçûëûí ñàôëûüû. Òîõóìóí ñàôëûüû. – Âà-
ãèôÿì, ÷îõ ÿëà áèð ýþâùÿð èäèì; Ñàôëûãäà ïî-
ëàäà áÿðàáÿð èäèì. Ì.Ï.Âàãèô.
2. ìÿú. Òÿìèçëèê, øÿôôàôëûã, àéäûíëûã. Îõ-
ãàé! ..Ùàâàäàêû ñàôëûüà áàõ áèð; Êþíöë òÿçÿ-
ëÿíèð, úàí òÿçÿëÿíèð. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÀÜ
3. ìÿú. Ìÿíÿâè òÿìèçëèê, äöçýöíëöê, äîü-
ðóëóã, íàìóñëóëóã. Àé éåíÿ äÿ ýöëöìñÿäè...
ñà÷ëàðûíû äàüûäàðàã; Äåäè, èíñàí ãÿëáèíäÿêè
ñàäÿëèéÿ, ñàôëûüà áàõ! Ñ.Âóðüóí. Åëäàð ùÿëÿ
ýþçöíöí éàøû ãóðóìàìûø, ýöëöìñÿéÿí áèð
êþðïÿ ñàôëûüû èëÿ, ãÿçÿáëè öçöíäÿ õÿôèô áèð òÿ-
áÿññöìëÿ ìÿíÿ áàõäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÀÔÖÐßÊËÈ ñèô. Öðÿéè ñàô, òÿìèç îëàí;
ñÿìèìè, òÿìèçöðÿêëè, à÷ûãöðÿêëè. Ñàôöðÿêëè
àäàì. – [Ãûç:] Àéäûí ÷îõ ìöòàëèÿ ñåâÿí, éîë-
äàøëûãäà ìþùêÿì, ñàôöðÿêëè áèð ýÿíúäèð.
Ì.Ùöñåéí. Ýöëøÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ýþé öçö
áÿçÿí îíà ýþðÿ ëÿêÿñèç âÿ øÿôôàô ýþðöíöð êè,
îíóí àëòûíäà Ãÿùðÿìàíëàð êÿíäèíäÿ ñàôöðÿêëè,
õîøäèëÿêëè, ùÿãèãè ìÿùÿááÿòëè ýÿíúëÿð éàøà-
éûðëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÔÖÐßÊËÈËÈÊ èñ. Ñÿìèìèëèê, öðÿéèà÷ûã-
ëûã, òÿìèçöðÿêëèëèê.
ÑÀÜ1 ñèô. 1. Äèðè, úàíëû, þëìÿìèø, ñàëàìàò
(þëö ÿêñè). Àòàñû ùÿëÿ ñàüäûð. Ñàü ãàëñàã ýþ-
ðÿðèê. – Áÿé õàíûìûí ÿëèíè àëûá .. äåäè: – Íÿ
ãÿäÿð ìÿíèì úàíûì ñàüäû, ñÿíÿ ìÿí íþêÿ-
ðÿì, àé õàíûì! Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ñóë-
òàí áÿé:] Àé... ðÿùìÿòëèê Ñîíà, ñàü îëàéäû..
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ùÿð êþíöëäÿí áèð ñÿñ ýÿëèð;
Þëìÿìèøÿì, ñàüàì! – äåéÿ. Ñ.Âóðüóí.
2. Ñàüëàì. Áó õÿñòÿëÿðèí ãàíûíû äÿéèøäèðèá
îíäàí ìàéà ãàéûðûá îíó ñàü àäàìûí áÿäÿíèíÿ
÷è÷ÿê äþéÿí êèìè äþéöá îíëàðû áó õÿñòÿëèêäÿí
ìöùàôèçÿ åäèðëÿð. Ù.Çÿðäàáè. // Ñàëàìàò,
çÿäÿñèç. Íÿ áèðèíúèí, ÿýÿð íÿ éàüûí âàð; Øöêð
ãûë, ñàü ÿëèí, àéàüûí âàð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
Ñàü
ýöí – õÿñòÿ îëìàéàí ýöí (äàèì õÿñòÿ îëàí
àäàì ùàããûíäà). Úàùàíûí ñàü ýöíö éàòàúàã-
äà êå÷èðäè. È.Ìóñàáÿéîâ. Ñàü ãàëìàã – ñàëà-
ìàò ãàëìàã, þëìÿìÿê, þëöìäÿí ãóðòàðìàã.
Òÿïÿ ó÷äó, äàü ãàëäû; Ìàðàë ãà÷äû, ñàü ãàëäû;
Éàð éàäà ãèñìÿò îëäó; Ìÿíÿ àüëàìàã ãàëäû.
(Áàéàòû). Ñàü-èñëàùàò (ñàü éåð) ãîéìàìàã –
òàìàì ùÿð éåðèíè ÿçìÿê, çÿäÿëÿìÿê, øèêÿñò
åòìÿê. Ùàñàí ïàøà éàíûíäàêû àäàìëàðäà
ñàü-èñëàùàò ãîéìàäû. “Êîðîüëó”. Ñàü éåð
ãàëìàìàã – ñàëàìàò éåðè ãàëìàìàã, ùÿð éåðè
çÿäÿëÿíìÿê; áÿðê øèêÿñò îëìàã. Àâàðèéàéà
äöøöá, ñàü éåðè ãàëìàéûá. – [Àëûíû] î ãÿäÿð
äþéäöëÿð êè, àüçûíûí, áóðíóíóí ãàíû áèð-áèðèíÿ
ãàðûøäû, áàø âÿ ýþçöíäÿ ñàü éåð ãàëìàäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
13
ÑÀÜ
3. ìÿú. Ñàô, õàëèñ, áöòþâ, äöç. [ßëëÿçîüëó:]
Íå÷ÿ èëäÿ áèçÿ áèð ñàü ñþç äåéèá øÿðò êÿñìÿ-
äèí êè, ... ìÿí äÿ àðõàéûí îëàì. È Ùöñåéíîâ.
◊ (×îõ) ñàü îë(óí)! – 1) òÿøÿêêöð èôàäÿñè;
òÿøÿêêöð åäèðÿì, ÷îõ ðàçûéàì, ìèííÿòäàðàì.
[Øåéõ Ñÿíàí Þçäÿìèðÿ:] Ñàü îëóí, ÿñêèê îë-
ìàéûí, îüëóì! Ù.Úàâèä. [Úàìàäàðëàð:] ×îõ
ñàü îë, Ìÿøÿäè! Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí! Ö.Ùàúû-
áÿéîâ; 2) âèäàëàøûá àéðûëàíäà äåéèëèð: ñàëàìàò
ãàë(ûí). [Ôèðèäóí:] Ñàü îë, Ýöëíàç, ýåäèðÿì.
– Ýöëíàçû ãàïûéà ãÿäÿð .. þòöðäö. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Ñàü îëñóí – áèð êÿñèí èøèíäÿí, ùÿðÿ-
êÿòèíäÿí ìÿìíóíëóüó, áóíà ýþðÿ äÿ òÿøÿê-
êöðö, ðàçûëûüû áèëäèðèð. Ñàü îëñóíëàð áèçè ãà-
íàí îõóúóëàðûìûç! Àâàìà öìèä éîõäóð!
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áàü÷à ìöäèðÿñè äèë-
àüûç åòäè: – Ñàü îëñóí Øèðçàä éîëäàø, ýåäèá
ðàéîíäàí áó àâàäàíëûüû àëäû, ýÿòèðäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. (Àé) ñàü îëìóø – õèòàá, éà òÿøÿêêöð
êèìè èøëÿíÿí èôàäÿ. [Ùàúû Ìóðàä:] Àé ñàü îë-
ìóø, ìÿíèì þìðöì êå÷ìèøäèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[Áàéðàì êèøè:] Åù, ñàü îëìóø, ùþêóìÿò êèì-
äèð, áèç êèìèê? Ùþêóìÿòèí áèð íöìàéÿíäÿñè
åëÿ ëàï ìÿí þçöì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ñàü îë-
ìàìûø – ãàðüûø ìÿãàìûíäà èøëÿíÿí èôàäÿ.
ÑÀÜ2 ñèô. 1. Áÿäÿíèí ñîë òÿðÿôèíèí ÿêñè îëàí
ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøÿí. Ñàü àéàã. Ñàü ýþç.
– Óñòà .. ñàü ÿëèíè ãàëäûðûá, áèð àç ùàâàäà
ôûðëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ãûçûí] ñàü éàíàüûí-
äàêû áèð õàë öçöíÿ õöñóñè áèð ýþçÿëëèê âåðèðäè.
ß.Ñàäûã. // Ñîë ãîëà ìöãàáèë îëàí ãîë òÿðÿôäÿ
éåðëÿøìèø. Àëû êèøè ãàáàãúà ñàü àõóðäàêû àòà
éàõûíëàøäû. “Êîðîüëó”. Éàíûð ñàü äþøöíäÿ ãû-
çûë áèð íèøàí. Ñ.Âóðüóí. // Öçö úÿðÿéàíà òÿðÿô
äóðäóãäà ùÿìèí ñÿìòÿ óéüóí ýÿëÿí. ×àéûí
ñàü ñàùèëè. Àðàçûí ñàü êÿíàðûíäà.
2. Ñèéàñè âÿ èúòèìàè ùÿéàòäà ãàáàãúûë úÿðÿ-
éàíëàðà äöøìÿí îëàí; ìöðòÿúå, ìöùàôèçÿêàð.
// Ùÿð ùàíñû áóðæóà ïàðòèéàñû öçâëÿðèíèí, éàõóä
ñèéàñè, ôÿëñÿôè úÿðÿéàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿñàñ
êöòëÿñèíÿ íèñáÿòÿí äàùà ìöðòÿúå, äàùà ìö-
ùàôèçÿêàð ýþðöøëÿðè ìöäàôèÿ åäÿí. Ñàü ëåé-
áîðèñòëÿð. Ñàü ñîñèàëèñòëÿð (áó ìÿíà ïàðëàìåíò
ñàëîíóíäà ìöðòÿúå ïàðòèéàëàðûí öçâëÿðèíèí
ñÿäðäÿí ñàü òÿðÿôäÿ îòóðìàñû ÿíÿíÿñèíäÿí
ýÿëìèøäèð). Ñàü ïàðòèéàëàð. // Èñ. ìÿíàñûíäà –
ñàüëàð. Ñàüëàðà ìåéèë åäÿí ãðóïëàð. – Áèç
à÷àðêÿí áèçÿ äöçýöí éîëëàð; Ñöðöíöð àðõàäà
ñàüëàð, ñîëëàð. Ì.Ìöøôèã.
14
ÑÀÜÀËÌÀÇ
◊ Ñàü ÿë ìÿú. – ÿí éàõûí àäàì, êþìÿê÷è
ñèðäàø, ñÿäàãÿòëè äîñò, éîëäàø. Ìîëëà Ìÿììÿä
.. øåéõèí ñàü ÿëèäèð. Å.Ñóëòàíîâ. [Íàçëû:] Ìóñ-
òàôà Ôÿðùàä ãàðäàøûí ñàü ÿëèäèð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. Ñàü ÿëè(í) áàøûìà (áàøûìûçà, áàøûíûçà,
áàøûíà) – áèðèíÿ ãèñìÿò îëàí, íÿñèá îëàí éàõøû
áèð øåéè, õîøáÿõòëèéè þçö âÿ áàøãàëàðû ö÷öí äÿ
àðçó åòìÿê ìÿíàñûíäà èôàäÿ. Ñàü ýþçö êèìè
èñòÿìÿê – ÷îõ èñòÿìÿê, ùÿääèíäÿí àðòûã ÿçèç-
ëÿìÿê. [1-úè ÿúèííÿ:] Ñÿí ãîðõìà, ñÿíè õàíûì
ñàü ýþçö êèìè èñòÿéÿúÿê. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñàüûíà-ñîëóíà êå÷ìÿê – 1) á à õ ñàüûíà-
ñîëóíà ýþç ýÿçäèðìÿê. Ãàðà øàë ÷óõàëû ÿëèí-
äÿêè ñèéàùûéà áàõûá ìÿùáóñëàðûí ñàüûíà-
ñîëóíà êå÷äè. Ìèð Úÿëàë; 2) éàëòàãëàíìàã, éà-
ëàãëûã åëÿìÿê. Äöøäö ÿééàð îíóí àéàüûíà;
Ñîëóíà êå÷äè, ýàù ñàüûíà. Ñ.ß.Øèðâàíè.
Ñàüûíà-ñîëóíà ýþç ýÿçäèðìÿê – ùÿð òÿðÿôè
éîõëàìàã, íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê. [Àíàì] ñà-
üûíà-ñîëóíà ýþç ýÿçäèðèð, éåðÿ áàõûð, çûããûë-
äàéûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÜÀËÄÛÚÛ ñèô. Ñàüàëäàí, øÿôà âåðÿí, øÿ-
ôàâåðèúè. Ñàüàëäûúû äÿðìàí. Ñàüàëäûúû àìèëëÿð.
ÑÀÜÀËÌÀ “Ñàüàëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÜÀËÌÀÃ ô. Õÿñòÿëèêäÿí ãóðòàðûá àéàüà
äóðìàã, éàõøûëàøìàã, øÿôà òàïìàã, ñàüëàìëû-
üûíû ãàéòàðìàã. Î ýöíäÿí çèéàðÿò áàøëàíäû.
Íàõîø ýÿëäè, ñàüàëäû, ýåòäè. ×îëàã ýÿëäè, àéàã-
ëû ýåòäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Àíà ãûçûíà:] Àüëàìà,
ýþçöíÿ ãóðáàí, íÿ âàð êè ñÿíäÿ, ñàüàëàúàãñàí,
àüëàìà, àõû åâäÿ ãîíàüûìûç âàð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. // Êå÷èá-ýåòìÿê, áèòèøìÿê, ÿââÿëêè ùà-
ëûíû àëìàã. ×èáàíû ñàüàëìàã. Éàðàñû ñàüàë-
ìàã. – Úàâàäûí éàðàñû àüûð îëìàäûüûíäàí
ñöðÿòëÿ ñàüàëìàüà áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÜÀËÌÀÇ ô.ñèô. Ùå÷ çàìàí ñàüàëà áèë-
ìÿéÿí, ñàüàëäûëà áèëìÿéÿí, ÿëàúû, äÿðìàíû
îëìàéàí. Äåäè: àíëàòìûøàì ìÿòëÿáè ìÿðäÿ;
Îëóíàúàã ÷àðÿ ñàüàëìàç äÿðäÿ. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Ëàêèí ñîí èêè èëäÿ [Ýèëåéýöçàðîâ] ñàüàëìàç
áèð õÿñòÿëèéÿ äö÷àð îëìóøäóð. Ñ.Ðöñòÿì.
// Ìÿú. ìÿíàäà. Íÿ áàòìûñàí ãàðà ñÿí; Êþ-
íöë éàðà-éàðà ñÿí; Íÿ òöêÿíìÿç äÿðä îëäóí;
Íÿ ñàüàëìàç éàðà ñÿí. (Áàéàòû).
◊ Ñàüàëìàç äÿðäÿ ñàëìàã – ÷îõ àüûð áèð
âÿçèééÿòÿ ñàëìàã, ÿëàúñûç äÿðäÿ ñàëìàã, ñîí
äÿðÿúÿ êÿäÿðëÿíäèðìÿê, áþéöê äÿðä âåðìÿê.
[Êÿëÿíòÿðëè:] ßìèðëè éîëäàø èêèìèçè äÿ ñàüàë-
ìàç äÿðäÿ ñàëûá, ãàðäàø! È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÜÀËÒÌÀ
ÑÀÜÀËÒÌÀ “Ñàüàëòìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÜÀËÒÌÀÃ ô. Ìöàëèúÿ âàñèòÿñèëÿ ñàü-
ëàìëûüûíû áÿðïà åòìÿê, àéàüà ãàëäûðìàã. Õÿñ-
òÿíè ñàüàëòìàã. – Ðöñòÿì êèøèíè ÿââÿëúÿ ñî-
éóãäÿéìÿäÿí ìöàëèúÿ åäÿðÿê ñàüàëòìûøäûëàð.
Ì.Èáðàùèìîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ùÿð íÿ ãÿäÿð
ôèêðö-õÿéàë åéëÿäèì; Ñàüàëòìàäû ùå÷ áèð ÷àðÿ
äÿðäèìè. Ã.Çàêèð [Íöøàáÿ:] Ãÿëáèìäÿ ñûçëà-
éàí äÿðèí éàðàíû; Ñàüàëäàð àíúàã áó ãàòèëèí
ãàíû! À.Øàèã. Éåíÿ äÿíèç ñàùèëèíèí ýöëÿðöçëö
õîø ñÿùÿðè; Ëîüìàí îëóá ñàüàëäàúàã äÿðìàí
ö÷öí ýåäÿíëÿðè. Ñ.Âóðüóí.
ÑÀÜÀÍÀÃ èñ. 1. Ãàâàë, ÿëÿê, õÿëáèð âÿ áó
êèìè äÿéèðìè øåéëÿðÿ êå÷èðèëÿí ÷ÿíáÿð; ãàñ-
íàã. Äÿô ñàüàíàüû. Õÿëáèð ñàüàíàüû. Òÿêÿð
ñàüàíàüû. – [Âÿçèð:] Ãÿôëÿòÿí [õÿëáèðèí] ñà-
üàíàüûíûí áèð òÿðÿôèíè áàñäûãäà, î áèðè òÿðÿôè
ãàëõûá äèçèìÿ åëÿ òîõóíóáäóð êè, èíäè àüðûäàí
ãû÷ûìû ãàëäûðà áèëìèðÿì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Ìèðçÿ Úÿìèë:] Çàüàðàñû ýåòìèø ïàïàã, ñà-
üàíàüû úûðûëìûø ÿëÿê ìÿíÿ ãàëìàéûá êè!
ß.Âÿëèéåâ.
2. Öìóìèééÿòëÿ, ÷ÿíáÿð øÿêëèíäÿ îëàí ùÿð
úöð øåé. Çöëôöãàð êàòèáèí éàíûíäàí ÿë ÷ÿê-
ìèð, øöøÿñèç ñàüàíàãäàí ýþçöíö áÿðÿëäèðäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÜÄÛÐÌÀ “Ñàüäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÜÄÛÐÌÀÃ èúá. Ñàüìàüà ìÿúáóð åò-
ìÿê, áàøãàñûíà ñàüìà èøè ýþðäöðìÿê. Èíÿéè
ñàüäûðìàã. Êå÷èíè ñàüäûðìàã.
ÑÀÜÄÛØ èñ. Òîé ìÿðàñèìèíäÿ: áÿéèí (îüëà-
íûí) âÿ éà ýÿëèíèí ñàü òÿðÿôèíäÿ îòóðàí, éàõóä
îíëàðû ìöøàéèÿò åäÿí øÿõñ. Ñîíðà ñàüäûøëàð
[Øàããóëóíó] àøàüû åíäèðèá, ñàëäûëàð ýÿëèí îòà-
üûíà.. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Áÿéèí] éàíûíà þç òàé-
òóøëàðûíäàí èêè íÿôÿð ðÿùáÿð ñå÷èëèð. Áóíóí
áèðè “ñàüäûø”, î áèðè “ñîëäûø”äûð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
[Àíà:] Ãûçûì êàðåò è÷èíäÿ, öçöíäÿ äóâàã, éà-
íûíäà ñàüäûøû, ñîëäûøû îòóðñóí. À.Øàèã.
ÑÀÜÄÛØËÛÃ èñ. Ñàüäûø âÿçèôÿñè, ñàüäûø èøè.
Òîéäà ñàüäûøëûã åòìÿê.
ÑÀÜÄÛØ-ÑÎËÄÛØ èñ. Òîé ìÿðàñèìèíäÿ:
ýÿëèíèí âÿ éà áÿéèí èêè òÿðÿôèíäÿ îòóðàíëàð.
Ýþðöì, àé áÿé, òîéóí ìöáàðÿê îëñóí; Ñàü-
äûøûíà-ñîëäûøûíà áîðú îëñóí. (Åë ìàùíûñû).
[Ýöíÿøèí] ýþç éàøëàðûíà áàõìàéàðàã, ýÿ-
ëèíëèê ïàëòàðûíû ýåéèíäèðèá ñàüäûø-ñîëäûø èëÿ
áÿðàáÿð õûíàéà îòóðòäóëàð. À.Øàèã.
ÑÀÜÛÐ ÍÓÍ
ÑÀÜÛÚÛ èñ. Èíÿêëÿðè ñàüàí âÿ îíëàðà ãóë-
ëóã åäÿí øÿõñ (ÿñàñÿí ãàäûí, ãûç). Îíóí òÿú-
ðöáÿñèíè áöòöí ñàüûúûëàð àðàñûíäà òÿòáèã åäèð-
äèëÿð .. ß.Âÿëèéåâ. Ñàüûúûëàð è÷èíäÿ .. Ðåéùàí
õàëà äà âàð èäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀÜÛÚÛËÛÃ èñ. Ñàüûúûíûí èøè, ïåøÿñè. Ôåð-
ìàäà ñàüûúûëûã åòìÿê.
ÑÀÜÛËÌÀ “Ñàüûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÜÛËÌÀà 1. “Ñàüìàã”äàí ìÿúù. Àðàç
áîéóíäàêû øîð ãûøëàãëàðäà; Äîéóíúà íÿ ãî-
éóí, íÿ ìàë ñàüûëäû. Ñ.Âóðüóí.
2. Ñûçìàã, éûüûëìàã, äîëìàã. [Ãàðû:] ..Ìöð-
äÿøèð Ñÿêèíÿ íàüûë åëÿéèðäè êè, Ýöëÿíäàìûí
ýèúýàùûíà ãàí ñàüûëìûøäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Îíóí] ÿëëÿðè ÿñèð, ýþçëÿðèíèí íàçèê äàìàð-
ëàðûíà ãàí ñàüûëûðäû. Ì.Ùöñåéí. [Õîñðîâ] ãàí
ñàüûëìûø (ô.ñèô.) ýþçëÿðèíè à÷äû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÜÛÌ èñ. 1. Ñàüìàã èøè; ñàüìà. Ñöä ñà-
üûìû. Ñàüûìà áàøëàìàã.
2. Áèð äÿôÿäÿ, éà ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ
ñàüûëàí ñöäöí ìèãäàðû. Ñàüûì èëäÿí-èëÿ àðòûð.
ÑÀÜÛÌËÛ ñèô. ×îõ ñöä âåðÿí, ñàüìàë.
ÑÀÜÛÍ èñ. 1. Á à õ ñàüûì. Ñàáàù èäè, ýöí
÷ûõûá õåéëè ãàëõìûøäû, ìàëëàð éàâàø-éàâàø ñà-
üûíà ýÿëèðäèëÿð. À.Äèâàíáÿéîüëó. Ýöíîðòà
÷àüûíäà îëóðäó ñàüûí; Éîõ èäè ìèãäàðû ïåí-
äèðèí, éàüûí. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. äàí. Ñöäâåðÿí ùåéâàí, ñàüûëàí ùåéâàí.
[Íèñÿ õàëà:] Ìÿí óçàã éåðäÿí ýÿëìèøÿì, ìà-
ëûì, ñàüûíûì ýÿëèí öìèäèíÿ ãàëûá. Ãàíòÿìèð.
ÑÀÜÛÍ×Û á à õ ñàüûúû. [ßùìÿä:] ßíòèãÿíèí
áþéöéö-çàäû éîõäóð, èêè èë îëàð êè, àòàñû éà-
òàëàãäàí þëäö, ..àíàñû äà êè ñàüûí÷ûäû, éàìàã-
÷ûäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÜÛÍÒÛ èñ. 1. Áÿäÿíèí ùÿð ùàíñû áèð éå-
ðèíÿ ñûçàí, éàõóä ÷ûõàí ãàí.
2. Á à õ ñàüûí 2-úè ìÿíàäà.
ÑÀÜÛÐ ñèô. [ÿð.] Êàð. [1-úè êîð:] Áèç åøèòäèê
éûüûí-éûüûí êîð, ëàë; Ùÿð òÿðÿôäÿí ñàüûð, ÷îëàã
âÿ òîïàë; Øåéõ Ñÿíàíà èëòèúà åäèð. Ù.Úàâèä.
// Ìÿú. ìÿíàäà. Åëëÿð òàëàí îëóð, âåðýèëÿð
àüûð; Ýþéëÿð úàâàáñûçäûð, áóëóäëàð ñàüûð.
Ñ.Âóðüóí. Ñàüûð ýþé àëòûíäà ýÿëÿðÿê âÿúäÿ;
Ñîíñóç áèð ùå÷ëèéÿ åéëÿäè ñÿúäÿ. Ì.Ìöøôèã.
Àíúàã ìèíàðÿäÿí óúàëäû åëÿ; Ñàüûð ýþé öçöíÿ
“Àëëàùö-ÿêáÿð”. Ì.Ðàùèì.
ÑÀÜÛÐ ÍÓÍ äèë÷. Áóðóíäà òÿëÿôôöç îëóíàí
“ñ” ñÿñè.
15
ÑÀÜÛÐËÀØÌÀ
ÑÀÜÛÐËÀØÌÀ “Ñàüûðëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÜÛÐËÀØÌÀÃ ô. Êàðëàøìàã.
ÑÀÜÛÐËÛÃ èñ. Êàðëûã.
ÑÀÜËÀÌ ñèô. 1. Áÿäÿíèíèí áöòöí öçâëÿðè
äöçýöí, ñàü-ñàëàìàò îëàí, íîðìàë èøëÿéÿí,
áÿäÿíè ùÿð úÿùÿòúÿ ñàç îëàí (õÿñòÿ çèääè).
Ñàüëàì ýÿíú. Ñàüëàì ãàäûí. Ñàüëàì áÿäÿí.
– Ãûðäû øàùïÿðèíè, êÿñäè ãîëóíó; Ñàüëàì áèð
èø÷èíèí èòè éóìðóüó. Ì.Ìöøôèã. Ñàüëàì áèð
êèøè àëà÷ûüà ýèðäè. È.ßôÿíäèéåâ. // Ñàüëàìëûã
èôàäÿ åäÿí, ñàüëàì îëäóüóíó ýþñòÿðÿí. Ñàü-
ëàì ýþðöíöø. Éàíàüûíäà ñàüëàì áèð ãûðìûçû-
ëûã ýþðöíöð. // ìÿú. Äöçýöí, àüûëëû, ãöñóðñóç,
äöðöñò. Ñàüëàì äöøöíúÿ. Ñàüëàì òÿíãèä. Ñàü-
ëàì îëìàéàí ôèêèð. Ñàüëàì òÿðáèéÿ. – [Óëóúà:]
Áóäóð ÿí äîüðó âÿ ñàüëàì òÿäáèð; Îëñóí ö÷
ãîíøó áó ýöíäÿí ÿëáèð. À.Øàèã. Àçàäëûüûí âåð-
äèéè íåìÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ ö÷öí ñàüëàì øöóð âÿ
áåéèí ëàçûìäûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Îðãàíèçì ö÷öí ôàéäàëû, õåéèðëè; òÿìèç,
ñàô. Ñàüëàì èãëèì. – Ìöñàôèðëÿðäÿí áèð ÷îõó:
– Áó äàüûëìûøäà ùå÷ âàõò ñàüëàì áèð ùàâà
ýþðìÿäèê, – äåéÿ, Úóëôà ìöùèòèíÿ íèôðÿò éàü-
äûðûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Øÿùÿð ñàüëàì, ìöëà-
éèì ùàâàíû óäà-óäà ðàùàòúà éóõóéà ýåò-
ìèøäè. Á.Áàéðàìîâ. // ìÿú. Íîðìàë, ëàçûìè.
Ñàüëàì ìöùèò.
3. ìÿú. Ìþùêÿì, ñàðñûëìàç, èøÿ ãàáèë, ìöã-
òÿäèð. Ñàüëàì êîëëåêòèâ.
4. ìÿú. Ñàü, çÿäÿñèç, ñàëàìàò, õàðàá îëìà-
ìûø (÷öðöê ÿêñè). Ñàüëàì ãîçà. Ñàüëàì øèòèë.
Ñàüëàì äÿðè.
ÑÀÜËÀÌÁßÄßÍËÈ ñèô. Áÿäÿíè ùÿð úÿùÿò-
úÿ ñàüëàì îëàí, áÿäÿíúÿ ìþùêÿì, ñàç îëàí.
Áó ñþçëÿðè äåéÿí, úàâàíëàðûí ëàï îðòàñûíäà
äàéàíìûø åíëèêöðÿêëè, êþê âÿ ñàüëàìáÿäÿíëè,
ýöëÿðöçëö áèð îüëàí èäè. Â.Øûõëû.
ÑÀÜËÀÌËÀØÄÛÐÛÚÛ ñèô. Ñàüëàìëûüû äàùà
äà éàõøûëàøäûðìàüà éþíÿëäèëÿí. Ñàüëàìëàø-
äûðûúû òÿäáèðëÿð. Öçýö÷öëöéöí ñàüëàìëàøäûðûúû
ÿùÿìèééÿòè ñîí äÿðÿúÿ áþéöêäöð.
ÑÀÜËÀÌËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Ñàüëàìëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÜËÀÌËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Äàùà ñàü-
ëàì ùàëà ñàëûíìàã, ñÿùùÿò ö÷öí äàùà ìöíà-
ñèá áèð âÿçèééÿòÿ ýÿòèðèëìÿê. Ìöÿññèñÿäÿ ÿìÿê
øÿðàèòè ñàüëàìëàøäûðûëìûøäûð.
ÑÀÜËÀÌËÀØÄÛÐÌÀ “Ñàüëàìëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ. Ñàüëàìëàøäûðìà òÿäáèðëÿðè.
16
ÑÀÜËÛÃ
ÑÀÜËÀÌËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ñàüëàì åòìÿê,
îðãàíèçìèí äöçýöí, íîðìàë ôÿàëèééÿòèíÿ ÷à-
ëûøìàã. // Ñàüëàìëûã ö÷öí äàùà ÿëâåðèøëè øÿðàèò
éàðàòìàã. ßìÿê øÿðàèòèíè ñàüëàìëàøäûðìàã.
ßðàçèíè ñàüëàìëàøäûðìàã.
2. ìÿú. Äàùà íîðìàë, äàùà éàõøû, äàùà ñàü-
ëàì âÿçèééÿò éàðàòìàã. Êîëëåêòèâäÿ âÿçèééÿòè
ñàüëàìëàøäûðìàã. Ìàëèééÿ èøèíè ñàüëàìëàø-
äûðìàã.
ÑÀÜËÀÌËÀØÌÀ “Ñàüëàìëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÜËÀÌËÀØÌÀÃ ô. 1. Õÿñòÿëèêäÿí ñà-
üàëìàã, ñàüëàì îëìàã, ãöââÿòëÿíìÿê, éàõ-
øûëàøìàã, ýöìðàùëàøìàã.
2. ìÿú. Ìþùêÿì îëìàã, ñàüëàì ÿùâàëè-
ðóùèééÿ éàðàíìàã, éàõøûëàøìàã, ãàéäàéà
äöøìÿê. [Ãîøãàð:] Ìÿí åëÿ áèëèðäèì, Ñóëòàí-
äàí ñîíðà êîëëåêòèâèìèç õåéëè ñàüëàìëàøûáäûð.
È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÜËÀÌËÛÃ èñ. 1. Îðãàíèçìèí ñàüëàì
âÿçèééÿòè; áÿäÿí öçâëÿðèíèí ùàìûñûíûí äöç-
ýöí èøëÿäèéè, íîðìàë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ùàë;
ýöìðàùëûã. Ìÿí áó ãàäûíû áèð àç òàíûéûðäûì, ..
ãàðàáóüäàéû öçöíäÿ áèð äèðèëèê, éàíàãëàðûí-
äà âöúóäóíóí ñàüëàìëûüûíäàí íÿøÿò åäÿí áèð
ãûðìûçûëûã, ýþçëÿðèíäÿ áèð äÿðèíëèê ìþâúóä èäè.
Ñ.Ùöñåéí. Àíà áó ãîëëàðäàêû ÿçÿëÿëÿðèí ãöâ-
âÿò âÿ ñàüëàìëûüûíû ùèññ åäèðäè. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Ñÿùùÿò ö÷öí éàðàðëûëûã, õåéèðëèëèê, úàíà
õåéèðëèëèê. Äàü ùàâàñûíûí ñàüëàìëûüû. Ñàüëàì-
ëûüû òÿìèí åäÿí àìèëëÿð. ßòðàô ìöùèòèí ñàü-
ëàìëûüû.
Ñàüëàìëûã îúàãëàðû – èñòèðàùÿò âÿ
ìöàëèúÿéÿ õèäìÿò åäÿí, ùàâàñû ñàüëàì îëàí
éåðëÿð – êóðîðòëàð, ñàíàòîðèéàëàð, èñòèðàùÿò åâ-
ëÿðè âÿ ñ. Àçÿðáàéúàíäà ñàüëàìëûã îúàãëàðû-
íûí ñàéû èëäÿí-èëÿ àðòûð. (Ãÿçåòëÿðäÿí).
ÑÀÜËÛÃ èñ. 1. Áÿäÿíèí áöòöí öçâëÿðèíèí
ñàüëàì, ñàç îëìàñû, äöçýöí, íîðìàë èøëÿìÿñè,
ñàëàìàòëûã, ñÿùùÿò. Ñàüëûüà çèéàí âåðÿí øåé-
ëÿðäÿí ãà÷ìàëû. – Àáûð èñòÿñÿí – ÷îõ äåìÿ;
Ñàüëûã èñòÿñÿí – ÷îõ éåìÿ. (Àòà. ñþçö).
Ñàü-
ëûã îëñà (îëñóí) – 1) ñàëàìàòëûã àðçóñó áèëäè-
ðèð; èíøàëëàù, Àëëàù ãîéñà. [Ãîíàãëàð:] Èíøàë-
ëàù, ñàüëûã îëñà ýÿëÿðèê... àíúàã áèð àç éîëó-
ìóç óçàãäûð. Å.Ñóëòàíîâ. [Ñåâèë Áàëàøà:] Ìÿí
ùÿð ýöí öðÿéèìè ñàòàúàã, áåéíèìÿ éåäèðäÿúÿ-
éÿì, ñàüëûã îëñóí! Ú.Úàááàðëû; 2) áÿçÿí ùÿäÿ
ìÿíàñûíäà. [Úàâàä:] Äöøìÿíèí äÿ þìðö áó
ãàð êèìè ÿðèéÿúÿêäèð. Ñàüëûã îëñóí, ñÿùÿð ýÿ-
ðÿê îíëàðà áèð îéóí òóòàã êè, àòàëàðûíûí òîéó
ÑÀÜÌÀ
éàäëàðûíà äöøñöí. ß.Âÿëèéåâ. (Þç) ñàüëû-
üûíäà – éàøàäûüû çàìàí, éàøàìàãäà èêÿí,
ñàüêÿí, äèðè èêÿí, äèðèëèéèíäÿ. Ñàüëûüûìäà ýÿë-
ìÿäèí; Áàðû úàí âåðÿíäÿ ýÿë. (Áàéàòû). Þç õÿ-
ëÿôèí ýÿðÿê ýþçëÿéÿ êèøè; Ñàüëûüûíäà îëà àëûø-
âåðèøè. Ã.Çàêèð. [ßìèðàñëàí áàáà:] Îüóë ýÿðÿê
íÿèíêè þç ñàüëûüûíäà, ùÿòòà þçöíäÿí ñîíðà äà
àä-ñàí ãîéñóí. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ìÿúëèñäÿ øÿðÿôèíÿ áàäÿ ãàëäûðûëàí øÿõñÿ
õèòàáÿí äåéèëÿí õîø ñþçëÿð, òîñò. Èäðèñ îíóí
ñàüëûüûíà äåéèëÿí òîñòäàí.. õÿáÿðñèç éàòûðäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ñàüëûã äåìÿê – ìÿú-
ëèñäÿ áàäÿëÿðè ìöÿééÿí ìöíàñèáÿòäÿ è÷ìÿéè
òÿêëèô åòìÿê. Ñàëìàí êîíéàêûí ùàìûñûíû ñòÿ-
êàíà ñöçäö, ñàüëûã äåìÿäÿí áàøûíà ÷ÿêäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ùÿñðÿò àéàã öñòÿ äàéàíûá áÿéëÿ
ýÿëèíèí øÿðÿôèíÿ ñàüëûã äåéèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
3. Ñàüëûüûí(ûç) øÿêëèíäÿ – áèðèíäÿí ùàë-
ÿùâàë ñîðóøäóãäà ìöñáÿò ìÿíàäà úàâàá êèìè
èøëÿíèð. – Íÿ õÿáÿð âàð, Ìÿøÿäè? – Ñàüëûüûí!
Ì.ß.Ñàáèð.
4. Ñàüëûüûíà øÿêëèíäÿ – èôàäÿ îëóíàí ôèêðÿ
äàíûøàíûí ìöñáÿò ìöíàñèáÿòè, ìÿìíóíëóüó
áèëäèðèëèð. Ñàüëûüûíà, êåôèì êþêäöð. – [Áÿáèð
áÿé:] Áó ñààò, ñàüëûüûíà, ïðèñòàâûí éàíûíäà
áèð ñþçöì èêè äåéèë. Ìèð Úÿëàë.
◊ Ñàüëûãëà ãàë(ûí)! – á à õ ñàü îë(óí) 2-úè
ìÿíàäà (“ñàü2”äà). Ñàüëûãëà ãàë, ÿçèç àíà;
Þëöì éîõäóð ãÿùðÿìàíà. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÑÀÜÌÀ “Ñàüìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÜÌÀÃ ô. 1. Ñöäâåðÿí ùåéâàíëàðûí éåëè-
íèíäÿí ñöäö ñöçöá ÷ûõàðìàã. Úàìûøû ñàüìàã.
– Òåç äóðóá ñöáù ñàüàðäûì èíÿéè; Õàíñÿíÿì-
äÿí äèëÿìÿçäèì êþìÿéè. Ì.ß.Ñàáèð. [Àéðûì
ãûçû:] Èêèìèç äÿ úàâàí èäèê. Ðÿùèì àüàíûí ãà-
ïûñûíäà ãóëëóã åäÿðäèê, [ÿðèì] ÷îáàí èäè, ìÿí
äÿ àüàëûüûí èíÿêëÿðèíè ñàüàð, éàü-ïåíäèðèíè
òóòàðäûì. À.Øàèã. [Àíà Ïÿðèéÿ:] Ãîé ßøðÿô
áàáà êå÷èëÿðè ñàüñûí, áó ñààò ãîíàüûìûç ö÷öí
ñöôðÿ à÷àðûã. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. ìÿú. Áèðèíèí ïóëóíó, ìàëûíû òÿäðèúÿí ÿëèí-
äÿí àëìàã, áèðèíäÿí äàèì ïóë âÿ ñ. ÷ÿêìÿê.
[Íÿáè:] [Àüàìû] ãóìàðäà ñàüìàë èíÿê êèìè
ñàüûðëàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ùàúûñàí, ìÿøùÿäèñÿí,
ñàùèáèìèçñÿí, àüàñàí; Èñòÿéèðñÿí ùÿìè ãûðõûá
áèçè, ùÿì äÿ ñàüàñàí. ß.Íÿçìè.
ÑÀÜÌÀË ñèô. Ñöäö îëàí, ñöä âåðÿí, ñàüû-
ëàí. Ñàüìàë èíÿê. – [Ñöðöíöí] è÷èíäÿ áèð äÿíÿ
äÿ îëñóí ñàüìàë ùåéâàí éîõäóð. “Êîðîüëó”.
ÑÀÜ-ÑÀËÀÌÀÒËÛÃ
Ìÿúëèñèí ùÿð òÿðÿôèíäÿí íþâáÿ èëÿ ñÿñëÿð ÷ûõàð:
ãàéûíàòà – áèð ñàüìàë úàìûø. Ð.ßôÿíäèéåâ.
[Àèëÿíèí] áèð þêöçö, áèð-èêè ñàüìàë êå÷èñè âàð
èäè. Ìèð Úÿëàë.
◊ Ñàüìàë èíÿê ìÿú. – óçóí ìöääÿò áèðè
ö÷öí ýÿëèð, ãàçàíú ìÿíáÿéè îëàí àäàì âÿ ñ.
ùàããûíäà. Õÿðúëÿðè þäÿìÿê÷öí; äþâëÿò êàññàñû
ùÿð ýöí; áèð ñàüìàë èíÿê êèìè; áîëëó-áîëëó
ñàüûëûð. Ð.Ðçà.
ÑÀÜÐÛ èñ. Ùåéâàíûí áåëè èëÿ ãóéðóüó àðà-
ñûíäàêû äîëüóí âÿ éóâàðëàã òÿðÿô. Àòûí ñàüðûñû.
– [Äÿðâèø:] [Ðóãèééÿ] áóçîâó îíóí ãàáàã
àéàãëàðûíà áàüëàäû, þçö äÿ èíÿéèí ñàüðûñûíà
äèðñÿêëÿíäè. À.Äèâàíáÿéîüëó. [Ñÿìÿä êèøè]
àõûðûíúû ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ äþíöá þêöçëÿðÿ
òÿðÿô áàõäû âÿ áèð-èêè àüàú äà îíëàðûí òîçëó âÿ
àðûã ñàüðûëàðûíà “ùî, ùî” ÷ûüûðàðàã åíäèðäè.
Ò.Ø.Ñèìóðã. // Èíñàí áÿäÿíèíèí áåëäÿí àøàüû
îòóðàã ùèññÿñè.
◊ Ñàüðû áàøìàã – êå÷ìèøäÿ: àòûí ñàüðû
ýþíöíäÿí ùàçûðëàíàí áàøìàã. ßéëÿø ìÿúëè-
ñèíäÿ, ýÿëìÿñèíè ýþð; Ñàüðû áàøìàã ýåéèá,
ýÿëìÿñèíè ýþð. Àøûã ßëÿñýÿð. ×ÿêèáäèð áóð-
íóíà ãàðà éàøìàüû; Àéàãäà äèêáóðóí ñàüðû
áàøìàüû. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÑÀÜÐÛËÛ ñèô. Ñàüðûñû äîëüóí îëàí.
ÑÀÜÑÀÜÀÍ èñ. çîîë. Ãàðüàëàð ôÿñèëÿñèí-
äÿí, àü-ãàðà òöêëö, õàðàêòåð ñÿñ ÷ûõàðàí ãóø;
ãÿúÿëÿ. [Ôàòìàíèñÿ:] Àé îüóë, ñàüñàüàí ãûðûë-
äàéûð, ÷ûõ, ýþð àòàí ýÿëÿúÿêäèðìè? ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. Èíäè òåç-òåç ñàüñàüàí, ãàðüà, òÿê-òÿê,
èêèáèð, ö÷áèð ó÷óøàí ýþéÿð÷èíëÿðÿ ðàñò ýÿëèð-
äèê. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÀÜ-ÑÀËÀÌÀÒ çÿðô âÿ ñèô. Ùå÷ áèð õÿòÿð
äÿéìÿìèø, ùå÷ áèð õàòàéà, áÿëàéà óüðàìà-
äàí, ñàç. Ñàü-ñàëàìàò ìöùàðèáÿäÿí ãàéûò-
ìàã. Ñàü-ñàëàìàò ãàëìàã. – [ßùìÿä òàúèð-
áàøû:] Àëëàù ìÿíÿ éàð îëñà, èíøàëëàù, áó äÿôÿ äÿ
êàðâàíû ñàü-ñàëàìàò ýÿòèðÿúÿéÿì. “Êîðîüëó”.
Ãöäðÿòèí ÷åâèêëèéè ñàéÿñèíäÿ ãûçûí ñàü-ñàëà-
ìàò ãàëìàüû ùàìûíû ñåâèíäèðèðäè. Ì.Ùöñåéí.
[Øàùèí:] Ëÿíýèäèê, àíúàã ñàü-ñàëàìàò ÷ûõäûã.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÜ-ÑÀËÀÌÀÒËÛÃ èñ. 1. Ñàëàìàòëûã,
þëöì-èòèì îëìàìà, ÿìèí-àìàíëûã. Áèçèì òÿ-
ðÿôäÿ ñàü-ñàëàìàòëûãäûð. – [Ýþâùÿð õàíûì:]
Ùÿð íÿ îëóð îëñóí, òà êè ñàü-ñàëàìàòëûã îëñóí.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
17
ÑÀÜ-ÑÎË
2. Ùÿð øåéèí þç ãàéäàñûíäà, íîðìàë âÿ-
çèééÿòäÿ îëìàñû, ùå÷ áèð õîøàýÿëìÿç ùàäèñÿ-
íèí îëìàìàñû. [Òåëëè Ãóðáàíà:] Êîëõîçäà èøëÿð
íå÷ÿäèð, ñàü-ñàëàìàòëûãäûðìû? ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÑÀÜ-ÑÎË èñ. Ùÿì ñàü, ùÿì ñîë; ùÿð èêè òÿ-
ðÿô, ÿòðàô. Ñàü-ñîëóíà áàõìàã. Ñàü-ñîëóíó
éîõëàìàã. – Ýÿëÿí àòëûëàð ñàüà-ñîëà (ç.) ñÿïÿ-
ëÿíäèëÿð. Ì.Ùöñåéí. Êè÷èê åâëÿð øîñåíèí ñàü-
ñîëóíäà äóðóðäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
◊ Ñàüà-ñîëà ñîâóðìàã – ïóëó, ìàëû, äþâ-
ëÿòè ÿáÿñ éåðÿ äàüûòìàã, ïó÷ åòìÿê. [ßìèð-
õàí:] ßëèêðàì Ùÿìèøÿéåâ êèìèñè ñàüà-ñîëà
ñîâóðàíäà .. ñèíÿñèíè ãàáàüà âåðèá ãÿíàÿò åëÿ-
éÿí êèì èäè? Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÙß èñ. [ÿð.] 1. À÷ûã éåð, áîø âÿ ýåíèø éåð,
òóòóëìàìûø éåð; äöçÿí. Ýåíèø ñàùÿ. Ãóìëóã
ñàùÿ. // Òîðïàüûí ìöÿééÿí ìÿãñÿä ö÷öí èñ-
òèôàäÿ åäèëÿí ïàð÷àñû, ãèñìè. Ùÿéÿòéàíû ñàùÿ.
Èíøààò ñàùÿñè. Òîðïàã ñàùÿñè. – ßêèí ñàùÿñè
÷àéà ëàï éàõûí îëàí ìàíãàáàø÷ûñû Ïÿðè îðà-
áóðà ãà÷ûð, ÷àéûí î òÿðÿôèíÿ êå÷ìÿéÿ úàí
àòûðäû. ß.Âÿëèéåâ. Ìöäàôèÿ õÿòòè êå÷ÿí ñàùÿ-
ëÿðäÿí [òàõûë] êÿíäÿ äàøûíìûøäûð. ß.ßáöëùÿ-
ñÿí. Ñàùÿ äþðä òÿðÿôäÿí ÷ÿêèëìèø äöç èïëÿðëÿ
ÿùàòÿ îëóíìóøäó. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Ìöÿééÿí ìÿãñÿä ö÷öí àéðûëàí âÿ ñÿòùè
êâàäðàò ìåòðëÿðëÿ þë÷öëÿí éåð. Éàøàéûø ñàùÿñè.
Ìÿíçèëèí ñàùÿñè 2 êâ. ìåòðäèð.
3. Ùÿð ùàíñû áèð èøèí, éàõóä åëìèí, ôÿàëèé-
éÿòèí àéðûúà ùèññÿñè, ìöñòÿãèë øþáÿñè. Åëìèí
ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè. Ìààðèô ñàùÿñè.
ÑÀÙßÚÈÊ èñ. Áàëàúà ñàùÿ, êè÷èê ñàùÿ.
ÑÀÙÈÁ èñ. [ÿð.] 1. Éèéÿ. Áèð øåéèí ñàùèáè.
Áàüûí ñàùèáè. – Àò ñàùèáè èëÿ åâ ñàùèáè ÷óâàë-
ëàðû àòûí öñòöíäÿí åùìàëëûúà àëûá àïàðäûëàð
âÿ ñîíðà àòû è÷ÿðè ÷ÿêèá ãàïûíû áàüëàäûëàð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àò ýåòäèéè éîëëà äà ãàéûäûá
ñàùèáèíÿ éàíàøäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Êþùíÿ ìÿèøÿòäÿ: ÿð ìÿíàñûíäà. Ìÿð-
ùóìóí, éÿíè áèçèì áÿäáÿõò Ìàùðóíóí ñàùèáè-
íèí áàøûíû òàïìûøëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ìÿì-
ìÿäáàüûð] Ñèòàðÿíèí ñàùèáè îëìàãëà áöòöí
âàð-éîõóíà ñàùèá îëàúàãäû. Ñ.Ùöñåéí.
3. êþùí. Áèð ñûðà èçàôÿò òÿðêèáëÿðèíäÿ éèéÿ,
àüà ìÿíàñûíäà èøëÿíèð; ìÿñ.: ñàùèáè-ñÿðâÿò,
ñàùèáè-ÿãë, ñàùèáè-äþâëÿò âÿ ñ. Ìÿçÿììÿò
åéëÿìÿ ìÿí áèíÿâàíû; Ñàùèáè-ñÿëòÿíÿò, ýþâ-
ùÿðèí êàíû. Àøûã ßëÿñýÿð. [Øåéõëÿð:] Îéàí
øåéõ, îéàí øåéõ, ñàùèáè-êÿðàìÿò. Ù.Úàâèä.
18
ÑÀÙÈË
◊ Îüóë-óøàã ñàùèáè îëìàã – åâëÿíìÿê,
àèëÿ ãóðìàã, þâëàäëàðû îëìàã. [Ñöëåéìàí:]
Îüóë-óøàã ñàùèáè îëñóíëàð! Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÑÀÙÈÁß èñ. [ÿð.] Ãàäûí ñàùèá. [Ãÿùðÿìàí:]
Ãàðøûìäà êèøè ëèáàñû ýåéìèø åâ ñàùèáÿñè óçàí-
ìûøäû. Ù.Íÿçÿðëè. Ãàäûí è÷ÿðèäÿ åâ ñàùèáÿñè
ÿâÿçèíÿ Òàùèðè ýþðÿíäÿ äîíóá ãàëäû. Ì.Ùö-
ñåéí. Ýöëö õàíûì åâ ñàùèáÿñèíèí çÿùìÿòÿ äöø-
ìÿéèíè èñòÿìÿñÿ äÿ, ßëèêðàìà èøòàùà ýÿëäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÙÈÁÊÀÐ èñ. [ÿð. ñàùèá âÿ ôàðñ. ...êàð]
Ñàùèá, éèéÿ. Áàêû ôÿùëÿëÿðèíèí öìóìè òÿòèëè ñà-
ùèáêàðëàðûí ãÿòè ìÿüëóáèééÿòè èëÿ ãóðòàðìûøäû.
Ì.Ùöñåéí. Î çàìàíëàð Áàêû íåôò ñàùèáêàð-
ëàðû ö÷öí åâ ÿí áþéöê ýÿëèð ìÿíáÿëÿðèíäÿí
áèðè èäè.. Ñ.Ðÿùìàí. // Ìÿú. ìÿíàäà. Øàùèíëÿð
áöòöí àëÿìëÿðäÿ – éåðäÿ äÿ, ñóäà äà, ùàâàäà
äà ÿñèë ñàùèáêàð êèìè ýÿçèðëÿð. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÙÈÁÊÀÐËÛÃ èñ. Ñàùèá îëìà, éèéÿ îëìà,
éèéÿëèê.
ÑÀÙÈÁËßÍÌß “Ñàùèáëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÀÙÈÁËßÍÌßÊ ô. Ñàùèá îëìàã, òóòìàã,
éèéÿëÿíìÿê. Òîðïàüà ñàùèáëÿíìÿê. Áàüà ñà-
ùèáëÿíìÿê. – Ãèéìÿòëè êàìàíà ñàùèáëÿíìÿê
ö÷öí ùÿð êÿñ ãöââÿòèíè ñûíàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÀÙÈÁÌßÍÑßÁ ñèô. âÿ èñ. [ÿð.] Éöêñÿê
ìÿíñÿá, âÿçèôÿ ñàùèáè îëàí, éöêñÿê ìÿíñÿáëè
(âÿçèôÿëè). [Ùàúû Ùÿñÿí:] Øåéõÿíà! Áó Ùåéäÿð
àüàäûð êè, òåëåãðàôõàíàäà ñàùèáìÿíñÿá âÿ
ÿùëè-åëì áèð âöúóääóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Èíòèçàðè:] Áèð òÿðÿôäÿí ùþêóìÿòÿ ãóëëóã åäèð-
ñÿí, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ñàùèáìÿíñÿáëÿðÿ éàìàí
äåéèðñÿí? ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÀÙÈÁÑÈÇ ñèô. 1. Ñàùèáè, éèéÿñè îëìàéàí;
éèéÿñèç, íÿçàðÿòñèç. Ìàðàë áàõàð òÿïÿéÿ; Þçöí
éûõàð òÿïÿéÿ; Îáà ñàùèáñèç îëñà; Äîíóç ÷ûõàð
òÿïÿéÿ. (Áàéàòû). Þëêÿ òàìàìèëÿ ñàùèáñèç äå-
éèëäè. Ñ.Ùöñåéí.
2. Àòà-àíàñûç, éåòèì, áàõûìñûç. Ìÿíèì éå-
òèì óøàüà ðÿùìèì ýÿëèð; ÷öíêè î óøàã ñàùèáñèç-
äèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Òîõóúóëàðûí] ÿê-
ñÿðèééÿòè ñàùèáñèç .. óøàãëàð èäè. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÑÀÙÈÁÑÈÇËÈÊ èñ. 1. Ñàùèáè, éèéÿñè îëìàìà.
2. Àòà-àíàñû îëìàìà; éåòèìëèê, áàõûìñûç-
ëûã.
ÑÀÙÈË èñ. [ÿð.] Äÿíèçèí, ÷àéûí, ýþëöí ãóðó
èëÿ áèðëÿøäèéè éåð; äÿíèç (÷àé) êÿíàðû. Î ýþë
ñàùèëèíÿ ýÿëÿí ãûçà áàõ; Ñàíêè áóäàãëàð äà
ÑÀÙÈËÑÈÇ
îíà ÿë åäèð. Í.Õÿçðè. [Äÿíèçèí] ëÿïÿëÿðè ñàùè-
ëèí èñòè ãóìóíó éàëàéàðàã èðÿëè úóìóð, òÿêðàð
ýåðè ÷ÿêèëèðäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÀÙÈËÑÈÇ ñèô. Ñàùèëè ýþðöíìÿéÿí, óúñóç-
áóúàãñûç. Åøãäèð ÷àëõàíàí êþïöêëö äÿíèç; Éà
ôÿçàäûð äÿðèí âÿ ñàùèëñèç. À.Øàèã.
ÑÀÙÌÀÍ èñ. Ãàéäà, ñÿëèãÿ, äöçýöí âÿçèé-
éÿò, ãàéäàäà, ñÿëèãÿäÿ îëìà. Åâ ñàùìàíäà
èäè. Öñò-áàøû ñàùìàíäàäûð. – Ãûç óøàüûíûí
ïàëòàðû ñàùìàíäà èäè, áàøûíäà àáû êÿëàüàéû,
ÿéíèíäÿ ýþäÿê êîôòà âàðäû. Ìèð Úÿëàë. Ùÿð ýöí
óñòà áóðóãëàðà áàø ÷ÿêèá ýÿçÿð; Ãóéóëàðû ñàù-
ìàí ýþðöá ôÿðÿùëÿíÿðäè. ß.Úÿìèë.
Ñàù-
ìàíà äöøìÿê – ãàéäàéà äöøìÿê, éîëóíà
äöøìÿê, ùÿð øåé þç éåðèíäÿ, ãàéäàäà îëìàã.
[Ùöììÿò Éóñèôÿ:] Áÿëêÿ äåäèëÿð, àé åëîüëó,
..èíäè èøëÿð ñàùìàíà äöøöð äåéÿ ýÿëìèñÿí?
Á.Áàéðàìîâ. Ñàùìàíà ýÿòèðìÿê – á à õ
ñàùìàíà ñàëìàã. Õàâÿðíèñÿ åâè éûüûøäûðûá,
áàü÷àëàðû ñàùìàíà ýÿòèðèá äÿ ñöôðÿëÿðè ùàçûð-
ëàéûðäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ñàùìàíà ñàëìàã – ãàé-
äàéà ñàëìàã, ñÿëèãÿéÿ ñàëìàã, ùÿð øåéè þç
éåðèíäÿ äöçýöí éåðëÿøäèðìÿê. [Àðâàä] úÿëä
ùÿðÿêÿòëÿðèëÿ îòàüûí è÷èíäÿêè àâàäàíëûüû ñàù-
ìàíà ñàëìàüà áàøëàäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè. [Öìèä]
..êàíàëûí ñàùìàíà ñàëûíìàñûíäà àç çÿùìÿò
÷ÿêìÿìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÙÌÀÍËÀÌÀ “Ñàùìàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÙÌÀÍËÀÌÀÃ ô. Ãàéäàéà ñàëìàã, ñÿ-
ëèãÿéÿ ñàëìàã, íèçàìà ñàëìàã, äöçÿëäèá ùà-
çûðëàìàã. Ìèçèí öñòöíö ñàùìàíëàìàã. Åâè
ñàùìàíëàìàã. Éîðüàí-äþøÿéè ñàùìàíëàìàã.
– [Òàïäûã] øàíàíû ÿëèíäÿ ñàùìàíëàéûð, éàáàíû
÷ÿïÿðÿ èëèøäèðèð, áåëÿëèêëÿ, ýöíöíö êå÷èðèðäè.
ß.Âÿëèéåâ. Ýÿëäèéåâ òåç ãàëõûá öñò-áàøûíû
ñàùìàíëàéûá, ìàñàñûíûí áàøûíà êå÷ìèøäè. Ìèð
Úÿëàë. // Ùàçûðëûã, òÿäáèð ýþðìÿê, øÿðàèò éàðàò-
ìàã. Éà äåéèðèê èøëÿðè ñàùìàíëàéàã; Ìÿúëèñè-
ÿéàíäà âóðóð òÿê ñÿáèð. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÀÙÌÀÍËÛ ñèô. 1. Ñàùìàíäà, ñÿëèãÿäÿ,
ãàéäàäà îëàí, äöçýöí, ñÿëèãÿëè. Ñàùìàíëû åâ.
2. Ðàùàò, ãàéäà-ãàíóíäà îëàí. [Ùàúû Ãÿí-
áÿð:] Ùå÷ áèð áåëÿ ñàùìàíëû èø îëìàç. Í.Âÿ-
çèðîâ.
ÑÀÕÀÐÈ´Í [éóí. ñàêúùàð – øÿêÿð] ×îõ øèðèí
àü êðèñòàëëèê ìàääÿ; øÿêÿð ñóððîãàòû. Ñàõà-
ðèíëÿ ÷àé è÷ìÿê.
ÑÀÕËÀÌÀ “Ñàõëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÕËÀÌÀÃ
ÑÀÕËÀÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéè ÿëèíäÿ (àüçûíäà,
äèøèíäÿ âÿ ñ.-äÿ) òóòóá äöøìÿéÿ ãîéìàìàã.
À÷àðû ÿëèíäÿ ñàõëàìàã. Èïè äèøèíäÿ ñàõëàìàã.
– Áàøûìû àøàüû äèêèá äóðäóüóì ùàëäà ÿëèì-
äÿêè ÷þðÿê ãèñìÿòèíè éóìðóüóìäà ñàõëàìàüà
áàøëàäûì. À.Äèâàíáÿéîüëó. Áàéðàì ïóëó à÷ûá
áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ÿëèíäÿ ñàõëàäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Ùÿðÿêÿòèíè êÿñìÿê, äàéàíäûðìàã, ÿé-
ëÿìÿê. Ìàøûíû ãàïûäà ñàõëàìàã. Àâòîáóñó
äàéàíàúàãäà ñàõëàìàã. – Àðàëàðûíäà ÿí éàø-
ëûëàðû îëàí Ðÿøèä àòû ñàõëàäû. Ù.Íÿçÿðëè. [Ëåé-
òåíàíò] åëåêòðèê ôàíàðëàðû èëÿ èøûãëàíìûø êö÷ÿ-
íèí îðòàñûíäà ìîòîñèêëè ñàõëàäû. È.ßôÿíäèéåâ.
3. Ýåòìÿñèíÿ, èðÿëè ùÿðÿêÿòèíÿ ìàíå îë-
ìàã, ãàáàüûíû êÿñìÿê, äàéàíäûðìàã. Óøàã-
ëàðû ìåéäàíäà ñàõëàìàã. Àäàìëàðûí ãàáà-
üûíû ñàõëàìàã. – Èíñàíëàð èñÿ áó êþùëÿí àòà
êÿìÿíä àòûð, îíó ñàõëàìàüà ÷àëûøûðäûëàð.
ß.Âÿëèéåâ. Äöððÿ.. ïîëèñëÿðÿ ÷àòìàüà àç ãàë-
ìûøäû êè, êèìñÿ îíó ñàõëàäû... Ñ.Âÿëèéåâ.
4. Ñàùèá îëìàã, ùÿâÿñêàðû îëìàã, áÿñëÿ-
ìÿê (ùåéâàí ùàããûíäà). Èíÿê ñàõëàìàã. Àðû
ñàõëàìàã. Èò ñàõëàìàã. – ßìèîüëóìóí ïåøÿñè
ãîéóí ñàõëàìàã èäè âÿ ãîéóíëàðû äà êöðä ÷î-
áàíëàðûíà òàïøûðìûøäû... Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
..Ýöìàí åòäèì êè, Åëäàðûí ñàõëàäûüû éà ïî÷ò
ýþéÿð÷èíëÿðèäèð, éà äà åëÿúÿ ãóøëàðà ðÿùìè
ýÿëèá îíëàð ö÷öí ùèí ãàéûðìûøäûð. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
5. Éàøàìàã ö÷öí ëàçûì îëàí âÿñàèòëÿ òÿ-
ìèí åòìÿê, äîëàíäûðìàã. Éåòèìëÿðè ñàõëàéûá
áþéöòìÿê. Åâ ñàõëàìàã. Óøàãëàðûíû ñàõëà-
ìàã. – Íÿíÿúàí ìàìàëûã åäèá ãûçûíû ñàõëàðäû
âÿ éàõøû äà ñàõëàðäû. Í.Íÿðèìàíîâ. [Àíà
Íÿðýèçÿ:] Àõû èíäè ìÿí åâè òÿêáàøûìà ñàõëà-
éûðàì, ãûçûì, íàùàã éåðÿ íèéÿ ïóë õÿðúëÿéÿê?
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
6. Ìöùàôèçÿ åòìÿê, ãîðóéóá ñàõëàìàã. Àíà
ýÿëèíëèêäÿí áèð þðïÿê ñàõëàéûðäû. Ú.Úàááàðëû.
Êÿðèìáÿé, êèì áèëèð, ùà÷àíäàí ñàõëàäûüû òÿçÿ,
òèôòèê ÿëúÿéè Íÿðèìàíà âåðäè. Ìèð Úÿëàë.
7. Ýèçëÿòìÿê, ùå÷ êÿñÿ ýþñòÿðìÿìÿê. Ãèé-
ìÿòëè øåéëÿðè ñàíäûãäà ñàõëàìàã. Ñÿíÿäëÿðè
ñåéôäÿ ñàõëàìàã. – [Ýöëáàùàð Ìÿììÿäêÿ-
ðèìÿ:] Ïîðòôåëèíèçè àéàã àëòûíà íèéÿ ãîéìó-
ñóíóç? Âåðèíèç, øêàôäà ñàõëàéûì. Ù.Íÿçÿðëè.
// Áèð ñþçö, ñèððè âÿ ñ.-íè ùå÷ êÿñÿ äåìÿìÿê,
éàéìàìàã, ýèçëè ñàõëàìàã. [Äÿìèðãàéà:]
Ùÿðáè ñèððè ìþùêÿì ñàõëàìàìûøäûð. Ù.Íÿçÿðëè.
19
ÑÀÕËÀÍÚ
8. Äàéàã îëìàã, éûõûëìàüà, ó÷ìàüà ãîé-
ìàìàã. Òèðëÿðè äèâàð ñàõëàéûð. Áàëêîíó äþðä
ñöòóí ñàõëàéûð.
9. Åùòèéàò ýþðìÿê, ãîðóéóá ñàõëàìàã. Ãûøà
áóüäà ñàõëàìàã. – Ñàõëà ñàìàíû, ýÿëÿð çà-
ìàíû. (Àòà. ñþçö).
10. Ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿä öíöí þçöíÿ êþ-
ìÿê÷è, õèäìÿò÷è òóòìàã. Ãóëëóã÷ó ñàõëàìàã.
– Âàðëûëàðûí ÷îõó þçëÿðèíè âÿ ìÿäÿíëÿðèíè ãî-
ðóìàã ìÿãñÿäèëÿ éàíëàðûíäà ãî÷ó ñàõëàéûð-
äûëàð. À.Øàèã. [Éàøëû êèøè:] Ùàúû Ìèðçÿ Áàáà
ìÿíÿ áèð õèäìÿò÷è âÿ éà àøïàç ñàõëàìàüû òÿê-
ëèô åòìèøäèñÿ äÿ, ãÿáóë åòìÿìèøäèì. Ñ.Ùöñåéí.
Ùàúû Ñÿìñàì .. îüëó ö÷öí ëÿëÿ ñàõëàìûðäû.
Ï.Ìàêóëó.
11. ßââÿëêè êåéôèééÿòèíè ìöùàôèçÿ åòìÿê,
ãîðóìàã. Ýþçÿëëèéèíè ñàõëàìàã. Äèøèíè éàõøû
ñàõëàìàã. – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ðåàëèçìè âÿ
ñàòèðàñû éåíÿ äÿ þç èíêàðåäèúè, èôøàåäèúè õöñó-
ñèééÿòëÿðèíè ñàõëàéûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Éàðïàãëàð
ùÿëÿ äÿ þç òÿðàâÿòèíè ñàõëàéûðäû. Ì.Ùöñåéí.
12. Áèð éåðäÿ ãàëìàüà, äóðìàüà ìÿúáóð
åòìÿê. Êîìàíäàíû àðõëàðûí äÿðèí áèð éåðèíäÿ
ñàõëàìàã ëàçûì èäè. Ù.Íÿçÿðëè. Ôèðèäóíó ïîëê
ãÿðàðýàùûíûí ãàðøûñûíäà ñàõëàìûøäûëàð. Ìèð
Úÿëàë. // Ùÿð ùàíñû áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëìàüà
ìÿúáóð åòìÿê. Øÿùÿðè ìöùàñèðÿäÿ ñàõëàìàã.
Úÿùàëÿòäÿ ñàõëàìàã. Øåéëÿðè ñÿëèãÿëè ñàõëà-
ìàã. Òÿùëöêÿ àëòûíäà ñàõëàìàã.
13. Ñþçöíö, èøèíè âÿ ñ.-íè äàâàì åòäèðìÿéÿ
ãîéìàìàã, éàðûì÷ûã êÿñìÿê. Åëÿ áóðäà
ñàõëà. Éûüûíúàüû ñàõëàìàã. – Ñàõëàéûá èúëàñû
åëÿ áó çàìàí; Ñöçöð âóðóøìàíû èýèä ïèëîòëàð.
Ì.Ðàùèì.
14. Áèð ñûðà èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöõòÿëèô
èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: àéàã ñàõëàìàã, äè-
ëèíè ñàõëàìàã, áàøûíû ñàõëàìàã, þçöíö ñàõ-
ëàìàã, ýþç öñòÿ ñàõëàìàã âÿ ñ.
ÑÀÕËÀÍÚ èñ. Åùòèéàò ö÷öí ñàõëàíûëàí øåé,
éàõóä è÷èíäÿ øåé ñàõëàíûëàí ãàá âÿ ñ. Éîëëàðà
ýöë-÷è÷ÿê ñà÷ñûí ýÿëÿúÿê; Îíà ãîíàã ýÿëèð
éåíè íÿñèëëÿð; À÷ñûí ñàõëàíúûíû øàíëû ôÿñèëëÿð.
Ì.Ìöøôèã.
ÑÀÕËÀÍÛËÌÀ “Ñàõëàíûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÕËÀÍÛËÌÀà “Ñàõëàìàã”äàí ìÿúù.
Áó êèòàáëàð ýèçëè ñàõëàíûëìàëûäûð. Ù.Íÿçÿðëè.
ÑÀÕËÀÍÌÀ “Ñàõëàíìàã”äàí ô.èñ. Ãîíàã-
ëàð øÿùÿðäÿ, åëìëèëÿð åâèíèí åéâàíûíäà òîéóã-
úöúÿ ñàõëàíìàñûíà ýöëöøäöëÿð. Á.Áàéðàìîâ.
20
ÑÀÕÒÀ
ÑÀÕËÀÍÌÀÃ 1. Á à õ ñàõëàíûëìàã. Êÿíä
òÿñÿððöôàò àëÿòëÿðè éàé-ãûø ó÷óã-ñþêöê, ãàð-
éàüûø òþêöëÿí áèð õàðàáàëûãäà ñàõëàíûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ö÷öíúö äàðâàçà ñàü éàíäàí ..
ìàë-ãàðà âÿ áèð íå÷ÿ àò ñàõëàéàí (ô.ñèô.) òþâ-
ëÿëÿð òÿðÿôÿ à÷ûëûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ãàéûä. Þçöíö áó âÿ éà äèýÿð âÿçèééÿòäÿ
ñàõëàìàã, ýèçëÿíìÿê. Ïÿðäÿäÿ ñàõëàíìà, ÷ûõ,
åé ñåâýèëè äèëäàðûìûç. Ì.Ùàäè.
ÑÀÕËÀØÄÛÐÌÀ “Ñàõëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÕËÀØÄÛÐÌÀÃ: þçöíö ñàõëàøäûðìàã
– þçöíö ñàõëàìàã. Ïðîôåññîð úÿíàáëàðû äà
þçöíö ñàõëàøäûðìàäû âÿ äàùà äà óúàäàí
ãàù-ãàù ÷ÿêèá Çÿêè ßôÿíäèéÿ äåäè: – Ãóëàã
àñ, ìÿí áàøäàí îõóéóì. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Ðÿôèçàäÿ þçöíö ñàõëàøäûðà áèëìÿäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÀÕËÀÒÄÛÐÌÀ “Ñàõëàòäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÕËÀÒÄÛÐÌÀÃ á à õ ñàõëàòìàã. Ôèðè-
äóí ãÿñäÿí ìàøûíû èêè åâ àðàëû ñàõëàòäûðûá
äöøäö. Ì.Èáðàùèìîâ. Ãàëõàíäà êèøèëÿð áÿçÿí
äàâàéà; Ãûëûíúëàð áîüàçà äèðÿíÿí çàìàí;
Ñÿí þç þðïÿéèíè àòûá îðòàéà; Íå÷ÿ éîë þëöìö
ñàõëàòäûðìûñàí. Í.Õÿçðè.
ÑÀÕËÀÒÌÀ “Ñàõëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÕËÀÒÌÀÃ èúá. Ñàõëàìàñûíû, äàéàíìà-
ñûíû òÿëÿá, éà õàùèø åòìÿê. Ôàéòîíó õàíûì áèð
àç êÿíàðäà ñàõëàòäû, ãàïûéà ãÿäÿð ïèéàäà ýåò-
ìÿê èñòÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ßáèë ìàøûíû ñàõ-
ëàäûá äöøäö. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÕÑÛ èñ. Ýèëäÿí ùàçûðëàíàí äóëóñ÷óëóã
ìÿìóëàòû. Ñàõñûéà âåðÿ-âåðÿ, ÷ûõäû ìèñèí
áàùàñû. (Àòà. ñþçö). // Ñàõñûäàí ãàéðûëìûø.
Ãÿëÿìêàð ñöôðÿíèí öñòöíÿ ëàúèâÿðäè ñàõñû áîø-
ãàáëàðäà .. éåìèøëÿð ãîéóëìóøäó. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ïÿíúÿðÿäÿí ñàðû øàìäàíëàð, áÿçè åâ-
ëÿðäÿ èñÿ ñàõñûäàí ÷èë÷ûðàã (òóíú ðÿíýëè) àñû-
ëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. // Áó ìÿìóëàòûí ñûíìûø
ïàð÷àëàðû. Àëèì éåíÿ ãóúàã-ãóúàã éûüûð ãÿäèì
ñàõñûëàðû; Éåð àëòäàêû ùÿð êÿðïèúèí öñòöíäÿêè
éàçûëàðû. Ñ.Âóðüóí. Ìÿí úÿáùÿäÿ, áèð êîìàäà
øåèð éàçûðàì; Éàíûð ñàõñû ïàð÷àñûíûí öçÿðèíäÿ
øàì. Ð.Ðçà.
ÑÀÕÑÛ×Û èñ. Ñàõñû ãàáëàð ãàéûðàí óñòà; äó-
ëóñ÷ó.
ÑÀÕÑÛ×ÛËÛÃ èñ. Ñàõñû÷ûíûí èøè, ïåøÿñè; ñàõñû
ãàáëàð ãàéûðìà ñÿíÿòè; äóëóñ÷óëóã.
ÑÀÕÒÀ ñèô. [ôàðñ.] 1. ßñëè îëìàéàí, óé-
äóðìà, éàëàí, îõøàäûëàðàã ãàéðûëìûø âÿ éà
ÑÀÕÒÀÊÀÐ
éàçûëìûø; ãÿëï. Ñàõòà âÿêàëÿòíàìÿ. Ñàõòà åòè-
áàðíàìÿ. – Äÿñòÿäÿ îëàí àäàìëàðûí áèðè Ìèð-
ãàñûìäûð êè, äîüìà áàúûñû Ñÿêèíÿíèí ìàëûíû
éåìÿê ãÿñäè èëÿ ñàõòà êàüûç äöçÿëòìèøäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ìàùìóä áÿé:] Ñèç
ìÿíÿ ùå÷ èíàíìàéûðñûíûç. Ùåñàáûíûçäà ñàõòà
ãÿáçëÿð òàïûáëàð. Í.Âÿçèðîâ.
2. ìÿú. Ñöíè, éàïìà, éàëàí, ãåéðè-ñÿìèìè.
Ñàõòà ýöëöø. Ñàõòà ñþç. Ñàõòà ìÿüðóðëóã.
– Áèç è÷ÿðè ýèðÿí êèìè Ñÿðäàð Ðÿøèä ñàõòà òÿ-
áÿññöì âÿ ñöíè áèð ìÿùÿááÿòëÿ áèçè ãàðøûëàäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áèð íå÷ÿ áÿíääÿí ñîíðà ñàíêè
[Èìèíèí] öçöíäÿêè ñàõòà úèääèééÿò íèãàáûíû
÷ûõàðûá àòäûëàð. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀÕÒÀÊÀÐ èñ. âÿ ñèô. [ôàðñ.] Ñàõòà, ãÿëï
øåé ãàéûðàí àäàì, ñàõòàêàðëûãëà ìÿøüóë îëàí.
Ùÿð áèð õàëãûí è÷ÿðèñèíäÿ ñàõòàêàð, øÿðàðÿò÷è
âÿ àõìàã àäàìëàðûí îëäóüó ùàìûéà áÿëëèäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÀÕÒÀÊÀÐËÛÃ èñ. Ñàõòàêàðëûãëà ìÿøüóë
îëìà, ñàõòà èø ýþðìÿ, ñàõòà ñÿíÿä âÿ ñ. äö-
çÿëòìÿ. Áàëàúàéåâè áþéöê áèð äÿùøÿò áöðöäö.
Îíóí áîéíóíà ö÷ òÿãñèð ñàðûíìûøäû: “ñàõ-
òàêàðëûã, èñðàô÷ûëûã âÿ ãàòèëëèê!” Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Äÿìèð÷è Ìóñà] ñàõòàêàðëûüà, èêèöçëöëöéÿ íèô-
ðÿò åäèð. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀÕÒÀËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Ñàõòàëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÑÀÕÒÀËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ “Ñàõòàëàøäûðìàã”-
äàí ìÿúù.
ÑÀÕÒÀËÀØÄÛÐÌÀ “Ñàõòàëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÀÕÒÀËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Áèð øåéèí ñàõòàñûíû
äöçÿëòìÿê, áèð øåéè ñàõòà øÿêëÿ ñàëìàã; óé-
äóðìàã.
ÑÀÕÒÀËÛÃ èñ. 1. Ñàõòà øåéèí ùàëû; ãÿëáëèê.
Ñÿíÿäèí ñàõòàëûüû áèëèíäè.
2. ìÿú. Ñöíèëèê, ðèéàêàðëûã, èêèöçëöëöê, ãåéðè-
ñÿìèìèëèê; ñàõòà ùÿðÿêÿò. Äöíéàäà ñàõòàëûüû,
èêèöçëöëöéö, ðèéàíû âÿ ùèéëÿíè ñåâìÿéÿí òÿ-
ìèç âÿ ñÿìèìè áèð øåé âàðñà, î äà ñåâýèäèð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Çöëåéõà] ..ñàõòàëûã íÿ îëäó-
üóíó áèëìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // Éàëàí, ùèéëÿ,
êÿëÿê.
ÑÀÕÓÐËÀÐ Àçÿðáàéúàíûí Çàãàòàëà ðàéî-
íóíäà âÿ Äàüûñòàíäà éàøàéàí åòíèê ãðóï.
ÑÀÈË èñ. [ÿð.] Äèëÿí÷è, éîë÷ó. Ùöñíöí ñà-
äàüàñû, úàíûí çÿêàòû; Ñàèë îëàí áèíÿâàéÿ äö-
øÿðìè? Àøûã ßëÿñýÿð. [Ïÿðè õàíûì:] Äîñò,
ÑÀÊÈÍ
àøíà, ãîíàã âÿ ñàèë öçöíÿ ùÿìèøÿ áó ãàïû à÷ûã
îëóá. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÀÈËËÈÊ èñ. Äèëÿí÷èëèê, éîë÷óëóã. Ñÿíäÿ
êèì âàð áó ãÿäÿð äþâëÿò; Äÿõè ñàèëëèéÿ íÿäèð
ùàúÿò? Ñ.ß.Øèðâàíè. Ñàèëëèê åòìÿê Ìÿøÿäè ßê-
áÿð ö÷öí þëöìäÿí àüûð ýþðöíöðäö. Ñ.Ì.Ãÿ-
íèçàäÿ.
ÑÀÈÐ ñèô. [ÿð.] Áàøãà, ãåéðè, äèýÿð. Ñàèð ìÿ-
ñÿëÿëÿð. – Øàáàíûí ýåòìÿéèíè åøèäèá ñàèð áè-
êàð òàìàøà÷ûëàð äà êÿíàðäàí éûüûëìûøäûëàð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà, úÿì øÿê-
ëèíäÿ: ñàèðëÿðè – áàøãàëàðû, î áèðèëÿðè, äèýÿðëÿðè.
Ñàèðëÿðè äÿ ñÿíèí êèìè ùÿðÿêÿò åòìÿëè. Ñàèðëÿðè
äÿ áèç äåéÿíè äåéÿúÿê.
ÑÀÈÐß èñ. Áèð íå÷ÿ øåé ñàéûëäûãäàí ñîíðà,
îíëàðûí ñàéûíû éåíÿ äÿ äàâàì åòäèðìÿê ìöì-
êöí îëäóüóíó áèëäèðèð (áó ìÿíàäà àäÿòÿí
“âÿ” áàüëàéûúûñû èëÿ èøëÿíèð). Êèòàá, êàüûç âÿ
ñàèðÿ. – [Ïÿðøàí:] Ãàäûí è÷ÿðè ýèðÿíäÿ êèøè
àéàüà äóðìàëûäûð, éåð ýþñòÿðìÿëèäèð, ïàëòî-
ñóíó òóòìàëûäûð âÿ ñàèðÿ. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÈÒ ñèô. [ÿð.] äèë÷. Ùàâà àõûíûíûí àüûç áîø-
ëóüóíäàí ùå÷ áèð ìàíåÿéÿ ðàñò ýÿëìÿäÿí
êå÷ìÿñè éîëó èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí (ñÿñëÿð ùàã-
ãûíäà). Ñàèò ñÿñëÿð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ 9 ñàèò
ñÿñ âàð. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Áó âàñèòÿ èëÿ ÿìÿëÿ
ýÿëÿí ñÿñ. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ñàèòëÿðè.
ÑÀÆÛÍ [ðóñ.] Ìåòð ñèñòåìèíèí òÿòáèãèíäÿí
ÿââÿë èøëÿíìèø 2,134 ì-ÿ áÿðàáÿð óçóíëóã
þë÷öñö. [Ãóðáàí:] Ìîëëà ÿìè, éàìàí àäàìûí
ãóéóñóíäà èøëÿéèðÿì, ãóéó èíäè îòóç ñàæûíäàí
àøàüû åíìèø(äèð). À.Øàèã. [Òîüðóë] éöç àääûì
êå÷äèêäÿí ñîíðà áèð ñàæûí ùöíäöðëöêäÿ à÷ûã-
ëûã áèð òÿïÿéÿ ÷àòäû. Ù.Íÿçÿðëè.
ÑÀÆÛÍËÛÃ ñèô. Àäÿòÿí ñàéëàðëà èøëÿíèá ñàæû-
íûí ìèãäàðûíû ýþñòÿðèð. Îí ñàæûíëûã ãóéó.
ÑÀÊÈÍ èñ. [ÿð.] 1. Áèð éåðäÿ éóðä ñàëûá éàøà-
éàí, ùÿìèí éåðèí ÿùàëèñèíäÿí îëàí; îòóðàí,
îòóðóúó. Ìèíýÿ÷åâèð øÿùÿðèíèí ñàêèíëÿðè. Éåíè
ãÿñÿáÿíèí ñàêèíëÿðè. – Ìöõòÿñÿð, áèç ùÿð èêè-
ìèç Äàíàáàø êÿíäèíèí ñàêèíèéèê. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Àóëóí ñàêèíëÿðèíäÿí ùå÷ áèðè ëÿêÿëè
íàìóñëà éàøàìàã èñòÿìÿäè. Ì.Ùöñåéí. // Éà-
øàéàí, éåðëÿøÿí. Áèíàíûí ñàêèíëÿðè. Ìåùìàí-
õàíàíûí ñàêèíëÿðè. – Ö÷ èëäèð êè, [åâèí] ñàêèí-
ëÿðè áèð ãîúà ãàðû, áèð äÿ îíóí íÿâÿñè áàëàúà
Ñâåòëàíàäûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Áöòöí åâ ñà-
êèíëÿðè éà ãîíàãëàð áó äàðâàçàäàí ãÿñÿáÿéÿ
÷ûõûðäûëàð. ß.ßáöëùÿñÿí.
Ñàêèí åòìÿê
21
ÑÀÊÈÒ
(åëÿìÿê) – éåðëÿøäèðìÿê, ìÿñêÿí ñàëäûðìàã,
îòóðòìàã. Ùàúû ùÿéÿòäÿ îëàí êè÷èê äàõìàíû
Àñëàíà âåðäè êè, îðàäà î þç ãàðäàø âÿ áàúû-
ñûíû ñàêèí åëÿñèí. Ú.Úàááàðëû. Ñàêèí îëìàã –
áèð éåðäÿ (åâäÿ âÿ ñ.-äÿ) éåðëÿøìÿê, éàøà-
ìàüà áàøëàìàã, ìÿñêÿí ñàëìàã. Ýþðöðÿì
ìÿí äöíÿí ýåúÿ éóõóäà; Éåíÿ äÿ ñàêèí îë-
ìóøàì Áàêûäà. Ì.ß.Ñàáèð. [Ãîí÷à:] Ìÿíèì
ñàêèí îëäóüóì åâèí éàõûíëûüûíà áèð äàùà
äîëàøìàéûí. Ñ.Ùöñåéí.
2. Ñàêèò, ñÿññèç, ùÿðÿêÿòñèç. Ñàêèí êö÷ÿëÿð
[Ìèäùÿòÿ] ýåíèø ýþðöíäö, ÿñèð øÿùÿð ùöðð âÿ
ìÿñðóð èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Éîðüóí ìàðàë êèìè
ñàêèí áàõûøëàð; Áèð þïöøäÿí äàùà êÿñêèí áà-
õûøëàð; Ñÿíäÿ íÿëÿð éîõäóð, íÿëÿð, àù, íÿëÿð...
Ì.Ìöøôèã.
Ñàêèí îëìàã – ñàêèòëÿøìÿê,
ðàùàòëàíìàã. Äàüëàðäà ÿêèí îëìàç; Ùå÷ êÿñ
ìÿí òÿêèí îëìàç; Ñÿí éàíûìà ýÿëìÿñÿí; Öðÿ-
éèì ñàêèí îëìàç. (Áàéàòû).
3. ßðÿá ÿëèôáàñûíäà: ùÿðÿêÿñèç, ùÿðÿêÿñè
îëìàéàí, ùÿðÿêÿ èëÿ îõóíìàéàí. Ñàêèí ùÿðô.
– Ùàáåëÿ ñàêèí “íóí”äàí ( ) èáàðÿò îëàí
òÿíâèíëÿð äÿ éàçûäà ãåéä îëóíìàëûäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÀÊÈÒ ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] 1. Áÿðêäÿí ñÿñëÿí-
ìÿéÿí, éàõøû åøèäèëÿ áèëìÿéÿí, àñòà, éàâàø
(ýóð, óúà çèääè). Ñàêèò ñÿñ. Ñàêèò äàíûøûã.
– ..Òåéìóð ñàêèò áèð ñÿñëÿ ÿìð åòäè. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè. // Äàâàñûç, ãàëìàãàëñûç, ãûøãûðûãñûç,
ñÿñ-êöéñöç, ùÿéÿúàíñûç. Èøè ñàêèò àïàðìàã.
Ñàêèò äàíûøìàã. Ìÿñÿëÿíè ñàêèò ùÿëë åòìÿê. –
ßìè èëÿ ãàðäàøîüëóíóí ñþùáÿòè ÷îõ ñàêèò áèð
àùÿíýäÿ áàøëàíäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Ñóñìóø, ñöêóò è÷èíäÿ îëàí, ñöêóòà áàò-
ìûø. Ñàêèò ýåúÿ. Ñàêèò ñÿùðà. – Ñàêèò Àçÿð-
áàéúàí êÿíäè öçÿðèíÿ áèð éàç àõøàìû åíèðäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. ..Êÿíäèí êö÷ÿëÿðè ãàïãà-
ðàíëûã, ùÿéÿòëÿð ñàêèò èäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
// Ùÿðÿêÿòñèç, ñÿññèç-ñÿìèðñèç, ùàé-êöéñöç,
ñöêóíÿò è÷èíäÿ îëàí. Ñàêèò øÿùÿð. Ñàêèò êö÷ÿ.
– Ùàâà ñàêèò âÿ èëûã èäè. È.ßôÿíäèéåâ. Éîõñà áó
èêèìÿðòÿáÿ àü åâëÿ, áó ñàêèò, ñÿðèí, ÿòèðëè áàüëà
ÿëàãÿäàð óíóäóëìóø ùèññëÿð éåíèäÿí áàø ãàë-
äûðûðäû? È.Ùöñåéíîâ.
3. Ðàùàò, ùÿéÿúàíñûç, èçòèðàáñûç, ãàéüûñûç,
àðàì. Ñàêèò ùÿéàò. Ñàêèò èø. Ñàêèò ýöíëÿð êå÷èð-
ìÿê. Ùÿéàòûíûí ÿí ñàêèò ÷àüëàðûíäà.
4. Äèíú, ÿçèééÿò âåðìÿéÿí. Ñàêèò êþðïÿ.
×îõ ñàêèò óøàãäûð.
22
ÑÀÊÈÒÚß(ÑÈÍß)
5. Ìöëàéèì, ùÿëèì, éóìøàãõàñèééÿòëè. Ñà-
êèò áàõûøëû ãàðà ýþçëÿðèíäÿí [ßñýÿðèí] àçÿð-
áàéúàíëû îëäóüó ìÿëóìäó. ß.ßáöëùÿñÿí. ×îõ
ñàêèò âÿ òÿâàçþêàð îëàí Ðÿùèì èø çàìàíû ÷þëäÿ
âÿ èñòèðàùÿò çàìàíû ÷àäûð âÿ éà ãàçìàëàðäà
ýÿíúëÿðèí éàíûíäà îëóá îíëàðûí ñþùáÿòëÿðèíÿ
äèããÿò éåòèðèðäè. ß.Ñàäûã.
6. Ñîéóããàíëû, ñîéóããàíëûëûãëà, ÿñÿáèëÿø-
ìÿäÿí. Ïîëàäçàäÿ ñàêèò ãóëàã àñà áèëìèð,
öðÿéèíäÿí ãàðà ãàíëàð àõûðäû. ß.Âÿëèéåâ.

Ñàêèò åòìÿê – éóìøàëòìàã, îâóíäóðìàã.
[Ìîçàëàí áÿé:] Èíäè áó õÿéàë èëÿ þçöìö ñà-
êèò åòìèøÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àòà îüëóíó ñàêèò
åäèá ÿéëÿøäèðäè. Ìèð Úÿëàë. Ñàêèò îëìàã –
ñàêèòëÿøìÿê. Ôèðãÿòäÿ ëàçûìäûð àøèãÿ ÿôãàí;
Ñàêèò îëìàã ýÿðÿê éàðû ýþðÿíäÿ. Ã.Çàêèð.
Ëàüëàüû ñþçöìö êÿñèá ãîéìàäû âÿðÿãè àõûðà
éåòèðÿì. Ìÿí ñàêèò îëäóì âÿ þçö áàøëàäû îõó-
ìàüà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
7. Äèíú, ðàùàò, àðõàéûí, ùÿéÿúàíñûç. Ãÿù-
ðÿìàí áèð ãÿäÿð ñàêèò èäè. Ù.Íÿçÿðëè. Ãÿë-
áèìëÿ, ðóùóìëà ãîøóëäóì åëÿ; Äöøöíúÿì
ñàêèòäèð î ýöíäÿí áåëÿ. Ì.Ìöøôèã.
Ñàêèò
åòìÿê – á à õ ñàêèòëÿøäèðìÿê. ßëàùÿçðÿò öñ-
éàí÷û ãîøóíëàðû ñàêèò åòìÿê âÿ îíëàðû òÿðê-
ñèëàù åòäèðìÿê ö÷öí èðàãëûëàðäàí èáàðÿò áèð
îðäó äöçÿëìÿñèíÿ ÿìð âåðìèøäèð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. [Ìàëèê] ãûçû àüûð âÿçèééÿòäÿí ãóðòàðìàã
âÿ êÿíäëèëÿðè ñàêèò åòìÿê ö÷öí þçö èðÿëè ÷ûõäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ñàêèò îëìàã – á à õ ñàêèòëÿø-
ìÿê. Ýöí áàòäû. Ùÿð êÿñ þç åâèíÿ âÿ ìÿíçèëèíÿ
ãàéûòäû. Øóðèø âÿ ãîâüà ñàêèò îëäó. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Óñòàíûí èñòèäÿí äþéöíÿí öðÿéè ùÿíàäàí
ñîíðà ñàêèò îëäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ñàêèò-ñàêèò á à õ ñàêèòúÿ. Ñàêèò-ñàêèò äà-
íûøìàã. Ñàêèò-ñàêèò éåðèìÿê. Ñàêèò-ñàêèò úàâàá
âåðìÿê. – [Ñàëàòûí] Àçàúûã ñîíðà .. ýþçëÿðèíè
à÷ûá äþéöêäö. Ùå÷ íÿ àíëàìàäàí ñàêèò-ñàêèò
áàõäû. È.Øûõëû.
ÑÀÊÈÒÀÍß çÿðô [ÿð. ñàêèò âÿ ôàðñ. ...àíÿ]
Ñöêóò è÷ÿðèñèíäÿ, ñÿññèç ùàëäà, ñàêèò âÿçèé-
éÿòäÿ, ñàêèò-ñàêèò. Áó áèíàíûí ñàêèòàíÿ; Äóðó-
øóíäà íÿ ùèêìÿò âàð? Á.Âàùàáçàäÿ. // Ñàêèò-
ñàêèò, ùàé-êöéñöç, ñÿññèç-ñÿìèðñèç. Ñöçöð ñà-
êèòàíÿ ýþéëÿð ýÿëèíè; Óçàäûð ãÿëÿìÿ Ùöñåéí
ÿëèíè. Ì.Ðàùèì.
ÑÀÊÈÒÚß(ÑÈÍß) çÿðô Ñàêèò, ñàêèò-ñàêèò,
ñÿññèç, àñòàúà, ñÿñ ñàëìàäàí. Ñàêèòúÿ ÷ûõûá
ýåòìÿê. – Èíäè [Õÿäèúÿíèí] ýþçëÿðèíäÿí ñà-
ÑÀÊÈÒÅÄÈÚÈ
êèòúÿ àõàí éàøëàð éàíàãëàðûíû èñëàäûá àõûð...
àõûð... áèð äöðëö áèòìÿê áèëìÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
Ïàçûõûí ÿëèíäÿí ýåðè äàðòûíàí àò áó äÿôÿ Íèñÿ
õàëàíûí ÿëèíäÿ ñàêèòúÿñèíÿ ýåäèðäè. Ãàíòÿìèð.
ÑÀÊÈÒÅÄÈÚÈ á à õ ñàêèòëÿøäèðèúè.
ÑÀÊÈÒËßÍÌß “Ñàêèòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÀÊÈÒËßÍÌßÊ á à õ ñàêèòëÿøìÿê.
ÑÀÊÈÒËßØÄÈÐÈÚÈ ñèô. Ñàêèò åäÿí, àüðûíû
êÿñÿí; ñàêèòåäèúè. Ñàêèòëÿøäèðèúè äÿðìàí.
ÑÀÊÈÒËßØÄÈÐÈËÌß “Ñàêèòëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑÀÊÈÒËßØÄÈÐÈËÌßÊ “Ñàêèòëÿøäèðìÿê”-
äÿí ìÿúù. Óøàãëàð ñàêèòëÿøäèðèëäè. Äàëàøàí-
ëàð ñàêèòëÿøäèðèëäè.
ÑÀÊÈÒËßØÄÈÐÌß “Ñàêèòëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑÀÊÈÒËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Ñàêèò åòìÿê, ðà-
ùàòëàíäûðìàã; ðàùàòñûçëûüûíû, èçòèðàáûíû, ùÿéÿ-
úàíûíû àðàäàí ãàëäûðìàã; òÿñêèí åòìÿê. [Àñëà-
íûí] õîø âÿ òÿáÿññöìëö áàõûøëàðû ÿí ãÿçÿáëè
âÿ éà áþéöê ùÿéÿúàí êå÷èðÿí àäàìû áåëÿ ñàêèò-
ëÿøäèðÿ áèëÿðäè. Ñ.Âÿëèéåâ. Ñÿðâèíàç ãàðû èëÿ
ßñÿä áàáà Øàùìàðû äèëÿ òóòóá ýöúëÿ ñàêèò-
ëÿøäèðìèøäèëÿð. Á.Áàéðàìîâ. // Þçöíö ñàêèò
àïàðìàüà ìÿúáóð åòìÿê. Óøàãëàðû ñàêèòëÿø-
äèðìÿê. Äàëàøàíëàðû ýöúëÿ ñàêèòëÿøäèðÿ áèëäèê.
2. Éàòûðòìàã, ëÿüâ åòìÿê. Ãîâüàíû ñàêèò-
ëÿøäèðìÿê. Ùÿéÿúàíû ñàêèòëÿøäèðìÿê.
3. Éöíýöëëÿøäèðìÿê, éà àðàäàí ãàëäûðìàã,
êÿñìÿê. Äèø àüðûñûíû ñàêèòëÿøäèðìÿê. ßñÿá-
ëÿðè ñàêèòëÿøäèðìÿê.
ÑÀÊÈÒËßØÌß “Ñàêèòëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÀÊÈÒËßØÌßÊ ô. 1. Ñÿñ-êöé àçàëìàã, éà
êÿñèëìÿê, ñàêèòëèê äöøìÿê. Ýåúÿäÿí êå÷ìèø
øÿùÿð ñàêèòëÿøäè. – Ýöíÿø ýöíîðòà éåðèíÿ ýÿ-
ëÿíäÿ Òåùðàíûí áöòöí êö÷ÿëÿðè áîøàëìûø âÿ
ñàêèòëÿøìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ñàêèò îëìàã,
ýöúö, øèääÿòè çÿèôëÿìÿê, éàâàøûìàã, êÿñèë-
ìÿê, êå÷èá ýåòìÿê. Äÿíèç ñàêèòëÿøäè. Êöëÿê
ñàêèòëÿøäè. – Ñó ñàêèòëÿøìèøäè êè, èêèíúè, ö÷öíúö
âÿ äþðäöíúö áîìáàëàð äà áèð-áèðèíäÿí àðàëû
äÿíèçäÿêè áàëàúà ãàéûüûí ÿòðàôûíà äöøöá ïàðò-
ëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. ßñÿáèëèéè, ùÿéÿúàíû, èçòèðàáû êå÷ìÿê;
òÿñêèíëèê òàïìàã, ðàùàòëàíìàã, ìöâàçèíÿò
êÿñá åòìÿê. ßýÿð Àüúà òÿðÿô ãàëèá ýÿëñÿ èäè,
äåìÿê îëàð êè, Øöêöð ñàêèòëÿøÿðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [Ìåùðèáàí] àõûð çàìàíëàð õåéëè ñà-
êèòëÿøìèøäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè. [Çÿðíèýàð õàíûì]
ÑÀÃÛÍÄÛÐÌÀ
..äàâà-äàëàø ñàëàð, àüëàéûá-ñûçëàéàð, ñîíðà
äà ñàêèòëÿøÿðäè. È.Øûõëû.
◊ Àðà ñàêèòëÿøìÿê – á à õ àðà. Åëÿ êè àðà
ñàêèòëÿøäè, Ìÿùáóá õàíûì éàâàøúà ãàïûíû à÷ûá
ýÿëäè Áÿëëè ßùìÿäèí éàíûíà. “Êîðîüëó”. Ýåò-
ýåäÿ àðà ñàêèòëÿøäè. Ñöðöëÿð êþâøÿéÿ éàòäû.
Á.Áàéðàìîâ. Öðÿéè ñàêèòëÿøìÿê – áàõ öðÿê.
[Óñòà Àüàáàëàíûí] èñòèäÿí äþéöíÿí öðÿéè þéëÿ
áèë õûíàäàí ñîíðà ñàêèòëÿøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ßáèë Ãÿíáÿðîâóí öðÿéè áèð àç ñàêèòëÿøäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÊÈÒËÈÊ èñ. 1. Ñÿñ, äàíûøûã, ùàé-êöé îë-
ìàäûüû ùàë; òàì ñöêóò, ñÿññèçëèê. Ñàêèòëèéè ýþç-
ëÿìÿê. Ñàêèòëèê éàðàòìàã. Ñàêèòëèéè ïîçìàã.
– Åëÿ ñàêèòëèê èäè êè, íÿ áèð êèìñÿíèí ñÿñè ÷ûõûð-
äû, íÿ äÿ áèð éàðïàã òÿðïÿíèðäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[Ãÿùðÿìàí:] Ñöêóò äåéèðÿì, ñÿùâ åòìÿéèíèç.
Îíó àíúàã î âàõò ñàêèòëèê àäëàíäûðìàã îëàðäû.
Ù.Íÿçÿðëè.
2. ìÿú. Äèíúëèê, ÿìèí-àìàíëûã, àñàéèø,
ÿìíèééÿò; äèíú, ñàêèò ùÿéàò. Ùÿð éåðäÿ ñàêèò-
ëèê ùþêì ñöðöð. // Ìöâÿããÿòè ñöêóò. Ìöùàðèáÿ
ìåéäàíûíäà ñàêèòëèê èäè, èêè òÿðÿô äÿ åâëÿðèíÿ
÷ÿêèëìèø èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. ìÿú. Àðõàéûíëûã, õàòèðúÿìëèê; èçòèðàá,
ùÿéÿúàí, ãàéüû îëìàäûüû ùàë. Ñàêèòëèéèíè èòèð-
ìÿê. – Ðöñòÿì êèøèíè òÿÿúúöáëÿíäèðÿí Àñëàíûí
ñàêèòëèéè, ùÿòòà Éàðìÿììÿäèí áèð ãÿäÿð ìöëà-
éèì ðÿôòàðû èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÊËÀÐ èñ. Ãÿäèì Èðàí òàéôàëàðûíäàí áèðè-
íèí àäû.
ÑÀÊÑÀÔÓÍ [õöñ. àääàí] Ìèñäÿí íÿôÿñëè
ìóñèãè àëÿòè.
ÑÀÊÑÀÓË èñ. áîò. Îðòà Àñèéà ñÿùðàëàðûíäà
áèòÿí àë÷àã àüàú âÿ éà êîë.
ÑÀÊÑÀÓËËÓÃ èñ. Ñàêñàóë áèòìèø éåð, ñàê-
ñàóë êîëëóüó.
ÑÀÊÑËÀÐ èñ. Ýåðìàí òàéôàëàðû.
ÑÀÊÂÎÉÀÆ [ôð. ñàú – êèñÿ âÿ âîéàãå – ñÿ-
éàùÿò] Áàüëàíàí éåðè îëàí éîë ÷àíòàñû. [Ùÿìèä]
âàãîíäà ñàêâîéàæûíû .. à÷äû, ÿúçàëàðûí ÿë äÿé-
ìÿìèø áèð ùàëäà óíóäóëäóüóíó äóéóá, ãÿù-
ãÿùÿ èëÿ ýöëäö. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Êþðïöéÿ òÿïèë-
ìèø àäàìëàðäàí áÿçèñè äÿ áàëàúà ÷àìàäàí âÿ
éà ñàêâîéàæ òóòìóøäó. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÃÀ èñ. ÿäÿá. Íÿñðëÿ éàçûëìûø ãÿäèì èñ-
ëàíä ÿñÿðëÿðè.
ÑÀÃÛÍÄÛÐÌÀ “Ñàãûíäûðìàã”äàí ô.èñ.
23
ÑÀÃÛÍÄÛÐÌÀÃ
ÑÀÃÛÍÄÛÐÌÀÃ ô. ×ÿêèíäèðìÿê, þçöíö
ýþçëÿìÿéè, ãîðóíìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðìÿê.
// Ñàõëàìàã, ÷ÿêèíäèðìÿê, áèð øåéäÿí áàøãà-
ñûíû, þçöíö ñàõëàìàüà ÷àëûøìàã. Ãÿùðÿìàí
áàëàúà Ñàáèðè áÿçÿê-äöçÿê è÷ÿðèñèíäÿ éàøà-
ìàãäàí äà ñàãûíäûðìàã èñòÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Õÿäèúÿíè áó èøäÿí ñàãûíäûðìàã ÷îõ ÷ÿòèí îëà-
úàãäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÀÃÛÍÌÀ “Ñàãûíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÃÛÍÌÀÃ ô. ×ÿêèíìÿê, ãîðóíìàã,
þçöíö ñàõëàìàã. È÷êèäÿí ñàãûíìàã. – Ñàãûí,
àüóëóäóð, òþê áó ùÿðèôèí øÿðáÿòèí, ýåòñèí.
Ã.Òÿáðèçè. Êþíëöìöí øèøÿñè, ñàãûí êè, ñûíàð;
Òîõóíóðñà àéíà äàøà, äàéàíìàç. Àøûã ßëÿñ-
ýÿð. [Õàúÿ Íèçàì:] Ñàãûí, àëäûðìà êè, êîð
îëñà úàùàí; Ýöíÿøèí íóðóíà ýÿëìÿç íþãñàí.
Ù.Úàâèä.
ÑÀÃÈ èñ. [ÿð.] êëàñ. Êåô ìÿúëèñèíäÿ øÿðàá
âÿ ñ. è÷êè ïàéëàéàí àäàì. Áèð úàì éåòèð, ñàãè,
áó äþâðàí áåëÿ ãàëìàç; Òÿê áèð ýöí îëóð õàê
èëÿ éåêñàí, áåëÿ ãàëìàç. Ì.Â.Âèäàäè. Ñàãèëÿð
øÿðáÿò ïèéàëÿëÿðèíè ïàéëàéûðäûëàð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
ÑÀÃÈÒ ñèô. [ÿð.] êþùí. Åòèáàðäàí äöøìöø,
ãöââÿäÿí äöøìöø, ãöââÿñèíè èòèðìèø; äàùà
ùþêì âÿ åòèáàðû îëìàéàí. Øÿáàí àéûíûí
25-äÿí åòèáàðÿí ùþêóìÿòèí èìçàñû âÿ ùþêó-
ìÿòèí ìþùðö èëÿ áóðàõûëàí ìÿêòóá âÿ âÿñèãÿ-
ëÿðèí ùàìûñû åòèáàðäàí ñàãèòäèð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
Ñàãèò åòìÿê – ëÿüâ åòìÿê, ãöââÿ-
äÿí ñàëìàã. [Ìÿùÿððÿì áÿé:] Äÿðùàë äóðóá
ýÿëäèì êè, î áîðúó ñèçÿ âåðèá, àòàìûí áîéíóí-
äàí ñàãèò åäÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ñàãèò îëìàã –
ýöúäÿí äöøìÿê, ùþêìö ãàëìàìàã.
ÑÀÃÃÀ èñ. [ÿð.] êþùí. Êå÷ìèøäÿ äàëûíäà,
éàõóä äà àðàáà èëÿ áóëàãäàí ñó äàøûéàí àäàì;
ñó÷ó.
ÑÀÃÃÀÃÓØÓ èñ. çîîë. Ñÿð÷ÿêèìèëÿð ôÿñè-
ëÿñèíäÿí îëóá, áàøûíäà âÿ áîéíóíäà ãûðìûçû
âÿ ñàðû òöêëÿðè îëàí îõóéàí ãóø.
ÑÀÃÃÀË èñ. 1. Êèøèëÿðèí öçöíäÿ âÿ àëò ÷ÿ-
íÿëÿðèíèí öñòöíäÿ áèòÿí òöêëÿð. Óçóí ñàããàë.
Ñàããàë ãîéìàã. – [Ìÿøÿäè Èáàä:] Ùÿ... ×öíêè
ìÿí ñàããàëûìà ùÿíà ãîéóðàì, åëÿ áèëäèì êè,
ñÿí äÿ ñà÷ûíà ùÿíà ãîéóðñàí. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
[Ìóñà:] Ñàããàë éàëíûç öçö þðòÿí òöêëÿðäÿí
èáàðÿòäèð. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Áÿçè ùåéâàíëàðûí âÿ ãóøëàðûí ÷ÿíÿñèíèí
àëòûíäàí ñàëëàíàí òöê òîïàñû. Êå÷è ñàããàëû.
24
ÑÀÃÃÀË
◊ Ñàããàë àüàð(ò)ìàã – ãîúàëìàã. Ñàããàë
àüàðûá, áåë áöêöëöá, äèíìÿ, ôèëàíû; Îâãàòûì
îëóá òÿëõ. Ì.ß.Ñàáèð. Àüàðäû ñàããàëû, ñà÷û
ãàð îëäó; Ñÿíÿòè ñÿðõîøëóã âÿ ãóìàð îëäó.
Ñ.Âóðüóí. Ñàããàëà (ñàããàë è÷èíÿ) àü äöø-
ìÿê – á à õ ñàããàëû àüàðìàã. Ñàããàëà ñà-
ëàì âåðìÿìÿê çàð. – ñàéìàìàã, åòèíàñûçëûã
ýþñòÿðìÿê. Îüëàí, ñàããàëà íèéÿ ñàëàì âåð-
ìèðñÿí? ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Èíàéÿò:] Õîø ýþð-
äöê, àé Ìÿøÿäè Ïöñòÿ áàúû. ßëèí áþéöêëÿð
ÿòÿéèíäÿäèð, éåíÿ ñàããàëà ñàëàì âåðìèðñÿí.
Ù.Ñàðàáñêè. Ñàããàëà ñîüàí äîüðàìàã – ÿëÿ
ñàëìàã, îéíàòìàã, ìàñãàðàéà ãîéìàã. [Ðöñ-
òÿì Ñÿêèíÿéÿ:] Äåìÿëè, áó àüáèð÷ÿê âàõòûíäà
ñàããàëûìà ñîüàí äîüðàìàã ãàëìûøäû, ùÿ?
Ì.Èáðàùèìîâ. [ßøðÿô Ñÿäÿôÿ:] Áàúû, ñàããà-
ëûìà ñîüàí äîüðàìà. Á.Áàéðàìîâ. Ñàããàë-
áûü áàñìàã – öç-ýþçö òöêëÿíìÿê, ñàããàëû-
áûüû óçàíûá áèð-áèðèíÿ ãàðûøìàã. ..Ãàïûäàí
úûð-úûíäûð è÷èíäÿ, ñàããàë-áûü áàñìûø áèð àäàì
ýèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñàããàëû ÷àëëàòìàã –
á à õ ñàããàë àüàðòìàã. [Ñÿìÿíäÿð Ìèõàèëÿ:]
Ñàããàëû ÷àëëàòñàí äà, éàìàí áîøáîüàçñàí ùà!
Á.Áàéðàìîâ. Ñàããàëû ÿëÿ âåðìÿê – áàøãà-
ñûíûí òÿñèðè àëòûíà äöøìÿê, áàøãàñûíûí èðàäÿ-
ñèíÿ òàáå îëìàã, èõòèéàðûíû áàøãàñûíûí ÿëèíÿ
âåðìÿê. Ñàããàëûì éîõäóð, ñþçöì þòìöð –
ñþçöíÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿéÿí, ñàéûëìàéàí,
äåäèêëÿðèíÿ ãèéìÿò âåðèëìÿéÿí àäàìûí þçöíÿ
ýþñòÿðèëÿí ìöíàñèáÿòÿ ãàðøû èñòåùçàëû úàâàá
èôàäÿñè. [Ñàëàìîâ:] Ýþðäöí, àüà Áàùàäûð, íÿ
îëäó? Ñàëàììÿëåéêöì! Ñàããàëûì éîõäóð, ñþ-
çöì þòìöð. Ú.Úàááàðëû. Ñàããàëûí àüàðñûí! –
ãîúàë, óçóí þìöð ñöð ìÿíàñûíäà àëãûø èôàäÿñè.
Ñàããàëûí òþêöëñöí! – ãàðüûø ìÿãàìûíäà èø-
ëÿíÿí èôàäÿ. [Àðâàä:] À êèøè, ìÿíèì öñòöìÿ
àðâàä àëûðñàí? À ñÿíèí ñàããàëûí òþêöëñöí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñàããàëûíà äÿí äöøìÿê – ãî-
úàëìàüà, éàøà äîëìàüà áàøëàìàã. Ãÿðÿíôèëèí
àòàñû Ðöñòÿì êèøè ãûñàáîé áèð àäàìäû. Ñàããà-
ëûíà äÿí äöøìöøäö. Ñ.Ðÿùìàí. Ñàããàëûíäà
áèð òöê (ñàü) ãîéìàìàã – áÿðê äàëàøìàã,
ñàããàëûíû éîëìàã, ñàããàëûíûí òöêëÿðèíè äèä-
ìÿê (ÿð ùàããûíäà). [Àðâàä:] Ýþðÿê, Êÿðáÿ-
ëàéû Ãóáàä, ùÿðýàù ñÿíèí ñàããàëûíäà áèð òöê
ãîéñàì ñàü, îíäà áó ëÿ÷ÿê ìÿíÿ ùàðàì îëñóí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñàããàëûíû (ñà÷-ñàããàëûíû) äÿ-
éèðìàíäà àüàðòìàã – 1) ÷îõ ýþðöá, ÷îõ èø-
ëÿéèá áþéöê òÿúðöáÿ ãàçàíìàã; 2) ãîúàëäûüû
ÑÀÃÃÀËËÀÌÀ
ùàëäà ùå÷ áèð øåé þéðÿíìÿìÿê. Ñàããàëûíûí
àü âàõòûíäà – ãîúà âàõòûíäà, éàøëû ÷àüûíäà.
[Ñóëòàí êÿíäëèëÿðÿ:] Áàëàì, ìÿí ñàããàëûìûí
áó àü âàõòûíäà íåúÿ ñèçÿ èçèí âåðèì êè, ýåäèá
ãóëäóðëóã åäÿñèíèç? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÀÃÃÀËËÀÌÀ “Ñàããàëëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÃÃÀËËÀÌÀÃ ô. äàí. Äàëàøàðêÿí áèð-
áèðèíèí ñàããàëûíäàí éàïûøìàã, áèð-áèðèíèí ñàã-
ãàëûíû éîëìàã, äàðòûøäûðìàã; ñàâàøìàã.
ÑÀÃÃÀËËÀÍÌÀ “Ñàããàëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÃÃÀËËÀÍÌÀÃ ô. Öçöíö ñàããàë áàñ-
ìàã, öçöíÿ ñàããàë ÷ûõìàã.
ÑÀÃÃÀËËÛ ñèô. 1. Ñàããàëû îëàí, ñàããàë ãîé-
ìóø, ñàããàë áóðàõìûø. Ñàããàëëû êèøè. – Áó äÿð-
âèø óúàáîéëó, àðüàç, óçóíñà÷ëû âÿ ñàããàëëûéäû.
À.Äèâàíáÿéîüëó. Äÿìèðîâóí áåëÿ ñàããàëëû
îëìàüû Ìÿììÿäúàíûí íÿ èñÿ õîøóíà ýÿëäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ñàããàëû îëàí. Ñàããàëëû êå÷è.
ÑÀÃÃÀËÑÛÇ ñèô. Ñàããàëû îëìàéàí.
ÑÀÃÃÛÇ èñ. Ñàããûçàüàúûíäàí ñûçûá ÷ûõàí,
÷ÿêèëäèêúÿ óçàíìàã õàññÿñèíÿ ìàëèê îëàí àü
êèòðÿ (àäÿòÿí àüûçäà ÷åéíÿíìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ
åäèëèð). Ñÿðèééÿ õàíûì .. àüçûíäàêû ñàããûçûíû
éàâàø-éàâàø ÷åéíÿéèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Ìÿøÿäè Èáàä Ñÿíÿìÿ:] Áóéóð, áó àááàñûíû
ñàõëà, ëàçûì îëàð, ñàããûçà âåðèá ÷åéíÿðñÿí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. ßáèë ãàì÷ûíû ïîðòôåëèíèí öñ-
òöíÿ ãîéóá ñàããûç éàðìà÷àñûíûí áèðèíè ÿëèíÿ
ýþòöðöá ùàçûð äàéàíäû. ß.Âÿëèéåâ.
Ñàããûç
êèìè éàïûøìàã – áÿðê éàïûøìàã, ãîïìàìàã,
àéðûëìàìàã. Ïàë÷ûã ñàããûç êèìè éàïûøûá ìþù-
êÿì; Ãîïìóð óçóíáîüàç ÷ÿêìÿëÿðèíäÿí.
Á.Âàùàáçàäÿ.
◊ Ñàããûç ÷åéíÿìÿê ìÿú. – áîø-áîø ñþùáÿò
åòìÿê, ùå÷ áèð õåéèðëè èøëÿ ìÿøüóë îëìàìàã.
[Çàëõà:] Èø ýþðìÿêäÿíñÿ, ñàããûç ÷åéíÿéèðñè-
íèç. Ñ.Ðÿùìàí. Ñàããûç îüóðëóüóíà ýåòìÿê –
áèðèíèí éàíûíà ýåäèá ðÿéèíè áèëìÿéÿ, ôèêðèíè
þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøìàã. Ãûç åâèíÿ ñàããûç îüóð-
ëóüóíà ýåòìÿê. Ñàããûçûíû îüóðëàìàã – äèëÿ
òóòóá àëäàòìàã, ãûëûüûíà ýèðèá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿê-
ìÿê, áèð èø ýþðìÿéÿ ðàçû åòìÿê. [Ùÿñÿíàüà]
Ùàúû Ñóëòàíûí òÿê áèðúÿ äÿíÿ îëàí ãûçûíûí äà
ñàããûçûíû îüóðëàìûøäû. Ñ.Ùöñåéí. [Õÿäèúÿ:]
Áåëÿ ñþçëÿðëÿ ñàããûçûìû îüóðëàäû, ñîíðà äà
ãîë-ãàíàäûìû ãûðûá àòäû áèð òÿðÿôÿ... Ñ.Ðÿù-
ìàí. Éàä ãûçû ùÿëÿ åâÿ àéàã áàñìàìûø ýÿäÿ-
íèí ñàããûçûíû îüóðëàéûá. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀËÀÌ
ÑÀÃÃÛÇÀÜÀÚÛ èñ. áîò. Ïöñòÿ úèíñèíäÿí
îëóá ìåøÿ çîëàãëàðûíäà áåúÿðèëÿí, îäóíúàüû
ìþùêÿì, ùÿì äÿ ãèéìÿòëè ñàéûëàí ùöíäöð
àüàú; éàáàíû ïöñòÿ. Ïöñòÿ úèíñèíäÿí îëàí ñàã-
ãûçàüàúû äà ìåøÿ çîëàãëàðûíäà áåúÿðèëìÿê
ö÷öí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð. Ñàããûçàüàúû
15 ìåòðÿ ãÿäÿð ùöíäöðëöêäÿ, ãûøäà éàðïàüû
òþêöëÿí àüàúäûð. Ìåéâÿñè éåéèëìèð, îäóíúàüû
ìþùêÿìäèð âÿ ãèéìÿòëè ùåñàá îëóíóð. Ù.Ãÿ-
äèðîâ.
ÑÀË1 èñ. Ïëèòÿ øÿêëèíäÿ èðè, áöòþâ éàñòû äàø
ïàð÷àñû. Ùÿéÿòèíÿ ñàë äàøû äþøÿíìèø åâ èêè
êÿëëÿ, áèð îðòà îòàãäàí èáàðÿòäèð. ß.Âÿëèéåâ.
Êèì èñÿ ëàï ãÿäèì çàìàíäà áóëàüûí ÿòðàôûíû
äàø èëÿ ùþðäöðìöø, ãàáàüûíà è÷è éîíóëìóø èðè
áèð ñàë ãîéäóðìóø, ÿìÿëÿ ýÿëÿí êè÷èê ùîâóçà
íîâ÷à ãàéûðòäûðìûøäû. ß.Ñàäûã. // Ñèô. ìÿíà-
ñûíäà. Èðè, áöòþâ. Ñàë áóç. – ßòðàôû áîç äàøäàí
óúà áèð ùàñàð; Öñòö ñàë äÿìèðëè ãàëûí ãàïûëàð.
Ù.Ê.Ñàíûëû. Ìåùìàíõàíàäà èëê íÿçÿðÿ äÿéÿí
áèðèíúè ìÿðòÿáÿäÿêè áþéöê äàèðÿâè äÿùëèçèí
áèð íå÷ÿ éåðäÿí øûðûì-øûðûì ÷àòëàìûø ñàë øöøÿ-
ñèäèð. Ì.Èáðàùèìîâ. [Ñÿôÿðèí] úàâàíëûã âàõ-
òûíäà .. àü ñàë äàøëàðà âóðäóüó òèøÿíèí àùÿíý-
äàð ñÿñè ýåúÿ äÿ ãóëàüûíäàí ýåòìÿçäè. Ìèð
Úÿëàë. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ëàé, òÿáÿãÿ øÿêëèíäÿ
îëàí. Ùÿð áèð éàé ôÿñëè êö÷ÿëÿðäÿ, àðàáàëàðäà
áóç ñàëëàðûíû ýþðÿíäÿ .. î áóçó øàìïàíñêèëÿðÿ
âÿ ëÿççÿòëè ìàðîæíàëàðà èøëÿäÿí õîøáÿõòëÿð ýþ-
çöìöí ãàáàüûíà ýÿëèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Áó çàìàí ýþé ãöááÿñè ñàë äÿìèðÿ äþíöð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÀË2 èñ. Öçÿðèíäÿ ñóäà öçìÿê, øåé äàøû-
ìàã âÿ éà áèð ñàùèëäÿí î áèðè ñàùèëÿ êå÷ìÿê
ö÷öí áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ ñûðà áèð-áèðèíÿ áàü-
ëàíìûø øàëáàíëàðäàí èáàðÿò íÿãëèééàò âàñèòÿñè.
Óüóëäàéûð óçàãäà – î òàéäà òîïëàð; Ñàë öñ-
òöíäÿ öçöðÿì î òàéà ìÿí äÿ. ß.Úÿìèë. Ñàëûí
öñòöíäÿêèëÿðäÿí êèì èñÿ ñó öçÿðèíäÿêè ñÿéà-
ùÿòäÿí íÿøÿëÿíÿðÿê áèð àüûç áàéàòû ÷àüûðäû.
ß.Ñàäûã.
ÑÀËÀÊÀ èñ. [ðóñ.] Áàëûã íþâö.
ÑÀËÀÌ èñ. [ÿð.] Ýþðöøÿðêÿí áèð-áèðèíÿ ñöëù
âÿ ÿìèí-àìàíëûã äèëÿìÿê èôàäÿñè.
Ñàëàì
å(é)ëÿìÿê êëàñ. – ñàëàìëàìàã, ñàëàìûíû éå-
òèðìÿê. [Ãÿðèá:] Ìÿíäÿí Øàùñÿíÿìÿ ñÿí ñà-
ëàì åëÿ; Ýÿëìÿñÿ äàüûäàðàì áàüû, Àüúàãûç.
“Àøûã Ãÿðèá”. Ùàðäà ýþðäöí, îíà ñàëàì åéëÿ;
Áàø ÿéèá ãóëòÿê, åùòèðàì åéëÿ. Ñ.ß.Øèðâàíè.
25
ÑÀËÀÌÀÒ
Ñàëàì ýþíäÿðìÿê – áèðèñè èëÿ âÿ éà ìÿêòóá
âàñèòÿñèëÿ óçàãäà îëàí áèð øÿõñÿ þç äîñòëóã
ùèññëÿðèíè áèëäèðìÿê. Ñàëàì âåðìÿê – áèðè
èëÿ ýþðöøÿðêÿí “ñàëàì” äåéèá òÿáðèê åòìÿê.
ßñýÿð äàõèë îëóá, ñàëàì âåðèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Ñàëàì(ûíû) àëìàã – ñàëàìà ñàëàì èëÿ úàâàá
âåðìÿê. [Äÿðâèø:] Ñàëàìûìû áèð ãîúà àüñàã-
ãàë êèøè àëäû. À.Äèâàíáÿéîüëó. Ëÿòèôÿ [Òàùèðèí]
ñàëàìûíû àëäû, íÿ ö÷öí áåëÿ ýåú ýÿëäèêëÿðèíè
ñîðóøäó. Ì.Ùöñåéí. // Ñàëàì – ýþðöøÿðêÿí
òÿáðèê ñþçö êèìè èøëÿíèð. Ñàëàì, éîëäàøëàð!
Ñàëàì, ÿçèç âÿòÿíäàøëàð!
◊ Ñàëàì àòÿøè – á à õ ñàëéóò. Ñàëàì àòÿø-
ëÿðè èñÿ î ãÿäÿð äÿ ÷îõ àðà âåðìèð, áèð äÿ
óüóëäàéàðàã éåðè-ýþéö òèòðÿäèðäè. Ì.Ùöñåéí.
Ñàëàìà äóðìàã – ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã
àéàã öñòÿ äàéàíûá äóðìàã. [Èäðèñ] ..Ùÿðáè ñà-
ëàìà äóðóá, ùàäèñÿ ùàããûíäà ãûñà ðàïîðò
âåðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÀËÀÌÀÒ ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] 1. Ñàü, äèðè, õÿ-
òÿðñèç-áÿëàñûç, ñàü-ñàëàìàò. [Ãóðáàí:] Ñîíðà
éàç êè, ìÿí äÿ, øöêöð Àëëàùà, ñàü âÿ ñàëàìà-
òàì. À.Øàèã. [Ãÿíäàá:] Ìÿçàùèðè òàïûá ñàëà-
ìàò îëäóüóíó áèëäèì. Á.Áàéðàìîâ.
Ñàëà-
ìàò ÷ûõìàã – ñàü ãàëìàã, äèðè ãàëìàã, þë-
ìÿìÿê; ñàëàìàò ãóðòàðìàã. [Èëéàñûí äàéûñû:]
Òÿðëàí îëìàñàéäû, ìÿí î àõûðûíúû äþéöøäÿí
ñàëàìàò ÷ûõìàéàúàãäûì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ñàëàìàò ãàëìàã – 1) þëìÿìÿê, ñàü ãàëìàã,
éàøàìàã, õèëàñ îëìàã, õÿòÿðäÿí ãóðòàðìàã.
Áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ Êÿðèìõàíûí ñàëàìàò
ãàëàí éîëäàøëàðû [Õàâÿðÿ] ÿë òóòìàüà áàø-
ëàìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ; 2) áöòþâ ãàëìàã, ñàü
ãàëìàã, òîõóíóëìàç ãàëìàã; çÿäÿñèç, íþã-
ñàíñûç îëìàã, äàüûëìàìàã. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè,
ýÿëèíëÿð ýÿëèá [øàèðèí] äàõìàñûíû ñóâàðäûëàð âÿ
êÿíäèí ñàëàìàò ãàëìûø (ô.ñèô.) éåýàíÿ ÷ûðàüûíû
äà [øàèðÿ] áàüûøëàäûëàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ñàëàìàò ãóðòàðìàã – á à õ ñàëàìàò ãàë-
ìàã 1-úè ìÿíàäà. Ùÿëÿ áó âàõòà êèìè áèð
àäàì îíóí ÿëèíäÿí ñàëàìàò ãóðòàðìàéûá.
“Êîðîüëó”. Îäëàðûí è÷èíÿ äöøöð, ÷îõ çàìàí;
Ñàëàìàò ãóðòàðûð þëìÿç ãÿùðÿìàí. Ì.Ðàùèì.
Óøàã ñàëàìàò ãóðòàðàíäà åëÿ áèë äöíéà áèçèì
îëóá. Ìèð Úÿëàë.
2. ìÿú. Ñàüëàì, ýöìðàù. Î, ñèôÿòè ãàðàøûí,
ùöíäöð âÿ ñàëàìàò áèð àðâàä èäè. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
26
ÑÀËÀÌßËÅÉÊÖÌ
◊ Ñàëàìàò ãàëûí! – ýþðöøöá àéðûëàðêÿí ãà-
ëàí àäàìà (àäàìëàðà) äåéèëÿí ÿëâèäà èôàäÿñè.
Áÿëêÿ áó éåðëÿðÿ áèð äÿ ýÿëìÿäèì; Äóìàí, ñà-
ëàìàò ãàë, äàü, ñàëàìàò ãàë. Ì.Àðàç. Ñàëà-
ìàò éåð ãàëìàìàã – ùÿð éåðè, ùÿð òÿðÿôè çÿ-
äÿëÿíìÿê, éàðàëàíìàã. Øàùíèýàð òàãÿòäÿí
äöøìöøäö. Àéàããàáûñûíûí äàáàíû ãîïìóø,
ÿéíèíäÿêè ïàëòàð äèäèê-äèäèê îëìóøäó. Áÿäÿ-
íèíäÿ ñàëàìàò éåð ãàëìàìûøäû. È.Øûõëû. Ñàëà-
ìàò éåð ãîéìàìàã – ùÿð éåðèíè, ùÿð òÿðÿ-
ôèíè ÿçèøäèðìÿê, çÿäÿëÿìÿê, éàðàëàìàã,
éàõóä äàüûòìàã, êîðëàìàã, áÿðáàä ùàëà ñàë-
ìàã. [Ìÿùáóñè:] Éàâàø, Êÿðèìõàí, ãàðäàøûì,
éàâàø. Áèøÿðÿôëÿð ìÿíäÿ ñàëàìàò éåð ãîéìà-
äûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀËÀÌÀÒÈ èñ. [ÿð.] äèí. Ñÿôÿðÿ ÷ûõàðêÿí
ñàëàìàò ýåäèá-ýÿëìÿê ö÷öí éîõñóëëàðà âåðè-
ëÿí íÿçèð; ñàëàìàòëûã.
ÑÀËÀÌÀÒËÀØÌÀ “Ñàëàìàòëàøìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÀËÀÌÀÒËÀØÌÀÃ ô. Ýþðöøöá àéðûëàðêÿí
(áèð-áèðèíÿ) ÿë âåðÿðÿê ñàüîëëàøìàã, õóäàùà-
ôèçëÿøìÿê. Áàùàäûð ñàëàìàòëàøûá òðîéêàéà
ÿéëÿøäè. Í.Íÿðèìàíîâ. Úàìààò ùàìûñû äóðóá
Ðÿøèä èëÿ ñàëàìàòëàøäû. È.Ìóñàáÿéîâ. [Ëà÷ûí:]
Ìÿí ñàëàìàòëàøûá, ÿñýÿðëÿðèí éàíûíà ãàéûò-
äûì. Ù.Íÿçÿðëè.
ÑÀËÀÌÀÒËÛÃ èñ. 1. Ñàüëûã, ñàü-ñàëàìàòëûã,
þëöì-èòèì îëìàìà. [Ãîúà úåéðàíà:] Ãà÷!
Èíñàíäàí óçàã îëìàã ñàëàìàòëûãäûð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [Øÿðÿôîüëó Ðöñòÿìÿ:] Îòóð ýþðÿê,
äåìÿëè, åâäÿ ñàëàìàòëûãäûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
// ßìèí-àìàíëûã, ñàêèòëèê, äèíúëèê. Ùÿð éåðäÿ
ñàëàìàòëûãäûð. Òÿêè ñàëàìàòëûã îëñóí, ùÿð øåé
äöçÿëÿð.
2. Á à õ ñàëàìàòè.
ÑÀËÀÌ-ÄÓÀ á à õ ñàëàì. Éàð éàðûí þçöí
èñòÿð; Ñàëàì-äóàíû íåéëÿð? (Áàéàòû). [Íóðÿä-
äèí Úÿôÿðÿ:] Ìÿíäÿí Áàùàðà ñàëàì-äóà éåòèð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÀËÀÌßËÅÉÊÖÌ1, ÑÀËÀÌÖÍßËÅÉ-
ÊÖÌ á à õ ñàëàì. [Úöìøöä áÿé:] Ñàëàì-
ÿëåéêöì, ãîíøó, íÿ êåôäÿñÿí. Å.Ñóëòàíîâ.
[Ùöñåéíãóëó áÿé:] Ìÿøÿäè Èáàä, ñàëàìöí-
ÿëåéêöì, à êèøè, áó íÿ èøäèð, åøèòäèì êè, ãûçûí
èêè àäàõëûñû âàðäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÑÀËÀÌßËÅÉÊÖÌ2 èñ. áîò. Áàòàãëûãëàðäà,
ðöòóáÿòëè éåðëÿðäÿ, áÿçÿí àëàã êèìè ÿêèíëÿðäÿ
áèòÿí áèð áèòêèíèí àäû. Ñàëàìÿëåéêöì úèíñèíèí
ÑÀËÀÌ-ÊÀËÀÌ
íöìóíÿëÿðè áàòàãëûãëàðäà, ðöòóáÿòëè éåðëÿðäÿ,
áÿçÿí àëàã êèìè ÿêèíëÿðäÿ éàéûëàí ÷îõèëëèê
âÿ éà áèðèëëèê áèòêèëÿðäèð. Ù.Ãÿäèðîâ.
ÑÀËÀÌ-ÊÀËÀÌ [ÿð.] á à õ ñàëàì. Ñàëàì-
êàëàìäàí ñîíðà Ïÿðè õàíûì ñîðóøäó. “Àááàñ
âÿ Ýöëýÿç”.
◊ Ñàëàì-êàëàìû îëìàã – òàíûøëûüû îëìàã,
éàõûíëûüû îëìàã. [Êèøè:] Ìÿíèì ëàï ÷îõäàí
îíóíëà ñàëàì-êàëàìûì âàð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÀËÀÌËÀÌÀ “Ñàëàìëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËÀÌËÀÌÀÃ ô. 1. Ñàëàì âåðìÿê, ñà-
ëàìëà ãàðøûëàìàã. Àüñàããàë ãîúàëàð ãàòðàí
÷óáóãëàðûíû äîäàãëàðûíäàí ÷ÿêèá, ãîðõàã íÿ-
çÿðëÿðëÿ áèçè ñàëàìëàäûëàð. Ù.Íÿçÿðëè.
2. ìÿú. òÿíò. Òÿáðèê åòìÿê, àëãûøëàìàã.
Ýöíÿø ãûçûë øöàëàðû èëÿ ñàíêè àçàäëûüà ÷ûõàí
àäàìëàðû ñàëàìëàéûðäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÀËÀÌËÀØÌÀ “Ñàëàìëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËÀÌËÀØÌÀÃ ãàðø. ô. Áèð-áèðèíÿ ñàëàì
âåðìÿê. Ãîúà, ÿìèì îüëó èëÿ ýþðöøäö, ñàëàì-
ëàøäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. Îíëàð
ñàëàìëàøûð àéäûí ñÿùÿðëÿ; Äþíöðëÿð ýåðèéÿ øÿí
íÿüìÿëÿðëÿ. Ì.Ðàùèì.
ÑÀËÀÌÑÛÇ-ÊÀËÀÌÑÛÇ çÿðô Ñàëàì âåð-
ìÿäÿí, ñàëàìëàøìàäàí; äèíìÿäÿí, äàíûøìà-
äàí. Ãÿëÿìè ìöðÿêêÿáÿ áàòûðäûì. Ñàëàìñûç-
êàëàìñûç áàøëàäûì. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀËÀÒ1 [ÿð.] Äÿôí ýöíö âÿôàò åäÿíèí åâè-
íèí öñòöíäÿ óúà ñÿñëÿ îõóíàí ìèíàúàò.
Ñà-
ëàò ÷ÿêìÿê – âÿôàò åäÿíèí åâèíèí öñòöíäÿ óúà
ñÿñëÿ ìèíàúàò îõóìàã. Áèð êö÷ÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ
äþðä ãàïûíûí þíöíäÿ “òàáóò” ãîéóëìóø, äþðä
äàìäà ñàëàò ÷ÿêèëèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÀËÀÒ2 [ðóñ.] Òÿðÿâÿç, éóìóðòà, áÿçÿí ÿò
âÿ ñ. äîüðàíàðàã öñòöíÿ çåéòóí éàüû, õàìà
âÿ ñ. òþêöëÿðÿê ùàçûðëàíàí ñîéóã éåìÿê.
[Ñÿðèééÿ] ñòîëó áàéûðà ÷ûõàðàðàã, öñòöíÿ ñàëàò,
ýþé-ýþéÿðòè, ÷ÿíýÿë-áû÷àã ãîéäó. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀËÀÂÀÒ èñ. [ÿð.] äèí. Ìÿùÿììÿä ïåé-
üÿìáÿð âÿ èìàìëàðûí øÿíèíÿ îõóíàí äóà.
Ùàìûíûí ýþçö ñàëàâàò ñÿñè ýÿëÿí òÿðÿôÿ áà-
õûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ñàëàâàò ñÿñèíäÿí ãóëàã
òóòóëóðäó. Å.Ñóëòàíîâ.
Ñàëàâàò ÷ÿêìÿê
(÷åâèðìÿê, ýþíäÿðìÿê, ÷þíäÿðìÿê) – äóà
îõóíäóãäàí ñîíðà ñàü ÿëè öçÿ ÷ÿêìÿ àéèíè.
Áó ùèíäÿ éóõóäàí îéàíûá þç-þçöìÿ áèð íå÷ÿ
äÿôÿ ñàëàâàò ÷þíäÿðäèì. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Çèéàôÿò ìÿúëèñèíäÿêèëÿð áèð ñÿñëÿ ïåé-
üÿìáÿðÿ ñàëàâàò ýþíäÿðäèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÀËÔÅÒ
Ìàùìóä ÿìè äóàíûí àðàñûíäà “àëëàùöìÿñ-
ñÿëëè” äåéèá, ñàëàâàò ÷åâèðäè. Á.Òàëûáëû.
ÑÀË×Û èñ. 1. Ñàë äöçÿëäÿí óñòà.
2. Áÿðÿ÷è.
ÑÀËÄÛÐÌÀ “Ñàëäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ñàëìàüà ìÿúáóð åòìÿê.
Ìîëëà òöëêöíöí äàëûíúà íÿ ãÿäÿð ãà÷ûðñà, òî-
éóüó ñàëäûðà áèëìèð. “Ì.Í.ëÿòèô.”
2. Èêè âÿ éà áèð íå÷ÿ àäàìû, éàõóä ùåéâàíû
ãûçûøäûðûá áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ùöúóì åòäèðìÿê,
ñàëûøäûðìàã. [Ìöøàâèð:] Ìèí çÿùìÿòëÿ áóíëàðû
áèð-áèðèíÿ ñàëäûðìûøûã. Ï.Ìàêóëó.
3. Òèêäèðìÿê, áèíà åòäèðìÿê, äöçÿëòäèð-
ìÿê. ..Áèð íå÷ÿ ìÿðäöìàçàð àäàìëàð ìÿñúèä
áàüûíäà èñòÿéèðëÿð, áèð èìàðÿò ñàëäûðñûíëàð âÿ
îðàäà áèð ìÿêòÿá à÷ñûíëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. [Úÿííÿòÿëè àüà:] Îðàíû ìÿí, îðàäà
îëàíäà èñòÿéèðäèì áàü ñàëäûðàì. Í.Âÿçèðîâ.
4. Äþøÿòìÿê, éåðÿ ñÿðäèðìÿê. Åâÿ ïàëàç
ñàëäûðìàã. – Ìîëëà Èðàíäàí ýÿáÿëÿð àëäûðìûø;
Îòàüûíà, åéâàíûíà ñàëäûðìûø. À.Ñÿùùÿò.
5. ìÿú. äàí. Ãÿíàÿò åäÿðÿê éûüìàã, òîï-
ëàìàã; äàëà àòìàã. Ìààøäàí áèð àç ñàëäûð-
ìàã. – Ùàúû Ðöñòÿì áóðàäà äà ÷àëûøûðäû êè,
áèð íå÷ÿ øàùû, ùå÷ îëìàñà áèð íå÷ÿ ãÿïèê ñàë-
äûðñûí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
6. Ãîéäóðìàã. Äàëûíà áàíêà ñàëäûðìàã.
Çÿëè ñàëäûðìàã. – [Ýÿëäèéåâ:] “Ñîéóãëàìû-
øàì” – äåéÿ íå÷ÿ äÿôÿ êöïÿ ñàëäûðäû. Ìèð
Úÿëàë.
ÑÁËÄÎ [èòàë.] Ìöùàñèáàòäà: ìÿäàõèë èëÿ
ìÿõàðèú (äåáåò èëÿ êðåäèò) àðàñûíäà îëàí ôÿðã,
ãàëûã.
ÑÀËÅÙ ñèô. [ÿð.] êþùí. 1. Éàðàðëû. Äåäèì:
ñàõëà ìÿíè, ãóë îëóì ñÿíÿ; Ãàðäàø éîõ, ñàëåù
îüóë îëóì ñÿíÿ. À.Ñÿùùÿò.
2. Èõòèéàðû îëàí. Ñàëåù ìèíäè ãàðà íÿð; Ñö-
ñÿí, ñöíáöë, ãàðàíÿð; Äîüñà ýöíÿø úàìàëûí;
Øàù äàüûíäàí ãàð ÿíÿð. (Áàéàòû).
3. Äèíèí ÿìðëÿðèíÿ óéüóí ùÿðÿêÿò åäÿí.
ßìÿëëÿðè ñàëåù îëìàéàíëàðû; Îðäà þçöí êèìè
öðéàí ýþðÿðñÿí; Ãàéíàð òèéàíëàðäà áöðéàí
ýþðÿðñÿí. Ì.Ìöøôèã.
ÑÀËÔÉÒ [èòàë. ñàëâèåòòà] Éåìÿêäÿí ñîíðà
àüçû âÿ ÿëè ñèëìÿê ö÷öí ïàð÷àäàí òèêèëìèø
äþðäêöíú äÿñìàë. ßíâÿð áû÷àüû, ñàëôåòëÿðè ýþ-
òöðöá ýåðè ãàéûòäû. ß.Âÿëèéåâ. Íÿçàêÿò õàíûì
ÿëèíäÿ àü ñàëôåòÿ áöêöëìöø ãàá ýÿëèð. È.ßôÿí-
äèéåâ. // Áó ôîðìàäà éóìøàã àü âÿ éà áÿ-
çÿêëè êàüûç ïàð÷àñû. Èêè ïà÷êà ñàëôåò àëìàã.
27
ÑÀËÜÀÐ
ÑÀËÜÀÐ èñ. ìÿù. Ãàéäà, öñóë.
ÑÀËÕÛÌ èñ. Öçöì ýèëÿëÿðèíèí áèð áóäàã-
úûãäàêû òîïàñû. Øàíû ñàëõûìû. Ñàðûýèëÿ ñàëõûìû.
– Öçöì ñàëõûìëàðû áóäàãëàðäàí ñàëëàíàðàã
àüàúëàðû éîëêà êèìè áÿçÿéèð... Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Úàááàð è÷ÿðè ýèðÿí êèìè, ×èìíàç ñöôðÿäÿ ãà-
ëàí... öçöì ñàëõûìûíû ýþòöðöá îíà óçàòäû.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Áó øÿêèëäÿ îëàí ùÿð ùàíñû øåé.
Àðû ñàëõûìû. Áóç ñàëõûìû. – Íÿ îëàð, áèðúÿ ñàë-
õûì éàñÿìÿí öç, âåð ìÿíÿ! ßëëÿðèíèí ýöë ÿòðè
ãàðûøñûí éàñÿìÿíÿ. Ð.Ðçà. Áàéàãäàí áÿðè
ÿíúèð-öçöì éåéèá ïöñòÿ ñàëõûìëàðûíà ýþçàëòû
áàõàí îâ÷ó äîñòóì ãÿòè îëìàéàí áèð ùÿðÿêÿòëÿ
áèð ñàëõûì ïöñòÿ ýþòöðäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ñàëõûì-ñàëõûì çÿðô Ñàëõûì êèìè, ñàëõûì-
ëàð øÿêëèíäÿ. Áóç ñàëõûì-ñàëõûì ñàëëàíûá.
– Éàñÿìÿíèí ýöëëÿðè ñàëõûì-ñàëõûì îëóá ñàë-
ëàíûðäû. È.ßôÿíäèéåâ. [×èìíàç] èíäè áèð òîâóç
êèìè ÿëâàí áîéàëàðëà áÿðã âóðóð, ..ãûçûë ýÿð-
äÿíáÿíäëÿð, ìèðâàðè áîéóíáàüûëàð áîéíóíäàí
ñàëõûì-ñàëõûì àøàüû ñàëëàíûðäû. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÑÀËÕÛÌÀÁßÍÇßÐ, ÑÀËÕÛÌÂÀÐÈ ñèô.
Ñàëõûì êèìè, ñàëõûìà îõøàéàí, ñàëõûì øÿê-
ëèíäÿ îëàí. Ñàëõûìâàðè ÷è÷ÿêëÿð.
ÑÀËÕÛÌ×È×ßÊ(ËÈ) ñèô. ×è÷ÿêëÿðè ñàëõûìà
îõøàéàí, ñàëõûì êèìè ñàëëàíàí. Ñàëõûì÷è÷ÿê
áèòêè.
ÑÀËÕÛÌËÀÍÌÀ “Ñàëõûìëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËÕÛÌËÀÍÌÀÃ ô. Ñàëõûì øÿêëèíÿ äöø-
ìÿê. [Èáðàùèì Õÿëèëèí] éåòèøäèðäèéè áàüäà
àëìàëàð ãûçàðûð, ùåéâàëàð ñàðàëûð, áàë øÿùäëè
öçöìëÿð ñàëõûìëàíûá ñàëëàíûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Öìèäëÿ Áàùàð .. ñàëõûìëàíûá òþêöëÿí úþêÿ
àüàúëàðûíûí àëòû èëÿ éàí-éàíà ýåäèðäèëÿð.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀËÕÛÌËÛ ñèô. Ñàëõûìû îëàí, ñàëõûìà îõ-
øàð ÷è÷ÿêëÿðè îëàí. Êþêö ñóäàí àéðûëìàéàí
ñþéöä àüàúëàðû ñûõ âÿ ñàëõûìëû áóäàãëàðû éî-
ëóí ñàü-ñîëóíà ñàëëàéûð. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀËÛ èñ. Ùÿôòÿíèí èêèíúè ýöíö, ÷ÿðøÿíáÿ
àõøàìû, òÿê ýöíö.
ÑÀËÛÃ èñ. Õÿáÿð, ñîðàã, áèëäèðìÿ. Àðäûíúà
âåðäèì ñàëûã; Òöêÿíäè ñÿáðèì àðòûã; Åé èøûãëû
äþâð, ýÿë. Ì.Ìöøôèã. [Ñÿìÿä:] Àüàúûí éåðèíè
ñÿíÿ äÿäÿì ñàëûã âåðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀËÛÃ×Û èñ. Áÿëÿä÷è.
ÑÀËÛÌ: áèð ñàëûì – àç, àçàúûã; áèð äÿôÿ
òþêìÿéÿ, ñàëìàüà ÷àòàð. Áèð ñàëûì ÷àé. Áèð
28
ÑÀËËÀÃÁÛÜ(ËÛ)
ñàëûì ÿäâÿ. – Î, äöøÿíäÿ ãîíøóñóíà áèð ñàëûì
äóç, éàðûì ñÿðíèú àéðàí âåðèá ñàâàáà ÷àòàð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÀËÛÌËÛÃ á à õ ñàëûì.
ÑÀËÛÍÌÀ “Ñàëûíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËÛÍÌÀà “Ñàëìàã”äàí ìÿúù. Éåðÿ ïà-
ëàç ñàëûíìàã. Þðòö ñàëûíìàã. Ñöôðÿ ñàëûíìàã.
– Åéâàç îúàüûí êÿíàðûíà ñàëûíìûø (ô.ñèô.)
êå÷ÿíèí öñòöíäÿ ÿéëÿøìèø(äè).. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀËÛØÄÛÐÌÀ “Ñàëûøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËÛØÄÛÐÌÀÃ ô. Èêè òÿðÿôè áèð-áèðèëÿ äöø-
ìÿí åòìÿê, âóðóøäóðìàã, áèð-áèðèíèí öçÿðèíÿ
ñàëäûðìàã, òÿùðèê åòìÿê.
ÑÀËÈÌ ñèô. [ÿð.] êëàñ. 1. Ñàëàìàò. Òÿê-òÿê
àéûëàí âàðñà äà, ùàãã äàäûìà ÷àòñûí; Ìÿí
ñàëèì îëóì, úöìëÿ úàùàí áàòñà äà áàòñûí.
Ì.ß.Ñàáèð.
2. Äèíú, ñàêèò, ÿìèí. Áàøìàã÷û óñòà Àüà-
áàëà .. ñàëåù, ñàëèì, ìþìèí, Àëëàù áÿíäÿñè áèð
øÿõñ èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÀËËÀÁÀØ ñèô. 1. Áàøû ÿñÿí, äàèì àøàüû
ñàëëàíàí. Ñàëëàáàø àäàì.
2. ìÿú. Ìûçû, àäàìûí öçöíÿ áàõìàéàí,
ãÿëáèãàðà.
ÑÀËËÀÁÛÜ áàõ ñàëëàãáûü(ëû). Ñàëëàáûü êèøè.
ÑÀËËÀÜÛ çÿðô Ñàëëàíìûø ùàëäà, áèð òÿðÿôÿ
ÿéèëìèø âÿçèééÿòäÿ, ÷þìÿëìèø ùàëäà. [Àðâàä]
..óçóí ìöääÿò ñàëëàüû îòóðìàã ö÷öí øàëû áå-
ëèíÿ áÿðê äîëàìûøäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÀËËÀÃ1 èñ. [ÿð.] Ìàë-ùåéâàí êÿñÿí, ñàë-
ëàãõàíà ôÿùëÿñè.
ÑÀËËÀÃ2 ñèô. Ñàëëàíìûø ùàëäà îëàí, ñàëëà-
íàí, àøàüûéà òÿðÿô óçàíìûø, éà áöêöëìöø.
Òàçûíûí áàøû òöëêö áàøû êèìè óçóí, ãóëàãëàðû
ñàëëàã îëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. Äÿí äöøìöø ñàã-
ãàëû, ñàëëàã áûüëàðû; Ýþñòÿðèð éàøûíû ãûðõäàí
éóõàðû. Ù.Ê.Ñàíûëû. Êÿðèì áàáà èðè ñàëëàã äî-
äàãëàðûíû ýåíèø-ýåíèø à÷àðàã ýþçëÿðèíè äàùà
äà ãûéäû. À.Øàèã. // Àñûëû, àñûëû âÿçèééÿòäÿ.
[Ãÿäèð] áèð ÿëèëÿ ãóíäàãäàí, î áèðè ÿëè èëÿ äÿ
òöôÿíýèí ãîëóíäàí òóòóá, ñàëëàã áèð âÿçèééÿòäÿ
ñàõëàéûð, ýÿçèíèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀËËÀÃÁÛÜ(ËÛ) ñèô. Áûüëàðû ñàëëàã îëàí.
Ñàëëàãáûü êèøè. – Éàãóáóí áþéðöíäÿêè àü
êöðêëö, ñàëëàãáûü, àðûã êÿíäëè ãåéðè-èõòèéàðè
äîíãàð ùöëãóìóíó ãàëäûðûá ñàëäû. Ì.Ùöñåéí.
Ñàëëàãáûüëû ãîúà ôàéòîí÷ó áåëèíè äöçÿëòäè âÿ
íÿäÿíñÿ øèêàéÿòëÿíÿðÿê éåðÿ åíäè. Ã.Èëêèí.
ÑÀËËÀÃÄÎÄÀÃ(ËÛ)
ÑÀËËÀÃÄÎÄÀÃ(ËÛ) ñèô. Óçóí âÿ ñàëëàã
äîäàãëàðû îëàí. Ñàëëàãäîäàã óøàã.
ÑÀËËÀÃÕÀÍÀ èñ. [ÿð. ñàëëàã âÿ ôàðñ.
...õàíÿ] 1. Ìàë-ùåéâàí êÿñèëìÿê ö÷öí õöñóñè
áèíà, éåð. Ñàëëàãõàíà ñåõè. – Èò ñàëëàãõàíà-
äàí áèð ñöìöê àïàðàð, þç àéàüûíû êÿñÿð. (Àòà.
ñþçö). [Ãóëó] ñîí çàìàíëàð ãàðäàøûíû äöêàí-
äà áóðàõûá, þçö ñàëëàãõàíàíû èúàðÿéÿ ýþòöð-
ìöøäö. À.Øàèã.
2. ìÿú. Ãûðüûí éåðè, êöòëÿâè ãûðüûí, ÷îõëó
àäàì þëäöðöëÿí éåð. Êàçàêõàíà ùÿãèãè áèð
ñàëëàãõàíàéà äþíìöøäö. Ï.Ìàêóëó.
Ñàë-
ëàãõàíàéà ýþíäÿðìÿê ìÿú. – þëöìÿ, ãûð-
üûíà ýþíäÿðìÿê.
ÑÀËËÀÃÃÀÐÛÍ(ËÛ) ñèô. Ãàðíû éåêÿ âÿ ñàë-
ëàíìûø êèìè îëàí. Ñàëëàããàðûí àäàì.
ÑÀËËÀÃÃÓËÀÃ(ËÛ) ñèô. 1. Óçóí âÿ ñàë-
ëàã ãóëàãëàðû îëàí (ùåéâàíëàð ùàããûíäà).
2. ìÿú. äàí. Ãåéðÿòñèç, ùåéñèééÿòñèç, þç
ùþðìÿòèíè ñàõëàìàéàí. Ñàëëàããóëàã àäàì.
ÑÀËËÀÃËÛÃ1 èñ. Ñàëëàüûí èøè, ïåøÿñè; ìàë-
ùåéâàí êÿñìÿ ïåøÿñè. Ñàëëàãëûã åòìÿê. – Êè-
øèíèí ÿëèíäÿí éàõøû ñàëëàãëûã äà ýÿëèðìèø!
“Êèðïè”.
ÑÀËËÀÃËÛÃ2 èñ. Ñàëëàã øåéèí ùàëû; ñàëëàí-
ìûø ùàëäà îëìà.
ÑÀËËÀÌÀ 1. “Ñàëëàìàã”äàí ô.èñ.
2. çÿðô Áèð óúóíó àøàüû ñàëëàäàðàã, óçàäà-
ðàã. Áåëáàüûíû ñàëëàìà áàüëàìàã. Êÿëàüàéûíû
ñàëëàìà þðòìÿê. – Çÿðíèýàð õàíûì óçóí äî-
íóíóí ÿòÿéè èëÿ ýþçëÿðèíè ñèëÿ-ñèëÿ Øàìõàëûí
àðõàñûíúà úûüûðà äöøäö âÿ îüëóíóí åíëè êöðÿ-
éèíÿ éàïûøìûø òÿðëè êþéíÿéèíÿ, áåëèíäÿêè ñàë-
ëàìà êÿìÿðèíÿ .. áàõäû. È.Øûõëû.
3. Á à õ ÷îáàíáàéàòûñû. [Úÿáè:] Èíäè ñÿí áèð
ñàëëàìà áàéàòû ÷àë, ýþð ìÿí íåúÿ îéàäûðàì.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
4. Ñûðüàäàí, ÷èë÷ûðàãäàí âÿ ñ.-äÿí áÿçÿê
êèìè ñàëëàíàí ùèññÿúèêëÿð. Ñàëëàìà ñûðüà òàõ-
ìàã. Ñàëëàìà ÷èë÷ûðàã.
ÑÀËËÀÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéè öçöàøàüû òóò-
ìàã, óçàòìàã, ñàëëàã âÿçèééÿòäÿ ñàõëàìàã,
óúóíó àøàüû åíäèðìÿê; àñìàã. Õàë÷àíû áàë-
êîíäàí ñàëëàìàã. Ùÿéÿòÿ èï ñàëëàìàã. – Éåíÿ
áþéöê îüëàí ãàáàüà éåðèéèá äåäè êè, ýÿðÿê
[ãóéóéà] ìÿíè ñàëëàéàñûíûç. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Ñÿìÿä] éîëäàøëàðûíà öç òóòóá, áîðóëàðäàí
áèðèíè øàãóëè âÿçèééÿòäÿ ñóéà ñàëëàìàüû õàùèø
åëÿéèð. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀËËÀØÌÀ
2. Àøàüû ÿéìÿê, ñàëëàã âÿçèééÿò âåðìÿê.
Ãóðä ãóéðóüóíó ñàëëàéûá, äÿðÿíèí áèð î áà-
øûíà ýåäèá, áèð äÿ äþíöá ýÿëèð. À.Øàèã. Áàøûíû
ñàëëàéûð øàìëàð, ãîâàãëàð; Äèëëÿíèá áèð íÿüìÿ
þòöð áóäàãëàð. Ì.Ðàùèì.
3. ìÿú. äàí. Ãàøãàáàüûíû òþêìÿê, öçöíö
òóðøóòìàã, äèíèá-äàíûøìàìàã. Íÿ ñàëëàìû-
ñàí? – Ìÿíèì ìàëûìà ìàëëàíûðñàí; Ìÿíè ýþ-
ðÿíäÿ ñàëëàíûðñàí. (Àòà. ñþçö).
4. Áèð ñûðà ñþçëÿðèí éàíûíà ýÿòèðèëÿðÿê, ìöõ-
òÿëèô èôàäÿëÿð âÿ ìöðÿêêÿá ôåèëëÿð äöçÿëäèëèð;
ìÿñ.: ãàøãàáàüûíû ñàëëàìàã, ãàðûí ñàëëàìàã,
äàìàüûíû ñàëëàìàã âÿ ñ.
ÑÀËËÀÍÀ-ÑÀËËÀÍÀ çÿðô 1. ßçèëÿ-ÿçèëÿ,
íàçëàíà-íàçëàíà, íàçëà. Ñàëëàíà-ñàëëàíà ýå-
äÿí Ñàëàòûí! Ýÿë áåëÿ ñàëëàíìà, ýþç äÿéÿð
ñÿíÿ. Ãóðáàíè. Ãÿðã îëñóí éàøûëà, àëà ýÿëñèí;
Íàç èëÿ ñàëëàíà-ñàëëàíà ýÿëñèí. Ã.Çàêèð. Ñàë-
ëàíà-ñàëëàíà ýåäÿí Ñàëàòûí; Î ñÿðõîø éåðèøèí
éîëà éàðàøûð. Àøûã ßëÿñýÿð.
2. Éûðüàëàíà-éûðüàëàíà, éàí áàñà-áàñà. Ìà-
øûí óçàãëàøûð, êàðâàí ñàëëàíà-ñàëëàíà ùÿðÿêÿò
åäèá ýåäèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀËËÀÍÛØ èñ. Éåðèø òÿðçè, íàçëà, ÿçèëÿ-
ÿçèëÿ éåðèìÿ. Îòóðóøóí ýþçÿë, äóðóøóí ýþçÿë;
Ñàëëàíûøûí ýþçÿë, éåðèøèí ýþçÿë. Ì.Ï.Âàãèô.
Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, àé Ñÿëáèõàíûì; Ñàëëàíûøûí
áèð ìàùàëà ÿâÿçäèð. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÑÀËËÀÍÌÀ “Ñàëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËËÀÍÌÀÃ ô. 1. Öçöàøàüû ñàëëàã âÿçèé-
éÿòäÿ àñûëìàã. Ñòîëóí öñòöíäÿêè ýþé ìàùóä
þðòöê éàíëàðäàí õåéëè àøàüû ñàëëàíìûøäû.
Ì.Ùöñåéí. Ãàðìàãäàí ÷îõëó ãèéìÿòëè øåéëÿð
ñàëëàíûðäû. Ìèð Úÿëàë.
2. ìÿú. Íàçëà, ÿäà èëÿ éåðèìÿê. Ýåéèíèá
ñàëëàíàí ýþçÿëëÿð ÷îõäó; Òÿðëàí êèìè ñöçìÿê
îíà éàðàøûð. “Êîðîüëó”. Éàðûì ñàëëàíûáàí ýÿ-
ëÿíäÿ áèçÿ; Äöøöáÿí ÿë-àéàüûíäàí þïÿéäèì.
Ì.Ï.Âàãèô.
Ñàëëàíûá ýåòìÿê (êå÷ìÿê) –
öç òóòóá ýåòìÿê. Ùÿêèì áàøìàüûíûí äàëûíû
äàøà âóðóá òàããûëäàäà-òàããûëäàäà .. áàçàð-
àøàüû ñàëëàíûá ýåòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Äåäèì
þëäöð ìÿíè, ñàëëàíûá êå÷äè; Ñöçýöí áàõûøëàðû
ãÿëáèìè äåøäè. Ù.Úàâèä.
3. ìÿú. Ñàëëàíàí, åíÿí êèìè ýþðöíìÿê.
Ýþéäÿí ãàðà, çÿùìëè áóëóäëàð ñàëëàíìûøäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ýöí ÿéèëìèø, êþëýÿëÿð ñàëëàí-
ìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀËËÀØÌÀ “Ñàëëàøìà”äàí ô.èñ.
29
ÑÀËËÀØÌÀÃ
ÑÀËËÀØÌÀà á à õ ñàëëàíìàã (÷îõëàðû
ùàããûíäà). Òÿëÿáÿëÿð éåíÿ äàðòûíäûëàð, ãàäûí
äà îíëàðûí ÿòÿéèíäÿí òóòóá ñàëëàøäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÑÀËËÀÒÌÀ “Ñàëëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËËÀÒÌÀÃ á à õ ñàëëàìàã.
ÑÀËÌÀ1 “Ñàëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀËÌÀ2: ñàëìà ÷àé – øèðèí ÷àé. [Ãóëó:]
Éÿíè àëòû-éåääè ñòÿêàí ñàëìà ÷àé è÷äèéèíè äÿ
éàëàí äåéèðÿì? Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÀËÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéè ùöíäöð éåðäÿí àøàüû
àòìàã, òóëëàìàã, áóðàõìàã, äöøöðìÿê. Àñòà
ãàíàä ÷àëûí, ãàôèë òåëëÿðè; Ùåéôäèð, ñàëàðñûç
äöçÿ, äóðíàëàð! Ì.Ï.Âàãèô. Ìÿí äÿ áîìáà-
ëàðû ñàëàíäà êÿíäÿ; Äåäèì: “ßë àòìàñà ùÿêèì
áû÷àüà; Õÿñòÿ øÿôà òàïûá äóðìàç àéàüà”.
Ì.Ðàùèì.
2. ßëèíäÿí áóðàõìàã, äöøöðìÿê. Ãàáû ñàë-
ìàã. Ãóòóíó ñàëìàã. Áîøãàáû ñàëûá ñûíäûð-
ìàã. – Ãûç [ìöÿëëèìè] ýþðöíúÿ øàøûðûá öçöíö
þðòìÿéÿ òÿëÿñäèêäÿ ñÿùÿíýèíè ñàëûá ãûðìûøäû.
Ñ.Ùöñåéí.
3. Þçö áèëìÿäÿí áèð øåéè äöøöðöá èòèðìÿê.
À÷àðû áèëìèðÿì ùàðàäà ñàëìûøàì.
4. ßñàñûíû ãîéìàã, òÿñèñ åòìÿê, ãóðìàã,
äöçÿëòìÿê. Ìÿäÿí ñàëìàã. – ..Ùàìàí éåðäÿ
äàì-äàø òèêäèðèá, áèð áàëàúà êÿíä ñàëûáëàð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ôÿùëÿ ãàðäàø, íÿ òèêè-
ëèð áó ãóì ÷þëöíäÿ? Ãÿðèáìèñÿí, íÿñÿí, îüóë?
Øÿùÿð ñàëûðûã. ß.Úÿìèë.
5. Òèêìÿê, ãóðìàã, ãàéûðìàã, äöçÿëòìÿê.
Éîë ñàëìàã. Áÿíä ñàëìàã. – ×àéëàðûí öñòöí-
äÿí áóç êþðïö ñàëäû; Ñåéðÿëäè ýåò-ýåäÿ ýåäèø-
ýÿëèø äÿ. Ñ.Âóðüóí.
6. Êå÷èðìÿê, òàõìàã. ßìíèééÿ à÷àðû ãà-
ïûéà ñàëäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ýÿëäèéåâ ÿëèíäÿêè
êèáðèò ÷þïöíö íÿì ÷ÿêìèø çÿðôëÿðèí áþéðöíäÿí
ñàëûð, áóðà-áóðà à÷ûðäû. Ìèð Úÿëàë. ..Áåëèíäÿí
ãàéûøûíû à÷ûá áèð óúóíó îíóí áóéíóçóíà èëìÿê
êèìè ñàëûá ÷ÿêäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
7. Þðòìÿê. Öñòöíÿ éîðüàí ñàëìàã. Áàøûíà
øàë ñàëìàã. – ßâÿç êèøè ÷óõàñûíû ÷èéíèíÿ ñà-
ëàðàã ãàïûíû þðòìÿê ö÷öí ýåòäè. ß.Âÿëèéåâ.
[Ìèíàéÿ] áàøûíà ñàëäûüû àü òîðäà ÷îõ éàðà-
øûãëû ýþðöíöðäö. ß.ßáöëùÿñÿí. [Àõóíä] ãàðà
ýåúÿ ëÿááàäÿñèíè åùìàëúà ÷èéíèíÿ ñàëûá, äÿù-
ëèçÿ ÷ûõäû. Ìèð Úÿëàë.
8. Òåç-òÿëÿñèê îòóðìàã, þçöíö éåðëÿøäèð-
ìÿê. Þçöíö äèâàíûí öñòöíÿ ñàëìàã. Þçöíö
áîøàëìûø éåðÿ ñàëìàã. // Òåç-òÿëÿñèê ýèðìÿê;
30
ÑÀËÌÀÃ
éåòìÿê, ÷àòìàã, þçöíö ÷àòäûðìàã. Ðóãèééÿ
äóðóá àëà÷ûüà ãà÷äû, îðàäà øàðïàäàí éûõûëäû.
Ãîúà êèøè äÿ, ãàðû äà îðàéà éöéöðäöëÿð. Ìÿí
äÿ þçöìö îðàéà ñàëäûì. À.Äèâàíáÿéîüëó.
Éîëäàøëàðûì .. þçëÿðèíè ìÿíèì éàíûìà ñàëäû-
ëàð. Ìèð Úÿëàë.
9. Éåðèíÿ îòóðòìàã, êå÷èðìÿê, ýåéäèðìÿê.
×ûõûüû ñàëìàã. Ñòóëóí ãû÷ûíû éåðèíÿ ñàëìàã.
– ..Ôàéòîíóìóí ÷àðõû îõäàí ÷ûõäû, îíó ñàëûí-
úàí ìÿí èñòÿäèì êè, ñèçäÿ áèð àç ãûçûíûá ðàùàò
îëàì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
10. Éàòàüûíà ãîéìàã, éåðëÿøäèðìÿê, ðàùàò-
ëàìàã. ßéíèíäÿ àü õàëàò îëàí òÿìèç ýåéèìëè,
éàøëû àðâàä óøàüû àëûá éåðèíÿ ñàëäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Ýèëÿ ãóúàüûíäàêû êþðïÿíè éåðèíÿ ñàëûá
àéàüà ãàëõäû. ß.Âÿëèéåâ.
11. Òåç éîëëàìàã, äÿðùàë ýþíäÿðìÿê. Ìÿí
àøûã áó ÷àüëàðà; Áöëáöë ãîíóá áàüëàðà; Ãà-
éûòìàñàí áÿðÿéÿ; Îâ÷ó ñàëëàì äàüëàðà. (Áà-
éàòû). Íÿáè ßñÿäè þëäöðÿíäÿí ñîíðà êÿíäëÿðÿ
àäàì ñàëäû êè, ìÿí ßñÿäÿ îëàí áîðúó âåðìè-
øÿì. Òàé ñèç áîðú âåðìÿéÿúÿêñèíèç. “Ãà÷àã
Íÿáè”.
12. Äþøÿìÿê, ñÿðìÿê. Éåøèêëÿðÿ êàüûç ñàë-
ìàã. Åâëÿðÿ ïàëàç ñàëìàã. – [Ùàúû Ùÿñÿí:]
Àäÿ Ùåéäÿð! Äóðìà òåç åâÿ õÿáÿð åëÿ êè,
îòëàãëàðà ôÿðø ñàëñûíëàð, ãîíàã ýÿëÿúÿê.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Àòàì àëòûíà áàëàúà
äþøÿê÷ÿ ñàëìûø, áàðäàø ãóðàðàã àðõàñûíû áà-
ëûøà ñþéêÿìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ýþé÷ÿê áàúû
ñåâèíúÿê ùàëäà åéâàíà íàõûøëû áèð êå÷ÿ ñàëäû.
ß.Âÿëèéåâ.
13. Áèð øåéëÿ þðòìÿê, ãàïàìàã; àøàüû åí-
äèðìÿê. Àüúà õàíûì ãàïûíûí ðÿçÿñèíè âóðäó,
ïÿðäÿñèíè ñàëäû. Ìèð Úÿëàë.
14. Ãîéìàã. Õÿñòÿéÿ áàíêà ñàëìàã. Áîüà-
çûíà çÿëè ñàëìàã. – Êÿðèìèí àéàüûíà éàüëû õÿ-
ìèð ñàëûá éåðÿ óçàòäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
15. Àüàú âÿ ñ. ýþéÿðòè ÿêìÿê. Áàü ñàëìàã.
Ìåøÿ ñàëìàã. – .. Àðâàä-óøàã êè÷èê áîñòàí
ñàëûá øàõà ÷ûõàí ëîáéà, ñîüàí ÿêèðäèëÿð.
ß.ßáöëùÿñÿí. ..Áèçèì ìÿêòÿá êÿíääÿ ýþçÿë
áèð ìåéâÿ áàüû ñàëìûøäûð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
16. Éàéìàã, éåðëÿøäèðìÿê. [Ìîëëà] áàõûð
êè, ùàëâà÷û òÿçÿúÿ ùàëâàíû òèéàíäàí ÷ûõàðûá,
ñàëûð òàáàãëàðà. “Ì.Í.ëÿòèô.”
17. Òþêìÿê. Ñàìîâàðà êþìöð ñàëìàã. Õþ-
ðÿéÿ äóç ñàëìàã. – Íîõóäó áîçáàøà ñàëàíäà
àøïàçû ãîéóá àõóíä èëÿ ìÿñëÿùÿò åëÿéèðèê.
ÑÀËÌÎÍÅËËÉÎÇ
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Áàòûðìàã (ìàéåäÿ).
[Äÿðâèø:] Áèð äóà éàçàúàüàì, îíó ñóéà ñàëûá
âåðÿðñèç îüëàíà.. Í.Âÿçèðîâ. Ìîëëàéåâ òÿçÿúÿ
ýÿòèðèëìèø ÷àéà ëèìîí ñàëäû. Ì.Ùöñåéí.
18. È÷ÿðè áóðàõìàã, äàõèë åòìÿê. Ùåéäÿðÿëè
îüëàíû è÷ÿðè ñàëûá, éåíÿ î áèðè îòàüà ÷ÿêèëäè.
Ì.Ùöñåéí. Ñöðìÿ õàëà ßçèçè ùàìàìõàíàéà
ñàëûá ìÿòáÿõÿ ãàéûòäû âÿ òÿëÿñèê éåìÿê ùàçûð-
ëàìàüà áàøëàäû. Ñ.Ðÿùìàí.
19. Òèêìÿê, íàõûøëàìàã. Äÿñìàëà ýöë ñàë-
ìàã. Äèâàðà íàõûø ñàëìàã. – Àõøàìöñòö Øÿ-
ôèãÿ êö÷ÿéÿ áàõàí ïÿíúÿðÿíèí ãûðàüûíäà îòó-
ðóá, éàéëûüûíà ùàøèéÿ ñàëûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
20. ìÿú. Éîëóõäóðìàã, éàéìàã. Õÿñòÿëèê
ñàëìàã.
21. ìÿú. Òóòìàã, ùÿáñ åòìÿê. Ùÿáñÿ ñàë-
ìàã. Äàìà ñàëìàã. – [Èççÿääèí:] Øàù áèçè
èñòÿñÿ çèíäàíà ñàëàð. Ì.Ðàùèì.
22. Äåâèðìÿê, éûõìàã, òàõòäàí äöøöðìÿê.
Ùàêèìèééÿòäÿí ñàëìàã. Ïàäøàùû òàõòäàí ñàë-
äûëàð.
23. Áèð ñûðà èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöõòÿëèô
èôàäÿ âÿ ìöðÿêêÿá ôåèëëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð; ìÿñ.:
ìÿùÿááÿòèíè ñàëìàã, êþíëöíö ñàëìàã, ÿëÿ
ñàëìàã, àðàéà ñàëìàã âÿ è.à.
ÑÀËÌÎÍÅËËÉÎÇ èñ. òèá. Èíñàí âÿ ùåé-
âàíëàðäà êÿñêèí èíôåêñèîí õÿñòÿëèê.
ÑÀËÍÀÌß èñ. [ôàðñ.] Èë ÿðçèíäÿ áèð éåðäÿ
áàø âåðÿí òàðèõè ùàäèñÿëÿðè ãåéäÿ àëàí êèòàá
âÿ ñ. // Ùàäèñÿëÿðèí ùÿð èë ãåéäÿ àëûíìàñû;
ýöíäÿëèê, õðîíèêà âÿ ñ. ùÿéàò ñàëíàìÿñè.
[Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ñàáèðèí] øåèðëÿðè éàðàíäûãëàðû
çàìàíûí ÿí äîüðó áÿäèè ñÿíÿäëÿðè, ÕÕ ÿñðèí
ÿââÿëèíèí ñàëíàìÿñèäèð.
ÑÀËÍÀÌß×È èñ. Ñàëíàìÿ éàçàí øÿõñ.
ÑÀËÓË ÿúç. Áàüûðñàãëàðû âÿ ñèäèê éîëëàðûíû
äåçèíôåêñèéà åòìÿê ö÷öí àü ðÿíýëè êðèñòàëëèê
ìàääÿ (äÿðìàí).
ÑÀËÓÍ [ôð.] 1. Ãîíàãëàð ö÷öí ãÿáóë îòàüû.
[Ôèðÿíý ñÿééàùû:] Áèçè íå÷ÿ îòàãäàí êå÷èðèá
áèð ñàëîíäà ÿéëÿøäèðäèëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Çàë. Ìÿùêÿìÿ ñàëîíó ÷àäðàëû âÿ ÷àäðà-
ñûç ãàäûíëàðëà äîëó èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. Àëãûø ñÿñ-
ëÿðè ñàëîíó áöðöäö. Ì.Ùöñåéí.
3. Áÿðáÿðõàíàëàðäà: êèøè, ãàäûí âÿ óøàãëàðà
õèäìÿò åòìÿê ö÷öí àéðûëìûø õöñóñè îòàã. Êèøè
ñàëîíó. Ãàäûí ñàëîíó.
4. Áÿäèè øåéëÿð âÿ èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè ñàòû-
ëàí ìàüàçà.
ÑÀÌÀÍ
5. Àâòîìîáèëëÿðèí, àâòîáóñëàðûí, òðîëëåé-
áóñëàðûí âÿ ñ.-íèí ñÿðíèøèíëÿðèí îòóðäóüó è÷
ùèññÿñè.
ÑÁËÒÎ èñ. [èòàë.] Àêðîáàòèêà âÿ èäìàí ýèì-
íàñòèêàñûíäà õöñóñè ùÿðÿêÿò íþâö; ìàéàëëàã,
ìàéàëëàã àøìà.
ÑÁËÒÓÑ èñ. [ëàò.] Ãÿäèì Ðîìàäà õöñóñè
øÿõñëÿðÿ èúàðÿéÿ âåðèëÿí ìåøÿ, îòëàã âÿ ñ. òîð-
ïàã ñàùÿëÿðè.
ÑÀËÓÐËÀÐ èñ. Îüóçëàðûí 24 òàéôàñûíäàí
áèðè.
ÑÀËÉÚÒ [ôð. ñàëóò – ñàëàìëàìà] Øàíëû áèð
ùàäèñÿ, éàõóä ýþðêÿìëè áèð øÿõñèí øÿðÿôèíÿ
ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã òöôÿíýäÿí âÿ éà òîï-
äàí àòÿø à÷ìàã, ÿëâàí ôèøÿíýëÿð áóðàõìàã,
áàéðàã ãàëäûðûá åíäèðìÿê (ýÿìèäÿ) âÿ ñ. èëÿ
èúðà åäèëÿí òÿíòÿíÿëè ñàëàì ðÿìçè. Òàíêåðäÿí
éöêñÿëÿí ñèðåíà ñÿñè àäàíûí èëê ñàêèíëÿðèíÿ
ñàëéóò âåðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÌ, ÑÀÌ ÉÅËÈ á à õ ñÿìóì. Áÿëêÿ áó
ýÿëèøäÿí ñîíðà ãûçûí ùÿéàò ÷ÿìÿíèíÿ ñàì
éåëè ÿñìÿéÿúÿê, ..õöñóñÿí Ùèäàéÿòÿ à÷ûëìàñû
ìöøêöë îëàí äÿðäè äàùà ãþâð åòìÿéÿúÿêäè?
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÌÁÍ èñ. Òàõûë äþéöëäöêäÿí âÿ òÿìèç-
ëÿíäèêäÿí ñîíðà ãàëàí ÷þïøÿêèëëè ùèññÿúèêëÿð,
õûðäà-õûðäà äîüðàíìûø êöëÿø. Ñàìàí ñÿíèí
äåéèë, ñàìàíëûã êè ñÿíèíäèð. (Àòà. ñþçö). Ãîð-
õóðäóëàð êè, àòëàðûìûç ö÷öí àðïà, ñàìàí, þçö-
ìöç ö÷öí éåìÿê àëûá, ïàðàñûíû âåðìÿéÿúÿéèê.
Ù.Íÿçÿðëè. Úàëàë .. ñàìàí òàéàñûíûí àðàñûí-
äà .. ìàüàðàéàáÿíçÿð äàëäàëûã áèð éåð äöçÿëò-
ìèøäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
◊ Ñàìàí àëòûíäàí ñó éåðèòìÿê – ÿë àëòûí-
äàí èø ýþðìÿê, ýèçëè-ýèçëè èø ýþðöá öçÿ âóð-
ìàìàã, àðà ãàðûøäûðìàã. Áó ùÿðèô Íèêîëàé
çàìàíû êö÷ÿ âÿêèëè èäè, ñàìàí àëòûíäàí ñó
éåðèäÿí èäè.. Å.Ñóëòàíîâ. [Ñÿêèíÿ Ðöñòÿìÿ:]
Éóõóìà ãàðà-ãóðà ýÿòèðÿí .. ñàìàí àëòäàí
ñó éåðèäÿí Éàñòû Ñàëìàíäûð, áó ãàðà ÿúèííÿ-
ëÿðäèð. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñàìàí êèìè – ùÿääèí-
äÿí àðòûã ÷îõëó øåé ùàããûíäà. [Ðöñòÿì áÿé
ãûçûíà:] Ñÿíèí ö÷öí áèð ÿð òàïìûøàì êè, áèð ÿð
òàïìûøàì êè, äþâëÿò íÿ äþâëÿò, ïóë ñàìàí êè-
ìèäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿï-
ìÿê – á à õ äÿðè. [Úÿáè:] Ðÿùìÿòëèéèí îüëó,
ñÿí çàðàôàòà ñàëìûñàí íÿäèð? Âàëëàù, ùàúû
àäàìûí äÿðèñèíÿ ñàìàí òÿïÿð. Í.Âÿçèðîâ.
31
ÑÀÌÀÍ
ÑÁÌÀÍ èñ. [ôàðñ.] Âàð, äþâëÿò, ñÿðâÿò, ìàë-
ìöëê. Ôÿãÿò çÿùìÿò îíóí, ñàìàí ñÿíèíäèð!
Ñþéöø, øàëëàã îíóí, âèúäàí ñÿíèíäèð. ß.Íÿçìè.
ÑÀÌÀÍÛ ñèô. Ñàìàí ðÿíýèíäÿ, ñàðûéà÷àëàð,
ñàðû. Ñàìàíû ïàð÷à.
ÑÀÌÀÍËÀÌÀ “Ñàìàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÌÀÍËÀÌÀÃ ô.1. Ñàìàí ãàòìàã, ñàìàí
âóðìàã, ñàìàí òþêìÿê. Ïàë÷ûüû ñàìàíëàìàã.
2. Ùåéâàíà ñàìàí âåðìÿê. Àòû ñàìàíëà-
ìàã.
ÑÀÌÀÍËÛ ñèô. 1. Ñàìàí ãàðûøäûðûëìûø,
ñàìàí ãàòûëìûø. Ñàìàíëû êÿðïèú. Ñàìàíëû
ïàë÷ûã.
2. Ñàìàíà áàòìûø, ñàìàíà áóëàøìûø. Éîüóí
àøïàç ÿëèíäÿ êÿôýèð, ãîëëàðû ÷èðìÿêëè, ìåùòÿð
ÿëèíäÿ õÿëáèð, öçö ñàìàíëû ýÿëèðëÿð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
ÑÀÌÀÍËÛÃ èñ. 1. Ñàìàí éûüûëàí éåð, ñà-
ìàí ñàõëàìàã ö÷öí àíáàð, éåð. Àõóíä ìÿùÿð-
ðÿìèí 8-úè ýöíö óçóí áèð ñàìàíëûãäà òÿçèéÿ
áöñàòûíû ãóðìóø âÿ áèð ñûíûã ñàíäûüû ìèíáÿð
ÿâÿçèíÿ àëòûíà ãîéìóøäó. Ãàíòÿìèð. Ñàìàí-
ëûüûí ãàáàüûíäà èêè éÿùÿðëè àò äóðóðäó. Ì.Ùö-
ñåéí.
2. ìÿú. Ñÿëèãÿñèç, ãàéäàñûç, íèçàìñûç, íàòÿ-
ìèç éåð ùàããûíäà. Óøàãëàðà ñÿí äåéÿí êèìè
[éîë] âåðñÿì, èêè ýöíäÿ áó åâëÿð ñàìàíëûüà
äþíÿð. Ìèð Úÿëàë. [Öìèä:] Áèçèì èäàðÿìèç
ýþðäöêëÿðèìèçèí éàíûíäà ñàìàíëûüà îõøàéûð.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÁÌÁÎ èäì. [ðóñ. “ñàìîçàùèòà áåç îðó-
æèÿ” ñþç. èõòèñàðû] Ýöëÿø çàìàíû øèääÿòëè àüðû-
ëàðà éîë âåðÿí èäìàí ýöëÿøìÿ öñóëó. // Þçöí-
äÿí äàùà ýöúëö âÿ éà ñèëàùëû ðÿãèáëÿ ìöáàðèçÿ
çàìàíû þçöíö ãîðóìà âàñèòÿñè.
ÑÀÌÁÎ×Ó èñ. Ñàìáîíó éàõøû áèëÿí. Ýþçÿë
ñàìáî÷ó.
ÑÀÌÛ èñ. Áîéóíäóðóüóí ùÿð èêè óúóíäàêû
ãîøà äåøèêëÿðÿ ñàëûíàí íàçèê àüàú. [Ñàëìàí
ÿìè] àðàáà÷ûíûí ñàìû ãàéûðìàã ö÷öí àüàú
àõòàðäûüûíû áèëèá ñàêèò îëäó. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÌÈËßÐ á à õ ñåìèòëÿð.
ÑÀÌÈÒ1 ñèô. [ÿð.] Ñÿññèç, ñàêèò, äèíìÿç,
ñàêèòúÿ. Ãàíëûòÿïÿ ÿùëè ñàêèò âÿ ñàìèò äÿðèí
éóõóäà èäè. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
Øÿùðÿáàíó õàíûì ÿðèíèí ñàü áþéðöíäÿ, ÷ÿíÿ-
ñèíè éàøìàéûá àü þðïÿê áàøûíäà, ùÿëëàúû, ñà-
ìèò ÿéëÿøèáäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
32
ÑÀÍÀÌÀÃ
ÑÀÌÈÒ2 èñ. äèë÷. Ñÿñ àõûíûíûí àüûçäà áó âÿ
éà áàøãà öçâöí ìàíåÿñèíÿ ðàñò ýÿëìÿñè èëÿ
òÿëÿôôöç åäèëÿí ñÿñ.
ÑÀÌÌÈÒ èñ. [èíý.] Äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí èøòè-
ðàêû èëÿ êå÷èðèëÿí çèðâÿ òîïëàíòûñû.
ÑÀÌÎÄÈËßÐ úÿì Áèð ñûðà ãîùóì øèìàë
õàëãëàðûíûí (íåíëÿðèí, ñåëêóïëàðûí âÿ áàøãà-
ëàðûíûí) öìóìè àäû.
ÑÀÌÎÂÁÐ èñ. [ðóñ.] È÷è êþìöðëÿ äîëäóðó-
ëàí îäëóüó îëàí ÷àé ö÷öí ñó ãàéíàäûëàí ìåòàë
úèùàç. Àü ñàìîâàð. Àðìóäó ñàìîâàð. – [Àð-
âàä:] Ùîâóçóí áàøûíäà, êþëýÿäÿ õàë÷à ñàëàðàì,
ñàìîâàðû ñàçëàéûá ãîéàðàì ùîâóçóí áàøûíà,
éàõøû ÷àé äÿìëÿðÿì. Å.Ñóëòàíîâ. [Ýöëáàúû:]
Àõøàìäûð, ñàìîâàðû ãàéíàò! Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÑÀÌÎÉÅÄËßÐ úÿì Ñàìîäè õàëãëàðûíûí
êþùíÿ àäû.
ÑÀÌÓÐ èñ. çîîë. Äÿëÿëÿð ñèíôèíäÿí áîç
ðÿíýëè ãèéìÿòëè õÿçè îëàí éûðòûúû ùåéâàí. Ñèáèð
ñàìóðó. Ñàìóð äÿðèñè. – Âÿùøè ùåéâàíëàðäàí
Ëÿíêÿðàí ñàùÿñèíäÿ áÿáèð âÿ ðåñïóáëèêàíûí
áöòöí ìåøÿëÿðèíäÿ ÷îõëó àéû, úàíàâàð, òöëêö
âÿ Ñèáèð ñàìóðó âàðäûð. Ì.Ãàøãàé. // Ñàìóð
õÿçèíäÿí. Ñàìóð êöðê.
ÑÀÌÓÐÀÉ [éàï.] Ôåîäàë Éàïîíèéàñûíäà:
èìòèéàçëû ùÿðáè çàäÿýàí ñèëêèíÿ ìÿíñóá àäàì,
ùàáåëÿ, öìóìèééÿòëÿ, ùÿðáè, úÿñóð äþéöø÷ö.
[Éóíóñ:] Áàúû, ýåäèí ðàùàò îëóí, àäàìëàðû-
íûç ñàü-ñàëàìàòäûð. Éàïîí ñàìóðàéëàðûíû äà
ÿçÿíäÿí ñîíðà ýþðöøÿúÿêñèíèç. Ìèð Úÿëàë.
// Òÿúàâöçêàð éàïîí ìèëèòàðèñòëÿðèíÿ âåðèëÿí àä.
ÑÀÍ èñ. [ôàðñ.] 1. Øþùðÿò, íöôóç, ùþðìÿò,
øàí-øÿðÿô (àäÿòÿí àä-ñàí øÿêëèíäÿ èøëÿíèð).
2. Á à õ ñàé 1 âÿ 2-úè ìÿíàëàðäà. Êþíöë
ùÿñðÿò, úàí ìöíòÿçèð, ýþç éîëäà; Þìöð àçàëäû,
âÿäÿ êå÷äè ñàí èëÿ. Ì.Â.Âèäàäè. ßëÿñýÿð, öñ-
éàíûí ÷ûõûáäû ñàíäàí; Þëäöðñÿí çÿíáóðó, ÿë
÷ÿêìÿç øàíäàí. Àøûã ßëÿñýÿð. Êèì äåéèð óë-
äóçóí ýþéäÿ ñàíû âàð? Ì.Ðàùèì.
3. êþùí. Òÿëèì, éöðöø. Àðòûã Èñôàùàí êÿí-
äèíäÿ ãîøóíà ñàí âåðèëäèéè çàìàí îðäóíóí
ö÷ ìèí íÿôÿð àòëûäàí èáàðÿò îëäóüó ìÿëóì
îëäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
4. Ñàíêè. [Êöëÿê] Âóðóð, éûõûð, äàüûäûð, ñûí-
äûðûð, óúàëäûð ñÿñ; Áÿøÿð âöúóäóí ñàí ýþñòÿðèð
ÿäàâÿòèíè. Ú.Úàááàðëû.
ÑÀÍÀÌÀ “Ñàíàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÍÀÌÀÃ äàí. á à õ ñàéìàã 1 âÿ 2-úè
ìÿíàëàðäà. Ìóçäóð .. ñîíðà ïóëëàðû ñàíàéûá
ÑÀÍÀÐËÀÐ
ýþðäö êè, àëòìûø äîããóç ìèí ìàíàò ïóëäóð.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. [Ùàúû Ìóðàä] ñàíäûüûí è÷èí-
äÿí ìöúðöíö ÷ûõàðäûá ïóëëàðû ñàíàéûð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ìèðçÿ Úÿìèë:] Àëëàùà øöêöð,
ãûç î ãÿäÿðäèð êè, ùöðêöòìÿêëÿ ñàíàìàã îë-
ìóð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÍÀÐËÀÐ èñ. Áþéöê Ãàôãàç äàüëàðûíûí
úÿíóá ÿòÿêëÿðèíäÿ éàøàìûø òàéôà.
ÑÀÍÀÑÀÍ áàüë. Ýóéà, ñàíêè, åëÿ áèë. Éà-
äûìà ùÿð áèð äöøÿíäÿ îë ñèéàù êèðïèêëÿðèí;
Ñàíàñàí êè, ñàíúûëàð áàüðûìà ïåéêàí, àëàðàì.
Ì.Ï.Âàãèô. Ìÿøøàòÿ ýþçöíÿ ñöðìÿ ÷ÿêÿíäÿ;
Ñàíàñàí ýþçöìÿ áû÷àüû ÷ÿêÿð. Ã.Çàêèð.
ÑÀÍÀÒÓÐÈÉÀ èñ. [ëàò. ñàíàðå – ìöàëèúÿ
åòìÿê] Õÿñòÿëÿð ö÷öí õöñóñè ðåæèìè îëàí âÿ
ìöõòÿëèô ìöàëèúÿ öñóëëàðû (ùàâà, ìÿäÿí ñó-
ëàðû, ïàë÷ûã âÿ ñ.) òÿòáèã åäèëÿí èñòèðàùÿò âÿ
ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿñè. Ñàíàòîðèéàäà äèíúÿëìÿê.
Ìÿäÿ-áàüûðñàã õÿñòÿëèêëÿðè ñàíàòîðèéàñû.
ÑÀÍÁÀË èñ. ×ÿêè, àüûðëûã, âÿçí.
ÑÀÍÁÀËËÀÌÀ “Ñàíáàëëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÍÁÀËËÀÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéè ÿëèíÿ ýþ-
òöðÿðÿê àüûðëûüûíû, âÿçíèíè òÿõìèíè øÿêèëäÿ
éîõëàìàã. Êèñÿíè ñàíáàëëàìàã. Ãóòóíó ñàí-
áàëëàìàã. – Êÿðáÿëàéû Ùàòÿìõàí âÿë ö÷öí
ýÿòèðèëìèø äàøäàí áèð éåêÿñèíè ÿëèíäÿ ñàíáàë-
ëàéûá, íèôðèí åäÿí áàëà äÿðâèøèí äþøöíÿ ÷ûðïäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ïàøà áÿé] éàñòû áèð äàø ýþòöðöá
ñàíáàëëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Ñàùìàíëàìàã, ùàçûðëàìàã. [Âåéñ] èðè çà-
áèò òàïàí÷àëàðûíû ýþòöðöá ñàíáàëëàäû.. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÑÀÍÁÀËËÛ ñèô. 1. Àüûð, áÿðê, ìþùêÿì,
ãóðñ. Äàø áàëàúà èäè, àììà ÷îõ àüûð, ÷îõ äà
ñàíáàëëû èäè. “Êîðîüëó”. Äÿìèð ãàïûëàðûí ñàí-
áàëëû ãûôûëëàðû çûðûíãûëòû èëÿ à÷ûëäû. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. [Õÿëèë:] Áó èë ìÿùñóëóìóç áîëäó. Ìà-
øàëëàù, ãîçàëàð àìàí ñàíáàëëûäû. Ì.Ùöñåéí.
2. ìÿú. Ýöúëö, òÿñèðëè, äÿðèí, úèääè. Ñàíáàëëû
èôàäÿ. Ñàíáàëëû úöìëÿ èøëÿòìÿê. – Ýåúÿì áåëÿ
êå÷äè, ñÿùÿðèì ýÿëñèí! Äàäûìà ñàíáàëëû ñþç-
ëÿðèì ýÿëñèí! Ì.Ìöøôèã. [Ãàðà Êÿðÿìîüëó-
íóí] ñþç àüçûíäàí êöë÷ÿ êèìè àüûð âÿ ñàíáàëëû
(ç.) ÷ûõûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Âÿçí õîøóìà ýÿë-
ìèð, éåíèñèíè ñå÷èðÿì; Äàùà äà äîëüóí îëñóí;
äàùà ñàíáàëëû, ìþùêÿì. Ð.Ðçà.
3. ìÿú. Òÿìêèíëè, úèääè, àüûð, àüûðáàøëû.
[Ñöáùàíâåðäèçàäÿ] þçöíö úàìààò àðàñûíäà
÷îõ ñàíáàëëû (ç.) àïàðàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ìöð-
ÑÀÍÚÛËÌÀ
ñÿë:] [Àòàø] ùÿì äÿ ñàíáàëëû îüëàíäûð, ùÿð ñþçÿ
úàâàá âåðìÿç. ß.Âÿëèéåâ. // Éàøëû, àáûðëû, ùþð-
ìÿòëè. Ñàíáàëëû àäàì. // Àäëû-ñàíëû, ùþðìÿòëè,
ìþòÿáÿð. Ñàíáàëëû àëèì.
4. ìÿú. ßñàñëû, áþéöê, äÿðèí, úèääè. Ñàí-
áàëëû ìóñèãè ÿñÿðè. Ñàíáàëëû êèòàá.
ÑÀÍÚÀÜÀÎÕØÀÐ á à õ ñàíúàãâàðè.
ÑÀÍÚÀÃ èñ. 1. Êàüûç âÿðÿãëÿðèíè âÿ ñ.-íè
áèð-áèðèíÿ áÿíäëÿìÿê ö÷öí äÿìèðäÿí ãàéðûë-
ìûø óúó èòè äÿôòÿðõàíà ýÿðÿéè. Ñÿíÿäëÿðÿ ñàí-
úàã âóðìàã.
2. Éàõàéà, áàøà ñàíúìàã ö÷öí àäè âÿ éà
ãèéìÿòëè ìåòàëäàí ãàéðûëàí ìöõòÿëèô þë÷öëö
âÿ ôîðìàëû ãàäûí áÿçÿéè. Éàãóò ãàøëû ñàíúàã.
Ãûçûë ñàíúàã òàõìàã. – Õîí÷àäà îëàð ñàáóí,
äóõó, îäåêîëîí, ñàíúàã, èéíÿ, öñêöê, ñà÷àéû-
ðàí, éåëïàçÿ. Ð.ßôÿíäèéåâ. ßðêíàç ùå÷ êÿñèí
àüëûíà ýÿëìÿéÿí ñûðüàëàð, êóëîíëàð, ãîëáàã-
ëàð, áèëÿðçèêëÿð, áîéóíáàüûëàð, ñàíúàãëàð ñèôà-
ðèø åëÿðäè.. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÍÚÀÃËÀÌÀ “Ñàíúàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÍÚÀÃËÀÌÀÃ ô. Ñàíúàãëà áÿíä åòìÿê,
ñàíúàãëà áÿðêèòìÿê. Êàüûçëàðû ñàíúàãëàìàã.
Éàõàñûíû ñàíúàãëàìàã. – [Ôèðÿíýèç] ñà÷ëàðûíû
áöòþâ ýåðèéÿ äàðàäû, éóìðóëàéûá ñàíúàãëàäû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÍÚÀÃÂÀÐÈ ñèô. Ñàíúàã ôîðìàñûíäà,
ñàíúàã êèìè, ñàíúàüàîõøàð.
ÑÀÍÚÛ èñ. Áÿäÿíèí ùÿð ùàíñû áèð éåðèíäÿ,
ÿñàñÿí ãàðûí áîøëóüóíäà, áþéöðäÿ áàø âåðÿí
êÿñêèí àüðû. Ñàíúûñû êå÷ìÿê. Ñàíúûñû ýöúëÿí-
ìÿê. – Ñàíúûäàí þçöìö òîõäàäûá, áèð àç äà
ýåòäèì. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òåéáÿ áþéðöíöí ñàí-
úûñûíäàí óäãóíóá ñóñäó. Ì.Ùöñåéí.
Ñàíúû
òóòìàã – ãàðûí áîøëóüóíäà, éàõóä áþéðÿ-
éèíäÿ áèðäÿí êÿñêèí àüðû áàøëàìàã.
ÑÀÍÚÛËÀÍÌÀ “Ñàíúûëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÍÚÛËÀÍÌÀÃ ô. Ãàðíûíäàí ñàíúû òóò-
ìàã, áÿðê àüðû òóòìàã. Ñîéóãäÿéìÿäÿí ñàí-
úûëàíìàã. – Ýÿð äÿéñÿ ñîéóã, ñàíúûëàíûá îëñà
äà áèìàð; Ùþêì åò, ýÿëÿ úèíäàð. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÀÍÚÛËÛ ñèô. 1. Ñàíúû òóòìóø, ñàíúûëàíìûø.
2. Ñàíúûëìûø ùàëäà îëàí, áàòûðûëìûø âÿçèé-
éÿòäÿ îëàí.
3. Êå÷èðèëìèø, òàõûëìûø, áÿíä åäèëìèø. Ãóòó-
íóí è÷èíäÿ àëòû úÿðýÿ ñÿëèãÿ èëÿ êÿïÿíÿê, ÷ÿ-
éèðòêÿ âÿ ãåéðè áþúÿêëÿð êàüûçà ñàíúûëû ùàëäà
äöçöëìöøäö. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÍÚÛËÌÀ “Ñàíúûëìàã”äàí ô.èñ.
33
ÑÀÍÚÛËÌÀÃ
ÑÀÍÚÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Áàòûðûëìàã, ãàõûë-
ìàã. Êöëöíýëÿð òîðïàüà ñàíúûëäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Òàõûëìàã, àñûëìàã, áÿíä åäèëìÿê, êå-
÷èðèëìÿê.
3. Áàòìàã, êå÷ìÿê, ýèðìÿê. [Úàíáàëàéåâ:]
..Íåúÿ îëóðñà ñòÿêàí ãûðûüûíûí áèð ïàð÷àñû äà-
áàíûíà ñàíúûëûð. È.Ùöñåéíîâ.
4. Ãöðóá åòìÿê, áàòìàã. Àõøàì ýöí ñàí-
úûëàíäà Ãÿäèì äàéû þçöíö øÿùÿðÿ ÷àòäûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
5. Äèêèëìÿê. Ùàìûíûí íÿçÿðè Øÿðèôçàäÿíèí
äîäàãëàðûíà ñàíúûëäû. Ì.Ùöñåéí. ..Ñóëòàíûí
ýþçëÿðè ãÿðèáÿ ïàðûëòûëû áèð íÿçÿðëÿ ãàðäàøû
îüëóíóí öçöíÿ ñàíúûëäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÍÚÛËÌÛØ ô.ñèô. 1. Áàòûðûëìûø, ãàõûëìûø.
Éöç, éöç èéèðìè àääûì óçàãäà ÿë èëÿ ñàíúûëìûø
êèìè, àüàúà îõøàéàí éîëóã áèð øåé ñå÷èëèðäè.
Ìèð Úÿëàë.
2. Òàõûëìûø, êå÷èðèëìèø. Ãàäèð .. áèðäÿí áàü-
÷àíûí ãûðàüûíäàêû ôÿíÿð ñàíúûëìûø àüàúûí äè-
áèíäÿ Ñîíàíû ýþðäö. ß.ßáöëùÿñÿí. [Ìóñàíûí]
åíñèç òîããàñûíà ùÿìèøÿ éà ãÿçåò, éà äà êèòàá
ñàíúûëìûø îëàðäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÍÚÌÀ “Ñàíúìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÍÚÌÀÃ ô. 1. Áàòûðìàã, ýåéäèðìÿê, ñîõ-
ìàã. Äÿðçèéÿ äåäèëÿð êþ÷, èéíÿíè (ïàïàüûíà)
ñàíúäû. (Àòà. ñþçö). Éåòèøìèø ãûçëàð èéíÿíè
[Êè÷èêáÿéèìèí] äóâàüûíà áàòûðûð, ñîíðà éà-
õàëàðûíà ñàíúûðäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // Ìÿú.
ìÿíàäà. Äàüëàð òèòðÿäè, ..ýþé ãöááÿñèíè äîü-
ðàéàí èëäûðûìëàð øûüûéûá ãûçûë îõëàðûíû ãûëûíú
ãàéàëàðûí òÿïÿëÿðèíÿ ñàíúäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Òàõìàã, èëèøäèðìÿê, êå÷èðìÿê. Äÿëè äÿ-
ëèíè ýþðÿíäÿ ÷îìàüûíû áåëèíÿ ñàíúàð. (Àòà.
ñþçö). [Êîðîüëó] äóðíàíûí òåëèíäÿí äÿñòÿ êÿñèá
Åéâàçûí ïàïàüûíà ñàíúäû. “Êîðîüëó”. // Áÿíä
åòìÿê, èëèøäèðìÿê, êå÷èðìÿê. Ñÿùÿð òåçäÿí
êèøè ñàðàéûí éàíûíà ýÿëèð. Ýþðöð êè, ìîëëà ÷ó-
õàñûíûí ÿòÿéèíè ñàíúûá áåëèíÿ, ÿëèíäÿ ãàçìà
ñàðàéûí äèâàðûíûí äèáèíè ãàçûð. “Ì.Í.ëÿòèô.”
Ëåéëè .. ÿòÿêëÿðèíè íàçèê áåëèíÿ ñàíúûá ðÿãñ åäèð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. Äèøëÿìÿê. Àðû ñàíúìàã. ßãðÿá ñàíúìàã.
– Áàëàúà óøàãëàð ýåúÿëÿð éàòìàéûá øûëòàã åëÿ-
éÿíäÿ, àíàëàðû èñòÿìÿéèáëÿð øèðèí éóõóäàí
àéûëûá óøàüà ñöä âåðñèíëÿð, éà ýþðñöíëÿð íèéÿ
óøàã àüëàéûð âÿ áÿëêÿ óøàüû áèðÿ ñàíúûð, éà
áÿëêÿ áèð þçýÿ äÿðäè âàð. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ.
34
ÑÀÍÄÛÃ×À
4. Ñàíêè áèð øåé áàòûð êèìè àüðûìàã. Öðÿéè
ñàíúìàã. Áàøû ñàíúìàã. – [Ñàäûã êèøè] ñîéóã-
äà îòóðäóãúà, þçöíÿ ýÿëäèêúÿ âöúóäó àüûðëà-
øûð, êöðÿêëÿðè ñàíúûð. Ìèð Úÿëàë. ..Ìóñòàôàíûí
äèðñÿêëÿðè åëÿ áÿðê ñàíúäû êè, ýþçëÿðè éàøàðäû.
Ñ.Âÿëèéåâ.
5. ìÿú. Àüûð ñþç äåéèá ãÿëáèíÿ äÿéìÿê,
èíúèòìÿê, àúûëàìàã, çÿùÿðëÿìÿê. [Äèëáÿð:]
Ýöëöø, ñàíúìàüû áóðàõ. Ñþéëÿ ìÿíäÿí íÿ èñ-
òÿéèðñÿí? Ú.Úàááàðëû. Ñÿìÿíäÿð Íÿðýèçè ñàíú-
ìàüà ôöðñÿò òàïäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÍÄÁËÉÀ [ðóñ.] á à õ ñÿíäÿë2. Ìóõòàð,
ñàíäàëéàñûíû õàíûìûí ìàñàñûíà éàõûíëàøäûðäû
âÿ áèð äÿãèãÿäÿ éåìÿêëÿðèíè äÿ äàøûéûá îðàäà
éåðëÿøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Î, éàíûíäàêû ñàí-
äàëéàíûí áîø îëäóüóíó îíà àíäûðàí áèð òþâð
èëÿ éåðèíäÿí ãûìûëäàíäû. Ù.Íÿçÿðëè. // Ñêàìéà.
..Êÿíäëè áèð ñþç äåìÿéèá, âàãîí áèëåò÷èñèíèí
ýþñòÿðäèéè ñêàìéàäà (ñàíäàëéàäà) óçàíìûø
áèð ìöñàôèðèí àéàüû òÿðÿôèíäÿ éåð òóòäó.
Ò.Ø.Ñèìóðã. Ñàíäàëéàíûí úûðûëòûñûíà ãàäûíëàð
äà ýöëöøäöëÿð. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÍÄÛà èñ. [ÿð. ñÿíäóã] 1. È÷ÿðèñèíÿ ïàë-
òàð âÿ áàøãà øåéëÿð ãîéìàã ö÷öí òàõòàäàí
ãàéðûëûá, öçÿðè äÿìèðëÿ èøëÿíìèø, à÷àðëà à÷ûëûá-
áàüëàíàí ãàïàãëû èðè óçóíñîâ ãóòó (êå÷ìèøäÿ
öñòöíÿ éîðüàí-äþøÿê éûüûëàðäû). Îòàüûí äè-
âàðëàðûíäàêû úàìàõàòàíäà áþéöê ñàíäûãëàðûí
öñòÿ èïÿê, çÿðçÿð öçëö ÿëâàí éîðüàí-äþøÿêëÿð
âÿ ãó òöêëö áàëûøëàð äöçöëÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
Àüûð ñàíäûã ñå÷ìÿ ïàð÷àëàðëà äîëó èäè. Ìèð
Úÿëàë.
2. õöñ. Ñèëàùëàðäà ïàòðîí, ìöõòÿëèô úèùàç-
ëàðäà áèð úöð øåéëÿð ãîéóëàí ãóòó, áîðóúóã
âÿ ñ. Ôîòîàïàðàòûí ñàíäûüû. Ïóëåìéîòóí ñàí-
äûüû.
◊ Ñàíäûã ÿäÿáèééàòû çàð. – íÿøð åäèëìÿñè
ìöìêöí îëìàéàí, ùå÷ êÿñÿ ëàçûì îëìàéàí,
çÿèô ÿñÿðëÿð ùàããûíäà. [Ãûç:] Ìöÿëëèìèìèç
äåéèð êè, áóíäàí ñîíðà àòàíûí î ñàíäûã ÿäÿ-
áèééàòûíû îõóìàüû ñÿíÿ ãàäàüàí åëÿéèðÿì.
Ñ.Ðöñòÿì.
ÑÀÍÄÛÃ×À èñ. Êè÷èê ñàíäûã. Öçöêëÿðè ñàí-
äûã÷àéà ãîéìàã. – [Øÿùðÿáàíó õàíûì:]
Øÿðÿôíèñÿ õàíûì, áàëàì, ïóë ñàíäûã÷àñûíû áóðà
ýÿòèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Êÿðáÿëàéû Õÿëèë ïóë
ñàíäûã÷àñûíäàí áèð êàðàíäàø ÷ûõàðûá, òåëå-
ãðàô÷û âåðäèéè êàüûçû òöðêúÿ èìçàëàäû. Ò.Ø.Ñè-
ìóðã.
ÑÀÍÄÛÃÄÀÐ
ÑÀÍÄÛÃÄÀÐ èñ. [ÿð. ñÿíäóã âÿ ôàðñ. ...äàð]
êþùí. Ñàðàéäà, éàõóä çàäÿýàí åâëÿðèíäÿ ìà-
ëèééÿ (ïóë) èøëÿðèíÿ áàõàí øÿõñ. Áóíäàí ñîíðà
Ñÿðäàð Ðÿøèä ñàíäûãäàðû ÷àüûðäû, äþðä éöç
òöìÿí ýÿòèðìÿñèíè ÿìð åòäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÀÍÄÛÃÕÀÍÀ èñ. [ÿð. ñÿíäóã âÿ ôàðñ.
...õàíÿ] êþùí. Ïóë âÿ ãèéìÿòëè øåéëÿð ñàõëà-
íàí éåð. [Õûðäà õàíûì:] Òàõòûí àëòûíäà áèð úöò
÷ÿêìÿ âàð, îíó âÿ ñàíäûãõàíàäà áèð éàïûíúû
âàð, îíó äà ñÿíÿ âåðäèì. Í.Âÿçèðîâ.
ÑÁÍÈ ñèô. [ÿð.] Èêèíúè.
ÑÀÍÈÒÁÐ èñ. [ëàò. çàíèòàñ – ñàüëàìëûã]
Ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ õÿñòÿëÿðÿ âÿ éàðà-
ëûëàðà õèäìÿò åäÿí, ùÿì÷èíèí áèíàíûí òÿìèç-
ëèéèíÿ áàõàí êè÷èê òèáá õèäìÿò÷èñè. Äöëýÿðëÿð
îòàãëàðäàí ÷ûõàð-÷ûõìàç ñàíèòàð-òåõíèêè áðè-
ãàäà èøÿ áàøëàéûð. Ìèð Úÿëàë. // Éàðàëûéà èëê
éàðäûì ýþñòÿðèá, îíó äþéöø ñàùÿñèíäÿí ÷ûõà-
ðàí ñûðàâè òèáá õèäìÿò÷èñè. Ñàíèòàð äÿñòÿñè.
Ñàíèòàð áðèãàäàñû. – Çÿùðà àüûð éàðàëûíû ñàíè-
òàð áàòàëéîíóíà ÷àòäûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. ñèô. Ñàíèòàðèéàéà àèä îëàí. Ñàíèòàð ìàà-
ðèôè. Øÿùÿðèí ñàíèòàð âÿçèééÿòè.
ÑÀÍÈÒÀÐÈ´ÉÀ [ëàò. ñàíèòàðñ – ñàüëàìëûã âÿ
àðñ – ñÿíÿò] ßùàëèíèí ñàüëàìëûüûíû ìöùàôèçÿ
åòìÿéÿ âÿ òÿìèçëèéè ýþçëÿìÿéÿ éþíÿëäèëìèø,
ýèýèéåíàíûí åëìè òÿëÿáëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí òÿä-
áèðëÿð ñèñòåìè. Ñàíèòàðèéà ãàéäàëàðûíà ÿìÿë
åòìÿê.
ÑÀÍÈÒÀÐÊÀ èñ. [ðóñ.] Õÿñòÿ áàõûúûñû (ãà-
äûí). Ñàíèòàðêà Ýöíÿø äÿ áó èë Èñòèñóäà ÷àëû-
øûðäû. ß.Âÿëèéåâ. Áèð ýöí [Àçàä] ïèëîòêàñûíû
éàí ãîéìóø ýþçÿë áèð ñàíèòàðêàíûí éàðàëû ýÿ-
òèðäèéèíè ýþðäö. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÀÍÈÉß èñ. [ÿð.] Äÿãèãÿíèí àëòìûøäà áèð
ùèññÿñè (âàõò þë÷ö âàùèäè). [Íóðÿääèí] ñóéà
áàòäû âÿ áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿí ñîíðà ñóéóí öçöíÿ
÷ûõûá, öçìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ..[Öìèä]
Òàùèðÿíèí áóðàäà îëäóüóíó óíóòìóø êèìè,
áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ øÿêëèí þíöíäÿ äàéàíäû. Á.Áàé-
ðàìîâ.
Áèð ñàíèéÿ – áèð àçúà, áèð ãÿäÿð, àç.
Áèð ñàíèéÿ êå÷äè. – Èêè äöíéàäàí î áèð ñàíèéÿ
àðòûãäûð – ÿýÿð; Àøèãèí ãÿìëè ýþðöá íàç èëÿ
úàíàí îõóñóí. ß.Âàùèä. Áèð ñàíèéÿäÿ – àíè,
÷îõ òåç, ýþç à÷ûá éóìóíúà áèð ëÿùçÿäÿ. Áèð
ñàíèéÿäÿ éîõ îëäó.
ÑÀÍÈÉßËÈÊ èñ. Ñàíèéÿ ìöääÿòèíäÿ îëàí
(àäÿòÿí ñàéëàðëà). Îðòàëûüû áèð íå÷ÿ ñàíèéÿëèê
ñöêóò áöðöäö. Ù.Íÿçÿðëè. Åíèð áÿáÿêëÿðè àë
ÑÀÍÒÈÃÐÀÌ
ãàí è÷èíäÿ; Î áèð ñàíèéÿëèê òîðàí è÷èíäÿ; Õÿ-
éàëÿí éàíàøûð Àçÿðáàéúàíà. Ì.Ðàùèì.
ÑÀÍÈÉßÍ áàüë. [ÿð.] êëàñ. Èêèíúè, èêèíúèñè,
èêèíúè îëàðàã. ßââÿëà, î êþùíÿ òîðëàðà êè áèç
äöøìöøäöê, ïàðÿ-ïàðÿ åòìÿëèñèíèç, ñàíèéÿí,
òàçÿ èõòèéàðàò òÿëÿá åäèá àëìàëûñûíûç. Í.Âÿ-
çèðîâ.
ÑÀÍÈÉßÞË×ßÍ èñ. Ñàíèéÿíèí îíäà áèðèíÿ
ãÿäÿð äÿãèãëèêëÿ þë÷ÿí úèùàç. Ôàñèëÿíè ñàíèéÿ-
þë÷ÿíëÿ òÿéèí åòìÿê.
ÑÀÍÊÈ áàüë. Åëÿ áèë (êè), ýóéà. Áó àé áèçèì
þëêÿ ñàíêè áèð áåùèøò îëóð, äàü-äàø, äÿðÿ-òÿïÿ,
ñÿùðà, ÷ÿìÿí – ùàìûñû éàøûëà áöðöíöð, ðÿíý-
áÿðÿíý ÷è÷ÿêëÿð èëÿ áÿçÿíèð. Å.Ñóëòàíîâ. Ðöñ-
òÿì êèøè ðàéîí ìÿðêÿçèíÿ ýÿëèá ÷àòàíäà, ñàíêè
ñèíÿñèíäÿ èéèðìè éàøëû áèð úàâàíûí öðÿéè äþéö-
íöðäö. Ì.Èáðàùèìîâ. Àíà öðÿéèíäÿí ñàíêè áèð
òåë ãûðûëäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÁÍÊÑÈÉÀ [ëàò. ñàíúòèî – ïîçóëìàç ãà-
íóí] 1. ùöã. Ãàíóíóí ïîçóëìàñûíà ãàðøû òÿ-
ñèð âÿ éà úÿçà òÿäáèðè.
2. êèò. Èúàçÿ, áÿéÿíìÿ. [Ìÿùÿä:] Ýöíàùû
îëìàéà-îëìàéà ãàðäàøûì Ìÿäÿäè òóòóá ñà-
ëûáëàð äàìà. Äåéèðëÿð, ïðîêóðîðóí ñàíêñèéà-
ñûéíàí òóòóëóá. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÍÃÂÈ´ÍÈÊ èñ. [ëàò.] Ãÿäèì éóíàí ùÿ-
êèìè Ùèïïîêðàòûí àøêàð åòäèéè äþðä òåìïå-
ðàìåíò íþâöíäÿí áèðè.
ÑÀÍ(Û)ËÛ ñèô. Ñàéûëìûø, ñàéëà îëàí. Ñàíëû
ïóë äóðóìñóç îëàð. (Àòà. ñþçö).
ÑÀÍËÛ ñèô. Ñàíû (1-úè ìÿíàäà) îëàí; ùþð-
ìÿòëè.
ÑÀÍÌÀ “Ñàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÍÌÀÃ ô. Ùåñàá åëÿìÿê, çÿíí åòìÿê,
ýöìàí åòìÿê. Ñÿíñÿí ñþçöì, ôèêðèì, çèêðèì,
õÿéàëûì; Ñàíìà êè, áèð þçýÿ ùåêàéÿòèì âàð.
Ã.Çàêèð. Ìþâòè-úèñìàíè èëÿ ñàíìà ìÿíèì
þëìÿéèìè; Ñåééèäà, þëìÿðÿì àëÿìäÿ ñÿñèì
âàð ìÿíèì. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Âàãèô Âèäàäèéÿ:]
Þìðöí íÿøÿñèíäÿí ñåâèíÿí êèìè, ÿçàáûíû äà
òîé-áàéðàì ñàíìàëûñàí! ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÀÍÑÊÐÈ´Ò èñ. Ùèíä-Àâðîïà äèëëÿðèíÿ ìÿí-
ñóá îëàí ãÿäèì ùèíä ÿäÿáè äèëëÿðèíäÿí áèðè.
ÑÀÍÑÎÐ á à õ ñåíçîð. ..ßë éàçûñûíû êèòàá
ñóðÿòèíäÿ áèðäÿôÿëèê ÷àï åëÿìÿýÿ ñàíñîð èäà-
ðÿñè ìàíå îëóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÀÍÒÈÃÐÁÌ [ôð. ñåíòè – éöç âÿ ýðàììå]
Ãðàìûí éöçäÿ áèðèíÿ áÿðàáÿð àüûðëûã âàùèäè.
35
ÑÀÍÒÈÌ
ÑÀÍÒÈÌ èñ. [ôð.] Áåë÷èêà, Èñâå÷ðÿ, Ëöê-
ñåìáóðã âÿ Ôðàíñà ôðàíêûíûí 1/100-íÿ áÿðàáÿð
õûðäà ïóë.
ÑÀÍÒÈÌÉÒÐ [ôð. úåíòè – éöç âÿ ìåòðå]
1. Ìåòðèí éöçäÿ áèð ùèññÿñèíÿ áÿðàáÿð óçóí-
ëóã âàùèäè.
2. Öçÿðèíäÿ áó þë÷öäÿ áþëýöëÿð ÷ÿêèëìèø
õÿòêåø, éà ëåíò. Êÿòìÿíèí àüûðëûüû êèëîãðàì-
éàðûì, àüçûíûí åíè 25-26 ñàíòèìåòð, ùöíäöð-
ëöéö 23-28 ñàíòèìåòð îëìàëûäûð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÍÒÈÌÅÒÐËÈÊ èñ. Áèð ñàíòèìåòð þë÷öñö
îëìà, ñàíòèìåòð óçóíëóüóíäà îëìà. Ñàíòè-
ìåòðëèê ðàäèî äàëüàëàðû. // Àäÿòÿí ñàéëàðà ãî-
øóëàðàã óçóíëóüóí, ãàëûíëûüûí âÿ ñ.-íèí íå÷ÿ
ñàíòèìåòð îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ö÷ ñàíòèìåòðëèê
ìûõ.
ÑÀÍÒÎÍÈ´Í [ëàò.] Ùèíäéîâøàíûíäàí ùàçûð-
ëàíàí ãóðä äÿðìàíû.
ÑÀÍÒÚÐ èñ. [éóí.] ìóñ. Ãàíóíàîõøàð, òîõ-
ìàãúûãëàðëà ÷àëûíàí ìèñ òåëëè ÷àëüû àëÿòè. Àë áó
ñàíòóðóìó, ÷àë, ýÿëäè áàùàð ÿééàìû; Íÿüìÿ
ÿééàìû, ìåé ÿééàìû, õóìàð ÿééàìû. À.Ñÿù-
ùÿò. ×àë, ùàâàëàí, ñàíòóðóì; ×àë êè, òåëëÿð
îéíàñûí! Äîíñóí äÿðÿ, ó÷óðóì; Äîí öðÿêëÿð
ãàéíàñûí! À.Øàèã.
ÑÀÏ1 èñ. Ïàìáûã ëèôëÿðèíäÿí, èïÿê òåëëÿðèí-
äÿí, éàõóä ñöíè ëèôëÿðäÿí íàçèê åøèëìèø èï. Àü
ñàï. Ãàëûí ñàï. Èïÿê ñàï. – Ñÿêèíÿ äÿ ôèêèðëè
èäè, .. áèð äèçèíèí äèáèíäÿ úöðáÿúöð èéíÿ, ñàï,
äöéìÿ âÿ ÷àëêå÷èðò îëàí òàõòà ãóòó .. âàðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ãÿðÿíôèë áàúû ñàï ÿéèðèðäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
Ñàï êèìè – ñîí äÿðÿúÿ íàçèê.
◊ Ñàï êèìè èíúÿëìÿê – ÷îõ àðûãëàìàã,
ùÿääèíäÿí àðòûã öçöëìÿê. Ãàñèä ýÿëäè ùàô
êèìè; Èíúÿëìèøäè ñàï êèìè; Ýþçëÿ éàðûí ãÿëáèíè;
Ãûðìà ÷èíè ãàá êèìè. (Áàéàòû). Ñàïà äöç-
ìÿê – á à õ èïÿ-ñàïà äöçìÿê (“èï”äÿ).
Êþùíÿ ùÿéàò áàüûíäàí; Èíúè êèìè áèð äàñòàí;
Ñàïà äöçìÿê èñòÿéèð. À.Øàèã. Ýöíëÿðèìè ñàïà
äöçäöì; Äÿðäè ãîâäóì, ãÿìÿ äþçäöì. Á.Âà-
ùàáçàäÿ. Ñàïà äöçöëìÿê – á à õ èïÿ-ñàïà
äöçöëìÿê (“èï”äÿ). Ìÿúëèñäÿêèëÿðè òàìàìèëÿ
ùåéðàí åäÿí áó ñþçëÿð ñàíêè ñàïà äöçöë-
ìöøäö.. ß.Âÿëèéåâ. Ñàïû äöéöí ñàëìàã –
á à õ êÿëÿôè äîëàøäûðìàã (“êÿëÿô”äÿ). Öðÿ-
éèíèí ñàïû öçöëìÿê – á à õ öðÿê. Öçöëäö
äóðìàãäàí öðÿéèí ñàïû; Àõøàìà äþíÿíäÿ
à÷ûëäû ãàïû. Ù.Ê.Ñàíûëû. Öðÿéèíèí ñàïûíû ãûð-
ìàã – á à õ öðÿê. Ýÿë îõó åøãèìèí úàí êèòà-
áûíû; Ãûðìà öðÿéèìèí, ãûðìà ñàïûíû. Ñ.Ðöñòÿì.
36
ÑÀÏÛËÚÀ
2
ÑÀÏ á à õ äÿñòÿ . Áàëòàíûí ñàïû. Êöëöíýöí
2
ñàïû. – Ëîïàòêàíûí ñàïû êèøèíèí ÿëèíÿ êå÷äè.
Ìèð Úÿëàë. Áåëèí ñàïûíû ñûõäûãúà [Ñÿìÿä]
îâóúëàðûíûí ãûçûøäûüûíû ùèññ åäèð, ÿçÿëÿëÿðèíäÿ
òàíûø, ëÿççÿòëè áèð ñûçûëòû äóéóð. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÏ3 èñ. Áèòêèëÿðèí áóäàã, éàðïàã, ÷è÷ÿê
êèìè ùèññÿëÿðèíè äàøûéàí âÿ àüàúëàðäà îäóí-
ëàøàðàã ýþâäÿ ùàëûíû àëàí ùèññÿñè. Àðìóä àü-
çûìà, ñàïû Ñàâàëàíà. (Àòà. ñþçö).
ÑÀÏÀÁßÍÇßÐ á à õ ñàïâàðè. ..Ùÿëÿ ëàï
óçàãäà, áèð óúó ñàùèëÿ õåéëè óçàíìûø, áèð óúó
äÿíèçäÿ îëàí, êöëÿêäÿ äàëüàëàíàí ñàïàáÿí-
çÿð áèð õÿòò ýþðäöì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÀÏÀÍ1 èñ. Õûø.
ÑÀÏÀÍ2 á à õ ñàïàíä. [ßçèç áÿé:] Áåëÿ
äöøìÿíëÿðäÿí éöçö îëñóí, éöç ãàðüàéà áèð
ñàïàí äàøû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Êèì èñÿ äàøû
ñàïàíà ãîéóð, Áÿáèð áÿéèí ýèúýàùûíà âóðóð.
Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÏÀÍÄ èñ. Äàø àòìàã ö÷öí ãÿäèì ñèëàù.
[Õàñïîëàä:] ..Ñàïàíäûìû ýþðìÿäèí? Áóäóð
áàõ, ñàáàù òåçäÿí ýåäÿðÿì, ýþçëÿðÿì, áàéûðà
÷ûõäû, áèð áþéöê äàø àòàðàì, áàøûí-ýþçöí éà-
ðàðàì. Ú.Úàááàðëû. [Ñÿòòàðëà Ìàùìóä] ..êÿí-
äèí áèð òÿðÿôèíäÿ íèøàí ãîéóá ñàïàíä àòàðäû-
ëàð. Ï.Ìàêóëó. // Õûðäà äàø âÿ ñ. ãîéóá àòìàã
ö÷öí ùÿð èêè óúóíà ðåçèí áàüëàíìûø ùà÷à àüàú.
Ñàïàíäëà ãóø âóðìàã.
ÑÀÏÁÀÑÀÜ á à õ ñàïñàüëàì. Ñàïáàñàü
àäàì. Ñàïáàñàü îëìàã. – Ìÿëùÿì îëóðäó,
ñàüàëûðäû éàðà; ßëäÿ ãàëûðäû éåíÿ úàí ñàïáà-
ñàü. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÀÏÄÛÐÌÀ “Ñàïäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÏÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Äîüðó éîëäàí ÷ûõàðìàã,
ïèñ éîëà ñàëìàã, àçäûðìàã. [Òàùèð Ìóõòàðà:]
Áèëèðñèíèç, ïèñ éîëäàø àäàìû éîëäàí ñàïäû-
ðàðìûø. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Áó éàíëûø ìöùàêèìÿ
îíó éîëóíäàí àçäûðìûø, ãàðàíëûã, ó÷óðóìëó
éîëëàðà ñàïäûðìûøäû. À.Øàèã.
2. ßñàñ ìÿãñÿääÿí óçàãëàøäûðìàã, ôèêðèíè
÷àøäûðìàã, éàéûíäûðìàã. [ßáöëùÿñÿí áÿé:]
..Ãûçû äöøöíúÿñèíäÿí ñàïäûðìàã ö÷öí – ñÿíèí
äöøöíäöêëÿðèíäÿí ÷îõ óçàãäàéàì, – äåéÿ,
âàííàéà êå÷äè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Úàâàíøèð:]
Ìÿíèì ôèêðèìè ñàïäûðìà, ãîúà. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÏÔÈÐ èñ. [éóí.] Ýþé âÿ éà ñöðìÿéè ðÿíý-
äÿ îëàí ãèéìÿòëè äàø.
ÑÀÏÛËÚÀ èñ. È÷èíäÿ ÿò âÿ ñ. ãûçàðòìàã ö÷öí
óçóíäÿñòÿëè ìèñ âÿ ñ. ìåòàëäàí ãàá. Ñàïûëúàäà
éàü äàüëàìàã. – ..Áèð áîøãàá, áèð ôèíúàí âÿ
ÑÀÏÛËÌÀ
áèð ñàïûëúàäàí èáàðÿò ìÿòáÿõ ìöõÿëëÿôàòûìû
áèð òÿðÿôÿ òîïëàäûì. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òåëëî ãà-
çàíû äöøöðöá ñàïûëúàíû îúàüûí öñòöíÿ ãîéäó.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÀÏÛËÌÀ “Ñàïûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÏÛËÌÀÃ ô. Áàøãà òÿðÿôÿ äþíìÿê, áàøãà
éîëà ýèðìÿê, éàéûíìàã. [Äÿìèð÷èîüëó äåäè:]
Ìÿðä èýèäëÿð ìöõÿííÿòäÿí ñàïûëñûí; Ãàðû äöø-
ìÿí äÿðÿëÿðÿ òÿïèëñèí. “Êîðîüëó”.
ÑÀÏÛÒÌÀ “Ñàïûòìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÏÛÒÌÀÃ ô. Àüëûíû, ôèêðèíè àçäûðìàã,
÷àøäûðìàã, õÿðèôëÿìÿê. [Õàúÿ Íèçàì:] Ùÿð
íÿ îëìóøñà, ìÿí åòìÿì òÿùðèô; Ñîí çàìàí-
ëàðäà ñàïûòìûø î ùÿðèô. Ù.Úàâèä.
ÑÀÏÃÛÍ ñèô. [òöðê.] Éîëóíäàí ÷ûõìûø, éî-
ëóíó àçìûø, äîüðó éîëäàí óçàãëàøìûø. Ñàï-
ãûí àäàì. – [Øåéõ Ùàäè:] Éîëà ýÿëñèí äÿ áÿçè
ñàïãûíëàð; Ùÿã íÿäèð, àíëàñûíëàð àçüûíëàð.
Ù.Úàâèä.
ÑÀÏÃÛÍËÛÃ èñ. Äîüðó éîëäàí ÷ûõìà, àçìà.
[Åëõàí:] Çàòÿí ùÿð áèð äöùà ìöùèòèí ñàïãûí-
ëûüûíäàí, ùÿð áèð äàùè ìöùèòèí éóìðóãëàðû,
òÿïèêëÿðè àëòûíäàí äîüóð. Ú.Úàááàðëû.
ÑÀÏËÀÃ èñ. Éàðïàüû, ýöëö, ìåéâÿíè áó-
äàãëà áèðëÿøäèðÿí íàçèê áÿðê ùèññÿúèê; áÿí-
äÿì. Ýöëöí ñàïëàüû. Àëìàíûí ñàïëàüû. – Ñóë-
òàí ÿëèíè ñîéóã êîëà óçàäàðàã äûðíàãëàðû èëÿ
áÿíþâøÿíèí íàçèê ñàïëàüûíû êÿñèð. ß.Ñàäûã.
◊ Áîüàçû (áîéíó) àðìóä ñàïëàüûíà äþí-
ìÿê, áîüàçû àðìóä ñàïëàüû êèìè íàçèêëÿø-
ìÿê (íàçèëìÿê) – ñîí äÿðÿúÿ àðûãëàìàã.
Ðöñòÿì áÿé ýöëöìñöíäö: – Îíóí ö÷öí èêè-
ñèíèí äÿ áîéíó àðìóä ñàïëàüûíà äþíöá äÿ.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Áàëàúà ãûçûí áîüàçû àðìóä
ñàïëàüû êèìè íàçèëìèøäè. Ì.Ùöñåéí. [×èìíàç
àðâàä:] ..Î ãÿäÿð àðûãëàìûñàí êè, áîüàçûí óçà-
íûá àðìóä ñàïëàüûíà äþíöáäöð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÀÏËÀÃÚÛà èñ. Êè÷èê ñàïëàã, íàçèê ñàïëàã.
Îòóí ñàïëàãúûüû. Ýöëöí ñàïëàãúûüû.
ÑÀÏËÀÃËÛ ñèô. Ñàïëàüû îëàí, áÿíäÿìëè.
Ñàïëàãëû ìåéâÿ. Ñàïëàãëû ýöë. – ×ÿìÿíëÿð àðàñû
éàìéàøûë áóäàãëàðûí àðà-áÿðÿñèíäÿí óçóí
ñàïëàãëû àðìóäëàð ñàðàëûð, éóïéóìðó àëìàëàð
ãûçàðûá àëëàíûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÀÏËÀÌÀ “Ñàïëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÏËÀÌÀà ô. 1. Èéíÿíèí ýþçöíÿ ñàï êå÷èð-
ìÿê. Èéíÿíè ñàïëàìàã. – Ùÿñÿí .. ñàï ÷ûõàðäûá
ñàïëàäû âÿ áàðìàüûíà öñêöê òàõûá, øàëâàðûí
àðõàñûíû äèããÿòëÿ áöçÿëÿìÿéÿ áàøëàäû. ×ÿìÿí-
ÑÀÏÌÀÃ
çÿìèíëè. [Ìàðèòñà] èéíÿíè ÷ÿòèíëèêëÿ ñàïëàéûð,
àñòà-àñòà òèêèðäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. ßë éåðè ãàéûðìàã, ñàï òàõìàã. Áàëòàíû
ñàïëàìàã. ×ÿêèúè ñàïëàìàã. – [ßñýÿð] ..õÿë-
âÿò ñÿíýÿðÿ ÷ÿêèëèá ÷èéíèíäÿ êöðê, ÿëèíäÿ äÿðè
ÿëúÿê áåë ñàïëàéûð, êöëöíý èòèëÿéèð, êÿðêè äöçÿë-
äèðäè. Ìèð Úÿëàë.
3. Óúó øèø, èòè àëÿòè ñàïûíà (äÿñòÿñèíÿ) ãÿäÿð
ñîõìàã, êå÷èðìÿê. [Éóñèô] ãîéíóíäà ñàõëà-
äûüû óôàã õÿíúÿðè õàãàíûí êþêñöíÿ ñàïëàð.
Ù.Úàâèä. Öçÿðèíè ãàïëàäûì; Öðÿéèíÿ ñàïëà-
äûì; Î äèëáèëìÿç áû÷àüû. Ñ.Ðöñòÿì.
ÑÀÏËÀÍÌÀ “Ñàïëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÏËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Äÿñòÿñèíÿ ãÿäÿð
áàòìàã, ýèðìÿê, êå÷ìÿê, ñîõóëìàã. Îíó ùåé
àíäûãúà ùÿð àõøàì, ñÿùÿð; Ãÿëáèìèí áàøûíà
ñàïëàíûð õÿíúÿð. À.Øàèã. // ìÿú. Áàòìàã, ñàí-
úûëìàã. [Ñÿëèì:] Àù! Áó éàëàí áèð ñþç, çÿùÿðëè
áèð îõ; Àüçûíäàí ó÷óá ãÿëáèìÿ ñàïëàíûð.
Ù.Úàâèä. Ôÿãÿò áó ãÿùðÿìàíëûã, áó ÷åâèêëèéÿ
ãàðøû ãöââÿòëè áèð ìèçðàã îíóí ãÿëáèíÿ ñàï-
ëàíäû. Ù.Íÿçÿðëè.
2. ìÿú. Äèêèëèá ãàëìàã (ýþç, áàõûø ùàã-
ãûíäà). Íÿùàéÿò, ýþçëÿðè Ìÿíñóðóí ýþçëÿðèíÿ
ñàïëàíäû, áàõäû, áàõäû, ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè.
Ú.Úàááàðëû.
ÑÀÏËÛ ñèô. Ñàïû, äÿñòÿñè îëàí. Ãàðà ñàïëû
áû÷àã. Ñàïëû áåë. – Ïàøà áÿé ýöìöø ñàïëû ãàì-
÷ûñûíû ÷ÿêìÿñèíèí áóðíóíà âóðà-âóðà ñîðó-
øóðäó. ß.Âÿëèéåâ. ..Óçóí ñàïëû ãÿëéàíûíû òöñ-
òöëÿäÿ-òöñòöëÿäÿ ãóëàã àñàí Íÿúÿôàëû êèøè áî-
üàçûíû àðûòëàéûá è÷ÿðè ýèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÏËÛÚÀ á à õ ñàïûëúà. Ãÿðÿíôèë õàëà éàüû
ÿðèòìÿê ö÷öí ñàïëûúàíû îúàüûí öñòöíÿ ãîéäó.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÏÌÀ “Ñàïìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÏÌÀÃ ô. 1. Äöç éîëäàí ÷ûõûá, ñàüà âÿ éà
ñîëà äþíÿðÿê áàøãà áèð éîëà ýèðìÿê, áàøãà
èñòèãàìÿò àëìàã; éîëó àçäûðìàã. [Êîð àøûã
Ãÿùðÿìàíà:] Ùÿìÿí ãîøäóì ñàüà-ñîëà ñà-
ïàðêÿí; Áàõäûì êè, ñÿñ ýÿëèð áÿíþâøÿëèêäÿí.
Ù.Úàâèä. Àòëû ÷àïàðàã; Éîëäàí ñàïàðàã; Ýöí-
áàòàí òÿðÿôÿ ÷àïäû àòûíû; Öôöãëÿð ýèçëÿäè î ãà-
ðàëòûíû. Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Äîüðó éîëäàí ÷ûõûá éàíëûø éîëà äöø-
ìÿê (÷îõ âàõò “éîë” ñþçö èëÿ áÿðàáÿð èøëÿíèð).
[Êíéàç:] Ñÿí äÿ îíëàð êèìè ñàïìûø (ô.ñèô.)
áàøûáîø. Ù.Úàâèä. Ãàïûëûá ùèññÿ áó ýöí äîüðó
éîëóìäàí ñàïäûì! Ñ.Ðöñòÿì.
37
ÑÀÏÏÀÑÀÜ
ÑÀÏÏÀÑÀÜ á à õ ñàïñàü. [Ñÿðâèíàç ãàðû:]
Áèð ãîúà ñûíûã÷û òàõòà ãîéóá ñàðûäû, áèð àçäàí
ñîíðà ñàïïàñàü îëäó. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÏÑÀÜ ñèô. Ëàï ñàü, òàìàìèëÿ ñàüëàì,
ñàïñàüëàì. Ñàïñàü óøàã. – Ùöñåéíãóëó àüà
öçöíö àðâàäûíà òÿðÿô òóòóá äåäè: – Èíäè ñàï-
ñàü ãûçû àçàðëû åäÿúÿêñÿí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ðÿ-
øèä:] Ýþâùÿð õàíûìû ùÿéÿòäÿ ñàïñàü (ç.) ýþð-
äöéöìö äåìÿê èñòÿìèðäèì. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÏÑÀÜËÀÌ ñèô. Ùå÷ áèð õÿñòÿëèéè îëìà-
éàí, òàìàìèëÿ ñàüëàì. Ñàïñàüëàì îüëàí.
– [Ñÿëìà] Øöêöð, ÷îõ øöêöð, ñàïñàüëàì, êþíëö
øàä; Áó ýöí, éàðûí ýÿëìÿê öçðÿ Ãàíïîëàä.
Ù.Úàâèä. [Êÿðèì áàáà] éàøëû îëäóüó ùàëäà,
äàèìà à÷ûã, ýåíèø ÷þëëÿðäÿ éàøàìûø áó àäà-
ìûí öçö ÿòëè, éàíàãëàðû ãûïãûðìûçû, âöúóäó
ñàïñàüëàì èäè. À.Øàèã.
ÑÀÏÑÀÜËÀÌËÛÃ èñ. Òàìàìèëÿ ñàüëàì
îëìà, ùå÷ áèð õÿñòÿëèéè îëìàìà; òàìàìèëÿ
ñàüëàì àäàìûí ùàëû.
ÑÀÏÑÀÜËÛÃ á à õ ñàïñàüëàìëûã.
ÑÀÏÑÀÐÛ ñèô. Ëàï ñàðû, òàìàìèëÿ ñàðû, ÷îõ
ñàðàëìûø. Êèòàáûí ñàïñàðû âÿðÿãëÿðè. – Ñàï-
ñàðûäûð àüàúëàðûí; Õÿçÿë îëìóø éàðïàãëàðû.
Ñ.Âóðüóí. Ýåúÿ àé äîüàúàã, ðÿíýè ñàïñàðû;
Ýþéëÿðèí ñàéðûøàí øóõ óëäóçëàðû; Áóëóääàí
áóëóäà ñöçöëÿúÿêäèð; Ñÿíñèç òàãÿòëÿðè óçöëÿ-
úÿêäèð! Ì.Ìöøôèã. Áÿùìÿí øàõòà âóðìóø
àäàìëàð òÿêèí áöçöøìöøäö. Áÿíèçè ñàïñàðû èäè.
È.Ìÿëèêçàäÿ.
Ñàïñàðû ñàðàëìàã – õÿñòÿ-
ëèêäÿí, àúûíäàí âÿ ñ. ñÿáÿáäÿí ðÿíýè ñàðàë-
ìàã, ñîëìàã. Ýÿëèí ñàïñàðû ñàðàëñà äà, þçöíö
ñûíäûðìàäû. È.Øûõëû.
ÑÀÏÑÀÐÛËÛÃ èñ. Ñàïñàðû øåéèí ùàëû.
ÑÀÏØßÊÈËËÈ ñèô. Ñàïà îõøàéàí, ñàï êèìè;
ñàïàîõøàð. Ñàïøÿêèëëè òöê. Ñàïøÿêèëëè ãóðä.
ÑÀÏÂÀÐÈ ñèô. Ñàï êèìè íàçèê, óçóí; ñàïà-
îõøàð.
ÑÀÏÉÎÐ èñ. [ôð.] Ìöùÿíäèñ èøëÿðè èëÿ ìÿø-
üóë îëàí ùÿðáè ãóëëóã÷ó; ìèíàòÿìèçëÿéÿí.
ÑÀÏÉÎÐËÓÃ èñ. Ñàïéîðëóã ïåøÿñè.
ÑÀÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Ñÿð÷ÿëÿð ñèíôèíäÿí éûðòûúû
ãóø. Òÿðëàí éåðèí ñàð òóòìàç. (Àòà. ñþçö). Èòêèí
äöøäö òöëÿê-òÿðëàí; Ñàð äà êÿêëèê àëàí îëäó.
Àøûã ßëÿñýÿð. Òóòóí êå÷èäëÿðè, êÿñèí éîëëàðû;
Òÿðëàí îâëàüûíäà ñàð ýþðöíìÿñèí. Ù.Ùöñåéí-
çàäÿ.
2. ìÿú. Éûðòûúû, âÿùøè ìÿíàñûíäà. [Èñêÿí-
äÿð:] Åé õàãàí, ìÿí ùàðà, Èñêÿíäÿð ùàðà?
38
ÑÀÐÀËÌÀÃ
Î èýèä ãàðòàëû áÿíçÿòìÿ ñàðà. À.Øàèã. Áèð òÿð-
ëàíû òîðà ñàëäû ãàíëû ñàð; Áèð ýþéÿð÷èí ýÿëèá
îëäó õèëàñêàð. Ì.Ðàùèì.
ÑÀÐÀÁ á à õ ñÿðàá. Ëàêèí Àüàáÿéèìèí ñû-
üûíäûüû ñàùèë èäèìè, ñàðàá èäèìè? ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
ÑÀÐÀÔÁÍ [ôàðñ. – “ôÿõðè ýåéèì” ñþçöí-
äÿíäèð] 1. Óçóí ãàäûí ïàëòàðû, àäÿòÿí ãîëñóç
îëóð âÿ êþéíÿéèí öñòöíäÿí ýåéèëèð. (ÕÛÕ-ÕÕ
ÿñðëÿðäÿ Ðóñèéàäà àíúàã êÿíäëÿðäÿ ýåéè-
ëÿðäè).
2. Àäÿòÿí ÷èéèíëèêëÿ òèêèëÿí ãîëñóç, éöíýöë
éàé ãàäûí ïàëòàðû. ×îõ ÷ÿêìÿäè, ñàðàôàí ýåé-
ìèø áèð ãàäûí è÷ÿðè ýèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÐÀÜÀÍ èñ. áîò. Ñàðûéà÷àëàð ýþâäÿñè âÿ
õûðäà ÷è÷ÿêëÿðè îëàí, ñöïöðýÿøÿêèëëè ùöíäöð
êîëëàðäàí èáàðÿò áÿçÿê áèòêèñè (áó áèòêèäÿí
áîéàã ìàääÿñè êèìè äÿ èñòèôàäÿ åäèëèð). Øÿì-
øèð äåéèð, áèèëãàðäà áèð åòèáàð ýþðìÿäèì; Ìÿí
ñþéöääÿ, ñàðàüàíäà, óëüóíäà áàð ýþðìÿäèì.
Àøûã Øÿìøèð. ßéèíëÿðèíäÿ ñàðàüàíà, ìàçû
õÿìèðèíÿ, êÿïÿê ùîððàñûíà, ÿùÿíýÿ áóëàøìûø
ãûñà òóìàíëû, áÿíèçè ñîëóã, àðûã âÿ õÿñòÿ ýþ-
ðöíöøëö ôÿùëÿëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûð âÿ îíëàð èíñàíà
÷îõ àüûð òÿñèð áàüûøëàéûðäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑÀÐÀËÛÁ-ÑÎËÌÀ “Ñàðàëûá-ñîëìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÀÐÀËÛÁ-ÑÎËÌÀÃ á à õ ñàðàëìàã. ßëèí-
ëÿ ãóðäóüóí áàðëû áàü÷àëàð; Òóôàíëàð ãîïñà
äà ñàðàëûá-ñîëìàç. Ñ.Âóðüóí. Äöçÿíëèêëÿðäÿ
àëàãàíãàë åíÿ-áîéà âåðèð, òåç áàø ãàëäûðûá,
òåç ñàðàëûá-ñîëàí (ô.ñèô.) íîâðóçýöëëÿðè ùÿð
éàíà ñàðû ðÿíý ÷ÿêèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÐÀËÌÀ “Ñàðàëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÀËÌÀÃ ô. Ñàðû ðÿíý àëìàã, ñàðû îëìàã.
Ñòîëëàðûí öñòöíÿ éûüûëìûø ãÿçåò, æóðíàëëàð ðöòó-
áÿòäÿí ñàðàëìûøäû. È.ßôÿíäèéåâ. Éàçûñû ïîçóë-
ìóø êàüûç ùèñäÿí ñàïñàðû ñàðàëìûøäû. Á.Áàé-
ðàìîâ. // Éåòèøìÿê (ìåéâÿ ùàããûíäà). Ñîíðà
î èëèí ïàéûçûíäà .. ùåéâàëàð ñàðàëàíäà, äàì
öñòöíÿ ãàëõìûø òÿíÿêëÿðäÿ àüûð öçöì ñàë-
õûìëàðû àøàüû àñûëàíäà Àôàã äà èëêèíè äîüäó.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. “Í” øÿùÿðèíäÿí óçàãëàøàð-
êÿí ùÿð òÿðÿôäÿ éåòèøìèø òàõûë çÿìèëÿðè ñàðà-
ëûðäû. Ñ.Øàìèëîâ. // Õÿçàí îëìàã, ñîëìàã, ñî-
ëóõìàã. Ýöí àëòûíäà ãóðóäóãúà âÿòÿí ÷þë-
ëÿðè; Þç âàõòûíäàí òåç ñàðàëûð ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð.
Ñ.Âóðüóí. Ùàâà éàâàø-éàâàø òóòóëóá ãàðàëûð,
íàðûí ÷èñêèí áàøëàéûð, àñòà éåë ñàðàëàí ÷èíàð
ÑÀÐÀËÒÛ
éàðïàãëàðûíû òþêöá ÿòðàôà ñÿïÿëÿéèðäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. // Õÿñòÿëèêäÿí, äÿðääÿí, ùÿéÿúàíäàí,
ãîðõóäàí âÿ ñ.-äÿí öçöíöí ðÿíýè ãà÷ìàã,
ñîëìàã. Àçàðäàí ñàðàëìàã. Ãîðõóäàí ñàðàë-
ìàã. – Åøã îäóíà éàíàí àøêàðà éàíìàç;
Ïöíùàí-ïöíùàí ìÿíèì êèìè ñàðàëû. Àøûã
ßëÿñýÿð. Øàùìÿììÿä àäû åøèäÿíäÿ ïèøõèä-
ìÿòèí ðÿíýè ñàðàëäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ùÿð éåð-
äÿí “äîüðóäóð, äîüðóäóð!” ñÿñè ýÿëäèêúÿ Éàð-
ìÿììÿä þëöð, Ñàëìàí ñàðàëûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÐÀËÒÛ èñ. Óçàãäàí ñàðû ðÿíýäÿ ýþðöíÿí
øåé. Óçàãäà ñàðàëòû ýþðöíöð. – Ãàëìûøäû áó-
ëóääà àçúà ñàðàëòû; Àøûðäû äàüëàðû èêè ãàðàëòû.
Ù.Ê.Ñàíûëû. Ñÿìÿä ýþçëÿðèíè êÿíäèí öçÿðèíäÿí
î òÿðÿôÿ, ñàðàëòûëàðû ÷ÿêèëìÿêäÿ îëàí öôöãÿ
äèêäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÐÀËÒÌÀ “Ñàðàëòìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÀËÒÌÀÃ ô. Ñàðàëìàñûíà ñÿáÿá îëìàã,
ñîëäóðìàã. Äÿðä-ãÿì ãûçû ñàðàëòäû. Àçàð óøàüû
ñàðàëòäû. – Ýåúÿ êå÷äè ãàðàëäàí; Ñå÷èëìèðñÿí
ìàðàëäàí; Íÿ äÿðäèì âàð, íÿ ãÿìèì; Ñÿíñÿí
ìÿíè ñàðàëäàí. (Áàéàòû). [Øÿðÿô õàíûì:] Ýþ-
ðöðÿì, ãûçû íÿ ùàëà ñàëìûñàí. Ñàðàëäûá ùåé-
âàéà äþíäÿðìèñÿí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÀÐÀÉ èñ. 1. Ïàäøàùûí, äþâëÿò áàø÷ûñûíûí,
éàõóä ïàäøàù àèëÿñèíèí äàèìè éàøàäûüû ùÿøÿ-
ìÿòëè áèíà, åâ. Øèðâàíøàùëàð ñàðàéû. Ãûø ñàðàéû.
– Îõó òàð... Ñÿñèíè äèíëÿìèø; Øàùëàðûí, õàí-
ëàðûí ñàðàéû. Ì.Ìöøôèã. // Öìóìèééÿòëÿ, þç
ùÿøÿìÿò âÿ ÿçÿìÿòè èëÿ íÿçÿðè úÿëá åäÿí áèíà,
åâ. Ìÿðìÿð ñàðàéëàð.
2. Èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí îëäóüó áÿçè áþéöê
áèíàëàðûí àäëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ èøëÿíèð. Ñÿàäÿò
ñàðàéû. Ùþêóìÿò ñàðàéû. – Êëóá âÿ ìÿäÿíèééÿò
ñàðàéëàðûíäà õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè àíñàìáëëàðû
òÿøêèë åäèëäè. ß.Áÿäÿëáÿéëè. [Ôÿðìàí] áó ãûçû
áèð ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿë òèêèíòèíèí ìÿäÿíèééÿò
ñàðàéûíäà ýþðìöøäö. ß.Ñàäûã.
◊ Ñàðàé ÷åâðèëèøè – ýåíèø èúòèìàè ãöââÿ-
ëÿðèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû îëìàäàí áèð ïàäøà-
ùûí ñàðàéäàõèëè ãðóï òÿðÿôèíäÿí çîðàêû éîëëà
áàøãàñû èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñè. II ßáäöëùÿìèä
1876-1909-úó èëëÿðäÿ Òöðêèéÿ ñóëòàíû îëìóø-
äóð. Ëèáåðàë äàèðÿëÿðèí áàø÷ûñû Ìèäùÿò Ïàøà-
íûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñàðàé
÷åâðèëèøè íÿòèúÿñèíäÿ òàõòà ÿéëÿøìèøäè. “Ùîï-
ùîïíàìÿ”.
ÑÀÐÁÀÍ èñ. [ôàðñ.] Êàðâàíû àïàðàí, êàð-
âàíà áàø÷ûëûã åäÿí àäàì; äÿâÿ÷è. Àúûäûí ÷î-
ÑÀÐÛ
áàíà, éîðóëäóí ñàðáàíà. (Àòà. ñþçö). Ùÿð äÿ-
âÿíèí þðêÿíè øèøïàïàã, áåëè ãÿìÿëè áèð ñàðáà-
íûí ÿëèíäÿ èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Íÿùàéÿò, ìàùíû
ñóñàðêÿí, ãàðàíëûãäàí ñàðáàíûí ñÿñè åøèäèëäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÀÐÄÉËÊÀ [èòàë.] Ãûñà, éîüóí ñîñèñêà.
ÑÀÐÄÈ´ÍÀ [èòàë. Ñàðäèíà àäàñûíûí àäûíäàí]
çîîë. Ñèéÿíÿê ôÿñèëÿñèíäÿí õûðäà áàëûã.
ÑÀÐßÍÚ èñ. [ôàðñ.] Êëàññèê Àçÿðáàéúàí
ìóüàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû. Áó ÿñàñ ëàäëàð-
äàí áàøãà, õåéëè éàéûëìûø ÿëàâÿ ëàäëàð âÿ ëàä
øþáÿëÿðè äÿ âàðäûð êè, áóíëàðà ìèñàë îëàðàã
àøàüûäàêûëàðû ýþñòÿðìÿê ìöìêöíäöð: “Øàù-
íàç”, “Ñàðÿíú”, “Áàéàòû-êöðä”, “Ùèúàç”,
“Ãàòàð” âÿ ñ. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÑÀÐÜÛ èñ. 1. Éàðàíû ñàðûìàã, ñûíûüû áàü-
ëàìàã âÿ ñ. ö÷öí óçóí êÿñèëìèø òÿíçèô, áåç
âÿ ñ. ïàð÷àñû; áèíò. Éàðàíû ñàðüû èëÿ áàüëàìàã.
– Àðòûã ñàðüû ùàçûð îëäóãäà Âåðà ßæäÿðèí
êþéíÿéèíè ÷ûõàðûá éàðàñûíû ñàðûìàã èñòÿäè..
Ñ.Ðÿùìàí. // Öìóìèééÿòëÿ, áèð øåé ñàðûìàã
ö÷öí óçóí êÿñèëìèø áåç âÿ ñ. ïàð÷à. Áàø ñàð-
üûñû (ÿììàìÿ).
2. Ìöÿééÿí ìÿãñÿäëÿ ãîëà áàüëàíàí åíñèç
ïàð÷à. Ãîëëàðûíäà ãûðìûçû ñàðüû îëàí íÿçàðÿò-
÷èëÿð ýÿëÿíëÿðÿ éåð ýþñòÿðèð, ùàìûíû íèçàì âÿ
ãàéäà öçðÿ éåðëÿøäèðèðëÿð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÀÐÛ1 1. ñèô. Íàðûíúû ðÿíýëÿ éàøûë àðàñûíäà
îëàí (ðÿíý), ëèìîí ðÿíýè, ãûçûë ðÿíýè. Êè÷èê
ñöôðÿíèí ãûðàüûíäà ãîéóëìóø ñàðû ñàìîâàð
áóüëàíà-áóüëàíà çöìçöìÿ åäèðäè. Ñ.Ãÿäèð-
çàäÿ. // ñèô. Áó ðÿíýäÿ îëàí. Ñàðû ÷èò. Ñàðû ïàð-
÷à. Ñàðû ñà÷. Ñàðû êÿùðÿáà. – Äþéöëÿí ñàðû
êþéíÿêëè ýÿíú áèð ãàäûí èäè. Ñ.Ùöñåéí. // Èñ.
ìÿíàñûíäà. Ñàðûëàðû àüëàðäàí àéûðìàã.
2. Ìöõòÿëèô ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí âÿ éà òåð-
ìèíëÿðèí áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: ñàðû çàí-
áàã, ñàðû ãûçûëýöë, ñàðû àúûîòó, ñàðû áûòðàã âÿ ñ.
– Ýþé âÿ ñàðû ýèëàáû èëÿ áàø éóéàðäûëàð. Ù.Ñà-
ðàáñêè.
3. èñ. äàí. Ãûçûë ìÿíàñûíäà. Òÿìèç âèúäàíû
ùå÷ áèð ñàðû ëÿêÿëÿéÿ áèëìÿç! Ñ.Ðÿùèìîâ. [Äà-
íûøàíëàðäàí áèðè:] Ñàðû éàìàí øåéäèð. Êþêö
êÿñèëñèí éåð öçöíäÿí ñàðû ãûçûëûí. Ìèð Úÿëàë.
◊ Ñàðû åâ êþùí. – ðóùè õÿñòÿëÿð ö÷öí õÿñòÿ-
õàíà. ...ñàðû éàü êèìè éàéûëìàã (öðÿéèíÿ,
úàíûíà, áÿäÿíèíÿ ñþçëÿðè èëÿ) – ÷îõ õîøóíà
ýÿëìÿê, ÷îõ ëÿççÿò âåðìÿê, ÷îõ ìÿìíóí
îëìàã. Áó ñþç öðÿéèìÿ ñàðû éàü êèìè éàéûëäû.
39
ÑÀÐÛ
– Èñòè àäàìûí áÿäÿíèíÿ ñàðû éàü êèìè éàéûëûðäû.
ß.Âÿëèéåâ. Ñàðû ñèìÿ âóðìàã, ñàðû ñèìäÿ
÷àòäûðìàã – áèð ñþçö, èøè, ìÿòëÿáè ÷îõ èíúÿ
áèð éîëëà ÷àòäûðìàã, íàçèêàíÿ äåìÿê. ßëèêðàì
Ñÿíóáÿðèí ìåìàðëûãäàí ÷îõ éåð ôèçèêàñû èëÿ
ìÿøüóë îëäóüóíó ñàðû ñèìëÿðäÿ [Ùèäàéÿòÿ]
÷àòäûðûð. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÐÛ2 ãîø. 1. Òÿðÿô, ñÿìò. Ãàïûéà ñàðû ýåò-
ìÿê. Åâÿ ñàðû ýÿëìÿê. Öçöíö ïÿíúÿðÿéÿ ñàðû
÷åâèðìÿê. – Áèð óøàã .. òÿíýíÿôÿñ [Àéíàéà]
ñàðû ýÿëèðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ìàøûí úûäûð
äöçöíÿ ñàðû öç òóòóá ñöðÿòèíè äàùà äà àðòûðäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Þòðö, ö÷öí (áÿçÿí “êè” áàüëàéûúûñû èëÿ).
Îíäàí ñàðû êè, ùå÷íÿí àäàì áîüàçëàéûðëàð.
Ìèð Úÿëàë.
3. Ñàðûäàí øÿêëèíäÿ – òÿðÿôèíäÿí, úÿùÿ-
òèíäÿí. Àíàì ñàðûäàí íèýàðàíàì. – Áó ýöí
íå÷ÿ ýöíäö úàíàí ñàðûäàí; Éåòèáäè ýóøóìà
ñÿäà, ýåäèðÿì. Ã.Çàêèð. [Äÿðâèø:] Áó áèíÿ-
âàëàðûí þâëàä ñàðûäàí òÿê áèð ãûçëàðû âàð èäè.
À.Äèâàíáÿéîüëó. [Ðåéùàí ßçèçÿ:] Íÿ áèëèì,
áàëà, öðÿéèì [Àçÿð] ñàðûäàí ñàêèò äåéèë.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÀÐÛÁÀØ ñèô. Áàøû (ñà÷ëàðû) ñàðû, êöðÿí.
Ñàðûáàø óøàã. – [Òÿëÿáÿ:] Áèð àç äàéàíìûø-
äûì, éàíûìäàí 15 éàøûíäà, ñàðûáàø áèð ãûç
ýÿëèá êå÷äèéèíè ýþðäöì. Ãàíòÿìèð.
ÑÀÐÛÁßÍÈÇ(ËÈ) ñèô. 1. Ñàðûøûí. Ñàðûáÿíèç
ãûç. – Óçóíáîéëó, ñàðûáÿíèçëè, àëàýþçëö òàãûì
êîìàíäàíû òàãûìû ôèøÿíý èëÿ òÿúùèç åäèðäè.
Ù.Íÿçÿðëè. Ñàðûáÿíèç óøàãëàð ùÿéÿúàíëà áó
ìÿùáóñëàðû èçëÿéèðäèëÿð. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. Ñîëüóí ñèôÿòëè, öçöíöí ðÿíýè ãà÷ìûø, ñîë-
üóí. Ñàðûáÿíèçëè õÿñòÿ. – Áóíà ýþðÿ äÿ Øèð-
àñëàí ýöíäÿí-ýöíÿ àðûãëàéûð, îíóí ñàðûáÿíèç
ñèôÿòè ýåòäèêúÿ òóòóëóð(äó). Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÀÐÛÁßÍÞÂØß èñ. áîò. À÷ûã âÿ éà òöíä-
ñàðû, éàõóä ìèõÿéè ðÿíýëè ýöëëÿðè îëàí ÷îõèë-
ëèê áèòêè; øÿáýöëö. Ñàðûáÿíþâøÿ âÿ éà øÿáýöëö
.. à÷ûã-ñàðû, òöíä-ñàðû, ìèõÿéè, òöíä-ìèõÿéè
ðÿíýëè âÿ êÿñêèí õîø èéëè ÷îõèëëèê áèòêèäèð, áàü-
ëàðäà âÿ ýöëëöêëÿðäÿ áåúÿðèëèð. Ì.Ãàñûìîâ.
ÑÀÐÛ-ÁÎÇÓÌÒÓË ñèô. Ñàðûéà âÿ áîçà ÷à-
ëàí, áîçà éàõûí (ðÿíý). Ñàðû-áîçóìòóë ïàð÷à.
ÑÀÐÛÁÓÜÄÀ èñ. ê.ò. Èðè, ñàðû äÿíÿëè áóüäà
íþâö. Ñàðûáóüäà óíó. Ñàðûáóüäà ÿêèíè. – Éåíÿ
àøûá-äàøàúàãäûð ñàðûáóüäà àíáàðûìûç. Ñ.Âóð-
üóí. Ùÿð òÿðÿôäÿ óçóí çÿùìÿò âÿ ÿìÿéèí ìÿù-
40
ÑÀÐÛÃ
ñóëó îëàí ñàðûáóüäà ñàìàíäàí àéðûëûð âÿ
êîìà-êîìà éûüûëûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÐÛÁÖËÁÖË èñ. çîîë. Ïàðëàã ñàðû òöêëÿðè
îëàí îõóéàí ãóø. Ñîðäóì: – Íÿäÿí, ñàðûáöë-
áöë; Íÿüìÿíäÿí à÷ûëûð êþíöë? Í.Ðÿôèáÿéëè.
Ñàðûáöëáöëëÿð, òîðàüàéëàð, ýþéúÿãàðüàëàð,
úöðáÿéëÿð, ÿíëèêëè áöëáöëëÿð ùÿðÿñè áèð úöð
ñÿñëÿ îõóéóá, ñÿñ-ñÿñÿ âåðèðëÿð. Å.Ñóëòàíîâ.
ÑÀÐÛÚÀÎÒÓ èñ. áîò. Ñàðû ÷è÷ÿêëÿðè áÿçÿí
ñûõ, áÿçÿí äÿ ñåéðÿê îëàí îò áèòêèñè.
ÑÀÐÛ×È×ßÊ èñ. áîò. Ñàðû ÷è÷ÿêëÿðè îëàí
êîë-áèòêè. [Ñÿðèééÿ:] Áèç ñàðû÷è÷ÿêëÿ þðòöëö
éàìàúà ÷àòàíäà ýöíÿø ÷ûõäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀÐÛÄÈÌÄÈÊ èñ. çîîë. Äèìäèéè ñàðû êè÷èê
áèð ãóø.
ÑÀÐÛÄÞØ èñ. Äþø ùèññÿñè ñàðû îëàí ãóø, àò
âÿ ñ. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñàðûäþø àëíûíûí îðòà-
ñûíäà áîç çîëàã îëàí ãàøãà êÿùÿð áóðíóíäàí
áóõàð ÷ûõà-÷ûõà îíëàðà éàõûíëàøàíäà, Ìàéà
éÿùÿðèí öñòöíäÿ îòóðìóø Ñàëìàíû òàíûäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÐÛÝÈËß èñ. Ýèðäÿ, øèðèí ýèëÿëÿðè îëàí
öçöì íþâö.
ÑÀÐÛÊÎË èñ. áîò. ×óáóãøÿêèëëè óçóí áó-
äàãëàðû âÿ ñàðû ðÿíýëè ÷è÷ÿêëÿðè îëàí êîë áèò-
êèñè. Íàçàüàúû âÿ éà ñàðûêîë 3-4 ìåòðÿ ãÿäÿð
ùöíäöðëöêäÿ, ãûøäà éàðïàüû òþêöëÿí êîëäóð.
×óáóã øÿêèëëè áóäàãëàðû éàøûëäûð âÿ îíà ýþðÿ
áèòêè ùÿìèøÿéàøûë êèìè ýþðöíöð. Ñàðû ðÿíýëè ÷è-
÷ÿêëÿðè ìàé-èéóí àéëàðûíäà à÷ûëûð. Ù.Ãÿäèðîâ.
ÑÀÐÛÊÞÊ èñ. áîò. Êþêëÿðèíäÿ åôèð éàüëàðû
îëàí òðîïèê áèòêè. // Áó áèòêèíèí ÿäâèééÿ êèìè
èøëÿíÿí êþêö. Áûüëàðûíà áóëàøàí áîçáàøûí
ñàðûêþêöíö éàéëûãëà ñèëäèêäÿí ñîíðà Ìèðçÿ áó
úöðÿ áàøëàäû. Ãàíòÿìèð. Ýöëýÿç äÿðùàë ÿìëèê
áèð ãóçó êÿñäèðèá ëÿççÿòëè éåìÿê ùàçûðëàäû.
È÷èíÿ èñòèîò, ñàðûêþê, äàð÷ûí âóðäó. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀÐÛÊÞÊËÖ ñèô. Ñàðûêþê âóðóëìóø. Ñàðû-
êþêëö ïèòè.
ÑÀÐÛÊÞÉÍßÊ1 èñ. çîîë. Ñàðû äèìäèêëè, îõó-
éàí ãóø; çÿðä. Ñàðûêþéíÿêëÿð, ãàðàíãóøëàð
ãàéàëàð àðàñûíäà îéíàøûð, êîëëàð àðàñûíäà
èòèðëÿð. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÐÛÊÞÉÍßÊ2 èñ. áîò. Ãàáûüû ñàðû éåìèø
íþâö.
ÑÀÐÛ-ÊÖÐßÍ ñèô. Ãîíóð, à÷ûã øàáàëûäû
ðÿíýëè (àò ðÿíýè).
ÑÀÐÛà èñ. 1. Á à õ ÷àëìà3 1-úè ìÿíàäà.
[Ìÿðñèéÿõàí] ìÿüðóð áèð ùàëäà .. íÿëåéíèíè
ýåéäè âÿ èêè ÿëè èëÿ òèðìÿ ñàðûüûíû äöçÿëòäè..
ÑÀÐÛÃÀÍÀÄ(ËÛ)
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ìÿí ñÿíÿ áóéóðóðàì êè, áó
ñààò ýåäèá áó ñàðûüû áàøûíäàí à÷àñàí, à÷ìà-
ñàí, âàé ñÿíèí ùàëûíà. Å.Ñóëòàíîâ.
2. Á à õ ñàðüû 1-úè ìÿíàäà. Ãàí ãóðóéóá
ñàðûüû äàøà äþíäÿðìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Àñ-
ëàí úèáèíäÿêè ïàêåòäÿí ñàðûã ÷ûõàðûá äåäè..
Ñ.Âÿëèéåâ.
3. Ñàðüû èëÿ áàüëàíìûø øåé, áàüëû. Ìöÿëëèì
áèðèíúè ñàðûüû à÷äû. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÐÛÃÀÍÀÄ(ËÛ) ñèô. Ãàíàäëàðûíûí ðÿíýè
ñàðû îëàí. Ñàðûãàíàäëû êÿïÿíÿêëÿð.
ÑÀÐÛ-ÃÛÐÌÛÇÛ ñèô. Òöíä-ñàðû, ãûðìûçûéà-
÷àëàð (ðÿíý). Ñàðû-ãûðìûçû êÿëàüàéû.
ÑÀÐÛ-ÃÛÇÛËÛ ñèô. Òöíä-ñàðû, ãûçûëà÷àëàð
(ðÿíý). Ñàðû-ãûçûëû ïàð÷à. – Íîéàáðûí ñàðû-
ãûçûëû þðïÿéè; À÷ûëäûãúà õÿçÿë îëàð éàðïàãëàð.
Ì.Äèëáàçè.
ÑÀÐÛÃËÛ ñèô. 1. äèí. Áàøûíà ñàðûã ãîéìóø,
áàøûíäà ñàðûã îëàí, ÷àëìàëû. Áó êö÷ÿíèí .. áàøû
ñàðûãëû àõóíäëàðû èëÿ áàøû ñèëèíäðëè çèéàëûëàðû
áèð ìöãÿääÿðàò äàøûéûðäûëàð. Ñ.Ùöñåéí. Ñà-
ðûãëû ìîëëàíûí “úàùàä” ùàããûíäàêû ñþçëÿðè
÷îõ àäàìëàðà éåð åëÿäè. Ìèð Úÿëàë. // èñ. Ìîëëà,
ðóùàíè, ìöñÿëìàí äèí õàäèìè (áó ìÿíàäà
àäÿòÿí “áàøûñàðûãëû” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð).
2. Áèíò, ñàðüû âÿ ñ. èëÿ ñàðûíìûø, áàüëàíìûø
(éàðà, ñûíûã âÿ ñ. ùàããûíäà). Ñàðûãëû ãîë. Ñà-
ðûãëû àéàã. Öçö ñàðûãëû îëìàã. – Áèð ýöí Ùàúû
Ðöñòÿìèí äöêàí ãîíøóñó óñòà Ùÿñÿí ïàïàã÷û
ýþðäö: áóäóð Ùàúû, áàøû, ýþçö ñàðûãëû éàìàí
áèð ùàëäà ýÿëèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Õàâÿð äþðä
àéëûã äÿùøÿòëè ÿçàáëàðäàí àðûãëàìûø, îðäëàðû
áàòìûø Êÿðèìõàíà áàõûð, ýþçöíö ñàðûãëû ýþ-
çöíäÿí ÷ÿêÿ áèëìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Èï, ñàðüû âÿ ñ. èëÿ áàüëàíìûø. Äÿðâèø ýþ-
çöíö à÷ûá ýþðäö êè, áèð äèâèí äàëûñûíäà ÿë-
àéàüû ñàðûãëû ýåäèð. (Íàüûë).
4. Öçÿðèíÿ áèð øåé ñàðûíìûø. Øÿêèëäÿ ýþðö-
íÿí çàòûí áàøûíäàêû ñàðûãëû ôÿñ, ÿéíèíäÿêè ýåí
âÿ áè÷èìñèç øàëâàð, îíóí àéàüûíäàêû ãûâðàã
÷àðûã ãûçûí äèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá åòìèøäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÀÐÛËÛ ñèô. Ñàðûëìûø, ñàðüû èëÿ áàüëàíìûø.
Ìöÿëëèìèí áþéðöíäÿ ãÿçåòÿ ñàðûëû èêè øåé âàðäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÐÛËÛÃ èñ. 1. Ñàðû øåéèí ùàëû, ñàðû ðÿíýäÿ
îëìà.
2. òèá. Ãàðàúèéÿðèí ôÿàëèééÿòèíèí ïîçóëìàñû
íÿòèúÿñèíäÿ áÿçÿí äÿðèíèí ñàðû ðÿíý àëìàñû
ÑÀÐÛÌÀÃ
øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäÿí õÿñòÿëèéèí àäû. Áó ùà-
äèñÿäÿí Ìîëëà Ãàñûì ñàðûëûã àçàðûíà äöøöá
õÿñòÿ éàòäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÀÐÛËÌÀ “Ñàðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÛËÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéèí ÿòðàôûíà, äþâðÿ-
ñèíÿ äîëàíìàã, äþâðÿëÿíìÿê. Ýöëàá èëÿ ñû-
üàëëàíûð, ñóëàíûð; Áàø ãîéóð, ñàðûëûð ãóëàüà
çöëôöí. Ì.Ï.Âàãèô. [Õàíûìûí] ÷ÿùðàéû àðõà-
ëûã ñèíÿñèíäÿ éàðûìäàèðÿ òÿøêèë åäÿðÿê ãûçûë
òîããà ñàðûëìûø (ô.ñèô.) èíúÿ áåëèíäÿ äöéìÿ-
ëÿíìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Áöêöëìÿê. Ïàð÷à êàüûçà ñàðûëûá. – Òö-
ôÿíý éàüëû áèð ÿñýèéÿ ñàðûëûá êöíúäÿ ãîéóë-
ìóøäó. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
3. ìÿú. Áèð-áèðèíè ãóúàãëàìàã, ãóúàãëàø-
ìàã. Êè÷èê äàõìàäà ö÷ íÿôÿð ôÿëàêÿòçÿäÿ õÿ-
éàëàò è÷èíäÿ ùóøà ýåäèá áèð-áèðèíÿ ñàðûëìûøäû.
Ú.Úàááàðëû. Àíà-ãûç áèð-áèðëÿðèíÿ ñàðûëäûëàð.
Ñ.Ðÿùìàí.
4. ìÿú. Áèð øåéäÿí áÿðê-áÿðê éàïûøìàã,
áþéöê ùÿâÿñëÿ, øþâãëÿ áèð øåéÿ ýèðèøìÿê. Áó
âàðëûüûíëà ñàðûë çÿùìÿò èëÿ áèëèéÿ; Áàøûí äþíñöí
ýöíÿøÿ, ãîëëàðûí áèð ÷ÿëèéÿ. À.Øàèã. Äåéèðëÿð
ñàðûëûá äèëÿêëÿðèíÿ; Çÿùìÿòÿ ìÿôòóíñàí áèð
àøûã êèìè. Ì.Ìöøôèã.
Ãÿëÿìÿ ñàðûëìàã –
éàçìàüà, éàçû÷ûëûüà, ìöùÿððèðëèéÿ áàøëàìàã.
Íóðúàááàðûí öðÿéè äîëó èäè âÿ öðÿéèíè áîøàëò-
ìàã ö÷öí ãÿëÿìÿ ñàðûëìàãäàí ñàâàéû ÿíúàì
ýþðìöðäö... È.Ìÿëèêçàäÿ.
◊ Ñèëàùà (ãûëûíúà) ñàðûëìàã – ñèëàùëà ñèëàù-
ëàíìàã, ãûëûíúëà ñèëàùëàíìàã, ÿëèíÿ ñèëàù (ãû-
ëûíú) ýþòöðìÿê, ñèëàùäàí (ãûëûíúäàí) éàïûø-
ìàã. Áó ýöí ñèëàùà ñàðûëàðàã [èíãèëàá] ìö-
áàðèçÿñèíÿ ãàëõàí áöòöí òÿáðèçëèëÿð áèëìÿëè âÿ
éàääàí ÷ûõàðìàìàëûäûð êè, ùàçûðäà áàøëàäû-
üûìûç áó ãèéàì ðóñ õàëãûíûí ÿëåéùèíÿ äåéèë.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Åë÷èí:] Àüâàí úÿíýàâÿðè îí
ñÿêêèç éàøûíäàí ãûëûíúà ñàðûëûð. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÐÛÌÀ 1. “Ñàðûìàã”äàí ô.èñ.
2. Ñàðûìà èøè èëÿ ìÿøüóë îëàí, ñàðûéûúû.
ÑÀÐÛÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéèí öçÿðèíÿ äîëàìàã.
Éóìàã ñàðûìàã. – Î ÿëëÿð .. úÿùðÿ äîëàíäûð-
ìàãäàí, ëöëÿ ñàðûìàãäàí ãàáàð îëóá, àüàúà
äþíìöøäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Èï âÿ ñ. èëÿ öñòöíäÿí, ùÿð òÿðÿôäÿí äþâ-
ðÿëÿìÿ áàüëàìàã. Ãóòóëàðû ñàðûìàã. Êèòàá-
ëàðû ñàðûìàã. // Èï âÿ ñ. èëÿ áàøãà áèð øåéè öçÿ-
ðèíÿ áàüëàéàðàã áÿíä åòìÿê. [Êîðîüëóíó]
ñîíðà áèð-èêè êÿíäèðëÿ äÿ ñàðûäûëàð àòà.
41
ÑÀÐÛÌÑÀÃ
“Êîðîüëó”. [Ãÿäèðè] äèðÿéÿ ñàðûäûëàð. Ìèð
Úÿëàë. // Ñàðüû äîëàìàã, ñàðüû èëÿ áàüëàìàã.
Àéàüûíû ñàðûìàã. Áàøûíû ñàðûìàã. – Ñûíûã÷û,
Ìÿøÿäè ßñýÿðäÿí ö÷ ìàíàò àëûá ãîëóíó ñàðûäû.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Ùÿíèôÿ àðâàäëà Ýöëýÿç Ñÿìÿ-
äèí äèçèíèí òèêàíëàðûíû ÷ûõàðäûá éàðàñûíû ñà-
ðûìûøëàð.. È.Ùöñåéíîâ.
3. ìÿú. Áöðöìÿê, òóòìàã, ãàïëàìàã, ÷óë-
üàìàã. [Íöøàáÿ:] Ñÿíÿ ãÿëáèìäÿ áèð èìàí
âàðäû; Êþíëöìö øöáùÿ, òÿðÿääöä ñàðûäû.
À.Øàèã.
4. ìÿú. ßëÿ ñàëìàã, äîëàìàã, àðàéà ãîé-
ìàã. Áèð áàøãà òÿëÿáÿ ßñÿäè ñàðûìàã èñòÿäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÀÐÛÌÑÀà èñ. áîò. Ñîüàí úèíñèíäÿí ÷îõ
êÿñêèí èéè âÿ äàäû îëàí òÿðÿâÿç.
ÑÀÐÛÌÑÀÃËÛ ñèô. Ñàðûìñàã ãàòûëìûø, ñà-
ðûìñàã âóðóëìóø, è÷èíäÿ ñàðûìñàã îëàí. [Ìÿ-
ñóìÿ] Ôèðÿíýèçèí àðçóñó èëÿ áèøèðäèéè áóü-
ëàìàíû, ñàðûìñàãëû ãàòûüû ñöôðÿéÿ ýÿòèðäè.
Á.Áàéðàìîâ. [Ñóëòàí:] [Ñÿìÿä] áóðàëàðäà
îë, ýåäÿê åâÿ, ñÿíèí ö÷öí ñàðûìñàãëû, èøòàùà-
à÷àí øåé áèøèðòäèðèì. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÐÛÌÑÀÃÎÒÓ èñ. áîò. Ìåøÿëèê éåðëÿðäÿ
áèòÿí èêèèëëèê éàáàíû áèòêè. Ñàðûìñàãîòó .. ìå-
øÿëèê éåðëÿðäÿ áèòÿí âÿ 20-100 ñì ùöíäöðëöêäÿ
îëàí èêèèëëèê ãîëëó-áóäàãëû áèòêèäèð. Ì.Ãàñûìîâ.
ÑÀÐÛÌÑÎÂ, ÑÀÐÛÌÒÛË ñèô. Ñàðû ðÿíýÿ
÷àëàí, ñàðûéà÷àëàð. Ñàðûìòûë ñà÷. Ñàðûìòûë ïàð÷à.
Ñàðûìòûë ãàø. – Áó çàìàí ñó ñàðûìòûë áèð ðÿíýÿ
÷àëûðäû. Ñ.Ðÿùìàí. [Ëåéòåíàíò] ïàïèðîñ ÷û-
õàðòäû, êèáðèòèí ñàðûìòûë àëîâó [ëåéòåíàíòûí]
öçöíäÿ òèòðÿäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀÐÛÌÒÐÀÃ á à õ ñàðûìòûë. Ñàðûìòðàã öç.
Ñàðûìòðàã ëåíò. – [Àðàç] àéûëàðêÿí êàìåðà-
íûí è÷ÿðèëÿðèíÿ óçàíàí ñàðûìòðàã áèð èøûã çîëà-
üûíäàí ñÿùÿð îëäóüóíó áèëäè. À.Øàèã.
ÑÀÐÛÍÌÀ “Ñàðûíìàã”äàí ô.èñ. Ïðèñòàâ
Ìåùäè áÿéèí àüàúà ñàðûíìàñû õÿáÿðè áöòöí
ìàùàëà éàéûëûð. “Ãà÷àã Íÿáè”.
ÑÀÐÛÍÌÀÃ ô. 1. Áöðöíìÿê, þðòöíìÿê.
×àäðàéà ñàðûíìàã. Þðïÿéÿ ñàðûíìàã. – Ìÿ-
íèì êèìè áèð ñèðäàøûí éàíûíäà; Ãàéûì-ãàéûì
ñàðûíìàüûí íÿäÿíäèð? Ì.Ï.Âàãèô. Ìîëëà àáà-
ñûíà áÿðê ñàðûíäûãäàí ñîíðà ìÿêòóáó Ãóð-
áàíà îõóäó. À.Øàèã.
2. Ñàðüû èëÿ áàüëàíìàã. [Ðîçà:] ßëëÿðèìëÿ
ñàðûíàðñà áèð éàðà; Çÿùÿðëè äÿ îëñà, ÷àïóã
ñàüàëàð. Ù.Íÿçÿðëè.
42
ÑÀÐÛÇÀÍÁÀÃ
3. Èï, ãàéûø âÿ ñ. èëÿ áàøãà áèð øåéèí öçÿðèíè
áÿðê-áÿðê áàüëàéûá áÿíä åäèëìÿê. ×àðïàéûéà
ñàðûíäûüûì ö÷öí äèêÿëÿ áèëìÿäèì. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÐÛÍÒÛ á à õ ñàðàëòû. Äîêòîð ãàáàãúà
Ðçàãóëóõàíûí öçöíö ìöëàùèçÿ åäèðäè. ×þùðÿñè
ãàéÿò ñîëüóí èñÿ äÿ éàíàãëàðûíäà ñàðûíòû èëÿ
ãàðûøûã áèð ãûðìûçûëûã ãàëìûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÀÐÛÑÀ×(ËÛ) ñèô. Ñà÷û ñàðû; êöðÿí. Ñàðû-
ñà÷ëû ãûç. Ñàðûñà÷ óøàã. – ..Èêèíúè ìàøûíûí ãà-
áàüûíäà .. ñàðûñà÷ áèð îüëàí äóðìóøäó. Ìèð
Úÿëàë. ..Ãàðàäèíìÿç îüëàíà íÿçÿð ñàëàí ñàðû-
ñà÷ êàòèá ÿëèíè ïÿíúÿðÿéÿ òÿðÿô òóøëàäû.. Á.Áàé-
ðàìîâ.
ÑÀÐÛÑßÍÄßË çîîë. á à õ ñàðûêþéíÿê1.
..Áèð ñûðà ãóøëàðûí åðêÿê âÿ äèøèëÿðè ðÿíýëÿðèíÿ
âÿ äèýÿð õàðèúè ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèð-
ëÿð. Ìÿñÿëÿí, äàìñÿð÷ÿñè, ãûðãîâóë, ñàðûñÿí-
äÿë .. âÿ ñàèðÿ ðÿíýëÿðèíÿ ýþðÿ ñå÷èëèðëÿð.
À.ßëÿêáÿðîâ.
ÑÀÐÛÑÈÔßÒ(ËÈ) ñèô. Öçöíöí ðÿíýè ñàðàëìûø.
Ñàðûñèôÿò àäàì.
ÑÀÐÛÑÖÑßÍ èñ. áîò. Áàòàãëûã éåðëÿðäÿ áèòÿí
ñàðû ýþâäÿëè áèòêè.
ÑÀÐÛØÛÍ ñèô. Ñàðûéà÷àëàð, ñàðûéàüûç. Ñàðû-
øûí ñà÷. Ñàðûøûí îüëàí. Ñàðûøûí öç. – Øÿðèô-
çàäÿíèí éàíûíäàêû ýÿíú ñàðûøûí, åíëèêöðÿêëè,
õîøñèìà áèð àäàì èäè. Ï.Ìàêóëó. Ñÿìÿä óòàí-
úàãëûãëà ñöôðÿíèí áþéðöíäÿ äóðìóø, ñàðûøûí,
÷àòìàãàø, úûüàëû ãûçà áàõäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÐÛØÌÀÃ á à õ ñàðìàøìàã 2-úè ìÿ-
íàäà. Ýþðöøöáÿí åéëÿìÿäèê õîø ñÿôà; Ãóúàã-
ëàøûá ñàðûøìàäûã, àéðûëäûã. Ì.Ï.Âàãèô. Ýÿëèí,
ñàëàìëàéàã äîüìà áàùàðû; Àíà éóðäóìóçóí
àíà ãîëëàðû; Áàùàðûí áîéíóíà ñàðûøàí ýöí-
äöð. Í.Õÿçðè.
ÑÀÐÛÒÈÊÀÍ èñ. áîò. Éàðïàüû òèêàíëû, ñàðû
ýþâäÿëè áèòêè.
ÑÀÐÛÉÀ×ÀËÀÐ á à õ ñàðûìòûë. Ñàðûéà÷à-
ëàð ïàð÷à. Ñàðûéà÷àëàð ñàï.
ÑÀÐÛÉÀÜÛÇ, ÑÀÐÛÉÀÍÛÇ ñèô. Öçöíöí
ðÿíýè âÿ ñà÷ëàðû ñàðûéà ÷àëàí; ñàðûáÿíèç, ñàðû-
øûí. Ôåëäøåð éàíûíäàêû ñàðûéàüûç êþê îüëàíà
ýþç âóðäó. Ì.Ùöñåéí. Ñàðûéàüûç, óúàáîé, øûã
ýåéèìëè áèð êèøè ýþçóúó ñàëàì âåðèá, [Âàùèä
èëÿ Ðöáàáÿíèí] éàíûíäàí þòäö. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÐÛÉÛÚÛ èñ. Ñàï, èï âÿ ñ. ñàðûéàí ôÿùëÿ.
Èïÿê ñàðûéûúûñû. Çàâîäóí ãàáàãúûë ñàðûéûúûñû.
ÑÀÐÛÇÀÍÁÀÃ èñ. áîò. Çàíáàüûí ñàðû íþâö.
ÑÀÐÆÀ
ÑÁÐÆÀ [ôð. ñåðýå] Ñàïû äèàãîíàë òîõóíìóø
àñòàðëûã ïàð÷à.
ÑÀÐÊÁÇÌ [éóí. ñàãêàñìîñ] ÿäÿá. ×îõ
àúû, êÿñêèí ýöëöø, êèíàéÿ. Áó éàçûëàðäà .. èì-
ïåðèàëèñòëÿðÿ ãàðøû þëäöðöúö áèð ñàðêàçì âàð-
äûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÐÊÎÔÁÃ [éóí. ñàðêîïùàãîñ] Ãÿäèì
õàëãëàðäà äàø òàáóò; ñîíðàëàð – ìÿãáÿðÿ.
ÑÀÐÊÓÌÀ [éóí. ñàðêîìà – ÿò òþðÿìÿñè]
òèá. Àäÿòÿí ñöìöê òîõóìàëàðûíäà ÿìÿëÿ ýÿ-
ëÿí õÿòÿðëè øèø. Ñöìöê ñàðêîìàñû.
ÑÀÐÃÀÚ èñ. 1. Ãàïãàðà, ìàêàðà.
2. Ìÿôòèë ñàðûíìûø ÷àðõ.
ÑÀÐÌÀ 1. “Ñàðìàã”äàí ô.èñ.
2. Ïàð÷à öçÿðèíäÿ ýöëÿáÿòèíëÿ èøëÿíìèø èíúÿ
íàõûø, áÿçÿê. [Êÿíä ãûçëàðû] éåðèäèêúÿ êþé-
íÿêëÿðèíèí ÿòÿêëÿðèíÿ, êöëÿúÿëÿðèíèí éàõàëàðû-
íà òèêäèêëÿðè ñàðìàëàð, ýöìöø ïóëëàð ñÿñëÿ-
íèðäè. ß.Àáàñîâ.
ÑÀÐÌÀÃ ô. Áöðöìÿê, òóòìàã, ÷óëüàìàã,
ãàïëàìàã; éàéûëûá òÿñèðè àëòûíà àëìàã. Ñàü îë!
Ñàã îë! – ñÿñëÿðè ìÿúëèñè ñàðäû. Ì.Ìöøôèã. Áèç
äþéöøäöê ýöíÿøÿ áàüëû ãàëàí öìèäëÿ; Äþéöø-
äöê, ýóð ñÿñèìèç ýåíèø ÷þëëÿðè ñàðäû. Ð.Ðçà.
ÑÀÐÌÀËÀÌÀÃ á à õ ñàðìàã. Ýöíÿø
ìÿìíóí ýöëöìñÿéÿðÿê ãîëòóüóíäàêû øàëëà
Àðàçû áèð óøàã êèìè ñàðûð, ñàðìàëàéûð. À.Øàèã.
ÑÀÐÌÀØÛà èñ. áîò. Àü-ãûðìûçûìòûë ÷è÷ÿê-
ëÿðè îëàí, ñàðìàøàðàã óçàíàí áèòêè. Ãÿìÿðè-
éÿíèí äþðä òÿðÿôèíè ÿëâàí ÷è÷ÿêëè ñàðìàøûãëàð
àëìûø(äû). À.Øàèã. Ïÿíúÿðÿäÿí áàø óçàòñûí
îòàãëàðà ñàðìàøûã; Öçÿ ýöëñöí ùÿð ñÿëèãÿ, ùÿð
øåéäÿêè éàðàøûã. Ñ.Âóðüóí.
ÑÀÐÌÀØÌÀ “Ñàðìàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÌÀØÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéèí ÿòðàôûíà äî-
ëàíìàã, ñàðûëìàã. Åëÿìè òèêàí ýöëÿ; Ñàðìàøûá
òèêàí ýöëÿ; Ôÿëÿê äÿ ýþç äèêèáìèø; Ìÿí ýþçöì
äèêÿí ýöëÿ. (Áàéàòû). Äÿìèðîâ ßëèñàíûí éàé
îòàüûíû ýþçäÿí êå÷èðèá: – Äîüðóäàí äà ýþçÿë-
äèð, – äåäè, – ñàðìàøûãëàð ãÿðèáÿ ñàðìàøûáäûð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ãóúàãëàøìàã, áèð-áèðèíÿ ñàðûëìàã. Áåé-
ðÿê âÿ éîëäàøëàðû úÿôàêåø êöðÿê÷èëÿðëÿ ùÿñðÿòëè
äîüìà ãàðäàøëàð êèìè áèð-áèðëÿðèíÿ ñàðìàø-
äûëàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Àíà èëÿ áàëà áèð-áèðèíÿ
ñàðìàøäûëàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÀÐÌÀÒËÀÐ Åðàìûçäàí ÿââÿë ÂÛ-ÛÛ ÿñð-
ëÿðäÿ Âîëãà ÷àéû, Ãàðà äÿíèç âÿ Àçîâ ñàùèë-
ÑÀÐÑÀÃËÀØÌÀÃ
ëÿðèíäÿêè ÷þëëÿðäÿ éàøàìûø êþ÷ÿðè òàéôàëàðäàí
áèð ãðóïóíóí àäû.
ÑÀÐÏ ñèô. Êå÷èëìÿñè, öñòöíÿ ÷ûõûëìàñû ÷îõ
÷ÿòèí îëàí; ÷îõ äèê, ñûëäûðûì, éàë÷ûí. Éîëóí
ñàü òÿðÿôèíäÿêè ñàðï ãàéàíûí àðõàñûíäàí öôöã
àüàðìàüà áàøëàäû. Ù.Íÿçÿðëè. Òèôëèñ øÿùÿðèíè
èêè éåðÿ òÿãñèì åäÿí Êöð ÷àéû ñàðï ãàéàëàðà
÷àðïàðàã ùèääÿòëÿ ÷àüëàéûðäû. À.Øàèã. Áèð àç-
äàí Àðàí ÷àéûíûí ñàðï ãàéàëûãëàðû èíèëòèëè áèð
ñÿñëÿ ÿêñ-ñÿäà âåðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÐÏÈÍÊÀ èñ. [ðóñ.] Íàçèê ïàìáûã ïàð÷à.
ÑÀÐÏÌÀ “Ñàðïìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÏÌÀÃ á à õ ñàïìàã. [Ãÿùðÿìàí]
ìÿñÿëÿíè ÷îõ ñîéóããàíëûëûãëà ùÿëë åòìÿê, Éó-
ñèôè ñàðïäûüû ÿéðè éîëäàí äîüðó éîëà äÿâÿò åò-
ìÿê èñòÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÐÑÀÃ ñèô. Ñÿôåù, ýèú, àõìàã, àáäàë. Ñàð-
ñàã êþïÿê ãàéñàâàäàí ïàé óìàð. (Àòà. ñþçö).
// Ìÿíàñûç, áîø, àüûëñûç (ñþç, ùÿðÿêÿò, èø âÿ ñ.).
[Úàùàíýèð àüà:] Îíäàí ñàðñàã èø áàø âåðìÿç.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ñàðñàã
äàíûøìàã. – [Íèéàç:] À êèøè, ñàðñàã îëìà, ýÿë
îäóíó øÿëÿëÿ äàëûíà, èòèë úÿùÿííÿìÿ. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Áÿçÿí ñþéöø êèìè
èøëÿíèð. [Ùàúû Áàéðàì:] Ñàðñàüûí ãûçû, ìÿíè
êèì þëäöðÿúÿê?! ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ñàðñàã-ñàðñàã çÿðô Ýèú-ýèú, àõìàã-
àõìàã, ìÿíàñûç. Ñàðñàã-ñàðñàã äàíûøìàã.
Ñàðñàã-ñàðñàã ýöëìÿê. – Òåéìóð ùèðñëÿíèð êè:
– Íÿ ñàðñàã-ñàðñàã äàíûøûðñàí? Íåúÿ éÿíè
ãàç áèðãû÷ëû îëàð? “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÑÀÐÑÀÃÚÀ(ÑÛÍÀ) çÿðô Àõìàãúàñûíà, àüûë-
ñûçúàñûíà. Ñàðñàãúàñûíà èíàä åòìÿê. Ñàðñàãúà
ùÿðÿêÿò åòìÿê.
ÑÀÐÑÀÃËÀÌÀ “Ñàðñàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÑÀÃËÀÌÀÃ ô. Ñÿôåùëÿìÿê, àüëûíû
èòèðìÿê, ýèúëÿøìÿê, àõìàãëàìàã; õÿðèôëÿ-
ìÿê. Ìöÿëëèìè ýöëìÿê òóòìóøäó. Ôèêðèíÿ ýÿ-
ëèðäè êè, áó àäàì ñàðñàãëàìûøäûð. Ñ.Ùöñåéí.
// Ñàðñàãëàøìàã, áàøû õàðàá îëìàã. [Ìèñèð:]
[Áåùáóä] ñèçèí íÿñëèí ùàìûñû ãîúàëàíäà ñàð-
ñàãëàéûð. ß.Âÿëèéåâ. // Ñàðñàã èø òóòìàã, ñàð-
ñàã ùÿðÿêÿò åòìÿê, ñàðñàã äàíûøìàã. [Ëåéëà:]
À êèøè, áàøà äöø, ýÿë ñàðñàãëàìà; Àüðûìàç
áàøûíà éàéëûã áàüëàìà. Ñ.Ðöñòÿì.
ÑÀÐÑÀÃËÀØÌÀ “Ñàðñàãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÑÀÃËÀØÌÀÃ ô. Ýåòäèêúÿ àüëûíû èòèð-
ìÿê, ýèúëÿøìÿê, àõìàãëàøìàã, õÿðèôëÿìÿê.
43
ÑÀÐÑÀÃËÛÃ
ÑÀÐÑÀÃËÛÃ èñ. Àõìàãëûã, àüûëñûçëûã, ýèú-
ëèê, ñÿôåùëèê. Ñàðñàãëûüûíäàí èøëÿð áàøûíà ýÿëèð.
– [Øàìèë:] Ìÿíèì äÿñòÿìäÿí õàèí? Éàõøû, îë-
ñóí! ßýÿð î äîüðóäàí äà ñàðñàãëûã åëÿìèøñÿ,
ÿìèí îëñóí, úÿçàñûíû ìÿí þçöì âåðÿúÿì.
Ì.Ùöñåéí. // Ñàðñàã ùÿðÿêÿò, àõìàã èø.
ÑÀÐÑÛÄÛÚÛ ñèô. 1. ×îõ ýöúëö, ÷îõ àüûð, äà-
üûäûúû, ìÿùâåäèúè. Ñàðñûäûúû çÿðáÿ åíäèðìÿê.
– Ñàðñûäûúû çÿðáÿ àëòûíäà äàéàíìàéàí äöø-
ìÿí òÿééàðÿëÿðè ýåðè ãà÷ûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. ×îõ òÿñèðëè, ÷îõ ùÿéÿúàíëû, ÷îõ ýöú-
ëö, àäàìû ñàðñûäàí. Ñàðñûäûúû ìÿíçÿðÿ. Ñàðñû-
äûúû ùàäèñÿ. – Ìàùðóíóí ýÿòèðäèéè õÿáÿð ñàð-
ñûäûúû áèð õÿáÿð èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ðÿèñèí ñþç-
ëÿðè ùÿêèì ö÷öí íÿ ãÿäÿð ýþçëÿíèëìÿçäèñÿ,
áèð î ãÿäÿð äÿ ñàðñûäûúû èäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÐÑÛËÌÀ “Ñàðñûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÑÛËÌÀÃ ô. 1. Øèääÿòëè çÿðáÿäÿí äàüûë-
ìàã, ó÷ìàã, áþéöê çÿäÿ àëìàã; òèòðÿìÿê.
Áèçèì òÿééàðÿëÿð... Îä ñà÷ûð ùÿð éàí; Òîïëàðûí
ñÿñèíäÿí ñàðñûëûð úàùàí. Ì.Ðàùèì. Éàõûíëûüà
äöøÿí ìÿðìè ïàðòëàéûøûíäàí ãàçìà ìþù-
êÿìúÿ ñàðñûëäû, ëàìïà ñþíäö .. àðà ãàðûøäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ìÿú. Òÿñèðëè, êÿäÿðëè áèð õÿáÿðäÿí, èøäÿí,
ùàäèñÿäÿí âÿ ñ.-äÿí ÷îõ áþéöê ùÿéÿúàí êå-
÷èðìÿê, ðóùè ÿçàá ÷ÿêìÿê, ìöòÿÿññèð îëìàã,
ñàðñûíòû êå÷èðìÿê. Îüëàí áó äÿùøÿòëè òÿëÿáäÿí
ñàðñûëäû. Ìèð Úÿëàë. Êàìàë áó ñÿðò, àìàíñûç
ùÿãèãÿòè îíà ñþéëÿéÿíäÿ àíà ñàðñûëìûøäû..
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
3. ìÿú. Ãûðûëìàã, ïó÷ îëìàã, àëò-öñò îëìàã.
Îíóí öìèäëÿðè ùÿð òÿðÿôäÿí ñàðñûëìûøäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÀÐÑÛËÌÀÇ ñèô. Ìþùêÿì, ìÿòèí, ñÿáàòëû,
äàéàíûãëû, äÿéèøìÿç, äàüûëìàç, ïîçóëìàç.
Ãÿòèáÿ .. Íèçàìèíèí ãàäûí ýþçÿëëèéè ãàðøûñûíäà
ñàðñûëìàç îëäóüóíó áèð íå÷ÿ êÿðÿ ñûíàã åò-
ìèøäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ïàõûð ýþòöðìÿéÿí äöç-
ëöê, à÷ûãëûã; Ñàðñûëìàç ãàëàìäûð, éóâàìäûð
ìÿíèì! Õ.Ðçà.
ÑÀÐÑÛËÌÀÇËÛÃ èñ. Ìþùêÿìëèê, ñÿáàòëû-
ëûã, äàéàíûãëûëûã, äàüûëìàçëûã, ïîçóëìàçëûã,
äÿéèøìÿçëèê.
ÑÀÐÑÛÌÀ “Ñàðñûìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÑÛÌÀÃ ô. 1. Ýöúëö áèð çÿðáÿäÿí òèòðÿ-
ìÿê, ëÿðçÿéÿ ýÿëìÿê, éåðèíäÿí îéíàìàã.
2. ìÿú. Ýöúëö ùÿéÿúàí êå÷èðìÿê, ñàðñûë-
ìàã (áó ìÿíàäà àäÿòÿí òÿðêèáëÿðäÿ èøëÿíèð).
44
ÑÀÒÀØÃÀÍ
Ñöáùàíâåðäèçàäÿ ÿëè èëÿ îíóí ñà÷ûíû òóìàð-
ëàéà-òóìàðëàéà áàðìàüûíû îíóí ÷ÿíÿñèíÿ òî-
õóíäóðäó âÿ èëäûðûì âóðìóø êèìè áöòöí âö-
úóäó èëÿ ñàðñûäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÀÐÑÛÍÒÛ èñ. 1. Áÿðê çÿðáÿ íÿòèúÿñèíäÿ
òÿðïÿíìÿ, ëÿðçÿéÿ ýÿëìÿ, éåðèíäÿí îéíàìà;
òèòðÿéèø, çÿëçÿëÿ. Éåð ñàðñûíòûñû (çÿëçÿëÿ).
– ..Ìþùêÿì áöíþâðÿñè îëàí áèð áèíàíû ùàíñû
ñàðñûíòû ó÷óðà áèëÿð? Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Ùÿéÿúàí. Äåéèðñÿí, äÿðä îëäó áèçÿ
åøãèìèç; Ñàðñûíòû, öçöíòö éåòìÿçìè àðòûã?
Á.Âàùàáçàäÿ.
3. ìÿú. Àüûð ðóùè ÿçàá, ùÿéÿúàí, ìöñèáÿò.
Áþéöê ñàðñûíòûéà äö÷àð îëìàã. – Ãàðàø ðóùè
ñàðñûíòû è÷ÿðèñèíäÿ îòóðóá ôèêðÿ ýåòìèøäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ìóõòàðà ýåòäèêúÿ äàùà àðòûã
ñàðñûíòû öç âåðèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÐÑÛÍÒÛËÛ ñèô. 1. Ñèëêÿëÿíÿí, éûðüàëàíàí,
ëàõëàéàí, ñàðñûíòûäàí çÿäÿëÿíìèø; äàâàìñûç,
åòèáàðñûç. Ñàðñûíòûëû äèâàð. Ñàðñûíòûëû ïèëëÿêÿí.
– Îòàãäàí ãàðàñèôÿò, äîëàøûã ñà÷ëû, ïÿæìöðäÿ
áèð ãàäûí ÷ûõûá, ñàðñûíòûëû áàëêîíäà äóðäó.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ìÿú. Ãöññÿëè, êÿäÿðëè, ïÿæìöðäÿ, ùàëû
ïîçóëìóø.
ÑÀÐÑÛÒÌÀ “Ñàðñûòìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÐÑÛÒÌÀÃ ô. 1. Ëÿðçÿéÿ ñàëìàã, òèòðÿò-
ìÿê, éåðèíäÿí îéíàòìàã, ëàõëàòìàã, äàüûò-
ìàã, ïîçìàã, àëò-öñò åòìÿê. Çÿëçÿëÿ áèð ÷îõ
áèíàíû ñàðñûòäû. – Áþéöê áèð ýóðóëòó ÿòðàôû ñàð-
ñûòäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Äÿùøÿòÿ ýÿòèðìÿê, ëÿðçÿéÿ ñàëìàã.
Ôàøèçìèí ýþçöíÿ ñàíúäûíûç áèð îõ; Ñàðñûòäû
çÿðáÿíèç ëîâüà äöøìÿíè. Ð.Ðçà.
3. ìÿú. Ìöâàçèíÿòèíè ïîçìàã; áÿðê ùÿéÿ-
úàíëàíäûðìàã. Áàøãà ìöùèò, áàøãà âÿçèééÿò
ìåéëè [Ðîçàíûí] äÿðóíè àëÿìèíè ñàðñûòìûøäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Àðâàäûíûí þëöìö Ùàøûì êè-
øèíè áÿðê ñàðñûòìûøäûð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÐÂÀÍ á à õ ñàðáàí. Ñàðâàíëàð óéãóëó,
äÿâÿëÿð éîðüóí; Íÿäèð áó ùå÷ëèêäÿ áó ýöëöíú
îéóí?! Ì.Ìöøôèã. “Àëëàùö-ÿêáÿð!” – äåéÿ
ñàðâàí äóà îõóéóð. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÀÑÀÍÈËßÐ èñ. Ñàñàíèëÿð äþâëÿòèíäÿ (Èðàí)
ùàêèìèééÿòäÿ îëàí ñöëàëÿ.
ÑÀÒÀØÃÀÍ èñ. âÿ ñèô. äàí. Àäàìà ñàòàø-
ìàüû, þúÿøìÿéè, ñöðòöøìÿéè ñåâÿí, àäàì ÿëÿ
ñàëàí. Ñàòàøãàí àäàì. Éàìàí ñàòàøãàíñàí
ùà...
ÑÀÒÀØÌÀ
ÑÀÒÀØÌÀ “Ñàòàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÒÀØÌÀÃ ô. 1. Áèðèíè àúûãëàíäûðìàã,
ïÿðò åòìÿê, ãàíûíû ãàðàëòìàã, òÿùãèð åòìÿê,
ÿëÿ ñàëìàã ìÿãñÿäèëÿ îíà ñþç àòìàã âÿ éà
áàøãà áèð ùÿðÿêÿò ýþñòÿðìÿê; ñöðòöøìÿê.
[Ìóðàä áÿé:] Áàõ, áó àäàì ùÿð êÿññÿ, ñÿíÿ
ñàòàøìàã èñòÿìèøäèð, àø ãàçàíûíû àïàðìûøäûð.
Ò.Ø.Ñèìóðã. [Ýöëçàð:] Îíëàðûí àüçû íÿäè ñÿíÿ
ñàòàøûðëàð, áèð÷ÿêëÿðèíè áèðúÿ-áèðúÿ éîëàðàì.
È.Ùöñåéíîâ. // Çàðàôàò ìÿãñÿäèëÿ ñþç àòìàã,
ñöðòöøìÿê, ïÿðò åòìÿê. Äèëáÿðèí ðÿôèãÿñè éåíÿ
äÿ îüëàíà ñàòàøìàã èñòÿäè: – Êèøè Ôÿðùàääûð,
Ôÿðùàä! Ýþðìöðñÿí? ß.Ñàäûã.
2. Íàìóñóíà òîõóíìàã. [Ãàðû:] Î Áÿéëÿð
ãàðíû éàíìûø, ãûç äöêàíà øåé àëìàüà ýÿëäèê-
äÿ ÷ÿêèá íàìóñóíà ñàòàøìûøäû. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. [ßëèéàð Òîüðóëà:] [Éàøàð] ñóéóìóçó êÿ-
ñèð, ãÿíä âåðìèð, ÷àé âåðìèð, öñòÿëèê áèð àðâàä-
óøàüûìûçà äà ñàòàøûð. Ú.Úàááàðëû.
3. Òîõóíìàã. [Ùÿñÿíèí] áàðìàãëàðû çóð-
íàéà ñàòàøúàã, ÿëèíÿ àëûá áèð ñåýàù ÷àëäû.
Á.Òàëûáëû.
◊ Ýþçö ñàòàøìàã – á à õ ýþç. [Ýöë÷þùðÿ:]
[Àðøûíìàë÷ûíûí] ýþçö ýþçöìÿ ñàòàøàíäà åëÿ
áèë êè, èëäûðûì êèìè ìÿíè âóðóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÑÀÒÄÛÐÌÀ “Ñàòäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÒÄÛÐÌÀÃ èúá. 1. Ñàòìàüà ìÿúáóð åò-
ìÿê.
2. Áàøãàñûíûí âàñèòÿñèëÿ ñàòìàã. Êþùíÿ
ïàëòàðûíû ñàòäûðìàã.
ÑÀÒÙÀÑÀÒ èñ. ×îõ ãûçüûí, àðàñûêÿñèëìÿ-
éÿí ñàòûø, àëâåð.
ÑÀÒÛÁ-ÑÎÂÌÀ “Ñàòûá-ñîâìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÒÛÁ-ÑÎÂÌÀà ô. Ùÿð íÿ âàð ùå÷ÿ-ïó÷à
ñàòìàã, äàüûòìàã, êîðëàìàã, àõûðûíà ÷ûõìàã.
Ìàë-äþâëÿòè ñàòûá-ñîâìàã. – [Úÿííÿòÿëè àüà:]
Ùåéäÿðãóëó, äîüðóäóðìó êè, ñÿí ýåäèá, ìÿ-
äàõèëèí ùàìûñûíû ñàòûá-ñîâóá ýÿëìèñÿí?
Í.Âÿçèðîâ. [Ìÿñóì êèøè] òÿëÿì-òÿëÿñèê ùÿð
øåéè äÿéÿð-äÿéìÿçèíÿ ñàòûá-ñîâäó. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÒÛÁ-ÑÎÂÓÐÌÀ “Ñàòûá-ñîâóðìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÀÒÛÁ-ÑÎÂÓÐÌÀÃ á à õ ñàòûá-ñîâìàã.
Àèëÿ ÷ÿòèíëèêëÿ äîëàíûðäû. Åâèí áöòöí øåéëÿðèíè
ñàòûá-ñîâóðìóøäóëàð. Ã.Èëêèí.
ÑÀÒÛÚÛ èñ. Ùÿð ùàíñû áèð øåé, ìàë ñàòàí
àäàì. Áàçàð ñàòûúûëàðëà äîëó èäè. – Ãîíøóì
áàçàðäàêû ñàòûúûëàðû àäáààä òàíûéûðäû. Ñ.Ðöñ-
òÿì. // Òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ, ìàüàçàëàðäà,
ÑÀÒÛÍÀËÌÀ
äöêàíëàðäà âÿ ñ.-äÿ èøëÿéÿí, àëûúûëàðà ìàë
ñàòàí èø÷è. Óíèâåðñàìûí ñàòûúûëàðû. – ×àäûð-
ìàüàçàíûí ãàáàüûíà òîïëàøûá äåéèøÿí àðâàä-
ëàðûí ñÿñè ñàòûúûíû òÿíýÿ ýÿòèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÒÛÚÛËÛÃ èñ. Ñàòûúû âÿçèôÿñè, èøè. Ãîíøóì
ìàüàçàäà ñàòûúûëûã åäèð.
ÑÀÒÛË èñ. Ñó, ñöä âÿ ñ. òþêìÿê ö÷öí àð-
ìóäó ôîðìàäà àüçû ýåí èðè ìèñ ãàá. Äÿðùàë
õÿëôÿ àü ãàëàéëàíìûø ìèñ ñàòûëëàðäà øÿðáÿò,
ÿëèíäÿ ýöëàáçÿí úàìààò èëÿ áèð éåðäÿ êö÷ÿéÿ
÷ûõàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑÀÒÛËÚÀ èñ. Áàëàúà ñàòûë. Ñàòûëúàíû øÿðáÿòëÿ
äîëäóðìàã.
ÑÀÒÛËÌÀ “Ñàòûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÒÛËÌÀà “Ñàòìàã”äàí ìÿúù. Àõøàì
ñàòûëàí (ô.ñèô.) îüóðëóã ìàëäàí ïðèñòàâûí ïàéû
ãóìàð îéíàäûüû âàõò ýÿòèðèëèá þçöíÿ âåðèëÿðäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Òåëëè:] Ýþçöìöí ãàáàüûíäà
àíàìûí áèðÿð íèøàíÿñè âÿ éàäèýàðû îëàí õàë÷à-
ëàðûì öñòöìÿ ýÿëÿúÿê àðâàäà ïàëòàð àëûíìàã
ö÷öí ñàòûëäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÀÒÛËÌÀËÛ ñèô. Ñàòûëìàã ö÷öí îëàí, ñàòëûã.
ÑÀÒÛËÌÀÇ ñèô. Ñàòûëìàëû îëìàéàí, ñàòûë-
ìàéàí. // Èøÿ ýåòìÿéÿí. Ñàòûëìàç ìàë.
ÑÀÒÛÍ: ñàòûí àëìàã – 1) ïóëëà àëìàã.
Òàõûëû ÷ÿêè èëÿ ñàòûí àëìàã. – ßëáÿòòÿ, ìöôòÿ
ìàë ùàðàäà èäè, ïóë èëÿ ñàòûí àëàã. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ; 2) ìÿú. ïóëëà, ðöøâÿòëÿ ÿëäÿ åòìÿê, þç
òÿðÿôèíÿ ÷ÿêìÿê, þç èðàäÿñèíÿ òàáå åòìÿê.
[Ýöëòÿêèí Äþâëÿò áÿéÿ:] Ñèç ìÿíè ïóëëà ñàòûí
àëìàã èñòÿéèðñèíèç? Ú.Úàááàðëû. [Ðåñòîðàí øåôè]
ñêðèïêà÷ûéà áþéöê åùòèéàúû îëäóüóíäàí [Ìÿç-
ëóìó] êîìåíäàíòäàí ñàòûí àëäû. Ñ.Âÿëèéåâ;
3) áèð ñûðà èñèìëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿê ìöõòÿ-
ëèô ôðàçåîëîæè èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: úÿí-
íÿòè ñàòûí àëìàã, äàâàíû ñàòûí àëìàã.
◊ Åëÿ áèë ñàòûí àëûá – áèð øåéè ùÿääèíäÿí
àðòûã ÿçèçëÿéÿí, ãîðóéàí, îíäàí ÿë ÷ÿêìÿê
èñòÿìÿéÿí, îíó þçöíöíêö ùåñàá åäÿí àäàì
ùàããûíäà.
ÑÀÒÛÍÀËÌÀ ñèô. Ïóëëà àëûíìûø, ÿâÿçèíäÿ
ïóë âåðèëìèø.
◊ Ñàòûíàëìà ãóë (êèìè) êþùí. – èòàÿòêàð,
ùöãóãñóç, ìöòè àäàì ùàããûíäà. [Ðÿùèì:]
Ìÿýÿð, Ëåéëà õàíûì, ýþðìÿéèðñÿí, ìÿí ýåúÿ-
ýöíäöç õàíûí ãàáàüûíäà ñàòûíàëìà ãóë êèìè
ÿëèáàüëû äóðìóøàì?.. Í.Âÿçèðîâ. [Éóñèôÿëè:]
Úÿíàá Éàâÿð, ìÿí ñÿíèí ñàòûíàëìà ãóëóíàì.
Ï.Ìàêóëó.
45
ÑÀÒÛØ
ÑÀÒÛØ èñ. 1. Ñàòìàã èøè, ñàòìà, ñàòûì.
2. Ñàòûø ö÷öí ãîéóëìóø, àéðûëìûø, ñàòûëìàã
ö÷öí îëàí, ñàòûëàí. Ñàòûøäà îëàí ìàëëàðû ýþç-
äÿí êå÷èðìÿê. – [Õÿðàáàòè] ñàòûø ö÷öí ÿëèíäÿ
òóòìóø îëäóüó êèòàáëàðû óçàäàðàã îíëàðà ýþñ-
òÿðÿð. Ù.Úàâèä.
3. Ñàòûëìà. Áöòöí éîë óçóíó ìÿíèì äîñòóì
íåôò èñòåùñàë åäèëìÿñèíäÿí, ñàòûøûíäàí âÿ áèð
äÿ þç èêè ìöùÿíäèñèíäÿí äàíûøûðäû. Á.Òàëûáëû.
ÑÀÒÈ´Í [ôð.] Ìþùêÿì ïàðëàã ïàìáûã ïàð÷à.
// Ñàòèíäÿí òèêèëìèø. Ñàòèí êþéíÿê. Ñàòèí òóìàí.
ÑÀÒÈÍÉÒ [ôð.] Ñàòèíèí íàçèê íþâö.
ÑÀÒÈ´ÐÀ [ëàò.] 1. Úÿìèééÿòäÿêè ìÿíôèëèê-
ëÿðè, åéáÿúÿðëèêëÿðè ýöëìÿëè âÿ êÿñêèí øÿêèëäÿ
èôøà âÿ òÿñâèð åäÿí áÿäèè ÿñÿð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿíèí ñàòèðàëàðû. – Âàãèô éîëóíóí äà-
âàì÷ûñû îëàí Çàêèð øåðèìèçÿ ùÿãèãè ñàòèðà ýÿ-
òèðìèøäèð. À.Øàèã.
2. Èôøàåäèúè, àúû, þëäöðöúö ýöëöø. “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí”èí ýöëöøö êÿñêèí áèð ýöëöø, þëäö-
ðöúö áèð ñàòèðà èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÒÈÐÈ´Ê1 ñèô. Ñàòèðàéà õàñ îëàí, ñàòèðàéà
àèä îëàí, ñàòèðà ìàùèééÿòèíäÿ îëàí. Ñàòèðèê
êîìåäèéà. Ñàòèðèê ìÿúìóÿ. – Ñàòèðèê øåèð-
ëÿðäÿ Úÿôÿð Úàááàðëû áþéöê õàëã øàèðè ßëÿê-
áÿð Ñàáèðÿ îõøàìàüà ÷àëûøûðäû. Ì.Àðèô.
ÑÀÒÈ´ÐÈÊ2 [ëàò.] èñ. Èíúÿñÿíÿòèí ùÿð ùàíñû
ñàùÿñèíäÿ ñàòèðà úÿðÿéàíûíûí íöìàéÿíäÿñè,
ñàòèðà éàçàí, ñàòèðà ìöÿëëèôè. Ñàòèðèê éàçû÷û.
Ñàòèðèê ðÿññàì. – Ýåíèø îõóúó êöòëÿñè áþéöê
ñàòèðèêè “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí àäû èëÿ òàíû-
ìàüà áàøëàäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÒÃÛ á à õ ñàòûø 1-úè ìÿíàäà.
ÑÀÒÃÛÍ ñèô. Þçöíö, þç ÿãèäÿñèíè, ìÿñëÿ-
êèíè, ùåéñèééÿòèíè ïóëà ñàòàí; øÿðÿôñèç, àë÷àã,
ðÿçèë, õàèí, íàìÿðä. Áÿíäàëû Ìÿðÿçÿäÿ ñàòãûí
áèð ãàðûíûí åâèíäÿ íåúÿ ýåúÿëÿìÿëè îëäóüóíó
àíàñûíà äàíûøäû. Ìèð Úÿëàë. [Àñëàí Ìÿçëóìà:]
Ùÿëÿëèê þç èøèíäèð. Àíúàã ñîíðàëàð áåëÿ ñàòãûí
áàøûí ãèéìÿòè óúóç îëàúàãäûð. Ñ.Âÿëèéåâ.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. [Íöøàáÿ:] Ñàòãûíû ñöðöéöí
úûäûð äöçöíÿ; Ùÿð ýþðÿí òöïöðñöí ìóðäàð
öçöíÿ.. À.Øàèã. Íèéÿ ãàðà éàõûð áó ñàòãûí
áèçÿ? Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÀÒÃÛÍËÛÃ èñ. Ñàòãûí àäàìûí èø âÿ ùÿðÿ-
êÿòè; ðÿçèëëèê, øÿðÿôñèçëèê, íàìÿðäëèê. [Àäèë
Ðÿúÿáÿ:] Áÿëêÿ éåíÿ ñàòãûíëûã åëÿìÿê èñòÿ-
éèðñÿí? Á.Áàéðàìîâ.
46
ÑÀÂÀÁ
ÑÀÒËÛÃ ñèô. Ñàòûëìàã ö÷öí îëàí, ñàòûëìàëû
îëàí, ñàòûëàí. Ñàòëûã òàõûë. Ñàòëûã êàðòîô. – Ñàü-
ìàë èíÿê áèçäÿ, ñàòëûã éàü ñèçäÿ. (Àòà. ñþçö).
[Õîðòäàí:] Áèð éàíäà ÷óâàë-÷óâàë áóüäà ãî-
éóëóá, .. áèð éàíäà ñàòëûã ãîéóí âÿ ãàðàìàë.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñàòëûüà ãîéìàã – ñàòìàã
ö÷öí àéûðìàã, ñàòìàã ö÷öí ãîéìàã. [Ìÿ-
ñóìÿ Ìóõòàðà:] Êàø áîðúóí ÷ûõàéäû, àíàíûí
ïàëòàðûíû ñàòëûüà ãîéàéäûí, àíúàã áàøûìûçà
áó îéóíó ýÿòèðìÿéÿéäèí. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÒÌÀ “Ñàòìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÒÌÀÃ ô. 1. Ïóë àëàðàã ÿâÿçèíäÿ áèð øåé
âåðìÿê. Øåé ñàòìàã. Ìàë ñàòìàã. – [Úàùàí:]
Ìÿí àðøûíìàë÷ûíûí õàëàñûéàì, þçöì äÿ ãûç-
ëàðà, àðâàäëàðà ìàë ñàòûðàì. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. Ñàòãûíëûã åòìÿê, õàèí ÷ûõìàã, õÿéàíÿò
åòìÿê, ÿëÿ âåðìÿê. Äîñòóíó ñàòìàã. Éîë-
äàøûíû ñàòìàã. Âÿòÿíèíè ñàòìàã. – ßýÿð áó
ñààò [ßëéàðîâóí] áàøãà áèð øîôåð ðàñòûíà äöø-
ñÿéäè, à÷àðëàðû Òåéìóðäàí àëûá îíà âåðÿðäè.
“Ðÿää îë, ýåò, õîçåéíèíè ñàòàí øîôåð ìÿíÿ
ëàçûì äåéèë!” – äåéÿðäè. Ì.Ùöñåéí. [Àñëàí
Ìÿçëóìà:] Îëìàéà àíäûìûçû ïîçìàã, äöø-
ìÿíÿ òÿñëèì îëìàã âÿ áèçè ñàòìàã èñòÿéèðñÿí?
Ñ.Âÿëèéåâ.
3. Áèð ñûðà èñèìëÿðäÿí ñîíðà ýÿòèðèëÿðÿê ìö-
ðÿêêÿá ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð;
ìÿñ.: àüûðëûã ñàòìàã, íàìóñóíó ñàòìàã, íàç
ñàòìàã, éàëàí ñàòìàã âÿ ñ.
ÑÀÒÚÐÍ èñ. [ëàò.] 1. Ýöíÿø ñèñòåìèíèí ïëà-
íåòè. Ñöùåéë ñÿééàðÿñè.
2. Ãÿäèì Ðîìà ìèôîëîýèéàñûíäà ñÿïèí
àëëàùû.
ÑÀÓÍÀ èñ. [èíý.] ×îõ éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ
ùÿðàðÿòè îëàí õöñóñè íþâ ùàìàì.
ÑÀÂÀ ñèô. Þç âàõòûíäà äåéèë, ñîíðàäàí úö-
úÿðÿí, ýåúéåòèøÿí (ôàðàø ÿêñè). [Ýöëøÿí:] Ýå-
úèêìèø áàëàúà, ñàâà ëàëÿëÿð éàãóò êèìè øÿôÿã
ñà÷ûðäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÀÂÀÁ èñ. [ÿð.] Èñëàì äèíèíÿ ýþðÿ ïèñ äå-
éèë, éàõøû èø ýþðìÿ (ýöíàù ÿêñè). Ýöìàí åò-
ìÿéèí êè, Øåéõ Øÿáàí àçàí âåðìÿéèíÿ ìóçä
àëûðäû. Õåéð, ÿñòÿüôöðóëëàù àçàí âåðìÿéè ìÿùç
ñàâàá ÿìÿë ùåñàá åäÿðäè âÿ ÿúðèíè ãèéàìÿòäÿ
Àëëàùäàí ýþçëÿéèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ýöë-
íàç:] Âàé áèçèì ùàëûìûçà êè, äöíéàäà áèð ñà-
âàá ãàçàíìàäûã. Ò.Ø.Ñèìóðã. // Úàíëû äèëäÿ,
öìóìèééÿòëÿ, éàõøû, õåéèðëè, õåéèðõàù èø ìÿ-
íàñûíäà èøëÿíèð.
ÑÀÂÀÄ
◊ Ñàâàá åòìÿê (åëÿìÿê, ãàçàíìàã) –
1) äèíè áàõûìäàí éàõøû, õåéèðëè áèð èø ýþðìÿê;
2) öìóìèééÿòëÿ, éàõøû, õåéèðëè áèð èø ýþðìÿê.
Ùåéðàí ýþç éàøû èëÿ ñÿíÿ éàçäû äÿðäèíè; Éàç-
ñàí úàâàáûíû, åäÿúÿêñÿí áþéöê ñàâàá. Ùåéðàí
õàíûì. [Íÿúÿôàëû:] Ýÿðÿê åëÿ èø ýþðÿñÿí êè, åë
ñàâàáû ãàçàíàñàí, áàëà! Á.Áàéðàìîâ. Ñàâàá
éèéÿñè îëìàã – á à õ ñàâàá åòìÿê (ýþðìÿê,
ãàçàíìàã). [Ñóëòàí áÿé:] Ìÿíèì äÿ ìóçäóì
áóäóð êè, ñàâàá éèéÿñè îëàðàì. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Ñàâàáà áàòìàã – á à õ ñàâàá åòìÿê (åëÿ-
ìÿê, ãàçàíìàã). [Àüàôàí:] Ìèðçÿ, ñàâàáà
áàòäûíûç. Ùàúû êèðÿ âåðìÿìÿê ö÷öí áÿùàíÿ
àõòàðûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÂÀÄ1 èñ. [ÿð.] Éàçûá-îõóìàüû áàúàðìà;
éàçû-ïîçó. [Ìîçàëàíáÿé:] Àõû ðóñúà ñàâàäûì
éîõäóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Øàýèðäëÿðèí ñàâàäû
ìöõòÿëèô èäè. Àðàìûçäà ÿñëà ñàâàäû îëìàéàí-
ëàð äà âàð èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Ñàâàä àëìàã –
éàçûá-îõóìàüû þéðÿíìÿê. Ñàâàä âåðìÿê –
éàçûá-îõóìàüû þéðÿòìÿê. [Áÿùëóë:] [Íÿíÿ-
ìèí] ñîë ÿëè àíàäàíýÿëìÿ øèêÿñò îëäóüó ö÷öí
àòàñû, “áÿäáÿõò ãûçûí” ùàëûíà àúûéûá îíà ñà-
âàä âåðìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÂÀÄ2 èñ. [ÿð.] õöñ. Ýöìöøäÿí ãàéðûëàí
øåéëÿðèí öçÿðèíÿ ñàëûíàí ãàðà ðÿíýëè íàõûø.
ÑÀÂÀÄ×Û èñ. õöñ. Ñàâàä óñòàñû, ýöìöø øåé-
ëÿðÿ ñàâàä âóðàí, ñàâàäëà áÿçÿìÿ óñòàñû îëàí
çÿðýÿð.
ÑÀÂÀÄËÀÌÀ “Ñàâàäëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÂÀÄËÀÌÀÃ ô. Ýöìöø øåéëÿðèí öçÿðèíÿ
ãàðà íàõûøëàð âóðìàã.
ÑÀÂÀÄËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Ñàâàäëàíäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ. ßùàëèíèí ñàâàäëàíäûðûëìàñû.
ÑÀÂÀÄËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàçûá-
îõóìàã þéðÿäèëìÿê.
ÑÀÂÀÄËÀÍÄÛÐÌÀ “Ñàâàäëàíäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÀÂÀÄËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Îõóìàã âÿ éàç-
ìàã þéðÿòìÿê, îõó-éàçû þéðÿòìÿê. Ñàâàä-
ñûçëàðû ñàâàäëàíäûðìàã. – [Èêèíúè ãàäûí:] ..Ñà-
âàä êóðñëàðû à÷ûá òàìàì ñàâàäñûç ãàäûíëàðû
ñàâàäëàíäûðàðûã. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ôèðóçÿ áèð
íå÷ÿ äÿôÿ Ùÿñÿíýèëÿ ýÿëÿðÿê Çÿùðàíû ñàâàä-
ëàíäûðìàã èñòÿìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÂÀÄËÀÍÌÀ “Ñàâàäëàíìàã”äàí ô.èñ.
Êþùíÿ ÿðÿá ÿëèôáàñûíûí ÷ÿòèíëèéè ýåíèø õàëã
êöòëÿñèíèí ñàâàäëàíìàñûíà èìêàí âåðìèðäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÀÂÀÐ
ÑÀÂÀÄËÀÍÌÀÃ ô. Éàçìàã âÿ îõóìàã
þéðÿíìÿê. [Àëìàç Éàõøûéà:] ßëèíäÿ ãàçàí-
úûí îëàð. Àçàä îëàðñàí, àäàì îëàðñàí, ñàâàä-
ëàíàðñàí. Ú.Úàááàðëû.
ÑÀÂÀÄËÛ1 ñèô. Éàçûá-îõóìàüû áàúàðàí.
Áè÷àðÿ òàúèð ìÿêòóáó ÿë-ÿë ýÿçäèðèá, ùå÷ áèð
êÿñ îõóéà áèëìÿéèá, Ýÿíúÿäÿ äÿ êè ñàâàäëû
ìîëëà òàïìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. // Ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí ÷îõ äöçýöí
éàçàí âÿ äàíûøàí. Ñàâàäëû òÿëÿáÿ. Ñàâàäëû øà-
ýèðä. – Êàòèáëèéÿ ñàâàäëû àäàì îëìàäûüûíäàí
áó èø øÿùÿðäÿí ýÿëÿíèí áîéíóíäà ãàëäû. Ìèð
Úÿëàë. // ìÿú. äàí. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ éàõøû
áèëèéè, ìÿëóìàòû îëàí; áèëèêëè. Ñàâàäëû ùÿêèì.
– Ìîëëàéåâ ñàâàäëû àäàìëàðëà âóðóøàíäà
äàùà àìàíñûç îëóðäó. Ì.Ùöñåéí. Ãàäèðèí
ôèêðèíúÿ Âåéñ ñàâàäëû, áèëèêëè àäàì îëñàéäû,
ñþçöíö áåëÿ ãóðòàðàðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÀÂÀÄËÛ2 ñèô. Öñòöíÿ ãàðà íàõûøëàð ÷ÿêèë-
ìèø, ñàâàä âóðóëìóø ýöìöø øåéëÿð ùàããûíäà.
ÑÀÂÀÄËÛËÛÃ èñ. Ñàâàäû îëìà, éàçûá-
îõóìàüû áàúàðìà.
ÑÀÂÀÄÑÛÇ ñèô. 1. Ñàâàäû îëìàéàí, éàçûá-
îõóìàã áèëìÿéÿí. Èíäè þëêÿìèçäÿ ñàâàäñûç
àäàì ÷ÿòèí òàïûëàð. – [Èêèíúè ãàäûí:] ..Ñàâàä-
ñûç ãàäûíëàð ö÷öí ñàâàä êóðñëàðû à÷ûá òàìàì
ñàâàäñûç ãàäûíëàðû ñàâàäëàíäûðàðûã. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Õÿäèúÿ ñàâàäñûç áèð ãûç èäè. Ñ.Ùö-
ñåéí.
2. ìÿú. Áàúàðûãñûç, ãàáèëèééÿòñèç, áèëèêñèç;
íàøû. [Ùöñàìÿääèí:] Ìÿí ãàäûíëàðûí ðóùóíó
.. þéðÿíìÿê èøèíäÿ ÷îõ ñàâàäñûçàì. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè. // Àâàì, úàùèë.
ÑÀÂÀÄÑÛÇËÛÃ èñ. 1. Ñàâàäñûç îëìà, éàçûá-
îõóìàüû áàúàðìàìà; àâàìëûã, úÿùàëÿò.
[Ìåùðèáàíûí] íþãñàíû éàëíûç ñàâàäñûçëûüû èäè.
Ñ.Ùöñåéí. “Êÿøêöë” äÿ “ßêèí÷è” êèìè ñàâàä-
ñûçëûã âÿ úÿùàëÿò ÿëåéùèíÿ ÷ûõàðàã, åëì âÿ ìÿ-
äÿíèééÿòèí éàéûëìàñû óüðóíäà ÷àðïûøûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. Þçöíöí èãðàð åòäèéèíÿ ýþðÿ
òàé-òóøëàðû ýåúÿ êóðñëàðûíäà äà îëñà, îõóéóá
ñàâàäñûçëûãëàðûíû ëÿüâ åòäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Áàúàðûãñûçëûã, ãàáèëèééÿòñèçëèê, áè-
ëèêñèçëèê, íàøûëûã.
ÑÀÂÁÍÍÀ [èñï.] Òðîïèê âÿ ñóáòðîïèê çî-
íàëàðäà îò þðòöêëÿðè.
ÑÀÂÀÐ èñ. ê.ò. Âàõòûíäàí ýåú ÿêèëÿí òàõûë.
Îíëàð åëÿ äöøöíöðäöëÿð êè, “Áþéöê äöç”
[ãîíøó êîëõîçà] âåðèëìÿçñÿ, ïàìáûã ö÷öí äÿ
47
ÑÀÂÀØ
òîðïàã áÿñ åäÿð, ñàâàð ñÿïèëÿí ýþìýþé òàõûëû
÷åâèðèá ïàìáûã ÿêìÿçëÿð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÀÂÀØ èñ. 1. Ìöùàðèáÿ, äþéöø, âóðóøìà,
äàâà. Óçóí ñöðäö ãàíëû ñàâàø, õàëãû àüûð ýöí-
ëÿð àëäû. À.Øàèã. ßí ãàíëû ñàâàøëàðäà ãîðõó
áèëìÿéÿí... Ãàçàí õàí ðþéàäàí ÷îõ ãîðõàðäû.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Ñþéöøìÿ, äàëàøìà, äàâà-äàëàø. Éàç ýö-
íöíöí éàüûøû – ÿð-àðâàäûí ñàâàøû. (Àòà. ñþçö).
[Ýöëøÿí:] Áèç ñþç äåäèê, ñàâàø äåìÿäèê êè.
Î êè ãàëäû ùàçûðëûüà, ùÿð èøèìèç éåðèíäÿäèð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÂÀØÄÛÐÌÀ “Ñàâàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÂÀØÄÛÐÌÀÃ èúá. Áèð-áèðèíèí öçÿðèíÿ
ñàëûøäûðìàã, àðàëàðûíà äàâà ñàëìàã; âóðóøäóð-
ìàã.
ÑÀÂÀØÃÀÍ ñèô. Äàëàøãàí, äàâàêàð, ñàâàø-
ìàüû, äàëàøìàüû, äàâà ñàëìàüû ñåâÿí. Ñàâàø-
ãàí óøàã.
ÑÀÂÀØÃÀÍËÛÃ èñ. Ñàâàøìàüû, äàâà ñàë-
ìàüû õîøëàéàí àäàìûí õàñèééÿòè.
ÑÀÂÀØÌÀ “Ñàâàøìàã”äàí ô.èñ. Ñàâàø,
äàâà-äàëàø. Ñàâàøìà äàùà äà áþéöéÿúÿêäè.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÀÂÀØÌÀÃ ô. Äàëàøìàã, âóðóøìàã, ñþ-
éöøìÿê, êöñöøìÿê. Äîñò äîñò èëÿ ÿáÿñ éåðÿ
ñàâàøìàç; Ñåâÿíèí ñåâÿíäÿí êþíëö áóëàøìàç.
Ì.Ï.Âàãèô. Ýàùäàí õîøëóüóíàí, ýàù ñàâàøû-
íàí; Êþêñöíö à÷ìàüûí íÿ äàìàüû âàð? Àøûã
ßëÿñýÿð. Äöíÿíêè ùÿðá ýöíöíäÿ äÿ; Ñàâà-
øàíäà àíà òîðïàã; Î äÿùøÿòëè úÿáùÿëÿðè; Ìÿí
áóðàäà ýþðäöì àíúàã. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÀÂÀÉ(Û) ãîø. Áàøãà, ãåéðè. Ñÿíäÿí ñàâàéû
àäàìûì éîõäóð. Åâäÿ óøàãäàí ñàâàé àäàì
éîõ èäè. – Òÿñâèð åòäèéèìèç Ìèðçÿ Ìóñòàôàíûí
ýþñòÿðäèéèìèç ñèôÿòëÿðäÿí ñàâàéû áèð áàøãà ñè-
ôÿòè äÿ âàð èäè. Å.Ñóëòàíîâ. [Ýöëïÿðè:] Àéðàí-
äàí ñàâàé íÿéèì îëàúàãäûð? Í.Íÿðèìàíîâ.
Áàøûìû éàâàøúà ãîâçàéûá éàí-éþðÿìÿ áàõ-
äûì. Ùåéâàí ñöìöéöíäÿí âÿ çèáèëäÿí ñàâàéû
áèð øåé ýþðìÿäèì. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÀÉ1 èñ. 1. ßäÿä, ðÿãÿì. Ñàéû éàääà ñàõ-
ëàìàã. Ñàéû þéðÿíìÿê.
2. Ìèãäàð, êÿìèééÿò. [Ùÿñÿí àüà:] Øöêöð-
ëÿð îëñóí, ýÿëäèêúÿ çèéàëûëàðûìûçûí ñàéû àðòûð,
îíëàðû áèð ýþíäÿð, éàíûìà ýÿëñèíëÿð, áèð ñþù-
áÿò åäÿê. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñàéà ýÿëìÿ-
ìÿê – ñàéû ÷îõ îëìàã, ìèãäàðû, êÿìèééÿòè
áèëèíìÿìÿê. Äÿíèçÿ áàõ, äÿíèçÿ, ñàéà ýÿëìÿç
48
ÑÀÉÀÄ
áóðóãëàð; Ñóëàðûí àëòûíäà äà íåôò âàð, ãàðà
ãûçûë âàð. Ñ.Ðöñòÿì. Äåäè: – Áàùàð ÿééàìû-
äûð; Ñåâèíúëÿðèì ýÿëìÿç ñàéà. Í.Ðÿôèáÿéëè.
...ñàéû éîõäóð, ...ñàéû-ùåñàáû éîõäóð – ñàé-
ñûçäûð, ÷îõäóð. Ãàðûøãàíûí ñàéû âàð èäè, ãîøó-
íóí ñàéû éîõäóð. “Êîðîüëó”. [Ùàúû Ìóðàä:]
Ãàïûñûíäà íþêÿð-ãóëëóã÷óíóí ñàéû-ùåñàáû
éîõäóð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
3. ìÿú. Ñàéûëàí, ñå÷èëÿí, ùþðìÿòëè. Ñÿí óë-
äóçñàí, ìÿí àéàì; Ñàé ãóøëàðäàí ìÿí ñà-
éàì; Ìÿúíóí êèìè ýÿçÿðÿì; Ëåéëè ìöøòàüûí-
äàéàì. (Áàéàòû).
◊ Ñàéà àëìàìàã – á à õ ñàéìàã 4-úö
ìÿíàäà. Àìàíñûç þëöìö àëìàéûá ñàéà; ×ûõ-
äûì ãàðøûñûíà ãàðà éåëëÿðèí. Ñ.Ðöñòÿì. Éåíè-
äÿí ýèðìÿê÷èí ãûçüûí äàâàéà; Îíëàð ÷ÿòèíëèéè
àëìàéûð ñàéà. Ì.Ðàùèì. Ñàéà ñàëìàìàã –
á à õ ñàéà àëìàìàã. Äöíéàíû ñàéà ñàëìà-
éûðäû äÿëè øàèð; Äÿðèí-äÿðèí äöøöíÿðêÿí ùÿ-
éàòà äàèð. Ñ.Âóðüóí. [Õóäóø:] Áó áîéäà
àäàìëàðû äà ñàéà ñàëìûðëàð. È.ßôÿíäèéåâ.
Ñàéà-ñàíà ñàëìàã – á à õ ñàéìàã 3-úö ìÿ-
íàäà. Ùåéô êè, Ìóñà äàéûíûí Òÿçÿ øÿùÿð óøàã-
ëàðûíû ñàéà-ñàíà ñàëìàüû óçóí ÷ÿêìÿäè. Ìèð
Úÿëàë.
ÑÀÉ2 èñ. Äÿíèçäÿ, ýþëäÿ, ÷àéäà ýÿìèëÿð
ö÷öí òÿùëöêÿëè îëàí äàéàç éåð. Ýÿìè ñàéà
îòóðäó. – ×ûõûð ýÿìè êàðâàíëàðû íå÷ÿ äÿðéà-
éà; Ýåäèð áþéöê áèð ãöðóðëà, îòóðìàç ñàéà.
Ì.Ðàùèì.
ÑÀÉÀ ñèô. 1. Áèð ðÿíýäÿ îëàí, áèððÿíýëè.
Ñàéà ïàð÷à. Ñàéà ýöëìÿõìÿð. // Áó ïàð÷àäàí
òèêèëìèø. Ñàéà ïàëòàð. Ñàéà êîôòà. // Íàõûøñûç,
ýöëñöç. Ñàéà ëÿ÷ÿê. Ñàéà øàë. – [Ðöñòÿì] ñÿòèí
êþéíÿéè áöçìÿëè òóìàíûí è÷èíÿ ñàëûá, öñòöí-
äÿí ýþé ñàéà æàêåò ýåéìèø Òåëëèíè àúûãëû-
àúûãëû ñöçäö. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ìöðÿêêÿá îëìàéàí, ñàäÿ. Ñàéà íàõûø.
Ñàéà èëýÿê âóðìàã.
3. Ñàäÿ. Ñàéà àäàì.
ÑÀÉÀ×Û èñ. ÿäÿá. Ãîéóí, ãóçó âÿ êå÷è ùàã-
ãûíäà ìàùíû ãîøàí âÿ îõóéàí àäàì. Ñàéà÷û
ìàùíûëàðû. Ñàéà÷û ñþçö. – Ñàéà-ñàéà ñàéàäàí;
Éóí ýÿëèð ãàéàäàí; Ñàéà÷ûéà ïàé âåðèí; Ìàç-
ëûüû ìàéàäàí. (Áàéàòû).
ÑÀÉÀÄ á à õ ñÿééàä. Ñàéàäàì, äóðàðàì
ìÿí; Áîéíóìó áóðàðàì ìÿí; Ùàðäà áèð òÿð-
ëàí ýþðñÿì; Îíà òîð ãóðàðàì ìÿí. (Áàéàòû).
ÑÀÉÀÜÛ
ÑÀÉÀÜÛ ãîø. Ñþçÿ ãîøóëàðàã, îíóí èôàäÿ
åòäèéè øåéÿ îõøàðëûüû áèëäèðèð: ...êèìè, ...òÿê,
...áÿíçÿð, ...îõøàð. Èëàí ñàéàüû ãûâðûëûá. Éàð-
ïàã ñàéàüû áöêöëìÿê. Úàíàí ñàéàüû ýåéèíìÿê.
ÑÀÉÀÃ1 çÿðô Áÿíçÿðëèê áèëäèðèð: úöð, êèìè,
òÿðçäÿ, âÿçèééÿòäÿ, ãàéäàäà. Ïàëòàðëàðûíûí
ùàìûñûíû óñòà Àüàáàëà òîïëàäû, äîëìà áöêöëö
ñàéàã áèð ôèòÿéÿ áöêöá ãîéäó ñÿêèéÿ. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [Íÿúìèíèí] îí äþðä éàøëû èêèíúè îüëó
Øèðèí ùÿëÿ áó éàøäàí êàðèêàòóðà ñàéàã øÿêèë-
ëÿð ÷ÿêèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
Àéðû (þçýÿ) ñà-
éàã – áàøãà úöð, àéðû úöð. ×öíêè ãàðû áèëäè áó
êåéôèééÿòè; Þçýÿ ñàéàã îëäó îíóí íèééÿòè.
À.Ñÿùùÿò. Ìÿøÿäèáÿéèí âÿ àòàëàðûíûí ùÿð äÿ-
ãèãÿ ùàëûíû-ÿùâàëûíû ñîðóøäóüó áó ãîíàã,
äåéÿñÿí, àéðû ñàéàã àäàìäû. Ì.Ùöñåéí. Áèð
ñàéàã – áèðòÿùÿð, áèð úöð, áèð íþâëÿ. Áóíëàðûí
ùàìûñûíà [ìöõòÿëèô àüûð èøëÿðÿ] éåíÿ áèð ñà-
éàã òàá ýÿòèðìÿê îëàð, áóíëàð äåìÿê îëàð êè,
äÿðäèí éàðûñûäûð. Ô.Êþ÷ÿðëè. Áó ñàéàã – áó
úöð, áó òÿùÿð, áó ãàéäà èëÿ. [ßñýÿð:] Éîõ,
ìÿí áó ñàéàã åâëÿíìÿê èñòÿìèðÿì. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. Èéèðìè áåø èë áó ñàéàã áÿííÿëèêäÿ ÷àëû-
øûá äà, [Êÿðáÿëàéû ßçèì] àä ãàçàíà áèëìèøäè.
Ò.Ø.Ñèìóðã. Ãàáàãêû (ÿââÿëêè, êþùíÿ)
ñàéàã – ÿââÿëëÿðäÿ (ãàáàãëàðäà, êå÷ìèøäÿ)
îëäóüó êèìè, êå÷ìèø êèìè. ..Ùÿêèì [Ìîëëà
Àááàñûí äà] öç-ýþçöíÿ ãàáàãêû ñàéàã áàõ-
äûãäà Ìîëëà Àááàñ áèðäÿí “ïûãã” åëÿéèá ýþéÿ
òóëëàíûð.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ùÿð òÿðÿôäÿ
äóðóð èøëÿð åëÿ ÿââÿëêè ñàéàã. ß.Íÿçìè. Íÿ
ñàéàã – íåúÿ, íÿ úöð, íÿ òÿùÿð. Êàññèî äÿñ-
ìàëû òàïûá ÷îõ ùåéðÿòÿ äöøöð êè, áó äÿñìàë íÿ
ñàéàã âÿ ùàðàäàí îíóí îòàüûíà äöøöáäöð.
Ô.Êþ÷ÿðëè. Èíäè ìÿí áèëäèì êè, ãûçëàðûí ùÿéàò
ìÿñÿëÿñè íÿ ñàéàã ùÿëë îëóíóðìóø. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÑÀÉÀÃ2 á à õ ñàéûã 2-úè ìÿíàäà. [Ùàëàé-
ïîçàí] þçö äÿ åëÿ ñàéàã éàòàðäû êè, ëàï ñÿð÷ÿ
êèìè. “Êîðîüëó”. ×àäûðëàð óéãóäàäûð, àòàí-
ëàð îðäà ñàéàã; Ýÿðàé áÿéèí éàíûíäà éàëíûç
Úÿëàëäûð îéàã. Ñ.Âóðüóí.
Ñàéàã äóðìàã –
äèããÿòëè îëìàã, ñàéûã îëìàã, àéûã îëìàã.
Ìÿíèì ýþç îëäóüóì ñàéàã äóðäóüóì äöí-
éàäà; Ìöìêöíìöäöð ñÿíè ñàëìàìàã éàäà?
Ì.Ðàùèì.
ÑÀÉÀÃËÀÌÀ “Ñàéàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉÀÃËÀÌÀÃ á à õ ñàéûãëàìàã. Îüëàí
îéóíà áèð ìÿðòÿáÿäÿ àëóäÿ îëìóøäó êè, ýåúÿ
âàãèÿäÿ äÿ îéóíäàí ñàéàãëàéûðäû. ß.Ùàãâåð-
ÑÀÉßÁÀÍ
äèéåâ. Õÿñòÿ ñàéàãëàéûð, ùÿðàðÿò è÷èíäÿ ÷ûðïû-
íûá äóðóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ. [Ùöììÿò Ùÿì-
çÿéÿ:] Ñÿí äÿ àüñàããàë ÿìèí îüëó êèìè ýþðÿê
íÿ ñàéàãëàéàúàãñàí. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÉÀËÀÍÌÀ “Ñàéàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉÀËÀÍÌÀÃ ô. ìÿù. Ñàüàëìàã Éàðà ñà-
éàëàíûá. – Íÿçàêÿò âàõòûíäà, õóáëàð ÷àüûíäà;
Áàõäûì, éàð éàðàñû ñàéàëàíûáäû. “Ãóðáàíè”.
ÑÀÉÚÀ çÿðô Ñàé åòèáàðèëÿ, ñàéûíà ýþðÿ;
ìèãäàðúà, ìèãäàðûíà ýþðÿ. Ñàéúà ÷îõ. Ñàéúà
àç äÿñòÿ. – [Äþéöø÷öëÿð] êÿíäèí ñàéúà àç âÿ
ìåøÿéÿ ãà÷ìûø îëàí úàìààòûíû ýåðè ãàéòàð-
äûëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÉÄÛÐÌÀ “Ñàéäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉÄÛÐÌÀÃ èúá. 1. Ñàéìàüà, ùåñàáëà-
ìàüà ìÿúáóð åòìÿê, ñàéìà èøè ýþðäöðìÿê.
Ïóëëàðû òÿçÿäÿí ñàéäûðìàã.
2. ìÿú. Ñàéìàüà, ùþðìÿò åòìÿéÿ, ùåñàá-
ëàøìàüà âàäàð åòìÿê. Áèð ìèëëÿòè ñàéäûðìàã
ö÷öí îíóí ìÿäÿíè úÿùÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿëèäèð.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÀÉß èñ. [ôàðñ.] 1. Êþëýÿ. Ñÿí áèð àüàú-
ñàí êè, þìðöíäÿ ùå÷ êÿñ; Íÿ ñàéÿ ýþðöáäöð,
íÿ ñÿìÿð ñÿíäÿí. Ã.Çàêèð. [Äÿðâèø:] Ðóãèééÿ
ÿâÿçèíäÿ äóìàí àðàñûíäà ñàéÿ ýþðöðäöì..
À.Äèâàíáÿéîüëó.
Ñàéÿ ñàëìàã – êþëýÿ
ñàëìàã, êþëýÿëÿìÿê. Ãàøûí ãàáàüûíäà ñû-
üàëëû áèð÷ÿê; Ñàéÿ ñàëìûø öçÿ øþëÿ ìöáàðÿê.
Ì.Ï.Âàãèô.
2. ìÿú. Ùèìàéÿ, ìöùàôèçÿ, ãîðóìà. [Ïÿð-
âèçõàí:] Ìÿðùÿìÿòèíèç àðòûã, ëöòôöíöç çèéàäÿ,
ñàéÿíèç êÿì îëìàñûí. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ñàéÿ
ñàëìàã – ùèìàéÿ åòìÿê, ìöùàôèçÿ åòìÿê,
êþìÿê åòìÿê, ùèìàéÿñè àëòûíà àëìàã. Øàùëàð
øàùû ñàéÿ ñàëñûí öñòöìÿ; ßëÿñýÿðòÿê áÿõòèãàðà
äîëàíñûí. Àøûã ßëÿñýÿð.
3. Ñàéÿñèíäÿ øÿêëèíäÿ – “íÿòèúÿñèíäÿ”,
“ñÿáÿáèëÿ”, “êþìÿéèëÿ” ìÿíàëàðûíäà. Ìöÿë-
ëèìëÿðèí ñÿéè âÿ ãåéðÿòè ñàéÿñèíäÿ ÷îõ ãþâì
âÿ òàéôàëàð õîøáÿõò îëóá àü ýöíÿ ÷ûõûáëàð...
Ô.Êþ÷ÿðëè.
◊ Áó (î) ñàéÿäÿ – áóíóí (îíóí) íÿòèúÿ-
ñèíäÿ, ñÿáÿáèëÿ, öçöíäÿí. Ãîé úàùàí åëì èëÿ
ïöðíóð îëñóí; Âÿòÿí î ñàéÿäÿ ìÿìóð îëñóí.
À.Ñÿùùÿò.
ÑÀÉßÁÀÍ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Öñòö éàðïàã, øàõ
âÿ ñ. èëÿ þðòöëö éåð; ÷àðäàã, êþëýÿëèê. Ýþñ-
òÿðäè áèð òÿðÿôäÿ áèð ñàéÿáàí; “Îòóð áóðäà,
áó éåð ñÿíèíäèð” – äåäè. À.Ñÿùùÿò.
49
ÑÀÉÜÀÚ
ÑÀÉÜÀÚ èñ. 1. Áèð øåéè ùåñàáëàìàã ö÷öí
õöñóñè ãóðóëóøëó úèùàç, àëÿò. Åëåêòðèê (ãàç)
ñàéüàúû (èøëÿíÿí åëåêòðèêèí, ñóéóí, ãàçûí ìèã-
äàðûíû ùåñàáëàéàí úèùàç). Òàêñè ñàéüàúû (òàê-
ñèëÿðäÿ ýåäèëìèø éîëóí ìÿñàôÿñèíè âÿ ùàããûíû
ýþñòÿðÿí úèùàç).
2. Äþðäêöíú ÷ÿð÷èâÿäÿ êþíäÿëÿí ìèëëÿðÿ
êå÷èðèëìèø éóâàðëàã ñöìöêúöêëÿðäÿí èáàðÿò
ñàäÿ ðèéàçè ùåñàáëàìàëàð àïàðìàã ö÷öí àëÿò,
÷þòêÿ. [Ìÿäÿä:] Ìÿí èñÿ èäàðÿäÿ îòóðóá
ñàéüàú äàíÿëÿðèíèí ñÿñèíÿ ãóëàã àñìàçäûì.
ß.Âÿëèéåâ. [Øàùìàð] î áèðè îòàãäà ñàéüàúûíû
àðàì-àðàì øàããûëäàäàí ùåñàáäàðûí éàíûíà
êå÷äè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÉÜÛ èñ. 1. Ùþðìÿò, åùòèðàì, ñàéìà, åùòè-
ðàì åòìÿ. [Áèðèíúè ãóëàì:] ×ÿêèë îðäàí, íÿ
ñàéüû áèëìÿç àäàì. Ù.Úàâèä.
2. Ñàéûãëûã, åùòèéàò.
ÑÀÉÜÛËÛ ñèô. 1. Áàøãàëàðûíà ñàéüû ýþñòÿ-
ðÿí, ùþðìÿò åäÿí; ñàéàí.
2. Ñàéûëàí, ùþðìÿòëè, ìþùòÿðÿì.
ÑÀÉÜÛÑÛÇ ñèô. 1. Åùòèðàì ýþñòÿðìÿéÿí,
ùþðìÿò åòìÿéÿí, ùþðìÿò ýþçëÿìÿéÿí, ñàé-
ìàçëûã ýþñòÿðÿí, ñàéìàç. [Àéäÿìèð ùåéðÿòëÿ
ýöëÿðÿê:] Áó ñàéüûñûç àäàìëàðà âàãîíëàðäà
ýþçëÿíèëìÿñè ëàçûì îëàí ãàéäàëàðû àíëàäû-
íûç, – äåéÿ àüçûíäàí êþïöê ñà÷ûð. À.Øàèã.
[Êíéàç:] ßí ãàáà èíñàí; ßí ñàéüûñûç, ÿí ãîð-
õóëó äöøìÿí. Ù.Úàâèä.
2. Åùòèéàòñûç, äèããÿòñèç, ëàãåéä, òÿùëöêÿíè,
ãîðõóíó âåúèíÿ, ñàéà àëìàéàí. Çèêèðñèç ìþ-
ìèíè øåéòàí àëëàäàð; Ñàéüûñûç èýèäè äöøìÿí
àëëàäàð. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÑÀÉÜÛÑÛÇËÛÃ èñ. 1. Åùòèðàìñûçëûã, ñàéà
àëìàìà, ñàéìàçëûã.
2. Åùòèéàòñûçëûã, äèããÿòñèçëèê, ñàéìàçëûã, ëà-
ãåéäëèê, ôèêèð âåðìÿìÿ, àëäûðìàìà, âåúèíÿ
àëìàìà. Áèð çàìàíëàð òÿêúÿ ýåúÿëÿðèí ãà-
ðàíëûüûíäàí âàùèìÿëÿíÿí Óëäóç, èíäè çöëìÿò
ýåúÿëÿðäÿ úàíàâàð êèìè àüçûíû à÷ûá îä ïöñ-
êöðÿí òîïëàðûí öñòöíÿ áèð ñàéüûñûçëûã âÿ ùÿãà-
ðÿòëÿ ýåòìÿêäÿ èäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÀÉÕÀØ ñèô. äàí. Ñàêèò, äóðüóí, êöëÿêñèç.
Ñàéõàø ùàâà.
ÑÀÉÕÀØËÛÃ èñ. äàí. Ñàéõàø ùàâàíûí âÿ-
çèééÿòè; ñàêèòëèê, äóðüóíëóã.
ÑÀÉÕÀØÌÀ “Ñàéõàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉÕÀØÌÀÃ ô. ìÿù. Ñàéõàø îëìàã, ñàêèò-
ëÿøìÿê. Ùàâà ñàéõàøäû.
◊ Àðà ñàéõàøìàã – á à õ àðà.
50
ÑÀÉÛËÌÀ
ÑÀÉÛÚÛ á à õ ùåñàáëàéûúû 1-úè ìÿíàäà.
ÑÀÉÛÃ ñèô. âÿ çÿðô 1. Þç èøèíäÿ, ùÿðÿêÿ-
òèíäÿ åùòèéàòëû, ýþçöà÷ûã, àéûã, îéàíûã îëàí,
ñÿðâàõò. Ñàéûã àäàì. – Ùÿð úÿáùÿäÿ àéûã,
ñàéûã; ßñýÿð êèìè äóðìàëûéûã. Ñ.Âóðüóí. Áèç-
äÿí òÿëÿá åäèð ãóðóëóø; Áåëÿ ñàéûã éàøàìàüû.
Ì.Ðàùèì.
Ñàéûã îëìàã – èøèíäÿ, ùÿðÿêÿ-
òèíäÿ àéûã îëìàã, åùòèéàòëû îëìàã, ñÿðâàõò îë-
ìàã. Íÿáè äåéèð: ñàéûã îëóí, éàòìàéûí; Äöø-
ìÿíÿ ùàâàéû ýöëëÿ àòìàéûí. “Ãà÷àã Íÿáè”.
[Ýþçÿò÷è:] Àíúàã åùòèéàòëû âÿ ñàéûã îëìàã ëà-
çûìäûð. Ù.Íÿçÿðëè.
2. ìÿú. Äÿðèí îëìàéàí, éàðûéóõóëó, éàðû-
àéûã. [Ýþé÷ÿê] ñàéûã éàòìàëû èäè.. ß.ßáöë-
ùÿñÿí. Ðåéùàí òåç-òåç îéàíàðàã; Ýåúÿíè ÷îõ
ñàéûã éàòäû. Ì.Äèëáàçè.
ÑÀÉÛÃËÀÌÀ 1. “Ñàéûãëàìàã”äàí ô.èñ.
2. Ùóøóíó èòèðìèø õÿñòÿíèí, éàõóä éóõóäà
îëàí àäàìûí àüçûíäàí ÷ûõàí ðàáèòÿñèç, ìÿíà-
ñûç ñþçëÿð. Ùöñåéí áó ãàéäà èëÿ ñÿùÿðÿ êèìè
éàðû ãûçäûðìà, éàðû ñàéûãëàìà è÷ÿðèñèíäÿ éàòäû.
Ñ.Ðÿùìàí. Î, ÿòðàôûíäà çÿèô èíèëòèëÿð âÿ ñàéûã-
ëàìàëàð åøèòäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñÿìÿíäÿð
áóíóí ñàäÿúÿ ñàéûãëàìà îëäóüóíó äöøöíöá
ýöëäö. Á.Áàéðàìîâ. // Öìóìèééÿòëÿ, ìÿíà-
ñûç, ìÿíòèãñèç ñþçëÿð ùàããûíäà.
ÑÀÉÛÃËÀÌÀÃ ô. 1. Ùóøóíó èòèðìèø ùàëäà
âÿ éà éóõóäà èêÿí ðàáèòÿñèç, àéäûí îëìàéàí
ñþçëÿð äàíûøìàã. Áöòöí ýåúÿíè ñàéûãëàìàã.
– Àíàõàíûì ýåúÿ [õàíûí] éóõóäà ñàéûãëà-
äûüûíû .. äÿôÿëÿðëÿ åøèòìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Áèðèíúè ýöíëÿð Éàãóò ãûçäûðìà è÷ÿðèñèíäÿ ñà-
éûãëàéûð, éàâàø-éàâàø ýþçëÿðèíè à÷ûðäûñà äà,
ëàêèí ùå÷ êÿñè òàíûìûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. ìÿú. Àüëûíà ýÿëÿíè äàíûøìàã, ðàáèòÿñèç,
ìÿçìóíñóç ñþçëÿð äàíûøìàã; ñàðñàãëàìàã.
[Õàúÿ Íèçàì:] Êèìäèð áó? Íå÷èí áþéëÿ ñà-
éûãëàð? Ù.Úàâèä.
ÑÀÉÛÃËÛÃ èñ. Èøèíäÿ, ùÿðÿêÿòèíäÿ ñàéûã,
åùòèéàòëû, äèããÿòëè îëìà; îéàíûãëûã, àéûãëûã,
ñÿðâàõòëûã. Ñàéûãëûã ýþñòÿðìÿê. – [Ãóðáàíÿëè:]
Ìÿí ñàéûãëûüûìû èòèðÿ áèëìÿðÿì. Ì.Èáðàùèìîâ.
ßùìÿääÿêè ñèíôè ñàéûãëûã âÿ ìþùêÿì èðàäÿ
Éóñèôèí ôèêðèíè àëò-öñò åòìèøäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÀÉÛËÛ ñèô. 1. Ñàéû àç îëàí, àç òÿñàäöô åäè-
ëÿí, àç ýþðöëÿí, òÿê-òÿê îëàí. Áÿçè ùàäèñÿëÿð
òàðèõäÿ ñàéûëûäûð.
2. Ñàéû, ìèãäàðû áÿëëè îëàí. Ñàéûëû êèòàáëàð.
ÑÀÉÛËÌÀ “Ñàéûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉÛËÌÀÃ
ÑÀÉÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Ùåñàáëàíìàã, ñàéû,
ÿäÿäè áèëèíìÿê. Êèòàáëàð ñàéûëûá ãóðòàðäû.
Ñèéàùûëàð ñàéûëäû.
2. Ùåñàá åäèëìÿê, áèëèíìÿê, ...êèìè ãèé-
ìÿòëÿíäèðèëìÿê. [Ðçàãóëóõàí] êÿíäëèëÿðèí
è÷èíäÿ àçàäèééÿò ñþçëÿðè äàíûøäûüû ö÷öí áàøãà
êÿíä ñàùèáëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìÿíôóð ñàéûëûðäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ..ßðÿ ýåäèá áîøàíìàã áþéöê
áèð ãÿáàùÿò ñàéûëûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // ...êèìè
òàíûíìàã, ùåñàá åäèëìÿê. Ñàéûëûðñàí âÿòÿí
þâëàäëàðûíûí áèð ôÿðäè; Âÿòÿí èìäàäèíÿ èøòÿ
÷àüûðûð ùÿð ôÿðäè. À.Ñÿùùÿò. Áèáèùåéáÿò Áàêû-
íûí ãÿäèì íåôò ðàéîíëàðûíäàí áèðè ñàéûëûðäû.
Ì.Ùöñåéí. Îüëàí èíäè åâèí áþéöéö ñàéûëûðäû.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÀÉÛÐ-ÁÀÉÛÐ ñèô. âÿ çÿðô Ìÿíàñûç, ìÿç-
ìóíñóç, ðàáèòÿñèç, ìÿíòèãñèç. Ñàéûð-áàéûð
äàíûøìàã. – Ýöëöíöí ùÿðàðÿòè ÷îõ àðòìûøäû.
Î ÷àïàëàéûð, ìÿçìóíñóç âÿ ñàéûð-áàéûð äàíû-
øûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Øèðÿëè] êþùíÿ ÿééàøëàð êèìè
ñàéûð-áàéûð äàíûøûðäû. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÉÃÀ èñ. çîîë. Õîðòóì êèìè áóðíó âÿ
ëèðàéàîõøàð áóéíóçëàðû îëàí ýþâøÿéÿí ãîøà-
äûðíàãëû ùåéâàí, àíòèëîïóí áèð íþâö.
ÑÀÉËÀØÌÀ “Ñàéëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉËÀØÌÀà ô. Äàéàçëàøìàã (ýþë, ÷àé,
äÿíèç âÿ ñ. ùàããûíäà).
ÑÀÉÌÀ “Ñàéìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉÌÀÃ ô. 1. Ðÿãÿìëÿðè ñûðà èëÿ äåìÿê,
ñàäàëàìàã, ñàíàìàã. Éöçÿ ãÿäÿð ñàéìàã.
– Ñàëìàí îíà ãÿäÿð ñàéäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Éóñèô
Ùöììÿòÿ:] Áàðìàüûíëà ñàéûðñàí êè, ôèëàíû-
ôèëàíû äîëäóðìóøóã, éàõøû åëÿìèñèíèç. Á.Áàé-
ðàìîâ. // Ìèãäàðûíû áèëìÿê ö÷öí ùåñàáëàìàã.
Ýöíëÿðè ñàéìàã. – Êîðîüëó äà áàøëàäû ïóëó
ñàéìàüà. “Êîðîüëó”. ..Áèð ãîúà ðóñ àðâàäû
ïóëëàðûíû ñàéûðäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Øàùèí
Ôèðÿíýèçÿ:] Îíó äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, ÷îõ îõó-
ìóøàì, ùàìûñûíû áÿëêÿ äÿ ñàéà áèëìÿðÿì.
Á.Áàéðàìîâ.
2. Áèð-áèð àäëàðûíû ÷ÿêìÿê, åéíè úèíñäÿí
îëàí øåéëÿðè àäáààä ñûðà èëÿ äåìÿê; ñàäàëà-
ìàã. Êèòàáëàðû ñàéìàã. Óøàãëàðû ñàéìàã.
– Ñèíÿäÿ éàðÿëÿðèì ñàéäû, äåäè, ìèí úÿððàù;
Ñÿùâ åäèá, ùÿëÿ áó ìèíäÿí áèðèíèí ñàéû äåéèë.
Ñ.ß.Øèðâàíè. ..Ñàéäûüûìûç àüàëàð ÿí ùþðìÿòëè
öëÿìà âÿ ñàäàò çöìðÿñèíäÿíäèðëÿð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
ÑÀÉÌÀÇÉÀÍÀËÛÃ
3. ìÿú. Åùòèðàì åòìÿê, ùþðìÿòèíè ñàõëà-
ìàã, ùþðìÿò åòìÿê; ùåñàáëàøìàã. Ñàéàíûí
ãóëóéàì, ñàéìàéàíûí àüàñû. (Àòà. ñþçö). ßñ-
ýÿð èíäè ñÿíè ñàéàúàã. ß.ßáöëùÿñÿí. Ãóëè-
éåâ áó àäàìëàðûí îíó áèð î ãÿäÿð äÿ ñàéìà-
äûãëàðûíû áàøà äöøöðäö. ß.Ñàäûã.
4. Åùòèéàò åòìÿê, ÷ÿêèíìÿê. [Íÿáè:] Ãó-
áåðíàò, íà÷àëíèê ýÿëñÿ, ñàéìàðàì; Äöøìÿíèí
ãàíûíäàí è÷ñÿì, äîéìàðàì. “Ãà÷àã Íÿáè”.
5. ìÿú. Áèëìÿê, ùåñàá åòìÿê. [Ùàúû
Ãàðà:] Ìÿíèì ñþçëÿðèìè çàðàôàò ñàéûðñûíûç?
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Þçöíö éåíèäÿí äöíéàéà
ýÿëìèø ñàéûðäû. Ìèð Úÿëàë. Ñàìèðÿ ìÿíèì áó
àðçóìó àäè çàðàôàòëàðûìäàí áèðè ñàéûðäû.
Ì.Ùöñåéí.
◊ Ñàéìàãëà áèòìÿç (ãóðòàðìàç) – ùÿä-
äèíäÿí ÷îõäóð, ñàéû-ùåñàáû éîõäóð. Ñàéìàã
èëÿ áèòÿí äåéèë ýþñòÿðäèéèí ùöíÿðëÿð; Áöëáöë
äåéèð áàü÷àëàðäà äàñòàíûíû ùÿð ñÿùÿð. Ñ.Âóð-
üóí.
ÑÀÉÌÀÌÀÇËÛÃ á à õ ñàéìàçëûã. [Çà-
ìàí:] Äàùà áó éåðÿäÿê àäàìû ñàéìàìàçëûã
îëìàç êè? ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÀÉÌÀÇ ñèô. 1. Ñàéìàéàí, ìÿùÿë ãîé-
ìàéàí, âåúèíÿ àëìàéàí, äèããÿòñèç, ëàãåéä,
áàøûñîéóã. Ñàéìàç àäàì. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
Ñàéìàçúàñûíà, ñàéìàçéàíà, åòèíàñûç. Ñàéìàç
êå÷ìÿê. Ñàéìàç úàâàá âåðìÿê.
2. Èêðàùëà áàõûëàí, ñàéûëìàéàí, àâàðà, âåú-
ñèç. Ñàéìàç èò àäàì òóòàð. (Àòà. ñþçö).
ÑÀÉÌÀÇÚÀ á à õ ñàéìàçúàñûíà. Óñòà Ãè-
éàñ ñàéìàçúà âÿ àüûð-àüûð åâÿ ýèðèá ýþñòÿ-
ðèëÿí éåðäÿ îòóðäó.. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÀÉÌÀÇÚÀÑÛÍÀ á à õ ñàéìàçéàíà.
ÑÀÉÌÀÇËÛÃ èñ. Åòèíàñûçëûã, ùþðìÿòñèç-
ëèê, ñàéìàç ìöíàñèáÿò. Àüúà ãàðûéà ÿðèíèí áó
ñàéìàçëûüû åëÿ àüûð ýÿëäè êè, î äþçìÿéèá éåðèí-
äÿí ãàëõäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÀÉÌÀÇÉÀÍÀ çÿðô Ñàéìàç, ñàéìàç-
ëûãëà, åòèíà åòìÿäÿí, åòèíàñûçëûãëà, ñàéìàçúà-
ñûíà. Ñàéìàçéàíà äàíûøìàã. Ñàéìàçéàíà
þòöá ýåòìÿê. – [Ìÿììÿä áÿé Ñÿôÿðÿ:] Èíäè
áèç äÿ ñàéìàçéàíà äöøÿðýÿéÿ ýèðÿðèê, åëÿ áè-
ëÿðëÿð êè, .. îò äàëûíúà ýåòìèøäèê. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [ßæäÿð] ..ñàéìàçéàíà ýåðèéÿ íÿçÿð
ñàëûðäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÀÉÌÀÇÉÀÍÀËÛÃ èñ. Ñàéìàçéàíà ùÿ-
ðÿêÿò, ñàéìàçëûã, åòèíàñûçëûã. Ñàéìàçéàíàëûã
åòìÿê.
51
ÑÀÉÐÛ
ÑÀÉÐÛ ñèô. ãÿä. Õÿñòÿ. Ãóðáàíè äåð: êþí-
ëöì áóíäàí ñàéðûäûð; Íÿ åòìèøÿì, éàðûì ìÿí-
äÿí àéðûäûð? Ãóðáàíè.
ÑÀÉÐÛËÌÀ “Ñàéðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉÐÛËÌÀÃ á à õ ñàéðûøìàã 1-úè ìÿ-
íàäà. Ñèéàù çöëôöí áóõàã àëòäà ãûâðûëûð; Àëà
ýþçëÿð úàí àëìàüà ñàéðûëûð. Ì.Ï.Âàãèô. Ñÿí èòè
àääûìëà ãîøàðêÿí èëÿðè; Ñàéðûëñûí, ýóðëàñûí
÷àëäûüûí êàìàí, ùåé! Ì.Ìöøôèã.
ÑÀÉÐÛØÌÀ “Ñàéðûøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÉÐÛØÌÀà ô. 1. Òèòðÿê, çÿèô èøûã ñà÷ìàã,
ïàðëàìàã, øÿôÿã áóðàõìàã. Ìÿüðèá ñÿìòèíäÿ
ùÿëÿ óëäóçëàð ýþé öçöíäÿ ñàéðûøûðäû. Ô.Êþ-
÷ÿðëè. Ýåúÿ èäè, ýþéäÿ óëäóçëàð ñàéðûøûðäû.
Ñ.Ðÿùìàí. Áèð-áèðèíÿ ñûüûíàí óëäóçëàð ñàé-
ðûøìàüà áàøëàäû. Á.Áàéðàìîâ. // ìÿú. Áÿëèð-
ìÿê, ýþðöíìÿê. Àíà! Áàéàã ýþðäöì Ìåù-
ðèáàíûòÿê; Öçöíäÿ ñàéðûøûð õàëëàðû òÿê-òÿê.
Ñ.Âóðüóí. Ñÿíèí ýþçëÿðèíìè ýÿíúëèê ÷àüûíäà;
Éîõñà íÿðýèçëÿðèí ñàéðûøûá îéíàð? Ì.Ìöøôèã.
Ïàéûçûí ñîíó îëäóüóíà áàõìàéàðàã, åâëÿðèí
ãàðøûëàðûíäàêû áàü÷àëàðäà àë-ÿëâàí ýöëëÿð,
÷è÷ÿêëÿð ñàéðûøûðäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Ãà÷ûøìàã ìÿíàñûíäà. Íàøû îâ÷ó áÿðÿ
áÿêëÿð, ÿéëÿíÿð; Ìàðàëëàð ñàéðûøàð éîëëàðà
äîüðó. “Ãóðáàíè”.
ÑÀÉ-ÑÅ×Ìß ñèô. Ñå÷èëÿí, ìöÿééÿí öñ-
òöíëöéö îëàí; ñå÷ìÿ. Êîðîüëó ùÿìèøÿ éàçûã-
éóçóüóí, ÿëèíäÿí èø ýÿëìÿéÿí àäàìëàðûí äà-
ëûíúà éà þçö ýåäÿð, éà äà äÿëèëÿðèí ñàé-
ñå÷ìÿëÿðèíäÿí ýþíäÿðÿð. “Êîðîüëó”. Àøûã
ßëÿñýÿð .. ýþðäö êè, áèð-áèðèííÿí ñàé-ñå÷ìÿ
îüëàíëàðäû. “Àøûã ßëÿñýÿð”.
ÑÀÉÑÛÇ ñèô. âÿ çÿðô Ñàéúà, ìèãäàðúà ÷îõ
îëàí, ñàéûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí, ùÿääÿí
àðòûã ÷îõ, ñàéñûç-ùåñàáñûç. Ñàéñûç ãîøóí. Ñàé-
ñûç óøàã òîïëàøìàã. – Êàìåðàëàðäà ñàéñûç
àäàì âàðäû. Ì.Ùöñåéí.
ÑÀÉÑÛÇ-ÙÅÑÀÁÑÛÇ á à õ ñàéñûç. Ñàéñûç-
ùåñàáñûç àäàì. – .. Ñàéñûç-ùåñàáñûç ñîéüóí÷ó
òàéôà àòëàðûíûí àéàüû àëòûíäà òîðïàã .. áÿðêè-
ìèøäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ýöë âÿ áöëáöë ùàã-
ãûíäà ñàéñûç-ùåñàáñûç ÿôñàíÿëÿð ùàìûéà ìÿ-
ëóìäóð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÀÉÒÀË ñèô. ìÿù. Áîéëó-áóõóíëó, åíëè-
êöðÿê, áàçáóðóäëó; éåêÿ, èðè, ñàüëàì. Ñàéòàë
àäàì. – [Àëî:] Ãàíëû ùÿð àäàìà ÿë âóðìàç.
Î ùÿìèøÿ ñàéòàë àõòàðàð, – äåäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Èðè, éåêÿ, êþê, ÿòëè. Ñàéòàë ãî÷. – [Ôåéçè]
ñöðöíö ñàéìàìûøäàí ãàáàã îí áàø ñàéòàë
52
ÑÀÇÀÃËÛ
ãóçóëó ãîéóí ñå÷èá þç àëà÷ûüûíûí éàíûíà þòöð-
ìöøäö. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÀÇ1 èñ. [ôàðñ.] Ìèçðàáëà ÷àëûíàí, àðìóä-
âàðè ÷àíàüû îëàí ñèìëè õàëã ÷àëüû àëÿòè. Ñàç ÷àë-
ìàã. – [Ðÿñóë:] Ìÿíÿ áèð ñàç âåðèí, äÿðäèìè
ñàçëà äåéÿúÿéÿì. “Àøûã Ãÿðèá”. Ñîíðà ÿëèíÿ
àëäû ãîíàüûì áèð ãûçûë ñàç; Ãàíàäëàíäû, äóð-
ìàäû, áèëìÿì íå÷èí éåðèíäÿ. Ì.Ìöøôèã.
ÑÀÇ2 ñèô. [ôàðñ.] 1. Èøëÿòìÿê ö÷öí òàì éà-
ðàðëû, ùàçûð ùàëäà îëàí; ñûíûüû, çÿäÿñè, íþãñàíû
îëìàéàí; éàõøû òÿìèð îëóíìóø. Ñàç ìàøûí.
Ñàç àëÿò. Ñàç ñààò. – [Õîðòäàí:] Áàëà, ôàéòî-
íóí ñàçäûìû? ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àëûíúà õÿáÿðè
ãà÷ìûøäû áèðáàø; ×èéíèíäÿ ñàç òöôÿíý, áåëäÿ
ïàòðîíäàø. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Ñàç åëÿìÿê (åò-
ìÿê) – äöçÿëòìÿê, ãàéäàéà ñàëìàã, óéüóí-
ëàøäûðìàã. Ñÿí äÿ, ýþçöì, Àëëàùà áàõûá çöëìö
àç åéëÿ; Ïåéâÿñòÿ êþíöë éûõñàí ÿýÿð, áèð äÿ
ñàç åéëÿ. Ì.Ï.Âàãèô. Ìÿí äåìÿíÿì äÿðäö-
ãÿìèì àç åéëÿ; Äàèì ìåéëèí ìåéëèì èëÿ ñàç
åéëÿ. Ã.Çàêèð. Ñàç îëìàã – óéüóí îëìàã,
áÿðàáÿð îëìàã, òàé îëìàã. Çàìàí ñÿíÿ ñàç
îëìàñà, ñÿí çàìàíà ñàç îë. (Àòà. ñþçö). Éàðà
éàð ñàç îëìàñà; Ïöíùàíäà òÿð-òÿð àüëàð.
(Áàéàòû).
2. Ìþùêÿì, ãûâðàã, ñàüëàì, äþçöìëö. Áÿ-
äÿíúÿ ñàç. Úàíû-áàøû ñàç. – [Ìóõòàð] Ôåéçèíè
ñÿñëÿéèá èêè ñàç àò éÿùÿðëÿìÿñèíè òàïøûðäû.
Á.Áàéðàìîâ. // Éàõøû, éåðèíäÿ. Îíó Òàøàóçäà
ýþðäöì, êåôè ñàç; ßòèðëè òàüëàðäàí ãîâóí äÿ-
ðÿðêÿí. Ñ.Ðöñòÿì. // Ñàçäûð øÿêëèíäÿ – éàõ-
øûäûð, äöçýöíäöð, ãàéäàñûíäàäûð, éåðèíäÿäèð
ìÿíàëàðûíäà. Äåìÿê êè, êåéôèíèç ñàçäûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ñöëåéìàí:] Øöêöð Àëëàùà, ùÿð
øåé þç éåðèíäÿ ñàçäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Àñëàí
ñòàðøèíàéà:] Ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð, ìàøûí
ñàçäûð. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÀÇÀÃ èñ. Áÿðê ñîéóã, øàõòà. Ñàçàã àäà-
ìûí ÿë-àéàüûíû êÿñèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. – Ãàð
éàüûðìû? – Åëÿ éàüûð... ñàçàã ãûëûíúòÿê êÿñèð.
ß.Úÿìèë. // Ãóðó ñîéóã êöëÿê. [Ùÿúÿð:]
Ýîðóñóí äöçöíäÿ ãîïóáäóð ñàçàã... “Ãà÷àã
Íÿáè”. Ãàðàíëûã ãàòûëàøûð, ÿë-àéàã ÷ÿêèëèð,
ýöíäöç àäàìà õîø ýÿëÿí ñÿðèíëèê ñàçàüà ÷åâ-
ðèëèðäè. Ìèð Úÿëàë. Øÿð ãàðûøûð, ñàçàã áàøëà-
éûðäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÀÇÀÃËÛ ñèô. Êÿñêèí êöëÿéè, ñàçàüû, ñî-
éóüó îëàí; øàõòàëû. Ñàçàãëû ùàâà. – Ñàçàãëû áèð
ñàáàù èäè, éåë àäàìû êÿñèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÀÇÀÍ
Ãóðó ñàçàãëû áèð ýöíäÿ Íîâðóç éàø ÿëúÿêëÿðèíè
òîïóí ãûçìûø ëöëÿñè öñòöíäÿ ãóðóäóðäó. Ð.Ðçà.
Ñÿùÿð òåçäÿí ñàçàãëû ãûø ýöíöíöí éåíèúÿ ýþ-
çöíö à÷äûüû äÿãèãÿëÿðäÿí [Àüàáàëà] ýÿëèá
ëàáîðàòîðèéà ãàáàüûíäà [Ðåéùàíû] ýþçëÿäè.
Ìèð Úÿëàë.
ÑÀÇÀÍ èñ. çîîë. ßñàñÿí ãàìûøëûã, éà äóð-
üóí øèðèí ñóëàðäà éàøàéàí, èðè ïóëëàðû îëàí áàëûã
íþâö.
ÑÀÇÀÍÄÀ èñ. [ôàðñ.] êþùí. ×àëüû÷û. Õàí
óøàãëàðû Êå÷èëèéÿ ùÿì îâà, ùÿì äÿ êåôÿ ýÿë-
äèêëÿðèíäÿí éàíëàðûíúà ãðàììîôîí, õàíÿíäÿ,
ñàçÿíäÿ âÿ áîëëóúà àðàã-÷àõûð ýÿòèðìèøäèëÿð.
Å.Ñóëòàíîâ. Áèð àç äà ñàçÿíäÿ, çóðíà÷û ÷àëñûí;
Ðóùóíóç áóðàäà ëÿççÿò äÿ àëñûí. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Õàíÿíäÿ âÿ ñàçÿíäÿëÿð èñÿ ÷àëüû òàãûìûíû áó-
ðàõûá áèð òÿðÿôÿ ýåäÿðëÿð. Ù.Úàâèä.
ÑÀÇÀÍÄÀÐ á à õ ñàçàíäà. [Ïÿðè:] Àíàì
ñàçàíäàð âÿ ëàçûìëû øåéëÿðèí ùàìûñûíû ìöùÿééà
åäèá, òîé áó ýöíëÿðäÿ áàøëàíàñûäûð. Ú.Úàááàðëû.
Ãóðòàðäû äÿñýàùû çóðíà÷û Ãàçàð; Ýþòöðäö
òàðûíû ñîíðà ñàçàíäàð. Ù.Ê.Ñàíûëû. Úóíàëû áèð
õàíûì ÷ûõäû åéâàíà; Áàõäû ñàçàíäàðà ñîéóã,
áèýàíà. Ì.Ðàùèì.
ÑÀÇÁßÍÄ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Ñàç áàüëàéàí,
ñàç ãàéûðàí óñòà. Ãÿìáÿð îíó àïàðäû ñàçáÿí-
äèí éàíûíà. “Àááàñ âÿ Ýöëýÿç”.
ÑÀÇ×ÀËÀÍ, ÑÀÇ×Û èñ. Ñàç ÷àëàí ÷àëüû÷û.
Ñàç÷àëàí ýþçÿë áèð àøûã ìàùíûñû ÷àëäû. Ñàç÷û
ãûçëàð àíñàìáëû.
ÑÀÇÈØ èñ. [ôàðñ.] 1. Ãàðøûëûãëû ðàçûëûüà ýÿë-
ìÿ, ãàðøûëûãëû ðàçûëûã, àíëàøìà, ôèêèð áèðëèéè,
ùÿìðÿéëèê, áèðëèê. Ìÿèøÿò èëÿ ìÿêòÿáèí ìàáåé-
íèíäÿ ÿñëà èòòèôàã âÿ ñàçèø éîõäóð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
2. Ìöãàâèëÿ. Áåéíÿëõàëã ñàçèøëÿð. Ñàçèøè
ïîçìàã. Ñàçèøÿ ðèàéÿò åòìÿê.
Ñàçèø áàü-
ëàìàã – áèð ìÿñÿëÿ ùàããûíäà äàíûøûã àïàðûá
ðàçûëûüà ýÿëìÿê, ìöãàâèëÿ áàüëàìàã.
◊ Ñàçèø åòìÿê (åëÿìÿê) êþùí. – óéüóíëàø-
ìàã, öìóìè äèë òàïìàã, äöçÿëèøìÿê, óçëàø-
ìàã, öíñèééÿò òàïìàã. Îë ýöë öçàðäÿ ÿðÿãèí
õîø ñÿôàñû âàð; Òöðôÿ áóäóð êè, ñàçèø åäÿð àòÿø
àá èëÿ. Ã.Çàêèð. Î âàõò àúûãëû, ãàø-ãàáàãëû âÿ
ìöòÿêÿááèð ìöÿëëèìëÿð èëÿ ñàçèø åëÿìÿê äîü-
ðóäàí äà ÿí ÷ÿòèí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèñè èäè.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÑÀÇÈØ×È èñ. Ñèíôè äöøìÿíëÿ ñàçèø, áàðûøìà,
óçëàøìà ñèéàñÿòè àïàðàí àäàì. // ìÿú. Ðàçû-
ëàøìà, ýöçÿøò òÿðÿôäàðû.
ÑÅ×ÈÚÈ
ÑÀÇÈØ×ÈËÈÊ èñ. Ñèíôè äöøìÿíëÿ óçëàøìà,
áàðûøûüà ýÿëìÿ, îíà ýöçÿøòÿ ýåòìÿ; ñèíôè äöø-
ìÿíëÿ áàðûøìà ñèéàñÿòè.
ÑÀÇËÀÌÀ “Ñàçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÇËÀÌÀÃ ô. Ñàç ùàëà ñàëìàã, äöçÿëò-
ìÿê, òÿìèð åäèá èøëÿìÿê ö÷öí ùàçûð ùàëà ñàë-
ìàã. Ìàøûíëàðû ñàçëàìàã. // Ùàçûð âÿçèééÿòÿ
ýÿòèðìÿê. Íÿáè [Ìÿììÿäÿëè áÿéè] âóðìàã
èñòÿìèðñÿ äÿ, àììà éåíÿ êå÷ìèøè éàäûíà ñàëûá
àéíàëûíû ñàçëàéûð. “Ãà÷àã Íÿáè”. Òåç à÷ ãàòà-
ðûíû, ñàçëà òöôÿíýè; Áàøëàéàã êþíëöìöç ñåâ-
äèéè úÿíýè. Ù.Ê.Ñàíûëû. // Ãàéäàéà ñàëìàã,
ñàùìàíà ñàëìàã, ùàçûðëàìàã, ãàéûðìàã. [Ùàúû
Ùÿñÿí:] Êàáëà Ôàòìà, äÿõè äóðìàã âàõòû
äåéèë, åâ-åøèéè ñàçëà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Àðâàä:] Ùîâóçóí áàøûíäà, êþëýÿäÿ õàë÷à
ñàëàðàì, ñàìîâàðû ñàçëàéûá ãîéàðàì ùîâó-
çóí áàøûíà, éàõøû ÷àé äÿìëÿðÿì. Å.Ñóëòàíîâ.
Î, ìàõîðêà ïàïèðîñ ñàçëàäû, ñÿíýÿðèí ðöòó-
áÿòëè äèâàðûíà ñþéêÿíÿðÿê .. ïàïèðîñóíó äó-
ìàíëàòìàüà áàøëàäû. Ù.Íÿçÿðëè. // Òÿøêèë åò-
ìÿê, äöçÿëòìÿê. Î âàõò ìÿí ýþðöðäöì êè, áó
îí ñÿêêèç ìàíàò ãÿçåòÿ ö÷öí õöñóñè áèð ìÿòáÿÿ
ñàçëàìàüà ñÿðô îëóíóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÀÇËÀÍÌÀ “Ñàçëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÇËÀÍÌÀÃ ô. Ñàç ùàëà ýÿëìÿê, äöçÿë-
ìÿê, ñàùìàíà äöøìÿê, ùàçûðëàíìàã.
ÑÀÇËÀØÌÀ “Ñàçëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÀÇËÀØÌÀÃ ô. Ñàç îëìàã, éàõøûëàøìàã;
èøè, âÿçèééÿòè, ñàüëàìëûüû éàõøû ùàëäà îëìàã.
ÑÀÇËÛÃ èñ. Ñàç øåéèí ùàëû, âÿçèééÿòè. Àãðå-
ãàòûí ñàçëûüû. Ìîòîðóí ñàçëûüû. // Ñàüëàìëûã,
úàíû-áàøû ñàç îëìà.
ÑÅ “Ñ” ùÿðôèíèí âÿ áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí
ñàìèòèí àäû.
ÑÅÁÍÑ [ôð.] Áèð èøèí èúðàñûíûí àðàñûêÿñèë-
ìÿäÿí äàâàì åòäèéè ìöääÿò, âàõò. Êèíîéà
ýöíäöç ñåàíñûíà áèëåò àëìàã. Ìàñàæ ñåàíñû.
– Ñààò îí áèðäÿ áàøëàíàí ñåàíñà ãàëìàã îë-
ìàçäû. Ì.Ùöñåéí. Þçöíöìàñàæëàìà ñåàíñ-
ëàðûíûí ùÿð áèðè ñûüàëëàìà èëÿ áàøëàíûð âÿ ñû-
üàëëàìà èëÿ ãóðòàðûð. ß.Áàáàéåâ.
ÑÅ×ÈÚÈ èñ. Ñå÷êèäÿ èøòèðàê åäÿí, éàõóä ñå÷-
êèäÿ èøòèðàê åòìÿéÿ ùöãóãó îëàí àäàì. [Êà-
òèá] ãûñà áèð ÷ûõûø åòäèêäÿí ñîíðà ñå÷èúèëÿðèí
ýþðöøöíÿ ýÿëìèø íàìèçÿä áàðÿñèíäÿ äÿ áèð
íå÷ÿ êÿëìÿ äåéèá, äàíûøìàã ö÷öí ñþçö Úà-
ùàíýèðîâà âåðäè. Ñ.Ãÿäèðçàäÿ.
53
ÑÅ×ÈËßÍ
ÑÅ×ÈËßÍ ô.ñèô. 1. Ñå÷êè íÿòèúÿñèíäÿ ñå-
÷èëìèø. Ñå÷èëÿí íàìèçÿäëÿð. // Èñ. ìÿíàñûíäà.
Àêàäåìèéàéà ñå÷èëÿíëÿð. Ñå÷èëÿíëÿð àðàñûíäà
úàâàíëàð ÷îõäóð.
2. Íÿçÿðÿ ÷àðïàí, ôÿðãëÿíÿí, ôÿðãëÿíäèðè-
ëÿí, áàøãàëàðûíäàí àéðûëàí. Ôèðÿíýèçèí ãàøëàðû
òöíä-ãàðà äåéèëäè, îíäà ýöúëÿ ñå÷èëÿí ãûçûëû
áèð ïàðûëòû íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÅ×ÈËÌß “Ñå÷èëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅ×ÈËÌßÊ ìÿúù. 1. Ñÿñâåðìÿ íÿòèúÿñèí-
äÿ öñòöíëöê àëìàã. Èúëàñà ñÿäð ñå÷èëìÿê.
2. Ùÿð ùàíñû õöñóñèééÿòèíÿ, êåéôèééÿòèíÿ
âÿ ñ.-éÿ ýþðÿ áàøãàëàðûíäàí ôÿðãëÿíìÿê, àé-
ðûëìàã. Ãûç àëà ýþçëÿðè èëÿ ðÿôèãÿëÿðèíäÿí ñå÷è-
ëèðäè. – Êàìðàí áó áàðÿäÿ áèçèì ùàìûìûçäàí
ñå÷èëèðäè. Ì.Ùöñåéí.
3. Íÿçÿðÿ ÷àðïìàã, ýþðöíìÿê. Êÿíäèí åâ-
ëÿðè àüàúëàð è÷èíäÿ ýöúëÿ ñå÷èëèðäè. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè.
ÑÅ×ÈËÌÈØ 1. ô.ñèô. Ñÿñâåðìÿ íÿòèúÿñèíäÿ
öñòöíëöê âåðèëìèø, èíòèõàá åäèëìèø. Ãóðóëòàéà
ñå÷èëìèø íöìàéÿíäÿëÿð.
2. ñèô. ×àï åäèëìÿê ö÷öí àéðûëìûø âÿ áÿéÿ-
íèëìèø. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè.
À.Øàèãèí ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè.
ÑÅ×ÈÌ èñ. 1. Ñå÷èá ýþòöðìÿ. 60-úû èëëÿðäÿ ..
éàçû÷ûëàð èíäè ìþâçó ñå÷èìèíäÿ, éàðàäûúûëûã
àõòàðûøëàðûíäà íèñáÿòÿí ñÿðáÿñò èäèëÿð. È.Ãà-
ñûìçàäÿ.
2. ×åøèä, àññîðòèìåíò.
ÑÅ×ÊÈ èñ. Ùÿð ùàíñû áèð âÿçèôÿíè éåðèíÿ éå-
òèðìÿê ö÷öí ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ äåïóòàò âÿ ñ.
ñå÷ìÿ (áó ìÿíàäà ÿñàñÿí úÿìäÿ èøëÿíèð).
Ùàìû ñå÷êèëÿðÿ! – Îí ñÿêêèçè òàìàì îëóá, îí
äîããóçà ýèðÿúÿê î; Ñàáàù áèçèì ñå÷êèëÿðäÿ
èëê ñÿñèíè âåðÿúÿê î. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÑÅ×ÊÈÃÀÁÀÜÛ ñèô. Ñå÷êèëÿðèí éàõûíëàø-
ìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí, éàõûíëàøàí ñå÷êèëÿð
øÿðÿôèíÿ îëàí, ñå÷êèäÿí ãàáàã îëàí. Ñå÷êè-
ãàáàüû éûüûíúàãëàð. Êå÷ÿí ýöí ñå÷êèãàáàüû
ìÿíè ñå÷èúèëÿð àðàñûíäà êöòëÿâè èø àïàðìàã
ö÷öí Õûäûðëûéà ýþíäÿðäèëÿð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÅ×ÊÈËÈ ñèô. Ñå÷êè èëÿ îëàí, ñå÷èëÿí. Ñå÷-
êèëè âÿçèôÿ.
ÑÅ×Ìß1 1. “Ñå÷ìÿê”äÿí ô.èñ.
2. ñèô. Îõøàðëàðû, áÿíçÿðëÿðè àðàñûíäà ÿí
éàõøûñû, ÿí ÿëàñû, ÿí ýþçÿëè, ÿí õîøà ýÿëÿíè;
ÿëà, ÿí éàõøû. Ñå÷ìÿ öçöê. Ñå÷ìÿ õàë÷à.
– Àüûð ñàíäûã ñå÷ìÿ ïàð÷àëàðëà äîëó èäè.
Ìèð Úÿëàë.
54
ÑÅ×ÌßÊ
3. ñèô. ßí ùþðìÿòëè, ÿí ýþðêÿìëè, ÿí ñå÷èë-
ìèø, ÿí ñàéûëàí. Òîéà ñå÷ìÿ àäàìëàðû ÷à-
üûðìàã. – [Áÿùëóë:] ..Ìÿðçèéÿíèí õÿòðèíÿ ìÿí
äÿ ÷îõ éåðÿ ñå÷ìÿëÿð (èñ.) ñûðàñûíäà äÿâÿò åäè-
ëèðäèì. Á.Áàéðàìîâ.
4. èñ. áèîë. Úàíëû òÿáèÿòèí èíêèøàôû ïðîñåñèíäÿ
ùÿéàòûí äÿéèøÿí øÿðàèòèíÿ ÿí ÷îõ óéüóíëàøìûø
îðãàíèçìëÿðèí äàâàì ýÿòèðèá éàøàìàñû. Áåëÿ-
ëèêëÿ, ìöùèò àìèëëÿðè øÿðàèòè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã
ñå÷ìÿ íÿòèúÿñèíäÿ úàìûøëàðäà òÿíÿôôöñ (ñöä-
ëöê) òèïè ôîðìàëàøìûøäûð. À.Àüàáÿéëè. // Ñå-
ëåêñèéà. [Ãàðàáàü àòû] õàëãûí óçóí ÿñðëÿð áîéó
àïàðäûüû éàðàäûúûëûã èøè íÿòèúÿñèíäÿ, õàëã ñå÷-
ìÿñè (ñåëëåêñèéàñû) íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð.
“Ãàðàáàü àòû”.
5. ñèô. ìÿú. Ýþçÿë, õîø, öðÿéÿéàòàí. Áèðèíÿ
ýþç åäèðäè, áÿçèñèíÿ ýöëöìñöíöðäö âÿ êèìè-
ñèíÿ äÿ ñå÷ìÿ áèð êîìïëèìåíò äåéèá íÿçÿðèíè
þçöíÿ úÿëá åäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÅ×Ìß2 èñ. Ñà÷ìà, ãûðìà. Ìÿíè îüðó áè-
ëèá ñå÷ìÿíè ãàðíûìà äîëäóðàð. Ìèð Úÿëàë.
ÑÅ×ÌßÊ ô. 1. Ùÿð ùàíñû áèð ÿëàìÿòèíÿ ýþðÿ
÷îõëàðû àðàñûíäàí áèðèíè áÿéÿíèá àéûðìàã, îíà
öñòöíëöê âåðìÿê. Çþâãöíÿ ýþðÿ ïàð÷à ñå÷-
ìÿê. Ãûç ñå÷ìÿê. – Ãûçûëýöëö áè÷ìèøÿì; Öñ-
òöíäÿ àíä è÷ìèøÿì; Ìèí ýþçÿëèí è÷èíäÿí;
Áèðúÿ ñÿíè ñå÷ìèøÿì. (Áàéàòû). [Úàùàí:] Âàë-
ëàù, ýåäÿðÿì, äîëàíàðàì, ýÿçÿðÿì, áàõàðàì,
áÿéÿíÿðÿì, ñå÷ÿðÿì, áèð ãûç àëàðàì êè, àäàì
áàõàíäà àüëû ýåäÿð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. Ìöÿééÿí áèð øåéÿ, ñÿíÿòÿ, èøÿ âÿ ñ.-éÿ
äàùà ÷îõ ìàðàã ýþñòÿðìÿê, îíó äàùà öñòöí
òóòìàã, öñòöíëöê âåðìÿê. Ìöùÿíäèñ ñÿíÿòèíè
ñå÷ìÿê. Ìöÿëëèìëèéè ñå÷ìÿê.
3. Éàõøûíû ïèñäÿí àéûðä åäÿ áèëìÿê. Ìåé
òþêÿðäèí, è÷ÿðäèê; Õåéðè, øÿðè ñå÷ÿðäèê; Áèð ÿêÿð,
áèð áè÷ÿðäèê; Áèç ãàðäàø äåéèëìèéèê? ß.Úàâàä.
[Áàëàõàíûì Äàäàøû ùÿäÿëÿäè:] Áó èêè ýþçöí
î ãàçàìàòûí áèð äàð äåøèéèíäÿí èøûëäàéàíäà
áàõàðñàí, àäàìû ñå÷ÿðñÿí, òàíûéàðñàí. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
4. Ìöÿééÿí âÿçèôÿíè, òàïøûðûüû éåðèíÿ éå-
òèðìÿê ö÷öí ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ áèð âÿ éà áèð
íå÷ÿ øÿõñÿ öñòöíëöê âåðìÿê. Ïðåçèäèóì ñå÷-
ìÿê. Èúëàñà ñÿäð ñå÷ìÿê. Ãóðóëòàéà íöìà-
éÿíäÿëÿð ñå÷ìÿê. – [Òÿëÿáÿ:] Ìÿíè èúòèìàèé-
éÿò äÿðíÿéèíÿ ñÿäð ñå÷äèëÿð. Ãàíòÿìèð.
5. Ìöÿééÿí áèð èøè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí
ýöí, âàõò, ñààò àéûðìàã, òÿéèí åòìÿê. Ìöçà-
ÑÅ×Ìß-ÑÅ×Ìß
êèðÿ ö÷öí øÿíáÿ ýöíöíö ñå÷äèëÿð. Ñåìèíàð
ö÷öí ùÿôòÿíèí áèðèíúè ýöíöíö ñå÷äèëÿð.
6. Ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, òÿéèí åòìÿê, àéûðä
åòìÿê, áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã. À÷ûëàí ýöëëÿ-
ëÿðèí ùàðàäàí, êèìÿ àòûëäûüûíû ñå÷ìÿê äÿ ÷ÿòèí
èäè. Ìèð Úÿëàë. [Âàùèä:] Ëàêèí [àíàìûí] îõó-
ìàñû èëÿ àüëàìàñûíû ñå÷ìÿê ÷ÿòèí èäè. Á.Áàé-
ðàìîâ.
7. ìÿú. Ýþðÿ áèëìÿê, ýþðöá ôÿðãëÿíäèðìÿê.
Óçàüû ñå÷ìÿê. Éàçûíû ñå÷ÿ áèëìÿäèì. – Äèã-
ãÿò èëÿ áàõûá òÿëÿíè ñå÷äè; Éàâóüà äöøìÿéèá
óçàãäàí êå÷äè. Ã.Çàêèð.
◊ Ýþçö ñå÷ìÿìÿê – á à õ ýþç. [Ìîçàëàí
áÿé:] Àíúàã “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ãÿçåòèíèí éà-
çûñûíû ýþçöì ÿìÿëëè ñå÷ìèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ìàéà êèòàáû àëäû, ëàêèí îòóðäóüó éåðäÿ èøûã àç
îëäóüóíäàí ýþçö ùÿðôëÿðè ñå÷ìÿäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÑÅ×Ìß-ÑÅ×Ìß ñèô. ßí éàõøû, ÿí ñå÷èë-
ìèø. Ìÿúëèñÿ ñå÷ìÿ-ñå÷ìÿ àäàìëàð ýÿëäèëÿð.
– [Ìåùäèãóëó:] Êÿíäèí ñå÷ìÿ-ñå÷ìÿ îüëàí-
ëàðûíû óøàã êèìè èúëàñäàí áàéûðà òþêöðÿì.
Ìèð Úÿëàë.
ÑÅÝÀÙ èñ. [ôàðñ.] ìóñ. Àçÿðáàéúàí êëàññèê
ìóüàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû. Ìÿúëèñèí äàëûí-
äàí êàìàí÷à ñÿñè åøèäèëèð. Êàìàí÷à ñåýàù
÷àëûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Äîäàãàëòû ñåýàù äåéÿí
ãîúà áÿííàëàð; Ñàë äàøëàðäàí òÿìÿë ãîéóð,
äèâàð ùþðöðäö. ß.Úÿìèë.
2. òàð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Ãÿðáè Àâðîïàäà: åéíè
ñÿíÿòëÿ ìÿøüóë îëàí øÿùÿð ñÿíÿòêàðëàðûíûí
òÿøêèëàòû.
ÑÅÙÐ èñ. [ÿð.] 1. Êþùíÿ ìþâùóìè òÿñÿâ-
âöðëÿðÿ ýþðÿ, ýóéà èíñàíëàðà âÿ òÿáèÿòÿ òÿñèð
éåòèðìÿéÿ ãàäèð îëàí åúàçêàð öñóëëàð: îâñóí,
úàäó, ýþçáàüëàéûúûëûã. [Ìöñéþ Æîðäàí:] ßëáÿò-
òÿ ñåùðäèð, ìàò ãàëìàëû èøäè, áèð òöðôÿòöëåéíäÿ
ãÿôëÿòÿí Ïàðèæ õàðàá îëóáäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. ìÿú. Èíñàíû ùåéðàí åäÿí ùöíÿð, ìÿùà-
ðÿò, ãöââÿ. Àðçóëàðäàí àðçó äîüóð... Éîõäóð
ñîíó àðçóíóí; Áàüëàíìûøäûð ìÿíà äîëó; Ñåù-
ðèíÿ ùÿð êÿñ îíóí. Í.Õÿçðè.
ÑÅÙÐÁÀÇ èñ. [ÿð. ñåùð âÿ ôàðñ. ...áàç] Ñåùð-
áàçëûãëà ìÿøüóë îëàí àäàì; îâñóí÷ó, ýþç-
áàüëàéûúû. Áó ñåùðáàçà çèðÿê, ñàüëàì, ýÿíú
áèð êþìÿê÷è ëàçûìäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÅÙÐÁÀÇËÛÃ èñ. Ñåùðáàçûí èøè, ìÿøüÿëÿñè,
îâñóí÷óëóã, ýþçáàüëàéûúûëûã.
ÑÅÕ
ÑÅÙÐÊÀÐ ñèô. [ÿð. ñåùð âÿ ôàðñ. ...êàð]
1. Á à õ ñåùðáàç. [ßáöëùÿñÿíáÿé:] Àù, áó ãûç
íÿ ãÿäÿð ñåùðêàð áèð ãûç èìèø. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ìÿú. Ìÿôòóíåäèúè, ôöñóíêàð, ôþâãÿëàäÿ
ýþçÿë. Äîüðóäàí äà áó ñààò Ãàðàø âÿ Ìàéà-
íûí öçöíäÿ öðÿêëÿðèíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí
ãàëõàí ùÿì ñåùðêàð áèð úàçèáÿíèí, ùÿì äÿ
õîø áèð ñÿàäÿòèí èøûãëàðû îéíàéûðäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÑÅÙÐÊÀÐËÛÃ èñ. 1. Á à õ ñåùðáàçëûã.
2. ìÿú. Ìÿôòóíåäèúèëèê, ôöñóíêàðëûã, ôþâ-
ãÿëàäÿ ýþçÿëëèê. Ãûëûíú ÷ÿêäè ùöñíöí ñåùð-
êàðëûüû; Õàí äàíûøà áèëìèð, ñóñóð ëàë êèìè.
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÅÙÐËßÌß “Ñåùðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÙÐËßÌßÊ ô. 1. Îâñóíëàìàã. Àðòûã
èêèíúè äÿôÿ èäè êè, ìàðàë [îâ÷óíó] áó úöð ñåùð-
ëÿéèðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. ìÿú. Ìÿôòóí åòìÿê, âàëåù åòìÿê. [Ìÿç-
ëóì Àñëàíà:] Ñêðèïêà ìÿíè ñåùðëÿäè âÿ îíó
áàüðûìà áàñûá ÷àëìàüà áàøëàäûì. Ñ.Âÿëèéåâ.
Äöíÿíÿ-ñðàüàýöíÿ êèìè ùàìûíûí íÿçÿðèíäÿ
áèð “àíà óøàüû” îëàí Øàùïÿðè áèðäÿí-áèðÿ
Éóñèôè ñåùðëÿìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÅÙÐËßÍÌß “Ñåùðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÙÐËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. Á à õ îâñóíëàí-
ìàã. [Àéíà] àðòûã òàìàìèëÿ ñåùðëÿíìèøäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. ìÿú. Âàëåù îëìàã, ìÿôòóí îëìàã, âÿúäÿ
ýÿëìÿê. Î áó èëê äèàëîãäà Ùöñåéíèí ôöñóíêàð
ñÿñèíäÿí ñåùðëÿíìèøäè. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÅÙÐËÈ ñèô. 1. Îâñóíëó, îâñóíëàíìûø, ñåùð-
ëÿíìèø (íàüûëëàðäà). Ñåùðëè õàëàò. Ñåùðëè ïà-
ïàã. // ìÿú. ßñðàðÿíýèç, ôàíòàñòèê, ñàíêè õÿéàë
àëÿìèíäÿ úÿðÿéàí åäÿí. [Ñÿíóáÿð] ëàéèùÿíè
óíóäóá äóìàíëû, ñåùðëè áèð àëÿìëÿ ãîâóøäó,
õÿéàëëàðëà ÿëëÿøìÿéÿ áàøëàäû. Á.Áàéðàìîâ.
[Òåéìóð:] Ýþñòÿð áèçÿ î ñåùðëè ÷åøìÿíè.
Ì.Ñåéèäçàäÿ.
2. ìÿú. Ôöñóíêàð, âàëåùåäèúè, úàçèáÿäàð.
ÑÅÕ [àëì. ñåúùå] 1. Ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè-
íèí, èñòåùñàë ïðîñåñèíèí ìöÿééÿí ñàùÿñèëÿ
ìÿøüóë îëàí øþáÿñè. Ñåõ óñòàñû. – [Ëþâùÿäÿ]
..ùÿð ñåõèí ýöíäÿëèê èøëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò
éàçûëûá àñûëûðäû. ß.Ñàäûã. Íå÷ÿ ýöí èäè êè, îí-
ëàðûí çàâîäó éåíè áèð ñåõè èøÿ ñàëìàüà ùàçûð-
ëàøûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Áåëÿ øþáÿíèí éåð-
ëÿøäèéè áèíà. Åùòèéàò õàëà .. èïÿê ôàáðèêèíäÿ,
áîéàã-íàõûø ñåõèíäÿ ÷àëûøûðäû. Ìèð Úÿëàë.
55
ÑÅÊÀÌ
ÑÅÊÁÌ èñ. [ôð.] Ðÿíýëè òåëåâèçèéàíûí éàä-
äàøëû àðäûúûë ñèñòåìè.
ÑÅÊÐÉÑÈÉÀ [ëàò. ñåúðåòèî – èôðàç] ôèçèîë.
Âÿçèëÿðèí îðãàíèçìèí ôèçèîëîæè ôÿàëèééÿòèíÿ ëà-
çûì îëàí øèðÿëÿðè ùàçûðëàéûá èôðàçåòìÿ ïðîñåñè.
ÑÅÊÐÉÒ [ëàò. ñåúðåòóñ – àéðûëìûø] ôèçèîë.
Èíñàí âÿ ùåéâàí áÿäÿíèíäÿ âÿçèëÿðèí ùàçûð-
ëàäûüû ìàääÿ (ìÿäÿ øèðÿñè, òöïöðúÿê âÿ ñ.).
ÑÅÊÐÅÒÉÐ [ôð. ñåúðåòàèðå] Öñòöíäÿ éàçû
éàçìàã ö÷öí à÷ûëûá-þðòöëÿí ãàïàüû (òàõòàñû)
âÿ êàüûç âÿ ñ. ãîéìàã ö÷öí ýþçëÿðè îëàí éàçû
ñòîëó íþâö âÿ éà øêàô.
ÑÅÊÑ èñ. [ëàò.] Êèøè âÿ ãàäûí àðàñûíäà ôèçèêè
éàõûíëûã.
ÑÉÊÑÈÉÀ [ëàò. ñåúòèî – áþëìÿ] 1. Áèð èäà-
ðÿíèí, òÿøêèëàòûí, úÿìèééÿòèí âÿ ñ.-íèí øþáÿñè
âÿ éà éàðûìøþáÿñè; áþëìÿ. Óíèâåðìàüûí ùàçûð
ïàëòàð ñåêñèéàñû. – [Òÿëÿáÿ:] Áèîëîýèéà åëìèíÿ
ìàðàãëàíäûüûìäàí òÿáèééàò øþáÿñèíèí áèîëîæè
ñåêñèéàñûíäà îõóìàüà áàøëàäûì. Ò.Ø.Ñèìóðã.
// Õöñóñè ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åòìÿê ö÷öí
ãóðóëòàéäà, êîíôðàíñäà àéðûëàí áþëìÿëÿðäÿí
áèðè. Êîíôðàíñûí ñåêñèéàëàð öçðÿ èøè.
2. òåõ. Ãóðüóíóí, òèêèëèíèí âÿ ñ.-íèí áèð ñûðà
äåòàëëàðäàí, ùèññÿëÿðäÿí èáàðÿò îëàí ùèññÿñè;
áëîê. Áîðó êÿìÿðèíèí ñåêñèéàëàðû. Åâèí ñåê-
ñèéàëàðû. – Íîâ ñèñòåìè àéðû-àéðû ñåêñèéàëàðëà
ìÿùëóëóí úÿðÿéàíû êÿñèëìÿäÿí òÿìèçëÿíèð.
Ñ.Ãóëèéåâ.
ÑÉÊÑÒÀ [ëàò. ñåõòà – àëòûíúû] ìóñ. 1. Äèà-
òîíèê ãàììàíûí àëòûíúû ïèëëÿñè.
2. Äèàòîíèê ãàììàíûí áèðèíúè ïèëëÿñè èëÿ
àëòûíúû ïèëëÿñè àðàñûíäà ôàñèëÿ.
ÑÉÊÒÀ [ëàò. ñåúòà – íÿçÿðèééÿ, ìÿêòÿá]
Ùàêèì äèíäÿí àéðûëìûø äèíè èúìà; òÿðèãÿò.
ÑÅÊÒÁÍÒ [ëàò.] Òÿðèãÿò÷è.
ÑÅÊÒÎÐ èñ. [ëàò.] Áþëìÿ, øþáÿ, ñàùÿ.
ÑÅÊÓÍÄÁÍÒ [ëàò. ñåúóíäàíñ (ñåúóíäàí-
òóñ) – êþìÿê÷è] 1. êþùí. Äóåëäÿ èøòèðàê åäÿí-
ëÿðäÿí ùÿð áèðèíèí øàùèäè âÿ âàñèòÿ÷èñè. [Ñèëâèî:]
Ö÷ ñåêóíäàíòûìëà áèðëèêäÿ òÿéèí åäèëìèø éåðäÿ
äàéàíìûøäûì. Ïóøêèíäÿí. [Ùöñåéí:] Ãàðäàø-
ëàð, áóðàéà çÿùìÿò ÷ÿêèí, ñèç áóðàäà áèçèì
ñåêóíäàíòûìûç îëóí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. èäì. Èäìàí (áîêñ, øàùìàò) éàðûøû èøòè-
ðàê÷ûñûíûí âàñèòÿ÷èñè âÿ êþìÿê÷èñè.
ÑÅË èñ. [ÿð.] 1. Ýöúëö éàüìóðëàðäàí âÿ éà
ÿðèéÿí ãàðëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá, ãàðøûñûíà ýÿëÿí
56
ÑÅËÈÊËÈ
íÿ âàðñà àëûá àïàðàí ñó äàøãûíû; äàøãûí. Éàüûø-
äàí ñîíðà ýöúëö ñåë áàøëàäû. – Äàüëàðäàí
àõàí ñåëëÿð àëà÷ûãëàðà äîëóá, áÿçèëÿðèíè éó-
ìàëàéûá àïàðûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ùàðàé ÷ÿêèá
ýÿëèð áàùàð; Äàøûð ñåëëÿð, àøûð ñóëàð. Ð.Ðçà.
Äàüëàðà ñÿñ äöøñöí, ÷þëëÿðÿ ñÿäà; Ýóðëàéàí
ñåëëÿðèí äèíëÿ ñÿñèíè. Í.Õÿçðè.
Ñåë êèìè –
ìöãàéèñÿëÿðäÿ: ÷îõëóã, áîëëóã áèëäèðèð. Ãàí
ñåë êèìè àõûð. Ïóë ñåë êèìè áàøûíäàí òþêöëöðäö.
– Åøøÿê ãóëàãëàðûíû ñàëëàìûø, õàìóø äóðìóø-
äó, ßùìÿä äÿ ýþç éàøëàðûíû ñåë êèìè àõûäà-
ðàã éàëâàðìàüûíäà äàâàì åäèðäè. Á.Òàëûáëû.
Úàìààò, àðâàäëû-êèøèëè, ñåë êèìè àõûá ýÿëèðäè.
Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Àðàñûêÿñèëìÿäÿí ùÿðÿêÿò åäÿí èí-
ñàí êöòëÿñè, èçäèùàì, àõûí ùàããûíäà. [ßáöë-
ùÿñÿí áÿé:] ..Ñÿí áó ñåëèí ãàðøûñûíäà äóðà
áèëìÿéÿúÿêñÿí. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
3. õöñ. Áèð éåðäÿí ÷ûõàí ìàãíèò, èøûã, ãàç
âÿ ñ. êöòëÿñè. Èøûã ñåëè. Ãàç ñåëè.
ÑÅËÀÁ èñ. [ÿð. ñåéë âÿ ôàðñ. àá] 1. Ñåë ñóéó.
Äàüäàí ñåëàá ýÿëèð. – [Øàùèí:] Ýþðÿñÿí, ñå-
ëàáäà äåéèëèê êè? Á.Áàéðàìîâ.
2. Ñåëèí àõàðêÿí éóéóá ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè
äÿðÿ, îéóã, àðõ; ñåëèí à÷äûüû éîë. Äÿðèí ñåëàá.
Äàéàç ñåëàá. – Áó çàìàí Ìåùäèýèë [êèøèíè]
ñöïöðöá òóòäóëàð. Ãàáàãëàðûíà ãàòûá ñåëàáíàí
éóõàðû ÷ûõàðòäûëàð. “Ãà÷àã Íÿáè”. Äÿâÿáîéíó
äåéèëÿí äàüûí ÿòÿéèíäÿêè èêè ñåëàá öçÿðèíäÿí
äÿ êè÷èê êþðïöëÿð ñàëûíìàñûíà áàøëàíìûøäûð.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÅËÁÀÑÀÐ èñ. Ñåë ñóéó èëÿ ñóëàíàí éåðëÿð,
ñåëèí áàñäûüû éåðëÿð.
ÑÅËÉÊÑÈÉÀ [ëàò. ñåëåúòèî – ñå÷ìÿ] Ùåé-
âàí úèíñëÿðè âÿ éà áèòêè íþâëÿðèíè éàõøûëàø-
äûðìà, ùàáåëÿ ñöíè ñå÷ìÿ âÿ úèôòëÿøäèðìÿ éîëó
èëÿ éåíè ùåéâàí úèíñëÿðè âÿ áèòêè íþâëÿðè éåòèø-
äèðìÿ. Ñåëåêñèéà èøëÿðèíèí õàëã òÿñÿððöôàòû
ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. // Ùÿìèí èøèí
íÿçÿðèééÿ âÿ ïðàêòèêàñû.
ÑÅËÅÊÑÈÉÀ×Û èñ. Ñåëåêñèéà ìöòÿõÿññèñè,
ñåëåêñèéà èëÿ ìÿøüóë îëàí.
ÑÅËÉÍ èñ. [éóí.] Êèìéÿâè åëåìåíò.
ÑÅËÈÊ èñ. Áÿçè ùåéâàí âÿ áèòêè ùöúåéðÿ-
ëÿðèíèí èôðàç åòäèéè ñóâàøãàí ìàääÿ. Áàëûã áÿ-
äÿíèíèí ñÿòùè õöñóñè ñöðöøêÿí ñåëèêëÿ þðòöëö
îëóð. É.ßáäöððÿùìàíîâ.
ÑÅËÈÊËÈ ñèô. àíàò. Ñåëèéè îëàí, ñåëèê àéûðàí.
Ñåëèêëè ãèøà.
ÑÅËÈÊÂÀÐÈ
ÑÅËÈÊÂÀÐÈ ñèô. Ñåëèéÿîõøàð, ñåëèê êèìè.
Ñåëèêâàðè ìàääÿ.
ÑÅËÈÍÒÈ èñ. 1. Ñåëèí éóéóá àïàðäûüû éåð,
ñåëèí éàòàüû, ñåëèí à÷äûüû éîë. Ñåëèíòè éåðëÿðèí
âÿ ÷àéëàðûí öñòöíäÿí éåíè äöçöëÿí êþðïöëÿð
êå÷èðèëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ñåëèí þçö èëÿ ýÿòèðäèéè àüàú, êîë, êþòöê,
÷þð-÷þï âÿ ñ.
ÑÅËÈÉßÎÕØÀÐ á à õ ñåëèêâàðè.
ÑÅËÊÓÏËÀÐ úÿì Êðàñíîéàðñê þëêÿñèíäÿ
âÿ Òîìñê âèëàéÿòèíäÿ éàøàéàí øèìàë õàëãû.
ÑÅËËßÌß 1. èñ. Áþéöê ÿêèí ñàùÿëÿðèíÿ ñåë
êèìè àõûäûëàí ñó. Õàíïÿðèíèí ñàùÿñè ñåëëÿìÿ
ñóëàíäûüû ö÷öí èñòè ýöíëÿðäÿ äÿðùàë ãóðàã-
ñûéûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. ñèô. Ýöúëö éàüûø, øèääÿòëè éàüìóð, ëåé-
ñàí éàüûø. [Ñåâäèì êèøè:] Ùàâàëàð äöçÿëèð, àé
óøàã, Àëëàù åëÿéÿéäè, áèð ñåëëÿìÿ (ç.) éàüàéäû.
ß.Âÿëèéåâ. Ãîøãàð ãûø àéëàðûíäà àäàìûí ãóð-
øàüûíà ÷ûõàí ãàëûí ãàðû, éàçäà òåç øàããûëäà-
éàí ñÿìàíû, ñåëëÿìÿ éàüûøëàðû .. ëàï êþðïÿ-
ëèêäÿí ñåâèðäè. È.Ùöñåéíîâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà.
Áèðäÿí ñåëëÿìÿ áàøëàäû, èðè éàüûø äàìúûëàðû
åâëÿðèí ïÿíúÿðÿëÿðèíÿ, êö÷ÿëÿðèí ñÿêèëÿðèíÿ
÷ûðïûá, áöòöí øÿùÿðÿ ãÿðèáÿ áèð óüóëòó ñàëäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÅËËßÌßÊ ô. Ñåëëÿìÿ öñóëó èëÿ ñóâàðìàã.
ÑÅËËßÍÌß “Ñåëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅËËßÍÌßÊ ô. Ñåë êèìè àõìàã, ñåëÿ ÷åâ-
ðèëìÿê. Ýåúÿ-ýöíäöç, âàõòáèâàõò àüëàðàì;
×åøìèì éàøû Úåéùóí îëóð, ñåëëÿíèð. Ãóðáàíè.
Éàü, éàüûøûì, ñåëëÿíÿðÿê; Ñûðìàëàíûá òåëëÿíÿ-
ðÿê! Ì.Ìöøôèã.
ÑÅËËÈ ñèô. ×îõ ñåë îëàí; ÷îõ éàüûøëû, éàü-
ìóðëó, ñóëó. Ñåëëè àéëàð. – Éàçûí îüëàí âàõòû,
ñåëëè ÷àüëàðû; Ãàíûã èëÿ Ãàâðû, áèð äÿ äÿëè Êöð;
Áèðëÿøèá ö÷ö äÿ, ó÷óðóð, òþêöð. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÑÅËËÈÊ èñ. Ñåëèí éóéóá ýÿòèðäèéè ãóì,
õûðäà äàø, àüàú ïàð÷àëàðû âÿ ñ.; ñåëèíòè.
ÑÅËËÈ-ÑÓËÓ á à õ ñåëëè.
ÑÅËËÎÔÁÍ [ëàò. úåëëóëà – ùöúåéðÿ âÿ ïùà-
íîñ – à÷ûã, øÿôôàô] Ñåëëöëîçäàí ùàçûðëàíàí
íàçèê, øÿôôàô ñóáóðàõìàéàí åëàñòèê ïëéîíêà
(øåé áöêìÿê âÿ ñ. ö÷öí èøëÿíèð). // Ùÿìèí
ìàòåðèàëäàí ùàçûðëàíìûø. Ñåëëîôàí êèñÿ.
ÑÅËËÖËÓÈÄ [ëàò. ñåëëóëà – ùöúåéðÿ âÿ éóí.
åèäîñ – íþâ] Òåçàëûøàí åëàñòèê-ïëàñòèê êöòëÿ
(ìöõòÿëèô øåéëÿð, îéóíúàã âÿ ñ. ãàéðûëûð). [Êà-
ìàë] éàçû ìàñàñûíûí äàëûíäà îòóðìóø, ðÿíýëè,
øÿôôàô ñåëëöëîèä ïàð÷àëàðûíäàí ãóðàøäûðäûüû
ÑÅÌÅÍÒ
êè÷èê âÿ ýþçÿë áèð òÿééàðÿ ìîäåëèíè ãàáàüûíà
ãîéóá îíà áàõûðäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÉËÑÈ [õöñ. àääàí] Ñóéóí äîíìà íþãòÿ-
ñèíäÿí ãàéíàìà íþãòÿñèíÿäÿê 100 äÿðÿúÿéÿ
áþëöíìöø òåðìîìåòð.
ÑÅË-ÑÓ òîï. ×îõ ýöúëö éàüûø, ñó, éàüìóð,
÷îõ ýöúëö ñåë. Áèð ñààòäà ñåë-ñó ùÿð éåðè áàñäû.
– Åéíè àíäà èëäûðûì ÷àõûá ñåë-ñó àõàí ÷þëö
ýöíäöç êèìè èøûãëàíäûðäû. È.ßôÿíäèéåâ. [Áàé-
ðàì êèøè:] Ñåë ýöúö äÿ ìÿëóìäóð, îäóð, Ìèí-
ýÿ÷åâèðäÿ áèð äÿñýàù áàøëàíûá êè, ñåëèí-ñóéóí
ýöúö èëÿ äöç-äöíéàéà èøûã âÿ ãöââÿò âåðÿúÿê.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÅË-ÑÓÚÀÃ á à õ ñåë-ñó. Êÿíäè ñåë-ñóúàã
áàñäû.
ÑÅËÂÀ èñ. Àìàçîí ÷àéû ùþâçÿñèíäÿ âàõò-
àøûðû ñóáàñàí ðöòóáÿòëè òðîïèê ìåøÿëÿðÿ áðàçè-
ëèéàëûëàðûí âåðäèéè àä.
ÑÅÌÀÔÓÐ [éóí. ñåìà – èøàðÿ âÿ ïùîðîñ –
àïàðûúû] ä.é. Éîëóí à÷ûã âÿ éà áàüëû îëäóüóíó
ìàøèíèñòÿ áèëäèðìÿê ö÷öí äÿìèð éîëëàðûíäàêû
èøûã ñèãíàëû ãóðüóñó. Ñåìàôîð à÷ûãäûð. – ßæäÿð,
Úóíéàòîâóí ýþñòÿðäèéè êèìè, ñåìàôîðà ãÿäÿð
àüûð àääûìëàðëà ýåòäè, ñåìàôîðóí éàíûíäà
ìöíàñèá áèð éåð òàïûá îòóðäó. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÅÌÀÍÒÈ´Ê ñèô. Ñåìàíòèêà (ìÿíà) èëÿ áàüëû
îëàí, ñåìàíòèêà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Ñåìàíòèê
òÿùëèë. Ñþçöí ñåìàíòèê ùÿúìè.
ÑÅÌÁÍÒÈÊÀ [éóí. ñåìàíòèúîñ – àíëàäàí]
äèë÷. 1. Ñþçöí, èôàäÿíèí, ãðàììàòèê ôîðìàíûí
ìÿíàñû.
2. Á à õ ñåìàñèîëîýèéà.
ÑÅÌÀÑÈÎËÓÝÈÉÀ [éóí. ñåìàñèà – ìÿíà
âÿ ëîýîñ – åëì] Äèë÷èëèéèí ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí
ìÿíàëàðûíû âÿ áó ìÿíàëàðûí äÿéèøìÿëÿðèíè
þéðÿíÿí áÿùñè.
ÑÅÌÀÑÈÎËÎÆÈ´ ñèô. [éóí.] Ñåìàñèîëîýèéà
èëÿ áàüëû îëàí, ñåìàñèîëîýèéàéà àèä îëàí. Ñå-
ìàñèîëîæè òÿäãèãàò.
ÑÅÌÀÑÈÓËÎÃ [éóí.] Ñåìàñèîëîýèéà ìö-
òÿõÿññèñè.
ÑÅÌÉÍÒ [àëì. Çåìåíò] Òèêèíòè èøëÿðèíäÿ
èñòèôàäÿ åäèëÿí, ñó èëÿ ãàðûøäûðûëäûãäà ñóâàø-
ãàí êöòëÿ ùàëûíà ýÿëÿí, òåç áÿðêèéÿí, òîçøÿ-
êèëëè ìèíåðàë ìàääÿ. Ùÿéÿòèí îðòàñûíäà ñå-
ìåíò òþêöëäö, áàëàúà áèð áàü÷à ñàëûíäû. Ìèð
Úÿëàë. Ñåìåíò êèñÿëÿðè áàëàúà òÿïÿ êèìè áèð òÿ-
ðÿôäÿ éûüûëìûøäû. Ì.Ñöëåéìàíîâ. // Ñåìåíòëÿ
þðòöëìöø, ñåìåíòäÿí ùàçûðëàíìûø, ñåìåíò îëàí.
57
ÑÅÌÅÍÒ×È
Ñåìåíò ñÿêè. Ñåìåíò äèâàð. – Ñåìåíò äþøÿìÿ-
ñèíÿ áàùàëû õàë÷à ñàëûíìûø áèð ùöúðÿäÿ, ýþé
äþøÿê÷ÿ öñòöíäÿ ÷þìáÿëèá îòóðàí àðàã÷ûíëû
ìîëëà úÿëä àéàüà ãàëõûá ÿììàìÿñèíè áàøûíà
ãîéäó. Ìèð Úÿëàë.
ÑÅÌÅÍÒ×È èñ. Ñåìåíò ñÿíàéåñè èø÷èñè, ñå-
ìåíò ñÿíàéåñèíäÿ èøëÿéÿí.
ÑÅÌÅÍÒËßÌß “Ñåìåíòëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÌÅÍÒËßÌßÊ ô. 1. Ñåìåíò ìÿùëóëó
òþêìÿê, ñåìåíòëÿ ìàëàëàìàã, öçÿðèíÿ ñåìåíò
÷ÿêìÿê, ñåìåíòëÿ þðòìÿê. Äèâàðû ñåìåíòëÿ-
ìÿê. Ñÿêèíè ñåìåíòëÿìÿê.
2. òåõ. Ñåìåíòëÿ áÿðêèòìÿê, àðàëàðûíû ñå-
ìåíòëÿ äîëäóðóá ìþùêÿìëÿíäèðìÿê. [Õàí-
ìóðàä:] Ñåìåíòëÿäèéèìèç áÿíäè ñó éóéóá àïà-
ðûá. È.ßôÿíäèéåâ. ×îõ êå÷ìÿäè êè, Êàìèë áî-
ðóíó áàñäûðûá ñåìåíòëÿäè. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
// ìÿú. Ìþùêÿìëÿòìÿê, áÿðêèòìÿê. [Êÿëÿí-
òÿð:] Ìÿíÿ äÿ Êÿëÿíòÿð äåéÿðëÿð, äþâðÿìè åëÿ
ñåìåíòëÿìèøÿì êè, ùå÷ éåðè ãàçà áèëìÿçëÿð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÅÌÅÍÒËßÍÌß “Ñåìåíòëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ. Áöëÿíä äÿðÿíèí äèáèíäÿ ñöòóíëàðûí ñå-
ìåíòëÿíìÿñèíÿ áàõûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÅÌÅÍÒËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. Ñåìåíòëÿ ìà-
ëàëàíìàã, ñåìåíò ÷ÿêèëìÿê.
2. òåõ. Ñåìåíòëÿ áÿðêèäèëìÿê, ñåìåíòëÿ
ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿê.
3. Á à õ ñåìåíòëÿøìÿê 2-úè ìÿíàäà.
ÑÅÌÅÍÒËßØÌß 1. “Ñåìåíòëÿøìÿê”äÿí
ô.èñ.
2. ýåîë. Ñöõóðëàðûí òÿðêèá ùèññÿëÿðèíèí ÿðè-
ìèø ìèíåðàë ìàääÿëÿðèíÿ éàïûøûá áÿðêèìÿñè
ïðîñåñè.
ÑÅÌÅÍÒËßØÌßÊ ô. Áÿðêèéèá ñåìåíòÿ
äþíìÿê, äàøëàøìàã.
ÑÅÌÅÍÒËßÉÈÚÈ èñ. òåõ. Ñåìåíò ÷ÿêìÿê
ö÷öí, ñåìåíòëÿìÿéÿ ìÿõñóñ. Ñåìåíòëÿéèúè
àãðåãàò.
ÑÅÌÅÍÒËÈ ñèô. 1. Òÿðêèáèíäÿ ñåìåíò îëàí,
ñåìåíò ãàðûøäûðûëìûø. Ñåìåíòëè áåòîí.
2. Ñåìåíò ÷ÿêèëìèø, ñåìåíò ãàðûøûüû èëÿ ìà-
ëàëàíìûø, ñåìåíòëÿíìèø. Ñåìåíòëè äèâàð. Ñå-
ìåíòëè ãóéó.
ÑÅÌÉÑÒÐ [ëàò. ñåìåñòðèñ – éàðûìèëëèê] Àëè
âÿ éà õöñóñè îðòà ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿðñ èëèíèí
éàðûñû. Ñåìåñòðèí îðòàëàðûíäà òåõíèêóìäà áèð
ìÿíçÿðÿ ÷ÿêìÿê ö÷öí ìöñàáèãÿ åëàí îëóíäó.
Ìèð Úÿëàë.
58
ÑÅÍÑÓÀËÈÑÒ
ÑÅÌÈÍÁÐ [ëàò. ñåìèíàðèóì – îúàã] 1. Àëè
ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿëÿáÿëÿðèí õöñóñè ôÿíí âÿ éà
ìþâçó öçðÿ êå÷èðäèêëÿðè ãðóï ìÿøüÿëÿñè.
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿí ñåìèíàð.
2. Èõòèñàñû, èäåéà-ñèéàñè ñÿâèééÿíè àðòûðìàã
ö÷öí ãðóïëàðëà êå÷èðèëÿí õöñóñè ìÿøüÿëÿ.
ÑÅÌÈÍÀÐÈ´ÑÒ [ëàò.] Ñåìèíàðèéà òÿëÿáÿñè.
ÑÅÌÈÍÁÐÈÉÀ [ëàò. ñåìèíàðèóì – îúàã]
1. Êå÷ìèøäÿ: îðòà ïåäàãîæè ìÿêòÿá. Ìöÿë-
ëèìëÿð ñåìèíàðèéàñû. – [Ìóñàíûí íÿâÿñè] Ãîðè
ñåìèíàðèéàñûíûí ïàíñèîíóíäà áèðúÿ èë éàøà-
äûãäàí ñîíðà ìÿäÿíèééÿò àëÿìèíäÿ áó ãÿäÿð
òÿðÿããè åòìèøäè. Ãàíòÿìèð.
2. Îðòà ðóùàíè ìÿêòÿáè.
ÑÅÌÈÒËßÐ [Áèáëèéà ÿôñàíÿëÿðèíÿ ýþðÿ èí-
ñàí íÿñëèíèí áàíèëÿðèíäÿí îëàí ö÷ ãàðäàøäàí
áèðèíèí – Ñèìàíûí àäûíäàí] Ãàáàã Àñèéàäà,
Øèìàëè âÿ Øÿðãè Àôðèêàíûí áèð ùèññÿñèíäÿ éà-
øàìûø âÿ éàøàéàí õàëãëàð ãðóïó, ñàìèëÿð (áó-
ðàéà ãÿäèì áàáèëëèëÿð, àññóðèëÿð, ôèíèêèéàëûëàð,
ãÿäèì éÿùóäèëÿð âÿ áàøãàëàðû, ùàáåëÿ ìöàñèð
õàëãëàðäàí ÿðÿáëÿð, ñóðèéàëûëàð, éÿùóäèëÿð âÿ
åôèîïèéàëûëàð äàõèëäèð).
ÑÅÌÈÒÎËÓÝÈÉÀ [ñåìèò âÿ éóí. ëîýîñ –
åëì, àíëàéûø] Ñåìèò äèëëÿðèíè âÿ ìÿäÿíèééÿ-
òèíè þéðÿíìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí åëìëÿðèí ìÿú-
ìóñó.
ÑÅÌÈÒÎËÎÆÈ´ ñèô. Ñåìèòîëîýèéàéà àèä âÿ éà
ìÿíñóá. Ñåìèòîëîæè òÿäãèãàò.
ÑÅÌÈÒÓËÎÃ Ñåìèòîëîýèéà ìöòÿõÿññèñè.
ÑÅÍ èñ. Éàïîíèéàäà õûðäà ïóë.
ÑÅÍÁÒ [ëàò. ñåíàòóñ – ãÿäèì] 1. Ãÿäèì
Ðîìàäà éöêñÿê ùàêèìèééÿò îðãàíû. Âåíåò-
ñèéàíûí èøëÿðèíè ñåíàò äîëàíäûðûðäû, ïàäøàùû
éîõäó. Ñåíàò èñÿ èáàðÿò èäè àëèíÿñÿá, äþâ-
ëÿòìÿíä, àüûëëû âÿ èíñàôëû ÿøõàñûí èúìàèíäÿí.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
2. Èíãèëàáäàí ãàáàã Ðóñèéàäà: àëè ìÿù-
êÿìÿ âÿçèôÿñèíè ýþðÿí âÿ äþâëÿò àïàðàòû
öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿí ùþêóìÿò
îðãàíû.
3. ÀÁØ-äà êîíãðåñèí áàø ïàëàòàñû; Áåë÷è-
êàäà, Êàíàäàäà âÿ áÿçè áàøãà äþâëÿòëÿðäÿ
ïàðëàìåíò.
ÑÅÍÁÒÎÐ [ëàò.] Ñåíàò öçâö.
ÑÅÍÀÒÎÐËÓÃ èñ. Ñåíàòîð âÿçèôÿñè.
ÑÅÍÑÓÀËÈ´ÑÒ [ëàò.] ôÿëñ. Ñåíñóàëèçì òÿ-
ðÿôäàðû.
ÑÅÍÑÓÀËÈÇÌ
ÑÅÍÑÓÀËÈ´ÇÌ [ëàò. ñåíñóñ – äóéüó] Äóé-
üóíóí èäðàêûí éåýàíÿ ìÿíáÿéè îëäóüóíó
èääèà åäÿí ôÿëñÿôè úÿðÿéàí.
ÑÅÍÒ èñ. [èíý.] ÀÁØ âÿ áÿçè áàøãà þëêÿ-
ëÿðäÿ õûðäà ïóë.
ÑÅÍÒÅÑÈÌÎ èñ. [èñï.] Ïàíàìà, Óðóãâàé
âÿ ×èëèäÿ õûðäà ïóë.
ÑÅÍÒÈÌÅÍÒÁË [ôð.] ñèô. 1. Ñåíòèìåíòà-
ëèçìëÿ ÿëàãÿäàð îëàí, ñåíòèìåíòàëèçìëÿ áàüëû
îëàí. Ñåíòèìåíòàë ÿñÿð. Ñåíòèìåíòàë ìþâçó.
2. ×îõ òåç òÿñèðëÿíÿí, ìöòÿÿññèð îëàí, ùÿä-
äèíäÿí àðòûã ùÿññàñ îëàí, ùèññÿ ãàïûëàí. Ñåí-
òèìåíòàë àäàì. Ñåíòèìåíòàë ùèññëÿð. – [Ðåé-
ùàí Øàùñóâàðîâà:] Ýþðöíöð, ñèç î ýåúÿ ÷îõ
ñåíòèìåíòàë áèð ÿùâàëè-ðóùèééÿäÿéìèøñèíèç.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÅÍÒÈÌÅÍÒÀËÈ´ÑÒ [ôð.] Ñåíòèìåíòàëèçì
(1-úè ìÿíàäà) úÿðÿéàíû íöìàéÿíäÿñè. Ñåí-
òèìåíòàëèñò éàçû÷û.
ÑÅÍÒÈÌÅÍÒÀËÈ´ÇÌ [ôð.] 1. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí
èêèíúè éàðûñû âÿ ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àâðî-
ïàäà ìåéäàíà ýÿëìèø ÿäÿáè úÿðÿéàí (áó úÿ-
ðÿéàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ èíñàí
ùèññèééàòûíà äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðèëèð, çÿèô-
ëÿðÿ âÿ ìÿçëóìëàðà ùöñí-ðÿüáÿò ýþñòÿðèëèð.
Ñåíòèìåíòàëèçìèí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè
ùÿääèíäÿí àðòûã ùÿññàñëûã, ùèññÿ ãàïûëìàãäàí
èáàðÿòäèð). Ôöçóëèíèí äþðä ÿñð áóíäàí ÿââÿë
éàçäûüû ñåíòèìåíòàëèñò ÿñÿðëÿð áó ýöí áåëÿ
áöòöí ñåíòèìåíòàëèçì ÿäÿáèééàòûíûí èëê ñûðà-
ëàðûíäà ýåäÿ áèëÿð. Ú.Úàááàðëû.
2. Á à õ ñåíòèìåíòàëëûã.
ÑÅÍÒÈÌÅÍÒÀËËÛÃ èñ. Ùÿääèíäÿí àðòûã
íàçèêöðÿêëèëèê, ùÿññàñëûã.
ÑÅÍÒÈÌÎ èñ. [èñï.] Âåíåñóåëà, Èñïàíèéà,
Ïàðàãâàé âÿ áàøãà þëêÿëÿðäÿ õûðäà ïóë.
ÑÉÍÒÍÅÐ [àëì. ñåíòíåð, ÿñëè ëàò. ñåíòóì –
éöç] 100 êèëîãðàìà áÿðàáÿð ìåòð þë÷ö ñèñòå-
ìèíèí ÷ÿêè âàùèäè. [Ìàíéà Ôÿðìàíà:] Èñòÿ-
éèðÿì ùÿð ùåêòàðäàí éöç ñåíòíåð õàëèñ ïàì-
áûã ýþòöðöì. ß.Ñàäûã. [Óüóð:] Ñÿí åëÿ ýö-
ìàí åäèðñÿí êè, éöç ñåíòíåðäÿ äàéàíàúàüûã.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÅÍÒÐÈ´ÇÌ [ëàò.] ÛÛ Èíòåðíàñèîíàë ïàðòèéà-
ëàðûíäà îïïîðòóíèçìèí ÿí èíúÿ öñóëëàðëà ìàñ-
êàëàíìûø ôîðìàñû.
ÑÅÍÒÉÁÁÐ [ëàò.] Òÿãâèì èëèíèí äîããó-
çóíúó àéû.
ÑÅÏÑÈÑ
ÑÅÍÉÓÐ1 [ëàò. ñåíèîð – áþéöê] Ãÿðáè Àâ-
ðîïàäà îðòà ÿñðëÿðäÿ: þçöíÿ ìÿõñóñ îëàí ÿðàçè
ìèãéàñûíäà äþâëÿò áàø÷ûñû ùöãóãóíà ìàëèê
òîðïàã ñàùèáè, ôåîäàë.
ÑÅÍÉÓÐ2 [èñï. ñåíþð] Àüà, úÿíàá. [Çàáèò:]
Ñåíéîð, áàüûøëàéûí, áóðàäàí Ãîðèòñèéàéà íå÷ÿ
êèëîìåòðäèð?.. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÅÍÇ èñ. [ëàò.] 1. Áèð øÿõñèí áó âÿ éà äè-
ýÿð ùöãóãëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè ìÿù-
äóäëàøäûðàí øÿðò.
2. Áèð ìöÿññèñÿ áó âÿ éà äèýÿð ñèéàùûéà
äàõèë åòìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðò.
ÑÉÍÇÎÐ [ëàò.] Ìÿòáóàò öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè
ùÿéàòà êå÷èðÿí âÿçèôÿëè øÿõñ.
ÑÅÍÇÎÐÕÀÍÀ [ëàò. ñåíñîð âÿ ôàðñ. ...õàíÿ]
êþùí. Ñåíçóðàíûí éåðëÿøäèéè áèíà, ñåíçîð èäà-
ðÿñè. Ùþêóìÿòèí ñåíçîðõàíàñûíà ïèøíèùàä åäèá
áèçÿ ìöùÿââÿë îëóíàí ìÿìóðèééÿòè ñÿäàãÿòëÿ
éåðèíÿ éåòèðÿê. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÅÍÇÎÐËÓÃ èñ. Ñåíçîðóí èøè, âÿçèôÿñè.
Âÿ íÿ ãÿäÿð êè îíëàð þëìÿéèáëÿð âÿ ñåíçîð-
ëóãäà âàðäûðëàð, ðóçíàìÿéÿ èçèí àëà áèëñÿê äÿ,
áèð øåé éàçà áèëìÿéÿúÿéèê. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ.
ÑÅÍÇÚÐÀ [ëàò.] 1. Ìÿòáóàòà íÿçàðÿò åäÿí
äþâëÿò èäàðÿñè.
2. ×àïà âåðèëÿúÿê, òåàòðäà òàìàøàéà ãîéó-
ëàúàã ÿñÿðëÿðèí âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ìàòåðèà-
ëûí ùÿìèí èäàðÿ òÿðÿôèíäÿí éîõëàíìàñû.
ÑÅÏÀÐÀÒÈ´ÑÒ [ëàò. ñåïàðàòóñ-äàí] Ñåïà-
ðàòèçì òÿðÿôäàðû.
ÑÅÏÀÐÀÒÈ´ÇÌ [ëàò. ñåïàðàòóñ – àéðûëìûø]
Àéðûëìàüà ÷àëûøìà. // ×îõìèëëÿòëè áóðæóà äþâ-
ëÿòëÿðèíäÿ: àçëûãäà ãàëàí ìèëëÿòëÿðèí, éàõóä
áèð ÿéàëÿòèí äþâëÿòäÿí àéðûëàðàã þç ìöñòÿãèë
äþâëÿòèíè ãóðìàüà ÷àëûøìàñû.
ÑÅÏÀÐÁÒÎÐ [ëàò. ñåïàðàòîð – àéûðàí] Áèð
ìàääÿíè äèýÿðèíäÿí àéûðìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí
ìöõòÿëèô úèùàçëàðûí àäëàðû. // ê.ò. Öçëö ñöääÿí
ãàéìàüû àéûðàí úèùàç. ..Êÿðèì äàéû ÷àðäàüûí
àëòûíäà àüàðàí ñåïàðàòîðëàðà ñàðû àääûìëàäû.
È.Ùöñåéíîâ.
ÑÅÏÀÐÀÒÎÐ×Ó èñ. Ñåïàðàòîðäà èøëÿéÿí
àäàì.
ÑÅÏÑÈÑ èñ. [éóí.] Èíñàí âÿ ùåéâàíëàðäà èðèí
òþðÿäÿí îðãàíèçìëÿðèí âÿ îíëàðûí òîêñèíëÿðè-
íèí ãàí âÿ òîõóìàëàðà äöøìÿñèíäÿí éàðàíàí
èíôåêñèîí õÿñòÿëèê.
59
ÑÅÏÒÈÊ
ÑÅÏÒÈÊ èñ. [èíý.] Àç ìèãäàðäà ìÿèøÿò ÷èð-
êàá ñóëàðûíû òÿìèçëÿìÿê ö÷öí ãóðüó.
ÑÅÏÒÈÌÀ èñ. [ëàò.] Ìóñèãèäÿ éåääè ïÿðäÿ
ùÿúìèíäÿ èíòåðâàë.
ÑÅÐ èñ. [èíý.] ÀÁØ-äà âÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ìþ-
ìèíëÿðèí êåøèøëÿðÿ, øàýèðäëÿðèí ìöÿëëèìëÿðÿ
ìöðàúèÿò åäÿðêÿí èøëÿòäèêëÿðè ñþç; úÿíàá.
ÑÅÐÀÄÅËËÀ èñ. [èòàë.] Ïàõëàëûëàð ôÿñèëÿ-
ñèíäÿí áèòêè úèíñè.
ÑÅÐÁ èñ. Éóãîñëàâèéàäà éàøàéàí úÿíóáè
ñëàâéàí õàëãûíûí àäû âÿ áó õàëãà ìÿíñóá
àäàì.
ÑÅÐÁÚß ñèô. âÿ çÿðô Ñåðá äèëèíäÿ. Ñåðáúÿ
äàíûøìàã. Ñåðáúÿ-ðóñúà ëöüÿò.
ÑÅÐÅÍÁÄÀ [èòàë. ñåðåíàäå – àõøàì íÿü-
ìÿñè] 1. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Èòàëèéà âÿ Èñïàíèéàäà:
àäÿòÿí, ñåâýèëèíèí ïÿíúÿðÿñè àëòûíäà îõóíàí
íÿüìÿ.
2. Èíñòðóìåíòàë àíñàìáë ö÷öí éàçûëìûø
ñöèòà òèïëè ìóñèãè ÿñÿðè. ×àéêîâñêèíèí ñèìëè
îðêåñòð ö÷öí ñåðåíàäàñû.
ÑÉÐÈÉÀ [ëàò. ñåðèåñ – ñûðà] 1. Áèð-áèðèíÿ
åéíèëÿ îõøàð âÿ éà ùÿð ùàíñû öìóìè ÿëàìÿòÿ
ìàëèê îëàí øåéëÿð ñûðàñû. Êàðàíäàøëà ÷ÿêèëìèø
ðÿñìëÿð ñåðèéàñû. Óøàãëàð ö÷öí éàçûëìûø êè-
òàáëàð ñåðèéàñû. // Ùÿð ùàíñû áèð èøèí, ùÿðÿêÿòèí
àðäûúûë ñûðàñû. Ýèìíàñòèêà ùÿðÿêÿòëÿðè ñåðèéàñû.
2. Áèð ñòàíäàðò öçðÿ ùàçûðëàíàí øåéëÿð, ìÿ-
ìóëàò, äåòàëëàð.
3. Áþéöê êèíîôèëìèí áöòöí ñåàíñ âàõòû íö-
ìàéèø åòäèðèëÿí ìöñòÿãèë ùèññÿñè. “Áàúûëàð”
êèíîôèëìè ö÷ ñåðèéàäûð.
4. Ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí (ïóë, èñòèãðàç âÿðÿ-
ãÿëÿðè âÿ éà ñÿíÿäëÿðèí) ùÿðô, éàõóä ðÿãÿìëÿ
èøàðÿ îëóíàí äÿðÿúÿñè.
ÑÅÐÆÁÍÒ [ôð. ñåðýåíò] Îðäóäà, ïîëèñäÿ
êè÷èê êîìàíäà ùåéÿòèíèí ðöòáÿ àäû âÿ áó ðöò-
áÿíè äàøûéàí àäàì. Ïîëèñ ñåðæàíòû. Êè÷èê ñåð-
æàíò. – Ñåðæàíò, Ìÿäÿääÿí ýþçöíö ÷ÿêìÿäÿí
äàíûøûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Èíäè [Óëäóç] ùÿðáè
ãèéàôÿäÿ ñåðæàíò ðöòáÿñèíäÿ áèð øÿôãÿò áàúûñû
èäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÅÐÎËÓÝÈÉÀ [ëàò. ñåðóì – çÿðäàá âÿ éóí.
ëîýîñ – åëì, àíëàéûø] Áèîëîýèéàíûí, èíñàí âÿ
ùåéâàíëàðûí ãàí çÿðäàáû õöñóñèééÿòëÿðèíè þé-
ðÿíÿí øþáÿñè.
ÑÅÐÎËÎÆÈ´ ñèô. Ñåðîëîýèéàéà àèä îëàí. Ñå-
ðîëîæè òÿäãèãàò.
ÑÅÐÎÇ èñ. [ëàò.] Åïèòåë ãàòû èëÿ þðòöëìöø
áèðëÿøäèðèúè òîõóìà.
60
ÑÅÂÄÀ
ÑÅÐÏÀÍÒÈ´Í [ôð. ñåðïåíò – èëàí] Áàë, ìàñ-
êàðàä âÿ êàðíàâàëëàðäà îéíàéàíëàðûí áàøûíà,
öñòöíÿ òþêöëÿí ðÿíýáÿðÿíý, óçóí êàüûç ëåíò-
ëÿð.
ÑÅÐÒÈÔÈÊÁÒ [ëàò. úåðòóì – äöçäöð âÿ
ôàñåðå – åëÿìÿê] 1. ìàë. Äþâëÿòèí ìàëèééÿ
èñòèãðàç èëòèçàìíàìÿñè. // Áÿçè äþâëÿò èñòèã-
ðàçëàðû áèëåòèíèí àäû.
2. Õàðèúè òèúàðÿòäÿ: ýþíäÿðèëÿí ìàëëàðûí
ñîðòó (úèíñè), ÷åøèäè, ãèéìÿòè âÿ ñ. ùàããûíäà
ñÿíÿä.
3. Ùÿð ùàíñû áèð øåé ùàããûíäà âÿñèãÿ, øÿùà-
äÿòíàìÿ.
ÑÅÐÓÌ èñ. [ëàò.] Ãàí çÿðäàáû.
ÑÅÐÂÁÍÒ [ôð.] Ãàá-ãàúàã, ñöôðÿ, äÿñìàë
âÿ ñ. éûüìàã ö÷öí àë÷àã áóôåò.
ÑÅÐÂÈ´Ç [ôð.] Ìöÿééÿí ìèãäàð øÿõñ ö÷öí
õþðÿê âÿ éà ÷àé ëÿâàçèìàòû (ãàáëàðû) êîì-
ïëåêòè. ×àé ñåðâèçè. Õþðÿê ñåðâèçè. ×àé-ãÿùâÿ
âÿ õþðÿê ñåðâèçëÿðè îí èêè âÿ àëòû íÿôÿðëèê îëóð.
– Òÿçÿ ñàìîâàð, áöòöí ñåðâèçèëÿ, .. áîøãàáëàð,
äþâðÿëÿð, ïîäíîñëàð, ëàìïàëàð, ýöçýöëÿð âÿ áèð
íå÷ÿ ãàáëàð .. úåùèç àäû èëÿ àòàñû ãûçûíà âåðÿ-
úÿêäèð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÑÉÑÑÈÉÀ [ëàò. ñåññèî – îòóðìà] 1. Ìöõ-
òÿëèô ñå÷êèëè îðãàíëàðûí âÿ êîëëåýèàë èäàðÿëÿðèí
âàõòàøûðû êå÷èðèëÿí èúëàñëàðû, ùàáåëÿ áó èúëàñëàð
äþâðö.
2. Àëè âÿ îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ìöÿé-
éÿí âàõòëàðäà êå÷èëÿí èìòàùàíëàð, ùàáåëÿ ùÿ-
ìèí èìòàùàíëàð äþâðö. Èìòàùàí ñåññèéàñû. Ãûø
ñåññèéàñû.
ÑÅÑÑÈÉÀËÀÐÀÐÀÑÛ ñèô. Ñåññèéàëàð àðàñûí-
äà îëàí, ñåññèéàëàð àðàñûíäà ýþðöëÿí, àïàðûëàí.
ÑÅØßÍÁß èñ. [ôàðñ.] Êþùíÿ òÿãâèìäÿ: ùÿô-
òÿíèí äþðäöíúö ýöíö, òÿçÿ òÿãâèìäÿ: ÷ÿð-
øÿíáÿ àõøàìû; ñàëû, òÿê ýöí.
ÑÅÒ èñ. [èíý.] Âîëåéáîëäà, òåííèñäÿ îéó-
íóí ùèññÿëÿðè.
ÑÅÒÀÐ èñ. [ôàðñ.] Øÿðã ñèìëè ìóñèãè àëÿò-
ëÿðèíäÿí áèðèíèí àäû; òàðûí áèð íþâö. [ßðÿí:]
È÷ÿðè, ÿëèíäÿ ñåòàð, ýþçÿë áèð ãûç ýèðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÑÅÂÄÀ èñ. [ÿð.] 1. Ñåâýè, ìÿùÿááÿò, åøã.
Åøã ñåâäàñûíà ùå÷ êÿñ ïèñ äåìÿç; Ìÿùÿááÿò
éîëóíäàí àéàã êÿñ, äåìÿç. Ì.Ï.Âàãèô. [Ãÿí-
äàá:] Ñîíðà ìÿíÿ ìÿëóì îëäó êè, ×èíýèçëÿ
[Ãþí÷ÿíèí] ñåâäàñû åëÿ î âàõò áàø òóòìàéûá.
Á.Áàéðàìîâ.
Ñåâäàéà äöøìÿê – ñåâìÿê,
ÑÅÂÄÀËÛ
ìÿùÿááÿò éåòèðìÿê, åøãÿ äöøìÿê, âóðóëìàã,
ìÿôòóí îëìàã. Áèð Ëåéëè ñåâèá åøãäÿ ñåâäàëÿðÿ
äöøäöì; Ìÿúíóíà äþíöá äàìÿíè-ñÿùðàëÿðÿ
äöøäöì. Ñ.ß.Øèðâàíè.
2. Àðçó, ùÿâÿñ, øèääÿòëè ìåéèë. Ìÿíÿ ùþêì
åéëÿìèøäè áèð õöëéà; Àòÿøèí øþâã, îäëó áèð
ñåâäà. À.Ñÿùùÿò. [Ñèòàðÿ:] Éåíÿ äöøäö õÿéà-
ëûìà Âÿòÿí ñåâäàñû, éà ðÿááè! Ú.Úàááàðëû.
Õÿçàí àúûñûíà åäèá ìÿùÿììöë; Ýöëöí êþë-
ýÿñèíäÿ þòÿíäÿ áöëáöë; – Ùÿéàò, ùÿéàò! – äåéÿ
÷ûðïûíûð êþíöë; Êþíöëäÿí, ñåâäàäàí íåúÿ ÿë
÷ÿêèì? Ì.Ìöøôèã.
...ñåâäàñûíà äöøìÿê –
...àðçóñóíäà îëìàã, ...ùÿâÿñèíÿ äöøìÿê, úàí
àòìàã. Äóë ãàëìàñûíû ýþðöíúÿ, Ìÿøÿäè þâëàä
ìÿñÿëÿñèíè îðòàéà ñàëûá, Ýöëúàùàí õàíûìû àë-
ìàã ñåâäàñûíà äöøìöøäö. Ò.Ø.Ñèìóðã. Íÿúèáÿ
îíèëëèéè ãóðòàðàíäàí ñîíðà àëè ìÿêòÿá ñåâäà-
ñûíà äöøäö. Ìèð Úÿëàë.
ÑÅÂÄÀËÛ ñèô. Ñåâäàéà äöøìöø, ìÿôòóí îë-
ìóø; ìÿôòóí, âóðüóí, àøèã. ×ÿìÿí äþøÿéèäèð
ñåâäàëû éàðûí; Îíà ëàéëà äåéèð ñÿùÿð êöëÿéè.
Ñ.Âóðüóí. ßòèðëÿíèð ýöëëÿðèí; Ñåâäàëû áöëáöë-
ëÿðèí; Þòöøöð úàí áàüûìäà. Ì.Ìöøôèã. [Ðçà:]
Ýöëÿð öçëÿðè ÷îõäàí êÿäÿð, àéäûí áàõûøëàðû
äóìàí, ñåâäàëû êþíöëëÿðè íèôðÿò áöðöìöøäö.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÅÂÄÈÚÈÊ îõø. Àäÿòÿí “ñåâäèúèéèì” øÿê-
ëèíäÿ – ÷îõ èñòÿíèëÿí, ÿçèçëÿíÿí àäàìà ìöðà-
úèÿò òÿðçèíäÿ èøëÿíèð. Ëàé-ëàé ìÿëÿêèì, ñåâ-
äèúèéèì, éàâðóúóüóì, éàò! Áèð äÿ ÿëÿ äöøìÿç
áó ÷îúóãëóã äÿìè, ùåéùàò! À.Øàèã. Îõó ñåâ-
äèúèéèì, þç ùÿâÿñèíëÿ! Èëùàì ãàíàäëàíûð ñÿíèí
ñÿñèíëÿ! Ì.Ìöøôèã.
ÑÅÂÄÈÐÌß “Ñåâäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÂÄÈÐÌßÊ èúá. Ñåâìÿéÿ ìÿúáóð åò-
ìÿê, èñòÿòìÿê; íÿ éîëëà îëóð îëñóí áèð øåéè
áàøãàñûíà èñòÿòìÿéÿ, áÿéÿíäèðìÿéÿ ÷àëûø-
ìàã, áèðèíèí èñòÿéèíè ãàçàíìàüà ÷àëûøìàã.
Áèð ãàäûí ýþçÿëëèéè, ìÿðèôÿòè âÿ þçöíö ñåâäèð-
ìÿéè áàúàðûðñà, îíà áàüëàíìàã ìöìêöíäöð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ýöëö äÿ ñåâäèðÿí áèçÿ ÿòèðäè;
Ýÿë ùèêìÿò àõòàðàã ñþç ýöëçàðûíäà. Á.Âàùàá-
çàäÿ.
ÑÅÂßÐ Àäÿòÿí “éåðèíäÿí” ñþçö èëÿ: çÿèô,
èíúÿ, ÷îõ ãîðõóëó, õÿòÿðëè. [Ïÿðè îâ÷óéà:] Èíäè
ÿýÿð ñÿí îíó ñåâÿð éåðèíäÿí éàðàëàìûñàíñà,
ìÿí äÿ ñàü ãàëìàéàúàüàì, ëà÷ûíûì. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû. [Ñöëåéìàí:] Ýöëëÿ ñåâÿð éåðèíäÿí
äÿéèá, ùàìàí ñààò éûõûëìàñàéäû, áóíóí õÿíúÿð
ÑÅÂÈÚÈ
äèøëÿðèíäÿí ãóðòàðà áèëìÿçäèíèç. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
...ñåâÿð ñèô. Ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí “èñòÿéÿí”,
“ñåâÿí”, “òÿðÿôäàð îëàí” ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí
èêèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: àçàäëûãñåâÿð, ñöëù-
ñåâÿð, èíñàíñåâÿð, êèòàáñåâÿð.
ÑÅÂß-ÑÅÂß çÿðô Ñåâÿðÿê, èñòÿéÿðÿê, ìÿ-
ùÿááÿòëÿ. Ôöçóëèíè ñåâÿ-ñåâÿ îõóìàã. – Îíó
äèíëÿìèøÿì ìÿí ñåâÿ-ñåâÿ; Ýöë à÷ûá ùÿð ñþçö
äîäàãëàðûìäà. Ñ.Ðöñòÿì. “Àëäàíìûø êÿâà-
êèá” õàëãûìûçûí ùÿð çàìàí ñåâÿ-ñåâÿ îõó-
äóüó ãöââÿòëè áèð ñàòèðàäûð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÅÂÝÈ èñ. 1. Ìÿùÿááÿò, åøã. Ñåâýèì ìö-
áàðèçÿ, ñåâýèëèì ùÿéàò; Éÿùÿðëÿíìèø áàíà ãà-
íàäëû áèð àò. Ì.Ìöøôèã. Ñåâýè ÿçÿë ýöíäÿí
ñåâèð áàùàðû; Áàùàðäà èíñàíëàð àðçóéà ÷àòûð.
Í.Õÿçðè.
2. êëàñ. Ñåâýèëè. Áèð áåëÿ úàâàíûí ÿãëè êÿì
îëñà; Áàõûðñàí êè, ñåâýèñèíÿ íàç åéëÿð.
Ì.Ï.Âàãèô. Àäÿòäèð êè, îëóð õóáðóëàðûí; Ñåâ-
ýèñèíèí éàäèýàðû éàíûíäà. Ã.Çàêèð.
ÑÅÂÝÈËÈ ñèô. ×îõ ñåâèëÿí, ÿçèçëÿíÿí, èñòÿ-
íèëÿí; ÿçèç, ìåùðèáàí. Ñåâýèëè óøàãëàð. Ñåâýèëè
äîñò. – Êþíëöìöí ñåâýèëè ìÿùáóáó ìÿíèì;
Âÿòÿíèìäèð, Âÿòÿíèìäèð, Âÿòÿíèì! À.Ñÿùùÿò.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. [Ýöë÷þùðÿ:] Ìÿí þç ñåâýè-
ëèìè èñòÿéèðÿì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ñÿðèééÿ Ðöñ-
òÿìÿ:] Íÿ ö÷öí þç ñåâýèëèíè çàëûìëàð ÿëèíäÿ
ãîéóá õèëàñ åòìèðñÿí? Ú.Úàááàðëû.
ÑÅÂÝÈÑÈÇ çÿðô âÿ ñèô. Ñåâýè ùèññè îëìàäàí,
ñåâìÿäÿí, ìÿùÿááÿòñèç, èñòÿìÿäÿí. Ñåâýèñèç
ÿðÿ ýåòìÿê. – [Àøûã Ñóëòàí:] Âèúäàíëàðû ïàð-
ëàã òóòàí ñåâýèäèð; Ñåâýèñèç êþíöë éà äàøäûð,
éà äÿìèð. Ù.Úàâèä. Ñåâýèñèç, éîëäàøñûç áèð
ýþçÿë êèìè; Ñöêóòà ãÿðã îëóá éàøàðäûí ÿëáÿò.
Ì.Äèëáàçè.
ÑÅÂÈÁ-ÑÅ×Ìß “Ñåâèá-ñå÷ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÂÈÁ-ÑÅ×ÌßÊ ô. Èñòÿéÿðÿê, õîøëàéàðàã,
áÿéÿíÿðÿê áèð íå÷ÿ àäàìûí, øåéèí àðàñûíäàí
áèðèíè àéûðìàã, ñå÷ìÿê. Ñåâèá-ñå÷äèéè ãûç.
Ñåâèá-ñå÷äèéè ñÿíÿò. – [Áèáèõàíûì Ýþé÷ÿéÿ:]
..Êèìè ñåâèá-ñå÷ñÿ, öðÿéèíÿ êèì éàòñà, îíà äà
ýåòñèí. Á.Áàéðàìîâ. [Ãîøãàð:] Ìÿí íå÷ÿ äÿôÿ
òÿêëèô åëÿäèì êè, [êîëõîçà] Ðÿùèìëèíè éîõ, úà-
ìààòûí þçöíöí ñåâèá-ñå÷äèéè áèð àäàì ýþí-
äÿðÿê. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÅÂÈÚÈ èñ. âÿ ñèô. Ñåâÿí, âóðüóí, àøèã.
[Îãòàé:] Íÿùàéÿò, ìÿí [Ôèðÿíýèçÿ] àíëàäà-
ðàì êè, ìÿíèì ùå÷ áèð øåéèì éîõñà, ïàê áèð
61
ÑÅÂÈËÌß
åøãèì, ñåâèúè áèð öðÿéèì .. [âàð]. Ú.Úàááàðëû.
Áó ýþçÿë âÿ ýÿíú ýàäûí [Éàõøû] íÿúèá äóéüó-
ëàðà, ñåâèúè áèð ãÿëáÿ, øàèðàíÿ áèð ùèññèééàòà
ìàëèêäèð. Ì.Àðèô.
ÑÅÂÈËÌß “Ñåâèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÂÈËÌßÊ “Ñåâìÿê”äÿí ìÿúù. Ìÿí
áÿõòèéàð îëäóì, î çàìàíäàí êè ñåâèëäèì.
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÅÂÈÌËÈ ñèô. 1. Ìåùðèáàí, ÿçèç, ñåâýèëè,
èñòÿêëè. [Èíúÿ:] ..Óøàã êþíëöì ùå÷ ôÿðãèíÿ âàð-
ìàäû. Î ùÿð êÿñäÿí äÿéÿðëè, èýèä, ýþçÿë, ñå-
âèìëè... Ú.Úàááàðëû. [Õàãàíè:] Îõó, áöëáöë-
úèéèì, ñÿñèíÿ ãóðáàí; Åé èëùàì ïÿðèñè, ñåâèìëè
úàíàí! Ì.Ðàùèì.
2. Õîøàýÿëÿí, õîøëàíûëàí, èíñàíûí ìÿùÿá-
áÿòèíè úÿëá åäÿí; úàçèáÿëè. Ñåâèìëè ñÿñ. Ñå-
âèìëè íÿüìÿ. – Îíóí ÿí ýþçÿë âÿ ñåâèìëè õö-
ñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèñè çàùèðè ýþðöíöøöíäÿ
îëàí ìÿùúóáëóüó, ùÿéàëûëûüû âÿ óòàíúàãëûüû èäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áóðà ìÿíèì ñåâèìëè éåðëÿðèì-
äÿí áèðè èäè. À.Äèâàíáÿéîüëó.
ÑÅÂÈÌÑÈÇ ñèô. Ñåâèëìÿéÿí, õîøà ýÿëìÿ-
éÿí; úàçèáÿñèç. Ñåâèìñèç áèð ñèìà.
ÑÅÂÈÍÚ èñ. Ôÿðÿù, øàäëûã; ñåâèíìÿ (êÿäÿð
ÿêñè). Ùÿð øåéäÿ ôÿðÿù, ñåâèíú, òÿðàâÿò; Àðòûã
îéàíûá ýöëöð òÿáèÿò. À.Øàèã.
ÑÅÂÈÍÚßÊ çÿðô Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ, ñåâèíÿ-
ðÿê, ÷îõ øàä, ôÿðÿù è÷ÿðèñèíäÿ. Ñåâèíúÿê äàõèë
îëìàã. Ñåâèíúÿê ýåòìÿê. – Ùàìû ñåâèíúÿê
àéàüà ãàëõûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ëÿòèôëÿ Ùÿñÿí ..
ñåâèíúÿê ÿë-ÿëÿ âåðäèëÿð âÿ ñàü òÿðÿôäÿêè ìÿð-
ìÿð ïèëëÿêÿíëÿðëÿ éóõàðû, èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ
ãàëõäûëàð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÅÂÈÍÚËÈ ñèô. âÿ çÿðô Ñåâèíú è÷ÿðèñèíäÿ,
ôÿðÿùëè, øàä. [Ñòóäåíò] ñåâèíúëè áèð ùàëäà ãóë-
ëóã÷óíó ÷àüûðäû, õàíûìûí éàíûíà êèòàá äàëûíúà
ýþíäÿðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ëà÷ûí] ñîíðà èñÿ
áàõûá ñåâèíúëè áèð ùàë èëÿ ýöëöìñÿìÿéÿ áàø-
ëàäû. Ù.Íÿçÿðëè. [Ãóøëàð] äÿñòÿ-äÿñòÿ ó÷óá
ýÿëäèëÿð, ñåâèíúëè ÷ûüûðòûëàðëà Àôàãûí áàü÷àñû
öñòöíäÿ ãàíàä ÷àëûá äþâðÿ âóðäóëàð. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû. // Ñåâèíú âåðÿí, ñåâèíäèðÿí, ôÿðÿùëè.
ÑÅÂÈÍÚÑÈÇ ñèô. Ôÿðÿùñèç, ïÿðèøàí, ìÿéóñ-
åäèúè, ãÿìëÿíäèðèúè, êÿäÿðëÿíäèðèúè. Ñåâèíúñèç
ìÿíçÿðÿ.
ÑÅÂÈÍÄÈÐÈÚÈ ñèô. Ñåâèíú ýÿòèðÿí, ôÿðÿù
îéàäàí, øàä åäÿí; ôÿðÿùëÿíäèðèúè, ñåâèíäèðÿí,
öðÿêà÷àí, õîø. Ñåâèíäèðèúè ùàë. Ñåâèíäèðèúè
õÿáÿð. – [Ìÿêòÿá ìöäèðè] àéàüà ãàëõûá øà-
62
ÑÅÂÌßÊ
ýèðäëÿðÿ ñîí äÿðÿúÿ úèääè, ùÿì äÿ ñåâèíäèðèúè
áèð õÿáÿð âåðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÅÂÈÍÄÈÐÌß “Ñåâèíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÂÈÍÄÈÐÌßÊ ô. Ñåâèíìÿñèíÿ ñÿáÿá îë-
ìàã, øàä åòìÿê, ôÿðÿùëÿíäèðìÿê, øàäëàíäûð-
ìàã. Øàä õÿáÿð ùàìûíû ñåâèíäèðäè. – Òàùèðèí
áó úöð äöøöíúÿëè âÿ úèääè áèð ÿäà èëÿ äàíûø-
ìàüû Ëÿòèôÿíè ñåâèíäèðäè. Ì.Ùöñåéí. Áèëèðÿì,
ÿí õîøáÿõò, ýþçÿë ýöíëÿðèì; Áó åâäÿ ùàìûíû
ñåâèíäèðÿúÿê. ß.Êöð÷àéëû.
ÑÅÂÈÍß-ÑÅÂÈÍß çÿðô Øàä, ÷îõ ðàçû ùàë-
äà, ñåâèíÿðÿê, ñåâèíú è÷èíäÿ. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ
ýåòìÿê. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ îõóìàã. – ßùìÿä åâ-
äÿí èëäûðûì êèìè ùÿéÿòÿ ãà÷ûá, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ
âÿ ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ ýÿëäè àíàñûíûí éàíûíà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Êÿíäëèëÿð àüàíûí äà-
üûäûëìûø åâèíÿ áàõûá, äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëäûëàð,
ñîíðà èñÿ ñåâèíÿ-ñåâèíÿ åâëÿðèíÿ ýåòäèëÿð.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÅÂÈÍÈØÌß “Ñåâèíèøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÂÈÍÈØÌßÊ ãàðø. Ùàìû áèðëèêäÿ ñåâèí-
ìÿê, øàäëàíìàã, ôÿðÿùëÿíìÿê. Øàä õÿáÿðäÿí
ùàìû ñåâèíèøäè. – [Ãûçëàð] ñåâèíèøäèëÿð, íÿùà-
éÿò, àòëàð óçàãäàí ýþðöíäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÅÂÈÍÌß “Ñåâèíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÂÈÍÌßÊ ô. Õîø õÿáÿðäÿí, ùàäèñÿ âÿ éà
èøäÿí ôÿðÿù äóéìàã, øàäëàíìàã, âÿúäÿ ýÿë-
ìÿê. Øàèðèí ñåâèíúè åâëÿ áèð îëäó. Àíàñû äà
ùÿì ñåâèíèð, ùÿì íèñýèëëÿíèðäè. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. ßçèç ìåùðèáàíûì, ÷àòäû ìÿêòóáóí; Íÿ
ãÿäÿð ñåâèíäèê, áèëñÿí, öðÿêäÿí. Ì.Ðàùèì.
ÑÅÂÈØÌß 1. “Ñåâèøìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Ñåâýè, ìÿùÿááÿò, åøã.
ÑÅÂÈØÌßÊ ãàðø. Áèð-áèðèíè ñåâìÿê, áèð-
áèðèíÿ åøã éåòèðìÿê. Ýöëáÿíä èëÿ êè÷èê ÿìè-
îüëóìóí ñåâèøäèêëÿðèíè áèëèðäèì. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. [Òåéìóð] ùÿëÿ îí éåääè éàøûíäà èêÿí
þçöéëÿ áèðëèêäÿ îõóéàí Øîýèê àäëû áèð ãûçëà
ñåâèøèðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÑÅÂÌß “Ñåâìÿê”äÿí ô.èñ. Èíñàíûí èíñàíû
ñåâìÿñè, áèð-áèðèíÿ ìÿùÿááÿò áàüëàìàñû òÿ-
áèèäèð. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÑÅÂÌßÊ ô. 1. Åøã éåòèðìÿê, àøèã îëìàã.
Ñÿíè ñåâÿí ÷îõ áÿëàéà òóø îëóð; ßãë ýåäèð áàø-
äàí, ôÿðàìóø îëóð. Ì.Ï.Âàãèô. [ßñýÿð:] ßë-
áÿòòÿ, õàíûì. Ýþç ýþðäö, êþíöë ñåâäè. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. ßøðÿô Íàçëûíû èëê ýþðÿí ýöí ñåâäè.
Ñ.Ðÿùìàí. // Ãÿëáÿí áàüëû îëìàã, ñàäèã
îëìàã. Âÿòÿíèíè ñåâìÿê. Àèëÿñèíè ñåâìÿê.
ÑÅÉÔ
– [Íèçàìè:] Ìÿí áó éåðëÿðè ñåâèðÿì. Ñåâýè
èñÿ ìÿíèì ÿí áþéöê èëùàì ìÿíáÿéèìäèð.
Ì.Ùöñåéí.
2. ßçèçëÿìÿê, îõøàìàã, ðèããÿò ýþñòÿðìÿê.
Ùÿãèãÿò ÿð âÿ àðâàä Áàùàäûðà íÿèíêè áèð åéèá
òàïìûðäûëàð, ùÿòòà îíó ñåâèðäèëÿð. Í.Íÿðèìà-
íîâ. Àñëàí ýàù ÿìèð, ýàù äà äþøäÿí àéðûëûá
ùû÷ãûðûðäû. Îíóí áåëÿ êþâðÿëäèéèíè ýþðÿí Ýèëÿ
àðâàä íÿâÿñèíè ãóúàüûíà àëûá, ñåâìÿéÿ, îõøà-
ìàüà áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
3. Áèð øåéèí àëóäÿñè îëìàã, îíà ùÿäñèç ìà-
ðàã ýþñòÿðìÿê, ìåéëè îëìàã, ÷îõ èñòÿìÿê,
õîøëàìàã. Ìöòàëèÿíè ñåâìÿê. ßë èøëÿðèíè ñåâ-
ìÿê. – [Ôèðèäóí Ñÿðùÿíýÿ:] Ñÿðùÿíý, ìÿí ñè-
çèí ùàããûíûçäà ÷îõ øåé åøèòìèøäèì, ëàêèí øóõ-
ëóüó ñåâÿí (ô.èñ.) àäàì îëäóüóíóçó åøèòìÿ-
ìèøäèì. Ì.Èáðàùèìîâ. Éåð öçöíäÿ ñåâäèéèì;
×è÷ÿêëÿðäèð, ÷è÷ÿêëÿð. Í.Õÿçðè.
◊ Àëëàùû ñåâÿðñÿí – á à õ Àëëàù. Ýÿë, Àëëàùû
ñåâÿðñÿí, çàùèäà, ñÿí áó ðèéàäàí êå÷. Ñ.ß.Øèð-
âàíè. [Ùàúû Îñìàí:] Ðÿùèì áÿé, áèð áÿðè ýÿë!
Àëëàùû ñåâÿðñÿí, áó õàòàíû ìÿíèì áàøûìäàí
åëÿ.. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÅÉÔ [èíý. ñàôå – òÿùëöêÿñèç, åòèáàðëû] Ãèé-
ìÿòëè êàüûçëàðû, ñÿíÿäëÿðè, ïóë âÿ ñ. ñàõëàìàã
ö÷öí éàíìàéàí ìåòàëäàí ãàéðûëìûø øêàô âÿ
éà éåøèê. Êàïèòàí .. ñåéôè à÷ûá îðàäàí áèð ãîâ-
ëóã ÷ûõàðòäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Êàòèá áèðäÿí íÿ-
éèñÿ õàòûðëàéûá ñåéôÿ éàõûíëàøäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÅÉÈÄ èñ. [ÿð.] äèí. 1. Ìÿùÿììÿä ïåé-
üÿìáÿðèí íÿñëèíäÿí îëàí ìöñÿëìàíëàðûí ôÿõðè
òèòóëó. Ùÿð âèëàéÿòäÿ âàð áåø-îí ãÿñÿáÿ; ßëëè
ìèí ñåééèäö àõóíä, òÿëÿáÿ. Ñ.ß.Øèðâàíè.
[Ìÿñìÿ:] Àíàì, äàéûëàðûì ìÿíè [êîð êèøèéÿ]
âåðäèëÿð. ×öíêè îíëàð êÿíääÿ íöôóçëó, êÿðà-
ìÿò ñàùèáè ñåéèäëÿð ùåñàá îëóíóðäóëàð. Ñ.Ùö-
ñåéí.
2. Ëÿãÿá êèìè ñåéèäëÿðèí àäëàðûíäàí ÿââÿë
äåéèëèð. Áèð ÿëëè-àëòìûø èë áóíäàí ÿãäÿì èêè
íÿôÿð êóêÿìÿðëè ñåéèä – áèðè Ñåéèä ßùìÿä âÿ
áèðè Ñåéèä Ñÿìÿä Ãàôãàçà âàðèä îëóðëàð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÅÉÈÄÌÀËÛ äèí. á à õ õöìñ. [Ñåéèäëÿð]
úàâàá âåðäè êè, ÿëáÿò, ñèçäÿí ñåéèäìàëû õàùèø
åäÿúÿêëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÅÉÈÇ èñ. Ñöðöíöí ãàáàüûíäà ýåäÿí òÿêÿ.
ÑÅÉÌ èñ. [ïîë.] Áÿçè þëêÿëÿðäÿ ãàíóíâå-
ðèúè îðãàí, ïàðëàìåíò, ìÿúëèñ.
ÑÅÉÐßÊ
ÑÅÉÐ1 èñ. [ÿð.] ßéëÿíìÿê âÿ èñòèðàùÿò
ìÿãñÿäèëÿ ýÿçèíòè, àéàãñåéðè, ýÿçìÿ, ýÿ-
çèíìÿ.
Ñåéð åòìÿê – ýÿçìÿê, ýÿçèíòèéÿ,
àéàãñåéðèíÿ ÷ûõìàã. ×ûõûá áàøìàãñåéðèíÿ,
åäèá ñåéðè-÷ÿìÿí ýÿëäèì; Àéàã öñòäÿí Ãà-
çàüà áèð ýåäèá, ýþðäöì âÿòÿí, ýÿëäèì.
Ì.Ï.Âàãèô. Ñåéðÿ ÷ûõìàã – ýÿçèíòèéÿ ÷ûõ-
ìàã, ýÿçìÿéÿ ÷ûõìàã; ýÿçìÿê, ýÿçèíìÿê;
÷ÿìÿíëèêäÿ, áàüäà âÿ ñ.-äÿ ÿéëÿíìÿê. ßüéàð
èëÿí ÷ûõûá ñåéðÿ, äÿðìÿñèí; Ëàéèã îëìàç àíëà-
ìàçà áÿíþâøÿ. Ì.Ï.Âàãèô. Éàðïàãëàíûð àüàú-
ëàð; Éàøûëëàíûð éàìàúëàð; Ñåéðÿ ÷ûõûð óøàãëàð;
Ýþé ÷ÿìÿíäÿ îéíàãëàð. À.Ñÿùùÿò.
ÑÅÉÐ2 èñ. [ÿð.] Ñåéð åòìÿ, áàõìà, òàìàøà
åòìÿ, ýþç ýÿçäèðìÿ. [Âàãèô] ìåøÿíèí ñåé-
ðèíäÿí àéðûëûá Ìÿäèíÿíè ñöçìÿéÿ áàøëàäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
Ñåéð åòìÿê – áàõìàã,
òàìàøà åòìÿê. ßòðàôû ñåéð åòìÿê. – Õàíëàðûí
ñþçöíÿ áàõìàéàðàã ãàïûíûí àðàëûüûíäà äóðóá
éàüûøû ñåéð åäèðäèì. Ãàíòÿìèð. Ñåéð åäèá éà-
õûíû, ýàù äà óçàüû; Áèð àç ñå÷ÿ áèëäèì ãàðàíû
àüäàí. Á.Âàùàáçàäÿ. Ñåéðÿ äàëìàã – ôèêðè
áèð øåéèí ñåéðèíÿ ýåòìÿê, ñåéð åòìÿê. [Àðõåî-
ëîã:] Áó áÿçÿêëè ÷þëëÿðèí; Ñåéðèíÿ äàëàí çà-
ìàí; Úîøìàìûø îëìàç öðÿê. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÑÅÉÐÀÍ [ÿð. ñåéð âÿ ôàðñ. ...àí] 1. Á à õ
ñåéð1.
Ñåéðàíà ÷ûõìàã – ñåéðÿ ÷ûõìàã.
Àé ýåúÿ ãÿáðèíäÿ úþâëàíà ÷ûõñûí; Óëäóçëàð
ñöçöëöá ñåéðàíà ÷ûõñûí. Ì.Ìöøôèã. ×ûõìûø
äÿíèç ñàùèëèíÿ èêè ýÿíú ãûç ñåéðàíà; Õåéëè ýÿ-
çèá äîëàøûðëàð... Ñîíðà èñÿ éàí-éàíà; Ñàùèë-
äÿúÿ îòóðàðàã áàøëàéûðëàð ñþùáÿòÿ. Í.Õÿçðè.
2. Á à õ ñåéðÿíýàù. Õîø ýöí áàéðàìûí îë-
ñóí; Ýöëøÿí ñåéðàíûí îëñóí! Íèéÿ ýåú-ýåú
ýÿëèðñÿí? Úàíûì ãóðáàíûí îëñóí! (Áàéàòû).
ÑÅÉÐ×È èñ. 1. Ñåéðÿ, ýÿçìÿéÿ ÷ûõàí àäàì.
Ñåéð÷èëÿð êÿíäÿ ýèðÿðêÿí êö÷ÿëÿðèí òöíëöéö
äàùà äà àðòìûø îëäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ìÿú. Óçàãäàí áàõàðàã èøÿ ãàðûøìàéàí,
ìöøàùèäÿ åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíÿí, ìöøàùèäÿ÷è;
áèð ùàäèñÿéÿ, èøÿ ïàññèâ, ëàãåéä ìöíàñèáÿò
ýþñòÿðÿí àäàì. Ùàäèñÿéÿ áèð ñåéð÷è êèìè áàõ-
ìàã.
Ñåéð÷è ãàëìàã – áèð ùàäèñÿ ãàðøû-
ñûíäà ùå÷ áèð ìàðàã âÿ ÿëàãÿ ýþñòÿðìÿéÿðÿê,
îíà áèð òàìàøà÷û êèìè áàõìàã, èøÿ ãàðûøìà-
ìàã. Èøÿ ñåéð÷è êèìè ãàëìàã îëìàç.
ÑÅÉÐßÊ ñèô. 1. Áèð-áèðèíäÿí àðàëû, óçàã,
ñûõ, ãàëûí îëìàéàí, àääà-áóääà (ñûõ ÿêñè).
Ñåéðÿê ìåøÿ. Ñåéðÿê îò. – Óçàãäà ýþðöíÿí
63
ÑÅÉÐßÊÁÛÜ(ËÛ)
ñåéðÿê ïþùðÿëèéèí è÷è âÿ äèëèê-äèëèê îëàí éàë-
ëàðûí ñèíÿñè éàðûëûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Åéíè ìÿ-
íàäà ñà÷, òöê ùàããûíäà. Ýþçëÿðèíèí ìåùðèáàí
ýöëöøö éàäûìäàäûð; Ñà÷ëàðûíûí ñåéðÿê ýöìö-
øö éàäûìäàäûð. Ð.Ðçà. [Õîøãÿäÿì íÿíÿíèí]
÷àëëàøìûø ñåéðÿê ãàøëàðû àëòäàí èøûëäàéàí, ÷ó-
õóðà äöøìöø, õûðäà, ãàðà ýþçëÿðè ùÿëÿ þç íó-
ðóíó èòèðìÿìèøäè. Ñ.Ãÿäèðçàäÿ.
2. Áöòþâ ùàëûíäà îëìàéàí, ïàð÷à-ïàð÷à,
àðà-ñûðà. Àé ñàô ýþéäÿ þç ýåäèø ñöðÿòèíè àðòûð-
ìûø, àü ïàìáûã êèìè ñåéðÿê áóëóäëàð îíó ýÿëèí
àïàðàí êèìè ÿùàòÿ åòìèøäèð. Ù.Íÿçÿðëè. Àü
ñåéðÿê äóìàíû àïàðûð êöëÿê; Öçöð áèð îüëàíëà
áèð ãûç ãàéûãäà. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
3. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Àðà-ñûðà, ùÿðäÿíáèð, àç-
àç, òÿê-òÿê. Ñåéðÿê åøèòäèéèí ùÿð ñþùáÿòèíäÿ;
Þëöì äöøöíÿðäè, þëìÿê àðàðäû. Ñ.Âóðüóí.
Ñåéðÿê êå÷èð ùÿëÿ àòëû, ïèéàäà; Áÿçÿêëè ôàé-
òîíëàð éîõäóð îðàäà. Ù.Ê.Ñàíûëû.
◊ Àüûëäàí ñåéðÿê – á à õ àüûëäàí êàñûá
(“àüûë1”äà).
ñåéðÿê-ñåéðÿê çÿðô Àðàáèð, áÿçÿí, ùÿð-
äÿíáèð, àðà-ñûðà. Ñåéðÿê-ñåéðÿê àòûëàí ýöëëÿ-
ëÿð óçàãëàøàðàã ãåéá îëäó. ß.Âÿëèéåâ. Éàâàø-
éàâàø éåëëÿíúÿê ùàâàäàí äöøöð, áàéàãêû êèìè
éóõàðû ãàëõìàéàðàã ñåéðÿê-ñåéðÿê éåëëÿíèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÅÉÐßÊÁÛÜ(ËÛ) ñèô. Áûüû ñåéðÿê îëàí, ãà-
ëûí îëìàéàí. Ñåéðÿêáûüëû êèøè.
ÑÅÉÐßÊ×ßÒÈÐËÈËßÐ èñ. áîò. ×ÿòèðëÿðè
ñûõ îëìàéàí, ñåéðÿê îëàí áèòêèëÿð ôÿñèëÿñè.
ÑÅÉÐßÊÄÈØ(ËÈ) ñèô. Äèøëÿðè ñåéðÿê, àðàëû
îëàí. Ñåéðÿêäèøëè óøàã.
ÑÅÉÐßÊËßÌß1 “Ñåéðÿêëÿìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßÊËßÌß2 “Ñåéðÿêëÿìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßÊËßÌßÊ1 ô. Ñåéðÿê åòìÿê, áèð-
áèðèíäÿí àðàëàìàã, àðà ãîéìàã, ñåéðÿê ùàëà
ýÿòèðìÿê. Áàüû ñåéðÿêëÿìÿê. Ïàìáûüû ñåéðÿê-
ëÿìÿê.
ÑÅÉÐßÊËßÌßÊ2 ô. Ñÿôåùëÿìÿê, àüëûíû
àçäûðìàã, ýèúëÿøìÿê, àõìàãëàìàã. [Äèéàð
êèøè:] Íÿ ñåéðÿêëÿéèðñÿí, àé àðâàä! ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû.
ÑÅÉÐßÊËßÍÄÈÐÌß “Ñåéðÿêëÿíäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßÊËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Ñåéðÿê ùàëà ýÿ-
òèðìÿê, ñåéðÿê åòìÿê. Òèíýëÿðè ñåéðÿêëÿí-
äèðìÿê.
ÑÅÉÐßÊËßÍÌß “Ñåéðÿêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
64
ÑÅÉÐßÊÑÀ×(ËÛ)
ÑÅÉÐßÊËßÍÌßÊ 1. ìÿúù. Ñåéðÿê ùàëà
ýÿòèðèëìÿê, ñåéðÿëäèëìÿê. Áàüäà àüàúëàð ñåé-
ðÿêëÿíìèøäèð.
2. ìÿú. Àçàëìàã. Èäàðÿéÿ ýÿëÿíÿ ãÿäÿð
Ãîðõìàçûí öçöíö ÷óëüàìûø ãàëûí êÿäÿð äó-
ìàíû èíäè ïàð÷àëàíìûø, ñåéðÿêëÿíìèø âÿ ýåò-
ýåäÿ ÷ÿêèëèá ýåäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
3. Áèð-áèðèíäÿí àðàëàíìàã, óçàãëàøìàã;
äàüûëûøìàã. Àòëûëàð ñåéðÿêëÿíÿðÿê èêè ñûðà îëóá,
òÿïÿëÿðèí àðàñû èëÿ ýåäÿí åíñèç úûüûðà áóðóë-
äóëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÅÉÐßÊËßØÄÈÐÈËÌß “Ñåéðÿêëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßÊËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ñåéðÿê
ùàëà ýÿòèðèëìÿê, áèð-áèðèíäÿí àðàëû åòìÿê.
ÑÅÉÐßÊËßØÄÈÐÌß “Ñåéðÿêëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßÊËßØÄÈÐÌßÊ á à õ ñåéðÿëòìÿê.
Ìåéíÿëÿðè ñåéðÿêëÿøäèðìÿê.
ÑÅÉÐßÊËßØÌß “Ñåéðÿêëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßÊËßØÌßÊ ô. 1. Ñåéðÿê ùàëà ýÿë-
ìÿê, áèð-áèðèíäÿí àðàëû îëìàã; ñûõëûüû, ãàëûí-
ëûüû àçàëìàã. Êîëëàð ýåòäèêúÿ ñåéðÿêëÿøèðäè.
– ..Éàç áóëóäëàðû ñàíêè òàíêûí ýóðóëòóñóíäàí
ãîðõóá ñåéðÿêëÿøèð, ùöðêöð, ãà÷ûøûðäû. Ì.Ùö-
ñåéí. // Ýåòäèêúÿ ñåéðÿê îëìàã, ñûõëûüû, ãàëûí-
ëûüû àçàëìàã. Ãàäèð Çåéíàëûí ãûøãûðûüûíû ãàëûí
ìåøÿëèéèí ÷îõ ñåéðÿêëÿøäèéè ñàðû ãàéà áàøëàí-
üûúûíà éåòèøÿðêÿí åøèòäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Àçàëìàã, àðà-ñûðà îëìàã, àç-àç íÿçÿðÿ
÷àðïìàã. Ýÿëèá-ýåäÿí ñåéðÿêëÿøäè. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÑÅÉÐßÊËßÒÄÈÐÌß “Ñåéðÿêëÿòäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßÊËßÒÄÈÐÌßÊ èúá. Ñåéðÿê ùàëà
ñàëäûðìàã, áèð-áèðèíäÿí àðàëàòäûðìàã. Àüàú-
ëàðû ñåéðÿêëÿòäèðìÿê.
ÑÅÉÐßÊËßÒÌß “Ñåéðÿêëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßÊËßÒÌßÊ á à õ ñåéðÿêëÿòäèð-
ìÿê.
ÑÅÉÐßÊËÈÊ èñ. Ñåéðÿê øåéèí ùàëû, àçëûã
(ãàëûíëûã, ñûõëûã çèääè). Ñà÷ûí ñåéðÿêëèéè. Ìå-
øÿíèí ñåéðÿêëèéè.
ÑÅÉÐßÊÑÀ×(ËÛ) ñèô. Ñà÷û ñåéðÿê îëàí, ñà÷û
ãàëûí (ñûõ) îëìàéàí. Ñåéðÿêñà÷ ãûç. – Îðòà
éàøëàðûíäà, àðüàç, ñåéðÿêñà÷ äÿëëÿê Ëåéëÿê
ßëÿìäàðûí ùåéáÿòëè ñèôÿòèíè ýþðöíúÿ ùûðûëäàéà-
ùûðûëäàéà [äåäè].. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÅÉÐßÊÑÀÃÃÀË(ËÛ)
ÑÅÉÐßÊÑÀÃÃÀË(ËÛ) ñèô. Ñàããàëû ñåéðÿê
îëàí, ñàããàëû ãàëûí (ñûõ) îëìàéàí. Ñåéðÿêñàã-
ãàë êèøè. – [Íÿáè Ùÿúÿðÿ:] Áÿñ ñåéðÿêñàããàë
Ñàðûìñàãîüëóíó óíóòìóñàíìû? Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÅÉÐßÊÒÖÊËÖ ñèô. Òöêö ñåéðÿê îëàí,
òöêö ñûõ (ãàëûí) îëìàéàí.
ÑÅÉÐßÊÉÀÐÏÀÃ(ËÛ) ñèô. Éàðïàãëàðû ñåé-
ðÿê, àðàëû îëàí; àç îëàí, ñûõ (ãàëûí) îëìàéàí.
Ñåéðÿêéàðïàãëû àüàúëàð. Ñåéðÿêéàðïàã êîë.
ÑÅÉÐßÊÉÓÍ(ËÓ) ñèô. Éóíó ñåéðÿê îëàí,
éóíó ñûõ (ãàëûí) îëìàéàí. Ñåéðÿêéóíëó ãîéóí.
ÑÅÉÐßËÄÈËÌß “Ñåéðÿëäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
Ïàìáûã ÿêèíèíèí ñåéðÿëäèëìÿñè.
ÑÅÉÐßËÄÈËÌßÊ á à õ ñåéðÿêëÿíäèðìÿê.
ÑÅÉÐßËÌß “Ñåéðÿëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÉÐßËÌßÊ ô. 1. Ñåéðÿê ùàëà ýÿëìÿê,
àçàëìàã, òþêöëìÿê (ñà÷, ãàø âÿ ñ. ùàããûíäà).
[Áÿùëóë:] Ñåéðÿëìèø (ô.ñèô.) òöêëÿð [àòàìûí]
óçóíñîâ áàøûíà éàëàíìûø êèìè éàòìûøäû. Á.Áàé-
ðàìîâ.
2. Ïàð÷àëàíìàã, äàüûëìàã, ñåéðÿêëÿøìÿê.
Òîðïàã ãûçûð..., ãàð ÿðèéèð..., ÷àéëàð áóëàíûð...;
Ýàù ñåéðÿëèð, ýàù ñûõëàøûð ÿëâàí áóëóäëàð.
Ñ.Âóðüóí. Éàâàø âÿ éåêíÿñÿã ïèéàäà àääûì-
ëàðûíûí ñÿñè àëòûíäà ãàðàíëûã ñåéðÿëèð, öôöã
èøûãëàíûðäû. Ìèð Úÿëàë.
3. Àðà-ñûðà îëìàã, ùÿðäÿíáèð îëìàã, òÿê-
òÿê ýþðñÿíìÿê. Ýÿëÿí-ýåäÿí ñåéðÿëìèøäè.
– [Ãÿùðÿìàí:] ..ìèíëÿðëÿ àòûëàí éàéëûì àòÿø-
ëÿðè áèð àç ñåéðÿëäè, òîïëàðûí ñÿñè ëàï êÿñèëäè.
Ù.Íÿçÿðëè. Êö÷ÿëÿðäÿ èçäèùàì ñåéðÿëìèøäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÅÉÐßËÒÌß “Ñåéðÿëòìÿê”äÿí ô.èñ. Áèò-
êèíèí ñåéðÿëòìÿ äþâðö. – Ýöëøÿí ñåéðÿëòìÿ
èøëÿðèëÿ åéíè çàìàíäà àëàã âóðìàëàðûíû ìàíãà
öçâëÿðèíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäö. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÅÉÐßËÒÌßÊ á à õ ñåéðÿêëÿøäèðìÿê.
Ñÿðâèíàç .. êþñþâëÿðè ãàçàíûí àëòûíäàí ÷ÿêèá
êþçö ñåéðÿëòäèêäÿí ñîíðà áàøûíû ãàëäûðäû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÅÉÐßÍÝÀÙ èñ. [ÿð. ñåéð âÿ ôàðñ. ...ýàù]
Ñåéð éåðè, ýÿçèíòè ö÷öí ñÿôàëû, ìÿíçÿðÿëè éåð.
Êöð ãûðàüûíûí ÿúÿá ñåéðÿíýàùû âàð; Éàøûëáàø
ñîíàñû, ùàéûô êè, éîõäóð! Ì.Ï.Âàãèô. Éàéäà
éàéëàüûìäûð, ãûøäà îéëàüûì; Éàçäà ñåéðÿí-
ýàùûì áó äàüëàð ìÿíèì! Àøûã ßëÿñýÿð. – Áÿëè,
òàíûéûðàì, – äàü ýÿëäè äèëÿ; – Ãîúàìàí Ãàô-
ãàçûí ñåéðÿíýàùûíû. Í.Õÿçðè.
ÑÅÇÌßÊ
ÑÅÉÑÌÈ´Ê ñèô. [éóí. ñåèñìîç – çÿëçÿëÿ]
Çÿëçÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí, çÿëçÿëÿéÿ àèä îëàí.
Ñåéñìèê ùàäèñÿ. Ñåéñìèê äàëüà. // Çÿëçÿëÿéÿ
ìÿðóç, çÿëçÿëÿ îëà áèëÿí. Ñåéñìèê ñàùÿ. –
Ñåéñìîëîã .. øÿùÿðèí ñåéñìèê úÿùÿòëÿðèíè òåëå-
ôîíëà .. áèð äàùà àéäûíëàøäûðäûãäàí ñîíðà
òÿêèäëÿ äåäè... Á.Áàéðàìîâ. // Éåð ãàáûüûíäà
áàø âåðÿí òèòðÿéèøëÿðèí ãåéäÿ àëûíìàñû èëÿ
áàüëû îëàí. Ñåéñìèê õÿðèòÿ. Ñåéñìèê úèùàç.
– Øåéäà ÿñàñûíû ãîéìàüà ÷àëûøäûüû ñåéñìèê
ñòàíñèéàíûí ëàéèùÿñèíè þçö èøëÿìèøäè. Á.Áàé-
ðàìîâ.
ÑÅÉÑÌÓÃÐÀÔ [éóí. ñåèñìîñ âÿ ýðàïùî –
éàçûðàì] Éåð ãàáûüûíûí òèòðÿéèøèíè àâòîìàòèê
ãåéäÿ àëàí úèùàç.
ÑÅÉÑÌÎÃÐÁÔÈÉÀ [éóí.] 1. Éåð ãàáûüûí-
äàêû òèòðÿéèøèí ñåéñìîãðàô âàñèòÿñèëÿ ãåéäÿ
àëûíìàñû.
2. Á à õ ñåéñìîëîýèéà.
ÑÅÉÑÌÎÃÐÁÌ [éóí. ñåèñìîñ – çÿëçÿëÿ
âÿ ýðàììà – éàçìà] Éåð ãàáûüûíûí òèòðÿéè-
øèíèí ñåéñìîãðàô âàñèòÿñèëÿ àâòîìàòèê ñóðÿòäÿ
éàçûëìàñû.
ÑÅÉÑÌÎËÓÝÈÉÀ [éóí.] Ýåîëîýèéàíûí,
Éåð ãàáûüûíûí òèòðÿéèøèíäÿí áÿùñ åäÿí øþáÿñè.
ÑÅÉÒÍÓÒ èñ. [àëì.] Øàùìàò âÿ äàìà îéóí-
ëàðûíäà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí ìöÿééÿí îëóíìóø
âàõòûí äàðëûüû.
ÑÅÉÂÀÍ á à õ åéâàí.
◊ Ãóëàã ñåéâàíû àíàò. – ãóëàüûí õàðèúè ùèñ-
ñÿñè.
ÑÅÇÀÐÈÇÌ èñ. [ëàò.] Äþâëÿò ùàêèìèééÿòè
áàøûíäà ùàêèìèééÿòè çîðëà ãÿñá åòìèø øÿõñèí
äóðäóüó ñèéàñè öñóë; èäàðÿ.
ÑÅÇÄÈÐÌß “Ñåçäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÇÄÈÐÌßÊ ô. Ùèññ åòäèðìÿê, äîëàéû éîëëà
àíëàòìàã, áèëäèðìÿê, áöðóçÿ âåðìÿê. Ìÿøÿäè-
áÿé ýþç âóðà-âóðà àíàñûíûí áÿðê èíúèäèéèíè
îíà ñåçäèðìÿê èñòÿéèðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÑÅÇÈËÌß “Ñåçèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÇÈËÌßÊ ô. Äóéóëìàã, ùèññ åäèëìÿê,
áàøà äöøöëìÿê. Öçöíòöëö áèð èíòèçàð [Ðöáà-
áÿíèí] ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ñåçèëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
Íàáàò õàëà ýöúëÿ ñåçèëÿí (ô.ñèô.) áèð òÿáÿñ-
ñöìëÿ ñîðóøäó. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÅÇÌß “Ñåçìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÅÇÌßÊ ô. Äóéìàã, ùèññ åòìÿê, áàøà äöø-
ìÿê, àíëàìàã. Øàäëûüûíû öçöíäÿí ñåçìÿê.
65
ÑßÀÄßÒ
– ×èíàðëûãäà éàëíûç áàøûìà ýÿçäèì; Áó ùàëäà
èíúÿ áèð èíèëòè ñåçäèì. Ù.Úàâèä. Âàãèô áöòöí
èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð áÿëÿä îëäóüó áó ÷þùðÿäÿêè
äÿéèøèêëèéè ñåçäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ßñàðÿòäÿ
éàøàéàí èíñàíëàðûí àùûíû; Áàõûøëàðäà ñåçìè-
øÿì, öðÿêëÿðäÿ ýþðìöøÿì. Ì.Ðàùèì.
ÑßÀÄßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ùÿéàòäà ÿí éöêñÿê
ìÿìíóíëóã ùèññè; áèð øÿõñèí ùÿð ùàíñû áèð øåé-
äÿí äóéäóüó äÿðèí ìÿìíóíëóã âÿ ñåâèíú
ùèññè; õîøáÿõòëèê. [Ìóðàä] þçöíöí ñÿàäÿò âÿ
èñòèðàùÿòèíè éàëíûç Íèýàðëà áÿðàáÿð éàøàìàãäà
ýþðöðäö. Ñ.Ùöñåéí. Øàèð àíàì Àçÿðáàéúàí,
ñÿí âöãàðûìñàí; Íÿüìÿìñÿí, øåðèìñÿí, øå-
ðèééÿòèìñÿí; Ñÿí ìÿíèì äöíÿíêè éàðàëàðûì-
ñàí; Ñÿí ìÿíèì áóýöíêö ñÿàäÿòèìñÿí!
ß.Êöð÷àéëû. Ìÿí äÿ, áó ýþçÿë éàç ýåúÿñè äÿ
ùÿéÿúàí âÿ ñÿàäÿò è÷èíäÿéäèê. È.ßôÿíäèéåâ.
2. ìÿú. Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ, ìÿñ.: ñÿàäÿò
éîëó, ñÿàäÿò ãàïûëàðû, ñÿàäÿò ìÿøÿëè, ñÿàäÿò
íóðó âÿ ñ. – [Çÿùðà:] ßäàëÿò äöíéàäà ÿëâàí
ýöë à÷ñûí; Ñÿàäÿò ýöíÿøè íóðóíó ñà÷ñûí.
Ì.Ðàùèì. Ñÿàäÿò ãàïûëàðû [Çÿðãÿëÿìèí] öçö-
íÿ à÷ûëûðäû. ß.Ñàäûã.
ÑßÀÄßÒËÈ ñèô. Õîøáÿõò, áÿõòèéàð, ìÿñóä,
óüóðëó. Ñÿàäÿòëè ýöíëÿð. Ñÿàäÿòëè ýÿëÿúÿê.
– Ùÿð ãóøóí îëìàç ñÿàäÿòëè ùöìàòÿê êþëýÿñè.
Íÿñèìè. [Ôÿõðÿääèí:] Ìÿíèì àüàì, íÿ ö÷öí
äÿ óòàíñûíëàð, áèð ùàëäà êè, áóíëàð ö÷öí ñÿà-
äÿòëè âÿ ðàùàò ýÿëÿúÿê äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð..
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑßÀÄßÒÑÈÇ ñèô. Áÿõòñèç, áÿäáÿõò, óüóð-
ñóç. Ñþçöí øÿíèíäÿ øþùðÿò âàð, áó ìÿíà ãÿô-
ëÿòÿí ñîëìàç; ×è÷ÿêñèç, ñþçñöç, èíñàíñûç, ñÿà-
äÿòñèç áàùàð îëìàç! Ñ.Âóðüóí.
ÑßÀÄßÒÑÈÇËÈÊ èñ. Áÿõòñèçëèê, áÿäáÿõò-
ëèê, óüóðñóçëóã.
ÑßÁÀ, ÑßÁÀ ÉÅËÈ èñ. [ÿð.] øàèð. Ñÿùÿð
ÿñÿí õÿôèô éåë; ìåù. Ñÿáà, ÿùâàëûìû áèð-áèð;
Âàðûá îë éàðÿ ÿðç åéëÿ. Ì.Â.Âèäàäè. Ñÿáà,
ìÿíäÿí ñþéëÿ îë ýöëöçàðÿ; Áöëáöë ýöëöñòàíà
ýÿëñèí, ýÿëìÿñèí? ß.Íÿáàòè. [Øàèð:] Ýÿë, ýÿë,
ýåíèø-ýåíèø à÷ûì ãîëóìó; Ñÿíè, ñÿáà éåëè,
áàñûì áàüðûìà. Í.Õÿçðè.
ÑßÁÀÒ èñ. [ÿð.] Àõûðà ãÿäÿð ñþçöíöí öñ-
òöíäÿ äóðìà, èãðàðûíäà ìþùêÿì îëìà; äÿéà-
íÿò, ñàáèòëèê, äàâàìëûëûã, ìþùêÿìëèê, ìÿòà-
íÿò, ÿçì. Áèçèìäèð éöêñÿëèø, áèçèìäèð ãàíàä;
Áèçèìäèð ìÿòàíÿò, áèçèìäèð ñÿáàò. Ì.Ìöøôèã.
66
ÑßÁßÁ
ÑßÁÀÒËÀ çÿðô Ìÿòàíÿòëÿ, äþçöìëÿ, ìþù-
êÿìëèêëÿ, ñÿáàò ýþñòÿðÿðÿê.
ÑßÁÀÒËÛ ñèô. Ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðàí, èã-
ðàðûíäà ìþùêÿì îëàí; äÿéàíÿòëè, ìÿòàíÿòëè,
ìþùêÿì, ÿçìëè. Ñÿáàòëû òÿëÿáÿ. – [Ìÿñìÿäÿ]
..ÿçìêàð, ñÿáàòëû áèð àäàìûí ùàë âÿ ùÿðÿêÿòè
âàðäû âÿ éàõóä ìÿíÿ åëÿ òÿñèð áàüûøëàéûðäû.
Ñ.Ùöñåéí.
ÑßÁÀÒÑÛÇ ñèô. Ñþçöíöí, ãÿðàðûíûí öñòöí-
äÿ äóðìàéàí, ñàáèò îëìàéàí, ìþùêÿì îë-
ìàéàí, ìÿòàíÿò ýþñòÿðìÿéÿí; ìöòÿðÿääèä,
äÿéàíÿòñèç. Ñÿáàòñûç àäàì.
ÑßÁÀÒÑÛÇËÛà èñ. Ñþçöíöí, ãÿðàðûíûí öñ-
òöíäÿ äóðìàìà; äÿéàíÿòñèçëèê, ãÿðàðñûçëûã.
ÑßÁßÁ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéèí, ùàäèñÿíèí áàø
âåðìÿñèíè øÿðòëÿíäèðÿí áàøãà ùàäèñÿ, øÿðàèò.
Íþãñàíëàðûí ñÿáÿáè. Èøÿ ýÿëìÿìÿéèíèçèí ñÿ-
áÿáè íÿäèð? Ùÿð øåéèí ñÿáÿáè âàð.
2. Áàèñ, áàèñêàð, ñÿáÿáêàð, òÿãñèðêàð. [Éà-
ðàëû:] Ñÿáÿáèí åâè äàüûëñûí. Ýÿëäèëÿð, úàìààòû
áàøäàí ÷ûõàðòäûëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ñÿðèééÿ
õàëàíûí Ãÿðÿíôèëÿ ìöøòÿðè ýþçö èëÿ áàõìàñûíûí
ÿñàñ ñÿáÿáè Áàùàäóð èäè. Ñ.Ðÿùìàí.
Ñÿ-
áÿá îëìàã – áàèñ îëìàã. Íÿ ñÿí ôÿðàãÿ ñÿáÿá
îëìóñàí, íÿ ìÿí áàèñ; Áó äÿðäÿ ñàëäû áèçè
äþâðè-ðóçèýàð, åé äóñò! Ñ.ß.Øèðâàíè. Áó ôà-
úèÿíèí éàðàíìàñûíà Ñóðõàé ñÿáÿá îëìóøäó.
ß.Âÿëèéåâ.
3. Áÿùàíÿ, ÿñàñ, äÿëèë. Äàâà ñàëìàã ö÷öí
ñÿáÿá àõòàðûð.
Ñÿáÿá åëÿìÿê – ÿëèíäÿ áÿ-
ùàíÿ åëÿìÿê, ÿñàñ åëÿìÿê. [Ýöëëö] áó êè÷èê
÷þïö, íÿ ö÷öíñÿ, áþéöê áèð ñÿáÿá åëÿìÿê èñòÿ-
éèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
4. ...ñÿáÿáèíÿ øÿêëèíäÿ – ...ñàéÿñèíäÿ,
...ýþðÿ, ...óúáàòûíäàí, ...ùåñàáûíà. [Óñòà àð-
âàäûíà:] Áåëÿ êåô! Þçö äÿ àéðû àäàìëàðû [úÿí-
íÿòÿ] ãîéìàçëàð, áèç àüàíûí ñÿáÿáèíÿ ýåäÿ-
úÿéèê.. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
◊ Áó ñÿáÿáÿ – áó ñÿáÿáäÿí, áóíà ýþðÿ,
áó öçäÿí. Íÿ ñÿáÿá (ñÿáÿáÿ, ñÿáÿáäÿí) –
íÿ ö÷öí, íèéÿ. Íþãñàíûìû ýþðäöí ñÿíÿ èõëàñ
äÿ ÿôçóí, Ëöòôöí íÿ ñÿáÿáäÿí áåëÿ, åé ìÿù,
êÿì îëóáäóð. Ñ.ß.Øèðâàíè. ...Áèç äöç àäàì îë-
ñàã, íÿ ñÿáÿáÿ áèç äàðà äöøÿíäÿ âÿ åùòèéàú
ìÿãàìûíäà Àëëàùû éàäà ñàëûðûã? Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Î ñÿáÿáÿ (êè) – îíà ýþðÿ (êè)...
Ãûø ôÿñëè íÿ ãÿäÿð ýþçÿë îëñà äà, éåíÿ äÿ áà-
ùàð ôÿñëèíÿ áÿðÿêÿò. Î ñÿáÿáÿ êè, áàùàðäà îò
ÑßÁßÁÊÀÐ
áèòèð âÿ àúëàðûí äÿõè Áàêû ìèëéîí÷óëàðûíà åù-
òèéàúû îëìóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑßÁßÁÊÀÐ èñ. [ÿð. ñÿáÿá âÿ ôàðñ. ...êàð]
Áèð øåéÿ ñÿáÿá îëàí, áàèñ îëàí àäàì; òÿãñèð-
êàð. [Øÿùðÿáàíó õàíûì:] Áÿëè, äÿõè íåúÿ åäÿê,
Àëëàù ñÿáÿáêàðà áÿëà âåðñèí! Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. [Ýöëçàäà:] [Ñÿëáèíèí] ..óøàãëàðû ÷þðÿê
èñòÿéÿíäÿ áàèñÿ, ñÿáÿáêàðà àüçûíäàí ýÿëÿíè
äåéèá. ß.Âÿëèéåâ. [Ñÿìÿíäÿð] þçöíö áöòöí
áó õîøàýÿëìÿç ùàäèñÿëÿðÿ ñÿáÿáêàð áèëèðäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÁßÁÊÀÐËÛà èñ. Ñÿáÿáêàð îëìà, áàèñ
îëìà; òÿãñèðëèëèê.
ÑßÁßÁËÈ ñèô. Ìöÿééÿí ñÿáÿáè îëàí, öçöðëö.
ÑßÁßÁÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Ùå÷ áèð ñÿáÿá îë-
ìàäàí, ùå÷ áèð ÿñàñ îëìàäàí, íàùàã éåðÿ.
Ñÿáÿáñèç èøäÿí ãàëìàã. Ñÿáÿáñèç ýöëìÿê.
– Áèðè ñÿáÿáñèç àüëàð; Áèðè áÿðê éûõûëàíäà;
Öçÿ âóðìàç, àüàðòìàç! Ð.Ðçà. [Ñóëòàí:] Àõû
ìÿí ñÿáÿáñèç ùöúóì åëÿìèðÿì, îüóë! È.Ùö-
ñåéíîâ.
ÑßÁßÒ èñ. È÷èíÿ ìåéâÿ, ýþéÿðòè âÿ ñ. éûü-
ìàã ö÷öí ãàðüûäàí, ãàìûøäàí âÿ ñ.-äÿí ùþ-
ðöëÿí óçóíñîâ çÿíáèë. Áèð ñÿáÿò öçöì. Áèð ñÿ-
áÿò ÿíúèð. – [Êÿíä÷è] õóðúóíóí ùÿð ýþçöíäÿ
áèð éåêÿ ñÿáÿò íàð éåðëÿøäèðìèøäè. Ãàíòÿìèð.
Ìÿøÿäè Øÿðèô è÷àëàòû èðè áèð ñÿáÿòÿ ãîéóá ùÿ-
éÿòÿ ñàëëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
ñÿáÿò-ñÿáÿò çÿðô Ñÿáÿòëÿðëÿ, ñÿáÿòëÿð äî-
ëóñó. Ñÿáÿò-ñÿáÿò öçöì. Ñÿáÿò-ñÿáÿò ýèëàñ.
– Åäãàð .. ñÿáÿò-ñÿáÿò ìåéâÿ äàøûéàí .. ÿðÿá-
ëÿðè ãîíàüûíäàí ýèçëÿäÿ áèëìÿìèøäè. Ñ.Âÿ-
ëèéåâ.
ÑßÁßÒÚÈÊ èñ. Áàëàúà ñÿáÿò.
ÑßÁßÒ×È èñ. Ñÿáÿòäÿ ýÿçäèðèá øåé ñàòàí
àäàì.
ÑßÁßÒÒÎÕÓÉÀÍ èñ. Ïåøÿêàð ñÿáÿò òî-
õóéàí.
ÑßÁÈ èñ. [ÿð.] 1. Ìÿüëóá åäèëìèø òÿðÿôäÿí
ÿñèð òóòóëóá ñàòûëàí àäàì.
2. Ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàìûø îüëàí; ýÿíú,
óøàã.
ÑßÁÈÐ1 èñ. [ÿð.] 1. Õîøàýÿëìÿç, àúû, ùàã-
ñûçëûã êèìè öçöúö ùàëëàð ãàðøûñûíäà ñÿñèíè ÷û-
õàðìàäàí îíëàðûí êå÷èá-ýåòìÿñèíÿ äþçìÿ,
òÿùÿììöë åòìÿ. Áèð äÿðä âàð êè, éåðÿ-ýþéÿ
ñûüûøìàéàí, öðÿê éàíäûðàí, èíñàíû âÿðÿì-
ëÿíäèðÿí, ñÿáèð âÿ òÿñêèíëèê áèëìÿéÿí; ìÿñÿ-
ëÿí, áèðèíèí ÿçèç áèð þâëàäû ÿëèíäÿí ýåäÿ...
ÑßÁÈÐ-ÀÐÀÌ
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ñÿáèð åòìÿê (åëÿ-
ìÿê) – ÷ÿòèí èø, àüûð âÿçèééÿò âÿ ñ. ùàëëàðäà
øèêàéÿòëÿíìÿäÿí äþçìÿê, òÿùÿììöë åòìÿê.
Áó ñþç-ñþùáÿòëÿðèí, ìöàìèëÿ âÿ ðÿôòàðûí íÿ
ãÿäÿð Ñöðÿééàéà àúû òÿñèðè îëóðäóñà äà, ñÿáèð
åëÿéèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // Ýÿëÿúÿê âÿ îëàúàã
áèð øåé ö÷öí òÿëÿñìÿéèá âÿ òÿëàø ýþñòÿðìÿ-
éèá ýþçëÿìÿ; ùþâñÿëÿ.
Ñÿáèð åòìÿê – äþç-
ìÿê, ùþâñÿëÿ åòìÿê, òÿëÿñìÿäÿí ýþçëÿ-
ìÿê. Ëàêèí ñÿáðèí äÿ áèð äÿðÿúÿñè âàðäûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Èñêÿíäÿð ñÿáèð åäèá, éàðûì èëÿ
ãÿäÿð ýþçëÿäè. Úàíûíà ãóëëóã åëÿéèá ÿêèíÿ-
áè÷èíÿ ýåòäè. Ì.Ùöñåéí. Ñÿáðè êÿñèëìÿê (òö-
êÿíìÿê) – àðòûã äþçÿ áèëìÿìÿê, òÿùÿììöë
åäÿ áèëìÿìÿê. Ñÿáðèì êÿñèëèá, éàð ìÿíèì
úàíûìû àëñûí; Éà øàä åëÿñèí âÿñë èëÿ, äèäàðÿ éå-
òèðñèí. Ùåéðàí õàíûì. [Íîôÿë Çåéäÿ:] Áóðàõ
àòëàðûí úèëîâóíó, Çåéä, êÿñäèéèìèç ÷þðÿéÿ àíä
è÷èðÿì êè, àðòûã ìÿíèì ñÿáðèì òöêÿíìÿê öç-
ðÿäèð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñÿáðèíè áàñìàã –
á à õ ñÿáèð åòìÿê. [Áÿäèðúàùàí:] Ñÿáðèíè áàñ,
àüà, ùåñàáûíà áàõ! Í.Âÿçèðîâ. [Ðÿøèä:] Ìÿí
áèðòÿùÿð ñÿáðèìè áàñûá, õþðÿêäÿí éåìÿéÿ áàø-
ëàäûì. È.Ùöñåéíîâ.
2. Ñÿáèðëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – òÿìêèíëÿ, àüûð-
àüûð. Ñÿáèðëÿ íàüûë åòìÿê. – Ñÿáèðëÿ òîïëàìûø-
äûð ýöúöíö äàìëà-äàìëà; Äàíûøûá þç äèëèéëÿ
ùÿð êÿñëÿ, ùÿð àäàìëà. Ð.Ðçà. [Ãîøãàð ßìèð-
ëèéÿ:] Äöç áèð èëäèð, ìÿí áó àïàðàòäà èøëÿéè-
ðÿì, áèð äÿôÿ ýþðìÿìèøÿì êè, ìÿíèìëÿ ñÿ-
áèðëÿ, ñîéóããàíëû äàíûøàñûíûç. È.Ùöñåéíîâ.
◊ Ñÿáèð êàñàñû äàøìàã (äîëìàã) – äàùà
äþçÿ áèëìÿìÿê, òÿùÿììöë åäÿ áèëìÿìÿê,
ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõìàã, òÿìêèíèíè èòèðìÿê. [Ýþâ-
ùÿð õàíûì:] Äàùà áÿñäèð! Ñÿáèð êàñàì äîëóá
äàøìûø. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ìîëëà Øèðÿëèíèí ñÿáèð
êàñàñû äàøäû, îíñóç äà ýÿðýèí îëàí ÿñÿáëÿðè
ãûðûëäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑßÁÈÐ2 èñ. Àñãûðìà, àñãûðòû, àñãûðûã.
◊ Ñÿáèð ýÿòèðìÿê – àñãûðìàã. Òÿê ñÿáèð,
úöò ñÿáèð – õàëã àðàñûíäà: ýóéà áèð äÿôÿ àñ-
ãûðìà íÿùñëèê, óüóðñóçëóã; úöò àñãûðìà èñÿ
õåéèð, óüóð ÿëàìÿòèäèð. Òà ýÿëèðèê áèç äÿ áèð àç
àíëàéàã; Ìÿùçÿðè-èðôàíäà âóðóð òÿê ñÿáèð.
Ì.ß.Ñàáèð.
ÑßÁÈÐ-ÀÐÀÌ á à õ ñÿáèð-ãÿðàð. Ñÿáèð-
àðàìû ãàëìàìàã. – [ßáöëùÿñÿíáÿé:] Ñÿáðèì-
àðàìûì éîõ èäè, ÷öíêè éîëäàøëàðû áþéöê òÿù-
ëöêÿ ýþçëÿéèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
67
ÑßÁÈÐ-ÃßÐÀÐ
ÑßÁÈÐ-ÃßÐÀÐ, ÑßÁÐÖ ÃßÐÀÐ èñ. Ñÿ-
áèð, òÿìêèí, ùþâñÿëÿ, òÿùÿììöë. Åé ñåâäèéèì,
ñÿíäÿí úöäà äöøÿëè; Íÿ ñÿáðö ãÿðàðûì, íÿ òà-
ãÿòèì âàð. Ã.Çàêèð.
ÑßÁÈÐËÈ ñèô. Ñÿáðè îëàí, ñÿáèð åäÿí, òÿëàø
âÿ ìÿéóñëóã âÿ éà ùþâñÿëÿñèçëèê ýþñòÿðìÿ-
éèá ìÿòàíÿòëÿ äþçÿí, äþçöìëö. Î, ÷îõ ñÿáèðëè
àäàìäûð. – [Øàùèí Ôèðÿíýèçÿ:] Ñèç ÷îõ ñÿáèðëè
àäàìñûíûç, éîëäàø Ãàðàäàüëû, ìÿíèì áàüðûì
÷àòëàéûð, áó ñààò áîüàçûìäàí ùå÷ ñó äà êå÷-
ìÿç. Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÁÈÐÑÈÇ 1. ñèô. Ñÿáðè îëìàéàí, ùþâñÿëÿ-
ñèç, äþçöìñöç, òÿëÿñÿí. Ñÿáèðñèç àäàì.
2. Á à õ ñÿáèðñèçëèêëÿ (“ñÿáèðñèçëèê”äÿ). Ãûç
àíàñûíû ùàðàäà àõòàðàúàüûíû áèëìÿéÿðÿê, ñÿ-
áèðñèç ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. Òîï-
ëàøìûøäûã, îòóðìóøäóã; Ýþçëÿéèðäèê ùåé ñÿ-
áèðñèç. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÑßÁÈÐÑÈÇËßÍÌß “Ñÿáèðñèçëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑßÁÈÐÑÈÇËßÍÌßÊ ô. Þçöíö ñàõëàéà áèë-
ìÿéèá ùàëäàí ÷ûõìàã, ñÿáèðñèçëèê ýþñòÿðìÿê,
ñÿáèðñèç îëìàã, ùþâñÿëÿäÿí ÷ûõìàã. Ýöíäÿ
áèð äÿôÿ ãÿçåò èäàðÿñèíÿ áàø ÷ÿêÿí Ìöñéþ
Ãàìåë ÷îõ ñÿáèðñèçëÿíèðäè. Ãàíòÿìèð. Áó ôè-
êèðëÿ ãàðû îüëóíó äèíëÿéèð, òåç-òåç ÿðèíÿ áà-
õàðàã îíóí ñþçÿ áàøëàìàñû ö÷öí ñÿáèðñèçëÿ-
íèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑßÁÈÐÑÈÇËÈÊ èñ. 1. Ñÿáðè îëìàìà, ñÿáèð
åäÿ áèëìÿìÿ, áèð éåðäÿ àðàì òàïà áèëìÿìÿ,
ùþâñÿëÿñèçëèê, ãÿðàðñûçëûã. Îüóë, ñÿáèðñèçëèê
àäàìà ùÿìèøÿ çèéàí âåðÿð. “Êîðîüëó”.
2. Äàõèëè ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàá, íàðàùàòëûã.
Áöòöí ýöíö ñÿáèðñèçëèê è÷èíäÿ îëìàã.
3. Ñÿáèðñèçëèêëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – òÿëàøëà,
ùÿéÿúàíëà, òÿëàø âÿ ùÿéÿúàí è÷èíäÿ. Íàäèð
èñÿ áàøûíû àøàüû äèêèá äèããÿòëÿ äèíëÿéèðäè âÿ
áþéöê ñÿáèðñèçëèêëÿ áó ñþùáÿòèí ñîíóíó ýþç-
ëÿéèðäè. Á.Òàëûáëû. Äÿìèðãàéà þí ñûðàäà îòó-
ðóá ñÿáèðñèçëèêëÿ ìÿùêÿìÿíèí áàøëàíìàñûíû
ýþçëÿéèðäè. Ù.Íÿçÿðëè. Àñëàí ñÿáèðñèçëèêëÿ
[Ëàçàðûí] ñþçöíö êÿñèá, èíúèìèø ùàëäà äåäè.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑßÁÒ èñ. [ÿð.]: ñÿáò åòìÿê – ãåéä åòìÿê,
éàçìàã. Îä òóòàð êàüûçëàð, àëûøàð ãÿëÿì; Ñÿáò
åòñÿëÿð ùÿð òóìàðà äÿðäèìè. Ã.Çàêèð. Çÿáàíè-
ÿðçè-ùàëÿ úöðÿòèì éîõäóð, äåéèì, àõûð; Áó öç-
äÿí ñÿáò åäèá äÿðäè-äèëèì òóìàðÿ, ýþíäÿðäèì.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Ñÿáò îëóíìàã – ãåéä åäèëìÿê,
éàçûëìàã. ×îõ øàèðëÿðèí ÿøàðû [Ìèðçÿ Ñÿôÿðèí]
68
ÑßÚÚÀÄß
ñèíÿ äÿôòÿðèíäÿ ñÿáò îëóíìóøäó. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
ÑßÁÓÙÈ ñèô. [ÿð.] Ñÿùÿðÿ àèä îëàí, ñöáùÿ
ìÿíñóá îëàí.
ÑßÁÇß èñ. [ôàðñ.] 1. ßëà êèøìèø íþâö. Ñöô-
ðÿäÿ òóò ãóðóñó, ìèéàíïóð, èííàá, ëÿáëÿáè, êèø-
ìèø, ñÿáçÿ, àëìà, ïîðòàüàë äà îëàðäû. Ù.Ñà-
ðàáñêè.
2. Ýþéÿðòè, ýþéëöê, ýþéÿðòèëèê, éàøûëëûã,
÷ÿìÿí. Ðàùàò ö÷öí ôÿðø ñàëìûø ñÿáçåéè-òÿð
ýöëøÿíÿ. Ôöçóëè. Äþðä òÿðÿôè ñÿáçÿ áàüëû; Áó
Àçÿðáàéúàíà áàõûí. Àøûã ßñÿä.
ÑßÁÇßËÈ ñèô. Òÿðêèáèíäÿ ñÿáçè (ýþéÿðòè)
îëàí; ýþéÿðòèëè. Ñÿáçÿëè ãîâóðìà.
ÑßÁÇßÂÀÒ [ôàðñ. ñÿáçÿ âÿ ÿð. ...àò] Ìöõ-
òÿëèô ýþéÿðòèëÿð (ñÿáçèëÿð), ýþé-ýþéÿðòè. [Êîð-
îüëó] ÿòðàôà ýþç ýÿçäèðèá áàõäû êè, éàíûíäà
áèð ñÿáçÿâàò äöêàíû âàð. “Êîðîüëó”.
ÑßÁÇßÂÀÒ×Û èñ. Ñÿáçè (ýþéÿðòè) éåòèøäè-
ðèá ñàòàí àäàì; ýþéÿðòè÷è.
ÑßÁÇßÂÀÒ×ÛËÛà èñ. Ñÿáçè (ýþéÿðòè) ÿêèá
ñàòìàãëà ìÿøüóë îëìà; ýþéÿðòè÷èëèê. Ñÿáçÿ-
âàò÷ûëûã åòìÿê.
ÑßÁÇÈ èñ. 1. Ýþéÿðòè. Éåìÿêëÿð éåíÿ äÿ
äöéö, ÿò, òîéóã, éóìóðòà âÿ ñÿáçèëÿðäÿí áèøè-
ðèëìèø Òÿáðèç õþðÿêëÿðè èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Á à õ ñÿáçÿ 1-úè ìÿíàäà. Ìÿúìÿéèäÿ
ñÿáçè, èéäÿ, ñÿìÿíè, ñóìàã, àéíà âÿ òÿùâèë áà-
ëûüû âàðäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÁÇÈÃÎÂÓÐÌÀ èñ. Ýþéÿðòè èëÿ ÿòäÿí
áèøèðèëÿí ãîâóðìà. Ïëîâó ñÿáçèãîâóðìà èëÿ éå-
ìÿê. – Óñòà ãàòûã êàñàñûíû .. ñÿáçèãîâóðìàíûí
öñòöíÿ òþêöá àüûç ëÿççÿòè èëÿ éåäè. Ì.Ñöëåé-
ìàíîâ.
ÑßÁÇÈÃÎÂÓÐÌÀËÛ ñèô. Õóðóøó ñÿáçè-
ãîâóðìà îëàí. Ñÿáçèãîâóðìàëû ïëîâ.
ÑßÁÇÈÃÎÂÓÐÌÀËÛà ñèô. Ñÿáçèãîâóðìà
áèøèðìÿéÿ éàðàð. Ñÿáçèãîâóðìàëûã ÿò. Ñÿáçè-
ãîâóðìàëûã ýþéÿðòè.
ÑßÁÇÈÉÉÀÒ [ôàðñ. ñÿáçè âÿ ÿð. ...èééàò]
á à õ ñÿáçÿâàò. Éîëóí áèð òÿðÿôèíäÿ ìöñÿë-
ìàíëàð ñÿáçèééàò ÿêèðäèëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑßÚÚÀÄß èñ. [ÿð.] äèí. Ìþìèí ìöñÿë-
ìàíëàðûí íàìàç ãûëàíäà èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè êè-
÷èê õàë÷à âÿ éà ïàð÷àäàí òèêèëìèø äþøÿíÿê;
úàíàìàç. Áóíóíëà áÿðàáÿð ùàúû äàéûì î ãÿ-
äÿð ìþìèí âÿ î ãÿäÿð íàìàç ãûëàí èäè êè, ñÿ-
ùÿðäÿí àõøàìàäÿê ñÿúúàäÿ ãàáàüûíäà íàìàç
ãûëàðäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ùàúûíûí äÿñ-
ÑßÚÄß
òÿìàç ñóéó ùÿëÿ ãóðóìàìûøäû êè, ñÿúúàäÿíè
[ñÿðèá] ìöãÿääÿñ ÿãèäÿ èëÿ íàìàçà øöðó åòäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Áöòöí âàðûì-éîõóì áèð ÿáà,
áèð ñÿúúàäÿ, áèð êÿøêöë âÿ áèð äÿ íàúàãäàí
(òÿáÿðçèíäÿí) èáàðÿòäèð. Í.Âÿçèðîâ.
ÑßÚÄß èñ. [ÿð.] äèí. Íàìàçäà àëûíû ìþùöðÿ
ñþéêÿéèá, Ãóðàíûí áÿçè àéÿëÿðèíè îõóéàðêÿí
àëíûíû îíà ñþéêÿéèá äóà îõóìà. Ìÿùÿììÿä-
ùÿñÿí ÿìè ñÿáèð åëÿéÿ áèëìÿéèá, èêèíúè ñÿúäÿäÿ
íàìàçû éàðûì÷ûã ãîéóá þçöíö òóëëàäû ßùìÿ-
äèí éàíûíà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ñÿúäÿ
åòìÿê (ãûëìàã) – ãàáàüûíäà áàø ÿéìÿê, òÿ-
çèì åòìÿê. Ñÿúäÿ ãûë éàðÿ, êþíöë, áàõìà î
çàùèä ñþçöíÿ; Àäÿì îë, ìÿòëÿáè ãàí, åéëÿìÿ
øåéòàí èëÿ áÿùñ. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ãÿìýèí èäèì,
ñèçè ýþðöá ýöëÿðÿì; Ãèáëÿäèð ãàøëàðûí, ñÿúäÿ
ãûëàðàì. Àøûã ßëÿñýÿð. [Ùöñåéí:] Íÿ çàìàí,
ùàðàäà ÿìð åòñÿíèç, þíöíöçäÿ ñÿúäÿ åòìÿéÿ
ùàçûðàì. Ñ.Ðÿùìàí. Ñÿúäÿéÿ äöøìÿê (ýåò-
ìÿê) – á à õ ñÿúäÿ åòìÿê. Äöøöá ñÿúäÿéÿ
úöìëÿ èõëàñ èëÿ; Íèéàç åòäèëÿð íèééÿòè-õàñ èëÿ.
Ì.ß.Ñàáèð. [Ìóðàä áÿé] ..äàìàüûíäà ïà-
ïèðîñ ÷þë áàëêîíà ÷ûõàíäà úàìààò ñÿúäÿéÿ
ýåäÿðäè. Ãàíòÿìèð.
ÑßÚÈÉÉß èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð øåéèí
âÿ éà ùàäèñÿíèí áàøãàëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðÿí
õöñóñèééÿòè; õàðàêòåð. Ùàäèñÿíèí ñÿúèééÿñè.
ßðàçèíèí ñÿúèééÿñè.
2. Õàñèééÿò, òÿáèÿò. Áàøãà-áàøãà ñÿúèééÿéÿ
ìàëèê áó àäàìëàðûí àäëàðû äà ñÿúèééÿëÿðèíÿ
ìöâàôèã èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑßÚÈÉÉßËßÍÄÈÐÌß “Ñÿúèééÿëÿíäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÚÈÉÉßËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Áèð øåéèí ñÿ-
úèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè âåðìÿê, ýþñòÿðìÿê.
// Áèð øÿõñèí âÿ éà øåéèí ôÿðãëÿíäèðèúè õöñó-
ñèééÿòèíè òÿøêèë åòìÿê.
ÑßÚÈÉÉßËßÍÌß “Ñÿúèééÿëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑßÚÈÉÉßËßÍÌßÊ ô. Ñÿúèééÿâè õöñóñèé-
éÿòëÿðèëÿ ôÿðãëÿíìÿê, áàøãàëàðûíäà îëìàéàí
ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëìàã. Àçÿð-
áàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ áó äþâð áèð òÿðÿô-
äÿí ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ, èêèíúè òÿðÿôäÿí ìþâúóä
ÿäÿáè ìàòåðèàëëàðûí, ïàðëàã ÿäÿáè øÿõñèééÿò-
ëÿðèí àçëûüû èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð.
ÑßÚÈÉÉßÂÈ ñèô. [ÿð.] Áèð øÿõñÿ, éà øåéÿ
õàñ îëàí, áèð øÿõñè âÿ éà øåéè áàøãàñûíäàí
ôÿðãëÿíäèðÿí. Ñÿúèééÿâèäèð êè, ìÿñÿëÿí, Úÿëèë
ÑßÄÀÃßÒÑÈÇ
Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí þç ÿñÿðëÿðèíäÿ ùàäèñÿ-
ëÿðÿ õàëã âÿ õÿëãèëèê úÿáùÿñèíäÿí éàíàøäûüû
àéäûí ýþðöíöð. Ì.Ùöñåéí.
ÑßÚÈÉÉßÂÈËÈÊ èñ. Ìÿùç áèð øÿõñÿ, áèð
øåéÿ, áèð äþâðÿ, áèð ùàäèñÿéÿ õàñ îëìà.
ÑßÄ ìèãä. ñ. [ôàðñ.] Éöç (àäÿòÿí àôÿðèí,
ìÿðùÿáà, ùåéèô êèìè ñþçëÿðèí ÿââÿëèíÿ ýÿòèðè-
ëÿðÿê îíëàðûí òÿñèð ýöúöíö àðòûðìàã ö÷öí íèäà
ìÿãàìûíäà èøëÿíèð). [Óñòàäëàð:] Ùÿð ýþðÿí
ñþéëÿéÿ: àé ñÿä àôÿðèí! Íÿèíêè ìÿúëèñäÿ éöç
ãàíàí îëà. “Ëÿòèô øàù”. Îõóäóì, þïäöì, ýþçÿ
ñöðòäöì, äåäèì: ñÿä ìÿðùÿáà! Ýþçöì öñòÿ
âàð éåðèí, åé ýöëöçàðûí êàüûçû! Ì.Ï.Âàãèô.
Ìÿñò îëìàäûüûì äÿì éîõ èäè äÿùðäÿ áèð ýöí;
Ñÿä ùåéô þëÿí âÿãòäÿ ùóøéàð þëöðÿì ìÿí.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÑßÄÀ èñ. [ÿð.] Ñÿñ, àâàç. Îðêåñòðèí ñÿäàñû
éàéûëäû. Óøàãëàðûí ñÿäàñû ýÿëèðäè. – Ãóøëàð ..
úÿù-úÿù èëÿ ìèí úöðÿ íÿüìÿëÿð îõóéóá, ìå-
øÿíè ñÿäàëàðû èëÿ äîëäóðìóøäóëàð. À.Äèâàí-
áÿéîüëó. Ìåëîäèéàíûí èëê ñÿäàëàðû òÿçÿúÿ äèëÿ
ýÿëìèøäè.. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ñÿäà äöø-
ìÿê – ñÿñ äöøìÿê, éàéûëìàã. Ùÿð éàíà ñÿäà
äöøöð; Èýèäëÿð ýÿëèð ìÿúëèñÿ. Àøûã ßëÿñýÿð.
Ãàð ÿðèéèð, ÷àéëàð äàøûð; Äàüà-äàøà äöøöð
ñÿäà. Á.Âàùàáçàäÿ. Ñÿäà åòìÿê – ñÿñëÿìÿê,
÷àüûðìàã. Ìîëëàáàøûíûí òÿùðèêè îëìàìûø äà
áó ùàëäà êÿìàëè-ãåéç îíà öç âåðèá, Õàúÿ Ìö-
áàðÿêè ãàèì ñþâò èëÿ ñÿäà åòäè. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Ñÿäà ñàëìàã – 1) ñÿñ ñàëìàã, ýóðóëòó
ãîïàðòìàã, ùàé-êöé ãîïàðòìàã. Ýþéöí äàü-
ëàðà ñÿäà ñàëàí äÿùøÿòëè øàããûëòûñû .. áèð ãûçû
éîõ, áöòöí êèøèëÿðè äÿ ãîðõóéà ñàëûð. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Äåéèðëÿð, ãÿëáèíäÿ áèð âóëêàí ýþìöëö;
Øèð êèìè íÿðÿ ÷ÿê, ñÿäà ñàë úàùàíà! Ì.Ìöø-
ôèã; 2) ìÿú. ìÿøùóðëàøìàã, ýóðóëòó ãîïàðìàã.
Îíóí ãöââÿñèëÿ ñÿíèí äÿìèðèí; Þëêÿìèçÿ ñÿäà
ñàëûð, Äàøêÿñÿí! Àøûã Ìÿñóì.
ÑßÄÀÃßÒ èñ. [ÿð.] Äîñòëóãäà, ìÿùÿá-
áÿòäÿ äÿéàíÿò, ñÿáàò, âÿôà; ñàäèãëèê, åòèáàðëû-
ëûã. Öðÿê þçöíöíäöð, þçöí áèëÿðñÿí; Ìÿíèìñÿ
ÿùäèìÿ ñÿäàãÿòèì âàð. Ñ.Ðöñòÿì. Ìÿí âåð-
ìèøÿì öðÿéèìè éàäèýàð ñÿíÿ; Ñÿíèí ìÿíÿ éà-
äèýàðûí ñÿäàãÿòèíäèð. Í.Õÿçðè.
ÑßÄÀÃßÒËÈËÈÊ èñ. Ñàäèã (ñÿäàãÿòëè)
îëìà, åòèáàðëûëûã, âÿôàëûëûã, âÿôàäàðëûã.
ÑßÄÀÃßÒÑÈÇ ñèô. Äîñòëóüóíäà, ìÿùÿá-
áÿòèíäÿ ñàäèã îëìàéàí; åòèáàðñûç, âÿôàñûç.
Ñÿäàãÿòñèç éîëäàø.
69
ÑßÄÀÃßÒÑÈÇËÈÊ
ÑßÄÀÃßÒÑÈÇËÈÊ èñ. Äîñòëóãäà, ìÿùÿá-
áÿòäÿ ñàäèã îëìàìà; åòèáàðñûçëûã, âÿôàñûçëûã.
ÑßÄÀÐßÒ èñ. [ÿð.] Áàø÷ûëûã, ñÿäðëèê, ðÿèñ-
ëèê. Ñÿäàðÿò ñàíäàëéàñûíäà Êîðîüëó ÿéëÿøèð,
ãàëàíëàðû äà èêè òÿðÿôäÿí ÿéëÿøèðëÿð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
Ñÿäàðÿò åòìÿê – ñÿäðëèê åòìÿê,
áàø÷ûëûã åòìÿê. Èúëàñà ñÿäàðÿò åòìÿê. – Äÿú-
úàë áó ìÿúëèñäÿ ñÿäàðÿò åäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñÿäàðÿòÿ êå÷ìÿê (÷ûõìàã) – ñÿäð ñå÷èëìÿê,
ñÿäð âÿçèôÿñèíè èôà åòìÿéÿ áàøëàìàã, áàø÷û-
ëûã åòìÿéÿ áàøëàìàã, áèð èøèí áàøûíà êå÷ìÿê.
Þìÿð ñÿäàðÿòÿ ÷ûõäûãäà öðÿêëÿðÿ ôÿðÿù éàéûëäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Úÿìèë ñÿäàðÿòÿ êå÷ÿíäÿí ñîí-
ðà ñóàëà úàâàá âåðìÿéÿ áàøëàäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑßÄÁßÐ(Ý) èñ. [ôàðñ.] áîò. á à õ ìèõÿê-
ýöëö. Ñÿäáÿð âÿ éà ìèõÿêýöëö .. áèðèëëèê áî-
çóìòóë, êå÷ÿòöêëö, áóäàãëû áèòêèäèð. Ì.Ãàñû-
ìîâ.
ÑßÄÄ èñ. [ÿð.] 1. Ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿð ö÷öí
÷ÿêèëÿí äèâàð, ùàñàð. Áöòöí ñÿää áîéó äàëáà-
äàë àòûëàí òöôÿíýëÿðèí àðàñû êÿñèëìèð. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ. Ìèíëÿðëÿ èíñàí éîðóëìàäàí ñÿäëÿð
ãóðóðäó. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
2. Ñóéóí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí áåòîíäàí
äèâàð; äÿùíÿ, áÿíä. ×àé .. àò êèìè áàø àëûá ýå-
äèð, áÿíäëÿðè âÿ ñÿäëÿðè ó÷óðóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
Áîðóëàðäàí ñöðÿòëÿ ÷ûõàí ñó áó áåòîí ñÿääÿ
òîõóíàðàã ïàð÷àëàíàúàã âÿ þç ñöðÿòèíè èòèðÿ-
úÿêäè. ß.Ñàäûã. Éàðàäûðûã ÿìÿêëÿ; Ìèíýÿ÷åâèð
ñÿääèíè. Ì.Ñåéèäçàäÿ.
Ñÿää ÷ÿêìÿê –
ñóéóí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí áåòîíäàí, ñåìåíò-
äÿí âÿ ñ.-äÿí áÿíä òèêìÿê. Ùÿð ýþëìÿ÷ÿíèí
äþðä éàíûíà òîðïàãäàí ñÿää ÷ÿêìèøäèëÿð.
Ì.Ùöñåéí. ßíâÿð úàìààòû éûüûá ñÿää ÷ÿêèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
3. ìÿú. Ìàíåÿ. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ è÷ÿðèñèíäÿ
Ìÿøÿäè áÿéëÿ ìöÿëëèì àðàñûíäà ñÿää ó÷óá
òþêöëäö. Ì.Ùöñåéí. Àáäóëëà èëÿ þç àðàñûíäà
áþéöê ñÿää ñàéäûüû Ëåéëà [Øÿêÿðèí] ôèêðèíúÿ
àðàäàí ÷ûõûðäû. Á.Áàéðàìîâ.
◊ Ñÿääè-×èí, ×èí ñÿääè – õàðèúè òÿñèðäÿí
òàìàìèëÿ òÿúðèä îëóíìà ìÿíàñûíäà (×èíè
Ìîíãîëóñòàíäàí àéûðàí ãÿäèì áèð ñÿääèí
àäûíäàí). Ñÿääè-Èñêÿíäÿð (Ìàêåäîíèéàëû
Èñêÿíäÿðèí àäûíäàí) – ÷îõ ìþùêÿì äèâàð
ìÿíàñûíäà. Àòàñûíûí êå÷ìèøäÿ Êÿðáÿëàéà çè-
éàðÿòÿ ýåòìÿéè áó ýöí Ìèðçÿ Ñöëåéìàí áÿ-
éèí áöòöí àìàë, ÿôêàðûíûí ãàðøûñûíäà Ñÿääè-
Èñêÿíäÿð êèìè äóðóá, îíóí ýþçÿë ìÿãñÿäèíÿ
íàèë îëìàüûíà ìàíå îëóðäó. Á.Òàëûáëû.
70
ÑßÄßÃß
ÑßÄßÔ èñ. [ÿð.] Áÿçè áàëûããóëàüûëàðûí è÷
ãàòûíû òÿøêèë åäÿí âÿ ìöõòÿëèô áÿçÿê øåéëÿðè
ùàçûðëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí, ìöõòÿëèô
ðÿíýëÿðÿ ÷àëàí ïàðëàã áÿðê ìàääÿ. Éàõàñûíà
ùÿðäÿí-ùÿðäÿí; Èíúè ñÿäÿô äöçÿí ýþçÿë! Àøûã
ßëÿñýÿð. Èìè ÷ÿùðàéû àòëàç þðòöéö à÷ûá, áàø-
äàí-áàøà ñÿäÿôÿ òóòóëìóø òàðûíû åùòèéàòëà ÷û-
õàðòäû. È.ßôÿíäèéåâ. // Ñÿäÿôäÿí ãàéðûëìûø,
ñÿäÿôëÿ áÿçÿäèëìèø. Ñÿäÿô äöéìÿ. Ñÿäÿô ãàâàë.
– Ñÿáà õàíûì þç åòèäàëûíû èòèðìÿäè. Êàìàí-
÷àíû ýþòöðöá áàøûíäàêû ñÿäÿô ãöááÿíè ÷ûõàðäû,
îíóí è÷ÿðèñèíäÿí êè÷èê áèð ìÿêòóá ÷ûõàðûá
Àòàáÿéÿ óçàòäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Òàð÷û, êþêëÿ
ñàðû ñèìè; Áèð øåé ÷àë åëëÿð åøãèíÿ! Äóðìà,
êþêëÿ ñÿäÿô òàðû. Ì.Ìöøôèã. // ìÿú. Þç ïàðëàã-
ëûüû, çÿðèôëèéè, ðÿíýèíèí ñàôëûüû èëÿ ñÿäÿôè õà-
òûðëàäàí (áÿçÿí îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ èøëÿéèð).
Áèð øèðèí ýþôòàðëû, áèð øÿêÿð ñþçëö; Àüçû ñÿäÿô,
äèøè äöðäàíÿäÿíäèð. Ì.Â.Âèäàäè. Ñÿäÿô äÿ-
ùàíûíäàí ÷ûõàí ñþçëÿðèí; Ùÿð áèðè áèð ãåéáè-
õÿçàíÿäÿíäèð. Ì.Ï.Âàãèô. Ýöëçàðûí ñöçýöí
áàõûøû, éàíàãëàðûíûí àòëàç øÿôÿãè, ýöëöìñÿäèéè
çàìàí ýþðöíÿí àü ñÿäÿô äèøëÿðè èíäè äÿ Ðöñ-
òÿìèí áó ýöí ñÿùÿð ýþðäöéö êèìè ãàðøûñûíäà
èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Ñÿäÿô êèìè – àü, ïàðëàã.
Îíóí ñÿäÿô êèìè àü äèøëÿðè ïàðûëäàéûð, èêè àëà
ýþçëÿðè äÿðèí áèð ñÿìèìèééÿòëÿ àëûøûá éàíûðäû.
Ì.Ùöñåéí. ..Ýöëÿíäÿ äîäàãëàðûíûí àðàñûíäàí
ñÿäÿô êèìè ñàô äèøëÿðè àüàðûðäû. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ. Ñÿäÿô ñà÷ìàã (ñÿïìÿê) – íóð ñà÷ìàã,
èøûãëàíäûðìàã, ïàðûëäàòìàã. Ýöíäöç éàüàí
ãàð òîõòàìûø, Àé àëÿìÿ ñÿäÿô ñà÷ûðäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÑßÄßÔÝÖËÖ, ÑßÄßÔÎÒÓ èñ. áîò. Ëèìîí-
êèìèëÿð ôÿñèëÿñèíäÿí òÿðêèáèíäÿ åôèð éàüû îëàí
àü÷è÷ÿêëè éàðûìêîë áèòêèñè.
ÑßÄßÔËÈ ñèô. Ñÿäÿôëÿ áÿçÿäèëìèø, ñÿäÿôÿ
òóòóëìóø. Ñÿäÿôëè òàð. Ñÿäÿôëè ìöúðö. – [Ðÿ-
ñóë:] ßëèìÿ àëìûøàì ñÿäÿôëè ñàçû; Ôÿëÿê éàçäû
ìÿíÿ áåëÿ áèð éàçû. “Àøûã Ãÿðèá”. Âÿòÿí ñÿ-
äàñûíà äöøÿí ñÿíÿòêàð; Äå, èíäè íÿ ÷àëûð ñÿ-
äÿôëè ñàçûí? Ñ.Âóðüóí.
ÑßÄßÃß èñ. [ÿð.] Éîõñóëà, äèëÿí÷èéÿ âåðè-
ëÿí ïóë, øåé. Ñÿäÿãÿ âåðìÿê. Ñÿäÿãÿ ïàéëà-
ìàã. – Éîëóí î òàé-áó òàéûíäà ùàñàð òÿøêèë
åäÿí äèëÿí÷èëÿð, êîð âÿ øèëëÿð .. ñÿäÿãÿ äèëÿéèð-
äèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òàïäûã îëàíäà Ýþé÷ÿê
÷îõëó ñÿäÿãÿ ïàéëàìûøäû. ß.Âÿëèéåâ. // ìÿú.
Ãóðáàí åäèëÿí øåé; ãóðáàí. Ìöääÿòäè ùÿñðÿ-
ÑßÄßÌß
òÿì, áèð ýÿç áÿðè áàõ; Î õàí ýþçëÿðèíèí ñÿäÿ-
ãÿñè úàíûì. Ã.Çàêèð.
ÑßÄßÌß èñ. [ÿð.] 1. ×àðïìà, âóðìà, øèä-
äÿòëÿ âóðìà.
2. ìÿú. Ýþçëÿíèëìÿäÿí áàøà ýÿëÿí áÿëà,
ìöñèáÿò, ôÿëàêÿò, àôÿò; èíñàíûí ìàääè âÿ éà
ìÿíÿâè ùàëûíû ñàðñûäàí ùàäèñÿ; ìÿíÿâè çÿðáÿ.
Ôÿãÿò, ýþðöðñöíöç, áÿäÿí ðóçýàðûí ñÿäÿìÿ-
ëÿðèíÿ äàâàì åòìÿéèð. Í.Íÿðèìàíîâ.
Ñÿ-
äÿìÿ òîõóíìàã – ôÿëàêÿòÿ ìÿðóç ãàëìàã,
áÿëà öç âåðìÿê, çÿðÿð äÿéìÿê, çÿðáÿ äÿé-
ìÿê. [Ãÿùðÿìàí:] Áàëàúà Ñàáèðÿ ùå÷ áèð øåé
îëìàñûí. Îíà áèð ñÿäÿìÿ òîõóíìàñûí. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. [Ùàúû Ðÿñóë:] Áàøûìäàí îí áåø äàâà
êå÷èá, áó àç þìðöìäÿ îí áåø ïàäøàù äÿéè-
øèá, àììà ùå÷ ìÿíÿ ñÿäÿìÿñè òîõóíìàéûá.
Ìèð Úÿëàë.
ÑßÄÐ èñ. [ÿð.] 1. Èúëàñà, éûüûíúàüà áàø÷ûëûã
åäÿí øÿõñ. Ñÿäð èúëàñû à÷äû. Èúëàñà ñÿäð ñå÷ìÿê.
2. Äþâëÿò, ùþêóìÿò âÿ éà àëè äþâëÿò îðãàí-
ëàðû ðÿùáÿðëÿðèíèí ðÿñìè àäëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ.
Ìèëëè Ìÿúëèñèí Ñÿäðè. Íàçèðëÿð Ñîâåòèíèí Ñÿäðè.
// Áÿçè èäàðÿëÿðèí, òÿøêèëàòëàðûí, úÿìèééÿòëÿðèí
âÿ øþáÿëÿðèí ðÿùáÿðè, áàø÷ûñû. Êîëõîç ñÿäðè.
Éåðëè êîìèòÿ ñÿäðè. – Ðöñòÿì êèøè .. ðàéîí èú-
ðàèééÿ êîìèòÿñè ñÿäðèíèí éàíûíà ýåòìÿéè ãÿ-
ðàðà àëäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÄÐÈ èñ. [ÿð.] Óçóí, íàçèê, ñàðûéà÷àëàð
äöéö íþâö. Ñÿäðè äöéöñöíäÿí ïëîâ.
ÑßÄÐËÈÊ èñ. Ñÿäð âÿçèôÿñè, ñÿäð îëìà.
[Àëõàí:] Ýÿëèí áó åëìëè îüëàíëàðäàí áèðèíè
êå÷èðäÿê ñÿäðëèéÿ. È.ßôÿíäèéåâ.
Ñÿäðëèê
åòìÿê – ñÿäð âÿçèôÿñèíè èôà åòìÿê, ñÿäð îë-
ìàã, áàø÷ûëûã åòìÿê. Àòàñû Ìàùìóäàëû êèøè
ñÿäðëèê åëÿéÿíäÿ, Øàìàìà “àòàìà êþìÿê åäè-
ðÿì”, – äåéÿ ùÿâÿñëÿ ïàìáûã éûüàðäû. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÑßÄÓËÓ èñ. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòíîýåíå-
çèíäÿ èøòèðàê åòìèø òöðê òàéôàëàðûíäàí áèðèíèí
àäû.
ÑßÔ èñ. [ÿð.] Ñûðà, úÿðýÿ, äöçýö. Åëÿ êè ñÿôëÿð
äöçÿëäè, äÿñòÿëÿð ùÿðÿ þç éåðèíè òóòäó, Êîðîüëó
Òàíðûòàíûìàçû ÷àüûðäû. “Êîðîüëó”. // Ãàòàð.
Ñàãûí ýÿçèí, ëà÷ûí ýþçö ýþðìÿñèí; Ãîðõóðàì,
ñÿôèíèçè ïîçà, äóðíàëàð! Ì.Ï.Âàãèô.
Ñÿô
áàüëàìàã (äöçìÿê, ÷ÿêìÿê) – ñûðàéà äö-
çöëìÿê, úÿðýÿ-úÿðýÿ äóðìàã. Ãàðàáàøëàð
ÿëëÿðè äþøëÿðèíäÿ ñÿô ÷ÿêèá, õàíûìëàðû ýþçëÿ-
éèðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Áóüàú àòàñûíûí ÿëèí-
ÑßÔÁßÑßÔ
äÿí òóòóá áèð íå÷ÿ àääûì êÿíàðà ÷ÿêèëäè âÿ ñÿô
÷ÿêèá éàðûìäàèðÿ âóðìóø èýèäëÿðèíÿ ÿëèëÿ áèð
èøàðÿ åòäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑßÔÀ èñ. [ÿð.] Çþâã, íÿøÿ, ëÿççÿò, êåô; ðà-
ùàòëûã (àäÿòÿí ôåèëëÿðëÿ èøëÿíèð). Ñÿôà ýþðìÿê.
Ñÿôà âåðìÿê. Ñÿôà ÷ÿêìÿê. Ñÿôà ñöðìÿê.
– ×ÿêäèì éàð úÿôàñûíû; Ýþðìÿäèì ñÿôàñûíû,
Ñèç òàíðû, ãîéóí ýåäèì; Áèð áèëèì âÿôàñûíû.
(Áàéàòû). Êèì ãàéòàðûð áèð äÿ áèçÿ ýÿíúëèéè;
Áó äöíéàíûí ñÿôàñûíû ñöðìÿñÿí? Ð.Ðçà.
// Øÿíëèê, ÿéëÿíúÿ.
◊ Ñÿôà ýÿòèðäèí! – áèðèíèí ñàëàìûíà âåðè-
ëÿí ãàðøûëûã ñþç.
ÑßÔÀÙßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ñÿôåùëèê. Ýöëäö áèð
ãÿäÿð îíóí ñÿôàùÿòèíÿ; Äÿðêèíÿ, ôÿùìèíÿ, ôÿ-
ðàñÿòèíÿ. À.Ñÿùùÿò.
2. Çþâã, ÿéëÿíúÿ, êåô äöøêöíëöéö, âàõòûíû
áó úöð èøëÿðäÿ êå÷èðìÿ. [Ìöôòè:] Ñÿðõîø îëóá
àëÿìè ñÿðñÿìëÿäèð; Àíëàéàìàì ìÿí, áó ñÿ-
ôàùÿò íÿäèð? Ù.Úàâèä.
ÑßÔÀËßÒ èñ. [ÿð.] Ñîí äÿðÿúÿ åùòèéàú è÷ÿ-
ðèñèíäÿ éàøàìà, ñûõûíòû ÷ÿêìÿ; éîõñóëëóã âÿ
åùòèéàúäàí ÷ÿêèëÿí ñûõûíòû. ßééàøëûüûí ñîíó
éîðüóíëóã âÿ ñÿôàëÿò, ñÿôàëÿòèí ñîíó ùå÷ëèê âÿ
ôÿëàêÿòäèð. À.Øàèã. [Ìÿñìÿ:] Äöøäöéöì ìö-
ùèò ìÿíè çèëëÿò âÿ ñÿôàëÿò è÷èíäÿ ñöðöíìÿéÿ
ìÿùêóì åòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. // Äöøêöíëöê, ñÿ-
ôèëëèê, ñÿôèë ùÿéàò. Ñÿôàëÿò è÷èíäÿ éàøàìàã.
ÑßÔÀËÛ ñèô. Ñÿôà âåðÿí, çþâã âåðÿí, ëÿç-
çÿò âåðÿí, öðÿêà÷àí, õîøàýÿëÿí, õîø. Ôÿñèë-
ëÿðèí ÿí ýþçÿëè, ÿí ñÿôàëûñû áàùàð âàõòû îëäó-
üóíäàí î òÿðÿô-áó òÿðÿô éàøûë îòëàð, ÿëâàí
÷è÷ÿêëÿð èëÿ áÿçÿíìèøäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. Éàéûí
ñÿôàëû, ëÿòèô áèð ýöíö èäè. Ñ.Ùöñåéí. // Õîø
ìÿíçÿðÿëè, àõàð-áàõàðëû. Ñÿôàëû éåð. Ñÿôàëû
ìÿíçÿðÿ. Ñÿôàëû òÿáèÿò. – [Ñÿôÿðëè Àéäûíà:]
Äàüëàðûí äþøöíäÿ .. ñÿôàëû èñòèðàùÿò åâëÿðè
òèêèëÿúÿê. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑßÔÀÐßÒ [ÿð.] á à õ ñÿôèðëèê 1-úè ìÿíàäà.
Ðçàãóëóõàí, ñÿôàðÿò öìóðóíäà òÿúðöáÿì éîõ
äåéÿ, ñÿôàðÿòäÿí áöñáöòöí èìòèíà åäèðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑßÔÀÐßÒÕÀÍÀ èñ. [ÿð. ñÿôàðÿò âÿ ôàðñ.
...õàíÿ] Ñÿôèðëèéèí éåðëÿøäèéè áèíà, ñÿôèðèí èäà-
ðÿñè. Èíýèëèñ ñÿôàðÿòõàíàñûíûí áèíàñû Òåùðàíûí
øèìàë òÿðÿôèíäÿ ÿí ýþçÿë ìÿùÿëëÿëÿðèí áèðèíäÿ
éåðëÿøèðäè. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÔÁßÑßÔ çÿðô [ÿð. ñÿô âÿ ôàðñ. áèòèøäè-
ðèúè áÿ] Úÿðýÿ-úÿðýÿ, ñûðà-ñûðà. [Ýþéõàëëû àò]
71
ÑßÔÅÙ
þç ñÿñèéëÿ áàëàúà øÿùÿðè àéàüà ãàëäûðäû. Äå-
ìÿê îëàð êè, êö÷ÿíèí î òàé-áó òàéû ñÿôáÿñÿô
òàìàøàéà ÷ûõäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Èýèäëÿð áàøà÷ûã
äóðóá ñÿôáÿñÿô; Áàõäûëàð ùöçí èëÿ ýöíäîüàí
òÿðÿô. Ì.Ðàùèì.
ÑßÔÅÙ ñèô. [ÿð.] 1. Ýèú, àüûëäàí êÿì, àõ-
ìàã, ñàðñàã. Ñÿôåù àäàì. Ñÿôåù èø. – [Ùàúû
Ìåùäè:] Ñÿôåù øåéäèð, ýöíäÿ áèðè ýÿëèð, ÷ûüûðûð-
áàüûðûð, ýåäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Èñ. ìÿíà-
ñûíäà. Î êè Ñÿôäÿðãóëó àüàíûí îüëóäóð, î äà
ñÿôåùèí áèðèñèäèð; âåéèë-âåéèë ýÿçìÿêäÿí
ñàâàéû áèð èøè éîõäóð. Í.Âÿçèðîâ. // Çÿðô ìÿ-
íàñûíäà. Ñÿôåù äàíûøìàã. Ñÿôåù èø ýþðìÿê.
2. Âåúñèç, ìÿíàñûç, áîø, éàðàìàç. Ñÿôåù
ùÿðÿêÿò. Ñÿôåù ñþùáÿòëÿð. // Áÿçÿí ñþéöø êèìè
èøëÿíèð. Íÿ åéèá îëàúàã, ñÿôåù, ñÿíÿ äåéèðÿì êè,
îëìàç äà! Å.Ñóëòàíîâ.
ÑßÔÅÙÚß(ÑÈÍß) çÿðô Ñÿôåù êèìè, ýèú
êèìè, àüûëñûçúàñûíà, àõìàãúàñûíà, ñàðñàãúà-
ñûíà. Ñÿôåùúÿñèíÿ èø òóòìàã, Ñÿôåùúÿñèíÿ èíàä
ýþñòÿðìÿê.
ÑßÔÅÙËßÌß “Ñÿôåùëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÔÅÙËßÌßÊ ô. Ýèúëÿøìÿê, àõìàãëà-
ìàã, ñàðñàãëàìàã. // Ñÿôåù ùÿðÿêÿò åòìÿê,
ñÿôåù ñþçëÿð äåìÿê.
ÑßÔÅÙËÈÊ èñ. Àüûëäàíêÿìëèê, ýèúëèê, àõ-
ìàãëûã, ñàðñàãëûã. Ñÿôåùëèéèíäÿí áÿëàéà äöø-
ìÿê. – [2-úè ÿúèííÿ:] Þçöíö âóðóáñàí ñÿôåù-
ëèéÿ, õàíûìûí õîøóíà ýÿëèá, ñÿíè ÷þðÿêëÿéèá
ñàõëàéûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Ñÿôåù ùÿðÿêÿò,
ñÿôåù èø.
Ñÿôåùëèê åëÿìÿê – ñÿôåù èø òóò-
ìàã, ãàíìàçëûã åòìÿê, àüûëñûçëûã ýþñòÿðìÿê.
[Àëëàùãóëó:] Ìÿí ëàï íàùàãäàí î àúýþç ùàúû-
íûí ôåëèíÿ óéóá, ñÿôåùëèê åëÿäèì. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑßÔßÐ1 èñ. [ÿð.] 1. Ñÿéàùÿò, éîëà ÷ûõìà,
éîë. Ñÿôÿðäÿ îëìàã. Ñÿôÿðÿ ýåòìÿê. Ñÿôÿð ö÷öí
ùàçûðëûã ýþðìÿê. – Ãÿðèáèí àíàñû ýþðäö êè,
îüëó ñÿôÿð ëèáàñûíäàäûð, õÿáÿð àëäû: – Îüóë
ùàðàéà ýåäèðñÿí? “Àøûã Ãÿðèá”. ..Ö÷ ýöí èäè
êè, Ýöëïÿðè ñÿôÿðÿ éûüûøûðäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[Òàùèðçàäÿíèí] Èðàã, Èðàí âÿ Òöðêöñòàí ñÿôÿð-
ëÿðèíäÿ àääûìáàøû ðàñò ýÿëäèéè úàíñûõàí ëþâ-
ùÿëÿð áèð-áèð ýÿëèá íÿçÿðèíäÿ äàéàíäû. Ìèð
Úÿëàë.
Ñÿôÿð åòìÿê – á à õ ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã.
Ýþðäöì êè, ýÿëèð òÿíýÿ íèýàðûì, ñÿôÿð åòäèì.
Ñ.ß.Øèðâàíè. [Ðÿùèì õàí Úàâàä õàíà:] Ùà-
çûðëàø, áó ýöí àõøàì Òåùðàíà ñÿôÿð åòìÿëè-
ñÿí. Ú.Úàááàðëû. Ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã (ýåòìÿê) –
óçóí ìöääÿò îëäóüó éåðäÿí àéðûëìàã, éîëäà
72
ÑßÔßÐÁßÐËÈÊ
îëìàã. [Ùÿìçÿ] áåëÿ áèð ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã ö÷öí
úàùàí ìöùàðèáÿñèíèí êÿñèëìÿñèíè, äöíéàíûí
äöçÿëìÿñèíè ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
2. Ìöùàðèáÿéÿ, äþéöøÿ ýåòìÿ.
ÑßÔßÐ2 èñ. [ÿð.] Äÿôÿ, êÿðÿ, éîë. [Íàçèð:]
Àüà, áàøûíà äþíöì, áó ñÿôÿð ìÿíè áàüûøëà,
äÿõè áóíäàí ñîíðà ùå÷ âàõò áåëÿ èø îëìàç.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [ßñýÿð:] Õàíûì, ñèçÿ éàðà-
øàí øåéèì ÷îõäóð, àíúàã åâäÿäèð, èíøàëëàù,
ýÿëÿí ñÿôÿð ýÿòèðÿðÿì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Áóäóð
êè, [ßùìÿä] íèøàíëûñû èëÿ ýþðöøöá âÿ òîé òÿäà-
ðöêö ýþðìÿê ñþùáÿòèíè ýÿëÿí ñÿôÿðÿ áóðàõà-
ðàã áîëëó ãà÷àã ìàë àëìàüû ãÿò åòäè. Á.Òàëûáëû.
ÑßÔßÐ3 èñ. [ÿð.] Ùèúðè ãÿìÿðè ÿðÿá òÿã-
âèìèíèí èêèíúè àéû.
ÑßÔßÐÁßÐ ñèô. [ÿð. ñÿôÿð âÿ ôàðñ. ...áÿð]
Ìöùàðèáÿ åëàíû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ùàçûð
âÿçèééÿòÿ ýÿòèðèëìèø.
Ñÿôÿðáÿð åòìÿê –
1) ìöùàðèáÿ åëàíû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã þëêÿ-
íèí ÿñýÿðè âÿ ìàääè åùòèéàòëàðûíû òîïëàéûá ùà-
çûð âÿçèééÿòÿ ýÿòèðìÿê, õàëã òÿñÿððöôàòûíûí
áöòöí ñàùÿëÿðèíè ùÿðáè âÿçèééÿòÿ êå÷èðìÿê.
ßñýÿðè ãöââÿëÿðè ñÿôÿðáÿð åòìÿê. Ñÿíàéåíè ñÿ-
ôÿðáÿð åòìÿê. Þëêÿíè ñÿôÿðáÿð åòìÿê. Áöòöí
èìêàíëàðû ñÿôÿðáÿð åòìÿê; 2) ìÿú. ùÿð ùàíñû
âàúèá áèð èøè, éàõóä êöòëÿâè òÿäáèðè âÿ ñ. ìö-
âÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí àäàì-
ëàðû, ìàääè âàñèòÿëÿðè ôÿàë áèð ùàëà ýÿòèðìÿê.
ÑßÔßÐÁßÐÅÄÈÚÈ ñèô. Ñÿôÿðáÿð åäÿí, úÿëá
åäÿí, ÷àüûðàí. Ñÿôÿðáÿðåäèúè òÿäáèðëÿð. Ñÿôÿð-
áÿðåäèúè øöàðëàð.
ÑßÔßÐÁßÐËÈÊ èñ. 1. Ìöùàðèáÿ åëàíû èëÿ
ÿëàãÿäàð îëàðàã, åùòèéàòäà îëàí ìöõòÿëèô éàø-
ëûëàðûí âÿ ùÿðáè ãóëëóüà éàðàðëû îëàíëàðûí îðäó
ñûðàëàðûíà ÷àüûðûøû. Ñÿôÿðáÿðëèê åëàí îëóíàí ýöí-
äÿí Ýöëïÿðè ùå÷ íÿéÿ ÿë âóðìàìûøäû. Ì.Ùö-
ñåéí. // ìÿú. Ùÿð ùàíñû áèð èøèí, êöòëÿâè òÿä-
áèðèí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí
àäàìëàðû úÿëá åòìÿ, ñÿôÿðáÿð åòìÿ. Ìöùàðèáÿ
äþâðöíäÿ èø÷è ãöââÿñè ÷àòûøìàäûüûíäàí, ÷îõ
âàõò áó èøëÿð ñÿôÿðáÿðëèê øÿêëèíäÿ ùÿéàòà êå-
÷èðèëèðäè. È.Øûõëû.
2. Þëêÿíèí ñöëù âàõòû ìþâúóä îëàí ñèëàùëû
ãöââÿëÿðèíè ìöùàðèáÿ øÿðàèòèíÿ êå÷èðìÿ. Ùàâà
ãöââÿëÿðèíèí ñÿôÿðáÿðëèéè. Þëêÿíèí áöòöí ãöâ-
âÿëÿðèíèí ñÿôÿðáÿðëèéÿ ýþòöðöëìÿñè. // Õàëã
òÿñÿððöôàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ùÿðáè âÿçèé-
éÿòÿ êå÷èðìÿ.
ÑßÔßÐÕÀÍÀ
ÑßÔßÐÕÀÍÀ èñ. [ÿð. ñÿôÿð âÿ ôàðñ. ...õàíÿ]
êþùí. Êàðâàíñàðà. [ßùâàëàò] âàãå îëóð Ùàúû
Ãóðáàíûí ñÿôÿðõàíàñûíäà ýåúÿ âàõòû. Í.Âÿ-
çèðîâ.
ÑßÔßÂÈ(ËßÐ) [ÿð.] 1501-1737-úè èëëÿðäÿ
Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà ùàêèìèééÿò ñöðìöø
ìÿøùóð àçÿðáàéúàíëû ñöëàëÿ.
ÑßÔÙß èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð ùàäèñÿíèí,
ïðîñåñèí âÿ ñ.-íèí èíêèøàôûíäà àéðûúà ìÿðùÿëÿ,
äþâð, ôàçà.
2. àñòð. Ýöíÿøäÿí èøûãëàíìà âÿ Éåðÿ ýþðÿ
âÿçèééÿòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã Àé âÿ ïëàíåò-
ëÿðèí ìöõòÿëèô äþâðÿëÿðè.
ÑßÔÈË ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] Äàèìè éàøàéûø éåðè
îëìàéàí, äàèìè ìÿøüóëèééÿòè îëìàéàí, ñÿôà-
ëÿò è÷ÿðèñèíäÿ éàøàéàí; àâàðà, ñÿðýÿðäàí, ñÿð-
ñÿðè, âåéèë. Ñÿôèë àäàì. Ñÿôèë ùÿéàò ñöðìÿê.
Ñÿôèë éàøàìàã. – [Úàâàíøèð áÿé Äèëàðàéà:] Ñÿí
î ñÿôèë ðÿññàìäàí ÿë ÷ÿê! ß.Ìÿììÿäõàíëû.
[Çåéíàë:] Ìÿí ÿââÿëêè ñÿôèë âÿ ðÿçèë ùÿéàòäàí
òàìàìèëÿ ÿë ÷ÿêèá ñÿíÿ òÿðÿô ýÿëèðÿì. Ñ.Ùö-
ñåéí. Àòà-àíà íàçû èëÿ áþéöìöø Áóäàã èíäè
÷îõ øåéÿ òàìàðçû ãàëûðäû. Î, àâàðà, ñÿôèë âÿ
ñÿðýÿðäàí ùÿéàò ñöðöðäö. ß.Âÿëèéåâ. // Èñ.
ìÿíàñûíäà. Äåäèê êè, òîðïàãäà íÿ ñÿôèë, íÿ àú;
Íÿ äÿ áèð êèìñÿñèç ýþðöíñöí ýÿðÿê! Ñ.Âóðüóí.
// Àúûíàúàãëû, ìöñèáÿòëè, ôÿëàêÿòëè; ñÿôàëÿòëè.
[Ãóòëóã:] Ñÿí äÿ ìÿíè ìÿùâ åò, ðèúà åäèðÿì.
Ìÿíè áó ñÿôèë ùÿéàòûí ÿëèíäÿí ãóðòàð. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè.
ÑßÔÈËÀÍß çÿðô [ÿð. ñÿôèë âÿ ôàðñ. ...àíÿ]
Ñÿôèëúÿñèíÿ, ñÿôàëÿò è÷ÿðèñèíäÿ, ñÿôèë êèìè.
Çåéíàë þçö äÿ áóðàñûíû äÿðê åäèðäè êè, õèäìÿò-
ëÿðèíèí ÿëèíäÿí ÷ûõìàñû .. ùÿéàòûíû ñÿôèëàíÿ êå-
÷èðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ñ.Ùöñåéí. [Ìèðçÿ
Ðçà:] Éàçûã áàëàëàðûì... ×èë éàâðóëàðû êèìè
ùÿðÿ áèð éàíà äöøìöø, ñÿôèëàíÿ ñöðöíöðëÿð.
Ú.Úàááàðëû.
ÑßÔÈËÚßÑÈÍß çÿðô Ñÿôèë êèìè, ñÿôèë âÿ-
çèééÿòäÿ, ñÿôèëàíÿ, ñÿðñÿðè êèìè, àúûíàúàãëû
ùàëäà. Ñÿôèëúÿñèíÿ êö÷ÿëÿðè äîëàøìàã. – Çåé-
íàëûí, áàøãà þçö êèìè ñÿôèëúÿñèíÿ êö÷ÿ ùÿéàòû
êå÷èðÿí éîëäàøëàðû Ìåùðèáàíûí ýþçö ãàáà-
üûíäà êåôëÿíìèøäèëÿð. Ñ.Ùöñåéí.
ÑßÔÈËËÈÊ èñ. Ñÿôèë àäàìûí ùàëû; ìÿñêÿí-
ñèçëèê, èøñèçëèê, âåéèëëèê.
ÑßÔÈË-ÑßÐÝßÐÄÀÍ çÿðô [ÿð. ñÿôèë âÿ ôàðñ.
ñÿðýÿðäàí] Éåðñèç-éóðäñóç, àú, ïèñ âÿçèé-
éÿòäÿ, àúûíàúàãëû ùàëäà. Ñÿôèë-ñÿðýÿðäàí ãàë-
ÑßÙßÐ-ÀÕØÀÌ
ìàã. – [Ñåâÿð:] Àú, ñÿôèë-ñÿðýÿðäàí êö÷ÿëÿðè
äîëàøûðàì. Ú.Úàááàðëû. [Ôèðèäóí] áàçàð âÿ
êö÷ÿëÿðè äîëäóðìóø éóðäñóç óøàãëàðà, ñÿôèë-
ñÿðýÿðäàí áèð ùàëäà ùÿð ýÿëÿíÿ ÿë à÷àí ãà-
äûí âÿ ãûçëàðà áàõûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÔÈÍß èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Ýÿìè.
2. Úöíý.
ÑßÔÈÐ èñ. [ÿð.] Áèð äþâëÿòèí äèýÿð äþâëÿòäÿ
îëàí éöêñÿê äÿðÿúÿëè äèïëîìàòèê íöìàéÿí-
äÿñè, åë÷èñè. Ñÿôèð áàøäà îëìàã öçðÿ .. ñÿôàðÿò-
õàíàíûí èø÷èëÿðè äÿ òÿééàðÿ ìåéäàíûíà ýÿë-
ìèøëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÔÈÐËÈÊ èñ. 1. Áèð äþâëÿòèí áàøãà äþâ-
ëÿòäÿ ñÿôèðèí áàø÷ûëûã åòäèéè äèïëîìàòèê íö-
ìàéÿíäÿëèéè, ùÿì÷èíèí áó íöìàéÿíäÿëèéèí
éåðëÿøäèéè áèíà.
2. Ñÿôèðèí âÿçèôÿñè, èøè.
ÑßÔÐÀ [ÿð.] á à õ ñèôðàã.
ÑßÜÈÐ èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Àçéàøëû, êè÷èê, áà-
ëàúà, ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàìûø óøàã. Ïèøâàçÿ
÷ûõûá ñÿüèðö êÿáèð; Óúàëûð ÿðøÿ íàëåéè-òÿêáèð.
Ñ.ß.Øèðâàíè. [Ìîëëà Çàìàí:] [Ùÿìèäèí] õîø-
áÿõòëèéè îíäàäûð êè, ñÿüèðäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàìûø âÿ ãÿééóìà
ìþùòàú îëàí éåòèì. Õóäàéàð áÿéèí ãÿñäè Çåé-
íÿáèí âÿ ñÿüèðëÿðèí âàð-éîõóíà, ïóëóíà âÿ
ìöëêöíÿ ñàùèá îëóá Çåéíÿáè ÷þëÿ þòöðìÿê èäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑßÙßÍÝ èñ. Ñó äàøûìàã ö÷öí ìèñäÿí
âÿ éà ýèëäÿí ãàéðûëìûø ãóëïëó, ãàðûíëû, äàðáî-
üàç ãàá; ýöéöì. Ìèñ ñÿùÿíý. Ñàõñû ñÿùÿíý.
– Ñó ñÿùÿíýè ñóäà ñûíàð. (Ìÿñÿë). Áóëàøûãëû
ñÿùÿíýäÿí áóëàíûã ñó òþêöëÿð. (Ìÿñÿë).
..ßìèì àðâàäû èðè ìèñ ñÿùÿíýè ÷èéíèìÿ âåðèá,
ñÿùÿðäÿí àõøàìà ãÿäÿð ìÿíÿ àéàãéàëûí, áàø-
à÷ûã ñó äàøûòäûðàðäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑßÙßÐ èñ. [ÿð.] Ýöíöí áàøëàíüûúû, èëê ñààò-
ëàðû, ñàáàù à÷ûëäûüû âàõò, ñöáù. Ñÿùÿð éóõóñó.
Ñÿùÿð ñîéóüó. Ñÿùÿð òåçäÿí äóðìàã. Ñÿùÿð éå-
ìÿéè. Ñÿùÿðäÿí èøëÿìÿê. – Ñÿùÿð Ñîíà éóõó-
äàí àéûëûá ìåäàëéîíó à÷ûã ýþðäö. Í.Íÿðè-
ìàíîâ. Ñÿùÿð éåëè íÿüìÿëÿð; Ïû÷ûëäàéûð ýöë-
ëÿðÿ; Åëÿ áèë êè, ìÿíèì÷èí; Áÿçÿíèá ýþçÿëëÿøèð.
Í.Õÿçðè.
ÑßÙßÐ-ÀÕØÀÌ çÿðô Ùÿì ñÿùÿð, ùÿì àõ-
øàì; ùÿð âàõò, ùÿð çàìàí, áöòöí ýöíö. Äÿíèç-
êÿíàðû ïàðê ñÿùÿð-àõøàì àäàìëàðëà äîëó îëóð.
Ãûç àíàñûíà ñÿùÿð-àõøàì áàø ÷ÿêèð. – Ýþéÿð-
÷èí ùÿð ñÿùÿð-àõøàì Àðàç ñàùèëèíÿ ó÷óá, áèð
73
ÑßÙßÐÚÈÊ
ìöääÿò î òàéû ñåéð åäèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
Äÿíèç äàëüàëàíàð ùÿð ñÿùÿð-àõøàì; Ãàðû ÿðè-
äèêúÿ óúà çèðâÿíèí. Í.Õÿçðè.
ÑßÙßÐÚÈÊ èñ. ßñàñÿí óøàãëàð ö÷öí äö-
çÿëäèëÿí ñÿùÿð ìöñàìèðÿñè, ñÿùÿð òàìàøàñû.
Ïàðêäà óøàã ñÿùÿðúèéè êå÷èðèëèðäè.
ÑßÙßÐÊÈ ñèô. Ñÿùÿð âàõòû îëìóø, ñÿùÿð
áàø âåðìèø. Ñÿùÿðêè éàüûø. Ñÿùÿðêè ñþùáÿò.
Ñÿùÿðêè éûüûíúàã. – Àíàëàð êþðïÿëÿðèíè éàòûð-
äûð, áðèãàäèðëÿð ñàáàùêû èø ö÷öí ôèêèðëÿøèð,
ìàíãàáàø÷ûëàðû ñÿùÿðêè òàïøûðûüû öçâëÿðèíÿ
õÿáÿð âåðèðëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÙßÐ-ÑßÙßÐ çÿðô Ñÿùÿð âàõòû, ñÿùÿð
òåçäÿí, ñÿùÿð îëàí êèìè, ñöáù÷àüû. Ñÿùÿð-
ñÿùÿð ãàïûìûçûí àüçûíû êÿñäè. – Ñÿùÿð-ñÿùÿð
áàüäà ýÿçÿí íàçÿíèí; Äÿñòèíëÿ ãþí÷ÿíè öç,
ãàäàí àëûì! Àøûã ßëÿñýÿð. Ñÿùÿð-ñÿùÿð “Àçÿð-
øÿðàáûí” ìöøòÿðèëÿðè [Úÿëèëáÿéè] ãîíàã åëÿ-
ìèøäèëÿð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑßÙÙßÒ èñ. [ÿð.] Ñàüëàìëûã, úàíñàüëûüû.
Ñÿùùÿòè ïîçóëìàã. Ñÿùùÿòèíè ãîðóìàã. – Ýöë-
íàç èíäè ãàëûí úèëäëè áèð êèòàáû âÿðÿãëÿéèð, óøàã
ñÿùùÿòèíÿ àèä øÿêèëëÿðÿ áàõûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Úàíûíà áàõ, åëÿ îëñóí ñÿùùÿòèíÿ çèéàí îëìà-
ñûí. Ìèð Úÿëàë.
Ñÿùùÿò òàïìàã – ñàüàë-
ìàã, éàõøû îëìàã, øÿôà òàïìàã. [Ôÿðùàä:]
Íÿùàéÿò, ìÿí ñÿùùÿò òàïäûì. Ú.Úàááàðëû.
..Ìîëëà Úÿôÿðãóëó òèáá åëìèíÿ äàðà îëäóüóí-
äàí ìþùòàúè-äÿðìàí âÿ ìöàëèúÿ îëàíëàðà
ìöðàúèÿò åäèð âÿ ÷îõëàðû îíäàí ñÿùùÿò òàïûð.
Ò.Ø.Ñèìóðã. Ñÿùùÿòè-âöúóä! – úàíûí-áàøûí
ñàü îëñóí! (Ùàìàìäàí ÷ûõàí àäàìà ñÿùùÿò
àðçóñó áèëäèðèð). [Ìÿøÿäè Ãÿçÿíôÿð:] Ìÿøÿäè
Èáàä, ñÿùùÿòè-âöúóä! Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí!
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÑßÙÈÔß èñ. [ÿð.] 1. Êèòàá, äÿôòÿð, ãÿçåò
âÿ ñ. âÿðÿãèíèí áèð öçö. Êèòàá 100 ñÿùèôÿäèð.
– Ùÿð ñÿùèôÿäÿ ùÿð ýöí; Íå÷ÿ ãÿëÿáÿ, çÿôÿð;
Íå÷ÿ-íå÷ÿ õîø õÿáÿð... Ð.Ðçà. // Êèòàáäà,
äÿôòÿðäÿ âÿðÿã. Êèòàáûí áèðèíúè ñÿùèôÿñè úûðûë-
ìûøäûð. Ñÿùèôÿíè ÷åâèðìÿê. ßñÿðûí ö÷öíúö ñÿ-
ùèôÿñèíäÿ éàçûëìûøäûð.
2. ìÿú. Äþâð, áèð øåéèí ùèññÿñè. Òàðèõÿ éåíè
ñÿùèôÿ à÷ìàã. – [Ìÿñìÿ:] Ìÿíèì ùÿéàòûìûí
èêèíúè ñÿùèôÿñè èéèðìè ö÷öíúö èëèí áàùàðûíäàí
áàøëàéûð. Ñ.Ùöñåéí. ..Òàãàíðîãó àçàä åäÿí
ùèññÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðäàí èáàðÿò
äèâèçèéà äà þç äþéöø øþùðÿòè èëÿ òàðèõèí ñÿùè-
ôÿëÿðèíÿ èìçàñûíû àòìûøäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
74
ÑßÙËßÍÊÀÐ
ÑßÙÈÔßÁÀÜËÀÉÀÍ èñ. Ìÿòáÿÿäÿ éûüûë-
ìûø ìÿòíè (íàáîðó) ñÿùèôÿëÿðÿ àéûðûá äöçÿí
ìÿòáÿÿ èø÷èñè; ìåòðàíïàæ.
ÑßÙÈÔßËßÌß “Ñÿùèôÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÙÈÔßËßÌßÊ ô. 1. Êèòàáûí, æóðíàëûí,
äÿôòÿðèí âÿ ñ.-íèí ñÿùèôÿëÿðèíè áèð-áèð ÷åâèð-
ìÿê, ýþçäÿí êå÷èðìÿê. Êèòàáû ñÿùèôÿëÿìÿê.
Ëöüÿòè ñÿùèôÿëÿìÿê.
2. Ìÿòáÿÿäÿ éûüûëìûø ìÿòíè ñÿùèôÿëÿðÿ
àéûðìàã, ñÿùèôÿ áàüëàìàã. Êèòàáû ñÿùèôÿëÿ-
ìÿê. Ãÿçåòè ñÿùèôÿëÿìÿê.
3. Éàçûëû ìÿòíèí ñÿùèôÿëÿðèíè ñûðà èëÿ íþì-
ðÿëÿìÿê. Ìÿãàëÿíè ñÿùèôÿëÿìÿê. Ãðàíêàëàðû
ñÿùèôÿëÿìÿê.
ÑßÙÈÔßËßÍÌß “Ñÿùèôÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÙÈÔßËßÍÌßÊ “Ñÿùèôÿëÿìÿê”äÿí
ìÿúù.
ÑßÙÈÙ ñèô. [ÿð.] Äöçýöí, äîüðó, ýåð÷ÿê,
ÿñàñëû, éàëàí îëìàéàí. Ñÿùèù ìÿëóìàò. Ñÿùèù
ñþç. – Ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð Àðàç ãûðàüûíäàí ñÿ-
ùèù áèð õÿáÿð ýÿëìÿìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Ùàìû Ñÿðäàðûí äåäèêëÿðèíè: – Äîüðóäóð, ñÿ-
ùèù áóéóðóðñóíóç, åëÿäèð, – äåéÿ òÿñäèã åòäè.
Ï.Ìàêóëó.
ÑßÙÈÙËÈÊ èñ. Äöçëöê, äîüðóëóã, äöçýöí-
ëöê, ýåð÷ÿêëèê, ÿñàñëûëûã. Èøèí ñÿùèùëèéè àøêàð
îëäó.
ÑßÙÈÉÉß èñ. [ÿð.] ßùàëèíèí ñàüëàìëûüûíû
ãîðóìà, õÿñòÿëèêëÿðèí ãàáàüûíû àëìà, îíëàðû
ìöàëèúÿ åòìÿ âÿ èúòèìàè òÿìèçëèéè ñàõëàìà.
Ñÿùèééÿ ìÿíòÿãÿñè. – Øèðÿëè .. ñÿùèééÿ ïàëà-
òàñûíà òÿðÿô äûðìàíûðäû. Ì.Ùöñåéí. [ßñýÿð]
êö÷ÿàøàüû ñÿùèééÿ øþáÿñè éåðëÿøÿí áèíàéà òÿ-
ðÿô éþíÿëäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑßÙË ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] êëàñ. Àñàí èø. – Ñèçúÿ
øàèðëèê, ÿäèáëèê, ýþðöíöð, ñÿùë èøäèð; Õåéð ÿô-
êàðûíûç îë áàðÿäÿ ÷îõ éàíëûøäûð. À.Ñÿùùÿò.
..Áÿëè, “ïàïàã” ìÿñÿëÿñèíè ñÿùë ñàéìàã îë-
ìàç. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑßÙËßÁ èñ. [ÿð.] áîò. Òÿðêèáèíäÿ ñåëèêëè
ìàääÿ âÿ íèøàñòà îëàí êþêöìñîâ ýþâäÿëè
ñóáòðîïèê áèòêè âÿ ùÿìèí áèòêèíèí êþêöìñîâ
ìåéâÿñè. Àçÿðáàéúàíäà áèòÿí ñÿùëÿá, .. ýåúÿ-
áÿíþâøÿñè âÿ éàáàíû ñÿùëÿá úèíñëÿðèíèí áöòöí
íþâëÿðèíèí éåðàëòû êþê éóìðóëàðû ñÿùëÿá àäëà-
íûð. Ì.Ãàñûìîâ.
ÑßÙËßÍÊÀÐ ñèô. [ÿð. ñÿùëÿí âÿ ôàðñ.
...êàð] Òàïøûðûëàí èøÿ, âÿçèôÿéÿ, òàïøûðûüà ëà-
ãåéä, ñîéóã áàõàí; äèããÿòñèç, ãåéäñèç, áàøû-
ÑßÙËßÍÊÀÐËÛÃ
ñîéóã. Ñÿùëÿíêàð àäàì. – Ãûçéåòÿðèí èøè áèë-
ìÿñè âÿ ìþùêÿì äóðóá ñÿùëÿíêàð òðàêòîð÷ó
èëÿ ñèíÿ-ñèíÿéÿ âåðìÿñè [Ðöñòÿìèí] õîøóíà
ýÿëìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. ßë-
áÿòòÿ, ñÿùëÿíêàðû ìÿñóëèééÿòÿ àëìàã ëàçûìäûð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑßÙËßÍÊÀÐËÛà èñ. Èøÿ, òàïøûðûüà, âÿçè-
ôÿéÿ ñîéóã áàõìà, ëàãåéä áàõìà; äèããÿò-
ñèçëèê, áàøûñîéóãëóã. – Ýóéà Çåéíàë âÿçèôÿñèíÿ
÷îõ ñîéóã áàõûð, äÿôÿëÿðëÿ þçöíÿ õàòûðëàäûëìà-
ñûíà áàõìàéàðàã ñÿùëÿíêàðëûãäàí ãàëìûðìûø.
Ñ.Ùöñåéí. [Áàõûø îüëó Ùÿñÿí] ..áÿäÿíèíèí
ñàüëàìëûüûíà ÷îõ ñÿùëÿíêàðëûãëà (ç.) áàõàðäû.
Á.Òàëûáëû.
Ñÿùëÿíêàðëûã åòìÿê – òàïøûðû-
ëàí èøÿ éöíýöë ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿê, áàøûñî-
éóãëóã ýþñòÿðìÿê. [Ïðîêóðîð:] ßëáÿòòÿ, âÿçè-
ôÿäÿ ñÿùëÿíêàðëûã åäÿíëÿð äÿ ìÿñóëèééÿò äàøû-
éûðëàð. È.Øûõëû.
ÑßÙÌ èñ. [ÿð.] 1. Àéðû-àéðû ìöÿññèñÿíèí
èøèíäÿ âÿ ýÿëèðèíäÿ èøòèðàê åòìÿéÿ ùöãóã âå-
ðÿí ïóë ïàéû; ùÿìèí ïóëà áÿðàáÿð ãèéìÿòëè
êàüûç.
2. Ôàèç, ïàé, ùèññÿ. [Ìÿììÿäõàí] êè÷èê
áèð íèòãäÿí ñîíðà ãÿñäÿí ñàëäûüû áó òàëàíäà
þçöíöí ÿí áþéöê ñÿùì àïàðàúàüûíû åøèòäèðäè.
Ï.Ìàêóëó.
ÑßÙÌÄÀÐ èñ. [ÿð. ñÿùì âÿ ôàðñ. ...äàð]
Òèúàðÿò, ñÿíàéå âÿ éà ìàëèééÿ ìöÿññèñÿëÿðèí-
äÿ ïàéû âÿ éà ùèññÿñè îëàí øÿõñ, ïàé÷û. Þíúÿ
ñÿùìäàðëàð ýÿëäè äèç-äèçÿ; Ùÿïñè òîõëóüóí-
äàí à÷äû àüçûíû. Ì.Ìöøôèã.
Ñÿùìäàð(ëàð)
úÿìèééÿòè – ñÿùì (ïàé) ÿñàñûíäà ãóðóëàí
ìöÿññèñÿ, òÿøêèëàò.
ÑßÙÍß èñ. [ÿð.] 1. Òåàòð òàìàøàëàðûíûí ýþñ-
òÿðèëäèéè õöñóñè ìåéäàí÷à. Ïÿðäÿ ãàëõäû, ñÿùíÿ
ýþðöíäö. – Äèâàíÿ ýåäèð, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ-
äÿí ñîíðà äÿñòÿ äÿõè äàüûëûá, ñÿùíÿäÿ áèð
Øàù Àááàñ âÿ áèð äÿ Ìÿñòàâÿð þç äöêàíûíäà
ãàëûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñÿùíÿéÿ òÿçÿ áèð ïèàíèíî
ãîéóëìóøäó. È.ßôÿíäèéåâ. // Òåàòð ôÿàëèééÿòè,
òåàòð. Ñÿùíÿ óñòàëàðû. – Êÿëÿíòÿðëè êå÷ÿí èëäÿ ..
àðòèñòêàëàðäàí ö÷öíöí õÿñòÿëÿíèá óçóí ìöä-
äÿò ñÿùíÿäÿí àðàëàíäûüûíû, ðåïåðòóàð ïëàíû-
íûí ïîçóëäóüóíó ñþéëÿäè. È.Ùöñåéíîâ. Íàòèã
èíäè áöòöíëöêëÿ ñÿùíÿéÿ áàüëàíìûøäû. Á.Áàé-
ðàìîâ.
2. Òåàòð òàìàøàñûíûí àéðûúà áèð ùèññÿñè, àé-
ðûúà áèð ïàð÷àñû; øÿêèë, ìÿúëèñ. Ñîíóíúó ñÿùíÿ
äàùà ìàðàãëûäûð. – ßñÿð áÿäèè úÿùÿòäÿí íþã-
ÑßÙÐÀ
ñàíñûç äåéèëäèð. Ìöÿééÿí ñÿùíÿëÿðäÿ ÿùâàëàò
äðàìàòèçì âÿ êÿñêèí ìöíàãèøÿëÿðëÿ äåéèë, ñþù-
áÿò âÿ òÿùêèéÿ éîëó èëÿ âåðèëèð. Ì.Àðèô.
3. Ïéåñäÿ, ÿäÿáè ÿñÿðäÿ, øÿêèëäÿ òÿñâèð îëó-
íàí àéðûúà åïèçîä. ßñÿðäÿ äðàìàòèê ñÿùíÿëÿð
÷îõäóð. Ðîìàíäàí ãÿùðÿìàíûí þëöì ñÿùíÿ-
ñèíè áèð äÿ îõóìàã.
4. Ùÿéàòäà òÿñàäöô åäèëÿ áèëÿí ùàäèñÿ, åïè-
çîä, ÿùâàëàò. Þëöì ñÿùíÿñè. Ìÿùÿááÿò ñÿù-
íÿñè. – Áó ãàíëû ñÿùíÿéÿ ùåéðàí ãàëìàéûí;
Ìÿí þç ýþçëÿðèìëÿ ýþðöðÿì áóíó. Ñ.Âóðüóí.
Àëàýþç þç äàõèëè àëÿìè èëÿ áèð úÿçèðÿ êèìè éà-
øàéàí åâäÿí ãà÷ìûø, ùÿéàòûí ôàúèÿëè ñÿùíÿñèíÿ
äöøìöøäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
5. ìÿú. Ôÿàëèééÿò ñàùÿñè (ÿñàñÿí òÿðêèá ùà-
ëûíäà èøëÿíèð; ìÿñ.: òàðèõ ñÿùíÿñèíÿ ÷ûõìàã,
ñÿùíÿäÿí ýåòìÿê âÿ ñ.). [Ïÿðè Áÿùðàìà:]
Þçöí ìÿêòÿá ýþðìöø úàâàíñàí, ìÿùÿááÿò
ñÿùíÿñèíäÿ öëâèééÿò äîëàøàðìû? Ú.Úàááàðëû.
Áó ïëàíòàñèéà áèð ùÿéàò ñÿùíÿñè èäè. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè.
ÑßÙÍßÚÈÊ èñ. 1. Ñÿùíÿëÿøäèðèëìèø êè÷èê
ïéåñ, òàìàøà. Òåëåâèçîð åêðàíûíäà Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿíèí áèð íå÷ÿ ùåêàéÿñèíèí ñÿùíÿ-
úèéè ýþñòÿðèëäè. // Ñÿùíÿ ÿñÿðèíäÿí áèð ùèññÿ,
áèð ïàð÷à. Òàìàøà÷ûëàð “Ñåâèë” îïåðàñûíäàí
áèð ñÿùíÿúèéÿ áàõäûëàð.
2. Á à õ ñÿùíÿ 4-úö ìÿíàäà. Ìÿí áó ñÿù-
íÿúèéÿ èíàíäûì, ýåð÷ÿê; Âàð èìèø ùÿéàòûí õîø
çàìàíëàðû. Ñ.Âóðüóí.
ÑßÙÍßËßØÄÈÐÈËÌÈØ ô.ñèô. Ñÿùíÿäÿ ýþñ-
òÿðèëìÿê ö÷öí óéüóíëàøäûðûëìûø, ïéåñ øÿêëèíÿ
ñàëûíìûø. Ñÿùíÿëÿøäèðèëìèø ðîìàí. Ñÿùíÿëÿø-
äèðèëìèø ùåêàéÿ.
ÑßÙÍßËßØÄÈÐÌß “Ñÿùíÿëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑßÙÍßËßØÄÈÐÌßÊ ô. Ùÿð ùàíñû ÿäÿáè
ÿñÿðè òåàòðäà âÿ éà êèíîäà ýþñòÿðìÿê ö÷öí
óéüóíëàøäûðìàã, ïéåñ øÿêëèíÿ ñàëìàã.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ÿñÿ-
ðèíè ñÿùíÿëÿøäèðìÿê. Ì.Èáðàùèìîâóí “Áþéöê
äàéàã” ðîìàíûíû åêðàí ö÷öí ñÿùíÿëÿøäèðìÿê.
ÑßÙÍßËÈÊ èñ. Ñÿùíÿ ö÷öí éàçûëìûø, ñÿù-
íÿéÿ éàðàð. Ñÿùíÿëèê ÿñÿð.
ÑßÙÐÀ èñ. [ÿð.] Ñóñóç âÿ áèòêèñèç ýåíèø
÷þë; áèéàáàí, äöç. Óçóí àéëàðíàí øÿùÿðäÿ
áåéíèíè éàçû-ïîçó èëÿ éîðàíäàí ñîíðà, áèð-
äÿí ýþðöðñÿí êè, ñÿùðàíûí îðòàñûíäà, òÿìèç âÿ
ñàô ùàâàäà, ãóøëàðûí âÿ ùåéâàíëàðûí è÷èíäÿñÿí.
75
ÑßÙÂ
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Äÿðâèø:] Ùåéâàíëàð äà
òÿê-òÿêèíÿ äîëàíìàéûá, àðõàäàøëàð èëÿ ýÿçäèê-
ëÿðè ùàëäà ìÿí þç ùÿìúèíñèìäÿí àéðû äöøöá
îðìàíëàðäà, ñÿùðàëàðäà ãàëìûøäûì. À.Äèâàí-
áÿéîüëó.
◊ Ñÿùðàéà (ñÿùðàëàðà) äöøìÿê – âÿòÿíèí-
äÿí, éóðäóíäàí àéðû äöøìÿê. Îëóáäó âÿòÿí-
äÿí àâàðÿ Çàêèð; Äöøöá ñÿùðàëàðà, äàüëàðà
Çàêèð. Ñÿùðàéà ñàëìàã – âÿòÿíèíäÿí, éóð-
äóíäàí àéûðìàã, àâàðà-ñÿðýÿðäàí åòìÿê.
ÑßÙÂ èñ. [ÿð.] Éàçûäà, ùåñàáëàìàäà, ìö-
ÿééÿí ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíäÿ, èøäÿ âÿ ñ.-äÿ éàí-
ëûøëûã; íþãñàí, õàòà. Èìëà ñÿùâè. Ñÿùâ ùÿðÿêÿò
åòìÿê. Ñÿùâ äöøìÿê. – Äåìÿê, Íèýàð ñÿùâèíè
àíëàìûø, áàøà äöøìöøäöð êè, åâ êèøèñèç äîëàíà
áèëìÿç. Ñ.Ùöñåéí. Ýÿëäèéåâ ñèíÿñèíè èðÿëè âåðäè,
ëàéèùÿíèí ñÿùâèíè äàíûøäû. Ìèð Úÿëàë.
Ñÿùâ
åòìÿê (åëÿìÿê, áóðàõìàã) – õàòàéà, íþã-
ñàíà éîë âåðìÿê, éàíûëìàã, äöçýöí ùÿðÿêÿò
åòìÿìÿê. Áèðèíúè äÿôÿ ñÿùâ åòìÿê. Ñÿùâ áó-
ðàõäûüûíà ýþðÿ òþùìÿò àëäû. – À÷ ãàáàüûíà
òàðèõèí ñÿùèôÿëÿðèíè âÿ ÿýÿð ýþðäöí êè, áèð âàõò
èíñàíëàð áèð ïàðà èøëÿðäÿ ñÿùâ åëÿéèáëÿð, äÿõè
ñÿí ùàìàí ñÿùâè åëÿìÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Ñöëåéìàí:] ..Âàëëàùè, ÷îõ áþéöê ñÿùâ åëÿìè-
øÿì, ýÿðÿê áó ãûçû ìÿí àëàéäûì... Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
ÑßÙÂßÍ çÿðô [ÿð.] Ñÿùâ îëàðàã, éàíûëà-
ðàã, àíëàøûëìàçëûã öçöíäÿí, éàíëûø îëàðàã,
þçö àíëàìàäàí, áàøà äöøìÿäÿí. Ñÿùâÿí éîë
àçìàã. Ñÿùâÿí øåéëÿðè éûüìàã. Ñÿùâÿí éàäà
äöøìÿìÿê. – Ïàäøàù, õÿëèôÿ éà çàìàíûíûí ÿí
áþéöê ðóùàíèñè òÿðÿããè éîëóíó úàìààòûí öçöíÿ
ãÿñäÿí, éà ñÿùâÿí áàüëàéûáäûð. Í.Íÿðèìàíîâ.
Ùÿòòà [Ýèëåéýöçàðîâ] ìÿíèì àäûìà ýÿëÿí
ìÿêòóáëàðû “ñÿùâÿí” à÷ûá îõóéàð, ùå÷ öçð äÿ
èñòÿìÿç. Ñ.Ðöñòÿì.
ÑßÕÀÂßÒ èñ. [ÿð.] ßëèà÷ûãëûã, úîìÿðäëèê,
ýåíèøöðÿêëèëèê. [Âàãèô:] Àüà, ..èëòèôàò âÿ ñÿõà-
âÿòèíèç àëÿìÿ áÿëëèäèð, àììà çþâãö, ýþðö-
íöð, òÿê àëìàã èñòÿéèðñèíèç... ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Ìèðçÿ:] Àüàíûí øàíû, øþâêÿòè, úàëàëû, äþâëÿòè,
ñÿõàâÿòè î ãÿäÿðäèð êè, éàçìàãëà ãóðòàðìàç.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñÿõàâÿò ýþñòÿðìÿê – ÿëè-
à÷ûãëûã åòìÿê, úîìÿðäëèê ýþñòÿðìÿê. [Ìÿú-
íóí Íîôÿëÿ:] Äîñòëóüóìóç õàòèðèíÿ, ñÿõàâÿò
ýþñòÿðèá [îâ÷óíó] ðàçû ñàë. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑßÕÀÂßÒËÈ ñèô. Ñÿõàâÿò åäÿí; ÿëèà÷ûã,
øåéèíè, ïóëóíó ÿñèðýÿìÿéÿí, úîìÿðä, ýåíèø-
76
ÑßÊÊÈÇ
öðÿêëè, êþíëöà÷ûã. Ñÿõàâÿòëè àäàì. – Ãàðàúà
ãûç ÷îõ ðÿùìäèë âÿ ñÿõàâÿòëè ãûç èäè. Ùÿð íÿ
ÿëèíÿ äöøñÿéäè éîëäàøëàðû èëÿ áþëöøÿðäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Áó ñÿõàâÿòëè ãîíàãëàðûí ùàìû-
ñûíäàí àðòûã, íÿäÿíñÿ, Òÿáàðÿêèí ñîâãàòëàðûíà
ôèêèð âåðèëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑßÊÈ èñ. 1. Ïèéàäàëàðûí ýåäèø-ýÿëèøè ö÷öí
êö÷ÿíèí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ àñôàëò, äàø, òàõòà
âÿ ñ. äþøÿíìèø âÿ àäÿòÿí êö÷ÿäÿí áèð ãÿäÿð
ùöíäöð éîë. Ñÿêè èëÿ ýåòìÿê. Ñÿêèéÿ ÷ûõìàã.
Ñÿêèäÿ öç-öçÿ ýÿëìÿê. – Ôàéòîíëàð äàø äþøÿ-
ìÿëè áèð ñÿêèíèí àüçûíäà äóðäóëàð.. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. ×îáàíëàð àüûð àääûìëàðëà êÿíäèí îðòà
êö÷ÿñè èëÿ óçàãëàøûá ýåäèð, ñÿêèäÿ äèðÿéÿ ñþé-
êÿíèá äàéàíìûø Ãóìðó èñÿ îíëàðûí áàøû öñòöí-
äÿí ùàðà èñÿ óçàãëàðà áàõûðäû. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
2. Îòóðìàã ö÷öí ùÿéÿòäÿ, ùàìàìäà, ãàïû
àüçûíäà âÿ ñ.-äÿ äöçÿëäèëìèø ùöíäöð éåð. Øåé-
ëÿðè ñÿêèéÿ éûüìàã. – [Ãàäûíëàð] ùÿð ùàëäà
ýöíÿø èñòèëèéèíè äóéìàéûðäûëàð, ÷àäðàëàðûíà
áöðöíöá ãûð ñÿêè öçÿðèíäÿ îòóðìóø âÿ ýþç-
ëÿðèíè ìÿùêÿìÿ ãàïûñûíà äèêìèøäèëÿð. Ò.Ø.Ñè-
ìóðã. Áó, ãàéà è÷èíäÿ ñàëûíìûø, ãàáàüûíäà
êè÷èê äàø ñÿêèñè îëàí, òîðïàã äàìëû, êè÷èêúÿ
ïÿíúÿðÿëè, áèð ãàïûúûüàçëû äàõìà èäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÑßÊÈË ñèô. Àéàãëàðû ãèñìÿí âÿ éà áöòöí-
ëöêëÿ àü ðÿíýäÿ îëàí. Ñÿêèë äàé÷à. Ñÿêèë ãîéóí.
– Õîñðîâ ñÿêèë àòûí áåëèíäÿ áèð ãàðòàë êèìè
ãàíàäëàíàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Áÿé [àòûí] êÿêèëèíè
ñûüàëëàäû, ñÿêèë àéàãëàðûíûí òîçóíó òÿìèçëÿäè.
Ì.Ùöñåéí.
ÑßÊÈËÈ ñèô. Ñÿêèñè îëàí, ñÿêè òèêèëìèø. Ñÿêèëè
ùàìàì. Ñÿêèëè êö÷ÿ. – Áöòöí êÿíä .. òÿê áà-
úàëû ãàðà äàìëàðäà, éà äà þìðöíäÿ ýöí öçö
ýþðìÿéÿí ãàáàüû ñÿêèëè òþâëÿëÿðäÿ éàøàéûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑßÊÈËËÈ ñèô. Àéàüû ñÿêèë îëàí. Ñÿêèëëè àò.
Ñÿêèëëè ãîéóí. – [Èëéàñ Àäèëÿéÿ:] “Òÿðëàí”
ñÿêèëëè ñîë áèëÿéèíè ãàëäûðûá äûðíàüû èëÿ éåðè
äþéÿúëÿéèð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑßÊÊÈÇ ìèãä. ñ. Éåääèäÿí ñîíðà ýÿëÿí
ÿäÿä – 8. Ñÿêêèç êèòàá. Ñÿêêèç àé. Ñÿêêèç ñààò.
Ñÿêêèç äþéöø÷ö. – [ßøðÿô] úÿìè ñÿêêèç äåøèéè
îëàí àäè, íàçèê ìèñ òöòÿéè äîäàãëàðûíà éàõûí-
ëàøäûðûá ÷àëàí àäàìû ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíäà
úàíëàíäûðìàüà ÷àëûøäû. È.Øûõëû.
ÑßÊÊÈÇÀÄÀÌËÛÃ
ÑßÊÊÈÇÀÄÀÌËÛà ñèô. Ñÿêêèç àäàì ö÷öí
àéðûëàí, ñÿêêèç àäàì ö÷öí îëàí; ñÿêêèçíÿ-
ôÿðëèê. Ñÿêêèçàäàìëûã éåð òóòìàã.
ÑßÊÊÈÇÀÉËÛà ñèô. 1. Ñÿêêèç àé äàâàì
åäÿí âÿ éà äàâàì åòìèø, ñÿêêèç àé ö÷öí äö-
çÿëäèëìèø, ñÿêêèç àéëûã ìöääÿò íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìóø. Ñÿêêèçàéëûã ìÿëóìàò.
2. Éàøû ñÿêêèç àé îëàí. Ñÿêêèçàéëûã óøàã.
ÑßÊÊÈÇÁÓÚÀà èñ. ùÿíä. Ñÿêêèç áóúàüû
îëàí úèñèì, ñÿêêèçáóúàãëû úèñèì.
ÑßÊÊÈÇÁÓÚÀÃËÛ ñèô. Ñÿêêèç áóúàüû îëàí.
Ñÿêêèçáóúàãëû ôèãóð. – Çàùèðÿí Ìàùìóäóí
äöêàíû ñÿêêèçáóúàãëû áèð ãóòóéà áÿíçÿéèðäè êè,
è÷èíäÿ ñàããûç, òóìàíáàüû .. òàïìàã ìöìêöí
èäè. Á.Òàëûáëû.
ÑßÊÊÈÇÚß ñèô. Àíúàã ñÿêêèç, éàëíûç ñÿê-
êèç. Ñÿêêèçúÿ êèòàáûì âàð. // Áÿçÿí òÿéèí åò-
äèéè ñþçÿ áþéöäöúöëöê ìÿíàñû âåðèð. Ñÿêêèçúÿ
ìàíàò ïóë âåðìèøÿì.
ÑßÊÊÈÇÚÈËÄËÈ ñèô. Ñÿêêèç úèëääÿí èáàðÿò
îëàí. Ñÿêêèçúèëäëè ëöüÿò.
ÑßÊÊÈÇÚÈËÄËÈÊ 1. Á à õ ñÿêêèçúèëäëè.
2. èñ. Ñÿêêèç úèëääÿí èáàðÿò êèòàá.
ÑßÊÊÈÇÄÖÉÌß ñèô. äàí. Þë÷öñö ñÿêêèç
äöéìÿ îëàí.
ÑßÊÊÈÇÝÓØß(ËÈ) á à õ ñÿêêèçáóúàãëû.
Àüúà óúà òàõòáÿíäëè òàâàí àëòûíäàêû ùÿð áèð
îòàüûí îðòàñûíäàêû ñÿêêèçýóøÿëè ö÷ ïèëëÿëè àòÿø
íÿùðèíÿ ýÿëäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñÿêêèçýóøÿ
óëäóçóìäà ñÿêêèç úÿííÿò ãàïûñû âàð; Éàëíûç
îüóë ãåéðÿòèëÿ à÷ûëàúàã áó ãàïûëàð. Õ.Ðçà.
ÑßÊÊÈÇÝÖÍËÖÊ ñèô. Ñÿêêèç ýöí ñöðìöø
âÿ éà ñöðÿí, ñÿêêèç ýöí ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìóø. Ñÿêêèçýöíëöê ñÿéàùÿò. Ñÿêêèç ýöíëöê èø.
ÑßÊÊÈÇÙÅÚÀËÛ ñèô. äèë÷. Ñÿêêèç ùåúàñû
îëàí. Ñÿêêèçùåúàëû ñþç.
ÑßÊÊÈÇÙßÄËÈ èñ. ðèéàç. Ñÿêêèç ùÿääÿí
èáàðÿò îëàí úÿáðè èôàäÿ.
ÑßÊÊÈÇÈËËÈÊ ñèô. 1. Ñÿêêèç èë ñöðÿí, ñÿê-
êèç èë ìöääÿòëè, ñÿêêèç èë äàâàì åäÿí. Ñÿê-
êèçèëëèê äþâð. – [Õûíàëûã êÿíäèíèí] ñÿêêèçèëëèê
ìÿêòÿáèíäÿ 260 øàýèðä îõóéóð. Ð.Ðçà.
2. Ñÿêêèç éàøûíäà îëàí.
3. Ñÿêêèç èëäÿí ãàëìà, ñÿêêèç èë þìðö îëàí.
Ñÿêêèçèëëèê ñèðêÿ. Ñÿêêèçèëëèê êîíéàê.
ÑßÊÊÈÇÈÍÚÈ “Ñÿêêèç”äÿí ñûðà ñàéû. Ñÿê-
êèçèíúè ñèíèô. Ñÿêêèçèíúè ìÿðòÿáÿ. Ñÿêêèçèíúè
ñûðà. – [Ìóñà] ñÿêêèçèíúè ýöíö Êöð ÷àéûíà
éàõûí “È” êÿíäèíäÿ Ýöëàðàíûí âÿ óøàüûíûí
ÑßÊÌßÊ
ìåéèòèíèí òàïûëûá áàñäûðûëäûüû õÿáÿðèíè àëäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÊÊÈÇÊÖÍÚ(ËÖ) á à õ ñÿêêèçáóúàãëû.
[×îáàíëàð áóëàìàíû] ñÿêêèçêöíú ãàëûí ñòÿêàí-
ëàðà äîëäóðóá ãîúà ÷îáàíà, Ãîøàòõàíà âÿ
Êÿðÿìÿ òÿêëèô åòäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÊÊÈÇÃÀÒ(ËÛ) ñèô. 1. Ñÿêêèç ìÿðòÿáÿ(ëè).
Ñÿêêèçãàòëû áèíà.
2. Áèð-áèðèíèí öçÿðèíäÿ ñÿêêèç ëàé îëàí.
Ñÿêêèçãàòëû êàðòîí.
ÑßÊÊÈÇËÈÊ 1. ñèô. Þë÷öñö (åíè, ùöíäöð-
ëöéö, ãàëûíëûüû) ñÿêêèç äöéìÿ (âÿ ñ.) îëàí.
Ñÿêêèçëèê òàõòà. Ñÿêêèçëèê ìèñìàð.
2. èñ. Îéóí êàüûçëàðûíäà ñÿêêèç õàëû îëàí
âÿðÿã, éàõóä ñÿêêèç íþìðÿëè øåé. Ñÿêêèçëèê
êàðò.
3. Ñÿêêèç ùåúàëû øåèð þë÷öñö.
ÑßÊÊÈÇÌßÐÒßÁß(ËÈ) ñèô. Ñÿêêèç ìÿð-
òÿáÿñè îëàí; ñÿêêèçãàòëû. Ñÿêêèçìÿðòÿáÿëè áèíà.
ÑßÊÊÈÇÍßÔßÐËÈÊ á à õ ñÿêêèçàäàìëûã.
ÑßÊÊÈÇÎÒÀÃ(ËÛ) ñèô. Ñÿêêèç îòàüû îëàí,
ñÿêêèç îòàãäàí èáàðÿò îëàí. Ñÿêêèçîòàãëû åâ.
– Èêèìÿðòÿáÿ ñÿêêèçîòàã, áþéöê áèð ñàìàíëûã,
èðè áèð ïÿéÿ, àøïàçõàíà, óçóí áèð àíáàð, ÷àð-
äàã – ùàìûñû àëîâ è÷èíäÿ èäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÊÊÈÇÐßÃßÌËÈ ñèô. Ñÿêêèç ðÿãÿìè
îëàí, ñÿêêèç ðÿãÿìäÿí èáàðÿò.
ÑßÊÊÈÇÑÀÀÒËÛà ñèô. Ñÿêêèç ñààò ñöðìöø
âÿ éà ñöðÿí; ñÿêêèç ñààò âàõò òÿëÿá åäÿí.
Ñÿêêèçñààòëûã èø ýöíö.
ÑßÊÊÈÇÑÖÒÓÍËÓ ñèô. Ñÿêêèç ñöòóíó îëàí.
Ñÿêêèçñöòóíëó ñàëîí.
ÑßÊÊÈÇÒÀÐËÀËÛ ñèô. ê.ò. Ñÿêêèç èëäÿí áèð
äþâð åäÿí (ÿêèí äÿéèøìÿ). Ñÿêêèçòàðëàëû ÿêèí.
ÑßÊÊÈÇÖÇËÖ èñ. Ñÿêêèç öçö îëàí ùÿíäÿñè
úèñèì.
ÑßÊÊÈÇÉÀØÀÐ ñèô. Ñÿêêèç éàøûíäà îëàí,
ñÿêêèçéàøëû. Ñÿêêèçéàøàð óøàã.
ÑßÊÊÈÇÉÀØËÛ ñèô. Éàøû ñÿêêèç îëàí. Ñÿê-
êèçéàøëû óøàã.
ÑßÊÌß “Ñÿêìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÊÌßÊ ô. Áèð âÿ éà ùÿð èêè àéàã öñòöíäÿ
ñû÷ðàéàðàã éåðèìÿê, ñû÷ðàìàã, ùîïïàíìàã.
Êÿùÿð àò ñÿêÿðÿê ãîíøó åâèí ùÿéÿòèíäÿ ýþ-
ðöíäö âÿ áèð ýþç ãûðïûìûíäà .. Úÿìèëèí ãàð-
øûñûíäà äàéàíäû. Ì.Ùöñåéí. ×àéûí î òàéûí-
äàêû äöçÿíýàùäà êÿùÿð öðêÿ ñÿêìÿéÿ áàøëàäû.
ß.Âÿëèéåâ. // Áó ãàéäàäà ó÷ìàã, éàõóä éåðè-
ìÿê. Ó÷óøóð äóðíàëàð, ñÿêèð òåéùóëàð; Íàìÿðä
77
ÑßÊÑßÊß
àäàì ãàëèáëèéèí àðçóëàð. Ãóðáàíè. Ãàéàëàðäà
êÿêëèê ñÿêèð; Áóëóä ãàëõûð, éàüûø òþêöð. Àøûã
Øÿìøèð. // Ìÿú. ìÿíàäà. [Ïöñòÿáàíó áÿéèì:]
Çàëûì îüëóíóí ýÿðäÿíè áèð ãàðûøäûð. Éåðèøèíÿ
áàõ!.. Ñÿêèð... Í.Âÿçèðîâ. Ñÿêäè ýÿëèí, ñöçäö
ýÿëèí, áèð äÿ ìÿúëèñèí îðòàñûíäà äóðóõóá,
ÿëëÿðè èëÿ öçöíö ãàïàäû, ýÿëèí ùþíêöðöðäö.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
◊ Ãóø äà ñÿêÿ áèëìÿç (ñÿêìÿñèí) – úöðÿò
åäèá éàíûíäàí þòÿ áèëìÿç. – Áèð ãóø äà ñÿê-
ìÿñèí îíóí éàíûíäàí! – Áàø öñòÿ éàòìàðàì
ýåúÿíè áèð àí. Ñ.Âóðüóí. [Àòàø Ìèðçÿ Úÿìèëÿ:]
Íÿ ãÿäÿð êè Àòàø ñàüäûð, Ãþí÷ÿíèí ùÿíäÿ-
âÿðèíÿ ãóø äà ñÿêÿ áèëìÿç. ß.Âÿëèéåâ. Ãóø
ñÿêìÿç (ñÿêìÿéÿí) éåð – ãîðõóëó, ó÷óðóì,
èíñàí àéàüû äÿéìÿéÿí éåð ùàããûíäà. [Ñöá-
ùàíâåðäèçàäÿíèí] éîëó äèáñèç äÿðÿëÿðèí éàõàñû
èëÿ áèòèøÿí äàüëàðûí ñûëäûðûì äþøö, ãóø ñÿêìÿ-
éÿí éåðè èëÿ ýåäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ãÿùðÿìàí:]
Îí èë áóíäàí ÿââÿë ãóøëàð áåëÿ ãîðõóñóíäàí
ñÿêÿ áèëìÿäèéè ìåøÿëÿð èíäè íåúÿ àçàääûð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÊÑßÊß, ÑßÊÑßÊÈ èñ. Ùÿéÿúàí, èçòèðàá,
òÿøâèø, òÿëàø, íàðàùàòëûã. [Øÿùðÿáàíó õàíûì:]
Õàíïÿðè, ìÿí äÿ îíóí úàäóñóíóí ýöúöíö
åøèòìèøÿì. Àììà ýåíÿ áèð àç ñÿêñÿêèéÿì, åò-
äèéè èøëÿðäÿí ùå÷ áèëèðñÿíìè? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Ñàéàä áàúûíûí àíà öðÿéè ùÿìèøÿ ñÿêñÿêÿäÿ
èäè. Ì.Ùöñåéí. Öðÿêëÿðäÿ ñÿêñÿêÿ; Áàõûøëàð-
äà èíòèçàð, Èíñàíëàð àõûí-àõûí; Ñàëîíà òîï-
ëàøûðëàð. Ð.Ðçà.
◊ Ñÿêñÿêÿ è÷ÿðèñèíäÿ îëìàã, öðÿéè ñÿê-
ñÿêÿäÿ îëìàã – íàðàùàòëûã êå÷èðìÿê, ùÿéÿ-
úàí è÷ÿðèñèíäÿ îëìàã, èçòèðàá êå÷èðìÿê. Ìèí-
äèëëè ñÿêñÿêÿ è÷ÿðèñèíäÿ, î éàí-áó éàíà áàõà-
áàõà è÷ÿðè êå÷èð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑßÊÑßÊßËÈ, ÑßÊÑßÊÈËÈ ñèô. âÿ çÿðô
Ùÿéÿúàíëû, èçòèðàáëû, íàðàùàò. Íÿ îëóá? – äåéÿ,
öðÿéè ñÿêñÿêÿëè ðÿèééÿò áèð-áèðèíÿ äÿéäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Éîë÷óëàð ñÿêñÿêÿëè; Çèðâÿëÿðÿ áàõäû-
ëàð; Ãàéàäàí áèð äàø ó÷äó. Í.Õÿçðè. Öðÿéè
ñÿêñÿêÿëè îëàí éàñàâóëáàøû îíó íàðàùàò åò-
äèêëÿðè ö÷öí ùèðñëÿíìÿê èñòÿäèñÿ äÿ áàúàð-
ìàäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑßÊÑßÍ ñàé. Éåòìèø äîããóçäàí ñîíðà ýÿ-
ëÿí ðÿãÿì – 80; ùÿøòàä. Ñÿêñÿí ìàíàò. Ñÿê-
ñÿí ÿäÿä. Ñÿêñÿí àäàì.
ÑßÊÑßÍÄÈÐÌß “Ñÿêñÿíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
78
ÑßËÀÙÈÉÉßÒ
ÑßÊÑßÍÄÈÐÌßÊ á à õ äèêñèíäèðìÿê.
Ãàïûéà âóðóëàí òÿêàí Ùÿúÿðè ñÿêñÿíäèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ìàùìóä ùèðñëÿ “úÿùÿííÿìÿ
êè!” – äåéÿðêÿí öðêÿíè ñÿêñÿíäèðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÑßÊÑßÍÈËËÈÊ 1. èñ. Ñÿêñÿí èë äàâàì åò-
ìèø äþâð, þìöð. Øàèðèí ñÿêñÿíèëëèéè.
2. Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñÿêñÿí èë äàâàì åòìèø,
ñÿêñÿí èë ñöðìöø. Ñÿêñÿíèëëèê áèð þìöð.
ÑßÊÑßÍÈÍÚÈ “Ñÿêñÿí”äÿí ñûðà ñàéû. Ñÿê-
ñÿíèíúè ãàïû. Ñÿêñÿíèíúè íþìðÿ. Ñÿêñÿíèíúè
èëëÿð.
ÑßÊÑßÍËÈÊ ñèô. Ñÿêñÿí éàøûíäà. Ñÿêñÿí-
ëèê ãîúà.
ÑßÊÑßÍÌß “Ñÿêñÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÊÑßÍÌßÊ á à õ äèêñèíìÿê 1 âÿ 2-úè
ìÿíàëàðäà. Ñóëòàí áÿé ñÿêñÿíèá äàéàíûð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Öçö î òÿðÿôÿ äàéàíìûø êàòèá
ñÿêñÿíèá, ÷èéíè öçÿðèíäÿí ýåðè áîéëàíäû.
Ì.Ùöñåéí.
ÑßÊÑßÍÉÀØËÛ ñèô. Ñÿêñÿí éàøûíäà îëàí.
Ñÿêñÿíéàøëû ãîúà.
ÑßÊÒß èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Äóðüóíëóã, áèð
éåðäÿ äàéàíûá ãàëìà.
2. Çÿðÿð, õÿëÿë, çèéàí.
3. Ãàí äþâðàíûíûí, öðÿéèí áèðäÿí-áèðÿ ôÿà-
ëèééÿòäÿí äöøìÿñè, ùÿðÿêÿòèíèí äàéàíìàñû.
ÑßÃÔ èñ. [ÿð.] Òàâàí, áàüäàòû. Àë÷àã ñÿãô-
äÿí àñûëàí îòóçëóã “ìîëíèéà” ëàìïàñû áþéöê
îòàüû èøûãëàíäûðûðäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ìÿí îíëàðû
÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðìàã ö÷öí ýþçöìö
ñÿãôÿ äèðÿéèá ñîðóøäóì. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑßÃÃÀ èñ. [ÿð.] êþùí. Êå÷ìèøäÿ åâëÿðÿ ñó
äàøûéàí; ñó ïàéëàéàí, ñó÷ó. Òÿáðèçèí ìÿøùóð
ñÿããàëÿðèíäÿí Òàúû ãûçû Çöëåéõàíûí ãàïûñûíû
âóðóðëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑßËÀÙÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] Âÿçèôÿñèíÿ ýþðÿ
áèð èøÿ ãàðûøìàüà, áèð èøè ýþðìÿéÿ èõòèéàðû,
ùöãóãó îëìà. [Ñÿáà:] Áèëìèðÿì, àüàíûí ýÿòèð-
äèéè áó ãÿäÿð çÿíýèí áèð ùÿäèééÿíè ãÿáóë åò-
ìÿéÿ ñÿëàùèééÿòèì âàðäûðìû? Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ìåùðèáàí, Çåéíàëûí þç öçÿðèíäÿ áèð “ÿð” îë-
ìàã ñèôÿòèëÿ ùàãã âÿ ñÿëàùèééÿòèíè äöøöíöðäö.
Ñ.Ùöñåéí. // Áèðèíèí èõòèéàðû, ùöãóãó äàèðÿ-
ñèíäÿ îëàí ìÿñÿëÿëÿð, èøëÿð. Ìÿùêÿìÿíèí ñÿëà-
ùèééÿòè. Áó, ìÿíèì ñÿëàùèééÿòèìÿ äàõèë äåéèë.

Ñÿëàùèééÿò âåðìÿê – èõòèéàð âåðìÿê, ùö-
ãóã âåðìÿê. [Õàí] éåðèíäÿ ãîéäóüó Àüàñû
áÿéÿ õàíëûãäà àñàéèøè òÿìèí åòìÿê ö÷öí áþ-
éöê ñÿëàùèééÿò âåðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑßËÀÙÈÉÉßÒÄÀÐ
ÑßËÀÙÈÉÉßÒÄÀÐ [ÿð. ñÿëàùèééÿò âÿ ôàðñ.
...äàð] ðÿñ. êþùí. á à õ ñÿëàùèééÿòëè. Î, ïåøÿ-
êàðû ùåñàá îëóíàí Íèçàìöëìöëêöí äÿ èøëÿðèíÿ
ãàðûøìàüà ñÿëàùèééÿòäàð äåéèëäèð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
ÑßËÀÙÈÉÉßÒËÈ ñèô. Ñÿëàùèééÿò âåðèëìèø,
ùÿð ùàíñû áèð ñÿëàùèééÿòè, ùöãóãó îëàí. Ñÿëà-
ùèééÿòëè ñÿôèð.
ÑßËÁß èñ. 1. Àüàúäàí ìåéâÿíè ñàëìàã,
ùåéâàíëàðû ãîâìàã âÿ ñ. ö÷öí àòûëàí àüàú ïàð-
÷àñû. [Èìàìâåðäè:] Àüûç, ..î íÿäèð òîëàçëàìû-
ñàí ñÿëáÿíè, ýåäèá äÿéèá Ùàéêàíóøóí äàíàñû-
íûí ýþçöíÿ, î äà ýÿëìèøäè Àëëàùâåðäè êèøèíèí
öñòöíÿ äàâàéà. Ú.Úàááàðëû.
2. Ñÿëáÿ êèìè òóëëàíûëàí, àòûëàí ùÿð ùàíñû
áèð øåé. Äÿìèð ñÿëáÿñè. Ïàïàã ñÿëáÿñè. – [Øàã-
ãóëó] äà ÿëèíè ðÿôÿ àòûá, “êþïÿê îüëó þçöí-
ñÿí!” – äåéèá êÿðáÿëàéûéà áèð ãàçàí ñÿëáÿñè
âóðäó.. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑßËÁßËßÌß “Ñÿëáÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßËÁßËßÌßÊ ô. Ñÿëáÿ âóðìàã, ñÿëáÿ
àòìàã. Àüàúû ñÿëáÿëÿìÿê. Ùåéâàíëàðû ñÿëáÿ-
ëÿìÿê.
ÑßËÚÓÃËÀÐ úÿì ÕÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà
Êè÷èê Àñèéà ÿðàçèñèíäÿ, Èðàí âÿ Èðàãäà áþéöê
äþâëÿò ãóðìóø êþ÷ÿðè òöðêìÿí ãÿáèëÿëÿðè.
ÑßËÄÈÐßÌß “Ñÿëäèðÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßËÄÈÐßÌßÊ á à õ ñÿëäèðëÿìÿê. Ôàé-
òîí÷ó ìöâàçèíÿòèíè ñàõëàéà áèëìÿéèá ñÿëäèðÿäè,
èêè àääûìëûãäàêû ãàðàìûõ êîëóíóí öñòöíÿ éû-
õûëäû, êöðÿéèíÿ òèêàí äîëäó. Ì.Ùöñåéí. ..Îí-
ñóç äà àéàã öñòöíäÿ ýöúëÿ äóðàí ãàðû, áþé-
ðöíÿ òîõóíàí ãîëëàðûí òÿñèðèíäÿí ñÿëäèðÿäè.
È.Ùöñåéíîâ.
ÑßËÄÈÐËßÌß “Ñÿëäèðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßËÄÈÐËßÌßÊ ô. Éûõûëàí êèìè îëóá éåðè-
øèíè ÷àøäûðìàã, ëÿíýÿð âóðàðàã éåðèìÿê; ñÿí-
äÿëÿìÿê. Ñÿðõîø ñÿëäèðëÿäè. – Òÿðëàí ñÿëäèð-
ëÿéÿ-ñÿëäèðëÿéÿ (ç.) ïàëòàðûíû ýåéèá ãàïûéà
éàíàøäû. Ì.Ùöñåéí.
ÑßËß èñ. Êöïÿ âÿ ñ. ãàáëàðûí àüçûíû áàü-
ëàìàã ö÷öí êÿíä éåðëÿðèíäÿ èøëÿäèëÿí, êÿñèë-
ìèø ùåéâàí ãàðíûíûí òÿìèçëÿíìèø áèð ïàð÷àñû.
Ãûç äóðäó àéàüà, ýåòäè, êöïÿíèí ñÿëÿéèí à÷äû.
(Íàüûë).
ÑßËßÔ èñ. [ÿð.] Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ, èøäÿ,
ìþâãåäÿ ôÿàëèééÿòè î áèðèíäÿí äàùà ãàáàã îë-
ìóø, éàõóä ãàáàã éàøàìûø àäàì (õÿëÿô çèääè).
Ñÿëÿôëÿðÿ äÿðèí ùþðìÿò. – Áèçèì åìáëåìàìûç,
ÑßËÈÃßËÈ
ðÿìçèìèç, øÿðÿôèìèç; Ãîé îëñóí ñÿëÿô, – äåäèê.
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑßËßÌ [ÿð.] á à õ ìöàìèëÿ 3-úö ìÿíàäà.
ßìè ãåéðè àäàìëàðà äà ñÿëÿìëÿ ïóë âåðÿðäè.
Í.Íÿðèìàíîâ. Äàäàø àòëû ýåäèð àøàüû êÿíäÿ;
Ýåäèð êÿíäëèëÿðè ñàëìàüà áÿíäÿ; Ýåäèð âåðèë-
ìÿéÿí ñÿëÿì äàëûíúà. Ì.Ìöøôèã.
ÑßËßÌ×È á à õ ìöàìèëÿ÷è. [Âåéñ:] Øóðà
ùþêóìÿòè ãîéìàéàúàã êè, ñÿí [Àëëàùãóëó] òà-
úèð, ñÿëÿì÷è Ùàúû Òàüûíû èòÿëÿéèá îòóðàñàí
îíóí éåðèíäÿ. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑßËßÌ×ÈËÈÊ á à õ ìöàìèëÿ÷èëèê.
ÑßËßÌÕÎÐ [ÿð. ñÿëÿì âÿ ôàðñ. ...õîð]
á à õ ìöàìèëÿ÷è. Àëî òÿðñ áàõûøëà ñÿëÿìõîð
Ìÿøÿäè Ãóëàìû ñöçöá, ÿëàâÿ åòäè.. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑßËÈÁ èñ. [ÿð.] Õà÷. Áèð ÷îõëàðûíûí áàø-
ëàðûíäàêû ñÿëèá ãûðûëìûø, áèð ãèñèìëÿðè éàíû öñòÿ
éåðÿ éûõûëìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
ßùëö-ñÿëèá
òàð. – á à õ ñÿëèá÷è.
◊ Ñÿëèá ìöùàðèáÿëÿðè òàð. – êàòîëèê êèëñÿ-
ñèíèí òÿøÿááöñö èëÿ äèíñèçëÿðëÿ ìöáàðèçÿ øöàðû
àëòûíäà ÕÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Ãÿðáè Àâðîïà ôåî-
äàëëàðûíûí Éàõûí Øÿðã âÿ Ïðèáàëòèêà ÿùàëèñèíÿ,
ùàáåëÿ Øÿðãè Àâðîïà ñëàâéàíëàðûíà ãàðøû àïàð-
äûãëàðû èøüàë÷ûëûã éöðöøëÿðè.
ÑßËÈÁ×È èñ. òàð. Ñÿëèá ìöùàðèáÿñè èøòèðàê-
÷ûñû.
ÑßËÈÃß èñ. [ÿð.] Íèçàì âÿ ãàéäà, áèð øå-
éèí äöçýöí âÿçèééÿòè, íèçàìäà îëìàñû. Ñÿëè-
ãÿéÿ ñàëìàã. Øåéëÿðè ñÿëèãÿ èëÿ äöçìÿê. Êèòàá-
ëàðû ñÿëèãÿäÿ ñàõëàìàã. – Åâèí ñÿëèãÿñèíäÿ
ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê éîõ èäè. Ì.Ùöñåéí. Ãÿäèð
êèøè Ôÿðìàíûí åâèíèí ñÿëèãÿñèíè ÷îõ áÿéÿíäè.
ß.Ñàäûã. // Áèð øåéè íèçàì âÿ ãàéäàäà, ýþçÿë
âÿçèééÿòäÿ ñàõëàìà âÿ éà èøëÿìÿ ãàáèëèééÿòè.
Îíóí ñÿëèãÿñèíÿ ñþç éîõäóð.
Ñÿëèãÿ èëÿ –
á à õ ñÿëèãÿëè 1 âÿ 3-úö ìÿíàëàðäà. Îüëàí ÷îõ
ñÿëèãÿ èëÿ ýåéèíìèøäè. È.ßôÿíäèéåâ. Úàùàí-
ýèðîâóí ñåéðÿê àü ñà÷ëàðû ñÿëèãÿ èëÿ äàëà äà-
ðàíìûøäû. Ñ.Ãÿäèðçàäÿ.
ÑßËÈÃßËÈ ñèô. 1. Ñÿëèãÿéÿ, öñóëà ìöâàôèã,
ñÿëèãÿéÿ ñàëûíìûø, ìöíòÿçÿì, äöçýöí, íè-
çàìëû. Ñÿëèãÿëè èø îòàüû. Ñÿëèãÿëè éàòàãõàíà.
Ñÿëèãÿëè åâ. – [Ùàêèì] ñÿëèãÿëè ñòîëóíóí öñ-
òöíäÿ ýþðäöéö ëàçûìñûç êàüûçëàðû áèð-áèð úûðûá
ñÿáÿòÿ àòûðäû êè, ÿë-àéàüà äîëàøìàñûí! Ìèð
Úÿëàë. // Ùÿð øåé þç éåðèíäÿ, ãàéäàäà. Áàëàúà
ùÿéÿò éåíÿ ÿââÿëêè êèìè ñÿëèãÿëè èäè.
79
ÑßËÈÃß(ËÈ)ËÈÊ
2. Ñÿëèãÿñè îëàí, èøè ñÿëèãÿ èëÿ ýþðÿí, ñÿëèãÿ
ãàéäàëàðûíû ýþçëÿéÿí. Ñÿëèãÿëè ãûç. Ñÿëèãÿëè øà-
ýèðä. – Ñÿëèãÿëè ìàëäàðëàð àõøàì âàõòû ÷þëäÿí
íàõûð ãàéûäàí çàìàí îüóë-óøàüû äöçÿðëÿð ãà-
ïûëàðà êè, úàìûøëàð, þêöçëÿð, èíÿê âÿ äàíàëàð
äöç ýèðñèíëÿð òþéëÿ ùÿéÿòèíÿ. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
3. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Òÿìèç, äèããÿòëè, äöðöñò,
ùÿð øåé þç éåðèíäÿ. Ñêàìéàäà ìÿíèìëÿ áèð-
ëèêäÿ ñÿëèãÿëè ýåéèíìèø úàâàí áèð ýöðúö äÿ
îòóðìóøäó. À.Øàèã. Øàýèðäëÿðäÿí, ÿéèíëÿðèíÿ
ýåéäèêëÿðè ôîðìàíûí ñîí äÿðÿúÿ ñÿëèãÿëè îë-
ìàñûíû, äöéìÿëÿðèíèí, ïàïàãëàðûíäàêû óëäó-
çóí ïàð-ïàð ïàðûëäàìàñûíû òÿëÿá åäèðäèëÿð.
ß.Ñàäûã.
ÑßËÈÃß(ËÈ)ËÈÊ èñ. Ñÿëèãÿëè îëìà, ùÿð øåé-
äÿ ñÿëèãÿ, ãàéäà ýþçëÿìÿ; äöðöñòëöê, äÿãèã-
ëèê. Ñÿëèãÿëèëèéÿ àëûøìàã. – [ßíòÿðçàäÿ] íÿèíêè
ñÿëèãÿëèê ìÿùàðÿòèíè, ùÿòòà áàøûíû äà èòèðäè.
Ìèð Úÿëàë.
ÑßËÈÃß-ÑÀÙÌÀÍ èñ. [ÿð.] á à õ ñÿëèãÿ.
Ñÿëèãÿ-ñàùìàí éàðàòìàã. Ñÿëèãÿ-ñàùìàíû
ýþçëÿìÿê. Ñÿëèãÿ-ñàùìàíû ïîçìàã. – Ñÿëèãÿ-
ñàùìàí éàõøû øåéäèð àõû. Ìèð Úÿëàë. Àðàí éåð-
ëÿðèíäÿí ýÿëìèø àäàìëàð þç ñÿëèãÿ-ñàùìàíû,
ýåéèì-êåúèìè èëÿ äÿðùàë ôÿðãëÿíèðäèëÿð. Á.Áàé-
ðàìîâ.
ÑßËÈÃß-ÑÀÙÌÀÍËÛ ñèô. Ñîí äÿðÿúÿ ñÿëè-
ãÿëè, äèããÿòëè, íèçàìëû. Ñÿëèãÿ-ñàùìàíëû ãàäûí.
ÑßËÈÃßÑÈÇ ñèô. Ñÿëèãÿ îëìàéàí, ãàéäàñûç,
íèçàìñûç, òÿðòèáñèç. Ñÿëèãÿñèç éåìÿêõàíà. Ñÿ-
ëèãÿñèç èø. // Ñÿëèãÿñè îëìàéàí, ñÿëèãÿ áèëìÿ-
éÿí. Ñÿëèãÿñèç àäàì.
ÑßËÈÃßÑÈÇËÈÊ èñ. Ñÿëèãÿ, íèçàì âÿ ãàé-
äàíûí îëìàäûüû ùàë; íèçàìñûçëûã, ïîçüóíëóã.
Èøäÿ ñÿëèãÿñèçëèê. Åâäÿ ñÿëèãÿñèçëèê. – Ìöäèðèí
îòàüûíäàêû ñÿëèãÿñèçëèê, íàðàçû ðÿôòàð âÿ äà-
íûøûüû èøÿ úàí éàíäûðìàäûüûíû ýþñòÿðèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßËÈÑ ñèô. [ÿð.] Ðÿâàí, ñÿðáÿñò, àõûúû, ùÿð
úÿùÿòäÿí ìöêÿììÿë. Ñÿëèñ øåèð. Ñÿëèñ íèòã.
Ñÿëèñ ñöæåò. – Áèð áàõûí, àíà äèëèìèçäÿ éàçûëàí
øåèð íÿ ãÿäÿð ìþâçóí, íÿ ãÿäÿð ñÿëèñ, íÿ ãÿ-
äÿð äÿ îéíàã âÿ áÿäèèäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áö-
òöí ìöäÿððèñëÿðèìèç îíäàêû ñÿëèñ, àõûúû íàòèã-
ëèéÿ ãèáòÿ åäèðäèëÿð. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑßËÈÑËÈÊ èñ. Ðÿâàíëûã, àõûúûëûã. Íèòãèí ñÿ-
ëèñëèéè. Ìÿãàëÿ ñÿëèñëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Éàçûäà
àðäûúûëëûüû, ñÿëèñëèéè ýþçëÿìÿê.
80
ÑßÌÀÂÈ
ÑßËÑßËß èñ. [ÿð.] Ýþéÿð÷èíÿ áÿíçÿð áþ-
éöê ãóø.
ÑßËÒ ñèô. äàí. Áöòöíëöêëÿ, áàøäàí-àéàüà,
òàìàìèëÿ, ëàï. Õþðÿê ñÿëò éàüäûð. ×þðÿê ñÿëò
äóçäóð.
ÑßËÒßÍßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ïàäøàùëûã, ùþêì-
äàðëûã. Ñÿëòÿíÿòÿ êå÷ìÿê. Ñÿëòÿíÿò ÿëèíäÿí ÷ûõ-
ìàã. Ñÿëòÿíÿò ñöðìÿê. – ..Èáðàùèì õàí Ãàðà-
áàüà ãàéûäàíäà ãàðäàøû Ìåùðàëû áÿéëÿ àðà-
ñûíäà ñÿëòÿíÿò äàâàñû äöøìöøäö. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. Ùÿääèíäÿí àðòûã òÿêÿááöðëö âÿ ëîâüà
îëàí øàù ñÿëòÿíÿò àäàìëàðûíûí òÿëÿáèíÿ ýþðÿ
þçöíö äàùà äà òÿêÿááöðëö âÿ ãàøãàáàãëû ýþñ-
òÿðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ï.Ìàêóëó.
2. Äþâëÿò, ùþêóìÿò. [Ìöñéþ Æîðäàí:] Ïàðèæ
äàüûëûá, Òöëéåðè éûõûëûá, Ôðàíñàíûí ñÿëòÿíÿòè
ïîçóëóá, Êðàë àâàðà äöøöá. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Òîüðóëóí òÿçÿäÿí ñÿëòÿíÿò áàøûíà ýÿòèðèëìÿñè
ö÷öí õÿëèôÿíèí äÿ ðàçûëûüû àëûíìûøäûð. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè. // ìÿú. Âàð, äþâëÿò, éàõóä ÿí ÿçèç, ÿí
ãèéìÿòëè øåé, àäàì ùàããûíäà. [Àðàç:] Ñàüëàì-
ëûã âÿ çÿùìÿò ÿí áþéöê ñÿëòÿíÿòäèð. À.Øàèã.
Ýþçöìöí ãàðàñû, úèéÿðèìèí ïàðàñû, òàõòûì,
áÿõòèì, ñÿëòÿíÿòèì, òàúè-ñÿðèì, ãþí÷ÿ ýöëöì,
áöëáöëöì Ðóãèééÿ èäè, Ðóãèééÿ. À.Äèâàíáÿé-
îüëó.
3. ìÿú. Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ: áèð øåéèí ùà-
êèì, ùþêìðàí, ÷îõ áîë îëäóüó éåð ùàããûíäà.
Íåôò ñÿëòÿíÿòè. Èøûã ñÿëòÿíÿòè. – Ãàðøûìûçà äàùà
áþéöê áèð äàü ÷ûõäû. Áó äàüû äà àøäûã; ÷è÷ÿê-
ëÿð ñÿëòÿíÿòè äåéèëìÿéÿ ëàéèã áèð à÷ûãëûüà ÷ûõ-
äûã. À.Øàèã. Íÿ ñîíñóçäóð áó éåðëÿðäÿ ñÿëòÿ-
íÿòè ãàðûí, áóçóí! Ð.Ðçà.
ÑßÌÀ èñ. [ÿð.] Ýþé, àñèìàí. Éàç ìþâñöìö
åíäèêúÿ ñÿìàäàí éåðÿ àõøàì; Ýöí íóðó âåðèð
äàüëàðà ìèí ðÿíýè-äèëàðàì. À.Ñÿùùÿò. Áó ýöí
ùå÷ áèëìèðÿì, íÿ ö÷öí, íÿäÿí; Ñÿìà äà ìà-
âèäèð; Òîðïàã äà ìàâè. Í.Õÿçðè. Ýöíäîüàí
òÿðÿô óòàíúàã áèð ãûç éàíàüû êèìè ãûçàðûð,
..ñÿìà àüûð-àüûð äàëüàëàíàí áèð ñÿäÿô ýþëö
êèìè ùÿð àí ðÿíýäÿí-ðÿíýÿ ýèðèðäè. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
ÑßÌÀÂÈ ñèô. [ÿð.] 1. Ñÿìàéà, ýþéÿ ìÿí-
ñóá.
2. øàèð. Ñÿìà ðÿíýèíäÿ, ìàâè. Àëëàù, Àëëàù!
Íÿ ãÿäÿð öëâè... Î ìàâè ýþçëÿð. Î ñÿìàâè ýþç-
ëÿð. Ù.Úàâèä. Ñÿìàâè òöëëÿðäÿí ÿéíèíäÿ êþé-
íÿê; Ôöñóíêàð áèð ýÿëèí îòóðìóøäó òÿê.
Ì.Äèëáàçè.
ÑßÌÀÉÈ-ØßÌÑ
3. ìÿú. øàèð. Ýþçÿë, òÿìèç, ñàô, âàëåùåäèúè,
ãåéðè-àäè. Ñÿìàâè àëíûíûí óú òåëëÿðèíäÿ; Öëêÿð
òÿê ïàðëàéûá àõàí, à ýþçëÿð! À.Øàèã. Î ñÿìàâè
ïÿðèíèí; Ãÿëáè èíòèçàðäàäûð. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÑßÌÀÉÈ-ØßÌÑ èñ. [ÿð.] ìóñ. Àçÿðáàéúàí
êëàññèê ìóüàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû. Ñÿìàéè-
øÿìñ îõóìàã.
ÑßÌß ñèô. Àüûëäàí êÿì, àüëû ÷àòìàéàí.
ÑßÌßÍÄ ñèô. Ãûçûëû èëÿ áîç ðÿíýëÿð àðà-
ñûíäà õöñóñè áèð ðÿíýäÿ îëàí (àò ùàããûíäà).
ÑßÌßÍÄßÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Èðàí ÿñàòèðèíäÿ:
îääà éàøàéàí ìþâùóìè áèð ùåéâàíûí àäû.
Ãàëäûì ñÿìÿíäÿðòÿê ãÿì äÿðéàñûíäà; Éàíäû
áàëö-ïÿðèì íàðà äÿéìÿìèø. Àøûã ßëÿñýÿð.
Îä-àëîâ ãóøóäóð ñÿìÿíäÿð ãóøó; Î íÿ ýþé
ãóøóäóð, íÿ äÿ éåð ãóøó. Á.Âàùàáçàäÿ.
2. çîîë. Ùÿì ñóäà, ùÿì äÿ ãóðóäà éàøà-
éàí êÿðòÿíêÿëÿéÿ îõøàð ùåéâàí.
ÑßÌßÍÈ èñ. åòíîãð. 1. Íîâðóç áàéðàìûíäà
áîøãàáëàðäà ýþéÿðäèëÿí áóüäà. Ñöôðÿíèí îð-
òàñûíäà àðà-ñûðà áîøãàáëàðäà éàøûë ñÿìÿíè
ãîéàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè. [Ñóëòàí âÿ Âÿëè] áó
áÿíþâøÿ äÿñòÿëÿðèíè íîâðóç-áàéðàìû ìöíàñè-
áÿòèëÿ ìÿúìÿéèëÿðäÿ ýþéÿðäèëìèø ñÿìÿíèëÿðèí
îðòàñûíà ãîéàúàãëàð. ß.Ñàäûã.
Ñÿìÿíè
ãîéìàã – õàëã àäÿòèíúÿ Íîâðóç áàéðàìû
ìöíàñèáÿòèëÿ áîøãàáëàðäà áóüäà ýþéÿðòìÿê.
Ñÿìÿíè äÿ ãîéäó ýÿëèí áàéðàìãàáàüû; Ïàë-
ïàëòàðû, ãàá-ãàúàüû ÷ÿêäèêúÿ ñóéà. Ñ.Âóðüóí.
Ýöíÿø þïäö ÷ÿìÿíè; Åâäÿ ãîéäóã ñÿìÿíè.
Ì.Äèëáàçè.
2. Ýþéÿðìèø áóüäà, øèðÿñèíäÿí áèøèðèëÿí
áèð íþâ ùàëâà. Áÿçè éåðëÿðäÿ èíñàíà áèð õÿòà
öç âåðÿíäÿ íÿçèð åëÿðëÿð âÿ ùàìàí õÿòà ðÿää
îëàíäàí ñîíðà ñÿìÿíè ãîíøóëàðà ïàéëàðëàð.
“Ìîë. Íÿñð.”
ÑßÌßÐ [ÿð.] á à õ ñÿìÿðÿ. Äå ýþðöì,
îíëàðûí íÿäèð ñÿìÿðè? Áÿëêÿ äÿ ùÿð êÿñÿ ÷àòûð
çÿðÿðè! Ì.ß.Ñàáèð. Áåëÿ àúû ñþçëÿð òÿçÿ ãÿçå-
òÿíèí ìöøòÿðèëÿðèíè àçàëäûá âÿ îíó îõóéàíëàðû
øþâã âÿ ùÿâÿñäÿí ñàëìàãäàí þçýÿ áèð ñÿìÿð
âåðìÿç. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÑßÌßÐß èñ. [ÿð.] 1. Ôàéäà, ìÿíôÿÿò, õå-
éèð. ßìÿéèí ñÿìÿðÿñè. – [Îäàáàøû:] Íå÷ÿ ýöí
úèääè àõòàðûø ýåòäèñÿ äÿ, áèð ñÿìÿðÿ ùàñèë îë-
ìàäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Êÿðèìõàí Àçàäèäÿ]
þç çÿùìÿòèíèí ñÿìÿðÿñèíè ýþðÿí áèð éàðàäûúû
ñåâèíúè âàðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÌÈÌÈ
2. Ùÿð ùàíñû èøäÿí äîüàí éàõøû âÿ éà ïèñ
íÿòèúÿ. [Ãóðáàíÿëè:] Èíäè, áóäóð, ñÿìÿðÿñèíè
þç ýþçöíöç èëÿ ýþðöðñöíöç. Ù.Íÿçÿðëè. ßýÿð
èíäè òîõóìëàð éåð öçÿðèíäÿ ãàëñà, îíëàð òó-
ëóãëàéûá äîíàúàã, ùå÷ áèð ñÿìÿðÿñè îëìàéà-
úàã âÿ ôàéäà âåðìÿéÿúÿêäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑßÌßÐßËßØÄÈÐÈÚÈ èñ. Èñòåùñàëàòû, èñòåù-
ñàë ïðîñåñëÿðèíè ñÿìÿðÿëÿøäèðìÿê èøè èëÿ ìÿø-
üóë îëàí àäàì. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñÿìÿðÿëÿø-
äèðèúè ôÿùëÿ. Ñÿìÿðÿëÿøäèðèúè òîêàð. Ñÿìÿðÿ-
ëÿøäèðèúè òÿêëèô.
ÑßÌßÐßËßØÄÈÐÈËÌß “Ñÿìÿðÿëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÌßÐßËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ñÿìÿðÿëè
ùàëà ñàëûíìàã, äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí øÿêèëäÿ
òÿøêèë åäèëìÿê; òÿêìèëëÿøäèðèëìÿê, éàõøûëàø-
äûðûëìàã.
ÑßÌßÐßËßØÄÈÐÌß 1. “Ñÿìÿðÿëÿøäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Á à õ ñÿìÿðÿëÿøäèðèúè. Ñÿìÿðÿëÿøäèðìÿ
áöðîñó. Ñÿìÿðÿëÿøäèðìÿ òÿäáèðëÿðè.
ÑßÌßÐßËßØÄÈÐÌßÊ ô. Ñÿìÿðÿëÿø-
äèðìÿ èøëÿðè àïàðìàã. Ìàøûí äåòàëëàðû ùàçûð-
ëàìàã ïðîñåñèíè ñÿìÿðÿëÿøäèðìÿê. Èñòåùñàëàòû
ñÿìÿðÿëÿøäèðìÿê.
ÑßÌßÐßËÈ ñèô. Ñÿìÿðÿ âåðÿí, éàõøû íÿ-
òèúÿ âåðÿí, ôàéäàëû, õåéèðëè, ìÿãñÿäÿóéüóí,
ÿëâåðèøëè. Ñÿìÿðÿëè òÿêëèô. Ñÿìÿðÿëè èñòèðàùÿò.
Òåõíèêàäàí ñÿìÿðÿëè (ç.) èñòèôàäÿ åòìÿê.
ÑßÌßÐßÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Ùå÷ áèð ñÿìÿ-
ðÿñè, ôàéäàñû, íÿòèúÿñè îëìàéàí, ìÿãñÿäÿóé-
üóí îëìàéàí, ôàéäàñûç, õåéèðñèç. Êîñà ýàù
êîðèäîðà äàõèë îëóð, ýàù áàëêîíà ÷ûõûá ýÿçèðäè.
Îíóí ÿçèééÿòëÿðè ñÿìÿðÿñèç ãàëûðäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Øèðçàä áèëèðäè êè, éàçäà ñÿìÿðÿñèç êå-
÷ÿí ùÿð ñààò, éàõóä âàõòûíäà ýþðöëìÿéÿí ÿí
õûðäà èø òîíëàðëà ìÿùñóëóí èòìÿñè äåìÿêäèð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÌßÐßÑÈÇËÈÊ èñ. Ñÿìÿðÿñèç îëìà, ôàé-
äàñûçëûã, íÿòèúÿñèçëèê.
ÑßÌÈÌÈ ñèô. [ÿð.] Öðÿêäÿí ýÿëÿí; äÿðóíè,
ùÿãèãè, õàëèñ, úèääè, ðèéàñûç. Ñÿìèìè ñþç. Ñÿ-
ìèìè äîñòëóã. – Î, ÷îõ ìåùðèáàí, ñÿìèìè áèð
òÿáÿññöìëÿ ýöëöìñöíäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
// Ùÿãèãè, äîüðó, ÿí éàõûí, ãÿëáÿí áàüëû. Ñÿ-
ìèìè äîñò. Ñÿìèìè àäàì. – Õÿäèúÿ èëÿ éàëíûç
áàðûøìàãëà ãàëìàéûá ñÿìèìè áèð àðãàäàø îë-
äóã. Ñ.Ùöñåéí. Áó äÿãèãÿ [Õàñàé] áàéàã-
äàí áÿðè äàëäûüû øèðèí äöøöíúÿëÿðäÿí, ñÿìèìè
81
ÑßÌÈÌÈ-ÃßËÁÄßÍ
úÿáùÿ éîëäàøëàðûíäàí àðàëàíìàã èñòÿìèðäè.
ß.Âÿëèéåâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Òÿìèç öðÿêëÿ,
úàíäàí, ãÿëáÿí. Ñÿìèìè ãàðøûëàìàã. Ñÿìèìè
äàíûøìàã.
ÑßÌÈÌÈ-ÃßËÁÄßÍ çÿðô Öðÿêäÿí, ãÿë-
áÿí. Ñÿìèìè-ãÿëáäÿí òÿøÿêêöð åòìÿê. Ñÿìèìè-
ãÿëáäÿí òÿáðèê åòìÿê.
ÑßÌÈÌÈËßØÌß “Ñÿìèìèëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÌÈÌÈËßØÌßÊ ô. Áèð-áèðèíÿ äàùà äà
éàõûí îëìàã, ñÿìèìè îëìàã, ìåùðèáàíëàø-
ìàã. [Ùöñåéí:] Ãûçëà éåíÿ éîëóìóçà áàø-
ëàäûã. Áó äÿôÿ ìöñàùèáÿìèç áèð ãÿäÿð äàùà
ñÿìèìèëÿøìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÑßÌÈÌÈËÈÊ á à õ ñÿìèìèééÿò 1-úè ìÿ-
íàäà. [Äàøäÿìèðèí] ýþçëÿðèíäÿ âÿ ñþçëÿðèíäÿ
åëÿ áèð ñàäÿëèê âÿ ñÿìèìèëèê âàðäû êè, áó, äèí-
ëÿéÿíëÿðÿ äÿ ñèðàéÿò åäèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
×è÷ÿê Öìèäèí äàíûøûüûíà, ñèôÿòèíäÿêè óøàã-
ëûã âÿ ñÿìèìèëèê ÿëàìÿòëÿðèíÿ äèããÿò åëÿäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÌÈÌÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ñÿìèìèëèê, à÷ûã-
öðÿêëèëèê; ñÿìèìè ìöíàñèáÿò. Àèëÿäÿêè ñÿìè-
ìèééÿò. Ñÿìèìèééÿò ýþñòÿðìÿê. – Áó íÿüìÿëÿð
äÿðèí-äÿðèí; Ýåíèø-ýåíèø öðÿêëÿðèí; Ñÿìèìèé-
éÿò íÿüìÿñèäèð. Ì.Ìöøôèã. Îüëàíûí ñþçëÿðèí-
äÿêè ñÿìèìèééÿòè ùèññ åäÿí Ìÿøÿäèáÿé áèð ãÿ-
äÿð àðõàéûíëàøûá ñöêóòà ãÿðã îëäó. Ì.Ùöñåéí.
2. Ñÿìèìèééÿòëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – ñÿìèìè
îëàðàã, ñÿìèìè; à÷ûã öðÿêëÿ, ñàô ãÿëáëÿ. Ñÿ-
ìèìèééÿòëÿ úàâàá âåðìÿê. – [Ìàíñóð] ..ùÿð
äÿôÿ ÿëèìè ÿëèíÿ àëäûãäà ñÿìèìèééÿòëÿ ñûõàðäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ìÿììÿäîâ áþéöê áèð ñÿìè-
ìèééÿòëÿ àðâàäûí ÿëèíè ñûõäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑßÌÈÐ èñ. [ÿð.] Ñÿñ, ñÿñ-ñÿìèð.
ÑßÌÈÐÌßÊ ô. ìÿù. Êþêÿëìÿê, ýîìáóë-
ëàøìàã.
ÑßÌÈÇÌßÊ ô. ìÿù. Éàüëàíìàã, ïèéëÿí-
ìÿê.
ÑßÌÒ èñ. [ÿð.] 1. Úÿùÿò, òÿðÿô, éþí. Ýöíÿø
ñÿìòèíÿ áàõìàã. Äÿíèç ñÿìòèíÿ òÿðÿô ýåòìÿê.
– Àüàú ñÿìòèíÿ éûõûëàð. (Àòà. ñþçö). Àõèðöëÿìð
[Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè] ýÿëäè, òþâëÿñèíè îðòà-
äàí éàðû áþëäö âÿ êö÷ÿéÿ ñÿìò áèð ãàïû à÷äû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Èñòèãàìÿò. Ñó ñÿìòèíè òóòìàã. Êöëÿéèí
ñÿìòèëÿ ýåòìÿê.
3. ìÿú. Éàõûí àäàì, ãîùóì-ÿãðÿáà ìÿ-
íàñûíäà. Þç ñÿìòèíäÿí ãûç àëìàã. – Àøêàðäû
82
ÑßÍ
êè, ãëàâà þç ñÿìòèíè ãîéóá þçýÿíè êàòäàëûãäà
ñàõëàìàéàúàã. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
◊ Ñÿìò äöøìÿê – éàõûíëàøìàã, éàõûí äöøÿ
áèëìÿê, éàõûíà ýåòìÿê. Õîñðîâäàí áàøãà ùå÷
êÿñ áó ùàâàëû àòà ñÿìò äöøÿ áèëìèðäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
ÑßÌÒËßÍÄÈÐÌß “Ñÿìòëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑßÌÒËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Áèð øåéè ìöÿééÿí
ñÿìòÿ éþíÿëòìÿê, èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê.
ÑßÌÓÌ èñ. [ÿð.] Àñèéà âÿ Àôðèêà ñÿùðà-
ëàðûíäà ÿñÿí ÷îõ øèääÿòëè, èñòè âÿ ãóðó êöëÿê.
// Öìóìèééÿòëÿ, øèääÿòëè, èñòè êöëÿê. Äåéèðëÿð:
÷îõ ýöúëö âÿ äÿùøÿòëè îëóð, ñÿìóì êöëÿêëÿðè.
Î.Ñàðûâÿëëè. Ñÿìóì éåëè ýÿëèð, àìàí; Éàç ÷ûõ-
ìàìûø èñòè éàéû, ýþðÿúÿêäèð ãîúà Ìóüàí.
Ì.Äèëáàçè. // Ìÿú. ìÿíàäà. Îëóð ãàðøûñûíäà
ïîëàä ìóì êèìè; Ýöëëÿëÿð éàüäûðûð éàäà ãóì
êèìè; ßñèð áàøû öñòÿ áèð ñÿìóì êèìè. Ñ.Ðöñ-
òÿì. Ùàíñû äÿðääèð ñÿìóì îëóá, ãÿëá åâèíäÿ
ùåé ÿñÿí? ß.Úÿìèë.
ÑßÍ Èêèíúè øÿõñ ÿâÿçëèéèíèí òÿêè. Ñÿí èñòÿ-
éÿí êèìè îëäó. – Ñÿí äåìÿäèíìè äóìàäà ðÿô
îëóð åùòèéàúûìûç? Ìÿí äÿ äåäèììè ÷îõ éåìÿ,
òåç ïîçóëóð ìÿçàúûìûç. Ì.ß.Ñàáèð. [ßñýÿð:]
Àé Ñöëåéìàí, éàõøû îëäó ñÿí ýÿëäèí, àõû äå-
éèðëÿð êè, ñÿí áèð àüûëëû àäàìñàí, ýÿë ýþðÿê,
ñÿí íÿ ìÿñëÿùÿò òþêöðñÿí? Ö.Ùàúûáÿéîâ.
◊ Ñÿí àëëàù, ñÿí àëëàùûí – á à õ Àëëàù.
[Ìÿøÿäè Èáàä:] À Ùÿñÿíãóëó áÿé, ñÿí àëëàù,
èíäè èíñàô åéëÿéèí, ñÿíèí éàíûíäà Ðöñòÿì áÿé
äåìÿäè êè, ãûçû ñÿíÿ âåðèðÿì. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
[Ýöëñÿíÿì:] Àé éîëäàø Àüà, ñÿí àëëàù, ìÿíè
áó àüáèð÷ÿê âàõòûìäà ìàñãàðàéà ãîéìà.
Ù.Íÿçÿðëè. Ñÿí äåìÿ – á à õ äåìÿ. Ñÿí äåìÿ,
øåéòàí-øóüóë áóíó áÿéÿ õÿáÿð âåðèá. ß.Âÿëè-
éåâ. Ñÿí þë äàí. – þç ñþçöíö áèðèíÿ èíàíäûð-
ìàã èñòÿäèêäÿ èøëÿíèð. Ñÿí þë, äöç äåéèðÿì.
Ñÿí ùàðà, áóðà ùàðà! – ýÿëèøè òÿÿúúöá äîüó-
ðàí, éàõóä ýþçëÿíèëìÿäÿí ðàñò ýÿëÿí àäàì
ùàããûíäà. [Ñóëòàí áÿé:] Ïàùî, Ñöëåéìàí, ñÿí
ùàðà, áóðà ùàðà? Õåéèðõÿáÿð îëàñàí, ÿéëÿø
ýþðÿê, íÿ âàð, íÿ éîõ? Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÑßÍÀ èñ. [ÿð.] êëàñ. Òÿðèô, ìÿäù. Äóà÷ûíàì,
ñàëìà ìÿíè íÿçÿðäÿí; ßñêèê îëìàéàñàí ñÿíà-
äàí, Ïÿðè. Ì.Ï.Âàãèô.
Ñÿíà åòìÿê êëàñ. –
ìÿäù åòìÿê, òÿðèô åòìÿê. Ìöíÿúúèìáàøû øà-
ùûí ùöçóðóíà äàõèë îëóá, ..ÿë-ÿë öñòÿ ãàáàãäà
äóðóá äóà âÿ ñÿíà åòäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑßÍÀÌßÊÈ
Äàëäà ãåéáÿò, öçäÿ ñÿíà åòìÿðÿì; Ýèçëè ñþ-
éöø, çàùèð äóà åòìÿðÿì. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑßÍÀÌßÊÈ èñ. áîò. Éàðïàãëàðû âÿ ìåé-
âÿñè õàëã òÿáàáÿòèíäÿ èøëÿòìÿ äÿðìàíû êèìè
èøëÿäèëÿí áèòêè.
ÑßÍÀÉÅ èñ. [ÿð.] 1. Õàëã òÿñÿððöôàòûíûí,
éåðàëòû ñÿðâÿòëÿðè ÷ûõàðàí âÿ õàììàëû åìàë
åäÿí ìöÿññèñÿëÿðè áèðëÿøäèðÿí ñàùÿñè.
2. Ìàøûí òåõíèêàñû òÿòáèã åäÿí ôàáðèê-çàâîä
ìöÿññèñÿñè. Íåôò÷ûõàðìà ñÿíàéåñè. Éöíýöë ñÿ-
íàéå. Àüûð ñÿíàéå.
3. êëàñ. Ñÿíÿòëÿð (ïåøÿ, ñÿíÿò, èø). Ìÿí àí-
ëàìàðàì åëì íÿäèð, éà êè ñÿíàéå; Çàðÿì áó
ÿìÿëäÿí! Ì.ß.Ñàáèð.
◊ Ñÿíàéåéè-íÿôèñÿ êþùí. – èíúÿñÿíÿò(ëÿð).
ÑßÍÀÉÅ×È èñ. 1. Êàïèòàëèñò ñÿíàéå ìöÿñ-
ñèñÿñè ñàùèáè; ìÿäÿí÷è, ôàáðèê÷è.
2. Ìÿäÿíäÿ èøëÿéÿí. Íåôò ñÿíàéå÷èñè.
ÑßÍÀÉÅËßØÄÈÐÈËÌß “Ñÿíàéåëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÍÀÉÅËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ìàøûí
òåõíèêàñûíà êå÷èðèëìÿê, ìàøûí òåõíèêàñû òÿò-
áèã åäèëìÿê.
ÑßÍÀÉÅËßØÄÈÐÌß “Ñÿíàéåëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ. Ñÿíàéåëÿøäèðìÿ ïëàíû.
ÑßÍÀÉÅËßØÄÈÐÌßÊ ô. Õàëã òÿñÿððöôà-
òûíûí ìöÿééÿí âÿ éà áöòöí ñàùÿëÿðèíè ìàøûí
òåõíèêàñûíà êå÷èðìÿê. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíû ñÿ-
íàéåëÿøäèðìÿê. Þëêÿíè ñÿíàéåëÿøäèðìÿê.
ÑßÍÀÉÅËßØÌß “Ñÿíàéåëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÍÀÉÅËßØÌßÊ ô. Ìàøûí òåõíèêàñûíà
êå÷ìÿê, ìàøûíëàð òÿòáèã åòìÿê. Þëêÿ éåíè
éîëëàðëà èíêèøàô åòñèí ýÿðÿê; Ñöðÿòëÿ áàøäàí-
áàøà òåç ñÿíàéåëÿøÿðÿê. Ð.Ðçà.
ÑßÍÀÉÅËÈ ñèô. Ñÿíàéåñè îëàí, ñÿíàéåñè
èíêèøàô åòìèø, ñÿíàéåëÿøìèø.
ÑßÍÚß Ñÿíÿ ýþðÿ, ñÿíèí ôèêðèíúÿ, ñÿí áè-
ëÿíè. Ñÿíúÿ, éàðûøûí ãàëèáè êèì îëàúàã? Ñÿíúÿ,
áó ýöí éûüûíúàã îëàúàã? – [Ôèðÿíýèç Ìóõ-
òàðà:] Áóíà, ñÿíúÿ, íÿ ö÷öí “Ýÿëèí ãàéàñû”
äåéèðëÿð? Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÍÄßË1 èñ. [ÿð.] 1. áîò. Îäóíúàüû åôèð éàüû
èëÿ çÿíýèí îëàí ÿòèðëè, ùÿìèøÿéàøûë òðîïèê àüàú.
Àøûüûí ñÿí äÿëèñè; Ýþçÿëëÿð ñÿí äÿëèñè; Ñåâ-
äèéèì, çöëôëÿðèíäÿí; Ýÿëèð ñÿíäÿë èéèñè. Ñàðû
Àøûã. Íèçàìè ìÿçàðäàøûíû äþéÿðÿê Õàãàíèíè
ñÿñëÿäè, ýþçöíäÿí áèð äàìúû éàø äöøÿðÿê ãÿáèð
äàøûíûí äàëûíäà éàíäûðûëàí ñÿíäÿëèí öñòöíÿ
äöøäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Áó àüàúäàí ãàéðûë-
ÑßÍßÄ
ìûø. Ìÿñò åäÿð àëÿìè ÿíáÿðèí áóäàí; Ùÿð ýÿ-
ëÿíäÿ ñÿíäÿë äàðàüà çöëôöí. Ì.Ï.Âàãèô.
2. Áó àüàúûí îäóíúàüûíäàí, ùàáåëÿ áÿçè
áàøãà àüàúëàðäàí àëûíàí áîéà.
ÑßÍÄßË2 èñ. Äàë ñþéêÿíÿúÿéè îëàí ãîë-
òóãëó ñòóë. [Ìÿðúàí áÿé] éûõûëûð ñÿíäÿëèí öñòÿ,
öðÿéè áèòàá îëàí òÿê îëóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñÿí-
äÿëëÿðèí ùàìûñûíà éóìøàã âÿ ìÿõìÿð áà-
ëûøëàð îëäóãúà ìöíòÿçÿì áèð ñóðÿòäÿ ãîéóë-
ìóøäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ìèðçÿ Ùÿñÿí àòàñûíà:]
Êèòàá äà éàçìûøàì, ùàçûðäûð. Ìèç, ñÿíäÿë ùàçûð
îëóíúà îíó ÷àï åòäèðÿðÿì. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÍÄßË3 èñ. [éóí.] Ãÿäèì éóíàíëàðûí
âÿ ðîìàëûëàðûí ýåéäèêëÿðè äàáàíñûç, éöíýöë
àéàããàáû. // Öçö áàüëà áàüëàíàí äàáàíñûç,
éöíýöë éàé àéàããàáûñû. Óøàüà ñÿíäÿë àëìàã.
– [Àñëàí] ÷ÿêìÿ ìàüàçàñûíà ýèðäè, àõûðûíúû
ïóëóíó âåðèá, áèð úöò éöíýöë ñÿíäÿë àëäû.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑßÍÄßËßÌß “Ñÿíäÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÍÄßËßÌßÊ ô. Ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðäÿí
ìöâàçèíÿòè èòèðÿðÿê, àéàã öñòÿ äóðà áèëìÿéèá
éûðüàëàíìàã. Ñÿëèì ñèëëÿíèí çÿðáèíäÿí ñÿí-
äÿëÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ. [Ôèðóç] ìöâàçèíÿòèíè èòè-
ðÿðÿê éåðèíäÿ ñÿíäÿëÿäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ñÿíäÿëÿéÿ-ñÿíäÿëÿéÿ çÿðô Éûõûëà-äóðà,
éûðüàëàíà-éûðüàëàíà, î éàí-áó éàíà ÿéèëÿ-
ðÿê. Ìÿìèø êèøè äÿ ìÿíèì õÿòðèìè ÷îõ èñòÿéèð –
äåéÿ, Ñÿìÿä ñÿíäÿëÿéÿ-ñÿíäÿëÿéÿ ßëëÿçîüëóíà
ñàðû éåðèäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑßÍÄßËÈ á à õ ñÿíäÿë2. Íÿúÿô êèøè î çà-
ìàíûí àäÿòè öçðÿ ïàïàüû áàøûíäà, ñÿíäÿëèäÿ
îòóðóá äèë-àüûç åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÍÄÈÐËßÌß “Ñÿíäèðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÍÄÈÐËßÌßÊ á à õ ñÿíäÿëÿìÿê. Îâ÷ó
íèøàí àëäû, îõ ÷ûõäû éàéäàí; Àëàýþç áèð ìàðàë
ãàíà áîéàíäû; “Àù!” ñÿñè éöêñÿëäè áóëàãäàí,
÷àéäàí; Ìàðàë ñÿíäèðëÿäè, ìàðàë äàéàíäû.
Í.Õÿçðè. Íÿðýèç .. ñÿíäèðëÿñÿ äÿ, þçöíö äö-
çÿëäÿ áèëäè, äàøûí öñòöíÿ ÷ûõûá àòû ìèíäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÍß èñ. [ÿð.] Èë. Áèð ýåúÿëèê ìÿòëÿáèí áèð
ñÿíÿ ìàáÿäè âàð. Ì.ß.Ñàáèð. Ìèëëÿòèí áåø
ñÿíÿ áóíäàí ÿãäÿì; Éöç íÿôÿðäÿí áèðè òóò-
ìàçäû ãÿëÿì. À.Ñÿùùÿò. ×îõ âàõò áèð ñÿíÿéÿ
ãÿäÿð íèøàíëû ùàëûíäà ãûç àòàñû åâèíäÿ ãàëà-
úàãäûð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÑßÍßÄ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéè, ôàêòû òÿñäèã, áèð
øåéÿ îëàí ùöãóãó ñöáóò åäÿí ðÿñìè êàüûç.
Àðõèâ ñÿíÿäëÿðè. – Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí
83
ÑßÍßÊ
òÿñâèðèíÿ âÿ òàðèõè ñÿíÿäëÿðÿ ýþðÿ î çàìàí
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ãÿçåò ÷ûõàðìàã ÷îõ ÷ÿòèí
ìÿñÿëÿ èìèø. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Òÿãäèì åäÿíèí øÿõñèééÿòèíè òÿñäèã åäÿí
âÿñèãÿ. Òÿëÿáÿíèí ñÿíÿäëÿðèíè éîõëàìàã.
– Äÿðñ ùèññÿñè ìöäèðè ñÿíÿäëÿðè àëûá íÿçÿðäÿí
êå÷èðäè, áàøûíû ãàëäûðûá îíóí öçöíÿ ýöëöìñÿäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Àõûðäà ãÿò îëóíäó êè, òÿäãèãàò
ýåòñèí, Âàùèäèí ñÿíÿäëÿðèíè éîõëàòìàã äèðåê-
òîðà òàïøûðûëñûí. Ìèð Úÿëàë.
ÑßÍßÊ á à õ ñÿùÿíý. Ñó ñÿíÿéè àõûðäà
ñóäà ñûíàð. (Ìÿñÿë). [Ìÿëÿê] ëàëÿ êèìè ðÿíý
âåðèá, ðÿíý àëà-àëà áóëàüà åíäè, ñÿíÿéè áóëàüà
ñþéêÿäè, ñó ýóðùàýóð ñÿíÿéÿ äîëäó. À.Äèâàí-
áÿéîüëó. Àç êå÷ìÿìèø ýÿëèíëÿð ýÿëèá îíóí
êîìàñûíû ñóâàäûëàð, ñó äîëó áèð ñÿíÿê ýÿòèð-
äèëÿð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑßÍßÌ èñ. [ÿð.] 1. êëàñ. á à õ áöò 1-úè ìÿ-
íàäà. Ñóðÿòè çèáà ñÿíÿìëÿð éîõ äåìÿê áöòõà-
íÿäÿ; Âàð ÷îõ, ÿììà ñÿíÿ áÿíçÿð áöòè-õóíõàð
éîõ. Ôöçóëè.
2. Ýþçÿëèí åïèòåòëÿðèíäÿí áèðè – äèëáÿð.
Î ãÿäÿð ñÿíÿì âàð êè, éàñÿìÿíÿ âàõò éîõäóð.
(Àòà. ñþçö). Éåíÿ éàäà äöøäö áèçèì ñÿíÿìëÿð;
Ýåòìÿéèí áèíàñû, ùàéûô êè, éîõäóð. Ì.Ï.Âàãèô.
[Ìÿðúàí áÿé:] Áèð ñààòäàí ñîíðà áèð íàçÿíèí
ñÿíÿì ýÿëÿúÿêäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÑßÍßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ìöÿééÿí ùàçûðëûã òÿëÿá
åäÿí âÿ ñàùèáèíèí éàøàìàñû ö÷öí ÿñàñ ìÿíáÿ
ñàéûëàí ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíèí áèð íþâö; ïåøÿ.
Þçöíÿ ñÿíÿò ñå÷ìÿê. Ñÿíÿò þéðÿíìÿê. Ñÿíÿ-
òèíè äÿéèøìÿê. – [Éóñèô] óñòà Õÿëèëèí éàíûíäà
ãûðõ éàøûíäà èêÿí ñÿððàúëûã ñÿíÿòèíè áèð èë
ìöääÿòèíäÿ þéðÿíèá Ãÿçâèíÿ ìöðàúèÿò åòäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ãóðáàí Íÿíÿõàíûìà:]
[Øàããóëóíó] èñòÿìèøÿì ñÿíÿòÿ ãîéàì êè, àâàðà
ãàëìàñûí, äåìèñÿí êè, î íåéíèð ñÿíÿòè, úàâàí
óøàãäû, ãîé áþéöñöí. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ..Ãóëàì
ìöÿëëèì áöòöí ñÿíÿòëÿð è÷ÿðèñèíäÿ þç ñÿíÿòèíè
[ìöÿëëèìëèéè] ÷îõ éöêñÿê òóòóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Èø, ïåøÿ, ìÿøüóëèééÿò. Ùàúûíûí ñÿíÿòè ùà-
ìàì÷ûëûã èäè... Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ýþðäö
àéû êÿíäëè ÷ÿêèð çÿùìÿòè; Âàð ÿúÿá àñóäÿ, àñàí
ñÿíÿòè. // À.Ñÿùùÿò. Ýÿìè ìóçäóð÷óëóüó .. ÷îõ
àüûð ñÿíÿòäèð. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ // Ìÿú. ìÿíàäà.
[Ñóëòàí áÿé:] Ãÿðÿç êè, òÿêëèê áèð ñÿíÿò äåéèë-
äèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éàõøûëûã èíñàíà áèð ñÿíÿò
îëñóí; Äöíéà áàøäàí-áàøà ãîé úÿííÿò îëñóí.
Ñ.Âóðüóí.
84
ÑßÍßÒØÖÍÀÑËÛÃ
2. Èíúÿñÿíÿòèí ãîëëàðûíäàí ùÿð áèðè. Ìóñè-
ãè÷èëèê ýþçÿë ñÿíÿòäèð. Áÿäèè ñÿíÿòèí ýöúö. Ñÿ-
íÿò ÿñÿðè. – ßñèë òàìàøà÷ûëàð [Ñÿòòàðçàäÿíè]
ýþðÿíäÿ ìóñèãè àëÿìèíèí, ñÿíÿò äöíéàñûíûí
çÿíýèíëèêëÿðèíè áèð äàùà õàòûðëàéûðëàð. Ìèð
Úÿëàë.
3. Á à õ ñÿíÿòêàðëûã 2-úè ìÿíàäà.
◊ Ñÿíÿò ìÿêòÿáè – èõòèñàñëû ôÿùëÿ ùàçûðëà-
éàí ìÿêòÿá. [Àñëàí:] Ìÿí ñÿíÿò ìÿêòÿáèíè
òÿçÿ ãóðòàðìûø óñòàëàðûí áðèãàäèðèéÿì. Ñ.Ðÿù-
ìàí. Ñÿíÿò ìÿêòÿáèíÿ ìÿõñóñ ýþé ðÿíýëè ïàë-
òàð Ùÿñÿíëÿ Ëÿòèôÿ ÷îõ éàðàøûðäû. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè.
ÑßÍßÒ×È á à õ ñÿíÿòêàð 1-úè ìÿíàäà.
ÑßÍßÒÊÀÐ èñ. [ÿð. ñÿíÿò âÿ ôàðñ. ...êàð]
1. Ùÿð ùàíñû áèð ñÿíÿòëÿ ìÿøüóë îëàí, ñèôàðèøëÿ
èø ãÿáóë åäèá þç ÿìÿê àëÿòëÿðè èëÿ, êóñòàð
öñóëëà ìÿùñóë ùàçûðëàéàí øÿõñ, óñòà; áèð ñÿ-
íÿòëÿ êå÷èíÿí àäàì. Áóðàäà ÿëëè ö÷ ìèíÿ ãÿ-
äÿð ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿí ýÿëìèø ôÿùëÿëÿð, óñòà-
ëàð, ñÿíÿòêàðëàð âàðäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ýÿíú
ñÿíÿòêàðëàð íåôò÷èëÿð ö÷öí áîðóñûõàí ùàçûð-
ëàìàëû èäèëÿð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Þç èøèíäÿ, ïåøÿñèíäÿ, ñÿíÿòèíäÿ áþéöê
ìÿùàðÿò âÿ óñòàëûã ãàçàíìûø øÿõñ. [Øàèð ßðÿñ-
òóí:] Åëÿ ìÿí äÿ áþéöê ñÿíÿòêàðëàðäàí, øåèðäÿ
áþéöê ùöíÿðäÿí, úîøãóí áèð èëùàìäàí äàíû-
øûðàì. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùå÷ øöáùÿñèç êè, Íèçàìè,
Õàãàíè âÿ Íÿñèìè êèìè áþéöê ñÿíÿòêàðëàð
ìöÿééÿí òàðèõè-ÿäÿáè ùàçûðëûã îëìàäàí ìåé-
äàíà ÷ûõà áèëìÿçäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÍßÒÊÀÐÀÍß ñèô. âÿ çÿðô [ÿð. ñÿíÿò âÿ
ôàðñ. ...êàðàíÿ] Ñÿíÿòêàðëûãëà, óñòàëûãëà, ìÿ-
ùàðÿòëÿ, áàúàðûãëà; ìöêÿììÿë ñóðÿòäÿ, íö-
ìóíÿâè ñóðÿòäÿ. Ñÿíÿòêàðàíÿ èøëÿíìèø äèâàð
íàõûøëàðû. Ñÿíÿòêàðàíÿ òÿñâèð.
ÑßÍßÒÊÀÐËÛà èñ. 1. Þç ñÿíÿòèíè éàõøû
áèëìÿ; óñòàëûã. Äÿðçèíèí ñÿíÿòêàðëûüûíà ñþç
éîõäóð.
2. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ áþéöê áàúàðûã, ìÿ-
ùàðÿò, ùöíÿð, óñòàëûã. Ñÿíÿòêàðëûã íþãòåéè-
íÿçÿðèíäÿí çÿèô ÿñÿð. Àêòéîð ñÿíÿòêàðëûüû. Ìöà-
ñèðëèê âÿ ñÿíÿòêàðëûã áèð-áèðèíè òàìàìëàéûð.
ÑßÍßÒØÖÍÀÑ èñ. [ÿð. ñÿíÿò âÿ ôàðñ. ...øö-
íàñ] Ñÿíÿòøöíàñëûã ìöòÿõÿññèñè, èíúÿñÿíÿòèí
ùÿð ùàíñû ñàùÿñè öçðÿ ìöòÿõÿññèñ îëàí àëèì.
ÑßÍßÒØÖÍÀÑËÛà èñ. Èíúÿñÿíÿòëÿð (ÿñà-
ñÿí òÿñâèðè èíúÿñÿíÿò) ùàããûíäà åëì. Ñÿíÿò-
øöíàñëûã äîêòîðó.
ÑßÍÝßÊ
ÑßÍÝßÊ èñ. [ôàðñ.] Óçóí, éàñòû ÷þðÿê íþâö.
[Óñòà] øàýèðäèíèí âÿðäÿíÿ èëÿ éàéäûüû êöíäÿ-
ëÿðè êöðÿéÿ ñÿðèð, òåç-òåç îäà àòûð, íå÷ÿ äÿãèãÿ
êå÷ìÿìèø áóüëàíàí ñÿíýÿêëÿðè ãûçìàð êöðÿ-
äÿí ÷ûõàðûðäû. Ìèð Úÿëàë. Åðòÿñè ýöí ñÿùÿð òåç-
äÿí Ìÿììÿä áàçàðäàí òÿçÿ ñÿíýÿêëÿ ïåíäèð
àëäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÍÝßÊ×È èñ. Ñÿíýÿê áèøèðèá ñàòàí àäàì,
÷þðÿê÷è. Ãîúà äàéàíûð, ñÿíýÿê÷è øàýèðäè áèð
íå÷ÿ ñÿíýÿê áöêöá ãîúàéà âåðèð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÑßÍÝßÐ èñ. Ýöëëÿäÿí, ãÿëïÿäÿí ãîðóí-
ìàã ö÷öí ãàçûëàí ÷óõóð, õÿíäÿê. Ñÿíýÿð ãà-
çûìàã. Ñÿíýÿðäÿ ýèçëÿíìÿê. – Íÿáè úÿëä þçöíÿ
áèð ñÿíýÿð òàïûá äàëäàëàíàíäàí ñîíðà àéíàëû
òöôÿíýè èøÿ ñàëûð. “Ãà÷àã Íÿáè”. Äþéöø÷öëÿð
éåíè ãàçûäûãëàðû öñòöþðòöëö ñÿíýÿðäÿ îòóð-
ìóøäóëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÍÝßÐËßÍÌß “Ñÿíýÿðëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑßÍÝßÐËßÍÌßÊ ãàéûä. Ñÿíýÿðäÿ ýèç-
ëÿíìÿê, ñÿíýÿðÿ ýèðìÿê. ßñýÿðëÿð ñÿíýÿð-
ëÿíäèëÿð. – Êþðïöäÿêè ïàðòèçàíëàð .. ÷óõóð-
ëàðäà ñÿíýÿðëÿíäèëÿð. Ì.Ùöñåéí.
ÑßÍÝÈÌßÊ ô. 1. Éàâàøûìàã, àçàëìàã.
2. Äàøëàøìàã (ùÿðÿêÿòñèç îëìàã ìÿíà-
ñûíäà).
3. Èíêèøàôäàí ãàëìàã, ëÿíýèìÿê.
ÑßÍÝÈÍ ñèô. [ôàðñ.] 1. Áÿðê, ñÿðò.
2. Àüûð. Îéëÿ ñÿíýèíäèð êè, ÿñãàëè-òÿÿññöáäÿí
éöêöì; Ýöíäÿ ìèí òÿðïÿíñÿ éåð, òÿðïÿíìÿç
ÿñëà áèð òöêöì! Ì.ß.Ñàáèð.
3. ìÿú. Ãÿääàð.
ÑßÍËÈÊ èñ. Ñÿíÿ àèä, ñÿíèíëÿ áàüëû, ñÿíÿ
äÿõëè îëàí. Áó ìÿñÿëÿ ñÿíëèê ìÿñÿëÿ äåéèë.
– [Âÿçèð Ùàúû Ñàëàùà:] Îëàí, ñÿíëèê íÿ âàð?
Ñÿíÿ ùÿð íÿ áóéóðóðàì, åëÿ åëÿ. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. [Ùàúû Ìåùäè:] Ñÿíëèê êè áèð èø éîõäóð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑßÍËÈ-ÌßÍËÈ 1. èñ. Ñÿí, ìÿí, ùàìûìûç,
ùàìû áèð éåðäÿ, ùàìûëûãëà, áèðýÿ. Ñÿíëè-ìÿíëè
áèðëÿøÿê, èøè éåðèíÿ éåòèðÿê. – [Ãóðáàí Òåë-
ëèéÿ:] Îðàñû åëÿäèð, Òåëëè, àììà ãîðõóðàì
ñÿíëè-ìÿíëè áöòöí êîëõîçà ñþç ýÿëÿ. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû.
2. çÿðô Þç àðàëàðûíäà, èêèëèêäÿ; ìÿùðÿìàíÿ,
þç àðàìûçäà. [Òåëëè] áó áàðÿäÿ äöøöíöðäö;
éåíÿ ÿââÿëêè êèìè öçöíö [ìöÿëëèìäÿí] òóòóá
éàøûíñûí âÿ éà áó ýåúÿêè êèìè îíóíëà ñÿíëè-
ìÿíëè äàíûøñûí. Ñ.Ùöñåéí.
ÑßÏÈËÌßÊ
ÑßÍÓÁßÐ èñ. [ÿð.] 1. Øàì àüàúû, êöêíàð.
2. ìÿú. Ýþçÿëèí áîéó, ãàìÿòè.
ÑßÏßËßÌß “Ñÿïÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÏßËßÌßÊ ô. 1. Áèð øåéè ìöõòÿëèô òÿðÿôÿ
íåúÿ ýÿëäè àòìàã, äàüûòìàã, òþêöøäöðìÿê,
éàéìàã. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, [ßáèø] øêàôûí ýþç-
ëÿðèíè åøÿëÿéèð, êàüûçëàðäàí ÷ûõàðûð, ñòîëóí öñ-
òöíÿ ñÿïÿëÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ñÿïìÿê, òþêìÿê. Áóüäà ñÿïÿëÿìÿê.
Äàðû ñÿïÿëÿìÿê. – ..Àôàã ÷îõäàí áó éåðëÿðè
òÿðê åòìèø ãóøëàðû äà ýåðè ãàéòàðìàã èñòÿ-
éÿðÿê, áàü÷àäàêû òÿïÿúèéÿ ýÿòèðèá áèð ÷àíàã
àðïà ñÿïÿëÿäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. Ñîâóðìàã, ñû÷ðàòìàã. Êöëÿê ãàðû ñÿïÿ-
ëÿð, – Áÿõòèéàð! Àü ýåéèíÿð òÿïÿëÿð, – Áÿõòè-
éàð! Ð.Ðçà // Íàðûí-íàðûí éàüìàã, ÷èëÿìÿê.
Àðàáèð íàðûí éàüûø äà ñÿïÿëÿéèð, ñîéóã àäà-
ìûí èëèêëÿðèíÿ èøëÿéèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑßÏßËßÍÌß “Ñÿïÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÏßËßÍÌßÊ ô. 1. Äàüûëìàã, îðà-áóðà
òþêöëìÿê, ãåéðè-ìöíòÿçÿì ùàëäà òþêöëìÿê.
Êèòàáëàð éåðÿ ñÿïÿëÿíèá. – Ñîí äÿôòÿðè éîõëà-
éûá ãóðòàðàí ìöÿëëèì úèá ñààòûíû ÷ûõàðûá áàõäû,
ñòîë öñòöíÿ ñÿïÿëÿíìèø (ô.ñèô.) äÿôòÿðëÿðè òîï-
ëàéûá ñàùìàíà ñàëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ëàëÿíèí ëÿ-
÷ÿêëÿðè éåðÿ ñÿïÿëÿíäè. Ì.Ùöñåéí. [Çàêèðèí]
ñà÷ëàðû äàüûëûá öçöíÿ ñÿïÿëÿíìèøäè. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè. // Òþêöëöøìÿê. Ñÿðíèøèíëÿð ãàòàðäàí
éåðÿ ñÿïÿëÿíäèëÿð. – Ðöñòÿì êèøè äÿñòÿ-äÿñòÿ
éîëëàð áîéó ñÿïÿëÿíèá èðÿëèëÿéÿí êîëõîç÷ó ãà-
äûí âÿ êèøèëÿðè ýþðäö. Ì.Èáðàùèìîâ. Ýÿëÿí àò-
ëûëàð ñàüà-ñîëà ñÿïÿëÿíäèëÿð. Ì.Ùöñåéí.
2. ×èëÿíìÿê. Ãûðîâ ñÿïÿëÿíäè ÷þëÿ, éà-
ìàúà; Ýþéëÿðäÿ áóç êèìè äîíäó óëäóçëàð.
Ñ.Âóðüóí. Ýþéäÿí õûðäà éàüûø ñÿïÿëÿíèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÏÝÈ èñ. Äÿðè öçÿðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí êå-
÷èúè èëòèùàáëû ãàáàðúûãëàð; ñûçàã, ñÿïèøèê.
ÑßÏÝÈËÈ ñèô. Ñÿïýè îëàí, ñÿïìèø, ñÿïìÿëè.
Ñÿïýèëè öç.
ÑßÏÈÚÈ 1. Á à õ ñÿïèí÷è.
2. Á à õ òîõóìñÿïÿí. Ñÿïèúè ìàøûíëàð. Ñÿ-
ïèúè àëÿò.
ÑßÏÈËÌß “Ñÿïèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÏÈËÌßÊ “Ñÿïìÿê”äÿí ìÿúù. Õàíûí
éóìðóüóíóí çÿðáèíäÿí ïÿíúÿðÿ ÷èëèê-÷èëèê
îëóá éåðÿ ñÿïèëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Äöøäöêúÿ
ýöíÿø ãûðìûçû áàéðàãëàðûí öñòÿ; Ýöëëÿð ñÿ-
ïèëÿð ñàíêè áó òîðïàãëàðûí öñòÿ. Ñ.Ðöñòÿì.
85
ÑßÏÈÍ
Ñÿïèíäÿí ñîíðà úÿðýÿëÿðèí öñòöíÿ ÷öðöìöø
ïåéèí ñÿïèëìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑßÏÈÍ èñ. ê.ò. Òîõóì ñÿïìÿ èøè. Ñÿïèí èø-
ëÿðè éàõøû ýåäèð. – Áÿçè éåðëÿðäÿ ñàáàùäàí ñÿ-
ïèíÿ áàøëàìàã îëàðäû. Ì.Ùöñåéí. Éàç ýÿëèá
ñÿïèí áàøëàíàíäà ßëè ÿñèë óñòàëûüûíû, ìÿùàðÿ-
òèíè ýþñòÿðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÏÈÍ×È èñ. Òàðëàéà, òîðïàüà òîõóì ñÿïÿí
àäàì. Òîõóìñÿïÿí ìàøûíà òÿúðöáÿëè ñÿïèí-
÷èëÿð òÿùêèì åäèëìÿëèäèð.
ÑßÏÈÍÃÀÁÀÜÛ èñ. Òàðëàíûí ñöðöëìÿñè èëÿ
ñÿïèí àðàñûíäàêû âàõò, ñÿïèíäÿí ÿââÿë. Ñÿïèí-
ãàáàüû ìàëàëàìàã. ßêèí éåðèíè ñÿïèíãàáàüû
êîë-êîñäàí òÿìèçëÿìÿê.
ÑßÏÈÍÒÈ èñ. Ùöíäöðäÿí òþêöëÿí, ôûøãûðàí
ñóäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñó çÿððÿúèêëÿðè; ñû÷ðàíòû.
[Àéûí] èøûãëàðû áþéöê ôîíòàíûí ñÿïèíòèëÿðè àðà-
ñûíäàí êå÷èð(äè).. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑßÏÈØÈÊ á à õ ñÿïýè.
ÑßÏÊÈ èñ. Øÿêèë, áè÷èì, öñóë, òÿðç, ãàéäà.
Áèð ñÿïêèäÿ åâëÿð òèêèëìÿê. Åéíè ñÿïêèäÿ àüàú
ÿêìÿê. – Áÿëè, èíäè êÿíäëèëÿðÿ áèð ñÿïêèäÿ îëàí,
áèð áè÷èìëè, áèð äîíëó àäàì êèìè áàõìàã äö-
ðöñò îëìàçäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Öñëóá, òÿðç, öñóë.
Øÿðã ñÿïêèñèíäÿ ìóñèãè. – Âàãèôèí ÿáíàéè-
âÿòÿíÿ âÿç âÿ íÿñèùÿò ñÿïêèñèíäÿ éàçäûüû ìö-
õÿììÿñèí ìÿàëè-ïöðìÿçìóíó ùÿìèøÿ äîüðó-
ëóã öçðÿ ãàëûá. Ô.Êþ÷ÿðëè. “Áàùàäûð âÿ Ñîíà”
þç öñëóáó èëÿ äÿ ôÿðãëÿíèð. Áó êè÷èê ðîìàí ëèðèê
ñÿïêèäÿ éàçûëìûøäûð. Ì.Àðèô.
ÑßÏÌß1 “Ñÿïìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÑßÏÌß2 1. “Ñÿïìÿê2”äÿí ô.èñ.
2. Á à õ ñÿïêè.
ÑßÏÌßÊ1 ô. 1. Òîõóìó ñÿïèí ö÷öí ùàçûð-
ëàíìûø òîðïàüà ñÿïÿëÿìÿê; òîõóì àòìàã,
ÿêìÿê. ×èéèä ñÿïìÿê. – ..Âÿëèãóëó ÷þëäÿ èäè.
Çÿìèéÿ òîõóì ñÿïèðäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Òàðâåðäè:] ..Èêèúÿ ïóä áó èë éåðÿ [áóüäà] ñÿï-
äèì. Ú.Úàááàðëû.
2. Òþêìÿê (òîç ùàëûíäà îëàí øåéëÿð ùàã-
ãûíäà). Òàðëàéà äÿðìàí ñÿïìÿê. Ãàïûíûí ãà-
áàüûíà ãóì ñÿïìÿê. – Ôèðÿíýèç ýþáÿëÿêëÿðèí
÷þêÿéèíÿ äóç ñÿïèá, áèð-áèð êþçöí öñòöíÿ äö-
çöðäö. Á.Áàéðàìîâ. // Äÿí àòìàã, éåì òþê-
ìÿê. [Íîâðóçÿëè õàíà:] Õàí, ãàäàíû àëûì, áó
õîðóçëàð ãàëäûëàð áóðàäà, ùåéâàíäûëàð, ãî-
éàéäûí ãû÷ëàðûíû à÷ûá áèð àç áóðàäà äÿí ñÿ-
ïÿéäèì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñÿíÿì ãàðû
áàëàüûíäàí ÷ÿíýÿ èëÿ äÿí ýþòöðöá .. òîéóã-
úöúÿëÿðÿ ñÿïèðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // ×èëÿ-
86
ÑßÐÀÏßÐÄß
ìÿê, òþêìÿê, ñÿïÿëÿìÿê (ìàéå ùàããûíäà).
Áàøûíà ÿòèð ñÿïìÿê. – Àðàøãûíûí òÿïÿíäÿ; Öçÿ
ýöëàá ñÿïÿíäÿ; Êþíöë ÷àòàð ìóðàäà; Àü öçöí-
äÿí þïÿíäÿ. (Áàéàòû). ßééàðëàð áàøëàäûëàð
Äÿìèð÷èîüëóíóí öñòöíÿ áèùóøäàðû ñÿïìÿéÿ.
“Êîðîüëó”. ..Íþêÿðëÿð äÿ Ðçàãóëóõàíûí öçöíÿ
ñó ñÿïèá ùóøà ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè.
3. Ïÿðàêÿíäÿ ùàëäà àòìàã, íåúÿ ýÿëäè àò-
ìàã, òþêìÿê, òþêöá-òþêöøäöðìÿê. Ïàëòàðëàðû
åâèí è÷èíÿ ñÿïìÿê. – Áèð ýöí Ñöðÿééàíûí úå-
ùèçëÿðèíè ãàéûíàòàñû ÷ûõàðäûá, åâäÿí áèðáÿáèð
ùÿéÿòÿ ñÿïäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Áèðèíúè ôÿùëÿ:]
Áóäóð ùà, ýåíÿ êàüûç ñÿïèáëÿð êè... Ù.Íÿçÿðëè.
4. Éàüìàã, ñÿïÿëÿìÿê. Éàüûø ñÿïèð. – Ñÿ-
ïèð ãàðû àüàúëàðà, êîëëàðà; Äÿðÿëÿðÿ, òÿïÿëÿðÿ,
éîëëàðà. À.Ñÿùùÿò.
5. Àòìàã (÷îõëó ìèãäàðäà). Ñÿëèì äàéàíà
áèëìÿäè. Áèð ãàòàð ýöëëÿ ñÿïäè.. Ìèð Úÿëàë.
6. Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ: èøûã ñÿïìÿê, íóð
ñÿïìÿê, ñÿàäÿò ÷è÷ÿéè ñÿïìÿê âÿ ñ.
7. Áèð ñûðà èñèìëÿðëÿ èøëÿíÿðÿê ìöõòÿëèô èôà-
äÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: éàðàñûíà äóç ñÿïìÿê,
ýþçöíÿ òîðïàã ñÿïìÿê, öðÿéèíÿ ñîéóã ñó ñÿï-
ìÿê âÿ ñ.
ÑßÏÌßÊ2 ô. Äÿðèñè ñÿïýè òþêìÿê, ñÿïýè
÷ûõàðìàã. Öçö ñÿïìÿê. Ãîëëàðû ñÿïìÿê.
ÑßÏÑÓÂÀÐ ñèô. ê.ò. Ñÿïèíäÿí ñîíðà òîð-
ïàüû äÿðùàë ñóâàðìà öñóëó. Ñÿïñóâàð ÿêèí.
– [Îðóú êèøè:] Ñÿí þçöí áèëèðñÿí êè, áó èë ìÿí
äÿ, áàõ áó ßëèïàøà äà àðàò ãîéà áèëìÿäèê.
Èêèìèç äÿ ñÿïñóâàð (ç.) ÿêäèê. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÑßÐ [ôàðñ.] êëàñ. 1. èñ. Áàø. [Ãóðáàíè:] Ñÿ-
ðèì ñàäàüàäû, öçöì ïàéÿíäàç; Úàíäàí ãåéðè
éîõäóð áèð ìàòàù ìÿíäÿ. “Ãóðáàíè”. ßëÿñ-
ýÿðèí àüëûí àëäûí ñÿðèíäÿí; Ñàô ýþâùÿðñÿí,
ñÿððàô ñå÷èá äÿðèíäÿí. Àøûã ßëÿñýÿð.
2. ñèô. ßí éàõøû, ÿëà, áàø. [Íÿáè:] Áîç àò,
ñÿíè ñÿð òþâëÿäÿ áàüëàðàì; Ãàáàüûíà éàüëû
ãóéðóã äîüðàðàì. “Ãà÷àã Íÿáè”.
ÑßÐÀÁ [ôàðñ.] á à õ èëüûì. Ùÿð øåé äÿíèç
êèìè áÿðã âóðàí áèð ñÿðàá è÷èíäÿ èòèá ýåäèðäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
Ñÿðàá îëìàã, ñÿðàáÿ äþí-
ìÿê ìÿú. – õÿéàë êèìè éîõ îëóá ýåòìÿê, ïó÷à
÷ûõìàã, éîõ îëìàã. ßìÿëëÿðèì áèð ñÿðàáà
äþíÿðêÿí; ×àøûá âåðäèì øèìøÿêëÿðÿ êþíëöìö.
Ì.Ìöøôèã.
ÑßÐÀÏßÐÄß èñ. [ôàðñ.] êþùí. Øÿðã ïàä-
øàùëàðûíûí ñàðàéëàðûíäà áþéöê ãÿáóë îòàüûíûí
ÑßÐÀÑßÐ
ãàïûñûíäà âÿ éà ùÿðÿìõàíà èëÿ ãîíàã âÿ ãÿ-
áóë îòàüû àðàñûíäà áþéöê ïÿðäÿ. Äþâëÿò àäàì-
ëàðû ùÿéÿòÿ éûüûëûá, øàùûí ïÿíúÿðÿäÿ ñÿðàïÿð-
äÿíèí àðõàñûíäàí ýþðöíìÿéèíè ýþçëÿéèðäèëÿð.
×ÿìÿíçÿìèíëè. // Êå÷ìèøäÿ ïàäøàùëàðûí þç-
ëÿðèíÿ ìÿõñóñ îëàí îòàã.
ÑßÐÀÑßÐ çÿðô [ôàðñ.] Áàøäàí-áàøà, áö-
òöíëöêëÿ, òàìàìèëÿ, áöòþâ, òàìàì, áàøäàí-
àéàüà. Ñåâäèéèì, ëÿáëÿðèí éàãóòà áÿíçÿð;
Ñÿðàñÿð äèøëÿðèí äöðäàíÿäÿíäèð. Ì.Ï.Âàãèô.
Ñÿðàñÿð ÿëâàíà áàòñûí ýöë áÿäÿí; Ñèéàù çöë-
ôöí òþêñöí ãàìÿòèíÿìÿí. Ã.Çàêèð. // Åéíè ìÿ-
íàäà âàõò ùàããûíäà. [Ñÿêèíÿ õàíûì:] Áè÷àðÿ
èêè èë ñÿðàñÿð ìÿðùóì ãàðäàøûìà éàëâàðäû êè,
ìÿíè éîëà âåðñèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Íå÷ÿ ýöí-
äö êè, ñÿðàñÿð éàüûø éàüûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑßÐÀÑÈÌß çÿðô [ôàðñ.] Ùþâëíàê, ãîðõó
è÷ÿðèñèíäÿ, äÿùøÿò è÷ÿðèñèíäÿ, âàùèìÿëè.
[Ìîëëà] ñÿðàñèìÿ éóõóäàí îéàíûá éàíûíäà
éàòàí àðâàäûíû äöðòìÿëÿéèð êè: – Àðâàä, äóð!
“Ì.Í.ëÿòèô.” Øÿùðÿáàíó õàíûì ñÿðàñèìÿ éå-
ðèíäÿí ãàëõûð, ãîðõó èëÿ ýåäèð ãàïûéà ñàðû.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑßÐÁÀÇ èñ. [ôàðñ.] ßñýÿð, äþéöø÷ö (Èðàíäà).
[Ñÿòòàðõàí:] Ùÿð èêèìèç öñéàí îðäóñóíóí áèð
ñÿðáàçûéûã. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Äèâàíõàíàíûí
ãàáàüû ñèëàùëû ñÿðáàç âÿ ýþé ìàùóä ýåéèìëè
âÿëèÿùä ôÿððàøëàðû èëÿ äîëó èäè. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÐÁÀÇÕÀÍÀ èñ. [ôàðñ.] ßñýÿð ãûøëàñû,
ñÿðáàçëàðûí éàøàäûüû åâ (Èðàíäà). Ñÿðáàçõà-
íàíûí èêè ãàïûñû âàðäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÐÁÀÇËÛà èñ. ßñýÿðëèê (Èðàíäà).
ÑßÐÁßÑßÐ [ôàðñ.] á à õ ñÿðàñÿð. Òàâóç
êèìè úèëâÿëÿíÿ ùÿð ñÿùÿð; Áÿçÿê âåðÿ úàìàëûíà
ñÿðáÿñÿð. Ì.Ï.Âàãèô. Øàõòà ãóðóòìóø áÿäÿíèí
ñÿðáÿñÿð; Çÿððÿúÿ éîõ ùèññäÿí îíäà ÿñÿð.
À.Ñÿùùÿò. Âÿòÿíèì àë ýåéèð èíäè ñÿðáÿñÿð; Ýþé
øàìëàð áöðöéöð ñàùèëè éåíÿ. Î.Ñàðûâÿëëè.
ÑßÐÁßÑÒ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] 1. Áàøãàñûí-
äàí àñûëû îëìàéàí, þçö þç èõòèéàðûíäà, áàøãàñû
èëÿ áàüëû îëìàéàí; ìöñòÿãèë. Àù, áó ÷îúóãëàð
îëìàñà èäèëÿð, Çåéíàë íÿ ãÿäÿð ñÿðáÿñò âÿ áÿõ-
òèéàð îëàúàãäû. Ñ.Ùöñåéí. // Àçàä, ùöðð. Ñÿð-
áÿñò ùÿéàò. – Ñþéëÿ, íÿ ýþñòÿðèì áó ýöíÿ äàèð;
Êþíöëëÿð ñÿðáÿñòäèð, äóéüóëàð àçàä. Ñ.Âóð-
üóí. // Ùå÷ áèð øåéëÿ ìÿùäóä åäèëìÿéÿí,
ìàíåÿñèç. Ñÿðáÿñò ñå÷êèëÿð. Ñÿðáÿñò òèúàðÿò.
Ñÿðáÿñò ôèêèð ìöáàäèëÿñè.
ÑßÐÄÀÐ
2. Ñûõûëìàäàí, ÷ÿêèíìÿäÿí, èñòÿäèéè êèìè,
òÿêëèôñèç. Ìàéàíûí Ãàðàøëà áåëÿ ñÿðáÿñò ðÿô-
òàðû, ùÿòòà îíà ñþç áóéóðìàñû Ðöñòÿì êèøèéÿ
õîø ýÿëìÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // çÿðô Ìàíåÿñèç,
÷ÿòèíëèêñèç. Þçöíö ñÿðáÿñò ùèññ åòìÿê. – Ñöá-
ùàíâåðäèçàäÿ àðõàñû öñòÿ ÷åâðèëäè. Èíäè îíóí
ãîëëàðû ùÿð éàíà ñÿðáÿñò ùÿðÿêÿò åäÿ áèëÿðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãàäèð, éÿùÿðäÿ ñÿðáÿñò îòóðìà-
äûüûíà áàõìàéàðàã, äþíöá .. ãûçûëû øÿôÿãëÿðÿ
äèããÿò åòäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. Þç ýöúö, þç áàúàðûüû èëÿ, òÿêáàøûíà, ìöñ-
òÿãèë. Ìþâçóíó ñÿðáÿñò èøëÿìÿê. // Àñàíëûãëà,
÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí.
ÑßÐÁßÑÒÚß(ÑÈÍß) çÿðô 1. Òàìàìèëÿ ñÿð-
áÿñò, ìöñòÿãèë, áàøãàñûíäàí àñûëû îëìàäàí.
Ñÿðáÿñòúÿ éàøàìàã. // Àñàíëûãëà, ùå÷ áèð ÷ÿ-
òèíëèê ÷ÿêìÿäÿí, òàìàìèëÿ ñÿðáÿñò. Ðóñúà
ñÿðáÿñòúÿ äàíûøûð.
2. ×ÿêèíìÿäÿí, óòàíìàäàí, ñàéüûñûçúà-
ñûíà. Ñÿðáÿñòúÿñèíÿ ùÿðÿêÿò. – Õàëûãâåðäè êèøè-
íèí ýþçëÿäèéèíèí ÿêñèíÿ, Àòàø ÿñëà óòàíìàäàí,
ñÿðáÿñòúÿ úàâàá âåðäè. ß.Âÿëèéåâ. // Ñàäÿúÿ,
ùå÷ áèð øåéëÿ ùåñàáëàøìàäàí. [Èñêÿíäÿð êèøè]
øàïêàñûíû ýþòöðöá ñÿðáÿñòúÿ ñòîëóí öñòöíÿ
àòäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÑßÐÁßÑÒËßØÌß “Ñÿðáÿñòëÿøìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑßÐÁßÑÒËßØÌßÊ ô. Ñÿðáÿñò îëìàã, ùå÷
êÿñäÿí àñûëû îëìàìàã.
ÑßÐÁßÑÒËÈÊ Àçàäëûã. [Ìÿùêÿìÿ ñÿäðè:]
Ñÿíèí òàëàã âåðìÿìÿéèí Òåëëèíèí ñÿðáÿñòëèéèíè
ÿëèíäÿí àëà áèëìÿéÿúÿêäèð. Ñ.Ùöñåéí. ßáèë
ôèêèð àëÿìèíÿ ãàïûëûá êÿùÿð àòûí úèëîâóíó áî-
øàëòìûø, îíà òàìàì ñÿðáÿñòëèê âåðìèøäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÐ×ß èñ. çîîë. Òöêëÿðè ãÿùâÿéè-áîçà ÷à-
ëàð, àäÿòÿí éàøàéûø áèíàëàðûíûí éàõûíëûüûíäà
éàøàéàí êè÷èê ãóø. Áàëà ñÿð÷ÿ. – Áóèëêè ñÿð÷ÿ
áèëäèðêè ñÿð÷ÿéÿ úèá-úèá þéðÿäèð. (Ìÿñÿë).
ÑßÐÄÀÁß èñ. [ôàðñ.] Áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ þëö-
íöí áàñäûðûëäûüû öñòö òèêèëè ãÿáèð; ìÿãáÿðÿ.
Òàáóòó ñÿðäàáÿéÿ ãîéìàã. Øèðâàíøàùëàð ñÿð-
äàáÿñè. – Ñÿí ýåò ãÿáèðèñòàíäà áèð ñÿðäàáÿäÿ
ýèçëÿí êè, áó çàëûìëàð ñÿíè òàïà áèëìÿñèíëÿð.
Ú.Úàááàðëû.
ÑßÐÄÀÐ èñ. [ôàðñ.] 1. òàð. Êå÷ìèøäÿ: áèð âè-
ëàéÿòè èäàðÿ åäÿí âÿ äþâëÿò áàø÷ûñû àäûíäàí
ñÿðÿíúàì âåðìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëàí ùà-
êèì. Ãàôãàç ñÿðäàðû. – [Âÿêèëëÿð] ..áó ÿðèçÿëÿðè
87
ÑßÐÄÀÐÛ
âÿ ñèéàùûëàðû ìàêèíàäà ñÿëèãÿ èëÿ ÷àï åëÿéèá,
ýÿòèðèá ãîéìóøäóëàð ñÿðäàðûí ãàáàüûíà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ýîðóñ íà÷àëíèêèíäÿí
áàøëàéûá, Ýÿíúÿ ãóáåðíàòûíäàí þòöá, Òèôëèñ-
äÿêè ñÿðäàðà ãÿäÿð ïàäøàùà ùåé õÿáÿð éàçû-
ëûð, éóõàðûäàí ùåé ôÿðìàí ýÿëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Áàø÷û. [Êîðîüëó Åéâàçà:] Ñÿíè ×ÿíëèáåëÿ
þçöìÿ îüóë, äÿëèëÿðÿ ñÿðäàð åëÿìÿéÿ àïàðû-
ðàì. “Êîðîüëó”. // ìÿú. Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ.
Ýþçÿëëÿð ñÿðäàðû. – Ùöñíöí ñÿðÿñýÿðè, âÿñëèí
ñÿðäàðû; Ùàøà ýÿëÿ áó ñûüíàüûí öñòöíÿ. Ã.Çà-
êèð. Ñÿí åé ýöë ôÿñëèíèí äèëäàðû ëàëÿ; Éàøûë ÷ÿ-
ìÿíëÿðèí ñÿðäàðû ëàëÿ! Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÑßÐÄÀÐÛ èñ. êþùí. Êå÷ìèøäÿ ÿéàíëàðûí
ýåéäèéè óçóí öñò ýåéèìè. Ëÿááàäÿíè ÷ûõàðûá
éàõøû áèð ñÿðäàðû ýåéìèø îëñàéäûí, ëàï íèøàíëû
áèð îüëàí øÿêëèíÿ äöøÿúÿêäèí, – äåéÿ Ñÿðäàð
ýöëäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Úàìààòûí] è÷ÿðèñèíäÿ ..
ñÿðäàðû ýåéèíìèø ÿéàíëàðäàí òóòìóø, êå÷ÿ
áþðêëö êÿíä âàðëûëàðûíàäÿê ùÿð òÿáÿãÿäÿí
îëàíëàðà ðàñò ýÿëìÿê îëàðäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÐßÔÐÀÇ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] êëàñ. Áàøû
óúà. Ñÿðÿôðàç ýÿçèðñÿí áöëëóð îòàãäà; Óçàãäà
îäóíà éàíàíû ýþçëÿ! Àøûã Èìàí.
Ñÿðÿôðàç
áóéóðìàã òÿíò. – á à õ ñÿðÿôðàç åòìÿê.
Ìÿí þçöìö áîðúëó ùåñàá åäèðÿì, ñèçäÿí ðà-
çûëûã åëÿìÿéÿ êè, áó óçóí éîëó çÿùìÿò èëÿ áó-
ðàéà ýÿëèá, ìÿíè ñÿðÿôðàç áóéóðóáñóíóç.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Õåéëè ñÿðÿôðàç áóéóð-
ìóøñóíóç, áèç àòà-áàáàäàí õàëãûí ìÿñëÿ-
ùÿòè èëÿ ùþêóìÿò ñöðìöøöê... Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ñÿðÿôðàç åòìÿê (åéëÿìÿê, ãûëìàã) – ýÿë-
ìÿéè âÿ éà áàøãà áèð ùÿðÿêÿòè èëÿ áèðèíèí áà-
øûíû óúà åòìÿê, ùþðìÿòèíè ãàëäûðìàã, ùþðìÿòÿ
ìèíäèðìÿê, àäàìëàðûí ýþçöíäÿ éöêñÿëòìÿê;
øÿðÿôëÿíäèðìÿê. Ìÿúíóí äåäè: Åé à÷àí ìÿíÿ
ðàç; Ëöòôèëÿ ãûëàí ìÿíè ñÿðÿôðàç! Ôöçóëè. [Àüà
Êÿðèì õàí:] ßçèç ãîíàã áèçè ñÿðÿôðàç åäèá,
õîø ýÿëèá.. Í.Âÿçèðîâ. Ñÿðÿôðàç îëìàã –
áàøû óúà îëìàã, éöêñÿëìÿê. Íàçÿíèí-íàçÿ-
íèí åäÿðñèç àâàç; Ðóù òàçÿëÿíèð, îëóð ñÿðÿôðàç.
Ì.Ï.Âàãèô.
ÑßÐßÊ èñ. Ýèú, ñÿôåù. Òàúèð áèëèðäè êè, Ñÿ-
ëèì íåúÿ ñÿðÿêèí áèðèäè. Ãûçû îíà âåðìÿê èñòÿ-
ìÿäè. (Íàüûë). [Ñîíà Ãàäèðÿ:] À ñÿðÿê, ìÿí
ñûíàìàã èñòÿéèðäèì, – äåìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑßÐßËßÍÌß “Ñÿðÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐßËßÍÌßÊ á à õ ñÿðèëìÿê1 1-úè ìÿ-
íàäà. [Ìåùðèáàí] ãàïûíûí àüçûíäà éåðÿ ñÿðÿ-
ëÿíäè. Ñ.Ùöñåéí.
88
ÑßÐÔ
ÑßÐßÍÚÀÌ èñ. [ôàðñ.] 1. ßìð, ýþñòÿðèø.
Ñÿìÿíäÿð ãàéäà-ãàíóíó áèëìÿäèéè ö÷öí ñÿ-
ðÿíúàì ýþçëÿéèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
Ñÿðÿí-
úàì ÷ÿêìÿê – áèð øåéè ùÿëë åòìÿê, ãàéäàéà
ñàëìàã ö÷öí ñÿðÿíúàì âåðìÿê, ýþñòÿðèø âåð-
ìÿê, òÿäáèð ýþðìÿê. Èíìèðÿ ìÿùÿëëÿñèíäÿ áèð
èòòèôàã äöøÿðäèñÿ, òåç [ßìè] þçö ýåäÿðäè, èø-
ëÿðèíÿ äèããÿòëÿ áàõàðäû, ñÿðÿíúàì ÷ÿêÿðäè.
Í.Íÿðèìàíîâ. [Ìöäèð:] Èíäè êè, äåéèðñÿí ìÿí
êÿíäëè ãûçûéàì, ñþçöìöç éîõäóð, ýÿòèð, ÿðèçÿíè
âåð, ýþðÿê áèð ñÿðÿíúàì ÷ÿêÿ áèëÿðèêìè? – äå-
ìèø âÿ íÿùàéÿò, Çåéíÿáè ìÿêòÿáÿ ýþòöðìöø-
äöð. Ãàíòÿìèð. // Ùÿëë åòìÿê, õèòàì âåðìÿê.
[Èáðàùèì êèøè:] Ýÿðÿê, Ìåùðàëû, åëÿ ýöíö áó
ýöí èøÿ ñÿðÿíúàì ÷ÿêÿê. Ñ.Ðÿùìàí. Ñÿðÿí-
úàì îëìàã – ýþñòÿðèø âåðèëìÿê. Íàùàð òÿäà-
ðöêö îëäó ñÿðÿíúàì; Ãîéóëäó ñöôðÿéÿ ãûìûç,
ýöìöø úàì. À.Ñÿùùÿò. Ñÿðÿíúàì âåðìÿê –
ýþñòÿðèø âåðìÿê, ÿìð âåðìÿê. Êàüûçëàð ãà-
ëàã-ãàëàã; Ìèç öñòöíÿ ñÿðèëèð; Ãîë ÷ÿêèëèð àí-
áààí; Ñÿðÿíúàìëàð âåðèëèð. Í.Õÿçðè.
2. Àãèáÿò, ñîí, íÿòèúÿ, àõûð. Éàõøû ýþðöíöð
ñóðÿòè ìÿùâÿøëÿðèí, ÿììà; Éàõøû íÿçÿð åòäèêäÿ
ñÿðÿíúàìû éàìàíäûð. Ôöçóëè.
3. Ñÿðÿíúàìûíäà – ÿëèíäÿ, èõòèéàðûíäà. Áåëÿ
ùàëëàðäà äöøöíúÿ âÿ êÿäÿðè äîñòëàðà äàíûø-
ìàã âÿ îíëàðûí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí èìêàí-
ëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Îïåðà ÿñÿðèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí áöòöí áó
ñàéäûüûìûç úÿùÿòëÿð ýþñòÿðèð êè, îïåðà áÿñòÿ-
ëÿéÿí êîìïîçèòîðóí ñÿðÿíúàìûíäà ÷îõ ýåíèø
èôàäÿ èìêàíëàðû âàðäûð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ÑßÐßÍÚÀÌ×Û èñ. Òàïøûðûëàí èøÿ ìÿñóë
îëàí âÿ áèëàâàñèòÿ îíà ðÿùáÿðëèê åäÿí àäàì.
ÑßÐÔ1 èñ. [ÿð.] Õÿðú; ñÿðô åòìÿ, õÿðúëÿìÿ,
èøëÿòìÿ.
Ñÿðô åòìÿê (åëÿìÿê, ãûëìàã) –
1) õÿðú åòìÿê, èøëÿòìÿê, õÿðúëÿìÿê, ïóë âÿ ñ.
ãîéìàã (áèð èøÿ). ßçèç áàëàëàð!.. Ìÿêòÿá âàñè-
òÿñèëÿ þéðÿíäèéèìèç åëìëÿðè, ôÿíëÿðè èíñàíëàð
àðàñûíäà èíòèøàð åòìÿê ôèêðèíäÿ áóëóíäóã, ..
áèç ö÷ éîëäàø ãöââÿòèìèçè ñÿðô åòäèê. Í.Íÿðè-
ìàíîâ. ßçèç àðòûã ïóë ñÿðô åäèá þçýÿ ìàøûíûíà
õÿëâÿò ìèíìÿéè ñåâìÿçäè. Ñ.Ðÿùìàí; 2) õåéèð
âåðìÿê, õåéèðëè îëìàã, ëàçûì îëìàã, ñÿðôÿëè
îëìàã. Êàð þçöíÿ ñÿðô åéëÿéÿíè åøèäÿð. (Àòà.
ñþçö); 3) ùÿñð åòìÿê. Ãóëàì ìöÿëëèìèí àð-
çóñó î èäè êè, éåòìèø-ùÿøòàä éàøûíà ãÿäÿð
þìöð ñöðñöí âÿ áó þìðöí ùàìûñûíû äà ìöÿë-
ëèìëèéÿ ñÿðô åòñèí.. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Äóñòàã] âàõ-
ÑßÐÔ
òûíûí ÷îõóíó îõóìàüà, éàçìàüà ñÿðô åäèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÐÔ2 èñ. [ÿð.] ãðàì. Ìîðôîëîýèéàíûí êþù-
íÿ àäû.
ÑßÐÔß èñ. Ìÿíôÿÿò, õåéèð, ôàéäà. Áó èøèí
ñÿíÿ ñÿðôÿñè éîõäóð.
ÑßÐÔßËÈ ñèô. Õåéèðëè, ìÿíôÿÿòëè, ôàéäàëû,
ÿëâåðèøëè. Ñÿðôÿëè èø. – [Äÿðéà:] Áåëÿ áèëèðÿì êè,
àäàìûí úàíûíà, ðóùóíà, ÿñÿáèíÿ áèôàéäà ìÿò-
ëÿáëÿðäÿí õàëè îëñàí ñÿðôÿëèäèð. Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÐÔßÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Õåéèðñèç, ôàéäàñûç,
ÿëâåðèøñèç, ÿáÿñ, ùÿäÿð. Ñÿðôÿñèç èø. Ñÿðôÿñèç
ñàçèø. – Íÿãäè-þìðöì ñÿðôÿñèç õÿðú åéëÿäèì
áàçàðèäÿ. Ã.Òÿáðèçè.
ÑßÐÔÈÉÉÀÒ èñ. [ÿð. “ñÿðô” ñþç. úÿìè] êþùí.
Ñÿðô îëóíàí øåéëÿð, õÿðú îëóíàí ïóëëàð; ìÿ-
õàðèú.
ÑßÐÔ-ÍßÙ èñ. [ÿð.] Ãðàììàòèêàíûí êþù-
íÿ àäû.
ÑßÐÔ-ÍßÇßÐ èñ. [ÿð.]: ñÿðô-íÿçÿð åò-
ìÿê – áèð øåéè íÿçÿðÿ àëìàìàã, ôèêðèíè, äèã-
ãÿòèíè, íÿçÿðèíè îíäàí óçàãëàøäûðìàã, àéûð-
ìàã; íÿçÿðèíè ÷åâèðìÿê. Áó ìÿñÿëÿäÿí ñÿðô-
íÿçÿð åòäè. – [Ñÿíóáÿð Ùèäàéÿòÿ:] Ñåéñìèê
èìêàíëàðäàí ñÿðô-íÿçÿð åëÿìÿê, .. ÿùàëèíèí
òàëåéèíè ùÿð ùàíñû ýþñòÿðèøÿ, òÿëÿáÿ ãóðáàí
âåðìÿê îëàðìû? Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÐÝßÐÄÀÍ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] Éåðñèç-
éóðäñóç, ñÿðñÿðè, àâàðà. Ñÿðýÿðäàí àäàì.
– Àòà-àíà íàçû èëÿ áþéöìöø Áóäàã èíäè ÷îõ
øåéÿ òàìàðçû ãàëûðäû. Î, àâàðà, ñÿôèë âÿ ñÿð-
ýÿðäàí ùÿéàò ñöðöðäö. ß.Âÿëèéåâ. // Áàøûíû
èòèðìèø, ÷ûõûø éîëó òàïà áèëìÿéÿí. Éàçûã ßëÿñ-
ýÿðÿì, ñÿðýÿðäàí úàíûì; Ãóðáàí ñèçèí êèìè
äîñòà, ýþçÿëëÿð!.. Àøûã ßëÿñýÿð. Áîéíó ÷èé-
íèíäÿ, ãîëòóüóíäà ÿëè; Çàðö-ìÿùçóí, ìÿëóëè-
ñÿðýÿðäàí. Ú.Úàááàðëû.
Ñÿðýÿðäàí ýÿçìÿê
(äîëàíìàã) – âåéèëëÿíìÿê, èøñèç-ýöúñöç, áè-
êàð ýÿçìÿê, àâàðàëàíìàã. Åé ñîðàí ùàëûì
ìÿíèì, ìÿí áèð äèëè-ñÿäïàðÿéÿì; Åøã ñÿùðà-
ñûíäà ñÿðýÿðäàí ýÿçÿí àâàðÿéÿì. Ì.Â.Âèäàäè.
Þìðö îëäóãúà ñÿðýÿðäàí äîëàíäû; Ùÿð ñààòû
ìèí èë îëóá óçàíäû. À.Ñÿùùÿò. Ñÿðýÿðäàí
ãàëìàã – ÿëè ùÿð øåéäÿí ÷ûõìàã, éåðñèç-
éóðäñóç ãàëìàã, èøèíäÿí, éóðäóíäàí àâàðà
äöøìÿê. Áàø òöëÿê äåéèëñÿí, ÷îëïà áàëàñàí;
Ñÿðýÿðäàí ãàëàðñàí, òîðà äöøÿðñÿí. Àøûã
ßëÿñýÿð. [Êÿíäëè:] ..Áèç 40 ýöí íÿ ö÷öí àâàðà,
ñÿðýÿðäàí ãàëàã? Ãàíòÿìèð. Ñÿðýÿðäàí ãîé-
ÑßÐÙßÄ
ìàã (åëÿìÿê) – èøäÿí-ýöúäÿí åëÿìÿê, èøèí-
äÿí àéûðûá àâàðà ãîéìàã. Áó äÿðäëÿð îéàð
ìÿíè; Àë ãàíà áîéàð ìÿíè; Þýåéäÿí àíà îë-
ìàç; Ñÿðýÿðäàí ãîéàð ìÿíè. (Áàéàòû). Áèð
íÿçÿð ãûë ìÿíÿ, åé ÷åøìè-õóìàð; Åéëÿéèáäèð
ìÿíè ñÿðýÿðäàí çöëôöí. Ì.Ï.Âàãèô. [Ìèðçÿ:]
Åâè áÿðáàä îëìóø ìÿíè èøèìäÿí, ýöúöìäÿí
àâàðà, ñÿðýÿðäàí åëÿéèá, ýÿòèðèá áóðàéà.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑßÐÝßÐÄÀÍËÛà èñ. Ñÿðýÿðäàí àäàìûí
ùàëû, âÿçèééÿòè; þçöíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ùå÷
áèð èø ýþðÿ áèëìÿìÿ, àâàðà ãàëìà. Ùèúð ñÿð-
ýÿðäàíëûüûí ÷ÿðõè-ôÿëÿêäÿí ýþðìÿçÿì; Áó úÿ-
ôàëàðû ãûëàí îë éàðè-ìÿùðóäóð ìÿíÿ. Õÿòàéè.
Ñÿðýÿðäàíëûüûíûí ö÷öíúö ýöíö ìåøÿäÿ îíà
áèð ñÿñ: – Äàéàí! – äåäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑßÐÝÈ èñ. 1. Úàìààòà ýþñòÿðèëìÿê ö÷öí
ìöÿééÿí ãàéäàäà ãîéóëìóø, éà àñûëìûø øåé-
ëÿð âÿ îíëàðûí íöìàéèø åòäèðèëäèéè éåð. Ðÿñì
ñÿðýèñè. Ñÿíàéå ñÿðýèñè. Õàë÷à ñÿðýèñè. – Î ýö-
íöí ñàáàùû, èúëàñäàí ÿââÿë ãóðóëòàé áèíàñûíäà
òÿøêèë åäèëìèø êÿíä òÿñÿððöôàò ñÿðýèñèíè ýÿçÿð-
êÿí Åëäàð [Úåéðàíà] éàõûíëàøûð. Ñ.Ùöñåéí.
[Ëÿòèôÿ:] Ðÿññàì Ìåùìàíçàäÿíèí ôÿðäè ñÿð-
ýèñè èäè. Ì.Ùöñåéí. [Úàâàíøèð áÿé Áÿùðóçà:]
Îïåðà òåàòðûíûí ôîéåñèíäÿ ñèçèí ñÿðýèíèçè äö-
çÿëòìÿê îëàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Ãóðóìàã ö÷öí ñÿðèëìèø ìåéâÿ âÿ ñ.
// Áóíëàðûí ñÿðèëäèéè éåð. Áàáà áàüûí áèð ýóøÿ-
ñèíäÿ ìþâúàëàí ãàéûðàðäû êè, êöëÿê øèääÿòëè
ÿñÿíäÿ ñÿðýèíè êöëÿê àïàðìàñûí. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑßÐÝÖÇßØÒ èñ. [ôàðñ.] Áèðèíèí áàøûíà ýÿ-
ëÿí ùàäèñÿ, ãÿçèééÿ, ÿùâàëàò, ìàúÿðà. Áàøûíà
ýÿëÿí ñÿðýöçÿøòè äàíûøìàã. – Áåëÿ êè÷èê éàøäà
îëàí áèð ãûçûí íÿ êèìè ôàúèÿëè áèð ñÿðýöçÿøòè
îëà áèëÿðäè. Ñ.Ùöñåéí. [Ãàðàúà ãûçûí] áàøûíà
ýÿëÿí ôÿëàêÿòëÿð, àúû ñÿðýöçÿøòëÿð äàùà ÷îõ-
äóð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ìÿí Ýöíåéãûøëàãäàí ÷û-
õàíäàí áÿðè ùÿéàòûìûí áó êÿäÿðëè ñÿðýöçÿøòè
ùàããûíäà êèìñÿéÿ áèð ñþç äåìÿìèøÿì. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÑßÐÙÅÑÀÁ ñèô. [ôàðñ. ñÿð âÿ ÿð. ùåñàá]
Ýþçöà÷ûã, àéûã, ñàéûã.
Ñÿðùåñàá îëìàã –
àéûã îëìàã, ñàéûã îëìàã. [Øàùìàð áÿé:]
..Ýåäèí, ýþðÿê, Àëëàù íÿ èñòÿéèá, ñÿðùåñàá îëóí,
þçöíöçö ýþçëÿéèí... Í.Âÿçèðîâ.
ÑßÐÙßÄ èñ. [ôàðñ. ñÿð âÿ ÿð. ùÿää] 1. Ãîíøó
òîðïàãëàðû, ñàùÿëÿðè, ÿðàçèíè áèð-áèðèíäÿí àéû-
ðàí õÿòò; ìÿðç. Àâðîïà èëÿ Àñèéàíûí ñÿðùÿäè.
89
ÑßÐÙßÄ×È
// Ãîíøó äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèñèíè, éà ñóëàðûíû áèðè-
áèðèíäÿí àéûðàí õÿòò; ùöäóä. Äþâëÿò ñÿðùÿäè.
Ñó ñÿðùÿäè. Ñÿðùÿäè ïîçìàã. – Ãîøóíëàðûìûç
èðÿëèëÿéèá, Àëìàíèéà ñÿðùÿäëÿðèíÿ éàõûíëàøûð-
äûëàð. Ì.Ùöñåéí. [Åëäàð:] Áèç ñÿðùÿä áîéóíäà
éàøàéûðûã, áóðàëàðäà òåç-òåç ãÿðèáÿ âÿ ýþçëÿ-
íèëìÿç ùàäèñÿëÿð áàø âåðèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Éîë âåðèëÿí íîðìà; ùÿää, ùöäóä.
Ùÿð øåéèí áèð ñÿðùÿäè îëìàëûäûð. – Áÿçÿí äÿ
ùå÷ áèð ñÿðùÿä, ùå÷ áèð ìÿãàì ýþçëÿìÿéÿí
àðâàäû èíàíäûðìàã ö÷öí ÷ÿòèí áÿùñÿ ýèðèøìÿëè
îëóðäó. Á.Áàéðàìîâ.
Ñÿðùÿä ãîéìàã –
ñîí ãîéìàã, ùÿää ãîéìàã. Ñÿðùÿäè êå÷-
ìÿê – ÿäÿá äàèðÿñèíäÿí ÷ûõìàã, úûçûüû êå÷-
ìÿê, ùÿääèíè àøìàã.
ÑßÐÙßÄ×È èñ. Äþâëÿò ñÿðùÿäèíè ìöùàôèçÿ
åäÿí, îíó ãîðóéàí ÿñýÿð. Ñÿðùÿä÷è äÿñòÿñè.
Ñÿðùÿä÷èëÿð ìàðøû. – Áóðàäà ñÿðùÿäèí êåøè-
éèíäÿ äóðàíëàð éàëíûç ðÿñìè ñÿðùÿä÷èëÿð äåéèë.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑßÐÙßÍÝ èñ. [ôàðñ] 1. Ãîøóí áþéöéö, àëàé
êîìàíäèðè.
2. Ïîëêîâíèê.
ÑßÐÕÎØ ñèô. [ôàðñ.] È÷ìèø, êåôëè. Ñÿðõîø
àäàì. – Éóñèô ñÿðõîø (ç.) ùàëäà, î òÿðÿôÿ-áó
òÿðÿôÿ éûðüàëàíà-éûðüàëàíà ýÿëèá ÷ûõäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Ñÿðõîø åòìÿê (åéëÿìÿê) –
êåôëÿíäèðìÿê, ìÿñò åòìÿê. [Òÿðõàí:] Åòäè
ñÿðõîø ìÿíè áó áèðúÿ ãÿäÿù. À.Øàèã. Ñÿðõîø
îëìàã – è÷èá êåôëÿíìÿê. Ñÿìÿä àðòûã ñÿðõîø
îëäóüóíó, áèð àç äà äàéàíñà áÿëêÿ ÷îõ øåéëÿð
äàíûøàúàüûíû ùèññ åòäè. È.Ùöñåéíîâ. // Èñ. ìÿ-
íàñûíäà. Äÿëè ñÿðõîøäàí ãîðõàð. (Àòà. ñþçö).
// êëàñ. Ìÿú. ìÿíàäà. ßçèçèì, ìÿçÿ ñèçäÿ; Ìåé
ñèçäÿ, ìÿçÿ ñèçäÿ; Ìÿí ñÿíèí ñÿðõîøóíàì;
Ìåéñèç äÿ, ìÿçÿñèç äÿ. (Áàéàòû). // êëàñ. Ýþç
ùàããûíäà – õóìàð, ñöçýöí. Äÿëè êþíöë, ýþð
áàøûíà áèð ÷àðÿ; Ýþçö ñÿðõîø, çöëôö èëàí ýÿë-
ìÿìèø. Ã.Çàêèð.
◊ Ñîâåò äþâðöíäÿ: Ñÿðõîøëàðû àéûëòìà
ìÿíòÿãÿñè – ñÿðõîøëàðû àéûëòìàã ö÷öí òèáá
ìÿíòÿãÿñè.
ÑßÐÕÎØËÓà èñ. 1. Ñÿðõîø àäàìûí ùàëû;
êåôëèëèê. ×öíêè è÷ìÿê îíó õàðàá åëÿäè, î ãÿ-
äÿð è÷èðäè êè, áèð ñààò äà ñÿðõîøëóãäàí àéûã
îëìóðäó. Å.Ñóëòàíîâ. Çåéíàë ñÿðõîøëóüóíäàí
ìöâàçèíÿòèíè ñàõëàéà áèëìÿäèéè ö÷öí Ìåùðè-
áàíà ýöúö éåòìèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
2. Äàèìà è÷èá êåôëÿíìÿéÿ àäÿò åòìÿ, è÷êè
äöøêöíëöéö. Âàõòûíû ñÿðõîøëóãäà êå÷èðìÿê.
90
ÑßÐÈÍ
ÑßÐÈÙ ñèô. [ÿð.] 1. À÷ûãäàí-à÷ûüà, àéäûíúà.
2. Øÿêñèç-øöáùÿñèç.
ÑßÐÈËÈ1 çÿðô Ñÿðÿëÿíìèø ùàëäà (îëàí), éåðäÿ
ñÿðèëè ãàëìûø.
ÑßÐÈËÈ2 ñèô. Ñÿðèëìèø. Ñÿðèëè ïàëòàð.
ÑßÐÈËÈ3 á à õ ñàðûëû. Ñöáùäÿí àõøàìàäÿê
Ñÿìÿä àüàúà ñÿðèëè ÷ûüûðàðäû, áàüûðàðäû âÿ
àüçûíà ýÿëÿíè äÿ ãàðäàøûíà äåéÿðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÑßÐÈËÌß1 “Ñÿðèëìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÈËÌß2 “Ñÿðèëìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÈËÌßÊ1 ô. 1. ßë âÿ àéàãëàðûíû à÷ûá
óçàíìàã. Äèâàíà ñÿðèëìÿê. Õàë÷à öñòöíÿ ñÿ-
ðèëìÿê. – Ãóúàüû óøàãëû àðâàäëàðäàí áèð íå-
÷ÿñè þçöíäÿí ýåäèá, ãàðûí öñòöíÿ ñÿðèëìèøäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ùÿð èêèñè éóìøàã îòëàðûí öçÿ-
ðèíÿ ñÿðèëäèëÿð. Ù.Íÿçÿðëè. // Éåðÿ äÿéìÿê,
éûõûëìàã. Éàçûã Ìÿøÿäè Òåéìóð éåðÿ äÿéèá ÷óë
êèìè ñÿðèëäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ìÿñìÿ .. [Ñå-
éèäè] áöòöí ãöââÿòèëÿ þçöíäÿí î òÿðÿôÿ èòÿëÿéèð.
Êîð Ñåéèä öçö öñòÿ éåðÿ ñÿðèëèð. Ñ.Ùöñåéí.
// Äöøöá ãàëìàã, éûõûëûá ãàëìàã. Éàõûíëà-
øàíäà [Èìàìâåðäè] ýþðäö êè, áèð óøàã ùÿðÿ-
êÿòñèç éåðÿ ñÿðèëèáäèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ìÿúù. Ñàëûíìàã, äþøÿíìÿê. Óñòà Àüà-
áàëà... ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà ñÿðèëìèø (ô.ñèô.)
ôèòÿëÿð öñòÿ ùÿíàëàíûá éàòìûø èêè êèøèíè ñöçäö.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñîáàíûí éàíûíäà Òåëëèíèí éà-
òàüû ñÿðèëìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
3. ìÿúù. Ãóðóìàã ö÷öí èï, ìÿôòèë, àüàú
âÿ ñ. öçÿðèíÿ ñàëûíìàã, àñûëìàã.
ÑßÐÈËÌßÊ2 á à õ ñàðûíìàã. Ãàðàãàø
òèëñèìëè ãûëûíúíàí ÿæäàùàíû ãóéðóüóííàí éà-
ðàëàäû. ßæäàùà äþíöá ñÿðèëäè Ãàðàãàøà.
(Íàüûë). Ìàùìóä àüàúûí êþòöéöíÿ ñÿðèëìèø
(ô.ñèô.) éåêÿ áèð èëàí ýþðäö. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑßÐÈÌß “Ñÿðèìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÈÌßÊ ô. 1. Á à õ ñàðûìàã 2-úè ìÿ-
íàäà. ßëèíè ñÿðèìÿê. Áåëèíè ñÿðèìÿê. – Êàçûìûí
áàøûíû ñÿðèéèá áèð òÿðÿôÿ éûõìûøäûëàð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. ..Ìóñà êèøè êå÷ÿ ïàïàüûíû áàøûíà
áàñäû. Éóí øÿðôèíè áîüàçûíà ñÿðèäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
2. Á à õ ñàðûìàã 4-úö ìÿíàäà. Ìÿøÿäè
Êàçûì àüà òÿÿúúöáëÿ ýþçëÿðèìèí è÷èíÿ áàõà-
ðàã äåäè: – Äåéÿñÿí, àõû ìÿíè ñÿðèìèñèíèç?
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑßÐÈÍ ñèô. 1. Àç ñîéóã, èëûã èëÿ ñîéóã àðàñû.
Ñÿðèí ùàâà. Ñÿðèí ñó. Ñÿðèí ÷åøìÿ. Ñÿðèí ìåù.
ÑßÐÈÍÚß
– Èòëÿð, ÷îáàíëàð ìåøÿëÿðÿ, ñÿðèí êþëýÿëÿðÿ
÷ÿêèëìèøäèëÿð. À.Øàèã. Ñÿðèí ÷åøìÿëÿðèí ãàé-
íàéûð ýþçö; Éåíÿ äèíëÿéèðÿì àðàì-àðàì ìÿí.
Í.Õÿçðè. // èñ. Ñÿðèí ùàâà, ñÿðèí éåð. Ñÿðèíäÿ
îòóðìàã. Ñÿðèíäÿ éîëà äöøÿðèê. Ñÿðèíÿ ÷ÿêèë-
ìÿê. – ..ßòÿéèíäÿí òóòìóø âÿ àõøàì ñÿðèíèíäÿ
òèòðÿøÿí êþðïÿëÿð áèð àç äà [Ñÿðèééÿ õàëàéà]
ãûñûëäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
Ñÿðèí äöøìÿê –
ùàâà áèð ãÿäÿð ñîéóìàã, ñÿðèíëÿøìÿê. Àõ-
øàìëàð ñÿðèí äöøÿíäÿ ÿùàëè êö÷ÿëÿðÿ òþêöëöð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Àðàñû ñîéóã, èíúèê, èíúèìèø. ßçèçèì,
íÿ äÿðèíäè; Äÿðéàëàð íÿ äÿðèíäè; Ìÿí éàðà íÿ
äåäèì êè; Î ìÿíèìëÿ ñÿðèíäè? (Áàéàòû). Éàð-
ïûç èñÿ ÷îõ ñÿðèí (ç.) âÿ åòèíàñûç úàâàá âåðèðäè.
Ìèð Úÿëàë.
◊ Ñÿðèí áàõìàã – ëàãåéä îëìàã, öðÿéè
éàíìàìàã, âåúèíÿ ýÿëìÿìÿê. Éàä éûüûëûá
ñÿðèí áàõàð, àüëàìàç; Ãÿðèá þëäöì, áèêÿñ þë-
äöì, àä þëäöì. Ì.Â.Âèäàäè. Öðÿéèíè ñÿðèí
ñàõëàìàã – á à õ öðÿéèíÿ ñÿðèí ñó ñÿïìÿê.
ÑßÐÈÍÚß ñèô. Áèð àç ñÿðèí, àç ñÿðèí, áèð àç
ñîéóã. Ñÿðèíúÿ áèð àõøàì. Ñÿðèíúÿ éåð òàïûá
îòóðìàã. – Åâèíèí ãàáàã òÿðÿôè åíèø äàüäûð,
äàë òÿðÿôè øÿùÿðÿ áàõûð. Ùÿìÿ âàõò ñÿðèíúÿ éåë
ÿñÿð. Í.Âÿçèðîâ.
ÑßÐÈÍÊÅØ èñ. Îòàãäà, áèíàäà ñÿðèíëèê éà-
ðàòìàã ö÷öí úèùàç, ãóðüó; âåíòèëéàòîð. Ñÿðèí-
êåø áàéûðäàí ùàâàíû ÷ÿêèá ñöçýÿúäÿí êå÷è-
ðÿðÿê ñîéóäóð, ñîíðà èñÿ âåíòèëéàòîð ùàâàíû
îòàüà âåðèð.
ÑßÐÈÍËßÄÈÚÈ ñèô. Ñÿðèíëèê âåðÿí; ñîéóã.
Ñÿðèíëÿäèúè è÷êèëÿð.
ÑßÐÈÍËßÌß “Ñÿðèíëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÈÍËßÌßÊ 1. ô. Ñÿðèí îëìàã, ñÿðèí
äöøìÿê. Àõøàìöñòö ùàâà ñÿðèíëÿäè.
2. Á à õ ñÿðèíëÿíìÿê. [Íóðèééÿ:] Ìÿí àðõûí
áöëëóð êèìè äóðó ñóéó èëÿ öçöìö éóéóá ñÿðèí-
ëÿäèì. È.ßôÿíäèéåâ. Äÿðÿäÿ èøëÿéÿíëÿð ö÷öí
èñòè îëñà äà, ìÿêòÿá ùÿéÿòèíäÿ ãóéóãàçàíëàð
àðàáèð ÿñÿí êöëÿêäÿí ñÿðèíëÿéèðäèëÿð. ß.Âÿ-
ëèéåâ.
ÑßÐÈÍËßÍÌß “Ñÿðèíëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÈÍËßÍÌßÊ ìÿúù. Ñÿðèíäÿ îòóðìàã,
éàõóä ñÿðèí ñó è÷ìÿê, ñÿðèí ñó èëÿ éóéóíìàã
âÿ ñ. èëÿ þçöíö ñÿðèíëÿòìÿê, ùÿðàðÿòèíè àçàëò-
ìàã. Áàëêîíäà îòóðóá ñÿðèíëÿíäèì. Ñîéóã ñó
è÷èá ñÿðèíëÿíäèì. – [Øèðàñëàí äöøöíöðäö] ..ùÿð
÷åøìÿäÿí éöç-éöç ìàøûíûí ìèí-ìèí ñÿðíè-
ÑßÐÈÍËÈÊ
øèíè éàéûí èñòè, ãûçìàð ýöíëÿðèíäÿ áó ñóäàí
[òóðø ñóëàðäàí] è÷èá ñÿðèíëÿíÿðñÿ, .. áèçèì èø÷è
àäàìëàð ö÷öí íÿ ãÿäÿð äÿ õåéèðëè áèð èø ýþ-
ðöëìöø îëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ïÿíúÿðÿìè äþéöð
÷èíàð; Äåéèð ÷èíàð: – ×ûõ ñÿðèíëÿí êþëýÿìäÿ
ñÿí. Í.Õÿçðè. // Ñÿðèí îëìàã, ñÿðèí äöøìÿê.
Úûüûð àøàüûéà ýöíÿø øöàëàðû áóðàõìàéàí áó
ýþé÷ÿê ÿçÿìÿòëè àüàúëàðûí àðàñû èëÿ êå÷èá äèê
éóõàðû äûðìàíäûãúà ìåøÿ êþëýÿëÿíèá ñÿðèí-
ëÿíèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑßÐÈÍËßØÄÈÐÈÚÈ ñèô. Ñÿðèíëèê éàðàòìàã,
ñÿðèí åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí. Ñÿðèíëÿøäèðèúè è÷-
êèëÿð.
ÑßÐÈÍËßØÄÈÐÌß “Ñÿðèíëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑßÐÈÍËßØÄÈÐÌßÊ á à õ ñÿðèíëÿòìÿê.
ÑßÐÈÍËßØÌß “Ñÿðèíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÈÍËßØÌßÊ 1. Á à õ ñÿðèíëÿìÿê.
[Ïÿðè Úàäó:] Ñÿí äÿ ýåò è÷ÿðè, ñó òþêñöíëÿð,
ÿë-öçöíö éó, áèð àç ñÿðèíëÿø. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñÿðèíëÿøÿí (ô.ñèô.) ùàâàäà íÿôÿñ àëìàã èñòÿ-
éÿíëÿð äÿíèç ãûðàüûíà äîüðó àõûøìàüà áàø-
ëàìûøäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
2. ìÿú. Ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ñÿðèíëèê, ñîéóã-
ëóã ÿìÿëÿ ýÿëìÿê.
ÑßÐÈÍËßÒÌß “Ñÿðèíëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÈÍËßÒÌßÊ ô. 1. Ñÿðèí åòìÿê, ñÿðèí-
ëÿøäèðìÿê. Éàüûø ùàâàíû ñÿðèíëÿòäè. – [Àüàú-
ëàð] ãÿñðèí àë÷àã ùàñàðûíûí äèáèíäÿ áèòäèêëÿðè
ö÷öí ãÿñðèí ùÿéÿòèíè ñÿðèíëÿòìÿê âÿçèôÿñèíè
áèòèðèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Òÿìèç ùàâà éàòàã
îòàüûíà äîëóá ãûçû ñÿðèíëÿòäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Òÿñêèí åòìÿê, òÿñêèíëèê âåðìÿê,
òÿñÿëëè âåðÿðÿê ôÿðÿùëÿíäèðìÿê. Ñÿðèíëÿòäèí
áàõûøûíëà êþíëöìö; Áóëóäëàðûí ó÷óøóíäàí
éàðàíäûí. ß.Úàâàä. Âàõòñûç ãîâëàìàéûí ñèç
ìÿùÿááÿòè; Öðÿê ñÿðèíëÿäèð åøãèí øÿðáÿòè.
Ñ.Âóðüóí.
ÑßÐÈÍËÈÊ èñ. 1. Ñÿðèí ùàâà. Ñÿðèíëèê äöø-
ìÿê. – Áèð àç ÿââÿë éàüìûø éàüûøäàí ñîíðà
ùàâàäà ñÿðèíëèê âÿ ðöòóáÿò ùèññ îëóíóðäó.
Ò.Ø.Ñèìóðã. Äÿíèçäÿí ÿñÿí õÿôèô ìåù ôÿùëÿ
ãÿñÿáÿñèíÿ õîø áèð ñÿðèíëèê ýÿòèðèðäè. Ì.Ùö-
ñåéí.
2. Ñÿðèí éåð. Ñÿðèíëèêäÿ îòóðìàã. – ..Ùàâà
ñÿðèíëèêäÿí õîø áèð ÿòèð ýÿòèðèðäè. Ìèð Úÿëàë.
[Éàðïàãëàð] ..ñÿðèíëèê éàðàäûð. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. Ñÿðèí øåéèí ùàëû. Ñóéóí, ùàâàíûí ñÿðèí-
ëèéè.
91
ÑßÐÈØÒß
4. ìÿú. Ìöíàñèáÿòäÿ ñîéóãëóã. Àíúàã ñîí
çàìàíëàðäà Ìöðñÿë èëÿ ìÿíèì àðàìäàêû áó
ñÿðèíëèê áèðäÿí-áèðÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí ÷ÿêèëäè.
Ìèð Úÿëàë.
ÑßÐÈØÒß èñ. [ôàðñ.] Áèð èøÿ áÿëÿäëèê, áèð
èøè áàúàðìà; òÿúðöáÿ, áàúàðûã. Áàü èøëÿðèíäÿ
ñÿðèøòÿì éîõäóð. Îâ÷óëóãäà ñÿðèøòÿñè âàð.
– [Ñàäûã êèøèíèí þâðÿòè ÿðèíÿ:] Ãà÷ òåç óñòà
Ùöñåéíèí éàíûíà, îíóí ùÿêèìëèêäÿ ñÿðèøòÿñè
÷îõäó. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑßÐÈØÒßËÈ ñèô. Ñÿðèøòÿñè, áàúàðûüû, òÿúðö-
áÿñè îëàí, áèð èøÿ áÿëÿä îëàí. ßêèí÷èëèêäÿ ñÿ-
ðèøòÿëè àãðîíîì. Äöëýÿðëèêäÿ ñÿðèøòÿëè àäàì.
ÑßÐÈØÒßÑÈÇ ñèô. Áèð èøäÿ ñÿðèøòÿñè, áàúà-
ðûüû, òÿúðöáÿñè îëìàéàí, áèð èøÿ áÿëÿä îëìà-
éàí. Ñÿðèøòÿñèç àäàì.
ÑßÐÊÅØ [ôàðñ.] á à õ äèêáàø.
ÑßÐÊßÐÄß èñ. [ôàðñ.] Áþéöê ãîøóí áèð-
ëÿøìÿëÿðèíèí áàø÷ûñû; êîìàíäàí. ßéèíëÿðèíÿ
äÿìèð ýåéèì ýåéìèø ñÿðêÿðäÿëÿð þç äÿñòÿëÿðè
èëÿ áÿðàáÿð êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõìûøäûëàð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
ÑßÐÊßÐÄßËÈÊ èñ. Ñÿðêÿðäÿ âÿçèôÿñè, áþ-
éöê ãîøóí ùèññÿëÿðèíÿ áàø÷ûëûã åòìÿ; êîìàí-
äàíëûã. Áó ìþùòÿøÿì ãàëàíû ùÿäÿëÿéÿí îðäó-
ëàðûí ÿí áþéöéöíÿ î, ñÿðêÿðäÿëèê åòìèøäèð.
Ì.Ùöñåéí.
ÑßÐÊÈ èñ. Òÿíÿ, ãàõûíú, òþùìÿò, ìÿçÿì-
ìÿò, äàíëàã. Þçöì äÿ áèëìèðÿì, íÿäèð ýö-
íàùûì; Áàøûìà éåð-éåðäÿí ñÿðêèëÿð éàüûð.
Ñ.Ðöñòÿì.
◊ (Áàøûíà) ñÿðêè âóðìàã – åòäèéè éàõøûëûüû
öçÿ âóðìàã, òÿíÿ åòìÿê, áàøûíà âóðìàã.
[Ýöëòÿêèí:] Íå÷èí ñèç ùÿìèøÿ ìÿíèì áàøûìà
ñÿðêè âóðóðñóíóç? Ú.Úàááàðëû.
ÑßÐËÞÂÙß èñ. [ôàðñ. ñÿð âÿ ÿð. ëþâùÿ]
ßñÿðèí âÿ éà ãÿçåòèí áàøäà éàçûëàí ãûñà àäû;
ìÿãàëÿíèí àäû; áàøëûã. Áèðèíúè ùèññÿíèí ñÿð-
ëþâùÿñè. Ìÿãàëÿíèí ñÿðëþâùÿñè. Äàñòàíûí ñÿð-
ëþâùÿñè. – Ìÿêòóáóí ñÿðëþâùÿñè “Âÿòÿíèìèçèí
ñÿäàãÿòëè îüëó Íóðèéåâ éîëäàøà” äåéÿ áàøëà-
éûðäû. ß.Âÿëèéåâ. Ýþðÿí íÿ äöøöíäö, ýþðÿí
íÿ àíäû; Îõóúóì ýþðöíúÿ áó ñÿðëþâùÿíè.
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑßÐËÞÂÙßËÈ ñèô. Ñÿðëþâùÿñè îëàí, ñÿð-
ëþâùÿ ãîéóëìóø. Ñÿðëþâùÿëè ìÿêòóá. – Áó øåèð
Ëåðìîíòîâóí “Ìÿëÿê” ñÿðëþâùÿëè ìÿíçóìÿ-
ñèíÿ íÿçèðÿäèð, – äåäèì. Ò.Ø.Ñèìóðã.
92
ÑßÐÍÈÚ
ÑßÐÌÀÉß èñ. [ôàðñ.] Áèð øåé ö÷öí ãîéó-
ëàí âÿ éà ëàçûì îëàí ïóë, ìàéà; êàïèòàë. [Ùàúû
Ôÿðÿú:] ..Ùÿìèí î ñÿðìàéÿäèð ìÿíè äÿëè-
äèâàíÿ åéëÿéÿí. Í.Âÿçèðîâ. [Éóñèôÿëè Ìàù-
ìóäà:] Ìÿíÿ äÿ áèð ñÿðìàéÿ ëàçûìäûð êè, áà-
øûìû äîëàíäûðûì. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÐÌÀÉß×È èñ. âÿ ñèô. Ñÿðìàéÿñè îëàí,
âàðëû, äþâëÿòëè; êàïèòàëèñò.
ÑßÐÌÀÉß×ÈËÈÊ èñ. Ñÿðìàéÿ ñàùèáëèéè;
âàðëûëûã, äþâëÿòëèëèê. [Ìàùìóä áÿé:] Ùàúû!
Áåëÿ ìöñèáÿòëÿðÿ áàèñ ñÿðìàéÿ âÿ ñÿðìàéÿ-
÷èëèêäèð. Í.Âÿçèðîâ.
ÑßÐÌÀÉßÄÀÐ [ôàðñ.] á à õ ñÿðìàéÿ÷è.
ÑßÐÌÀÉßÄÀÐËÛà á à õ ñÿðìàéÿ÷èëèê.
ÑßÐÌß “Ñÿðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÌßÊ ô. 1. Áèð øåéè ãóðóìàã ö÷öí èï
âÿ ñ. öçÿðèíÿ ñàëìàã. Õàë÷àëàðû éóéóá ñÿðìÿê.
– Ãûç àíàñûíûí éóäóüó ïàëòàðëàðû ñÿðìÿê ö÷öí
äàì öñòöíÿ ÷ûõìûøäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Ãó-
ðóòìàã ö÷öí ìåéâÿíè âÿ ñ.-íè áèð øåéèí öçÿ-
ðèíÿ íàçèê ãàò øÿêëèíäÿ òþêìÿê, éàéìàã.
Íàíÿíè ñöôðÿ öñòöíÿ ñÿðìÿê. – Ãûçûëýöëö äÿ-
ðÿñÿí; Éàéëûã öñòÿ ñÿðÿñÿí; Éåðèí ìÿíÿ íèøàí
âåð; Àò ýþíäÿðèì ýÿëÿñÿí. (Áàéàòû). ..Âÿëèãóëó
ÿéíèíäÿ úûíäûð ýþäÿê àðõàëûã âÿ áàøûíäà êþùíÿ
áîç ïàïàã êöðÿêëÿ ïåéèí ñÿðèðäè. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
2. Áöêöëìöø, ëöëÿëÿíìèø, ãàòëàíìûø áèð øåéè
à÷ûëìûø ùàëà ýÿòèðìÿê. Ìöùÿíäèñ Ùàãâåðäè-
çàäÿ õÿðèòÿíè ýþòöðöá áèð äÿ éåðÿ ñÿðäè âÿ
àõòàðûá áóðàäà îëàí Ýþé ãàéàíû éîõëàäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ìöäèð ýèðäÿëÿíèá áöêöëìöø ãÿ-
çåòè øêàôûí öñòöíäÿí ýþòöðöá ñòîëóí öñòöíÿ
ñÿðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Äþøÿìÿê, ñàëìàã. Ïàëàçû áàëêîíà ñÿð-
ìÿê. Õàë÷àíû åâèí éåðèíÿ ñÿðìÿê.
4. Éåðÿ éûõìàã, âóðóá ñàëìàã. Äöíéàéà
ñÿñ ñàëäû þç ñÿñèëÿ î; Î ñÿðäè òîðïàüà ãàíëû
äöøìÿíè. Í.Õÿçðè.
5. Áöêìÿê, ñàðûìàã. Áÿéàç-áÿéàç âÿðÿã-
ëÿðÿ ñÿðäèê ñÿíè, àü ÷è÷ÿê! Í.Õÿçðè.
◊ Éàòàüà (éåðÿ) ñÿðìÿê – õÿñòÿ ñàëìàã,
éàòàüà äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàã, éîðüàí-
äþøÿéÿ ñàëìàã. Ùå÷ áèð õÿñòÿëèê áó âàõòà ãÿ-
äÿð [Àðàçû] éàòàüà ñÿðìÿìèøäè. À.Øàèã. Øèðÿ-
êåøëèê éàçûã êèøèíè úàâàí éàøûíäà éåðÿ ñÿðìèø
âÿ ö÷ áàëàñûíû éåòèì ãîéìóøäó. ß.Ñàäûã.
ÑßÐÍÈÚ èñ. [ôàðñ.] Ìèñäÿí, ñàõñûäàí âÿ
ñ.-äÿí ãàéðûëìûø àüçûýåí áèð âÿ éà èêè äÿñòÿëè
ÑßÐÍÈØÈÍ
ãàá. Ñÿðíèú äîëó ñöä. Ñÿðíèúè éàüëà äîëäóð-
ìàã. – Áþéöêëÿð ìèñ ýöéöì, úöðäÿê, âåäðÿ,
ñÿðíèú ýþòöðìöøäö. ß.Âÿëèéåâ. Õàëèñÿ àðâàä
àü ìèñ ñÿðíèúè äèçëÿðè àðàñûíäà òóòàðàã èíÿê
ñàüûð. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑßÐÍÈØÈÍ èñ. [ôàðñ.] 1. êþùí. Éóõàðû áàø-
äà ÿéëÿøÿí.
2. Ìöõòÿëèô íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ ùÿðÿ-
êÿò åäÿí èíñàíëàð. Ýåòäèêúÿ âàãîíäà ñÿðíè-
øèí ÷îõàëûðäû. Ñ.Ðÿùìàí. // [Áÿùðàì] Ðåéùàíû
ñÿðíèøèí ãàòàðûíà ÿéëÿøäèðäè, úèáèíÿ áåø éöç
ìàíàò äà ïóë ãîéóá éîëà ñàëäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑßÐÏÀÉÛ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Áþéöê ìÿúëèñè,
òîéó âÿ ñ.-íè èäàðÿ åäÿí àäàì; àéàãöñòö.
Ìÿúëèñèí ñÿðïàéûñû. – Òîé ýåúÿëÿðèíè èäàðÿ
åäÿíÿ ñÿðïàéû äåéÿðäèëÿð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑßÐÏÀÉÛËÛà èñ. êþùí. Òîéäà, ìÿúëèñäÿ
âÿ ñ.-äÿ ãîíàãëàðà õèäìÿò åòìÿ; àéàãöñòö.
Ìÿúëèñäÿ ñÿðïàéûëûã åòìÿê.
ÑßÐÏÌßÊ ô. Áÿäÿíäÿ éóìøàã òîõóìà-
ëàðûí çÿäÿëÿíìÿñè; éûõûëìàã, äàðòûíìàã.
ÑßÐÏÓØ èñ. [ôàðñ.] 1. êþùí. Áàø þðòöéö,
þðòöê. Ýÿíúèí ñÿðïóøó íèãàá ãàðûøûã [Áåé-
ðÿéèí] ãîëòóüóíäà ãàëäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Ñîéóìàìàã ö÷öí õþðÿê ÷ÿêèëìèø ãàáûí
öñòöíÿ ãîéóëàí êàñàéàîõøàð ìèñ ãàá; ãàëïàã.
Ïëîâóí öñòöíäÿ äÿ áèð ìèñ ñÿðïóø, éàíûíäà äà
áèð áîøãàáûí è÷èíäÿ öñòö ãàòûãëû äþðä éàðïàã
äîëìàñû ãîéóëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑßÐÐÀÚ èñ. [ÿð.] Éÿùÿð âÿ ñàèð ãîøãó ëÿ-
âàçèìàòû ãàéûðûá ñàòàí àäàì. [Áèð êèøè:] Éîë-
äàøûìûí àäû Ìÿøÿäè Ñÿòòàðäûð. Øóøàäà ñÿððàú
äöêàíû âàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãàôãàç øÿùÿð-
ëÿðèíèí áèðèíäÿ Óñòà Çåéíàë àäëû áèð ñÿððàú þç
àðâàäû Øÿðÿôíèñÿ èëÿ éàøàéûðäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
// Äÿðèäÿí ìöõòÿëèô ìÿìóëàò ùàçûðëàéàí óñòà.
ÑßÐÐÀÚËÛà èñ. Ñÿððàú èøè, ñÿððàú ïåøÿñè,
ñÿíÿòè. Óñòà Çåéíàë ñÿððàúëûã åòìÿêëÿ êöëôÿ-
òèíè áèð òþâð äîëàíäûðûðäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Äÿ-
ðèäÿí ìöõòÿëèô øåéëÿð ùàçûðëàéàí.
ÑßÐÐÀÔ èñ. [ÿð.] 1. Ìöÿééÿí ôàèçëÿ ïóë
äÿéèøìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí (àäàì). ..Êàüûçëàðûíû
éîõëàäûüûì çàìàí ñÿððàôëàðûí éàíûíäà éöç
ìèí òöìÿí ÿìàíÿò ïóë ãîéóëäóüóíó ýþðäöì.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ñÿòòàð] ñîíðà áàðàòû äÿéèø-
ìÿê ö÷öí éàõûíäàêû ñÿððàô äöêàíëàðûíûí áè-
ðèíÿ òÿðÿô ýåòäè. Ï.Ìàêóëó.
2. ìÿú. Òåç áàøà äöøÿí, òàíûéàí, áèëÿí; àðèô.
Àäàì ñÿððàôû (àäàìòàíûéàí). Ñþç ñÿððàôû (ñþç-
ÑßÐÑßÌ
ëÿðè éàõøû áèëèá éåðèíäÿ èøëÿòìÿéè áàúàðàí
àäàì). – Åë ýþçö ñÿððàôäûð. (Àòà. ñþçö). Àøûã
ýþçö ñÿððàô îëàð, áèðúÿ äÿôÿ áàõìàãëà àäàì-
ëàðû ñàô-÷öðöê åëÿéÿð. “Êîðîüëó”. Áó ãîø-
ìàëàð, Àçÿðáàéúàí àøûã ÿäÿáèééàòûíûí êëàññèêè
ñàéûëàí Ãóðáàíè, Àøûã Àááàñ Òóôàðãàíëû, Øÿì-
øèðëè Àøûã Ùöñåéí, Àøûã ßëÿñýÿð êèìè ñþç ñÿð-
ðàôëàðûíûí èíúèëÿðè èëÿ éàíàøû äóðóð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÑßÐÐÀÔËÛà èñ. Ñÿððàô (1-úè ìÿíàäà) èøè,
ïåøÿñè, ñÿíÿòè. [Ùàúû Ðÿúÿáÿëè:] Áó ãÿçâèíëè
Øåéäàäûð êè, ýöíäöç ñÿððàôëûã åëÿð, ýåúÿ ÿé-
éàðëûã. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑßÐÐÀÑÒ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] 1. Äóç, äöç-
ýöí, äÿãèã, ùÿäÿôè äöç âóðàí. Ñÿððàñò àòûúû.
Ýöëëÿíè ñÿððàñò àòìàã. – Äöøìÿí äÿðùàë áè-
çèì ñÿððàñò òîï àòÿøèìèçèí àëòûíà äöøäö.
ß.ßáöëùÿñÿí. Áåëÿ ìöøòÿðÿê îâóí éàõøû úÿ-
ùÿòè îäóð êè, áèð íå÷ÿ îâ÷óäàí ùÿð ùàëäà áèðè
ñÿððàñò àòàúàã.. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Äöçýöí, äîüðó, äÿãèã, ñÿëèñ, òóòàðëû.
Ýöëøÿíèí ñþçëÿðè, ñÿððàñò äàíûøûüû Ãîðõìàç
Èëéàñîâóí ÷îõ õîøóíà ýÿëäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÐÐÀÑÒÚÀ çÿðô Ñÿððàñò, äöç, áèðáàøà.
[ßñýÿð:] Ùÿð ùàëäà áó òîï ýöëëÿëÿðèíäÿí ñÿð-
ðàñòúà ýåäèá çàáèò ãàçìàñûíà äà äöøÿíè îëóá.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑßÐÐÀÑÒËÛà èñ. 1. Ñÿððàñò øåéèí ùàëû.
2. Äöçýöíëöê, ìöòÿíàñèáëèê (áÿäÿíäÿ),
òÿíäöðöñòëöê. ..Ãûçûí ñèôÿòèíäÿêè ìÿðäàíÿ ýþ-
çÿëëèê, ñÿððàñòëûüû, ..äàíûøûüûíäàêû úàçèáÿ .. [Ñÿ-
ëèìèí] ýþçöíäÿí ãà÷ìàìûøäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÐ-ÑÀÙÌÀÍ èñ. Ñÿëèãÿ, ãàéäà, íèçàì.
Öñò-áàøûíû ñÿð-ñàùìàíà ñàëìàã. Îòàãäà ñÿð-
ñàùìàí éàðàòìàã. – Øÿùÿðäÿ ñàêèí îëäóãäàí
ñîíðà Íóðúàùàí õàëà åâèí ñÿð-ñàùìàíû èëÿ
ìÿøüóë îëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑßÐÑßÌ ñèô. [ôàðñ.] Àüëûíû èòèðìèø, çåùíè
ãàðûøìûø, ôèêðè àçìûø. [Êàáëà Òöðáÿò:] Úÿíàá
ùÿêèì, ìÿí áó äÿëè, ñÿðñÿì Ùåéäÿðèí àòàáèð,
àíàáèð ãàðäàøûéàì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Àõûðû Øàáàí ñÿðñÿì ùàëÿòèíÿ ýÿëäè. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
Ñÿðñÿì åéëÿìÿê – äÿëè åëÿìÿê,
àüëûíû ÿëèíäÿí àëìàã. Àáàä ãàøûí õÿéàëè èëÿ
ñÿðñÿì åéëÿéèá; Ìåùðàá è÷èíäÿ áèð áàõ îíóí
ýóôòöýóñóíà. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ñÿðñÿì îëìàã –
àüëûíû èòèðìÿê, äÿëè îëìàã, áàøû õàðàá îëìàã,
ôèêðèíè àçäûðìàã. [Ýþé÷ÿê:] ..Áÿùàíÿ ýÿòèðäè
êè, ..ñÿðñÿì îëìóøàì. ß.ßáöëùÿñÿí.
93
ÑßÐÑßÌËßÌß
ÑßÐÑßÌËßÌß “Ñÿðñÿìëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÑßÌËßÌßÊ ô. Ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿá-
äÿí àüëûíû èòèðìÿê, ýèúÿëìÿê, äÿëè êèìè îëìàã,
çåùíè ãàðûøìàã. [Øàáàíûí] ñÿðñÿìëÿéÿí (ô.ñèô.)
âàõòäà äèëèíäÿí Ýöëñöì àäû áèëìÿððÿ äöø-
ìöðäö. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑßÐÑßÌËÈÊ èñ. Ñÿðñÿì ùàë âÿ âÿçèééÿò
âÿ éà ñÿðñÿìúÿñèíÿ èø, ùÿðÿêÿò; äÿëèëèê, àüûë-
ñûçëûã. [Ìóñà:] Ôÿãÿò èëàíû þëäöðöá äÿ éàâ-
ðóñóíó áóðàõìàã ñÿðñÿìëèê äåéèëìè ... éà?
Ù.Úàâèä. Ãûçûí åë÷èñèç, ñîðüóñóç-ñóàëñûç
ãîøóëóá ýÿëìÿñè ñÿðñÿìëèêäèð, àüûëñûçëûãäûð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÐÑßÐ èñ. [ÿð.] Ýöúëö âÿ ñîéóã êöëÿê.
ÑßÐÑßÐß á à õ äÿíëèê 2-úè ìÿíàäà.
ÑßÐÑßÐÈ ñèô. [ôàðñ.] 1. Èøè-ýöúö âÿ ìöÿé-
éÿí éåðè îëìàéûá îðàäà-áóðàäà äîëàøàí, ùå÷
áèð èøëÿ ìÿøüóë îëìàéàí; àâàðà, âåéèë. [Çåé-
íàëû] áåëÿ ñÿðñÿðè ùÿéàòà êåôäÿí .. àéûëìàéàí
áÿçè àðãàäàøëàðû .. ñöðöêëÿìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. Äÿéèáäèð Çàêèðÿ åøãèí ÿñÿðè;
Êèìè äÿëè äåéèð, êèìè ñÿðñÿðè. Ã.Çàêèð. [Ôÿð-
ùàä Ñèòàðÿéÿ:] Ñÿí Íÿñðÿääèí øàùûí ùÿðÿìè,
ìÿí ñÿôàëÿò è÷èíäÿ ÷àïàëàéàí áèð ñÿðñÿðè, åëÿ
äåéèëìè? Ú.Úàááàðëû.
2. çÿðô Ñÿðñÿðèúÿñèíÿ, äÿëèúÿñèíÿ. Òàìàì
è÷ÿðèäÿí ÷ûõûð âÿ ñÿðñÿðè, ãîðõóíú áèð ãÿù-
ãÿùÿ ÷ÿêÿðÿê èëäûðûì êèìè ÷àéà òÿðÿô ãà÷ûð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Ñÿðñÿðè îëìàã – äÿëè îë-
ìàã, àüëûíû èòèðìÿê. Àøûüûíàì úàíö äèëäÿí,
åé ïÿðè! Äÿðäè-ôÿðàüûíäàí îëäóì ñÿðñÿðè.
Àøûã Ïÿðè.
3. Ñàùèáñèç, éåðñèç-éóðäñóç, àâàðà. [Ñÿôèë
óøàã] ýöíäöç äèëÿíäèéè áèð ïàð÷à ÷þðÿéè øÿùÿ-
ðèí ñÿðñÿðè èòëÿðèíÿ ïàéëàéûðäû. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÑßÐÑßÐÈËÈÊ èñ. Ñÿðñÿðè àäàìûí ùàëû; àâà-
ðàëûã, âåéèëëèê. Ñÿðñÿðèëèê åòìÿê.
ÑßÐÒ ñèô. 1. Áÿðê, ìþùêÿì. Ñÿðò äàø. – Áó
âàõò éàõûíäà, ñÿðò ãàéàëàðûí äàëûíäà èíñàí
ýöëöøëÿðè, êöëöíý âÿ ìîòîð ñÿñëÿðè åøèäèëäè.
Ç.Õÿëèë.
2. Øèääÿòëè, êÿñêèí (éóìøàã, ìöëàéèì çèääè).
Ñÿðò èãëèì. Ñÿðò ñîéóã. Ñÿðò øàõòà. Ñÿðò êöëÿê.
– ßëèìèçè àïàðàðäû ñÿðò àéàç; Ðóçèìèç îëóðäó
ýöíäÿí-ýöíÿ àç. Àøûã ßëÿñýÿð. [Ñåéôÿëè] àðà-
íûí .. èñòèñèíäÿí ÷ûõûá éàéëàüûí ñÿðò ñîéóã ùà-
âàñûíà äöøäöéö ö÷öí öøöéöá àúû àëìà êèìè
áöçöøìöøäö. Á.Áàéðàìîâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
94
ÑßÐÂ
Åëëÿðÿ úàð ÷ÿêÿí ïàéûçûí ñÿñè; Äöçëÿðäÿ ñÿðò
ÿñÿí êöëÿêëÿðäÿäèð. Í.Õÿçðè.
3. ìÿú. Ãàáà, êîáóä, òöíä, êÿñêèí. Ñÿðò
àäàì. Ñÿðò õàñèééÿò. – Ðöñòÿì êèøè Ñÿêèíÿéÿ
ñÿðò áèð úàâàá âåðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Éàõøû, äàùà
íèéÿ áåëÿ ëöò-öðéàí äàéàíìûñàí ãàáàüûìäà,
ýåéèí ýåäÿê! – äåéÿ, Ñóëòàí ãàðäàøû îüëóíó
ñÿðò íÿçÿðëÿ ñöçäö. È.Ùöñåéíîâ.
4. Úîä, éóìøàã îëìàéàí. Ñÿðò òöê. Ñÿðò éóí.
Ñÿðò ïàð÷à.
ÑßÐÒËßØÌß “Ñÿðòëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÒËßØÌßÊ ô. 1. Ýåòäèêúÿ éóìøàãëûüû,
ìöëàéèìëèéè àçàëìàã, êÿñêèíëÿøìÿê, äàùà äà
ñÿðò îëìàã, äàùà äà øèääÿòëÿíìÿê, ãàòûëàø-
ìàã. Ùàâà äàùà äà ñÿðòëÿøèð, êöëÿê äàùà äà
ýöúëÿøèðäè. Ú.Úàááàðëû. Êöëÿê ýàù ìöëàéèì
ÿñèð, ýàù ñÿðòëÿøèð. Ð.Ðçà.
2. ìÿú. Ãàáàëàøìàã, êîáóäëàøìàã, êÿñêèí-
ëÿøìÿê. Õàñèééÿòè ñÿðòëÿøìÿê. – Àüà Ìóðàä
áÿéèí Ðåéùàí õàíûìëà ðÿôòàðû .. ýåò-ýåäÿ ñÿðò-
ëÿøèðäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. Õÿëèë, äåéÿñÿí, êàòèáèí
íèééÿòèíè äóéóá, áèðäÿí ñÿðòëÿøäè. Ì.Ùöñåéí.
3. Úèääè, ñÿðò ýþðêÿì àëìàã, ñÿðòëèê èôàäÿ
åòìÿê. Öçö ñÿðòëÿøìÿê. – Ñÿëèìèí ýþçëÿðè äÿ
Êÿðèìèí ýþçëÿðè êèìè ñÿðòëÿøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ñÿìÿäèí ñèôÿòè ñÿðòëÿøäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑßÐÒËÈÊ èñ. 1. Ñÿðò øåéèí ùàëû, êåéôèééÿòè;
áÿðêëèê, ìþùêÿìëèê. Ãàéàíûí ñÿðòëèéè.
2. ìÿú. Õàñèééÿòäÿ òöíäëöê, òöíäìÿçàúëûã,
êÿñêèíëèê. ßñýÿð þçöíö éûüûøäûðäû. Î, Äÿìè-
ðîâóí éóìøàãëûüû è÷ÿðèñèíäÿ îëàí ñÿðòëèéèíè äÿ
éàõøû àíëàìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Âàùèä:] Àíàì-
äàêû ñÿðòëèê äÿ, ãÿçÿá äÿ éàâàø-éàâàø àçàë-
ìàüà áàøëàäû. Á.Áàéðàìîâ. // Ñÿðò ùÿðÿêÿò,
ñÿðò ðÿôòàð. Ñÿðòëèê ýþñòÿðìÿê.
3. ìÿú. Ìþùêÿìëèê, ñÿáàò, ìÿòàíÿò, úèääè-
ëèê, ñàðñûëìàçëûã. [Àòàøûí] ýþçëÿðèíäÿêè ìÿíà,
öçöíäÿêè ñÿðòëèê, äóðóøóíäàêû âöãàð ÿñèë êèøè-
ëèê õöñóñèééÿòëÿðè èäè. ß.Âÿëèéåâ. ..Áóíóíëà
áåëÿ ÿñýÿðëÿðèí ùàìûñûíûí ñèìàñûíäà áèð ñÿðò-
ëèê, ýþçëÿðèíäÿ áèð ãÿòèééÿò äóéóëóðäó. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÑßРèñ. [ôàðñ.] 1. áîò. Úÿíóáäà áèòÿí èéíÿ-
éàðïàãëû, ùÿìèøÿéàøûë àüàú. Ñÿðâ 20-25 ìåòð
ùöíäöðëöêäÿ, èéíÿéàðïàãëû, ùÿìèøÿéàøûë àüàú-
äûð. Èéíÿ éàðïàãëàðû ïóëúóãøÿêèëëèäèð. Ù.Ãÿ-
äèðîâ. Àõøàìëàð [Àôàã] øàèðëÿ áÿðàáÿð áàü-
÷àäàêû ãîøà ñÿðâ àüàúëàðû àëòûíäà îòóðàð,
õÿéàëû øàèðèí õÿéàëûíà ãîøóëóá ýÿëÿúÿéÿ äîüðó
ó÷àðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑßÐÂÀÕÒ
2. ìÿú. Êëàññèê øåèðäÿ: ýþçÿëèí ãàìÿòè áó
àüàúà îõøàäûëûð. Âåé ñÿðâ, íÿ õîø úàíàëûúû ãÿì-
çÿëÿðèí âàð; Ùÿì øèâÿëÿðèí âàð! Ì.ß.Ñàáèð.
[Ìÿðñèéÿõàí ãàäûíà:] Áó ñÿðâ ãàìÿò, áó úàçè-
áÿëè ýþçëÿð, ñèéàù äàíÿ... Áóíëàð ðþéàìû?
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑßÐÂÀÕÒ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ. ñÿð âÿ ÿð. âÿãò]
Ñàéûã, ýþçöà÷ûã, åùòèéàòëû, àéûã. Ñÿðâàõò îë-
ìàã. – [Àäèëèí] ùÿð èøèíäÿ, ùÿòòà ýöëöøöíäÿ âÿ
çàðàôàòûíäà áåëÿ úèääè, ñÿðâàõò áèð àüûëûí ùà-
êèì ñöðäöéö äóéóëóðäó. È.ßôÿíäèéåâ. Ôÿðèä
ðåëñëÿð àðàñûíäà àääûìëàéûð òÿê; Ýÿðÿê áóðäà
ñÿðâàõò îëà éîë ýþçÿò÷èñè. ß.Êöð÷àéëû.
ÑßÐÂÀÕÒËÛà èñ. Ñÿðâàõò îëìà, åùòèéàò-
ëûëûã, ýþçöà÷ûãëûã, àéûãëûã, ñàéûãëûã. Ñÿðâàõò-
ëûãäàí ñþùáÿò ýåäÿíäÿ Ïàøà áÿé áèð íå÷ÿ äÿôÿ
Õàëûãâåðäèíèí àäûíû ÷ÿêäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÐÂÁÎÉ(ËÓ) ñèô. øàèð. Ñÿðâ êèìè áîéó
îëàí, óúà âÿ çÿðèô ãàìÿòëè. Ùöñíöíö éàä åéëÿ-
ñÿì, åé ñÿðâáîéëó äèëáÿðèì; Ôèðãÿòèíäÿí ÷åø-
ìÿòÿê àõàð ýþçöìäÿí éàøëàð. Õÿòàéè. // Èñ.
ìÿíàñûíäà. Äîëàí, ñÿðâáîéëóì, äîëàí; Ñÿí-
ñÿí ìÿíè åøãÿ ñàëàí. Àøûã Áÿéëÿð.
ÑßÐÂßÐ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Áàø÷û, ðÿèñ, ðÿù-
áÿð. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ìÿí øàùàì, åé ýþçÿë-
ëÿðèí ñÿðâÿðè; Ãóðáàíàì Âàãèô òÿê ãóë èëÿí
ñÿíÿ! Ì.Ï.Âàãèô. Î ñÿðâÿðè-õóáàí, î øàùèñÿ-
íÿì; Ìöáàðÿê ÿëèëÿ åòìÿñÿ ìÿëùÿì; Ýþçö-
ìöí ãàí éàøû ãóðóìàç áèð äÿì; Îõó ñûíûá
äèëäÿ ãàëàí ýÿëìÿìèø. Ã.Çàêèð.
ÑßÐÂßÒ èñ. [ÿð.] 1. Âàð, äþâëÿò. Áþéöê ñÿð-
âÿò âÿ ìöëê ñàùèáè Ùàúû Êÿðèì èêè ýöí ÿââÿë
âÿôàò åòìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ùàúûíûí ñÿð-
âÿòè ùàããûíäà íþâáÿíþâ ùåêàéÿòëÿð ñþéëÿíèðäè
âÿ îíóí áàíêëàðäà îëàí ïóëóíóí ãÿäÿðèíè
ìèëéîí ùåñàá åäèðäèëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Ìàääè íåìÿòëÿð. [Éàøàð:] Áèç òÿñÿððöôàòû
ìàøûíëàøäûðìàãëà òÿáèÿòèí ÿëèíäÿ îëàí áöòöí
ñÿðâÿòè àíúàã ñèíèôñèç úÿìèééÿòèí èõòèéàðûíà
âåðìÿëèéèê. Ú.Úàááàðëû. Øàèðèí âÿòÿíèíäÿí ùÿð
éàíà, äöíéàíûí ùÿð éåðèíÿ àõàí ñÿðâÿò àøûá-
äàøûðäû. Ìèð Úÿëàë. // ìÿú. Ùÿð ùàíñû áàõûì-
äàí éöêñÿê ãèéìÿòè âÿ ÿùÿìèééÿòè îëàí øåé,
ùàäèñÿ. Ìóñèãè ñÿðâÿòè. Äèë ñÿðâÿòèìèçäèð.
ÑßÐÂßÒÄÀÐ ô. [ÿð. ñÿðâÿò âÿ ôàðñ. ...äàð]
Ñÿðâÿò ñàùèáè îëàí àäàì; êàïèòàëèñò, äþâëÿòëè,
âàðëû. Êëóáà âÿ áÿëÿäèééÿéÿ öçâ îëìàã ñÿð-
âÿòäàðëàð àðàñûíäà äà áþéöê áèð øÿðÿô ñàéû-
ëûðäû. À.Øàèã. Áèðäÿí åøèäèð êè, ôèëàí êÿíääÿ
ÑßÑ
ôèëàí ñÿðâÿòäàð ìÿðùóì îëóáäóð. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
ÑßÐÂßÒËßÍÌß “Ñÿðâÿòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÐÂßÒËßÍÌßÊ ô. Ñÿðâÿò ñàùèáè îëìàã,
ñÿðâÿòÿ ìàëèê îëìàã, ñÿðâÿòëè îëìàã; âàðëàí-
ìàã.
ÑßÐÂßÒËÈ ñèô. âÿ èñ. Ñÿðâÿòè îëàí, äþâëÿòëè,
âàðëû, ñÿðâÿòäàð. Ñÿðâÿòëè àäàì. – ßòðàôäàí
ùÿéÿúàíëû ñÿñëÿð ýÿëèðäè; ñÿðâÿòëèëÿð ãûçûëëàðûíû
áàñäûðûðäûëàð, ôÿãèðëÿð äÿ äàìëàðà äîëóøóá
“Àëëàù” ñÿäàñûíû ýþéÿ ãîâçàéûðäûëàð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. // Çÿíýèí. Ýöíäöç áàõäûì ýþé äÿíèçÿ
äåäèì: íÿ ÷îõ ñóéóí âàð; Äåäè: ìÿíäÿí ñÿð-
âÿòëèäèð éóðäóíäàêû áóðóãëàð. Ð.Ðçà.
ÑßÐÂÃÀÌßÒ(ËÈ), ÑßÐÂÃßÄ(ËÈ) á à õ
ñÿðâáîé(ëó). Ýåòäè áàøûíäàí, êþíöë, îë ñÿðâ-
ãÿääèí ñàéÿñè; Àüëà êèì, èäáàðÿ òÿáäèë îëäó
èãáàëûí ñÿíèí. Ôöçóëè.
ÑßÐÂËÈÊ èñ. Ñÿðâ àüàúëàðû áèòìèø éåð, ñÿðâ
àüàúëàðû ÿêèëìèø éåð. Î ñÿùðà êè áàøäàí-áàøà
òèêàíäû, ãóìäó; Äþíäö ñÿðèí êþëýÿ ñàëàí
ñÿðâëèêëÿðÿ. ß.Úÿìèë.
ÑßÐÇßÍÈØ èñ. [ôàðñ.] 1. Ãàõûíú, äàíëàã,
òÿíÿ, ìÿçÿììÿò; áàøà ãàõìà. Ìÿììÿä áÿé
Àüàáÿéèìèí ñÿðçÿíèøèíèí ìÿíàñûíû àíëàäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Àðèô:] Àðòûã éåòèøèð áó ñÿðçÿ-
íèøëÿð; ßôâ åéëÿ, ãöñóðÿ áàõìà, Õàâÿð! Ù.Úà-
âèä.
Ñÿðçÿíèø åòìÿê – äàíëàìàã, òÿíÿ
åòìÿê, ìÿçÿììÿòëÿìÿê. [ßìèðè-òîïõàíÿ:]
Éÿãèíèìäèð êè, áó ñþç Áàüûð õàíà ÿñÿð åäÿúÿê,
÷öíêè äöíÿí ñÿëàìè-àììäÿ øàù îíà ãÿçÿá-
íàê îëóá ñÿðçÿíèø åäèáäèð êè, ÷àõûð è÷èá, ìÿñò
îëóá, íàìàç ãûëìàüà ìÿñúèäÿ äàõèë îëóáäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Ñÿðçÿíèøëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – òþùìÿòëÿ,
òÿíÿ èëÿ, ìÿçÿììÿòëÿ. [Éàøëû êèøè:] Áàøûíû
ñÿðçÿíèøëÿ áóëàéûá, Øèðèííàç òþùìÿòåäèúè áèð
áàõûøëà ìÿíÿ áàõäû. Ñ.Ùöñåéí. Áöëÿíä öçöíö
äþíäÿðèá ñÿðçÿíèøëÿ ãûçà ýþç éåòèðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÑßÑ èñ. 1. Ãóëàüà ýÿëÿí, åøèäèëÿí ñÿäà; åøèò-
ìÿ îðãàíûíûí ãàâðàäûüû øåé; öí, ñÿäà. Óçàã-
äàí ñÿñ ýÿëèð. Çóðíà ñÿñè. Òîï ñÿñè. – Ùÿéÿòäÿ
Úÿôÿð ÿìèíèí ôèòè âÿ òÿíáÿë-òÿíáÿë àòûëàí àä-
äûìëàðûíûí ñÿñè åøèäèëèðäè. Ù.Íÿçÿðëè. // Äà-
íûøìà, îõóìà, ãûøãûðìà âÿ ñ. çàìàíû ñÿñ òåë-
ëÿðèíèí òèòðÿìÿñèíäÿí ùàñèë îëàí âÿ óúàëûüû,
ñÿñëÿíìÿñè èëÿ ôÿðãëÿíÿí ñÿäà. Íàçèê ñÿñ.
Ñÿñèíè óúàëòìàã. Ñÿñèíäÿí òàíûìàã. Éàíûãëû
95
ÑßÑ
ñÿñ. – Ñàëàì, éîëäàø êàòèá, èúàçÿ âåðèí, ÿëèíèçè
ñûõûì, – äåéÿ, êèì èñÿ õîø áèð ñÿñëÿ äàëäàí
Øèðçàäà ìöðàúèÿò åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñîíðà
ãûçûí äèçëÿðèíèí ùåéè êÿñèëäè, éûõûëìàìàã ö÷öí
îâ÷óíóí ãîëóíà ñþéêÿíäè, çÿèô áèð ñÿñëÿ éàëíûç:
– Ìÿíè åâÿ àïàð, ëà÷ûíûì, – äåäè. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
Ñÿñè áàòìàã – ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáÿ
ýþðÿ ñÿñè òóòóëìàã, åøèäèëìÿç îëìàã. [Ôÿðùàä
áÿéèí] àüçû ãóðóìóø, ñÿñè áàòìûøäû. Ãàíòÿìèð.
Åëÿ áèë áèðäÿí ñÿñèì áàòäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Ñÿñ òåëëÿðèíèí ìöüÿííèëèê (âîêàë) ãàáè-
ëèééÿòèíè ýþñòÿðÿí ñÿñëÿíìÿ äÿðÿúÿñè. Çèë ñÿñ.
Ýóð ñÿñ. Ñÿñèíè éîõëàìàã. – [Õÿäèúÿ] ..ìàùíû
îõóéóá ñÿñèíè ìÿíÿ åøèòäèðèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
3. Áÿçè úàíñûç øåéëÿðèí ÷ûõàðäûüû âÿ îíëàð
ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ñÿäà. Êöëÿéèí ñÿñè. Ñåëèí
ñÿñè. Äàëüàëàðûí ñÿñè. – Ãóøëàðûí íÿüìÿñè,
ñóëàðûí ñÿñè; Èíñàíäàí óçàã îëìàñàéäû ÿýÿð.
Ì.Äèëáàçè. [Ìÿçëóì] ðàäèîãÿáóëåäèúè úèùàçûí
ñÿñèíè àëäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
4. ôèç. Ùàâà âÿ éà áàøãà ìöùèò çÿððÿúèê-
ëÿðèíèí òèòðÿéèø ùÿðÿêÿòè. Ñÿñ íÿçÿðèééÿñè. Ñÿñ
ñöðÿòè. Àêóñòèêàíûí ñÿñ áÿùñè.
5. äèë÷. Èíñàí íèòãèíèí àéäûí äÿðê åäèëÿí
åëåìåíòè; ñþâò. Áóðóí ñÿñëÿðè. Äèø ñÿñëÿðè.
6. ìÿú. Ýóðóëòó, ïàòûëòû; ýóðóëòó-ïàòûëòû; ñÿñ-
ñÿäà. Ñÿñè ñîíðà ÷ûõàúàã.
Ñÿñ ãîïìàã
(äöøìÿê) – øàéèÿ éàéûëìàã, õÿáÿð éàéûëìàã,
ýóðóëòó ãîïìàã. Èêèíäè ÷àüû èäè. Îáàäà “Äóð-
ñóíó àéû áàñìûø” äåéÿ ñÿñ ãîïäó. À.Øàèã.
Êÿíäÿ ñÿñ äöøäö. Ð.Ðçà.
7. ìÿú. Ìöëàùèçÿ, ðÿé, ìöùàêèìÿ, ôèêèð.
Êöòëÿíèí ñÿñè. Õàëãûí ñÿñèíÿ ãóëàã àñìàã.
8. Äþâëÿò âÿ èúòèìàè èäàðÿëÿðäÿ ùÿð ùàíñû
áèð ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíäÿ þç ôèêðèíè áèëäèðìÿê
ùöãóãó. Ùÿëëåäèúè ñÿñ. Ìÿøâÿðÿò÷è ñÿñ.
Ñÿñ
âåðìÿê – 1) ÷àüûðûøà úàâàá âåðìÿê, ùàé âåð-
ìÿê. Åøèäèð, àììà ñÿñ âåðìèð. – Ýÿëèðÿì,
àíàúàí, – äåéÿ, ãûç éóõàðûäàí àíàñûíà ñÿñ
âåðèð. ß.Ìÿììÿäõàíëû; 2) ñå÷êè çàìàíû áèð
ìÿñÿëÿíè, èøè ùÿëë åäÿðêÿí ñÿñâåðìÿäÿ èøòè-
ðàê åòìÿê, ñÿñèíè áó âÿ éà áàøãà àäàìûí âÿ
éà áèð èøèí ëåùèíÿ âåðìÿê. Äþéöøäÿ ñûíàíìûø
ìÿðä ÿñÿð êèìè; Åëëÿð âÿùäÿòèíÿ ñÿñ âåðÿê áó
ýöí. Ì.Ðàùèì. Ñÿñÿ ãîéìàã – áèð ìÿñÿëÿ-
íèí âÿ éà áèð íàìèçÿäèí íÿ äÿðÿúÿäÿ ìÿã-
áóë îëóá-îëìàäûüûíû ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ ìöÿé-
éÿí åòìÿê. Éåíÿ áèð íå÷ÿ éåðäÿí ñÿñ ýÿëäè êè,
ýöíäÿëèê òÿñäèã îëóíñóí. Áóíà áàõìàéàðàã,
96
ÑßÑ
Íÿúÿô äåìîêðàòèéàíû ýþçëÿéÿðÿê ñÿñÿ ãîéäó.
Ì.Èáðàùèìîâ. Øÿùÿðëè ýÿíú, Õàíëàð Ãàñûì-
îüëóíóí ñÿäð îëìàñûíû ñÿñÿ ãîéäó. Ìèð Úÿëàë.
◊ Ñÿñ ÷ûõàðìàäàí – ñàêèòúÿ, ñÿññèç, ñóñà-
ðàã, äèíìÿäÿí. Íÿðèìàí ñÿñ ÷ûõàðìàäàí þòÿ-
íèí ãû÷ûíäàí òóòäó âÿ éåðÿ ÷ûðïûá áîüàçëàäû.
Ìèð Úÿëàë. Ñÿñ ÷ûõìàìàã – úàâàá âåðìÿ-
ìÿê, ñÿññèç-ñÿìèðñèç îòóðìàã, äàíûøìàìàã,
äèíëÿìÿê, ñóñìàã. ßââÿëúÿ ùå÷ êèìäÿí ñÿñ
÷ûõìàäû. Ì.Ùöñåéí. Îäóí÷óîüëó åëÿ áèë [òàð-
÷ûíû] åøèòìèð, ùå÷ êÿñèí öçöíÿ áàõìûð, áàøûíû
àøàüû äèêèá, éåðèíäÿí ãûìûëäàíìûð, îíäàí áèð
ñÿñ ÷ûõìûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñÿñÿ äöø-
ìÿê – á à õ äèëÿ-àüûçà äöøìÿê 1-úè ìÿ-
íàäà. Ñþçöì äèëÿ äöøäö, ìÿí ñÿñÿ äöøäöì;
Äèëèìèí óúóíäàí ãÿôÿñÿ äöøäöì. Á.Âàùàá-
çàäÿ. Ñÿñè êÿñèëìÿê – ñóñìàã, äèíìÿìÿê,
êèðèìÿê. Íÿ ãÿäÿð êè ýÿëèð òÿíäÿ íÿôÿñèì;
Áöëáöëè-øåéäàòÿê êÿñèëìÿç ñÿñèì. Ã.Çàêèð.
Îë õîðóçó þëäöðöáÿí àòäûëàð; Òà êè êÿñèëñèí
ñÿñè àñóäÿúÿ. À.Ñÿùùÿò. Ñÿñèíÿ ñÿñ âåðìÿê –
÷àüûðûøà úàâàá âåðìÿê, ùÿìðÿéëèê ýþñòÿðìÿê.
Õàëãûí ÿí éàõøû îüóëëàðû Çÿðäàáèíèí ñÿñèíÿ ñÿñ
âåðèð âÿ îíóí ÿòðàôûíà éûüûøûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
Ìÿñìÿ ãàäûíëàð àðàñûíäà .. ñÿñèíÿ ñÿñ âåðÿí-
ëÿð îëäóüóíó ýþðöá úöðÿòëÿíäè. Ìèð Úÿëàë.
Ñÿñèíè ÷ûõàðòìàìàã – ñóñóá ãàëìàã, äèí-
ìÿìÿê, äàíûøìàìàã, ñóñìàã. Ùàúû Ñÿìÿä
èñÿ ñÿñèíè ÷ûõàðòìàéûá þç-þçöíÿ éàâàøúàäàí
îõóìàüà áàøëàäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Âåéñÿë:]
Éàòàíëàðûí îéàíìàñûíäàí ãîðõóá ñÿñèíè ÷û-
õàðòìàäû. ß.Âÿëèéåâ. Ñÿñèíè è÷èíÿ (è÷ÿðè) ñàë-
ìàã (÷ÿêìÿê) – òàì ñöêóò åòìÿê, ñÿñèíè
÷ûõàðòìàìàã, òàìàìèëÿ ñóñìàã. Àøûã Ñÿíàí
ñÿñèíè è÷ÿðè ñàëäû. “Àááàñ âÿ Ýöëýÿç”. Øàùèí
ÿââÿëúÿ öç-ýþçöíö òóðøóäóá óôóëäàäû, ñîíðà
ñÿñèíè è÷èíÿ ÷ÿêäè. È.Øûõëû. Ñÿñèíè ñÿñèíÿ ãàò-
ìàã – 1) ñÿñèíÿ ñÿñ âåðìÿê, áèðýÿ ùÿðÿêÿò
åòìÿê, ùÿìðÿé îëìàã; 2) á à õ ñÿñ-ñÿñÿ âåð-
ìÿê. Ìîëëà äà áóíóí éàíûíäà ÿéëÿøèá, ñÿ-
ñèíè ãàòûð îíóí ñÿñèíÿ, áàøëàéûð àüëàìàüà.
“Ì.Í.ëÿòèô.” Ñÿñ-ñÿñÿ âåðìÿê – áèð éåðäÿ
àüûç-àüûçà âåðÿðÿê îõóìàã, éàõóä äàíûøìàã,
ãûøãûðìàã. Óøàãëàð ñþçëÿðèíè ãóðòàðìàìûø
ö÷ö äÿ ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá àüëàøäûëàð. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. ..Êþðïÿ óøàãëàð ãóø êèìè ñÿñ-ñÿñÿ âåð-
ìèøäèëÿð. Ìèð Úÿëàë. Ãóëàüûíà ñÿñ ýÿëìÿê –
åøèòìÿê. Áèð ýöí Ìèðçÿ Ñÿôÿð ðàñòàáàçàðäàí
þòÿðêÿí ãóëàüûíà ñÿñ ýÿëäè: Ìèðçÿ Ñÿôÿð! Ìèðçÿ
Ñÿôÿð! ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑßÑÝÖÚËßÍÄÈÐÈÚÈ
ÑßÑÝÖÚËßÍÄÈÐÈÚÈ, ÑßÑÝÖÚËßÍÄÈ-
ÐßÍ èñ. õöñ. Ñÿñè (ùÿì àäàì, ùÿì ìóñèãè
àëÿòëÿðèíèí âÿ ñ.-íèí ñÿñèíè) ýöúëÿíäèðìÿê
ö÷öí úèùàç. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñÿñýöúëÿíäèðèúè
úèùàçëàð.
ÑßÑßÃÎÉÌÀ èñ. Áèð ìÿñÿëÿíèí, éà áèð íà-
ìèçÿäèí ìÿãáóë îëóá-îëìàäûüûíû ñÿñâåðìÿ
éîëó èëÿ ìöÿééÿí åòìÿ. Ñÿñÿãîéìàíûí íÿ-
òèúÿñè.
ÑßÑÊÅ×ÈÐÌßÉßÍ ñèô. Ñÿñè áóðàõìàéàí,
êå÷ìÿéÿ ãîéìàéàí, ñÿñëÿðäÿí òÿúðèä îëóíàí.
Ñÿñêå÷èðìÿéÿí êàìåðà. Ñÿñêå÷èðìÿéÿí ìàòå-
ðèàë.
ÑßÑ-ÊÖÉ èñ. Ãûøãûðûã, ãàëìàãàë, ùàé-êöé,
äàâà-äàëàø ñÿñè, ãàðûøûã, áÿðê ñÿñ. Úàìààò ùà-
ìûñû äîëóð è÷ÿðè, ñÿñ-êöé äöøöð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Ñÿñ-êöé àðòäû, àðà ãàðûøäû, öñòö è÷êè âÿ éå-
ìÿêëÿ äîëó ñòîëëàð ÷åâðèëèá àëò-öñò îëäó.
Ñ.Âÿëèéåâ. [Áÿêèð:] Ìÿí èêèúÿ êÿëìÿ äåñÿì,
î ñààò ñÿñ-êöéÿ ñÿáÿá îëàð. È.Ùöñåéíîâ.
ÑßÑ-ÊÖÉËÖ ñèô. ×îõ ñÿñ îëàí, ýóðóëòóëó,
ýóðóëòóñó ÷îõ îëàí; ãÿëÿáÿëèê. Ñÿñ-êöéëö éåð.
Ñÿñ-êöéëö áàçàð. Ñÿñ-êöéëö ìÿúëèñ.
ÑßÑËßÌß “Ñÿñëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÑËßÌßÊ ô. ×àüûðìàã, ùàðàéëàìàã.
Óøàüû ñÿñëÿ, ýÿëñèí. Ãîíøóíó ñÿñëÿìÿê. – Áà-
ùàäûð ÷îõ ñàü îë, – äåéèá Íîâðóçó ñÿñëÿäè.
Í.Íÿðèìàíîâ. ..Åëäàð áîéëàíûá îíëàðû òàíûäû
âÿ ñÿñëÿäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Éàìéàøûë çÿìèëÿð,
ýþìýþé ìåøÿëÿð; Øèðèí íÿüìÿñèéëÿ ñÿñëÿéèð
áèçè. Í.Õÿçðè.
ÑßÑËßÍÄÈÐÌß “Ñÿñëÿíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÑËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Ùÿð ùàíñû áèð ìóñèãè
àëÿòèíè, éàõóä çÿíýè âÿ ñ.-íè ÷àëìàã, ñÿñèíè
÷ûõàðòìàã. Òàðû ñÿñëÿíäèðìÿê. Ñàçû ñÿñëÿíäèð-
ìÿê. – Ñÿí äÿ àëûá ÿëÿ áèð ãûçûë ðöáàá; Èíúÿ
òåëëÿðèíè ñÿñëÿíäèð, à ãûç! Ì.Ìöøôèã. Ùöììÿò
ñöêóò è÷èíäÿ çÿíýè ñÿñëÿíäèðäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑßÑËßÍÌß “Ñÿñëÿíìÿê”äÿí ô.èñ. ßùìÿä
þç èøëÿðèíèí ìóñèãè äèëèíÿ êþ÷öðöëìÿñèíè, áö-
òöí ùàâà äàëüàëàðûíäà ñÿñëÿíìÿñèíè èñòÿéèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑßÑËßÍÌßÊ ô. 1. Ñÿñ ÷ûõàðòìàã. Áóäàã-
ëàð òÿðïÿíäè, àüàúëàð ñÿñëÿíäè. Ìèð Úÿëàë.
Àüàúëàð áàøûíäà ñÿñëÿíèð êöëÿê; Éàðïàãëàð
óçàãäàí éåëïèêëÿíÿðÿê. Á.Âàùàáçàäÿ. // Ñÿñè
÷ûõìàã, ñÿñè åøèäèëìÿê. Ãîíøó îòàãäàí çÿíý
ñÿñëÿíäè, Ôèðóçÿíèí ýöëöøëÿðè âÿ ìàùíûñû åøè-
äèëäè. Ú.Úàááàðëû. Ðàäèî ñÿñëÿíèð: – Ùöñåéí,
ÑßÑÑÈÇ
äþí ýåðè; Ãàëõìûøäûð åùòèéàò òÿééàðÿëÿðè.
Ì.Ðàùèì.
2. ×àüûðàíà úàâàá âåðìÿê, ñÿñèíè óúàëò-
ìàã. Áó âàõò åøèêäÿí Ãóëàì õàí ñÿñëÿíèð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ..Íÿðèìàí ÿìè íÿøÿ èëÿ ñÿñ-
ëÿíäè. È.ßôÿíäèéåâ. ..Ñàùèáêàðëàð âÿ äöêàí÷û-
ëàð äàéàíàí òîïàäàí êèìñÿ áÿðêäÿí ñÿñëÿíäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑßÑËßØÌß “Ñÿñëÿøìÿê”äÿí ô.èñ. Àðàáèð
êÿíä ãàéäàñû ñÿñëÿøìÿ éîëó èëÿ äÿ êîìàíäà
âåðèëèðäè. Ï.Ìàêóëó.
ÑßÑËßØÌßÊ 1. ãàðø. Áèð-áèðèíè ñÿñëÿ-
ìÿê. Ãûçëàð áèð-áèðè èëÿ ñÿñëÿøäèëÿð. – Ùÿð
åâäÿí øÿí áèð ýÿíú ñÿñè åøèäèëèðäè. Ñÿñëÿøäèê.
×ÿìÿíçÿìèíëè. // Ñÿñ-ñÿñÿ âåðìÿê, ñÿñëÿðèíè
÷ûõàðìàã (÷îõëàðû ùàããûíäà). Çÿðíèøàíûí åé-
âàíûí éàðûñû áîéäà äöçÿëòäèðäèéè àðàêÿñìÿ
ãÿôÿñäÿêè òîéóãëàð äà ÷àõíàøûð, ñÿñëÿøèðäè.
Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Áèð-áèðèíÿ óéüóí ýÿëìÿê, äàõèëÿí
îõøàìàã, ùÿìàùÿíý îëìàã, ìöâàôèã îëìàã.
Ìöàñèð ùÿéàòëà ñÿñëÿøÿí ÿñÿð. – ..Î çàìàí
Ãàôãàç õàëãëàðûíûí ùÿéàòûíäà, ñÿíÿò âÿ ÿäÿ-
áèééàòûíäà çÿìàíÿíèí ãàáàãúûë ôèêèð âÿ èäåàë-
ëàðû èëÿ ñÿñëÿøÿí äèããÿòÿëàéèã òÿçàùöðëÿð îë-
ìóøäóð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÑËÈ, ÑßÑËÈ-ÊÖÉËÖ á à õ ñÿñ-êöéëö.
ÑßÑ-ÑßÄÀ á à õ ñÿñ 1-úè ìÿíàäà. ..[Ýåúÿ
éàðûñû] ñÿñ-ñÿäà êÿñèëèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Êþçöí
öñòöíÿ äöçöëìöø ýþáÿëÿêëÿðèí úûçûëòûñûíäàí
þçýÿ ñÿñ-ñÿäà åøèäèëìÿäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑßÑ-ÑßÌÈÐ èñ. 1. Á à õ ñÿñ 1-úè ìÿíàäà.
Ñîíðà ñÿñ-ñÿìèð êÿñèëèá, êÿíä äÿðèí áèð ñöêóòà
ãÿðã îëäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Õÿáÿð, ñîðàã, ìÿëóìàò; ñþç-ñþùáÿò.
ßúíÿáèäÿí äàùà ñÿñ-ñÿìèð éîõ èäè. Ñ.Ì.Ãÿ-
íèçàäÿ.
ÑßÑ-ÑßÌÈÐÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Ñÿñ-ñèç, êöé-
ñöç, ñÿñ ÷ûõàðìàäàí, ñàêèòúÿ. [Éàøàð] ñÿñ-
ñÿìèðñèç ýåéèíèá áàéûðà ÷ûõäû. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ. [Áÿé þç-þçöíÿ:] Áÿõò áåëÿ ñÿñ-ñÿìèðñèç
à÷ûëûð äà. Ìèð Úÿëàë.
ÑßÑÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ñÿñ ÷ûõàðìàéàí, ñÿñ
÷ûõàðìàäàí, àñòà(äàí), éàâàø(äàí). Ëàêèí
[Íóðèééÿíèí] áàëàúà ãÿëáè ñÿññèç, ëàë íÿüìÿ-
ëÿð îõóéàðàã ìÿúùóë áèð öìèäëÿ éàøàäû.
È.ßôÿíäèéåâ. Î ñÿññèç íÿüìÿëÿðè; Ñóëàðûí ãó-
úàüûíäàí; Ãîïàðà áèëñèí ýÿðÿê. Á.Âàùàá-
çàäÿ. // Äèíìÿç, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç, êèðèìèø,
97
ÑßÑÑÈÇÚß
ñóñìóø (ùàëäà). Éóñèô âÿ Áàùàäûð ýþçëÿðèíè
ñèëèá õåéëè âàõò ñÿññèç îòóðäóëàð. Í.Íÿðèìàíîâ.
Ýþâùÿð íÿíÿ ñÿññèç ùÿð áèð ìàñàíûí êÿíàðûíà
áèð ñòÿêàí ÷àé ãîéóá ãàéûäûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ñàêèò, ñÿñ-êöéñöç, ñöêóò è÷èíäÿ. Ùÿð ñààò
äîëàíûð áèð äÿãèãÿ òÿê; Ñÿññèç ýåúÿëÿðèí þìðö
ýþäÿëèð. Ñ.Âóðüóí. Êÿíä ñÿññèç áèð ùàëäà ìÿ-
çàð ñöêóòó è÷èíäÿ éàòûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÑÑÈÇÚß çÿðô Ñÿññèç, ñÿññèç-ñÿìèðñèç,
ñàêèòúÿ. Ñÿññèçúÿ îòóðìàã.
ÑßÑÑÈÇËÈÊ èñ. Ùå÷ áèð ñÿñ îëìàäûüû ùàë;
òàì ñàêèòëèê, ñöêóò.
ÑßÑÑÈÇ-ÑßÌÈÐÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Òàìàì
ñÿññèç, ñàêèò, òàì ñöêóò è÷èíäÿ. Ñÿññèç-ñÿìèðñèç
ýåúÿëÿð. Ñÿññèç-ñÿìèðñèç êÿíä. Ñÿññèç-ñÿìèðñèç
îòóðìàã. – Àâãóñò .. ñÿññèç-ñÿìèðñèç îòàãäàí
÷ûõûá éàâàøúà ãàïûíû þðòäö. Ñ.Âÿëèéåâ. [Øàèð:]
Áþéöê ìÿùÿááÿò äÿ áþéöê ÷àé êèìè; Àõàð
öðÿêëÿðäÿí ñÿññèç-ñÿìèðñèç. Í.Õÿçðè.
ÑßÑÒÓÒÀÍ èñ. õöñ. Òÿééàðÿíèí, ñóàëòû
ãàéûüûí âÿ ñ.-íèí ñÿñèíè òóòìàã ö÷öí úèùàç.
// Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñÿñòóòàí àïàðàò.
ÑßÑÂÅÐÌß èñ. Ñå÷êè çàìàíû âÿ éà áèð èøè,
ìÿñÿëÿíè êîëëåêòèâ ñóðÿòäÿ ùÿëë åòäèêäÿ þç
ñÿñèíè âåðìÿ, ñÿñ âåðìÿê âàñèòÿñèëÿ ðÿéèíè
áèëäèðìÿ; ñÿñ âåðìÿê âàñèòÿñèëÿ ñå÷ìÿ âÿ éà
áèð ìÿñÿëÿíè ùÿëë åòìÿ. Ñÿñâåðìÿäÿ èøòèðàê
åòìÿê. Ñÿñâåðìÿíèí íÿòèúÿëÿðè. Ñå÷êèëÿð ýèçëè
ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ êå÷èðèëèð.
ÑßÑÉÀÇÀÍ èñ. õöñ. Äàíûøûã ñÿñèíè, ìóñè-
ãèíè ëåíòÿ, ëþâùÿúèéÿ âÿ ñ.-éÿ éàçìàã ö÷öí
õöñóñè úèùàç. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñÿñéàçàí
úèùàç.
ÑßÒßËÚßÌ èñ. [ÿð.] Áÿðê ñîéóãäÿéìÿ
íÿòèúÿñèíäÿ àü úèéÿðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí èëòèùàá –
õÿñòÿëèê. Ùàúû Íÿñèð.. àðâàäûíûí öñòöíÿ ìöà-
ëèúÿ ö÷öí áèð íå÷ÿ ìÿøùóð ùÿêèì ýÿòèðäèñÿ
äÿ, ñÿòÿëúÿì àçàðûíäàí ñàüàëäà áèëìÿäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ùÿêèì Êÿðÿìÿ:] Èêèòÿðÿôëè ñÿ-
òÿëúÿìäèð, ÷îõ áÿðê ñîéóã äÿéèá. Ì.Èáðàùè-
ìîâ.
ÑßÒÙ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéèí õàðèúè òÿðÿôè, öñò
òÿðÿôè, öç òÿðÿôè. Éåð êöðÿñèíèí ñÿòùè. Òàõòà-
íûí ñÿòùè.
2. Ñÿâèééÿ. Ïÿíúÿðÿíèí éàðûñû êö÷ÿíèí ñÿò-
ùèíäÿí àøàüû îëäóüó ö÷öí áöòöí çèáèëëÿðè éåë
äàøûéûá, áóðàéà òîïëàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
// ðèéàç. Ùÿíäÿñè úèñìè äèýÿð úèñèìäÿí âÿ éà
õàðèúè ôÿçàäàí àéûðàí ùÿää, ùöäóä.
98
ÑßÂÀÉÛ
ÑßÒÙÈ ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] 1. Ñÿòùÿ àèä îëàí.
2. ìÿú. Äÿðèí îëìàéàí, äàéàç, ÷îõ ìÿù-
äóä, ãåéðè-úèääè. Ùàäèñÿëÿðÿ ñÿòùè ìöíàñèáÿò.
Ñÿòùè ìöùàêèìÿëÿð. – [Áþéöê îüëó] áèñàâàä
èäè, ñÿòùè äöøöíöðäö. Ãàíòÿìèð. Âÿëèíèí àäàì-
ëàð ùàããûíäàêû òÿñÿââöðö ÷îõ ñÿòùè èäè. Ì.Ùö-
ñåéí.
ÑßÒÙÈËßØÄÈÐÈËÌß “Ñÿòùèëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑßÒÙÈËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ñÿòùè (2-úè
ìÿíàäà) ùàëà ñàëûíìàã, áÿñèòëÿøäèðèëìÿê,
ñàäÿëÿøäèðèëìÿê, áàéàüûëàøäûðûëìàã.
ÑßÒÙÈËßØÄÈÐÌß “Ñÿòùèëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑßÒÙÈËßØÄÈÐÌßÊ ô. Ñÿòùè (2-úè ìÿ-
íàäà) ùàëà ñàëìàã, ñÿòùè åòìÿê; áÿñèòëÿøäèð-
ìÿê, áàéàüûëàøäûðìàã. Áèçúÿ, áó ùÿì Êîñà-
îüëóíóí òÿáèÿòèíÿ çèääèð, ùÿì äÿ ñóðÿòè ñÿòùè-
ëÿøäèðèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÒÈÐ èñ. [ÿð.] Ùÿð ùàíñû áèð ìÿòíèí áèð
õÿòäÿ éàçûëìûø ùèññÿñè, éàçû ñûðàñû. Èêè ñÿòèð
éàçû. – Ñÿìÿäèí êþìÿéèëÿ ñÿòèðëÿðè ùþúúÿëÿéÿ-
ùþúúÿëÿéÿ îõóäóãúà ÷îáàíûí ýþçëÿðèíäÿ ãåéðè-
àäè áèð ïàðûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑßÒÈÐÀËÒÛ ñèô. 1. Ñÿòèðëÿðèí (ñÿùèôÿíèí)
àëòûíäà îëàí. Ñÿòèðàëòû ãåéä, èøàðÿ.
2. ìÿú. Ýèçëè, þðòöëö. Ñÿòèðàëòû ìÿíà.
ÑßÒÈÐÁÀØÛ èñ. Ìÿòíèí ùÿð ùàíñû áèð ùèññÿ-
ñèíèí áèðèíúè ñÿòðèíèí áàøûíäà áóðàõûëàí à÷ûã
éåð, áîøëóã; àáçàñ.
ÑßÒÈÐÁßÑßÒÈÐ ñèô. [ÿð. ñÿòèð âÿ ôàðñ. áèòèø-
äèðèúè áÿ] Ùÿð ñÿòðè àéðûëûãäà, ñÿòèð-ñÿòèð.
Ñÿòèðáÿñÿòèð òÿùëèë åòìÿê. Ñÿòèðáÿñÿòèð òÿðúöìÿ
åòìÿê.
ÑßÒÐÈ ñèô. [ÿð.] Ñÿòèðáÿñÿòèð, ùÿðôè. Ñÿòðè
òÿðúöìÿ.
ÑßÒÒÀÐ ñèô. [ÿð.] êþùí. Þðòÿí, þðò-áàñäûð
åäÿí.
ÑßÂÀ êëàñ. á à õ ñàâàéû. Úàíäàí ñÿâà äÿ-
ùàíûíà éîõ íÿçðè Ñåééèäèí; Îëñóí ãÿñÿì î
úàíûíà êèì, éîõó âàðäûð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÑßÂÀÁ êëàñ. á à õ ñàâàá. Ìÿíèì êþíëöì
îëóáäóð ñÿíýäèë áöòëÿð åâè, Ãþâñè; Ñÿâàá ö÷öí
îíó ìÿí äÿõè âèéðàí åòìÿéèì, íåéëèì? Ã.Òÿá-
ðèçè. Ùàëâàíûí âÿ õåéðàò ïëîâëàðûíûí ñÿâàáû âÿ
ëàçûì îëìàüûíû äàíàíëàð êàôèð âÿ ìöðòÿääèð-
ëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑßÂÀÉÛ êëàñ. á à õ ñàâàéû. Ìóíúà êèì
åòäèì òàìàøà, ñþçëÿðÿ àñäûì ãóëàã; Êèçáö-
áþùòàíäàí ñÿâàéû áèð ùåêàéÿò ýþðìÿäèì.
ÑßÂÈÉÉß
Ì.Ï.Âàãèô. Ãÿìäÿí ñÿâàéû ãÿì ýöíö ãÿì-
õàð éîõ, êþíöë.. Õ.Íàòÿâàí. [Þìÿð:] ßââÿëà,
ãûçû ýþðìÿìèøÿì âÿ îíäàí ñÿâàéû, ãûç îí, éà
îí áèð éàøûíäà. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÑßÂÈÉÉß èñ. [ÿð.] 1. Ñóéóí âÿ á. áèð ìà-
éåíèí ãàëõìà, éöêñÿëìÿ äÿðÿúÿñè. ×àéäà ñó-
éóí ñÿâèééÿñè õåéëè ãàëõìûøäûð. Äÿíèç ñÿâèé-
éÿñè (éåð ñÿòùèíäÿ éöêñÿêëèêëÿðè ìöÿééÿí åò-
ìÿê ö÷öí ÿñàñ ýþòöðöëÿí íþãòÿ).
2. Áèð øåéèí ùöíäöðëöéöíöí ùöäóäóíó òÿø-
êèë åäÿí øÿðòè öôöãè õÿòò âÿ éà ñÿòù.
3. Áèð øåéèí èíêèøàôûíûí êåéôèééÿò âÿ êÿ-
ìèééÿò äÿðÿúÿñè. Õàëãûí ìàääè âÿ ìÿäÿíè
ùÿéàò ñÿâèééÿñè. Áèëèê ñÿâèééÿñè. ßñÿðèí áÿäèè
ñÿâèééÿñè àøàüûäûð. – Éàëíûç êîëëåêòèâ òÿñÿððö-
ôàò ãóðóëóøó áèçèì êÿíäèìèçè èíäèêè ìÿäÿíè,
âàðëû ñÿâèééÿéÿ ýÿòèðèá ÷àòäûðìûøäûð. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÑßÉ èñ. [ÿð.] 1. ×àëûøìà, ÷àëûøûá-÷àïàëàìà,
úÿùä. Ñÿéè áèð íÿòèúÿ âåðìÿäè. – Þùäÿìèçÿ ýþ-
òöðäöéöìöç âÿçèôÿíè ÿäà åòìÿêäÿ áàúàðûüûìû-
çû âÿ ñÿéèìèçè ÿñèðýÿìÿéÿúÿéèç.. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
Ñÿé åòìÿê (åëÿìÿê) – áèð èøè
éåðèíÿ éåòèðìÿê âÿ éà áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê
ö÷öí âàð ýöúö èëÿ ÷àëûøìàã, úÿùä åòìÿê, ÷à-
ëûøûá-÷àïàëàìàã, ÿëëÿøìÿê. Àñëàí íÿ ãÿäÿð
ñÿé åëÿéèðäè êè, ßñýÿðèí ùöñí-ðÿüáÿòèíè ãà-
çàíñûí, ìöìêöí îëìóðäó. Ú.Úàááàðëû. Åøèêäÿ
îëàíëàð þçëÿðèíè åâÿ ñàëìàüà ñÿé åäèðëÿð. Ìèð
Úÿëàë. Ñÿé ýþñòÿðìÿê – ÷àëûøìàã, ÿëëÿøìÿê,
úèää-úÿùä åòìÿê. Ñîñèàëèñòëÿðÿ éàõûíëàøàíäà
Êÿðèì “ñÿé” ýþñòÿðäè, ýþçÿ ýèðìÿéÿ, ãàáàã
úÿðýÿéÿ ÷ûõìàüà úÿùä åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ñÿéëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – ñÿé ýþñòÿðÿðÿê,
÷îõ ÷àëûøàðàã, áàúàðäûüû ãÿäÿð úÿùä åäÿðÿê,
âàð ýöúö èëÿ. Àüäþøëöêëö ãàäûíëàð ìöøòÿðèëÿðÿ
ñÿéëÿ ãóëëóã åëÿéèðäèëÿð. Ì.Ùöñåéí. Ðöñòÿì
êèøèíèí áàøûíà [Éàðìÿììÿä] õöñóñè áèð ñÿéëÿ
ôûðëàíûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑßÉÀÙßÒ èñ. [ÿð.] Ìöÿééÿí ìÿãñÿäëÿ
(åëìè, áèð éåðëÿ òàíûøëûã, èäìàí âÿ ñ.) àéàãëà,
éà ìèíèêëÿ éàøàäûüû éåðäÿí óçàãëàðà ýåòìÿ,
ñÿôÿð åòìÿ. Äàüëàðäà ñÿéàùÿòäÿ îëìàã. Äÿíèç
ñÿéàùÿòè. – Ìèðçàüà åëìè òÿíÿççþùëÿðÿ, ñÿéà-
ùÿòëÿðÿ áèð êÿðÿ äÿ îëñóí ýåòìÿìèøäè. Ñ.Ùö-
ñåéí. Âàëèäÿ ìÿçóíèééÿòÿ ÷ûõûá Èáàäëà òÿçÿ
ìàøûíäà ñÿéàùÿòÿ ýåòìèøäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.

Ñÿéàùÿò åòìÿê – á à õ ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìàã.
Ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìàã – ýÿçìÿê, ñÿôÿð åòìÿê.
Ùàúû Ñÿëèìèí þâëàäû éîõ èäè, èøëÿðèíÿ àðâàäû-
ÑßÉÐÈØÌß
íûí ãàðäàøû áàõûðäû, þçö èëäÿ áèðúÿ äÿôÿ ñÿéà-
ùÿòÿ ÷ûõûá øþáÿëÿðèíÿ âÿ ÿìëàêûíà íÿçÿð éåòè-
ðÿðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ýöíäöç Ýöëöøÿ:] Áàõ,
áèáè, áèç äöíÿí ìÿêòÿáäÿ óøàãëàðëà äöíéà
ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõìûøäûã. Ú.Úàááàðëû.
ÑßÉÀÙßÒ×È èñ. Ñÿéàùÿò åäÿí, ñÿéàùÿòÿ
÷ûõàí àäàì. ×àéûí öçÿðèíäÿ áèðúÿ äÿíÿ äÿ
éåëêÿí éîõ èäè, ÷öíêè øÿùÿðèí áó òÿðÿôëÿðè óçàã
îëäóüó ö÷öí ñÿéàùÿò÷èëÿð ìÿðêÿçäÿ ýÿçìÿéè
ñåâèðäèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áèð äÿ ýþðäöì ..
ñÿéàùÿò÷è ëèáàñûíäà áèð øÿõñ .. èìàðÿòÿ áàõûð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑßÉÀÙßÒÍÀÌß èñ. [ÿð. ñÿéàùÿò âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Ñÿéàùÿò çàìàíû ñÿéàùÿò÷èíèí ýþðöá,
ýþçäÿí êå÷èðäèéè øåéëÿðÿ äàèð éàçäûüû êèòàá
âÿ ñ. [Ìîçàëàíáÿé:] Èðàíäà äà áèð ñÿéàùÿò-
íàìÿ éàçàðàì, àõûðäà ýåíÿ Ãàôãàç äóðóð,
ìÿí äóðóðàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ßñêè ñÿéàùÿò-
íàìÿëÿðëÿ èíäèêèëÿð àðàñûíäà ÷îõ àéðûëûãëàð
âàð. Ãàíòÿìèð.
ÑßÉÈÐÌß “Ñÿéèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÉÈÐÌßÊ á à õ ñÿéðèìÿê. Íà÷àëíèê Ãó-
ëàì äàéûíûí ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ áàõäû, îíóí öñò
äîäàüû àçúà ñÿéèðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÑßÉÈÐÒÌß “Ñÿéèðòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÉÈÐÒÌßÊ ô. 1. ×àïìàã, äþðäíàëà ñöð-
ìÿê (àòû). [Àéàç] “Òÿðëàíû” öçöéóõàðû êÿíäÿ
òÿðÿô ñÿéèðòäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Àòûìû äþðä-
íàëà ñÿéèðäÿðÿê ìÿí; Íÿùàéÿò, Áîç äàüà ýÿëèá
éåòèøäèì. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
2. Ó÷óðòìàã (ãóøëàð ùàããûíäà). [Êÿðÿì:]
Øàùèíè ýÿçäèðÿð áÿéëÿð ãîëóíäà; Ãóøëàðû ñÿ-
éèðäÿð ñàýö ñîëóíäà. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
ÑßÉËÈ ñèô. 1. Ñÿé åäÿí, ÷àëûøãàí, úÿùäëè.
Ñÿéëè òÿëÿáÿ. – ..Àüàáàëàíûí ÷ÿíÿñèíäÿí òó-
òóá: – Ìàøàëëàù, ÷îõ ñÿéëè óøàãäûð! – äåéèðäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Èíàäëû, àðäûúûë, ýÿðýèí. Ùÿêèìèí ñÿéëè
ìöàëèúÿñè, âåðäèéè äÿðìàíëàð áó õÿñòÿëèéèí
ãàáàüûíäà àúèçëèê åäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑßÉÐÈÌß “Ñÿéðèìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑßÉÐÈÌßÊ ô. Ùèðñäÿí, àúûãäàí âÿ ñ.
ùèññëÿðäÿí ÿñìÿê, òèòðÿìÿê (öç ÿçÿëÿëÿðè).
Àüçû ñÿéðèìÿê. Áóðóí ïÿðÿêëÿðè ñÿéðèìÿê.
– Èñìàéûëçàäÿíèí äîäàãëàðû õÿôèô áèð òÿðçäÿ
ñÿéðèäè. Ì.Ùöñåéí. Ùÿðäÿí Ìèðçÿ Úÿëèëèí éà-
íàãëàðûíûí ÿòè ñÿéðèéèð, äîäàãëàðû òÿðïÿíèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑßÉÐÈØÌß “Ñÿéðèøìÿê”äÿí ô.èñ.
99
ÑßÉÐÈØÌßÊ
ÑßÉÐÈØÌßÊ ô. 1. Á à õ ñàéðûøìàã 1-úè
ìÿíàäà. Áþéöê ÿýÿð äåñÿ ýöíäöçÿ ýåúÿ; Äå,
ýþéäÿ óëäóçëàð ñÿéðèøèð íåúÿ! Ã.Çàêèð. Øÿùÿð
åëåêòðèê è÷èíäÿ ñÿéðèøèð, ýþéöí ãöááÿñèíäÿí
òÿééàðÿëÿðèí ýóðóëòóñó ýÿëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Òèòðÿìÿê, õÿôèô-õÿôèô ÿñìÿê, ñÿéðèìÿê.
..Ñàðàéûí äàðâàçàñû à÷ûëäû, îðàäà ãàðàëòûëàð
ñÿéðèøäè, úÿñàðÿòñèç ãûðûã ñÿñëÿð ýÿëäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Áàõäûãúà àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, [äàü-
ëàð] õÿôèô-õÿôèô ñÿéðèøèð. Ð.Ðçà.
ÑßÉÉÀÄ èñ. [ÿð.] êëàñ. Îâ÷ó. Ýÿçìÿ, åé
êþíëöì ãóøó, ãàôèë ôÿçàéè-åøãäÿ; Êèì, áó ñÿù-
ðàíûí ýöçÿðýàùëàðäà ÷îõ ñÿééàäû âàð. Ôöçóëè.
Ìÿí ñÿíèí áèð ðÿùìäèë ñÿééàäûíàì, ýÿë ãîé-
íóìà; Ýÿë þïöì, ýÿë îõøàéûì, åé íàçÿíèí
àùó, ñÿíè! Ì.Ìöøôèã.
ÑßÉÉÀÙ [ÿð.] á à õ ñÿéàùÿò÷è. Èêè ýöíäÿí
áÿðè éåìÿìèø ñÿééàùëàð áþéöê áèð èøòàùà èëÿ
éåìÿéÿ áàøëàäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ýèëàí-
ãûçû:] Ñèç þçöíöçöí áèð ãÿçåò ìöõáèðè, ñÿééàù
îëäóüóíóçó ñþéëÿéèðäèíèç. Ñ.Ùöñåéí.
ÑßÉÉÀÙËÛà èñ. Ñÿééàù îëìà, ñÿéàùÿòÿ
÷ûõìà. Òåéìóð ìöÿëëèì áóíó äà áèëèðäè êè, î
þç ìàðàãëû ùåêàéÿëÿðè èëÿ øàýèðäëÿðèí ãÿëáèíäÿ
ñÿééàùëûüà, êÿøôèééàò÷ûëûüà áþéöê ùÿâÿñ îéàò-
ìûøäûð. ß.Ñàäûã.
ÑßÉÉÀË ñèô. [ÿð.] Àõûúû, àõàí, ñÿðáÿñò,
ðÿâàí. Òàùèð ñöêàíû ãàáà âÿ ñÿðò ùÿðÿêÿòëÿðëÿ
î éàí-áó éàíà ôûðëàäûð, ìàøûíûí ñÿééàë ùÿ-
ðÿêÿòèíÿ ìàíå îëóðäó. Ì.Ùöñåéí.
ÑßÉÉÀÐ ñèô. [ÿð.] 1. Ùÿðÿêÿò åäÿí, ýÿçÿí,
äîëàøàí; áèð éåðäÿ äóðìàéàí. Ñÿééàð óëäóçëàð.
2. Äàèì áèð éåðäÿ ãàëìàéàí, éåðèíè äÿéèø-
äèðÿí, äàèì áèð éåðäÿ äóðìàéûá èñòÿíèëÿí òÿ-
ðÿôÿ äàøûíàí. Ñÿééàð òèúàðÿò. Ñÿééàð ñÿðýè.
Ñÿééàð õÿñòÿõàíà. – [Ìÿìóí] ..èêè ýöí îðäà
ñÿééàð áèð ñàðàéû àíäûðàí ãàðà ìÿõìÿðëè
íÿùÿíý ÷àäûðû àëòûíäà èñòèðàùÿò åäÿúÿêäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. ..Áó [ïàðëàã êþëýÿëÿð] êîëõîçà
ýÿëìèø ñÿééàð êèíîíóí åêðàíû èäè. ß.Ñàäûã.
Áàëàãàí ñÿééàð êö÷ÿ òåàòðûíà äåéèëèð. ß.Áÿ-
äÿëáÿéëè.
ÑßÉÉÀÐß [ÿð.] á à õ ïëàíåò. Ýàù äîüóð,
ýàù áàòûð êþíöë äèããÿòèì; Òåç-òåç éàíûá-ñþíÿí
ñÿééàðÿëÿðòÿê. Ñ.Âóðüóí. Ñÿí åëÿ áèð äÿðéà-
ñàí êè, áöòöí ÷àéëàð àõûð ñÿíÿ; Ñÿí åëÿ áèð
ýöíÿøñÿí êè, èøûã àëûð ñÿééàðÿëÿð. Í.Õÿçðè.
ÑßÇÀ ñèô. [ôàðñ.] Ëàéèã, óéüóí, éàðàøàí,
ìöíàñèá. Ìÿíúÿ, òÿãäèðÿ ñÿçàäûð, êèøè øåéòàí-
100
ÑÕÎËÀÑÒÈÊ
äàí àëûá; Êàìèë þéðÿíäèéè åëìèëÿ, äöðóñèëÿ
áåëÿ. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÔÅÐÀ èñ. [éóí.] Ñàùÿ, äàèðÿ, ìöùèò, øÿðàèò.
ÑÔÅÐÈÊ ñèô. [éóí.] Êöðÿøÿêèëëè, êöðÿéÿ-
áÿíçÿð, éóâàðëàã.
ÑÔÈÍÊÑ èñ. Ãÿäèì Ìèñèðäÿ øèð áÿäÿíëè,
èíñàí áàøëû âÿ éà ùåéâàí áàøëû ôàíòàñòèê âàð-
ëûüûí ùåéêÿëè.
ÑÕÅÌ [éóí. ñúùåìà – øÿêèë, ñóðÿò] 1. Áèð
øåéèí ñèñòåìèíè, ãóðóëóøóíó âÿ éà ùèññÿëÿðè
àðàñûíäàêû ðàáèòÿíè òÿñâèð åäÿí ñàäÿ ÷åðòéîæ.
Òåëåôîí ãóðüóñóíóí ñõåìè. Ðàäèîàïàðàòûí
ñõåìè. // Áèð øåéèí ãóðóëóøó, òÿøêèëè, ïëàíû.
Áàøãà ñõåì öçðÿ ãóðóëìóø òÿøêèëàò.
2. Áèð ÿñÿðèí, éàçûíûí âÿ ñ.-íèí ÿñàñ ôèêèð-
ëÿðèíèí öìóìè øÿêèëäÿ âåðèëìèø øÿðùè, òÿñâèðè,
õöëàñÿñè. Ïéåñèí ñõåìè. Ìÿðóçÿíèí ñõåìè.
3. ìÿú. Øàáëîí ôèêèð, áèð øåéèí ÷îõ áÿñèò âÿ
ìöúÿððÿä òÿñâèðè; áàñìàãÿëèá. ßñÿðäÿ úàíëû
èíñàíëàð ÿâÿçèíÿ ñõåìëÿð âåðèëìèøäèð. – Úàá-
áàðëû Àëìàç ñèìàñûíäà úàíñûç áèð ñõåì éîõ,
áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ìåéäàíà ÷ûõàí, ñåâèá-
ñåâèëÿí áèð èíñàí ñóðÿòè éàðàòìûøäûð. Ì.Àðèô.
ÑÕÅÌÀÒÈ´Ê ñèô. [éóí.] 1. Ñõåì øÿêëèíäÿ,
ñõåì ùàëûíäà. Ñõåìàòèê õÿðèòÿëÿð.
2. Öìóìè øÿêèëäÿ, òÿôÿððöàòñûç, ÷îõ ñàäÿ
øÿêèëäÿ, éûüúàì. ßñÿðèí ñõåìàòèê øÿðùè.
– ßñÿðäÿ Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí úÿë-
ëàä, ãàòèë âÿ òàëàí÷û ñèôÿòè ñõåìàòèê øÿêèëäÿ
äåéèë, ìöðÿêêÿá áèð õàðàêòåð êèìè, êàìèë áÿäèè
õàñèééÿòíàìÿ èëÿ úàíëàíäûðûëûð. Ì.Àðèô.
ÑÕÅÌÀÒÈÊËÈÊ èñ. Ñõåìàòèê (2-úè ìÿ-
íàäà) øåéèí ùàëû. Òÿñâèðèí ñõåìàòèêëèéè. Ïéåñèí
ñõåìàòèêëèéè.
ÑÕÅÌÀÒÈ´ÇÌ [éóí.] Òÿôÿêêöðäÿ, áèð øå-
éèí øÿðùèíäÿ, òÿñâèðèíäÿ áàéàüûëûã, øàáëîí-
ëóã. Éàçû÷ûëàðûìûç ìöàñèð ãÿùðÿìàí ñóðÿ-
òèíèí òÿñâèðèíäÿ áÿçè ñõåìàòèçìÿ éîë âåðèðëÿð.
ÑÕÎËÁÑÒÈÊ 1. Ñõîëàñòèêà (1-úè ìÿíàäà)
òÿðÿôäàðû.
2. Ñõîëàñòèêà (2-úè ìÿíàäà) èëÿ ìÿøüóë
îëàí àäàì.
ÑÕÎËÀÑÒÈ´Ê ñèô. [éóí.] 1. Ñõîëàñòèêàéà
(1-úè ìÿíàäà) àèä îëàí, ñõîëàñòèêà ìàùèé-
éÿòèíäÿ îëàí. Ñõîëàñòèê ôÿëñÿôÿ.
2. ìÿú. Ôîðìàë, çàùèðè, ðåàë ìÿçìóíäàí
ìÿùðóì, ðåàë ùÿéàòäàí óçàã. Ñõîëàñòèê òÿíãèä.
Ñõîëàñòèê ìöùàêèìÿ. – “Êÿøêöë” ñÿùèôÿëÿðèíäÿ
êþùíÿ ñõîëàñòèê ÿäÿáèééàò öñëóáó èëÿ ùàêèì
ÑÕÎËÀÑÒÈÊÀ
ÿäÿáè úÿðÿéàí îëìàüà áàøëàéàí ðåàëèçì ÿäÿáè
öñëóáó ìöáàðèçÿ åäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÕÎËÁÑÒÈÊÀ [ëàò. ñúùîëàñòèúóñ, ÿñëè éóí.
ñùîëå – ìÿêòÿá] 1. Îðòà ÿñð ôÿëñÿôÿñèíäÿ êèëñÿ
åùêàìëàðûíà ìöúÿððÿä, ôîðìàë ìÿíòèãè äÿëèë-
ëÿðëÿ ùàãã ãàçàíäûðìàã ìÿãñÿäèíè äàøûéàí
ùàêèì úÿðÿéàí.
2. ìÿú. Ðåàë ùÿéàòäàí, òÿúðöáÿäÿí óçàã
îëàí; áîø, ôîðìàë.
3. ìÿú. Áîø ìöùàêèìÿ, ùÿéàò âÿ òÿúðöáÿ-
äÿí óçàã ôîðìàë áèëèê; ÿçáÿð÷èëèê, ÿëëàìÿëèê.
ÑÛÚÀÃ ñèô. 1. Èñòè.
2. Ìåùðèáàí, éàõûí.
ÑÛ×ÐÀÌÀ “Ñû÷ðàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛ×ÐÀÌÀà ô. 1. Àòûëìàã, òóëëàíìàã, ùîï-
ïàíìàã. Éåðèíäÿí ñû÷ðàìàã. Èðÿëèéÿ ñû÷ðàìàã.
– ßñÿä ñû÷ðàéûá áèð äàøûí äàëûíäà ýèçëÿíÿðÿê
áàéàã ýþðäöéö éåðÿ áàõäû. Á.Òàëûáëû. // Àòëà-
íûá (ùîïïàíûá) êå÷ìÿê. Ýöëøÿí Éàñÿìÿíèí
ñþçöíäÿí õîøëàíìàäû: – Àðõû ñû÷ðàìàìûø áà-
ðàêàëëàù ýþçëÿìÿéèí. ß.Âÿëèéåâ. // Ùîïïàíûá
ãàëõìàã (îòóðìàã). Ñóðõàé êÿùÿðèí áåëèíÿ
ñû÷ðàäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Îüóë ñû÷ðàäû àòà, éåë
êèìè ó÷äó ýåòäè; Åëÿ áèë îâ äàëûíúà àëûúû ãóø-
äó, ýåòäè. Ð.Ðçà.
2. Ñÿïèëìÿê, ÷èëÿíìÿê. Ñû÷ðàéàðêÿí èøûë-
äàéàð äàìúûëàð; Ñàí ñà÷ûëàð ìèðâàðèäëÿð, èí-
úèëÿð. À.Ñÿùùÿò.
ÑÛ×ÐÀÍÒÛ èñ. Ñû÷ðàéàí, éà ñû÷ðàäûëàí ñó
âÿ ñ. çÿððÿúèêëÿðè.
ÑÛ×ÐÀÒÌÀ “Ñû÷ðàòìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛ×ÐÀÒÌÀà ô. Ñû÷ðàìàñûíà ñÿáÿá îëìàã.
Ñóéó ñû÷ðàòìàã.
ÑÛ×ÐÀÉÛØ èñ. 1. Ñû÷ðàìà èøè, ñû÷ðàìà òÿðçè;
éåðèíäÿí ùîïïàíìà, àòûëìà. Çÿðÿíýèç ñû÷ðà-
éûøà ùàçûðëàíàí ïèøèê êèìè þçöíö éûüûøäûðäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. ìÿú. Áèð øåéäÿ áèðäÿí-áèðÿ áàø âåðÿí
äÿéèøèêëèê.
3. ôÿëñ. Òÿäðèúëÿ éîõ, áèðäÿí-áèðÿ âÿ ÷îõ
ñöðÿòëÿ áèð êåéôèééÿòäÿí áàøãàñûíà êå÷ìÿ.
Èíãèëàáè ñû÷ðàéûø.
ÑÛ×ÐÀÉÛØËÛ ñèô. Ñû÷ðàéûøëàðëà îëàí, ñû÷ðà-
éûøëàðëà èíêèøàô åäÿí, áàø âåðÿí; ãåéðè-ìöí-
òÿçÿì. Ñû÷ðàéûøëû èíêèøàô.
ÑÛ×ÐÀÉÛØÂÀÐÈ ñèô. âÿ çÿðô Ñû÷ðàéûøëàðëà
(3-úö ìÿíàäà) èíêèøàô åäÿí, áàø âåðÿí; ãåéðè-
ìöíòÿçÿì. Ñû÷ðàéûøâàðè èíêèøàô.
ÑÛÜÀËËÀÌÀÃ
ÑÛÔÛÐ èñ. [ÿð.] 1. Êÿìèééÿòèí îëìàäûüûíû
ýþñòÿðÿí “0” øÿêëèíäÿ ðÿãÿì èøàðÿñè (ñàü òÿ-
ðÿôäÿí ùÿð ùàíñû áèð ðÿãÿìèí éàíûíà ýÿòèðèë-
äèêäÿ îíóí îí äÿôÿ àðòäûüûíû áèëäèðèð).
2. Áèð øåéèí òåìïåðàòóðóíó ùåñàáëàìàã
ö÷öí íèñáÿò ýþòöðöëÿí øÿðòè êÿìèééÿò. Ñûôûð
äÿðÿúÿ. Ñûôûðäàí àøàüû ö÷ äÿðÿúÿ ñîéóã.
3. ìÿú. Ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè, ðîëó, ãèéìÿòè
îëìàéàí àäàì ùàããûíäà; ùå÷. Òóòàã êè, ñÿí
èíäè ùå÷ áèð øåéñÿí, áèð ñûôûðñàí.. ×åõîâäàí.
◊ Ñûôûð äÿðÿúÿ ìÿú. – ùå÷, ãÿòèééÿí, ÿñëà.
ßëèêðàì áó äàíûøûüà ñûôûð äÿðÿúÿ ÿùÿìèééÿò
âåðìèðìèø êèìè Ñÿëèìèí ãàëûí úèëäèíè ýþòöðöá
ãîëòóüóíà âóðäó. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÛÜÀ èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Êè÷èê óøàãëàð.
2. Éåòèìëÿð.
ÑÛÜÀË èñ. [ÿð. ñåéãÿë] 1. Áèð øåéèí öçÿ-
ðèíÿ ÿëèíè éàâàø-éàâàø ýÿçäèðìÿê âÿ éà îíà
õÿôèô-õÿôèô òîõóíäóðìàãëà þç ñåâýèñèíè, íÿ-
âàçèøèíè ýþñòÿðìÿ.
Ñûüàë ÷ÿêìÿê ìÿú. –
îõøàìàã, òóìàðëàìàã, ñûüàëëàìàã. Ìåù ñûüàë
÷ÿêÿí çàìàí àãðîíîìóí òåëèíÿ; Áèð îâóú òîð-
ïàã àëäû î, ôÿðÿùëÿ ÿëèíÿ. Ì.Ðàùèì. Äàüëàðûí
êöëÿéè, áàüëàðûí ìåùè; Èíúèê ðóùóìóçà áèð ñûüàë
÷ÿêèð. Á.Âàùàáçàäÿ.
2. Úèëà, ñöñ, áÿçÿê.
Ñûüàë âåðìÿê (âóð-
ìàã, ÷ÿêìÿê) – áÿçÿê, ñöñ âåðìÿê, éàðàøûã
ö÷öí ñà÷ëàðûíà, öñò-áàøûíà ñÿëèãÿëè ýþðêÿì
âåðìÿê. Úàíàí ñûüàë âóðóá ÷ûõûð îòàãäàí;
Íÿ ýþçÿë éàðàøûð áó ýåäèø îíà. Ñ.Âóðüóí.
Î, ôèêðèíäÿ áó ìÿñÿëÿíè âóðóøäóðäóüó çàìàí
Ãÿðÿíôèë Íÿðýèçÿ ñûüàë âåðäè. ß.Âÿëèéåâ. Ýþçÿ
ñöðìÿ, òåëëÿðèíÿ ñûüàë ÷ÿê; Ñÿíÿ ùåéðàí îëóá
÷ÿìÿí, ýöë, ÷è÷ÿê. À.Øÿìøèð.
ÑÛÜÀËËÀÌÀ “Ñûüàëëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÜÀËËÀÌÀÃ ô. ßëëÿðèíè, áàðìàãëàðûíû áèð
øåéèí öçÿðèíäÿ õÿôèôúÿ ýÿçäèðÿðÿê îíó ùà-
ìàð øÿêëÿ ñàëìàã, äöçÿëòìÿê; òóìàðëàìàã.
Ñàããàëûíû ñûüàëëàìàã. Ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàìàã.
Òåëèíè ñûüàëëàìàã. // Ìàñàæ åëÿìÿê, îâìàã.
ßëàúû öçöëìöø Íÿðýèç ýàù îüëóíó äèëÿ òóòóð,
ýàù ãàðûéà êþìÿê åëÿéèá óøàüûí ãàðíûíû ñû-
üàëëàéûð. ß.Âÿëèéåâ. // Íÿâàçèø, ìåùðèáàíëûã,
ðèããÿò, îõøàìà ÿëàìÿòè îëàðàã ÿëèíè õÿôèôúÿ
áèðèíèí áàøûíà âÿ éà öñòöíÿ ñöðòìÿê, ÷ÿêìÿê.
Êîñà èñÿ þç èøèíäÿ îëìàãëà òîéóãëàðäàí òóòóá
áàøûíû ñûüàëëàéûð âÿ áóðàõûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Êàáëà Íîâðóçãóëó [óøàãëàðû] þïöá, ñûüàëëà-
éûá, ùÿðÿñèíèí îâúóíà áèð àü ïóë áàéðàìëûã
101
ÑÛÜÀËËÀÍÌÀ
áàñàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ëÿïÿ-
ëÿð ñûüàëëàéûð íÿùÿíý ýþâäÿñèíè “Àâðîðà”íûí;
Éóõóëó áèð àíàíûí ÿëè êèìè. Ð.Ðçà.
ÑÛÜÀËËÀÍÌÀ “Ñûüàëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÜÀËËÀÍÌÀÃ ãàéûä. Þçöíÿ ñûüàë, éàðà-
øûã âåðìÿê, ýþçÿ õîø, ýþçÿë ýþðöíìÿê ö÷öí
ñà÷ëàðûíà, öç-ýþçöíÿ, öñò-áàøûíà ñÿëèãÿ âåð-
ìÿê. Ìÿíèì éàðûì ñûüàëëàíûá ýÿëÿíäÿ; Ñà-
íàñàí ãàí ñöçöð äîäàãëàðûíäàí. Ì.Ï.Âàãèô.
[Ìèëèñ ìöâÿêêèëè] øûã ýåéèíìèøäè, ñûüàëëàíûá
òîããàëàíìûøäû. Á.Áàéðàìîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà.
Ãîúà ÷èíàð! Áèð ñûüàëëàí êÿùðèç áàøûíäà; Ýþé
÷ÿìÿíÿ õàëû êèìè þç êþëýÿíè ñÿð! Ñ.Âóðüóí.
Ñÿùÿð éåëëÿðèéëÿ ñûüàëëàíìûñàí; Àé áèçèì ÷è-
íàðà áÿíçÿéÿí ÷èíàð! Í.Õÿçðè.
ÑÛÜÀËËÛ ñèô. Ùàìàð, ñûüàë ÷ÿêèëìèø êèìè
îëàí; ñÿëèãÿëè. Ñûüàëëû ñà÷ëàð. – Éóéóíäóí,
äàðàíäûí, ãàðëàð êèìè ñàô; Òåëëÿðèí ñûüàëëû,
ýþçëÿðèí øÿôôàô. ß.Úàâàä.
ÑÛÜÛÍÀÃ, ÑÛÜÛÍÀÚÀÃ èñ. Ñûüûíûëàúàã éåð,
äàëäàëàíìàüà éàðàð éåð; äàëäàíàúàã; ñûüûí-
úàã. Ïàðòèçàíëàð .. þçëÿðèíÿ ñûüûíàúàã áèð éåð
äöçÿëòäèëÿð. Ì.Ùöñåéí. [Àíà] ÿòðàôûíà áàõû-
íûð, ýþçëÿðè äàëäàëàíìàã ö÷öí áèð áóúàã,
ñûüûíàã àõòàðûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Íÿðèìàí
çèðçÿìèíèí ñûüûíàúàã îëäóüóíó ýþðöá ñåâèíäè.
Ìèð Úÿëàë. // õöñ. Áîìáàäàí, ìÿðìèäÿí, ýöë-
ëÿäÿí âÿ éà çÿùÿðëÿéèúè ìàääÿëÿðäÿí ãîðóí-
ìàã ö÷öí õöñóñè ñóðÿòäÿ äöçÿëäèëèá òÿúùèç
åäèëìèø éåð, áèíà âÿ ñ. Áîìáà ñûüûíàüû.
ÑÛÜÛÍÚÀÃ á à õ ñûüûíàã. Áó äàü áàøûíäàêû
ìþùòÿøÿì ãàëà; Îëìóø ñûüûíúàüû ãÿùðÿìàí-
ëàðûí. Ñ.Âóðüóí.
ÑÛÜÛÍÌÀ “Ñûüûíìàã”äàí ô.èñ. Äàðà ãîúà-
íûí åòèíàñûçëûüûíà âÿ ùåéâàíûí îíà ñûüûíìà-
ñûíà ùåéðÿò åäÿðÿê ùèääÿòëÿ: – Ãîúà! – äå-
éèð, – ñÿí êèìñÿí? ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÛÜÛÍÌÀÃ ô. Áèð òÿùëöêÿäÿí åòèáàðëû áèð
éåðäÿ ýèçëÿíìÿê âÿ éà áèðèíÿ ïÿíàù ýÿòèð-
ìÿê, ùèìàéÿñè àëòûíà ýèðìÿê; äàëäàëàíìàã.
Ñÿùÿðëÿðÿ ìÿõñóñ îëàí íÿñèìäÿí àðà-ñûðà
éàðïàãëàð ãûìûëäàíûð, ..éàøûë éàðïàãëàð àðà-
ñûíà ñûüûíìûø ãóøúóüàçëàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá þòö-
øöðäö. À.Øàèã. Áèð ýöí òîïëàíûá Àëìàçûí ñû-
üûíäûüû ãàéûíàòàñû Àüà êèøèíèí åâèíÿ ýåòäèê.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÛÜÛÐ èñ. 1. Ãàðàìàë. [×îïî:] Ïèéàëÿíè
ãàëäûðäûì, éàâàø ñÿñëÿ: – Ñÿíèí øÿðÿôèíÿ, –
äåäèì, – õîøáÿõò îëàã, ãÿáèëÿ ñûüûðëàðû êþê,
èòëÿðè èòèäèøëè îëñóí! ×ÿìÿíçÿìèíëè.
102
ÑÛÜÌÀÃ
2. çîîë. Áåëøÿêèëëè áóéíóçëàðû îëàí ìàðàë
ôÿñèëÿñèíäÿí èðè êþâøÿéÿí ìÿìÿëè ùåéâàí.
ÑÛÜÛÐ×Û èñ. Ìàë-ãàðà ÷îáàíû; íàõûð÷û. [Ñîíà
õàíûì:] ..Õàë÷à áóðäà ãàëûáäûð. Éåðäÿí ãàë-
õûá ýÿëäèì ýþòöðÿì êè, òåçäÿí ñûüûð÷ûéà, áó-
çîâ÷óéà ðàñò ýÿëèá àïàðìàñûí. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Áèçèì ãàðàáàø ãûç ñûüûð÷ûìûçû îéàäûðäû.
À.Äèâàíáÿéîüëó. Ýÿëèð úÿíàçÿñè Ùàúûíûí
êÿíäÿ; ×îáàí, ñûüûð÷ûëàð äàüäà, ÷ÿìÿíäÿ;
Áàõûðëàð óçàãäàí ãàíëû êàðâàíà. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÑÛÜÛÐ×ÛÍ èñ. Ãóøëàðûí ñÿð÷ÿêèìèëÿð äÿñ-
òÿñèíäÿí îëàí, òöíäòöêëö, îõóéàí, êþ÷ÿðè ãóø.
Ñûüûð÷ûíëàð ñÿùÿð÷àüû ýÿëÿð, áóäàãëàðà ãîíóá
ñÿñëÿíÿð, áàùàðûí ìöæäÿñèíè ýÿòèðÿðëÿð. Ìèð
Úÿëàë. Áàùàðëà áèðëèêäÿ îíóí øóõ åë÷èëÿðè:
ãàðàíãóøëàð, ñûüûð÷ûíëàð.. ùÿðÿíè þç äèëèíäÿ
ãàðøûëàéûðäûëàð... Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÛÜÛÐÄÈËÈ èñ. áîò. ßòèðëè éàü âåðÿí îò-
áèòêè. Ñûüûðäèëè .. àëàã îòëàðûíäàíäûð. Ïèïåïÿ
îõøàð ÿòèðëè éàüû âàðäûð. Ì.Ãàñûìîâ.
ÑÛÜÛÐÃÓÉÐÓÜÓ èñ. áîò. Êþê ÿòðàôûíäà
áþëöì-áþëöì éàðïàãëàðû îëàí èêèèëëèê îò-áèòêè.
ÑÛÜÛØÄÛÐÛËÌÀ “Ñûüûøäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÜÛØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éåðëÿøäèðèëìÿê,
çîðëà ñûüäûðìàã.
ÑÛÜÛØÄÛÐÌÀ “Ñûüûøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÜÛØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Éåðëÿøäèðìÿê, ýöúëÿ
ñûüäûðìàã. [Øàèð ßðÿñòóí Øèðàñëàíà äåäè:]
..[Àüáóëàüûí èøëÿðèíè] ùå÷ áàëàúà áèð øåðÿ ñû-
üûøäûðìàã îëàðìû, øàèð? Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Äþçìÿê, ãàòëàøìàã, ñèíèðìÿê. Àé-
ðûì ãûçû .. íàõûð ñàùèáëÿðèíèí òþùìÿò âÿ ìÿ-
çÿììÿòëÿðèíè èççÿòè-íÿôñèíÿ ñûüûøäûðà áèëìÿ-
äèéèíäÿí Êÿðèì áàáàíûí àðõàñûíúà ùÿð ýöí
ñþéëÿíÿðäè. À.Øàèã. Ñûüûøäûðà áèëìÿéèá; Ïàõûë
àðû áó äÿðäè; Äåäè: “Ýÿðÿê ìÿí îíó; Ðóùäàí
ñàëûá þëäöðÿì”. Ì.Äèëáàçè.
ÑÛÜÛØÌÀ “Ñûüûøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÜÛØÌÀÃ á à õ ñûüìàã. Ýåéèá ÿñýÿð ïàë-
òàðûíû, ñèëàùëàíäû ãÿùðÿìàí; Îíóí ïîëàä ñèíÿ-
ñèíÿ ñûüûøìàäû öðÿéè. Ñ.Âóðüóí.
ÑÛÜÌÀ “Ñûüìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÜÌÀÃ ô. Éåðëÿøìÿê, ýèðÿ áèëìÿê.
[Ìÿùÿììÿäúÿôÿðèí] ïîðòôåëè î ãÿäÿð äîë-
ìóøäó êè, ãîëòóüóíà ñûüìàéûðäû. Ãàíòÿìèð.
Íÿðèìàí Öëôÿòèí ãóúàüûíà ñûüìûðäû. Ìèð Úÿëàë.
Íÿáè ïÿíúÿñèíÿ ñûüìàéàí áàôàíû éåðÿ ãîéóá
áåëèíè äöçÿëòäèéè çàìàí ýöíÿø îíó ñàëàìëàäû.
ß.Àáàñîâ.
ÑÛÜÌÀÇ
ÑÛÜÌÀÇ ô.ñèô. Áèð àðàéà ñûüûøà áèëìÿéÿí,
áèð àðàéà ñûüûøìàç, óéóøìàç. Þìöð ñöðÿí
áÿõòèéàð; Ïîçóëìàñûí äöç èëãàð; Ñûüìàç áó
äöíéàëàðà; Êþíëöìäÿêè àðçóëàð. Ð.Ðçà.
ÑÛÜÎÐÒÀ èñ. Òÿáèè ôÿëàêÿò âÿ áÿäáÿõò ùà-
äèñÿ íÿòèúÿñèíäÿ çÿðÿð ýþðìöø øÿõñÿ âÿ éà
òÿøêèëàòà õöñóñè òÿøêèëàò òÿðÿôèíäÿí ìöíòÿçÿì
îëàðàã ïóë âåðìÿê âàñèòÿñèëÿ çÿðÿðèíè þäÿ-
ìÿêäÿí èáàðÿò òÿìèíàò âàñèòÿëÿðèíäÿí áèðè.
Äþâëÿò ñûüîðòàñû. Èúòèìàè ñûüîðòà. ßìëàêûíû
ñûüîðòà åòäèðìÿê. – [Ìÿùÿììÿäúÿôÿð:] Áó
ö÷öíúö – ñûüîðòà äÿôòÿðèì, áó äà ìÿíèì Áàê-
ñîéóç äÿôòÿðèì. Ãàíòÿìèð. [Ìÿñìÿ:] Ìÿíèì
ùÿéàòûìûí 2-úè ñÿùèôÿñè 23-úö èëèí áàùàðûí-
äàí áàøëàéûð. Áó çàìàí åâ ãóëëóã÷óëàðûíûí
ñûüîðòà åäèëìÿñè ö÷öí ãàíóí íÿøð åäèëìèøäè.
Ñ.Ùöñåéí. Ãÿëÿìè éàõàíà ñàíú! Ìÿíäÿí
ñÿíÿ íÿ ãàçàíú! Ìÿí þëöìäÿí ñûüîðòà
èñòÿìèðÿì. Ð.Ðçà.
ÑÛÜÎÐÒÀ×Û èñ. Ñûüîðòà èäàðÿñè èø÷èñè.
ÑÛÜÎÐÒÀËÛ ñèô. 1. Ñûüîðòà åäèëìèø.
2. ìÿú. ßìíèééÿò àëòûíà àëûíìûø; òÿìèíàòëû.
ÑÛÕ ñèô. 1. Àüàúëàðû, áóäàãëàðû, éàðïàãëàðû
âÿ ñ. áèð-áèðèíÿ ÷îõ éàõûí, áèòèøèê. Ñûõ ìåøÿ.
Ñûõ êîë. Ñûõ ÷ÿìÿí. – ..Äÿðÿëÿðèíäÿ àäàìáîéó
ãàëõàí ñûõ, ÿòèðëè îòëàð áèòÿí áó éåðëÿðè êþð-
ïÿëèêäÿí ñåâèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
2. Ãàëûí, ýóð, éîüóí. Ñûõ ùþðöêëÿð. – Íàòèã
ñàäÿ ôÿùëÿ ïàëòàðû ýåéìèø, ïàïàüûíû ÿëèíÿ àë-
ìûøäû. Îíóí ñûõ ñà÷ëàðû óçàíûá áîéíóíóí
àðäûíà ñàðû òþêöëìöøäö. Ì.Ùöñåéí. Ôöçóëè
÷àòàðàã ñûõ ãàøëàðûíû; Ëåéëèíèí åøãèíÿ ñàëäû
Ìÿúíóíó. Ñ.Âóðüóí.
3. çÿðô Áèð-áèðèíÿ éàïûøìûø, ÷îõ éàõûí.
Úÿðýÿäÿ ñûõ äóðìàã. Øåéëÿðè ñûõ ãîéìàã.
// ñèô. âÿ çÿðô Áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàç, éàõûí,
ÿëàãÿëè (áÿçÿí “ñûõû” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Ñûõ
ÿëàãÿ. – ..Àðàñûíäà ñûõ áèð ðàáèòÿ âàðäû.
Ñ.Ùöñåéí.
ÑÛÕÀÚ èñ. Áèð øåéè ñûõìàã, ñûõûá ñàõëàìàã
ö÷öí àëÿò, ãóðüó.
ÑÛÕÚÀËÀÌÀ “Ñûõúàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÕÚÀËÀÌÀÃ ô. 1. Ñûõûá ÿçìÿê, áàñûá
ÿçìÿê.
2. Ñûõûøäûðìàã.
ÑÛÕÛÚÛ ñèô. 1. Ñûõàí, ñûõìàã ö÷öí îëàí.
Ñûõûúû àëÿò.
2. ìÿú. Äàðûõäûðûúû, öçöúö, úàíñûõûúû. Ñûõûúû
áèð ìöùèò. – [Ãÿòèáÿíèí Ãûçûë Àðñëàíà ìÿê-
òóáóíäàí:] Áóíà ýþðÿ äÿ ùþêìäàð ìÿíè áó
ÑÛÕÛÍÒÛ
ñûõûúû ìÿíýÿíÿíèí àëòûíäàí ãóðòàðìàëûäûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÛÕÛËÌÀ “Ñûõûëìàã”äàí ô.èñ. Ñóéóí ñûõûë-
ìà äÿðÿúÿñè.
ÑÛÕÛËÌÀÃ ô. 1. Òÿçéèã, ñûõìà âÿ ñ. íÿòè-
úÿñèíäÿ ùÿúìúÿ êè÷èëìÿê, ñûõëàøìàã. // Äà-
ðàëìàã, ñûõëàøìàã, áàëàúàëàøìàã. ..Ýåòäèêúÿ
èçäèùàì ÷îõàëûð, Àéàçûí ÿòðàôûíû àëìûø ùàëãà
äàùà äà ñûõûëûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Íÿùà-
éÿò .. ö÷ éîë àéðûúûíäà áó ùàëãà òàìàìûëÿ ñû-
õûëäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Áöçöøìÿê, éûüûëìàã, ãûñûëìàã. [Íàäèð:]
Ìöùàðèáÿ çàìàíû öçÿðèìÿ ìèíëÿðúÿ äöøìÿí
ãóðøóíó éàüäû äà, ùå÷ ãîðõìàäûì. Áóðàäà
íÿ ö÷öí ñûõûëäûì, úöúÿéÿ äþíäöì?! Á.Òàëûáëû.
Çÿðèôÿ òÿçÿäÿí îòóðäóüó éåðäÿ ãóðúàëàíûá
äàéûñûíà ñûõûëäû. ß.ßáöëùÿñÿí. [Òàïäûã]
áÿðê-áÿðê àíàñûíûí ãóúàüûíà ñûõûëûá äàéàíäû.
ß.Âÿëèéåâ.
3. Ïÿðò îëìàã, óòàíìàã, òóòóëìàã. ßùìÿä
áóíäàí áèð øåé àíëàìàäû. Ôÿãÿò Çÿêèíèí îíà
ãàðøû îëàí ñîéóã ùÿðÿêÿòèíäÿí ÷îõ ñûõûëäû.
À.Øàèã. Ôÿðìàí ùÿìèøÿ áåëÿ ãî÷àã âÿ äèëà-
âÿð ãûçëàðûí éàíûíäà ñûõûëàð âÿ þçöíö èòèðÿðäè.
ß.Ñàäûã.
◊ Ñûõûëûá ãàëìàã – áàëàúà, äàð áèð éåðäÿ
éàøàìàëû îëìàã; ñûüûíìàã, äàëäàëàíìàã. [Äè-
ëàðÿ Ãóðáàíëûéà:] Áàüûøëàéûí, åâèìèç äàðêåø-
äèð, èêè îòàüà ñûõûëûá ãàëìûøûã. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ßðè Ùåéäÿðãóëó [Ùþðìÿòè] èíäè ùÿéÿòèí êöí-
úöíäÿ ñûõûëûá ãàëàí âÿ àèëÿíèí áèð àíáàð êèìè
èñòèôàäÿ åòäèéè áèð äàõìàéà ýÿòèðìèøäè. ß.Ñà-
äûã. Öðÿéè (êþíëö, ãÿëáè) ñûõûëìàã – ãöññÿ-
ëÿíìÿê, äàðûõìàã, õèôôÿò åòìÿê. [Ïÿðâèç õàí:]
Àíà, ñÿí àëëàù, áóðàõ ãûçû, àïàðàã, äÿðñèíè
îõóñóí, ùÿðýàù Ìöíÿââÿð îðàäà îëìàñà áè-
çèì äÿ ãÿëáèìèç ñûõûëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ðöñ-
òÿì áÿé:] Áèð àäàì áèð àäàìà þéðÿøèð, àëûøûð,
îíó ýþðìÿäèêäÿ êþíëö ñûõûëûð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Ãÿäèðèí öðÿéè ÷îõ ñûõûëäû, éöçáàøûíû î èíäè
áàøà äöøìöøäö. Ìèð Úÿëàë.
ÑÛÕÛÍÒÛ èñ. 1. ×ÿòèíëèê, ãûñûíòû, éîõñóëëóã,
åùòèéàú, êîðëóã, ýöçÿðàí àüûðëûüû. [ßìðàù]
áàøäàí-àéàüà ñûõûíòû, ôÿðéàäëà éîüðóëìóø
áèð ùÿéàòäàí êöñìÿêäÿ ùàãëû èäè. Ì.Ùöñåéí.
Äóðíàíûí óøàãëûüû ñûõûíòû è÷ÿðèñèíäÿ êå÷ìèøäè.
ß.Ñàäûã.
Ñûõûíòû ÷ÿêìÿê – 1) ìàääè úÿ-
ùÿòäÿí ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿê, êîðëóã ÷ÿêìÿê,
åùòèéàú è÷èíäÿ îëìàã. Ìèí ñûõûíòû ÷ÿêèðñÿí,
ýöçÿðàíûí àüûðäûð; Äÿðäèíè åøèòìÿéèð òàíðûí,
103
ÑÛÕÛÍÒÛËÛ
íèéÿ, ñàüûðäûð? Í.Ðÿôèáÿéëè; 2) ÿçàá ÷ÿêìÿê,
ÿçèééÿò ÷ÿêìÿê. [Àéäÿìèð Èíúèéÿ:] Èñòÿìè-
ðÿì ñÿí ìÿíèì÷èí áèð ñûõûíòû ÷ÿêÿñÿí, ñÿíèí
àäûí ÷ÿêèëñèí. Ú.Úàááàðëû.
2. Äàðûñãàëëûã íÿòèúÿñèíäÿ äóéóëàí íàðà-
ùàòëûã. Àèëÿ áèð îòàãäà ñûõûíòû è÷ÿðèñèíäÿäèð.
– [Êÿíä ìÿêòÿáèíèí ìöÿëëèìè:] Ñèçèí åâäÿ
[ìöÿëëèì] ñûõûíòû ÷ÿêÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÛÕÛÍÒÛËÛ ñèô. Ãöññÿëè, êÿäÿðëè, àüûð, öçöí-
òöëö, úàíñûõûúû. Ýåúÿ äöøìöøäö. Áèð íå÷ÿ äÿ-
ãèãÿ ÿââÿë ñûõûíòûëû ýþðöíÿí îòàã ñàíêè èñòèðà-
ùÿò ñà÷ìàüà áàøëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àüûð
ÿçàáëàð è÷èíäÿ âÿ îëäóãúà ñûõûíòûëû áèð òÿðçäÿ
î, ýåúÿíè ñÿùÿð åëÿäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÛÕÛØÄÛÐÛËÌÀ “Ñûõûøäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÕÛØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Áàøãàñûíûí òÿçéè-
ãèíÿ, ñûõûíòûñûíà ìÿðóç ãàëìàã; ñûõûøäûðûëûá
àðàäàí ÷ûõàðûëìàã.
ÑÛÕÛØÄÛÐÌÀ “Ñûõûøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÕÛØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ñûõìàã, ñûõúàëàìàã.
Êÿíäëèëÿð áèð-áèðèíè ñûõûøäûðàðàã àðàëûüû à÷ûá
Ôèðèäóíó ãàáàüà áóðàõäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
Ùöììÿòëÿ Éóñèô þçöíö éåòèðÿíäÿ Ùÿìçÿ Øàù-
ìàðû éàõàëàéûá, ùåñàáäàðûí ñòîëóíà ñûõûøäûð-
ìûøäû. Á.Áàéðàìîâ.
2. Ñûõûíòû âåðìÿê, èíúèòìÿê, ÿçèééÿò âåð-
ìÿê, ãûñíàìàã, ãûñãû ýÿëìÿê. Ùàúû Êÿðèì
[Áÿõòèéàðû] ñûõûøäûðûð âÿ ïóëóíó òÿëÿá åäèðäè.
Ñ.Ùöñåéí. [Áÿùëóë:] Áàø ìöùÿíäèñ [Ãàðà-
õàëîâó] ñûõûøäûðûðäû. Á.Áàéðàìîâ. // Ñûõûøäûðûá
àðàäàí ÷ûõàðìàã, òÿçéèã åòìÿê, òÿñèð åòìÿê.
Èáðàùèì õàíû ñûõûøäûðìàã éàõûí òÿäáèðëÿðäÿí
áèðè èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÛÕÛØÌÀ “Ñûõûøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÕÛØÌÀÃ ô. Éàí-éàíà ýÿëèá áèð-áèðèíèí
òÿçéèãè àëòûíäà îëìàã, áèð-áèðèíè ñûõìàã, ñû-
õûøäûðìàã.
ÑÛÕËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Ñûõëàøäûðûëìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÛÕËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Äàùà ñûõ åäèë-
ìÿê, äàùà ñûõ ùàëà ýÿòèðèëìÿê, áèðëÿøäèðèëìÿê.
ÑÛÕËÀØÄÛÐÌÀ “Ñûõëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÕËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Äàùà ñûõ åòìÿê, ñûõ
ùàëà ýÿòèðìÿê, áèðëÿøäèðìÿê, ëàï éàõûíëàø-
äûðìàã.
ÑÛÕËÀØÌÀ “Ñûõëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÕËÀØÌÀÃ ô. 1. Ýåòäèêúÿ ñûõ îëìàã, ñûõ
ùàëà ýÿëìÿê; êÿñèôëÿøìÿê, ãàòûëàøìàã, ãÿëèç-
ëÿøìÿê. Ýþé öçöíäÿ... ãàðà áóëóäëàð ñûõëàøûð,
éàâàø-éàâàø éàüûø ÷èñÿëÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ. Ñûõ-
104
ÑÛÕÌÀÃ
ëàøäû ãàðàíëûã... ýÿëäè ÷ÿí, äóìàí; ×ÿêèëäè
öôöãäÿí Åëáðóñ òàìàì. Í.Õÿçðè.
2. Áèð-áèðèíÿ ëàï éàõûí äóðìàã, ãîâóøìàã,
÷îõ ñûõ äàéàíìàã. Ìÿøÿäèáÿé úàâàá âåðìÿäè,
îíóí öçöíäÿêè ãûðûøëàð äàùà äà ñûõëàøäû.
Ì.Ùöñåéí.
3. ìÿú. Áèðëÿøìÿê, ùÿìðÿéëèê, áèðëèê éàðàò-
ìàã, áèðýÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí áèð àðàéà òîï-
ëàøìàã. Ïàðòèéà ñûðàëàðû äþéöøëÿðäÿ ñûõëàøàí;
Äÿíèçëÿð, äàüëàð àøàí; Ìöçÿôôÿð áèð îðäóäóð.
ß.Úÿìèë. Êÿíäëèëÿð ñûõëàøìàüà áàøëàäûëàð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÛÕËÛà èñ. Ñûõ øåéèí ùàëû; áèð-áèðèíÿ ÷îõ
éàõûí îëìà, áèòèøèê îëìà. // Ãàëûíëûã. Ìåøÿ-
íèí ñûõëûüû.
ÑÛÕÌÀ “Ñûõìàã”äàí ô.èñ.
◊ Áèð ñûõìà – áèð àòûì, áèð ÷èìäèê. Õàòóí
ãàéûäûá è÷ÿðèéÿ ýèðäè, õþðÿéÿ áàõûá áèð áàëàúà
ñûõìà äóç àòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÛÕÌÀ-ÁÎÜÌÀ èñ. Áèð-áèðèíè ñûõìà, ñûõûø-
äûðìà, áàñàáàñ. [ßëèãóëó:] Ñîíðà éàâàø-éàâàø
ñûõìà-áîüìà áàøëàíäû. Ñ.Ðÿùìàí. Áó ñîí-
ñóç ñûõìà-áîüìàéà äàùà íÿ ãÿäÿð äþçìÿê
îëàð. È.Ùöñåéíîâ.
◊ Ñûõìà-áîüìàéà ñàëìàã – ÷îõ ñûõûøäûð-
ìàã, ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ ñàëìàã. [Ïÿðèøàí:]
Òåëëè õàëà êèìè àüáèð÷ÿêëÿð ìèë÷ÿêäÿí äÿâÿ
ãàéûðàíäà éàçûã êèøèëÿð íåéëÿñèí, ãóëàãëàðûíà
÷àòûð, àðâàäû ñàëûðëàð ñûõìà-áîüìàéà. Ì.Èá-
ðàùèìîâ. Ñîíà .. è÷ÿðèäÿ ÿìèñè àðâàäûíû ñûõìà-
áîüìàéà ñàëàíëàðà äà åøèòäèðìÿê èñòÿéèá áÿðê-
äÿí äåäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÛÕÌÀÃ ô. 1. Öñòöíäÿí, éà éàíëàðûíäàí
áàñìàã, òÿçéèã åòìÿê. Ãàðïûçû ñûõûá éîõëà-
ìàã.
2. Êèï áèðëÿøäèðìÿê, áèð-áèðèíèí öñòöíÿ áÿðê
áàñìàã, ãûñìàã. Úàâàí ìöÿëëèì .. ñóñäó, äèø-
ëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ñûõäû, ýþçëÿðè èñÿ ÷îõ øåéëÿð
ñþéëÿéèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ßëèíè ñûõìàã –
ñàëàìëàìà âÿ éà áàøãà áèð ùèññèíè (òÿøÿêêöð,
ùöñí-ðÿüáÿò, ðàçûëûã âÿ ñ.) èôàäÿ åòìÿê ö÷öí
áèðèíèí ÿëèíè òóòóá áÿðê ñûõìàã.
3. Ìåéâÿíè ÿë âÿ ñ. èëÿ áÿðê áàñûá (ñûõûá)
ñóéóíó ÷ûõàðìàã. Öçöì ñûõìàã. Ìåéâÿ ñûõ-
ìàã. Ëèìîí ñûõìàã. // Áÿðê áóðàðàã ñóéóíó
÷ûõàðòìàã. Ïàëòàðëàðû ñûõìàã. – Êèìè äîëàã-
ëàðûíû à÷ûá, ÷ÿêìÿëÿðèíè ÷ûõàðûð, êèìè ïàòàâà-
ëàðûíû ñûõûá éåíÿ äÿ éàø-éàø ýåéèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
4. ìÿú. Ñûõûøäûðìàã, ðóùÿí èíúèòìÿê, ñûõûíòû
âåðìÿê. Áåëÿ ùÿðÿêÿò àäàìû ñûõûð. – Ìÿíè ÷îõ
ÑÛÕ-ÑÛÕ
äÿðèí áèð êÿäÿð ïÿíúÿñèíÿ àëûá ñûõìàüà áàø-
ëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áèëèðÿì, êþíëöíö ñûõûð
èçòèðàá; Êå÷ÿí ìÿêòóáóíà âåðèðÿì úàâàá.
Ì.Ðàùèì. Áÿëêÿ ìÿíèì áó çèéàðÿòëÿðèì Éà-
ãóòó âÿ ýÿíú äîêòîðó ñûõûðäû? ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
5. Òÿòèéè ÷ÿêèá áîøàëòìàã (îäëó ñèëàùû).
[Áàùàäûð] áó ñþçëÿðè éàçàíäàí ñîíðà òàïàí-
÷àíû ýèúýàùûíà ãîéóá ñûõäû... Í.Íÿðèìàíîâ.
..Êÿáëÿ Àááàñÿëè àøïàçõàíàíûí ñÿãôèíÿ èêè
ýöëëÿ ñûõäû. Ìèð Úÿëàë.
6. Äàð ýÿëìÿê, äàð îëìàã (ïàëòàð, àéàã-
ãàáû). Òóôëè àéàüûìû ñûõûð.
7. Áÿðê ÷ÿêèá áàüëàìàã. [Ýöëáàäàì] áîé-
íóíà äöøìöø àü ÷èò, ãàðà ÷è÷ÿêëè éàéëûüû áà-
øûíà ñàëûá, áîüàçûíûí àëòûíäàí ñûõäû. Í.Íÿðè-
ìàíîâ.
◊ Ñûõûá ñóéóíó ÷ûõàðòìàã ìÿú. – áÿðê
ñûõûøäûðìàã, áÿðê òÿíãèä åòìÿê, àáðûíû âåð-
ìÿê. ×öíêè Ãîøàòõàí áöðî èúëàñëàðûíûí áèðèí-
äÿ [Ðöñòÿìèí] äÿ ñûõûá ñóéóíó ÷ûõàðòìûøäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. [Øîôåð:] Ãàéäà-ãàíóíó íÿ òåç
óíóòäóí, àé Éóñèô? Áÿñ äåìèðñÿí ñåññèéàäà
ñûõûá ñóéóíó ÷ûõàðòäûëàð? Á.Áàéðàìîâ.
ÑÛÕ-ÑÛÕ çÿðô âÿ ñèô. 1. ×îõ ñûõ, áèð-áèðèíÿ
÷îõ éàõûí, áèòèøèê. Ñûõ-ñûõ êîëëàð. Àüàúëàð ñûõ-
ñûõ ÿêèëìèøäèð.
2. Òåç-òåç, ùÿð àääûìäà. Áåëÿ ùàëëàðà ñûõ-
ñûõ òÿñàäöô åäèëèð.
ÑÛÕÉÀÐÏÀÃ(ËÛ) ñèô. Éàðïàãëàðû ñûõ îëàí.
Ñûõéàðïàãëû àüàú.
ÑÛËÄÛÐÛÌ ñèô. ×ûëïàã, äèê âÿ óúà; éàë÷ûí.
Ñûëäûðûì äàü. – [Èñêÿíäÿð áÿé] ñûëäûðûì áèð
ãàéàíûí áàøûíäà ëà÷ûí éóâàñûíà áÿíçÿð, àü
äàøäàí áèíà îëóíìóø èêèìÿðòÿáÿëè ñàðàéûíäà
îòóðóá ùÿð òÿðÿôÿ ôÿðìàí ýþíäÿðÿðäè. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Õîø ýÿëäèí ñþéëÿéèð éåíÿ øàèðÿ;
Ñèíÿñè ñûëäûðûì ãàéàëû äàüëàð. Ñ.Ðöñòÿì.
// Ñûëäûðûìëû. Áèç ñûëäûðûì âÿ ÷ÿòèí áèð éîë èëÿ
ýåäèðèê. Ì.Èáðàùèìîâ. // èñ. Äèê ãàéà. Óøàã-
ëûüûì ó÷óðóìëàð, ñûëäûðûìëàð àðàñûíäà êå÷-
ìèøäè. È.ßôÿíäèéåâ. Íÿðýèçèí ôèêðè .. ãàíàä
÷àëûð, ñûëäûðûìëàðäà äàéàíàí àüàúëàðûí .. éà-
íûíäà ñöçöðäö. Á.Áàéðàìîâ. // Ó÷óðóì, éàð-
üàí. [Êîðîüëó] àòû âóðóá ñûëäûðûìûí êÿíàðûíà
ýÿëäè. “Êîðîüëó”.
ÑÛËÄÛÐÛÌËÛ ñèô. 1. Ñûëäûðûì îëàí, ñûëäûðûì
ùàëûíäà îëàí. [Àüáóëàã êÿíäè] ñûëäûðûìëû äàü-
ëàðûí ýåíèø ÿòÿéèíäÿ éåðëÿøÿðÿê ùÿð òÿðÿôäÿí
ìåøÿ èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÛÍÀÍ(ÛË)ÌÀÃ
2. Ó÷óðóìëó. Ñûëäûðûìëû ñàùèë. Ñûëäûðûìëû
äÿðÿ.
ÑÛÌÑÛÃ, ÑÛÌÑÛÐÛÃ: ñûìñûüûíà äÿéìÿê –
á à õ äàìàüûíà äÿéìÿê (“äàìàã”äà).
[Õóðøèä:] Ñðàüàýöí [Ýöëñàáàù] îðàäà îòóð-
ìóøäó, ìÿí äÿ .. ÷ûõäûì ýåòäèì. Áó [Ýöëñà-
áàùûí] ñûìñûüûíà äÿéèá. Ú.Úàááàðëû. Ñûìñûüûíû
(ñûìñûðûüûíû) ñàëëàìàã – á à õ ãàø-ãàáàüûíû
ñàëëàìàã (“ãàøãàáàã”äà). [Úÿáè:] Î àðâàä-
äàí ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê, ùàíñû êè ÿðè åâÿ ýÿëÿí-
äÿ ñûìñûüûí ñàëëàéà.. Í.Âÿçèðîâ. Òàïäûã ñûì-
ñûðûüûíû ñàëëàäû, áèð ìöääÿò êöñäö. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÛÍÀÃ èñ. Ñûíàìà èøè, èìòàùàí. Ñþùáÿòèí
áó éåðèíäÿ ìÿí ñûíàã ö÷öí õàë÷à öñòöíäÿ îé-
íàéàí ãûçû ÷àüûðäûì. Ñ.Ðÿùèìîâ. [ßëèêðàì:]
Ñÿëèì, ..áèëèðñÿí êè, éàðàäûúûëûã áþéöê ñûíàã-
ëàð òÿëÿá åäèð. Á.Áàéðàìîâ.
Ñûíàãäàí êå-
÷èðìÿê – ñûíàìàã, éîõëàìàã, èìòàùàíäàí
êå÷èðìÿê. Âàðàç îüëóíóí äà úÿñàðÿòèíè áÿ-
éÿíäè, àììà îíó äàùà ÷ÿòèí áèð ñûíàãäàí êå-
÷èðìÿê èñòÿäè. Ì.Ùöñåéí. [Ôÿððóõ] ìîëëàíûí
àüçûíû éîõëàìàã, ñûíàãäàí êå÷èðìÿê ö÷öí
òÿäáèð òþêöðäö. ß.Âÿëèéåâ. Ñûíàãäàí (ñûíàã-
ëàðäàí) êå÷ìÿê (÷ûõìàã) – éîõëàíìàã, ñû-
íàíìàã, èìòàùàíäàí êå÷ìÿê. Áó ðîòà áþéöê
ñûíàãëàðäàí ÷ûõìûøäû. Ñ.Âÿëèéåâ. Ùÿéàò éî-
ëóíäà, éàõøûëûã óüðóíäà áöòöí ñûíàãëàðäàí
êå÷ìÿéÿ ùàçûðàì, ñåâèíúäÿí öç äþíäÿðìèðÿì,
ãÿì-ãöññÿäÿí ãîðõìóðàì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÛÍÀÃ×Û èñ. Àïàðàòëàðû, ìàòåðèàëëàðû âÿ
ñ.-íè ñûíàãäàí êå÷èðÿí ìöòÿõÿññèñ. Ñûíàã÷û
òÿééàðÿ÷è. Ñûíàã÷û øîôåð.
ÑÛÍÀÃËÛ ñèô. Òÿúðöáÿëè, ñûíàãäàí ÷ûõìûø.
Âàãèôèí ñûíàãëû ýþçëÿðè àðâàäûíà ðàñò ýÿëÿðÿê
ïàðëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñÿíýÿðäÿí-ñÿíýÿðÿ
âåðèðëÿð õÿáÿð; Ñå÷èðëÿð ö÷ íÿôÿð ñûíàãëû ðÿù-
áÿð. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÑÛÍÀÌÀ “Ñûíàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÍÀÌÀÃ ô. Éîõëàìàã, òÿúðöáÿäÿí, ñû-
íàãäàí êå÷èðìÿê. [ßùìÿä:] Ãûçûì, ìÿíèì
íÿ îüëóì âàð, íÿ äÿ ãûçûì, ñÿíè ñûíàéûðäûì,
õàòèðúÿì îë, Ãÿðèáèíè òàïûá ñÿíÿ éåòèðÿðÿì.
“Àøûã Ãÿðèá”. [Åëõàí éîëäàøëàðûíà:] Ãàðäàø-
ëàð, òàëåéèìèçè ñûíàéàã. Ú.Úàááàðëû. [ßñýÿð:]
Ìÿí äÿ ãÿñäÿí äåìÿäèì êè, ãîé àõûðà êèìè
ãûçû ñûíàéûì. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÑÛÍÀÍ(ÛË)ÌÀ “Ñûíàí(ûë)ìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÍÀÍ(ÛË)ÌÀà ìÿúù. Ñûíàãäàí êå÷èðèë-
ìÿê (÷ûõàðûëìàã), éîõëàíûëìàã, òÿúðöáÿäÿí
êå÷èðèëìÿê. Àäàìëàð òÿúðöáÿäÿ ñûíàíìàëûäûð.
105
ÑÛÍÀÍÌÛØ
ß.ßáöëùÿñÿí. Ùöñåéí éîëäàøûíû ãîéàðìû äàð-
äà; Ñÿäàãÿò ñûíàíûá âóðóøìàëàðäà. Ì.Ðàùèì.
ÑÛÍÀÍÌÛØ ô.ñèô. Ñûíàãäàí ÷ûõìûø, òÿúðöáÿ-
äÿí êå÷èðèëìèø, éîõëàíìûø. Äþéöøäÿ ñûíàíìûø
ìÿðä ÿñýÿð êèìè; Åëëÿð âÿùäÿòèíÿ ñÿñ âåðÿê áó
ýöí. Ì.Ðàùèì. Áóðäà ÷îõ ñûíàíìûø øåðèí ùö-
íÿðè; Áóðà èëùàì éóðäó ñÿíÿò øÿùÿðè. Í.Ðÿôè-
áÿéëè.
ÑÛÍÀÉÛÚÛ ñèô. Ñûíàéàí, áèëìÿê èñòÿéÿí,
èìòàùàíåäèúè, ñóàë èôàäÿ åäÿí. Ìàùìóä .. àíà-
íûí ñûíàéûúû áàõûøëàðûíûí ìÿíàñûíû áàøà äöøäö.
ß.ßáöëùÿñÿí. Ïîëêîâíèê ñûíàéûúû íÿçÿðëÿ [êà-
ïèòàíà] áàõäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÛÍÄÛÐÌÀ “Ñûíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Áÿðê áèð øåéÿ âóðìàãëà,
òîõóíäóðìàãëà, éàõóä éåðÿ ñàëìàãëà ïàð÷à-
ëàìàã, ãûðûá òþêìÿê. Ñòÿêàíû éåðÿ ñàëûá ñûí-
äûðìàã. Ñó äîë÷àñûíû ñûíäûðìàã. Ýöçýöíö
ñûíäûðìàã. – ..Áèðäÿí ýöëöìö öçäöì, òàúûìû
äàøà âóðäóì, ..ñûíäûðäûì. À.Äèâàíáÿéîüëó.
Íîëäó, åùòèéàòñûç éåíÿ äîëàíäûí; Áóëàãäà êó-
çÿíè ñûíäûðäûí äöíÿí. Í.Õÿçðè. // Áöòþâ áèð
øåéè áÿðê áèð øåéÿ âóðàðàã õûíúûì-õûíúûì
åòìÿê, ãûðìàã. Äàø ñûíäûðìàã.
2. Ãîïàðàðàã öçìÿê, ãûðìàã. Øàõû ñûíäûð-
ìàã. Ñòîëóí ãû÷ûíû ñûíäûðìàã. – Ýåòäè ìåøÿ
è÷ðÿ îäóí ãûðìàüà; Øàõ áóäàüû áàøëàäû ñûí-
äûðìàüà. À.Ñÿùùÿò. [Ýöëëö:] Ìÿí äàùà áóäàã
ñûíäûðìàéàúàüàì. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
3. Êîðëàìàã, õàðàá åòìÿê, éàðàðñûç ùàëà
ñàëìàã. Ñààòû ñûíäûðìàã. Îéóíúàüû ñûíäûð-
ìàã. Àëÿòè ñûíäûðìàã.
4. Øèêÿñò åòìÿê, ãûðìàã. Ãîëóíó ñûíäûð-
ìàã. Àéàüûíû ñûíäûðìàã. – Ìîëëà áèð óøàüûí
àéàãëàðûíû ôàëàããàéà ãîéàíäà îí áèð ÷óáóã
ñûíäûðûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ùàìáàë:] À
Ìÿøÿäè, áó ãÿäÿð õÿëãÿ ïóë ïàéëàéûðñàí, ìÿíÿ
äÿ áèð àááàñû âåð, áåëèìè ñûíäûðûáñàí. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
5. ìÿú. Ìÿùâ åòìÿê, éîõ åòìÿê, ìÿüëóá
åòìÿê, äàüûòìàã. Êþùíÿëìèø èäàðÿ öñóëóíó
ñûíäûðûá éåíèñèíè ãóðìàã. – Ãîøóí ñûíäûðìûø,
ãàëà ôÿòù åòìèø ÿñýÿð ñåâèíúè èëÿ Äóðìóø éà-
òàüûíà ýèðäè. Ìèð Úÿëàë.
6. ìÿú. Ïÿðò åòìÿê, õÿòðèíÿ äÿéìÿê, ìÿ-
éóñ åòìÿê. Ñÿëèì [Íàøàäû] ñîí ñþçèëÿ ìÿúëèñ-
äÿ ñûíäûðìûøäû. Ñ.Ùöñåéí. Áó ýöëöøëÿð äÿ îíó
ñûíäûðìûøäû. Ù.Íÿçÿðëè. Éîëäàø êîìàíäèð!
Ýÿëèí ñèç ìÿíè ñûíäûðìàéûí, ìÿíèì äÿ òàé-
òóøóì âàð. ß.Âÿëèéåâ.
106
ÑÛÍÛÃ
7. ìÿú. äàí. çàð. Ùÿâÿñëÿ, øþâãëÿ îéíàìàã
(ðÿãñ åòìÿê). [Êÿðáÿëàéû Ôàòìàíèñÿ:] Âàëëàùû,
çàëûìûí ãûçû åëÿ ñûíäûðûð êè, åëÿ ñûíäûðûð êè, áö-
òöí ñöìöêëÿðè áåøàòûëàí êèìè øàðàã-øàðàã
øàããûëäàéûð. Ú.Úàááàðëû.
Ñûíäûðà-ñûíäûðà
îéíàìàã – ùÿâÿñëÿ, åùòèðàñëà, øþâãëÿ îéíà-
ìàã. Ýÿëÿíëÿðäÿí èêè íÿôÿðè îðòàäà ñûíäûðà-
ñûíäûðà îéíàéûðäû. Ì.Ùöñåéí.
8. Áèð ñûðà èñèìëÿðèí éàíûíà ýÿòèðèëÿðÿê, ìö-
ðÿêêÿá ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð;
ìÿñ.: öðÿéèíè ñûíäûðìàã, ñþçöíö ñûíäûðìàã,
áàøûíû ñûíäûðìàã, ãîë-ãàíàäûíû ñûíäûðìàã,
áåëèíè ñûíäûðìàã âÿ ñ.
ÑÛÍÛÕÌÀ “Ñûíûõìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÍÛÕÌÀÃ ô. Çÿèôëÿìÿê, àðûãëàìàã, ÿòèíè
òþêìÿê, öçöëìÿê, ÿðèìÿê. Êè÷èêáÿéèìèí ..
ñîëüóí ÷þùðÿñè ñûíûõìûøäû âÿ äÿðèí áèð êÿäÿð
ñà÷ûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Çöëåéõà áèð òÿðÿôäÿí
ÿðèíèí ðÿôòàðûíû, äèýÿð òÿðÿôäÿí ãàðäàøûíûí
çÿëàëÿòèíè ýþðöá ýöíö-ýöíäÿí ñûíûõûðäû.
Ú.Úàááàðëû. [×ÿïÿë:] Ãûç, áó íÿ ýöíäöð, ñûíû-
õûá ÿðèéèáñÿí? Ìèð Úÿëàë.
ÑÛÍÛÃ ñèô. 1. Ñûíìûø ùàëäà îëàí; ãûðûã. Ñûíûã
äîë÷à. Ñûíûã áîøãàá. Ñûíûã ýöçýö. Ñûíûã ìà-
øûí. – Ìèðáàëàéåâ îòóðäóüó ñûíûã òàáóðåòäÿí
ãàëõàðàã ýÿçèíìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ùöñåéí.
Äàüûíûã âÿ ó÷óã åâëÿðè, êö÷ÿëÿðÿ òþêöëìöø
ñûíûã ãàá-ãàúàãëàðû ýþðÿðêÿí äàüûëìûø èíñàí
éóðäóíóí áó õàðàáàçàðëûüû ãàðøûñûíäà éîë÷ó-
íóí öðÿéè ñûõûëäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. èñ. Ñûíìûø, ãûðûëìûø áöòþâ áèð øåéèí êè÷èê
ùèññÿñè. Ñòÿêàí ñûíûüû. Ìàøûíûí ñûíûãëàðûíû äö-
çÿëòìÿê. Ãàáëàðûí ñûíûüûíû àòìàã.
3. ìÿú. Ïÿðèøàí, ãöññÿëè, äÿðäëè. [Øöêöð]
ñûíûã áèð öðÿêëÿ êÿíäÿ ãàéûòìàüà ìÿúáóð îë-
ìóøäó. Ñ.Ùöñåéí. Àúû ãÿìëÿðëÿ îíóí ãÿëáè
ñûíûã, ðóùó ñûíûã; Îíà ðÿùì åéëÿéÿí ÿëëÿð
ùàíû? Îëìóøìó ãûðûã? Ì.Ìöøôèã. [Ñîíà:] Àé
îüóë! Ýþçöìÿ áèð àç ñûíûã äÿéèðñÿí? Ç.Õÿëèë.
4. Èôëàñ åòìèø, ìöôëèñ.
5. ìÿú. Ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàìûø, áàñûëûá ïî-
çóëìóø. Ñûíûã ãîøóí.
◊ Ñûíûã ÷ûõìàã – èôëàñ åòìÿê, ìöôëèñ îë-
ìàã. Íÿùàéÿò, Ùàúû Ñóëòàí ñûíûã ÷ûõäû. Ñ.Ùö-
ñåéí. Ùÿìçÿ ñûíûã ÷ûõûá èôëàñ åòìèø “èíòèëèýåíò”
òàúèð âÿ ÿìèñè îüëó Àüàñÿôÿðè þç éàíûíäà èøÿ
ýþòöðìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Ñûíûã
äöøìÿê – 1) á à õ ñûíûã ÷ûõìàã; 2) ìÿüëóá
îëóá äàüûëìàã, äàðìàäàüûí îëìàã. Ñûíûã äö-
ÑÛÍÛÃ×Û
øÿí Ñÿëèì áÿé ñóéó ñöçöëÿíÿ-ñöçöëÿíÿ Ýîðóñà
ãàéûäûá, èñòÿð-èñòÿìÿç Ïåòåðáóðãà áèð äÿ õÿ-
áÿð éàçäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ñûíûã ñàëìàã – äàüûò-
ìàã, áàñìàã, ìÿüëóá åòìÿê, äàðìàäàüûí
åòìÿê. Íÿáè äàüûí áèð òÿðÿôèíäÿ îëàí ãîøóíó
ñûíûã ñàëûá, äÿðÿ åíèøÿ ãîâäó. “Ãà÷àã Íÿáè”.
ÑÛÍÛÃ×Û èñ. ×ûõìûø âÿ éà ñûíìûø ñöìöéö
éåðèíÿ ñàëà áèëÿí àðàùÿêèìè. Áè÷àðÿ ãîëóíóí
àüðûñûíäàí áèòàá äöøöá, íÿùàéÿò, ìÿøÿããÿòëÿ
þçöíö ñûíûã÷û Êÿðáÿëàéû Ïèðèéÿ éåòèðäè.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Ñûíûã÷û äàëûíúà ýåäÿí àòëû
àë÷àãáîé, ãûðìûçûñàããàë ãîúà áèð êèøè èëÿ ãà-
éûòäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑÛÍÛÃ×ÛËÛà èñ. êþùí. Ñûíûã÷ûíûí èøè, ïå-
øÿñè, ñÿíÿòè. Ñûíûã÷ûëûã åëÿìÿê.
ÑÛÍÛÃËÛÃ èñ. 1. Ñûíûã øåéèí ùàëû, ãûðûãëûã.
2. Ñöìöêëÿðäÿ, îéíàãëàðäà, äàìàðëàðäà êöò
àüðû; ÿçýèíëèê, éîðüóíëóã ùèññè. Ìÿäÿä èøëÿéèð,
÷àëûøûð, ùå÷ áèð èøäÿí ýåðè ãàëìûð, àíúàã éåíÿ
äÿ þçöíäÿ áèð ñûíûãëûã ùèññ åäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÛÍÛÃ-ÑÀËÕÀÃ ñèô. äàí. Éàðû ñûíûã, éàðû
ñþêöëìöø; êþùíÿëìèø, éûïðàíìûø, éàðàðñûç.
Ñûíûã-ñàëõàã éåøèê. Ñûíûã-ñàëõàã åâ. Ñûíûã-
ñàëõàã êþðïö. – Õÿäèúÿ áó ñûíûã-ñàëõàã ôàé-
òîíóí õàòèðèíÿ ùÿð çöëìÿ äþçöðäö. Ñ.Ðÿùìàí.
ßòðàô åâëÿðäÿ éàøàéàíëàð þç ñûíûã-ñàëõàã äàõ-
ìàëàðûíû òÿðê åäèðëÿð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÛÍÛÃ-ÑÛÍÛà ñèô. âÿ çÿðô Ñûíûã, ãûðûã (÷îõ-
ëàðû ùàããûíäà). Ñûíûã-ñûíûã ãàáëàð. Áîøãàáëàð
ñûíûã-ñûíûã îëìóøäóð.
ÑÛÍÛÃ-ÑÞÊÖÊ á à õ ñûíûã-ñàëõàã. Ñûíûã-
ñþêöê äèâàð. Ñûíûã-ñþêöê äàõìà. – Éàí êö÷ÿäÿ
ñûíûã-ñþêöê äàðâàçàéà ÷ÿêìÿ øÿêèëëè èðè áèð
ëþâùÿ ÷àëûíìûøäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // èñ. Äàüûë-
ìûø, ñþêöëìöø, éûõûëìûø, ó÷óëìóø åâ, áèíà
âÿ ñ. [Èìðàí:] Ùàìû ñûíûã-ñþêöêëÿð êÿíäèíèçèí
è÷ÿðèñèíäÿ äöçÿëÿúÿêäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÛÍÛÐÌÀÃ ô. Ùöäóäëàøäûðìàã, ìÿùäóä-
ëàøäûðìàã.
ÑÛÍÌÀ “Ñûíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÍÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéÿ áÿðê òîõóíàðàã ïàð-
÷àëàíìàã, òèêÿ-òèêÿ îëìàã, õûðäà ùèññÿëÿðÿ
àéðûëìàã; ãûðûëìàã, çÿäÿëÿíìÿê. Áîøãàáëàð
ÿëèìäÿí äöøöá ñûíäû. Ïÿíúÿðÿ ñûíûá òþêöëäö.
– Ñó ñÿùÿíýè ñóäà ñûíàð. (Àòà. ñþçö). ..ßëè
éóìóðòàñûíûí êöíÿñèíè òóòóð âÿ äåéèð: – Âóð!
Âÿëè âóðìóð, áèëèð êè, éóìóðòàñû ñûíàúàã.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ýÿìèíèí øöøÿ-ïÿíúÿ-
ðÿëÿðè úèíýèëòè èëÿ ñûíûá òþêöëäö. Ì.Ðçàãóëó-
ÑÛÐÀ
çàäÿ. // Àüûð áèð øåéèí òÿçéèãè àëòûíäà ÿéèëÿ-
ðÿê éåðèíäÿí ãîïìàã, ãûðûëìàã. Êöëÿêäÿí
àüàúûí áóäàãëàðû ñûíäû. // Áÿðê áèð øåéÿ øèä-
äÿòëÿ äÿéÿðÿê, òîõóíàðàã øèêÿñò îëìàã; ãûðûë-
ìàã, çÿäÿëÿíìÿê. Àéàüû ñûíìàã. Ãîëó ñûí-
ìàã. – [Ùàìáàë:] Ìÿøÿäè, áåëèì ñûíûáäûð, áèð
àááàñû äà âåðÿúÿêñÿí. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. ìÿú. Èíúèìÿê, õÿòðèíÿ, ãÿëáèíÿ äÿéìÿê,
ïÿðò îëìàã. Õàí, øàùûí áó òÿùãèðëè ìÿêòóáóí-
äàí ñûíìàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Óçàãäàí ÷àïà-
ðûí Ìèðçÿ Âàëåùñèç ãàéûòäûüûíû ýþðÿí Éÿäóëëà
õàí áÿðê ñûíäû âÿ ÷îõ ïÿðò îëäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ãóëàì äàéû ñûíìàäû, íàüûëûíû ñþéëÿìÿéÿ äà-
âàì åòäè. Ì.Ùöñåéí.
3. Áàñûëìàã, ìÿüëóá îëóá äàüûëìàã, ìö-
ãàâèìÿò ãàáèëèééÿòèíè èòèðìÿê. Äöøìÿí ãî-
øóíó ñûíûá ãà÷àíäàí ñîíðà Íÿáè äÿñòÿñèéíÿí
Òåëëè ãàðûíûí ìåéèòè éàíûíà ýÿëäè. “Ãà÷àã
Íÿáè”. ßí ÿââÿë Ýàìûøâàí òÿðÿôèíäÿí ùöúóì
åäÿí Ìàêó îðäóñó ñûíäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
4. Àçàëìàã, çÿèôëÿìÿê, éåíìÿê. Ãóéðóã
äîüàíäàí áèð ùÿôòÿ ñîíðà èäè. Íÿäÿíñÿ èñòèëÿð
ùÿëÿ ñûíìàìûøäû. Ýöí ýöíîðòàäàí ÿéèëñÿ äÿ
ùàâà ñÿðèíëÿøìèðäè. ß.Âÿëèéåâ. Éàâàø-éàâàø
ùàâà ñûíûð. Á.Âàùàáçàäÿ.
5. ìÿú. Àøàüû äöøìÿê, åíìÿê. Ãèéìÿòëÿð
ñûíäû.
6. ìÿú. Èôëàñ åòìÿê, ìöôëèñ îëìàã.
7. Áèð ñûðà èñèìëÿðäÿí ñîíðà ýÿòèðèëÿðÿê,
ìöðÿêêÿá ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäè-
ëèð; ìÿñ.: öðÿéè ñûíìàã, êþíëö ñûíìàã, úàíûíà
ñûíìàã, ãîë-ãàíàäû ñûíìàã âÿ ñ.
ÑÛÏÀ èñ. Áèð éàøàð ãîäóã (áÿçÿí ñþéöø
éåðèíäÿ èøëÿíèð).
ÑÛÐÀ èñ. 1. Éàí-éàíà âÿ éà àðä-àðäà äóðàí
àäàìëàð âÿ éà øåéëÿð äöçöìö; ñÿô, úÿðýÿ.
Åâëÿð ñûðàñû. Èêè ñûðà äóðìàã. – [Óøàãëàð:]
Ñûðàëàðà äóðàã áèç; Èðÿëèéÿ, èðÿëèéÿ; Éåíè äöíéà
ãóðàã áèç. Ú.Úàááàðëû. [Õàñàé] ñûðàäà äà-
éàíäû. Ñûðà íþìðÿñèíè ñàéäû. ß.Âÿëèéåâ. // Êè-
íîäà, òåàòðäà âÿ ñ.-äÿ îòóðìàã ö÷öí áèð õÿòäÿ
äöçöëìöø éåðëÿð. Ãàáàã ñûðàäà îòóðìàã. Éå-
ðèìèç äþðäöíúö ñûðàäàäûð. – Áèðèíúè ñûðàäà
ìàêèíàëàðà áóðàõûëìûø õàì äÿìèð ïàð÷àëàðû
ñîí ñûðàëàðäà ùàçûð àâòîìîáèë îëàðàã âàãîí-
ëàðà éöêëÿíèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ãóðóëòàéûí
áèðèíúè èúëàñûíäà òÿñàäöôèìè âÿ éà áèëÿðÿê-
äÿíìè Åëäàð [Úåéðàíûí] àðõàñûíäàêû ñûðàäà
îòóðóð. Ñ.Ùöñåéí.
107
ÑÛÐÀÚÀ
2. Áó âÿ éà áàøãà áèð ìöíàñèáÿòëÿ, éà òÿø-
êèëàòè úÿùÿòúÿ áèð àðàäà áèðëÿøÿí àäàìëàð òîï-
ëóñó; ùåéÿò. – [Ôÿðìàí] ùÿìèøÿ áó éåðëÿðèí
ýÿëÿúÿéèíè, ñàáàùûíû ýþðöð âÿ ñàáàùû éàðàäàí-
ëàð ñûðàñûíäà îëìàñû èëÿ ôÿõð åäèðäè. ß.Ñàäûã.
[Ìÿçëóì:] Ìÿíè ñûðàíûçäàí ïîçóí. Ñ.Âÿëèéåâ.
3. úîüð. Úÿðýÿ, ñèëñèëÿ. Ãàðëû äàüëàð ñûðàñû.
– Áóäóð þíöìäÿäèð òÿïÿñè ãàðëû; Ãàôãàçûí
ìþùòÿøÿì ñûðà äàüëàðû. Ì.Ðàùèì.
4. Íþâáÿ. Ñûðàñû ýÿëäèêúÿ. Èíäè ñèçèí ñûðà-
íûçäûð. Ìÿíèì ñûðàì ùÿëÿ ýÿëìÿéèá.
5. Ñèíèô, äÿðÿúÿ, úÿðýÿ, ìÿðòÿáÿ, ðöòáÿ,
çöìðÿ. Áèçè îíëàðûí ñûðàñûíà äàõèë åòìÿéèí.
6. Àäÿòÿí “áèð” ñþçö èëÿ: áèð ñûðà – áèð ÷îõ,
áèð ìèãäàð, ÷îõëó, éàõóä áèð ãÿäÿð, áÿçè. Áèð
ñûðà ìÿñÿëÿ. Áóíóí áèð ñûðà ñÿáÿáè âàð. Îõó-
úóëàðäàí áèð ñûðà ìÿêòóá ýÿëìèøäèð.
◊ Ñûðàäàí ÷ûõàðòìàã – êîðëàìàã, õàðàá
åòìÿê, èøëÿìÿç, éàðàðñûç ùàëà ñàëìàã. Ìàøûíû
ñûðàäàí ÷ûõàðòìàã. – [Ñóëòàí:] Ëàï à÷ûã äå-
ìèøÿì êè, [Ãîøãàð], ñÿíè ñûðàäàí ÷ûõàðòìàã
ö÷öí Ñóëòàí ßìèðëèíèí êèôàéÿò ãÿäÿð ýöúö äÿ
âàð èäè. È.Ùöñåéíîâ. Ñûðàäàí ÷ûõìàã – êîð-
ëàíìàã, õàðàá îëìàã, äàùà èøÿ éàðàìàìàã,
èøëÿéÿ áèëìÿìÿê. Ìàøûí ñûðàäàí ÷ûõìûøäûð.
Ñûðàäàí ãàëìàìàã – ùàìû èëÿ áèðýÿ ùÿðÿêÿò
åòìÿê, éîëäàøëàðûíäàí ýåðè ãàëìàìàã, àéàã-
ëàøìàã. Îüóë-óøàã çîüàë, ôûíäûã, ìîðóã äÿð-
ìÿéÿ ýåäÿðêÿí Êÿðèì áàáà äà ñûðàäàí ãàë-
ìàçäû. À.Øàèã. Ñûðàñû ýÿëäèêúÿ – éåðè ýÿëäèêúÿ,
íþâáÿòè ýÿëäèêúÿ. Áó ñûðàäà – áó âàõò, áó
àðàäà, áó çàìàí, áó àíäà. Áó ñûðàäà Ðöñòÿì
áÿé äÿ àðòûã ýöëìÿéÿ áàøëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Áó ñûðàäà éàõûíäà äþðä-áåø ÿë øèääÿòëè òàïàí÷à
àòûëûð. Ù.Úàâèä. Áó ñûðàäà çàâàëëû ìöùÿíäèñèí
ýþçëöéö äÿ ýþçöíäÿí äöøäö. Á.Òàëûáëû. Î ñûðà-
äàí – î úöìëÿäÿí. Ãóðóëòàéûí áþéöê òÿðáèéÿâè
ÿùÿìèééÿòè äàùà éàõûíäàí ÿäÿáèééàòûí âÿ î
ñûðàäàí äðàìàòóðýèéàíûí éåíè éöêñÿê ïèëëÿ-
ëÿðÿ ãàëõìàñûíà éàðäûì åäÿúÿê, ýåíèø èìêàí-
ëàðëà þçöíö ýþñòÿðìèø îëàúàãäûð. Ú.Úàááàðëû.
ÑÛÐÀÚÀ èñ. á à õ õàíàçûð.
ÑÛÐÀËÀÌÀ “Ñûðàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÐÀËÀÌÀÃ ô. Ñûðàéà äöçìÿê, ñûðàéà ãîé-
ìàã, ñûðà-ñûðà äöçìÿê, ñûðà ùàëûíà ýÿòèðìÿê.
ÑÛÐÀËÀÍÌÀ “Ñûðàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÐÀËÀÍÌÀÃ ô. Áèð-áèðèíèí éàíûíúà ñûðà
èëÿ äàë-äàëà äöçöëìÿê, ñûðà èëÿ äöçöëìÿê.
108
ÑÛÐÜÀÚÛÃ
Íàòèã .. ñûðàëàíûá áàõàí óøàãëàðû ýþñòÿðäè. –
Áóíëàð, – äåäè, – áó éåíè íÿñèë ñÿàäÿò ö÷öí,
ùÿéàò âÿ èøûãëûã ö÷öí äîüóëìóøäóð. Ìèð Úÿëàë.
Ôàáðèêëÿð, çàâîäëàð ñûðàëàíäû éàí-éàíà; Õîø-
áÿõò ùÿéàò âåðìÿê÷öí àçàä îëìóø èíñàíà.
Ð.Ðçà.
ÑÛÐÀËÀÍÌÛØ ô.ñèô. Áèð-áèðèíèí éàíûíúà ñûðà
èëÿ äöçöëìöø. Ëàêèí ýåòäèêúÿ Øèðçàä, Íÿúÿô âÿ
áàøãàëàðû ñóñàðàã êÿíääÿêè ñÿëèãÿéÿ, úÿðýÿ èëÿ
ñûðàëàíìûø åâëÿðÿ, îíëàðûí äàë òÿðÿôèíäÿ óçà-
íàí áàü÷àëàðà áàõûðäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÛÐÀËÛ ñèô. Ñûðà èëÿ îëàí, ñûðà èëÿ äöçöëìöø,
ñûðàëàíìûø. Ñûðàëû äàüëàð.
ÑÛÐÀÑÛÇ ñèô. Ñûðàäà îëìàéàí; ãàéäàñûç,
íèçàìñûç.
ÑÛÐÀÒÀÜ èñ. ìåìàð. Äèðÿêëÿð âÿ éà ñö-
òóíëàð öçÿðèíäÿ äóðàí òàüëàð ñûðàñû.
ÑÛÐÀÂÈ ñèô. Ðÿùáÿð èøäÿ îëìàéàí, áàøãà-
ëàðûíäàí ôÿðãëÿíìÿéÿí; àäè. Ñûðàâè ôÿùëÿ.
– Ìîëëàéåâ òÿê-òÿê íöôóçëó äîñòëàðûíà àðõà-
ëàíäûüû ùàëäà, Àñëàíîâ ñàéñûç-ùåñàáñûç ñûðàâè,
ñàäÿ àäàìëàðûí ýöúöíÿ ñþéêÿíèðäè. Ì.Ùö-
ñåéí. [Áÿíþâøÿ:] Ñÿí áóðàäà ñûðàâè ìöùÿí-
äèñ äÿ èøëÿìÿê èñòÿìèðñÿí? Ñ.Ðÿùìàí. // Êî-
ìàíäà ùåéÿòèíÿ ìÿíñóá îëìàéàí, àäè. Ìÿí
ñûðàâè áèð ÿñýÿðÿì õîøáÿõò àíà Âÿòÿíèìäÿ.
Ñ.Ðöñòÿì. Àç áèð ìöääÿòäÿ áöòöí îðäóäà éöç-
ëÿðëÿ ñûðàâè .. ÿñýÿð êîìàíäà ùåéÿòèíÿ èðÿëè
÷ÿêèëìèøäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÛÐÔ ñèô. Õàëèñ, ìÿùç, àíúàã, áöñáöòöí.
Ñûðô éàëàí. Ñûðô áþùòàí. – Ìÿí ùå÷ âàõò äàì-
äàíäöøìÿ äåìÿìèøÿì êè, .. ùèúàá éîõäóð.
Áó ñþç ìÿí Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí áàðÿñèíäÿ
ñûðô áþùòàíäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ãóëó
òÿùñèëÿ ñûðô òöúúàðè áèð çåùíèééÿòëÿ ýåòìèøäè.
“Îõóìàã, ãàçàíìàã, ñÿðâÿò ñàùèáè îëìàã” –
îíóí áèðèíúè øöàðû èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÛÐÜÀ èñ. Ãàäûíëàðûí ãóëàãëàðûíà òàõäûãëàðû
ãûçûë, ýöìöø âÿ ñ.-äÿí ãàéðûëìûø ìöõòÿëèô ôîð-
ìàëû áÿçÿê; òàíà. Áðèëéàíò ñûðüà. Éàãóò ñûðüà.
– ßðêíàç ùå÷ êÿñèí àüëûíà ýÿëìÿéÿí ñûðüàëàð,
êëîíëàð, ãîëáàãëàð, áèëÿðçèêëÿð, áîéóíáàüûëàð,
ñàíúàãëàð ñèôàðèø åëÿðäè... Ì.Ùöñåéí. [Ñàðà
õàíûìûí] ..ñûðüàñû, ãîçàñû, ÿòÿêëèéè, íÿéè, íÿéè
éîõ èäè? Ãàíòÿìèð.
◊ Ãóëàüûíäà ñûðüà îëìàã – á à õ ãóëàã.
ÑÛÐÜÀÚÛà èñ. Áàëàúà ñûðüà, êè÷èê ñûðüà.
Ãûçûí ãóëàüûíà ñûðüàúûã òàõìàã.
ÑÛÐÜÀËÛÃ
ÑÛÐÜÀËÛÃ èñ. Ãóëàüûí ÿò ùàëûíäà îëàí
àøàüû ùèññÿñè; ìÿð÷ÿê.
ÑÛÐÛÃ èñ. Ïàëòàðà, éîðüàíà âÿ ñ.-éÿ àòûëàí
èðè âÿ ìþùêÿì òèêèø. Äþøÿéèí ñûðûüû à÷ûëûá.
Ïàëòîíóí ñûðûãëàðû áèëèíèð. – Àðàäàí îíóí ñûðûã
àëò êþéíÿéèíèí ãûðìûçû ñàïëà èøëÿíìèø ñûðûãëàðû
ýþðöíöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÛÐÛÃËÛ 1. ñèô. Ñûðûã âóðóëìóø, ñûðûã àòûë-
ìûø. Ñûðûãëû ïàëòàð. – [Ðÿèééÿòèí] èñòè-ñîéóãäàí
ñàõëàéàí ìîòàë ïàïàüû, áèð äÿ äþøö ñûðûãëû,
ÿòÿéè áöçìÿëè àðõàëûüû âàð èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[ßñýÿð áÿé] ñàðû, èïÿê àðõàëûüûíûí ñûðûãëû áî-
üàçûíûí úûëûããàëàðûíû à÷äû. ß.Âÿëèéåâ.
2. èñ. Ýþäÿêúÿ, úàíäîíó. Ñûðûãëû òèêäèðìÿê.
– Øîôåð ÿéíèíäÿêè ñûðûãëûíû ÷ûõàðûá [Àéäûíûí]
äàëûíúà ãûøãûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè. [Ôèðÿíýèç Øà-
ùèíÿ:] ßýÿð ñÿí öøöéöðñÿíñÿ, ýþòöð ñûðûãëûíû
ýåé... Á.Áàéðàìîâ.
ÑÛÐÛÌÀ 1. “Ñûðûìàã”äàí ô.èñ.
2. Á à õ ñûðûãëû 1-úè ìÿíàäà. Áó àäàìëàð
(øÿùÿðèí àëâåð÷è, áàããàë, òàúèð, äÿëëàëëàðû) ÷è-
éèíëÿðèíÿ ýöëÿáÿòèíëè ñûðûìà èëÿ áàôòàëû ÷óõà ..
ñàëàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑÛÐÛÌÀà ô. 1. Àðàñûíà (è÷èíÿ) éóí, ïàì-
áûã ãîéóëìóø ìèòèëè âÿ ñ.-íè èðè òèêèø àòàðàã
òèêìÿê. Éîðüàí÷à ñûðûìàã. Äþøÿê ñûðûìàã.
– [Ýöëúàùàí:] Âàé, éîðüàíû ñûðûéàíäà éàääàí
÷ûõûá [ãàé÷û] è÷èíäÿ ãàëûáäûð. Ò.Ø.Ñèìóðã.
..ßëèíäÿ òÿçÿ éîðüàí ñûðûéàí àðâàä ÿðèíÿ ìö-
ðàúèÿò åëÿäè. ß.Àáàñîâ.
2. ìÿú. äàí. Çîðëà âÿ éà àëäàòìà éîëó èëÿ
ãÿáóë åòäèðìÿê, àëìàüà ìÿúáóð åòìÿê.
[ßëÿñýÿð:] Áèð âÿäÿ âàð èäè, àðøûíû áåø øàùûéà
ñàòäûüûí ÷èòè Ùàúûéà èêè àááàñûéà ñûðûéûðäûí.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ìèðçÿ Úÿëèë:] ßñýÿð áÿé éöç
ýÿäÿíèí àðòûüû áàëäûçûíû ìÿíÿ ñûðûìàã èñòÿéèð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÛÐÛÍÌÀ 1. “Ñûðûíìàã”äàí ô.èñ.
2. Á à õ ñûðûãëû 2-úè ìÿíàäà. Éóíèñ ñûðûí-
ìàíû àëûá ÿéíèíÿ òàõìàìûø Äàâóä êÿíäèðè
áåëèíÿ áàüëàäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑÛÐÛÍÌÀÃ ìÿúù. Ñûðûã âóðóëìàã, ñûðûã
àòûëìàã. Äþøÿê ñûðûíûá ãóðòàðäû.
ÑÛÐÌÀ èñ. 1. Ãûçûë êèìè ïàðëàéàí èíúÿ ýö-
ìöø òåë.
2. ßñýÿðè ðöòáÿëÿðè áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã
ö÷öí ðÿñìè ïàëòàðëàðûí ãîëëàðûíà, áîéóíëàðûíà
âÿ ñ.-éÿ òèêèëÿí ôÿðãëÿíìÿ íèøàíû. Áèð äÿ ðÿ-
ôèãëÿðèíäÿí áèðè äåéèðäè êè, Àüà ßëè õàí éàçûá,
ÑÛÑÃÀ
ìÿíäÿí éàðàíàë ñûðìàñû âÿ øàøêà èñòÿìèøäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. // Öìóìèééÿòëÿ, áÿçÿê ö÷öí
ïàëòàðûí âÿ ñ.-íèí öñòöíäÿí òèêèëÿí øåé.
ÑÛÐÌÀËÀÌÀ “Ñûðìàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÐÌÀËÀÌÀÃ ô. Ñûðìà òèêìÿê, ñûðìà èëÿ
áÿçÿìÿê. Êþéíÿéè ñûðìàëàìàã.
ÑÛÐÌÀËÛ ñèô. Ñûðìàñû îëàí, ñûðìà òèêèëìèø,
ñûðìà èëÿ èøëÿíìèø âÿ éà áÿçÿäèëìèø. Ñûðìàëû
êþéíÿê.
ÑÛÐÑÛÐÀ èñ. Àõìàãäà îëàí ñó äàìúûëàðû-
íûí äîíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí áóç
ëöëÿëÿðè. Äàøûí êÿíàðû ñûðñûðà áàüëàìûøäûð.
– Àðàäà ùàâà àéàçûéûá à÷ûëàíäà àüàúëàðäàí
ñûðñûðà òÿðïÿíèá òþêöëÿíäÿ àäàìëàð áàëòà, äÿù-
ðÿñèíè ýþòöðöð.. Ñ.Ðÿùèìîâ. Êöëÿê ÿñèð; Øàõòà
êÿñèð; Ïÿðäèëÿðäÿí àñûëìûøäûð ñûðñûðàëàð. Ð.Ðçà.
ÑÛÐÒ1 èñ. Áåë, êöðÿê. Ñûðòûíà áèð-èêè òóòàðëû
äàðòäû; Ãîëóíäàí éàïûøûá, èðÿëè àòäû. Ù.Ê.Ñà-
íûëû. Ùàéäû, ìèíèá ñûðòûíà éåë ýåäèøëè àòëàðûí;
Éåðäÿ, ýþéäÿ, äÿíèçäÿ îéíàñûí ãàíàäëàðûí.
Ì.Ìöøôèã. Ñóéó òàìàì ÷ÿêèëìÿìèø õàë÷àíûí
ñà÷àãëàðûíäàí ñöçöëÿí èðè äàìëàëàð îíóí åíëè
ñûðòûíû, áóüóìëó òîïóãëàðûíû èñëàäûðäû. È.Ùö-
ñåéíîâ.
ÑÛÐÒ2 èñ. ìÿù. Éàìàú öñòö, óçàíàí òÿïÿ-
ëèéèí öñòö.
ÑÛÐÒÛÃ ñèô. Óòàíìàç, ùÿéàñûç, àðñûç, öçëö;
þçöíö ùÿð éåðÿ ñîõàí, ùå÷ øåéäÿí óòàíìà-
éàí. [Èñôÿíäèéàð:] Ìÿíèì ñûðòûã àäàìäàí õî-
øóì ýÿëìèð. ß.Âÿëèéåâ. [Òåéìóð:] Àõû íÿéè
áèëèðñèíèç? Ìÿí ñûðòûã àäàì îëñàéäûì, áöòöí
ýöíö àú ãàëìàçäûì. Ì.Ùöñåéí. // Èñ. ìÿíà-
ñûíäà. [Ýöëìÿëè:] Ìÿíèì áèð àäàìûí ñûðòû-
üûíäàí çÿùëÿì ýåäèð, áèð äÿ ìîçàëàí òóòìóø
äàíàäàí. ß.Àáàñîâ.
ÑÛÐÒÛÃËÀØÌÀ “Ñûðòûãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÐÒÛÃËÀØÌÀÃ ô. Äàùà äà ñûðòûã îëìàã;
ùÿéàñûçëàøìàã, àðñûçëàøìàã. Óøàã äþéöëäöêúÿ
ñûðòûãëàøàð.
ÑÛÐÒÛÃËÛÃ èñ. Óòàíìàçëûã, ùÿéàñûçëûã,
àáûðñûçëûã, àðñûçëûã; ñûðòûã àäàìûí õàñèééÿòè.
Ìàéàíûí öçöíäÿ âÿ ýþçëÿðèíäÿ ùå÷ áèð áèúëèê,
ñûðòûãëûã âÿ éà áàéàüûëûã éîõ èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÛÐÒÛËÌÀ “Ñûðòûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÐÒÛËÌÀÃ á à õ ñûðòûãëàøìàã.
ÑÛÑÃÀ ñèô. Úûëûç, ÷îõ çÿèô, ÷îõ àðûã. Ñÿòòàð
êèøèíèí éàíûíäà îòóðàí òîïñàããàë, àììà
áóðàäàêûëàðûí ùàìûñû êèìè ñûñãà áèð êèøè ñþçÿ
ãàðûøäû. ß.ßáöëùÿñÿí. [Ãÿíäàá:] Îíëàðûí
109
ÑÛÑÃÀËÀØÌÀ
éàíûíäà äîüðóäàí äà ñûñãà óøàüà îõøàéûð-
äûì. Á.Áàéðàìîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ïàéûçûí
ñûñãà éàüûøûíû äà, ÷èëëÿíèí àìàíñûç ñîéóüóíó
äà åéíè ùÿâÿñëÿ òÿðèôëÿðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñó÷ó-
ëàð ÿêèíè äÿðèí øûðûìëà âÿ ñûñãà àõûíëà ñóâàð-
äûëàð. ß.Âÿëèéåâ. Áèð àç éóõàðûäà öñòöíö õÿçÿë
áàñìûø, ëàêèí íàçèê áóäàãëàðûíû ýþéÿ óçàäàí,
éàøàìàã èñòÿéÿí ñûñãà êîëëàð ýþðöíöð. Ìèð
Úÿëàë.
ÑÛÑÃÀËÀØÌÀ “Ñûñãàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÑÃÀËÀØÌÀÃ ô. Ýåòäèêúÿ çÿèôëÿìÿê,
ñûñãà îëìàã, àðûãëàìàã, úûëûçëàøìàã.
ÑÛÑÃÀËÛÃ èñ. Úûëûçëûã, àðûãëûã, çÿèôëèê.
ÑÛÑËÀÌÀÃ ô. Òÿïèíìÿê, öñòöíÿ ãûøãûð-
ìàã.
ÑÛÒÃÀÌÀÃ ô. Àüëàìàã, ñûçûëäàéà-ñûçûëäàéà
àüëàìàã, èíëÿìÿê.
ÑÛÉÛÃ 1. ñèô. Éàðûäóðó ùàëäà îëàí; ùîððà.
Ñûéûã ìÿùëóë. Ñûéûã ýèë. – Òöôÿíý à÷ûëàí êèìè,
îíóí ñÿñèíäÿí öðêÿí åøøÿê áèð ãîøà øûëëàã
àòäû âÿ “îâ÷ó” àøûá áàøû öñòÿ ñûéûã ïàë÷ûüûí
è÷èíÿ äöøäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. èñ. Ñöäëÿ âÿ éà ñó èëÿ áèøèðèëÿí äóðó õþ-
ðÿê; ãàøûãàøû, ñûéûãàøû. Äöéö ñûéûüû. Äàðû ñûéûüû.
ßòëè ñûéûã.
ÑÛÉÛÃÀØÛ á à õ ãàøûãàøû.
ÑÛÉÛÃËÀØÄÛÐÌÀ “Ñûéûãëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÛÉÛÃËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Äàùà äà ñûéûã åò-
ìÿê, éàõóä ãàòû ùàëäà îëàí øåéè ñûéûã ùàëà ñàë-
ìàã; äóðóëàøäûðìàã. Ïàë÷ûüû ñûéûãëàøäûðìàã.
ÑÛÉÛÃËÛÃ èñ. Ñûéûã øåéèí ùàëû, õàññÿñè, êåé-
ôèééÿòè; äóðóëóã (ãàòû çèääè). Ìÿùëóëóí ñûéûã-
ëûüû. – Øîðáàíûí ñûéûãëûüû äÿíèí àçëûüûíäàíäûð.
(Àòà. ñþçö).
ÑÛÉÛÃÂÀÐÈ ñèô. Ñóéó ÷îõ îëàí, ñûéûüàîõ-
øàð, ñûéûã êèìè, ùîððà êèìè. Ñûéûãâàðè ìÿùëóë.
Ñûéûãâàðè ïàë÷ûã.
ÑÛÉÛÐÛÌ, ÑÛÉÛÐÛÍÒÛ èñ. Ñûéðûëìûø, ñûéðûëûá
ãîïìóø, äÿðèñè ãîïìóø (éûõûëàðàã, áèð øåéÿ
äÿéÿðÿê). Öçöíöí ñûéûðûíòûñû ýþðöíöð. Ãîëóí-
äàêû ñûéûðûìà éîä ñöðòìÿê.
ÑÛÇÀÜÀÍ èñ. Ñûçàí, ñûçûá êå÷ÿí ñó, ìàéå.
ÑÛÇÀÃ á à õ ñûçàíàã. Öçöíö ñûçàã áàñìàã.
ÑÛÇÀÍÀÃ èñ. Äÿðè öçÿðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí
èðèíëè ñÿïýè. Áÿäÿíèíè ñûçàíàã áàñìàã. Ñûçà-
íàã ÷ûõàðìàã.
ÑÛÇÛ èñ. á à õ ñûçûëòû. Áöòöí âöúóäóìäà áèð
ãûðûãëûã, áèð ñûçû ùèññ åäèðÿì. À.Øàèã.
110
ÑÛÇÛËÒÛËÛ
ÑÛÇÛËÄÀÌÀ “Ñûçûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÇÛËÄÀÌÀÃ ô. 1. Éöíýöëúÿ àüðûìàã, ñûçû
âåðìÿê. Ñöìöêëÿðèì ñûçûëäàéûð. Äèøè ñûçûëäà-
ìàã. – Çåéíÿá áóúàãäà àéàã öñòÿ äóðìàã-
äàí ëàï éîðóëäó. Ãû÷ëàðû àüðûéûá ñûçûëäàéûðäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ôèðóçóí] ñöìöêëÿðè
ñûçûëäàéûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. ìÿú. Ùàëûíäàí, ùÿéàòûíäàí øèêàéÿòëÿí-
ìÿê, àüëàéûá-ñûçëàìàã. Åé ñåâäèéèì, ñÿíäÿí
úöäà äöøÿëè; Ãàí-éàø òþêöá ñûçûëäàðàì, éàíà-
ðàì. Ã.Çàêèð. [Ìèðçÿ Áàüûð Ìèðçÿ Ùÿñÿíÿ:]
Ñûçûëäàìàã åëÿ ñÿíèí êþùíÿ ïåøÿíäèð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. // Çàðûìàã, èíèëäÿìÿê, àüëàìàã.
[Óøàã] íå÷ÿ äÿôÿ ñûçûëäàéûá àíàñûíû ÷àüûðäû.
Ìèð Úÿëàë. [Úàìàë] ñûçûëäàéûð, àðâàäû Òöêÿç-
áàí äà áàøûíà-ýþçöíÿ âóðà-âóðà øèâÿí ãî-
ïàðûðäû. ß.Àáàñîâ. Ãàïû àüçûíäà õÿñòÿ, àðûã,
ñàðûáÿíèç áèð óøàã éåðÿ éûõûëûá ñûçûëäàéûðäû.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÛÇÛËÌÀ “Ñûçûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÇÛËÌÀÃ á à õ ñûçìàã. Ïàëûäëû ìåøÿíèí
äàìàðëàðûíäàí ñûçûëàí (ô.ñèô.) ñóëàð ñàõñû òöíê-
ëÿðäÿ áîüóëàðàã øÿùÿðèí è÷èíäÿ íÿôÿñ àëûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. [Êàçûì] ìåøÿíèí ñÿðèí âÿ ÿòèðëè
ùàâàñûíû óäàðàã ãàéàíûí àðàñûíäàí ñûçûëàí
(ô.ñèô.) áóëàüûí øûðûëòûñûíû þç ìÿùçóí ùÿéàòûíûí
ôàúèÿñè êèìè äèíëÿéèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÛÇÛËÒÛ èñ. 1. Õÿôèô âÿ èíúÿ àüðû; ýþéíÿðòè,
ñûçû, ñûçûëäàìà. Äèøèí ñûçûëòûñû. Áàðìàãëàðûìûí
ñûçûëòûñûíäàí éàòà áèëìÿìèøÿì. – Éàçûã ìóç-
äóð áèð òÿðÿôäÿí ãîëóíóí ñûçûëòûñû, áèð òÿðÿô-
äÿí äÿ öðÿéèíèí àüðûñû èëÿ þçöíö åâÿ éåòèðäè.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. [Ãàçàí õàí] áàøûíäà, áÿäÿ-
íèíèí áÿíäëÿðèíäÿ áèð àüûðëûã âÿ ñûçûëòû äóéäó.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Òàëåéèíäÿí, ùÿéàòûíäàí, ùàëûíäàí
øèêàéÿòëÿíìÿ; èíèëäÿìÿ, àüëàéûá-ñûòãàìà.
// Éàíûãëû, èíèëòèëè ñÿñ, ÷àëüû. Àëûïàøà àüà áó
ñþçëÿðè äåäèêúÿ ñÿñèíäÿ àúû áèð ìÿüëóáèééÿò âÿ
êöäóðÿòëè áèð ñûçûëòû åøèäèëèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Ìóõòàð ðàäèîíó ñþíäöðäö. Èíäè ñûçûëòû îíà äà
õîø ýÿëìÿäè. Á.Áàéðàìîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà.
Ïå÷äÿ éàíàí éàø îäóíóí ñûçûëòûñû åøèäèëäè.
Ì.Ùöñåéí.
ÑÛÇÛËÒÛËÛ ñèô. Ñûçûëòû èôàäÿ åäÿí; éàíûãëû,
òÿñèðëè, àüëàð êèìè ñÿñ ÷ûõàðàí. Ñûçûëòûëû ñÿñ.
– [Âàãèô:] Øàèðÿ äÿ áó ëàçûìäûð: ñûçûëòûëû áèð
íåé, ãàí ñà÷àí áèð ãÿëá, ñÿìàëàðäà äîëàøàí
áèð ñåâýè ïÿðèñè... ×ÿìÿíçÿìèíëè. Éàðàëû .. ñû-
çûëòûëû ñÿñëÿ äåäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÛÇÛÌ
ÑÛÇÛÌ á à õ ñûçûíòû. Íåôò ñûçûìû. Ñó ñûçûìû.
ÑÛÇÛÍÒÛ èñ. Ñûçûá àõàí ìàéå. Ñó ñûçûíòûñû.
Íåôò ñûçûíòûñû.
ÑÛÇÃÀ ñèô. Ñóéó àç-àç, ñûçûëàðàã àõàí. Ìå-
øÿëè äàüëàðûí ÿòÿêëÿðèíäÿí ñöçöëÿí, ñûçãà áó-
ëàãëàðäàí òîïëàíûá öçöàøàüû ýÿëÿí ñó äÿðÿíèí
áèð êÿíàðûíû òóòóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ìåøÿíèí
îðòàñûíäàí àõàí ñûçãà áóëàüûí ñàêèò øûðûëòûñû
õÿçÿëëÿðèí õûøûëòûñû èëÿ ùÿìàùÿíý îëìóøäó.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÛÇÃÎÂ á à õ ñûçãà. Ùÿð éàíäàí òåë-òåë,
÷óáóã-÷óáóã, áóäàã-áóäàã àõûá ýÿëÿí ñûç-
ãîâëàð, ÷åøìÿëÿð áèð-áèðèíÿ ãàðûøàðàã éåòìèø
äÿéèðìàíëûã ñó îëóá. Ð.Ðçà.
ÑÛÇËÀÌÀ “Ñûçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÇËÀÌÀÃ ô. 1. Á à õ ñûçûëäàìàã. Ìóðà-
äûí ãÿëáè [ãÿáèðëÿðèí] áó ùàëûíà ñûçëàäû. Ñ.Ùö-
ñåéí. – Øàùñóâàð, Øàùñóâàð! – äåéèá àüëàäûì;
È÷èìäÿ ñûçëàäû áèð éàíûã êàìàí. Ì.Ìöøôèã.
2. ìÿú. Àüëàìàã, èíèëäÿìÿê, éàíà-éàíà àü-
ëàìàã. [ßùìÿä:] Ùÿã ñÿíÿ ýþíäÿðñèí Õûçûð Èë-
éàñû; Àüëàð, ñûçëàð ýþðäöì íàçëû ñÿíÿìè. “Àøûã
Ãÿðèá”. Ýèëÿ èñÿ áèð ìöääÿò àüëàäû, ñûçëàäû,
ñîíðà êèøèíè äàíëàìàüà áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÛÇÌÀ “Ñûçìàã”äàí ô.èñ.
ÑÛÇÌÀÃ ô. Áèð øåéèí àðàñûíäàí, ìÿñàìÿ-
ëÿðèíäÿí éàâàø-éàâàø, äàìúû-äàìúû ñûçûá ÷ûõ-
ìàã, êå÷ìÿê, äàììàã (ìàéåëÿð ùàããûíäà).
Ãàéûüà ñó ñûçûð. Äèâàðëàðäàí ñó ñûçûð. – Áó
äÿðÿ áàøäàí-áàøà ñó ãàéíàüû èäè. Ùÿð àüà-
úûí, ùÿð äàøûí äèáèíäÿí ñó ñûçûðäû. À.Øàèã.
Ãàéàëàðäàí ýþç éàøû êèìè øÿôôàô ñóëàð ñûçûðäû.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÈ èñ. Ìóñèãè ãàììàñû íîòëàðûíûí éåääèí-
úèñè.
ÑÈÀÌ èñ. Òàè òàéôàëàðûíà âåðèëÿí àä.
ÑÈÀÍ èñ. Êÿñêèí èéëè, ðÿíýñèç ãàç (êèìéà).
ÑÈÀÍÈÄ èñ. Àúû áàäàì èéëè ðÿíýñèç ó÷óúó
ìàéå.
ÑÈÁÎ èñ. ×èíäÿ éàøàéàí õàëã.
ÑÈÚÈËËßÌß ñèô. Óçóí-óçàäû, ÷îõ ìöôÿñ-
ñÿë, ÷îõ ÿòðàôëû ñóðÿòäÿ (àäÿòÿí “áèð” ñþçö èëÿ).
Áèð ñèúèëëÿìÿ ñþç äåäè. – [Ðÿøèä:] Ãàïûíûí àðà-
ñûíäàí áîüàçûíû óçàäûá ìÿíÿ áèð ñèúèëëÿìÿ
þéöä-íÿñèùÿò âåðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÈÚÈÌ èñ. Éóíäàí, êå÷è ãûëûíäàí ÿéðèëìèø èï.
[ßñýÿð áÿé:] Õóðúóíäàí ñèúèìè ÷ûõàðò, áóðà
âåð! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ..Àááàñ äÿùðÿñèíè âÿ ñèúè-
ìèíè ýþòöðöá .. ìåøÿéÿ öç ãîéäó. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÈÚÈÌËßÌß “Ñèúèìëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÄÐ
ÑÈÚÈÌËßÌßÊ ô. Ñèúèìëÿ áàüëàìàã. Éöêö
ñèúèìëÿìÿê.
ÑÈ×ÀÍ èñ. Òÿñÿððöôàòà çèéàí âóðàí áàëàúà,
óçóíñèôÿò, óçóíãóéðóã, àäÿòÿí áîç ðÿíýëè ýÿ-
ìèðèúè.
ÑÈ×ÀÍÀÁßÍÇßÐ, ÑÈ×ÀÍÀÎÕØÀÐ ñèô.
Ýþðöíöøúÿ ñè÷àíà îõøàéàí. Ñè÷àíàîõøàð ýÿ-
ìèðèúèëÿð.
ÑÈ×ÀÍÃÓÉÐÓÜÓ èñ. áîò. Íàçèê êþêëö,
äÿñòÿ øÿêèëëè áóäàãëàðû îëàí áèòêè.
ÑÈ×ÀÍ-ÏÈØÈÊ èñ. Óøàã îéóíëàðûíäàí áèðè-
íèí àäû.
◊ Ñè÷àí-ïèøèê (îéóíó) îéíàìàã – àëäàò-
ìàã, áèð-áèðèíÿ êÿëÿê ýÿëìÿê. Ôÿãÿò äÿðä
áóðàñûíäàäûð êè, ãóëäóðëàð áèçèìëÿ ñè÷àí-ïèøèê
îéíàéûðëàð. Ù.Íÿçÿðëè.
ÑÈ×ÎÂÓË èñ. çîîë. Ñè÷àíàîõøàðëàð ôÿñèëÿ-
ñèíäÿí, ñè÷àíäàí èðè, óçóí, õàëëû ãóéðóüó îëàí
áîç ðÿíýëè ýÿìèðèúè. [Àäàìëàð Ëàëÿøîâà äå-
äèëÿð:] Òöêëö áèð ñè÷îâóë êèìè [êîîïåðàòèâäÿ]
øÿêÿð òàéëàðûíû ýÿìèðìèñÿí! Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Ñàðàí:] Èíñàíëàðäàí ãîðõóì éîõäóð. Ìÿí
ãûçûëëàðû ñè÷îâóëëàðäàí ýèçëÿäèðÿì... Ì.Ùöñåéí.
ÑÈÄÈÊ èñ. Áþéðÿêëÿðèí, ìàääÿëÿð ìöáàäè-
ëÿñè ìÿùñóëó êèìè èôðàç åòäèéè âÿ îðãàíèçì-
äÿí ñèäèê òÿíàñöë öçâëÿðè âàñèòÿñèëÿ ÷ûõàí ñó,
ìàéå.
ÑÈÄÈÊËÈÊ èñ. àíàò. Îðãàíèçìèí ñèäèê ñàõ-
ëàéàí öçâö; ñèäèê êèñÿñè.
ÑÈÄÃ èñ. [ÿð.] Ñÿäàãÿò, ñÿìèìèëèê, öðÿê
òÿìèçëèéè.
Ñèäãëÿ, ñèäã èëÿ – á à õ ñèäãè-
öðÿêäÿí. Áèòèáäèð äàüäà ëàëÿ; Îõøàð ýöë öçäÿ
õàëÿ; Ñèäãèíÿí ñåâÿí öðÿê; Àõûð ÷àòàð âöñàëÿ.
(Áàéàòû). Àðòûðàí ñþç ãÿäðèíè ñèäã èëÿ ãÿäðèí
àðòûðàð; Êèì íÿ ìèãäàð îëñà, ÿùëèí åéëÿð îë
ìèãäàð ñþç. Ôöçóëè. Ñèäãè-öðÿêäÿí (öðÿêëÿ),
ñèäãè-äèëäÿí (äèëëÿ) – ñÿìèìèééÿòëÿ. Ñèäãè-
öðÿêäÿí òÿøÿêêöð åòìÿê. Ñèäãè-äèëäÿí ãóëëóã
åòìÿê... – Ìÿí ãîíàãëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõûá,
ñèäãè-öðÿêäÿí îíëàðû ïèøâàç åäèðäèì âÿ îí-
ëàðà – õîø ýÿëäèí – äåéèðäèì. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Êÿòõóäà:] Ùÿðýàù äîüðóäàí ßìè
ñèäãè-öðÿêëÿ úàìààòûí òÿðÿôèíè ñàõëàéûð èñÿ,
ÿëáÿòòÿ, áèð èø ìåéäàíà ýÿëÿúÿêäèð. Í.Íÿðè-
ìàíîâ. [Ìèðçÿ Úÿìèë:] Íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàü-
äûð, íÿôÿñèì ýåäèá-ýÿëèð, àüàìà ñèäãè-äèëëÿ
ãóëëóã åëÿéÿúÿéÿì. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÈÄÐ èñ. [ÿð.] áîò. Óúàáîéëó, èéíÿéàðïàã-
ëû, ùÿìèøÿéàøûë àüàú. Øàì àüàúûíäàí ôÿðãëè
111
ÑÈÔÀÐÈØ
îëàðàã ñèäð àüàúûíûí èéíÿëÿðè äÿñòÿëÿðëÿ éåð-
ëÿøèð âÿ áîçóìòóë ðÿíýëè îëóð. Ù.Ãÿäèðîâ.
ÑÈÔÀÐÈØ èñ. 1. Áèð øåéè ùàçûðëàìàüû, éåðèíÿ
éåòèðìÿéè âÿ éà ýÿòèðìÿéè òàïøûðìà, èñìàð-
ëàìà. Ñèôàðèøëÿð ãÿáóëó. – Ùÿð èêè ãîíàüûí áàøû
öñòöíäÿ èêè íÿôÿð ãûç äóðóá ñèôàðèøëÿðè ãÿáóë
åäèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Ùàçûðëàíìàñû òàïøû-
ðûëàí øåé, ñèôàðèø åäèëìèø øåé. Ñèôàðèøè ãóðòàð-
ìàã. Ñèôàðèøëÿðèí âåðèëìÿñè. Ñèôàðèøëÿðè âàõòûí-
äà éåðèíÿ éåòèðìÿê. – Êîñà þç ãîùóìó åâèíäÿ
ýåúÿëÿìèø, ßñýÿðèí ñèôàðèøèíè òÿäàðöê åòìèø,
èíäè äÿ àü áàüëàìàäà àïàðûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.

Ñèôàðèø åëÿìÿê (åòìÿê) – áèð øåé ùàçûðëà-
ìàüû, éà ýÿòèðìÿéè òàïøûðìàã, èñìàðëàìàã.
Áèð éàíà ñèôàðèø åëÿéÿíäÿ áèð íèøàíÿ ýþíäÿð-
ìÿê ãÿäèì àäÿòëÿðèí áèðèäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Êÿðáÿëàéû Õÿëèë áàúûñûíà äåäè êè,
áó ýöí éàü, éóìóðòà âÿ ñöä ýþíäÿðÿð, ÿòè äÿ
ãÿññàáà ñèôàðèø åäÿð. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Ìöðñÿë êèøè
Éóíóñà:] Àòàíà ö÷ äÿôÿ êàüûç ýþíäÿðìèøÿì,
ñèôàðèø åëÿìèøÿì êè, òåç ñÿíè ýþíäÿðñèí, èìòà-
ùàíëàð ãóðòàðûá, áó ýöí-ñàáàù äÿðñëÿð áàøëà-
íàúàã. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Òàïøûðûã. ..Ãàéàäèáè úàìààòû Ñÿôÿðäÿí
äÿùøÿòëè áèð ñèôàðèø àëäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Áó èêè
àèëÿíèí ãóäàëûüû áèð-áèðèëÿ áàø òóòàðñà, ãûç åâè
ñèôàðèø ýþíäÿðèð êè, ôèëàí ýöíäÿ íèøàí ýÿòèð-
ñèíëÿð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÑÈÔÀÐÈØ×È èñ. Ñèôàðèø âåðÿí, èø òàïøûðàí.
ÑÈÔÅÐÁËÀÒ [àëì. Çèôôåðáëàòò] ßãðÿáëè þë÷ö
úèùàçëàðû öçÿðèíäÿ þë÷öëÿí êÿìèééÿòè ùåñàá-
ëàìàã ö÷öí úÿäâÿë, ðÿãÿì, èøàðÿ îëàí ëþâùÿ-
úèê. // Ñààòëàðäà: öçÿðèíäÿ ðÿãÿìëÿð îëàí ëþâ-
ùÿúèê.
ÑÈÔßÒ1 èñ. [ÿð.] 1. Öç. ..Ùÿð êÿñ [Õóäàéàð
áÿéèí] ñèôÿòèíÿ äèããÿòëÿ áàõñàéäû, ÿëöñòö äó-
éàðäû êè, Õóäàéàð áÿé áó äÿãèãÿ ôèêèð äÿðéàñû-
íà, áÿëêÿ ãÿì äÿðéàñûíà ãÿðãäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Ýöë÷þùðÿ:] Àñéà äåìèøêÿí àðøûí-
ìàë÷ûíûí ñèôÿòè éàõøû èäè. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. Áèð øÿõñè âÿ éà øåéè áàøãàëàðûíäàí ôÿðã-
ëÿíäèðÿí ùàë, ñóðÿò, êåéôèééÿò. Ìÿðäëèê èíñàíà
éàðàøàí ÿí ýþçÿë ñèôÿòëÿðäÿí áèðèäèð.
◊ Ñèôÿò ýþñòÿðìÿê – á à õ öç ýþñòÿðìÿê
(“öç”äÿ). Ñèôÿòè òóòóëìàã – ãàíû ãàðàëìàã,
öçö òóòóëìàã. Íàçõàíûìûí ñèôÿòè òóòóëäó.
È.ßôÿíäèéåâ. Ñèôÿòèí òþêöëñöí! – ãàðüûø èôà-
äÿñè. Ñèôÿòèíè òóðøóòìàã – á à õ ñèð-ñèôÿòèíè
òóðøóòìàã. Êîñà [Ìåøèíîâóí] äþøöíäÿí èòÿ-
ëÿéÿðÿê áöðöøìöø ñèôÿòèíè òóðøóòäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
112
ÑÈÜß
ÑÈÔßÒ2 èñ. [ÿð.] ãðàì. ßøéàíûí ÿëàìÿò
âÿ éà êåéôèééÿòèíè áèëäèðÿí íèòã ùèññÿñè. Ñàäÿ
ñèôÿò. Ìöðÿêêÿá ñèôÿò. Ñèôÿòèí ìöãàéèñÿ äÿðÿ-
úÿñè.
ÑÈÔßÒÚß ñèô. Ñèôÿòèíÿ ýþðÿ, öçäÿí, ñèôÿò-
äÿí, ñèôÿò úÿùÿòäÿí. [Ìóñà] âöúóäúà ñàüëàì,
áîéúà óúà âÿ ñèôÿòúÿ éàïûøûãëû èäè. ß.Âÿëèéåâ.
Àüàéàð óúàáîéëó, ñèôÿòúÿ ÷îõ éàïûøûãëû, éàøû
òÿçÿúÿ ãûðõû þòìöø ãàðûíëû áèð êèøè èäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÑÈÔÓÍ [éóí.] 1. Ìàéåíè éóõàðû ñÿâèééÿäÿ
äóðàí ãàáäàí àøàüû ñÿâèééÿäÿ äóðàí ãàáà
àõûòìàã ö÷öí ÿéðè áîðó.
2. Ãàçëû âÿ éà ìÿäÿí ñóëàðû ö÷öí áó úöð
áîðóñó îëàí ãàá.
ÑÈÔÎÍËÓ ñèô. òåõ. Ñèôîíó îëàí, ñèôîí ãî-
éóëìóø.
ÑÈÔÐÀÃ èñ. [ÿð. ñÿôðà] Þääÿêè éàøûëûìòðàã-
ñàðû ìàääÿ; ãóñìà, þéöìÿ. Ýöíâóðìàñûíûí
ÿëàìÿòëÿðè: áÿðê áàøàüðûñû, áàøýèúÿëëÿíìÿñè,
ýþç ãàðàëìàñû, äÿðèíèí ãûçàðìàñû, öðÿê áó-
ëàíìàñû, ñèôðàãäûð. ß.Áàáàéåâ.
Ñèôðàã åò-
ìÿê – ãóñìàã, þéöìÿê, öðÿéè áóëàíìàã.
ÑÈÔÒß 1. ñèô. âÿ çÿðô Ãàáàãúà, ÿââÿëúÿ,
ÿââÿë, èëê äÿôÿ îëàðàã. Ñèôòÿ Áàéðàìäàí áàø-
ëàìàëûéàì. ß.Âÿëèéåâ. [Ìÿðúàí íÿíÿ:] Ãûç
õåéëàüû åëÿ ñèôòÿ èñòÿìèð, ñîíðà îëóð éàüíàí
áàë êèìè. Á.Áàéðàìîâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Èëê
íÿòèúÿ âåðÿí áèð èøèí áàøëàíüûúû. Ñèôòÿñè éàõøû
ýÿëìÿê. – Ñþçöì áÿéÿíèëèá, èøèì ñàç îëóá; Ñÿí
àëëàù, ñèôòÿìè êîð åéëÿìÿéíÿí. Àøûã ßëÿñýÿð.
2. èñ. Áèð øåéè ñàòûá âÿ éà ñàòûí àëûá àëûø-
âåðèøÿ áàøëàìà. Ñèôòÿ åëÿìÿê. Ùÿëÿ ñèôòÿ åëÿ-
ìÿìèøÿì. Ñèôòÿñè óüóðëó îëäó.
ÑÈÜß èñ. [ÿð.] Êþùíÿ ìÿèøÿòäÿ: ìöâÿããÿòè
íèêàù, åâëÿíìÿ (÷îõàðâàäëûëûüûí áèð íþâö).
Ãàçû íèêàù ñèüÿñèíè îõóäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.

Ñèüÿ åòìÿê (åëÿìÿê) – êþùíÿ ìÿèøÿòäÿ:
ìîëëàéà êÿáèí êÿñäèðÿðÿê ìöâÿããÿòè åâ-
ëÿíìÿê. [Ãàäûí:] Àüà, ãóëëóã äåéèë, øÿðèÿòè-
ïåéüÿìáÿðäèð. Ìÿíè þçöíÿ ñèüÿ åòìÿíè õàùèø
åäèðÿì. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñåéèä Ñÿìÿäÿ òÿêëèê
ÿë âåðìÿéèá, îí àëòû-îí éåääè éàøûíäà áèð ãûç
ñèüÿ åëÿéèá îúàüûí ãûðàüûíäà ÿéëÿøäè. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. // Ñèüÿ ãàðäàø, ñèüÿ áàúû – êþùíÿ
ìÿèøÿòäÿ: ÿñëèíäÿ ãàðäàø âÿ éà áàúû îëìàéûá
ìöÿééÿí äèíè ìÿðàñèìëÿ ÿùä-ïåéìàí áàü-
ëàìà íÿòèúÿñèíäÿ ãàðäàø, éà áàúû îëìóø îüëàí,
éà ãûç. Ãÿðâÿíääÿ Çàìàí õàí îüëó Ãàðàé-
ÑÈÊÊß
íàí Àøûã ßëÿñýÿð ñèüÿ ãàðäàøûéäûëàð. “Àøûã
ßëÿñýÿð”. Äåéèëìÿéÿ ýþðÿ, Óñòà Àüàáàëà
ßëÿñýÿð Àüà èëÿ ñèüÿ ãàðäàø èìèø âÿ àüà óñòà-
íûí õàòèðèíè áåëÿ èñòÿéèðìèø êè, îíó þçö èëÿ úÿí-
íÿòÿ àïàðìàüû äà âÿä åòìèø èìèø. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
Ñèüÿ îõóòäóðìàã – ñèüÿëÿøìÿ
àéèíè èúðà åòìÿê. [Äóðñóí:] Ñàáàù øÿùÿðÿ ýåò,
áèð àõóíäà áàúû-ãàðäàøëûã ñèüÿñè îõóòäóð..
Ú.Úàááàðëû.
ÑÈÊÊß èñ. [ÿð.] 1. Ìåòàë ïóë öçÿðèíÿ âóðó-
ëàí äàìüà, íàõûø, éàçû. Ñèêêÿ âóðìàã. – Äÿ-
ìèð÷èîüëó áó äÿôÿ ïóëëàðû èêè áàø áàðìàüûíûí
àðàñûíäà ñöðòöá ñèêêÿëÿðèíè ïîçäó. “Êîðîüëó”.
2. Êÿñèëìèø, çÿðá îëóíìóø ïóë. Ñèêêÿ êÿñ-
ìÿê. – Êàñûá äåéèëèç, ñèêêåéè-ïóëó òàíûðûç áèç.
Ì.ß.Ñàáèð. Òàùèðèí ÿëèíÿ Èðàí ñèêêÿñè äöøÿíäÿ,
äàüûòìàäàí úèáèíäÿ ñàõëàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Òÿáðèç èíãèëàá÷ûëàðû] ..Àçÿðáàéúàíû áèð ìöñ-
òÿãèë þëêÿ êèìè èäàðÿ åòìÿê èñòÿéèðëÿð. Áó ýöí-
ñàáàù éÿãèí îíëàð àäëàðûíà ñèêêÿ äÿ êÿñäèðÿ-
úÿêëÿð. Ï.Ìàêóëó.
ÑÈÊÊßÕÀÍÀ èñ. [ÿð. ñèêêÿ âÿ ôàðñ. ...õàíÿ]
Ïóë êÿñèëÿí éåð, ìöÿññèñÿ.
ÑÈÊÊßËÈ ñèô. Ñèêêÿñè îëàí, ñèêêÿ âóðóëìóø.
[Ùàúû Êÿðèì çÿðýÿð:] Øåéõ Ñàëàù þç ýþçö èëÿ
ýþðöáäöð êè, ßéëèñ åðìÿíèëÿðè èéèðìè áåø ìèí
ìàíàò ñèêêÿëè ïóë ýÿòèðèá, Ìîëëà Èáðàùèì Õÿ-
ëèëäÿí ÿëëè ïóä õàëèñ ýöìöø àëûá àïàðûáëàð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÈÊÊßÑÈÇ ñèô. Ñèêêÿñè îëìàéàí. [Øåéõ
Ñàëàù:] ..Ìÿí ýþçöìëÿ ýþðäöì êè, Ìîëëà
Èáðàùèì Õÿëèëÿ ùÿð êÿñ ñèêêÿëè ïóë ýÿòèðäèñÿ,
èêè ÷ÿêèñè ñèêêÿñèç õàëèñ ýöìöø àëäû, àïàðäû.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÈÊË èñ. [éóí.] Äþâð, äþâðÿ, ñèëñèëÿ.
ÑÈÊËÓÍ [éóí. êéêëîí – ôûðëàíàí] 1. Ñûõ
áóëóäëó âÿ éàüìóðëó ùàâàäà àòìîñôåðèí ãà-
ñûðüàëû, áóðàüàíëû ùÿðÿêÿòè.
2. Ãàñûðüà, áîðàí.
ÑÈÃÁÐ [ôð. úèýàðå] ×ÿêìÿê ö÷öí ëöëÿ øÿ-
êèëäÿ ñûõ áöêöëìöø òöòöí éàðïàãëàðû. Ñèãàð
÷ÿêìÿê. Ñèãàð ôàáðèêè. – ×àðøàáûí è÷èíäÿí ýÿ-
ëèí ÿâÿçèíÿ Ñÿðâÿð ÷ûõûá, ÿëèíäÿêè ñèãàðû òàïàí-
÷à êèìè óçàäûð Ìÿøÿäè Èáàäà òÿðÿô. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. Ìàéîð ìàñà öñòöíäÿí èêè ñèãàð àëäû,
áèðèíè Êóðòà âåðèá, áèðèíè þçö éàíäûðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí. Ýåíåðàë äà øÿñò èëÿ äàìàüûíäà
ñèãàðû; Äàéàíìûø ãÿðàðýàùûí î ùöíäöð åéâà-
íûíäà. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÈËÀÙ
ÑÈÃÀÐÀÁßÍÇßÐ ñèô. Ñèãàðà îõøàéàí, ñè-
ãàð øÿêëèíäÿ îëàí.
ÑÈÃÀÐÉÒ [ôð.] 1. Êè÷èê, íàçèê ñèãàð. [Ôÿð-
ðóõ] ..ñèãàðåòè àü ñöìöê ìöøòöéÿ êå÷èðèá éàí-
äûðäû âÿ òöñòöëÿòìÿéÿ áàøëàäû. Á.Áàéðàìîâ.
2. Ìöøòöêñöç ïàïèðîñ. Êöëãàáû ñèãàðåò êþ-
òöêëÿðè èëÿ äîëìóøäó. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÈÃËßÒ èñ. [ÿð.] Àüûðëûã. Ùàâàíû ýþðìÿê
îëìóð, àììà îíóí âàðëûüûíà øÿêê éîõäóð,
ùÿòòà îíóí ñèãëÿòèíè, éÿíè âÿçíèíè áåëÿ áèëìÿê
ìöìêöíäöð. Ù.Çÿðäàáè. Ãûç òóòóëóá, ùå÷ áèë-
ìÿéèð íÿ åëÿñèí, íÿ? Ñàíêè ÿçìèø ñèãëÿòèëÿ
ýöúëö äàü îíó. Í.Õÿçðè. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ýÿ-
ëèí ãóðøóíëàðäàí òþêÿê øåðè áèç; Ùÿð ñþçöí
ñèãëÿòè äþíñöí áèð òîíà. Ñ.Âóðüóí. Êèì äåéÿð
êè, áó äÿðäèí ñèãëÿòèíÿ ãÿäÿðäèð? Ð.Ðçà.
ÑÈÃÍÁË [àëì. Ñèýíàë] 1. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿ-
ëóìàòû, õÿáÿðè, êîìàíäàíû âÿ ñ.-íè óçàãëàðà
âåðìÿê ö÷öí øÿðòè ñÿñ âÿ éà èøûã èøàðÿñè. Èøûã
ñèãíàëû. Ñèãíàë âåðìÿê. Ùàâà ñèãíàëû. – [Òà-
ùèð] óçàãäàí ñèãíàë âåðäè. Ì.Ùöñåéí. Ùàâà
òÿùëöêÿñè ñèãíàëû àðàñûêÿñèëìÿäÿí åøèäèëèðäè.
ß.Âÿëèéåâ. Ìåùðèáàí áöòöí ýöúöíö òîïëàéûá
ñèãíàëëàðà úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøûð, ëàêèí áà-
úàðìûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // ìÿú. Èøàðÿ. Ôèêðè-
ìèç âÿ éîëóìóç ñèíèôñèç ýÿëÿúÿéÿ ñèãíàëäûð.
Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Àðçóåäèëìÿç áèð èøèí áàø âåðäèéè
âÿ éà áàø âåðÿ áèëÿúÿéè ùàããûíäà õÿáÿðäàð-
ëûã, ìÿëóìàò. [ßëéàðîâ ßðêíàçà:] ..Ñÿíèí áà-
ðÿíäÿ ñèãíàë âàð, Ðèãàäàí ùþêóìÿò ìàüàçà-
ñûíûí ãèéìÿòëè øåéëÿðèíè ýþòöðöá ãà÷ìûñàí.
Ì.Ùöñåéí.
ÑÈÃÍÀË×Û èñ. Ñèãíàë âåðÿí (àäàì).
ÑÈÃÍÀËÈÇÁÑÈÉÀ [ðóñ., ÿñëè àëì. – Ñèýíàë-
äàí] 1. òåõ. Áèð éåðäÿ òÿòáèã åäèëÿí ñèãíàëëàð
ñèñòåìè. Äÿìèðéîëó ñèãíàëèçàñèéàñû. Äÿíèç ñèã-
íàëèçàñèéàñû.
2. òåõ. Ñèãíàë âåðìÿê ö÷öí õöñóñè ãóðüó,
úèùàç. Ñèãíàëèçàñèéà õàðàá îëìóøäó. Ñèãíàëè-
çàñèéà éàõøû èøëÿìèð.
ÑÈËÀÙ èñ. [ÿð.] 1. Ùöúóì âÿ éà ìöäàôèÿ
ö÷öí àëÿò; éàðàã. ..Ñèëàùëàðûíû éàíëàðûíà àòûá
îòóðìóø ö÷ ÿñýÿð .. ñþùáÿò åäèðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí. ßëèíÿ ñèëàù àëàíëàð .. äöøìÿí öñòöíÿ
éöéöðäö. Ìèð Úÿëàë. Èñè äàéû ñèëàùû ÷àðïàéûéà
ñþéêÿäè. Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí âàñèòÿ,
öñóë, éîë. Ãÿëÿì ñèëàùûìûç, ñÿíýÿð ñûðàìûç;
113
ÑÈËÀÙÄÀÐ
Éàðàñà äöøìÿíè áàñìûø ãàðàìûç. Ì.Ìöøôèã.
[Îâ÷ó àíàñûíà:] Èíäè áó êèòàáëàðäûð ìÿíèì
ñèëàùûì, èíäè èøûãñà÷àí áó ñèëàùëà ìÿí ÿáÿäè
îëàðàã ãàðàíëûüà ãàðøû âóðóøàúàüàì.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ñèëàù îéíàòìàã – ìö-
ùàðèáÿ èëÿ ùÿäÿëÿìÿê, ãîðõóòìàã. Ñèëàùà ñà-
ðûëìàã – ñèëàùëàíìàã, ñèëàùà ÿë àòìàã. [Ãîúà:]
Ïàðñ ñàðàéûíäà ÿñàñ òÿøêèë åäÿí éåääè ÿñèë àèëÿ
íöìàéÿíäÿëÿðè ìóüëàðà áîéóí ÿéìÿéÿðÿê ñè-
ëàùà ñàðûëûá Ñìåðäèñè äåâèðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. Ùÿãèãÿò ãûëûíúëà äóðóð öç-öçÿ; Ñèëàùà
ñàðûëàã, óììàéàã àðòûã; Èëàíäàí äîñòëóã,
ãóðääàí àøíàëûã. Ñ.Âóðüóí. Ñîéóã ñèëàù –
êÿñèúè, éà áàòûúû ñèëàù (õÿíúÿð, ãûëûíú, ñöíýö
âÿ ñ.).
ÑÈËÀÙÄÀÐ [ÿð. ñèëàù âÿ ôàðñ. ...äàð] á à õ
ñèëàùäàøûéàí.
ÑÈËÀÙÄÀØ èñ. Äþéöø éîëäàøû, ìöáàðèçÿ
éîëäàøû, áèðëèêäÿ âóðóøàí àäàìëàðäàí ùÿð áèðè.
Ñÿðêÿðäÿíèí ñèëàùäàøëàðû. // Ùÿð ùàíñû ôÿà-
ëèééÿò ñàùÿñèíäÿ éîëäàø, òÿðÿôäàð, àðõàäàø.
[Ìÿùáóáÿ:] Òÿçÿ ñèëàùäàøûìûçà åøã îëñóí! –
äåéÿ, óúàäàí ñÿñëÿíäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÈËÀÙÄÀØÛÉÀÍ èñ. Îðòà ÿñðëÿðäÿ: ðûòñàðûí
ñèëàùëàðûíà áàõàí, îíëàðû éàíûíúà ýÿçäèðÿí
ýÿíú ÿñýÿð. [Îâ÷óëàð] éàí-éàíà äóðäóãäà,
Äîí Êèõîò èëÿ îíóí ñèëàùäàøûéàíû Ñàí÷î êèìè
ãÿðèáÿ âÿ ýöëöíú ýþðöíöðäöëÿð. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
ÑÈËÀÙÕÀÍÀ èñ. [ÿð. ñèëàù âÿ ôàðñ.] Ñèëàù,
ùÿðáè ñóðñàò àíáàðû.
ÑÈËÀÙÃÀÉÛÐÀÍ ñèô. âÿ èñ. Úöðáÿúöð ñèëàù-
ëàð ãàéûðàí óñòà, ñÿíÿòêàð.
ÑÈËÀÙËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Ñèëàùëàíäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÑÈËÀÙËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Ñèëàùëà òÿú-
ùèç åäèëìÿê, éàðàãëàíäûðûëìàã, ÿëèíÿ ñèëàù
âåðèëìÿê.
ÑÈËÀÙËÀÍÄÛÐÌÀ “Ñèëàùëàíäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÈËÀÙËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ñèëàùëà òÿúùèç
åòìÿê, ÿëèíÿ ñèëàù âåðìÿê.
2. Ùÿð ùàíñû áèð èø ö÷öí ëàçûìè âàñèòÿëÿðëÿ
òÿìèí åòìÿê. Ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíè ìöàñèð òåõ-
íèêà èëÿ ñèëàùëàíäûðìàã. // ìÿú. Ìÿëóìàò, áè-
ëèê âåðìÿê, íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ùàçûðëàìàã.
ÑÈËÀÙËÀÍÌÀ “Ñèëàùëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÈËÀÙËÀÍÌÀÃ ô. 1. Þçöíö ñèëàùëà òÿìèí
åòìÿê, þçö ö÷öí ñèëàù òÿäàðöê åòìÿê, ñèëàùëû
114
ÑÈËß
ùàëà ýÿëìÿê; éàðàãëàíìàã. [Êÿíäëè Ñóëòàí
àüàéà:] ..ßýÿð áèçÿ ìÿðùÿìÿò åéëÿñÿí âÿ èçèí
âåðñÿí, áó ñààò àòëàðà ìèíèá, ñèëàùëàíûá êàð-
âàíûí ãàáàüûíû êÿñÿðèê. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Îíóí ìöáàðèçÿ àïàðäûüû äöøìÿí, òÿïÿñèíäÿí
äûðíàüûíà ãÿäÿð ñèëàùëàíìûøäûð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Ýåéèá ÿñýÿð ïàëòàðûíû, ñèëàùëàíäû ãÿù-
ðÿìàí. Ñ.Âóðüóí.
2. Ùÿð ùàíñû áèð èø ö÷öí ëàçûìè âàñèòÿëÿð,
ìàòåðèàëëàð âÿ ñ. èëÿ þçöíö òÿìèí åòìÿê. Íåôò
ñÿíàéåñè ãàáàãúûë òåõíèêà èëÿ ñèëàùëàíìûøäûð.
// ìÿú. Ùÿð ùàíñû áèð èø ö÷öí ëàçûì îëàí áèëèê-
ëÿðè, ìÿëóìàòû âÿ ñ. ÿëäÿ åòìÿê. Ãàáàãúûë
íÿçÿðèééÿ èëÿ ñèëàùëàíìàã.
ÑÈËÀÙËÛ ñèô. Ñèëàùû îëàí, ñèëàù äàøûéàí,
ÿëèíäÿ, öñòöíäÿ ñèëàù îëàí, ñèëàùà ñàðûëìûø.
Ñèëàùëû äÿñòÿ. – Óúãàð ñòàíñèéàëàðäà .. øóëóã-
ëóã ñàëàí ñèëàùëû ùÿðá÷èëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Ùÿðáè ÿìÿëèééàò, ùÿðáè òîã-
ãóøìà, ÿëäÿ ñèëàù èëÿ àïàðûëàí, èúðà åäèëÿí. Ñè-
ëàùëû ùöúóì. Ñèëàùëû öñéàí. Ñèëàùëû ìöáàðèçÿ.
ÑÈËÀÙÑÛÇ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ñèëàùû îëìàéàí.
..Äöøìÿí ãàáàüûíà ñèëàùñûç ÷ûõìàã îëìàç.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Èíäè Ìÿùÿððÿì áó ñè-
ëàùñûç îðäóíóí áàø êîìàíäàíû ñàéûëûðäû.
Ù.Íÿçÿðëè. Ñèëàùñûç ÷ûõàí éîõäóð êö÷ÿëÿðÿ;
Ýåúÿ òþâøöéöá ýåäèð; Ýåúÿ ýåäèð ñÿùÿðÿ.
Ð.Ðçà.
2. Ñèëàùëà îëìàéàí. Ñèëàùñûç ìöáàðèçÿ àïàð-
ìàã.
ÑÈËÀÙÑÛÇËÀÍÌÀ “Ñèëàùñûçëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÈËÀÙÑÛÇËÀÍÌÀÃ ô. 1. Ñèëàùûíû, éà ñèëàù-
ëàðûíû òþêìÿê, ñèëàùñûç îëìàã. // Þç ñèëàùëàðûíû
ìÿùâ åòìÿê, éà àçàëòìàã. // Éåðëÿøäèðèëìèø
ñèëàùëàðû ýþòöðìÿê, ñèëàùëàðäàí ìÿùðóì îë-
ìàã (ùÿðáè èñòåùêàìëàð, ýÿìèëÿð âÿ ñ. ùàã-
ãûíäà).
2. ìÿú. Ìöáàðèçÿäÿí ÿë ÷ÿêìÿê, òàáå îë-
ìàã, òÿñëèì îëìàã.
ÑÈËÀÙÑÛÇËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Ñèëàùñûçëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÑÈËÀÙÑÛÇËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Ñèëàùñûç
ùàëà ýÿòèðèëìÿê, ñèëàùëàðû ÿëèíäÿí àëûíìàã.
ÑÈËÀÙÑÛÇËÀØÄÛÐÌÀ “Ñèëàùñûçëàøäûð-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÑÈËÀÙÑÛÇËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Ñèëàùûíû ÿëèíäÿí
àëìàã, ñèëàùñûç åòìÿê.
ÑÈËß èñ. [ÿð.] 1. Ãîâóøìà, ÿëàãÿ.
ÑÈËßËßÌß
2. Áàü, ðàáèòÿ.
3. Ùÿäèééÿ, ìöêàôàò. [Ñåéèä ßçèì Øèðâàíè-
íèí Ñàáèðÿ éàçäûüû ìÿêòóáäàí] “Íóðè-äèäÿì
Ñàáèð! Ãÿçÿëèìèí áèðèíÿ éàçäûüûí ìÿëèù âÿ øè-
ðèí úàâàá ÷îõ õîøóìà ýÿëäè. Ùàçûðäà áàøãà
áèð øåéÿ ýöìàíûì îëìàäûüûíäàí ùÿìèí êèòàáû
ñÿíÿ ñèëÿ ýþíäÿðèðÿì...” À.Ñÿùùÿò.
ÑÈËßËßÌß “Ñèëÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËßËßÌßÊ ô. Àüçûíà ãÿäÿð äîëäóðìàã.
Ãàáû ñèëÿëÿìÿê.
ÑÈËßÚßÊ á à õ ñèëýè.
ÑÈËÔÎÍ èñ. [èíý.] Ïàñëàíìàéàí ïîëàä,
áöðöíú, ôîñôîðëó âÿ éà áåðèëèóìëó òóíúäàí
ùàçûðëàíìûø íàçèê äèâàðëû êþíäÿëÿí áöçìÿëè
áîðóúóã.
ÑÈËÝÈ èñ. Ñèëìÿê ö÷öí éàðàð ÿñýè âÿ ñ.;
ñèëÿúÿê. ×ÿêìÿñèíè ñèëýè èëÿ ñèëìÿê. Éàçû òàõ-
òàñûíûí éàíûíà ñèëýè ãîéìàã.
ÑÈËÈÁ-ÑÖÏÖÐÌß “Ñèëèá-ñöïöðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑÈËÈÁ-ÑÖÏÖÐÌßÊ ô. 1. Ñöïöðýÿ, ÿñýè
âÿ ñ. èëÿ áèð éåðè ñèëìÿê, ñöïöðìÿê, òÿìèçëÿ-
ìÿê. Äöêàí÷ûëàðûí áèð ÷îõó þç äöêàíëàðûíûí
ãàáàüûíû ñèëèá-ñöïöðöðäö. Ï.Ìàêóëó. [Áÿ-
éèì õàëà] ýöíäÿ èêè-ö÷ éîë ùÿéÿòèìèçè ñèëèá-
ñöïöðöð. È.Ùöñåéíîâ.
2. ìÿú. Þçö èëÿ éûüûá àïàðìàã, ýþòöðöá
àïàðìàã, ùå÷ áèð øåé ãîéìàìàã. [Õÿëèë:] Çà-
ëûì ãûçû îòàãëàðû åëÿ ñèëèá-ñöïöðöá àïàðûáäûð
êè, êàüûç-êóüóçäàí ñàâàéû áèð øåé ãàëìàéûá-
äûð. Í.Âÿçèðîâ. [Éóñèô:] ßøè, áèðäÿí åëÿ ñåë
ýÿëèð êè, àç ãàëûð Ñóëòàíáóä ìåøÿñèíè ñèëèá-
ñöïöðöá àïàðà. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÈËÈÊÁÒ [ëàò. ñèëåõ (ñèëèúèñ) – ÷àõìàãäàøû]
ìèíåð. 1. Òÿðêèáèíäÿ ñèëèñèóì îêñèäè áèðëÿø-
ìÿëÿðè îëàí ìèíåðàëëàðûí àäû.
2. Áó ìèíåðàëäàí ãàéðûëìûø ìÿìóëàòûí
(øöøÿ, ÷èíè, ñåìåíò, êÿðïèú âÿ ñ.) öìóìè àäû.
Øîôåð ýöíäöç ñààò èêèäÿ ñåìåíò àíáàðûíäàí
áåø òîí ñåìåíò âÿ ñèëèêàò òîçó àëûá øÿðãÿ òÿðÿô
éîëà äöøäö. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÑÈËÈ´ÍÄÐ [éóí. êéëèíäðîñ – äèéèðëÿäèðÿì]
1. ðèéàç. Ãàïàëû ñèëèíäðèê ñÿòù âÿ îíó ãÿò åäÿí
èêè ïàðàëåë ìöñòÿâèäÿí äöçÿëÿí ùÿíäÿñè úèñèì.
2. òåõ. Áó úèñèì øÿêëèíäÿ ãóðüó âÿ éà ìàøûí
ùèññÿñè. Ìöùÿððèêèí ñèëèíäðè. Ïîðøåíèí ñèëèíäðè.
3. Òÿïÿñè ùöíäöð, êÿíàðëàðû (äþâðÿñè) áÿðê
øëéàïà. Øîñòåð, áàøûíà äþâðÿñè ýåíèø ãàðà àò-
ëàç ñèëèíäð ãîéìóøäó. Ï.Ìàêóëó.
ÑÈËÈÍÌßÇ
ÑÈËÈÍÄÐÈ´Ê ñèô. [éóí.] Ñèëèíäð êèìè, ñèëèí-
äðÿ îõøàéàí, ñèëèíäð øÿêèëëè. Ñèëèíäðèê ôîðìà.
Ñèëèíäðèê áîðó. – Ùàçûðäà àéðû-àéðû éàòàã-
ëàðäàí íåôò ÷ûõàðìàã ö÷öí éåð öçÿðèíäÿí
ìöõòÿëèô ìåõàíèêè âàñèòÿëÿðëÿ ñèëèíäðèê íåôò
ãóéóëàðû ãàçûéûðëàð. Ì.Ìÿììÿäëè.
ÑÈËÈÍÄÐËÈ ñèô. Áàøûíà ñèëèíäð (3-úö ìÿ-
íàäà) ãîéìóø, áàøûíäà ñèëèíäð îëàí. Áó êö-
÷ÿíèí .. áàøû ñàðûãëû àõóíäëàðû èëÿ áàøû ñèëèí-
äðëè çèéàëûëàðû .. áèð ìöãÿääÿðàò äàøûéûðäûëàð.
Ñ.Ùöñåéí.
ÑÈËÈÍÄÐØßÊÈËËÈ á à õ ñèëèíäðèê.
ÑÈËÈÍÌß “Ñèëèíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËÈÍÌßÊ ìÿúù. 1. Éóéóëàðàã, ñöðòöëÿ-
ðÿê âÿ éà ñèëèíÿðÿê òÿìèçëÿíìÿê. Ñòîëëàð,
ïÿíúÿðÿëÿð ñèëèíìèøäèð. – Êèòàá øêàôûíûí øöøÿ-
ëÿðè òÿðòÿìèç ñèëèíìèøäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Ïîçóëìàã, ýþðöíìÿç îëìàã, ñèëèíèá ýåò-
ìÿê, ñèëèíèá éîõ îëìàã. Äèâàðûí íàõûøëàðû ñè-
ëèíèá. Àáèäÿíèí éàçûëàðû ñèëèíìèøäèð. – Áóíëàð-
äàí àøàüû áèð ïÿùëÿâàí ÷ÿêèëèá, áîüóøàí øèð-
ëÿðÿ òàìàøà åäèðäè. Éàüìóðäàí øèðëÿðèí áèðèíèí
ãóéðóüó ñèëèíèá éîõ îëìóøäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. ãàéûä. Þç áÿäÿíèíè, ÿëèíè-öçöíö âÿ ñ.-íè
ñèëìÿê; ãóðóëàíìàã. Õèäìÿò÷è ÿëèíäÿ àôòàôà-
ëÿéÿí è÷ÿðè ýèðäè. Ìÿðñèéÿõàí ÿëëÿðèíè éóéóá
ñèëèíäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Áÿäÿí éàø äÿñìàëëà
éóõàðûäàí àøàüûéà äîüðó ñèëèíìÿëèäèð. “Ñÿùÿð
ýèìíàñòèêàñû”.
4. ìÿú. Óíóäóëìàã, éàääàí ÷ûõàðûëìàã;
éîõ îëìàã, ñèëèíèá ýåòìÿê, èçè ãàëìàìàã.
[Èñêÿíäÿð:] Àä-ñàíûì äöíéàäà áèëèíñèí ýÿ-
ðÿê! Ôàòåùëÿð òàðèõäÿí ñèëèíñèí ýÿðÿê! À.Øàèã.
Åøãèí öðÿê éàõàí ùèúðàíû äà âàð; Ôÿãÿò úà-
ñóñ êèìè ýÿçÿí ãàíóíëàð; Òàðèõäÿí ñèëèíèá ýåò-
äèéè çàìàí; Àçàä áèð åøã èëÿ ýöëÿúÿê èíñàí.
Ñ.Âóðüóí. Éåíÿ äÿ Ëÿòèôÿ Òàùèðèí òÿñÿââöðöí-
äÿí ñèëèíèá ýåòìèðäè. Ì.Ùöñåéí.
5. ìÿú. ×ÿêèëìÿê, ýþðöíìÿç îëìàã, éîõ
îëìàã. Ùÿð èêè ãûçû äàùà äà ìÿëàùÿòëè ýþñòÿðÿí
õÿôèô òÿáÿññöìëÿð ùå÷ áèðèíèí öçöíäÿí ñèëèí-
ìèðäè. Ì.Ùöñåéí. Ðÿùèìëèíèí ãûéûã ýþçëÿðèí-
äÿí ñèëèíìÿéÿí (ô.ñèô.) òÿáÿññöì ãûçàðòûñû ÷ÿ-
êèëìÿéÿí, éóìðó, ÿòëè, òöêñöç ñèôÿòèíÿ éàðàøûã
âåðèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÈËÈÍÌßÇ ñèô. 1. Ñèëèíÿ áèëìÿéÿí, ýåòìÿ-
éÿí. Ñèëèíìÿç ëÿêÿ.
2. ìÿú. Éàääàí ÷ûõìàç, óíóäóëìàç, õà-
òèðäÿ ãàëàí. Ñèëèíìÿç èç. Ñèëèíìÿç õàòèðÿëÿð.
115
ÑÈËÈÑÈÓÌ
– [Áó ùàäèñÿ] .. ãÿëáèìäÿ åëÿ ñèëèíìÿç íÿãø
áàüëàìûøäûð êè, ñàíêè .. äöíÿí âàãå îëìóøäóð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ãÿùðÿìàí:] Î ýþçëÿðäÿ, î äî-
äàãëàðäà ñèëèíìÿç, öìèäëè âÿ ñÿìèìè áèð òÿ-
áÿññöì äóðóðäó. Ù.Íÿçÿðëè.
ÑÈËÈ´ÑÈÓÌ [ëàò. ñèëèúèóì – ÷àõìàãäàøû] êèì.
Ñöõóðëàðûí ÷îõóíóí òÿðêèáèíäÿ îëàí êèìéÿâè
åëåìåíò.
ÑÈËÈÑÒ [ðóñ. “ñëåäñòâèå” ñþçöíäÿí] äàí.
Èñòèíòàã, äèíäèðìÿ, ñîðüó-ñóàë. [Ùàúû Ãàðà:]
Îíëàðûí ãûëûíú-òöôÿíýè î ãÿäÿð ìÿíè ãîðõóò-
ìóð êè, ñèëèñòè, àïàð-ýÿòèðè úàíûìà âÿëâÿëÿ
ñàëûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Òàùèðçàäÿ úèáèíäÿêè
ñîí ìàíàòû Ìÿøÿäè Èñìàéûëà âåðèá ñèëèñòäÿí
ãóðòàðìûø êèìè ñåâèíúÿê âÿ úÿëä ìÿñúèä ùÿ-
éÿòèíäÿí ÷ûõäû. Ìèð Úÿëàë.
Ñèëèñò åòìÿê –
äèíäèðìÿê, èñòèíòàã åòìÿê, ñîðüó-ñóàë åòìÿê,
ñîðüó-ñóàëà ÷ÿêìÿê. ..Òÿÿúúöá áóäóð êè, ùàìû
ñèëèñò åäÿíÿ äåéèá êè, ..áÿé òÿê îëóá, îíóí éîë-
äàøû îëìàéûá. Í.Âÿçèðîâ. [Ùàúû Ìóðàä:] Èíäè
äóðóá ìÿííÿí ñèëèñò åäÿúÿêäèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÈËÈÑÒ×È èñ. [ðóñ. “ñëåäîâàòåëü” ñþçöí-
äÿí] äàí. Èñòèíòàã àïàðàí âÿçèôÿëè øÿõñ; ìöñ-
òÿíòèã. 1920-úè èëèí íîéàáð àéûíäà ãÿçà ìèëèñ
èäàðÿñèíäÿí Íàõ÷ûâàí õàëã ñèëèñò÷èñèíÿ .. áèð
òÿëèãÿ ýÿëìèøäè. Å.Ñóëòàíîâ. ×àéõàíàíûí ïèë-
ëÿêÿíèíè ÷ûõàí Ìåøèíîâ äþíöá ßëéàðà äåäè:
– Ñÿí þë, éîëäàø ñèëèñò÷è, òåëåôîí÷ó ýöëöíö
âóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÈËÊ èñ. [ÿð.] 1. Ôåîäàëèçì äþâðöíäÿêè
ñèíôè ìöíàñèáÿòëÿð ÿñàñûíäà ìåéäàíà ýÿëÿ-
ðÿê, âàðèñëèê ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè ãàíóíÿí
ìþùêÿìëÿíìèø èúòèìàè ãðóï, òÿáÿãÿ. Èìòè-
éàçëû ñèëêëÿð.
2. Öìóìèééÿòëÿ, èúòèìàè ãðóï, òÿáÿãÿ,
çöìðÿ. ×öíêè Êÿðáÿëàéû Ñÿëèì áèð ìþìèí ..
àäàì èäè. Èñòÿäè êè, îüëó ìîëëà îëóá öëÿìà ñèë-
êèíÿ äàõèë îëñóí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ..Ýöíäÿ
ìèí äÿôÿ Àëëàùà øöêöð âÿ ñÿíà åëÿéèðÿì êè,
àíà äèëëÿðèíè áèëìÿéÿí âÿ èø ýþðìÿéÿí ìö-
ñÿëìàí ìöÿëëèìëÿðèíèí ñèëêèíäÿí ÷ûõûá àëèì,
ãàáèë âÿ ÷àëûøàí ãëàñíèëÿðÿ éîëäàø îëäóì.
“Ìîë. Íÿñð.” [Ãîúàíûí] ..ãèéàôÿñèíäÿí ùàíñû
ñèëêÿ ìÿíñóá îëäóüó áåëÿ ñåçèëìèðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÑÈËÊßËßÌß “Ñèëêÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
“ÒÓ”-äà àäè òÿééàðÿëÿðäÿ îëäóüóíäàí äàùà
ñÿðáÿñò ùÿðÿêÿò åòìÿê ìöìêöíäöð. Áóðàäà
êÿñêèí ñèëêÿëÿìÿ éîõäóð. Ì.Èáðàùèìîâ.
116
ÑÈËÊÈÍÌßÊ
ÑÈËÊßËßÌßÊ ô. 1. Òÿêàí âåðÿðÿê, äàð-
òàðàã áó òÿðÿôäÿí-î òÿðÿôÿ áÿðê òÿðïÿòìÿê,
éåðèíäÿí îéíàòìàã, ñàðñûòìàã. Ýÿíú ñÿðò ÿëèëÿ
Áàéðàìû ñèëêÿëÿäè. Ì.Ùöñåéí. Àðâàä [Àéäû-
íûí] öñòöíÿ àòûëûá áÿðê ñèëêÿëÿäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
// Ìåéâÿëÿðè ñàëìàã ö÷öí àüàúû áÿðê òÿðïÿò-
ìÿê, ÿñäèðìÿê. Òóò àüàúûíû ñèëêÿëÿìÿê. // Áèð
øåéèí öñòöíäÿêè òîçó, çèáèëè âÿ ñ.-íè òÿìèç-
ëÿìÿê ö÷öí ÷ûðïìàã, áÿðê ÿñäèðìÿê, ñèëêèá
òÿìèçëÿìÿê. Ñöôðÿíè ñèëêÿëÿìÿê. Õàë÷àíû ñèë-
êÿëÿìÿê. – Ïèíÿ÷è áèð äÿ Ýöëíàçà áàõûá ôèêðÿ
ýåòäè. Àéàüà äóðóá ÷èðêëè äþøëöéöíö ñèëêÿ-
ëÿäè âÿ: – Äàëûìúà ýÿëèí, – äåéèá, äöêàíûí
àðõàñûíà êå÷äè. Ì.Èáðàùèìîâ. [Áÿé] ÷óáóüóí
êöëöíö ñèëêÿëÿéÿðÿê äèê-äèê ðÿíúáÿðèí öçöíÿ
áàõûðäû. Ìèð Úÿëàë.
2. Àòûá-òóòìàã, éûðüàëàìàã. Àðàáà áèçè éà-
ìàí ñèëêÿëÿäè. – Áèð äÿôÿ ìàøûí íÿéèí èñÿ öçÿ-
ðèíäÿí òóëëàíàðàã áèçè áÿðê ñèëêÿëÿäèêäÿ äî-
äàãëàðûì [ëåéòåíàíòûí] êöðÿéèíÿ òîõóíäó.
È.ßôÿíäèéåâ.
3. Îéíàòìàã, î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÿñäèðìÿê,
òÿðïÿòìÿê. Ñåéèä Ñÿìÿä áàøûíû áèð ñèëêÿëÿäè:
– Áèëèðñÿíìè, äàäàø! Áóðàäà áàøãà áèð ñèðð
éîõäóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Áîç àò ãÿøÿíý áàøûíû
ñèëêÿëÿéèá ñÿêäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÈËÊßËßÍÌß “Ñèëêÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËÊßËßÍÌßÊ 1. “Ñèëêÿëÿíìÿê”äÿí
ìÿúù.
2. ãàéûä. Àòûëûá-äöøìÿê, éûðüàëàíìàã, î
òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ òÿðïÿíìÿê. Ìàøûíûí öñòöíäÿ
áèð ãûç äàéàíìûøäû, ùåé î éàí-áó éàíà ñèëêÿ-
ëÿíèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Àðàáàíûí òÿêÿðè éîëóí
÷óõóð éåðèíÿ äöøäöêäÿ àðàáà áÿðê ñèëêÿëÿíäè.
ß.Âÿëèéåâ. Ìàøûíäà àäàì àç îëäóüóíäàí ..
ñèëêÿëÿíèð(äè). ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÈËÊßÌß “Ñèëêÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËÊßÌßÊ ô. ×ûðïìàã, ñèëêÿëÿìÿê. Êàí-
êàí Ãåéáÿëè àéàüà ãàëõûá, ÿòÿéèíè ñèëêÿäè, þç
ïàë÷ûã êÿðïèúëè åâèíÿ òÿðÿô éþíÿëäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Ñèëêÿëÿéèá, ÿñäèðèá éåðÿ ñàëìàã. Ñèçèí êèìè,
êàë ìåéâÿíè àüàúäàí ñèëêÿéèá éåðÿ òþêìöðöê!
À.Øàèã.
ÑÈËÊÈÍÌß “Ñèëêèíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËÊÈÍÌßÊ 1. ãàéûä. Ñèëêÿíÿðÿê öñòöí-
äÿêè òîçó-òîðïàüû âÿ ñ.-íè äöøöðìÿê. [Ñÿôÿð
êèøè] äèâàðûí äàëûíà ÷ÿêèëèá ñèëêèíÿð, ÿòÿêëÿðèíè
÷ûðïûá òåç ãà÷àðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑÈËÊÌß
2. Áöòöí áÿäÿíèíèí úÿëä ùÿðÿêÿòè èëÿ öñòöí-
äÿêè øåéäÿí àçàä îëìàüà ÷àëûøìàã; ÷ûðïûíìàã.
Èñëàíìûø ãîéóí, öøöéÿí àò ñèëêèíÿð. (Ìÿñÿë).
Ñîíàòÿê ñèëêèíèá ýÿðäÿí ÷ÿêÿíäÿ; Áÿíçÿéèð-
ñÿí ãóéà, ãàçà, Ìöøêöíàç! Àøûã ßëÿñýÿð.
3. ìÿú. Ùÿðÿêÿòÿ ýÿëìÿê, àéûëìàã (àäÿ-
òÿí êþìÿê÷è ôåèëëÿðëÿ). Ñèëêèíèá ÷ûõìàñà ãàäûí
ìÿòáÿõäÿí; Íÿ àçàä àíà âàð, íÿ àçàä Âÿòÿí!
Ñ.Âóðüóí. Ñèëêèí, ãîé äàüûëñûí áàøûíûí öñòäÿí;
Ñÿíÿ ýöí âåðìÿéÿí ãàðà áóëóäëàð. Ñ.Ðöñòÿì.
ÑÈËÊÌß “Ñèëêìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËÊÌßÊ ô. 1. Áèð øåéè, öñòöíäÿêè òîçó,
õûðäà øåéëÿðè äöøöðìÿê ö÷öí ÿñäèðìÿê, ÷ûðï-
ìàã. Ïàëàçû ñèëêìÿê. Öñò-áàøûíû ñèëêìÿê.
– Ãóðáàí .. äóðäó àéàüà âÿ ÿòÿêëÿðèíèí ýÿúèíè
ñèëêèá áàøìàãëàðûíû ýåéäè âÿ éàâàø-éàâàø öç
ãîéäó ýåòìÿéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Àëî]
èêè ÿë ñÿïäèêäÿí ñîíðà ÷óõàñûíûí ÿòÿéèíè ñèë-
êÿðÿê ýÿëèá, úöòöí äÿñòÿéèíäÿí éàïûøäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ñèëêÿëÿìÿê. Úÿííÿò õàíûì.. áàøûíû ñèë-
êèá åëÿ ãûøãûðäû êè, öçöíäÿí ïóäðà ÿëÿíäè.
Ìèð Úÿëàë. Áó çàìàí Íàòèã ÷èéèíëÿðèíè ñèëêèá
àáàíû ìèíáÿðèí öñòöíÿ ñàëäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑÈËË èñ. [ÿð.] êþùí. Âÿðÿì. [ßëÿêáÿð:] Ùÿð
êèì áó àðâàäûí öçöíÿ áàõñà, ñèëë àçàðûíà äö-
øÿð. Í.Âÿçèðîâ. [Ùàúû Ìóðàä:] Ìàëû, äþâëÿòè
÷îõ, þçöíöí äÿ ñèëë àçàðû âàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÈËËÀÁÈ´Ê ñèô. [éóí. ñéëëàáèêîñ] ÿäÿá. Ùåúà
âÿçíèíÿ ÿñàñëàíàí, ùåúà âÿçíèíäÿ éàçûëìûø.
Ñèëëàáèê øåèð.
ÑÈËËß èñ. À÷ûã ÿëëÿ, ÿë àéàñû èëÿ öçÿ âóðó-
ëàí çÿðáÿ. Ñèëëÿ èëèøäèðìÿê. – [Ìÿøÿäè Èáàä:]
Ðÿùìÿòëèê Ïÿðèçàäà ýöíëÿðèí áèð ýöíö áèð
ñèëëÿ ÷ÿêäèì êè, áèð äèøè ñûíäû. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Íÿçàðÿò÷è ñþéöø ñþéäö âÿ ñàüûíäà äàéàíìûø
íþâáÿò÷èíèí ãûðìûçû éàíàüûíà ÿëèíèí òÿðñèëÿ
àüûð áèð ñèëëÿ âóðäó. Ì.Ùöñåéí.
ÑÈËËßËßÌß “Ñèëëÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËËßËßÌßÊ ô. Ñèëëÿ âóðìàã. Ýöëíàç
éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá äóðäó, ìöáàøèð Ìÿììÿäè
ñèëëÿëÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÈËËßËßÍÌß “Ñèëëÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËËßËßÍÌßÊ ìÿúù. Ñèëëÿ âóðóëìàã.
ÑÈËÌß “Ñèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈËÌßÊ ô. 1. Äÿñìàë âÿ ñ. èëÿ ãóðóëàìàã.
ßë-öçöíö ñèëìÿê. Áÿäÿíè ñèëìÿê. – [Òàùèð]
éàéëûãëà Àëûíûí éàíàãëàðûíû âÿ àëíûíû ñèëèá òÿ-
ìèçëÿäè. Ì.Ùöñåéí. Íÿðýèç ùÿð òÿðÿôäÿí öñòöíÿ
ÑÈËÑÈËß
éàüàí ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿäÿí ÿââÿë ãîëó
èëÿ ýþçöíö ñèëäè, áàøûíà éûüûëìûø àäàìëàðûí
öçöíÿ áàõäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // ßñýè âÿ
áàøãà áèð øåéëÿ ñèëèá ÷èðêèíè âÿ ñ.-íè òÿìèç-
ëÿìÿê. ..Óøàüûí ÿëèíäÿêè òàãàëàã ÷þðÿêëÿðèí
ùÿðäÿí áèðè äöøöðäö éåðÿ, àðâàä ãàëäûðûá, òî-
çóíó ñèëèá âåðèðäè óøàüà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Òöôÿíýëÿðèìèçè ñèëèá òÿìèçëÿäèêäÿí ñîíðà ÿë-
öçöìöçö éóéóá îòàüà êå÷äèê. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Ïîçìàã, öñòöíäÿí õÿòò ÷ÿêìÿê, ÷ûõàð-
ìàã. Ñèéàùûäàí ñèëìÿê. Äÿôòÿðäÿí àäûíû ñèë-
ìÿê. – Åëÿ êè ìöÿëëèìèí àäûíû ñèëäèëÿð, ñÿäð
äåäè: – Àäàì âåðèí, êàíäèäàò ãîéàã. Ìèð Úÿëàë.
3. ìÿú. Óíóòìàã, õàòèðèíäÿí ÷ûõàðòìàã.
Î èëèí éàé òÿòèëèíè áèòèðÿðÿê øÿùÿðÿ ãàéûäûá èø-
ëÿðèìÿ áàøëàéûíúà Úåéðàíû òàìàìèëÿ õàòèðèì-
äÿí ñèëäèì. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÈ´ËÎÑ [èñï. ñèëî] Õûðäà-õûðäà äîüðàíìûø
éåì áèòêèëÿðèíè õöñóñè éåðëÿðäÿ (ãóéóëàðäà,
õÿíäÿêëÿðäÿ âÿ ñ.-äÿ) ãûúãûðòìà éîëó èëÿ àëû-
íàí øèðÿëè ùåéâàí éåìè. Ñèëîñ áàñäûðìàã. Ñèëîñ
äîüðàìàã. Ãàðüûäàëû ñèëîñó. – [Ýöëñÿíÿì:]
[Èìðàí] áèëäèð î ãÿäÿð ñèëîñ áàñäûðìûøäû êè,
èíäèéÿ äÿ ãàëûá. Ì.Ùöñåéí. Ãóðó îò, éîíúà,
÷óüóíäóð, ñèëîñ èíÿêëÿðèí õîøëàäûüû éåìäèð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÈËÎÑÄÎÜÐÀÉÀÍ èñ. Ñèëîñ ùàçûðëàìàã
ö÷öí éåì áèòêèëÿðèíè äîüðàéûá õûðäàëàéàí ìà-
øûí. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñèëîñäîüðàéàí ìàøûí.
ÑÈËÎÑËÀÌÀ 1. “Ñèëîñëàìàã”äàí ô.èñ.
2. Éåì áèòêèëÿðèíèí ãûúãûðòìà éîëó èëÿ ùà-
çûðëàíìàñû âÿ ñàõëàíìàñû öñóëó; ñèëîñ ùàçûð-
ëàìà. Ñèëîñëàìà éîëó èëÿ áèð ñûðà éàáàíû îòëàðû
(ãàìûø, äÿâÿòèêàíû, áèéàí âÿ ñ.) ãèéìÿòëè éåìÿ
÷åâèðìÿê ìöìêöíäöð.
ÑÈËÎÑËÀÌÀà ô. Ñèëîñ åòìÿê, ñèëîñà ÷åâèð-
ìÿê, ñèëîñ ùàëûíà ñàëìàã. Ãàðüûäàëûíû ñèëîñ-
ëàìàã.
ÑÈËÑÈËß èñ. [ÿð.] 1. Êå÷ìèøäÿ ãàäûíëàðûí
áàøëàðûíà òàõäûãëàðû áèð-áèðèíÿ êå÷èðèëìèø ùàë-
ãàëàð, ïèëÿêëÿð øÿêëèíäÿ áÿçÿê, çÿíúèðÿ. Áèð
äÿ ýþðÿðäèí êè, äþâëÿòëè ãàäûí .. áàøûíà ãûçûë
úöòãóãàáàüûíû áàüëàäû. Îíóí öñòöíäÿí úÿðýÿ
ýöë, ãûçûë ñèëñèëÿñèíè, ùÿìàèëèíè áàüëàäû.. Ù.Ñà-
ðàáñêè. // Çÿíúèð.
2. Áèð-áèðèíÿ áèòèøÿðÿê ñûðà òÿøêèë åäÿí øåé.
Äàü ñèëñèëÿñè. – Ñèëñèëÿ äàüëàðûíäàí àõàí ñåë-
ëÿðèí; Äîüìà áèð îüëóéàì, äîüìà øàèðè.
À.Øàèã. Ñèëñèëÿ äàüëàðòÿê äóðóá éàí-éàíà;
117
ÑÈËÑÈËßÚÖÍÁÀÍ
Áàêûíûí áÿçÿéè íåôò áóðóãëàðû. Ñ.Ðöñòÿì. Áèð
àçäàí .. ñèëñèëÿ èëÿ ýþðöíÿí ãóì òÿïÿëÿðè .. èøûüà
ãÿðã îëäó. Ñ.Ðÿùìàí. // Ñûðà äàüëàð. Äàü ñèë-
ñèëÿñè. – Óçàíàí äèê ãàéàëàð, ñèëñèëÿëÿð; Ãàðà
éåëëÿð îðà äþðä éàíäàí ÿñÿð. Ñ.Âóðüóí.
Ñèë-
ñèëÿ êèìè – ñûðà èëÿ, áèð-áèðèíèí éàíûíäà, çÿí-
úèð êèìè. Êëàâèøëÿðèí ñèëñèëÿ êèìè äöçöëìöø
áöòöí úÿðýÿñèíÿ êëàâèàòóðà äåéèëèð. ß.Áÿäÿë-
áÿéëè.
3. Øÿúÿðÿ, íÿñèë. Ö÷öíúö îòàüûí äèâàðëàðûí-
äà Èðàíûí ñàèð ñèëñèëÿäÿí îëàí ïàäøàùëàðûíûí
òèìñàëû íÿãø îëóíìóøäó. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Ìåùðÿëè áÿé:] ßäèë áÿé, ìÿíèì ñèëñèëÿìäÿ ..
ìåùòÿð îëìóø øÿõñ éîõäóð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Íÿñëèìèçèí ãûðûëìàç ñèëñèëÿñè îíóí ãîéíóíäà
ãöââÿò àëûá ýÿëÿúÿéÿ éîë à÷ìûøäûð – î, ÿäÿáè
âÿ éàðàäûúû áèð àíàäûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
// Çöìðÿ, òÿáÿãÿ.
4. ìÿú. Áèð øåéèí àðäûúûë ñûðàñû. Õÿëãèëèê áþ-
éöê ñÿíÿòêàðûí [Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí] õö-
ñóñÿí ÿñÿðëÿðèíèí ñóðÿòëÿð ñèëñèëÿñèíÿ þç äàì-
üàñûíû áàñìûø, ãàáàðûã âÿ ïàðëàã ÷ûõìàñûíà
êþìÿê åòìèøäèð. Ì.Èáðàùèìîâ. Èíäè î, ôèêèð ñèë-
ñèëÿñèíèí ãûðûëäûüûíû ýþðöðäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
// Ñåðèéà. Òÿíãèä÷èíèí æóðíàëäà äÿðú åòäèðäèéè
ñèëñèëÿ ìÿãàëÿëÿðè.
ÑÈËÑÈËßÚÖÍÁÀÍ èñ. [ÿð. ñèëñèëÿ âÿ ôàðñ.
úöíáàí] çàð., êþùí. Áèð ìÿúëèñè èäàðÿ åäÿí,
áèð äÿñòÿíèí èðÿëèäÿ ýåäÿíè; áàø÷û. [Íàøàäûí
àòàñû] ..ìÿùÿððÿìëèêäÿ ìÿùÿëëÿ ìÿñúèäèíäÿ
“ñèëñèëÿúöíáàí” îëìóøäó. ß.Ùöñåéí. ßùâà-
ëàò âàãå îëóð ìÿñúèääÿ, úàìààò îòóðóá ñèíÿ-
ëÿðè à÷ûã, .. ñèëñèëÿúöíáàí ùàúûëàðà ÷àé âåðèð.
Ì.ßëèéåâ.
ÑÈËÑÈËßËÈ ñèô. Ñèëñèëÿ øÿêëèíäÿ, ñèëñèëÿéÿ-
îõøàð, çÿíúèðâàðè.
ÑÈËÑÈËßÂÈ ñèô. [ÿð.] Àðàñûêÿñèëìÿäÿí äà-
âàì åäÿí, ôàñèëÿñèç, àðàñûêÿñèëìÿç. Ñèëñèëÿâè
ðåôëåêñëÿð.
ÑÈË-ÑÖÏÖÐ èñ. Áèð éåðè ñèëèá-ñöïöðöá òÿ-
ìèçëÿìÿ; éûüûøäûðìà. Åâèí ñèë-ñöïöðö ãóð-
òàðäû.
Ñèë-ñöïöð åëÿìÿê – éûüûá-éûüûøäûð-
ìàã, ãàéäàéà ñàëìàã, òÿìèçëÿìÿê. Ùÿéÿòè
ñèë-ñöïöð åëÿìÿê.
ÑÈËÓÉÒ [ôð. ñèëùîóåòòå] Êþëýÿ; êþëýÿ êèìè
ýþðöíÿí ùÿð ùàíñû áèð øåé; óçàãäà, ãàðàíëûãäà,
äóìàíäà ýþðöíÿí øåéèí ÷åâðÿëÿðè. Îíëàð ñà-
êèò âÿ îüðóí àääûìëàðëà àñòà-àñòà éåðèéèá,
118
ÑÈÌÀ
ãàáàãäà ñèëóåò êèìè ýþðöíÿí àü åâèí éàíûí-
äàí ñîëà äþíäöëÿð. Ì.Ùöñåéí.
ÑÈËÂÈ èñ. Ñèëâèëÿð ôÿñèëÿñèíäÿí ãóø úèíñè.
ÑÈÌ1 èñ. 1. Ñèìëè ìóñèãè àëÿòëÿðèíÿ ÷ÿêèëÿí
âÿ òÿðïÿíäèêäÿ ñÿñ âåðÿí åëàñòèêè òåë (ìåòàë-
äàí, áàüûðñàãäàí âÿ ñ.-äÿí). Òàðà ñèì ÷ÿêìÿê.
Àü ñèì. Êþê ñèì. – Ñÿáà îòóðäó, êàìàí÷àíûí
ñèìëÿðèíè äöçÿëòìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Òàð÷û òàðûíû êþêëÿéèð, êàìàí÷à÷û ñèìëÿðè äö-
çÿëäèð, íÿüìÿ-íåé ñÿñè ýþé ãàéàëàðäàí ÿêñ-
ñÿäà âåðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. òåõ. Ìÿôòèë, òåë. Òåëåôîí ñèìëÿðè êÿñèëìèøäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ìöðñÿëèí ýþñòÿðèøèëÿ ïàðêûí
äþðä òÿðÿôèíÿ åëåêòðèê ñèìëÿðè ÷ÿêèëìèø âÿ ÿëâàí
ëàìïàëàð äöçöëìöøäö. ß.Ñàäûã.
ÑÈÌ2 èñ. [ôàðñ.] Éàðàíûí èëòèùàáëàíìàñû íÿ-
òèúÿñèíäÿ ìèêðîáëàðûí ãàíà êå÷ìÿñè.
Ñèì
åëÿìÿê – á à õ ñèìëÿìÿê2. Èíäè Êÿðáÿëàéû-
íûí áàøû ñèì åëÿéèá, éàòûð âÿ ùÿðäÿí øèøìèø
ýþçëÿðèíè à÷ûá àðâàäà äåéèð.. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Éàðà èøëÿéèá ñèì åëÿìèø, èêè àé [ñàðûãëû ìîë-
ëàíû] èáàäÿòäÿí ãîéìóøäó. Ìèð Úÿëàë.
ÑÈÌÀ èñ. [ÿð.] 1. Öç, ñèôÿò, áÿíèç. Ýþçÿë
ñèìà. Ñîëüóí ñèìà. Óøàüûí ñèìàñû. – Àøûã îë-
äóì ñèìàñûíà, áîéóíà; Ùàéûô êè, êàìàëäà
äÿðèí ýþðìÿäèì. Àøûã ßëÿñýÿð. [Êÿðèì áàáà-
íûí] ùÿðÿêÿòèíäÿí âÿ ñèìàñûíäàí ýÿíúëèéèíäÿ
÷îõ èýèä âÿ ãî÷àã îëäóüó àíëàøûëûðäû. À.Øàèã.

Ìÿíÿâè ñèìà – áèð øÿõñèí äàõèëè àëÿìè,
äàõèëè êåéôèééÿòëÿðèíèí ìÿúìóñó. // Ñóðÿò,
ñèôÿò. [Ãàçû Õóäàéàð áÿéÿ:] Ðÿôèãèì, ìÿí øÿõ-
ñèí ñèìàñûíäàí áèëèðÿì êè, áó íÿ òþâð àäàìäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áÿëè, ÷îõ ôèòíÿëÿð áàø
âåðÿð, èíàí; Ìÿëÿê ñèìàñûíà ýèðÿíäÿ èáëèñ.
Ì.Ðàùèì.
2. ìÿú. Õàðèúè ýþðöíöø, áèð øåéè ñÿúèééÿ-
ëÿíäèðÿí ÿëàìÿòëÿðèí ìÿúìóñó. Áàêûíûí ñè-
ìàñû ýöíäÿí-ýöíÿ äÿéèøèð. – Áèç êÿíäëÿðèìè-
çèí ñèìàñûíûí áó úöð êþêöíäÿí äÿéèøèëìÿñèíÿ
ñåâèíèðèê. ß.Ñàäûã.
3. Ñÿíÿòêàðûí þç ÿñÿðèíäÿ éàðàòäûüû òèï.
4. Øÿõñèééÿò, øÿõñ. Þç ìóñèãè âÿ ñÿíÿòè èëÿ,
þçöíöí äèëðöáà ñÿñèëÿ ìèíëÿðèí øàäëûüûíà ñÿáÿá
îëàí áó òàðèõè ñèìà þìðöíäÿ êÿäÿðäÿí áàøãà
áèð ìöêàôàò ãàçàíà áèëìÿäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Àçÿðáàéúàí êëàññèê
éàçû÷ûëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ýþðêÿìëè âÿ áþéöê ñèìà-
ëàðäàí áèðèäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÈÌÀÑÛÇ
ÑÈÌÀÑÛÇ ñèô. Ñèìàñû îëìàéàí, øÿõñèééÿòè
îëìàéàí, þçöíÿ ìÿõñóñ ñèôÿòëÿðè îëìàéàí,
ôÿðäè õàñèééÿòëÿðè îëìàéàí, øÿõñèééÿòñèç. Íÿ
çàìàí äöíéàäàí ñèëèíÿúÿêäèð; Ñèìàñûç àäàì-
ëàð, éàëòàã àäàìëàð. Ì.Ðàùèì.
ÑÈÌÀÑÛÇËÀØÄÛÐÌÀ “Ñèìàñûçëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÑÈÌÀÑÛÇËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ñèìàñûíû, ôÿðäè
õöñóñèééÿòëÿðèíè, øÿõñèééÿòèíè èòèðìÿñèíÿ ñÿ-
áÿá îëìàã. Ùÿéàò Éàðìÿììÿäè ÿçèá ãîðõóç-
ìóø, ñèìàñûçëàøäûðìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Ìÿñóëèééÿòñèçëèê éàðàòìàã, èø ö÷öí
øÿõñè ìÿñóëèééÿò îëìàäûüû áèð øÿðàèò éàðàò-
ìàã. Ðÿùáÿðëèéè ñèìàñûçëàøäûðìàã.
ÑÈÌÀÑÛÇËÀØÌÀ “Ñèìàñûçëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÈÌÀÑÛÇËÀØÌÀÃ ô. Ñèìàñûíû èòèðìÿê,
þçöíÿ ìÿõñóñ êåéôèééÿòëÿðèíè, õöñóñèééÿò-
ëÿðèíè èòèðìÿê; øÿõñèééÿòñèçëÿøìÿê.
ÑÈÌÀÑÛÇËÛÃ èñ. 1. Ñèìàñû îëìàìà; ôÿðäè
õöñóñèééÿòëÿðäÿí, êåéôèééÿòëÿðäÿí ìÿùðóì-
ëóã; øÿõñèééÿòñèçëèê. Ñèìàñûçëûã, éöç èë þìöð
ñöðñÿí äÿ ñÿí; Àëãûø ñÿñè åøèòìÿçñÿí áèðúÿ
êÿðÿ. Ñ.Âóðüóí. Ñèìàñûçëûã [Éàðìÿììÿäèí]
ãàëõàíû èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Òàïøûðûëàí èø, ìåõàíèçì, àëÿò âÿ ñ.
ö÷öí àäàìëàðûí øÿõñÿí ìÿñóëèééÿò äàøûìà-
ìàñûíà èìêàí éàðàäàí ùàë, èø øÿðàèòè. Èøäÿ ñè-
ìàñûçëûãëà ìöáàðèçÿ. Ñèìàñûçëûüû àðàäàí ãàë-
äûðìàã.
ÑÈÌÔÎÍÈ´Ê [éóí. ñéìïùîíîñ – àùÿíýäàð]
ñèô. ìóñ. 1. Ñèìôîíèéà ìóñèãè ôîðìàñû èëÿ áàüëû
îëàí. Ìþâçóíóí ñèìôîíèê èøëÿíìÿñè. Ñèìôîíèê
ìóüàì.
2. Íÿôÿñëè, çÿðáëè, ñèìëè àíñàìáëûí èôàñû ö÷öí
éàçûëìûø; áó úöð èôà èëÿ áàüëû îëàí. Ñèìôîíèê
ìóñèãè. Ñèìôîíèê åòöäëÿð. Ñèìôîíèê êîíñåðò.
– Èíäè áèçèì äöíéàäà øþùðÿò ãàçàíìûø ñèì-
ôîíèê ÿñÿðëÿðèìèç, ðîìàíñëàðûìûç, ìàùíûëàðû-
ìûç âàðäûð. È.ßôÿíäèéåâ.
◊ Ñèìôîíèê îðêåñòð – ö÷ ãðóï ñèìëè, çÿðáëè
âÿ íÿôÿñëè ìóñèãè àëÿòèíè áèðëÿøäèðÿí ìóñèãè
àíñàìáëû. Ëàêèí áóíóí äàëûíúà ñèìôîíèê îð-
êåñòð îðòà ñÿâèééÿëè áèð ñöèòà ÷àëàíäà [Éàâÿð]
áàøûíû áóëàäû. Ì.Èáðàùèìîâ. 1938-úè èëäÿ
Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí Àçÿðáàéúàí èíúÿñÿíÿòè
îíýöíëöéöíäÿ áó îðêåñòð “Àðøûí ìàë àëàí”
ìóñèãèëè êîìåäèéàñûíäà ñèìôîíèê îðêåñòðè ÿâÿç
åòäè. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ÑÈÌÌÅÍÒÀË
ÑÈÌÔÎÍÈ´ÑÒ [éóí.] Ñèìôîíèê ÿñÿðëÿð éàðà-
äàí áÿñòÿêàð, ñèìôîíèéà ìöÿëëèôè.
ÑÈÌÔÓÍÈÉÀ [éóí. ñéìïùîíèà – àùÿíýäàð]
Îðêåñòð ö÷öí éàçûëìûø áèð-áèðèíäÿí ñöðÿò âÿ
àùÿíýèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíÿí, àäÿòÿí 3-4 ùèññÿëè
áþéöê ìóñèãè ÿñÿðè. Áó ýöí ÷àëäûüû ÿñÿð [Ñÿë-
áèíèí] “Àçàä èíñàí” ñèìôîíèéàñû èäè. Ì.Ùö-
ñåéí. Áàõ! Ùÿð éàíäàí ñÿñ ýÿëèð; Ñèìôîíèéà-
ëàð éöêñÿëèð. Ì.Äèëáàçè. // ìÿú. ×îõëó ìöõòÿ-
ëèô ñÿñëÿðèí, ðÿíýëÿðèí, òîíëàðûí àùÿíýè, àùÿíý-
äàð áèðëèéè. Ñàíêè ñèìôîíèéàäûð áó ýþçÿë àùÿíý;
Íå÷ÿ ñèì öñòöíäÿ î ãóðóëìóøäóð. Ñ.Âóðüóí.
..[Àüáóëàã ìåøÿëÿðèíÿ] òîïëàíûá ýÿëÿí ñàéñûç-
ùåñàáñûç áöëáöëëÿðèí àùÿíýäàð íÿüìÿëÿðè áèð
ñèìôîíèéàíû òÿøêèë åäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÈÌÔÎÍÈ´ÇÌ [éóí.] Ñèìôîíèéà ñÿíÿòêàð-
ëûüû, ñèìôîíèéà öñëóáó. ..“Éåääè ýþçÿë” áàëå-
òèíèí ìóñèãèñè ñèìôîíèçì ÿçÿìÿòèíèí éàðàò-
äûüû âöñÿòÿ ìàëèê âÿ åìîñèîíàë úÿùÿòúÿ äîë-
üóí ìÿçìóíëó áþéöê áèð èëùàì ìÿùñóëóäóð.
ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ÑÈÌÈÚ ñèô. Õÿñèñ, áÿðê. Ñèìèú àäàì. Ñèìèú
(ç.) îëìàã.
ÑÈÌÈÚËßØÌß “Ñèìèúëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÌÈÚËßØÌßÊ ô. Ñèìèú îëìàã, õÿñèñ îë-
ìàã.
ÑÈÌÈÚËÈÊ èñ. Õÿñèñëèê. [Ôàéòîí÷ó:] Ñÿíèí
ïóëóíóí ñàéû-ùåñàáû éîõäóð; áåëÿ ñèìèúëèê
íÿéÿ ëàçûìäûð? ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ðöñòÿì:] Ãîé
äîñò-àøíà äà äåìÿñèí êè, Ðöñòÿì êèøè ñèìèú-
ëèê åëÿäè, ìàëûíà ãûéìàäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÈÌÈÍ ñèô. [ôàðñ.] êþùí. 1. Ýöìöøäÿí ãàé-
ðûëìûø, äöçÿëäèëìèø.
2. Ýöìöøö.
ÑÈÌËßÌß1 “Ñèìëÿìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÑÈÌËßÌß2 “Ñèìëÿìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÑÈÌËßÌßÊ1 ô. Ñèì ÷ÿêìÿê (ìóñèãè àëÿ-
òèíÿ). Òàðû, êàìàí÷àíû ñèìëÿìÿê.
ÑÈÌËßÌßÊ2 ô. Éàðàíûí èëòèùàáû íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ãàíà êå÷ìÿê (ìèêðîá). [Àëëàùãóëó:]
Ýöëëÿ è÷ÿðèäÿ ãàëûá ñèìëÿéÿð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÈÌËÈ ñèô. Ñèìè îëàí, ñèì ñàëûíìûø. Ñèìëè
ñàç. Ñèìëè òàð. – Òàð, ìÿëóì îëäóüó êèìè,
ßñÿäîüëó Ìèðçÿ Ñàäûãàäÿê éàëíûç áåø ñèìëè
áèð ìóñèãè àëÿòè èäè. ß.Áÿäÿëáÿéëè. // Ñèìëÿðëÿ
÷àëûíàí, ñèìëÿðëÿ ñÿñëÿíäèðèëÿí. Ñèìëè ÷àëüû
àëÿòëÿðè. Ñèìëè îðêåñòð.
ÑÈÌÌÅÍÒÀË èñ. [ôð.] Èðèáóéíóçëó ìàë-
ãàðà úèíñè.
119
ÑÈÌÌÅÒÐÈÊ
ÑÈÌÌÅÒÐÈ´Ê ñèô. [éóí.] Ñèììåòðèéàñû îëàí,
ñèììåòðèéà ãàíóíóíà ýþðÿ ãóðóëìóø; ìöòÿ-
íàñèá. Ñèììåòðèê ïëàíëàøäûðìà. Øÿêèëëÿðè äè-
âàðäàí ñèììåòðèê (ç.) àñìàã. Øåéëÿðèí ñèì-
ìåòðèê äöçöëöøö. – Õàëûíûí öñòöíäÿ ñèììåòðèê
äöçöëìöø àëòû éóìøàã êðåñëî âàðäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÑÈÌÌÅÒÐÈÊËÈÊ èñ. Ñèììåòðèê øåéèí ùàëû;
áèð øåéäÿ ñèììåòðèéà îëìàñû; ìöòÿíàñèáëèê.
ÑÈÌÌÅÒÐÈ´ÉÀ èñ. [éóí. ñéììåòðèà] Áöòþâ
áèð øåéèí ùèññÿëÿðèíèí ìÿðêÿçÿ, îðòàéà ýþðÿ
óéüóí, ìöòÿíàñèá äöçöëöøö, éåðëÿøìÿñè; äö-
çöëöøúÿ óéüóíëóã, ìöòÿíàñèáëèê. Ùÿíäÿñè úè-
ñèìëÿðèí ñèììåòðèéàñû. Èíñàí áÿäÿíè ùèññÿëÿðè-
íèí ñèììåòðèéàñû.
ÑÈÌÏÁÒÈÉÀ [éóí. ñéìïàòùåèà – ðÿüáÿò]
Áèð àäàìà âÿ éà áèð øåéÿ ãàðøû ðÿüáÿò, ìåéèë,
úàçèáÿ.
ÑÈÌÏËÅÊÑ èñ. [ëàò.] Êîìáèíàòîð òîïîëî-
ýèéàíûí ÿñàñ àíëàéûøëàðûíäàí áèðè.
ÑÈÌÏÓÇÈÓÌ [ëàò. ñèìïîñèóì, ÿñëè éóí. êåô
ìÿúëèñè] Ùÿð ùàíñû áèð õöñóñè åëìè ìÿñÿëÿéÿ
äàèð áÿçè, î úöìëÿäÿí áåéíÿëõàëã ìöøàâèðÿ-
ëÿðèí àäû. Òàðèõ ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø
ñèìïîçèóì. Àñòðîíàâòèêà öçðÿ áåéíÿëõàëã ñèì-
ïîçèóì.
ÑÈÌÏÒÎÌ èñ. [éóí.] Ùÿð ùàíñû áèð øåéèí,
ùàäèñÿíèí ÿëàìÿòëÿðè.
ÑÈÌÑÀÐ ñèô. [ôàðñ.] 1. Éàõûí, äàùà éàõûí.
2. Ýöìöø ðÿíýëè, ýöìöøö.
ÑÈÌÓÐÃ èñ. [ôàðñ.] Ãÿäèì Èðàí ÿñàòèðèíäÿ
ýóéà Ãàô (Åëáðóñ) äàüûíäà éàøàéàí áþéöê áèð
ãóø. Ãàô äàüûäûð áóðà, ãóøëàð ñîëòàíû; Àíúàã
ñèìóðãëàð ãîíàí ãàéàíû; Êèì ÷óëüàéûð ãàëûí
ãàðà äóìàíëàð. À.Ñÿùùÿò. Ùÿð úàùàíýèð áèð
äÿôÿ äûðìàíäû Ãàô äàüûíà; Áèð ÷îõëàðû ãóð-
øàíäû ñèìóðãóí ñîðàüûíà. ß.Úàâàä.
ÑÈ´ÌÂÎË [éóí. ñéìáîëîí] Ùÿð ùàíñû áèð
àíëàéûøûí, èäåéàíûí øÿðòè ÿëàìÿòèíè èôàäÿ åäÿí
èøàðÿ; ðÿìç. Ýþéÿð÷èí ñöëù ñèìâîëóäóð. Ýÿíú-
ëèê úÿñàðÿò ñèìâîëóäóð. – Ýþçÿë ßëùÿìðà ñà-
ðàéëàðû, ùÿãèãÿò âÿ ìÿðäëèê ñèìâîëó îëàí Ìàä-
ðèä òàð-ìàð åäèëèðêÿí .. áÿøÿðèééÿò Ìöíùåí
îéóíóíóí øàùèäè îëäó. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñåâèë
Ýöëöøöí êþìÿéèëÿ ÿñàðÿòèí ñèìâîëó îëàí ÷àä-
ðàíû Áàëàøûí öçöíÿ ÷ûðïûá åâäÿí ÷ûõûð. Ì.Àðèô.
// ÿäÿá. Ùÿð ùàíñû ôèêðè, äóéüóíó, ùèññèééàòû
èôàäÿ åäÿí áÿäèè îáðàç. Ñåâýè ñèìâîëó. Õàëã
120
ÑÈÍÄÈÊÀËÈÇÌ
ãöäðÿòèíèí ñèìâîëó. Ãÿùðÿìàíëûã ñèìâîëó.
// õöñ. Ùÿð ùàíñû áèð åëìäÿ ãÿáóë îëóíìóø
êÿìèééÿòèí øÿðòè èøàðÿñè, ðÿìçè. Êèìéÿâè åëå-
ìåíòëÿðèí ñèìâîëó. Êðèñòàëëîãðàôèéà ñèìâîëëàðû.
ÑÈÌÂÎËÈ´Ê ñèô. [éóí.] Ñèìâîëäàí èáàðÿò
îëàí, áèð øåéèí ðÿìçè îëàí, ùÿð ùàíñû áèð øåéè
ñèìâîëëàðëà èôàäÿ åäÿí; ðÿìçè. Ñèìâîëèê òÿñ-
âèð. Ñèìâîëèê ðÿñì.
ÑÈÌÂÓËÈÊÀ [ôð. ñéìáîëîí-äàí] 1. Ôèêèð-
ëÿðè, ìÿôùóì âÿ éà ùèññëÿðè øÿðòè èøàðÿëÿð (ñèì-
âîëëàð) âàñèòÿñèëÿ èôàäÿ åòìÿ.
2. òîï. Ñèìâîëëàð; ùÿð ùàíñû ñèìâîëëàðûí
ìÿúìóñó.
ÑÈÌÂÎËÈ´ÑÒ [éóí.] Ñèìâîëèçì òÿðÿôäàðû.
ÑÈÌÂÎËÈ´ÇÌ [ôð. ñéìáîëèñìå, ÿñëè éóí.]
ÕÛÕ ÿñðèí àõûðëàðûíäà âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿë-
ëÿðèíäÿ èíúÿñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàòäà áóðæóà-
çàäÿýàí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíè èôàäÿ åäÿí úÿ-
ðÿéàí (ñèìâîëèçì òÿðÿôäàðëàðû þç ôèêèðëÿðèíè
åéùàìëàðëà, êèíàéÿ âÿ èøàðÿëÿðëÿ èôàäÿ åäèð,
ñèéàñÿòÿ ãàðûøìàìàüû âÿ “ñÿíÿò ñÿíÿò ö÷öí-
äöð” øöàðûíû òÿáëèü åäèðäèëÿð).
ÑÈÍ [ÿð.] ßðÿá ÿëèôáàñûíäà ( ) ùÿðôèíèí
àäû.
ÑÈÍÀÃÎÃ èñ. [éóí.] 1. Éÿùóäè ìÿáÿäè.
2. Éÿùóäèëÿðèí èáàäÿò åòäèêëÿðè éåð.
ÑÈÍÚ [ôàðñ.] Èêè ìåòàëëèê (ìèñ) äèñêäÿí
èáàðÿò îëóá, áèð-áèðèíÿ âóðäóãäà ñïåñèôèê ñÿñ
÷ûõàðàí ìóñèãè àëÿòè. [Õîðòäàí:] Ãÿäèì çà-
ìàíäà ýöí ÷ûõàíäà îíó øåéïóð, òÿáèë âÿ ñèíú
èëÿ èñòèãáàë åäèðäèëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ùà-
ðóí:] ×àëûíñûí òÿáèë, ñèíú, ãîøóí ðÿãñ åòñèí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñèíúëÿðèí àìàíñûç úèíýèëòèñè,
òÿáèëëÿðèí ìöäùèø ýóìáóëòóñó ýþéÿ éöêñÿëèð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÈÍÚÀÁ èñ. [ôàðñ.] çîîë. Àüàúëàðäà éàøàéàí
âÿ à÷ûã-êöë ðÿíýèíäÿ ãèéìÿòëè õÿçè îëàí ýÿ-
ìèðèúè êè÷èê ùåéâàí. // Áó ùåéâàíûí äÿðèñèí-
äÿí òèêèëìèø êöðê.
ÑÈÍÚ×È èñ. Ñèíú ÷àëàí.
ÑÈÍÄÈÊÀËÈ´ÑÒ [éóí.] Ñèíäèêàëèçì òÿðÿô-
äàðû.
ÑÈÍÄÈÊÀËÈ´ ÇÌ [ôð. ñéíäèúàëèñìå] ÕÛÕ
ÿñðèí ñîíó – ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ôÿùëÿ ùÿ-
ðÿêàòûíäà îðòàéà ÷ûõìûø õûðäà áóðæóà úÿðÿ-
éàíû; áó úÿðÿéàí òÿðÿôäàðëàðû ïðîëåòàðèàòûí ñèíôè
ìöáàðèçÿñèíè âÿ ïðîëåòàð äþâëÿòèí éàðàäûëìàñû
çÿðóðèééÿòèíè èíêàð åäèðäèëÿð.
ÑÈÍÄÈÊÀÒ
ÑÈÍÄÈÊÁÒ [ôð. ñéíäèúàò] 1. Êàïèòàëèñò þëêÿ-
ëÿðèíäÿ: ñàòûø áàçàðëàðûíà ùàêèì îëìàã âÿ èôðàò
ãàçàíú ýþòöðìÿê ö÷öí ñàùèáêàðëàðûí èíùèñàð÷û
áèðëÿøìÿ ôîðìàëàðûíäàí áèðè.
2. Ôðàíñàäà âÿ áÿçè áóðæóà þëêÿëÿðèíäÿ
ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí àäû.
ÑÈÍÄÈÊÀÒËÀØÄÛÐÌÀ “Ñèíäèêàòëàøäûð-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÑÈÍÄÈÊÀÒËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Ñèíäèêàòëàð øÿê-
ëèíäÿ áèðëÿøäèðìÿê. Ìÿäÿí âÿ ìåòàëëóðýèéà
ñÿíàéåñèíè ñèíäèêàòëàøäûðìàã.
ÑÈÍÄÈÐÌßÊ ô. ìÿù. 1. ßéìÿê.
2. Êèìÿñÿ, íÿéÿñÿ ÿéèëìÿéÿ, òàíûíìàüà
ìÿúáóð åòìÿê.
ÑÈÍÄÐÓÌ èñ. [éóí.] Ùÿð ùàíñû õÿñòÿëèéèí
ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòëÿðè.
ÑÈÍÅÊÄÎÕÀ èñ. [éóí.] ßêñ ìÿíàëû ñþçëÿð
èøëÿòìÿêäÿí èáàðÿò îëàí ñòèëèñòèê öñóë.
ÑÈÍÅË èñ. [ôð.] Ãîòàç, ñà÷àã ãàéûðìàã ö÷öí
ìÿõìÿð ãàéòàí.
ÑÈÍß èñ. [ôàðñ.] 1. Äþø, êþêñ. [Ìöÿëëèì]
Òåëëèíèí íÿôÿñ àëäûãúà ãàëõûá-åíÿí ñèíÿñèíÿ
áàõûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Ãûç áàøûíû ñèíÿñèíÿ åíäèðäè.
Ì.Ùöñåéí. // Áÿäÿíèí, úèéÿðëÿðèí âÿ öðÿéèí
éåðëÿøäèéè ùÿìèí íàùèéÿñè; äþø ãÿôÿñè.
2. Éàìàú. Äàüëàðûí ñèíÿñèíäÿí àõûá ýÿëÿí
áóëàãëàð âÿ õûðäà ÷àéëàð èñÿ áèðëÿøÿðÿê äàùà
ýöúëö âÿ èðè ÷àéëàðà ÷åâðèëèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
Áóäóð, äèêáàøëû äàüëàð; Ñèíÿñè äàøëû äàüëàð;
Éåðëè-äèáëè ñþêöëöð. Ì.Ìöøôèã.
3. ìÿú. Öðÿê, ãÿëá ìÿíàñûíäà. Ñèíÿì éàíûð.
Ñèíÿñèíäÿ ìÿùÿááÿòè îëìàã. – Àëÿì áèëèð, ÷îõ-
äóð ñèíÿìäÿ äÿðäèì; Äîããóç àé ãîéíóìäà
îüóë áÿñëÿäèì. “Àøûã Ãÿðèá”. Âàðûìäû ñèíÿäÿ
äÿðäö ãÿìè-íèùàí, þëöðÿì; Ôÿäà îëóì ñÿíÿ,
ýÿë åéëÿ èìòàùàí, þëöðÿì. Õ.Íàòÿâàí.
4. Ñèíÿñèíäÿí øÿêëèíäÿ – þçöíäÿí. Áóí-
äàí ñîíðà ýþðöì êèì úöðÿò åäèá äèëèíÿ ýÿòèðÿ
áèëÿúÿê êè, áåëÿ èø éîõäóð, áó ÿùâàëàòû äÿðâèø
þç ñèíÿñèíäÿí èúàä åäèá. Í.Âÿçèðîâ.
◊ Ñèíÿ ýÿðìÿê – þçöíö ãîðõìàäàí ãàáàüà
âåðÿðÿê, ìÿðäúÿñèíÿ ãîðóìàã, ìöãàâèìÿò
ýþñòÿðìÿê; êþêñ ýÿðìÿê. Î ùÿð úþâðÿ, úÿôàéà
ñèíÿ ýÿðäè, äàéàíäû; Éàíìàäû òÿê ùÿéàòäà,
þëÿíäÿ äÿ î éàíäû! Á.Âàùàáçàäÿ. Ñèíÿ âåð-
ìÿê – á à õ ñèíÿ ýÿðìÿê. Ñèíÿ âóðìàã –
ìÿùÿððÿì àéûíäà éàñ ÿëàìÿòè îëàðàã ÿëëÿðè
èëÿ þç ñèíÿëÿðèíÿ âóðìà ìÿðàñèìè. [Óøàãëàð]
ÑÈÍßÄßÍ
ñûðà èëÿ îòóðóá, àâàç èëÿ .. ìÿðñèéÿ äåéÿð, ñèíÿ
âóðàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè. [Ôÿðÿú:] Ìÿí äàíûø-
äûãúà, ÿðç îëñóí, ýÿðÿê ñèç äÿ àüëàéàñûíûç âÿ
ñèíÿ âóðàñûíûç. Ãàíòÿìèð. Ñèíÿñèíÿ äàü ÷ÿê-
ìÿê – á à õ öðÿéèíÿ äàü ÷ÿêìÿê (“öðÿê”äÿ).
[ßáäöë:] [Ñàðàíûí] þëöìö ìÿíèì ñèíÿìÿ äàü
÷ÿêäè. Ú.Úàááàðëû. Ðöáàáÿ áó ðÿôòàðû èëÿ Ýÿëäè-
éåâèí ñèíÿñèíÿ ñàíêè áèð äàü ÷ÿêäè. Ìèð Úÿëàë.
Ìÿí òåç åíäèì àòûìäàí, ÿéèëäèì îíà ñàðû;
Ñèíÿìÿ äàü ÷ÿêèðäè ùÿçèí ïû÷ûëòûëàðû. Á.Âà-
ùàáçàäÿ. Ñèíÿñèíÿ ñÿðèí ñó ñÿïìÿê – á à õ
öðÿéèíÿ áóçëó ñó ñÿïìÿê (“öðÿê”äÿ). Íèñÿ
õàëàíûí ñèíÿñèíÿ ñÿðèí ñó ñÿïäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
Ñèíÿñèíÿ éàòìàã (äöøìÿê) – á à õ öðÿéèíÿ
éàòìàã (“öðÿê”äÿ). Äÿìèðèí ùÿðÿêÿòëÿðè, ùà-
çûðúàâàáëûüû Ñåâäèì êèøèíèí ñèíÿñèíÿ éàòûðäû.
ß.Âÿëèéåâ. Ñèíÿñèíè ãàáàüà (èðÿëè) âåðìÿê
(ñèïÿð åòìÿê) – á à õ ñèíÿ ýÿðìÿê. [Ðöñòÿì
Ãûçéåòÿðÿ:] Íÿ äåéÿúÿêñÿí, ùÿì ìàíãàáàø-
÷ûñûñàí, ùÿì äÿ ôÿàë, ñèíÿíè âåð ãàáàüà, êàòèáè
îòóðò éåðèíäÿ. Ì.Èáðàùèìîâ. Úÿíýàâÿðëÿð ñè-
íÿëÿðèíè ñèïÿð åäèá, àü ýöí óüðóíäà þëöì-
äèðèì äþéöøëÿðèíÿ àòûëûðëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÈÍßÁßÍÄ èñ. [ôàðñ.] 1. Çèíÿò ö÷öí ãàäûí-
ëàðûí äþøëÿðèíÿ òàõäûãëàðû ãûçûë âÿ éà ýöìöø
áÿçÿê, ñàíúàã âÿ ñ.
2. Éÿùÿðè ñàõëàìàã ö÷öí àòûí áîéíóíäàí
äþøöíÿ äîüðó ÷ÿêèëÿí ãàéûø. Àü àò ýÿëèð åíèø-
äÿí; Ñèíÿáÿíäè ýöìöøäÿí; Áèçÿ äÿ ãèñìÿò îë-
ñóí; Ùåéáÿäÿêè éåìèøäÿí. (Áàéàòû).
ÑÈÍßÁßÍÄËÈ ñèô. Ñèíÿáÿíä òàõìûø. Ñèíÿ-
áÿíäëè ãûç.
ÑÈÍßÄßÔÒßÐ ñèô. âÿ èñ. [ôàðñ. ñèíÿ âÿ ÿð.
äÿôòÿð] Éàääàøû, ùàôèçÿñè ìþùêÿì îëàí; ÷îõ
áèëÿí, öðÿéèíäÿ ÷îõ ñþçö îëàí, ùàçûðúàâàá.
[Ìöðñÿë:] Äÿäÿ, äåéèðëÿð Òóðàúëûäà ñèíÿäÿôòÿð
êèøèëÿð îëóá. ß.Âÿëèéåâ. [Àøûã Âàëåùèí] ýÿíú-
ëèéè ýþçÿëëÿðèí ùÿñðÿòè èëÿ éàíìûø, ñèíÿäÿôòÿðè
ãàïàíìûø, ñÿñèíäÿêè øóõ òÿðàíÿëÿð ñóñìóøäó.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Ùàôèçÿ, éàääàø. ×îõ øàèð-
ëÿðèí ÿøàðû [Ìèðçÿ Ñÿôÿðèí] ñèíÿäÿôòÿðèíäÿ ñÿáò
îëóíìóøäó. Øåèðëÿð îõóéàðäû âÿ îõóéàíäàí
ñîíðà äà îíëàðû ÿéðè-öéðö ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ
åäÿðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÈÍßÄßÍ á à õ äþøäÿí. Ñèíÿäÿí äåìÿê,
îõóìàã. – Î ýöíäÿí úàìààòûí è÷èíäÿ éàéûëäû
êè, ßëÿñýÿðÿ âåðýè âåðèëèá; ñàçû ýþòöðöá ñèíÿ-
äÿí äåéèð. “Àøûã ßëÿñýÿð”.
121
ÑÈÍßÄÎËÓÑÓ
ÑÈÍßÄÎËÓÑÓ 1. çÿðô Äÿðèíäÿí, êþêñ äî-
ëóñó. [Òàùèðçàäÿ] ñÿðáÿñò ñèíÿäîëóñó íÿôÿñ
àëàðàã éîëóíà äàâàì åòäè. Ìèð Úÿëàë. Àéäûí ..
ñèíÿäîëóñó ðàùàò íÿôÿñ àëäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Á à õ öðÿêäîëóñó. Áåëÿ ýöíäÿ àäàìëàð
êþíöëäîëóñó ìÿùÿááÿò, ñèíÿäîëóñó èôòèõàð ùèññè
èëÿ áàéðàì òÿíòÿíÿñèíÿ ýÿëèðëÿð. Ð.Ðçà.
ÑÈÍßÝÈÐ [ôàðñ.] á à õ àñòìà.
ÑÈÍßÊ èñ. Ìèë÷ÿê, ÷èáèí.
◊ Ñèíÿê âûçûëòûñû ãÿäÿð – ÿñëà, ãÿòèééÿí,
çÿððÿ ãÿäÿð. Áó ñþçöí Êÿðèì áàáàéà áèð ñèíÿê
âûçûëòûñû ãÿäÿð òÿñèðè îëìàäû. À.Øàèã.
ÑÈÍßÊÃÀÏÀÍ èñ. çîîë. Ìèë÷ÿêéåéÿí ãóø.
ÑÈÍÔÈ ñèô. Ìöÿééÿí áèð ñèíôÿ, îíóí èäåî-
ëîýèéàñûíà õàñ îëàí, áó âÿ éà áàøãà ñèíôèí
ìÿíàôåéèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí, äîüàí. Ñèíôè ìö-
áàðèçÿ. Ñèíôè çèääèééÿòëÿð. Ñèíôè áàõûìäàí.
ÑÈÍÕÐÓÍ ñèô. [éóí.] 1. õöñ. Ñèíõðîíèçìè èëÿ
ôÿðãëÿíÿí; åéíè çàìàíäà, áèð âàõòäà îëàí, áàø
âåðÿí. Ìîòîðóí ñèíõðîí ôûðëàíìàñû. Êèíîêàäð-
ëàðûí ñèíõðîí ÷ÿêèëìÿñè (åéíè çàìàíäà øÿêèë
÷ÿêèëìÿêëÿ áÿðàáÿð ñÿñèí éàçûëìàñû). Ñèíõðîí
òÿðúöìÿ (äàíûøàíûí ñþçëÿðèíè, î äàíûøäûãúà
åéíè çàìàíäà òÿðúöìÿ åòìÿ).
2. òåõ. Ñèíõðîíèçì ïðèíñèïè òÿòáèãèíÿ ÿñàñ-
ëàíàí. Ñèíõðîí ìöùÿððèê. Ñèíõðîí ìîòîðëàð.
Ñèíõðîí êèíî ÷ÿêèëèøè.
ÑÈÍÕÐÎÍÈ´Ê ñèô. [éóí.] Åéíè çàìàíäà, áèð
âàõòäà îëìàñûíû ýþñòÿðÿí, èôàäÿ åäÿí; åéíè
çàìàíäà, áèð âàõòäà îëàí, äàâàì åäÿí, áàø
âåðÿí.
ÑÈÍÕÐÎÍÈ´ÉÀ [éóí.] 1. Á à õ ñèíõðîíèçì.
2. äèë÷. Ùÿð ùàíñû òàðèõè áèð äþâðäÿ áó âÿ éà
áàøãà äèë åëåìåíòëÿðèíèí åéíè çàìàíäà ìþâ-
úóä âÿ áèð-áèðèíäÿí àñûëû îëìàñû.
ÑÈÍÕÐÎÍÈ´ÇÌ [éóí. ñéíåùðîíèñìîñ] êèò.
Èêè âÿ éà áèð íå÷ÿ ùàäèñÿíèí âÿ éà ïðîñåñèí
åéíèëÿ áèð âàõòäà, åéíè çàìàíäà îëìàñû.
ÑÈÍÕÐÎÍËÓÃ èñ. á à õ ñèíõðîíèçì.
ÑÈÍÈ èñ. Ìèñäÿí, áöðöíúäÿí âÿ ñ.-äÿí ãàé-
ðûëìûø áþéöê, äÿéèðìè, äàéàç ãàá. ×þðÿéè ñè-
íèéÿ ãîéìàã. Ñèíèéÿ ïëîâ ÷ÿêìÿê. Øàìëàðû
ñèíèíèí ÿòðàôûíà äöçìÿê. – [Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð]
..íàÿëàú ãàëûá ýåòäè, ñöôðÿíè à÷äû îðòàëûüà, áèð
àç ãóðó ÷þðÿê äîüðàäû ñèíèéÿ.. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Ùÿíèôÿ ãàçàíû è÷ÿðè ýÿòèðèá éåðÿ
ãîéäó, ÿòÿéèëÿ ñèíèíèí öñòöíÿ òþêöëìöø êöëö
ñèëäè. È.Ùöñåéíîâ.
122
ÑÈÍÈÔÑÈÇ
ÑÈÍÈÔ èñ. [ÿð.] 1. Åëìè âÿ äèýÿð òÿñíèôàòäà:
à) áèîë. áèòêè âÿ ùåéâàíëàðûí òÿñíèôàòûíäà áþ-
éöê áþëìÿëÿðäÿí (øþáÿëÿðäÿí) áèðè. Ñóäà-
ãóðóäà éàøàéàíëàð ñèíôè. Ìÿìÿëèëÿð ñèíôè. Èêè-
ëÿïÿëè áèòêèëÿð ñèíôè. – Çîîëîæè òÿñíèôàòà ýþðÿ
áàë âÿ éà åâ àðûñû áóüóìàéàãëûëàð òèïèíèí úö-
úöëÿð ñèíôèíäÿí, ïÿðäÿãàíàäëûëàð äÿñòÿñèíÿ
äàõèë îëàí àðûëàð ôÿñèëÿñèíèí áàë âåðÿí àðûëàð
úèíñèíäÿíäèð. Ð.Èáðàùèìîâ; á) ìÿíò. ìöÿé-
éÿí êåéôèééÿòÿ, õöñóñèééÿòÿ ìàëèê îëàí åéíè-
úèíñëè øåéëÿðèí ìÿúìóñó.
2. Äÿðÿúÿ, áþëýö. // Ýÿìèëÿðèí, âàãîíëàðûí,
ïàðîõîäëàðûí âÿ ñ.-íèí ãóðóëóø òèïèíäÿí âÿ
òÿúùèçàòûíäàí àñûëû îëàðàã áþëýö äÿðÿúÿñè.
3. Èúòèìàè òÿáÿãÿ, çöìðÿ. ×åõîâ ìöõòÿñÿð
âÿ ãûñàúà ùåêàéÿëÿðäÿ ðóñ ìèëëÿòèíèí ùÿð áèð
ñèíôèíÿ äàèð ÿùâàëàò éàçûá. Ô.Êþ÷ÿðëè. Èêè øåé
ëàçûì îëóð: éà ýÿðÿê ñÿí åëÿ áèð çàò îëàñàí êè,
áó ñþç ñÿíÿ äåéèëñèí, éà áóäóð êè, ñÿí ùàìàí
ñþçö äåéÿí ñèíèôäÿí îëàñàí. Ãàíòÿìèð. Ìÿí
ÿçèëÿí áèð ñèíôèí ùàéãûðàí; Ùàãã áàüûðàí ñÿ-
äàñûíäàí éàðàíäûì. Ì.Ìöøôèã.
4. Èáòèäàè âÿ îðòà ìÿêòÿá øàýèðäëÿðèíèí,
îõóäóãëàðû äÿðñ èëèíÿ óéüóí îëàðàã áþëýöñö.
Èêèíúè ñèíèô øàýèðäè. – Ìèðçÿ Ñÿôÿðèí èêè îüëó
ÿäëèééÿ ìÿêòÿáèíèí áåøèíúè ñèíôèíäÿ îõóéóð-
äóëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àøàüû ñèíèôëÿðäÿ áè-
ðèíúè äÿðñëÿðèì ïèñ êå÷ìÿäè. À.Øàèã. // Ìó-
ñèãè âÿ ðÿññàìëûã ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ìöÿééÿí
ìöÿëëèìèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ìÿøüÿëÿ âÿ éà
ìöÿééÿí ôÿíí êå÷ÿí øàýèðäëÿð ãðóïó. Ðîéàë
ñèíôè. Ùåéêÿëòÿðàøëûã ñèíôè. // Ìÿêòÿáäÿ äÿðñ
êå÷èëÿí îòàã. Ñèíèô ãàïûëàðû à÷ûëûð áèðäÿí; ×û-
õûð ùÿéÿúàíëà áèð-áèð óøàãëàð. Í.Ðÿôèáÿéëè.
Áèð úàíëàíìà, áèð øÿíëèê âàð; Ýåíèø ñèíèô îòà-
üûíäà. Ì.Äèëáàçè.
ÑÈÍÈÔÄÀØ èñ. 1. Åéíè èúòèìàè ñèíôÿ ìÿíñóá
îëàíëàðäàí ùÿð áèðè, åéíè ñèíèôäÿí îëàí àäàì.
2. Áèð ñèíèôäÿ îõóéàíëàðäàí ùÿð áèðè.
ÑÈÍÈÔÄßÍÊßÍÀÐ, ÑÈÍÈÔÄßÍÕÀÐÈÚ ñèô.
Ñèíèô, äÿðñ ìÿøüÿëÿëÿðè çàìàíû äåéèë, êÿíàð
âàõòäà îëàí. Ñèíèôäÿíõàðèú ìÿøüÿëÿëÿð.
ÑÈÍÈÔËÈ ñèô. Ñèíèôëÿðÿ áþëöíìöø, ñèíèôëÿðè
îëàí (á à õ ñèíèô 3-úö ìÿíàäà). Ñèíèôëè úÿìèé-
éÿò.
ÑÈÍÈÔÑÈÇ ñèô. Ñèíèôëÿðÿ áþëöíìÿìèø, ñèíèô-
ëÿð îëìàéàí (á à õ ñèíèô 3-úö ìÿíàäà). Ñèíèô-
ñèç úÿìèééÿò.
ÑÈÍÈÐ
ÑÈÍÈÐ á à õ ÿñÿá. [Ñîëìàç:] Áöòöí ñèíèð-
ëÿðèì êàìàí òåëè êèìè èíëÿéèð. Ú.Úàááàðëû.
[Õÿëèë] õûðäà îòàüûíäà áèð-èêè äÿôÿ þòÿéÿ-
áÿðèéÿ ýåäèá, ñèíèðëÿðèíè éàòûðìàã ö÷öí éàçû
ìàñàñûíà îòóðäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÈÍÈÐËßÍÌß “Ñèíèðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÍÈÐËßÍÌßÊ á à õ ÿñÿáèëÿøìÿê. [Ðåé-
ùàí:] Ìþùñöí, ñàêèò îë, àõûð ùÿêèì ñÿíÿ äå-
éèá êè, ñèíèðëÿíìÿê îëìàç. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Êíéàç:] Ùå÷ ñèíèðëÿíìÿ, éîðóëäóí, åíÿëèì;
Ìóñèãè äèíëÿéÿðÿê ÿéëÿíÿëèì. Ù.Úàâèä.
ÑÈÍÈÐËÈ á à õ ÿñÿáè. [Äèëáÿð:] ..Áåëÿ ñèíèðëè
áèð ùàëäà [Áàëàøà] äàíûøà áèëìÿðÿì. Ú.Úàá-
áàðëû. [Ìóðàä] ..ùèññèééàòûíà ìÿüëóá îëàí, çÿèô
ñèíèðëè áèð àäàì äà äåéèëäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÈÍÊ [àëì.] êèì. Ýþéöìòöë-àü ðÿíýëè äþ-
éöëÿ áèëÿí ìåòàë – êèìéÿâè åëåìåíò. // Ñèíê-
äÿí ãàéðûëìûø, ñèíêäÿí ùàçûðëàíìûø. Ñèíê
âåäðÿ. Ñèíê ÿëöçéóéàí.
ÑÈÍÊËßÌß “Ñèíêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÍÊËßÌßÊ ô. Ïîëàä âÿ ÷óãóí ìÿìóëàòû
êîððîçèéàäàí ãîðóìàã ö÷öí öçÿðèíÿ ñèíê ÷ÿê-
ìÿê.
ÑÈÍÊËßÍÌÈØ ô.ñèô. Ñèíê ñöðòöëìöø, ñèíêëÿ
þðòöëìöø, öçÿðèíÿ ñèíê ÷ÿêèëìèø. Ñèíêëÿíìèø
äÿìèð. Ñèíêëÿíìèø âåäðÿ. – Ñèíêäÿí îëàí âÿ
éàõóä öçö ñèíêëÿíìèø ãàáëàðäà ñöä, ãàòûã,
øîðáà âÿ áó êèìè òóðøóëó âÿ äóçëó øåéëÿð ñàõ-
ëàìàã îëìàç. À.Ãóëèéåâ.
ÑÈÍÊÓÃÐÀÔ [àëì. Çèíê âÿ éóí. ýðàïùî]
Ñèíêîãðàôèéà ìöòÿõÿññèñè.
ÑÈÍÊÎÃÐÁÔÈÉÀ [àëì. âÿ éóí. ýðàïùèî]
1. Ìÿòáÿÿ ÷àïû ö÷öí ñèíê êëèøå ùàçûðëàìà
öñóëó.
2. Áó úöð êëèøåëÿð ùàçûðëàéàí ìöÿññèñÿ.
ÑÈÍÃÁ [ðóñ.] òèá. Ãèäàäà âèòàìèíëÿðèí ÷à-
òûøìàìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí âÿ äèø
ÿòèíèí áîøàëìàñû, éóìøàëìàñû âÿ îíäàí ãàí
àõìàñû øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäÿí õÿñòÿëèê.
ÑÈÍÃÀËÛ ñèô. Ñèíãà õÿñòÿëèéè îëàí.
ÑÈÍËÈ ñèô. Éàøëû, éàøà äîëìóø, àùûë, ãîúàë-
ìûø. Ñèíëè ãàäûí. Ñèíëè êèøè.
ÑÈÍÌß “Ñèíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÍÌßÊ ô. 1. Ýþçÿ äàùà àç ÷àðïìàã ö÷öí
àøàüû îòóðìàã, ÿéèëìÿê, ýèçëÿíìÿê, ÷óõóðà
éàòìàã; ãîðõóá áöçöëìÿê. Êÿðáÿëàéû Òàïäûã
áÿëëÿäèéè òàüëàðûí äèáèíÿ ñèíäè. Ìèð Úÿëàë. Òàíê
Àñëàíûí éåðÿ ñèíäèéè ÷þêÿê öçÿðèíÿ ñû÷ðàäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Áó ãóøëàð ÷îõ âàõò òÿê-òÿê,
ÑÈÍÎÏÒÈÊ
áÿçÿí úöò-úöò ýÿçÿð âÿ áèð òÿùëöêÿ ùèññ åòäèêäÿ
ñèíèá ýèçëÿíÿð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ×þêìÿê. Éåíè ýöëöìñÿìÿêäÿ îëàí áà-
ùàðûí ùÿéàòâåðèúè ìóíèñ ýöíÿøè äàüëàðûí àðõà-
ñûíäà ýèçëÿíäèéèíäÿí ÿòðàôà ùÿçèí áèð àõøàì
ãàðàíëûüû ñèíìÿêäÿ èäè. È.Ùöñåéíîâ.
3. Òóòóá ÿéèëìÿê. Êÿðÿì éÿùÿðèí ãàøûíà
ñèíìèøäè. Ì.Ùöñåéí. Áàõûø áÿé ùèðñëÿ àòà áèð-
èêè øàëëàã âóðóá, îíóí éàëûíà ñèíäè. ß.Àáàñîâ.
4. ìÿú. Úÿñàðÿòè ãûðûëàðàã ñÿñèíè êÿñìÿê,
ãîðõìàã, ÷ÿêèíìÿê. Õóäàéàð áÿé áèð àç ñèíèá
÷ÿêèëäè êÿíàðà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
5. Òÿðêèáëÿðäÿ: öðÿéèíÿ (úàíûíà âÿ ñ.) ñèí-
ìÿê – öðÿéèíÿ éàòìàã, õîøóíà ýÿëìÿê, öðÿ-
éèíúÿ îëìàã. [Ùåéáÿò Ñàëìàíà:] Êþêÿëìÿéèí
äÿ øÿðòè âàð. ßýÿð èñòÿéèðñÿí éåäèéèí úàíûíà
ñèíñèí, ýÿðÿê ìàéàíà ùàðàì ãàòìàéàñàí.
Ì.Ùöñåéí.
ÑÈÍÍ èñ. [ÿð.] Éàø. Õóäàéàð áÿéèí àíúàã
îòóç éåääè-îòóç ñÿêêèç ñèííè îëàð, àðòûã îëìàç,
áÿëêÿ, ÿñêèê îëà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ýöë-
ñöì õàëàíûí ñèííè ÿëëè áåøÿ éàõûíëàøûðäû.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Àüàëàðîâ Äèëàðàéà:] Ìÿíèì
ñèííèì àëòìûøû êå÷ìèøäèð, ãûçûì! ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÑÈÍÓÄ èñ. [éóí.] Ïðàâîñëàâ âÿ ïðîòåñòàíò
êèëñÿëÿðèíäÿ éöêñÿê ðöòáÿëè ðóùàíèëÿð ìÿúëèñè.
ÑÈÍÎËÎÝÈÉÀ [ëàò. Ñèíà – ×èí âÿ éóí.
ëîãîñ – àíëàéûø, åëì] á à õ ÷èíøöíàñëûã.
ÑÈÍÎËÎà á à õ ÷èíøöíàñ.
ÑÈÍÓÍÈÌ [éóí. ñéíîíéìîñ – åéíèàäëû]
äèë÷. Ìÿíàúà áàøãà ñþçëÿ áèð, éàõóä îíà ÷îõ
éàõûí, äåéèëèøúÿ (ñÿñëÿíìÿ úÿùÿòäÿí) èñÿ
ìöõòÿëèô îëàí ñþç; ìÿñ.: “öðÿê” âÿ “ãÿëá”,
“ãî÷àã” âÿ “úÿñóð” âÿ ñ.
ÑÈÍÎÍÈÌÈ´Ê ñèô. äèë÷. Ñèíîíèì îëàí, ìÿ-
íàúà ÷îõ éàõûí âÿ éà åéíè îëàí. Ñèíîíèìèê
èôàäÿëÿð.
ÑÈÍÎÍÈ´ÌÈÊÀ [éóí.] äèë÷. 1. Áèð äèëÿ ìÿõ-
ñóñ ñèíîíèìëÿð.
2. Ëåêñèêîëîýèéàíûí ñèíîíèìëÿð áÿùñè.
ÑÈÍÎÍÈÌÈ´ÉÀ [éóí. ñéíîíéìîñ – åéíè-
àäëûëûã] á à õ ñèíîíèìèêà 1-úè ìÿíàäà.
ÑÈÍÎÍÈÌËÈÊ èñ. Ñèíîíèì îëìà, ìÿíàúà
÷îõ éàõûí âÿ éà åéíè îëìà. Ñþçëÿðèí ñèíîíèì-
ëèéè.
ÑÈÍÓÏÒÈÊ [éóí.] Ùàâàíûí ïðîãíîçóíóí
íåúÿ îëàúàüûíû ãàáàãúàäàí õÿáÿð âåðÿí ìö-
òÿõÿññèñ – ìåòåîðîëîã.
123
ÑÈÍÎÏÒÈÊÀ
ÑÈÍÓÏÒÈÊÀ [éóí. ñéíîïòèêîñ] Ùàâà âÿ
îíóí íåúÿ îëàúàüû ùàããûíäà ãàáàãúàäàí ìÿ-
ëóìàò âåðÿí åëì.
ÑÈÍÎÂ: ñèíîâ ýåòìÿê äàí. – áèð øåéèí
òàìàðçûñûíäà, ùÿâÿñèíäÿ, ùÿñðÿòèíäÿ îëìàã.
Áåëÿ øåéëÿðè äèðèýþçëö äèâàíûí îâúóíà ãîé-
ìàãäàí þòðö, áàõûðñàí êè, Ýþéÿð÷èí àïàøêàð
ñèíîâ ýåäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Òàùèð Ñÿìÿíäÿðÿ:]
Àíúàã ãûçäàí íàùàã ÿë ÷ÿêäèí, ýþðìöðäöí,
îéíàìàã ö÷öí ñèíîâ ýåäèðäè? Ì.Ùöñåéí.
[Ìèðçÿ Ãÿðÿíôèë:] Òÿãñèð ñÿíäÿäèð. Ãûçëàð
âàð êè, ñÿíèí ö÷öí ñèíîâ ýåäèðëÿð. Ñÿí îíëàðû
ýþçöéàøëû ãîéóá äàüà-äàøà ÿë àòûðñàí. Ñ.Ðÿù-
ìàí.
ÑÈÍÑÈÌß “Ñèíñèìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÍÑÈÌßÊ ô. Èíúèìÿê; áèðèíäÿí èíúèäèéèíè
áàøãàñûíà ñþéëÿìÿê, øèêàéÿòëÿíìÿê, ýèëåé-
ëÿíìÿê.
ÑÈÍÑÈÒÌß “Ñèíñèòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÍÑÈÒÌßÊ ô. Èíúèòìÿê, íàðàùàò åòìÿê,
èçòèðàá âåðìÿê; õàòèðèíÿ äÿéìÿê, íàðàçû ñàë-
ìàã. Åùòèéàú âÿ àúëûã ãîðõóñó õöñóñÿí éàøëû
àäàìëàðû, ãîúàëàðû ñèíñèäèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Àëäûüûí úàâàáäàí ýèëåéëÿíìÿ ñÿí; Ãàéäàäûð,
ñèíñèäÿð ñåâÿí ñåâÿíè. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÈ´ÍÒÀÊÑÈÑ [éóí. ñéíòàõèñ – òÿðòèá] äèë÷.
1. Áèð äèëÿ õàñ îëàí úöìëÿ ãóðóëóøó âÿ úöì-
ëÿäÿ ñþçëÿðèí áèðëÿøìÿñè öñóëó.
2. Ãðàììàòèêàíûí, úöìëÿ ãóðóëóøóíó âÿ
úöìëÿäÿ ñþçëÿðèí áèðëÿøìÿñè öñóëëàðûíû þéðÿ-
íÿí áþëìÿñè.
ÑÈÍÒÀÊÒÈ´Ê ñèô. [éóí.] äèë÷. Ñèíòàêñèñÿ àèä
îëàí. Úöìëÿíèí ñèíòàêòèê òÿùëèëè.
ÑÈÍÒÀÃÌÀÒÈÊÀ èñ. [éóí.] 1. Äèë òÿäãèãè-
íèí èêè àñïåêòäÿí áèðè.
2. Íèòã âàùèäëÿðèíèí áèðëÿøìÿ ãàéäà-
ãàíóíëàðûíûí ìÿúìóñó.
ÑÈÍÒÅÒÈ´Ê ñèô. [éóí.] 1. Ñèíòåç (1-úè ìÿ-
íàäà) òÿòáèãèíÿ ÿñàñëàíàí. Ñèíòåòèê òÿäãèã
öñóëó.
2. êèì. Ñèíòåç (2-úè ìÿíàäà) ÿñàñûíäà àëûí-
ìûø, ñèíòåç éîëó èëÿ àëûíìûø ìàòåðèàëäàí ùàçûð-
ëàíìûø; ñöíè. Ñèíòåòèê êàó÷óê. Ñèíòåòèê ëèô. Ñèí-
òåòèê éàíàúàã. Ñèíòåòèê ìàëëàð.
3. äèë÷. Úöìëÿäÿ ãðàììàòèê ÿëàãÿëÿðèí
ñþçëÿðèí ôîðìàëàðû èëÿ èôàäÿ îëóíìàñû. Äèëèí
ñèíòåòèê ãóðóëóøó.
Ñèíòåòèê äèëëÿð – åëÿ äèë-
ëÿðÿ äåéèëèð êè, àíàëèòèê äèëëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã,
áóíëàðäà ñþçëÿð áèð íå÷ÿ ìÿíàëû ùèññÿëÿðäÿí
124
ÑÈÏßÐ
(ìîðôåìëÿðäÿí) ÿìÿëÿ ýÿëèð âÿ éàëíûç ìÿëóì
àíëàéûøû äåéèë, ùàáåëÿ úöìëÿäÿ ñþçëÿð àðàñûí-
äàêû ãðàììàòèê ÿëàãÿëÿðè äÿ èôàäÿ åäèð.
ÑÈ´ÍÒÅÇ [éóí. ñéíòùåñèñ – áèðëÿøìÿ] 1. Áèð
øåéè âÿ éà ùàäèñÿíè êöëë ùàëûíäà, îíó òÿøêèë
åäÿí ùèññÿëÿðè àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ
âÿùäÿòè äàõèëèíäÿ òÿäãèã åòìÿ öñóëó; (àíàëèç
çèääè). Ñèíòåç åëìè èäðàê ïðîñåñèíäÿ àíàëèçëÿ
áàüëûäûð. // êèò. Áèðëÿøìÿ, öìóìèëÿøìÿ, ãî-
âóøìà. [Ëÿòèôÿ:] Áó úöð ÿñÿðëÿð õàëã ñÿíÿòè èëÿ
ïðîôåññèîíàë ñÿíÿòèí ñèíòåçèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð.
Ì.Ùöñåéí.
2. êèì. Áÿñèò ìàääÿ âÿ éà åëåìåíòëÿðè áèð-
ëÿøäèðìÿ éîëó èëÿ ìöðÿêêÿá êèìéÿâè áèðëÿø-
ìÿëÿð àëìà. Çöëàëè ìàääÿ ñèíòåçè. Ìöðÿêêÿá
öçâè ìàääÿëÿð ñèíòåçè.
ÑÈÍÒÅÇËßÌß “Ñèíòåçëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÍÒÅÇËßÌßÊ á à õ ñèíòåçëÿøäèðìÿê.
ÑÈÍÒÅÇËßØÄÈÐÌß “Ñèíòåçëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑÈÍÒÅÇËßØÄÈÐÌßÊ ô. êèì. Ñèíòåç (2-úè
ìÿíàäà) éîëó èëÿ àëìàã, ÿëäÿ åòìÿê.
ÑÈÍÒÎÌÈÑÈÍ èñ. òèá. Àíòèáèîòèê, ëåâîìèñå-
òèí îïòèê èçîìåð ãàðûøûüû.
ÑÈ´ÍÓÑ [ëàò. ñèíóñ – ÿéðèëèê] ðèéàç. Áóúàüûí
òðèãîíîìåòðèê ôóíêñèéàëàðûíäàí áèðè.
ÑÈÎÍÈ´ÑÒ Ñèîíèçì ùÿðÿêàòûíà ìÿíñóá
àäàì, ñèîíèçì ìÿñëÿêèíäÿ îëàí àäàì.
ÑÈÎÍÈ´ÇÌ [Ãöäñ øÿùÿðè éàõûíëûüûíäàêû
Ñèîí äàüûíûí àäûíäàí] XIX ÿñðèí àõûðûíäà áèð
ñûðà þëêÿëÿðèí éÿùóäè áóðæóàçèéàñû àðàñûíäà
ìåéäàíà ýÿëìèø ÿí ìöðòÿúå áóðæóà ìèëëÿò÷è
ùÿðÿêàòû.
ÑÈÏßÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Ãàëõàí. Ñèïÿðè öçöíÿ
òóòìàã. – Äþâëÿòøèí áàøûíû äþíäÿðäè âÿ ùå÷
áèð ìÿíà àíëàòìàéàí, äîíóõìóø ýþçëÿðèíè
ñèïÿðÿ çèëëÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Ãîðóéóúó âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí ùÿð
úöð øåé, ãóðüó âÿ ñ. Éóðäóìóçóí ñîëó, ñàüû;
Ùÿð ãàéà áèð ñèïÿð áèçÿ. À.Øàèã.
Ñèïÿð åò-
ìÿê – ãîðóíìàã ö÷öí ãàáàüà âåðìÿê.
[Ìåùðèáàí] áàøûíû ñàü òÿðÿôèíÿ ÿéÿðÿê èêè ÿëèíè
ãàðøûñûíà ñèïÿð åäèá ãûøãûðìàüà áàøëàäû.
Ñ.Ùöñåéí. // Èñòåùêàìäà ÿñýÿðè äöøìÿí ìÿð-
ìèñèíäÿí âÿ ñ.-äÿí ãîðóéàí ñÿää, õÿíäÿê
âÿ ñ. // òåõ. Ãîðóéóúó, ïÿðäÿ. Åëåêòðîòóòóúó-
íóí ñèïÿðè. Ãóðüóøóí ñèïÿð.
◊ Äþøöíö (êþêñöíö, ñèíÿñèíè) ñèïÿð åò-
ìÿê (ãûëìàã) – ìÿðäúÿñèíÿ, ãîðõìàäàí ìö-
ÑÈÏßÐËÈ
ãàâèìÿò ýþñòÿðìÿê, êþêñ ýÿðìÿê, þçöíö ãà-
áàüà âåðìÿê, ñèíÿ ýÿðìÿê. Çàêèðÿì, ñèíÿìè
ñèïÿð áÿëàéà; Ãûëìûøàì, àò îõóí, ïÿíàù õó-
äàéà. Ã.Çàêèð. [Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ:] Ìÿí ñèíÿ-
ìè ñèçèí íàñÿçà ñþçëÿðèíèçÿ ñèïÿð åëÿìèøÿì.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÈÏßÐËÈ ñèô. Ñèïÿð ãîéóëìóø; ñèïÿðè, ãîðó-
éóúó âàñèòÿñè îëàí. Ñèïÿðëè ãóðüó.
ÑÈÐÀÁ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Äîéìóø (ñó âÿ ñ.
ìàéåëÿðëÿ).
Ñèðàá åòìÿê (åëÿìÿê, ãûë-
ìàã) – 1) êëàñ. äîéäóðìàã (ñó, øÿðàá âÿ ñ.
èëÿ). Éàðû ýåúÿëÿð êè ÷åøìåéè-õàá; Ýþçëÿð ÷ÿ-
ìÿíèí ãûëûðäû ñèðàá. Ôöçóëè. Äåìÿðÿì áàäÿ
èëÿ åò ìÿíè ñèðàá, õóäà; Áàðè, ÷îõ îëìàñà äà,
ãèñìÿòèìèç àç îëñóí. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ñèðàá åëÿéèá
ëÿëè-ëÿáèí Ñàáèðè, åé øóõ! Ì.ß.Ñàáèð; 2) áîë-
ëóúà ñó âåðìÿê, ñó èëÿ äîéóçäóðìàã. Äàüûí
ñàü âÿ ñîë ÿòÿêëÿðèíäÿí êþïöêëÿíÿðÿê ñöðÿòëÿ
àõàí ÷àé àõûðäà èêè ìåùðèáàí ãàðäàø êèìè áèð-
ëÿøèá àõàðàã, äöçëÿðäÿ éàøàéàí ÿùàëèíèí áàü-
ëàðûíû, ÿêèíëÿðèíè ñèðàá åäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñèðàá îëìàã – äîéóíúà è÷ìÿê, è÷èá äîéìàã.
Ãîéìóøäóì åâÿ áèð íå÷ÿ øèøÿ øÿðàá; Éàòäûì
êè, äóðóá ñöáù îëàì îíäàí ñèðàá. Ñ.ß.Øèðâàíè.
[Ìèðàá:] Íÿ äàíûøûðñàí ÿ! – äåéÿ, Ãÿäèì äà-
éûíû àúûãëû-àúûãëû ñöçäö. – Àüàëûüûí éåðè ãîâ-
ðóëàúàã, àðìóäáîüàç Ãÿäèì ñóéà ñèðàá îëà-
úàã?! Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ìöùÿíäèñ Ôÿðÿúîâà:]
Éóõàðû Ãàðàáàüûí íå÷ÿ-íå÷ÿ êîëõîçó ñèðàá
îëàúàã. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÈÐÀÒ èñ. [ÿð.] êëàñ. 1. Éîë.
2. Äèíè åòèãàäà ýþðÿ úÿùÿííÿì öçÿðèíäÿ
ãóðóëìóø ÷îõ äàð âÿ êå÷èëìÿñè ÷îõ ÷ÿòèí êþð-
ïö; ãûë êþðïö (ýóéà ìÿùøÿð ýöíö àäàìëàð
áó êþðïöíöí öñòöíäÿí êå÷ìÿëè îëàúàã, ýö-
íàùû îëàíëàð úÿùÿííÿìÿ, ýöíàùû îëìàéàíëàð
èñÿ áåùèøòÿ âàñèë îëàúàãëàð). Ìèçàí, ñèðàò, ñóàë,
ãÿáèð ÿçàáû; Áó èøëÿð ãàáàãäà âàð îëàúàãäû!
Àøûã ßëÿñýÿð.
ÑÈÐÀÉßÒ èñ. [ÿð.] Éîëóõìà, êå÷ìÿ.
Ñè-
ðàéÿò åòìÿê – 1) éîëóõìàã, êå÷ìÿê. Õÿñòÿ-
ëèê ñèðàéÿò åòäè. Ãðèï ñèðàéÿò åäÿí õÿñòÿëèêäèð;
2) êå÷ìÿê, êå÷ÿðÿê éàéûëìàã. Ñÿñ ÿââÿë [Çåé-
íàëûí] ãóëàãëàðûíäà ÿúàèá áèð ùàëäà úèíýèë-
äÿéèá, úÿìè áÿäÿíèíÿ ñèðàéÿò åòäè... ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [ßùìÿä:] Äóðäóüóì éåðäÿ àéàã-
ëàðûìûí õÿôèôúÿñèíÿ ÿñìÿñè áöòöí áÿäÿíèìÿ
ñèðàéÿò åòìèøäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. // Ìÿú. ìÿíàäà.
[Äàøäÿìèðèí] ýþçëÿðèíäÿ âÿ ñþçëÿðèíäÿ åëÿ áèð
ÑÈÐÊ
ñàäÿëèê âÿ ñÿìèìèëèê âàðäû êè, áó, äèíëÿéÿí-
ëÿðÿ äÿ ñèðàéÿò åäèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. ..Áèð
àíäà ãûçûí ùÿéÿúàíû îâ÷óéà äà ñèðàéÿò åëÿäè,
ùÿð èêèñè òÿïÿäÿí åíèá ìåøÿéÿ ñàðû éöéöðäö.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñÿìÿíäÿðèí ýöëöøö Íÿð-
ýèçÿ äÿ ñèðàéÿò åëÿäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÈÐÀÉßÒÅÄÈÚÈ ñèô. 1. Êå÷èúè, éîëóõóúó,
ñèðàéÿò åäÿí. [Ñÿðäàð:] Êå÷ÿëëèê, ýþçàüðûñû,
ãûçäûðìà âÿ áàøãà ñèðàéÿòåäèúè õÿñòÿëèêëÿð
õàëãû ãûðûá ãóðòàðûð. Ï.Ìàêóëó.
2. ìÿú. Áàøãàëàðûíà òåç êå÷ÿí. Øèðçàä ìöëà-
éèì âÿ ñèðàéÿòåäèúè áàõûøëàðëà Ïÿðèøàíû ñöçÿ-
ðÿê ñàçû àëäû âÿ êþêëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Èíäè ùàìû Íÿðýèçèí ÷ÿíýÿëÿéèá äà-
üûòäûüû âÿ àíàñûíà ýþñòÿðäèéè Ðÿøèäèí êðåì
÷ÿêèëìèø èøûëäàéàí ñà÷ëàðûíà áàõûð, ñèðàéÿò-
åäèúè ãÿùãÿùÿäÿí àäàìëàðûí ýþçëÿðè éàøà-
ðûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÈÐÄÀØ èñ. Áèð-áèðèíÿ ÿí éàõûí, ñàäèã èêè
éîëäàøäàí, äîñòäàí ùÿð áèðè. Àòàøà Ãà÷àé êèìè
àðõà, Ãà÷àéà Àòàø êèìè ñèðäàø ëàçûì èäè.
ß.Âÿëèéåâ. Òîðïàãëàðà ñèíÿñèíÿ; Áÿçÿí çöëìÿò
ýåúÿëÿðäÿ; Ìÿí èòèðäèì ñèðäàøûìû. Í.Õÿçðè.
// Ìÿú. ìÿíàäà. Ìÿíèì áàùàð àäëû áèð ñèð-
äàøûì âàð; Ìÿí îíó àíûðàì, î ìÿíè àíûð.
Ñ.Ðöñòÿì. Õÿéàë èíñàíûí ÿí éàõûí ñèðäàøû,
ìÿñëÿùÿò÷èñèäèð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÈÐÅÍÀ èñ. [ôð.] Ìöÿééÿí òåçëèêëè ñÿñ ðÿãñ-
ëÿðèíè àëìàã ö÷öí àêóñòèê øöàëàíäûðûúû.
ÑÈÐÈÌÑÈÌßÊ ô. ìÿù. Íÿìëÿøìÿê, íÿì
÷ÿêìÿê.
ÑÈÐÈØÊ èñ. [ôàðñ.] êþùí. 1. Ýþç éàøû. Àüëà-
ðàì áöëáöë êèìè áèð ýöëðóõèí ùèúðèíäÿ ìÿí;
Àõàð îë ñÿðâèí àéàüèíÿ ñèðèøêèì úó êèìè.
ß.Âàùèä.
2. Äàìëà, çÿððÿ, äàìúû.
ÑÈÐÊ [ëàò. úèðúóñ – äàèðÿ] 1. Àêðîáàòëûã,
úàíáàçëûã, åêâèëèáðèñòèêà, ùåéâàíàò âÿ ñ. êèìè
òàìàøàëàðû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí òåàòð ñÿíÿòè
íþâö. Ñèðêÿ òàìàøà åòìÿê. Ñèðêè ñåâìÿê.
– ..Åëÿ ùàìàí ýöí Ãàðàáàüûí ãîúà âÿ úàâàí
áÿéëÿðè “Ñèðê”äÿ ÿââÿëèìúè úÿðýÿäÿ îòóðóá ñèðê
ãûçëàðûíà .. òàìàøà åëÿéèðäèëÿð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
2. Èíúÿñÿíÿòèí áó íþâöíö íöìàéèø åòäèð-
ìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí òàìàøà ìöÿññèñÿñè. Ñèðêäÿ
èøëÿìÿê. // Òàìàøà÷ûëàðûí éåðëÿøìÿñè ö÷öí
àìôèòåàòð øÿêëèíäÿ ñàùÿñè îëàí áèíà. Áþéöê
ñèðê ìàíåæè. – Îéóíëàð ÷îõ âàõò .. Íèêèòèí
125
ÑÈÐÊÀÍ
ãàðäàøëàðûíûí ñèðêèíäÿ.. âÿ áèð íå÷ÿ áó êèìè
éåðëÿðäÿ ýåäèðäè. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÈÐÊÀÍ èñ. áîò. Ñàðû ÷è÷ÿêëè êîë áèòêèñè.
[Øèðçàä] éåðèäèêúÿ ùöíäöð ãàëõìûø ãàíãàë âÿ
ñèðêàí êîëëàðû ãû÷ûíà äîëàøûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÈÐÊÀÍËÛà èñ. ×îõëó ñèðêàí áèòìèø éåð.
[Ìöùÿíäèñ Ìàéàéà:] Áèð áàõûí, ùÿð òÿðÿô áîø
÷þëëÿð, àðõëàð, ñèðêàíëûãëàðäûð, ãàáàüûíûçà òöë-
êöäÿí, ÷àããàëäàí ÷ûõàð, ãîðõàðñûíûç. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÑÈÐÊß1 èñ. Ãûúãûðäûëìûø öçöìäÿí ùàçûð-
ëàíàí òöíä òóðø øèðÿ. Ñèðêÿ òóðøóñó. Õþðÿéÿ
ñèðêÿ òþêìÿê. Òöíä ñèðêÿ. – Ñèðêÿ òöíä îëàð,
þç ãàáûíû ÷àòëàäàð. (Àòà. ñþçö). Àøûã ñþçöí
áèòèðìÿç; Îâ÷ó îâóí èòèðìÿç; Öçöì ýöíäÿ
ãàëìàñà; Äþíöá ñèðêÿ éåòèðìÿç. (Áàéàòû).
ÑÈÐÊß2 èñ. Áèòèí éóìóðòàñû.
ÑÈÐÊßËÈÊ ñèô. Ñèðêÿ ãîéìàüà éàðàéàí.
Ñèðêÿëèê öçöì.
ÑÈÐÊÓËÉÀÑÈÉÀ èñ. [ëàò.] 1. Ôûðëàíìà.
2. Äþâð åòìÿ.
ÑÈÐËÈ ñèô. 1. Öðÿéèíäÿ ñèððè îëàí. Ñèðëè àäàìà
îõøàéûð.
2. Ìÿõôè, ýèçëè, ùå÷ êÿñèí áèëìÿäèéè. ×ûõàð
ñîðàüûíà äåäèéèì ýþçÿë; Êþíëöíäÿ ñèðëè, ýèçëè
áèð ÿìÿë. Ñ.Âóðüóí. Õîø áèð éåë èíñàíû îõøàéûð,
êþêñöíÿ ñèðëè áèð ôÿðÿù äîëäóðóðäó. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. // ßñðàðÿíýèç. Ìÿí òÿééàðÿíèí êè÷èê
ïÿíúÿðÿñèíäÿí ýàù ÿáÿäè ùÿðÿêÿòäÿ îëàí äÿð-
éàéà, ýàù äà ñàêèò, ñèðëè ýþéëÿðÿ áàõûðäûì.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÈÐËÈËÈÊ èñ. Ýèçëèëèê, ìöÿììàëûã, àíëàøûë-
ìàçëûã. Àëäû þç ãîéíóíà áóäàãëàð áèçè; À÷äûã
áó éåðäÿúÿ öðÿéèìèçè; Áèð ñèðëèëèê ãàëìàäû
áèçèì ñèðäÿ êè? Í.Õÿçðè.
ÑÈÐÐ èñ. [ÿð.] 1. Áàøãàëàðûíäàí ýèçëè ñàõ-
ëàíûëàí, áàøãàëàðûíà áèëäèðèëìÿéÿí, äåéèëìÿ-
éÿí, ùàìûíûí áèëìÿëè îëìàäûüû ñþç, èø âÿ ñ.
Åâ áèçèì, ñèðð áèçèì. (Ìÿñÿë). [Êÿíäëè Áàëà-
ñóëòàíà:] Ñóëòàí àüà, ñÿíäÿí ñàâàéû áèçèì
ñàùèáèìèç éîõäóð âÿ ùå÷ áèð ñèððèìèç éîõäóð
êè, ñÿíäÿí ïöíùàí îëñóí. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. [Øÿðèô Àëìàçà:] Áèç äÿ äåéèðèê êè, áåëÿ
îëñóí êè, ñèððèìèç áàéûðà ÷ûõìàñûí. Ú.Úàááàðëû.
[Ñöäàáÿíèí àíàñû:] Ãóëàã àñûí, ñèçÿ áèð ñèðð
äåéÿúÿéÿì. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ýèçëè ñÿáÿá; áèð
øåéèí äàõèëè, ýèçëè ìàùèééÿòè. Ìöâÿôôÿãèééÿ-
òèí ñèððè. Ãÿëÿáÿíèí ñèððè.
126
ÑÈÑÒÅÌ
2. Ùÿëÿ à÷ûëìàìûø, äÿðê åäèëìÿìèø, þé-
ðÿíèëìÿìèø áèð ìöÿììà êèìè ãàëìûø øåé.
Òÿáèÿòèí ñèðëÿðè. Êîñìîñóí ñèðëÿðè. – [Óñòà
Ðàìàçàí] òîðïàüûí ñèððèíè þç öðÿéèíèí ñèððè
êèìè áèëèðäè. Ì.Ùöñåéí. Äöíéàíûí áöòöí ñèð-
ëÿðèíè þç àðçó âÿ ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ à÷àí âÿ øÿðù
åäÿí èíñàí þçöíö áó ñèððÿ äÿ âàãèô áèëèðäè.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Áàøãàëàðûíûí áèëìÿäèéè
ìÿëóìàò, áèëèê, öñóë, éîë. Àêòéîðëóã ñÿíÿòèíèí
ñèðëÿðèíè áèëìÿê. Þç èõòèñàñûíûí ñèðëÿðèíè äÿ-
ðèíäÿí þéðÿíìÿê.
ÑÈÐÐÓÇ èñ. [éóí.] Îðãàíûí éåíè áèðëÿøäèðèúè
òîõóìà ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áþéöéöá
áÿðêèìÿñè.
ÑÈÐ-ÑÈÔßÒ èñ. Öç, ñèôÿò, öç-ýþç. Áèð îíóí
ñèð-ñèôÿòèíÿ áàõ. Ñèð-ñèôÿòè ãûçàðìàã. – [Ñÿô-
äÿðèí àðâàäû:] Ñèð-ñèôÿòëÿðèíè áîéàìàã [Çèâÿð-
ýèëèí] ùå÷ éàäëàðûíäàí ÷ûõìûð. Ñ.Âÿëèéåâ.
Ñÿìÿä äèããÿòëÿ .. íÿ ñèð-ñèôÿòèíäÿ, íÿ äÿ õà-
ñèééÿòèíäÿ ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê îëìàéàí Éóñèôÿ
áàõäû. È.Ùöñåéíîâ. // Öçöí èôàäÿñè. Ñèð-ñèôÿ-
òèíäÿí ýþðöíöð... Ñèð-ñèôÿòèíäÿí áÿëëèäèð...
– [Ùàúû Áàéðàì:] Ñèð-ñèôÿòèíäÿí êàìàëëû îü-
ëàíà îõøàéûðäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
◊ Ñèð-ñèôÿòèíè òóðøóòìàã (éûüìàã) – á à õ
ãàøãàáàüûíû ñàëëàìàã (òóðøóòìàã, òþê-
ìÿê). Àëìÿììÿäîâ èíäè äÿ àüçûíäà àúû áèð
øåé âàðìûø êèìè ñèð-ñèôÿòèíè éûüûá òàìñûíà-
òàìñûíà ñòîëóí ãûðàüûíäàêû äöéìÿíè áàñäû.
Á.Áàéðàìîâ. [Ìÿììÿä] íÿ ö÷öíñÿ ñèð-ñèôÿ-
òèíè òóðøóäóá öçöíö éàíà ÷åâèðäè. Â.Øûõëû.
ÑÈÑ, ÑÈÑ-ÄÓÌÀÍ èñ. Éåðÿ ÷þêìöø áóëóä-
äàí èáàðÿò îëàí ðöòóáÿòëè äóìàí; ÷ÿí. Äàü
áàøûíà ñèñ ýÿëäè; Îúàã éàíäû, ùèñ ýÿëäè. (Áà-
éàòû). Ýèëàíûí öçÿðèíäÿ ãàëûí áèð ñèñ, ýöíÿøèí
çèéàñûíà ìàíå îëà áèëÿúÿê êÿñèô áèð êþëýÿ âàðäû.
Ñ.Ùöñåéí. Óúà äàüëàðûí àëìàç êèìè ïàðûëäà-
éàí ãàðëû-áóçëó òÿïÿëÿðèíäÿí ñèñ-äóìàí ÷ÿ-
êèëèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÈÑËÈ ñèô. ×ÿíëè, ñèñ áàñìûø, äóìàí áàñìûø.
Ãûçàðûðäû äàùà àç-àç äàí éåðè; À÷ûëûðäû ñèñëè
ïàéûç ñÿùÿðè. Ù.Ê.Ñàíûëû. Àëìà, àðìóä, ýàâàëû
äÿíèçèíäÿ áàòàí àüàúëàðûí àðàñûíäàí óçàã-
äàêû ìàâè ñèñëè ìåøÿ ýþðöíöðäö. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. Ñèñëè áóëóäëàðëà ãàðàëìûø áàéûð; Ìöð-
ýöëÿéèð äàü, äÿðÿ, îðìàí, ÷àéûð. À.Øàèã.
ÑÈÑÒÉÌ [éóí. ñéñòåìà – áöòþâ] 1. Áèð øåéèí
ùèññÿëÿðè àðàñûíäà äöçýöí, ìöíòÿçÿì äöçöë-
ìöø âÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿéÿ ÿñàñëàíàí ìöÿééÿí
ÑÈÑÒÅÌÀÒÈÊ
ãàéäà, öñóë. Êèòàáõàíàäà êèòàáëàðûí äöçöëöø
ñèñòåìè. Ùÿð øåéäÿ ñÿëèãÿ âÿ ñèñòåì ëàçûìäûð.
Éàçäûãëàðûíû ñèñòåìÿ ñàëìàã. // Ãÿáóë åäèëìèø
ãàéäà, öñóë. Àòòåñòàñèéà ñèñòåìèíè òÿòáèã åòìÿê.
Òåàòðäà àáóíÿ÷èëèê ñèñòåìè. Èø÷èëÿðèí ìÿçó-
íèééÿò ñèñòåìèíÿ ðèàéÿò åòìÿê. // Àäè ãàéäà,
öñóë, íèçàì. Ãÿáóë åäèëìèø ñèñòåì öçðÿ.
2. çîîë. áîò. Òÿñíèôàò, ãðóïëàøäûðìà. Ëèííå-
éèí íÿáàòàò ñèñòåìè.
3. Ùÿð ùàíñû áèð íÿçÿðèééÿíèí, òÿëèìèí ÿñà-
ñûíû òÿøêèë åäÿí ïðèíñèïëÿðèí ìÿúìóñó. Óøèí-
ñêèíèí ïåäàãîæè ñèñòåìè. Äåêàðòûí ôÿëñÿôè ñèñòåìè.
4. Áèð øåéèí (òÿñÿððöôàò, äþâëÿò, ñèéàñè âÿ ñ.
âàùèäëÿðèíèí) òÿøêèëàò, ãóðóëóø ôîðìàñû. Äþâ-
ëÿò ãóðóëóøó ñèñòåìè. Ìÿùêÿìÿ ñèñòåìè.
5. Áèð-áèðèëÿ ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ áàüëû ùèññÿ-
ëÿðäÿí èáàðÿò ñòðóêòóð, ãóðóëóø. Ýöíÿø ñèñòåìè.
Äèëèí ãðàììàòèê ñèñòåìè. ßñÿá ñèñòåìè. Áèò-
êèíèí êþê ñèñòåìè. Ãàí ñèñòåìè. // ýåîë. Ãàçûíòû
ùàëûíäà òàïûëàí ìöÿééÿí ùåéâàí âÿ áèòêè ãà-
ëûãëàðû èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí ñöõóðëàðûí ìÿúìóñó.
// Òÿøêèëàòè úÿùÿòäÿí áèðëÿøäèðèëìèø òÿñÿððö-
ôàò, ìöÿññèñÿ, èäàðÿ âàùèäëÿðèíèí ìÿúìóñóí-
äàí èáàðÿò ñòðóêòóð. Õàëã ìààðèôè îðãàíëàðû
ñèñòåìè. Ñÿùèééÿ ñèñòåìè. Åëìëÿð àêàäåìèéàñû
ñèñòåìèíäÿ èøëÿìÿê. // Áèð ìÿãñÿäÿ õèäìÿò
åäÿí ìåõàíèçì, ìàøûí âÿ ñ. âàñèòÿëÿðèí ãàð-
øûëûãëû ÿëàãÿñè ìÿúìóñóíäàí èáàðÿò òåõíèêè
ãóðüó. Åëåêòðèê øÿáÿêÿñè ñèñòåìè. Èñèòìÿ (ãûç-
äûðìà) ñèñòåìè. // Áèð-áèðèëÿ áàüëû îëàí âÿ áèð
ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäÿí ìàøûíëàðûí, ìåõàíèçì-
ëÿðèí âÿ ñ.-íèí ìÿúìóñóíäàí èáàðÿò òåõíèêè
ãóðüóëàð.
6. Òåõíèêè ãóðóëóø ïðèíñèïè; êîíñòðóêñèéà.
Àâòîìàò ïóëåìéîò ñèñòåìè. Ùÿð úöð ñèñòåìÿ
àèä òðàêòîðëàð.
ÑÈÑÒÅÌÀÒÈ´Ê ñèô. [éóí. ñéñòåìàòèêîñ]
1. Ìöÿééÿí áèð ñèñòåì òÿøêèë åäÿí; ìöÿééÿí
áèð ïëàí ÿñàñûíäà ãóðóëìóø, ìöÿééÿí ñèñòåì
öçðÿ ãóðóëìóø. Ñèñòåìàòèê òÿñâèð. Ñèñòåìàòèê
êàòàëîã. Ñèñòåìàòèê ñóðÿòäÿ.
2. Ìöÿééÿí ñèñòåìÿ ÿñàñëàíàí; òàì, àðäû-
úûë, ïëàíëû. Òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèí ñèñòåìàòèê òÿä-
ãèãè. Ñèñòåìàòèê òÿùñèë àëìàã. Õàðèúè äèëëÿðèí
ñèñòåìàòèê þéðÿíèëìÿñè.
3. Äàèìè, ìöíòÿçÿì. ßìÿê÷èëÿðèí ùÿéàò
ñÿâèééÿñèíèí ñèñòåìàòèê éàõøûëàøäûðûëìàñû.
Òàïøûðûãëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè ñèñòåìàòèê
éîõëàìàã.
ÑÈÑÒÅÐÍ
ÑÈÑÒÅÌÁÒÈÊ [éóí.] Ñèñòåìàòèêà (2-úè ìÿ-
íàäà) ìöòÿõÿññèñè.
ÑÈÑÒÅÌÁÒÈÊÀ [éóí.] 1. õöñ. Ùàäèñÿëÿðèí,
ÿøéàëàðûí òÿñíèôè, ãðóïëàøäûðûëìàñû. Èçîòîïëàðûí
ñèñòåìàòèêàñû.
2. Áîòàíèêà âÿ çîîëîýèéàíûí, áèòêèëÿðèí âÿ
éà ùåéâàíëàðûí òÿñíèôè âÿ òÿñâèðè èëÿ ìÿøüóë
îëàí áþëìÿñè.
ÑÈÑÒÅÌËßØÄÈÐÈËÌß “Ñèñòåìëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ. Ìöøàùèäÿëÿðèí ñèñòåìëÿøäèðèë-
ìÿñè.
ÑÈÑÒÅÌËßØÄÈÐÈËÌßÊ ô. 1. Ñèñòåìÿ ñà-
ëûíìàã, íèçàìà ñàëûíìàã. Èøëÿð ñèñòåìëÿø-
äèðèëäè.
2. õöñ. Òÿñíèô åäèëìÿê, ãðóïëàøäûðûëìàã.
ÑÈÑÒÅÌËßØÄÈÐÌß “Ñèñòåìëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÑÈÑÒÅÌËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Ñèñòåìÿ ñàëìàã,
íèçàìà ñàëìàã. ßñÿðèí ìàòåðèàëëàðûíû ñèñòåì-
ëÿøäèðìÿê. Òÿúðöáÿíè ñèñòåìëÿøäèðìÿê.
2. Òÿñíèô åòìÿê, ãðóïëàøäûðìàã. Èçîòîïëàðû
ñèñòåìëÿøäèðìÿê.
ÑÈÑÒÅÌËÈ ñèô. 1. Ùÿð ùàíñû ñèñòåìÿ àèä
îëàí, ñèñòåì ìàùèééÿòèíäÿ îëàí. // Ìöÿééÿí
ñèñòåì öçðÿ ãàéðûëìûø. ..Çèðçÿìèäÿí îí èêè
äÿíÿ úöðáÿúöð ñèñòåìëè òàïàí÷à òàïìûøäûëàð.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Á à õ ñèñòåìàòèê 2-úè ìÿíàäà. Ñèñòåìëè èø.
ÑÈÑÒÅÌËÈËÈÊ èñ. Ñèñòåìëè øåéèí ùàëû,
õàññÿñè, êåéôèééÿòè; áèð øåéäÿ ñèñòåì îëìàñû;
ìöíòÿçÿìëèê. Èøäÿ ñèñòåìëèëèê. Ãàéäà âÿ ñèñ-
òåìëèëèê ìöâÿôôÿãèééÿòèí áàøëûúà øÿðòëÿðèíäÿí
áèðèäèð.
ÑÈÑÒÅÌÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Ùå÷ áèð ñèñòåìè,
ïëàíû îëìàéàí, ùå÷ áèð ñèñòåìÿ ðèàéÿò åòìÿ-
éÿí; ïëàíñûç, ãàéäàñûç, íèçàìñûç, òÿðòèáñèç.
Ñèñòåìñèç àäàì. Ñèñòåìñèç îõóìàã. Ñèñòåìñèç
èøëÿìÿê.
ÑÈÑÒÅÌÑÈÇËÈÊ èñ. Èøäÿ ìöÿééÿí ñèñòåì
îëìàäûüû ùàë; ïëàíñûçëûã, ãàéäàñûçëûã, íèçàì-
ñûçëûã, òÿðòèáñèçëèê. Èøäÿ ñèñòåìñèçëèê. Ñèñòåì-
ñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàã.
ÑÈÑÒÉÐÍ [ëàò. úèñòåðíà – ùîâóç] Íåôò, áåí-
çèí âÿ ñ. ìàéåëÿðè ñàõëàìàã âÿ éà äàøûìàã
ö÷öí áþéöê ÷ÿí, ùàáåëÿ áåëÿ ÷ÿíè îëàí âàãîí,
àâòîìîáèë âÿ ñ. Äÿìèðéîë ñèñòåðíëÿðè. Íåôò ñèñ-
òåðíè. – [Çàêèðëÿ Ìåùðèáàí] ñèñòåðí âàãîíóíó
àíäûðàí àü, óçóíñîâ áèð ÷ÿíèí éàíûíäà äàéàí-
äûëàð. Ù.Ñåéèäáÿéëè. Áþéöê áèð ìåéäàí÷àäà
127
ÑÈÑÒÈÒ
éåðëÿøÿí àâòîáàòàëéîíäà áèð-áèðèíäÿí àðàëû
èéèðìè ñèñòåðí âàðäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÈÑÒÈÒ èñ. [éóí.] Ñèäèê êèñÿñèíèí èëòèùàáû
õÿñòÿëèéè.
ÑÈÒÀË ñèô. Ñûðòûã, öçëö, íàäèíú. [Ìÿëÿê:]
Áÿñ äåéèë? Ñèòàë óøàüû ñèòàë, ëàï çÿùëÿìè òþê-
äöíöç. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÈÒÀËËÀØÌÀ “Ñèòàëëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÈÒÀËËÀØÌÀÃ á à õ ñûðòûãëàøìàã.
ÑÈÒÀËËÛà á à õ ñûðòûãëûã. Êèðÿ÷è ñèòàëëûüà
ñàëûá, îòàãäà ãàëûð âÿ íîðìàéà ýþðÿ äÿ àéëûã
âåðèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÈÒÀÐß èñ. [ÿð.] êëàñ. øàèð. Óëäóç. Åé áÿõ-
òèìèí ñèòàðÿñè, áó ñöáù à÷ûëìàñûí; Ìàùè-ðöõóí
éåòÿð áó ýåúÿ êàðèâàíÿ øÿì! Ñ.ß.Øèðâàíè.
Úàìàëûí àòÿøèíÿ àé âÿ ýöí äåéÿí ÷îõ îëóá;
Öçöíäÿ õàëûíà éàíìûø ñèòàðÿ ìÿí äåìèøÿì.
ß.Âàùèä.
ÑÈÒÁÒ [ëàò. úèòàòóì] Îëäóüó êèìè, ùÿðôè-
ùÿðôèíÿ áèð ìÿòíäÿí ýþòöðöëìöø éàçû. Êëàññèê-
ëÿðäÿí ýþòöðöëÿí ñèòàòëàð. Áÿäèè ÿñÿðëÿðäÿí
ñèòàò ñå÷ìÿê.
ÑÈÒÀÒÁÀÇ èñ. [ëàò. úèòàòóì âÿ ôàðñ. ...áàç]
Éàçûñûíäà, íèòãèíäÿ ñèòàò ýÿòèðìÿéè ñåâÿí
àäàì, ñèòàò ùÿâÿñêàðû; ñèòàò÷û.
ÑÈÒÀÒÁÀÇËÛÃ èñ. Ùÿääèíäÿí àðòûã ñèòàò
ýÿòèðìÿéè ñåâìÿ, ñèòàò ùÿâÿñêàðû îëìà, ñèòàò-
÷ûëûã.
ÑÈÒÀÒ×Û á à õ ñèòàòáàç.
ÑÈÒÀÒ×ÛËÛÃ á à õ ñèòàòáàçëûã.
ÑÈÒÀÉÈØ èñ. [ôàðñ.] Ïÿðÿñòèø, òàïûíìà; äÿðèí
åùòèðàì, ùþðìÿò.
Ñèòàéèø åòìÿê – 1) èáà-
äÿò åòìÿê, ïÿðÿñòèø åòìÿê, òàïûíìàã, èëàùè-
ëÿøäèðìÿê. Ùÿëÿ òàðèõè-ìèëàäèäÿí ÷îõ-÷îõ
ÿââÿë àòÿøïÿðÿñòëèê ìåéäàíà ÷ûõäûüû çàìàí
áèçèì ãÿäèì áàáàëàðûìûç áèð ñûðà àòÿøýàùëàð
ãóðóá, îäà ñèòàéèø åäÿðëÿðìèø. Ì.Ùöñåéí.
Äåéèðëÿð, Ùèíäèñòàíäà èíäè äÿ þêöçÿ ñèòàéèø
åäÿí òàéôàëàð âàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ; 2) áèð
øÿõñè âÿ éà áèð øåéè ïÿðÿñòèø äÿðÿúÿñèíäÿ ñåâ-
ìÿê, äÿðèí åùòèðàì ÿëàìÿòè îëàðàã ãàáàüûíäà
ñÿúäÿ åòìÿê, ïÿðÿñòèø åòìÿê, ìÿôòóí îëìàã.
Áàõ, ìÿí ñÿíè áó ñààò áàøà ñàëûì; áàõ, áó
åâäÿ ö÷ ãèñèì êèòàá âàð, áèç ö÷ ãàðäàø áóí-
ëàðà ñèòàéèø åäèðèê. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÈÒßÌ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Çöëì, ÿçèééÿò, úÿôà.
[Ñÿíÿì:] Ëÿíÿò îëñóí î ýöíëÿðÿ, î äÿìÿ! Éà-
çûã úàíûì íåúÿ äþçñöí ñèòÿìÿ? “Àøûã Ãÿðèá”.
×ÿðõèí ñèòÿìèíäÿí, äþâðöí çöëìöíäÿí; Òþ-
128
ÑÈÂÈØÌß
êöëÿð äÿìáÿäÿì éàøûì, àüëàðàì. Ã.Çàêèð.

Ñèòÿì åòìÿê (ãûëìàã) – çöëì åòìÿê,
ÿçèééÿò âåðìÿê, úÿôà âåðìÿê. Åé àüàëàð, íåúÿ
ñèòÿì åòäèëÿð; Âàãèôèí úàíûíû ÷îõ èíúèòäèëÿð.
Ì.Ï.Âàãèô. [Íàçëû Àüàáÿéèìÿ:] Òÿçÿ àðâàä
ýöíöñöíäÿí ùÿð ýöí ÿðèíÿ áèð ñþç äåéèð, ÿðè äÿ
éàçûã àðâàäà ñèòÿì åëÿéèðìèø. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÈÒßÌÊÀÐ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Çöëì åäÿí,
ÿçèééÿò âåðÿí, èíúèäÿí; çöëìêàð. Áàäè-ñÿáà,
ñþéëÿ îë ñèòÿìêàðà; Þëöðÿì, åéëÿñèí äÿðäèìÿ
÷àðà! Ã.Çàêèð. Áó ÷ÿðõè-ñèòÿìêàðûí àìàí
ìÿñõÿðÿñèíäÿí! Áàèñ, éàëàí îëñóí! Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÈÒßÌËÈ ñèô. ßçèééÿò ÷ÿêÿí, çöëì ÷ÿêÿí;
ìÿçëóì. Ñèòÿìëè êÿíäëÿðäÿí ãà÷àðêÿí äàüà;
Ðàñò ýÿëèá ãîçëóãäà áó éûüûíúàüà. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Ìÿí àíà ýþðöðÿì éóõóäà òåç-òåç; Ýþçëÿðè
ãàéüûëû, êþíëö ñèòÿìëè. ß.Êöð÷àéëû.
ÑÈÒÎÝÅÍÉÒÈÊÀ èñ. [éóí.] Èðñèééÿòèí ãà-
íóíàóéüóíëóãëàðûíû ùöúåéðÿäàõèëè êîìïî-
íåíòëÿðèí ãóðóëóø âÿ ôóíêñèéàñû èëÿ ÿëàãÿëè
ñóðÿòäÿ þéðÿíÿí åëì.
ÑÈ´ÒÐÀ èñ. [àëì.] Ìèçðàáëà ÷àëûíàí ñèìëè
ìóñèãè àëÿòè.
ÑÈÒÐÀÌÓÍ èñ. òèá. Òÿðêèáèíäÿ àñïèðèí,
ôåíàñåíèí, êîôåèí, êàêàî, ëèìîí òóðøóñó âÿ
øÿêÿð îëàí àüðûêÿñèúè äÿðìàí.
ÑÈ´ÒÐÓÑ èñ [ëàò.] áîò. Èñòè þëêÿëÿðäÿ éàéûë-
ìûø âÿ òÿðêèáèíäÿ åôèð éàüëàðû îëàí, ãàáûãëû
èðè ìåéâÿëÿðè îëàí êîë âÿ éà àüàú (ñèòðóñëàðà
ïîðòàüàë, ëèìîí, ìàíäàðèí âÿ ñ. àèääèð). Ñèòðóñ
úèíñèíèí ëèìîí, íàðèíýè, ïîðòàüàë âÿ ñàèð íþâ-
ëÿðè àüàú âÿ êîëëàðäûð. Ì.Ãàñûìîâ. Äèâàð-
ëàðäà .. ñèòðóñ áèòêèëÿðèíèí áåúÿðèëìÿñè ùàã-
ãûíäà òÿëèìàòëàð.. àñûëìûøäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÈÒÐÓÑ×Ó èñ. Ñèòðóñ áèòêèëÿðè ìöòÿõÿññèñè;
ñèòðóñ áèòêèëÿðè áåúÿðÿí àäàì.
ÑÈÒÐÓÑ×ÓËÓà èñ. Ñèòðóñ áåúÿðìÿ èøè, ñèò-
ðóñ éåòèøäèðìÿêëÿ ìÿøüóë îëìà.
ÑÈÒÓÀÑÈÉÀ èñ. [ôð.] Âÿçèééÿò, øÿðàèò, ùàäè-
ñÿëÿðèí ýåäèøè.
ÑÈÂÈ´Ë [ëàò.] Ìöëêè, ãåéðè-ùÿðáè. ..Ùöúðÿíèí
ÿòðàôûíäà éöç íÿôÿðÿ ãÿäÿð ñèâèë ïàëòàðûíäà
ìöùàôèçÿ÷èëÿð ýÿçèðäè.. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ..Çà-
áèòëÿð âÿ ñèâèë ïàëòàðëû ñàðàé àäàìëàðû ãîíàã-
ëàðû áþéöê åùòèðàìëà ãÿáóë åäèá, îíëàðà ùÿð
úöð ãóëëóã ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ï.Ìàêóëó.
ÑÈÂÈØÝßÍ ñèô. Ñöðöøêÿí.
ÑÈÂÈØÝßÍËÈÊ ñèô. Ñöðöøêÿíëèê.
ÑÈÂÈØÌß “Ñèâèøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÂÈØÌßÊ
ÑÈÂÈØÌßÊ ô. 1. Ñöðöøìÿê, ñöðöøöá ÷ûõ-
ìàã. Ãûç ñèâèøèá [Ìöáàøèð Ìÿììÿäèí] ãîë-
ëàðû àðàñûíäàí ÷ûõäû, îòàüûí îðòàñûíäà äóðóá
ýþçöíöí è÷èíÿ áàõäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ýèçëèíúÿ ÷ûõûá ýåòìÿê, þòöá êå÷ìÿê,
àðàäàí ÷ûõìàã, ãà÷ûá éàõàñûíû ãóðòàðìàã.
Øàùìàð Õÿëèëèí ÿëèíäÿí áåëÿ àñàíëûãëà éàõà
ãóðòàðäûüûíà ñåâèíèá, éàâàøúàäàí ßëéàðîâóí
áþéðöíäÿí ñèâèøÿðÿê î áèðè îòàüà êå÷äè. Ì.Ùö-
ñåéí. [Øèðêÿò èäàðÿñè] éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí éåíÿ
èêè èòèí ñèâèøèá ùÿìèí äÿùëèçÿ ýèðäèéèíè ýþðäöì.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÈÂÐÈ ñèô. Èòè, øèø. Ñèâðè ãûëûíú. Ñèâðè áóðóí.
– Çåùíèí, äöøöíúÿíèí ñÿééàð ãàíàäû; Ñèâðè áèð
îõ êèìè ñàíúûëäû éåðÿ. Ñ.Âóðüóí. [Ôèðÿíýèçèí]
ñèâðè áóðíóíäàí ýåíèø, ãàðàøûí àëíûíà àü áèð
êå÷èä âàðäû. Á.Áàéðàìîâ. [Ñÿìÿíäÿð] áóëàø-
ìûø áàðìàãëàðû èëÿ òåç-òåç àëíûíû åøèð, ùÿëÿ äÿ
óøàãëûã øÿêëèíè èòèðìÿìèø ñèâðè ÷ÿíÿñèíè îâóø-
äóðóðäó. Ã.Èëêèí.
ÑÈÂÐÈÁÓÐÓÍ(ËÓ) ñèô. Áóðíó ñèâðè, èòè îëàí.
Ñèâðèáóðóí áàëûã.
ÑÈÂÐÈËßØÌß “Ñèâðèëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÂÐÈËßØÌßÊ ô. Ñèâðè øÿêèë àëìàã, ñèâðè
îëìàã, óúó íàçèêëÿøìÿê. Øèääÿòëè êöëÿêëÿðèí
íÿòèúÿñèíäÿ ãàéàëàð ýåò-ýåäÿ ñèâðèëÿøèðäè.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÈÂÐÈÓÚËÓ ñèô. Óúó ñèâðè îëàí, èòèóúëó,
øèøóúëó. Ñèâðèóúëó íèçÿ. – Òåëëè àðâàä úàâàá
âåðìÿéèá, êþéíÿéèíèí ÿòÿéèíè éûüûøäûðäû, áöð-
ìÿëÿéèá áöçìÿëè òóìàíûíûí è÷èíÿ ñàëäû, ñèâðè-
óúëó áåëè ýþòöðöá Ãûçéåòÿðÿ áàõäû: – Ùàðäàí
áàøëàéàã, ìàíãàáàø÷ûñû? ß.Âÿëèéåâ.
ÑÈÂÐÈÉÀÐÏÀÃ(ËÛ) ñèô. Éàðïàãëàðû ñèâðè,
óúó ýåòäèêúÿ èòè, øèø îëàí. Ñèâðèéàðïàãëû àüúà-
ãàéûí.
ÑÈÉÀÙ [ôàðñ.] êëàñ. Ãàðà. Ñÿô-ñÿô äóðàí ñè-
éàù êèðïèêëÿðèíäèð; Éîõñà êè ýþçöìÿ ìèëëÿð
ýþðöíöð? Ì.Ï.Âàãèô.
ÑÈÉÀÙÛ èñ. [ôàðñ.] Öçÿðèíäÿ ñûðà èëÿ àäëàð
ñàäàëàíìûø, éàçûëìûø êàüûç âÿ ñ. Øàýèðäëÿðèí
ñèéàùûñû. Êèòàáëàðûí ñèéàùûñû. Åâëÿðèí ñèéàùûñû.
Ñå÷èúèëÿðèí ñèéàùûñû. – [Ìÿùÿððÿì áÿé:] ..Àòà-
ìûí ñèéàùû äÿôòÿðè ÿëèìÿ äöøäö. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Ãîíàãëàðûí ñèéàùûñû îòóç íÿôÿðÿ ÷àòàíäà
Òÿðëàíîâóí àðâàäû äåéèíìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
Ñèéàùû òóòìàã – áèð-áèð, ñûðà
èëÿ àäëàðû êàüûç öçÿðèíäÿ éàçìàã, ñûðàëàìàã.
Êèòàáëàðûí ñèéàùûñûíû òóòìàã. Ýÿëÿíëÿðèí ñèéà-
ÑÈÉÀÑÈ
ùûñûíû òóòìàã. Ñèéàùûéà àëìàã (âóðìàã,
ýþòöðìÿê) – á à õ ñèéàùû òóòìàã. [Îüëàí:]
Âàðëûëàðûí, òàúèðëÿðèí, ìöëê ñàùèáëÿðèíèí âàð-
éîõëàðûíû ñèéàùûéà âóðóá ÿëëÿðèíäÿí àëûáëàð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Íóðèééÿ:] Áàëàúà áèð êàòà-
ëîã äöçÿëòìÿê ö÷öí êèòàáëàðû éåíèäÿí ñèéàùûéà
àëäûì. È.ßôÿíäèéåâ. [Ìÿììÿä Èñìàéûëîâ:]
Åëÿ èñÿ, Ìóðàä, ýþòöð ñèéàùûéà, Ùöñåéí Õÿ-
ëÿôîâ. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÈÉÀÙÛÉÀÀËÌÀ èñ. Ùÿð ùàíñû áèð øåéèí
êöòëÿâè øÿêèëäÿ ãåéäÿ àëûíìàñû èøè.
ÑÈÉÀË èñ. ìÿù. Öçöìäÿ ýöëëÿìÿ õÿñòÿëèéè.
ÑÈÉÀÑßÒ èñ. [ÿð.] 1. Äþâëÿòèí, ïàðòèéàíûí
âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð èúòèìàè ãðóïóí äàõèëè äþâ-
ëÿò âÿ éà áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿò ìÿñÿëÿëÿðèí-
äÿ þç ñèíôè ìÿíàôåéèíÿ óéüóí ôÿàëèééÿòè.
Äþâëÿòèí äàõèëè ñèéàñÿòè.
2. äàí. Èíãèëàáè èøäÿ, èíãèëàá ùÿðÿêàòûíäà
èøòèðàê åòìÿ. Ñèéàñÿò öñòöíäÿ òóòóëìàã.
3. Úàíëû äèëäÿ: ùèéëÿ, ôÿíä; áèúëèê, ùèéëÿ-
áàçëûã, ôÿíäýèðëèê ìÿíàñûíäà. Ñèéàñÿò èøëÿòìÿê.
4. êëàñ. Úÿçà, òÿíáåù, úÿçà âåðìÿ.
Ñèéà-
ñÿò åéëÿìÿê (åòìÿê) êëàñ. – úÿçàëàíäûðìàã.
Íåéëÿðñÿí ÿýÿð àòàí åøèòñÿ; Ãÿùð èëÿ ñÿíÿ ñè-
éàñÿò åòñÿ? Ôöçóëè. Öçöíäÿí ýþç ýþòöðìÿì,
åéëÿñÿí éöç ìèí ñèéàñÿòëÿð. Ã.Çàêèð.
ÑÈÉÀÑßÒÁÀÇ èñ. [ÿð. ñèéàñÿò âÿ ôàðñ. ...áàç]
Ïðèíñèïñèç ñèéàñÿò÷è, þç ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàã
ö÷öí ùå÷ áèð âàñèòÿäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí àäàì.
Áóðæóà ñèéàñÿòáàçëàðû.
ÑÈÉÀÑßÒÁÀÇËÛÃ èñ. Ñèéàñÿòáàç àäàìûí
èø âÿ ùÿðÿêÿòè. Ñèéàñÿòáàçëûã åòìÿê.
ÑÈÉÀÑßÒ×È èñ. 1. Ñèéàñÿò ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ
ìÿøüóë îëàí àäàì, ñèéàñè õàäèì. Óçàãýþðÿí
ñèéàñÿò÷è. Òÿðÿããèïÿðâÿð ñèéàñÿò÷èëÿð. – [Äèëàðà
Áÿùðóçà:] Ìÿí íÿ ìöáàðèç, íÿ äÿ ñèéàñÿò÷è-
éÿì, ÿçèçèì! ß.Ìÿììÿäõàíëû. // èñòåù. Ñèéà-
ñÿò ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ÷îõ ìàðàãëàíàí, ñèéàñÿòäÿí
äÿì âóðìàüû ñåâÿí àäàì.
2. äàí. ×îõ ìÿùàðÿòëÿ èø ýþðÿí, áèú, ôÿíä-
ýèð, ùèéëÿýÿð àäàì ùàããûíäà. Éàìàí ñèéàñÿò-
÷èäèð.
ÑÈÉÀÑÈ ñèô. [ÿð.] 1. Ñèéàñÿòëÿ áàüëû, ñèéà-
ñÿòÿ àèä îëàí, ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ
áàüëû îëàí. Êöòëÿëÿðèí ñèéàñè àêòèâëèéè. Ñèéàñè
ôÿàëèééÿò. Ñèéàñè ñàéûãëûã. Ñèéàñè ýþðöø äàèðÿñè.
– Äèëáÿð íàùàð ôàñèëÿëÿðèíäÿ êîëõîç÷óëàðà
ãÿçåò îõóéóð, èúòèìàè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà
ñþùáÿòëÿð åäèðäè. ß.Ñàäûã.
129
ÑÈÉÅÍÀ
2. Äþâëÿòè-ùöãóãè. Ñèéàñè ãóðóëóø. Ñèéàñè
ðåæèì. Ñèéàñè ñèñòåì.
3. Èíãèëàáè ùÿðÿêàòäà èøòèðàêûíà ýþðÿ ùÿáñ
(ñöðýöí) åäèëìèø. Ñèéàñè äóñòàã.
ÑÈÉÅÍÀ èñ. [õöñ. èñ.-äÿí] À÷ûã-ãÿùâÿéè
ðÿíýäÿ òÿáèè ïèãìåíò.
ÑÈÉÅÍÈÒ èñ. [éóí.] Òàì êðèñòàë ñöõóð.
ÑÈÉßÍßÊ èñ. ßñàñÿí äóçëàíìûø âÿ ùèñäÿ
ãóðóäóëìóø ùàëäà éåéèëÿí õûðäà äÿíèç áàëûüû.
Õÿçÿð-Ãàðàäÿíèç ñèéÿíÿêëÿðè.
ÑÈÉÈÌß “Ñèéèìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÉÈÌßÊ ô. Èøÿìÿê.
ÑÈÉÈÐÌß1 “Ñèéèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÉÈÐÌß2 èñ. Ñòîëäà, øêàôäà âÿ ñ.-äÿ ýèðèá-
÷ûõàí éåøèê; ýþç. Êîìîäóí ñèéèðìÿñè. Øêàôûí
ñèéèðìÿñè. – ..Õÿëèë ãöðóðëà äöøöíäö âÿ êèòàáû
ñòîëóí îðòà ñèéèðìÿñèíÿ ãîéóá àéàüà ãàëõäû.
Ì.Ùöñåéí. Âåéñ .. ùàãã-ùåñàá âÿ íèñéÿ äÿô-
òÿðëÿðè ãîéóëàí ñèéèðìÿíè ÷ÿêäè. ß.ßáöëùÿ-
ñÿí. Ñóëòàí ñèéèðìÿíè à÷ûá äÿðìàí ÷ûõàðòäû.
È.Ùöñåéíîâ.
ÑÈÉÈÐÌß3 èñ. Ãàïûíû, ïÿíúÿðÿíè áàüëàìàã
ö÷öí ùÿð èêè òÿðÿôäÿí ùàëãàëàðà êå÷èðèëèá, èðÿëè-
ýåðè ùÿðÿêÿò åòäèðèëÿ áèëÿí àüàú, äÿìèð ïàð-
÷àñû âÿ ñ. Ãàïûíûí ñèéèðìÿñèíè âóðìàã.
ÑÈÉÈÐÌßÊ ô. 1. Øèääÿòëÿ òîõóíàðàã, ñöð-
òöíÿðÿê öçÿðèíäÿí ãîïàðìàã, ñîéìàã, àïàð-
ìàã, úûçìàã, ãàáûüûíû ÷ûõàðòìàã. Äàø äèçèìè
ñèéèðäè. Àüàú ãîëóìó ñèéèðäè.
2. Ãàáäà ãàëàí éåìÿê ãàëûüûíû ÷þðÿê âÿ éà
áàðìàãëà ñèëèá òÿìèçëÿìÿê. Áîøãàáû ñèéèðìÿê.
Ãàçàíûí äèáèíè ñèéèðìÿê. Íèì÷ÿäÿêè õþðÿéè
ñèéèðìÿê.
3. Ãûíûíäàí ÷ÿêÿðÿê ÷ûõàðìàã. Õÿíúÿðè
ñèéèðìÿê. Ãûëûíúû ñèéèðìÿê. – [Èýèä] Ñèéèðÿ ãû-
ëûíúû, ÷ÿêÿ ãàëõàíû! Ñÿêñÿí îõó ñàäàüûíäàí
áîøàíà. “Êîðîüëó”. Úÿëëàä ýÿëèá, ãûëûíúû ñè-
éèðèá ùàçûð äóðóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Êàòèá:]
..Ñîíðà äà õÿíúÿðèìèçè ñèéèðèá, Äþâëÿòèí åâèíÿ
(ýåäÿê). ß.ßáöëùÿñÿí. // ìÿú. Þëöìëÿ ùÿäÿ-
ëÿìÿê, þëäöðìÿéÿ àìàäÿ îëìàã. Èíäè àçàð
ñîõóëóá; Èëèéèíÿ, ãàíûíà; Þëöì ãûëûíú ñèéèðèá;
Ùÿéàò ãÿùðÿìàíûíà. Ð.Ðçà.
4. ßéíèíäÿí ñöðöøäöðöá ñàëìàã, ÷ûõàðò-
ìàã. [Íÿðýèç] ..[ïëàøûíû] ñèéèðèá îòóí öñòöíÿ
ñàëäû. Á.Áàéðàìîâ.
5. Öçöá àòìàã, êÿñìÿê. ..[Êîâõà] áåëèí-
äÿêè õÿíúÿðèíè ÷ÿêèá õîðóçóí áàøûíû ñèéèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Öðÿéèíè ñèéèðìÿê – á à õ öðÿê.
130
ÑÈÇÚß
ÑÈÉÈÐÌßÃÛËÛÍÚ çÿðô Ãûíûíäàí ÷ûõàðûë-
ìûø ùàëäà, ãûëûíúëà, éàëûíãûëûíú. Ñèéèðìÿãûëûíú
ùöúóìà êå÷ìÿê. – Ôÿõðÿääèí ÿëèíäÿ ñèéèðìÿ-
ãûëûíú àòëûíûí ãàáàüûíäà ýþðöíäö. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Êàðåòàäàí ñèéèðìÿãûëûíú èêè ñîëäàò ÷ûõäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Ñèéèðìÿãûëûíú åëÿìÿê – àðàäàêû äöøìÿí-
÷èëèéè, ÿäàâÿòè, çèääèééÿòè äàùà äà êÿñêèíëÿø-
äèðìÿê; äöøìÿí åòìÿê. Ýÿäÿ, íèéÿ áóíëàðû
ìÿíèìëÿ ñèéèðìÿãûëûíú åëÿéèðñÿí? Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÈÉÈÒÌßÊ èúá. Èøÿòìÿê.
ÑÈÉÐÈËÌß “Ñèéðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÈÉÐÈËÌßÊ ô. 1. Äÿðèñè ñîéóëìàã, äÿðèñè
ãîïìàã. Éåðÿ äÿéèá äèçè ñèéðèëäè. // Ñöðòöíöá
ýåòìÿê, éåéèëìÿê. ßéèëìèø ÷ÿêìÿíèí íàëû,
äàáàíû; Ñèéðèëèá ïàïàüûí î éàí-áó éàíû.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. Ãûíûíäàí ÷ûõàðûëìàã. Ãûëûíúëàð ñèéðèëäè.
3. Ñöðöøìÿê, ñöðöøöá äöøìÿê. ..Ñîíà äà
èíäè äþíöá áàéàãêû éåðèíäÿ äàéàíìûø, áàøûí-
äàí ñèéðèëèá ÷èéíèíÿ äöøÿí àü òîðóíóí èïÿê
ñà÷ëàðû èëÿ îéíàéûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
4. Áèð øåéèí àðàñûíäàí, àëòûíäàí ýþðöíìÿê,
áèð øåéè éàðàðàã ÷ûõìàã. Êÿëÿ-êþòöð îúàã äàø-
ëàðûíûí àðàñûíäàí ñèéðèëÿí (ô.ñèô.) ãûðìûçû äèëëè
àëîâ ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíû éàðàðàã íÿùàéÿòñèç
ñÿùðàäà èòèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ö÷ýöíëöê àé
áóëóä áþëöéöíöí àëòûíäàí ñèéðèëèá ÷ûõûðäû.
Á.Áàéðàìîâ.
5. À÷ûëìàã, àðàëàíìàã. Áóëóäóí ïÿðäÿñè
ñèéðèëäè áèð àç. Ð.Ðçà. Îéàí, áó éàòäûüûí éó-
õóäàí îéàí! Ñèéðèëñèí ïÿðäÿëÿð, à÷ûëñûí ìöø-
êöë. Ì.Ðàùèì.
ÑÈÉÐÈÍÒÈ èñ. Ñèéðèëìèø, ãîïìóø, ñîéóëìóø
øåé. Óøàüûí ãîëóíäà ñèéðèíòè âàð.
ÑÈÇ Èêèíúè øÿõñ ÿâÿçëèéèíèí úÿìè; ÷îõ âÿ éà
áèð íå÷ÿ àäàìà, ùÿì÷èíèí ùþðìÿò îëàðàã áèð
àäàìà ìöðàúèÿò ôîðìàñû. Ñèçè áó ýöí ýþçëÿ-
éèðèê. Ñèç ñàáàùêû òàìàøàéà ýÿëÿúÿêñèíèç?
– [Ìÿðúàí áÿé:] Òÿçÿ àðâàä àëûðàì, îíà ýþðÿ
ñèçèí ùÿðÿíèçÿ áèð àááàñû ïóë áàüûøëàéàúà-
üàì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Áèð ñþçöì èç ñàëñà öðÿ-
éèíèçäÿ; Áèëèí, ìÿíèì äåéèë, î äà ñèçèíäèð!
Í.Õÿçðè.
ÑÈÇÀË [õöñ. èñ.-äÿí] Òîð, êàíàò âÿ ñ. ùàçûð-
ëàíìàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí ãàáà òîõóúóëóã ëèôè.
ÑÈÇÚß ÿâÿç. Ñèçèí ôèêðèíèçúÿ. Ñèçúÿ éàüà-
úàã? Ñèçúÿ éàðûøäà êèì ãàëèá ýÿëÿúÿê? // Ìö-
ñàùèáèí ôèêðèíúÿ, èñòÿéèíÿ, àðçóñóíà óéüóí.
Ãîé ñèçúÿ îëñóí.
ÑÈÇÈÍÊÈ
ÑÈÇÈÍÊÈ ÿâÿç. 1. Ñèçÿ ìÿõñóñ îëàí, ñèçÿ
àèä îëàí. Î êèòàáëàð ñèçèíêèäèð. – Øèðâàíûí øèðèí
íàðû; Äàäëûäûð øèðèí íàðû; Ñèçèíêè ñèçèí îëñóí;
Ýþíäÿðèí áèçèì éàðû. (Áàéàòû).
2. Èñ. ìÿíàñûíäà, àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ:
ñèçèíêèëÿð – ñèçÿ éàõûí îëàíëàð (ãîùóìëàð),
ñèçèíëÿ áèð éåðäÿ îëàíëàð, ñèçèí àèëÿíèí öçâëÿðè,
ñèçèí àäàìëàð. Ñèçèíêèëÿð àõøàì òåàòðäà èäèëÿð.
ÑÈÇËÈ-ÁÈÇËÈ ÿâÿç. Ñèç âÿ áèç áèðëèêäÿ,
ùÿì ñèç, ùÿì áèç, ùàìûìûç áèð éåðäÿ. Ñèçëè-
áèçëè áó èøè äöçÿëäÿê. – [ßæäÿð ìöÿëëèì:] Ìÿí
äåéèðÿì, åëÿ îëñóí, ùÿðòÿðÿôëè, ñèçëè-áèçëè áó
áàëàúà Úÿìèøÿ êþìÿê åäÿê. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÊÀÔÁÍÄÐ èñ. [ôð.] 1. Äàëüûú ýåéèìè.
2. Ñòðàòîíàâò ýåéèìè.
3. Êîñìîñ ó÷óøëàðû ö÷öí ýåéèì.
ÑÊÀÌÉÁ [ðóñ.] Öñòöíäÿ îòóðìàã ö÷öí
äàéàãëàð öçÿðèíäÿ äöçÿëäèëìèø ñþéêÿíÿúÿêëè
êöðñö. Áèð àüàúûí àëòûíäà ñêàìéàíûí öñòöíÿ;
Ãÿçåò ñàëûá îòóðìóø áèð ýþçÿë ñàðûøûí ãûç.
Ñ.Ðöñòÿì. ..Ôÿðèäÿ Çÿðèôÿ èëÿ áóëâàðäà, ñêàì-
éàäà ÿéëÿøìèøäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
◊ Ìÿêòÿá (èíñòèòóò âÿ ñ.) ñêàìéàñûíäà –
ùÿëÿ ìÿêòÿáäÿ (èíñòèòóòäà âÿ ñ.-äÿ) îõóéàð-
êÿí, îõóäóüó çàìàí. Ìÿêòÿá (èíñòèòóò âÿ ñ.)
ñêàìéàñûíäàí – ìÿêòÿáè (èíñòèòóòó âÿ ñ.-íè)
ãóðòàðàí êèìè. Ìöòòÿùèìëÿð ñêàìéàñû –
ìÿùêÿìÿ ñàëîíóíäà ìöòòÿùèìëÿðèí îòóðìàñû
ö÷öí àéðûëìûø éåð. Ìöòòÿùèìëÿð ñêàìéà-
ñûíäà îòóðìàã – ìÿùêÿìÿéÿ äöøìÿê, ìÿù-
êÿìÿäÿ èøèíÿ áàõûëìàã.
ÑÊÀÐËÀÒÈ´Í [èòàë. ñúàðëàòòèíà – ãûïãûðìûçû]
òèá. Áîüàçäà àüðû âÿ áÿäÿíäÿ ãûðìûçû ñÿïýè-
ëÿð øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäÿí, ÿêñÿðèééÿòëÿ óøàã-
ëàðû òóòàí ÷îõ éîëóõóúó õÿñòÿëèê.
ÑÊÅËÉÒ [éóí. ñêåëåòîí – ãóðóìóø áÿäÿí]
1. Èíñàí âÿ îíóðüàëû ùåéâàí áÿäÿíèíèí ÿñà-
ñûíû, ýþâäÿñèíè òÿøêèë åäÿí ñöìöêëÿðèí ùàìûñû
áèð éåðäÿ. Èíñàí ñêåëåòè. Ãóø ñêåëåòè. Àò ñêåëåòè.
// ìÿú. Ìöãàéèñÿëÿðäÿ – ãóðó úÿñÿä, áèð äÿðè,
áèð ñöìöê (÷îõ àðûã àäàì ùàããûíäà). [Ýöëàðà]
çÿèôëèêäÿí áèð ñêåëåò øÿêëèíè àëìûøäû. ß.Âÿëèéåâ.
[Çÿðãÿëÿìèí] àíàñû ñàíêè úàíëû äåéèë, áèð ñêå-
ëåò èäè. ß.Ñàäûã.
Ñêåëåòÿ äþíìÿê – ñîí
äÿðÿúÿ àðûãëàìàã, áèð ñöìöê, áèð äÿðè ãàëìàã.
Ëàï ñêåëåòÿ äþíöá.
2. Áèð øåéèí ÿñàñû, ýþâäÿñè, þçöëö. Éàíìûø
áóðóãëàðûí ñêåëåòè ÷àð õÿéàíÿòèíèí ãàðà ùåé-
êÿëè êèìè áàõûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÊÓÌÁÐÈÉÀ
3. ìÿú. Ñîíðàäàí èíêèøàô åòäèðèëÿúÿê âÿ éà
ãóðóëàúàã áèð øåéèí ÿñàñûíû, ÿí ìöùöì ùèññÿ-
ñèíè òÿøêèë åäÿí úÿùÿò. ßñÿðèí ñêåëåòè ùàçûðäûð.
ÑÊÉÏÒÈÊ èñ. [éóí.] 1. Ñêåïòèñèçì òÿðÿô-
äàðû.
2. Ùÿð øåéäÿí øöáùÿëÿíÿí àäàì, ùÿð øåéÿ
øöáùÿ èëÿ áàõàí àäàì; øÿêêàê.
ÑÊÅÏÒÈÑÈ´ÇÌ [éóí. ñêåïñèñ – áàõìà]
1. Îáéåêòèâ âàðëûüûí èíñàí òÿðÿôèíäÿí ýåð÷ÿê
äÿðê åäèëÿ áèëìÿñèíè èíêàð åäÿí èäåàëèñò ôÿë-
ñÿôè úÿðÿéàí. Ãÿäèì éóíàí ôÿëñÿôè úÿðÿéàí-
ëàðûíäàí áèðè ñêåïòèñèçìäèð.
2. Ùÿð øåéÿ òÿíãèäëÿ, øöáùÿ èëÿ áàõìà, ùÿð
øåéÿ øÿêê åòìÿ, áèð øåéèí âàðëûüûíà, ýåð÷ÿê-
ëèéèíÿ øöáùÿ åòìÿ; øÿêêàêëûã. Õàíûì äàíûø-
äûãúà, åëÿ áèë.. ðàñèîíàëèçì âÿ ñêåïòèñèçì çÿí-
úèðëÿðèíè ãûðûð, ñàíêè Ìóõòàð éöíýöë-éöíýöë
íÿôÿñ àëìàüà áàøëàéûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÊÅÒ× èñ. [èíý.] Åñòðàäà ö÷öí éàçûëìûø
êè÷èê ìÿçùÿêÿ.
ÑÊÈ´ÔËßÐ Åðàìûçäàí ÿââÿë ÂÛÛ ÿñðäÿí
åðàìûçûí ÛÛÛ ÿñðèíÿ ãÿäÿð Ãàðà äÿíèçèí øè-
ìàëûíäà éàøàìûø ìöõòÿëèô êþ÷ÿðè õàëãëàðûí
öìóìè àäû.
ÑÊÈÏÈÄÁÐ [ðóñ.] Èéíÿéàðïàãëû àüàúëàðûí
ãàòðàíûíäàí ùàñèë åäèëÿí êÿñêèí èéëè, ðÿíýñèç
âÿ ñàðûìòûë ðÿíýëè ìàéå ìàääÿ (òÿáàáÿòäÿ,
ëàê-áîéà åìàëûíäà èøëÿíèð).
ÑÊËÉÐÀ èñ. [éóí.] Ýþç àëìàñûíûí ãåéðè-
øÿôôàô õàðèúè ãèøàñû.
ÑÊËÅÐÈ´Ò èñ. Ýþç àüû ãèøàñûíûí èëòèùàáû.
ÑÊËÅÐÓÇ [éóí. ñêëåðîñ – áÿðê] Áÿäÿíèí
ìöõòÿëèô îðãàíëàðûíäà áó âÿ éà äèýÿð ñïå-
ñèôèê åëåìåíòèí àçàëìàñû âÿ îíó áèðëÿøäèðèúè
ñÿðò òîõóìà ÿâÿç åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ òÿçàùöð
åäÿí õÿñòÿëèê ïðîñåñè. Öðÿê ñêëåðîçó. Áåéèí
äàìàðëàðû ñêëåðîçó.
ÑÊËÅÐÎÇËÓ ñèô. Ñêëåðîçó îëàí.
ÑÊÐÈ´ÏÊÀ [ðóñ.] Äèàïàçîí úÿùÿòúÿ ÿí éöê-
ñÿê îëàí, éàéëà ÷àëûíàí äþðäñèìëè ìóñèãè àëÿòè.
Äàøûäûüû àäûíäàí áÿëëè îëäóüó êèìè, ñèìëè îð-
êåñòðèí òÿðêèáè éàëíûç ñèìëè ìóñèãè àëÿòëÿðèí-
äÿí (ñêðèïêà, àëò, âèîëîí÷åë âÿ êîíòðàáàñ) èáà-
ðÿòäèð. ß.Áÿäÿëáÿéëè. Ñàðûøûí, ýþäÿêáîé áèð
îüëàí þçö èëÿ áèð ñêðèïêà ýÿòèðìèøäè. ß.Ñàäûã.
ÑÊÐÈÏÊÀ×ÀËÀÍ, ÑÊÐÈÏÊÀ×Û èñ. Ñêðèï-
êàäà ÷àëàí ìóñèãè÷è.
ÑÊÚÌÁÐÈÉÀ èñ. [éóí.] Äÿíèç áàëûüû.
131
ÑÊÓÒÅÐ
ÑÊÚÒÅÐ èñ. [èíý.] Äàõèëèéàíìà ìöùÿððèêè
èëÿ èøëÿéÿí áèð éåðëè èäìàí ãàéûüû.
ÑËÁËÎÌ èñ. [íîðâå÷.] Äàü-õèçÿê èäìà-
íûíäà ãàðëû äàü åíèøèíäÿ áàéðàãëàðëà ýþñòÿðèë-
ìèø “ãàïûëàðäàí” êå÷ìÿêëÿ äîëàíáàú éîëóí
ãÿò åäèëìÿñè.
ÑËÀÂÉÀÍÈ´ÇÌ èñ. äèë÷. 1. Ùÿð ùàíñû áèð
ñëàâéàí äèëèíäÿí ãåéðè-ñëàâéàí äèëèíÿ êå÷ìèø
ñþç âÿ éà èôàäÿ.
2. Ãÿäèì ñëàâéàí äèëèíäÿí ðóñ äèëèíÿ êå÷-
ìèø ñþç âÿ éà èôàäÿ.
ÑËÀÂÉÁÍËÀÐ úÿì Àâðîïàäà éàøàéàí,
äèë âÿ ìÿäÿíèééÿòúÿ áèð-áèðèíÿ éàõûí áþéöê
õàëãëàð ãðóïó. Ñëàâéàíëàð ö÷ ãîëà áþëöíöð:
øÿðãè ñëàâéàíëàð (ðóñëàð, óêðàéíàëûëàð, áåëî-
ðóñëàð), ãÿðáè ñëàâéàíëàð (ïîëéàêëàð, ÷åõëÿð,
ñëîâàêëàð, ëóæè÷àíëàð), úÿíóáè ñëàâéàíëàð (áîë-
ãàðëàð, ñåðáëÿð, õîðâàòëàð, ñëîâåíëÿð, ìàêå-
äîíèéàëûëàð).
ÑËÀÂÉÀÍËÀØÄÛÐÌÀ “Ñëàâéàíëàøäûð-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÑËÀÂÉÀÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Äèë, àäÿò úÿ-
ùÿòäÿí ñëàâéàí åòìÿê; ñëàâéàí õàðàêòåðè,
øÿêëè âåðìÿê.
ÑËÀÂÉÀÍËÀØÌÀ “Ñëàâéàíëàøìàã”äàí
ô.èñ.
ÑËÀÂÉÀÍËÀØÌÀÃ ô. Äèë âÿ àäÿò âÿ ñ.
úÿùÿòäÿí ñëàâéàí îëìàã.
ÑËÀÂÉÀÍËÀØÌÛØ ô.ñèô. Äèë, àäÿò âÿ ñ.
úÿùÿòäÿí ñëàâéàí îëìóø.
ÑËÀÂÉÀÍØÖÍÀÑ èñ. Ñëàâéàíøöíàñëûã ìö-
òÿõÿññèñè.
ÑËÀÂÉÀÍØÖÍÀÑËÛÃ èñ. Ñëàâéàí äèëëÿðèíè,
ÿäÿáèééàòûíû, ìÿäÿíèééÿòèíè, òàðèõèíè, îíëàðûí
àäÿòëÿðèíè òÿäãèã åäÿí åëìëÿðèí ìÿúìóñó.
ÑËÀÉÄ èñ. [èíý.] Ïðîéåêñèéà ôàíàðû âàñè-
òÿñèëÿ ýþñòÿðèëìÿê ö÷öí øöøÿ âÿ ñ. öçÿðèíÿ
ñàëûíàí øÿêèë.
ÑËßÍà èñ. [èíý.] Æàðãîí.
ÑËÎÂÀÊÚÀ ñèô. âÿ çÿðô Ñëîâàê äèëèíäÿ.
Ñëîâàêúà ÿñÿð. Ñëîâàêúà äàíûøìàã.
ÑËÎÂÁÊËÀÐ úÿì ×åõîñëîâàêèéà Ðåñïóá-
ëèêàñûíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí Ñëîâàêèéàíûí
ÿñàñ ÿùàëèñèíè òÿøêèë åäÿí ãÿðáè ñëàâéàí õàëãû.
ÑËÎÂÅÍÚß ñèô. âÿ çÿðô Ñëîâåí äèëèíäÿ.
Ñëîâåíúÿ äàíûøìàã.
ÑËÎÂÉÍËßÐ úÿì Éóãîñëàâèéàíûí òÿðêè-
áèíÿ äàõèë îëàí Ñëîâåíèéàíûí ÿñàñ ÿùàëèñèíè
òÿøêèë åäÿí úÿíóáè ñëàâéàí õàëãû.
132
ÑÎÔÈÑÒÈÊÀ
ÑÌÅÒÀ èñ. Íÿçÿðäÿ òóòóëàí ÷ûõàð âÿ ýÿëè-
ðèí ùåñàáëàíìàñû; áèð øåéèí òÿõìèíè ùåñàá-
ëàíìàñû. Ñìåòà òóòìàã. – Òèêèíòèíèí ëàéèùÿ âÿ
ñìåòàñû äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìèøäèð.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. [Ìèðçÿ Ñàëìàí:] Éîõ, ãûçûì,
ñÿíèí ìàëèééÿ èøëÿðèíäÿ ùå÷ áèð ñÿðèøòÿí éîõ-
äóð. Ñìåòà ýÿðÿê áàíê âàñèòÿñèëÿ éåðèíÿ éåò-
ñèí. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÌÅÒÁÍ [ðóñ. ñìåòàíà] á à õ õàìà. Âåðà
ñìåòàíû òÿçÿúÿ ñîéóìóø èñòè êàðòîôóí öñòöíÿ
òþêöá ãàøûãëà ÿçèð âÿ éåéèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÍÁÉÏÅÐ [èíý. ñíèïåð] Ìàùèð àòûúû, ñÿð-
ðàñò íèøàí÷û. Ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã ìÿí [úà-
âàíû] ñÿðùÿä áîéóíäà êåøèêäÿ âÿ éà úÿáùÿäÿ
ñíàéïåð ñÿíýÿðèíäÿ òÿñÿââöð åòäèì. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ. [ßñÿä:] Áèçèì è÷ÿðèìèçäÿ éàõøû
ñíàéïåðëÿð âàð. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÎÁÀ èñ. Ìÿíçèëè ãûçäûðìàã, öñòöíäÿ õþ-
ðÿê áèøèðìÿê ö÷öí äàìäàí ùþðöëìöø âÿ éà
ìåòàëäàí ãàéðûëìûø ãóðüó; ïå÷. Ùîëëàíäèéà
ñîáàñû. Ðóñ ñîáàñû. Êàôåëëè ñîáà. – [Ìöÿëëèì]
ñîáàñûíû éåíèäÿí ãàëàéûá, éàòàüûíà óçàíìûøäû.
Ñ.Ùöñåéí. Êöíúäÿ .. áèð àðâàä ñîáàíûí öñ-
òöíäÿ õþðÿê áèøèðèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÓÄÀ 1. Òåõíèêàäà, òÿáàáÿòäÿ âÿ ìÿèøÿò-
äÿ ýåíèø èøëÿíÿí áÿçè íàòðèóì äóçëàðû êàðáî-
ùèäðàòëàðûíûí àäû.
2. Òÿáàáÿòäÿ âÿ àøïàçëûãäà èøëÿäèëÿí àü
òîç øÿêëèíäÿ íàòðèóì-áèêàðáîíàò.
ÑÎÔÁ [ôð. ñîôà, ÿñëè ÿð.] Àë÷àã ãîëòóüó âÿ
ñþéêÿíÿúÿéè îëàí éóìøàã äèâàí.
ÑÎÔÈ èñ. [ÿð., ÿñëè éóí.] 1. Òÿñÿââöôÿ ìÿí-
ñóá àäàì, òÿñÿââöôëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì (á à õ
òÿñÿââöô). // Äèíè åùêàìëàðäàí ÿñëà êÿíàðà
÷ûõìàéàí àäàì; çàùèä, äèíäàð (ìöñÿëìàí).
2. ìÿú. Èêèöçëö, ðèéàêàð.
ÑÎÔÈËÈÊ èñ. Äèíäàðëûã, çàùèäëèê.
ÑÎÔÈ´ÑÒ [éóí. ñîïùèñòåñ] 1. Åðàìûçäàí ÿâ-
âÿë Â-ÛÂ ÿñðëÿðäÿ: ÿñàñ äèããÿòè åòèêà, ñèéà-
ñÿò, èäðàê íÿçÿðèééÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ âåðÿí âÿ
þç ôèêèðëÿðèíè ìÿíòèãè äÿëèëëÿðëÿ ñöáóò åòìÿê-
äÿ àä ãàçàíìûø ôÿëñÿôè ìÿêòÿáèí íöìàéÿí-
äÿñè îëàí ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôó.
2. êèò. À÷ûãäàí-à÷ûüà äöçýöí îëìàéàí ôè-
êèðëÿðè ñîôèçìëÿðëÿ (ìÿíòèãúÿ äöçýöí ýþðöíÿ
áèëÿí ùþêìëÿðëÿ) ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøàí àäàì.
// Ñÿôñÿòÿ÷è.
ÑÎÔÈ´ÑÒÈÊÀ 1. Ñîôèñòëÿðèí íÿçÿðèééÿñè (á à õ
ñîôèñò 1-úè ìÿíàäà).
ÑÎÔÈÇÌ
2. êèò. Ñîôèçìëÿðÿ ÿñàñëàíàí ìöùàêèìÿëÿð,
äÿëèëëÿð, ñöáóòëàð; àäàìû éàíûëäà áèëÿúÿê ñþç-
ëÿð; áîø âÿ ÿñàññûç ñþçëÿð; ñÿôñÿòÿ.
ÑÎÔÈ´ÇÌ [éóí. ñîïùèñìà] Ìÿíòèãúÿ (çà-
ùèðÿí) äöçýöí ýþðöíÿ áèëÿí, ùÿãèãÿòäÿ èñÿ
äöçýöí îëìàéûá ãÿñäÿí àäàìû éàíûëäà áèëÿí
ùþêì, èääèà; ñÿôñÿòÿ.
ÑÎÔÓ èñ. [ÿð.] Ùÿð øåéäÿí èéðÿíÿí, øöá-
ùÿëÿíÿí, ÷ÿêèíÿí; âàñâàñû àäàì.
ÑÎÜÀÍ èñ. Áîñòàí áèòêèñè âÿ áó áèòêèíèí
ëöëÿøÿêèëëè éåìÿëè éàðïàãëàðû âÿ ãàò-ãàò ãà-
áûãëàðäàí èáàðÿò êþêö. Áàø ñîüàí. – Ñîüàí
äà ìåéâÿ úÿðýÿñèíÿ êå÷äè. (Ìÿñÿë). Áèð äÿ-
ãèãÿ ÿââÿë ñîéóëìóø ñîüàíûí àúûñûíäàí [Õà-
âÿðíèñÿíèí] ýþçëÿðè éàøàðìûøäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
◊ Ñîüàí (ãàáûüû) êèìè ñîéóëìàã – âàð-
éîõó òàìàìèëÿ ÿëèíäÿí ÷ûõìàã âÿ éà ÿëèí-
äÿí àëûíìàã; ìöôëèñëÿøìÿê. Îíëàð ãàðøû-
ëàðûíäà, ÿñèð äöøÿíäÿ ñîüàí ãàáûüû êèìè ñî-
éóëàí âÿ ãûëûíú éàðàëàðû àëòûíäà ÿñèð äöøÿí ãûçû
äåéèë, ãàðàýþçëö áèð Áàüäàä ýþçÿëèíè ýþð-
äöëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ìÿøÿäè Ìÿììÿä:]
[Ãàçû] ìÿíÿ áèð äèë òþêäö, éàçäû, âåðäè. Ñîüàí
êèìè ñîéóëäóì, ýÿëäèì. Ð.ßôÿíäèéåâ. Ñîüàí
êèìè ãàáûüûíû ñîéìàã – áöòöí âàð-éîõóíó
ÿëèíäÿí àëìàã. Êåôèíÿ (îâãàòûíà) ñîüàí
äîüðàìàã – á à õ êåô. Ñàããàëà ñîüàí äîü-
ðàìàã – á à õ ñàããàë. Öðÿéè ñîüàí êèìè ñî-
éóëìàã – á à õ öðÿê.
ÑÎÜÀÍÀÃ èñ. áîò. 1. Áÿçè áèòêèëÿðèí ýþâ-
äÿëÿðèíèí ãàëûíëàøìûø, ÷îõ âàõò éóìðóëàøìûø
ùèññÿñè. Ëàëÿ ñîüàíàüû. Çàíáàüûí ñîüàíàüû.
ÑÎÜÀÍÁÎÇÁÀØÛ èñ. ßò ÿâÿçèíÿ éàüäà
ãûçàðäûëìûø ñîüàíëà áèøèðèëÿí äóðó õþðÿê; áîç-
áàø. ..Ùÿòòà ñîüàí áåëÿ éîõ èäè êè, Ôàòìà ñî-
üàíáîçáàøû áèøèðÿ. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÎÜÀÍ×À èñ. Éàüäà ãûçàðäûëìûø ñîüàí.
Ñîüàí÷à ùàçûðëàìàã. – [Ôÿððóõ:] Ìÿíçÿð,
ñîüàí÷àíû àéðû ãûçàðò, þçöíö äÿ ÷îõ åëÿ.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÎÜÀÍËÛ ñèô. Ñîüàí ãàòûëìûø, òÿðêèáèíäÿ
ñîüàí îëàí, ñîüàíëà áèøèðèëìèø.
ÑÎÜÀÍËÛÃ èñ. Ñîüàí ÿêèëìèø éåð. Áîñòà-
íûí áèð òÿðÿôè ñîüàíëûãäûð.
ÑÎÜÄÈËßÐ èñ. Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Ãàçà-
õûñòàíäà, Ñàâä âèëàéÿòèíäÿ åðàìûçäàí ÿââÿë
áèðèíúè ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûø
îëàí Èðàíäèëëè õàëã.
ÑÎÕÌÀ “Ñîõìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÕÓØÄÓÐÌÀÃ
ÑÎÕÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéèí àëòûíà, è÷ÿðèñèíÿ,
àðàñûíà âÿ éà äàëûíà ãîéìàã, äàõèë åòìÿê; äàð
áèð éåðèí è÷èíÿ ãîéìàã. Ïàð÷àíû äîëàáà ñîõ-
ìàã. – [Ãûç] ìÿíè ýþðöíúÿ éàçäûüû êàüûçû
êèòàá àëòûíà ñîõóá ãàëõäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Äþøÿéèíè ñþêöá ïàêåòè éóíëàðûí àðàñûíà ñîõäó.
Ù.Íÿçÿðëè. // Çîðëà ñîõìàã, äöðòìÿê. Äàäà-
øûì ìÿíè ãàëàüûí è÷èíÿ ñîõàíäàí ñîíðà þçö
äÿ áàøûíû óçàòäû è÷ÿðè.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.

Þçöíö ñîõìàã – çîðëà ýèðìÿéÿ ÷àëûøìàã,
þçöíö òÿïìÿê, äöðòìÿê, ýèðìÿê, ñîõóëìàã.
Áèð áÿùàíÿ ýÿòèðìÿêëÿ þçöíö î àðâàä, ãûç îëàí
ìÿùÿëëÿéÿ ñîõàðäû. Ð.ßôÿíäèéåâ. [Ýöëñöì]
áèðòÿùÿð èòäÿí õèëàñ îëóá, þçöíö ÷þðÿê òÿíäè-
ðèíÿ ñîõäó âÿ äÿìèð ñàúû áàøûíà ÷ÿêäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
2. Ñàëìàã. ßëèìè ùèíÿ ñîõóá ñóéóí è÷èí-
äÿí úöúÿëÿðèí úÿìäÿêëÿðèíè áèð-áèð ÷ûõàðòäûì.
À.Øàèã. [ßøðÿô] ÿëèíè ñöðÿòëÿ úèáèíÿ ñîõàðàã
òÿùäèäàìèç: – Ìóñà! – ãûøãûðäû. Ù.Úàâèä.
3. Áàòûðìàã, ñàïëàìàã, êå÷èðìÿê. Åëÿ áèë
ãû÷ûìà øèø ñîõäóëàð.
4. Áèð ñûðà ñþçëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöõòÿëèô èôà-
äÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: áàø ñîõìàã, ýþçÿ ñîõ-
ìàã, áóðóí ñîõìàã.
ÑÎÕÓËÚÀÍ èñ. çîîë. Éóìøàã, óçóí âÿ ÿê-
ñÿðÿí éóâàðëàã (ùàëãàëû) áÿäÿíëè, òîðïàã è÷èíäÿ,
íÿì éåðëÿðäÿ éàøàéàí ãóðä.
ÑÎÕÓËÚÀÍÀÎÕØÀÐ ñèô. Ýþðöíöøúÿ ñî-
õóëúàíà îõøàéàí. Ñîõóëúàíàîõøàð ÷ûõûíòû.
ÑÎÕÓËÌÀ “Ñîõóëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÕÓËÌÀÃ ô. 1. Þçöíö ñîõìàã, äöðò-
ìÿê; òÿïèëìÿê, ýèðìÿê. Ñîíðà îáàéà ýÿëäèê.
Ñöðöëÿðèí è÷èíÿ ñîõóëäóã. Ãóçóëàðëà, îüëàã-
ëàðëà îéíàäûã. À.Øàèã. Ëàêèí äÿñòÿáàøû àðàéà
ñîõóëàí (ô.ñèô.) áó àðòûã àäàìû ÷ûõàðìàã èñ-
òÿäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Çîðëà ýèðìÿê, áàñûá ýèðìÿê. Þçýÿíèí
òîðïàãëàðûíà ñîõóëìàã.
3. ìÿú. Ãàðûøìàã, ìöäàõèëÿ åòìÿê. Ùÿð èøÿ
ñîõóëìàã.
ÑÎÕÓËÓØÌÀ “Ñîõóëóøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÕÓËÓØÌÀà ô. Ñîõóëìàã (÷îõëàðû ùàã-
ãûíäà).
ÑÎÕÓØÄÓÐÌÀ “Ñîõóøäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÕÓØÄÓÐÌÀÃ ô. äàí. 1. Á à õ ñîõìàã
1-úè ìÿíàäà.
2. ìÿú. äàí. Àëäàäàðàã, äèëÿ òóòàðàã, áèú-
ëèê èøëÿäÿðÿê, ùèññ åòäèðìÿäÿí âåðìÿê, þòöð-
ìÿê, áàøûíäàí åëÿìÿê.
133
ÑÎË
ÑÎË èñ. 1. Áÿäÿíèí öðÿê éåðëÿøÿí òÿðÿôè,
áÿäÿíèí ñàü òÿðÿôèíèí ÿêñèíÿ îëàí ùèññÿñè.
// ñèô. Ùÿìèí òÿðÿôäÿ îëàí, éåðëÿøÿí. Ñîë ÿë.
Ñîë àéàã. Ñîë áþéöð. – [Ùåéäÿðãóëóíóí] êö-
ðÿéèíäÿí äÿéÿí ýöëëÿ ñîë úèéÿðèíè ïàð÷àëàéà-
ðàã äþøöíäÿí ÷ûõìûøäû. ß.Ñàäûã. Ëàêèí Éóñèô
éåíÿ äÿ òþâáÿ äåìÿìèø, äÿúÿëëèéèíè òÿðýèòìÿê
ÿâÿçèíÿ, åøøÿêäÿí éûõûëûá ñîë áèëÿéèíè ñûíäûð-
ìûøäû. È.Ùöñåéíîâ. // ñèô. Ñàü ãîëà ìöãàáèë
îëàí, ñîë òÿðÿôäÿ, éà òÿðÿôäÿí éåðëÿøìèø; ñàü
ìöãàáèëè. Ñîë òÿðÿôÿ äþíäö. Ñîë úèáèíäÿí ïóë
÷ûõàðòìàã. Êöðöí ñîë ñàùèëè. – Ïÿðäÿ ãàëõìàç-
äàí ãàáàã ßñýÿð ñàü òÿðÿôäÿ âÿ õàëàñû ñîë òÿ-
ðÿôäÿ îòóðóáëàð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñîë äèâàðäà
áèð ÿë, èêè àéàã êþëýÿñè ýþðöíäö. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. ñèô. Ñèéàñè úÿùÿòäÿí áàøãàëàðûíà ýþðÿ
äàùà ðàäèêàë îëàí (áó ìÿíà ïàðëàìåíò ñàëî-
íóíäà ðàäèêàë âÿ èíãèëàá÷û ïàðòèéàëàðûí öçâ-
ëÿðèíèí ñÿäðäÿí ñîë òÿðÿôäÿ îòóðìàñû ÿíÿíÿ-
ñèíäÿí ýÿëìèøäèð). Ïàðëàìåíòèí ñîë ôðàêñèéà-
ëàðû. // Úÿì øÿêëèíäÿ: ñîëëàð – ñîë ïàðòèéàëàðûí
öçâëÿðè, ñîë ïàðòèéàëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè. Ñÿñ-
âåðìÿäÿ ñîëëàð èøòèðàê åòìÿäèëÿð. – Áèç à÷àð-
êÿí áèçÿ äöçýöí éîëëàð; Ñöðöíöð àðõàäà “ñàü-
ëàð”, “ñîëëàð”. Ì.Ìöøôèã.
3. ñèô. Àíúàã öçäÿí ðàäèêàë îëóá, þç ìàùèé-
éÿòëÿðèíè èíãèëàáè èáàðÿëÿðëÿ ýèçëÿäÿí îïïîð-
òóíèñò. Ñîë òÿìàéöë.
ÑÎËÀÕÀÉ ñèô. âÿ èñ. Ùÿð èøè ñîë ÿëè èëÿ ýþ-
ðÿí, ñàü ÿëèíÿ íèñáÿòÿí ñîë ÿëè èëÿ äàùà éàõøû
éàçàí, èøëÿéÿí. Ñîëàõàé àäàì. Ñîëàõàé òÿëÿáÿ.
Òàð÷û ñîëàõàéäûð.
ÑÎËÀÕÀÉËÛÃ èñ. Ñîëàõàé îëìà.
ÑÎËÀ(ÃÀ)Í ñèô. Òåç ñîëàí.
ÑÎË×Ó èñ. ôÿëñ. Þç õûðäà áóðæóà ýþðöøëÿðèíè
èíãèëàáè úöìëÿïÿðäàçëûãëà ýèçëÿäÿí îïïîð-
òóíèñò.
ÑÎË×ÓËÓà èñ. Ñîë÷ó ìþâãåéèíäÿ äóðìà,
ñîë÷óíóí éåðèòäèéè ñèéàñÿò, ñîë÷óíóí ýþðöøö;
ñîëëóã.
ÑÎËÄÁÒ [ðóñ.] 1. Á à õ ÿñýÿð.
2. Á à õ âàëåò.
ÑÎËÄÛØ èñ. åòíîãð. Òîé ìÿðàñèìèíäÿ
áÿéèí (îüëàíûí) âÿ éà ýÿëèíèí ñîë òÿðÿôèíäÿ
îòóðàí, éàõóä ìöøàéèÿò åäÿí øÿõñ. [Áÿéèí]
éàíûíà þç òàé-òóøëàðûíäàí èêè íÿôÿð ðÿùáÿð
ñå÷èëèð. Áóíóí áèðè ñàüäûø, î áèðè ñîëäûøäûð.
Ð.ßôÿíäèéåâ. Ðöõñàðÿ õàíûì Ôèðÿíýèçèí ñîë-
äûøû èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÑÎËÄÓÐÌÀ “Ñîëäóðìàã”äàí ô.èñ.
134
ÑÎËÜÓÍËÓÃ
ÑÎËÄÓÐÌÀÃ ô. Ñîëüóí åòìÿê, ñîëüóíëàø-
äûðìàã. Ùàíñû áîéàëàðäàí âóðìóøäó íàõûø;
Ñîëäóðà áèëìÿìèø îíó çàìàí äà. Í.Ðÿôèáÿéëè.
Ïàéûç ýÿëèá .. ìåøÿëÿðè ñîëäóðàíäà, êþðïÿ Áà-
ùàð äàùà äà òÿðàâÿòëÿíìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÎËÔÉÚÈÎ èñ. [èòàë.] ìóñ. Ìóñèãèíè åøèòìÿ
âÿ äóéìà ãàáèëèééÿòèíè èíêèøàô åòäèðìÿê,
åëÿúÿ äÿ íîò îõóìàã òÿúðöáÿñèíè àðòûðìàã
ìÿãñÿäè äàøûéàí òÿäðèñ ôÿííè.
ÑÎËÜÓÍ ñèô. 1. Ðÿíýè ãà÷ìûø, ðÿíýè ñîë-
ìóø, ñîëóã. Ñîëüóí ÷þùðÿ. – [Îâ÷óíóí] ñîë-
üóí äîäàãëàðû ÿñèð, áèð-áèðèíäÿí õåéëè àðàëû
îëàí ãþâñÿáÿíçÿð ãàøëàðû ÷àòûëìûøäû. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ. [Ìàùìóäóí] ñîëüóí ñèôÿòè ãûçàð-
ìûøäû. Ñ.Âÿëèéåâ. // Òÿðàâÿòè ýåòìèø, òÿðàâÿ-
òèíè èòèðìèø, ñîëìóø, ñàðàëìûø, þëýöí. Ñîëüóí
÷è÷ÿê. Ñîëüóí éàðïàã. // ìÿú. Ïÿæìöðäÿ, òóò-
ãóí, ïÿðèøàí, äèëõîð. [Ýöëöø:] Ñåâèë, íÿ ö÷öí
áåëÿ ñîëüóíñàí, éîõñà áèð éåðèí àüðûéûð?
Ú.Úàááàðëû.
2. Ðÿíýè éàõøû áèëèíìÿéÿí, ïàðûëòûñû íÿçÿðè
úÿëá åòìÿéÿí, þëýöí. Ñîëüóí ïàð÷à. Ñîëüóí
ïÿðäÿ. – [Ùàúû Ãàðà:] Ðóñ ìàëû àëûðàì, ñîë-
üóí (ç.) ÷ûõûð, ãûçûëáàø ìàëû àëûðàì, ÷öðöê
÷ûõûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Àüàðìûø, áîçàðìûø,
ðÿíýè ýåòìèø. Îðàäà-áóðàäà ñîëüóí ïàëòàðëû
ãîúàëàð âÿ àðâàäëàð ýþçÿ ÷àðïûðäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Êîñà èêè ÿëè èëÿ þç áàøûíà áÿðê áèð
ãàïàç âóðäó. Îíóí ñîëüóí êåïêàñûíûí áóðíó
þç áóðíó èëÿ ãîøàëàøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Ïàðûë-
òûñûç, òóòãóí, èøûüû çÿèôëÿìèø, þëýöí. Ñîëüóí
øÿôÿã. Ñîëüóí èøûã. – Áÿçÿí äÿ ýþéëÿðè ýÿçÿí
ñîëüóí àé; Éàðûá áóëóäëàðû ùöúóìà ÷ûõûð.
Ñ.Âóðüóí. Ýöíÿø ñîëüóí, öôöã äÿ òóòóëìóø
êèìè äÿðäÿ; Îðäà ñàðû áóëóäëàð ñàëëàíûð
ïÿðäÿ-ïÿðäÿ. Ì.Ìöøôèã.
3. ìÿú. Äèëè, öñëóáó òÿñèðëè, èôàäÿëè îëìà-
éàí; ÷îõ çÿèô. Ñîëüóí òÿðúöìÿ. ßñÿðèí ñîëüóí
äèëè âàð.
ÑÎËÜÓÍËÀØÌÀ “Ñîëüóíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎËÜÓÍËÀØÌÀÃ ô. 1. Ðÿíýè ñîëìàã, ñîë-
üóí îëìàã. Öçö ñîëüóíëàøìàã. – [Áèáèõàíû-
ìûí] ñîëüóíëàøûá àëòû êþëýÿëÿíÿí ýþçëÿðè åëÿ
áèë éåíèäÿí úàíëàíäû. Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Èôàäÿñèíè, òÿñèðèíè èòèðìÿê, úûëûçëàø-
ìàã. Õöñóñÿí ñîíà, ôèíàëà äîüðó îáðàçëàð
ñîëüóíëàøûð, äèàëîãëàð òÿðàâÿòèíè, òÿçÿëèéèíè èòè-
ðèá àäèëÿøèð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÎËÜÓÍËÓÃ èñ. Ñîëüóí îëìà, ñàðàëìà,
ðÿíýè ãà÷ìà, ñîëüóí øåéèí ùàëû. Ëàêèí îíóí
ÑÎËÈÑÒ
ñèôÿòèíäÿ áèð ñîëüóíëóã íèøàíû âàð; Ìÿíúÿ
îíóí áó äÿðäèíè äÿðä ÷ÿêÿíëÿð äóéóá àíëàð.
Ñ.Âóðüóí. ×èìíàç àðâàä äà ýåúÿ éàòìàäû-
üûíäàí ÷îõ ñîëüóíäó âÿ áó ñîëüóíëóüó àü-
áèð÷ÿê, êè÷èê àðâàäà ÷îõ éàðàøûð, îíóí ãàðà
ãàø-ýþçöíö äàùà ýþçÿýÿëèìëè ýþñòÿðèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÎËÈ´ÑÒ [èòàë.] Ñîëî èôà åäÿí ìöüÿííè, ðÿã-
ãàñÿ âÿ éà ÷àëüû÷û.
ÑÎËËÀØÌÀ “Ñîëëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎËËÀØÌÀÃ ô. Ñèéàñè ýþðöøúÿ ñîë ïàðòè-
éàëàðà éàõûíëàøìàã.
ÑÎËËÓÃ á à õ ñîë÷óëóã.
ÑÎËÌÀà ô. Ðÿíýè ãà÷ìàã, ðÿíýèíè, ïàð-
ëàãëûüûíû èòèðìÿê, ñàðàëìàã, òÿðàâÿòèíè èòèðìÿê.
Ïàéûç ýÿëäè, éàðïàãëàð ñîëäó. Ýöëö ñóéà ãîé-
ìàñàí ñîëàð. – [Õóðàìàí:] Êöëÿê ÿñÿð, éàðïàã
äöøÿð, ÷è÷ÿê ñîëàð; Âèðàí ãàëìûø ìÿíèì áó
úàí îòàüûìäàí.. Ñ.Âóðüóí. Êîñàíûí áîñòà-
íûíäà õèéàð òàüëàðû ñàðàëûð, ýþé ýöëáÿñÿðëÿðè
ñîëóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Àüàðìàã, áîçàðìàã,
ðÿíýèíè èòèðìÿê. Ïàëòàð ýöíöí àëòûíäà ýåéèí-
ìÿêäÿí ñîëóá. // Ìÿú. ìÿíàäà. Àäàì ùàã-
ãûíäà. [Ñÿíÿì Çöëåéõàéà:] Áèð èëäèð ýÿëèí
ýÿëìèñÿí, ùÿëÿ ñÿíè øàä ýþðìÿìèøèê, .. äÿðä
÷ÿêìÿêäÿí ýöë êèìè ñîëìóñàí. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. [Àñéà âÿ Òåëëè:] Íèéÿ ñîëìóø ðöõñàðûí;
Ýöë-÷þùðÿ, òåç ñþéëÿ. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Åëÿ áèð
âàõò îëäó êè, ãûç ñîëìàüà, ÷èðêèíëÿøìÿéÿ öç
ãîéäó. Ì.Ùöñåéí.
ÑÎËÌÀÇ ñèô. 1. Ñîëìàéàí, òÿðàâÿòèíè èòèð-
ìÿéÿí. Ñîëìàç ÷è÷ÿê. – Ñèç áó õàëûëàðûí ïàð-
ëàã âÿ ñîëìàç íàõûøëàðûíäà áþéöê áèð õàëãûí
àðçóëàðûíû, ôàúèÿñèíè, ñåâèíúëÿðèíè ýþðÿ áèëÿð-
ñèíèç. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Ùÿìèøÿéàøàð, óíóäóëìàç, ÿáÿäè.
ÑÎËÎ [èòàë. Ñîëî – òÿê] Áèð ÷àëüû÷û, áèð
ìöüÿííè òÿðÿôèíäÿí èôà îëóíàí ìóñèãè ÿñÿðè
âÿ éà îíóí àéðûúà áèð ùèññÿñè. Òàðäà ñîëî.
Ñêðèïêàäà ñîëî ÷àëìàã. – “Êîðîüëó” îïåðà-
ñûíûí ö÷öíúö ïÿðäÿñèíäÿ ×ÿíëèáåëäÿ òîïëàí-
ìûø Êîðîüëó äÿñòÿñèíèí èýèäëÿðè ùÿðáè ðÿãñ èôà
åäÿðêÿí, áó ìóñèãèíèí ñîëî ùèññÿñè îðêåñòðèí
ìöøàéèÿòè èëÿ çóðíàäà èôà åäèëèð. ß.Áÿäÿë-
áÿéëè. // Áèð ðÿããàñ òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëÿí ðÿãñ
âÿ éà îíóí àéðûúà ïàðòèéàñû.
ÑÎËÒÀÍ èñ. [ÿð. ñóëòàí] Ïàäøàù, ùþêìäàð.
Ùÿð êèìèí êè, ìþâëà îëóð êþìÿéè; Íÿ èøè âàð
ñîëòàí èëÿ, õàí èëÿ. Ì.Â.Âèäàäè. Äèíäàð úà-
ìààòû ùÿëÿ áàøà ñàëìàã îëìóð êè, øàùñûç âÿ
ÑÎÍ
ñîëòàíñûç ìÿìëÿêÿò øóðà öñóëó èëÿ èäàðÿ îëóíà
áèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÎËÓÁ-ÑÀÐÀËÌÀ “Ñîëóá-ñàðàëìàã”äàí
ô.èñ.
ÑÎËÓÁ-ÑÀÐÀËÌÀÃ ô. Ñîëìàã, ñàðàëìàã;
ðÿíýèíè, ïàðëàãëûüûíû, òÿðàâÿòèíè èòèðìÿê; áî-
çàðìàã. Áóðàäà ñûíûã áóäàãëû àüàúëàð ñóñóç
ãàëûá ãóðóìàüà áàøëàìûø, áàü÷àëàð ñîëóá-
ñàðàëìûø(äû).. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÎËÓÕÌÀ “Ñîëóõìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎËÓÕÌÀÃ ô. Ñîëìàã. [Äîñòóìóí] ðàñò âÿ
ýþçÿë ãàìÿòè ÿéèëèá, ðÿíýè ñîëóõóá, ýþçëÿðèíèí
èøûüû ýåäèá. Ô.Êþ÷ÿðëè. Ýöí áàòäû, àüàðäû ùÿð
úûüûð, ùÿð èç; Àììà ñîëóõìàäû äàü áàøûíäà
íóð. Í.Õÿçðè.
ÑÎËÓà ñèô. Ñîëìóø, ñîëüóí, ðÿíýè ãà÷ìûø,
òÿðàâÿòè ãà÷ìûø. [Ãóðáàíûí] áèèõòèéàð ñîëóã
äîäàãëàðûíäàí áöòöí èçòèðàá âÿ êÿäÿðëÿðèíÿ
òÿðúöìàí îëàí áèð “îô” ó÷äó. À.Øàèã. Þìöð
ãÿíäèëèíèí øþëÿëÿðèíäÿí; Äÿðäèéè ÷è÷ÿêëÿð îëà-
úàã ñîëóã. Ì.Ìöøôèã.
ÑÎËÉÀÐÈ èñ. [ëàò.] Ýöíÿø âàííàñû ãÿáóë
åäÿíëÿð ö÷öí àâàäàíëûüû îëàí éåð.
ÑÎËÉÀÐÊÀ èñ. [ðóñ.] Íåôò éàíàúàüûíûí áèð
íþâö.
ÑÎÌÀÒÎËÎÝÈÉÀ èñ. [éóí.] òèáá. Èíñàí
áÿäÿíèíèí þë÷öëÿðèíè âÿ òÿíàñöáöíö þéðÿíÿí
åëì ñàùÿñè.
ÑÎÌÁÐÉÐÎ èñ. [èñï.] Êÿíàðëàðû åíëè øëéàïà.
ÑÎÍ èñ. 1. Áèð øåéèí ãóðòàðàúàüû, íÿùàéÿòè,
àõûðû; àõûð. Éîëóí ñîíó. Êö÷ÿíèí ñîíó. – Áàé-
ðàìûí Ìÿøÿäèáÿéýèëÿ ãîíàã ýÿëäèéè èëê ýöí
ñîí ýöí îëìàäû. Ì.Ùöñåéí. ßùìÿäîâ ßçèçè
àíúàã èøèí ñîíóíó õÿáÿð âåðÿí çÿíý ÷àëûíàíäà
áóðàõäû. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Åéíè ìÿíàäà çàìàí ùàããûíäà. Èëèí ñîíó.
Àéûí ñîíóíäà. Èø ýöíöíöí ñîíó. // Áèð èøèí áèò-
ìÿñè, ãóðòàðìàñû, áàøà ÷àòìàñû. Èøè ñîíà ÷àòûð.
Ùàäèñÿíèí ñîíóíó ýþçëÿìÿê. // ñèô. Àõûðûíúû,
ñîíóíúó. Éàéûí ñîí àéû. Ñîí úÿðýÿäÿ îòóðìàã.
– [Íóðèééÿ:] Ñîí êóðñäà îõóéàí Àéíà àäëû
áàêûëû áèð ãûçëà äîñò îëìóøóã. È.ßôÿíäèéåâ.
3. Àãèáÿò, íÿòèúÿ, àõûð. Êàìáàéåâ äÿùøÿòëè
ñîíóí éàõûíëàøäûüûíû ýþðöðäö. Ñ.Ðÿùìàí.
4. ìÿú. Þëöì, þëìÿ, ñîí íÿôÿñ. Ñîíó ýÿëèá
÷àòìûøäûð. Îíóí ñîíóäóð. Ñîí íÿôÿñÿ êèìè.
5. ßí éåíè, ÿí òÿçÿ, éåíèúÿ ìåéäàíà ÷ûõ-
ìûø, àõûðûíúû. Ñîí ìîäà. Åëìèí ñîí íàèëèé-
éÿòëÿðè. Ñîí õÿáÿðëÿð. – Ïàòåôîíäà ñîí äÿáëè
áèð îéóí ùàâàñû ÷àëûíûð. È.ßôÿíäèéåâ.
135
ÑÎÍÀËÀÌÀ
◊ Ñîí äÿðÿúÿ – îëäóãúà ÷îõ, ëàï ÷îõ. Ñîí
äÿðÿúÿ ýþçÿë. Ñîí äÿðÿúÿ ÷àëûøãàí. Ñîí äÿðÿúÿ
àðûã. – [Ôàòìà àðâàä] ãîíàüûíûí, áÿëêÿ äÿ ýÿ-
ëÿúÿê ýÿëèíèíèí ýÿëèøèíÿ ñîí äÿðÿúÿ øàä èäè.
Ìèð Úÿëàë. Ëåéëà òÿÿúúöáëÿíäè: – Ñîí äÿðÿúÿ
ùÿññàñ îüëàíäûð, – äåéÿ, öðÿéèíäÿí êå÷èðäè.
Á.Áàéðàìîâ. Ñîí ãîéìàã (âåðìÿê) – íÿ-
ùàéÿò âåðìÿê, äàùà åòìÿìÿê, éîë âåðìÿìÿê,
ÿë ÷ÿêìÿê, äàéàíäûðìàã. [Ôÿðÿú Ãóðáàíà:]
Ìÿñóëèééÿòñèç äàíûøûãëàðà ñîí ãîéìàã ëàçûì-
äûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Úàùàíäàð àüà êå÷èð-
äèéè èçòèðàáëàðûí ýþçëÿðèíäÿí îõóíà áèëÿúÿéèíè
áàøà äöøöá, íÿçÿðëÿðèíè ßøðÿôèí öçöíäÿí éà-
éûíäûðäû âÿ àíè øàøãûíëûüà ñîí ãîéóá, þçöíö
òîõòàòäû. È.Øûõëû. Ñîí íÿôÿñ – àõûð íÿôÿñ, ùÿ-
éàòûíûí ñîí äÿãèãÿëÿðè. Ðçàãóëóõàí èñÿ ñîí
íÿôÿñäÿ àüëàéûðäû, ùÿì äÿ ýöëöðäö. Çèðà äîê-
òîðóí ñþçëÿðèíèí òÿñÿëëèäÿí þòðö îëäóüóíó àí-
ëàìûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ñîí íÿôÿñäÿ ãûøãûðû-
ðûã; Ùàâà ÷àòìûð, ùàâà ÷àòìûð. Á.Âàùàá-
çàäÿ. Ñîíà éåòèðìÿê (÷àòäûðìàã) – áèòèð-
ìÿê, ãóðòàðìàã, òàìàìëàìàã, àõûðà ÷àòäûð-
ìàã. Áöòöí ýåúÿíè éàòìàìûø Ôèðèäóíà åëÿ
ýÿëäè êè, ãîðõóíú âÿ ÿçàáëû áèð éóõó ñîíà éåòèð.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ñàíêè áó íþãòÿäÿ ÷àòûðäû ñîíà;
Îíóí øûëòàãëàðû, îíóí íàçëàðû. Á.Âàùàáçàäÿ.
Ñîíóíà ÷ûõìàã – á à õ àõûðûíà ÷ûõìàã
(“àõûð”äà). Î ñÿíè éóìðóãëà òîðïàüà éûõäû;
Áöòöí äóéüóëàðûí ñîíóíà ÷ûõäû.. Ì.Ìöøôèã.
ÑÎÍÀ èñ. ßñèë ìÿíàñû þðäÿê îëóá, ýþçÿëëè-
éèíÿ ýþðÿ àøûã øåðèíäÿ ýþçÿëèí åïèòåòëÿðèíäÿí
áèðè êèìè (÷îõ âàõò éàøûëáàø ñîíà òÿðêèáèíäÿ)
èøëÿíèð. Ýåúÿ-ýöíäöç îäà äöøöá éàíàðàì;
Ñèéàù òåëëè áèð ñîíàíûí óúóíäàí. Ì.Â.Âèäàäè.
Êþíöë, ÿáÿñ éåðÿ öçìÿ úàíûíû; Ñîíàëàðûí ÿùäÿ
îëìàç âÿôàñû. Ã.Çàêèð.
ÑÎÍÀËÀÌÀ “Ñîíàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÍÀËÀÌÀÃ ô. Ùÿð øåéÿ èðàä òóòìàüà
÷àëûøìàã, ùÿð øåéäÿ íþãñàí àõòàðìàã. ßôðóç
áàúû ùÿð øåéè ñîíàëàéàí èäè. Î, åâèí ãàáàüûí-
äà Êîñàíû ãàðøûëàéûá áàëà áàõäû âÿ ãûçûøäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Þç åâëÿðèíäÿ ùå÷ áèð øåéè ñîíà-
ëàìàéàí, àíàñû ýÿòèðÿí ùÿð õþðÿéè éåéÿí Ãÿ-
äèð ãîíàã ýåòäèéè éåðäÿ ìÿðÿêÿ à÷àðäû. Ìèð
Úÿëàë.
ÑÎÍÁÒÀ [èòàë.] Õàðàêòåð âÿ òåìïè åòèáàðèëÿ
àäÿòÿí ö÷ âÿ éà äþðä ùèññÿäÿí èáàðÿò èíñòðó-
ìåíòàë ìóñèãè ÿñÿðè.
ÑÎÍÀÒÈ´ÍÀ [èòàë.] ìóñ. Êè÷èê ñîíàòà.
136
ÑÎÍÐÀ
ÑÎÍÁÅØÈÊ èñ. Ñîíóíúó, àõûðûíúû óøàã, þâ-
ëàä. Àèëÿíèí ñîíáåøèéè. – Òöêÿçáàí èëê âÿ ñîí-
áåøèéè îëàí Ãöäðÿòè ìèí ÿçèééÿòëÿ áîéà-áàøà
÷àòäûðäûüûíäàí îíóí öñòöíäÿ, þç òÿáèðèíúÿ,
íàíÿ éàðïàüû êèìè ÿñèðäè. Ì.Ùöñåéí. Óëäóç
àèëÿäÿ ñîíáåøèê èäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÎÍÚÓÃ èñ. Òÿïèê, øûëëàã.
Ñîíúóã àò-
ìàã – á à õ ñîíúóãëàìàã. Þêöç ñîíúóã àòûð.
// Òÿðñëèê åëÿìÿê, äåéèëÿíÿ ãóëàã àñìàìàã.
Ýöëñÿíÿì àðâàä îüëóíóí ñþçëÿðèíäÿí áèð àç
äà ÿñÿáèëÿøäè: – Åù, ãóðáàíûí îëóì, – äåäè, –
ñåâèð ñåâñèí, ìÿí äåìèðÿì êè, îíëàð äà äöø-
ìÿí îëñóí, àììà ñåâìÿéèí äÿ áèð òÿùÿðè âàð
àõû. Äàùà áóíäàí þòðö íèéÿ ñîíúóã àòûð?
Ì.Ùöñåéí.
ÑÎÍÚÓÃËÀÌÀ “Ñîíúóãëàìàã”äàí ô.èñ.
Êþ÷öí éàðàøûüû äàíàíûí ñîíúóãëàìàñûäûð.
(Àòà. ñþçö).
ÑÎÍÚÓÃËÀÌÀÃ ô. Ñîíúóã àòìàã, òÿïèê
àòìàã, øûëëàã àòìàã. Úþíýÿ èñÿ ùåé ñîíúóã-
ëàéûð, òÿêÿ êèìè àòûëûá-äöøöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÎÍÉÒ èñ. [ôð.] Øåèð æàíðû.
ÑÎÍËÓÃ èñ. ãðàì. Ñþçöí ãðàììàòèê äÿ-
éèøÿí ñîí ùèññÿñè. Ùàë ñîíëóãëàðû.
ÑÎÍÎÐ èñ. [ëàò.] Ñÿñ òåëëÿðèíèí àùÿíýäàð
ùÿðÿêÿòè èëÿ éàðàíàí ñàìèò ñÿñ.
ÑÎÍÐÀ 1. çÿðô Áèð èøèí, ùàäèñÿíèí áàø âåð-
ìÿñèíäÿ çàìàí àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿí çàìàí
çÿðôè. ßââÿëúÿ ìöÿëëèì, ñîíðà óøàãëàð äàíûøäû.
– Ãîíàã ÿââÿëúÿ Áàéðàìëà, ñîíðà äà Ìÿøÿäè-
áÿéëÿ âèäàëàøûá ÷ûõäû. Ì.Ùöñåéí. Îí áåø ýöí
ñîíðà àïàðûëàí èøëÿðèí èëê íÿòèúÿñè éîõëàíäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. ãîø. Àðõàñûíúà, àðäûíúà, äàëûíúà. Ìÿí-
äÿí ñîíðà êèìäèð? Ùàìûäàí ñîíðà ýÿëìÿê.
Ñààò 2-äÿí ñîíðà. Éàüûøäàí ñîíðà ýöí ÷ûõäû.
– Óøàãëàð äàüûëûøäûëàð âÿ õàíûì äà àíúàã
áóíäàí ñîíðà åéâàíäàí îòàüà ÷ÿêèëäè. Ï.Ìà-
êóëó.
Áèð àçäàí (ãÿäÿðäÿí) ñîíðà – àçà-
úûã ñîíðà, àç, àðàäàí ÷îõ êå÷ìÿìèø. Áèð ãÿ-
äÿðäÿí ñîíðà ãàïû à÷ûëûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Áèð
àçäàí ñîíðà äÿìèð÷è Ìóñà ýÿëèá ÷ûõäû. Ì.Ùö-
ñåéí. Áóíäàí ñîíðà – áóíäàí áåëÿ, áèð äÿ,
äàùà, àðòûã. Áóíäàí ñîíðà áåëÿ èøëÿð åòìÿ.
Áóíäàí ñîíðà ýþçöìÿ ýþðöíìÿ. // Éîõñà, ÿêñ
òÿãäèðäÿ. Îðà ýåòìÿ, ñîíðà þçöí ïåøìàí
îëàðñàí.
3. Áèð äÿ, îíäàí áàøãà, éåíÿ, ùàáåëÿ. Ñîíðà,
úàíûì ñÿíÿ äåñèí...
ÑÎÍÐÀÄÀÍ
ÑÎÍÐÀÄÀÍ çÿðô Ñîíðà, àõûðäà, íÿùàéÿòäÿ,
íÿòèúÿäÿ, àãèáÿòäÿ; áèð ìöääÿò, áèð àç êå÷ÿí-
äÿí ñîíðà. Ìÿñÿëÿíè ñîíðàäàí áàøà äöøäö.
Ñîíðàäàí ïåøìàí îëìàã. Ñîíðàäàí àüëûíà
ýÿëìÿê. – [Êÿðÿì:] Ñÿýðÿãèáèí ôèòíÿñèíÿ èíàí-
äûì; Ôèðãÿò íÿ îëäóüóí ñîíðàäàí ãàíäûì.
“ßñëè âÿ Êÿðÿì”. Ùÿãèãÿò ùàëäà Ñèòàðÿ áàðÿ-
ñèíäÿ [Ìÿììÿäáàüûðûí] áåëÿ, ñîíðàäàí áî-
øàìàã ôèêðè éîõäó. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÎÍÐÀÄÀÍ-ÑÎÍÐÀÉÀ çÿðô Àõûðäà, áèð
àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà, áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøÿíäÿí
ñîíðà. Èñìàéûë êèøè ôèêðÿ ýåòäè. Ñîíðàäàí-
ñîíðàéà äåäè: – Ñèëàùëàðûíû ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëñÿê,
äàùà éàõøû îëàð. Ï.Ìàêóëó.
ÑÎÍÐÀÊÛ çÿðô 1. Ñîíðà îëàí, ñîíðà áàø
âåðÿí, áèð øåéèí àðäûíúà ýÿëÿí. Ñîíðàêû ùàäèñÿ.
Ñîíðàêû ôèêèð. Ñîíðàêû íÿòèúÿëÿð. Ñîíðàêû ïåø-
ìàí÷ûëûã ôàéäà âåðìÿç.
2. Ýÿëÿúÿê, ãàðøûäàêû, íþâáÿäÿêè. Ñîíðàêû
èøëÿðè ôèêèðëÿøìÿê. – Ñîíðàêû èëëÿð Íàäèðëÿ Çö-
ëåéõàíû áèð-áèðèíÿ äàùà ìþùêÿì áàüëàäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÎÍÐÀËÀÐ(Û) çÿðô Áèð ùàäèñÿäÿí, ÿùâà-
ëàòäàí, èøäÿí ñîíðàêû âàõò, ñîíðàêû âàõòëàð(äà).
ßââÿë éàõøû èäè, ñîíðàëàðû ÿùâàëû ïîçóëäó.
– Áó ÿùâàëàòû ìÿíÿ ñîíðàëàð àíàì äàíûø-
ìûøäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ãÿçÿíôÿð ñîíðàëàð
Äöððÿíèí àèëÿñèíÿ áþéöê éàðäûì ýþñòÿðäè.
Ñ.Âÿëèéåâ. ßââÿëëÿð êÿíä óøàãëàðû “õàí úûüàë
îëàð” – äåéÿ, [Ìÿììÿäõàíëà] îéíàìàã èñ-
òÿìÿñÿëÿð äÿ, ñîíðàëàð ðàçûëûã âåðìèøäèëÿð.
Ï.Ìàêóëó.
ÑÎÍÐÀËÛÃ 1. Á à õ ñîíðàäàí. Áó êàüûçûí
ìÿçìóíóíäàí âÿ 2000 ìàíàò ïóëäàí ùàìûñû
øàä îëóá, ñîíðàëûã õîøáÿõò âÿ øàäëûã èëÿ éàøà-
äûëàð. Á.Òàëûáëû.
2. ñèô. Ñîíðà ýþðöëìÿëè îëàí, ýþðöëÿúÿê;
ñîíðàêû âàõòû íÿçÿðäÿ òóòàí. Áó, ñîíðàëûã èøäèð.
ÑÎÍÐÀËÛÃÚÀ çÿðô Ñîíðàäàí, ñîíðà. Ñîí-
ðàëûãúà ùàìû ýÿëäè. – Áÿñ áó éàçûã Òöêÿçáàíà
íèéÿ åðêÿê äåéèðëÿð, ÿëáÿòòÿ, ñîíðàëûãúà ùàìû-
ìûç áèëÿúÿéèê. Á.Òàëûáëû.
ÑÎÍÐÀÑÛ çÿðô Àõûðû, àðäû, íÿòèúÿñè, àãè-
áÿòè. Ñîíðàñû áÿëëè îëàð. Ñîíðàñûíà áàõàðûã.
ÑÎÍÑÓÇ1 ñèô. Ñîíó, íÿùàéÿòè, àõûðû îëìà-
éàí; ùÿäñèç, áèòìÿç-òöêÿíìÿç. Ñîíñóç ãàéüû.
Ñîíñóç áîøëóã. Ñîíñóç áèð ìàðàã. Ñîíñóç ìÿ-
ùÿááÿò. – Áó áÿõòèéàð öçëÿðäÿ íÿ íàäèð éà-
ðàøûã âàð! Ñîíñóç ñåâèíú äîüóðóð èøûãëàðûí
éàíìàñû. Ð.Ðçà. Ñÿí à÷äûí áåëÿúÿ ñîí ñÿ-
ÑÎÐÀÃ
ùÿðèíè; Ñîí ñÿùÿð áèð ñîíñóç ýåúÿéÿ äþíäö.
Í.Õÿçðè.
ÑÎÍÑÓÇ2 ñèô. Óøàüû, þâëàäû îëìàéàí. Ñîíðà
Òóòó õàëà, ìÿíèì áó ñîíñóç ìåùðèáàí õàëàì,
àéàüà ãàëõûá èøûüû éàíäûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ñîíñóç, äóë êèøè [Ñóëòàí ßìèðëè] ÷îõ çàìàí
åâÿ áàø ñàëìàã áåëÿ èñòÿìÿçäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÎÍÑÓÇËÓÃ1 èñ. Ñîíó, íÿùàéÿòè îëìàìà;
íÿùàéÿòñèçëèê, èíòÿùàñûçëûã. Àììà áó ãûñàúûã
ìÿñàôÿ Ãóëàìà ñîíñóçëóã òÿñèðè áàüûøëàäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÎÍÑÓÇËÓÃ2 èñ. Ñîíñóç îëìà, þâëàäû,
óøàüû îëìàìà. Ñàäûüûí ãàðäàøû äà àüëàì-
ñûíäû, ñîíñóçëóüóí áöòöí àüûðëûüûíû äóéìóø
àäàìëàð êèìè áöçöøäö. Ì.Ùöñåéí. [Ìÿñóìÿ
Ìóõòàðà:] Ñÿíèí êèìè þâëàääàíñà, ñîíñóçëóã
éàõøûäûð. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÎÍÓÚ á à õ ñîí 3-úö ìÿíàäà.
ÑÎÍÓÍÚÓ ñèô. ßí àõûðûíúû, àõûðäàêû, àõûðäà
îëàí. Ñîíóíúó äÿðñ. Ñîíóíúó òàìàøà. – Ãîúà
êèøè ñîíóíúó äàøû äà éîíóá ùàçûð åòìèøäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÎÏËÎ èñ. òåõ. Óúëóã.
ÑÎÏÐÁÍÎ [èòàë.] ìóñ. 1. ßí éöêñÿê ãàäûí
ñÿñè.
2. Áåëÿ ñÿñè îëàí ìöüÿííè ùàããûíäà.
ÑÎÐÀÃ èñ. Àõòàðìà, àðàìà, ñîðóøìà, ñî-
ðóøóá áèëìÿ (þéðÿíìÿ, õÿáÿð òóòìà); ñîðóø-
ìàãëà þéðÿíèëÿí øåé, õÿáÿð, ìÿëóìàò. Õó-
úóêëó Ìàùìóäáÿé ÷îõäàíäû êè, Íÿáèíèí ñîðà-
üûíäà èäè. “Ãà÷àã Íÿáè”. // Áèðè ùàããûíäà
ìÿëóìàò, õÿáÿð. [Öìèä íàçèðÿ:] Áÿñ ñèçèí
ñîðàüûíûç “Íÿðèìàíîâ” êîëõîçóíäàí ýÿëèð.
Á.Áàéðàìîâ.
Ñîðàüûíäà îëìàã – ùÿñðÿ-
òèíäÿ îëìàã, àõòàðìàã, òÿìÿííàñûíäà îëìàã.
Âàãèô äóðíàëàðäàí òÿìÿííà åëÿéèð êè, èíòèçà-
ðûíû ÷ÿêäèéè âÿ ñîðàüûíäà îëäóüó àëàýþçëö
ùÿìäÿìäÿí ýþðñöíëÿð îíà áèð õÿáÿð âÿ ÿñÿð
ýÿòèðÿ áèëÿðëÿðìè? Ô.Êþ÷ÿðëè. Ñîðàã àëìàã –
áèð õÿáÿð áèëìÿê, ìÿëóìàòû îëìàã. Ñîðàüûíû
àëäûì. – [ßëéàð õàí] ùàðàäà íàäèð, ýþçÿë,
äèããÿòÿëàéèã áèð øåéèí ñîðàüûíû àëàðäûñà, ùÿð
íåúÿ âàñèòÿ èëÿ îëóðñà îëñóí, äÿðùàë îíó ÿëÿ
êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøàðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñîðàã
åòìÿê – àõòàðìàã, àðàìàã, îíäàí-áóíäàí
ñîðóøóá þéðÿíìÿê, áèëìÿê, õÿáÿð òóòìàã,
ìÿëóìàò àëìàã. – Èíÿéè èòÿí ñîðàã åäÿð. (Àòà.
ñþçö). Ùàðàëàðû ýÿçèá àðàìàëû, êèìè ñîðàã
åòìÿëè èäèì. Ñ.Ùöñåéí. [Øàùèí:] [Ìöÿëëèìè-
ìèç] ôèêèðëÿøèá êè, ñààòûí èòäèéèíè òÿëÿáÿëÿðäÿí
137
ÑÎÐÀÃ×Û
ñîðàã åëÿñÿì éàõøû äöøìÿç. Á.Áàéðàìîâ.
Ñîðàã âåðìÿê – õÿáÿð âåðìÿê, ìÿëóìàò
âåðìÿê. Ýÿëÿúÿê ýöíëÿðäÿí âåðÿðÿê ñîðàã;
Îëäó áèð-áèðèíÿ öðÿêëÿð äàéàã. Ñ.Ðöñòÿì.
[Êàòèáÿäÿí] ùå÷ êÿñ áèð ñîðàã âåðìÿéèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÎÐÀÃ×Û èñ. Ñîðàã åäÿí, ñîðóøàí, àõòàðàí.
Ñîðàã÷ûíûí òöñòöñö äàáàíûíäàí ÷ûõàð. (Ìÿñÿë).
ÑÎÐÀÃËÀÌÀ, ÑÎÐÀÃËÀØÌÀ “Ñîðàãëà-
ìàã” âÿ “ñîðàãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÐÀÃËÀÌÀÃ, ÑÎÐÀÃËÀØÌÀÃ ô. Ñî-
ðóøìàã, ñîðàã åòìÿê, îíäàí-áóíäàí ñîðó-
øàðàã áèëìÿê. Éàð äàüäàí àøäû, ýåòäè; Öðÿéè
äàøäû, ýåòäè; Àõòàðäûì, ñîðàãëàäûì; Äåäèëÿð,
ãà÷äû ýåòäè. (Áàéàòû). [ßùìÿä:] Ãîéàðàì
éîëóíäà øèðèí úàíûìû; Ñîðàãëàøûá Ãÿðèáèíè
òàïàðàì. “Àøûã Ãÿðèá”. Î, óçóí ìöääÿò àõ-
òàðäûãäàí, ñîðàãëàøäûãäàí ñîíðà Ýþâùÿðèí
éåðèíè þéðÿíìèøäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÎÐÀÃÑÛÇ ñèô. âÿ çÿðô Õÿáÿðñèç, õÿáÿð
âåðìÿäÿí, õÿáÿðäàðëûã åòìÿäÿí. Ñîðàãñûç
èòìÿê. Ñîðàãñûç ýÿëìÿê. – [Ìÿäèíÿ Éàâÿðÿ:]
Áèëìèðÿì ñÿíäÿ íÿ àäÿòäèð, ñîðàãñûç, õÿòÿðñèç
àäàìûí áàøûíûí öñòöíö àëûðñàí. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÎÐÀÃ-ÑÎÐÀÃËÀ çÿðô Ñîðóøà-ñîðóøà,
ñîðóøóá õÿáÿð òóòìàãëà, àõòàðà-àõòàðà. Ñîðàã-
ñîðàãëà èñòÿäèéèíè òàïàðñàí. – Äîüðóäóð, äå-
éÿðëÿð êè, ñîðàã-ñîðàãëà ùÿúúÿ ýåòìÿê îëàð.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÎÐÜÓ, ÑÎÐÜÓ-ÑÓÀË èñ. Ñóàë, ñóàë åòìÿ,
âåðèëÿí ñóàë. Ñîðüóéà ãûñà úàâàá âåðìÿê.
– Àüñà÷ëû, àüáûüëû, àüñàããàëëû, àíúàã ëàëÿ êèìè
ãûðìûçûéàíàãëû ßìèðàñëàí áàáà íÿâÿñèíèí ñîð-
üóëàðûíà úàâàá âåðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Àçàä:]
Ãîé õÿáÿð âåðèì, éîõñà ñîðüó-ñóàëäàí éàõà-
ìûçû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéèê. Ñ.Ðÿùìàí. Ñÿôèééÿ
ñîðüó-ñóàëû óçàòìàìàã ö÷öí òÿëÿñèê öíâàíû,
ùÿòòà åâèí íþìðÿñèíè äÿ äåéèá ýåòìÿéÿ èúàçÿ
èñòÿäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Äèíäèðìÿ, ñóàëëàð âåð-
ìÿ, ñîðóøìà, èñòèíòàã.
Ñîðüó (ñîðüó-ñóàë)
åòìÿê – ñîðóøìàã, ñóàë âåðìÿê. [×èéÿëÿê]
ñîðüó-ñóàë åëÿìÿäè, ëàêèí ìàùèééÿòèíÿ äÿ åí-
ìÿäè. Á.Áàéðàìîâ. Ñîðüó-ñóàëà òóòìàã –
äàëáàäàë ñóàë âåðìÿê, ÷îõ äèíäèðìÿê, ñîðóø-
ìàã. [Ìàëèê] ìÿñÿëÿíè àíëàìàã ö÷öí êèì
ýÿëäè, ñîðüó-ñóàëà òóòóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
[Ùÿêèì:] [Àòàøû] áó ñààò ñîðüó-ñóàëà òóòìàã
îëìàç. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÎÐÌÀ1 “Ñîðìàã1”äàí ô.èñ.
138
ÑÎÐÒËÀÉÛÚÛ
2
ÑÎÐÌÀ “Ñîðìàã ”äàí ô.èñ.
2
ÑÎÐÌÀÃ1 ô. Ñîðóøìàã, ñóàë åòìÿê, õÿáÿð
àëìàã. Ýÿð ñóàë åéëÿñÿ çàùèä, êè íÿäèð íÿøåéè-
ìåé? Äåýèëÿí, ýåò îíó ìåéõàíÿäÿ ñàüÿðäÿí
ñîð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Áàùàäûð ïàïèðîñ éàíäûðûá
Ñóëòàíäàí ñîðäó.. Í.Íÿðèìàíîâ. ßùìÿä ùå-
êàéÿñèíè òàìàì åòäè. Èêèìèç äÿ áèð-áèðèìèçèí
öçöíÿ áàõûðäûã. ßùìÿä ýþçëÿéèðäè êè, ìÿí áèð
øåé ñîðàúàüàì. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÑÎÐÌÀÃ2 ô. 1. ßììÿê. Áîéíóì ãîëóíó
äèëÿð ùÿâàäàí; Ëÿëèì ëÿáèíè ñîðàð ñÿáàäàí.
Ôöçóëè. Óøàã èéäÿí öðêÿí êèìè îëóá áàøûíû áó-
ëàäû, ëàêèí éåíÿ äÿ äþøö òàïûá ñîðäó. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
2. Äèë âÿ äîäàãëàðûí ùÿðÿêÿòèëÿ êîíôåò, ãÿíä
âÿ áó êèìè øåéëÿðè àüçûíäà éàâàø-éàâàø ÿðè-
äÿðÿê éåìÿê. Ìîíïàñû ñîðìàã. Íàáàò ñîð-
ìàã. – [Ìóñòàôà] ùàðàäàíñà òàïäûüû ÷àé äà-
øûíû äóðìàäàí ñîðóðäó. Ñ.Âÿëèéåâ.
3. Á à õ ñîâóðìàã. Äàü öñòÿ áîðàí ýÿëèð;
Ãàðëàðû ñîðàí ýÿëèð. Àòûí äþðäíàëà ÷àïûð;
Àðõàìäà äóðàí ýÿëèð. (Áàéàòû).
◊ Ãàíûíû (øèðÿñèíè) ñîðìàã – á à õ ãàíûíû
ñîðìàã (“ãàí”äà). ..Ìèð Éÿùéà àüàëàð àâàì
ãàðäàøëàðûìûçûí úàíûíà äàðàøûá .. ãàíëàðûíû
ñîðóðëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Íÿ ãÿäÿð êè,
[ìöëêÿäàðëàð] éàøàéûðëàð, ñèçèí øèðÿíèçè ñîðà-
úàãëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÎÐÒ [ôð. ñîðòå, ÿñëè ëàò.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð
ìàëûí êåéôèééÿò âÿ ãèéìÿò úÿùÿòäÿí äÿðÿ-
úÿñè, íþâö, ÷åøèäè. ×àéûí ñîðòó. Òöòöíöí ñîðòó.
Áèðèíúè ñîðò óí. – [Õÿëèë:] Ïàìáûüû òåç éûüàí-
äà èêèíúè ñîðòëà òÿùâèë âåðèðëÿð. Ì.Ùöñåéí.
2. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿäÿíè áèòêèíèí òÿñÿððö-
ôàò ö÷öí äàùà ãèéìÿòëè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê
îëàí íþâö. Áóüäàíûí ãóðàãëûüà äàâàìëû ñîðòó.
Øÿðàáëûã öçöì ñîðòëàðû. Òåçéåòèøÿí àëìà ñîðò-
ëàðû.
ÑÎÐÒÁÌÅÍÒ èñ. [ôð.] Åéíè úèíñëè ìÿìó-
ëàò âÿ ìàòåðèàëëàðûí ñîðò, íþâ, òèï âÿ þë÷ö úÿ-
ùÿòäÿí ÷åøèäè.
ÑÎÐÒËÀÌÀ “Ñîðòëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÐÒËÀÌÀÃ á à õ ñîðòëàøäûðìàã.
ÑÎÐÒËÀØÄÛÐÌÀ “Ñîðòëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÐÒËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Ñîðòëàðà àéûðìàã,
íþâëÿðÿ àéûðìàã; ÷åøèäëÿìÿê.
ÑÎÐÒËÀÉÛÚÛ èñ. Áèð øåéè ñîðòëàðà, íþâëÿðÿ,
÷åøèäëÿðÿ àéûðàí èø÷è (ìàøûí).
ÑÎÐÒËÓÃ
ÑÎÐÒËÓÃ èñ. Ìöÿééÿí ñîðòà (2-úè ìÿ-
íàäà) àèä îëìà; úèíñ. Ñîðòëóã òîõóì.
ÑÎÐÒÑÛÍÀÌÀ èñ. ê.ò. Òîõóìëàðûí ñîðòóíó
(íþâöíö, úèíñèíè, êåéôèééÿòèíè) éîõëàéûá ãèé-
ìÿòëÿíäèðìÿ.
ÑÎÐÓÚÓ1 ñèô. Ñîðàí, ñîðóá ÷ÿêÿí. Áèòêèíèí
ñîðóúó ðèøÿëÿðè. Ñîðóúó ùÿøÿðàò. Ñîðóúó îð-
ãàí. // Ñîðìàüà, ñîðóá ÷ÿêìÿéÿ ìÿõñóñ.
Ñîðóúó êëàïàí. Ñîðóúó íàñîñ.
ÑÎÐÓÚÓ2 èñ. Ñóàë åäÿí, ñîðóøàí, ñóàëåäèúè,
ñóàë èôàäÿ åäÿí. Ñîðóúó áàõûø. – Ãûç òàíûìà-
äûüû áó àäàìëàðû óòàíúàã âÿ ñîðóúó íÿçÿð-
ëÿðëÿ ñåéð åäèðäè. ß.Ñàäûã.
ÑÎÐÓØÌÀ “Ñîðóøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÐÓØÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéè áèëìÿê, áèð øåé
ùàããûíäà ìÿëóìàò àëìàã ö÷öí áèðèíÿ ñóàëëà
ìöðàúèÿò åòìÿê; ñóàë åòìÿê. Õÿñòÿíèí ùàëûíû
ñîðóøìàã. Äÿðñëÿðèíè ñîðóøìàã. Éàøûíû ñî-
ðóøìàã. – Êèìèí èõòèéàðû âàð èäè, ñîðóøñóí
ùàðàäàí [Õóäàéàð áÿéÿ] áÿéëèê éåòèøèá.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áÿëè, ìÿíèì ãöðóðóì;
Ýÿë, ñîðóøìà íÿäÿíäèð; ×àüëàéàí Õÿçÿðèìè;
Áó úöð ñåâäèéèìäÿíäèð. Í.Õÿçðè. // Ôèêðèíè áèë-
ìÿê èñòÿìÿê, èúàçÿ èñòÿìÿê. Ñîðóø, ñîíðà ýåò.
2. Áèðèíè ýþðìÿê, áèðèëÿ ýþðöøìÿê àðçó-
ñóíäà îëäóüóíó áèëäèðìÿê. Êèìñÿ ñèçè ñîðó-
øóðäó. Ìöäèð ñÿíè ñîðóøóðäó.
3. Öçÿðèíÿ ìÿñóëèééÿò äöøìÿê, áèð øåé ùàã-
ãûíäà ãàíååäèúè úàâàá òÿëÿá åòìÿê. Áó èøè
ñÿíäÿí ñîðóøàúàãëàð.
ÑÎÐÓØÓËÌÀ “Ñîðóøóëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÐÓØÓËÌÀÃ ìÿúù. Ñóàë åäèëìÿê. Ñî-
ðóøóëà áèëÿð êè, èíäè áóíäàí ñîíðà äàùà êèì
ãàðàäàìà òþâëÿ ñÿêèñèíäÿí ãîïóá, ïÿíúÿðÿëè
áèð îòàã÷à òèêèá áóðàéà ÷ûõà áèëÿðäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
ÑÎÑÈÁË [ëàò.] Ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí ñîñèàëèñò
ìÿíàñûíäà îëàí áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.:
ñîñèàë-äåìîêðàò, ñîñèàë-äåìîêðàòèçì âÿ ñ.
ÑÎÑÈÁË-ÄÅÌÎÊÐÁÒ Ñîñèàë-äåìîêðàò
ïàðòèéàñûíûí öçâö, ñîñèàë-äåìîêðàòèéà òÿðÿô-
äàðû.
ÑÎÑÈÁË-ÄÅÌÎÊÐÀÒÈ´Ê ñèô. Ñîñèàë-äå-
ìîêðàòèéàéà àèä. Ñîñèàë-äåìîêðàòèê èäåîëî-
ýèéà. Ñîñèàë-äåìîêðàòèê ýþðöøëÿð.
ÑÎÑÈÁË-ÄÅÌÎÊÐÁÒÈÉÀ XIX ÿñðèí ñî-
íóíúó ðöáöíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ñîñèàëèñò
ïàðòèéàëàðûíûí öìóìè àäû. Ðóñèéà ñîñèàë-
äåìîêðàòèéàñû. Àëìàí ñîñèàë-äåìîêðàòèéàñû.
ÑÎÑÈÑÊÀ
ÑÎÑÈÁË-ÄÅÌÎÊÐÀÒÈ´ÇÌ Ñîñèàë-äåìî-
êðàòèéàíûí èäåîëîýèéàñû âÿ òàêòèêàñû.
ÑÎÑÈÁË-ÈÌÏÅÐÈÀËÈ´ÑÒ Ñîñèàë-èìïåðèà-
ëèçì ñèéàñÿòè éåðèäÿí âÿ éà áó ñèéàñÿòè ìö-
äàôèÿ åäÿí àäàì.
ÑÎÑÈÁË-ÈÌÏÅÐÈÀËÈ´ÇÌ Îïïîðòóíèçìèí
áèð íþâö, ñîñèàë-äåìîêðàòëàðûí þç þëêÿëÿðèíèí
èìïåðèàëèñò ùþêóìÿòèíè äàéàãëàìà ñèéàñÿòè.
ÑÎÑÈÀËÈ´ÑÒ 1. Ñîñèàëèçì (2-úè ìÿíàäà)
òÿðÿôäàðû.
2. Ñîñèàëèñò ïàðòèéàñûíûí öçâö.
ÑÎÑÈÀËÈÑÒËßØÄÈÐÌß “Ñîñèàëèñòëÿøäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÎÑÈÀËÈÑÒËßØÄÈÐÌßÊ ô. Áöòöí úÿìèé-
éÿòèí ìöëêèééÿòè åòìÿê, ñîñèàëèñò ìöëêèééÿ-
òèíÿ ÷åâèðìÿê. Àüûð ñÿíàéåíè ñîñèàëèñòëÿøäèð-
ìÿê.
ÑÎÑÈÀËÈ´ÇÌ [ëàò. ñîñèàëèñ – èúòèìàè, ìöø-
òÿðÿê] 1. Ñîñèàëèñò èíãèëàáû, áóðæóà ùàêèìèé-
éÿòèíèí äåâðèëìÿñè âÿ ïðîëåòàð äèêòàòóðàñû éà-
ðàäûëìàñû, èñòèñìàð÷û ñèíèôëÿðèí ëÿüâ åäèëìÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ ãóðóëàí äþâëÿò âÿ èúòèìàè ãóðó-
ëóø – êîììóíèçìèí áèðèíúè ôàçàñû.
2. Ñîñèàëèçì úÿìèééÿòè ãóðóëìàñû ùàããûíäà
íÿçÿðèééÿ. Åëìè ñîñèàëèçì.
3. Áÿðàáÿð÷èëèê âÿ éà àíòàãîíèñò çèääèééÿò-
ëÿðè éóìøàëòìà ÿñàñûíäà êàïèòàëèñò úÿìèééÿ-
òèíè èñëàù åòìÿê ùàããûíäà ìöõòÿëèô õûðäà áóð-
æóà âÿ áóðæóà íÿçÿðèééÿëÿðèíèí àäû. Õàëã÷û
ñîñèàëèçìè. Õðèñòèàí ñîñèàëèçìè.
ÑÎÑÈÁË-ÐÅÂÎËÉÓÑÈÎÍÉÐ [èõòèñàðû:
“åñåð”] 1902-úè èëäÿ Ðóñèéàäà õàëã÷û ãðóï-
ëàðû ãàëûãëàðûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá, Îêòéàáð èí-
ãèëàáûíäàí ñîíðà ñîâåò ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû
ìöáàðèçÿ àïàðìûø ÿêñèíãèëàá÷û ãîë÷îìàã ïàð-
òèéàñûíûí öçâö.
ÑÎÑÈÎËÓÝÈÉÀ [ëàò. ñîúèåòàñ – úÿìèééÿò
âÿ éóí. ëîýèà – òÿëèì] Úÿìèééÿò èíêèøàôûíûí
öìóìè ãàíóíëàðû ùàããûíäà åëì.
ÑÎÑÈÎËÎÆÈ´ ñèô. [ëàò.] Ñîñèîëîýèéàéà àèä.
Ñîñèîëîæè ãàíóí. Ñîñèîëîæè íÿçÿðèééÿ.
ÑÎÑÈÓËÎÃ [ëàò. ñîcèåòàñ – úÿìèééÿò âÿ
éóí. ëîýîñ – ìÿôùóì, òÿëèì] Ñîñèîëîýèéà
ìöòÿõÿññèñè.
ÑÎÑÈ´ÑÊÀ [ðóñ.] Áèøìèø ùàëäà éåéèëÿí íà-
çèê êîëáàñà. [Âÿëèáÿé:] Úàíûì, Àëëàùûí êÿëÿì
ñóéó áîðøó èñòÿéèðñÿí, è÷èíäÿí ñîñèñêà ÷ûõûð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
139
ÑÎÑÉÀÐÛØ
ÑÎÑÈÑÊÀÕÀÍÀ èñ. Ñîñèñêà áèøèðèëèá ñàòûëàí
ãÿëéàíàëòû äöêàíû.
ÑÎÑÉÀÐÛØ èñ. “Ñîñèàëèçì éàðûøû” ãûñàëòìà
ôîðìàñû.
ÑÓÓÑ [ôð. sauce] Õþðÿê øèðÿñè.
ÑÎÓÑËÓ ñèô. Ñîóñó îëàí, ñîóñëà áèøèðèëìèø.
ÑÎÂÉÒ1 èñ. [ðóñ.] Ìöÿééÿí ñàùÿéÿ àèä ìö-
òÿõÿññèñëÿð ãðóïó; øóðà. Åëìè ñîâåò. Ìóùàðèáÿ
âåòåðàíëàðû øóðàñû.
ÑÎÂÉÒ2 èñ. [ðóñ.] 1. êþùí. Ðóñèéàäà ñî-
ñèàëèçì úÿìèééÿòèíèí ñèéàñè òÿøêèëàò ôîðìàñû.
ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè.
2. êþùí. Ìöõòÿëèô êîëëåýèàë îðãàíëàðûí àäû.
Íàçèðëÿð Ñîâåòè.
ÑÎÂÅÒËßØÄÈÐÈËÌß “Ñîâåòëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÎÂÅÒËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ñîâåò ùàêè-
ìèééÿòè ãóðóëìàã, Ñîâåò ùàêèìèééÿòè îðãàí-
ëàðû éàðàäûëìàã.
ÑÎÂÅÒËßØÄÈÐÌß “Ñîâåòëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑÎÂÅÒËßØÄÈÐÌßÊ ô. Áèð éåðäÿ Ñîâåò
ùàêèìèééÿòè, Ñîâåò ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû
ãóðìàã, éàðàòìàã.
ÑÎÂÅÒËßØÌß “Ñîâåòëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÎÂÅÒËßØÌßÊ ô. Ñîâåò ãàéäàñûíúà ãó-
ðóëìàã, ñîâåò õàðàêòåðè àëìàã.
ÑÎÂÕÀ èñ. Þëÿí àäàìûí ãàëìûø øåéëÿðè.
[Ùàúû Ãàðà:] Ùå÷ êÿñ ìàëûí öçöíÿ áàõìûð.
Äåéÿñÿí, þëÿòäÿí ãûðûëàíëàðûí ñîâõàñûäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Ñîâõàéà ãàëñûí, ñîâ-
õàéà ãàëìûø! – ãàðüûø, íèôðèí ìÿíàñûíäà.
[Ìöðñÿë:] Ýþðöì êè, úàíûíû äÿðä, àçàð àëñûí;
Ñöïöðýÿ áûüëàðûí ñîâõàéà ãàëñûí. Ñ.Ðöñòÿì.
[Íèñÿ õàíûì:] Ñîâõàéà ãàëìûø åéíÿéè òàïà
áèëìèðÿì!.. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Ñþéöø éå-
ðèíäÿ èøëÿíèð.
ÑÎÂÕÓÇ [ðóñ. “ñîâåòñêîå õîçÿéñòâî”
ñþç. èõòèñàðû] Äþâëÿòÿ òàáå îëàí êîëëåêòèâ
êÿíä òÿñÿððöôàòû; òÿñÿððöôàò áèðëèéè. Ãîéóí-
÷óëóã ñîâõîçó. Òàõûë÷ûëûã ñîâõîçó. Ñîâõîç
äèðåêòîðó. Ñîâõîç òÿñÿððöôàòû. – Ñîâõîç ôÿù-
ëÿëÿðè ÿëëÿðèíäÿ áþéöê çÿíáèëëÿð ïëàíòàñèéà-
ëàðà éàéûëìûøäûëàð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
Ñîâ.ÈÊÏ – Ñîâåò Èòòèôàãû Êîììóíèñò Ïàð-
òèéàñû.
ÑÓÂÊÀ [ðóñ.] çîîë. Òûðòûëëàðû êÿíä òÿñÿððö-
ôàòû áèòêèëÿðèíÿ çèéàí âåðÿí ýåúÿ êÿïÿíÿêëÿðè
140
ÑÎÂÓÐÌÀÃ
ãðóïóíóí àäû. Êÿëÿì ñîâêàñû. – Àëîâ áóðóëà-
áóðóëà ÿòðàôû ãàðñûð, åëÿ áèë ãÿñäÿí ÷îð âÿ ñîâ-
êàíûí àðòûá òþðÿìÿê èñòÿäèéè éåðëÿðè éàíäûðûðäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÎÂÃÀÒ èñ. Áèðèíÿ ýþíäÿðèëÿí ïàé; ùÿäèé-
éÿ, áÿõøèø. [Âÿçèð:] Áàüûøëàéàíäà ìÿí äå-
éÿúÿéÿì êè, áàúûì, Ùèäàéÿò õàíûí àðâàäû áó
íèìòÿíÿíè Øþëÿ õàíûìà ñîâãàò ýþíäÿðèáäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéíèí
êèðâÿ îüëó “Ãóðäáàñàð” êÿíäèíäÿí áóðà áèð
ãóçó ñîâãàò ýþíäÿðìèøäè. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Àíàì ùåéáÿíè ñîâãàòëà äîëäóðóð,
àòàì ãîøóëó àðàáà éàíûíäà ìÿíè ýþçëÿéèðäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÎÂÌÀÃ ô. Êÿíàð åëÿìÿê, áàøäàí åëÿìÿê.
ÑÎÂÌßß èñ. [ÿð.] Èáàäÿòõàíà, èáàäÿòýàù,
ùöúðÿ. [Ìèðçÿ] ÿëëÿøèá áó äàøëàðûí àðàñûíäà
þçöíÿ áèð ñîâìÿÿ òèêäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òàüëàðûí
áèð áàøãàñûíäà áàëàúà ñîâìÿÿëÿð îëàðäû, áóí-
ëàðà äà õÿëâÿòè äåéÿðäèëÿð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑÎÂÓÐÌÀ “Ñîâóðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÂÓÐÌÀÃ ô. 1. Ùàâàéà àòìàã, ñîâóðóúó
ìàøûí âàñèòÿñèëÿ äÿíè ñàìàíäàí, çèáèëäÿí òÿ-
ìèçëÿìÿê. Áèð àçäàí Äÿìèðîâ øàíà èëÿ òàõûëû
ñîâóðìàüà áàøëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. ..Äþéöëÿí
òàõûëû ñîâóðóðäóëàð. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Ùàâàéà ãàëäûðìàã, ñÿïÿëÿìÿê, äàüûò-
ìàã. Ùÿðäÿí êöëÿê ãàëõûð, éåðäÿí ãàðû ãàïûéà
ñîâóðóð; Ýÿëèá-ýåäÿí èíñàíëàðûí öç-ýþçöíö
ãîâóðóð. À.Ñÿùùÿò. Áèç øÿùÿðÿ ýèðäèéèìèç çà-
ìàí øèääÿòëè õÿçðè ÿñèð, êö÷ÿëÿðèí òîçóíó ùà-
âàéà ñîâóðóð, ýþéäÿí áàøûìûçà òîðïàã éà-
üûðäû. À.Øàèã.
3. ìÿú. Ùÿäÿð éåðÿ, áîø-áîøóíà õÿðúëÿ-
ìÿê, ïó÷ åòìÿê; èñðàô÷ûëûã åòìÿê.
4. ìÿú. Éàüäûðìàã, äåìÿê. [Ãîðõìàç
Äþíìÿçÿ:] Áèð ýöí áþéöê áèð èçäèùàìûí ñÿíè
ñþéÿðÿê, ëÿíÿòëÿð ñîâóðàðàã, ñÿíè äàøëàäûüûíû
ýþðäöì. Ú.Úàááàðëû. [Ðàóô:] Åâè [âàõòûíäà]
áîøàëòìàäûüû ö÷öí áè÷àðÿíè àë÷àãúàñûíà òÿù-
ãèð åòìèø, àüçûíà ýÿëÿíè ñîâóðìóø. Ù.Úàâèä.
◊ Éåëÿ ñîâóðìàã – ùå÷ åëÿìÿê, ïó÷à ÷û-
õàðòìàã. [Àòàáàëà:] ..×îõ ìöñòÿáèäèí îúàüûíû
ñþíäöðöá éåëÿ ñîâóðìóøäó. À.Øàèã. Êöëöíö
ýþéÿ (ÿðøÿ) ñîâóðìàã – á à õ ñîâóðìàã.
[Íèçàìè:] Ìÿí ßõè Ôÿððóõóí ôèêèðëÿðè öçÿðèíäÿ
áþéöê âÿ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûøäûì, ëàêèí
îíëàðû ñèçèí êöðÿêÿíèíèç Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä
ÑÎÂÓÐÓÚÓ
ìÿùâ åòäèðäè, îíëàðûí êöëöíö ýþéÿ ñîâóðäó.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÎÂÓÐÓÚÓ èñ. ê.ò. Òàõûëñîâóðàí ìàøûí,
àëÿò. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñîâóðóúó ìàøûí.
ÑÎÂÓÐÓÃ 1. Á à õ áóðóëüàí 2-úè ìÿíàäà.
Ãàð ñîâóðóüó. ×îâüóí ñîâóðóüó.
2. Òàõûëû òÿìèçëÿìÿê ö÷öí ùàâàéà àòìà.
Ôèðèäóí ñîâóðóã àòà-àòà, Ìóñà êèøèíèí ýö-
íÿøäÿí òóíú êèìè ãàðàëìûø öçöíÿ áàõäû âÿ
ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÎÂÓØÌÀ “Ñîâóøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÂÓØÌÀà ô. 1. Ýåòìÿê, êå÷ìÿê, óçàã-
ëàøìàã, ÷ÿêèëìÿê (íÿçÿðÿ ÷àðïìàäàí).
Àðàáèð ñÿêèëÿðëÿ êå÷ÿíëÿð ìöùöì áèð èøè îëàí
àäàìëàð êèìè êö÷ÿëÿðäÿí òåç ñîâóøóá ýåäèðäè.
À.Øàèã. Ðöõñàðà áèð øåé åäèð êèìè, ÷èéèíëÿðè
öñòöíäÿí ýåðèéÿ áàõäû, ýþäÿê òóìàíëû áèð ãà-
ðàëòû ñàüäàí ñîâóøóá éóõàðûéà þòäö. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. // ßêèëìÿê, ñèâèøìÿê, éàéûíìàã, õÿë-
âÿòè ãà÷ìàã. Áàëàúà Ñàáèð ýöíîðòà éåìÿéèíè
éåéèá ñîâóøäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Þòìÿê, êå÷ìÿê; êå÷èá ýåòìÿê, þòöá
êå÷ìÿê. [Àõóíä:] Ùÿð÷ÿíä êè, àç ãàëìûøäû
àðàëûãäà ýöëëÿ ìÿíÿ äÿéñèí, àììà øöêöð
Àëëàùà êè, õàòà éàíäàí ñîâóøäó. Á.Òàëûáëû.
[Èëéàñ Àäèëÿéÿ:] Áåëÿëèêëÿ, èëê ôÿëàêÿò ñîâóøäó,
éîõñà ùÿð èêèìèç ó÷óðóìà àøûá ìÿùâ îëàúàã-
äûã. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Åéíè çàìàíäà âàõò,
çàìàí, ìþâñöì ùàããûíäà. Ùÿôòÿ ñîâóøäó,
ýåòäè; Àé ýÿëäè, áàøà ÷àòäû. Ð.Ðçà.
3. Äàéàíìàã, àðà âåðìÿê, êÿñìÿê, êå÷-
ìÿê, þòìÿê. Ãîé éàüûø ñîâóøñóí, ñîíðà ñþéëÿ!
ß.Âÿëèéåâ.
4. ìÿú. Éàääàí ÷ûõìàã, óíóäóëìàã; éîõ
îëìàã, êå÷èá ýåòìÿê. Àììà î äóéüó òåç ñî-
âóøäó ìÿíäÿí; Âàëëàù, ýÿðÿê áàøûí äöøñöí
áÿäÿíäÿí. À.Ñÿùùÿò. [Áÿùðàì:] Áÿùðàì,
ãîðõ! Ãîðõ þç âèúäàíûíäàí! Ñÿí êè Ñàðàíûí
õàòèðè ö÷öí áó èøÿ èãäàì åòìèøäèí, íÿ òåç ñî-
âóøäóí! Ú.Úàááàðëû. Ïèðèíèí äèëõîðëóüó áèð
àíäà ñîâóøäó. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÎÉ èñ. ßñèë, ÿúäàä, ÿñèë-íÿñÿá, ìÿíøÿ,
úèíñ.
ÑÎÉÀ èñ. [éàïîí.] Ïàõëà ôÿñèëÿñèíäÿí áèð-
èëëèê áèòêè.
ÑÎÉÀÄ èñ. Øÿõñè àääàí áàøãà íÿñëÿí âåðè-
ëÿí àä; ôàìèëèéà.
ÑÎÉÄÀØ èñ. Áèð ñîéäàí, áèð íÿñèëäÿí, áèð
êþêäÿí îëàí àäàìëàðäàí ùÿð áèðè.
ÑÎÉÓÄÓÚÓ
ÑÎÉÜÓÍ èñ. Ñîéìà, òàëàìà, òàëàí, ÷àïãûí.
Øÿùÿðäÿ áþéöê ñîéüóí îëäó.
ÑÎÉÜÓÍ×Ó èñ. Ñîéüóí÷óëóãëà, ãàðÿòëÿ
ìÿøüóë îëàí àäàì; ÷àïîâóë÷ó, ãàðÿòýÿð,
àäàìñîéàí; ãóëäóð. Áàêû éàíüûíëàðûí, áàðûò
òöñòöëÿðèíèí, ãóëäóðëàðûí âÿ ñîéüóí÷óëàðûí èõ-
òèéàðûíà âåðèëìèøäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Äàüëàð
àðàñûíäàí êå÷äèêúÿ, ùÿð àääûìäà îüðó ñîé-
üóí÷ó ýþçëÿíèëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÎÉÜÓÍ×ÓËÓà èñ. Òàëàí÷ûëûã, ÷àïãûí÷û-
ëûã, ãóëäóðëóã, ãàðÿòýÿðëèê. Ýöëïÿðèíè ãîðõóéà
ñàëàí äàüëàð àðàñûíäàí âÿ ìåøÿëÿð è÷èíäÿí
êå÷ÿí éîëëàðäû êè, îðàëàðäà ÷îõ âàõòû ñîéüóí-
÷óëóã èòòèôàã äöøÿðäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ùÿñÿí]
..êå÷ìèø àüàëàðûí çöëì âÿ ñîéüóí÷óëóüóíóí
øàùèäè îëìóøäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÎÉÌÀ “Ñîéìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÉÌÀÃ ô. 1. Ùÿð ùàíñû áèð øåéèí öñò ãà-
áûüûíû, äÿðèñèíè ÷ûõàðòìàã, éàïûøäûüû éåðäÿí
ãîïàðìàã, àðàëàéûá ýþòöðìÿê. Àëìà ñîéìàã.
– Èò éåòèá, àðâàäûí ÿëëÿðèíèí äÿðèñèíè òàìàì
äèøëÿðè èëÿ ñîéóá òþêäö. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àðâàä
ñîéäóüó êàðòîôó áèð éàíà ãîéóá òÿÿúúöáëÿ
Ãÿðèáîâà éàõûíëàøäû. Ñ.Ðÿùìàí. // Êÿñèëìèø
ùåéâàíûí äÿðèñèíè ÷ûõàðòìàã. Ãîéóí ñîéìàã.
– Àøïàçëàð åðêÿêëÿðè ñîéóá äÿðèëÿðèíè ÷åâèð-
ìÿêäÿ èäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Áöòöí âàð-éîõóíó ÿëèíäÿí àëìàã;
÷àïìàã, òàëàìàã. [Ìóðîâ Ùàúû Ãàðàéà:] Áÿñ
ñÿí ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíè ñîéóá, èïÿêëÿðèíè àïà-
ðàíëàðûí éîëäàøû äåéèëñÿí? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
◊ Äÿðèñèíè ñîéìàã – á à õ äÿðè. [Ìèðçÿ
Ùöñåéí Íÿðèìàíà:] Ùàúû Áàéðàì êèìè ãàí
è÷ÿíÿ, úàìààòûí äÿðèñèíè ñîéàíà íþêÿð÷èëèê
åäèíúÿ þç èøèíÿ ãóëëóã åäÿðñÿí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñîéóá ñîüàíà äþíäÿðìÿê – á à õ ñîüàí
êèìè (ãàáûüûíû) ñîéìàã. [Áþéöê îüóë:] Ùÿ-
êèìëÿðäÿ î òÿãñèð âàð êè, ÿëèíÿ àçàðëû êå÷ÿíäÿ
ñîéóá ñîüàíà äþíäÿðèðëÿð. Ãàíòÿìèð.
ÑÎÉÑÓÇ ñèô. Ñîéó, ÿñëè îëìàéàí, éà ìÿëóì
îëìàéàí.
ÑÎÉÓÄÓÚÓ èñ. 1. Áèð øåéè ñîéóòìàã ö÷öí
àïàðàò, úèùàç. Íåôò åìàëû çàâîäëàðûíäà .. ìàéå
ùàëûíäà îëàí ìÿùñóëëàðû ñîéóäàí àïàðàòëàðà
èñÿ ñîéóäóúóëàð äåéèëèð. Ì.Ìÿììÿäëè. // Áèð
øåéè ñîéóòìàüà ìÿõñóñ ìàääÿ âÿ ñ.
2. Òåç õàðàá îëàí ìÿùñóëëàðû ìöùàôèçÿ åò-
ìÿê, ñîéóòìàã ö÷öí äàõèëèíäÿ ñöíè ñóðÿòäÿ
àøàüû òåìïåðàòóð éàðàäûëàí úèùàç, ãóðüó, îòàã
141
ÑÎÉÓÄÓËÌÀ
âÿ ñ. [Ñÿðèééÿ:] [Åâèìäÿ] òåëåâèçîð, ñîéó-
äóúó, ïàëòàðéóéàí ìàøûí, òîçñîðàí âàðäû.
È.ßôÿíäèéåâ. Áèáèõàíûì Ôÿððóõóí èøàðÿñè èëÿ
ñîéóäóúóäàí è÷êè ÷ûõàðòäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÎÉÓÄÓËÌÀ “Ñîéóäóëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÉÓÄÓËÌÀÃ ìÿúù. Ñîéóã ùàëà ýÿòèðèë-
ìÿê, ùÿðàðÿòè àçàëäûëìàã.
ÑÎÉÓÜÀÄÀÂÀÌËÛ ñèô. Ñîéóãäàí, øàõòà-
äàí ãîðõìàéàí, ñîéóüà, øàõòàéà äàâàì ýÿòè-
ðÿí. Ñîéóüà äàâàìëû áèòêèëÿð. Ñîéóüàäàâàìëû
ìàòåðèàëëàð.
ÑÎÉÓÜÀÄÀÂÀÌËÛËÛÃ èñ. Ñîéóüàäà-
âàìëû øåéèí õàññÿñè. Áèòêèëÿðèí ñîéóüà äàâàì-
ëûëûüû.
ÑÎÉÓÃ ñèô. 1. Ùÿðàðÿòè îëìàéàí, òåìïåðà-
òóðó àøàüû îëàí (ùàâà âÿ ñ. ùàããûíäà). Ñîéóã
êöëÿê. Ñîéóã ùàâà. Ñîéóã ãûø. – Óñòà îðòàäàêû
ñîéóã ñó ùîâóçóíóí éàíûíäàí êå÷èá êå÷ÿ èëÿ
äþøÿíìèø ñÿêèíèí öñòöíäÿ îòóðäó. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. [Øîôåð:] Áèð éàíäàí èñëàíûá ñîéóãäàí
ÿñèðÿì, áèð éàíäàí äà ãîðõóäàí ìÿíè ñîéóã
òÿð áàñûá. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Èñ. ìÿíàñûíäà.
Ñîéóã ùàâà, øàõòà. Áó ñîéóãäà ùàðà ýåäÿ-
úÿêñÿí? Ñîéóãäà îòóðìàã. – [Êÿðáÿëàéû Ãóð-
áàí:] Òåç îë, ãàïûíû à÷, ñîéóã ìÿíè êÿñäè!
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ãàäûí àéàãéàëûí èäè âÿ áåëÿ
ìÿëóì îëóðäó êè, ñîéóüó ùèññ åòìèð. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè. // Úÿì øÿêëèíäÿ: ñîéóãëàð – äàâàìëû,
ñöðÿêëè øàõòàëàð, ñîéóã ùàâà. Èëê ñîéóãëàð.
Ñîéóãëàð äöøäö. Ñîéóãëàð ùÿëÿ äÿ äàâàì
åäèð. // Öøöìÿ ùèññè, öøöòìÿ. Úàíûìà ñîéóã
äöøäö.
Ñîéóã àïàðìàã – äîí âóðìàã,
øàõòàäàí (ñîéóãäàí) äîíìàã. Áàðìàãëàðûìû
ñîéóã àïàðäû. Ñîéóã äÿéìÿê (îëìàã) – ñî-
éóãëàìàã, ñîéóãäàí àçàðëàìàã. [Ñóëòàí áÿé:]
Èíäè öñòöà÷ûã éàòìûøàì, äåéÿñÿí, áåëèìÿ ñî-
éóã äÿéèáäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñîéóã äöøìÿê –
ñîéóìàã (ùàâà ùàããûíäà). Àõøàì îëäó, ñîéóã
äöøäö, äÿðÿëÿðäÿí äóìàí ãàëõìàüà áàøëàäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Äàüëàðäà èñÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí
ñîéóã äöøìöøäö. Ì.Ùöñåéí.
2. Ãûçäûðûëìàìûø, ãûçäûðûëìàéàí, éàõóä
èñòèíè ñàõëàìàéàí. Ñîéóã îòàã. Ñîéóã çàë.
– [Íÿáè] ãûøäà îäñóç-îúàãñûç, ñîéóã òþâëÿäÿ
áóçà äþíìöø áÿäÿíèíè ãûçäûðìàã ö÷öí þçöíö
ýöíÿ âåðäè. ß.Àáàñîâ. // Áÿäÿíè ñîéóãäàí
ãîðóéà áèëìÿéÿí, ñîéóã êå÷ÿí, èñòèëèéè îë-
ìàéàí; íàçèê. Ñîéóã ïàëòàð. Ñîéóã éîðüàí.
// Ñîéóìóø, ëàçûìûíúà èñòè îëìàéàí. Ñîéóã
142
ÑÎÉÓÃÃÀÍËÛËÛÃ
÷àé. Ñîéóã õþðÿê. Ñîéóã ñàìîâàð. // Ñîéó-
äóëìóø ùàëäà ùàçûðëàíàí âÿ éåéèëÿí. Ñîéóã
ãÿëéàíàëòû. Ñîéóã éåìÿêëÿð. // Øèìàëè. Ñîéóã
þëêÿëÿð.
3. ìÿú. Ñÿðò, ðèããÿòñèç, åòèíàñûç. Ñîéóã ðÿô-
òàð, ìöíàñèáÿò. Ñîéóã úàâàá. Ñîéóã (ç.) ýþ-
ðöøìÿê. – Ãûç ïðîôåññîðà èòè âÿ ñîéóã (ç.) áèð
íÿçÿð ñàëàðàã ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè. È.ßôÿí-
äèéåâ. Íÿðýèç Ãîðõìàçû áèð àç ñîéóã (ç.) ãàð-
øûëàäû. ß.Âÿëèéåâ. // ìÿú. Úîøüóíëóüó, åùòè-
ðàñû, ùÿðàðÿòè îëìàéàí; åùòèðàññûç, öçöýöëìÿç.
Ñîéóã ãÿëá. Ñîéóã àäàì. Ñîéóã áàõûø.
4. ìÿú. Äàðûõäûðûúû, óñàíäûðûúû, öðÿêñûõàí,
úàíñûõûúû, ìàðàãñûç, ñöñò. Ìÿúëèñ ÷îõ ñîéóã
(ç.) êå÷äè. Ìÿúëèñè ñîéóã (ç.) ýþðÿí Ìÿðéÿì
ãàéûäûá ýåòäè. Á.Òàëûáëû.
◊ Ñîéóã ìöùàðèáÿ – èìïåðèàëèñò äàèðÿëÿðèí
áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ýÿðýèíëèê éàðàäàí
âÿ éåíè ìöùàðèáÿ àëûøäûðìàüà äîüðó éþíÿë-
äèëÿí äöøìÿíúÿñèíÿ òÿúàâöçêàð ñèéàñÿòè.
ÑÎÉÓÃÄßÉÌß èñ. Þçöíö ñîéóüà âåðìÿ;
ñîéóãëàìà. [Øÿðÿôîüëó Ðöñòÿìÿ:] Ùÿðàðÿòèíè
þë÷ìÿê ëàçûìäûð, áàøàüðûñû ñîéóãäÿéìÿäÿí
äÿ îëà áèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ. [Íÿúÿôàëû:] Áèð
àéäûð êè, áèðúÿ ýåúÿ ÷èìèð åëÿìÿìèøÿì, èíäè
ñîéóãäÿéìÿäÿí ãîðõóá òàõûëû áàäà âåðÿ áèë-
ìÿðÿì. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÎÉÓÃÃÀÍËÛ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ùÿð úöð øÿ-
ðàèòäÿ þçöíö ñàêèò, ñÿáèðëè, òÿìêèíëè, äþçöìëö
àïàðà áèëÿí. Ñîéóããàíëû îëìàã. – ×îõ ìöëà-
éèì âÿ ñîéóããàíëû äàíûøàí Èìðàí êèøèíèí ùÿð
ñþçö [Ùöììÿòÿëèíèí] îðòàñûíäàí ãûëûíú êèìè
êå÷èðäè. Ì.Ùöñåéí. Áàéðàãúûãëàðëà òöëêö âÿ
ãóðä îâóíà ÷ûõàðêÿí, îâ÷ó ñîéóããàíëû âÿ úöð-
ÿòëè, ìàùèð èçòàïàí îëìàëûäûð. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ. [Ãîøãàð ßìèðëèéÿ:] Äöç áèð èëäèð ìÿí
áó àïàðàòäà èøëÿéèðÿì. Áèð äÿôÿ ýþðìÿìèøÿì
êè, ìÿíèìëÿ ñÿáèðëÿ, ñîéóããàíëû äàíûøàñûíûç.
È.Ùöñåéíîâ.
2. Ãàíûñîéóã, õîøàýÿëìÿç, ñåâèìñèç, öðÿ-
éÿéàòìàç. ×îõ ñîéóããàíëû àäàìäûð.
ÑÎÉÓÃÃÀÍËÛËÛÃ èñ. 1. Ñîéóããàíëû àäà-
ìûí õàñèééÿòè; òÿìêèíëèëèê, ñÿáèðëèëèê, òÿìêèí.
[Âàãèô:] ñîéóããàíëûëûüûíû ñàõëàéàðàã ðèúàéà
ýÿëÿíëÿðèí áèð-èêèñèíè è÷ÿðè ÷àüûðäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [Èñëàì:] “Áåëÿ ìöùöì” èøëÿðäÿ èí-
ñàí ýÿðÿê ñîéóããàíëûëûüûíû ÿëäÿí âåðìÿñèí.
Ñ.Ùöñåéí. Íàäèð [Ìÿðéÿìèí] õàñèééÿòèíè âÿ
ñîéóããàíëûëûüûíû áèëèðäè. Á.Òàëûáëû.
ÑÎÉÓÃËÀÌÀ
2. ìÿú. Ëàãåéäëèê, áèýàíÿëèê. // Ãàíûñîéóã-
ëóã, õîøàýÿëìÿçëèê, ñåâèìñèçëèê, öðÿéÿéàò-
ìàçëûã.
ÑÎÉÓÃËÀÌÀ “Ñîéóãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÉÓÃËÀÌÀÃ ô. Ñîéóãäÿéìÿäÿí õÿñ-
òÿëÿíìÿê, þçöíö ñîéóüà âåðìÿê. Ðöõñàðà
õàíûì áèð èë áóíäàí ÿââÿë ñîéóãëàéûá íàõîø-
ëàìûøäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Àíà:] Áàëà, ïÿíúÿðÿ
ãàáàüûíäà ÷îõ îòóðóðñàí, êöëÿêäèð, ñîéóã-
ëàéàðñàí! Ìèð Úÿëàë.
ÑÎÉÓÃËÀØÌÀ “Ñîéóãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÉÓÃËÀØÌÀÃ ô. Ýåò-ýåäÿ ñîéóã îëìàã
(ùàâà ùàããûíäà). Àâãóñò àéû àðàëûüà ýÿëäè,
ùàâà ñîéóãëàøäû. Í.Íÿðèìàíîâ. Éàâàø-éàâàø
ùàâàëàð ñîéóãëàøäûãúà áàü ìþâñöìö áàøà
÷àòàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÑÎÉÓÃËÓÃ èñ. 1. Ñîéóã øåéèí ùàëû, ùÿðà-
ðÿò îëìàìàñû, ùÿðàðÿòñèçëèê; ñîéóã. Ùàâàíûí
ñîéóãëóüó. Ñóéóí ñîéóãëóüó. Êöëÿéèí ñîéóã-
ëóüó. – Ùàâàíûí àðòàð èñòèñè; Äàùà ñîéóãëóã
àç îëàð. À.Ñÿùùÿò. Ïàéûçûí ðöòóáÿòëè ùàâàëàðû
áàøëàíìûø îëäóüóíäàí ñîéóãëóã ùèññ îëóíóð-
äó. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ïàéûçäûð... ùàâàäà ñîéóã-
ëóã äà âàð; Îíóí÷óí éàðïàüû òþêöð èíäè î.
Í.Õÿçðè.
2. ìÿú. ßââÿëêè ìÿùÿááÿòèí, ùþðìÿòèí,
éàõûíëûüûí îëìàäûüû ùàë, ñîéóã ìöíàñèáÿò;
ñÿðèíëèê. Àðàëàðûíäà ñîéóãëóã âàð. – Áó ñÿôÿð
óøàãëàð ìöÿëëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí ñîéóãëóã ýþð-
äöëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ìóðàä Íèýàðûí] ðÿôòàð
âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ þçöíÿ ãàðøû áèð ñîéóãëóã
ùèññ åòäè. Ñ.Ùöñåéí.
Ñîéóãëóã ýþñòÿð-
ìÿê – ñîéóã ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìÿê, ñîéóã
ãàðøûëàìàã.
3. ìÿú. Áàøûñîéóãëóã, ñÿùëÿíêàðëûã.
Ñî-
éóãëóã åëÿìÿê – þç èøèíÿ ñîéóã áàõìàã,
ñÿùëÿíêàðëûã, äèããÿòñèçëèê åëÿìÿê, ôèêèð âåð-
ìÿìÿê, ëàãåéäëèê ýþñòÿðìÿê. [Ãàðàýþçîâ:]
Ñîéóãëóã åëÿìÿéèí, ìöàëèúÿíè éàðûì÷ûã ãîé-
ìàéûí! Ìèð Úÿëàë.
ÑÎÉÓÃ-ÑÎÉÓÃ çÿðô Ñîéóã ùàëäà, ãûçäû-
ðûëìàìûø. Õþðÿéè ñîéóã-ñîéóã éåìÿê.
ÑÎÉÓËÌÀ “Ñîéóëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÉÓËÌÀÃ ô. 1. Ãàáûüû, äÿðèñè ÷ûõàðûë-
ìàã, êÿñèëèá ýþòöðöëìÿê.
2. ìÿú. Âàð-éîõó, ïàëòàðû âÿ öñòöíäÿ íÿ
âàðñà ÿëèíäÿí àëûíìàã, ãàðÿò åäèëìÿê. Éåíÿ
êèìèí èñÿ þëäöðöëäöéöíö, ãûç ãà÷ûðûëäûüûíû,
éà àäàì ñîéóëäóüóíó ýöìàí åäèðäèëÿð. Ìèð
ÑÎÉÓÒÌÀÃ
Úÿëàë. Íÿ ö÷öí ñÿí ñîéóëäóüóí ùàãäà ìèëèñ
øþáÿñèíÿ õÿáÿð âåðìÿäèí? Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÎÉÓÌÀ “Ñîéóìàã”äàí ô.èñ. Çåéíàëûí
åâäÿí ñîéóìàñûíà ñÿáÿá éàëíûç Ìåùðèáàíûí
õÿñòÿ éàòäûüû äåéèëäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÎÉÓÌÀÃ ô. 1. Ñîéóã îëìàã, ùÿðàðÿòèíè
èòèðìÿê, òåìïåðàòóðó àøàüû äöøìÿê. Ïàéûç
ýÿëäè, ùàâàëàð ñîéóäó. – Ùàâà äà áÿðê ñîéó-
ìàüà áàøëàéûðäû. Ì.Ùöñåéí. ..Õÿçÿëëÿð òþ-
êöëäö, òîç ãîïäó, ùàâà ñîéóäó. Ìèð Úÿëàë.
2. ìÿú. Ýåòäèêúÿ ùÿâÿñäÿí äöøìÿê, ðóù-
äàí äöøìÿê. Èøäÿí ñîéóìàã. – Åëÿ ìÿí þçöì
äÿ áèð ùÿôòÿ, áèð àé; Éàçìàñàì, øåèðäÿí ÷îõ
ñîéóéàðàì. Ñ.Âóðüóí. [Äÿìèðîâ] èøèí ãàë-
ìàüûíäàí, àäàìëàðûí ñîéóìàüûíäàí åùòèéàò
åäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. ìÿú. Ýåòäèêúÿ ìÿùÿááÿòèíè, ùèññèíè èòèð-
ìÿê, äàùà èñòÿìÿìÿê. Óøàãëàðäàí ñîéóìàã.
– [Ñîíà õàíûì:] Ùåéäÿð, ýþðöíöð êè, ìÿíäÿí
ñîéóìóñàí? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
◊ Àúûüû (ùèðñè) ñîéóìàã – á à õ àúûã. Çàëûø
Ìÿøÿäè Ãàñûìû äþéìÿêëÿ ñîéóìàéûá, òàìàì
áîüäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òöêÿçáàíûí ùèðñè áèð
àç ñîéóäó âÿ ãàøãàáàüû äà áèð àç à÷ûëäû.
Á.Òàëûáëû.
ÑÎÉÓÍÄÓÐÌÀ “Ñîéóíäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÎÉÓÍÄÓÐÌÀÃ ô. Ïàëòàðûíû ÷ûõàðìàã
(áàøãàñûíûí). Õÿäèúÿ îüëóíà òÿñÿëëè âåðäè,
ñîíðà .. ñîéóíäóðóá éàòàüà óçàíäûðäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÎÉÓÒÌÀ 1. “Ñîéóòìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Ñóäà áèøèðèëìèø ÿò, òîéóã. Ñîéóòìà
ùàçûðëàìàã. – [Ñÿëèì áÿé:] Ãîéóíëàð àõ-
øàìäàí êÿñèëèá, ñîéóòìà îëóá, úàù-úàëàë èëÿ,
áðîâùàáðîâ èëÿ äöøöðäöê éîëà, ýóéà áèð ãî-
øóí ýåäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Êàòèáÿ:] Áó ýöí
áóôåòäÿ ñîéóòìà (ñèô.) òîéóã âàð. Ýÿòèðèììè?
Ì.Ùöñåéí.
ÑÎÉÓÒÌÀÃ ô. 1. Áèð ãÿäÿð ñîéóã åëÿìÿê,
ñîéóã ùàëà ñàëìàã, ñîéóìàñûíà ñÿáÿá îëìàã.
Ïÿíúÿðÿíè à÷ûá îòàüû ñîéóòìàã. Õþðÿéè ñî-
éóòìàã. – Íÿ ãÿäÿð éåë ñîéóòñà äà ùàâàíû;
×îáàí àðòûã áöðöíäö áÿðê ÷óõàíû. À.Ñÿùùÿò.
[Ñàëìàí] þçöíö ùàâàéà âåðèá, òÿðèíè ñîéó-
äóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Ðóùäàí ñàëìàã, ùÿâÿñäÿí ñàë-
ìàã, óçàãëàøäûðìàã, ýþçöíäÿí ñàëìàã. Ñîíðà
ýöíäÿí-ýöíÿ äèâàíÿñÿð åòäèí ìÿíè ñÿí; Ìÿê-
òÿáèìäÿí ñîéóäóá äÿðáÿäÿð åòäèí ìÿíè ñÿí.
143
ÑÎÇÀËÌÀÃ
À.Ñÿùùÿò. [Ìèðâà] äöíÿí áó ãûçû õÿñòÿ êèìè
ãÿëÿìÿ âåðìÿêäÿ Àñëàíäàí ñîéóòìàã èñòÿ-
éèðìèø. Ñ.Âÿëèéåâ.
◊ Àúûüûíû (ùèðñèíè) ñîéóòìàã – àúûüûíû,
ùèðñèíè éàòûðòìàã, ñàêèòëÿøäèðìÿê. ..Ýöëéàç
ãîúàíû äèëÿ òóòóá éóìøàëòìàã, îíóí ùèðñèíè
ñîéóäóá, þç èñòÿêëè ãûçûíû áó àüûð õÿñòÿëèê éà-
òàüûíäàí ãàëäûðìàã èñòÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÎÇÀËÌÀÃ ô. Ðÿíýè àüàðìàã, ðÿíýè ãà÷-
ìàã.
ÑÞÙÁßÒ èñ. Øèôàùè ôèêèð, ìÿëóìàò ìöáà-
äèëÿñè; äàíûøûã, ìöñàùèáÿ, èõòèëàò. Óçóí-óçàäû
ñþùáÿò. – ßñàñ ñþùáÿòëÿð àõøàì øÿðáÿòè è÷èëÿí
çàìàí áàøëàíàúàã èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Òÿðáè-
éÿ÷èíèí ñþùáÿòëÿðè äÿ ýÿçìÿê êèìè ëÿççÿòëè èäè.
Ìèð Úÿëàë.
Ñþùáÿò à÷ìàã – áèð øÿõñ âÿ éà
øåé ùàããûíäà äàíûøìàã, ôèêèð ìöáàäèëÿñèíÿ
áàøëàìàã. Î áèðè îòàãäà Éåòÿð ìàúàë òàïûá
èñòÿäè ñþùáÿò à÷ñûí. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñþùáÿò
àïàðìàã – ôèêèð ìöáàäèëÿñè åòìÿê, ìöÿé-
éÿí áèð ìÿñÿëÿ ÿòðàôûíäà ìöçàêèðÿ àïàð-
ìàã, äàíûøìàã, ñþùáÿò åòìÿê. Úàâàä þç äþ-
éöø÷öëÿðèíè ÿòðàôûíà òîïëàéàðàã ìöõòÿñÿð áèð
ñþùáÿò àïàðäû. ß.Âÿëèéåâ. Ñþùáÿò åòìÿê –
áèð éåðäÿ îòóðóá äàíûøìàã. [Ðöñòÿì áÿé:]
Áèð íå÷ÿ íÿôÿð äîñò-àøíà ÷àüûðìûøàì, èíäè áó
ñààò ýÿëÿðëÿð, îòóðóá ñþùáÿò åäÿðèê. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. Èø ö÷öí ýÿëÿí êÿíäëèëÿðëÿ ùÿìèøÿ Ìèðçÿ
øèðèí äèëëÿ çàðàôàò åéëÿéÿðÿê ñþùáÿò åäÿðäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãóðáàí èëÿ Ìÿñìÿ õàëà áèð
ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿäèëÿð. Ñ.Ðÿùìàí. Ñþùáÿòÿ
òóòìàã – äàíûøûüà òóòìàã, ñþùáÿòëÿ áàøûíû
ãàðûøäûðìàã, ñþùáÿòëÿ ôèêðèíè éàéûíäûðìàã.
Ïÿðè [Áÿùðàìûí] áàøûíû ãàðûøäûðûá, ñþùáÿòÿ òó-
òóð. Ú.Úàááàðëû. Ñþùáÿòè àéðû éåðÿ ñàëìàã –
ñþùáÿòè äÿéèøäèðìÿê, ñþùáÿò çàìàíû ìÿòëÿáè
ãîéóá áàøãà ìÿñÿëÿéÿ êå÷ìÿê. Ñÿðèééÿ õàëà
ãûçûí óòàíäûüûíû ýþðöá ñþùáÿòè àéðû éåðÿ ñàëäû.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÞÙÁßÒÀÐÀÑÛ çÿðô Ñþùáÿò ÿñíàñûíäà,
ñþùáÿò çàìàíû. Ñþùáÿòàðàñû èøàðÿ âóðìàã.
Ñþùáÿòàðàñû áàøà ñàëìàã. – Ãàðàãóì ñÿùðà-
ñûíûí áó ýÿíú íîâàòîðóíó; Ãûçëàð ñþùáÿòàðàñû
ìÿùÿááÿòëÿ àíûðäû. Ñ.Ðöñòÿì. Î, ñþùáÿòàðàñû
äóðäó àéàüà; Éàíäàêû îòàüà àïàðäû ìÿíè.
Ç.Õÿëèë.
ÑÞÙÁßÒÚÈËËÈÊ èñ. Ñþùáÿòúèë àäàìûí õà-
ñèééÿòè, ñþùáÿò åòìÿéè ñåâìÿ.
144
ÑÞÊÖÊ
ÑÞÙÁßÒÚÈË, ÑÞÙÁßÒ×È ñèô. Ñþùáÿò åò-
ìÿéè ñåâÿí, éàõøû, ìàðàãëû ñþùáÿòëÿð åòìÿéè
áàúàðàí. Ñþùáÿòúèë àäàì. – [Áèð êèøè:] [Ìÿ-
øÿäè Ñÿòòàð] áèð ñþùáÿòúèë àðèô àäàì èäè. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Àäÿòÿí ñþùáÿòúèë îëàí Ãàðà Êÿðÿì-
îüëó âÿ Çåéíÿá Ãóëèéåâà äà ñóñìóøäó. Ì.Èá-
ðàùèìîâ.
ÑÞÊÄÖÐÌß “Ñþêäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÊÄÖÐÌßÊ èúá. 1. Ñþêìÿ èøè ýþðäöð-
ìÿê. Ïàëòàðû ñþêäöðìÿê.
2. Ñþêìÿéÿ, äàüûòìàüà ìÿúáóð åòìÿê,
äàüûòäûðìàã, ó÷óðòäóðìàã. Åâè ñþêäöðìÿê.
ÑÞÊÌß “Ñþêìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÊÌßÊ ô. 1. Ãóðóëìóø áèð øåéè ó÷óðòìàã,
äàüûòìàã, éûõìàã. Ùàñàðû ñþêìÿê. Êþùíÿ åâè
ñþêöá òÿçÿñèíè òèêäèëÿð. – Áèð íå÷ÿ éåðäÿ ÿëè
áåëëè âÿ êöðÿêëè êèøèëÿð ó÷óã äàìëàðûí äàøûíû âÿ
òîðïàüûíû ñþêìÿêäÿ èäèëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Êÿáëÿ Èñðàôèë èêè àòëûíû åâèí äàëûíäà ãîé-
ìóøäó êè, Áÿíäàëû äàìû ñþêöá àðõàäàí ãà÷-
ìàñûí. Ìèð Úÿëàë. // Ãóðóëó áèð øåéè ùèññÿëÿðè-
íÿ àéûðìàã. Ìàøûíû ñþêìÿê. Úèùàçû ñþêìÿê.
2. Òèêèøèíè à÷ìàã. Äþøÿéèíè ñþêöá ïàêåòè
éóíëàðûí àðàñûíà ñîõäó. Ù.Íÿçÿðëè.
3. Õàì òîðïàüû èøëÿìÿê, à÷ìàã, ãàëäûð-
ìàã. [Ìóõòàð êèøè Àäèëÿéÿ:] Åøèäèðñÿí òÿïÿ-
íèí äàëûíäàí ýÿëÿí î ýóð ñÿñè? Òÿçÿ àëäûüûìûç
òðàêòîðäóð, ýöíåé òàëàäà õàì òîðïàüû ñþêöð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Êîòàí éåðè ñþêÿí êèìè, Íÿ-
úÿôàëû ãàðäà øûðûì à÷à-à÷à ýåòäè. Á.Áàéðàìîâ.
4. Èøûãëàøìàã, èøûãëàøìàüà áàøëàìàã; èøûã-
ëàíäûðìàã. Îéàäûð ñÿùÿð-ñÿùÿð; Ãóøëàð ìÿíè
éóõóäàí; Åëÿ áèë êè, ìÿíèì÷èí; Éåíÿ ñþêöð
ãûçûë äàí. Í.Õÿçðè. Ñàðûìòûë ôèøÿíý èøûüû éàí-
âàð ýåúÿñèíèí ãàòû ãàðàíëûüûíû ñþêÿðÿê, éóõàðû
ãàëõäûãúà çöëìÿò ñåéðÿëèð. ß.ßáöëùÿñÿí.
5. ìÿú. Ïàð÷àëàìàã, äàüûòìàã, ìÿùâ åò-
ìÿê (áó ìÿíàäà áÿçÿí “ñþêöá-äàüûòìàã”
øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Çàùèðäè ãÿìçÿíèí úèýÿð ñþê-
ìÿéè; Úàí àëìàüû, íàùàã ãàíëàð òþêìÿéè.
Ã.Çàêèð. [Ãûç:] Âÿðÿì úèéÿðëÿðèìè ñþêöá-
äàüûòäûãúà ãöââÿäÿí äöøäöì. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÑÞÊÖÊ ñèô. 1. Ñþêöëìöø, ó÷óëìóø, äàüûë-
ìûø ùàëäà îëàí. Ñþêöê äèâàð. Ñþêöê äþøÿìÿ.
Ñþêöê äàõìà. – Î çàìàí êîëõîç èäàðÿñè èêè
îòàãäàí èáàðÿò êþùíÿ âÿ éàí-éþðÿñè ñþêöê áèð
áèíàäà éåðëÿøèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. [Úèíàéÿòêàð
àäàìëàð] ..äàð äàëàíëàð, ñþêöê ùàñàðëàð, óúãàð
ìÿùÿëëÿëÿð, êèìñÿñèç ñÿùðàëàð àõòàðûð, þç ÷èð-
ÑÞÊÖËÌß
êèí èøëÿðèíè áåëÿ éåðëÿðäÿ ýþðöðäöëÿð. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè. // èñ. Áèíàíûí âÿ ñ.-íèí ñþêöëìöø éåðè.
Åâèí ñþêöêëÿðè ýþðöíöð. Äèâàðûí ñþêöêëÿðèíè
òÿìèð åòìÿê.
2. Òèêèøè, ñàïû, ùþðýöñö à÷ûëìûø, ñàïû ãà÷-
ìûø. Ñþêöê õàë÷à. Ñþêöê ïàïàã. Ñþêöê ÿòÿê.
– [Ìöðñÿë:] ..Ñûíûã ãÿëÿì, ñþêöê çÿíáèë ùå÷
êÿñèí åâèíäÿ éîõäóð. Ìèð Úÿëàë. // èñ. Ïàëòàðûí
âÿ ñ.-íèí òèêèøè, ñàïû à÷ûëìûø éåðè. Ïàëòàðûí
ñþêöéöíö òèêìÿê. Úîðàáûí ñþêöéöíö ýþçÿìÿê.
ÑÞÊÖËÌß “Ñþêöëìÿê”äÿí ô.èñ. [Øàùëàð]
åéâàíäà äàéàíûá øÿôÿãèí ñþêöëìÿñèíÿ òàìàøà
åäèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÞÊÖËÌßÊ ô. 1. Òèêèøè à÷ûëìàã. Ïàëòàðû-
ìûí ãîëó ñþêöëöá. Ïàëòîíóí àñòàðû ñþêöëöá.
– ßëÿñýÿð, àüëàéûð ãûçëàð, àðâàäëàð; Ñþêöëäö
äþøÿêëÿð, éîðüàí ãàëìàäû. Àøûã ßëÿñýÿð.
2. ìÿúù. Ó÷óðóëìàã, äàüûäûëìàã (ãóðóëó
áèð øåé). ×àë-÷ÿïÿð ñþêöëöá äàüûëìûøäû. Ìàë-
ãàðà ñöðòöíöá áÿçè àüàúëàðûí òÿíÿéèíè ñàë-
ìûøäû. Á.Áàéðàìîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. [Ìÿøÿäè
Èáàä:] ß êèøè, âàëëàù, ìÿí äàüûëäûì, ìÿí ñþ-
êöëäöì, ìÿí áó ãÿäÿð ïóëó ùàðàäàí àëûì
âåðèì? Ö.Ùàúûáÿéîâ.
3. Èøûãëàíìàã, à÷ûëìàã (àäÿòÿí “öôöã”,
“øÿôÿã” âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ). Äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ;
Çöëô öçÿ òþêöëÿíäÿ; Øåù äöøìöø ýöëÿ áÿíçÿð;
Àü öçäÿí þïöëÿíäÿ. (Áàéàòû). Éîëäà à÷äûì
ñÿùÿðè; Öôöã öçöìÿ ýöëäö; Ãûçûë äîíëó äàí
éåðè; Ýþçëÿðèìäÿ ñþêöëäö. ß.Êöð÷àéëû.
ÑÞÊÖÍÒÖ èñ. 1. Ïàëòàðäà âÿ ñ. òèêèëìèø
øåéäÿ ñþêöëìöø, òèêèøè à÷ûëìûø, èïè ãà÷ìûø éåð.
Ãîëóíäà ñþêöíòö ýþðöíöð.
2. Ñþêöëìöø øåéèí ãûðûíòûëàðû, ùèññÿëÿðè.
Ìàøûíûí ñþêöíòöëÿðè éåðÿ òþêöëìöøäö.
ÑÞÊÖØÄÖÐÌß “Ñþêöøäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÊÖØÄÖÐÌßÊ ô. Äàðòûøäûðìàã, äèäìÿê.
..Áèð áàëàúà óøàã áèð þâðÿòèí äþøëÿðèíè àüëàéà-
àüëàéà ñþêöøäöðöðäö. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÑÞÍÄÖÐÌß “Ñþíäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÍÄÖÐÌßÊ ô. 1. Êå÷èðìÿê (éàíàí øåéè).
Ïàïèðîñó ñþíäöðìÿê. Èøûüû ñþíäöðìÿê. Éàí-
üûíû ñþíäöðìÿê. – Îòàãäà ëàìïàíû ñþíäöð-
ìöøäöêñÿ äÿ, àíúàã Àéûí øþëÿñè ïÿíúÿðÿäÿí
äöøöá îòàüûí éàðûñûíû èøûãëàíäûðìûøäû. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Éàòûðòìàã, áîüìàã, ãàáàüûíû àë-
ìàã. Ùÿâÿñèíè ñþíäöðìÿê. ßäàâÿòè ñþíäöð-
ìÿê. Åùòèðàñûíû ñþíäöðìÿê.
ÑÞÍÖÊËÖÊ
ÑÞÍÄÖÐÖÚÖ èñ. õöñ. Éàíàí áèð øåéè, éàí-
üûíû, èøûüû âÿ ñ.-íè ñþíäöðìÿéÿ ìÿõñóñ úèùàç,
àëÿò âÿ ñ. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñþíäöðöúö ìàä-
äÿëÿð.
ÑÞÍÄÖÐÖËÌß “Ñþíäöðöëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÍÄÖÐÖËÌßÊ ìÿúù. Êå÷èðèëìÿê (éà-
íàí øåéè). Áåø-îí äÿãèãÿäÿí ñîíðà éàíüûí äà
ñþíäöðöëäö. Ì.Ùöñåéí. Áó èøûãëàð òàïäàíûá
ñþíäöðöëÿí (ô.ñèô.) íÿùÿíý áèð òîíãàëûí êþçÿ-
ðÿí ãûüûëúûìëàðûíà áÿíçÿéèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÞÍÌß “Ñþíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÍÌßÊ ô. 1. Êå÷ìÿê (éàíàí øåé). Îúàã
ñþíäö. Ëàìïà ñþíäö. – ..Îúàüûí àëîâó ñþíöá
òàìàì îëóðäó. À.Äèâàíáÿéîüëó. [Ïÿíúÿðÿ]
øàèðèí ïÿíúÿðÿñè èäè êè, éàëíûç ñöáùÿ éàõûí àü
âÿðÿãëÿðèí ðÿíýè ñàðûéà ÷àëàíäà îíóí ÷ûðàüû
ñþíÿðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Ãàðàëìàã, èøûüû êÿñèëìÿê. Äàø ÿðèéÿð,
ýöíÿø ñþíÿð; ×ûõìàç î ýöí éàääàøûìäàí.
Ð.Ðçà. Ñÿùÿð îâóíà ýåúèêìÿìÿê ö÷öí ùÿëÿ
óëäóçëàð ñþíìÿìèø åâäÿí ÷ûõäûã. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
3. ìÿú. Ñàêèòëÿøìÿê, àçàëìàã, çÿèôëÿìÿê.
ßð-àðâàä èõòèëàôû íÿèíêè ñþíìöð, äàùà äà
àëîâëàíûðäû. Ìèð Úÿëàë.
4. Áèð ñûðà èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöðÿêêÿá
ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: øàì
êèìè ñþíìÿê, öìèäè ñþíìÿê, îúàüû ñþíìÿê
âÿ ñ.
ÑÞÍÖÊ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ïàðëàã îëìàéàí,
ïàðëàìàéàí âÿ éà ÷îõ àç ïàðëàéàí; ïàðûëòûñûç.
Ñþíöê èøûã. – Äàüëàðûí, áàüëàðûí ëèáàñû ñàðû;
Ýöíÿøèí äÿ ñþíöê çèéàñû ñàðû. À.Ñÿùùÿò.
// ìÿú. Ñîëüóí, þëýöí, úàíñûç. [Àé] äà Âàãèô
êèìè åøã éîðüóíó îëàðàã, òÿïÿëÿð àðõàñûíäàí
ñþíöê ÷þùðÿñè èëÿ àëÿìÿ òàìàøà åäèð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ëàêèí áó ñóàëà úàâàá îëìàéàðàã,
[Ãàñûìûí] ñþíöê ýþçëÿðè ùÿìèøÿëèê éóìóëäó.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
2. ìÿú. Éåêðÿíý, ìàðàãñûç, çÿèô. [Øàèð
ßðÿñòóí Øèðàñëàíà:] Ñÿíÿòêàðëûãëà éàçûëìûø áà-
ëàúà øåðèí þçö ùÿð ùàíñû ñþíöê áèð ïîåìà-
äàí ãàò-ãàò öñòöíäöð. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ðàñèì
Éàâÿðÿ:] Íåúÿ îëà áèëÿð êè, õûðäà âÿ ñþíöê
ÿñÿðÿ ìöàñèð âÿ éåíè äåéÿñÿí? Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÞÍÖÊËÖÊ èñ. 1. Ñþíöê øåéèí ùàëû.
2. ìÿú. Þëýöíëöê, ðóùñóçëóã, úàíñûçëûã;
ðóù äöøêöíëöéö. // ìÿú. Éåêðÿíýëèê, ìà-
ðàãñûçëûã, çÿèôëèê. ..Òÿáèÿòäÿ áóíëàðûí ÿêñèíè
145
ÑÞÐ-ÑÞÊÖÍÒÖ
ýþðäöêäÿ, áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ðÿññàìûí ëþâ-
ùÿñèíèí ñþíöêëöéöíö äÿðê åäèð(ñÿí).. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
ÑÞÐ-ÑÞÊÖÍÒÖ á à õ ñþêöíòö 2-úè ìÿ-
íàäà.
ÑÞÂÄÀ [ÿð.] á à õ åêçåìà.
ÑÞÂÄÀËÛ á à õ åêçåìàëû.
ÑÞÂÄß èñ. [ÿð.] Àëâåð, àëûø-âåðèø. [Ùÿêèì
ýöëöá äåäè:] Ùàúû àüà, áåëÿ äÿ ñþâäÿ îëàðìû?
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [ßëè Ñÿðäàðà:] Ñþâäÿíèçèí áàø
òóòìàìàñû, éÿãèí êè, ùå÷ õîøëàðûíà ýÿëìÿäè.
Ï.Ìàêóëó.
Ñþâäÿ åòìÿê – àëûø-âåðèø åò-
ìÿê. [Ùàúû Ãàðà:] ßýÿð íàüä ïóëóíóç éîõ èñÿ,
ìÿí éàü èëÿ ñþâäÿ åäÿðÿì, áÿøÿðòè êè, õàëèñ
èíÿê éàüû îëà. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÞÂÄßÝßÐ èñ. [ÿð. ñþâäÿ âÿ ôàðñ. ...ýÿð]
êþùí. Ïàð÷à àëâåðèëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì, òà-
úèð, ïàð÷à ìàüàçàñû ñàùèáè. [Ùàúû Ñàëåù:] Ñÿíÿ
ìÿëóìäóð êè, áó øÿùÿðèí ñþâäÿýÿðëÿðèíèí
ÿêñÿðèíè ìÿí ïóëëó åòìèøÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[Ãþí÷ÿ:] [Ìèðçÿ Úÿìèë] ìÿíè Øóøà ãàëà-
ñûíäà áèð ñþâäÿýÿð îüëóíà âåðìÿê èñòÿéèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÞÂÄßÝßÐËÈÊ èñ. êþùí. Ñþâäÿýÿðèí èøè,
ïåøÿñè; ïàð÷à òèúàðÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìà. [Ùàúû
Ãàðà:] ..Ìÿí áèð ôàüûð àäàìàì, ïåøÿì ñþâ-
äÿýÿðëèêäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÑÞÂÄßËßØÌß 1. “Ñþâäÿëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
2. ìÿú. Äèëëÿøìÿ, óçëàøìà; ýèçëè ñàçèø, ðàçû-
ëûã, ñþçáèðëèê.
ÑÞÂÄßËßØÌßÊ ô. êþùí. Àëâåðäÿ, ñþâ-
äÿäÿ ðàçûëûüà ýÿëìÿê, ñàçèø áàüëàìàã, ðàçû-
ëûã ÿëäÿ åòìÿê, ðàçûëàøìàã. – Ñîíðà ñþâäÿ-
ëÿøÿðèê, – äåéèá, òàúèð ãåéðè-ìöÿééÿí úàâàá
âåðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ýöí îëìàç êè, ãûçûí þçöíÿ,
éà íÿíÿñèíÿ äåéÿí îëìàñûí êè, “äàùà âàõòäûð,
áèð ùàëàë ñöä ÿììèø èëÿ òàïûøûí, Àëëàù õåéèð
âåðñèí, ñþâäÿëÿøèí à!” Ìèð Úÿëàë.
ÑÞÂÃ èñ. [ÿð.]: ñþâã åòìÿê – 1) ýÿòèðìÿê,
ãàáàüûíà ãàòûá ñöðìÿê, àïàðìàã, èðÿëè ýÿòèð-
ìÿê; 2) òÿùðèê åòìÿê, ñÿáÿá îëóá áèð íÿòèúÿéÿ
àïàðûá ÷ûõàðìàã, ÷ÿêèá àïàðìàã, úÿëá åòìÿê,
ìÿúáóð åòìÿê, âàäàð åòìÿê. Íÿáèíè êÿñêèí
ìöáàðèçÿéÿ, ãà÷àãëûüà ñþâã åäÿí òîðïàã ìÿ-
ñÿëÿñè îëìóøäóð. “Ãà÷àã Íÿáè”. Ôèêðèìè âåð-
ìÿðÿì ÿáÿñ ñèç êèìè íàäàíëàðà; Ñþâã åäÿñèç
îüëóìó áèð ïàðà ùÿäéàíëàðà. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÞÂÃÈ-ÒßÁÈÈ èñ. [ÿð.] á à õ èíñòèíêò. ßë-
áÿòòÿ, áóðàäà ñþâãè-òÿáèèíèí äÿ ãöââÿòëè áèð
146
ÑÞÉÊßÌßÊ
àìèë êèìè áþéöê ðîëó âàðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
[Ñöëåéìàí] ÿëèíäÿ éàëûí õÿíúÿð äóðìóø Íöñ-
ðÿòè ýþðÿðêÿí áèð ñþâãè-òÿáèè èëÿ òåç Ùÿìèäèí
éàòàüûíà äîüðó àòûëäû âÿ åëÿ áó àíäà Íöñðÿò äÿ
Ùÿìèäÿ ñàðû úóìäó. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Àíúàã
[Êàìàëûí] ÿëëÿðè, àéàãëàðû îíà òàáå îëìóð,
ñþâãè-òÿáèè èëÿ áó þëöì òÿùëöêÿñèíäÿí ÷ÿêè-
íèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÞÂÒ èñ. [ÿð.] Ñÿñ, ñÿäà. ×ûõàíäà ñþâòö î
øèðèí êÿëàìûìûí, Ñåééèä; Î ñþâòÿ áàøäàí-àéàã
ýóø îëäóüóì ýåúÿëÿð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Õîø ñþâòëÿ
ñþéëÿíÿí ñþçëÿð òÿêúÿ-òÿêúÿ àëìàç äàíÿëÿðè
êèìè äöøöá ýþç øöøÿëÿðèíÿ ðÿõíÿ ñàëûðäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. // Ùàâà, àâàç. ..Òàìàì Ýö-
ëöñòàí [“Ñóëèêî” íÿüìÿñèíè] ñþâò èëÿ îõóéóð.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÑÞÂÒÈÉÉÀÒ [ÿð.] êþùí. á à õ ôîíåòèêà.
ÑÞÉÊßÊ èñ. 1. Äàéàã, ñþéêÿíÿúÿê; ñþé-
êÿíìÿê ö÷öí ùÿð úöð øåé. Ñàëìàí ñþéêÿéÿ
äèðñÿêëÿíÿðÿê áèð-èêè äÿôÿ þñêöðäö. ß.Âÿëèéåâ.
Íþâðÿñòÿ åâäÿí ìöòÿêêÿ ýÿòèðèá Íÿáèéÿ ñþé-
êÿê ãîéäó. ß.Àáàñîâ.
Ñþéêÿê âåðìÿê –
äàéàã åòìÿê. Äèðñÿéÿ ñþéêÿê âåðìÿê. – Îüëàí
ãîëóíó Íÿðýèçèí áàøûíà ñþéêÿê âåðäè. Á.Áàé-
ðàìîâ. Ñþéêÿê äóðìàã – äàéàã îëìàã.
2. ìÿú. Êþìÿê, àðõàëàíûëàúàã, äàéàíûëàúàã
øåé.
Ñþéêÿê äóðìàã – êþìÿê åòìÿê, äà-
éàã îëìàã. Éûõûëàíà ñþéêÿê äóðìàã.
3. Éàâàíëûã ìÿíàñûíäà. Î êèøè, àòàñû ðÿù-
ìÿòëèê äÿ áèð éöê êàðòîô äöçÿëäÿðäè, ýÿòèðèá
ýÿëÿðäèì, ùÿì éàâàíëûã, ùÿì äÿ ÷þðÿéÿ ñþé-
êÿê îëàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
4. Éàïûøûã, áèòèøèê, ñþéêÿíìèø, äàéàíìûø,
äèðÿíìèø. Äàüûí áèð òÿðÿôè ìåøÿéÿ ñþéêÿêäè.
ß.Âÿëèéåâ. Àç êå÷ìÿìèø, ìåøÿéÿ ñþéêÿê áèð
éåðäÿ òîíãàë ÷àòûëäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÞÉÊßÊËÈ ñèô. âÿ çÿðô Ñþéêÿíìèø ùàëäà,
ñþéêÿíÿðÿê, äàéàíàðàã. Ñþéêÿêëè éàòìàã.
– [Ñÿëèì] àéàã öñòÿ àüàúà ñþéêÿêëè äóðäó.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÞÉÊßÌß “Ñþéêÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉÊßÌßÊ ô. Äàéàìàã, äèðÿìÿê, éàïûø-
äûðìàã. ßëèíè áàøûíà ñþéêÿìÿê. Áåëèíè äèâàðà
ñþéêÿìÿê. – Àüúà áàøûíû îüëóíóí ýåí ñèíÿ-
ñèíÿ ñþéêÿéèá ìöðýöëÿéèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
Íÿðèìàí éàçû ìàñàñûíû øöøÿáÿíäÿ ñþéêÿìèøäè.
Ìèð Úÿëàë. ..Éàøàð òöôÿíýèí ëöëÿñèíè öñò äàøà
ñþéêÿéèá íèøàí àëäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÞÉÊßÍßÚßÊ
ÑÞÉÊßÍßÚßÊ èñ. 1. Äèâàíäà, ñòóëäà,
ñêàìéàäà âÿ ñ.-äÿ êöðÿéè ñþéêÿìÿê ö÷öí
äàéàã. [Ãàäûí] éóí øàëûíû óìóçóíäàí àëûá
êðåñëîíóí ñþéêÿíÿúÿéèíÿ ñàëäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
Ãîøãàð êöðÿéèíè ñòóëóí ñþéêÿíÿúÿéèíÿ âåðèá,
áàøûíû ñèíÿñèíÿ ÿéäè. È.Ùöñåéíîâ.
2. ìÿú. Äàéàã, èñòèíàäýàù, àðõà, êþìÿê,
ùèìàéÿ÷è. [Ñÿëèìè] áèð éîë àõòàðìàëû èäè. Þçö-
íÿ ñþéêÿíÿúÿê òàïìàëû èäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Àòà-
ëàð îüóë èñòÿð êè, ãîúàëûãäà ñþéêÿíÿúÿêëÿðè
îëñóí. Ìèð Úÿëàë.
ÑÞÉÊßÍÌß “Ñþéêÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉÊßÍÌßÊ ô. 1. Àðõàñûíû âÿ éà áÿäÿ-
íèí áèð éåðèíè áèð øåéÿ äàéàéàðàã äàéàíìàã;
äóðìàã, èñòèíàä åòìÿê. Áèð äàøà ñþéêÿíèá,
òöôÿíýèìè [ïÿëÿíýÿ] òÿðÿô éþíÿëòäèì. À.Øàèã.
[Ôÿðùàä] ÿââÿëúÿ ñàü ÿëèíÿ ñþéêÿíèá ýöúëÿ
ãàëõäû. ß.Âÿëèéåâ. Ýåúÿ êå÷ìèø, óëäóçëàð àü,
ýþé, ãàðà; Ñþéêÿíìèøÿì ãîúàìàí áèð ÷èíàðà.
Ð.Ðçà.
2. ìÿú. Àðõàëàíìàã, ýöâÿíìÿê, åòèáàð åò-
ìÿê. Àòàñûíà ñþéêÿíìÿê. – Ìîëëàéåâ òÿê-òöê
íöôóçëó äîñòëàðûíà àðõàëàíäûüû ùàëäà, Àñëàíîâ
ñàéñûç-ùåñàáñûç ñûðàâè, ñàäÿ àäàìëàðûí ýöúöíÿ
ñþéêÿíèðäè. Ì.Ùöñåéí. // ìÿú. ßñàñëàíìàã,
èñòèíàä åòìÿê. Ãàáàãúûë íÿçÿðèééÿéÿ ñþéêÿí-
ìÿê. Ôàêòëàðà ñþéêÿíìÿê.
3. Áèð-áèðèíÿ ñûõ ãîéóëìàã, äóðìàã. ×óâàë
÷óâàëà ñþéêÿíèá. – Äàëäà êèñÿëÿð áèð-áèðèíÿ
ñþéêÿíìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÞÉËßÌß “Ñþéëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉËßÌßÊ ô. Äåìÿê. Íÿ ñþéëÿéèðñÿí?
– [Ñóëòàí áÿé:] Ãûçûì, ñÿíèí èñòÿäèéèí, êèìäèð?
Ñþéëÿ ýþðÿê. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Çåéíàë éàâàøúà
àääûìëàðëà Ìåùðèáàíà éàõûíëàøäû. Áèð ñþç
äåéÿúÿêäè. Ñþéëÿìÿéÿ öçö ýÿëìèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
// Àíëàòìàã, áèëäèðìÿê, õÿáÿð âåðìÿê. ßùâà-
ëàòû îëäóüó êèìè ñþéëÿäè. Áóíó ñèçÿ êèì ñþé-
ëÿäè? – Áàäè-ñÿáà, ñþéëÿ ìÿíèì éàðûìà; Ýþ-
çÿëëÿð ÷ûõûáäû ñåéðàíà, ýÿëñèí. Ã.Çàêèð. Ìîëëà
Ôÿðçÿëè ÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ áèð êàüûç ïàð÷àñûíû äèçè
öçÿðèíÿ àëàðàã: – Ùÿìøÿðè íÿ éàçûëàúàã?
Ñþéëÿ! – äåäè. À.Øàèã.
ÑÞÉËßÍÌß “Ñþéëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉËßÍÌßÊ 1. ãàéûä. Þç-þçöíÿ äàíû-
øàðàã áèð øåéäÿí øèêàéÿòëÿíìÿê; äåéèíìÿê,
äîíãóëäàíìàã. Ïÿðäÿ à÷ûëäûãäà Ãóëó îòàüû
ñöïöðÿðêÿí þç-þçöíÿ ñþéëÿíèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Ùÿð êÿñ ãîíøóëóüóíäàêû òèðéÿêè êèøèíèí àðõà-
ÑÞÉÌßÊ
ñûíúà äåéèá ñþéëÿíèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Ö÷-äþðä
ãàäûí îòóðóá ÿëëÿðèíè þë÷ÿ-þë÷ÿ íÿ èñÿ ñþéëÿ-
íèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿúù. Äåéèëìÿê, äàíûøûëìàã. Áöòöí äàü-
ëàð àðàñûíäà Èñêÿíäÿð áÿéèí àäû ñþéëÿíèðäè.
Èýèäëèêäÿ, àò ÷àïìàãäà, äöøìÿí áàüðû éàð-
ìàãäà òàéû-áÿðàáÿðè éîõ èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñþéëÿíèð ùàããûíäà óçóí äàñòàíëàð; Äåéèðëÿð
áèòìÿçìèø îíäà áîñòàíëàð. Ù.Ê.Ñàíûëû. ×èíýèç
ðÿñìÿí Ùÿñÿíèí éàíûíäà ñþùáÿòëÿðÿ ãàðûø-
ìûðäûñà äà, áóíóí ÿëåéùèíÿ ñþéëÿíÿíëÿðèí
ùàìûñûíà øÿðèê èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ñþéëÿíÿ-ñþéëÿíÿ çÿðô Äåéèíÿ-äåéèíÿ,
äîíãóëäàíà-äîíãóëäàíà, þç-þçöíÿ äàíûøà-
äàíûøà. Ñþéëÿíÿ-ñþéëÿíÿ ÷ûõûá ýåòäè. Ñþéëÿíÿ-
ñþéëÿíÿ èø ýþðìÿê. – Ïàñû ñþéëÿíÿ-ñþéëÿíÿ
ùþâë èëÿ äþíöá, î áèðè îòàüà êå÷äè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ñÿùÿðëÿð õàëàì ñþéëÿíÿ-ñþéëÿíÿ ìÿíè îéà-
äûð, äóðóá êþíöëñöç ùàëäà äÿðñÿ ýåäèðäèì.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÞÉËßØÌß “Ñþéëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉËßØÌßÊ ãàðø. Áèð èøèí íåúÿ åäèëìÿñè
ùàããûíäà äàíûøìàã, ìöçàêèðÿ åòìÿê; ñþù-
áÿòëÿøìÿê, äèëëÿøìÿê, ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê. Èñòÿ-
éèðèê áèð èø à÷àã ôèëìÿñÿë; Ñþéëÿøèðèê áèð-èêè èë
ëàÿãÿë. Ì.ß.Ñàáèð. Éóñèô õåéëè ôèêèðäÿí ñîíðà
äåäè: – Ãûçûì, ìÿíèì ôèêðèìÿ áèð øåé ýÿëèð.
Ñÿíèíëÿ áèð éåðäÿ Ïåòåðáóðãà ýåäÿëèì. Áàùà-
äûð èëÿ áèð éåðäÿ ñþçëÿøÿëèì, áÿëêÿ áèðëèêäÿ áèð
÷àðÿ òàïäûã. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÑÞÉËßÒÌß “Ñþéëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉËßÒÌßÊ èúá. Ñþéëÿìÿéÿ ìÿúáóð
âÿ éà ñþâã åòìÿê; äàíûøäûðìàã, äèíäèðìÿê.
Ùàíêû áèð ñÿðõîøó ñþéëÿòäèì, èíàí; Áÿùñ åäÿð
ýþðäöì î, ùóøéàðëûãäàí. Ù.Úàâèä. [Äÿðâèø:]
ßýÿð ìÿíèì áàøûìà ýÿëÿíäÿí õÿáÿðèí âàð èñÿ,
íèéÿ ìÿíè ñþéëÿòìÿê èñòÿéèðñÿí? À.Äèâàíáÿé-
îüëó. [Êàìàë:] Ùÿëÿ àëòû-éåääè éàøëàðûíäàí
ùÿð ýåúÿ íÿíÿñèíÿ áèð-èêè íàüûë ñþéëÿòìÿìèø
éàòìàçäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÞÉÌß “Ñþéìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉÌßÊ ô. Íàëàéèã, ïèñ, ÿäÿáñèç ñþçëÿðëÿ
òÿùãèð åòìÿê. Êèøè åâÿ ãàéûäûá ýþòöðöð äÿéÿ-
íÿéè âÿ àðâàäûíà áèð-èêè ÷ÿêèá áàøëàéûð ñþé-
ìÿéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [ßùìÿä:] ßë-
áÿòòÿ, àäàì êàñûá îëàíäà îíó ñþéÿðëÿð äÿ,
äþéÿðëÿð äÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Ïèñëÿìÿê, äàí-
ëàìàã, êÿñêèí ñþçëÿðëÿ ìÿçÿììÿòëÿìÿê. Ýå-
ðèäÿ ãàëäûüûìûç ö÷öí áèçè ñþéöðëÿð. – Ñÿëèì
147
ÑÞÉÖÄ
þç ñàäÿëèéèíÿ çàìàí-çàìàí ÷îõ ñþéìöøäö.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÞÉÖÄ èñ. áîò. Àäÿòÿí ñóëàã éåðëÿðäÿ áè-
òÿí, åíñèç éàðïàãëàðû, åëàñòèêè áóäàãëàðû îëàí
àüàú âÿ éà êîë. Î òàé-áó òàé àðõ áîéó äöçöë-
ìöø úàâàí ñþéöäëÿðèí çÿðèô éàðïàãëàðû õÿôèô
ìåùäÿí òèòðÿøäèëÿð. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÞÉÖÄÝÖËÖ èñ. áîò. ßòèðëè ÷ÿùðàéû âÿ éà
àü ÷è÷ÿêëÿðè îëàí, åíñèç éàðïàãëû, ùÿìèøÿéàøûë
êîë-áèòêè. Îëåàíäð âÿ éà ñþéöäýöëö ýåíèø
áåúÿðèëÿí áÿçÿê áèòêèñèäèð, éàðïàãëàðû äÿñòÿ
ùàëûíäà ö÷-ö÷ äöçöëöð. Áèòêè çÿùÿðëèäèð, òÿð-
êèáèíäÿ ñòîðîôàíòèíÿ îõøàð ìàääÿ âàðäûð.
Ì.Ãàñûìîâ. Ñÿôÿð êèøè .. ýþé-ýþéÿðòè ÿêèá-
áè÷èð, øèìàëà, úÿíóáà ýÿëèá-ýåäÿí éîë÷óëàðûí
÷îõóíó ñþéöäýöëö, ÿòèðøàùëà ãàðøûëàéûá éîëà
ñàëûð. Ìèð Úÿëàë.
ÑÞÉÖÄËÖ ñèô. Ñþéöä àüàúëàðû îëàí, êÿíàð-
ëàðûíäà ñþéöä áèòÿí. Ñþéöäëö éîëëàð. Ñþéöäëö
áàüëàð. – Åé ñþéöäëö äÿðÿ, åé äóìàíëû äàü;
Ñÿôàéà äàëäûüûì éåðäèð áó éåðëÿð. Ì.Ìöøôèã.
Ùÿéàò îíà âåðèá áöòöí ðÿíýèíè; Ñþéöäëö ÷àé-
ëàðûí èëê àùÿíýèíè. Í.Õÿçðè.
ÑÞÉÖÄËÖÊ èñ. Ñþéöä àüàúëàðû îëàí éåð,
ñþéöä îëàí éåð. [Ìèðàõóðëà Ñÿôÿð] éàõûíäàêû
÷àéû êå÷èá áèð ñþéöäëöêäÿ äàéàíäûëàð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Áèç ýþðöøÿ ýÿëÿíäÿ ñþéöäëöêäÿ äó-
ðóá òÿê; Î ýþçëÿéèð ñöáùÿäÿê. Ç.Õÿëèë.
ÑÞÉÖËÌß “Ñþéöëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉÖËÌßÊ ìÿúù. Ñþéöøÿ ìÿðóç ãàëìàã.
// Äàíëàíìàã, ìÿçÿììÿòëÿíìÿê. Ùÿð ýöí
ñþéöëöðÿì, ùåé äàíëàíûðàì; Áÿëêÿ äàíëàã-
ëàðäàí õîøùàëëàíûðàì. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÞÉÖØ èñ. Íàëàéèã, ãàáà, òÿùãèðëè ñþç(ëÿð).
Áó ñþç Ãóðáàí ö÷öí ñþéöøäÿí äÿ ïèñ îëäó.
Ò.Ø.Ñèìóðã. Ùàúû Àñëàí ñþéäöêúÿ ãûçûøûð, ãû-
çûøäûãúà ñþéöøöíö ãÿëèçëÿøäèðèðäè. Ñ.Ùöñåéí.

Ñþéöø ñþéìÿê – ãàáà, íàëàéèã, òÿùãèðåäèúè
ñþçëÿð ñþéëÿìÿê. Íÿçàðÿò÷è ñþéöø ñþéäö âÿ
ñàüûíäà äàéàíìûø íþâáÿò÷èíèí ãûðìûçû éàíà-
üûíà ÿëèíèí òÿðñèëÿ àüûð áèð ñèëëÿ âóðäó. Ì.Ùö-
ñåéí.
ÑÞÉÖØ×Ö, ÑÞÉÖØÚÖË ñèô. âÿ èñ. Ñþéöø
ñþéìÿéÿ àäÿò åòìèø, ÷îõ ñþéöø ñþéÿí (àäàì).
Ñþéöø÷ö àäàì. – Ôÿðÿú áÿé .. áþéöê øÿùÿðëÿð
ýÿçìÿñèíÿ, ìÿêòÿáëÿðäÿ îõóìàñûíà áàõìà-
éàðàã, ÷îõ êîáóä, îëäóãúà ñþéöøúöë, äåäèêúÿ
äàâàêàð èìèø. ß.Âÿëèéåâ.
148
ÑÞÇ
ÑÞÉÖØÊßÍ á à õ ñþéöø÷ö. Íàäèíú, ñþ-
éöøêÿí, áó äîããóç éàøûíäà óøàã áöòöí ìöÿë-
ëèìëÿðè òÿíýÿ ýÿòèðìèøäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Áÿé
éåêÿõàíàíûí áèðèìèíúè ìöëêÿäàðû, ñþéöøêÿí
çöëìêàðû èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÞÉÖØÌß “Ñþéöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÉÖØÌßÊ ô. Áèð-áèðèíè ñþéìÿê, áèð-
áèðèíÿ íàëàéèã, ãàáà, òÿùãèðëè ñþçëÿð äåìÿê.
Ãîíøóëàð áèð àç ñþéöøäöêäÿí ñîíðà èø âóðóø-
ìàüà ìöíúÿð îëäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñþéöøñÿ-
ëÿð äÿ, äþéöøñÿëÿð äÿ .. áÿçÿí Úÿìèë [Ñÿìÿí-
äÿðèí] êþíëöíö àëàð(äû).. Ì.Ùöñåéí.
ÑÞÇ èñ. 1. Áèð øåé âÿ éà ùàäèñÿ ùàããûíäàêû
àíëàéûøûí ñÿñëÿ èôàäÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí íèòã
âàùèäè; êÿëìÿ. Ñþçöí ìÿíàñû. – Ùàìûéà áèð
âàùèìÿ äöøäö, ñþç äåìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ñþçëÿðè
áîüàçëàðûíäà ãóðóäó. Á.Òàëûáëû. ßøðÿôèí äà-
íûøäûüû ýþçÿë ñþçëÿðÿ ãóëàã àñàíëàð ùåéðàí
ãàëûðëàð. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Äèë, íèòã. Äîüìà ñþçëÿðèìèçäÿí ýåíèø èñ-
òèôàäÿ åòìÿê. Ñþç ìÿäÿíèééÿòè. Øàèðèí ñèëàùû
ñþçäöð. – ..Ùÿð êÿñ ðóñúà, éàèíêè åðìÿíè âÿ
ýöðúöúÿ, éàèíêè àâðîïàëûëàð èøëÿòäèêëÿðè ùöðó-
ôàò èëÿ éàçû éàçìàã áèëèð, – áèçèì ñþçëÿðèìèçè
áàøà äöøÿð âÿ áèëÿð êè, íÿ äåéèðèê. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
3. Äàíûøûã, ñþéëÿíèëÿí øåé, íèòã. Ñþçöíö
ãèéìÿòäÿí ñàëìàã. Ñþçöíö áèëìÿéÿí àäàì.
– Èìðàí êèøè íåúÿ ãÿçÿáëÿíìèøäèñÿ ñþç äåìÿéÿ
äèëè äÿ ýÿëìèðäè. Ì.Ùöñåéí. Òåëëè ñþçëÿðèíè
áó úöìëÿëÿðëÿ áèëäèðäè. – Áó áèçèì þëêÿìèçèí
äÿáèäèð. Áèçäÿ áèð àðâàäëû åâ ÷îõ àçäûð. Ñ.Ùö-
ñåéí.
4. ßìð, ýþñòÿðèø. Ñþçöíäÿí ÷ûõìàìàã. Áþ-
éöéöí ñþçöí åøèòìÿê. Îíóí ñþçö ìÿíèì ö÷öí
ãàíóíäóð.
5. Âÿä. Ñþçöíö éåðèíÿ éåòèðìÿê. Î, ñþçöí-
äÿ äóðàí àäàì äåéèë. – [ßñýÿð:] [Ýöë÷þùðÿ]
àììà ÿúÿá ñþçö öñòÿ äàéàíàí ãûçäûð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. [Ñîíà õàëà:] ..Ãîðõóðàì Áÿøèð ñþçöí-
äÿí ãà÷à. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Àñëàí Àíèòàéà:]
Êîìåíäàíò èêè ýöí áèçè òàìàì àú ãîéäó,
àíúàã ùå÷ áèðèìèç ñþçöìöçäÿí äþíìÿäèê.
Ñ.Âÿëèéåâ.
6. ×ûõûá äàíûøìàã èõòèéàðû, ÷ûõûø ö÷öí èúàçÿ.
Ñþç èñòÿìÿê. Ñîí ñþç äåìÿê. Ñþç âåðìÿìÿê.
– [Êÿðáÿëàéû:] Éîë âåðèí, àé ãàðäàøëàð, Ìèðçÿ
ñþç äàíûøìàã èñòÿéèð. Ù.Íÿçÿðëè. Çöëåéõà èúëà-
ñûí ëàï àõûðûíäà ñþç àëäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÞÇ
7. Àíúàã úÿì øÿêëèíäÿ – ñþçëÿðè, ñþç-
ëÿðèíÿ – ìóñèãè éàçûëàí ÿäÿáè ìÿòí. “Ñÿíñèç”
ðîìàíñûíûí ñþçëÿðè Íèçàìèíèíäèð. Ñ.Âóðüóíóí
ñþçëÿðèíÿ éàçûëìûø ðîìàíñ.
8. Ôèêèð, ìöëàùèçÿ, ðÿé. ..Êèøè ñþçöíö äåéèá,
äèê-äèê áàõäû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí öçöíÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
9. Èø, ùàäèñÿ ìÿíàñûíäà. Áó ÿùâàëàò êè èíäè
èñòÿéèðÿì íÿãë åëÿéèì, ÷îõäàíûí ñþçöäöð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
10. Øàéèÿ, õÿáÿð. Îðòàëûãäà ñþç äîëàøûð.
◊ Ñþç à÷ûëìàã – áèð øåé ùàããûíäà äàíûøûë-
ìàüà áàøëàíìàã, äàíûøìàã ö÷öí ôöðñÿò äöø-
ìÿê, éåðè ýÿëìÿê. [Ýöëòÿêèí Àéäûíà:] Èíäè ñþç
à÷ûëìûø, ìÿí íÿ äåéèðÿì: ùàìû ìÿíÿ äåéèð êè,
Àéäûí îéíàã ôèêèðëè áèð àäàìäûð. Ú.Úàááàðëû.
[Àâãóñò:] Éîëäàøëàð, ñþç à÷ûëäû, ìÿí áó ìÿ-
ñÿëÿíè ñèçÿ õàòûðëàòìàã èñòÿéèðÿì. Ñ.Âÿëèéåâ.
Ñþç à÷ìàã – äàíûøìàã, ñþùáÿò à÷ìàã, ùàã-
ãûíäà äàíûøìàüà áàøëàìàã. Èýèä íåôò÷è î ýöí-
ëÿðäÿí; Äþíÿ-äþíÿ ñþç à÷àðäû. Í.Ðÿôèáÿéëè.
Äåéèí íåúÿ ñþç à÷ìàñûí; Õóäàôÿðèí êþðïö-
ñöíäÿí. Ù.Ùöñåéíçàäÿ. Ñþç àëòûíäà ãàëìà-
ìàã – þçöíÿ òîõóíàí ñþçöí ãàðøûëûüûíû, ëàçûìè
úàâàáûíû äÿðùàë âåðÿ áèëìÿê. Ùÿêèì ÷îõ ýþ-
ðöá-ýþòöðìöø àäàì îëäóüóíäàí, ñþç àëòûíäà
ãàëìàäû. ß.Âÿëèéåâ. Áöëÿíäèí åøèòäèéè ñþçÿ
äîäàüû ãà÷ûð, ýþçöíäÿ øèðèí áèð òÿáÿññöì îé-
íàéûðäûñà, äåìÿëè, î, ñþç àëòûíäà ãàëìàéà-
úàãäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Ñþç àðàìûçäà – äàíû-
øûëàí ñþçöí ýèçëè ãàëìàëû îëäóüóíó áèëäèðèð.
Ñþç àðàìûçäà, ùå÷ ãûçäàí õîøóì ýÿëìèð. Ñþç
àòìàã – 1) áèðèíèí ôèêðèíè áèëìÿê ö÷öí áèð ñþç
äåìÿê, èøàðÿ âóðìàã, åøèòäèðìÿê. Ñþç àòäûì,
úàâàá ýÿëìÿäè; 2) öñòöþðòöëö øÿêèëäÿ ñþç äå-
ìÿê, ñàòàøìàã. Õàíûì éîëà äöøäöêäÿ áó äà
àðäûíúà ýåäèá ñþç àòûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ðóõ-
ñàðà ÷àìàäàíû ýþòöðöá ãàïûäàí ÷ûõàðêÿí
Ýöëþéøÿ àðõàäàí: – Ñàü ýåäèá, ñàëàìàò ýÿëÿ-
ñÿí, àé ãûç! – äåéÿðÿê ñþç àòìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ñþç ÷ûõàðòìàã – øàéèÿ éàéìàã. Àé óçàíà-
óçàíà; Ñþçöì äöøäö éàçàíà; Ùÿð àäàì ñþçö
áèëìÿç; Ñþç ÷ûõàðäàð éàçàíà. ß.Úàâàä. Ñþç
(ñþçö, ñþçëÿðè) äÿéìÿê – ñþçäÿí èíúèìÿê,
ñþçö òîõóíìàã. Ïàñûíûí èéðÿíäèðèúè ñþçëÿðè
Ùÿñèéÿ ýöëëÿ êèìè äÿéäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ñþç äþ-
éöøäöðìÿê – á à õ ñþç ýöëÿøäèðìÿê. Ñþç
äöøìÿê – á à õ ñþç à÷ûëìàã. Íàüûë ãóðòà-
ðàíäà óøàãëàð àðàñûíäà êèìèí ãîðõàã îëìà-
ÑÞÇ
üûíäàí ñþç äöøäö. Ì.Ùöñåéí. Ñþç åëÿìÿê –
äåäè-ãîäó, ñþç-ñþùáÿò ö÷öí ùÿäÿô îëìàã,
äåäè-ãîäó ñàëìàã. [Ðöáàáÿ] áèëèðäè êè, ãûçûí
îüëàíà ãîøóëóá ýåòìÿñèíè ñþç åéëÿéÿðëÿð.
Ìèð Úÿëàë. [Ñÿðèééÿ:] Áóðàäà ãûç õåéëàüû-
íûí îõóìàüûíû ñþç åëÿðëÿð. È.ßôÿíäèéåâ. Ñþç
ýÿëìÿê – òþùìÿò îëóíìàã, òþùìÿò ýÿëìÿê.
Ñÿíèí öñòöíäÿ ìÿíÿ ñþç ýÿëäè. Ñþç ýÿçäèð-
ìÿê – õÿáÿð÷èëèê åëÿìÿê. Íÿ ýöëöíäÿí áöë-
áöë àéðûëìàç, íÿ àøèã éàðäÿí; Îðòàäà ñþç
ýÿçäèðÿí íàÿùë ÿüéàð îëìàñà! ß.Âàùèä. Ñþç
ýöëÿøäèðìÿê – áîø-áîøóíà, éåðñèç ìöáà-
ùèñÿ åòìÿê, ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìÿê. [Ìàéà:]
Îíäà äà [Ðöñòÿì] äåéÿúÿê êè, àðâàäñàí, ýåò
èøèíÿ, êèøè èëÿ ñþç ýöëÿøäèðìÿ. Ì.Èáðàùèìîâ.
[Äèëøàä Ëÿòàôÿòÿ:] Ìÿíèìëÿ ñþç ýöëÿøäèðèð-
ñÿí? È.ßôÿíäèéåâ. Ñþç ãîøìàã – 1) øåèð äå-
ìÿê. [Ú.Úàááàðëû] áÿçÿí õîøóíà ýÿëÿí àäàì-
ëàð áàðÿäÿ ýöëìÿëè ñþçëÿð ãîøàðäû. Ì.Àðèô.
Àøûãëàð [Éàãóòà] ñþç ãîøàðàã, ñàç ÷àëûá ìàùíû
îõóéóðäóëàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû; 2) àðàéà ãîé-
ìàã, ëàüà ãîéìàã, ìÿñõÿðÿ åòìÿê, äîëàìàã.
Ñþç ãîéìàã – á à õ ñþçö áèð éåðÿ ãîéìàã.
Áèð ýöí õàíëàð õàíû Áàéàíäûð õàíûí ãîíàã-
ëûüûíäà Áàéáóðà áÿé èëÿ Áàéáåúàí áÿé ñþç
ãîéìóøäóëàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ñþç ãîéóðëàð
ýþðöøöá; Ñåâäà, Àäèëÿ, Çèâÿð. Ì.Ñåéèäçàäÿ.
Ñþç îëìàã – äåäè-ãîäóéà ìþâçó îëìàã.
Áóëàã áàøû òîç îëàð; Öñòö äîëó ãûç îëàð; ßéèë
äÿñìàëûí ýþòöð; Ìÿí ýþòöðñÿì ñþç îëàð. (Áà-
éàòû). Ñþç ñàëìàã – áèð øÿõñ âÿ éà øåé ùàã-
ãûíäà äàíûøìàã, ñþùáÿò åëÿìÿê. Ìÿðéÿì Ñÿ-
ëèìäÿí íèýàðàí èäè. Ãóëàüû ùÿìèøÿ ñÿñäÿ èäè:
áÿëêÿ ìÿäÿíäÿí ãàéûäàí àòàñû Ñÿëèìèí àäûíû
÷ÿêÿ, îíäàí ñþç ñàëà. È.Ãàñûìîâ. Ñþç òóò-
ìàã – ñþç òÿñèð åòìÿê, áÿðê òîõóíìàã, ñþç-
äÿí ïÿðò îëìàã, òóòóëìàã. Îíóí ñþç òóòìà-
éàí äîäàãëàðûíäàí; Áèð ñÿðõîø ãÿùãÿùÿ ãîï-
äó, éàéûëäû; Éóõóäàéìûø êèìè, áèðäÿí àéûëäû.
Á.Âàùàáçàäÿ. Ñþç âåðìÿê – âÿäÿ âåðìÿê,
þùäÿñèíÿ ýþòöðìÿê. [Ýöëñàáàù:] Ñèçÿ ñþç âå-
ðèðÿì êè, [Ãöäðÿò Àðñëàí] éàçàð. Ú.Úàááàðëû.
[Àíà:] Ñþç âåðèðñÿí? [Íÿðýèç:] Àíàìûí úàíû
ö÷öí. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñþç éîõ – ÿëáÿòòÿ,
øöáùÿñèç. Ñþç éîõäóð – øöáùÿ éîõäóð, ÿëàäûð.
Ñþçÿ áàõìàã – äåéèëÿí ñþçÿ ÿìÿë åòìÿê,
äåéèëÿíè ãÿáóë åòìÿê, ãóëàã àñìàã. [Àíà
Íÿðýèçÿ:] Ñÿí ìÿíèì ñþçöìÿ áàõñàí, ìÿí
ùå÷ âàõò àüëàìàðàì. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñþçÿ
149
ÑÞÇ
ýÿëìÿê – ìöáàùèñÿñè ÷ûõìàã, ñþçëÿøìÿê, ìö-
áàùèñÿ åëÿìÿê, òîããóøìàã. Çåéíÿá äÿ .. àüëà-
éûðäû, íÿèíêè ìÿùç îüëóéíàí ñþçÿ ýÿëìÿê öñòÿ,
õåéð, àíúàã êå÷ÿí ýöíëÿðè éàäûíà äöøìöøäö.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ×èìíàç àðâàä ÷àðøàá
àëìàã áàðÿäÿ Âåéñëÿ ÿìÿëëè ñþçÿ ýÿëìèøäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. Ñþçö àçäûðìàã – ÿñàñ ìÿò-
ëÿáäÿí óçàãëàøäûðìàã, éàéûíäûðìàã. [Ìóð-
òóç:] Éàõøû, Ýþéöø, áóíëàðäà èøèìèç éîõ. Ýÿë,
ñþçö àçäûðìà. ß.Àááàñãóëèéåâ. Ñþçö áèð éåðÿ
ãîéìàã – ùàìû áèð ãÿðàðà ýÿëìÿê, ñþçö áèð
åëÿìÿê, äèëëÿøìÿê. Ñþçö êå÷ìÿê – ùþðìÿòè,
íöôóçó îëìàã, ñàéûëìàã. [Ýöëýÿç Ùàúûéà:]
..Þçöí äåéèðñÿí êè, [Àñëàíûí] äèâàí-äÿðÿäÿ
ùþðìÿòè âàð, ñþçö êå÷èð. Ú.Úàááàðëû. Ñþçö
óçàòìàã – ìÿòëÿáäÿí êÿíàð äàíûøìàã, ìÿò-
ëÿáè óçàòìàã, óçóí÷óëóã åëÿìÿê. Äèëìàíú
äÿõè ñÿáèð åëÿìÿäè âÿ ãîéìàäû Éàðìÿììÿä
ñþçö óçàòñûí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñþçö éåðÿ
äöøìÿê – õàùèøè, èñòÿéè, àðçóñó, òÿëÿáè íÿòè-
úÿñèç ãàëìàã, ãÿáóë îëóíìàìàã, ðÿää åäèë-
ìÿê. Ñþçö éåðÿ äöøìÿìÿê – õàùèøè, òÿëÿáè
éåðèíÿ éåòìÿê, íÿòèúÿñèç ãàëìàìàã, ãÿáóë
îëóíìàã. [Ùàúû Ãóðáàí:] ..Ñÿíèí ùå÷ éåðäÿ
ñþçöí éåðÿ äöøìÿéèáäèð. Í.Âÿçèðîâ. Ñþç (ñþ-
çöíö) ãàéòàðìàã – ãàáàúàñûíà úàâàá âåð-
ìÿê, åòèðàç åòìÿê. [Âåéñ] þìðöíäÿ ñþçöíö
ãàéòàðìàäûüû, ùÿìèøÿ ùþðìÿò åòäèéè ìöÿëëè-
ìèí ïåíúÿéèíèí ÿòÿéèíäÿí òóòäó, àüëàìñûë,
áèð àç äà éàëâàðûúû ñÿñëÿ äåäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
Ñþçöíäÿí ÷ûõìàã – äåéèëÿíÿ ãóëàã àñìà-
ìàã, ÿìÿë åòìÿìÿê, éåðèíÿ éåòèðìÿìÿê.
[Çèáåéäÿ Ñÿêèíÿ õàíûìà:] Ñÿí íÿêàðÿñÿí êè,
ìÿíèì ñþçöìäÿí ÷ûõàñàí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Ñÿìÿä:] Àüàì íÿ äåñÿ îëóð. Ùå÷ áèðèñè îíóí
ñþçöíäÿí ÷ûõìàç. Á.Òàëûáëû. Ñþçöíÿ áàõìàã
(ãóëàã àñìàã) – äåéèëÿí ñþçÿ ÿìÿë åòìÿê,
äåéèëÿíè ãÿáóë åòìÿê. [Ñÿðâÿð Ýöëíàçà:] Îëà
áèëñèí êè, áó ýöí äåéÿð âÿ áèð äÿ ñÿíÿ íÿ äå-
éÿúÿêäèð. Ñÿíèí áîðúóí îíóí ñþçöíÿ ãóëàã
àñìàãäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Óøàã áþéöéöí ñþ-
çöíÿ áàõàð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ñþçöíö êÿñìÿê,
ñþçöíö àüçûíäà ãîéìàã – äàíûøìàüà èì-
êàí âåðìÿìÿê, ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéìàã.
Àñëàí ñÿáèðñèçëèêëÿ [Ëàçàðûí] ñþçöíö êÿñèá,
èíúèìèø ùàëäà äåäè. Ñ.Âÿëèéåâ. Îüëàí îíóí
ñþçöíö àüçûíäà ãîéäó: – ßââÿëà îíó äåéèì
êè, áóðàäà ìèëèñëèê ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Ã.Èëêèí.
Àòàëàð ñþçö – á à õ àòà. Ìÿíÿ äÿ ìöÿëëèìè-
150
ÑÞÇÄÖÇßËÄÈÚÈ
ìèç àòàëàð ñþçöíäÿí áèð ùåêàéÿ äöçÿëäèá éàç-
ìàüû ÿìð åòìèøäèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÞÇÀÍËÀÉÀÍ ñèô. âÿ èñ. Ñþçö, ìÿòëÿáè,
èøàðÿíè òåç äÿðê åäÿí, áàøà äöøÿí; àðèô.
ÑÞÇÀÐÀÑÛ àðà ñ. Éåðè ýÿëìèøêÿí, éåðè ýÿë-
äèêúÿ, ñþùáÿò ÿñíàñûíäà. Ìèðçÿ Êÿðèì ìààøû-
íûí àçëûüûíû ñàùèáêàð îëàí Àüà Ìóðàä áÿéÿ
ñþçàðàñû íå÷ÿ äÿôÿ ñþéëÿìèøäèñÿ äÿ, ëàêèí ãóðó
âÿääÿí áàøãà áèð øåé àëìàìûøäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
..Ðöñòÿì êèøè ñþçàðàñû ôåðìà ìöäèðè ùàããûíäà
Êÿëÿíòÿðèí òÿêëèôèíè ëàüà ãîéóá ýöëìöøäö.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÞÇÀÐÄÛ èñ. ßñÿðèí (êèòàáûí) àõûðûíäà
ìöÿëëèô âÿ éà íàøèð òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ñîí
èçàù, ìÿëóìàò, ñîí ñþç.
ÑÞÇÁÀØÛ 1. çÿðô Ùÿð ñþçöí ÿââÿëèíäÿ,
òåç-òåç. Ùàúû ùÿð ñþçáàøû ýþçöíöí óúó èëÿ îíà
áàõûá ãîðõà-ãîðõà äàâàì åäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
2. èñ. Ýèðèø ( êèòàáäà, ÿñÿðäÿ âÿ ñ.-äÿ).
ÑÞÇÁÀÇ ñèô. âÿ èñ. Äåäè-ãîäó÷ó, ñþçýÿç-
äèðÿí, ãåéáÿò÷è, õÿáÿð÷è, óéäóðìà ñþçëÿð éà-
éàí, ñþç øèøèðäÿí. Ñþçáàç àäàì. Ñþçáàçûí
áèðèäèð.
ÑÞÇÁÀÇËÛÃ èñ. Äåäè-ãîäó÷óëóã, õÿáÿð-
÷èëèê, øàéèÿ éàéìà, ñþçö øèøèðäèá éàéìà, ñþç-
áàçëûã åëÿìÿ.
ÑÞÇÁßÑÞÇ çÿðô Êÿëìÿáÿêÿëìÿ, áèð-áèð,
êÿëìÿ-êÿëìÿ. Ñþçáÿñþç îõóìàã.
ÑÞÇÁÈÐ: ñþçáèð åëÿìÿê (îëìàã) – ñþçö
áèð éåðÿ ãîéìàã, ýèçëèúÿ ñþçëÿøìÿê. [Ìèðçÿ:]
Ñþçáèð, ÿëáèð îëàíäàí ñîíðà éåíÿ äÿ [êîðëóã]
÷ÿêìÿðèê. Ìèð Úÿëàë.
ÑÞÇÁÈÐËÈÊ èñ. Ñþçö áèð åëÿìÿ, ñþçáèðëèéè,
äèëáèðëèê.
ÑÞÇ×ÖËÖÊ èñ. âÿ ñèô. ßñÿðäÿ, äàíûøûãäà
éûüúàìëûüà, ìÿçìóíóí äÿðèíëèéèíÿ, äîëüóí-
ëóüóíà äåéèë, àðòûã ñþçëÿðÿ, óçóí÷óëóüà éîë
âåðìÿ.
ÑÞÇÄßÉÈØÄÈÐÈÚÈ: ñþçäÿéèøäèðèúè øÿêèë÷è
äèë÷. – àéðûëûãäà èøëÿíìÿéÿí âÿ ñþçëÿðèí
ìàääè ùèññÿñèíÿ áèòèøÿðÿê ñþçëÿð àðàñûíäàêû
ãðàììàòèê ìöíàñèáÿòè áèëäèðÿí, éÿíè ùÿìèí
ñþçëÿðè úöìëÿäÿêè ðîëóíà ýþðÿ áèð-áèðèíÿ áàü-
ëàéàí øÿêèë÷è.
ÑÞÇÄßÉÈØÌß èñ. äèë÷. Äèëäÿ ñþçëÿðèí äÿ-
éèøìÿñè, ùàáåëÿ áåëÿ äÿéèøìÿíèí öñóëëàðû.
Ñþçäÿéèøìÿíèí ìÿùñóëäàð íþâëÿðè.
ÑÞÇÄÖÇßËÄÈÚÈ: ñþçäöçÿëäèúè øÿêèë÷è
äèë÷. – àéðûëûãäà èøëÿíìÿéÿí, êþêëÿ ñþçäÿéèø-
ÑÞÇÄÖÇßËÒÌß
äèðèúè øÿêèë÷èëÿð àðàñûíäà éåð òóòàí, éÿíè ñþç-
ëÿðèí ìàääè ùèññÿñèíèí àõûðëàðûíà áèòèøÿðÿê,
ñþçëÿð àðàñûíäàêû ãðàììàòèê ìöíàñèáÿòè äå-
éèë, ñþçëÿðèí ÿñèë ìÿíàëàðûíû äÿéèøäèðÿí øÿêèë÷è.
ÑÞÇÄÖÇßËÒÌß èñ. äèë÷. Äèëäÿ ñþçëÿðèí
äöçÿëìÿñè, ùàáåëÿ áó äöçÿëìÿíèí öñóëëàðû.
ÑÞÇßÁÀÕÀÍ ñèô. Ìÿñëÿùÿò ãÿáóë åäÿí,
äåéèëÿíÿ ÿìÿë åäÿí, ðàçûëàøàí, ñþç åøèäÿí,
ñþçÿ ãóëàã àñàí. Ñþçÿáàõàí îüëàíäûð.
ÑÞÇßÁÀÕÌÀÇ, ÑÞÇßÁÀÕÌÀÉÀÍ ñèô.
Äåéèëÿíÿ ÿìÿë åòìÿéÿí, ìÿñëÿùÿò ãÿáóë åò-
ìÿéÿí, ñþçÿ ãóëàã àñìàéàí. Ñþçÿáàõìàç
óøàã.
ÑÞÇÝßËÈØÈ çÿðô Éåðè ýÿëìèøêÿí, éåðèíäÿ,
åëÿ áåëÿ, ìÿñÿë ö÷öí. [Áàëàø:] Äèëáÿð, ìÿí îíó
äåìÿäèì, ìÿí ñþçýÿëèøè äåéèðÿì. Ú.Úàááàðëû.
[Âÿôàäàð Ñÿêèíÿéÿ:] Ñþçýÿëèøè äåéèðÿì, öðÿ-
éèíÿ ïèñ øåé ýÿëìÿñèí. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÞÇÝßÇÄÈÐßÍ ñèô. âÿ èñ. Ñþçéàéàí, õÿ-
áÿð÷è; àðàäà ñþç, õÿáÿð àïàðûá ýÿçäèðÿí.
ÑÞÇÝÞÒÖÐÌßÉßÍ, ÑÞÇÝÞÒÖÐÌßÇ
ñèô. Ìÿüðóð, ìöòÿêÿááèð, äèêáàø. Ñÿêèíÿ ÿðè-
íèí þçöíöñåâÿí, ñþçýþòöðìÿç áèð àäàì îëäó-
üóíó áèëèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÞÇËßØÌß “Ñþçëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÞÇËßØÌßÊ ô. 1. Áèð-áèðèëÿ äàíûøûá ðà-
çûëûüà ýÿëìÿê, ðàçûëàøìàã, ìöÿééÿí ãÿðàðà
ýÿëìÿê; ãÿðàðëàøìàã. Åë÷èëÿð ñþçëÿøèá åâÿ
ãàéûäûðëàð. Ãóðáàíãóëóéà õÿáÿð âåðèðëÿð êè,
îíà áèð ãûç àëìûøëàð. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Áàáÿêëÿ
Úàâèäàí] ñþçëÿøäèëÿð, ñÿùÿð à÷ûëàíäà Áàáÿê äÿ
îíëàðëà áèðëèêäÿ éîëà ÷ûõäûëàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Àðàëàðûíäà ñþç îëìàã, äàâàëàðû, ìöáà-
ùèñÿëÿðè äöøìÿê, ñþéöøìÿê, ñþçÿ ýÿëìÿê.
Ãîíøó èëÿ ñþçëÿøìÿê. – [Ñÿôè áÿé:] Äàéû, äå-
éÿñÿí, éåíÿ Øÿìñè èëÿ ñþçëÿøìèñÿí, ÷îõ ùèðñëè
ýåäèðäè, ìÿíÿ äÿ ìÿùÿë ãîéìàäû. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Êÿðèìîâ Àéäûíëà ñþçëÿøÿíäÿí ñîíðà
þçöíö ãàëèá ùèññ åäèð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÞÇËÖ ñèô. Äåìÿéÿ ñþçö îëàí, öðÿéèíäÿ
ñþçö îëàí, íÿ èñÿ áèð ñþç äåìÿê èñòÿéÿí. Ýöë-
ñàáàù àòàñûíûí òåç-òåç îíà áàõìàñûíûí ìÿíà-
ñûíû àíëàäû; ñþçëö àäàì îëäóüóíó áàøà äöøöá,
áàëêîíà ÷ûõäû. ß.Âÿëèéåâ. Ñþçëö àäàìà îõøà-
éûðñàí, Áàüûð, – äåéÿ [Ñÿòòàðõàí] äèããÿòëÿ îíà
áàõäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑÞÇËÖÊ èñ. Ëöüÿòëÿðäÿ èçàù âÿ éà òÿð-
úöìÿ åäèëÿúÿê ñþçëÿðèí òÿðêèáè, ëöüÿò ö÷öí
òîïëàíìûø ñþçëÿðèí ñèéàùûñû. Èçàùëû ëöüÿòèí ñþç-
ÑÞÇÖÊÅ×ßÍ
ëöéö. Ëöüÿòèí ñþçëöéöíö òóòìàã. // Áÿçÿí ëö-
üÿò ìÿíàñûíäà èøëÿíèð. Òåðìèíîëîæè ñþçëöê.
ÑÞÇ-ÑÎÂ èñ. Äàíûøûã, ñþç, äåäè-ãîäó, ìö-
áàùèñÿ, íàðàçûëûã. ßñýÿð áîñòàí ñóâàðàíëàðûí
äàíûøûüûíû âÿ ñþç-ñîâëàðûíû ãàëäûðìàã ö÷öí
Êîñàíûí áîñòàíûíà ÷àòàúàã ìèãäàðûíäà ñó
àðòûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ïÿðøàí:] Ãàäàíûçû àëûì,
ãûçëàð, áèð äÿ ÿéÿð-ÿñêèéè éîõëàéûí êè, ñþç-ñîâ
îëìàñûí. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÞÇ-ÑÞÙÁßÒ 1. Ñþùáÿò, äàíûøûëàí ñþçëÿð.
Ñþç-ñþùáÿòè íàç îüëàí; Êåéô-äàìàüû ñàç îü-
ëàí; Þçöí ýÿëÿ áèëìÿñÿí; Íÿ ñþçöí âàð éàç,
îüëàí. (Áàéàòû). Íÿ ñþçöì-ñþùáÿòèì, íÿ ùÿì-
äÿìèì âàð; Äÿðäèì öðÿéèìäÿ ïöíùàí, àüëà-
ðàì. Ñ.Âóðüóí. [Úàìàë:] Íåúÿñÿí, Íÿáè äàéû?
Åâäÿ äàðûõäûì. Ýÿëäèì, áèð ñþç-ñþùáÿò åëÿ-
éÿê. ß.Àáàñîâ.
2. Á à õ ñþç-ñîâ. Çÿííèìúÿ, èñòè-èñòè áîøàë-
äàðñàì êþíëöìö; Ñîíðàëàð àðàìûçäà àðòûã
ñþç-ñþùáÿò îëìàç. Ñ.Ðöñòÿì. Àäàì âàð êè,
ñþçäÿí-ñþùáÿòäÿí ùÿçç àëàð. ß.Àáàñîâ.
ÑÞÇÑÖÇ ñèô. âÿ çÿðô 1. Äàíûøìàäàí, ñþç
äåìÿäÿí, ñþçëÿ áàøà ñàëìàäàí, ñþçëÿ èôàäÿ
åòìÿäÿí. Ñþçñöç ðîë. – [Êîìàíäèð:] Áèç î
ãÿäÿð öíñèééÿò áàüëàìûøûã êè, ñþçñöç äÿ áèð-
áèðèìèçè àíëàéûðûã. Ì.Èáðàùèìîâ. Ïëàíòàñèéà-
äàêû ñþçñöç ìàùíû ýåò-ýåäÿ ýåíèøëÿíèá ýöú-
ëÿíèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Äàíûøûãñûç, ãåéäñèç-øÿðòñèç, åòèðàçñûç.
Ýþñòÿðèøÿ ñþçñöç ÿìÿë åòìÿê. ßìðè ñþçñöç
éåðèíÿ éåòèðìÿê.
ÑÞÇÑÖÇÚß çÿðô Ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí,
äèíìÿäÿí, äàíûøìàäàí, åòèðàçñûç. Òÿêëèôè ñþç-
ñöçúÿ ãÿáóë åòäèëÿð.
ÑÞÇÑÖÇ-ÑÎÂÑÓÇ çÿðô Äàíûøûãñûç, ìöáà-
ùèñÿñèç, åòèðàçñûç, ñàêèòúÿ. Àááàñ êèøè ùÿð èøè
ñàêèòúÿ, ñþçñöç-ñîâñóç ýþðìÿéè ñåâèðäè.
ß.Âÿëèéåâ. – Êèìñÿí, àøàüû äöø, – äåéÿ ÷û-
üûðäû. Î, ñþçñöç-ñîâñóç àüàúäàí äöøöá ÿë-
ëÿðèíè éóõàðû ãàëäûðäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÞÇÖÁÖÒÞÂ, ÑÞÇÖÁÖÒÖÍ ñèô. Äåäèéè
ñþçöí öñòöíäÿ äóðàí, ñþçöíäÿ ñàáèò äóðàí,
äåäèéèíÿ ìöòëÿã ÿìÿë åäÿí. [Ìÿøÿäè] ..îíóí
ñþçöáöòþâ àäàì îëäóüóíó éàõøû áèëèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÞÇÖÄÖÇ á à õ ñþçöáöòþâ.
ÑÞÇÖÊÅ×ßÍ, ÑÞÇÖÊÅ×ßÐ ñèô. Ùþðìÿòëè,
íöôóçëó. Ñþçöêå÷ÿí àäàì. – [Ùàúû Ñóëòàí] ñþ-
çöêå÷ÿð àüñàããàëëàðûí èøòèðàêû èëÿ Ùÿñÿíàüà
èëÿ îëàí èõòèëàôûíû ùÿëë åòìÿê èñòÿäè. Ñ.Ùöñåéí.
151
ÑÏÀÐÒÀÊÈÀÄÀ
ÑÏÀÐÒÀÊÈ´ÀÄÀ [õöñ. àääàí] Èäìàí êî-
ìàíäàëàðû âÿ úÿìèééÿòëÿðèíèí èäìàíûí ìöõ-
òÿëèô íþâëÿðè öçðÿ êöòëÿâè éàðûøû (áó, áèð íå÷ÿ
èäìàí íþâö öçðÿ áèðëèêäÿ àïàðûëàí éàðûøëàðäûð,
ùÿìèí éàðûøëàðäà äà ãàáàãúûë êîëëåêòèâëÿð,
êîìàíäàëàð âÿ èäìàí÷ûëàð àøêàðà ÷ûõàðûëûð).
ÑÏÁÇÌÀ [éóí.] Ìöÿééÿí ÿçÿëÿíèí âÿ éà
ÿçÿëÿ ãðóïóíóí áèð ìöääÿò ñûõûëìàñû, éûüûë-
ìàñû, ãûú îëìàñû.
ÑÏÀÇÌÀÒÈ´Ê ñèô. [éóí.] Ñïàçìà íÿòèúÿ-
ñèíäÿ îëàí, ñïàçìà èëÿ áàüëû îëàí, ñïàçìàäàí
òþðÿéÿí. Ñïàçìàòèê þñêöðÿê. Ñïàçìàòèê àüðû.
ÑÏÅÊÒÐ [ëàò. ñïåúòðóì – ýþðìÿ] Èøûã øöà-
ëàðû; ïðèçìàäàí âÿ éà äèýÿð øöàñûíäûðàí ìö-
ùèòäÿí êå÷ÿðêÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ðÿíýëè çîëàã.
Ñïåêòðèí ÿñàñ ðÿíýëÿðè. Èøûã ñïåêòðè.
ÑÏÅÊÒÐÎÑÊÓÏ [ëàò. ñïåúòðóì – ýþðìÿ
âÿ éóí. ñúîïåî – áàõûðàì] Ñïåêòðëÿðè ìöøà-
ùèäÿ åòìÿê ö÷öí úèùàç.
ÑÏÉÐÌÀ [éóí. ñïåðìî – òîõóì] ôèçèîë.
Åðêÿê (èíñàí âÿ ùåéâàí) òÿíàñöë âÿçèëÿðèíèí
ùàñèë åòäèéè ìàéå; òîõóì, ìÿíè.
ÑÏÅÐÌÀÒÎÇÓÈÄ [éóí. ñïåðìà (ñïåðìà-
òîñ) – òîõóì âÿ çîîí – úàíëû âÿ åèäîñ – íþâ]
ôèçèîë. Êèøè òÿíàñöë ùöúåéðÿñè.
ÑÏÅÑÈÔÈÊÀ èñ. [ëàò.] Þçöìëöê, þçöíÿ ìÿõ-
ñóñëóã, éàëíûç îíà õàñ îëàí.
ÑÏÈÄÓÌÅÒÐ [èíý. ñïååä – ñöðÿò âÿ éóí.
ìåòðåî – þë÷öðÿì] Àâòîìîáèëëÿðäÿ, ìîòî-
ñèêëëÿðäÿ ñöðÿòè âÿ êå÷èëÿí ìÿñàôÿíè ýþñòÿ-
ðÿí úèùàç.
ÑÏÈ´ÊÅÐ èñ. [èíý.] 1. Ïàðëàìåíò ñÿäðè.
2. Áîêñ éàðûøûíäà ùàêèìëÿðèí ãÿðàðûíû òà-
ìàøà÷ûëàðà áèëäèðÿí ùàêèì.
ÑÏÈÍÍÈÍÃ èñ. [èíý.] Áàëûã òóòìàã ö÷öí
óçóí òèëîâ.
ÑÏÈÐÁË èñ. [ëàò.] Áóðóã ìÿôòèë, áóðóëìóø
ìÿôòèë.
ÑÏÈÐÀÍÒ èñ. [ëàò.] Íÿôÿñëè ñàìèò.
ÑÏÈÐÈÒ èñ. [ëàò.] Þëöëÿðèí ðóùóíó ÷àüûðàí
âÿ îíëàðëà ÿëàãÿ éàðàäà áèëÿí àäàì.
ÑÏÈÐÎÕÉÒ [ëàò. ñïèðà – ÿéðè âÿ éóí.
úùîåòå – óçóí òöê] Óçóí ñïèðàë ñàï øÿêëèíäÿ
áàêòåðèéà.
ÑÏÈÐÎÌÉÒÐÈÉÀ èñ. Àüúèéÿðèí òóòóìóíó
þë÷ìÿê öñóëó.
ÑÏÈÐÒ èñ. [ëàò. ñïèðèòóñ] 1. Òÿðêèáèíäÿ ÷îõëó
êðàõìàë âÿ øÿêÿð îëàí (áóüäà, êàðòîô âÿ ñ.)
ìÿùñóëëàðäàí äèñòèëëÿ éîëó èëÿ àëûíàí àëûøãàí
152
ÑÑÅÍÀÐÈ
ìàéå. Íàçíàç ïàìáûüû ñïèðòÿ áàòûðäû, Ãàðàøûí
áàðìàüûíû ñèëèá òÿìèçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
2. êèì. Þç òÿðêèáèíäÿ ùèäðîýåí àòîìó èëÿ
îêñèýåí àòîìó áèðëÿøìÿëÿðè îëàí áèð ñûðà öçâè
áèðëÿøìÿëÿðèí àäû. Êàìôîð ñïèðòè.
ÑÏÈÐÒËÈ ñèô. 1. Òÿðêèáèíäÿ ñïèðò îëàí, ñïèðò-
ëÿ ùàçûðëàíàí. Ñïèðòëè è÷êèëÿð.
2. Ñïèðòäÿ èñëàäûëìûø, ñïèðò âóðóëìóø. Ñïèðòëè
úóíà. Ñïèðòëè ïàìáûã.
ÑÏÈÐÒÞË×ßÍ èñ. õöñ. Ñïèðòëè ìàéåëÿðäÿ
ñïèðòèí ìèãäàðûíû ýþñòÿðÿí úèùàç. Ñïèðòèí äÿ-
ðÿúÿñèíè ñïèðòþë÷ÿíëÿ òÿéèí åäèðëÿð.
ÑÏÎÍÑÎÐ èñ. [èíý.] Ìöÿééÿí áèð ìöÿññè-
ñÿíè, ëàéèùÿíè âÿ ñ. ìàëèééÿëÿøäèðÿí ùöãóãè
âÿ éà ôèçèêè øÿõñ.
ÑÏÎÍÒÀÍ ñèô. [ëàò.] Ùå÷ áèð õàðèúè òÿñèð îë-
ìàäàí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ÷ûõàí; áÿäàùÿòÿí.
ÑÏÎÐÒ [èíý. ñïîðò] Îðãàíèçìè ìþùêÿì-
ëÿòìÿê âÿ èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ èíñàíäà èðàäè
êåéôèééÿòëÿð òÿðáèéÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ åäè-
ëÿí ôèçèêè ìöìàðèñÿëÿð (ýèìíàñòèêà, ýöëÿøìÿ,
ìöõòÿëèô îéóíëàð âÿ ñ.); èäìàí. Ñïîðòëà ìÿø-
üóë îëìàã. Ñïîðòó ñåâìÿê. – ßëàâÿ, õàíûí
ñïîðòà áþéöê ùÿâÿñè âàð èìèø. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Îâ÷óëóã éàëíûç õàëã òÿñÿððöôàòû íþãòåéè-
íÿçÿðèíäÿí äåéèë, ñïîðò âÿ þëêÿ ìöäàôèÿñè
íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí äÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ
ìàëèêäèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÏÎÐÒ×Ó èñ. Ñïîðòó ïåøÿ åòìèø àäàì,
ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ ñïîðòëà ìÿøüóë îëàí àäàì;
èäìàí÷û. [Ñÿëèì:] Äàðöëôöíóí ñïîðò÷óëàðû
àðàñûíäà þçöíöí ãöââÿòè èëÿ ìÿøùóð èäè. Ñ.Ùö-
ñåéí.
ÑÐÀÜÀÝÖÍ çÿðô Äåéèëÿí ýöíäÿí èêè ýöí
ãàáàã, äöíÿíäÿí ãàáàãêû ýöí. Ùå÷ êÿñ [Ðÿ-
ùèëÿíèí] ñþçëÿðèíè åøèòìÿñèí äåéÿ ïû÷ûëäàäû:
– Çÿôÿð äàéûíû ñðàüàýöí òóòóáëàð.. Ì.Ùöñåéí.
Ùÿð øåéè î ãÿäÿð àéäûí ýþðöá, ùèññ åäèðÿì êè,
åëÿ áèë áóíëàð ùàìûñû äöíÿí, ñðàüàýöí áàø
âåðèá. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÐÀÜÀÝÖÍÊÖ çÿðô Ñðàüàýöí îëìóø, ñðà-
üàýöíÿ àèä. Ñðàüàýöíêö èúëàñ. Ñðàüàýöíêö
îéóí. Ñðàüàýöíêö ÿùâàëàò. – Ñðàüàýöíêö òóð-
íèðäÿ Çÿêè ãèéàìÿò åäèðäè. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÑÑÅÍÁÐÈ [èòàë.] 1. Êèíîôèëìèí ìÿçìóíóíó
òÿôñèëàòû èëÿ øÿðù åäÿí âÿ îíóí òÿðòèáàò úÿùÿò-
ëÿðèíè ýþñòÿðÿí ÿäÿáè ÿñÿð. Ôèëìèí ññåíàðèñè.
2. òåàòð. Äðàì ÿñÿðèíèí ïëàíû, ñöæåò ñõåìè.
ÑÑÅÍÀÐÈ×È
3. òåàòð. Ïéåñäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðèí ñèéàùûñû
(áóðàäà îíëàðûí ÷ûõûø âàõòû âÿ ãàéäàñû äà ýþñ-
òÿðèëèð).
ÑÑÅÍÀÐÈ×È, ÑÑÅÍÀÐÈ´ÑÒ èñ. Ññåíàðè éà-
çàí, ññåíàðè ìöÿëëèôè.
ÑÑÐÈ Ñîâåò Ñîñèàëèñò Ðåñïóáëèêàëàðû Èòòèôàãû.
ÑÒÀÁÈ´Ë ñèô. [ëàò.] Ñàáèò, äàèìè, äÿéèøìÿç.
Ñòàáèë äÿðñëèê.
ÑÒÀÁÈËÈÇÁÒÎÐ [ëàò. ñòàáèëèñ – ñàáèò] õöñ.
1. Ùÿðÿêÿò çàìàíû úèñìèí ñàáèòëèéèíè ñàõëà-
ìàã ö÷öí ãóðüó, úèùàç. Àâòîìîáèëèí ñòàáèëè-
çàòîðó.
2. Ùÿð ùàíñû áèð êÿìèééÿòèí ñàáèòëèéèíè ñàõ-
ëàìàã ö÷öí ãóðüó. Ýÿðýèíëèê ñòàáèëèçàòîðó.
ÑÒÀÁÈËËÈÊ èñ. Ñàáèòëèê, äàèìèëèê, äÿéèø-
ìÿçëèê.
ÑÒÀÄÈÓÍ [éóí.] Ñïîðò-èäìàí ìÿøüÿëÿëÿðè
âÿ îéóíëàðû ö÷öí ôóòáîë ìåéäàí÷àëàðû, ãà÷ûø
éîëëàðû âÿ òàìàøà÷ûëàð ö÷öí äàèðÿâè òðèáóíà-
ëàðû îëàí òèêèëèëÿð êîìïëåêñè. Ñòàäèîíäà âî-
ëåéáîë éàðûøëàðû êå÷èðèëèð.
ÑÒÀÕÀÍÎÂ×Ó èñ. [ðóñ. õöñ. àääàí] Éåíè
òåõíèêè âàñèòÿëÿðè éàðàäûúû ñóðÿòäÿ ìÿíèìñÿ-
ìèø âÿ ñîñèàëèçì éàðûøûíäà àäè èñòåùñàë íîð-
ìàëàðûíû ÷îõ-÷îõ þòöá êå÷ÿí ãàáàãúûë ôÿùëÿ
(ÑÑÐÈ-äÿ 30-40-úû èëëÿðäÿ ýåíèø éàéûëìûø àä).
[Ðåéùàí] êîëõîçóí ñòàõàíîâ÷ó ñàüûúûñû ùå-
ñàá îëóíóðäó. È.ßôÿíäèéåâ. [Äàøäÿìèð:] Ñÿí
ñòàõàíîâ÷ó îëóá áèð ýöíäÿ îí-îí áåø íîðìà
þäÿéÿíäÿ, ìÿí íèéÿ ìè÷óðèí÷è îëìàéûì?
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÒÀÆ [ôð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð èøèí, ôÿàëèééÿ-
òèí äàâàì åòäèéè ìöääÿò. ßìÿê ñòàæû. Èñòåù-
ñàëàò ñòàæû. // Ùÿð ùàíñû èúòèìàè òÿøêèëàòäà îëìà
ìöääÿòè. Îòóç èëëèê ñòàæû îëàí Ìóðàä “Éåíè
ùÿéàò” êîëõîçóíäà áðèãàäèð èøëÿéèð. ß.Âÿëèéåâ.
2. Òÿëÿáÿíèí èñòåùñàëàò òÿúðöáÿñè, éåíèúÿ
èøÿ áàøëàìûø øÿõñèí þç èõòèñàñû öçðÿ òÿúðöáÿ
ãàçàíìàñû. Òÿúðöáÿ ñòàæû êå÷ìÿê.
ÑÒÀÆ×Û èñ. Ïðàêòèê áèëèéèíè, èø òÿúðöáÿñèíè,
èõòèñàñûíû àðòûðìàã ö÷öí áèð èäàðÿ, éà ìöÿññè-
ñÿéÿ ýþíäÿðèëìèø ìöòÿõÿññèñ, ôÿùëÿ; òÿúðö-
áÿ÷è. Ñòàæ÷û ÷èëèíýÿð.
ÑÒÀÆ×ÛËÛà á à õ ñòàæîðëóã.
ÑÒÀÆÊÅ×ßÍ èñ. Òÿúðöáÿ êå÷ÿí øÿõñ.
ÑÒÀÆËÛ ñèô. Ñòàæû îëàí.
ÑÒÀÆÓÐ [ôð. ñòàýèàèðå] á à õ ñòàæêå÷ÿí.
ÑÒÀÆÎÐËÓà èñ. Òÿúðöáÿ êå÷ìÿ; ñòàæ÷ûëûã.
ÑÒÀÍÑÈÉÀ
ÑÒÀÍÄÁÐÒ [èíý.] 1. Þç þë÷öñöíÿ, ôîðìà-
ñûíà, êåéôèééÿòèíÿ ýþðÿ òÿëÿáàòà úàâàá âåðÿí
ùÿð ùàíñû áèð øåéèí íöìóíÿñè. // Áèð øåéèí òÿø-
êèëèíäÿ, ãóðóëìàñûíäà, ùàçûðëàíìàñûíäà, ùÿ-
éàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ òÿòáèã åäèëÿí ôîðìà, åéíè
òèï, åéíè íöìóíÿ. Ñòàíäàðò ùèññÿ. Ñòàíäàðò
ìåáåë.
2. ìÿú. Áèð-áèðèíÿ îõøàéàí, øàáëîí, áàñìà-
ãÿëèá, îðèæèíàëëûãäàí ìÿùðóì. Ñòàíäàðò ñþç-
ëÿð. Ñòàíäàðò èôàäÿëÿð. Ñòàíäàðò ìþâçóëàð.
Ñòàíäàðò ñóàë.
ÑÒÀÍÄÀÐÒËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Ñòàíäàðòëàø-
äûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÒÀÍÄÀÐÒËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Ñòàí-
äàðò (1-úè ìÿíàäà) ùàëà ýÿòèðèëìÿê, ñòàíäàðò
øÿêëÿ ñàëûíìàã.
ÑÒÀÍÄÀÐÒËÀØÄÛÐÌÀ 1. “Ñòàíäàðòëàø-
äûðìàã”äàí ô.èñ.
2. Áèð øåé ö÷öí ìÿúáóðè ñòàíäàðòëàð ìöÿé-
éÿí åòìÿ, áèðòèïëè ôîðìàëàð òÿòáèã åòìÿ. Äå-
òàëëàðû ñòàíäàðòëàøäûðìà. Øðèôòëÿðè ñòàíäàðò-
ëàøäûðìà. Èíøààò èøëÿðèíè ñòàíäàðòëàøäûðìà.
ÑÒÀÍÄÀÐÒËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Ùÿð ùàíñû áèð
øåé ö÷öí ñòàíäàðò (1-úè ìÿíàäà) òÿéèí åòìÿê,
ñòàíäàðò øÿêëÿ ñàëìàã. Äåòàëëàðû ñòàíäàðò-
ëàøäûðìàã. Èñòåùñàëû ñòàíäàðòëàøäûðìàã.
ÑÒÀÍÄÀÐÒËÛÃ èñ. 1. Áèð òèïäÿ, áèð öëýöäÿ,
áèð øÿêèëäÿ îëìàã; áèðòèïëèëèê. Ìÿìóëàòëàðûí
ñòàíäàðòëûüû. Þë÷öëÿðèí ñòàíäàðòëûüû.
2. ìÿú. Øàáëîíëóã, áàñìàãÿëèáëèê, îðèæè-
íàëëûãäàí ìÿùðóìëóã. Ñþçëÿðèí ñòàíäàðòëûüû.
×ûõûøëàðûí ñòàíäàðòëûüû.
ÑÒÀÍÈÒÑÀ èñ. [ðóñ.] Êÿíä òèïëè éàøàéûø
ìÿíòÿãÿñè.
ÑÒÁÍÑÈÉÀ [ëàò. ñòàíñèà – äóðàúàã] 1. Ìö-
ÿééÿí ìàðøðóò öçðÿ ùÿðÿêÿò åäÿí äÿìèðéîë
ãàòàðëàðûíûí âÿ äèýÿð íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí
äàéàíàúàüû. Ìåòðî ñòàíñèéàñû. Äÿìèðéîë ñòàí-
ñèéàñû. – ..Ñòàíñèéàäà èçäèùàì ÷îõ èäè. Ñÿðíè-
øèíëÿð ÿëäÿ áèëåò îòóðàúàã éåðëÿðèíè àõòàðûðäû-
ëàð. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Íóðèééÿ:] Äöøäöéöì ñòàí-
ñèéà áàëàúà áèð éåð èäè. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Ìöÿééÿí ÿðàçèéÿ (ùÿð ùàíñû áèð úÿùÿò-
äÿí) õèäìÿò åäÿí âÿ éà îðàäà òÿäãèãàò èøè
àïàðàí õöñóñè èäàðÿ, ìöÿññèñÿ. Ìåòåîðîëîæè
ñòàíñèéà. Ñåëåêñèéà ñòàíñèéàñû. Ìåøÿãîðóìà
ñòàíñèéàñû. Òåëåôîí ñòàíñèéàñû. – Ñòàíñèéà
éåíèúÿ éàðàäûëìûøäû âÿ ðàéîíäà ÿí úàâàí
ÌÒÑ ùåñàá îëóíóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ. Êÿíääÿ
153
ÑÒÀÏÅË
ñòàíñèéà îëàíäàí áÿðè; Ñóëàð òÿñëèì îëóð, áàø
ÿéèð îíà. Ç.Õÿëèë.
Åëåêòðèê ñòàíñèéàñû –
áàøãà åíåðæè íþâëÿðèíäÿí åëåêòðèê åíåðæèñè èñòåù-
ñàë åäÿí ìöÿññèñÿ. Ýåúÿíèí áó âàõòû åëåêòðèê
ñòàíñèéàñû ùÿìèøÿ èøûüû êÿñèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÒÀÏÅË èñ. [ùîëë.] Òèêèëìÿêäÿ îëàí ýÿìè-
íèí ñàõëàíäûüû éåð; òÿðñàíÿ.
ÑÒÀÐØÈÍÁ [ðóñ.] 1. Ñîâåò Îðäóñóíóí êè÷èê
êîìàíäà ùåéÿòèíäÿ ÿí éöêñÿê ðöòáÿ. Ðîòà
ñòàðøèíàñû. – Êÿéàí áþëöéÿ òàìàøà åòìÿêëÿ
åëÿ ìÿøüóëäó êè, ñòàðøèíàíûí éàõûíëàøûá áà-
òàëéîí êîìàíäèðè èëÿ äàíûøäûüûíû åøèòìÿäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Ùÿðáè äîíàíìàíûí êè÷èê êîìàíäà ùå-
éÿòèíäÿ ñåðæàíòà áÿðàáÿð ðöòáÿ.
3. êþùí. Êÿòõóäà, éöçáàøû. ..Áåëÿ áèð ìÿ-
ñÿëÿ ö÷öí êÿòõóäà [ñòàðøèíà] ùÿð èêè ìÿùÿëëÿ-
äÿí àäàì ÷àüûðàðäû, âÿêèëëÿð äÿâÿò åäÿðäè.
Í.Íÿðèìàíîâ.
ÑÒÀÐÒ [èíý.] 1. Ìöÿééÿí ìÿñàôÿ öçðÿ
èäìàí éàðûøëàðûíûí áàøëàíìà ìîìåíòè, âàõòû.

Ñòàðò ýþòöðìÿê – éàðûøäà ãà÷ûøà, öçìÿéÿ
âÿ ñ.-éÿ áàøëàìàã. // Ó÷óúó àïàðàòëàðûí ùà-
âàéà ãàëõìà ìîìåíòè, âàõòû. Òÿééàðÿ ñòàðòà
ùàçûðäûð.
2. Ãà÷ûø éàðûøûíäà: éàðûøûí áàøëàíäûüû éåð.
Åñòàôåò èøòèðàê÷ûëàðûíûí ñòàðòà ÷ûõûøû. // Ó÷óø
àïàðàòëàðûíûí ùàâàéà ãàëõäûüû éåð.
ÑÒÀÐÒ×Û èñ. èäì. Ñòàðò (1-úè ìÿíàäà)
ñèãíàëû âåðÿí ùàêèì.
ÑÒÀÑÈÎÍÁÐ [ëàò. ñòàòèîíàðèóñ] 1. Äàèì,
ùÿìèøÿ áèð éåðäÿ îëàí, éåðèíè äÿéèøìÿéÿí,
áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êþ÷ìÿéÿí èäàðÿ, ìöÿñ-
ñèñÿ âÿ ñ. Ñòàñèîíàð êèòàáõàíà. Ñòàñèîíàð õÿñ-
òÿõàíà. Ñòàñèîíàð êèíîòåàòð.
2. Àìáóëàòîðèéàäà äåéèë, õÿñòÿõàíàäà ìöà-
ëèúÿ åäèëÿí. Ñòàñèîíàð õÿñòÿ. // Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ
õèäìÿò åäÿí. Ñòàñèîíàð ùÿêèì. Õÿñòÿõàíàäà
ñòàñèîíàð øþáÿ.
3. Ñàáèò, éåð äÿéèøìÿç, ùÿðÿêÿòñèç, ùÿìèøÿ
áèð éåðäÿ îëàí, áèð éåðÿ áÿíä åäèëìèø. Ñòà-
ñèîíàð àêêóìóëéàòîð.
ÑÒÀÒÈ´Ê ñèô. [éóí.] 1. Ñòàòèêàéà àèä.
2. Ñàáèò, ùÿðÿêÿòñèç, èíêèøàôñûç (äèíàìèê
çèääè).
ÑÒÁÒÈÊÀ [éóí. ñòàòîñ – äóðàí, äàéàíàí]
1. Ìåõàíèêàíûí, úèñèìëÿðèí ýöú òÿñèðè àëòûíäà
òàðàçëûã øÿðòëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí áþëìÿñè.
2. Ñöêóíÿò, ìöâàçèíÿò ùàëû (äèíàìèêà çèääè).
154
ÑÒÅÐÅÎÑÊÎÏ
ÑÒÀÒÈ´ÑÒ [éóí.] Ñÿùíÿäÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè,
ñþçñöç ðîëëàðû îéíàéàí, êöòëÿâè ñÿùíÿëÿðäÿ
èøòèðàê åäÿí àêòéîð.
ÑÒÀÒÈ´ÑÒÈÊÀ [ëàò. ñòàòóñ – âÿçèééÿò] 1. Èí-
ñàí úÿìèééÿòèíèí âÿ õàëã òÿñÿððöôàòûíûí èíêè-
øàôûíäà êÿìèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðèíè þéðÿíÿí âÿ
áó ñàùÿäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòû (ðÿãÿìëÿðè)
åëìè âÿ ïðàêòèê ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èøëÿéèá ùàçûð-
ëàìàãëà ìÿøüóë îëàí åëì.
2. Õàëã òÿñÿððöôàòûíûí, èúòèìàè ùÿéàòûí ùÿð
ùàíñû áèð ñàùÿñèíäÿ ùÿìèí åëìèí ìåòîäëàðû
èëÿ àïàðûëàí ùåñàáëàìà âÿ áó ùåñàáëàìà íÿòè-
úÿñèíäÿ àëûíàí ìÿëóìàò. Äÿìèðéîë ñòàòèñòè-
êàñû. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí ñòàòèñòèêàñû. ßùàëè-
íèí ñòàòèñòèêàñû.
3. Áèð ñûðà åëìëÿðäÿ, ÿñàñÿí äÿãèã åëìëÿðäÿ
òÿòáèã åäèëÿí õöñóñè òÿäãèãàò öñóëó. Ðèéàçè
ñòàòèñòèêà. Äèë÷èëèê ñòàòèñòèêàñû.
ÑÒÀÒÎÐ èñ. [ëàò.] Ìàøûíëàðû âÿ òóðáèíëÿðè
ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿí ìåõàíèçì.
ÑÒÀÒÓÑ èñ. [ëàò.] Âÿòÿíäàøûí, ùöãóãè øÿõ-
ñèí âÿçèééÿòè.
ÑÒÅËËÀÆ èñ. [àëì.] Áèð øåéè äèêèíÿ ãîéóá
ñàõëàìàã ö÷öí ìåáåë, ãÿôÿñÿ.
ÑÒÅÍÄ [èíý.] 1. Íöìàéèø åòäèðìÿê ö÷öí
öçÿðèíÿ åêñïîíàòëàð ãîéóëàí ëþâùÿ, äÿçýàù,
ïèøòàõòà. Ñÿðýè ñòåíäëÿðè.
2. òåõ. Ìàøûíëàðû ãóðàøäûðìàã âÿ éîõëàìàã
ö÷öí õöñóñè ãóðüó, éåð. Ñûíàã ñòåíäè.
3. èäì. Ñÿððàñò àòûúûëûã ñûíàã âÿ éàðûøëàðû
ö÷öí õöñóñè ãóðüóëàðû îëàí ìåéäàí÷à. Îâ÷ó-
ëóã ñòåíäè.
ÑÒÅÍÎÃÐÀÔ×Û èñ. Ñòåíîãðàôèéà ìöòÿ-
õÿññèñè.
ÑÒÅÍÎÃÐÁÔÈÉÀ [éóí. ñòåíîñ – ñûõ âÿ
ýðàïùî – éàçûðàì] Àüûçäàí ÷ûõàí ñþçëÿðè îë-
äóüó êèìè õöñóñè èøàðÿëÿð âÿ èõòèñàðëàðëà úÿëä
éàçìà öñóëó.
ÑÒÅÍÎÃÐÀÔËÀÌÀ “Ñòåíîãðàôëàìàã”-
äàí ô.èñ.
ÑÒÅÍÎÃÐÀÔËÀÌÀÃ ô. Ñòåíîãðàôèéà öñóëó
èëÿ éàçìàã, ñòåíîãðàôèéàñûíû ýþòöðìÿê.
ÑÒÅÐÅÎÌÉÒÐÈÉÀ [éóí. ñòåðåîñ – ìÿêàí
âÿ ìåòðåî – þë÷öðÿì] Ùÿíäÿñÿíèí, ùÿíäÿñè
ôèãóðëàðûí (õÿòò, úèñèì, ñÿòù) ôÿçàäà âÿçèééÿ-
òèíäÿí áÿùñ åäÿí øþáÿñè.
ÑÒÅÐÅÎÑÊÓÏ [éóí. ñòåðåîñ – ìÿêàí âÿ
ñêîïåî – áàõûðàì] Ùÿð èêè ýþçëÿ áàõäûãäà èêè
åéíè øÿêëè áèð øÿêèë êèìè ýþñòÿðÿí úèùàç.
ÑÒÅÐÅÎÒÈÏ
ÑÒÅÐÅÎÒÈ´Ï [éóí. ñòåðåîñ – áÿðê âÿ òéïîñ –
èç] ìÿòá. Ìåòàë, ðåçèí âÿ ñ. ëþâùÿúèê öçÿðèíÿ
êå÷èðèëìèø ìÿòáÿÿ íàáîðó ñóðÿòè (÷îõòèðàæëû âÿ
òÿêðàð íÿøð ÷àï åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëèð).
ÑÒÅÐÈ´Ë ñèô. [ëàò.] Ñòåðèëèçàñèéà éîëó èëÿ
ìèêðîîðãàíèçìëÿðè ìÿùâ åäèëìèø, ìèêðîá-
ëàðäàí òÿìèçëÿíìèø; ìèêðîáñóç. Ñòåðèë áèíò.
Ñòåðèë õàëàò. Ñòåðèë ïàìáûã.
ÑÒÅÐÈËÈÇÁÑÈÉÀ [ëàò.] Ñóäà ãàéíàòìà,
ôèëòðäÿí êå÷èðìÿ âÿ éà êèìéÿâè ìàääÿëÿðèí
òÿñèðèëÿ ìèêðîîðãàíèçìëÿðèí ìÿùâ åäèëìÿñè;
ìèêðîáñóçëàøäûðûëìà. Ñöäöí ñòåðèëèçàñèéàñû.
Úÿððàùè àëÿòëÿðèí ñòåðèëèçàñèéàñû.
ÑÒÅÐÈËÈÇÁÒÎÐ [ëàò.] 1. Ñòåðèëèçàñèéà ö÷öí
àïàðàò, úèùàç. Øïðèñëÿð ö÷öí ñòåðèëèçàòîð.
2. Ñòåðèëèçàñèéà ìöòÿõÿññèñè.
ÑÒÅÐÈËÈÇß: ñòåðèëèçÿ åòìÿê – á à õ ñòå-
ðèëëÿøäèðìÿê 1-úè ìÿíàäà. Éåéèíòè ìÿùñóë-
ëàðûíû ñòåðèëèçÿ åòìÿê. Êîíñåðâëÿðè ñòåðèëèçÿ
åòìÿê.
ÑÒÅÐÈËËßØÄÈÐÌß “Ñòåðèëëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑÒÅÐÈËËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Ìèêðîáñóçëàø-
äûðìàã, ìèêðîîðãàíèçìëÿðè ìÿùâ åòìÿê, ñòå-
ðèëèçÿ åòìÿê. Êîíñåðâëÿðè ñòåðèëëÿøäèðìÿê.
2. Äþëñöçëÿøäèðìÿê, àõòàëàìàã.
ÑÒÉÐËÈÍÃ [èíý.] Èíýèëòÿðÿ ãûçûë âÿ ýöìöø
ïóëëàðûíûí ãàíóíè ñòàíäàðò ìåéàðû.
ÑÒÈ´Ë [ôð. ñòéëå] á à õ öñëóá.
ÑÒÈËÈ´ÑÒÈÊÀ [ôð., ÿñëè éóí.] 1. ßäÿáèééàò
íÿçÿðèééÿñèíèí, áÿäèè ÿñÿðëÿðèí äèë õöñóñèé-
éÿòëÿðèíè âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíè þéðÿíÿí áþë-
ìÿñè; öñëóáèééàò.
2. Äèë÷èëèê åëìèíèí, äèëèí áÿäèè èôàäÿ âàñè-
òÿëÿðèíè þéðÿíìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí áþëìÿñè.
ÑÒÈ´ÌÓË [ëàò. ñòèìóëóñ] Ùÿâÿñ âÿ ìàðàã
îéàäûúû àìèë, âàäàðåäèúè ñÿáÿá. ßìÿê ìÿù-
ñóëäàðëûüûíû éöêñÿëäÿí ñòèìóë.
ÑÒÈÌÓËÉÁÒÎÐ [ëàò.] Áèòêèíèí èíêèøàôûíû
âÿ áþéöìÿñèíè ñöðÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí òÿòáèã
åäèëÿí êèìéÿâè ìàääÿ.
ÑÒÈÌÓËËÀØÄÛÐÌÀ “Ñòèìóëëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÑÒÈÌÓËËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Ñòèìóë éàðàòìàã,
áèð øåéèí ùÿéàòà êå÷ìÿñèíè òÿçÿëÿøäèðìÿê,
ýöúëÿíäèðìÿê.
ÑÒÈÐÎË èñ. Ïàëòàð éóìàã ö÷öí ñàáóí-
ãÿëÿâè òîçó.
ÑÒÐÀÒÅÆÈ
ÑÒÎË [ðóñ.] 1. Ìèç, ìàñà. Óçóíñîâ ñòîë.
Ýèðäÿ ñòîë. Éàçû ñòîëó. Úÿððàùèééÿ ñòîëó. – Çèð-
çÿìèíèí îðòàñûíäà ïàëûä òàõòàñûíäàí èðè áèð
ñòîë ãîéóëìóøäó. Ñ.Ðÿùìàí. Ñòîëëàðûí öñòöíÿ
éûüûëìûø ãÿçåò, æóðíàëëàð ðöòóáÿòäÿí ñàðàë-
ìûøäû. È.ßôÿíäèéåâ.
2. ìÿú. äàí. Ñöôðÿ. Ñòîë à÷ìàã. Éàõøû ñòîë
äöçÿëòìÿê. – [Ñÿêèíÿ Ðöñòÿìÿ:] Þçöí äåéèð-
ñÿí êè, ñòîë à÷àúàüàì, ãîéóí êÿñäèðÿúÿéÿì,
äöéö èñëàòäûðàúàüàì. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Õöñóñè áèð èøëÿ ìÿøüóë îëàí èäàðÿ âÿ éà
îíóí áèð øþáÿñè. Àäðåñ ñòîëó. Ãåéäèééàò ñòîëó.
Òàïûíòûëàð ñòîëó.
ÑÒÎËÁÀÇ [ðóñ. ñòîë âÿ ôàðñ. ...áàç] á à õ
âÿçèôÿïÿðÿñò. [Äèëøàä:] Áó, Úàùàíýèð êèìè
ñòîëáàçëàðûí .. äöçÿëòäèêëÿðè ôèòíÿäèð. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÑÒÎËÖÑÒÖ ñèô. 1. Ñòîë öñòöíÿ ãîéóëìàã
ö÷öí äöçÿëäèëìèø, ñòîë öñòöíÿ ãîéóëàí, éàõóä
ñòîë ö÷öí óéüóíëàøäûðûëìûø. Ñòîëöñòö ñààò.
Ñòîëöñòö îéóíëàð. Ñòîëöñòö òåííèñ. – Ùÿòÿìîâ
áàðìàãëàðûíû ñòîëöñòö ñöôðÿéÿ âóðàðàã äöøö-
íöðäö. Á.Áàéðàìîâ. Ñòîëöñòö ëàìïàíûí èøû-
üûíäà, àðõàñû öñòÿ óçàíìûø Ýöëýÿçèí ýåíèø
à÷ûëìûø ýþçëÿðè ïàðûëäàéûðäû. È.Ùöñåéíîâ.
2. ìÿú. Ùÿìèøÿ ëàçûì îëäóüóíà ýþðÿ äàèì
ñòîë öñòöíäÿ ñàõëàíûëàí, ÿë àëòûíäà, éàõûíäà
îëàí (êèòàá, âÿñàèò âÿ ñ. ùàããûíäà). Áó ëöüÿò
ìÿíèì ñòîëöñòö êèòàáûìäûð.
ÑÒÎÌÀÒÎËÓÝÈÉÀ [éóí. ñòîìà (ñòîìà-
òîñ) – àüûç âÿ ëîãîñ – åëì] Òèááèí àüûç áîø-
ëóüó, äèøëÿð, ÷ÿíÿ âÿ îíëàðà éàõûí éåðëÿðèí
õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí øþáÿñè.
ÑÒÎÌÀÒÎËÎÆÈ´ ñèô. [éóí.] Ñòîìàòîëîýèéà
èëÿ áàüëû îëàí, ñòîìàòîëîýèéàéà àèä îëàí. Ñòî-
ìàòîëîæè êëèíèêà. Ñòîìàòîëîæè òÿäãèãàò.
ÑÒÎÌÀÒÓËÎÃ [éóí.] Ñòîìàòîëîýèéà ìö-
òÿõÿññèñè.
ÑÒÐÀÒÉÝÈÉÀ [éóí. ñòðàòåýèà – ãîøóí âÿ
àýî – àïàðûðàì] 1. Ýåíèø ìèãéàñäà ùÿðáè ÿìÿ-
ëèééàò, ìöùàðèáÿ ùàçûðëàìà âÿ àïàðìà ñÿíÿòè.
Ñòðàòåýèéà âÿ òàêòèêà. // Ìöùàðèáÿ àïàðìà åëìè.
Ñòðàòåýèéà ùàããûíäà ëåêñèéà. Ñòðàòåýèéà êóðñó.
// Ìöùàðèáÿ, ùÿðáè ÿìÿëèééàò ïëàíû.
2. ìÿú. Èúòèìàè, ñèéàñè ìöáàðèçÿéÿ ðÿùáÿð-
ëèê åòìÿê ìÿùàðÿòè, áàúàðûüû.
ÑÒÐÀÒÅÆÈ´ ñèô. [éóí.] 1. Ñòðàòåýèéà èëÿ áàüëû
îëàí, ñòðàòåýèéàéà àèä, ñòðàòåýèéà òÿëÿáëÿðèíÿ
155
ÑÒÐÀÒÅÃ
úàâàá âåðÿí, öìóìè ùÿðáè ìÿãñÿäëÿðè ùÿéàòà
êå÷èðìÿê ö÷öí ÿùÿìèééÿòè îëàí.
2. Ùÿðáè ÿùÿìèééÿòè îëàí, ìöùàðèáÿíèí
öìóìè ìÿãñÿäëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè áà-
õûìûíäàí ÿùÿìèééÿòè îëàí. Ñòðàòåæè õàììàë.
Ñòðàòåæè òèêèíòèëÿð. Ñòðàòåæè åùòèéàò ãöââÿëÿðè.
Úÿáùÿíèí ñòðàòåæè ìÿðêÿçè.
Ñòðàòåæè àâèà-
ñèéà – óçàã ìÿñàôÿëÿðäÿ ÿìÿëèééàò àïàðìàã,
óçàã ìÿñàôÿëÿðè áîìáàëàìàã ö÷öí àâèàñèéà.
Ñòðàòåæè õàììàë – ìöùàðèáÿ ö÷öí ëàçûì îëàí
ìàòåðèàëëàð.
3. ìÿú. Ñèéàñè, èíãèëàáè ìöáàðèçÿíèí ùÿð
ùàíñû áèð ìÿðùÿëÿñèíäÿ öìóìè ÿñàñ ìÿãñÿä-
ëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ÷îõ áþéöê ÿùÿ-
ìèééÿòè îëàí. Ñòðàòåæè ïëàí. Ñòðàòåæè øöàð.
ÑÒÐÀÒÉÃ [éóí. ñòðàòåýîñ] Ìàùèð ñÿðêÿðäÿ,
ñòðàòåýèéàíû éàõøû áèëÿí øÿõñ. // ìÿú. òÿíò. Èúòè-
ìàè, ñèéàñè ìöáàðèçÿéÿ ðÿùáÿðëèê åòìÿêäÿ
áþéöê ìÿùàðÿòè îëàí øÿõñ.
ÑÒÐÀÒÎÑÔÉÐ [ëàò. ñòðàòóì – äþøÿìÿ âÿ
éóí. ñïùàèðà – êöðÿ, øàð] Àòìîñôåðèí äÿíèç
ñÿòùèíäÿí 9-11 êì éöêñÿêëèêäÿ îëàí öñò òÿ-
áÿãÿñè.
ÑÒÐÀÒÎÑÒÁÒ [ëàò.] Ñòðàòîñôåðÿ ãàëõìàã
ö÷öí àåðîñòàò. Ñòðàòîñòàò ãàëõûð áîø ÿíýèíëÿðÿ;
Ðÿíýëÿðÿ áîéàíàí õîø ÿíýèíëÿðÿ. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÑÒÐÅÏÒÎÊÓÊ [éóí. ñòðåïòîñ – çÿíúèð âÿ
êîêêîñ – òîõóì] òèá. Èðèíëè èëòèùàáëàð, ãûçûëéåë
âÿ ñ. õÿñòÿëèêëÿð òþðÿäÿí, çÿíúèð òÿøêèë åäÿí
ýèðäÿ áàêòåðèéà.
ÑÒÐÅÏÒÎÑÈ´Ä [éóí. ñòðåïòîñ âÿ ëàò. úàå-
äåðå – þëäöðìÿê] Ñòðåïòîêîê õÿñòÿëèêëÿðèíèí
ìöàëèúÿñèíäÿ òÿòáèã åäèëÿí äÿðìàí. [Èìàíîâ]
..àü âÿ ãûðìûçû ñòðåïòîñèäè, êàëñåêñè ãàéäà èëÿ
[Òàùèðÿ] è÷èðäèð, àììà ãûçäûðìàíûí äöøìÿ-
äèéèíè, ÿêñèíÿ, éàâàø-éàâàø ãàëõäûüûíû ýþðÿíäÿ
äàùà äà ãàíû ãàðàëûðäû. Ì.Ùöñåéí.
ÑÒÐÅÑÑ [èíý. ñòðåññ – ýÿðýèíëèê] Õàðèúè
âÿ éà äàõèëè ìöùèòèí ìÿíôè ãåéðè-ñïåñèôèê
àìèëëÿðèíèí òÿñèðèíÿ úàâàá îëàðàã úàíëû îðãà-
íèçìäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñïåñèôèê ôèçèîëîæè ðåàê-
ñèéà.
ÑÒÐÈÕÍÈ´Í [éóí. ñòðéúùíîñ] Ùèíäãîçó òðî-
ïèê áèòêèñè òîõóìëàðûíäàí àëûíàí, ÷îõ ýöúëö
çÿùÿð (òÿáàáÿòäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð). Ñòðèõíèí ðÿíý-
ñèç, äþðäêöíúëö êðèñòàë îëóá ñóäà âÿ åôèðäÿ ïèñ,
ñïèðò âÿ áåíçîëäà èñÿ àñàí ùÿëë îëóð. Ð.ßëèéåâ.
ÑÒÐÓÊÒÓÐÀËÈ´ÑÒ Ñòðóêòóðàëèçì òÿðÿôäàðû.
156
ÑÓ
ÑÒÐÓÊÒÓÐÀËÈ´ÇÌ [ëàò. ñòðóúòóðà] Ìöà-
ñèð äèë÷èëèê åëìèíäÿ äèë âàùèäëÿðè àðàñûíäàêû
äàõèëè (ñòðóêòóð) ÿëàãÿëÿðè äÿãèã òÿñâèð åòìÿê
ö÷öí öñóëëàð èðÿëè ñöðÿí úÿðÿéàíëàðäàí áèðè-
íèí àäû.
ÑÒÓÄÈÉÀ [èòàë.] 1. Ðÿññàì âÿ éà ùåéêÿë-
òÿðàø åìàëàòõàíàñû.
2. Àðòèñò, ðÿññàì, ùåéêÿëòÿðàø ùàçûðëàéàí
ìÿêòÿá (áó ìÿêòÿáäÿ êå÷èðèëÿí äÿðñëÿð éàðà-
äûúû ìÿøüÿëÿëÿðëÿ áèðýÿ àïàðûëûð). Èíäè ìÿêòÿ-
áèí ñÿùíÿñèíÿ ÷ûõûðàì, áó öçöìöçÿ ýÿëÿí èëäÿ
äðàì ñòóäèéàñûíà éàçûëàúàüàì. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. Á à õ êèíîñòóäèéà.
4. Á à õ ðàäèîñòóäèéà.
ÑÒÓË [ðóñ.] Àäÿòÿí áèð íÿôÿðèí îòóðìàñû
ö÷öí îòóðàúàüû âÿ ñþéêÿíÿúÿéè îëàí ìåáåë
íþâö; êöðñö. Îðòàäà äàéàíûá äàíûøàí àäàì
éàõûí ñòóëëàðûí áèðèíäÿ îòóðäó. Ñ.Ðÿùìàí.
Çàëà øÿùÿðäÿí ýÿòèðèëìèø éóìøàã ñòóëëàð äö-
çöëìöøäö. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÒÖÀÐÄÉÑÑÀ [èíý. ñòåwàðäåññ] Òÿééà-
ðÿäÿ ñÿðíèøèíëÿðèíÿ õèäìÿò åäÿí ãàäûí.
ÑÓ èñ. 1. Äÿíèçëÿðè, ýþëëÿðè, ÷àéëàðû, áóëàã-
ëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí âÿ ùèäðîýåíëÿ îêñèýåíèí
êèìéÿâè áèðëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí øÿôôàô
ðÿíýñèç ìàéå. Éàüûø ñóéó. ×àé ñóéó. È÷ìÿëè
ñó. – Ñòîë öçÿðèíäÿêè ãðàôèíäÿí ñòÿêàíà ñó òþ-
êöá è÷äèì. À.Øàèã. // Ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ èø-
ëÿäèëÿí ìÿäÿí ñóëàðû. Áàäàìëû ñóéó. Áîðæîì
ñóéó. // Úÿì øÿêëèíäÿ: ñóëàð – ìÿäÿí ñóëàðû
÷ûõàí éåðëÿð, áó ñóëàðëà ìöàëèúÿ îëóíàí êó-
ðîðò éåðëÿðè. Ìÿêòóáóíäàí áåëÿ ýþðöíöð êè,
éàéäà ìöàëèúÿ ö÷öí ñóëàðà ýåäÿúÿêñÿí.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // ìÿú. Áîø, ìÿíàñûç ñþçëÿð,
èáàðÿëÿð, èôàäÿëÿð, äàíûøûãëàð, ÿñÿðëÿð ùàããûí-
äà. ßñÿðäÿ ñó ÷îõäóð. Êèòàáûí éàðûñû ñóäóð.
2. ×àéûí, äÿíèçèí, ýþëöí ñó êöòëÿñè. Ñó èëÿ
ÿùàòÿ îëóíìàã. Ñóäàí êå÷ìÿê. // ×àé, áóëàã,
àõàð ñó. [Êÿðÿì:] Ñó áàøûíäà äóðàí ãûçëàð,
ýÿëèíëÿð; Àëëû ýÿëèí, Õàí ÿñëèìÿ áÿíçÿðñÿí.
“ßñëè âÿ Êÿðÿì”. ..Íàìÿëñÿì ìÿùÿëëÿñèíèí
áèð íå÷ÿ úàâàíëàðû äàùà àðòûã ñÿáèð åäÿ áèë-
ìÿéèá ÿëëÿðèíäÿ áåë ñó áàøûíà ýåòäèëÿð. Í.Íÿ-
ðèìàíîâ. // Úÿì øÿêëèíäÿ – ñóëàð. Ñó ñàùÿ-
ëÿðèíèí, äÿíèçëÿðèí, ýþëëÿðèí, ÷àéëàðûí áèð ùèñ-
ñÿñè. Äþâëÿò ñóëàðû. Òåððèòîðèàë ñóëàð.
3. ìÿú. Òÿð ìÿíàñûíäà. Ñó è÷èíäÿ ýÿëèá ÷ûõ-
äûã. Óøàã ñó è÷èíäÿäèð, ïàëòàðûíû äÿéèø.
ÑÓ
4. Ìåéâÿäÿí, ñÿáçÿâàòäàí ÷ûõàðûëàí øèðÿ.
Íàð ñóéó. Êþê ñóéó. Àëìà ñóéó. Ïîðòàüàë
ñóéó. // Áÿçè ÿòèðëè áèòêèëÿðèí éàðïàã âÿ ÷è÷ÿê-
ëÿðèíäÿí äèñòèëëÿ éîëó èëÿ àëûíàí ÿòèðëè ìàääÿ,
ìàéå. Ýöë ñóéó. Íàíÿ ñóéó.
5. Õþðÿéèí äóðó ùèññÿñè. Õþðÿéèí ñóéóíó
÷îõàëòìàã. Äöøáÿðÿíèí ñóéó ÷îõ äöøöá.
◊ Ñó(éóíó) äÿéèøìÿê – ìöàëèúÿ ìÿãñÿ-
äèëÿ éàøàäûüû éåðäÿí áàøãà éåðÿ êþ÷ìÿê, éà
ýåòìÿê, èãëèìèíè äÿéèøìÿê, ùàâàñûíû äÿéèø-
ìÿê. Ñó èëÿ îä àðàñûíäà ãàëìàã – ÷àøáàø
ãàëìàã, íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿìÿê, ÷àøìàã.
Ñó êèìè – ðàùàò, ðÿâàí, ñÿëèñ; òåç, èíúèìÿäÿí,
÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí. Ñó êèìè ÿçáÿðëÿìÿê. Ñó
êèìè úàâàá âåðìÿê. – [Ñÿðèééÿ Ñàðàéà:] [Ìö-
ÿëëèì] äåäè êè, èêè àéäà ëàï ñó êèìè îõóìàã
þéðÿäÿúÿéÿì. Ìèð Úÿëàë. Ñó êèìè ýåòìÿê –
òåç õÿðúëÿíèá ýåòìÿê (ïóë ùàããûíäà). Ñóäàí
ãóðó ÷ûõìàã – ÷ÿòèí, àüûð âÿçèééÿòäÿí ãóð-
òàðìàã, ùå÷ áèð çèéàí, úÿçà ýþðìÿäÿí éàõà-
ñûíû ãóðòàðìàã. [Ãóðáàí:] Åëÿäèð, áó ùàðàì-
çàäà ñóäàí ãóðó ÷ûõàúàã. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ñóéó áèð éåðäÿí àõìàìàã – äöç ýÿëìÿ-
ìÿê, áèð-áèðèíÿ þéðÿøÿ áèëìÿìÿê, éîëà ýåò-
ìÿìÿê (àäÿòÿí ÿð-àðâàä ùàããûíäà). ßìèñè
ãûçû èëÿ Úÿìèëèí ÿð-àðâàäëûüû úÿìèñè ö÷ àé
÷ÿêäè. Îíëàðûí ñóéó áèð éåðäÿí àõìàçäû, óë-
äóçëàðû áàðûøìàçäû. ß.Âÿëèéåâ. Ñóéó áóëàí-
äûðìàã – àðàíû ãàðûøäûðìàã, àðàéà ôèòíÿ ñàë-
ìàã. [Ìóõòàð àíàñûíà:] Áóíëàð ùàìûñû áÿùà-
íÿäèð, ñóéó áóëàíäûðìàãäûð. Á.Áàéðàìîâ.
Ñóéó ñîâóëìóø äÿéèðìàíà îõøàìàã (äþí-
ìÿê) – õàðàáà ãàëìàã, ïèñ êþêÿ äöøìÿê,
äàüûëìàã, èøëÿìÿç ùàëà ýÿëìÿê. [Ãÿíäàá:]
×èíýèçèí éàøàäûüû îòàã ñóéó ñîâóëìóø äÿéèð-
ìàíà äþíìöøäö. Á.Áàéðàìîâ. Ñóéó ñöçöëÿ-
ñöçöëÿ (ñöçÿëÿíÿ-ñöçÿëÿíÿ) ýåòìÿê (ãàéûò-
ìàã) – êîð-ïåøìàí, ãàíû ãàðà, êåôè ïîçóëìóø
ùàëäà, ïÿðò. Ñûíûã äöøÿí Ñÿëèì áÿé ñóéó ñö-
çÿëÿíÿ-ñöçÿëÿíÿ Ýîðóñà ãàéûäûá, èñòÿð-èñòÿìÿç
Ïåòåðáóðãà áèð äÿ õÿáÿð éàçäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ñóéó öôöðÿ-öôöðÿ è÷ÿí – ÷îõ åùòèéàòëû, âàñ-
âàñû àäàì ùàããûíäà. [Çåéíÿá Ëåéëèéÿ:] Þë-
÷öá-áè÷ÿíäÿí, ñóéó öôöðöá è÷ÿíäÿí àøèã îë-
ìàç? ß.Ìÿììÿäõàíëû. ×îõ (íÿ ãÿäÿð) ñó
àõìûø – èëëÿð êå÷ìèø, ÷îõ âàõò êå÷ìèø, õåéëè
þòìöø. Áó èëëÿð ÿðçèíäÿ íÿëÿð îëìàìûøäû, íÿ
ãÿäÿð ñóëàð àõìûø, íÿ ãÿäÿð àäàìëàð ùÿëàê
îëìóø, òîðïàüûí öñòöíäÿ íÿ ãÿäÿð äÿéèøèêëèêëÿð
ÑÓÀËÒÛ
áàø âåðìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ýþçö ñó è÷ìÿ-
ìÿê – á à õ ýþç. Öçöíäÿ ñó éîõäóð – á à õ
öç. Öñòöíÿ ñó ÿëÿíìÿê – á à õ öñò.
ÑÓÀÕÀÍ èñ. Êå÷ìèøäÿ: ÷èììÿê ö÷öí åâ-
ëÿðèí êöíúöíäÿ äöçÿëäèëÿí õöñóñè éåð. [Àðâàä]
ãàçàíäà ñó ãîéóá ãûçäûðäûãäàí ñîíðà Êÿá-
ëåéèíè ñóàõàíäà éóéóíäóðóá éàòûðäûð. Ù.Ñà-
ðàáñêè.
ÑÓÀË èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåé ùàããûíäà úàâàá,
ìÿëóìàò àëìàã ö÷öí ìöðàúèÿò åòìÿ, ñîðóø-
ìà; ñîðüó. Ñóàëëà ìöðàúèÿò åòìÿê. Ñóàëà
úàâàá âåðìÿê. Ñóàëëàð áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìÿê.
– Ýöëñÿíÿì àðâàäûí ñóàëûíäàêû òÿÿúúöá íè-
äàñû ÷îõ ãöââÿòëè èäè. Ì.Ùöñåéí.
Ñóàë âåð-
ìÿê (åòìÿê) – ñîðóøìàã. Êèòàáû ÿëèíäÿí éåðÿ
ãîéóá, Ñîíà Áàùàäûðäàí ñóàë åòäè.. Í.Íÿðè-
ìàíîâ. Ùÿéàò íÿäèð? Ñóàë âåðäèì þçöìÿ;
Ìÿíàñûíû ÷è÷ÿêëÿðäÿí þéðÿíäèì. Ì.Ìöøôèã.
2. Ìÿñÿëÿ, ïðîáëåì. Èíäè [Øöêöðöí] áàøûíäà
ôèêðèíè ìÿøüóë åäÿí áèð ñóàë âàðäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÓÀËÁÀÇ ñèô. [ÿð. ñóàë âÿ ôàðñ. ...áàç]
Éåðëè-éåðñèç ñóàë âåðìÿéè ñåâÿí àäàì; ñóàë÷û.
Áó çàìàí ùÿìÿí ñóàëáàç Øèðÿëèéÿ éàõûíëàøäû.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÓÀË-ÚÀÂÀÁ á à õ ñîðüó-ñóàë. Ñóàë-
úàâàá áàøëàíäû. Ñóàë-úàâàá óçóí ÷ÿêäè. Ñóàë-
úàâàá çàìàíû. – Áó ñóàë-úàâàáäàí ñîíðà òà-
ìàì ïÿðò îëìóø “îâ÷ó” ÷àøãûí-÷àøãûí éàí-
éþðÿñèíÿ ýþç ýÿçäèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
[ßëèãóëó:] Ñóàë-úàâàáäàíñà, ìÿíÿ áèð ÿëàú
òàï.. Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÓÀË×Û á à õ ñóàëáàç.
ÑÓÀËÅÄÈÚÈ ñèô. Ñóàë èôàäÿ åäÿí; ñóàëëû.
Ñóàëåäèúè ýþçëÿð. Ñóàëåäèúè áàõûø. – Äèããÿòëÿ,
ñóàëåäèúè íÿçÿðëÿðëÿ Óëäóçóí ýþçëÿðèíÿ áà-
õàí ãîúà ãàäûíûí áèðäÿí äîäàãëàðû òèòðÿäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. ..Úÿëàë ñóàëåäèúè áèð íÿçÿðëÿ
[óñòàéà] áàõäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÓÀËËÛ á à õ ñóàëåäèúè. Ùàúû Ðÿñóë Òàùèð-
çàäÿíèí ñóàëëû áàõûøûíû ýþðöá ÿëëàìÿëèê áöðóçÿ
âåðìÿê èñòÿäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÓÀËÒÛ ñèô. 1. Ñóéóí àëòûíäà îëàí, èúðà åäè-
ëÿí, ñó ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà îëàí. Ñóàëòû
äàøëàð. Ñóàëòû àõòàðûøëàð. – Àðà-ñûðà ñóàëòû âóë-
êàíëàð äà ïöñêöðöðäö. Ì.Ãàøãàé. Ìàøèíèñò
áàðêàñû ñóàëòû ãàéàëàðäàí ãîðóéà-ãîðóéà
èðÿëèëÿéèðäè. Ì.Ñöëåéìàíîâ. // Ñó àëòûíäà éà-
øàéàí, ñó àëòûíäà áèòÿí. Ñóàëòû úàíëûëàð.
157
ÑÓÀØÛÐÀÍ
2. Ñó àëòûíäà ùÿðÿêÿò åäÿí. Ñóàëòû ìèíà.
Ñóàëòû ýÿìè. // Ñó àëòûíäà åäèëÿí, ñó àëòûíäà
ýþðöëÿí. Ñóàëòû èøëÿð. Ñóàëòû êèíîôèëì ÷ÿêìÿ.
ÑÓÀØÛÐÀÍ èñ. òåõ. Àðòûã ñóéóí àõûá ýåò-
ìÿñè ö÷öí áÿíäèí äèâàðëàðûíäà äöçÿëäèëÿí
ùèäðîòåõíèêè ãóðüó, äåøèê, ïÿíúÿðÿ, áîðó âÿ ñ.
ÑÓÀØÛÐÛ èñ. ×àéäà ñóéóí èòè àõäûüû éåð.
ÑÓÀÉÛÐÛÚÛ èñ. úîüð. ×àé ùþâçÿëÿðèíè, éÿíè
ñóëàðûí àõûìûíû èêè ÿêñ èñòèãàìÿòÿ àéûðàí òÿïÿ,
õÿòò. Ñóàéûðûúûäàí àõàí ÷àéëàð.
ÑÓÁÀÑÀÍ, ÑÓÁÀÑÀÐ á à õ ÷àéáàñàð. Ñó-
áàñàí ÷ÿìÿí. – Ãîé éàìéàøûë ìÿõìÿð ýåé-
ñèí ùÿð áè÷ÿíÿê, ùÿð çÿìè; Êþðïÿ úåéðàí äöçÿ
ýÿëñèí ñóáàñàðû ýþðÿíäÿ. Ñ.Âóðüóí. Ýþç ãà-
ðàëàí òàðëàëàðû ïàìáûãëàð þðòñöí áó éàç! Ãî-
ðóãëàðäà, ñóáàñàðäà ãàëìàñûí áèð éåð áîéàç!
Ð.Ðçà.
ÑÓÁÀÉ ñèô. Åâëÿíìÿìèø. Ñóáàé îüëàí. Ñó-
áàé ãûç.
ÑÓÁÀÉËÛÃ èñ. Ñóáàé îëìà, ÿðè âÿ éà àðâàäû
îëìàìà, ñóáàé àäàìûí âÿçèééÿòè. Ñóáàéëûã
ñóëòàíëûãäûð. (Àòà. ñþçö). [Èëéàñ:] ßçèçèì, ìÿí
ñóáàéëûãäà äà õþðÿêäÿí, èñòèðàùÿòäÿí êîðëóã
÷ÿêìÿìèøÿì. Ìèð Úÿëàë.
ÑÓÁÀÉÑÀÉÀÜÛ ñèô. âÿ çÿðô Ñóáàéäà îë-
äóüó êèìè, ñóáàé êèìè. Ñóáàéñàéàüû ñöôðÿ.
Ñóáàéñàéàüû éàøàìàã.
ÑÓÁÑÒÁÍÑÈÉÀ [ëàò. ñóáñòàíòèà] ôÿëñ. Áö-
òöí ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿðèí èëê ÿñàñû, ìàùèééÿòè,
ìÿüçè.
ÑÓÁÑÒÀÍÒÈÂËßØÌß èñ. äèë÷. Äèýÿð íèòã
ùèññÿëÿðèíèí èñèì êàòåãîðèéàñûíà êå÷ìÿñè;
èñèìëÿøìÿ. Ñèôÿòèí ñóáñòàíòèâëÿøìÿñè.
ÑÓÁÑÒÀÍÒÈÂËßØÌßÊ ô. äèë÷. Èñèì êàòå-
ãîðèéàñûíà êå÷ìÿê; èñèìëÿøìÿê.
ÑÓÁÒÐÎÏÈ´Ê ñèô. Ñóáòðîïèê ñàùÿéÿ àèä,
ñóáòðîïèêäÿ îëàí. Ñóáòðîïèê èãëèì. – Åëÿ ñóá-
òðîïèê áèòêè éîõäóð êè, Àçÿðáàéúàíäà éåòèø-
ìÿñèí. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÓÁÒÐÓÏÈÊËßÐ [ëàò. ñóá – àëò âÿ éóí.
òðîïèêîñ] úÿì Éåð êöðÿñèíèí òðîïèê ãóðøàãëà
ìþòÿäèë ãóðøàã àðàñûíäà àðàëûã âÿçèééÿò òóòàí
èêè ôèçèêè-úîüðàôè çîíà.
ÑÓÁÓÐÀÕÛÚÛ èñ. òåõ. Ñóéó ñó àíáàðûíäàí
ñó êÿìÿðëÿðèíÿ, ñóâàðìà âÿ éà ýÿìè÷èëèê êà-
íàëëàðûíà áóðàõìàã ö÷öí ãóðüó.
ÑÓÁÉÉÊÒ èñ. [ëàò. ñóáæåúòóì] 1. ôÿëñ. Õà-
ðèúè àëÿìè (îáéåêòè) äÿðê åäÿí âÿ þç ÿìÿëè
ôÿàëèééÿòèíäÿ, èøèíäÿ îíà òÿñèð åäÿí øÿõñ.
158
ÑÓ×
// Øÿõñ, øÿõñèééÿò, àäàì. Î ñóáéåêò êèìäèð?
Áó ñóáéåêò ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð.
2. ùöã. Ìöÿééÿí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè îëàí
øÿõñ âÿ éà òÿøêèëàò, ùöãóã ñóáéåêòè. Úèíàéÿò
ñóáéåêòè (úèíàéÿò èøëÿìèø âÿ áóíà ýþðÿ äÿ úè-
íàéÿò ìÿñóëèééÿòè äàøûéà áèëÿí øÿõñ).
3. Ìÿíòèãäÿ: ùàããûíäà áÿùñ îëóíàí øåé,
ùàããûíäà ìöùàêèìÿ éöðöäöëÿí øåé. Ìöùà-
êèìÿ ñóáéåêòè.
4. ãðàì. Ìöáòÿäà.
ÑÓÁÉÅÊÒÈÂ ñèô. [ëàò.] Ñóáéåêòÿ, øÿõñÿ,
øÿõñèééÿòÿ àèä îëàí, îíóíëà áàüëû îëàí, îíäàí
àñûëû îëàí. Ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿð. Òàðèõäÿ ñóá-
éåêòèâ àìèë. Èøèí ñóáéåêòèâ òÿðÿôè. // Òÿê áèð
øÿõñÿ (ñóáéåêòÿ) àèä îëàí, õàñ îëàí, àíúàã
îíóí ôèêèðëÿðèíè, ùèññèééàòûíû, òÿÿññöðàòûíû ÿêñ
åòäèðÿí; øÿõñè, ôÿðäè. Ìÿñÿëÿéÿ ñóáéåêòèâ éà-
íàøìà. Áó ñÿíèí ñóáéåêòèâ ôèêðèíäèð. // Ãÿðÿç-
êàð, ãåéðè-îáéåêòèâ. Ñóáéåêòèâ îëìàã.
◊ Ñóáéåêòèâ èäåàëèçì ôÿëñ. – èäåàëèçìèí
ÿñàñ ôîðìàëàðûíäàí áèðè, ñóáéåêòèâèçì (1-úè
ìÿíàäà).
ÑÓÁÉÅÊÒÈÂÈ´ÑÒ èñ. Ñóáéåêòèâèçì (1-úè
ìÿíàäà) òÿðÿôäàðû.
ÑÓÁÉÅÊÒÈÂÈ´ÇÌ [ëàò.] 1. Ìàääè àëÿìèí
îáéåêòèâ âàðëûüûíû èíêàð åäÿí èäåàëèñò ôÿëñÿôè
úÿðÿéàí.
2. Áóðæóà ñîñèîëîýèéàñûíäà: úÿìèééÿòèí
èíêèøàôûíûí îáéåêòèâ ãàíóíëàðà ÿñàñÿí äåéèë,
ýóéà ñóáéåêòèâ àìèëëÿðÿ, éÿíè àéðû-àéðû øÿõñ-
ëÿðèí èðàäÿñèíÿ, ñÿéèíÿ ÿñàñÿí èíêèøàô åòäèéèíè
èääèà åäÿí èäåàëèñò úÿðÿéàí.
3. êèò. Ñóáéåêòèâëèê, áèð øåéÿ ìÿùäóä ñóá-
éåêòèâ ìöíàñèáÿò (îáéåêòèâëèê çèääè). Åëìäÿ
ñóáéåêòèâèçìëÿ ìöáàðèçÿ.
ÑÓÁÉÅÊÒÈÂËÈÊ èñ. 1. Àíúàã áèð ñóáéåêòÿ,
øÿõñÿ, ôÿðäÿ àèä îëìà; øÿõñè, ôÿðäè. Ýþðöø-
ëÿðèí ñóáéåêòèâëèéè.
2. Áèð øåéÿ ùÿääÿí àðòûã ñóáéåêòèâ ìöíà-
ñèáÿò, ãåéðè-îáéåêòèâëèê. Ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíäÿ
ñóáéåêòèâëèê ýþñòÿðìÿê.
ÑÓÚÓà èñ. 1. È÷ÿðèñèíÿ ôûíäûã, ãîç, øàáàëûä
âÿ ñ. äîëäóðóëìóø êîëáàñà øÿêèëëè øèðíèééàò
íþâö. È÷èíäÿ øàáàëûä, ôûíäûãëà öçöì; Ãîçëó
ñóúóãëàðäàí áåø-àëòû äöçöì. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. Á à õ òÿðÿê.
ÑÓ× èñ. êþùí. Ýöíàù, òÿãñèð. [Õÿééàì:]
È÷ñÿ î, áèð ñó÷ìó áèçèì è÷ìÿìèç; Ãîðõóñó éîõ,
ñÿí äÿ ýÿë è÷, åé ÿçèç. Ù.Úàâèä.
ÑÓ×ßÊßÍ
ÑÓ×ßÊßÍ èñ. Ñóéó úàíûíà ÷ÿêÿí, ùîïäó-
ðàí êàüûç. // Ñó÷ÿêÿí (ñóãóðóäàí) êàüûç –
á à õ ñó÷ÿêÿí.
ÑÓ×È×ßÉÈ èñ. òèá. Éîëóõóúó óøàã õÿñòÿëèéè.
ÑÓ×ÈËßÉßÍ á à õ ñóñÿïÿí. ..Ìåùòÿð ÿëèí-
äÿ õÿëáèð, öçö ñàìàíëû; áèðèíèí ÿëèíäÿ ñöïöð-
ýÿ, ñó÷èëÿéÿí âÿ Ýöëïÿðè äÿ ýÿëèðëÿð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
ÑÓ×ËÓ ñèô. êþùí. Òÿãñèðè, ýöíàùû îëàí; ìö-
ãÿññèð.
ÑÓ×Ó èñ. 1. Êå÷ìèøäÿ äàëûíäà âÿ éà áàøãà
áèð âàñèòÿ èëÿ ñó äàøûéûá ÿùàëèéÿ ñàòàí àäàì.
Êö÷ÿëÿðäÿ àðàáà÷ûëàð, ñó÷óëàð âÿ ãåéðè ãÿñÿáÿ
ÿùëè î éàí-áó éàíà éåðèìÿêäÿ èäè. Ñ.Ì.Ãÿíè-
çàäÿ. Óúãàðëàðà ñó÷óëàð ñó äàøûéûðäûëàð.
À.Øàèã.
2. ßêèí, áàü âÿ ñ.-íè ñóâàðàí àäàì. Ìàéà-
íûí ñó÷óëàðëà ñþùáÿòè õåéëè ÷ÿêäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Ñó÷óëàð ÿêèíè äÿðèí øûðûìëà âÿ ñûñãà
àõûíëà ñóâàðäûëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÓÄÀØÛÉÀÍ èñ. 1. Á à õ ñó÷ó 1-úè ìÿíàäà.
2. È÷ìÿê, ñóëàìàã, èøëÿòìÿê âÿ ñ. ö÷öí ñó
àïàðàí, ñó äàøûéàí ìàøûí âÿ ñ.
ÑÓÄÓÐ á à õ ñóëóã 1-úè ìÿíàäà. Àéàã-
ëàðûíûí àëòû éÿãèí ñóäóð îëìóøäóð. Ì.Ùöñåéí.
ÑÓÄÓÐËÀÌÀ “Ñóäóðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÄÓÐËÀÌÀÃ ô. Ñóäóð ÿìÿëÿ ýÿëìÿê,
ñóëóãëàìàã.
ÑÓÔ, ÑÓÔÁÀËÛÜÛ èñ. çîîë. Õàíû áàëûüû ôÿñè-
ëÿñèíäÿí ãèéìÿòëè áèð áàëûã.
ÑÓÔßÐßÑÈ á à õ úöëëöò.
ÑÓÔÈ èñ. [ÿð.] 1. Òÿñÿââöôëÿ ìÿøüóë îëàí
àäàì; ìèñòèê.
2. Äèíäÿí, äèíè ýþñòÿðèøëÿðäÿí ÿñëà êÿíàðà
÷ûõìàéàí àäàì; çàùèä.
ÑÓÔËÉÓÐ [ôð. ñîóôôëåóð] Àðòèñòëÿðÿ ñóôë-
éîðëóã åäÿí òåàòð èø÷èñè. [Îãòàé:] Õàñïîëàä,
ùàéäû, ñÿí äÿ ýåò, ñóôëéîðäàí êèòàáû àë, ñþç-
ëÿðèíÿ áàõ. Ú.Úàááàðëû. Áåëÿ áèð ãÿíàÿò âàð
êè, àðòèñò ìöòëÿãà ñóôëéîð àëòûíäà ýåòìÿëèäèð.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÑÓÔËÉÎÐËÓÃ èñ. Òàìàøà çàìàíû àêòéîð-
ëàðà ðîëëàðûí ñþçëÿðèíè éàâàøúàäàí ñþéëÿìÿ.

Ñóôëéîðëóã åòìÿê – òàìàøà çàìàíû àêò-
éîðëàðà ðîëëàðûíûí ñþçëÿðèíè äåìÿê.
ÑÓÝÖËÖ èñ. áîò. Ñóëàã éåðëÿðäÿ áèòÿí, áÿçè
ùàëëàðäà ÷è÷ÿê à÷àí áèòêè.
ÑÓÕÀÐÛ´ [ðóñ. ñóõàðü] Ãóðóäóëìóø ÷þðÿê
òèêÿñè. ×þðÿéè ñóõàðû åëÿìÿê. Ñóõàðû ãóðóò-
ÑÓÃÓÇÜÓÍÓ
ìàã. // Ãóðó ïå÷åíéå íþâö. Óøàãëàð äèíìÿç-
ñþéëÿìÿç, õûðïà-õûðïëà ñóõàðû ÷åéíÿìÿéÿ áàø-
ëàäûëàð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÓÈ-ÈÑÒÈÔÀÄß [ÿð.]: ñóè-èñòèôàäÿ åòìÿê –
áèð øåéèí âÿ éà áèð àäàìûí çÿðÿðèíÿ èøëÿìÿê.
Âÿçèôÿñèíäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åòìÿê. Þçöíÿ îëàí
åòèìàääàí ñóè-èñòèôàäÿ åòìÿê. – [Ìÿììÿä-
õàíëà Éóñèôÿëè] ..áÿçÿí óøàãëàðû èêè éåðÿ áþ-
ëöá, ùÿðÿñè äÿñòÿíèí áèðèíÿ áàø÷û îëàðäû, þç
õàíçàäÿëèêëÿðèíäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíëàðû
âóðóøäóðàðäûëàð. Ï.Ìàêóëó. Éàòàãõàíà ìö-
äèðè Ðÿùèì âÿçèôÿñèíäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åäèð.
Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÑÓÈ-ÃßÑÄ èñ. [ÿð.] Áèðèíèí úàíûíà ãÿñä
åòìÿê, áèðèíè þëäöðìÿê âÿ éà éàðàëàìàã ãÿñ-
äèíäÿ îëìà. Ðÿíàéà ãàðøû äöçÿëäèëÿí ñóè-ãÿñä
Íèçàìèíè ùÿð øåéäÿí ÷îõ äöøöíäöðöðäö.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÓÈ-ÃßÑÄ×È èñ. Ñóè-ãÿñä åäÿí, ñóè-ãÿñä
ùàçûðëàéàí. Âÿñèãÿëÿðäÿí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè ñóè-
ãÿñä÷èëÿðèí èíýèëèñ êîíñóëóíà éàçäûüû ìÿêòóá
èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Éàçýöë Øåéäàéà:] Êèì-
äèð ñóè-ãÿñä÷è? ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÓÈËÀÍÛ èñ. çîîë. Áÿçè çÿùÿðñèç èëàíëàðûí
àäû. [Ëÿòèôÿ:] Áèð äÿ îíó ýþðäöì êè, áàõ, áó
ãîëóì éîüóíëóãäà ñóèëàíû ãûë÷àìà äîëàíûá,
ìÿíè äàðòûøäûðûð. Ì.Ùöñåéí.
ÑÓÈÒÈ èñ. çîîë. Ïÿðàéàãëûëàð äÿñòÿñèíäÿí äÿ-
íèç ùåéâàíû. Éåðàëòû ýþçÿ-ýþçÿ äÿëìÿëÿðäÿ ñó-
èòèëÿðè éàøàéûð, áàëàëàéûð, òþðÿéèð âÿ àðòûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Îðàäà-áóðàäà äÿíèçäÿ áàø ãàë-
äûðàí ñóèòèëÿðè ãàéûüûí éàõûíëàøäûüûíû ýþðäöêúÿ
äÿðùàë ñóéà úóìóá éîõ îëóð, þçëÿðèíäÿí ñîíðà
äàèðÿâè èçëÿð áóðàõûðäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
ÑÓÊÅ×ÈÐÌßÉßÍ, ÑÓÊÅ×ÌßÇ ñèô. Ñóéó
þçöíäÿí êå÷èðìÿéÿí, ñó êå÷ìÿéÿí, ñóéó
áóðàõìàéàí. Ñóêå÷èðìÿéÿí ëàé. Ñóêå÷èðìÿ-
éÿí ïàð÷à. Ñóêå÷èðìÿéÿí ïëàø.
ÑÓÊßÑßÍ á à õ ñóéàðàí.
ÑÓÃÀÌÛØÛ èñ. áîò. Ñóëàã éåðëÿðäÿ áèòÿí,
éàðïàãëàðûíäàí èï, êàüûç, ñÿáÿò âÿ ñ. ùàçûð-
ëàíàí, ýþâäÿñè áÿçè ìàë-ãàðà ö÷öí ãèéìÿòëè
éåì ñàéûëàí îò áèòêèñè.
ÑÓÃÀÐÀÍÃÓØÓ èñ. çîîë. Ãàüàéûëàð ôÿñè-
ëÿñèíäÿí ñó ãóøó.
ÑÓÃÎÇÓ èñ. áîò. Ñóäà áèòÿí îò áèòêèñè.
ÑÓÃÓÇÜÓÍÓ èñ. çîîë. Èðèáàøëû, ÿëâàíòöêëö,
óçóíäèìäèêëè ñó ãóøó.
159
ÑÓËÀÃ
ÑÓËÀÃ èñ. Äóðüóí ñó, áàòàãëûã, áàòàã éåð.
// Ñóéóí éûüûëäûüû éåð, ýþëìÿ÷ÿ.
ÑÓËÀÌÀ “Ñóëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓËÀÌÀÃ ô. 1. Ñÿðèíëèê ö÷öí ñó òþêìÿê,
ñó àõûòìàã, ñó ÷èëÿìÿê, ñó ñÿïìÿê. Êö÷ÿíè
ñóëàìàã. Ìåéäàí÷àíû ñóëàìàã. – Ùöñåéíÿëè
ÿìè ùÿéÿòè ñóëàìàãäà èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Úÿëèë] äöêàíûí ãàáàüûíû ñöïöðöá ñóëàéàðäû.
È.Ìóñàáÿéîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. ..Õÿçðè ùàðà-
äàíñà áóëóäëàðû ãîâóá ýÿòèðìèø, Áàêûíû øèä-
äÿòëè âÿ ãûñà éàüûøëà ñóëàéàíäàí ñîíðà, áèð-
äÿí õûðï êÿñèëìèøäè. Ì.Ùöñåéí.
2. Á à õ ñóâàðìàã. [Èëéàñ Àäèëÿéÿ:] Ìÿí-
äÿí áàøãà áèð íå÷ÿ îüëàí óøàüû äà ýþë ãûðà-
üûíäà àòûíû ñóëàéûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. Äèáèíÿ ñó òþêìÿê, ñó âåðìÿê. Àüàúëàðû
ñóëàìàã. Äèá÷ÿêëÿðè ñóëàìàã. – Ñöäàáÿ àõ-
øàì ñÿðèíè äöøÿíäÿ áàëàúà áàü÷àñûíäàêû ãûð-
ìûçû ýöëëÿðè ñóëàéûá ÷àðùîâóç äàøûíûí öñòöíäÿ
îòóðìóøäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
4. Éóìøàëòìàã ö÷öí ñó ÷èëÿìÿê. [Ñÿ-
ðèééÿ:] ..Íàçèê àü éóõàäàí áèð íå÷ÿñèíè ñóëà-
éûá ãîéäóì. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÓËÀÍÄÛÐÌÀ “Ñóëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓËÀÍÄÛÐÌÀÃ: àüçûíû ñóëàíäûðìàã –
á à õ àüûç1.
ÑÓËÀÍÌÀ “Ñóëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓËÀÍÌÀÃ ô. 1. Á à õ ñóâàðûëìàã. ßêèí
ñàùÿëÿðè ñóëàíûá. – Áàü÷àíûí îðòàñûíäà éåíÿ
äÿ äþðäêöíú áèð ÷àðùîâóç âàðäû, ..áó ùîâóç-
äàí áàü÷à ñóëàíûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Àíúàã
ÿêèëÿí àüàúëàðûí áèð ãèñìè Ìèíýÿ÷åâèðèí éàí-
äûðûúû ùÿðàðÿòèíÿ äàâàì ýÿòèðÿ áèëìèð, âàõ-
òûíäà ñóëàíìàäûãäà ãóðóéóðäó. ß.Ñàäûã.
2. Ñó ñÿïèëìÿê, ñó ÷èëÿíìÿê. Ùÿéÿò ñóëàíäû.
Êö÷ÿ ñóëàíûá. – Àðàç êèìè áóëàííàì; Áàü÷à
êèìè ñóëàííàì. (Áàéàòû). Ìîëëà ñóëàíûá ñö-
ïöðöëìöø åéâàíäà, ïàëàçûí öñòöíäÿ íàìàç
ãûëûðäû. Ï.Ìàêóëó.
3. Äÿéìÿê, éåòèøìÿê, ñöòöëëÿøìÿê, ñó (øèðÿ)
ñàëìàã. Àðìóäëàð ñóëàíûá. – Ìåéâÿ âàõòû øÿ-
ùÿð óøàãëàðû ñÿð÷ÿ êèìè áó àüàúà äûðìàøàð,
àë÷àã áóäàãëàðäà ÿíúèðè ñóëàíìàüà ãîéìàç-
äûëàð. Ìèð Úÿëàë. // Ñó ñàëìàã, øèðÿñè ÷ûõìàüà
áàøëàìàã. Êàáàá éàâàø-éàâàø ñóëàíûð áó àí;
Àü ëàâàø ãîéóëóá éàøûë ñöôðÿéÿ. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
4. õöñ. Ñóéà ñàëûá ÷ûõàðòìàã, ñó âóðìàã
(êöðÿäÿí ÷ûõìûø ãûçüûí ìåòàë ùàããûíäà).
Òèéÿíè ñóëàìàã. Áû÷àüû ñóëàìàã. – Àòàìûí
160
ÑÓËÓÔ
ýöíÿø àëòûíäà ãàðàëìûø àëíû, öçö âÿ áöòöí
áÿäÿíè êöðÿäÿ äþéöëìöø âÿ ñóëàíìûø (ô.ñèô.)
ïîëàä ïàð÷àñûíà îõøàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
Áóðàäà õÿíúÿðëÿð ñóëàíûð, èòèëÿíèð, ùÿð úöð òö-
ôÿíýëÿð éîõëàíûð.. Ìèð Úÿëàë.
5. Éàøàðìàã. Àíûá î ýöíëÿðè ôèêðè äîëàíäû;
Ñèíÿñè àòëàíäû, ýþçö ñóëàíäû. Ù.Ê.Ñàíûëû. [Éàð-
ìÿììÿä] ýþçëÿðè ñóëàíûíúàéà ãÿäÿð àñãûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Àüçû ñóëàíìàã – á à õ àüûç1.
ÑÓËÀØÌÀ “Ñóëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓËÀØÌÀÃ ô. 1. ãàðø. Áèð-áèðèíÿ ñó àò-
ìàã. [Óøàãëàð] áèð-áèðèëÿ þòöøÿðÿê, ùàé ñàëûá
ýàù öçöð, ýàù áàòûá éîõ îëóð, áèðäÿí áàø ãàë-
äûðûá èêèÿëëè ñóëàøûðäûëàð. Ìèð Úÿëàë. Áèð àðà
äÿùëèçäÿí îòàüà, îòàãäàí ìÿòáÿõÿ ãà÷à-ãà÷à
áó ö÷ õîøáÿõò àäàì íÿøÿ èëÿ ñóëàøäûëàð, ñó
ãóðòàðàíäàí ñîíðà òàõòàáÿíääÿ öç-öçÿ äó-
ðóá, áèð-áèðèíÿ áàõàðàã ýöëöøìÿéÿ áàøëàäû-
ëàð. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Ñó ñàëìàã, ñó áóðàõìàã, ñûéûãëàøìàã.
ÑÓËÅÉËßÉÈ èñ. çîîë. Àéàüûïÿðäÿëèëÿð ñèí-
ôèíäÿí ñóäà éàøàéàí áèð ãóø.
ÑÓËÔÁÒ [ëàò. ñóëôóð – êöêöðä] êèì. Êöêöðä
òóðøóñóíóí äóçó.
ÑÓËÔÀÇÎË [õàð.] Êîêêëàðûí òþðÿòäèéè õÿñ-
òÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ èøëÿäèëÿí äÿðìàí ïðå-
ïàðàòû.
ÑÓËÔÈÄÈ´Í [ëàò. ñóëôóð – êöêöðä] Êîêêëàðûí
òþðÿòäèéè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ òÿòáèã
åäèëÿí äÿðìàí ïðåïàðàòû.
ÑÓËÔÈ´Ò [ëàò. ñóëôóð – êöêöðä] êèì. Ñóëôèò
òóðøóñóíóí äóçó. Ñóëôèò íàòðèóì.
ÑÓËÓ ñèô. 1. Òÿðêèáèíäÿ ñóéó, øèðÿñè ÷îõ
îëàí; øèðÿëè. Ñóëó ýèëÿíàð. Ñóëó öçöì. – Àüàú-
ëàð ýöìðàùäûð, ìåéâÿëÿð ñóëó; Íÿ éàðïàã,
íÿ äÿ áèð îò ñàðàëìûøäûð. Ñ.Âóðüóí. // Òÿðêè-
áèíäÿ ñó îëàí. Ñóëó êàðáîí. Ñóëó ìèíåðàë
òóðøóëàð. Ñóëó íåôò.
2. Èñëàã, éàø, ðöòóáÿòëè, íÿì. Ñóëó òîðïàã.
Ñóëó éåð.
Ñóëó ãàð – òåç ÿðèéÿí, íÿì ùàëäà
îëàí ãàð. Ýþçëÿ áèð øåé ýþðìÿê ìöìêöí äå-
éèëäèñÿ äÿ, ñóëó ãàðëà ãàðûøûã íàðûí éàüûø éàü-
äûüû ùèññ îëóíóðäó. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ñóëó ãàð
éàüäûãúà éåð òÿêèíÿ ãÿäÿð èñëàíûð, åëÿ áèë êþ-
ïöá øèøèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. Äóðó. Ñóëó õþðÿê. Ñóëó õèíýàë.
ÑÓËÓÔ á à õ äàðû. ×ÿëòèê õàòèðèíÿ ñóëóôëàð
äà ñó è÷èð. (Àòà. ñþçö). Àçÿðáàéúàíûí ÷ÿëòèê
ÑÓËÓÃ
òàðëàëàðûíäà îëàí ÿñàñ àëàã îòëàðû èðèäÿíëè
äàðû, ÷ÿëòèê äàðûñû, òîéóã äàðûñû àäëàíûð. Áèçèì
êÿíäëÿðäÿ áó úöð àëàã îòóíà ñóëóô äåéèëèð.
Õ.Àõóíäîâ.
ÑÓËÓà èñ. 1. È÷è ìàéå èëÿ äîëó ãàáàðúûã;
ãàáàðòû, ó÷óã. [Ìàùìóä:] Áàëòà âóðìàãäàí
ãîëëàðûì äöøäö, ÿëëÿðèì ñóëóã-ñóëóã ãàáàð
îëäó. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ñèòàðÿíèí] ÿëëÿðèíèí è÷è
ãàáàð-ãàáàð îëìóøäó. Áèð éåðäÿí èñÿ ñóëóã
àòìûøäû. ß.Àááàñãóëèéåâ.
2. ìÿù. Ãîéóíóí èëê ñöäöíäÿí ùàçûðëàíàí
ïåíäèðÿîõøàð àüàðòû. Ýöëëö ãàðû óøàãëàðûí ùÿ-
ðÿñèíÿ áèð ïàð÷à ñóëóã âåðäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÓËÓÃËÀÌÀ “Ñóëóãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓËÓÃËÀÌÀÃ ô. Ñóëóã ÿìÿëÿ ýÿëìÿê,
ãàáàðëàìàã. ..Ö÷ ãàðäàøûí ö÷öíöí äÿ ÿëè ö÷
äÿôÿ ãàáàð ãîéóá ñóëóãëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Ñÿìÿíäÿð] ÿëëÿðè ñóëóãëàéàíà ãÿäÿð ýöíáÿ-
çèí áöíþâðÿñèíÿ êöëöíý ÷àëäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÓËÓÃËÀÍÌÀ “Ñóëóãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓËÓÃËÀÍÌÀÃ ô. Ñóëóã áàüëàìàã, ñó-
ëóãëàð ÿìÿëÿ ýÿëìÿê, ãàáàð îëìàã. Äàð ÷ÿê-
ìÿäÿí àéàüû ñóëóãëàíûá.
ÑÓËÓËÓÃ èñ. Ñóëó øåéèí ùàëû âÿ êåéôèé-
éÿòè; øèðÿëèëèê. Ìåéâÿíèí ñóëóëóüó.
ÑÓÌÀÜÛ ñèô. Ñóìàã ðÿíýèíäÿ, òöíä-
ãûðìûçû. Çöëåéõà ýåí, ñóìàüû ïàëòàðäà èäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÓÌÀÃ èñ. Éàðïàãëàðûíäàí àøû, áîéàã âÿ
äÿðìàí ìàääÿëÿðè ùàñèë åäèëÿí àüàú âÿ éà
êîë. Ñóìàã ö÷ ìåòðÿ ãÿäÿð ùöíäöðëöêäÿ, ãûø-
äà éàðïàüû òþêöëÿí àë÷àãáîéëó àüàú âÿ éà
êîëäóð. Éàøûë-àü ðÿíýëè ÷è÷ÿêëÿðè èéóíäà à÷ûð,
òöíä-ãûðìûçû ðÿíýëè ìåéâÿñè ñåíòéàáðäà éåòè-
øèð. Éàðïàüûíäàí äÿðè àøûëàìàãäà ýåíèø èñ-
òèôàäÿ îëóíóð. Ù.Ãÿäèðîâ. // Ùÿìèí àüàúûí
õþðÿêëÿ éåéèëÿí ãóðóäóëóá äþéöëìöø òöíä-
ãûðìûçû ìåéâÿñè.
ÑÓÌÀÃÄÀØÛ èñ. ýåîë. Ïöñêöðìÿ, éà ÷þ-
êöíòö ñöõóðëàðûí ãóðóëóøóíóí äÿéèøìÿñè éîëó
èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø äàø. Åéâàíûí ñöòóíëàðû ñó-
ìàãäàøûíäàí èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÓÌÁÀÒÀ èñ. Øöøÿíè, ìåòàëû, äàøû úèëàëà-
ìàã, ïàðûëäàòìàã, ùàìàðëàìàã, ùàáåëÿ ìå-
òàëäàí ãàéðûëìûø øåéëÿðè ñöðòöá òÿìèçëÿìÿê
ö÷öí íàðûíëàøìûø ùàëäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ìè-
íåðàë. // Öçÿðèíÿ ëàé øÿêëèíäÿ ùÿìèí ìèíåðàë
îâóíòóñó éàïûøäûðûëìûø êàüûç, éà ïàð÷à. Ñóì-
áàòà êàüûçû.
ÑÓÐßÒ
ÑÓÌÁÀÒÀËÀÌÀ “Ñóìáàòàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÌÁÀÒÀËÀÌÀÃ ô. Ñóìáàòà ÷ÿêìÿê,
ñóìáàòà èëÿ ñöðòöá úèëàëàìàã, ïàðûëäàòìàã,
òÿìèçëÿìÿê.
ÑÓÌÁÀÒËÛ ñèô. Ýþðêÿìëè, éàðàøûãëû, ëÿéà-
ãÿòëè. Ñóìáàòëû îüëàí.
ÑÓÌÊÁ [ðóñ.] Äÿðèäÿí, ïàð÷àäàí âÿ ñ.
ìàòåðèàëäàí ùàçûðëàíìûø, àäÿòÿí òóòàúàüû îëàí
ãàäûí ÷àíòàñû. Ñóìêàñûíäà úöðáÿúöð ïîìàäà,
öçéàüû âàð; Äèëëÿíèð äèíäèðìÿìèø ýÿðÿêñèç áèð
ñàç êèìè. Ñ.Ðöñòÿì. [Ñÿêèíÿ Ìàéàéà:] Õîø
ýÿëìèñÿí, áàëà! Ãÿäÿìëÿðèí õîø îëñóí! – äå-
éèá, íîõóäó ðÿíýëè áàëàúà ñóìêàñûíû ÿëèíäÿí
àëäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÓÍßÐÝÈÇÈ èñ. áîò. Íîùóðëàðûí, ýþëëÿðèí
ÿòðàôûíäà áèòÿí ñàðû÷è÷ÿêëè îò-áèòêè.
ÑÓÞË×ßÍ èñ. Ñÿðô îëóíàí ñóéóí ìèãäàðûíû
ýþñòÿðÿí úèùàç.
ÑÓÏ [ðóñ.] Øîðáà. Ñóï ýÿòèðäèëÿð, éîëäàø-
ëàðûíûí ùàìûñû õþðÿéÿ ìÿøüóë èäè, Íÿðèìàíûí
èñÿ èøòàùàñû éîõ èäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÓÏÅÐÔÎÑÔÁÒ [ëàò. ñóïåð âÿ ïùîðîñ]
Òÿáèè ôîñôàòëàðäàí, àïàòèò, ôîñôîðèò âÿ ñ.-äÿí
àëûíàí ôîñôîðëó ýöáðÿ.
ÑÓÏßÐÈÑÈ èñ. Õàëã ÿôñàíÿëÿðèíäÿ: ñóäà éà-
øàéàí, äàüûíûã óçóíñà÷ëû, áàëûããóéðóãëó ÷ûë-
ïàã ãàäûí ñóðÿòèíäÿ òÿñÿââöð îëóíàí ÿôñàíÿâè
âöúóä.
ÑÓÐß èñ. [ÿð.] Ãóðàíûí áþëöíäöéö 114 ôÿ-
ñèëäÿí ùÿð áèðè. Ñÿùÿð óøàã ìîëëàõàíàéà ýå-
äÿð, Ãóðàíûí àõûðûíúû ñóðÿñèíè ÿçáÿðäÿí îõó-
éàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. Ìîëëà ßêáÿð òàìàì ýåúÿíè
úàí âåðÿí Áàõûøîüëó Ùÿñÿíèí áàøû öñòÿ îòó-
ðóá, òÿñáåù ÷åâèðèá, éàñèí ñóðÿñèíè îõóìàãëà
ìÿøüóë èäè. Á.Òàëûáëû.
ÑÓÐßÒ èñ. [ÿð.] 1. Çàùèðè ýþðöíöø, øÿêèë.
Ñóðÿòè äÿéèøìÿê. – [Éóñèô:] Îí èëäèð êè, Øàì-
äàí èëÿ ýþðöøìÿìèøÿì. Èíäè ýþðÿê êè, ñóðÿòè
äÿ òÿüéèð òàïûáäûð. Í.Íÿðèìàíîâ. Áÿäÿííöìà
ýöçýöäÿ î; Áàõûá ýþðöð ñóðÿòèíè. Í.Ðÿôèáÿéëè.
// Öç, ñèôÿò, ÷þùðÿ, ñèìà. Î ñààò ñåâýèëè àíà-
ñûíûí ñóðÿòè [Íóðÿääèíèí] ýþçëÿðèíèí þíöíäÿ
äóðäó. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ..Ìåùðèáàí ÷îáàíûí ñó-
ðÿòè ýþçëÿðè þíöíÿ ýÿëäèêäÿ, Ñÿìÿäèí ãÿëáèíäÿ
íàêàì ìÿùÿááÿòèí éàðàñû äàùà øèääÿòëÿ ñûçûë-
äàìàüà áàøëàìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
2. Øÿêèë, öñóë, ãàéäà, òÿðç. [Îäàáàøû:] Áó
ìÿùÿááÿò îíëàð áþéöäöêúÿ òÿáÿääöëàòà óüðà-
éûá àõûðäà áàøãà áèð ñóðÿò àëäû. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
161
ÑÓÐßÒÏßÐßÑÒ
3. Áèð øåéèí ÿñëèíäÿí åéíèëÿ êþ÷öðöëìöø
íöñõÿñè, öç. Ïðîòîêîëóí ñóðÿòè. Øÿùàäÿòíà-
ìÿíèí ñóðÿòè. – Ýÿëäèéåâ ÿââÿë áó âÿðÿãÿíèí
ñóðÿòèíè ÷ûõàðòäûðäû. Ìèð Úÿëàë. Áó, Éóñèôèí þç
õàùèø èëÿ .. àçàä îëóíìàñû áàðÿäÿ ÿìðèíèí
ñóðÿòè èäè. Á.Áàéðàìîâ.
4. Éàçû÷ûíûí, ðÿññàìûí, àðòèñòèí éàðàòäûüû òèï,
îáðàç, õàðàêòåð. Éåíè èíñàí ñóðÿòè. Ñÿùíÿ ñó-
ðÿòëÿðè. – Ýÿíú Áàõøû Úàááàðëûíûí ìàðàãëû
ñóðÿòëÿðèíäÿíäèð. Ì.Àðèô.
5. Øÿêèë, ïîðòðåò, òÿñâèð. Èíäè áàøûíà äàø
äöøìöø ìöñÿëìàí áåëÿ ñóðÿòëÿðè ýþðöá äèíèí-
äÿí äþíÿíäÿ äåéèðëÿð: “äÿëè îëóá”. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
6. ðèéàç. Êÿñèðäÿ: áþëöíÿí ÿäÿä. Êÿñðèí
ñóðÿòè.
7. “Ñóðÿòäÿ” – øÿêëèíäÿ áèð ñûðà ñþçëÿðëÿ
èøëÿíÿðÿê çÿðô áèðëÿøìÿëÿðè äöçÿëäèëèð; ìÿñ.:
ñöíè ñóðÿòäÿ, íàðàçû ñóðÿòäÿ, áåëÿ îëàí ñóðÿò-
äÿ, òÿúèëè ñóðÿòäÿ, ðÿñìè ñóðÿòäÿ âÿ ñ.
◊ Áó ñóðÿòäÿ – áåëÿ îëäóãäà, áó ùàëäà.
[Ùàúû Íóðó øàèð:] Áó ñóðÿòäÿ ìÿíèì ùöíÿðèì-
äÿí íÿ ôàéäà ùàñèë îëàúàã, ìÿíèì øåðèì íÿéÿ
ìÿñðÿôäèð? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áó ñóðÿòëÿ – áó
ãàéäà èëÿ, áåëÿëèêëÿ. [Ãûçûëãóø áàëàëàðûíûí]
àíàñû áó ñóðÿòëÿ áàëàëàðûíà îâ÷óëóã þéðÿäÿð.
À.Øàèã. Î ñóðÿòäÿ – îíäà, î çàìàí, î ùàëäà.
Áó åë÷èíèí îüëàí åâèíÿ ýÿòèðäèéè ìÿëóìàò ÿëâå-
ðèøëè îëñà, .. î ñóðÿòäÿ îüëàíûí àíà âÿ áàúûñû î
åâÿ ðÿñìè ñóðÿòäÿ åë÷è ýÿëÿúÿêëÿð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÑÓÐßÒÏßÐßÑÒ ñèô. âÿ èñ. [ÿð. ñóðÿò âÿ
ôàðñ. ...ïÿðÿñò] Ýþçÿë ñóðÿòè, çàùèðè ýþçÿëëèéè
ñåâÿí, çàùèðè ýþçÿëëèéÿ àëäàíàí (àäàì).
ÑÓÐÜÓÚ èñ. Àñàíëûãëà ÿðèéÿí âÿ òåç áÿðêè-
éÿí ðÿíýëè áÿðê ãàòðàí (âÿ éà ìóì) (êîíâåðò-
ëÿðè ìþùöðëÿìÿê, øöøÿëÿðèí àüçûíû áÿðêèòìÿê
ö÷öí èøëÿäèëèð). Ãóáåðíàòîð ÿëèíè óçàäûá äþðä
òÿðÿôè ñóðüóúëà ìþùöðëÿíìèø (ô.ñèô.) áèð ïàêåò
÷ûõàðòäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Êàòèá ýöúëÿ ñòîëóí
ýþçöíäÿí ãûðìûçû ñóðüóú, ñïè÷êà âÿ àü ñàïëû
èéíÿ ÷ûõàðòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÓÐÜÓÚËÀÌÀ “Ñóðüóúëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÐÜÓÚËÀÌÀÃ ô. Ñóðüóú âóðìàã. Êîí-
âåðòëÿðè ñóðüóúëàìàã. Áàüëàìàíû ñóðüóúëà-
ìàã.
ÑÓÐÜÓÚËÓ ñèô. Ñóðüóú âóðóëìóø, ñóðüóú-
ëàíìûø, ñóðüóúó îëàí, ñóðüóúëà ìþùöðëÿíìèø.
Ìöùàñèá ñóðüóúëó êîíâåðòè àëäûãäàí ñîíðà
÷îõ ìàðàãëàíìûøäû: “À÷ûì, à÷ìàéûì?” –
äåéÿ, ÷îõ äöøöíìöøäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
162
ÑÓÑÅÂßÍ
ÑÓÐÐÎÃÀÒ èñ. [ëàò.] 1. Íÿéèñÿ ãèñìÿí ÿâÿç
åäÿ áèëÿí ãàéûðìà (ýåéäèðìÿ) ìÿùñóë; áÿäÿë.
2. Ñàõòà øåé.
ÑÓÐÑÀÒ èñ. 1. Á à õ àçóãÿ. [Ãàòûðëàðà] ñó
òóëóãëàðû, àñìà ìàíãàë, úöðáÿúöð ñóðñàò éöê-
ëÿíìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Àëëàùâåðäè Èìàì-
âåðäèéÿ:] Äàéàí, ìÿíèì ùåéáÿìäÿ ñóðñàò âàð.
Ú.Úàááàðëû.
2. Ýöëëÿ, ìÿðìè, ïàòðîí âÿ ñ. ùÿðáè ëÿâàçè-
ìàò. Ýÿëÿí êèìè áþëöéÿ íÿ ãÿäÿð äþéöø ñóð-
ñàòû ëàçûìäûñà àëìûø, áþëöéö ñóðñàòëà òÿìèí
åòìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Øÿùÿðäÿ áöòöí ÿùàëèíè
àéàüà ãàëäûðìàã, äöøìÿíèí ùÿðáè ñóðñàò âÿ
àâàäàíëûã àïàðìàñûíà éîë âåðìÿìÿê ëàçûì
èäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÓÑÀÌÀ “Ñóñàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÑÀÌÀà ô. 1. Ñó è÷ìÿéÿ øèääÿòëè åùòèéàú
ùèññ åòìÿê, þçöíäÿ éàíüû ùèññ åòìÿê. Áÿðê
ñóñàìàã. Éàéäà àäàì òåç-òåç ñóñàéûð. – Ãÿëáè
ñûíìûø, ýþçö äîëìóø, ïîçóëìóø; Èñòèäÿí ñó-
ñàìûø, àúìûø, éîðóëìóø. À.Ñÿùùÿò. Ñóñàìûøäû
àòëûëàð; Ùàìû àõòàðûðäû ñó. Ì.Ñåéèäçàäÿ.
2. ìÿú. Áèð øåéèí ùÿñðÿòèíäÿ, àðçóñóíäà
îëìàã. Ìÿíèì íàìÿðä ÿìèì îíóí íÿéèíÿ
ñóñàäû? ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ùÿãèãÿòÿ ñóñàéàí
òÿðëàí êþíëöíäÿí öçð èñòÿìèøäè êè, “áó ãÿ-
ôÿñäÿí ìÿí ñÿíè ÿëáÿòòÿ àçàä åéëÿéÿðÿì...”
Ìèð Úÿëàë.
ÑÓÑÀÌÓÐÓ èñ. çîîë. Òöíä-ãîíóð ðÿíýëè
ãèéìÿòëè õÿçè îëàí éûðòûúû ñó ùåéâàíû.
ÑÓÑÄÓÐÌÀ “Ñóñäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÑÄÓÐÌÀÃ èúá. 1. Ñóñìàüà, äèíìÿ-
ìÿéÿ, ñÿñèíè êÿñìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. [Áè-
ðèíúè ðÿããàñÿ:] Äóð, ýåòìÿ, ñÿàäÿò ãóøó, áèð
äóð; Áàñ áàüðûíà ìÿøóãèíè, ñóñäóð! Ù.Úàâèä.
Ìÿíè ñóñäóðñà çàìàí; Ñÿíè þçöì ñàíàðàì;
Ñÿùÿð êèìè îéàíñàí; Ýöíÿø êèìè éàíàðàì.
Í.Õÿçðè.
2. ìÿú. Áèð øåéè òÿçàùöð åòìÿéÿ, öçÿ ÷ûõ-
ìàüà ãîéìàìàã; áîüìàã. Êÿäÿðèíè ñóñ-
äóðìàã. – [Ìóðàäûí] êåôèíè ïîçìàìàã ö÷öí
ìàðàüûìû ñóñäóðäóì. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÓÑÄÓÐÓËÌÀ “Ñóñäóðóëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÑÄÓÐÓËÌÀÃ ìÿúù. Ñóñìàüà, ñÿñèíè
êÿñìÿéÿ, äèíìÿìÿéÿ ìÿúáóð åäèëìÿê. Ïó-
ëåìéîò øàããûëòûñû åøèäèëäè. Àíúàã î, òåçúÿ ñóñ-
äóðóëäó. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÓÑÅÂßÍ, ÑÓÑÅÂßÐ ñèô. Ñóäà áèòÿí,
ðöòóáÿò éåðëÿðäÿ áèòÿí, ðöòóáÿòñåâÿí, éàõóä
ÑÓÑßÏßÍ
ñóäà éàøàéàí, ñóéó ñåâÿí. Ñóñåâÿí áèòêèëÿð.
Ñóñåâÿð ùåéâàíëàð.
ÑÓÑßÏßÍ èñ. Ñóëàìàã, ñó ÷èëÿìÿê ö÷öí
ëöëÿéèíèí áàøûíäà õûðäà äåøèêëÿð îëàí âåäðÿ-
øÿêèëëè ãàá; ñó÷èëÿéÿí. Ñóñÿïÿíëÿ ýöëëÿðè ñóëà-
ìàã. – Ãûçëàð ñóñÿïÿíëÿ êö÷ÿ ñóâàðûð; Ñÿðâëÿð
áàø ÿéèá õÿéàëà âàðûð. Ñ.Âóðüóí.
ÑÓÑÃÓÍ çÿðô Äèíìÿç, ñóñìóø (ùàëäà),
ñàêèò, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç. [Òîüðóë Åëõàíà:]
Ùàëáóêè áó òÿðÿôäÿ ñóñãóí îòóðóá êèìñÿéÿ
ýþðöíìÿéÿúÿéèíÿ ñþç âåðìèøäèí. Ú.Úàááàðëû.
Îíëàð ùÿð èêèñè áèð âàõò ñåâèíúëÿ ýåòäèêëÿðè
éîëó áó äÿôÿ ñóñãóí âÿ ôèêèðëè áèð ùàëäà ÷ûõ-
ìàüà áàøëàäûëàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñÿí, åé
ìÿíèì õÿéàëûìòÿê; Ýþé ùàâàíû äÿëÿí ãàðòàë!
Ãîíóá äàüëàð çèðâÿñèíÿ; Äå, ñóñãóíñàí íÿ-
äÿí, ãàðòàë? Í.Õÿçðè.
ÑÓÑÃÓÍËÓÃ èñ. Ñóñìà, äàíûøìàìà, ñö-
êóò åòìÿ. Êîñàíûí ñóñãóíëóüóíà ãàðøû Ñöá-
ùàíâåðäèçàäÿ áàüûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Èçäèùàìûí
ñóñãóíëóüó éàëíûç áèð íå÷ÿ àí ñöðäö. Ì.Ùö-
ñåéí.
ÑÓÑÌÀ “Ñóñìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÑÌÀÃ ô. 1. Äèíìÿìÿê, äàíûøìàìàã,
äèíìÿç îòóðìàã, àüçûíû à÷ûá áèð ñþç äåìÿ-
ìÿê. Ãàðàýöí, õàíûí ñàðñûëäûüûíû, ñóñäóüóíó
ýþðöá öðÿêëÿíäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Áöòöí áó
ñþùáÿò âàõòû Òåéìóð áÿðê ùÿéÿúàí êå÷èð-
ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã ñóñóðäó. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
// Êÿñìÿê, äàéàíìàã, äàùà ñÿñè åøèäèëìÿìÿê,
ýÿëìÿìÿê, êÿñèëìÿê (ñÿñ). Ãóøëàð ñóñäó.
Ìóñèãè ñÿñè áèð àíëûã ñóñäó. – ×àëüû ñóñäóã-
äàí ñîíðà Ñÿëèì þç áàäÿñèíè ãàëäûðäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. // Åéíè ìÿíàäà òîï, òöôÿíý âÿ ñ. ñÿñè
ùàããûíäà. Úÿáùÿ ñóñäó. Òîï ñÿñëÿðè ñóñäó.
Ìèíààòàíëàð ñóñäó. // Ìÿú. ìÿíàäà. ..Óúàëûð
áàü÷àäàí áöëáöëöí ñÿñè; ×àé ñóñóð, ÿñìÿéèð
÷ÿìÿíäÿ éåë äÿ. Í.Õÿçðè. Ñóñóðäó ÿñÿí êöëÿê,
ñóñóðäó àõàí áóëàã; Ãÿëáèíèí ñÿñëÿðèíè åøè-
äèðäè î àíúàã. Á.Âàùàáçàäÿ. // Úàâàá âåð-
ìÿìÿê, ñÿñ âåðìÿìÿê. Íÿ ö÷öí ñóñìóñàí,
úàâàá âåðìèðñÿí? Ñóñóá, þçöíäÿí ùå÷ áèð õÿ-
áÿð áèëäèðìèð.
2. ìÿú. Þç äóéüóñóíó, ùèññèíè áöðóçÿ âåð-
ìÿìÿê. Çÿùðà ñóñóá äîëäóãúà Ùÿñÿíèí øöá-
ùÿëÿðè äÿðèíëÿøèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ìÿñóì êèøè
áöòöí áó ýþçëÿíèëìÿç øåéëÿðÿ ñóñóð, ñÿáèð
åäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÓÒÊÀ
3. ßìð øÿêëèíäÿ: ñóñ! – äàíûøìà, äèíìÿ,
ñÿñèíè êÿñ. [Ùöñåéíãóëó àüà Ïÿðèúàùàí õà-
íûìà:] Ñóñ! Òåçëèêëÿ ñÿíÿ ýþñòÿðÿðÿì êè, áó
åâèí ñàùèáè ìÿíÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÓÑÌÀÇ ñèô. Ñóñìàéàí, äàéàíìàéàí, àðà
âåðìÿéÿí (ñÿñ ùàããûíäà).
ÑÓÑÏÅÍÇÈÉÀ èñ. [ëàò.] Ìàéå äèñïåðñèéà
(àéðûëìà, ñÿïèëìÿ, ïàð÷àëàíìà) ìöùèòèíäÿ éà-
éûëìûø áÿðê ùèññÿúèêëÿðäÿí (äèñïåðñ ôÿçàäàí)
èáàðÿò äèñïåðñ ñèñòåì.
ÑÓÑÒÀËÌÀ “Ñóñòàëìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÑÒÀËÌÀÃ á à õ ñöñòëÿøìÿê. [Ãîúà
Áàõøû:] Ñîíà ùàâàíûí áèðèíúè éàðûñûíû îõó-
ìóøäó, áèðäÿí ñóñòàëäû, óçàíäû, ñóñäó. Ú.Úàá-
áàðëû. [Éîëäàøûìûç:] Éàâàø-éàâàø ãóëàüûìà
òàð-ãàâàë ñÿñëÿðè äÿ ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. ßëèì-
àéàüûì ñóñòàëäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÓÑÓÇ ñèô. 1. êèì. Òÿðêèáèíäÿ ñó îëìàéàí.
Ñóñóç åôèð. Ñóñóç ñïèðò.
2. Ñóéó îëìàéàí, ñóéó ÷ÿêèëìèø. Óøàãñûç
åâ ñóñóç äÿéèðìàí êèìèäèð. (Àòà. ñþçö).
3. Ãóðó, ñóéó ãóðóìóø, ãóðàã. Ñóñóç ÷þë.
Ñóñóç ÷àé. Ñóñóç áóëàã. – ×îáàíëàð Òóðóòóí
ñóñóç ÷þëöíäÿ; Áîüóëóá áàòûðäû ãÿìèí ñåëèíäÿ.
Ù.Ê.Ñàíûëû. Áîüàçûí î òàéûíäà ñóñóç àäà ãÿ-
ñÿáÿñèíèí ÷ûðàãëàðû õåéëè ñåéðÿêëÿøìèøäè.
Ì.Ñöëåéìàíîâ. // Ñóäàí ìÿùðóì, ñó úÿùÿò-
äÿí ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿí. Ïîðò-Ñÿèä øÿùÿðèíèí áö-
òöí ÿùàëèñè ñóñóçäó. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÓÑÓÇËÀÌÀ “Ñóñóçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÑÓÇËÀÌÀÃ á à õ ñóñàìàã 1-úè ìÿ-
íàäà.
ÑÓÑÓÇËÓÃ èñ. 1. Öðÿéè áÿðê ñó èñòÿìÿ, ñó
è÷ìÿ åùòèéàúû; éàíüûí. [Éàðàëû:] Àé áàëà, ñó-
ñóçëóãäàí éàíäûì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Øèðçàä
ñóñóçëóãäàí äîäàüûíûí ãóðóäóüóíó ùèññ åäèá
äöøÿðýÿéÿ òÿðÿô éîëëàíäû. Ì.Èáðàùèìîâ. [Íó-
ðèééÿ:] Ìÿí àúëûüà äàâàìëûéàì, ñóñóçëóüà
éîõ. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Ãóðàãëûã, ðöòóáÿòñèçëèê. [Òàùèð:] Ùÿìÿí
êàíàë ñóñóçëóãäàí éàíàí äöçëÿðÿ úàí âåðÿ-
úÿê. Ì.Ùöñåéí.
ÑÓÑÖÍÁÖËÖ èñ. áîò. Óçóíñàïëàãëû, ÷è÷ÿê-
ëè, îðòàéàðïàãëû ñó áèòêèñè.
ÑÓÒÊÁ [ðóñ.] 24 ñààòà áÿðàáÿð âàõò þë÷öñö,
ýåúÿ âÿ ýöíäöçöí äàâàì åòäèéè ìöääÿò; ýöí.
Äöç éåðè áèð éóïéóìðó øåé ãàïûð; Ùÿì äÿ äå-
éèð, ñóòêàäà áèð ôûðëàíûð. Ì.ß.Ñàáèð. [Ãÿäèð]
áèð ñóòêà àéàã öñòÿ äóðäó. Ìèð Úÿëàë.
163
ÑÓÒÓÒÀÐ
ÑÓÒÓÒÀÐ èñ. Ñîíðàäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí
ñó òîïëàíûëàí éåð, ýþëìÿ÷ÿ. Òÿáèè ñóòóòàðëàð.
Ñöíè ñóòóòàð.
ÑÓÂÀÚÀÃ èñ. Ñó áÿíäëÿðèíäÿ ñóéó áóðàõ-
ìàã ö÷öí ãàïàüû îëàí äåøèê.
ÑÓÂÀà èñ. Áèíàëàðûí äèâàðëàðûíà, è÷èíÿ âÿ
ñ.-éÿ ÷ÿêèëÿí ñóâàøãàí ìàääÿëÿðèí ãóì âÿ ñó
èëÿ ãàòûøûüûíäàí èáàðÿò òèêèíòè ìÿùëóëó; ìàëà.
Äèâàðà ñóâàã ÷ÿêìÿê. // Áèíàëàðûí òàâàíûíäà,
è÷ âÿ áàéûð äèâàðëàðûíäà ùÿìèí ìÿùëóëóí áÿð-
êèìèø òÿáÿãÿñè; ìàëà. Äèâàðëàðäàí àñûëìûø
õÿðèòÿëÿð .. îëìàñàéäû, ñóâàãëàðûí òþêöëäöéö
çàùèðÿ ÷ûõàðäû. Ù.Íÿçÿðëè. ..Äèâàðëàðûí ñóâàüû
õàë-õàë îëìóø, éàüûøäàí éóéóëìóø êÿðïèúëÿðèí
ñàðû ñàìàíû áèç-áèç ÷ûõìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÓÂÀÃ×Û èñ. Ñóâàã ÷ÿêÿí ôÿùëÿ, ñóâàã
óñòàñû; ìàëà÷û, ìàëàêåø. [Äèðåêòîð:] Áèçÿ õàð-
ðàò, ñóâàã÷û ëàçûìäûð. Ì.Ùöñåéí. Îòàãëàðû
áîøàëäûí, éîëäàøëàð! – äåéÿ, öñò-áàøû ìöõòÿ-
ëèô ðÿíýÿ áîéàíìûø ñóâàã÷ûëàð, ìàëàêåøëÿð,
ðÿíýñàçëàð ýÿëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÓÂÀÃËÀÌÀ “Ñóâàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÂÀÃËÀÌÀÃ ô. Ñóâàã ÷ÿêìÿê, ìàëà
÷ÿêìÿê, ìàëàëàìàã.
ÑÓÂÀÃËÛ ñèô. Ñóâàã ÷ÿêèëìèø, ñóâàüû îëàí;
ìàëàëû. Öç-öçÿ äóðìóøäóð ñóâàãëû äàìëàð;
Ùàé âåðèá, ùàé àëûð ýöìðàù àäàìëàð. Ñ.Âóð-
üóí. Ñàùèë. ..Ñóéóí ýöìöø àéíàñûíäà ÿêñ îëó-
íóð; Àü ñóâàãëû áþéöê áèð áèíà. Î.Ñàðûâÿëëè.
ÑÓÂÀÃÑÛÇ ñèô. Ñóâàã ÷ÿêèëìÿìèø, ñóâàüû
îëìàéàí; ìàëàñûç. Ñóâàãñûç äèâàðäà ãÿäèì
òöôÿíýëÿð âÿ ãûëûíúëàð àñûëìûøäû, ðÿôëÿðäÿ ïàñ
áàñìûø ìèñ ãàáëàð öñò-öñòÿ éûüûëìûøäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÑÓÂÀÌÀ “Ñóâàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÂÀÌÀÃ ô. Ñóâàã ÷ÿêìÿê, ìàëàëàìàã.
×îõ ÷ÿêìÿäè êè, ýÿëèíëÿð ýÿëèá [øàèðèí] äàõ-
ìàñûíû ñóâàäûëàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÑÓÂÀÍÄ á à õ ÿéÿ2. Èëê ÿéÿëÿð (ñóâàíä)
êþïÿêáàëûüûíûí äÿðèñèíäÿí ùàçûðëàíìûøäûð.
Áåëÿ ÿéÿëÿðëÿ àüàúû, ùÿòòà ìÿðìÿðè úèëàëàìàã
îëóðäó.
ÑÓÂÀÍÄËÀÌÀ “Ñóâàíäëàìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÂÀÍÄËÀÌÀÃ á à õ ÿéÿëÿìÿê.
ÑÓÂÀÍÌÀ “Ñóâàíìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÂÀÍÌÀÃ ìÿúù. Ñóâàã, ìàëà ÷ÿêèëìÿê;
ìàëàëàíìàã. Èíäè äÿ äèâàðëàð ñåìåíòëÿ ñóâà-
íûð, êþðïöéÿ äþøÿíÿúÿê òàõòàéà ìàçóò ñöð-
òöëöð, ãàðàëìûø, ãàëûí ïÿðäèëÿð êþðïö ñàëûíàí
164
ÑÓÂÅÐÅÍ
éåðÿ éàõûí ÷ÿêèëèá ðàùëàíûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
Îòàãëàðûí öñòö ïàë÷ûãëà ñóâàíìûøäû. Á.Áàé-
ðàìîâ.
ÑÓÂÀÐÌÀ 1. “Ñóâàðìàã”äàí ô.èñ.
2. Ñóâàðìàãëà áàüëû îëàí, ñóâàðìàéà ìÿõ-
ñóñ. Ñóâàðìà ñèñòåìè. Ñóâàðìà êàíàëû. Ñóâàð-
ìà ãóðüóñó.
ÑÓÂÀÐÌÀÃ ô. 1. Ñöíè âàñèòÿëÿðëÿ òîðïàüû,
éåðè èñëàòìàã, íÿìëÿíäèðìÿê; ñóëàìàã. Ëÿê-
ëÿðè ñóâàðìàã. ßêèí éåðëÿðèíè ñóâàðìàã.
– Ùÿð ñó÷óíóí úèðÿñè ýöíäÿ áèð ùåêòàð éåðè
ñóâàðìàãäûð. ß.Âÿëèéåâ. ×ÿïÿðèí êþëýÿñèíäÿ
éàøûë ãàëìûø íàð êîëëàðûíûí äèáèíÿ [Ñÿìÿä]
àðõ ÷ÿêäè, ñóâàðäû. È.Ùöñåéíîâ. // Äèáèíÿ ñó
òþêìÿê. Àüàúëàðû ñóâàðìàã. – Ùöñåéíÿëè ÿìè
.. ýöëëÿðè ñóâàðûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Àü ñà÷ëû
áèð ãàäûí ÿëèíäÿ âåäðÿ, êþùíÿ ìèñ äîë÷à ïîìè-
äîð âÿ õèéàð òàüëàðûíû ñóâàðûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Ñó âåðìÿê, ñó è÷èðòìÿê. Ãîéóíëàðû ñó-
âàðìàã. Ìàë-ãàðàíû ñóâàðìàã. – Òàüû ÿìè ..
àòëàðû ñóâàðìàüà ýþíäÿðÿíäÿ ìÿíÿ äÿ áîç
ìàäéàíà ìèíìÿéÿ èçèí âåðÿðäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
..Õûðìàí äþéÿíëÿð þêöçëÿðè âÿëäÿí à÷ûá ñóâà-
ðûð, éåìëÿéèð, òþâëÿëÿðäÿ, ùÿéÿòëÿðäÿ ðàùàòëà-
éûðäûëàð. ß.Àáàñîâ.
ÑÓÂÀØÃÀÍ ñèô. Éàïûøàí, éàïûøãàí. Ñóâàø-
ãàí ìàääÿëÿð.
ÑÓÂÀØÃÀÍËÛÃ èñ. Ñóâàøãàí ìàääÿíèí
õàññÿñè. Êèòðÿíèí ñóâàøãàíëûüû.
ÑÓÂÀØÌÀ “Ñóâàøìàã”äàí ô.èñ.
ÑÓÂÀØÌÀÃ ô. Éàïûøìàã (ñóâàøãàí øåé
ùàããûíäà). Éàñòû-éàïàëàã åâëÿð, îäó ñþíìÿ-
éÿí îúàãëàð, ïàë÷ûüû éàïûøãàí àéàüà ñóâàøàí
òîðïàã [èíñàíà] éöç ãàò ÿçèç ýþðöíöð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. [Àäèë:] Î ãÿäÿð éàõøû áèøìÿìèø ÷þðÿê
õÿìèð êèìè àäàìûí ÿëèíÿ, äèøëÿðèíÿ ñóâàøûðäû.
Á.Áàéðàìîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. Îüëàí óøàüû
àòàñûíà ñóâàøûá ãûøãûðûã ãîïàðäû. Ì.Èáðàùè-
ìîâ. [Ùÿáèáÿ:] Ñàããûç êèìè ñóâàøàí ñÿí èäèí,
ìÿí? Ìèð Úÿëàë.
ÑÓÂÀÒ èñ. ×àéäàí, àðõäàí âÿ ñ.-äÿí ñó
ýþòöðöëÿí, ùàáåëÿ ìàëëàðûí ñó è÷äèêëÿðè äàéàç
éåð. Èíÿêëÿðè ñóâàòà éþíÿëòìÿê. // Ùåéâàíëàðûí
ñó è÷ìÿñè ö÷öí è÷èíÿ ñó äîëäóðóëàí ìöõòÿëèô
ìàòåðèàëëàðäàí äöçÿëäèëìèø ãóðüó.
ÑÓÂÅÍÈÐ èñ. [ôð.] Éàäèýàðëûã ùÿäèééÿ, éà-
äèýàðëûã øåéëÿð.
ÑÓÂÅÐÉÍ ñèô. [ôð. ñîóâåðàèí] Áåéíÿëõàëã
ùöãóãäà: àëè ùàêèìèééÿòè òÿìñèë åäÿí, þç äþâ-
ÑÓÂÅÐÅÍËÈÊ
ëÿòèíèí äàõèëè âÿ õàðèúè èøëÿðèíäÿ òàìàìèëÿ
ìöñòÿãèë îëàí, áàøãà äþâëÿòèí ùàêèìèééÿòèí-
äÿí àñûëû îëìàéàí. Ñóâåðåí äþâëÿò.
ÑÓÂÅÐÅÍËÈÊ èñ. Ìöñòÿãèëëèê, þç äþâëÿ-
òèíäÿ ùþêìðàí îëìà, áàøãà äþâëÿòëÿðäÿí àñûëû
îëìàìà; ùàêèìèééÿò ùöãóãó. [Àñèéà þëêÿ-
ëÿðè] ìöñòÿãèë ìèëëè õàðèúè ñèéàñÿòëÿðèíè äàâàì
åòäèðÿðÿê þç äþâëÿò ñóâåðåíëèêëÿðèíè õåéëè ìþù-
êÿìëÿòìèø âÿ ìèëëè èãòèñàäèééàò éàðàòìàã éî-
ëóíäà ÷îõ èðÿëèëÿìèøëÿð.
ÑÓÉÀÚÀà èñ. ×èììÿê ö÷öí äàø âÿ ñ. èëÿ
àõàð ñóéóí ãàðøûñû òóòóëàí éåð; ýþëìÿ÷ÿ. Ñó-
éàúàã ãàéûðûá ñÿíäÿ éàé ýöíö; Íÿ ãÿäÿð ÷èì-
ìèøÿì ìÿí ñÿðèí-ñÿðèí. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÓÉÀÐÀÍ èñ. Ýÿìè áóðíóíóí ñóéó éàðàí
ùèññÿñè.
ÑÓÉÎËÓ èñ. Áèíàíûí âÿ ñ.-íèí àëòûíäà
ñóéóí àõûá ýåòìÿñè ö÷öí áàëàúà éîë; àðõ. Åâ
ñàùèáè ãàïûñûíû áàüëàìûøäûñà äà, àëòûíäàêû
ñóéîëóíó à÷ûã áóðàõìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÓÉÓØÈÐÈÍ ñèô. Ýþçÿ õîø ýÿëÿí, éàïûøûãëû,
éàðàøûãëû, ýþçÿøèðèí, ãàíûøèðèí. Ñóéóøèðèí ãûç.
Ñóéóøèðèí óøàã. – [Åéâàç] ñóéóøèðèí, ÷åâèê áèð
îüëàí èäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÓÉÓØÈÐÈÍËÈÊ èñ. Ñóéóøèðèí àäàìûí õàñ-
ñÿñè, éàïûøûãëûëûã, ãàíûøèðèíëèëèê.
ÑÓÇÀÍÁÀÜÛ èñ. áîò. Ñóëàã éåðëÿðäÿ áèòÿí
÷è÷ÿêëè ñó áèòêèñè. Ñóçàíáàüû ôÿñèëÿñèíèí íö-
ìàéÿíäÿëÿðè äóðüóí âÿ éà éàâàø àõàí ñóëàðäà
áèòÿí ãÿäèì (ðåëèêò) áèòêèëÿðäèð. Ì.Ãàñûìîâ.
ÑÖÁÙ èñ. [ÿð.] Ñÿùÿð åðêÿí ÷àüû, ýöíöí
áàøëàíüûúû, ýöíöí èëê ñààòëàðû; ñÿùÿð, ñàáàù.
Ñöáù òåçäÿí. Ñöáù ñààò áåøäÿ. Ñöáù àëàãà-
ðàíëûãäà. – Ãóðáàíãóëó ÷îõ èøñåâÿí áèð úà-
âàí èäè. Ñöáù ùàìû ãîíøóëàðûíäàí åðòÿ äóðóá
îäóíà, áè÷èíÿ, àëàüà, õûðà, áàüà ýåäÿðäè.
Ò.Ø.Ñèìóðã. ..Ñöáùöí ÿáÿäè àøèãëÿðè îëàí áîç
òîðàüàéëàð ùàâàëàíûá ñÿùÿð íÿüìÿëÿðèíè îõó-
éóð, áèëäèð÷èíëÿð, òóðàúëàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá äî-
üàúàã ýöíÿøè ïèøâàç åäèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÖÁÙ-ØÀÌ [ÿð. ñöáù âÿ ôàðñ. øàì] êëàñ.
á à õ ñÿùÿð-àõøàì.
ÑÖÁÓÒ èñ. [ÿð.] Ùÿð ùàíñû áèð øåéèí ùÿãè-
ãèëèéèíè, äöçëöéöíö ýþñòÿðÿí ôàêò, ìöëàùèçÿ,
ìöääÿà, äÿëèë. [Àëìàç:] [Êÿíäèí àüàëàðûíûí]
ÿëèíäÿ ñöáóò âàð. Ú.Úàááàðëû. Ìöÿëëèì ùèññ
åòäè êè, áåëÿ ìöùöì áèð ìÿñÿëÿíè Òåëëè êèìè
àâàì áèð ãàäûíà ãàíäûðìàã ö÷öí ÿñàñëû äÿ-
ëèëëÿð âÿ ñöáóòëàð ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÖÄ

Ñöáóò åòìÿê (ãûëìàã) – áèð ôàêòûí îëäó-
üóíó äÿëèëëÿðëÿ áèðèíÿ ãÿáóë åòäèðìÿê, òÿñäèã
åòäèðìÿê. Éàãî .. Êàññèî èëÿ Äåçäåìîíàíûí
ìàáåéíèíäÿ ìÿùç öëôÿò âÿ ìÿùÿááÿò îëäó-
üóíó ãèñèì-ãèñèì äÿëèëëÿð èëÿ ÿðÿáÿ ñöáóò ãûëûð.
Ô.Êþ÷ÿðëè. Îâ÷ó .. ìÿùàðÿòèíè ñöáóò åòìÿê
ö÷öí ÿòðàôà ýþç ýÿçäèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
Ñöáóòà éåòèðìÿê – ñöáóò åòìÿê. ..Ìÿäÿä áó
ñààò ùÿìäÿì àõòàðûðäû êè, Õàíïÿðè ùàããûíäà
öðÿéèíè áîøàëòñûí. Þçöíöí ùàãëû îëäóüóíó,
Õàíïÿðèíèí ñÿùâ åòäèéèíè ñöáóòà éåòèðñèí.
ß.Âÿëèéåâ.
ÑÖÁÓÒËÓ ñèô. Ñöáóòó, äÿëèëè îëàí.
ÑÖÁÓÒÑÓÇ ñèô. Ùå÷ áèð ñöáóòó, äÿëèëè îë-
ìàéàí, ñöáóò åäèëÿ áèëìÿéÿí. Ñöáóòñóç èòòè-
ùàì. Ñöáóòñóç èääèàëàð.
ÑÖÁÓÒÑÓÇËÓÃ èñ. Ùå÷ áèð äÿëèëè, ñöáóòó
îëìàìà, ñöáóò åäèëÿ áèëìÿéÿí øåéèí ùàëû.
ÑÖÄ èñ. 1. Áàëàëàðûíû éåäèðèá áÿñëÿìÿê ö÷öí
ãàäûíëàðûí âÿ ìÿìÿëè ùåéâàíëàðûí ìÿìÿ-
ëÿðèíäÿí ýÿëÿí àü, ãèäàëû ìàéå. Óøàüà ñöä
âåðìÿê. Ãîéóí ñöäö. Èíÿê ñöäö. – [Ñÿêèíÿ:]
Âàëëàù, äþøöìäÿ ñöäöì ãóðóéóá. Ù.Íÿçÿðëè.
Ãÿðÿíôèë áàúû ñöäö àü ãàëàéëû ìèñ ãàçàíà
áîøàëäàðàã, ùÿéÿòäÿ ãàëàäûüû îúàüûí öñòöíÿ
ãîéäó. È.ßôÿíäèéåâ.
Ñöä âåðìÿê – ÿìèç-
äèðìÿê (óøàüû).
2. Áÿçè áèòêèëÿðèí èôðàç åòäèéè àü ìàéå.
◊ Ñöä àíàñû (íÿíÿñè) – êþðïÿéÿ ñöä âåðÿí
áàøãà ãàäûí; äàéÿ, òÿðáèéÿ åäèá áþéöäÿí
ãàäûí. [Õàððàò:] Îðàäàí äà [óøàüû] êÿíääÿ áèð
ñöä àíàñûíà (äàéÿéÿ) âåðäèëÿð. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Ñöä äèøè – óøàüûí ÷ûõàðòäûüû èëê äèø. Òÿçÿ ÷ûõàí
ñöä äèøèíÿ; Ãÿùãÿùÿëè ýöëöøöíÿ; Òûðûï-òûðûï
éåðèøèíÿ; ×îõ áàõûá ùåéðàí îëìóøàì. Ì.Äèë-
áàçè. Ñöä ýþëöíÿ äöøìÿê – ðèôàù âÿ ñÿàäÿò
è÷ÿðèñèíäÿ éàøàìàã, ùÿéàòûí áöòöí íåìÿò-
ëÿðèíäÿí ôàéäàëàíìàüà áàøëàìàã. ßùìÿäëÿ
Ìÿììÿä ÷àòäûãëàðû ýöíäÿí ñöä ýþëöíÿ äö-
øöáëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ñöä êèìè – 1) àüàïïàã,
ãàð êèìè. Éåð ñöä êèìè äöìàü, öôöãëÿð à÷ûã,
ùàâà äóðüóí èäè. Ìèð Úÿëàë; 2) àéäûí, òÿìèç.
Ýåúÿ ñöä êèìè àéäûí èäè, àüàúëàð ùÿðÿêÿòñèç
äàéàíìûøäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ñöä êèìè àé-
äûíëûã áèð ýåúÿ èäè. ß.Âÿëèéåâ. Ñöä ãàðäàøû
(áàúûñû) – áèð âàõòäà áèð àíàíûí ñöäöíö ÿìÿí
óøàãëàðäàí ùÿð áèðè. Ìÿçêóð àáõàçëûíûí ñöä
ãàðäàøû ãàáàðäàëû Ñÿôÿð áÿé îíà ãîíàã îëóð.
Ô.Êþ÷ÿðëè. Ñöäöì ùàëàë îëñóí! – àíàíûí þç
165
ÑÖÄÀØÛ
þâëàäûíûí ùÿðÿêÿòèíäÿí ìÿìíóíëóüóíó áèë-
äèðÿí èôàäÿ. [Ñÿëìà:] Ñöäöì ùàëàë îëñóí, îüóë!
Ãàíïîëàä! Ù.Úàâèä. Àíàñûíûí ñöäö ùàëàë
îëñóí! – éàõøû, íÿúèá óøàã ùàããûíäà. Ùàëàë
ñöä ÿììèø – á à õ ùàëàë. [Êÿðáÿëàéû:] Äîü-
ðóäàí, àðâàä, áèð ùàëàë ñöä ÿììèøèíè òàïñà
èäèí, éàõøû îëàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÖÄÀØÛ èñ. Ñöäëöñûéûã, ñöäëöàø.
ÑÖÄ×Ö èñ. 1. Ñöäñàòàí àäàì. Îáà è÷èíäÿ
ýÿçèíèðäèì. Î ýöí ñöä÷öëÿðäÿí áèðè øÿùÿðÿ
÷îõ òåç ãàéûòìûøäû. À.Øàèã. [ßùìÿä:] Áèëäèì
êè, ýþðìöø îëäóüóì ýþçÿë ãûç ñöä÷ö Ôÿòÿëè-
íèí ãûçû èìèø. Ò.Ø.Ñèìóðã.
2. Ñöä ñàòûëàí. [Ìÿììÿäúÿôÿð:] Áàõ, ãà-
áàüûìûçäàêû ñöä÷ö äöêàíûíû ýþðöðñÿíìè?
Ãàíòÿìèð. Òàùèðçàäÿíèí èëê èøè î îëäó êè, øÿ-
ðèêëè êÿñäèêëÿðè øèøÿéèí áöòþâ áèð øàããàñûíû
àéûðûá ñöä÷ö ìÿùÿëëÿñèíÿ, Ìÿñìÿíèí åâèíÿ
ýþíäÿðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÑÖÄ×ÖËÖÊ èñ. 1. Ñöä÷öíöí èøè, ïåøÿñè.
Ñöä÷öëöê åëÿìÿê.
2. Ñöä ìÿùñóëëàðû ùàçûðëàìà. Ñöä÷öëöéöí
èíêèøàôû.
ÑÖÄÄÀØ ñèô. Åéíè àíàäàí ñöä ÿìÿí óøàã-
ëàðäàí ùÿð áèðè; ñöä ãàðäàøû (áàúûñû).
ÑÖÄßÚßÐ ñèô. Áèð-áèðèíèí äàëûíúà äîüó-
ëàí. Ñöäÿúÿð óøàãëàð. – [Ïÿðè íÿíÿ:] [Ùöì-
ìÿòèí] áèð áþéöê êöëôÿòè âàðäûð. Ñöäÿúÿð, ÿêèç-
òàé, úèí ÷îëïàñû êèìè çûëüà-çûëüà áèð-áèðèíÿ
ãàðûøìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÖÄßÌßÐ ñèô. 1. Äþø ÿìÿí, ñöä ÿìÿí;
êþðïÿ, ÷àüà. [Úåéðàí:] Ãóúàüûíäàêû ñöäÿìÿð
óøàüûíû íÿ åòñèí? Ñ.Ùöñåéí. ..[Ôîòîãðàô] ñöä-
ÿìÿð óøàã òóòàí ãàäûí ýþðäöêäÿ äèêñèíäè.
Ñ.Âÿëèéåâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Ãîúàëàðûí, úà-
âàíëàðûí, ñöäÿìÿðëÿðèí; Öç-ýþçöíäÿí ñÿùÿð
êèìè íóðëàð òþêöëöð. Ñ.Âóðüóí.
2. èñòåù. Óøàã, êþðïÿ (òÿúðöáÿñèç ìÿíà-
ñûíäà). Ñàðû Ìóñà àúûüûíäàí òèòðÿéèðäè, ÷öíêè
î áèëèðäè êè, ñàáàù “Ñàðû Ìóñàíûí òöôÿíýèíè
ýåúÿ ñöäÿìÿð áèð óøàã ÿëèíäÿí àëìûøäûð” –
ñþçëÿðè äèëëÿðäÿ äàñòàí îëàúàãäû. À.Øàèã. Áèç
êèìÿ àðõàëàíûá òóðáèí ãàçìàñûíà êå÷ÿúÿéèê?
Ñöäÿìÿð óøàãëàðàìû? Ì.Ùöñåéí.
ÑÖÄÕÀÍÀ èñ. 1. Ñöä ìÿùñóëëàðû ùàçûðëàíàí
âÿ ñàõëàíûëàí éåð, áèíà. Ùåéâàíäàðëûã ôåðìà-
ëàðûíäà òèêèëÿí êþìÿê÷è áèíàëàð: éåì ñåõè âÿ éà
éåì ìÿòáÿõè, ãöââÿòëè éåìëÿð ñàõëàìàã ö÷öí
àíáàðëàð, òÿðÿâÿç àíáàðû, ñèëîñ ãöëëÿñè (ãóéóñó,
166
ÑÖÔÐß
õÿíäÿéè), ñöäõàíà âÿ áàøãàëàðûíäàí èáàðÿò-
äèð. “Ãàðàìàë”.
2. Ñöä âÿ ñöä ìÿùñóëëàðû ñàòûëàí ìàüàçà,
äöêàí. // Ãÿùâÿõàíà.
ÑÖÄÃÀÁÛ, ÑÖÄÄÀÍ èñ. Ñöä òþêìÿê ö÷öí
ãàá.
ÑÖÄËßÉßÍ èñ. áîò. È÷èíäÿ ñöä êèìè àü
ìàéå îëàí áèòêè íþâö.
ÑÖÄËÖ ñèô. 1. Éàõøû ñöä âåðÿí, ñöäö ÷îõ
îëàí. Ñöäëö èíÿê. Ñöäëö ãîéóí.
2. Ñöäëÿ áèøèðèëìèø, ñöäëÿ ùàçûðëàíìûø, ñöäëÿ
ãàðûøûã. Ñöäëö ÷àé. Ñöäëö ãÿùâÿ.
ÑÖÄËÖÀØ á à õ ñöäëöïëîâ. Àøïàç àøïàç-
ëûüûíû àðòûðûá, ñöäëöàøà ñîüàí äîüðàéûð. (Ìÿ-
ñÿë).
ÑÖÄËÖÊ èñ. Ñöä âåðìÿê ö÷öí éåòèøäèðèëÿí,
ñöäâåðÿí, ñàüìàë. Ñöäëöê úèíñ.
ÑÖÄËÖËÖÊ èñ. Åâ ùåéâàíëàðûíûí áó âÿ
áàøãà ìèãäàðäà ñöäâåðìÿ ãàáèëèééÿòè. Ùåé-
âàíëàðûí éöêñÿê ñöäëöëöéö. Áó èíÿê þç ñöä-
ëöëöéö úÿùÿòäÿí áàøãàëàðûíäàí ôÿðãëÿíèð.
ÑÖÄËÖÏËÎÂ èñ. Ñöäëÿ ùàçûðëàíàí ïëîâ;
ñöäëöàø. Ñöäëöïëîâ éåéèëäèêäÿí ñîíðà ñöôðÿ
éûüûëûð. Ù.Ñàðàáñêè. [Ðàìàçàí] íàùàð ö÷öí
ùàçûðëàíìûø ñöäëöïëîâó ëÿççÿòëÿ éåéèá, ÷àé è÷èð,
ðàäèî èëÿ ìóñèãèéÿ ãóëàã àñûðäû. Ì.Ùöñåéí.
ÑÖÄËÖÑÛÉÛÃ èñ. Ñöäëÿ äöéöäÿí ùàçûðëà-
íàí äóðó õþðÿê; ñöäàøû. Íÿðèìàí ÿëëÿðèíè éó-
éóá îòàüà ýèðÿíäÿ, àíàñû îíóí ãàáàüûíà áèð
áîøãàá ñöäëöñûéûã ãîéäó. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñöä-
ëöñûéûã áèøèðìÿê ö÷öí Ñóñÿíáÿðèí ùÿéÿòäÿ
ãàëàäûüû îúàã áàëàúà àèëÿíè þç áàøûíà éûüäû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÄÑÀÒÀÍ á à õ ñöä÷ö.
ÑÖÄÓÐ ñèô. [ÿð.] êþùí. Çàùèð îëìà, ùàñèë
îëìà, ÷ûõìà, áàø âåðìÿ.
ÑÖÄÂÅÐßÍ á à õ ñöäëö 1-úè ìÿíàäà. Ñöä-
âåðÿí èíÿê.
ÑÖÄÉÎËÓ á à õ êÿùêÿøàí.
ÑÖÔËß ñèô. [ôàðñ.] êþùí. Äåøèëìèø, äÿëèíìèø.
ÑÖÔÐß èñ. 1. Éåìÿê ñòîëóíóí öñòöíÿ, éà-
õóä éåðÿ ñàëûíàí õöñóñè ïàð÷àäàí òèêèëìèø þð-
òöê. Êÿòàí ñöôðÿ. Òèêìÿëè ñöôðÿ. Áþéöê ñöôðÿ.
– ..Êÿíèçëÿð òóò àüàúûíûí àëòûíäà ñöôðÿ ñàë-
ìàüà áàøëàäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Áèð àçäàí
ñîíðà îðòàëûüà ñöôðÿ äþøÿíäè. Ù.Íÿçÿðëè.
2. Éåìÿê, õþðÿê; ñöôðÿ öñòöíÿ ãîéóëàí éå-
ìÿêëÿð. Éàõøû ñöôðÿëÿðè âàðäû. Çÿíýèí ñöôðÿ
äöçÿëòìÿê. – Ìóõòàð èñòÿñÿ äÿ, èñòÿìÿñÿ äÿ,
Øàùèíè ñöôðÿéÿ äÿâÿò åòìÿëè îëäó. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÕÓÐ
ÑÖÕÓÐ èñ. [ÿð. “ñÿõð” ñþç. úÿìè] Éåð ãà-
áûüûíûí òÿðêèá ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí, ìöÿééÿí
äÿðÿúÿäÿ ñàáèò òÿðêèáëè ìèíåðàë. Âóëêàí ñö-
õóðëàðû. Äàü ñöõóðëàðû. // Éåð àëòûíäàí ÷ûõà-
ðûëàí ùÿð úöð ãèéìÿòëè ìèíåðàë.
ÑÖÈ´ÒÀ [ôð.] Öìóìè áÿäèè ãàéÿ âÿ éà ïðîã-
ðàì úÿùÿòäÿí åéíè îëàí áèð íå÷ÿ ìöñòÿãèë
ùèññÿäÿí èáàðÿò ìóñèãè ÿñÿðè. // Áèð ìþâçó
ÿòðàôûíäà áèðëÿøìèø áèð íå÷ÿ ðÿãñäÿí èáàðÿò
êîìïîçèñèéà.
ÑÖÆÉÒ [ôð. ñóæåò] 1. ßäÿáèééàòäà: ÿñÿðäÿ
èøòèðàê åäÿí ñóðÿòëÿðèí õàðàêòåðëÿðèíè à÷ûá ýþñ-
òÿðÿí âÿ ÿñÿðèí ÿñàñ êîíôëèêòè èëÿ áàüëû îëàí
ùàäèñÿëÿðèí ìÿúìóñó; ìþâçó, ìÿçìóí. ßñÿ-
ðèí ñöæåòè ùÿéàòäàí àëûíìûøäûð. – Ãöäðÿò àðâà-
äûíà ðîìàíûí ñöæåòèíè äàíûøäû âÿ ñîí ñÿùèôÿ-
ëÿðèíè óúàäàí îõóéóá, Ëàëÿíèí äÿ åéíè äÿðÿ-
úÿäÿ ùÿéÿúàíëàíäûüûíû ùèññ åëÿäè. Ì.Ùöñåéí.
2. Òÿñâèðè èíúÿñÿíÿòäÿ: òÿñâèð îáéåêòè.
ÑÖÊÀÍ èñ. [ÿð.] 1. Ýÿìèäÿ, àâòîìîáèëäÿ,
òÿééàðÿäÿ âÿ ñ.-äÿ èñòÿíèëÿí èñòèãàìÿòÿ éþ-
íÿëìÿê ö÷öí ùÿðÿêÿòè èäàðÿ åäÿí ãóðüó. Ýÿìè
ñöêàíû. Àâòîìîáèëèí ñöêàíû. Âåëîñèïåä ñöêàíû.
Êîìáàéíûí ñöêàíû. – Êàìàë ãÿòè áèð ùÿðÿêÿòëÿ
ñöêàíû ÷ÿêäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. [Êàìèë] ñöêàíû
ìÿùàðÿòëÿ èäàðÿ åäèðäè. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
2. ìÿú. Áàø÷ûëûã, ðÿùáÿðëèê, èäàðÿ âàñèòÿñè.
Äþâëÿò èäàðÿñè ñöêàíû.
ÑÖÊÀÍ×Û èñ. 1. Ýÿìèäÿ ñöêàíû èäàðÿ åäÿí
äÿíèç÷è.
2. ìÿú. Ðÿùáÿð, áàø÷û, èäàðÿ åäÿí. [Àëìàç:]
Áèð äÿ, éîëäàøëàð, ñîâåò ñÿäðè êÿíääÿ èúòèìàè
èøëÿðèí ñöêàí÷ûñû îëìàëûäûð. Ú.Úàááàðëû.
ÑÖÊÓÍ èñ. [ÿð.] êëàñ. Ñàêèòëèê, àñàéèø, àðàì,
èçòèðàáñûçëûã. Ãóðä-ãóø äÿõè ýèðìèø àøèéàíÿ;
×þêìöø äÿ àüûð ñöêóí úàùàíÿ. À.Øàèã.
ÑÖÊÓÍßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ñàêèòëèê, àðàì, àñàéèø,
ðàùàòëûã. Éàíäûðàðàì ñöêóòó äà, ñöêóíÿòè äÿ;
Ãÿëáèìè àëîâëàíäûðàí éàøàìàã-éàðàòìàã
ýþçöéëÿ. Ð.Ðçà. [Íóðèééÿ:] Áó àéäûíëûã ÷þë-
ëÿðèí ìåùðèáàí ñöêóíÿòè.. èíäè ìÿíÿ àíëàøûë-
ìàç áèð òÿñÿëëè, ìÿúùóë áèð öìèä òÿëãèí åäèðäè.
È.ßôÿíäèéåâ. Î, ñöêóíÿò è÷èíäÿ þìðöíö áàøà
âóðäó. Á.Âàùàáçàäÿ.
Ñöêóíÿò åòìÿê –
1) àðàì òóòìàã, ñàêèò îëìàã; 2) ñàêèí îëìàã.
Îòåëëîíóí ÿñëè ÿðÿáäèð, Àôðèêà ãèòÿñèíèí øèìàë
ñÿìòèíäÿ ñöêóíÿò åäÿí Ìàðîêêî òàéôàñûí-
äàíäûð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
2. õöñ. Äóðüóíëóã. Úèñìèí ñöêóíÿò ùàëû.
ÑÖËÅÉÌÀÍÈ
ÑÖÊÓÒ èñ. [ÿð.] 1. Ñóñìà, äàíûøìàìà, äèí-
ìÿìÿ. // Ñàêèòëèê. Áèð ãÿäÿð ñöêóòäàí ñîíðà
Òàùèð ñþùáÿòèí ìþâçóñóíó äÿéèøäè.. Ì.Ùö-
ñåéí. Ýþð íÿëÿð äàíûøûð î ãÿðèá ñöêóò; Áÿëè,
ñöêóòóí äà þç äèëè âàðäûð. Í.Õÿçðè.
Ñöêóò
åòìÿê – äèíìÿìÿê, äàíûøìàìàã, ñóñìàã.
Ùå÷ éàçìàéûì, äåäèì, èñòÿéèì ñþíäö; Ãÿëÿì
ñöêóò åòäè, êþíëöì äöøöíäö. ß.Úàâàä. Áÿõ-
òèéàð-áÿõòèéàð à÷ûëàð ñÿùÿð; Äöíéà ñöêóò åäèá
ñÿíè äèíëÿéÿð; Ñÿí äàíûøàíäà. Í.Õÿçðè.
Ñöêóòà äàëìàã (áàòìàã), ñöêóòà ãÿðã îë-
ìàã – á à õ ñöêóò åòìÿê. Äîñòëàð .. ýþçëÿðèíè
áèð-áèðèíÿ çèëëÿéèá, ñöêóòà äàëäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
Áèðäÿí-áèðÿ àëÿì ñöêóòà äàëûð. Ìèð Úÿëàë.
Ñåâýèñèç, éîëäàøñûç áèð ýþçÿë êèìè; Ñöêóòà ãÿðã
îëóá éàøàðäûí, ÿëáÿò. Ì.Äèëáàçè. Ñöêóòà ýåò-
ìÿê – áèð ìöääÿò äàíûøìàìàã, äèíìÿìÿê,
ñÿñèíè ÷ûõàðìàìàã. Úÿííÿòÿëèíèí .. ìÿçÿëè
ùîïïàíìàëàðûíûí áÿõø åòäèéè òÿñèð ñàéÿñèíäÿ
úàâàíëàð áèð ìöääÿò ñöêóòà ýåòäèëÿð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ñöêóòó ïîçìàã – äàíûøìàüà áàø-
ëàìàã, ñàêèòëèéè ïîçìàã. Êÿíàðäà äàéàíûá
äåéèëÿíëÿðÿ ãóëàã àñàí Ìöðñÿë ñöêóòó ïîçäó.
ß.Âÿëèéåâ. Ìöÿëëèì ñöêóòó ïîçäó. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. Àðàì, ðàùàòëûã. Äèëáÿð, ñÿí ýåäÿíäÿí áÿðè
êþíëöìöí; Íÿ ñÿáðè, ñöêóòó, íÿ ãÿðàðû âàð.
Ã.Çàêèð.
ÑÖÃÓÒ èñ. [ÿð.] Äöøìÿ, àøàüû åíìÿ, éûõûë-
ìà, äàüûëìà. Òÿùêèì÷èëèê öñóëóíóí ñöãóòó.
Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ñöãóòó. – Áó øàäëûã ýå-
úÿñèíäÿ Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí ñöãóòóíà ÿñàñ
ãîéóëäó âÿ ùþêìäàðëàðà ãàðøû .. ñóè-ãÿñäèí
ìöãÿääèìÿñè áàøëàíäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ñö-
ãóò åòìÿê – éûõûëìàã, äàüûëìàã, äöøìÿê,
ìÿùâ îëìàã. ßíèñÿ ÷îõ éàõøû áèëèðäè êè, ÿð
åâèíÿ ýåòìÿêëÿ èñòÿð þçöíöí, èñòÿð àòàñû Ìÿ-
øÿäè ßùìÿäèí ìàääè ùÿéàòû ãèñìÿí éîëóíà
äöøÿ áèëÿð. Ôÿãÿò ìÿíÿâèééàòúà þçö ñöãóò åäÿ-
úÿêäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÖËÀËß èñ. [ÿð.] Ãîùóìëóã âÿ âàðèñëèê
ùöãóãóíà ÿñàñÿí òàõòäà àðäûúûë ñóðÿòäÿ áèð-
áèðèíè ÿâÿç åäÿí, åéíè ñîéäàí îëàí ïàäøàùëàð,
ùþêìäàðëàð ñûðàñû. Ñÿôÿâè ñöëàëÿñè. Øèðâàíøàù-
ëàð ñöëàëÿñè.
ÑÖËÁ1 èñ. [ÿð.] êþùí. Ñöëàëÿ, íÿñèë.
ÑÖËÁ2 ñèô. [ôàðñ.] êþùí. 1. Áÿðê, ñÿðò, ãàòû.
2. Ùèññèç, ùå÷ íÿäÿí òÿñèðëÿíìÿéÿí.
ÑÖËÅÉÌÀÍÈ èñ. [ÿð.] Ýöúëö çÿùÿð; äåçèí-
ôåêñèéà âàñèòÿñè êèìè áîéà èñòåùñàëûíäà âÿ
ñ.-äÿ èøëÿäèëÿí àü òîç.
167
ÑÖËßÍÌß
ÑÖËßÍÌß “Ñöëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖËßÍÌßÊ ô. Äàèìà éåìÿê àðäûíúà äöø-
ìÿê, éåìÿê àõòàðìàã, éåìÿê îëàí éåðÿ ýåò-
ìÿê; ñöìñöíìÿê (ÿñàñÿí èò ùàããûíäà, éà äà
òÿùãèð, ñþéöø ìÿíàñûíäà àäàì ùàããûíäà).
[Ìàéîð:] Ñÿí Ìÿùÿììÿä éöçáàøûíûí îüëó äå-
éèëñÿíìè êè, ìÿíèì ãàïûìäà äöíÿíÿúÿí ñöëÿ-
íèðäèí? Í.Âÿçèðîâ. [Øåéäà ãàðîâóë÷óéà:] Äå
ýþðöì, ýåúÿ ñöìñöê èò êèìè ùàðàäà ñöëÿíèð-
äèí? Ùàíû áó òàõòàëàð? À.Øàèã.
ÑÖËÙ èñ. [ÿð.] 1. Áàðûø, ÿìèí-àìàíëûã,
äèíúëèê, ñàêèòëèê. Ñöëù óüðóíäà ìöáàðèçÿ.
– ..Ñèëàùûíû áàüðûíà áàñìûø äþéöø÷öëÿðèí ýþ-
çöíäÿ ÿáÿäè ñöëùöí èøûãëàðû éàíûðäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. // Ìöùàðèáÿ åäÿí òÿðÿôëÿðèí ìöùàðè-
áÿíè äàéàíäûðìàã ùàããûíäà ðàçûëûüû; ñàçèø,
áàðûø, áàðûøûã.
Ñöëù åòìÿê – áàðûøìàã,
áàðûøìàã ùàããûíäà ìöøàùèäÿ áàüëàìàã.
2. Èíúèêëèéè, ÿäàâÿòè, êöñöëöëöéö àðàäàí
ãàëäûðìà, áàðûøìà. Éîõ, êÿðáÿëàéûéà ùèðñ ãà-
ëèá îëóá, ñöëùëÿ àðàñû éîõäóð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Ìîëëà Õÿëèë] ãàëèáèééÿòèíÿ õàòèðúÿì äåéèëäè.
Áóíóí ö÷öí ìöÿëëèìÿ ñöëù òÿêëèô åäèðäè.
Ñ.Ùöñåéí.
ÑÖËÙÏßÐÂßÐ ñèô. [ÿð. ñöëù âÿ ôàðñ. ...ïÿð-
âÿð] á à õ ñöëùñåâÿð. [Áàüûð õàí:] Áèç äöø-
ìÿíèí ñöëù òÿêëèôèíè ãÿáóë åòìÿêëÿ, ñöëùïÿð-
âÿð äöíéàíûí ìÿùÿááÿòèíè äàùà àðòûã ãàçàíà
áèëÿðèê. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÖËÙÑÅÂßÐ ñèô. âÿ èñ. Ñöëù òÿðÿôäàðû,
õàëãëàð àðàñûíäà ñöëù îëìàñûíû èñòÿéÿí (àäàì),
ñöëùïÿðâÿð. Ñöëùñåâÿð ñèéàñÿò. Ñöëùñåâÿð äþâ-
ëÿò.
ÑÖËÖÝßÍ èñ. Òÿðêèáèíäÿ ãóðüóøóí îëàí
ìèíåðàë. // Ãûðìûçû-íàðûíúû âÿ éà ãûðìûçû-
ãÿùâÿéè ðÿíýèíäÿ áîéà.
ÑÖËÖÊ èñ. Áàëäûðû êîüóø áèòêèëÿðèí (ãàðüû-
íûí âÿ ñ.-íèí) òÿçÿ ýþéÿðìèø ýþâäÿñè. Ãàðüû
ñöëöéö. Ãàíãàë ñöëöéö. – Ýþé ñîüàí ñó è÷ÿí-
äÿí ñîíðà ñöëöê (ñèô.) ãàðüû êèìè äàéàíìûøäû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÌÑÖ èñ. Ãóøëàðû àëäàäûá òóòìàã ö÷öí
îíëàðûí ñÿñèíè éàìñûëàéàí îâ÷ó àëÿòè. [Êÿðèì
áàáà:] Ñöìñö ãóø êèìè îõóéóð, áóíóíëà ãûçûë-
áàø áàëàñû òóòàðëàð, – äåäè. À.Øàèã. // Öìó-
ìèééÿòëÿ, ãàðüûäàí ãàéðûëàí ïðèìèòèâ ÷àëüû
àëÿòè; òöòÿê. Áåëÿëèêëÿ, èíñàíëàð ñöìñö, òöòÿê
êèìè ìóñèãè àëÿòëÿðèíè èúàä åòìèøëÿð. ß.Áÿäÿë-
áÿéëè.
168
ÑÖÌÖÊ
ÑÖÌÑÖÊ ñèô. Äàèì ñöëÿíÿí, ñöìñöíÿí (èò
ùàããûíäà, ÷îõ âàõò ñþéöø, òÿùãèð ìÿíàñûíäà
èøëÿíèð). Ôàøèçì ãûñãûðäàðàã ñöìñöê èòëÿðè;
Äàëàéûð, òàëàéûð ìÿìëÿêÿòëÿðè. Ì.Ìöøôèã.
[Øàìõàë:] Ñÿíÿ íå÷ÿ äÿôÿ äåìèøÿì êè, áèçèì
áó èò ñöìñöéöí áèðèäè, ãàáàüûíà áèð òèêÿ øåé
àòàí êèìè àëäàíàíäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÖÌÑÖÍÌß “Ñöìñöíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÌÑÖÍÌßÊ ô. Ãàïûëàðû ýÿçèá äèëÿíìÿê,
ÿë à÷ìàã, éåìÿê àðàìàã (÷îõ âàõò òÿùãèð,
ñþéöø êèìè èøëÿíèð). Èò èòëèéèíè òÿðýèäÿð, ñöì-
ñöíìÿéèíè òÿðýèòìÿç. (Àòà. ñþçö). [Ùàúû:] Áó
äîíóç ùàðàäà ñöìñöíöð? – äåéÿ ñîðäó. À.Øàèã.
ÑÖÌÖÊ èñ. 1. Èíñàí âÿ îíóðüàëû ùåéâàí
ñêåëåòèíèí àéðû-àéðû òÿðêèá ùèññÿñè. Ãîë ñöìöéö.
Áàëäûð ñöìöéö. – [Èìàíãóëóíóí] áÿäÿíè åëÿ
òÿðïÿíèðäè êè, åëÿ áèë ùå÷ ñöìöéö éîõ èäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ìÿñìÿ] þçöíö áÿðêÿ âåðÿí
êèìè êöðÿêëÿðèíäÿí àüðû ãîïóð, äàìàðëàðû
ýèçèëäÿéèð, ñöìöêëÿðè ñàíúûðäû. Ìèð Úÿëàë.
2. Ìöõòÿëèô øåéëÿð ãàéûðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ
åäèëÿí áÿçè ùåéâàíëàðûí (ôèë, ñóèòè) äèøè, éàõóä
áóíà îõøàð áàøãà áÿðê úèñèì. Ãàðìîíà ñö-
ìöê äèë ñàëìàã. Ôèë ñöìöéöíäÿí ùàçûðëàíàí
ñàíúàã. – Òàùèð ñöìöê ÷ÿð÷èâÿëè åéíÿê òàõ-
ìûø óúàáîé, áóüäàéûñèôÿò, ãûâðûìñà÷ àëèìè
éàõøû õàòûðëàéûðäû. Ì.Ùöñåéí. [Ôÿððóõ] ñèãà-
ðåòè àü ñöìöê ìöøòöéÿ êå÷èðèá éàíäûðäû âÿ
òöñòöëÿòìÿéÿ áàøëàäû. Á.Áàéðàìîâ. // Ñöìöê-
äÿí ãàéðûëìûø. Ñöìöê äàðàã. Ñöìöê äÿñòÿê.
3. Çÿð (íÿðä âÿ ñ. îéóíëàðäà).
Ñöìöê
àòìàã – íÿðä îéíàìàã. Áÿçÿí äÿ éóõóäàí
éàðûì÷ûã ãàëõûá; Àéëû ýåúÿëÿðäÿ ñöìöê àòàð-
äûã. Ñ.Âóðüóí.
◊ Ñöìöê ñûíäûðìàã – ÷îõ ÿçèééÿò ÷ÿê-
ìÿê, ÷àëûøìàã; úàí ãîéìàã. Åëìè òÿùñèë åò-
ìÿê ëàçûìäûð, ñöìöê ñûíäûðìàã ëàçûìäûð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ôÿðùàä:] Áó ñþçëÿðè
áóéóðóðñàí, àììà ìÿýÿð ìÿí áóíäàí þòðö
ñöìöê ñûíäûðìûøàì?! ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ñö-
ìöê ñûíäûðìûø – òÿúðöáÿëè; úàí ãîéìóø.
Î èñÿ áåëÿ èøëÿðäÿ ñöìöê ñûíäûðìûø àäàìäûð.
“Êèðïè”. Ñöìöêëÿðè ÷ûõìàã – ÷îõ àðûãëà-
ìàã. Ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø – ÷îõ àðûãëàìûø.
Àðâàä ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø ÿëè èëÿ [Ñöäàáÿíèí]
ÿòèð ãîõóñó âåðÿí ãàðà ñà÷ëàðûíû, áàøûíû îõ-
øàäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñöìöêëÿðè ÷öðöìÿê –
òàìàìèëÿ ìÿùâ îëìàã, íèøàíû, èçè-òîçó ãàë-
ìàìàã. Ñöìöêëÿðèíè ãûðìàã (ñûíäûðìàã) –
áÿðê äþéìÿê, ÿçèøäèðìÿê. Ñöìöéöíÿ (ñö-
ÑÖÌÖÊÀËÒÛ
ìöêëÿðèíÿ) äöøìÿê (îéóí ùàâàñû ùàããûí-
äà) – õîøó ýÿëìÿê, îéíàìàüà ùÿâÿñëÿíäèð-
ìÿê, ñþâã åòìÿê. Áó îéóí ùàâàñû àäàìûí
ñöìöéöíÿ äöøöð. Ñöìöéöíÿ ãÿäÿð èøëÿ-
ìÿê – ÷îõ äÿðèí òÿñèð åòìÿê. Øèääÿòëè êöëÿê,
ñÿí ùÿð éåðäÿ àìàíñûçñàí! Ñÿí ñîéóã øàõòà-
äàí äà ïèññÿí, ñÿí èíñàíûí ñöìöéöíÿ èøëÿ-
éèðñÿí! Ñ.Âÿëèéåâ. Àüçûíà ñöìöê àòìàã –
ñóñäóðìàã ö÷öí áèð øåé âåðìÿê. Áèð äÿðè, áèð
ñöìöê – á à õ äÿðè. Êàðë áèð äÿðè, áèð ñöìöê
îëìóøäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÖÌÖÊÀËÒÛ ñèô. àíàò. Ñöìöéöí àëòûíäà
îëàí.
ÑÖÌÖÊÀÐÀÑÛ ñèô. àíàò. Ñöìöêëÿðèí àðà-
ñûíäà îëàí.
ÑÖÌÖÊËßØÌß “Ñöìöêëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÌÖÊËßØÌßÊ ô. Áÿðêèìÿê, ãóðóìàã,
ñöìöê êèìè îëìàã. ×þðÿê ãàëûá ñöìöêëÿøèá.
ÑÖÌÖÊËÖ ñèô. 1. Ñöìöéö îëàí. Ñöìöêëö ÿò.
2. Ñöìöêëÿðè ÷ûõìûø, ñöìöêëÿðè áèëèíÿí.
Ñöìöêëö ÿë.
3. ìÿú. Áîéëó-áóõóíëó, øàããàëû, ñöìöê-
ëÿðè èðè. Íàòèãèí áèð ñóéó Âåéñÿ îõøàéûðäû.
Àíúàã áó îíäàí úàâàí, áîéëó, þçö äÿ ñö-
ìöêëö àäàìäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÖÌÖÊÑÖÇ ñèô. Ñöìöéö îëìàéàí. Ñö-
ìöêñöç ÿò. Ñöìöêñöç ùåéâàíëàð.
◊ Ñöìöêñöç äèë – äàíûøûüûíû áèëìÿéÿí,
àüçûíà ýÿëÿíè äàíûøàí, äàíûøäûüû ñþçëÿðÿ ôèêèð
âåðìÿéÿí àäàì ùàããûíäà.
ÑÖÌÖÊÖÑÒËÖÉÖ èñ. àíàò. Ñöìöéö þðòÿí
áèðëÿøäèðèúè òîõóìàëàðäàí èáàðÿò íàçèê ãèøà.
ÑÖÌÖÊÂÀÐÈ ñèô. Ñöìöê êèìè, ñöìöéÿ
îõøàð.
ÑÖÌÖÐÝß èñ. áîò. Ñöìöðýÿí ôÿñèëÿñèíäÿí
èêè ëÿïÿëè, áèð, èêè âÿ ÷îõèëëèê îò, àç ùàëäà éà-
ðûìêîë, êîë, àüàú âÿ ñàðìàøûã áèòêèñè.
ÑÖÌÖÐÌß “Ñöìöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÌÖÐÌßÊ ô. 1. Àüûç âÿ äîäàãëàðû èëÿ áèð
øåéè ñîðóá ÷ÿêìÿê: ÿììÿê. Ñóéó ñöìöðìÿê.
Ïàïèðîñó ñöìöðìÿê. – Úöìøöä áÿé ãÿëéàíû
ùÿðäÿíáèð ñöìöðöá ãÿùâÿíè ãàðûøäûðûð âÿ
ãóðòóì-ãóðòóì è÷èá ñþùáÿòÿ ãóëàã àñûðäû.
Å.Ñóëòàíîâ. Ãàðû áó ñóàëà äèããÿòëÿ ãóëàã àñûá
÷óáóüóíó ñöìöðäö.. Ñ.Ðÿùìàí.
2. ìÿú. Àëäàäàðàã, äèëÿ òóòàðàã áèðèíèí âàð-
éîõóíó ñîðóá ÷ÿêìÿê, ñîéìàã.
◊ Ãàíûíû ñöìöðìÿê – á à õ ãàíûíû ñîð-
ìàã (“ãàí”äà). [Øåéäà:] Òÿáèè, î ñèçèí ãàíû-
íûçû ñîðóá ñöìöðìÿê èñòÿð. Ù.Úàâèä. [Ãàðàêèøè
ÑÖÍÝ
Ùöììÿòÿ:] ..Òàõòàáèòè êèìè êîëõîçóí ãàíûíû
ñöìöðäöí, èíäè äÿ áèçèì öñòöìöçÿ éûõûðñàí?!
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÍÁß èñ. Îäëó ñèëàùëàðûí ëöëÿñèíèí è÷èíè
òÿìèçëÿìÿê, éàüëàìàã, ùàáåëÿ áèð øåéè áèð
éåðÿ òÿïìÿê âÿ éà ÷ûõàðìàã ö÷öí óçóí äÿ-
ìèð ìèë. Òöôÿíý ñöíáÿñè. – [Ìÿøÿäè:] Áó ñöíáÿ
íÿèíêè òàìàì àðòûãäûð, ùÿòòà àðøûíäàí èêè âåð-
øîê äà àçäûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Îâ÷ó] ñîíðà
ñöíáÿíè áàéûðäàí òóòóá ýþðäö êè, ëöëÿíèí äè-
áèíäÿí àðàëû äóðóð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÖÍÁßÊÈ: ñöíáÿêè ýåòìÿê (âóðìàã) –
äàíûøìàüà áàøëàðêÿí ñþçö òÿëÿôôöç åòìÿêäÿ
÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿêäÿí, êÿêÿëÿìÿêäÿí èáàðÿò
íèòã íþãñàíû.
ÑÖÍÁßËßÌß “Ñöíáÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÍÁßËßÌßÊ ô. Ñöíáÿ èëÿ òÿìèçëÿìÿê
(òöôÿíýèí âÿ ñ.-íèí ëöëÿñèíèí è÷èíè).
ÑÖÍÁÖË èñ. 1. Òàõûë áèòêèëÿðèíèí ýþâäÿñè-
íèí áàøûíäà äÿíëÿðèí éåðëÿøäèéè ùèññÿ. Äÿíëè
ñöíáöë áàøûíû àøàüû ñàëàð. (Ìÿñÿë). Òàõûëëàð
áîé àòìûø âÿ ñöíáöë áàüëàìàüà áàøëàìûøäû.
ß.Ñàäûã. Ñÿíÿìèí áàøû ñöíáöëëÿðèí àðàñûíà
ÿéèëìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Ñàëõûì øÿêëèíäÿ ÿòèðëè ÷è÷ÿêëÿðè îëàí áèð
áèòêè. Ñöñÿíäÿí, ñöíáöëäÿí, ëàëÿ, íÿðýèçäÿí;
Ñèéàù òåëëÿðèíÿ äöç, ãàäàí àëûì! Àøûã ßëÿñýÿð.
ÑÖÍÁÖË×È×ßÊ èñ. áîò. Óçóíñîâ éàðïàã-
ëàðû âÿ ÿòèðëè ÷è÷ÿêëÿðè îëàí äåêîðàòèâ îò áèòêèñè.
ÑÖÍÁÖËÃÛÐÀÍ èñ. çîîë. Òàðëàéà, òàõûëà
çèéàí âóðàí ñè÷àíàîõøàð ýÿìèðèúè.
ÑÖÍÁÖËËßÍÌß “Ñöíáöëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÍÁÖËËßÍÌßÊ ô. Ñöíáöë áàüëàìàã,
ñöíáöë ÿìÿëÿ ýÿëìÿê. Òàõûë ñöíáöëëÿíèá.
ÑÖÍÁÖËËßØÌß “Ñöíáöëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÍÁÖËËßØÌßÊ ô. Ñöíáöë ùàëûíà ýÿë-
ìÿê, ñöíáöë áàüëàìàã; ñöíáöëëÿíìÿê. Ñÿ-
ìÿä .. ñöíáöëëÿøìÿìèøäÿí éàíûá ãàðàëìûø çÿ-
ìèëÿðÿ, óçàãäàí ýþðöíÿí êèìñÿñèç òàðëàëàðà
áàõäûãúà öðÿéè ñûõûëûðäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÖÍÁÖËËÖ ñèô. ×îõ ñöíáöë îëàí, èðè ñöí-
áöëëö. Ãóðáàí îëñóí úàíûìûç; Áó ñöíáöëëö
÷þëëÿðÿ; Áó ìåùðèáàí åëëÿðÿ. Ñ.Âóðüóí.
ÑÖÍÝ èñ. [ôàðñ.]: ñöíý åëÿìÿê – áöòöíëöê-
äÿ âàð-éîõóíó ÿëèíäÿí ÷ûõàðìàã, éîõ åòìÿê,
äàüûòìàã, éîõà ÷ûõàðìàã, ìöôëèñ åòìÿê. Ñöíý
îëìàã – âàð-éîõó ÿëèíäÿí ÷ûõìàã, éîõà
÷ûõìàã, éîõ îëìàã, ìöôëèñ îëìàã. Ñöíýÿ
÷ÿêìÿê – á à õ ñöíý åëÿìÿê. [Íÿáè:] Úÿáè,
169
ÑÖÍÝßÐ
ñÿí þëÿñÿí, áó ýåúÿ àüàí Ìåùäè áÿéè òàìàì
ñöíýÿ ÷ÿêèáëÿð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÑÖÍÝßÐ èñ. çîîë. 1. Äÿíèçäÿ éàøàéàí èáòè-
äàè, ÷îõùöúåéðÿëè, áèòêèéÿîõøàð ùåéâàí òèïè.
..Áèòêè âÿ ùåéâàíëàðûí èáòèäàè ôîðìàëàðû àðà-
ñûíäà êÿñêèí ñÿðùÿä ãîéìàã ëàçûì äåéèëäèð.
Ìÿñÿëÿí, ñöíýÿð, ïîëèï, ìÿðúàí âÿ ñ. áó êèìè
ùåéâàíëàð áèòêè êèìè áèð éåðÿ éàïûøàðàã éàøà-
éûð. Ì.Ãàñûìîâ.
2. Áó ùåéâàíëàðûí, ñóéó àñàíëûãëà úàíûíà
÷ÿêÿí âÿ éóéóíìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí
áÿçè íþâëÿðèíèí éóìøàã, ìÿñàìÿëè ýþâäÿñè.
// Òÿáèè ñöíýÿðÿ îõøàéàí ìÿñàìÿëè, åëàñòèê
ðåçèí ìÿìóëàò.
ÑÖÍÝßÐÄÀØÛ èñ. Úèëàëàìà, òàðàøëàìà èø-
ëÿðèíäÿ âÿ ñ.-äÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí ñöíýÿð êèìè
ìÿñàìÿëè, ÷îõ éöíýöë âóëêàíèê ñöõóð; äà-
áàíäàøû, ïåìçà.
ÑÖÍÝÖ èñ. Òöôÿíý ëöëÿñèíèí áàøûíà òàõûëàí
óúóøèø ñèëàù. Ñöíýö èëÿ âóðóøìà. Ñöíýö äà-
âàñû. – Ñÿí ñöíýöíëÿ, äûðíàüûíëà éåð àëòûíà éîë
à÷ûðñàí; Ñÿí ãàðàíëûã ýåúÿëÿðÿ ýþçëÿðèíäÿí
íóð ñà÷ûðñàí. Ñ.Âóðüóí. Ëàêèí áèð àçäàí ñîíðà
äöøìÿí ñöíýö çÿðáèíÿ äþçìÿéÿðÿê ÷ÿêèëäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÖÍÝÖËßÌß “Ñöíýöëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÍÝÖËßÌßÊ ô. Ñöíýö èëÿ âóðìàã, ñöíýö
áàòûðìàã. Äÿíèçäÿ ïàðëàéàí åëåêòðèê èøûãëàðû
îíó ñöíýöëÿìÿê èñòÿéÿí áèð äÿñòÿ ÷àð ñîë-
äàòûíû õàòûðëàòäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÖÍÝÖËßØÌß 1. “Ñöíýöëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Ñöíýö äàâàñû.
ÑÖÍÝÖËßØÌßÊ ãàðø. Áèð-áèðèíè ñöíýö
èëÿ âóðìàã, ñöíýöëÿìÿê.
ÑÖÍÝÖËÖ ñèô. Ñöíýöñö îëàí, ñöíýö òàõûë-
ìûø. Ñöíýöëö òöôÿíý.
ÑÖÍÈ ñèô. [ÿð.] 1. Òÿáèè äåéèë, èíñàí ÿëè èëÿ
äöçÿëäèëìèø, ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè äöçÿëäèë-
ìèø. Ñöíè äèøëÿð. Ñöíè ëèô. Ñöíè äÿðè. Ñöíè èøûã.
2. Ñàõòà, óéäóðìà, ãåéðè-ñÿìèìè. Ñöíè
ýöëöø. – [Îãòàé:] Ìÿí àðòûã ñöíè áèð ùÿéàòà
ñîõóëìàðàì. Ú.Úàááàðëû. [Úÿëèë Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ] ùå÷ âàõò ñöíè ñöæåòëÿð, óéäóðìà
ùåêàéÿëÿð éàðàòìûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñÿôèð ñöíè
òÿáÿññöìëÿ àéàüà ãàëõäû âÿ îíà òÿðÿô ýåòäè.
Ï.Ìàêóëó.
ÑÖÍÈËßØÄÈÐÈËÌß “Ñöíèëÿøäèðèëìÿê”äÿí
ô.èñ.
170
ÑÖÏÖÐÝß
ÑÖÍÈËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ñöíè ùàëà ýÿ-
òèðèëìÿê, ãåéðè-òÿáèè ùàëà ñàëûíìàã, ñàõòàëàø-
äûðûëìàã, áàéàüûëàøäûðûëìàã.
ÑÖÍÈËßØÄÈÐÌß “Ñöíèëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÍÈËßØÄÈÐÌßÊ ô. Ñöíè åòìÿê, ãåéðè-
òÿáèè ùàëà ñàëìàã, ñàõòàëàøäûðìàã, áàéàüûëàø-
äûðìàã.
ÑÖÍÈËÈÊ èñ. Ñàõòàëûã, ãåéðè-òÿáèèëèê, ãåéðè-
ñÿìèìèëèê. [Ìèðçÿ Úÿìèëèí] ñÿñèíäÿ, äàíûøûã
òÿðçèíäÿ ùå÷ áèð ñöíèëèê äóéóëìóðäó. ß.Âÿ-
ëèéåâ. Ñÿìÿä ÿìèñèíèí ãàããûëòûëû ýöëöøöíäÿêè
ãåéðè-òÿáèèëèéè äóéìàñà äà, þç ýöëöøöíöí ñö-
íèëèëèéèíè ùèññ åòäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÖÍÍßÒ èñ. [ÿð.] äèí. Ìöñÿëìàíëàðäà, éÿ-
ùóäèëÿðäÿ: éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàìûø îüëàí
óøàãëàðûíûí êèøèëèê ÿçàñûíûí óúóíó þðòÿí äÿðè-
íèí êÿñèëìÿñèíäÿí èáàðÿò ÿìÿëèééàò.
Ñöí-
íÿò òîéó – êþùíÿ ìÿèøÿòäÿ: óøàüûí ñöííÿò
åäèëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ äöçÿëäèëÿí øÿíëèê.
[Ìèðçÿ Áàüûð Ìèðçÿ Ùÿñÿíÿ:] Ãàðüàäÿëÿí
Ìÿëÿêèí îüëóíóí ñöííÿò òîéóíäà Íàçû Àüà-
êèøèíèí Çóðíàáóðóí Àááàñãóëóíó þëäöðìÿéè
éàäûíäàäûðìû? ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ãà÷àé Âåé-
ñÿëÿ:] ßââÿëúÿ ñÿíèí òîéóíó ìÿí åëÿéÿúÿéÿì,
ñîíðà ñöííÿò òîéóíà ýåäÿúÿêñÿí. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÖÍÍÈ èñ. [ÿð.] Èñëàì ìÿçùÿáëÿðèíäÿí áèðè-
íèí àäû. Áó êÿíäèí [Ìÿðüóçëóíóí] ÿùëè ñöííè,
Ìîëëó êÿíäèíèí ÿùëè èñÿ øèÿäèð. “Ãà÷àã Íÿáè”.
Øèÿéÿì, àììà íÿ áó ÿøêàëäÿí; Ñöííèéÿì,
àììà íÿ áó ÿìñàëäÿí; Ñóôèéÿì, àììà íÿ áó
àáäàëäÿí; Ùÿã ñåâÿí èíñàíÿì, à øèðâàíëûëàð!
Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÖÍÍÈËÈÊ èñ. Ñöííè ìÿçùÿáèíÿ ìÿíñóá-
ëóã. Ñöííèëèê èëÿ øèÿëèéè ãàëäûðàúàãëàð; Èñëàìà
éåòèá ðÿõíÿ, õÿëÿëäàð îëàúàãäûð. Ì.ß.Ñàáèð.
ÑÖÏÐßÊ èñ. áîò. Òàõûëëàð ôÿñèëÿñèíäÿí áèð-
èëëèê îò úèíñè.
ÑÖÏÐÖÌ èñ. áîò. Éåòèøäèêäÿ êþêöíäÿí
àéðûëàðàã êöëÿêëÿ äèéèðëÿíèá éîõ îëàí ÷þë âÿ
éà ñÿùðà áèòêèñè.
ÑÖÏÖÐÝß èñ. Ñöïöðìÿê ö÷öí òîïà ùàëûíäà
áàüëàíìûø íàçèê ÷óáóãëàðäàí, éà áóäàãúûã-
ëàðäàí èáàðÿò àëÿò. Íàðûí ñöïöðýÿ. Øàõ ñöïöðýÿ.
×óáóã ñöïöðýÿ. – Ñÿôÿð ÿëèíäÿ ñöïöðýÿ äàõèë
îëóð. Ú.Úàááàðëû. Äàëàíäàð ÿëèíäÿêè ñöïöð-
ýÿíè äèâàðà ñþéêÿäè. Ì.Ùöñåéí.
◊ Ñöïöðýÿ ÷ÿêìÿê – éûüûá-éûüûøäûðìàã,
àïàðìàã, ùÿð íÿ âàð ýþòöðöá àïàðìàã. Îüðó-
ëàð åâÿ ñöïöðýÿ ÷ÿêäèëÿð. – [ßìèíÿ Àëëàù-
ÑÖÏÖÐÝß×È
ãóëóéà:] Î ýþðäöéöí çèðçÿìèéÿ åëÿ áèë ñöïöðýÿ
÷ÿêèëèá. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÖÏÖÐÝß×È èñ. 1. Âÿçèôÿñè áèíàíû, ùÿéÿòè,
êö÷ÿíè âÿ ñ.-íè ñöïöðìÿê îëàí àäàì. Ñöïöð-
ýÿ÷è ãàäûí îòàãëàðû òÿìèçëÿéèðäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Ñöïöðýÿ áàüëàéûá ñàòàí àäàì. Ñöïöð-
ýÿ÷èäÿí áèð ñöïöðýÿ àëäûì.
ÑÖÏÖÐÝß×ÈËÈÊ èñ. Ñöïöðýÿ÷èíèí èøè. [Ôè-
ðÿíýèç:] Éåääèíúè ñèíôè áèòèðÿíÿ ãÿäÿð ñöïöð-
ýÿ÷èëèê åëÿäèì. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÏÖÐÝß×ÞÏÖ èñ. áîò. Äàüëûã éåðëÿðäÿ
áèòÿí, ñöïöðýÿ áàüëàíàí áèòêè.
ÑÖÏÖÐÝßËßÌß “Ñöïöðýÿëÿìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑÖÏÖÐÝßËßÌßÊ ô. Ñöïöðýÿ èëÿ òÿìèç-
ëÿìÿê, ñöïöðýÿ èëÿ ñöïöðìÿê. Îòàãëàðû ñö-
ïöðýÿëÿìÿê.
ÑÖÏÖÐÝßÑÀÃÃÀË 1. èñ. Èðèñàããàëëû, ãîð-
õóíú ýþðêÿìëè, ìþâùóìè âöúóä (óøàãëàðû
ãîðõóòìàã ö÷öí èøëÿíèð). ßñÿä, õîðòäàí äå-
éèë, ñöïöðýÿñàããàëäûð, – äåéÿ áèðè ñþéëÿäè.
Á.Òàëûáëû.
2. ñèô. Ñûõñàããàëëû, èðèñàããàëëû.
ÑÖÏÖÐËßÌß “Ñöïöðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÏÖÐËßÌßÊ ô. 1. Áèðäÿí öñòöíÿ àòûëûá
ÿëëÿðè èëÿ áÿðê-áÿðê éàïûøìàã, òóòóá éûõìàã.
[Úÿííÿòÿëè àüà:] Àé.. ùàíû î ýöíëÿð êè, îí áåø
íþêÿð èëÿ êÿíäèí öñòöíÿ áóëóä êèìè ÷þêöá,
áóíó áóðäà ñöïöðëÿéèð èäèì, îíó îðäà.
Í.Âÿçèðîâ.
2. Ùàìûñûíû ãàïûá ýþòöðìÿê, ãàðûøäûðìàã.
Øåéëÿðè ñöïöðëÿìÿê. – Ïàëèíà ýöçýöíöí ãà-
áàüûíäàêû ÿòèð øöøÿëÿðèíè ñöïöðëÿéèá ñÿáÿòÿ
äîëäóðäó. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÖÏÖÐËßØÌß “Ñöïöðëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
Ãóðáàíûí åâèíäÿ ýþðöíìÿéÿí áèð ñöïöðëÿøìÿ
ÿìÿëÿ ýÿëäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÖÏÖÐËßØÌßÊ ô. Áèð-áèðè èëÿ ãàðïûøìàã,
òóòóøìàã, ãàïûøìàã. Ïÿùëÿâàíëàð ñöïöðëÿø-
äèëÿð. – Óøàãëàð òîðïàãäàí ñöìöéö ýþòöðÿíäÿ
áèð-áèðèíÿ àìàí âåðìèð, ñöïöðëÿøèá éåðÿ éûõû-
ëûðäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ..Ãàïû÷û Ãÿäèì äà-
éûíû ýåðè èòÿëÿäè. Îíëàð ñöïöðëÿøäèëÿð. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
ÑÖÏÖÐÌß “Ñöïöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÏÖÐÌßÊ ô.èñ. Áèð éåðèí çèáèëèíè, òþêöí-
òöñöíö âÿ ñ.-íè ñöïöðýÿ, éà øîòêà èëÿ òÿ-
ìèçëÿìÿê. Åâè ñöïöðìÿê. Ùÿéÿòè ñöïöðìÿê.
– ..[Àüàáàëà] ìÿêòÿáè ùÿð ýöí ñöïöðÿð, áàçàðà
ÑÖÐÀÙÈ
ýåäèá ìîëëàéà ïèòè àëàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Ñÿôÿð Ñÿðèééÿéÿ:] Õàíûì, äóð, î áèðè îòàüà
êå÷, áóðàíû ñöïöðöì. Ú.Úàááàðëû.
◊ Ñöïöðöá éåìÿê – òÿðòÿìèç éåìÿê, áîø-
ãàáäà ùå÷ áèð øåé ãîéìàéûá ùàìûñûíû éåìÿê.
Ðàçàãëà Áóðóí Ôÿðÿú ïëîâó ñöïöðöá éåäèëÿð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÖÏÖÐÒÌß “Ñöïöðòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÏÖÐÒÌßÊ èúá. Ñöïöðýÿ èëÿ çèð-çèáèëè
òÿìèçëÿòìÿê. Ùÿéÿòè ñöïöðòìÿê. – [Ïðèñòàâ
Çåéíàë áÿéÿ:] Áàðû äÿôòÿðõàíàéà ýÿëÿí êö÷ÿíè
ñöïöðò êè, ãóáåðíàòîð ýþðöá àúûüû òóòìàñûí.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÖÏÖÐÖËÌß “Ñöïöðöëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÏÖÐÖËÌßÊ ìÿúù. Ñöïöðýÿ èëÿ òÿìèç-
ëÿíìÿê. Ùÿéÿò òÿðòÿìèç ñöïöðöëöá. – Éàðäûì
îëìàã ö÷öí îòàüûí ñöïöðöëöá òÿìèçëÿíìÿñèíè
[Ñàðûêþéíÿéÿ] òàïøûðàð, çÿùìÿò ùàããû âåðÿð-
äèì. Ñ.Ùöñåéí.
ÑÖÏÖÐÖÍÒÖ èñ. Ñöïöðöëÿí éåðäÿí ÷ûõàí
çèð-çèáèë, òþð-òþêöíòö. Ñöïöðöíòöíö àïàðûá
àòìàã.
ÑÖÏÖÐÖØÌß “Ñöïöðöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÏÖÐÖØÌßÊ á à õ ñöïöðëÿøìÿê. Øåù-
ëèäÿ áèð íå÷ÿ ãûç-ýÿëèí .. éàñàâóëóí îòàã÷à-
ñûíäà ïþðòöíúÿéÿ ãÿäÿð áèð-áèðèëÿ ñöïöðöøÿð-
äèëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Úàâàíëàð îéíàøûá, ñöïö-
ðöøöðäöëÿð; Çàðàôàò åéëÿéèá, ýöëöøöðäöëÿð.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÑÖÐÀÙÈ èñ. [ÿð.] 1. Ñó âÿ éà øÿðàá òþêìÿê
ö÷öí óçóíáîüàç øöøÿ ãàá. [Èáðàùèì:] Áèëìÿê
èñòÿéèðÿì, áó ñöðàùèëÿðäÿ íÿ âàð? Í.Âÿçèðîâ.
[Ãàðàýöí] òåç-òåç éåðèíäÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ
÷åâðèëèð, óôóëäàéûð, ñöðàùèäÿêè òöíä-àë øÿðàá-
äàí ïèéàëÿ-ïèéàëÿ è÷èð, éåíÿ ðàùàò îëà áèëìèðäè.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // ìÿú. Øàèðàíÿ òÿøáåùëÿðäÿ
ýþçÿëèí áîéóíà, ýÿðäÿíèíÿ èøàðÿ, éàõóä èíúÿ-
ëèê, çÿðèôëèê, àüëûã ìÿíàñûíäà. Áîéóí ñöðà-
ùèäèð, áÿäÿíèí áöëëóð; Ýÿðäÿíèí ÷ÿêèëìèø ìè-
íàäàí, Ïÿðè. Ì.Ï.Âàãèô. Áèëìÿäèì ãÿäðèíè
ýöíÿø úàìàëûí; Ñöðàùè ýÿðäÿíèí, ÷þùðÿéè-àëûí.
Ã.Çàêèð. Ùÿñÿíèí êîáóä âÿ íàùàìàð ÿëëÿðè Ñè-
òàðÿíèí ñöðàùè ÿëëÿðèíÿ òîõóíàíäà ñàíêè Ìÿí-
ñóðóí öðÿéèíÿ èëäûðûì òîõóíäó. Ú.Úàááàðëû.
2. Ìÿùÿúúÿð. Âàãèô áàøûíû àðòûðìàíûí ñö-
ðàùèñèíäÿí àøàüû ñàëëàéûá: – Àé úàìààò, õàí
áóýöíêö äóñòàãëàðûíûí òÿãñèðèíè .. áàüûøëàéûð.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Òåëëè è÷ÿðè êå÷èð, Ôÿðèäÿ ñöðà-
ùèéÿ éàõûíëàøûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
171
ÑÖÐÁß
ÑÖÐÁß èñ. Ñöðö, äÿñòÿ, ãàòàð. Ãàç ñöðáÿñè.
– Øàùèí, øîíãàð ñöðáÿíèçè äàüûäàð; Áîéàíàð-
ñûç ãûçûë ãàíà, äóðíàëàð! Ì.Â.Âèäàäè. Ó÷óðäó
ùàâàäà äóðíà ñöðáÿñè; Ýÿëèðäè ãóëàüà ãóð-
ãóð íÿüìÿñè. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÑÖÐÄÖÐÌß “Ñöðäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÄÖÐÌßÊ1 èúá. Áèð ñÿìòÿ, áèð òÿðÿôÿ
éþíÿëòäèðìÿê, èñòèãàìÿò âåðäèðìÿê. [Íó-
ðèééÿ:] Ìàøûíû ßëÿñýÿð äàéûýèëÿ ñöðäöðäöì.
È.ßôÿíäèéåâ. ..[Ìèðçÿ:] Ôàéòîí ÷àüûðäûì. Áèð-
áàø êÿíäÿ ñöðäöðäöì. Ìèð Úÿëàë. Êàìèë ÿí
óúà ãàéàéà ÷ûõìàã ö÷öí ãàéûüû î ñÿìòÿ ñöð-
äöðäö. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÑÖÐÄÖÐÌßÊ2 èúá. Øóìëàòìàã. Ðöñòÿì
êèøèíèí ôèêðè áó èäè êè, ìàøûí-òðàêòîð ñòàíñè-
éàñû èëÿ äàíûøñûí, úöúÿðìÿéÿí ñàùÿëÿðè ïàì-
áûã øóìóíóí è÷èíÿ ãàòñûí, òðàêòîðëà ñöðäöðöá
ÿêäèðñèí. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÖÐßÊ1 èñ. Áèð øåéèí ñöðäöéö, äàâàì åò-
äèéè ìöääÿò; äàâàì.
ÑÖÐßÊ2 èñ. 1. Ùåéâàí ñöðöñö, áþéöê ñöðö.
Þêöç àëûðñàí ñöðÿêäÿí àë, ãîéóí àëûðñàí ìàë-
äàðäàí. (Àòà. ñþçö).
2. Áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ ùåéâàíûí îâ÷óëàð òÿ-
ðÿôèíäÿí äþâðÿéÿ àëûíìàñû, éàõóä éóâàñûí-
äàí ÷ûõàðûëìàñû èøè. Ñöðÿêäÿí ãóðòàðìûø êþðïÿ
ìàðàëòÿê; Ñà÷ëàðû äàüûíûã, ÿëèíäÿ ÿòÿê; Éåë-
ëÿíÿ-éåëëÿíÿ ýÿëèð, ãà÷àðàã. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÑÖÐßÊ×È èñ. îâ÷. Êîëëåêòèâ ùåéâàí îâóí-
äà îâó îâ÷óëàðà òÿðÿô ãîâàí àäàì.
ÑÖÐßÊËÈ ×îõ ñöðÿí, äàâàìëû, óçóí. Ñö-
ðÿêëè õÿñòÿëèê. – Ñöðÿêëè àëãûøëàðëà Ñîíà õàëà
êöðñöäÿí åíäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Éàüûø] áèð ñààò
ñöðÿêëè éàüàðñà, àëÿìè òóôàíà âåðèð. À.Øàèã.
Äÿñòÿíèí ñöðÿêëè àòÿøè ùàìûéà öðÿê âåðäè.
Ì.Ùöñåéí.
ÑÖÐßÊËÈËÈÊ èñ. Ñöðÿêëè îëìà, óçóí ñöð-
ìÿ, äàâàìëûëûã.
ÑÖÐßÊÑÈÇ ñèô. ×îõ ñöðìÿéÿí, ÷îõ äàâàì
åòìÿéÿí, ÷îõ ÷ÿêìÿéÿí, äàâàìñûç, ÷îõ ãûñà.
ÑÖÐßÊÑÈÇËÈÊ èñ. Ñöðÿêñèç îëìà, ÷îõ ñöð-
ìÿìÿ, ÷îõ äàâàì åòìÿìÿ, ãûñàëûã.
ÑÖÐßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð ùÿðÿêÿòèí
èòèëèê, òåçëèê äÿðÿúÿñè; ÷àïûãëûã. Ãà÷ûøûí ñöðÿòè.
Ñÿñèí ñöðÿòè. Ó÷óøóí ñöðÿòè. – Àé ñàô ýþéäÿ þç
ýåäèø ñöðÿòèíè àðòûðìàìûø, àü ïàìáûã êèìè
ñåéðÿê áóëóäëàð îíó ýÿëèí àïàðàí êèìè ÿùàòÿ
åòìèøäèëÿð. Ù.Íÿçÿðëè. Ìàøûí ýåò-ýåäÿ ñöð-
ÿòèíè àðòûðàðàã éàü êèìè ñöðöøöðäö. Ñ.Ðÿùìàí.
172
ÑÖÐßÉÉÀ

Ñöðÿò ãàòàðû – áþéöê ñöðÿòëÿ èøëÿéÿí, ÷îõ
èòè ýåäÿí ãàòàð. // Ùÿð ùàíñû ïðîñåñèí, èøèí
ýåäèøèíäÿêè òåçëèê äÿðÿúÿñè. ßãðÿáèí ñöðÿòè.
Ùåñàáëàìàíûí ñöðÿòè. Àòûøûí ñöðÿòè.
2. ôèç. Úèñìèí êå÷äèéè éîëóí ìöâàôèã ñààòà
îëàí íèñáÿòè. Ñöðÿò âàùèäè. Ñöðÿòèí ùåñàáëàí-
ìàñû.
ÑÖÐßÒ×È èñ. 1. ×îõ ñöðÿòëè èø öñóëëàðû ìö-
òÿõÿññèñè, ÷îõ ñöðÿòëè öñóëëàðëà èøëÿéÿí ôÿùëÿ.
Ñöðÿò÷èëÿð áðèãàäàñû.
2. Ñöðÿòëè ãà÷ûø óñòàñû îëàí èäìàí÷û.
ÑÖÐßÒËß çÿðô Òåç, úÿëä, èòè. Ñöðÿòëÿ óçàã-
ëàøìàã. Ñöðÿòëÿ àääûìëàìàã. – Õóäàò ñòàí-
ñèéàñûíäàí Ãóñàðà ýÿëÿí àâòîáóñ ñöðÿòëÿ áî-
øàëäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ×àéûí äèëÿ ýÿëìèø ñóéó
ñöðÿòëÿ ÿòðàôà éàéûëûð, î òàéäàêû ÷ÿëòèê âÿ ïàì-
áûã ÿêèíëÿðèíè éàëàéûá óäóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
ÑÖÐßÒËßÍÄÈÐÈÚÈ èñ. òåõ. Áèð ïðîñåñè ñöð-
ÿòëÿíäèðÿí úèùàç, ãóðüó, ìàääÿ âÿ ñ. // Ñèô.
ìÿíàñûíäà. Ñöðÿòëÿíäèðèúè úèùàç.
ÑÖÐßÒËßÍÄÈÐÌß “Ñöðÿòëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÑÖÐßÒËßÍÄÈÐÌßÊ ô. 1. Ñöðÿòèíè àðòûð-
ìàã, òåçëÿøäèðìÿê. Àääûìëàðûíû ñöðÿòëÿíäèð-
ìÿê. Èøè ñöðÿòëÿíäèðìÿê. – Áÿáèðáàëà ìàøûíû
ñöðÿòëÿíäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Òåçëÿøäèðìÿê, çàìàíúà éàõûíëàøäûðìàã.
Ñÿôÿðè ñöðÿòëÿíäèðìÿê. Ìöàëèúÿíè ñöðÿòëÿí-
äèðìÿê.
ÑÖÐßÒËßÍÌß “Ñöðÿòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐßÒËßÍÌßÊ ô. 1. Äàùà äà ñöðÿòëè îë-
ìàã, ñöðÿòè àðòûðìàã, òåçëÿøìÿê. Ùÿðÿêÿò ñöð-
ÿòëÿíäè. Ñåë ýåò-ýåäÿ ñöðÿòëÿíäè.
2. Òåçëÿøìÿê, ãàáàüà äöøìÿê, òåç ÿìÿëÿ
ýÿëìÿê, òåç áàø âåðìÿê. Ùàäèñÿëÿð ñöðÿòëÿíäè.
ÑÖÐßÒËÈ ñèô. ×îõ èòè, ÷îõ éåéèí, ÷îõ ÷àïûã
(ùÿðÿêÿò ùàããûíäà). Ñöðÿòëè úÿðÿéàí. Ñöðÿòëè
ãà÷ûø. – Ñöðÿòëè äàëüàëàðëà ñèç áèçÿ éàõëàøûíúà;
È÷èìèçÿ ùÿéàòûí úèëâÿëÿðè ñà÷ûëûð. Ì.Ìöøôèã.
Òàùèðçàäÿ ñöðÿòëè àääûìëàðëà ãàáàüà êå÷ÿíäÿ
ùàìû ñóñäó. Ìèð Úÿëàë.
ÑÖÐßÒÞË×ßÍ èñ. Àâòîìîáèëèí, ìîòîñèê-
ëèí ùÿðÿêÿòèíèí ñöðÿòèíè, ùàáåëÿ îíëàðûí êå÷-
äèéè ìÿñàôÿíè ýþñòÿðÿí úèùàç; ñïèäîìåòð. Èíäè
ñöðÿòþë÷ÿíèí ÿãðÿáè àõûðà äèðÿíñÿ äÿ, ×è÷ÿê
Öìèäè äàíëàéûðäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÐßÉÉÀ èñ. [ÿð.] Éåääèãàðäàø óëäóçëàð,
öëêÿð, ïÿðâèí.
ÑÖÔÐß
ÑÖÐÔß èñ. [ÿð.] çîîë. Úàíëû îðãàíèçìèí
(ùÿøÿðàòûí, úöúöëÿðèí âÿ ñ.-íèí) èëê èíêèøàô
ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí áèðè, ïóïóí èëê èíêèøàô äþâðö.
ÑÖÐÝßÚ èñ. Êèðøÿëÿðèí àüàú (éà ìåòàë)
ïàð÷àñûíäàí èáàðÿò îëàí, ãàð öçÿðèíäÿ ñöðö-
øÿí àëò ùèññÿëÿðèíäÿí ùÿð áèðè.
ÑÖÐÝÖ èñ. Ãàïûíû, ïÿíúÿðÿíè äàëäàí áàü-
ëàìàã ö÷öí àüàú âÿ éà äÿìèð ïàð÷àñû; êèëèä,
ãîë. Ãàïûíûí ñöðýöñöíö âóðìàã. // Úÿôòÿ, ðÿçÿ.
ÑÖÐÝÖÃÎËÓ èñ. 1. òåõ. Ìàøûíäà, ìåõà-
íèçìäÿ ïèñòîíó (ïîðøåíè) ìöùÿððèêèí âàëû èëÿ
áèðëÿøäèðÿí âÿ èøëÿéÿíäÿ ùÿðÿêÿòè þòöðÿí äåòàë,
ùèññÿ. Ïèñòîíóí àøàüûéà ùÿðÿêÿòè ñöðýöãîëó
âàñèòÿñèëÿ äèðñÿêëè âàëà êå÷ÿðÿê îíó ôûðëàí-
ìàüà ìÿúáóð åäèð. “Òðàêòîð÷óéà êþìÿê”.
2. õöñ. Áÿçè îäëó ñèëàùëàðäà àòÿø à÷ìàã ö÷öí
ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ ãóðóëìóø ìåõàíèçì. ..[Êÿ-
éàí] ïóëåìéîòóí äàëûíà àòûëûá, ñöðýöãîëóíó
èêè äÿôÿ äàëà âåðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÑÖÐÝÖÍ èñ. 1. Ìÿùêÿìÿíèí ùþêìö èëÿ
úÿçà îëàðàã áèð øÿõñè ìÿúáóðè ñóðÿòäÿ áàøãà
(àäÿòÿí óçàã) áèð éåðÿ êþ÷öðìÿ, úÿçà ÷ÿê-
ìÿê ö÷öí éàøàäûüû éåðäÿí áàøãà áèð éåðÿ
ýþíäÿðìÿ. Ñöðýöí úÿçàñû. Þìöðëöê ñöðýöí.
Ñöðýöíÿ ýþíäÿðìÿê. – Àõûðäà [Ñåéðàíû] äà,
ôÿùëÿ éîëäàøëàðûíûí áèð íå÷ÿñèíè äÿ Ñèáèðÿ ñöð-
ýöí åëÿäèëÿð. Ì.Ùöñåéí. ..Êöòëÿâè ùÿáñëÿð çà-
ìàíû Êÿðèìõàí Àçàäèíè äÿ òóòìóø âÿ èêè àé
çèíäàíäà ñàõëàäûãäàí ñîíðà úÿíóáà ñöðýöí
åëÿìèøäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ñöðýöíäÿ îëàí
àäàì.
2. Ñöðýöí éåðè. Ñöðýöíäÿ ãàëìàã. – Äîë-
ìóø àüçûíàäÿê áöòöí ãàëàëàð; Çÿíúèðëÿð ñÿñ-
ëÿíèð óçàã ñöðýöíäÿ. Ñ.Âóðüóí. ..Àçàäëûã ö÷öí
ìèíëÿð âÿ îí ìèíëÿðëÿ èíãèëàá÷ûëàð ñöðýöí-
ëÿðäÿ, ùÿáñõàíàëàðäà úàíëàðûíû ÷öðöäöáëÿð.
ß.Ñàäûã.
ÑÖÐÌß1 èñ. 1. Ãàäûíëàðûí ãàøëàðûíà, ýþç-
ëÿðèíÿ ÷ÿêäèêëÿðè ãàðà áîéà, òîç. Ñöðìÿ ÷îõ
îëàíäà ýþçÿ äÿ ÷ÿêÿðëÿð, ãàøà äà. (Ìÿñÿë).
Ñöðìÿ ÷ÿêñèí ýþçëÿðèíÿ, ãàøûíà; Ýöíäÿ éöç
éîë ìÿí äîëàíûì áàøûíà. Ã.Çàêèð. [Ùàôèçÿ
õàíûì Ñàéàäà:] Î íÿ ñöðìÿäèð ýþçöíÿ ÷ÿêèá-
ñÿí? Èòèë áóðäàí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Êèìéÿâè åëåìåíò, ýöìöøö êþâðÿê ìåòàë.
Àéðû-àéðû êèìéÿâè åëåìåíòëÿðäÿí èñÿ àëöìè-
íèóì, âàíàäèóì, ñöðìÿ, âîëôðàì, íèêåë, êî-
áàëò, ãóðüóøóí âÿ ðàäèîàêòèâ ìåòàëëàðûí éåíè
ÑÖÐÌßËßÍÌßÊ
éàòàãëàðûíûí àõòàðûøû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá
åäèð. Ì.Ãàøãàé.
3. Ñöíáöëäÿ äÿíëÿðèí ãàðàëûá òîç ùàëûíà ýÿë-
ìÿñèíäÿí èáàðÿò òàõûë õÿñòÿëèéè.
ÑÖÐÌß2 èñ. á à õ ñèéèðìÿ2. Ñòîëóí ñöðìÿ-
ñèíè à÷ìàã.
ÑÖÐÌß3 á à õ ñèéèðìÿ3. [Ýèëÿ] è÷ÿðè ýèðèá
ãàïûíû þðòäö âÿ ñöðìÿñèíè âóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
[Ùàúûýèëè] ..ãàïûíû ÿë èëÿ áàüëàéûá, à÷ûëìàñûí
äåéÿ óçóí àüàú ñöðìÿíè äÿ êå÷èðìèøäèëÿð äà-
ëûíà. È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÖÐÌßÊ1 ô. 1. Ãàáàüûíà ãàòûá èðÿëè ùÿðÿ-
êÿò åòäèðìÿê, àïàðìàã, èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê.
Ãîéóíëàðû ñöðìÿê. Íàõûðû ÷þëÿ ñöðìÿê. – Äè-
âàð äèáèíäÿ, êþëýÿäÿ õîðóç, òîéóãëàð óéãóëàð;
Íàõûð÷ûëàð ãàðàìàëû ñöðöá ñÿðèí ñóéà ñàëàð.
À.Ñÿùùÿò. // Àðàáàéà âÿ ñ.-éÿ ãîøóëìóø ùåé-
âàíû éåðèìÿéÿ òÿùðèê åòìÿê, ìÿúáóð åòìÿê,
ùàéëàìàã. ßñÿä “ùå-ùå” äåéÿ-äåéÿ þêöçëÿðè
ñöðìÿêäÿ èäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Íîâðóç
èñòÿéèðäè àòëàðû ñöðñöí. Í.Íÿðèìàíîâ. Ãàòûðû
ñöðÿí (ô.ñèô.) êèøè äÿñòÿíè ñàõëàäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. Ùÿðÿêÿò åäÿí øåéè (àâòîìàøûíû, òÿééà-
ðÿíè, ýÿìèíè âÿ ñ.-íè) èäàðÿ åòìÿê. Êîìáàéí
ñöðìÿê. Âåëîñèïåä ñöðìÿê. Òðàìâàé ñöðìÿê.
– Øîôåð ìàøûíû ýåðèéÿ äþíäÿðäè âÿ ùàìàð éîëëà
ñöðÿðÿê âàüçàëà èñòèãàìÿò àëäû. Ì.Ùöñåéí.
[Õàëà Éóíèñÿ:] Äåéèðëÿð, Éàãóò ÿéðèïëàí ñö-
ðöð, ýþéäÿ ó÷óð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. Ãîâìàã, ñöðýöí åòìÿê, úÿçà îëàðàã
óçàãëàðà ýþíäÿðìÿê. [Ïàøà áÿé õàíà:] À êèøè,
èíäè äàíûøàíäà áèçè ñöðìÿéÿúÿêëÿð êè, ñþç-
äöð... ×ÿìÿíçÿìèíëè.
4. Áèð ñûðà èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöðÿêêÿá
ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.:
þìöð ñöðìÿê, ùÿéàò ñöðìÿê, äþâðàí ñöðìÿê,
úÿôà ñöðìÿê âÿ ñ.
ÑÖÐÌßÊ2 ô. 1. Äàâàì åòìÿê, ÷ÿêìÿê.
Êöëÿê ö÷ ýöí ñöðäö. Èúëàñ èêè ñààò ñöðäö. Õÿñ-
òÿëèéè óçóí ñöðäö.
2. Âàõò êå÷ìÿê, çàìàí êå÷ìÿê. Ùå÷ áèð
ñààò ñöðìÿäè êè, þçö ýÿëäè.
ÑÖÐÌßÊ3 ô. Øóìëàìàã. Òàðëàíû ñöðìÿê.
ÑÖÐÌßËßÍÌß “Ñöðìÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÌßËßÍÌßÊ ãàéûä. Ãàøëàðûíà, ýþç-
ëÿðèíÿ, êèðïèêëÿðèíÿ ñöðìÿ ÷ÿêìÿê. Áèð ãûéà
÷ÿêÿíäÿ àëäû úàíûìû; Ýþçëÿðè ãöäðÿòäÿí ñöð-
ìÿëÿíèáäèð. Àøûã ßëÿñýÿð. Øÿùëà õàíûì ñöð-
ìÿëÿíìèø (ô.ñèô.) ãàøëàðûíû äàðòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
173
ÑÖÐÌßËÈ
ÑÖÐÌßËÈ ñèô. Ñöðìÿ ÷ÿêèëìèø. Ãàø-ýþçö
ñöðìÿëè ãàäûí. – [Ýÿëèí] ñöðìÿëè ýþçëÿðèíè éåðÿ
äèêèá, óòàíäûüûíäàí êèìñÿéÿ áàõà áèëìèðäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Íàáàò] óúàáîéëó, òÿíóìÿíä,
ýþçëÿðè éàðàíûøûíäàí ñöðìÿëè áèð ãàäûí èäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÑÖÐÌßÉÈ èñ. Ãàðà èëÿ ýþé àðàñûíäà òöíä
ðÿíý. // ñèô. Áó ðÿíýäÿ îëàí. Ñöðìÿéè ïàð÷à.
Ñöðìÿéè ðÿíý. Ñöðìÿéè ïàëòàð. – [Íÿðèìàíûí]
àéàãëàðûíäà óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ, ÿéíèíäÿ ñöð-
ìÿéè éóí ïàð÷àäàí êþéíÿê-øàëâàð âàð èäè.
È.ßôÿíäèéåâ. [Ìåùðèáàíûí] ñöðìÿéèéÿ ÷àëàí
ãàðà ýþçëÿðèíäÿ ùÿìèøÿ êÿäÿð îõóíóðäó.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÑÖÐÏÐÈÇ èñ. [ôð.] Ýþçëÿíèëìÿéÿí ùÿäèé-
éÿ, éàõøûëûã, õîø õÿáÿð.
ÑÖÐ-ÑÖÌÖÊ òîï. Èðè âÿ õûðäà ñöìöêëÿð.
Àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, [Êàðëûí] òÿðïÿíÿí êèìè
áöòöí ñöð-ñöìöéö áÿíäëÿðèíäÿí àðàëàíûá òþ-
êöëÿúÿêäèð. ß.ßáöëùÿñÿí. // Öìóìèééÿòëÿ,
ñöìöêëÿð, ñöìöê ãûðûíòûëàðû. Áó ÿò äåéèë, ñöð-
ñöìöêäöð. – Áó èøûëäàéàíëàð éàç áàëûã îâó
çàìàíûíäàí áóðàäà òþêöëöá ãàëìûø ôîñôîð-
ëàøìûø áàëûã ÷öðöíòöñö âÿ ñöð-ñöìöêëÿðè èäè.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÑÖÐÒÝßÚ èñ. 1. Òÿðÿâÿçè âÿ ñ.-íè õûðäà-
ëàìàã, ìåéâÿíèí ñóéóíó ÷ûõàðìàã ö÷öí èòè
äèøúèêëÿðè âÿ äåøèêëÿðè îëàí ìåòàë âÿ ñ.-äÿí
àëÿò, ëþâùÿúèê. Êÿëÿìè ñöðòýÿúäÿí êå÷èðìÿê.
×óüóíäóðó ñöðòýÿúäÿí êå÷èðìÿê.
2. Ñóâàüûí öçöíö äöçÿëòìÿê âÿ ùàìàðëà-
ìàã ö÷öí äÿñòÿêëè êöðÿêúèê – ìàëàêåø àëÿòè.
Äèâàðû ñöðòýÿúëÿ ùàìàðëàìàã.
ÑÖÐÒÊÖ èñ. Ñöðòìÿéÿ ìÿõñóñ ìàääÿ.

Ñöðòêö éàüëàðû – áèð øåéè éàüëàìàã, ñöðò-
ìÿê ö÷öí íåôòäÿí åìàë åäèëÿí éàüëàðûí öìó-
ìè àäû. Éàíàúàã âÿ ñöðòêö éàüëàðû åùòèéàòû.
– [Ìàçóòäàí] âàçåëèí, ïàðàôèí âÿ ñöðòêö éàü-
ëàðû àëûðëàð. “Öçâè êèìéà”.
ÑÖÐÒÌß “Ñöðòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÒÌßÊ ô. 1. ßëèíè áÿäÿíèí ìöÿééÿí
éåðèíÿ áàñà-áàñà î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ýÿçäèðìÿê,
îâõàëàìàã. Ãîëóíó ñöðòìÿê. Öçöíö ñöðòìÿê.
Êöðÿéèíè ñöðòìÿê. – [Ôàòìà:] Ùÿðäÿí ÿëèíè
áàøûíà ñöðòöá, àë ãàíà áóëàøìûø áèð ùàëäà àé
èøûüûíà òóòóð, øèêàéÿòëÿíèðäè... ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Éóñèô:] Ãàðà êÿëèí áîéíóíà êå÷è ïèéè ñöðò-
ìÿêëÿ îíóí éåðèøèíè, ýöúöíö àðòûðìàã îëìàç,
îíóí àéàüû èëÿ ìàøûíà ÷àòìàã îëìàç. Á.Áàé-
ðàìîâ.
174
ÑÖÐÒÖÍÌßÊ
2. Ñöðòÿðÿê õûðäàëàìàã, äîüðàìàã, øèðÿñèíè
÷ûõàðòìàã. ×óüóíäóðó ñöðòýÿúÿ ñöðòìÿê.
3. Ùÿðÿêÿò çàìàíû àüðû âåðìÿê, äÿðèíè èí-
úèòìÿê, ÿçèééÿò âåðìÿê, çÿäÿëÿìÿê. ×ÿêìÿ
àéàüûìû ñöðòöð.
4. ×ÿêìÿê, òîõóíäóðàðàã ýÿçäèðìÿê, äÿé-
äèðìÿê. [Àò] Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí äàëûíúà ýåäÿ-
ýåäÿ ùÿðäÿí àëíûíû ñöðòöðäö Êÿðáÿëàéû Ãà-
ñûìûí êöðÿéèíÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñöðòäö
êàìàí÷àéà àéû ÿëëÿðèí; Àç ãàëäû êè, ëàï ãîïàðà
òåëëÿðèí. À.Ñÿùùÿò.
5. Ãóì, ïàñòà âÿ ñ. èëÿ ñöðòöá òÿìèçëÿìÿê.
Ãàáëàðû ñöðòìÿê. Âàííàíû ñöðòìÿê. – Ãûç ÿëèí-
äÿ ñàìîâàðûí ãàðà ãàïàüûíû ñöðòÿ-ñöðòÿ ñà÷û,
áàøû íèçàìñûç þçöíö áàéûðà àòûð. Ù.Ñàðàáñêè.
6. ìÿú. ìÿù. Ñöðöíäöðìÿê. Ìÿäÿò áàøûíû
áóëàéàðàã îòóðìóø, Ñöáùàíâåðäèçàäÿéÿ îëàí
áîðúóíó íåúÿ îëóð îëñóí áó àéûí è÷èíäÿ âåð-
ìÿê ãÿðàðûíà ýÿëìèøäè. ßôðóç áàúû èñÿ áó ïóëó
ñöðòìÿéè ãÿò åòìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÖÐÒÖÊ1 ñèô. 1. Ñöðòöëìöø ùàëäà îëàí, ÷îõ
ñöðòöëìÿêäÿí éàçûñû, íàõûøû ñèëèíèá ýåòìèø,
ïîçóëìóø. Ñöðòöê ñèêêÿ.
2. ìÿú. Ñûðòûã, öçëö, ùÿéàñûç, óòàíìàç. Ñöð-
òöê àäàì.
ÑÖÐÒÖÊ2 [ôð. ñóðòîóò – åíëè öñò ïàëòàðû]
Áåëè äàð, óçóíÿòÿêëè, èêèáîðòëó êèøè öñò ýåéèìè.
Ùÿñÿíãóëó áÿé ñöðòöêöíö ýåéèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
[Õîðòäàí:] Áèð íÿôÿð àðûã, ÿéíèíäÿ áîçàðìûø
ñöðòöê .. áèð ùàìïà êÿíäëè èëÿ ìöáàùèñÿ åëÿ-
éèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÑÖÐÒÖÊËÖÊ èñ. 1. Ñöðòöëìöø øåéèí ùàëû.
2. ìÿú. Ñûðòûãëûã, öçëöëöê, ùÿéàñûçëûã, óòàí-
ìàçëûã.
ÑÖÐÒÖËÌß “Ñöðòöëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÒÖËÌßÊ 1. “Ñöðòìÿê”äÿí ìÿúù.
Àéíàáÿíäèí äþøÿìÿñè àéàãëàð àëòûíäà î ãÿ-
äÿð ñöðòöëìöøäö êè, òàõòàëàðûí òàëàøàñû ÷ûõ-
ìûøäû. Ìèð Úÿëàë. Ìóñà êèøè äàùà òÿðÿääöä åò-
ìÿäÿí ÿëèíè úèáèíÿ ñàëûá, öçö ñöðòöëìöø (ô.ñèô.),
äþðäãàò äÿôòÿð÷ÿñèíè ÷ûõàðòäû. Á.Áàéðàìîâ.
2. ×ÿêèëìÿê, éàõûëìàã. Äåçèíôåêñèéà ö÷öí
éàðàéà éîä ñöðòöëöð. – Ýåò-ýåäÿ Ìöãöì áÿé
Úàâàíøèðèí çàáèòÿñè áèðÿ éöç àðòûð, î, ñöðòöëöá
éàüëàíàí áèð ãûëûíú êèìè áÿðã âåðèðäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
ÑÖÐÒÖÍÌß “Ñöðòöíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÒÖÍÌßÊ ãàéûä. Þçöíö áèð øåéÿ ñöðò-
ìÿê, òîõóíäóðìàã. Äèâàðà ñöðòöíìÿê. Àüàúà
ñöðòöíìÿê. – Íàõûðäàí àéðûëàðàã ùÿéÿòÿ äþí-
ÑÖÐÒÖØÊßÍ
ìöø ñàðû èíÿê àüûð-àüûð éåðèéèá Ñÿêèíÿíèí éà-
íûíà ýÿëäè, éîðüóí-éîðüóí îíà ñöðòöíäö.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ìàë-ãàðà ñöðòöíöá áÿçè àüàú-
ëàðûí òÿíÿéèíè ñàëìûøäû. Á Áàéðàìîâ.
ÑÖÐÒÖØÊßÍ ñèô. Ñöðòöøìÿéè (àäàìà ñà-
òàøìàüû) ñåâÿí, àäàìà ñàòàøìàüû àäÿò åòìèø,
àäàìà ñàòàøàí.
ÑÖÐÒÖØÊßÍËÈÊ èñ. Àäàìà ñöðòöøìÿê,
ñàòàøìàã õàñèééÿòè.
ÑÖÐÒÖØÌß “Ñöðòöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÒÖØÌßÊ ô. 1. ãàðø. Áèð-áèðèíÿ ñöðòöí-
ìÿê, òîõóíìàã. // Òîõóíìàã, äÿéìÿê, ñöð-
òöíìÿê. [Ìöíÿââÿð õàíûì:] Âàëëàù, ìÿðÿçèí
øèääÿòèíäÿí ëèáàñëàðûì áÿäÿíèìÿ ñöðòöøÿíäÿ
áÿäÿíèì áöòöí ñûçûëäàéûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Äàäàø Áàëàõàíûìà äåäè:] Êå÷èíèí ÿúÿëè ýÿ-
ëÿíäÿ ÷îáàíûí ÷îìàüûíà ñöðòöøÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Ñàòàøìàã, òîõóíìàã. [Òåëëè:] Ìèí
éîë ñÿíÿ äåìèøÿì, ìÿíÿ ñöðòöøìÿ, õåéèð àïàð-
ìàçñàí. Í.Âÿçèðîâ.
ÑÖÐÖ èñ. Áèð éåðäÿ îòëàéàí, àäÿòÿí áèð úöð
ùåéâàí äÿñòÿñè. Ãîéóí ñöðöñö. Èíÿê ñöðöñö.
Ãóçó ñöðöñö. – Ñöðöëÿð, èòëÿð, ÷îáàíëàð îð-
ìàíà, ñÿðèí êþëýÿëèêëÿð àëòûíà ÷ÿêèëìèøäè..
À.Øàèã. Ôåðìà èø÷èëÿðè ñöðöíö ãàðøûëàäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. // Áèð éåðäÿ ñàõëàíàí áèð úöð
ãóø, áàëûã âÿ äèýÿð ùåéâàí ãðóïó. Áèð íå÷ÿ
ùÿôòÿ àç ãàëà àéàã àëòûíäà öçÿí þðäÿê ñöðö-
ñö, èíäè Ãàðà äàøëàðäàí îòóç-îòóç áåø àääûì
óçàãäà èäè. Ì.Ùöñåéí. // ìÿú. Ãàðìàãàðûøûã,
íèçàìñûç áþéöê èíñàí äÿñòÿñè.
◊ Áèð ñöðö – ÷îõëóã áèëäèðèð. [Ìèðçÿ:] Áèçèì
áèð áàëàúà ùåñàáûìûç âàð, îíäàí þòðö ýÿëìè-
øÿì, âÿññàëàì, íÿ ëàçûì ãàðäàø, êàñûá àäà-
ìàì, áèð ñöðö êöëôÿò ñàùèáèéÿì, çàðàôàò äåéèë.
Í.Âÿçèðîâ. [Àüà:] Êÿíäèí áèð ñöðö èòëÿðè òþ-
êöëöá öñòöìÿ, áàøëàäûëàð ìÿíè äàðòûøäûðìàüà.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ñöðö-ñöðö ñèô. Ñöðöëÿðëÿ, áþéöê-áþéöê
äÿñòÿëÿðëÿ; ÷îõëó, ñàéñûç-ùåñàáñûç. Ñöðö-ñöðö
ãîéóí-ãóçó. – Î ãàðëû äàüëàðû äóìàí áö-
ðöäö; ×àð òÿðÿôäÿ ãîøóí ñöðö-ñöðöäö. “Ãà÷àã
Íÿáè”. Ñöðö-ñöðö ãîéóíëàðû ÷îáàí éàìàúäà
îòëàäûð; Àëàð ÿëÿ ïàïàüûíû, îõóð øèêÿñòÿ, ôèò
÷àëûð. À.Ñÿùùÿò.
ÑÖÐÖÚÖ èñ. Ìàøûíû, òðàêòîðó âÿ ñ.-íè èäàðÿ
åäÿí, ñöðÿí àäàì (øîôåð, òðàêòîð÷ó âÿ ñ.). Ö÷
éîëóí àéðûúûíäà äàéàíìûø òðàêòîðóí; Ñöðö-
úöñö éîë âåðèð ýåäÿí-ýÿëÿí ìàøûíà. ß.Úÿìèë.
ÑÖÐÖÌßÊ
ÑÖÐÖÚÖËÖÊ èñ. Ñöðöúö èøè, íÿãëèééàò âà-
ñèòÿñèíè âÿ ñ.-íè ñöðìÿ èøè. Ñöðöúöëöê âÿñèãÿñè
àëìàã. Ñöðöúöëöê òÿëèìè êå÷ìÿê. Ñöðöúöëöê
þéðÿíìÿê.
ÑÖÐÖÊËßÌß “Ñöðöêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÖÊËßÌßÊ ô. 1. Áèð øåéè éåðäÿí ãàë-
äûðìàäàí ñöðöéÿ-ñöðöéÿ àïàðìàã, ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ
(äàðòà-äàðòà) àïàðìàã; ñöðöìÿê. [Êèìîí]
Èíúèíè äàð àüàúûíà ñàðû ñöðöêëÿéèð. À.Øàèã.
[Ñÿìÿä:] Ãîë÷îìàãëàð áèçèì êîëõîçó ýþð-
ìÿê èñòÿìÿéèðëÿðäè... Àõûðäà îíëàðûí ùàìûñûíû
ñöðöêëÿéèá êÿíääÿí ÷ûõàðòäûã. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Àéàãëàðûíäàêû íÿëåéèíëÿðè ñöðöêëÿéÿí áó ãà-
äûíëàð ãàç êèìè éàéõàíà-éàéõàíà åëÿ àüûð-àüûð
éåðèéèðäèëÿð êè, úàíûì ñûõûëûðäû. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
2. ìÿú. ×ÿêèá àïàðìàã, ñþâã åòìÿê, úÿçá
åòìÿê, úÿëá åòìÿê; àïàðûá ÷ûõàðìàã. ..Äèýÿð
òÿðÿôäÿí úàçèáÿëè áèð ãöââÿ [Ôàòìàíû] ãàïûéà
äîüðó ñöðöêëÿéèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Èíñàíû
ïèñëèêëÿðÿ ñöðöêëÿéÿí áÿëàëàðûí áèðèñè âÿ ÿí
ãîðõóëóñó äà øöáùÿäèð. Ñ.Âóðüóí. ..Ùÿéàòûí
òÿáèè àõûíû [Ñÿðèééÿíè] áèð êîð êèìè èñòÿäèéè
ñÿìòÿ ñöðöêëÿéèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÖÐÖÊËßÍÌß “Ñöðöêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÖÊËßÍÌßÊ á à õ ñöðöíìÿê 1-úè
ìÿíàäà.
ÑÖÐÖËÌß1 “Ñöðöëìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÖËÌß2 “Ñöðöëìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÖËÌßÊ1 ìÿúù. 1. Ãîâóëìàã, àïàðûë-
ìàã. Íàõûð ôåðìàéà ñöðöëäö.
2. Ñöðýöí åäèëìÿê. [Ùàúû Íóðó øàèð Ñÿôÿð
áÿéÿ:] Àõûðäà íàäèíú àäàì ãÿëÿìèíÿ ýåòäèí.
Ö÷ èë äèâàíà äöøäöí, ö÷ èë ñöðýöíÿ ñöðöëäöí,
ýþçÿë þìðöí êå÷äè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Êÿò-
õóäà:] Áèð-èêè àäàì ýÿðÿê áó êÿíääÿí ñöðöëÿ,
þçö äÿ ñèçèí ìÿùÿëëÿäÿí. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÑÖÐÖËÌßÊ2 ô. 1. Øóìëàíìàã. Ñöðöëÿúÿê
éåðèí ùÿëÿ îíäàí áèðè øóìëàíìàìûøäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Ùàòÿì äàéû .. ñöðöëìöø (ô.ñèô.) çÿìè-
ëÿðÿ .. áàõûðäû. Ìèð Úÿëàë.
2. ìÿú. Ñþâã åäèëìÿê, úÿëá åäèëìÿê. Ëà-
êèí áóíó áèëìÿëèñèíèç êè, ñèçÿ ýöëëÿ àòàí ñîë-
äàòëàð äà ñèçèíëÿ ìöùàðèáÿéÿ ìÿúáóðèééÿòëÿ
ñöðöëöð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÑÖÐÖÌß “Ñöðöìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÖÌßÊ ô. Çîðëà ÷ÿêèá àïàðìàã âÿ éà
ýÿòèðìÿê; äàðòìàã, ÷ÿêìÿê, äàðòà-äàðòà, ÷ÿêÿ-
÷ÿêÿ, ñöðöéÿ-ñöðöéÿ àïàðìàã (ýÿòèðìÿê).
Óøàüû ÿëèíäÿí òóòóá ñöðöìÿê. – [Óñòà:] Ãîð-
175
ÑÖÐÖÍÄÖÐÌß
õóìäàí ñÿñèìè ÷ÿêäèì è÷ÿðè. Èïè áàüëàäûëàð,
ñþéÿ-ñþéÿ ñöðöéöá àïàðäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Òþâëÿíèí ãàïûñû à÷ûëäû âÿ úàùûëëàð êÿùèëäÿéÿ-
êÿùèëäÿéÿ àòëàðû òþâëÿéÿ ÷ÿêèá, êèøìèø òàé-
ëàðûíû ñöðöéöá ñàëäûëàð òþâëÿíèí áóúàüûíà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Äóðíà:] ..×àé áàøûí-
äàí ýÿëèðêÿí ñà÷ëàðûìû ÿëëÿðèíÿ äîëàäû. Êÿí-
äèí è÷èíäÿí ñöðöäö.. Ú.Úàááàðëû.
ÑÖÐÖÍÄÖÐÌß 1. “Ñöðöíäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Ñöðöíäöðìÿ÷èëèê.
ÑÖÐÖÍÄÖÐÌß×È èñ. Áèð èøè, éà áèð àäàìû
ãÿñäÿí ñöðöíäöðÿí, ýåò-ýÿëÿ ñàëàí, þçöíÿ
òàïøûðûëàí áèð èøè ãÿñäÿí óçàäàí, ëÿíýèäÿí
àäàì. [Éóñèô:] Éîëäàø ßëèçàäÿ, íÿ ãÿäÿð åëÿ
ñöðöíäöðìÿ÷èëÿð òàïûëñà, éåðè äöøäöêúÿ, áàøû-
ìûç àüðûéàúàãäûð. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÐÖÍÄÖÐÌß×ÈËÈÊ èñ. Áèð èøè, ìÿñÿëÿíè
ãÿñääÿí óçàòìà, ùÿëëèíè ýåúèêäèðìÿ, ëÿíýèò-
ìÿ, ýåò-ýÿëÿ ñàëìà; ëöçóìñóç ðÿñìèééÿò÷èëèê.
Ñöðöíäöðìÿ÷èëèêëÿ ìöáàðèçÿ.
ÑÖÐÖÍÄÖÐÌßÊ ô. Áèð èøè ãÿñäÿí ëÿíýèò-
ìÿê, óçàòìàã, éóáàòìàã, ýåúèêäèðìÿê; áàøäà
äîëàíäûðìàã, ýåò-ýÿëÿ ñàëìàã. Èøè ñöðöíäöð-
ìÿê. – [Íàçëû Íàòàøàéà:] Åù, ñèç øÿùÿð ãûçëàðû
÷îõ ÿðêþéöíñöíöç. ßçèëèðñèíèç, ñöðöíäöðöð-
ñöíöç, àäàìûí úàíûí öçöðñöíöç. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. [Éóñèô ìöàâèíÿ:] Éåêÿ êèøèñÿí, âåð ïëàíû,
ñÿíÿ äåéèðÿì. Áó ãÿäÿð ñöðöíäöðäöí áÿñäèð.
Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÐÖÍßÍËßÐ úÿì çîîë. Èëàí, êÿðòÿíêÿëÿ,
òûñáàüà, òèìñàù âÿ ñ. ùåéâàíëàðûí äàõèë îëäóüó
îíóðüàëû ùåéâàíëàð ñèíôèíèí öìóìè àäû.
ÑÖÐÖÍÝßË èñ. Äàüëàðäà ñöðöøêÿí, äàð
éåðëÿð.
ÑÖÐÖÍÌß “Ñöðöíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÖÍÌßÊ ô. 1. Öçöñòÿ áöòöí áÿäÿíèëÿ
áèð ñÿòù öçÿðèíäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê (ñöðöíÿí
ùåéâàíëàð ùàããûíäà). Éîëóí êÿíàðûíäà èëàí
ñöðöíöð. – ..Áèð ÿëëÿðèìè àë-ãûðìûçû áîéàéàí
ãàíà, áèð äÿ îòëàð öñòöíäÿ èíèëäÿéÿ-èíèëäÿéÿ
ñöðöíÿí (ô.ñèô.) î êè÷èê ùåéâàíà áàõäûì.
À.Øàèã. // Ãàëõìàäàí, ÿëèí, àéàüûí êþìÿéèëÿ
ãàáàüà äîüðó ùÿðÿêÿò åòìÿê. Áóíó äåéèá,
ãàäûí ýþçëÿðèíäÿí éàø òþêÿðÿê îüëàíûí àéà-
üûíà ñöðöíìÿê èñòÿäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ßøðÿô
éàâàøúàäàí ñöðöíöá êîëà éàõûíëàøäû. Ñ.Ðÿù-
ìàí.
2. ìÿú. Çÿùìÿò âÿ ìÿøÿããÿò è÷èíäÿ éàøà-
ìàã, ñÿôàëÿò è÷èíäÿ éàøàìàã, àúûíàúàãëû ùÿéàò
êå÷èðìÿê. [Ìèðçÿ Ðçà:] Éàçûã áàëàëàðûì, ..
176
ÑÖÐÖØÌßÊ
×èë éàâðóëàðû êèìè ùÿðÿ áèð éàíà äöøìöø, ñÿ-
ôèëàíÿ ñöðöíöðëÿð. Ú.Úàááàðëû.
3. ìÿú. Éàâàø-éàâàø ùÿðÿêÿò åòìÿê. Äÿ-
ðÿëÿðäÿí àüûð äóìàí ñöðöíöð; Ýþé éàìàúëàð
àü þðïÿéÿ áöðöíöð. Ð.Ðçà. Ãûâðûëûá ÿòÿêäÿ
áóëóä ñöðöíöð. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÑÖÐÖØÄÖÐÌß “Ñöðöøäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÖØÄÖÐÌßÊ ô. Ùàìàð áèð ñÿòù öçðÿ
ùÿðÿêÿò åòäèðìÿê, ãàëäûðìàäàí èðÿëè èòÿëÿìÿê.
Ëàêèí âÿçèôÿëèëÿð ãÿäÿùëÿðè ãàáàãëàðûíäàí îð-
òàéà ñöðöíäöðäöëÿð. Á.Áàéðàìîâ.
ÑÖÐÖØßÊ, ÑÖÐÖØÊßÍ ñèô. Òàìàìèëÿ ùà-
ìàð, öñòöíäÿ ùÿðÿêÿòÿ ìàíå îëàúàã ùå÷ áèð
èëèøèê îëìàéàí, öçÿðèíäÿ ùå÷ áèð øåéè ñàõëà-
ìàéàí. Ñöðöøêÿí éîë. Ñöðöøêÿí áóç. Ñöðöø-
êÿí ãàéà. – Óøàã íÿ ãÿäÿð ÷àïàëàäûñà, ñöðöø-
êÿí õÿíäÿêäÿí ÷ûõà áèëìÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Àíúàã ñöðöøêÿí îòëàðûí öñòö âÿ ñûõ ãàìûøëàðûí
àðàñû èëÿ éåéèí ýåòìÿê î ãÿäÿð äÿ àñàí áèð èø
äåéèëäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ñöðöøêÿí äàøûí àðà-
ñûíäà áÿçÿí áàëûüûí àíúàã ãóéðóüóíóí óúó
ÿëÿ äÿéÿðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÖÐÖØÊßÍËÈÊ èñ. Ñöðöøêÿí øåéèí ùàëû.
..Òÿùëöêÿëè úûüûðëàðûí éàüûøäàí ñîíðà äàùà
òÿùëöêÿëè îëìóø ñöðöøêÿíëèéè, àòëàðûí äàùà
åùòèéàòëû àääûìëàðû âÿ éåíèäÿí áàøëàéàí ÷èñ-
êèíèí öç-ýþçöìö ñàíúàí ñîéóã èéíÿëÿðè ìÿíè
áó õÿéàë äöíéàñûíäàí àéûðäû. Ð.Ðçà.
ÑÖÐÖØÌß “Ñöðöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÐÖØÌßÊ ô. 1. Ùàìàð, ñöðöøêÿí ñÿòù
öçÿðèíäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê. Êèðøÿ áóçóí öñòöí-
äÿí ñöðöøöá êå÷äè.
2. Àñàíëûãëà ùàìàð ñÿòù öñòö èëÿ ùÿðÿêÿò åò-
ìÿê, èðÿëèëÿìÿê. [Ãàñûì:] Äÿíèçèí öçö äÿëÿìÿ
êèìè èäè. Ýÿìè ñóéó éàðà-éàðà ñöðöøöðäö.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
3. Ñöðöøöá äöøìÿê, éåðèíäÿí ãà÷ìàã. Ïà-
ïàã áàøûíäàí ñöðöøöá äöøäö. – [Ñîíà àíûì:]
Õàë÷àíû ýþòöðöá ýÿëèðäèì, áàøìàüûìûí òàéû
àéàüûìäàí ñöðöøöá ÷ûõäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Àéàã àëòûíäà äàéàíìàéàí íàðûí èñòè ãóì ñö-
ðöøöá àøàüû ýåòäèêúÿ óøàãëàð áàõìûð, òþâøöéÿ-
òþâøöéÿ, àüûð-àüûð äèêëÿíèðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
Ãûçûí ãàðà ÷àäðàñû áàøûíäàí ñöðöøöá áîé-
íóíà äöøäö... ß.Ìÿììÿäõàíëû.
4. Ñöðöøÿ-ñöðöøÿ äöøìÿê.
5. ×ÿêèëìÿê. Èççÿò ßùìÿäèí éàíûíà ñöðö-
øöá ÿëèíè ãîéäó îüëóíóí ÷èéíèíÿ âÿ áàøûíû ÿéäè
îíóí áàøûíûí öñòÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ïàñû
ÑÖÐÂß
áèð ãÿäÿð êÿíàðà ñöðöøÿðÿê ÿëëÿðèíè äèçèíÿ
âóðóá: – Áèð ãóëàã êàüûçà éöç ìàíàò, – äåäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ñóðõàé:] Ìåùðàëû äàéû, áèð àç î
éàíà ñöðöø, ãîíàüûìûç ÿéëÿøñèí. Ñ.Ðÿùìàí.
6. ìÿú. Ýþçÿ ýþðöíìÿäÿí, ùå÷ êÿñÿ ùèññ
åòäèðìÿäÿí ýåòìÿê, éîõ îëìàã, ÷ÿêèëìÿê;
ÿêèëìÿê. [Ìîëëà] áàøìàüûíû àñòàíàäà ãîéóá,
ÿòÿéèíè îâúóíà éûüäû, îüðó ïèøèê êèìè ñöðöøäö.
Ìèð Úÿëàë. Ëåéòåíàíò òåçúÿ ñöðöøöá ÷ûõäû.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÑÖÐÂß èñ. áîò. Äîäàã÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñèëÿñèí-
äÿí ÷îõèëëèê âÿ áèðèëëèê îò âÿ êîëúóãëàð.
ÑÖÑ èñ. Áÿçÿê, çèíÿò, áÿðáÿçÿê. [Ãûçëàðûí]
áîéóíëàðûíäà, áàøëàðûíäà âÿ áàðìàãëàðûíäà
ãûçûë çèíÿò âÿ ñöñ îëìàçäû. Ù.Ñàðàáñêè. Áåëÿ
ýöðøàä éàüìóðëàð ö÷öí áàáàëàð äåéèáëÿð êè,
“éàüûø éàüàð, âàðëûíûí ñöñöíö àïàðàð, éîõ-
ñóëóí ùèñèíè – àü èëÿ ãàðà àøêàð îëàð”. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ. Áèðè äåéèð: ùÿéàòûí ùöñíö, ñöñöäöð
ñÿíÿò; Áèðè äåéèð: öðÿéèí äþéöíòöñöäöð ñÿíÿò.
Á.Âàùàáçàäÿ.
Ñöñ âåðìÿê – áÿçÿê âåð-
ìÿê, ñöñëÿìÿê. Ïÿíúÿðÿíèí õûðäà, ðÿíýáÿ-
ðÿíý øöøÿëÿðèíäÿí è÷ÿðè äöøÿí øöàëàð éåðÿ
äþøÿíìèø õàëûëàðûí áîéàëàðûíà àéðûúà áèð ñöñ
âåðìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÑÖÑßÍ èñ. áîò. Èðè áÿíþâøÿéè, ýþé âÿ éà
ñàðûìòûë ýöëëÿðè îëàí áèòêè âÿ áó áèòêèíèí ýöëö.
Ñöñÿíäÿí, ñöíáöëäÿí, ëàëÿ, íÿðýèçäÿí; Ñèéàù
òåëëÿðèíÿ äöç, ãàäàí àëûì! Àøûã ßëÿñýÿð. Ýÿë
ãÿëÿì ýþòöðöá, ãîøà ñàç òóòàã; Ñöñÿíëÿð, ñöí-
áöëëÿð, ýöëëÿð áèçäÿäèð. Ñ.Âóðüóí.
ÑÖÑËßÌß “Ñöñëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÑËßÌßÊ ô. Áÿçÿìÿê, çèíÿòëÿíäèðìÿê,
áÿçÿê, éàðàøûã âåðìÿê. Øàèðëÿðè ãàíàäûíäà
áÿñëÿéÿí; Èíñàíëàðûí ùÿéàòûíû ñöñëÿéÿí; Èíúÿ
ðóùëó ìÿëÿêëÿðÿ àíä îëñóí. Ì.Ìöøôèã.
ÑÖÑËÖ ñèô. Áÿçÿêëè, çèíÿòëè. Õàúÿ Íèçàìûí
èøàðÿòè âÿ Ùàúèáèí òîõóíìàñû èëÿ îðòàäàêû
ïÿðäÿ ãàëõàð, ñîí äÿðÿúÿ ïàðëàã âÿ ñöñëö áèð
àëÿì ýþðöíÿð. Ù.Úàâèä. [Ñþíìÿç:] Ñîëìàç
àòÿøýàùûí ñöñëö áèð ýÿëèíèäèð. Ú.Úàááàðëû.
ÑÖÑÒ ñèô. [ôàðñ.] 1. Ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ èãòèäàðû
îëìàéàí, ùàëñûç, òàãÿòñèç. Ñöñò äöøöá (ç.) ãàë-
ìàã. – [Àñëàí áÿé äîêòîðà:] Áÿäÿíèì åëÿ ñöñò-
äöð êè, áó ÿë, áó àéàã, áó áàø, áó ýþâäÿ ñàíêè
ìÿíèì äåéèëäèð. À.Øàèã. [Ðèçâàí] âàãîíóí
ïèëëÿêÿíèíäÿí ñöñò ùàëäà öçö àøàüû äöøäö.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùàìûñû ñöñò âÿ øöóðñóç äöøöá
àüûðëàøìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
ÑÖÒÓÍ
2. ìÿú. Ùèññèç, äóéüóñóç, êåé. Áó ñþçëÿðèí
ùàìûñûíû ðÿää åäÿí Úÿôÿðÿ Íåëëè ñöñò áèð ñèìà
èëÿ áàõäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Äÿðâèø:] Ðóãèééÿ-
íèí áåëÿ ñöñò ùàëû áèíÿâà ãàðûíû ãîðõóäóðäó.
À.Äèâàíáÿéîüëó.
Ñöñò îëìàã – êåéëÿø-
ìÿê, êöòëÿøìÿê. ..ßøéàñûíà áàõàíäà ëÿççÿò
àëàí ýÿëèí èíäè ÷îõ ëàãåéä âÿ ñöñò îëìóøäó.
Ì.Ùöñåéí.
3. ìÿú. Úàíñûõûúû, ìàðàãñûç. Éûüûíúàã ÷îõ
ñöñò êå÷äè. – [Êîõà:] Ãîé ýÿëñèí, áèçè ÿéëÿíäèð-
ñèí, éîõñà ìÿúëèñ ÷îõ ñöñò êå÷èð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ñöñò-ñöñò çÿðô Ñöñò ùàëäà, êåé-êåé. Ñöñò-
ñöñò äîëàøìàã.
ÑÖÑÒËßØÄÈÐÌß “Ñöñòëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÑÒËßØÄÈÐÌßÊ ô. Ñöñòëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëìàã, êåéëÿøäèðìÿê. Áÿäáèí ùèññëÿð [Íåìÿ-
òèí] áÿäÿíèíè ñöñòëÿøäèðìÿêäÿ èäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ýþðöíìÿìèø âÿùøèëèêëÿð Àçÿðáàéúàí
îüóëëàðûíûí ÿãèäÿñèíè ñöñòëÿøäèðìèð, òóòäóãëàðû
éîëóí ùàãã âÿ ÿäàëÿò éîëó îëäóüóíà áèð òèêÿ
øöáùÿ îéàíäûðà áèëìèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÖÑÒËßØÌß “Ñöñòëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÑÒËßØÌßÊ ô. 1. Ùèññèíè, äóéüóñóíó
èòèðìÿê, ñóñòàëìàã, êåéèìÿê. Ýöëäÿñòÿ áèð-
äÿí-áèðÿ ñöñòëÿøäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Äîíóá ãàëìàã, ãóðóéóá ãàëìàã, êöòëÿø-
ìÿê. Ùåéðÿòÿ äöøìöø áàüáàí, ñà÷ëàðû ÷èéèí-
ëÿðèíäÿí öçö àøàüû òþêöëÿí Ùÿúÿðè ýþðäö âÿ
ùåéðÿòëÿ ñöñòëÿøèá äàéàíäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Úÿëèë
äàíûøäûãúà Íÿðèìàí ôèêðÿ ýåäèá ñöñòëÿøèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÑÖÑÒËÖÊ èñ. Ùèññèçëèê, êöòëöê, êåéëèê.
Þçöíäÿ ñöñòëöê ùèññ åòìÿê. – Ãàð ëîïà-ëîïà
éàüûðäû. Ýåúÿêè êåôäÿí ñîíðà ùÿð êÿñäÿ áèð
ñöñòëöê âàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Èíäè [Âåéñÿëèí]
öðÿéèíäÿêè íèñýèë àçàëìûø, âöúóäóíäàêû ñöñò-
ëöê éîõà ÷ûõìûøäû. ß.Âÿëèéåâ. ßñÿáè ýÿðýèí-
ëèêäÿí ñîíðà, Ñÿìÿä ùÿð øåéÿ ãàðøû áèð åòèíà-
ñûçëûã, áÿäÿíèíäÿ ñöñòëöê âÿ éîðüóíëóã ùèññ
åäèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÑÖÒËÖÊßÍ èñ. áîò. Çÿùÿðëè àü ñöäÿîõøàð
øèðÿñèíäÿí òÿáàáÿòäÿ âÿ ñ.-äÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí
îò áèòêèñè.
ÑÖÒÓÍ èñ. 1. àðõèò. Áèíàëàðäà âÿ ñ. òèêèëè-
ëÿðäÿ ìÿðìÿðäÿí, äàøäàí âÿ ñ.-äÿí äöçÿë-
äèëÿí ùöíäöð äèðÿê. Ñàðàéûí áÿçÿêëè ñöòóí-
ëàðû. – Òåëëè, ãûéãàúû ÷àäðàëû áàøûíû áàëêîíóí
ñöòóíóíà ñþéêÿéèá áàõûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Ðöñòÿì
êèøè èêèìÿðòÿáÿëè áèíàíûí êÿðïèú ñöòóíóíäàí
177
ÑÖÒÓÍËÓ
òóòäó. Ì.Èáðàùèìîâ. // ìÿú. Èñòèíàäýàù, ÿñàñ,
äàéàã. [Êÿíäëè:] Åé àüàëàð, äöçöíö àõòàðñà-
íûç, ùþêóìÿòèí ñöòóíó áèç êÿíäëèëÿðëÿ î ãàí-
òÿð è÷èíäÿ éöê äàøûéàí ôÿùëÿëÿðäèð. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Êþùíÿ éàøàéûøûí ÿñàñ ñöòóíëàðû éûõûëäû.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
2. Ãÿçåòäÿ, êèòàáäà âÿ ñ.-äÿ ñÿùèôÿíèí
éóõàðûäàí àøàüûéà äîüðó áþëöíìöø ùèññÿ-
ëÿðèíäÿí ùÿð áèðè. Ìöäèð úÿíàáëàðûíûí áó úöð
òÿðèôè ãÿçåòèí áèð óçóí ñöòóíóíó äîëäóðóá.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñàáàùà ÷ûðïûíàí ôè-
êèðëÿðèìè; Ìèëéîíëàð îõóéóð ñöòóíëàðûíäà.
Á.Âàùàáçàäÿ.
3. ìÿú. Àøàüûäàí éóõàðûéà äèêÿëÿí, ãàëõàí
øåé ùàããûíäà. Éàíüûíäàí ãàëõàí òöñòö ñöòóíó.
– Ñöòóí êèìè äèêÿëìèø áèð áàøäàøû. À.Ñÿùùÿò.
Àëîâóí èøûüû ñàìîâàðäàí ãàëõàí áóõàðà ÿêñ
åäÿðÿê, ìàñàäàí òàâàíà ãÿäÿð ãûçûë áèð ñöòóí
òÿøêèë åäèðäè. Ù.Íÿçÿðëè.
ÑÖÒÓÍËÓ ñèô. Ñöòóíó, ñöòóíëàðû îëàí. Ñö-
òóíëó åéâàí. Èòòèôàãëàð Åâèíèí Ñöòóíëó çàëû.
– Ñöòóíëó áèíàíûí è÷èíäÿ õöñóñè âÿ ãàéíàð áèð
ùÿéàò áàøëàìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÖÒÖË ñèô. 1. Ùÿëÿ éåòèøìÿìèø, òàìàì
äÿéìÿìèø. Ñöòöë ãàðüûäàëû. – Àðïàíû ñöòöë,
áóüäàíû þòöð. (Àòà. ñþçö). Ñöòöë ñöíáöëëÿð
àüûð áàøëàðûíû ÿéèá ñàíêè áè÷èí÷èíè ýþçëÿéèð.
Ìèð Úÿëàë. // Èñ. ìÿíàñûíäà. [Ýöëìÿëè:] Ýþð-
äöì êè, Òîïïóçëóëàð ìÿùÿëëÿñèíäÿí áèð òöñòö,
áèð àëîâ ãàëõûð êè, ýÿë òàìàøàñûíà. Äåäèì,
áÿëêÿ áó òåçäÿí ñöòöë öòöðëÿð. ß.Àáàñîâ.
2. Àç áèøìèø, àëàáèøìèø. [Ñàòûúû:] Ãîâóðìà.
Àé ñöòöë úèéÿð êàáàáû; Ùÿð êèìèí ïóëó âàð,
éåéÿð êàáàáû. Ì.Ðàùèì. [Ùàòÿìîâ Öìèäÿ:]
..Ñöòöë êàáàáäàí äàíûøûá àüçûìûçû ñóëàíäûð-
ìàã èñòÿéèðñèíèç? Á.Áàéðàìîâ.
3. ìÿú. Éåíèéåòìÿ, òÿð. 15 éàøûíû éåíèúÿ
äîëäóðìóø ñöòöë ýÿëèíëÿðÿ àíúàã áó äàèðÿäÿ
ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Ãàíòÿìèð. Áó îòàãëàðûí áè-
íàñûíû ãîéàíäà, éàõøû éàäûìà ýÿëèð, ìÿí ëàï
ñöòöë úàâàíäûì. Ìèð Úÿëàë.
ÑÖÒÖËËßÍÌß “Ñöòöëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÒÖËËßÍÌßÊ ô. Òÿçÿ-òÿçÿ éåòèøìÿéÿ
áàøëàìàã, òàì éåòèøìÿìÿê, ñöòöë ùàëûíà ýÿë-
ìÿê. Àðïà ñöòöëëÿíèá. Ãàðüûäàëû ñöòöëëÿíèð.
– Áó ñààò þçöíöçö Øàìàõû éàìàúëàðûíäà,
äÿìéÿ çÿìèëÿðäÿ, àäàìáîéó ãàëõàí, ñöòöëëÿ-
íÿí (ô.ñèô.), äÿíèç êèìè ëÿïÿëÿíÿí ñûõ áóüäà
ñöíáöëëÿðèíèí àðàñûíäà äöøöíöí. Ìèð Úÿëàë.
178
ÑÖÇÝßÚ
ÑÖÒÖËËßØÌß “Ñöòöëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÒÖËËßØÌßÊ á à õ ñöòöëëÿíìÿê.
ÑÖÒÖËËÖÊ èñ. Ñöòöë îëìà, éåòèøìÿê öçðÿ
îëàí òàõûëûí âÿ ñ.-íèí ùàëû. Ãàðüûäàëûíûí ñöòöë
ìÿðùÿëÿñè. Òàõûëëàð ñöòöëëöêäöð.
ÑÖÂÀÐ çÿðô êþùí. [ôàðñ.] Àòà âÿ éà áàøãà
ùåéâàíà ìèíìèø. Íàýàù áèð ñöâàð ïåéäà îëäó.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áàùàðûí áèð áåëÿ ýöíëÿðèíèí
áèðèíäÿ ÿëâàí ÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿíìèø ñÿùðàäà ..
åøøÿéÿ ñöâàð áèð úàâàí ýåäèðäè. Å.Ñóëòàíîâ.

Ñöâàð îëìàã – ìèíìÿê. Ìîëëàëàð.. àü
åøøÿêëÿðÿ ñöâàð îëäóëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ðÿ-
øèä:] Äÿðùàë Ãóðáàíãóëó ÿùâàëàòäàí ìöõáèð
îëóá, ÿðèçÿíè øÿùÿðÿ àïàðûá, âÿêèëëÿðÿ âåðìÿéè
þùäÿñèíÿ ýþòöðäö âÿ ùàìàí ñààò àòûíà ñöâàð
îëóá éîëëàíäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÑÖÂÀÐÈ ñèô. [ôàðñ.] Àòà ìèíìèø, àòëû. // Èñ.
ìÿíàñûíäà. Àòëû ÿñýÿð. [Ãàðòàë:] Ìÿí þç îäëó
ãûëûíúûìëà éöçÿ ãÿäÿð ñöâàðèíè áè÷èá òþêìö-
øÿì.. Ì.Ùöñåéí. Ãûçûë ñöâàðèëÿð èñÿ ãÿòè ùö-
úóì ýþçëÿéèðäèëÿð. Ù.Íÿçÿðëè. Ñöâàðèëÿð Òöëêö
òÿïÿñèíäÿêè úàìààòà ÷àòàðêÿí èêèíúè çóðíà-
÷ûëàð äÿñòÿñè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Ï.Ìàêóëó.
ÑÖÉÑÖÍ èñ. Àòëàðäà âÿ äèýÿð ãîøãó ùåé-
âàíëàðûíäà áîéíóí áåë ñöòóíó èëÿ áèðëÿøÿí ùèñ-
ñÿñè. [Êîðîüëó] ÿëèíè àòûí ñöéñöíöíäÿí ãîéóá
ñàüðûñûíà ãÿäÿð ÷ÿêäè. “Êîðîüëó”.
ÑÖÉÖÌ èñ. ìÿù. Èíñàí áÿäÿíèíèí ãóðóëóøó;
ãàìÿò.
ÑÖÇßËßÍÌß “Ñöçÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÇßËßÍÌßÊ á à õ ñöçöëìÿê 2-úè ìÿ-
íàäà. Ìÿí èñòèäÿí ãàí-òÿðèí è÷èíäÿ èäèì âÿ
áèð éàíäàí àëíûìûí òÿðè äàìúû-äàìúû àõûðäû
âÿ áèð éàíäàí äà áóç.. ÿðèéèá ñöçÿëÿíèðäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áèð àçäàí [Ìèðçÿíèí]
àü ñàããàëûíäàí ñîí ýþç éàøëàðû ñöçÿëÿíäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÑÖÇßÍßÊ èñ. [ôàðñ.] Ñèäèê éîëëàðûíà äöø-
ìöø ãîíîêîêê ìèêðîáëàðûíûí òþðÿòäèéè éîëó-
õóúó çþùðÿâè õÿñòÿëèê; òðèïïåð.
ÑÖÇÝßÚ èñ. 1. Áèð øåéè ñöçìÿê ö÷öí ÿëÿê
âÿ ñ. àëÿò. Ñöä ñöçýÿúè. Ñöçýÿúäÿí êå÷èðìÿê.
// Ìàéåëÿðè âÿ ñ.-íè ëàçûì îëìàéàí áÿðê ùèñ-
ñÿúèêëÿðäÿí, ãàòûøûãëàðäàí âÿ ñ.-äÿí àéûðûá
òÿìèçëÿìÿê ö÷öí àëÿò âÿ éà ìàääÿ. Òîð ñöç-
ýÿú. Êàüûç ñöçýÿú. Ãóì ñöçýÿú. – Ìàéå ìàääÿ
áÿðê ìàääÿ èëÿ ãàðûøûã ùàëäà èñÿ, ..îíó àäè
ãûôäà ñöçýÿú êàüûçû âàñèòÿñèëÿ ñöçöá áÿðê ìàä-
ÑÖÇÝÖÍ
äÿäÿí àéûðûðëàð... “Öçâè êèìéà”. // õöñ. Øöàíû,
úÿðÿéàíû âÿ ñ.-íè ñàõëàìàã âÿ éà çÿèôëÿòìÿê
ö÷öí úèùàç.
ÑÖÇÝÖÍ ñèô. Éàðûà÷ûã, éàðûéóìóëó. // Íàç-
ãÿìçÿëè, íàçëû, ãÿìçÿëè ýþç, áàõûø ùàããûíäà.
Ñàëëàíûá-ñàëëàíûá þçöíö þéìÿ; Åëÿ ñöçýöí (ç.)
áàõûá ãÿëáèìÿ äÿéìÿ. Àøûã ßëÿñýÿð. [Õÿé-
éàì:] Ñÿðïèëäè àëîâ ðóùóìà ñöçýöí áàõûøûí-
äàí; Ñàðñûëäû áöòöí ìÿíëèéèì, åé àôÿòè-äþâðàí.
Ù.Úàâèä. [ßùìÿä:] Ìÿí áóíó îíóí áàõûøûí-
äà, ãàðà ýþçëÿðèíèí ñöçýöí áàõûøûíäà ýþðäöì.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÑÖÇÌß1 “Ñöçìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÖÇÌß2 èñ. Ñóéó ñöçöëÿðÿê ãàòûëàøìûø ãà-
òûã. Òÿðñ êèìè ãîíàãëàð äà áèð òîðáà ñöçìÿ ãà-
òûãäàí áàøãà áèð øåé ýÿòèðìÿìèøäèëÿð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÑÖÇÌßÊ ô. 1. Ìàéåíè ãàòûøûãäàí, õûëòäàí
âÿ ñ.-äÿí òÿìèçëÿìÿê, ñàôëàøäûðìàã ö÷öí
ñöçýÿúäÿí êå÷èðìÿê. Ìÿùëóëó ñöçìÿê. Íåôòè
ñöçìÿê. // Ñóéóíó ÷ûõàðìàã, ñóäàí àéûðìàã.
Äöéöíö ñöçìÿê. Ãàòûüû ñöçìÿê. – [Ýþé÷ÿê]
øîðó òîðáàéà òþêöá ñöçäö. ß.Âÿëèéåâ.
2. Òþêìÿê (àíúàã è÷ìÿëè øåéëÿð, õöñóñÿí
÷àé ùàããûíäà). Ìèññ Ùàííà.. èêèíúè ÷àéû ñöç-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Íàùàðäàí ñîíðà
÷àéû Ñÿêèíÿ þçö ñöçöá âåðäè. ß.Àáàñãóëèéåâ.
3. ìÿú. Îéíàìàã, ðÿãñ åòìÿê. Íÿðýèçè
öçöì, ëàé-ëàé; Éàõàíà äöçöì, ëàé-ëàé; Ñÿí
áþéö, ìÿí ãîúàëûì; Òîéóíäà ñöçöì, ëàéëàé.
(Áàéàòû). [Úàùàí:] Òîéóíäà äà ñÿíèí, áàëà;
Áàõ áåëÿúÿ ñöçÿðÿì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. “Íàçáàðû”
äåéèë êè, éåíèéåòìÿëÿð ñöçñöí, Ïÿðèçàä õàëà
áàúàðìàñûí. Ìèð Úÿëàë.
4. Éàðûãàïàëû ýþçëÿðëÿ áàõûá íÿçÿðäÿí êå-
÷èðìÿê. Áàøäàí-àéàüà ñöçìÿê. – Õÿëèë éóõó-
ñóçëóãäàí òóòãóíëàøìûø ãîíóð ýþçëÿðèíè ãàë-
äûðûá, ñÿðò âÿ àüûð áàõûøû èëÿ Øàùìàðû ñöçäö.
Ì.Ùöñåéí. Êÿðèì Ùöñåéíàüàíû áàøäàí-
àéàüà ñöçäö. Ì.Èáðàùèìîâ. Íÿðýèç ..àúèçàíÿ
áèð áàõûøëà îüëàíû ñöçäö. Á.Áàéðàìîâ.
5. Ãàíàä ÷àëìàäàí ñàêèò-ñàêèò, ñÿññèç ó÷-
ìàã. Òÿñáåù êèìè ãàòàðûíûç äöçÿðñèç; Ùàâà-
ëàíûá ÿðø öçöíäÿ ñöçÿðñèç. Ì.Â.Âèäàäè. Áó
éåðëÿðÿ ýÿëìèø ãóøëàð .. ÷àé öçÿðèëÿ ñöçöðäöëÿð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Ýþçëÿðèíè ñöçìÿê – á à õ ýþç.
ÑÖÇÖËÌß “Ñöçöëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÑÂÈÒÅÐ
ÑÖÇÖËÌßÊ ô. 1. Ãàòûøûãäàí, àøãàðäàí âÿ
ñ.-äÿí òÿìèçëÿíìÿê, ñöçýÿúäÿí êå÷èðèëìÿê.
Ìÿùëóë ñöçöëäö. Ñó ñöçöëäö. // Ñóäàí àéðûë-
ìàã. Ãàòûã ñöçöëäö. Äöéö ñöçöëöá.
2. Àõìàã, äàìúû-äàìúû òþêöëìÿê, ñûçìàã.
Ñàðõàí.. éàíàãëàðûíà ñöçöëÿí (ô.ñèô.) èðè éàø
äàìëàëàðûíû ñèëäè. Ì.Ùöñåéí. Ìàéà äà þçöíö
ñàõëàéà áèëìÿéèá áàøûíû Ñÿêèíÿíèí ñèíÿñèíäÿ
ýèçëÿäÿðÿê ñöçöëÿí (ô.ñèô.) äàìúûëàðû ñèëäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. Äèíëÿ, ìåøÿäÿêè áóëàã íÿ äå-
éèð? Áàõìà êè, ñöçöëöð î, ýèëÿ-ýèëÿ. Í.Õÿçðè.
// Ñûçûá êå÷ìÿê. ..Äàí éåðè ñþêöëìÿéÿ áàøëà-
éûð, è÷ÿðèéÿ èøûã çîëàãëàðû ñöçöëöðäö. Ì.Ùö-
ñåéí. Ýöëéàíàüà åëÿ ýÿëèðäè êè, ýþéäÿí éåðÿ
ñöçöëÿí (ô.ñèô.) øÿôÿã Ãÿùðÿìàíëàð êÿíäèíäÿêè
ýÿíúëèéèí, úàâàíëàðûí îõóäóüó øÿí ìàùíûíûí,
ãûçëàðûí ñåâèíúèíèí, àäàìëàðûí ìÿñóä ùÿéàòû-
íûí òèìñàëûäûð. ß.Âÿëèéåâ. Ýöíÿøèí èëê øöàëàðû
ùèñëè áàúàäàí è÷ÿðè ñöçöëÿðêÿí Ôàòû éîðüàíû
öñòöíäÿí ýþòöðöá òóëëàäû. ß.Àáàñîâ.
3. Éàðûéóõóëó êèìè îëìàã; õóìàðëàíìàã,
àõìàã (ýþç ùàããûíäà). Éóõóñóç ìàðàëòÿê ùÿð-
äÿí ñöçöëöá; Àõàí ýþçëÿðèíèí ñÿäÿãÿñè úàíûì.
Ã.Çàêèð. Íÿ ýþçÿë ñöçöëöð ãàðà ýþçëÿðèí;
ßúÿáà, îíëàðû ñöçìÿê âàõòûìû? Ì.Ìöøôèã.
4. Öçöëìÿê, èëìÿëÿðè ãà÷ìàã, ñåéðÿêëÿø-
ìÿê. Øàëâàðûí äèçëÿðè ñöçöëöá. Ïåíúÿéèí ãîë-
ëàðû ñöçöëìöøäöð.
ÑÖÇÖËÌÖØ ô.ñèô. 1. Ñöçýÿúäÿí êå÷èðèëìèø
(êå÷ìèø). Ñöçöëìöø áàë. Ñöçöëìöø ñöä.
2. Á à õ ñöçýöí.
ÑÖÇÖÍÒÖ èñ. Ñöçöëÿíäÿí ñîíðà ãàëàí ãà-
ëûã, õûëò, òîðòà âÿ ñ. Ñöçýÿúäÿêè ãàëûüû ñûõûá ñöç-
äöêäÿí ñîíðà éåíè ñöçöíòö àëûðëàð. Ð.ßëèéåâ.
ÑÂÀÍËÀÐ úÿì Ãÿðáè Ýöðúöñòàí ÿùàëèñè-
íèí áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí õàëã, äàüëûëàð.
ÑÂÅÒÎÔÓÐ [ðóñ.] Êö÷ÿëÿðäÿ, éîëëàðäà
ùÿðÿêÿòè íèçàìà ñàëìàã ö÷öí ãûðìûçû, ñàðû,
éàøûë øöøÿëÿðè îëàí åëåêòðèê ñèãíàë ôàíàðû.
// Ìöõòÿëèô ìàøûíëàðäà, ãóðüóëàðäà èøûã ñèã-
íàëû úèùàçû. Ëîêîìîòèâ ñâåòîôîðó. – [Ãûç:]
[Òàùèð] áèçè ñàéìàäû, áèç äÿ ýÿðÿê [Òàùèðèí]
ñâåòîôîðóíó áàüëàéàã. Ì.Ùöñåéí.
ÑÂÅÂ èñ. [ëàò.] Åðàìûçäàí ÿââÿë Û ÿñð –
åðàìûçûí ÛÛ ÿñðèíäÿ éàøàìûø áèð ñûðà ãÿäèì
Ýåðìàí òàéôàëàðûíûí öìóìè àäû.
ÑÂÈ´ÒÅÐ [èíý. ñwåàòåð – òÿðëÿìÿê] Áàø-
äàí ýåéèëÿí äþøöáàüëû, ùöíäöð áîéóíëóãëó
òîõóíìà éóí êþéíÿê – ôóôàéêà.
179
Ø ØÀÄßÍß
Øø
Ø Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí èéèðìè àëòûíúû
ùÿðôè. Á à õ øå.
ØÀÁÀËÛÄ èñ. 1. Ãîç, ôûíäûã úèíñèíäÿí ãà-
áûãëû ìåéâÿ âÿ áó ìåéâÿíèí àüàúû. Øàáà-
ëûäûí ÷îõ äàäëû, ãèäàëû ìåéâÿëÿðèíäÿí âÿ àüàú-
ëàðûíûí îäóíúàüûíäàí ýåíèø ñóðÿòäÿ èñòèôàäÿ
åäèëèð. Ìåéâÿëÿðè ÷èé, ãîâðóëìóø âÿ áèøèðèëìèø
ùàëäà èøëÿäèëèð. È.Àõóíäçàäÿ. Éàðûìèøûãëû îòà-
üûìûçûí îðòàñûíäà äþðäáóúàã øÿêëèíäÿ ãàéðûë-
ìûø îúàüûí äþâðÿñèíäÿ äþøÿêúÿëÿðÿ äöçöëöá
îòóðàðäûã, .. øàáàëûä ãîâóðàðäûã. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
2. Ãÿùâÿéè, øàáàëûäû. Øàáàëûä ðÿíýëè. Øàáà-
ëûä ðÿíýëè øàë. – Íàçëû ÿéíèíäÿêè òöíä øàáàëûä
ðÿíýëè èïÿê êþéíÿéèíè ÷ûõàðòäû... Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Øàáàëûä úèíñè – ÷îõ õÿñèñ, õåéèðâåðìÿç
àäàì ùàããûíäà. Áó éåðëÿðèí äàüû éîõ; Áàü-
÷àñû âàð, òàüû éîõ; Úèíñè øàáàëûä úèíñè; Ýþð-
êÿìè âàð, éàüû éîõ. (Áàéàòû). Øàáàëûääàí éàü
÷ûõàðòìàã – ìöìêöí îëìàéàí øåéäÿí äÿ
ôàéäà ýþðìÿéÿ ÷àëûøìàã.
ØÀÁÀËÛÄÛ ñèô. Øàáàëûä ðÿíýèíäÿ, ãÿùâÿéè.
Øàáàëûäû ñà÷. Øàáàëûäû ñàããàë. – Ìèð Ìÿ-
ùÿììÿä Êÿðèì àüà øàáàëûäû ðÿíýëè, ãîëñóç
ÿáàñûíû ÷èéíèíäÿí åíäèðèá àéàüà äóðäó. Ìèð
Úÿëàë. Àçàúûã ñîíðà Ùÿìçÿ .. áàøûíäà øàáà-
ëûäû Áóõàðà ïàïàüû îëäóüó ùàëäà .. îòàüûí
éóõàðû áàøûíäà äàéàíäû. ß.ßáöëùÿñÿí. [Ýöë-
ÿñÿðèí] éåìëèê éåìÿêäÿí ÿëëÿðè âÿ äîäàãëàðû
áèð àç ãàðàëûá, øàáàëûäû ðÿíýÿ äöøìöøäö.
È.Øûõëû.
ØÀÁÀËÛÄËÛà èñ. ×îõëó øàáàëûä àüàúû áèòÿí
éåð, øàáàëûä ìåøÿñè.
ØÀÁÀØ èñ. [ôàðñ.] Òîé ìÿúëèñëÿðèíäÿ îéíà-
éàíëàðà õàíÿíäÿ âÿ ÷àëüû÷ûëàð ö÷öí âåðèëÿí
ïóë. Ýÿíúëÿð îéíàéàíäà éîëäàøëàðû îíëàðûí
áàøûíà êàüûç ïóë (ÿñýèíàñ) øàáàø òþêÿðäèëÿð.
Ù.Ñàðàáñêè. ..Õàíÿíäÿ ÷àëàð, úàâàíëàð îéíàð,
øàáàø òîïëàíàð. Ð.ßôÿíäèéåâ. Áÿçÿí îéíà-
éàíëàð óòàíûá øàáàø àëìûðäûëàð. Ñ.Ðÿùìàí.
ØÀÁËÎÍ [àëì.] 1. Öëýö, ãÿëèá. // Ùàçûð
ìÿìóëàòûí ôîðìàñûíû éîõëàìàã ö÷öí àëÿò.
2. ìÿú. ×åéíÿíìèø, áàéàüû, áàñìàãÿëèá.
Àéäûíûí ôèêðèíúÿ, øàèð àäè âÿ øàáëîí ñþçäÿí
ãà÷ûá, òÿçÿ áèð èñòèëàù éàðàòìûøäû. Ì.Ùöñåéí.
180
ØÀÁËÎÍËÓà èñ. Øàáëîí, ÷åéíÿíìèø, áà-
éàüû øåéèí ùàëû; àäèëèê, áàéàüûëûã.
ØÀÄ ñèô. [ôàðñ.] 1. Ñåâèíÿí, øÿí, ôÿðÿùëè,
ìÿìíóí. Øàä àäàì. Øàä öç. Øàä ýþçëÿð.
Êþíëö øàä îëìàã. – Äàøäÿìèð ÿìè þç òöòöíö
áàðÿñèíäÿ áåëÿ òÿðèôëÿðè ÷îõ åøèòìèø îëäóüóíó
ýþñòÿðÿí øàä áèð ñÿñëÿ äåäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.

Øàä åòìÿê (åëÿìÿê, ãûëìàã) – ñåâèíäèð-
ìÿê, ôÿðÿùëÿíäèðìÿê, øàäëàíäûðìàã, ìÿì-
íóí åòìÿê. Úþâðëÿð êèì, åéëÿìèøäèí áèðáÿáèð
éàä åéëÿéèá; Øàìè-ùèúðàí êþíëöìö áó íþâ
èëÿ øàä åéëÿðÿì. Ñ.ß.Øèðâàíè. Áÿçÿäèí ñÿí áó
ýöí áèçèì ÷ÿìÿíè; Øàä ãûëäûí áó ýÿëìÿýèíëÿ
ìÿíè. Ì.ß.Ñàáèð. Ìÿíè óíóòìàéûí, òåç-òåç éàä
åäèí; Áó êöñêöí êþíëöìö ñèçñÿ øàä åäèí.
Ì.Ðàùèì. Øàä îëìàã – ñåâèíìÿê, øàäëàí-
ìàã, ôÿðÿùëÿíìÿê, ìÿìíóí îëìàã. ßëÿñ-
ýÿðÿì, øàä îëìàäûì äöíéàäà; Ñÿíè ýþðäöì,
äÿðäèì îëäó çèéàäà. Àøûã ßëÿñýÿð. [Ðçàãóëó-
õàí:] Ãûçûì, ÷îõ øàä îëóðàì êè, ñÿíÿ õÿðú åòäè-
éèì ïóëëàð ùÿäÿð ýåòìÿéèáäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Öðÿêà÷àí, ôÿðÿùëè, ñåâèíäèðèúè, õîø. Øàä
õÿáÿð. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. ×öíêè áèëèð ðàùÿò
ÿçèééÿòäÿäèð; Øàä éàøàìàã ñÿéäÿ, ãåéðÿòäÿäèð.
Ì.ß.Ñàáèð.
3. Øàäÿì (øàäàì) øÿêëèíäÿ – ñåâèíèðÿì,
ìÿìíóíàì (áèð øåéäÿí øàä, ìÿìíóí îëìàüû
áèëäèðèð). Éàðûí õÿéàëèëÿ áó ýöí ìÿí øàäÿì;
Ãÿðèáëèéÿ äöøñÿì ãàí àüëàð äèäÿì. Ì.Ï.Âà-
ãèô. Áó ýöí øàäàì, îõóéóðàì, ÷àëûðàì; Ñÿí
éàøà äîëäóãúà ìÿí óúàëûðàì. Àøûã Ùöñåéí.
◊ Øàäëûüûíäàí éåðÿ-ýþéÿ ñûüìàìàã (ñû-
üûøìàìàã) – ùÿäñèç ñåâèíú è÷ÿðèñèíäÿ îë-
ìàã, øàä îëìàã, ñåâèíìÿê, øàäëûã åëÿìÿê.
Øàäëûüûíäàí ñûüûøìàéûá éåð èëÿ ýþéÿ; Þç åøãèíè
þâëàä êèìè áàüðûíà áàñûð. Ñ.Âóðüóí.
ØÀÄÀÐÀ èñ. Áóüäàíûí, àðïàíûí çèáèëèíè,
òîðïàüûíû òÿìèçëÿìÿê ö÷öí õÿëáèð.
Øàäàðà
êèìè – äåøèê-äåøèê, äÿëèê-äÿëèê. Èéíÿ âóðäóð-
ìàãäàí áÿäÿíè øàäàðà êèìèäèð.
ØÀÄÀÐÀËÀÌÀ “Øàäàðàëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÄÀÐÀËÀÌÀà ô. Øàäàðàäàí êå÷èðìÿê,
øàäàðàäà òÿìèçëÿìÿê. Áóüäàíû øàäàðàëàìàã.
ØÀÄÀÐÀËÀÍÌÀ “Øàäàðàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÄÀÐÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Øàäàðàäàí êå-
÷èðèëìÿê, øàäàðàäà òÿìèçëÿíìÿê.
ØÀÄßÍß ñèô. Èðè äÿíÿëÿðè îëàí, èðè äÿíÿëè.
Øàäÿíÿ íîõóä. Øàäÿíÿ áóüäà. – Áèëäèð÷èí
éåäèéè àäè äàðû îëàðäû. Àðàáèð øàäÿíÿ äÿ âåðÿð-
äèëÿð êè, ãóø ãûçûøñûí. Ù.Ñàðàáñêè.
ØÀÄÕßÁßÐ
ØÀÄÕßÁßÐ: øàäõÿáÿð îëàñàí! – õîøõÿ-
áÿð ýÿòèðÿí àäàìà ãàðøûëûã îëàðàã äåéèëÿí
òÿøÿêêöð èôàäÿñè. [Õàâÿðíèñÿ:] Øàäõÿáÿð îëà-
ñàí! Àüëàìûðàì, ñîüàí øîãÿðèáèí àúûñûäûð êè,
ýþçëÿðèì éàøàðìûøäûð. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØÀÄ-ÕÖÐÐßÌ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ. âÿ ÿð.]
×îõ øàä, êåôè êþê, ñåâèíú è÷ÿðèñèíäÿ. [Îäà-
áàøû:] [Îüëàí] ùÿð éåðäÿ þçöíö øàä-õöððÿì ..
ëÿòèôÿýó ýþñòÿðèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àõûðäà
ùàìû øàä-õöððÿì éûõûëûá éàòäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Ãûç õîøáÿõò, îüëàí õîøáÿõò – èêèñè äÿ ÿë-ÿëÿ
âåðèá øàä-õöððÿì, äèðèëèéèí ýåíèø áàüûíäà
þìöð ñöðöðäöëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØÀÄËÀÍÄÛÐÛÚÛ ñèô. Ñåâèíäèðèúè, ôÿðÿùëÿí-
äèðèúè; øàäëûã ýÿòèðÿí, ñåâèíú ýÿòèðÿí, øàä-
ëàíäûðàí, ñåâèíäèðÿí, öðÿêà÷àí. Øàäëàíäûðûúû
õÿáÿð.
ØÀÄËÀÍÄÛÐÌÀ “Øàäëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÄËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Øàä åòìÿê, ñåâèíäèð-
ìÿê, ôÿðÿùëÿíäèðìÿê, öðÿê à÷ìàã. Áó õÿáÿð
áèçè îëäóãúà øàäëàíäûðäû. – Ìÿêòóá Ùàúûíû
ùÿääèíäÿí àðòûã øàäëàíäûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÀÄËÀÍÌÀ “Øàäëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÄËÀÍÌÀÃ ô. Øàä îëìàã, ñåâèíìÿê,
ôÿðÿùëÿíìÿê. Ðöñòÿì Ùöììÿòÿëèíèí âÿùøè
÷ÿíýÿëèíäÿí õèëàñ åäèëìèø Ýöëçàðà áàõäûãäà
øàäëàíûð. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ýÿë êè, ñÿí ýÿëÿíäÿ
øàäëàíûð þìöð; Ýöë à÷ûð ýÿíúëèéèí äèëè, àüûçû.
Ñ.Âóðüóí.
ØÀÄËÛÃ èñ. Ñåâèíú, ôÿðÿù. Äàüûëäû áó øàä-
ëûã õÿáÿðè, äÿðáÿäÿð îëäó; Éàíäû îäà ãÿìëÿð.
Ì.Â.Âèäàäè. Þç ìóñèãè âÿ ñÿíÿòè èëÿ, þçöíöí
äèëðöáà ñÿñèëÿ ìèíëÿðèí øàäëûüûíà ñÿáÿá îëàí
áó òàðèõè ñèìà þìðöíäÿ êÿäÿðäÿí áàøãà áèð
ìöêàôàò ãàçàíà áèëìÿäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Èí-
ñàíà ôÿðÿù, ñåâèíú, ìÿìíóíëóã âåðÿí ùàäèñÿ,
øåé; íÿøÿ, êåô, ÿéëÿíúÿ, òîé, áàéðàì. [Ìÿð-
úàí áÿé ãîíàãëàðà:] Îòóðóí áóðàäà, éåéèí,
è÷èí, êåô ÷ÿêèí. Áó ýöí øàäëûã ýöíöäöð, ýÿðÿê
øàä îëàñûíûç. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Âÿçèð:] Øàäëûã
äÿìè ÷àòäû, äóðóí! Øàùàíÿ áèð ìÿúëèñ ãóðóí!
À.Øàèã.
Øàäëûã åëÿìÿê (åòìÿê) – ÷àëûá-
îéíàìàã, ÿéëÿíìÿê, êåô åëÿìÿê, øàäëàíìàã.
Òîéäàí ãàáàã ýÿëèíèí áàøûíà âÿ ÿë-àéàüûíà
õûíà éàõàðäûëàð. Î ýåúÿíè ñÿùÿðÿäÿê äÿô, äóì-
áóë ÷àëûá, îéíàéûá øàäëûã åäÿðäèëÿð. Ù.Ñàðàáñêè.
ØÀÄËÛÃËÀ çÿðô Ñåâèíúëÿ, ñåâèíúÿê, ôÿ-
ðÿùëÿ, øàä ùàëäà, ìÿìíóíèééÿòëÿ. [Ùöñåéí-
ãóëó:] Áèðïÿðäÿëè áèð âîäåâèë áåëÿ éàçûëñàéäû,
òÿçÿ îëäóüóíäàí ÷îõ øàäëûãëà îéíàðäûã.
ØÀÝÈÐÄ
Ù.Ñàðàáñêè. Íàçíàç òåëèíè ýåðè èòÿëÿéèá Ãàðàøà
áàõàðàã øàäëûãëà ýöëöìñÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Ñÿðâèíàç úàâàí ÿðèíÿ øàäëûãëà áàõûá ýöëöì-
ñÿäè. È.ßôÿíäèéåâ.
◊ Øàäëûãëà ãàëûí! – áèðèëÿ àéðûëàðêÿí äåéè-
ëÿí õîø àðçó èôàäÿñè. Øàäëûãëàðäà ýþðöøÿê! –
ìàòÿì éåðèíäÿ áèðèëÿ ýþðöøÿðêÿí äåéèëÿí
àðçó èôàäÿñè.
ØÀÄÌÀÍ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] êëàñ. Øàä,
ñåâèíú, ìÿìíóí. Äóðäó ãàçè øàùÿ âèäà åòäè;
Åâèíÿ õåéëè øàäìàí ýåòäè. Ñ.ß.Øèðâàíè. Îëìà-
äûì ùè÷ øàäìàí, ÿôñóñ! Õ.Íàòÿâàí. [Îäàáàøû:]
Äîñòó, Ôÿðìàíû áèð íþâ øàäìàí ýþðöá éÿãèí
åòäè êè, ÿùâàëàòäàí õÿáÿðè éîõäóð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ØÀÄ-ØÀÄ çÿðô Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ, ñåâèíú è÷ÿ-
ðèñèíäÿ, ôÿðÿùëè, ìÿìíóí ùàëäà. Ìÿêòóá àëàí-
ëàð øàä-øàä ÷ÿêèëäè, àëìàéàíëàð ñàêèò-ñàêèò
àääûìëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÄ-ØÀËÀÉÛÍ äàí. á à õ øàä. [Àíà] ñîíðà
áèøèðäèéè õþðÿéè îðòàëûüà ýÿòèðäè. Øàä-øàëàéûí
éåéèá ãóðòàðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ØÀÄÉÀÍÀ ñèô. Øàäëûãëà, ñåâèíúëÿ, ìÿì-
íóíëóãëà. Øàäéàíà ãÿáóë. Øàäéàíà ìÿúëèñ.
ØÀÄÉÀÍÀËÛÃ èñ. Øàäëûã, øÿíëèê, áàéðàì.
[Ðöñòÿì áÿé:] Ìÿøÿäè Èáàä, ìÿí ñÿíèí ãî-
ùóìëóüóíó þçöì ö÷öí áþéöê áèð ôÿõð áèëè-
ðÿì. Îíà ýþðÿ áèð áàëàúà øàäéàíàëûã åäÿê.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. // çÿðô Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ, øàäëûãëà.
Áèð äÿñòÿ àðâàä-óøàã øàäéàíàëûã èëÿ ñÿñëÿíèá,
ýÿëÿíëÿðèí ãàáàüûíà ÷ûõäûëàð. Ìèð Úÿëàë.
ØÀÔÐÁÍ [ÿð.] Ñàðû-ãûðìûçû ìåéõîø àëìà
íþâö.
ØÀÔÒÀËÛ èñ. [ôàðñ.] Ãàáûüû ùîâëó, ñàðû-
ãûðìûçû ðÿíýëè, èðèòóìëó, øèðÿëè ìåéâÿ. Øàôòàëû
ýÿëìÿìèø òàáàüû ýÿëäè. (Ìÿñÿë). Øàôòàëû, ÿðèê
âÿ òóò àüàúëàðû áàø-áàøà âåðÿðÿê ýöíöí ãàáà-
üûíû ÷ÿòèð êèìè òóòóð, éàøûë îòëàðûí, òÿð éîíúà-
íûí öçÿðèíÿ ñÿðèí êþëýÿ ñàëûðäû. È.ßôÿíäèéåâ.
// Øàôòàëûäàí áèøèðèëìèø, ùàçûðëàíìûø. Øàôòàëû
ìöðÿááÿñè. Øàôòàëû úåìè.
ØÀÔÒÀËÛËÛÃ èñ. Øàôòàëû àüàúëàðû ÿêèëìèø
éåð, øàôòàëû áàüû.
ØÀÝÈÐÄ èñ. [ôàðñ.] 1. Èáòèäàè âÿ éà îðòà
ìÿêòÿáäÿ îõóéàí óøàã; ìÿêòÿáëè. Ìÿøÿäè
áöòöí ñèíèôäÿ ÿí éàõøû îõóéàí øàýèðäëÿðäÿí-
äèð. Ì.Ùöñåéí. Òåéìóð ìöÿëëèì øàýèðäëÿðÿ
âÿòÿíïÿðâÿð áèð ðóùóí òÿðáèéÿ îëóíìàñûíà ÷îõ
ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. ß.Ñàäûã.
181
ØÀÝÈÐÄËÈÊ
2. Ùÿð ùàíñû áèð óñòà éàíûíäà ñÿíÿò, ïåøÿ
þéðÿíÿí ýÿíú. Äÿðçè øàýèðäè. ×èëèíýÿð øà-
ýèðäè. – [Úàâàí îüëàí:] Ãàðäàø, – äåäè, – áó-
ðàäà î êèøèíèí íàèáè îëìàìûø îëìàç! – Âàð, –
äåäèëÿð, – áóðàäà øàýèðäè âàð. Ìèð Úÿëàë.
3. Áèðèíèí òÿëèìèíÿ, ìÿñëÿêèíÿ, ÿãèäÿñèíÿ,
èøèíÿ òÿðÿôäàð îëàí âÿ îíóí èøèíè äàâàì åòäè-
ðÿí øÿõñ.
ØÀÝÈÐÄËÈÊ èñ. 1. Øàýèðä îëìà, øàýèðä ùÿ-
éàòû, ìÿêòÿáäÿ îõóìà, òÿëÿáÿëèê. Øàýèðäëèê
èëëÿðè.
2. Èõòèñàñ òÿëèìè. Ôàáðèê-çàâîä øàýèðäëèéè.
ØÀÙ1 èñ. [ôàðñ.] 1. Êå÷ìèøäÿ Èðàí âÿ ßôãà-
íûñòàíäà ïàäøàùûí, ùþêìäàðûí òèòóëó, ùÿì÷è-
íèí áó òèòóëó äàøûéàí øÿõñ. [Âÿçèð:] Ãîðõìà,
ñÿíèí äóàí øàùûí öñòöíäÿäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Èìàìëàð, íÿáèëÿð, ñóëòàíëàð, øàùëàð; Ìèí èë àò
îéíàòäû êöðÿéèìèçäÿ. Ñ.Âóðüóí.
2. Øàùìàò îéóíóíäà: áàø ôèãóð.
3. ìÿú. ßí áèðèíúè, ÿí éàõøû, ÿí íöìóíÿâè.
Ôîðìàíûí êàìèëëèéè âÿ ÿñÿðèí áöòöí öíñöð-
ëÿðè àðàñûíäàêû áÿäèè âÿùäÿòÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ
“Þëöëÿð” Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí øàù
ÿñÿðè ñàéûëà áèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ. // Îáðàçëû
òÿøáåùëÿðäÿ: ñå÷èëÿí, áàøäà äóðàí, áèðèíúè éåðè
òóòàí. Ýþçÿëëÿð ñóëòàíû, ìÿëÿêëÿð øàùû; Àëà
ýþçëö õàíûì, ýåòìÿ, àìàíäû. Àøûã ßëÿñýÿð.
Ãûçûëýöë øàùûäûð áöòöí ýöëëÿðèí; Î ùÿëÿ ãþí-
÷ÿäèð, éóõóñó äÿðèí. Í.Ðÿôèáÿéëè.
4. Àðû àèëÿñèíäÿ äèøè àðûéà äåéèëèð. Ïèðè êèøè
Àüúà õàíûìà äåäè: – Ùÿð éóâàäà áèð äèøè àðû
îëàð, îíà øàù äåéÿðëÿð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
◊ Øàù(ûí) òÿíáÿëè – ÷îõ òÿíáÿë, þçöíö çÿù-
ìÿòÿ, úàíûíû èøÿ âåðìÿê èñòÿìÿéÿí àäàì
ùàããûíäà. [Áàùàð:] Ýþð ìÿí íåúÿ éàõøû àðâà-
äàì êè, ñÿíèí êèìè øàù òÿíáÿëèíÿ ÷àðûã àëûðàì.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Áàëëû âÿ Õàëëû:] Àé ãàüà, âàë-
ëàù, þçúèéÿçëÿðè øàù òÿíáÿëèäèðëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÙ2 Àòûí äàë àéàãëàðû öñòöíäÿ ãàëõûá äóð-
ìàñû.
Øàùÿ ãàëõìàã – èêè äàë àéàãëàðû
öñòÿ ãàëõûá äóðìàã (àò ùàããûíäà). Êþùëÿí àò
øàùÿ ãàëõäû. Ì.Ùöñåéí. [Èëéàñ Àäèëÿéÿ:] Òÿð-
ëàí êèøíÿéèá øàùÿ ãàëõûð, ñîíðà èðÿëè àòûëûá äöø-
ìÿí ÿùàòÿñèíè éàðàðàã ìÿíè ýþòöðöá ãà÷ûð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Àò áèðäÿí øàùÿ ãàëõäû.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÀÙÀÄ èñ. Äÿéèðìàíäà öéöäöëÿí òàõûë
ö÷öí àëûíàí ùàãã; äÿéèðìàí ùàããû. Äÿéèð-
182
ØÀÙÛ
ìàíäà äÿíèì éîõ, øàùàä öñòÿ áàøûì éàðûëûð.
(Àòà. ñþçö). [Äÿéèðìàí÷û éöçáàøûéà:] Âàðûìû-
éîõóìó àïàðäûëàð, áèëèðñÿí êè, ÿêèíèì éîõ,
áè÷èíèì éîõ, øàùàäëà äîëàíûðàì, éåéÿíèì äÿ
éåääè áàøäûð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØÀÙÀÍß ñèô. [ôàðñ.] Øàùà, øàùëûüà ìÿõñóñ
âÿ éà øàùà, ùþêìäàðà ëàéèã. [Âÿçèð:] Ñîíðà
öçöí äþðä íÿôÿð ùàçûðäà îëàí ïèøõèäìÿòëÿðÿ
òóòóá äåäè êè, õÿëÿòè-øàùàíÿíè ýÿòèðèí, ãèáëåéè-
àëÿìè ýåéèíäèðèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Âÿçèð:]
Øàäëûã äÿìè ÷àòäû, äóðóí; Øàùàíÿ áèð ìÿúëèñ
ãóðóí. À.Øàèã. // ìÿú. ×îõ íÿôèñ, ÷îõ ìö-
êÿììÿë.
ØÀÙÀÍÈ á à õ øàùàíÿ. Ýþçÿë ýöë, øàùàíè
ýöë; Ëÿáè ýöë, äÿùàíè ýöë; Þç ýöëöìö èñòÿðÿì;
Áöðöñÿ úàùàíè ýöë. (Áàéàòû).
ØÀÙÁÀË á à õ øàùïÿð.
ØÀÙÁÀÇ èñ. [ôàðñ.] 1. Òÿðëàí, øàùèí. ßëÿñ-
ýÿð, òîðóíó ñÿí òÿðëàíà ãóð; Áÿëêÿ òîðà äöøÿí
áèð øàùáàç îëà. Àøûã ßëÿñýÿð. Ãûçûëúàäûð ñîéóã
áóëàã éàéëàüû; Áÿðÿëÿðè øàùèí, øàùáàç îéëàüû.
Àøûã Äèëãÿì.
2. ìÿú. Èýèäëèéè, ãî÷àãëûüû, úÿñàðÿòè èëÿ ôÿðã-
ëÿíÿí àäàì ùàããûíäà. ×àíàããàëà, Ñàðûãàìûø;
Èýèäëÿðè øàùáàç ýþðäöì. “Êîðîüëó”. // ìÿú.
Õàëã øåðèíäÿ ìÿüðóð ýþçÿëÿ èøàðÿ. Âàãèôè
àòÿøè-ùèúðàí þëäöðäö; Àìàí, âåðèí î øàùáàçà
áèð õÿáÿð. Ì.Ï.Âàãèô. // Øàèðàíÿ òÿøáåùëÿðäÿ:
ýþçÿëèí ìÿüðóð ýþçëÿðèíÿ, áàõûøûíà èøàðÿ.
Î øàùáàç ýþçëÿðèíè ýþðÿíäÿ; Ó÷àð ìöðüè-
ðóùóì, äóðìàç áÿäÿíäÿ. Ã.Çàêèð. Î ìÿëÿê
ñèìàëûì, øàùáàç áàõûøëûì; Î äîäàüû áàëëûì,
úåéðàí éåðèøëèì. Ñ.Âóðüóí.
ØÀÙÁÅÉÒ èñ. [ôàðñ. øàù âÿ ÿð. áåéò] Øåðèí
áèðèíúè áåéòè, ìÿòëÿ; ùÿì÷èíèí áèð øåðèí ÿí
ýþçÿë, ñå÷èëìèø áåéòè.
ØÀÙÄÀÌÀÐ èñ. 1. Á à õ àîðòà.
2. ìÿú. ßí ìöùöì, ÿí ÿñàñ, áàøëûúà éîë.
ØÀÙßÍØÀÙ èñ. [ôàðñ.] 1. òàð. 1979-úó èë Èðàí
èñëàì èíãèëàáûíà ãÿäÿð Èðàí øàùëàðûíûí òèòóëó.
Øöúàèääþâëÿ èìïåðàòîð ùþêóìÿòè èëÿ øàùÿí-
øàù ùþêóìÿòè àðàñûíäà êå÷èëìÿñè ìöìêöí îë-
ìàéàí áèð ó÷óðóì éàðàòìûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ìÿú. Áàø÷û, ïàäøàù. [Ãàç:] Áÿñ ìÿíÿì
ãóøëàðûí øàùÿíøàùû; Äóðíà îëäó áó íÿãëèí
àýàùû. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ØÀÙÛ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Áåøãÿïèêëèê ãàðà ïóë
(àäÿòÿí ñàéëàðëà). Àááàñûíû áÿéÿíìÿéÿí áåø
øàùû ÷ûõàðäàð. (Àòà. ñþçö). [Ùàúû Ãàðà:] Áó
ØÀÙÈÄ
êàñàä áàçàðäà ìÿíèì áèð øàùû ãàçàíúûì éîõ-
äóð, àááàñûíû ùàðàäàí àëûðàì?.. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. [Ìÿðúàí áÿé:] Úèáèìäÿ áåø-àëòû øàùû
âàð, î äà þçöìÿ ëàçûìäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ØÀÙÈÄ èñ. [ÿð.] 1. Áèð ùàäèñÿíè, ÿùâàëàòû,
èøè þç ýþçö èëÿ ýþðìöø âÿ éà ýþðÿí àäàì.
Ìÿí áó ùàäèñÿëÿðèí øàùèäèéÿì. – Ìÿíèì ñàêèí
îëäóüóì îòàüûí öçö [Ñàðûêþéíÿêýèëèí] ùÿéÿ-
òèíÿ îëäóüó ö÷öí ùÿð èøèíÿ øàùèä îëóðäóì.
Ñ.Ùöñåéí. Îíñóç äà åâèí ùÿð òÿðÿôèíäÿ êå÷-
ìèø âóðóøìàëàðûí øàùèäè îëàí áèð ÷îõ ó÷óã-
ñþêöêëÿð âàð èäè. Ù.Íÿçÿðëè. Ìÿí áèð ÷îõ áåëÿ
ùàäèñÿëÿðèí íÿèíêè øàùèäè, ùÿòòà áèð íå÷ÿ äÿôÿ
èøòèðàê÷ûñû äà îëìóøàì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Þçöíÿ ìÿëóì îëàí áèð èø ùàããûíäà øÿùà-
äÿò âåðìÿê ö÷öí ìÿùêÿìÿéÿ ÷àüûðûëàí øÿõñ.
Øàùèäëÿðè äèíëÿìÿê. – Äàâà ö÷öí áèð ãàçû, èñ-
áàò ö÷öí ìèí øàùèä. (Àòà. ñþçö). [Ñÿôÿð Ùÿì-
çÿéÿ:] Àüà, øàùèäëÿðèí áèðè ìÿí. Ú.Úàááàðëû.
Èñëàì, ÿðèçÿñèíäÿ áèð ÷îõ øàùèäëÿð ýþñòÿðèðäè.
Ñ.Ùöñåéí. Øàùèä ëàçûì îëìàäû, ÷öíêè Øÿôèãÿ
þçö áîéíóíà ýþòöðäö. È.Ìóñàáÿéîâ.
Øàùèä
÷àüûðìàã (÷ÿêìÿê, ýþñòÿðìÿê) – áèð øåéèí
ùÿãèãÿòÿí îëóá-îëìàäûüûíû ñöáóò åòìÿê ö÷öí
ðÿñìè øÿêèëäÿ àäàì ýþñòÿðìÿê, îíà èñíàä åò-
ìÿê. Ó÷óðóá êþêöíäÿí íÿìëè çèíäàíû; Øàùèä
÷àüûðàðàì áöòöí äöíéàíû. Ñ.Ðöñòÿì. Ãÿäèð
öçöíö ãîíøóëàðà òóòóá øàùèä ÷ÿêèðäè. Ìèð
Úÿëàë. Øàùèä äóðìàã (îëìàã) – þç ýþçö èëÿ
ýþðäöéö áèð øåé, ùàäèñÿ ùàããûíäà èôàäÿ, ìÿëó-
ìàò âåðìÿêëÿ îíóí äîüðó îëóá-îëìàäûüûíû
ýþñòÿðìÿê. [×èìíàç Ñÿðèééÿéÿ:] Þçöì ýå-
äèá øàùèä äóðàðàì êè, ñÿí þçöí-þçöíö þëäöð-
ìöøñÿí. Ú.Úàááàðëû. [Ìàðàë:] Ñþçëÿðèíè òÿêðàð
åëÿ, Ìèðçÿ Ãÿðÿíôèë ìÿíèì øàùèäèì îëàúàã.
Ñ.Ðÿùìàí.
ØÀÙÈÄËÈÊ èñ. 1. Ýþçö èëÿ ýþðäöéö âÿ éà
áèëäèéè áèð ùàäèñÿ âÿ éà èø ùàããûíäà áèð øÿõ-
ñèí ìÿëóìàò âåðìÿñè, øàùèä äóðìàñû.
2. Áèð øåéèí ùÿãèãèëèéèíè, äöçëöéöíö ðÿñ-
ìÿí òÿñäèã åòìÿê ö÷öí áèð èøäÿ èøòèðàê åòìÿ.
Î ýöíöí ñàáàùû Øÿðèôçàäÿ âÿ Ãÿìÿð õàíûìûí
øàùèäëèéè èëÿ Çåéíàëûí Ìåùðèáàíëà éåíèäÿí
åâëÿíìÿñè çàãñäà ãåéä îëóíäó. Ñ.Ùöñåéí.
3. Ìÿùêÿìÿäÿ: øàùèäèí âåðäèéè ìÿëóìàò;
øÿùàäÿò. Øàùâåðäè éàëàí÷û øàùèäëèê åëÿéèá ÷îõ
àäàìû íàùàãäàí òóòäóðóáìóø. È.ßôÿíäèéåâ.
ØÀÙÈÄ-ÑÖÁÓÒ èñ. [ÿð.] Ñöáóò åäÿí øåé,
äÿëèë. Ìÿíÿ øàùèä-ñöáóò ëàçûì äåéèë. – Ýþé
ØÀÙÌÀÒ
ýóðóëäàäû, òóôàí ãîïäó, èëäûðûì ÷àõûá åâèìè,
ìöëêöìö éàíäûðäû. Îíäàí ãàëàí áó êþìöð
ïàð÷àëàðûäûð êè, îíó äà øàùèä-ñöáóò êèìè ýÿ-
òèðìèøÿì. “Êèðïè”.
ØÀÙÈÍ èñ. 1. Ìþùêÿì ÿéðèäèìäèêëè, óçóí,
èòèãàíàäëû éûðòûúû ãóø. Øàùèí, øóíãàð ñöðáÿíèçè
äàüûäàð; Áîéàíàðñûç ãûçûë ãàíÿ, äóðíàëàð!
Ì.Â.Âèäàäè. [Òÿðõàí:] Îâ÷ó øàùèíÿ ãûðãîâóë
íåéëÿð! Òöêöí ãàíëû úàéíàüûíäà äèäÿð! À.Øàèã.
2. ìÿú. Úÿñóð, ìÿðä, èýèä, ãîðõìàç àäàì
ùàããûíäà. ...Òÿáðèç, èíãèëàáëàð îúàüû Òÿáðèç;
Àñëàíëàð, øàùèíëÿð îéëàüû Òÿáðèç. Øÿùðèéàð.
// ìÿú. Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ. Òÿééàðÿ âÿ òÿé-
éàðÿ÷èëÿðÿ âåðèëÿí òÿíòÿíÿëè àä. Áÿçÿí äÿ ãàð-
òàë êèìè ñÿí èêè ãàíàä öñòäÿ; Øàùèíëÿðèí ãîí-
äóüó çèðâÿëÿðÿ äàéàíûð... À.Èëäûðûì.
ØÀÙÈÍÚßÑÈÍß çÿðô Øàùèí êèìè, ãÿùðÿ-
ìàíúàñûíà, ìÿðäúÿñèíÿ, èýèäúÿñèíÿ, ãîðõìà-
äàí. Ùàìû ñÿáèðñèçëèêëÿ êîìàíäà ýþçëÿéèð, áó
ñààò øàùèíúÿñèíÿ äöøìÿíèí öñòöíÿ øûüûìàã
èñòÿéèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ØÀÙËÛÃ èñ. êþùí. 1. Ïàäøàùëûã, ùþêìäàð-
ëûã. // Øàùûí èäàðÿñè àëòûíäà îëàí ìÿìëÿêÿò,
òîðïàã âÿ ñ.
Øàùëûã åòìÿê êþùí. – 1) ïàä-
øàùëûã åòìÿê; 2) ìÿú. ùþêìðàíëûã åòìÿê,
ùþêì ñöðìÿê. Ìåøÿäÿ úàéíàãëû áèð øèð øàù-
ëûã åëÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÙÌÀÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Çÿùÿðëè, èðè èëàí úèíñè.
Èíäè Êöð áîéóíúà, Àðàç áîéóíúà; Ýöðçÿëÿð,
øàùìàðëàð ÷ÿêèëèð ãûíà. Ñ.Âóðüóí.
2. Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ: ýþçÿëèí ñà÷ûíà èøàðÿ.
Êÿìÿíä êèìè òþêöëöáäöð ýÿðäÿíÿ; Äþíöáäöð
ñÿðàñÿð øàùìàðà òåëëÿð. Ì.Ï.Âàãèô. Çöëôö øàù-
ìàð, ìèíà ýÿðäÿí ìþòÿäèë; Çÿáÿðúÿä êÿëìÿëè,
ìèñàëè-áöëáöë. Àøûã ßëÿñýÿð.
ØÀÙÌÀÒ èñ. [ôàðñ. “øàù þëäö”] 1. 64 à÷ûã
âÿ òöíä õàíàñû îëàí òàõòà öçÿðèíäÿ 16 àü âÿ
16 ãàðà ôèãóðäàí ùÿð áèðèíè ìöÿééÿí ãàé-
äàëàðëà ùÿðÿêÿò åòäèðÿðÿê îéíàíûëàí îéóí.
Øàùìàò äà ùÿéàò êèìèäèð – ìöáàðèçÿñèç âÿ
åùòèðàññûç îéíàéàíäà ëÿççÿò âåðìèð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. // Øàùìàò îéóíó ö÷öí ôèãóðëàð êîìï-
ëåêòè. [Éóñèô øàùìàòû áèð êÿíàðà èòÿëÿéèð:] Ùÿ-
âÿñèì éîõäóð. Ãàëñûí ñîíðàéà. Ì.Èáðàùèìîâ.
[Àäèë:] Ìÿí áöòöí øàùìàò ôèãóðëàðûíûí ãàáàã-
úàäàí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ .. ùÿðÿêÿò åòìÿñèíè èñòÿ-
éèðäèì. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Øàùìàò òàõòàñû êèìè (õàíà-õàíà øÿêëèíäÿ)
îëàí. Äÿéèðìè áèíàíûí ÿòðàôûíäàêû õèéàáàíûí
183
ØÀÙÌÀÒ×Û
ãûðìûçû ÿãèã äàøëàðû øàùìàò òàõòàñû øÿêëèíäÿ
äþøÿäèëìèøäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Õöñóñèëÿ ìèíà-
àòàíëàð øàùìàò ãàéäàñèëÿ äöç âóðóð, âçâîäóí
áèð àääûì äà îëñóí èðÿëè ýåòìÿñèíÿ àìàí âåð-
ìèðäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ØÀÙÌÀÒ×Û èñ. Øàùìàò îéóí÷óñó. Ìÿìóí
åùòèðàñëû .. øàùìàò ùÿâÿñêàðû èäè. Îðòà àñèéàëû
ìÿøùóð øàùìàò÷û Ðÿá-ðÿáè ñàðàéûíà ýÿòèðäÿ-
ðÿê òåç-òåç ùöçóðóíäà øàùìàò éàðûøëàðû êå-
÷èðÿðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÀÙÍÀÇ èñ. [ôàðñ.] 1. Àçÿðáàéúàíûí êëàññèê
ìóüàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû. Ðöñòÿì áÿéèí
ùÿéÿòè. Ïÿðäÿ ãàëõäûãäà ùÿéÿòäÿ Ñÿðâÿð èëÿ
Ýöëíàç ýþðöíöð. Ïÿðäÿäÿí ãàáàã ìóñèãè ÷à-
ëûíûð. Ñîíðà òàðäà “Øàùíàç” ÷àëûíûð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
2. Êå÷ìèøäÿ: çÿðëè, èïÿê ïàð÷à íþâöíöí
àäû. Øàùíàçäàí ïàëòàð òèêäèðìÿê.
ØÀÙÍÈØÈÍ [ôàðñ.] êþùí. 1. Îòàüûí êö÷ÿ òÿ-
ðÿôÿ ÷ûõàí ïÿíúÿðÿëè ÷ûõûíòûñû; åðêåð. Øàùûí
òàõòû øàùíèøèíäÿ ãîéóëìóøäó. Ï.Ìàêóëó.
2. Ôàéòîíäà, àðàáàäà ñöðöúöíöí îòóðäóüó
éåð.
ØÀÙÏßÐ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Ãóø ãàíàäûíûí
óçóí òöêëÿðè, ëÿëÿê; ãàíàä. Àë ìÿíè øàùïÿðèí
öñòöíäÿ, àïàð áàëàéà; Îðàäàí òà êè ùÿãàðÿòëÿ
áàõûì äöíéàéà. À.Ñÿùùÿò. Î äÿðèíëèêëÿðÿ,
áîøëóãëàðà ó÷äóãúà õÿéàë; Ñàíêè ÷ûðïûíìàäà
áèð øàùïÿðè éàíìûø ãàðòàë. Ù.Úàâèä. // Îáðàçëû
òÿøáåùëÿðäÿ. Ôèêèð, õÿéàë øàùïÿðèíäÿ ÷þëëÿð
êå÷ÿð, äàüëàð àøàð; Äÿðäèíÿ òàïìàç áèð ÷àðÿ,
îíà éàëíûç áèð òÿñÿëëè. À.Øàèã.
ØÀÙÐÀÙ èñ. [ôàðñ.] Áàø êö÷ÿ, ýåíèø ÿñàñ
éîë; ìàýèñòðàë. // ìÿú. Áèð øåéèí ùÿðÿêÿòèíäÿ
âÿ éà èíêèøàôûíäà ÿñàñ õÿòò, èñòèãàìÿò.
ØÀÙÑÞÉÖÄ èñ. áîò. Øîðàí òîðïàãëàðäà,
äöçÿíäÿ áèòÿí ñþéöäÿáÿíçÿð êîë.
ØÀÙÒßÐß èñ. áîò. Àðàí éåðëÿðäÿ òàõûë
çÿìèëÿðèíäÿ áèòÿí âÿ õàëã òÿáàáÿòèíäÿ èñòè-
ôàäÿ åäèëÿí áèòêè âÿ îíóí ÷è÷ÿéè.
ØÀÙÒÓÒ èñ. Úàëàã åäèëìèø òóò àüàúû âÿ
îíóí ìåéâÿñè. Øàùòóò àüàúû. – Õàñàé ùÿéÿò-
äÿêè øàùòóòóí àëòûíäà îòóðóá, ôèêèðäÿí àðà-
ëàíà áèëìèð, áó äÿãèãÿëÿð þçöíö úÿáùÿäÿ ùèññ
åäèðäè.. ß.Âÿëèéåâ.
ØÀÙÇÀÄß èñ. [ôàðñ.] Øàù îüëó âÿ éà ïàä-
øàù àèëÿñèíäÿí îëàí øÿõñëÿðèí þâëàäëàðûíäàí
áèðè. Èêèíúè îòàã äà ôÿðøëÿ äþøÿíìèøäè âÿ äèâàð-
ëàðûíäà Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí âÿôàò åäÿí ïàä-
184
ØÀÕ
øàùëàðûí âÿ íàìäàð øàùçàäÿëÿðèí òÿñâèðè ÷ÿêèë-
ìèøäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áàüäàäû èôëàñ åäÿí
òàúèðëÿð, øàùçàäÿëÿð, õÿëèôÿ àèëÿëÿðè ìèíëÿð-
úÿäèð, ãèéìÿòëè øåéëÿð äÿ áóíëàðûí ÿëèíäÿäèð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÀÕ 1. èñ. Àüàúäàí, êîëäàí àéðûëàí áóäàã,
ãîë; äàë. Àüàúäàí èêè øàõ àéðûëûá. Ïàìáûã êîë-
ëàðûíûí øàõû. – Ãóøëàð ãàéûäûá îõóð òÿðàíÿ;
Øàõëàðäà òèêèðëÿð àøèéàíÿ. À.Øàèã. [ßìèðàñëàí
Íóðÿääèíÿ:] Î ÿëèí èëÿ òóòäóüóí áóäàüûí áà-
øûíäà ýþð íÿ ÷îõ ýèëàñ âàð, ÷ûõ î øàõû ñûíäûð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. Àüàúûí ãûðûëûá éåðÿ òþêöëìöø éàðïàãëû
ãîë-áóäàüû. Êÿëáàëûíû éîëóí ãûðàüûíäà øàõ,
øÿâÿëèí è÷ÿðèñèíäÿ çàðûéàí áèð ùàëäà òàïìûø âÿ
ýþòöðìöøäöëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. ìÿú. Ñîéóãëóã, øàõòà. Ýöí ÷ûõäû, ùàâà-
íûí øàõû ñûíäû. – Ùàâàëàðûí øàõû ñûíäûüûíäàí
áó òÿðïÿíèø Ìóçäóðà ÷îõ èëûã ýÿëèðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
4. ñèô. Ùàìàð, äöç; ÿçýèí îëìàéàí. Øàõ ïàë-
òàð. – Ñîéäóëàð Ùàúûíûí øàõ ïàëòàðûíû; Òöôÿíý-
òàïàí÷àíû, ö÷ ãàòàðûíû. Ù.Ê.Ñàíûëû. Éàçàð-
ñàíìû, àé êîìàíäèð, áàõ, êàüûç äà òàïìûøàì;
Øåðè áèíà êþ÷öðìÿê÷èí øàõ êàüûç äà òàïìûøàì.
Ç.Úàááàðçàäÿ.
5. ñèô. Äöç, ñÿððàñò, äöìäöç, äèê. ..[Øÿðÿô]
ãÿëÿìÿ àüàúëàð êèìè øàõ âÿ íàçèêáÿäÿíëè Øèð-
çàäû è÷ÿðè áóðàõäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ìÿììÿä-
úÿôÿð Ìÿììÿäÿëèäÿí áèð éàø áþéöê, óçóí-
áîéëó, øàõ, ãöââÿòëè áèð êèøè èäè. Ñ.Ðÿùìàí.

Øàõ äóðìàã (äàéàíìàã) – äöç äóðìàã,
þçöíö äèê ñàõëàìàã. Ñîëäàòëàð øàõ äóðóá ÷åñò
âåðèðäèëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãàäûí äèêñèíìèø
êèìè äöçÿëèá øàõ äóðäó. Ìèð Úÿëàë.
◊ (Öçöíÿ) øàõ áàõìàã – úÿñàðÿòëÿ, ÷ÿ-
êèíìÿäÿí, ãöðóðëà áàõìàã. Þçöíö øàõ òóò-
ìàã – ãöðóðëó, òÿøÿõõöñëö îëìàã. [Ýöëàðà]
þçöíö øàõ òóòàðäû. È.ßôÿíäèéåâ. ..Ôÿðìàí
þçöíö åëÿ øàõ òóòàðäû êè, åëÿ áèë, àòàñûíà òàï-
øûðûëàí èøèí éàðûñûíû î ýþðÿúÿêäè. ß.Ñàäûã.
Ñþçö øàõ (öçöíÿ) äåìÿê – áèðèíèí éàíûíäà
ùå÷ áèð åéáè, óòàíûëàúàã èøè îëìàäûüûíà ýþðÿ
ñÿðáÿñò ùàëäà ôèêðèíè äåìÿê, ÷ÿêèíìÿäÿí ñþ-
çöíö äåìÿê. [Íÿñèð] ùÿð êÿñèí ÷èðêèí ÿìÿëèíè
øàõ öçöíÿ äåéÿðäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ñóðõàéûí]
ñþçö .. øàõ äåìÿñè Ùÿñÿí êèøèéÿ ëÿççÿò âåðèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. ..[Óñòà] éàðàìàç èøëÿðèíèí öñ-
òöíö à÷ûð, íþãñàíëàðûíû øàõ öçöíÿ äåéèðäè.
ØÀÕ-ÁÓÄÀÃ
Ì.Ùöñåéí. Øàõ ýÿçìÿê – ùå÷ êÿñèí éàíûíäà
åéáè, ãÿáàùÿòè, íþãñàíû îëìàäûüûíà èíàíäûüû
ö÷öí þçöíö àëíûà÷ûã, áàøûóúà, äèêáàø àïàðìàã.
[Ôÿðìàí:] Áèëèðñèíèç, ùÿìèøÿ øàõ ýÿçìèø áèð
àäàìàì, èíäè ìÿíè ÿìèì ýþòöðöá åëÿ éåðÿ ÷ûð-
ïûáäûð êè, õÿúàëÿòèìäÿí èíñàí àðàñûíà ÷ûõà
áèëìÿéèðÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ
[Áàáàúàí] ùÿëÿ øàõ ýÿçèð, à÷ûã äàíûøûð, þçöíÿ
èñíàä îëóíàí áèð ÷îõ íþãñàíëàðû áîéíóíà
ýþòöðìöð(äö). ß.ßáöëùÿñÿí. Öçöíÿ øàõ áàõà
áèëìÿìÿê – áèðèíèí éàíûíäà ãöñóðó, ýöíàùû
îëäóüó ö÷öí îíäàí óòàíìàã, õÿúàëÿò ÷ÿêìÿê.
[Ñÿìèðÿ:] Íÿ óøàãëàðûí, íÿ äÿ ãàéûíàíàìûí
öçöíÿ øàõ áàõà áèëèðäèì. Ì.Ùöñåéí. Öçöíÿ
øàõ áàõìàã – áèðèíèí éàíûíäà åéèáëè èøè, ãÿ-
áàùÿòè îëìàäûüû ö÷öí þçöíö îíóí ãàáàüûíäà
ñÿðáÿñò ùèññ åòìÿê, îíà ãöðóðëà, úÿñàðÿòëÿ
áàõà áèëìÿê. [Ãóëó:] Äåéèðÿì, Úèìè, âèúäà-
íûí îëñóí, åëÿ åëÿ êè, ìÿí äÿ ñÿíÿ ÿìÿêýöíö
éàçàíäà óòàíûá òÿð òþêìÿéèì. Úàìààòûí öçöíÿ
øàõ áàõûì. È.ßôÿíäèéåâ.
ØÀÕ-ÁÓÄÀÃ òîï. Àüàúûí èðè áóäàãëàðû,
øàõÿëÿðè. Ýåòäè ìåøÿ è÷ðÿ îäóí ãûðìàüà; Øàõ-
áóäàüû áàøëàäû ñûíäûðìàüà. À.Ñÿùùÿò. [Èëéàñ
Àäèëÿéÿ:] Ìÿí ÿçèëìèø êîë-êîñëàðû, ñûíûã øàõ-
áóäàãëàðû ýþðäöì, ëàêèí Òÿðëàíû ýþðÿ áèë-
ìÿäèì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Øàõ-áóäàã àò-
ìàã – á à õ øàõÿëÿíìÿê.
ØÀÕ-ÁÓÄÀÃËÛ ñèô. Èðè øàõëàðû, áóäàãëàðû,
ãîëëàðû îëàí. Øàõ-áóäàãëû àüàú. – Ìöíáèò âÿ
ñÿõàâÿòëè òîðïàã áó, úÿìèñè éàðûì ùåêòàðëûã
éåðäÿ åëÿ ãöââÿòëè, øàõ-áóäàãëû àüàúëàð éå-
òèøäèðìèøäè êè, ïàéûçäà ìåéâÿñèíè éûüûá-
éûüûøäûðìàã îëìóðäó. Ñ.Ðÿùìàí. [Ãà÷àãëàð]
éåðëè-éàòàãëû, øàõ-áóäàãëû ãîúàìàí áèð ÷èíà-
ðûí äèáèíäÿ äîéóíúà éåéèá, àë øÿðàáäàí è÷ìèø,
éàòûá õóìàðëàíûðäûëàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Øà-
õÿëè, øàõÿëÿíìèø, ùà÷àëàíìûø. Ìàðàë éöéöð-
äöêúÿ òåç-òåç áöäðÿéèð, øàõ-áóäàãëû áóéíóç-
ëàðû àüàúëàðà òîõóíóðäó. Ì.Ùöñåéí.
ØÀÕß á à õ øàõ 1-úè ìÿíàäà. Ôÿðèâÿð êö-
ëÿêëÿðè, ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê
÷è÷ÿêëÿðëÿ þòöøäöéö çàìàí, ùàããóøó äà ÷èíàð-
ëàðûí øàõÿëÿðèíäÿ øèðèí éóõóéà äàëàí ìèíëÿðúÿ
ãóøëàðûí íèííèñèíè îõóéóðäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Þòöðäö øàõÿäÿ øóð èëÿ áöëáöë. Ì.Ðàùèì.
ØÀÕßËßÍÌß “Øàõÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÀÕßËßÍÌßÊ ô. Øàõÿëÿðÿ, ãîëëàðà àéðûë-
ìàã, øàõÿ âåðìÿê. Äÿôÿëÿðëÿ [àüàúûí] áóäàã-
ØÀÕËÛ-ÁÓÄÀÃËÛ
ëàðû êÿñèëñÿ äÿ, éåíÿ øàõÿëÿíèá, ãîë-ãàíàä à÷ûá
áàð ýÿòèðèðäè. ß.Âÿëèéåâ. Òîïëàíäû áèð éåðÿ
÷àãûë, êèðÿú, ñó; Èø÷è ãöââÿñèëÿ øàõÿëÿíäèëÿð.
Ì.Ìöøôèã.
ØÀÕßËÈ ñèô. Øàõÿëÿðè îëàí, ãîëëó-áóäàãëû.
Øàõÿëè àüàú. – Øàõÿëè ñöíáöëöí, éåðèí ñèðäàøû;
Ïîëàä äà ÿðèäèð àëîâäà, îääà. Ñ.Âóðüóí.
ØÀÕÛÌÀ “Øàõûìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÕÛÌÀÃ ô. Ýöúëö òÿñèð åòìÿê, âóðìàã.
Ãàðàáàüûí èñòè ýöíö øàõûäûãúà àç ãàëà àüûç-
ëàðäà äèëè äÿ ãóðóäóðäó. ß.Âÿëèéåâ. [Íó-
ðèééÿ:] Ýöí äèê àäàìûí òÿïÿñèíäÿí øàõûäû-
üûíäàí áèç ãàéûäûá îòàüà ýèðäèê. È.ßôÿíäèéåâ.
[Ôèççÿ õàíûì:] Íÿ éàüûø éàüûð, íÿ ýöí øàõû-
éûð, àììà [Íèñÿ õàíûì] ýÿðÿê àåðîäðîìà äà
éàïîí ÷ÿòèðè èëÿ ýÿëÿ.. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØÀÕÈÑ èñ. [ÿð.] ýåîä. Éåð ñÿòùè íþãòÿëÿðè-
íèí íèñáè éöêñÿêëèéèíè òÿéèí åòìÿê ö÷öí àëÿò;
íèâåëèð.
ØÀÕËÀÌÀ 1. “Øàõëàìàã”äàí ô.èñ.
2. Àüàúûí ãóðóìóø ãîë-áóäàüûíû êÿñìÿ.
Ñþéöäö øàõëàìà.
3. Òîðïàüà øàõ èëÿ (1-úè ìÿíàäà) ìàëà
÷ÿêìÿ. // Á à õ øàõìàëà.
ØÀÕËÀÌÀÃ ô. 1. Ëÿêëÿðÿ øàõ âóðìàã, ëÿê-
ëÿðè øàõëà àéûðìàã.
2. Øàõ äþøÿìÿê, øàõëà þðòìÿê. Õÿíäÿéèí
êÿíàðëàðûíû øàõëàìàã. Áàðàìà ãóðäóíóí öñ-
òöíö øàõëàìàã.
ØÀÕËÀÍÌÀ “Øàõëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÕËÀÍÌÀÃ ô. 1. Ëîâüàëàíìàã, òÿêÿá-
áöðëÿíìÿê, èääèàëàíìàã, êÿêÿëÿíìÿê. [Õó-
äàéàð áÿé þâðÿòèíÿ:] Äÿäÿí åâèíäÿí ìÿíÿ ÷îõ
äþâëÿòëÿð ýÿòèðìèñÿí, áèð àç äà øàõëàí ìÿíèì
öñòöìÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ëàë Ùöñåéí
öðÿêëÿíèá øàõëàíäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Øàõ äàéàíìàã, äèêÿëìÿê. ..Êÿéàí àéàüà
ãàëõäû âÿ óôóëòó èëÿ áèð øàõëàíûá áåëèíè äèêÿëòäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Äàë àéàãëàðû öçÿðèíÿ ãàëõ-
ìàã, øàùÿ ãàëõìàã (àò).
ØÀÕËÛ ñèô. 1. Øàõ, øàõû îëàí, ãàòëàíìàìûø.
Øàõëû ïàð÷à. – [ßðÿí:] Ìàðèãåðèíè ùàìàìà
àïàðûá, îíà óçóí èïÿê ïàëòàð, øàõëû èïÿêäÿí
ëÿ÷ÿê âåðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Øàõû, ãîëó îëàí, ãîëëó-áóäàãëû. Øàõëû àüàú.
– Ýèðèá áåëëÿìÿäè áèð äÿôÿ áàüû; Ãóðóòäó ñó-
ñóçëóã øàõëû áóäàüû. Ì.Äèëáàçè.
ØÀÕËÛ-ÁÓÄÀÃËÛ ñèô. ×îõëó øàõû, áóäàüû
îëàí, ãîëëó-áóäàãëû. [Íóðÿääèí] éîëäàí áèð
185
ØÀÕËÛÃ
àç êÿíàð áèð øàõëû-áóäàãëû àüàú òàïûá öñòöíÿ
÷ûõäû êè, îðàäà ýåúÿ éàòñûí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ØÀÕËÛà èñ. Øàõ øåéèí (ïàð÷àíûí) ùàëû. Ïàë-
òàðà øàõëûã âåðìÿê ö÷öí íèøàñòàëàéûðëàð.
ØÀÕÌÀËÀ èñ. Øàõëàðäàí äöçÿëäèëìèø ïðè-
ìèòèâ ìàëà.
ØÀÕÑÅÉ íèäà. Ôÿëàêÿòëè, äÿùøÿòëè, ôàúèÿëè
áèð ùàäèñÿ ãàðøûñûíäà ÷ûõàðûëàí ôÿðéàä ñÿñè.
Øÿùÿðèí àðâàäëàðû äÿñòÿ-äÿñòÿ Ùàúûíûí áþéöê
áàúûñû Ïÿðèíèñàíûí åâèíÿ äîëóá áîøàëìàãäà
èäèëÿð. Øàõñåé âÿ øèâÿí ñÿñè àñèìàíà áöëÿíä
îëìóøäó. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ùåéäÿð áÿé:] ..Áè-
çèìêèëÿð äÿ øàõñåé äåéÿ, ñà÷ëàðûíû éîëóðëàð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Øàõñåé âóðìàã (òÿïìÿê,
ýåòìÿê) – éàñäà, ìÿùÿððÿìëèêäÿ þëö ö÷öí
ñà÷ éîëìàã, ôÿðéàä ãîïàðàðàã àüëàìàã. [Ôàòìà
õàíûì:] Ñÿíèí êèìè îüëóí ïàëòàðûí òþêöì, öñòÿ
øàõñåéíè òÿïèì. Í.Âÿçèðîâ. [Ñÿòòàð:] Ìÿùÿë-
ëÿìèçäÿ øàõñåé ýåäÿúÿêëÿð, – äåäè. – Ýÿëèí,
áèç äÿ ýåäèá áàõàã. Ï.Ìàêóëó.
ØÀÕÑÅÉ-ÂÀÕÑÅÉ èñ. äèí. Ìÿùÿððÿìëèêäÿ:
èìàì Ùöñåéíèí ãÿòëè ýöíëÿðèíäÿ øèÿëÿðèí
ìÿðñèéÿ, íþâùÿ îõóéà-îõóéà áàøëàðûíà, ñèíÿ-
ëÿðèíÿ âóðóá øèâÿí ãîïàðìà ìÿðàñèìè (ñþçöí
ÿñëè “Øàù, Ùöñåéí! Âàù, Ùöñåéí!”-äèð). Ñÿù-
íÿíèí äàëûíäàí òÿáèë âÿ ñèíú ñÿñè ýÿëèð. Øàõñåé-
âàõñåé ñÿäàñû åøèäèëèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÀÕ-ØÀÕ: øàõ-øàõ áàõìàã – òÿøÿõõöñëÿ,
ãöðóðëà, úÿñàðÿòëÿ áàõìàã. [Ìÿñìÿ] öçöíö
Øÿðÿáàíû àðâàäà òóòóá øàõ-øàõ áàõäû. Ìèð
Úÿëàë.
ØÀÕØÀÕ èñ. Ñèëêÿëÿäèêäÿ è÷ÿðèñèíäÿêè õûðäà
äàøëàðäàí ñÿñ ÷ûõàí óøàã îéóíúàüû. Óøàã ö÷öí
øàõøàõ àëìàã. – [Îéóíúàãñàòàí:] Àé éàõøû
øàõøàõ, áàíëàéàí õîðóç! Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÀÕ-ØßÂßË òîï. Øàõ, àüàú ãûðûíòûëàðû, êîë-
êîñ. Éîëóí êÿíàðëàðûíû øàõ-øÿâÿë áàñìûøäû.
– Êÿëáàëàíû éîëóí ãûðàüûíäà øàõ-øÿâÿëèí è÷ÿ-
ðèñèíäÿ çàðûéàí áèð ùàëäà òàïìûø âÿ ýþòöð-
ìöøäöëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òóòó äèíëÿéèá ýþçöíö
Ãþí÷ÿäÿí ÷ÿêäè, äÿðÿäÿêè øàõ-øÿâÿëÿ áàõäû.
ß.Âÿëèéåâ. ..Ñóéóí áèð ùèññÿñèíè àðõà äþíäÿð-
ìÿê ö÷öí àäàìëàð ìÿôòèëëÿ ñàðûíìûø øàõ-
øÿâÿëäÿí ùÿð áèðèñè èêè éöê ìàøûíû áîéäà “ãîì-
ëàð” äöçÿëäèá ÷àéà ñàëûðäûëàð. È.ßôÿíäèéåâ.
ØÀÕÒÀ1 èñ. ×îõ ñîéóã, ãûø ùàâàñû, áÿðê
ñîéóã, ñûôûðäàí àøàüû ùàâà òåìïåðàòóðó. Ãàð
áàñìûø êö÷ÿëÿðäÿ øèääÿòëè õÿçðè âûéûëäàéûðäû.
Øàõòà èíñàíûí íÿôÿñèíè áåëÿ äîíäóðóðäó.
186
ØÀÈÐß
Ì.Ùöñåéí. Øèääÿòëè éàíâàð øàõòàñû êÿñèá òþ-
êöðäö. Ìèð Úÿëàë.
ØÁÕÒÀ2 [àëì.] 1. Ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ÷ûõà-
ðûëäûüû âÿ éåðàëòû èøëÿðèí àïàðûëäûüû éåð. Äîí
ùþâçÿñè øàõòàëàðû. Ìåòðî òèêèíòèñè øàõòàñû.
2. òåõ. Áÿçè êîíñòðóêñèéàëàðäà óçóí, âåðòè-
êàë áîøëóã.
ØÀÕÒÀ×Û èñ. Øàõòàäà èøëÿéÿí ôÿùëÿ, ìÿäÿí
ôÿùëÿñè. Øàõòà÷û ýöíö. Ìåòðî èíøààòû øàõòà÷û-
ëàðû. – Øàõòà÷ûëàð ÷àëàðêÿí çÿðáÿñèíè äàüëàðà;
Ðàäèîäàí éàéûëäû áó ñÿäà óçàãëàðà. Ì.Ðàùèì.
Éàðûøûð ùÿð øàõòà÷û, ìåòàë÷û, íåôò÷è ôÿùëÿ.
ß.Úÿìèë.
ØÀÕÒÀËÛ ñèô. Áÿðê ñîéóã. Øàõòàëû ýöíëÿð.
Øàõòàëû ýåúÿ. – Äÿðÿúÿñè, þë÷öñö; Ìÿíèì âàõò
þë÷öì îëäó; Áèð øàõòàëû ãûøäàéàì; Ìÿíÿ ÿëâàí
áàhàðû; Óíóòäóðàí ñÿí îëäóí. Á.Âàùàáçàäÿ.
Úàùàíäàð àüà .. íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà äà, ÿëëÿðè-
íèí, ÷ÿíÿñèíèí ÿñìÿñèíè äàéàíäûðà áèëìÿäè.
Ñàíêè îíó øàõòàëû, áîðàíëû ãûø ýöíöíäÿ áóçëó
ñóéà ñàëäûëàð. È.Øûõëû.
ØÀÕÒÉÎÐ á à õ øàõòà÷û.
ØÀÈÃ [ÿð.] êëàñ. Áèð øåéÿ áþéöê øþâãö, ùÿ-
âÿñè, ìåéëè îëàí; øþâãëö. [Ìîëëà Èáðàùèì-
õÿëèë:] Ìÿí äÿ ñèçè ýþðìÿéÿ ÷îõ øàä èäèì.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Éàðàí, áàùàð ìþâñöìöäöð
àøèã îëìàëû; Úàíàí éîëóíäà þëìÿê ö÷öí øàèð
îëìàëû. À.Ñÿùùÿò.
ØÀÈÐ èñ. [ÿð.] Øåèð ñþéëÿéÿí âÿ éà éàçàí
øÿõñ; òÿáèÿòèíäÿ øåèð ñþéëÿìÿê âÿ éàçìàã
ãàáèëèééÿòè îëàí øÿõñ. Ñàáèð Àçÿðáàéúàíûí
áþéöê ñàòèðèê øàèðèäèð. – Áèçäÿ øåèð äÿ âàð,
ñÿíÿò äÿ âàðäûð. Øàèðÿ, ñÿíÿòÿ ùþðìÿò äÿ âàð-
äûð. Ñ.Âóðüóí. Àëÿìÿ âÿëâÿëÿ ñàëìàã ëàçûì;
Ãóðóëóø øàèðè îëìàã ëàçûì. Ì.Ìöøôèã.
ØÀÈÐÀÍß ñèô. âÿ çÿðô [ÿð. øàèð âÿ ôàðñ.
...àíÿ] 1. Øàèðÿ õàñ, øàèð êèìè, øàèðÿ ìÿõñóñ;
áÿäèè. Õîñðîâ éåääèèëëèê ìÿêòÿá ãóðòàðìûø,
øåèðëÿð éàçìûø âÿ øàèðàíÿ äóéüóëàðëà éàøàéàí
áèð ýÿíú îëìóøäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Ýþçÿë, ãÿøÿíý, ôöñóíêàð, ìÿôòóí-
åäèúè, âàëåùåäèúè. [Øåéõ Ñÿíàí:] Íÿ ãÿäÿð
øàèðàíÿ áèð õèëãÿò! Éåðÿ åíìèøäèð àäÿòÿí úÿí-
íÿò! Ù.Úàâèä. Øàèðàíÿ áèð ýåúÿäèð Êöð ãûðà-
üûíäà; Àü óëäóçëàð ÷è÷ÿê-÷è÷ÿê, ýþé öçö ÷ÿ-
ìÿí. Ñ.Âóðüóí.
ØÀÈÐß èñ. [ÿð.] Ãàäûí øàèð. Úÿôÿðèí áèáèñè
øàèðÿ èäè. Ì.Àðèô. Ñÿñèìèçè åøèòäè; Òåç ýÿëäè
øàèðÿ äÿ; Ýþðÿíäÿ ñÿíè áèðäÿí; Éåðèíäÿ äîíäó
ãàëäû. Ð.Ðçà.
ØÀÈÐÊÞÍÖËËÖ
ØÀÈÐÊÞÍÖËËÖ ñèô. Øàèð õàñèééÿòëè, øàèð
òÿáèÿòëè, ùÿññàñãÿëáëè, èíúÿãÿëáëè. Øàèðêþíöëëö
àäàì. – Ýåúÿ à÷ûëìàéûð, äîüìàéûð ñàáàù;
Î øàèðêþíöëëö, õîøõÿéàëëûéà. Ñ.Âóðüóí.
ØÀÈÐËÈÊ èñ. Øåèð éàçìà, øåèð ãîøìà
ñÿíÿòè. Úÿôÿð [Àáäóëëà Øàèãèí] ùÿð áèð àääû-
ìûíû, ùÿðÿêÿòèíè òÿãèá åäèð, åëÿ áèë, îíäàí øàèð-
ëèê èëùàìû àëìàüà ÷àëûøûðäû. Ì.Àðèô.
ØÀÊßÐ èñ. [ÿð.] Õàñèééÿò, àäÿò, âÿðäèø, ÿäà.
Áèëäèð÷èíèí áèð ãÿðèáÿ øàêÿðè âàðäûð êè, éåðè
ýåí îëñà îõóìàç. Ù.Ñàðàáñêè. ßùëè-åøãÿ áó
ãÿäÿð íàç åëÿìÿê éàõøû äåéèë; Áÿñäèð, èíñàô
åëÿ, ÿë ÷ÿê áó éàìàí øàêÿðäÿí! ß.Âàùèä.
ØÀÃÙÀØÀÃ çÿðô Øàðûëòû èëÿ, ýóðóëòó èëÿ,
ýóð ñÿñëÿ. Ñåë øàãùàøàã öçöàøàüû òþêöëöðäö.
– Ýóðóëäàäû ýþé øàãùàøàã; Èëäûðûìëàð øûüû-
éàðàã; Ãàðàíëûãäà òåç-òåç ÷àõäû. Ì.Äèëáàçè.
ØÀÃÛÐÄÀÌÀÃ á à õ øàããûëäàìàã 5-úè
ìÿíàäà. Àüçûíäà ìèí áèð äàñòàí; Áöëáöë êèìè
øàãûðäàð. À.Øàèã.
ØÀÃÛÐÒÛ á à õ øàããûëòû. Èðè ãàíàä øàãûð-
òûñûíà áÿíçÿð áèð ñÿñ ùÿëÿ àëà÷ûüûìûçûí öñ-
òöíäÿ åøèäèëèðäè. À.Øàèã.
ØÀÃ(Ã) òÿãë. Àòûëàí ýöëëÿäÿí âÿ éà ñûíàí
àüàúäàí, áóäàãäàí ÷ûõàí ñÿñ. Øàãã ýöëëÿ ñÿñè
åøèäèëäè. Øàãã àüàú ñûíäû. – Áó ñÿñëÿ òàïàí÷à
äà äèëëÿíäè. Øàã, øàã ýöëëÿëÿð à÷ûëäû. Ìèð Úÿëàë.
ØÀÃÃÀ èñ. Èêèéÿ ïàð÷àëàíìûø úÿìäÿê.
[Ôÿðùàä:] Áèð ãîéóíóí äà øàããàñûíû éåìÿê
îëàðìû? ß.Ùàãâåðäèéåâ. Òàùèðçàäÿíèí èëê èøè
î îëäó êè, øÿðèêëè êÿñäèêëÿðè øèøÿéèí áöòþâ áèð
øàããàñûíû àéûðûá, ñöä÷ö ìÿùÿëëÿñèíÿ, Ìÿñìÿ-
íèí åâèíÿ ýþíäÿðäè. Ìèð Úÿëàë.
ØÀÃÃÀ(ÍÀÃ): øàããà(íàã) ÷ÿêìÿê, øàã-
ãà(íàã) ÷ÿêèá ýöëìÿê – áÿðêäÿí ýöëìÿê,
ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëìÿê, øàããûëòû èëÿ ýöëìÿê.
Äÿëè Ùÿñÿí áèð Êîðîüëóéà áàõäû, áèð äþíöá
áàøûíûí àäàìëàðûíà áàõäû, ùöíäöðäÿí áèð
øàããà ÷ÿêèá ýöëäö. “Êîðîüëó”. ...Õàí øàããà
÷ÿêèá ýöëäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÃÃÀËÀÌÀ “Øàããàëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÃÃÀËÀÌÀÃ ô. Øàããà ùàëûíäà áþëìÿê,
ïàð÷àëàìàã; èêè ïàð÷àéà àéûðìàã. [Ãóëó]
..ãÿññàá êèìè ãûçüûí ùàëäà èíÿéè øàããàëàéûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ìÿììÿä êèøè ùÿéÿòäÿ òÿçÿúÿ
êÿñäèéè ãîéóíó øàããàëàéûðäû. Ñ.Ðÿùìàí.
Ñîíðà Ñîëòàí õÿíúÿðèíè ñèéèðèá, àéûíû øàããà-
ëàäû. È.ßôÿíäèéåâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. [Ôàòìà
ØÀÃÃÛËÄÀÌÀÃ
õàíûì:] Õèéàð ÿéðè áèòÿíäÿ, à ãûç, àíàëû-ãûçëû
ìÿíè øàããàëàéàúàãñûíûç. Í.Âÿçèðîâ.
ØÀÃÃÀËÀÍÌÀ “Øàããàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÃÃÀËÀÍÌÀÃ ô. 1. Óçóíóíà èêè òÿí ùèñ-
ñÿéÿ áþëöíìÿê.
2. Èêè éåðÿ àéðûëìà, ùà÷àëàíìàã. Äàü èêè
éàíà øàããàëàíìûøäû. – Èêè éàíà øàããàëàíìûø
(ô.ñèô.) .. Òÿðòÿð ÷àéûíûí îéíàã ñÿñè .. äàüëàðà
÷àë-÷àüûð ñàëûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÃÃÀËÀÒÌÀ “Øàããàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÃÃÀËÀÒÌÀÃ èúá. Óçóíóíà èêè ùèññÿéÿ
ïàð÷àëàòìàã, òÿí éàðûéà áþëäöðìÿê. Ãîéóíó
øàããàëàòìàã.
ØÀÃÃÀËÛ ñèô. Åíëèêöðÿê, ýþâäÿëè, èðè.
Ìÿììÿäéàðîâ êþê, øàããàëû, ãàïãàðà ñàããàëû,
áûüû îëàí áèð àäàìäû. Ñ.Ðÿùìàí. [Àüàñÿôÿð]
.. øàããàëû úàâàí îüëàíà áàõäû âÿ ãðàììîôî-
íóí ñóñäóüóíäàí éàëíûç èíäè õÿáÿð òóòìóø
êèìè òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÀÃÃÀØÀÃ òÿãë. Àüàú âÿ ñ. êþâðÿê øåé-
ëÿðèí ñûíìàñûíäàí âÿ éà áèð-áèðèíÿ òîõóíìà-
ñûíäàí ùàñèë îëàí ñÿñ. // çÿðô Øàããûëòû èëÿ.
[Îüëàí] äàø-ãàøû áèð-áèð åùòèéàòëà ýþòöðöá
éàíûíäàí ñàëëàíàí ãèéìÿò êàüûçûíû íÿçÿðäÿí
êå÷èðäè, ñàéüàúäàêû äÿíÿëÿðè øàããàøàã òÿð-
ïÿòäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Êö÷ÿäÿ àäàì àðòûðäû. Êè-
òàáñàòàí âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðäö, òåç ãûôûëû ÿëèíÿ
àëäû, ãàïûëàðûíû øàããàøàã ÷ÿêèá áàüëàäû. Ìèð
Úÿëàë.
ØÀÃÃÛËÄÀÃ èñ. 1. Øàããûëòû ñÿñè ÷ûõàðàí
óøàã îéóíúàüû; øàõøàõ. // Ïðîáêà ýöëëÿàòàí
óøàã òàïàí÷àñû.
2. Ðèòìèê ñÿñ éàðàòìàã ö÷öí çÿðáëè ìóñèãè
àëÿòè.
ØÀÃÃÛËÄÀÌÀ “Øàããûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÃÃÛËÄÀÌÀÃ ô. 1. Øàããûëòû ñÿñè ÷ûõàð-
ìàã. Äàüëàðûí áàøûíäà ýóðóëòó ýöúëÿíèð,
èëäûðûì øàããûëäàéûð, éåðè-éóðäó òÿðïÿäèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ýþé ýóðóëòóñó .. ãóëàãáàòûðàí
áèð äÿùøÿòëÿ øàããûëäàéûðäû. Ì.Ùöñåéí.
2. ×àòûðäàìàã, ÷ûðòûëäàìàã, øàã-øàã ñÿñ
÷ûõàðìàã. Ñöáùöí ùÿçèí êöëÿéè éàøûë éàðïàã-
ëàðû áèð-áèðèíÿ âóðóá øàããûëäàäûðäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Êÿùðÿáàäàí ñå÷èëìÿç àëõûìëàð íÿ-
çÿðèíäÿ; Àüçûíäà øàããûëäàéûá ùÿð ýèëÿñè áàë
äàäàð. Ñ.Ðöñòÿì. Öçöì íÿ öçöì! Øÿêÿð êèìè
øàããûëäàéûð, äèø âóðàí êèìè ãàíà êå÷èð. Ìèð
Úÿëàë.
187
ØÀÃÃÛËÄÀØÌÀ
3. Òÿðïÿíäèêúÿ, áèð-áèðèíÿ äÿéäèêúÿ øàã-
ãûëòû ñÿñè ÷ûõàð(ò)ìàã (áÿäÿí ñöìöêëÿðè ùàã-
ãûíäà). [Äÿðâèø:] Úàíûìäà áèð ó÷óíìà ïåéäà
îëäó, äèøëÿðèì øàããûëäàìàüà àç ãàëäû, úàíûìà
éàíüû äöøäö. À.Äèâàíáÿéîüëó. [Èëéàñ:] Òÿð-
ëàíûí áîéíó øàããûëäàäû. Î, éàíàêû ñû÷ðàéûá
ñûëäûðûì ãûðàüûéëà ÷àïàðàã, åíèøÿ äîüðó ýåòäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
4. Øàããàíàã ÷ÿêèá ýöëìÿê, ãÿùãÿùÿ èëÿ
ýöëìÿê. Ìÿøÿäèáÿé øàããûëäàéûá ýöëäö âÿ éó-
ìóðòàíû ÿëèíÿ àëäû. Ì.Ùöñåéí. Íÿðèìàí ÿìè ..
ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ âóðàðàã áÿðêäÿí øàããûë-
äàäû. È.ßôÿíäèéåâ.
5. Úÿù-úÿù âóðìàã, úÿù-úÿùëÿ þòìÿê,
îõóìàã. Ìåéâÿëèäèð îðìàíûíäà àüàúëàð; Øàã-
ãûëäàéûð ãûðãîâóëëàð, òóðàúëàð. À.Ñÿùùÿò.
ØÀÃÃÛËÄÀØÌÀ “Øàããûëäàøìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÃÃÛËÄÀØÌÀÃ ãàðø. 1. Øàããûëäàìàã,
øàã-øàã ñÿñ ÷ûõàðìàã (÷îõ øåé ùàããûíäà). Áèð
òÿðÿôäÿ ÷åøìÿëÿð øàããûëäàøûðäû. Áèð òÿðÿôäÿ
ýþçÿë ÷è÷ÿêëÿð ãîõóéóðäó. Ìÿðìÿð ùîâóç-
ëàðäà ãûçûë áàëûãëàð îéíàøûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëìÿê (÷îõëàðû ùàããûí-
äà). ..Òðàêòîðèñòëÿð àðòûã þçëÿðèíè ñàõëàéà áèë-
ìÿéèá, øàããûëäàøûá ýöëöøäöëÿð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ØÀÃÃÛËÄÀÒÌÀ “Øàããûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÃÃÛËÄÀÒÌÀÃ èúá. Áèð øåéè äèýÿðèíÿ
âóðàðàã, òîõóíäóðàðàã, ÷ûðïàðàã øàããûëòû ñÿñè
÷ûõàðòìàã. Ñàéüàúûí äàøëàðûíû øàããûëäàòìàã.
Ãàì÷ûíû øàããûëäàòìàã. – ßìèðãóëó ìóøãóðà-
ðàã øàëëàüûíû ùàâàäà øàããûëäàòäû. Ì.Ùöñåéí.
ØÀÃÃÛËÒÛ èñ. 1. Ñûíàí, ïàðòëàéàí, áèð-
áèðèíÿ äÿéÿí øåéëÿðäÿí, ùàáåëÿ èëäûðûì ÷àõ-
ìàñûíäàí, òåç-òåç àòûëàí ýöëëÿäÿí ÷ûõàí áÿðê
ãûðûã ñÿñ. Áèðäÿí äûøàðûäà øàããûëòû ýÿëäè, ñîíðà
îòàüûí ãàïûëàðû à÷ûëäû, è÷ÿðè áèð êèøè èòÿëÿéèá
ñàëäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ..Ýþéöí äàüëàðà
ñÿäà ñàëàí øàããûëòûñû .. áöòöí êèøèëÿðè äÿ ãîð-
õóéà ñàëûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ïóëåìéîòëàðûí øàã-
ãûëòûñûíäàí ãóëàã òóòóëóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
2. Áÿðêäÿí ýöëöø ñÿñè, ãÿùãÿùÿ ñÿñè. Åëÿ êè
èêèìèç îëàðäûã, áèð äåìÿê, áèð äàíûøìàã, áèð
ãàããûëòû, áèð øàããûëòû. Ìèð Úÿëàë.
ØÀÃÃÛÌÀ “Øàããûìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÃÃÛÌÀÃ á à õ øàããûëäàìàã. Ýþéäÿ íÿ
àé, íÿ óëäóç, áöòöí äöíéà ãàïãàðà; Èëäûðûì-
ëàð øàããûéûð òÿðïÿíìÿéÿí äàüëàðà. Ñ.Âóðüóí.
188
ØÀËÀÃ
ØÀÃÐÀÃ1 ñèô. Øÿí, íÿøÿëè, ñåâèíúýÿòèðÿí,
ôÿðÿùýÿòèðÿí, öðÿêà÷àí. Ýþçÿëäèð áàùàðûí èëûã
íÿôÿñè; Ýþçÿëäèð áöëáöëöí øàãðàã íÿüìÿñè.
À.Øàèã. Øÿùÿð òÿðÿôäÿí ãîïàí øÿí âÿ øàãðàã
ñÿñëÿð øöàëàð êèìè àëÿìÿ éàéûëäû. Ìèð Úÿëàë.
Óøàãëàð è÷èíäÿ áèð ãûç äà âàðäû; Êþíëöìö
îõøàðäû øàãðàã ñÿñèéëÿ. Á.Âàùàáçàäÿ.
ØÀÃÐÀÃ2 á à õ ãàðãóøó.
ØÀÃÐÅÍ èñ. [ôð.] Éóìøàã ìåøèí äÿðè; ãî-
äóã äÿðèñè.
ØÀÃ-ØÀÃ çÿðô Ãÿùãÿùÿ èëÿ, øàããàíàã ÷ÿ-
êÿðÿê. Øàã-øàã ýöëìÿê.
ØÀÃØÀÐÀÃ á à õ øàãùàøàã. Àðòûã “øàã-
øàðàã” ýóðóëòó ýÿëèð, ñàíêè Äÿëèäàü àøàüû
àüàðûá àõàí, êþïöêëÿíÿí íÿùÿíý áèð ÷àéûí
àüçû à÷ûëûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÃÓË èñ. [ÿð.] Äèâàðûí øàãóëèëèéèíè, äöç-
ëöéöíö éîõëàìàã ö÷öí óúóíà êè÷èê àüûðëûã
áàüëàíìûø ãàéòàí âÿ éà èïäÿí èáàðÿò àëÿò;
øöéöë.
ØÀÃÓËÈ ñèô. [ÿð.] Øàãóë êèìè éóõàðûäàí
àøàüûéà åíÿí; øàãóë âÿçèééÿòèíäÿ îëàí; âåð-
òèêàë. Øàãóëè õÿòò. – Áó çàìàí ìÿçàðûí áàøû
óúóíäà ãîéóëìóø òîï êèìè éóâàðëàã âÿ øàãóëè
øÿêèëëè áèð ÷îõ òÿáèè äàøëàð ýþðäöì. À.Øàèã.
[Ñÿìÿä] éîëäàøëàðûíà öç òóòóá, áîðóëàðäàí
áèðèíè øàãóëè âÿçèééÿòäÿ ñóéà ñàëìàüû õàùèø
åëÿéèð. Ì.Ùöñåéí.
ØÀË èñ. 1. Éóíäàí âÿ ñ.-äÿí òîõóíìóø
áþéöê áàø þðòöéö. Èïÿê ñà÷àãëû øàë. Òèðìÿ øàë.
– Êþ÷ÿí ãûçû øàë, éàõóä ÷àðøàáà áöðöéöá,
î éûüûíúàüûí áèð ñÿìòèíäÿ îòóðäàðäûëàð.
Ð.ßôÿíäèéåâ. Ñÿíÿì äþíöá, îòàãäàí éóí
øàëûíû ýþòöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Íàçèê, éóìøàã éóí ïàð÷à. [Êèøèíèí]
ÿéíèíäÿ ãàðà øàëäàí áåëè áöçìÿëè äîí âàðäû.
Ù.Ñàðàáñêè. Ýöëëö àðâàä ñóìàüû øàëäàí ýåí-
áîë ãûðìûçû òóìàí, éàõàñû âÿ ãîëóíóí àüçû
áàôòàëû óçóí àðõàëûã ýåéìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
// Øàëäàí òèêèëìèø. Øàë ïàëòàð. – ..[ßðøàäûí]
ÿéíèíäÿ ÿëäÿòîõóíìà éóí øàë ïåíúÿê-øàëâàð ..
ýÿëäè. È.ßôÿíäèéåâ. Êÿøìèðè øàë – âàõòèëÿ
Ùèíäèñòàíûí Êÿøìèð âèëàéÿòèíäÿí ýÿòèðèëÿí çÿ-
ðèô, éóìøàã âÿ ñïåñèôèê íàõûøëû éóí ïàð÷à, øàë.
ØÀËÀÕÎ èñ. [ýöðú.] Èòè îéíàíûëàí øÿí îéóí
ùàâàñû.
ØÀËÀÃ èñ. ìÿù. 1. Èðè, ñàðû éåìèø. Ìÿëóì-
äóð êè, áèð àç ùàâà ãûçäû, òÿðÿêÿìÿ ÿùëè àðàíäà
ØÀËÀÏÀÉ
äàéàíà áèëìÿç. Ýÿðÿêäèð éàéëàüà ãà÷ñûí âÿ
îðàäà ñîéóã äöøÿíÿ êèìè ýÿðÿê áàü-áîñòàí
ñîëìàìûø þçöíö àðàíà éåòèðèá, øàëàãäàí âÿ
êàë ìåéâÿäÿí éåéèá ãûçäûðìàéà äöøñöí.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
Øàëàã ãîâóí (éåìèø) – òåçéå-
òèøÿí èðè ãîâóí íþâö.
2. Êÿëÿìèí êþêöíöí äèáèíäÿ îëàí èðè, ãàëûí
éàðïàã.
3. ìÿú. äàí. Àáûðñûç, ùÿéàñûç. Î, øàëàüûí
áèðèäèð.
ØÀËÀÏÁÉ [ðóñ.] Àâàðà, âåéèë. Àììà õàëà-
îüëóì ßùìÿä øàëàïàé ÷ûõäû âÿ þçöíö áèíà-
ìàçëàðà éàâûã ñàõëàäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÀËÁÀÍ èñ. Øàõû, áóäàüû, öñò ãàòû òÿìèç-
ëÿíìèø áþéöê àüàúûí ýþâäÿñè; äèðÿê. Øàëáàíûí
áèð óúó ñÿíèí ÷èéíèíäÿäèð. (Àòà. ñþçö). [Ìÿò-
áÿõëÿðäÿ] øàëáàíëàðäàí àñûëàí, ãûøäàí ãàëìûø
áàëãàáàã, êóäó, ñîüàí, ãóðó áàëûã, äÿñòÿ èëÿ
ãóðóìóø ãàðüûäàëû, íàðûí ñöïöðýÿ, áåçäÿí ãàá
äÿñìàëëàðû íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ØÀËÜÀÌ èñ. Õþðÿéÿ ãàòûëàí âÿ éà ùåéâàí
éåìè êèìè èøëÿäèëÿí êþêö éóìðó âÿ éà óçóí
áîñòàí áèòêèñè. Øàëüàì øîðáàñûíäà òóðï þçöíö
éàü ñàíàð. (Ìÿñÿë).
◊ Øàëüàì åòìÿê (åëÿìÿê) – äàðìàäàüûí
åëÿìÿê, ãûëûíúäàí êå÷èðìÿê. [Äÿëèëÿð] Õÿëèë
ïàøàíûí ãîøóíóíó ùÿð òÿðÿôäÿí øàëüàì åëÿ-
éèá, àðàêÿñìÿéÿ ñàëûá òÿêëÿäèëÿð. “Êîðîüëó”.
ØÀËÜÀÌËÛÃ èñ. Øàëüàì ÿêèëìèø éåð, øàë-
üàì áîñòàíû.
ØÀËËÀÃ á à õ ãûðìà(í)ú. Êö÷ÿäÿí ôÿððàø
Øèìèðÿëè ÿëèíäÿ øàëëàã äàõèë îëóð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. ßìèðãóëó ìóøãóðàðàã, øàëëàüûíû
ùàâàäà øàããûëäàòäû. Ì.Ùöñåéí.
Øàëëàüà
òóòìàã – á à õ øàëëàãëàìàã. Ñÿí ùåé äå éî-
õóìäóð, ÷ûõàðûá úàíûíû àëëàì! Âàëëàù, îéóá
äèäåéè-ýèðéàíûíû àëëàì! Øàëëàüà òóòóá ïåéñÿðè-
öðéàíûíû àëëàì! Ì.ß.Ñàáèð.
ØÀËËÀÃËÀÌÀ “Øàëëàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀËËÀÃËÀÌÀÃ ô. Øàëëàãëà âóðìàã, ãàì-
÷ûëàìàã, ãûðìàíúëàìàã. Àòû øàëëàãëàìàã.
– Ñàíêè ßñýÿð éóõóäà èäè, èíäè àéûëäû, êÿëëÿðè
øàëëàãëàìàüà áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ. // Ìÿú.
ìÿíàäà. [Ìóñòàôà ùÿêèìÿ:] Àõû áó äÿëèíè ýÿ-
òèðèá áóðàéà ãàòìûñûíûç, áèçèì ýöíàùûìûç íÿäè,
áèçè øàëëàãëàéûð? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÀËËÀÃËÀÍÌÀ “Øàëëàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÀËËÀÃËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Øàëëàãëà äþéöë-
ìÿê, ãûðìàíúëàíìàã, ãàì÷ûëàíìàã.
ØÀÌ
ØÀËËÛ ñèô. Áàøûíà øàë þðòìöø, éàõóä áåëèíÿ
øàë áàüëàìûø.
ØÀËÂÀÐ èñ. Áÿäÿíèí áåëäÿí àøàüû ùèññÿ-
ñèíè âÿ ãû÷ëàðû þðòÿí èêèáàëàãëû öñò êèøè ýåéèìè.
Øÿðÿôîüëó .. øàëâàðûíûí úèáèíäÿí áàëàúà áèð
à÷àð ÷ûõàðûá, ñòîëóí ñèéèðìÿñèíè à÷äû âÿ îðà-
äàí áþéöê áèð êàüûç âÿðÿãè ýþòöðäö. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Ìóõòàð Çåéíàëîâ .. ÿëëÿðèíè øàëâàð
úèáèíÿ ñàëûá, êàáèíåòèíäÿ ýÿçèíìÿéÿ, äîäàã-
àëòû äåéèíìÿéÿ áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
ØÀËÂÀÐËÛÃ ñèô. Øàëâàðà éàðàð. Éàõøû øàë-
âàðëûã ïàð÷àäûð. – [Áÿé õîí÷àñûíäà] äîëàã-
ëàð, áèð øàëâàðëûã ìàùóä âÿ áóíëàðûí ÿìñàëû
úåùèçëÿð ãîéóëìóø îëóð. Ð.ßôÿíäèéåâ. // Èñ.
ìÿíàñûíäà. Ìàüàçàäàí øàëâàðëûã àëìàã.
ØÀÌ1 èñ. [ÿð.] È÷èíÿ ôèòèë ãîéóëìóø ïèéëè
ìàääÿëÿðäÿí ùàçûðëàíàí ñèëèíäðèê èøûã ëÿâà-
çèìè. Éàíûð ãÿðèáàíÿ êÿíä àõøàìëàðû; Òèòðÿê
èøûãëàðëà ìÿñúèä øàìëàðû. Ñ.Âóðüóí. ×àïûã
Àááàñ úèáèíäÿí óçóí áèð øàì ÷ûõàðûá îðòàéà
ãîéäó. Ñ.Ðÿùìàí. // Ëàìïà âÿ ñ. èøûã úèùàç-
ëàðû ìÿíàñûíäà. Àõøàì îëäó, ýöí áàòäû, øàì-
ëàð éàíäû. À.Ñÿùùÿò.
◊ Øàì êèìè (òÿêè) ñþíìÿê – ïó÷à ÷ûõìàã,
éîõ îëìàã. Îðàäà àüëàäûãúà ùÿð äóñòàã öðÿê;
Øàì òÿêè ñþíìöøäöð öìèäëÿ äèëÿê. Ñ.Âóðüóí.
Øàì êèìè ÿðèìÿê, øàìà äþíöá ÿðèìÿê –
ýöíäÿí-ýöíÿ ÿðèìÿê, ÷îõ àðûãëàìàã, ÿòèíè
òþêìÿê. Ìÿëÿê øàì êèìè ÿðèñÿ äÿ, äÿðäèíè ùå÷
êÿñÿ à÷ìûðäû. È.Øûõëû. Çåéíàëûí âåðäèéè øÿêëÿ
áàõàíäàí ñîíðà Ìöëàéèì àðâàä èêèúÿ ýöíöí
è÷èíäÿ øàì êèìè ÿðèìèøäè. Á.Áàéðàìîâ. Áóð-
íóíà øàì èéè äÿéìÿéèá – áÿðêäÿí-áîøäàí
÷ûõìàìûø, äÿðä ýþðìÿìèø àäàì ùàããûíäà.
ØÀÌ2 èñ. [ôàðñ.] 1. Àõøàì. Øàì ñöôðÿñè.

Øàì(ö) ñÿùÿð – àõøàì-ñÿùÿð, ñÿùÿð-
àõøàì. Øàìö ñÿùÿð áöëáöë êèìè àüëàðàì;
Ãîðõóðàì ãþí÷ÿäÿí ýöëöì ïîçóëà. Àøûã
Ìóðàä. Ýÿë, áàáà, ìÿñúèäëÿðÿ, åùñàíû ýþð!
Øàìö ñÿùÿð àøû, ôèñèíúàíû ýþð! ß.Íÿçìè.
Øàì òà ñÿùÿð êëàñ. – àõøàìäàí-ñÿùÿðÿäÿê.
Äîëàíûì áàøûíà øàì òà ñÿùÿð; Øÿìè-úàìà-
ëûíûí ïÿðâàíÿñèéÿì. Ã.Çàêèð.
2. Àõøàì éåìÿéè. ..Éóñèô øàù áóéóðäó:
– Òàïøûð, ìÿíÿ øàì ùàçûð åòñèíëÿð êè, áó ýöí
áèð çàä éåìÿìèøÿì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Øàì-
äàí ñîíðà õàí éåíÿ þçöíö ÷ûðòùà÷ûðòëà éàíàí
áóõàðûíûí éàíûíà âåðèá îòóðäó. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. Ùàìû éåäè, øàì áèòäè. Àììà Ìÿñòàí
áÿéèí ýþçö éîëäà ãàëäû. Á.Òàëûáëû.
Øàì åò-
189
ØÀÌ
ìÿê (åëÿìÿê) – àõøàì éåìÿéè éåìÿê. Ñààò
îí áèðäÿ éåíÿ ãîíàãëàðû äÿâÿò åëÿäèëÿð õþðÿê
îòàüûíà âÿ éåíÿ àüàëàð âÿ õàíûìëàð õþðÿê ñòî-
ëóíóí ÿòðàôûíà äöçöëöá áàøëàäûëàð øàì åëÿ-
ìÿéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÀÌ3, ØÀÌÀÜÀÚÛ èñ. áîò. Èéíÿéàðïàãëû,
ùÿìèøÿéàøûë, õûðäà ãîçàëàðû îëàí àüàú. [Øÿì-
ñèééÿ âÿ Ñÿëèìè] ùÿéÿòÿ ÷ûõäûëàð, úÿðýÿ èëÿ
äöçöëìöø øàìàüàúëàðûíûí àðàñûíäà ýÿçìÿéÿ
áàøëàäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ. Øûäûðüû éàç éàüû-
øûíäàí ñîíðà ãàðàüàú, ãÿëÿìÿ, øàìàüàúëàðû
ñöêóòà ãÿðã îëìóøäó. Ìèð Úÿëàë.
ØÀÌÀÌÀ èñ. [ÿð.] ×îõ ÿòèðëè âÿ øèðèí, àäÿ-
òÿí éåéèëìÿéÿí êè÷èê éåìèø íþâö. Ìÿí ýÿ-
ëÿíäÿ øàìàìàëàð ýöëöäö; Äþðä éàíûìû àòëû
êàçàã áöðöäö. “Ãà÷àã Íÿáè”. Úàâàíëàð þç-
ëÿðè èëÿ òîéõàíàéà àëìà, ïîðòàüàë, øàìàìà, ..
ïöñòÿ, áàäàì ýÿòèðÿðäèëÿð. Ù.Ñàðàáñêè. Õà-
ðàáàëàð ÿâÿçèíÿ ãîâóíëàð, øàìàìàëàð ðÿíý
âåðèá ðÿíý àëûðäû. Ì.Ùöñåéí.
Øàìàìà
êèìè – 1) ÷ÿùðàéû, òÿçÿ, òÿð. Ãóìðóíóí øà-
ìàìà êèìè òÿð, ìÿðìÿð êèìè àü âöúóäóíó
ýþðäöêäÿ àòëû è÷èíäÿí ãîâðóëóð(äó). Ìèð Úÿëàë;
2) éóìðó, ýèðäÿ.
ØÀÌÁÍ èñ. [òóíã.] Ðóùëàðà, ìàýèéàéà èíà-
íàí õàëãëàðäà (ÿñàñÿí øèìàë õàëãëàðûíäà):
ñåùðáàç, îâñóí÷ó, úàäóýÿð (øàìàíëàð îõó-
ìàãëà, äÿô ÷àëûá-îéíàìàãëà þçëÿðèíè úóøà ýÿ-
òèðÿðÿê, ýóéà ðóùëàðëà ìöíàñèáÿòÿ ýèðÿðÿê,
àäàìëàðûí õÿñòÿëèêëÿðèíè ñàüàëòäûãëàðûíà,
îíëàðà óüóðëó îâ òÿìèí åòäèêëÿðèíÿ âÿ ñ.-éÿ
èíàíûðäûëàð).
ØÀÌÀÍÈ´ÇÌ á à õ øàìàíëûã.
ØÀÌÀÍËÛÃ èñ. 1. Áÿçè øèìàë, Îðòà Àñèéà,
Èíäîíåçèéà, Îêåàíèéà, Àìåðèêà, Àôðèêà õàëã-
ëàðûíäà ðóùëàðà, ìàýèéàéà ñèòàéèø åòìÿêäÿí
èáàðÿò äèí ôîðìàñû.
2. Øàìàíûí èøè, ïåøÿñè; ñåùðáàçëûã, úàäó-
ýÿðëèê.
ØÀÌÀÒÀ á à õ øÿìàòÿò.
ØÀÌÀÉÛ èñ. [ôàðñ.] Õÿçÿð, Ãàðà äÿíèç,
Àçîâ äÿíèçëÿðè ùþâçÿëÿðèíäÿ ÷îõ éàéûëìûø
áàëûã. Øàìàéû .. ïóëúóãëàðû ýöìöøö, áåë òÿðÿôè
òöíä-éàøûë, öçýÿúëÿðè èñÿ à÷ûã ðÿíýäÿ îëóð.
É.ßáäöððÿùìàíîâ.
ØÀÌÄÀÍ èñ. [ÿð. âÿ ôàðñ.] Øàì ãîéìàã
ö÷öí àëòëûã. Îòàãëàðäà éàíàí øàìäàíëàð ñþí-
äöðöëìöøäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ïÿíúÿðÿäÿí ñàðû
øàìäàíëàð àñûëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
190
ØÀÌÑÛÇ
ØÀÌÄÀÍ×Û èñ. Êå÷ìèøäÿ: ñàðàéëàðäà èøûã
èøëÿðèíÿ áàõàí øÿõñ.
ØÀÌÄÀÍÝÖËÖ èñ. áîò. ßòèðøàù ôÿñèëÿñèí-
äÿí áÿçÿê áèòêèñè. ßòèðøàù ôÿñèëÿñèíèí øàì-
äàíýöëö úèíñèíèí íþâëÿðè áÿçÿê áèòêèëÿðèäèð.
Ì.Ãàñûìîâ.
ØÀÌÈË èñ. [ÿð.] È÷èíÿ àëìà, ãàïëàìà, àèä
îëìà, äÿõëè îëìà (àäÿòÿí “åòìÿê”, “îëìàã”
êþìÿê÷è ôåèëëÿðèëÿ èøëÿíèð). Áó ìÿñÿëÿ ñèçÿ äÿ
øàìèëäèð. Ýþñòÿðèø ùàìûéà øàìèëäèð.
Øàìèë
åòìÿê – àèä åòìÿê. [Íóõóëóëàð:] Ñàíèéÿí, ùÿð
áèðèìèç áèð òþùôåéè-ùÿãèð õèäìÿòèíÿ ýÿòèðìè-
øèê, ÿýÿð ãÿáóë åäèá þç øÿôãÿòèíè áèçÿ øàìèë åäÿ.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Õÿëèôÿ îíëàðûí ùÿð áèðèñèíÿ
òÿê-òÿê úàâàá âåðèá, îíëàð ö÷öí Àëëàù äÿð-
ýàùûíäàí ñÿàäÿò âÿ äþâëÿò ðèúà åäÿúÿéèíè âÿ
äóàñûíû îíëàðûí áàðÿñèíäÿ øàìèë åäÿúÿéèíè
âÿäÿ âåðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÀÌÊÈÌÈËßÐ úÿì áîò. ×ûëïàã-òîõóìëó,
èéíÿéàðïàãëû áèòêèëÿð ôÿñèëÿñèíèí àäû. Øàì-
êèìèëÿð ôÿñèëÿñèíèí .. éàðïàãëàðû õûðäà ïóëúóã
øÿêèëëè âÿ éà äÿñòÿëÿðëÿ éûüûëìûø èéíÿøÿêèëëèäèð.
Òîõóìäàøûéàí ãîçàëàðû íèñáÿòÿí êè÷èê îëóá
ýèðäÿäèð, òîõóìëàðû éåòèøÿíäÿ àüàúëàøûð âÿ éà
ýèëÿìåéâÿ øÿêëèíè àëûð. Ù.Ãÿäèðîâ.
ØÀÌËÛÃ1 èñ. Àõøàì éåìÿéè, àõøàì ö÷öí
ùàçûðëàíàí éåìÿê(ëÿð). Øàìëûã íÿéèíèç âàð?
Øàìëûã ùàçûðëàìàã.
ØÀÌËÛÃ2 èñ. ×îõëó øàì àüàúû áèòÿí éåð,
øàì ìåøÿñè. Êÿíäèí öñò òÿðÿôè øàìëûãäûð.
– Äîêòîð îòàüûíà ãàéûòäû. Øàìëûüà à÷ûëàí ïÿí-
úÿðÿëÿðè ýåíèø-ýåíèø à÷äû. À.Øàèã.
ØÀÌÓÒ èñ. [ôð.] Îäàäàâàìëû áèøìèø ýèë âÿ
ùÿìèí ýèëäÿí ùàçûðëàíìûø êÿðïèú.
ØÀÌÏÁÍ [úîüðàôè àääàí] Êþïöêëÿíÿí,
ãàçëû öçöì øÿðàáû. Àçÿðáàéúàí Øàìïàí øÿ-
ðàáû.
ØÀÌÏÁÍÑÊÈ [ðóñ. “øàìïàíñêîå”äÿí]
äàí. á à õ øàìïàí. [Ñÿôäÿðãóëó áÿé:] Ìÿíèì
ñàüëûüûìà áèð ñòÿêàí øàìïàíñêè è÷ìÿéÿ äÿ
âàõòûí éîõäóð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [ßñýÿð:] Åëÿ
áåëÿ, êîìàíäèðñÿí, ýÿë ýåäÿê, áèçèì êîìàíäà
ìÿíòÿãÿñèíÿ áàõ: ëàìïàñû... ïå÷è... ÷àéû, øàì-
ïàíñêèñè... ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÀÌÏÚÍ [èíý.] Áàø éóìàã ö÷öí ÿòèðëè äóðó
ñàáóí âÿ éà ñàáóí òîçó.
ØÀÌÑÛÇ çÿðô Àõøàì éåìÿéè éåìÿäÿí.
Ãîíøóéà öìèä îëàí øàìñûç éàòàð. (Àòà. ñþçö).
×îõ ýåúÿì âàð êè, øàìñûç éàòûðàì; ×àéñûç,
ØÀÍ
ùÿì òÿàìñûç éàòûðàì. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Ïÿðèúàùàí
õàíûì:] [Àüúà õàíûìû] îòàüûíà àïàðûí. Áó
ýåúÿ øàìñûç ãàëàúàãäûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ØÀÍ1 èñ. [ÿð.] Àä-ñàí, øþùðÿò, øÿðÿô. Áöðö-
éöá àëÿìè øàíûí, øþùðÿòèí; Áèð äå, ãî÷ Êîðîüëó,
íÿäÿí ìÿëóëñàí? “Êîðîüëó”. [Úÿíýàâÿð:]
Ñÿéàâóø áó éóðäóí ôÿõðè, øàíûäûð. Ù.Úàâèä.
ØÀÍ2 èñ. Áàëû ñàõëàìàã âÿ òîõóì òþêìÿê
ö÷öí àðûëàðûí ïÿòÿêäÿ ìóìäàí äöçÿëòäèêëÿðè
ýþçúöêëÿð. Áó òÿñÿëëè ìÿíÿ áÿñäèð, îëàð àñóäÿ
ùàëûì; Êè, áó øàíëàðäà ìÿíèì äÿ âàð èêè ãÿòðÿ
áàëûì. À.Ñÿùùÿò. Êîñà ÿëèíäÿêè ñóéó ñöçöëÿí
øàíëàðû ïÿíúÿðÿéÿ ãîéóá ÷ûõà-÷ûõà äåéèíäè..
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÍÀ èñ. Îòó, ñàìàíû, êöëÿøè éûüìàã ö÷öí
óçóíñàïëàãëû äèø-äèø äÿìèð âÿ éà àüàú àëÿò,
éàáà. Ãÿùðÿìàí .. õûðìàíäàí êÿíàðà ÷ûõìûð
âÿ øàíàíû éåðÿ ñàëìûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ìóñà:]
Îüëàí, øàíàíû ìÿíÿ âåð.. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÀÍÀÝÖËËß èñ. áîò. Ñóëàãëû éåðëÿðäÿ áè-
òÿí ÷è÷ÿêëè ñó áèòêèñè..
ØÀÍÀËÀÌÀ “Øàíàëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÍÀËÀÌÀÃ ô. Øàíà èëÿ îòó, êöëÿøè, ñà-
ìàíû âÿ ñ.-íè éûüìàã, éàéìàã, àòìàã, ñÿïÿ-
ëÿìÿê. Ùÿñè áó ýöí áþéöê õûðìàíûí ãûðàüûíû
ÿââÿëúÿ ÷àëäû, ñîíðà øàíàëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÍÀÏÈÏÈÊ èñ. çîîë. ßéðè äèìäèéè, äàðàüà-
áÿíçÿð êÿêèëè, àëà-áÿçÿê ëÿëÿéè îëàí ãóø; øè-
íÿáóá.
ØÀÍÀ-ØÀÍÀ ñèô. Ýþç-ýþç, äÿëèê-äÿëèê.
ØÀÍ-ÁÅ×ß èñ. Úàâàí áàë àðûñû. Øàí-áå÷ÿ
áàëû. – Éåòÿð áó äÿôÿ áþéöê âÿ àü ñöôðÿ èëÿ
þðòöëö áèð ìÿúìÿéè ýÿòèðèá îðòàëûüà ãîéäó,
..[ìÿúìÿéèäÿ] ñàïñàðû òÿçÿ íåùðÿäÿí ÷ûõìûø
èíÿê éàüû, áèð éåêÿ íèì÷ÿ øàí-áå÷ÿ áàëû, áèð
áþéöê êàñà úàìûø ãàòûüû, àëòû éóìóðòàíûí ãàé-
üàíàüû (âàðäû). Ãàíòÿìèð.
ØÀÍß èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Äàðàã. Õóìàð-õóìàð
áàõìàã ýþç ãàéäàñûäûð; Ëàëÿòÿê ãûçàðìàã öç
ãàéäàñûäûð; Ïÿðèøàíëûã çöëôöí þç ãàéäàñûäûð;
Íÿ áàäè-ñÿáàäàí, íÿ øàíÿäÿíäèð. Ì.Ï.Âàãèô.
ØÀÍßËßÍÌß “Øàíÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÀÍßËßÍÌßÊ ô. êëàñ. Øàíÿ-øàíÿ îëìàã.
// ìÿú. Äÿëèê-äÿëèê, äåøèê-äåøèê îëìàã, ïàð-
÷àëàíìàã. Ãÿìçÿ õÿíúÿðèíäÿí, ìöæýàí îõóí-
äàí; Úèéÿð ïàðÿ-ïàðÿ, äèë øàíÿëÿíìèø.
Ì.Â.Âèäàäè.
ØÀÍß-ØÀÍß çÿðô êëàñ. Ïàð÷à-ïàð÷à, òèêÿ-
òèêÿ, äåøèê-äåøèê.
Øàíÿ-øàíÿ îëìàã êëàñ. –
ØÀÍ-ØßÐÀÔßÒ
ïàð÷à-ïàð÷à îëìàã, òèêÿ-òèêÿ îëìàã, äÿëèê-
äÿëèê îëìàã, øàíÿëÿíìÿê.
ØÀÍÛ èñ. ×îõ øèðèí, øèðÿëè, ÿòèðëè öçöì íþâö.
Àü øàíû. Ãàðà øàíû. – [Ñÿêèíÿ ãàðû:] Ãàðïûç äà
àëìûøàì, ùÿëÿ Áóçîâíàäàí øàíû äà ýÿòèðèáëÿð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÀÍËÛ ñèô. 1. Ðÿøàäÿòëè, úÿñóð, ãÿùðÿìàí.
Øàíëû ÿñýÿðëÿðèìèç. // Øþùðÿòëè, øÿðÿôëè, óúà.
– [Íöøàáÿ:] Øàíëû òàðèõèìèç ýþðìÿìèø ëÿêÿ;
Çÿôÿðëÿð ãàçàíìûø áó øàíëû þëêÿ! À.Øàèã. Áó
ýöíëÿð, øàíëû ýöíëÿð, øÿí ýöíëÿð; Éîëóíà äöøÿí
ýöíëÿð; Ùÿëÿ ãàðøûìûçäàäûð. Ì.Ìöøôèã.
2. Ìþùòÿøÿì, ÿçÿìÿòëè. Øàíëû ñàðàé.
ØÀÍËÛ-ØßÐÀÔßÒËÈ (ØÞÙÐßÒËÈ) á à õ
øàíëû-øþâêÿòëè (øþùðÿòëè).
ØÀÍËÛ-ØÞÂÊßÒËÈ (ØÞÙÐßÒËÈ) ñèô. Éöê-
ñÿê øàíëû, øÿðÿôëè, éöêñÿê ìÿíñÿáëè. // Äÿá-
äÿáÿëè, ùÿøÿìÿòëè, úàù-úàëàëëû.
ØÀÍÑ èñ. [ôð.] Óüóð ãàçàíìàã èìêàíû.
ØÀÍÑÓÍ èñ. [ôð.] ÕÂ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ ôðàíñûç
ìóñèãè ðåíåññàíñûíûí (èíòèáàùûíûí) ýþðêÿìëè
íöìàéÿíäÿëÿðèíèí éàðàäûúûëûüûíäà àéäûí ìèëëè
õöñóñèééÿòëÿð êÿñá åäÿí ïîëèôîíèê ìàùíûëàð.
ØÀÍ-ØÀÍ ñèô. Øàíëàð øÿêëèíäÿ, ýþç-ýþç,
äåøèê-äåøèê. ..Ñèíÿíèí è÷èíäÿ îëàí àü úèéÿð
øàí-øàíäûð. Ù.Çÿðäàáè.
Øàí-øàí åòìÿê
(åëÿìÿê) – äåøèê-äåøèê åòìÿê. Ýöëëÿ ñèíÿñèíè
øàí-øàí åëÿäè. – Ùàìû àäàìëàðûí ýþçöíöí
ãàáàüûíäà Íÿáèýèë Ìÿúèä áÿéè ýöëëÿëÿéèá øàí-
øàí åëÿäèëÿð. “Ãà÷àã Íÿáè”. Âóðóá áàüðûíû
[òÿðëàíûí] åëÿäè øàí-øàí. Ì.Ñåéèäçàäÿ. Øàí-
øàí îëìàã – á à õ øàíÿ-øàíÿ îëìàã (“øàíÿ-
øàíÿ”äÿ). ×þëäÿ òàõûë øàí-øàí îëóð, òåëëÿíèð;
Äÿðéà êèìè ëÿïÿëÿíèð, éåëëÿíèð. À.Ñÿùùÿò.
◊ Áàüðû (öðÿéè) øàí-øàí îëìàã – á à õ
áàüðû ãàí îëìàã (“áàüûð”äà). Ôÿëÿê ñàëäû
äöðëö-äöðëö îäëàðà; Øàí-øàí îëìóø, ïàðÿ-
ëÿíìèø êþíëöìö. Ì.Â.Âèäàäè. Ãàðà áàüðûì
øàí-øàí îëäó, äÿëèíäè; Ýàùäàí àüëà, ýàùäàí
éàäà ñàë ìÿíè. Àøûã Àááàñ. Êèìñÿíèí Âåéñèí
øàí-øàí îëàí áàüðûíäàí õÿáÿðè éîõ èäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. Áàüðûíû (öðÿéèíè) øàí-øàí
åëÿìÿê – á à õ áàüðûíû ãàíà äþíäÿðìÿê
(“áàüûð”äà). Àøèãëÿð áàüðûíû øàí-øàí åéëÿð-
ñÿí; Ýöíäÿ áèðèí êÿñèá ãóðáàí åéëÿðñÿí; Ùÿð
ãûéà áàõàíäà éöç ãàí åéëÿðñÿí; Ìöøêöëäöð
äîëàíìàã, éàüû, ñÿíèíëÿ. Ã.Çàêèð. ×ÿêèá àë-
ìàç êèðïèéèíè; Áàüðûìû øàí-øàí åëÿäèí. Àøûã
ßëÿñýÿð.
ØÀÍ-ØßÐÀÔßÒ á à õ øàí-øþâêÿò (øþùðÿò).
191
ØÀÍ-ØÞÂÊßÒ
ØÀÍ-ØÞÂÊßÒ (ØÞÙÐßÒ) èñ. Øþùðÿò, ùÿ-
øÿìÿò, øàí, àä-ñàí. Ùàíû íèçÿì, ùàíû àòûì?
Êÿñèëäè øàíû-øþâêÿòèì... “Êîðîüëó”. Òÿðê åäÿ-
ðÿê áöòöí èñòèðàùÿòè; Ãàçàíìûøàì ìÿí áó
øàíö øþâêÿòè. À.Ñÿùùÿò. Ãÿùðÿìàíäûð,
èýèäèí ùþðìÿòè âàð; Þçö ýÿíú îëñà äà øàí-
øþùðÿòè âàð. À.Øàèã.
ØÀÍÒÁÆ èñ. [ôð.] Èôøàåäèúè ìÿëóìàò éàéìà
ùÿäÿñè èëÿ íÿ èñÿ òÿëÿá åòìÿêäÿí èáàðÿò úè-
íàéÿò.
ØÀÍÒÀÍ èñ. [ôð.] ßéëÿíúÿ ìöÿññèñÿñè.
ØÀÏÀËÀà èñ. 1. ßëèí è÷è èëÿ âóðóëàí çÿðáÿ,
øèëëÿ. Öçöíÿ áèð øàïàëàã ÷ÿêäè. – Ìÿøÿäè
Ñàëìàí àõûðûíúû äÿôÿ áó úàâàáû åøèòäèêäÿ
Ìÿììÿäÿ áèð øàïàëàã âóðäó. Ò.Ø.Ñèìóðã.
..[×îáàíëàðûí] ÷îìàãëàðû êè ÿëèíäÿí äöøäö
êöòëÿøäèëÿð, éÿíè éóìðóãëà, øàïàëàãëà áèð øåé
åëÿéÿ áèëìèðäèëÿð. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Îâóú, ÿëè÷è. Ãîúà éåìÿ úóìäó, .. èêè øà-
ïàëàãäà ïàéûíûí éàðûñûíû þòöðäö. Ì.Ùöñåéí.

Øàïàëàã âóðìàã – îâúó èëÿ, ÿëèíèí è÷èëÿ
ýþòöðìÿê, îâóúëàìàã. Áÿçèëÿðè, õöñóñÿí êèøè-
ëÿð ñîë ÿëëÿðèíè éåðÿ âåðèá, ñàü ÿëè èëÿ àøà èðè
øàïàëàãëàð âóðóðäóëàð. ß.ßáöëùÿñÿí.
◊ Øàïàëàãëà öç ãûçàðòìàã – áèð øåéè ñöíè
éîëëà ýèçëÿòìÿéÿ, éàõøû ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûø-
ìàã. [Ùàúû:] Ìÿí øàïàëàãëà öç ãûçàðäûðàì,
õàðèúèëÿð åëÿ áèëèðëÿð êè, Ùàúûíûí ãûçûëû äàøûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÀÏÀËÀÃËÀÌÀ “Øàïàëàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÏÀËÀÃËÀÌÀÃ ô. Øàïàëàã âóðìàã, øèë-
ëÿëÿìÿê. [Ìöãèì áÿé] ñîíðà äà àéàãëàðû-
íûí óúóíäà äèêÿëèá, ïåéñÿðèíè øàïàëàãëàäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ìîëëàáàúû] ..ãóëàüûìäàí òóòóá,
øàïàëàãëàìàüà áàøëàäû. Ù.Ñàðàáñêè. Ýåéñó-
áÿéèì Ìàíàôû øàïàëàãëàìàüà, öçöíÿ òöïöð-
ìÿéÿ, éåíÿ äÿ ùÿðçÿ-ùÿäéàí äàíûøìàüà áàø-
ëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
ØÀÏÀËÀÃËÀÍÌÀ “Øàïàëàãëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ØÀÏÀËÀÃËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Øàïàëàãëà âó-
ðóëìàã, øàïàëàã éåìÿê.
ØÀÏÀÒËÀÌÀ “Øàïàòëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÏÀÒËÀÌÀÃ ô. Àðàñûêÿñèëìÿäÿí, äàë-
áàäàë, øàïïàøàï âóðìàã. [Êÿíäëè] øÿùÿðÿ áèð
àçúà åðòÿ ÷àòìàã ö÷öí; Òÿëÿñèðäè ãàáàãúà
ñàòìàã ö÷öí; ×öí áó èøäÿ ãàçàíú àäû âàð èäè;
Ãàçëàðû èíúèäèá øàïàòëàð èäè. À.Ñÿùùÿò. [Ùàúû
Ãàìáàé] ÿëèíäÿêè ãàì÷û èëÿ ÷àòäûüû óøàüû
øàïàòëàéûðäû. Ãàíòÿìèð.
192
ØÀÏÏÛËÄÀÒÌÀÃ
ØÀÏÛÐ-ØÀÏÛÐ çÿðô Ñÿñ ÷ûõàðà-÷ûõàðà, òåç-
òåç; ìàð÷àìàð÷. Áóçîâ øàïûð-øàïûð àíàñûíû
ÿìèðäè. // Ìÿú. ìÿíàäà. Áó ñÿôàùÿò âÿ ÿééàø-
ëûüûí îíëàð áèð ýöí úÿçàñûíû ÷ÿêÿúÿêëÿð. ×ÿ-
êèíúÿéÿ ãÿäÿð äÿ ùÿéàòûí áöòöí çþâã âÿ íÿøÿ-
ñèíè øàïûð-øàïûð ÿìÿúÿêëÿð. À.Øàèã.
ØÀÏÛÐÄÀÒÌÀ “Øàïûðäàòìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÏÛÐÄÀÒÌÀÃ á à õ øàïïûëäàòìàã. [Ñà-
äûã] áàëûí éàðûñûíû ãàéüàíàüà ãàðûøäûðàíäàí
ñîíðà ãàòûüûí ÷îõ ùèññÿñèíè äÿ öñòöíÿ òþêöá,
àüçûíû øàïûðäàòà-øàïûðäàòà éåéèð. Ã.Ãàíòÿìèð.
ØÀÏÈÐÓÃÐÀÔ [õöñ. àä âÿ éóí. ýðàïùî –
éàçûðàì] Òÿêìèëëÿøäèðèëìèø ùåêòîãðàô; ÿëéàç-
ìàñûíû âÿ éà ÷àï îòòèñêëÿðèíè ÷îõàëòìàã ö÷öí
àëÿò.
ØÀÏÊÁ [ðóñ.] ßñàñÿí èñòè, éóìøàã áàø ýå-
éèìè, ïàïàã. Áàøûíà øàïêà ãîéìàã. – Êÿð-
áÿëàéû Çàëûí àðâàäû ùÿðäÿíáèð äåéèðäè: – À êèøè,
ñÿíèí ñàããàëûíà íÿ øàøêà éàðàøûð, íÿ äÿ øàïêà.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ìóñàíûí íÿâÿñèíèí] áàøûí-
äàêû õàêè ðÿíý øàïêàñûíû ýþðöá, çÿíí åòìÿ êè,
äàùà îíóí áàøãà áîðúó éîõäóð. Ãàíòÿìèð.
ØÀÏÊÀ×Û èñ. Øàïêà òèêÿí óñòà. Øàïêà÷û
äöêàíû.
ØÀÏÊÀËÛ ñèô. Áàøûíäà øàïêà îëàí, øàïêà
ýåéìèø. Áèð ýöí [÷àé÷û äöêàíûíà] ãàðà øàï-
êàëû, ÷ÿíÿñèíäÿ êè÷èê ãàðàñàããàëëû, ãàðà ïàë-
òàðëû áèð ìöñàôèð ýÿëäè. Ù.Íÿçÿðëè. Ìÿêòÿáèí ..
øàïêàëû òÿëÿáÿëÿðè Ùöñåéíèí àðûã âÿ ÿñÿáè
öçöíÿ éàí-éàíû áàõûð, îíóí úûðûã ïàëòàðûíà,
àòàñûíäàí ãàëìà êþùíÿ, èðè àéàããàáûëàðûíà
ìàñãàðà åäèá ýöëöðäöëÿð. Ñ.Ðÿùìàí.
ØÀÏËÀÌÀ “Øàïëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÏËÀÌÀÃ ô. Øàïàëàã âóðìàã, øàïàëàã-
ëàìàã. [ßùìÿä:] Èñòÿéèðñÿíìè, ïåéñÿðèíÿ áèð,
áåø, îí éîë äà øàïëàéûì, åëÿ äöç ýåäÿñÿí?..
Í.Âÿçèðîâ.
ØÀÏÏÀÄÀÍ çÿðô Áèðäÿí, ãÿôèëäÿí, ýþçëÿ-
íèëìÿäÿí. Øàïïàäàí ïÿíúÿðÿäÿí áèð øåé äöøäö.
ØÀÏÏÛËÄÀÌÀ “Øàïïûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÏÏÛËÄÀÌÀÃ ô. Øàïïûëòû ñÿñè ÷ûõàðìàã.
ØÀÏÏÛËÄÀÒÌÀ “Øàïïûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÏÏÛËÄÀÒÌÀÃ èúá. Áèð øåéè áàøãà áèð
øåéÿ âóðàðàã, ÷ûðïàðàã, òîõóíäóðàðàã øàïïûëòû
ñÿñè ÷ûõàðòìàã. Éåíÿ äÿ ìÿñúèääÿ ùåéðÿò áàø-
ëàíäû, éåíÿ äÿ äèëëÿðè äàìàãëàðäà øàïïûëäàò-
ìàüà áàøëàäûëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ..[Íÿçàðÿò-
÷èëÿð] ãàì÷ûíû .. áèð-áèðèíèí ãàëûí ìåøèí ÷ÿê-
ìÿëÿðèíèí áîüàçëàðûíà ÷ûðïûá øàïïûëäàäûð,
áóíäàí çþâã àëûðäûëàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÀÏÏÛËÒÛ
ØÀÏÏÛËÒÛ èñ. Áèð øåéèí áàøãà áèð øåéÿ,
éàõóä áèð-áèðèíÿ äÿéìÿñèíäÿí ùàñèë îëàí ñÿñ.
Áèð øàïïûëòû åøèäèëäè. – Úàâàá ÿâÿçèíÿ èòëÿð-
äÿí áèðèíÿ çÿðáëÿ äÿéÿí ãûðìàíúûí øàïïûëòûñû
åøèäèëäè. Ì.Ùöñåéí. Áèð äÿ ÷àéûí è÷èíäÿ øàï-
ïûëòû ñÿñè åøèäèëäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØÀÏ-ØÀÏ, ØÀÏ-ØÓÏ èñ. Éöíýöë, äàáàíû
à÷ûã, éàñòû àéàããàáû. Êå÷ìèø çàìàíëàðäà ..
ùÿð àðâàäûí àéàüûíäà øàï-øàïû âÿ éàñòûäàáàí
áèð áàøìàüû âàðäû. Ãàíòÿìèð.
ØÀÐ [ðóñ.] 1. ðèéàç. Þç äèàìåòðè ÿòðàôûíäà
äàèðÿíèí ôûðëàíìàñûíäàí éàðàíàí ùÿíäÿñè úè-
ñèì; êöðÿ. Øàðûí ðàäèóñó. Øàðûí ñÿòùè.
2. Áó øÿêèëäÿ îëàí øåé. Áèëéàðä øàðû. Ôÿíÿð
øàðû.
3. êþùí. Êå÷ìèøäÿ ñÿñâåðìÿ çàìàíû èñòè-
ôàäÿ åäèëÿí øàðøÿêèëëè øåé (íàìèçÿäèí ëåùèíÿ
âÿ ÿëåéùèíÿ âåðèëÿí ñÿñèí ìèãäàðû ãóòóéà àòû-
ëàí øàðûí ìèãäàðûíà ÿñàñÿí òÿéèí åäèëèðäè).
Øàðëà ñÿñÿãîéìà. Àü øàð (ëåùèíÿ ñÿñ). Ãàðà
øàð (ÿëåéùèíÿ ñÿñ).
ØÀÐÀÁÁÍ [ôð.] 1. Êå÷ìèøäÿ áèð íå÷ÿ ñûðà
óçóíóíà îòóðàúàãëàðû îëàí äþðä÷àðõëû à÷ûã
ìèíèê àðàáàñû.
2. Áèðàòëû, èêè÷àðõëû éöíýöë ìèíèê àðàáàñû.
Áîø âàõòû àõøàì êè îëäó, áóäóð ùà, ôàéòîí-
ëàðûí, øàðàáàíëàðûí áàøû à÷ûëûðäû. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
ØÀÐÀÁßÍÇßÐ ñèô. Øàð êèìè ýèðäÿ, éóìðó,
øàðàîõøàð, êöðÿøÿêèëëè.
ØÀÐÀÄÀ èñ. [ôð.] Úàâàáû ìöõòÿëèô ñþçëÿð-
äÿí èáàðÿò òàïìàúà. Èñòè + îò = èñòèîò.
ØÀÐÀÃÃÀØÀÐÀÃ á à õ øàããàøàã.
ØÀÐÀÃÃÛËÒÛ á à õ øàããûëòû. Øàìõàë [×ÿð-
êÿçÿ] ÷àõìàã øàããûëòûñûíû åøèäèá äèíëÿíäè:
– ß, ìÿíÿì, íÿ ñÿñ-êöé ñàëûáñàí? È.Øûõëû.
ØÀÐÀÃ-ØÀÐÀÃ çÿðô Øàðàããûëòû èëÿ, øàðàã-
ãàøàðàã. Ñó øàðàã-øàðàã àõàðàã äàøû, ãóìó
áèð-áèðèíÿ ãàòûá ýÿëèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ìåøÿ-
ëÿð âÿ ó÷óðóìëó äÿðÿ øàðàã-øàðàãëà äîëìóøäó.
È.ßôÿíäèéåâ. Äàðâàçàëàð øàðàã-øàðàã; Ýàù
þðòöëäö, ýàù à÷ûëäû. Á.Âàùàáçàäÿ.
ØÀÐÀÎÕØÀÐ á à õ øàðàáÿíçÿð.
ØÀÐÀÏ òÿãë. Àüûð áèð øåéèí áöòöí àüûðëûüû
èëÿ éåðÿ äÿéìÿñèíäÿí ùàñèë îëàí ñÿñ. Øàðàï,
éöê äöøäö éåðÿ. – [ßñýÿð:] Áèð äÿ ýþðäöì,
äàëûìúà ýÿëÿí ýþòöðöëäö, ÿäÿ äàéàí, ÿäÿ äà-
éàí... Äàéàíìàäû, ïàðò áèð ýöëëÿ. Áèð äÿ ýþð-
äöì, øàðàï éûõûëäû éåðÿ. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ØÀÐËÀÒÀÍËÛÃ
ØÀÐÀÏÏÀÄÀÍ á à õ øàïïàäàí. Áèðäÿí
Ìÿììÿä ýþðäö êè, ùåéâàíûí ýþçëÿðè éàâàø-
éàâàø ñöçöëöá éóìóëäó, ãóëàãëàðû ñàëëàíäû,
äóðäóüó ùàëäà éûõûëûá, øàðàïïàäàí éåðÿ äöøäö.
Å.Ñóëòàíîâ.
ØÀÐÀÏÏÀØÀÐÀÏ òÿãë. çÿðô ìÿíàñûíäà.
Øàïïûëòû èëÿ, øàïïûëòû ñÿñè ÷ûõàðàðàã. Áèð àçäàí
éåíÿ äÿ ùÿìèí îéíàã äàëüàëàðäà áèð àäàì
øàðàïïàøàðàïëà ãàéûòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. ..Úÿííÿò
õàíûìûí ùèðñè ñîéóìàäû, øàðàïïàøàðàï èëÿ ÿë-
öçöíö éóäó. Ìèð Úÿëàë.
ØÀÐÔ á à õ øÿðô. Ìöÿëëèì ýþðöíäö. Áîé-
íóíó øàðôëà ñàðûìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
ØÀÐÙÀØÀÐ çÿðô Øèääÿòëÿ, øàðûëòû èëÿ (ýóð
àõàí ñó ùàããûíäà). Øàðùàøàð òþêöëìÿê. Íà-
âàë÷à øàðùàøàð àõûðäû. – Òþêäö áèðäÿí-áèðÿ
éàüûø øàðùàøàð; Ùÿéÿòäÿ, êö÷ÿäÿ ñó äàøäû,
ýåòäè. Ð.Ðçà. Áèð àçäàí ñîíðà éàüûø ÷èëÿìÿéÿ
áàøëàäû âÿ ÷îõ êå÷ìÿäÿí øàðùàøàðëà òþêäö.
ß.Ñàäûã.
ØÀÐÛËÄÀÌÀ “Øàðûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÐÛËÄÀÌÀÃ ô. Øàðûëòû èëÿ àõìàã, òþêöë-
ìÿê âÿ éàõóä ÷àðïìàã. Äÿíèç éàâàø-éàâàø
óüóëäàéûð, äàëüàëàð çÿðáëÿ ãàéàëàðà ÷ûðïûëà-
ðàã øàðûëäàéûðäû. Ì.Ùöñåéí.
ØÀÐÛËÒÛ èñ. Ýóð àõàí ñóäàí ÷ûõàí ñÿñ.
[Õàíëàð] ..ñàùèëÿ ÷ûðïûíàí äàëüàëàðûí øàðûëòû-
ñûíû áåëÿ åøèòìÿìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀÐÛË-ØÀÐÛË çÿðô Øàðûëòû èëÿ, øûð-øûð. Ñóëàð
øàðûë-øàðûë àõûð.
ØÀÐÆ èñ. [ôð.] Áèð øÿõñèí âÿ éà øåéèí ãÿñ-
äÿí ýöëöíú, êàðèêàòóðà øÿêëèíäÿ òÿñâèðè (ñþç
âÿ øÿêèëëÿ).
ØÀÐËÀÒÁÍ [ôð.] Áèð øåé áèëìÿäèéè ùàëäà,
þçöíö áèëÿí, ìöòÿõÿññèñ êèìè ýþñòÿðÿðÿê
àäàìëàðû àëäàäàí, íàäàí; éàëàí÷û, ôûðûëäàã÷û,
úöâÿëëàüû. Øàðëàòàíûí áèðèäèð. – Áóíëàð äà
éàõøû àäàìëàðäûð, àììà øàðëàòàíäûðëàð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // çàð. Éöíýöë ñþéöø
ìÿíàñûíäà. [Ìÿøÿäè Èáàä:] Òóô!.. Ðÿää îë,
øàðëàòàí!.. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Íàìóñëó èíñàíëàðûí
è÷èíäÿ; Îðäà-áóðäà øàðëàòàíëàð äà âàðäûð.
Ð.Ðçà.
ØÀÐËÀÒÀÍËÛÃ èñ. Àäàìëàðûí ìÿëóìàò-
ñûçëûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíëàðû ùÿéàñûçúà-
ñûíà àëäàòìà; êÿëÿêáàçëûã, úöâÿëëàüûëûã. [Êÿð-
áÿëàéû Ðÿúÿá:] Çàìàíÿ úàùûëëàðû øàðëàòàí-
ëûãäàí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìàçëàð. Í.Âÿçèðîâ.
Ùàúû Ñàëåù ÷îõ ÷àëûøäû êè, îüëóíó îõóòñóí,
193
ØÀÐËÛ
àíúàã ßñýÿð øàðëàòàíëûãäàí ÿë ÷ÿêèá îõó-
ìàäû. Ú.Úàááàðëû.
Øàðëàòàíëûã åëÿìÿê –
øàðëàòàí êèìè åòìÿê, àäàìëàðû àëäàòìàã.
ØÀÐËÛ ñèô. Øàðû îëàí; þç ãóðóëóøóíäà, êîí-
ñòðóêñèéàñûíäà øàðàîõøàð ùèññÿëÿð îëàí. Øàðëû
ëàìïà. Øàðëû ôÿíÿð. – Áèðäÿí-áèðÿ åíëè, èêè òÿ-
ðÿôè õèéàáàí, áàø êö÷ÿäÿ úÿðýÿ-úÿðýÿ èðè àü
øàðëû èøûãëàð éàíäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÀÐÍÈÐ èñ. [àëì.] Ìåõàíèçìèí ùÿðÿêÿòèíè
òÿìèí åäÿí ùèññÿëÿðèíèí ìöùÿððèê áèðëÿøìÿñè.
ØÀÐÏ, ØÀÐÏÀÄÀÍ çÿðô Ýþçëÿíèëìÿäÿí,
ãÿôèëäÿí, áèðäÿí. Óøàã øàðïàäàí öçöãîéëó
éûõûëäû. – [Äÿðâèø:] Ðóãèééÿ äóðóá àëà÷ûüà
ãà÷äû, îðàäà øàðïàäàí éûõûëäû. À.Äèâàí-
áÿéîüëó.
ØÀÐÏÀØÀÐÏ çÿðô Äàëáàäàë, àðàñûíû êÿñ-
ìÿäÿí, øèääÿòëÿ. Øàðïàøàðï òÿïÿñèíÿ ÷ûðïìàã.
Øàðïàøàðï êöðÿéèíÿ âóðìàã. – [Îäàáàøû:]
[Àíà] ãûçûíû áó ùàëÿòäÿ ýþðöá áàøëàäû øàð-
ïàøàðï äèçëÿðèíÿ äþéìÿéÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Àðàáà ñöðÿí úàâàí óøàãëàð àéàüà ãàëõûá, çî-
üàë àüàúû èëÿ øàðïàøàðï þêöçëÿðè äþéÿúëÿäèëÿð.
Ìèð Úÿëàë.
ØÀÐÏÛËÄÀÒÌÀ “Øàðïûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÐÏÛËÄÀÒÌÀÃ ô. ßë, ãàì÷û âÿ ñ. èëÿ äàë-
áàäàë ÷ûðïìàã, âóðìàã, øàïïûëäàòìàã. [Áÿáèð
áÿé] ýàù ôèò ÷àëûð, ýàù äà ÷ÿêìÿñèíèí áîüà-
çûíäàí àñûëàí ãàì÷ûíû øàïïûëäàäàðàã ùÿçç
àëûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ØÀÐÏÛËÒÛ á à õ øàïïûëòû.
ØÀÐ-ØÀÐ(ËÀ) á à õ øàðùàøàð. ..Òóëóìáàð-
ëàðûí òàã-òàãëà ãàëõûá-äöøìÿñè âÿ ãàðà íåô-
òèí äàü ÷àéëàðû êèìè øàð-øàð àõûá ÷ÿíëÿðÿ òþ-
êöëìÿñè .. ÿùÿíý âÿ ÿçÿìÿò òÿøêèë åäèðäè.
Á.Òàëûáëû.
ØÀÐÒÀØÀÐÒ òÿãë. Äàëáàäàë à÷ûëàí ýöëëÿ,
éàõóä ãàì÷û ñÿñèíÿ òÿãëèäÿí äåéèëèð. Áîéà-
áîé áèð-èêè àääûì àòûá, àéàüûíû àüàúëàðûí âÿ
êîë-êîñóí ñåéðÿëäèéè éåðÿ áàñûíúà øàðòàøàðòëà
îíóí ëàï ãóëàüûíûí äèáèíäÿí áèð-èêè ýöëëÿ êå÷äè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÀÐÒÙÀØÀÐÒ çÿðô Ýöúëö àëîâëà, ñÿñëÿ
(éàíàí ãóðó àüàú, îäóí âÿ ñ. ùàããûíäà).
Ãàðàòèêàíëàð øàðòùàøàðò éàíûð, àëîâëàíûð,
áóðóëà-áóðóëà ýþéö áöðöéöðäö. ß.Âÿëèéåâ.
ØÀÐÒÛËÄÀÌÀ “Øàðòûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ØÀÐÒÛËÄÀÌÀÃ ô. Øàðò-øàðò ñÿñ ÷ûõàðìàã.
Ìóñèãè ñóñàí êèìè òîéáÿéèíèí çîüàë ãàì÷ûñû
øàðò-øàðò øàðòûëäàéûðäû. Ìèð Úÿëàë.
194
ØÀØÊÀ
ØÀÐÒ-ØÀÐÒ òÿãë. Ýöëëÿ âÿ éà íàçèê ÷óáóã,
ãàì÷û çÿðáÿñèíèí ñÿñèíÿ òÿãëèäÿí äåéèëèð. Áèð-
äÿí øàðò-øàðò áèð íå÷ÿ ýöëëÿ ñÿñè åøèäèëäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÀÑÑÈ´ [ôð.] òåõ. 1. Ìöõòÿëèô ìàøûí âÿ ãóð-
üóëàðûí êóçîâñóç ÷ÿð÷èâÿñè âÿ éà þçöëö. 5 àò
ýöúöíäÿ îëàí ìîòîð ìàøûíû ùÿì éåäÿê÷è òðàê-
òîð êèìè, ùÿì äÿ àñìà êÿíä òÿñÿððöôàòû àëÿò-
ëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ìîòîðëó øàññè êèìè èøëÿòìÿéÿ
èìêàí âåðèð. (Ãÿçåòëÿðäÿí).
2. Ìöõòÿëèô úèùàçëàðûí, ðàäèîàïàðàòëàðûíûí
âÿ ñ.-íèí ÿñàñ ùèññÿëÿðèíèí öçÿðèíäÿ ãóðàø-
äûðûëàí þçöëö.
3. Òÿééàðÿëÿðäÿ: ýþéÿ ãàëõûíúàéà ãÿäÿð
âÿ åíÿíäÿí ñîíðà îíëàðûí àåðîäðîì öçÿðèíäÿ
ùÿðÿêÿòèíÿ õèäìÿò åäÿí âÿ éåðÿ åíäèêëÿðè
çàìàí çÿðáÿ ýöúöíö àçàëäàí ãóðüó, ùèññÿ.
ØÀØÄÛÐÌÀ “Øàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ØÀØÄÛÐÌÀà ô. Ùåéðÿòÿ ñàëìàã, ÷àøäûð-
ìàã, ñàðñûòìàã. [Ðçàãóëóõàí:] ..Ãûçûì, ñÿíèí
àäûí éàíûìäà ÷ÿêèëÿíäÿ, àðçó âÿ àìàëûìûí íà-
òàìàì ãàëäûüû ýþçöìöí þíöíäÿ ìöúÿññÿì
äóðóð. Ìÿíè øàøäûðûá ãîéóð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
◊ Àüëûíû øàøäûðìàã (÷àøäûðìàã) – 1) àüëûíû
ÿëèíäÿí àëìàã, äÿëè åòìÿê. [Óñòàíûí àðâàäû:]
À êèøè, úèí-çàä ñÿíè âóðóá, àüëûíû-çàäûíû øàø-
äûðìàéûá êè, ùÿäÿðÿí-ïÿäÿðÿí äàíûøûðñàí.
×ÿìÿíçÿìèíëè; 2) àüëû áàøûíäàí ýåòìÿê, àüëû
àçìàã, áàøû õàðàá îëìàã.
ØÀØÛÐÌÀ “Øàøûðìàã”äàí ô.èñ.
ØÀØÛÐÌÀÃ ô. Áèð èø, áèð ùàäèñÿ âÿ ñ. ãàð-
øûñûíäà þçöíö èòèðìÿê, ÷àøûá ãàëìàã, íÿ åäÿ-
úÿéèíè áèëìÿìÿê. Äèëàðàíûí ñÿñèíÿ ÷ûõàí
àíàñû äà øàøûðìûøäû. Ú.Úàááàðëû. Ãûç [ìöÿë-
ëèìè] ýþðöíúÿ, øàøûðûá öçöíö þðòìÿéÿ òÿëÿñ-
äèêäÿ, ñÿùÿíýèíè ñàëûá ãûðìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
ØÀØÛÐÒÌÀ “Øàøûðòìàã”äàí ô.èñ.
ØÀØÛÐÒÌÀà ô. ×àøäûðìàã, êàðûõäûðìàã.
“Úÿíàá Áàõ” ñþçö ïðèñòàâû äà øàøûðòäû, ÿëëÿðèíè
÷ûðïäû, éåðèíäÿí ãàëõäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Þìöð
äåäèêëÿðè ñîðñàëàð íÿäèð? Õÿòëÿðè ãàðûøûã áèð
õÿðèòÿäèð; Èíñàíûí ýþçöíö øàøûðäûð áÿçÿí...
Ñ.Âóðüóí.
ØÀØÊÁ [ðóñ.] Òèéÿñè óçóí, àçúà ÿéðè, óúó
øèø, êÿñèúè ñîéóã ñèëàù; ãûëûíú. Øàøêà òàõìàã.
– Çàäåéè-Ùàúû Ìÿëèê òàçÿ êâàðòàëíè îëóá; Áå-
ëèíèí öñòÿ àñûáäûð áèð óçóí øàøêàíû. Ñ.ß.Øèð-
âàíè. [Ñöâàðè] ãîòàçëû øàøêàíûí äÿñòÿñèíäÿí
òóòóá ñèíÿñèíÿ éàïûøäûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÀØÊÀËÛ
ØÀØÊÀËÛ ñèô. Øàøêà òàõìûø, øàøêà ýÿç-
äèðÿí, øàøêàñû îëàí. Øàøêàëû çàáèòëÿðèí àüûð
àääûìëàðû äþøÿìÿäÿ ôÿëàêÿò êèìè ñÿñëÿíÿíäÿ
åâäÿ âàâåéëà óúàëäû. Ìèð Úÿëàë.
ØÀØÃÛÍ ñèô. 1. Íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿéÿúÿê
äÿðÿúÿäÿ ôèêèðëè, þçöíö èòèðìèø, ÷àøìûø, ÷àøûá
ãàëìûø, ãàðûõìûø, ÷àøãûí. Ùèêìÿò Èñôàùàíè
àüûð áèð òÿÿññöðàò àëòûíäà ñàðàéäàí ÷ûõäû. Ôèêðè
øàøãûí, ãÿëáè ùÿéÿúàíëû èäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ãûç
[îüëàíûí] øàøãûí òÿðÿääöäöíö ýþðöá ýöëöì-
ñÿäè. È.ßôÿíäèéåâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ýöëçàð
áèð øåé àõòàðàí âÿ éà êþìÿê ýþçëÿéÿí êèìè,
øàøãûí î éàí-áó éàíûíà áàõäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Ýöëéàç ýåúÿéàðûñû øàøãûí ùàëäà îéàíûá, Ñÿ-
ìÿäè åâäÿ ýþðìÿäè, îíóí ùàðàéà ýåòäèéèíè
äÿðùàë àíëàäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Ñÿðñÿì, àüëûíû èòèðìèø. [Ãûçëàð:] Øàøãûí-
äûð î äèâàíÿ; Ýÿë, ýÿë, îëóðóç ðöñâà. Ù.Úàâèä.
// èñ. Øàøãûí àäàì. [Ðàóô:] ßâÿò, øàøãûíëàð
äàèì ÿñÿáè âÿ áÿäáèí îëóðëàð. Ù.Úàâèä.
ØÀØÃÛÍÚÀ çÿðô Øàøãûí êèìè, ÷àøìûø ùàëäà,
äÿëèúÿñèíÿ. [Õÿééàì:] Èøòÿ, áèð ñÿñ êè åäÿð
ýþéëÿðÿ øàøãûíúà õèòàá; Î ñàüûð ýþé, ÿúÿáà,
êèìñÿéÿ âåðìèøìè úàâàá? Ù.Úàâèä.
ØÀØÃÛÍËÀØÌÀ “Øàøãûíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ØÀØÃÛÍËÀØÌÀÃ ô. Øàøãûí ùàëà ýÿëìÿê.
ØÀØÃÛÍËÛà èñ. 1. Øàøãûí àäàìûí ùàëû; ÷àø-
ãûíëûã. [Ôèðèäóí] áþéöê áèð ýÿðýèíëèêëÿ øàøãûí-
ëûüûíû, ùÿéÿúàíûíû âÿ èçòèðàáëàðûíû áîüàðàã,
ñÿðòèáëÿ âèäàëàøäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Áèðúÿ ãûðïûì
ñöðÿí øàøãûíëûãäàí ñîíðà ýÿíú ãûç ÷åâèê áèð
ùÿðÿêÿòëÿ ÿëèíè àòûá, ÷ÿêìÿñèíèí áîüàçûíäàí
àëìàç êèìè ïàðûëäàéàí êè÷èê, ÿéðè áèð õÿíúÿð
÷ûõàðäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Àüëûíû èòèðìÿ, ñÿðñÿìëèê.
ØÀØÌÀ “Øàøìàã”äàí ô.èñ.
ØÀØÌÀà ô. Þçöíö èòèðìÿê, ÷àøìàã, ÷àøûá
ãàëìàã. Íåìÿò øàøäû âÿ ñÿíÿäè ýåðè àëûá áàõ-
ìàã èñòÿäèêäÿ úÿíàá Áàõ âåðìÿäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ìÿí èñÿ áó èêè ãöââÿ àðàñûíäà øàø-
ìûø, òàìàìèëÿ àüëûìû èòèðìèøäèì. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØÀÒÛÐ èñ. [ÿð.] ×þðÿêáèøèðÿí, ÷þðÿêéàïàí,
÷þðÿê÷è. [Áÿíäàëû] óñòàíû áóðàäà, õÿìèðõà-
íàäà áèð øàòûð îëàðàã òàíûìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
Öçö ïþðòìöø øàòûð îõëîâ÷óíóí âåðäèéè õÿìèðè
ÿëèíäÿêè ðÿôÿòÿíèí öñòöíäÿ éàéûá òÿíäèðÿ éà-
ïûðäû. Ï.Ìàêóëó.
ØÀÒÛÐËÛÃ èñ. Øàòûð èøè, ÷þðÿêáèøèðìÿ ïå-
øÿñè, ÷þðÿê÷èëèê.
ØÅÔ
ØÀÒÈÐ ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] êëàñ. Øÿí, øóõ.
[ßùìÿä] éåíÿ íÿøÿñèíè òîïëàìûø, øÿí âÿ øàòèð
ýþðöíìÿéÿ àëûøìûø îëàí ñèìàñû ñåâèíúëÿð è÷ÿ-
ðèñèíäÿ ãàëìûøäû. À.Øàèã.
ØÀÂÀ áàõ äàâà-øàâà. [Ùàúû Ìåùäè:] Þâ-
ðÿò ýÿòèðäèì, úàíûìà áèð îä ýÿòèðäèì. Àõøàìà-
äÿê äàâà, àõøàìàäÿê øàâà. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÀÉÀÍ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Ëàéèã, ìöíàñèá,
éàðàøàí. Ñÿé åëÿ, ñÿí äÿ áþéöê èíñàí îë;
Äîüðóëóãäà áó àäà øàéàí îë. À.Ñÿùùÿò. Êèì
áèëèð! Äöøñÿ úÿííÿòÿ éîëóíóç; Áóëóíóð áÿëêÿ
áîéëÿ áèð ñèìà... Î äà øàéàíè-øöáùÿäèð, ÿëáÿò.
Ù.Úàâèä. Ùÿð àøèãÿ öììèä ýöíö âàð îëñà
ãèéàìÿò; Ýöë îíäà äà ñÿí, âÿñëèíÿ øàéàí îëà
áèëñÿí. Ú.Úàááàðëû.
ØÀÉÀÍÈ-ÄÈÃÃßÒ ñèô. êþùí. êèò. á à õ äèã-
ãÿòÿëàéèã.
ØÁÉÁÀ [àëì.] 1. òåõ. Âèíò âÿ éà ãàéêàíûí
àëòûíà ãîéóëàí éàñòû ùàëãà øÿêëèíäÿ àëòëûã.
Äàèðÿëÿð áþëìÿñèíÿ øàéáàëàð, ïèñòîíëàð, äèøëè
÷àðõëàð, ìàêàðàëàð, ãàñíàãëàð âÿ ñàèðÿ äàõèë-
äèð. ß.Ìóñòàôàéåâ.
2. èäì. Õîêêåé îéóíóíäà èøëÿäèëÿí àüûð
ðåçèí äèñê.
ØÀÉßÄ áàüë. [ôàðñ.] Áÿëêÿ. Ìÿí àüëàéû-
ðàì, éàòìàéà òà ìÿðäóìè-àëÿì; ßýÿð ìÿí
Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéíè éàõøû òàíûìàìûø îë-
ñàéäûì, õÿéàëûìà ýÿëÿðäè êè, øàéÿä éàëàí
äåéèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÀÉßÑÒß [ôàðñ.] êëàñ. Ëàéèã, éàðàøàí.
[Øàù:] Ñÿí òÿäáèðëè êèøèñÿí, áåëÿ äàíûøûã ñÿíÿ
øàéÿñòÿ äåéèë. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ìèðçÿ Ðÿùèì
àüà:] Íÿ ãÿäÿð êè, áó íàìÿùðÿìëèê âàðäûð,
ñÿíèí èøèíÿ áàõà áèëìÿðÿì. ×öíêè õèëàôè-øÿðäèð.
Øÿðèÿòìÿäàðëàðà áó èø øàéÿñòÿ äåéèë.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÀÉÈß èñ. [ÿð.] Éàéûëìûø, äèëëÿðäÿ ýÿçÿí
äàíûøûã, ñþç-ñþùáÿò. ..Ãûçûë Àðñëàíû éàõûíäàí
òàíûéàíëàð îíóí Ãÿòèáÿ èëÿ åâëÿíÿúÿéè ùàã-
ãûíäà áóðàõûëàí øàéèÿëÿðèí ùå÷ áèðèñèíÿ èíàí-
ìûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÅ “Ø” ùÿðôèíèí âÿ áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí
ñàìèòèí àäû.
ØÅÄÅÂÐ èñ. [ôð.] Èíúÿñÿíÿòèí, ÿäÿáèééàòûí,
ñÿíÿòèí ÿí íöìóíÿâè ÿñÿðè, øàù ÿñÿð.
ØÅÔ [ôð.] 1. Áàø÷û, ðÿèñ, ðÿùáÿð. Êàòèá áèð
àç äàéàíäû, ñîíðà øåôèíè ÷îõ ùèðñëÿíäèðìÿìÿê
ö÷öí åùòèéàòëà äåäè. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Áèð øÿõñÿ âÿ éà øåéÿ ùàìèëèê åòìÿéè
þùäÿñèíÿ ýþòöðìöø àäàì âÿ éà òÿøêèëàò.
195
ØÅÔËÈÊ
Éàðàëûëàðäàí áèð íå÷ÿñè ÷ûõûø åäèá, ùîñïèòà-
ëûí øåôè îëàí ôàáðèêÿ òÿøÿêêöð åòäèêäÿí ñîíðà,
äàíûøìàã ö÷öí Äóðñóí àðâàäà ñþç âåðèëäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÅÔËÈÊ èñ. Èñòåùñàë, ìÿäÿíè, ñèéàñè âÿ ñ.
úÿùÿòäÿí ìöíòÿçÿì éîëäàøëûã êþìÿéè ýþñ-
òÿðìÿêäÿí èáàðÿò èúòèìàè ôÿàëèééÿò, ùàìèëèê.
[Òîüðóë:] Ìÿí î ãûçû òîâëàìàã èñòÿéèðäèì, ìÿí
[Íèéàçû âÿ Éàãóòó] àòà-áàëà øåôëèéÿ ýþòöð-
ìöøäöì. Ú.Úàááàðëû. [Ôÿðÿú Òåëëèéÿ:] Áèçèì
åëìè òÿäãèãàò áàü÷ûëûã èíñòèòóòó ñèçèí êîëõîçó
øåôëèéÿ ýþòöðÿíäÿ áóëàã áàøûíäà íèòã äåéÿí
êèì èäè? ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØÅÙ èñ. Ðöòóáÿòëè ùàâàäà ýåúÿëÿð òîðïàã,
áèòêè âÿ ñ.-íèí öçÿðèíÿ ãîíàí èíúÿ ñó äàì-
úûëàðû; ãûðîâ, øÿáíÿì. Éóìøàã ýþé ÷ÿìÿíèí
öñòÿ äöøöá øåù ýåúÿäÿí; Èñòè éîõäóð, ùÿëÿ âàð
áèð áàëàúà ìåù ýåúÿäÿí. À.Ñÿùùÿò. Øåù äöøÿð
îòëàðûí öñòÿ ýåúÿäÿí. Ñ.Âóðüóí. ..Öñòöíö øåù
âÿ ãûðîâ áàñìûø êþðïÿ îòëàð Ýöíÿøèí èøûãëàðû
àëòûíäà ïàðûëäàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÅÙÄÓÐÀÍ èñ. áîò. Ýöë÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñèëÿ-
ñèíäÿí éöêñÿê äàü ÷ÿìÿíëÿðèíäÿ áèòÿí áèð
áèòêè. Ýöë÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñèëÿñèíèí áèð-áèðèíäÿí àç
ôÿðãëÿíÿí úàâàí íþâëÿðè âàðäûð. Áåëÿ úàâàí âÿ
ôèëîýåíåòèê èíêèøàôäà îëàí úèíñëÿðÿ éåìèøàí,
ýöë âÿ èòáóðíó, áþéöðòêÿí, ãàéòàðìà, øåùäó-
ðàí âÿ ñàèð úèíñëÿð äàõèëäèð. Ì.Ãàñûìîâ.
ØÅÙËßÍÌß “Øåùëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÅÙËßÍÌßÊ ô. Öñòö øåùëÿ þðòöëìÿê,
öñòöíÿ øåù ãîíìàã.
ØÅÙËÈ ñèô. 1. Öçÿðèíäÿ øåù îëàí, öçÿðèíÿ
øåù äöøìöø. Øåùëè êîëëàð. Øåùëè îòëàð. – Îâ÷ó
Ïèðè, ëàï àéàüûíûí óúóíäàí ãàëõûá éàõûíäàêû
øåùëè éîâøàí êîëóíà ãîíàí ÷îáàíàëäàäàí-
äàí ýþçöíö ÷ÿêèá áàøûíû ãàëäûð(äû).. È.ßôÿí-
äèéåâ. Øåùëè ÷ÿìÿíëÿðäÿ ãà÷äûüûì àíëàð;
Éàäûìà èñëàíìûø òåëëÿðèì ýÿëèð. Ì.Äèëáàçè.
2. ìÿú. Òÿð, òÿçÿ, òÿðàâÿòëè. Øåùëè ìåéâÿëÿð.
ØÅÙËÈÊ 1. Á à õ øåùëè 1-úè ìÿíàäà. Øåùëèê
âÿ íÿìèøëèê ýöíäÿ äóçà àðòûã ìåéèë åäÿí òÿïÿë
úàìûø ìöòè áèð ãóë êèìè Ãàðàõàíà áàõìàüà
áàøëàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Òÿçÿ, òÿð, òÿðàâÿòëè. Ýÿíúëèéèí ÿí
øåùëèê âÿ òÿðàâÿòëè âàõòëàðûíû ìöñÿëìàíëàðûí
ãîðõóñóíäàí äàìûí àëòûíäà êå÷èðìèøÿì.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØÅÈÐ èñ. [ÿð.] Ðèòìèê âÿçíäÿ àùÿíýäàð
ïîåòèê ÿñÿð, íÿçìÿ ÷ÿêèëìèø áÿäèè ÿñÿð.
Êëàññèê øåèð. – Âàãèô éîëóíóí äàâàì÷ûñû îëàí
196
ØÅØÄÐßÍÝÈ
Çàêèð øåðèìèçÿ ùÿãèãè ñàòèðà ýÿòèðìèøäèð.
À.Øàèã.
ØÅËÔ [èíý. ñùåëô] úîüð. Ìàòåðèêèí [ãóðóíóí]
ñó àëòûíäà 200 ìåòðÿ ãÿäÿð äÿðèíëèêäÿ îëàí
äàâàìû, ùèññÿñè. Àäàëàðûí áèð ãèñìè øåëôèí ãàëõ-
ìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ì.Ãàøãàé.
ØÅËËÁÊ èñ. [ùîëë.] Ùåéâàí ìÿíøÿëè òÿáèè
ãàòðàí.
ØÅËËßÍÌß “Øåëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÅËËßÍÌßÊ ô. Ñåâèíìÿê, ôÿðÿùëÿíìÿê.
ØÅÍËÈÊ èñ. Àáàä éàøàéûø éåðè, öìóìèé-
éÿòëÿ, ìÿñêóí éåð, ìÿíòÿãÿ; ãÿñÿáÿ. [Àðàç-
ýèëè] øåíëèéèí ãûðàüûíäà, ýþçÿë ìÿíçÿðÿëè áèð
éåðäÿ êè÷èê îòàã òóòäóëàð. À.Øàèã. ..Òÿêëèêäÿ
äàâàì åëÿìÿéèá, “þëäöðñÿ äÿ, ãîé ìÿíè ùÿì-
úèíñèì þëäöðñöí” äåéèá, ìåøÿíè òÿðê åòäèì,
øåíëèê îëàí òÿðÿôÿ ðÿâàí îëäóì. À.Äèâàí-
áÿéîüëó. Ãÿðèá ãûø àõøàìëàðû éîëëàðà ãàð
éàüàíäà; Àò ñöðöá áèð øåíëèéÿ, ýåúÿëÿäèì
Ìóüàíäà. ß.Úÿìèë.
ØÅÍËÈÊÑÈÇ ñèô. Àäàì àç îëàí, ÿùàëèñè àç
îëàí. [Àíà:] Áàëà, ìÿêòÿáÿ ýåäÿíäÿ ùÿìèøÿ
êö÷ÿíèí îðòàñû èëÿ ýåò-ýÿë, øåíëèêñèç êö÷ÿéÿ
àéàã áàñìà. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØÅÍÉÎÍ èñ. [ôð.] 1. Áàøûí àðõàñûíäà òîï-
ëàíìûø ñà÷ òåëëÿðèíäÿí äöçÿëäèëìèø ãàäûí ñà÷
äöçöìö.
2. Éàïìà ñà÷ ìàñêàñû.
ØÅÐÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] Áÿäèèëèê, àùÿíýëèëèê,
ýþçÿëëèê, åìîñèîíàëëûã. ßñèë ìÿùàðÿò äÿ áóí-
äàí èáàðÿòäèð êè, èôà÷û ÷àëäûüû ìóñèãè ÿñÿðèíè
éöêñÿê øåðèééÿòëÿ ìÿíàëàíäûðñûí. ß.Áÿäÿë-
áÿéëè.
ØÅÈÐËßØÌß “Øåèðëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÅÈÐËßØÌßÊ ô. Øåèð äåìÿêäÿ áèð-áèðèëÿ
éàðûøìàã.
ØÅØ1 èñ. [ôàðñ.] Àëòû. Äöíÿí áåø, áó ýöí øåø.
(Ìÿñÿë). // Íÿðä îéóíóíäà. ×àùàð àòäûì, øåø
ýÿëäè. (Ìÿñÿë).
ØÅØ2 èñ. Òîï, òöôÿíý ëöëÿñèíèí è÷èíäÿêè ùàë-
ãàâàðè úûçûãëàðûí ùÿð áèðè; éèâ, õûð. Øåøè ýåòìèø
òöôÿíý.
ØÅØ-ÁÅØ èñ. Íÿðä îéóíóíóí áàøãà áèð àäû.
Ýÿë áèð øåø-áåø îéíàéàã. – [Øèêàéÿò÷è:] Íÿ
âàõò [èïÿê èäàðÿñèíÿ] ìöäèðèí éàíûíà ýåäèð-
ñÿí, ýþðöðñÿí êè, êèøè îòóðóá øåø-áåø îéíàéûð.
Åëÿ êè ÿëè ýÿòèðìÿäè, âàé î ýöíö îíó àõòàðàí-
ëàðûí ùàëûíà. Ú.Ýþçÿëîâ.
ØÅØÄÐßÍÝÈ èñ. [ôàðñ.] 1. Àëòû úöð õóø-
ýÿáàðäàí (êèøìèø, ãóðàüà, àëáóõàðà âÿ ñ.)
ØÅØß
ùàçûðëàíàí ïëîâ õóðóøó. [Õàíûì:] Ãÿñäèì
ëàï øåøäðÿíýè õþðÿê åòìÿêäèð, àáûðëû îëñóí.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Äèêáàø, ëîâüà, èääèàëû, òÿêÿááöðëö.
ØÅØß ñèô. Äèê, ñèâðè. [Âàãèô:] Íèéÿ, ãóëàüû-
íûç ÷îõäàí øåøÿäèð; Áþùòàí åøèäÿíäÿ ãûçàðûá
éàíàð; Äîüðó ñþç ýÿëÿíäÿ ïàìáûã òûõàíàð.
Ñ.Âóðüóí. Ãóáåðíàòîð äÿñòÿñèëÿ ýÿëäè. Àòûí
öñòöíäÿ øåøÿ áûüëàðûíà ÿë âóðìàäàí “ìèëëÿò
íàìèíÿ” áèð íèòã ñþéëÿäè. Ìèð Úÿëàë.
ØÅØßÁÛÜ ñèô. Áûüëàðûíûí òöêëÿðè úîä âÿ äèê
îëàí. Øåøÿáûü êèøè. – Ùÿðäÿíáèð ïîãîíëó, øåøÿ-
áûü, ÷ÿêìÿñè ìÿùìèçëè, áàøûà÷ûã àäàìëàð ÷à-
äûðäàí ýþðöíöð, éåíÿ ñÿñèí è÷èíÿ áàòûðäûëàð.
Ìèð Úÿëàë.
ØÅØßÁÓÉÍÓÇ ñèô. Äèêáóéíóç, èòèáóéíóç.
Çÿððèíòàú õàíûì, Ëåéëÿéè þç íÿçÿðèíäÿí ðÿää
åòäèêúÿ, éàøû þòÿí øåøÿáóéíóç áèð þêöç êèìè
ùåé èðÿëèéÿ äöðòöëöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÅØßËßÌß “Øåøÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÅØßËßÌßÊ ô. Äèêÿëòìÿê, äèê ñàõëàìàã,
èòè òóòìàã. Ãóëàãëàðûíû øåøÿëÿìÿê.
ØÅØßËßÍÌß “Øåøÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÅØßËßÍÌßÊ ô. Àúûãëàíìàã, ãûøãûðìàã,
ñÿðò ñþç äåìÿê, ãàáàðìàã, õîðóçëàíìàã.
[Ñÿäð:] Áó èõòèéàðû ñÿíÿ êèì âåðèá? – äåéÿ î,
Õÿëèëèí öñòöíÿ øåøÿëÿíäè. Ì.Ùöñåéí. [Úàùàí-
äàð àüà îüëóíà:] ß, ãîäóã, ìÿíèì öñòöìÿ
øåøÿëÿíèðñÿí? È.Øûõëû.
ØÅØßËßÒÌß “Øåøÿëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÅØßËßÒÌßÊ á à õ øåøÿëÿìÿê. Øåøÿëÿòäè
áûüëàðûíû; Ýþçëÿðèí ðþâøÿí åëÿäè. Àøûã ßëÿñýÿð.
ØÅØßËÈÊ èñ. Ëîâüàëûã, äèêáàøëûã, òÿøÿõõöñ.
ØÅØËÈ ñèô. È÷èíäÿ øåøè îëàí, éèâëè, õûðëû. Øåøëè
ëöëÿ.
ØÅØÏßÐ èñ. [ôàðñ.] Àëòûäèëëè òîïïóç – ãÿäèì
ñèëàù. [Äÿìèð÷èîüëó:] Ìÿí îíóí íÿ ãûëûíúûí-
äàí ãîðõóðàì, íÿ øåøïÿðèíäÿí. “Êîðîüëó”.
Êå÷äè õÿéàëûíäàí ÿëèíäÿ øåøïÿð; Ãûðàòûí áå-
ëèíäÿ áàáàí Êîðîüëó. ß.Çèéàòàé.
ØÅÂÀËÉÉ èñ. [ôð.] Ôåîäàë Ôðàíñàäà çàäÿ-
ýàí ðöòáÿñè.
ØÅÂÐÉÒ [ôð. ñùåâðåòòå – ÷ÿïèø] Ãîéóí äÿðè-
ñèíäÿí ùàçûðëàíìûø ñåâðîéà îõøàð äÿðè. Ãîéóí
äÿðèëÿðèíè .. õðîì äóçó âàñèòÿñèëÿ àøûëàäûãäà
îíà øåâðåò äåéèëèð. À.Ãóëèéåâ.
ØÅÂÐÓ [ôð.] Êå÷è äÿðèñèíäÿí ùàçûðëàíàí
éóìøàã, çÿðèô äÿðè íþâö. // Ùÿìèí äÿðèäÿí
òèêèëìèø. [Úàâàä] èïÿê àðõàëûã, ìàùóä ÷óõà,
ØÅÉÄÀ
áîç âÿ ãèéìÿòëè Áóõàðà äÿðèñèíäÿí ïàïàã,
øåâðî ÷ÿêìÿ, áåëèíäÿ ãûçûë êÿìÿð, äþøöíäÿ
÷àðïàç àñûëìûø ãûçûë ñààò çÿíúèðè .. îíóí ëèáàñû
ùÿìèøÿ áó èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÅÂÐÎÍ èñ. [ôð.] Ðÿñìè ýåéèìèí ãîëóíà
âóðóëìóø áóúàãøÿêèëëè òèêìÿ.
ØÅÂÉÓÒ [èíý. éåð àäûíäàí] Éöíýöë, éóì-
øàã, èíúÿ õîâëó éóí âÿ éà éàðûéóí ïàð÷à íþâö.
Ìàüàçàäàí ö÷ ìåòð øåâéîò àëäûì. // Øåâéîò-
äàí òèêèëìèø. Øåâéîò êîñòéóì. – Áàø àãðîíîì
àéàüà ãàëõàíäà, ãàðà øåâéîò øàëâàðûíûí ãàëè-
ôåéè êþðöê êèìè øèøèá áîøàëäû. ß.Âÿëèéåâ.
[Äèëáÿð] ÿéíèíäÿêè ýþé øåâéîò ïåíúÿéèíè ÷û-
õàðûá ìÿùÿúúÿðèí öñòöíÿ àòäû. ß.Ñàäûã.
ØÅÉ èñ. [ÿð.] 1. Ìÿèøÿòäÿ, èøäÿ âÿ ñ.-äÿ
ëàçûì îëàí ùÿð ùàíñû áèð úèñèì, ìàääÿ, çàä,
ÿøéà, íÿñíÿ. [ßñýÿð:] Õàíûì, ñèçÿ éàðàøàí
øåéèì ÷îõäóð, àíúàã åâäÿäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Ìöÿëëèìèí áþéðöíäÿ ãÿçåòÿ ñàðûëû èêè øåé âàðäû.
ß.Âÿëèéåâ. [Ãóëó:] Îòàã òÿìèçäèð. Àíúàã øå-
éèìèç éîõäóð êè, ãîéàã. Í.Íÿðèìàíîâ.
Áèð
øåé – 1) ãåéðè-ìöÿééÿí, ãåéðè-ìÿëóì øåé,
ùàäèñÿ âÿ ñ. Ñÿíÿ áèð øåé âåðäèìè? Áàçàðäàí
áèð øåé àëà áèëäèí? Áèð øåé áèëÿ áèëäèíìè? Îíà
áèð øåéìè îëóá? 2) ÿùÿìèééÿò áèëäèðèð. Åëÿ
äåìÿ, î äà áèð øåéäèð, ëàçûì îëàð. // Àäÿòÿí
úÿì øÿêëèíäÿ – þçöíÿ ìÿõñóñ ïàë-ïàëòàð âÿ ñ.
Øåéëÿðèíè çàëûí êöíúöíÿ éûüûá, þçëÿðè äÿ áàõûð-
äûëàð úàìààòà. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ðöáàáÿ éÿãèí
åëÿäè êè, Âàùèä øåéëÿðèíè éûüûøäûðûá éîëà äö-
øöá. Ìèð Úÿëàë. // Áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ àïàð-
ìàã ö÷öí éûüûëûá áàüëàíìûø éöê, ÷àìàäàí
âÿ ñ. Øåéëÿðè ìàøûíà éûüìàã. Øåéëÿðè áàãàæà
âåðìÿê. – Éåíÿ [ùàìáàë] øåéëÿðè ýþòöðöá ãà-
áàüà äöøäö. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. äàí. ßäÿáè, áÿäèè, åëìè âÿ ñ. ÿñÿð. Áèð
äÿíÿ äÿ îëñóí èðè øåé éàçìàìûøäûð. Éàçäûãëàðû
åëÿ áèð øåé äåéèë.
3. Ôàêò, èø, ðåàë ùàäèñÿ. Ãåéðè-àäè øåé. Ìÿ-
ñÿëÿéÿ úèääè áèð øåé êèìè áàõìàã ëàçûìäûð.
Áåëÿ øåéëÿðÿ éîë âåðìÿê îëìàç. Áåëÿ áèð øåé
áàøûìà ýÿëèá.
4. Èø, ùÿðÿêÿò, ÿìÿë. Áåëÿ øåéëÿðÿ áàø ãîøìà.
Áó êèìè øåéÿ ìÿí ðàçû îëà áèëìÿðÿì.
Ùå÷
áèð øåé – ùå÷ íÿ.
ØÅÉÄÀ ñèô. [ôàðñ.] øàèð. Äÿëèúÿñèíÿ âóðüóí,
åøã äèâàíÿñè, ìÿôòóí (áÿçÿí “øåéäà áöëáöë”
òÿðêèáèíäÿ èøëÿíèð). Âàãèô áèð øåéäàäûð, äîëà-
íûð áàüû; Õÿñòÿäèð, äÿðìàíû äèëáÿð äîäàüû.
197
ØÅÉÄÀÁÀÇ
Ì.Ï.Âàãèô. Ãîíóá ïÿíúÿðÿéÿ áó ùàëäà
Îñìàí; Øåéäà áöëáöë êèìè åäèðäè ÿôüàí.
Ù.Ê.Ñàíûëû. [Âàãèô:] Îõó áó íàìÿíè, ÿçèçèì
Åëäàð; Ãîé ìÿíèì äÿðäèìè äèíëÿñèí äàüëàð;
Áèð òÿðëàí õÿéàëëû, ãÿëáè õÿñòÿéÿì; Áèð øåéäà
áöëáöëÿì, äàø ãÿôÿñäÿéÿì. Ñ.Âóðüóí.
Øåé-
äà îëìàã – äÿëèúÿñèíÿ âóðóëìàã, ìÿôòóí îë-
ìàã. Çèìèñòàí ãÿùðèíè ÷ÿêÿí áöëáöëëÿð; Øåéäà
îëñóí, ýöëöñòàíà úàí äåñèí. Àøûã ßëÿñýÿð.
ØÅÉÄÀÁÀÇ èñ. [ôàðñ.] Àðâàäáàç. Ìîëëà
øåéòàí èäè, àõóíä øåéäàáàç; Ìÿøÿäè, êàáëàéû
ëîòó ÷ûõìûøäû. Àøûã ßëÿñýÿð.
ØÅÉÄÀËÛÃ èñ. Äÿëèúÿñèíÿ âóðüóíëóã, àøèã-
ëèê, ìÿôòóíëóã, åøã âÿ ìÿùÿááÿòäÿí èðÿëè ýÿë-
ìèø äèâàíÿëèê. Øåéäàëûüûì îëäó àëÿìÿ ôàø;
Íèôðÿò ãûëàð îëäó éàðö éîëäàø. Ôöçóëè.
ØÅÉÙß èñ. Àòûí áÿðê êèøíÿìÿñè. Áèðäÿí
àéûëäûì, äóéäóì áèð áàüûðòû; Õÿíúÿð áÿðãè,
àò øåéùÿñè, ÷ûüûðòû. À.Ñÿùùÿò. // Ãûøãûðûã, áà-
üûðòû.
Øåéùÿ ÷ÿêìÿê – áÿðêäÿí ãûøãûðìàã.
ØÅÉÕ èñ. [ÿð.] 1. ßðÿáèñòàíäà ãÿáèëÿ âÿ éà
ÿøèðÿò áàø÷ûñû. Äèýÿð øåéõëÿð âÿ ìöðèäëÿð äÿ
ýÿëèá áèðÿð-áèðÿð [äÿðâèøèí] ÿòðàôûíà òîïëà-
øûðëàð. Ù.Úàâèä.
2. Òÿðèãÿò áàø÷ûñû âÿ ùÿð ùàíñû áèð òÿðèãÿòÿ
ìÿíñóá îëóá îðàäà èáàäÿòëÿ ìÿøüóë îëàí, äÿ-
ðâèøëÿðÿ áàø÷ûëûã åäÿí øÿõñ. Øåéõëÿð ìåéõà-
íÿäÿí öç äþíäÿðÿðëÿð ìÿñúèäÿ. Ôöçóëè. Áèð
ýöí øÿùÿðäÿ áåëÿ øàéèÿëÿð äþâðàí åäèðäè êè,
ýóéà öñóëèëÿð èëÿ øåéõëÿðèí äàâàñû îëàúàã.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. Ïèðÿ áàõàí, ïèðäÿ íÿçèð éûüàí àäàì. Ïèðèí
øåéõè ãûñàáîéëó, ãàðíû âÿ ïåéñÿðè éîüóí, àü-
áÿíèçëè, óçóíñàããàë áèð ìîëëà èäè. Å.Ñóëòàíîâ.
ØÅÉÕßÍÀ èñ. [ÿð.] Åé øåéõ, øåéõèìèç
(øåéõÿ ùþðìÿòëÿ ìöðàúèÿò). [Ùàúû Ùÿñÿí:]
Øåéõÿíà, äîüðóñó, ìÿí þâëàääàí ñàðû áÿäáÿõò
îëìóøàì, áèð ãÿëÿòäèð åëÿìèøÿì. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØÅÉÕÖËÈÑËÀÌ èñ. [ÿð.] Ìöñÿëìàíëàðûí
äèíè èøëÿðèíÿ áàõàí áàø ðóùàíè. Ùÿìèí ýöíöí
àõøàìû Òèôëèñäÿ èãàìÿò åäÿí Çàãàôãàçèéàíûí
øåéõöëèñëàìû ðóñ äèëèíäÿ ... áèð òåëåãðàì àëäû.
Å.Ñóëòàíîâ. // Øèÿëÿðèí áàø ðóùàíèñè. Øèÿëÿðèí
ðóùàíè èäàðÿñèíèí ðÿèñè øåéõöëèñëàìäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ØÅÉ-ÌÅÉ äàí. á à õ øåé-øöé. Íóøàïÿðè
õàíûì àøïàçäàí àéðûëûá, øåé-ìåéèíè ýþòöðöá
ýåòäè. (Íàüûë).
198
ØÅÉÒÀÍ
ØÅÉÏÓÐ èñ. ßéðè áîðó øÿêëèíäÿ àüçûýåí
ìóñèãè âÿ éà ñèãíàë àëÿòè. Áàéðàã ÷àäûðäàí
÷ûõàðûëäûüû çàìàí øåéïóð ñÿñëÿðè óúàëäû, àòëû-
ëàð áèð êÿðÿ ãûëûíúëàðûíû ãûíûíäàí ÷ûõàðäûëàð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Õàíûí áóéðóüó èëÿ øåéïóðëàð
÷àëûíäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÅÉÏÓÐÁÓÐÓÍ ñèô. Áóðíóíóí äåøèêëÿðè
èðè âÿ ÷åâðèê îëàí. Øåéïóðáóðóí àäàì.
ØÅÉÏÓÐ×ÀËÀÍ, ØÅÉÏÓÐ×Ó èñ. Øåéïóð
÷àëàí ÷àëüû÷û, øåéïóðëà ñèãíàë âåðÿí. Ìóñèãè
êîìàíäàñûíûí øåéïóð÷óñó.
ØÅÉ-ØÖÉ èñ. Ùÿð úöð ëàçûìè øåéëÿð, àâà-
äàíëûã, ìöõÿëëÿôàò âÿ ñ. [Êÿðáÿëàéû Ôàòìà
õàíûì:] Àé ãûç, ùÿëÿ òÿëÿñìÿ. Ãîé ùÿëÿ ýþ-
ðÿê. Ýåäèá øåé-øöéö ýÿòèðèá áóðà òþêìÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ãûç:] Ýåòäèì, ÷àüûð-
äûì, äåäèì êè, êîîïåðàòèâäÿ øåé-øöé âåðèðëÿð.
Ãàíòÿìèð.
ØÅÉÒÀÍ èñ. [ÿð.] 1. Äèíè òÿñÿââöðëÿðÿ ýþðÿ
øÿðè òÿìñèë åäÿí ìþâùóì âàðëûã; úèí, èáëèñ
(äèíè ÿôñàíÿëÿðÿ ýþðÿ ìÿëÿêëÿðäÿí îëóá, ýóéà
Àäÿì ïåéüÿìáÿðÿ ñÿúäÿ åòìÿäèéèíÿ ýþðÿ
ýþéäÿí ãîâóëìóø âÿ î çàìàíäàí áÿðè èíñàí-
ëàðû ïèñ éîëëàðà ÷ÿêìÿéÿ ÷àëûøàí áèð âàðëûã).
Àéäà-èëäÿ áèð íàìàç, îíó äà øåéòàí ãîéìàç.
(Ìÿñÿë). Ñÿúäÿ ãûë éàðÿ, êþíöë, áàõìà î çà-
ùèä ñþçöíÿ; Àäÿì îë, ìÿòëÿáè ãàí, åéëÿìÿ øåé-
òàí èëÿ áÿùñ. Ñ.ß.Øèðâàíè. Àðòûã íÿ ìîëëà âàð,
íÿ úèí, íÿ øåéòàí; Íÿ éóìðóã, íÿ ãàì÷û, íÿ
íþêÿð, íÿ õàí. Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Àðàãàðûøäûðàí, ôèòíÿêàð, õÿáÿð÷è,
÷óüóë àäàì ùàããûíäà. [Íÿñèð:] Øåéòàíà ðàñò
ýÿëìÿñÿí, íÿ âàð êè. Ù.Íÿçÿðëè. [Ãÿùðÿìàí:]
Ñÿí äåìÿ, øåéòàí-øóüóë áóíó áÿéÿ õÿáÿð âåðèá.
ß.Âÿëèéåâ. // ìÿú. çàð. ×îõ áèú, êÿëÿêáàç.
[ßñýÿð:] Ùàëàë îëñóí, Ñöëåéìàí, ñÿí íÿ êÿëÿê-
áàçñàí, øåéòàí! Þéðÿäèá ìÿíè éîëà ñàëäûí,
ìÿíÿ ðàñò ýÿëäè éàðúàí. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // ìÿú.
Äÿúÿë. Øåéòàí áèð ãûç íÿâÿñè äÿ; Àéàã öñòÿ
äàéàíìûøäû. Í.Ðÿôèáÿéëè.
◊ Øåéòàí ôÿùëÿñè – éîðóëìàäàí ùàâàéû,
ìöôòÿ èøëÿéÿí àäàì ùàããûíäà. [Ìîëëà Úÿôÿð
Ãàñûì ÿìèéÿ:] Ýÿðÿê äöøÿñÿí áó êÿíä ìÿ-
íèì, î êÿíä ñÿíèí, àðâàäûí íÿ ãÿäÿð ãîùóì-
ãàðäàøû, úèúèñè, áàúûñû .. ùàìûñûíû äàøûéûá òþêÿ-
ñÿí Äàíàáàø êÿíäèíÿ. Êèøè, ñÿí øåéòàí ôÿùëÿ-
ñèñÿí ìÿéÿð? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Øåéòàíà
áàú âåðìÿê – áèúëèê, ùèéëÿ èøëÿòìÿê. Øåéòàíà
ïàïûø òèêÿð – ÷îõáèëìèø, ÷îõ áèú, ùèéëÿáàç,
ØÅÉÒÀÍÀÜÀÚÛ
ôûðûëäàã÷û àäàì ùàããûíäà. [Àüà Êÿðèì:] Àììà
Àüà Ñàëìàíà ìÿíèì òÿëèìèì ëàçûì äåéèë.
Î þçö øåéòàíà ïàïûø òèêÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Ñÿíèí áèúëèéèíè êèì áèëìèð, ñÿí àç ãàëûðñàí êè,
øåéòàíà ïàïûø òèêÿñÿí, ñÿí ìÿòëÿáè áàøà äöø-
ìöðñÿí? Å.Ñóëòàíîâ. Øåéòàíûí àéàüûíû (ãû-
÷ûíû) ñûíäûðìàã çàð. – ÷îõ àç-àç áèð éåðÿ
ýÿëèá-ýåòìÿê, ùÿðäÿíáèð ýþðöíìÿê. Úàáèð
ìÿíè ùÿðäÿí éàäà ñàëûðäû. ..Àéäà àðàáèð øåé-
òàíûí ãû÷ûíû ñûíäûðûðäû. ß.Âÿëèéåâ. Áó ìåé-
äàí, áó äà øåéòàí – ùÿð ùàíñû áèð øåéè ñöáóò
åòìÿê ö÷öí ÿñàñ, äÿëèë ýþñòÿðìÿê ìÿíàñûíäà
èôàäÿ. [Áÿõòè:] Äåéèí ýþðÿê, ìÿí êèìÿ íÿ åéëÿ-
ìèøÿì? Áó ìåéäàí, áó äà øåéòàí, áó ýþé-
äÿêè àëëàù, áó éåðäÿêè èíñàíëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ëÿíÿò êîð øåéòàíà – á à õ ëÿíÿò ñÿíÿ êîð
øåéòàí! (“ëÿíÿò”äÿ).
ØÅÉÒÀÍÀÜÀÚÛ èñ. áîò. Èéíÿ êèìè òèêàí-
ëàðû îëàí áÿçÿê àüàúû. Øåéòàíàüàúû 20 ìåòð
ùöíäöðëöéöíäÿ, èðè âÿ áóäàãëàíàí òèêàíëàðà
ìàëèê, ãûøäà éàðïàüû òþêöëÿí àüàúäûð. Õûðäà
÷è÷ÿêëÿðè ìàé-èéóí àéëàðûíäà à÷ûëûð, èðè ìåé-
âÿëÿðè ñåíòéàáðäà éåòèøèð âÿ áöòöí ãûøû àüàú-
äàí àñûëû øÿêèëäÿ ãàëûð. Ù.Ãÿäèðîâ.
ØÅÉÒÀÍÚÀÑÛÍÀ çÿðô Øåéòàí êèìè; èáëèñ-
àíÿ, õàèíúÿñèíÿ.
ØÅÉÒÀÍ×ÛËÛà äàí. á à õ øåéòàíëûã.
ØÅÉÒÀÍÄÛÐÍÀÜÛ èñ. Äûðíàüûí äèáèíäÿ
ñèéðèëìèø äÿðèúèêëÿð.
ØÅÉÒÀÍÄÎËÀØÛÜÛ á à õ øåéòàíäöéöíö.
ØÅÉÒÀÍÄÖÉÖÍÖ èñ. ×îõ ÷ÿòèí à÷ûëà áèëÿí
äöéöí. Èïÿ ëàï øåéòàíäöéöíö âóðìóñàí.
ØÅÉÒÀÍÔÈÊÈÐ ñèô. [ÿð.] Ôèêðè-çèêðè àäàì-
ëàðà ïèñëèê åòìÿê, àðàãàðûøäûðìàã, ôèòíÿ-ôÿñàä
ñàëìàã, èáëèñëèê åòìÿêäÿí èáàðÿò îëàí àäàì
ùàããûíäà. [Áàéðàì:] Íàìàç áèð òàìàùêàð,
øåéòàíôèêèð àäàìäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ØÅÉÒÀÍÛ1 èñ. Òÿòèê (îäëó ñèëàùäà). [Âÿëè
Òàðâåðäèéÿ:] ..ßýÿð àéàã ýåðè ãîéñàí, øåé-
òàíûíû ÷ÿêèá ãàðíûíû òöñòö èëÿ äîëäóððàì.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Îíëàð äàéàíûá þçëÿðèíè òîõ-
òàòäûëàð. Ùÿð èêèñèíèí ÿëè áèðäÿí òöôÿíýëÿðèí
øåéòàíûíû ÷ÿêäè, ãîøàýöëëÿ Ùåéäÿðè éåðÿ ñÿðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÅÉÒÀÍÛ2 èñ. òèá. Êèøèëÿðäÿ àäÿòÿí éóõóäà
ãåéðè-èðàäè îëàðàã òîõóìòþêìÿ ùàäèñÿñè. Øåé-
òàíû îëìàã.
ØÅÉÒÀÍÈ3 ñèô. [ÿð.] Øåéòàíà õàñ îëàí, øåé-
òàíà ëàéèã îëàí; øåéòàíúàñûíà, èáëèñúÿñèíÿ.
ØÅÉÒßÍßÒ
[Éàøëû êèøè:] Øåéòàíè ôèêèðëÿð áèð àíäà áàøûì-
äàí ñèëèíèá ýåòäè. Ñ.Ùöñåéí.
ØÅÉÒÀÍËÀÌÀ “Øåéòàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÅÉÒÀÍËÀÌÀÃ ô. Ýèçëè îëàðàã âåðìÿê,
õÿáÿð àïàðìàã, úàñóñëóã åòìÿê, ÷óüóëëàìàã,
ñàòìàã. [Ìåùäè:] Ìÿíè øåéòàíëàäûëàð. Ú.Úàá-
áàðëû. Åëÿ áó âàõòëàð î, êîîïåðàòèâ ìöäèðè îëàí
îòóç éàøëû ãàðäàøûíû øåéòàíëàäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÅÉÒÀÍËÛà èñ. Õÿáÿð÷èëèê, úàñóñëóã, ÷ó-
üóëëóã. [Äÿìèðãàéà:] Ìèðçÿàüà ìÿíè àëäàäûá.
Î úàñóñäóð. Ìÿí îíóí åòäèéè øåéòàíëûãëàðà
øàùèäÿì. Ù.Íÿçÿðëè.
Øåéòàíëûã åòìÿê (åëÿ-
ìÿê) – õÿáÿð÷èëèê åòìÿê, ÷óüóëëóã åòìÿê,
úàñóñëóã åòìÿê, õÿáÿð÷èëèêëÿ, ÷óüóëëóãëà ìÿø-
üóë îëìàã, øåéòàíëàìàã. [Íàìàç:] Èíäè ìÿëóì
îëóð êè, áåëÿ óñòàëûã èëÿ ñþç ãàéûðìàã, øåéòàí-
ëûã åëÿìÿê îíëàðûí èøè èìèø. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Ùÿñÿí:] Ñÿí áèð ôèêèð åëÿ, ãîë ñààòûí èëÿ áèëÿð-
çèéèíè àïàðñàì, Àëëàùûí èçíèéëÿ îí ïóä ãÿíä
àëàðàì, ùå÷ äÿ ýÿòèðèá áóðàäà ñàòìàðàì êè,
øåéòàíëûã åäèá òóòäóðñóíëàð. Ãàíòÿìèð. [Ñÿð-
âèíàç:] [Ôÿòèøèí] øåéòàíëûã åëÿéèá, úàìààòû íà-
ùàãäàí òóòäóðìàñûíäàí äåéÿéäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ØÅÉÒÀÍÑÈÔßÒ ñèô. [ÿð.] Øåéòàíà îõøàéàí,
øåéòàí êèìè, øåéòàí õàñèééÿòëè. [Ñÿíÿì:] Êèøè,
êå÷ÿí êå÷èáäèð, Àëëàù øåéòàíà, øåéòàíñèôÿòÿ
ëÿíÿò åëÿñèí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÅÉÒÀÍØÀÏÀËÀÜÛ èñ. ×îõ áàëàúà àäàì
ùàããûíäà. Áó êèøè ëàï øåéòàíøàïàëàüûäûð.
– [Îüëàí:] Áèð áóíóí ñèð-ñèôÿòèíÿ áàõ, åëÿ áèë
êè, øåéòàíøàïàëàüûäûð. Ï.Ìàêóëó.
ØÅÉÒÀÍ-ØÅÉÒÀÍ çÿðô Áèú-áèú. Ïÿðøàí ..
ýàù õÿéàëà ýåäèð, ýàù äà øåéòàí-øåéòàí Ãà-
ðàøà áàõàðàã ïû÷ûëäàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÅÉÒÀÍ-ØÓÜÓË èñ. Õÿáÿð÷è, ÷óüóë, àäàì-
ñàòàí. Åë-îáà Íÿáèíè þç ýþçöíöí äèäÿñè êèìè
ãîðóéóá ñàõëàñà äà, Ñàðûìñàãîüëó êèìè øåé-
òàí-øóüóë ãûçûë âÿäèíäÿí þòðö èøÿ ýèðèøèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. [Õàëûãâåðäè Ïàøà áÿéÿ:] Ìÿíèì
ùàããûìäà äåéèëÿíèí ùàìûñû øåéòàí-øóüóë ñþ-
çöäöð. ß.Âÿëèéåâ.
ØÅÉÒßÍßÒ [ÿð.] êëàñ. Øåéòàíëûã, èáëèñëèê;
ùèéëÿ, ôèòíÿ, ôÿñàä. [Áó ëÿêÿ] Íàõ÷ûâàí èëÿ
Ëÿíêÿðàí ãóëëóã÷óëàðûíûí è÷èíÿ ÷îõ âàõòäàí
áÿðè äöøÿí øåéòÿíÿò ëÿêÿñèäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Îòåëëîíóí ïîðó÷èêè, Éàãî êè îíóí
çèðè-äÿñòèíäÿ ãóëëóã åäèðäè, þç àüàñûíäàí
íàðàçû èäè. Íàðàçûëûüûíà öìäÿ ñÿáÿá îíóí
çàòûíäà îëàí .. øåéòÿíÿò, áöõë âÿ ùÿñÿä èäè.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
199
ØÅÇËÎÍÃ
ØÅÇËÎÍÃ èñ. [ôð.] Éöíýöë, ìöòÿùÿððèê
êðåñëî.
ØßÁ èñ. [ÿð.] êþùí. Ýåúÿ.
ØßÁÀÁ(ßÒ) èñ. [ÿð.] êëàñ. Ýÿíúëèê, úàâàí-
ëûã. Ôÿãÿò áàùàðè-øÿáàáûìäà áèð ÷è÷ÿê áóëäóì;
Ãà÷ûðäûì ÿëäÿí, îíóí ùÿñðÿòèëÿ ìÿùâ îëäóì.
Ù.Úàâèä. [ßìèð ãûçëàðà:] Áèð íÿüìÿ ÷àëûí, ùÿì
îõóéóí ãÿëáèìè øàä åéëÿéÿñèç; Ùÿì øÿáàáÿòäÿ
êå÷ÿí ýöíëÿðè éàä åéëÿéÿñèç. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Ãîúàëäûì, ýåäèáäèð çàìàíè-øÿáàáûì; Àëûí-
ìàç ñóàëûì, âåðèëìÿç úàâàáûì. ß.Íÿçìè.

Øÿáàáÿòÿ éåòìÿê – ýÿíúëèê äþâðöíÿ éåò-
ìÿê (àéàã áàñìàã), úàâàíëûã äþâðö áàøëà-
ìàã. Úàâàí ãûçûí ñèííè øÿáàáÿòÿ éåòìèøäè.
Çàùèð âÿ áàòèíäÿ ÷îúóãëóã ÿñÿðëÿðè ìÿùâ îëóá
ýåäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØßÁÀÙßÒ èñ. [ÿð.] Îõøàðëûã, áÿíçÿðëèê.
Ùàìûñû êàôèðÿ áÿíçÿð î ùàðàìçàäÿëÿðèí; Íÿ
ìöñÿëìàíëûüà îíëàðäà øÿáàùÿò âàð èäè.
Ì.ß.Ñàáèð. Áó óøàãëàðûí éàëíûç àäûíäà éîõ,
ñèôÿòèíäÿ âÿ òàëåéèíäÿ äÿ øÿáàùÿò ýþðäö. Ìèð
Úÿëàë.
ØßÁÀÍ èñ. [ôàðñ.] Ãÿìÿðè ÿðÿá òÿãâèìèíäÿ
ñÿêêèçèíúè àéûí àäû. Ùÿìèøÿ øÿáàí, áèð éîë äà
ðàìàçàí. (Ìÿñÿë). Øÿáàíäà ýÿð÷è áèð íå÷ÿ
ýöí è÷ìÿäèì øÿðàá. Ñ.ß.Øèðâàíè. Èíäè øÿáà-
íûí îíóí èäè. Ñ.Ùöñåéí.
ØßÁÁÓ, ØßÁÁÓÝÖËÖ èñ. [ôàðñ.] Àõøàì-
÷àüû âÿ ýåúÿ ÿòèðñà÷àí ðÿíýáÿðÿíý ýöë;
ìèõÿêýöëö. Øÿááóýöëö Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø
áåúÿðèëÿí ÿòèðëè áÿçÿê áèòêèëÿðèíäÿíäèð. Ù.Ãÿ-
äèðîâ. Õèéàáàíûí ùÿð èêè òÿðÿôèíè õåéðè, øÿááó,
ãûðìûçû çàíáàã âÿ ñàèð ðÿíýàðÿíý ÷è÷ÿêëÿð
áöðöìöø èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØßÁ×È×ßÊ èñ. áîò. Ýåúÿëÿð à÷ûëàí ÷è÷ÿê
íþâö. [Íèñÿ õàíûì:] Ñÿíèí ö÷öí áóêåò áàü-
ëàìàã èñòÿéèðäèì. Ñÿäÿô, àììà íÿ ãÿðÿíôèë
òàïäûì, íÿ øÿá÷è÷ÿê. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØßÁßÄß èñ. [ÿð.] Ðèøõÿíä, ÿëÿ ñàëìà, àðàéà
ãîéìà; ùîããàáàçëûã. [Êíéàç:] Éàïäûüûí øÿáÿ-
äÿëÿð ýèçëè äåéèë. Ù.Úàâèä.
Øÿáÿäÿ ãîø-
ìàã, øÿáÿäÿéÿ ãîéìàã – ðèøõÿíä åëÿìÿê,
ÿëÿ ñàëìàã, ñþç ãîøìàã. [Ùöñåéí:] Èíäè ìÿ-
íèì äàëûìúà øÿáÿäÿ ãîøàíëàð, ìÿíè ùîéäó-
ùîéäóéà ýþòöðÿíëÿð î çàìàí Ùöñåéí Õÿëÿôîâ
àäû ýÿëÿíäÿ àéàüà äóðàðëàð. Ñ.Ðÿùìàí.
ØßÁßÄßÁÀÇ èñ. âÿ ñèô. [ÿð. øÿáÿäÿ âÿ ôàðñ.
...áàç] Ùîããàáàç, àäàì ÿëÿ ñàëàí, àäàìû ëàüà
ãîéàí, àäàìîéíàäàí, àäàìà ñþç ãîøàí. Áó
200
ØßÁÈÙÝßÐÄÀÍ
íþâ àðòèñòëÿðèí éåðè øÿáÿäÿáàçëàð ìÿúëèñèäèð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØßÁßÊß èñ. [ÿð.] 1. Àüàúäàí, ìåòàëäàí,
äàøäàí, ìÿôòèëäÿí ãàéðûëìûø òîð, ùþðýö, áàð-
ìàãëûã; îðíàìåíò. Ïÿíúÿðÿ øÿáÿêÿñè. Ãàïû
øÿáÿêÿñè. // Òîðàîõøàð, òîðó õàòûðëàäàí øåé; òîð.
2. Ùÿð ùàíñû áèð éåðäÿ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿò-
ëÿðäÿ éîëëàðûí, ðàáèòÿ õÿòëÿðèíèí, êàíàëëàðûí
âÿ ñ.-íèí ìÿúìóñó. Äÿìèðéîë øÿáÿêÿñè. Åëåê-
òðèê øÿáÿêÿñè. Òåëåôîí õÿòëÿðèíèí øÿáÿêÿñè.
3. Ùÿð ùàíñû áèð ÿðàçèäÿ éåðëÿøÿí îõøàð èäà-
ðÿëÿðèí, ìöÿññèñÿëÿðèí âÿ ñ.-íèí ìÿúìóñó.
Ìöàëèúÿ øÿáÿêÿëÿðè. Òèúàðÿò øÿáÿêÿñè.
ØßÁßÊß×È èñ. Øÿáÿêÿ (1-úè ìÿíàäà) óñ-
òàñû; îðíàìåíò÷è.
ØßÁßÊß×ÈËÈÊ èñ. Øÿáÿêÿ êÿñìÿ, øÿáÿêÿ
ãàéûðìà ñÿíÿòè.
ØßÁßÊßËÈ ñèô. Øÿáÿêÿ øÿêëèíäÿ ãàéðûë-
ìûø, øÿáÿêÿ ãîéóëìóø, øÿáÿêÿñè îëàí. Øÿáÿ-
êÿëè ãàïû. Øÿáÿêÿëè äèâàð. Øÿáÿêÿëè ïÿíúÿðÿ.
– Áó ýåúÿ äÿìèð øÿáÿêÿëè ãîøà ïÿíúÿðÿäÿí
èøûã ñöçöëìöðäö: àðòûðìà äà, ùÿéÿò äÿ ãàðàí-
ëûã èäè. È.Ìÿëèêçàäÿ.
ØßÁÝÖËÖ èñ. áîò. Ñàðû, ìèõÿéè ðÿíýäÿ ÷è-
÷ÿêëÿðè îëàí ÷îõèëëèê áèòêè; ñàðûáÿíþâøÿ. Ñàðû-
áÿíþâøÿ âÿ éà øÿáýöëö .. à÷ûã-ñàðû, òöíä-ñàðû,
ìèõÿéè, òöíä-ìèõÿéè ðÿíýëè âÿ êÿñêèí õîøèéëè
÷îõèëëèê áèòêèäèð, áàüëàðäà âÿ ýöëëöêëÿðäÿ áå-
úÿðèëèð. Ì.Ãàñûìîâ.
ØßÁÕÓÍ èñ. [ôàðñ.] Ýåúÿ âàõòû äöøìÿí
öçÿðèíÿ ýþçëÿíèëìÿç áàñãûí. Äÿñòÿ áèð éåðäÿ
øÿáõóí àòûð, î áèðè éåðäÿ þçöíö ýþñòÿðèð âÿ áèð-
äÿí éîõ èìèø êèìè ÷ÿêèëèá èòèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Íÿðèìàí] äöøìÿí äÿñòÿëÿðèíèí ùèññÿéÿ ñîõóë-
äóüóíó âÿ øÿáõóí âóðäóüóíó éÿãèí åäèá äàë-
äàíàúàã àðàäû. Ìèð Úÿëàë.
ØßÁÈÙ èñ. [ÿð.] 1. êëàñ. Áÿíçÿð, îõøàð. Øÿ-
áèùè éîõäóð.
2. äèí. Êå÷ìèøäÿ: ìÿùÿððÿì àéûíäà àøóðà
ýöíö øèÿëÿðèí ýþñòÿðäèêëÿðè Êÿðáÿëà ùàäèñÿ-
ëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ôàúèÿëè òàìàøà, ìÿðàñèì.
Úàìààò äþðä ÿòðàôäà îòóðàðäû, øÿáèù ýþñòÿ-
ðÿðäèëÿð. Áó øÿáèùëÿð òåàòð òàìàøàëàðûíû õàòûð-
ëàäûðäû. Ù.Ñàðàáñêè. [Àüà:] Íÿáèãóëó ìÿñëÿùÿò
ýþðäö êè, îíóíëà áèðëÿøèá Äÿúÿëëÿáàäûí ìåé-
äàíûíäà øÿáèù ÷ûõàðäàã. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØßÁÈÙÝßÐÄÀÍ èñ. [ÿð. øÿáèù âÿ ôàðñ. ýÿð-
äàí] Øÿáèùè ùàçûðëàéàí, øÿáèù ìÿðàñèìèíè
èäàðÿ åäÿí àäàì. Úÿì îëóíàí ïóëëàð íÿéÿ
ñÿðô îëóíàðäû? – ×àéà, ãÿíäÿ, .. èìàì éîëóíäà
ØßÁÈÙÝßÐÄÀÍËÛÃ
÷àëûøàí ùÿäñèç Àëëàù áÿíäÿëÿðèíÿ êè èáàðÿò îë-
ñóí ìÿñúèä âÿ ìèíáÿð õàäèìëÿðèíäÿí, øÿáèù-
ýÿðäàí äÿñòÿëÿðèíäÿí... Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØßÁÈÙÝßÐÄÀÍËÛà èñ. Øÿáèùýÿðäàíûí èøè,
øÿáèù ìÿðàñèìèíè èäàðÿ åòìÿ. Øÿáèùýÿðäàí-
ëûã òàì ìÿíàñû èëÿ õàëã òåàòðû èäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. // ìÿú. Îéóíáàçëûã, ùîããàáàçëûã.
ØßÁÊÎÐËÓà èñ. á à õ ýåúÿêîðëóã.
ØßÁÊÖËÀÙ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Ýåúÿïàïàüû.
[Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿí] .. øÿáêöëàùûíû ýåéèíèá àð-
âàäà òàïøûðäû êè, áó ýåúÿ þëöëÿð ýÿëÿúÿê, ..
äàâà-øàâà îëìàñûí. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ìîëëà
Ãàñûì:] Ùÿðäÿíáèð øÿáêöëàù äà ãîéàðäû.
Ù.Ñàðàáñêè.
ØßÁÍÀÌß èñ. [ôàðñ.] Èíòèáàùíàìÿ, áÿéàí-
íàìÿ. Øÿáíàìÿëÿð ùàçûð èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Î, ìèçèí öñòöíÿ øÿáíàìÿíè ãîéàíäà ÿëàùÿç-
ðÿò Ùöìàéóíè àéíàäà îíó ýþðöá òóòìóøäó.
Ï.Ìàêóëó.
ØßÁÍßÌ èñ. [ôàðñ.] á à õ øåù. [Äÿðâèø:]
Ýöë ãîí÷àñûíäà øÿáíÿì ïàðûëäàéàí êèìè,
[Ðóãèééÿíèí] äîäàãëàðû àðàñûíäà äèøëÿðè àë-
ìàç êèìè ïàðûëäàäû. À.Äèâàíáÿéîüëó. [ßù-
ìÿä:] Éåðÿ äöøìöø øÿáíÿì ùÿëÿ ãóðóìà-
ìûøäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØßÁÍßÌËÈ ñèô. Øÿáíÿì (øåù) äöøìöø,
øåùëè. Øÿáíÿìëè ÷è÷ÿêëÿð ñÿùÿð ÷àüëàðû; Éàãóò
ýþçëÿðèëÿ ãÿìçÿ ñàòàðäû. Ð.Ðçà.
ØßÁÏßÐß èñ. [ôàðñ.] 1. Éàðàñà, ýåúÿãóøó.
Øÿáïÿðÿ ýåúÿ ýÿçÿð, ýöíäöç ýÿçìÿç; Åëÿ áè-
ëÿð, þçö áèëÿð, þçýÿ áèëìÿç. (Ìÿñÿë). ..Àçàúûã
òàð îëóðñà èíäè ùàâà; Ñåâèíèð ùÿð òÿðÿôäÿ øÿá-
ïÿðÿëÿð; Àëäàíûá ãàôèëàíÿ ðÿãñ åéëÿð. Ù.Úàâèä.
2. ìÿú. Êîð, èøûãäàíãîðõàí, ìÿäÿíèééÿò
äöøìÿíè.
ØßÚßÐß èñ. [ÿð.] Áèð ñöëàëÿíèí, õàíÿäàíûí
âÿ ñ. íÿñèë ãîëëàðûíû (ãîëëó-áóäàãëû àüàú øÿê-
ëèíäÿ) ýþñòÿðÿí úÿäâÿë. Íÿñèë øÿúÿðÿñè.
ØßÄÄß èñ. [ÿð.] 1. Á à õ òÿøäèä.
2. Ñàïà äöçöëìöø ìèðâàðè, èíúè. Ãÿòèáÿ ÿëèíè
àòûá, êè÷èê úÿáÿäÿí áèð øÿääÿ èðèäÿíÿëè èíúè ÷û-
õàðûá Ñÿáà õàíûìûí áîéíóíà ñàëäû. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Èðè ìèðâàðèëÿð áåø-àëòû øÿääÿ; Äàíÿíèí
ùÿðÿñè áèð ôûíäûã ùÿääÿ.. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ØßÄÈÄ ñèô. [ÿð.] êëàñ. Øèääÿòëè, ñÿðò, ÷îõ
àüûð. ..Íàäàíëûüà éàøëû ýþçëÿðèëÿ áàõà-áàõà
áè÷àðÿ Ìÿðéÿì ñàðàëäû, ñîëäó, áèð ýöí äÿ
øÿäèä ùÿéàòûíäàí àðàëàíûá ðàùÿòëèéÿ ÷ûõäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØßÔÀÕÀÍÀ
ØßÄÈÄËÈÊ èñ. Øèääÿòëèëèê, øèääÿò. Áó òÿç-
éèã [êèøèëÿðèí ãàäûíëàð öçÿðèíäÿ òÿçéèãè] òàðè-
õèí ùÿð ïèëëÿñèíäÿ áèð øÿäèäëèêäÿ îëìàéûá âÿ
àéðû-àéðû ãþâìëÿðèí äÿðÿúåéè-ìÿäÿíèééÿò-
ëÿðèíÿ áàüëû äåéèëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØßÔÀ èñ. [ÿð.] Õÿñòÿëèêäÿí ãóðòàðìà, ñà-
üàëìà, éàõøûëàøìà. Øèðèí, ìåéõîø ìåéâÿëÿðè;
Ìèí áèð äÿðäÿ øÿôà áàüëàð! Ãîéíó äîëó ñÿôà
áàüëàð! Ð.Ðçà. Øÿôãÿò! Íÿ öëâèñÿí, øÿôà ñÿí-
äÿäèð; Àüûð õÿñòÿëÿðÿ äàâà ñÿíäÿäèð. Ì.Ðàùèì.

Øÿôà òàïìàã (áóëìàã) – õÿñòÿëèêäÿí ãóð-
òàðìàã, ñàüàëìàã. Îë âàõò ìÿíèì ÿùâàëûì î
ãÿäÿð ïèñ äåéèë èäè âÿ Èâàíîâ ùÿêèìèí äàâà-
ëàðûíû éåéèá ýöíäÿí-ýöíÿ øÿôà òàïûðäûì.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Äåäèì: “– ßë àòìàñà
ùÿêèì áû÷àüà; Õÿñòÿ øÿôà òàïûá, äóðìàç
àéàüà”. Ì.Ðàùèì. Øÿôà âåðìÿê – ñàüàëòìàã,
õÿñòÿëèêäÿí ãóðòàðìàã. Âåð øÿôà ëÿáèíäÿí,
éàçûüàì, ìÿíÿ; Çÿùðè-ôÿðàãûíëà àüóëàíìû-
øàì. Ã.Çàêèð. Àüëàð äà, è÷èí-è÷èí åäÿ àù; Áó
êþðïÿìÿ ñÿí øÿôà âåð, Àëëàù! À.Øàèã.
◊ Øÿôà åâè – á à õ øÿôàõàíà. Ìÿêòÿáëÿðÿ,
øÿôà åâëÿðèíÿ, éåòèì åâëÿðèíÿ úèáëÿðèíäÿí ïóë
÷ûõàðûá âåðÿí öëÿìàäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Àëëàù øÿôà âåðñèí – õÿñòÿëÿðÿ ñàüàëìà àðçó-
ñóíó áèëäèðÿí èôàäÿ. [Õàëà Éóíèñÿ:] Ýþðäöì,
áàëà, ôàüûðûí [Éàãóòóí] öçö-ýþçö ÷îõ éàíûá,
Àëëàù þçö øÿôà âåðñèí. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØßÔÀÁßÕØ [ÿð. øÿôà âÿ ôàðñ. ...áÿõø] êëàñ.
á à õ øÿôàâåðèúè.
ØßÔÀßÒ èñ. [ÿð.] êëàñ. Áèð ýöíàùêàðûí áà-
üûøëàíìàñû âÿ éà áèð ìþùòàúûí åùòèéàúûíûí
éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí áàøãàñû òÿðÿôèíäÿí
åäèëÿí âàñèòÿ÷èëèê, èëòèìàñ. // Ðÿùì, ìÿðùÿ-
ìÿò, øÿôãÿò. Åé ÿùëè-øèìàë, áó àçàðûí äÿðìàíû
êþâêÿáè-ùöððèééÿòèí øÿôàÿòèäèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ØßÔÀßÒ×È èñ. êëàñ. Øÿôàÿò åäÿí, ðÿùì
åäÿí, ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðÿí, éàçûüû ýÿëÿí, äÿð-
äèíÿ ÿëàú åäÿí. Ùÿð êÿñ ãÿçåò îõóñà, èñòÿéèð
ìöñÿëìàí ãÿçåòè, èñòÿéèð ãåéðè áèð äèëäÿ, ãèéà-
ìÿò ýöíö îíà øÿôàÿò÷è îëìàéàúàã. “Ìîë.
Íÿñð.”
ØßÔÀÕÀÍÀ èñ. [ÿð. øÿôà âÿ ôàðñ. ...õàíÿ]
êþùí. Õÿñòÿõàíà, ìöàëèúÿõàíà. [Éóñèô Ñÿððàú
áóéóðäó:] ...Ùÿð éåðäÿ éîëëàð òÿìèð îëóíñóí âÿ
ëàçûìè ìÿãàìëàðäà âÿ ìÿíçèëëÿðäÿ êþðïöëÿð
âÿ êàðâàíñàðàëàð òèêèëñèí âÿ ùÿð âèëàéÿòäÿ øÿôà-
õàíàëàð ãàéðûëñûí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
201
ØßÔÀÈÉÉß
ØßÔÀÈÉÉß èñ. [ÿð.] êþùí. Ñÿùèééÿ, ñàü-
ëàìëûã. ..Ðóñëàðûí úÿìè ìöëêè èäàðÿëÿðè ìèëëÿò
âÿêèëëÿðèíèí ÿëèíäÿ èäè êè, ðóñúà ùÿìèí âÿçè-
èäàðÿíèí àäû Çåìñòâîäóð, ìÿñÿëÿí: êÿíäëÿðèí
ìààðèô èøëÿðè, øÿôàèééÿ èøëÿðè.. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØßÔÀËÀÍÌÀ “Øÿôàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØßÔÀËÀÍÌÀÃ ô. Øÿôà òàïìàã, ñàüàëìàã.
Õÿñòÿ øÿôàëàíàð òÿðè ýÿëÿíäÿ; Òÿáèá îíà éþíö
áÿðè ýÿëÿíäÿ. À.Øÿìøèð.
ØßÔÀËÛ ñèô. Øÿôà âåðÿí, øÿôàâåðèúè, ñàüàë-
äûúû. Øÿôàëû ùàâà. Øÿôàëû ÿë. Ýöíÿøèí øÿôàëû
øöàñû. – Áèëìèðÿì, Èñòè ñóéóí; Øÿôàëûäûð ãàé-
íàüû; Éîõñà îíóí ùöñíöäöð; Áó äèðèëèê áó-
ëàüû? Í.Ðÿôèáÿéëè.
ØßÔÀÂÅÐÈÚÈ ñèô. Øÿôà âåðÿí, øÿôàëû, ñàüàë-
äàí, ñàüàëäûúû. Øÿôàâåðèúè äàü ùàâàñû. Øÿôà-
âåðèúè ìÿäÿí ñóëàðû.
ØßÔßà èñ. [ÿð.] 1. Ýöí ÷ûõìàäàí âÿ éà
áàòàðêÿí ýþéäÿ ýþðöíÿí ãûçàðòû. Îä òóòóá
ãûðìûçû àòÿøëÿ éåíÿ éàíäû öôöã; Øÿôÿãèí ãûð-
ìûçû ðÿíýèëÿ èøûãëàíäû öôöã. À.Ñÿùùÿò.
2. ìÿú. Ïàðûëòû, áÿðã, øþëÿ. [Ãàäûí] öçÿðèíÿ
î ãÿäÿð äàø-ãàø òþêìöøäö êè, ýöçýöíöí ãà-
áàüûíäà äóðäóüó çàìàí þçöíöí áåëÿ øÿôÿã-
äÿí ýþçëÿðè ãàìàøûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ùàúû
Ìóðàä:] ...Àëìàçëàðûí øÿôÿãè ýþçëÿðèìè ãà-
ìàøäûðûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Øÿôÿã âåðìÿê
(ñàëìàã, ñà÷ìàã) – ïàðûëäàìàã, áÿðã âóð-
ìàã, èøûã ñà÷ìàã, øþëÿëÿíìÿê. Áóðäàí áèð
àòëû ýåòäè; Àòûí îéíàòäû, ýåòäè; Ýöí êèìè øÿôÿã
ñàëäû; Àé êèìè áàòäû, ýåòäè. (Áàéàòû). Áóëóäëàð
äàüëàðà éàâûãëàøäûãúà êÿíàðëàðû àüàðûá ýö-
ìöø êèìè øÿôÿã âåðèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØßÔßÃÃßÒ á à õ øÿôãÿò. Ìàäÿðëÿðèíèç
åòäè ñèçÿ ìåùðö ìÿùÿááÿò; Àüóøè-øÿôÿããÿòäÿ
ñèçè áÿñëÿäè ðàùÿò. Ì.ß.Ñàáèð. [Õàððàò:] Ìÿíúÿ
áöòöí ìÿõëóã .. ìöìêöí îëàí øÿôÿããÿò âÿ
ùèìàéåéè-èíñàíèééÿòäÿí ìÿùðóì ãàëìàìà-
ëûäûð. Ò.Ø.Ñèìóðã
ØßÔßÃËßÍÄÈÐÌß “Øÿôÿãëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ØßÔßÃËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Èøûãëàíäûðìàã,
øþëÿëÿíäèðìÿê. ..Àõøàìäàí éàíàí ÷ûðàüûí
ñàðàëìûø àëîâó áèðäÿí òèòðÿéèá óçàíäû, éóõà-
ðûéà äîüðó ãàíàä ÷àëûá áèð àí ÿòðàôû äàùà
àðòûã øÿôÿãëÿíäèðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØßÔßÃËßÍÌß “Øÿôÿãëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
202
ØßÔÃßÒ
ØßÔßÃËßÍÌßÊ ô. Èøûãëàíìàã, øþëÿëÿí-
ìÿê, ïàðûëäàìàã, øÿôÿã ñà÷ìàã, áÿðã âóð-
ìàã. Ýöíÿøèí èøûüûíäàí øÿôÿãëÿíÿí ãûëûíúëàð
ãûðõ ìèí èëäûðûìûí áèðäÿí øûüûäûüûíû àíäûðäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ñûðüà òàõûá ãóëàüûíà ýþé îòëàð
äà øÿôÿãëÿíäè; Éóâàëàðäàí ÷ûõàí ãóøëàð ñöçöá
êå÷äè áöòöí êÿíäè. Á.Âàùàáçàäÿ.
ØßÔßÃËÈ ñèô. Øÿôÿãñà÷àí, ïàðëàéàí, èøûã-
ñà÷àí, áÿðã âóðàí, øþëÿñà÷àí. Øÿôÿãëè àëìàç.
Øÿôÿãëè ÷èë÷ûðàã. – [Ðöñòÿì áÿé:] .. Ïöðãèé-
ìÿò äàøëàð úÿðýÿñèíäÿ [àëìàç] ÿí ýþçÿë øÿ-
ôÿãëè âÿ êèìéà àëÿìèíäÿ áóíäàí áÿðê âÿ ñÿõò
äàø ùÿëÿ áó âÿãòÿ òÿê äöíéàäà òàïûëìàéûá.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ùÿð òÿðÿôè íÿ ñÿùÿðèí
øÿôÿãëè, íÿ äÿ àõøàìûí ìóíèñ òîðàíëûüûíà áÿí-
çÿìÿéÿí õîøàýÿëìÿç áèð ãàðàíëûã áöðöìöøäö.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØßÔÔÀÔ ñèô. [ÿð.] Áàõäûãäà î áèðè òÿðÿôè
ýþðöíÿí, èøûüû àñàíëûãëà áóðàõàí, è÷èíäÿí
êå÷èðÿí. Øÿôôàô øöøÿ. Øÿôôàô úèñèì. // ìÿú.
Àéäûí, òÿðòÿìèç, äóìäóðó. Øÿôôàô ýþé. Øÿôôàô
ñó. – Î éåðäÿ êèì, ýþéöí öçö øÿôôàôäûð; ×åø-
ìÿëÿðè ãàéÿò ñÿðèíäèð, ñàôäûð. À.Ñÿùùÿò. Éó-
éóíäóí, äàðàíäûí, ãàðëàð êèìè ñàô; Òåëëÿðèí
ñûüàëëû, ýþçëÿðèí øÿôôàô. ß.Úàâàä. Ãûø ýåúÿñè-
íèí øÿôôàô ùàâàñûíäà ìàéàêûí èøûüû ÷îõ éàõøû
ýþðöíöðäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØßÔÔÀÔËÀØÄÛÐÌÀ “Øÿôôàôëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ØßÔÔÀÔËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Øÿôôàô ùàëà ñàë-
ìàã.
ØßÔÔÀÔËÀØÌÀ “Øÿôôàôëàøìàã”äàí ô.èñ.
ØßÔÔÀÔËÀØÌÀÃ ô. Øÿôôàô îëìàã, à÷ûëìàã,
àéäûíëàøìàã, àéäûí ýþðöíìÿê.
ØßÔÔÀÔËÛÃ èñ. Äóðóëóã, òÿìèçëèê, àéäûí-
ëûã; øÿôôàô øåéèí ùàëû. Ñóéóí øÿôôàôëûüûíäàí
÷àéûí äèáè ýþðöíöð. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ñîíà-
òàäà ìóñèãèíèí øÿôôàôëûüû, ôîðìàíûí àéäûíëûüû
íÿçÿðè úÿëá åäèð.
ØßÔÈÃ èñ. [ÿð.] êëàñ. Øÿôãÿòëè, ìÿðùÿìÿòëè,
öðÿéèíàçèê. Ôÿüàí êè, òåç éåòèð ÿíúàìÿ, äóñò-
ëÿð, øÿáè-âÿñë; Ðÿôèã ÷îõ êè, øÿôèã îëäó, éîë èðàã
ýÿðÿê. Ã.Òÿáðèçè.
ØßÔÃßÒ èñ. [ÿð.] Ðÿùì, ìÿðùÿìÿò, àúûìà,
éàçûüû ýÿëìÿ, öðÿéè éàíìà, ðèããÿò. [Ùàòÿìõàí
àüà:] Ñÿíÿ ëàçûì îëàí ÿðÿá, ôàðñ, òöðêè, ðóñ äèë-
ëÿðèäèð êè, Àëëàùà øöêöð, äþâëÿòè-ÿìíèééÿìèçèí
øÿôãÿòèíäÿí à÷ûëàí ìÿäðÿñÿëÿðäÿ ùàìûñûíû
ØßÔÃßÒËÈ
îõóéóá þéðÿíèáñÿí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Çåé-
íÿáèí] êèøèëÿðÿ ãàðøû îëàí íèôðÿòè àçàëûð, ãÿë-
áèíäÿ ìÿðùÿìÿò âÿ øÿôãÿò ùèññè îéàíûðäû. Ãàí-
òÿìèð. // Àíàíûí þâëàäûíà îëàí ìÿùÿááÿòè
êèìè öðÿêäÿí ýÿëÿí äÿðèí ìÿùÿááÿò. Àíà
øÿôãÿòè. – Àíà! Ñÿíèí òöêÿíìÿç ÿìÿéèí, îõøà-
éûúû øÿôãÿòèí, áÿñëÿéèúè ìÿùÿááÿòèí, ãÿëá öë-
âèééÿòèí êèìÿ ìÿëóì äåéèë. Ìèð Úÿëàë.
◊ Øÿôãÿò áàúûñû – õÿñòÿõàíàëàðäà: îðòà òèáá
òÿùñèëè îëàí òèáá èø÷èñè (ãàäûí-ãûç). Øÿôãÿò áà-
úûñû þçöíö ñàõëàéà áèëìÿéèá àüëàìàüà áàø-
ëàäû. ß.Âÿëèéåâ. Äÿñòÿäÿ îí íÿôÿð ÿëà íèøàí÷û,
èêè äÿ øÿôãÿò áàúûñû âàðäû. Ì.Ùöñåéí.
ØßÔÃßÒËÈ ñèô. Ìÿðùÿìÿòëè, ðèããÿòëè, ìåù-
ðèáàí, øÿôãÿòè îëàí. Ãàäûí! Åé ñåâýèëèì, øÿô-
ãÿòëè ìÿëÿê! Áó ãÿäÿð ñÿáðö òÿùÿììöë íÿ
äåìÿê? Ù.Úàâèä. Çåéíàë èíäè þç åâèíÿ ãàéûò-
ìàã, àèëÿñèíèí øÿôãÿòëè ãàíàäëàðû àëòûíà ñûüû-
íûá, ãÿíàÿòêàð áèð çÿùìÿòêåø ùÿéàòû éàïìàã
èñòÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Êàìàë àíàñûíûí øÿôãÿòëè
ýþçëÿðèíÿ, ìåùðèáàí öçöíÿ áàõûá äèíìèðäè.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØßÔÃßÒÑÈÇ ñèô. Ðÿùìñèç, ìÿðùÿìÿòñèç,
àìàíñûç, äàøöðÿêëè. Øÿôãÿòñèç àäàì.
ØßÔÃßÒÑÈÇÚßÑÈÍß çÿðô Èíñàôñûçúàñûíà,
ðÿùìñèçúÿñèíÿ, àìàíñûçúàñûíà, ãÿääàðúàñûíà.
ØßÔÃßÒÑÈÇËÈÊ èñ. Ðÿùìñèçëèê, ìÿðùÿ-
ìÿòñèçëèê, èíñàôñûçëûã, àìàíñûçëûã, ãÿääàðëûã.
ØßÙÀÁ [ÿð. øèùàá] êëàñ. Àëîâ, øþëÿ, øÿðàðÿ,
ãûüûëúûì; èëäûðûì. Äöøäö øÿùàáëàð, èëäûðûìëàð,
îäëàð. À.Ñÿùùÿò. Ôèðóçóí ïàðëàã ãûëûíúû ùà-
âàíû áèð øÿùàá êèìè éàðûð. Ù.Íÿçÿðëè.
ØßÙÀÄßÒ èñ. [ÿð.] 1. Øàùèäëèê. [Àüà Ñàë-
ìàí:] ..Ýåäèì, ñÿðáàçëàðû ýþðöì, ÿùâàëàò õÿ-
áÿð àëûì êè, ìöðàôèÿ âàõòûíäà øÿùàäÿòëÿðèíè
ÿäà åòñèíëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. // Äÿëàëÿò, ñö-
áóò. Õÿëãÿ øÿðù åòìÿê ãÿìè-ùèúðèí íÿ ùàúÿò-
äèð ìÿíÿ; Ëàëÿâÿø ñèíÿìäÿêè äàüëàð øÿùà-
äÿòäèð ìÿíÿ. Ã.Çàêèð.
Øÿùàäÿò åòìÿê –
1) á à õ øÿùàäÿò âåðìÿê; 2) ýþñòÿðìÿê,
ñöáóò åòìÿê, äÿëàëÿò åòìÿê, òÿñäèã åòìÿê.
Øàýèðäèí úàâàáëàðû îíóí çÿêàëû îëìàñûíà øÿ-
ùàäÿò åäèð. Øÿùàäÿò âåðìÿê – øàùèäëèê åò-
ìÿê, øàùèäëèê ýþñòÿðìÿê, ýþçö èëÿ ýþðäöéö
áèð èøèí ùÿãèãÿòÿí îëäóüóíó òÿñäèã åòìÿê.
[Àõóíä ×èìíàçà:] Éàõøû, ñÿí þç ãûçûí ö÷öí
øÿùàäÿò åäèðñÿí êè, Ñÿðèééÿ Ãóðáàíà ýåòìÿéÿ
ðàçûäûð? Ú.Úàááàðëû. Îüðóëàð öçÿ ÷ûõäûëàð.
Àììà îíëàð êîð Ùöììÿòèí òàïøûðûüû èëÿ Èñ-
êÿíäÿðèí ÿëåéùèíÿ øÿùàäÿò âåðäèëÿð. Ì.Ùöñåéí.
ØßÙßÐßÒÐÀÔÛ
2. Øÿùèäëèê, øÿùèä îëìà (á à õ øÿùèä).
Øÿ-
ùàäÿòÿ éåòèøìÿê – øÿùèä îëìàã, ùÿëàê îëìàã
(éöêñÿê áèð àìàë éîëóíäà). [Øåéõ Íÿñðóëëà
ãÿáèðèñòàíëûüû ýþñòÿðèá:] Îíäàí þòðö êè, [áóí-
ëàð õóäàâÿíäè-àëÿìèí] ýþíäÿðäèéè áÿëàäàí
ãà÷ìàéûá øÿùàäÿòÿ éåòèøèáëÿð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
◊ Øÿùàäÿò áàðìàüû – áàø áàðìàãëà îðòà
áàðìàã àðàñûíäàêû áàðìàã (áèð øåéè ýþñòÿð-
ìÿê èñòÿéÿíäÿ áó áàðìàãëà ýþñòÿðèëèð). Êÿð-
áÿëàéû Ùåéäÿð ÿìè ÷ûõàðäû êö÷ÿéÿ, ñàü ÿëèíèí
øÿùàäÿò áàðìàüûíû éóõàðû ãîâçóéóá, àíúàã
ìÿíÿ áèðúÿ áóíó äåéÿðäè êè: “Ãûðûøìàë! Óøàüû
äþéìÿ!” Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Êÿðáÿëàéû
Õÿëèë øÿùàäÿò áàðìàüûíû ÿââÿëúÿ àëíûíà òÿðÿô
óçàäûá, ñîíðà öñò äîäàüû ãàðøûñûíäà ñàõëàäû.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØßÙÀÄßÒÍÀÌß èñ. [ÿð. øÿùàäÿò âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Áèð øåéè òÿñäèã åäÿí, áèð øåéÿ èúàçÿ
âåðÿí ñÿíÿä, ðÿñìè êàüûç; âÿñèãÿ. Ðåàëíè ìÿê-
òÿáèí áèðèíúè ñèíôèíÿ 11-12 éàøûíäàí éóõàðû
øàýèðäëÿð ãÿáóë åäèëìÿéèðäè, áóíà ýþðÿ äÿ éàø
ýþñòÿðÿí òÿâÿëëöä øÿùàäÿòíàìÿñè òÿëÿá îëó-
íóðäó. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØßÙÄ èñ. [ÿð.] Øàí áàëû, áàë, øèðÿ. Öñò-öñòÿ
éûüûëàí ïÿòÿêëÿðäÿí âÿ áàü÷àäà ãîéóëàí ãûð-
ìûçûðÿíýëè éåøèêëÿðäÿí àðûëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ ÷ûõûð,
äÿðÿëÿðÿ éàéûëûð, øÿùä òîïëàéûð âÿ ãàéûäûðäûëàð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØßÙßÐ èñ. [ôàðñ.] Èíçèáàòè èäàðÿëÿð, ñÿíàéå,
òèúàðÿò âÿ ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè îëàí áþéöê
éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè. Ñÿíàéå øÿùÿðè. Áþéöê øÿ-
ùÿð. – ..Áèð ñààòà éàâûã [Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí
ÿìè] øÿùÿðè î öçÿ-áó öçÿ äîëàíäû êè, áÿëêÿ
Õóäàéàð áÿéè òàïà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØßÙßÐÁßØßÙßÐ çÿðô Áèð-áèð øÿùÿðëÿðè
ýÿçÿðÿê, áèð øÿùÿðäÿí äèýÿðèíÿ, øÿùÿð-øÿùÿð.
Øÿùÿðáÿøÿùÿð ýÿçìÿê. Øÿùÿðáÿøÿùÿð àõòàð-
ìàã. – [Èðàíëû:] Ìÿí ñÿíèí ñîðàüûíû êÿíäáÿ-
êÿíä, øÿùÿðáÿøÿùÿð àëûá, ýÿëèá áóðàäà òàïìû-
øàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ýÿçèðÿì êÿíäáÿêÿíä,
øÿùÿðáÿøÿùÿð; Ýÿëèð ãóëàüûìà øèðèí íÿüìÿ-
ëÿð. Ì.Ðàùèì.
ØßÙßÐÚÈÊ èñ. 1. Áàëàúà øÿùÿð.
2. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäÿí éà-
øàéûø âÿ éà ìöÿññèñÿ áèíàëàðû ãðóïó. Ôÿùëÿ
øÿùÿðúèéè. Àêàäåìèéà øÿùÿðúèéè. Óíèâåðñèòåò
øÿùÿðúèéè.
ØßÙßÐßÒÐÀÔÛ ñèô. Øÿùÿðÿ éàïûøûã îëàí,
øÿùÿðèí ÿòðàôûíäà, êÿíàðûíäà îëàí. Øÿùÿðÿòðàôû
203
ØßÙßÐÊßÍÀÐÛ
áàüëàð. Øÿùÿðÿòðàôû äÿìèð éîëó. – Áàêûäà âÿ
ðàéîíëàðäà èäàðÿëÿðèí ÷îõó øÿùÿðÿòðàôû òÿñÿð-
ðöôàò èëÿ ìÿøüóë îëóð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØßÙßÐÊßÍÀÐÛ á à õ øÿùÿðÿòðàôû.
ØßÙßÐ(ËßÐ)ÀÐÀÑÛ ñèô. Øÿùÿðëÿð àðàñûíäà
îëàí, èøëÿéÿí. Øÿùÿðëÿðàðàñû òåëåôîí ñòàíñèéàñû.
Øÿùÿðëÿðàðàñû àâòîáóñëàð èøëÿéèð.
ØßÙßÐËÈ ñèô. Øÿùÿð ÿùëè, øÿùÿðäÿ éàøàéàí.
Øÿùÿðëè ãûç. – Ñÿëèì .. éàüûøà äöøìöø áèð øÿ-
ùÿðëèéÿ áÿëÿä÷èëèê åòäèéèíè äàíûøäû. Ìèð Úÿëàë.
Ýþçÿë ñöðö èäè, – äåéÿ, øÿùÿðëè èñëûüû êÿñÿðÿê
áàéàãêû ñþçëÿðèíè òÿêðàð åòäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ØßÙßÐÑÀËÌÀ èñ. Øÿùÿð áèíà åòìÿ, øÿùÿð
éàðàòìà.
ØßÙßÐÑÀÉÀÜÛ ñèô. âÿ çÿðô Øÿùÿð ãàéäà-
ñûíäà, øÿùÿðäÿêè êèìè. Øÿùÿðñàéàüû ýåéèíìÿê.
– Ãÿðÿíôèë áàúûíûí ÿéíèíäÿ èíäè éàøûë ïàð÷à-
äàí øÿùÿðñàéàüû òèêèëìèø òóìàí-êîôòà âàð èäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
ØßÙßÐÒÈÏËÈ ñèô. Øÿùÿðÿ îõøàð, øÿùÿð êèìè,
øÿùÿðäÿêè êèìè. Øÿùÿðòèïëè ãÿñÿáÿ. Øÿùÿðòèïëè
õÿñòÿõàíà. Øÿùÿðòèïëè éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè.
ØßÙßÐÉÀÍÛ á à õ øÿùÿðÿòðàôû.
ØßÙÈÄ èñ. [ÿð.] Éöêñÿê àìàë, ìÿñëÿê, ÿãèäÿ
éîëóíäà þëÿí, ùÿëàê îëàí, úàíûíû ôÿäà åäÿí
àäàì. Áó òÿìÿííàäÿéÿì, åé ýöë, êè, øÿùèäèí
ìÿí îëàì; Þëÿðÿì, ãåéðèíè ýÿð ìÿí áó òÿìÿí-
íàäÿ ýþðÿì. Ñ.ß.Øèðâàíè. Âÿòÿíèí éîëóíäà
þëÿí øÿùèäëÿð; Þëìöð, ãîâóøóðëàð ÿáÿäèééÿòÿ...
Á.Âàùàáçàäÿ.
Øÿùèä îëìàã – éöêñÿê
àìàë, ÿãèäÿ, ìÿñëÿê éîëóíäà úàíûíû ôÿäà åò-
ìÿê, ùÿëàê îëìàã, þëìÿê. Øÿùèä îëìàã ôÿãÿò
ùöððèééÿò óüðóíäà ñÿàäÿòäèð; ßñàðÿòëÿ ùÿéà-
òûí áèñÿìÿð çþâãö ñÿôàñûíäàí. ß.Âàùèä.
ØßÙËÀ ñèô. [ÿð.] Èðè òöíä-ìàâè. Øÿùëà ýþç-
ëÿðèíäÿ ñÿàäÿò ýöëÿð; Ñàíêè ùÿð àôÿòäÿí ïÿðÿñ-
òèø äèëÿð; Ñÿíèí Ìÿúíóíëàðûí Ëåéëàíû íåéëÿð?
Ù.Úàâèä. ..Òàìàì ìÿíÿ òÿñÿëëè âåðÿðÿê ñàêèò
åäèðäèñÿ äÿ .. éàø èëÿ äîëìóø øÿùëà ýþçëÿðèí-
äÿí ìÿëóì îëóðäó êè, áó àéðûëûã îíà äà áþéöê
òÿñèð åäèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ØßÙËÀÝÞÇ(ËÖ) ñèô. Ýþçëÿðè òöíä-ìàâè
îëàí. Î øÿùëàýþç, õóìàðýþç; Éàð ÿüéàðÿ éó-
ìàð ýþç; Áèð ãÿëáèì âàð, âåðèðÿì; Úàíûìû äà
óìàð ýþç. (Áàéàòû).
ØßÙËÀËÀÍÌÀ “Øÿùëàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØßÙËÀËÀÍÌÀÃ ô. Èðè à÷ûëìàã (ýþçëÿð
ùàããûíäà). Àëà ýþçëÿð íÿðýèñè-ìÿñòàíÿ òÿê
øÿùëàëàíûð; Åëÿ êè ñöçýöíëÿøèð, éöç ìÿðòÿáÿ
çèáàëàíûð. Ì.Ï.Âàãèô.
204
ØßÕÑßÍ
ØßÙÐß èñ. À÷ûã éàðà.
ØßÙÐÈÉÀÐ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Ùþêìäàð, ïàä-
øàù, øàù. Ìàðàë èñÿ, àùó èñÿ áó øèêàð; Áåëÿ
ñåéä îëóð ëàéèãè-øÿùðèéàð. Ì.ß.Ñàáèð. Î ñþé-
ëÿäè: – Éàøàñûí øÿùðèéàðè-ùöððèééÿò. Á.Âàùàá-
çàäÿ.
ØßÙÐÈÉÀÐËÛÃ èñ. êþùí. Øàùëûã, õàíëûã.
[Åëõàí:] Èêè àääûìëûüûíäà Øèðâàí øÿùðèéàðëûüû
äà [ÿðÿá õèëàôÿòèíÿ] ãàðøû âóðóøóð. Ú.Úàá-
áàðëû.
ØßÙÂÀÍÈ ñèô. [ÿð.] Øÿùâÿòÿ, úèíñè ÿëàãÿéÿ
àèä. Øÿùâàíè ùèññëÿð.
ØßÙÂßÒ èñ. [ÿð.] Øÿùâàíè åùòèðàñ, úèíñè
ÿëàãÿ ìåéëè. Òîüðóëóí õàíÿíäÿëÿðè ùþêìäàðûí
øÿùâÿò âÿ íÿøÿñèíè úîøäóðà áèëÿúÿê òÿçÿ ãÿçÿë
âÿ ðöáàèëÿð þéðÿíèðäèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Øÿù-
âÿò ùèññè Ôÿðùàäûí öðÿéèíäÿ áèð äÿðÿúÿéÿ ÷àòäû
êè, òàìàì äÿðñ, ìÿêòÿá íÿçÿðèíäÿí ãåéá îëäó.
Ú.Úàááàðëû.
ØßÙÂßÒÊÀÐ ñèô. [ÿð.] Øÿùâÿò âÿ ôàðñ.
...êàð] á à õ øÿùâÿòïÿðÿñò.
ØßÙÂßÒËÈ ñèô. Øÿùâÿòëÿ äîëó, øÿùâÿò èôàäÿ
åäÿí, åùòèðàñëû. Øÿùâÿòëè ýþçëÿð. – Éöêñÿëäè
ùÿð òÿðÿôäÿí; Øÿùâÿòëè, êèðëè ñÿñëÿð; Àëûíëàðäà
äîëàíäû; Þëöì èéëè íÿôÿñëÿð. ß.Úàâàä.
ØßÙÂßÒÏßÐßÑÒ ñèô. [ÿð. øÿùâÿò âÿ ôàðñ.
...ïÿðÿñò] Øÿùâÿò äöøêöíö. Î, áó ãÿäÿð øÿù-
âÿòïÿðÿñò âÿ êÿíèçïÿðÿñò õÿëèôÿíèí ïàéòàõòûí-
äàí ãûçëàðû íÿ úöðÿ ãóðòàðà áèëÿúÿéè áàðÿñèíäÿ
äöøöíöðäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØßÙÂßÒÏßÐßÑÒËÈÊ èñ. Øÿùâÿò äöøêöí-
ëöéö.
ØßÕÑ èñ. [ÿð.] Úÿìèééÿòäÿ àéðûúà àäàì;
ôÿðä, êèìñÿ. Ùÿð áèð øÿõñ. Áèð øÿõñ ñèçè ýþð-
ìÿê èñòÿéèð. – Âÿòÿíè ñåâìÿéÿí èíñàí îëìàç;
Îëñà, îë øÿõñäÿ âèúäàí îëìàç. À.Ñÿùùÿò. Àñëàí
ìÿðùÿìÿòëè âÿ ÿõëàãû äöçýöí áèð øÿõñ èäè.
Ú.Úàááàðëû.
ØßÕÑßÍ çÿðô [ÿð.] Àðàäà ùå÷ áèð øÿõñ èøòè-
ðàê åòìÿäÿí, ùå÷ áèð âàñèòÿ îëìàäàí, áèëà-
âàñèòÿ þçö (þçöíö). Áó àäàìû øÿõñÿí òàíû-
éûðàì. – Êå÷ìèø çàìàí øÿõñÿí [Ìèðçàüàíûí]
þçö ö÷öí ãàðàíëûã èäè. Ñ.Ùöñåéí. Èìðàí êèøè
øÿõñÿí [Òàùèðèí] íÿ èëÿ ìÿøüóë îëäóüóíó õÿáÿð
àëäû. Ì.Ùöñåéí. Ýÿëäèéåâè áåëÿ áèð òÿäáèðÿ
âàäàð åëÿéÿí î èäè êè, øÿõñÿí þçö ëàéèùÿ äö-
çÿëòìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. Ìèð Úÿëàë. // Áèëàâà-
ñèòÿ. Ìÿêòóá øÿõñÿí îíà àèääèð. Ìÿñÿëÿíè øÿõ-
ñÿí þçöíÿ áèëäèðèí.
ØßÕÑÈ
ØßÕÑÈ ñèô. [ÿð.] Áèð øÿõñÿ, àäàìà ìÿõñóñ
(àèä) îëàí, øÿõñÿí îíóí þçö ö÷öí îëàí, þçö-
íöí. Áóäóð, áó ìÿúëèñÿ éûüûøàíëàðûí ùàìûñû
þç øÿõñè ùÿéàòëàðûíû, ùþðìÿòëÿðèíè òÿùëöêÿ àë-
òûíà ñàëàðàã ýÿëìèøëÿð. Ñ.Ðÿùìàí. // Áèð øÿõ-
ñèí þçöíÿ ìÿõñóñ îëàí, îíóí èñòèôàäÿñèíäÿ
îëàí; õöñóñè. Øÿõñè ìöëê. Øÿõñè ìàøûí. // Àéðûúà
áèð øÿõñÿ àèä îëàí, àíúàã îíà õèäìÿò åäÿí.
Øÿõñè êàòèá. Øÿõñè ìöùàôèçÿ äÿñòÿñè. // Ìöÿé-
éÿí øÿõñÿ õàñ îëàí. Øÿõñè ôèêèð. Øÿõñè ðÿé. Øÿõñè
òÿúðöáÿ. // Áèð øÿõñèí õöñóñè àèëÿ ùÿéàòûíà, àèëÿ
ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ àèä îëàí. Áàøãàëàðûíûí øÿõñè
ùÿéàòûíà ãàðûøìàã. Øÿõñè ùÿéàòëàðû éàõøû äå-
éèë. // Øÿõñèééÿòÿ àèä. Âÿòÿíäàøëàðûí øÿõñè
ùöãóãëàðû. Øÿõñè òîõóíóëìàçëûã. Øÿõñè âÿñèãÿ.
// Ìöÿééÿí øÿõñÿ éþíÿëäèëìèø, îíà òîõóíàí.
Øÿõñè òÿùãèð. Ìÿí áóíó þçöìÿ øÿõñè ùÿãàðÿò
ñàéûðàì.
◊ Øÿõñè ùåéÿò – ùÿð ùàíñû áèð èäàðÿäÿ,
ìöÿññèñÿäÿ, ùÿðáè ùèññÿäÿ âÿ ñ.-äÿ õèäìÿò
åäÿí øÿõñëÿðèí ùåéÿòè. Øÿõñè èø – áèð èäàðÿäÿ,
ìöÿññèñÿäÿ, ùÿðáè ùèññÿäÿ õèäìÿò åäÿí âÿ éà
áèð éåðäÿ îõóéàí øÿõñÿ àèä ñÿíÿäëÿðèí ìÿú-
ìóñó.
ØßÕÑÈ-ÃßÐßÇ èñ. [ÿð.] Ýèçëè ÿäàâÿò, ýèçëè
äöøìÿí÷èëèê, ýèçëè íèééÿò, ìÿãñÿä, ãÿðÿç. Ñèç
áó õÿáÿðèí øÿõñè-ãÿðÿçäÿí äîüìàäûüûíû ùàðà-
äàí áèëèðñèíèç? Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Çåéíàë .. øþáÿ
ìöäèðèíèí þçö èëÿ øÿõñè-ãÿðÿçè îëäóüóíäàí ..
øèêàéÿò åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí. [Ñÿìÿä:] Éîëäàø
ñÿäð, áó êèøè éàëàí äàíûøûð. Öñòöìÿ ëÿêÿ àòûð.
Ìÿíèìëÿ øÿõñè-ãÿðÿçè âàð. Á.Òàëûáëû.
ØßÕÑÈ-ÃßÐßÇËÈÊ èñ. Áèðèëÿ øÿõñè ÿäà-
âÿòè, ãÿðÿçè îëìà; øÿõñè ÿäàâÿò, ãÿðÿç. ..Øÿõñè-
ãÿðÿçëèê öçöíäÿí ùàããû èíêàð åòìÿê êèøèëèê-
äÿí äåéèëäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Áàðàò:] Ìÿí
àíúàã îíó äåéÿ áèëÿðÿì êè, áóíëàðûí ùàìûñû
øÿõñè-ãÿðÿçëèêäèð. Áèçèì êÿíäèìèçÿ [Àëìàç]
êèìè èøëÿéÿí ìöÿëëèìÿ ýÿëìÿìèøäèð. Ú.Úàá-
áàðëû. ..Íÿòèúÿäÿ éàçûëàíëàðûí øÿõñè-ãÿðÿçëèê
âÿ áþùòàí îëäóüó àéäûí åäèëèð. Ñ.Ðÿùìàí.
ØßÕÑÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øÿõñÿ õàñ îëóá
îíóí ôÿðäèééÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí õöñóñèééÿò-
ëÿðèí ìÿúìóñó. Àëàðñà ùÿð ýåúÿ ö÷-äþðä íÿôÿð
ÿøõàñ ýÿð âÿäèì; Íÿ ãÿì, áåø-àëòû äà îëñà,
ìÿíèì øÿõñèééÿòèì àðòûð. Ì.ß.Ñàáèð.
2. Þç õàðàêòåðè, ÿõëàãû, úÿìèééÿòäÿ ìþâ-
ãåéè âÿ ñ. áàõûìûíäàí èíñàí, øÿõñ, ñèìà. Áþ-
éöê øÿõñèééÿò. Ýþðêÿìëè øÿõñèééÿò. Òàíûíìûø
ØßÊßÐËßÌß
øÿõñèééÿòëÿð. – [Ãàäûí:] Øàèðëÿð íÿ ãÿäÿð ùÿñ-
ñàñ øÿõñèééÿò èìèø. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ìîëëàéåâ
þç ÿúÿëè èëÿ þëìöø ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðäÿí äÿ
ÿë ÷ÿêìèðäè. Ì.Ùöñåéí.
ØßÕÑÈÉÉßÒÑÈÇ ñèô. Øÿõñèééÿòè, ìÿíëèéè,
ñèìàñû îëìàéàí; ñèìàñûç, ìÿíëèêñèç. [Ãÿäèì
Ðîìàäà] àðâàä øÿõñèééÿòñèç áèð ïàð÷à øåé ùå-
ñàá îëóíóðäó, îíà ýþðÿ äÿ þçöíÿ ìÿõñóñ ìàë
âÿ ñÿðâÿòè îëà áèëìÿçäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØßÕÑÈÉÉßÒÑÈÇËÈÊ èñ. Øÿõñèééÿòè, ñèìàñû,
ìÿíëèéè îëìàìà; ñèìàñûçëûã; ìÿíëèêñèçëèê.
ØßÕÑËÈ ñèô. ãðàì. Øÿõñ ãðàììàòèê êàòå-
ãîðèéàñûíû áèëäèðÿí. Øÿõñëè úöìëÿ.
ØßÕÑÑÈÇ ñèô. ãðàì. Ìöáòÿäàñû îëìàéàí âÿ
òÿñÿââöð îëóíìàéàí. Øÿõññèç úöìëÿ.
ØßÊßÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Ãÿíä. Õàëã áàòûáäûð
íîüëà, øÿêÿðÿ, ãÿíäÿ; Áèçèì åâäÿ àõòà çîüàë
äà éîõäóð. Ì.Ï.Âàãèô. // ìÿú. Øèðèí, äàäëû, ëÿç-
çÿòëè øåé ìÿíàñûíäà. Äàíûøàíäà øÿêÿð äàìàð
ñþçöíäÿí; Ãàéìàã äîäàãëàðû áàëëû ñÿíÿì,
ýÿë! Õÿñòÿ Ãàñûì.
2. òèá. Øÿêÿð õÿñòÿëèéè, äèàáåò. Øÿêÿðè îëàí
àäàì úèääè ïÿùðèç ýþçëÿìÿëèäèð. – Åøèòäèì; òîï
ýóðóëòóñó åøèäÿí êèìè: – Øÿêÿð! Ýþçëÿðèìè
ùÿêèìèí ýþçöíäÿí ÷ÿêìÿäèì. Ð.Ðçà.
ØßÊßÐÀÐÌÓÄÓ èñ. Ñàðû ðÿíýëè, ÷îõ øèðèí
àðìóä íþâö.
ØßÊßÐÁÀÜÛ èñ. Òóìàíà, øàëâàðà âÿ ñ.-éÿ
ñàëûíàí óçóí ãàéòàí.
ØßÊßÐÁÓÐÀ èñ. È÷ÿðèñè øÿêÿð òîçó èëÿ ãîç,
ôûíäûã âÿ éà áàäàì ëÿïÿñè ãàòûøûã è÷ëÿ äîëäó-
ðóëìóø, êÿíàðëàðû âèíòâàðè áóðóëìóø âÿ öñòö
íàõûøëû øèðíèééàò íþâö. Áèð ñèíèíèí êÿíàðûíäà;
Éàõûëûðäû èêè-ö÷ øàì; Ãàðøûìûçäà øÿêÿðáóðà;
Íîüóë-íàáàò, ïöñòÿ-áàäàì. Ì.Ìöøôèã. Òà-
áàã-òàáàã ïàõëàâà, øÿêÿðáóðà, íàáàò, ãÿíä;
Õîí÷àëàðûí áÿçÿéè áÿíä åòìèøäè ìÿíè, áÿíä.
Õ.Ðçà.
ØßÊßÐ×ÞÐßÉÈ èñ. Øÿêÿð, éàü, óí âÿ
ñ.-äÿí áèøèðèëÿí øèðèí ãîüàë íþâö. [Õîí÷à]
èáàðÿòäèð éàüëû øÿêÿð áèøìèøëÿðäÿí – øÿêÿð-
áóðàäàí, øÿêÿð÷þðÿéèíäÿí, îâìà ôÿòèðäÿí âÿ ñ.
ùÿëâèééàòäàí. Ð.ßôÿíäèéåâ. [Ñÿðèééÿ:] Ñòîëóí
öçÿðèíÿ àü ñöôðÿ ñàëäûì. Øÿêÿð÷þðÿéè, êîíôåò
ãîéäóì. È.ßôÿíäèéåâ.
ØßÊßÐÈ á à õ øÿêÿðàðìóäó.
ØßÊßÐËßÌß 1. “Øÿêÿðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Øÿêÿð øèðÿñèíäÿ ãàéíàäûëûá õàðëàíìûø
ìåéâÿ. Ìÿùÿððÿì ÿìè ÷îõ îòóðìàäû, øÿêÿð-
205
ØßÊßÐËßÌßÊ
ëÿìÿ èëÿ áèð ôèíúàí ñöäëö ãÿùâÿ è÷äèêäÿí ñîíðà
ýåòäè. À.Øàèã.
ØßÊßÐËßÌßÊ ô. Øÿêÿð ñÿïìÿê, øÿêÿð
ãàðûøäûðìàã, éàõóä øÿêÿð øèðÿñèíäÿ ãàéíàò-
ìàã. Ìåéâÿíè øÿêÿðëÿìÿê.
ØßÊßÐËßÍÌß “Øÿêÿðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÊßÐËßÍÌßÊ ô. Øÿêÿð òÿáÿãÿñè èëÿ
þðòöëìÿê, õàðëàíìàã.
ØßÊßÐËÈ ñèô. Øÿêÿð (ãÿíä) ãàòûëìûø, òÿð-
êèáèíäÿ øÿêÿð îëàí; øèðèí. Øÿêÿðëè ãîüàë.
ØßÊÈË èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéèí, éà àäàìûí
õàðèúè ýþðöíöøö; ñèôÿò, ñóðÿò. Óøàã áþéöäöêúÿ
øÿêëèíè äÿéèøèðäè. – Âèäàäè õÿñòÿíè ýÿë èíäè òàíû;
ùàíû î ñÿí ýþðÿí øÿêëö íèøàíû. Ì.Â.Âèäàäè.

Øÿêëè äöøìÿê – ùàìàð, ïàðëàã ñÿòù öçÿ-
ðèíäÿ ñóðÿòè, ÿêñè äöøìÿê (ýþðöíìÿê). Ñóéà
àüàúëàðûí øÿêëè äöøìöøäöð.
2. Áèð øåéèí âÿ éà øÿõñèí ÿë âÿ éà ôîòî èëÿ
÷ÿêèëìèø ñóðÿòè; òàáëî, ðÿñì. ßñýÿð øÿêëè. Äè-
âàðäàí áþéöê áèð øÿêèë àñûëìûøäû. – [Ãóëó:]
Þçýÿëÿðèí åâèíÿ ýåäèðñÿí – áèð êöíúäÿ äèâàí,
áèð éàíäà ñòóëëàð âÿ ñòîëëàð, äèâàðëàðäà õàëû-
ëàð âÿ øÿêèëëÿð àñûëûá. Í.Íÿðèìàíîâ. Íîâðóçóí
ãÿçåòäÿ ÷ûõìûø øÿêëè ÿëäÿí-ÿëÿ äîëàøûð, îíóí
àäû äèëëÿðäÿ ÿçáÿð îëóðäó. Ñ.Ðÿùìàí.
Øÿ-
êèë ÷ÿêìÿê – 1) ðÿñì ÷ÿêìÿê; 2) ôîòîñóðÿ-
òèíè ÷ûõàðìàã. Øÿêëèíè ÷ÿêäèðìÿê – ôîòî-
ãðàôèéà öñóëó èëÿ þç ÿêñèíè ÷ûõàðòäûðìàã.
// Ñóðÿò, îáðàç, òÿñâèð, áÿíçÿð, òèìñàë. Îíóí
øÿêëè èíäè äÿ ýþçöìöí ãàáàüûíäàí ýåòìèð.
3. ìÿú. Þç õàðèúè ýþçÿëëèéè, áÿäèèëèéè èëÿ
àäàìû ùåéðàí åäÿí øåé ùàããûíäà. Èíñàí äåéèë,
áèð øÿêèëäèð.
Øÿêèë êèìè – ýþçÿë, ýþé÷ÿê
ãÿøÿíý (àäàì ùàããûíäà). [Ýöëýÿç:] Ìÿíèì
îüëóì Áàêû êèìè éåðäÿ îõóéóð. Øÿêèë êèìè
îüëàíäûð. È.ßôÿíäèéåâ.
4. Äðàì ÿñÿðëÿðèíäÿ àéðûúà äåêîðàñèéà òÿëÿá
åäÿí ïÿðäÿíèí áèð ùèññÿñè. “Âàãèô” ïéåñè 5
ïÿðäÿ 11 øÿêèëäèð. – Êèíîñòóäèéà áèð øÿêëèí
àéðû-àéðû ùèññÿëÿðèíè ÷ÿêìÿê ö÷öí åêñïåäèñè-
éàéà ùàçûðëàøûðäû. È.ßôÿíäèéåâ.
5. ìÿú. Ìÿíçÿðÿ, òÿñÿââöð îëóíàí øåé. Ýÿ-
ëÿúÿê øÿùÿðèí øÿêëèíè ýþç ãàáàüûíà ýÿòèðìÿê.
Ãöðóáóí âàëåùåäèúè øÿêëèíÿ òàìàøà åòìÿê.
6. Êèíîôèëì. Äöíÿí êëóáäà ìàðàãëû áèð øÿ-
êèë ýþñòÿðäèëÿð.
7. Âÿçèééÿò, ùàë, ôîðìà, õàðàêòåð. Èëéàñûí
ñþùáÿòè ÷îõ úèääè øÿêèë àëäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.

Øÿêëÿ äöøìÿê (ýèðìÿê) – áó âÿ éà áàøãà
áèð øÿêèë àëìàã, äîíà ýèðìÿê, øÿêëèíè äÿéèø-
206
ØßÊÈËÏßÐßÑÒ
ìÿê. Áó ùàëäà áèð ãîúà àüñàããàë êèøè ÿëèíäÿ
àüàú âÿ áèð íå÷ÿ æàíäàðì äàõèë îëóðëàð.
Îíëàðäàí áèðè äåéèð: “Ãàíóí ùþêìöíÿ ýþðÿ
äóñòàã åäÿðÿì ñèçè”. Ëà÷ûí áÿé, Úàùàíýèð áÿé,
Ãóëó áÿé ùÿðÿñè áèð øÿêëÿ äöøöð. Í.Âÿçèðîâ.
ØßÊÈËÚß çÿðô Ôîðìàúà, ôîðìà úÿùÿòäÿí.
[Íèçàìè Ôÿõðÿääèíÿ:] Òîâóñ ãóøóíóí òÿðáè-
éÿñè âÿ îíóí âöúóäóíóí èñòèëèéè èëÿ éóìóðòà-
äàí ÷ûõàí ãàðüàíûí úöúÿñè øÿêèëúÿ ãàðüà îëñà
áåëÿ, ÿäÿá âÿ òÿðáèéÿ úÿùÿòúÿ òîâóñ ãóøóíóí
éîëóíó òÿãèá åäÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØßÊÈË×ßÊßÍ äàí. á à õ ôîòîãðàô.
ØßÊÈË×È èñ. ãðàì. Ñþçöí àéðûëûãäà èøëÿí-
ìÿéÿí, ìöñòÿãèë ìÿíàéà ìàëèê îëìàéàí âÿ
ñþç êþêëÿðèíÿ áèòèøäèêäÿ îíëàðûí éà øÿêëèíè,
éà äà øÿêëè èëÿ áèðëèêäÿ ìÿçìóíóíó äÿéèøÿí
ãèñìè. Ñþçäöçÿëäèúè øÿêèë÷è. Ñþçäÿéèøäèðèúè
øÿêèë÷è.
ØßÊÈË×ÈËßØÌß “Øÿêèë÷èëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÊÈË×ÈËßØÌßÊ ô. ãðàì. Øÿêèë÷è øÿê-
ëèíè àëìàã, äþíöá øÿêèë÷è îëìàã.
ØßÊÈËÄßÍ-ØßÊËß çÿðô Áèð ùàëäàí (âÿ-
çèééÿòäÿí, ôîðìàäàí) áàøãà ùàëà (âÿçèééÿòÿ,
ôîðìàéà). Àüûç-áóðíóíó øÿêèëäÿí-øÿêëÿ ñàëûð.
ØßÊÈËÄßÉÈØÌß èñ. Áèð øÿêèëäÿí áàøãà
øÿêëÿ äöøìÿ, çàùèðè ýþðöíöøöíö äÿéèøìÿ.
ØßÊÈËËÈ ñèô. 1. È÷èíäÿ øÿêèëëÿð îëàí; ðÿñìëè.
Øÿêèëëè æóðíàë. Øÿêèëëè ìÿúìóÿ. – Ãîí÷à øÿêèëëè
êèòàáû èñòÿéèð, Àãèë âåðìèð, áàúûñûíà ýþçëÿðèíè
àüàðäûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Ýþçÿë, ýþé÷ÿê, ãÿøÿíý, ýþçÿ õîø-
ýÿëÿí, ýþçÿøèðèí. Éàéëûüû êèðëè áàëàì; Ãÿëáè
ôèêèðëè áàëàì; Úàùûë-úóùóë è÷èíäÿ; Ìÿíèì øÿ-
êèëëè áàëàì. (Áàéàòû). Áèðè ñÿðòàñÿð àü, ùÿì
ñèéàù òåëëè; Áèðè áóüäàéûäûð, àëìà øÿêèëëè.
Ì.Ï.Âàãèô. [Íÿúèáÿ] àëàýþç, àüáÿíèç, ãûðìûçû-
éàíàã, ãàðà øÿâÿñà÷, óúàáîé, øÿêèëëè .. úåéðàí
êèìè áèð ãûçäûð. Ìèð Úÿëàë.
3. Àäÿòÿí ðÿãÿìëÿðëÿ – ñÿùíÿäÿ âÿ éà
êèíîäà ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðèí íå÷ÿ øÿêèëäÿí èáà-
ðÿò îëäóüóíó áèëäèðèð. 10 øÿêèëëè ÿñÿð. – Ñÿìÿä
Âóðüóí øåðèíèí éöêñÿê èíêèøàô íöìóíÿñè, øöá-
ùÿñèç êè, øàèðèí 1938-úè èëäÿ éàçäûüû îí áèð øÿ-
êèëëè “Âàãèô” àäëû äðàìàòèê ïîåìàñûäûð. Ì.Àðèô.
ØßÊÈËÏßÐßÑÒ ñèô. [ÿð. øÿêèë âÿ ôàðñ.
...ïÿðÿñò] á à õ ñóðÿòïÿðÿñò. [Ãÿòèáÿ:] [Êèøè-
ëÿð] ãàäûíûí ãÿëáè èëÿ éîõ, øÿêëè èëÿ ìàðàã-
ëàíûðëàð, öìóìèééÿòëÿ, îíëàð øÿêèëïÿðÿñòäèð-
ëÿð. Ýþçÿëëèéè, ùÿòòà áîéàëû ýþçÿëëèéè ñåâèðëÿð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØßÊÈËÑÈÇ
ØßÊÈËÑÈÇ ñèô. 1. Øÿêëè, ðÿñìëÿðè îëìàéàí;
ðÿñìñèç. Øÿêèëñèç æóðíàë.
2. ìÿú. Áè÷èìñèç, ýþðöíöøñöç, ýþðöíöøúÿ
íÿçÿðè úÿëá åòìÿéÿí.
ØßÊÈË-ØßÌÀÉÈË á à õ øèð-øÿêèë. Ìöíÿâ-
âÿð õàíûìûí øÿêëè-øÿìàéèëè Ùàúûíû ëàï ÿââÿë
ýöíäÿí úÿëá åëÿìèøäè. Ìèð Úÿëàë.
ØßÊÊ èñ. [ÿð.] Áèð øåéèí ýåð÷ÿêëèéèíÿ,
äîüðóëóüóíà øöáùÿ åòìÿ; øöáùÿ, ýöìàí,
çÿíí. Ëåéëè äåäè: – ×öí ñÿíÿ øÿêêèì âàð;
Ìÿúíóí èñÿí, åéëÿ ùàëûí èçùàð. Ôöçóëè. ßçèç
áàëàëàð!.. Ñèçèí áèçäÿí õîøáÿõò îëìàüûíûçà ùå÷
øÿêê éîõäóð. Í.Íÿðèìàíîâ. [Ùàúû Îñìàí:]
Âÿëè êèøèíèí ãî÷àã îëìàñûíà øÿêêèí éîõäóð êè,
Úàâàä áÿé? Í.Âÿçèðîâ.
Øÿêäÿí ÷ûõàðò-
ìàã – èíàíäûðìàã, øöáùÿ ö÷öí àðàäà éåð ãîé-
ìàìàã, øÿêê-øöáùÿäÿí ãóðòàðìàã, èíàíäûð-
ìàã. [Ñåéèä ßùìÿä Ñåéèä Ñÿìÿäÿ:] Àíäûíà
èíàíûðàì. Àììà ýÿðÿê áèð øåéÿ äÿ àíä è÷èá,
ìÿíè äöðöñò øÿêäÿí ÷ûõàðàñàí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Øÿêäÿí ÷ûõìàã – á à õ øÿêê-øöáùÿäÿí
÷ûõìàã. Øÿêêÿ äöøìÿê – þçöíäÿ øöáùÿ
äîüìàã, øöáùÿ åëÿìÿê, øöáùÿ àëòûíà àëìàã.
[Äÿðâèø] ìÿíèì øÿêêÿ äöøìÿìè àíëàäû.
À.Äèâàíáÿéîüëó. Ìÿòáÿõäÿêè àðâàäëàð ãàðà
÷àäðàéà áöðöíìöø ãàäûíû ýþðäöêäÿ, øÿêêÿ
äöøìöø âÿ úöðáÿúöð ôèêèðëÿð èðÿëè ñöðìÿéÿ
áàøëàìûøäûëàð. Ò.Ø.Ñèìóðã. Øÿêê åëÿìÿê
(åòìÿê) – áèð èøèí äîüðóëóüóíà, ùÿãèãèëèéèíÿ,
ýåð÷ÿêëèéèíÿ èíàíìàìàã, øöáùÿ åòìÿê.
[Ñÿìÿä êèøè:] Õåéð, õåéð, ÿñòÿüôöðóëëàù åëÿ,
Àëëàùûí ùöíÿðèíÿ øÿêê åëÿìÿ. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Áó åëÿ ùèêìÿòëè ÷àðÿ èäè êè, øÿêê åëÿìÿéÿ ùå÷
êÿñèí úöðÿòè ÷àòìûðäû. Ñ.Ðÿùìàí. Øÿêê ýÿ-
òèðìÿê – á à õ øÿêêÿ äöøìÿê. Ñÿí ìÿíèì
ñþçöìÿ ùå÷ ýÿòèðìÿ øÿêê; Áèçèì åâëÿðäÿ äÿ
ýÿë ýþðöí òÿê-òÿê. Ì.Ï.Âàãèô. [Ãÿùðÿìàí:]
Ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, ñÿí äÿ øÿêê ýÿòèðèðñÿí?
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØßÊÊÀÊ ñèô. âÿ èñ. [ÿð.] Ùÿð øåéÿ øöáùÿ
åäÿí, øöáùÿ èëÿ áàõàí, ùå÷ øåéÿ èíàíìàéàí,
øÿêëè. [Ìîëëà Êÿðèì:] Äöíéàíûí àõûðûäûð. Øÿê-
êàêÿ ëÿíÿò, – äåéÿ äûøàðû ñû÷ðàäû. Á.Òàëûáëû.
[Íÿúÿôàëû:] Øÿêêàêäûð î, øÿêêàê. Ùå÷ øåéÿ
èíàíìûð. Á.Áàéðàìîâ. Áåëÿ îëàí òÿãäèðäÿ î
øÿêêàêëàðû íåúÿ ãàíäûðàñàí êè, ñèç ùÿëÿ áèðèíè
ýþðìöñöíöç... Ñ.Ãÿäèðçàäÿ.
ØßÊÊÀÊËÛà èñ. Ùÿð øåéÿ øÿêê-øöáùÿ
åòìÿ, øÿêê-øöáùÿ èëÿ áàõìà.
ØßÊËÈ
ØßÊÊ-ØÖÁÙß èñ. [ÿð.] Èíàìñûçëûã, èíàí-
ìàìà, áÿäýöìàíëûã; øÿêê, øöáùÿ. Áó èøèí
øÿêê-øöáùÿñè éîõäóð. Øÿêê-øöáùÿäÿí ãóðòàð-
ìàã. – [Áÿííà:] Ðÿùìÿòëèê þëÿíäÿí ñîíðà
óøàãëàðû .. áèðúÿ îòàüûí äèâàðûíäàí èêè ñàí-
äûã÷à ãûçûë òàïûáëàð. Éàõøû àõòàðñàëàð, ìèëéîíà
øÿêêèì-øöáùÿì éîõäóð. Ì.Ùöñåéí.
Øÿêê-
øöáùÿäÿí ÷ûõàðòìàã – øöáùÿäÿí ãóðòàðìàã.
[Ìÿøÿäè Èáàä:] Áàüûøëà, áÿé, Àëëàù ñÿíäÿí
ðàçû îëñóí êè, áèçè øÿêê-øöáùÿäÿí ÷ûõàðòäûí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ØßÊÊ-ØÖÁÙßÑÈÇ çÿðô âÿ ñèô. Ùå÷ áèð øÿêê,
øöáùÿ îëìàäàí, éÿãèí, ñþçñöç, ýåð÷ÿê. Øÿêê-
øöáùÿñèç áó èø éåðèíÿ éåòèðèëÿúÿêäèð. – [Ñåé-
ðÿêñà÷ äÿëëÿê:] Áèðèñè áó äöíéàäà ýöíàùñûç
éåðÿ áèð ãàðûøãàíû òàïäàéûá þëäöðìöø îëñà,
îðàäà øÿêê-øöáùÿñèç ñîðüó-ñóàë îëóíàúàãäûð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØßÊËßÌß “Øÿêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÊËßÌßÊ: ãóëàãëàðûíû øÿêëÿìÿê –
á à õ ãóëàã. Áèðäÿí àòëàð ñÿñ åøèäèá ãóëàã-
ëàðûíû øÿêëÿäèëÿð. Ò.Ø.Ñèìóðã. ßñýÿð àüà áèð-
äÿí ãóëàãëàðûíû øÿêëÿäè, ÿòðàôû äèíëÿìÿéÿ áàø-
ëàäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ØßÊËßÍ çÿðô [ÿð.] Øÿêëèíÿ ýþðÿ, øÿêèëúÿ,
çàùèðè ýþðöíöøúÿ. Øÿêëÿí àðòèñòÿ îõøàéûð.
ØßÊËßÍÄÈÐÌß “Øÿêëÿíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÊËßÍÄÈÐÌßÊ èúá. Øÿêêÿ ñàëìàã,
øöáùÿéÿ ñàëìàã, øöáùÿëÿíäèðìÿê.
ØßÊËßÍÌß “Øÿêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÊËßÍÌßÊ ô. Øÿêêÿ äöøìÿê, øöáùÿ
åòìÿê, øöáùÿëÿíìÿê. Ùÿìèí øÿõñ áèð ñààò
áóíäàí ãàáàã êö÷ÿäÿ ýÿçÿðêÿí Èñëàìèééÿ
ìåùìàíõàíàñûíà úÿì îëàí ìöñÿëìàíëàðà
äèããÿò ñàëûá øÿêëÿíìèøäè êè, áóíëàð èøñèç äåéèë-
ëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØßÊËßÒÌß “Øÿêëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÊËßÒÌßÊ ô. Øÿêêÿ ñàëìàã, øöáùÿéÿ
ñàëìàã, øöáùÿëÿíäèðìÿê, øöáùÿ îéàòìàã.
[ßùìÿä:] Àäàìñàí, àäàì îüëóñàí, áåø ìà-
íàò íÿ ïóëäóð êè, ñÿí î éàíäàí áÿðè øÿêëÿ-
äèðñÿí? Í.Âÿçèðîâ.
ØßÊËÈ1 ñèô. Øöáùÿëè, øöáùÿ äîüóðàí; èíàì,
åòèáàð äîüóðìàéàí. Øÿêëè àäàì. Øÿêëè èø. Áèð-
áèðèíäÿí øÿêëè îëìàã. // èñ. Øÿêê åäÿí, øöáùÿ
åäÿí; øÿêêàê.
ØßÊËÈ2 ñèô. [ÿð.] Çàùèðè ýþðöíöøúÿ (ýþðö-
íöøöíÿ ýþðÿ), çàùèðÿí.
207
ØßÊÑÈÇ
ØßÊÑÈÇ çÿðô Øöáùÿñèç, éÿãèí, ÿëáÿòòÿ. [Àüà
Ñÿòòàð:] Áÿëè, åëÿ êèøèäÿí øÿêñèç ñàëåù þâëàä
ãàëàúàãäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ãöââÿòèí âàðñà,
éàøàðñàí ìÿñóä; Éîõñà, øÿêñèç îëàúàãñàí íà-
áóä. À.Ñÿùùÿò.
ØßÊÑÈÇ-ØÖÁÙßÑÈÇ á à õ øÿêñèç. Ñÿìÿä
áó ñþçëÿðè þçö-þçöíÿ ñþéëÿð âÿ èñòèãáàëûíûí
ïàðëàã îëàúàüûíà øÿêñèç-øöáùÿñèç èíàíàðäû.
Á.Òàëûáëû. Ñÿíñÿí áàùàð, ñÿíñÿí øÿêñèç-
øöáùÿñèç; Íÿüìÿìèí àùÿíýè, øåðèìèí ðÿíýè.
Ñ.Ðöñòÿì.
ØßÊÂÀ èñ. [ÿð.] êëàñ. Øèêàéÿò.
Øÿêâà
åòìÿê (åéëÿìÿê) – øèêàéÿò åòìÿê. Úÿííÿò
ùÿðàìûì îëñóí, ÿýÿð øÿêâà åéëÿñÿì. Ñ.ß.Øèð-
âàíè. Óñàí, åòìÿ øèêàéÿò áèçäÿí ÿñëà; Ýåò, þç
áàõòûíäàí åéëÿ èíäè øÿêâà. Ì.ß.Ñàáèð.
ØßÃÀÈà èñ. [ÿð.] Ëàëÿýöëö, õîðóçýöëö,
ýÿëèíúèêýöëö. Øÿãàèã, ãÿðÿíôèë, ñöñÿí, íÿñòÿ-
ðÿí; Çÿáàíè-ùàë èëÿ îõóð ìöñòÿùñÿí. Ã.Çàêèð.
ØßËÀËß èñ. ×àé éàòàüûíäà ñûëäûðûì ãàéà-
äàí òþêöëÿí ýöúëö ñó àõûíû; ÷àüëàéàí, øûð-øûð.
Ãàðàúà ãûç èêè àðøûí óúàëûãäàí òþêöëÿí øÿëà-
ëÿíèí àëòûíäà äóðóá ÷èìäèéèíÿ ýþðÿ Éàñÿìÿíèí
ñÿñèíè åøèòìÿäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Íÿáè .. ãûæûëòû èëÿ
ýåäÿí ÷àéëàðà, ãàéàëàðäàí ÷àüëàéûá òþêöëÿí
øÿëàëÿëÿðÿ òàìàøà åäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØßËÀËßÚÈÊ èñ. Êè÷èê øÿëàëÿ; ñöíè ñóðÿòäÿ
äöçÿëäèëìèø êè÷èê øÿëàëÿ.
ØßËÀËßËÈ ñèô. Øÿëàëÿñè, éà øÿëàëÿëÿðè îëàí.
..×îïóð ãàðà ãàéàëàðûí àðàñûíäàí ïûããûëäàéà-
ïûããûëäàéà äÿëèúÿñèíÿ ÷ûõàí øÿëàëÿëè ÷àé þç
ùàé-ùàðàéû èëÿ Ãàðàáàü äöçÿíëÿðèíÿ òÿðÿô ýå-
äèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Øÿëàëÿëè ãîúà Òÿðòÿð; Õà÷ûí
÷àéû, äÿëè Ãàð-ãàð. Àøûã Ùöñåéí.
ØßËß èñ. Àðõàäà àïàðûëà áèëÿúÿê ãÿäÿð
áàüëàíìûø éöê (øàõ, îäóí âÿ ñ.). Øÿëÿ áàüëà-
ìàã. – [Íèéàç:] Ñÿí äÿ êè îäóí÷óñàí, ùÿð ýöí
ýÿëèá, áóðàäà áèð øÿëÿ îäóí òàïûðñàí, äåéèð-
ñÿí, áÿõòèì ýÿëèá. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Áèð ýöí åøã
ñåâäàñûíäàí ìÿñò îëìóø Íàäèð äàëûíäà áèð
øÿëÿ îäóí ýÿòèðäè. Á.Òàëûáëû. [Ýöëúàùàí:] Ýåò,
ìåøÿíèí ÿòðàôûíäàí ãóðó îäóí áóäàãëàðûíäàí
áèð øÿëÿ òîïëà ýÿòèð. Ò.Ø.Ñèìóðã.
◊ Øÿëÿíè ãîé, ýÿë äàëàøàã (äþéöøÿê) – ùå÷
áèð ñÿáÿá îëìàäàí äàëàøìàüà úàí àòàí àäàì
ùàããûíäà. [Êèøè:] Ýþðäöì êè, áó îëäó øÿëÿíè
ãîé éåðÿ, ýÿë äþéöøÿê. “Êèðïè”. Øÿëÿñèíè ñó-
äàí ÷ûõàðìàã (÷ûõàðà áèëìÿê) – á à õ ÷ó-
ëóíó ñóäàí ÷ûõàðìàã (“÷óë”äà). [Õàíïÿðè:]
208
ØßËßÏÀÏÀÃ
Áó ýöíäÿí ñöáóò åäÿúÿéÿì êè, ìÿíèì ùå÷
êèìÿ ìèííÿòèì éîõäóð. Þçöì þç øÿëÿìè ñó-
äàí ÷ûõàðà áèëÿðÿì. ß.Âÿëèéåâ. Øÿëÿñèíè òóò-
ìàã – á à õ éöêöíö òóòìàã (“éöê”äÿ).
ØßËßÊßÒ ñèô. ìÿù. ×îõ ñàêèò, õàé. Øÿëÿ-
êÿò áèð ýåúÿ èäè. Ñ.Ùöñåéí.
ØßËß-ÊÖËß á à õ øåé-øöé.
◊ Øÿëÿ-êöëÿñèíè (øÿëÿ-øöëÿñèíè) ãîëòóüóíà
âåðìÿê – á à õ øÿëÿ-êöëÿñèíè áàéûðà àòìàã.
[Ýöëçàð:] Øÿëÿ-êöëÿñèíè âåðäèì ãîëòóãëàðûíà,
ãîâäóì, ýåòäèëÿð. È.Ùöñåéíîâ. Øÿëÿ-êöëÿñèíè
áàéûðà àòìàã – øåé-øöéöíö ÿëèíÿ âåðÿðÿê
ãîâàëàìàã; ãîâìàã. Øÿëÿ-êöëÿñèíè äàëûíà
ñàðûìàã – á à õ øÿëÿ-êöëÿñèíè ãîëòóüóíà
âåðìÿê. Øÿëÿ-êöëÿñèíè éûüìàã (éûüûøäûð-
ìàã) – íÿéè âàðñà þçö èëÿ ýþòöðìÿê. Ìîëëà
Íÿñðÿääèí [Òåéìóðóí] áó õàñèééÿòèíè áèëÿí
êèìè øÿëÿ-êöëÿñèíè éûüûøäûðûá, áèðáàø ãà÷ûð
êÿíäëÿðèíÿ. “Ì.Í.ëÿòèô.” [Àüàéåâ:] ßýÿð
[Ãóðáàí] àéàüûíû éåðÿ äèðÿìÿñÿéäè, Ãóìà-
äàäàí øÿëÿ-êöëÿìèçè éûüûøäûðûá ÷îõäàí ÷ûõ-
ìûøäûã. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ØßËßÃÓÉÐÓà èñ. Òöëêöéÿ âåðèëÿí ëÿãÿá.
Áèð äåìÿäèí êè, òöëêö; Ãóéðóãñóç íåéëÿñèí
áÿñ; Øÿëÿãóéðóã îëìàñà; Òöëêö áàáà êå÷èí-
ìÿç. Ð.Ðçà.
ØßËßËßÌß “Øÿëÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßËßËßÌßÊ ô. Øÿëÿ áàüëàéûá àðõàñûíà
ýþòöðìÿê, äàëûíà ãîéìàã, éöêëÿìÿê (áÿçÿí
“äàëûíà” ñþçö èëÿ). [Íèéàç:] À êèøè, ñàðñàã
îëìà, ýÿë îäóíó øÿëÿëÿ äàëûíà, èòèë úÿùÿííÿìÿ.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àðâàäëàð âÿ èðè ãûçëàð áó ïàë-
÷ûãäàí ãàçûá, òîðáàëàðäà äàëëàðûíà øÿëÿëÿð,
ñàòìàã ö÷öí àïàðàðäûëàð. ß.ßáöëùÿñÿí.
Ìÿñìÿ, Ñÿêèíÿ, Ïÿðè ÷ÿêèëëèêäÿ èïÿê ãóðäó
ö÷öí áóäàã ãûðûð, øÿëÿëÿéÿðÿê äàøûéûðäûëàð.
Ìèð Úÿëàë.
ØßËßËßÍÌß “Øÿëÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßËßËßÍÌßÊ ìÿúù. Øÿëÿ åäèá äàëûíà
ýþòöðìÿê, éöêëÿíìÿê, äàëûíà éöê ÷àòìàã.
Êîñà, Ìÿäÿòèí êàðà ýÿëÿúÿéè ãîðõóñóíäàí
ßôðóç áàúûéà òÿñëèì îëóá áîéóí ÿéäè. Î, êèñÿíè
øÿëÿëÿíäè, òîéóãëàðû àëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØßËßËÈ ñèô. Äàëûíà øÿëÿ ýþòöðìöø, éöê-
ëÿíìèø. Éîëëà øÿëÿëè àäàì ýåäèðäè.
ØßËßÏÀÏÀà ñèô. Áàøûíà óçóíòöêëö äÿðè-
äÿí ïàïàã ãîéìóø. Øÿëÿïàïàã êèøè. Øÿëÿïà-
ïàã êÿíäëè. – [Ùöñåéíãóëó:] ßìèì îüëó êî-
ìàíäèð îëäóüóíà ýþðÿ ðÿíýè ñàðàëìûø, ÿéíèíäÿ
ØßËß-ØßËß
äÿðèäÿí ïàëòàð, áàøûíäà áèð øÿëÿïàïàã ñöêàí-
÷ûíûí éàíûíäà äóðìóøäó. Ù.Ñàðàáñêè.
ØßËß-ØßËß çÿðô Øÿëÿëÿðëÿ, áàüëû-áàüëû,
éûüûí-éûüûí. [Àéðûì ãûçû] ìåøÿäÿí øÿëÿ-øÿëÿ
îäóí äàøûéàð, ñàú àñàð, íåùðÿ ÷àëõàéàð âÿ
éîðóëìàã íÿ îëäóüóíó áèëìÿçäè. À.Øàèã.
[Ìöúö] êþêëÿðèíäÿí ùÿð ýöí øÿëÿ-øÿëÿ êÿíäÿ
äàøûíäû. Ð.Ðçà.
ØßËß-ØÈËÒß á à õ øÿëïÿ-øöëïÿ. [Ãîúà:]
×àòà áèëìÿðèê, éàüû õàíû, áÿéëÿðè äÿ áàñàð
àëàð, øÿëÿ-øèëòÿñèíè òîïëàð, ýåäÿð, áèçÿ àð îëàð.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØßËß-ØÖËß á à õ øÿëÿ-øèëòÿ. [Ùàúû Ìó-
ðàä:] ..Ýåò, øÿëÿ-øöëÿíè éûüûøäûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[Òàùèð:] Áèëñÿì êè, àçàðûì-áåçàðûì éîõäóð, î
äÿãèãÿ øÿëÿ-øöëÿìè éûüûá ýåäÿðÿì. Ì.Ùöñåéí.
ØßËËßÌß “Øÿëëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßËËßÌßÊ ô. Äàëûíà àëìàã, éöêëÿìÿê.
Àòà [Ñàðàíû] àðõàñûíà øÿëëÿéèá ãîéóí îòàðäû.
È.ßôÿíäèéåâ.
ØßËÏß á à õ øÿëïÿ-øöëïÿ. Ñöçìÿ äÿõè,
ýþçëÿðèí à÷, à Áàáàéè-ßìèð; Øÿëïÿëÿðèí òåç
éûüûá ãà÷, à Áàáàéè-ßìèð. Ú.Úàááàðëû.
ØßËÏß-ØÖËÏß òîï. äàí. Ïàë-ïàëòàðà, éà-
õóä õûðûì-õûðäà øåéëÿðÿ ñàéìàçéàíà âåðè-
ëÿí àä.
ØßËÒß èñ. 1. Ãàäûí àëò òóìàíû, äèçëèê.
2. äàí. Úûð-úûíäûð, éûïðàíìûø, öçöëìöø,
êþùíÿ-êöðöø øåéëÿð (õàë÷à, ïàëàç, ýåéèì,
ïàð÷à âÿ ñ.). Îòàã êàñûá äþøÿíìèø, äþðä-áåø
øÿëòÿäÿí èáàðÿò èäè. À.Øàèã.
◊ Øÿëòÿñè èøëÿìÿìÿê (êå÷ìÿìÿê) – êÿëÿéè
áàø òóòìàìàã, ùèéëÿñè êå÷ìÿìÿê. ..Äÿíè
ìÿãñÿäëèëÿðèí áóðàäà øÿëòÿñè èøëÿìÿç. Îíëàð
çÿðÿðäÿí ñàâàé ùå÷ áèð õåéèð éåòèðÿ áèëìÿçëÿð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ãàðû áó éåðäÿ øÿëòÿñèíè èøëÿäÿ
áèëìÿäè. Ìèð Úÿëàë.
ØßËÒßËÈÊ èñ. Øÿëòÿéÿ (1-úè ìÿíàäà) éàðàð
ïàð÷à. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Øÿëòÿëèê ïàð÷à.
ØßËÒß-ØßËÒß çÿðô äàí. Ïàð÷à-ïàð÷à,
òèêÿ-òèêÿ. [Ùóìàéûí] ïàïàüûíà äþðä òîëàìàç
áèðäÿí äÿéäèéè ö÷öí ïàïàüûí ñàüàíàüû øÿëòÿ-
øÿëòÿ îëäó. ß.Âÿëèéåâ.
ØßËÒß-ØÖËÒß äàí. á à õ øÿëòÿ.
ØßÌ êëàñ. á à õ øàì. Íÿ õîø îëóð åøã ÿùëè-
íèí áó ùàëû; Øÿìÿ éàíÿ ïÿðâàíÿíèí ìèñàëû.
Ì.Â.Âèäàäè. [Ïàäøàùûí ãûçû:] ×öíêè àòàì
áèëñÿ [Ðèçâàíû] éöç ïàð÷à åëÿð. Îäóð êè, äàíûøà
áèëìÿéèá, ýöí-ýöíäÿí øÿì òÿê ÿðèéèðÿì.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØßÍ
ØßÌÀÒßÒ èñ. [ÿð.] êëàñ. 1. Áèðèíèí áàøûíà
ýÿëÿí áÿëà âÿ ìöñèáÿòäÿí äöøìÿíèí ñåâèíèá
êàì àëìàñû; áÿäõàùëûã.
2. Òÿíÿ, ìÿçÿììÿò, äàíëàã. Îëìàéàéäûì
îë ïÿðè åøãèíäÿ ðöñâàéè-úÿùàí; ×ÿêìÿéÿéäèì
äóñòö äöøìÿíäÿí øÿìàòÿò êàø êè. Ñ.ß.Øèðâàíè.
Ìöôòÿõîðëóã íÿ ýþçÿë ïåøÿ èäè, òóòìóø èäèì;
Íÿ à÷àí öñòöíö êàðûí, íÿ øÿìàòÿò âàð èäè.
Ì.ß.Ñàáèð.
Øÿìàòÿò åòìÿê êëàñ. – òÿíÿ
âóðìàã, àéûáëàìàã, äàíëàìàã, ìÿçÿììÿò-
ëÿìÿê. Áèð ãÿäÿð [ýÿíúÿ] àüûð ýÿëèðäè; Èëìÿê
áîüàçà êå÷èá àñûëìàã; Òÿùãèð èëÿ éåëëÿíèá äÿ
ãàëìàã; Ìåéäàíäà äóðàí áöòöí úÿìàÿò;
Ùÿðäÿí åäÿëÿð îíà øÿìàòÿò. À.Ñÿùùÿò.
ØßÌÑ èñ. [ÿð.] Ýöíÿø, ýöí. Î íåúÿ ãóø èäè
àíàñûíû ÿìÿð; Ùàâàäà äþâð åäÿð, øÿìñ èëÿ
ãÿìÿð? Õÿñòÿ Ãàñûì. Úàìàëûí õÿúèë åëÿð,
Øÿìñ èëÿ ìàùû, ìöõòÿñÿð. Àøûã ßëÿñýÿð.
ØßÌÑÈÉÉß èñ. [ÿð.] Ýöíëöê, ÷ÿòèð, çîíòèê.
[Ãûç] ÿäà èëÿ ÿëèíäÿêè àü âÿ ïÿíáÿ èïÿêëè øÿì-
ñèééÿñèíè îéíàäà-îéíàäà ùÿð êÿñèí þíöíäÿí
ñàëëàíàðàã êå÷ÿð(äè). À.Øàèã. Ùÿð òÿðÿôäÿí
àü ýåéèìëè àëòû ãûç ôèðîíóí õàíûìûíûí áàøûíà
òàâóñ ëÿëÿêëÿðèíäÿí éàïìà øÿìñèééÿëÿð òóò-
ìóøäóëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñîíà ãàðàíëûã êö-
÷ÿäÿ øÿìñèééÿñèç éàüûøûí àëòûíäà äóðìóø(äó)..
ß.ßáöëùÿñÿí.
ØßÌØÈÐ èñ. [ôàðñ.] Ãûëûíú. Èø àòûøìàäàí
þòöá, øÿìøèð âÿ õÿíúÿð èëÿ áèð-áèðèíÿ ùÿìëÿ
åòìÿéÿ ÷àòäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Éàíûìäà ýÿð
äóðà úÿëëàä ÿëèíäÿ øÿìøèðè; Þëöì ýöúöéëÿ
ìÿíÿ ùþêì åäÿ îëóì òÿñëèì; ßéèëìÿðÿì éåíÿ
ùàøà. Ú.Úàááàðëû.
Øÿìøèð ÷ÿêìÿê êëàñ. –
ãûëûíúëà âóðóøìàüà ùàçûðëàøìàã, ãûëûíú ÷ÿê-
ìÿê, ãûëûíúà ÿë àòìàã. Øÿìøèð ÷ÿêäè, ãÿòëèí
ö÷öí ýÿëäè îë ïÿðè; Ñàíäûí êè, ðÿùì åäÿð ñÿíÿ
îë äèëðóáà, êþíöë. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ØßÌØÈÐÁÀÇ ñèô. [ôàðñ.] Ãûëûíúîéíàäàí.
Ýþðìÿìèøÿì, ãûçäàí øÿìøèðáàç îëìàç; Ìà-
ðàëûì, úåéðàíûì, äþíìÿðÿì ñÿíäÿí. (Ãîøìà).
ØßÌÑ-ÃßÌßÐ èñ. [ÿð.] øàèð. Ýöíÿø âÿ Àé
(Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ýþçÿëèí úàìàëûíà òÿø-
áåù). Åé øÿìñ-ãÿìÿð éöçëö, øèðèí äîäàüûí
äóçëó; Âåé øÿùäö øÿêÿð ñþçëö, äèäàðûíà ìöø-
òàãÿì. Íÿñèìè. Úàìàëûíäû øÿìñ-ãÿìÿð;
Äÿðäèí áó ñèíÿìäÿ äÿôòÿð; Óúóíäàí éàçûã
ßëÿñýÿð; Äþíöáäöð àáäàëà, Ìàðàë! Àøûã
ßëÿñýÿð.
ØßÍ ñèô. Ñåâèíú, ñåâèíúëè, øàä, ìÿìíóí.
[Ñåâäà:] Ýöëäöêúÿ ýöíÿø ìÿí äÿ ýöëÿðäèì;
209
ØßÍ
Øÿí êþíëöìö àçàäÿ äèëÿðäèì. Ù.Úàâèä. Áþéöê
ýöíëÿð, øàíëû ýöíëÿð, øÿí ýöíëÿð; Éîëóíà äö-
øÿí ýöíëÿð; Ùÿëÿ ãàðøûìûçäàäûð. Ì.Ìöøôèã.
ØßÍ á à õ øàí1. Ýåòäè øÿíèìèç, åòèáàðûìûç;
Âàðìû ðöòáÿìèç, èãòèäàðûìûç? Ì.ß.Ñàáèð.
[Ñÿôÿð áÿé:] Õàéûð, áó ùå÷ ìÿíèì øÿíèìÿ
éàðàøàí àä äåéèë! Ãîé äåñèíëÿð “ÿò éåéÿí Ñÿôÿð
áÿé”, “éàü éåéÿí Ñÿôÿð áÿé”. Á.Òàëûáëû. Ìÿí
ñåâèðÿì äþâëÿòèìè; Îíóí øÿíè áþéöêäöð.
ß.Úÿìèë.
Øÿí ãàçàíìàã – øþùðÿò òàïìàã,
ùþðìÿò ãàçàíìàã, ìÿøùóðëàøìàã, àä ÷ûõàðò-
ìàã. ..Øÿí ãàçàíìàüûí þçö äÿ, ÿñëèíÿ áàõ-
ñàí, éàõøû ñèôÿòëÿðäÿí áèðèäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Øÿíè óúà îëìàã – àä-ñàí ãàçàíìàã, øþùðÿò-
ëÿíìÿê, õàëãûí ýþçöíäÿ éöêñÿëìÿê. [Âÿçèð:]
..ßýÿð ñÿí áèð ñÿíÿò âÿ ïåøÿ áèëñÿí, ñÿíèí øÿíèí
äàùà äà óúà îëàð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Áèð àäàìà
ëàéèã îëàí êåéôèééÿò, ñèôÿò, ëÿéàãÿò, øÿðÿô.
ßëÿñýÿð øÿíèíäÿ äåñèí äàñòàíû; Ôÿõð åëÿñèí
äîüàí àíà, úàí äåñèí. Àøûã ßëÿñýÿð. Áó ùà-
ìàí äàéûìäûð êè, îòóç èë îíäàí ñîíðà Ñàáèð
îíóí øÿíèíÿ áèð áåëÿ ãÿçÿë éàçäû. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Õàí:] Ëåéëàíûí øÿíèíÿ îíäà ýÿðÿê
ñÿí; Áóðäà áÿäàùÿòÿí øåèð äåéÿñÿí. Á.Âàùàá-
çàäÿ.
◊ Øÿíèíÿ äÿéìÿê (òîõóíìàã) – þçö ö÷öí
àë÷àãëûã ùåñàá åòìÿê, ìÿíëèéèíÿ òîõóíìàã.
[Ãîúà:] Àé Ìèðçÿ, íèéÿ áÿñ êîëà ýèðèðñÿí?
Éîõñà ìàë îòàðìàã ñÿíèí øÿíèíÿ äÿéèð.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Øÿíèíÿ êÿñèð ñàéìàã – þçöíÿ,
àäûíà ëàéèã áèëìÿìÿê, àð áèëìÿê, þçö ö÷öí
ÿñêèêëèê ñàéìàã. Äåéÿê ëàï Ìöãèì áÿé áèë-
ìÿäè, éàõóä Çÿððèíòàú õàíûì äà áó ÿùâàëàòû
øÿíèíÿ êÿñèð ñàéûá, ñèððè áàøãà áèð êÿñÿ áèë-
äèðìÿäè, áÿñ îíäà áó äàø-ãàøûí ãÿäðèíè êèì
áèëÿð? Ñ.Ðÿùèìîâ. Øÿíèíÿ ëàéèã áèëìÿìÿê,
éàðàøäûðìàìàã (ñûüûøäûðìàìàã) – þçöíÿ
ëàéèã áèëìÿìÿê, þç ëÿéàãÿòèíè ýþçëÿìÿê,
íöôóçóíó, ùåéñèééÿòèíè ñàõëàìàã. Éàäëàð èëÿ
äàíûøìàéà, ýöëìÿéÿ; Ùÿð ñþçö øÿíèíÿ ëàéèã
áèëìÿéÿ; Íàìöíàñèá éåðÿ ýåäèá-ýÿëìÿéÿ;
Íàìóñó, ãåéðÿòè, àðû ýÿðÿêäèð. Ã.Çàêèð.
[Ñÿìèðÿ:] Õöñóñÿí èëê áåøèéèì Êÿìàëÿ áèðèíúè
ñèíèôäÿí ÿëà÷û îëäóüó ö÷öí ìöÿëëèìëÿðèíÿ çÿèô
úàâàá âåðìÿéè øÿíèíÿ ñûüûøäûðìûðäû. Ì.Ùöñåéí.
ØßÍÁß èñ. [ôàðñ.] Ùÿôòÿíèí úöìÿäÿí ñîíðà
ýÿëÿí ýöíö. Øÿíáÿ ýöíö. – [Éóñèô:] Óøàãëàð,
áèëèðñèíèç, øÿíáÿ, íÿ òÿùÿð îëñà, ýåäèðÿì.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
210
ØßÍËÈÊ
ØßÍÄÈÐ ñèô. äàí. Éàâàí, éàüñûç (÷îõ çà-
ìàí “øÿíäèð-øöíäöð” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Øÿí-
äèð ÿò. – Ôÿãèð-ôöãÿðà, ÿëñèç-àéàãñûçëàð, éîõ-
ñóëëàð, äèëÿí÷èëÿð ýÿëèá, ñÿäÿãÿ èñòÿäèêäÿ ìèí
úöð äàíëàãäàí ñîíðà, àüàëàð ãîéóíóí ñöð-
ñöìöê âÿ øÿíäèð-øöíäöðöíäÿí âåðèá ðÿää
åäÿðäèëÿð. Ù.Ñàðàáñêè.
ØßÍËßÍÄÈÐÈËÌß “Øÿíëÿíäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ØßÍËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Øÿí åäèëìÿê,
øàäëàíäûðûëìàã, ôÿðÿùëÿíäèðèëìÿê.
ØßÍËßÍÄÈÐÌß “Øÿíëÿíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÍËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Øÿí åòìÿê, ôÿðÿù-
ëÿíäèðìÿê, êþíëöíö à÷ìàã, úàíëàíäûðìàã,
ðóùëàíäûðìàã. Øÿíëÿíäèðèð ùÿð êÿñè; Áèð ìó-
ñèãè ìÿúëèñè. À.Øàèã. Áèð íå÷ÿ èë ñîíðà êþðïÿ
óøàãëàð [Ãÿäèðýèëèí] àèëÿñèíè øÿíëÿíäèðÿúÿêäè.
Ñ.Ùöñåéí. Ñÿàäÿò õàíûì ìÿúëèñè ãàò-ãàò øÿí-
ëÿíäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ØßÍËßÍÌß “Øÿíëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÍËßÍÌßÊ ô. 1. Ñåâèíìÿê, ôÿðÿùëÿí-
ìÿê, øàäëàíìàã, à÷ûëìàã; öçö ýöëìÿê. [Ýÿ-
ðàé:] Ñþéëÿìèø, áèç îíóíëà ÿéëÿíäèê; Î äà øÿí-
ëÿíäè, áèç äà øÿíëÿíäèê. À.Øàèã. Ýöìöø ãÿ-
äÿùëÿðè ãàëäûðûí ýþðÿê; Áó ìÿúëèñ øÿíëÿíèá
ãûçûøñûí ýÿðÿê. Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Úàíëàíìàã, ðóùëàíìàã.
ØßÍËßØÌß “Øÿíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÍËßØÌßÊ á à õ øÿíëÿíìÿê.
ØßÍËßÒÌß “Øÿíëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÍËßÒÌßÊ á à õ øÿíëÿíäèðìÿê. // ìÿú.
Úàíëàíäûðìàã, úàí âåðìÿê. [Áÿéïîëàä Úÿìèë
áÿéÿ:] Òóðõàí áÿéäÿí àéðûëäûüûìûç ýåúÿ ýþç-
ëÿðèì áàü÷àíû øÿíëÿäÿí ÷è÷ÿêëÿðÿ èëèøäè.
Ù.Úàâèä.
ØßÍËÈÊ èñ. 1. Øàäëûã, ñåâèíú, ôÿðÿù. Î ùàðà
ýÿëñÿ øÿíëèê ýÿòèðèð. – Èø êå÷ñÿ áó ñóðÿò áèð
ìöääÿò ÿýÿð; Ãàëìàç Ãàðàáàüäà øÿíëèêäÿí
ÿñÿð. Ã.Çàêèð. Áÿíäàëû ùÿìèøÿ åâÿ ýÿëÿíäÿ áèð
øÿíëèê, õîøëóã ýÿòèðÿðäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Òÿíòÿíÿ, øàäëûã ìÿúëèñè, øàäéàíàëûã,
÷àëûá-÷àüûðìà, áàéðàì. Õàëã øÿíëèéè. Ìÿê-
òÿáäÿ øÿíëèê êå÷èðèëèðäè. – Ìÿäÿíèééÿò ñàðà-
éûíäà áó ýöí øÿíëèê âàðäû. Ñ.Ðÿùìàí. [ßñ-
ýÿð:] Äöøìÿí ïèëîòó áèçè ýþðñÿéäè, éÿãèí êè,
áèð ãàòàð ïóëåìéîò ýöëëÿñè àòàð, øÿíëèéèìèçè
ïîçìàüà úÿùä åäÿðäè. Ì.Ùöñåéí.
Øÿíëèê
åòìÿê (åëÿìÿê) – øàäéàíàëûã åòìÿê, äåéèá-
ýöëìÿê, ÷àëûá-÷àüûðìàã, áàéðàì åòìÿê.
ØßÍËÈÊÑÈÇ
Éûüûøûí, øÿíëèê åäÿê, ãÿðíèìèçèí áàéðàìûäûð;
Ñèë ýþçöìäÿí áó éöç èëäÿí áÿðè ýþç éàøëàðûìû.
Øÿùðèéàð. ..Øóðà ùþêóìÿòè ãóðóëäóüóíà ýþðÿ
÷àéãûðàãëûëàð øÿíëèê åëÿéèðëÿð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØßÍËÈÊÑÈÇ ñèô. Øÿíëèê îëìàéàí, ÷àë-
÷àüûðñûç, ñàêèò, ñöñò. [Ìèðçÿ Ìàùìóä:] Ìÿí äÿ
áîéíóáóðóã âÿ ïåøìàí áèð ùàëäà øÿíëèêñèç
ýóøÿäÿ äóðóá, àëÿìèí áþéöê ùÿíýàìÿñèíÿ òà-
ìàøà åäèðÿì. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // Çÿðô ìÿíà-
ñûíäà. Ìÿúëèñ øÿíëèêñèç êå÷äè.
ØßÍËÈÊ-ØÀÄËÛà á à õ øÿíëèê. Àäÿò áåëÿ-
äèð – áàéðàìäà ñåâèíèá ýöëÿðëÿð, øÿíëèê-øàäëûã
äöçÿëäÿðëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØßÍ-ØßÍ ñèô. âÿ çÿðô Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ, ôÿ-
ðÿùëÿ, øÿí ùàëäà, ñåâèíúëÿ. Áó ýþðäöéöí øÿí-
øÿí åëëÿð áèçèìäèð; Ãàðëû äàüëàð, úîøãóí ñåëëÿð
áèçèìäèð. À.Øàèã. Éàøûë ÷ÿìÿí áàéðàã åäÿð
ëàëÿíè; Þòÿðñèíèç îíäà øÿí-øÿí, äóðíàëàð.
Ñ.Ðöñòÿì.
ØßÍ-ØßÐÀÔßÒ èñ. Ùþðìÿò, åòèáàð, ñàéüû,
øÿðÿô, ùåéñèééÿò. Øÿí-øÿðàôÿòëÿ ýöí êå÷èð-
ìÿê. – Àüúàíûí óøàãëûã ýöíëÿðè áåëÿúÿ øÿí-
øÿðàôÿòëÿ, ÿçèçëèê, áÿõòèéàðëûãëà êå÷äè. Ìèð
Úÿëàë. // ßñèë, íÿúàáÿò.
ØßÍ(Ö) ØÞÂÊßÒ êëàñ. á à õ øàí-øþâêÿò.
Äåéèëäèð áÿðàáÿð ùå÷ êèìñÿíÿéÿ; Õóáëàðûí
øàùûäûð øÿíö øþâêÿòäÿ. Ì.Ï.Âàãèô. Øÿíö øþâ-
êÿò, åé ÿìèð, ñÿíäÿí àðòûã êèìäÿ éîõ; Ùÿì
ÿäàëÿò, ùÿì ñÿõàâÿò, ùÿì øöúàÿò ñÿíäÿ ÷îõ.
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ØßÐ èñ. [ÿð.] 1. Ïèñëèê, éàìàíëûã, ôÿíàëûã,
ïèñ èø. Õåéèð âÿ øÿð. – Øÿð äåìÿñÿí, õåéèð ýÿë-
ìÿç. (Àòà. ñþçö). Äöíéàíûí ýÿðäèøèíäÿí; Òÿíý
îëäóì ùÿð èøèíäÿí; Ìÿðäèí áàøû ãàë ÷ÿêèð;
Íàìÿðäèí øÿð èøèíäÿí. (Áàéàòû). Áÿõòÿâÿð áà-
øûíà ñÿíèí, åé ðÿãèá; Õåéèð ñÿíÿ ãèñìÿò îëäó,
øÿð ìÿíÿ. Ã.Çàêèð. [Úöìðö Àüàìàëû] õåéèð âÿ
øÿðäÿ úàí-áàøëà èøòèðàê åäÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
2. Áþùòàí, èôòèðà, ôèòíÿ, èíòðèãà; õàòà, õàòà-
áàëà. [Èìàìâåðäè íÿâÿñèíÿ:] Éîõ, äàùà ñÿíè
îðàäà ãîéìàã îëìàç. Ìÿí àçàðëûéàì, äóð-
ìàüà òàãÿòèì éîõäóð, ñÿíè î èêè øåéòàíûí
øÿðèíäÿí ìöùàôèçÿ åòìÿéè áàúàðìûðàì.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Âàãîíëàð [Ðöáàáÿíè] ýþòöðöá,
ñàíêè Ýÿëäèéåâèí øÿðèíäÿí óçàãëàøäûðìàã
ö÷öí éåéèíëÿäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
(Öñòöíÿ) øÿð
àòìàã – öñòöíÿ áþùòàí àòìàã. [Ýöëíèñÿ:]
Éàëàíäûð, àòàìûí úàíû ö÷öí éàëàíäûð; öñ-
òöìÿ íàùàãäàí øÿð àòûðëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØßÐÀÁ×ÛËÛÃ
[Ñöëåéìàí Ùåéäÿðãóëóéà:] Ñÿí úàíûíû ãóð-
òàðìàã ö÷öí ýÿðÿê Àááàñûí öñòöíÿ áèð øÿð
àòàñàí. Ì.Èáðàùèìîâ. Øÿðÿ äöøìÿê – äàéà-
íûá äóðäóüó éåðäÿ, íàùàãäàí áþùòàíà, èôòè-
ðàéà ìÿðóç ãàëìàã, áþùòàíà äöøìÿê. Øÿðÿ
äöøìÿê ãÿôèë ýöëëÿéÿ äö÷àð îëìàã êèìèäèð.
ß.Âÿëèéåâ. Øÿðÿ ñàëìàã – èôòèðà åäÿðÿê, áþù-
òàíà ñàëàðàã äîëàøäûðìàã. [Âÿçèð:] ..Áèð òÿùÿð
åëÿ, îíó øÿðÿ ñàë, þëäöðÿê. “Ãóðáàíè”.
3. ñèô. Áþùòàí÷û, èôòèðà÷û, ôèòíÿ÷è, èíòðèãà÷û,
õàòàêàð. Øÿð àäàìäûð, îíäàí óçàã îë.
◊ Øÿð ãàðûøìàã (ãîâóøìàã) – ãàðàíëûã-
ëàøìàã, ãàðàíëûã äöøìÿê, ãàø ãàðàëìàã. Øÿð
ãîâóøàíäà äÿñòÿ êÿíäÿ ÷àòäû. – [Òàùèð:] Ìà-
øûíûìûí òÿêÿðè ïàðòëàìûøäû, äÿéèøäèðèá òÿçÿñèíè
òàõàíàúàí øÿð ãàðûøäû. Ì.Ùöñåéí. Øÿð ãàðû-
øàíäà ìÿñúèä ùÿéÿòèíÿ îòóçà ãÿäÿð ýÿíú éûüûë-
ìûøäû. Ìèð Úÿëàë. Àõøàì øÿð ãàðûøûá, ãàø ãà-
ðàëàíäà; Øàèðèí ãàïûñû äþéöëäö áèðäÿí.
Á.Âàùàáçàäÿ. Øÿðè áàøäàí óçàãëàøäûðìàã –
õàòà-áàëàíû þçöíäÿí óçàãëàøäûðìàã, ýþçëÿ-
íèëÿí áþùòàíûí, èôòèðàíûí ãàðøûñûíû àëìàã,
þçöíö õÿòÿðñèçëÿøäèðìÿê. [Ñàëîíäà] ñÿñëÿð
åøèäèëìÿéÿ áàøëàíäû: – Áèð ýÿäÿíèí áèðèíÿ ÿëëè
ìàíàò âåðÿ áèëìÿçñèíèç êè, áèð ýåúÿíèí è÷èíäÿ
øÿðèíè áàøûíûçäàí óçàãëàøäûðñûí. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. [Éàøëû êèøè:] Ìÿí îíó ãîâóá øÿðèíè
áàøûìäàí óçàãëàøäûðìàëû èäèì. Ñ.Ùöñåéí.
Õåéèðÿ-øÿðÿ éàðàìàç – á à õ õåéèð-øÿð.
ØßÐ èñ. [ÿð.] êëàñ. Øÿðèÿò. [Øàù:] ßùêàìè-
øÿðÿ ìöòàáèã êèìñÿíÿ íÿçÿðäÿ âàðìû êè,
ñÿëòÿíÿòè âÿ òÿõòö òàúû îíà âàýöçàð åäÿê?
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ñþç éîõ êè, áàäÿ øÿðäÿ îëìóø
áèçÿ ùÿðàì; Çÿííèì áóäóð êè, éàð èëÿ è÷ñÿí
ùÿëàë îëóð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ØßÐÀÁ èñ. [ÿð.] Öçöìäÿí ùàçûðëàíàí ñïèðòëè
è÷êè; ÷àõûð. Øÿðàá øÿð ýÿòèðÿð. (Àòà. ñþçö).
[Ãàðàø] ìÿúëèñäÿí-ìÿúëèñÿ áèð-èêè ãÿäÿù øÿ-
ðàá è÷ñÿ áþéöê èøäè. Ì.Èáðàùèìîâ. ßëéàðîâ
ãûðìûçû øÿðàáëà äîëìóø ñòÿêàíû ñîí äàìëàñûíà
ãÿäÿð è÷èá, øÿñòëÿ ñöôðÿéÿ ÷ûðïäû. Ì.Ùöñåéí.
ØßÐÀÁ×Û èñ. 1. Øÿðàá ùàçûðëàéàí, ÷àõûð÷û.
2. Øÿðàáñàòàí. ..Øÿðàá÷ûëàð è÷ÿðè ýèðèá àüûç-
ëàðû éàøûë èïÿêëÿðëÿ ñàðûíìûø øöøÿëÿðè à÷ûá ðÿò-
ëèí è÷èíÿ òþêìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØßÐÀÁ×ÛËÛà èñ. 1. Øÿðàá ùàçûðëàìà, øÿ-
ðàá÷û ïåøÿñè. Øÿðàá÷ûëûãëà ìÿøüóë îëìàã.
2. Öçöì âÿ áàøãà ìåéâÿëÿðäÿí øÿðàá ùà-
çûðëàìà èøè. Øÿðàá÷ûëûã ñÿíàéåñè.
211
ØßÐÀÁÕÀÍÀ
ØßÐÀÁÕÀÍÀ èñ. [ÿð. øÿðàá âÿ ôàðñ. ...õàíÿ]
Øÿðàá ÷ÿêèëÿí êàðõàíà; øÿðàá ÷ÿëëÿêëÿðèíèí
ñàõëàíäûüû éåð. Ýèðäè øÿðàáõàíÿéÿ áèð ýöí ïè-
øèê; Òà êè, ñè÷àí òóòìàüà ÷ÿêäè êåøèê. Ñ.ß.Øèð-
âàíè. // Øÿðàá÷û äöêàíû, øÿðàá è÷èëÿí éåð; ìåé-
õàíà.
ØßÐÀÁÕÎÐ ñèô. [ÿð. øÿðàá âÿ ôàðñ. ...õîð]
Øÿðàá äöøêöíö, è÷êè äöøêöíö, è÷êè÷è. Àëàýþç
Çÿððèíòàú õàíûìà, Úàâàíøèðÿ ñûüûíìàãëà þç
îëàí-ãàëàí àçàäëûüûíû äà ÿëèíäÿí âåðìèø, áó
åùòèðàñëû øÿðàáõîð õàíûìà áàüëàíìûøäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Áöòöí øÿðàá-
õîðëàð êèìè Ãÿäèðäÿ äÿ áó ëÿéàãÿòè ýþçëÿìÿê
ÿáÿñ èäè. Ìèð Úÿëàë.
ØßÐÀÔßÒ èñ. [ÿð.] Øÿðÿô, ùþðìÿò, åòèáàð.
ßãë èëÿäèð øÿðàôÿòè-èíñàí çÿìàíÿäÿ. Ñ.ß.Øèð-
âàíè. Åëì èäè ÿýÿð áÿõø åäÿí èíñàíà øÿðàôÿò;
Ìèëëÿò íÿ ñÿáÿáäÿí îíà ýþñòÿðìÿäè ðÿüáÿò?
Ì.ß.Ñàáèð. // Ùåéñèééÿò, ìÿíëèê. [Ýöëíàç ìö-
áàøèð Ìÿììÿäÿ:] Øÿðàôÿòèíèç âàðñà, àüà, áó
ãàïûäàí ãîíàã êèìè ýèðìèøñèíèç, ãîíàã êèìè
äÿ ÷ûõûá ýåäèí. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØßÐÀÔßÒËÈ ñèô. âÿ çÿðô Øÿðÿôëè, ùþðìÿòÿ
ëàéèã, ìöáàðÿê, ÿçèç. Ùàìàí øÿðàôÿòëè àéûí
àäû ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìàçàíäûð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Íþâðÿñòÿ:] Áóýöíêö áàéðàìûìûçû
øÿðàôÿòëè êå÷èðìÿëèéèê. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØßÐÀÈÒ èñ. [ÿð. “øÿðò” ñþç. úÿìè] 1. Áèð
øåéèí ùÿéàòà êå÷ìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðò-
ëÿðèí ìÿúìóñó; âÿçèééÿò. Ùÿð øåé øÿðàèòäÿí
àñûëûäûð. – Ãÿùðÿìàí êþùíÿ áèð ìöÿëëèì êèìè
ìöùèò âÿ øÿðàèòÿ úèääè ôèêèð âåðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Øÿðòëÿð. // Áèð èøèí, ùàäèñÿíèí, ïðîñåñèí
áàø âåðäèéè, úÿðÿéàí åòäèéè ìöùèò. Ùÿéàò øÿ-
ðàèòè. Äàíûøûãëàð ãàðøûëûãëû àíëàøìà øÿðàèòèíäÿ
êå÷äè.
ØßÐÀÊßÒ èñ. [ÿð.] êëàñ. Øÿðèêëèê, øÿðèê
îëìà, áÿðàáÿð èøòèðàê åòìÿ, éîëäàøëûã.
Øÿ-
ðàêÿò åòìÿê – áèð èøäÿ éîëäàøëûã åòìÿê,
èøòèðàê åòìÿê; øÿðèê îëìàã. Ñèäãè áó êè, áó
áàðÿäÿ ðÿéèìäèð ÿëàâÿ; Ñèçëÿ åäÿ áèëìÿì äÿ
øÿðàêÿò, ó÷èòåëëÿð! Ì.ß.Ñàáèð. ..Áèç ãîíøóëàðû-
ìûçäàí ùå÷ áóíó ýþçëÿìèðèê äÿ âÿ ýþðìöðöê
äÿ êè, îíëàð áèçèì úöìÿëÿðè òÿòèë åëÿñèíëÿð âÿ
áàéðàìëàðûìûçà øÿðàêÿò åòñèíëÿð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØßÐÀÊßÒËÈ ñèô. âÿ çÿðô Øÿðèêëè, ìöøòÿ-
ðÿê, áèð éåðäÿ, îðòàãëû. Øÿðàêÿòëè áàü ñàëìàã.
– [Ôÿðùàä:] Ñèç õàùèø åëÿñÿíèç, ùÿð áåø àäàìà
212
ØßÐÁßÒ
áèð êîìà òèêäèðèá øÿðàêÿòëè áàðàìà ñàõëàéà
áèëÿðñèíèç. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØßÐÀÐ(ß) èñ. [ÿð.] êëàñ. Ãûüûëúûì. Íàýÿ-
ùàí áèð øÿðàðÿ ãÿëéàíäàí; Äöøäö ÿììàìÿ-
ñèíÿ ñîë éàíäàí. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ýÿòèðäèéèí éó-
ìóðòàäàí íÿòèúÿ úöúÿ ýþçëÿìÿ; Ãàçàíäà ãàé-
üàíàüà áàõ, îúàãäàêû øÿðàðû ýþð. Ì.ß.Ñàáèð.
ØßÐÀÐßËÈ ñèô. Ãûüûëúûìëû, ãûüûëúûìñà÷àí.
Ãàðà áóëóäëàð Ýöíÿø øöàñûíû áèçäÿí ýèçëÿéèð-
êÿí, ýöí î øÿðàðÿëè îõëàðûíû áèçÿ ÷àòäûðìàüà
÷àëûøûðäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØßÐÀÐßÒ èñ. [ÿð.] êëàñ. Éàìàíëûã, ïèñëèê,
ìÿðäèìàçàðëûã, øÿð èø; ôèòíÿ; ôÿñàä. Ùÿð êÿñ
øÿðàðÿò ÿêñÿ, ïåøìàíëûã áèòÿð. (Àòà. ñþçö).
Ùÿääÿí àøûá áöõëö ùÿñÿä, øÿðàðÿò; Éîëäàø
éîëäàøûíà åéëÿð õÿéàíÿò. Ã.Çàêèð. [Úàìàë
áÿé:] ..Àüà Èñìàéûë áÿé, ôàðàüàò îòóð, áÿñäèð
øÿðàðÿò. Í.Âÿçèðîâ.
Øÿðàðÿò åòìÿê – øÿð
èø ýþðìÿê, éàìàíëûã åëÿìÿê, ìÿðäèìàçàðëûã
åëÿìÿê; ôèòíÿ, ôÿñàä ñàëìàã. Ìîëëà äàéû, åòìÿ
øÿðàðÿò áåëÿ. Ì.ß.Ñàáèð.
ØßÐÀÐßÒ×È èñ. Ôèòíÿ÷è, ôÿñàä÷û, ìÿðäè-
ìàçàð.
ØßÐÁÀÔ èñ. [ôàðñ.] Íàçèê ñàïëàðäàí ÿë èëÿ
áàôòà âÿ ñàèð áó êèìè øåéëÿð òîõóéàí, òèêìÿ
òèêÿí óñòà. Áèð äÿíÿ äöëýÿðèìèç, áèð äÿíÿ äÿð-
çèìèç éîõäóð. Ïàïàã÷û, äÿìèð÷è, íàëáÿíä, áàø-
ìàã÷û âÿ øÿðáàôäàí áàøãà ñÿíÿòêàðà ýöìà-
íûìûç ýÿëìèð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ßðëèê éåêÿ ãûç-
äûð, äåéèðÿì: ýåò ÿðÿ, ýåòìèð; Øÿðáàô Ãàñûìà,
áÿççàç àüà Ãÿíáÿðÿ ýåòìèð. ß.Íÿçìè. [Àüà-
ñÿôÿð] áèð-èêè íÿôÿð ìóçäóðóí áàéàãêû ãûñà-
áîéëó øÿðáàôà éàõûíëàøäûüûíû ýþðäöêäÿ úàíûíû
äèøèíÿ òóòàðàã äåäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØßÐÁÀÔËÛà èñ. Øÿðáàô ïåøÿñè, øÿðáàô ñÿ-
íÿòè. Øÿðáàôëûã åëÿìÿê. – Þìðöíöí òàìàì
èéèðìè äþðä èëèíè Ùÿìçÿíèí òîõóúó êàðõàíà-
ñûíäà øÿðáàôëûãëà, ìóçäóð÷óëóãëà êå÷èðÿí
îòóçéàøëû Âåéñ, áþéöê ïåøìàíëûãëà þç-þçöíö
äàíëàéûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØßÐÁÀÇ ñèô. [ÿð. øÿð âÿ ôàðñ. ...áàç] Øÿð,
áþùòàí àòìàüû ñåâÿí; èôòèðà÷û, ôèòíÿ÷è. Øÿðáàç
àäàì.
ØßÐÁßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ìåéâÿ øèðÿëÿðèíÿ âÿ
éà àäè ñóéà ãÿíä ãàòìàãëà ùàçûðëàíàí øèðèí
è÷êè. // Ñèðîï. Áàéðàì çàìàíû ùèë, äàð÷ûí, çÿí-
úÿôèë, ãÿùâÿ ÷àéû äà âåðìÿê àäÿò èäè. Áóíäàí
ÿëàâÿ, øÿðáÿò äÿ âåðÿðäèëÿð. Ù.Ñàðàáñêè. Ñóðà-
ùûëàð øÿðáÿò âÿ øÿðàáëàðëà äîëäóðóëóá, ñÿðèí
ØßÐÁßÒ×È
áóëàãëàðà ãîéóëìóø ìÿçÿëÿð, õóðóøëàð áîø-
ãàáëàðà äöçöëìöøäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Ìöãàéèñÿëÿðäÿ øÿðáÿò êèìè øèðèí øåé
ìÿíàñûíäà. Ùÿð êÿëìÿí øÿðáÿòäèð, äîäàüûí
íàáàò; Ùàã ñÿíè ýþíäÿðèá àëÿìÿ ñþâãàò.
(Ãîøìà). Íÿ øÿðáÿòäèð ãÿìèí êèì, è÷äèêèìúÿ
ÿñêèëèð ñÿáðèì; Íÿ ñåùð åéëÿð ðöõöí êèì, áàõ-
äûüûìûçúà ðÿüáÿòèì àðòàð. Ôöçóëè.
ØßÐÁßÒ×È èñ. Øÿðáÿò ùàçûðëàéûá ñàòàí
àäàì. Éàøûë äàëëàðû ÿòðàôà ñàðãàí èðè ïöñêöëëö
ñþéöä àëòûíäà øÿðáÿò÷è ñûðà èñêÿìëÿ öçÿðèíäÿ
îòóðàí ìöøòÿðèëÿðèíÿ øÿðáÿò âåðèð. Ù.Úàâèä.
ØßÐÁßÒ×ÈËÈÊ èñ. Øÿðáÿò÷è ïåøÿñè, øÿð-
áÿò÷è èøè.
ØßÐÁßÒÈ èñ. Øÿðáÿò ãàáû. Ñöôðÿéÿ øÿðáÿòè-
ëÿð äöçöëìöøäö.
ØßÐÁßÒËÈÊ èñ. Øÿðáÿò ùàçûðëàìàüà ëàçûì
îëàí, øÿðáÿòÿ éàðàð. Øÿðáÿòëèê ÿäâÿ. Øÿðáÿòëèê
øèðÿ.
ØßÐ×È ñèô. Øÿð ñþéëÿéÿí, áàøãàñûíà øÿð
àòàí, èôòèðà÷û, áþùòàí÷û. Øÿð÷è àäàì.
ØßÐßÔ èñ. [ÿð.] 1. Èíñàíûí èúòèìàè âÿ øÿõñè
äàâðàíûøûíäà òóòäóüó ìÿíÿâè-ÿõëàãè ïðèíñèï-
ëÿðèí ìÿúìóñó; ìÿíÿâè éöêñÿêëèê, óëóëóã,
ùåéñèééÿò. Øÿðÿôèíè ãîðóìàã. – ßäÿáäÿí,
åëìäÿí ýÿð ôåéçèéàá îëñà ÿâàìöííàñ; Äöøÿð
øÿíö øÿðÿôäÿí ìîëëàëàð, èøàíëàð, èíñàíëàð.
Ì.ß.Ñàáèð. // Ôÿõð, èôòèõàð åäèëÿúÿê øåé.
..[Ðöñòÿì áÿé:] [Ìÿøÿäè Èáàä èëÿ] ãîùóìëóüó
þçöì ö÷öí áþéöê áèð øÿðÿô ùåñàá åäèðÿì.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Íàìóñ, ìÿíÿâè ñàôëûã, òÿ-
ìèçëèê, áÿêàðÿò. Øÿðÿôèíè ëÿêÿëÿìÿê. Ãàäûíëûã
øÿðÿôè. – Òåëëè êÿíä è÷èíäÿ, åë àðàñûíäà [Èñëà-
ìûí] ïàïàüûíû éåðÿ ñîõìóø, íàìóñ âÿ øÿðÿ-
ôèíè àéàãëàð àëòûíà ñàëìûøäû. Ñ.Ùöñåéí. Îäóð
êè, Ãóëó [Òåéìóðáÿéè] òÿùðèê åòìÿê ö÷öí
äàèì øÿðÿô ìÿñÿëÿñèíäÿí áÿùñ åäÿðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. // Éàõøû àä, åòèáàð. Ìöÿññèñÿìèçèí
øÿðÿôèíè ãîðóéàã.
2. Åùòèðàì, ñàéüû, ùþðìÿò. Õàêè-äÿðýàùèíÿ
ùÿð ñöáù ñöðòÿð ýöí öçöíö; Ãàëèáà îíäàí îíà
ùàñèë îëóáäóð áó øÿðÿô. Ôöçóëè.
3. Øÿðÿôèíÿ øÿêëèíäÿ – áèðèíÿ ùþðìÿò ÿëà-
ìÿòè îëàðàã, áèðèíèí àäûíà, õàòèðÿñèíÿ. Úåéðàí
åâäÿ îëäóãúà áþéöê áèð ñöôðÿ ýþðöð. Åëäàð
îíóí øÿðÿôèíÿ áþéöê áèð ùàçûðëûã éàïäûð-
ìûø(äû).. Ñ.Ùöñåéí. [Ôèðÿíýèç] èëê áàäÿëÿðè
Ñÿìÿäèí øÿðÿôèíÿ ãàëäûðàðàã, þç ñþçëÿðè èëÿ
äåäè. Á.Áàéðàìîâ.
ØßÐßÔÑÈÇËÈÊ
4. Øÿðÿôëÿ øÿêëèíäÿ – ëÿéàãÿòëÿ, âèúäàíëà,
öçöàü. Âÿçèôÿñèíè øÿðÿôëÿ éåðèíÿ éåòèðìÿê.
Âÿòÿí íàìèíÿ øÿðÿôëÿ ÷àëûøìàã. – Ãóëàã àñ,
ýþð àíàí íÿ þéöä âåðèð; Øÿðÿôëÿ, âöãàðëà éàøà-
éûí àíúàã. Ñ.Âóðüóí.
◊ Øÿðÿô ëþâùÿñè êþùí. – èñòåùñàëàòäà ÿí
éàõøû, ÿí ãàáàãúûë èø÷èëÿðèí àäû âÿ øÿêëè âóðó-
ëàí ëþâùÿ. Ñàðàéûí ýåíèø, èøûãëû, éàðàøûãëû ôîéå-
ñèíäÿ íåôò ãàáàãúûëëàðûíûí øÿêèëëÿðè âóðóëìóø
áþéöê øÿðÿô ëþâùÿñè âàð èäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØßÐßÔß èñ. [ÿð.] Ìèíàðÿíèí àçàí âåðèëÿí
éåðè. Øÿðÿôÿäÿí ñîíðà äàâàì åäÿí ÷ûõûíòû èñÿ
ìèíàðÿíèí öìóìè âåðòèêàë êîìïîçèñèéàñûíû
òàìàìëàéûð. ß.Ñàëàìçàäÿ.
ØßÐßÔËßÍÄÈÐÌß “Øÿðÿôëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ØßÐßÔËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Øÿðÿôëè åòìÿê,
ùþðìÿòèíè, øÿðÿôèíè àðòûðìàã; áàøûíû óúà åò-
ìÿê. Þç ýÿëèøèíèçëÿ ìÿúëèñèìèçè øÿðÿôëÿíäèð-
äèíèç.
ØßÐßÔËßÍÌß “Øÿðÿôëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÐßÔËßÍÌßÊ ô. Øÿðÿôëè îëìàã, øÿðÿô
âÿ ùþðìÿòè àðòìàã, åòèáàðû, ãèéìÿòè àðòìàã,
óúàëìàã; áàøû óúà îëìàã. Äàüëàð øÿðÿôëÿíÿð
þç òÿðëàíèëÿ; Âÿòÿí ôÿõð åëÿéÿð ãÿùðÿìàíèëÿ.
Ì.Ðàùèì.
ØßÐßÔËÈ ñèô. 1. Ùþðìÿòëè, åùòèðàìëû, ñàé-
üûëû, âöãàðëû, øàíëû. Ìöÿëëèì àäû øÿðÿôëè àääûð.
– Àäûí øÿðÿôëèäèð ñÿíèí, åé ãàäûí; Äàùèëÿð
àíàñû ÷àüðûëûð àäûí. Ñ.Âóðüóí.
2. Ùþðìÿò, øÿðÿô, øàí-øþùðÿò ýÿòèðÿí, èôòè-
õàð äîüóðàí. Øÿðÿôëè èø. Øÿðÿôëè ÿìÿê. Øÿðÿôëè
çÿùìÿò.
ØßÐßÔÑÈÇ ñèô. Øÿðÿôè, ùåéñèééÿòè îëìàéàí;
íàìóññóç, âèúäàíñûç, àë÷àã, ðÿçèë. Êèì êå÷ÿð
áó éåðèí äàøûíäàí, äåéèí?! Âÿòÿíäÿí àéðûëàð
ùàíêè øÿðÿôñèç? Ñ.Âóðüóí. Ùåéùàò! Áèð ýöí,
íÿ äåéèì, åëîüëóì, äöøäöí äàðà; Äèðè òÿñëèì
îëìàäûí øÿðÿôñèç úÿëëàäëàðà. Ñ.Ðöñòÿì. // Ðöñ-
âàé÷û, áèàáûð÷û, ðÿçèë, àë÷àã, ïèñëÿíìÿéÿ ëàéèã.
Øÿðÿôñèç þëöì.
ØßÐßÔÑÈÇÚßÑÈÍß ñèô. âÿ çÿðô Øÿðÿôñèç
ñóðÿòäÿ, àë÷àãúàñûíà, ðÿçàëÿòëÿ, ðöñâàéúàñûíà.
Øÿðÿôñèçúÿñèíÿ ùÿðÿêÿò (åòìÿê). Øÿðÿôñèçúÿñèíÿ
þëöì.
ØßÐßÔÑÈÇËÈÊ èñ. Øÿðÿô âÿ íàìóñäàí
ìÿùðóìëóã; øÿðÿôè, ùåéñèééÿòè îëìàìà; âèú-
äàíñûçëûã, àë÷àãëûã, íàìóññóçëóã, ðÿçèëëèê.
Ñåâýè èíñàíû áÿçÿí øÿðÿôñèçëèéÿ ñöðöêëÿäèéè
213
ØßÐßÔÉÀÁ
ö÷öí èíñàí òÿùãèðèí àúûëûãëàðûíû ùèññ åòìèð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Úóìà áó âàõòà ãÿäÿð áåëÿ áèð
øÿðÿôñèçëèéÿ, òÿíÿççöëÿ äþçäöéöíÿ èíäè òÿÿúúöá
åòìÿéÿ áàøëàéûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí. // Çÿðô ìÿ-
íàñûíäà. Øÿðÿôñèçëèêëÿ óíóòìàã.
ØßÐßÔÉÀÁ ñèô. [ÿð. øÿðÿô âÿ ôàðñ. éàá]
êëàñ. Øÿðÿô âÿ ùþðìÿò ãàçàíàí, øÿðÿôëÿíÿí.

Øÿðÿôéàá åòìÿê êëàñ. òÿíò. – øÿðÿôëÿí-
äèðìÿê. Ùÿð àéèíÿ áåëÿ îëñà, î þç ìÿäùèééÿ-
ëÿðèíè âÿ ãÿñèäÿëÿðèíè ñþéëÿð, ìÿõëöãàòè-àëÿìè
êöëëÿí ôåéçéàá âÿ øÿðÿôéàá åäÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Øÿðÿôéàá îëìàã êëàñ. òÿíò. – ...øÿðÿôèíÿ íàèë
îëìàã, ...øÿðÿô âÿ åòèáàðûíû ãàçàíìàã. [Ñÿò-
òàðõàí:] Àüàëàðûí áóðàäà îëäóüó âàõòäà øÿ-
ðÿôéàá îëìàã ëàçûì èäè. Ï.Ìàêóëó.
ØßÐßÍ çÿðô [ÿð.] Èñëàì øÿðèÿòèíÿ óéüóí
îëàðàã, øÿðèÿòÿ ýþðÿ, äèíè åùêàìëàðà ýþðÿ;
øÿðèÿòúÿ. [Áÿùðàì Ïÿðèéÿ:] Ìÿíèì ñÿíè þï-
ìÿéÿ øÿðÿí èõòèéàðûì éîõäóð. Ú.Úàááàðëû.
[Ìèð Ùàäè:] Îüóë, Ùàúû àüà áó âÿñèééÿòíà-
ìÿñèíäÿ þçö ö÷öí åùñàí, õåéðàò àéûðìàéûá,
ãîðõóðàì øÿðÿí äöç îëìàñûí. Ãàíòÿìèð.
ØßÐßÐ(ß) [ÿð.] êëàñ. á à õ øÿðàð(ÿ). Øè-
êÿñòÿ Çàêèðÿì, àùûì øÿðÿðè; Îä ñàëûáäû àñè-
ìàíà, àé Ìÿäÿä! Ã.Çàêèð. Àùûí øÿðÿðè åòìÿç
ÿñÿð áèð êÿñÿ, Ùîïùîï; Áó îä ñÿíèí àíúàã
àëûøàí úàíûí ö÷öíäöð. Ì.ß.Ñàáèð.
ØßÐßØÓÐ(ß) ñèô. [ôàðñ.] äàí. Ùÿðÿêÿòëÿðè
äöç îëìàéàí, úÿíúÿë, õàòàêàð, äàâààõòàðàí.
Øÿðÿøóð àäàì. – [Ãàðà õàí Êîðîüëóéà:] Ñÿí,
äåéÿñÿí, øÿðÿøóðÿ àäàìñàí. “Êîðîüëó”.
ØßÐßØÓÐËÓà èñ. äàí. Äöçýöí îëìàéàí
èøëÿð, õàòàêàðëûã, äàâàêàðëûã. [Íÿúìè:] Ùþêó-
ìÿò êè, åëì äàëûíúàí äöøäö, øÿðÿøóðëóüà ðÿâàú
âåðìÿäè, îíà áåë áàüëàìàã îëàð. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ØßÐÔ èñ. [ôàðñ.] Áàøà, áîéóíà ñàðûìàã,
éàõóä ÷èéèíÿ ñàëìàã ö÷öí óçóíñîâ ïàð÷àäàí
òèêèëìèø âÿ éà éóíäàí, èïëèêäÿí, èïÿêäÿí òî-
õóíìóø ìÿìóëàò. [Ãÿùðÿìàí:] [Õàíûìûí]
áàøûíäà àü èïÿê øÿðô âàð èäè. Î, áÿçÿíìèøäè.
Ù.Íÿçÿðëè.
ØßÐÙ èñ. [ÿð.] À÷ìà, àíëàòìà, èçàù (åòìÿ),
òÿôñèð (åòìÿ), áèëäèðìÿ. // Áèð øåé ùàããûíäà
èçàùåäèúè âÿ òÿíãèäè ãåéäëÿð, ìöùàêèìÿëÿð.
Ñèéàñè ìÿòáóàòäà øÿðù.
Øÿðù åòìÿê (åëÿ-
ìÿê, ãûëìàã) – à÷ìàã, àíëàòìàã, èçàù åò-
ìÿê. Ìÿí íÿ ùàúÿò êè, ãûëàì äàüè-íèùàíèì
øÿðùèí? Ôöçóëè. ×îõ òÿáèáÿ øÿðù åëÿäèì äÿð-
214
ØßÐÈßÒÌßÄÀÐ
äèìè; Ùå÷ ýþðìÿäèì ÷àðÿëÿíìèø êþíëöìö.
Ì.Â.Âèäàäè. Ýÿë éàçàã øÿðò ö÷öí þç òÿðúö-
ìåéè-ùàëûìûçû; Ùÿì äÿ äîüðó îëàðàã øÿðù
åäÿê ÿùâàëûìûçû. Ì.ß.Ñàáèð.
ØßÐÙ×È èñ. Éàçû, ùàäèñÿ âÿ ñ.-íè øÿðù åäÿí
øÿõñ; êîììåíòàòîð. Íÿñèðÿääèí èñòåäàäëû ÿäÿ-
áèééàòøöíàñ îëìàãëà áÿðàáÿð, ýþðêÿìëè ìö-
òÿðúèì, ðåäàêòîð, ìÿòíøöíàñ âÿ øÿðù÷è îëìóø-
äóð. “ßäÿá. âÿ èíú.”.
ØßÐÈ1 èñ. [ÿð.] [êþùí.] Íàçèê äàìàð, êà-
ïèëëéàð.
ØßÐÈ2 [ÿð.] äèí. Øÿðèÿòúÿ ãàíóíè, ùàëàë.
..[Ìÿùêÿìÿ] Òåëëè Ðöñòÿì ãûçûíûí ÿëèíäÿí éà-
ïûøûá, îíó þç øÿðè âÿ ùàëàë ÿðè Èñëàìà òàï-
øûðñûí. Ñ.Ùöñåéí. // Øÿðèÿòÿ àèä âÿ éà ìöâà-
ôèã îëàí. Íÿ úöð îëìàñûí êè, ÿãëè âÿ øÿðè äÿëèë-
ëÿðëÿ ìöáàùèñÿ åäèá ùÿãèãÿòè àõòàðàúàüûìûç
éåðäÿ, ùÿð áèðèìèç áàøûìûçà áèð àâàì äÿñòÿñè
éûüûá “òÿêôèð” ñèëàùû èëÿ âóðóøìàüà áàøëàéûðûã.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØßÐÈÄ èñ. [ÿð.] 1. Ëåíò, éàñòû ãàéòàí. // Èï.
Èñòè ïàëòàðëàðûí áîü÷àäàí ÷ûõàðûëûá ùÿéÿòëÿðäÿ,
åéâàíëàðäà ÷ûðïûëäûüûíû, øÿðèäÿ àñûëäûüûíû ýþð-
ìÿê îëóðäó. Ìèð Úÿëàë. Øÿðèäè áàüëàìàã ö÷öí
÷èíàðûí ýþâäÿñèíÿ àðâàäëàðûí âóðäóãëàðû
äÿìèð ÷èâëÿðè, ìûõëàðû ïàñ éåéèá íÿçèëòìèøäè.
Á.Áàéðàìîâ.
2. Òåõíèêè âÿ ñ. ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èøëÿíÿí
ùÿð ùàíñû áèð ìàòåðèàëäàí ùàçûðëàíàí äàð, óçóí
çîëàã.
3. ìÿú. Ëåíò êèìè óçàíûá ýåäÿí øåé ùàã-
ãûíäà. Ìàøûí áþéöê ÿçèééÿòäÿí ãóðòàðäûüûíà
ñåâèíèðìèø êèìè, ùÿâÿñëÿ ãà÷ûá, åëÿ áèë, éîëóí
áîç øÿðèäèíè òÿêÿðëÿðèíÿ äîëàéûðäû. Ð.Ðçà. Áó-
ðàäà, àøàüûäà ýþç èøëÿäèêúÿ äöçÿíëèêëÿð, ñûõ
ìåøÿëÿð, ýöìöø øÿðèä êèìè àõàí ÷àéëàð, ìÿõ-
ìÿð ÷ÿìÿíëÿð ýþðöíöðäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØßÐÈßÒ èñ. [ôàðñ.] Èñëàì äèíè âÿ ùöãóãè
íîðìàëàðûíûí ìÿúìóñó, èñëàì ãàíóíëàðû.
Ìÿðèôÿò øÿðáÿòèí è÷ÿ áèëìèðÿì; Øÿðèÿò äÿðéàäû,
êå÷ÿ áèëìèðÿì... Àøûã ßëÿñýÿð. ßñìÿð éåíÿ
øÿðèÿòèí ùþêìöíúÿ [Ìÿììÿäáàüûðûí] ùàëàë
àðâàäû îëóá ãàëûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
ØßÐÈßÒÕÀÍÀ èñ. [ÿð. øÿðèÿò âÿ ôàðñ.
...õàíÿ] Ðóùàíè èäàðÿñè, ãàçûõàíà. [Íóðÿääèí
àüà:] Úÿíàá Ùåéäÿð, ãàëõ àéàüà, ýåäÿê øÿðèÿò-
õàíàéà. Í.Âÿçèðîâ. // Ìîëëàõàíà.
ØßÐÈßÒÌßÄÀÐ èñ. [ÿð. øÿðèÿò âÿ ôàðñ.
ìÿäàð] Èñëàìäà: øÿðèÿò ãàíóíëàðûíû øÿðù âÿ
ØßÐÈÔ
òÿòáèã åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèê îëàí éöêñÿê
ðöòáÿëè äèí õàäèìè. [Ìèðçÿ Ðÿùèì õàí:] Íÿ
ãÿäÿð êè, áó íàìÿùðÿìëèê âàðäûð, ñÿíèí èøèíÿ
áàõà áèëìÿðÿì. ×öíêè õèëàôè-øÿðäèð. Øÿðèÿò-
ìÿäàðëàðà áó èø øàéÿñòÿ äåéèë. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Øÿðèÿòìÿäàðëàðûí è÷èíÿ âÿëâÿëÿ ñàëàí áèð øàèð
èíäè þçö îíëàðûí è÷èíÿ ýÿëèð, îíëàðûí úÿðýÿ-
ñèíäÿ éåð àõòàðûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ØßÐÈÔ èñ. [ÿð.] êëàñ. 1. Øÿðÿôëè, øÿðÿô ñàùèáè,
ìöáàðÿê, ìöãÿääÿñ, ÿçèç.
2. Íÿúèá, ÿñèë, øÿðàôÿòëè, íÿúàáÿòëè, ÿñèëëè.
ØßÐÈÊ èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð èøäÿ (òèúà-
ðÿòäÿ âÿ ñ.-äÿ) áàøãàñû èëÿ áèðýÿ èøòèðàê åäÿí
àäàì; îðòàã. ßáöëùÿñÿíáÿé úàâàùèðôöðóø âÿ
îíóí øÿðèêè Àüà ßñÿä Òöòöí÷ö îüëó þç òèúà-
ðÿò èøëÿðèíÿ áàø ÷ÿêìÿêäÿí þòðö Úóëôàéà ýå-
äèðëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ùàúû Íÿñèð àéðû áèð
éåðäÿ éàøàéàí øÿðèêèëÿ ùåñàá ÷ÿêìÿéÿ ýåò-
ìèøäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Øÿðèê åòìÿê (åëÿ-
ìÿê) – þçöíÿ îðòàã åòìÿê. [ßñýÿð áÿé:] Ìÿí
îíóí þçöíö äÿ òîâëàøäûðûá þçöìöçÿ øÿðèê åäÿ
áèëëÿì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ðóãèééÿ ßùìÿäÿ:]
Äÿðäèíÿ ìÿíè øÿðèê åò. À.Äèâàíáÿéîüëó. Øÿ-
ðèê îëìàã – 1) îðòàã îëìàã. Àëâåðäÿ øÿðèê
îëìàã, îðòàã îëìàã; 2) èøòèðàê åòìÿê, éîëäàø-
ëûã åëÿìÿê, áèðëÿøìÿê. Þç ìöñèáÿòèìè óíóäóá
[Õÿäèúÿíèí] ãÿìèíÿ øÿðèê îëäóì. Ñ.Ùöñåéí;
3) ðàçûëàøìàã, ãîøóëìàã. Äîñòóìóí ôèêðèíÿ
øÿðèê îëäóì. Øÿðèê ÷ûõìàã – áèð èøäÿ èøòèðàê
åòìÿäèéè ùàëäà, øÿðèêëèê èääèàñûíäà îëìàã.
2. Èøòèðàê åäÿí, ÿëè îëàí, ÿëáèð îëàí. [Ôÿððàø-
áàøû:] Áÿëè, áàòèíäÿ î äà Àüà Ìÿðäàíûí øÿðèêè
èìèø. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Èáðàùèì áÿé:] ..Áåëÿ
èøäÿ Úàìàë áÿéëÿ øÿðèê èø ýþðÿíèí áèðè äÿ î
Ùàúû Ãóðáàí ëÿíÿòóëëàùäûð. Í.Âÿçèðîâ.
3. Øÿðèêÿì øÿêëèíäÿ – ðàçûéàì, ãîøóëó-
ðàì, åòèðàçûì éîõäóð. [Ùÿúÿð õàíûì:] Ìÿí äÿ
îíóí ôèêðèíÿ øÿðèêÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Àòà:]
Ìÿí ñÿíèí ñþçöíÿ øÿðèêÿì, Ùåéáÿò, – äåäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØßÐÈÊËßØÌß “Øÿðèêëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßÐÈÊËßØÌßÊ ô. 1. Øÿðèê îëìàã, îðòàã
îëìàã.
2. Ðàçûëàøìàã, ùÿìðÿé îëìàã, ãîøóëìàã.
ØßÐÈÊËÈ ñèô. Îðòàãëû, ùàìàø, áèðýÿ. Øÿðèêëè
ìöëê. – [Ìóñòàôà áÿé:] Çàëûì óøàãëàðû, ìÿ-
íèìëÿ øÿðèêëè êÿùðèç ÷ûõàðòäûðûáñûíûç êè, ñóéóìó
äà îüóðëàéûðñûíûç. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Òàùèðçàäÿ-
íèí èëê èøè î îëäó êè, øÿðèêëè êÿñäèêëÿðè øèøÿéèí
ØßÐÃÈ
áöòþâ áèð øàããàñûíû àéûðûá ñöä÷ö ìÿùÿëëÿ-
ñèíÿ, Ìÿñìÿíèí åâèíÿ ýþíäÿðäè. Ìèð Úÿëàë.
// Áþëöíìÿç, àéðûëìàç, îðòàãëû. Øÿðèêëè ìàë.
Øÿðèêëè øåé.
ØßÐÈÊËÈÊ èñ. Îðòàãëûã, ùàìàøëûã, ìöøòÿ-
ðÿêëèê. [Ðöñòÿì:] Ùÿð êÿñ øÿðèêëèêäÿ èøëÿìÿñÿ,
îíà ùå÷ áèð øåé âåðèëìÿç. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØßÐÈÊÑÈÇ ñèô. Ùå÷ áèð øÿðèêè, îðòàüû îëìà-
éàí. Øÿðèêñèç ìöëê.
ØßÐÈÐ ñèô. âÿ èñ. [ÿð.] Øÿð èøëÿð ýþðÿí, èáëèñ,
ôÿñàä÷û, äÿëÿäóç, éàðàìàç, ïèñ (àäàì). Î ñÿ-
áÿáÿ Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáè áîøàìàçäû êè,
ãîðõóðäó, øÿðèð àäàìëàðûí áèðèñè Çåéíÿáè àëà
âÿ áàøëûéà Õóäàéàð áÿéäÿí ñÿüèðëÿðèí ìàë-
ìöëêöíö èääèà åëèéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Úàìàë áÿé:] Ùÿðýàù ñèç øÿðèð àäàìëàðûí ñþ-
çöíÿ áàõûá, èíàíûá èø ýþðñÿíèç, óéåçäè õàðàáà
ãîéàðñûíûç. Í.Âÿçèðîâ.
ØßÐà èñ. [ÿð.] 1. Äöíéàíûí äþðä úÿùÿòèí-
äÿí áèðè – ýöí÷ûõàí òÿðÿôè; ýöí÷ûõàí, ýöíäî-
üàí. Åâèí ïÿíúÿðÿëÿðè øÿðãÿ áàõûð. – Øÿðãäÿ
äàí éåðè éåíèúÿ ñþêöëöðäö. ß.Ñàäûã. // Ãÿðáÿ
(ýöíáàòàíà) ìöãàáèë úÿùÿò, èñòèãàìÿò. Øÿù-
ÿðèí øÿðã òÿðÿôèíäÿ ýþçÿë áàü ñàëûíìûøäû.
– ßðøàä áèëèðäè êè, øÿùÿðèí øÿðã ãóðòàðàúà-
üûíäà Ìàùìóä áÿéèí åâëÿðèíè âåðèáëÿð ìèëèñ
ðÿèñèíÿ. È.ßôÿíäèéåâ. Øÿðãÿ äîüðó áèð àäàì
ýåäèðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Ýöí÷ûõàí ñÿìòäÿ éåðëÿøÿí þëêÿëÿð (áó
ìÿíàäà “Ø” áþéöê ùÿðôëÿ éàçûëûð). Øÿðãÿ ñÿ-
éàùÿò. Éàõûí Øÿðã. Óçàã Øÿðã. Øÿðãè þéðÿíìÿê.
– Åëÿ óúàëäû êè, î áþéöê èíñàí; Øÿðãèí ùÿð
éåðèíäÿí õàëãà ýþðöíäö. Á.Âàùàáçàäÿ. // Ùÿ-
ìèí þëêÿëÿðÿ àèä îëàí, ìÿíñóá îëàí. Øÿðã
ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè. Øÿðã ìÿäÿíèééÿòè. Øÿðã
õàëãëàðû. – “Øÿáè-hèúðàí”, ãîúà Øÿðãèí þç âàð-
ëûüû, þç àäûäûð; Ìÿhêóì îëàí ìèëëÿòëÿðèí “éàí-
äûì” äåéÿí ôÿðéàäûäûð. Á.Âàùàáçàäÿ.
ØßÐÃÈ1 ñèô. [ÿð.] Øÿðãÿ àèä îëàí, Øÿðãÿ
ìÿõñóñ îëàí, Øÿðã èëÿ áàüëû. Øÿðãè Àâðîïà.
Øÿðãè Ñèáèð.
ØßÐÃÈ2 èñ. [ÿð.] Íÿüìÿ, ìàùíû. Ýöíÿø
ãöááÿíèí îðòàñûíà ýÿëÿð-ýÿëìÿç áèð øÿðãè ñÿñè
åøèäèëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Âöúóäóíóí ñîí áà-
ùàð éàðïàüûíäàí ôÿðãè éîõ; Äîäàüûíäà áèð
ýöëöø, áèð ãàéíàéàí øÿðãè éîõ. Ì.Ìöøôèã. Áèð
äîéóìëóã ìþùëÿò óìäóì þìöðäÿí; Ãàðà
äÿíèç, ùå÷ øÿðãèíäÿí äîéìàäûì. Ì.Àðàç.
215
ØßÐÃÈÉÉÓÍ
ØßÐÃÈÉÉÓÍ èñ. [ÿð.] êèò. 1. Øÿðã ìÿìëÿ-
êÿòëÿðè ÿùàëèñè, øÿðãëèëÿð, Øÿðã õàëãû.
2. Á à õ øÿðãøöíàñ.
ØßÐÃËÈ ñèô. Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿí áèðèíèí ÿùà-
ëèñèíÿ ìÿíñóá îëàí àäàì, Øÿðã ÿùëè. Øÿðãëè-
ëÿðèí àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè. Øÿðãëè ýåéèìèíäÿ áèð
àäàì. – ...Øÿðãëèëÿðèí çþâãöíö êîðëàéûá ùÿòòà
ðóùëàðûíû áåëÿ èíúèäÿí áèð øåé âàðñà, î äà áó
ñàõòà “Øÿðã ñòèëè”äèð... Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ØßÐÃØÖÍÀÑ èñ. [ÿð. øÿðã âÿ ôàðñ. ...øöíàñ]
Øÿðãøöíàñëûã ìöòÿõÿññèñè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí
êîìåäèéàëàðû 1817-1874-úö èëëÿðäÿ Ìèðçÿ
Úÿôÿðèí òÿðúöìÿñè èëÿ ôàðñ äèëèíäÿ Òåùðàíäà
äàø ÷àïû èëÿ íÿøð îëóíìóøäóð. Àâðîïà øÿðã-
øöíàñëàðû áèçèì éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðè èëÿ áó òÿð-
úöìÿíèí ñàéÿñèíäÿ òàíûø îëóðëàð. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
ØßÐÃØÖÍÀÑËÛà èñ. Øÿðã þëêÿëÿðèíèí òà-
ðèõèíè, èãòèñàäèééàòûíû, äèëëÿðèíè, ìÿäÿíèééÿò-
ëÿðèíè âÿ ñ. þéðÿíÿí åëìëÿðèí ùàìûñûíà âåðè-
ëÿí öìóìè àä. Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìè-
éàñû Øÿðãøöíàñëûã Èíñòèòóòóíóí àðõèâ øþáÿñèíäÿ
øÿðãøöíàñëûüà àèä íàäèð åëìè ÿñÿðëÿðèí ôîòî-
ñóðÿòëÿðè âÿ ìèêðîôèëìëÿðè òîïëàíìàãäàäûð.
ØßÐÌ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Àáûð, ùÿéà, óòàíìà,
õÿúàëÿò. Íÿ ðÿùì áèëÿð, øÿðì ãàíàð, àüëàìàã
àíëàð; Áþéëÿ ôÿëÿê îëìàç. Ì.ß.Ñàáèð.
Øÿðì
åòìÿê (ãûëìàã, åéëÿìÿê) êëàñ. – óòàíìàã,
ùÿéà åòìÿê, õÿúàëÿò ÷ÿêìÿê. Àðèô îëà, åé-
ùàìíàí ñþç ãàíà; Íàìÿùðÿìäÿí øÿðì åéëÿéÿ,
óòàíà. Àøûã ßëÿñýÿð.
3. “Èëÿ” ãîøìàñû èëÿ – óòàíà-óòàíà, õÿúà-
ëÿò ÷ÿêÿðÿê.
ØßÐÌßÍÄß ñèô. [ÿð.] êëàñ. Óòàíàí, óòàí-
úàã. // Õÿúàëÿòëè, öçöãàðà. Äåéèðëÿð êè, ñàáàù
ýÿëÿúÿê éàðûì; Øÿðìÿíäÿéÿì, àðòûá äÿðäö ãó-
áàðûì. Ã.Çàêèð. [Ýöëëö:] Àëëàù ýÿòèðèá, ñàëûá
ìÿíè áó îäóí-àëîâóí è÷èíÿ. Ãîùóìäàí øÿð-
ìÿíäÿ, äîñòäàí, àøíàäàí øÿðìÿíäÿ. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
Øÿðìÿíäÿ åòìÿê (ãûëìàã) –
óòàíäûðìàã, õÿúàëÿò ÷ÿêäèðìÿê. Áàüäà ýöëö
øÿðìÿíäÿ ãûëàð ãþí÷ÿ äîäàüûì; Ñöçýöí áà-
õûøûì, ãàðÿ ýþçöì, àëìà éàíàüûì. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Øÿðìÿíäÿ îëìàã – óòàíìàã, õÿúàëÿò
÷ÿêìÿê, õÿúàëÿòëè îëìàã. [Ìîëëà Èáðàùèì
Õÿëèë:] Âàëëàù, ñèçèí êèìè ÿçèç ãîíàãëàðäàí
øÿðìÿíäÿ îëóðàì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Òåëëÿðèí
äþíöá êÿìÿíäÿ; Ýþçÿëëÿð îëóá øÿðìÿíäÿ;
216
ØßÐÒ
Ãàðà ñà÷ûí äàë ýÿðäÿíäÿ; Ùþð, áàøûíà äîëàí-
äûüûì. Àøûã Ùöñåéí.
ØßÐÌßÍÄßËÈÊ èñ. Óòàíìà, õÿúàëÿò
÷ÿêìÿ, óòàíûëàúàã ùàë, âÿçèééÿò; öçöãàðàëûã.
Áÿñäèð ìÿíÿ ÷ÿêäèéèì õÿúàëÿò; Øÿðìÿíäÿëè-
éèìäÿêè ìÿëàìÿò. Ôöçóëè.
ØßÐÌÑÀÐ èñ. [ôàðñ.] á à õ øÿðìÿíäÿ. Ìèí-
ìèí øöêöðëÿð îëñóí, àíúàã ñÿíèí ñàéÿíäÿ;
Îëìàäûã áó ùÿéàòäà áèç øÿðìñàð, ìóñèãè.
Øÿùðèéàð.
ØßÐÌÑÈÇ ñèô. Àáûðñûç, ùÿéàñûç, óòàíìàç.
[Ñÿëáè:] Ñèçèí ÿíäàìûíûçà ïèëòÿ ãîéóëñóí, àé
øÿðìñèç, ùÿéàñûç øÿùÿð ãûçëàðû. ß.Âÿëèéåâ.
ØßÐÒ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéèí âàð îëìàñû, ùÿ-
éàòà êå÷ìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí àìèëëÿð; ÿñàñ,
çÿìèí. Ôèçèêè ùàçûðëûã ó÷óø ö÷öí ÿñàñ øÿðòäèð.
Èúðàíûí éîõëàíìàñû ìöâÿôôÿãèééÿòèí ìöùöì
øÿðòèäèð. – Éàëíûç ãàáàãúûë ôèêèðëÿðëÿ éàøàìàã
àçäûð, áó ôèêèðëÿðè éöêñÿê áÿäèè øÿêèëäÿ ÿêñ
åòäèðìÿê äÿ ñÿíÿò ÿñÿðè ö÷öí çÿðóðè øÿðòäèð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Áèð-áèðèëÿ ñàçèø áàüëàéàí òÿðÿôëÿðäÿí ùÿð
ùàíñû áèðèíèí èðÿëè ñöðäöéö òÿëÿá âÿ éà òÿêëèô.
[Ìÿììÿäáàüûð] àõûðäà ßñìÿðè òàïûá îíóíëà
åâëÿíäè, ÷öíêè ßñìÿð îíóí èñòÿäèéè øÿðòëÿðÿ
òàìàìèëÿ óéüóí èäè. Ñ.Ùöñåéí.
Øÿðò åò-
ìÿê (ãûëìàã, êÿñìÿê) – ÿââÿëúÿäÿí ðàçû-
ëàøìàã, óçëàøìàã, ñþçö áèð åòìÿê, êÿñäèðìÿê.
Àãèáÿò øÿðò ãûëäû èêè òÿáèá; Ùÿðÿ áèð çÿùð åéëÿ-
ñèí òÿðòèá. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Çàêèðîâ Íèñÿ õàíûìà:]
Íèñÿ, åâäÿí ÷ûõàíäà ñÿíèíëÿ ñþç äàíûøäûã, øÿðò
êÿñäèê. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. Ìöãàâèëÿíèí, òÿðÿôëÿðèí áó âÿ éà äèýÿð
þùäÿëèéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ìàääÿñè.
Øÿðò
áàüëàìàã – áèð øåé ùàããûíäà ðàçûëûüà ýÿëÿ-
ðÿê éàçûëû âÿ éà øèôàùè øÿêèëäÿ ãàðøûëûãëû þùäÿ-
ëèê ýþòöðìÿê.
4. Èêè âÿ éà áèð íå÷ÿ øÿõñ àðàñûíäà ñàçèø,
óçëàøìà, áàüëàøìà, øÿðòëÿøìÿ. Øÿðòÿ ýþðÿ î,
èøè äöíÿí ãóðòàðìàëû èäè.
Øÿðò áàüëàìàã –
ìöãàâèëÿ (ñàçèø) áàüëàìàã, øÿðòëÿøìÿê. Ñèçèí
éàíûíûçäà øÿðò áàüëàäûã áèç; Áîéóí ãà÷ûðìà-
äûã þç âÿäèìèçäÿí... Ñ.Âóðüóí.
◊ Øÿðòè øóìäà êÿñìÿê – ñîíðàäàí ìö-
áàùèñÿ, àíëàøûëìàçëûã îëìàñûí äåéÿ, áèð øåé
ùàããûíäà ãàáàãúàäàí ðàçûëûüà ýÿëìÿê, ÿâ-
âÿëúÿäÿí ðàçûëàøìàã, øÿðòëÿøìÿê, ãÿðàðëàø-
ìàã. Äÿñòÿéÿ òÿçÿ àäàìëàð ýÿëÿíäÿ Øàìèë
ÿââÿëúÿäÿí øÿðòè øóìäà êÿñÿðäè. Ì.Ùöñåéí.
ØßÐÒÈ
[Àëëàùãóëó:] Êÿíääÿ áåëÿ ìÿñÿë ÷ÿêÿðëÿð êè,
“øÿðòè øóìäà êÿñÿê, õûðìàíäà éàáà ãàïìà-
éàã”. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØßÐÒÈ ñèô. [ÿð.] 1. Àðàëàðûíäà øÿðòëÿøäèðèë-
ìèø, ãàáàãúàäàí øÿðòëÿøìèø. Ïàðòèçàíëàð ìå-
øÿíèí êÿíàðûíäà äóðóá øÿðòè èøàðÿíè ýþçëÿéèð-
äèëÿð. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. Ìöÿééÿí øÿðòëÿðëÿ ìÿùäóä åäèëìèø,
àíúàã ìöÿééÿí øÿðòëÿð ÿñàñûíäà ãöââÿñè îëàí.
Øÿðòè ðàçûëûã. Øÿðòè úÿçà (úÿçàéà ìÿùêóì îëìóø
øÿõñèí ñûíàã ìöääÿòè ÿðçèíäÿ ùå÷ áèð ýöíàù
èøëÿìÿäèéè òÿãäèðäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿí úÿçà).
3. Íèñáè, ìÿøðóò; áàøãà øÿðàèòäÿ áàøãà úöð
îëà áèëÿí. Ùÿéàòäà áèð ÷îõ øåé øÿðòèäèð. Äåéè-
ëÿíëÿðèí ùàìûñû øÿðòèäèð.
4. Ùÿãèãÿòäÿ òÿñâèð åäèëäèéè, ýþñòÿðèëäèéè
øÿêèëäÿ ìþâúóä îëìàéàí. Ùöäóäëàð àðàñûíäà
øÿðòè õÿòò ÷ÿêìÿê. Áèð øåéèí øÿðòè òÿñâèðè.
5. Ùàäèñÿíè îëäóüó êèìè éîõ, ñèìâîëèê ñó-
ðÿòäÿ ÿêñ åòäèðÿí, ãåéðè-ðåàë. Øÿðòè ñÿùíÿ êîì-
ïîçèñèéàñû. Øÿðòè ýþçÿëëèê.
ØßÐÒÈËÈÊ èñ. Øÿðòè îëìà. Úÿçàíûí øÿðòèëèéè.
ØßÐÒËßÍÄÈÐÈËÌß “Øÿðòëÿíäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ØßÐÒËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Áèð øÿðòëÿ
áàüëàíìàã, ãàáàãúàäàí øÿðò ãîéóëìàã,
ìöÿééÿí øÿðòëÿðÿ òàáå âÿ éà îíëàðëà ìÿù-
äóä åäèëìÿê.
ØßÐÒËßÍÄÈÐÌß “Øÿðòëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ØßÐÒËßÍÄÈÐÌßÊ ô. 1. Áèð øÿðòëÿ áàüëà-
ìàã âÿ éà ìÿùäóäëàøäûðìàã, øÿðò ãîéìàã.
2. Áèð øåéèí òþðÿìÿñèíÿ ÿñàñ îëìàã, ñÿáÿá
îëìàã. Àéäûíäûð êè, õàëãëàð àðàñûíäàêû áåëÿ
äÿðèí ìöíàñèáÿò þç íþâáÿñèíäÿ éöêñÿê ñÿâèé-
éÿäÿ äóðàí ìèëëÿòèí ÿäÿáèééàòûíûí î áèðè ìèë-
ëÿòëÿðèí ÿäÿáèééàòëàðû öçÿðèíÿ òÿñèðèíè äÿ øÿðò-
ëÿíäèðèð. Ì.Ùöñåéí.
ØßÐÒËßØÌß 1. “Øÿðòëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Øÿðòíàìÿ.
ØßÐÒËßØÌßÊ ô. Áèð-áèðèëÿ øÿðò áàüëà-
ìàã, ãàáàãúàäàí ñþçëÿøìÿê, ñþç ãîéìàã,
âÿäÿëÿøìÿê, ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê. Ïðîôåññîð
Àñëàíëà øÿðòëÿøäèéè éåðäÿ ýþðöø(äö).. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
ØßÐÒËÈ ñèô. ßââÿëúÿäÿí øÿðòëÿøäèðèëìèø,
øÿðò ãîéóëàí, ìöÿééÿí øÿðòëÿ áàüëû îëàí.
ØßÐÒÍÀÌß èñ. [ÿð. øÿðò âÿ ôàðñ. ...íàìÿ]
Èêè òÿðÿôèí ðàçûëûüû ÿñàñûíäà éàçûëû øÿêèëäÿ
òÿðòèá åäèëÿí áàüëàøìà, ìöãàâèëÿíàìÿ; êîí-
ØßØßßÄÀÐ
òðàêò. Ìÿäÿò ìóçäóðëàð êîìèòåòèíèí òÿëèìàò-
÷ûëûüû âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøàð, ÿñàñ åòèáàðèëÿ êóëàê-
ëàðëà ìóçäóðëàð àðàñûíäà øÿðòíàìÿ áàüëàðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØßÐÒÑÈÇ ñèô. Ùå÷ áèð øÿðòëÿ ìÿùäóäëàø-
ìàéàí, áàüëû îëìàéàí, øÿðòëÿíìÿéÿí; äàíû-
øûãñûç. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Òÿêëèôëÿðèí øÿðòñèç
ãÿáóëó.
ØßÐÒ(È)-ØÖÐÓÒ á à õ øÿðò 2-4-úö ìÿíà-
ëàðäà. Ìöñÿëìàíûí äà þç øÿðò-øöðóòó âàð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Øÿðò(è)-øöðóò áàü-
ëàìàã – øÿðòëÿøìÿê, øÿðò áàüëàìàã. ..Úÿëèë
àüà Îëéà èëÿ øÿðòè-øöðóò áàüëàéûðäû êè, î, ñèðê-
äÿí ÷ûõñûí âÿ ùÿìèøÿ îíà éàð îëñóí, éîëäàø
îëñóí. È.Ìóñàáÿéîâ.
ØßÑÒ èñ. [ôàðñ.] Ëÿéàãÿò, âöãàð, øÿðÿô, ùåé-
ñèééàò; òÿøÿõõöñ. // Øÿñòèíÿ øÿêëèíäÿ – øÿíèíÿ,
àäûíà, ëÿéàãÿòèíÿ. Äÿðÿäÿí ÷ûõàíäà áèð áþëöê
ãàçàã; Àéíàëû èøëÿäè, ãîïäó òîçàíàã; Íÿáèíèí
øÿñòèíÿ áó ñþçö éàçàã. “Ãà÷àã Íÿáè”.
Øÿñ-
òèíÿ äÿéìÿê (òîõóíìàã) – ìÿíëèéèíÿ òî-
õóíìàã, þçöíÿ ëàéèã áèëìÿìÿê àä-ñàíûíà,
ùþðìÿòèíÿ òîõóíìàã; øÿíèíÿ êÿñèð ñàéìàã.
ØßÑÒËß çÿðô Âöãàðëà, ãöðóðëà, òÿøÿõõöñëÿ,
ëîâüà-ëîâüà. Øÿñòëÿ ãàáàüà ýÿëìÿê. Øÿñòëÿ
äóðìàã. – Ùöíÿð èñòÿð êè, Èñêÿíäÿð êèìè áèð
øèò ýÿëèá øÿñòëÿ äóðñóí ìåéäàíäà âÿ äåñèí:
– Úÿíàá Øåéõ, ùÿð íÿ ãÿäÿð áó ãÿáèðèñòàíëûãäà
þëö äÿôí îëóíóá, ùàìûñûíû äèðèëò. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [ßáóçÿðáÿé] ÿëëÿðèíè øàëâàð úèáèíÿ
ñàëûá, çàáèòèí éàíûíäà øÿñòëÿ äàéàíìûøäû.
Ì.Ùöñåéí.
ØßØÁßÐ ñèô. ìÿù. Éîüóí, äèê áûü. Áèð ñÿíèí
øÿøáÿð áûüûí éöç Íèêîëàéà äÿéÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØßØÁßÐËßÌß “Øÿøáÿðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØßØÁßÐËßÌßÊ ô. ìÿù. Äèêÿëòìÿê, ãàë-
õûçìàã, ãàáàðòìàã.
ØßØßß èñ. [ÿð.] êëàñ. òÿíò. 1. Ïàðëàãëûã, ïàð-
ëàìà, ïàðûëòû. Øÿìè-ðöõöí ñóðÿòè ãàðøûìà ýÿë-
ìèøäèð; Øÿøÿÿñèíäÿí áÿíÿ øþëÿ äöøÿð, éàíà-
ðàì. Íÿñèìè.
2. ìÿú. Äÿáäÿáÿ, òÿìòÿðàã; çàùèðè áÿçÿê,
çèíÿò, ïàðëàãëûã.
ØßØßßÄÀÐ ñèô. [ÿð. øÿøÿÿ âÿ ôàðñ. ...äàð]
êëàñ. òÿíò. Ïàðûëäàéàí, ïàðëàéàí, ïàðûëòûëû. Ìÿí-
ñóð àõûðûíúû ýöúöíö éûüûá ãàíëû ýþç éàøëàðû
àðàñûíäàí: – Ñèòàðÿ! Ìÿíè éàíäûðìà, ýÿë, ýÿë,
åé ùÿéàòûìûí çþùðåéè-øÿøÿÿäàðû. Ú.Úàááàðëû.
// Á à õ øÿøÿÿëè.
217
ØßØßßËÈ
ØßØßßËÈ ñèô. Òÿíòÿíÿëè, äÿáäÿáÿëè, òÿì-
òÿðàãëû, ïàðûëòûëû. Èêèíúè ìÿúëèñ áèðèíúè øÿêèë
Èñôÿùàí øÿùÿðèíäÿ, ïàäøàùûí ñàðàéûíäà âàãå
îëóð. Ñàðàé ìöìêöí ìÿðòÿáÿäÿ øÿøÿÿëè äþ-
øÿíìèøäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Íèýàðûí] öçöíäÿ
ýÿíúëèê òÿðàâÿòè î ãÿäÿð øÿøÿÿëè èäè, äàíûøàíäà
ñÿñèíäÿ áÿêàðÿò úàíëàíûð, ñöñëÿíèðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ØßÒÀÐßÒ èñ. [ÿð.] êëàñ. Øÿíëèê, øóõëóã.
[Ñåâäà:] Ùåéðÿò!.. Íÿ ýþçÿëëèê, íÿ øÿòàðÿò;
Ñåéð åò! Î íÿ äàøãûíúà áÿêàðÿò. Ù.Úàâèä.
ßøðÿô èíäè áöñáöòöí äÿéèøìèø, ÿââÿëêè ýþçÿë-
ëèéèíè, øÿí âÿ øÿòàðÿòèíè èòèðìèøè(äè).. À.Øàèã.
ØßÒÀÐßÒËÈ ñèô. Øÿí, ñåâèíúëè, øóõ. Øÿòà-
ðÿòëè íÿüìÿ. – Íÿ øÿòàðÿòëè áàùàð, èøòÿ áàõûí;
Ñàðìûø ÿòðàôû áÿäèè áèð àõûí. Ù.Úàâèä.
ØßÒßË1 äàí. á à õ úûüàë. Øÿòÿë àäàì.
ØßÒßË2 èñ. ìÿù. Éóí úîðàá.
ØßÒßËËÈÊ á à õ úûüàëëûã. Øÿòÿëëèê åëÿìÿê.
ØßÒÐßÍÚ èñ. [ôàðñ.] Øàùìàò. Çöëì çÿíúè-
ðèíèí àëòûíäà ÷ÿêèð èøýÿíúÿ; Åéáäèð ñÿí óéàñàí
ýÿíúÿôÿéÿ, øÿòðÿíúÿ. À.Ñÿùùÿò. [Ðÿìçèééÿ]
ðóñúà àç-÷îõ îõóéóð, éàçûð, äàíûøûð, íÿðä, øÿò-
ðÿíú îéíàìàüû, éîëäàøëàðûíû ìÿøüóë åòìÿê
éîëëàðûíû áèëèð(äè). À.Øàèã.
ØßÂß èñ. [ôàðñ.] 1. ßãèã (ãèéìÿòëè äàø).
2. ìÿú. Ãàðà. Øÿâÿ ñà÷. Øÿâÿ áûü. – [Çàáèò:]
Éîõ, áèðäÿí-áèðÿ î øÿâÿ ýþçëÿð à÷ûëûá àäàìûí
öçöíÿ áàõàíäà Ýöíÿø ãàáàüûíäà ïîëàä êèìè
øÿôÿãëÿíèá, îõ êèìè èíñàíûí öðÿéèíäÿí êå÷èð.
Å.Ñóëòàíîâ.
Øÿâÿ êèìè – çèë ãàðà, ãàïãàðà.
[Ìÿøÿäè Èáàä:] Ìÿí ñàããàëûìà ùÿíà ãîéäóì,
ãîéìàäûì, ùÿìèøÿ ãàïãàðà øÿâÿ êèìèäèð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Íóðèééÿ:] [Ëåéòåíàíòûí] ñÿñèíè
åøèäèá, àé èøûüûíäà øÿâÿ êèìè ïàðëàéàí èðè, ãàðà
ýþçëÿðèíè ýþðÿðêÿí äèêñèíäè. È.ßôÿíäèéåâ.
// Ãàðà ðÿíýëè èðè, ãèéìÿòëè ìóíúóã; ãàðà êÿù-
ðÿáà. [Õàíûìûí] ÿòÿéèíäÿ áèð ñûðà ÿøðÿôè, áîé-
íóíäà ãûçûëëû øÿâÿñè âàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØßÂßË á à õ øàõ-øÿâÿë.
ØßÂßËËÈÊ èñ. Øÿâÿë òþêöëìöø éåð. [Úÿ-
ìèëëÿ Ñÿëòÿíÿò] äÿùðÿëÿðè âÿ èïëÿðè àüàúûí àë-
òûíà ãîéóá, ãàëûí øÿâÿëëèéÿ ýèðäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ØßÂßÑÀ× ñèô. Ñà÷û ãàïãàðà îëàí. Ãàðà
øÿâÿñà÷ ýÿëèí; Äóð ãàïûíû à÷, ýÿëèí; Àòàí ñÿíè
âåðìÿéèð; Êÿùÿðè ìèí ãà÷, ýÿëèí. (Áàéàòû).
ØßÂÂÀË èñ. [ÿð.] Ùèúðè ãÿìÿðè ÿðÿá òÿã-
âèìèíäÿ îíóíúó àéûí àäû. [Ñàðà õàíûì:] Äå-
218
ØÛÃÃÀØÛÃ
ìèñÿí êè, øÿââàë àéûíûí áèðèíäÿ ýÿðÿê ùàìû
ëàòûí äèëè äàíûøñûí, áó äà áîðúóìà äåéèë, áèð
ñÿí áèë, áèð äÿ ñÿíèí Àëëàùûí áèëñèí. Ãàíòÿìèð.
ØßÉÀÒÈÍ [ÿð. “øåéòàí” ñþç. úÿìè] Øåé-
òàíëàð. [Ñàëìàí áÿé:] Áó åâ úèí, øÿéàòèí îúà-
üûäû. Í.Âÿçèðîâ.
ØÛÄÛÐÜÛ ñèô. 1. Àðàñûêÿñèëìÿäÿí øèääÿòëÿ
éàüàí; ýóð (éàüûø ùàããûíäà). Àììà ìÿçÿ áó-
ðàñûíäàäûð êè, éàüûø äà íàòàðàø êèìè áàøëàéûð
øûäûðüû èëÿ éàüìàüà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Òîðàí ãàðûøàíäà øûäûðüû éàüûø áàøëàäû âÿ ßçèç
áóíäàí äà õÿáÿð òóòìàäû... Äöíéàäàí ñÿññèç-
ñÿìèðñèç êþ÷äö. È.Ìÿëèêçàäÿ.
2. ìÿú. çÿðô Àðàâåðìÿäÿí, úÿëä, ÷îõ ñöðÿòëÿ.
Áàøãà øåéäÿ ýþñòÿðèðÿì èñòåäàäûìû; Ìÿí øû-
äûðüû ùÿôòÿäÿ áèð ðîìàí éàçûðàì. Ñ.Ðöñòÿì.
ØÛÜÛÌÀ “Øûüûìàã”äàí ô.èñ.
ØÛÜÛÌÀà ô. 1. ×îõ áþéöê ñöðÿòëÿ åíÿðÿê
ùÿäÿôÿ ùöúóì åòìÿê, öçÿðèíÿ àòûëìàã. Òÿé-
éàðÿëÿð äöøìÿí öçÿðèíÿ øûüûäûëàð. – Ìöáàøèð
Ìÿììÿä [Ýöëíàçûí] öñòöíÿ øûüûäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Èêè ãàðòàë ãûé âóðàðàã øûüûéûð âÿ ãÿ-
çÿáëÿ äèäèøèðäè. ß.Ñàäûã.
2. ×àõìàã. Ùàâà ãàðàëûð, èëäûðûì øûüûéûð,
ýþé ïåéäÿðïåé ýóðóëäàéûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Äàüëàð òèòðÿäè, ýþé ãöááÿñèíè äîüðàéàí èëäû-
ðûìëàð øûüûéûá ãûçûë îõëàðûíû ãûëûíú ãàéàëàðûí
òÿïÿëÿðèíÿ ñàíúäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. ..Áóëóä-
ëàðäà øûüûéàí øèìøÿêëÿðäÿí éåðÿ òþêöëÿí ãûüûë-
úûìëàð ùÿð òÿðÿôè ÷óëüàéàí áèð éàíüûíà ÷åâ-
ðèëèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÛÜÛÉÛÚÛ: øûüûéûúû òÿééàðÿ – øûüûìà öñóëó
èëÿ ùöúóì åäÿí ùÿðáè òÿééàðÿ.
ØÛÃ (ØÛÊ) [ôð. úùèú] äàí. Çàùèðè áÿçÿê, çèíÿò,
äÿáäÿáÿ, úàù-úàëàë. // Ýþçÿë, çÿðèô, ìîäà èëÿ,
ñöñëö, ãÿøÿíý. Îðòàáîéëó, øûã ãèéàôÿëè áó îüëàí
ùå÷ êÿñÿ äèããÿò åòìÿéÿðÿê éàëíûç ïàðàäà áà-
õûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Î âàõò ßùìÿä äÿ .. ýèì-
íàçèéà òÿëÿáÿñè èäè, ùÿì äÿ ßùìÿä øûã ýÿçÿí
òÿëÿáÿëÿðäÿí èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Ìóñàíûí íÿ-
âÿñè] þç øÿùÿðèíÿ ãàéûäàíäà î ãÿäÿð øûã, î
ãÿäÿð çÿðèô ýåéèíìèøäè êè, ùàìûíûí ýþçö áóíäà
èäè. Ãàíòÿìèð.
ØÛÃÃ òÿãë. Ñûíàí âÿ éà áèð-áèðèíÿ òîõóíàí
àüàú âÿ ñ. áÿðê, êþâðÿê øåéëÿðäÿí ÷ûõàí ñÿñ.
ØÛÃÃÀØÛÃ çÿðô Øûãã ñÿñè ÷ûõàðäàðàã, øûã-
ãûëäàéàðàã. Êöëÿê ÿñäèêúÿ êîëëàð øûããàøûã
ñàëûð.
ØÛÃÃÛËÄÀÌÀ
ØÛÃÃÛËÄÀÌÀ “Øûããûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ØÛÃÃÛËÄÀÌÀÃ ô. Øûã-øûã ñÿñ ÷ûõàðìàã.
ØÛÃÃÛËÒÛ èñ. Àüàú, áóäàã âÿ ñ. áÿðê, êþâ-
ðÿê øåé áèð-áèðèíÿ äÿéäèêäÿ ùàñèë îëàí ñÿñ.
..Ìèðçÿ Úÿìèë êÿùðÿáà òÿñáåùèíè ÿëèíÿ àëûá,
ÿñÿáè ùàëäà ÷åâèðèð, ìóíúóãëàðûí øûããûëòûñûí-
äàí ùÿçç àëûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ØÛÃËÛÃ èñ. Çÿðèôëèê, ýþçÿëëèê, ãÿøÿíýëèê,
ìîäàéà óéüóíëóã. Ïàëòàðûí øûãëûüû. Éàøëû
àäàìà î ãÿäÿð øûãëûã éàðàøìàç.
ØÛËËÀÃ èñ. Àéàãëà âóðìà, òÿïèê àòìà;
òÿïèê. Êÿíäëèéÿ ýÿëäè, âóðäó áèð øûëëàã; Àðû-
ëàðû äàüûòäû îë ñàðñàã. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Êèøè:]
Ýÿðÿê [àòûí] áàøûíû ÷ÿêÿì, ãîðõóðàì, øûëëàüà
ãàëõûá þçöíö ñÿãÿò åëÿñèí. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Øûë-
ëàã àòìàã – 1) òÿïèê àòìàã, øûëëàãëàìàã.
Äöç éåðäÿ ýÿçÿ áèëìèð, øóìäà øûëëàã àòûð.
(Ìÿñÿë). Òöôÿíý à÷ûëàí êèìè, îíóí ñÿñèíäÿí
öðêÿí åøøÿê áèð ãîøà øûëëàã àòäû.. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ; 2) ìÿú. äàí. Ãûçûøìàã, ùÿéàñûçëàø-
ìàã, úûçûüûíäàí ÷ûõìàã. [Úÿáè:] Î àðâàääàí
ùÿçÿð åòìÿê ýÿðÿê, ùàíñû êè, ÿðè åâäÿí ýåäÿí-
äÿí ñîíðà øûëëàã àòà. Í.Âÿçèðîâ. // Àçüûí-
ëàøìàã, ãóäóðìàã. [Êöðä Ìóñà:] Àé Åëäàð!
Äîüðóñó áó áÿéëÿð êè, âàð; Áèð àçúà àðïàñû
÷îõ äöøÿí çàìàí; Éàáû úèíñè êèìè øûëëàã àòûð-
ëàð. Ñ.Âóðüóí. Øûëëàüà äóðìàã – á à õ øûëëàã
àòìàã 2-úè ìÿíàäà. [Ùàúû Ìóðàä:] ..Éåéèí
ìÿíèì éàüëû-éàüëû õþðÿêëÿðèìè, ñîíðà ãûçûøûá
øûëëàüà äóðóí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ØÛËËÀÃÀÒÀÍ, ØÛËËÀÃ×Û ñèô. Òÿïèê (øûë-
ëàã) àòìàã õàñèééÿòè îëàí. Øûëëàãàòàí àò.
ØÛËËÀÃËÀÌÀ “Øûëëàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÛËËÀÃËÀÌÀÃ ô. Øûëëàã àòìàã, òÿïèê àò-
ìàã.
ØÛËËÀÃËÀØÌÀ “Øûëëàãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ØÛËËÀÃËÀØÌÀÃ ãàðø. Áèð-áèðèíÿ øûëëàã
àòìàã, òÿïèê àòìàã, òÿïèêëÿøìÿê (àò âÿ ñ. ùàã-
ãûíäà).
ØÛËÒÀÃ 1. èñ. Ìÿíàñûç òÿëÿá, èääèà, àðçó,
èñòÿê. Âÿëèãóëó äà áàøëàéûá øûëòàüû âÿ äàâà-
ìÿðÿêÿíè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [ßëéàðîâ:]
Ùÿð éîëäàí þòÿíèí øûëòàüûíäàí þòðö áèç àäàì-
ëàðûìûçû ÷þëÿ òþêÿ áèëìèðèê êè? Ì.Ùöñåéí.
// ñèô. Äàèì øûëòàãëûã åäÿí, øûëòàã÷û. Äöðäàíÿ
õàíûìûí ãûçû Ñîíàíû äà, î áàø ÷ûõàðìàäûüû
øûëòàã ãûçû äà èíäè Ãàäèð ýþðìÿê èñòÿìèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Àüëàéûá-ãûøãûðìàãëà þç èñòÿ-
éèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿí; èíàäúûë, èíàä, òÿðñ. Øûëòàã
óøàã. // Êåôñèçëèê, àüðû âÿ ñ. ñÿáÿáëÿð öçöí-
ØÛÐÛËÄÀÌÀÃ
äÿí óøàãëàðäà àüëàìàã âÿ éà ÷ûüûðìàã øÿê-
ëèíäÿ òÿçàùöð åäÿí íàðàùàòëûã, ÿñÿáèééÿò ùàëû.
[Àòàáàëà] áó ÷îúóüóí íàçûíû ÷ÿêèð, ùÿð øûëòà-
üûíà äþçöð. À.Øàèã.
Øûëòàã åòìÿê (åëÿ-
ìÿê) – 1) àüëàìàãëà íàðàùàòëûüûíû áèëäèðìÿê.
Áàëàúà óøàãëàð ýåúÿ éàòìàéûá øûëòàã åëÿéÿíäÿ,
àíàëàðû èñòÿìÿéèáëÿð øèðèí éóõóäàí àéûëûá
óøàüà ñöä âåðñèíëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ;
2) ìÿú. Íàç åëÿìÿê, þçöíö ÿðêþéöí êèìè
àïàðìàã. Ãûç ÷îõ øûëòàã åäÿíäÿ Áöëÿíä îíà
íÿñèùÿò åäÿðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ñèô. ìÿú. Äÿéèøêÿí, ãÿðàðñûç, ñàáèò ùàëäà
îëìàéàí, ýþçëÿíèëìÿäÿí äÿéèøÿí. Øûëòàã äÿ-
íèç. Øûëòàã ùàâà. – Íåúÿ ñàêèòúÿ, áàõûð ýþð,
íåúÿ øûëòàã Õÿçÿðèì; Áàøãà àéëàðäàñà ùÿð
äàëüàñû áèð äàü Õÿçÿðèì. Ñ.Ðöñòÿì.
ØÛËÒÀÃÚÛË á à õ øûëòàã.
ØÛËÒÀÃ×Û ñèô. 1. Øûëòàã, øûëòàãëûã åäÿí,
ùå÷ øåéäÿí ðàçû ãàëìàéàí. [ßáöëùÿñÿíáÿé:]
Ìÿí ãàðøûìäà .. øûëòàã÷û áèð ãûç ýþðöðäöì.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Áàúûì:] [Õÿäèúÿ] õÿñòÿäèð,
àíàñû éîõäóð, øûëòàã÷ûäûð. Ñ.Ùöñåéí.
2. Àüëàüàí, òÿðñ, èíàäúûë. ×îõëàðûíûí áåç-
äèéè âÿ óçàã ãà÷äûüû èíàäëû, øûëòàã÷û âÿ àüëà-
üàí óøàãëàðû Íàçèìÿ ñàíêè ÿôñóí èëÿ ÿëÿ àëûð.
Ìèð Úÿëàë.
ØÛËÒÀÃËÛÃ á à õ øûëòàã (1-úè ìÿíàäà).
Ìÿí îíó þçöìäÿí ðàçû ñàëìàã ö÷öí ùÿð èøè
áàúàðàðäûì, íÿ èíàä, íÿ äÿ øûëòàãëûüà éîë âåð-
ìÿçäèì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [ßééàð:] Áèð ÿðêþéöí
óøàãñàí ñÿí; Øûëòàãëûãäûð èøèí-ïåøÿí. À.Øàèã.
[Òÿðëàí:] Ìÿí ãûç äåéèëÿì, øûëòàãëûã åëÿéÿì.
Ì.Ùöñåéí.
ØÛÍÄÛÐ èñ. ßòèí àòûëàí ùèññÿëÿðè.
ØÛÏÏÛËÒÛ èñ. Áèð øåé ñóéà äöøäöêäÿ âÿ éà
ñóéà äÿéäèêäÿ, éàõóä äà äàëüàëàð áèð-áèðèíÿ
äÿéäèêäÿ ùàñèë îëàí ñÿñ. Àâàðëàðûí øûïïûëòûñû.
Äàëüàëàðûí øûïïûëòûñû.
ØÛÐÙÀØÛÐ(ËÀ) çÿðô Øûð-øûð ñÿñ ÷ûõàðà-
÷ûõàðà, øûðûëòû èëÿ. Ñó øûðùàøûðëà éåðÿ òþêöëäö.
Ì.Èáðàùèìîâ. [Àôàã:] Ìÿí áó âÿòÿí òîðïàüûíû
éàõøû òàíûéûðàì, åëÿ êè èíñàí ÿëè îíà òîõóíäó,
åëÿ êè øûðùàøûð ñó àõûá ýÿëäè, î, òÿçÿäÿí ÷è÷ÿê
à÷ûá ýöëöñòàíà ÷åâðèëÿúÿê. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØÛÐÛËÄÀÌÀ “Øûðûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ØÛÐÛËÄÀÌÀÃ ô. Øûðûëòû èëÿ àõìàã, òþêöë-
ìÿê (ñó, éàüûø âÿ ñ.). Áóëàãëàðûí äàøäàí-
äàøà òþêöëöá øûðûëäàìàüû ýþçÿë áàüëàðà áèð
àéðû ëÿòàôÿò âåðèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Äàëáàäàë
øèìøÿê ÷àõäû âÿ ñîíðà éàüûø øûðûëäàäû. È.ßôÿí-
219
ØÛÐÛËÄÀØÌÀ
äèéåâ. [Ìÿëÿê:] [ñó] éåíÿ ãàéàëàðûí àðàñûí-
äàí ñûçäûãúà øûðûëäàéûðìû? È.Øûõëû.
ØÛÐÛËÄÀØÌÀ “Øûðûëäàøìàã”äàí ô.èñ.
ØÛÐÛËÄÀØÌÀÃ ô. Øûðûëòû èëÿ, øûð-øûðëà àõàí
÷îõëó âÿ éà ÷àüëàéàí ñó ùàããûíäà; øûðûëäàìàã.
Àøàüûëàðäà éàøûë îòëàð ñó èëÿ þïöøöð, øÿëàëÿ-
ëÿð øûðûëäàøûð. Ì.Ùöñåéí.
ØÛÐÛËÄÀÒÌÀ “Øûðûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ØÛÐÛËÄÀÒÌÀÃ ô. Øûðûëòû èëÿ òþêìÿê, àõûò-
ìàã, áèðäÿí òþêìÿê, áîøàëòìàã (ìàéå øåé
ùàããûíäà). [Ðîçà] äîë÷àäàêû èëûã ñóéó ãàëäû-
ðûð, áèðäÿí-áèðÿ ëÿéÿíÿ øûðûëäàäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÛÐÛËÒÛ èñ. Àõàí, òþêöëÿí ñóäàí ùàñèë îëàí
ñÿñ; øûðûëäàìà ñÿñè, øûð-øûð. Ñóéóí øûðûëòûñûí-
äàí ñàâàéû áèð ñÿñ, öí éîõ èäè. Å.Ñóëòàíîâ.
..Èêè ãðàíòäàí ñó øûðûëòû èëÿ òþêöëöðäö èêè ùî-
âóçà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éàõûíäàêû áóëà-
üûí øûðûëòûñû ýåúÿíèí ñàêèòëèéè è÷ÿðèñèíäÿ ùÿçèí
áèð èíèëòè êèìè åøèäèëèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ØÛÐÛËÒÛËÛ ñèô. Øûðûëòû èëÿ àõàí, øûð-øûð àõàí.
Îüëàíëàðû áàø äàøûíû; Ãîéäó îíóí ùÿìèí
äàüäà; Îíà øèðèí íÿüìÿ äåäè; Øûðûëòûëû ýóð
áóëàã äà. Ì.Äèëáàçè.
ØÛÐÛË-ØÛÐÛË á à õ øûð-øûð. Ñÿùÿð øûðûë-øûðûë
ñÿñèí ýÿëÿíäÿ; Áÿíÿôøÿëÿð ýöëñöí, ýöëëÿð ñåâèí-
ñèí. Ð.Ðçà. Àõûá ýåäèð ãàïûìûçäàí êè÷èê ÷àé
øûðûë-øûðûë. Ç.Õÿëèë.
ØÛÐÛÌ èñ. 1. ê.ò. Òîðïàãäà êîòàíûí âÿ éà
áàøãà àëÿòèí à÷äûüû äÿðèí èç, çîëàã. Òàðëàëàð
øûðûìëàðëà ñóâàðûëûð. – Ýöëøÿí äàéàíûá òðàê-
òîðóí ñÿñèíÿ ãóëàã àñûð, ÷åâèðäèéè òîðïàüà,
à÷äûüû øûðûìëàðà òàìàøà åäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
Øóìëàíàí äöçëÿðÿ áàõûðàì, îäóð; Óçàíûð ÷þë
áîéó àü-àü øûðûìëàð. ß.Úÿìèë.
2. ìÿú. Çîëàã, õÿòò, òèêèø éåðè, ÷àïûã éåðè.
Öç-ýþçöíäÿ øûðûì ýþðöíöð.
ØÛÐÛÌËÀÌÀ “Øûðûìëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÛÐÛÌËÀÌÀà ô. 1. Øûðûì à÷ìàã.
2. ìÿú. Øûðûì-øûðûì åëÿìÿê, úûðìàã.
ØÛÐÛÌ-ØÛÐÛÌ ñèô. Çîëàã-çîëàã, çîë-çîë,
úûçûã-úûçûã, øûðûìëàð ùàëûíäà. Øûðûì-øûðûì ïàë-
òàð. – Ìåùìàíõàíàäà èëê íÿçÿðÿ äÿéÿí áèðèíúè
ìÿðòÿáÿäÿêè áþéöê äàèðÿâè äÿùëèçèí áèð íå÷ÿ
éåðäÿí øûðûì-øûðûì (ç.) ÷àòëàìûø ñàë øöøÿñèäèð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÛÐÛÍÃÀ [éóí.] á à õ øïðèñ.
ØÛÐÌÀÍÌÀ “Øûðìàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÛÐÌÀÍÌÀÃ ô. ìÿù. Éàõûíà ýÿëìÿê, ãó-
úàãëàìàã, áîéíóíà ñÿðèëìÿê. Óøàã àíàñûíà
øûðìàíäû.
220
ØÈÄÄßÒ
ØÛÐÍÀÃ èñ. Íàçèê ñó àõûíû; ôÿââàðÿ. Ãó-
éóíó ñó øûðíàüû èëÿ éóìàã. – Îí-îí áåø ìåòð
óçóíëóüóíäà ýöúëö ñó øûðíàüû .. äàüû îâóá
äàüûäûðäû. ß.Ñàäûã.
ØÛÐÏ çÿðô äàí. Î ñààò, äÿðùàë, áèðäÿí. Øûðï
ãàïû à÷ûëäû. – [Éÿùéà Êàìàë] Ùàúûíûí åâè
éàíûíà ÷àòìàìûøäû êè, øûðï äàéàíäû. Ìèð Úÿëàë.
ØÛÐÏÀØÛÐÏ çÿðô Òåç-òåç, àðà âåðìÿäÿí,
ãûçüûí. Øûðïàøûðï èø ýþðìÿê. – [Óñòà:] Áàø-
ìàã÷ûëàð äà ùàìûñû èøëÿéèðëÿð. Øûðïàøûðï ÷óñò
òèêèðëÿð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÛÐÏÛËÒÛ á à õ øàïïûëòû. ßôðóç áàúûíûí
ýþçëÿðè àõäû, øûðïûëòû èëÿ äþøÿìÿéÿ äöøäö.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÛÐÐÀÍ èñ. Øÿëàëÿ. Õàòóí .. âåäðÿíè ýþ-
òöðöá, äàüäàüàí äèáèíäÿêè øûððàíà òÿðÿô ñóéà
éîëëàíäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÛÐ-ØÛÐ òÿãë. 1. èñ. Áèð ãàéäàäà àõàí, òþ-
êöëÿí ñóäàí âÿ éà éàüûøäàí ùàñèë îëàí ñÿñ.
// Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ñÿññèç äÿðÿäÿ áÿðã âóðàð
øûð-øûð àõàí ñó. À.Ñÿùùÿò. Éåíÿ áàø ýþòöðöá
îéíàéûð ùÿéàò; Àõûð øûðûë-øûðûë øûð-øûð áóëàã-
ëàð. Ñ.Âóðüóí. Éàüûø áöòöí øèääÿòèëÿ éàüûð,
øûð-øûð øûðûëäàéûðäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Á à õ øûððàí.
ØÛÐÒÛËÄÀÌÀ “Øûðòûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ØÛÐÒÛËÄÀÌÀÃ ô. Øûðòûëòû ñÿñè ÷ûõàðòìàã.
[Øÿðèôçàäÿíèí] èêèíúè ãàì÷û ãóëàüûíûí äèáèíäÿ
øûðòûëäàäû. Ì.Ùöñåéí.
ØÛÐÒÛËÒÛ èñ. Ãàì÷û, éàõóä íàçèê ÷óáóãëà
âóðäóãäà ÷ûõàí ñÿñ.
ØÛÐÂÀÍÌÀÃ ô. 1. Íÿâàçèø ýþñòÿðìÿê.
2. Éàëìàíìàã (èòëÿðäÿ). Èò ñàùèáèíÿ øûâðà-
íûðäû. // Ãóéðóã áóëàìàã.
ØÈÁÈÄ èñ. áîò. Õàëã òÿáàáÿòèíäÿ äÿðìàí
êèìè èøëÿíÿí ÷ÿòèð÷è÷ÿê ôÿñèëÿñèíäÿí õîøèéëè
áèòêè.
ØÈÁËÉÒ [àëì. Ñòóôåëåòòå] Ãàéòàíëû êèøè
áîòèíêàñû. [Ùåéáÿò] áÿçÿí éàíû ðåçèíëè æûü-æûü
øèáëåò äÿ ýåéÿðäè, õîøóíà ýÿëìÿéÿí àäàì-
ëàðûí êöðÿéèíèí àðàñûíû “ñûüàëëàìàã” ö÷öí
ÿëèíäÿ äàèìà òàòàðû ýÿçäèðÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
ØÈÁËÅÒËÈ ñèô. Àéàüûíäà øèáëåò îëàí, øèáëåò
ýåéìèø.
ØÈÁÉß èñ. áîò. Ýþëëÿðèí, ùîâóçëàðûí êÿíà-
ðûíäà, äàøëàðûí, àüàú ýþâäÿëÿðèíèí öçÿðèíäÿ
áèòÿí ÷è÷ÿêñèç ÷îõèëëèê áèòêè.
ØÈÄÄßÒ èñ. [ÿð.] Ãöââÿò, ýöú, êÿñêèíëèê,
ñÿðòëèê. Éàç ýÿëäè, áàùàð îëäó, ãûøûí øèääÿòè
ØÈÄÄßÒËß
ýåòäè; Ãàð áèòäè, êöëÿê éàòäû, ñîéóã àõûðà éåòäè.
À.Ñÿùùÿò. [Ìåùðèáàí] àúûëàðûíûí øèääÿòèíäÿí
÷àïàëàðêÿí .. [Çåéíàëû] ýþðìÿê âÿ îíóí èçòè-
ðàáëàðûíäàí òÿñÿëëè àëìàã èñòÿðäè. Ñ.Ùöñåéí.
// Àðòûãëûã, ýöúëöëöê, øèääÿòëèëèê. Áþéöêõàíûì
øèääÿòè-úÿùàëÿòäÿí áó ñþçëÿðÿ ãóðóìóø ãàë-
ìûø(äû). Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Øèääÿò åòìÿê (åëÿ-
ìÿê, ýþñòÿðìÿê) – ýåò-ýåäÿ àðòìàã, ýöúëÿí-
ìÿê, ãöââÿòëÿíìÿê, ñÿðòëÿøìÿê, êÿñêèíëÿø-
ìÿê. Äåðëÿð êè, àüëàìà ìÿíÿ ùèúðàíè-éàðäÿí;
Åøãèì áó ïÿíääÿí åëÿéèá øèääÿò, àüëàðàì.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Íàõîøëóã ýåòäèêúÿ øèääÿò åòäè.
Àõûðû Øàáàí ñÿðñÿì ùàëÿòèíÿ ýÿëäè. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ØÈÄÄßÒËß çÿðô Áÿðê, ýöúëö, ÷îõ ñÿðò, ãöâ-
âÿòëÿ, øèääÿò ýþñòÿðÿðÿê. Êöëÿê øèääÿòëÿ ÿñèðäè.
– Áèð àç ÿãäÿì áàøëàìûø ãàð øèääÿòëÿ éàüûðäû.
Ò.Ø.Ñèìóðã. Áàéûðäà øèääÿòëÿ ýþé ýóðóëäàäû,
øèìøÿê ïàðûëäàäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ØÈÄÄßÒËßÍÄÈÐÈËÌß “Øèääÿòëÿíäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÄÄßÒËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Äàùà äà
(ýåòäèêúÿ) ãöââÿòëÿíäèðèëìÿê, ýöúëÿíäèðèë-
ìÿê, ñÿðòëÿíäèðèëìÿê; ýöúö, òÿñèðè àðòûðûëìàã.
ØÈÄÄßÒËßÍÄÈÐÌß “Øèääÿòëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ØÈÄÄßÒËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Ýöúëÿíäèðìÿê,
ãöââÿòëÿíäèðìÿê; øèääÿòèíè, ýöúöíö, òÿñèðèíè
äàùà äà àðòûðìàã. [Ìèðçÿ Øÿôè] ÿë-ãîëóíó
þë÷ÿðÿê èôàäÿñèíè øèääÿòëÿíäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ØÈÄÄßÒËßÍÌß “Øèääÿòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÄÄßÒËßÍÌßÊ ô. Øèääÿòè, ýöúö, ãöâ-
âÿñè, òÿñèðè äàùà äà àðòìàã, ýöúëÿíìÿê; äàùà
äà ñÿðòëÿøìÿê, ãûçûøìàã. Àõøàìäàí éàüàí
éàüûø ñÿùÿðÿ éàõûí äàùà äà øèääÿòëÿíäè.
– [Ãÿùðÿìàí:] Àòÿø ýåòäèêúÿ øèääÿòëÿíèð âÿ
âÿçèééÿòèí úèääèëèéèíè àíäûðûðäû. Ù.Íÿçÿðëè.
Ùàâà ýåòäèêúÿ øèääÿòëÿíÿí êöëÿéèí âûéûëòûñû èëÿ
âÿ äÿíèçèí ñÿñëÿðèíÿ ãàðûøàí ãóø ñÿñëÿðè èëÿ
äîëóðäó. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÈÄÄßÒËÈ ñèô. ×îõ ýöúëö, ÷îõ ãöââÿòëè;
äÿùøÿòëè. [ßñýÿð:] Ìÿäÿíäÿ øèääÿòëè áèð éàí-
üûí âàðäû. Ì.Ùöñåéí. [Ãÿùðÿìàí:] Èêèíúè ýöí
øÿùÿðäÿ îëäóãúà øèääÿòëè áèð âóðóøìà ýåäèðäè.
Ù.Íÿçÿðëè. // Åéíè ìÿíàäà òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè
ùàããûíäà. Ýþéöí öçöíö ãàð ùàâàñûíà ìÿõ-
ñóñ áèð òóòãóíëóã áöðöìöø, øèääÿòëè êöëÿêëÿ
ãàð éàüûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Áó èë øèääÿòëè áèð ãûø
ýÿëäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØÈÔÐËßÌßÊ
ØÈß èñ. [ÿð.] äèí. Èñëàìèééÿòäÿ àéðûúà áèð
úÿðÿéàí òÿøêèë åäÿí ìÿçùÿá.
ØÈßËÈÊ èñ. äèí. Øèÿ ìÿçùÿáèíÿ ìÿíñó-
áèééÿò. Àðâàäëàð àðàñûíäà äàíûøûëûðäû êè, áèð
èíýèëèñ ìîëëàñû øèÿëèéè ãÿáóë åäèá àäûíû äà
äÿéèøèá “Ìèðçÿ Êàìèë” ãîéìóøäóð. Ãàíòÿìèð.
ØÈÔÀÙÈ ñèô. [ÿð.] Éàçû èëÿ äåéèë, äèë èëÿ; äèë-
úàâàáû, àüûçäàí (éàçûëû ÿêñè). Øèôàùè èìòàùàí.
Øèôàùè íèòã. – ßëèáÿé ùàããûíäà øèôàùè âÿ éà
éàçûëû äàíûøûãëàðûí íå÷ÿ èëëèê òàðèõè âàðäû. Ìèð
Úÿëàë.
◊ Øèôàùè ÿäÿáèééàò – á à õ ôîëêëîð 1-úè
ìÿíàäà. Õàëã ìàùíûëàðû äà øèôàùè ÿäÿáèééàò
êèìè íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ÿðÿê õàëã ùÿéàòûíäàêû
ÿùÿìèééÿòëè òàðèõè ùàäèñÿëÿðè .. ÿêñ åòäèðèð.
ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ØÈ´ÔÅÐ [àëì. Ñúùèåôåð] 1. Ãàðà âÿ éà êöë
ðÿíýëè ýèëëè øèñò.
2. Ýèëäÿí âÿ éà àñáåñò-ñåìåíòäÿí ïëèòêà
øÿêëèíäÿ ùàçûðëàíàí äàì þðòöéö. Óçóí âÿ ýå-
íèø áèð áèíàíûí øèôåðëÿ þðòöëìöø òàõòàïóøó
àëòûíäà ÷îõëó òðàêòîð, êîìáàéí âàðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. Úÿìè äþðä-áåø åâèí òàõòàïó-
øóíà øèôåð âóðóëìóøäó. È.ßôÿíäèéåâ.
ØÈÔÅÐËÈ ñèô. 1. Äàìûíà øèôåð âóðóëìóø,
äàìû øèôåðëÿ þðòöëìöø. Øèôåðëè áèíà. – Øèôåðëè
äàìëàðäàí ãàëõàí áîç òöñòöëÿð êöëÿêñèç ùà-
âàäà éóõàðû ìèëëÿíèð, ýþéöí áèð ãàòûíäà ÿðèéèá
éîõ îëóðäó. Á.Áàéðàìîâ.
2. Òÿðêèáèíäÿ øèôåð (1-úè ìÿíàäà) îëàí.
ØÈÔÓÍ [ôð. ñùèôôîí] Íàçèê ïàìáûã âÿ éà
èïÿê ïàð÷à. Ýöëëö øèôîí. Ñàéà øèôîí. – Øèôîí
÷îõ íàçèê âÿ ñåéðÿê îëóð, ñàäÿ öñóë èëÿ òîõó-
íóð, ãàäûí ïàëòàðëûüû âÿ êîôòàëàð ö÷öí èøëÿíèð.
À.Ãóëèéåâ. // Áó ïàð÷àäàí òèêèëìèø. Øèôîí
ïàëòàð.
ØÈÔÎÍÅÐ [ôð. úùèôôîíèåð] Ïàëòàð, äÿéèøÿê
âÿ ñ. ñàõëàíìàã ö÷öí øêàô. Àéíàëû øèôîíåð.
Èêèëàéëû øèôîíåð. – Èíäè Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñè-
íèí åâèíäÿ øèôîíåð, òöë ïÿðäÿëÿð ýþðöðñÿí.
È.ßôÿíäèéåâ. Áèðäÿí Ìàðàëûí ýþçö øèôîíåð
àéíàñûíäà þç ÿêñèíÿ ñàòàøäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÈÔÐ [ôð. ñùèôôðå, ÿñëè ÿð. ñèôèð] 1. Ýèçëè éàçû
ö÷öí øÿðòè èøàðÿëÿð ñèñòåìè.
2. Êèòàáëàðûí, éàçûëàðûí, ÿëéàçìàëàðûíûí âÿ
ñ.-íèí ñàõëàíäûüû éåðè ýþñòÿðÿí øÿðòè èøàðÿ.
ØÈÔÐ×È èñ. Øèôðëÿéÿí âÿ øèôðè à÷àí àäàì.
ØÈÔÐËßÌß “Øèôðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÔÐËßÌßÊ ô. Øèôðëÿ éàçìàã.
221
ØÈÔÐËßÍÌß
ØÈÔÐËßÍÌß “Øèôðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÔÐËßÍÌßÊ ìÿúù. Øèôðëÿ éàçûëìàã.
ØÈÔÐËßÍÌÈØ ô.ñèô. Øèôðëÿ éàçûëìûø, ýèçëè
èøàðÿëÿðëÿ (õÿòëÿ) éàçûëìûø.
ØÈÔÐËßÉÈÚÈ á à õ øèôð÷è.
ØÈÔÐËÈ ñèô. Øèôðëÿ éàçûëìûø. Øèôðëè ìÿêòóá.
– Òåëåãðàìëàð øèôðëè îëäóüó ö÷öí áèð øåé àíëà-
øûëìûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÈÔÐÎÃÐÀÌ [ôð. ñùèôôðå âÿ éóí. ýðàììà]
Øèôðëÿ âåðèëÿí òåëåãðàì, øèôðëè òåëåãðàì.
ØÈÕÒÀ èñ. [àëì.] Êîêñ àëìàã ö÷öí ìöõ-
òÿëèô ìåòàëëàðäàí èáàðÿò êöòëÿ.
ØÈÊÀÐ èñ. [ôàðñ.] Îâ. Úöìÿ áåêàð, øÿíáÿ
øèêàð. (Ìÿñÿë). [Êÿðèì áàáàíûí] èíäè áåëÿ
ôèêðè-çèêðè äàèìà ñåéðö ñÿôàäà, îâäà âÿ øè-
êàðäà èäè. À.Øàèã. Áèð éàé àëäûì ÷ûõìàã ö÷öí
øèêàðÿ; Òóø ýÿëäèì áèð àùóýþçëö íèýàðÿ.
Ì.Ìöøôèã.
Øèêàð åòìÿê (åéëÿìÿê) – îâ-
ëàìàã. Øèêàð åäèá, òóòäóì áèð øóõ òÿðëàíû.
“Êîðîüëó”. À÷äû ñè÷àíëàðà ïèøèê äÿñòèíè; Áåø
ñè÷àíû åéëÿäè çàëèì øèêàð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Øèêàðà
÷ûõìàã (ýåòìÿê) – îâà ÷ûõìàã, îâà ýåòìÿê.
[Øèðèí:] Íóðúàùàí ãàðû, àõèðÿòñèç, íÿ òåç õàì
éåðÿ øèêàðà ÷ûõìûñàí? Í.Âÿçèðîâ. Òåç-òåç øè-
êàðà ÷ûõìàüû âÿðäèøò åòìèø øàùèí, èíäè áàü-
ëàíìàãäà ãàëäûüûíäàí ÷îõ áÿðê äàðûõûð, èêè
ýöí îëàðäû êè, î, äèìäèéèíè ÿòÿ äÿ âóðìóðäó.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Îâëàíàí ùåéâàí (ãóø). Àñëàí àüçûíäàí
øèêàð àëûíìàç. (Àòà. ñþçö). Áîüóëäóãúà äàðà
äöøìöø î øèêàð; Ìàðàë êèìè äèë ÷ûõàðûá ùàé-
ãûðàð. Ñ.Âóðüóí.
3. ìÿú. Ùèéëÿ, êÿëÿê éîëó èëÿ ÿëÿêå÷ÿí,
òîðàäöøÿí àäàì ùàããûíäà. Áèð äÿôÿ íèøàíëà-
äûüû øèêàðûíäàí [Àüà Ìóðàä áÿé] ìÿãñÿäèíÿ
íàèë îëìàéûíúà ÿë ÷ÿêìÿçäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. Àðàã
þç èøèíè ýþðìöøäö. Øèêàðûíû äÿùøÿòëè úàéíàã-
ëàðûíà àëìûøäû. È.Ìóñàáÿéîâ. [Áåøà÷ûëàíëû
àäàì:] Øèêàðû ÿëäÿí ÷ûõàðìàã îëàð? Äè, òåç
îëóí. Ìèð Úÿëàë.
ØÈÊÀÐ×Û èñ. Îâ÷ó. Õàíûí ñàüûíäà-ñîëóíäà
äöçöëÿí éàñàâóëëàð, .. éåäÿêëÿðèíäÿ òàçû-òóëà
ýåäÿí øèêàð÷ûëàð, íþêÿðëÿð áþéöê áèð éàðûì-
äàèðÿ òÿøêèë åòìèøäèëÿð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÈÊÀÐÈ ñèô. [ôàðñ.] Îâà ìÿõñóñ, îâäà èøëÿ-
íÿí. [Îüëàí] øèêàðè ïàïàüûíû ñîë ãóëàüûíà
òÿðÿô ÿéäè. Ì.Ùöñåéí.
ØÈÊÀÉßÒ èñ. [ÿð.] 1. Þç ùàëûíäàí âÿ éà áà-
øûíà ýÿëÿí áèð äÿðä âÿ àúûäàí àù-çàð åòìÿ;
222
ØÈÊÀÉßÒËßÍÌßÊ
ìÿìíóíèééÿòñèçëèéèíè èçùàð åòìÿ; ýèëåé. Èëëÿð
àéðûñûéàì, ýÿë ãóúàãëàøàã; Ñåâäèéèì, øèêàéÿò
çàìàíû äåéèë. Ã.Çàêèð. Àòà-àíàñûíû ýþðúÿê
ãûç ùÿéàòûíäàí øèêàéÿòÿ áàøëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
Áó íÿ øèêàéÿòäèð, áó íÿ íàëÿäèð? Á.Âàùàá-
çàäÿ.
Øèêàéÿò åòìÿê (åëÿìÿê) – íàðàçû-
ëûüûíû, ìÿìíóíñóçëóüóíó áèëäèðìÿê, ýèëåé-
ëÿíìÿê, àù-çàð åòìÿê. Õÿñòÿëèéèíäÿí øèêàéÿò
åòìÿê. – Øèêàéÿò åéëÿìÿ, áèýàíÿäÿí ñÿôà ýÿë-
ìÿç; Íÿ ýÿëñÿ áàøûíà, åé õÿñòÿ, àøèíàäÿíäèð.
Ñ.ß.Øèðâàíè. [Ìèðçàüà] ùÿð çàìàí øèêàéÿò
åäÿð, êå÷ìèø ýöíëÿðè õàòûðëàð, îíëàðûí ýåðè
ãàéûòìàñûíû àðçó åäÿðäè. Ñ.Ùöñåéí.
2. Áèðèíèí ùàãñûçëûüû âÿ äöçýöí îëìàéàí
ùÿðÿêÿòè áàðÿñèíäÿ ðÿñìè øÿêèëäÿ âåðèëÿí ìÿ-
ëóìàò, ÿðèçÿ. [Ãàñûìÿëè:] Õàëà, ãëàâà Õóäà-
éàð áÿéèí øèêàéÿòèíÿ ýþðÿ îüëóí Âÿëèãóëóíó
òóòóá àòäû äàìà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Øè-
êàéÿò åòìÿê – 1) áèðèíèí þçö áàðÿñèíäÿ åäè-
ëÿí ùàãñûçëûã ùàããûíäà ðÿñìè ìÿëóìàò âåðìÿê.
Êèìèí Èñêÿíäÿð áÿéèí ÿëèíäÿí ùþêóìÿòÿ øèêà-
éÿò åòìÿéÿ úöðÿòè âàðäû? ß.Ùàãâåðäèéåâ; 2) øè-
êàéÿòëÿíìÿê. Áèðèíäÿí øèêàéÿò åäÿñÿí ÿýÿð;
Äàíûøìàüà ãîéìàç, ñþçöíö êÿñÿð. Ã.Çàêèð.
ØÈÊÀÉßÒÚÈË ñèô. Øèêàéÿò áèëäèðÿí, ùÿìèøÿ
øèêàéÿò åäÿí, íàðàçû. [Äöðäàíÿ] ãûçûíûí ñà÷ûíû
ñèíÿñèíäÿí òîïëàäû, êÿëàüàéûñûíû áàøûíà ÷ÿêäè,
øèêàéÿòúèë (ç.) ÿëàâÿ åòäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Þç
ñòîëóíóí àðõàñûíäà îòóðìóø Øÿìèñòàí ÷îõ
äàíûøàí, øèêàéÿòúèë ôåðìà ìöäèðëÿðèíèí ñþç-
ëÿðèíäÿí äàõèëÿí íàðàùàò îëñà äà, ÷ûíãûðûíû
÷ûõàðìûð(äû).. È.Ùöñåéíîâ.
ØÈÊÀÉßÒ×È ñèô. âÿ èñ. Øèêàéÿò åäÿí, øèêà-
éÿòÿ ýÿëÿí. [Äèëøàä:] Åâ äþíÿúÿê äèâàíõà-
íàéà, øèêàéÿò÷èíèí áèðè ýåäèá î áèðè ýÿëÿúÿê.
Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ØÈÊÀÉßÒÊÀÐ ñèô. [ÿð. øèêàéÿò âÿ ôàðñ.
...êàð] êþùí. Øèêàéÿò åäÿí, øèêàéÿò÷è, øèêàéÿò
ìàùèééÿòèíäÿ îëàí. Øèðÿëè äàéûñûíûí øèêàéÿòêàð
äàíûøûüûíû åøèäÿðêÿí òÿÿúúöáëÿíäè. Ì.Ùöñåéí.
// ìÿú. Êÿäÿðëè, éàíûãëû, èíèëòèëè. Ãîúàíûí îòà-
üûíäàí øèêàéÿòêàð áèð òàð òÿðàíÿñè ýÿëäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
ØÈÊÀÉßÒËßÍÌß “Øèêàéÿòëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ. Ðöñòÿì êèøèíè ùÿìèøÿ ãöââÿòëè âÿ äþíìÿç
ýþðìÿéÿ àëûøìûø Ñÿêèíÿ øèêàéÿòëÿíìÿñèíÿ äþçÿ
áèëìÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÈÊÀÉßÒËßÍÌßÊ ô. Ùàëûíäàí, âÿçèé-
éÿòèíäÿí, òàëåéèíäÿí âÿ ñ.-äÿí øèêàéÿò åòìÿê,
ØÈÊÀÉßÒËÈ
ìÿìíóíñóçëóüóíó áèëäèðìÿê. Èççÿòèí ñÿñ-
êöéöíäÿí øèêàéÿòëÿíÿí áó åâ èíäè ÷ûðàãñûç,
çöëìÿò áèð äàìà áÿíçÿéèðäè. Ìèð Úÿëàë. // Øè-
êàéÿò åòìÿê, ýèëåéëÿíìÿê. [Ùàúû Ìèðçàüà]
Ìÿøÿäè Êàçûì àüàäàí øèêàéÿòëÿíäè. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè.
ØÈÊÀÉßÒËÈ ñèô. Øèêàéÿò èôàäÿ åäÿí, äÿðäëè,
èíèëòèëè. // Ìÿú. ìÿíàäà. [Ãÿùðÿìàí:] Êÿíàðäà
áóçëó ðóçýàð øèêàéÿòëè áèð éàðàëû ùåéâàí èíèë-
òèñè èëÿ òåëåôîí òåëëÿðèíÿ òîõóíóð âÿ óüóëäàéûðäû.
Ù.Íÿçÿðëè. [Éàøàð] çîðëà ÷ÿêìÿê èñòÿéÿíäÿ
÷ÿïèø øèêàéÿòëè áèð ñÿñëÿ ìÿëÿäè. Ìèð Úÿëàë.
ØÈÊÀÉßÒÍÀÌß èñ. [ÿð. øèêàéÿò âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Éàçûëû øèêàéÿò.
ØÈÊßÍÚß á à õ èøýÿíúÿ.
ØÈÊßÑÒ ñèô. [ôàðñ.] 1. Áÿäÿíèí ùÿð ùàíñû
áèð öçâöíäÿí ìÿùðóì îëìóø âÿ éà ùÿð ùàíñû
áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ îíó èòèðìèø; ÿëèë. Óøàã àíà-
äàíýÿëìÿ øèêÿñò (ç.) äîüóëìóøäóð. Øèêÿñò îü-
ëàí. Øèêÿñò ãîúà. – ßëáÿòòÿ, ÿçàäàí êè áèð çàä
ÿñêèê îëñà, øèêÿñò ùþêìöíäÿäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Ùàúû Áàéðàì:] Îíó áèë êè, ñÿíèí
øèêÿñò àòàíà, ãîúà àíàíà ðÿùìèì ýÿëèá, èñòÿ-
ìèøÿì, ñèçÿ áèð ãÿäÿð ÷þðÿê âåðèì. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. Ãîúàíûí èñÿ áó øèêÿñò ãûçäàí áàøãà
äöíéàäà ùå÷ êèìè éîõäóð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. Ìöùàðèáÿ øèêÿñòëÿðè. Øèêÿñò-
ëÿðÿ êþìÿê.
Øèêÿñò åòìÿê (åéëÿìÿê) –
1) áÿäÿí öçâëÿðèíäÿí áèðèíè ñûíäûðìàã, ãûð-
ìàã, çÿäÿëÿìÿê. Ñÿíý øèêÿñò åéëÿäè áàëö ïÿ-
ðèì; Áàíëàìàüûí ùàñèëèíè àíëàäûì. Ì.ß.Ñàáèð.
[Ùàìáàë:] Ìÿøÿäè, Àëëàù ãöââÿò âåðñèí, àììà
áåëèìè øèêÿñò åéëÿðñÿí. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ñÿðâè-
íàç:] Íåúÿ ãûéäûí, î úöð ýþçÿë àòû øèêÿñò åëÿäèí?
È.ßôÿíäèéåâ; 2) ìÿú. Êîðëàìàã, õàðàá åòìÿê,
ïîçìàã. Î êÿñëÿð êè, ìöÿëëèìëèê êèìè .. õèä-
ìÿòè òÿðê åäèá, ãåéðè ïåøÿ äàëûñûíúà ýåäèáëÿð,
ìÿíÿâèééàò úÿùÿòèíúÿ þç ÿùäö ïåéìàíëàðûíû
øèêÿñò åäèáëÿð. Ô.Êþ÷ÿðëè; 3) ìÿú. Ìöùàðèáÿäÿ
ìÿüëóá åòìÿê. Äöøìÿíèí ãîøóíóíó øèêÿñò
åòìÿê. Øèêÿñò îëìàã (òàïìàã) – 1) õÿñòÿëèê-
äÿí âÿ éà áàøãà áèð ñÿáÿáäÿí áÿäÿí öçâ-
ëÿðèíäÿí áèðèíè èòèðìÿê âÿ éà ñûðàäàí ÷ûõàð-
ìàã; ÿëèë îëìàã. Ìöùàðèáÿäÿ àéàüûíäàí øè-
êÿñò îëäó. – [Ýöëáÿíèç:] Áóðóãäà äþøÿìÿ âÿ
êþðïö ùÿìèøÿ ïàë÷ûüûí è÷èíäÿ îëóð. Ôÿùëÿ ñöðö-
øöá øèêÿñò îëà áèëÿð. Ì.Ñöëåéìàíîâ; 2) ìÿú.
Õàðàá îëìàã, êîðëàíìàã, ïîçóëìàã, íþãñàíëû
îëìàã. ßýÿð øåðèì øèêÿñò îëñà, ìÿíÿ åòìÿ
ØÈÊßÑÒßÕÀÒÈÐ
ìÿëàìÿò, êèì; Øèêÿñòÿ ñþç áÿéàí åòìÿê øèêÿñò
òÿáÿ ìÿäéóíäóð. Ùåéðàí õàíûì; 3) ìÿú. Ìö-
ùàðèáÿäÿ ìÿüëóá îëìàã, áàñûëìàã, ñûíìàã,
ïîçóëìàã. Îíà áèíàÿí Éóñèô øàùûí ùÿâàõàù-
ëàðû øèêÿñò òàïûá, ùÿð êÿñ áèð íþâ èëÿ áàøûí ìÿ-
ðÿêÿäÿí ãûðàã ÷ÿêäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. ìÿú. Ñûíûã, íþãñàíëû. Ñòîëóí áèð ãû÷û øè-
êÿñòäèð.
ØÈÊßÑÒÅÉÈ-ÔÀÐÑ èñ. [ôàðñ.] ìóñ. Àçÿð-
áàéúàí êëàññèê ìóüàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû.
Ñÿðâÿð øèêÿñòåéè-ôàðñ îõóéóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
×àëüû÷ûëàð øèêÿñòåéè-ôàðñà êå÷ÿíäÿ Úàâàä
ùþâëíàê éåðèíäÿí ãàëõûá ãûøãûðäû: – Äàéàí!
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÈÊßÑÒß [ôàðñ.] 1. Ñåýàù ìÿãàìûíäà
çÿðáëè ìóüàì. Ñöðö-ñöðö ãîéóíëàðû ÷îáàí
éàìàúäà îòëàäûð; Àëûð ÿëÿ ïàïàüûíû, îõóð
øèêÿñòÿ, ôèò ÷àëûð. À.Ñÿùùÿò. Ùÿçèí øèêÿñòÿ
îõóìàñû Ýöëçàðûí ôèêðèíè äàüûòìàã ÿâÿçèíÿ
äàùà äà îíó ãÿùÿð âÿ éàñ è÷èíäÿ áîüóðäó.
Ò.Ø.Ñèìóðã. È÷è àäàìëà äîëó ãàéûãëàðäà õà-
íÿíäÿëÿð øèêÿñòÿ îõóéóðäóëàð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
2. ñèô. ìÿú. êëàñ. Ñûíûã, ãûðûã, ãûðûëìûø, ñûí-
ìûø. Èíòèçàðûí ìÿí ÷ÿêèðÿì íåéâÿñòÿ; Êþíöë
ïÿðèøàíäûð, õàòèð øèêÿñòÿ. Ì.Â.Âèäàäè. Ñûíûã
ñÿáóäÿ ñó òóòìàç ãÿðàð, ìåé äóðìàç; Øèêÿñòÿ
êþíëöìÿ ìÿùâÿì êè, ãàí èëÿí äîëóäóð. Ã.Òÿá-
ðèçè. [Úàâàí ñåâýèëèñèíÿ:] Íÿ îëäó? Ñþéëÿ, íå-
÷èí áþéëÿ áèâÿôà ÷ûõäûí? Øèêÿñòÿ êþíëöìö, áèë-
ìÿì, íå÷èí éàõûá éûõäûí? Ù.Úàâèä.
Øèêÿñòÿ
åòìÿê êëàñ. – ñûíäûðìàã, ãûðìàã, öçìÿê.
Åòìÿ øèêÿñòÿ Ñåééèäè, åé áàäÿõàð, õàð; Åòñèí
ñÿíÿ ùÿìèøÿ áó ÿùëè-äóà, äóà. Ñ.ß.Øèðâàíè.
3. ñèô. ìÿú. Ãÿëáè ãûðûëìûø, ãÿëáè éàðàëû,
öðÿéè ñûíìûø. Øèêÿñòÿ Çàêèðÿì, ñåâìèøäèì ñÿíè;
Àòÿøè-ôÿðàãÿ éàíäûðäûí ìÿíè. Ã.Çàêèð. Ùèúðàí
òöúúàðèéÿì, ãÿì øèêÿñòÿñè; Àõòàðûðàì áó äöí-
éàíû ñèíè-ñèí. Àøûã ßëÿñýÿð.
4. èñ. Ôàðñ éàçûñûíäà èøëÿäèëÿí, ñöðÿòëÿ éà-
çûëàí éàçû õÿòëÿðèíäÿí áèðèíèí àäû. Øèêÿñòÿ õÿòòè.
ØÈÊßÑÒßÄÈË ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Öðÿéè ñûí-
ìûø, ãÿëáè ãûðûëìûø, èíúèê, êÿäÿðëè, èíúèìèø.
[Ùÿúÿð õàíûì:] ..Çþùðÿíè åëÿ øèêÿñòÿäèë (ç.)
ýþðäöêäÿ öðÿéèì ïàðàëàíûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ØÈÊßÑÒßÕÀÒÈÐ ñèô. [ôàðñ. øèêÿñòÿ âÿ ÿð.
õàòèð] êëàñ. Ãÿëáè ñûíìûø, öðÿéè ñûíìûø, ãÿë-
áèãûðûã, èíúèê. Ñÿíñèç ìÿí èäèì øèêÿñòÿõàòèð;
Éöç øöêð, ñÿíÿ éåòèøäèì àõèð. Ôöçóëè.
223
ØÈÊßÑÒßÍßÔÑ
ØÈÊßÑÒßÍßÔÑ ñèô. [ôàðñ. øèêÿñòÿ âÿ ÿð.
íÿôñ] Òÿëÿáêàð îëìàéàí, ñàäÿ òÿáèÿòëè, òÿâà-
çþêàð. ..Ãÿíàÿò ñþùáÿòè äÿ äöøÿíäÿ éåíÿ äèð-
ñÿéèìèí ýöúö èëÿ áèð åëÿ ýþçÿë-ýþçÿë ñþçëÿð
äàíûøûì âÿ åëÿ ýþçÿë-ýþçÿë ñþçëÿð éàçûì âÿ
åëÿ ùåñàáëàð âåðèì êè, ùàìû äåñèí: – Áó àäàì
íÿ ùÿãèðäèð, íÿ øèêÿñòÿíÿôñäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØÈÊßÑÒßÍßÔÑËÈÊ èñ. Òÿâàçþêàðëûã, òÿ-
áèÿòúÿ ñàäÿëèê, òÿëÿáêàð îëìàìà.
Øèêÿñòÿ-
íÿôñëèê åòìÿê – òÿâàçþêàðëûã åòìÿê, ñàäÿëèê,
òÿâàçþ ýþñòÿðìÿê.
ØÈÊßÑÒËÈÊ èñ. 1. Øèêÿñò àäàìûí âÿ éà ùåé-
âàíûí ùàëû, øèêÿñò îëìà, ÿëèëëèê. [Óñòà:] Øöêöð
êè, øèêÿñòëèê äÿ îëìàäû. Ìèð Úÿëàë.
2. ìÿú. Ñûíûãëûã, ïîçóãëóã, óüóðñóçëóã.
Ãàðäàø, íÿ îëóá, ýåíÿ áåëÿ ãÿì äÿðéàñûíà
ãÿðã îëóáñàí? Òèúàðÿòèíäÿ íÿ øèêÿñòëèê âàð?
(Íàüûë).
ØÈÊÂß [ÿð.] êëàñ. Øèêàéÿò. Èýèäëÿð êþíëöíÿ
øèêâÿ ýÿòèðìÿç; Íåúÿ äàüäûð, ãóçåéèíäÿ ãàð
îëìàç. Ãóðáàíè. Èñòÿðÿì êè, âàðàì éàðûí
êóéèíÿ; Øèêâÿ åäÿì ãÿìè-ïöíùàí ÿëèíäÿí.
Ã.Çàêèð. Íÿ êè âàð, äèíëÿíèëäè øèêâàñû; Éåðèíÿ
ýÿëäè ùÿð òÿìÿííàñû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÈË ñèô. âÿ èñ. [ôàðñ.] ×îëàã, ãîëñóç, ÿëñèç-
àéàãñûç, ÿëèë. [Éóñèô Ñÿððàú:] Äóëëàðà âÿ éåòèì-
ëÿðÿ âÿ øèëëÿðÿ âÿ êàðëàðà èàíÿò âÿ ùèìàéÿò
ýþñòÿðèëñèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ýöë÷þùðÿ:]
[Àðøûíìàë÷û] áèëèðÿì êè, øèë äåéèë, êîð äåéèë,
êå÷ÿë äåéèë, ñèôÿòè äÿ õîøóìà ýÿëäè. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
◊ Øèë îëìóø, øèë îëàñàí! – ãàðüûø, íèôðèí èôà-
äÿñè. ×åðíèë, ãðàôèò, ðó÷êà, êàðàíäàø; Èúàä
åäÿíè îëàéäû øèë, êàø! Ì.ß.Ñàáèð. Ëàë îëñóí
ùèéëÿýÿð äàíûøàí äèëèí! Øèë îëñóí ÿëëÿðèí, áö-
êöëñöí áåëèí! Àøûã Ùöñåéí.
ØÈËß1 èñ. Ãàòû äöéö øîðáàñû. Íÿ éåìèñÿí
òóðøóëó øèëÿ. (Àòà. ñþçö). Åëÿäèð, ïëîâ ýÿðÿê
àáûðëû îëñóí. Éîõñà êå÷ÿë ïëîâäàí íÿ ÷ûõàð?
Îíäà àäûíà øèëÿ äåéÿðëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÈËß2 èñ. Ãûðìûçûðÿíýëè ñàäÿ ïàìáûã ïàð÷à;
áåç. Áàçàðûí áèð êöíúöíäÿ òèêèëìèø äöêàíûí
è÷èíäÿ ãÿäÿêäÿí, áåçäÿí, øèëÿäÿí, àë÷àã ÷èò-
ëÿðäÿí òþêöëöáäöð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ×àé÷û
äöêàíûíäà äèâàðûí äèáèíäÿ 50 ñàíòèìåòð ùöí-
äöðëöéöíäÿ, 75 ñàíòèìåòð åíëèéèíäÿ äþâðÿ
ñêàìéà îëàðäû. Îíóí ãàáàüû ãûðìûçû øèëÿ èëÿ
þðòöëö îëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. Âåéñ þçö èçàù åòäè:
224
ØÈËÒßÍÝËÈÊ
– Áó ãûðìûçû øèëÿíè Ùÿìçÿíèí äöêàíûíäàí
ýþòöðìöøÿì. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÈËßÌß “Øèëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈËßÌßÊ ô. äàí. Äàëáàäàë âóðìàã, ýöë-
ëÿéÿ òóòìàã. Àáäóëëà îíëàðû ýöëëÿéÿ áàñäû.
Îíëàð äà êÿíäè øèëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. ß.Âÿ-
ëèéåâ.
ØÈËßÏËΠèñ. Ñöäëö àø, ñöäàøû.
ØÈËßÉÈ ñèô. êþùí. Øèëÿäÿí òèêèëìèø. Êþùíÿ
÷àðãàò, êþùíÿ àü ÷èò àðõàëûã âÿ êþùíÿ ñîë-
ìóø øèëÿéè äèçëèê – þâðÿòèí ëèáàñû áóäóð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÈËÝÈÐ èñ. áîò. Ýèëàñàîõøàð éåìÿëè, éàáàíû
ìåéâÿñè îëàí êîë áèòêèñè.
ØÈËÝÈÐËÈÊ èñ. Øèëýèð êîëëàðû áèòìèø éåð.
[Èëéàñ:] Òÿðëàí ýàù êîë òîïàëàðû öçÿðèíäÿí
ñû÷ðàéûð, ýàù ãàáàüûìûçà ÷ûõàí øèëýèðëèéè äþ-
øöéëÿ éàðûá êå÷èð(äè).. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØÈË-ÊÖÒ: øèë-êöò åòìÿê (åëÿìÿê) – áÿðê
äþéöá ÿçèøäèðìÿê, ãîë-ãàáûðüàñûíû ñûíäûðìàã,
øèêÿñò åëÿìÿê, ÷îëàã åëÿìÿê. [Ùàúû Ãàðà:]
Òà ìÿí ñèçèí èêèíèçè äÿ øèë-êöò åòìÿñÿì, þëêÿ
ñèçèí ÿëèíèçäÿí äèíúÿëìÿç. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Ýöíÿø Àðàçà:] Ìÿí àðâàäëûüûìëà áóíëàðûí
ùÿð ö÷öíö øèë-êöò åäèá éîëà ñàëàðàì. À.Øàèã.
Øèë-êöò îëìàã – áÿðê äþéöëìÿêäÿí øèêÿñò
îëìàã, áÿäÿíè ÿçèê-ÿçèê îëìàã, ùÿðÿêÿòñèç
ùàëà äöøìÿê; // ìÿú. Ñûíûã-ñûíûã îëìàã, ãûðûë-
ìàã, ñûíûá òþêöëìÿê. Øèë-êöò îëìóø àüàúëàð
éàðàëàðûíû ñàüàëäûð, øèâëÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÈËËß á à õ ñèëëÿ. [Äÿðâèø:] Ðóãèééÿíè
ýöúëÿ èòÿëÿéèá, áèð øèëëÿ öçöíÿ âóðäóì. À.Äè-
âàíáÿéîüëó.
ØÈËËßËßÌß “Øèëëÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈËËßËßÌßÊ 1. Á à õ ñèëëÿëÿìÿê. Ëàëÿ
Øèðìàéûíû éàëíûç áèð äÿôÿ þçöíäÿí êè÷èê áèð
ãûçû äþéöá àüëàòäûüû ö÷öí áÿðê øèëëÿëÿìèøäè.
Ì.Ùöñåéí. Ñàëàòûí àíàñûíûí òèòðÿäèéèíè âÿ áèð-
äÿí ýåðè äþíöá ýÿëèíè øèëëÿëÿäèéèíè ýþðäö.
È.Øûõëû.
2. ßëäîëóñó, îâóúëàéûá ýþòöðìÿê. Îúàã-
ãóëóíóí àðâàäû õþðÿéè ÷ÿêèá ýÿòèðäè, êîõà øèë-
ëÿëÿéèá ïëîâó þòöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÈËËÈÊ èñ. Øèë àäàìûí ùàëû, ÷îëàãëûã, ÿëèëëèê.
ØÈËËÈÍÃ [èíý. ñùèëëèíý] Ôóíò-ñòåðëèíãèí
1
/20-íÿ áÿðàáÿð èíýèëèñ ïóëó.
ØÈËÒßÍÝËÈÊ á à õ øèòÿíýèëèê. [Ýöë÷þùðÿ]
øèëòÿíýëèê áàøëàéûá éåíÿ áàúûñûíûí òÿðÿôèíÿ
ÿëèíè óçàäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ØÈËÒß-ØÈËÒß
ØÈËÒß-ØÈËÒß çÿðô Ïàð÷à-ïàð÷à, úûðûã-
úûðûã, éûïðàíìûø ùàëäà.
Øèëòÿ-øèëòÿ îëìàã –
ïàð÷à-ïàð÷à îëìàã, òèêÿ-òèêÿ îëìàã, úûðûã-
úûðûã îëìàã, éûïðàíìàã. [Ùóìàéûí] ïàïàüûíà
äþðä òîëàìàç äà áèðäÿí äÿéäèéè ö÷öí ïàïà-
üûí ñàüàíàüû øèëòÿ-øèëòÿ îëäó. ß.Âÿëèéåâ.
ØÈÌÀË èñ. [ÿð.] Äöíéàíûí úÿíóáà ÿêñ îëàí
úÿùÿòè. Êîìïàñûí ÿãðÿáè øèìàëû ýþñòÿðèð.
// Úÿíóáà ÿêñ îëàí ñÿìò, úÿùÿò. Ùÿì áóëóä-
ëàð ýåäèð øèìàëà ñàðû; Ýöí äÿ ãàëõûð éàâàø-
éàâàø éóõàðû. À.Ñÿùùÿò.
2. Éåð êöðÿñèíèí ñîéóã âÿ ìþòÿäèë ñîéóã
èãëèì çîíàñûíäà éåðëÿøÿí ñàùÿñè. Øèìàë ùà-
âàñû. – Óçàã øèìàë òàéãàñûíäà àéàã õèçÿéèíäÿ
ãóø êèìè ñöçÿí áèð ýÿíú óúà áèð êöêíàðûí äè-
áèíäÿ áèð àíëûüà äóðóá òöôÿíýèíè ÷èéíèíäÿí
àøûðûð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // (Áþéöê ùÿðôëÿ).
Àâðîïà âÿ Àñèéà ãèòÿëÿðèíèí ëàï ãóðòàðàúàüû
áîéóíúà ñîéóã èãëèì çîíàñûíäà éåðëÿøÿí ÿðàçè,
ùàáåëÿ Éåð êöðÿñèíèí îíà áèòèøèê îëàí ãöòá
ñàùÿñè; Àðêòèêà. Øèìàë õàëãëàðû. Øèìàë åêñïå-
äèñèéàñû.
ØÈÌÀËÈ ñèô. [ÿð.] Øèìàëà ìÿíñóá, øèìàëà
àèä; øèìàëäà, øèìàë òÿðÿôäÿ îëàí. Øèìàëè Àâ-
ðîïà. Øèìàëè Àôðèêà.
ØÈÌÀË-ÃßÐÁ èñ. Öôöãöí øèìàëëà ãÿðá àðà-
ñûíäàêû ùèññÿñè, úÿùÿòè. Øèìàë-ãÿðá èñòèãàìÿòè.
Øèìàë-ãÿðá êöëÿéè. // Þëêÿíèí, äþâëÿòèí, ãèòÿ-
íèí áó èñòèãàìÿòäÿ, áó ñÿìòäÿ éåðëÿøÿí éåð-
ëÿðè, ùèññÿñè. Ãàôãàçûí øèìàë-ãÿðáè. Îðòà Àñè-
éàíûí øèìàë-ãÿðáè.
ØÈÌÀËËÛ ñèô. Øèìàë þëêÿëÿðèíèí áèðèíäÿ
äîüóëóá éàøàéàí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Øèìàëëû-
ëàðûí àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè.
ØÈÌÀË-ØßÐà èñ. Öôöãöí øèìàëëà øÿðã àðà-
ñûíäàêû ùèññÿñè, ñÿìòè. Øèìàë-øÿðãÿ òÿðÿô èñòè-
ãàìÿò àëìàã. // Þëêÿíèí, äþâëÿòèí, ãèòÿíèí áó
èñòèãàìÿòäÿ éåðëÿøÿí éåðëÿðè, ùèññÿñè. Àâðîïà-
íûí øèìàë-øÿðãè. Àôðèêàíûí øèìàë-øÿðãè.
ØÈÌÀËÒÖËÊÖÑÖ èñ. çîîë. Øèìàëäà éàøà-
éàí, ãèéìÿòëè õÿçè îëàí òöëêö úèíñè.
ØÈÌÏÀÍÇÉ [ôð. úùèìïàíçå] Òðîïèê Àôðèêà
ìåøÿëÿðèíäÿ éàøàéàí èíñàíàáÿíçÿð ìåéìóí.
ØÈÌØßÊ èñ. Èëäûðûì. Ïàéûçäà øèìøÿê íàäèð
áèð ùàäèñÿ èäè. Ì.Ùöñåéí. ..Áàéûðäà øèääÿòëÿ
ýþé ýóðóëäàäû, øèìøÿê ïàðëàäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ØÈÌØßÊËÈ ñèô. Èëäûðûìëû. Äàü êèìè äàëüà-
ëàðûí; Ãàòàðûíû ñþêÿê! Øèìøÿêëè áóëóä êèìè;
Äöøìÿí öñòöíÿ ÷þêÿê. Ð.Ðçà.
ØÈÐ
ØÈÌØÈÐßÊËÈ á à õ øèìøÿêëè. Áàùàð îëñóí
ôûðòûíàëû; Øèìøèðÿêëè, ýóðóëòóëó; Ùÿð çÿðáÿñè
ãöäðÿò äîëó; ùÿð ïàð÷àñû ùÿéàò äîëó. Ð.Ðçà.
ØÈÍ èñ. [àëì. Ñúùèíå] 1. Òÿêÿð ãóðøàüû; òÿ-
êÿðèí öñòöíÿ òàõûëàí äÿìèð ÷ÿíáÿð. Òÿêÿðèí
äÿìèð øèíè õûðäà äàøëàðû ÿçèá ãûúûðäàäû. È.Øûõëû.
// Àâòîìîáèë òÿêÿðèíèí, è÷è ùàâà èëÿ äîëäóðó-
ëàí ðåçèí ÷ÿíáÿðè. Øèíëÿð [àâòîìîáèëèí] ñÿð-
áÿñò ýåäèøèíè òÿìèí åòìÿê âÿ ùÿðÿêÿò ùèññÿ-
ëÿðèíè òåç éåéèëìÿäÿí ãîðóìàã ö÷öíäöð.
ß.ßëèéåâ.
2. òèá. Áÿäÿíèí (÷îõ âàõò ãîëóí, ãû÷ûí) áèíò-
ëÿíìèø éåðèíèí òÿðïÿíìÿìÿñè ö÷öí ñàðüûíûí
àëòûíäàí ãîéóëàí ëþâùÿúèê.
ØÈÍÅË [ðóñ.] Õöñóñè áè÷èìäÿ òèêèëìèø ÿñ-
ýÿðè ãûø ïàëòîñó. Ùåéáÿò îúàüûí ãûðàüûíäà
óçàíäû. Ñûðûãëû ïåíúÿéèíèí öñòöíäÿí øèíåëèíè
ñàëäû. Ì.Ùöñåéí. Ìÿí äÿ éîðóëìóøäóì, øè-
íåëè à÷ûá éàðûñûíû éåðÿ ñàëäûì. Ù.Íÿçÿðëè.
ØÈÍÅËËÈ ñèô. ßéíèíäÿ øèíåë îëàí, øèíåë ýåé-
ìèø. Ãàðøûìäà óúàáîéëó, óçóí ÿñýÿð øèíåëëè
áèð êèøè äóðóðäó. Ú.Úàááàðëû. Òàùèðëÿ Ãóëàì
ìöÿëëèìèí ñþùáÿòèíÿ ôèêèð âåðÿí ìöñàùèáëÿð,
ýöíäöçêö ÿçèíèê øèíåëëè âÿ óçóíáîüàç ÷ÿêìÿëè
àäàìà áàõûðäûëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÈÍßÁÓÁ á à õ øàíàïèïèê. Äèíëÿìÿéÿ áàø-
ëàäûã; Áàü÷àäà “ùîï-ùîï” äåéÿí; Øèíÿáóáóí
ñÿñèíè. Á.Âàùàáçàäÿ.
ØÈÍÝÈËß èñ. áîò. Êàó÷óêëó áèòêè.
ØÈÍÝÈËÈÌ èñ. áîò. Õûðäà, ãûðìûçû òîõóìëàðû
îëàí êîë – áèòêè.
ØÈÍËßÌß “Øèíëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÍËßÌßÊ ô. Øèí ÷ÿêìÿê. Òÿêÿðëÿðè øèí-
ëÿìÿê.
ØÈÍËÈ ñèô. Øèí ÷ÿêèëìèø, øèíè îëàí. Ðåçèí
øèíëè ôàéòîí.
ØÈÏØÈÐÈÍ ñèô. ×îõ øèðèí, áàë êèìè øèðèí. Øèï-
øèðèí öçöì. Øèïøèðèí àðìóä.
ØÈÐ1 èñ. [ôàðñ.] 1. Ïèøèêëÿð ôÿñèëÿñèíäÿí ãûñà,
ñàðûìòûë òöêëö, èðè ýþâäÿëè ìÿìÿëè éûðòûúû ùåé-
âàí; àñëàí. ßëáèð îëóá áèð àéû áèð øèð èëÿ; Îâëà-
äûëàð äîâøàíû òÿäáèð èëÿ. À.Ñÿùùÿò.
2. ìÿú. ×îõ ãî÷àã, ãîðõìàç, ãöââÿòëè àäàì
ùàããûíäà. Ãî÷àãäû, øèðäè áàëàì; Ãèáëÿäè,
ïèðäè áàëàì; Ýÿë, ôÿëÿê, ãûéìà ìÿíÿ; Éàçûüàì,
áèðäè áàëàì. (Áàéàòû).
Øèð êèìè – àñëàí
êèìè, ãîðõìàäàí, èýèäúÿñèíÿ, ãÿùðÿìàíúà-
ñûíà. [Ýöëíàð:] Íÿ âàð, ëàï éàõøûäûð, øèð êèìè
ñàüäûð; Èíäè îâà ýåäèá, áó ñààò ýÿëÿð.
Ñ.Âóðüóí. Äå ùàíñû ãÿùðÿìàí, ùàíñû êîìàí-
225
ØÈÐ
äàí; Øèð êèìè úÿáùÿëÿð éàðäûüû çàìàí; Ãÿøø
åäèá àéàüû éåðäÿí öçöëäö? Á.Âàùàáçàäÿ. Øèðÿ
äþíìÿê – ãûçìàã, öðÿêëÿíìÿê, úÿñàðÿòëÿí-
ìÿê. Ùÿëèì, ìåùðèáàí, òÿìèçöðÿêëè Ýöëáàäàì
áèðäÿí-áèðÿ øèðÿ äþíäö. Í.Íÿðèìàíîâ.
ØÈÐ2 èñ. Ñàõñû ãàáëàðûí öçöíÿ ÷ÿêèëÿí øö-
øÿéÿîõøàð ïàðëàã ÿðèíòè.
ØÈÐÀÍß çÿðô [ôàðñ.] 1. Øèð êèìè, àñëàí êèìè.
Øèðè øèðàíÿ òóòàðëàð. (Àòà. ñþçö).
2. ìÿú. Ãÿùðÿìàíúàñûíà, øöúàÿòëÿ, úÿñà-
ðÿòëÿ. Òà ìöãàáèëäÿ äóðàã øèðàíÿ; Éàøàìàã-
÷ûí ÷àëûøàã ìÿðäàíÿ. À.Ñÿùùÿò.
ØÈÐÀÇÈ ñèô. [ôàðñ. úîüð. àääàí] Øèðàçäà ãàé-
ðûëìûø, Øèðàç ñÿïêèñèíäÿ ùàçûðëàíìûø. Øèðàçè
êöðê. – Õèäìÿò÷è ãàïûíû à÷àðàã øèðàçè ãÿëéàíû
ýÿòèðäè âÿ ùÿëÿ äÿ ãÿçåòëÿðè åøÿëÿéÿí Ùèêìÿò
Èñôÿùàíèíèí ãàáàüûíà ãîéäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
[Ìÿðñèéÿõàí] ãàðà øèðàçè ìöøòöéöíöí óúóíà
òàõäûüû ïàïèðîñóí óçàíàí êöëöíö êöëãàáûíà
áîøàëòäû. Ãàíòÿìèð.
ØÈÐÁÈÐÈÍÚ èñ. [ôàðñ.] Ñöäëöñûéûã. Áèð àç
âàõòäàí ñîíðà áèð ÿäÿä éàãóò ìÿúìÿéèäÿ ..
øèðáèðèíú ýÿëäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÈÐÁÈÒ èñ. çîîë. ×ÿêè áàëûüûíûí áèð íþâö.
ØÈÐ×È èñ. Øèð ÷ÿêÿí, ðÿíýñàç.
ØÈÐ×ÈËÈÊ èñ. Øèð÷è ñÿíÿòè, ðÿíýñàçëûã.
ØÈÐÄÀÍ èñ. [ôàðñ.] Êþâøÿéÿí ùåéâàíëàðûí
èêèíúè ìÿäÿñè; ãóðñàã. Òàì ìÿùëóë ùàëûíà
ñàëûíìûø éåì ãóðñàãäàí – øèðäàíäàí íàçèê
áàüûðñàüà êå÷èð.
ØÈÐß1 èñ. [ôàðñ.] 1. Òîõóìàëàðäà, ùöúåéðÿ-
ëÿðäÿ, áèòêè âÿ ùåéâàí îðãàíèçìè áîøëóã-
ëàðûíäà îëàí äóðó ìàääÿ, ìàéå. Ìÿäÿ øèðÿñè.
// Áèòêèëÿðäÿí, ÷è÷ÿêëÿðäÿí ñûçàí øèðèí ìàéå.
Øèðÿ éûüìàãäà èäè áàë àðûñû çÿùìÿò èëÿ;
Ãàðàãóø ýþðäö îíó, ñþéëÿäè ÷îõ íèôðÿò èëÿ.
À.Ñÿùùÿò. Ãûðõ ýþçÿë ãûç áèð àíäà éàìàúà
éàéûëûá, àíà âÿòÿíèí øèðÿñèíè è÷ìèø ÿòèðëè äàü
÷è÷ÿêëÿðè éûüäûëàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Ìåéâÿ ñóéó. Öçöì øèðÿñè. ×èéÿëÿê øèðÿñè.
– Áàáà èñÿ .. öçöìëÿðè äÿðèá ýÿòèðÿð, òàïäàëà-
éàð âÿ øèðÿ éûüàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
3. ìÿú. Áèð øåéèí ìÿüçè, úþâùÿðè. Î, ñþçöíö
áåëÿ áàøëàäû âÿ ßëèìÿðäàí áÿéÿ òÿðúöìÿ åëÿ-
ìÿñèíè òàïøûðäû: – Áóðàäà îòóðàíëàð ìöñÿë-
ìàí ðóùóíóí øèðÿñèäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
4. ê.ò. Ñóëó ýöáðÿ. Øàìàìà ñàùÿñèíÿ ïåéèí
øèðÿñè äÿ âåðìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
5. Éàøëûã, ðöòóáÿò. Òîðïàüûí øèðÿñè.
226
ØÈÐßËßÌß
◊ Øèðÿ ÷ÿêìÿê ìÿú. – ëÿççÿò àïàðìàã,
íÿøÿ ÷ÿêìÿê, øÿùâàíè çþâã àëìàã. [Óñòà
Ùÿñÿí:] Äàíûøìà, äóð äöø ãàáàüûìà, ñÿí äè-
øèíè ÷ÿêäèðÿðñÿí, ìÿí äÿ áèð àç øèðÿ ÷ÿêÿðÿì.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ìèðçÿ Ìóñòàôà ÷àäðàéà áö-
ðöíöá àðâàäëàðûí è÷èíÿ ìÿúëèñëÿðäÿ, òîéëàðäà
âÿ òÿçèéÿëÿðäÿ ãàðûøûðäû, øèðÿ ÷ÿêèðäè. Å.Ñóë-
òàíîâ. Øèðÿñèíè ñîðìàã – ãàíûíû ñîðìàã, èñ-
òèñìàð åòìÿê. Íÿ ãÿäÿð êè [ìöëêÿäàðëàð] éà-
øàéûðëàð, ñèçèí øèðÿíèçè ñîðàúàãëàð. ß.Âÿëèéåâ.
Äèøèíäÿ øèðÿ ãàëìàã – á à õ äèø.
ØÈÐß2 èñ. Õöñóñè ýèë íþâö âÿ äèâàðëàðà ÷ÿê-
ìÿê ö÷öí îíäàí ùàçûðëàíàí ìÿùëóë. Øèðÿ èëÿ
åâè àüàðòìàã. Åéâàíà øèðÿ ÷ÿêìÿê.
ØÈÐß-ÁÎÐÀÍ èñ. ×îõ ýöúëö éàüûø. ×îõ
éîõ, éàðûìúà ñààò øèðÿ-áîðàí éàüûø éàü-
ñàéäû, àç ãàëà ãîçàëàðäàí öçöëöá éåðÿ òþêö-
ëÿí ïàìáûüû çàé åëÿéÿ áèëÿðäè. Ì.Ùöñåéí.
Áàéûðäà øèääÿòëè ýþé ýóðóëòóñó åøèäèëèð. Øèðÿ-
áîðàí éàüûø òþêöð. È.ßôÿíäèéåâ. // Èñ. ìÿíà-
ñûíäà. ×îõ ýöúëö, àðàñûêÿñèëìÿç éàüûø. Áà-
éûðäà øèðÿ-áîðàíäûð.
ØÈÐßÕÀÍÀ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Øèðÿ (òèðéÿê)
÷ÿêèëÿí éåð, òèðéÿêõàíà. Ãîãàíäà, Òóñäà ùÿð-
÷ÿíä øèðÿõàíà àç îëìóð; Âÿ ëåéê Ðÿøòäÿ, éÿíè
Ýèëàíäà ýþðìÿëè èìèø. Ì.ß.Ñàáèð. // Øÿðàá÷û
äöêàíû, ìåéõàíà. [Àòà:] Ìÿíèì áèð ïèøèéèì
îëñà, îíó äà Ñÿôÿðÿ âåðìÿðÿì, îðóú òóòìàç,
íàìàç òàíûìàç, ..àõøàìàäÿê .. øèðÿõàíàäà
îòóðóá ÷àõûð è÷èð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÈÐßÕßÊ èñ. [ôàðñ.] Øèðÿ ãàðûøûã òîðïàã.
Áèð úöðÿ àüðÿíýëè òîðïàã âàðäûð, øèðÿéÿ îí-
äàí ãàòûá ñöçäöêäÿí ñîíðà äîøàá òóðø-øèðèí
îëàðäû. Áó òîðïàãäàí ãàòûëìàñà èäè, äîøàá
òóðø-øèðèí îëìàçäû. Îíóí àäûíà øèðÿõÿê äå-
éÿðäèëÿð. Ù.Ñàðàáñêè.
ØÈÐßÊÅØ èñ. [ôàðñ.] Òèðéÿê÷ÿêÿí, àíàøà-
÷ÿêÿí, àíàøàõîð, òèðéÿê äöøêöíö. Íÿ áÿí-
ýèéÿì, íÿ ïÿëàêåø, íÿ øèðÿêåø, íÿ ôèëàí..
Ì.Ìþúöç.
ØÈÐßÊÅØËÈÊ èñ. Òèðéÿê÷èëèê, òèðéÿê÷ÿêìÿ,
àíàøàõîðëóã, òèðéÿê äöøêöíëöéö. Øèðÿêåøëèê
éàçûã êèøèíè úàâàí éàøûíäà éåðÿ ñÿðìèø âÿ ö÷
áàëàñûíû éåòèì ãîéìóøäó. ß.Ñàäûã.
ØÈÐßÊÈ á à õ øèðÿêåø. Çàëûì îüëó Êÿðáÿ-
ëàéû øèðÿêè äÿ êÿíäÿ ýÿëÿí äèâàí àäàìëàðûíû
äþðäÿëëè ãàðìàëàéûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÈÐßËßÌß “Øèðÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ. Øèðÿ-
ëÿìÿ èøè.
ØÈÐßËßÌßÊ
ØÈÐßËßÌßÊ ô. Øèðÿ âóðìàã, øèðÿ ÷ÿêìÿê,
øèðÿ èëÿ þðòìÿê. Ãàçûìà çàìàíû ãóéóäà úÿðÿ-
éàí åäÿí ýèëëè ìÿùëóë îíóí äèâàðëàðûíû øèðÿ-
ëÿéèð. Ñ.Ãóëèéåâ.
ØÈÐßËßÍÌß “Øèðÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÐßËßÍÌßÊ ô. 1. Øèðÿ èôðàç åòìÿê, øèðÿ
áóðàõìàã, øèðÿ ñàëìàã, ñóëàíìàã, òàì éåòèø-
ìÿê. Ïàéûç âàõòû áàü÷àìûçûí ùåéâàëàðû äÿ-
éÿíäÿ; Øàôòàëûëàð øèðÿëÿíèá áóäàüûíû ÿéÿíäÿ;
Õîí÷à òóòóá ýþíäÿðÿðÿì ñÿíèí äÿ þç ïàéûíû.
Ñ.Âóðüóí.
2. Øèðÿ âóðóëìàã, øèðÿ ÷ÿêèëìÿê. Äèâàðëàð
òÿðòÿìèç øèðÿëÿíìèøäèð.
ØÈÐßËÈ ñèô. 1. Øèðÿñè îëàí, ñóëó. Øèðÿëÿ
ìåéâÿ. Øèðÿëè éåì. Øèðÿëè áèòêè. – ßíâÿð øèðÿëè
öçöìäÿí éåéèð, ãûðìûçû éàíàãëàðû ýþçÿëëÿíèð,
ãöââÿñè áèðÿ éöç àðòûðäû. ß.Âÿëèéåâ. [×ÿïÿë:]
Àðâàä äåäèéèí áàë àðûñûäûð. Øèðÿëè ÷è÷ÿéÿ ãîíàð.
Ìèð Úÿëàë.
2. Øèðÿ âóðóëìóø, øèðÿ ÷ÿêèëìèø, øèðÿëÿíìèø.
Ùÿéÿòèí î áèðè òÿðÿôèíäÿ íàçèê áèð äàø äèâàðëà
ìöíòÿçÿì òèêèëìèø .. øèðÿëè ìÿòáÿõ, éàíûíäà èñÿ
äþðä áèð òÿðÿôè ÿùÿíýëÿíìèø òîéóã ùèíè, áÿçè
ùÿéÿòëÿðäÿ êþïÿê äàìû äà ýþðìÿê îëàðäû.
Ù.Ñàðàáñêè.
3. Øèðÿéÿ áóëàøìûø, øèðÿ ñöðòöëìöø. Øèðÿëè
ÿë. Øèðÿëè ïàëòàð. – Êàòèá áó ôèêèðäÿ èêÿí öñòö-
þðòöëö ãàëîøóíó àéàãëàðûíäà ñöðöòëÿéÿí, øè-
ðÿëè àü ñàðûüû ÿëèíäÿ ñàëëàéàí Êîñà .. þçöíö
êàòèáèí öñòöíÿ àòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
4. ìÿú. Òÿðàâÿòèíè, ìÿëàùÿòèíè èòèðìÿìèø,
ýþçÿøèðèí, õîø, äóçëó. Äöðäàíÿ õàíûì éàøû
àëòìûøà éàõûí, ãÿää-ãàìÿòëè, ùÿëÿ ÷îõ úàíû
øèðÿëè áèð àðâàääû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÈÐßËÈÊ1 èñ. Øèðÿ ÷ÿêìÿê ö÷öí éàðàðëû,
øèðÿ ÷ÿêìÿéÿ ìÿõñóñ. Øèðÿëèê ìåéâÿ. Øèðÿëèê
öçöì.
ØÈÐßËÈÊ2 èñ. Øèðÿ ÷ûõàðûëàí éåð, øèðÿäÿí
èáàðÿò òîðïàã (á à õ øèðÿ2). ..[Òàìàì] øèðÿ-
ëèêäÿ øèðÿ ãàçûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÈÐßÏÓÑ(Ò) èñ. [ôàðñ.] êþùí. Øèðÿ ÷ÿêìÿéÿ
ìÿõñóñ òöêëö äÿðè ïàð÷àñû. Ãûçà áèð äàðáà-
ëàã òóìàí ýåéäèðèá, ÿëèíÿ áèð ïàð÷à øèðÿïóñ
âåðèá ýöíöíö ýþé ÿñýèéÿ äöéöíëÿðäèëÿð.
Ù.Ñàðàáñêè.
ØÈÐßÉÈ èñ. Ñàðûðÿíýëè, ýèðäÿäÿíÿëè, òåçéå-
òèøÿí, øèðèí öçöì íþâö.
ØÈÐÈ-ÆßÉÀÍ èñ. [ôàðñ.] Ãûçìûø øèð, ãûçìûø
àñëàí òÿøáåù ìÿãàìûíäà èøëÿíèð. [Ìóðòóçà-
ãóëó õàí:] Àôÿðèí, .. èýèäëÿð ùÿð áèðè áèð øèðè-
ØÈÐÈÍ
æÿéàí òÿê äàâà åäèðëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àé
áàáà, ìÿí áó ñþçö éàçäûì ÿéàí îëìàüà; Áà-
êûëûëàð àíä è÷èá øèðè-æÿéàí îëìàüà. Ú.Úàááàðëû.
ØÈÐÈÊËßÍÌßÊ ô. Ìåéèëëÿíìÿê. Ùÿâÿ-
ñèíäÿ îëìàã. Àëóäÿ îëìàã. Àëóäÿ÷èëèê åòìÿê.
ØÈÐÈÍ ñèô. [ôàðñ.] 1. Àüûçäà øÿêÿð, áàë âÿ ñ.
êèìè õîø òàì âåðÿí; äàäëû, ëÿççÿòëè (àúû çèääè).
Øèðèí àðìóä. Øèðèí ìåéâÿ. – [Òàïäûã] áèð ñòÿ-
êàí øèðèí ÷àé è÷äè. ß.Âÿëèéåâ. Ðåñïóáëèêà-
ìûçäà øèðèí íàð, ýþé íàð, ìÿëÿêåø íàðû .. âÿ
ñàèð ãèéìÿòëè éåðëè íàð ñîðòëàðû äà áåúÿðèëèð.
È.Àõóíäçàäÿ. // Øÿêÿðëÿ, áàëëà, ìöðÿááÿ âÿ ñ.
èëÿ ùàçûðëàíàí. Øèðèí ãîüàë. Øèðèí éåìÿêëÿð.
2. çÿðô ìÿú. Ëÿççÿòëÿ, áþéöê ùÿâÿñëÿ, èøòàùà
èëÿ, øèðèí-øèðèí. ..Ðÿíà åëÿ øèðèí éàòìûøäû êè,
ãóëàüûíûí äèáèíäÿ òîï äà àòûëñàéäû îéàíìàçäû.
Å.Ñóëòàíîâ. [Ñÿëèì] ýÿëÿðêÿí ãîíàãëàð øèðèí
éåìÿêëÿ ìÿøüóë èäèëÿð. Ñ.Ùöñåéí. [Ïÿðçàä
õàëà] áèøèðäèéè õþðÿéèí øèðèí éåéèëìÿñèíäÿí
áèëäè êè, î ùÿð øåéäÿ íàøû îëñà äà, ÿë ñóéó âåð-
ìÿêäÿ, àø áèøèðìÿêäÿ óñòàäûð. Ìèð Úÿëàë.
3. È÷ìÿëè, è÷ìÿéÿ éàðàð (ñó ùàããûíäà).
[Íþâðÿñòÿ:] Áó ýöí, ýöíîðòà ÷àüû ñó áóäêàñû
à÷ûëûá, êÿíäÿ øèðèí áóëàã ñóéó àõàúàãäûð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Òÿðêèáèíäÿ äóç îëìàéàí
(øîð çèääè). Øèðèí ñó áàëûãëàðû.
4. ìÿú. Õîø, ñÿôàëû, äàäëû, çþâãâåðèúè, ëÿç-
çÿòëè. Øàùûí þìðöíäÿí àíúàã èéèðìè èêè èë êå÷-
ìèøäè. Ìÿëóìäóð êè, áó ñèíäÿ ùÿéàò íåúÿ øèðèí
âÿ ÿçèçäèð, õöñóñÿí êè, .. òÿõòè-ñÿëòÿíÿòèí öñ-
òöíäÿ. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. // ìÿú. ×îõ ãèéìÿòëè,
÷îõ ÿçèç. [Àëû:] Ùÿñÿí õàí, èíñàí ö÷öí äöí-
éàäà ùÿð íàç-íåìÿòäÿí øèðèí øåé ýþçäöð.
“Êîðîüëó”. [ßùìÿä:] Ãîéàðàì éîëóíäà øèðèí
úàíûìû; Ñîðàãëàøûá Ãÿðèáèíè òàïàðàì. “Àøûã
Ãÿðèá”. Èñòÿäè, úàí âåðäèì, ãÿäèð áèëìÿäè;
Î øèðèí úàíûíà ãóðáàí îëäóüóì. ß.Úàâàä.
5. ìÿú. Öðÿéÿéàòàí, õîøàýÿëÿí, õîø. Øèðèí
ñþç. Øèðèí äàíûøûã. – [Ðöñòÿìèí] èíäè äÿ öç-
ýþçö ýöëöð, ñÿñè øàã-øàã øàããûëäàéûð, àüçûí-
äàí øèðèí âÿ ìåùðèáàí ñþçëÿð ÷ûõûðäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. [Ñ.Âóðüóíóí] ùÿð ìÿúëèñäÿ øèðèí ñþçö,
ñþùáÿòè âàðäû; Äîëàøûðäû íÿüìÿëÿðè åëëÿð è÷èíäÿ.
ß.Êöð÷àéëû.
Øèðèí äèë – öðÿéÿéàòàí, õîøà-
ýÿëÿí. [Øàùáàç áÿé:] Íåúÿ øèðèí äèë èëÿ éàõàñûí
ãûðàã ÷ÿêèð, äÿõè íèéÿ òèòðÿéèðñÿí? Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Ìèðçÿ Ìþùñöí òàðèõÿ éàõøû áÿëÿä, ùàôè-
çÿñè äöçýöí, ñþùáÿòè âÿ äèëè øèðèí, ãîúà áèð
ìöÿëëèìäèð. Ãàíòÿìèð.
227
ØÈÐÈÍ
6. ìÿú. Õîø, ñÿôàëû, ôÿðÿùëè, ìÿñóä. Øèðèí
òÿëÿáÿëèê èëëÿðè. Øèðèí àèëÿ ùÿéàòû. – Óøàãëûã!
Íÿ øèðèí, íÿ òÿìèç, ýþçÿë àëÿìñÿí. Ìèð Úÿëàë.
// ìÿú. Ãûçüûí, úàíëû, ìàðàãëû. Ëöòôÿëè áÿé âÿ
áèð íå÷ÿ áÿéëÿð îòóðóá øèðèí ñþùáÿò åéëÿéÿí
âàõòäà Íÿáè è÷ÿðè ýèðèð. “Ãà÷àã Íÿáè”. Ãàðû
øèðèí ñþùáÿòëÿ ùàìûíûí äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäè.
Ñ.Ãÿäèðçàäÿ. [Ôÿðÿú êèøè:] Øèðèí (ç.) èøëÿäè-
éèìèç éåðäÿ áèðäÿí-áèðÿ ôûñûëäàéûá äóðäó.
Ã.Èëêèí. // ìÿú. Õîøàýÿëÿí, ìåùðèáàí, ðèã-
ãÿòëè. [Íàäèð] .. éîðüàí-äþøÿêäÿ éàòäûüûíû âÿ
àíàñûíûí ìåùðèáàí ðÿôòàð âÿ øèðèí ñþçëÿðèíäÿí
òÿñÿëëè òàïäûüûíû õàòûðëàäû. Á.Òàëûáëû. Ýÿíúëèéèí
ãÿðèáÿ õÿéàëëàðû [Íóðèéÿéÿ] øèðèí âÿäëÿð âå-
ðèðäè. È.ßôÿíäèéåâ.
Øèðèí ýÿëìÿê – õîø
ýÿëìÿê, ëÿççÿò âåðìÿê, öðÿéÿ éàòìàã.
..Îðàäà ñàêèí îëàíëàðûí ìàëû ãóëäóðëàðà ÷îõ
øèðèí ýÿëèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
7. Áÿçè éåìÿëè áèòêèëÿðèí àäëàðûíûí òÿðêèá
ùèññÿñè. Øèðèí áèéàí. Øèðèí áèáÿð.
8. ×îõ ýþçÿë îëìàäûüû ùàëäà, îëäóãúà ñå-
âèìëè, úàçèáÿëè ýþðöíÿí; ãàíûøèðèí, ñóéóøèðèí.
Øèðèí ãûç. Øèðèí óøàã.
◊ Øèðèí úàíà ãÿñä åëÿìÿê – 1) þëäöðìÿê.
ßéèáäè ãÿääèìè ãàøëàðûí òàüû; Ãÿñä åëÿéèá
øèðèí úàíà ýþçëÿðèí. Ñàðû Àøûã; 2) çàð. ×îõ
èøëÿìÿêëÿ, ÷àëûøìàãëà þçöíÿ ÿçèééÿò, ÿçàá
âåðìÿê. [Ôÿðÿúîâ Éóñèôÿ:] Øèðèí úàíà éàìàí
ãÿñä åëÿìèñÿí ùà! Á.Áàéðàìîâ. Øèðèí äèë òþê-
ìÿê, øèðèí äèëÿ òóòìàã – øèðèí ñþçëÿðëÿ àëäàò-
ìàüà, éîëà ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøìàã. [1-úè êÿíäëè:]
Åøèäèðñÿí, íÿ øèðèí äèëëÿð òþêöð? ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. Õóìàð [Ìåùðèíèí] éàí-éþðÿñèíÿ êå÷äè,
øèðèí äèëÿ òóòäó, ðÿôèãÿñèíèí áîéíóíà ñàðûëäû.
Â.Øûõëû. Øèðèí ÿò – áÿäÿíèí ùÿð ùàíñû áèð éåðè-
íèí éóìøàã, ãàëûí ÿòè. Ãû÷ûí øèðèí ÿòè. Ãîëóí
øèðèí ÿòè. – Ãàðøû-ãàðøûéà äóðàí èêè ãÿáèëÿ
ìöìÿññèëÿðèíèí ñîë ÿëëÿðèíè ãàëäûðàðàã, áàø
áàðìàãëàðûíûí øèðèí ÿòèíè úûçäûëàð âÿ ÷ûõàí
ãàíû .. éåääè äàøà éàõäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Øèðèí éóõó ýþðìÿê, øèðèí éóõóéà ýåòìÿê,
øèðèí éóõóäà îëìàã – õîø; ðàùàò, ëÿççÿòëÿ
éàòìàã ìÿíàñûíäà. [Ãàðàø] Ìàéàíû øèðèí ñÿ-
ùÿð éóõóñóíäàí àéûëòìàã èñòÿìÿéÿðÿê åùòè-
éàòëà ýåéèíèá ÷þëÿ ÷ûõäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Õàñàé
øèðèí áèð éóõóäàí àéûëìûø êèìè ýåðè ãàíðûëà-
ðàã àíàñûíà òÿðÿô áàõäû. ß.Âÿëèéåâ. Áöëáöë,
ôÿüàí åòìÿ áó ýåúÿ éàðû; Øèðèí éóõóäàäûð ùÿëÿ
íàçëû ýöë. Í.Ðÿôèáÿéëè.
228
ØÈÐÈÍËÈÊ
ØÈÐÈÍÚß ñèô. Áèð àç øèðèí, àçúà øèðèí, øèðèí-
òÿùÿð. // ×îõ øèðèí. Àøûã øèðèí úàìàëûì; Âåðñèí
øèðèí úàì, àëûì. Ãîíøóäà áèð ãûç ñåâäèì; Îäóð
øèðèíúÿ ìàëûì. (Áàéàòû). [Êÿðáÿëàéû Òàïäûã]
øèðèíúÿ éóõóäà èäè. Ìèð Úÿëàë.
ØÈÐÈÍÄÈË(ËÈ) ñèô. Õîøäàíûøàí, äèëèøèðèí,
ýöëÿðöçëö. Øèðèíäèë ãûç. – [Ðÿùèì áÿé] äöí-
éàýþðìöø .. íà÷àëíèêëÿð éàíûíäà õèäìÿò åòìèø,
øèðèíäèë, çÿðèô, ýþäÿêáîéëó, àëòìûø ñèííèíè þò-
ìöø áèð êèøè èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÈÐÈÍÙÀË á à õ øèðèíòÿùÿð.
ØÈÐÈ-ÍßÐ [ôàðñ.] 1. Åðêÿê àñëàí.
2. ìÿú. Òÿøáåù ìÿãàìûíäà èøëÿíèð. Ìÿíÿì
øèðè-íÿðòÿê ìåéäàíäà ýÿçÿí; Õûøì èëÿ äöøìÿ-
íèí áàüðûíû ÿçÿí. “Êîðîüëó”.
ØÈÐÈÍÃÎÂÓÐÌÀ èñ. Êèøìèø, ãàéñû, àë÷à
ãóðóñó âÿ ñ. èëÿ ùàçûðëàíàí õóðóø. Øèðèíãî-
âóðìà ïëîâëà éåéèëèð.
ØÈÐÈÍËßÍÄÈÐÌß “Øèðèíëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ØÈÐÈÍËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ øèðèíëÿøäèðìÿê.
ØÈÐÈÍËßØÄÈÐÌß “Øèðèíëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ØÈÐÈÍËßØÄÈÐÌßÊ ô. Øèðèí åòìÿê. ×àéà
ãÿíä ñàëûá øèðèíëÿøäèðìÿê. Õÿìèðÿ øÿêÿð ãàòûá
øèðèíëÿøäèðìÿê.
ØÈÐÈÍËßØÌß “Øèðèíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÐÈÍËßØÌßÊ ô. 1. Øèðèí îëìàã, øèðèí äàä
âåðìÿê. Õÿìèðÿ øÿêÿð ãàòûëäûüûíäàí øèðèíëÿøäè.
2. Äàùà øèðèí îëìàã. Ìåéâÿëÿð äÿéèá øèðèí-
ëÿøäè.
3. ìÿú. Ñÿðòëèéè, ãàáàëûüû àòìàã, õîøñèôÿò,
øèðèíäèë îëìàã. Äàíûøûüû øèðèíëÿøèá. – Áöëáö-
ëöí ãàðøûñûíäà à÷ûë, øèðèíëÿø; Ãûçûëýöë êèìè.
Ì.Ìöøôèã.
4. ìÿú. Äàùà äà ãûçûøìàã, äàùà ìàðàãëû
îëìàã, úàíëû îëìàã. [Àòà:] Ñþùáÿòèìèç ÷îõ
øèðèíëÿøäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ñþùáÿò øèðèíëÿøèð
âÿ óçàíûðäû. Ù.Íÿçÿðëè. Ùÿáèá ÷àé è÷èð, Ýþ-
çÿë ôûíäûã ñûíäûðûð, ñþùáÿò ùÿì ãûçûøûð, ùÿì äÿ
øèðèíëÿøèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ØÈÐÈÍËßÒÌß “Øèðèíëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÐÈÍËßÒÌßÊ á à õ øèðèíëÿøäèðìÿê.
ØÈÐÈÍËÈÊ èñ. 1. Øèðèí øåéèí ùàëû; øèðèí äàä;
äàäëûëûã, ëÿççÿòëèëèê. Øàíû øèðèíëèêäÿí áîüàçû
éàíäûðûð. // Äàä, ëÿççÿò. Øèðèíëèéèíäÿí àäàì
äîéìóð.
2. ìÿú. Ñÿìèìèëèê, ìåùðèáàíëûã. Áó øèðèí-
ëèê êè, âàð ìàáåéíèìèçäÿ éàð èëÿ, Ñåééèä! ßýÿð
ØÈÐÈÍÑÞÙÁßÒ(ËÈ)
áèëñÿ ãèéàìÿòëÿð ãîïàð áàøûíà Ôÿðùàäûí.
Ñ.ß.Øèðâàíè. // Çþâã, ñÿôà, ëÿççÿò. [Ãöäðÿò]
àèëÿ ùÿéàòûíûí øèðèíëèéèíäÿí äîéìàäûüûíû
ñþçäÿ àðâàäûíà áèëäèðìÿéè àðòûã áèëèá ñóñäó.
Ì.Ùöñåéí. Ñÿðâèíàç îíà åëÿ áèð èôàäÿ èëÿ
áàõäû êè, åëÿ áèë äàéûñû îüëóíóí þïìÿéèíäÿ
áó ãÿäÿð øèðèíëèê îëäóüóíà òÿÿúúöá åäèðäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
3. ìÿú. Çÿðèôëèê, èíúÿëèê, éàïûøûãëûã, öðÿéÿ-
éàòìà. [Çåéíàëûí] ..ñÿñèíäÿ äèíëÿéÿíëÿð öçÿ-
ðèíÿ áèð ìóñèãè òÿñèðè áóðàõàúàã ìÿëàùÿò âÿ
øèðèíëèê éîõäó. Ñ.Ùöñåéí.
4. ìÿú. Õîøëóã, ñÿìèìèëèê. Ãûçûí öçöíäÿ
øèðèíëèê âàð.
◊ Øèðèíëèê è÷èëìÿê – á à õ øèðíè è÷èëìÿê
(“øèðíè”äÿ). Øèðèíëèê è÷èëÿí àõøàì ãîíàãëàð
ìöáàðÿêáàäëûã åäèá äàüûëäûëàð. Ìèð Úÿëàë.
Øèðèíëèê (øèðèíëèéèíè) âåðìÿê – øèðíè âåðìÿê,
øèðíè ïàéëàìàã. Íèøàíûí øèðèíëèéèíè âåðìÿê.
– [Ñÿùíÿáàíû:] ßëÿñýÿð, ïàëòàðûí ìöáàðÿê
îëñóí; íÿ éàõøû äà éàðàøûð, ýÿðÿê øèðèíëèéèíè
âåðÿñÿí. “Àøûã ßëÿñýÿð âÿ Ñÿùíÿáàíû”. Àüûç
øèðèíëèéè – åë àäÿòèíúÿ õåéèð èøäÿ úàìààòà ïàé-
ëàíàí, âåðèëÿí øèðíè. [Õóäàéàð áÿé ãîúà êè-
øèéÿ:] Ãÿíäè ýÿòèðìèøÿì ãàçû àüàéà. Áèð õåéèð
èøèìèç âàð. Áó äà àüûç øèðèíëèéèäèð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
ØÈÐÈÍÑÞÙÁßÒ(ËÈ) ñèô. Äàíûøûüû, ñþùáÿòè
õîø îëàí, õîøà ýÿëÿí; ñþùáÿòè ñÿìèìè, öðÿéÿ-
éàòàí. Øèðèíñþùáÿò àäàì. – Òåéìóð ìöÿëëèì
øèðèíñþùáÿò âÿ õÿéàëïÿðâÿð áèð ýÿíú èäè.
ß.Ñàäûã.
ØÈÐÈÍ-ØÈÐÈÍ çÿðô Ùÿâÿñëÿ, øþâãëÿ, ëÿç-
çÿòëÿ, èøòàùà èëÿ. Äèëÿí÷è äàüàðúûüûíäàí áèð
ãÿäÿð ãóðó ÷þðÿê âÿ ñîüàí ÷ûõàðûá Íóðÿääèíÿ
âåðäè. Íóðÿääèí àëûá øèðèí-øèðèí éåìÿéÿ áàø-
ëàäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Àüñàããàë êèøè] øîð-÷þðÿê
òèêÿñèíè îðäóíà áàñûð, éàü-áàë êèìè øèðèí-øèðèí
éåéèðäè. Ìèð Úÿëàë. // ñèô. ìÿú. Øèðèí, õîø, äàäëû.
Øèðèí-øèðèí ñþçëÿð. Øèðèí-øèðèí éóõóëàð. – Ìÿê-
òÿáäÿ âàð øÿðàôÿò; Äÿôòÿðäÿ âàð ëÿòàôÿò; Úàðè
îëóð ãÿëÿìäÿí; Øèðèí-øèðèí ùåêàéÿò. Ì.ß.Ñàáèð.
Éóñèô ÿìè ùÿð ýåúÿ áèçÿ øèðèí-øèðèí íàüûëëàð
äàíûøûð, ÷îõ ãÿðèáÿ òàïìàúàëàð äåéÿðäè.
À.Øàèã.
ØÈÐÈÍÒßÙßÐ ñèô. Àçúà øèðèí äàäû âåðÿí,
áèð àç øèðèí, áèð ãÿäÿð øèðèí. Øèðèíòÿùÿð ìåéâÿ.
– Ãàáûüû òÿìèçëÿíìèø ãîçàíû (ïàëûä ãîçàñûíû)
3-4 ýöí ñóäà ñàõëàéûðëàð, áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ
ØÈÐÍÈ
ñóéóíó 3 äÿôÿ äÿéèøèðëÿð, .. øèðèíòÿùÿð îëàí áó
ãîçàëàðû ÿââÿëúÿ ùàâàäà, ñîíðà ñîáàäà ãóðó-
äóá öéöäöðäöëÿð. “Åëì âÿ ùÿéàò”.
ØÈÐÊßÒ èñ. [ÿð.] Øÿðèêëèê ÿñàñûíäà òèúàðÿò
âÿ éà ñÿíàéå áèðëèéè. Àêñèîíåðëÿð øèðêÿòè. Êðå-
äèò øèðêÿòè. – Ôðàíñûç øèðêÿòèíèí ïàðîõîäó èëÿ
Áàòóìèéÿ ýèçëè ÿäÿáèééàò ýþíäÿðèëìèøäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Áèðëèê, úÿìèééÿò. Ìÿøÿäè
ßñýÿð òÿðÿããè åäÿíäÿí ñîíðà þç êþùíÿ ìóç-
äóð éîëäàøëàðûíäàí áèð íå÷ÿëÿðèíè áàøûíà éû-
üûá, îíëàðà ÿë òóòìàã ö÷öí ýÿìè÷èëèê øèðêÿòè
áèíà ãîéäó. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. // Øÿðèêëèê, îðòàã-
ëûã.
ØÈÐËßÌß “Øèðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÐËßÌßÊ ô. Öçÿðèíÿ øèð ÷ÿêìÿê. ×èíè
ãàáëàðûí öçÿðèíè øèðëÿìÿê ö÷öí ÷þë øïàòû, êàî-
ëèí, ñèëèñèóì èëÿ áÿðàáÿð òÿáàøèð âÿ ÿùÿíýäàøû
äà èøëÿäèëèð. À.Ãóëèéåâ. // Öñòöíö ðÿíýëÿìÿê,
áîéà èëÿ áîéàìàã.
ØÈÐËßÍÌß “Øèðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÐËßÍÌßÊ ìÿúù. Öçÿðèíÿ øèð ÷ÿêèëìÿê,
øèð âóðóëìàã. // Ðÿíýëÿíìÿê, áîéàíìàã.
..Òàõòà ôÿðøëÿð òÿçÿ øèðëÿíìèøäè. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØÈÐËÈ ñèô. Øèð âóðóëìóø, øèð ÷ÿêèëìèø. [Ñà-
äûã] è÷è êÿðÿ éàüëà äîëó øèðëè êöïÿíè äþøÿìÿéÿ
ãîéäó. Ìèð Úÿëàë. // Ðÿíý âóðóëìóø, ðÿíý-
ëÿíìèø. Øèðëè ãàïû. Øèðëè äèâàð.
ØÈ´ÐÌÀ [àëì. Ñúùèðì] 1. Öçÿðèíÿ ïàð÷à
âÿ éà áàøãà ìàòåðèàë ÷ÿêèëìèø ÷ÿð÷èâÿëÿðäÿí
èáàðÿò à÷ûëûá-áöêöëÿí àðàêÿñìÿ.
2. ìÿú. Áèð øåéè þðòöá ýèçëÿòìÿê ö÷öí þðòö,
ïÿðäÿ.
ØÈÐÌÀÉÛ èñ. [ôàðñ. øèðìàùè] 1. Ôèë ñöìöéö
âÿ éà îíà áÿíçÿð ìàääÿ. Øèðìàéû äèëëÿðäÿ
ñöçöð áàðìàãëàð; “Ñÿàäÿò íÿüìÿñè” éàðàäûð
áàùàð. Ñ.Âóðüóí. Ìèíàéÿ .. èíúÿ, óçóí áàð-
ìàãëàðûíû ïèàíîíóí øèðìàéûñû òþêöëìöø äèë-
ëÿðèíèí öñòöíäÿ îéíàäûð. ß.ßáöëùÿñÿí.
// Ñÿäÿô. [Áóüàúûí] áåëèíäÿ çÿðèô íàõûøëû òèðìÿ
ãóðøàüà òàõûëìûø àü øèðìàéû äÿñòÿêëè, ãûðìûçû
ìÿõìÿð ãûíëû áèð áû÷àã âàð èäè. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
2. ñèô. ìÿú. Ñÿäÿô êèìè, àüàïïàã. Øèðìàéû
äèøëÿð. Øèðìàéû äÿðè. – Øèðìàéû ðÿíýëè ìàøû-
íûí; Ðóëóíäàí éàïûøûá; Øèðìàéû áàðìàãëû ÿë-
ëÿð; Ñöðöð ìàøûíû êö÷ÿëÿðëÿ. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ØÈÐÍÈ èñ. Ãÿíä, øÿêÿð, êîíôåò, íàáàò âÿ ñ.
øèðèí øåéëÿð; øèðíèééàò, ãÿííàäû. Øèðíè àëìàã.
229
ØÈÐÍÈ×È
Øèðíè éåìÿê. – Ùöíÿð ùå÷ âàõò þç ÿëèíäÿ áó
ãÿäÿð øèðíè ýþðìÿìèøäè. Ìèð Úÿëàë. Àò êèøìèø
ãîõóñóíó àëàðàã, Àéàçà éàõûí ýÿëäè âÿ øèðíèíè
îíóí îâóúóíäàí ñöìöðäö. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
◊ Øèðíè è÷èëìÿê – íèøàíëàíìàã, öçöê òàõûë-
ìàã. Áèð ùÿôòÿ ñîíðà øèðíè è÷èëäè, êÿáèí êÿñèëäè,
òîé äÿñýàùû Ìÿøÿäè Úàâàäûí âÿôàòûíûí èëè ÷ûõ-
ìàñûíà ãàëäû. Á.Òàëûáëû. Øèðíè è÷ìÿê – íèøàí-
ëàìàã. [Íîâðóçãóëó:] Êÿáëåéè, íÿ âàõò áóéó-
ðóðñóíóç, øèðíè è÷ìÿéÿ ýÿëÿê? Ù.Ñàðàáñêè.
Øèðíè âåðìÿê – õîø, õåéèð áèð èø ìöíàñèáÿ-
òèëÿ øèðíèéÿ ãîíàã åëÿìÿê. Òÿçÿ åâèí øèðíèñèíè
âåðìÿê. Ïàëòàðûí øèðíèñèíè âåðìÿê.
ØÈÐÍÈ×È èñ. Øèðíèééàò ùàçûðëàéûá ñàòàí àäàì,
øèðíèééàò÷û. Ñÿðèééÿ áèð èø÷è ãûçû èäè. Øèðíè÷èéÿ
ÿðÿ âåðèëìèøäè. Ìèð Úÿëàë.
ØÈÐÍÈÊÄÈÐÈÚÈ ñèô. Øèðíèêëÿíäèðÿí, ùÿâÿñ-
ëÿíäèðèúè, ðÿüáÿòëÿíäèðÿí, ìàðàã îéàäàí. Øèð-
íèêäèðèúè òÿäáèðëÿð.
ØÈÐÍÈÊÄÈÐÌß “Øèðíèêäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÐÍÈÊÄÈÐÌßÊ ô. Ùÿâÿñëÿíäèðìÿê, ðÿü-
áÿòëÿíäèðìÿê, øþâãëÿíäèðìÿê, ðÿüáÿò îéàò-
ìàã, ìàðàã îéàòìàã. Ùàúû Òàüû Àëëàùãóëóíó
øèðíèêäèðìÿê ö÷öí ÿðÿ ýåòìÿê âàõòû ÷îõäàí
êå÷ìèø, ÷èðêèíëèêäÿ þçöíÿ îõøàéàí òÿêúÿ ãûçûíû
äà îíà âåðìÿéè âÿä åòìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÈÐÍÈÊËßÍÄÈÐÌß “Øèðíèêëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ØÈÐÍÈÊËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Áèð èøÿ ùÿâÿñ-
ëÿíäèðìÿê, äàùà äà ùÿâÿñ îéàòìàã, ðÿüáÿò-
ëÿíäèðìÿê, øþâãëÿíäèðìÿê.
ØÈÐÍÈÊËßÍÌß “Øèðíèêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÐÍÈÊËßÍÌßÊ ô. Ùÿâÿñëÿíìÿê, ùÿ-
âÿñÿ ýÿëìÿê, øþâãëÿíìÿê. ßùìÿä øèðíèê-
ëÿíäè, îüëó ßìðàùû éóõóäà ãîéóá àðõ éóõàðû
ýåòäè. (Íàüûë).
ØÈÐÍÈÊÌßÊ ô. Àëûøìàã, þéðÿøìÿê, óéóø-
ìàã, ùÿâÿñëÿíìÿê. [Áàüáàí:] Íÿ äåéèì, ãûç-
äûð, øèðíèêìÿñÿ, ãà÷ìàã èñòÿñÿ, îíà äà ùÿìèé-
éÿò ýþñòÿðÿðÿì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØÈÐÍÈÊËÈÊ èñ. Øèðíè îëàðàã âåðèëÿí ïàé.
[Àðâàä äÿðçèñè:] Ãàé÷ûì ïàð÷àíû êÿñìèð, øèð-
íèêëèê ö÷öí “ãàé÷ûêÿñìÿç” âåðèí, ãàé÷ûì äà
êÿññèí. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ØÈÐÍÈÉÉÀÒ èñ. [ôàðñ.] Øèðíèäÿí ùàçûðëàíàí
ùÿð íþâ äàäëû, øèðèí øåéëÿð, ãÿííàäû ìÿìóëàòû.
Ñöôðÿéÿ øèðíèééàò äöçìÿê. – Áàéðàìà õöñóñè
øÿêÿð÷þðÿéè, áàäàì÷þðÿéè, ïàõëàâà ñàèð áó
êèìè øèðíèééàò áèøèðèá ùàçûðëàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
230
ØÈØßÁßÍÄ
[Úåéðàí õàëà:] Áÿíþâøÿ, íèøàíëûí ö÷öí õöñóñè
øèðíèééàò áèøèðìèøÿì. Ñ.Ðÿùìàí.
ØÈÐÏßÍÚßÑÈ èñ. áîò. Éàøûìòûë ÷è÷ÿêëÿðè âÿ
ãûðûø-ãûðûø éàðïàãëàðû îëàí îò áèòêèñè.
ØÈÐ-ØßÊÈË èñ. äàí. Öç, ñèôÿò, ýþðêÿì, ñèð-
ñèôÿò. Îíóí øèð-øÿêèëè õîøóíà ýÿëìèð. Áó íÿ
øèð-øÿêèëäèð?
ØÈÐÂÀÍØÀÙËÀÐ èñ. ßðÿá èøüàëûíà ãÿäÿðêè
Øèðâàíøàùëàð äþâëÿòèíäÿ ùþêìäàðëàð ñöëàëÿñè.
ØÈÑÒ èñ. ýåîë. Ãóðóëóøúà ëàé-ëàé îëàí äàü
ñöõóðó. Ýèë ëàéëàðû ýöúëö òÿçéèãèí âÿ èñòèëèéèí
òÿñèðèíäÿí øèñòÿ ÷åâðèëèð. Ì.Ãàøãàé.
ØÈØ1 1. èñ. Áÿäÿíèí ùÿð ùàíñû áèð éåðèíäÿ
ÿìÿëÿ ýÿëÿí òîõóìà ãàáàðìàñû; óð. Öçäÿ øèø.
Áàøäà øèø. Ãû÷ûíûí øèøè ÷ÿêèëìÿê. – [Êèøè:]
Äèðñÿêäÿí éóõàðû ãîëóìäà øèø ÿìÿëÿ ýÿëäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. // òèá. Ùÿð ùàíñû áèð áÿäÿí öçâö
òîõóìàñûíûí ãåéðè-íîðìàë áþéöéöá àðòìàñû.
Ãîðõóñóç øèø. Ãîðõóëó øèø.
2. ñèô. ìÿú. Êþï, ãàáàðûã, èðÿëèéÿ äîüðó ÷ûõ-
ìûø. Øèø ãàðûí. // Ãàëûí, øèøìèø. Éàðìÿììÿä
øèø ãîâëóüó à÷äû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÈØ2 1. èñ. Êàáàá áèøèðìÿê ö÷öí óúó èòè
äÿìèð âÿ éà àüàú ÷óáóã. ßòè øèøÿ ÷ÿêìÿê. Áèð
øèø êàáàá. – [×èíýèç:] ..Áèð áóäó øèøÿ ÷ÿêèá,
èêè ÷þðÿê èëÿ òÿê éåìèøÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
..Èíúÿ ÿòèðëè áóäàãëàðäàí øèøëÿð, îúàãëàðäà éà-
ãóò êèìè ãûçàðàð êþçëÿð ùàçûðëàíìûøäû. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
2. ñèô. Èòè, ñèâðè. [Ïÿðèúàùàí õàíûì:] [Îí-
ëàð] î øèø ïàïàãëàðûíû ãîéóá ãà÷ìûøëàð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Øèø óúëàðû áóëóäëàðëà äþéöøÿí;
Äàüëàðûíäà áóçëàðû âàð þëêÿìèí. Ú.Úàááàðëû.
◊ Øèøÿ òàõìàã (÷ÿêìÿê) ìÿú. – ÿçèééÿò
âåðìÿê, çöëì åòìÿê, áÿðê èíúèòìÿê. Þýåé
àíà óøàãëàðû øèøÿ òàõûð. – Õàíçàäÿëÿð øèøÿ
òàõûð ðÿéÿòè. Ã.Çàêèð. Øèøäÿ öòìÿê – á à õ øèøÿ
òàõìàã.
ØÈØÁÀØ(ËÛ) ñèô. Áàøû óçóíñîâ, óçóíáàøëû.
ØÈØÁÓÐÓÍ ñèô. Áóðíóíóí óúó èòè, íàçèê.
Øèøáóðóí îüëàí. – Äèðåêòîð èðè ýþç, øèøáóðóí
áèð àäàìäû. Ìèð Úÿëàë.
ØÈØÄÈÐÌß “Øèøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈØÄÈÐÌßÊ á à õ øèøèðòìÿê.
ØÈØß á à õ øöøÿ. Áèð ñÿáÿò øèøÿ áèð íÿôÿð
ùàììàë; Àïàðûðäû äàëûíäà ìàëàìàë. Ñ.ß.Øèð-
âàíè.
ØÈØßÁßÍÄ á à õ øöøÿáÿíä. Çåéíàë ýåíèø
áèð øèøÿáÿíäè êå÷èá éåìÿê îòàüûíà ýèðäè.
Ñ.Ùöñåéí.
ØÈØßÊ
ØÈØßÊ èñ. Ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿ ìöõòÿëèô (2-4)
éàøëàðäà îëàí åðêÿê ãîéóí. Òîüëó áèðèëëèê, øè-
øÿê èêèèëëèê, þêöç ö÷èëëèê îëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
[ßðøàä] ..þç ñöðöñöíÿ ãàòäûüû òîüëóäàí, øè-
øÿêäÿí ýåúÿ äàéûñûýèëÿ þòöðìÿéè óíóòìóðäó.
È.ßôÿíäèéåâ. Òàùèðçàäÿíèí èëê èøè î îëäó êè,
øÿðèêëè êÿñäèêëÿðè øèøÿéèí áöòþâ áèð øàããàñûíû
àéûðûá, ñöä÷ö ìÿùÿëëÿñèíÿ, Ìÿñìÿíèí åâèíÿ
ýþíäÿðäè. Ìèð Úÿëàë.
ØÈØÈÊ á à õ øèøêèí.
ØÈØÈÐÄÈËÌß “Øèøèðäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈØÈÐÄÈËÌßÊ ô. 1. Øèøêèí ùàëà ñàëûíìàã,
öôöðöëöá ãàáàðûëìàã, êþïöðöëìÿê.
2. ìÿú. Àðòûðûëìàã, öñòöíÿ ãîéóëìàã, ìö-
áàëèüÿ åäèëìÿê. Äàìúûëû áóëàüà ñþç ãîøóëóð,
àç ãàëà äàìúûñû áèð äÿðéà áîéäà øèøèðäèëèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. // ìÿú. Ëöçóìñóç éåðÿ àðòûðûë-
ìàã. ßñÿð 200 ñÿùèôÿäÿí 400 ñÿùèôÿéÿ ãÿäÿð
øèøèðäèëäè.
ØÈØÈÐÄÈËÌÈØ ñèô. 1. Øèøêèí ùàëà ýÿòèðèëìèø,
öôöðìÿêëÿ äîëäóðóëìóø (ãàçëà, ùàâà èëÿ), êþï-
äöðöëìöø.
2. ìÿú. Àðòûðûëìûø, öñòöíÿ ãîéóëìóø, ìö-
áàëèüÿ åäèëìèø; ìöáàëèüÿëè. Øèøèðäèëìèø ùàäèñÿ.
// ìÿú. Îëäóüóíäàí äàùà àðòûã, äàùà ýöúëö
áèð øÿêèëäÿ òÿãäèì åäèëìèø, ýþñòÿðèëìèø. Øèøèð-
äèëìèø ìÿëóìàò. Øèøèðäèëìèø ùåñàáàò. Øèøèð-
äèëìèø ðÿãÿìëÿð.
ØÈØÈÐÈËÌßÊ á à õ øèøèðäèëìÿê.
ØÈØÈÐÈËÌÈØ á à õ øèøèðäèëìèø. Ñåíñàñèéà
õàñèééÿòè äàøûéàí øèøèðèëìèø õÿáÿðëÿðäÿí .. [Ôè-
ðèäóí] ðÿñìè äàèðÿëÿðäÿ Êÿðèìõàíýèëèí òóòóë-
ìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð íÿ êèìè ôèêèðëÿð ùàêèì îëäó-
üóíó ìöÿééÿí åòìÿê èñòÿéèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÈØÈÐÒÌß 1. “Øèøèðòìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ìöáàëèüÿëè. Ãîúàëàð ýö-
ëöøöð, îâ÷óëóã ÷àüëàðûíûí øèøèðòìÿ íàüûëëàðûíà
äàäëû-äàäëû ãóëàã àñàðäûëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÈØÈÐÒÌßÊ ô. Öôöðöá äîëäóðìàã, êþïöðò-
ìÿê, ãàáàðòìàã, øèøêèí ùàëà ýÿòèðìÿê. Øàðû
øèøèðòìÿê. Îðäëàðûíû øèøèðòìÿê. – Çóðíà÷ûëàð
îðäëàðûíû øèøèðäèá, ýþçëÿðèíè ñöçöðäöëÿð.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Íÿðèìàí ÿìè îðäëàðûíû øèøèð-
äÿðÿê ÿëèíè áàøûíà ÷ÿêèá, ìÿçÿììÿòëÿ Ìóðàäà
áàõäû. È.ßôÿíäèéåâ. // Áþéöòìÿê, ãàáàðòìàã,
àðòûðìàã, éåêÿëòìÿê. Áîñòàíäàêû êÿëÿìëÿð
åíÿ âåðèð, áàëãàáàãëàð ãàðûíëàðûíû øèøèðäèð,
ïîìèäîðëàðûí ñèôÿòè ãûçàðûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ØÈØÌÀÍ
2. Îëäóüóíäàí äàùà ýöúëö, äàùà àðòûã, äàùà
ìöáàëèüÿëè øÿêèëäÿ òÿãäèì åòìÿê, òÿñâèð åò-
ìÿê, ñþéëÿìÿê. Ìÿñÿëÿíè øèøèðòìÿê. – Ùàíñû
áèð éàçû÷û îëóð îëñóí, íÿ îíó ãÿðÿçêàðëûãëà
êè÷èëòìÿê, íÿ äÿ ãÿñäÿí øèøèðäèá áþéöòìÿê
îëìàç. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ñàëìàí:] Éîëäàø Øèðçàä
÷îõ òöíä ýåäèð, íþãñàíëàðû øèøèðäèð!.. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
◊ Þçöíö øèøèðòìÿê – ëîâüàëàíìàã, ãöððÿ-
ëÿíìÿê, òÿêÿááöð ñàòìàã, þçöíö äàðòìàã.
ØÈØÊÈÍ ñèô. Øèøìèø ùàëäà îëàí. [Ñöáùàí-
âåðäèçàäÿíèí] áèð àç øèøêèí îëàí ñèôÿòè èíäè
éàíàð êþç êèìè ãûçàðìûø(äû).. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Ãàáàðìûø, øèøìèø, è÷è äîëó. Êàòèá, Ìÿììÿä
Ùÿñÿíîâè÷èí áîçàðäûüûíû ýþðäöêäÿ êþíöëñöç
ýåðè äþíÿð, ãîëòóüóíäàêû øèøêèí ãîâëóüó òÿð-
ïÿäÿðÿê ãàïûäàí ÷ûõàðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÈØÊÈÍËßØÌßÊ ô. Øèøêèí îëìàã, øèøìÿê.
Ãàðíû øèøêèíëÿøìÿê.
ØÈØÊÈÍËÈÊ èñ. Øèøìèø, êþïìöø, ãàáàðìûø
øåéèí ùàëû; øèøìàíëûã.
ØÈØÃÀÐÛÍ ñèô. Ãàðíû øèø, ãàáàüà ÷ûõìûø;
éåêÿãàðûí, øèøìàí. Áàéðàì îëúàã øþâêÿòëèëÿð,
øàíëûëàð; Äþâëÿòëèëÿð, ïóëëóëàð, ìèëéàíëûëàð;
Òèðáîéóíëàð, øèøãàðûíëàð, úàíëûëàð. Ì.ß.Ñàáèð.
ØÈØÃÓËÀÃ ñèô. Ãóëàãëàðû øèø. Øèøãóëàã èò.
ØÈØËßÌß “Øèøëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈØËßÌßÊ ô. 1. Øèø åòìÿê, óúóíó èòè åëÿ-
ìÿê, øèø ùàëà ýÿòèðìÿê. Ñòóäåíò Ùÿìçÿáÿé ..
áàøûíû äàðàéûðäû, áûüëàðûíûí óúëàðûíû ìàøà èëÿ
øèøëÿéèá éóõàðû ãîâçàéûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Øèøÿ êå÷èðìÿê, øèøÿ êå÷èðèá äöçìÿê. ßòè
øèøëÿìÿê. // Øèøëÿ äåøìÿê.
ØÈØËßÍÌß “Øèøëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈØËßÍÌßÊ ô. 1. Øèø äóðìàã, ãàáàðìàã.
Îíóí ÿëëÿðè òèòðÿéèðäè, áûüëàðû ãàïëàí áûüëàðû
êèìè øèøëÿíèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Ýåòäèêúÿ äàðàëìàã, åíñèçëÿøìÿê. Éîë
ýåòäèêúÿ øèøëÿíèð.
ØÈØËÈÊ èñ. 1. Øèøÿ ÷ÿêèëÿðÿê îä öñòöíäÿ
áèøèðèëÿí òèêÿ-òèêÿ ÿòäÿí èáàðÿò éåìÿê; òèêÿ-
êàáàá (ðóñ äèëèíäÿ “øàøëûê” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð).
Îâ ÿòëÿðèíäÿí øèøëèê áèøèðìÿê ö÷öí èíúÿ ÿòèðëè
áóäàãëàðäàí øèøëÿð, îúàãëàðäà éàãóò êèìè
ãûçàðàí êþçëÿð ùàçûðëàíìûøäû. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
2. Óúó øèø àëÿò. ßëèíäÿ øèøëèê ìåéäàíà àòûëäû.
ØÈØÌÀÍ ñèô. ×îõ êþê, éåêÿãàðûí, øèøãàðûí.
Àéðûì ãûçû ãûñàáîéëó, øèøìàí áèð ãàäûí èäè.
231
ØÈØÌÀÍÚÀ
À.Øàèã. // Ãàáàüà ÷ûõìûø, øèøìèø, ãàáàðìûø
ùàëäà îëàí. Àü ÷óõàëû, àü àðõàëûãëû, èêèöçëö
Áóõàðà äÿðèñèíäÿí ïàïàãëû, øèøìàí ýþáÿéè
öçÿðèíäÿ ýöìöø êÿìÿðëè Ìèðçÿ Ñÿôÿðè ùàìû
òàíûéûðäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÈØÌÀÍÚÀ ñèô. Øèøìàí, áèð ãÿäÿð øèøìàí,
áèð ãÿäÿð êþê, äîëüóí. [Ãîíàã] øèøìàíúà áèð
àäàì èäè. Ñ.Ùöñåéí. Áó ñûðàäà øèøìàíúà,
îðòàáîéëó, úèääè ñèìàëû Ìÿúèä ÿôÿíäè Ðàóô èëÿ
áÿðàáÿð ÷ûõàð. Ù.Úàâèä.
ØÈØÌÀÍËÀØÌÀ “Øèøìàíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ØÈØÌÀÍËÀØÌÀà ô. Øèøìàí îëìàã, ÷îõ
êþêÿëìÿê, ãàðûí ñàëëàìàã.
ØÈØÌÀÍËÛÃ èñ. Øèøìàí àäàìûí ùàëû, êþê-
ëöê.
ØÈØÌÀÍÑÈÔßÒ(ËÈ) ñèô. Ñèôÿòè øèøìàí, äîëó
îëàí, êþêñèôÿò. Øèøìàíñèôÿò àäàì.
ØÈØÌß “Øèøìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈØÌßÊ ô. 1. Õÿñòÿëèê, çÿäÿ âÿ ñ. íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ãàëõìàã, êþïìÿê, ãàáàðìàã. Àéàüû
øèøìÿê. Öçö øèøìÿê. – Ýþçöí öñòö øèøèá îëóáäó
ãîâóã; Çàùèðÿí áó ýåúÿ äÿéèáäè ñîéóã.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Áàéðàìûí ýþç ãàïàãëàðû øèøèá
ãûðìûçû îëìóøäó. Ì.Ùöñåéí. // Èñëàíûá êþï-
ìÿê, áþéöìÿê, ãàáàðìàã. Íîõóä ñóäà øèøèð.
– Øåéõëÿð êèøìèøèí áöòþâ îëàðàã õþðÿéÿ ãàòûë-
ìàñûíû ùàðàì áèëèðäèëÿð, ÷öíêè êèøìèø øèøäèêúÿ
è÷èíäÿ äþíöêëöê ÿìÿëÿ ýÿëèá ÷àõûð îëà áèëÿðäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñóëó ãàð éàüäûãúà éåð òÿêèíÿ
ãÿäÿð èñëàíûð, åëÿ áèë êþïöá øèøèðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
2. ìÿú. ×îõ êþêÿëìÿê, ïèéëÿíìÿê. Éàìàí
øèøìèñÿí ùà. – Ñïåêóëéàíòëàð òàìàì øèøèá ôèëÿ
äþíìöøäöëÿð. Å.Ñóëòàíîâ. [Õàúÿ Ôèðóç:]
Àììà áóíëàð éåéèá øèøèðëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
3. ìÿú. äàí. Óìñóíìàã, òàìàðçû ãàëìàã,
ýþçö ãàëìàã. Êàáàá èéèíäÿí ãîíøóëàð øèøÿ
áèëÿð. – Áèð òèêÿ áîçáàøäàí þòðö àüëàìà!
Óììà, øèøÿðñÿí, áàëà, ñàðñàãëàìà! ß.Íÿçìè.
◊ Áàøû øèøìÿê – á à õ áàø. Öðÿéè øèøìÿê –
á à õ öðÿê.
ØÈØÏÀÏÀÃ ñèô. 1. Ïàïàüû äèê, øèø îëàí, áà-
øûíà øèø ïàïàã ãîéìóø. Øèøïàïàã êèøè. – Ùÿð
äÿâÿíèí þðêÿíè øèøïàïàã, áåëè ãÿìÿëè áèð ñàð-
áàíûí ÿëèíäÿ èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // Èñ. ìÿíà-
ñûíäà. È÷ÿðèøÿùÿðäÿ Ãàëà êö÷ÿñè èëÿ ýåäèðäèì.
Áèð íÿôÿð øèøïàïàã ãàáàüûìû êÿñäè. Ù.Ñàðàáñêè.
2. ìÿú. äàí. Ëîâüà, þçöíö÷ÿêÿí, òÿøÿõ-
õöñëö.
232
ØÈÒßÍÌßÊ
ØÈØÒßÏß èñ. úîüð. Äàüûí øèø òÿïÿñè, çèðâÿñè;
ïèê. // ñèô. Òÿïÿñè øèø. Øèøòÿïÿ äàü.
ØÈÒ ñèô. 1. Äóç ãàòûëìàìûø, äóçñóç. Øèò ïåí-
äèð. Øèò êÿðÿ. – [Ìàùìóä:] Áèð êÿòÿéÿ áàõ, øèò
éàüû äà áàñûáëàð àðàñûíà, àäàìûí àüçûíûí
ñóéó àõûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Äóçó àç, ëàçû-
ìûíúà äóçëàíìàìûø. Øèò õþðÿê.
2. ìÿú. Äàíûøûüû, ùÿðÿêÿòëÿðè éöíýöë, ãåéðè-
úèääè, áàéàüû; äóçñóç. Øèò àäàì. – Çåéíàëûí
øèò ùÿðÿêÿòè áèòìÿéèðäè. À.Øàèã. [Ãóìðó] Áöí-
éàäà øèò ýþðöíÿí áèð òÿðçäÿ ýöëöìñöíöá äåäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. // ìÿú. Äÿúÿë, ñûðòûã, öçëö, ùÿ-
éàñûç, øóëóã÷ó. Áèçèì øèò óøàãëàð âÿ áàøãà-
ñûíà èñòåùçà åòìÿêäÿí çþâã àëàí àäàìëàðëà
èøèìèç éîõäóð. Ì.Èáðàùèìîâ. // ×îõ ìàðàãñûç,
äóçñóç, ÿò òþêÿí. Øèò ñþùáÿòëÿð. Øèò çàðàôàò.
◊ Øèò ÷ûõìàã – éåðèíÿ äöøìÿìÿê; éåðñèç,
ìöíàñèáÿòñèç, ãåéðè-úèääè ýþðöíìÿê. Éîõ, ÷î-
áàí, áó òóòìàäû, – äåéÿ, Àëû ýöëäö, – áóäÿôÿêè
ìÿñÿëÿí øèò ÷ûõäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Øèòè ÷ûõìàã –
1) ùÿääèíäÿí àðòûã áàéàüû ýþðöíìÿê, éåðñèç
îëìàã, ùÿääèíè àøìàã, èôðàòà âàðìàã; 2) ùÿä-
äèíäÿí àðòûã ÷îõ îëìàã, ýþðöíìÿê. Øèòèíè
(øèòèíè-øîðóíó) ÷ûõàðòìàã – þç ùÿðÿêÿòèíäÿ
ùÿää-ùöäóä áèëìÿìÿê, ùÿääèíè àøìàã, àü
åëÿìÿê, èôðàòà âàðìàã. Ëàï øèòèíè ÷ûõàðòäûã.
ØÈÒÀÁ [ôàðñ.] êëàñ. Òÿëÿñìÿ, ñöðÿò, òåçëèê.

Øèòàá åòìÿê (åéëÿìÿê) êëàñ. – òÿëÿñìÿê.
Ñîíðàäàí îëóð ïåøèìàí; Ùÿð êèìñÿ êè, øèòàá
åéëÿð. Ã.Çàêèð. Ýöí ãöðóá åòìÿéÿ åäèðäè øè-
òàá; Êàèíàòà åíèðäè áèð çöëìàò. Ú.Úàááàðëû.
ØÈÒßÍÝÈ ñèô. Íàäèíú, äÿúÿë, øóëóã, öçëö,
øèò. Øèòÿíýè óøàã. – Ñåâäèì èñÿ øèòÿíýè, äÿúÿë,
ùÿì äÿ ìîëëàíûí ãÿëÿìèíè òóòàí, öçöíÿ äåéÿí
èäè. ß.Âÿëèéåâ.
ØÈÒßÍÝÈËÈÊ èñ. Íàäèíúëèê, äÿúÿëëèê, øó-
ëóã÷óëóã, öçëöëöê, øèòëèê.
Øèòÿíýèëèê åò-
ìÿê – íàäèíúëèê åòìÿê, øèòëèê åòìÿê. [Øÿðÿô-
íèñÿ õàíûì:] Óøàüû éåðÿ ýèðñèí. Äèíú îòóðóð
ìÿýÿð. Ñÿùÿðäÿí áÿðè ãîéìóéóá êè, èêè ÷ÿíýÿ
éóí äàðûéûì, åëÿ øèòÿíýèëèê åäèð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Áèç óøàãëûãäà ÷îõ øèòÿíýèëèê åëÿðäèê.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÈÒßÍÌß “Øèòÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÒßÍÌßÊ ô. Íàäèíúëèê åòìÿê, äÿúÿëëèê
åòìÿê, øèòëèê åëÿìÿê. Øèòÿíìÿê, äàëàøìàã âÿ
áàðûøìàã – îíëàðûí éîëäàøëûüû áåëÿ áàøëà-
ìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÈÒÈË
ØÈÒÈË èñ. Ñîíðàäàí ÷ûõàðûëûá áàøãà éåðäÿ
ÿêèëìÿê ö÷öí ïàðíèêäÿ (èñòèõàíàäà) âÿ éà
õöñóñè ëÿêëÿðäÿ éåòèøäèðèëÿí áèòêè. [Ñîíà:] Úàíû
÷ûõñûí, áóðàõìàñûí äàíàñûíû åâèìèçèí éàíûíà.
Áàõøû ö÷öí ãÿðÿíôèë øèòèëè ÿêìèøÿì, ýÿëèá ùà-
ìûñûíû éåéèá. Ú.Úàááàðëû.
ØÈÒÈËßÊßÍ èñ. Øèòèë ÿêìÿéÿ ìÿõñóñ ìà-
øûí, àëÿò.
ØÈÒÈËËßÌß 1. “Øèòèëëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
2. ê.ò. Áèòêè áåúÿðìÿ öñóëëàðûíäàí áèðè (á à õ
øèòèëëÿìÿê). Ðåñïóáëèêàìûçûí úÿíóá-øÿðã òÿðÿ-
ôèíäÿ îëàí Àñòàðà, Ëÿíêÿðàí âÿ Ìàñàëëû ðàéîí-
ëàðûíäà ÷ÿëòèê øèòèëëÿìÿ âàñèòÿñèëÿ éåòèøäèðèëèð.
ØÈÒÈËËßÌßÊ ô. ê.ò. Áèòêèíè ñåéðÿëòìÿê,
÷ûõàðûá ñåéðÿê ÿêìÿê.
ØÈÒÈËËÈÊ èñ. Øèòèë éåòèøäèðèëÿí éåð; òèíýëèê.
[Åéâàç:] Ìÿí îíäàí àéðûëàðàã, òÿçÿ áàüûí
ãóðòàðàúàüûíäà ñàëäûüûìûç øèòèëëèéÿ ýåòäèì.
È.ßôÿíäèéåâ.
ØÈÒËßÍÌß “Øèòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÒËßÍÌßÊ ô. Éöíýöëëöê åëÿìÿê, ãåéðè-
úèääè ùÿðÿêÿòëÿð ýþñòÿðìÿê, øèò-øèò äàíûøìàã.
ØÈÒËÈÊ èñ. 1. Øèò, äóçó àç øåéèí ùàëû, êåé-
ôèééÿòè. Øèòëèéèíäÿí õþðÿéè éåìÿê îëìóð.
2. ìÿú. Ãåéðè-úèääè, éöíýöë, áàéàüû, äóç-
ñóç ùÿðÿêÿò, ñþç. // ìÿú. Íàäèíúëèê, äÿúÿëëèê,
öçëöëöê; øèò ùÿðÿêÿòëÿð, øèò ñþçëÿð âÿ ñ. Ìöÿë-
ëèìÿíèí ýþçëÿðè .. áÿçè óøàãëàðûí øèòëèê âÿ
äÿúÿëëèéèíèí ãàðøûñûíû àëìàãäà îíóí ÿñàñ
êþìÿê÷èëÿðèíäÿí èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Øèòëèê
åëÿìÿê – 1) íàäèíúëèê åëÿìÿê, äÿúÿëëèê åëÿ-
ìÿê, öç ýÿòèðìÿê. [Ýöëÿñÿð] òåç-òåç øèòëèê
åäèð(äè). È.Øûõëû; 2) éöíýöëëöê åëÿìÿê, ùÿðÿ-
êÿòèíäÿ, ñþçöíäÿ èôðàòà âàðìàã. Àììà Ìîëëà
þçö ùå÷ ãîðõìàéûá, ÿââÿëêèíäÿí äÿ áèð àç
àðòûã øèòëèê åëÿéèð. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ØÈÒ-ØÈÒ çÿðô Øèò, ãåéðè-úèääè, éöíýöë-
éöíýöë. Øèò-øèò äàíûøìàã. Øèò-øèò ýöëìÿê.
// ìÿú. Éöíýöëëöê, áàéàüûëûã, ãåéðè-úèääèëèê;
éöíýöë, áàéàüû, ãåéðè-úèääè ùÿðÿêÿò.
ØÈÒ-ØÎÐ: øèòèíè-øîðóíó ÷ûõàðìàã äàí.
– Á à õ øèòèíè ÷ûõàð(ò)ìàã (“øèò”äÿ).
ØÈ èñ. Àüàúûí íàçèê, êè÷èê áóäàüû, úàâàí
áóäàã. Ãîíàãëàð Ýöëøÿíèí ýþñòÿðäèéè øèâëÿðÿ,
òåç-òåç ãîïàðûá àòäûüû ãþí÷ÿëÿðÿ óçóí ìöä-
äÿò áàõäûëàð. ß.Âÿëèéåâ. Ñþéöä øèâëÿðè ãûðûë-
äûãúà éàñàâóëëàð éåíèñèíè ýÿòèðèðäèëÿð. Ìèð
Úÿëàë.
ØÈÂßÍ
ØÈÂÀÈÇÌ èñ. Ùèíäèñòàíäà äàüûäûúû àëëàù
Øèâàíûí àäûíäàí äèíè úÿðÿéàí.
ØÈÂß èñ. [ôàðñ.] 1. Äàíûøìà òÿðçè, òÿëÿôôöç
òÿðçè, òÿëÿôôöç. Äîñòóì ùàìàí êèòàáû áöêäö,
ãîéäó ñòîëóí öñòÿ âÿ äóðäó, ýåòäè, øêàôäàí
éåíÿ áèð êþùíÿ êèòàá ÷ûõàðòäû, ýÿòèðäè âÿ ùÿ-
ìÿí êèòàáû èêè ÿëèëÿ éóõàðû ãàëõûçäû, øàèðàíÿ
áèð øèâÿ èëÿ ìÿíÿ äåäè. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Òÿòáèã åäÿúÿêäèð éàçûíû øèâåéè-òöðêÿ.
Ì.ß.Ñàáèð. Ñöëåéìàí áÿé àüçûíû à÷àí êèìè
ýþðäöëÿð êè, ùÿðèô äèëèí äÿéèøèá, äàùà Èñòàí-
áóë øèâÿñèëÿ äàíûøìûð. Á.Òàëûáëû. // Öñóë, òÿðç,
òþâð. [Îäàáàøû:] Áó áàøãà áèð øèâÿ èëÿ ìåé-
äàíà ÷ûõìûøäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // äèë÷. Áèð
ÿðàçèéÿ, ìÿùÿëëÿ àèä îëàí äèàëåêòèí éåðëè íþâö.
2. Íàç, ãÿìçÿ, ÿäà, èøâÿ. Úàíûìûí úþâùÿðè
îë ëÿëè-ýöùÿðáàðÿ ôÿäà; Þìðöìöí ùàñèëè îë
øèâåéè-ðÿôòàðÿ ôÿäà. Ôöçóëè. Çåéíàë ÷îõ ìö-
òÿÿññèð èäè. Ìåùðèáàíûí õîø áèð èøâÿ èëÿ îíà
õèòàá åòìÿñè ùÿéÿúàíûíû àðòûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
3. ìÿú. Ùÿðÿêÿòäÿ, äàíûøûãäà ñöíèëèê, ñàõ-
òàëûã, èêèöçëöëöê. [Ëà÷ûí áÿé:] ..Úÿìèëèí ùÿðÿ-
êÿòëÿðè îëóá éàëàí, áöõë, øèâÿ, ìöôòÿõîðëóã.
Í.Âÿçèðîâ.
4. êëàñ. á à õ øèâÿí. Áàòäûí ýåíÿ áÿõòèì êèìè
áèëìÿì íÿ ãÿðàéÿ; Ãóðáàí ñÿíÿ, áó øèâÿéè-
ìàòÿì íÿ ö÷öíäöð? Ñ.ß.Øèðâàíè.
ØÈÂßÁÀÇ ñèô. [ôàðñ.] Øèâÿëè, íàçëû, ÿäàëû.
ØÈÂßÁÀÇËÛà èñ. Èøâÿáàçëûã; íàç ñàòìà,
èøâÿ ñàòìà õàñèééÿòè.
ØÈÂßÊÀÐ á à õ èøâÿêàð. Ùÿð ÿùëè ùöñí êèì,
ìÿí áÿäáÿõòÿ éàð îëóð; Áèëìÿì, íÿ ðÿìçäèð
êè, äþíöá øèâÿêàð îëóð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ýöíÿø
Èøûãëû äàüûíûí äàëûíäàí øèâÿêàð ãûçëàð êèìè
ýöëöìñÿéèð âÿ éàâàø-éàâàø êþëýÿëÿðè óäóðäó.
ß.Âÿëèéåâ.
ØÈÂßËÈ ñèô. Éàçëû, ãÿìçÿëè, ÿäàëû, úèëâÿëè,
èøâÿêàð. Øèâÿëè ýþçëÿð.
ØÈÂßÍ èñ. [ôàðñ.] Ôÿðéàä, ôÿüàí, íàëÿ, áÿðê
àüëàøìà, ìàòÿì, éàñ. Ñåééèä, àøèã îëàëû áèë-
ìèøÿì àøèãëÿð èøèí; Àù èìèø, íàëÿ èìèø, ýèðéÿ
èìèø, øèâÿí èìèø. Ñ.ß.Øèðâàíè. Áöëáöë äåäè:
“– Äöíéàäà î êèìäèð ýöëÿ áèð ýöí; Èëëÿðúÿ
çÿáóí åòìÿéÿ øÿí êþíëöíö øèâÿí”. Ù.Úàâèä.

Øèâÿí åòìÿê (ãàëäûðìàã, ãûëìàã, ãîïàð-
ìàã, ñàëìàã) – áÿðê àüëàìàã, ôÿðéàä ãî-
ïàðìàã, ôÿüàí åòìÿê. Ýåäÿðÿì, êóéèíäÿ ãûë-
ëàì øèâÿíè; Éûüàðàì áàøûìà äîñòó, äöøìÿíè.
233
ØÈÂßÍËÈ
Ì.Ï.Âàãèô. Ñÿðäàðîâëàðûí åâèíäÿ øèâÿí ãîï-
ìóøäó. Äþðä áàúûíûí áèðúÿ ãàðäàøûíûí Òöð-
êöñòàíäà þëäöéö õÿáÿðè òåëåãðàôëà ýÿëìèøäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Ãèéàìÿò ãîïàðìàã, ùàðàé
ñàëìàã, ìÿðÿêÿ ãîïàðìàã. ßââÿëëÿð åâëÿí-
ìÿê ñþùáÿòè äöøÿíäÿ Øÿðèô áèð òèêÿ íàðàùàò
îëóá øèâÿí åëÿìÿçäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
// Éàñ, ìàòÿì, àüëàøìà. Þëöñö áèð ýöí, øèâÿíè
ìèí ýöí. (Àòà. ñþçö).
Øèâÿí ãóðìàã –
ìàòÿì ìÿúëèñè ãóðìàã, éàñ òóòìàã. Íàìÿðä
ìöõÿííÿòèí áîéíó âóðóëñóí; Âàé äöøñöí
åâèíÿ, øèâÿí ãóðóëñóí. Àøûã ßëÿñýÿð. Øèâÿí
ãîïìàã – ôÿðéàä ãîïìàã, áÿðê àüëàøìà
äöøìÿê. ..Éåíèúÿ éàòàüûìà óçàíìûøäûì êè,
ãîíøó åâäÿí àúûãëû âÿ éàíûãëû áèð øèâÿí ãîïäó.
À.Øàèã. Áèð àç ÿââÿë ãÿìëè âÿ àüûð ñöêóòà áàò-
ìûø ãàäûíëàðäàí éåíÿ øèâÿí ãîïäó. Ì.Ùöñåéí.
ØÈÂßÍËÈ ñèô. Ôàúèÿëè, äÿùøÿòëè, ìÿøóì.
Øèâÿíëè ñÿñ. – Àõøàì ÷þêäö øÿùÿðÿ; Áèð ñöäëö,
àéëû àõøàì; ×îõëó õÿáÿð ýÿòèðäè; Øèâÿíëè,
âàéëû àõøàì. ß.Úàâàä.
ØÈÂßÐßÊ ñèô. Äöç, óçóí âÿ íàçèê. Øèâÿðÿê
àüàú. Øèâÿðÿê áóäàã. – Èíäè ýåòäèêúÿ êîë-
êîñëóã àçàëûð, ìåøÿíèí äèáè à÷ûëàðàã, éàí-
éþðÿäÿ øèâÿðÿê áîç ïóô àüàúëàðû ýþéÿ áàø ãàë-
äûðûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí. // ìÿú. Íàçèê âÿ áîéëó-
áóõóíëó. Øèâÿðÿê îüëàí. Øèâÿðÿê óøàã.
ØÈÂßÐßÍ èñ. áîò. Õàëã òÿáàáÿòèíäÿ òîõóìó
éàíüûêÿñÿí äÿðìàí êèìè èøëÿäèëÿí îò áèòêèñè.
ØÈÂËßÌß “Øèâëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÈÂËßÌßÊ ô. Øèâ ÿìÿëÿ ýÿëìÿê, øèâ ãàëõ-
ìàã, øèâ ÷ûõìàã. Øèë-êöò îëìóø àüàúëàð éàð-
ïàãëàðûíû ñàüàëäûð, øèâëÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÈÇÎÔÐÅÍÈ´ÉÀ [éóí. ñúùèçîïùðåí] Ñÿáÿáè
áÿëëè îëìàéàí ðóùè õÿñòÿëèê.
ØÊÀÔ èñ. Ïàëòàð, êèòàá, ãàá-ãàúàã âÿ ñ.
ãîéìàã ö÷öí èðèëè-õûðäàëû ýþçëÿðè îëàí ãàïûëû
ìåáåë íþâö; äîëàá. Äèâàð øêàôû. Ýöçýöëö øêàô.
Êèòàá øêàôû. – [Êèòàáïàéëàéàí:] Î ãÿäÿð ëà-
çûìëû êèòàáëàð âàð êè, öñòöíö òîç áàñà-áàñà
ãàëûá áó øêàôëàðäà. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãàôàð
ÿëëÿðèíè éóäóãäàí ñîíðà êè÷èê øêàôäàí ñòîë öñ-
òöíÿ áîøãàá âÿ ÷ÿíýÿë ãîéäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÊÀËÁ [ëàò.] 1. Ìöõòÿëèô þë÷ö úèùàçëàðûíäà
äÿðÿúÿëÿðÿ áþëöíìöø ëèíåéêà âÿ éà ñèôåðáëàò.
Ìàíîìåòð èëÿ ñå÷èëìÿëèäèð êè, òÿçéèã èøëÿê ùàë-
äà îëäóãäà ÿãðÿá øêàëàíûí îðòà ùèññÿñèíäÿ
äàéàíñûí. Ì.Ñóëòàíîâ.
234
ØËÖÇ
2. Ùÿð ùàíñû áèð êÿìèééÿòè ìöÿééÿíëÿøäèð-
ìÿê ö÷öí ãÿáóë îëóíìóø ðÿãÿìëÿð ñèñòåìè.
Âåðýè øêàëàñû.
ØÊÈÔ èñ. [ùîëë.] Ãàéûø âÿ éà êàíàò âàñèòÿ-
ñèëÿ ùÿðÿêÿò þòöðöúö ÷àðõ.
ØÊÈÏÅÐ èñ. [ùîëë.] êþùí. 1. Òèúàðÿò ýÿìèñè
êàïèòàíû.
2. Ýÿìè ÿìëàêûíà áàõàí.
ØËÀÊ èñ. [àëì.] 1. Ìåòàë êÿôè âÿ äàø êþìöð
êöëö.
2. Ýÿðÿêñèç øåé.
ØËÀÃÁÁÓÌ [àëì.] Äÿìèð éîëóíó êÿñèá
êå÷ÿí øîñå éîëóíó ãàòàð ýÿëÿíäÿ, éàõóä àäè
éîëëàðäà ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ îíëàðû à÷ûá-
áàüëàìàã ö÷öí åíäèðèëèá ãàëäûðûëàí òèð. Íþâ-
áÿò÷èñè îëàí äÿìèð éîëó êå÷èäè ãàðøûñûíäà ùÿð
èêè òÿðÿôäÿí øëàãáàóì ãîéóëóð. ß.ßëèéåâ.
ØËÀÌ èñ. [àëì.] Ãèéìÿòëè ùèññÿëÿðèíäÿí
èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí õûðäàëàíàí ôèëèç âÿ éà
êþìöð.
ØËÀÍÃ [àëì.] òåõ. Ìàéå, ãàç âÿ ñ. êèìè
øåéëÿðè ñîðóá ÷ÿêìÿê âÿ éà êå÷èðìÿê ö÷öí
ðåçèí, éàõóä ñó êå÷èðìÿéÿí ìàòåðèàëäàí ãàé-
ðûëìûø áîðó. [Ìöùÿíäèñ] øëàíãëàð ãóéóéà
åíèá-ãàëõäûãúà áàëòàíûí ñÿñèíÿ ãóëàã àñìàüà
áàøëàäû. À.Øàèã. Áîø âàõòëàðûíäà [óñòàíû]..
ÿëèíäÿ øëàíã àüàúëàð àðàñûíäà äîëàíàí ýþ-
ðÿðäèí. Ìèð Úÿëàë.
ØËÅÌ [ðóñ.] á à õ äÿáèëãÿ.
ØËÅÌËÈ ñèô. Áàøûíäà øëåì îëàí, áàøûíà øëåì
ãîéìóø, äÿáèëãÿëè. È÷ÿðèäÿ ãûçûíàí øëåìëè ãû-
çûë ÿñýÿð íÿäÿíñÿ ÷îõ ÿðèíÿ-ÿðèíÿ úàâàá âåðäè.
Ì.Ùöñåéí.
ØËÅÉÔ èñ. [àëì.] Ãàäûí ïàëòàðûíûí àðõàäàí
ñöðöíÿí ÿòÿéè.
ØËÈÔ èñ. [àëì.] Ìÿäÿí ñöõóðóíóí âÿ éà-
õóä ìèíåðàëûíûí éàõøû ïàðäàõëàíìûø ëþâùÿúèéè.
ØËÈÕ èñ. [àëì.] 1. Êÿíàð ãàðûøûãëàðäàí òÿ-
ìèçëÿíìÿê ö÷öí õÿëáèðäÿí êå÷èðèëÿí éóéóë-
ìóø ãûçûë âÿ éà ïëàòèíëè ãóì.
2. Ìåòàë ÿðèòìÿê ö÷öí õûðäàëàíìûø ôèëèç.
ØËÖÇ [àëì.] 1. òåõ. Ýÿìèëÿðèí ñóéó ìöõ-
òÿëèô ñÿâèééÿäÿ îëàí ÷àé âÿ êàíàëëàðäàí êå÷-
ìÿñè ö÷öí õöñóñè ùèäðîòåõíèêè ãóðüó. Ýÿìè-
ìèç áèðèíúè øëöçÿ äàõèë îëäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
Áèç áèðèíúè äàðâàçàäàí êå÷äèê, êàíàëûí èëê
øëöçöíäÿ äàéàíäûã. Ìèð Úÿëàë.
2. òåõ. ×àéäà, êàíàëäà ñóéó ñàõëàìàã âÿ
ëàçûì ýÿëäèêäÿ à÷ûá áóðàõìàã ö÷öí õöñóñè
ØËÖÇËßÌß
ãàïû. Êöð ÷àéûíäà ìöõòÿëèô øëöçëÿð äöçÿëäèëÿ-
úÿê êè, áó äà ñó äàøãûíûíûí ãàðøûñûíû àëàúàã-
äûð. Ì.Ãàøãàé.
3. ìÿä. È÷ÿðèñèíäÿ ãûçûë îëàí ãóìó âÿ éà
õûðäà ñöõóðó éóìàã ö÷öí òÿêíÿéÿ âÿ éà ÷à-
ëîâàîõøàð ãóðüó.
ØËÖÇËßÌß “Øëöçëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØËÖÇËßÌßÊ ô. òåõ. 1. Øëöç äöçÿëòìÿê,
øëöç ãóðìàã.
2. Øëöçäÿí áóðàõìàã, êå÷èðìÿê. Ýÿìèëÿðè
øëöçëÿìÿê.
ØËÉÁÏÀ [ðóñ.] Ôåòðäÿí, ïëöøäÿí, ùÿñèðäÿí
ùàçûðëàíàí áàø ýåéèìè. Èñêÿíäÿð øëéàïàñûíû
êðîâàòûí öñòöíÿ ÷ûðïûá, áàøëàéûð ïàïèðîñ åø-
ìÿéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Íÿðèìàí] öçöíö
òÿðòÿìèç òàðàø åòäèðÿðÿê ùÿñèð øëéàïà ãîé-
ìóøäó. È.ßôÿíäèéåâ. [Úàâàí] õöñóñÿí éîë-
äàøûìûí ãàëñòóêóíà, ýþçëöéöíÿ âÿ äèâàðäà
ìûõäàí àñûëìûø ôåòð øëéàïàñûíà þòÿðè íÿçÿð
ñàëäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØËÉÀÏÀËÛ ñèô. Áàøûíäà øëéàïà îëàí, áàøûíà
øëéàïà ãîéìóø. Øëéàïàëû ãàäûí. Øëéàïàëû îüëàí.
– Ýþé øëéàïàëû êèøè áó ñþçÿ äîéóíúà ýöë(äö)..
Ñ.Ðÿùìàí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Áàøûíäà øëéàïà
îëàí. Øëéàïàëû èðèøèá àðüàç àäàìà èøàðÿ åëÿäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ØÎÔÉÐ [ôð. úùàóôôåóð] Àâòîìîáèë ñöðö-
úöñö. Øîôåð ìàøûíû ýåðèéÿ äþíäÿðäè âÿ ùàìàð
éîëëà ñöðÿðÿê âàüçàëà èñòèãàìÿò àëäû. Ì.Ùö-
ñåéí. Áó çàìàí ãûðõ éàøûíäà, åíëè ãàðàãàø,
ãàðàáûü øîôåð äÿ åéâàíà ÷ûõäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ØÎÔÅÐËÈÊ èñ. Øîôåð ñÿíÿòè, øîôåð ïåøÿñè.
Øîôåðëèê åòìÿê. Øîôåðëèê êóðñóíäà îõóìàã. –
..Äóðñóí øîôåðëèéÿ ãûçëàðäàí øàýèðä ãîéäó.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÎÜßÐÈÁ èñ. âÿ ñèô. äàí. Õîøàýÿëìÿç áèð
øåé ùàããûíäà éöíýöë ñþéöø. [Ñÿôÿð:] Øîüÿðèá
[ãÿíä] î ãÿäÿð àüûðäûð êè, ÷èéíèìè ëàï öçöá.
Ú.Úàááàðëû. [Õàâÿðíèñÿ:] Àüëàìàéûðàì, ñîüàí
øîüÿðèáèí àúûñûäûð êè, ýþçëÿðèì éàøàðìûøäûð.
Ò.Ø.Ñèìóðã. [Ùàúû:] Ýþðöðñÿíìè, øîüÿðèá
àäàìû íåúÿ äàíûøäûðûð. Èíäè áèð àç äà è÷ñÿ, ëàï
ìöúòÿùèä îëàúàã. Á.Òàëûáëû.
◊ Øîüÿðèáÿ ãàëñûí! (ãàëàéäû!) – “éèéÿñèç
ãàëñûí” ìÿíàñûíäà ãàðüûø èôàäÿñè. Êÿáëÿ Íîâ-
ðóçãóëó ñÿñäÿí òÿíýÿ ýÿëèá: – ß... ÿ... êþïÿê
îüëóíóí ìàëëàðû, øîüÿðèáÿ ãàëàñûíûç, õåéðàòà
êÿñèëÿñèíèç, – äåéÿ ìûðûëäàíûðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
[Áÿùëóë:] Êþùíÿëÿð äåìèøêÿí, êàø òÿçÿ ýåéè-
ìèì øîüÿðèáÿ ãàëàéäû. Á.Áàéðàìîâ.
ØÎÐ
ØÎÊ [ôð.] òèá. Àüûð ôèçèêè òðàâìà âÿ éà ðóùè
ñàðñûíòû íÿòèúÿñèíäÿ îðãàíèçì ôóíêñèéàëàðûíûí
êÿñêèí ñóðÿòäÿ ïîçóëóøó. Õÿñòÿ øîê ùàëûíäà-
äûð. – Ôÿãÿðÿëÿðèí, ÷àíàã âÿ îìáà ñöìöê-
ëÿðèíèí âÿ áàøãà áó êèìè ñöìöêëÿðèí ñûíìàñû
èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí àüûð çÿäÿëÿíìÿ ùàëëàðûíäà
îðãàíèçìèí öìóìè ôÿàëèééÿòè ïîçóëàðàã øîê
ùàëûíà äöøÿ áèëÿð. ß.Áàáàéåâ.
ØÎÊÎËÁÄ [èñï.] 1. Êàêàî òîõóìó èëÿ øÿ-
êÿð âÿ ÿäâÿ ãàòûøûüûíäàí ùàçûðëàíàí êöòëÿ
âÿ éà ïîðîøîê. // Áó êöòëÿäÿí ùàçûðëàíàí
êîíôåò âÿ ïëèòêà øÿêëèíäÿ ãÿííàäû íþâö. Êèìè
ãÿùâÿ, êèìè øîêîëàä, òÿééàðÿ÷è äÿ ÷àõûð èëÿ
ìÿçÿ èñòÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ãàäûí ìàñàíûí
öñòöíÿ øîêîëàä âÿ êîíôåò äöçöá, Ùöñåéíÿ ëàï
éàõûí îòóðäó. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Áó ïîðîøîêäàí ñöäëÿ ùàçûðëàíàí è÷êè.
ØÎÊÎËÀÄËÛ ñèô. Øîêîëàä ãàðûøûã, òÿðêè-
áèíäÿ øîêîëàä îëàí. Øîêîëàäëû äîíäóðìà.
Øîêîëàäëû êîíôåò. Øîêîëàäëû òîðò. // ìÿú. ×îõ
äàäëû, ëÿççÿòëè øåé ùàããûíäà. Áó êàáàá äåéèë
êè, ìàðìåëàääû, øîêîëàääû. Í.Âÿçèðîâ.
ØÎË “Îë” èøàðÿ ÿâÿçëèéèíèí ãÿäèì ôîðìàñû.
Äàèìà èñòÿð Õÿòàéè øàù úÿìàëûí ýþðìÿéÿ; Øîë
ýÿäàéè-àëèùèììÿò òàëèáè-äèäàð ìÿñò. Õÿòàéè.
Øîë ãàìÿòèí éàéûíàíäà ýþçöìäÿí; Ñàíàñàí
êè, ùÿøðö ãèéàìÿòèìäèð. Ì.Ï.Âàãèô. Áþéöê
îüëóí ýÿçèð ïàéè-ïèéàäÿ; Øîë áèðè äÿ òÿëÿô îëäó
àðàäÿ. Ã.Çàêèð.
ØÎÌÓ èñ. ìÿù. Èñïàíàã. Òÿðÿ÷è÷ÿêëèëÿð ..
ôÿñèëÿñèíäÿí áåúÿðèëÿí úèíñëÿðäÿí áèðè äÿ èñïà-
íàã âÿ éà øîìóäóð. Ì.Ãàñûìîâ.
ØÎÍÃÀÐ á à õ øàùèí. Èêè øîíãàð äàëàøàíäà
áèð ãàðüàéà úöðì äöøÿð. (Àòà. ñþçö). Øàùèí,
øîíãàð ñöðáÿíèçè äàüûäàð; Áîéàíàðñûç ãûçûë
ãàíà, äóðíàëàð. Ì.Â.Âèäàäè. Õàíûí ñàüûíäà-
ñîëóíäà äöçöëÿí éàñàâóëëàð, ãîëëàðûíäà ãûçûë-
ãóø, øîíãàð, ãàðàãóø àïàðàí ãóø áÿéëÿðè, øè-
êàð÷ûëàð, íþêÿðëÿð áþéöê áèð éàðûìäàèðÿ òÿøêèë
åòìèøäèëÿð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÎÐ1 èñ. ×öðöäöëöá ñöçöëìöø àéðàíäàí
ùàçûðëàíàí àüàðòû (ãàòû êöòëÿ ùàëûíäà ñàäÿ ïåí-
äèð). [Ñÿíÿì] ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà áèð ñöôðÿ
ñàëàðäû, öñòöíÿ ÷þðÿê, ïåíäèð, øîð, êÿðÿ .. ãî-
éàðäû. Å.Ñóëòàíîâ. [Ýþé÷ÿê] àéðàíû ÷öðöäöá
øîð åëÿäè. ß.Âÿëèéåâ.
ØÎÐ2 ñèô. 1. Òÿðêèáèíäÿ ÷îõ äóç îëàí, äóçëó.
Øîð ñó. Øîð ïåíäèð. ..Ýþðöðñöíöç êè, Êöð ñóéó-
íóí äàäû íÿ àúûäûð, íÿ øîðäóð, ïèñ ãîõóñó âàð,
íÿ èéëèäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Êÿáëÿ Ðÿ-
235
ØÎÐÀ
úÿá:] Êîð äà áèëèð êè, áàëûã øîðäóð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Êàìèë ãîúàíûí îðòàéà ãîéäóüó ÷þ-
ðÿêëÿ øîð áàëûüû àúýþçëöêëÿ éåìÿéÿ áàøëàäû.
Ì.Ñöëåéìàíîâ. // Äóçëó ñóéà ãîéóëìóø, øî-
ðàáà åäèëìèø, òóòóëìóø. Øîð êÿëÿì. Øîð õèéàð.
// Äóçó ÷îõ äöøìöø. Øîð õþðÿê. – ×àé ýåú
îëäóìó, õþðÿê èñòè âåðèëäèìè, áîçáàø áèð àç
øîð îëäóìó, àðâàä äþéöëÿúÿêäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
2. Øîðàí. Àðàç áîéóíäàêû øîð ãûøëàãëàðäà;
Äîéóíúà íÿ ãîéóí, íÿ ìàë ñàüûëäû. Ñ.Âóð-
üóí. Øîð äöçëÿðÿ áþéöê àðõëàð ÷ÿêèëèá; Òîé-
áàéðàìûí òàìàøàñû éàõøûäûð. Àøûã ßùìÿä.
◊ Øîðóíó-øèòèíè ÷ûõàðòìàã á à õ øèòèíè
(øèòèíè-øîðóíó) ÷ûõàðòìàã.
ØÎÐÀ èñ. ×åøèäëè ìåòàëëàðûí ãàðûøûüûíäàí
äöçÿëäèëèá ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿð òåõíèêàñûíäà
àãðàíîìèéàäà ýöáðÿ êèìè èøëÿäèëÿí àçîò äóçó.
ØÎÐÀÁÀ èñ. Äóçëó ñóéà (äóçà) ãîéóëàí
òÿðÿâÿç. Õèéàð øîðàáàñû. Ïîìèäîð øîðàáàñû.
– Íàùàð ñöôðÿñè ö÷öí äÿ ýþé-ýþéÿðòè, ñîüàí,
ñèðêÿ, øîðàáà, íÿ ëàçûìäûðñà ùàçûðëàíäû.
ß.Âÿëèéåâ. [Ñÿðèééÿ:] Ñòîëóí öñòöíÿ òÿçÿ àü
ñöôðÿ ñàëäûì. Áàäûìúàí øîðàáàñû äîüðàäûì.
È.ßôÿíäèéåâ.
ØÎÐÀÊßÒ á à õ øîðàí. Òÿðÿ÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñè-
ëÿñèíäÿ øîðàêÿò âÿ øîðàí òîðïàãëàðäà éàéûë-
ìûø áèòêèëÿð âÿ àëàã áèòêèëÿðè äàùà ÷îõäóð.
Ù.Ãÿäèðîâ.
ØÎÐÀÊßÒËßØÌß “Øîðàêÿòëÿøìÿê”äÿí
ô.èñ.
ØÎÐÀÊßÒËßØÌßÊ á à õ øîðàíëàøìàã.
Ãàðàáàü äöçöíäÿ áîç òîðïàãëàð øîðàêÿòëÿ-
øÿðêÿí îíëàðûí ëèë ùèññÿúèêëÿðèíèí áèð ùèññÿñè
àøàüû ãàòëàðà ùÿðÿêÿò åäèð. Å.Ñàëàéåâ.
ØÎÐÀÊßÒËÈ á à õ øîðàíëû.
ØÎÐÀÊßÒËÈÊ á à õ øîðàíëûã. [Íàç àüàúû]
ýöíåé éåð ñåâÿí, êöëÿéÿ âÿ òîðïàüûí øîðàêÿò-
ëèéèíÿ íèñáÿòÿí äàâàìëû, áåúÿðìÿ åòèáàðèëÿ àç
òÿëÿáêàð áèòêèäèð. Ù.Ãÿäèðîâ.
ØÎÐÀÃ ñèô. Äàäû øîð îëàí, øîð. Øîðàã õþðÿê.
ØÎÐÀËÀÌÀ “Øîðàëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÎÐÀËÀÌÀÃ ô. Éöêñÿêäÿí òþêìÿê, àõûò-
ìàã. Ñöäö øîðàëàìàã. Ñóéó øîðàëàìàã.
ØÎÐÀËÀÍÌÀ “Øîðàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÎÐÀËÀÍÌÀÃ ô. Áèðäÿí òþêöëìÿê, ýöúëö
àõìàã. Ãàá ÿéèëÿí êèìè ñó éåðÿ øîðàëàíäû.
Óøàüûí ãîëóíäàí ãàí øîðàëàíäû.
ØÎÐÀÍ 1. ñèô. Äóçëó, äóç ùîïìóø. Øîðàí
òîðïàã. Øîðàí éåðëÿð. – Óí ÿëÿíìèø êèìè
àüûìòûë-ñàðû øîðàí òîðïàüûí öçÿðèíäÿ òÿçÿúÿ
236
ØÎÐÝÞÇËÖÊ
úåéðàí èçëÿðè àéäûí ýþðöíöðäö. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
2. èñ. Äóçëó (äóç ùîïìóø) òîðïàã. Øîðàíäà
ùå÷ øåé áèòìÿç.
ØÎÐÀÍËÀØÌÀ 1. “Øîðàíëàøìàã”äàí ô.èñ.
2. Òîðïàãäà ìèíåðàë äóçëàðûí ÷îõàëìàñû âÿ
îíóí ÿêèí÷èëèê ö÷öí éàðàðñûç ùàëà ýÿëìÿñè.
ØÎÐÀÍËÀØÌÀÃ ô. Äóçëó îëìàã, òÿðêè-
áèíÿ ÷îõëó äóç éûüûëìàã, äóçëàíìàã. ×îõ
øîðàí îëàí òîðïàã ñóëàðû äàéàçäàäûð, áó èñÿ
òîðïàüûí øîðàíëàøìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
ØÎÐÀÍËÛ ñèô. Òÿðêèáèíäÿ äóç îëàí, äóçëó.
Øîðàíëû òîðïàãëàð.
ØÎÐÀÍËÛÃ èñ. Øîðàí, øîðàí éåð, òîðïàã.
Áèð-áèðèíè ãîâà-ãîâà ýÿëèá êå÷èð àéëàð, èëëÿð;
Øîðàíëûãäà áàü ñàëûíûð, áàòàãëûãäà ãûçûëýöë-
ëÿð. Ñ.Âóðüóí. ßêèëìèø éåðëÿðäÿí ñîíðà Ýöíÿ-
øèí àëòûíäà éàíûá ñèôÿòèíÿ áîç ëÿêÿ äöøìöø
øîðàíëûãëàð áàøëàíûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ØÎÐÀÍÎÒÓ èñ. áîò. Øîðàíëûãëàðäà áèòÿí áîç
ýþâäÿëè êîë – àüàú. [Øîðàíîòó] ùöíäöð êîë âÿ
éà êè÷èê àüàú îëóá, à÷ûã-áîç ðÿíýëè ãàáûãëà
þðòöëìöø ýþâäÿéÿ âÿ ðÿíýëè ãîë-áóäàãëàðà
ìàëèêäèð. Íþâáÿ èëÿ äöçöëìöø 4-8 ñì óçóí-
ëóãäà äàâàìñûç âÿ ñàïâàðè éàðïàãëàðû âàðäûð.
Ð.ßëèéåâ.
ØÎÐÀÇÀÐ á à õ øîðàêÿò. Øîðàçàð òîðïàã-
ëàð.
ØÎÐÁÀ èñ. ßò, òîéóã (âÿ éà îíëàðñûç) äöéö,
òóðøó âÿ ñ. èëÿ ùàçûðëàíàí äóðó õþðÿê. [Øÿðÿô:]
Èíäèúÿ øîðáà áèøèðÿúÿéÿì, äîéóíúà éåéèá éà-
òàðñàí. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ..[Àüúà õàíûì] ãÿñ-
äÿí øîðáàíû ñöôðÿéÿ òþêäö êè, áÿëêÿ îíó òÿí-
áåù åäèá, éåíÿ Áàáà îòàüûíà ñàëàëàð..
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ØÎÐÄÖÇßÍ èñ. Øîðàíëûãäàí èáàðÿò äöçÿí,
÷þë. [Éàøàð:] Áåëÿëèêëÿ, áèð àç êå÷ìÿäÿí øîð-
äöçÿí çÿíýèí áèð ïàìáûã òàðëàñûíà ÷åâðèëìèø
îëàð. Ú.Úàááàðëû.
ØÎÐÝÞÇ ñèô. âóëã. Ãàäûí äöøêöíö, àðâàä-
áàç. Øîðýþç áèçèì âèëàéÿòäÿ î êèøèëÿðÿ äåéèð-
ëÿð êè, ùÿìèøÿ ýþçëÿðè àðâàäëàðûí äàëûíúà îëóð.
Å.Ñóëòàíîâ. [Òåëëè:] Éàõøû êè, ãîíàã ýÿëäè,
ìÿíè àüàìûí ÿëèíäÿí ãóðòàðäû. Áåëÿ øîðýþç
êèøè îëìàç. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ØÎÐÝÞÇËÖÊ èñ. âóëã. Øîðýþç êèøèíèí õà-
ñèééÿòè, ãàäûí äöøêöíëöéö. ..Øîðýþçëöê áàøãà
áèð øåé äåéèë, ìÿùç ìÿðÿçäèð. Å.Ñóëòàíîâ.
[Êÿëáàëû:] Ñÿíèí úàíûí ö÷öí, Ýþéÿð÷èí, ìÿí
ØÎÐÃÎÜÀËÛ
äöíéàäà øîðýþçëöê íÿ îëäóüóíó ÿñëà áèëìÿ-
ðÿì. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÎÐÃÎÜÀËÛ èñ. È÷ÿðèñèíäÿ óí, éàü, ÿäâÿ
èëÿ ãàðûøûã øîðìÿçÿ è÷ ãîéóëàí ãîüàë íþâö.
Ðàìàçàí àéûíûí þçöíÿìÿõñóñ ñöôðÿñè âàðäû:
ôèðíè, òÿðÿê, áàëùàëâàñû, íàçèê éóõà, øîðãîüàëû
âÿ ñàèðÿ. Ù.Ñàðàáñêè.
ØÎÐËÀÍÌÀ “Øîðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÎÐËÀÍÌÀÃ ô. Øîð îëìàã, øîð äàäû âåð-
ìÿê. [Âåéñèí] ùÿðäÿíáèð äèëè äîäàüûíà äÿéÿð-
êÿí àüçû øîðëàíûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÎÐËÀÐ úÿì Øèìàëè Àëòàéäà éàøàéàí
òöðêäèëëè õàëã.
ØÎÐËÀØÄÛÐÌÀ “Øîðëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ØÎÐËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Òÿðêèáèíÿ äóç ùîï-
äóðìàã, øîðëóüóíó àðòûðìàã, äóçëó åòìÿê,
øîð åòìÿê, øîðàíëàøäûðìàã. ..Èçàôè ðöòóáÿòèí
áóõàðëàíìàñû çàìàíû äóçëàð òîðïàüûí ñÿòùèíÿ
ãÿäÿð ãàëõàðàã îíó øîðëàøäûðûð. Ù.Ñàëàéåâ.
ØÎÐËÀØÌÀ “Øîðëàøìàã”äàí ô.èñ.
ØÎÐËÀØÌÀÃ á à õ øîðàíëàøìàã.
ØÎÐÒ [èíý.] Ãûñà øàëâàð íþâö.
ØÎÐÒÌÀ “Øîðòìàã”äàí ô.èñ.
ØÎÐÒÌÀà ô. äàí. Áÿðê ãà÷ìàã.
ØÎÐÒÓ ñèô. âóëã. ßõëàãñûç, ïîçüóí, ñîí
äÿðÿúÿ ùÿéàñûç, óñàíìàç, àáûðñûç.
ØÎÐÒÓËÓÃ èñ. âóëã. ßõëàãñûçëûã, ïîçüóí-
ëóã, èôðàò äÿðÿúÿäÿ ùÿéàñûçëûã, óòàíìàçëûã,
àáûðñûçëûã.
ØÎÐÉÀÐÏÀÃ èñ. áîò. Òóðøÿíýÿ îõøàð òóðø
áèòêè.
ØÎÑÉ [ôð.] ×ûíãûë äþøÿíìèø âÿ éà àñôàëò,
éàõóä ñåìåíò-áåòîíëà þðòöëìöø éîë. [Úÿìèëÿ
âÿ Ìèðçàüà] àùÿñòÿ àääûìëàðëà éàí-éàíàøû
îëàðàã ìÿäÿíëÿðèí àðàñèëÿ óçàíûá ýåäÿí øîñå
éîëó èëÿ ýåäèðäèëÿð. Ñ.Ùöñåéí. Ñÿëèì éàüûøûí
òîðïàüà ÷îõìó, àçìû èøëÿìèø îëäóüóíó éîõ-
ëàìàã ö÷öí áèð àääûì øîñåäÿí êÿíàðà ÷ûõäû.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ØÎØÀÃ èñ. ìÿù. Ñåëèê, àüûç ñóéó. Äàáàã
þêöç êèìè àõûð øîøàüû; Ñàããàëû óçóíó äàìûð
àøàüû. Ù.Ê.Ñàíûëû. [Èëéàñ:] Ïàéûçäà ùÿð ýöí
éàíûìà ãà÷ûðäûëàð êè, éîëäàø çîîòåõíèê, áÿñ
äåìÿçñÿíìè, ùåéâàíûí àüçûíäàí øîøàã òþêö-
ëöð. È.Ùöñåéíîâ.
ØÎÒÊÁ [ðóñ. ù¸òêà] Ïàëòàð, àéàããàáû âÿ éà
áàøãà áèð øåéèí òîçóíó àëìàã, òÿìèçëÿìÿê
ö÷öí ìöõòÿëèô þë÷ö âÿ áè÷èìëè ëþâùÿúèê öçÿ-
ðèíäÿ ñûõ-ñûõ áÿðêèäèëìèø ãûë âÿ éà áóíà áÿí-
ØÞÙÐßÒ
çÿð ñÿðò òåëëÿðäÿí èáàðÿò àëÿò. Ïàëòàð øîòêàñû.
Äèø øîòêàñû. ×ÿêìÿ øîòêàñû. – [Îðòàüû Ìóñà-
íûí íÿâÿñèíÿ] ÷ÿêìÿ, ãîë ñààòû, ýþçëöê, ìàí-
æåò, áûü øîòêàñû àëäû. Ãàíòÿìèð.
ØÎÒÊÀËÀÌÀ “Øîòêàëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÎÒÊÀËÀÌÀÃ ô. Øîòêà èëÿ òÿìèçëÿìÿê.
Àðâàäû äà [Ìÿäÿäèí] äåäèêëÿðèíÿ ÿìÿë åäèá,
ùÿð ýöí ÿðèíèí ÷ÿêìÿëÿðèíÿ éàüðÿíý ñöðòöá
øîòêàëàðäû. ß.Âÿëèéåâ. [Ùöñåéí] øàëâàðûíû ÷îõ
äèããÿòëÿ øîòêàëàäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ØÎÒÊÀËÀÍÌÀ “Øîòêàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÎÒÊÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Øîòêà èëÿ òÿìèç-
ëÿíìÿê, øîòêà âóðóëìàã.
ØÎÒÊÀËÛ ñèô. Øîòêàñû îëàí. Øîòêàëû òîç-
ñîðàí.
ØÎÒ-ÊÞÊ: øîò-êþê åëÿìÿê – èðè, ãàáà
òèêèø âóðìàã. Àðâàä áèð ñààòäà êþéíÿéè øîò-
êþê åëÿéèá ýåéäè.
ØÎÒËÀÍÄÚÀ çÿðô Øîòëàíä äèëèíäÿ. Øîò-
ëàíäúà äàíûøìàã.
ØÎÒËÀÍÄÊÁ èñ. [ðóñ.] Õàíà-õàíà ïàìáûã
âÿ éà èïÿê ïàð÷à íþâö. Ïàëòàðëûã øîòëàíäêà.
// Áó ïàð÷àäàí òèêèëìèø. Øîòëàíäêà êþéíÿê.
Øîòëàíäêà ïàëòàð.
ØÎÒËÀÍÄËÀÐ úÿì Øîòëàíäèéàíûí ÿñàñ
ÿùàëèñèíè òÿøêèë åäÿí õàëã.
ØÎÓ èñ. [èíý.] ßéëÿíúÿëè åñòðàäà.
ØÎÂÈÍÈ´ÑÒ [ôð.] Ãàòû ìèëëÿò÷è.
ØÎÂÈÍÈ´ÇÌ [ôð. õöñóñè àääàí] Èôðàò ìèëëÿò-
÷èëèê; áàøãà ìèëëÿòëÿðÿ ãàðøû ÿäàâÿò âÿ íèôðÿò
òÿáëèü åäÿí ÿí ìöðòÿúå áóðæóà ìèëëÿò÷èëèéè.
ØÞÁß èñ. [ÿð.] 1. Áèð èäàðÿíèí, òÿøêèëàòûí
âÿ éà ìöÿññèñÿíèí áþëìÿñè, ùèññÿñè. Õÿñòÿ-
õàíàíûí úÿððàùèééÿ øþáÿñè. // Áèð ñèñòåì äàõè-
ëèíäÿ àéðûúà èäàðÿ, òÿøêèëàò âÿ ñ. Ìèëèñ øþáÿñè.
Ðàáèòÿ øþáÿñè. Òðåñòèí ðàéîí øþáÿñè.
2. Ôàêöëòÿ ìÿíàñûíäà. Óíèâåðñèòåòèí ùöãóã
øþáÿñè. Áèîëîýèéà øþáÿñè. – Àíúàã àðçóñóéäó
îõóìàã îíóí; Òàðèõ øþáÿñèíäÿ äàðöëôöíó-
íóí. Á.Âàùàáçàäÿ.
3. ìóñ. Ùèññÿ, ïàð÷à ìÿíàñûíäà. “Ìàéåè-
ðàñò”äàí ñîíðà ýÿëÿí íþâáÿòè øþáÿ “Ùö-
ñåéíè”äèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ØÞÙÐßÒ èñ. [ÿð.] 1. Çÿùìÿò, õèäìÿò, èñòå-
äàä, ìÿùàðÿò âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ ùàìû òÿðÿôèí-
äÿí òàíûíìà; ìÿøùóð îëìà, øÿðÿôëè àä ãàçàí-
ìà, ìÿøùóðëóã, àä-ñàí. ßìÿê øþùðÿòè. Àðòèñòèí
øþùðÿòè. Àëèìèí øþùðÿòè äöíéàéà éàéûëìûøäûð.
– [Àüà Ìÿðäàí:] ßýÿð áó èø ìÿí äåéÿí êèìè
237
ØÞÙÐßÒÁÀÇ
áàø òóòñà, Òÿáðèçäÿ ìÿíèì øþùðÿòèì ÿðøè-
ôÿëÿéÿ ÷ûõàúàã. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ùöñåéíèí
[ßðÿáëèíñêèíèí] øþùðÿòè äÿ, òÿúðöáÿñè äÿ ýåò-
ýåäÿ àðòûðäû. Ñ.Ðÿùìàí. // Àäû ÷ûõìà, àä
ãàçàíìà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè ÿäÿáèééàòà
ýÿòèðÿí íÿ ïóë ãàçàíìàã, íÿ äÿ øþùðÿò ùÿâÿñè
èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Øþùðÿò åòìÿê – ìÿø-
ùóð îëìàã, òàíûíìàã, àä ÷ûõàðòìàã. [Ùàúû
Íóðó øàèð:] Ìÿðùóì çÿùìÿò ÷ÿêèá ñÿíÿ ïàêèçÿ
äÿëëÿêëèê þéðÿòìèøäè, ñÿí îíà ðàçû îëìàéûá,
Òèôëèñ ùÿêèìëÿðè êèìè, èñòÿäèí êè, ùÿêèìëèêäÿ
äÿõè øþùðÿò åäÿñÿí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Øþùðÿò
ãàçàíìàã (òàïìàã) – ìÿøùóð îëìàã, ùàìû
òÿðÿôèíäÿí òàíûíìàã, ìÿøùóðëàøìàã. ..Ãåé-
ðÿòèìÿ ñûüûøäûðà áèëìèðÿì êè, ìÿí äóðà-äóðà
âÿ ìÿí îëàí éåðäÿ ìÿíäÿí ñàâàéû áèð þçýÿ
àäàì ýÿëèá áóðàäà áèð àä ÷ûõàðòñûí, ýÿëèá Òèô-
ëèñäÿ øþùðÿò ãàçàíñûí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Òàïäûã ãàçìà÷ûëàð àðàñûíäà þç ìåùðèáàíëûüû
èëÿ øþùðÿò ãàçàíìûø (ô.ñèô.) ìàùèð áèð óñòà èäè.
Ì.Ùöñåéí.
2. Øþùðÿòáàçëûã, øþùðÿò äöøêöíëöéö. Òåé-
ìóðáÿéè .. ñþâã åäÿí éåýàíÿ àìèë øþùðÿò âÿ
ùåéñèééÿò ìÿñÿëÿñè èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. Øàí, øÿðÿô, èôòèõàð. ßìÿê þëêÿìèçäÿ øÿðÿô
èøèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. – Ùÿð êÿíäÿ, ùÿð øÿùÿðÿ
çèíÿòäèð áàéðàüûìûç; Àëíûà÷ûã ùÿð êÿñÿ øþù-
ðÿòäèð áàéðàüûìûç. Ñ.Ðöñòÿì.
ØÞÙÐßÒÁÀÇ [ÿð. øþùðÿò âÿ ôàðñ. ...áàç]
á à õ øþùðÿòïÿðÿñò.
ØÞÙÐßÒÁÀÇËÛÃ á à õ øþùðÿòïÿðÿñòëèê.
ØÞÙÐßÒÝÈÐ ñèô. [ÿð. øþùðÿò âÿ ôàðñ. ...ýèð]
êëàñ. Øþùðÿòëè, øþùðÿò ãàçàíìûø, øþùðÿòè àëÿìè
òóòàí, øþùðÿò òàïìûø, íàìäàð. [ßçðà Çÿùðàéà:]
Áèð áàáàí âàð, úàùàíäà øþùðÿòýèð; Ôàçèëè-
áèíÿçèð, Øåéõè-Êÿáèð. Ù.Úàâèä.
ØÞÙÐßÒËßÍÄÈÐÈËÌß “Øþùðÿòëÿíäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÞÙÐßÒËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ùàìûéà
òàíûäûëìàã, ìÿøùóðëàøäûðûëìàã, ìÿøùóð åäèë-
ìÿê, øþùðÿòè àðòûðûëìàã.
ØÞÙÐßÒËßÍÄÈÐÌß “Øþùðÿòëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ØÞÙÐßÒËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Ùàìûéà òàíûò-
ìàã, àä ãàçàíäûðìàã, ìÿøùóð åòìÿê, ìÿø-
ùóðëàøäûðìàã.
ØÞÙÐßÒËßÍÌß “Øþùðÿòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÞÙÐßÒËßÍÌßÊ ô. Ùÿð éåðäÿ, ùàìû òÿ-
ðÿôèíäÿí òàíûíìàã, ìÿøùóð îëìàã, àä ãàçàí-
238
ØÞËß
ìàã, øþùðÿò ãàçàíìàã. Ðÿìç àíëàéàí, ñþç
äöøöíÿí, äÿðä áèëÿí; Àëÿìëÿðäÿ øþùðÿòëÿíèð,
áÿëëÿíèð. Ãóðáàíè. “Ôëàíêÿñè” áàðìàãíàí
ýþñòÿðèðëÿð, éÿíè ýþð íÿ ãÿäÿð øþùðÿòëÿíèá êè,
ùÿð éàíäà àäû äèëëÿðäÿ ñþéëÿíèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØÞÙÐßÒËÈ ñèô. Ìÿøùóð, ìÿøùóð îëìàã,
àä-ñàí ãàçàíìûø, øþùðÿò ãàçàíìûø, òàíûíìûø,
íàìäàð. Øþùðÿòëè êîìïîçèòîð. Øþùðÿòëè ãÿùðÿ-
ìàíëàðûìûç. – Ìÿëóì øåéäèð êè, àëèìëÿðèìèç
âÿ øþùðÿòëè éàçû÷ûëàðûìûçûí ÷îõó Áàêèäÿäèðëÿð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÞÙÐßÒÏßÐßÑÒ ñèô. [ÿð. øþùðÿò âÿ ôàðñ.
...ïÿðÿñò] Øþùðÿò äöøêöíö; âÿçèôÿ, ôÿõðè ìþâãå,
àä, âÿçèôÿ âÿ ñ.-éÿ ùÿääÿí àðòûã úàí àòàí;
òÿêÿááöðëö, ëîâüà. Î ÷îõ øþùðÿòïÿðÿñò àäàì-
äûð. – ×îõ ñàâàäëû âÿ ÷îõ áèëèêëè, øþùðÿòïÿðÿñò,
õóäáèí, ùàêèìèééÿò ñåâÿí îüðóíóí, ùÿðèñ âÿ
éàëàí÷ûíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÞÙÐßÒÏßÐßÑÒËÈÊ èñ. Øþùðÿò äöøêöí-
ëöéö, øþùðÿòÿ, àäû ÷ûõìàüà, áþéöê âÿçèôÿ,
ìþâãå òóòìàüà ùÿääèíäÿí àðòûã úàí àòìà;
òÿêÿááöð, ëîâüàëûã. Èúòèìàè ìÿíøÿ åòèáàðû èëÿ
îíëàðà éàáàí÷û îëàí áó àäàìûí [Ñèðàòûí]
øþùðÿòïÿðÿñòëèéè äÿ Áöëÿíääÿí ýèçëè äåéèëäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÞÊ ñèô. Äèê. Õîøóíà ýÿëäèìè Êöðöí êÿ-
íàðû? Ýþðäöíìö, ýþðäöíìö øþê ÷èíàðëàðû?
Î.Ñàðûâÿëëè.
ØÞÊß èñ. Íàçèê ÷óáóã äÿñòÿñè. Éîëóíàí
éåääè éàøûíäà áèð îüëàí .. àéàãéàëûí, ãàáàüûíà
áèð äÿñòÿ ãóçó ãàòûá âÿ ÿëèíäÿêè øþêÿ èëÿ áó
ãóçóëàðû âóðà-âóðà ýÿëèð êÿíäÿ. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØÞÊËßÌßÊ ô. Àðõà àéàãëàð öñòöíäÿ îòóð-
ìàã (èò).
ØÞËß èñ. [ÿð.] Àëîâ, ïàðûëòû, èøûëòû, øÿôÿã.
[Õîðòäàí:] Ñÿùðàíûí ýöíáàòàí òÿðÿôèíäÿí,
ýþðäöì, áèð øþëÿ àñèìàíÿ áöëÿíä îëóá.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãàðàúà ãûçûí ñåâýèëè øÿëà-
ëÿñè Ýöíÿøèí ãûðìûçû øþëÿñèíäÿí ïàðëàéûðäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Àñëàíûí ýþçëÿðèíäÿ àíè áèð øþëÿ
ïàðûëäàéûá ñþíäö. Ì.Ùöñåéí.
Øþëÿ ÷ÿê-
ìÿê – àëîâëà éàíìàã, çÿáàíÿ ÷ÿêìÿê, àëîâ-
ëàíìàã; èøûã ñà÷ìàã. Ýÿëäè ùÿì íþâ-íþâ øÿð-
áÿòëÿð; Øÿìëÿð àñèìàíÿ øþëÿ ÷ÿêÿð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
[Ãûçûë ãàéàäà] éåð àëòûíäàí ÷ûõàí ãàç, êèì
áèëèð, íÿ çàìàí áèð éîë÷óíóí, áèð îâ÷óíóí éà
ØÞËßÚÈÊ
áèð ÷îáàíûí ÷àõìàã äàøûíäàí îä àëûá ýåúÿ-
ýöíäöç øþëÿ ÷ÿêèá éàíûð. Ð.Ðçà. // Ìÿú. ìÿ-
íàäà. Àëûøûá øþëÿ ÷ÿêèá ñóç èëÿ éàíäûì, ýþð-
äöì; Ùèúðèíè àòÿøè-íèéðàí äåäèëÿð, ýÿð÷ÿê
èìèø. Ñ.ß.Øèðâàíè. Øþëÿ âåðìÿê (ñà÷ìàã) –
ãûçàðìàã, àëëàíìàã; ïàðûëäàìàã, èøûëäàìàã,
øþëÿëÿíìÿê, èøûã ñà÷ìàã. Áàøûíà äþíöì, àé
ñàãè; Äîëäóð ïèéàëÿäÿí éàõøû; Éàíàãëàðûí øþëÿ
âåðèð; Ãûðìûçû ëàëÿäÿí éàõøû. Àøûã Ðÿúÿá. Éåð
öçöíäÿ øþëÿ ñà÷ûð íå÷ÿ ìèí ÷ûðàã; Øÿôÿãëÿðèí
àü ñöòóíó ÿðøÿ òîõóíóð. Ñ.Âóðüóí.
ØÞËßÚÈÊ “Øþëÿ”äÿí êè÷. Áèð øþëÿúèê ïàð-
ëàéûá ñþíäö.
ØÞËßËßÍÄÈÐÌß “Øþëÿëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ØÞËßËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Àëîâëàíäûðìàã,
èøûãëàíäûðìàã, øÿôÿãëÿíäèðìÿê. ..Ýöí äàü-
ëàðà äöøÿíäÿ ýöíöí øÿôÿãè äàüëàðûí ýàù áó
òÿðÿôèíè øþëÿëÿíäèðèá, î òÿðÿôèíÿ ãàðà êþëýÿ
ñàëûð, ýàù äà ÿêñèíÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÞËßËßÍÌß “Øþëÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÞËßËßÍÌßÊ ô. Øþëÿ ñà÷ìàã, àëîâëàí-
ìàã, àëûøûá-éàíìàã, èøûãëàíìàã, èøûã âåðìÿê,
øÿôÿãëÿíìÿê. Éåíÿ îä òóòäó äàí éåðè, éàíäû;
Øþëÿëÿíäè öôöã, àëîâëàíäû. À.Ñÿùùÿò. Äöç ñòî-
ëóí öñòöíäÿí ëÿìïÿäÿí àñûëìûø îíëóã ëàìïà
øþëÿëÿíèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ØÞÍÝÖÌß “Øþíýöìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÞÍÝÖÌßÊ ô. ×þìáÿëìÿê. Àëàáàø ãóé-
ðóüó öñòÿ øþíýöéöá àðàì-àðàì ùöðöð, ýàù äà
åéâàíûí àëòûíà òÿðÿô ñîõóëóðäó. Á.Áàéðàìîâ.
ØÞÒÄßÌß “Øþòäÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÞÒÄßÌßÊ ô. äàí. Òåç-òÿëÿñèê òèêìÿê.
Ïàëòàðûí ÿòÿéèíè øþòäÿìÿê.
ØÞÒÖÊ èñ. ìÿù. Äÿâÿíèí áåëèíÿ áàüëàíàí
åíëè èï.
ØÞÂÊßÒ èñ. [ÿð.] Úàëàë, äÿáäÿáÿ, åùòèøàì,
ùÿøÿìÿò (êëàññèê øåèðäÿ áÿçÿí òÿðêèáäÿ “øþâ-
êÿòè-øàí” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Õóáëàðà âåðìèøÿì
äèí-èìàíûìû; Øþâêÿòè-øàíûìû, àä âÿ ñàíûìû.
Ì.Ï.Âàãèô. Ìÿíäÿäèð äÿáäÿáÿ, øþâêÿò âÿ ùö-
íÿð; Óëäóçëó ýþéëÿðÿ ÷ÿêìèøÿì ÿñýÿð. À.Øàèã.
ØÞÂÊßÒËÈ ñèô. òÿíò. ßçÿìÿòëè, ùÿøÿìÿòëè
(ïàäøàùëàðà, ùþêìäàðëàðà âåðèëÿí öíâàí).
[ßñëè:] Åé øþâêÿòëè ïàøà, Êÿðÿìÿ ðÿùìèí ýÿë-
ñèí. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. Àò îéíàòäû êóéèíäÿ ùÿð
úàùàíýèð áèð êÿðÿ; ßðÿá ìåéäàí îõóäó øþâ-
êÿòëè ãåéñÿðëÿðÿ. ß.Úàâàä. // Úàù-úàëàë ñàùèáè,
äþâëÿò ñàùèáè.
ØÏÈÊ
ØÞÂÃ èñ. [ÿð.] 1. Øèääÿòëè ìåéèë, ùÿâÿñ,
àðçó, èñòÿê. [Íóõóëóëàð] Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèëè
áó ùàëÿò èëÿ ýþðìÿêäÿí âÿúù åäèá, øþâãäÿí
ãàéÿì ñþâò èëÿ ÷àüûðûðëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Òàùèðçàäÿ:] Ìÿñìÿ áàúû, ãûçûí îõóìàüà ÷îõ
úàí àòûð, ÷îõ øþâãö âàð. Ìèð Úÿëàë.
Øþâãÿ
ýÿëìÿê – ùÿâÿñÿ ýÿëìÿê, âÿúäÿ ýÿëìÿê, èë-
ùàìà ýÿëìÿê, ðóùëàíìàã. ..[ßìèðàñëàí] øþâãÿ
ýÿëèá ñàçûíû ýþòöðÿð, ñöçÿ-ñöçÿ ÷àëàðäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Øþâãÿ ýÿòèðìÿê – ùÿâÿñëÿíäèðìÿê,
øþâãëÿíäèðìÿê, âÿúäÿ ýÿòèðìÿê, ðóùëàíäûð-
ìàã, èëùàìëàíäûðìàã. Ãàíóíè-ÿñàñè àðâàäëàðû
î äÿðÿúÿäÿ øþâãÿ ýÿòèðèá êè, äÿõè ýþçëÿðè íà-
ìÿùðÿì êèøèëÿðè ýþðìöð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Èøûã. Åëÿìè ñþçö õîø; Êÿìàëû õîø, þçö õîø;
Àëäû ýþçöì øþâãöíö; Õóìàð áàõàí ýþçö õîø.
(Áàéàòû). Àé êèìè øþâã ñàëûá àéíà ãàáàüûí;
×îõëàðûí åéëÿéèá äèâàíÿ, Òåëëè! Àøûã ßëÿñýÿð.
ØÞÂÃËß çÿðô Áþéöê ùÿâÿñëÿ, ðóù éöêñÿê-
ëèéèëÿ, âÿúäëÿ, öðÿêëÿ, èëùàìëà, ñåâÿ-ñåâÿ.
Øþâãëÿ îõóìàã. Øþâãëÿ èøëÿìÿê. Òàìàøàéà
øþâãëÿ áàõìàã. – Âÿôàñûçäûð, êþíöë, ùÿð êèì
ÿñèðýÿð úàíû úàíàíäàí; Ýÿðÿê úàíàí éîëóíäà
êå÷ñèí àøèã øþâãëÿ úàíäàí. ß.Âàùèä.
ØÞÂÃËßÍÄÈÐÈÚÈ ñèô. Ùÿâÿñëÿíäèðèúè, ðóù-
ëàíäûðûúû.
ØÞÂÃËßÍÄÈÐÌß “Øþâãëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ØÞÂÃËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Øþâãÿ ýÿòèðìÿê,
ðóùëàíäûðìàã, ùÿâÿñëÿíäèðìÿê, èëùàìëàíäûð-
ìàã. Àòàñû Ôÿðìàíûí îéíàìàñûíà âÿ äöëýÿð-
ëèê ùÿâÿñèíÿ äöøìÿñèíÿ ìàíå îëìàç, ÿêñèíÿ,
îíó øþâãëÿíäèðÿðäè. ß.Ñàäûã.
ØÞÂÃËßÍÌß “Øþâãëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÞÂÃËßÍÌßÊ ô. Øþâãÿ ýÿëìÿê, áÿðê
ùÿâÿñëÿíìÿê, ùÿâÿñÿ ýÿëìÿê, âÿúäÿ ýÿë-
ìÿê, èëùàìà ýÿëìÿê, ðóùëàíìàã.
ØÞÂÃËÖ ñèô. 1. Øþâãö, ùÿâÿñè îëàí; øþâãÿ,
ùÿâÿñÿ ýÿëìèø; áèð øåéèí øþâãöíäÿ, ùÿâÿ-
ñèíäÿ, àðçóñóíäà îëàí, ùÿâÿñëè.
2. Øÿí, íÿøÿëè, êåéô è÷èíäÿ îëàí.
ØÞÂÃÑÖÇ ñèô. âÿ çÿðô Ùÿâÿññèç, êþíöëñöç,
ðóùñóç, èñòÿìÿäÿí. Øþâãñöç èøëÿìÿê.
ØÏÀË èñ. [ðóñ.] Äÿìèð éîëëàðûíäà ðåëñëÿðèí
àëòûíà äöçöëÿí àüàú, ìåòàë âÿ éà áåòîí òèð.
ØÏÀÒ1 èñ. [àëì.] Ñèëèêàòëàð òóðøóñóíäàí îëàí
ìöõòÿëèô ìèíåðàëëàðûí àäû.
ØÏÀÒ2 èñ. [àëì.] Àòûí àéàã ñöìöêëÿðèíèí
èëòèùàáû.
ØÏÈÊ èñ. [ðóñ.] Äîíóç ïèéè.
239
ØÏÈÍÄÅË
ØÏÈÍÄÅË èñ. [àëì.] Ìåòàëêÿñÿí äÿçýàùûí
ùÿðëÿíÿí âÿðäÿíÿñè (âàëû).
ØÏÈÍÅË èñ. [àëì.] Íþâëÿðèíäÿí áèðè ãèé-
ìÿòëè äàø ñàéûëàí ìèíåðàëëàð ãðóïó.
ØÏÈÓÍ [àëì.] Úàñóñ. [Âÿëè:] Áó íÿ ñþçäöð,
áèç ìÿýÿð øïèîíóã? ß.Ùàãâåðäèéåâ. Äàðöë-
ôöíóí áèíàñû ÿòðàôûíäà àòëû âÿ ïèéàäà ïîëèñ
íÿôÿðëÿðè ãîéóëìóøäó. [Ïîëèñ ìÿìóðëàðû] òÿ-
ëÿáÿëÿð è÷ÿðèñèíÿ øïèîíëàð ýþíäÿðìèøäèëÿð..
Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØÏÈÎÍËÓÃ èñ. Úàñóñëóã. ..Áèð ïàðà ìöñÿë-
ìàí ìöÿëëèìëÿðèíèí úàíûíà áèð úèí ìöñÿëëÿò
îëóá êè, éîëäàøëàðû þç àðàëàðûíäà ùÿð íÿ äåéèð,
äàíûøûðëàðñà, ùàìàí úèí ýåäèá ãîðîäîâîéà ..
õÿáÿð âåðèð; éÿíè øïèîíëóã åäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØÏËÈÍÒ èñ. [àëì.] Òÿí îðòàäàí ÿéèëìèø
ìÿôòèë, ìèë.
ØÏÎÍ èñ. [àëì.] ïîëèã. Éûüûëàí ìÿòíè ñÿùè-
ôÿëÿðÿ àéûðàðêÿí ñÿòèðëÿð àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè
àðòûðìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí áîøëóã ìàòåðèàëû.
ØÏÐÈÑ [àëì. Ñïðèòçå] Äÿðè àëòûíà äÿðìàí
éåðèòìÿê, ùÿì÷èíèí äÿðè àëòûíäàí ìàéåíè ñî-
ðóá ÷ÿêìÿê ö÷öí è÷èáîø èéíÿëè úÿððàùèééÿ
àëÿòè. Ìàñàíûí öñòöíäÿ òÿíçèôëÿ þðòöëö øïðèñ-
ëÿð, ïèíñåòëÿð .. âàðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÏÐÎÒ èñ. Ñèéÿíÿêêèìèëÿð ôÿñèëÿñèíäÿí
õûðäà áàëûã íþâö.
ØÏÓÐ èñ. [àëì.] òåõ. 1. Ïàðòëàäûëìàñû íÿ-
çÿðäÿ òóòóëàí ñöõóðëàðäà à÷ûëàí äàð äåøèê.
2. ßðèäèúè ñîáàëàðäà ìàéå àõûòìàã ö÷öí
äåøèê.
ØÐÀÏÍÉË [èíý.] Äöøìÿíèí úàíëû ãöââÿ-
ñèíè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí è÷è éóìðó ýöëëÿëÿðëÿ
äîëäóðóëìóø òîï ýöëëÿñè. Øðàïíåëëÿð úàâàá
âåðäè; “Áàëà” äåéÿí àíàëàðûí ñÿñèíÿ. Ð.Ðçà.
[ßñýÿð] .. åëÿ î äÿãèãÿ ýþçëÿìÿäèéè áèð àìàí-
ñûç øðàïíåë âÿ ñàüäàí èñÿ ïóëåìéîò âÿ ñèëàù
àòÿøè àëòûíà äöøìöøäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÐÈÔÒ [àëì.] ïîëèã. Ìöõòÿëèô þë÷ö âÿ áè-
÷èìäÿ îëàí ìÿòáÿÿ ùöðóôàòû.
ØÒÀÁ [àëì.] Ùÿðáè ùèññÿëÿðäÿ, áèðëÿøìÿ-
ëÿðäÿ ãîøóíëàðû èäàðÿ åäÿí îðãàí, ùàáåëÿ ùÿ-
ìèí îðãàíûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí øÿõñëÿð;
ãÿðàðýàù. Ãîøóí êå÷äèêäÿí ÷îõ ñîíðà ãîøóí
êîìàíäàíû .. þç øòàáû èëÿ ýÿëèá êå÷äè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Úàâàä ÿñèðëÿðäÿí áèð-èêè ìÿ-
ëóìàò þéðÿíäèêäÿí ñîíðà îíëàðû øòàáà ýþí-
äÿðèá, éåíÿ åùòèéàòëà éîëóíà äàâàì åòìÿéÿ
áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
240
ØÒÀÏÅË
ØÒÀÁÅË èñ. [àëì.] Òèêèíòè ìàòåðèàëëàðûíûí
íèçàìëà éûüûìû.
ØÒÀÌÌ èñ. [àëì.] Ìîðôîëîæè âÿ ôèçèîëîæè
õöñóñèééÿòëÿðè þéðÿíèëìèø ìöÿééÿí ìèêðî-
îðãàíèçì íþâöíöí òÿìèç áåúÿðèëìÿñè, éåòèø-
äèðèëìÿñè.
ØÒÀÌÏ [èòàë.] 1. Èäàðÿíèí, ìöÿññèñÿíèí
âÿ ñ. àäû îëàí ìþùöð. Ñöëåéìàí .. êàüûçëàðû
äà âÿ øòàìïû äà ýóéà áèëìÿäÿí éåðÿ òþêöð.
Ì.Èáðàùèìîâ. // Âóðóëàí øòàìïûí èçè, éåðè.
// ìÿú. Äàìüà.
2. òåõ. Øòàìïëàìà éîëó èëÿ ñòàíäàðò äåòàë-
ëàð (ùèññÿëÿð) âÿ éà áàøãà øåéëÿð ùàçûðëàìàã
ö÷öí ìåòàë ãÿëèá.
3. Á à õ áàñìàãÿëèá 1-úè ìÿíàäà.
ØÒÀÌÏ×Û á à õ øòàìïëàéûúû.
ØÒÀÌÏËÀÌÀ “Øòàìïëàìàã”äàí ô.èñ.
Øòàìïëàìà ñåõè.
ØÒÀÌÏËÀÌÀÃ ô. 1. Øòàìï (2-úè ìÿíàäà)
âàñèòÿñèëÿ ùàçûðëàìàã.
2. Øòàìï (1-úè ìÿíàäà) âóðìàã. // ìÿú.
Äàìüà âóðìàã.
ØÒÀÌÏËÀÍÌÀ “Øòàìïëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÒÀÌÏËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Øòàìï (2-úè
ìÿíàäà) âàñèòÿñèëÿ ùàçûðëàíìàã. Ãàçûìà ãû-
ôûëëàðûíûí ùÿð èêè ùèññÿñèíèí è÷èáîø øÿêèëäÿ ïÿñ-
òàùûñû øòàìïëàíûð. ß.Ìóñòàôàéåâ.
2. Øòàìï (2-úè ìÿíàäà) âóðóëìàã. // ìÿú.
Äàìüà âóðóëìàã.
3. ìÿú. Áàñìàãÿëèá åäèëìÿê, òåç-òÿëÿñèê,
áàøäàíñîâìà ùàçûðëàíìàã, ýþðöëìÿê.
ØÒÀÌÏËÀÉÛÚÛ èñ. Øòàìï (á à õ øòàìï 2-úè
ìÿíàäà) âàñèòÿñèëÿ ìÿìóëàò ùàçûðëàéàí ôÿùëÿ.
ØÒÀÌÏËÛ ñèô. Øòàìï âóðóëìóø, øòàìïû
îëàí. ..Ïàðòèçàíëàðûí øòàìïëû .. áëàíêëàðû äà
ÿëÿ êå÷ÿ áèëÿð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÒÀÍà [àëì.] 1. Áèð ÷îõ àëÿòëÿðäÿ, ìåõà-
íèçìëÿðäÿ äåòàë êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí ìåòàë îõ.
Ãàçûìà øòàíãû. – Âûøêàíûí òÿïÿñèíäÿí áóúóð-
ãàäà ñàðûíàí êàíàòû êå÷èðìÿê ö÷öí áèð áëîê
àñûëûð âÿ äÿìèð øòàíãëàðà áàüëàíìûø áàëòà
ãóéóéà åíäèðèëèá ãàëäûðûëûð. Ñ.Ãóëèéåâ.
2. èäì. Àüûð àòëåòèêàäà (àüûðëûã ãàëäûðìàãäà)
èøëÿíÿí, ùÿð èêè áàøûíà òàõûëûá ÷ûõàðûëà áèëÿí
äèñêëÿð áÿðêèäèëìèø ìåòàë àëÿò.
ØÒÀÍÃÈÑÒ, ØÒÀÍÃ×Û èäì. Øòàíã ãàëäûð-
ìàãëà ìÿøüóë îëàí èäìàí÷û. Øòàíã÷ûëàð êî-
ìàíäàñû. Øòàíãèñòëÿðèí éàðûøû.
ØÒÁÏÅË [àëì. Ñòàïåë] Ñöíè âÿ éà ñèíòåòèê
ëèô âÿ áó ëèôäÿí òîõóíàí ïàð÷à.
ØÒÀÒ
ØÒÀÒ1 [àëì. Ñòààò] Áÿçè áóðæóà ôåäåðàòèâ
äþâëÿòëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ
þçö-þçöíö èäàðÿ åäÿí äþâëÿò ÿðàçè âàùèäè.
Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðû (äþâëÿò àäû).
Àâñòðàëèéà øòàòëàðû.
ØÒÀÒ2 [àëì. Ñòààä] Áèð èäàðÿ âÿ éà ìöÿñ-
ñèñÿäÿ ÷àëûøàí èø÷èëÿðèí ñàáèò ùåéÿòè. Øòàòëàðû
èõòèñàð åòìÿê. Øòàò úÿäâÿëè. Øòàòäà îí èø÷è âàð.
ØÒÀÒÄÀÍÊßÍÀÐ ñèô. Øòàòà äàõèë îëìàéàí,
øòàòäà íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí, øòàò õàðèúèíäÿ.
Øòàòäàíêÿíàð èø÷è.
ØÒÀÒÈ´Â èñ. [àëì.] 1. Ôîòîãðàôèéà, ýåîäå-
çèéà âÿ ñ. àïàðàòëàðûíû áÿðêèòìÿê ö÷öí à÷ûëûá-
áàüëàíàí ö÷àéàãëû ñÿééàá âàñèòÿ.
2. ûËàáîðàòîðèéà àïàðàòû âÿ ãàáëàðûíû áÿð-
êèòìÿê ö÷öí øàãóëè äàéàã.
ØÒÀÒËÛ ñèô. Øòàòäà îëàí, øòàòäà íÿçÿðäÿ
òóòóëàí. Øòàòëû èø÷è. Øòàòëû âÿçèôÿ.
ØÒÉÌÏÅË [àëì.] Öçÿðèíäÿ ãàáàðûã øÿêèë
âÿ éà éàçû îëàí ìþùöð, äàìüà.
ØÒÉÏÑÅË [àëì.] Åëåêòðèê úèùàçëàðûíû (ìÿñ.:
ëàìïàíû, ãûçäûðûúû úèùàçëàðû âÿ ñ.) åëåêòðèê õÿò-
òèíÿ úàëàìàã ö÷öí ùà÷àøÿêèëëè ìåòàë àëÿò.
ØÒÈÔÒ èñ. [àëì.] Äåòàëëàðû áèðëÿøìÿê ö÷öí
èøëÿäèëÿí ñèëèíäð ìèë.
ØÒÎÔ èñ. [àëì.] Ìåáåë öçöíÿ ÷ÿêìÿê âÿ
éà ïÿðäÿ ö÷öí àüûð éóí âÿ éà èïÿê ïàð÷à.
ØÒÎÊ èñ. [àëì.] Äàü ñöõóðëàðûíûí áþéöê
êöòëÿñè.
ØÒÓÏÎÐ èñ. [àëì.] 1. Áóðüóëó áóòóëêà à÷àí.
2. Òÿééàðÿ èëÿ âèíòâàðè õÿòò öçðÿ ñöðÿòëÿ
áàøû àøàüû åíìÿ öñóëó.
ØÒÐÅÊ èñ. [àëì.] Éåðàëòû éîë.
ØÒÐÈÕ èñ. [àëì.] 1. Úèçýè.
2. Õöñóñèééÿò, ñÿúèééÿâè úÿùÿò.
ØÒÚÐÌÀÍ [ùîëë.] Ñóàëòû âÿ ñóöñòö ýÿìè-
ëÿðè, òÿééàðÿëÿðè, äèðèæàáëëàðû èäàðÿ åäÿí ìöòÿ-
õÿññèñ.
ØÒÓÐÂÀË èñ. [ùîëë.] Ýÿìèäÿ, òÿééàðÿäÿ
ñöêàí.
ØÓÜÓË1 1. Á à õ øöâöë.
2. Òàðàçëûã îõó. Ëàáîðàòîðèéàäà êèìéÿâè-
òåõíèêè òÿðÿçèëÿðèí äàèìè éåðè îëóð âÿ áóíëàðûí
éåðèíè òåç-òåç äÿéèøäèðìÿê éàðàìàç. Áó òÿðÿ-
çèëÿðäÿ îëàí øóüóë, îíëàðû äóðàúàüû éåðäÿ äöç-
ýöí éåðëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ú.Çöëôöãàðëû.
ØÓÜÓË2 á à õ ÷óüóë. [Ãîúà:] Î äöíéàäà äà
åëÿí÷è øóüóëëàðû ùå÷ êÿñ è÷ÿðèñèíÿ ãîéìóð,
áóðíóíà âóðóá ãîâóð. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Áÿçÿí
“øåéòàí-øóüóë” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð. [Õàëûãâåðäè:]
ØÓËÓÃ
Ìÿíèì ùàããûìäà äåéèëÿíèí ùàìûñû øåéòàí-
øóüóë ñþçöäöð. ß.Âÿëèéåâ.
ØÓÜÓËËÓÃ á à õ ÷óüóëëóã. Éàñàâóë ..
Òàëûáõàíûí õèäìÿòèíäÿ þçöíöí øóüóëëóüó èëÿ
õöñóñè ìÿùàðÿò ýþñòÿðèð(äè). Ñ.Ðÿùèìîâ.
ØÓÕ ñèô. [ôàðñ.] 1. Øÿí, õîøòÿáèÿò, õîøÿäàëû,
èøâÿëè, îéíàã. Ýþçëÿðèí øóõäó ñÿíèí; Êèðïèéèí
îõäó ñÿíèí; Äÿðäèí ìÿíè þëäöðöð; Õÿáÿðèí
éîõäóð ñÿíèí. Ñàðû Àøûã. Òà êè õÿáÿð ýÿëäè
õóáëàð øóõóíäàí; ßë ÷ÿêäèì úàùàíûí âàðû-
éîõóíäàí. Ì.Â.Âèäàäè. Ôÿõðÿääèíèí äèããÿò-
íÿçÿðèíè ýþçÿë âÿ øóõ áèð ãûç úÿëá åòäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ìÿú. Íÿçÿðÿ÷àðïàí, öðÿêà÷àí, ïàðëàã.
Øóõ ðÿíý. – [Øÿááó:] Ýÿð éîõ èñÿ ñåâèìëè ðÿí-
ýèì ìÿíèì; Øóõ äåéèëäèðñÿ äÿ ùÿíýèì ìÿíèì;
ßòðèì óçàãäàí áöðöéöð àëÿìè. À.Ñÿùùÿò.
..[Ãóìðó] ùàíñû òÿðÿôÿ äþíöðäöñÿ, äàùà øóõ
áèð ðÿíý ýþçëÿðèíè îõøàéûá, îíó þçöíÿ äîüðó
÷àüûðûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØÓÕËÓÃ èñ. 1. Îéíàãëûã, øèâÿëèëèê, íàçëû-
ëûã, ýöëÿðöçëöëöê; íàç, øèâÿ, ñÿðáÿñò âÿ íàçëû
ùÿðÿêÿò. Ùÿìçÿéÿ ùÿìèøÿêè êèìè, éåíÿ äÿ
Ñîíàíûí áó øóõëóüó ÷îõ õîø ýÿëäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
2. Ãÿøÿíýëèê, èíúÿëèê, çÿðèôëèê, ìÿëàùÿò.
[Ãûçëàðûí] ÿíäàìûíà øóõëóã âåðÿí õöñóñèééÿò-
ëÿðäÿí áèðèñè äÿ áîéóíëàðûíûí àüëûüû âÿ óçóí-
ëóüóäóð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ãóøóí òöêëÿðèíèí
îéíàãëûüûíû, øóõëóüóíó, çÿðèôëèéèíè, áèð ñþçëÿ,
ýþçÿëëèéèíè òÿñâèð åòìÿéÿ íÿ ìþâúóä ðÿíýëÿð,
íÿ ìÿëóì êÿëìÿëÿð êèôàéÿò åòìÿç. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
3. ìÿú. Çàðàôàò.
Øóõëóã åëÿìÿê – çàðà-
ôàò åëÿìÿê, ÿéëÿíìÿê. [Ïÿðè:] Øóõëóã åäèðÿì,
Áÿùðàì, Ñàðà ùàðàäà îëóðñà, áèçÿ ìàíå îëà
áèëìÿéÿúÿê. Ú.Úàááàðëû. Óñòà Êàçûì Àçàäû þç
þâëàäû êèìè èñòÿéèð, îíóíëà äàíûøàíäà øóõëóã
åëÿéèðäè. Ñ.Ðÿùìàí. Øóõëóüà ñàëìàã – çà-
ðàôàòà ñàëìàã. [Êèøè] ñþç àðàñûíäà ÷îõ çàìàí
øóõëóüà ñàëûá ðóùàíèëÿð ÿëåéùèíÿ òÿáëèüàò àïà-
ðûðäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÓËÓÃ ñèô. 1. Íàäèíú, äÿúÿë, øóëóã÷ó. Øó-
ëóã óøàã.
2. èñ. Äÿëÿäóç. Éîëóüóí íÿéè âàð, øóëóüà
âåðñèí. (Àòà. ñþçö).
3. èñ. Ùÿðú-ìÿðúëèê, ãàðûøûãëûã, ãàëìàãàë,
ãàéäà-ãàíóíñóçëóã. [Ìÿììÿäÿëè:] Ýöëÿí-
äàì, èòèí îëóì, êö÷öéöí îëóì, áó åâ ÷îõ øó-
ëóãäóð, àìàí ýöíöäöð. Í.Âÿçèðîâ. ..Ìÿñúèääÿ
241
ØÓËÓÃ×Ó
øóëóã áàøëàíäû.. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Øóëóã
ñàëìàã – ãàðûøûãëûã ñàëìàã, ãàðûøäûðìàã, ïîç-
üóíëóã ñàëìàã, èüòèøàø ñàëìàã, ãàéäà-ãàíóíó
ïîçìàã. [Áöëÿíä:] Äþâëÿò éàçûð êè, Âåéñ øóëóã
ñàëûá, áåø-îí àäàì òóòäóðóá. ß.ßáöëùÿñÿí.
◊ Èø øóëóãäóð – èø ÿíýÿëäèð, éàõøû äåéèë,
è÷èíäÿí õàòà ÷ûõàúàã. [Ñöëåéìàí:] Ñÿíèí èøèí
øóëóãäóð. Ì.Èáðàùèìîâ. [Êèøè:] Áàëà, áó èø-
ëÿðèí àõûðû øóëóãäóð. Ãàíòÿìèð.
ØÓËÓÃ×Ó ñèô. âÿ èñ. 1. Øóëóã åëÿéÿí, íà-
äèíú, äÿúÿë. Øóëóã÷ó óøàã. – [Ñàáèð:] Áèçäÿ
áèð Ìÿììÿäàüà âàð, ÷îõ éàìàí øóëóã÷óäóð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Äÿëÿäóç, ãàëìàãàë÷û, àðàéà øóëóãëóã-
ñàëàí. Øóëóã÷ó àäàì.
ØÓËÓÃ×ÓËÓà á à õ øóëóãëóã.
ØÓËÓÃËÓÃ èñ. 1. Íàäèíúëèê, äÿúÿëëèê. Øó-
ëóãëóã åëÿìÿê.
2. Ùÿðú-ìÿðúëèê, àðàãàðûøìà, ãàðûøûãëûã,
÷àõíàøìà, èüòèøàø, þçáàøûíàëûã. // Ãîâüà, ìÿ-
ðÿêÿ, ùÿíýàìÿ, ãàðûøûãëûã. Áÿçÿí éåðáÿéåðäÿí
ìöòðöáö ÷àüûðàðäûëàð. Øóëóãëóã áàøëàíàðäû.
Ù.Ñàðàáñêè. [Úàâàí îüëàí:] Øóëóãëóãäàí ãàð-
äàø ãàðäàøû èòèðèð. Ìèð Úÿëàë.
Øóëóãëóã
äöøìÿê – àðà ãàðûøìàã, ãàéäà, íèçàì ïî-
çóëìàã, ÷àõíàøìà äöøìÿê. Ùàìû éûüûëûð. “Íÿ
îëäó, íÿ îëäó!” äåéèá, àðàëàøäûðûðëàð, øóëóã-
ëóã äöøöð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Øóëóãëóã ñàëìàã –
àðàíû ãàðûøäûðìàã, ãàðûøûãëûã ñàëìàã, ãàëìàãàë
ñàëìàã, íèçàìñûçëûã òþðÿòìÿê. [Ìèðçÿ Úÿìèë]
õåéëè äöøöíöá-äàøûíàíäàí ñîíðà áó ãÿðàðà
ýÿëäè êè, ôÿùëÿëÿð àðàñûíäà øóëóãëóã ñàëàí
Àòàøäûð. ß.Âÿëèéåâ. Óúãàð ñòàíñèéàëàðäà øó-
ëóãëóã ñàëàí ñèëàùëû ùÿðá÷èëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê
îëàð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÓËÓÌ ñèô. ìÿù. Ïèíòè, ñÿëèãÿñèç.
ØÓÌ1 ñèô. [ÿð.] êëàñ. Óüóðñóç, ìÿøóì, íÿùñ,
áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿí. [Çÿùðà Ñÿíàíà:] Ìÿíäÿ,
áèëìÿì, íÿäèð áó òàëåè-øóì! Ñàíà ùàëûì äå-
éèëìèäèð ìÿëóì? Ù.Úàâèä. [Ìèðçÿ ßëèÿêáÿð:]
[Áó ðóçíàìÿ] äöøìÿíëÿðèìèçèí øóì íèééÿòèíè
äàùà òåç èôøà åäÿ áèëÿð. Ï.Ìàêóëó.
ØÓÌ2 èñ. Øóìëàíìûø òîðïàã. Éàç øóìó.
Ïàéûç øóìó. – Øóìäàí ãàáàã ..ùÿð ùåêòàðà
5 êèëîãðàì ôîñôîð ýöáðÿñè âåðèëìèøäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
Øóì åëÿìÿê – øóìëàìàã. Òàõûë
éåðèí øóì åéëÿéèá ÿêèí ÿêÿð ÿêèí÷èëÿð; ßëèíäÿ
äÿðéàç îò áè÷ÿð ìàéèñ àéû áè÷èí÷èëÿð. À.Ñÿùùÿò.
Ùÿëÿ þùäÿ÷èëèêäÿí ÿëàâÿ øóì åëÿéÿíëÿð äÿ
âàðäû. Ì.Ùöñåéí.
242
ØÓÐ
◊ Äîíäóðìà øóìó – á à õ äîíäóðìà1.
ØÓÌÀË ñèô. 1. Ùöíäöð, äöç, ñÿððàñò. Øóìàë
÷èíàð. Øóìàë àüàú. – Òèêèëäè äèâàðëàð, øóìàë
äèðÿêëÿð. Ì.Ìöøôèã. [Éóíèñ:] Áó òàõòà ãóðó-
äóð, øóìàëäûð. Ìèð Úÿëàë.
2. ìÿú. Óúàáîé, áîé-áóõóíëó, òÿíäöðöñò,
ãÿää-ãàìÿòëè. Øóìàë îüëàí. Øóìàë ãûç.
– Àøàüû òÿðÿôäÿ ñàìîâàðûí éàíûíäà åâ õà-
íûìû îòóðìóøäó. Èðèýþçëö, óçóíêèðïèêëè øóìàë
áèð ãûç ÷àé ôèíúàíëàðû(íû) äöçìÿêäÿ èäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ùåéáÿò ãàáàãäàêû ãûâðûì-
ñà÷ëû, ãàðàéàíûç, øóìàë îüëàíà ìöðàúèÿò
åëÿäè. Ì.Ùöñåéí.
ØÓÌÀËÒÛ ñèô. ê.ò. Øóìëàíìûø òîðïàüûí àëò
ãàòû. Øóìàëòû ëàé.
ØÓÌËÀÌÀ “Øóìëàìàã”äàí ô.èñ.
ØÓÌËÀÌÀÃ ô. Òîðïàüû êîòàíëà ñöðìÿê,
øóì åëÿìÿê, éóìøàëòìàã. Úöò÷ö áàòûá ãàí-
òÿðÿ, éåð øóìëàéûð; Øóìëàäûüû òàðëàñûíû øóì-
ëàéûð. Ì.ß.Ñàáèð. Ýöëøÿí áðèãàäèðèí éàíûíà
ýåäèá, òÿëÿá åòäè êè, îíóí ñàùÿñèíè éåíèäÿí
øóìëàñûíëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ØÓÌËÀÍÌÀ “Øóìëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÓÌËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Øóì åäèëìÿê. Ìàéà
ÿòðàôäà øóìëàíàðàã ïàéûç ÿêèíëÿðè ö÷öí ùà-
çûðëàíìûø òàðëàëàðûí àðõëàðûíû éîõëàäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÓÌËÀÍÌÛØ ô.ñèô. Øóì åäèëìèø. Òðàêòîðëà
øóìëàíìûø çÿìè. – Ãûçëàð áåëëÿðè ãàïûá òÿçÿúÿ
øóìëàíìûø ñàùÿíèí òðàêòîð òóòà áèëìÿéÿí ãû-
ðàüûíû áåëëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÓÌËÓÃ èñ. Øóì åäèëìèø, øóìëàíìûø éåð.
ØÓÐ1 èñ. [ôàðñ.] Àçÿðáàéúàí êëàññèê ìó-
üàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû. “Ðàñò”, “Øóð”, “Ñå-
ýàù”, “Øöøòÿð”, “×àðýàù”, “Áàéàòû-Øèðàç” âÿ
“Ùóìàéóí” Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí éåääè
ÿñàñ ëàäûäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Àüàè-Ôöçóëöç-
çàêûð:] ..íå÷ÿ äÿôÿ ñÿéàùÿòäÿ áèçèì ö÷öí þç
ñåýàùëàðû èëÿ, øóðëàðû èëÿ, õöñóñÿí áàéàòû-
ãàúàðëàðû èëÿ ëÿççÿòè-ðóùàíè âåðèáäèð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ØÓÐ2 èñ. [ôàðñ.] 1. Âÿúä, øþâã, úóøà ýÿëìÿ;
úîøãóíëóã. Äèëè-äèâàíÿ ñåâÿð úàíòÿê î çöëôè-
ñèéÿùè; Áàøûíûí øóðèíè ýþð, åøãäÿ ñåâäàñûíà
áàõ. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ìÿúíóí þç øóðèëÿ ÷îõ äà
àëÿìÿ ñÿñ ñàëìàñûí; Ùàíñû íàìÿðä úàí ÿñèð-
ýÿð áèð íèýàðûí åøãèíÿ? Ñ.Âóðüóí. // Ýóðóëòó,
ïàòûðòû.
Øóð åòìÿê – á à õ øóð ñàëìàã.
Øóð ñàëìàã – ñÿñ-êöé ñàëìàã, ýóðóëòó ãî-
ïàðìàã. Øóðà ýÿëìÿê – âÿúäÿ ýÿëìÿê, úóøà
ØÓÐÀ
ýÿëìÿê, ðóùëàíìàã, øþâãëÿíìÿê. Òàð÷û øóðà
ýÿëÿð òàðû ýþðÿíäÿ. Ì.Ðàùèì. Øóðà ýÿòèð-
ìÿê – âÿúäÿ ýÿòèðìÿê, úóøà ýÿòèðìÿê, ðóù-
ëàíäûðìàã. Ïÿðèíè àëìàã ùÿâÿñè îíó òàìàì
øóðà ýÿòèðìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. “èëÿ” ãîøìàñû èëÿ – âÿúäëÿ, ùÿâÿñëÿ,
øþâãëÿ, ðóù éöêñÿêëèéè èëÿ. ×ûõäû ýöíÿø, äîëäó
úàùàí íóð èëÿ; Úöò÷ö ñöðöð òàðëàäà úöò øóð èëÿ.
Ì.ß.Ñàáèð. Þòöðäö øàõÿäÿ øóð èëÿ áöëáöë.
Ì.Ðàùèì.
ØÓÐÀ èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿíè,
èøè âÿ ñ. ìöçàêèðÿ åòìÿê, ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê
ö÷öí áèð éåðÿ éûüûøìà; ìöøàâèðÿ, ìÿúëèñ.
Âàëèäåéíëÿð øóðàñû.
2. Ùÿð ùàíñû áèð òÿøêèëàò, èäàðÿ, úÿìèééÿò
éàíûíäà ñÿðÿíúàìâåðèúè âÿ éà ìÿøâÿðÿò÷è
îðãàí. Èíñòèòóòóí åëìè øóðàñû. Ùÿìêàðëàð Èòòè-
ôàãëàðû Øóðàñû. – Ðöñòÿì äþíöá àòûíû ÷ÿêìÿê
èñòÿðêÿí, Ãÿùðÿìàí ïåäàãîæè øóðàíûí öçâ-
ëÿðèëÿ è÷ÿðèäÿí ÷ûõäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Çàêèðîâ:]
Ôëîðà, åëìè øóðà öçâëÿðè ýÿëèáëÿð? ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
Øóðà åòìÿê – èúëàñ ÷àüûðìàã, ìÿú-
ëèñ ãóðìàã, éûüûøûá ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê.
3. Á à õ Ñîâåò (áÿçÿí úÿì øÿêëèíäÿ: øóðà-
ëàð). Øóðà êàòèáè Ìÿììÿäÿëè äÿ àñóäÿ, ôèêèðñèç-
çèêèðñèç ýÿëèá äÿôòÿðõàíàíûí ñîë êöíúöíäÿ þç
éåðèíäÿ îòóðäó. Á.Òàëûáëû. Øóðàëàð ùþêóìÿ-
òèíäÿ ãàäûíëàðà çöëì âÿ úÿáð åäÿíëÿðèí éåðè
ùÿáñõàíàäûð. Ñ.Ùöñåéí. [Êÿðèì:] ..Øóðàíûí
ãóðóëìàüûíäàí îí èë êå÷èð, [ßðøàä] íèéÿ ýÿ-
òèðèá òöôÿíýè ùþêóìÿòÿ òÿùâèë âåðìÿéèá?
È.ßôÿíäèéåâ.
4. Ñå÷èëìèø âÿ éà òÿéèí îëóíìóø øÿõñëÿð-
äÿí èáàðÿò îëóá, äþâëÿò, éàõóä îíóí ùÿð ùàíñû
áèð ñàùÿñèíäÿ ðÿùáÿð ðîë îéíàéàí áÿçè äþâëÿò
îðãàíëàðûíûí àäû. Ìöäàôèÿ øóðàñû. Õàëã òÿñÿð-
ðöôàòû øóðàñû.
ØÓÐÀËÀØÌÀ “Øóðàëàøìàã”äàí ô.èñ. á à õ
ñîâåòëÿøìÿ.
ØÓÐÀËÀØÌÀÃ á à õ ñîâåòëÿøìÿê. Þëêÿ-
ìèç øóðàëàøàíäà Ìèðçÿ Ìóñòàôà öçöíÿ ïÿðäÿ
÷ÿêèá ãûðìûçûëàøäû, þçöíö êîììóíèñò ãÿëÿìÿ
âåðäè. Å.Ñóëòàíîâ. [Ùàúû:] Áó èë àïðåë äÿ ýÿëñÿ,
äöç îí èë îëóð êè, Àçÿðáàéúàí øóðàëàøûáäûð.
Ãàíòÿìèð.
ØÓÐßÂÈ ñèô. [ÿð.] òàð. Ñîâåòëÿðÿ, ñîâåòëÿð
þëêÿñèíÿ, ñîâåò àäàìëàðûíà õàñ âÿ àèä îëàí.
Øóðÿâè ãàðäàøëàð, áèçèì ñþçëÿðèìèçè åøèäèí âÿ
øóðà ôÿùëÿëÿðèíÿ éåòèøèí. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÖÀËÀÍÌÀÃ
ØÓÐÔ èñ. [àëì.] Ìÿäÿí éàòàãëàðû òàïìàã
ö÷öí ãàçûëàí ãóéó.
ØÓÐÈØ èñ. [ôàðñ.] Ãàðûøûãëûã, ãàðüàøàëûã,
èüòèøàø, øóëóãëóã. Ãàçàõ ìàùàëûíûí âÿêèëè Ïÿ-
íàù àüàíûí çàìàíûíäà áèð ïàðà øóðèø âÿ èíãè-
ëàáûí âöãóèíÿ ýþðÿ Ãàçàõ ìàùàëûíäàí áèð
íå÷ÿ åëàò êå÷èá Ãàðàáàü âèëàéÿòèíÿ, Èáðàùèì
õàíûí òÿùòè-ùèìàéÿñèíÿ ýåäèáëÿð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
[Ìîçàëàí áÿé:] Àé Àëëàù, Èðàíûí áó øóðèø âàõ-
òûíäà, ýþðÿñÿí, áàøûìà íÿ ìöñèáÿòëÿð ýÿëÿúÿê..
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Øóðèø äöøìÿê – ãàðûøûã-
ëûã, ãàðüàøàëûã äöøìÿê, èüòèøàø ãàëõìàã, àðà
ãàðûøìàã. Êÿíääÿ øóðèø äöøäö. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Âÿçèð:] Ñóñ! Þéëÿ ñþç äåìÿ, éîõñà
úàìààò õÿáÿðäàð îëñà, ùàìàí äÿì øóðèø äö-
øÿð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Øóðèø ñàëìàã – 1) ãàðûøûã-
ëûã ñàëìàã, ãàðüàøàëûã ñàëìàã, àðàíû ãàðûø-
äûðìàã, èüòèøàø ñàëìàã, øóëóãëóã òþðÿòìÿê.
Ìöäèð [Ãóðáàí Ìÿðÿíäèíè] âÿòÿíïÿðÿñòëèê
ùèññëÿðèíè èòèðìÿêäÿ âÿ øóðèø ñàëìàãäà èòòè-
ùàì åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ; 2) ñÿñ-êöé ñàëìàã,
ýóðóëòó ñàëìàã. Ýÿëèí, èíäè íÿüìÿíè áàøäàí
÷àëàã; Äàüà, äàøà, ñÿùðàéà øóðèø ñàëàã.
À.Ñÿùùÿò.
ØÓÐÓÏ èñ. [àëì.] Áóðüóëó ìûõ, âèíò.
ØÖÀ èñ. [ÿð.] 1. Ýöíÿøäÿí âÿ áàøãà áèð èøûã
ìÿíáÿéèíäÿí ÷ûõàí èøûã òåëëÿðè. Ýöíÿø øöàñû.
Èøûã øöàñû. – Èëê áàùàðûí éåíè ùÿéàòâåðèúè ýö-
íÿøè, þçöíöí èëûã âÿ ìóíèñ øöàñûíû ÿòðàôà ñà÷-
ìàãëà ãûøûí áûãäûðûúû âÿ ñîéóã ùàâàñûíà ãÿ-
ëÿáÿ ÷àëìàãäà èäè. Ñ.Ùöñåéí. Ýöíÿøèí øöàëàðû
ãöââÿäÿí äöøìöø âÿ éàéäà ñà÷äûüû ùÿðàðÿòè
âåðìÿêäÿí àúèç èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
2. õöñ. Àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ. Ùÿð ùàíñû
åíåðæèíèí éàéûëìà õÿòòè. Ðåíòýåí øöàëàðû. Èñòè-
ëèê øöàëàðû. Ðàäèóì øöàëàðû.
◊ Øöà õÿñòÿëèéè – ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿðèí
îðãàíèçìÿ òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ òþðÿéÿí õÿñòÿëèê.
ØÖÀËÀÍÄÛÐÌÀ “Øöàëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ØÖÀËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Øöà áóðàõäûðìàã,
øöà ñà÷äûðìàã.
2. ôèç. Ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèí òÿñèðèíÿ ìÿ-
ðóç áóðàõìàã.
ØÖÀËÀÍÌÀ èñ. 1. “Øöàëàíìàã”äàí ô.èñ.
2. ôèç. Ðàäèîàêòèâ åëåìåíòëÿðèí øöàáóðàõìà
õàññÿñè.
ØÖÀËÀÍÌÀÃ ô. Øöà áóðàõìàã, øöà ñà÷-
ìàã, øöà âåðìÿê. Åëåêòðèê àïàðàòëàðûíäà ñÿð-
áÿñò åëåêòðîíëàð ìÿíôè êîíòàêòûí ñÿòùèíäÿ øöà-
ëàíûð. Ï.Ðöñòÿìçàäÿ.
243
ØÖÀËÛ
ØÖÀËÛ ñèô. Øöàáóðàõàí, øöàâåðÿí, øöàñû
îëàí. Øöàëû óëäóç.
ØÖÀÐ èñ. [ÿð.] 1. Ñèéàñè ïàðòèéàíûí ìöÿé-
éÿí òàðèõè øÿðàèòäÿ êöòëÿëÿð ãàðøûñûíäà èðÿëè
ñöðäöéö ðÿùáÿð èäåéàíû, âÿçèôÿíè âÿ éà òÿëÿáè
ãûñà âÿ àéäûí øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿí ìöðàúèÿò;
÷àüûðûø. // Öñòöíäÿ áåëÿ ÷àüûðûø ñþçëÿðè îëàí
ïëàêàò. Íöìàéèø÷èëÿðèí ÿëëÿðèíäÿ øöàðëàð èðÿëè-
ëÿéèðäèëÿð.
2. ìÿú. Áèð øÿõñèí ìÿñëÿêèíè, ùÿðÿêÿò òÿð-
çèíè, ìÿãñÿä âÿ éà òÿëÿáèíè èôàäÿ åäÿí êÿëàì
âÿ éà èôàäÿ. Ùàúû Ðöñòÿìèí ùÿìèøÿ øöàðû áó
èäè: “Ôöðñÿòè ôþâò åéëÿìÿç àãèë, ìÿýÿð íàäàí
îëà”. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Îõóìàã, ãàçàíìàã,
ñÿðâÿò ñàùèáè îëìàã [Ãóëóíóí] áèðèíúè øöàðû
èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØÖÀÐ×ÛËÛà èñ. ßìÿëè ùÿðÿêÿò, èø äåéèë,
àíúàã øöàð èðÿëè ñöðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿ.
..Úàááàðëûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿêè èúòèìàè ôèêèð
äàùà äà äÿðèíëÿøèð, àêòóàë ìþâçó øöàð÷ûëûüà
÷åâðèëìèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÖÀÑÀ×ÀÍ, ØÖÀÑÀ×ÛÚÛ ñèô. Øöàáóðàõàí,
øöàéàéàí.
ØÖÀÑÀ×ÌÀ á à õ øöàëàíìà 2-úè ìÿíàäà.
ØÖÀÂÀÐÈ ñèô. Øöàéàîõøàð, øöà êèìè.
ØÖÁÙß èñ. [ÿð.] Áèð øåéèí ýåð÷ÿêëèéèíÿ
õàòèðúÿì îëìàìà, áèð øåéèí ùÿãèãÿòÿ óéüóí
îëà áèëÿúÿéè ùàããûíäà ôèêèð, ýöìàí, øÿêê, òÿ-
ðÿääöä. [Íöøàáÿ:] Ñÿíÿ ãÿëáèìäÿ áèð èìàí
âàðûäû; Êþíëöìö øöáùÿ, òÿðÿääöä ñàðûäû.
À.Øàèã. Ìÿëóí øöáùÿ Ìÿììÿäáàüûðà ðàùàò-
ëûã âåðìèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Ìÿøÿäè Øÿðèôèí öðÿéè
ñàêèò îëìóð, øöáùÿ, íàðàùàòëûã, òÿøâèø îíóí
éàõàñûíäàí ÿë ÷ÿêìèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
Øöáùÿ
äîüóðìàã (îéàíäûðìàã) – øöáùÿëÿíäèðìÿê,
øöáùÿéÿ ñÿáÿá îëìàã. ..Ãûçûí éàõøû ýåéèìè
ìÿíäÿ øöáùÿ îéàíäûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ..Ëåé-
ëÿê þçöíö äöçÿëòìÿéÿ, èçàôè øöáùÿ äîüóðìà-
ìàüà, àüàñûíûí ìöãàáèëèíäÿ ýþçöêþëýÿëè îë-
ìàìàüà ÷àëûøûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Øöáùÿ åò-
ìÿê – áèð øåéèí ýåð÷ÿêëèéèíÿ òàì èíàíìàìàã,
õàòèðúÿì îëìàìàã, àðõàéûí îëìàìàã. Õÿáÿ-
ðèí äöçëöéöíÿ øöáùÿ åäèðÿì. Øöáùÿ åòìÿ-
ìÿê (åëÿìÿìÿê) – èíàíìàã, õàòèðúÿì îë-
ìàã, àðõàéûí îëìàã. Àíàì áóíà ðàçû îëäó,
÷öíêè îíäàí àéðûëìàéàúàüûìà øöáùÿ åòìèðäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Òàùèð Ëÿòèôÿíèí àéäûí áàõûø-
ëàðûíäàêû ñÿìèìèééÿòÿ ãÿòèééÿí øöáùÿ åëÿ-
ìèðäè. Ì.Ùöñåéí. Øöáùÿäÿí ÷ûõàðòìàã –
èíàíäûðìàã, øöáùÿ éåðè ãîéìàìàã. Áèð íå÷ÿ
244
ØÖÁÙßËÈ
ýöíäÿí ñîíðà ýþðöðñöíöç âàðèñëÿð øöáùÿäÿí
÷ûõìàã ö÷öí þçëÿðè ýÿëèá àçäàí-÷îõäàí ìÿøÿ-
äèéÿ âåðèá ùàëàëëûã àëûðëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Øöáùÿéÿ äöøìÿê – øöáùÿëÿíìÿê, øöáùÿ
ÿìÿëÿ ýÿëìÿê. [Àõóíä:] Àììà èíäè êè ñèç
äåéèðñèíèç, [Ñÿðèééÿ] ðàçû äåéèë, ÿðç îëñóí,
ìÿí äÿ øöáùÿéÿ äöøäöì. Ú.Úàááàðëû. Øöá-
ùÿéÿ ñàëìàã – øöáùÿ äîüóðìàã, øöáùÿëÿí-
äèðìÿê. [Íèýàð:] Êîðîüëó, áó ãûçûí ñþçö ìÿíè
øöáùÿéÿ ñàëûá. “Êîðîüëó”. Ùå÷ øöáùÿ éîõ-
äóð êè... – øöáùÿñèç, èíàíûí, ùÿãèãÿòÿí, ýåð-
÷ÿêäÿí, éÿãèí. Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, [ãûç]
âÿëèÿùäè ñåâäèéèíè äåìÿê èñòÿéèðäè, ëàêèí áóíà
úÿñàðÿò åòìèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Õÿééàì:]
Âàðëûüûì áèð ùå÷ÿ áÿíçÿð ìöáùÿì; Ùå÷ âàð
îëìàç, áóíà éîõäóð øöáùÿì. Ù.Úàâèä.
ØÖÁÙßËßÍÄÈÐÌß “Øöáùÿëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ØÖÁÙßËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Øöáùÿ îéàòìàã,
øöáùÿéÿ ñàëìàã, øöáùÿ äîüóðìàã. Îíóí ùàã-
ãûíäà åøèòäèéè áÿçè øåéëÿð Áöëÿíäè Úàìàëäàí
øöáùÿëÿíäèðèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÖÁÙßËßÍÌß “Øöáùÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÖÁÙßËßÍÌßÊ ô. 1. Áèð øåéèí ýåð÷ÿê
îëóá-îëìàäûüûíû êÿñäèðÿ áèëìÿìÿê, øöáùÿ
åòìÿê, øÿêê åòìÿê, èíàíìàìàã. Ñåéèä ßùìÿä
ìÿäàõèëè àç ýþðöá éîëäàøûíäàí øöáùÿëÿíäè..
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ìåùðèáàí øöáùÿëÿíìÿéÿ áàø-
ëàäû. Ñ.Ùöñåéí. Âàùèä âÿ Ðöáàáÿíè òàíûéàí-
ëàð àðàñûíäà åëÿ àäàì éîõ èäè êè, áó èêè úà-
âàíûí åâëÿíÿúÿéèíÿ øöáùÿëÿíñèí. Ìèð Úÿëàë.
2. Ýöìàíû ýåòìÿê, ýöìàí åòìÿê, çÿíí
åòìÿê. Äàüäà äÿðâèø ýÿçäèéèíè þìðöíäÿ õÿ-
áÿð âåðÿí éîõ èäè. Ìÿí áóíäàí øöáùÿëÿíäèì.
À.Äèâàíáÿéîüëó. Ìÿùÿððÿì îíóí áàøãà áèð
àëÿìäÿí ýÿëìèø ôþâãÿëàäÿ èíñàí îëäóüóíà
øöáùÿëÿíèðäè. Ù.Íÿçÿðëè.
ØÖÁÙßËÈ ñèô. 1. Øöáùÿ îéàäàí, øöáùÿ äî-
üóðàí, øöáùÿéÿ ñÿáÿá îëàí. Øöáùÿëè àäàì.
Øöáùÿëè ìÿñÿëÿ. – Êàòèáèí éóìøàã ðÿôòàðû Ñàë-
ìàíà áèð úöð ýÿëèð, øöáùÿëè ýþðöíöð, ãîðõó-
äóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ. Ìÿí äèããÿòëÿ àüàúà
áàõûá ãàëûí áóäàãëàðûí àðàñûíäà øöáùÿëè áèð
ãàðàëòû ýþðäöì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Î ãÿäÿð äÿ èíàíûëàñû îëìàéàí, íèééÿòè,
ëÿéàãÿòè, ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðè øöáùÿ äîüó-
ðàí. Øöáùÿëè àäàì. ßõëàãû øöáùÿëè.
3. Ùÿð øåéÿ øöáùÿ èëÿ áàõàí, ùÿð øåéäÿí
øöáùÿëÿíÿí, ñîí äÿðÿúÿ åùòèéàòëû. Àéäÿìèð áèð
ãà÷àãäûð, ùÿð áèð øåéäÿí øöáùÿëè. Ú.Úàááàðëû.
ØÖÁÙßËÈËÈÊ
ØÖÁÙßËÈËÈÊ èñ. Øöáùÿëè îëìà, øöáùÿëè
øåéèí ùàëû.
ØÖÁÙßËÈ-ØÖÁÙßËÈ çÿðô Øöáùÿëè ùàëäà,
øöáùÿ åäèðúÿñèíÿ, øöáùÿ èëÿ. Áàüáàí øöáùÿëè-
øöáùÿëè Ùÿúÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðòäè.. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ìöðñÿë äóðóõà-äóðóõà, øöáùÿëè-øöáùÿëè ïû-
÷ûëäàäû. ß.Âÿëèéåâ.
ØÖÁÙßÑÈÇ 1. çÿðô Ìöòëÿã, øÿêñèç. Øöáùÿ-
ñèç ìÿí äÿ ýÿëÿúÿéÿì. Øöáùÿñèç áó ýåúÿ éîëà
äöøìÿëèéèê. – [Ýÿðàé:] Áåëÿëèêëÿ î òàáå îëñà
áèçÿ; Øöáùÿñèç áàø ÿéÿð ùÿð ÿìðèìèçÿ. À.Øàèã.
2. àðà ñ. ßëáÿòòÿ, òÿáèè. Î, øöáùÿñèç, äîüðó
äåéèðäè. Øöáùÿñèç, ìÿí îíó òÿùãèð åòìÿê èñòÿ-
ìèðäèì.
(Ùå÷) øöáùÿñèç êè, øöáùÿñèçäèð
êè... – éÿãèí êè, ÿëáÿòòÿ êè, ýþðöíöð êè, éÿãèí
êè. Øöáùÿñèçäè êè, ßùìÿä êèøè äÿ ãûçû äåäèéè
ñþçëÿðè äåéÿúÿêäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ùå÷ øöá-
ùÿñèç êè, Çÿðäàáèéÿ ãàðøû îëàí øèääÿòëè, ùÿéà-
ñûç ùöúóì, Ñåéèä ßçèì Øèðâàíè êèìè ãöäðÿòëè
áèð øàèð ìþâúóä èêÿí, úàâàáñûç ãàëìàéàúàãäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. [Ìÿììÿäîâ:] Øöáùÿñèç êè,
ùàìûíûí èøëÿäèéèíÿ áàõìàéàðàã, áó èøëÿðäÿ
[Êÿðèìîâóí] áþéöê ôÿàëèééÿòè îëìóøäóð.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ØÖÚÀßÒ èñ. [ÿð.] Èýèäëèê, ðÿøàäÿò, úÿñàðÿò,
úÿíýàâÿðëèê, ãî÷àãëûã, áàùàäûðëûã, ìÿðäëèê.
Ñÿõàâÿò îëìàéàí êÿñäÿ øöúàÿò ôåëè íàäèðäèð;
Êÿðÿìñèç êèìñÿíè ùÿð éåðäÿ ýþðäöì, áèùöíÿð
ýþðäöì. Ì.Â.Âèäàäè. [Âÿçèð:] Ëåéëà, áó íÿ
ùàëÿòäèð? Ñÿí ùàðà, Ùàðóí ùàðà. Ùàðóí øö-
úàÿò âÿ úÿñàðÿòäÿ àä ãàçàíìûø áèð ïÿùëÿâàí-
äûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Øöúàÿò ýþñòÿðìÿê –
ùöíÿð ýþñòÿðìÿê, èýèäëèê, ãî÷àãëûã åëÿìÿê.
[Òîüðóë:] Åù, ÷îõ áþéöê øöúàÿò ýþñòÿðìèøñÿí.
Ú.Úàááàðëû.
ØÖÚÀßÒËÈ ñèô. Úÿñàðÿòëè, úÿñóð, áàùàäûð,
ãî÷àã, èýèä. Þâëàäëàðû ãåéðÿòëèäèð, äàìàðëû;
Øöúàÿòëè, ùöíÿðëè, åòèáàðëû. À.Ñÿùùÿò. [Íÿúÿô
áÿé Äèëàðàéà:] Øöúàÿòëè ãàðäàøûí áó ýöí ùþ-
êóìÿòèí ÿìðè èëÿ Áàêû ìèëéîíåðëÿðèíäÿí Àüà-
áàëàéåâè ùÿáñ åëÿìèøäèð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ØÖßÐÀ èñ. [ÿð. “øàèð” ñþç. úÿìè] êëàñ. Øàèð-
ëÿð. ßýÿð÷è Ñÿäè âÿ Ùàôèçäÿí ñîíðà Èðàíäà
øåèð ãàéÿòäÿ òÿíÿççöëÿ äöøöá, øöÿðàíûí ÿøàðû
êöëëÿí áèìÿçìóí âÿ ìÿùç ïó÷ ëÿôôàçëûã îë-
ìóøäó. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ñåééèäà, áóíúà êè
ìÿñúèääÿí åäèðëÿð íèôðÿò; Íÿ ýþðöáëÿð, ýþðÿ-
ñÿí êèì, øöÿðà ìÿñúèääÿ? Ñ.ß.Øèðâàíè. ..Áèçèì
øöÿðà úèñìÿí ôþâò îëóáëàðñà äà, ðóùÿí âÿ
ØÖÊÐËÈËËÀÙ
ìÿíÿí ùÿëàê îëìàéûáëàð. Ô.Êþ÷ÿðëè. [À.Ñÿù-
ùÿò] ýÿíú èêÿí øåèðëÿ ìàðàãëàíàðàã Ñåéèä
ßçèìÿ òÿãëèäÿí áèð ÷îõ ãÿçÿë éàçìûøäûð. ßäÿáè
ãàéäàíû, õöñóñÿí, ÿðóç âÿçíèíè Øàìàõû øöÿðà
âÿ öðÿôàñûíäàí ñàéûëàí Ùàúû Úàááàð Ñàáèò-
äÿí þéðÿíìèø(äè).. À.Øàèã.
ØÖÜË èñ. [ÿð.] êëàñ. Èø, ìÿøüÿëÿ, ìÿøüó-
ëèééÿò. [Ïÿðè õàíûì:] À ãàäàí àëûì .. ñþçöìÿ
ãóëàã àñ, î ãÿäÿð øöüëöì âàð êè, ñÿíè ýþðìÿê
îëìóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ßð äåéèë, øàèð èìèø
õàíÿõÿðàá; Ôèêðè éàçìàã, îõóìàã, øöüëö êè-
òàá. Ì.ß.Ñàáèð. [Ñÿëèìÿ íÿíÿ:] Øöüëöì ÷îõ-
äóð; âàõò òàïìàéûðàì êè, ýÿëèá ñÿíèíëÿ ñþù-
áÿò åäÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // ßëëÿøìÿ, áèð øåéëÿ
ìÿøüóë îëìà.
ØÖÜÖËÇÖÌÌß èñ. [ÿð.] êþùí. äèí. Ìöñÿë-
ìàíëûãäà: Àëëàù ãàáàüûíäà ýöíàùêàðëûã, òÿã-
ñèðêàðëûã.
Øöüöëçöììÿ åëÿìÿê (åòìÿê) –
ýöíàùà áàòûðìàã, ýöíàùêàð åëÿìÿê. Ìÿð-
ùóìóí âàðèñëÿðè áèð-áèðëÿðèíèí öçöíÿ áàõûá,
öðÿêëÿðè éóìøàëìûø ùàëëàðûíäà þëöëÿðèíè øö-
üöëçöììÿ åëÿìÿê èñòÿìÿéèá ïóëëàðû âåðèðëÿð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Øöüöëçöììÿ îëìàã – ýö-
íàùà áàòìàã, ýöíàùêàð îëìàã.
ØÖÙÓÄÈ ñèô. [ÿð.] äèë÷. Ôåëèí èêè êå÷ìèø ôîð-
ìàñûíäàí áèðèíèí àäû. Øöùóäè êå÷ìèø.
ØÖÊÊÖÒÌß “Øöêêöòìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÖÊÊÖÒÌßÊ ô. Ãîíäóðìàã, îòóðòìàã.
[Ñÿëèì áÿé:] Àììà èíäè... Áèð ÷îëàã éàáûíû
ìèíèðñÿí, áèð ãóøó øöêêöòöðñÿí áàðìàüûíûí
áàøûíà, îíóí äà áèð ýþçö êîð, áèð ýþçö äÿ
ìÿéóá. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÖÊÐÀÍ èñ. [ÿð.] êëàñ. Éàõøûëûã áèëìÿ, åäè-
ëÿí éàõøûëûüà ìöãàáèë åäèëÿí ìèííÿòäàðëûã,
òÿøÿêêöð, øöêöð. Ñÿí àçàä åéëÿäèí ãÿìäèäÿ
ùöððèééÿòïÿðÿñòàíû; Ñÿíÿ ëÿáðèçè-øöêðàíäûð
áöòöí ÿùðàð, ùöððèééÿò! Ì.Ùàäè.
ØÖÊÐÀÍß [ÿð. øöêð âÿ ôàðñ. ...àíÿ] êëàñ.
1. Á à õ øöêðàí. [Äèâàíáÿéè:] Áàðè áó èøèí
øöêðàíÿñèíÿ íèçàìà òàáå îëóí, ÿéÿð÷è ùå÷ íè-
çàìû âÿ çàáèòÿíè àíëàìûðñûíûç! Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. // Øöêðàíëà øÿêëèíäÿ – ìèííÿòäàðëûãëà,
òÿøÿêêöðëÿ, äÿðèí ðàçûëûã ùèññè èëÿ. Åé ÿçèçè-
äèëö úàí, åé ôÿðÿùè-ãÿëáè-ìÿëóë! Åäÿðÿì èøòÿ
áó òÿêëèôèíè øöêðàíÿ ãÿáóë. À.Ñÿùùÿò.
2. èñ. Òÿøÿêêöð, ìèííÿòäàðëûã, ðàçûëûã ÿëà-
ìÿòè îëàðàã âåðèëÿí øåé.
ØÖÊÐËÈËËÀÙ, ØÖÊÐÖËËÀÙ [ÿð.] àðà ñ.
Àëëàùà øöêöð, õîøáÿõòëèêäÿí, áÿõòèìäÿí. Ìÿí
245
ØÖÊÓÔß
Âàãèôÿì, êóéèí ìÿíÿ Êÿáÿäèð; Øöêðëèëëàù, ìö-
ñÿëëàéÿ äþíìöøÿì. Ì.Ï.Âàãèô. Øöêðëèëëàù, ùÿð
íÿ èñòÿðäèì, ìöùÿééàäûð ìÿíÿ. Ã.Òÿáðèçè.
ØÖÊÓÔß èñ. [ôàðñ.] Ýöë, ÷è÷ÿê. Áàø ÷û-
õàðìûø øöêóôÿëÿð ñåéð åëÿð; Éàøûëûíà, î àëûíà
ñåâäèéèì! Ì.Â.Âèäàäè. Ñÿáà ýÿòèðäè ýåíÿ
ìöæäÿéè-ýöëöñòàíû; Øöêóôÿëÿð à÷ûëûð, ôÿñëè-
íþâáàùàð ýÿëèð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Áÿçÿêëÿíèð, äö-
çÿêëÿíèð, áàüûí ôÿçàñû ðÿíýëÿíèð; Éàøûëëàíûð,
ùÿì àëëàíûð, øöêóôÿëÿð ÷è÷ÿêëÿíèð. À.Ñÿùùÿò.
ØÖÊÓÔßËßÍÌß “Øöêóôÿëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ØÖÊÓÔßËßÍÌßÊ ô. À÷ûëìàã, ÷è÷ÿêëÿí-
ìÿê, çàùèð îëìàã (ýöë ùàããûíäà). Øöêóôÿ-
ëÿíìèø (ô.ñèô.) ýöëëÿð íÿñèìèí äÿéìÿñèíäÿí
åíèá ãàëõäûãúà Ýöëñöìöí âèäàñûíà úàâàáÿí
“Ýåò, Àëëàù ñÿíè õîøáÿõò åëÿñèí!” äåéèðäèëÿð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÖÊÓÙ(ß) [ôàðñ.] êëàñ. Áþéöêëöê, óëóëóã,
ÿçÿìÿò, úàëàë, ùÿøÿìÿò; øàí-øÿðÿô. Áèð òÿõòè-
ðÿâàí è÷èíäÿ Ëåéëè; Íÿ øþâêÿòÿ, íÿ øöêóùÿ
ìåéëè. Ôöçóëè. Ýÿðÿê êöëëÿí ýåäèá, êÿìàëè-
øöêóù âÿ òÿíòÿíÿ èëÿ [Éóñèô Ñÿððàúû] ýÿòèðèá,
áó òÿõòèí öñòöíäÿ îòóðäóá ìöñòÿãèëëÿí þçöíö
ïàäøàù áèëÿñèíèç. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ùÿð áèð
òÿêéÿ ñàùèáè, òÿçèéÿñèíèí øöêóùó ö÷öí Ñîôè Ùö-
ñåéíè ÷àüûðìàüû âàúèá áèëÿðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÖÊÓÙËÓ ñèô. êëàñ. êþùí. Òÿíòÿíÿëè, ÿçÿ-
ìÿòëè, úàëàëëû; øàí-øÿðÿôëè. Òîé ÷îõ øöêóùëó
(ç.) êå÷äè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ØÖÊÖÐ èñ. [ÿð.] Åäèëÿí éàõøûëûüà ãàðøû ìèí-
íÿòäàðëûã, òÿøÿêêöð, ðàçûëûã èôàäÿñè. [Êÿðáÿ-
ëàéû Ìÿùÿììÿä:] Ïÿðâÿðäèýàðà! Ñÿíäÿí
öçöëìÿéÿíÿ ùå÷ çàä îëìàç èìèø. Ñÿíÿ ìèí
øöêöð! – äåéèá, ÿëèíè óñòàíûí òîããàñûíà àòäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [ßëè ÿìíèééÿáàøû:] Áèð ýåúÿ-
ëèê ãîíàüûã, åâ ñàùèáè íÿ âåðñÿ, îíà äà øöêöð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
Øöêöð (øöêöð-ñÿíà) åò-
ìÿê (åëÿìÿê, ãûëìàã) – ðàçûëûã åòìÿê, ìèí-
íÿòäàðëûüûíû áèëäèðìÿê, òÿøÿêêöðöíö èôàäÿ
åòìÿê, ðàçûëûüûíû áèëäèðìÿê. Áèðèíè ýþð, ôèêèð
åëÿ; áèðèíè ýþð, øöêöð åëÿ. (Àòà. ñþçö). Ìåù-
ìàí êèøè ãûçûíûí ýþçëÿðèíÿ äèããÿòëÿ áàõäûüû
âàõò Ãÿìÿðèí öðÿéè äàü áîéäà îëóð, ãÿëáÿí
ôÿðÿùëÿíèð, ñöðäöêëÿðè àñóäÿ ùÿéàò ö÷öí
øöêöð-ñÿíà åäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
◊ Øöêöð Àëëàùà (Òàíðûéà, Éàðàäàíà
âÿ ñ.) – 1) éàõøû êè îëäó, õîøáÿõòëèêäÿí, áÿõòè-
ìèçäÿí (áÿõòèíèçäÿí). [Õÿñòÿ ñþâäàýÿð:] Øö-
246
ØÖÌÀÐß
êöð îëñóí Àëëàùà, øÿôà òàïäûì, äàùà úàíûìäà
áèð äÿðä ãàëìàäû. Å.Ñóëòàíîâ; 2) ðàçûëûã, ìèí-
íÿòäàðëûã, òÿøÿêêöð èôàäÿñè. [Ñÿíÿì:] Íÿ ö÷öí,
øöêöð Àëëàùà, éàõøûéàì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ãóð-
áàí:] Íÿ äåéèì, ùàããûí êÿðÿìèíÿ øöêöð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Àíà:] Îüëóìó åâëÿíäèðÿíäÿ,
îíóí àðâàäûíà [ùàìàéèëè] áàüûøëàéàðàì. Íÿ
åëÿéèì? Øöêöð äÿðýàùûíà, ãèñìÿò äåéèëìèø.
Á.Òàëûáëû. Øöêöð (øöêöðëÿð) îëñóí! – á à õ
Àëëàùà øöêöð! Ùÿäñèç øöêöðëÿð îëñóí äöí-
éàäà ýþðäöéöì ýöíëÿðÿ! Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. [Ùÿñÿíàüà:] Øöêöðëÿð îëñóí, ýÿëäèêúÿ
çèéàëûëàðûìûçûí ñàéû àðòûð, îíëàðû áèð ýþíäÿð
éàíûìà, ýÿëñèíëÿð áèð ñþùáÿò åäÿê. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Øöêöð îëñóí êè, ùàçûðäà èõòèéàð ÿëè-
ìèçÿ êå÷ìèøäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ØÖËß èñ. ìÿù. Ùÿð èêè òÿðÿôÿ óçàäûëìûø ãîë-
ëàðûí àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ (øÿðòè óçóíëóã þë÷öñö).
ØÖËßÊ èñ. Ïàð÷à çîëàüû, ïàð÷à òîïó. Ïÿíúÿ-
ðÿäÿí äöøÿí èøûã àü èïÿê øöëÿéè êèìè óçàíûá,
Ìóðàäûí ñîë äþøöíÿ éàéûëìûøäû. ß.Âÿëèéåâ.
Áèðúÿ äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ ãûðìûçû øöëÿêëÿð ãîë-
ëàðà áàüëàíäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÖËßÊËßÌß “Øöëÿêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÖËßÊËßÌßÊ ô. Øöëÿê ùàëûíà ñàëìàã,
ñàðûéàðàã òîï ùàëûíà ñàëìàã. Ïàð÷àíû øöëÿê-
ëÿìÿê. – Âåéñ þçö èçàù åòäè: – Áó ãûðìûçû
øöëÿíè Ùÿìçÿíèí äöêàíûíäàí ýþòöðìöøÿì, –
ïàð÷àíû øöëÿêëÿìÿéÿ áàøëàäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÖÌÀË ñèô. 1. Éåíè äèêÿëèá ýþéÿðÿí áóäàã,
çîü. ×ÿêèë øöìàëû. – Áèð øöìàë ïþùðÿíè; Áèð
âóðüóäà ãÿëÿì åëÿäè; Âÿ ãöðóðëà äåäè; Îâõà-
ðûíû ýþðäöíìö áàëòàíûí? Ð.Ðçà.
2. Äöç, ùàìàð. Ñàùèëäÿêè øöìàë âÿ çèëÿâ
äàøëàðûí áèð ïàðàñû éóéóëóá òÿìèçëÿíäèêäÿí
ñîíðà äàùà ïàðëàã ýþðöíöð. ß.Âÿëèéåâ. Éóíèñ
áû÷àüà èøàðÿ åòäè: – Éàõøû èòèëÿíñÿ, éöç ÿëëè þäÿ-
éÿðñÿí. Áó òàõòà ãóðóäóð, øöìàëäûð. Ìèð Úÿëàë.
3. ìÿú. Éåíèéåòìÿ, áîéëó-áóõóíëó. Ìÿì-
ìÿä áÿé îí èêè-îí ö÷ éàøûíäà àëàýþçëö, ãóì-
ðàëñà÷ëû, ýåíèøêþêñëö, øöìàë áèð îüëàíäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ØÖÌÀÐ èñ. [ôàðñ.] Ñàé, ùåñàá.
Øöìàðà
ýÿëìÿìÿê – ñàéà, ùåñàáà ýÿëìÿìÿê. Ìÿ-
êàíè-ÿñëèìäÿí äöøäöì àâàðÿ; Äÿðäèìèí ÿäÿäè
ýÿëìÿç øöìàðÿ. Àøûã Áàõûø.
ØÖÌÀÐß èñ. [ôàðñ.] êþùí. ßãðÿá (ñààòäà).
Ñààòû ÷ûõàðäûì, ãîéäóì ñòîëóí öñòÿ êè, ýþðöì,
ñààòûí øöìàðÿëÿðè íÿ âàõò ýÿëèá 3-öí öñòöíäÿ
ØÖÌßÐßÊ
äóðàúàãäûð êè, áþðêöìö ýþòöðöì, ãà÷ûì åâÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÖÌßÐßÊ ñèô. Úàâàí, éåíèúÿ ãàëõìûø.
Çåéíàëûí, öçÿðèíäÿ äàéàíäûüû áó úûüûð áèòìÿç-
òöêÿíìÿç øöìÿðÿê àüàúëàð àðàñûíäà ãàèá îëóð.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ØÖÌØÀÄ èñ. [ôàðñ.] 1. Úöðáÿúöð àëÿòëÿð, åâ
ÿøéàëàðè âÿ ñ. ùàçûðëàíàí ÷îõ ìþùêÿì
îäóíúàãëû ùÿìèøÿéàøûë àüàú.
2. Ìöãàéèñÿëÿðäÿ èøëÿíèð. Êþíöë ìàéèë îëóá
ñèéàù òåëèíÿ; Íàçèê áàðìàüûíà, øöìøàä ÿëèíÿ.
Àøûã ßëÿñýÿð. Áèð àç ìöääÿò êå÷ÿíäÿí ñîíðà
ãûç øöìøàä ÿëèíè éàõàñûíà óçàäûá ñààòà áàõûá
âÿ éåðèíäÿí òåç äóðóá ýåòäè. Í.Íÿðèìàíîâ.
Ùàìûäàí èðÿëèäÿ äàéàíìûø íàçèê ÿíäàìëû,
ãàðàáèð÷ÿê, øöìøàä ãàìÿòëè ýÿëèí Õÿëèëèí ñà-
ëàìûíû àëìàüà ìàúàë òàïìàäû. Ì.Ùöñåéí.
ØÖÌÓË èñ. [ÿð.] êëàñ. Øàìèë îëìà, äÿõëè
îëìà, àèä îëìà; àèäèééÿò. [Ìîëëàáàøû:] Îíà
áèíàÿí ìÿí úÿìè õöòÿáàéà ùþêì éàçäûì êè,
òàìàì âèëàéÿòëÿðèí ìÿíàáèðèíäÿ õàëãà åëàí
åòñèíëÿð êè, ùàìàí ÿùàäèñèí ñèëñèëåéè-ñÿôÿâèé-
éÿéÿ øöìóëó éîõäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ØÖÌÖÐ èñ. [ÿð. õöñóñè àääàí – Øöìð] Çàëûì,
ãàíè÷ÿí, ãàòèë, úÿëëàä ìÿíàñûíäà. Äöçö åëÿ
ìèëëÿòèí ÿéðè-öéðöñö ö÷öí ñÿíèí êèìè ÿëè ÿñìÿ-
éÿí áèð øöìöð ëàçûìäûð! – äåéÿ, Ìöãèì áÿé
Úàâàíøèð Ìèðçÿ Ïîëàä ìöÿëëèìè ýþçëÿðèíèí ãà-
áàüûíà ýÿòèðèá ùèääÿòëÿ ñþéëÿíäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Ùÿñÿíîâ:] Øöìöðÿ, Éåçèäÿ ýÿëÿí ëÿíÿò ìÿíèì
àòàìà ýÿëñèí, ÿýÿð ìÿí [Àááàñû] êîëõîçà áó-
ðàõñàì. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÖÐÓ [ÿð.]: øöðó åòìÿê (åëÿìÿê) – áàø-
ëàìàã. Ñÿðäàð Çàìàí õàí ñþçÿ øöðó åëÿäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ..Ìÿøÿäè ßñýÿð ýÿìè÷èëèê
èøèíÿ ìàùèð îëäóãäà þçö ö÷öí áèð áàðêàç àëûá
èøëÿìÿéÿ øöðó åòäè. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Îðàäà áèð
ùÿôòÿíèí ÿðçèíäÿ òÿçÿ áèð îòàã òèêìÿéè áèçÿ òàï-
øûðäû. Áèç èøÿ øöðó åòäèê. Ì.Èáðàùèìîâ.
ØÖÐÓÒ [ÿð. “øÿðò” ñþç. úÿìè] Øÿðòëÿð (áÿ-
çÿí øÿðò-øöðóò øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). [Øåéõ
ßùìÿä:] Êå÷ÿð. Àììà îðòàäà áèð íå÷ÿ øÿðò
âàð. [Øåéõ Íÿñðóëëà:] Èêè äîñò àðàñûíäà íÿ øÿðò,
íÿ øöðóò. Ñ.Ðÿùìàí.
Øöðóò áàüëàìàã
(ãîéìàã) – øÿðò (øÿðòíàìÿ) áàüëàìàã. [Éóñèô
øàùûí ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ Ãîëëàíä òàéôà-
ñûíäàí] ..áèð åë÷è ÿìÿëÿñè èëÿ Ãÿçâèíÿ âàðèä
îëäó êè, Èðàí äþâëÿòè èëÿ .. òèúàðÿò ö÷öí øöðóò
ØÖØß×È
áàüëàñûíëàð. Åë÷èíèí ÿìÿëÿñè èëÿ Éóñèô øàùûí
ùöçóðóíà éåòèðäèëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ØÖØ èñ. Íàçèê àüàú, ÷óáóã. Ëîáéà ëÿêëÿðèíÿ
øöø áàñäûðìàã.
ØÖØß èñ. 1. Êâàðñëû ãóìó ÿðèäèá êèìéÿâè
öñóëëà èøëÿìÿê íÿòèúÿñèíäÿ àëûíàí ñÿðò, øÿô-
ôàô ìàòåðèàë. Øöøÿ èñòåùñàëû. Òóòãóí øöøÿ. Íà-
õûøëû øöøÿ. Øöøÿ çàâîäó.
Øöøÿ êèìè (òÿê) –
1) þç ïàðûëòûñû, øÿôôàôëûüû âÿ ñ. úÿùÿòäÿí øöøÿéÿ
îõøàéàí (òÿøáåùëÿðäÿ èøëÿíèð). Ñèëèíèá ÷ÿêìÿñè,
øöøÿòÿê ïàðëàã; Äàðàíìûø ñà÷ëàðû ýåðèéÿ ãûâ-
ðàã. Ù.Ê.Ñàíûëû; 2) ìÿú. Äóðüóí, þëýöí, ùÿ-
ðÿêÿòñèç, úàíñûç. Ãàðàøûí ñèôÿòè èðè, äóðüóí,
øöøÿ êèìè ñîéóã ýþçëÿðè âàðäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Áó ìàòåðèàëäàí ùàçûðëàíàí íàçèê ëàé,
òÿáÿãÿ âÿ éà áàøãà ôîðìàëû øåé, ìÿìóëàò.
Ñòîëöñòö øöøÿ. Øöøÿ ýöëäàí. Ëàìïà øöøÿñè.
Øöøÿ òûõàú. Øöøÿ áîðó. – Êèòàá øêàôûíûí øöøÿ-
ëÿðè òÿðòÿìèç ñèëèíìèøäè. Ìèð Úÿëàë. Ãóòó ïÿí-
úÿðÿ øöøÿñèíè ïàðà-ïàðà åëÿäè. Ñ.Ðÿùìàí.
// Øöøÿ ãûðûüû, øöøÿ ïàð÷àñû. ßëèìè øöøÿ êÿñèá.

Áþéöäöúö øöøÿ – øåéè ÷îõ áþéöäöëìöø
øÿêèëäÿ ýþñòÿðÿí ëèíçà, ÿäÿñÿ. // Áóòóëêà. Áèð
øöøÿ ëèìîíàä. Èêè øöøÿ øÿðàá. – Ìèðçÿ Ñÿôÿð
åøèòìèøäè êè, øåèð éàçìàã ö÷öí èêè âàñèòÿ ëàçûì-
äûð: õÿëâÿò îòàã âÿ áèð øöøÿ øÿðàá. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Ìóðàä áÿé âÿ éîëäàøëàðû è÷êè øöøÿ-
ëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿñèíè áîøàëòìûø âÿ îòóðìàã-
äàí éîðóëóá óçàíìûøäûëàð. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØÖØßÁßÍÄ á à õ àéíàáÿíä. ..Ñîíà õàëà
øöøÿáÿíä îòàãäà ìàñàéà ñöôðÿ ñàëûá ìÿíè
îðàéà òÿêëèô åòäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Çåéíàë ýåíèø
áèð øöøÿáÿíäè êå÷èá, éåìÿê îòàüûíà ýèðäè.
Ñ.Ùöñåéí.
ØÖØßÁßÍÄËÈ á à õ àéíàáÿíäëè. Ãîúà óñòà
ôèêèðëè-ôèêèðëè, áåø-àëòû ïèëëÿëè äàø ïèëëÿêÿíëÿ
ãàëõûá øöøÿáÿíäëè áàëêîíà ÷ûõäû. Ì.Ùöñåéí.
Èêè òÿðÿôèíÿ éåíè ñÿëèãÿ èëÿ áàëêîíëó, åéâàíëû,
äèê äàìëû, øöøÿáÿíäëè ãÿøÿíý åâëÿð äöçöëìöø
àñôàëòëû êö÷ÿ ýöíäöç êèìè èøûã èäè. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
ØÖØßÚÈÊ èñ. Êè÷èê øöøÿ àëÿò. Ñûíàã øöøÿ-
úèéè. Ìèêðîñêîï øöøÿúèéè.
ØÖØß×È èñ. 1. Øöøÿ ñÿíàéåñè ôÿùëÿñè, øöøÿ
èñòåùñàëû èø÷èñè.
2. õöñ. ßðýèí øöøÿäÿí öôëÿìÿ éîëó èëÿ ìöõ-
òÿëèô ãàáëàð, ôèãóðëàð âÿ ñ. ùàçûðëàéàí óñòà.
3. Á à õ øöøÿñàëàí.
247
ØÖØß×ÈËÈÊ
ØÖØß×ÈËÈÊ èñ. Øöøÿñàëàíûí èøè, ñÿíÿòè,
ïåøÿñè.
ØÖØßÊßÑßÍ ñèô. Øöøÿ êÿñìÿéÿ ìÿõñóñ.
Øöøÿêÿñÿí àëÿò. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Øöøÿêÿñÿíëÿ
øöøÿëÿðè êÿñìÿê.
ØÖØßÊÈ èñ. ìÿù. Ðèøõÿíä, ÿëÿñàëìà, àðà-
éàãîéìà; ìàñãàðà, ôèòÿáàñìà.
Øöøÿêèéÿ
áàñìàã (ãîéìàã) ìÿù. – ëàüà ãîéóá ýöëìÿê,
èñòåùçà åòìÿê, àðàéà ãîéìàã, ÿëÿ ñàëìàã,
ôèòÿ áàñìàã. ..ßýÿð áóðàéà áèð ãÿðèáèí éîëó
äöøñÿ, îíó øöøÿêèéÿ áàñàúàãëàð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ØÖØßËßÌß “Øöøÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÖØßËßÌßÊ ô. Øöøÿ ñàëìàã. Ïÿíúÿðÿ-
ëÿðè øöøÿëÿìÿê.
ØÖØßËßÍÌß “Øöøÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÖØßËßÍÌßÊ ô. Øöøÿ âóðóëìàã, øöøÿ
ñàëûíìàã. Îòàüûí èøûã ìÿíáÿéè áèðúÿ ãàïû âÿ
áèð äÿ äàìäàêû øöøÿëÿíìèø (ô.ñèô.) áàëàúà ïÿí-
úÿðÿâàðè áèð áàúà îëäóüóíäàí îòàã ëàçûìè
ãÿäÿð èøûã äåéèëäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ØÖØßËßØÄÈÐÌß “Øöøÿëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ØÖØßËßØÄÈÐÌßÊ ô. ßðèäèá øöøÿ ùàëûíà
ñàëìàã, øöøÿ êèìè åòìÿê. Ãóìó øöøÿëÿøäèð-
ìÿê.
ØÖØßÑÀËÀÍ èñ. Øöøÿ ñàëìàãëà ìÿøüóë îëàí
àäàì; àéíàñàëàí, àéíàñàç, øöøÿ÷è. [Ìÿììÿä
ßëèéåâ] éàõøû äöëýÿð, ñÿëèãÿëè øöøÿñàëàí, ìàùèð
äàøéîíàí èäè. ß.Ñàäûã.
ØÖØßÑÈËßÍ, ØÖØßÒßÌÈÇËßÉßÍ ñèô.
Àâòîìîáèëèí, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí íÿçàðÿò
øöøÿñèíè òÿìèçëÿéÿí. À÷àð ùîðèçîíòàë âÿçèé-
éÿòäÿ ñàõëàíäûãäà øöøÿòÿìèçëÿéÿí úèùàç èøëÿ-
ìèð. ß.ßëèéåâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Áó èøè ýþðÿí
úèùàç. Ìàøûíûí øöøÿòÿìèçëÿéÿíè èøëÿìèð.
ØÖØßÖÔÖÐßÍ á à õ øöøÿ÷è 2-úè ìÿíàäà.
ØÖØßÂÀÐÈ ñèô. Øöøÿéÿáÿíçÿð, øöøÿ êèìè,
øöøÿéÿîõøàð. Øöøÿâàðè úèñèì. Øöøÿâàðè ìàòå-
ðèàë. – Ëàâà Éåð öçÿðèíäÿ òåç ñîéóìàñû íÿòèúÿ-
ñèíäÿ òÿðêèáèíèí áèð ãèñìè êðèñòàëëàøûð, äèýÿð
ãèñìè èñÿ õûðäà êðèñòàëëèê âÿ éàõóä øöøÿâàðè
îëóð. Ì.Ãàøãàé. // Øöøÿ êèìè øÿôôàô.
ØÖØßÉßÁßÍÇßÐ, ØÖØßÉßÎÕØÀÐ á à õ
øöøÿâàðè. Øöøÿéÿáÿíçÿð úèñèì.
ØÖØÒßÐ èñ. [ôàðñ.] ìóñ. Àçÿðáàéúàí
êëàññèê ìóüàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû. ßëÿ àëäû
ãàâàëû îë äöõòÿð; Îõóäó ÷ÿì-õÿì èëÿ áèð
“Øöøòÿð”. Ñ.ß.Øèðâàíè. “Ðàñò”, “Øóð”, “Ñåýàù”,
248
ØÖÓÐ
“Øöøòÿð”, “×àðýàù”, “Áàéàòû-Øèðàç” âÿ “Ùó-
ìàéóí” Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí éåääè ÿñàñ
ëàäûäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ØÖÒÖËËßÌß “Øöòöëëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÖÒÖËËßÌßÊ á à õ øöòöìÿê. Äàüëàðûí
áàøûíäà áóëóä îéíàøûð; Èëàí êèìè øöòöëëÿéèð,
äûðìàøûð. À.Ñÿùùÿò.
ØÖÒÖÌß “Øöòöìÿê”äÿí ô.èñ.
ØÖÒÖÌßÊ ô. Áÿðê ãà÷ìàã, ñöðÿòëÿ ýåò-
ìÿê, áÿðê ñöðöá ýåòìÿê, þòöá êå÷ìÿê. ..Áà-
ëàúà Ñàáèð øöòöéöá, î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ãà÷ûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìàøûí Àðàç
÷àéûíà äîüðó øöòöäö. Ì.Ùöñåéí.
ØÖÓÐ èñ. [ÿð.] 1. Äÿððàêÿ, àíëàã, äöøöíìÿ;
äÿðê åòìÿ, àíëàìà ãàáèëèééÿòè.
Øöóðó äî-
ëàøìàã – ñþçöíö, èøèíè, ùÿðÿêÿòèíè áèëìÿ-
ìÿê; àüëû ÷àøìàã. [Àëàýþç] áàøûíû èòèðèð,
îíóí .. øöóðó äîëàøûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Øöó-
ðóíà ÷àòìàã – áàøà äöøìÿê, àíëàìàã. Áàé-
ðàì ýàù éàñàâóëëàðà, ýàù äà êÿíäëèëÿðÿ áàõûð
âÿ åëÿ áèë ãîúàíûí ñþçëÿðè îíóí øöóðóíà ÷àò-
ìûðäû. Ì.Ùöñåéí. Áó äÿôÿ ãûçûí ñóàëû Èëéàñûí
øöóðóíà ÷àòäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Øöóðëó-
ëóã. Øöóðóí èíêèøàôû òÿðáèéÿíèí ÿí ÿñàñ ìÿã-
ñÿäëÿðèíäÿí áèðèäèð. Øöóðóíó èòèðìÿê –
1) áàéûëìàã, àüëûíû èòèðìÿê. Õÿñòÿ ãûçäûðìà-
íûí øèääÿòèíäÿí øöóðóíó èòèðäè. – [Ñÿìèðÿ:]
Íÿ âàõò âÿ íåúÿ øöóðóìó èòèðäèéèì éàäûìà
ýÿëèð. Ì.Ùöñåéí; 2) äÿëè îëìàã, ñÿðñÿìëÿ-
ìÿê, àüëû áàøûíäàí ÷ûõìàã.
2. Äöøöíúÿ, àüûë, ôÿùì. [Éàøëû êèøè:] Ýÿíú-
ëèê ùèññèééàòûì ìÿíè îíà òÿðÿô ÷ÿêñÿ äÿ, øöó-
ðóì áåëÿ áèð èøäÿí ÷ÿêèíìÿéè ìÿíÿ òþâñèéÿ
åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí. // Ãàíàúàã.
3. Èúòèìàè ùÿéàòûí èíñàí âÿ éà áèð ãðóï àäàì
òÿðÿôèíäÿí äÿðê åäèëìÿñè, áàøà äöøöëìÿñè,
àíëàøûëìàñû. Ñèéàñè øöóðóí àðòìàñû. Âÿòÿíäàø-
ëûã øöóðó. – ..Áèð éàçû÷ûíûí øöóðóíà áàøãàñû-
íûí ôèêðèíè éåðëÿøäèðìÿê õàì õÿéàëëàðäàíäûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
4. ôÿëñ. ïñèõ. Èíñàí áåéíèíèí ýåð÷ÿêëèéè ÿêñ
åòäèðìÿ ïðîñåñè. Øöóð áåéíèí ôóíêñèéàñûäûð.
Ìàòåðèéàíûí áèðèíúèëèéè âÿ øöóðóí èêèíúèëèéè.
// Ìöÿééÿí èúòèìàè ñèíèôëÿðè òÿìñèë åäÿí
àäàìëàðûí ïñèõîëîýèéàñû, ñèéàñè âÿ ôÿëñÿôè
áàõûøëàðû, äèíè, áÿäèè âÿ ñ. ýþðöøëÿðè. Âàðëûã
øöóðó ìöÿééÿí åäèð. Èúòèìàè øöóð. Äèíè øöó-
ðóí ôîðìàëàðû.
ØÖÓÐËÀÍÌÀ
ØÖÓÐËÀÍÌÀ “Øöóðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ØÖÓÐËÀÍÌÀÃ ô. Øöóðëó îëìàã, øöóðó àðò-
ìàã, äàùà øöóðëó îëìàã, àüûëëàíìàã.
ØÖÓÐËÓ ñèô. Øöóðó îëàí, àíëàãëû, äÿððàêÿëè,
äöøöíúÿëè, ôÿùìëè, ãàíàúàãëû. Øöóðëó òÿëÿáÿ.
Øöóðëó óøàã. – [Ñöëåéìàí:] Õåéð, áÿé, ßñýÿð
÷îõ ýþçÿë îüëàíäûð, ÷îõ àüûëëû, éàðàøûãëû âÿ ÷îõ
äà øöóðëó îüëàíäûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Øöóðóí
èíêèøàôû èëÿ, øöóðëà áàüëû îëàí. Øöóðëó éàø.
Øöóðëó ùÿéàò. Øöóðëó ñåâýè. Þìðöíöí øöóðëó
äþâðö. // Ùÿð ùàíñû áèð ýþðöøÿ, ïðèíñèïÿ èñòè-
íàä åäÿí. Øöóðëó àòåèñò. Øöóðëó ìàòåðèàëèñò.
// Çÿðô ìÿíàñûíäà. Àüûëëà äöøöíÿðÿê, ôèêèðëÿ-
øÿðÿê. Èøÿ øöóðëó éàíàøìàã. // Ãÿñäÿí, ãÿ-
ðÿçëÿ, áèëÿ-áèëÿ åäèëÿí. Øöóðëó ùÿðÿêÿò.
ØÖÓÐËÓËÓÃ èñ. Øöóðëó îëìà, äÿððàêÿñè
îëìà; ôÿùìëèëèê, äöøöíúÿëèëèê, äÿððàêÿëèëèê.
ØÖÓÐÑÓÇ ñèô. 1. Øöóðó îëìàéàí; äÿððàêÿ-
ñèç, ôÿùìñèç, äöøöíúÿñèç, àíëàãñûç. Øöóðñóç
àäàì. – [Ñÿëèìáÿé:] ..Ìÿíèì ãûçûì îéíàìàã
áèëñÿéäè, áàøûíà äîëàíàðäûì. Àììà íÿ åòìÿëè
êè, àòàñû êèìè øöóðñóç (ç.) ÷ûõûá, àéàã àòìàüû
äà áèëìèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Àüûëñûç, àüëà óé-
ìàéàí, àüëà, øöóðà çèää, ãàíàúàãñûç. Øöóðñóç
ùÿðÿêÿò. Øöóðñóç èø. // çÿðô Ãåéðè-øöóðè, ãåéðè-
èðàäè. Øöóðñóç òÿãëèä åòìÿê.
2. Áàéüûí, áàéûëìûø, þçöíäÿí ýåòìèø, øöó-
ðóíó èòèðìèø. Ýþçëÿðèíè (ç.) øöóðñóç éóììóø
ùàëäà. – Õÿñòÿ ýþçëÿðèíè áþéöê-áþéöê à÷ìûø,
ÿòðàôû øöóðñóç íÿçÿðëÿðëÿ ñåéð åäèðäè. Ù.Íÿ-
çÿðëè.
ØÖÓÐÑÓÇËÓÃ èñ. 1. Äÿððàêÿñèçëèê, ôÿùì-
ñèçëèê, äöøöíúÿñèçëèê, àüûëñûçëûã; ãàíàúàãñûç-
ØÂÅÐÒÁÎÒ
ëûã. Áó àäàìûí ùÿðÿêÿòëÿðè øöóðñóçëóüóíäàí
èðÿëè ýÿëèð.
2. Àüëà, øöóðà óéìàéàí ùÿðÿêÿò, äöøöíúÿ-
ñèç; àüûëñûç èø. Øöóðñóçëóã åòìÿê.
ØÖÂß á à õ øÿâÿ. [Çàëõà:] ßòèí òþêöëñöí,
à êèøè! Î óçóí, øöâÿ ñàããàëà ùàéôûí ýÿëìÿäè?
Ñ.Ðÿùìàí.
ØÖÂßÐß: øöâÿðÿéÿ âåðìÿê äàí. – þç
ùÿðÿêÿòè èëÿ áèðèíè àüûð, ÷ûõûëìàç, ãîðõóëó
âÿçèééÿòÿ ñàëìàã, öìèäèíè ïó÷à ÷ûõàðòìàã,
àëäàòìàã, ñàòìàã, þëöìöíÿ âÿ éàõóä áÿä-
áÿõòëèéèíÿ ñÿáÿá îëìàã.
ØÖÂßÐßÍ èñ. áîò. ×ÿìÿíëÿðäÿ áèòÿí, ñàðû-
ëÿ÷ÿêëè, áóéíóçøÿêèëëè ìåéâÿëÿðè õàëã òÿáà-
áÿòèíäÿ äÿðìàí êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí èêèèëëèê
áèòêè. Äÿëëÿê Óñòà Úÿôÿð õÿñòÿíèí áàøûíûí
öñòöíö êÿñèá ãàí àëäû, Ýöëñöì õàëà äà øöâÿ-
ðÿí áèøèðäè, ýÿòèðäè.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ØÖÂÖË èñ. Óçóí, äöç àüàú. Áèð ýÿíú ÿëèíÿ
óçóí, øöâöë áèð àüàú – ìöâàçèíÿò àüàúû (ëÿí-
ýÿð) àëàðàã, êÿíäèðèí öñòöíäÿ ðÿãñ åäÿðäè.
Ù.Ñàðàáñêè.
ØÖÉ èñ. Úàâàí, íàçèê áóäàã, çîü.
ØÖÉÖÄ èñ. áîò. ×ÿòèðëèëÿð ôÿñèëÿñèíäÿí éå-
ìÿëè, ÿòèðëè áîñòàí áèòêèñè. Òÿðêèáèíäÿ âèòàìèí
îëàí êåøíèø, øöéöä, òÿðõóí êèìè ýþéÿðòèëÿðè,
õþðÿê áèøèðèá ùàçûðëàäûãäàí ñîíðà òþêìÿê
ëàçûìäûð. Ú.Íóðèéåâ.
ØÖÉÖÄÏËÎÂ èñ. Äöéöéÿ øöéöä ãàòûëàðàã
áèøèðèëÿí ïëîâ íþâö.
ØÂÅËËÅÐ èñ. [àëì.] Ï øÿêèëëè éàéìà ïàëàç
òèð.
ØÂÅÐÒÁÎÒ èñ. [àëì.] Áèðäîðëó, éåëêÿíëè
éöíýöë èäìàí ýÿìèñè.
249
Ò ÒÀÁÀÃ
Òò
Ò Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí èéèðìè éåääèíúè
ùÿðôè. Á à õ òå.
ÒÀ ÿä. 1. Áèð øåéèí áàøëàíäûüû íþãòÿíè áèë-
äèðèð; ëàï (îíäàí ñîíðàêû èñèì ÷ûõûøëûã ùàëäà
îëóð). ..Äÿíèçèí òà ýþáÿéèíäÿí ãîïóá ýÿëÿí
äàëüàëàð .. ýÿìèíè áèð òîï êèìè àòûá-òóòóðäó.
À.Øàèã. [Òàùèð] áÿëêÿ äÿ ñÿðíèøèíëÿðèí ùàìû-
ñûíäàí ÿââÿë ïÿíúÿðÿéÿ éàíàøûá, òà óçàãëàð-
äàí øÿùÿðÿ áàõûðäû. Ì.Ùöñåéí. Èíàä âÿ ãÿ-
òèééÿò òà óøàãëûãäàí [ßðÿáëèíñêèíèí] ãÿëáèíÿ
ùàêèì îëìóøäó. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Áèð èøèí ùÿääèíè, ãóðòàðàúàüûíû, ñîíóíó
áèëäèðèð (îíäàí ñîíðàêû èñèì éþíëöê ùàëäà îëóð).
Îíó òà ñààò ö÷ÿ ãÿäÿð ýþçëÿäèê. Êö÷ÿíèí òà
àõûðûíà ãÿäÿð éöéöðäöì. – [Ìÿëèê Ìÿììÿä]
òà ñöáùÿ êèìè áàðìàüûíûí àüðûñûíäàí éàòà
áèëìÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ìÿêòÿáèí ýåí, ùöíäöð
ãàïûñûíäàí òà äàðâàçàéà ãÿäÿð îëàí áèð-èêè
éöç àääûìëûã åíñèç õèéàáàí áèð àç êþëýÿëèêäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. Ãàéàíûí àëòûíäàêû ó÷óðóì-
äàí ÷ûíãûë ñöçÿðÿê òà äÿðÿéÿ ãÿäÿð ýåäèðäè.
Á.Áàéðàìîâ.
3. Ìÿãñÿä áèëäèðèð – òà êè, ìàäàì êè. Áàùà-
äûð èñòÿäè êè, ýèçëÿíñèí, òà ãûç îíó ýþðìÿéÿ.
Í.Íÿðèìàíîâ.
Òà êè – á à õ òà (3-úö ìÿ-
íàäà). Òà êè ìÿíçóðóí îëóáäóð, Ãþâñè, îë ãà-
ìÿò ñÿíèí; Éåé ýÿëèð ìèí ñÿðâäÿí áèð ìèñðÿè-
ìþâçóí ñÿíÿ. Ã.Òÿáðèçè.
4. Äàùà, áèð äÿ, àðòûã, áóíäàí áåëÿ. [Íèéà-
çàëû:] Ìÿíè þëäöðìÿ, òà ùå÷ êÿñíÿí èøèì îëìàç.
“Ãà÷àã Íÿáè”. // Äàùà. [Ìÿøÿäè Àüàêèøè:]
À áàëàì, ýåòìèðñÿí ýåòìÿ, òà éàëàí íèéÿ äå-
éèðñÿí? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ùàúû Ìåùäè:]
Èíäè òà ìÿí áèð çàä áèëìèðÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒÀÀÌ èñ. [ÿð.] 1. Õþðÿê, éåìÿê, áèøìèø.
Òààì áèøèðìÿê. – [Ïèøõèäìÿòáàøû:] Òàïøûðìû-
øàì, àøïàçëàð øàì ö÷öí òààì ùàçûð åòìÿéÿ
ìÿøüóëäóðëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Éåìÿê, éåìÿ, éåìÿê èøè. Èíñàôûìûí âÿ
âèúäàíûìûí éàíûíäà ìÿñóë îëàðàì, ÿýÿð éàëàí
äåñÿì êè, òÿãðèáÿí éàðûì ñààò ìÿíèì òààìûì
÷ÿêäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Òààìäàí ñîíðà
Ãûçõàíûì ñöôðÿíè éûüûøäûðàðàã äåäè. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ.
Òààì åòìÿê – õþðÿê éåìÿê.
250
ÒÀÀÐÖÔ èñ. [ÿð.] Áèð-áèðèíè òàíûìà, áèð-
áèðè èëÿ òàíûø îëìà, áèð-áèðèíè òàíûìà.
ÒÀÁ èñ. [ôàðñ.] Ýöú, ãöââÿò, òàãÿò. ßëèíèí
òàáû éîõäóð. – Éàòìàã ö÷öí ýþçëÿðèìèí õàáû
âàð; Äÿðä ÷ÿêìÿéÿ ìÿí éàçûüûí òàáû âàð.
“Ãóðáàíè”.
Òàá (òàáû) ãàëìàìàã – ýöú-
äÿí äöøìÿê, òàãÿòäÿí äöøìÿê, öçöëìÿê.
Àðòûã ãîëëàðûìäà ãàëìàìûøäû òàá; Öçìöøäö
úàíûìû ÷ÿêäèéèì ÿçàá. ß.Úàâàä. Òàá åòìÿê
(ýÿòèðìÿê) – äþçìÿê, äàâàì ýÿòèðìÿê.
[Àááàñ:] Êþíöë íåúÿ òàá åéëÿñèí; Ìÿí ñÿíäÿí
àéðûëûì, ýåäèì? “Àááàñ âÿ Ýöëýÿç”. ßðèäèð
ìóì êèìè äàøû ôÿðàãûí, åé ýöë; Ìÿí íåúÿ
àòÿøè-ùèúðàíûíà áÿñ òàá åëÿéèì? Ñ.ß.Øèðâàíè.
Òàá ýÿòèðìÿìÿê (ýÿòèðÿ áèëìÿìÿê) –
1) þçöíö ñàõëàéà áèëìÿìÿê, äàéàíà áèëìÿ-
ìÿê, äþçìÿìÿê. ßââÿë êàüûç éàçäûì âÿ ñîí-
ðà òàá ýÿòèðìÿäèì, áèð òåëåãðàô äà âóðäóì.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Àðâàäëàð òàá ýÿòèðÿ áèë-
ìÿéèá àüëàäûëàð, êèøèëÿð áàøëàðûíû éåðÿ äèêäè-
ëÿð.. Í.Íÿðèìàíîâ. ×îáàí îíó áèð àç äà ñóàë-
úàâàáà òóòñàéäû, Ýþçÿë òàá ýÿòèðìÿéèá éåíÿ
àüëàéàúàãäû. Ì.Ùöñåéí; 2) äóðóø ýÿòèðÿ áèë-
ìÿìÿê, äàâàì ýÿòèðÿ áèëìÿìÿê. Äöøìÿí
òàá ýÿòèðÿ áèëìÿéèá ãà÷ûð. “Ãà÷àã Íÿáè”.
Òàá òóòìàìàã (òóòà áèëìÿìÿê) – á à õ
òàá ýÿòèðìÿìÿê (ýÿòèðÿ áèëìÿìÿê). [Àüà
Êÿðèì õàí:] Öðÿéèì òàá òóòìàéûð, ìèíáàøû,
ìÿíè ãûíàìà, ãûíàìà!.. Í.Âÿçèðîâ. Áèð àçäàí
Ýöëþéøÿ èëÿ Õàíûì éåðëÿðèíäÿ òàá òóòà áèëìÿ-
éèá, êö÷ÿ òÿðÿôÿ ýÿëäèëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òàáäàí
äöøìÿê – òàãÿòäÿí äöøìÿê, ýöúäÿí äöøìÿê,
ùàëäàí äöøìÿê, öçöëìÿê. Ùöñåéíè î ãÿäÿð
âóðäóëàð êè, òàáäàí äöøäö. Ñ.Ðÿùìàí.
[Îäóí÷óîüëó] òàáäàí äöøìöø ùàëäà ýöúëÿ
àéàãëàðûíû ñöðöéÿðÿê õàí ìàëèêàíÿñèíäÿí
óçàãëàøìàüà áàøëàäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Òàáû
ýÿëìÿìÿê – ýöúö îëìàìàã, ýöúö ÷àòìàìàã,
áàúàðìàìàã. ..Âàùèä àäè áèð òÿëÿáÿ èäè, Ýÿë-
äèéåâ èëÿ òóòàøìàüà òàáû ýÿëìÿçäè. Ìèð Úÿëàë.
Òàáû êÿñèëìÿê – á à õ òàáäàí äöøìÿê. Ùèú-
ðèíäÿ ýåúÿëÿð êÿñèëèá òàáûì; Ýöíáÿýöíäÿí
àðòàð úþâðö ÿçàáûì. Ã.Çàêèð.
ÒÀÁÀÃ èñ. Äöéö, áóüäà âÿ ñ. ùþâñÿðëÿìÿê,
éàõóä øåé ãîéìàã âÿ éà áàøãà ìÿãñÿäëÿð
ö÷öí åíëè òàõòàäàí îéóëìóø àüàúäàí ùàçûð-
ëàíàí äàéàç, ýèðäÿ, éà óçóíñîâ ãàá. Áþéöê òà-
áàãëàðà áóüäà òþêöá èñëàäàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
[Ôàòìà àðâàä] îáàøäàíäàí ãàëõûá ÷èðìÿíìèø,
ÒÀÁÀÃ×À
òàáàüû ãàáàüûíà ãîéóá, ïóä éàðûì áóüäà
óíóíäàí õÿìèð éîüóðìóøäó. Ìèð Úÿëàë.
// Òÿêíÿ. Áÿçÿí Ìÿëÿê áàúû èøäÿí ãàéûäàðêÿí
åéâàíäà ñòîëóí öñòöíäÿ äÿéèðìàíäàí éåíèúÿ
ýÿòèðèëìèø áèð òàáàã óí, òÿçÿ áèøèðèëìèø ÷þðÿê
âÿ éà áèð äîë÷à ñöä ýþðÿðäè. ß.Ñàäûã.
ÒÀÁÀÃ×À èñ. Êè÷èê òàáàã, áàëàúà òàáàã.
Òàáàã÷àäà õÿìèð éîüóðìàã.
ÒÀÁÀÃ×ÀËÀÍÌÀ “Òàáàã÷àëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÒÀÁÀÃ×ÀËÀÍÌÀà á à õ òàáàãëàíìàã.
Ãûçûëýöë àõ÷àëàíäû; Ýöëö òàáàã÷àëàíäû; Úàí
âåðÿíäÿ ýÿëìÿäèí; Ãÿáðèì äÿ ìûõ÷àëàíäû.
(Áàéàòû).
ÒÀÁÀÃ×Û èñ. êþùí. 1. Òàáàãäà øåé ýÿçäè-
ðèá ñàòàí àäàì. Íàìÿëóì øÿõñ òåç-òåç ñààòûíà
áàõûð, òàáàã÷û ìöñÿëìàíäàí øåéëÿðèíè ýþòöðöá
îðàäàí áàøãà éåðÿ ýåòìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Òàáàã ãàéûðàí óñòà.
ÒÀÁÀÃËÀÍÌÀ “Òàáàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÁÀÃËÀÍÌÀÃ ô. Òàáàã êèìè åíëè – éàñòû
îëìàã; à÷ìàã. Âàõò éåòèøèá âÿäÿ ÷àòàíäà,
ãûçûëýöë êîëëàðû äà äöéìÿëÿíèá ãþí÷ÿëÿíèð,
ñîíðà òàáàãëàíûá à÷ûð, áàü÷àíûí òÿìòÿðàüûíû
àðòûðûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Áàùàðûí åëÿ âàõòû èäè
êè, àäàì èêè ýþç äÿ ñàòûí àëûá, à÷ûëàí ÷è÷ÿéÿ,
òàáàãëàíàí (ô.ñèô.) ýöëëÿðÿ áàõìàã èñòÿéèðäè..
Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀÁÀÍ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Ïàðëàã, ïàðûëäàéàí,
èøûãëû.
ÒÀÁÀÑÀÐÀÍËÀÐ úÿì Äàüûñòàíûí Òàáà-
ñàðàí âÿ Õèâ ðàéîíëàðûíäà éàøàéàí, èáåð-
Ãàôãàç äèëëÿðèíèí ëÿçýè ãðóïóíà äàõèë îëàí
áèð äèëäÿ äàíûøàí êè÷èê õàëã âÿ áó õàëãà ìÿí-
ñóá àäàìëàð.
ÒÀÁÀØÈÐ èñ. [ôàðñ.] Êèìéà, ðåçèí âÿ ñ.
ñÿíàéå ñàùÿëÿðèíäÿ èøëÿäèëÿí éóìøàã àü
ÿùÿíýäàøû. // Ùÿìèí ÿùÿíýäàøûíûí éàçìàã,
áèð øåéè àüàðòìàã âÿ ñ. ö÷öí èøëÿäèëÿí ïàð-
÷àñû, òîçó âÿ éà ìÿùëóëó. Äèâàðû òàáàøèðëÿ
àüàðòìàã. – Ñåìéîíîâ ëþâùÿäÿ òàáàøèðèí ñààò
ìåõàíèçìè êèìè àùÿíýäàð øÿêèëäÿ òàããûëäà-
ìàñûíäàí äÿðñèí íåúÿ êå÷äèéèíè ìöÿééÿíëÿø-
äèðÿðäè. È.Øûõëû.
◊ Òàáàøèð äþâðö ýåîë. – ìåçîçîé åðàñûíûí
ö÷öíúö ýåîëîæè äþâðö.
ÒÀÁÀØÈÐËÈ ñèô. 1. Òàáàøèð òîçó ãîíìóø,
òàáàøèðÿ áóëàíìûø. ßëëÿðè áöòöí òàáàøèðëèäèð.
ÒÀÁÅËÈÊ
2. Òÿðêèáèíäÿ òàáàøèð îëàí. Òàáàøèðëè ìÿù-
ëóë.
Òàáàøèðëè êàüûç – öçÿðèíÿ àü éàïûøãàí
ðÿíýè ÷ÿêèëìèø êàüûç.
ÒÀÁÅ èñ. [ÿð.] Áàøãàñûíûí òàáåëèéèíäÿ,
ùþêì âÿ èðàäÿñè àëòûíäà îëàí, îíäàí àñûëû îëàí,
îíñóç ùå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿéÿí, òàáå îëàí.
// ñèô. Òàáå îëàí, àñûëû îëàí, òàáåëèéÿ ÿñàñëàíàí.
Òàáå äþâëÿòëÿð. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Õèäìÿò öçðÿ
þçöíäÿí áþéöéÿ òàáå îëàí âÿçèôÿëè øÿõñ. Ìö-
äèðèí þç òàáåëÿðè èëÿ ðÿôòàðû ýþçÿëäèð.
Òàáå
åòìÿê – àñûëû åòìÿê, èòàÿòè àëòûíà àëìàã, þç
èðàäÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ ìÿú-
áóð åòìÿê, ðàì åòìÿê. [Ñÿìÿä áÿé] ùàìûíû
þç ôèêðèíÿ, þç àðçóñóíà òàáå åòìÿê èñòÿðäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Åë÷èí:] ..Áàøñûç àõàí ñóëàðû
þçöìöçÿ òàáå åòñÿê äÿ, ùÿëÿëèê ýþéëÿðÿ ýöúö-
ìöç ÷àòìûð. Ç.Õÿëèë. Òàáå îëìàã – áèðèíèí
âÿ éà áèð øåéèí ùþêìö àëòûíà äöøìÿê, îíóí
èðàäÿñè èëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìàã,
ðàçû îëìàã, èòàÿò åòìÿê, áîéóí ÿéìÿê. [Ýÿ-
ðàé:] Áåëÿëèêëÿ, î òàáå îëñà áèçÿ; Øöáùÿñèç, áàø
ÿéÿð ùÿð ÿìðèìèçÿ.. À.Øàèã.
ÒÀÁÅÈÉÉßÒ [ÿð.] êþùí. á à õ òàáåëèê.
[Øàù:] Ìèðçÿ Òÿãè õàí, ìÿí äÿ èñòÿìèðÿì,
ìÿíèì òàáåèééÿòèìäÿ îëàí ìÿìëÿêÿòäÿ çöëì
îëñóí. Ú.Úàááàðëû.
ÒÁÁÅË [àëì. Òàáåëëà] 1. Úÿäâÿë.
2. Ôÿùëÿ âÿ ãóëëóã÷óëàðûí èøÿ ýÿëèá-
ýåòìÿëÿðèíè ãåéäÿ àëìàã ö÷öí æåòîíëó ëþâùÿ
(ùàáåëÿ æåòîíóí þçö) âÿ éà äÿôòÿð. Òàáåëÿ
ãîë ÷ÿêìÿê.
ÒÀÁÅË×È èñ. Èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðäÿ èø÷è-
ëÿðèí èøÿ ýÿëèá-ýåòìÿëÿðèíèí òàáåë öçðÿ ó÷î-
òóíó àïàðàí èø÷è.
ÒÀÁÅËÈ ñèô.: òàáåëè ìöðÿêêÿá úöìëÿ
ãðàì. – áóäàã úöìëÿñè áàø úöìëÿéÿ òàáå îëàí
ìöðÿêêÿá úöìëÿ; ìÿñ.: Éàñÿìÿí Ãàðàúà
ãûçû ñÿñëÿäè êè, ýÿëèá îíóí áàøûíà ñó òþêñöí.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒÀÁÅËÈÊ èñ. Òàáå îëìà, àñûëûëûã, òàáåèé-
éÿò.
Òàáåëèê ýþñòÿðìÿê – òàáå îëìàã.
Òàáåëèéèíäÿ îëìàã – áèðèíäÿí àñûëû âÿçèé-
éÿòäÿ îëìàã, ñÿðáÿñò îëìàìàã. Òàáåëèéèíäÿ
ñàõëàìàã – þçöíäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿ ñàõ-
ëàìàã, ñÿðáÿñòëèê âåðìÿìÿê. ßðè Ùÿìçÿäÿí
áàøãà ùàìûíû, þç òàáåëèéèíäÿ ñàõëàìàã èñòÿ-
éèá, áóíà äà ìöâÿôôÿã îëàí ßìèíÿíèí ýÿðÿê
èíäè äÿ ÿìðè éåðèíÿ éåòÿ èäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
251
ÒÀÁÅÑÈÇ
ÒÀÁÅÑÈÇ ñèô.: òàáåñèç ìöðÿêêÿá úöìëÿ
ãðàì. – èêè âÿ äàùà àðòûã ìöñòÿãèë úöìëÿäÿí
äöçÿëÿí ìöðÿêêÿá úöìëÿ; ìÿñ.: Ùàâà òóò-
ãóíëàøûð, ÿòðàô äóìàíëû áèð ïÿðäÿéÿ áöðö-
íöðäö. Ì.Ùöñåéí.
ÒÀÁËÀÌÀ “Òàáëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÁËÀÌÀÃ á à õ òàáëàøìàã. Áó äÿðäÿ
òàáëàìàã ìöøêöë îëñà äà; Åøãñèç öðÿéè äàø
ñàíûðàì ìÿí. Á.Âàùàáçàäÿ. – Äå, íèéÿ ãà-
÷àãñàí àðàí éåðèíäÿí? – Äîüðóñó, èñòèéÿ òàá-
ëàìûðàì ìÿí. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÒÀÁËÀØÌÀ “Òàáëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÁËÀØÌÀÃ ô. Òàá ýÿòèðìÿê, äàâàì
ýÿòèðìÿê, äþçìÿê, òàáëàìàã. [Áàéðàì:]
[Ïÿðçàäûí] þëöìöíÿ ùå÷ âàõò ðàçû îëà áèëìÿðÿì
âÿ Òàðâåðäèéÿ äÿ àðâàä îëìàüûíà òàáëàøìà-
íàì! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ðöñòÿì:] Áèð àç òàá-
ëàø, ñÿíè äÿìèð÷èýèëÿ êþ÷öðÿúÿéÿì. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÀÁËÛ ñèô. Äþçöìëö, äàéàíûãëû, äàâàì ýÿ-
òèðÿí, äàâàìëû. Ìÿíè áåëÿ òàáëû åäÿí; Àíúàã
îíóí þç ÿëèäèð. Ì.Ðàùèì.
ÒÀÁËÓ [ôð. òàáëåàó] 1. ðÿññ. Øÿêèë, ðÿñì, èðè
øÿêèë. Ýöëäàíûí öçÿðèíäÿ Áàüäàä ùÿéàòûíûí
úöðáÿúöð òàáëîëàðû âàð èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ñÿòòàð Áÿùëóëçàäÿíèí èëê éàðàäûúûëûã ñÿðýèñèíäÿ
180-äÿí éóõàðû òàáëî âÿ åòöä òîïëàíìûøäûð.
(Ãÿçåòëÿðäÿí).
2. õöñ. Íÿçàðÿò àëòûíäà îëàí îáéåêòëÿðèí
âÿçèééÿòèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí öçÿðèíäÿ èøûã
âÿ éà åëåêòðîìàãíèò ýþñòÿðèúèëÿð îëàí ñèãíàë
(èøàðÿ) ëþâùÿñè.
ÒÁÁÎÐ èñ. 1. Áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êþ÷ÿí
ãàðà÷û äÿñòÿñè, ùàáåëÿ îíëàðûí äöøÿðýÿñè, àò-
àðàáàñû. Äàüëàðûí ÿòÿéèíäÿ éåðëÿøÿí öçöì
áàüëàðûíûí êÿíàðûíäà êþ÷ÿðè ãàðà÷û òàáîðó
äèíúÿëèð.
2. Ãÿäèìäÿ: èñòåùêàì ùàëûíà ýÿòèðèëìèø êà-
çàê äöøÿðýÿñè (àò-àðàáàëàðû èëÿ áèð éåðäÿ).
3. êþùí. ùÿðá. Áàòàëéîí. Òàáîð êîìàíäèðè.
– Àëàé ö÷ òàáîðäóð. Ù.Íÿçÿðëè. Ìèðáàëàéåâ
òàáîðà “àçàä” êîìàíäàñû âåðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒÀÁÑÛÇ ñèô. Ýöúñöç, òàãÿòñèç, ãöââÿòñèç.
ÒÀÁÑÛÇËÀØÌÀ “Òàáñûçëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÁÑÛÇËÀØÌÀÃ ô. Òàáäàí äöøìÿê, òà-
ãÿòñèç îëìàã, ýöúäÿí äöøìÿê.
ÒÀÁ(Ö)-ÒÀÃßÒ, ÒÀÁ(Ö)-ÒÀÂÀÍ èñ.
[ôàðñ.] Ýöú, ãöââÿò, òàãÿò, òàâàí. [Çÿùðà:]
Ãàëìàìûø ìÿíäÿ çÿððÿ òàáö-òàâàí; Ìÿíè
ãÿùð åò äÿ, ëàêèí àòìà, àìàí!.. Ù.Úàâèä.
252
ÒÀÚ
[Ýöë÷þùðÿ:] Éîõ, ìÿí áó ùàëà äàâàì åäÿ
áèëìÿðÿì. Äàùà ìÿíäÿ òàáö-òàãÿò éîõäóð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒÀÁÚ [Ïîëèíåçèéà äèëèíäÿí] 1. Èáòèäàè õàëã-
ëàðäà: ÿôñàíÿâè åòèãàäëàðà, ìþâùóìè òÿñÿââöð
âÿ çåùíèééÿòëÿðÿ ýþðÿ èøëÿíìÿñè (äèëÿ ýÿòè-
ðèëìÿñè) ìöòëÿã áÿäáÿõòëèéÿ ñÿáÿá îëàúàã âÿ
áóíà ýþðÿ äÿ ñþéëÿíìÿñè ãàäàüàí îëóíìóø
ñþç.
2. Ìöàñèð äèëäÿ: ñåíçóðà òÿðÿôèíäÿí èøëÿí-
ìÿñè ãàäàüàí åäèëìèø ñþç, éàõóä ãàáà, ÿäÿá-
ñèç ñàéûëäûüûíà ýþðÿ èøëÿíìÿñè ãåéðè-ìöíàñèá
ùåñàá åäèëÿí ñþç.
ÒÀÁÓÐÅÒ(ÊÀ) [ðóñ.] á à õ êÿòèë 1-úè ìÿ-
íàäà. Òàùèð áþéðöíäÿêè òàáóðåòäÿ [Ëÿòèôÿéÿ]
éåð ýþñòÿðäè. Ì.Ùöñåéí. Ýöëçàð .. ãàéûäûá, éàø
òàáóðåòêàëàðû äèâàð äèáèíäÿí ÷ÿêäè. È.Ùöñåé-
íîâ.
ÒÀÁÓÒ èñ. [ÿð.] Úÿíàçÿíè ãîéìàã ö÷öí èðè
ãóòó. Ìåùðàëû áÿéèí òàáóòóíó õàíëûã èìàðÿ-
òèíèí áàüûíà ãîéìóøäóëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Çÿôÿð áàéðàãëàðûíû áàøû öñòöíäÿ òóòóí; Î øÿ-
ôÿãëè, î íóðëó, î èøûãëû òàáóòóí. ß.Úÿìèë.
ÒÀÚ èñ. [ôàðñ.] 1. Ùþêìäàðëûã ðÿìçè îëàðàã
ïàäøàùëàðûí áàøëàðûíà ãîéäóãëàðû ãûçûë âÿ úà-
âàùèðàòëà áÿçÿíìèø ïàïàã. Ïàäøàù áóíëàðûí
àüûë-äÿððàêÿñèí ýþðöá, éàâàøúà äóðäó
àéàüà, òàúû ýþòöðöá ãîéäó îüëàíûí áàøûíà.
(Íàüûë). [Âàãèô:] Íèôðÿò! Ãàí ÷àíàüû òàúëàðà
íèôðÿò; Âàð îëñóí àçàäëûã, áèð äÿ ìÿùÿááÿò!
Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Ïàäøàù ùàêèìèééÿòè. Òàúäàí ÿë ÷ÿê-
ìÿê. Èìïåðèéà äàüûëûð, òàúëàð äöøöð.
3. ìÿú. Òàúà îõøàéàí, òàúû õàòûðëàäàí øåé.
// Áÿçè ãóøëàðûí áàøûíäà äàðàã øÿêëèíäÿ ÷ÿ-
ëÿíý. // Çèíÿò ö÷öí áàøà ãîéóëàí ÷ÿëÿíý âÿ ñ.
[Ãÿìÿð:] Áóíëàðäàí òàú ùþðöá ñÿíèí áàøûíà
ãîéàúàüàì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ñÿâÿð:] Ãûçëàðû
äà ýþíäÿðÿðÿì êè, ÷þëäÿí ñÿíèí ö÷öí òàú ãà-
éûðìàãäàí þòðö ÷è÷ÿê äÿðñèíëÿð. Ú.Úàááàðëû.
4. ìÿú. Ñîí çèðâÿ, ÿí éöêñÿê çèðâÿ; ÿí ñå-
âèìëè, ÿí ãèéìÿòëè àäàì, øåé ùàããûíäà. Ñÿí
ìÿíèì ùÿéàòûì, þìðöì, òàúûìñàí. Ì.Ðàùèì.
Åøã ñþçö ñþçëÿðèí ñóëòàíûäûð, òàúûäûð; Åøã ùÿ-
éàò àüàúûäûð. Á.Âàùàáçàäÿ.
5. àñòð. Ýöíÿøèí, Àéûí âÿ éà ïàðëàã óëäóç-
ëàðûí ÿòðàôûíäà ýþðöíÿí ïàðëàã èøûã äàèðÿñè;
ùàëÿ. Òàì Ýöíÿø òóòóëìà çàìàíû õðîìîñôåðèí
ïàðëàã ýöìöøö ðÿíýëè ýåíèø òÿáÿãÿ èëÿ ÿùàòÿ
ÒÀÚÁÛÒÐÀÃ
îëóíäóüóíó ýþðöðöê. Áóíà Ýöíÿø òàúû äåéèëèð.
Ð.Ùöñåéíîâ.
6. áîò. á à õ òàúúûã.
◊ Áàøûíà òàú ãîéìàã ìÿú. – éàõøû èøÿ,
ìöíàñèáÿòÿ ãàðøû éàõøûëûã åòìÿê.
ÒÀÚÁÛÒÐÀÃ èñ. áîò. Êîëëóã ñàùÿëÿðäÿ âÿ
ìåøÿíèí à÷ûã éåðëÿðèíäÿ áèòÿí ÷îõèëëèê îò
áèòêèñè.
ÒÀÚÚÛÃ èñ. áîò. Ýöëöí, àéðû âÿ éà áèòèøèê
ëÿ÷ÿêëÿðäÿí èáàðÿò ùèññÿñè; òàú.
ÒÀÚÄÀÐ èñ. [ôàðñ.] Ïàäøàù, ùþêìäàð (àäÿ-
òÿí øàùëàðà, ïàäøàùëàðà òÿíòÿíÿëè ìöðàúèÿò
çàìàíû èøëÿäèëÿí åïèòåò). Äåäè Õóá÷þùð: – Åé
øÿùè-òàúäàð; Ùöçóðóíäà îëñàì ýÿðÿê áÿõòè-
éàð! Ì.ß.Ñàáèð. [Âÿçèð:] ×îõ ñàü îë, øþâêÿòëè,
øàíëû òàúäàð! À.Øàèã.
ÒÀÚÈÊ èñ. Òàúèêèñòàíûí ÿñàñ ÿùàëèñèíè òÿøêèë
åäÿí èðàíäèëëè õàëã âÿ áó õàëãà ìÿíñóá àäàì.
ÒÀÚÈÊÚß ñèô. âÿ çÿðô Òàúèê äèëèíäÿ. Òàúèê-
úÿ êèòàá. Òàúèêúÿ þéðÿíìÿê.
ÒÀÚÈÐ èñ. [ÿð.] Òèúàðÿòõàíàñû îëàí; õöñóñè
òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì. [Éàøëû êèøè:] Ùàúû
Ðàìàçàí àäëû áèð òàúèðèí òèúàðÿòõàíàñûíäà
àéäà îòóç ìàíàò ìààøëà ãóëëóã åäèðäèì.
Ñ.Ùöñåéí. [Ñóëòàí áÿé:] Ñÿíè áèð òàúèð îüëà-
íà âåðèðÿì êè, ùÿìè úàâàí, ùÿìè ïóëëó, ùÿìè
ìàëëû... Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒÀÚÈÐËÈÊ èñ. Õöñóñè òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îë-
ìà. Ãàñûì áÿéäÿ òàúèðëèê äàìàðû äàùà ãöâ-
âÿòëè èäè. À.Øàèã. [ßñýÿð:] ..Ìÿí Ùàúû Ìöðñÿë
îüëó ßñýÿðÿì, ñÿíÿòèì äÿ òàúèðëèêäèð. Ö.Ùà-
úûáÿéîâ.
ÒÀÚ-ÒÀÕÒ á à õ òàõò-òàú. [Ãûçûë Àðñëàíû]
Ùÿìÿäàíà ÷àüûðûá ùþðìÿò ýþñòÿðìÿê âÿ ÿëà-
ùÿçðÿòèí òàú-òàõòûíà ñÿäàãÿò ýþñòÿðìÿñè ö÷öí
òÿìèíàò àëìàã ëàçûìäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒÀÔÒÀ èñ. [ôàðñ.] Ñûõ òîõóíìóø èïÿê âÿ
éà ïàìáûã ïàð÷à. [Òàðâåðäè:] À ýÿäÿ, íÿ áþéöê
ñàíäûãëàðäûð! Éÿãèí è÷èíäÿêè òàìàì òàôòàäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. // Ùÿìèí ïàð÷àäàí òèêèëìèø.
[Òàðâåðäè:] Ïÿðçàä åëÿ éàøû îëäóãúà òàôòà
òóìàí-êþéíÿê ýåéñèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ñàðà
õàíûìûí] òàôòà êþéíÿéè, çÿðõàðà àðõàëûüû, íÿéè,
íÿéè .. éîõ èäè. Ãàíòÿìèð.
ÒÀÜ1 èñ. Ãîâóí, ãàðïûç, õèéàð, ïîìèäîð
âÿ ñ. áîñòàí áèòêèëÿðèíèí éåðëÿ ñöðöíÿí êîëó.
Ïîìèäîð òàüû. – Îíó Òàøàóçäà ýþðäöì, êåôè
ñàç; ßòèðëè òàüëàðäàí ãîâóí äÿðÿðêÿí. Ñ.Ðöñ-
òÿì.
ÒÀÙÈÐ
ÒÀÜ2 èñ. [ôàðñúàäàí] Áÿçè áèíàëàðûí éàðûì-
äàèðÿ øÿêëèíäÿ îëàí äàìû; ãöááÿ, ýöíáÿç.
Ùÿäñèç ñÿñëÿð áèð-áèðèíÿ ãàðûøûá – ùàìàìûí
òàüëàðûíà äöøìöøäö.. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Íÿðè-
ìàí êÿíàðäà äàéàíûá, áèíàíûí òàüûíà áàõ-
ìàã ôèêðèíäÿ èäè. Ìèð Úÿëàë. // Êþðïöíöí èêè
äàéàüûíû áèðëÿøäèðÿí ãþâñøÿêèëëè ùþðýö.
// Áþéöê ãàïûëàðûí àäÿòÿí ãþâñ øÿêëèíäÿ îëàí
öñò ùèññÿñè. Ãÿìÿðèí íàëëàðûíäàí ãîïàí ñÿñ
ãàëà ãàïûñûíûí òàüûíà äöøöá úèíýèëäÿäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òàâàíû áó
øÿêèëäÿ îëàí; òàüëû. È÷ÿðèøÿùÿðäÿ, éóõàðû áà-
çàðäà, Ãîøà êàðâàíñàðàíûí àëòûíäà òàü áèð
çèðçÿìè âàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÒÀÜ3 èñ. Ñà÷ûí èêè éåðÿ àéðûëàí éåðè; ùÿìèí
ùèññÿëÿðäÿí ùÿð áèðè. ßëèëÿ òàüûíû äöçÿëäÿí çà-
ìàí; Éàõûíäàí äóéóëäó àéàã ñÿñëÿðè. Ì.Ìöø-
ôèã.
Òàü àéûðìàã – ñà÷û èêè ùèññÿéÿ àéûð-
ìàã.
ÒÀÜÀËÀÃ1 èñ. Ñàï, èïëèê âÿ ñ. ñàðûíàí ÷àðõ.
..Àðâàä àéàüà ãàëõäû âÿ íÿ èñÿ ÷àøãûíëûãëà
úÿùðÿíèí îðà-áóðàñûíû, òàüàëàüûíû, èéèíè, äÿñ-
òÿñèíè éîõëàäû. ß.ßáöëùÿñÿí. [Òàïäûã] þçö-
íö äèâàðûí äèáèíÿ âåðèá, òàüàëàüû äûüûðëàòäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÜÀËÀÃ2 á à õ òàããàíàã. ..Óøàüûí ÿëèí-
äÿêè òàüàëàã ÷þðÿêëÿðèí ùÿðäÿí áèðè äöøöðäö
éåðÿ, àðâàä ãàëäûðûá, òîçóíó ñèëèá âåðèðäè óøà-
üà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒÀÜÀÐ èñ. ìÿù. 83,2 êèëîãðàì àüûðëûüûí-
äà ÷ÿêè âàùèäè. Áåø òàüàð àðïà. – [Ùÿìçÿ:]
Ìÿñÿëÿ áèð-èêè äåñéàòèí éåðäÿ, áèð-èêè òàüàð
áóüäàäà, éà äà áåø-îí áàø ãàðàìàëäà äåéèë.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÜÁßÍÄ ñèô. [ôàðñ.] àðõèò. Òàü øÿêëèíäÿ
îëàí; éàðûìäàèðÿâè. Òàüáÿíä êþðïö. – ...Óøàã
áó ñààò ùöúðÿíèí ãîøà òàüáÿíä ïÿíúÿðÿëÿðè
àðõàñûíäà ýþç öçöíäÿí þòöá êå÷ÿí ñÿðñÿðè
áóëóäëàðûí è÷ÿðèäÿêè èøûüû òåç-òåç äÿéèøäèðäèéè-
íèí ôÿðãèíÿ âàðàúàã ùàëäà äåéèëäè. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû.
ÒÀÜËÛ ñèô. 1. Òàüû, òàüëàðû îëàí. Òàüëû áèíà.
2. Ùþðýöñö òàü øÿêëèíäÿ îëàí. Òàüëû ïÿíúÿ-
ðÿ (ãàïû). – Ìÿäÿíèééÿò åâèíèí òàüëû, íàõûøëû
ãàïûëàðûíû [Ãûçéåòÿð Éàðìÿììÿäÿ] ýþñòÿðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. Òàõòàäàí òèêèëìèø èêè îòàãëû;
Äþøÿìÿñè òîðïàã, òàâàíû òàüëû. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒÀÙÈÐ èñ. [ÿð.] êþùí. Òÿìèç, ïàê.
253
ÒÀÕ×À
ÒÀÕ×À èñ. [ôàðñ.] Øåé ãîéìàã ö÷öí äèâàð-
äà à÷ûëàí îéóã. Òàõ÷àëàðà äöçöëöáäö áèð íå÷ÿ
ñàìîâàð, ñàíäûã÷à .. âÿ õûðäàâàò øåéëÿðäÿí.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìÿòáÿõèí äèâàðëàðûíäà
õûðäà òàõ÷àëàð îëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÒÀÕÅÓÌÅÒÐ èñ. [éóí.] Öôöãè âÿ éåð þë÷-
ìÿ èøëÿðèíäÿ èøëÿäèëÿí øàãóëè áóúàãëàðû þë÷-
ìÿê ö÷öí ýåîäåçèéà àëÿòè.
ÒÀÕÅÎÌÅÒÐÈ´ÉÀ èñ. [éóí.] Éåðèí ãàáà-
ðûãëû ïëàíûíû äöçÿëòìÿê ö÷öí óçàãäàí òîïîã-
ðàôèê øÿêèëàëìà öñóëó.
ÒÀÕÛË òîï. Äÿíèíäÿí óí âÿ éà éàðìà ùà-
çûðëàíàí áèòêèëÿðèí (àðïà, áóüäà, ÷îâäàð âÿ ñ.)
öìóìè àäû. Òàõûë áèòêèëÿðè. Òàõûë ÿêìÿê. – Òà-
õûëëàð áîé àòìûø âÿ ñöíáöë áàüëàìàüà áàøëà-
ìûøäû. ß.Ñàäûã. // Ùÿìèí áèòêèëÿðèí äÿíè. 2 òîí
òàõûë. – [Øÿðÿôîüëó Ðöñòÿìÿ:] Êå÷ÿí èë ùÿð
ùåêòàðäàí íå÷ÿ ñåíòíåð ïàìáûã, íå÷ÿ ñåíò-
íåð òàõûë ýþòöðìöøñöíöç? Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÀÕÛËÁÈ×ßÍ èñ. Òàõûë áè÷ìÿê ö÷öí ìàøûí,
àëÿò. Éåíè ìàðêàëû òàõûëáè÷ÿí. // Áè÷èí÷è. // Ñèô.
ìÿíàñûíäà. Èíäè ñîâõîç òàðëàëàðûíäà éöê àâ-
òîìîáèëëÿðè ýþðöíöð, òðàêòîð âÿ òàõûëáè÷ÿí ìà-
øûíëàð èøëÿéèð. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÕÛËÁÈÒÈ çîîë. á à õ áóüäàáèòè.
ÒÀÕÛË×È×ßÊËÈËßÐ úÿì áîò. Òàõûëëàðûí
âÿ áÿçè áàøãà áèòêèëÿðèí äàõèë îëäóüó áèòêè
ôÿñèëÿñè.
ÒÀÕÛË×Û èñ. Òàõûë÷ûëûãëà, òàõûë ÿêèá-
áåúÿðìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì. Òàõûë÷ûíûí
ãàðøûñûíäà èñÿ ÷þðÿê áîëëóüó éàðàòìàã âÿçè-
ôÿñè äóðìóøäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÀÕÛË×ÛËÛà èñ. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí òàõûë
ÿêèá-áåúÿðìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè.
ÒÀÕÛËÄÞÉßÍ èñ. Áè÷èëìèø òàõûëû äþéöá
äÿíè ñàìàíäàí àéûðàí ìàøûí. // Ñèô. ìÿíà-
ñûíäà. Òàõûëäþéÿí ìàøûí, âÿë àçëûã åëÿéèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÕÛËÃÓÐÄÓ èñ. çîîë. Òàõûëà çèéàí âåðÿí
úöúö.
ÒÀÕÛËÃÓÐÓÄÀÍ èñ. Òàõûëû ãóðóòìàã ö÷öí
ìàøûí. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òàõûëãóðóäàí ìàøûí.
ÒÀÕÛËÌÀ “Òàõûëìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÕÛËÌÀà “Òàõìàã”äàí ìÿúù.
ÒÀÕÛËÑßÏßÍ èñ. Òîõóì ñÿïìÿê ö÷öí
ìàøûí. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òàõûëñÿïÿí ìàøûí.
ÒÀÕÛËÑÎÂÓÐÀÍ èñ. Òàõûëûí äÿíèíè ñà-
ìàíäàí àéûðàí ìàøûí. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Õûð-
254
ÒÀÕÒ
ìàíûí áèð òÿðÿôèíäÿ ãîéóëàí òàõûëñîâóðàí ìà-
øûíëàðûí äà ýóðóëòóñó åøèäèëèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÕÛËÒßÌÈÇËßÉßÍ èñ. Òàõûëûí äÿíèíè
çèáèëäÿí, õûðäà äàøëàðäàí âÿ ñ.-äÿí òÿìèçëÿ-
ìÿê ö÷öí ìàøûí. Òàõûëòÿìèçëÿéÿíè èøÿ ñàëìàã.
// Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ãîúà òàõûëòÿìèçëÿéÿí ìà-
øûíà áàõûð..
ÒÀÕÈÊÀÐÄÈÉÀ èñ. [éóí.] Öðÿê éûüûëìà-
ëàðûíûí òåçëÿøìÿñè, öðÿê äþéöíòöñö.
ÒÀÕÌÀ “Òàõìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÕÌÀÃ ô. 1. Èêè øåéèí óúëàðûíû áèð-áèðèíÿ
êå÷èðìÿê, èëèøäèðìÿê, éàõóä áèð øåéè áàøãà
áèð øåéÿ êå÷èðìÿê. Êèøè ìöøòöéÿ òàõìàã èñòÿ-
äèéè ïàïèðîñà ñûüàë âåðèðäè. Ìèð Úÿëàë. [Áÿéèì
õàëà] ..áàüûðñàã êèìè ÷þçÿëÿíÿí ðåçèí áîðóíóí
áèð óúóíó ñó êðàíûíà òàõûá àñôàëòû éóéóðäó.
È.Ùöñåéíîâ. // Ñàíúìàã, èëèøäèðìÿê, êå÷èðìÿê.
Ìÿí áèð éîë÷ó îëóá éîëäàí êå÷ÿðêÿí; Ãîïàðûá
êþêñöìÿ òàõàðäûì ñÿíè. Ù.Úàâèä. Òàõûð ñèíÿ-
ñèíÿ ýöëäÿí, ÷è÷ÿêäÿí; À÷ûð ñöôðÿñèíè áóëàã
áàøûíäà. Ñ.Âóðüóí.
2. Êå÷èðìÿê. Ãîëáàã òàõìàã. Áàðìàüûíà
öçöê òàõìàã. – [Ñóüðà] ýöëëö-÷è÷ÿêëè êðåïäå-
øèíäÿí ëàï éåíè äÿáëÿ òèêèëìèø óçóí áèð äîí,
ëàê òóôëè ýåéìèø, ùÿòòà ñûðüà äà òàõìûøäû.
Ì.Ùöñåéí.
3. Áèð øåéè áèð øåéèí öñòöíÿ ãîéìàã, áÿíä
åòìÿê, èëèøäèðìÿê. Òàùèð ñöìöê ÷ÿð÷èâÿëè åé-
íÿê òàõìûø óúàáîé, áóüäàéûñèôÿò, ãûâðûìñà÷
àëèìè éàõøû õàòûðëàéûðäû. Ì.Ùöñåéí. Áÿçÿí
Ëÿòèô èøèíè ãóðòàðûá ãÿëèá÷èëÿð øþáÿñèíÿ ýÿëèð,
ýþçëöê òàõìûø ýÿíú ìåòàëÿðèäÿíëÿðÿ .. ñàòàøûðäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
4. äàí. ßéíèíÿ, ÿëèíÿ êå÷èðìÿê, ýåéìÿê.
Íÿðèìàí, ñåâèíìèø êèìè ÿëúÿéè áàðìàãëàðûíà
òàõäû. Ìèð Úÿëàë. [×èìíàç] ...ïàìáûãëû úàíëû-
üûíû ÿéíèíÿ òàõûá, ãûçûíà äà .. ïàëòàðûíû äÿéèø-
ìÿéè òÿêëèô åëÿäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÕÒ èñ. [ôàðñ.] 1. Ñþéêÿíÿúÿéè îëìàéàí
åíëè äèâàí. Ìàéàéà åëÿ ýÿëäè êè, ÿëäÿí äöøìöø,
òàõòûí öñòöíäÿ íèìäàø âÿ éàìàãëû éîðüàí-
äþøÿêäÿ óçàíàí áó õÿñòÿ þç äîüìà áàúûñû,
þç äîüìà àíàñûäûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñÿðâèíàç
ñàíäûã÷àíû òàõòûí àëòûíäàí ÷ûõàðòäû. Á.Áàéðà-
ìîâ.
2. Ïàäøàùëàðûí, ùþêìäàðëàðûí ðÿñìè ãÿáóë âÿ
òÿíòÿíÿëè ìÿðàñèìëÿð çàìàíû îòóðäóãëàðû çÿí-
ýèí áÿçÿäèëìèø êöðñö.
Òàõòà îòóðìàã (÷ûõ-
ìàã) – ïàäøàùëûüà, ùàêèìèééÿòÿ áàøëàìàã.
ÒÀÕÒÀ
Òàõòäàí ñàëìàã – ïàäøàùû ùàêèìèééÿòäÿí
ìÿùðóì åòìÿê, äåâèðìÿê.
ÒÀÕÒÀ èñ. [ôàðñ.] 1. Øàëáàíäàí ìèøàðëà
êÿñèëìèø ÷îõ ãàëûí îëìàéàí éàñòû àüàú ïàð÷àñû.
Àüàúäàí òàõòà êÿñìÿê. – Çàëûí áàø òÿðÿôèíäÿ
ñàäÿúÿ øàì òàõòàëàðûíäàí ãàéðûëìûø ùöíäöð,
åíëè áèð áóôåò âàðäû. Ì.Ùöñåéí. [Äèðåêòîð]
àääûìûíû àòäûãúà äþøÿìÿíèí òàõòàëàðû úûðûë-
äàéûðäû. Á.Áàéðàìîâ. // Òàõòàäàí ãàéðûëìûø,
òàõòàäàí îëàí. [Áöðúÿëèéåâ:] Ùàìûñû áèúëèêäèð,
– äåéÿ, òàõòà ÷àðïàéûäàí àéàüà ãàëõäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Ãàáàãäà Èìðàí êèøè, îíóí àðäûíúà
Òàùèð òàõòà ïèëëÿêÿíëÿ èêèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõûá,
áàëêîíëà ñîëà äîüðó ýåòäèëÿð. Ì.Ùöñåéí.
2. Òàõòàäàí ãàéðûëìûø ãàïû, ïÿíúÿðÿ âÿ ñ.
òàéû, ëàéû. Õàñàé ëàìïàíû ñþíäöðäö, ïÿíúÿ-
ðÿíèí î áèðè òàõòàñûíû äà àòäû. Ì.Ùöñåéí.
3. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿãñÿä ö÷öí òàõòàäàí
ùàçûðëàíìûø ëþâùÿúèê âÿ ñ. ×åðòéîæ òàõòàñû.
Øàùìàò òàõòàñû. Éàçû òàõòàñû.
4. Ïàð÷à (ãóìàø) çîëàüû. Ö÷ òàõòàäàí òèêèë-
ìèø éîðüàíöçö. – Ýþéÿð÷èí öñòäÿí îí èêè òàõòà,
àéàüû éàøûë ëåíòëè òóìàí ýåéìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Íÿíÿ:] Áèð ýþð íÿ äåéèðÿì, àé ãûç, íå÷ÿ òàõ-
òàäàí áèð òóìàí ÷ûõàðäû. Ìèð Úÿëàë. // Òîðïàã
çîëàüû. Áó òàõòàäà äàðû ÿêèëÿúÿê.
◊ Òàõòà êèìè – ÷îõ àðûã, áèð ñöìöê, áèð
äÿðè. ßëëÿçîüëó òàõòà êèìè ãóðó îâúóíó ãîðóí
öñòöíÿ áàñûá úÿëä éåðÿ àòûëäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÒÀÕÒÀÁßÍÄ èñ. [ôàðñ.] Ùÿð ùàíñû ìÿã-
ñÿä ö÷öí òàõòàäàí äöçÿëäèëìèø ãóðüó, éàõóä
òàõòàäàí äþøÿìÿ âóðóëìóø éåð. Òóò àüàúûíûí
àëòûíäà òàõòàáÿíääÿ îòóðìàã.
ÒÀÕÒÀÁÈÒÈ èñ. çîîë. Ãàíñîðóúó êè÷èê òö-
ôåéëè úöúö. Òàõòàáèòè äÿðìàíû.
ÒÀÕÒÀ×ßÊßÍ á à õ òàõòàêÿñÿí.
ÒÀÕÒÀÊßÑßÍ èñ. Øàëáàíëàðäàí òàõòà
êÿñÿí ìàøûí; òàõòà÷ÿêÿí. // Ñèô. ìÿíàñûíäà.
[Ãîíàãëàð] òàõòàêÿñÿí, äÿìèðéîíàí äÿçýàù-
ëàðûí .. êîìàíäèðëÿðèíè äàíûøäûðûá ñåâèíèð, ãèá-
òÿ åäèðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÕÒÀËÀÌÀ “Òàõòàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÕÒÀËÀÌÀÃ ô. Òàõòà âóðìàã, òàõòà
äöçìÿê. Åâèí äàìûíû òàõòàëàìàã.
ÒÀÕÒÀËÀÍÌÀ “Òàõòàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÕÒÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Òàõòà âóðóëìàã,
òàõòà äöçöëìÿê.
ÒÀÕÒÀËÀÒÌÀ “Òàõòàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÊÅËÀÆ
ÒÀÕÒÀËÀÒÌÀÃ èúá. Òàõòà âóðäóðìàã,
òàõòà äöçäöðìÿê. Ìÿòáÿõèí äàìûíû òàõòàëàò-
ìàã.
ÒÀÕÒÀËÛÃ 1. ñèô. Òàõòà êÿñìÿê ö÷öí éà-
ðàéàí. Òàõòàëûã øàëáàí.
2. èñ. Ðÿãÿìëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿê øåéèí
íå÷ÿ òàõòàäàí (4-úö ìÿíàäà) òèêèëäèéèíè ýþñ-
òÿðèð. Îí òàõòàëûã òóìàí.
ÒÀÕÒÀ-ÏÀÐÀ òîï. Òàõòà ïàð÷àëàðû, éàðàð-
ñûç òàõòà ãûðûãëàðû, òèêÿ-ïàðà òàõòàëàð.
ÒÀÕÒÀÏÓØ èñ. [ôàðñ.] Øèôåð âÿ ñ. âóðìàã
ö÷öí åâèí âÿ á. òèêèëèíèí äàìûíäà òàõòàäàí
ãóðóëàí ÷àðäàã. // Öñòö øèôåð, äÿìèð âÿ ñ. èëÿ
þðòöëìöø äàì. Íàðûí ÷èñêèí ñûõëàøìûø äóìàíûí
àðàñûíäàí ÿëÿíèð, òàõòàïóøëàðûí ãûðìûçû áîðó-
ëàðûíäàí ñûçãà-ñûçãà ñöçöëöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Åâèí ùöíäöð òàõòàïóøó ÿââÿëêè êèìè þç ùåé-
áÿòëè ýþðöíöøö èëÿ èðÿëèäÿ ãàðàëûðäû. Ã.Èëêèí.
// Ùÿìèí ÷àðäàãëà äàì àðàñûíäàêû éåð. Òàõ-
òàïóøà êàðòîô òþêìÿê.
ÒÀÕÒÀÏÓØ×Ó èñ. Òàõòàïóø óñòàñû îëàí
äöëýÿð.
ÒÀÕÒÀÏÓØËÓ ñèô. Òàõòàïóøó îëàí, äàìûí-
äà òàõòàïóø äöçÿëäèëìèø. Áèðäÿí [Òàïäûüûí]
íÿçÿðè êÿíäèí ãûðàüûíäàêû ãûðìûçû òàõòàïóøëó,
àü èìàðÿòèí ùÿéÿòèíäÿ îéíàéàí ÷îõëó óøàüà
ñàòàøäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÕÒÀ-ØÀËÁÀÍ òîï. Òàõòà âÿ øàëáàíäàí
èáàðÿò òèêèíòè ìàòåðèàëû; òàõòà âÿ øàëáàí.
ÒÀÕÒÀÉÎÍÀÍ èñ. Êÿëÿ-êþòöð òàõòàëàðû
éîíóá ùàìàð åòìÿê ö÷öí ìàøûí. Òàõòàéîíàíû
èøÿ ñàëìàã. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. [Éóíèñ] òðàíñ-
ïîðòéîðëàðûí èëèøÿðÿê ýåòäèéèíè ýþðöá, úèùàç-
ëàðûí, òàõòàéîíàí ìàøûíûí éîõëàíìàñûíû ÿìð
åòäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÕÒ-ÐßÂÀÍ èñ. Êå÷ìèøäÿ: êöáàðëàðû,
ÿéàíëàðû, õöñóñÿí îíëàðûí ãàäûíëàðûíû áèð éåð-
äÿí áàøãà éåðÿ àïàðìàã ö÷öí íÿãëèééàò âàñè-
òÿñè êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí, èêè âÿ éà äþðä àäàì
òÿðÿôèíäÿí ãàëäûðûëûá ýÿçäèðèëÿí åâúèê. Ñåâäà
ãàðà ãóëëàðûí äàøûäûüû òàõò-ðÿâàíäà ýÿëÿð,
ÿòðàôûíäà ñàðàé ãûçëàðû úîøãóí áèð ñåâèíúëÿ
øÿðãè ñþéëÿéÿðëÿð. Ù.Úàâèä.
ÒÀÕÒ-ÒÀÚ, ÒÀÕÒÖ ÒÀÚ èñ. Ùàêèìèééÿò,
ùþêìäàðëûã ðÿìçè îëàí òàõò âÿ òàú. Ùèêìÿò
Èñôàùàíè ÷îõäàí Èðàí òàõò-òàúûíà ýþç äèêìèø-
äèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÀÊÅËÁÆ [ùîëë. òàêåëàýå] 1. Ýÿìè èïëÿðè-
íèí (êÿíäèð âÿ ìåòàë) ùàìûñûíûí áèð éåðäÿ àäû.
255
ÒÀÊÅËÀÆ×Û
2. õöñ. Éöêëÿìÿ-áîøàëòìà âÿ éöêö éàõûí
ìÿñàôÿëÿðÿ àïàðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí âà-
ñèòÿëÿðèí (èïëÿðèí, áëîêëàðûí, çÿíúèðëÿðèí, ãóð-
üóëàðûí) ùàìûñû áèð éåðäÿ.
ÒÀÊÅËÀÆ×Û èñ. Òàêåëàæ èøëÿðè ýþðÿí ôÿùëÿ.
ÒÀÊÑÈ´ [èíý., ôð. òàõè] Ýåäèëÿí éîëó âÿ
îíóí ùàããûíû ùåñàáëàìàã ö÷öí ñàéüàúû îëàí
ìèíèê âÿ éà éöê àâòîìîáèëè. Òàêñè äàéàíàúà-
üû. Òàêñè øîôåðè. Òàêñèäÿ èøëÿìÿê. – [Ðÿøèä:]
Áèç áóëâàðäàí ÷ûõàí êèìè Áÿêèð òàêñè ñàõëàäû.
È.Ùöñåéíîâ.
ÒÀÊÑÈ×È èñ. Òàêñè ìàøûíû ñöðöúöñö, øîôåðè.
ÒÀÊÑÈÐ èñ. [èíý.] Ñàéüàúû îëàí ìèíèê âÿ
éà éöê àâòîìîáèëè.
ÒÀÊÑÓÌÅÒÐ [ëàò. òàõî âÿ éóí. ìåòð] Éîë
ùàããûíû ùåñàáëàéûá ýþñòÿðÿí òàêñè ñàéüàúû.
ÒÀÊÑÎÌÎÒÓÐ [ëàò. òàõî âÿ ëàò. ìîòîð]
á à õ òàêñè. Òàêñîìîòîð ïàðêû.
ÒÀÊÒ [àëì. Òàêò, ÿñëè ëàò. òàúòóñ] á à õ âÿçí
2-úè ìÿíàäà.
ÒÀÊÒÈ´Ê1 ñèô. [éóí.] 1. Òàêòèêàéà àèä îëàí,
òàêòèêà èëÿ áàüëû îëàí, äþéöøö, âóðóøó, àéðûúà
ùÿðáè ÿìÿëèééàòû àïàðìàãëà ÿëàãÿäàð îëàí.
Òàêòèê ìÿøüÿëÿëÿð. Òàêòèê öñòöíëöê. Ãîøó-
íóí òàêòèê êåéôèééÿòè.
2. Òàêòèêà (2-úè ìÿíàäà) èëÿ ÿëàãÿäàð, òàê-
òèêà áàõûìûíäàí åäèëÿí. Òàêòèê íÿòèúÿëÿð. Òàê-
òèê ùÿðÿêÿò. Òàêòèê ïðèíñèïëÿð. Òàêòèê ìöëàùè-
çÿëÿð.
ÒÁÊÒÈÊ2 [éóí.] Ùÿðáè òàêòèêàíû éàõøû áè-
ëÿí, òàêòèêà ìöòÿõÿññèñè (á à õ òàêòèêà 1 âÿ
2-úè ìÿíàëàðäà).
ÒÁÊÒÈÊÀ [éóí. òàêòèêå] 1. Äþéöøÿ ùàçûð-
ëûã âÿ äþéöøö àïàðìàã öñóëëàðû ùàããûíäà íÿ-
çÿðèééÿ âÿ ïðàêòèêà; äþéöø âàõòû ãîøóí ùèñ-
ñÿëÿðèíè èäàðÿåòìÿ öñóëó. [Úàâàä] ..ñèéàñè
ðÿùáÿðëÿ áèðëèêäÿ îúàã ÿòðàôûíäà òîïëàíàí äþ-
éöø÷öëÿðëÿ äöøìÿíèí òàêòèêàñûíû ìöçàêèðÿ åòäè.
ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Èúòèìàè, ñèéàñè ìöáàðèçÿ àïàðìà öñóë
âÿ ãàéäàëàðû. Òåððîð òàêòèêàñû. // Èäìàíäà,
èäìàí îéóíëàðûíäà òÿòáèã åäèëÿí öñóë âÿ ãàé-
äàëàð. Øàùìàò òàêòèêàñû.
3. ìÿú. Áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ
åäèëÿí éîëëàð âÿ öñóëëàð; áèðèñèíèí ýþòöðäöéö
ùÿðÿêÿò õÿòòè. Ùàøûìîâ òàêòèêàíû äÿéèøäè.
Ð.Ðçà.
ÒÀÃÀÍÓÊ [ðóñ.] Õþðÿê áèøèðìÿê, ñó ãûç-
äûðìàã âÿ ñ. ö÷öí ñòîë öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø
256
ÒÀÃÛÌ
èêèýþçëö ãàç úèùàçû; ïèëÿòÿ. Òàãàíîêäà õþðÿê
áèøèðìÿê.
ÒÀÃßÒ èñ. [ÿð.] Ýöú, ãöââÿò. Óñòàíûí äèëè
äàùà ñþç òóòìóðäó, àéàã öñòÿ äóðìàüà òàãÿòè
éîõ èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ãûøûí òàãÿòè éîõäóð;
Äþéöøìÿéÿ áàùàðëà. Ð.Ðçà.
Òàãÿò ãàë-
ìàìàã – á à õ òàãÿòäÿí äöøìÿê. Àðòûã
[Ãóðáàíûí] äèçëÿðèíäÿ òàãÿò, âöúóäóíäà
ãöââÿò ãàëìàìûøäû. À.Øàèã. [Ñÿðèééÿ:] Ìÿíèì
äÿõè ñÿáèð åòìÿéÿ òàãÿòèì ãàëìàäû. Ú.Úàá-
áàðëû. Òàãÿòäÿí äöøìÿê – ýöúäÿí äöøìÿê,
äàùà òàãÿòè ãàëìàìàã, öçöëìÿê. Ãÿðèáèí
ýåòìÿñèíäÿí äöç àëòû àé éàðûì êå÷ìèøäè,
Ãÿðèáèí àíàñû äà òàãÿòäÿí äöøìöøäö. “Àøûã
Ãÿðèá”. [Ñåâèíú:] Àç ãàëà òàãÿòäÿí äöøöá
éîëäà ãàëìûøäû. Ç.Õÿëèë. Òàãÿòäÿí ñàëìàã
– ÿëäÿí ñàëìàã, öçìÿê. Ñàëäû ìÿíè òàãÿòäÿí
îë àôÿòè-äþâðàíûì. Ùåéðàí õàíûì. Àúëûã, çÿèô-
ëèê áèð òÿðÿôäÿí, éîðüóíëóã âÿ ãîðõó äèýÿð
òÿðÿôäÿí çàâàëëû óøàüû òàãÿòäÿí ñàëìûøäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Òàãÿòè êÿñèëìÿê – á à õ òàãÿò-
äÿí äöøìÿê. [Ñÿðèééÿ:] Àù, Ðöñòÿì, öðÿéèì
÷àòëàéûð! Òàãÿòèì êÿñèëèð! Ú.Úàááàðëû. [Éàøëû
êèøè:] Òàãÿòèì òàìàìèëÿ êÿñèëäèéè ö÷öí ïàëòà-
ðûìû ñîéóíìàäàí éàòàüà ñÿðèëäèì. Ñ.Ùöñåéí.
ÒÀÃßÒÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Ýöúñöç, ãöââÿò-
ñèç; ÿëäÿí äöøìöø (ùàëäà), öçýöí (ùàëäà).
[Äÿðâèø:] Ðóãèééÿ áó éàíà-î éàíà èëàí êèìè
òàãÿòñèç éîëëàíäû. À.Äèâàíáÿéîüëó. [Àéäûí]
òàãÿòñèç ùàëäà ÷àðïàéûíûí öñòöíÿ éûõûëûá àüûð
éóõóéà ýåòìèøäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒÀÃßÒÑÈÇËÈÊ èñ. Ýöúñöçëöê, ãöââÿòñèç-
ëèê, ùåéñèçëèê; öçýöíëöê. Ìÿí ÿñÿáèëèê, òàãÿò-
ñèçëèêäÿí îòóðà áèëìÿäèì. Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÃÛÌ èñ. êþùí. 1. Á à õ âçâîä. Óçóíáîé-
ëó, ñàðûáÿíèçëè, àëàýþçëö òàãûì êîìàíäèðè òà-
ãûìû ôèøÿíýëÿ òÿúùèç åäèðäè. Ù.Íÿçÿðëè. Ùàúû-
éåâ òàãûì êîìàíäèðè èäè. Íå÷ÿ àéäû êè, òàãûìû
èëÿ ìÿøüóë îëóð, îíó þéðÿäèð, äþéöøÿ ùàçûðëà-
éûð. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Á à õ êîìïëåêò. Õÿëèëèí ãîëòóüóíäà áèð
áàüëû éàòàã òàãûìû âÿ ßùìÿäèí ÿëëÿðèíäÿ áèø-
ìèø, ïîëèñ äàèðÿñèíÿ ýèðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. “Áèð” ñþçö èëÿ: áèð òàãûì – 1) áèð éûüûí,
áèð äÿñòÿ. [Éàøëû êèøè:] Øÿùÿðèí áèð ìÿíçèëëè-
éèíäÿ ìÿíèìëÿ áèðëèêäÿ ýÿëÿí áèð íå÷ÿ çÿââà-
ðû áèð òàãûì àäàìëàð ãàðøûëàäûëàð. Ñ.Ùöñåéí;
2) áèð ìèãäàð, áèð ãÿäÿð, áèð ñûðà, úöðáÿúöð,
ÒÀÃ(Ã)
äöðëö-äöðëö. Ùÿð çàìàí Çåéíàë [Ìåùðèáàíû]
áèð òàãûì ãóðó âÿ áîø âÿäëÿðëÿ äîëàíäûðûðäû.
Ñ.Ùöñåéí. Ôÿãÿò èøèí ÷îõëóüóíäàí áÿäèè
ÿäÿáèééàòà èñòÿäèéèì ãÿäÿð âàõò ñÿðô åäÿ áèë-
ìÿäèéèìÿ ýþðÿ, áèð òàãûì éàçûëàðûìûí ùÿëÿ
èíäè äÿ íàòàìàì ãàëìàñûíà òÿÿññöô åäèðÿì.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÒÀÃ(Ã) òÿãë. Äöøÿí âÿ éà áèð øåéÿ äÿéÿí
áÿðê øåéëÿðèí ÷ûõàðäûüû ñÿñ.
ÒÀÃÃÀÍÀà ñèô. äàí. ×îõ ãóðó, ãóïãóðó.
Òàããàíàã ÷þðÿê.
ÒÀÃÃÀÒÀÃ òÿãë. Äàâàìëû òàã-òàã ñÿñè.
Äþéöëöð äàáàíëàð éåðÿ òàããàòàã; Ýóðóëòó,
øàããûëòû... òóòóëóð ãóëàã. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÒÀÃÃÛËÄÀÌÀ “Òàããûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÃÃÛËÄÀÌÀÃ ô. Òàããûëòû ñÿñè ÷ûõàðòìàã,
òàã(ã) åòìÿê. Ëàï éàõûíäà ïÿíúÿðÿëÿðäÿí
áèðèíèí ãàïûñû à÷ûëûá òàããûëäàäû. Ì.Ùöñåéí.
// Äþéöëìÿê, òàããûëäàäûëìàã, òàããûëòû ñÿñè ÷ûõ-
ìàã. ßìèíÿ äàðâàçàíûí òàããûëäàäûüûíû åøèòäè,
äÿðùàë äà áóíóí íÿ îëà áèëÿúÿéèíè äöøöíöá
äàðâàçàéà úóìäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÃÃÛËÄÀÒÌÀ “Òàããûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÃÃÛËÄÀÒÌÀÃ ô. Áèð øåéëÿ âóðàðàã
òàããûëòû ñÿñè ÷ûõàðòìàã; äþéìÿê. Èëäûðûìçàäÿ
ãàïûéà éàíàøûá òàããûëäàòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òÿçÿ
øÿùÿð êëóáóíóí ïÿíúÿðÿñèíè è÷ÿðèäÿí òàããûë-
äàòäûëàð. Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÃÃÛËÒÛ èñ. Áÿðê áèð øåéèí áÿðê áèð úèñìÿ
òîõóíìàñûíäàí ÷ûõàí ñÿñ, òàã-òàã ñÿñè.
[ßñýÿð áÿé:] Òàããûëòû ýÿëèð, ÷ûõ ýþð íÿäèð,
äåéÿñÿí, ãîíàãëàð ýÿëèðëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Ãûçûí] òóôëèëÿðèíèí òàããûëòûñû ãàðàíëûã ýåúÿíèí
ñöêóòóíäà ãÿðèáÿ ñÿñëÿíèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒÀÃ-ÒÀÃ 1. òÿãë. Äÿìèð, òàõòà âÿ ñ. áó
êèìè áÿðê úèñèìëÿðèí áèð-áèðèíÿ äÿéìÿñè íÿòè-
úÿñèíäÿ ÷ûõàí ñÿñ.
2. Òàã-òàãëà øÿêëèíäÿ çÿðô – òàã-òàã åäÿ-
ðÿê, òàã-òàã ñÿñè ÷ûõàðàðàã, òàããûëäàòìàãëà.
Äÿìèð÷èíèí þìðö òàã-òàãëà, ëåéëÿéèí þìðö
ëàã-ëàãëà êå÷ÿð. (Àòà. ñþçö). ..Òóëóíáàëàðûí
òàã-òàãëà ãàëõûá äöøìÿñè âÿ ãàðà íåôòèí äàü
÷àéëàðû êèìè øûð-øûðëà àõûá ÷ÿíëÿðÿ òþêöëìÿñè ..
àùÿíý âÿ ÿçÿìÿò òÿøêèë åäèðäè. Á.Òàëûáëû.
ÒÀË èñ. [ùîëë.] Éöêãàëäûðàí ìåõàíèçìëÿðèí
áèð íþâö.
ÒÀËÀ èñ. Ìåøÿäÿ àüàúñûç, ÷ûëïàã éåð, ñàùÿ;
à÷ûãëûã. Êè÷èêáÿéèì ôûíäûã âÿ éåìèøàí êîëëàðûíû
ÒÀËÀÍ
ÿéÿðÿê îòëàã áèð òàëàéà ÷ûõäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Ìåøÿ ãóðòàðûðêÿí ãàðøûëàðûíäà êè÷èê áèð òàëà
à÷ûëäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÀËÀÃ èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Áîøàìà, áîøàíìà,
íèêàùû ëÿüâ åòìÿ. Ìÿøÿäè Ãóëàìûí òàëàã
ìÿñÿëÿñèíè àðàëûüà ãîéìàìàñû âÿ ùÿòòà î
áàðÿäÿ åøèòìÿê áåëÿ èñòÿìÿìÿñè Úàâàùèðèí
ÿðäÿí ÷ûõìàñûíû äàùà àðòûã ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
Òàëàã (òàëàãûíû) àëìàã –
áîøàíìàã, ÷ûõìàã, àéðûëìàã. [Êÿðáÿëàéû
Ãóáàä:] Áÿëè, áó ýöí ñÿíäÿí òàëàã àëàúàã-
äûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Òàëàã (òàëàãûíû) âåðìÿê –
áîøàìàã, ÷ûõàðìàã. [Íÿáè:] Åëÿ ñÿí, ýÿë,
ùàúû, áó ãûçûí òàëàãûíû âåð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Ìèííÿò õàíûì:] Áó ñààò ìÿíèì òàëàãûìû âåð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. Êÿáèí êÿñèëÿðêÿí êèøèíèí àðâàäà âåðäèéè
êÿáèí êàüûçûíëà ãåéä åäèëÿí ìèãäàðäà ìÿá-
ëÿü (ïóë). Àðâàä áÿäáÿõò îëóá àòàñû åâèíäÿ
ãàëàðäû. Àòàñû äà àõóíä îòàüûíäà, äèâàíõàíà-
ëàðäà êÿáèí âÿ òàëàã äàâàñû åäÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
ÒÀËÀÃËÛ ñèô. êþùí. Òàëàãû îëàí; êÿáèíëè.
Òàëàãëû àðâàä.
ÒÀËÀÃÑÛÇ ñèô. êþùí. Òàëàãû îëìàéàí; êÿ-
áèíñèç. Òàëàãñûç àðâàä.
ÒÀËÀËÛÃ èñ. Ìåøÿäÿ àüàúñûç, à÷ûã éåð;
òàëà, à÷ûãëûã. Î áèðè òÿðÿôäÿ ãàáàã-ãÿíøÿð èñÿ
à÷ûã òàëàëûã èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÀËÀÌÀ “Òàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀËÀÌÀà ô. Ãàðÿò åòìÿê, ÷àëûá-÷àïìàã,
ñîéóá òàëàí åòìÿê. Îðàäàí òþêöëäöëÿð áàçà-
ðà, òàìàì äöêàíëàðû âÿ êàðâàíñàðàëàðû òàëà-
äûëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. // Âàð-éîõóíó ýöú,
éà ùèéëÿ èëÿ ÿëèíäÿí àëìàã.
ÒÀËÀÍ èñ. [ôàðñ.] 1. Ãàðÿò, ÷àïîâóë, ÷àï-
ãûí, ñîéüóí. Ãàáàãëàðäà äàüëàðäà òàëàí âÿ
ãàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàí ãóëäóðëàð ÷îõäàí òóòóë-
ìóøäóð. ß.Âÿëèéåâ.
2. ßùàëèíèí ùÿð ùàíñû ìèëëè âÿ éà èúòèìàè
ãðóïóíà ãàðøû ìöðòÿúå øîâèíèñòëÿðèí ãóëäóð-
úàñûíà ÷ûõûøû, îíëàðûí ìàë-ìöëêöíöí ãàðÿò
åäèëìÿñè âÿ àäàìëàðûíûí þëäöðöëìÿñè. Øÿùÿð-
äÿ òàëàíëàð áàøëàíäûüû ùàããûíäà úèääè øàéèÿëÿð
áóðàõûëäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // ìÿú. Ñîéüóí÷óëóã.
Áó, àëâåð äåéèë, òàëàíäûð.
Òàëàí åòìÿê –
á à õ òàëàìàã. Õàíëàð, áÿéëÿð òàëàí åòìèø
ðÿèééÿòèí éóðäóíó; Åéëÿéèðëÿð ìöùàôèçÿ õàèí
Èðàí ãóðäóíó. À.Ñÿùùÿò. Òàëàí îëìàã – á à õ
257
ÒÀËÀÍ×Û
òàëàíìàã. Çöëåéõà âÿ Úÿëèë éåíèúÿ àòàñûç
ãàëìûøëàðäû. Àòàëàðû êÿíäëÿðè òàëàí îëàí çà-
ìàí þëäöðöëìöøäö. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÒÀËÀÍ×Û èñ. Òàëàíëà ìÿøüóë îëàí, òàëàí
åäÿí; ãàðÿòêàð, ÷àïîâóë÷ó, ÷àïãûí÷û, ñîéüóí-
÷ó, ãóëäóð. Àðàç òàëàí÷û (ñèô.) àäàìû éàõøû òà-
íûìûøäû. À.Øàèã. Çåéíàëûí âÿ î áèðè ÿëèòöôÿíý-
ëèëÿðèí ùÿäÿ-ùÿðáÿñè, áàøëàðûíûí öñòöíäÿí ýöëëÿ
àòìàñû äà áó òàëàí÷ûëàðà êàð åëÿìèðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÒÀËÀÍ×ÛËÛà èñ. Òàëàíëà ìÿøüóë îëìà;
ñîéüóí÷óëóã, ãóëäóðëóã.
ÒÀËÀÍÌÀ “Òàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Âàð-éîõó ÿëèíäÿí àëûí-
ìàã, òàëàí åäèëìÿê, òàëàí îëóíìàã. Áèð åâäÿ
êè áåëÿ ýþçÿë îëìàéà; Î åâ áÿðáàä îëóá òà-
ëàíìàã ýÿðÿê. Ì.Ï.Âàãèô. Äàüûëäû þëêÿëÿð,
òàëàíäû åëëÿð; Ñîíàëàð îéëàüû òàðö-ìàð îëäó.
Ì.Ìöøôèã.
ÒÀËÁÍÒ [éóí. òàëàíòîí] Èñòåäàä. Áèçÿ ùÿ-
éàò ýÿðÿêäèð! Áèçÿ ùÿéàò ýÿðÿêäèð! Ùÿéàò ùÿð
òàëàíò ö÷öí ñó, ùàâà âÿ ÷þðÿêäèð. Ð.Ðçà. [Íÿð-
ìèíÿ:] Ýÿëÿúÿê ýþñòÿðÿð êè, áþéöê òàëàíò ñà-
ùèáè êèìäèð. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀËÀÍÒËÛ ñèô. Èñòåäàäëû. [Åë÷èí:] Ñåâèíú,
Ãà÷àé .. ýÿíú óñòàëàðûí ÿí òàëàíòëûñûäûðëàð.
Ç.Õÿëèë.
ÒÀËÀÑÑÅÌÈÉÀ èñ. [éóí.] Èðñè ãàí õÿñòÿ-
ëèéè.
ÒÀËÀØÀ èñ. Áàëòà àüçûíäàí ÷ûõàí êè÷èê
àüàú, òàõòà ïàð÷àëàðû. Òàõòà çàâîäóíäà ýåúÿ-
ýöíäöç êÿñèëÿí, éîíóëàí òàõòàëàðûí òàëàøàñû
.. áþéöê áèð ñàùÿíè òóòóðäó. Ìèð Úÿëàë. Êè÷èê
Ôÿðìàí ñààòëàðëà àòàñûíûí éàíûíäà äóðóá îíà
òàìàøà åäÿð, îíóí ìèøàðëàéûá àòäûüû òàõòà
ïàð÷àëàðû âÿ òàëàøàëàðëà îéíàðäû. ß.Ñàäûã.
ÒÀËÅ èñ. [ÿð.] 1. Áÿõò, ãèñìÿò. [Íàçëû:] Ùå÷
áþéëÿ ïàäøàù ñàðàéûíäà éàøàéàí áèð õàíûì
äà òàëåéèíäÿí øèêàéÿò åäÿðìè? Ù.Úàâèä. [Êè-
÷èêáÿéèìèí] òàëåéÿ áîéóí ÿéìÿêäÿí áàøãà
÷àðÿñè éîõ èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Ìöãÿääÿðàò, ýÿëÿúÿê, èãáàë. Áè÷àðÿ àíà
þëöìöíö äåéèë, ÿçèç .. áàëàëàðûíûí òàëåéèíèí íåúÿ
îëàúàüûíû ôèêèð åäèá àüëàéûðäû. Ú.Úàááàðëû.
◊ Òàëå óëäóçó – á à õ áÿõò óëäóçó
(“áÿõò”äÿ). Òàëå (òàëåéè) öç ÷åâèðìÿê – óüóð-
ñóçëóüà óüðàìàã, èøè áÿä ýÿòèðìÿê, ùÿéàòûí-
äà ÷ÿòèí âÿ àüûð äþâð áàøëàíìàã. Éîõñà òàëå
Ñàëàòûíäàí öç ÷åâèðìèøäè? ß.Ìÿììÿäõàíëû.
258
ÒÀËÈÁ
Òàëåéè ýÿòèðìÿê (à÷ûëìàã) – áÿõòè ýÿòèð-
ìÿê. [ßùìÿä:] Ãàðäàø, ùÿð íÿ äåéèðñÿí äå,
áó àëìàäà áèçèì áÿõòèìèç âàð. Äàùà òàëåéèìèç
áó àëìàéíàí à÷ûëàúàã. (Íàüûë). Òàëåéè ýöë-
ìÿê (ýöëöìñÿìÿê, öçöíÿ ýöëìÿê) – áÿõòè
ýÿòèðìÿê, èøè äöç ýÿòèðìÿê. Ðÿñìè áèð éûüûí-
úàãäà Òöêÿçáàí õàëàíûí òàëåéè öçöíÿ ýöëäö âÿ
áèð ñÿñëÿ áèðèíúè ãàäûíëàð ãóðóëòàéûíà íöìà-
éÿíäÿ ñå÷èëäè. Á.Òàëûáëû. Äåìÿê, [Àñëàíûí]
òàëåéè ýöëìÿéÿúÿêìèø! Àñëàí õîøáÿõò äåéèëìèø!
Ñ.Âÿëèéåâ. Òàëåéèíäÿí (òàëåéÿ) êöñìÿê –
þç áÿõòèíäÿí êöñìÿê, òÿãñèð þçöíäÿ îëìàã.
Òàëåéèíè... áàüëàìàã – ýÿëÿúÿéèíè, ìöãÿä-
äÿðàòûíû áèðèíÿ, éà áèð øåéÿ, ùàäèñÿéÿ áàüëà-
ìàã, þçöíö áèð øåéÿ ùÿñð åòìÿê. Òàëåéèíè
êîð ãîéìàã – òÿãñèð þçöíäÿ îëìàã, þç òÿãñèðè
öçöíäÿí ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàìàã.
[Àéàç:] Ñÿí þç òàëåéèíè êîð ãîéäóí, îíà ìÿí
íåéëÿéèì, – äåéÿ, úàâàá âåðäè. À.Øàèã.
ÒÀËÅÑÈÇ ñèô. Áÿõòñèç, áÿäáÿõò, óüóðñóç.
[Çåéíàë:] Ìÿí òàëåñèç áèð àäàìàì. Ñ.Ùöñåéí.
Ñÿôäÿð þçöíö éàëíûç îíà ýþðÿ áÿäáÿõò âÿ òàëå-
ñèç (ç.) ùåñàá åäèðäè êè, àðâàäû Ðöõñàðà õàíûìûí
íàõîøëóüó óçàíûðäû âÿ àðçó åòäèéè êèìè òåç
òàìàì îëìàéûðäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. // Èñ. ìÿíàñûí-
äà. [Øåéäà:] Áÿõòèéàðëàðûí þëìÿñèíäÿ, òàëåñèç-
ëÿðèí éàøàìàñûíäà íÿ ìÿíà âàð? Ù.Úàâèä.
ÒÀËÅÑÈÇËÈÊ èñ. Áÿäáÿõòëèê, áÿõòñèçëèê,
óüóðñóçëóã. [Úÿìèë áÿé:] Îô! Áÿõòèéàðëûã
è÷èíäÿ òàëåñèçëèê, íÿ áþéöê ôÿëàêÿò! Ù.Úàâèä.
ÒÀËÅÉÈÊßÌ ñèô. [ÿð. òàëå âÿ ôàðñ. êÿì]
êþùí. Áÿõòñèç, áÿäáÿõò. Òàëåéèêÿì àäàì.
ÒÀËÜÀ èñ. ìÿù. Ìåäàë.
ÒÀËÕÀ èñ. Ñàðû âÿ ãàðà õàëëàðû îëàí çÿùÿðëè
èëàí.
ÒÀËÛØÚÀ ñèô. âÿ çÿðô Òàëûø äèëèíäÿ. Òàëûø-
úà äàíûøìàã.
ÒÀËÛØËÀÐ úÿì Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá-
øÿðãèíäÿ âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí øèìàë ùèñ-
ñÿñèíäÿ éàøàéàí èðàíäèëëè êè÷èê õàëã âÿ áó
õàëãà ìÿíñóá àäàìëàð.
ÒÀËÈÁ èñ. [ÿð.] êëàñ. 1. Èñòÿéÿí, áèðèíÿ åâ-
ëÿíìÿê èñòÿéÿí îüëàí, êèøè âÿ éà áèðèíÿ ÿðÿ
ýåòìÿê èñòÿéÿí ãûç, ãàäûí. [Ïëàòîí:] Èëê òàëèá
Õóìàð è÷èí ùÿð êèì; Ùÿð êèì îëìóø îëóðñà,
ðÿää åòìÿì. Ù.Úàâèä.
Òàëèá îëìàã – èñòÿ-
ìÿê, åâëÿíìÿê âÿ éà ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿìÿê.
Ãûç ùÿð íåúÿ îëñà éàðÿ òàëèá; ßëáÿòòÿ, ýÿðÿê
ùÿéàñû ãàëèá. Ôöçóëè.
ÒÀËÈÁß
2. Ìåéèë åäÿí, èñòÿéÿí, ùÿâÿñèíäÿ îëàí,
àðçóñóíäà îëàí. Ìÿí íÿèíêè áèðúÿ òóòà, áÿëêÿ
äÿ ìåéâÿúàòûí ùå÷ áèðèíÿ î ãÿäÿð òàëèá äåéè-
ëÿì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìÿí íóðà ôÿãÿò òà-
ëèáÿì, àòÿø íÿìÿ ëàçûì. Ù.Úàâèä.
ÒÀËÈÁß èñ. [ÿð.] Ãûç òÿëÿáÿ. ßíèñÿíèí þù-
äÿñèíÿ áèð âÿçèôÿ âåðèëìèøäè: ñþéëÿíÿúÿê òÿáðèê
íèòãëÿðèíÿ úàâàá îëàðàã òàëèáÿëÿð òÿðÿôèíäÿí
úàâàá âåðìÿê. Ñ.Ùöñåéí.
ÒÀËÊ èñ. [ÿð.] Àäÿòÿí òîç ùàëûíäà òÿáà-
áÿòäÿ âÿ òèáäÿ èøëÿäèëÿí àü âÿ éà ýþé ðÿíýëè
éóìøàã ìèíåðàë.
ÒÀËÌÓÄ èñ. ãÿä. Éÿùóäèëÿðèí åùêàì÷û,
äèíè-åòèê âÿ ùöãóãè ìöääÿàëàðûíûí êöëëèéàòû.
ÒÀËÓÍ [ôð.] 1. Áèð øåé àëìàã ùöãóãó âå-
ðÿí êè÷èê âÿðÿãÿ øÿêëèíäÿ ñÿíÿä; ïÿòÿ.
[Àäèë:] Ìÿêòÿáäÿ áèð äÿñò ïàëòàð òàëîíóíó ..
áàøãà áèð øàýèðäÿ âåðèá äöêàíà éîëëàäûëàð.
Á.Áàéðàìîâ.
2. ×åê, îðäåð äÿôòÿð÷ÿñèíèí êþêöíäÿ ãàëàí
ñóðÿòè (äóáëèêàòû).
3. Ãèéìÿòëè êàüûçëàðûí (àêêðåäèòèâèí, àêñè-
éàëàðûí âÿ ñ.-íèí) ÿñàñ ùèññÿñè.
ÒÀËÂÀÐ èñ. 1. Ýöíÿøäÿí, éàüûøäàí ãîðóí-
ìàã âÿ éà áàøãà ìÿãñÿäëÿð ö÷öí äèðÿêëÿð
öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø öñòöþðòöëö êþëýÿëèê; ÷àð-
äàã. Òàëâàðûí àëòûíäà éöéöðÿê éåëëÿéÿí; Ãàðû
òåç äèêÿëäè ñàëàì ñÿñèíÿ. Á.Âàùàáçàäÿ. Äþðä
éþíäÿìñèç äèðÿê öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø òàëâàðûí
öñòöíäÿêè ùÿð áèð øåé óçàãäàí àéäûí ñå÷èëèðäè.
Ã.Èëêèí.
2. Åâèí ýèðÿúÿéèíäÿ ãàïûéà éàïûøûã öñòöþð-
òöëö éåð. Åâèí òàëâàðû. – Ìÿäÿä èäàðÿíèí ãà-
ïûñûíäàêû òàëâàðäà îòóðìóøäó. ß.Âÿëèéåâ.
// ßòðàôû ýþðìÿê ö÷öí ýþçÿò÷èíèí öñòöíäÿ äóð-
äóüó ùöíäöð òèêèëè. ..Êåøèê÷è òàëâàðûíäàí áàø-
ãà ùå÷ íÿ ýþðöíìöðäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. Òÿíÿê ö÷öí äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ öñòöíÿ
íàçèê òàõòàëàð, áîðóëàð äöçöëÿí âÿ éà ìÿôòèë
÷ÿêèëÿí ãóðüó. Öçöì òàëâàðû. Òÿíÿéè òàëâàðà
÷ûõàðìàã. – ..Òàëâàðëàðû áöðöìöø èðè ìåéíÿëÿð
.. áàüûí ýþçÿëëèéèíè äàùà äà àðòûðûðäû. Ñ.Âÿëè-
éåâ.
ÒÀËÂÀÐËÀÌÀ “Òàëâàðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀËÂÀÐËÀÌÀÃ ô. Òÿíÿê ö÷öí òàëâàð äö-
çÿëòìÿê; òÿíÿéè òàëâàðà ãàëäûðìàã. Òÿíÿêëÿðè
òàëâàðëàìàã.
ÒÀËÂÀÐËÛ ñèô. Òàëâàðû îëàí, òàëâàð äöçÿë-
äèëìèø. Òàëâàðëû ùÿéÿò. Òàëâàðëû åâ.
ÒÀÌÀÙ
ÒÀÌ1 ñèô. [ÿð.] 1. Áàøäàí-áàøà, áöòöíëöêëÿ,
òàìàì, áöòþâ. Òàì ãàðàíëûã. // Ìöòëÿã, òàìà-
ìèëÿ, ÿí éöêñÿê, ÿí ìöêÿììÿë. Òàì ãÿëÿáÿ.
– [×èíýèç:] Òàì áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ÿëäÿ åòìÿê
ö÷öí áöòöí òÿëÿáëÿðèìèç èøÿ úÿëá îëóíìàëûäûð.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Âàõò áèëäèðÿí ñàéëàðäàí ÿââÿë ýÿëÿðÿê
âàõòûí áöòþâëöéöíö, ãàëûüû, êÿñèðè, ÿñêèéè îë-
ìàäûüûíû áèëäèðèð; äöç. Òàì áèð ñààò ýþç-
ëÿäèì. – Ìÿììÿäáàüûð òàì ö÷ èë îëàðäû êè,
ßñìÿðëÿ åâëÿíìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
3. Áöòþâ, áèòìèø, ãóðòàðìûø, òàìàìëàíìûø
(íàòàìàì ÿêñè) . Òàì ÿñÿð. // Ùå÷ áèð øåéëÿ
ìÿùäóä åäèëìÿéÿí; ãåéðè-ìÿùäóä. Òàì ùà-
êèìèééÿò. Òàì àçàäëûã âåðìÿê. Òàì (ç.) ñàùèá
îëìàã.
4. Ìöÿééÿí, ëàçûìè þë÷öäÿ, íîðìàäà îëàí.
Òàì ìåòð. Òàì èø ýöíö.
5. ðèéàç. Êÿñðè îëìàéàí, êÿñðëÿðäÿí èáàðÿò
îëìàéàí. Òàìû òàìà áþëìÿê. Òàìäàí êÿñðè
÷ûõìàã.
Òàì ÿäÿä ðèéàç. – êÿñðè îëìàéàí,
éàëíûç òàì(ëàð)äàí èáàðÿò ÿäÿä. Ñàé ïðîñåñè
àíúàã òàì ÿäÿäëÿðè âåðèð. Ç.Õÿëèëîâ.
◊ Òàì ìÿíàñûíäà (ìÿíàñèëÿ) – òàìàìèëÿ,
áöòöíëöêëÿ. Äèë òàì ìÿíàñèëÿ úàíëû áèð îðãà-
íèçìäèð. Ì.Èáðàùèìîâ. Ôÿðìàíû ñþçöí òàì
ìÿíàñûíäà ýöëÿðöç âÿ õîøñèôÿò àäëàíäûðìàã
îëàðäû. ß.Ñàäûã. Òàì ìÿñóëèééÿòëÿ – 1) áö-
òöí ìÿñóëèééÿòè, úàâàáäåùëèéè þç öçÿðèíÿ ýþ-
òöðÿðÿê. Òàì ìÿñóëèééÿòëÿ äåìÿê; 2) áöòöí
áàúàðûüû èëÿ, áöòöí ãöââÿñèíè ñÿðô åäÿðÿê. Ýÿíú
îüëàí áó åòèìàäû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðäè âÿ
òàì ìÿñóëèééÿòëÿ èøÿ ýèðèøäè. ß.Ñàäûã. Ñþçöí
òàì ìÿíàñûíäà – á à õ òàì ìÿíàñûíäà
(ìÿíàñèëÿ).
ÒÀÌ2 [ÿð.] á à õ äàä1 1-úè ìÿíàäà. Òåëëè
êèìè äàäëû, ÿòèðëè, òàìûíäàí äîéìàã îëìàéàí
õþðÿê áèøèðÿí íÿèíêè ×è÷ÿêëèäÿ éîõ èäè, ùÿòòà
ðàéîí ìÿðêÿçè Èøûãëûäà äà áó áàðÿäÿ àðà-
ñûðà ñþùáÿò ýåäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÌÀÄÀ èñ. Ãîíàãëûãëàðäà, òîéëàðäà âÿ
ñ.-äÿ ìÿúëèñè èäàðÿ åäÿí øÿõñ; ñöôðÿáÿéè,
ìàñàáÿéè. Ãöäðÿò òîé ìÿúëèñèíèí òàìàäàñû îë-
äó. Ì.Ùöñåéí.
ÒÀÌÀÄÀËÛÃ èñ. Òàìàäàíûí èøè; ñöôðÿáÿ-
éèëèê, ìàñàáÿéèëèê. [Íÿñèð áÿé:] Øÿðèô, òàìà-
äàëûã ñÿíèíëÿäèð.. Ì.ßëèéåâ.
ÒÀÌÀÙ èñ. [ÿð. òÿìÿ] Áèð øåéè ÿëäÿ åò-
ìÿéÿ ýþñòÿðèëÿí ùÿäñèç àðçó; ùÿðèñëèê, àúýþç-
259
ÒÀÌÀÙÊÀÐ
ëöê, áèð øåéäÿ ýþçö ãàëìà. Àðòûã òàìàù áàø
éàðàð. (Àòà. ñþçö). [ßëèãóëó:] ..Ìÿíèì äöíéà
ìàëûíà òàìàùûì éîõäóð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
◊ Òàìàù äèøèíè ÷ÿêìÿê – âàç êå÷ìÿê,
ýþçöíö ÷ÿêìÿê, ÿëèíè öçìÿê, öìèäèíè êÿñ-
ìÿê. Òàìàùà äöøìÿê – àúýþçëöêëÿ èñòÿìÿê,
ùÿðèñ îëìàã. ßéëÿøÿíëÿðèí ùàìûñû òàìàùà äöø-
äö. Á.Áàéðàìîâ. Òàìàùû ýöú ýÿòèðìÿê (çîð
åëÿìÿê) – òàìàùûíû, íÿôñèíè ñàõëàéà áèëìÿ-
ìÿê, þçöíö ñàõëàéà áèëìÿìÿê, ùÿääèíäÿí
àðòûã òàìàùêàðëûã ýþñòÿðìÿê. [Êÿðÿìÿëè:] Äå-
ìÿäèììè éîëäàøëàðûíäàí àéðûëìà, òàìàùûí
ýöú ýÿòèðäè, ýÿëäèì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ùàúû
Ãàðà:] ßëàúûì êÿñèëäè, òàìàù çîð åëÿäè, äåäèì,
áó áÿéëÿð èëÿ ýåäÿðÿì Òÿáðèçÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒÀÌÀÙÊÀÐ ñèô. [ÿð. òÿìÿ âÿ ôàðñ. ...êàð]
Ùÿð øåéÿ òàìàù åäÿí, ùÿð øåéäÿ ýþçö îëàí;
âàðëàíìàüà, øåé éûüìàüà ùÿääÿí àðòûã ùÿðèñ
îëàí; àúýþç. [Ãûç:] ßìèì ïàðà äöøêöíö, òà-
ìàùêàð áèð àäàì îëäóüóíäàí, ìÿíè áåëÿ çÿí-
ýèí áèð àäàìà âåðìÿê èñòÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
..ßáöëôÿò ìèðçÿíèí âÿ öìóìèééÿòëÿ Ãàúàð
øàùçàäÿëÿðèíèí òàìàùêàð âÿ ðöøâÿòõîð îëäóã-
ëàðûíû áèëèðäèì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Èñ. ìÿíàñûí-
äà. Òàìàùêàðûí áèðèäèð.
ÒÀÌÀÙÊÀÐËÛÃ èñ. Òàìàùêàð àäàìûí õà-
ñèééÿòè; ùÿðèñëèê, àúýþçëöê. Ëàêèí Ãÿòèáÿíèí
þçö îíóí òàìàùêàðëûüûíû áèëèðäè, äåéèëÿí ñþç-
ëÿðèí ùå÷ áèðèñèíÿ èíàíìûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Àëëàùãóëóíóí] òàìàùêàðëûüûíäàí Ùÿìçÿ
èñòèôàäÿ åòìÿëè èäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÌÀÙËÀÍÄÛÐÌÀ “Òàìàùëàíäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÒÀÌÀÙËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Òàìàùà ñàëìàã,
òàìàùñûëàíäûðìàã. Ñÿí ìÿíè ëàï òàìàùëàí-
äûðäûí. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒÀÌÀÙËÀÍÌÀ “Òàìàùëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÌÀÙËÀÍÌÀÃ ô. Áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿ-
éÿ, áèð øåéÿ ñàùèá îëìàüà ùÿâÿñ ýþñòÿðìÿê;
íÿôñèíè ñàõëàéà áèëìÿìÿê; òàìàùñûëàíìàã.
..Áó áè÷àðÿ ãûçûí çàùèðè ÷èðêèíëèéè áèð éàíà
äóðñóí, ..àçàúûã áèð úåùèçè äÿ éîõ èäè êè, áÿëêÿ
äÿ áÿçè úàâàíëàð úàíûíà ýþðÿ äÿ îëìàñà, ìà-
ëûíà ýþðÿ òàìàùëàíûá àëñûíëàð. Á.Òàëûáëû. Àðà-
áà÷û òàìàùëàíûá àðàáàñûíû éàü áî÷êàëàðû èëÿ
äîëäóðäóüóíäàí àðàáàíûí òÿêÿðëÿðè áÿðê úûðûë-
äàéûá ñÿñëÿíèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÀÌÀÙÑÛËÀÍÄÛÐÌÀ “Òàìàùñûëàíäûð-
ìàã”äàí ô.èñ.
260
ÒÀÌÀÌ
ÒÀÌÀÙÑÛËÀÍÄÛÐÌÀÃ á à õ òàìàùëàí-
äûðìàã.
ÒÀÌÀÙÑÛËÀÍÌÀ “Òàìàùñûëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÒÀÌÀÙÑÛËÀÍÌÀÃ á à õ òàìàùëàíìàã.
ÒÀÌÀÙÑÛÌÀ “Òàìàùñûìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÌÀÙÑÛÌÀÃ á à õ òàìàùñûëàíìàã.
ÒÀÌÀÙÑÛÒÌÀ “Òàìàùñûòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÌÀÙÑÛÒÌÀÃ á à õ òàìàùñûëàíäûð-
ìàã.
ÒÀÌÀÙÑÛÇ ñèô. Òàìàùû îëìàéàí, ùå÷ áèð
øåéäÿ ýþçö îëìàéàí; ýþçöòîõ, òÿìÿííàñûç.
Òàìàùñûç àäàì.
ÒÀÌÀÙÑÛÇËÛÃ èñ. Ùå÷ áèð øåéäÿ òàìàùû,
òÿìÿííàñû îëìàìà.
ÒÀÌÀÌ èñ. [ÿð.] 1. Áèòìÿ, ãóðòàðìà, ñîíà
÷àòìà, áèòèðìÿ.
Òàìàì åòìÿê (åëÿìÿê)
– 1) ãóðòàðìàã, áèòèðìÿê, àõûðà ÷àòäûðìàã,
òàìàìëàìàã. Áàðûøäûðìàã ðÿñìèíè òàìàì
åäÿíäÿí ñîíðà ãîíàãëàð øöðó åòäèëÿð ÷àé è÷-
ìÿéÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [ßñÿä:] Îõóäóì, äÿð-
ñèìè òàìàì åòäèì. Ú.Úàááàðëû; 2) ìÿú. þëäöð-
ìÿê, úàíûíû àëìàã. Òàìàì îëìàã – 1) ãóð-
òàðìàã, áèòìÿê, òàìàìëàíìàã. Àðòûã ßëéàð
õàíûí îâ äÿñòýàùû òàìàì îëìóøäó. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû. Èíñàí äöíéàéà ýÿëèð; Äîããóç àé
òàìàì îëúàã. Á.Âàùàáçàäÿ; 2) ìÿú. þëìÿê,
êå÷èíìÿê. Ãóëàìùöñåéí íþêÿð áàøûíà ÷àëûá
äåéèðäè: – Àüàì òàìàì îëäó, ãàïûìûç áàü-
ëàíäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Òàìàìèëÿ, áöòöíëöêëÿ, áöñáöòöí. Îòàãäà
àäàì õàðèúè àëÿìè, ñöêóòó, ñîéóüó òàìàì
óíóäóð. Ìèð Úÿëàë. ..Åëäàð áèðäÿí öðÿéèíèí
ñèððèíè òàìàì à÷ìàãäàí ÷ÿêèíèá, ñþùáÿòè äÿ-
éèøìÿê èñòÿéèðìèø êèìè, íÿüìÿíè êÿñäè. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
3. Áöòöí, ùàìûñû. Ìåøÿíèí òàìàì áöëáöëëÿðè
òàðëàðûí ñÿñèíÿ úÿì îëìóøäóëàð. ß.Ùàãâåðäè-
éåâ. Áó èêè èëèí ÿðçèíäÿ Ñÿëèì òàìàì èøëÿðèíè
äöçÿëòäè. È.Ìóñàáÿéîâ.
4. Á à õ òàì1 2-úè ìÿíàäà. ..Áó èøèí öñòöí-
äÿí òàìàì ö÷ èë êå÷äè. Å.Ñóëòàíîâ. Òàìàì
áåø ýöí áåø ýåúÿ èäè êè, ýÿðýèí ìöáàðèçÿ ýå-
äèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Ñààòäà äÿãèãÿíè äåéèë,
äöç, òàì ñààòû ýþñòÿðèð. Òðàìâàé éîëóíóí öçÿ-
ðèíäÿ áóëóíàí åëåêòðèê ñààòûíû ýåúÿ ñààò èêè
òàìàìû ýþñòÿðèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Ñààò îí èêè òà-
ìàìäà êàòèá .. äèðåêòîðóí ýÿëäèéèíè ñþéëÿäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀÌÀÌ-ÄßÑÝÀÙ
ÒÀÌÀÌ-ÄßÑÝÀÙ á à õ äÿñýàù 1-úè ìÿ-
íàäà.
ÒÀÌÀÌßÍ [ÿð.] á à õ òàìàìèëÿ. Áó éå-
ðèí ÿùàëèñè òàìàìÿí ñåéèääèëÿð. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
ÒÀÌÀÌÈËß çÿðô Òàìàì, òàìàìÿí, áöòöí
îëàðàã, áöòöíëöêëÿ; òàìàì-êàìàë. Ùÿëÿ áÿçè
âàõòëàð Øÿðèôÿ åâÿ òàìàìèëÿ ÿëèáîø ãàéûäûðäû.
Ñ.Ùöñåéí. Áèð àçäàí ñîíðà ýöíÿø òàìàìèëÿ
áóëóäëàðûí äàëûíäà ãåéá îëäó. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒÀÌÀÌ-ÊÀÌÀË çÿðô Òàìàìèëÿ, áöòöí-
ëöêëÿ, áöòöí, òàì âÿ êÿñèðñèç. Áîðúóíó òàìàì-
êàìàë þäÿäè. – Úàùàíýèð òàìàì-êàìàë áàøûíà
ýÿëÿí ÿùâàëàòû íàüûë åëÿäè. (Íàüûë).
ÒÀÌÀÌËÀÌÀ 1. “Òàìàìëàìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. ßýÿð-ÿñêèéèíè äöçÿëòìÿ, êÿì-êÿñèðèíè
äöçÿëäèá, òàì, áèòìèø øÿêëÿ ñàëìà.
ÒÀÌÀÌËÀÌÀÃ ô. 1. Òàìàì åòìÿê, òàì
ùàëà ýÿòèðìÿê, ÿëàâÿ åäèá äîëäóðìàã, áöòþâ-
ëÿøäèðìÿê.
Áèð-áèðèíè òàìàìëàìàã – áèð
òàì, áèð áöòþâ ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê, áèð-áèðèíÿ
ÿëàâÿ îëìàã, òàìëàìàã. Äàíûøûãëàð óçàíûð,
çàðàôàòëàð, ýöëöøëÿð áèð-áèðèíè òàìàìëàéûðäû.
ß.Âÿëèéåâ.
2. Ñîíà éåòèðìÿê, ãóðòàðìàã, àõûðà ÷àòäûð-
ìàã. Êèòàáû îõóéóá òàìàìëàìàã. – Ùÿúÿð
ñþçöíö òàìàìëàéûá, ýþçöíö éîëëàðà äèêìèøäè.
“Ãà÷àã Íÿáè”. Áàéðàì åùìàëúà ýöëöìñöíäö.
Ìÿíÿ úàâàá âåðìÿéèá þç ôèêðèíè òàìàìëàäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÌÀÌËÀÍÌÀ “Òàìàìëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÌÀÌËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Òàì ùàëà ýÿ-
òèðèëìÿê, êÿñèð âÿ íþãñàíëàðû àðàäàí ãàëäûðûë-
ìàã, ÷àòûøìàéàí éåðëÿðè äöçÿëäèëìÿê. Åâ òèêè-
ëèá òàìàìëàíäû.
2. Òàìàì îëìàã, ñîíà éåòèðèëìÿê, àõûðà
÷àòäûðûëìàã, áèòèðèëìÿê.
ÒÀÌÀÌËÀÉÛÚÛ ñèô. Òàìàìëàéàí, éåêóí-
ëàøäûðàí, áèòèðèúè, ñîí, àõûð. Ìÿðóçÿíèí òàìàì-
ëàéûúû ùèññÿñè.
ÒÀÌÀÌËÛÃ èñ. 1. Òàì øÿêèëäÿ îëìà; òàì,
áöòþâ øåéèí ùàëû; òàìëûã, áöòöíëöê.
2. ãðàì. Öçÿðèíäÿ èø, ùàë âÿ ùÿðÿêÿòèí èúðà
îëóíäóüó îáéåêòè áèëäèðÿí èêèíúè äÿðÿúÿëè
úöìëÿ öçâö. Âàñèòÿëè òàìàìëûã. Òàìàìëûã
äàùà ÷îõ èñèìëÿ èôàäÿ îëóíóð.
ÒÀÌÀÐÇÛ èñ. [ÿð. òÿìÿ âÿ ôàðñ. àðçó] Éå-
ìÿëè, è÷ìÿëè áèð øåéèí àðçóñóíäà, ùÿñðÿòèíäÿ
îëìà. Êÿíäëèíèí óøàüû èñòè õþðÿéÿ òàìàðçû èäè.
ÒÀÌÀØÀ
ß.Âÿëèéåâ. // Öìóìèééÿòëÿ, áèð øåéèí ùÿñðÿ-
òèíäÿ îëìà. Äöíéàäà áèð íåìÿòè éîõäóð êè, ìÿí
îíà þçöìö òàìàðçû ùåñàá åäÿì. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Ùàìû îíóí÷óí òàìàðçû èäè, [Úàá-
áàðëûíû] áèð äÿôÿ ýþðìÿê÷öí ùàìû ùÿñðÿò ÷ÿ-
êèðäè. Ñ.Ðÿùìàí. // Áåëÿ áèð àðçóäà, ùÿñðÿòäÿ
îëàí àäàì ùàããûíäà. Çóðíà-ãàâàë ñÿñè äöøöð
äàüëàðà; Áóíà ùÿñðÿò ÷ÿêèð ÷îõ òàìàðçûëàð.
Ì.Ìöøôèã.
ÒÀÌÀÐÇÛËÛÃ èñ. Áèð øåéèí ùÿñðÿòèíäÿ, àð-
çóñóíäà îëìà; íèñýèëëèê. [Ãþí÷ÿíèí] ãÿëáèíäÿ
íèñýèë, òàìàðçûëûã, ãèáòÿ áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÌÀÑÀ èñ. Ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿð ö÷öí éî-
íóëóá ùàçûðëàíìûø íàçèê åíñèç òàõòà; ðåéêà.
ÒÀÌÀØÀ èñ. [ôàðñ.] 1. Áàõûá ñåéð åòìÿ. Ñèç
ùÿðÿêÿò åäÿí ýÿìèíèí ýþéÿðòÿñèíäÿí .. àë÷àã
âÿ óúà äàüëàðûí òàìàøàñûíà äàëìàüûí çþâ-
ãöíö äàäìûñûíûçìû? Ì.Èáðàùèìîâ.
Òàìà-
øà åòìÿê (åëÿìÿê) – 1) áàõûá ñåéð åòìÿê,
áàõìàã. Àõøàì âàõòëàðû êÿíäèí êÿíàðûíäà äó-
ðóá éàøûë ÷ÿìÿíëÿðÿ òàìàøà åëÿéÿíäÿ ýþðöðñÿí
êè, íàõûð öç ãîéóá êÿíäÿ ýÿëìÿéÿ. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. Íàùàðäàí ñîíðà Áàùàäûð ïÿí-
úÿðÿäÿ îòóðóá, ãàáàüûíäàêû ìåøÿéÿ òàìàøà
åäèðäè. Í.Íÿðèìàíîâ; 2) äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí
êå÷èðìÿê; áöòöí äèããÿòèíè òîïëàéàðàã áàõìàã.
Øÿùà, ìöääÿò úÿùàíû ìÿí äÿ ýÿçäèì, äÿðáÿ-
äÿð ýþðäöì; Òàìàøà åéëÿäèì éàõøû-éàìàíû,
õåéðö-øÿð ýþðäöì. Ì.Â.Âèäàäè. Ùöñàìÿääèí
áóíëàðû äåéÿíäÿí ñîíðà ñàêèò îëóá, Òîüðóëóí
íÿ êèìè áèð âÿçèééÿò àëäûüûíà òàìàøà åäèðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Òàìàøà ãûëìàã êëàñ. – á à õ
òàìàøà åòìÿê. Äèë çöëôöëÿ ðöõñàðöâÿ ÷öí
ãûëäû òàìàøà; Àâàðÿ ãàëûá êöôð èëÿ èìàí àðà-
ñûíäà. Ùåéðàí õàíûì.
2. Ýþðìÿëè, áàõìàëû, òàìàøà åòìÿëè, éàõóä
ýÿçìÿëè éåð, ìÿðàñèì âÿ ñ. Õàëû, õàë÷à, ïàëàç,
ôÿíÿð òàíûø åâëÿðäÿí éûüûá òîéõàíàíû äþøÿðëÿð
âÿ ëàìïàëàðû éàíäûðûá òîéà, òàìàøàéà éûüûøàð-
ëàð. Ð.ßôÿíäèéåâ. Áó ñÿùÿð Âàùèä Ðöáàáÿíè
Úûäûð äöçöíÿ òàìàøàéà àïàðìàëû èäè. Ìèð
Úÿëàë. // Ýþç ãàáàüûíäà à÷ûëàí ìÿíçÿðÿ; ñåé-
ðÿíýàù. Ùÿð éàìàúäà áèð òàìàøà; Êþíëöì
ó÷óð äàüà-äàøà. Ì.Ìöøôèã.
3. Òåàòðäà, ñèðêäÿ, êèíîäà âÿ ñ.-äÿ òàìàøà-
÷ûëàðà ýþñòÿðèëÿí øåé. Àçÿðáàéúàíûí ãàáàãúûë
îüóëëàðû ÿñÿðÿ âÿ òàìàøàéà éöêñÿê ãèéìÿò
âåðìèøëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ. Òàìàøàíûí èêèíúè
261
ÒÀÌÀØÀ×Û
ïÿðäÿñè îéíàíûðäû. Ìèð Úÿëàë.
Òàìàøà
åòìÿê – òåàòð, êèíî, ñèðê òàìàøàñûíà áàõìàã.
“Âàãèô”ÿ òàìàøà åòìÿê. Áàëåòÿ òàìàøà åòìÿê.
Òàìàøà çàëû (ñàëîíó) – òåàòð, êèíîòåàòð, ìÿ-
äÿíèééÿò ñàðàéû âÿ ñ.-äÿ òàìàøà ýþñòÿðèëÿí
çàë (ñàëîí). Úàìààò òàìàøà çàëûíà àõûøûðäû.
Ñ.Ðÿùìàí. Ýöëéàíàã òàìàøà çàëûíà ýèðÿíäÿ
þçöíö áàøãà àëÿìäÿ ùèññ åòäè. ß.Âÿëèéåâ.
Òàìàøàéà ãîéìàã – ñÿùíÿäÿ ýþñòÿðìÿê,
îéíàìàã. “Êîðîüëó” îïåðàñûíû áèð íå÷ÿ ðåæèñ-
ñîð òàìàøàéà ãîéìóøäóð. Òàìàøàéà ãîéóë-
ìàã – îéíàíûëìàã, ñÿùíÿäÿ ýþñòÿðèëìÿê,
ñÿùíÿéÿ ãîéóëìàã. 1926-úû èëäÿ “Ùàìëåò”
Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Äðàì Òåàòðûíäà òàìàøàéà
ãîéóëäó. Ì.Àðèô. “Êàðìåí” îïåðàñû èëê äÿôÿ
òàìàøàéà ãîéóëóðäó. È.ßôÿíäèéåâ.
◊ Òàìàøà åëÿ – ùÿäÿ, õÿáÿðäàðëûã áèëäè-
ðèð; áàõ..., ýþðÿðñÿí... [ßùìÿä:] Éàõøû, àòà,
èíäè ìÿí éåð äåøèéèíäÿí ïóë ÷ûõàðäûì, ñÿí äÿ
òàìàøà åëÿ! ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Áàëàõàíûì:]
Ùÿëÿ ìÿí ñÿíè þç àòûìûí äûðíàãëàðû àëòûíäà
òàïäàäàíäà òàìàøà åëÿ, Äàäàø Ëÿëÿøîâ!
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÀÌÀØÀ×Û èñ. 1. Òåàòð, êèíî, ñèðê âÿ ñ. òà-
ìàøàëàðà, éàõóä òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíÿ áàõàí
àäàì. Òàìàøà÷ûëàðëà ýþðöø. – Òàìàøà÷ûëàð
Ãàðàúà ãûçûí ýþçÿë ñÿñèíÿ âÿ îéíàìàñûíà òÿ-
ÿúúöá åäèá ùåéðÿòäÿ ãàëûðäûëàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Òàìàøà÷ûëàð àðàñûíäà úöðáÿúöð ñþùáÿòëÿð
îëóðäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Áèð èøÿ ãàðûøìàéûá êÿíàðäàí áàõàí, ñåéð
åäÿí àäàì; ñåéð÷è. [ßíèñÿ] .. êÿíàðäàí ýÿë-
ìèø áèð àäàì êèìè ùÿð èøÿ òàìàøà÷û îëóðäó.
Ñ.Ùöñåéí.
ÒÀÌÀØÀÝÀÙ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Òàìàøà éåðè,
òåàòð.
ÒÀÌÀØÀÕÀÍÀ èñ. [ôàðñ.] Òàìàøà ýþñòÿ-
ðèëÿí áèíà.
ÒÀÌÀØÀËÛ ñèô. 1. Òàìàøà åäèëìÿéÿ, ýþð-
ìÿéÿ, áàõìàüà ëàéèã; ýþçÿëëèéè èëÿ äèããÿòè
úÿëá åäÿí; ýþçÿë, ãÿøÿíý, ìàðàãëû. Òÿðëàí
òàìàøàëû, ìàðàë áàõûøëû; Ãÿäÿì ãîéóá àñòà-
àñòà, õîø ýÿëäèí! Àøûã ßëÿñýÿð. Ìÿí öìÿðàëàð
áàüûíûí ìàëûéàì; Ýöëëÿð àðàñûíäà òàìàøàëû-
éàì. À.Ñÿùùÿò. // Ìÿíçÿðÿëè, áàõìàëû, àõàð-
áàõàðëû. Òàìàøàëû éåðëÿð. Òàìàøàëû ñàùèë.
2. ìÿú. çàð. Ùÿð ùàíñû áèð úÿùÿòäÿí ãÿðèáÿ
ýþðöíÿí; ÿúàèá, òÿÿúúöáëö. Òàìàøàëû àäàì.
– Âåéñ áóíëàðà áàõûð: – Àé äöíéà, – äåéÿ,
262
ÒÀÍÛÌÀÃ
ôèêèðëÿøèðäè: – Ñÿíèí òàìàøàëû èøëÿðèí âàðìûø.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÁÌÁÓÐ [ôð. òàìáîóðèí] Äÿìèðéîë ñÿðíè-
øèí âàãîíóíäà ùÿð òÿðÿôè áàüëû ìåéäàí÷à.
Éåð îëìàäûüûíäàí ñÿðíèøèíëÿðèí áèð ÷îõó òàì-
áóðëàðäà äàéàíìûøäû.
ÒÀÌÁÓÐÈÍ èñ. [ôð.] Ñèëèíäðèê ôîðìàëû êè÷èê
òÿáèë.
ÒÀÌÅÒ èñ. Òèêèíòè ìàòåðèàëû.
ÒÀÌÙÖÃÓÃËÓ ñèô. Áöòöí ùöãóãëàðà ìà-
ëèê îëàí, ùÿð úöð ùöãóãó îëàí. Òàìùöãóãëó
âÿòÿíäàøëàð.
ÒÀÌÙÖÃÓÃËÓËÓÃ èñ. Áöòöí ùöãóãëàðà
ìàëèê îëìà, ùÿð úöð ùöãóãó îëìà, òàìùö-
ãóãëó îëìà.
ÒÀÌËÀÌÀ “Òàìëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÌËÀÌÀÃ á à õ òàìàìëàìàã.
ÒÀÌËÛ ñèô. 1. Äàäëû, ëÿççÿòëè. Òàìëû õþðÿê.
Òàìëû éåìÿêëÿð.
2. Áèð ãÿäÿð áàøãà äàä âåðÿí, áàøãà äàäàí,
...äàäëû.
ÒÀÌËÛÃ èñ. Òàì øåéèí ùàëû; òàì ùàëäà îë-
ìà; òàìàìëûã, áöòöíëöê, áöòþâëö. Ò.Ìÿì-
ìÿäîâóí áó ùåéêÿë ãðóïó òàìëûã âÿ ìþùòÿ-
øÿìëèê òÿñèðè îéàäûð. “Èíúÿñÿíÿò”.
ÒÀÌÌÅÒÐÀÆËÛ ñèô. Êèíî. Áèð ñåàíñäà
ýþñòÿðèëìÿê ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð óçóíëóüó
îëàí (êèíîëåíò, ôèëì ùàããûíäà).
ÒÀÌÏÓÍ [ôð.] á à õ ïèëòÿ 2-úè ìÿíàäà.
ÒÀÍÀ èñ. 1. Ñûðüà. Ãûçûë òàíà. – Ãûçûë öçöê,
çÿð áèëÿðçèê; Ãóëàüûíäà òàíà ýÿëèð. Àøûã ßëè.
2. Òåõíèêàäà: ÿñàñÿí ùàëãà âÿ éà éàðûì-
ùàëãà øÿêëèíäÿ ìöõòÿëèô áèðëÿøäèðèúè äåòàëëàðûí
àäû.
ÒÀÍÛÃ èñ. ãÿä. Øàùèä.
ÒÀÍÛÌÀ “Òàíûìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÍÛÌÀÃ ô. 1. Áèð àäàìû, øåéè âÿ ñ. ýþðÿð-
êÿí, êå÷ìèøäÿ îíóíëà òàíûø îëäóüóíó, òàíûø-
ëûüûíû õàòûðëàìàã. Úÿáùÿ äîñòóíó òàíûìàã.
Êå÷ìèø ñèíèô éîëäàøûíû òàíûìàã. // Òàíûø îëìàã,
òàíûøëûüû îëìàã. [Éàãóò:] Îíó òàíûéûðàì. Àäû
Éàøàðäûð. Ú.Úàááàðëû. [Ñöëåéìàí:] Áÿé, ñÿí
îíóí þçöíö òàíûìàñàí äà, àòàñûíû éàõøû òàíû-
éàðñàí. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Áèëìÿê, áàøãàëàðûí-
äàí ôÿðãëÿíäèðìÿê, êèì îëäóüóíó ñå÷ìÿê.
Ñèçè áèðäÿí-áèðÿ òàíûìàäûì. Áó àäàìû òàíû-
ìàäûí? Éåðèøèíäÿí òàíûìàã. – Àñëàí Ñÿëìè-
íàç àðâàäû ñÿñèíäÿí òàíûéûá, úÿëä ïÿíúÿðÿéÿ
éàíàøäû. Ì.Ùöñåéí. // Àéûðä åäÿ áèëìÿê,
ôÿðãëÿíäèðÿ áèëìÿê, ñå÷ìÿê. Äîñòëà äöøìÿ-
ÒÀÍÛÌÀÇËÛÃ
íè òàíûìàã. – Íàìÿðäëÿ ìÿðäè òàíû; Åë ñåâÿð
ìÿðä àòàíû; Îüóë ôÿðñèç ÷ûõàíäà; Þëäöðÿð
äÿðä àòàíû. (Áàéàòû).
2. Áèð àäàì âÿ îíóí áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè
ùàããûíäà àéäûí òÿñÿââöðö îëìàã, îíó éàõøû
áèëìÿê. Ìÿí îíó òàíûéûðàì, î áåëÿ èø ýþðìÿç.
Ñÿí ùÿëÿ îíó éàõøû òàíûìûðñàí. – [Éóñèô:] Åëÿ
êè ìÿí [Øàìäàí áÿéè] òàíûìûøàì, ùå÷ êÿñ òà-
íûìàç. Í.Íÿðèìàíîâ.
3. Èòàÿò åòìÿê, òàáå îëìàã. Êè÷èê áþéöéö
òàíûìàéàíäà èø ýþðìÿê ÷ÿòèíäèð.
4. Ñàéìàã, ÿùÿìèééÿò âåðìÿê, ùåñàáëàø-
ìàã. [Èáðàùèì õàí Ìÿììÿä áÿéÿ:] ..Êÿë-
áÿëè ãóäóðóá, ìÿíè òàíûìàã èñòÿìèð. Îíóí
áóðíóíó îâìàã ëàçûìäûð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
5. äèïë. Éåíè äþâëÿòè ðÿñìè äþâëÿò êèìè ãÿ-
áóë åäèá, îíóíëà äèïëîìàòèê ÿëàãÿ éàðàòìàã.
Àôðèêàäà éàðàíìûø éåíè äþâëÿòëÿðè òàíûìàã.
ÒÀÍÛÌÀÇËÛÃ èñ.: þçöíö òàíûìàçëûüà âóð-
ìàã (ãîéìàã) – þçöíö òàíûìûð êèìè, òàíûø
îëìàéàí êèìè ýþñòÿðìÿê. ßñëè õàí þçöíö òà-
íûìàçëûüà âóðäó êè, ãûçëàð áèëìÿñèíëÿð. “ßñëè
âÿ Êÿðÿì”.
ÒÀÍÛÍÌÀ “Òàíûíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÍÛÍÌÀà “Òàíûìàã”äàí ìÿúù. [Õàãà-
íè:] Éàçñàéäûì ãÿñèäÿ ÿýÿð ùÿð çàìàí; Øÿðãÿ
òàíûíìàçäû ñåâèìëè Øèðâàí. Ì.Ðàùèì. Àüàçàë
þç ìîòîñèêëåòèíèí éàíûíäà äóðóá, áàøûíà ãà-
çàí êèìè ýèðäÿ ïàïàã ãîéìóøäó, öçö éàõøû
ñå÷èëìèðäè, ýöúëÿ òàíûíûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÍÛÍÌÀÇ çÿðô âÿ ñèô. 1. Òàíûíìàéàúàã
äÿðÿúÿäÿ äÿéèøìèø, òàíûíìàéàúàã øÿêëÿ äöø-
ìöø, ÷îõ äÿéèøèëìèø, ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíäÿí
ùå÷ áèð ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìàìûø. Çàâîä òàíûí-
ìàç äÿðÿúÿäÿ ýåíèøëÿíäèðèëÿúÿêäèð.
Òàíûí-
ìàç îëìàã – òàìàìèëÿ áàøãà øÿêëÿ äöøìÿê,
þç ÿââÿëêè øÿêëèíè, ýþðêÿìèíè òàìàìèëÿ èòèð-
ìÿê. Ôàáðèêèìèç òàíûíìàç îëìóøäó. – Éåíè
øÿùÿð àéëàð ìöääÿòèíäÿ äåéèë, ùÿôòÿëÿð, ýöíëÿð
ÿðçèíäÿ äÿéèøèëèð, áþéöéöá àðòûð âÿ òàíûíìàç
îëóð. ß.Ñàäûã.
2. Òàíûø îëìàéàí, òàíûíìàéàí, òàíûíà áèë-
ìÿéÿí. Ãûç çÿíí åäèð, ñÿôÿðäÿí ýÿëèð êíéàç;
Áèðäÿí ýþðöð, áèð ãîíàãäûð òàíûíìàç. À.Ñÿù-
ùÿò.
ÒÀÍÛÍÌÀÇËÛÃ èñ. Òàíûíìàç øÿêëÿ äöø-
ìöø àäàìûí âÿ ñ.-íèí ùàëû.
ÒÀÍÛÍÌÛØ ñèô. Ìÿøùóð, àäëû-ñàíëû, àä ãà-
çàíìûø. Òàíûíìûø àëèì. Òàíûíìûø àðòèñò. Òà-
ÒÀÍÛØ-ÁÈËÈØ
íûíìûø èäìàí÷û. – [Ôÿðìàí] þëêÿíèí ìÿøùóð,
òàíûíìûø ãûçû èëÿ éàðûøà ýèðìèøäè. ß.Ñàäûã.
ÒÀÍÛØ ñèô. 1. Òàíûøëûüû îëàí, ÿââÿëëÿð ýþðöø-
ìöø, áèð-áèðèíè òàíûéàí. Èíäèäÿí ùÿð êÿñ êè òà-
íûø êÿíäëèëÿðèíäÿí áèðèíÿ ðàñò ýÿëèð, ãà÷ûá
êÿíäëèíèí ãàáàüûíû êÿñèá äåéèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Øöêöð] íàçèð èëÿ òàíûø áèð ïàðëà-
ìàí öçâö òàïäû. Ñ.Ùöñåéí. // èñ. Òàíûø àäàì.
Ðàñò ýÿëèð éåíÿ äÿ äîñòëàð, òàíûøëàð; Ýþðöøöð
ÿë âåðèá, þïöøöðöê áèç. Ñ.Âóðüóí. Ãÿùðÿìàíûí
Áàêûäà òàíûøû éîõ èäè. ß.Âÿëèéåâ.
Òàíûø
åòìÿê – 1) èêè âÿ éà áèð íå÷ÿ àäàìû áèð-
áèðèíÿ òÿãäèì åäÿðÿê àðàëàðûíäà òàíûøëûã
éàðàòìàã. [Ìóðàä] ìÿíè éîëäàøû Áàäèñÿáà
õàíûìëà òàíûø åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ýöëñàáàù
Ãöäðÿòÿ:] Ñèç ìÿíè ùå÷ êÿñëÿ òàíûø åòìÿäèíèç,
ùàìûñûíû áèð-áèð þçöì ñîðóøìàëûéàì? Ú.Úàá-
áàðëû; 2) áèð øåé ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿðÿê,
äàíûøàðàã, ýþñòÿðÿðÿê áèðèíäÿ òÿñÿââöð îéàò-
ìàã, ìÿëóì åòìÿê. Äþéöø÷öëÿðè âÿçèééÿòëÿ
òàíûø åòìÿê. Òàíûø îëìàã – 1) áèðèñè èëÿ âÿ
éà áèð øåéëÿ òàíûøëûã ÿëäÿ åòìÿê, áèð-áèðèíè
òàíûìàã, àðàëàðûíäà öëôÿò éàðàíìàã. [Áàëàø:]
Õàëã þç èøèíäÿ, ýöúöíäÿ, ýåäèì òóòóì êè, ýÿë
ìÿíèì àðâàäûì [Äèëáÿð] èëÿ òàíûø îë? Ú.Úàá-
áàðëû. Ñèç êÿíàðäà äàéàíìàéûí, áèð éàõûí ýÿëèí;
Ãàéûãäàêû ö÷ íÿôÿðëÿ òàíûø îëàã áèç. ß.ßëè-
áÿéëè; 2) áèð øåé ùàããûíäà ìÿëóìàò àëìàã,
áèëèê ÿëäÿ åòìÿê, áÿëÿä îëìàã. Êëàññèê ìóñèãè
èëÿ òàíûø îëìàã. – Èø èëÿ òàíûø îëàíäàí ñîíðà
Âàùèäè àõûðûíúû äÿôÿ ðÿèñ þçö äèíäèðäè. Ìèð
Úÿëàë.
2. Ãàáàãëàð òÿñàäöô îëóíìóø; ìÿëóì, áÿ-
ëÿä. Òàùèð .. òàíûø ùÿéÿòëÿðÿ ýþç ýÿçäèðèð,
ãîùóì-ÿãðÿáàéà ðàñò ýÿëÿúÿéèíè äöøöíÿ-
äöøöíÿ èðÿëèëÿéèðäè. Ì.Ùöñåéí. Òàíûø áèð ñÿñ
íàýàùàíè áèð çÿðáÿ êèìè [Ýöëíàçû] ñàðñûòäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Òàíûø ýÿëìÿê – ãàáàãëàð òàíûø îëäóüó
ùàëäà éàõøû òàíûéà áèëìÿìÿê, òàíûø êèìè
ýþðöíìÿê. Áó ñÿñ Ìÿììÿäÿ òàíûø ýÿëäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ãàäûíûí éåðèøè, áÿäÿíèíèí ùÿ-
ðÿêÿòè ìÿíÿ òàíûø ýÿëèðäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒÀÍÛØ-ÁÈËÈØ òîï. Áèðèñèíèí òàíûäûüû àäàì-
(ëàð); äîñò(ëàð), òàíûø(ëàð), éàõûí àäàì(ëàð).
Ìÿñìÿíèí éàíûíà áèð ÷îõ òàíûø-áèëèøëÿðè ýÿëèð-
ìèø. Ñ.Ùöñåéí. [Ýþâùÿð õàíûì:] Áó áîéäà øÿ-
ùÿðäÿ çÿíý åëÿìÿäèéèì òàíûø-áèëèø ãàëìàéûá.
È.Ùöñåéíîâ.
263
ÒÀÍÛØÄÛÐÌÀ
ÒÀÍÛØÄÛÐÌÀ “Òàíûøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÍÛØÄÛÐÌÀÃ ô. Òàíûø åëÿìÿê. [Àéäûí
Ñóðõàéà:] Ñÿí íèéÿ ìÿíè [Ýöëòÿêèíëÿ] òàíûø-
äûðäûí, íèéÿ? Ú.Úàááàðëû.
ÒÀÍÛØËÛÃ èñ. Òàíûøëàðûí áèð-áèðèíÿ ìöíà-
ñèáÿòè, òàíûø îëìà. Øàùìàð ùÿëÿ òàíûøëûãëàðûíûí
èëê ýöíëÿðèíäÿ .. Íÿðìèíÿíè þçöíäÿí áèðúÿ
àí äà àéðû òÿñÿââöð åòìèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
// Éàõûíëûã, áÿëÿäëèê; öíñèééÿò. Êþíëöìöí
ñÿíèíëÿ òàíûøëûüû âàð; Î ñÿíè ýþðäöêúÿ òÿñÿëëè
äóéàð. ß.Úàâàä.
Òàíûøëûã âåðìÿê – þçö
ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿê âÿ éà ÿââÿëëÿð
òàíûø îëäóãëàðûíû õàòûðëàòìàã, êèì, íÿ÷è
îëäóüóíó áèëäèðìÿê. [Ëåéòåíàíò:] Áÿñ íèéÿ
áàéàãäàí òàíûøëûã âåðìèðñèíèç? È.ßôÿíäèéåâ.
Ôÿðÿúîâ ñÿäðèí ñóñäóüóíó ýþðöá òàíûøëûã
âåðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀÍÛØÌÀ “Òàíûøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÍÛØÌÀÃ ãàðø. 1. Áèð-áèðè èëÿ òàíûø îë-
ìàã. // Ýþðöøìÿê, ÿëàãÿ ñàõëàìàã, àðàëàðûí-
äà öëôÿò éàðàíìàã. Ôàòìà ÷îõ ýþðìöøäö êè,
îüëàí þçýÿ âèëàéÿòëÿðäÿ áèðè èëÿ òàíûøûð. Ìèð
Úÿëàë.
2. ìÿú. Òàíûø îëìàã, ìÿøüóë îëìàã. Ýàù
éàçûð, ýàù îõóéóð, ýàù äàíûøûð; Ýöíäÿ áèð
ùÿðçÿ êèòàáíàí òàíûøûð. Ì.ß.Ñàáèð.
ÒÀÍÛØ-ÒÓÍÓØ äàí. á à õ òàíûø-áèëèø. Äà-
íûøûãëàð ÷îõ èäè âÿ òàíûø-òóíóø äà êîìàíäàí
äÿôòÿðõàíàñûíûí ãàðøûñûíà òîïëàíìûøäû. Á.Òà-
ëûáëû.
ÒÀÍÛÒÄÛÐÌÀ “Òàíûòäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÍÛÒÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Òàíûø îëäóüóíó áèë-
äèðìÿê, áèð-áèðëÿðèíè òàíûäûãëàðûíû áèëäèðìÿê;
òàíûøëûã âåðìÿê. [Ùöììÿò] ..ÿââÿëúÿ ñÿñ åëÿ-
éèá, þçöíö èòÿ òàíûòäûðàðäû. Á.Áàéðàìîâ.
2. Ìÿøùóðëàøäûðìàã, àä-ñàí ãàçàíäûðìàã.
Ïéåñ äðàìàòóðãó õàëãà òàíûòäûðäû.
ÒÀÍÛÒÌÀ “Òàíûòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÍÛÒÌÀÃ ô. 1. Òàíûø åòìÿê, êèì îëäó-
üóíó áèëäèðìÿê, òàíûøëûã âåðìÿê. Èíäè áèçÿ
ëàçûìäûð êè, Éóñèô Ñÿððàúû òàíûäàã êè, êèìäèð?
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Êèìäèð àõû, àäû íÿäèð? Òàíûò
áèð áó àäàìû. Í.Ðÿôèáÿéëè.
2. Ìÿøùóðëàøäûðìàã, øþùðÿòèíè éàéìàã,
àäûíû éàéìàã, ïîïóëéàðëàøäûðìàã. [Úàâàíøèð:]
Àüâàíûí ùÿêèìè, ùåéêÿëòÿðàøû, îçàíû Îäëàð
éóðäóíóí øþùðÿòèíè áöòöí äöíéàéà òàíûòìà-
äûãúà ìÿíèì öðÿéèì ðàùàò äþéöíìÿéÿúÿê.
Ì.Ùöñåéí.
264
ÒÀÍÃÎ
ÒÀÍÈÍ èñ. [ôð.] Äÿðè àøûëàíìàñûíäà, éàçû
ìöðÿêêÿáè èñòåùñàëûíäà âÿ ñ. èñòèôàäÿ îëóíàí
áèòêè ìÿíøÿëè àøûëàéûúû ìàääÿ.
ÒÀÍÊ1 [èíý.] ×ÿòèí êå÷èëÿí éåðëÿðäÿ ùÿ-
ðÿêÿò åäÿ áèëÿí, òîï âÿ ïóëåìéîòëàðëà ñèëàù-
ëàíìûø òûðòûëëû çèðåùëè äþéöø ìàøûíû. Òàíê ãî-
øóíëàðû. Òàíêëàðûí ùöúóìó. – Òàíêëàðäàí
à÷ûëàí ñöðÿêëè ïóëåìéîò àòÿøè äÿðÿëÿðÿ ñÿñ
ñàëäû. Ì.Ùöñåéí.
ÒÀÍÊ2 [èíý.] õöñ. Ìàéåëÿðè ñàõëàìàã âÿ
éà äàøûìàã ö÷öí õöñóñè øÿêèëäÿ äöçÿëäèëìèø
áàê, ñèñòåðí âÿ ñ.
ÒÀÍÊ×Û èñ. Òàíê ãîøóíëàðûíäà õèäìÿò
åäÿí ùÿðáè ãóëëóã÷ó.
ÒÁÍÊÅÐ [èíý.] Ìàéå éöêëÿðè äàøûìàã
ö÷öí áþéöê ýÿìè (áó ýÿìèëÿðäÿ íåôò âÿ ñ.
ìàéåëÿð áèðáàøà ýÿìèíèí áþëìÿëÿðÿ – òàíê-
ëàðà àéðûëìûø êîðïóñóíà òþêöëöð). Àüûð-àüûð
ùÿðÿêÿò åäÿí áþéöê ñàùèë êðàíëàðû, ýÿìèëÿð,
òàíêåðëÿð, ..äÿíèç öçÿðèíäÿ øÿáÿêÿ êèìè éöê-
ñÿëÿí éàõûí âÿ óçàã áóðóãëàð ãÿðèáÿ ñåéðÿê
ìåøÿéÿ áÿíçÿéèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒÀÍÊÉÒ(ÊÀ)1 [ðóñ., ÿñëè èíý.] Ïóëåìéîò-
ëàðëà ñèëàùëàíìûø èòèýåäÿí êè÷èê òàíê.
ÒÀÍÊÉÒÊÀ2 [ðóñ., ÿñëè èíý.] äàí. Àëòëûüû
ïÿíúÿäÿí äàáàíà äîüðó ýåòäèêúÿ ãàëûíëàøàí
éöíýöë àéàããàáû.
ÒÀÍÊÃÀÉÛÐÀÍ ñèô. Òàíê ãàéûðìàãëà
ìÿøüóë îëàí. Òàíêãàéûðàí çàâîä.
ÒÀÍÊÃÀÉÛÐÌÀ èñ. Òàíê âÿ éà òàíê ö÷öí
àëÿò âÿ úèùàçëàð ãàéûðìàã ñàùÿñèíÿ àèä (çà-
âîä âÿ ñ.) Òàíêãàéûðìà ñÿíàéåñè.
ÒÀÍÊÎÄÐÓÌ [èíý. òàíê âÿ éóí. äðîìîñ]
Òàíêëàðû ñûíàãäàí êå÷èðìÿê âÿ òàíê÷ûëàðëà
òÿëèì êå÷ìÿê ö÷öí õöñóñè éåð.
ÒÀÍÊÂÓÐÀÍ ñèô. Äöøìÿí òàíêëàðûíû âóð-
ìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí. Áóðàäà áèð äÿñòÿ ÿñýÿð
àâòîìàòû, èêèíúè äÿñòÿ òàíêâóðàí ñèëàùû þéðÿ-
íèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÍÃÀÙ èñ. êþùí. Ïóë, âàð-äþâëÿò, äþâ-
ëÿò. ..Ãàñûìäàí ñîíðà àèëÿñè ö÷öí íÿèíêè ùå÷
áèð òàíãàù ãàëìàìûøäû, ùÿòòà êèøèíèí óçóí
ìöääÿò èøñèç âÿ íàõîø îëìàñû âÿ àõûðäà þëìÿñè
àèëÿíè áþéöê áîðúà ñàëìûøäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÒÀÍÃÀÙËÛ ñèô. êþùí. Òàíãàùû îëàí; âàðëû,
äþâëÿòëè, ïóëëó.
ÒÁÍÃÎ [èñï. òàíýî] Àüûð-àüûð îéíàíûëàí
èêèáþëýöëö ðÿãñ âÿ ùÿìèí ðÿãñèí ìóñèãèñè.
ÒÀÍÐÛ
ÒÀÍÐÛ èñ. Àëëàù. [Åëõàí:] Ìÿíèì òàíðûì
áàøãàëàðûíà çÿðÿð âåðìÿç àçàä äèëÿêëÿðèìäèð.
Ú.Úàááàðëû.
◊ Òàíðû áÿíäÿñè – á à õ Àëëàù áÿíäÿñè
(“Àëëàù”äà). [Íÿíÿõàíûì:] [Øàããóëóíóí]
þçöíöí äÿ àâàðà ýÿçäèéè áÿñäèð, ýåäèì, áèð
òàíðû áÿíäÿñèíèí ãûçûíû ýÿòèðèì, áÿëêÿ êö÷ÿ-
ëÿðäÿí äàøûíà. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òàíðû áèëèð –
á à õ Àëëàù áèëèð (“Àëëàù”äà). [ßìðàù:] Èëëÿð
èëÿí ýþçöì áàõñà ýþçöíÿ; Òàíðû áèëèð, ñÿíäÿí
äþíÿí äåéèëÿì. “ßìðàù”. Òàíðû ãîéñà – àðçó
áèëäèðèð. Òàíðûíûí âåðÿí ýöíö – á à õ Àëëàùûí
âåðÿí ýöíö (“Àëëàù”äà). Òàíðûñûíà òÿïèê
àòìàã – ãóäóðìóø, éîëóíó àçìûø, íàøöêöð,
íàíêîð àäàì ùàããûíäà. [Àíàñû ãûçûíà:] Àäàì
òàíðûñûíà òÿïèê àòìàç. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Òàí-
ðûéà áàõ! – á à õ Àëëàùà áàõ! (“Àëëàù”äà).
ßãëÿ ýÿë, òàíðûéà áàõ, åéëÿìÿ ãÿôëÿò, Ùàäè.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Òàíðûéà øöêöð – á à õ Àëëàùà
øöêöð (“Àëëàù”äà). Ñÿí (ñèç, ñèçè) òàíðû –
á à õ ñÿí (ñèç) àëëàù (“Àëëàù”äà). Ñèçè òàíðû,
áèðúÿ äöðöñò äèããÿò èëÿ ùåñàá åäèíèç. Í.Âÿçè-
ðîâ.
ÒÀÍÐÛ×Û ñèô. êþùí. Àëëàùïÿðÿñò, Àëëàùà
èíàíàí, ìþìèí. [Ìîëëà ßêáÿð:] Áó, òàð÷û ßñÿä
äåéèëäè... òàíðû÷û ßñÿä èäè... Éàõøû àäàì èäè...
Á.Òàëûáëû.
ÒÀÍÒÀË èñ. [ëàò.] Åëåìåíòëÿðèí äþâðö ñèñ-
òåìèíèí Â ãðóïóíäàí Òà-êèìéÿâè åëåìåíò.
ÒÀÏ òÿãë. Éóõàðûäàí äöøÿí øåéèí ÷ûõàð-
äûüû ñÿñ.
òàï-òàï, òàï-òóï òÿãë. Òÿêðàðëàíàí “òàï”
ñÿñè. Àéàãëàðûí òàï-òóïó àðàñûíäàí éàëíûç áó
ñþçëÿðè åøèòìÿê îëóðäó. Á.Òàëûáëû.
ÒÀÏÀÍ èñ. 1. Ãûðû, àñôàëòû, òîðïàüû äþéÿúëÿ-
éèá áÿðêèòìÿê âÿ ùàìàðëàìàã ö÷öí îðòàñûíà
äÿñòÿ âóðóëìóø ãàëûí òàõòà ïàð÷àñûíäàí èáà-
ðÿò àëÿò; äþéÿú. Òàïàíëà àñôàëòû òàïàíëàìàã.
2. Ìöõòÿëèô ùþðýöëÿðäÿ ùèññÿëÿðè áèð-áèðèíÿ
áÿíä åòìÿê ö÷öí ãóðøàã.
ÒÀÏÀÍ×À èñ. Ìöõòÿëèô ñèñòåìëè îäëó êè÷èê
ÿë ñèëàùû. Òàïàí÷à àòìàã. Òàïàí÷à ïàòðîíó.
Òàïàí÷à ãîáóðó. – Òÿðëàí þçöíö èòèðìÿéèá úè-
áèíäÿêè òàïàí÷àñûíû ÷ûõàðòäû. Ì.Ùöñåéí.
◊ Òàïàí÷à êèìè à÷ûëìàã – á à õ áàðûò
êèìè à÷ûëìàã (“áàðûò”äà).
ÒÀÏÀÍ×ÀËÛ ñèô. Òàïàí÷à èëÿ ñèëàùëàíìûø,
òàïàí÷àñû îëàí. ßëëÿðè òàïàí÷àëû úàâàíëàð îòà-
üà ýèðäèëÿð.. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ..Êèøèëÿð è÷ÿðè,
ÒÀÏÄÀÍÌÀÃ
Âåéñèí éàíûíà ýèðäèëÿð. Áóíëàðäàí òÿê-òÿê òö-
ôÿíýëèñè, òàïàí÷àëûñû äà âàðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÏÀÍËÀÌÀ “Òàïàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÀÍËÀÌÀÃ ô. Òàïàíëà äþéÿúëÿéèá áÿð-
êèòìÿê âÿ ùàìàðëàìàã. ..Òîðïàüû Ñÿðèééÿíèí
äåäèéè êèìè òàïàíëàéûá ñÿïèíÿ ùàçûðëàìûøäûëàð.
Ì.Ùöñåéí.
ÒÀÏÄÀà èñ. Öñòöíäÿ ÷îõ ýÿçìÿêäÿí, òàï-
äàëàíìàãäàí áÿðêèìèø éåð. Òàïäàã éåð.
◊ Òàïäàã îëìàã ìÿú. – àéàãëàðû àëòûíäà
ãàëìàã, òàïäàëàíìàã, èøüàë îëóíìàã, òóòóë-
ìàã. Éóðäóì-éóâàì éàäëàðà òàïäàã îëìàñûí
äåéÿ; Äèçÿ ãÿäÿð ñó äîëìóø ïàë÷ûã ñÿíýÿðäÿ
éàòäûì.. Ñ.Ðöñòÿì. Áèëñèí éàõûí, óçàã, áÿä
àéàãäà äà; Áó âÿòÿí áàø ÿéèá òàïäàã îëìàäû.
Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÒÀÏÄÀËÀÌÀ “Òàïäàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÄÀËÀÌÀÃ ô. 1. Àéàãëàìàã, àéàüû èëÿ
áàñäàëàìàã. Ìöÿëëèì àéàüû èëÿ ãàðû òàïäàëà-
éûá Òåëëè ö÷öí éîë à÷ûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Èíÿêëÿð
áöòöí ñàùÿíè òàïäàëàéà áèëÿðäè. ß.Âÿëèéåâ.
// Àéàüû èëÿ áàñûá ÿçìÿê. Áó çàìàí Õàñàé
ïåíúÿéèíè àéàãëàðû àëòûíà ñàëûá òàïäàëàìàüà,
àëîâó ñþíäöðìÿéÿ áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ. ..Õÿëèë
îíóí àðäûíúà áàõäû, ïàïèðîñóí êþòöéöíö éåðÿ
÷ûðïûá, àéàüû àëòûíäà òàïäàëàäû. Ì.Ùöñåéí.
2. ìÿú. Ãàáàúàñûíà ñàéìàçëûã ýþñòÿðìÿê,
ùå÷ éåðèíÿ ãîéìàã; ñàéìàìàã. Ìàéà Ðöñ-
òÿì êèøèíèí ÷îõäàí àëûøäûüû, ãàíûíà, èëèéèíÿ
èøëÿìèø àäÿò âÿ òÿñÿââöðëÿðè òàïäàëàìûøäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÀÏÄÀËÀÍÌÀ “Òàïäàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÄÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Àéàãëàíìàã,
àéàãëà áàñäàëàíìàã, òàïäàíìàã. ..Ùÿéÿò àüûð
àéàãëàðëà òàïäàëàíäûüûíäàí õûðìàí êèìè ÷ûë-
ïàã âÿ ãóðóäóð. Ìèð Úÿëàë.
2. ìÿú. Ñàéûëìàìàã, ñàéìàçëûã ýþñòÿðèë-
ìÿê.
ÒÀÏÄÀÌÀ “Òàïäàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÄÀÌÀÃ á à õ òàïäàëàìàã. Äöøöíöð
àñòà-àñòà: êö÷ÿëÿð, àé êö÷ÿëÿð! Ìÿí ñèçèí ñè-
íÿíèçè òàïäàìûøàì íÿ ãÿäÿð. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒÀÏÄÀÍÌÀ “Òàïäàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÄÀÍÌÀÃ á à õ òàïäàëàíìàã. Åâëÿð,
äàìëàð, òàõòàïóøëàð ýöìöø êèìè àüàðûð; Ãàð
òàïäàíûá, ïàë÷ûã îëóá, äàüäà úûüûð ãàðàëûð.
À.Ñÿùùÿò. Òîðïàã òàïäàíûá áÿðêèìèøäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
265
ÒÀÏÄÛÃ
ÒÀÏÄÛÃ èñ. 1. Ýþçëÿíìÿäÿí òàïûëàí, ÿëÿ
êå÷èðèëÿí øåé. Áó êèòàá ëàï òàïäûã îëäó.
2. ìÿú. Òÿÿúúöá äîüóðàí, òÿÿúúöáëö, ÿúàèá,
ãÿðèáÿ. Òàïäûã øåé.
ÒÀÏÄÛÐÌÀ “Òàïäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÄÛÐÌÀÃ èúá. Òàïìàüà ìÿúáóð åò-
ìÿê, òàïìàüû òàïøûðìàã, áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ
ÿëäÿ åòìÿê. ×ÿíëèáåëäè ìÿíÿ ïÿíàù; Òàïäû-
ðàðàì ùÿêèì, úÿððàù. “Êîðîüëó”. [Ùàúû ìÿð-
ñèéÿõàíà:] Àüà, ãûðãîâóëäàí ìåéèë áóéóðóí,
îíó .. ñèçèí ö÷öí òàïäûðìûøàì. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÀÏÛËÌÀ “Òàïûëìàã”äàí ô.èñ. Òàïäûüûí
òàïûëìàñûíäà ÿð âÿ àðâàä îä àéàãëàìûøäûëàð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÏÛËÌÀà “Òàïìàã”äàí ìÿúù. Èòÿí øåé
òàïûëäû. Àõòàðäûüûì àäàì òàïûëäû. Ìåøÿäÿ àç-
ìûø óøàãëàð òàïûëäû. Õÿñòÿëèéÿ ãàðøû éåíè äÿð-
ìàíëàð òàïûëìûøäûð. Çÿíýèí íåôò éàòàãëàðû
òàïûëìûøäûð. Ìÿíèì àéàüûìà àéàããàáû ÷ÿòèí
òàïûëûð.
ÒÀÏÛÍÌÀ 1. “Òàïûíìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Ñèòàéèø, ñÿúäÿ, ïÿðÿñòèø.
ÒÀÏÛÍÌÀÃ ô. 1. Ñÿúäÿ åòìÿê, ñèòàéèø åò-
ìÿê, èáàäÿò åòìÿê, ïÿðÿñòèø åòìÿê. [Õÿé-
éàì:] Áèð òàíðûéà ëàçûìñà òàïûíìàã; Çþâã
ÿùëè òàïûíñûí ñàíà áèðäÿí. Ù.Úàâèä. [Åëõàí:]
..Áöòöí âàðëûã ìÿíèì ãûëûíúûìà äåéèë, àçàä
äèëÿêëÿðÿ, àçàä âèúäàíëàðà òàïûíìàëûäûð.
Ú.Úàááàðëû.
2. ìÿú. Ïÿðÿñòèø äÿðÿúÿñèíäÿ ñåâìÿê, ìÿô-
òóí îëìàã. Ýþçÿëëèéÿ òàïûíäûüû î ýöíäÿí
áÿðè; Áèð áàøãàëûã äóéóëìàãäà îíóí ñÿñèí-
äÿ. ß.Úàâàä. Ìÿí ãàïàíäûüûì, òàïûíäûüûì
ùèññèç, ñöêóò àëÿìèíäÿí ãàéûäûðàì. Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÏÛÍÒÛ èñ. Òàïûëàí øåé. Àðõåîëîæè òàïûí-
òûëàð.
ÒÀÏÛØÌÀ “Òàïûøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÛØÌÀÃ ãàðø. 1. Áèð-áèðèíè òàïìàã, áèð-
áèðè èëÿ ýþðöøìÿê. Ýöí ýÿëÿð, éåíÿ äÿ áèç
òàïûøàðûã; Ãóúàãëàð ùÿð àíà ãàëèá îüëóíó.
Ð.Ðçà. Åëÿ áèë êè, èêè ùÿñðÿò, èêè íèñýèë òàïûø-
äû; Ãûç ÿëèëÿ øèíåëèìèí äöéìÿñèíäÿí éàïûøäû.
ß.Úÿìèë.
2. Äîñòëàøìàã, éàõûíëàøìàã, áèð-áèðèíè òàï-
ìàã, áèð ìÿãñÿä ö÷öí áèðëÿøìÿê (àäÿòÿí
õàñèééÿòúÿ, ìåéèë âÿ íèééÿòëÿðè áèð-áèðèíÿ óé-
üóí îëàí àäàìëàð ùàããûíäà). Ùÿðèôëÿð òàïûø-
äûëàð. – Ïèðè êèøè ùÿìèøÿ [Ãàðàúà ãûçëà ãàðà
266
ÒÀÏÌÀÃ
êþïÿéè] áèð éåðäÿ ýþðÿíäÿ ýöëöá äåéèðäè: –
Èêè ãàðà éàõøû òàïûøìûñûíûç. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒÀÏÃÛ, ÒÀÏÃÛÍÒÛ á à õ òàïûíòû. Âåéñ áó
éåíè òàïãûëàðà ñåâèíèð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÏÃÛÐ èñ. Àòûí áåëèíäÿ éÿùÿðèí äàë òÿðÿ-
ôÿ ñöðöøìÿìÿñè âÿ éàíëàðà ÿéèëìÿìÿñè ö÷öí
äþøöíöí àëòûíäàí êå÷èðèëÿí ãàéûø. Îüëàí àòäàí
äöøäö, éöéÿíèí êÿìèíè àòûí àüçûíäàí ÷ûõàðûá,
òàïãûðûíû áîøàëòäû, îòëàìàüà áóðàõäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Éöéÿíè, òàïãûðû áöòöí éàüëàäû; Ãàí-
òàðüàéà òÿçÿ ãàéûø áàüëàäû. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÒÀÏÌÀ “Òàïìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÌÀÚÀ èñ. 1. Ùÿð ùàíñû áèð øåéè âÿ éà
ùàäèñÿíè áÿíçÿòìÿ éîëó èëÿ, ãÿñäÿí öñòöþð-
òöëö øÿêèëäÿ òÿñâèð åäÿí éûüúàì ìÿúàçè èôà-
äÿäÿí èáàðÿò ìöÿììà (øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû
íþâëÿðèíäÿí áèðè). Éóñèô ÿìè ùÿð ýåúÿ áèçÿ
øèðèí-øèðèí íàüûëëàð äàíûøàð, ÷îõ ãÿðèáÿ òàï-
ìàúàëàð äåéÿðäè. À.Øàèã.
2. ìÿú. Àéäûí îëìàéàí âÿ éà ãåéðè-
ìöÿééÿí, öñòöþðòöëö ñþç, ìÿñÿëÿ, äàíûøûã;
ìöÿììà. Áó ìÿñÿëÿ ìÿíèì ö÷öí áèð òàï-
ìàúàäûð. – [Úÿáðàéûë Ôèðÿíýèçÿ:] Ìÿíèì ùå÷
óøàãëûãäàí òàïìàúà èëÿ àðàì îëìàéûá. Á.Áàé-
ðàìîâ.
ÒÀÏÌÀÚÀËÀÌÀ “Òàïìàúàëàìàã”äàí
ô.èñ.
ÒÀÏÌÀÚÀËÀÌÀÃ ô. Ãåéðè-ìöÿééÿí,
öñòöþðòöëö äàíûøìàã, ìöÿììàëû ñþç äåìÿê.
Óñòà Ðàìàçàí éàëíûç áþéðöíäÿêè àäàìëàðûí
åøèäÿ áèëÿúÿéè áèð ñÿñëÿ òàïìàúàëàäûñà äà,
ùàìû îíóí ñþçöíö åøèòäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒÀÏÌÀÚÀËÛ ñèô. Ãåéðè-ìöÿééÿí, öñòöþð-
òöëö, ìöÿììàëû (ñþç, äàíûøûã âÿ ñ. ùàããûíäà).
Òàïìàúàëû ñþç.
ÒÀÏÏÀÄÀÍ çÿðô Òàï ñÿñè ÷ûõàðàðàã, òàï
åäÿðÿê, òàïïûëòû èëÿ. Áèðäÿí [äÿëè] éåíÿ òàïïà-
äàí éåðÿ éûõûëäû âÿ äûðíàãëàðû èëÿ òîðïàüû åøÿ-
ðÿê àüëàäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÀÏÌÀÃ ô. 1. Àõòàðûø, àðàìàã íÿòèúÿñèíäÿ
ìåéäàíà ÷ûõàðìàã, öçÿ ÷ûõàðìàã, ÿëäÿ åò-
ìÿê. Àõòàðäûüû êèòàáû òàïìàã. – Ýÿçèá ýöúëÿ
áèð ãàïû òàïà áèëäèì. Ñ.Ðÿùìàí. ßëèíäÿ çÿðô
ýÿçèá òàïûð öíâàíû; Ãàéíàéûá, áàøûíà âóðóð
àë ãàíû. Ì.Ðàùèì. // Åéíè ìÿíàäà àäàì ùàã-
ãûíäà. [Ñóëòàí áÿé:] Àõûð ýÿëèá ñÿíè òàïäûì,
ìàðàëûì, ìàðàëûì, äèëáèëìÿç! Ö.Ùàúûáÿéîâ.
[Ìÿðúàí:] Òàïìûñàí, òóò ÿòÿéèíäÿí, áÿðê òóò;
Áàøãà äèëáÿðëÿðè àðòûã ñÿí óíóò! À.Øàèã.
ÒÀÏÏÀÒÀÏ
// Èòèðäèéè âÿ éà áèð éåðäÿ óíóòäóüó øåéè òÿçÿ-
äÿí ÿëäÿ åòìÿê, þçöíÿ ãàéòàðìàã. Èòèðäèéè
ïóëó òàïìàã. À÷àðû ñòîëóí éåøèéèíäÿí òàï-
ìàã. // Åéíè ìÿíàäà èòêèí äöøìöø âÿ éà éåðè
ìÿëóì îëìàéàí àäàì ùàããûíäà. Îüëóíó
òàïìàã. – ..Ìèëëÿòëÿð éóõóäàí îéàíûá ýþçëÿðèíè
à÷äûëàð âÿ ïÿðàêÿíäÿ äöøìöø ãàðäàøëàðûíû
òàïûá, äàüûëìûø åâëÿðèíè áèíà åòìÿéÿ öç ãîé-
äóëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ãÿíäàá:] Ìÿ-
çàùèðè òàïûá ñàëàìàò îëäóüóíó áèëäèì. Á.Áàé-
ðàìîâ. // ßëäÿ åòìÿê, ÿëÿ êå÷èðìÿê. [Ñÿëèì
ãûçû:] Áèç áó êÿíääÿ èêè íÿôÿð êèìñÿñèç... éàâàí
÷þðÿê, îíó äà ýöúëÿ òàïûðûã.. Ú.Úàááàðëû. [Ôÿð-
ùàä] ñàü úèáèíè ãóðäàëàäû. Áèð ëîüìà ãóðó
ãàðà ÷þðÿê òàïäû. ß.Âÿëèéåâ. // Õöñóñè òÿä-
ãèãàò, àðàøäûðìà, àõòàðûø íÿòèúÿñèíäÿ àøêàðà
÷ûõàðìàã, à÷ìàã, êÿøô åòìÿê. Ãàçäàí êàó-
÷óê àëìàã öñóëóíó òàïìàã. Éåíè íåôò éàòàã-
ëàðû òàïìàã. – ..Áÿçè íàõîøëàðûí ãàíûíäà áàê-
òåðè âÿ ìèêðîá àäëû õûðäà ùåéâàíàò âÿ ÿëÿôèé-
éÿò òàïäûëàð êè, îíëàð ÷èðêàá âÿ ãåéðè íàòÿìèç
éåðëÿðäÿ íÿøâö íöìà åäèðëÿð. Ù.Çÿðäàáè. // Ùå-
ñàáëàéàðàã, ôèêèðëÿøÿðÿê áèð øåéèí íÿòèúÿñèíè,
úàâàáûíû ìöÿééÿí åòìÿê, ÿëäÿ åòìÿê. Ìÿñÿ-
ëÿíèí úàâàáûíû òàïìàã. Ñþçöí êþêöíö òàïìàã.
2. ×îõ àõòàðàðàã àõûðäà ÿëäÿ åòìÿê; òàïûá
àëìàã. Àéàüûìà, íÿùàéÿò, àéàããàáû òàïäûì.
– Íåôò ñÿëòÿíÿòè Áàêûäà íåôò òàïìàã ÿçàáëû
áèð èøÿ ÷åâðèëìèøäè. À.Øàèã.
3. ìÿú. Ýþðìÿê, ùèññ åòìÿê. Òàùèð áó áà-
ëàúàáîé óøàüûí âàðëûüûíäà ñó÷ó óøàãëàðûí
êÿäÿð âÿ èçòèðàáëàðûíû òàïûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Áèáèõàíûì] åëÿ áèð õöñóñèééÿò òàïà áèëìèðäè
êè, õîøóíà ýÿëìÿñèí. Á.Áàéðàìîâ. // ìÿú. Áè-
ðèíè ùÿð ùàíñû áèð âÿçèééÿòäÿ, ùàëäà ýþðìÿê.
Àòàñûíû õÿñòÿ ùàëûíäà òàïäû. // ìÿú. ßëäÿ åò-
ìÿê, íàèë îëìàã. [Ýÿëäèéåâ] èëëÿðäÿí áÿðè àð-
çóëàäûüû “íîðìàë” ùÿéàòû òàïìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
4. Äàíûøûëàí áèð ñþçÿ âÿ ñ.-éÿ èñòåùçàëû ìö-
íàñèáÿò áèëäèðèð. Äåìÿéÿ ñþç òàïìûñàí! Òÿðèô-
ëÿìÿéÿ àäàì òàïäûíûç!
5. Áèð ñûðà èñèìëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿê, ìö-
ðÿêêÿá ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð;
ìÿñ.: ôöðñÿò òàïìàã, ìàúàë òàïìàã, ñþç òàï-
ìàã, íþãñàí òàïìàã, éîë òàïìàã âÿ ñ.
ÒÀÏÏÀÒÀÏ, ÒÀÏÏÀÒÓÏ 1. òÿãë. Áèð-áèðèíÿ
âÿ éà áàøãà øåéÿ òîõóíàí òàõòà âÿ ñ. øåéëÿð-
äÿí ÷ûõàí àðàìñûç ñÿñ. Àüàðçàíûí åâèíäÿí
òàïïàòàï ñÿñè ýÿëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÏØÛÐÛËÌÀÃ
2. çÿðô Òàïïûëòû èëÿ, àéàãëàðûíû òàïïûëäàäà-
òàïïûëäàäà. Áèð ãîðîäîâîé êö÷ÿíèí îðòàñû èëÿ
òàïïàòóï ýÿëèá ÷àìàäàíûí éàíûíäàí ñîâóøäó.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
ÒÀÏÏÀÒÀÏËÀ, ÒÀÏÏÀÒÓÏËÀ çÿðô Òàï-
ïûëòû èëÿ. Àëìà-àðìóä àüàúëàðûíäàí ìåéâÿëÿð
òàïïàòàïëà òþêöëöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÀÏÏÛËÄÀÌÀ “Òàïïûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÏÛËÄÀÌÀÃ ô. Òàïïûëòû ñÿñè ÷ûõàðìàã,
òàï-òàï åòìÿê. Áîç àò ãóéðóüóíó áóëàäûãúà
õóðúóíà äÿéèð âÿ òàããûëäàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÀÏÏÛËÄÀÒÌÀ “Òàïïûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏÏÛËÄÀÒÌÀÃ ô. Áèð øåéè áèð øåéÿ âó-
ðàðàã âÿ éà éåðÿ àòàðàã òàïïûëòû ñÿñè ÷ûõàðòìàã.
ÒÀÏÏÛËÒÛ òÿãë. 1. Ùÿðÿêÿò åäÿí èíñàí âÿ
éà ùåéâàíûí àéàüûíûí éåðÿ äÿéìÿñè íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ÷ûõàí ñÿñ. [Çåéíàë] áèð ãÿäÿð ñîíðà
ãàïû àðõàñûíäà àéàã òàïïûëòûñû äóéäó. Ñ.Ùö-
ñåéí. Áàéðàìûí ãóëàüûíà àò àéàãëàðûíûí òàï-
ïûëòûñû äÿéäè. Ì.Ùöñåéí.
2. Áèð øåéèí äöøìÿñèíäÿí âÿ éà áàøãà áèð
øåéÿ äÿéìÿñèíäÿí ùàñèë îëàí ãûñà ãûðûã ñÿñ
âÿ éà äàëáàäàë åøèäèëÿí áåëÿ ñÿñëÿð. Éàøûë ãàïû
à÷ûëûá òàïïûëòû èëÿ äèâàðà äÿéäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
[Àéíàíûí] ñàíêè êþìÿê èñòÿéÿí ÿëëÿðè áèð àí
ùàâàäà àñûëû ãàëûá, òàïïûëòû èëÿ éàíûíà äöøäö.
È.Ùöñåéíîâ.
ÒÀÏØÛÐÛÃ èñ. 1. Òàïøûðûëìûø øåé, éåðèíÿ éå-
òèðèëìÿñè, èôà âÿ éà ùÿëë åäèëìÿñè áèð âÿçèôÿ
îëàðàã ùÿâàëÿ åäèëìèø èø, ìÿñÿëÿ âÿ ñ. Èúòèìàè
òàïøûðûã. Ïàðòèéà òàïøûðûüû.
2. Èøèí ãàáàãúàäàí ìöÿééÿí îëóíìóø âÿ
éà ýþñòÿðèëìèø ùÿúìè. Èñòåùñàëàò òàïøûðûãëàðû.
– ..Áðèãàäèðëÿð ñàáàùêû èø ö÷öí ôèêèðëÿøèð,
ìàíãàáàø÷ûëàðû ñÿùÿðêè òàïøûðûüû öçâëÿðèíÿ
õÿáÿð âåðèðëÿð. ß.Âÿëèéåâ. // Äÿðñäÿíêÿíàð
âàõòäà þéðÿíìÿê âÿ éà ùÿëë åòìÿê ö÷öí øà-
ýèðäëÿðÿ âåðèëÿí äÿðñ. Ùÿíäÿñÿäÿí òàïøûðûã.
Åâ òàïøûðûüû. Òàïøûðûüû éàçìàã. // Ýþñòÿðèø,
ÿìð, ñÿðÿíúàì. Äèðåêòîðóí òàïøûðûüû. – [Õàí-
ëàð:] Ìÿí àòàìûí òàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ
÷àëûøàðàì, – äåäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. // ùÿðá. Îïåðà-
òèâ âÿçèôÿ. Èñêÿíäÿð Ãóëèéåâ äþéöø òàïøûðûüûíû
äþéöø÷öëÿðÿ áàøà ñàëäûãäàí ñîíðà ãÿðàðýàùà
ãàéûòäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÏØÛÐÛËÌÀ “Òàïøûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏØÛÐÛËÌÀà “Òàïøûðìàã”äàí ìÿúù.
Âÿçèôÿ òàïøûðûëìàã. Ñèéàùûëàðûí òóòóëìàñû îíà
267
ÒÀÏØÛÐÌÀ
òàïøûðûëìûøäûð. – Áöòöí êèñÿëÿðè àïàðàíëàðà
“ãîíøóíëà áþëöøäöðÿúÿêñÿí” äåéèëèá, ìþùêÿì
òàïøûðûëûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÏØÛÐÌÀ “Òàïøûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÏØÛÐÌÀÃ ô. 1. Ùÿâàëÿ åòìÿê, öçÿðèíÿ
ãîéìàã. Ñÿàäÿò õàíûì Ñÿðèééÿ õàëà âÿ Ýöë-
íàçà áÿçè èøëÿð òàïøûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñÿäÿô
õàëà òÿçÿúÿ éîëäàí ýÿëäèéèíäÿí ÷àé ùàçûðëà-
ìàüû Ñöðìÿ õàëàéà òàïøûðìûøäû. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Áèðèñèíèí âÿ éà áèð øåéèí ãàéüûñûíà, ãåé-
äèíÿ ãàëìàüû ùÿâàëÿ åòìÿê; èíàíàðàã, åòèáàð
åäÿðÿê þùäÿñèíÿ áóðàõìàã, ùèìàéÿñèíÿ áó-
ðàõìàã; ãûçìàã. Îíà øåé òàïøûðìàã îëìàç.
– ßìèîüëóìóí ïåøÿñè ãîéóí ñàõëàìàã èäè
âÿ ãîéóíëàðû äà .. ÷îáàíëàðà òàïøûðìûøäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Àôàã:] Èëéàñ, êþðïÿ
Ìÿììÿäèìè ñÿíÿ òàïøûðûá ýåäèðÿì, – äåäè..
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
◊ Òîðïàüà òàïøûðìàã òÿíò. – á à õ òîðïàã.
Úàí (úàíûíû) òàïøûðìàã – á à õ úàí.
ÒÀÐ1 èñ. Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàíäà ÷îõ éàéûë-
ìûø ìèçðàáëà ÷àëûíàí ñèìëè ìóñèãè àëÿòè. Òàð
÷àëìàã. Òàð Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ìóñèãè àëÿ-
òèäèð.
ÒÀÐ2 ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Ãàðà. Êþíëöìö ãàðÿò
åäèð þéëÿ êè, òàðè-çöëôöí; Ðóìÿ ñàíêè ùÿáÿøè
ëÿøêÿðè-éÿüìà ýÿòèðèð. Õ.Íàòÿâàí. // Òóòãóí,
äîíóã, àéäûí ýþðöíìÿéÿí. Òàð øöøÿ. – Áó ýöí
ìÿíèì ýþçöìÿ àôèòàá òàð (ç.) ýÿëèð. Ñ.ß.Øèð-
âàíè.
Òàð îëìàã – ãàðàíëûã ÷þêìÿê, ãàðàí-
ëûãëàøìàã. Äàüëàð áàøû ãàð îëäó; Áóëóä ýÿëäè,
òàð îëäó. (Áàéàòû).
ÒÀÐ3 èñ. Åâ ãóøëàðûíûí öñòöíäÿ äóðóá ýåúÿ-
ëÿìÿñè ö÷öí ùèíÿ ãîéóëàí àüàú. Áèð ãûø àõøà-
ìûéäû, ãàïûäà ñîéóã; Ãàëõäû òàð öñòöíÿ áèçèì
÷èë òîéóã. Ñ.Âóðüóí. Òàðäàêû õîðóç ãàíàä-
ëàðûíû øàïïûëäàäûá áàíëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Òîéóã òàðà ÷ûõàíäà (÷ûõàí âàõò) – á à õ
òîéóã. Òîéóã òàðäàí äöøÿíäÿ (äöøÿí âàõò)
– á à õ òîéóã.
ÒÀÐ4 èñ. Öñò-öñòÿ äÿðÿéÿ éàüûá éûüûëìûø
ãàëûí ãàð éûüûíû. Òàðà äöøìÿê. Òàðà áàòìàã.
– Äàü áàøûíäà ÷àð ãàëà; Äóìàí êå÷ÿ, òàð
ãàëà; Áèð àðçóì âàð öðÿêäÿ; Ìÿí þëñÿì äÿ éàð
ãàëà. (Áàéàòû). [Áÿéëÿð] òàðûí éàíûíà ýÿëèá
ýþðäöëÿð êè, Íÿáèýèë òöôÿíýëÿí àéàãéîëó à÷ûá
àääàìûøëàð î òÿðÿôÿ. “Ãà÷àã Íÿáè”.
Òàð
áàüëàìàã – éàüûá áèð éåðÿ éûüûëìàã, òÿïÿ
268
ÒÀÐÀØ
ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê (ãàð ùàããûíäà). Åëÿ êè ÿñ-
íÿäè ÷îâüóíëà êöëÿê; ×þëäÿ òàð áàüëàéûá ãàð
÷ûõäû äèçÿ. Ñ.Âóðüóí.
ÒÀÐÀÚ èñ. [ôàðñ.] Ãàðÿò, ÷àïîâóë, òàëàí;
òàëàìà.
Òàðàú åòìÿê – 1) òàëàí åòìÿê,
ãàðÿò åòìÿê, ÷àïûá òàëàìàã. Êöëëè-âàðèí
åòäèëÿð òàðàú, éÿüìà, òàðöìàð. Ì.Â.Âèäàäè;
2) ìÿùâ åòìÿê, äàüûòìàã, éîõ åòìÿê, ïó÷
åòìÿê, ïó÷à ÷ûõàðìàã. Ïóëóíó òàðàú åòìÿê.
Òàðàú îëìàã – 1) òàëàí îëìàã; 2) ìÿùâ îë-
ìàã, äàüûëìàã, éîõ îëìàã, ïó÷ îëìàã. [Íó-
ðÿääèí àüà:] Ìÿäðÿñÿ éåðèíÿ, àçàðõàíà éåðè-
íÿ, áàõ ýþð, ùàíñû éîëäà òàðàú îëóð ñÿðìàéÿ.
Í.Âÿçèðîâ. Áÿéëÿðèí, õàíëàðûí – ãàíñîðàíëà-
ðûí; Òàõòû òàðàú îëäó òàìàì îíëàðûí! Ñ.Âóð-
üóí.
ÒÀÐÀÊÀÍ èñ. [ðóñ.] Ìÿòáÿõáþúÿéè, ìÿò-
áÿõãóðäó.
ÒÀÐÀÃÃÀ èñ. È÷è áàðûòëà äîëäóðóëìóø êà-
üûçäàí äöçÿëÿí ïàðòëàéûúû ôèøÿíý (àòÿøáàçëûã-
äà ÿéëÿíúÿ ö÷öí èøëÿíèð).
ÒÀÐÀÃ-ÒÀÐÀÃ, ÒÀÐÀÃ-ÒÓÐÓÃ èñ.
Òÿêðàð åäÿí, äàâàìëû òàããûëòû ñÿñè. Ìÿäÿíèééÿò
åâèíèí éåíè áèíàñûíäà òàðàã-òóðóã ñÿñèíäÿí
ãóëàã ÷àòëàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ùåé àòûëûð ýöë-
ëÿëÿð; Àòûëûð òàðàã-òàðàã. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒÀÐÁÍ [ðóñ., ÿñëè. éóí.] ùÿðá. 1. Þç òÿééà-
ðÿñèíè, ýÿìèñèíè, éà òàíêûíû äöøìÿí òÿééàðÿ-
ñèíÿ, ýÿìèñèíÿ, éà òàíêûíà çÿðáëÿ âóðìàãäàí
èáàðÿò äþéöø öñóëó. Áèðäÿí ýóð ñÿñ èëÿ äåéèð
óúàäàí: – Ýöëëÿì éîõñà ÿýÿð, öñóë âàð! Òà-
ðàí! Ì.Ðàùèì.
2. Äöøìÿíèí úÿáùÿñèíè éàðûá îíóí ìþâãå-
ëÿðèíÿ ñîõóëìàãäàí èáàðÿò äþéöø ÿìÿëèééàòû,
ùÿì÷èíèí áó ÿìÿëèééàòû ùÿéàòà êå÷èðÿí çÿðáÿ.
3. Á à õ ãî÷áàøû.
ÒÀÐÀÍËÀÌÀÃ ô. ùÿðá. 1. Þç òÿééàðÿñè-
íèí, ýÿìèñèíèí âÿ éà òàíêûíûí ýþâäÿñè èëÿ äöø-
ìÿí òÿééàðÿñèíÿ, ýÿìèñèíÿ âÿ éà òàíêûíà
çÿðáÿ åíäèðìÿê. Äöøìÿí òÿééàðÿñèíè (òàíêûíû)
òàðàíëàìàã.
2. Òàðàí (2-úè ìÿíàäà) öñóëó èëÿ äöøìÿ-
íèí úÿáùÿñèíè éàðìàã. Úÿáùÿíè òàðàíëàìàã.
ÒÀÐÀÍÒÅËËÀ èñ. [èòàë.] Úîøãóí õàðàê-
òåðëè èòàëéàí õàëã ðÿãñè.
ÒÀÐÀØ èñ. [ôàðñ.] 1. Ãûðõìà.
Òàðàø åò-
äèðìÿê – ãûðõäûðìàã. Áàøûíû òàðàø åòäèðìÿê.
Òàðàø åòìÿê – ãûðõìàã. Öçöíö òàðàø åòìÿê.
ÒÀÐÀØËÀÌÀ
2. êþùí. Öçäÿí, öñòöíäÿí ñÿòùè ñóðÿòäÿ
éîíìà.
Òàðàø åòìÿê – öçäÿí éîíìàã.
Êàðàíäàøëàðû òàðàø åòìÿê. // Áó èø ö÷öí àëÿò,
éîíìà ãÿëÿìè.
ÒÀÐÀØËÀÌÀ “Òàðàøëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÐÀØËÀÌÀÃ ô. Òàðàø åòìÿê, ãûðõìàã.
Ñàããàëûíû òàðàøëàìàã.
ÒÀÐÀØËÛ ñèô. Òàðàøëàíìûø, òàðàøëà éîíóë-
ìóø.
Òàðàøëû ñòÿêàí – òèí-òèí ñòÿêàí.
ÒÀÐÀÇ [ôàðñ.] 1. ñèô. âÿ çÿðô Äöç, äöì-
äöç, áÿðàáÿð, åéíè áÿðàáÿðäÿ, åéíè âÿçíäÿ.
Áîø òÿðÿçèíèí ýþçëÿðè áèð-áèðèëÿ òàðàç ýÿëìÿäè.
[Êîñà] äàø ýþòöðäö, ïÿðñÿíý àòäû, ãûðàãëàðû
÷öðöìöø ÷àíàãëàðû áèðòÿùÿð äöçÿëèøäèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
Òàðàç îëìàã – áÿðàáÿð îë-
ìàã, áÿðàáÿðëÿøìÿê. Î ýöí êè ôÿñëè-éàç îëóð;
Ýåúÿ, ýöíäöç òàðàç îëóð. À.Ñÿùùÿò.
2. èñ. õöñ. Äöëýÿðëèêäÿ, òîðïàã âÿ áÿííàëûã
èøëÿðèíäÿ ñÿòùèí äöçëöéöíö éîõëàìàã ö÷öí
àëÿò. ..Ôÿùëÿëÿð éåð ãàçàð, åâèí áèíÿñèíè ãîéàð,
óñòà òàðàç èëÿ þë÷ÿð, .. áàøëàéûá äèâàðû ãàëäû-
ðàðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÐÀÇÛ [ôàðñ. òÿðàçó] á à õ òÿðÿçè.
ÒÀÐÀÇËÀÌÀ “Òàðàçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÐÀÇËÀÌÀÃ ô. Äöçëÿìÿê, òàðàç åòìÿê,
áÿðàáÿðëÿøäèðìÿê. Òÿðÿçèíèí ýþçëÿðèíè òàðàç-
ëàìàã. – ..Êàìèë þçöíö ãàáàüà àòûá ñöêàíû
áóðäó, ïîçóëìóø ìöâàçèíÿòè òàðàçëàäû âÿ ãà-
éûüû áàòìàãäàí ãóðòàðäû. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÒÀÐÀÇËÀÍÌÀ “Òàðàçëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÐÀÇËÀÍÌÀÃ ãàéûä. Äöçëÿíìÿê, áèð-
áèðèíÿ òàðàç îëìàã.
ÒÀÐÀÇËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Òàðàçëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÒÀÐÀÇËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Òàðàç åäèë-
ìÿê, ìöâàçèíÿòëÿøäèðèëìÿê.
ÒÀÐÀÇËÀØÄÛÐÌÀ “Òàðàçëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÒÀÐÀÇËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Äöçëÿøäèðìÿê,
ìöâàçèíÿòëÿøäèðìÿê, óéüóíëàøäûðìàã. Ùÿð
àíäà èíåðñèéà ãöââÿñè èëÿ íþãòÿéÿ òÿñèð åäÿí
ãöââÿëÿð âÿ ðåàêñèéà ãöââÿëÿðè áèð-áèðèíè òà-
ðàçëàøäûðûð. Ç.Õÿëèëîâ.
ÒÀÐÀÇËÀØÌÀ “Òàðàçëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÐÀÇËÀØÌÀÃ ãàðø. Äöçëÿøìÿê, òàðàç
îëìàã, áÿðàáÿðëÿøìÿê, ìöâàçèíÿòè áèð-áèðè
èëÿ óéüóíëàøìàã. Ìÿíôè áàëàíñäà áÿäÿíèí ãè-
äà ìàääÿëÿðè äàüûëûð, ìàääÿëÿð òàðàçëàøàí-
ÒÀÐÈÕ
äà èñÿ îíëàðûí ýÿëèðè ÷ûõàðûíà áÿðàáÿð îëóð.
“Öìóìè çîîòåõíèéà”.
ÒÀÐÀÇËÛÃ èñ. 1. Öôöãè úÿùÿòäÿí äöçëöê.
Äèâàðûí òàðàçëûüûíû éîõëàìàã.
2. Èêè øåéèí áèð-áèðè èëÿ óéüóíëóüó, åéíè
àüûðëûãäà, âÿçíäÿ îëìàñû; ìöâàçèíÿò. Òÿðÿçè
ýþçëÿðèíèí òàðàçëûüû.
ÒÀÐ×ÀËÀÍ, ÒÀÐ×Û èñ. Òàðäà ÷àëàí ÷àë-
üû÷û; òàðçÿí. Åé òàð÷û, ÷àë, îõó! Êþíëöìö àë,
îõó! Ì.Ìöøôèã. Ãóðáàí òÿçÿ-òÿçÿ ÿëèíÿ òàð
àëìàüà áàøëàäûüû çàìàíëàð Ãàðàáàüäà òàð-
÷àëàí Ñàäûã éàøàéûðäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÀÐ×ÛËÛà èñ. Òàð ÷àëìà ñÿíÿòè, òàð÷û ïåøÿñè.
ÒÀÐÛÌ çÿðô Òàðûìëàíìûø, áÿðê äàðòûëûá
÷ÿêèëìèø ùàëäà îëàí (àäÿòÿí “÷ÿêìÿê”, “÷ÿ-
êèëìÿê” ôåèëëÿðè èëÿ èøëÿíèð). Èïè (ìÿôòèëè) òàðûì
÷ÿêìÿê. – Êîòàí éåðÿ èøëÿäèêúÿ çÿíúèð òàðûì
÷ÿêèëèð, þêöçëÿð éàìàú éóõàðû .. ñöðöíöðäö.
Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀÐÛÌËÀÌÀ “Òàðûìëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÐÛÌËÀÌÀÃ ô. Òàðûì ÷ÿêìÿê, áÿðê
äàðòûá ÷ÿêìÿê, òàðûì åòìÿê. Èïè (áóðàçû) òà-
ðûìëàìàã.
ÒÀÐÛÌËÛÃ èñ. Òàðûì ÷ÿêèëìèø èïèí, çÿíúè-
ðèí âÿ ñ.-íèí ùàëû.
ÒÀÐÈ´Ô [ôð.] Ðÿñìÿí ìöÿééÿí åäèëìèø
þäöíú, âåðýè, ðöñóì, ìààø âÿ ñ. ìèãäàðû (úÿä-
âÿëè). Ýþìðöêõàíà òàðèôè. ßìÿê ùàããû òàðèôè.
Ïî÷ò òàðèôè.
ÒÀÐÈÔËßØÄÈÐÈËÌß “Òàðèôëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÒÀÐÈÔËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Òàðèôëÿøäèð-
ìÿ àïàðûëìàã.
ÒÀÐÈÔËßØÄÈÐÌß “Òàðèôëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ. Òàðèôëÿøäèðìÿ êîìèññèéàñû.
ÒÀÐÈÔËßØÄÈÐÌßÊ ô. Âåðýè âÿ éà þäöíú
îáéåêòëÿðèíèí òÿñíèôè ÿñàñûíäà òàðèô òÿéèí åò-
ìÿê, òàðèôëÿøäèðìÿ àïàðìàã. Ìöõòÿëèô èøëÿðè
òàðèôëÿøäèðìÿê.
ÒÀÐÈÕ èñ. [ÿð.] 1. Áèð ùàäèñÿíèí áàø âåð-
äèéè, úÿðÿéàí åòäèéè âàõò; êå÷ìèø ùÿéàòà àèä
îëóá àäàìëàðûí ùàôèçÿñèíäÿ ãàëìûø ôàêò âÿ
ùàäèñÿëÿðèí ìÿúìóñó. Òàðèõèí òÿúðöáÿñè ýþñ-
òÿðèð êè... Ìÿñÿëÿíèí òàðèõè. – [Íöøàáÿ:] Øàíëû
òàðèõèìèç ýþðìÿìèø ëÿêÿ; Çÿôÿðëÿð ãàçàíìûø
áó øàíëû þëêÿ! À.Øàèã.
2. Èíêèøàô ïðîñåñèíäÿêè ýåð÷ÿêëèê. Òàðèõèí
ãàíóíëàðû. Òàðèõèí äèàëåêòèêàñû. Òàðèõèí ýåäèøè.
269
ÒÀÐÈÕ
3. Èíñàí úÿìèééÿòèíèí èíêèøàôû ùàããûíäà åëì.
Àçÿðáàéúàí òàðèõè. Îðòà ÿñðëÿð òàðèõè. – Òà-
ðèõ èíñàí úÿìèééÿòèíèí ùÿéàòû ùàããûíäà åëì-
äèð. “Ãÿäèì äöíéà òàðèõè”. // Ùÿìèí ôÿííÿ
àèä êèòàá, äÿðñëèê, äÿðñ. Òàðèõäÿí “5” àëìàã.
Òàðèõ êèòàáû.
4. Áèð øÿõñ âÿ éà øåéëÿ áàüëû îëàí ôàêò âÿ
ùàäèñÿëÿðèí òàðèõúÿ ìÿúìóñó. Ñóìãàéûò øÿ-
ùÿðèíèí òàðèõè. Îíóí áàøûíà ýÿëÿí ùàäèñÿëÿðèí
òàðèõèíè ùå÷ êÿñ áèëìèð. – [Ãàðàø:] Éàõøû, Ãûç-
éåòÿðèí òàðèõèíè äàíûøìà, ñþçöíö äå. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
5. Áèð ùàäèñÿíèí, øåéèí èíêèøàôûíûí ýåäèøè,
àðäûúûë èíêèøàôû. Éåð ãàáûüûíûí òÿøÿêêöë òàðèõè.
Ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàô òàðèõè.
6. Òÿáèÿòèí, ìÿäÿíèééÿòèí, åëìèí ùÿð ùàíñû
áèð ñàùÿñèíèí àðäûúûë èíêèøàô âÿ äÿéèøìÿñèíè
þéðÿíÿí åëì. Ìóñèãè òàðèõè. ßäÿáèééàò òàðèõè.
– Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (Ìîëëà Íÿñðÿääèí)
Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè âÿ ìààðèôè òàðèõèí-
äÿ òàìàìèëÿ éåíè âÿ ïàðëàã áèð äþâð à÷äû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
7. ßùâàëàò, ùåêàéÿ, ðÿâàéÿò. Òàðèõ óçóí-
äóð... Òàðèõè ýþçäÿí êå÷èðìÿê.
8. Êå÷ìèø. [Õðèñòîôîð:] Áó øóõ çàùèðèí äÿ
ôàúèÿëè áèð òàðèõè âàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
9. Áèð ùàäèñÿíèí äÿãèã òÿãâèì âàõòû. Äîüóì
òàðèõè. // Ñÿíÿääÿ, ìÿêòóáäà âÿ ñ.-äÿ îíóí
éàçûëìàñû âàõòû ùàããûíäà ãåéä (èë, àé, ýöí).
Òåëåãðàìûí òàðèõè. ßìðèí òàðèõè. Òÿëèãÿéÿ òàðèõ
ãîéìàã.
◊ Òàðèõ áîéó – áöòöí òàðèõ ÿðçèíäÿ, áöòöí
äþâðëÿðäÿ, ëàï ÿââÿëäÿí áó ýöíÿ êèìè. Áó
ãóðóëòàé òàðèõ áîéó ýþðöíìÿìèø íÿùÿíý áèð
ñû÷ðàéûø äþâðöíöí áàøëàíäûüûíû õÿáÿð âåðÿúÿê.
Ì.Ùöñåéí. Òàðèõäÿ ýþðöíìÿìèø – ùå÷ âàõò
îëìàìûø, áó âàõòà ãÿäÿð ìèñëè ýþðöíìÿìèø
ùàäèñÿ ùàããûíäà. Òàðèõäÿí ÿââÿë (ãàáàã)
– ìèëàäè òàðèõèíäÿí ÿââÿë (ãàáàã). Ðöñòÿì êèøè
Ìàéàíûí ñþçöíö êÿñäè: – Òàðèõäÿí ö÷ éöç èë
ÿââÿë äåéèðñÿí, îíäà íå÷ÿ èë åëÿð? Ì.Èáðàùè-
ìîâ. Òàðèõäÿí ÿââÿëêè (ãàáàãêû) – 1) ìè-
ëàäè òàðèõèíäÿí ÿââÿëêè (ãàáàãêû); 2) ãÿäèì
äþâðëÿðÿ àèä îëàí, éàçûëû ñÿíÿä îëìàéàí.
Òàðèõäÿí ÿââÿëêè äþâðëÿð. Òàðèõÿ (òàðèõäÿ)
éàçûëìàã – ùå÷ âàõò óíóäóëìàìàã, ùÿìèøÿ
éàääà ãàëìàã. [Êîðîüëó:] Ìÿí ýÿðÿê î Ðóì
ïàøàñûíà áèð äèâàí òóòàì êè, òàðèõëÿðäÿ éàçûëà.
“Êîðîüëó”. Òàðèõèí òÿêÿðèíè ýåðè äþíäÿð-
270
ÒÀÐÈÕÈËÈÊ
ìÿéÿ ÷àëûøìàã – òàðèõèí ãàíóíàóéüóí èíêè-
øàôûíûí ãàðøûñûíû àëìàüà, ýåðè ãàéûòìàüà ÷àëûø-
ìàã. Úàíëû òàðèõ – á à õ úàíëû. Õÿñòÿëèê òà-
ðèõè – á à õ õÿñòÿëèê.
ÒÀÐÈÕ×ß á à õ òàðèõ 4-úö ìÿíàäà. Òåé-
ìóðóí Èñìàéûëçàäÿëÿðëÿ äîñòëóüóíóí òàðèõ÷ÿ-
ñèíè éàõøû áèëÿí Èìàíîâ çàðàôàò òÿðçèíäÿ Ãöä-
ðÿòÿ äåäè.. Ì.Ùöñåéí. Êÿíääÿ îëìóø ùÿð áèð
ùàäèñÿíèí, ñàëûíàí ùÿð áàüûí, ÿêèëÿí ùÿð àüà-
úûí, òèêèëÿí ùÿð åâèí òàðèõ÷ÿñèíè [Õîøãÿäÿì
íÿíÿäÿí] ñîðóøàðäûëàð. Ñ.Ãÿäèðçàäÿ.
ÒÀÐÈÕ×È èñ. Òàðèõ ìöòÿõÿññèñè; òàðèõ åëìè
èëÿ ìÿøüóë îëàí àëèì; òàðèõøöíàñ.
ÒÀÐÈÕßÍ ñèô. [ÿð.] Òàðèõÿ ýþðÿ, òàðèõ åòè-
áàðèëÿ, òàðèõ áàõûìûíäàí. Òàðèõÿí äöçýöí ãèé-
ìÿòëÿíäèðìÿê. Òàðèõÿí äîüðó äåéèë.
ÒÀÐÈÕÈ ñèô. [ÿð.] 1. Ùÿãèãÿòÿí îëìóø, ùÿ-
ãèãÿòÿ óéüóí îëàí, óéäóðìà îëìàéàí. Òàðèõè
ôàêò. Òàðèõè øÿõñèééÿò. Òàðèõè øÿðàèò.
2. Òàðèõ ö÷öí ÿùÿìèééÿòè îëàí, òàðèõÿ äàõèë
îëìóø; ÿùÿìèééÿòëè, ÿëàìÿòäàð. Òàðèõè ãóðóë-
òàé. – Áàêû ÿí ìöùöì, ÿí òàðèõè ýöíëÿð êå÷è-
ðèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
3. Òàðèõäÿ îëìóø ùàäèñÿéÿ ÿñàñëàíàí, òàðèõ
ÿñàñûíäà ãóðóëìóø, òàðèõäÿí ýþòöðöëìöø. Òà-
ðèõè ðîìàí. Òàðèõè äðàì.
4. Ùàäèñÿëÿðÿ, îíëàðûí òþðÿìÿ âÿ èíêèøàôû
áàõûìûíäàí éàíàøàí, áàõàí, òÿäãèã åäÿí. Ìö-
àñèð äèë ôàêòëàðûíûí òàðèõè èçàùû. Ùàäèñÿëÿðÿ
òàðèõè áàõûø. // Ùàäèñÿëÿðè, àðäûúûë èíêèøàôû áà-
õûìûíäàí òÿäãèã åäÿí, þéðÿíÿí. Òàðèõè úîü-
ðàôèéà. Òàðèõè ãðàììàòèêà.
5. Úÿìèééÿòèí èíêèøàôûíûí ìöÿééÿí ìÿð-
ùÿëÿñè èëÿ áàüëû îëàí; äàèìè îëìàéàí, êå÷èúè.
Òàðèõè êàòåãîðèéà.
6. Òàðèõäÿí ÿââÿëêè äþâðëÿðÿ äåéèë, ìàääè
àáèäÿëÿðèí ãàëäûüû äþâðÿ àèä îëàí. Õàëãûí
ùÿéàòûíûí òàðèõè äþâðö.
◊ Òàðèõè ìàòåðèàëèçì – á à õ ìàòåðèàëèçì.
ÒÀÐÈÕÈ-ÙÈÚÐÈ èñ. [ÿð.] Ùèúðè òàðèõ
(Ìÿùÿììÿäèí Ìÿêêÿäÿí Ìÿäèíÿéÿ êþ÷-
äöéö âàõòäàí ùåñàáëàíàí ìöñÿëìàí òÿãâèìè).
ÒÀÐÈÕÈËÈÊ èñ. 1. Ùÿð ùàíñû áèð øåé âÿ éà
ùàäèñÿíèí òþðÿìÿñèíèí âÿ èíêèøàôûíûí, îíó äî-
üóðàí êîíêðåò òàðèõè øÿðàèòëÿ áàüëû îëàðàã þéðÿ-
íèëìÿñè, ùàäèñÿëÿðÿ òàðèõè éàíàøìà ïðèíñèïè.
2. Òàðèõè ôàêòëàðëà óéüóíëóã, òàðèõÿí äÿãèã
âÿ äöç îëìà. Òàðèõè ðîìàíäà òàðèõèëèê ïðèí-
ñèïèíÿ ðèàéÿò åòìÿê ÿñàñ øÿðòäèð.
ÒÀÐÈÕÈ-ÌÈËÀÄÈ
ÒÀÐÈÕÈ-ÌÈËÀÄÈ èñ. [ÿð.] Ìèëàäè òàðèõ
(Èñàíûí àíàäàí îëäóüó ýöíäÿí ùåñàáëàíàí
òÿãâèì).
ÒÀÐÈÕËÈ ñèô. Òàðèõè éàçûëìûø, éàçûëäûüû âàõò
ãåéä îëóíìóø, ýþñòÿðèëìèø. 1977-úè èë 15 ìàé
òàðèõëè ìÿêòóá. 2 àâãóñò òàðèõëè “Ìîëëà Íÿñ-
ðÿääèí” æóðíàëû.
ÒÀÐÈÕÍßÂÈÑ [ÿð. òàðèõ âÿ ôàðñ. ...íÿâèñ]
êþùí. á à õ òàðèõéàçàí. [Øàù Àááàñ:] Ôÿððàø
ýþíäÿð, Ñÿðäàð Çàìàí õàíû, Ìèðçÿ Éÿùéàíû,
Ìþùñöí õàíû, òàðèõíÿâèñ Èñêÿíäÿð áÿéè, Ìîëëà
Ñÿìÿäè ùöçóðóìà ÷àüûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÒÀÐÈÕÑÈÇ ñèô. Òàðèõè ãîéóëìàìûø, éàçûëäûüû
âàõò (èë, àé, ýöí) ýþñòÿðèëìÿìèø. Òàðèõñèç ìÿê-
òóá. Òàðèõñèç ñÿíÿä.
ÒÀÐÈÕØÖÍÀÑ [ÿð. òàðèõ âÿ ôàðñ. ...øöíàñ]
á à õ òàðèõ÷è.
ÒÀÐÈÕÉÀÇÀÍ èñ. Øàùèäè îëäóüó ùàäèñÿ-
ëÿðè ãÿëÿìÿ àëàí, öìóìèééÿòëÿ, ùàäèñÿëÿðè
éàçàí øÿõñ; òàðèõ÷è, òàðèõíÿâèñ.
ÒÀÐÈÊ1 èñ. [ÿð.] êþùí. Òÿðê åäÿí, ýåäÿí,
äöíéàäàí ÿë öçÿí.
ÒÀÐÈÊ2 ñèô. [ÿð.] 1. Ãàðàíëûã.
2. Ãàðà.
ÒÀÐ-ÃÀÂÀË òîï. Òàð âÿ ãàâàë (âÿ áÿçÿí
êàìàí÷àäàí) èáàðÿò ÷àëüû. Áó çàìàí äîüðó-
äàí äà òàð-ãàâàë ñÿñè ýÿëäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒÀÐËÀ èñ. Òàõûë, ïàìáûã, ãàðüûäàëû âÿ ñ.
ÿêèëìèø áþéöê ñàùÿ, ÿêèí (éåðè); çÿìè. Áó
ãûç ö÷ ýöí ÿââÿë àòàñû èëÿ ÷ÿëòèê òàðëàñûíäà
÷àëûøûðäû. Ìèð Úÿëàë.
Òàðëà äöøÿðýÿñè –
òàðëàäà èøëÿéÿíëÿðèí èñòèðàùÿòè, éåéèá-è÷ìÿñè
âÿ ñ. ìÿãñÿäëÿð ö÷öí îíóí éàíûíäà äöçÿë-
äèëÿí òèêèëè (òàëâàð âÿ ñ.). Ñÿäðëÿ êàòèá áàøãà
ìàíãàëàðûí ñàùÿñèíÿ ýåäÿíäÿ ãûçëàð òàðëà
äöøÿðýÿñèíÿ ýÿëèá ñÿùÿð éåìÿéè éåéèðäèëÿð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÐËÀ×Û èñ. Òàðëàäà èøëÿéÿí êîëõîç÷ó âÿ
éà ñîâõîç ôÿùëÿñè. Òàðëà÷ûëàðûí éàðûøû.
ÒÀÐËÀ×ÛËÛà 1. èñ. Òàðëà÷ûíûí èøè, òàðëàäà
èøëÿìÿ.
2. Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òàðëà÷ûëàðäàí òÿøêèë îëóí-
ìóø, òàðëà÷ûëàðäàí èáàðÿò îëàí. Òàðëà÷ûëûã áðè-
ãàäàñû.
ÒÀÐËÀÃÎÐÓÉÓÚÓ ñèô. Òàðëàíû êöëÿéèí
òÿñèðèíäÿí ãîðóìàã ö÷öí ÿêèëÿí. Òàðëàãîðó-
éóúó ìåøÿ çîëàãëàðû.
ÒÀÐËÀÍÌÀ “Òàðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÑ
ÒÀÐËÀÍÌÀÃ ô. 1. Ãàðàëìàã, òóòóëìàã.
Ùàâà òàðëàíäû.
2. Ãûðò éàòìàã (òîéóã).
ÒÀÐËÀØÌÀ “Òàðëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÐËÀØÌÀÃ ô. Òàð îëìàã, àëàãàðàíëûã
îëìàã, ãàðàíëûã äöøìÿê. Ùàâà òàðëàøìûøäû.
ÒÀÐËÛÃ èñ. Òàð îëìà; àëàãàðàíëûã, òîðàíëûã,
òàð øåéèí ùàëû.
ÒÀÐ-ÌÀÐ ñèô. 1. Áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûø, äîëà-
øûã, íèçàìñûç, ãàðûøûã; ïÿðèøàí. [Ñöëåéìàí ßñ-
ýÿðÿ:] Íÿäèð ñÿíèí äÿðäèí, áó íÿ àù-çàðäûð;
Íÿäèð ñÿíèí ôèêðèí áåëÿ òàð-ìàðäûð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. Ìÿçàð... Øàõòà êÿñèð, î òÿíùà õÿéàë;
Éþíÿëèð éîëóíà ôèêðè òàð-ìàð. Ì.Ðàùèì.
2. Õàðàáà, äàüûíûã, äàüûëìûø, âèðàí ãàëìûø.
Òàð-ìàð åâ.
◊ Òàð-ìàð åòìÿê – 1) áèð-áèðèíÿ ãàðûø-
äûðìàã, äîëàøäûðìàã, íèçàìñûç ùàëà ñàëìàã;
2) õàðàáà ãîéìàã, äàüûòìàã, âèðàíÿ ãîéìàã.
[Ùàúû Ìóðàä:] Ìÿùÿððÿì áÿé ìÿíèì àòàìûí
éóðäóíó òàð-ìàð åäÿð.. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ; 3) ìÿùâ
åòìÿê, éîõ åòìÿê, äàüûòìàã, äàðìàäàüûí
åòìÿê. Äöøìÿíèí ñÿôëÿðèíè åëÿéÿíäÿ òàð-ìàð;
Áèëèðëÿð êè, àðõàäà íåôò äÿðéàñû Áàêû âàð. Ð.Ðçà.
Òàð-ìàð îëìàã – 1) áèð-áèðèíÿ ãàðûøìàã,
íèçàìñûç ùàëà äöøìÿê, äîëàøìàã; 2) õàðàáà
ãàëìàã, äàüûëìàã, àëò-öñò îëìàã. [Ìÿììÿä:]
Ïàäøàù éûõûëäû, ýîðáàýîð îëäó; Ó÷äó ñàðàé-
ëàðû, òàð-ìàð îëäó. Ç.Õÿëèë; 3) äàüûëìàã, ìÿùâ
îëìàã, äàðìàäàüûí îëìàã. Ùèòëåð Àëìàíèéàñû
òàð-ìàð îëäó. ß.Ñàäûã.
ÒÀÐÏ òÿãë. Áÿðê, àüûð áèð øåéèí áèðäÿí-áèðÿ
éåðÿ äöøìÿñèíäÿí âÿ éà àüûð, áÿðê øåéëÿðèí
áèð-áèðèíÿ òîõóíìàñûíäàí ÷ûõàí ñÿñ. [Îäà-
áàøû:] Ùàúû áóíó åøèäÿí òÿê òàðï äÿéäè éåðÿ.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒÀÐÒÀÍ-ÏÀÐÒÀÍ èñ. Áîø, ìÿíàñûç ñþç-
ëÿð, äàíûøûã; ùÿäéàí. Òàðòàí-ïàðòàí (ç.) äà-
íûøìàã.
ÒÀÐÇßÍ [ôàðñ.] á à õ òàð÷û. Òàðçÿí èëÿ êà-
ìàí÷à÷û ìÿùàðÿòëÿ ÷àëûð, ãàâàëâóðàí îüëàí
èñÿ áîüàçûíû àðûòëàéûá îõóìàüà ùàçûðëàøûðäû.
Ì.Ùöñåéí.
ÒÀÑ1 èñ. Åíëè, äàèðÿâè, äàéàç ìåòàë ãàá; òåøò,
ëÿéÿí. Ùàìàì òàñû. – Ùÿíèôÿ áèð ÿëèíäÿ òàñ,
î áèðè ÿëèíäÿ èñòè ñó èëÿ äîëó âåäðÿ .. òþâøöéÿ-
òþâøöéÿ è÷ÿðè ýèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
2. Êþùíÿ ìÿèøÿòäÿ: òàñ ãóðìàãëà ôàëà áàõ-
ìà, òàñ ôàëû. [Ñÿðâèíàç õàíûì:] Äåéèá, àðõà-
271
ÒÀÑ
éûí îë, àðâàä, òàñ éàõøû ýþñòÿðèð. Í.Âÿçèðîâ.

Òàñ ãóðìàã – êþùíÿ ìÿèøÿòäÿ: è÷è ñó èëÿ
äîëó òàñû ìöøàùèäÿ åòìÿêëÿ ôàëà áàõìàã. Íÿ-
ùàéÿò, óøàã ö÷öí ôàëà áàõäûðûá òàñ ãóðäóðàð
âÿ äóà éàçäûðàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè. Ôàë÷û [Ñà-
éàëû àðâàäëà] òàñ ãóðàðäû. Ìèð Úÿëàë.
◊ Êþùíÿ ùàìàì, êþùíÿ òàñ – ùÿð øåé
ÿââÿëäÿ îëäóüó êèìè, ãÿòèééÿí ùå÷ áèð øåé
äÿéèøìÿäÿí (äÿéèøìÿìèø).
ÒÀÑ2 èñ. [ÿð.] Íÿðä îéóíóíäà ö÷, áÿçÿí
äÿ äþðä õàë ãàçàíûá îéóíó óäìà âÿ éà ö÷,
áÿçÿí äÿ äþðä õàë èòèðèá îéóíó óäóçìà.
ÒÀÑÀ1 èñ. [ôàðñ.] 1. Ãÿì, ãöññÿ, êÿäÿð.
2. ×ûðïûíìàã, íàðàùàòëûã, ãÿðàðñûçëûã.
ÒÀÑÀ2 èñ. ìÿù. Ãÿçÿá, ùèðñ.
ÒÀÑÀÁÀÕÀÍ èñ. êþùí. Òàñëà ôàëà áàõàí
àäàì; ôàë÷û (á à õ òàñ1 2-úè ìÿíàäà).
ÒÀÑÊÀÁÀÁ èñ. Òàñêàáàáûäà áèøèðèëÿí õûðäà
êöôòÿ âÿ éà äîüðàíìûø ÿò âÿ êàðòîôäàí èáàðÿò
õþðÿê.
ÒÀÑÊÀÁÀÁÛ èñ. Àüçû êèï þðòöëÿí èêèãóëïëó
ãàçàí÷à.
ÒÀÑÊÖËÀÙ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Äÿáèëãÿ.
ÒÀÑÊÖËÀÙËÛ ñèô. êþùí. Áàøûíäà òàñêöëàù
îëàí; äÿáèëãÿëè. Öìóìè ñàêèò èêÿí åòäè ìÿòëÿ-
áÿ àüàç; Äÿìèð ýåéèìëè, ïîëàä òàñêöëàùëû áèð
êíéàç. À.Ñÿùùÿò.
ÒÀÑËÀÃ èñ. Áèð øåéèí ùÿëÿ ãÿòè áèð øÿêèë
àëìàìûø ùàëû; åñêèç, ñõåì.
ÒÀÒ èñ. Àçÿðáàéúàí, Äàüûñòàí âÿ Èðàíäà
éàøàéàí èðàíäèëëè õàëã âÿ áó õàëãà ìÿíñóá
àäàì.
ÒÀÒÀÐ èñ. 1. Òàòàðûñòàíûí ÿñàñ ÿùàëèñèíè
òÿøêèë åäÿí òöðêäèëëè õàëã âÿ áó õàëãà ìÿíñóá
àäàì.
2. Âîëãàáîéóíäà, Ñèáèðäÿ âÿ ñ.-äÿ éàøàéàí
òöðêäèëëè áÿçè êè÷èê õàëãëàðûí àäû.
3. ÕÛÛÛ-ÕÂ ÿñðëÿðäÿ Ãûçûë Îðäà äþâëÿòèíè
òÿøêèë åäÿí ìöõòÿëèô òöðê, ìîíãîë âÿ á. òàé-
ôàëàðûí àäû.
ÒÀÒÀÐÚÀ ñèô. âÿ çÿðô Òàòàð äèëèíäÿ. Òàòàð-
úà þéðÿíìÿê. Òàòàðúàäàí òÿðúöìÿ.
ÒÀÒÀÐÛ´ èñ. Ãûðìàíú, ãàì÷û. ×èéíèíäÿ
òöôÿíýè, äþøäÿ ãàòàðû; Áåëèíäÿ õÿíúÿðè, ÿëäÿ
òàòàðû. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÒÀÒÀÐÛËÀÌÀ “Òàòàðûëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÒÀÐÛËÀÌÀÃ ô. Òàòàðû èëÿ âóðìàã; ãûð-
ìàíúëàìàã, ãàì÷ûëàìàã.
272
ÒÀÂÀÍÀËÛ
ÒÀÓÍ èñ. [ÿð.] 1. Ãóñìà âÿ èñùàë øÿêëèíäÿ
òÿçàùöð åäÿí ÷îõ éîëóõóúó àüûð åïèäåìèê õÿñ-
òÿëèê.
2. Ãàðüûø ìÿãàìûíäà èøëÿíèð. Ñÿíè òàóí òóò-
ñóí!
ÒÀÓ-ÑÀÃÃÛÇ èñ. áîò. Äàüëàðäà áèòÿí ÷îõ-
èëëèê êàó÷óêëó îò-áèòêè. Òàó-ñàããûç .. ÷îõèëëèê,
éîüóí, êîáóä êþêëÿðè îëàí âÿ êþê áèúëÿðè âå-
ðÿí áèòêèäèð. Ì.Ãàñûìîâ.
ÒÀÂÀ1 èñ. È÷èíäÿ ÿò âÿ ñ. ãûçàðòìàã ö÷öí
êÿíàðëàðû éàñòû, äàèðÿâè ìåòàë ãàá. Ìèñ òàâà.
Òàâàäà ÿò ãûçàðòìàã. – [Ñàéàä] òåç äþíöá,
ãàðà òàâàíû éåðÿ ãîéäó. Ì.Ùöñåéí. Ïÿðøàí
îúàüû àëûøäûðäû, òàâàéà éàü àòäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÀÂÀ2 á à õ òàâàäàøû.
ÒÀÂÀÄÀØÛ èñ. Èðè, ÿñàñÿí éàñòû äàø; òàâà.
Ùàìàìûí éåðè òÿìèç éîíóëìóø àü òàâàäàøû-
ëàðëà äþøÿíìèø îëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÒÀÂÀÊÀÁÀÁÛ èñ. Àéðûúà òàâàäà áèøèðèëÿí
êè÷èê êöôòÿ âÿ éóìóðòàäàí èáàðÿò õþðÿê. Óøàã-
ëàð Ôàòìà õàëàíûí îíëàð ö÷öí ùàçûðëàäûüû
àü, òÿìèç áàüëàìàíû à÷ûá, ÷þðÿê àðàñûíäàêû
òàâàêàáàáûëàðûíû áþéöê èøòàùà èëÿ éåäèëÿð..
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒÀÂÀËÛÃ èñ. Ãàéàëûã, äàøëûã. Òàâàëûãäà
õûðìàí ñöðìÿê.
ÒÀÂÀÍ1 èñ. Áèíàíûí äàõèëèíèí öñò þðòöñö;
ñÿãô. Áèð ãîúà äà çèëëÿéÿðÿê ýþçëÿðèíè òàâàíà;
Îâóøäóðóá îâóúóíäà òöòöí òþêöð ãÿëéàíà.
Ñ.Ðöñòÿì. Àë÷àúûã òàâàíäàí òîðïàã òþêöëöð;
Ëàêèí öçëÿð ýöëöð, áàõûøëàð ýöëöð. ß.Úÿìèë.
◊ Òàâàí àëòäà (àëòûíäà) ãàëàí äåéèë –
áîðúóíäàí ÷ûõàð, ÿâÿçèíè âåðÿð, õÿúàëÿòèíäÿí
÷ûõàð. ..Þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿí òàâàí àëòäà ãà-
ëàí îüëàí äåéèëÿì, àðõàéûí îë, õÿúàëÿòèíäÿí
÷ûõàðàì. “Êèðïè”.
ÒÀÂÀÍ2 èñ. [ôàðñ.] Ýöú, ãöââÿò, ãöââÿ
(÷îõ âàõò “òàá” ñþçö èëÿ áÿðàáÿð èøëÿíèð). Äå-
äèì, àéðûëûüà éîõäóð òàâàíûì; Àéðûëûá ýåòìÿ-
ñèí ñÿðâè-ðÿâàíûì. ß.Úàâàä.
ÒÀÂÀÍÀ èñ. [ôàðñ.] 1. Ìàääè èìêàí, ïóë,
âàð, äþâëÿò. Åâ áîø, åâ ñîéóã; Áèðúÿ øàì àë-
ìàüà òàâàíàñû éîõ. Á.Âàùàáçàäÿ.
2. Á à õ òàâàí2. ßëèíèí òàâàíàñû éîõäóð.
ÒÀÂÀÍÀËÛ ñèô. Ìàääè èìêàíû îëàí, âàðû,
ïóëó, äþâëÿòè îëàí; ïóëëó, äþâëÿòëè, âàðëû. [Ãîðõ-
ìàç:] Ìÿí áó ôèêèðäÿéÿì êè, áèç äàùà èðè,
òàâàíàëû âÿ ýöúëö áèð êîëõîçäà áèðëÿøìÿëèéèê.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒÀÂÀÍÀÑÛÇ
ÒÀÂÀÍÀÑÛÇ ñèô. Ìàääè èìêàíû îëìàéàí,
ïóëó îëìàéàí; êàñûá.
ÒÀÂÀÍËÛ á à õ òàâàíàëû. Íàìÿëñÿì ìÿ-
ùÿëëÿñèíèí úàìààòû àòà-áàáàäàí éåðëè, òàâàíëû
îëóá, ýöíëÿðèíè ìöòòÿñèë åéø âÿ èøðÿòäÿ êå÷èðÿí
áèð õàëã èäè. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÒÀÂÀÐ1 èñ. Áàëàã (úàìûø áàëàñû).
ÒÀÂÀÐ2 ñèô. ìÿù. Èðè, áþéöê, éåêÿ.
ÒÀÂÀÐ3 ñèô. ìÿù. ×àëûøãàí, áàúàðûãëû, çèðÿê.
ÒÀÂÎÒ èñ. Ñöðòêö éàüëàðûíûí áèð íþâö.
ÒÀÂÐ èñ. Êðûìûí úÿíóá ùèññÿñèíèí ãÿäèì
ÿùàëèñè.
ÒÀÂÒÎËÓÝÈÉÀ [éóí. òàóòî – î þçö âÿ
ëîýîñ – ñþç] ßââÿë äåéèëÿí øåéèí áàøãà øÿ-
êèëäÿ âÿ éà áàøãà ñþç âÿ éà èôàäÿ èëÿ òÿêðàðû.
ÒÀÉ1 èñ. Áàá, áÿðàáÿð, ìöíàñèá, ìèñë.
[Çöëåéõà õàíûì:] ..Àëòìûø éàøûíäà ãîúà îíà
òàéäû? Í.Âÿçèðîâ. Õàñàé áèð îüëàíäûð, îíà
òàé ùàíû? Âàð àäû, ãóëëóüó, øþùðÿòè, øàíû.
Ñ.Âóðüóí.
Òàé åòìÿê – áÿðàáÿð òóòìàã;
áèð òóòìàã. Ìÿëÿêäÿí äÿ ñÿíè áèëëÿì çèéàäÿ;
Òàé åòìÿðÿì ùå÷ èíñàíû ìÿí ñÿíÿ. Ì.Ï.Âàãèô.
Ìÿíèì ãûçûìû áèð ãàðà÷û ãûçûíà òàéìû åäèðñÿí,
– äåéÿ Ùöñåéíãóëó àüà áàüûðäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Òàé îëìàã – áàá îëìàã, áÿðàáÿð îëìàã.
[Àùûë ãàäûí:] Èíäè áèç ýÿëèá Úàùàí õàëàéà òàé
îëà áèëìÿðèê. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Úóìà... þçöíÿ
òàé îëàúàã áèð ÿñýÿð .. ýþçàëòû åòìÿéÿ ÷àëûøà-
úàãäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Òàéûíû òàïìàã – ùÿð
úÿùÿòäÿí þçöíÿ óéüóí, þçöíÿ áàá, þçöíÿ
ìöíàñèá àäàì òàïìàã, éîëäàø òàïìàã. Òÿð-
ëàí èäèí, þç òàéûíû òàïìàäûí; Ýåòäè, ãèñìÿò
îëäó ñàðÿ çöëôëÿðèí. Àøûã ßëÿñýÿð. Òàé òóòìàã
(ãîéìàã) – á à õ òàé åòìÿê. Äàüàðúûüûíû
÷óâàëà òàé òóòóð. (Àòà. ñþçö). [Ùàôèçÿ õàíûì:]
Áÿõòÿâÿð áàøûìà, ýþð ìÿíè àïàðûá êèìÿ òàé
ãîéäó. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒÀÉ2 èñ. 1. Òÿê, áèð. Þêöçöí òàéäû, èøèí àéäû.
(Àòà. ñþçö).
2. Öìóìèééÿòëÿ, ãîøà øåéëÿðäÿí ùÿð áèðè.
Ãûðûëìûø úèëîâóí, òàéäûð öçÿíýèí. Ì.Ðàùèì.
// Åéíè ìÿíàäà àéàããàáû, úîðàá, ÿëúÿê âÿ ñ.
ùàããûíäà. ßëúÿéèí òàéû. Úîðàáûí áèð òàéû úûðû-
ëûá. – [Ñîíà õàíûì:] ..Áàøìàüûìûí òàéû àéà-
üûìäàí ñöðöøöá ÷ûõäû, ãàðàíëûãäà àõòàðûðàì,
òàïìûðàì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. // Åéíè ìÿíàäà
ãàïû, ïÿíúÿðÿ ùàããûíäà; ëàé. Éóíèñ ãàïûíûí
áèð òàéûíû à÷àíäà èðè áèð øÿêèë ýþçöíÿ ñàòàøäû.
Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÉÀËÀÌÀÃ
òàé-òàé á à õ òàéáàòàé. Ýåíèø ïÿíúÿðÿëÿð
à÷ûëàð òàé-òàé. Ñ.Âóðüóí.
ÒÀÉ3 èñ. 1. Êèñÿéÿ, éåøèéÿ âÿ ñ.-éÿ ãàáëàø-
äûðûëìûø éöê. Ùÿð áèðèíÿ àüûð òàéëàð ÷àòäûëàð.
Ã.Çàêèð. ..Ýàù äà Àøãàáàääà Ùàúû Çåéíà-
ëàáäûí Òàüûéåâèí äîããóç òàé ìàíóôàêòóð ìà-
ëûíû îüóðëàéûðëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Á à õ òàéà. Êöëÿø òàéû.
òàé-òàé ñèô. Òàéëàðëà, ÷îõ, ÷îõëó, êèñÿëÿðëÿ,
éåøèêëÿðëÿ, òîï-òîï. Èíäè òîï-òîï, òàé-òàé
ïàð÷à, êèñÿ-êèñÿ øÿêÿð, óí, äöéö äàøûíûðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÀÉ4 èñ. Áèð éåðè èêè ùèññÿéÿ áþëÿí øåéèí
òÿðÿôëÿðèíäÿí áèðè. Äèâàðûí áó òàéû. – Ïÿðäÿíèí
î òàéûíäà äà ñöêóò âàðäû. Ñ.Ðÿùìàí. // Åéíè
ìÿíàäà äàü, äÿðÿ âÿ ñ. ùàããûíäà. Ðöáàáÿ
äÿðÿíèí î òàéûíäà, ëàï àøàüûäà ãàðäà éöéöðÿí
áèð àäàì ýþðäö. Ìèð Úÿëàë. Àçÿðáàéúàí úÿ-
íóáäà – Õÿçÿð ñàùèëèíäÿ, Ãàôãàç ñûðà äàüëà-
ðûíûí î òàéûíäà ýþçÿë áèð þëêÿäèð. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû. // Åéíè ìÿíàäà ÷àé, ýþë, äÿíèç âÿ ñ.
ùàããûíäà; ñàùèë, òÿðÿô, éàí. ..Ýèðäèìàí òîðïà-
üûíûí ñÿðùÿäè Êöð ÷àéûíûí î òàéûíäàí áàøëà-
íûð. Ì.Ùöñåéí. ×àéûí î òàéûíäàêû éîíúàëûã-
ëàðäà ÷îõëó êÿïÿíÿê âÿ ÷ÿéèðòêÿ âàðäû. ß.Âÿëè-
éåâ.
ÒÀÉ5 “Òà” (4-úö ìÿíàäà) ñþçöíöí äàíûøûã
äèëèíäÿ èøëÿíÿí ôîðìàñû. Ùþêóìÿò àäàìëàðû
Íÿáèíèí äàëûíúàí òàé êÿíäÿ ýÿëìèðäèëÿð.
“Ãà÷àã Íÿáè”. [Ñöëåéìàí:] Íàùàðû åëÿäèê,
òàé íÿ îòóðàã, äóð ýåäÿê áàüà. ß.Ùàãâåðäè-
éåâ.
ÒÀÉÀ èñ. Öñò-öñòÿ éûüûëìûø îò, òàõûë, ñàìàí,
îäóí âÿ ñ. ãàëàüû (éûüûíû). Òàõûë òàéàñû. Êöëÿø
òàéàñû. – Áèð òÿðÿôäÿí òàéàíûí äèáèíäÿ ñó áàð-
äàüû, ÷þðÿê äöéöí÷ÿñè, ÿéèí ïàëòàðû âÿ áèð íå÷ÿ
áîø ÷óâàë. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Åâèí éàíûí-
äà áèð òàéà òÿíäèð îäóíó âàð èäè. Á.Òàëûáëû.

Òàéà áàñìàã (âóðìàã) – òàõûëû, îäóíó
âÿ ñ.-íè áèð éåðÿ òîïëàéûá òàéà äöçÿëòìÿê.
Ïàìáûãäàí òàéà âóðìàã. – Ìÿøÿäè Èñëàì òàéà
áàñûðäû. Ìèð Úÿëàë. Áèð òàéà – ÷îõ, ÷îõëó.
Áèð òàéà ÷èðê ïàëòàð.
ÒÀÉÀÚÛà èñ. Êè÷èê òàéà, áàëàúà òàéà. Îò
òàéàúûüû. Ñàìàí òàéàúûüû.
ÒÀÉÀËÀÌÀ “Òàéàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÉÀËÀÌÀÃ ô. Îòó, êöëÿøè, ïàìáûüû, òà-
õûëû âÿ ñ.-íè ñàõëàìàã ö÷öí áèð éåðÿ òîïëàéûá
òàéà äöçÿëòìÿê, òàéà âóðìàã. Ïàìáûüû òàéà-
273
ÒÀÉÀËÀÒÌÀ
ëàìàã. – [Àðâàäëàð] ..÷îõäàí ãóðóéóá ãîò-
ìàíëàðäà ãàëàí îòó òàéàëàéûðäûëàð. ß.ßáöë-
ùÿñÿí. [Ñàäûã:] Éÿãèí Èñêÿíäÿð áó ñààò Ùÿñÿí
êèøèíèí ãàïûñûíäà îò òàéàëàéûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒÀÉÀËÀÒÌÀ “Òàéàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÉÀËÀÒÌÀÃ èúá. Îò, êöëÿø, òàõûë,
ïàìáûã âÿ ñ.-íè ñàõëàìàã ö÷öí òîïëàéûá òàéà
äöçÿëòäèðìÿê, òàéà âóðäóðìàã. Ãóðóìóø îòó
òàéàëàòìàã. Ïàìáûüû òàéàëàòìàã.
ÒÀÉÀÂÓÐÀÍ èñ. Îò, òàõûë, ïàìáûã âÿ
ñ.-äÿí òàéà äöçÿëäÿí ìàøûí âÿ ñ. // Ñèô. ìÿ-
íàñûíäà. Òàéàâóðàí ìàøûí.
ÒÀÉÀÉÀÃ(ËÛ) á à õ òàéãûë÷à(ëû). Òàéàéàã
ãîúà.
ÒÀÉÁÀÒÀÉ çÿðô Ùÿð èêè òàéû òàìàìèëÿ
à÷ûã ùàëäà. Ïÿíúÿðÿ òàéáàòàé à÷ûãäûð. – Ìÿí
þçöìö åøèòìÿìÿçëèéÿ ãîéóá, ãàïûíû òàéáàòàé
à÷äûì. Ãàíòÿìèð. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, äàðâàçà
úûðûëòû èëÿ òàéáàòàé à÷ûëäû. Ã.Èëêèí.
ÒÀÉ-ÁßÐÀÁßÐ á à õ áÿðàáÿð 4-úö ìÿ-
íàäà. Áöòöí äàüëûëàð àðàñûíäà Èñêÿíäÿð áÿéèí
àäû ñþéëÿíèðäè. Èýèäëèêäÿ, àò ÷àïìàãäà, äöø-
ìÿí áàüðû éàðìàãäà òàé-áÿðàáÿðè éîõ èäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Öðÿéèíè áîøàëäûá, áàõäû àòà
îüëóíà; Òàé-áÿðàáÿð ýþðìÿäè áó äöíéàäà
îüëóíà. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒÀÉÁÓÉÍÓÇ(ËÓ) á à õ áèðáóéíóçëó1.
Òàéáóéíóç þêöçöí ùàëû áåëÿäèð êè, îíóí áóé-
íóçóíóí áèðè éîõäóð âÿ áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ î
éàçûã, íåúÿ êè ëàçûìäûð, þçöíö õàòà âÿ áÿëàäàí
ìöùàôèçÿ åäÿ áèëìèð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÒÀÉÄßÉÈØÈÊ ñèô. Úöò îëìàéàí, êîìïëåêò
îëìàéàí, äÿéèøèê ñàëûíìûø. Òàéäÿéèøèê òóôëè.

Òàéäÿéèøèê äöøìÿê – áöòþâëöéö, òàìëûüû,
êîìïëåêòëèëèéè ïîçóëìàã, áèðèíèí éåðèíÿ áàø-
ãàñû äöøìÿê, éåðëÿðè ñÿùâ äöøìÿê. Àéàããà-
áûëàð òàéäÿéèøèê äöøöá. Òàéäÿéèøèê ýåéìÿê
– ñàü àéàã (ÿë) ö÷öí îëàí àéàããàáûíû (ÿëúÿéè)
ñÿùâÿí ñîë âÿ éà ÿêñèíÿ, ñîë àéàã (ÿë) ö÷öí
îëàí àéàããàáûíû (ÿëúÿéè) ñàü àéàüà (ÿëÿ) ýåé-
ìÿê. Àéàããàáûíû òàéäÿéèøèê ýåéìÿê. – Êþé-
íÿéèíè òÿðñ ýåéèðñÿí; ×ÿêìÿëÿðè òàéäÿéèøèê;
Àääûìûíû àòäûãúà ñÿí; Èøûãëàíûð áó åâ-åøèê.
ß.Êöð÷àéëû. Òàéäÿéèøèê ñàëìàã – 1) á à õ
òàéäÿéèøèê ýåéìÿê. Àéàããàáûëàðûíû òàéäÿéè-
øèê ñàëìàã; 2) ñÿùâÿí áèðèñèíè, éà áèð øåéè áàø-
ãàñû èëÿ ãàðûøäûðìàã, ÷àøäûðìàã. [Ùöñåéí:]
Ìèðìàùìóä, äåéÿñÿí, àõû áóíëàð áèçè òàéäÿ-
éèøèê ñàëûáëàð.. Ñ.Ðÿùìàí.
274
ÒÀÉÃÓËÀÃ(ËÛ)
ÒÀÉÔÀ èñ. [ÿð. òàèôÿ] 1. Ñèíèôëè úÿìèééÿò-
äÿí ÿââÿëêè äþâðäÿ àäàìëàðûí ãîùóìëóã
ìöíàñèáÿòèíÿ, äèë âÿ ÿðàçè öìóìèëèéèíÿ ÿñàñ-
ëàíàí áèðëèéè; ãþâì. Êþ÷ÿðè òàéôàëàð.
2. äàí. Õàëã, ìèëëÿò ìÿíàñûíäà.
3. äàí. Ãîùóì, ãÿáèëÿ, ãîùóì-ÿãðÿáà.
Ìöÿëëèì éàõøû áèëèðäè êè, Ãÿùðÿìàíýèëèí áöòöí
òàéôàñûíäà áèð íÿôÿð äÿ îëñà ñàâàäëû àäàì
éîõäóð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Øèðçàä êèøè òàéôàñûíû Ïÿð-
øàíûí ùöúóìëàðûíäàí ãîðóìàã òÿøÿááöñöíöí
íàùàã îëäóüóíó äöøöíöá äèíìÿäè. Ì.Èáðàùè-
ìîâ.
4. äàí. çàð. Öìóìè áèð õöñóñèééÿòè (ÿñàñÿí
èõòèñàñû, ñÿíÿòè, çåùíèééÿòè) èëÿ áèðëÿøÿí àäàì-
ëàð äÿñòÿñè, ãðóïó. [Áÿéëÿðäÿí áèðèñè:] ..Ùÿêèì
òàèôÿñèíèí åùòèðàìû âàúèáäèð, õàëãûí âåúèíÿ
ýÿëèðëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ñóëòàí áÿé Ñöëåé-
ìàíà:] Îðàñûíû äîüðó äåéèðñÿí, ùÿãèãÿò òàúèð
òàéôàñû ìÿíèì õîøóìà ýÿëèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
[Ìóõòàð Ôèðÿíýèçÿ:] Øîôåð òàéôàñû åëÿ øåéäèð
êè, öç âåðñÿí àñòàðûíû èêèãàò èñòÿð. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀÉÝÞÇ(ËÖ) 1. Á à õ áèðýþçëö 1-úè ìÿ-
íàäà. [Õàí] ãÿáóë îòàüûíà êå÷ÿíäÿ òàéýþç éà-
ñàâóëáàøûíû ãàïûäà ýþðäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ñèô. Áèð ýþçöíöí øöøÿñè îëìàéàí âÿ éà
ñûíûã îëàí (åéíÿê, áèíîêë âÿ ñ. ùàããûíäà). Ñàð-
õàí ÿëèíäÿêè òàéýþçëö äóðáèíè éàíûíà ñàëûá,
óçàíäûüû ñÿíýÿðäÿ äèçè öñòÿ ãàëõäû. Ì.Ùöñåéí.
Çöëôöãàð äåéèíÿ-äåéèíÿ òàéýþç ÷åøìÿéè áóð-
íóíóí öñòöíÿ ãîéóá, ñÿäðèí éàíûíà ãà÷äû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀÉÊÅØ á à õ òàéäÿéèøèê. [Óøàãëàð:] Ìîë-
ëà ÿìè, áàøìàüûí íèéÿ òàéêåøäèð? Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÉÃÁ [éàêóòúàäàí] Àâðîïà, Àñèéà âÿ
Àìåðèêàíûí øèìàëûíäà ÷ÿòèí êå÷èëÿí èéíÿéàð-
ïàãëû ìåøÿëÿð çîíàñû.
ÒÀÉÃÛË×À(ËÛ), ÒÀÉÃÛ×(ËÛ) ñèô. Áèð ãû÷û
îëìàéàí, áèð ãû÷û êÿñèê; áèðãû÷ëû. Áó îðòàáîé-
ëó, òàéãû÷, ÷àëñàããàë êèøèíèí ãÿðèáÿ òÿðúöìåéè-
ùàëû âàðäû. Ñ.Âÿëèéåâ. [Àäèë:] Àòàì úÿáùÿäÿí
òàéãûë÷à (ç.), ãîëóíóí áèðè äÿ ýèðäÿí äöøìöø
ùàëäà ãàéûòäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀÉÃÎË(ËÓ) á à õ áèðÿëëè1 1-úè ìÿíàäà.
Òàéãîëëó ìóçäóð èìïåðèàëëàðû ñàíàéûá ýþðäö
êè, èêè éöç èìïåðèàëäûð. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
ÒÀÉÃÓËÀÃ(ËÛ) ñèô. Áèð ãóëàüû îëìàéàí,
áèð ãóëàüû êÿñèê. Òàéãóëàã Êÿáëÿ Íîâðóçà ðàñò
ýÿëäèì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒÀÉÃÓËÏ
ÒÀÉÃÓËÏ èñ. Áèðãóëïëó êè÷èê ãàçàí, òàâà,
ñóãàáû âÿ ñ. [Ìöðñÿë:] ..[Àíàì] éóìóðòà áè-
øèðìÿê ö÷öí àëäûüûì òÿçÿ òàéãóëïà ãûéìûð.
Ìèð Úÿëàë.
ÒÀÉËÀØÄÛÐÌÀ “Òàéëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÉËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Áèð-áèðèíÿ îõøàéàí,
áèð-áèðèíÿ óéüóí ýÿëÿí øåéëÿðè ãðóïëàøäûðìàã.
2. áàéò. Ìöõòÿëèô õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ
óéüóí ýÿëÿí åðêÿê âÿ äèøè ùåéâàíëàðû ñå÷èá
úöòëÿøäèðìÿê.
ÒÀÉËÀØÌÀ “Òàéëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÉËÀØÌÀÃ ô. Òàé îëìàã, áÿðàáÿð îë-
ìàã, áÿðàáÿðëÿøìÿê; óéüóíëàøìàã.
ÒÀÉÒÀà ñèô. âÿ èñ. Àõñàã, ÷îëàã.
ÒÀÉÒÀÃËÛà èñ. Àõñàãëûã, ÷îëàãëûã.
ÒÀÉÒÛÌÀ “Òàéòûìàã”äàí ô.èñ.
ÒÀÉÒÛÌÀÃ ô. Àõñàìàã.
ÒÀÉ-ÒÓØ òîï. Ùÿìéàø âÿ éà ùÿð úÿùÿò-
äÿí áèð-áèðèíÿ óéüóí îëàí àäàìëàð, éàõûí
éîëäàøëàð, éàøûäëàð. [Øàùáàç áÿé:] Ìÿíèì òàé-
òóøëàðûì òàìàì ìÿðèôÿò ñàùèáè îëóá, ãóëëóã
åäèá, ùþðìÿò, èççÿò òàïûá õîøáÿõò îëóáëàð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Øàùìàð íÿíÿñèíè òÿê ãîéóá,
ùàðà ýåäÿ áèëÿðäè? Åë-îáà, òàé-òóø îíà íÿ
äåéÿðäè? Á.Áàéðàìîâ.
ÒÀÇÛ èñ. Áÿðêãà÷àí, óçóíãû÷ëû, àðûã, ãûâðàã
îâ èòè úèíñè. Äîâøàíà ãà÷ äåéèð, òàçûéà òóò.
(Àòà. ñþçö). Îâ÷óëàð ãûçûëãóø, òàçû, òóëà ýþòö-
ðöá îâà ÷ûõûðëàð. À.Øàèã.
ÒÀÇÈÉÀÍß èñ. [ôàðñ.] êþùí. 1. Ãûðìàíú,
ãàì÷û. [Êîðîüëó] Ãûðàòà áèð òàçèéàíÿ âóðäó.
“Êîðîüëó”.
2. ìÿú. ÿäÿá. Êè÷èê ñàòèðèê øåèð. Ñàáèðèí òàçè-
éàíÿëÿðè.
ÒÅ “Ò” ùÿðôèíèí âÿ áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí
ñàìèòèí àäû.
ÒÅÁÒÐ [éóí. òåàòðîñ] 1. Èíúÿñÿíÿòèí, àêò-
éîðëàðûí òàìàøà÷ûëàð ãàðøûñûíäà ýþñòÿðäèêëÿðè
ñÿùíÿ òàìàøàëàðû âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòû áÿäèè ñó-
ðÿòäÿ ÿêñ åòäèðÿí íþâö. Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí
òàðèõè. – Ùöñåéíèí èíäè éàäûíà äöøäö êè, Ùÿáèá
áÿé î çàìàí òåàòðäàí äàíûøìûøäû. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Ñÿùíÿ òàìàøàëàðû ýþñòÿðÿí âÿ áóíóí
ö÷öí èõòèéàðûíäà ùÿð úöð ëàçûìè èìêàíëàðû (àð-
òèñò êîëëåêòèâè, áèíà âÿ ñ.) îëàí èäàðÿ, òÿøêèëàò,
ìöÿññèñÿ. Îïåðà âÿ áàëåò òåàòðû. Ìóñèãèëè
òåàòð. Äðàì òåàòðû. Êóêëà òåàòðû. – [Ãîøãàð:]
Èíäèúÿ éîëäà òåàòðûí äèðåêòîðóíó ýþðäöì.
È.Ùöñåéíîâ.
ÒÅÕÍÈÊÀ
3. Òàìàøà ýþñòÿðèëÿí áèíà. [Íóðèééÿ:] ..Àé-
íà çîðëà ìÿíè éåäèðèð, ùÿð ýåúÿ êèíîéà, òåàòðà
àïàðûðäû. È.ßôÿíäèéåâ. // äàí. Ñÿùíÿ òàìàøà-
ñû; òàìàøà. Òåàòð ýþñòÿðìÿê. Áó àõøàì êëóáäà
éàõøû òåàòð âàð.
4. Áó âÿ éà äèýÿð ìöÿëëèôÿ, éàõóä ÿäÿáè
ìÿêòÿáÿ âÿ ñ.-éÿ àèä äðàì ÿñÿðëÿðèíèí ìÿú-
ìóñó òîïëóñó. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ òåàòðû.
5. ìÿú. äàí. Ýöëìÿëè, ìàñãàðàéà ãîéóë-
ìàëû, ãåéðè-úèääè ùàäèñÿ, èø, àäàì âÿ ñ. ùàã-
ãûíäà. Èúëàñ äåéèëäè, òåàòð èäè. Îíóí èøè ëàï
òåàòðäûð.
ÒÅÀÒÐØÖÍÀÑ èñ. [éóí. òåàòðîñ âÿ ôàðñ.
...øöíàñ] Òåàòðøöíàñëûã ìöòÿõÿññèñè.
ÒÅÀÒÐØÖÍÀÑËÛÃ èñ. Ñÿíÿòøöíàñëûüûí,
òåàòðûí èíêèøàôûíû, îíóí èúòèìàè ùÿéàòäà ðîë âÿ
ÿùÿìèééÿòèíè þéðÿíÿí ñàùÿñè.
ÒÅÔËÎÍ èñ. ÀÁØ-äà èñòåùñàë îëóíàí ñèí-
òåòèê ìàòåðèàëëàðäàí áèðèíèí òèúàðÿòäÿ èøëÿäèëÿí
àäû.
ÒÅÕÌÈ´ÍÈÌÓÌ [éóí. òåúùíå âÿ ëàò. ìèíè-
ìóì] Òåõíèêè ìèíèìóì ìöÿééÿí èõòèñàñ
ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ôÿùëÿéÿ ëàçûì îëàí áèëèê-
ëÿðèí ìÿúìóñó, ùÿì÷èíèí ôÿùëÿëÿðèí èñòåùñà-
ëàòäàí àéðûëìàäàí ìöÿññèñÿäÿ àëäûãëàðû òåõ-
íèêè òÿùñèë. Òåõìèíèìóì äÿðíÿéè.
ÒÉÕÍÈÊ [éóí. òåúùíèêå] 1. Òåõíèêàíûí
ìöÿééÿí ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí îðòà òåõíèêè òÿù-
ñèëëè ìöòÿõÿññèñ. Ìöùÿíäèñëÿð âÿ òåõíèêëÿð.
Ìÿäÿí òåõíèêè. Òåõíèê-åëåêòðèê.
2. Òåõíèêà ñàùÿñèíäÿ èøëÿéÿí àäàì.
◊ Äèø òåõíèêè – äèø ïðîòåçè ãàéûðàí ìöòÿ-
õÿññèñ.
ÒÉÕÍÈÊÀ [éóí. òåúùíèêå – áàúàðûã, óñòà-
ëûã] 1. Èúòèìàè èñòåùñàëäà òÿòáèã åäèëÿí àëÿò âÿ
âàñèòÿëÿðèí ìÿúìóñó, ùàáåëÿ èíñàíûí îíëàðû
þéðÿíìÿê, òÿòáèã åòìÿê âÿ òÿêìèëëÿøäèðìÿê
ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè. Åëì âÿ òåõíèêà. Òåõíè-
êàíûí èíêèøàôû. Åëì âÿ òåõíèêàíûí íàèëèééÿòëÿðè.
Ãàáàãúûë òåõíèêà. // òîï. Ìàøûíëàð, ìåõàíèêè
àëÿòëÿð, ãóðüóëàð. Òåõíèêàíû ãîðóìàã. Êÿíä
òÿñÿððöôàòû òåõíèêàñû. Òåõíèêàíû òÿìèð åòìÿê.
Ùÿðáè òåõíèêà.
2. Ùÿð ùàíñû áèð èøäÿ, ñÿíÿòäÿ èñòèôàäÿ îëó-
íàí ïðîôåññèîíàë öñóëëàðûí ìÿúìóñó. Øàùìàò
îéóíóíóí òåõíèêàñû.
◊ Òÿùëöêÿñèçëèê òåõíèêàñû – èø øÿðàèòèíèí
òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åäÿí âàñèòÿëÿð âÿ öñóë-
ëàð ñèñòåìè.
275
ÒÅÕÍÈÊÈ
ÒÅÕÍÈÊÈ´ ñèô. 1. Òåõíèêàéà àèä îëàí, òåõíè-
êàäàí èñòèôàäÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Òåõíèêè òÿ-
ðÿããè. Òåõíèêè ýåðèëèê. Òåõíèêè áèëèê. – Òåõíèêè
åëìëÿð ôàêöëòÿñèíèí áèíàñûíäàí ÷ûõàðêÿí áèð
äÿñòÿ òÿëÿáÿ ãàáàüûìûçû êÿñèá, áèçèìëÿ ñþùáÿò
åòìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ìàøûí âÿ ìåõàíèçìëÿðèí èøèíÿ àèä îëàí,
áèð øåé èñòåùñàë åòìÿê ïðîñåñè èëÿ áàüëû îëàí.
Àâòîìîáèëëÿðÿ òåõíèêè áàõûø. // Ùÿð ùàíñû áèð
èñòåùñàëàòûí òåõíèêàñûíà õèäìÿòëÿ áàüëû îëàí.
Òåõíèêè õèäìÿò. Òåõíèêè øóðà.
3. Ñÿíàéåäÿ èñòèôàäÿ âÿ åìàë åäèëìÿê ö÷öí
îëàí. Òåõíèêè áèòêèëÿð (ãÿíä ÷óüóíäóðó, ïàì-
áûã, ýöíÿáàõàí âÿ ñ.). Òåõíèêè éàüëàð. Ìåéâÿ-
íèí òåõíèêè ñîðòëàðû.
4. Áèð èøäÿ ìöõòÿëèô êþìÿê÷è èøëÿðè ýþðÿí.
Ñÿùíÿíèí òåõíèêè èø÷èëÿðè. – Áó çàìàí òåõíèêè
êàòèá éåíÿ ãàïûíû à÷ûá è÷ÿðè áàõäû. Ã.Èëêèí.
5. Òåõíèêà âÿ éà åëìèí ùÿð ùàíñû ñàùÿñèíÿ
àèä õöñóñè àíëàéûøû èôàäÿ åäÿí (ïðîôåññèîíàë
ñþç, èôàäÿ ùàããûíäà). Òåõíèêè òåðìèíëÿð. Òåõ-
íèêè èôàäÿ.
◊ Òåõíèêè ðåäàêòîð – êèòàá, æóðíàë, ãÿçåò
âÿ ñ.-íèí ïîëèãðàôèê òÿðòèáàòûíû âåðÿí âÿ îíà
ðÿùáÿðëèê åäÿí àäàì.
ÒÉÕÍÈÊÓÌ [éóí.] Îðòà èõòèñàñ òÿùñèëè
âåðÿí òåõíèêè âÿ éà öìóìèééÿòëÿ, ïåøÿ ìÿê-
òÿáè. Òèêèíòè òåõíèêóìó. Êÿíä òÿñÿððöôàòû òåõ-
íèêóìó. Òåõíèêóìà äàõèë îëìàã.
ÒÅÕÍÎËÓÝÈÉÀ [éóí. òåúùíå âÿ ëîãîñ –
ìÿôùóì, åëì] Èñòåùñàë ïðîñåñëÿðèíè ùÿéàòà
êå÷èðìÿê öñóë âÿ âàñèòÿëÿðè ùàããûíäà áèëèê-
ëÿðèí ìÿúìóñó, ùàáåëÿ áó öñóëëàðûí þçö.
ÒÅÕÍÎËÎÆÈ´ ñèô. [éóí.] Òåõíîëîýèéàéà àèä
îëàí, òåõíîëîýèéà öñóëëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí.
Òåõíîëîæè èíñòèòóò. Òåõíîëîæè áèëèê. Òåõíîëîæè
òÿëÿáëÿð.
ÒÅÕÍÓËÎÃ [éóí.] Èñòåùñàëûí ìöÿééÿí
ñàùÿñèíèí òåõíîëîýèéà ìöòÿõÿññèñè. Ìöùÿí-
äèñ-òåõíîëîã. Êèìéà÷û-òåõíîëîã.
ÒÅÈÇÌ èñ. [éóí.] Àëëàùûí ôþâãÿëòÿáèè âöúóä
êèìè âàðëûüûíà, áöòöí ìàääè âÿ ìÿíÿâè ïðî-
ñåñëÿðÿ îíóí çÿêà âÿ èðàäÿñèíÿ òÿñèð ýþñòÿð-
ìÿñèíè ãÿáóë åäÿí äèíè, ôÿëñÿôè òÿëèì.
ÒÅÊÑÒÎËÎÝÈÉÀ èñ. [ëàò.] Ôèëîëîýèéà âÿ
òàðèõ åëìëÿðèíèí ìÿòíëÿðèí òÿäãèãè âÿ íÿøðè èëÿ
ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè; ìÿòíøöíàñëûã.
ÒÅÊÒÎÍÈ´Ê ñèô. [éóí.] ýåîë. 1. Éåð ãàáûüû-
íûí ùÿðÿêÿòèíÿ âÿ äåôîðìàñèéàñûíà àèä îëàí,
276
ÒÅË
îíóí íÿòèúÿñè îëàí. Òåêòîíèê çÿëçÿëÿ. Òåêòî-
íèê äàüëàð.
2. Éåð ãàáûüûíûí ãóðóëóøó âÿ èíêèøàôûíà àèä
îëàí. Òåêòîíèê õÿðèòÿ. Òåêòîíèê äþâð.
ÒÅÊÒÓÍÈÊÀ [éóí. òåêòîíèêå – òèêèíòè ñÿ-
íÿòè] Ýåîëîýèéàíûí, éåð ãàáûüûíûí ãóðóëóøó-
íó, ùÿðÿêÿò âÿ äåôîðìàñèéà ãàíóíàóéüóí-
ëóãëàðûíû þéðÿíÿí ñàùÿñè.
ÒÅË1 èñ. 1. Ñà÷ûí ùÿð áèð äÿíÿñè. Ìÿðéÿì
ãàðà ñà÷ëàðûíäàí ö÷ òåë àéûðäû. “ßñëè âÿ Êÿ-
ðÿì”. // Öìóìèééÿòëÿ, ñà÷. Òåëèíè äàðàìàã.
– Ýöëñÿùÿð êÿëàüàéûíû èðÿëè ÷ÿêèá, ñàü ÿëè èëÿ
òåëèíè ñûüàëëàäû, êþêñöíö þòöðäö. ß.Âÿëèéåâ.
// Òöê. Êîðîüëó äóðíàíûí òåëèíäÿí áèð äÿñòÿ
êÿñèá, Åéâàçûí ïàïàüûíà ñàíúäû. “Êîðîüëó”.
ßçÿë áàøäàí Áÿñðÿ, Áàüäàä åëèíèç; Áÿéëÿð
ö÷öí ÿðìÿüàíäûð òåëèíèç. Ì.Â.Âèäàäè. // Àëû-
íà òþêöëìöø ãûñà ñà÷, çöëô.
2. Ñàïà áÿíçÿéÿí, ñàï êèìè îëàí ùÿð øåé.
Ðöñòÿì êèøè .. òöòöíöí ÿòðèíäÿí, ñà÷àãëû òåëëÿ-
ðèíèí ðÿíýèíäÿí õöñóñè ëÿççÿò àëàðäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. // ìÿú. Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ èøëÿäèëèð.
Òîüðóë îòàüû äîëàøûð âÿ Ùöñàìÿääèíëÿ äàíûø-
ìàã èñòÿäèéè ñþçëÿðè ñå÷èá ôèêðèíèí òåëèíÿ äö-
çöðäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ìÿí ñåâèðÿì öçÿðèíäÿ
áîé àòäûüûì òîðïàüû; Öðÿéèìèí áèð òåëèäèð ùÿð
îòóíóí éàðïàüû. ß.Úÿìèë.
3. Òàð, êàìàí÷à âÿ ñ. ñèìè. Ñöðòäö êàìàí-
÷àéà àéû ÿëëÿðèí; Àç ãàëäû êè, ëàï ãîïàðà òåë-
ëÿðèí. À.Ñÿùùÿò.
4. Ìÿôòèë, íàãèë, ñèì. Êöëÿéèí ãöââÿñèíäÿí
åëåêòðèê òåëëÿðè âûéûëäàéûð, ñàíêè áèð ôàúèÿíè
îõøàéûðäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. Áó ýöí ñÿùÿð ÷ÿêèëèá
ãóðòàðìûø åëåêòðèê òåëëÿðè Éåíèêÿíäè áÿçÿìèøäè.
Ì.Ùöñåéí.
5. ìÿú. Áàü, ÿëàãÿ, ðàáèòÿ.
6. ìÿú. “Çèéà”, “øöà” ìÿíàñûíäà. Þïñöí
òîðïàüûíû ñÿùÿð éåëëÿðè; Öñòöíäÿ òèòðÿñèí ýö-
íöí òåëëÿðè. Ì.Ìöøôèã. Ýöíÿø þç òåëëÿðèíè éà-
éàí êèìè äöçëÿðÿ; Ýåúÿ þç ñèðëÿðèíè äàíûøäû
ýöíäöçëÿðÿ. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒÅË2 èñ. ìÿù. Äöéö óíó âÿ øÿêÿðäÿí áèøè-
ðèëÿí òåë øÿêëèíäÿ àü âÿ êþâðÿê øèðíèééàò íþâö.
[Íîâðóç] áàéðàìûíäà âÿ îðóú(ëóã) áàéðà-
ìûíäà òåë, ïàõëàâà, ïåøìÿê âÿ ñ. ùÿëâèééàò
õîí÷àñû öñòÿ áèð ÿëáÿñÿëèê èïÿê ïàð÷à ëàáöä
ýåäÿúÿêäèð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÒÅË3 “Òåëåãðàì” ñþçöíöí ãûñàëòìàñû. [Ùàúû
Ñàëìàí:] Ùàúû ÿìèí ñÿíÿ ãóðáàí, áó òåëè áèð
îõó. Í.Âÿçèðîâ. [Ýþé÷ÿê Öìèäÿ:] [×è÷ÿê]
ÒÅËÁÀÑÀÍ
ýåòäè êè, íàçèðëèéÿ âóðäóüó òåëèí úàâàáûíû ñî-
ðóøñóí. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÅËÁÀÑÀÍ èñ. Ñà÷ëàðû áàøäà äöçýöí ñàõ-
ëàìàã ö÷öí ãàäûíëàðûí ñà÷ëàðûíà ñàíúäûãëàðû
ÿøéà.
òåëå... [éóí. òåëå – óçàã] Ìöðÿêêÿá ñþçëÿ-
ðèí áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè îëóá, “óçàã ìÿñà-
ôÿëÿðÿ èøëÿéÿí, âåðèëÿí, ýþíäÿðèëÿí, óçàã ìÿ-
ñàôÿëÿðäÿí ýþðöëÿí, åøèäèëÿí, éàçûëàí” ìÿíà-
ñûíû èôàäÿ åäèð; ìÿñ.: òåëåãðàì, òåëåñêîï, òåëå-
ôèëì âÿ ñ.
ÒÅËÅÔÓÍ [éóí. òåëå âÿ ïùîíå – ñÿñ] Äà-
íûøûüû óçàã ìÿñàôÿéÿ âåðÿí ãóðüóëàð ñèñòåìè
– åëåêòðèê ðàáèòÿ íþâö; ùàáåëÿ äàíûøûã ö÷öí
ñèãíàë çÿíýè âÿ ÿëäÿ òóòìàã ö÷öí äÿñòÿñè îëàí
àïàðàò.
Òåëåôîí åòìÿê (åëÿìÿê) – çÿíý
åòìÿê, òåëåôîíëà äàíûøìàã. [Íèñÿ õàíûì Çàêè-
ðîâà:] [Øåéäà] Ìîñêâàäàí òåëåôîí åëÿìèøäè
êè, ×àéêîâñêè ñàëîíóíäàêû êîíñåðòëÿðÿ ýåäèð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÅËÅÔÎÍ×Ó èñ. 1. Òåëåôîí ñòàíñèéàñû èø÷èñè.
2. Òåëåôîí õÿòòè ÷ÿêÿí ùÿðáè ðàáèòÿ÷è.
Òåëåôîí÷ó áþëìÿñè.
ÒÅËÅÔÎÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Òåëåôîíëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÒÅËÅÔÎÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Òåëåôîí-
ëà, òåëåôîí ðàáèòÿñè èëÿ òÿìèí åäèëìÿê.
ÒÅËÅÔÎÍËÀØÄÛÐÌÀ “Òåëåôîíëàøäûð-
ìàã”äàí ô.èñ. Òåëåôîíëàøäûðìà èøëÿðè.
ÒÅËÅÔÎÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Òåëåôîíëà, òåëå-
ôîí ðàáèòÿñè èëÿ òÿìèí åòìÿê. Êÿíäè òåëåôîí-
ëàøäûðìàã.
ÒÅËÅÔÎÍÎÃÐÁÌ [éóí. òåëå, ïùîíå âÿ
ýðàììà] Òåëåôîí âàñèòÿñèëÿ âåðèëÿí âÿ ãÿáóë
åäèëÿðêÿí éàçûëàí ðÿñìè ìÿëóìàò; ùàáåëÿ öçÿ-
ðèíäÿ áåëÿ ìÿëóìàò éàçûëìûø áëàíê. Òåëåôî-
íîãðàì ìöçàêèðÿéÿ ãîéóëóðêÿí ãàïû à÷ûëäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒÅËÅÊÈÍÓ [éóí.] Òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðè-
íèí áþéöê êèíîåêðàíëàðäà ýþñòÿðèëìÿñè.
ÒÉËÅÊÑ èñ. [èíý.] Áåéíÿëõàëã àáîíåíò òå-
ëåãðàôûíûí òåëåôîíëó ðàáèòÿ øÿáÿêÿñè.
ÒÅËÅÃÐÁÔ [éóí. òåëå âÿ ýðàïùî – éàçû-
ðàì] 1. Òÿúèëè ìÿëóìàòëàðû òåç óçàã ìÿñàôÿ-
éÿ âåðÿí åëåêòðèê âÿ éà ðàäèî ðàáèòÿñè íþâö.

Òåëåãðàô àýåíòëèéè – þç þëêÿñèíèí âÿ õàðèúè
þëêÿëÿðèí ùÿéàòûíà äàèð ìÿòáóàò îðãàíëàðûíà
èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà ìÿ-
ëóìàò âåðÿí èäàðÿ.
ÒÅËÅÂÈÇÈÉÀ
2. Áåëÿ ìÿëóìàòëàðû ãÿáóë åäÿí âÿ âåðÿí
ðàáèòÿ èäàðÿñè, ùàáåëÿ ùÿìèí èäàðÿíèí éåðëÿø-
äèéè áèíà; òåëåãðàôõàíà. Òåëåãðàôäà èøëÿìÿê.
3. Áåëÿ ìÿëóìàòû âåðÿí âÿ ãÿáóë åäÿí
àïàðàò. Éåíè ìàðêàëû òåëåãðàôû èøÿ ñàëìàã.
ÒÅËÅÃÐÀÔ×Û èñ. Òåëåãðàìëàðû ãÿáóë åäÿí
âÿ âåðÿí òåëåãðàô èø÷èñè. Áèðäÿí òåëåãðàô÷û äà-
õèë îëóá Êÿðáÿëàéû Õÿëèëÿ áèð òåëåãðàì âåðäè.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÒÅËÅÃÐÀÔÕÀÍÀ èñ. [éóí. òåëå, ýðàïùî âÿ
ôàðñ. ...õàíÿ] á à õ òåëåãðàô 2-úè ìÿíàäà.
ÒÅËÅÃÐÁÌ [éóí. òåëå âÿ ýðàììà – éàçû]
Òåëåãðàôëà âåðèëÿí õÿáÿð, ìÿëóìàò, ùàáåëÿ
ìÿëóìàò éàçûëìûø áëàíê. Òÿáðèê òåëåãðàìû.
Òåëåãðàì ýþíäÿðìÿê. Åâäÿí òåëåãðàì àëìàã.
– Õÿëèë èçèí àëìàäàí îíóí êàáèíåòèíÿ ýèðÿíäÿ
Òÿðëàí éåíèúÿ àëûíìûø òåëåãðàìëàðû îõóéóð-
äó. Ì.Ùöñåéí.
ÒÅËÅÌÅÕÁÍÈÊÀ [éóí. òåëå âÿ ìåúùàíè-
êå] õöñ. 1. Èñòåùñàë ïðîñåñëÿðèíèí ðàáèòÿ âàñèòÿ-
ëÿðèíèí êþìÿéèëÿ óçàã ìÿñàôÿäÿí èäàðÿ îëóí-
ìàñû.
2. Áó úöð èäàðÿ âàñèòÿ âÿ öñóëëàðûíû þéðÿíÿí
åëì ñàùÿñè.
ÒÅËÅÌÅÕÀÍÈÊËßØÄÈÐÌß èñ. Èñòåùñàë
ïðîñåñëÿðèíè óçàã ìÿñàôÿäÿí èäàðÿ åòìÿê
ö÷öí ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðèí òÿòáèã åòìÿê.
ÒÅËÅÎÁÉÅÊÒÈ´Â [éóí. òåëå âÿ ëàò. îáæåú-
òóì] Óçàãäà îëàí øåéëÿðèí øÿêëèíè èðè ìèã-
éàñäà ÷ÿêìÿê ö÷öí ôîòî âÿ éà êèíîàïàðàò
îáéåêòèâè.
ÒÅËÅÏÁÒÈÉÀ èñ. [éóí.] Ùèññ îðãàíëàðûíûí
êþìÿéè èëÿ ôèêèð âÿ ùèññëÿðèí ìÿñàôÿéÿ þòö-
ðöëìÿñè.
ÒÅËÅÑÊÓÏ [éóí. òåëå âÿ ñêîïåî – áàõû-
ðàì] Ýþé úèñèìëÿðèíè ìöøàùèäÿ åòìÿê ö÷öí
îïòèê àñòðîíîìèéà úèùàçû.
ÒÅËÅÒÁÉÏ [èíý. òåëåòéïå] Éàçû ìàøûíû
òèïëè êëàâèàòóðàñû îëàí, ùÿðô ÷àï åäÿí òåëåãðàô
àïàðàòû.
ÒÅËÅÒÀÉÏ×Û èñ. Òåëåòàéïäà èøëÿéÿí ðà-
áèòÿ èø÷èñè.
ÒÅËÅÂÅÐÈËÈØ èñ. Òåëåâèçèéà âåðèëèøè. Òåëå-
âåðèëèø âàõòû. Òåëåâåðèëèø ïðîãðàìû.
ÒÅËÅÂÈ´ÇÈÉÀ [éóí. òåëå âÿ ëàò. âèñèî – ýþð-
ìÿ] ßêñèí åëåêòðèê âÿ éà ðàäèîðàáèòÿ âàñè-
òÿñèëÿ óçàã ìÿñàôÿéÿ âåðèëìÿñè. Òåëåâèçèéà
ïðîãðàìû. Òåëåâèçèéà àíòåíàñû.
Òåëåâèçèéà
277
ÒÅËÅÂÈÇÎÐ
ìÿðêÿçè – òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðè ö÷öí òåõíèêè
âàñèòÿëÿðëÿ òÿúùèç îëóíìóø èäàðÿ.
ÒÅËÅÂÈ´ÇÎÐ [éóí. òåëå âÿ ëàò. âèñèî – ýþð-
ìÿ] Òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíè âÿ îíëàðûí ñÿñèíè
ãÿáóë åäÿí ðàäèîòåõíèêè ãóðüó, úèùàç. Ñààò èêè
îëàð. Óøàãëàð ö÷öí; Òåëåâèçîð êèíî âåðÿúÿê áó
ýöí. Ì.Ðàùèì.
ÒÅËËÈ ñèô. Òåëëÿðè îëàí; òåëëÿðèíè àëíûíà òþê-
ìöø; ñà÷ëû.
ÒÅËËÚÐ èñ. [ëàò.] Åëåìåíòëÿðèí äþâðö ñèñ-
òåìèíèí ÂÛ ãðóïóíäà êèìéÿâè åëåìåíò.
ÒÅËÑÈÇ ñèô. Òåëëÿðè îëìàéàí, ñà÷ñûç.
ÒÉÌÀ [éóí.] á à õ ìþâçó.
ÒÅÌÀÒÈ´Ê ñèô. [éóí.] Ìöÿééÿí ìþâçóéà
(òåìàéà) àèä. Ìöùàçèðÿëÿðèí òåìàòèê ïëàíû.
// Ùÿð ùàíñû áèð ìþâçóéà (òåìàéà) ùÿñð îëóí-
ìóø. Òåìàòèê ñÿðýè. Òåìàòèê êîíñåðò.
ÒÅÌÁÒÈÊÀ [éóí. òùåìàòèêå] Ìþâçóëàð,
ìþâçóëàð ìÿúìóñó. Åëìè ÿñÿðëÿðèí òåìàòè-
êàñû. ßäÿáèééàòäà èñòåùñàëàò òåìàòèêàñû.
ÒÅÌÁÐ [ôð. òèìáðå] Ùÿð áèð ñÿñ âÿ éà
ìóñèãè àëÿòè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí õöñóñè ñÿñ
êåéôèééÿòè, ñÿñ ÷àëàðû; òîí. Ìóñèãè èôàäÿëèéèíèí
áèð ÷îõ ìöùöì öíñöðëÿðè (êþê, âÿçí, òåìáð âÿ
ñàèðÿ) ìÿùç ìåëîäèéàíûí òÿðêèáèíäÿ áèðëÿøÿðÿê
áèð âÿùäÿò òÿøêèë åäèð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ÒÅÌÏ [ëàò. òåìïóñ – âàõò] 1. Ìóñèãè ÿñÿ-
ðèíèí èôàñûíûí ñöðÿò äÿðÿúÿñè. Ñöðÿòëè òåìïäÿ
óâåðòöðà. Àðèéàíûí òåìïè. // èäì. Òÿêðàð åäè-
ëÿí ùÿðÿêÿòëÿðèí âÿ éà ìöíòÿçÿì ùÿðÿêÿòèí
ñöðÿò äÿðÿúÿñè. Ãà÷ûø òåìïè. Îéóí ñöðÿòëè
òåìïäÿ êå÷äè.
2. Áèð øåéèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, úÿðÿéàíû,
ñöðÿòè, äÿðÿúÿñè. Ñÿíàéåíèí èíêèøàô òåìïè. Ñè-
ëàùëàíìà òåìïè. Ùöúóì òåìïè.
ÒÅÌÏÅÐÁÌÅÍÒ èñ. [ëàò.] Øÿõñèééÿòèí
ïñèõè ôÿàëèééÿòèíäÿ äèíàìèê úÿùÿòëÿðèí õà-
ðàêòåðèñòèêàñû.
ÒÅÌÏÅÐÀÒÓÐ [ëàò. òåìïåðàòóðà – âÿçèé-
éÿò] 1. Úèñìèí èñòèëèê äÿðÿúÿñè. Ùàâàíûí òåì-
ïåðàòóðó. Ñóéóí òåìïåðàòóðó.
2. Èíñàíûí ñàüëàìëûã âÿçèééÿòèíè ýþñòÿðÿí
èñòèëèê äÿðÿúÿñè. Õÿñòÿíèí òåìïåðàòóðóíó þë÷-
ìÿê. Éöêñÿê òåìïåðàòóð. // äàí. Õÿñòÿëèê çà-
ìàíû áÿäÿíèí éöêñÿê èñòèëèê äÿðÿúÿñè; èñòèëèê.
Óøàüûí òåìïåðàòóðó âàð.
ÒÅÍÄÅÍÑÈÉÀ èñ. [àëì.] 1. Ìåéèë, ôèêèð,
èäåéà ýåäèøàòû.
2. Òÿìàéöë.
278
ÒÅÐÌÈÍÎËÎÆÈ
ÒÅÍÄÅÐ1 èñ. [èíý.] Ïàðàâîçóí ñó, éàíà-
úàã ñàõëàíûëàí ùèññÿñè.
ÒÅÍÄÅÐ2 èñ. [èíý.] 1. Òÿêëèô, àðçó.
2. Ìöñàáèãÿ (òÿêëèôëÿð ìöñàáèãÿñè).
ÒÉÍÍÈÑ [èíý. ëàwí òåííèñ] Îéóí÷óëàðûí
õöñóñè ìåéäàí÷àäà òîïó ðàêåòêàëàðûí çÿðáÿ-
ñèëÿ òîð öñòöíäÿí áèð-áèðèíÿ àòìàñûíäàí èáàðÿò
èäìàí îéóíó.
Ñòîëöñòö òåííèñ – á à õ ïèíã-
ïîíã.
ÒÅÍÍÈÑ×È èñ. Òåííèñ îéíàéàí îéóí÷ó.
Òåííèñ÷èëÿðèí éàðûøû.
ÒÉÍÎÐ [èòàë.] ßí óúà çèë êèøè ñÿñè. // Áåëÿ
ñÿñè îëàí ìöüÿííè. Òåíîð àðòèñò.
ÒÅÍÒ [èíý.] Ýöíÿø âÿ éàüûøäàí ãîðóíìàã
ö÷öí ïàðóñèí þðòöê. Àâòîìàøûíûí òåíòè.
ÒÅÎËÎÝÈÉÀ èñ. [éóí.] Èëàùèééàò, äèí åëìè.
ÒÅÎÐÉÌ [éóí. òùåîðåìà – ôèêèðëÿøèðÿì]
Äöçýöí ñöáóòëàðëà ìöÿééÿí åäèëÿí ðèéàçè
ìöääÿà. Òåîðåìè ñöáóò åòìÿê. Ïèôàãîð òåî-
ðåìè.
ÒÅÏËÎÕÓÄ [ðóñ.] Äàõèëè éàíàúàã ìöùÿð-
ðèêè èëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëÿí ýÿìè.
ÒÅÏËÎÂÓÇ [ðóñ.] Äàõèëè éàíàúàã ìöùÿð-
ðèêè èëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëÿí ëîêîìîòèâ. Òåïëî-
âîç ñöðìÿê.
ÒÅÐÀÏÉÂÒ [éóí. òùåðàïåóòåñ – õÿñòÿéÿ
ãóëëóã åäÿí] Äàõèëè õÿñòÿëèêëÿð ìöòÿõÿññèñè
îëàí ùÿêèì, úàí ùÿêèìè.
ÒÅÐÀÏÈ´ÉÀ [éóí. òùåðàïåèà – ãóëëóã åòìÿ,
ìöàëèúÿ] Òÿáàáÿòèí, äàõèëè õÿñòÿëèêëÿðè þéðÿí-
ìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè âÿ îíëàðûí äÿðìàí-
ëàð âÿ ãåéðè-úÿððàùè âàñèòÿëÿðëÿ ìöàëèúÿñè.
ÒÉÐÌÈÍ [ëàò. òåðìèíóñ – ùÿää, ñÿðùÿä]
1. Åëì, òåõíèêà, èíúÿñÿíÿò âÿ ñ. ìöÿééÿí èõ-
òèñàñ ñàùÿñèíÿ àèä àíëàéûøû äÿãèã èôàäÿ åäÿí ñþç
(âÿ éà ñþç áèðëÿøìÿñè); èñòèëàù.
2. Ìÿíòèãäÿ: ùþêìöí òÿðêèá åëåìåíòè (ñóá-
éåêò âÿ ïðåäèêàò).
ÒÅÐÌÈÍÁÒÎÐ èñ. [ëàò.] Èøûãëà êþëýÿíèí
ñÿðùÿäè.
ÒÅÐÌÈÍÎËÓÝÈÉÀ [ëàò. òåðìèíóñ âÿ éóí.
ëîýîñ – ìÿôùóì, òÿëèì] Åëìèí, òåõíèêàíûí,
èíúÿñÿíÿòèí, èúòèìàè ùÿéàòûí ùÿð ùàíñû áèð
ñàùÿñèíäÿ èøëÿäèëÿí òåðìèíëÿðèí ìÿúìóñó.
Äèë÷èëèê òåðìèíîëîýèéàñû. Òèáá òåðìèíîëîýèéàñû.
ÒÅÐÌÈÍÎËÎÆÈ´ ñèô. Òåðìèíîëîýèéàéà àèä
îëàí, òåðìèíîëîýèéà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Òåðìè-
íîëîæè ëöüÿò.
ÒÅÐÌÎÄÈÍÀÌÈÊ
òåðìî... [éóí. òùåðìîñ – èñòè] Õàðèúè ìö-
ðÿêêÿá ñþçëÿðèí, èñòèëèê ìÿíàñûíäà îëàí áè-
ðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: òåðìîìåòð, òåð-
ìîäèíàìèêà âÿ ñ.
ÒÅÐÌÎÄÈÍÀÌÈ´Ê ñèô. Òåðìîäèíàìèêàéà
àèä îëàí, òåðìîäèíàìèêà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí.
Òåðìîäèíàìèê ìöâàçèíÿò.
ÒÅÐÌÎÄÈÍÁÌÈÊÀ [éóí. òùåðìîñ âÿ
äéíàìèêîñ] Ôèçèêàíûí, èñòèëèéèí ìöâàçèíÿò
ãàíóíóíó âÿ åíåðæèíèí áàøãà íþâëÿðèíÿ êå÷-
ìÿñè ùàëëàðûíû þéðÿíÿí áÿùñè.
ÒÅÐÌÓÃÐÀÔ [éóí. òùåðìîñ âÿ ýðàïùî –
éàçûðàì] Òåìïåðàòóðóí äÿéèøìÿñèíè àâòî-
ìàòèê ãåéä åäÿí úèùàç.
ÒÅÐÌÓÌÅÒÐ [éóí. òùåðìîñ âÿ ìåòðåî –
þë÷öðÿì] Ùÿðàðÿòþë÷ÿí úèùàç. Úèâÿëè òåðìî-
ìåòð. Òåðìîìåòðëÿ õÿñòÿíèí ùÿðàðÿòèíè þë÷ìÿê.
– Àéäûí òåðìîìåòðè éîõëàéûá óøàüûí ãîëòóüó-
íà ãîéäóãäàí ñîíðà îíäàí ñîðóøäó. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè.
ÒÉÐÌÎÑ [éóí.] È÷èíäÿêè èñòè âÿ éà ñîéóã
øåéè îëäóüó êèìè ñàõëàéàí õöñóñè ãàá. Òåð-
ìîñäà ñÿðèí ñó âàð. ×àéû òåðìîñà òþêìÿê. –
[Ôèðÿíýèç] éîëäà òåðìîñà äîëäóðäóãëàðû ñÿ-
ðèí ñóäàí è÷äè, éåìÿéè éûüûøäûðäû. Á.Áàéðà-
ìîâ.
ÒÅÐÌÎÑÒÁÒ [éóí. òùåðìîñ âÿ ñòàòîñ –
äóðàí] Äàèìè òåìïåðàòóðó ñàõëàìàã ö÷öí
àïàðàò. Ùàâà òåðìîñòàòû.
ÒÅÐÐÀÑ èñ. [ôð.] 1. Äÿðÿ éàìàúëàðû, ýþë âÿ
äÿíèç ñàùèëëÿðèíèí ïèëëÿâàðè ðåëéåô ôîðìàëàðû.
2. Ñÿêè, ìåéäàí÷à.
3. Åéâàí, âåðàíäà, àðòûðìà.
4. Éåð ñÿòùèíèí áèð-áèðèíèí öñòöíäÿ éåðëÿ-
øÿí öôöãè âÿ éà áèð àç ìåéèëëè ÷ûõûã ùèññÿëÿðè.
ÒÅÐÐÓÐ [ëàò. òùåððîð – ãîðõó, äÿùøÿò] Þç
ñèéàñè âÿ ñèíôè äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû îíëàðû úèñ-
ìÿí ìÿùâ åòìÿéÿ ãÿäÿð çîðàêû òÿäáèðëÿð ñè-
éàñÿòè; òÿäùèø. Ôàøèñò òåððîðó.
ÒÅÐÐÎÐ×Ó èñ. Ôÿðäè òåððîð òÿðÿôäàðû âÿ
èøòèðàê÷ûñû. Òåððîð÷ó ãðóï.
ÒÅÐÐÎÐ×ÓËÓà èñ. Òåððîð ñèéàñÿòè âÿ òàê-
òèêàñû; òÿäùèø÷èëèê. Ùÿðáè òåððîð÷óëóã.
ÒÅÐÑÈÉÀ èñ. [ëàò.] 1. Äèàòîíèê ãàììàíûí
ö÷öíúö ïèëëÿñè.
2. Ñàíèéÿíèí 1/60 ùèññÿñè.
ÒÅÑÒ èñ. [èíý.] 1. Èíñàíûí çåùíè èíêèøàôûíû,
áàúàðûüûíû éîõëàìàã ö÷öí ñòàíäàðò òàïøûðûã.
ÒÅÇÁÀÇÀÐ
2. Àëè ìÿêòÿáëÿðÿ ãÿáóë èìòàùàíëàðûíûí àïà-
ðûëìàñû öñóëó.
ÒÅÑÒÅÐ èñ. [èíý.] Áèð øåéè éîõëàìàã, ñû-
íàãäàí êå÷èðòìÿê úèùàçû.
ÒÅØÒ èñ. [ôàðñ.] Èðè ìèñ òàñ. [Äÿðâèø:] Õà-
íûì, áóéóðóí, áèð òåøò ñó ýÿòèðñèíëÿð. Í.Âÿçè-
ðîâ. Ôåéçè è÷ ãîâóðìàñûíû òåøòäÿ úûçùàúûç ýÿ-
òèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÅÒ-À-ÒÅÒ çÿðô [ôð.] Òÿêëèêäÿ, öçáÿöç.
ÒÅÉ ñèô. äàí. 1. Ãàòûøûüû îëìàéàí, õàëèñ,
õÿëèòÿñèç, ñàô. Òåé áóüäà óíó.
2. Òàìàì, áöòöí, ñÿëò. Õþðÿê òåé éàüäûð.
– [Áàíûõàíûì:] Áàüðûìû äþíäÿðäèí òåé ãûçûë
ãàíà; Îüóë, ýåäèá, àüëàð ãîéìà ñÿí áèçè!
“Àøûã Ãÿðèá”.
ÒÅÉÔ èñ. [ÿð.] Ãàðàáàñìà, êàáóñ; âàùèìÿ.
ÒÅÉÕÀ çÿðô ìÿù. Òàìàì, òàìàìèëÿ, áöñ-
áöòöí.
ÒÅÉËßÌß “Òåéëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÅÉËßÌßÊ ô. Èòè áèð øåéëÿ éàðàëàìàã;
áàòûðìàã. Äÿðèí-äÿðèí äÿðéàëàðû áîéëàäû;
Õÿíúÿð àëûá ãàðà áàüðûì òåéëÿäè. Ãóðáàíè.
Ùÿñðÿòèí àòìàúàñû íåøòÿð îëóá Ãöäðÿòèí ãÿë-
áèíè òåéëÿäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÅÉËßÍÌß “Òåéëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÅÉËßÍÌßÊ ìÿúù. Èòè áèð øåéëÿ äåøèë-
ìÿê; éàðàëàíìàã. Ñÿëáè áîéóí ýþðÿí êèìè
ÿéëÿíèð; Éàð óúóíäàí áàüðûì áàøû òåéëÿíèð.
“ßìðàù”.
ÒÅÇ çÿðô 1. Äÿðùàë, ýåúèêìÿäÿí, ýåúèêäèð-
ìÿäÿí, ÿëöñòö, àç çàìàí ÿðçèíäÿ, ñöðÿòëÿ,
úÿëä. Òåç ÿëàú åòìÿê. – Òåëëè òåç ãàëõûá þç
îòàüûíà ÷ÿêèëäè. Ñ.Ùöñåéí. Ñÿðâÿðîâ òåç ñòîë
éåøèéèíäÿí êàüûç ÷ûõàðûá, ÿìð ãàðàëàäû, þçö
àïàðûá ìàêèíà÷ûéà âåðäè. Ìèð Úÿëàë.
Òåç
åëÿìÿê – ñöðÿòëÿíäèðìÿê, ýåúèêäèðìÿìÿê,
éóáàòìàìàã. Òåç îëìàã – úÿëä ùÿðÿêÿò åò-
ìÿê, éóáàíìàìàã. [Êÿðáÿëàéû Ãóðáàí:] Òåç
îë, à÷ ãàïûíû, ñîéóã ìÿíè êÿñäè. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
2. Ãàáàã, ÿââÿë. Ùàìûäàí òåç èøÿ ýÿëìÿê.
– Áó ýöí êÿíä ùÿìèøÿêèíäÿí òåç îéàíìûøäû.
Ñ.Ãÿäèðçàäÿ.
ÒÅÇÀËÛØÀÍ, ÒÅÇÀËÎÂËÀÍÀÍ ñèô. Òåç
àëûøûá-éàíàí, òåç îäëàíàí. Òåçàëûøàí ìàä-
äÿëÿð.
ÒÅÇÁÀÇÀÐ äàí. òåçáàçàð åòìÿê – 1) áèð
èøè òÿëÿñèê, êåéôèééÿòñèç, àòöñòö ýþðìÿê. Ìÿ-
ñÿëÿíè òåçáàçàð ùÿëë åòìÿê. Òàïøûðûüû òåçáàçàð
279
ÒÅÇÁÞÉÖÉßÍ
éåðèíÿ éåòèðìÿê; 2) òåç àõûðûíà ÷ûõìàã,
þëäöðìÿê. [Àááàñ:] Èëãàðûíäàí äþíÿí éàðû;
Òàíðû òåçáàçàð åéëÿñèí! “Àááàñ âÿ Ýöëýÿç”.
Òåçáàçàð îëìàã – 1) àòöñòö, òÿëÿñèê, êåéôèé-
éÿòñèç ýþðöëìÿê (èø). Áó ëàï òåçáàçàð îëäó;
2) âàõòñûç, òåç åòìÿê. Êèì áèëñèí, [êèøè] ùàíñû
ìÿãñÿä ö÷öí ýÿëèðìèø, òåçáàçàð îëóá. Ìèð
Úÿëàë.
ÒÅÇÁÞÉÖÉßÍ ñèô. õöñ. Ñöðÿòëÿ áþéöéÿí,
òåç áîé àòàí. Òåçáþéöéÿí áàëûã. Òåçáþéöéÿí
àüàú.
ÒÅÇÚß çÿðô Òåç, òåç áèð çàìàíäà. Äÿðÿ-
íèí ñèíÿñè èëÿ øàããûëäàéûá àõàí ñàðû êþïöêëö
ñåë òåçúÿ éàâàøûäû. Á.Áàéðàìîâ. // ßëöñòö, î
ñààò, òåç, äÿðùàë, òåç-òÿëÿñèê. Òåçúÿ îòàãäàí
÷ûõäûã. – Ùÿëÿ ÷àëûíìàìûø áè÷ÿíÿéèí áèð òÿðÿ-
ôèíäÿ òåçúÿ ÷àäûðëàð ãóðóëìàüà áàøëàíäû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÒÅÇÄßÍ çÿðô 1. Àëàãàðàíëûãäàí, ùàâà
à÷ûëìàìûøäàí, ñöáù åðêÿíäÿí. Òåçäÿí òàð-
ëàéà ýåòìÿê. – ..Ìÿììÿäùÿñÿí ÿìè ñöáù òåç-
äÿí éóõóäàí äóðóá, ýåéèíèá, íàìàç ãûëûá
÷ûõäû, áèð ùÿéÿòè äîëàíäû. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. [Çöëåéõà] òåçäÿí ãóëëóã÷óñóíó àéàüà
ãàëäûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Âàõòûíäàí ÿââÿë, ãàáàã, òåç. Ýöëñÿíÿì
àðâàä òåçäÿí éàòìàäûüûíà ñåâèíèðäè. Ì.Ùö-
ñåéí.
ÒÅÇÄßÉßÍ ñèô. Òåçéåòèøÿí, ïèøðàç. Òåçäÿ-
éÿí àë÷à. – Òÿíÿêëÿðäÿ ãîðàëàð ÿòÿ-úàíà äî-
ëóð, òåçäÿéÿí öçöìëÿð õàë ñàëûðäû. È.Ãàñûìîâ.
ÒÅÇßÐÈÉßÍ ñèô. Àç ùÿðàðÿòäÿ ÿðèéÿí. Òå-
çÿðèéÿí ìåòàëëàð.
ÒÅÇ-ÝÅÚ á à õ ýåú-òåç. Òåç-ýåú î úûüûðû
òàìàìèëÿ àëàã áàñàúàãäûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÉÇÈÑ [éóí. òùåñèñ] 1. ìÿíò. Äîüðóëóüó ñö-
áóò åäèëìÿëè îëàí ìöääÿà. Òåçèñ èðÿëè ñöðìÿê.
Þç òåçèñèíè ìöäàôèÿ åòìÿê.
2. Áèð ìÿðóçÿíèí, ìöùàçèðÿíèí, ìÿëóìàòûí
âÿ ñ.-íèí ãûñàúà èôàäÿ åäèëìèø ÿñàñ ìöääÿàëàðû
(àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Òåçèñ éàçìàã.
Ìöùàçèðÿíèí òåçèñëÿðè. – [Íÿðýèç] õèòàáÿò êöð-
ñöñöíÿ éàõûíëàøûá ìÿðóçÿñèíèí òåçèñëÿðèíè
ãàðøûñûíà ãîéäó. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÅÇÊÅ×ßÍ ñèô. Òåç éîõ îëóá ýåäÿí,
óçóí ÷ÿêìÿéÿí, ñöðÿêñèç. Òåçêå÷ÿí éàüûø
(õÿñòÿëèê).
ÒÅÇËßÍÄÈÐÌß “Òåçëÿíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
280
ÒÅÇ-ÒßËßÑÈÊ
ÒÅÇËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ òåçëÿøäèðìÿê.
ÒÅÇËßØÄÈÐÌß “Òåçëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÅÇËßØÄÈÐÌßÊ ô. Ñöðÿòëÿíäèðìÿê.
[Àäàìëàð] ãÿëÿáÿ ýöíöíö íåúÿ òåçëÿøäèðìÿéè
ôèêèðëÿøèðëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÅÇËßØÌß “Òåçëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÅÇËßØÌßÊ ô. Ñöðÿòè àðòìàã, ñöðÿòëÿí-
ìÿê, äàùà äà ñöðÿòëè îëìàã. [Àäàìëàð] ÿââÿë-
úÿ ìóñèãèéÿ ýþðÿ àüûð, ñîíðà ìóñèãè òåçëÿø-
äèêúÿ òåç-òåç îéíàéûðëàð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒÅÇËÈÊ èñ. 1. Òåç âàõò, àç çàìàí; òåç.
2. õöñ. Ùÿðÿêÿòèí, ðÿãñèí âÿ ñ.-íèí âàùèä
çàìàíäà òåç-òåç îëìà äÿðÿúÿñèíè áèëäèðÿí
êÿìèééÿò. Ñààò ÿãðÿáèíèí òåçëèéè. – Öðÿê äþ-
éöíòöëÿðèíèí òåçëèê âÿ ãöââÿñè äÿ îðãàíèçìèí
òÿëÿáëÿðèëÿ òàìàìèëÿ óéüóí ñóðÿòäÿ äÿéèøèð.
“Èíñàí àíàòîìèéà âÿ ôèçèîëîýèéàñû”. Áèð ñàíè-
éÿäÿ îëàí äþâðëÿðèí ñàéûíà äàëüàíûí òåçëèéè
äåéèëèð. “Ðàäèîëîêàñèéà”. // Éåéèíëèê, èòèëèê,
ñöðÿò.
3. Òåçëèêëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – òåç áèð çàìàíäà,
éàõûí âàõòäà, ÷îõ éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ. Òåçëèêëÿ
ýþðöøìÿê.
ÒÅÇÑÛÍÀÍ ñèô. Äàâàìñûç, àñàíëûãëà ñûíàí,
êþâðÿê. Òåçñûíàí ãàá. Òåçñûíàí àüàú. Òåçñû-
íàí ìàòåðèàë.
ÒÅÇ-ÒÅÇ çÿðô 1. Ùÿð àíäà, àðà âåðìÿäÿí,
àðàëàðûíäàí ÷îõ êå÷ìÿäÿí. Úàâàí åíèøè ÷îõ
÷ÿòèíëèêëÿ åíèðäè, ÷öíêè éåäÿéèíäÿêè àòûí àéàã-
ëàðû éàìàúäà òåç-òåç ñöðöøöðäö. Å.Ñóëòàíîâ.
Ãûçëàð áó ýöí Ýöëíàçûí ÷îõ íàðàùàò îëäóüó-
íó, ýèçëèíúÿ òåç-òåç ñààòà áàõäûüûíû ùèññ åäèð-
äèëÿð. Ã.Èëêèí.
2. Ùÿìèøÿ, äàèì. [ßëèãóëó:] Àíúàã áàøñûç
ãîéìàéàúàüàì, òåç-òåç ýþç îëàúàüàì. Ñ.Ðÿù-
ìàí. [Åëäàð:] Áèç ñÿðùÿä áîéóíäà éàøàéûðûã,
áóðàëàðäà òåç-òåç ãÿðèáÿ âÿ ýþçëÿíèëìÿç ùà-
äèñÿëÿð áàø âåðèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
3. Ñöðÿòëè, ñöðÿòëÿ. Òåç-òåç ýåòìÿê. Òåç-òåç
éåìÿê. – [Éàñÿìÿí:] Îíñóç äà åëÿ òåç-òåç äà-
íûøûðëàð êè, ùå÷ íÿ éàçà áèëìèðÿì. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒÅÇ-ÒßËßÑÈÊ çÿðô 1. Ñöðÿòëÿ, áåúèä, òåç-
òåç, ÷îõ òåç, èòè. Òåç-òÿëÿñèê ýåòìÿê. – Ñÿêèëÿð
òåç-òÿëÿñèê éåðèéÿí àäàìëàðëà äîëó èäè. Ì.Ùö-
ñåéí.
2. Úÿëä, ÿëöñòö.
3. Êåéôèééÿòèíÿ ôèêèð âåðìÿäÿí; àòöñòö. Èøè
òåç-òÿëÿñèê ýþðìÿê. Ïàëòàðû òåç-òÿëÿñèê òèêìÿê.
ÒÅÇÉÅÒÈØßÍ
ÒÅÇÉÅÒÈØßÍ á à õ òåçäÿéÿí. Òåçéåòèøÿí
öçöì. – Êÿíäèí àøàüûñûíäà òåçéåòèøÿí ãûðìûçû
àëìà íþâëÿðè âàð. Ñ.Ðÿùìàí. // Ôàðàø.
ÒßÀÌ èñ. á à õ òààì.
ÒßÁ1 èñ. [ÿð.] Øåèð äåìÿê, ìóñèãè éàçìàã,
ìàùíû îõóìàã ùÿâÿñè, ìåéëè; èëùàì. [Ðöñòÿì
áÿé Ñîôéàéà:] Ìÿíäÿ òÿá ÿñëà éîõäóð, áèðúÿ
äÿôÿ, éàäûìäàäûð, áèð ãûçà øåèð éàçìûøäûì, î
äà õîøóíà ýÿëìÿìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ìÿíÿ
äåìÿéèí êè: – Áó òÿá, áó èëùàì; Áèð úöò ãàíàä
îëóá ñÿíè óúàëäàð. ß.Úÿìèë.
Òÿáè à÷ûëìàã
(ýÿëìÿê, úóøà ýÿëìÿê) – èëùàìà ýÿëìÿê, øåèð
éàçìàüà âÿ éà äåìÿéÿ, ìóñèãè éàçìàüà,
ìàùíû îõóìàüà ðóùëàíìàã, èëùàìëàíìàã.
Êÿðÿìèí òÿáè úóøà ýÿëäè. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
Øÿðàá è÷äèêäÿí ñîíðà òÿá à÷ûëûá, øåèð þç-þçöíÿ
ñó êèìè àõàúàãäûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àç ãàëûá
òÿáèì äÿ ýÿëñèí, èíäèúÿ øåèð äÿéÿúÿéÿì.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
◊ Òÿáäÿí ÷ûõàðòìàã – úîøäóðìàã, ùèðñ-
ëÿíäèðìÿê, þçöíäÿí ÷ûõàðòìàã, ùàëûíû ïîç-
ìàã. Íÿ ùÿäÿ-ãîðõó, íÿ àòûëàí ýöëëÿëÿð Áÿí-
äàëûíû òÿáäÿí ÷ûõàðà áèëìÿäè. Ìèð Úÿëàë. Òÿá-
äÿí ÷ûõìàã – úîøìàã, ùèðñëÿíìÿê, þçöíäÿí
÷ûõìàã. Øàùïÿðè, ãàðûíûí òàìàìèëÿ òÿáäÿí ÷ûõ-
äûüûíû ýþðöá ñàðñûëäû. Á.Áàéðàìîâ. Òÿáäÿí-
òÿáÿ äöøìÿê – áèð ùàëäàí áàøãà ùàëà êå÷-
ìÿê, ÿùâàëû òåç-òåç äÿéèøìÿê, ùàëäàí-ùàëà
äöøìÿê. Áåëÿëèêëÿ, Ðöõñàðÿ òÿáäÿí-òÿáÿ äö-
øöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ. ..Âåéñÿë êÿëìÿ êÿñìèð,
òÿáäÿí-òÿáÿ äöøöðäö. Á.Áàéðàìîâ. Òÿáè äÿ-
éèøìÿê – ùàëû äÿéèøìÿê, ÿùâàëû äÿéèøìÿê
(ïîçóëìàã). Ùåéäÿðèí ðÿíýè ãà÷äû, îíóí òÿáè
äÿéèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÁ2 èñ. [ÿð.] êþùí. ×àï (åòìÿ), íÿøð (åò-
ìÿ).
Òÿá åòìÿê êþùí. – ÷àï åòìÿê, íÿøð
åòìÿê. Êèòàáû òÿá åòìÿê. Òÿá îëóíìàã êþùí.
– ÷àï îëóíìàã, íÿøð îëóíìàã. Ìÿúìóÿ òÿá
îëóíäó.
ÒßÁÀÁßÒ èñ. [ÿð.] Õÿñòÿëèêëÿð, îíëàðûí
ìöàëèúÿñè âÿ ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ùàããûíäàêû
åëìëÿðèí ìÿúìóñó; òèáá. Òÿáàáÿò åëìè. Òÿáà-
áÿòÿ äàèð ÿäÿáèééàò.
ÒßÁÄÈË èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Äÿéèøìÿ, äÿéèø-
äèðìÿ.
Òÿáäèë åòìÿê – äÿéèøìÿê. Ùàâàíûí
ùÿð áèð çÿððÿñè ùÿìèøÿ ùÿðÿêÿò åäèá éåðèíè òÿá-
äèë åäÿð. Ù.Çÿðäàáè. Òÿáäèë îëìàã – äÿéèøèë-
ìÿê, ÿâÿç îëóíìàã. Èéèðìè áåø èë áóíäàí èðÿëè
ÒßÁßÃßËßØÌß
ãÿçåò ùàããûíäà éàçûëàí ùÿúâ âÿ ôþùøëÿðèí èíäè
ìÿäù âÿ òÿðèôÿ òÿáäèë îëìàñû, ÿëáÿòòÿ, áèçèì
ö÷öí áþéöê áèð ìàéåéè-èôòèõàðäûð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
2. õöñ. Ìþâçóñó áàøãà ÿñÿðäÿí ýþòöðöëöá
éåíè ìöùèòÿ, éåíè øÿðàèòÿ óéüóí øÿêèëäÿ èø-
ëÿíìèø ÿäÿáè ÿñÿð. Áàêû èø÷è òåàòðû [ðåïåðòóàð
ãûòëûüûíû] ëÿüâ åòìÿê ö÷öí, áàøëûúà îëàðàã,
òÿðúöìÿ âÿ òÿáäèëëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðäè.
Ú.Úÿôÿðîâ.
ÒßÁßÄÄÖË èñ. [ÿð.] êþùí. Äÿéèøìÿ, áàøãà
áèð øÿêëÿ äöøìÿ.
ÒßÁßÄÄÖËÀÒ èñ. [ÿð. “òÿáÿääöë” ñþç.
úÿìè] Äÿéèøèêëèê. Áó áþéöê òàðèõè òÿáÿääö-
ëàòäàí ðóùëàíàí úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàð äà
àçàäëûã ìöáàðèçÿñèíè ýöúëÿíäèðìèøäèëÿð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÁßß èñ. [ÿð. “òàáå” ñþç. úÿìè] Áèð äþâ-
ëÿòÿ òàáå îëàí, îíóí âÿòÿíäàøû îëàí ÿùàëè,
àäàì. Èðàí òÿáÿÿñè. – [Ãîúà:] Ùþêìäàð èëÿ òÿ-
áÿÿëÿð àðàñûíäà ñÿäëÿð ÷ÿêèëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÁßßËÈÊ á à õ âÿòÿíäàøëûã 1-úè ìÿ-
íàäà.
ÒßÁßÕÕÖÐ èñ. [ÿð.] Áóõàðëàíìà, áóüà
÷åâðèëìÿ.
Òÿáÿõõöð åòìÿê – 1) áóõàð-
ëàíìàã, ó÷óá ýåòìÿê, áóüà ÷åâðèëìÿê. Ãàç
òÿáÿõõöð åòäè; 2) ìÿú. çàð. éîõ îëìà, éîõà
÷ûõìàã.
ÒßÁßÃß1 èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéèí áàøãà áèð
øåéèí öñòöíö þðòÿí êöòëÿñè âÿ éà ùèññÿñè; ãàò,
ëàé. Áóç òÿáÿãÿñè. Ùàâà òÿáÿãÿñè. – Ãàðûí
íàçèê òÿáÿãÿñè ãûðîâà áÿíçÿéèðäè. Ì.Ùöñåéí.
Ùàâàéà ãàòû áîçóìòóë òîç òÿáÿãÿñè ãàëõûðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Àäàìëàðûí, ÿùàëèíèí, úÿìèééÿòèí þç èúòè-
ìàè, ìÿäÿíè âÿ ñ. ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ éåêúèíñ
îëàí ùèññÿñè. ßìÿê÷èëÿðèí ãàáàãúûë òÿáÿãÿñè.
Éîõñóë òÿáÿãÿ. – [Ìÿììÿä:] ..Ãûçûì Íÿðýèç-
õàíûìû âàðëû éåðÿ ÿðÿ âåðìÿ, ÷öíêè î òÿáÿãÿ
÷îõ íàíÿúèá îëóð. “Àøûã Ãÿðèá”.
ÒßÁßÃß2 èñ. [ÿð.] Âÿðÿã. Êàòèá úàíûíûí
äÿðäèíäÿí .. áÿðê ãîðõóéà äöøäö, áèð íå÷ÿ òÿ-
áÿãÿ êàüûç ÷ûõàðûá ãàáàüûíà ãîéäó. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÒßÁßÃßËßØÌß “Òÿáÿãÿëÿøìÿê”äÿí
ô.èñ. Òåç-òåç áèð äÿñòÿ ôåîäàë òÿáÿãÿñèíèí ùàêè-
ìèééÿòè äèýÿð äÿñòÿíèí ùàêèìèééÿòèëÿ äÿéèøè-
ëèðäè, èúòèìàè-ñèéàñè òÿáÿãÿëÿøìÿ ýöúëÿíèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
281
ÒßÁßÃßËßØÌßÊ
ÒßÁßÃßËßØÌßÊ ô. Èúòèìàè, ìÿäÿíè âÿ ñ.
úÿùÿòäÿí éåêúèíñëèéèíè èòèðÿðÿê òÿáÿãÿëÿðÿ
áþëöíìÿê (àäàìëàð, úÿìèééÿò âÿ ñ. ùàããûíäà).
ÒßÁßÐÐÖÊ èñ. [ÿð.] 1. Äèíäàðëàðà ýþðÿ,
õîøáÿõòëèê, óüóð ýÿòèðÿí, õÿñòÿëÿðè ñàüàëäàí
ìöãÿääÿñ òîðïàã, ñó, ìöãÿääÿñ àäàìûí
ýåéèìèíèí êè÷èê ïàð÷àñû âÿ ñ. Íîâðóç áàéðà-
ìûíäà òÿùâèë ñàõëàéûá, òÿùâèë ñóéóíóí öñòöíäÿ
äàâà-ìÿðÿêÿ ñàëàðäûëàð âÿ àüñàããàë, ãàðà-
ñàããàë î òÿáÿððöê ñóéó ãàïûø-ãàïûø åäÿðäèëÿð.
ß.Ãÿìêöñàð.
2. ìÿú. Àç òàïûëàí, àç ÿëÿ äöøÿí ùÿð áèð øåé.
ßëèêðàì ýÿòèðäèéè èêè äÿíÿ îðòàáàá Ãóáà àë-
ìàñûíû ãÿçåòäÿí à÷ûá òÿáÿððöê êèìè ÷ûõàðòäû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÁßÐÇÈÍ èñ. [ÿð.] 1. Áàëòàéà áÿíçÿéÿí
ãÿäèì ñèëàù. Îðòà Àñèéàíûí ãÿäèì òàéôàëàðû-
íûí ñèëàùëàðû îõ, íèçÿ, ãûëûíú âÿ òÿáÿðçèíäÿí
èáàðÿò èìèø.
2. Êå÷ìèøäÿ: äÿðâèøëÿðèí ýÿçäèðäèêëÿðè àé-
ïàðà øÿêëèíäÿ áàëòàúûã. Áîéíóíäàí áèð ÷îõ
êè÷èê âÿ èðè ìóíúóãëàð àñìûø áèð äÿðâèø ÿëèí-
äÿ êÿøêöë âÿ òÿáÿðçèí îõóéà-îõóéà ýåäèð.
À.Øàèã.
ÒßÁßÑÑÖÌ [ÿð.] 1. èñ. Ýöëöìñÿìÿ. [Ãî-
úàíûí] ñàëëàã èðè äîäàãëàðûíäà, éàíëàðû úèçýè-
ëÿðëÿ áöðöøìöø êè÷èê ýþçëÿðèíäÿ, ñöìöêëÿðè
ãàëõàã, ÿòëè, ãûðìûçû öçöíäÿ áèð òÿáÿññöì âàð-
äû. À.Øàèã. Õàíëàðûí èñòåùçàëû òÿáÿññöìö áèð-
äÿí éîõà ÷ÿêèëäè. Ì.Ùöñåéí.
Òÿáÿññöì
åòìÿê (åéëÿìÿê) – ýöëöìñÿìÿê. Êþíëöí õîø
èñÿ òÿáÿññöì åéëÿ! Ìåùðèí âàð èñÿ òÿðÿùùöì
åéëÿ! Ôöçóëè. ×öí áàõûá ÿùâàëûìà, åòäè òÿáÿñ-
ñöì íàçèëÿí; Ãþí÷åéè-áàüè-áåùèøòè ýþð íÿ
õÿíäàí åéëÿäè. Ùåéðàí õàíûì.
2. Òÿáÿññöìëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – ýöëöìñÿéÿ-
ýöëöìñÿéÿ, ýöëöìñÿéÿðÿê. Ãÿòèáÿ áàøûíû ãàë-
äûðûá, Ñÿáà õàíûìûí öçöíÿ áàõûá òÿáÿññöìëÿ
äåäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÁÈÁ èñ. [ÿð.] Ùÿêèì. Òÿáèá îëñàì, éà-
ðàëàðûí áàüëàðàì; Ñèíÿì öñòÿ äöéöíëÿðÿì,
äàüëàðàì. Àøûã ßëÿñýÿð. [Ïàäøàùûí ãûçû:]
Ìÿìëÿêÿòäÿ áèð òÿáèá ãàëìàéûáäûð êè, àòàì
îíó ìÿíè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí ýÿòèðìÿìèø îë-
ñóí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÁÈÁËÈÊ èñ. Ùÿêèìëèê. [Ùÿêèìáàøû:] Ìÿí
ãûðõ áåø èëäèð êè, òÿáèáëèê åäèðÿì. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
282
ÒßÁÈßÒØÖÍÀÑËÛÃ
ÒßÁÈßÒ èñ. [ÿð.] 1. Éåðäÿ òÿáèè øÿðàèòèí
(éåðèí ñÿòùè, áèòêè àëÿìè, èãëèì âÿ ñ.) ìÿú-
ìóñó; öçâè âÿ ãåéðè-öçâè àëÿì, éåðäÿ èíñàí,
ôÿàëèééÿòè èëÿ éàðàäûëìàìûø ùÿð øåé. Òÿáèÿòèí
ãàíóíëàðû. – Òÿáèÿò úàíëàíûð, áàùàð ÷àüûäûð;
Áàü÷àëàð, éàìàúëàð ÷è÷ÿêëÿíìÿäÿ. À.Øàèã.
// Ùÿð ùàíñû áèð éåðèí õöñóñèééÿòëÿðèíèí ìÿú-
ìóñó (îíóí ðåëéåôè, áèòêè âÿ ùåéâàíëàð àëÿìè,
èãëèì øÿðàèòè âÿ ñ.). Ãàôãàçûí òÿáèÿòè. Àçÿðáàé-
úàíûí äàüëûã ðàéîíëàðûíûí òÿáèÿòè. – Øèìàëûí
òÿáèÿòè ÷îõ çÿíýèíäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Øÿùÿð âÿ éà áàøãà éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèí-
äÿí êÿíàð éåð âÿ éà éåðëÿð (ìåøÿ, äàü, ÷àé
âÿ ñ.). Òÿáèÿòÿ éàõûíëûã. Òÿáèÿòÿ ÷ûõìàã. – Èíúè
ùåéðÿòëÿ òÿáèÿòèí áó ýþçÿëëèéèíÿ òàìàøà åäèð.
À.Øàèã. Ùÿð éàìàúäà áèð òàìàøà; Êþíëöì
ó÷óð äàüà-äàøà; Ñåéð åòäèêúÿ òÿáèÿòè. Ì.Ìöø-
ôèã.
3. Õàñèééÿò, õàðàêòåð. [Áàäèñÿáà:] Çàòÿí,
òÿáèÿòèìèç [Ìóðàäëà] áèð-áèðèíÿ óéüóí ýÿëäè,
ìÿí äÿ ôûðòûíà êå÷èðìÿéè ñåâìÿðÿì. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Áó èêè àäàìûí [Êÿðèì áàáà âÿ Àé-
ðûì ãûçûíûí] òÿáèÿòè áèð-áèðèíÿ ÿñëà óéìóðäó.
À.Øàèã.
ÒßÁÈßÒÚß çÿðô Òÿáèÿòèíÿ ýþðÿ, õàñèééÿ-
òèíÿ ýþðÿ; õàñèééÿòúÿ; òÿáèÿòÿí. Ìåùðèáàí
à÷ûãäàí-à÷ûüà ýþðöðäö êè, Ñÿëèì ÿõëàã âÿ
òÿáèÿòúÿ ÿòðàôûíäà ýÿçèá-äîëàøàí, åâèíÿ ãî-
íàã ýÿëÿí [êèøèëÿðèí] ùå÷ áèðèíÿ áÿíçÿìÿéèð.
Ñ.Ùöñåéí.
ÒßÁÈßÒ×È á à õ òÿáèÿòøöíàñ. Ýÿíú òÿáè-
ÿò÷èëÿð äÿðíÿéè.
ÒßÁÈßÒßÍ çÿðô [ÿð.] Õèëãÿòúÿ, ôèòðÿòÿí,
éàðàäûëûøûíäà. [Ôÿðìàí] òÿáèÿòÿí äèðèáàø éà-
ðàíìûøäû. ß.Ñàäûã. // Á à õ òÿáèÿòúÿ. Øèðçàä
áèëèðäè êè, Ðöñòÿì êèøè òÿáèÿòÿí ìÿüëóá îëìà-
üû, èêèíúèëÿð úÿðýÿñèíäÿ îòóðìàüû, äàëäà ãàëûá
àéàüûíû ñöðöìÿéè ñåâìèð. Ì.Èáðàùèìîâ. Èñìà-
éûëçàäÿ òÿáèÿòÿí äèïëîìàòèê ùèéëÿëÿðÿ éàä áèð
àäàìäû. Ì.Ùöñåéí.
ÒßÁÈßÒØÖÍÀÑ èñ. [ÿð. òÿáèÿò âÿ ôàðñ.
...øöíàñ] Òÿáèÿòøöíàñëûãëà ìÿøüóë îëàí àäàì,
òÿáèÿòøöíàñëûã àëèìè; òÿáèÿò÷è, íàòóðàëèñò.
[Ãîøàòõàí] öçöíö ìöäèðÿ òóòäó: – Ñÿí òÿáèÿò-
øöíàññàí, Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáèíè òàíûéàðñàí.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÁÈßÒØÖÍÀÑËÛà èñ. Òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè
âÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ùàããûíäà åëì; òÿáèÿò
åëìëÿðè.
ÒßÁÈÈ
ÒßÁÈÈ ñèô. [ÿð.] 1. Òÿáèÿòÿ (éåð ñÿòùèíÿ,
èãëèìÿ, ùåéâàí âÿ áèòêè àëÿìèíÿ âÿ ñ.) ìÿõ-
ñóñ îëàí, òÿáèÿò òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø. Þë-
êÿíèí òÿáèè ñÿðâÿòëÿðè. Òÿáèè ñÿðùÿäëÿð. Òÿáèè
îòëàãëàð.
2. Òÿáèÿò ãàíóíëàðûíäàí èðÿëè ýÿëÿí, òþðÿ-
éÿí, îíëàðäàí àñûëû îëàí. Òÿáèè þëöì.
3. Àíàäàíýÿëìÿ, ôèòðè. Öçöí òÿáèè ðÿíýè. –
Ùöñåéí þç òÿáèè ýþçÿëëèéÿ ìàëèê ñÿñèíÿ ùàêèì,
áó ñÿñè ìÿùàðÿòëÿ èäàðÿ åòìÿéè áàúàðàí áèð
àêòéîð èäè. Ñ.Ðÿùìàí.
4. Àäè, íîðìàë. Áó èø áèçÿ òÿáèè ýþðöíäö. –
Ñÿàäÿò âÿ ÿìèí-àìàíëûã ìÿèøÿòèìèçèí ÿñèë ðÿí-
ýè, ÿñèë áîéàñû êèìè òÿáèè âÿ àäè áèð øåé èäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
5. Ùÿãèãè, ÿñèë, íàòóðàë (ñöíè ÿêñè). Òÿáèè
èïÿê. Òÿáèè äÿðè. – Äåìÿëè, òÿáèè ìèñ âÿ éà òÿáèè
êöêöðä èçîòîïëàðûí ãàðûøûüûíäàí èáàðÿòäèð.
Ú.Çöëôöãàðëû.
6. Àðà ñ. ßëáÿòòÿ, éÿãèí êè, øöáùÿñèç êè.
Òÿáèè, ñèç äÿ èøòèðàê åäÿúÿêñèíèç.
7. Òÿáèèäèð, òÿáèèäèð êè øÿêëèíäÿ àðà ñ. – àäè
ùàëäûð, íîðìàëäûð, áåëÿ äÿ îëìàëûäûð. Òÿáèèäèð
êè, áó èíàì êîëõîç ñÿäðè Ðöñòÿì êèøèíèí öðÿ-
éèíäÿ äàùà ýöúëö èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõìàã (÷ûõàðìàã) –
àäè ùàëûíäàí ÷ûõìàã (÷ûõàðìàã), ùèðñëÿíìÿê
(ùèðñëÿíäèðìÿê). Áó úöð ñþùáÿòëÿð ñûðà èëÿ
äóðàí ãûçëàðû òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõàðìàãäà èäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Òÿáèè ñå÷ìÿ áèîë. – úàíëû òÿáè-
ÿòèí åëÿ áèð èíêèøàô ïðîñåñèäèð êè, áó ïðîñåñäÿ
ùÿéàòûí äÿéèøìÿêäÿ îëàí øÿðàèòèíÿ ÿí ÷îõ
óéüóíëàøàí îðãàíèçìëÿð éàøàéûá þç âàðëûüûíû
ñàõëàéûð. Äàðâèí éàõøû óéüóíëàøàíëàðûí ãàë-
ìàñûíà âÿ ïèñ óéüóíëàøàíëàðûí òÿëÿô îëìàñû-
íà òÿáèè ñå÷ìÿ àäûíû âåðìèøäèð. Ì.Àõóíäîâ.
ÒßÁÈÈËÈÊ èñ. Òÿáèè, ãåéðè-ñöíè øåéèí ùàëû
(ñöíèëèê ÿêñè). Ãûçûí ñÿñèíäÿ áèð òÿáèèëèê âàð
èäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßÁÈË èñ. [ÿð.] Èðè íàüàðà. Ñÿùíÿíèí äàëûí-
äàí òÿáèë âÿ ñèíú ñÿñè ýÿëèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Úàâàíøèð:] Ãîé øåéïóðëàð ýóðëàñûí, òÿáèë ñÿñ-
ëÿðè äàüëàðû òèòðÿòñèí. Ì.Ùöñåéí.
ÒßÁÈË×È èñ. Òÿáèë ÷àëàí ÷àëüû÷û. Òÿáèë÷è
Ãóðáàí, Ãàðà Ìÿëèêèí ýåúÿëÿð õÿëâÿòúÿ Òÿá-
ðèçÿ ýÿëèá, Ðöõñàðÿ èëÿ ýþðöøäöéöíö Íÿñðÿä-
äèíÿ õÿáÿð âåðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÁÈÐ èñ. [ÿð.] 1. Ñþç, êÿëìÿ, èôàäÿ.
ÒßÁÐÈÊ
2. Éîçìà.
Òÿáèð åòìÿê – éîçìàã, ìÿíà
÷ûõàðìàã, ìÿíà âåðìÿê. Ìÿùñÿòè õàíûìûí
ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ îëìàñûíäà øåèð âÿ ñÿíÿòè
ÿõëàã ïîçüóíëóüó êèìè òÿáèð åäÿíëÿð ìöãÿñ-
ñèðäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
3. Òÿáèðèíúÿ, òÿáèðè èëÿ, òÿáèðèíÿ ýþðÿ
øÿêëèíäÿ – ...äåäèéè êèìè, ...ñþçëÿðè èëÿ äåñÿê.
Åâèí áàëàúà ãûçû Óëäóç èñÿ, àíàñûíûí òÿáèðèíÿ
ýþðÿ, îä-àëîâ èäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
◊ Òÿáèð úàèçñÿ, òÿáèð úàèç ýþðöëñÿ – ...äå-
ìÿê îëàðñà, ...äåìÿê ìöìêöíäöðñÿ, ...äåìÿê
ìöíàñèáäèðñÿ. Òÿáèð úàéèç ýþðöëñÿ, äåìÿê îëàð
êè, Ùàúû Àñëàí áó êö÷ÿíèí úàí äàìàðû ìèñà-
ëûíäà èäè. Ñ.Ùöñåéí. Ãàçàí÷àëàðà òåðìîñäàí
èñòè õþðÿê .. òþêöëäö âÿ òÿáèð úàèçñÿ, çèéàôÿò áàø-
ëàíäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßÁÈÉÉÀÒ èñ. [ÿð.] êþùí. Òÿáèÿò åëìëÿðè.
ÒßÁÈÉÉÀÒ×Û èñ. êþùí. á à õ òÿáèÿòøöíàñ.
ÒßÁËÈÜ èñ. [ÿð.] Ùÿð ùàíñû áèð ÿãèäÿíè,
íÿçÿðèééÿíè, áèëèéè âÿ ñ.-íè éàéìà âÿ äÿðèí-
äÿí áàøà ñàëìà. Åëìè áèëèêëÿðèí òÿáëèüè. // Ýå-
íèø êöòëÿëÿðÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí òÿñèð ýþñòÿðìÿ.

Òÿáëèü åòìÿê – 1) ùÿð ùàíñû áèð ôèêðè, íÿ-
çÿðèééÿíè, ÿãèäÿíè âÿ ñ.-íè éàçûëû âÿ éà øèôàùè
ñóðÿòäÿ éàéìàã; 2) äàí. áèð ôèêðè, ÿãèäÿíè
âÿ ñ.-íè áàøãàñûíà èíàíäûðìàüà, îíà òÿñèð ýþñ-
òÿðìÿéÿ ÷àëûøìàã. Ãàðäàøûì äöí ýåúÿ
èúëàñäàí ÷ûõûá; Äîéóíúà àòàìû òÿáëèü åéëÿäè.
Ì.Ìöøôèã.
ÒßÁËÈÜÀÒ èñ. [ÿð. “òÿáëèü” ñþç. úÿìè] Áèð
íÿçÿðèééÿíè, èäåéàíû, áèëèéè âÿ ñ.-íè êöòëÿ àðà-
ñûíäà éàéìà, òÿáëèü åòìÿ.
Òÿáëèüàò àïàð-
ìàã – áèð íÿçÿðèééÿíè, èäåéàíû, áèëèéè øèôàùè
ñóðÿòäÿ êöòëÿ àðàñûíäà éàéìàã, èíòèøàð åòìÿê,
òÿáëèü åòìÿê.
ÒßÁËÈÜÀÒ×Û èñ. Òÿáëèüàòëà ìÿøüóë îëàí
àäàì. Êèòàáõàíà÷û ùÿì äÿ êèòàá òÿáëèüàò÷ûñû-
äûð. // Ïàðòèéàíûí ãÿðàðëàðûíû ìöùàçèðÿ âÿ ìö-
ñàùèáÿëÿðèíäÿ èçàù åäÿí, ñèéàñè ìÿøüÿëÿëÿðÿ
ðÿùáÿðëèê åäÿí ïàðòèéà öçâö. Èíãèëàáäàí ñîí-
ðà êÿíäÿ ýÿëÿí òÿáëèüàò÷ûëàðäàí Ìîëëà Õÿëèë
÷îõ ãîðõìóøäó. Ñ.Ùöñåéí.
ÒßÁËÈÜÀÒ×ÛËÛà èñ. Òÿáëèüàò àïàðìà,
òÿáëèüàò÷ûíûí àïàðäûüû èúòèìàè èø.
ÒßÁÐÈÊ èñ. [ÿð.] Õîø õÿáÿð, ñåâèíäèðèúè
ùàäèñÿ, áàéðàì âÿ ñ. ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëû âÿ
éà øèôàùè ýþçàéäûíëûüû. Òÿáðèê ìÿêòóáó. –
[Ãóëàìðçà:] Áó ýöí ùÿð éåðäÿ òÿáðèêëÿ ãàð-
øûëàíìûøàì. ×ÿìÿíçÿìèíëè. .. Èðàíûí ùÿð òÿðÿ-
283
ÒßÁÐÈÊËßÌß
ôèíäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàð ôèðãÿíèí ìö-
ãÿääÿñ ìÿðàìûíû àëãûøëàéûð, ìèíëÿðëÿ ìÿêòóá
âÿ òÿáðèê òåëåãðàìëàðû ýþíäÿðèðëÿð. Ì.Èáðàùè-
ìîâ.
Òÿáðèê åòìÿê – õîø õÿáÿð, ñåâèíäè-
ðèúè ùàäèñÿ, áàéðàì âÿ ñ. ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëû
âÿ éà øèôàùè îëàðàã áèðèíÿ ýþçàéäûíëûüû âåð-
ìÿê. Êîìèññàð ÿââÿëúÿ [äþéöø÷öëÿðè] òÿáðèê
åòäè. Ìèð Úÿëàë. [Ìèðïàøà Ñåâèíúÿ:] Ñàðàé à÷û-
ëàíäà ñèçè ôÿùëÿëÿð, áöòöí ðàéîí òÿáðèê åäÿúÿê.
Ç.Õÿëèë.
ÒßÁÐÈÊËßÌß “Òÿáðèêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÁÐÈÊËßÌßÊ ô. Òÿáðèê åòìÿê.
ÒßÁÐÈÊÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿáðèê âÿ ôàðñ. ...íà-
ìÿ] Éàçûëû òÿáðèê, òÿáðèê ìÿêòóáó. Éóáèëåé
ìöíàñèáÿòèëÿ òÿáðèêíàìÿ ýþíäÿðìÿê.
ÒßÚÀÂÖÇ èñ. [ÿð.] 1. Áàøãà áèð äþâëÿòèí
ÿðàçèñèíè çÿáò åòìÿê, àçàäëûüûíû ÿëèíäÿí àëìàã
âÿ éà ìÿùäóäëàøäûðìàã, äåìîêðàòèéàíû áîü-
ìàã âÿ èðòèúà÷û ðåæèìëÿð éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ
îíóí öçÿðèíÿ ùöúóì åòìÿ. // Ùöúóì, ùÿìëÿ,
áàñãûí. Äöøìÿíèí ãÿôèë ùàâà òÿúàâöçöíÿ óü-
ðàìàìàã ö÷öí óçóí-óçàäû ÿñýÿð ñûðàëàðû ñÿ-
êèëÿðäÿ äèâàð äèáè èëÿ éåðèéèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Çîðàêûëûã, òÿçéèã, çöëì, ñûõûíòû. Éàñàâóë-
áàøû áèëèðäè êè, áÿëêÿ äÿ õàí þçöíÿ ãàðøû åäè-
ëÿí ñóè-ãÿñäè ÿôâ åäÿ áèëÿð, àììà åëÿ, õàëãà
ãàðøû òÿúàâöçö ÿñëà áàüûøëàìàç. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ. // Ùöãóãóíà òîõóíìà, ùàãñûçëûã åòìÿ,
ùàãñûçëûüà éîë âåðìÿ. ..ßñýÿð êå÷ÿí éåðäÿ
ùå÷ áèð ãûç âÿ ãàäûí þçëÿðèíè êèøèëÿðèí òÿúàâö-
çöíäÿí ñàõëàìàüà ãàäèð äåéèëäè. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
Òÿúàâöç åòìÿê – ùöãóãóíà òîõóí-
ìàã, çîðàêûëûã åòìÿê, ãÿñä åòìÿê. [Ýþçÿë:]
[Þëêÿìèçäÿ] àäàì äþéìÿê, àäàì þëäöðìÿê,
áèðèñèíèí ìàëûíà âÿ òîðïàüûíà òÿúàâöç åòìÿê
éîõäóð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÚÀÂÖÇ×Ö á à õ òÿúàâöçêàð.
ÒßÚÀÂÖÇ×ÖËÖÊ á à õ òÿúàâöçêàðëûã.
ÒßÚÀÂÖÇÊÀÐ èñ. âÿ ñèô. [ÿð. òÿúàâöç âÿ
ôàðñ. ...êàð] Òÿúàâöç åäÿí, òÿúàâöç (ùöúóì)
åäÿí òÿðÿô; ãÿñáêàð, òÿúàâöç÷ö. Òÿúàâöçêàð
áëîêëàð. – Øèìàëè Àòëàíòèêà Èòòèôàãûíûí òÿúàâöç-
êàð ìàùèééÿòèíè ùÿð êÿñ àíëàéà áèëÿð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÒßÚÀÂÖÇÊÀÐÚÀ(ÑÛÍÀ) çÿðô Òÿúàâöçêàð
êèìè; ãÿñáêàðúàñûíà. Òÿúàâöçêàðúàñûíà ùÿðÿ-
êÿò åòìÿê. // Äöøìÿíúÿñèíÿ.
ÒßÚÀÂÖÇÊÀÐËÛÃ èñ. Òÿúàâöç åòìÿ, òÿ-
úàâöç ñèéàñÿòè, áàøãà äþâëÿòèí òîðïàüûíû òóò-
284
ÒßÚÈËÈ
ìàã ö÷öí îíóí öçÿðèíÿ ùöúóì åòìÿ; ãÿñá-
êàðëûã. Èìïåðèàëèçì òÿúàâöçêàðëûüû. Òÿúàâöç-
êàðëûã ìöùàðèáÿñè.
ÒßÚÄÈÄ èñ. [ÿð.] Òÿçÿëÿòìÿ, éåíèëÿòìÿ.
ÒßÚßÄÄÖÄ èñ. [ÿð.] Éåíèëÿíìÿ, òÿçÿ-
ëÿíìÿ.
ÒßÚßËËÀ èñ. [ÿð.] ßéàí îëìà, ýþðöíìÿ,
òÿçàùöð åòìÿ
ÒßÚßÑÑÖÌ èñ. [ÿð.] Áèð øåéèí ìàääè, úèñ-
ìàíè èôàäÿñè, òÿçàùöðö.
Òÿúÿññöì åòìÿê
– ýþðöíìÿê, ýþç þíöíÿ ýÿëìÿê, úèñìàíè øÿ-
êèëäÿ òÿçàùöð åòìÿê, úàíëàíìàã. Áó úàâàíëûã
õàòèðÿñè äÿðùàë Áÿùðàìûí õÿéàëûíäà úàíëàí-
äû âÿ ýÿëèá ýþçëÿðèíèí þíöíäÿ òÿúÿññöì åòäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÚÙÈÇ èñ. [ÿð.] Ëàçûìè øåéëÿðè òÿäàðöê
åòìÿ, ùàçûðëàéûá âåðìÿ.
Òÿúùèç åòìÿê –
ëàçûì îëàí øåéëÿðè âåðìÿê, òÿìèí åòìÿê.
ÒßÚÙÈÇÀÒ èñ. [ÿð. “òÿúùèç” ñþç. úÿìè]
Ùÿð ùàíñû òÿøêèëàò âÿ éà ÿùàëèíèí ìàääè åùòè-
éàúëàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí øåéëÿ-
ðèí, àâàäàíëûã âÿ ñ.-íèí ìÿúìóñó. Òÿúùèçàò
èäàðÿñè. Ìÿðêÿçè òÿúùèçàò îðãàíëàðû. – [Ùàúû-
éåâ:] Áó öñóë òåõíèêè òÿúùèçàò, ìàòåðèàë úÿùÿò-
äÿí âàðëû îëàí òðåñòëÿð ö÷öíäöð. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÚÙÈÇÀÒ×Û èñ. Òÿúùèçàò îðãàíëàðû èø÷èñè,
òÿúùèçàò èäàðÿñè èø÷èñè, òÿúùèç åòìÿêëÿ ìÿøüóë
îëàí (èäàðÿ, èø÷è).
ÒßÚÈË1 èñ. [ÿð.] êëàñ. 1. Òÿëÿñäèðìÿ.
Òÿ-
úèë åòìÿê (ãûëìàã) – òÿëÿñìÿê. ßêñèëèéèíè
áóäóð éÿãèí áèë; Áÿñ ãûëìà äÿõè èøèíäÿ òÿúèë.
Õÿòàéè. Áÿñ êè åéëÿðäè ñöáù ö÷öí òÿúèë; Ùÿð
äÿãèãÿ ýÿëèð îíà áèð èë. Ñ.ß.Øèðâàíè.
2. ôèç. Âàõò âàùèäè ìöääÿòèíäÿ ñöðÿòèí äÿ-
éèøìÿ êÿìèééÿòè.
ÒßÚÈË2 èñ. [ÿð.] êëàñ. Ìþùëÿò âåðìÿ, ìö-
ÿééÿí áèð âàõòà ãÿäÿð òÿõèð åòìÿ.
ÒßÚÈËßÍ çÿðô [ÿð.] Òÿúèëè (ñóðÿòäÿ), òÿëÿ-
ñèê, òåç-òÿëÿñèê, éóáàíìàäàí. Ìÿøÿäè ßñýÿð
òÿúèëÿí [ìöñàôèðÿ] òÿðÿô éàí àëûá ÷àìàäàíûíû
àïàðìàã ö÷öí þç äèëè èëÿ îíà èëòèúà åòäè.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
ÒßÚÈËÈ çÿðô [ÿð.] 1. Òÿëÿñèê, òåç, äÿðùàë,
ÿëöñòö, ÷àïûã. Òÿúèëè úàâàá. Àäàìëàð òÿúèëè
ùàçûð îëäóëàð. – [Êÿðÿì] Ãàðàýþçÿ òÿúèëè ÷àé
ùàçûðëàòäû.. Ì.Èáðàùèìîâ. Áàùàäóðóí .. òÿúèëè
ýåäèøè Ðÿíàíûí öðÿéèíäÿ äÿðèí áèð êÿäÿð äî-
üóðäó. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒßÚÍÈÑ
2. Ýåúèêäèðèëÿ áèëìÿéÿí, òåç åäèëìÿëè îëàí;
òÿõèðñèç, òÿõèðÿñàëûíìàç. Òÿúèëè èø. Òÿúèëè òàï-
øûðûã. – Êå÷ìèø âàõòëàðäà äÿôòÿðõàíàëàðäà
ãóëëóã÷óëàðûí ýöíäÿ áèðè èäàðÿ áàüëàíäûãäàí
ñîíðà ãàëûá òÿúèëè ìÿêòóáëàðû, òåëåãðàìëàðû ãÿ-
áóë åäÿðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Óøàã êè áó ãÿäÿð
ùÿéÿúàíëû ÷ûüûðûðäû, äåìÿëè, òÿúèëè ìÿñÿëÿ âàð-
äû. Á.Áàéðàìîâ.
◊ Òÿúèëè éàðäûì – 1) òÿõèðÿ ñàëûíìàñû ìöì-
êöí îëìàéàí ùàëëàðäà õÿñòÿëÿíÿíëÿðÿ, çÿðÿð-
äèäÿëÿðÿ èëê òèááè éàðäûì ýþñòÿðìÿê âÿ ìöà-
ëèúÿ ìöÿññèñÿëÿðèíÿ àïàðûá ÷àòäûðìàãëà ìÿø-
üóë îëàí òèáá-ñàíèòàð èäàðÿñè; 2) ùÿìèí èø ö÷öí
èñòèôàäÿ îëóíàí àâòîìîáèë.
ÒßÚÍÈÑ èñ. [ÿð.] ÿäÿá. Úèíàñ öçÿðèíäÿ
ãóðóëóá ÿñàñÿí ö÷, áÿçÿí äÿ áåø áÿíääÿí
èáàðÿò êëàññèê âÿ àøûã ÿäÿáèééàòûíäà èøëÿäèëÿí
ëèðèê øåèð ôîðìàëàðûíäàí áèðè. Àøûã ßëÿñýÿðèí
“Ãàðëû äàüëàð ýÿëäè, äöøäö àðàéà” òÿúíèñè.
ÒßÚÐÈÄ èñ. [ÿð.] Àéûðìà, òÿêëÿìÿ.
Òÿú-
ðèä åäèëìÿê (îëóíìàã) – àéðûëìàã, áàøãàëà-
ðûíäàí àéðû ñàõëàíìàã, òÿêëÿíìÿê. Òÿúðèä
åòìÿê – àéûðìàã, áàøãàëàðûíäàí àéðû ñàõëà-
ìàã, òÿêëÿìÿê. Éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëàí-
ëàðû òÿúðèä åòìÿê.
ÒßÚÐÖÁß èñ. [ÿð.] 1. Ñûíàìà, ñûíàã, éîõ-
ëàìà. Òÿúðöáÿ ó÷óøó. Òÿúðöáÿ ìöääÿòè. Òÿú-
ðöáÿ ìÿøüÿëÿëÿðè. – Áó èëäÿí òÿúðöáÿ ö÷öí
õöñóñè áèð ñàùÿäÿ ÿêìÿéÿ èúàçÿ âåðäèëÿð.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
Òÿúðöáÿ åòìÿê (àïàð-
ìàã) – òÿúðöáÿ éîëó èëÿ éîõëàìàã, ñûíàìàã.
Éåíè áóüäà íþâö öçÿðèíäÿ òÿúðöáÿ àïàðìàã.
– Èíäè .. àääûìëàéàí åêñêàâàòîðëà éöêëÿìÿéè
äÿ òÿúðöáÿ åòìÿê ïèñ îëìàçäû. ß.Ñàäûã. Òÿú-
ðöáÿäÿí ÷ûõìàã – éîõëàíìàã, ñûíàíìàã.
Òÿúðöáÿäÿí ÷ûõìûø – òÿúðöáÿëè, áÿðêäÿí-
áîøäàí ÷ûõìûø, ñûíàãäàí ÷ûõìûø, ñûíàíìûø.
Áèð ïàðà òÿúðöáÿäÿí ÷ûõìûø äîâøàíëàð ÷àðïàç
éîëëà ãà÷àðàã òàçûëàðû ÷àøäûðàð, àðàáèð äÿ âàç
àòàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè. Òÿúðöáÿäÿí êå÷èðìÿê
– éîõëàìàã, ñûíàìàã. Ìÿùñóëäàð ïàìáûã
íþâöíö òÿúðöáÿäÿí êå÷èðìÿê.
2. Òÿäãèã åòìÿê ö÷öí ùÿð ùàíñû áèð ùàäè-
ñÿíè ñöíè ñóðÿòäÿ éàðàäûëìûø øÿðàèòäÿ òÿêðàð
åòìÿ; åëìè áèëèêëÿðè ëàáîðàòîðèéà éîëó èëÿ éîõ-
ëàìà. Òÿúðöáÿ ýþçëÿíèëÿí íÿòèúÿíè âåðìÿäè.
Àëèìèí àïàðäûüû òÿúðöáÿëÿð ìöñáÿò íÿòèúÿ
âåðäè. – [Éàøàðûí] áó àõûðûíúû òÿúðöáÿñèíäÿí
áèð øåé ÷ûõàðñà, áöòöí êèìéà åëìèíäÿ áèð èíãè-
ÒßÚÐÖÁßËßÍÌßÊ
ëàáäûð.. Ú.Úàááàðëû. Áèð àé ñîíðà Ìóðàä êëèíèê
òÿúðöáÿñèíè éàðûì÷ûã áóðàõûá, Áàêûéà ýåòäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. Ùÿéàòäàí, ïðàêòèêè ôÿàëèééÿòäÿí âÿ
ñ.-äÿí ÿëäÿ åäèëìèø áèëèêëÿðèí, âÿðäèøëÿðèí
ìÿúìóñó. Èñòåùñàëàò éåíèëèê÷èëÿðèíèí òÿúðö-
áÿñè. Ùÿéàò òÿúðöáÿñè. – [Ìÿøÿäè Ùÿñÿí:] Øÿõñ
äöíéàäà íÿ ãÿäÿð þìöð åòìèø îëñà, áèð åéëÿ
îíóí òÿúðöáÿñè àðòûã îëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
// Êå÷ìèøäÿ îëìóø, èøäÿ, ùÿéàòäà éîõëàíìûø,
ñûíàíìûø, ÿââÿëëÿð òÿñàäöô îëóíìóø øåé.
Øÿõñè òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñè. – Þçöìÿ ýþðÿ äÿ
òÿúðöáÿ ùàñèë åëÿìèøÿì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
4. Àäàìëàðûí, úÿìèééÿòèí éàøàìàñû ö÷öí
ëàçûì îëàí øÿðàèòè éàðàòìàüà éþíÿëäèëìèø
ôÿàëèééÿòèí ìÿúìóñó; ïðàêòèêà. Íÿçÿðèééÿ-
íèí òÿúðöáÿéÿ òÿñèðè.
5. Ùÿð ùàíñû íÿòèúÿëÿðèí, ìöääÿàëàðûí ïðàê-
òèê èøäÿ òÿòáèãè âÿ éîõëàíìàñû. Ñÿìÿðÿëÿøäè-
ðèúè òÿêëèôëÿðè òÿúðöáÿäÿ òÿòáèã åòìÿê.
6. Ùÿð ùàíñû áèëèê âÿ âÿðäèøëÿðèí èøäÿ òÿòáèã
åäèëìÿñè, áèð èøè éàõøû ìÿíèìñÿìÿê ö÷öí
ìöíòÿçÿì ìÿøüóë îëìà, òÿëèì êå÷ìÿ. Ýÿíú
ôÿùëÿ áèðèëëèê òÿúðöáÿäÿí ñîíðà óñòà îëäó. –
Êå÷ÿí èëëÿðèí òÿúðöáÿñè ýþñòÿðìèøäè êè, ÷îõëó
ïàìáûã ýþòöðìÿê ö÷öí áèðèíúè øÿðò òîðïàüû
ÿââÿëúÿäÿí ùàçûðëàìàãäûð. È.ßôÿíäèéåâ. // Òÿ-
ëÿáÿëÿðèí, øàýèðäëÿðèí âÿ á.-íûí íÿçÿðè áèëèê-
ëÿðèíèí, òÿäðèñ ïðîñåñèíèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè
èøäÿ òÿòáèãè âÿ ñàáèòëÿøìÿñè. Òÿëÿáÿëÿðèí ïå-
äàãîæè òÿúðöáÿñè. Èñòåùñàëàò òÿúðöáÿñè.
ÒßÚÐÖÁß×È èñ. 1. Òÿúðöáÿ êå÷ÿí, ïðàêòè-
êàíò. Òÿúðöáÿ÷è òÿëÿáÿ. // Á à õ ñòàæ÷û. Òÿúðö-
áÿ÷è ÷èëèíýÿð. Òÿúðöáÿ÷è òîõóúó.
2. Àäÿòÿí ùÿð ùàíñû êÿíä òÿñÿððöôàòû áèòêè-
ëÿðè éåòèøäèðìÿê, éåíè íþâëÿð àëìàã âÿ ñ. ìÿã-
ñÿäëÿðëÿ òÿúðöáÿ êå÷èðÿí àäàì. Òÿúðöáÿ÷è
ñåëåêñèîíåð. Òÿúðöáÿ÷è áàüáàí.
ÒßÚÐÖÁß×ÈËÈÊ èñ. Òÿúðöáÿ èëÿ ìÿøüóë
îëìà, òÿúðöáÿ÷èíèí (2-úè ìÿíàäà) ýþðäöéö
èø; òÿúðöáÿ èøè. Òÿúðöáÿ÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëìàã.
ÒßÚÐÖÁßËßÍÌß “Òÿúðöáÿëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒßÚÐÖÁßËßÍÌßÊ ô. Òÿúðöáÿ ãàçàí-
ìàã, òÿúðöáÿëè îëìàã, òÿúðöáÿ ÿëäÿ åòìÿê.
“Éàòàüàí” áàëûãëàð àðòûã “òÿúðöáÿëÿíìèø-
äèëÿð”. Òÿùëöêÿ ùèññ åäÿí êèìè ãàéàíûí àë-
òûíà øöòöéöð, .. äÿëìÿ-äåøèéÿ äöðòöëöðäöëÿð.
È.Ùöñåéíîâ.
285
ÒßÚÐÖÁßËÈ
ÒßÚÐÖÁßËÈ ñèô. Áèð èøäÿ, èõòèñàñäà, ñÿíÿò-
äÿ, ïåøÿäÿ òÿúðöáÿñè, áèëèéè, âÿðäèøè, áþéöê
ñÿðèøòÿñè îëàí. Òÿúðöáÿëè ìöÿëëèì. Òÿúðöáÿëè
ñöðöúö. – Ôÿðìàí âåðèð ãîøóíëàðà àüñàããàë;
Òÿúðöáÿëè, àúûãëû áèð ýåíåðàë. À.Ñÿùùÿò. Ìÿäÿí
èøëÿðèíÿ îëàí áþéöê ùÿâÿñè ñàéÿñèíäÿ [Àðàç]
àðòûã ÿí òÿúðöáÿëè áèð óñòà îëìóøäó. À.Øàèã.
// Áþéöê ùÿéàò òÿúðöáÿñè îëàí, áÿðêäÿí-áîø-
äàí ÷ûõìûø; äöíéàýþðìöø. Òÿúðöáÿëè ãàäûí.
– [Ìÿøÿäè Ùÿñÿí:] ..Óïðàâàäà ýÿðÿê òÿúðö-
áÿëè àäàìëàð ÿéëÿøñèíëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Òÿú-
ðöáÿëè Ôÿðùàäîüëó âóðíóõóð, íÿ èñÿ ãÿòè áèð
ãÿðàðà ýÿëÿ áèëìèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÚÐÖÁßËÈËÈÊ èñ. Òÿúðöáÿëè îëìà, òÿú-
ðöáÿëè àäàìûí ùàë âÿ êåéôèééÿòè. Ùÿêèìèí òÿú-
ðöáÿëèëèéè.
ÒßÚÐÖÁßÑÈÇ ñèô. Òÿúðöáÿñè, áèëèéè, âÿð-
äèøè îëìàéàí âÿ éà àç îëàí. Òÿúðöáÿñèç óñòà.
– ..Îíäà äà áó ãóøëàð òÿúðöáÿñèç âÿ ÿñÿáè îâ-
÷óíó äèêñèíäèðÿð.. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Áàðàìà
áÿñëÿìÿê ÷îõ èíúÿ âÿ ÷ÿòèí èø îëäóüóíäàí òÿú-
ðöáÿñèç àäàì îíóí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿç.
ß.Ñàäûã. // Ùÿéàò òÿúðöáÿñè îëìàéàí, áÿðêäÿí-
áîøäàí ÷ûõìàìûø. [Íàçèð:] Ñèç .. ýþðöðÿì,
òÿúðöáÿñèç áèð ýÿíúñèíèç. Ñ.Ùöñåéí.
ÒßÚÐÖÁßÑÈÇËÈÊ èñ. Òÿúðöáÿíèí îëìàäûüû
ùàë, òÿúðöáÿíèí îëìàìàñû. Òÿúðöáÿñèçëèêäÿí
ãÿçàéà éîë âåðìÿê.
ÒßÚÐÖÁßÂÈ ñèô. [ÿð.] Òÿúðöáÿéÿ àèä îëàí,
òÿúðöáÿ ö÷öí îëàí, òÿúðöáÿ èëÿ áàüëû îëàí;
ÿìÿëè, òÿúðöáè. ..Ê.À.Òèìèðéàçåâ áèðèíúè äÿôÿ
îëàðàã åíåðæèíèí ñàõëàíìàñû ãàíóíóíó ôîòî-
ñèíòåçäÿ òÿúðöáÿâè ñóðÿòäÿ èñáàò åòìèøäèð.
“Áèòêè ôèçèîëîýèéàñû”.
ÒßÚÐÖÁÈ [ÿð.] 1. Á à õ òÿúðöáÿâè. Øèðàñ-
ëàíûí èíäèêè òÿúðöáè èøè, ýÿðýèí âÿçèééÿòè ùå÷
äÿ îíóí þòÿí àðçóëàðûíäàí àéðûëìûðäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
2. ñèô. Òÿúðöáÿéÿ ÿñàñëàíàí, åêñïåðèìåíòàë.
Òÿúðöáè åëìëÿð. Òÿúðöáè òÿáàáÿò. Òÿúðöáè ìå-
òîä. Òÿúðöáè éîëëà ñöáóò åòìÿê.
ÒßÄÀÐÖÊ èñ. [ÿð.] Áèð øåéè ãàáàãúàäàí
ùàçûðëàìà; áèð èøè ýþðìÿê ö÷öí ÿââÿëúÿäÿí
ùàçûðëûã ýþðìÿ; ùàçûðëûã, åùòèéàò. Éóí òÿäàðö-
êö. Ùåéâàíëàð ö÷öí éåì òÿäàðöêö. // Ùÿìèí
øåéëÿðèí þçö. Áÿéëÿ õàíûìûí ÷àìàäàíû âÿ éîë
òÿäàðöêö äàøûíäû. ß.Âÿëèéåâ.
Òÿäàðöê åò-
ìÿê (ýþðìÿê) – (ãàáàãúàäàí) ùàçûðëàìàã,
ùàçûðëûã ýþðìÿê, åùòèéàò ýþðìÿê. [ßìèð:]
286
ÒßÄÃÈÃ
Ìöðÿõõÿññèíèç, ýåäèí, ãîøóí òÿäàðöê åäèí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Èìàìâåðäè:] Ýöëïÿðè, òåç îë,
íàùàð òÿäàðöê åò, Ùàúû Íÿñèð éîë ýÿëèá, àúäûð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ; // ùàçûðëàøìàã, ùàçûðëûã ýþðìÿê.
[Êÿáëÿ Ðÿúÿáÿëè:] ×îõ ýþçÿë! Àõøàì ö÷öí
òÿäàðöê ýþðÿðèê. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÄÀÐÖÊ×Ö èñ. Òÿäàðöê èøè èëÿ ìÿøüóë
îëàí àäàì. ßò òÿäàðöê÷öñö.
ÒßÄÀÂÈ èñ. [ÿð.] êþùí. Ìöàëèúÿ åòìÿ, ìö-
àëèúÿ àïàðìà; ìöàëèúÿ.
ÒßÄÀÂÖË èñ. [ÿð.] èãò. ßìòÿÿ òÿñÿððöôà-
òûíäà: ÿìÿê ìÿùñóëóíó âÿ áàøãà ìöëêèééÿò
îáéåêòëÿðèíè àëüû-ñàòãû éîëó èëÿ äÿéèøìÿ ôîð-
ìàñû. ßìòÿÿ òÿäàâöëö.
ÒßÄÁÈÐ èñ. [ÿð.] 1. Áèð èøè ýþðìÿê, ùÿéàòà
êå÷èðìÿê ö÷öí öñóë(ëàð), âàñèòÿ(ëÿð), éîë(ëàð).
Ìÿùñóëäàðëûüû àðòûðìàã òÿäáèðëÿðè. ßðçàã
ïðîáëåìèíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð.
Êöòëÿâè òÿäáèðëÿð.
Òÿäáèð òþêìÿê (ýþð-
ìÿê) – áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ôèêèðëÿøèá éîë-
ëàð àðàìàã, éîë òàïìàã. [ßñýÿð Ñöëåéìàíà:]
Èíäè, àøíà, áèð èø äÿ âàð, ùÿðýàù îíà äà áèð òÿä-
áèð òþêñÿí, îíäà áèëÿðÿì êè, áàøäàí-àéàüà ãÿ-
äÿð àüûëëûñàí. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // ìÿú. Áèð øåéè
ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí äöøöíöëÿí éîë, âàñèòÿ, öñóë;
ùèéëÿ. Äÿëèíè çÿíúèðëÿ éîõ, òÿäáèðëÿ òóòàðëàð.
(Àòà. ñþçö).
Òÿäáèð åòìÿê – ãÿðàðëàøìàã,
ãÿðàðà ýÿëìÿê. [Ñÿôÿð:] Äèâàí òÿäáèð åäèá ñèçè
òóòìàüà; Ìåéäàíû ãûçäûðûá àò îéíàòìàüà.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. Òÿùëöêÿäÿí ãîðóíìàã ö÷öí ýþðöëÿí ùà-
çûðëûã. Ãðèïÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ òÿäáèðëÿðè.
ÒßÄÁÈÐËÈ ñèô. Òÿäáèðëÿ èø ýþðÿí, åùòèéàòëû,
èøèíè áèëÿí, àüûëëû. [Ñåéèä:] Áàõ, èíäè ýþð êè,
ìÿí íåúÿ òÿäáèðëè øÿõñÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Îíà
åëÿ ýÿëäè êè, ãàðøûñûíäà ÷îõ àüûëëû, òÿäáèðëè ..
áèð àäàì äàéàíìûøäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÄÙÈØ èñ. [ÿð.] êþùí. Äÿùøÿòÿ ñàëìà; ÷àø-
äûðìà. // Òåððîð.
ÒßÄÙÈØ×È èñ. êþùí. Òåððîð÷ó.
ÒßÄÈÉß èñ. [ÿð.] ìàë. Þäÿìÿ, þäÿíìÿ;
þäÿíèëÿí ìÿáëÿü. Òÿäèéÿ áîðúó.
Òÿäèéÿ
åòìÿê – áîðúóíó þäÿìÿê. [Éàøëû êèøè:]
Âàõòëû-âàõòûíäà âåðÿúÿéèíè òÿäèéÿ åäÿðäè,
àðàìûçäà âåêñåë îëìàçäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÒßÄÈÉß×È èñ. Áîðúóíó âåðÿí, þäÿéÿí.
ÒßÄÃÈà èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéè âÿ éà îíóí
õöñóñèééÿòëÿðèíè þéðÿíìÿê, ìöÿééÿíëÿø-
äèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ äÿãèã åëìè àðàøäûðìà;
ÒßÄÃÈÃÀÒ
òÿäãèãàò. Òîðïàüûí òÿäãèãè. Àðêòèêàíûí òÿäãè-
ãè. Àòîì åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿ ñàùÿñèíäÿ òÿä-
ãèã.
Òÿäãèã åòìÿê – 1) åëìè úÿùÿòäÿí
àðàøäûðìàã, þéðÿíìÿê, òÿäãèãàò àïàðìàã.
[Íÿðýèç:] Òàïûëàí øåéëÿðè áèç éóõàðû ýþíäÿ-
ðèðèê, îðàäà àëèìëÿð òÿäãèã åäèðëÿð. Á.Áàéðà-
ìîâ; 2) áèð øåéè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí äèã-
ãÿòëÿ îíà áàõìàã, ýþçäÿí êå÷èðìÿê. Ìÿðäàí
.. éàðûìèøûã îòàãäà ÷îúóüóí öçöíö òÿäãèã åò-
ìÿéÿ áàøëàäû, þçöíÿ áÿíçÿð úÿùÿòëÿð àðàäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Úÿì øÿêëèíäÿ òÿäãèãëÿð – åëìè ÿñÿð(ëÿð),
òÿäãèãàò ÿñÿð(ëÿð)è. Àçÿðáàéúàí äèëè òàðèõèíÿ
àèä òÿäãèãëÿð.
ÒßÄÃÈÃÀÒ èñ. [ÿð. “òÿäãèã” ñþç. úÿìè]
1. Á à õ òÿäãèã 1-úè ìÿíàäà. Åëìè òÿäãèãàò
èíñòèòóòó. Òÿäãèãàòûí íÿòèúÿñèíè èñòåùñàëàòà òÿò-
áèã åòìÿê.
2. Á à õ òÿäãèã 2-úè ìÿíàäà.
ÒßÄÃÈÃÀÒ×Û èñ. Áèð øåéè òÿäãèã åòìÿêëÿ,
äÿðèíäÿí þéðÿíìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí, òÿäãèãàò
àïàðàí àäàì, àëèì. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí ÷ûõàðäûã-
ëàðû åëìè íÿòèúÿëÿð.
ÒßÄÃÈÃÀÒ×ÛËÛà èñ. Òÿäãèãàòëà ìÿøüóë
îëìà, òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìà; òÿäãèãàò èøè.
ÒßÄÐÈÚ èñ. [ÿð.] 1. Äÿðÿúÿ-äÿðÿúÿ, éàâàø-
éàâàø èðÿëèëÿìÿ (èðÿëèëÿòìÿ), àç-àç ùÿðÿêÿò.
2. ÿäÿá. Áÿäèè ÿñÿðäÿ èôàäÿíèí ìÿíàúà ýåò-
ýåäÿ, äÿðÿúÿ-äÿðÿúÿ ãöââÿòëÿíìÿñè, éàõóä
çÿèôëÿìÿñè.
ÒßÄÐÈÚßÍ çÿðô [ÿð.] Éàâàø-éàâàø, òÿä-
ðèúëÿ, àç-àç, äÿðÿúÿ-äÿðÿúÿ. Êå÷ÿíýöíêö ùà-
äèñÿäÿí âÿ ýåúÿêè úèääè èçòèðàáëàðäàí ñîíðà
ßáèø òÿäðèúÿí þç ìöùàêèìÿñèíè èòèðìÿê öçðÿ
èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÄÐÈÚÈ ñèô. [ÿð.] Éàâàø-éàâàø îëàí,
éàâàø-éàâàø áàø âåðÿí, úÿðÿéàí åäÿí. Òÿä-
ðèúè ùÿðÿêÿò.
ÒßÄÐÈÚËß á à õ òÿäðèúÿí. Èíñàí ùÿð øåéÿ
òÿäðèúëÿ àëûøûð. – ..Ôèðèäóíà åëÿ ýÿëäè êè, îíó äà
éàâàø-éàâàø, òÿäðèúëÿ ÷öðöòìÿê ö÷öí [çèíäàíà]
ñàëìûøëàð. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñàùèáñèç óøàãëàðû òÿä-
ðèúëÿ óøàã åâëÿðèíÿ éûüàúàãäûëàð. ß.Ñàäûã.
ÒßÄÐÈÑ èñ. [ÿð.] Äÿðñ âåðìÿ; äÿðñ îõóìà,
òÿùñèë àëìà, äÿðñ êå÷ìÿ. Àëè ìÿêòÿáäÿ õàðèúè
äèëëÿðèí òÿäðèñè. Òÿäðèñ ïëàíû. – Äàðöëôöíóíà
äàõèë îëäóüóì òÿäðèñ èëè äàðöëôöíóí òÿëÿáÿ-
ëÿðèíèí òÿòèëè èëÿ áàøëàíäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÒßßÙÙÖÄ
ÒßßÚÚÖÁ èñ. [ÿð.] 1. Ãåéðè-àäè, ýþçëÿíèë-
ìÿç, ãÿðèáÿ, àíëàøûëìàç øåéäÿí äîüàí ýöúëö
òÿÿññöðàò íÿòèúÿñèíäÿ èíñàíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí
ùàë; ùåéðÿò. Àñÿô îíëàðû ùåéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷ÿ-
ðèñèíäÿ Àëòóí ãÿñðäÿí ÷ûõàðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Íóðèééÿ:] ..Ìóðàäûí áàõûøëàðûíäàêû òÿÿúúöáö
ùèññ åäÿðÿê äàùà úèääè áèð ýþðêÿì àëäûì.
È.ßôÿíäèéåâ.
Òÿÿúúöá åòìÿê (åëÿìÿê)
– òÿÿúúöáëÿíìÿê, ùåéðÿòëÿíìÿê. Ìÿíÿ úàí
âåðìÿäÿ ìèíëÿðúÿ ïîëàä çÿðáÿ÷èëÿð; Ýþðäöéöì
èøëÿðÿ äöøìÿí äÿ òÿÿúúöá åéëÿð. Ì.Ìöøôèã.
Áåëÿ àüûð áèð ìÿðàñèìäÿ, áåëÿ àüûð ôÿëàêÿò ìö-
ãàáèëèíäÿ àíàíûí äþçöìöíÿ ÷îõëàðû òÿÿúúöá
åäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
2. ßúàèá, ãÿðèáÿ, òÿÿúúöáëö, ùåéðÿò äîüóðàí.
Òÿÿúúöá øåéäèð... – [Ùàðóí:] Úöðÿòèí, Çåéäà,
òÿÿúúöáäöð ñÿíèí. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
3. Òÿÿúúöáëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – òÿÿúúöáëö
íÿçÿðëÿ, ùåéðÿòëÿ. Áó ÷ÿêìÿëè êèìäèð áåëÿ? –
äåéÿ áÿé òÿÿúúöáëÿ ñîðóøóð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Àð-
âàä òÿÿúúöáëÿ Òåéìóðà áàõûá òÿëÿñèê úàâàá
âåðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßßÚÚÖÁËßÍÄÈÐÌß “Òÿÿúúöáëÿíäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßßÚÚÖÁËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Òÿÿúúöá äî-
üóðìàã, ùåéðÿòëÿíäèðìÿê. Ýÿíúèí ñþçëÿðè âÿ
øÿùÿðäÿ ýþðäöêëÿðè ñÿééàùëàðû ñîí äÿðÿúÿ òÿ-
ÿúúöáëÿíäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àñëàíýèëè êèìè
áèð êöëôÿòäÿí ìöùÿíäèñ ÷ûõìàñû ùàìûíû òÿÿú-
úöáëÿíäèðèðäè. Ú.Úàááàðëû.
ÒßßÚÚÖÁËßÍÌß “Òÿÿúúöáëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒßßÚÚÖÁËßÍÌßÊ ô. Òÿÿúúöá åòìÿê,
ùåéðÿò åòìÿê. Ëÿìàí ÿââÿë òÿÿúúöáëÿíäè, ñîí-
ðà ýöëìÿéèíè ýöúëÿ ñàõëàéûá, ñÿðáÿñò áèð ùÿðÿ-
êÿòëÿ áàøûíû ýåðè àòäû, õóðìàéû ñà÷ëàðû äàë-
üàëàíäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßßÚÚÖÁËÖ ñèô. Òÿÿúúöá äîüóðàí, ýþç-
ëÿíèëìÿç, ãÿðèáÿ, ùåéðÿòÿ ñàëàí. Òÿÿúúöáëö
èø. – Ùÿêèì òÿÿúúöáëö (ç.) áàõûð ùàúûëàðà òÿðÿô
âÿ áèð øåé áàøà äöøìöð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ìóðàä ö÷öí ÿí òÿÿúúöáëö áó èäè êè, áÿçè àäàì-
ëàð óøàãäàí áåçèð, òÿíùàëûã àðçóëàéûðëàð. Ìèð
Úÿëàë.
ÒßßÙÙÖÄ èñ. [ÿð.] êþùí. Þùäÿéÿ ýþòöð-
ìÿ; þùäÿéÿ ýþòöðöëìöø øåé; þùäÿëèê. Ýþòöð-
äöéö òÿÿùùöäöí éàðûñûíû [Ñÿêèíÿ] áèð àéûí
ÿðçèíäÿ éåðèíÿ éåòèðìèøäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
287
ÒßßÙÙÖÄÍÀÌß
ÒßßÙÙÖÄÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿÿùùöä âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] êþùí. Þùäÿéÿ ýþòöðöëìöø øåéèí, þù-
äÿëèêëÿðèí éàçûëäûüû ñÿíÿä.
ÒßßËËÖà èñ. [ÿð.] Àñûëû îëìà, ÿëàãÿëè
îëìà, èëèøêÿ.
ÒßßÐÐÖÇ èñ. [ÿð.] Ñàòàøìà, òÿúàâöç åòìÿ,
ùöúóì åòìÿ.
ÒßßÑÑÖÁ èñ. [ÿð.] 1. Áèð ôèêðÿ, ÿãèäÿéÿ,
ìÿñëÿêÿ êîð-êîðàíÿ áàüëàíûá, áàøãàëàðûíà
êèí âÿ ÿäàâÿò áÿñëÿìÿ; ãåéðÿòêåøëèê, ôàíàòèçì.
Áàüäàä õàëãûíûí ýþçö ãàðøûñûíäà ìåéèòëÿðèí
ö÷ ýöí äàð àüàúûíäà ãàëìàñû ÿðÿá òÿÿññö-
áöíöí áèð äàùà úîøìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Ãåéðÿò, íàìóñ. Ùÿãèãè øàèð .. ýÿðÿêäèð þç
ñÿñèíè ìèëëÿòèí ñÿñèíÿ ãîøóá, îíóí ãåéðÿò âÿ
òÿÿññöá äàìàðûíû ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿ. Ô.Êþ÷ÿðëè.
[Ãÿìÿð:] [Çöëåéõà] þçýÿ ãûçû äà îëñà, éåíÿ
òÿÿññöáö ñÿíèí öñòöíÿ ýÿëÿúÿê. Ì.Èáðàùèìîâ.

Òÿÿññöá ÷ÿêìÿê – ãåéðÿò ÷ÿêìÿê, íà-
ìóñóíó ãîðóìàã.
ÒßßÑÑÖÁÊÅØ èñ. [ÿð. òÿÿññöá âÿ ôàðñ.
...êåø] 1. Òÿÿññöá ÷ÿêÿí; ôàíàòèê. Òÿùìàñè-
áèí éàðàòäûüû ßáó-Öáåéä ñîí äÿðÿúÿ òÿÿñ-
ñöáêåø áèð ÿðÿá õàäèìè âÿ èñëàì ìöúàùèäè èäè.
Ú.Úÿôÿðîâ.
2. Ãåéðÿò ÷ÿêÿí, íàìóñóíó ãîðóéàí, ãåé-
ðÿòêåø. [Ëåéëÿê ßëÿìäàð:] Ýþéäÿêè áèð òàíðû
áèëèð êè, ìÿí íåúÿ òÿÿññöáêåøÿì. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßßÑÑÖÔ èñ. [ÿð.] 1. Êÿäÿðëÿíìÿ, àúûìà,
ùåéèôñèëÿíìÿ, òÿÿññöôëÿíìÿ; êÿäÿð ùèññè.

Òÿÿññöô åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ òÿÿññöô-
ëÿíìÿê 1-úè ìÿíàäà. [Øåéõ Ùàäè:] ×àðÿñèç
áèç äÿ Ùèíäè òÿðê åäÿðÿê; Ýåðè äþíäöê òÿÿññöô
åéëÿéÿðÿê. Ù.Úàâèä. [ßêðÿì:] Òÿÿññöô åäè-
ðÿì êè, ñÿíèí éàçûíû îõóéóá àíëàéà áèëìÿäèì.
Ñ.Ùöñåéí.
2. Áèðèñèíÿ àúûìà, îíà úàíû éàíìà, éàçûüû
ýÿëìÿ.
Òÿÿññöô åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ
òÿÿññöôëÿíìÿê 2-úè ìÿíàäà.
◊ Òÿÿññöô êè, òÿÿññöôëÿð îëñóí êè – ùåéèô
êè, ÿôñóñ êè. [Óüóð:] Òÿÿññöô êè, ìöùàðèáÿ èì-
êàí âåðìÿäè, ãóðòàðàì. È.ßôÿíäèéåâ. [Éàãóá
Àñëàíà:] Òÿÿññöô êè, àèëÿìèçè òàíûìûðñàí.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒßßÑÑÖÔËßÍÌß “Òÿÿññöôëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒßßÑÑÖÔËßÍÌßÊ ô. 1. Òÿÿññöô åòìÿê,
êÿäÿðëÿíìÿê, ùåéèôñèëÿíìÿê. Ùÿìçÿ èñÿ àðòûã,
288
ÒßÔßÊÊÖÐ
ìÿñÿëÿíè ýèçëÿòìÿéèí ëöçóìñóç îëäóüóíó äö-
øöíöá, à÷ûãúà òÿÿññöôëÿíèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
Êÿëÿíòÿðëè èñÿ åëÿ áèë êè, .. úàâàí îüëàíëà àõûðà
ãÿäÿð ñþùáÿò åëÿéÿ áèëìÿäèéèíÿ òÿÿññöôëÿíèðäè.
È.Ùöñåéíîâ.
2. Öðÿêäÿí àúûìàã, ùåéèôñèëÿíìÿê, òÿÿñ-
ñöô åòìÿê. Áèð ÷îõëàðû ãûçûí áàüðû ÷àòëàìûø îë-
äóüóíó çÿíí åäÿðÿê òÿÿññöôëÿíèðäè. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
ÒßßÑÑÖÐ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéèí òÿñèðè àëòûí-
äà îëìà, òÿñèðèíè ùèññ åòìÿ, äóéìà, ìöòÿÿññèð
îëìà.
2. Ùèññ, òÿÿññöðàò, ðóùè èçòèðàá (ùèääÿò, ãåéç,
ãîðõó, ñåâèíú âÿ ñ.); åìîñèéà. Åâèíÿ ÷àòìàäàí
àëòû àéäàí áÿðè [Ãóðáàíëûäà] äîüàí ùèññëÿð âÿ
òÿÿññöðëÿð òàìàìèëÿ ñèëèíèá ýåòäè. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
ÒßßÑÑÖÐÀÒ èñ. [ÿð. “òÿÿññöð” ñþç. úÿìè]
Õàðèúè àëÿìäÿêè ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿðèí èíñàí
øöóðóíäà áóðàõäûüû èç, îíëàðûí ÿêñè, îíà òÿñèðè.
[Íàäèð áÿé:] Èíñàíëàð àðàñûíäà öëôÿò çèéàäÿ-
ëÿøäèêúÿ, øöáùÿñèç, êþíöëäÿêè òÿÿññöðàò âÿ ìÿ-
ùÿááÿò äÿ î íèñáÿòäÿ àðòìàüà áàøëàð. Ù.Úàâèä.
Àõûðäà äà Àñëàí þç òÿÿññöðàòûíû íÿãë åòäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßßØØÖà èñ. [ÿð.] Àøèã îëìà, ãàðøûëûãëû
ñåâýè.
ÒßÔÀÂÖÒ èñ. [ÿð.] Èêè àäàì âÿ éà èêè øåé
àðàñûíäàêû ôÿðãëè úÿùÿò; ôÿðã. [Òàðâåðäè:] Ôÿ-
ãÿò éåíÿ áèëìÿäèì êè, øåéòàí èëÿ áó Àñëàíûí
òÿôàâöòö íÿäÿäèð? Ú.Úàááàðëû. [Ãîúà:] Áèçèì
ö÷öí øàù âÿ ýÿäà – òÿôàâöòö éîõäóð. À.Äèâàí-
áÿéîüëó.
Òÿôàâöò ãîéìàã – áèð-áèðèíäÿí
ôÿðãëÿíäèðìÿê, ôÿðã ãîéìàã. Äóç èëÿ äîøàáà
òÿôàâöò ãîéìóð. (Àòà. ñþçö). Òÿôàâöò åòìÿ-
ìÿê (åëÿìÿìÿê) – ôÿðãè îëìàìàã. [Ìîçàëàí
áÿé:] Ñèçèí ö÷öí äÿ òÿôàâöò åëÿìÿç. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ÒßÔÚÈÌßÊ ô. ìÿù. Éàìàìàã, éàìàã ãîé-
ìàã.
ÒßÔßÊÊÖÐ èñ. [ÿð.] 1. ôÿëñ. Èíñàíûí ôèêèð-
ëÿøìÿê, äöøöíìÿê, íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã áàúàðûüû;
øöóðóí îáéåêòèâ âàðëûüû ÿêñåòäèðìÿ ïðîñåñèí-
äÿ õöñóñè ïèëëÿ. Åëìè òÿôÿêêöð. Áåéèí òÿôÿêêöð
îðãàíûäûð.
2. êëàñ. Ôèêèð.
Òÿôÿêêöð åòìÿê (ãûë-
ìàã) – ôèêèð åòìÿê, ôèêèðëÿøìÿê, äöøöíìÿê.
Ìÿúíóí äåäè: – Åéëÿìÿ òÿôÿêêöð! Ôöçóëè.
ÒßÔßÐÐÖÀÒ
ÒßÔßÐÐÖÀÒ [ÿð. “òÿôÿððö” ñþç. úÿìè]
1. ßñàñ ìÿòëÿáÿ àç äÿõëè îëàí òÿôñèëàò; èêèíúè
äÿðÿúÿëè ÿùÿìèééÿòè îëàí ìÿñÿëÿëÿð, õûðäà
ìÿñÿëÿëÿð. // Áèð øåéèí ÿí êè÷èê, ÿí õûðäà, ÿí
èíúÿ úÿùÿòëÿðè. Áèð íþãòÿ, êè÷èúèê áèð úèçýè âÿ
òÿôÿððöàò áåëÿ éåðèíÿ äöøìÿñÿ î, ñÿíÿò ÿñÿðèíè
êîðëàéà áèëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Äèëáÿð åêñêàâàòîð
öñòöíäÿêè ýþðöøöí áöòöí òÿôÿððöàòûíû õàòûðëà-
éàðàã áó ôèêðè áàøûíäàí ãîâäó. ß.Ñàäûã.
2. Òÿôÿððöàòëà øÿêëèíäÿ çÿðô – èíúÿäÿí-
èíúÿéÿ, ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ, ÿòðàôëû, ùÿðòÿðÿôëè,
òÿôñèëàòëà. [Ðÿøèä:] [Áÿéèì õàëà] úÿìè-úöì-
ëÿòàíû èêè êÿðÿ ìÿíèì ñóàëëàðûìà áèð ãÿäÿð
òÿôÿððöàòëà úàâàá âåðìèøäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÒßÔÐÈÃß èñ. [ÿð.] 1. Íàðàçûëûã íÿòèúÿñèíäÿ
àðàéà èêèòèðÿëèê äöøìÿ; àéðûëìà, àéðûëûã, èòòè-
ôàãñûçëûã, èêèòèðÿëèê. [Ìèðçÿ Ùåéäÿð:] Áåëÿ
òÿôðèãÿäÿí áóðæóà ùþêóìÿòëÿðè èñÿ èñòèôàäÿ åäèð-
ëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Î ùÿëÿ óøàã èêÿí; Äöøöí-
ìöø è÷èí-è÷èí; “Áó éîëëàð, òÿôðèãÿëÿð; Òÿðè-
ãÿòëÿð íÿ ö÷öí?” Á.Âàùàáçàäÿ.
Òÿôðèãÿ
äöøìÿê – èêèòèðÿëèê äöøìÿê, ÿäàâÿò äöøìÿê,
äöøìÿí÷èëèê äöøìÿê. Òÿôðèãÿ ñàëìàã – èêè-
òèðÿëèê ñàëìàã, äöøìÿí÷èëèê ñàëìàã. Ñàëäû àðà-
éÿ òÿôðèãÿ ýöë÷èíè-ðóçýàð; Îë ýöë éàíûíäà ãàë-
ìàäû áèð åòèáàðûìûç. Ñ.ß.Øèðâàíè.
2. êþùí. Ãÿçåò ñÿùèôÿñèíèí àéðûëìûø áèð éå-
ðèíäÿ ùèññÿ-ùèññÿ äÿðú îëóíàí ùåêàéÿ, ìÿãà-
ëÿ âÿ ñ.
3. êþùí. á à õ âîäåâèë. “Ìÿñòÿëè øàù”äàí
ñîíðà “Êþíöëñöç” öíâàíûíäà áèð ïÿðäÿäÿ òÿð-
òèá îëóíìóø òÿôðèãÿ (âîäåâèë) îéíàíäû. Ô.Êþ-
÷ÿðëè.
ÒßÔÐÈÃß×È èñ. Áèð òÿøêèëàòà òÿôðèãÿ ñàëàí,
èêèòèðÿëèê ñàëàí, îíóí âÿùäÿòèíèí ïîçóëìàñû-
íà, îíóí ïàð÷àëàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí àäàì.
ÒßÔÐÈÃß×ÈËÈÊ èñ. Òÿøêèëàòäà, ïàðòèéàäà
âÿ ñ.-äÿ òÿôðèãÿ ñàëìà, îíóí âÿùäÿòèíè ïîçìà,
òÿôðèãÿ÷èíèí ýþðäöéö ïîçóúóëóã èøè; èêèòèðÿëèê.
Òÿôðèãÿ÷èëèêëÿ ìöáàðèçÿ.
ÒßÔÑÈË èñ. [ÿð.] á à õ òÿôñèëàò. Ãóðøàã äà,
áèëèðñÿí êè, îí àðøûí ýÿðÿê îëñóí; Òÿôñèëÿ íÿ
ùàúÿò. Ì.ß.Ñàáèð. Ìàúÿðàíûí òÿôñèëèíè, èí-
øàëëàù, þçöì ýÿëÿíäÿ äèëúàâàáû íÿãë åëÿðÿì.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒßÔÑÈËÀÒ èñ. [ÿð. “òÿôñèë” ñþç. úÿìè] 1. Áèð
èøèí, ùàäèñÿíèí âÿ ñ.-íèí ÿí êè÷èê, ÿí úöçè
òÿôÿððöàòû. Ìÿñÿëÿíèí òÿôñèëàòû. – [Ôÿðìàí] ..
ãûçëà îëàí èëê ýþðöøöíöí òÿôñèëàòûíû õÿéàëûíäà
ÒßÔÒÈØ×ÈËÈÊ
úàíëàíäûðäû. ß.Ñàäûã. Âåðäèéåâ [Ýÿëäèéåâè]
éàõøû áàøà äöøöð, ñþùáÿòèíèí òÿôñèëàòûíû äà
áèëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Òÿôñèëàòëà øÿêëèíäÿ çÿðô – ìöôÿññÿë ñó-
ðÿòäÿ, òÿôñèëÿí. Ìöðñÿë êèøè îëóá-êå÷ÿíëÿðè òÿô-
ñèëàòëà éàçìûøäû. Ì.Ùöñåéí.
ÒßÔÑÈËßÍ çÿðô [ÿð.] Òÿôÿððöàòû èëÿ, òÿô-
ñèëàòû èëÿ, ìöôÿññÿë ñóðÿòäÿ. Øåéõ ÿéëÿøÿíäÿí
ñîíðà Ìÿììÿä ÿùâàëàòû áàøäàí-àéàüàäÿê
òÿôñèëÿí íÿãë åëÿäè. Å.Ñóëòàíîâ. [Âÿêèëëÿð]
êÿíäëèëÿðèí àäëàðûíû, àúëàðûí ñàéûíû âÿ èñòÿ-
äèêëÿðè ïóëóí ãÿäÿðèíè àäáààä, êÿíäáÿêÿíä
ùàìûñûíû òÿôñèëÿí éàçûá, éåêÿ-éåêÿ êèòàáëàð
áàüëàìûøäûëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒßÔÑÈËËÈ ñèô. Ìöôÿññÿë, òÿôñèëàòëà, òÿôñèëÿí.
ßñÿð ÷îõ òÿôñèëëè éàçûëìûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÔÑÈÐ èñ. [ÿð.] Øÿðù, èçàù; øÿðù âÿ áÿéàí
åòìÿ, èçàù åòìÿ.
Òÿôñèð åòìÿê – èçàù åò-
ìÿê, øÿðù åòìÿê. [Ìóðàä] áÿçè úöìëÿëÿðèí
öçÿðèíäÿ óçóí-óçàäû äöøöíöð, þçëöéöíäÿ îí-
ëàðû òÿôñèð åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÒßÔÑÈÐ×È èñ. Ùÿð ùàíñû áèð ÿñÿðè øÿðù âÿ
áÿéàí åäÿí, èçàùûíû âåðÿí øÿõñ; øÿðù÷è.
ÒßÔÒÈØ èñ. [ÿð.] 1. Èøëÿðèí äöçýöíëöéöíö âÿ
ãàíóíè îëóá-îëìàäûüûíû éîõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ
ùÿð ùàíñû èäàðÿ âÿ éà âÿçèôÿëè øÿõñèí ôÿàëèé-
éÿòèíèí òÿùãèã åäèëìÿñè, éîõëàíìàñû. Áöðúÿ-
ëèéåâ à÷ûëìûø ãàïûäàí òÿôòèø ùåéÿòè èøëÿéÿí îòàüû
äèíëÿäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Éóñèô Ùÿñðÿòÿ:] Òÿôòèø
êîìèñéîíóíóí ñÿäðè ôàüûðûí áèðèäèð. Á.Áàéðà-
ìîâ.
Òÿôòèø åòìÿê – éîõëàìàã, éîõëàìà
àïàðìàã, òÿùãèãàò àïàðìàã. [Ãàðîâóë] ..äèã-
ãÿòëè áèð ñóðÿòäÿ ìàëëàðûí ùàìûñûíû òÿôòèø åò-
ìÿéÿ áàøëàäû. Á.Òàëûáëû. [Ùöììÿò àãðîíîìà:]
Áóðà êþìÿéÿ ýÿëìèñèíèç, éà òÿôòèø åëÿìÿéÿ?
Á.Áàéðàìîâ.
2. Ùÿð ùàíñû äöíéàýþðöøöíöí âÿ éà íÿçÿ-
ðèééÿíèí ÿñàñûíû ñàðñûòìàã âÿ éà òÿùðèô åòìÿê
ìÿãñÿäèëÿ îíóí ìöääÿàëàðûíû íÿçÿðäÿí êå-
÷èðìÿ.
ÒßÔÒÈØ×È èñ. Òÿôòèø÷èëèê òÿðÿôäàðû, òÿôòèø-
÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì.
ÒßÔÒÈØ×ÈËÈÊ èñ. 1. Èíãèëàáè ìàðêñèçìèí
ñèéàñè, ôÿëñÿôè âÿ èãòèñàäè ÿñàñëàðûíû òÿôòèø åò-
ìÿê, éåíèäÿí íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê âÿ éà òÿù-
ðèô åòìÿê, îíëàðû êàïèòàëèçìèí õåéðèíÿ, ñîñèàëèñò
èíãèëàáûíûí âÿ ïðîëåòàð äèêòàòóðàñûíûí çÿðÿðèíÿ
îëàðàã äÿéèøìÿê ìÿãñÿäèíè ýöäÿí ìÿôêóðÿâè-
ñèéàñè úÿðÿéàí.
289
ÒßÜÉÈÐ
2. Ùÿð ùàíñû áèð äöíéàýþðöøöíö, íÿçÿðèé-
éÿíè òÿôòèø åäÿí úÿðÿéàí.
ÒßÜÉÈÐ èñ. [ÿð.] Äÿéèøìÿ, äÿéèøèêëèê,
äÿéèøäèðìÿ, áàøãàëàøìà. Áàëàëàð ìöÿëëèìäÿ
çöùóð åäÿí òÿüéèðè äöøöíäöëÿð âÿ ùàìûñûíûí
öçöíäÿ ìÿéóñëóã ÿñÿðè ýþðöíäö. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
Òÿüéèð åòìÿê (òàïìàã, âåðìÿê)
– äÿéèøìÿê, äÿéèøèëìÿê. [Éóñèô:] Îí èëäèð
êè, Øàìäàí èëÿ ýþðöøìÿìèøÿì. Èíäè ýÿðÿê êè,
ñóðÿòè äÿ òÿüéèð òàïûáäûð. Í.Íÿðèìàíîâ. Íà-
ìàçû ãóðòàðûá [Õóäàéàð áÿé] öçöíö òóòäó Âÿëè-
ãóëóéà, àììà ñóðÿòèíÿ òÿüéèð âåðìÿäè. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
ÒßÙÀÐßÒ èñ. [ÿð.] Òÿìèçëèê, ïàêëûã.
ÒßÙÄÈÄ èñ. [ÿð.] Ãîðõóòìà, ùÿäÿëÿìÿ;
ùÿäÿ, ãîðõó, ùÿäÿ-ãîðõó. Àñëàí áÿé òÿùãèð
âÿ òÿùäèäèí áó ãÿäÿðèíÿ äàéàíà áèëìÿäè.
À.Øàèã. ..Ìöðòÿúåëÿð ôèòíÿêàðëûã âÿ òÿùäèäÿ
ÿë àòûðäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
Òÿùäèä åòìÿê
– ùÿäÿëÿìÿê, ùÿäÿ-ãîðõó ýÿëìÿê, ãîðõóò-
ìàã. [Ñàðà Áÿùðàìà:] Ùÿðýàù ñÿíè áó åâäÿí
ãîâìàãëà òÿùäèä åäÿðëÿðñÿ, åéáè éîõäóð.
Ú.Úàááàðëû. Ãÿòèáÿ Òîüðóëóí äàíûøäûãëàðûíà
÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðäè, ÷öíêè áó ñþç-
ëÿðëÿ Òîüðóëóí îíó òÿùäèä åòäèéèíè àíëàéûðäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÙÄÈÄÅÄÈÚÈ, ÒßÙÄÈÄËÈ ñèô. Ùÿäÿëÿéèúè,
òÿùäèä åäÿí, ùÿäÿëÿéÿí. Ãà÷àãëàðûí áó òÿù-
äèäåäèúè ñþçëÿðèíÿ éîë÷óëàðûí àíëàìàäûüû øåé-
ëÿð äÿ ãàðûøûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÙßÌÌÖË èñ. [ÿð.] êëàñ. Ñÿáèð åòìÿ,
äþçìÿ, ãàòëàøìà. [Èñìÿò:] Ëàêèí òÿùÿììöë-
äÿí áàøãà ÷àðÿ íÿ? Ù.Úàâèä.
Òÿùÿììöë
åòìÿê – ñÿáèð åòìÿê, äþçìÿê, ãàòëàøìàã.
Ñåééèä, òÿùÿììöë åò òÿáè-ùèúðàíÿ, ÷ÿêìÿ àù.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÒßÙßÐ [ÿð. òþâð-äÿí] 1. èñ. Úöð, öñóë, ãàé-
äà, éîë. Íÿ òÿùÿð àäàìäûð? Áó òÿùÿð ùÿðÿêÿò
åòìÿê îëìàç. – [Àò] äèëÿ ýÿëèá äåäè: – Ïàäøàù
áèð óçóí þðêÿí, áèð äÿ ïîëàääàí áèð áû÷àã ãà-
éûòäûðñûí, ñîíðà ìÿí ñÿíÿ òÿùÿðèíè äåéÿðÿì.
(Íàüûë).
Òÿùÿðèíè áèëìÿê – ãàéäàñûíû,
éîëóíó áèëìÿê, íåúÿ ùÿðÿêÿò åäÿúÿéèíè áèë-
ìÿê. ..Òàúèðëÿðÿ éàíàøìàüûí òÿùÿðèíè áèëìÿê
ëàçûìäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ùöììÿò Ãàðàêè-
øèéÿ:] [Éóñèô] åëÿ êè èøëÿìÿäè, îíäà òÿùÿðèíè
áèëèðÿì. Á.Áàéðàìîâ. Áó òÿùÿð – áó ãàéäà
èëÿ, áó éîëëà, áó úöð, áåëÿëèêëÿ. Áó òÿùÿð Øàã-
290
ÒßÙßÐ-ÒÞÙÖÐ
ãóëó ñàáàùû ýöí ãûçû ýþðöá àøûãëàäû âÿ ñÿáèð-
ñèç òîéó ýþçëÿéèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ãîø. Êèìè, áÿíçÿð, îõøàð. Àòàñû òÿùÿðè
ùöíäöðáîéäóð. – Ãîúà óñòà éåðèíäÿúÿ äîüðó-
ëóá Ïàøàíû ãóúàãëàéàíäà Íèñà òÿùÿðè àüëà-
ìàäû. Ì.Ùöñåéí.
3. Á à õ òÿùÿð-òþùöð.
4. èñ. äàí. Èìêàí, ùÿâÿñ, àðçó. Îíëàðà ýåò-
ìÿéÿ òÿùÿðèì éîõäóð. – Âàðñà ãà÷àãëàðûí ÿýÿð
òÿùÿðè; Êÿññèíëÿð ùÿð éàíäàí ÿéðè éîëëàðû.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
...òÿùÿð ìöðÿêêÿá ñèôÿòëÿðèí èêèíúè òÿðêèá
ùèññÿñè îëóá òÿõìèíëèê áèëäèðèð – ...êèìè, àçà-
úûã..., áèð àç... Ãûðìûçûòÿùÿð ðÿíý. Àúûòÿùÿð
äàä. – Áó ùèáðèäèí ìåéâÿëÿðè øèðèí âÿ áèð ãÿ-
äÿð òóðøòÿùÿð îëóá ÷îõ äàäëûäûð. Ì.Àõóíäîâ.
◊ Òÿùÿð ÷ÿêìÿê – éîëóíà ãîéìàã, ùÿëë
åòìÿê, òÿäáèð ýþðìÿê, ÷àðÿ ÷ÿêìÿê, ÿíúàì
÷ÿêìÿê. [Ñÿðâÿð:] ..Ñÿí àòàíà äåéèíÿí êè,
þçöí áèëÿðñÿí. Ñîíðà ñÿíèí èøèí éîõäóð. Ìÿí
áó èøÿ òÿùÿð ÷ÿêìèøÿì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ñàôî:]
Àëî ÿìè, Àëëàù áó èøëÿðÿ òÿùÿð ÷ÿêìÿéÿúÿêäèð.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Òÿùÿðäÿí ÷ûõàðìàã – õàðàá åò-
ìÿê, êîðëàìàã. [Ìöíÿââÿð õàíûì Ðçàãóëó
õàíà:] Úÿìè òÿãñèðëÿð ñÿíäÿäèð êè, àéäà éöç òö-
ìÿí ïóë âåðèá, óøàãëàðû òÿùÿðäÿí ÷ûõàðûðñàí.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Òÿùÿðäÿí ÷ûõìàã – àäè, òÿáèè
ýþðêÿìèíè èòèðìÿê, ïèñ øÿêëÿ äöøìÿê, õàðàá
îëìàã. Ìèíëÿðúÿ áèëåòñèç ñÿðíèøèíëÿðèí øèíåëëÿ-
ðèíäÿ ýÿòèðäèéè òîçäàí âÿ ÷ÿêìÿëÿðèíäÿêè ïàë-
÷ûãäàí ïèëëÿêÿíëÿð, ýþéÿðòÿëÿð òÿùÿðäÿí âÿ øÿ-
êèëäÿí ÷ûõìûøäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Òÿùÿðÿ äöø-
ìÿê – íîðìàë øÿêëÿ äöøìÿê, àäè, òÿáèè ùàëûíû
àëìàã, ãàéäàéà äöøìÿê. Òÿùÿðÿ ñàëìàã –
íîðìàë øÿêëÿ ñàëìàã, àäè, òÿáèè ùàëûíà ñàëìàã,
ãàéäàéà ñàëìàã. Òÿùÿðèì éîõäóð – èñòÿìè-
ðÿì. Ãîíàãëàðûí éàíûíäà ãûçàðìàüà òÿùÿðèì
éîõäóð. Ìèð Úÿëàë. Òÿùÿðèíè ïîçìàäàí –
òÿáèè ùàëûíû ïîçìàäàí, åòèäàëûíû ïîçìàäàí,
ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, ùÿìèøÿêè êèìè. Àòàø
òÿùÿðèíè ïîçìàäàí úàâàá âåðäè. ß.Âÿëèéåâ.
Àñëàí òÿùÿðèíè ïîçìàäàí ýöëöìñöíäö.
Ñ.Âÿëèéåâ. Áèð òÿùÿð îëìàã – á à õ áèð.
ÒßÙßÐÑÈÇ ñèô. Áè÷èìñèç, õàðèúè ýþðöíöøö
ïèñ, åéáÿúÿð, éàðàøûãñûç.
ÒßÙßÐ-ÒÞÙÖÐ èñ. Õàðèúè ýþðöíöø, ýþð-
êÿì (÷îõ âàõò èñòåùçà, ìÿíôèëèê ÷àëàðû èëÿ). Áó-
íóí òÿùÿð-òþùöðöíÿ áàõûí. – Òÿùÿð-òþùöðöíäÿí
ÒßÙßÑÑÖÐ
ìîëëàéà îõøàéàí ãîúà áèð êèøè èñÿ àäàìëàðûí
ñèéàùûñûíû òóòóðäó. ß.Àáàñîâ.
ÒßÙßÑÑÖÐ èñ. [ÿð.] êþùí. Ùÿñðÿò ÷ÿêìÿ,
ùÿñðÿòèíäÿ îëìà.
ÒßÙßÂÂÖË èñ. [ÿð.] êþùí. Ùàëäàí-ùàëà
êå÷ìÿ, áàøãà ùàëà êå÷ìÿ, äÿéèøìÿ.
ÒßÙßÉÉÖÐ èñ. [ÿð.] êþùí. Ùåéðàí îëìà,
ùåéðÿòÿ äöøìÿ, ùåéðÿòÿ ýÿëìÿ, ìàò ãàëìà,
ìàòû-ìóòó ãóðóìà.
ÒßÙÊÈÌ èñ. [ÿð.] (ÿñàñÿí “åòìÿê”, “åäèë-
ìÿê”, “îëìàã”, “îëóíìàã” êþìÿê÷è ôåèëëÿðè
èëÿ èøëÿíèð). 1. Áèðèíèí ñÿðÿíúàìûíà, èõòèéàðûíà
âåðìÿ (ìÿøüÿëÿ êå÷ìÿê, þéðÿòìÿê, õèäìÿò
åòìÿê âÿ ñ. ö÷öí), áèðèíèí öçÿðèíÿ áó âÿ éà
áàøãà âÿçèôÿ ãîéìà. Ýåðè ãàëàí øàýèðäëÿðè
ÿëà÷ûëàðà òÿùêèì åòìÿê. – Àçÿðáàéúàí ãàäûí-
ëàðû àðàñûíäà èøëÿìÿê ö÷öí ôèðãÿ [Ìÿñìÿíè]
÷àëûøìàãäà îëäóüó àðòåëäÿí àëûá, ãàäûíëàð
øþáÿñèíÿ òÿùêèì åäèð. Ñ.Ùöñåéí. [Ôèðÿíýèç:]
Àíúàã àðàíûçäà îëàí ôåðìà, éàéëàã èø÷èëÿðè,
éàõøû îëàð êè, ..òÿùêèì îëóíäóüó ôåðìàéà ýåò-
ñèí(ëÿð). Á.Áàéðàìîâ.
2. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿãñÿäëÿ, éàõóä õèäìÿò
âÿ éà èñòèôàäÿ ö÷öí áèð éåðÿ ãåéä îëóíìà
(åòìÿ). Ïÿùðèç éåìÿêõàíàñûíà òÿùêèì îëóí-
ìàã.
ÒßÙÊÈÌ×È1 èñ. òàð. Ðóñèéàäà òÿùêèì÷èëèê
èúòèìàè ãóðóëóøóíäà: òÿùêèì÷èëèê ùöãóãóíà
ìàëèê îëàí ìöëêÿäàð.
ÒßÙÊÈÌ×È2 èñ. Òÿùêèì îëóíìóø, òÿùêèì
åäèëìèø àäàì (á à õ òÿùêèì 1-úè ìÿíàäà).
Áèð äÿ éåääè íÿôÿðëèê êþìÿê÷èëÿð ùåéÿòè; Áèð äÿ
ìÿñóë òÿùêèì÷è ãåéä åäèëäè íÿùàéÿò. Ð.Ðçà.
[Íóðèééÿ:] Ñÿðèééÿ ÿââÿëúÿ ìÿíè ìÿðêÿçäÿí
ýÿëìèø òÿùêèì÷è ùåñàá åòäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßÙÊÈÌ×ÈËÈÊ èñ. òàð. Ìöëêÿäàðëàðûí, îí-
ëàðà ìÿõñóñ îëàí êÿíäëèëÿðèí ÿìÿéèíÿ, ìàëû-
íà, úàíûíà òàì ñàùèá îëäóãëàðû èúòèìàè ãóðóëóø;
êðåïîñòíîéëóã. Òÿùêèì÷èëèê äþâðö. Òÿùêèì÷èëèê
ìöíàñèáÿòëÿðè. Òÿùêèì÷èëèê òÿñÿððöôàòû.
Òÿù-
êèì÷èëèê ùöãóãó òàð. – ìöëêÿäàðëàðà, îíëàðà
ìÿõñóñ îëàí êÿíäëèëÿðèí øÿõñèééÿòè, ÿìÿéè âÿ
ÿìëàêû öçÿðèíäÿ òàì àüàëûã åòìÿê èõòèéàðû âå-
ðÿí ùöãóã.
ÒßÙÊÈÌËÈ èñ. òàð. Òÿùêèì÷èëèê èúòèìàè ãó-
ðóëóøóíäà: òÿùêèì÷èëèê ùöãóãóíà ÿñàñÿí ìöë-
êÿäàðà ìÿõñóñ îëàí êÿíäëè. // Ñèô. ìÿíàñûíäà.
Òÿùêèìëè êÿíäëè. – Ùàíû þìðö íÿùàéÿòñèç
ÒßÙÃÈÐÅÄÈÚÈ
ÿçàáëàð è÷ÿðèñèíäÿ êå÷ìèø òÿùêèìëè ìóæèêëÿð?
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÙÊÈÉß èñ. [ÿð.] ÿäÿá. Áÿäèè ÿñÿðèí, òÿñ-
âèð âÿ ìöêàëèìÿäÿí ôÿðãëè îëàí, ùÿðÿêÿò, èø,
ùàäèñÿ ùàããûíäà èçàùäàí èáàðÿò ùèññÿñè.
ÒßÙÃÈÃ èñ. [ÿð.] Ùÿãèãÿòè öçÿ ÷ûõàðìàã,
áèð øåéèí äöçýöí îëóá-îëìàäûüûíû ìöÿééÿí
åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ àðàøäûðìà; òÿùãèãàò (ÿñàñÿí
“åòìÿê” âÿ “îëìàã” êþìÿê÷è ôåèëëÿðè èëÿ èøëÿ-
íèð). Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Êàìèë .. èøèí òÿçÿ-
äÿí òÿùãèã åäèëìÿñèíè òÿëÿá åòäè. Ú.Úàááàðëû.
[Âÿçèð:] Îëìàçìû êè, ñèçèí ÿâÿçèíèçÿ ìÿí
ýåäèì, áó èøè éåðèíäÿ òÿùãèã åäèì? Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
ÒßÙÃÈÃÀÒ èñ. [ÿð. “òÿùãèã” ñþç. úÿìè]
Òÿùãèã åòìÿ, àðàøäûðìà, éîõëàìà. Ìÿùêÿìÿ
òÿùãèãàòû. – [Øÿðèô Àëìàçà:] Îðàñû áèçÿ äÿ,
êÿíäèìèçÿ ýÿëÿí òÿùãèãàò [êîìèññèéàñûíà] äà
ìÿëóìäóð. Ú.Úàááàðëû.
Òÿùãèãàò àïàð-
ìàã – ùÿãèãÿòè îðòàéà ÷ûõàðìàã ö÷öí òÿùãèã
åòìÿê, àðàøäûðìàã, éîõëàìàã.
ÒßÙÃÈÃÀÒ×Û èñ. Òÿùãèãàò àïàðàí ðÿñìè
øÿõñ.
ÒßÙÃÈÐ èñ. [ÿð.] Ùåéñèééÿòèíè àë÷àëòìà,
ìÿíëèéèíÿ òîõóíìà, øÿðÿôñèç åòìÿ; ùÿãàðÿò,
àë÷àëìà, àë÷àëòìà. [Õÿééàì:] Õÿééàìÿ íÿ
ëàçûìäû êè, çÿíúèð; Îíñóç äà êþëÿíäèð, áó íÿ
òÿùãèð? Ù.Úàâèä. [Ãóëó:] Ìÿí áåëÿ òÿùãèðëÿðÿ
äþçÿ áèëìÿðÿì. È.ßôÿíäèéåâ.
Òÿùãèð åòìÿê
– ùåéñèééÿòèíè àë÷àëòìàã, ìÿíëèéèíÿ òîõóí-
ìàã, øÿðÿôñèç åòìÿê, àë÷àëòìàã. [Ýÿðàé:]
Ìÿíè Íöøàáÿ åéëÿäè òÿùãèð; Òþêöðÿì èíòèãàì
ö÷öí òÿäáèð. À.Øàèã. Îíëàð òÿùãèð åòìÿäè; Ñÿí
òÿùãèð åòäèí îíó. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒßÙÃÈÐÀÌÈÇ [ÿð. òÿùãèð âÿ ôàðñ. ...àìèç]
á à õ òÿùãèðåäèúè. Ãîíøóíóí òÿùãèðàìèç ñþçö
éåíÿ Ýöëäÿñòÿíèí éàäûíà äöøäö. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
ÒßÙÃÈÐÀÍß [ÿð. òÿùãèð âÿ ôàðñ. ...àíÿ]
á à õ òÿùãèðåäèúè. [Çÿùðà] Ùÿñÿíèí îíà ÿë ãàë-
äûðìàñûíû âÿ òÿùãèðàíÿ ñþçëÿðèíè ùå÷ úöð óíó-
äà áèëìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÙÃÈÐÅÄÈÚÈ, ÒßÙÃÈÐËÈ ñèô. Ùåéñèé-
éÿòè àë÷àëäàí, ìÿíëèéèíÿ òîõóíàí, òÿùãèð åäÿí;
òÿùãèðàìèç, òÿùãèðàíÿ. Òÿùãèðåäèúè ñþç. – Õàí
øàùûí áó òÿùãèðëè ìÿêòóáóíäàí ñûíìàäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Áÿíäàëûíûí àíàñû] îíà òÿù-
ãèðëè (ç.) áàõûð. Ìèð Úÿëàë.
291
ÒßÙËÈË
ÒßÙËÈË èñ. [ÿð.] 1. Òàìû, áöòþâö òÿðêèá ùèñ-
ñÿëÿðèíÿ, òÿðêèá öíñöðëÿðèíÿ àéûðìàãäàí èáàðÿò
åëìè òÿäãèãàò öñóëó (òÿðêèá ÿêñè). // Á à õ àíà-
ëèç. Êèìéÿâè òÿùëèë. Ãàíûí òÿùëèëè.
2. Áèð øåéè ýþçäÿí êå÷èðìÿ, àðàøäûðìà, òÿä-
ãèã åòìÿ. Òÿíãèäè òÿùëèë. – Ìèäùÿò ÿôÿíäè Áÿéà-
çèä ìåéäàíû èëÿ ýåäÿðêÿí Òöðêèéÿíèí êå÷èðäèéè
ìàúÿðàíûí òÿùëèëè èëÿ ìÿøüóë èäè. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
3. ãðàì. Òÿðêèáèíè, ãóðóëóøóíó ìöÿééÿí-
ëÿøäèðìÿ. Úöìëÿíèí ìîðôîëîæè òÿùëèëè. Ñþçöí
ôîíåòèê òÿùëèëè.
ÒßÙËÖÊß èñ. [ÿð.] 1. Ãîðõó òþðÿäÿí ùàë;
õÿòÿð, õÿòÿðëè èø. Þçöíö òÿùëöêÿéÿ àòìàã.
2. Õîøàýÿëìÿç, ãîðõóëó, àüûð áèð ùàäèñÿíèí
áàø âåðìÿê åùòèìàëû. Ùÿð éåðäÿ ìöùàðèáÿ òÿù-
ëöêÿñèíäÿí áþéöê íèôðÿò âÿ ùÿéÿúàíëà äàíûøûð-
ëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÙËÖÊßËÈ ñèô. Òÿùëöêÿñè îëàí, ùÿéàò
ö÷öí ãîðõóñó îëàí; õÿòÿðëè, ãîðõóëó. Òÿùëö-
êÿëè âÿçèééÿò. Òÿùëöêÿëè èø. Òÿùëöêÿëè éîë. – Ïà-
ðîâîçëàð èñÿ òÿùëöêÿëè äàèðÿäÿí ãàòàðëàðû ÷ÿêÿ-
ðÿê óçàüà àïàðäû. ß.Ñàäûã. // Ôÿëàêÿòëÿ, óüóð-
ñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿí. Òÿùëöêÿëè ñèéàñÿò.
Òÿùëöêÿëè áàøëàíüûú. – [Ñÿëèì âÿ Ìÿðéÿì]
àéðûëûüà äþçÿ áèëìèð, ÷îõ òÿùëöêÿëè àääûì àòûð-
äûëàð. È.Ãàñûìîâ.
ÒßÙËÖÊßÑÈÇ ñèô. Ùå÷ áèð òÿùëöêÿñè, ãîð-
õóñó îëìàéàí; õÿòÿðñèç. Òÿùëöêÿñèç âÿçèééÿò.
– Ñó éîëó äÿìèð éîëäàí äàùà òÿùëöêÿñèç âÿ íèñ-
áÿòÿí åòèáàðëû èäè. À.Øàèã.
ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ èñ. Ùå÷ áèð òÿùëöêÿ îë-
ìàäûüû ùàë, âÿçèééÿò, øÿðàèò. Áåéíÿëõàëã òÿù-
ëöêÿñèçëèê. Éîë ùÿðÿêÿòè òÿùëöêÿñèçëèéè.
Òÿù-
ëöêÿñèçëèê òåõíèêàñû – èø øÿðàèòèíèí òÿùëöêÿ-
ñèçëèéèíè òÿìèí åäÿí ÿìÿê âàñèòÿëÿðè âÿ öñóë-
ëàðû ñèñòåìè. [Úÿìèë] þçö äÿ èëê äÿôÿ áóðà
ýÿëÿíäÿ ôÿùëÿëÿðäÿí áèðè îíó òÿùëöêÿñèçëèê òåõ-
íèêàëàðûíûí ÿí çÿðóðè òÿëÿáëÿðè èëÿ òàíûø åëÿ-
ìèøäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒßÙÐ äàí. á à õ òÿùÿð. [Àëî:] Èíäè, àðâàä,
òÿùðèìèç àíúàã ñÿáèð åëÿìÿêäèð! Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Øèðçàä:] Àé Ñàëìàí, áþéöê áèð êîëõîçóí ìö-
ùàñèáèñÿí, íå÷ÿ éåðäÿ îõóìóñàí, íå÷ÿ êóðñ
ãóðòàðìûñàí, éåíÿ äÿ àäàìëà äàíûøìàüûí òÿù-
ðèíè áèëìèðñÿí. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÙÐÈÔ èñ. [ÿð.] Áèð ñþçöí, èôàäÿíèí ùÿðô-
ëÿðèíè äÿéèøäèðìÿêëÿ ìÿíàñûíû, ìàùèééÿòèíè
ïîçìà, éàíëûø øÿêëÿ ñàëìà.
Òÿùðèô åòìÿê –
292
ÒßÙÑÈËÑÈÇ
äÿéèøÿðÿê íþãñàíëû åòìÿê, êîðëàìàã, éàíëûø
øÿêëÿ ñàëìàã. Ôèêðè òÿùðèô åòìÿê. ßñÿðèí ìÿç-
ìóíóíó òÿùðèô åòìÿê. – Ðîìàí÷ûëûã áÿçè òàðè-
õè ùÿãèãÿòëÿðè äÿ òÿùðèô åäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÙÐÈÊ èñ. [ÿð.] Ñþçëÿ âÿ éà áàøãà øèð-
íèêëÿíäèðèúè âàñèòÿëÿðëÿ áèðèíè áèð èø ýþðìÿéÿ
âàäàð åòìÿ, ñþâã åòìÿ, ìåéèëëÿíäèðìÿ, ùÿ-
âÿñëÿíäèðìÿ. [Êèòàáïàéëàéàí:] Ñîíðà åøèòäèì
êè, áèð ìîëëàíûí òÿùðèêèíÿ ýþðÿ ýÿëèá, ìÿíäÿí
êèòàáëàðû àëûá, àïàðûá îäëóéóáëàð. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
Òÿùðèê åòìÿê – 1) áèð èø ýþðìÿéÿ
ùÿâÿñëÿíäèðìÿê, ñþâã åòìÿê. [Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿíè] éàçû÷ûëûüà òÿùðèê åäÿí äÿ áÿäèè çþâ-
ãöíäÿí äàùà àðòûã èúòèìàè ìÿôêóðÿëÿðè èäè.
Ú.Úàááàðëû; 2) ïèñ áèð èøÿ ñþâã åòìÿê, ùÿâÿñ-
ëÿíäèðìÿê. Îüóðëóüà òÿùðèê åòìÿê. Úèíàéÿòÿ
òÿùðèê åòìÿê.
ÒßÙÐÈÊ×È èñ. Òÿùðèê åäÿí, ùÿâÿñëÿíäèðÿí,
ñþâã åäÿí àäàì (ïèñ èøÿ).
ÒßÙÐÈÊÅÄÈÚÈ ñèô. Òÿùðèê åäÿí, ùÿâÿñëÿí-
äèðÿí, ñþâã åäÿí (àäÿòÿí ïèñ èøÿ).
ÒßÙÐÈÐ èñ. [ÿð.] êëàñ. Éàçìà, éàçû; ãÿëÿìÿ
àëìà. // Éàçûëìûø, éàçûëû øåèð, êèòàá âÿ ñ. Úÿùä
åäèí, ýþíäÿðäèéèì òÿùðèðëÿð ïó÷ îëìàñûí!
Ì.ß.Ñàáèð.
Òÿùðèð åòìÿê (ãûëìàã) êëàñ. –
éàçìàã, ãÿëÿìÿ àëìàã. Òÿùðèð ãûëûá ìöíàñèáè-
ùàë; Áó øåðè ùÿì åòäè îíà èðñàë. Ôöçóëè. Ýÿë-
ìÿéèìäÿ ÿýÿð÷è âàð òÿõèð; Åäèðÿì ìÿí ðèñà-
ëÿìè òÿùðèð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÒßÙÐÈÐÈ ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] Éàçûëû, éàçûëìûø
ñóðÿòäÿ (øèôàùè ÿêñè). Òÿùðèðè úàâàá. Òÿùðèðè
ñóðÿòäÿ. – Äÿìèðîâ éîë áàðÿñèíäÿ òÿðòèá åòäèéè
òÿùðèðè ìÿðóçÿíè ÷ûõàðûá, éåíÿ ñÿäðÿ òÿãäèì
åòäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Êàòèá Úÿìèëèí éàçäûüû òÿù-
ðèðè ìÿëóìàòà áèð äÿ íÿçÿð ñàëûá áàøûíû ãàë-
äûðäû. Ã.Èëêèí. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Òÿùðèðè äà-
íûøìàã.
ÒßÙÑÈË èñ. [ÿð.] 1. Îõóìàãëà åëì âÿ áèëèê
ÿëäÿ åòìÿ. Áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà Éóñèô Ñÿððàú
òÿùñèëè-åëì ö÷öí Èñôàùàíà ýåòäè. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
2. Îõóìàã íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí áèëèê-
ëÿðèí ìÿúìóñó. Îðòà òÿùñèë. Óøàãëàðà òÿùñèë
âåðìÿê. Õöñóñè òÿùñèë. – [Ãàðàø Ìàéàéà:] Ìÿ-
íèì ñÿíÿ ýþðÿ òÿùñèëèì àçäûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÙÑÈËËÈ ñèô. Òÿùñèë àëìûø, îõóìóø, áèëèêëè.
Éîëäàøëàðûí èêèñè äÿ àëè òÿùñèëëèäèðëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÙÑÈËÑÈÇ ñèô. Ùå÷ áèð òÿùñèë ýþðìÿìèø;
îõóìàìûø.
ÒßÙÑÈËÑÈÇËÈÊ
ÒßÙÑÈËÑÈÇËÈÊ èñ. Òÿùñèë ýþðìÿìèø, îõó-
ìàìûø àäàìûí ùàëû.
ÒßÙÑÈÍ èñ. [ÿð.] Áèð èøè âÿ éà øåéè áÿéÿíèá
òÿðèôëÿìÿ, àëãûøëàìà; òÿãäèð, òÿðèô. Ìàëèêèí
ñþçëÿðèíè [êÿíäëèëÿð] äèããÿòëÿ òÿùñèí ñÿñëÿðè
èëÿ äèíëÿéèðäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ. [Áóüàú] àòàñû-
íûí òÿùñèí âÿ òÿãäèðèíè ãàçàíàúàãäû... Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
Òÿùñèí åòìÿê – áÿéÿíÿðÿê òÿ-
ðèôëÿìÿê, òÿãäèð åòìÿê, àëãûøëàìàã. Ùöððèé-
éÿòïÿðÿñò ìöñÿëìàíëàð ìèëëÿò áàùàäûðû Ñÿò-
òàðõàíû òÿðèô âÿ òÿùñèí åäèðëÿð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÒßÙÒ èñ. [ÿð.] Àäÿòÿí òÿùòèíäÿ øÿêëèíäÿ
– àëòûíäà, ùàêèìèééÿòè, èäàðÿñè àëòûíäà, òàáåèé-
éÿòèíäÿ, òàáåëèéèíäÿ. [Âàãèô:] [Ôÿòÿëèíèí]
òÿùòèíäÿêè éåðëÿðèí äÿ éþíö Äÿðáÿíäÿ
òÿðÿôäèð, áèð èø îëñà áåëè [Ðóñèéàéà] áàüëûäûð.
×ÿìÿíçÿìèíëè. // êþùí. Åéíè ìÿíàäà èçàôÿò
áèðëÿøìÿëÿðèíèí áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè øÿêëèí-
äÿ èøëÿíèð. Ñÿìÿä âàëèäåéíèíèí òÿùòè-íÿçàðÿ-
òèíäÿí ãóðòàðûá, àâàðà ýÿçìÿéÿ äàùà äà ìåé-
äàí âåðìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ãàçàõ ìàùà-
ëûíäàí áèð íå÷ÿ åëàò êþ÷öá Ãàðàáàü âèëàéÿ-
òèíÿ, Èáðàùèì õàíûí òÿùòè-ùèìàéÿòèíÿ ýåäèáëÿð.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÒßÙÒßËÙÅÑÀÁ èñ. âÿ ñèô. [ÿð.] Ñîíðàäàí
ùàãã-ùåñàá âåðìÿê øÿðòèëÿ àëûíàí ïóë. Òÿùòÿë-
ùåñàá ïóë àëìàã.
ÒßÙÂÈË èñ. [ÿð.] (àäÿòÿí “àëìàã”, “åòìÿê”
êþìÿê÷è ôåèëëÿðè èëÿ èøëÿíèð) 1. Òÿçÿ èøÿ êå-
÷ÿðêÿí âÿ éà èøäÿí ÷ûõàðêÿí òàïøûðûëìûø èøè,
âÿçèôÿíè, øåéè áàøãà àäàìà âåðìÿ. [Íöñðÿò:]
Òîüðóë, ñÿí èøëÿðè òÿùâèë àë! Ú.Úàááàðëû. Áåø
ýöíäÿí ñîíðà Òÿðëàíîâ èøè òÿùâèë âåðèá, Òåé-
ìóðó éàíûíà ÷àüûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Þç ÿìÿ-
éèíèí íÿòèúÿñèíè, ìÿùñóëóíó èñòèôàäÿ îëóíìàã
ö÷öí ëàçûìè éåðÿ âÿ éà øÿõñÿ âåðìÿ. [ßìðóë-
ëà:] [Ãöäðÿò] ïéåñè ãóðòàðûáäûð, ýÿòèðäè òÿùâèë
âåðñèí. Ú.Úàááàðëû. [Éóñèô Ùÿñðÿòÿ:] Î áàðÿ-
äÿ èøèìèç ïèñ äåéèë. Øàùìàð òàõûë òÿùâèëèíäÿ èø-
òèðàê åëÿéèð. Á.Áàéðàìîâ.
2. Ùèúðè-øÿìñè òÿãâèìèíäÿ êþùíÿ èëèí ãóð-
òàðûá éåíè èëèí äàõèë îëìàñû. [ßëèìÿììÿä
Âàãèôÿ:] ..Ùÿëÿ èë òÿùâèë îëìàìûøäûð, äÿñòÿéÿ
áèð ñààò ãàëàíäà îëàúàã. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òÿáèë
âÿ øåéïóð ñÿñëÿðè èëèí òÿùâèë îëäóüóíó Òÿáðèç
õàëãûíà áèëäèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÙÂÈË×È èñ. Áèð øåé òÿùâèë âåðÿí àäàì.
ÒßÕßËËÖÑ èñ. [ÿð.] Àäÿòÿí éàçû÷ûëàðûí,
ðÿññàìëàðûí âÿ á.-íûí èøëÿòäèêëÿðè ãîíäàðìà
ÒßÕÈÐ
àä. Àç áèð çàìàíäà îíóí áþéöê øàèð îëóá Íÿ-
ñèìè òÿõÿëëöñö äàøûäûüû øÿùÿðÿ éàéûëäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÒßÕßËËÖÑËÖ ñèô. Òÿõÿëëöñö îëàí, òÿõÿë-
ëöñëÿ éàçàí. “Ôöéóçàò”ûí 24-úö íþìðÿñèíäÿ,
àõûðûíúû ñÿùèôÿäÿ “Àçàä” òÿõÿëëöñëö øàèð öçö-
íö õàíûìëàðà òóòóá [äåéèð].. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ÒßÕßÐÐÖØ èñ. [ÿð.] Õàðèúè ìöùèòèí, áèð
øåéèí (ñÿñ âÿ ñ.-íèí) îðãàíèçìÿ âÿ éà îíóí
áèð ùèññÿñèíÿ òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí
ùàë; ãûúûãëàíìà, ãûúûã.
Òÿõÿððöøÿ ýÿëìÿê
– ãûúûãëàíìàã. [ßñýÿð:] Áèðäÿí îíëàðà éîõ,
áèçèìêèëÿðÿ äÿéäè, – äåéÿ, äöøöíÿðÿê òÿõÿððö-
øÿ ýÿëìèø ÿñÿáëÿðèíè ñàêèò åëÿìÿéÿ áàøëàäû.
Ì.Ùöñåéí. Òÿõÿððöøÿ ýÿòèðìÿê – ãûúûãëàí-
äûðìàã. Ñïèðò ìÿäÿ øèðÿñèíÿ ãàðûøûá îíóí òÿð-
êèáèíè äÿéèøäèðèð, ñåëèê ãèøàñûíû òÿõÿððöøÿ ýÿòè-
ðèá, èëòèùàá, éàðà âÿ ìÿäÿ õÿð÷ÿíýè êèìè õÿñòÿ-
ëèêëÿð òþðÿäèð.
ÒßÕßÉÉÖË èñ. [ÿð.] Áèð àäàìû âÿ éà áèð
øåéè çåùíèíäÿ, õÿéàëûíäà òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿ,
úàíëàíäûðìà; õÿéàëà, õÿéàëàòà ãàïûëìà. // Õÿ-
éàë, õöëéà, õÿéàëàò. Ðöõñàðÿ î ãÿäÿð òÿõÿééöë
àëÿìèíÿ ãàïûëìûøäû êè, åëÿ áèë ëàï ñàëîíäà
ÿéëÿøìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Éàðàäûúûëûã ôàíòà-
çèéàñû.
ÒßÕÔÈÔ èñ. [ÿð.] 1. Ñþçöí ìöÿééÿí ùèññÿ-
ñèíèí èõòèñàðû.
2. Àñàíëàøäûðìà.
3. Àçàëäûëìà.
ÒßÕÈÐ èñ. [ÿð.] Éóáàíìà, ýåúèêìÿ, ëÿíýè-
ìÿ. ..Ìÿêòóá ñàùèáè ýÿëäè èäàðÿéÿ âÿ ðóçíà-
ìÿíèí òÿõèðèíäÿí áàøëàäû ýèëåé åëÿìÿéÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Òÿõèð åòìÿê – éó-
áàòìàã, ýåúèêäèðìÿê, ëÿíýèòìÿê, ñîíðàéà ñàõ-
ëàìàã (êå÷èðìÿê). [Ìÿëÿêÿ:] Çÿíí åäèðÿì êè,
ùþêìäàð ìÿíèì áó àðçóìó éåðèíÿ éåòèðìÿê-
äÿ òÿõèð âÿ òÿðÿääöä åòìÿéÿúÿêäèð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Òÿõèðÿ äöøìÿê – éóáàíìàã, ýåúèêìÿê,
ëÿíýèìÿê. ..Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè éó-
áàíäûüû ö÷öí áó èø áèð àç òÿõèðÿ äöøìöøäö.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Òÿõèðÿ ñàëìàã – éóáàòìàã,
ýåúèêäèðìÿê, ëÿíýèòìÿê, ñîíðàéà ãîéìàã.
[Ñÿäð:] Ùÿëÿëèê òÿäáèð ýþðöëìÿíè òÿõèðÿ ñàë-
ìàã òÿðÿôäàðëàðû ÿëëÿðèíè ãàëäûðñûí. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [Úàâàíøèð:] Áèç ùöúóìó òÿõèðÿ ñàëà
áèëìÿðèê. Ì.Ùöñåéí.
293
ÒßÕÈÐßÑÀËÛÍÌÀÇ
ÒßÕÈÐßÑÀËÛÍÌÀÇ ñèô. Òÿõèðÿ ñàëûíà áèë-
ìÿéÿí, éóáàäûëà áèëìÿéÿí, ýåúèêäèðèëÿ áèëìÿ-
éÿí; òÿúèëè. Òÿõèðÿñàëûíìàç âÿçèôÿ. – [Ùÿêèìèí]
åëÿ áèë ÷îõ òÿëÿñèê, òÿõèðÿñàëûíìàç èøè âàð..
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßÕËÈÉÉß èñ. [ÿð.] êþùí. Áîøàëòìà, áîøàë-
äûëìà.
ÒßÕÌÈÍ èñ. [ÿð.] Ýöìàí, çÿíí, åùòèìàë.
Áó ñþùáÿòäÿí áèð àç ñîíðà [Ìÿøÿäèíèí] òÿõ-
ìèíè äöç ÷ûõäû. Ì.Ùöñåéí.
Òÿõìèí åòìÿê
– ýöìàí åòìÿê, çÿíí åòìÿê, åùòèìàë åòìÿê.
[Ùèäàéÿò] ÿùâàëàòûí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó òÿõ-
ìèí åäèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÕÌÈÍßÍ çÿðô [ÿð.] Áèð ãÿäÿð àç âÿ éà
áèð ãÿäÿð ÷îõ, áèð àç òåç âÿ éà áèð àç ýåú âÿ ñ.;
òÿãðèáÿí (ÿñàñÿí ñàé âÿ ðÿãÿìëÿðäÿí, þë÷ö âÿ
âàõò àäû áèëäèðÿí ñþçëÿðäÿí ÿââÿë èøëÿäèëèð).
Òÿõìèíÿí éàíâàð-ôåâðàë àéëàðûíäà. – Áó êÿíä-
ëÿðèí ìåéâÿ áàüëàðû òÿõìèíÿí 12-13 êâàäðàò
êèëîìåòð éåð òóòàðàã óçàãäàí áàõäûãäà áþéöê
áèð ìåøÿéÿ áÿíçÿéèðäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Äèëáÿ-
ðèí òèêèíòèéÿ ýåòìÿñèíäÿí òÿõìèíÿí èêè ùÿôòÿ
ñîíðà áèð ýöí àõøàì Ùÿúÿð ãàðûíûí àèëÿñèíèí
öçâëÿðè åâÿ éûüûøìûøäûëàð. ß.Ñàäûã.
ÒßÕÌÈÍÈ ñèô. [ÿð.] Ùÿãèãÿòÿ àç âÿ éà ÷îõ
äÿðÿúÿäÿ éàõûí îëàí; òÿãðèáè. Òÿõìèíè ïëàí.
– Ðÿèñ ëöëÿëÿíìèø áèð êàüûç ýÿòèðèá à÷äû. Áó,
òèêèíòè ñàùÿñèíèí òÿõìèíè õÿðèòÿñè èäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÕÐÈÁÀÒ èñ. [ÿð. “òÿõðèá” ñþç. úÿìè]
1. Ìöùàðèáÿ, òÿáèè ôÿëàêÿò âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ
äàüûíòû. Çÿëçÿëÿíèí òþðÿòäèéè òÿõðèáàò. – ..Âÿòÿí-
äàø ìöùàðèáÿñè çàìàíûíäàí ãàëàí òÿõðèáàòûí
úàíñûõûúû ÿñÿðëÿðè ýþçÿ ÷àðïûðäû. Ù.Íÿçÿðëè.
[Äöíéà] ìöùàðèáÿñè þç òÿõðèáàòûíû ýåò-ýåäÿ
àðòûðûð, èøëÿð úûüûðûíäàí ÷ûõûð, ïîçóëóð, äàüû-
ëûðäû. Ãàíòÿìèð.
2. Õàðèúè äþâëÿò âÿ ñèíôè äöøìÿí òÿøêèëàòëàðû
àýåíòèíèí (âÿ éà àýåíòëÿðèíèí) éàíüûí, ïàðò-
ëàéûø âÿ ñ. øÿêëèíäÿ òþðÿòäèêëÿðè ïîçóúóëóã èøè.
ÒßÕÐÈÁÀÒ×Û èñ. Òÿõðèáàò÷ûëûãëà ìÿøüóë
îëàí àäàì.
ÒßÕÐÈÁÀÒ×ÛËÛÃ èñ. Ùÿð ùàíñû þëêÿäÿ õà-
ðèúè äþâëÿòèí úàñóñëàðû òÿðÿôèíäÿí çèéàíêàðëûã
ìÿãñÿäèëÿ ùÿðáè âÿ äþâëÿò ÿùÿìèééÿòëè îá-
éåêòëÿðèí äàüûäûëìàñû, ñûðàäàí ÷ûõàðûëìàñû.
Äöøìÿí úàñóñëàðûíûí òÿõðèáàò÷ûëûüû.
ÒßÕÑÈÑ èñ. [ÿð.]: òÿõñèñ åòìÿê – ìöÿééÿí
ìÿãñÿä ö÷öí àéûðìàã. [Õÿëèë:] Ìÿíèì àíëà-
éûøûìúà, îí ìàíàò òÿõñèñ åòìÿëè âÿ íþâáÿ èëÿ
294
ÒßÊ
éåìÿê äàøûìàüà àäàì òÿéèí åòìÿëè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [Ìÿëèêøàù:] Ìÿìëÿêÿòèí ýþçÿë áèð
òÿðÿôèíäÿ îíà ìàëèêàíÿ âåðÿúÿéÿì, áþéöê âÿ
òÿìèíåäèúè ìààø òÿõñèñ åäÿúÿéÿì. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Òÿõñèñ îëóíìàã – ìöÿééÿí åäèëìÿê,
àéðûëìàã. Îòàãëàðûí áèðè ãàäûíëàðà, èêèñè äÿ
êèøèëÿðÿ òÿõñèñ îëóíóá. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÕÑÈÑÀÒ èñ. [ÿð. “òÿõñèñ” ñþç. úÿìè]
1. Áèð èø ö÷öí àéðûëàí ïóë.
2. Ïóë âÿ éà íàòóðàë øÿêèëäÿ ãàéòàðûëìàã
øÿðòèëÿ âåðèëÿí áîðú (ïóë, øåé âÿ ñ.). Ïóë òÿõ-
ñèñàòû. Òÿõñèñàò áóðàõìàã. – [Øàù:] Àðàíäàí
Äàðöññÿëàìûí áåéòöëìàëûíà ýþíäÿðèëìÿéÿí
äþðäèëëèê òÿõñèñàò ýþíäÿðèëìÿëèäèð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
ÒßÕÒ á à õ òàõò. ..Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí áèð
øàùçàäÿíè òÿõòÿ îòóðäàã êè, áàðû íÿúàáÿòèíÿ
ýþðÿ òÿõò âÿ òàúà ñÿçàâàð îëñóí! Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Ìÿøÿäè Ùÿñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà óçàíäûì
òÿõòèí öñòöíÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÊ1 1. ñàé. Òÿêúÿ, áèðúÿ, áèð, àíúàã áèð,
éåýàíÿ. Èêè áàúûíûí òÿê ãàðäàøû. Òÿê þâëàä. –
Áöòöí åâèí ëàìïàëàðû êèìè, áó àõøàì ùÿéÿòèí
áó òÿê ôÿíÿðè äÿ éàíäûðûëìàìûøäû. ß.ßáöëùÿ-
ñÿí.
Òÿê ÿäÿä ðèéàç. – ãàëûãñûç èêèéÿ áþëöí-
ìÿéÿí ÿäÿä (úöò ÿêñè).
2. ñèô. Ãîøà áÿäÿí öçâëÿðèíäÿí ùÿð áèðè
(ÿñàñÿí î áèðè öçâ øèêÿñò îëäóãäà èøëÿíèëèð).
Õîñðîâóí òÿê ýþçö òÿëàø è÷èíäÿ ïàðûëäàéûð, î,
ãàðäàøû Ñóëòàíû àðçóëàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Õàí-
ìóðàäîâ ìÿìíóí ùàëäà òÿê ÿëèíè [Ðÿùèìèí]
÷èéíèíÿ ãîéäó. ß.Ñàäûã.
3. ñèô. âÿ çÿðô Êþìÿêñèç, àðõàñûç, éàëíûç,
éàëãûç. [Ùöñåéí:] Î ìÿíè ãîéìàäû äþéöøëÿð-
äÿ òÿê; Äàëûìúà éþíÿëäè î áþéöê öðÿê. Ì.Ðà-
ùèì. [Ñÿìÿíäÿð] Íÿðýèçè ñåëÿ-ñóéà òÿê áóðàõ-
ìàã èñòÿìèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
4. çÿðô âÿ ñèô. Àíúàã, éàëíûç, éàëãûç, òÿêúÿ,
áàøãàëàðû îëìàäàí, òÿêáàøûíà. Òÿê ãàëìàã.
– Ýöëïÿðè éàõøû áèëèðäè êè, .. Ùàúû Íÿñèðèí úÿìè
ìàë âÿ äþâëÿòè òÿê Íóðÿääèíÿ ãàëàúàãäûð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ïîëàäçàäÿ êàáèíåòèíäÿ òÿê
îòóðìóøäó. ß.Âÿëèéåâ.
5. “Àíúàã”, “éàëíûç”, “òÿêúÿ” ìÿíàñûíäà.
Þëÿí-ãàëàíûí äÿðäèíÿ ãàëàí ùÿêèìèí íÿèíêè
òÿê áó êÿíä ö÷öí, ùÿòòà áöòöí Ãóáàäëû íàùè-
éÿñè ö÷öí áèð ñåùð îëäóüó äà òÿÿúúöáëö äåéèë-
äè. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ìöÿëëèì] òÿê óøàãëàðà ñàâàä
þéðÿòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèðäè. Ñ.Ãÿäèðçàäÿ.
ÒßÊ
6. Áÿíçÿðëèê, îõøàðëûã áèëäèðèð: ...êèìè. Îíóí-
òÿê. Ñÿíèíòÿê. – Ãÿì-ãöññÿì áàøûìäàí àøûá;
Ìÿíòÿê äÿðäÿ ãàëàí éîõäó. “Êîðîüëó”. [Õóð-
øèä:] Êþíëöìäÿêè éàðàì äà; Ãûçûëýöëòÿê à÷ûë-
äû. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
◊ Òÿê ÿëäÿí ñÿñ ÷ûõìàç – áèð àäàì èøèí
þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿç, òÿê àäàì ùå÷ áèð
øåé åäÿ áèëìÿç. [Ìÿúèä ÿôÿíäè Ìóñàéà:] Èø
÷îõ äåéèë, ôÿãÿò òÿê ÿëäÿí ñÿñ ÷ûõìàç. Ù.Úàâèä.
Òÿê ýöíö – ñàëû, ÷ÿðøÿíáÿ àõøàìû. ×ÿðøÿíáÿ,
øÿíáÿ âÿ òÿê ýöíö ãÿáèðèñòàíà âÿ ùàìàìà
ýåòìÿê îëìàç. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ö÷ úöò
áèð òÿê – ÷îõ àç øåé ùàããûíäà.
ÒßÊ2 èñ. Äèá. Ìÿí úÿùÿííÿìÿ äàõèë îëàíäà
ùàìàí ãóéóíóí òÿêèíäÿí “âàé, äÿäÿì âàé”
íàëÿñè åøèòäèì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Äèâàð êèìè äèê
òÿïÿäÿí ýþç èøëÿäèêúÿ áàõûðñàí, äÿðÿíèí òÿêè
ýþðöíìöð. Ìèð Úÿëàë. // Äÿðèíëèê, àëò. Òîðïà-
üûìûí òÿêèíäÿ íÿëÿð, íÿëÿð éîõ èäè; Ìóüàíûì-
äà, Ìèëèìäÿ íÿ õÿçèíÿëÿð éîõ èäè. Ð.Ðçà. Éåðèí
òÿêèíäÿ áÿçè ìÿäÿíëÿð áèð-áèðèíäÿí àéðû ùàëäà
éåðëÿøìèð. Ì.Ãàøãàé.
ÒßÊ3 Úöìëÿäÿ àäÿòÿí ôåèëäÿí ñîíðà ýÿëÿ-
ðÿê, ùàããûíäà äàíûøûëàí èøèí äÿðùàë áàø âåð-
äèéèíè áèëäèðèð: ...êèìè. Î, ýÿëÿí òÿê ñàêèòëèê
äöøäö. – [Õîðòäàí:] Éàé ãóðòàðàí òÿê .. òàõûëû
äþéäöðöá, ñàòûá .. ãóìàð áîðúëàðûíà âåðèáëÿð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éóâàñûíäàí ãàðà áþúÿê; ×þëÿ
÷ûõäû éàç ýÿëÿí òÿê. Ì.Äèëáàçè.
ÒßÊÀÄÀÌËÛà á à õ áèðàäàìëûã. Òÿêà-
äàìëûã êàìåðà.
ÒßÊÀËËÀÙËÛËÛà á à õ ìîíîòåèçì.
ÒßÊÀËÒÛ èñ. Éÿùÿðèí àëòûíäàí àòûí áåëèíÿ
ãîéóëàí, öñòö äÿðè, ãàëûí àñòàðëû éóìøàã êå÷ÿ
ïàð÷àñû.
ÒßÊÀÌÖË èñ. [ÿð.] 1. Áèð øÿõñèí, áèð øåéèí
òÿêìèëëèéÿ äîüðó äÿéèøìÿñè, èíêèøàôû; êàìèë-
ëÿøìÿ. // Öìöìèééÿòëÿ, èíêèøàô, äÿéèøìÿ, éå-
íèëÿøìÿ. Åùòèéàú òÿêàìöëöí áàáàñûäûð. (Àòà.
ñþçö). [Ðàñèì Éàâÿðÿ:] Ñèç ðàçûëàøûí êè, ùÿð
øåé êèìè ìóñèãè äÿ òÿêàìöëÿ ìþùòàúäûð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
Òÿêàìöë åòìÿê – éàâàø-
éàâàø èíêèøàô åòìÿê, äÿéèøìÿê, éåíèëÿøìÿê,
òÿêìèëëÿøìÿê, êàìèëëÿøìÿê.
2. ôÿëñ. Òÿáèÿòäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ ùÿðÿêÿò
ôîðìàëàðûíäàí áèðè – èíãèëàáè äÿéèøìÿäÿí
ôÿðãëè îëàðàã, àðàñûêÿñèëìÿäÿí éàâàø-éàâàø
úÿðÿéàí åäÿí äÿéèøìÿ.
ÒßÊÁÀØÛÍÀ
◊ Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè – öçâè àëÿìèí áèð
öçâè ôîðìàäàí áàøãà öçâè ôîðìàéà êå÷ìÿê
éîëó èëÿ èíêèøàôû ùàããûíäà íÿçÿðèééÿ.
ÒßÊÀÌÖË×Ö èñ. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òÿ-
ðÿôäàðû.
ÒßÊÀÍ èñ. 1. Áèð øåéè þçöíäÿí óçàãëàøäûð-
ìàã ìÿãñÿäèëÿ áÿðê èòÿëÿìÿ âÿ éà çÿðáÿ.
[Íþâðÿñòÿ] òÿðÿêÿìÿëÿðäÿí ãàëìûø êþùíÿ
êå÷ÿíè öñòöíÿ ÷ÿêäèéè çàìàí ãàïûéà áèð òÿêàí
âóðóëäó. ß.Àáàñîâ. // Çÿðáÿ âÿ éà ñèëêÿëÿíìÿ
íÿòèúÿñèíäÿ ñàðñûíòû. Éåðàëòû òÿêàíëàð. – [Øåéäà:]
ßëèêðàì ÿìè, çÿëçÿëÿ, òÿêàí, àòîì çÿìàíÿñè
äåéèëÿí ÷îõ ìöùöì àìèëè ùåñàáà àëìûðñûíûç?
Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Ùÿð ùàíñû áèð èøèí ùÿéàòà êå÷ìÿñè,
ñöðÿòëÿíìÿñè âÿ éà èíêèøàôû ö÷öí ñòèìóë îëà
áèëÿúÿê äàõèëè âÿ éà õàðèúè àìèë (áó ìÿíàäà
àäÿòÿí “âåðìÿê”, “âóðìàã” ôåèëëÿðè èëÿ èøëÿ-
íèð).
◊ Òÿêàí âåðìÿê – èòÿëÿìÿê. [Ýÿëäèéåâ]
ãàïûéà òÿêàí âåðÿíäÿ áàüëû îëäóüóíó áèëäè. Ìèð
Úÿëàë.
ÒßÊÀÍËÀÌÀ “Òÿêàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒßÊÀÍËÀÌÀà ô. Èòÿëÿìÿê. ..Àðàëûüà
áàñàáàñ äöøöð. Áó îíó, î áóíó òÿêàíëàéûð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒßÊÀÒËÛ á à õ áèðàòëû.
ÒßÊÀÂÀÐËÛ ñèô. Áèð àâàðëà ñöðöëÿí, ùÿ-
ðÿêÿòÿ ýÿòèðèëÿí (ãàéûã ùàããûíäà). Òÿêàâàðëû
ãàéûã.
ÒßÊÀÉÀÃËÛ á à õ áèðàéàãëû.
ÒßÊÁÀÐÌÀà ñèô. Áèð áàðìàüû îëàí.

Òÿêáàðìàã ÿëúÿê – áèð áþéöê áàðìàüû
îëàí ÿëúÿê.
ÒßÊÁÀÐÌÀÃËÛ á à õ áèðáàðìàãëû.
ÒßÊÁÀØ×Û èñ. Òÿêáàø÷ûëûã öñóëó èëÿ ðÿù-
áÿðëèê åäÿí àäàì.
ÒßÊÁÀØ×ÛËÛà èñ. Ðÿùáÿðëèéèí áèð àäàìûí
ÿëèíäÿ îëäóüó èø öñóëó.
ÒßÊÁÀØÛÍÀ çÿðô 1. Éàëãûç, éàëíûç, òÿêúÿ,
òÿê þçö. Òÿêáàøûíà ãàëìàã. – Õàí äèâàí îòà-
üûíà ýÿëèá, îðàäà òÿêáàøûíà îòóðäó. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [Ìóðàä] ..íÿ âàõòàäÿê áàéãóø êèìè
òÿêáàøûíà éàøàéàúàãäû? Ñ.Ùöñåéí.
2. Áàøãàñûíûí êþìÿéè îëìàäàí; òÿê, òÿêúÿ.
Òÿêáàøûíà ìÿñÿëÿíè ùÿëë åòìÿê. – [Ñöäàáÿ:]
Òÿêáàøûíà Çàë îüëó; Öñòöí ýÿëÿð îíëàðà.
Ù.Úàâèä. // Þçáàøûíà, íÿçàðÿòñèç, áàõûìñûç.
295
ÒßÊÁßÒßÊ
[Ñÿëèì:] ..Ùÿð êÿñ òÿêáàøûíà èøëÿñÿ, àðõûí è÷èíÿ
óçàäûá þëöíúÿ äþéÿúÿêëÿð. Ú.Úàááàðëû.
3. Þç-þçöíÿ, ìöñòÿãèë, ðÿùáÿðñèç, ìöÿë-
ëèìñèç.
ÒßÊÁßÒßÊ çÿðô 1. Áèðáÿáèð, áèð-áèð, ùÿ-
ðÿíè àéðû-àéðûëûãäà. Õàëãûí ùöíÿðèíäÿí äàíû-
øàð ñÿíÿ; Äèíäèðñÿí òÿêáÿòÿê ùÿð êÿñè áóðäà.
Ñ.Ðöñòÿì. Ìóðàä äàéû áèçèì ùàìûìûçû òÿêáÿ-
òÿê òàíûéûð. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Ìöáàðèçÿäÿ, âóðóøìàäà, éàðûøäà èêè íÿ-
ôÿðèí öç-öçÿ ýÿëäèéè ùàë. Òÿêáÿòÿê âóðóøìàã.
ÒßÊÁÈÐ èñ. [ÿð.] Íàìàç ãûëàí çàìàí äå-
éèëÿí “Àëëàùó ÿêáÿð” (Àëëàù áþéöêäöð).
ÒßÊÁÓÉÍÓÇ(ËÓ) ñèô. Éàëíûç áèð áóéíóçó
îëàí; áèðáóéíóçëó, òàéáóéíóç. Òÿêáóéíóç þêöç.
ÒßÊÚß ñèô. Àíúàã òÿê, áèðúÿ. [Äóðíà:] Áó
Àéäÿìèð ìÿíèì òÿêúÿ ãàðäàøûìûí éîëäàøûäûð.
Ú.Úàááàðëû. // çÿðô Àíúàã þçö, òÿê. Òÿêúÿ
îòóðìàã. Òÿêúÿ ãàëìàã.
ÒßÊÄßÍÁÈÐ á à õ àðàáèð. Ýöëïÿðè îúà-
üûí ãûðàüûíäà îòóðóá, ñèíèäÿ äöéö àðûòëàéûð,
òÿêäÿíáèð äÿ ÿñíÿéèðäè. Ì.Ùöñåéí. Ùÿðäÿí
ìàøûí ñÿñè åøèäèëèð, éàõûí éîëëàðäà òÿêäÿíáèð
àðàáàéà ðàñò ýÿëìÿê îëóðäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßÊÄÛÐÍÀÃËÛËÀÐ úÿì çîîë. Áèð âÿ éà
ö÷ äûðíàüû îëàí ìÿìÿëè ùåéâàíëàð. Àòëàðûí, åø-
øÿêëÿðèí âÿ êÿðýÿäàíëàðûí áàðìàãëàðûíûí ñàéû
òÿê (áèð âÿ éà ö÷) îëóð. Áó ùåéâàíëàð òÿêäûðíàã-
ëûëàð äÿñòÿñèíÿ àèääèð.
ÒßÊÄÈÐ èñ. [ÿð.] êèò. Ïèñëÿìÿ, ãÿáàùÿòëÿí-
äèðìÿ, äàíëàìà, áÿéÿíìÿìÿ. ..Òèôëèñäÿ “Ìîë-
ëà”íûí èíòèøàðû øÿðèÿòìÿäàðëàðûí ÿëèíÿ òÿêäèð
÷îìàüû âåðäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Òÿê-
äèð åòìÿê – ïèñëÿìÿê, ïèñ ùåñàá åòìÿê, ãÿ-
áàùÿòëÿíäèðìÿê, äàíëàìàã.
ÒßÊß èñ. 1. Åðêÿê êå÷è.
2. Âÿùøè êå÷è, äàüêå÷èñè. Îí àääûì êÿíàðäà
éàòìàéûð òÿêÿ; Ýÿçèíèð îéëàüà áàø ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ.
Ñ.Âóðüóí. Äàüëàðûíäà ñöðö-ñöðö; Ìàðàë, òÿêÿ
âàðìûø. Ð.Ðçà.
ÒßÊßÁÁÖÐ [ÿð.] 1. èñ. Èääèà, òÿøÿõõöñ,
ëîâüàëûã, þçöíö ÷ÿêìÿ, ôîðñ. [Ðöñòÿìîâóí]
..ùÿð øåéÿ éóõàðûäàí áàõàí áöçöê ýþçëÿðèíÿ
ùöäóäñóç áèð òÿêÿááöð ÷þêöá ãàëìûøäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ñèô. Òÿêÿááöðëö, èääèàëû, äèêáàø, òÿøÿõ-
õöñëö, ëîâüà, ôîðñëó. [Ïèðè áàáà:] Ðÿùìÿòëèê
ãàðäàøûìûí úÿìè õàñèééÿòè îüëó ßëèìÿðäàíà
êå÷ìèøäèð. Àòàñû êèìè òÿêÿááöð, êèíëè, ùþúÿò,
296
ÒßÊßÌÑÅÉÐßÊ
ãî÷àã áèð äÿëèãàíëûäûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Äöíéà-
äà øþùðÿòïÿðÿñò âÿ òÿêÿááöð àäàìëàð ÷îõ ãîð-
õàã îëàð(ëàð). Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Òÿêÿááöðëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô ìÿíàñûíäà.
Úÿìèë äÿ þç íþâáÿñèíäÿ òÿêÿááöðëÿ äþøöíö
ãàáàðäàðàã Òàùèðÿ áàõûá äåäè. Ì.Ùöñåéí. ..
Áèð ýÿëèí, þç ýþçÿëëèéèíè äÿðê åäÿí ãàäûíëàðà
ìÿõñóñ áèð òÿêÿááöðëÿ ýÿëèá [Ñóëòàí èëÿ Ñÿ-
ìÿäèí] ãàðøûñûíäàí êå÷äè. È.Ùöñåéíîâ.
ÒßÊßÁÁÖÐËÖ ñèô. âÿ çÿðô Èääèàëû, òÿøÿõ-
õöñëö, ëîâüà, ìöòÿêÿááèð, ôîðñëó. Òÿêÿááöðëö
àäàì. – Õàíïÿðè þçöíäÿí áÿäýöìàí, êå÷ìè-
øèíÿ àðõàéûí, òÿêÿááöðëö, ùå÷ êÿñè áÿéÿíìÿ-
éÿí, áèð ñþçëÿ, ëîâüà âÿ ôîðñëóäóð. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÊßÁÁÖÐËÖÊ èñ. Ëîâüàëûã, òÿøÿõõöñ,
èääèàëûëûã, ìöòÿêÿááèðëèê, ôîðñëóëóã. Àòàñûíûí
ÿëè àøàüû äöøìÿéèíäÿí [Íóðÿääèí] áèð î ãÿäÿð
ãÿì ÷ÿêìèðäè, ÷öíêè òÿáèÿòèíäÿ òÿêÿááöðëöê,
òÿøÿõõöñëöê ÿñëà éîõ èäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒßÊßËÄÓÇ èñ. [òÿê, ÿë âÿ ôàðñ. ...äóç – òÿê
ÿëëÿ òèêèëÿí] Èðàíäà, Îðòà Àñèéàäà, Àçÿð-
áàéúàíäà èïÿê ñàïëàðëà ÿéðè õÿòëÿð âÿ íÿáàòè
îðíàìåíòëÿð øÿêëèíäÿ òèðìÿ, ìàùóä, øàë âÿ ñ.
öçÿðèíäÿ áÿäèè òèêìÿ íþâö âÿ öñóëó. Ìÿõìÿð,
ìàùóä âÿ èïÿê ïàð÷àëàð òÿêÿëäóç ö÷öí ÿí ìö-
íàñèá ïàð÷àëàðäûð. “Àçÿðáàéúàí õàëã ñÿíÿòè”.
ÒßÊßËÄÓÇ×Ó èñ. Òÿêÿëäóç òèêÿí óñòà
(á à õ òÿêÿëäóç).
ÒßÊßËÄÓÇ×ÓËÓà èñ. Òÿòáèãè õàëã ñÿíÿ-
òèíèí òÿêÿëäóç òèêìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè.
Õàëã éàðàäûúûëûüûíûí áàøãà ñàùÿëÿðèíÿ íèñáÿ-
òÿí òÿêÿëäóç÷óëóã ñàùÿñè ÿí àç òÿäãèã îëóíàí
ñàùÿäèð. “Àçÿðáàéúàí õàëã ñÿíÿòè”.
ÒßÊßËßÍÌß “Òÿêÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÊßËßÍÌßÊ ô. 1. Áþéöéöá òÿêÿ îëìàã
(åðêÿê êå÷è ùàããûíäà).
2. ìÿú. çàð. Ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàã, áþéöê
îüëàí îëìàã, éåòêèíëÿøìÿê.
ÒßÊßËËÈ á à õ áèðÿëëè1. Òÿêÿëëè èøëÿìÿê.
ÒßÊßËËÖÔ èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Çÿùìÿòÿ,
ÿçèééÿòÿ ãàòëàøìà.
2. ×àïàëàìà.
3. Ñàõòà ùÿðÿêÿò, ñöíèëèê.
ÒßÊßÌÌÖË èñ. [ÿð.] Êàìàëà ÷àòìà, ìö-
êÿììÿëëÿøìÿ, òÿêìèëëÿøìÿ, áèòêèíëèê.
ÒßÊßÌÑÅÉÐßÊ ñèô. âÿ çÿðô Àääà-áóääà,
îðàäà-áóðàäà, ñåéðÿê. Áó ñþç èúëàñäà òÿ-
êÿìñåéðÿê ýöëöøìÿéÿ ñÿáÿá îëäó. ß.Âÿëèéåâ.
Ìåøÿíèí ÿòÿéèíäÿí, òÿêÿìñåéðÿê êîëëàðûí
ÒßÊßÐ
àðàñûíäàí ãàðàïàëòàðëû, èðèýþâäÿëè áèð àðâàä
÷ûõäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÒßÊßÐ èñ. [ÿð.] 1. Îõ ÿòðàôûíäà ôûðëàíûá
òÿêÿðëè íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè ùÿðÿêÿòÿ ýÿòè-
ðÿí äÿíäÿëè âÿ éà áöòþâ äàèðÿ; ÷àðõ. Ôàéòîí-
÷ó ìóøãóðäó. Òÿêÿðëÿðèí éåêíÿñÿã ñÿñè àò
àéàãëàðûíûí òàïïûëòûñûíà ãàðûøäû. Ì.Ùöñåéí.
Ýþé îòëàð éàòàðäû òÿêÿðëÿð àëòäà; Áåëÿúÿ äö-
øÿðäè áàüà èëê úûüûð. Í.Õÿçðè.
2. ìÿú. Òÿêÿðÿ îõøàéàí ùÿð úöð øåé; ãþâñ,
äàèðÿ. ßæäÿð þç-þçöíÿ ýöìöëäÿíèðäè; Ýöíÿøèí
òÿêÿðè äàùà åíèðäè. Ù.Ê.Ñàíûëû.
3. ìÿú. Îáðàçëû èôàäÿëÿðäÿ: òàëå, ãèñìÿò,
áÿõò. Äöíéàíûí òÿêÿðè ýåðèìè äþíäö; Éîõñà
öôöãëÿðäÿ ýöíÿøìè ñþíäö? Ñ.Âóðüóí.
◊ Òàðèõèí òÿêÿðèíè äþíäÿðìÿéÿ ÷àëûøìàã
– òàðèõè èíêèøàôûí ãàíóíàóéüóí ýåäèøèíèí ãà-
áàüûíû ñàõëàìàüà, ýåðèéÿ ãàéòàðìàüà ÷àëûø-
ìàã.
ÒßÊßÐÚÈÊ èñ. Êè÷èê òÿêÿð, áàëàúà ÷àðõ;
÷àðõúûã. Äèøëè òÿêÿðúèê. Îéóíúàüûí òÿêÿðúèéè.
ÒßÊßÐßÊ èñ. Òÿêÿðúèê. Øîôåð òðàêòîðó èøÿ
ñàëûá òÿêÿðÿéè éàâàø-éàâàø áóðìàüà, êÿíäèðèí
ýÿðýèíëèéèíè àðòûðìàüà áàøëàäû. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÊßÐËÈ ñèô. Òÿêÿðè îëàí, òÿêÿðëÿ ùÿðÿ-
êÿòÿ ýÿòèðèëÿí; ÷àðõëû. Òÿêÿðëè òðàêòîð.
ÒßÊßÐÂÀÐÈ ñèô. Òÿêÿð øÿêëèíäÿ îëàí;
ýèðäÿ, äàèðÿâè, ÷àðõ êèìè.
ÒßÊßÑÀÃÃÀË(ËÛ) ñèô. ×ÿíÿñèíäÿ àç óçóí
ñåéðÿê ñàããàëû îëàí. [Íÿúÿôàëû:] Àðûã, ýþäÿê,
òÿêÿñàããàë áèð êèøè åéâàíà ÷ûõäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÊßØ ñèô. ìÿù. Ëîâüà, þçöíö ÷ÿêÿí, þçö-
íö äàðòàí, ôîðñëó.
ÒßÊßÒßÊ á à õ òÿêáÿòÿê. Òÿêÿòÿê þùäÿ-
ñèíäÿí ýÿëìÿê. – Áöíéàä Úàíû èëÿ áåëÿ òÿêÿòÿê
ýþðöøìÿìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßÊÔÈÐ èñ. [ÿð.] äèí. êþùí. Êàôèð åëàí åòìÿ,
ìöðòÿä åëàí åòìÿ, ëÿíÿò îõóìà; êöôð, ëÿíÿò.

Òÿêôèð åòìÿê – ëÿíÿòëÿìÿê, ëÿíÿò îõó-
ìàã, êàôèð åëàí åòìÿê, ìöðòÿä åëàí åòìÿê,
äèíñèç åëàí åòìÿê. Çèääèìÿ ñþç äåéÿí îëñàéäû
åäÿðäèì òÿêôèð; Èøèìè ãóðäàëàñûí, êèìäÿ íÿ
úöðÿò âàð èäè? Ì.ß.Ñàáèð. [Ìèðçÿ Òóðàá:]
..Ìîëëàëàð ìÿíè òÿêôèð åòäèëÿð, ìÿíÿ áàáè
äåäèëÿð. Á.Òàëûáëû.
ÒßÊÝÞÇ(ËÖ) á à õ áèðýþçëö.
ÒßÊÙÀÊÈÌÈÉÉßÒËÈ ñèô. Ùàêèìèééÿò áèð
àäàìûí ÿëèíäÿ îëàí, ãåéðè-ìÿùäóä ùàêèìèé-
éÿòè îëàí. Òÿêùàêèìèééÿòëè èäàðÿ öñóëó.
ÒßÊÃÓËÏ(ËÓ)
ÒßÊÙÀÊÈÌÈÉÉßÒËÈËÈÊ èñ. Ùàêèìèééÿ-
òèí áèð àäàìûí ÿëèíäÿ òîïëàíìàñû; áèðèñèíèí
ãåéðè-ìÿùäóä ùàêèìèééÿòè.
ÒßÊÙÅÚÀËÛ á à õ áèðùåúàëû.
ÒßÊÙßÄËÈ á à õ áèðùÿäëè.
ÒßÊÙÖÚÅÉÐßËÈ ñèô. áèîë. Òÿê áèð ùöúåé-
ðÿñè îëàí, áèð ùöúåéðÿäÿí èáàðÿò îëàí. Òÿêùö-
úåéðÿëè éîñóíëàð. Òÿêùöúåéðÿëè èáòèäàè úàíëûëàð.
ÒßÊÈ 1. Úöìëÿäÿ àðçó áèëäèðÿí ùèññÿúèê.
Òÿêè ñèç ýÿëÿñèíèç. Òÿêè òåç ÷ûõûá ýåäÿéäèê. Òÿêè
ñÿí äåéÿí êèìè îëàéäû. – [Ýöëòÿêèí Àéäûíà:]
Ïàëòàð äà èñòÿìèðÿì, òÿêè ñÿí ôèêèð ÷ÿêìÿéÿñÿí,
íÿ åëÿéèðÿì ïàëòàðû? Ú.Úàááàðëû. Ìÿíñèç áó
äöíéàíûí îëñàí ãîíàüû; Íÿ îëàð, ñåâýèëèì,
ñàü îë òÿêè ñÿí. Ð.Ðçà. // ÿä. Êàø, êàø êè. Òÿêè
[Ìÿäÿä] Ýþâùÿðäÿí, Ùàúûéåâäÿí áèð õÿáÿð
áèëÿéäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Á à õ òÿê1 6-úû ìÿíàäà. [Ùàúû Ôÿðÿú:]
..Áÿäÿíèì ïîëàääàí áÿðê, þçöì ñàç, èéèðìè
éàøûíäà úàâàí òÿêè. Í.Âÿçèðîâ. ßìÿê úÿáùÿ-
ñèíäÿ äÿ ÷àëûøäû ÿñýÿð òÿêè; Àë èïÿê ïèæàìàäûð
áó ýöíñÿ ÿéíèíäÿêè. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒßÊÈÄ [ÿð.] 1. èñ. Áèð øåéèí öñòöíäÿ äóðìà,
èñðàð åòìÿ; èñðàðëà òÿëÿá åòìÿ; èñðàð. Ðÿèñèí òÿêè-
äèíÿ áàõìàéàðàã, Ñÿëèì ñàðû øèíåëè ýþòöðìÿäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
Òÿêèä åòìÿê (åëÿìÿê) – áèð
øåéèí öñòöíäÿ äóðìàã, èñðàðëà òÿëÿá åòìÿê,
èñðàð åòìÿê. Àòàñû ÷îõ òÿêèä åäÿíäÿ ßìèðàñ-
ëàí äåäè: – Äÿäÿ, ìÿí ìÿêòÿáÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì.
Îðàäà ìîëëà àäàìûí àéàüûíû ôàëàããàéà ñàëûá
äþéöð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ìÿøÿäèáÿé áèð äÿ òÿêèä
åëÿäè, óøàã ðàçû îëäó. Ì.Ùöñåéí.
2. Òÿêèäëÿ øÿêëèíäÿ – á à õ òÿêèäÿí.
ÒßÊÈÄßÍ çÿðô [ÿð.] Òÿêèä åäÿðÿê, òÿêèäëÿ,
èñðàðëà. [×îïî:] Òÿêèäÿí ñþéëÿäèì êè, îíóí
íèúàòû îðäó òîïëàéûá, õàãàíûí ùöúóìóíäàí
þçöíö ìöäàôèÿ åòìÿñèíäÿäèð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÊÈÄËÈ ñèô. Òÿêèä åäÿðúÿñèíÿ, èñðàðëû,
èíàäëû. Ìèäùÿäèí òÿêèäëè òÿëÿáëÿðè êîìàíäèðèí
öðÿéèíÿ òÿñèð åëÿìèøäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÊÈÐ ñèô. Ãûðìûçû ëÿëÿêëè (ãóøëàð ùàã-
ãûíäà); ãûçûë ïóëëó, ãûðìûçû àüúàëû (áàëûãëàð
ùàããûíäà).
ÒßÊÃÀÒ(ËÛ) á à õ áèðãàò(ëû).
ÒßÊÃÎË(ËÓ) á à õ òàéãîëëó. Òÿêãîëëó êèøè.
ÒßÊÃÓËÏ(ËÓ) á à õ áèðãóëïëó. Áó ÷þëö
øóìëàðêÿí 75 ñàíòèìåòð äÿðèíëèêäÿí ãûðìûçû
ýèëäÿí ùàçûðëàíìûø ãàäûí ôèãóðóíà îõøàð áèð
òÿêãóëï ãàá òàïìûøäûëàð. (Ãÿçåòëÿðäÿí).
297
ÒßÊËßÌß
ÒßÊËßÌß “Òÿêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÊËßÌßÊ ô. ßòðàôûíäàêûëàðäàí, éàíûí-
äàêûëàðäàí âÿ éà éîëäàøëàðûíäàí àéûðûá òÿê
ãîéìàã, òÿúðèä åòìÿê. Àõûðäà [äÿëèëÿðè] áèð-
áèðëÿðèíäÿí àéðû ñàëûá òÿêëÿäèëÿð. “Êîðîüëó”.
// Òÿê îëìàüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê öçÿðèíÿ àòûë-
ìàã âÿ éà ñûõûøäûðìàã. [Òåëëè Øåéäàéà:] Åøèò-
äèì, áàëà, åøèòäèì, îðäà, èíñòèòóòäà ñÿíè íåúÿ
òÿêëÿéèáëÿð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Òÿêëèêäÿ ýþ-
ðöøìÿê, äàíûøìàã.
ÒßÊËßÍÌß “Òÿêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÊËßÍÌßÊ ô. Éîëäàøëàðûíäàí, éàíûíäà-
êûëàðäàí àéðûëûá òÿê ãàëìàã, òÿê þçö ãàëìàã.
[Äóðíà] äîëó òîðáàíû ÷èéíèíÿ àëûá, ãûçëàðäàí
àðàëàíäû, òÿêëÿíèá êÿíäÿ òÿðÿô ýåòäè. ß.Âÿëèéåâ.
[ßäùÿì] áèëèðäè êè, Ñÿëèì òÿêëÿíÿíäÿ þç òÿñèð
ýöúöíö õåéëè èòèðèð, ÷àøûð, òÿíòèéèð. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÊËÈÔ èñ. [ÿð.] 1. Ãÿáóë åäèëìÿê ö÷öí
èðÿëè ñöðöëÿí ôèêèð. [Úÿìèëÿ] êèìñÿíèí òÿêëèôèíè
éåðÿ ñàëìàìûø, áèð íå÷ÿ ýÿíú îüëàíëà áÿðàáÿð
îéíàìûøäû. Ñ.Ùöñåéí. Àäàìëàðûí ÷îõó ìÿì-
íóíèééÿòëÿ þç þùäÿñèíÿ éåíè âÿçèôÿëÿð ýþòöðìöø
âÿ èøèí ñöðÿòëÿ ýåòìÿñè ö÷öí áèð ÷îõ ÿìÿëè òÿê-
ëèôëÿð èðÿëè ñöðìöøäö. ß.Ñàäûã.
2. Áàøãàëàðûíûí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðèëÿí ìÿ-
ñÿëÿ, îíóí ùàããûíäà èðÿëè ñöðöëÿí ðÿé. ßæäÿð
ýóðóëòóíó êÿñèá, òÿêëèôè ñÿñÿ ãîéäó.. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ. // Íàìèçÿä èðÿëè ñöðìÿ. Ìèëëè Ìÿúëèñÿ
äåïóòàòëûüà íàìèçÿä ùàããûíäà òÿêëèô.
3. Áèð èøè ýþðìÿéÿ äÿâÿò åòìÿ; äÿâÿò. Ñààò
èêè òàìàìäà îòàã ýÿíú ãîíàãëàð èëÿ äîëìóøäó.
Áèð àçäàí ñîíðà Íóðÿääèí ãîíàãëàðûíû éåìÿê
îòàüûíà òÿêëèô åòäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ..Ãóëëóã÷ó
ãûç ñîë òÿðÿôäÿêè ãàïûíû à÷ûá, [Ðöñòÿì áÿéÿ]
îòàüà áàõìàüû òÿêëèô åëÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
4. Ýþñòÿðèø, ÿìð. Ìÿøÿäè Ùÿñÿíèí òÿêëèôèíÿ
“áàø öñòÿ”äÿí þçýÿ úàâàá òàïìàéûá äóðäóì
àéàüà... ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ìèëèñ íÿôÿðëÿðè ìà-
øûíäàí äöøöá, øèíåëëÿðèíè ñîéóíäóëàð âÿ òÿêëèô
ýþçëÿìÿäÿí äÿùíÿ, éàáà ýþòöðöá, êîë ãûðìà-
üà áàøëàäûëàð. ß.Âÿëèéåâ.
5. Áîðú, âÿçèôÿ. Öçÿðèíÿ òÿêëèô äöøìÿê.
◊ Òÿêëèôèíè áèëìÿê (ãàíìàã) – íÿ åäÿúÿ-
éèíè áèëìÿê, þùäÿñèíÿ äöøÿí âÿçèôÿíè äÿðê
åòìÿê. [Ìöñàôèð:] Åé ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð!..
Èêè êÿëìÿ ñþçöìöç âàð, äåéÿê, åøèäèí ñîíðà
ñèç äÿ òÿêëèôèíèçè áèëèí, áèçÿ äÿ êþìÿê åëÿéèí.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ñöëåéìàí áÿé:] Ìÿí
298
ÒßÊÌßÍÀËÛ
óøàã äåéèëÿì âÿ þç òÿêëèôèìè ÷îõ éàõøû ãàíû-
ðàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÊËÈÔÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô ßäÿá íîðìàëàðûíû,
íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíû ýþçëÿìÿéÿí, ùþðìÿò ýþç-
ëÿìÿéÿí; ùÿéàñûç, ÿäÿáñèç, ñûðòûã. Òÿêëèôñèç
àäàì. Òÿêëèôñèç è÷ÿðè ýèðìÿê.
ÒßÊËÈÔÑÈÇÚß(ÑÈÍß) çÿðô Ùþðìÿòñèçúÿ-
ñèíÿ, íÿçàêÿòñèçëèêëÿ, ùÿéàñûçúàñûíà, ñûðòûãúà-
ñûíà, ðÿñìèééÿò ýþçëÿìÿäÿí.
ÒßÊËÈÔÑÈÇËÈÊ èñ. Òÿêëèôñèç àäàìûí ùÿðÿ-
êÿò òÿðçè; ùþðìÿòñèçëèê, ÿäÿáñèçëèê, íÿçàêÿò-
ñèçëèê, ñûðòûãëûã; ùþðìÿò, ðÿñìèééÿò ýþçëÿìÿìÿ.
ÒßÊËÈÊ èñ. 1. Îíëóãäà áèðèíúè, ÿí êè÷èê ñàé;
ùÿìèí ñàéû èôàäÿ åäÿí 1 (áèð) ðÿãÿìè. // ×îõ-
ðÿãÿìëè ÿäÿäëÿðèí àõûðûíúû ðÿãÿìè. Éöçëöê,
îíëóã âÿ òÿêëèê.
2. Éàëãûçëûã, òÿê îëìà; òÿê ãàëìûø àäàìûí
ùàëû. Áÿëè! Èíäè ìÿí òÿêÿì âÿ áó òÿêëèéèìëÿ äÿ
ôÿõð åäèðÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Áèðäÿí Ìàéàéà
åëÿ ýÿëäè êè, ãÿðèáëèê, òÿêëèê ùèññ åòäèéè áó ãÿðè-
áÿ éåðëÿðäÿ Ãàðàøäàí áàøãà áèð öìèäè éîõäóð.
Ì.Èáðàùèìîâ. // ßðè îëìàéàí àðâàäûí âÿ éà
àðâàäû îëìàéàí êèøèíèí ùàëû; äóëëóã, ÿðñèçëèê
âÿ éà àðâàäñûçëûã. [Ñóëòàí áÿé:] Îëìóð, òÿêëèê
ìÿíÿ ÿë âåðìèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ýöëñÿíÿì] ÿðè
þëÿíäÿí áÿðè òÿêëèéèí àüðûñûíû ýåòäèêúÿ äàùà
÷îõ äóéóðäó. Ì.Ùöñåéí.
3. Áèð ìàíàò äÿéÿðèíäÿ îëàí ïóë; áèðìàíàò-
ëûã, ìàíàòëûã. ..Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÷ûõäû åøèéÿ âÿ
áèð ãÿäÿð éóáàíûá ýÿëäè, îòóðäó âÿ úèáèíäÿí
áèð áåøëèê âÿ èêè òÿêëèê ÷ûõàðûá ãîéäó Õóäàéàð
áÿéèí ãàáàüûíà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒßÊËÈÊÄß çÿðô 1. Òÿêúÿ, àéðûúà, éàëãûç.
Øàèð òÿêëèêäÿ îòóðóá, ñààòëàðëà õÿéàëà äàëìàüû
äà ÷îõ ñåâèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Áàøãàñûíûí âÿ éà áàøãàëàðûíûí êþìÿéè
îëìàäàí; òÿêáÿòÿê, òÿê þçö, òÿêáàøûíà. Ñöëö
òÿêëèêäÿ ßëèãóëó èëÿ áàúàðìàäû, ßëèãóëó éåð-
äÿí ãàëõûá Ñöëöéÿ áèð àüàú âóðäó. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
ÒßÊËÖËß èñ. Áèð ëöëÿñè îëàí òöôÿíý, éà
òàïàí÷à. Ãàðàêèøè .. ýàù Øàùìàðà, ýàù Éóñèôÿ,
ýàù äà òÿêëöëÿñèíÿ áàõûá ãàïûäàí ÷ûõäû. Á.Áàé-
ðàìîâ. // ñèô. Áèð ëöëÿñè îëàí. [Ñÿëèì] þçöíÿ áèð
äÿñò éàõøû îâ ïàëòàðû, ðåçèí ÷ÿêìÿ âÿ áèð òÿêëöëÿ
ãàòëàìà òöôÿíý àëìûøäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÒßÊÌßÍÀËÛ ñèô. äèë÷. Àíúàã áèð ìÿíàñû
îëàí (÷îõìÿíàëû ÿêñè). Òÿêìÿíàëû ñþç.
ÒßÊÌßÍÀËÛËÛÃ
ÒßÊÌßÍÀËÛËÛà èñ. äèë÷. Áèð ìÿíàñû îëìà
(÷îõìÿíàëûëûã ÿêñè). Ñþçöí òÿêìÿíàëûëûüû.
ÒßÊÌÈË èñ. [ÿð.] êëàñ. Áèð èøèí ãóðòàðìàñû,
ñîíà ÷àòìàñû, áèòìÿñè.
Òÿêìèë åòìÿê êëàñ.
– ãóðòàðìàã, ñîíà éåòèðìÿê, áèòèðìÿê, áàøà
÷àòäûðìàã, òàìàìëàìàã. Ñþéëÿ ìÿíÿ: – Ýÿð
åéëÿìÿñÿì äÿðñèìè òÿêìèë; Ýèðìÿç áàøûìà
ÿð ñþçö, ýÿð áèòìÿñÿ òÿùñèë. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
// Áöòöí, òàì, ÿñêèêñèç, íþãñàíñûç, êÿñèðñèç.

Òÿêìèë îëìàã – ãóðòàðìàã, òàìàìëàíìàã.
[Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë:] ..Èêèíúè êöðÿíèí èêñèðè-
íèí òÿêìèë âÿ òàìàì îëìàüûíà áèð àé ãàëûáäûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÒßÊÌÈËËßØÄÈÐÈËÌß “Òÿêìèëëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÊÌÈËËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Äàùà
éàõøû, äàùà ìöêÿììÿë ùàëà ýÿòèðèëìÿê; ìö-
êÿììÿëëÿøäèðèëìÿê. Íåôò÷ûõàðìà öñóëëàðû ýåò-
äèêúÿ òÿêìèëëÿøäèðèëèð.
ÒßÊÌÈËËßØÄÈÐÌß “Òÿêìèëëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ. Óñòàëûüû òÿêìèëëÿøäèðìÿ. Òåõíèêàíû
òÿêìèëëÿøäèðìÿ.
ÒßÊÌÈËËßØÄÈÐÌßÊ ô. Äàùà éàõøû, äàùà
ìöêÿììÿë ùàëà ýÿòèðìÿê, ìöêÿììÿëëÿøäèð-
ìÿê. Íåôòàéûðìà öñóëëàðûíû òÿêìèëëÿøäèðìÿê.
ÒßÊÌÈËËßØÌß “Òÿêìèëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÊÌÈËËßØÌßÊ ô. Äàùà éàõøû, äàùà
ìöêÿììÿë ùàëà ýÿëìÿê; ìöêÿììÿëëÿøìÿê.
ÌÒÑ-ëÿð áèðëÿøèá òÿêìèëëÿøÿíäÿ Ùàòÿìîâ äà ..
èøÿ ÷îõ úèääè ýèðèøìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÊÌÈËËÈËÈÊ èñ. Òÿêìèë îëìà, ìöêÿì-
ìÿëëèëèê, íþãñàíñûçëûã, êÿñèðñèçëèê. Éàüëàìà
ñèñòåìèíèí òÿêìèëëèëèéè.
ÒßÊÍß èñ. 1. ßñàñÿí õÿìèð éîüóðìàã ö÷öí
èøëÿäèëÿí äÿðèí, èðè, òàõòà ìÿòáÿõ àëÿòè; äÿðèí
òàáàã. Ìÿëÿê áàúû äèçëÿðè öñòÿ îòóðóá, êÿíäëè
ãàäûíëàðà ìÿõñóñ òÿìêèí âÿ ñÿëèãÿ èëÿ òÿêíÿäÿ
õÿìèð éîüóðóðäó. ß.Ñàäûã. Áóðàäà òÿêíÿ, òà-
áàã, îõëîâ, ãàçàí, ñàúàéàã âÿ éåìÿê-è÷ìÿéÿ
ýÿðÿê îëàí ñàèð ãàá-ãàúàã àç äåéèëäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
2. Åêñêàâàòîðóí ÷àëîâó. Éàðûì òîí àüûðëû-
üûíäà îëàí òÿêíÿ éöíýöë áèð òîï êèìè áèð òÿðÿô-
äÿí î áèðè òÿðÿôÿ òóëëàíûðäû. ß.Ñàäûã. Ìàçóòà
áóëàøìûø òîðïàã ñàùÿñèíèí êè÷èê ïàð÷àñûíû íÿ-
ùÿíý áèð åêñêàâàòîðóí òÿêíÿñè èëÿ ÷åâèðìèøäè-
ëÿð. É.ßçèìçàäÿ.
3. Áèð òÿêíÿ òóòàí ìèãäàð. Èêè òÿêíÿ áóüäà.
Ö÷ òÿêíÿ óí. – Òàìàì áîøàëäû àíáàð; Áèðúÿ
òÿêíÿ óíóì âàð. Ñ.Âóðüóí.
ÒßÊÐÀÐ-ÒßÊÐÀÐ
ÒßÊÐÀÐ èñ. [ÿð.] Áèð èøè áèð äàùà, éåíèäÿí
ýþðìÿ, áèð íå÷ÿ äÿôÿ åòìÿ; áèð ñþçö áèð äàùà,
éåíèäÿí ñþéëÿìÿ. Ìÿãàëÿäÿ òÿêðàð ÷îõäóð.
– [Øåéõ Ñÿíàí:] Èáí Ìÿðéÿì àñûëäû äàðÿ,
ôÿãÿò; Îíó òÿêðàðÿ âàðìûäûð ùàúÿò? Ù.Úàâèä.
Éÿãèí êè, òÿáèÿò äÿ ñÿíÿò êèìè òÿêðàðû ñåâìèð.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Êàçûì
ÿëëÿðèíè òÿêðàð äþøöíÿ ãîéóá áàø ÿéäè, ñîíðà
äèçè öñòÿ äþøÿê÷ÿñèíèí öñòöíäÿ îòóðäó. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ìåùðèáàí òÿêðàð ùèðñëÿíäè. Ñ.Ùöñåéí.

Òÿêðàð åòìÿê – á à õ òÿêðàðëàìàã. Åëäàð
ãàéûäûá ýÿëäèêäÿ Äàøäÿìèð ÿìèíèí ñþçëÿðèíè
òÿêðàð åòäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ëÿìàíûí Ñåéìóð
ùàããûíäà äåäèêëÿðèíè î äà åéíèëÿ àíàñû ö÷öí
òÿêðàð åäèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè; // äÿðñè âÿ éà
áàøãà áèð øåéè äàùà äÿðèíäÿí ìÿíèìñÿìÿê
ö÷öí òÿêðàðÿí îõóìàã. Ìÿñÿëÿíè òÿêðàð ùÿëë
åòìÿê. – [Íóðèééÿ:] Êå÷äèéèìèç áöòöí ðèéà-
çèééàò äöñòóðëàðûíû, ãàéäàëàðûíû áèð äÿ òÿêðàð
åòäèì. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßÊÐÀÐÅÄÈËÌßÇ ñèô. Òàéû-áÿðàáÿðè îë-
ìàéàí, òÿêðàð åäèëÿ áèëìÿéÿí. Òÿêðàðåäèëìÿç
ñÿíÿò ÿñÿðè.
ÒßÊÐÀÐßÍ çÿðô [ÿð.] Òÿêðàð îëàðàã,
òÿêðàð-òÿêðàð. Êÿðèìçàäÿ, Ñÿíóáÿðèí ýþçöíöí
è÷èíÿ áàõûá, Ùÿìèøÿéåâèí ôèêðèíè òÿêðàðÿí òÿñ-
äèã åëÿäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÊÐÀÐËÀÌÀ “Òÿêðàðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒßÊÐÀÐËÀÌÀà ô. Òÿêðàðÿí åòìÿê, áèð
øåéè íå÷ÿ äÿôÿ åòìÿê; áèð ñþçö éåíÿ äÿ, áèð
äàùà, éåíèäÿí ñþéëÿìÿê. Åëÿ áèë òÿáèÿò áèð øàèð
êèìè; Ñåâäèéè ìèñðàíû òÿêðàðëàìûøäûð. Í.Õÿçðè.
[Ñÿìÿíäÿð:] Èêè-ö÷ àíëàìàçûí äåäèêëÿðèíè
íèéÿ òÿêðàðëàéûðñàí, àé àíà? Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÊÐÀÐËÀÍÌÀ “Òÿêðàðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒßÊÐÀÐËÀÍÌÀà ìÿúù. Òÿêðàðÿí åäèë-
ìÿê, áèð íå÷ÿ äÿôÿ åäèëìÿê, òÿêðàð îëóíìàã;
òÿêðàðÿí, éåíèäÿí, áèð äàùà ñþéëÿíìÿê. Ñþù-
áÿò òÿêðàðëàíäû. Ñÿùâëÿð òÿêðàðëàíäû. Ãàïûíûí
çÿíýè òÿêðàðëàíäû.
ÒßÊÐÀÐËÀÒÌÀ “Òÿêðàðëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÒßÊÐÀÐËÀÒÌÀà èúá. Òÿêðàðÿí åòäèð-
ìÿê, áèð èøè áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýþðäöðìÿê, òÿêðàð
åòäèðìÿê.
ÒßÊÐÀÐÎËÓÍÌÀÇ á à õ òÿêðàðåäèëìÿç.
ÒßÊÐÀÐ-ÒßÊÐÀÐ çÿðô Òÿêðàðÿí, áèð
íå÷ÿ äÿôÿ, äÿôÿëÿðëÿ. Äèíëÿìèøÿì ýÿíú èêÿí
Áàêûäà òÿêðàð-òÿêðàð; Ñèçèí Øèðâàíçàäÿíè, áè-
çèì Øèðâàíçàäÿíè. Ñ.Ðöñòÿì.
299
ÒßÊÐÈÐ
ÒßÊÐÈÐ èñ. [ÿð.] Òÿêðàðëàìà, òÿêðàð.
ÒßÊÑßÑËÈ ñèô. ìóñ. Éàëíûç áèð ñÿñëÿ èôà
åäèëÿí, áèð ñÿñäÿí èáàðÿò îëàí. Áåëÿëèêëÿ, ÿââÿë-
ëÿð éàëíûç òÿêñÿñëè îëàí ìóñèãè ýåòäèêúÿ ÷îõ-
ñÿñëè ìóñèãè èëÿ ÿâÿç åäèëìèøäèð. ß.Áÿäÿë-
áÿéëè.
ÒßÊ-ÒßÊ ñèô. âÿ çÿðô 1. Áèðáÿáèð, áèð-áèð,
àéðû-àéðûëûãäà. Ìèðãàñûì ìîëëàëàðûí áÿçèëÿðèíÿ
òÿê-òÿê ñàëàì âåðìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Ùÿðäÿíáèð, àðàáèð, áÿçÿí, íàäèð. Ìÿíè äÿ
éîðäóãúà àðàáèð øÿùÿð; Ìóüàíûí ñåéðèíÿ ÷û-
õûðàì òÿê-òÿê. Ñ.Âóðüóí. [Úîüðàôèéà ìöÿëëèìè]
àíúàã òÿê-òÿê ùàëëàðäà ýèìíàçèñòëÿðÿ éöêñÿê
ãèéìÿò âåðÿðäè. Ã.Èëêèí.
3. Áèðýÿ äåéèë, àéðû-àéðûëûãäà áèð-áèð, àéðû-
àéðû. Ùàìû òÿê-òÿê ýÿëèá Úÿôÿðãóëó èëÿ ÿë-ÿëÿ
ýþðöøäö. Ãàíòÿìèð. Áó ãóøëàð ÷îõ âàõò òÿê-
òÿê, áÿçÿí äÿ úöò-úöò ýÿçÿð, ..éàëíûç äöç öñòëÿ-
ðèíÿ ÷ûõäûãäà ùàâàéà ãàëõàðëàð. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
4. Àääà-áóääà, áèð-áèðèíäÿí àðàëû. Þòÿäÿ-
áÿðèäÿ òÿê-òÿê óëäóçëàð ôÿðã åäèëèðäè. Ñ.Ùö-
ñåéí. Êöëÿê àüàúëàðû ýÿòèðèð äèëÿ; Ôÿíÿðëÿð
àëûøûð éîëëàðäà òÿê-òÿê. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÒßÊ-ÒßÍÙÀ ñèô. âÿ çÿðô Éàëãûç, òÿê,
òÿêúÿ. Úÿëàë èíäè òÿê-òÿíùà èäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
Àüàïïàã õàëàò ýåéèíìèø Àéäûí òÿê-òÿíùà þç
îòàüûíäà îòóðóá ýþçëÿéèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßÊÒßÑßÐÐÖÔÀÒ×Û èñ. Àéðûúà ìöñòÿãèë
òÿñÿððöôàòû îëàí âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû àðòåëèíèí
öçâö îëìàéàí êÿíäëè. Òÿêòÿñÿððöôàò÷û ÿìëàêû.
ÒßÊ-ÒÖÊ ñèô. Òÿê-òÿê, àðàáèð. Àíúàã òÿê-
òöê öñòöþðòöëö ôàéòîíëàð è÷èíäÿ ìèíèêëÿð ýþðö-
íöðäö. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. [Êîðîüëó:] Äîüðóäóð,
èíäè äÿ àðàìûçäà òÿê-òöê çèéàëûëàð òàïûëûð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÊÉß1 èñ. [ÿð.] 1. êþùí. Ñþéêÿíÿúÿê, äà-
éàíàúàã.
Òÿêéÿ åëÿìÿê (åòìÿê) – 1) ñþé-
êÿíìÿê, äàéàíìàã. Ðçàãóëóõàí ñóéó è÷äèê-
äÿí ñîíðà áàëûøà òÿêéÿ åäèá, éàâàø-éàâàø ýþç
éàøû òþêìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè; // ñþé-
êÿìÿê, äàéàìàã, äÿñòÿêëÿìÿê. [Ìîëëà Ùÿ-
ìèä:] Áàøûíû éóõàðû ãîâçóéóá, ýþçöíö ÷àäûðûí
ñÿãôèíÿ äèêèá, ñàü ÿëèíèí áàø áàðìàüû èëÿ ÷ÿíÿ-
ñèíÿ òÿêéÿ åäèá, .. úàâàá âåðèð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ; 2) ÿñàñëàíìàã, èñòèíàä åòìÿê. Ðÿñìè
ìÿíáÿäÿí áèçÿ ÷àòàí áÿçè ìÿëóìàòà òÿêéÿ åò-
ñÿê, ýþðÿðèê êè, êå÷ÿí èë òÿùñèëè ãóðòàðàí îí
ñÿêêèç íÿôÿð [àçÿðáàéúàíëû] ìàìàëàðûí áèð
300
ÒßÃÀÇÀ
÷îõó êÿíäëÿðÿ äàüûëûáäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ.
2. Ìÿùÿúúÿð, ñþéêÿíÿúÿê, ñöðàùè. Ãÿðÿíôèë
áàúû åéâàíûí òÿêéÿñèíÿ éàõûíëàøàðàã .. ñÿñëÿäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßÊÉß2 èñ. [ÿð.] Òÿðèãÿò÷èëÿðèí, äÿðâèø-
ëÿðèí àéèí èúðà åòäèêëÿðè éåð. Äÿðâèøëèêäÿí
õÿáÿðè éîõ, ýåúÿ-ýöíäöç òÿêéÿ àõòàðûð. (Àòà.
ñþçö). Îäóð êè, ùÿð áèð òîéà, òÿçèéÿéÿ, òÿêéÿéÿ
àäàì ÷àüûðìàã ëàçûì îëñà, áóíó äà Ùàúû Òà-
üûéà òàïøûðûðëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Òÿçèéÿ,
éàñ, ùöçð éåðè. Áèð ýöí, áàùàðûí ñîí àéûíäà
Øÿðÿáàíû õàíûì ãîíøóéà òÿêéÿ éåðèíÿ ýåò-
ìèøäè. Å.Ñóëòàíîâ.
Òÿêéÿ ñàõëàìàã – ùöçð
ìÿúëèñè ãóðìàã, òÿçèéÿäàðëûã åòìÿê. Ìÿùÿð-
ðÿìëèê ìöíàñèáÿòèëÿ áó êàðâàíñàðàíûí ùÿ-
éÿòèíäÿ òÿêéÿ ñàõëàéûá òÿçèéÿäàðëûã åäèëÿðäè.
Ñ.Ùöñåéí.
ÒßÊÉßËßÍÌß “Òÿêéÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÊÉßËßÍÌßÊ ô. Ñþéêÿíìÿê, äàéàã
âåðìÿê, äàéàíìàã. ×îìàüà òÿêéÿëÿíìÿê. –
[ßñýÿð] òÿêéÿëÿíäèéè ÷àíòàäàí áàøûíû ãàë-
äûðäû. Ù.Íÿçÿðëè.
ÒßÊÇÈÁ èñ. [ÿð.] Áèð ìÿëóìàòûí, õÿáÿðèí,
øàéèÿíèí âÿ ñ.-íèí éàëàí îëäóüóíó ìÿëóìàò,
÷ûõûø, ìÿãàëÿ âÿ ñ. èëÿ ñöáóò åòìÿ; éàëàíëàìà.

Òÿêçèá åòìÿê – éàëàí îëäóüóíó, äîüðó
îëìàäûüûíû ñöáóò åòìÿê, åëàí åòìÿê, áèëäèð-
ìÿê. Ìÿðäàí áèð ñþç äåìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäè,
ýÿëèíèí ùàëÿò âÿ ùÿðÿêÿòè ãàéûíàíàíûí èôòèðà-
ñûíû òÿêçèá åäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÊÇÈÁÅÄÈËÌßÇ, ÒßÊÇÈÁÎËÓÍÌÀÇ
ñèô. Òÿêçèá îëóíà áèëìÿéÿí; ìöáàùèñÿñèç,
øöáùÿñèç. Òÿêçèáåäèëìÿç (òÿêçèáîëóíìàç)
ôàêò. – Àçÿðáàéúàíûí ÿôñàíÿ âÿ íàüûëëàðû
[Íàçëû ö÷öí] òÿêçèáîëóíìàç áèð ùÿãèãÿò êèìè
éûüûëûá, ñèíÿäÿôòÿðèíäÿ ñÿáò îëóíìóøäó.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÃÀÖÄ èñ. [ÿð.] 1. Òÿëÿáÿëÿðÿ, àñïèðàíò-
ëàðà ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ âåðèëÿí ïóë ìöàâè-
íÿòè, éàðäûìû; ñòèïåíäèéà.
2. Á à õ ïåíñèéà. Ôÿðäè òÿãàöä. Òÿãàöä àë-
ìàüà áèð èëè ãàëûá. Òÿãàöäÿ ÷ûõìàã. – Òÿãà-
öäëÿ ñàõëàéûðäû; Èíäè àíà êþðïÿëÿðè. Ì.Äèëáàçè.
ÒßÃÀÖÄ×Ö èñ. âÿ ñèô. 1. Òÿãàöä àëàí òÿ-
ëÿáÿ; ñòèïåíäèéà÷û. Òÿãàöä÷ö òÿëÿáÿ.
2. Á à õ ïåíñèéà÷û.
ÒßÃÀÇÀ èñ. [ÿð.] êëàñ. Òÿëÿá. Íå÷èí äÿ-
éèøìÿñèí ôèêðè èíñàíûí; Òÿãàçàñû äåéèëìè áó,
ÒßÃÄÈÌ
äöíéàíûí. À.Ñÿùùÿò. ßðáàáè-ãÿëÿìèìèçÿ áîðú-
äóð [ãÿçåòèí] ìöíäÿðèúàòûíû õåéèðëè âÿ çÿìà-
íÿíèí òÿãàçàñûíà ìöâàôèã ìÿëóìàò èëÿ äîëäóð-
ñóí. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÒßÃÄÈÌ èñ. [ÿð.] Áèð øåéè âåðìÿê ö÷öí
ÿëèíäÿ òóòàðàã áèðèíèí (àäÿòÿí áþéöê âÿ éà
ùþðìÿòëè áèð øÿõñèí) ùöçóðóíà ýÿòèðìÿ, îíà
âåðìÿ.
Òÿãäèì åòìÿê – 1) âåðìÿê ö÷öí
ÿëèíäÿ òóòàðàã áèðèíèí (àäÿòÿí áþéöê âÿ éà
ùþðìÿòëè áèð øÿõñèí) ãàáàüûíà ýÿòèðìÿê, âåð-
ìÿê. Äþðä íÿôÿð ýþçÿë êÿíèç ÿëâàí éåìÿêëÿð
ýÿòèðèá, ãàäûíà âÿ Ôÿõðÿääèíÿ òÿãäèì åòäèëÿð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè; 2) òàíûø åòìÿê. Èøÿ éåíè ãÿáóë
îëóíàíëàðû áèð-áèð ñåõ ìöäèðèíÿ òÿãäèì åòäè-
ëÿð. – Òåéìóð áÿé åâ ñàùèáÿñèíè âÿ ãûçûíû ìö-
ñàôèðëÿðÿ òÿãäèì åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè; 3) åëìè
øóðà, èúëàñ âÿ ñ.-íèí ìöçàêèðÿñèíÿ, òÿñäèãèíÿ
âåðìÿê. Äèññåðòàñèéà èøèíè ìöäàôèÿéÿ òÿãäèì
åòìÿê. – Ìåìàð Ñàäûãçàäÿíèí òÿãäèì åòäèéè
ëàéèùÿëÿð ñàëîíäàêûëàð òÿðÿôèíäÿí òÿãäèð åäèëäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÃÄÈÌÀÒ èñ. [ÿð. “òÿãäèì” ñþç. úÿìè]
ðÿñ. Éóõàðû òÿøêèëàòëàðà éàçûëû ìÿëóìàò, ìöðà-
úèÿò, éàçûëû áÿéàíàò. Ìöêàôàò ùàããûíäà òÿãäè-
ìàò éàçìàã.
ÒßÃÄÈÐ èñ. [ÿð.] 1. Ãÿáóë (åòìÿ), áÿéÿí-
ìÿ, ãèéìÿòëÿíäèðìÿ, àëãûøëàìà; äÿéÿðèíè,
ÿùÿìèééÿòèíè àíëàìà. [Áóüàú] .. àòàñûíûí
òÿùñèí âÿ òÿãäèðèíè ãàçàíàúàãäû. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
Òÿãäèð åòìÿê – ãÿáóë åòìÿê, áÿ-
éÿíìÿê, ãèéìÿòëÿíäèðìÿê, àëãûøëàìàã. Íÿ
ãÿäÿð êè Úàâàùèð àòàñûíûí åâèíäÿ èäè, ùå÷ êÿñ
áóíóí èøèíè òÿãäèð åòìÿéèðäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Çàëäà ìöõòÿëèô ñÿñëÿð åøèäèëäè. Êèìè Çåéíÿáèí
òÿêëèôèíè òÿãäèð åäèð, êèìè øöáùÿ àëòûíà àëûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
2. êëàñ. Ãèñìÿò, íÿñèá, òàëå (áÿçÿí “òÿãäèðè-
ãÿçà” øÿêëèíäÿ). [Êÿðÿì:] Áèçÿ áåëÿ èìèø òÿã-
äèðèí èøè; Àõûòäû ýþçöìäÿí ãàí èëÿ éàøû. “ßñëè
âÿ Êÿðÿì”.
3. ...òÿãäèðäÿ – øÿðò áèëäèðèð; ...ùàëäà, ÿýÿð...
Ýÿëäèéè òÿãäèðäÿ (ÿýÿð ýÿëñÿ, ýÿëÿðñÿ).
ßêñ
òÿãäèðäÿ – ÿêñ ùàëäà, áåëÿ îëìàäûãäà. [Ïàð-
òèçàíëàð] ÿêñ òÿãäèðäÿ [Ñèëàíû] áó äþéöøÿ ýþí-
äÿðìÿçäèëÿð. Ñ.Âÿëèéåâ. Î òÿãäèðäÿ – åëÿ îë-
äóãäà (îëñà), î ùàëäà.
ÒßÃÄÈÐßËÀÉÈà ñèô. Òÿãäèð åäèëÿ áèëÿí;
áÿéÿíèëìÿëè, éàõøû. Òÿãäèðÿëàéèã òÿøÿááöñ.
Òÿãäèðÿëàéèã ùÿðÿêÿò.
ÒßÃËÈÄ
ÒßÃÄÈÑ èñ. [ÿð.] êëàñ. Ìöãÿääÿñ áèëìÿ,
ìöãÿääÿñëÿøäèðìÿ, ñèòàéèø åòìÿ, òàïûíìà.

Òÿãäèñ åòìÿê – ìöãÿääÿñëÿøäèðìÿê, ñè-
òàéèø åòìÿê, òàïûíìàã. [Áèð ìÿëÿê Øåéõ
Ñÿíàíà:] Ñÿíè òÿãäèñ åäÿð ìÿëÿêëÿð, èíàí;
Ùå÷ òÿëàø åòìÿ ýÿë, áþéöê Ñÿíàí! Ù.Úàâèä.
[Ðóùíÿâàç:] Òîëñòîéëà Òóðýåíåâè ÷îõ îõóéó-
ðàì, Ìîïàññàíû òÿãäèñ åäèðÿì. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÃßËËÖÁ èñ. [ÿð.] 1. Äþíìÿ, áàøãà òÿ-
ðÿôÿ ÷åâðèëìÿ.
2. Ôûðûëäàã, êÿëÿê.
ÒßÃÈÁ èñ. [ÿð.] 1. Èçèíÿ äöøìÿ, àðäûíúà
ýåòìÿ, àääûìáààääûì äàëûíà äöøìÿ, èçëÿìÿ.
Ìàðàë áàøûíû àøàüû ñàëûá àüàú ýþâäÿñèíÿ ñþé-
êÿíìèø, åëÿ áèë ìÿðóç ãàëäûüû òÿãèáëÿðäÿí éî-
ðóëóá èíäè äÿðèí ôèêðÿ ýåòìèøäè. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
2. ìÿú. Íàðàùàò åòìÿ, ÿçèééÿò âåðìÿ, òÿí-
ýÿ ýÿòèðìÿ. Èêè àé ÿââÿë [Ñóðõàé] òÿãèáäÿí
ãà÷ûá êÿíäÿ ýÿëìèøäè. ß.Âÿëèéåâ. // Ñûõûøäûð-
ìà, çöëì åòìÿ. Òÿçéèã âÿ òÿãèáëÿðÿ áàõìàéà-
ðàã, Áàêû ôÿùëÿëÿðè ýèçëèíäÿ öñéàíà ùàçûðëàøûð-
äûëàð. Ã.Èëêèí.
◊ Òÿãèá åòìÿê – 1) òóòìàã, ÿëÿ êå÷èðìÿê,
ýþç ãîéìàã âÿ ñ. ìÿãñÿäëÿ áèðèíèí èçèíè òóòóá
äàëûíúà ýåòìÿê; èçëÿìÿê. Îâó òÿãèá åòìÿê.
– Áþëöê, ãà÷àí äöøìÿíè òÿãèá åòìÿêäÿ èäè.
Ù.Íÿçÿðëè; 2) àðäûíúà ýåòìÿê, äàëûíúà ýåò-
ìÿê, ìöøàéèÿò åòìÿê. Çåéíàë ìàòÿì àëàéûíû
òÿãèá åäÿíëÿðÿ ìÿõñóñ ìÿéóñ àääûìëàð èëÿ ñà-
ùèë áîéó èëÿ åâÿ ãàéûäûðäû. Ñ.Ùöñåéí; 3) ìÿú.
áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëìÿê, áèð-áèðèíè èçëÿìÿê.
Ùàäèñÿëÿð áèð-áèðèíè òÿãèá åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
..Áèð-áèðèíè òÿãèá åäÿí äÿùøÿòëè ýóðóëòóëàð
äàüëàðäà ÿêñ-ñÿäà âåðÿ-âåðÿ óçàãëàðà éàéûë-
äû. Á.Áàéðàìîâ; // àðäûíúà ýÿëìÿê, äàëûíúà
ýÿëìÿê. Ãûøû áàùàð òÿãèá åäÿð. – Ùÿð âöñàëû
äàèìà òÿãèá åäÿð áèð àéðûëûã. Ù.Úàâèä; 4) ìÿú.
ñàêèòëèê âåðìÿìÿê, íàðàùàò åòìÿê, ÿçèééÿò
âåðìÿê. Ôèêèð îíó äàèì òÿãèá åäèðäè. –
..“ßêèí÷è” ãÿçåòè ö÷öí Çÿðäàáèíè ùÿð éåðäÿ,
ùÿòòà þç åâèíäÿ áåëÿ òÿãèá åäèðäèëÿð. Ú.Úÿôÿðîâ.
ÒßÃËÈÄ èñ. [ÿð.] 1. Áàøãàñûíûí ùÿðÿêÿòèíè,
äàíûøûã òÿðçèíè âÿ ñ.-íè åéíèëÿ òÿêðàð åòìÿ,
þçöíö îíà îõøàòìàüà ÷àëûøìà; éàìñûëàìà.

Òÿãëèä åòìÿê – áàøãàñûíûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè,
äàíûøûã òÿðçèíè âÿ ñ. õöñóñèééÿòëÿðèíè òÿêðàð
åòìÿê, þçöíö îíà îõøàòìàüà ÷àëûøìàã, éàì-
ñûëàìàã. Ìàðàò äàíûøàíäà à÷ûãäàí-à÷ûüà Òÿð-
301
ÒßÃËÈÄ×È
ëàíû òÿãëèä åäèðäè, áÿçè ñþçëÿðè îíóí êèìè úÿëä
âÿ êÿñêèí äåìÿéÿ õöñóñè ôèêèð âåðèðäè.
Ì.Ùöñåéí. 3-4-úö ñèíôèí óøàãëàðû Èëéàñ ìö-
ÿëëèìèí äÿðñèíè âàõòûíäà þéðÿíèð, ñþçöíÿ ãóëàã
àñûð, ùÿðÿêÿòèíè òÿãëèä åäèðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
Òÿãëèäèíè ÷ûõàðìàã – ýöëìÿê ö÷öí áàøãà-
ñûíû éàìñûëàìàã. ßééàð Áÿùðàìûí èêè øèð àðà-
ñûíäàí òàúû ýþòöðöá áàøûíà ãîéäóüóíóí òÿã-
ëèäèíè ÷ûõàðûð. À.Øàèã. [Íÿáè:] Áèç, àüàëàðûí
ãóìàð îéíàìàëàðûíûí òÿãëèäèíè ÷ûõàðäûðûã.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. Áàøãà ÿñÿðÿ áÿíçÿäèëÿðÿê éàðàäûëàí ÿñÿð;
îõøàòìà, áÿíçÿòìÿ. ßñÿð îðèæèíàë ÿñÿð äåéèë,
òÿãëèääèð.
ÒßÃËÈÄ×È èñ. Áàøãàñûíû òÿãëèä åäÿí àäàì,
òÿãëèä ÷ûõàðàí.
ÒßÃËÈÄ×ÈËÈÊ èñ. Òÿãëèä åòìÿ, òÿãëèä ÷û-
õàðìà õàñèééÿòè. Òÿáðèç õàëãûíäà òÿãëèä÷èëèê
Øÿðãèí áàøãà õàëãëàðûíà íèñáÿòÿí áèð íå÷ÿ ãàò
àðòûãäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÃËÈÄßÍ çÿðô [ÿð.] Òÿãëèä åäÿðÿê, îõøà-
äàðàã, áÿíçÿäÿðÿê, éàìñûëàéàðàã. Òèáá áàúûñû
éåíÿ ùÿêèìÿ òÿãëèäÿí ðÿñìè áèð ÿäà èëÿ äåäè.
Ì.Ùöñåéí.
ÒßÃÐÈÁßÍ çÿðô [ÿð.] Äÿãèã äåéèë, òÿõ-
ìèíè, òÿãðèáè; òÿõìèíÿí. [×îïî:] Òÿãðèáÿí îí
ñÿêêèç-îí äîããóç éàøëàðûíäà îëàí áó ãûç ñîí
äÿðÿúÿ úèääè âÿ áÿëêÿ áèð àç äà ñÿðò-òÿáèÿòëè
èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òÿãðèáÿí áèð-èêè ñààò êå÷-
ìèø ãÿôèëäÿí àéûëäûì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßÃÐÈÁÈ ñèô. [ÿð.] Òÿãðèáÿí, òÿõìèíÿí,
òÿõìèíè. Òÿãðèáè ùåñàáëàìà.
ÒßÃÐÈÐ èñ. [ÿð.] 1. Éåðèíè òÿéèí åòìÿ.
2. Ìþùêÿìëÿíäèðìÿ.
3. Áÿéàí åòìÿ.
ÒßÃÑÈÌ èñ. [ÿð.] Ùèññÿëÿðÿ áþëìÿ, áþëöø-
äöðìÿ; áþëýö. ..Âÿðÿñÿëÿð áó òÿãñèìÿ ðàçû èäèëÿð.
Ñ.Ùöñåéí.
Òÿãñèì åòìÿê – áþëìÿê, áþ-
ëöøäöðìÿê. ×öíêè Ñÿðäàð Ðÿøèäèí âÿðÿñÿëÿðè
Òÿáðèçÿ ýÿëäèêäÿí âÿ åâ øåéëÿðèíè þç àðàëà-
ðûíäà òÿãñèì åòäèêäÿí ñîíðà, îðàäà Ìàùðó
ö÷öí ùå÷ áèð øåé ãàëìûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Òÿãñèì îëóíìàã – áþëöíìÿê, áþëöøäöðöë-
ìÿê. [Ìîëëà Õÿëèë] êÿíäëèëÿðèí áîéíóíà áþéöê
áèð ìèííÿò ãîéàðäû, ÷öíêè êÿíäèí þëöëÿðè îíóí
íàìàçû âÿ ãóðàíû èëÿ äÿôí åäèëäèéè êèìè, ìàë-
ëàðû äà îíóí ÿëè èëÿ âÿðÿñÿëÿð àðàñûíäà òÿãñèì
îëóíàð(äû). Ñ.Ùöñåéí.
302
ÒßËÀØ
ÒßÃÑÈÐ èñ. [ÿð.] Àäè, ùàìû òÿðÿôèíäÿí
ãÿáóë îëóíìóø, ùàìû ö÷öí ìÿúáóðè ãàéäàëà-
ðà, ÿõëàã íîðìà âÿ ãàéäàëàðûíà çèää ùÿðÿêÿò;
ýöíàù, ñó÷. ßìèðàñëàí òÿãñèðè áîéíóíà àëûá
ÿìèñèíäÿí öçð èñòÿäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ïåøèìà-
íàì, áàüûøëà, ñîðìà òÿãñèð êèìäÿäèð. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒßÃÑÈÐÊÀÐ èñ. [ÿð. òÿãñèð âÿ ôàðñ. ...êàð]
á à õ òÿãñèðëè. // Ñÿáÿáêàð.
ÒßÃÑÈÐÊÀÐËÛà èñ. Òÿãñèðëèëèê, ýöíàùêàð-
ëûã, ìöãÿññèðëèê, ñó÷ëóëóã.
ÒßÃÑÈÐËÈ ñèô. Òÿãñèðè, ýöíàùû îëàí, áèð
øåéäÿ òÿãñèðëÿíäèðèëÿí; ñó÷ëó, òÿãñèðêàð. [Ùåé-
äÿð áÿé:] Ìóðîâ, íà÷àëíèêèí ãÿðÿçè íÿäèð,
áóéóðñóí ýþðöì, áóðàäà òÿãñèðëè éîõäóð êè,
îíäàí ãà÷à! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÒßÃÑÈÐÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿãñèð âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Èòòèùàìíàìÿ, èòòèùàì âÿðÿãÿñè.
[Ìóõòàð Ôèðÿíýèçÿ:] Áàüûøëàíìàç áèð úàíèíè
ìöùàêèìÿ åäÿðêÿí áåëÿ, òÿãñèðíàìÿñèíè îíäàí
ýèçëÿòìèðëÿð. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÃÑÈÐÑÈÇ ñèô. Òÿãñèðè, ýöíàùû îëìàéàí:
ýöíàùñûç, ýöúñöç.
ÒßÃÑÈÐÑÈÇËÈÊ èñ. Òÿãñèðè, ýöíàùû îëìà-
ìà: ýöíàùñûçëûã, ñó÷ñóçëóã.
ÒßÃÒÈ èñ. [ÿð.] ÿäÿá. Øåðèí ùÿð ìèñðàñûíäà
äóðüóéà, ôàñèëÿéÿ ÿñàñëàíàí áþëýö (ùÿì ùåúà
âÿ ÿðóç âÿçíëÿðèíäÿ, ùÿì äÿ ñÿðáÿñò íÿçìäÿ
îëóð).
ÒßÃÂÈÌ èñ. [ÿð.] 1. Âàõòûí, òÿáèÿòèí äþâ-
ðàøûðû ùàäèñÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí ùåñàáëàíìà ñèñòå-
ìè; êàëåíäàð.
Ùèúðè òÿãâèì – á à õ òàðèõè-
ùèúðè. Ìèëàäè òÿãâèì – õðèñòèàí äèíèíÿ ýþðÿ
Èñàíûí àíàäàí îëäóüó ýöíäÿí ùåñàáëàíàí âÿ
ùàçûðäà èøëÿíÿí òÿãâèì.
2. Èëèí áöòöí ýöíëÿðèíè (ùàáåëÿ èñòèðàùÿò,
áàéðàì, éàõóä ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿ ýöíëÿðèíè)
ýþñòÿðÿí, áÿçÿí úöðáÿúöð ìÿëóìàò éàçûëàðû
îëàí äÿôòÿð÷ÿ âÿ éà âÿðÿãÿ. Äèâàð òÿãâèìè.
– Äèâàðëàðäà òÿãâèìëÿð, õÿðèòÿëÿð, òåëåãðàô êà-
üûçëàðû âÿ ìÿêòóáëàð àñûëìûø(äûð). Ù.Úàâèä.
Ýöëïÿðèíèí ýþçö ñòîëóí öñòöíäÿêè òÿãâèìÿ
ñàòàøäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßËÀØ [ÿð.] èñ. 1. Ùÿéÿúàí, èçòèðàá, òÿøâèø,
ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàá è÷èíäÿ òÿëÿñìÿ, ÿë-àéàüà
äöøìÿ, òÿøâèøÿ äöøìÿ. Òåëëèíèí òÿëàøû [Ñÿôÿðè]
ùåéðÿòÿ ýÿòèðäè.. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Òÿëàø
åòìÿê – á à õ òÿëàøà äöøìÿê. [Úÿìèë áÿé
Ùóìàéà:] Ùå÷ ãóðó áèð ùåéêÿë åäàì åäèëÿúÿ-
éè ö÷öí òÿëàø åäÿðìè? Ù.Úàâèä. Ôÿëàêÿò áàøû-
ìûçûí öçÿðèíäÿ èäè. Òÿëàø åäèðäèê. Ñ.Ùöñåéí.
ÒßËÀØËÛ
Òÿëàøà äöøìÿê – ùÿéÿúàíà äöøìÿê, òÿøâèøÿ
äöøìÿê, ÿë-àéàüà äöøìÿê, âàùèìÿéÿ äöø-
ìÿê. [Âàãèô:] Áåëÿ ìöëàùèçÿ åäèðÿì êè, ùÿëÿ
òÿëàøà äöøìÿê ëàçûì äåéèëäèð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Ãàðàíëûãäà ãàëàí àíà ñåâèíìÿéÿ ìàúàë òàï-
ìàìûø òÿëàøà äöøäö. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Ùÿéÿúàí, ýóðóëòó-ïàòûëòû. Ìåéäàíäà áèð
òÿëàø âàð.
ÒßËÀØËÛ ñèô. âÿ çÿðô Èçòèðàáëû, òÿøâèøëè, ùÿ-
éÿúàíëû, òÿëàø è÷ÿðèñèíäÿ. Óëäóç òÿëàøëû ôèêèð-
ëÿðè áàøûíäàí ãîâìàã ö÷öí äàùà àðòûã ñÿéëÿ
èøëÿéèð, þçöíö éîðóðäó. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßËÀÒÖÌ èñ. [ÿð.] 1. Òóôàí, áÿðê ëÿïÿ-
ëÿíìÿ, äàëüàëàíìà, úîøìà. Äÿíèçäÿ .. åëÿ
áèð òÿëàòöì âàð èäè êè, ùå÷ äåìÿéÿ ýÿëìÿç.
ß.Ñàäûã.
Òÿëàòöìÿ ýÿëìÿê – áÿðê äàë-
üàëàíìàã, ëÿïÿëÿíìÿê, úîøìàã. Áèð àçäàí
ñîíðà, áÿðê éåë ÿñèá òóôàí ãîïäó, äÿðéà òÿëàòö-
ìÿ ýÿëäè. (Íàüûë). Òÿëàòöìÿ ýÿòèðìÿê – áÿðê
äàëüàëàòìàã, ëÿïÿëÿíäèðìÿê, úîøäóðìàã.
Ýèëàâàð äÿíèçè òÿëàòöìÿ ýÿòèðäè. Ì.Ùöñåéí.
// Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ. Ñÿíèí âàðëûüûíäàí áèð
àí è÷èíäÿ; Ìèëéîí òÿëàòöìëÿð, òóôàíëàð êå÷èð.
Í.Õÿçðè. Ùèññëÿð, äþéöíòöëÿð òÿëàòöìöíäÿ;
Öçöð Úÿìèëÿíèí ôèêðè, õÿéàëû. Á.Âàùàáçàäÿ.
2. ìÿú. ×àõíàøìà, âÿëâÿëÿ, ùÿéÿúàí, êåø-
ìÿêåø.
Òÿëàòöìÿ ýÿëìÿê – ùÿéÿúàíëàí-
ìàã, úîøìàã. Òÿëàòöìÿ ýÿòèðìÿê – ùÿéÿ-
úàíà ýÿòèðìÿê, ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê, ÷àõíàøäûð-
ìàã, òÿëàøà ñàëìà. Áó äàñòàí.. Éàâÿðèí ñèíÿ-
ñèíäÿ àðõàéûí éàòàí äóéüóëàðû òÿëàòöìÿ ýÿ-
òèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßËÀÒÖÌËÖ ñèô. âÿ çÿðô 1. Úîøãóí, äàë-
üàëû, òóôàíëû. Áó ýöí Àäðèàòèê äÿíèçè ñîí äÿðÿúÿ
òÿëàòöìëö èäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Ùÿéÿúàíëû, òÿëàøëû, èçòèðàáëû; êÿøìÿ-
êåøëè. Ìÿñóìÿ äàõèëÿí íÿ ãÿäÿð òÿëàòöìëö èäè-
ñÿ, çàùèðÿí î ãÿäÿð ñàêèò âÿ òÿìêèíëè ýþðöíöð-
äö. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßËß èñ. Âÿùøè âÿ îâ ùåéâàíëàðûíû âÿ éà
ãóøëàðû, åëÿúÿ äÿ ñè÷àí âÿ ñ. òóòìàã ö÷öí úöð-
áÿúöð ãóðüó. Ñÿð÷ÿíè áèð ãûðüû åäÿðêÿí øèêàð;
Áèð òÿëÿéÿ îëäó ãÿçàäàí äö÷àð. À.Ñÿùùÿò. Òÿ-
ëÿéÿ äÿ áèð çîðáà ñè÷îâóë ÷îõäàí äöøöá ýÿáÿð-
ìèøäèð. Ù.Ñàðàáñêè. // ìÿú. Ùèéëÿ, ãóðüó. [Ìàù-
ìóä áÿé:] ×îõäàíäûð ýþçëÿéèð éîëóíó òÿëÿ;
Íÿáè áó ýöí-ñàáàù êå÷ÿúÿê ÿëÿ. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒßËßÁ
◊ Òÿëÿ ãóðìàã ìÿú. – áèðèíè àëäàòìàã
ö÷öí ãóðüó ãóðìàã, òÿäáèð ýþðìÿê, ùèéëÿ
èøëÿòìÿê. [Ñÿôè áÿé:] ×èíýèçÿ áèð åëÿ òÿëÿ ãóð-
ìóøàì êè, ÿëèìäÿí ãóðòàðàñû äåéèë. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Òÿëÿéÿ äöøìÿê ìÿú. – ùèéëÿéÿ óéìàã,
ùèéëÿéÿ àëäàíìàã, òîðà äöøìÿê. Äÿìèðîâ òÿ-
ëÿéÿ äöøäöéöíö àíëàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òÿëÿéÿ
ñàëìàã ìÿú. – ùèéëÿ èëÿ áèðèíè ÷ûõûëìàç âÿ-
çèééÿòÿ ñàëìàã, òîðà ñàëìàã. [Èáðàùèì áÿé:]
..Ìÿí îíó åëÿ áèð òÿëÿéÿ ñàëûì êè, þëÿíÿ ãÿäÿð
÷ûõà áèëìÿñèí. Í.Âÿçèðîâ. [Âåéñÿë:] Èêè éöçäÿí
àðòûã ôÿùëÿ ñÿíè ýþðÿíäÿ çàü-çàü ÿññèí, èêè ýÿäÿ
ñÿíè òÿëÿéÿ ñàëñûí?! ß.Âÿëèéåâ.
ÒßËßÁ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéè èñðàðëà, ãÿòè øÿ-
êèëäÿ õàùèø âÿ éà òÿêëèô åòìÿ, èñòÿìÿ. Îíóí
òÿëÿáèíè íÿçÿðÿ àëäûëàð. Ñÿíèí òÿëÿáèí íÿäèð?
– Òåéìóðóí éàëâàðûøëàðû äà, òÿëÿáè äÿ, òÿùäèäè
äÿ íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ì.Ùöñåéí.
Òÿëÿá åòìÿê
– 1) áèð øåéè èñðàðëà, ãÿòè øÿêèëäÿ èñòÿìÿê, õà-
ùèø âÿ éà òÿêëèô åòìÿê. Âÿñèãÿñèíè òÿëÿá åòìÿê.
Ùàããûíû òÿëÿá åòìÿê. Èøñèçëèéèí ëÿüâ åäèëìÿñèíè
òÿëÿá åòìÿê. – ..Ùþêóìÿò âÿ ïàðòèéà ùÿð êÿñäÿí
þç âÿçèôÿñèíè äöçýöí éåðèíÿ éåòèðìÿéè òÿëÿá åäèð.
ß.Ñàäûã; // ýþçëÿìÿê, óììàã. Îíäàí íÿ òÿëÿá
åòìÿê îëàð? 2) áèð øåéÿ åùòèéàúû îëìàã; èñòÿ-
ìÿê. Êþùíÿëìèø áèíà ÿñàñëû òÿìèð òÿëÿá åäèð.
Áó èø ÷îõëó âÿñàèò òÿëÿá åäèð. Ãóðó òîðïàã áîëëó
ñó òÿëÿá åäèð; 3) áèð éåðÿ ýÿëìÿéè òÿêëèô âÿ éà
ìÿúáóð åòìÿê; ÷àüûðìàã. Îíó ïîëèñ èäàðÿñè
òÿëÿá åäèð.
2. Ãÿòè øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíàí èíàäëû, òÿêèäëè
õàùèø, àðçó, èñòÿê, òÿêëèô. Òÿòèë÷èëÿðèí òÿëÿáè. –
[Õàíëàð:] Èíäè ïóë äàâàñû àïàðìûðûã áèç; Èíäè
÷îõ áþéöêäöð òÿëÿáëÿðèìèç. Ñ.Âóðüóí. [Àòàø:]
Òÿëÿáëÿðèìèçÿ ÿìÿë îëóíìàéûíúà ñþçöìöçäÿí
äþíìÿéÿúÿéèê! ß.Âÿëèéåâ.
3. Áèð øÿõñèí âÿ éà øåéèí óéüóí ýÿëìÿëè îë-
äóüó øÿðòëÿðèí âÿ õöñóñèééÿòëÿðèí ìÿúìóñó;
íîðìà (àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ). Äîêòîðëóã äèñ-
ñåðòàñèéàñûíûí ãàðøûñûíäà ãîéóëàí òÿëÿáëÿð.
Àëè ìÿêòÿáÿ ýèðìÿê ö÷öí òÿëÿáëÿð. Ìöàñèð òÿ-
ëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿê.
4. Àíúàã úÿì øÿêëèíäÿ: òÿëÿáëÿð – òÿëÿáàò,
åùòèéàú. Úÿìèééÿòèí ìÿäÿíè òÿëÿáëÿðè. Îõó-
úóëàðûí òÿëÿáëÿðè. – Âÿêèë äÿ áöòöí òÿëÿáëÿðè
þäÿéèð, êèñÿ-êèñÿ ÿøðÿôè õÿðúëÿéèðäè. ×ÿìÿí-
303
ÒßËßÁÀÒ
çÿìèíëè. Êîëõîçëàðûìûç âàðëàíäûãúà êÿíäëèíèí
ìÿäÿíè òÿëÿáëÿðè äÿ ÷îõàëûð. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßËßÁÀÒ èñ. [ÿð. “òÿëÿá” ñþç. úÿìè]
1. Òÿëÿá, òÿëÿá åòìÿ, òÿëÿá îëóíàí øåéëÿð. Õàë-
ãûí òÿëÿáàòû. – Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Ãÿòèáÿ áó
òÿëÿáàòû áèð äàùà àðàëûüà àòäûüû çàìàí Ãûçûë
Àðñëàí ãÿòè ñóðÿòäÿ ðÿää úàâàáû âåðèá äåäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. èãò. Áèð ìàëà, èø÷è ãöââÿñèíÿ îëàí òÿëÿá.
Òÿêëèô âÿ òÿëÿáàò. Õàëãûí àðòàí òÿëÿáàòû.
ÒßËßÁÄÀÐ [ÿð. òÿëÿá âÿ ôàðñ. ...äàð] êþùí.
á à õ ìöääÿè 1-úè ìÿíàäà. [Ìÿììÿäÿëè:]
Ìÿúèä âÿ Ãóðáàíÿëè, äóðóç ãàáàüà; Ìÿúèä
òÿëÿáäàð, Ãóðáàíÿëè úàâàáäåù. Í.Âÿçèðîâ.
ÒßËßÁß èñ. [ÿð.] Àëè ìÿêòÿá âÿ éà òåõíè-
êóìäà îõóéàí àäàì. Ìÿí òÿêëèô åäèðÿì, áè-
ðèíúè ñþçö àðàìûçäàêû éàøëû éîëäàøëàðà âåðÿê,
– äåéÿ, áèð òÿëÿáÿ éåðèíäÿí äèëëÿíäè. Ñ.Ùöñåéí.
Áèëèêëè ìöÿëëèìèí òÿëÿáÿñè îëìàã áþéöê øÿðÿô-
äèð. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßËßÁßËÈÊ èñ. Àëè ìÿêòÿáäÿ âÿ éà òåõ-
íèêóìäà òÿëÿáÿ îëìà, îõóìà, òÿùñèë àëìà.
Ñîíðàäàí ïîëèñ ìÿìóðëàðû äàðöëôöíóí áèíà-
ñûíäà äóðóá, ýÿëÿí òÿëÿáÿëÿðèí òÿëÿáÿëèê áè-
ëåòëÿðèíè éîõëàìàüà áàøëàäûëàð. Ò.Ø.Ñèìóðã.
[Úÿìèëÿ] ßùìÿäèí òÿëÿáÿëèê ùÿéàòûíû ýþçö
ãàáàüûíà ýÿòèðèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßËßÁÊÀÐ ñèô. âÿ èñ. [ÿð. òÿëÿá âÿ ôàðñ.
...êàð] 1. ×îõ áþéöê âÿ úèääè øåéëÿð òÿëÿá
åäÿí, ùÿð øåéÿ ÷îõ úèääè éàíàøàí; úèääè, çà-
áèòÿëè. Òÿëÿáêàð ìöÿëëèì. Òÿëÿáêàð ñåõ ðÿèñè.
– [Ñàëìàí] çÿèô âÿ ãîðõàãëàðà þçöíö òÿïÿðëè,
òÿëÿáêàð, àìàíñûç ýþñòÿðèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Á à õ ìöääÿè 1-úè ìÿíàäà. Ãàçû ãàáàã-
úà òÿëÿáêàðû äàíûøäûðûð. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÒßËßÁÊÀÐËÛà èñ. Òÿëÿáêàð îëìà. Þçöíÿ
ãàðøû òÿëÿáêàðëûã. – Ìóñòàôàíûí òÿëÿáêàðëûüû,
èøèí àüàñû êèìè òÿðïÿíìÿñè áöòöí àç ÷àëûøûá ÷îõ
ãîïàðìàã èñòÿéÿíëÿðèí áÿùàíÿñèíè êÿñäè.. Ìèð
Úÿëàë.
ÒßËßÁÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿëÿá âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Áèð øåéèí âåðèëìÿñè âÿ éà áèð èøèí
ýþðöëìÿñè, éàõóä áèð øÿõñèí ìöÿééÿí àäàìûí
ñÿðÿíúàìûíà ýþíäÿðèëìÿñè ùàããûíäà ðÿñìè
õàùèø (êàüûç). Àìåðèêà ãÿçåòëÿðè éàçûðëàð êè,
áóðàíûí àðâàäëàð úÿìèééÿòè ùþêóìÿòÿ òÿëÿá-
íàìÿ âåðèá, äþâëÿò ãóëëóãëàðûíäà êèøèëÿð èëÿ áèð
èõòèéàð ñàùèáè îëìàãëàðûíû .. èñòÿéèðëÿð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. Ñÿäð òÿëÿáíàìÿíè îõóéóá
304
ÒßËßÑÈÊ
îòóðìàäàí êàðàíäàøûí éàøûë òÿðÿôèëÿ éàçäû..
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßËßÔ èñ. [ÿð.]: òÿëÿô åòìÿê (åëÿìÿê) –
ìÿùâ åòìÿê, éîõ åòìÿê, þëäöðìÿê, éîõà ÷û-
õàðìàã. [Êîðîüëó:] Øÿùÿðÿ áåëÿ ýèðñÿê, áèçè
òàíûéàð, óøàãëàðû òÿëÿô åëÿéÿðëÿð. “Êîðîüëó”.
Îâëàðû ãîðóìàã ëàçûìäûð êè, ùÿð þòÿí þç íà-
äàíëûüûíà ñàëûá, îíëàðû ãûðûá òÿëÿô åëÿìÿñèí!
Ñ.Ðÿùèìîâ. Òÿëÿô îëìàã – ìÿùâ îëìàã, éîõ
îëìàã, þëìÿê. ßúÿá ÿééàì èìèø ÿééàìè-ñÿëÿô;
Ýÿðÿê î ýöíëÿðäÿ îëàéäûã òÿëÿô. Ã.Çàêèð.
ÒßËßÔÀÒ èñ. [ÿð. “òÿëÿô” ñþç. úÿìè] Ùÿðáè
ÿìÿëèééàò, òÿáèè ôÿëàêÿò, ãÿçà âÿ ñ. íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ñûðàäàí ÷ûõàí àäàì, ÿøéà, ìàøûí, òèêèëè
âÿ ñ.; çàéåàò. Ìöÿëëèì Ìèðçÿ ßëèãóëó áèçÿ äåäè
êè, çÿëçÿëÿíèí çÿðÿðè íÿùàéÿòäèð, õàù úàí òÿëÿ-
ôàòû, õàù çÿðÿðè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Òÿ-
ëÿôàò âåðìÿê – ùÿðáè ÿìÿëèééàò íÿòèúÿñèíäÿ
úàíëû ãöââÿ úÿùÿòäÿí çàéåàòà óüðàìàã, èòêè
âåðìÿê. [Çåéíÿá:] Äöøìÿí ÷îõëó òÿëÿôàò âåðèá
ãà÷äû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Âóðóøìà çàìàíû ùÿð
èêè òÿðÿô áþéöê òÿëÿôàò âåðìèø(äè). Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒßËßÔÔÖÇ èñ. [ÿð.] Áèð ùÿðôè âÿ éà ñþçö,
êÿëìÿíè ñþéëÿìÿ õöñóñèééÿòè, òÿðçè. Òÿëÿôôöç
õàòàñû. Àéäûí òÿëÿôôöç. Äöçýöí òÿëÿôôöç.
Òÿ-
ëÿôôöç åòìÿê – ñþçö, êÿëìÿíè äöçýöí âÿ éà
éàíëûø ñþéëÿìÿê, äåìÿê. ..[Äöððÿ] “ïëàíêòîí”
ñþçöíö ÷ÿòèíëèêëÿ òÿëÿôôöç åòäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒßËßÔÕßÐÚ [ÿð.] á à õ áÿäõÿðú.
ÒßËßÔÕßÐÚËÈÊ á à õ áÿäõÿðúëèê. [Ñÿòòàð
áÿé:] Áó ýþð íåúÿ ùþúÿòäèð êè, îíëàðûí àúûüû-
íà ãûçûëëàðûíû ñàòûá, äàùà äà àðòûã òÿëÿôõÿðúëèê
åäèð. Í.Âÿçèðîâ.
ÒßËßÊß ñèô. Êþùíÿ úûð-úûíäûð.
ÒßËßÌ-ÒßËßÑÈÊ çÿðô Òåç, òÿëÿñèê; òÿ-
ëÿñÿ-òÿëÿñÿ, ÿëöñòö. Ìåùìàí áèðòÿùÿðëÿ òÿëÿì-
òÿëÿñèê àðàäàí ÷ûõäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãàäûíëàð
òÿëÿì-òÿëÿñèê òàáàüû, ñöôðÿíè, òÿíäèðè þðòäöëÿð.
Ìèð Úÿëàë.
ÒßËßÑÄÈÐÌß “Òÿëÿñäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßËßÑÄÈÐÌßÊ ô. Áèð èøè òåç ýþðìÿéè õà-
ùèø âÿ éà òÿëÿá åòìÿê, èøè òÿëÿñèê ýþðäöðìÿê.
Ðèçâàí Ýöëïÿðèíè òÿëÿñäèðèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ çÿðô Òÿëÿñèê, òÿëÿñÿðÿê,
òÿëÿì-òÿëÿñèê, ñÿáèðñèçëèêëÿ. Àéäûí ìÿúáóð
îëäó êè, òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ þç ïëàí âÿ àðçóëàðûíû
Êÿðèìîâà äàíûøñûí. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßËßÑÈÊ çÿðô Òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ, òåç-òåç,
òÿëÿì-òÿëÿñèê; òåç, úÿëä. [Ìÿðúàí áÿé] òÿëÿñèê
ÒßËßÑÊßÍ
äàõèë îëóð, éàõøû ýåéèíìèøäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Øàèð òÿëÿñèê ãîúàäàí àéðûëûá, þçöíö è÷ÿðè ñàëäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. // ñèô. Òÿúèëè, òÿõèðñèç. ßëèì-
äÿ òÿëÿñèê èø âàð.
ÒßËßÑÊßÍ ñèô. Èø ýþðÿðêÿí ÷îõ òÿëÿñÿí,
ñÿáèðñèçëèê ýþñòÿðÿí. Òÿëÿñêÿí àäàì.
ÒßËßÑÊßÍËÈÊ èñ. Òÿëÿñìÿ õàñèééÿòè; ñÿ-
áèðñèçëèê, ùþâñÿëÿñèçëèê.
ÒßËßÑÌß “Òÿëÿñìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßËßÑÌßÄßÍ çÿðô Òÿëÿñìÿéÿðÿê, àðàì-
ëà, ñàêèòúÿ, éàâàø-éàâàø, àüûð-àüûð. Òåéìóð
òÿëÿñìÿäÿí àüûð àääûìëàðëà éîëóíà äàâàì
åòäè. Ù.Ñåéèëáÿéëè.
ÒßËßÑÌßÊ ô. Áèð èøè ìöìêöí ãÿäÿð òåç,
÷àïûã éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ÷àëûøìàã; ñÿáèðñèçëèê
ýþñòÿðìÿê, ÿúÿëÿ åòìÿê. Ôÿðìàíëà Äèëáÿð
þç àðàëàðûíäà åâëÿíìÿê èøèíè äàíûøûá ãóðòàð-
ñàëàð äà, òîé åòìÿéÿ òÿëÿñìèðäèëÿð. ß.Ñàäûã.
Øàìàìà àðàìëà äàíûøñà äà, áèð àç òÿëÿñèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Òåç-òåç, áåúèä ýåòìÿéÿ ñÿé
åòìÿê, áèð éåðÿ òåç ÷àòìàüà ÷àëûøìàã. Åâèìèç-
äÿí àéðûëàíäà ÷îõ äà òÿëÿñìèðäèì. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. ..Àüàðçà êÿìÿðèíè áàüëàéûá ..
òÿëÿñäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒßËßÒ èñ. [ÿð.] 1. Öç, ñèìà.
2. Ýþðêÿì, çàùèðè ýþðöíöø.
3. Òöëó åòìÿ, ÷ûõìà (Ýöíÿø).
ÒßËÕ ñèô. [ôàðñ.] 1. Àúû.
2. ìÿú. Ïèñ.
ÒßËÕßÊ èñ. 1. Êå÷ìèøäÿ: ïàäøàùëàðûí, ôåî-
äàëëàðûí ñàðàéëàðûíäà ýöëìÿëè ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ
çàðàôàòëàðû èëÿ þç àüàëàðûíû âÿ îíëàðûí ãîíàã-
ëàðûíû ÿéëÿíäèðÿí øÿõñ. Ñàðàé òÿëõÿéè. – Òÿë-
õÿêëÿð áöòöí êÿëÿêëÿðèíè ìåéäàíà ãîéäóëàð.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Êå÷ìèøäÿ: ìåéäàíëàðäà, êö÷ÿëÿðäÿ âÿ ñ.
éåðëÿðäÿ ýöëìÿëè íþìðÿëÿð ýþñòÿðÿí øÿõñ;
îéóíáàç. [Òÿëõÿê] öçöíÿ äÿðèäÿí áèð öçëöê
òàõûá, àøàüûäà îéóí ÷ûõàðàð âÿ éàìñûëàìàãëà
ïóë éûüàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. // Àäàìëàðû ýöëäöðÿí,
ÿéëÿíäèðÿí, çàðàôàòúûë àäàì. [ßäùÿì] èñòå-
äàäëû áèð òÿëõÿê èäè, ùÿì þçö ýöëöðäö, ùÿì äÿ
áàøãàëàðûíû ýöëäöðöðäö. Ì.Ùöñåéí. [Ìÿñóìÿ
Ôèðÿíýèçÿ:] Áóðàõ [Êþ÷ÿðèíè] ýåòñèí, òÿëõÿéèí
áèðèñèäèð, äèëèíÿ äèë ÷àòäûðà áèëìÿçñÿí. Á.Áàé-
ðàìîâ.
ÒßËÕßÊËÈÊ èñ. 1. Òÿëõÿéèí èøè, ïåøÿñè
(á à õ òÿëõÿê 1-úè ìÿíàäà). [Õàí:] Áåëÿ ìèð-
çÿëÿðèí ïåøÿñè òÿëõÿêëèêäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßËÈÌÀÒ×Û
2. Àäàì ýöëäöðìÿ, îéóíáàçëûã. Òÿëõÿêëèê-
äÿí ÿë ÷ÿê!
ÒßËÈÔ èñ.[ÿð.] Êèòàá òÿðòèá åòìÿ, ÿñÿð éàçìà.
ÒßËÈÃß èñ. [ÿð.] Ìöÿééÿí ìÿñÿëÿ ùàã-
ãûíäà ðÿñìè ìÿêòóá. Ðöñòÿì áÿé ùèðñèíäÿí
òÿëèãÿíè êÿíàðà àòûá äöøöíúÿéÿ äàëäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. [Ñÿäð] äÿðêÿíàð ãîéóëìóø òÿëèãÿíè
Äÿìèðîâà óçàòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßËÈÌ èñ. [ÿð.] 1. Þéðÿòìÿ, äÿðñ âåðìÿ,
îõóòìà, òÿäðèñ. Çÿðäàáè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ
òÿëèìÿ õöñóñè äèããÿò âåðèðäè.
Òÿëèì åòìÿê
(âåðìÿê) – äÿðñ âåðìÿê, þéðÿòìÿê. ..Áàëà-
ëàðà òÿëèì âåðìÿê êèìè óúà áèð âÿçèôÿéÿ íàïàê-
ëûã éàðàøìûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Ãîøóí âÿ ñ. íèçàìè áþëìÿëÿðäÿ ÿñýÿðÿ
äþéöø âÿ ñèëàù èøëÿòìÿ öñóë âÿ ãàéäàëàðûíû
þéðÿòìÿ; ÿñýÿðè ìÿøã. Àòÿø òÿëèìè .. Òîï÷óëóã
òÿëèìè. – Áþéöê áèð ùÿâÿñëÿ áàüëàíäû ìþùêÿì;
Ùÿðáè òÿëèìèíÿ, ùÿðáè ìÿøãèíÿ. Ì.Ðàùèì. Òÿ-
ëèìäÿí éîðüóí-àðüûí âÿ èñëàíìûø ùàëäà ãàéû-
äàí ÿñýÿðëÿð ÷àäûðëàðà äîëäóëàð. ß.Àáàñîâ.

Òÿëèì âåðìÿê – ñèðê âÿ ñ.-äÿ ÷ûõûø åòìÿê
ö÷öí ùåéâàíëàðà ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿð þéðÿò-
ìÿê. Àéûéà òÿëèì âåðìÿê. Òÿëèì êå÷ìÿê –
òÿëèìàò÷ûíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ìÿøã êå÷ìÿê;
þéðÿòìÿê. Ãàðîâóë áàòàëéîíóíäà ö÷ àéäàí
àðòûã èäè êè, òÿëèì êå÷èðäèê. Ìèð Úÿëàë.
3. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿ ùàããûíäà íÿçÿðèééÿ,
íÿçÿðè ñèñòåì, íÿçÿðè ìöääÿàëàðûí ìÿúìóñó.
// Ùÿð ùàíñû áèð àëèìèí, ìöòÿôÿêêèðèí ÿñàñ
ìöääÿàëàðû, ýþðöøëÿðèíèí ìÿúìóñó, ýþðöøëÿð
ñèñòåìè. Ù.Çÿðäàáèíèí òÿáèÿò ùàããûíäàêû òÿ-
ëèìè.
ÒßËÈÌÀÒ èñ. [ÿð. “òÿëèì” ñþç. úÿìè] Áèð
øåéè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ãàéäà âÿ öñóëëàð
ìöÿééÿí åäÿí éàçûëû ýþñòÿðèø; ÿìðíàìÿ.
[ßáöëùÿñÿíîâ:] Òÿëèìàòäà, ýþñòÿðèøäÿ àéðû
øåéëÿð äÿ éàçûëûá. ß.Âÿëèéåâ. Äèâàðëàðäà .. ñèò-
ðóñ áèòêèëÿðèíèí áåúÿðèëìÿñè ùàããûíäà òÿëèìàò-
ëàð àñûëìûøäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßËÈÌÀÒ×Û èñ. 1. Äþâëÿò, êîîïåðàòèâ âÿ
éà èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí, þç òàáåëèêëÿðèíäÿ
îëàí èäàðÿëÿðèí âÿ èø÷èëÿðèí ôÿàëèééÿòèíè éîõ-
ëàéàí âÿ èøè íåúÿ ãóðìàã ùàããûíäà îíëàðà ýþñ-
òÿðèø âåðÿí èø÷èñè. Ñå÷êè ýöíö úàìààò òîïëàí-
äû, ìÿðêÿçäÿí ýÿëÿí òÿëèìàò÷û íèòã ñþéëÿäè âÿ
íèòãäÿ êÿíäèí öìóì ãàäûíëàðûíûí ñå÷êèäÿ úèä-
äè èøòèðàêûíû òÿëÿá åòäè. Á.Òàëûáëû.
2. Ìöÿééÿí ñÿíÿò, èõòèñàñ þéðÿäÿí àäàì.
Èñòåùñàëàò òÿëèìè òÿëèìàò÷ûñû. Èäìàí òÿëèìàò÷ûñû.
305
ÒßËÈÌÀÒ×ÛËÛÃ
ÒßËÈÌÀÒ×ÛËÛà èñ. Òÿëèìàò÷ûíûí èøè. Ìÿ-
äÿä ìóçäóðëàð êîìèòÿñèíèí òÿëèìàò÷ûëûüû âÿçè-
ôÿñèíäÿ ÷àëûøàð, ÿñàñ åòèáàðèëÿ êóëàêëàðëà ìóç-
äóðëàð àðàñûíäà øÿðòíàìÿ áàüëàðäû. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÒßËÈÌÀÒËÀÍÄÛÐÌÀ “Òÿëèìàòëàíäûð-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÒßËÈÌÀÒËÀÍÄÛÐÌÀà ô. Áèð èøè íåúÿ
ýþðìÿê ùàããûíäà èçàùàò âåðìÿê, òÿëèìàò
âåðìÿê, ðÿùáÿð ýþñòÿðèø âåðìÿê, þéðÿòìÿê.
Êàòèá .. àéðûëàí îí èêè íÿôÿðè òÿëèìàòëàíäûðûðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßËÈÌ×È èñ. Ùåéâàíëàðà òÿëèì âåðìÿêëÿ
ìÿøüóë îëàí àäàì. ..Àéû òÿëèì÷èñè Âàëåíòèí
Ôèëàòîâóí ÷ûõûøëàðû òàìàøà÷ûëàðû õöñóñèëÿ âàëåù
åäèð. “Áàêû”.
ÒßËÈÌÍÀÌß [ÿð. òÿëèì âÿ ôàðñ. ...íàìÿ]
á à õ òÿëèìàò. Äèðåêòîð çÿíýè áàñûá, ùåñàá-
äàðäàí òÿëèìíàìÿíè èñòÿäè. Ìèð Úÿëàë. Ñÿíÿò
ìÿêòÿáèíÿ ãÿáóë ùàããûíäà òÿëèìíàìÿíè ùÿëÿ
äÿ Ö÷òÿïÿéÿ ýþíäÿðÿ áèëìÿìèøÿì. Ã.Èëêèí.
ÒßËÈÑ1 èñ. á à õ êèñÿ.
ÒßËÈÑ2 èñ. ßë-öç äÿñìàëû.
ÒßËÈÑ3 èñ. ßë-öçéóéàí.
ÒßËÈÑ4 èñ. Öñòöíÿ òóò ÷ûðïûëàí èðè ïàð÷à.
ÒßËÃÈÍ èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð ôèêðè, ÿãè-
äÿíè, ùèññè ãÿáóë åòäèðìÿê ö÷öí áèðèíèí èðàäÿ-
ñèíÿ, ïñèõèêàñûíà òÿñèð åòìÿ, áåéíèíÿ éåðèòìÿ.
Òàùèð .. éåíÿ ãîúàíûí ìÿíàëû-ìÿíàëû áàõàí,
òÿëãèí äîëó ýþçëÿðèíè, ãöââÿòëÿ ýóðëàéàí ñÿñèíè
óíóòìóðäó. Ì.Ùöñåéí.
Òÿëãèí åòìÿê – áèð
øåéè àíëàäûá èíàíäûðìàã, áåéíèíÿ éåðèòìÿê,
ãÿáóë åòäèðìÿê. ×îõ ùÿãèãÿò ìÿíÿ òÿëãèí åëÿ-
éèð âèúäàíûì; Éîõäóð îíäàí áèðèíè ñþéëÿìÿéÿ
èìêàíûì. À.Ñÿùùÿò. Áó äàéÿ ïàêöðÿêëè, ñàô áèð
ãàäûíäû âÿ áó ñàôëûüû èëÿ äÿ Ñÿìÿä áÿéÿ äöçëöê
âÿ äîüðóëóã òÿëãèí åëÿìèøäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. äèí. Ìöñÿëìàíëàðäà: ìåéèò äÿôí îëóíàí-
äàí ñîíðà ìîëëà òÿðÿôèíäÿí ìÿçàð áàøûíäà
îõóíàí äóà.
ÒßËÃÈÍÅÄÈÚÈ ñèô. Áèð øåéè áèðèíÿ òÿëãèí
åäÿí, èíàíäûðûá áåéíèíÿ éåðèäÿí; èíàíäûðûúû.
..Áèð àðà ñóñóá äóðäóì, ñîíðà òÿëãèíåäèúè
òþâðëÿ ñþçöìÿ äàâàì åòäèì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Áÿêèð þç ýöúëö, òÿëãèíåäèúè ñÿñè èëÿ àðà âåð-
ìÿäÿí þòöð, íÿ èñÿ ñèðëè õÿáÿðëÿð ñþéëÿéèð..
È.Ùöñåéíîâ.
ÒßËË èñ. Óçóí òÿïÿ. [Áÿõòèéàð] ýþçöíö
à÷àíäà ýþðäö, äîüðóäàí äà áèð òÿëëèí äèáèí-
306
ÒßÌÀÉÖË×Ö
äÿäè. Éàâàø-éàâàø òÿëëèí áàøûíà ÷ûõûá, ýþðäö
áèð ãàëà÷à âàð. (Íàüûë). [Úÿôÿðãóëó õàí:] Ãàð-
äàø, áóéóð, áó òÿëëèí öñòöíÿ ÷ûõ! ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßËËßÌß “Òÿëëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßËËßÌßÊ ô. äàí. Óçóí òÿïÿ êèìè éûü-
ìàã. Äàøû òÿëëÿìÿê.
ÒßËËßÍÌß “Òÿëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßËËßÍÌßÊ ìÿúù. Óçóí òÿïÿ êèìè éû-
üûëìàã, òÿïÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿê. Äÿðÿíèí è÷èíÿ
áàñäûðûëàúàã ïàéàëàð áèð òÿðÿôÿ ÷èíëÿíèð, ãóì
ÿëÿíèð, ÿùÿíý, òîðïàã áèð ãûðàüà òÿëëÿíèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒßËÒÈÔ èñ. [ÿð.] 1. Éàõøû õèäìÿòÿ âÿ éà áèð
èøäÿ ôÿðãëÿíìÿéÿ ýþðÿ îðäåí, ìåäàë, ôÿõðè
àä, êå÷èúè áàéðàã, ãèéìÿòëè øåé âÿ ñ. âåðìÿ.
Õÿñòÿõàíàäà éàòäûüûíûí ö÷öíúö ýöíö [Úàâà-
äû] ôÿðÿùëè áèð õÿáÿðëÿ – òÿëòèô õÿáÿðèëÿ òÿáðèê
åòäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
Òÿëòèô åòìÿê – îðäåí,
ìåäàë, ôÿõðè àä, êå÷èúè áàéðàã, ãèéìÿòëè øåé
âÿ ñ. âåðìÿê. Êÿðèìèí ôÿàëèééÿòèíè ãèéìÿòëÿí-
äèðÿí êîìàíäàíëûã îíó “Ãûçûë Óëäóç” îðäåíè
èëÿ òÿëòèô åòìÿéè ãÿðàðà àëìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ùÿìèí ìöíàñèáÿòëÿ âåðèëÿí îðäåí, ìåäàë,
ôÿõðè àä, êå÷èúè áàéðàã, ãèéìÿòëè øåé âÿ ñ.
ÒßÌ [ÿð.] á à õ òàì2. Äåäè: – Ìåéëèí
îëóðìó àëóéÿ; Òÿìè ìåéõîø ãûçûë ýÿâàëóéÿ?
Ì.ß.Ñàáèð.
ÒßÌÀÑ èñ. [ÿð.] 1. Áèð-áèðèíÿ äÿéìÿ,
òîõóíìà. [Çåéíàë áû÷àüûí] èòèëèéèíè íöìóíÿ
åòìÿê ö÷öí áàðìàüû èëÿ òèéÿñèíÿ òÿìàñ åòäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Îüëàí] áèðäÿí Ìÿðéÿìèí
ãîëóíà òÿìàñ åäèá äàéàíäû. Ì.Ùöñåéí.
2. ìÿú. Éàõûíëûã, ÿëàãÿ. Éåëêÿí êèìè àüàð-
äûãúà ãàüàéûëàð ýþé ñóëàðäà; Äàëüàëàðäà òÿ-
ìàñ åäèð õÿéàëûìûí ãàíàäëàðû. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒßÌÀÉÖË èñ. [ÿð.] 1. Ìåéèë. [Ðîçà õà-
íûì:] Åù, ñèçäÿ ùå÷ éöêñÿëèø òÿìàéöëö éîõ-
äóð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Õÿäèúÿíèí áó ôÿëàêÿòèíè
åâäÿ åøèòäèêäÿ îíà ãàðøû ìÿíäÿ áèð òÿìàéöë
ùèññè îéàíäû. Ñ.Ùöñåéí.
2. ìÿú. Ïàðòèéàíûí ÿñàñ õÿòòèíäÿí ñàïìà,
êÿíàðà ÷ûõìà.
3. Ùÿð ùàíñû áèð èõòèñàñëàøìà òÿðÿôèíÿ ìåéèë,
èñòèãàìÿò. Òåõíèêóìäà ö÷ òÿìàéöë öçðÿ äÿíèç-
÷è ùàçûðëàíûð.
ÒßÌÀÉÖË×Ö èñ. Ïàðòèéàíûí ÿñàñ õÿòòèíäÿí
ñàïàí, êÿíàðà ÷ûõàí, òÿìàéöë÷öëöéÿ ìåéèë
ýþñòÿðÿí àäàì. Áèçÿ ëàçûììû òÿìàéöë÷öëÿðèí
ôàë÷ûëûüû? Íÿ äåéèðëÿðäè, áåøèëëèê éåòèðèëìÿç éå-
ðèíÿ! Ì.Ìöøôèã.
ÒßÌÀÉÖË×ÖËÖÊ
ÒßÌÀÉÖË×ÖËÖÊ èñ. Ïàðòèéàíûí ÿñàñ õÿò-
òèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàüà ìåéèë ýþñòÿðìÿ.
ÒßÌÀÉÖËËÖ ñèô. Ìöÿééÿí èõòèñàñëàøìàéà
ìåéèë ýþñòÿðÿí; èõòèñàñëàøàí. Ðèéàçèééàò òÿìà-
éöëëö îðòà ìÿêòÿá.
ÒßÌßË [ÿð.] 1. Áöíþâðÿ, þçöë. Áèíàíûí òÿ-
ìÿëè. Äèâàðûí òÿìÿëè. – [Éóñèô:] Åâëÿð òÿìÿëèí-
äÿí éûõûëûá, ãàëìàäû áèð äàì. Ù.Úàâèä.
2. ìÿú. Áèð øåéèí ÿñàñû, êþêö. Ìÿíÿ áèð ãî-
úàìàí äàüû àíäûðûð; Åøãèìèí òÿìÿëè øÿùÿðèì
Áàêû. Ñ.Ðöñòÿì.
Òÿìÿëèíè (òÿìÿë äàøûíû)
ãîéìàã ìÿú. – ÿñàñûíû ãîéìàã.
ÒßÌßËËÈ ñèô. Áöíþâðÿëè, þçöëëö, ÿñàñëû.
ÒßÌßËÑÈÇ ñèô. Òÿìÿëè îëìàéàí, áöíþâ-
ðÿñèç, þçöëñöç, ÿñàññûç.
ÒßÌßÍÍÀ èñ. [ÿð.] 1. Àðçó, èñòÿê, äèëÿê,
õàùèø. Áÿõòè-ìÿíùóñèìÿ áàõ, ìÿí áó òÿìÿí-
íàäà èêÿí; Øèøìÿéÿ áàøëàäû èíäè öçö ãàðÿ úè-
ýÿðèì. Ì.ß.Ñàáèð. Âàð èäèì ÷îõäàí îë òÿìÿí-
íàäÿ; Äîëàøàéäûì ÷ûõûá áó ñÿùðàäÿ. À.Ñÿùùÿò.

Òÿìÿííà åòìÿê – ðèúà åòìÿê, õàùèø åò-
ìÿê. Âàãèô äóðíàëàðäàí òÿìÿííà åëÿéèð êè,
èíòèçàðûíû ÷ÿêäèéè âÿ ñîðàüûíäà îëäóüó àëà-
ýþçëö ùÿìäÿìäÿí, ýþðñöíëÿð, îíà áèð õÿáÿð
.. ýÿòèðÿ áèëÿðëÿðìè? Ô.Êþ÷ÿðëè. [Øàìî:] Ìÿí
þçöì øÿõñÿí ñèçäÿí ùå÷ áèð øåé òÿìÿííà åòìè-
ðÿì. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ìöÿééÿí ìÿãñÿäëÿ åäèëÿí éàõøûëûã, êþ-
ìÿê. Î ùå÷ áèð êÿñèí òÿìÿííàñûíû ãÿáóë åòìèð.
ß.Âÿëèéåâ. // Àðçó îëóíàí øåé, òÿëÿá, ìÿãñÿä.
[Ïðèñòàâ Ìöðñÿëÿ:] Ñÿíèí Òóðàúëûéà íÿ òÿìÿí-
íà èëÿ ýÿëäèéèí äÿ ìÿíÿ ìÿëóìäóð. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÌßÍÍÀÑÛÇ ñèô. Þçö ö÷öí áèð ìÿãñÿä,
ôàéäà, ìÿíôÿÿò ýöäìÿéÿí. Òÿìÿííàñûç éàð-
äûì. – Áÿëè, õàëãäàí áþéöê äàéàã éîõäóð, –
äåéèá Øÿðÿôîüëó ãîúàíûí ñþçöíö òÿñäèã åòäè, –
õàëã òÿìÿííàñûç äîñòäóð, ÿäàëÿòëèäèð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ñèç äÿ òÿìÿííàñûç
áóéóðóí ùÿð àí; Áó ñÿíÿò áàüûìäàí ýöë-÷è÷ÿê
äÿðèí. Ñ.Ðöñòÿì. [Ðÿøèä:] Ãÿðèáÿ èäè êè, ìÿíèì
ö÷öí áó ãÿäÿð ñîíñóç âÿ òÿìÿííàñûç ãàéüû
ýþñòÿðÿí [Áÿéèì õàëà] Úàíáàëàéåâëÿðèí ãàïû-
ñûíû áèð äÿôÿ äÿ à÷ìàìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÒßÌßÐÊÖÇ èñ. [ÿð.] Ìÿðêÿçëÿøìÿ, ìÿð-
êÿçëÿøäèð(èë)ìÿ. // Áèð éåðÿ òîïëàíìà, éûüûëìà,
úÿìëÿøìÿ.
ÒßÌßÐÊÖÇËßØÄÈÐÈËÌß “Òÿìÿðêöç-
ëÿøäèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÌÈÍÅÄÈÚÈ
ÒßÌßÐÊÖÇËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Áèð
éåðÿ òîïëàøäûðûëìàã, éûüûøäûðûëìàã, úÿìëÿø-
äèðèëìÿê.
ÒßÌßÐÊÖÇËßØÄÈÐÌß “Òÿìÿðêöçëÿø-
äèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÌßÐÊÖÇËßØÄÈÐÌßÊ ô. Áèð éåðÿ òîï-
ëàøäûðìàã, éûüûøäûðìàã, úÿìëÿøäèðìÿê. Ñÿíà-
éåíè òÿìÿðêöçëÿøäèðìÿê.
ÒßÌßÐÊÖÇËßØÌß “Òÿìÿðêöçëÿøìÿê”-
äÿí ô.èñ. Êàïèòàëûí òÿìÿðêöçëÿøìÿñè.
ÒßÌßÐÊÖÇËßØÌßÊ ô. Áèð éåðÿ òîïëàí-
ìàã, éûüûëìàã, úÿìëÿøìÿê.
ÒßÌßÑÑÖÊ èñ. [ÿð.] á à õ âåêñåë. Êàüûç-
ëàðû äà éîõëàäûã, áóíëàð ïóë òÿìÿññöêëÿðè, ìöëê
ãÿáàëÿëÿðè âÿ ñàèð ëàçûìñûç êàüûçëàðäû. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè. [ßáäöëÿëè áÿé:] Áàëàø, ñèçèí òÿìÿññö-
êöí âàõòû äöíÿí ãóðòàðìûøäûð. Ú.Úàááàðëû.
ÒßÌÙÈÄ èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Éàéìà, äþøÿìÿ.
2. Íèçàìà ñàëìà.
3. Ùàçûðëûã.
ÒßÌÈÌ èñ. [ÿð.] 1. Öìóìèëÿøäèðìÿ.
2. Éàéìà, ïàéëàìà.
ÒßÌÈÍ èñ. [ÿð.] Àäÿòÿí “åòìÿê”, “åäèë-
ìÿê” êþìÿê÷è ôåèëëÿðè èëÿ – 1) áèð øåéëÿ ëàçû-
ìè äÿðÿúÿäÿ òÿúùèç åòìÿê, ëàçûì îëàí áöòöí
øåéëÿðè âåðìÿê. [Õàúÿ Íèçàì:] Áèð äÿ êàøàíÿ
ýÿðÿê ìÿñðÿô ö÷öí; Ùÿð íÿ ëàçûìñà åäÿðëÿð
òÿìèí. Ù.Úàâèä; 2) èíàíäûðìàã, ãàíå åòìÿê.
Áó úàâàá Ñàëàìû òÿìèí åòìèðäè. Ìèð Úÿëàë;
3) áèð øåéè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ëàçûìè øÿ-
ðàèò éàðàòìàã. [Ìèäùÿò Ìöíèð áÿéÿ:] Øóðà-
ëàðûí éàðäûìû èëÿ èñòèãëàëèééÿòèìèçè òÿìèí âÿ
èíýèëèñëÿðè ìÿùâ åäÿúÿéèê. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÌÈÍÀÒ èñ. [ÿð. “òÿìèí” ñþç. úÿìè]
1. Áèðèñèíèí ùÿéàòûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí îíà
âåðèëÿí ïóë, ìàääè âÿñàèò âÿ ñ. Àñëàí äà äö-
øöíÿðÿê, ÷àëûøàðàã àèëÿñèíÿ òÿìèíàò éîëó òàï-
ìûøäû. À.Øàèã.
2. Áèð øåéèí ãîðóíóá ñàõëàíìàñûíû, éåðèíÿ
éåòèðèëìÿñèíè, ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí
àìèëëÿð; çÿìàíÿò. Åéâàçûí äÿñòÿíèí áàøûíäà
äóðìàñû ìÿíèì ö÷öí áèð òÿìèíàòäûð. Ú.Úàá-
áàðëû.
ÒßÌÈÍÀÒËÛ ñèô. Òÿìèíàòû îëàí, òÿìèí åäèë-
ìèø. Òÿìèíàòëû ÿìÿê ùàããû.
ÒßÌÈÍÅÄÈÚÈ ñèô. Òÿìèí åäÿí, ãàíå åäÿí,
ðàçû ñàëàí. Òÿìèíåäèúè úàâàá. Òÿìèíåäèúè èçà-
ùàò.
307
ÒßÌÈÐ
ÒßÌÈÐ èñ. [ÿð.] Áèð øåéèí õàðàá îëìóø, ñûí-
ìûø, äàüûëìûø, ñþêöëìöø éåðèíè äöçÿëòìÿ, ãàé-
äàéà ñàëìà. Àéàããàáû òÿìèðè. Òÿìèð åìàëàò-
õàíàñû. – Òðàêòîð÷óëàð òðàêòîð òÿìèðèíÿ ìÿø-
üóëäóëàð. Ì.Èáðàùèìîâ. Áó ìàøûíû úöçè òÿìèð-
äÿí ñîíðà ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê îëàðäû. Á.Áàé-
ðàìîâ.
Òÿìèð åòìÿê – 1) áèð øåéèí õàðàá
îëìóø, ñûíìûø, ñþêöëìöø éåðèíè äöçÿëòìÿê. Åâè
òÿìèð åòìÿê. Éîëó òÿìèð åòìÿê. – Åâ ñàùèáè åâèí
ãÿäðèíè áèëñÿ, ýþðÿð êè, åâ ó÷àúàã âÿ åëÿ êè, ýþð-
äö ó÷àúàã, áàøëàð òÿìèð åëÿìÿéÿ. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. [Ðÿùèì:] Áèçèì èøèìèç äåïîäà
ïàðîâîç òÿìèð åòìÿê èäè. ß.Ñàäûã; 2) êþùí. òèê-
ìÿê, áèíà åòìÿê. Áèð äÿ ýþðäöí êè, åéëÿéèá òÿä-
áèð; Áèð ýþçÿë õàíÿ åòäèëÿð òÿìèð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÒßÌÈÐÀÐÀÑÛ ñèô. õöñ. Òÿìèðëÿð àðàñûíäà
îëàí, ùÿéàòà êå÷èðèëÿí. Íåôò ãóéóñóíóí òÿìè-
ðàðàñû èøëÿìÿ ìöääÿòè. – [Ìåùðèáàí:] Ìÿñÿëÿí,
ñÿí þç ñåõèíäÿ òÿìèðàðàñû ìöääÿòè íÿ ãÿäÿð
óçàòìûñàí? Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßÌÈÐÀÒ [ÿð. “òÿìèð” ñþç. úÿìè] êëàñ. 1. èñ.
Òÿìèð, òÿìèð èøëÿðè. [Ðöñòÿì áÿéëÿ ×èíýèç]
éàíüûíäàí ñàõëàíûëìûø, õûðäà òÿìèðàòëà àëà-
éàðûì÷ûã ñöñ âåðèëìèø áèð îòàüà ýèðäèëÿð.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ùÿìèä ßëéàðîâ:] Éîëäàø-
ëàð, áó òÿìèðàòû ùÿëÿëèê òÿõèðÿ ñàëìàëûñûíûç.
Ì.Ùöñåéí.
2. òîï. êþùí. Áèíàëàð, òèêèëèëÿð. [Õîðòäàí:]
Òÿìèðàò ùàìûñû îääàíäûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÌÈÐ×È èñ. Òÿìèð èøè èëÿ ìÿøüóë îëàí
ôÿùëÿ. Òÿìèð÷è ÷èëèíýÿð. Éåðàëòû òÿìèð÷èëÿð.
ÒßÌÈÐÕÀÍÀ èñ. [ÿð. òÿìèð âÿ ôàðñ. ...õàíÿ]
Òÿìèð èøëÿðè àïàðûëàí åìàëàòõàíà. – [Ñÿäð:]
Àììà Ùöñåéíãóëóíóí Òÿçÿ øÿùÿðäÿ áèð ìå-
õàíèêè ñåõ äöçÿëòìÿéè, òÿìèðõàíà, äÿìèð÷è-
õàíà ãóðìàüû ìÿíèì ö÷öí áèëèðñÿí íÿ îëàð?
Ìèð Úÿëàë.
ÒßÌÈÇ ñèô. âÿ çÿðô 1. ×èðê îëìàéàí, êèðëè
îëìàéàí, ëÿêÿëè îëìàéàí, ÷èðêëÿíìÿìèø, êèð-
ëÿíìÿìèø, éóéóëìóø. Òÿìèç éàéëûã. Òÿìèç
äÿñìàë. – Ôåëäøåðèí ïåøêÿø âåðäèéè òÿìèç õàëàò
[Ìàùèðÿéÿ] ÷îõ ýþçÿë éàðàøûðäû. Ì.Ùöñåéí.
Êÿíèç Ùÿëèìÿ è÷ÿðè ýèðèá, äÿéèðìè ñòîëóí öñ-
òöíÿ òÿìèç ñöôðÿ ñàëäû. ß.Àáàñîâ. // Ñèëèíèá
òÿìèçëÿíìèø, ñöïöðöëöá òÿìèçëÿíìèø, ñÿëèãÿëè.
Òÿìèç îòàã. – Àäàìëàð äàø ïèëëÿêÿíëÿðäÿí òÿ-
ìèç êö÷ÿéÿ åíÿíäÿ ãûðûëìûø áîéóíáàüû êèìè
ñÿïÿëÿíèá äàüûëûðäûëàð. Ìèð Úÿëàë. Áèçèì èø éå-
ðèìèç òÿìèç îëìàëûäûð, ìàøûíëàðûìûç âàõòûíäà
308
ÒßÌÈÇ
éàüëàíûá òÿìèçëÿíìÿëè, öñò-áàøûìûç äà ñèëèí-
ìèø ìàøûí êèìè ïàðûëäàìàëûäûð. ß.Ñàäûã.
2. Ìÿùàðÿòëÿ, óñòàëûãëà, äÿãèã âÿ ñÿëèãÿëè
ýþðöëìöø, äöçÿëäèëìèø, ãàéðûëìûø, ùå÷ áèð ãö-
ñóðó îëìàéàí. Òÿìèç èø.
3. Ñîíóíúó äÿôÿ öçö êþ÷öðöëìöø, ñÿùâè
äöçÿëìèø, ïîçóëìóø éåðëÿðè îëìàéàí. Òÿìèç
éàçû. Òÿìèç ñÿùèôÿëÿðè ýþçäÿí êå÷èðìÿê.
4. Äîëäóðóëìàìûø, éàçû, øÿêèë âÿ ñ. ö÷öí
èñòèôàäÿ åäèëìÿìèø, éàçûëìàìûø. Òÿìèç áëàíê.
Òÿìèç êàüûç. // Öçÿðèíäÿ ÷èë, ñûçàíàã âÿ ñ. îë-
ìàéàí. Òÿìèç äÿðè. Òÿìèç öç. // Çÿðô ìÿíàñûí-
äà. Òÿðòÿìèç. Ìÿçëóì .. öçöíö òÿìèç ãûðõäû,
õûðûì-õûðäà øåéëÿðèíè âÿ ñêðèïêàñûíû éåðáÿéåð
åäèá ÷àìàäàíà éûüäû. Ñ.Âÿëèéåâ. // Äóìàíñûç,
áóëóäñóç, à÷ûã-àéäûí. Òÿìèç ôÿçà. – Ìóñà êèøè
Ôèðÿíýèçèí áàøû öñòöíäÿêè òÿìèç ýþéÿ áàõà-
áàõà ãàëõûðäû. Á.Áàéðàìîâ.
5. Ãàðûøûüû îëìàéàí âÿ éà ÷îõ àç îëàí; õàëèñ.
Òÿìèç ãûçûë. Òÿìèç ñïèðò. Òÿìèç ãóì. // Áóëàíûã
îëìàéàí. Òÿìèç ñó. // Àëàãñûç, àëàüû îëìàéàí.
Òÿìèç áîñòàí. // Òÿìèçãàíëû, úèíñè òÿìèç, úèíñ
(ùåéâàíëàð ùàããûíäà).
6. Ìöÿééÿí ãàéäàëàðà, íîðìàëàðà óéüóí
ýÿëÿí; äöçýöí (äèë, öñëóá âÿ ñ. ùàããûíäà).
ßðÿáúÿ òÿìèç (ç.) äàíûøìàã. – Àñëàí ñëîâåí-
úÿ ùÿëÿ òÿìèç äàíûøà áèëìèðäè, àíúàã ùÿð øåéè
áàøà äöøöðäö. Ñ.Âÿëèéåâ.
7. ìÿú. Ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí íþãñàíñûç, ãöñóð-
ñóç; ùå÷ áèð ïèñ íèééÿòè, ãÿðÿçè îëìàéàí; äîü-
ðó÷ó, íàìóñëó. Òÿìèç àäàì. – Ìèðçÿíèí òÿìèç
ãóëëóã÷ó îëìàüûíà ãèéìÿò ãîéóðäóëàð âÿ éîë-
äàøëàðû äà îíó ÷îõ èñòÿéèðäèëÿð. ß.Ùàãâåðäè-
éåâ. Íîâðóçÿëè âÿ Óñòà Çåéíàëëàð äàõèëÿí ÷îõ
òÿìèç âÿ õîøíèééÿò àäàìëàðäûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Éöêñÿê ìÿíÿâèééàòà ÿñàñëàíàí; öëâè, ïàê.
Òÿìèç ñåâýè. – Òÿìèç âÿ ïàê ìÿùÿááÿòëÿ èñèíÿí
ãàäûí éàòàüû ìöãÿääÿñäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Ìÿñóì, áàêèð, áÿêàðÿòëè, ëÿêÿëÿíìÿìèø,
êîðëàíìàìûø. Òÿìèç ãûç. – [Ìèðçàüà] Úÿìèëÿ
êèìè òÿìèç, ìóíèñ, åéíè çàìàíäà ýþçöà÷ûã,
ýþçÿë áèð ãûç ùàðàäàí òàïàúàãäû. Ñ.Ùöñåéí.
8. Áèð øåéè ÷ûõäûãäàí ñîíðà ãàëàí, àëûíàí.
Òÿìèç ÷ÿêè (ÿìòÿÿíèí ãàáñûç ÷ÿêèñè). Òÿìèç
ýÿëèð (õÿðú âÿ âåðýèëÿðè ÷ûõäûãäàí ñîíðà ãàëàí
ýÿëèð). // Òàìàìèëÿ, áöñáöòöí, òàì. Íóðÿääè-
íèí àéàüû òÿìèç ñàüàëìûøäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Åë-
äàðûí åòäèéè ñþùáÿòëÿð, õöñóñÿí ÷àëûá-îõóìàüû
ÒßÌÈÇÚß
îâó òÿìèç éàäûìäàí ÷ûõàðìûøäû. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
ÒßÌÈÇÚß ñèô. âÿ çÿðô 1. ×îõ òÿìèç, ëàï
òÿìèç; òÿìèç. [Ñåéèä:] [Ìåùìàíõàíàäà] òÿ-
ìèçúÿ, ïàêèçÿ ìöñÿëìàí íþìðÿëÿðè ñàõëàéû-
ðàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Òÿðòÿìèç. [Ìóñàíûí íÿâÿñè] ..øàëâàð úè-
áèíäÿí ÷ûõàðäûüû àüàïïàã áèð éàéëûãëà ñÿùÿíý-
ëÿðèíÿ áóëàøàí ãàòûüû òÿìèçúÿ ñèëäè. Ãàíòÿìèð.
ÒßÌÈÇÚÈÍÑËÈ á à õ òÿìèçãàíëû.
ÒßÌÈÇÊÀÐ ñèô. Òÿìèçëèéè, ñÿëèãÿíè ñåâÿí.
Òÿìèçêàð ãàäûí. – Àòàø ýþðöðäö êè, Ìèðçÿ
Úÿìèë ÷îõ òÿìèçêàð, ñÿëèãÿíè ñåâÿí àäàìäûð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÌÈÇÊÀÐËÛà èñ. Òÿìèçêàð àäàìûí õà-
ñèééÿòè, òÿìèçêàð îëìà. [Ôåîäîð Èâàíîâè÷ Ðöñ-
òÿì áÿéÿ:] [Õàíûì] ñèçèí òÿìèçêàðëûüûíûçû
èñÿ ÷îõ áÿéÿíèð, ìÿíÿ ùÿìèøÿ ìÿìíóíèééÿòëÿ
ñþéëÿéèð.. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÌÈÇÃÀÍËÛ ñèô. Ãàðûøûüû îëìàéàí, úèíñ,
òÿìèçúèíñëè (åâ ùåéâàíëàðû ùàããûíäà). Òÿìèç-
ãàíëû Ãàðàáàü àòû. – ßìòÿÿ ôåðìàëàðûíäà íà-
õûðûí òÿìèçãàíëû, éÿíè òÿìèçúèíñëè ùåéâàíëàð-
äàí èáàðÿò îëìàñû âàúèá äåéèëäèð. À.Àüàáÿéëè.
ÒßÌÈÇÃßËÁËÈ á à õ òÿìèçöðÿêëè. Òÿìèç-
ãÿëáëè àäàì.
ÒßÌÈÇËßÌß “Òÿìèçëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÌÈÇËßÌßÊ ô. 1. ×èðêèíè, ëÿêÿñèíè éó-
ìàã âÿ éà áàøãà éîëëà àïàðìàã, òÿìèç åòìÿê;
òÿìèçëÿìÿ èøè àïàðìàã. Àéàããàáûíûí ïàë÷ûüû-
íû òÿìèçëÿìÿê. – Ãóøëàð éóâàëàðûíäà îòóðóá
äèìäèêëÿðèíè òÿìèçëÿéèðäèëÿð. Í.Íÿðèìàíîâ.
// Òÿðêèáúÿ òÿìèç åòìÿê, áàøãà øåéèí ãàðûøû-
üûíäàí àçàä åòìÿê. Ãàçû òÿìèçëÿìÿê. Îòàüûí
ùàâàñûíû òÿìèçëÿìÿê. // ×ûðïìàã, ïöôëÿìÿê
âÿ ñ. éîëëà öçÿðèíäÿêè òîçäàí, ãàðäàí âÿ ñ.-äÿí
òÿìèç åòìÿê. ..Ìàðàëëàðûì .. ìîèçÿ êèòàáëàðû-
íû ðÿôäÿí àëûá, òîçëàðûíû òÿìèçëÿéèá áàøëàéûð-
ëàð ÿçáÿðëÿìÿéÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Õîñðîâ]
ÿë-ãîëóíó àòûá ãàðû òÿìèçëÿäè. Á.Áàéðàìîâ.
// ìÿú. Êîðëàéàí, õàðàá åäÿí, ïîçàí, éàä
öíñöðëÿðäÿí àçàä åòìÿê, òÿìèç åòìÿê. Äèëè
åùòèéàú îëìàäàí èøëÿäèëÿí éàáàí÷û ñþçëÿðäÿí
òÿìèçëÿìÿê. // ìÿú. Ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí òÿìèç
åòìÿê. ßçèç áàëàëàð! Áèçÿ éåìÿê-è÷ìÿêäÿí
áàøãà, ðóùóìóçó òÿìèçëÿìÿê, àüëûìûçà ñûüàë
âåðìÿê ëàçûìäûð. Í.Íÿðèìàíîâ.
2. Öç ùèññÿñèíè, ãàáûüûíû âÿ ñ.-íè ñîéóá àò-
ìàã, êÿíàð åòìÿê. Êàðòîôó òÿìèçëÿìÿê. Áàëûüû
òÿìèçëÿìÿê. Éóìóðòàíû òÿìèçëÿìÿê.
ÒßÌÈÇÖÐßÊËÈ
3. Áèð éåðäÿí àðòûã, ëàçûìñûç, êÿíàð øåéëÿðè
ýþòöðìÿê. Ñòîëóí öñòöíö òÿìèçëÿìÿê. Îòàüû
àðòûã øåéëÿðäÿí òÿìèçëÿìÿê. // Öñòöíäÿêè ëö-
çóìñóç, ìàíå îëàí øåéëÿðäÿí àçàä åòìÿê.
Éîëó òÿìèçëÿäèëÿð. Áèð äÿñòÿ ñîëäàò Ìîíòèíè ãà-
çàìàòäàí ìÿùêÿìÿéÿ ýÿòèðèðäè. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
4. Áèð éåðè äöøìÿíäÿí, àðçó åäèëìÿéÿí êÿ-
íàð àäàìëàðäàí àçàä åòìÿê. Ñÿùÿð à÷ûëàíäà
áèçèì ùèññÿëÿð úÿáùÿíèí áó ñàùÿñèíè òàìàìè-
ëÿ äöøìÿíäÿí òÿìèçëÿäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
5. Éûüûøäûðìàã, ñèë-ñöïöð åòìÿê. Îòàüû òÿ-
ìèçëÿìÿê. – Ùÿð ýöí ñààò áåøäÿ äîêòîðýèëäÿí
ãàéûäàí Õàâÿð åâè òÿìèçëÿð, õþðÿê ùàçûðëàð,
÷àé ãîéàð(äû). Ì.Èáðàùèìîâ.
6. ìÿú. äàí. Íÿ âàðñà ùàìûñûíû àïàðìàã,
îüóðëàìàã. Îüðóëàð åâè òÿìèçëÿìèøäèëÿð.
7. ìÿú. È÷èíäÿ îëàí øåéèí ùàìûñûíû éåìÿê,
éåéèá ãóðòàðìàã. Êàñàíû òÿìèçëÿìÿê.
ÒßÌÈÇËßÍÌß “Òÿìèçëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
[Ñàðûêþéíÿéÿ] éàðäûì îëìàã ö÷öí îòàüûìûí
ñöïöðöëöá òÿìèçëÿíìÿñèíè îíà òàïøûðàð, çÿù-
ìÿò ùàããû âåðÿðäèì. Ñ.Ùöñåéí.
ÒßÌÈÇËßÍÌßÊ “Òÿìèçëÿìÿê”äÿí
ìÿúù. Åâ ñöïöðöëöá òÿìèçëÿíäè. – [Ìàéà] êè-
ôàéÿò ãÿäÿð ùÿðÿêÿò åòäèêäÿí ñîíðà éóéóíäó,
òÿìèçëÿíäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÌÈÇËßÉÈÚÈ èñ. âÿ ñèô. Áèð øåéè òÿìèç-
ëÿìÿê ö÷öí úèùàç, ãóðüó âÿ éà ìàääÿ. Àâ-
òîìàøûíûí òÿìèçëÿéèúèñè. Òÿìèçëÿéèúè ãóðüó.
ÒßÌÈÇËÈÊ èñ. 1. Òÿìèç øåéèí ùàëû. Îòàüûí
òÿìèçëèéè. Êþéíÿéèí òÿìèçëèéè. Ãàá-ãàúàüûí
òÿìèçëèéè. – Ñèíèôëÿðèí ýåíèø âÿ òÿìèçëèéè, ëàáî-
ðàòîðèéà âÿ êàáèíÿëÿðèí ìöêÿììÿëëèéè .. [ñÿé-
éàùëàðûí] ùåéðÿòèíÿ ñÿáÿá îëäó. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
2. Ñàôëûã, ãàðûøûãñûçëûã, õàëèñëèê. Ñóéóí òÿ-
ìèçëèéè. Ùàâàíûí òÿìèçëèéè.
3. ìÿú. Ìÿíÿí íþãñàíñûçëûã; ñàôëûã, äöçëöê,
ïàêëûã. Àíà çÿèôäèð, ëàêèí äöíéàíûí ýöúëöëÿðè
âÿ çàëûìëàðûíûí ùèéëÿýÿðëèéè âÿ ôûðûëäàã÷ûëûüûíà
ãàðøû îíóí ãöäðÿòëè ñèëàùû òÿìèçëèê âÿ äöçëöê-
äöð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÌÈÇÖÐßÊËÈ ñèô. Öðÿéè òÿìèç, ñàôãÿëá-
ëè, ñÿìèìè. Òÿìèçöðÿêëè àäàì. – Ùÿëèì, ìåù-
ðèáàí, òÿìèçöðÿêëè Ýöëáàäàì áèðäÿí-áèðÿ øèðÿ
äþíäö. Í.Íÿðèìàíîâ. [Âàùèä] òÿìèçöðÿêëè,
ãûçüûíòÿáèÿòëè, ìÿðä âÿ ìÿüðóð îüëàí èäè.
È.Ùöñåéíîâ.
309
ÒßÌÊÈÍ
ÒßÌÊÈÍ èñ. [ÿð.] 1. Þçöíö ÿëÿ àëà áèëìÿ
áàúàðûüû, ñîéóããàíëûëûã, þçöíö èòèðìÿìÿ; úèä-
äèëèê, àüûðëûã, âöãàð. Éàçû÷û ùå÷ çàìàí þç ìö-
âàçèíÿòèíè, òÿìêèí âÿ ñàêèòëèéèíè èòèðìèð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. [Ôÿðìàí âÿ Úÿìèëèí] äàíûøûãëàðûíäà,
ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ áèð òÿìêèí íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû.
ß.Ñàäûã.
2. Òÿìêèíëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – âöãàðëà, úèääè
ñóðÿòäÿ, þçöíö èòèðìÿéÿðÿê, ñîéóããàíëûëûãëà,
þç ùàëûíû ïîçìàäàí. Ãàôàð òÿìêèíëÿ þç ôèêðè-
íè àíëàòäû. ß.Ñàäûã. Ìöðñÿë íÿ ãÿäÿð îäëó äà-
íûøûðäûñà, Àòàø áèð î ãÿäÿð òîõäàã âÿ òÿìêèíëÿ
úàâàá âåðìÿéÿ úàí àòûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÌÊÈÍËÈ ñèô. âÿ çÿðô Àüûð, àüûð ñàíáàëëû,
âöãàðëû; þçöíö ÿëÿ àëà áèëÿí, þçöíö èòèðìÿ-
éÿí, ùàëûíû ïîçìàéàí. Òÿìêèíëè àäàì. – Éà-
ïûíúûëû êèøè ÷îõ ìöëàéèì âÿ òÿìêèíëè äàíûøûðäû.
ß.Âÿëèéåâ. Ãàðàíëûãäàí Àçàäûí ñàêèò âÿ òÿì-
êèíëè ñÿñè åøèäèëäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßÌÊÈÍËÈËÈÊ èñ. Òÿìêèíëè îëìà, âöãàð-
ëûëûã, àüûðëûã, âöãàð, ñîéóããàíëûëûã. Ìåùäèçàäÿ
÷îõ âàõò äîñòóíóí çàðàôàòëàðûíà äàâàì ýÿòèð-
ìÿéèá òÿìêèíëèëèéèíè èòèðèð. É.ßçèìçàäÿ.
ÒßÌÐÈÍ èñ. [ÿð.] 1. Òÿêðàð åòäèðÿ-åòäèðÿ
àëûøäûðìà, þéðÿòìÿ; òÿêðàð åäÿ-åäÿ àëûøìà,
þéðÿíìÿ. // Áó ìÿãñÿäëÿ øàýèðä âÿ éà òÿëÿ-
áÿéÿ âåðèëÿí ìèñàëëàð âÿ áó ìèñàëëàðäàí èáà-
ðÿò êèòàá, äÿðñëèê.
2. Áÿçè èäìàí íþâëÿðèíäÿ (ýèìíàñòèêà, àòëå-
òèêà âÿ ñ.) èúðà åäèëÿí àéðû-àéðû ùÿðÿêÿò.
ÒßÌÑÈË èñ. [ÿð.] 1. Áÿíçÿòìÿ, îõøàòìà,
òÿøáåù.
Òÿìñèë åòìÿê – áèðèíèí ìöâÿêêèëè
îëìàã, áèð èøäÿ îíó ÿâÿç åòìÿê, îíóí àäûí-
äàí äàíûøìàã; áèðèíèí ìÿíàôåéèíè, ôèêðèíè, ýþ-
ðöøöíö âÿ ñ.-íè èôàäÿ åòìÿê. Õàëãûí ìÿíàôå-
éèíè òÿìñèë åòìÿê. – Áîñôîðäà ëþâáÿð àòûá äà-
éàíìûø èêè ýÿìè; Ùÿðÿñè òÿìñèë åäèð áèð éóðäó,
áèð àëÿìè. Í.Ðÿôèáÿéëè.
2. ÿäÿá. Àäàìëàðû âÿ îíëàðûí ÿìÿëëÿðèíè åé-
ùàìëû øÿêèëäÿ òÿñâèð åäÿí, ÿêñÿðÿí ìÿíçóì,
íÿñèùÿòàìèç ãûñà ÿäÿáè ÿñÿð. Çàêèðèí òÿìñèë-
ëÿðè. “Àüàúëàðûí áÿùñè” òÿìñèëè. Êðûëîâóí òÿì-
ñèëëÿðè. // êþùí. Òàìàøà, ïéåñ, ñÿùíÿ ö÷öí éà-
çûëìûø ÿñÿð (áó ìÿíàäà ÿñàñÿí òîïëó – “òÿì-
ñèëàò” øÿêëèíäÿ èøëÿíìèøäèð). Áèç ãóðáàí áàé-
ðàìû ìöíàñèáÿòèëÿ ýÿðÿê òåàòð ùàçûðëàéàã, ýþ-
òöðöðöê Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí òÿìñèëàòû
êè èáàðÿò îëñóí, “Ñàðàá õàíûíûí âÿçèðè” êîìå-
äèéàñûíäàí. Ñ.Ðÿùìàí.
310
ÒßÍÀÑÖÁÑÖÇ
ÒßÌÒßÐÀà èñ. [ÿð.] Äÿáäÿáÿ, òÿíòÿíÿ,
úàëàë. Ìÿäèíÿ òÿìòÿðàüû âÿ èñðàôû ñåâìÿçäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. Ùå÷ âàõò àëäàòìàñûí òÿìòÿðàã
ñÿíè; Çÿùìÿòëÿ øþùðÿòÿ ÷àòàð ùÿð èíñàí. Á.Âà-
ùàáçàäÿ.
ÒßÌÒßÐÀÃËÛ ñèô. Äÿáäÿáÿëè, òÿíòÿíÿëè,
úàëàëëû. [Àüáóëàã êÿíäèíäÿ] áó ìÿäÿíèééÿò ñà-
ðàéû .. òÿìòÿðàãëû áèð êàøàíÿ êèìè óúàëìûøäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. // Çàùèðÿí ÷îõ áÿëàüÿòëè âÿ ïàðëàã.
Òÿìòÿðàãëû íèòã. Òÿìòÿðàãëû èáàðÿëÿð. – [Ìö-
ùÿððèð:] Áåëÿ òÿìòÿðàãëû ñÿðëþâùÿëÿð îõóúó-
ëàðû úÿëá åäèð. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒßÌÉÈÇ [ÿð.] êþùí. á à õ êàññàñèéà.
ÒßÍ1 ñèô. âÿ çÿðô Þë÷ö, áîé âÿ ñ. úÿùÿòäÿí
áàøãàñû èëÿ åéíè îëàí; áÿðàáÿð. Äîñò äîñò èëÿ
òÿí ýÿðÿê; Òÿí îëìàñà, ýåí ýÿðÿê. (Ìÿñÿë).
Ãàëõäûí øàùèí êèìè öôöãëÿðëÿ òÿí; Âóðóëäóí
þç àíà òîðïàüûíà ñÿí. Í.Õÿçðè. // Ëàï, äöç,
òàì. Úÿôÿðèí àòàñû êþìöð÷öëöêëÿ ãàçàíäûüû ïó-
ëóí òÿí éàðûñûíû ùÿð àé ìöíòÿçÿì ùàëäà îü-
ëóíà ýþíäÿðìèø, îíó îõóòìóøäó. ß.Âÿëèéåâ.
[Éàçýöë:] Òèêàíëû ìÿôòèëèí òÿí îðòàñûíäà èðè
áèð äîããàç âàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Òÿí ýÿë-
ìÿê – òàì óéüóí ýÿëìÿê, áÿðàáÿð îëìàã, äöç
ýÿëìÿê. [Ðÿøèä:] Áó áàðÿäÿ ìÿíèì êþùíÿ
äîñòóì Ãÿùðÿìàí ìöÿëëèìëÿ äÿ ôèêðèìèç òÿí
ýÿëèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ãàäèð:] Éîëäàø Áöëÿíä,
ñÿííÿí ìÿí åëÿ òÿí ýÿëÿðèê.. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßÍ2 èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Áÿäÿí. Úàí ÿýÿð ÷ûõñà
òÿíèìäÿí ÿñÿðè-ìåùðèí èëÿ; ßñÿðè-ìåùðèíè
ñàíìàí êè, ÷ûõàð úàíûìäàí. Ôöçóëè. Äåøèê-
äåøèê îëóð íÿð áÿäÿíëÿðè; Äþøÿíèð òîðïàüà àñ-
ëàí òÿíëÿðè. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÒßÍ3 [ÿð.] êëàñ. á à õ òÿíÿ 1-úè ìÿíàäà.
Àëìà àüàúû äèáèíäÿ ñàéÿ; Òÿí åéëÿð èäè áóëóä
äà Àéÿ.. Õÿòàéè. Ìÿíÿ òÿí åéëÿéÿí ãàôèë ñÿíè
ýþðúÿê óòàíìàçìû? Ôöçóëè. Ýþçÿëëèêëÿð éàï-
ìà, äóéüóëàð úàíñûç; Ìÿíÿ òÿí åéëÿéèð ùÿð
éåòÿí ãàíñûç. ß.Úàâàä.
ÒßÍÀÑÖÁ èñ. [ÿð.] Óéüóíëóã, ìöòÿíàñèá-
ëèê; àðàëàðûíäà óéüóíëóã âÿ ìöíàñèáëèê îëìà,
áèð-áèðè èëÿ òóòìà, áèð-áèðèíÿ éàðàøìà. [Ãûçûí]
äàëüûí áàõûøû, âöúóäóíóí òÿíàñöáö ùÿð êÿñè
.. þçöíÿ áàõìàüà ìÿúáóð åäÿðäè. Ñ.Ùöñåéí.
Ìåùðèáàí ÷îõ ýåú-ýåú ýöëöìñÿéèð, ýöëöìñÿ-
éÿíäÿ äÿ öçöíäÿêè òÿíàñöá ïîçóëóð. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè.
ÒßÍÀÑÖÁÑÖÇ ñèô. Òÿíàñöáö, óéüóíëóüó
îëìàéàí; ÿíäàçÿñèç, óéüóíñóç.
ÒßÍÀÑÖÁÑÖÇËÖÊ
ÒßÍÀÑÖÁÑÖÇËÖÊ èñ. Òÿíàñöá, óéüóíëóã,
ÿíäàçÿ îëìàäûüû ùàë; óéüóíñóçëóã, ÿíäàçÿ-
ñèçëèê.
ÒßÍÀÑÖÕ èñ. [ÿð.] 1. Ðóùóí áèð áÿäÿíäÿí
áàøãàñûíà, áÿçÿí èíñàíäàí ùåéâàíà âÿ ÿêñèíÿ
êå÷ìÿñè.
2. Ãóðäóí (ùÿøÿðàò) êÿïÿíÿéÿ ÷åâðèëìÿñè
êèìè äÿéèøìÿëÿð. Áàðàìà ãóðäó âàõòû ÷àòàí-
äà êÿïÿíÿéÿ äþíöð.
ÒßÍÀÑÖË èñ. [ÿð.] 1. Íÿñèë éåòèøäèðìÿ;
äîüóá-òþðÿìÿêëÿ àðòìà.
2. Ãàäûí âÿ êèøèëÿðäÿ úèíñèééÿò öçâö.
ÒßÍÀÂÖË èñ. [ÿð.] Éåìÿê-è÷ìÿê, ãèäà-
ëàíìà, õþðÿê.
ÒßÍÁÅÙ èñ. [ÿð.] Ìÿçÿììÿò, äàíëàìà,
äàíëàã. Ïÿðøàí ïèñ áèð òÿíáåù åøèäÿúÿéè äóé-
üóñó èëÿ àíàñûíûí ãîëóíà ãûñûëäû. Ì.Èáðàùèìîâ.

Òÿíáåù åòìÿê (åëÿìÿê) – ìÿçÿììÿò
åòìÿê, äàíëàìàã. Óøàüû òÿíáåù åòìÿê. – [Ùàúû
Áàéðàì:] Ýöíàùûì âàðñà òÿíáåù åëÿéèí, éîõ
èñÿ ãàëûì áóðàäà. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Öìó-
ìèééÿòëÿ, úÿçà. [Ùþêóìÿò] êÿíäëÿðäÿ òÿíáåù
ö÷öí ãàçàã ãîéóðäó. Å.Ñóëòàíîâ. Õûðäà èøëÿð-
äÿí þòðö ñóäà äöøÿí èøëÿð âÿ éöíýöë òÿíáåù-
ëÿðèí ùàìûñû ìàíèôåñòÿ äöøöð. Ú.Ìÿììÿäãó-
ëóçàäÿ.
Òÿíáåù åòìÿê (åëÿìÿê) – úÿçà-
ëàíäûðìàã. Óøàüû íàäèíúëèê öñòöíäÿ òÿíáåù
åòìÿê. – Áàéðàìÿëè àðâàäûíûí ãà÷ìàüûíäàí
õÿáÿðäàð îëóá, îíà òÿíáåù åëÿìÿê ö÷öí òóòóá,
ÿë-àéàüûíû áàüëàéûá ñàáàùàäÿê äþéöð, áèð íå÷ÿ
äÿôÿ äÿ ÿëèíäÿêè õÿíúÿðëÿ áàøûíû êÿñìÿê èñòÿéèð.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÍÁßÊÈ èñ. ×ÿêèëìÿê ö÷öí ïàïèðîñ, ñèãà-
ðåò, ÷óáóã âÿ ñ.-éÿ äîëäóðóëàí õûðäà äîüðàí-
ìûø òöòöí éàðïàüû. [Ùàúû Ãàðà:] ..Äÿõè êèñÿäÿ
òÿíáÿêè éîõäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ãàðàêèøè ..
èðè-èðè äîüðàéûá úèáèíÿ éûüäûüû ãÿçåòäÿí áèð
ïàð÷à ÷ûõàðûá àðàñûíà îâìà òÿíáÿêè äîëäóðäó.
Á.Áàéðàìîâ.
◊ Áàøûíà òÿíáÿêè îéóíó à÷ìàã – á à õ áàø.
ÒßÍÁßË èñ. âÿ ñèô. Òÿíáÿëëèê åäÿí; èøäÿí,
çÿùìÿòäÿí ãà÷àí; èøëÿìÿéè, çÿùìÿòè ñåâìÿ-
éÿí (àäàì). Òÿíáÿë àäàì. Òÿíáÿë óøàã. – Èø-
äÿí þòðö êè ýåòìÿäè òÿíáÿë; Èøèíèí àõûðû îëàð
ÿíýÿë. À.Ñÿùùÿò. Ìÿäÿä “òÿíáÿë” ñþçöíö äå-
éÿíäÿ Ýöëäàíÿéÿ åëÿ ýÿëäè êè, îíó èëàí ÷àëäû.
ß.Âÿëèéåâ. // Èøäÿ àüûð òÿðïÿíÿí, àüûð éåðèéÿí,
àüûð ùÿðÿêÿò åäÿí. Òÿíáÿë ùåéâàí.
ÒßÍÄÈÐÕÀÍÀ
◊ Áàüäàä òÿíáÿëè, òÿíáÿëè-Áàüäàä – ÷îõ
òÿíáÿë, ùå÷ áèð èø ýþðìÿê èñòÿìÿéÿí, èøëÿìÿê-
ëÿ àðàñû îëìàéàí àäàì ùàããûíäà. Îëìóøóã
ìèñëè-òÿíáÿëè-Áàüäàä; Åäèðèê úöìëÿ áÿõò ÿëèí-
äÿí äàä. Ñ.ß.Øèðâàíè.
òÿíáÿë-òÿíáÿë çÿðô Òÿíáÿëúÿñèíÿ, ùÿâÿñ-
ñèç, êþíöëñöç. Ùÿéÿòäÿ Úÿôÿð ÿìèíèí ôèòè âÿ
òÿíáÿë-òÿíáÿë àòûëàí àääûìëàðûíûí ñÿñè åøèäè-
ëèðäè. Ù.Íÿçÿðëè. ..Òîõ èíÿêëÿð ãóéðóãëàðûíû
áóëàéà-áóëàéà òÿíáÿë-òÿíáÿë éåðèéèðäèëÿð.
È.Ùöñåéíîâ.
ÒßÍÁßËÚßÑÈÍß çÿðô Òÿíáÿë-òÿíáÿë, ëà-
ãåéäúÿñèíÿ.
ÒßÍÁßËËßÍÌß “Òÿíáÿëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÁßËËßÍÌßÊ ô. Òÿíáÿëëèê åòìÿê,
òÿíáÿë îëìàã, òÿíáÿëëÿøìÿê. Óñòà ýåðè äþí-
ìÿéÿ òÿíáÿëëÿíèá, åøøÿéèí àëòûíäàí çîðëà êå÷èá
ýåòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÍÁßËËßØÌß “Òÿíáÿëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÁßËËßØÌßÊ á à õ òÿíáÿëëÿøìÿê.
..ßìèîüëóì òÿíáÿëëÿøèá, ýåòìÿê èñòÿìèðäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒßÍÁßËËÈÊ èñ. 1. Òÿíáÿë àäàìûí ùàë âÿ
êåéôèééÿòè. Êèì êè òÿíáÿëëèéÿ ìÿùÿááÿò åäÿð;
Äàèì ÿéëÿíúÿëÿðëÿ öëôÿò åäÿð. Ì.ß.Ñàáèð.
[Ñåâèíú Ìàùìóäà:] Ñÿíè êÿíäÿ ãà÷ìàüà ìÿú-
áóð åäÿí òÿíáÿëëèêäèð. Ç.Õÿëèë.
2. Áàøûñîéóãëóã, ñÿùëÿíêàðëûã. [Ãóëó:] Åòè-
ðàô åòìÿëèéèê êè, èäàðÿ áèð àç òÿíáÿëëèê ýþñòÿðèð.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ïðîêóðîð Ôèðÿíýèçÿ:] Ýþðö-
íöð, ùÿëÿ òÿíáÿëëèêäÿí éàõàìûçû òàìàì ãóðòà-
ðà áèëìÿìèøèê. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÍÁÓÐ èñ. [ÿð.] Àðìóäâàðè ÷àíàüû îëàí
ãÿäèì Øÿðã ñèìëè ìóñèãè àëÿòè. Òÿíáóð èëÿ
òåëëè ñàçû; Ãàáàãëàøûá ÷àëàã áàðû. Ñ.Âóðüóí.
ÒßÍÄÈÐ èñ. ×þðÿê éàïìàã ö÷öí ýèëäÿí
äöçÿëäèëÿí êîíóñøÿêèëëè, öñòö êÿñèê, éåðÿ
ãîéóëóá ÿòðàôû ñÿêè êèìè òèêèëÿí âÿ éà éåðÿ
áàñäûðûëàí èðè êöðÿ. Òÿíäèðäÿ ÷þðÿê éàïìàã.
Òÿíäèð ÷þðÿéè (òÿíäèðäÿ áèøìèø éàñòû ÷þðÿê).
– [Àäèë:] Òÿíäèðäÿí éåíèúÿ ÷ûõìûø èñòè ÷þðÿê-
ëÿðè ýþòöðöá àëâåðÿ éîëëàíäûì. Á.Áàéðàìîâ.

Òÿíäèð ñàëìàã – ÷þðÿê áèøèðìÿê ö÷öí òÿí-
äèðÿ îäóí ãîéóá éàíäûðìàã. [Ýöëñöì:] Êèøè,
íÿ âóðìóñàí þçöíö éåðÿ, äóð, áèð àç îäóí éàð,
òÿíäèð ñàëàúàüàì. Ú.Úàááàðëû.
ÒßÍÄÈÐÕÀÍÀ èñ. Òÿíäèðèí éåðëÿøäèéè éåð,
òèêèëè. [Ìÿùÿììÿäÿëè:] Òÿíäèðõàíà ó÷ìóøäó,
îíó ãàéûðìûøàì. Í.Âÿçèðîâ. Ùÿéÿòèí îðòàñûí-
311
ÒßÍÄÖÐÖÑÒ
äà öñòö òàõòàïóøëó òÿíäèðõàíà ýþðöíöðäö.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÍÄÖÐÖÑÒ ñèô. [ôàðñ.] Áÿäÿíúÿ ùå÷ áèð
íþãñàíû, øèêÿñòëèéè îëìàéàí, áÿäÿíúÿ ñàüëàì;
ýöìðàù. Òÿíäöðöñò àäàì. – [Äîñòóìóí] ðàñò
âÿ ýþçÿë ãàìÿòè ÿéèëèá, ðÿíýè ñîëóõóá, ..ãÿðÿç,
úàíû-áàøû ñàëàìàò, òÿíäöðöñò âÿ ìöãòÿäèð áèð
ùàëäà èêÿí, èíäè ÷îõ ùÿãèð âÿ ìÿéóñ ýþðö-
íöðäö. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÒßÍÄÖÐÖÑÒËÖÊ èñ. Òÿíäöðöñò àäàìûí
ùàë âÿ êåéôèééÿòè; áÿäÿíèí ùÿð úöð íþãñàí âÿ
øèêÿñòëèêäÿí ñàëàìàò îëìàñû; ñàüëàìëûã. Óøà-
üûí òÿíäöðöñòëöéö.
ÒßÍß [ÿð.] 1. èñ. Äàíëàã, ìÿçÿììÿò.
[×îïî:] Úåéíèçèí ýöëöøöíäÿ ìÿíèì êå÷ìèø
ÿíÿíÿïÿðÿñòëèéèìÿ ãàðøû áèð òÿíÿ äóéäóì.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Õàíïÿðèíèí óúóíäàí [Ìÿäÿ-
äèí] öçö ÷îõëó äàíëàã éåéèá, ãóëàüû ùÿäñèç
òÿíÿëÿð åøèäèáäèð. ß.Âÿëèéåâ.
Òÿíÿ åòìÿê
– äàíëàìàã, ìÿçÿììÿò åòìÿê. Àõûð åëÿ îëäóì
ðöñâàéè-àëÿì; Äöøìÿí òÿíÿ åéëÿð, äîñò ãûíàð
ìÿíè. Ã.Çàêèð. // Áèðèñèíèí ýèçëè èøèíè, íþãñà-
íûíû, åéáèíè âÿ ñ. õîøàýÿëìÿç úÿùÿòëÿðèíè öçö-
íÿ âóðìà, äåìÿ, òÿí.
Òÿíÿ åòìÿê (âóð-
ìàã) – áèðèñèíèí ýèçëè èøèíè, íþãñàíûíû, åéáèíè
âÿ ñ. õîøàýÿëìÿç úÿùÿòëÿðèíè öçöíÿ âóðìàã,
äåìÿê.
2. ñèô. Òÿíÿëè. Îâ ýÿëñÿ þòöðìÿðÿì; Òÿíÿ ñþç
ýþòöðìÿðÿì; Éöç èë þìðöìäÿí êå÷ñÿ; Ñÿíäÿí
ÿë ýþòöðìÿðÿì. (Áàéàòû). ×ÿêèëèá ïöíùàíà,
äåéèð, äÿðäÿ äþç; Úÿùÿííÿì îäóíäàí ïèñäè
òÿíÿ ñþç. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÒßÍßÔÔÖÑ èñ. [ÿð.] 1. Úàíëû îðãàíèçìëÿð-
äÿ îêñèýåíè óäìà âÿ êàðáîíó áóðàõìà ïðî-
ñåñè. Òÿíÿôôöñ öçâëÿðè. // Úèéÿðëÿðèí ùàâàíû àëûá
áóðàõìàñû; íÿôÿñàëìà âÿ íÿôÿñâåðìÿ. Òÿðè
ñîéóäóãúà áÿäÿíè àüûðëàøàí ãîúàíûí òÿíÿôôö-
ñö äÿ ÷ÿòèíëÿøèð, .. ñèíÿñèíäÿí áèð õûðûëòû ãîïóð-
äó. Á.Áàéðàìîâ.
2. Ìÿêòÿáäÿ äÿðñëÿð àðàñûíäà ôàñèëÿ. Ñàáà-
ùû ýöíö áþéöê òÿíÿôôöñ çàìàíû ìöäèð ìÿê-
òÿáèí ùÿéÿòèíÿ ÷ûõäûãäà øàýèðäëÿðèí áèð éåðÿ
òîïëàíäûüûíû ýþðäö. Ñ.Ðÿùìàí. Òÿëÿáÿëÿð òÿ-
íÿôôöñ âàõòû êàüûç ðÿôëÿðèíÿ éàíàøûð, ýÿëÿí ìÿê-
òóáëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðèðäèëÿð. Á.Áàéðàìîâ.
3. Èñòèðàùÿò ö÷öí èøèí ìöâÿããÿòè îëàðàã äà-
éàíäûðûëäûüû ìöääÿò, èøèí ìöâÿããÿòè äàéàí-
äûðûëìàñû èëÿ áàøëàíìàñû àðàñûíäàêû âàõò; ôàñèëÿ,
àðà. Ìàíãàíûí ãûçëàðû î ãÿäÿð ùÿâÿñ âÿ ñÿéëÿ
312
ÒßÍÝ
èøÿ ýèðèøìèøäèëÿð êè, ÷îõ çàìàí Øàìàìà òàðëà-
äàí îíëàðû òÿíÿôôöñÿ ýöúëÿ ÷ûõàðûðäû. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÒßÍßÊ èñ. Öçöì àüàúû, ìåéíÿ. Òÿíÿê ÿê-
ìÿê. – Ñàëõûì-ñàëõûì îëàúàãäûð àü öçöìö òÿ-
íÿêëÿðèí; Éåëèíëÿðè äîëàúàãäûð éåíÿ ñàüìàë
èíÿêëÿðèí. Ñ.Âóðüóí. ..Ãóìà éàòàí òÿíÿêëÿðè
ñàíêè àüûð, èðè ñàëõûìëàð ÷ÿêèá éåðÿ éàïûøäûð-
ìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÍßÊß èñ. Íàçèê äÿìèð òÿáÿãÿñè. Òÿíÿêÿ
ïàð÷àñû. // Òÿíÿêÿäÿí äöçÿëäèëìèø. Òÿíÿêÿ
âåäðÿ. Òÿíÿêÿ ñóãàáû.
ÒßÍßÊß×È èñ. Òÿíÿêÿäÿí ìöõòÿëèô øåéëÿð
ãàéûðàí óñòà, äÿìèð÷è.
ÒßÍßÊËÈÊ èñ. ×îõëó òÿíÿê ÿêèëìèø éåð;
öçöìëöê, ìåéíÿëèê. Òÿíÿêëèéè áåúÿðìÿê.
ÒßÍßËÈ ñèô. Òÿíÿ èëÿ äåéèëÿí, òÿíÿ èëÿ äîëó;
ìÿçÿììÿòëè. Òÿíÿëè ñþçäÿíñÿ, èòè ãûëûíú. (Àòà.
ñþçö). [Ìóñà] èø éîëäàøëàðûíûí òÿíÿëè áàõûø-
ëàðûíû ýþðäöêäÿí ñîíðà äàùà ñÿé åòìÿäè.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒßÍßÇÇÞÙ èñ. [ÿð.] Åêñêóðñèéà, ñÿéàùÿò.
ÒßÍßÇÇÖË èñ. [ÿð.] 1. Åíìÿ, àøàüû äöøìÿ;
ýåðèëÿìÿ, äàëà ýåòìÿ, ýåðè ýåòìÿ, èíêèøàôäàí
ãàëìà (òÿðÿããè çèääè). Èíêèøàô âÿ òÿíÿççöë.
Êàïèòàëèçìèí òÿíÿççöëö.
Òÿíÿççöë åòìÿê –
åíìÿê, àøàüû äöøìÿê, ýåðèëÿìÿê, ýåðè ýåò-
ìÿê, äàëà ýåòìÿê. Ùàúû Íÿñèðèí òèúàðÿò èøëÿðè
òÿíÿççöë åòìÿéÿ, éàâàø-éàâàø âàð-éîõó ÿëèí-
äÿí ÷ûõìàüà áàøëàäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Øÿðã àëÿìè
ýåò-ýåäÿ òÿíÿççöë åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
2. ìÿú. Äöøêöíëöê, ðÿçàëÿò, þçöíö àë÷àëòìà,
ùåéñèééÿòèíè èòèðìÿ. Úóìà áó âàõòà ãÿäÿð áåëÿ
áèð øÿðÿôñèçëèéÿ, òÿíÿççöëÿ äþçäöéöíÿ èíäè òÿÿú-
úöá åòìÿéÿ áàøëàéûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
◊ Òÿíÿççöë åòìÿê – þçöíÿ åéèá, àð áèëìÿ-
ìÿê, þçö ö÷öí àë÷àãëûã ùåñàá åòìÿìÿê, èëòèôàò
ýþñòÿðìÿê. Õÿñïóøëàðäàí áèðèñè: – Õîø ýþð-
äöê, Âàðèñ áÿé! Ñÿí äÿ òÿíÿççöë åäèá áèçèì øÿ-
ùÿðèìèçÿ ýÿëìèñÿí? À.Øàèã. Àäèë âÿ Àãèë äÿ
áèëèðäè êè, Ìèðçÿ Âàëåù òÿíÿççöë åäèá ýÿëìÿ-
éÿúÿêäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÍÝ ñèô. [ôàðñ.] Äàð, ñûõ. ..Ìÿëóì åäèðÿì
êè, éàçäûüûíûç íàìÿëÿð þç âàõòûíäà ýÿëèá éåòè-
øèáäè. Úàâàá éàçìàìàüûìà áàèñ âàõòûí òÿíý
îëìàüûäû. “Ìîë. Íÿñð.” [Úÿôÿð êèøè:] Ñðàüà-
ýöí âàãîí äîëäóðóðäóã, éöê ÷îõ èäè, òàéëàð
àüûð, âàõò òÿíý. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÍÝÈÌß
◊ Òÿíýÿ ýÿëìÿê – áåçìÿê, áåçèêìÿê,
óñàíìàã, úàíà ýÿëìÿê, áûãìàã, áåçàð îëìàã.
[Èìðàí:] ..Ìÿíè ÷îõ èíúèäèð êè, òÿíýÿ ýÿëèá ýå-
äÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Áÿäÿë:] Úàìààò õàíëàðûí
çöëìëÿðèíäÿí òÿíýÿ ýÿëèá. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Òÿíýÿ ýÿòèðìÿê – áåçèêäèðìÿê, óñàíäûðìàã,
úàíà ýÿòèðìÿê, áûãäûðìàã, çÿùëÿñèíè àïàðìàã,
áåçàð åòìÿê. [Ùàúû Ìóðàä:] Äàùà ìÿíè òÿíýÿ
ýÿòèðìèñÿí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Äèëÿí÷èëÿð] áÿçè
àäàìëàðû òÿíýÿ ýÿòèðèá áåçèêäèðìÿê âÿ çÿùëÿ-
ëÿðèíè àïàðìàãëà äà ïóë àëûðäûëàð. ß.Ñàäûã.
ÒßÍÝÈÌß “Òÿíýèìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÝÈÌßÊ á à õ òÿíýëÿøìÿê 2-úè ìÿ-
íàäà. Îä òþêöð, îä òþêöð ýöíÿø àüçûíäàí;
Òîðïàüûí íÿôÿñè òÿíýèéèð ùÿðäÿí. Ñ.Âóðüóí.
ÒßÍÝÈØÄÈÐÌß “Òÿíýèøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÝÈØÄÈÐÌßÊ èúá. 1. Ñûõìàã (ïàëòàð
ùàããûíäà).
2. ßñÿáèëÿøäèðìÿê, öðÿéèíè ñûõìàã, äàðûõ-
äûðìàã. [ßùìÿä:] [Úÿìèëÿ] þç-þçöíö äÿ äàùà
éîðóá öçìÿç âÿ òÿíýèøäèðìÿç. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÍÝÈØÌß “Òÿíýèøìÿê”äÿí ô.èñ. Ìèðçÿ
þçö äÿ áó äàðûõìàãëûüûí, áó òÿíýèøìÿíèí
ñÿáÿáèíè áèëìèð, à÷ûã-àéäûí åäÿ áèëìèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÍÝÈØÌßÊ ô. Òÿíý îëìàã, ÷ÿòèíëèêëÿ íÿ-
ôÿñ àëìàã, òþâøöìÿê, öðÿéè ñûõûëìàã. [Ýþâùÿð
õàíûì:] Îòóðóá áèð àç þçöìö ùàâàéà âåðèì,
íÿôÿñèì òÿíýèøèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ßð-àðâàä è÷ÿ-
ðèäÿ ÷ÿêèøäè, àõûðäà Øÿáèñòàí òÿíýèøèá áàéûðà
÷ûõäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÍÝÈÒÌß “Òÿíýèòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÝÈÒÌßÊ á à õ òÿíýëÿøäèðìÿê 2-úè
ìÿíàäà. Àñôàëòûí áîüóã èñòèñè àäàìûí íÿôÿñèíè
òÿíýèäèðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒßÍÝËßØÌß “Òÿíýëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÝËßØÌßÊ ô. 1. Òÿíýÿ ýÿëìÿê, úàíà
ýÿëìÿê, áåçìÿê. Êàòèá òÿíýëÿøèá ÷ûõàðäû, áàø
ãîøìàçäû. Ìèð Úÿëàë.
2. Òÿíý îëìàã, ñûõûëìàã, íÿôÿñè ÷ÿòèíëÿø-
ìÿê, öðÿéè ñûõûëìàã, òÿíýèìÿê. Áèð àõøàì
öðÿéèì éåíÿ òÿíýëÿøäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ñöñÿí éåíÿ
äèíìÿäè. Îíóí íÿôÿñè òÿíýëÿøäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒßÍÝËÈÊ èñ. Òÿíýíÿôÿñëèê, ÷ÿòèí íÿôÿñ
àëìà, ùàâà ÷àòûøìàçëûüû. [Úóìà] êþêñöíäÿ
íÿ èñÿ áèð òÿíýëèê, áóíäàí áàøãà, áîüàçûíäà
äà áèð ãóðóëóã ùèññ åäèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßÍÝÍßÔßÑ çÿðô [ôàðñ. òÿíý âÿ ÿð. íÿôÿñ]
Íÿôÿñè êÿñèëÿ-êÿñèëÿ, íÿôÿñè òóòóëà-òóòóëà; òåç,
ÒßÍÃÈÄ×È
úÿëä. [Øàèð] äÿëè êèìè èðÿëè àòûëäû, òÿíýíÿôÿñ
þçöíö è÷ÿðè ñàëäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. – Éîëäàø
Úÿëàëîâ! Éîëäàø Úÿëàëîâ! – äåéÿ, Íàèëÿ òÿíý-
íÿôÿñ ùàëäà þçöíö éåòèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßÍÝÍßÔßÑËÈÊ èñ. Íÿôÿñ òÿíýëèéè, ÷ÿòèí-
ëèêëÿ íÿôÿñ àëìà, áîüóëìà, íÿôÿñè ÷àòìàìà,
ùàâà ÷àòûøìàçëûüû. Ùèäàéÿòÿ ýþçëÿìÿäèéè ùàëäà,
áèðäÿí-áèðÿ òÿíýíÿôÿñëèê ýÿëäè. Á.Áàéðàìîâ.
// Àñòìà, ñèíÿýèðëèê õÿñòÿëèéè.
ÒßÍÙÀ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ.] 1. Òÿê, éàëíûç,
éàëãûç. Ñÿùðàéÿ äöøöá ýöíÿø ìèñàëè; Òÿíùà
éöðöð îëäó ëàöáàëè. Ôöçóëè.
2. Êèìñÿñèç, àäàìñûç. Áó àíäà ãàðøûäàêû
òèíäÿí áèð íå÷ÿ ãàðàëòû ÷ûõàðàã, òÿíùà êö÷ÿ
èëÿ ìÿíÿ òÿðÿô èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàäû. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû. Áóðäà áèð äàëüàëàðäû; Áèð äÿ òÿíùà
ãàéàëàð. ß.Úÿìèë.
ÒßÍÙÀËÛà èñ. 1. Òÿêëèê, éàëíûçëûã, éàëãûç-
ëûã, êèìñÿñèçëèê. Êþíëöìö òÿíùàëûã åéëÿðäè
ïÿðèøàí ñèíÿäÿ; Îëìàñàéäû úÿì ùÿð éàíûìäà
ïåéêàíûí ýþðöá. Ôöçóëè.
2. Áîø éåð, êèìñÿñèç éåð, àäàì îëìàéàí
éåð; èññûçëûã. [Ãàñûì:] Ìÿí áó òÿíùàëûãäà ÷îõ
ãöññÿëÿíäèì. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒßÍÃÈÄ èñ. [ÿð.] 1. Éàõøû úÿùÿòëÿðèíè öçÿ
÷ûõàðìàã, íþãñàíëàðûíû ýþñòÿðìÿê âÿ äöçÿëò-
ìÿê ìÿãñÿäèëÿ ìöçàêèðÿ, òÿùëèë. Òÿíãèä âÿ
þçöíöòÿíãèäè èíêèøàô åòäèðìÿê. – [Ùèêìÿò Êà-
ìàë:] Áèç ýþðöðöê êè, éîëäàø ßìðóëëà áîëøåâèê
òÿíãèäèíäÿí ãîðõóð âÿ ìåòîäîëîæè úÿùÿòúÿ éà-
áàí÷û îëàí áèð ÿñÿðè êå÷èðìÿê èñòÿéèð. Ú.Úàá-
áàðëû. // äàí. Áèð øåé ùàããûíäà ìÿíôè ôèêèð, ðÿé.
Ùÿð øåéè òÿíãèä åòìÿê.
2. Áèð øåéèí äöçëöéöíöí, ñÿùèùëèéèíèí åëìè
úÿùÿòäÿí éîõëàíìàñû, òÿäãèã îëóíìàñû. Òàðè-
õè ìÿíáÿëÿðèí òÿíãèäè.
3. ßäÿáè-áÿäèè, åëìè âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèí òÿùëèëè
èëÿ ìÿøüóë îëàí õöñóñè ÿäÿáè æàíð. ßäÿáè òÿí-
ãèä. Òåàòð òÿíãèäè. // Òÿíãèäè ìÿãàëÿ (éàçû).
ßñÿð ùàããûíäà ãÿçåòäÿ áþéöê òÿíãèä ÷ûõûá.
Òÿíãèäèí ìöÿëëèôè êèìäèð?
◊ Ùå÷ áèð òÿíãèäÿ ëàéèã äåéèë – úöçè òÿ-
ëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿéÿí øåé ùàããûíäà.
ÒßÍÃÈÄ×È èñ. Òÿíãèäëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì
(á à õ òÿíãèä 3-úö ìÿíàäà). Ìóñèãè òÿíãèä-
÷èñè. Òÿíãèä÷èíèí ãåéäëÿðè. Òåàòð òÿíãèä÷èñè.
– Ïèñ òÿíãèä÷èëÿð òåç óíóäóëóð, àììà éàõøû
ÿñÿðëÿð ãàëûð. Ì.Ùöñåéí. // Òÿíãèä åäÿí. Òÿí-
ãèä÷èìèç ýþñòÿðèð êè... Òÿëÿáêàð òÿíãèä÷è.
313
ÒßÍÃÈÄÈ
ÒßÍÃÈÄÈ ñèô. [ÿð.] 1. Òÿíãèäÿ ùÿñð åäèëìèø,
òÿíãèä ìàùèééÿòèíäÿ îëàí, òÿíãèä åäÿí (á à õ
òÿíãèä 3-úö ìÿíàäà). Òÿíãèäè ÿñÿð. – ...Úàí-
áàëàéåâèí èëê òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðè îòóçóíúó èë-
ëÿðäÿ ÷ûõìûøäû. È.Ùöñåéíîâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
ßñÿðè òÿíãèäè ýþçäÿí êå÷èðìÿê. Áèð øåéÿ òÿí-
ãèäè éàíàøìàã.
2. Òÿíãèä åäÿí, íþãñàíëàðû âÿ îíëàðûí äö-
çÿëìÿñèíè ýþñòÿðÿí. Èúëàñäà òÿíãèäè ÷ûõûø. Òÿí-
ãèäè ìöëàùèçÿ.
◊ Òÿíãèäè ðåàëèçì – èíúÿñÿíÿò âÿ ÿäÿ-
áèééàòäà áóðæóà-ìöëêÿäàð ãóðóëóøóíóí ùÿëëî-
ëóíìàç çèääèééÿòëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðÿí áÿäèè
úÿðÿéàí. Ìöÿëëèô “Àíàìûí êèòàáû”íäà äà þç
òÿíãèäè ðåàëèçìèíÿ ñàäèã îëàðàã òèïëÿðè, ùàäè-
ñÿëÿðè, êîìåäèéàíûí ñöæåòèíè ùÿéàòäàí, ðåàë
âàðëûãäàí àëûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÍÃÈÒ èñ. [ÿð.] êþùí. á à õ äóðüó èøà-
ðÿëÿðè (“äóðüó”äà).
ÒßÍËßØÄÈÐÈËÌß “Òÿíëÿøäèðèëìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒßÍËßØÄÈÐÈËÌßÊ á à õ áÿðàáÿðëÿøäè-
ðèëìÿê.
ÒßÍËßØÄÈÐÌß “Òÿíëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍËßØÄÈÐÌßÊ á à õ áÿðàáÿðëÿøäèð-
ìÿê.
ÒßÍËßØÌß “Òÿíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍËßØÌßÊ á à õ áÿðàáÿðëÿøìÿê.
Ýåúÿ-ýöíäöç òÿíëÿøèð; Ùàâà ùÿðäÿí ÷ÿíëÿøèð.
À.Ñÿùùÿò.
ÒßÍËÈÊ èñ. ðèéàç. Áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ ìÿú-
ùóë êÿìèééÿòè îëàí âÿ ùÿìèí ìÿúùóë êÿìèé-
éÿòëÿðèí ìöÿééÿí ãèéìÿòëÿðè çàìàíû þç áÿ-
ðàáÿðëèéèíè ñàõëàéàí ðèéàçè áÿðàáÿðëèê. Äèôå-
ðåíñèàë òÿíëèê. Áèðìÿúùóëëó òÿíëèê.
ÒßÍÒßÍß èñ. [ÿð.] 1. Òÿìòÿðàã, äÿáäÿáÿ,
áöñàò. Íÿñèëëÿð! Ãóëàã àñûí äèããÿòëÿ áèð äÿ
ìÿíÿ; Ýþéäÿíäöøìÿ äåéèëäèð áó úàëàë, áó òÿí-
òÿíÿ. Ñ.Ðöñòÿì. ..Ãûçûí ýþç éàøëàðûíà áàõìà-
éàðàã, çàùèðè áèð òÿíòÿíÿ èëÿ øèðíèñèíè è÷äèëÿð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Òÿíòÿíÿëè ìÿúëèñ, ìÿðàñèì, çèéàôÿò, áàé-
ðàì. [ßõñèòàí:] Þçýÿ òÿíòÿíÿäèð... Êàáàá, ìåé,
ìÿçÿ; Äåéèðÿì, êåéô âåðñèí ãîé Ñöùåéë áèçÿ.
Ì.Ðàùèì. Õàíëàð áó ùÿðÿêÿòèëÿ áàéðàì òÿíòÿ-
íÿñèíè ïîçìàã èñòÿéèðäè. Ìèð Úÿëàë.
3. ìÿú. Ãÿëÿáÿ, ãàëèáèééÿò. Ñÿêèíÿíèí à÷ûã
òÿíòÿíÿñè Ðöñòÿì êèøèíè ïÿðò åòìèøäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
314
ÒßÍÇÈÔ
ÒßÍÒßÍßËÈ ñèô. âÿ çÿðô 1. Òÿíòÿíÿ èëÿ
êå÷èðèëÿí; äÿáäÿáÿëè, òÿìòÿðàãëû, ÿçÿìÿòëè.
Òÿíòÿíÿëè èúëàñ. – ßãä ýåúÿñè ÷îõ òÿíòÿíÿëè
êå÷ìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
2. Ðóù éöêñÿêëèéè èëÿ, òÿìòÿðàãëà, òÿìòÿðàãëû
ñóðÿòäÿ. [Ñöðÿééà:] Òàíûø îëóí, áó Ìåùðè-
áàíäûð? – äåéÿ òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ îíó òÿãäèì
åòäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßÍÒÈÊ ñèô. äàí. 1. Ñàäÿäèë, ñàäÿëþâù. Òÿí-
òèê ãîúà.
2. Àüçû ñþç òóòìàéàí, ñþçëÿðè àéäûí äåéÿ
áèëìÿéÿí. [ßëëÿçîüëó] òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ïà-
ïàüû èëÿ òÿðèíè ñèëäè, òÿíòèê (ç.) ùàëäà êÿêÿëÿäè.
È.Ùöñåéíîâ.
3.Òÿëÿñèê, òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ. Ýöíÿø ÷îõ òÿí-
òèê áèð ùàëäà òþâøöéÿ-òþâøöéÿ è÷ÿðè ýèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÍÒÈÊËßÌß “Òÿíòèêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÒÈÊËßÌßÊ á à õ òÿíòèìÿê.
ÒßÍÒÈÊËÈÊ èñ. äàí. 1. Ñàäÿäèëëèê, ñàäÿ-
ëþâùëöê.
2. Àüçû ñþç òóòìàìà, ñþçëÿðè àéäûí äåéÿ
áèëìÿìÿ.
ÒßÍÒÈÌß “Òÿíòèìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÒÈÌßÊ ô. äàí. Òÿëÿñìÿê, äàðûõìàã,
ùþâñÿëÿñèíè èòèðìÿê, òÿëÿñìÿêäÿí úàíû ñûõûë-
ìàã. Áàø ÷àòëàéûð èñòèäÿí; Ýþéäÿí éåðÿ îä
éàüûð; Äÿâÿëÿð äÿ òÿíòèéèá; Éåðèéèð àüûð-àüûð.
Á.Âàùàáçàäÿ. [Íàèëÿ:] Àëëàù ìÿíè þëäöðñöí,
ãàðäàø, ëàï àúûíäàí òÿíòèäèí, – äåéÿ ìÿíèì
ãàðøûìäà þç êàñûá ñöôðÿñèíè íèçàìà ñàëûðäû.
È.Ùöñåéíîâ.
ÒßÍÒÈÒÌß “Òÿíòèòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÒÈÒÌßÊ ô. Òÿëÿñäèðÿðÿê ÷àøäûðìàã,
ñûõìà-áîüìàéà ñàëìàã. Àáäóëëà [ãóëäóðëàðû]
òÿíòèòäè. ß.Âÿëèéåâ. [Ýöëñÿíÿì:] Ýþð áèð óøà-
üû íÿ òÿíòèäèáëÿð! Ì.Ùöñåéí. ßùìÿä èíäèúÿ
àòû èëÿ áÿðàáÿð Ãàäèðèí ãàéàäàí éóâàðëàíàúà-
üûíû äÿùøÿòëÿ ýþçëÿéèð, îíó òÿíòèòìÿê ö÷öí àòûíû
ñöðöá ãàéà úûüûðûíà ñàëìàéûð(äû).. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÒßÍÓÌßÍÄ ñèô. [ôàðñ.] Áîéëó-áóõóíëó,
ãÿää-ãàìÿòëè. Óúàáîéëó, òÿíóìÿíä ãàäûí èðÿëè
éåðèéèá, îüëóíóí öçöíäÿí þïäö. ß.Ùàãâåðäè-
éåâ. Èêè òÿíóìÿíä êèøè ãàðøû-ãàðøûéà äàéàí-
ìûøäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÍÇÈÔ èñ. [ÿð.] ßñàñÿí ñàðüû ìàòåðèàëû
êèìè èøëÿäèëÿí ñåéðÿê òîõóíìóø íàçèê ïàì-
áûã ïàð÷à; úóíà. [Ýöëéàç] òÿëÿñèê ÷ÿêìÿñèíè
ÒßÍÇÈÌ
÷ûõàðûá òÿíçèôëÿ àéàüûíûí éàðàñûíû ñàðûäû.
Ã.Èëêèí. [Ñÿìÿíäÿð:] Éàðàëàíàí éåðÿ éîä âó-
ðóá, òÿíçèôëÿ áàüëàìàã ëàçûìäûð. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÍÇÈÌ èñ. [ÿð.] Íèçàìà ñàëìà (ñàëûíìà),
ãàéäàéà ñàëìà (ñàëûíìà), íèçàìëà(í)ìà.

Òÿíçèì åòìÿê – íèçàìà ñàëìàã, ãàéäàéà
ñàëìàã. [Ìóñà äàéû] ..íîâäàí òþêöëÿí ñóéó
òÿíçèì åòìÿê ö÷öí éåíÿ äÿ ìåõàíèêè áèð øåé
ãàéûðìûøäûð. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßÍÇÈÌ×È á à õ òÿíçèìåäèúè, òÿíçèìëÿ-
éèúè. Òÿíçèì÷è îðãàí.
ÒßÍÇÈÌÅÄÈÚÈ, ÒßÍÇÈÌËßÉÈÚÈ èñ. âÿ ñèô.
Áèð ïðîñåñè âÿ éà îíóí àéðû-àéðû àíëàðûíû íèçà-
ìà ñàëàí, òÿíçèì åäÿí ãóðüó, ìåõàíèçì, úè-
ùàç, àëÿò âÿ ñ. òÿíçèì÷è. Òÿíçèìåäèúè (òÿíçèì-
ëÿéèúè) ãàéêà.
ÒßÍÇÈÌËßÌß “Òÿíçèìëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÍÇÈÌËßÌßÊ ô. Òÿíçèì åòìÿê, íèçàìà
ñàëìàã, ãàéäàéà ñàëìàã.
ÒßÏÚßÊ èñ. 1. Òÿïèëìèø âÿ éà éóìøàã òîð-
ïàüû áåëëÿ äþéÿúëÿéèá áÿðêèòìÿ.
Òÿïúÿê
âóðìàã – òîðïàüû áåëëÿ äþéÿúëÿéèá áÿðêèòìÿê.
Àðõ ãàçàíäà [Ýöëøÿí] êèìè òÿïúÿê âóðàí îë-
ìàçäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Òöôÿíýèí äþøÿ äèðÿíÿí (òÿïÿí) ùèññÿñè;
äèá÷ÿê.
ÒßÏ×ÅÂÈÐ ñèô. âÿ çÿðô ê.ò. Òîðïàüû áàøàøà-
üû ÷åâèðìÿêäÿí èáàðÿò òÿïìÿ öñóëó. Òÿï÷åâèð
òÿïìÿê.
ÒßÏ×ÈÌß “Òÿï÷èìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏ×ÈÌßÊ ô. Ïàð÷àíû öç-öçÿ ãîéàðàã ãû-
ðàüûíû òèêìÿê, ãûðàüûíû êþçÿìÿê. [Ãàäûí ïàë-
òàðëàðû] áèð-áèð ýþòöðÿðÿê òÿëÿñìÿäÿí äöéìÿ-
ñè ãûðûëàíûí äöéìÿñèíè òèêèð, úûðûã îëàíûíà éà-
ìàã ñàëûð, òÿï÷èéèð âÿ áó áèðè òÿðÿôÿ ãîéóðäó.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÏÄÈÐÌß1 “Òÿïäèðìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÄÈÐÌß2 “Òÿïäèðìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÄÈÐÌßÊ1 á à õ áåëëÿòìÿê. Áàüû òÿï-
äèðìÿê.
ÒßÏÄÈÐÌßÊ2 “Òÿïìÿê1”äÿí èúá. Úÿôÿð
ïàøà äà ùÿð ýöí îíó éåääè ïÿùëÿâàíà äþéäö-
ðöá, ñîíðà äà äÿðèñèíäÿí áèð ãàðûø ñîéäóðóá
éåðèíÿ ñàìàí òÿïäèðèðäè. “Êîðîüëó”.
ÒßÏß èñ. 1. Ùöíäöð éåð, ùöíäöðëöê; êè÷èúèê
äàü. Ñÿïèð ãàðû àüàúëàðà, êîëëàðà; Äÿðÿëÿðÿ,
òÿïÿëÿðÿ, éîëëàðà. À.Ñÿùùÿò. Úàìààòûí éàðûñû
÷ûõìûøäû êÿíäèí êÿíàðûíà âÿ òÿïÿëÿðÿ äûðìà-
ÒßÏßËßÌß
øûá áîéëóéóðäóëàð êè, ýþðñöíëÿð ýÿëèðìè íà-
÷àëíèê. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Áèð øåéèí ÿí éóõàðû ùèññÿñè, áàøû, çèðâÿñè.
Äàüûí òÿïÿñè. Éàìàúûí òÿïÿñè. Ãöëëÿíèí òÿïÿ-
ñèíÿ ÷ûõìàã. – Ãîúàìàí áèð äàüûí òÿïÿñèíÿ
äûðìàøäûã. À.Øàèã. [Êàìàë] ñààòëàðëà ýþçöíö
ãàðëû äàüëàðûí òÿïÿñèíÿ çèëëÿéèá îíëàðû ñåéð åò-
ìÿêäÿí äîéìàçäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
3. Ãàëàã, òàéà. Îò òÿïÿñè. Ñàìàí òÿïÿñè.
4. Èíñàí âÿ ùåéâàí áàøûíûí ÿí öñò ùèññÿñè;
êÿëëÿ, áàø. Ãîéóíóí òÿïÿñèíÿ äàìüà âóðìàã.
– [Ìÿìóð:] Ãûëûíúû õàèíèí òÿïÿñèíÿ ÷àë.
Ì.Ðàùèì. // Ïàïàüûí öñò òÿðÿôè, öñòö. Ïàïà-
üûí òÿïÿñè ìÿõìÿðäÿíäèð. – [Ùöñåéíÿëè ÿìè]
ÿëèíè àïàðûá áþðêöíöí òÿïÿñèíäÿí áèð ïàð÷à
ãîâ ÷ûõàðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
◊ Òÿïÿäÿí-äûðíàüà ãÿäÿð – áàøäàí-àéàüà
(ãÿäÿð). [Ñàðà õàíûì] ùàìàìäàí ãàéûäàí-
äà äà òÿïÿäÿí-äûðíàüà ãÿäÿð ãàðà ÷àðøàáà
áöðöíÿðäè. Ãàíòÿìèð. Èéèðìè áåø éàøëû áó úà-
âàí îüëàí; Òÿïÿäÿí-äûðíàüà íÿüìÿéäè àíúàã.
Á.Âàùàáçàäÿ. Òÿïÿäÿí-äûðíàüà ãÿäÿð
ñöçìÿê – á à õ áàøäàí-àéàüà ñöçìÿê
(“áàøäàí-àéàüà”äà). Èñêÿíäÿð Ãóëèéåâ äþ-
éöø÷öíö áèð äÿ òÿïÿäÿí-äûðíàüà ãÿäÿð ñöçäö.
ß.Âÿëèéåâ. Òÿïÿñè öñòÿ – áàøàøàüû, êÿëëÿ-
ìàéàëëàã. [ßùìÿä:] Áèð áàäàëàã ëàçûìäûð, þçö
äÿ ÷îõ áàëàúà, òÿïÿñè öñòÿ äÿéñèí éåðÿ, áåéíè
áóðíóíäàí ýÿëñèí... Í.Âÿçèðîâ. Òÿïÿñè öñòÿ
ýÿëìÿê – 1) áàøàøàüû ýÿëìÿê, êÿëëÿìàéàëëàã
éûõûëìàã. Óøàã ìÿùÿúúÿðÿ äûðìàøàíäà òÿïÿ-
ñè öñòÿ éåðÿ ýÿëèá. Ìèð Úÿëàë; 2) ìÿú. òåç âÿ
ùÿâÿñëÿ ýÿëìÿê, î ñààò ýÿëìÿê. [Éÿäóëëà
õàí:] Íàìÿíè åëÿ éàçìûøàì êè, Ìèðçÿ Âàëåù
òÿïÿñè öñòÿ ýÿëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òåëëè õàëàéà õÿ-
áÿð ýåäÿí êèìè òÿïÿñè öñòÿ ýÿëäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÏßÚÈÊ èñ. Êè÷èê òÿïÿ, áàëàúà òÿïÿ. ..Àôàã
÷îõäàí áó éåðëÿðè òÿðê åòìèø ãóøëàðû äà ýåðè
ãàéòàðìàã èñòÿéÿðÿê áàü÷àäàêû òÿïÿúèéÿ ..áèð
÷àíàã àðïà ñÿïÿëÿäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßÏßË á à õ ãàøãà 1-úè ìÿíàäà. Òÿïÿë
áàëàã äèíýèëäÿéèá ùÿéÿòäÿí ÷ûõäû, þçöíö úà-
ìûøûí àëòûíà àòäû. Á.Áàéðàìîâ. Ýöí àëòûíäà
òþâøöéöð; Ãàðà êÿë, òÿïÿë þêöç. Ù.Ùöñåéí-
çàäÿ.
ÒßÏßËßÌß1 ñèô. âÿ çÿðô Ãàáû, ñÿáÿòè âÿ
ñ.-íè êÿíàðëàðûíäàí àðòûã äîëäóðìà; äîïäîëó,
àüçûíàúàí äîëó, ëÿáÿëÿá. [Éóñèô] êîëóí àëòûí-
315
ÒßÏßËßÌß
äà ýèçëÿíìèø òÿíÿéèí öçöìöíäÿí äÿðèá, ñÿáÿòè
òÿïÿëÿìÿ äîëäóðóðäó. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÏßËßÌß2 “Òÿïÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏßËßÌßÊ ô. 1. Òÿïÿ êèìè éûüìàã, òÿïÿ
ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê; ãàëàãëàìàã. Òîðïàüû òÿïÿ-
ëÿìÿê.
2. Áàøûíà ãàïàç âóðìàã.
ÒßÏßËßÍÌß “Òÿïÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏßËßÍÌßÊ ô. Òÿïÿ êèìè éûüûëìàã,
òÿïÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿê; ãàëàãëàíìàã. Ìàøûíäàí
áîøàëàí ãóì òÿïÿëÿíäè. – Øÿêÿð ñöôðÿíèí öñ-
òöíäÿ ýèðäÿ ìÿúìÿéè äîëóñó ãàëõûá òÿïÿëÿíäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÏßËÈ ñèô. Òÿïÿñè, òÿïÿëÿðè îëàí; ñèâðè.
Òÿïÿëè äàü. Òÿïÿëè éåð.
ÒßÏßËÈÊ èñ. 1. Òÿïÿ îëàí éåð, òÿïÿ éåð,
äÿðÿëè-òÿïÿëè éåð. [Éàøëû êèøè:] Îüëàíëû-ãûçëû
áèð àðàéà òîïëàøàð, Øÿðÿô õàëàýèëèí àü âÿ
òÿìèç ãóìäàí èáàðÿò îëàí òÿïÿëèéèíäÿ îéíàð-
äûã. Ñ.Ùöñåéí. – Îíëàð ãà÷àúàã! – Òóòàã òÿ-
ïÿëèéè äöøìÿíäÿí ãàáàã! Ñ.Âóðüóí.
2. Êèøè, éà ãàäûí ïàïàüûíûí òÿïÿñèíÿ äÿéèð-
ìè êÿñèëèá òèêèëÿí ïàð÷à âÿ ñ. Ìÿõìÿð òÿïÿëèê.
ÒßÏßÐ èñ. Ãåéðÿò, íàìóñ, áàúàðûã. Àäûí
âàðìûø, òÿïÿðèí éîõ. (Àòà. ñþçö).
ÒßÏßÐËÈ ñèô. Ãåéðÿòëè, íàìóñëó, áàúàðûã-
ëû. [Ñàëìàí] çÿèô âÿ ãîðõàãëàðà þçöíö òÿïÿðëè
(ç.), òÿëÿáêàð, àìàíñûç ýþñòÿðèðäè. Ì.Èáðàùè-
ìîâ.
ÒßÏÈÊ èñ. Àéàãëà âóðóëàí çÿðáÿ. Òåëëè áö-
òöí àúûüûíû [ïèøèêäÿí] ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäè. Àéà-
üèëÿ îíà áèð òÿïèê èëèøäèðäè. Ñ.Ùöñåéí. // Øûëëàã.

Òÿïèê àòìàã – àéàüû èëÿ âóðìàã, âóðìàã
ö÷öí àéàüûíû, éà àéàãëàðûíû èøÿ ñàëìàã (àò âÿ ñ.
ùåéâàíëàð ùàããûíäà). [Íàáàò:] ..Ýöëñöì áàúû,
ùÿðäÿíáèð î äöéÿéÿ äÿ áàõàðñàí, Àëëàù âóð-
ìóø äÿëèäèð, òÿïèê àòûá ñöäö äàüûäàð, àðâàäû
âóðàð, éûõàð. Ú.Úàááàðëû. Òÿïèéÿ ãàëõìàã –
ùÿð èêè àéàüû èëÿ òÿïèê âóðìàã, òÿïèêëÿìÿê,
òÿïèê àòìàã. [Ýöëî:] Éàìàí äÿéìèøè ýþçëÿ,
éîõñà áó äà âÿëëÿéèá äÿðçè äàüûäàúàã, – äåäè
âÿ þçöíö òÿïèéÿ ãàëõàí àëà úþíýÿéÿ òÿðÿô òóë-
ëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Òÿïèê-òÿïèéÿ âåðìÿê (ýÿëìÿê) – òÿ-
ïèêëÿøìÿê, éîëà ýåòìÿìÿê. [Ãóðáàí Òåëëèéÿ:]
Çàðàôàò äåéèë, î áþéöê àëèì Ìóäðîâà çèää
ýåäèðèê. Àêàäåìèêëÿ òÿïèê-òÿïèéÿ âåðìèøèê!
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßÏÈÊÀÒÀÍ á à õ òÿïèêúèë.
316
ÒßÏÈÍÌß
ÒßÏÈÊÚÈË ñèô. ×îõ òÿïèê àòàí, øûëëàã àòàí
(ùåéâàí ùàããûíäà). Òÿïèêúèë àò.
ÒßÏÈÊËßÌß “Òÿïèêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈÊËßÌßÊ ô. 1. Òÿïèéè èëÿ âóðìàã,
òÿïèê âóðìàã, àéàãëàðû èëÿ çÿðáÿ åíäèðìÿê.
[Áàéðàìÿëè áÿé:] ..Éîõñà èñòÿéèðñÿí éûõûì,
ãàðíûíû òÿïèêëÿéèì? Í.Âÿçèðîâ. Çàëûø [Ìÿøÿ-
äè Ãàñûìà] áèð áàäàëàã àòûá éûõäû âÿ Ãÿíáÿðè
äÿ ÷àüûðûá áóíó òÿïèêëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. ×ÿ-
ìÿíçÿìèíëè.
2. Ýåòìÿñè âÿ éà ñöðÿòèíè àðòûðìàñû ö÷öí
àéàãëàðû èëÿ ìèíèê ùåéâàíûíûí éàíëàðûíû äþéÿú-
ëÿìÿê. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì àòû ÷ÿêäè éàâûüà âÿ
Ãóðáàíÿëè áÿé òåç ãàëõäû àòûí öñòöíÿ âÿ ùåé-
âàíû òÿïèêëÿäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Øèðÿëè
ãàðà ìàäéàíû òÿïèêëÿäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒßÏÈÊËßÍÌß “Òÿïèêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈÊËßÍÌßÊ ìÿúù. Òÿïèêëÿ âóðóëìàã,
òÿïèêëÿð àëòûíäà ãàëìàã, àéàãëàíìàã. Ìöùà-
ðèáÿ ìåéäàíûíäà ìÿðìÿð áàøëàð ÿçèëìÿêäÿ èäè,
ãàðûíëàð òÿïèêëÿíìÿêäÿí àéðàí òóëóüóíà äþí-
ìöøäö. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÏÈÊËßØÌß “Òÿïèêëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈÊËßØÌßÊ ãàðø. Áèð-áèðèíè òÿïèêëÿ
âóðìàã, òÿïèêëÿìÿê. Äàé÷àëàð òÿïèêëÿøèð. –
[Óøàãëàðûí] áÿçèëÿðè òÿïèêëÿøèð, áÿçèëÿðè ãîøà
äóðóá éöéöðöð, áÿçèëÿðè èñÿ ..éîëäàøëàðûíäàí
ýåðè ãàëûðäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
ÒßÏÈËÌß1 “Òÿïèëìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈËÌß2 “Òÿïèëìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈËÌßÊ1 á à õ áåëëÿíìÿê. Ìåéíÿëèê
òÿïèëäè.
ÒßÏÈËÌßÊ2 1. ô. Ñîõóëìàã, çîðëà ýèðìÿê,
äöðòöëìÿê, þçöíö ñîõìàã. Óøàã àíàñûíûí
ãóúàüûíà òÿïèëäè. – [Ñàðà] âàõñåé, úèéÿðèí éàí-
ñûí! Êèøè áèëÿð, – äåéÿ, åâÿ òÿïèëäè. Ìèð Úÿëàë.
[Àðâàä] öñòöíÿ èøûã äöøÿí òîéóã ùèíèíÿ òÿïèëäè.
Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿúù. ×ÿòèíëèêëÿ òîðáàéà, éåøèéÿ âÿ ñ.-éÿ
ãîéóëìàã, áàñûëìàã, äöðòöëìÿê, äîëäóðóëìàã.
Òÿïèëèð áèð éàíäà òóìàú õóðúóíà; Ãÿíàÿò åò-
ìèðëÿð ãà÷àãëàð áóíà. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÒßÏÈÌß “Òÿïèìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈÌßÊ ô. äàí. Ãóðóìàã, ãóïãóðó îë-
ìàã, ñóéó ÷ÿêèëìÿê. Ýöëïÿðèíèí þçö äÿ ñóñóç
èäè. Äèëè-äîäàüû òÿïèìèøäè. Ì.Ùöñåéí. Ýåúÿ
êöëÿê ÿñäèéè ö÷öí éîë òÿïèìèø ñàùÿ ãóðóìóøäó.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÏÈÍÌß “Òÿïèíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈÍÌßÊ
ÒßÏÈÍÌßÊ ô. 1. Àúûãëàíìàã, áÿðê äàíëà-
ìàã, öñòöíÿ ãûøãûðìàã; ùÿäÿ-ãîðõó ýÿëìÿê.
[Áàëàãàðäàø:] Ðçàãóëóéà åëÿ òÿïèíìèøÿì êè,
ãîðõóñóíäàí åâäÿí ÷þëÿ ÷ûõà áèëìÿéèð. Í.Âÿçè-
ðîâ. Ãàðäàø äà áàúûñûíà òÿïèíìÿê ö÷öí îíó
éàíëàäû. Á.Áàéðàìîâ.
2. Öñòöíÿ úóììàã, ùöúóì åòìÿê, ùÿìëÿ
åòìÿê, øûüûìàã. Íÿáèýèë àòëàðûíû ìèíèá òÿïèí-
äèëÿð ãîøóíà. “Ãà÷àã Íÿáè”. Íÿðÿ ÷ÿêèá òÿïè-
íÿíäÿ ñîëäàòà; Ñåë êèìè àõûäûð ãàíû Äÿëè Àëû.
Àøûã ßëÿñýÿð.
ÒßÏÈØÄÈÐÌß “Òÿïèøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Òÿïèá äîëäóðìàã, áà-
ñûá äîëäóðìàã.
2. ìÿú. Àúýþçëöêëÿ éåìÿê, è÷ÿðè þòöðìÿê.
Âàðèñ ãàðøûñûíäàêû ñîéóã øîðáàíû òÿïèøäèðÿð-
êÿí ãûçû ýþçóúó ñöçäö. À.Øàèã.
ÒßÏÈÒÌß1 èñ. 1. Õàëã òÿáàáÿòèíäÿ: áÿäÿ-
íèí ñûíûã, ÷ûõûã, ÿçèê éåðèíÿ ãîéóëàí éàüëû èñòè
õÿìèð ïàð÷àñû. Ñûíûã éåðÿ òÿïèòìÿ ãîéìàã. –
[Ìóñòàôà áÿé:] Ýåò, ýÿäÿëÿðÿ äåýèíÿí, áÿäÿ-
íèíÿ òÿïèòìÿäÿí-çàääàí ñàëñûíëàð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
2. Õèíýàë áèøèðìÿê ö÷öí éàéûëûá äîüðàíìûø
âÿ àçàúûã ãóðóäóëìóø õÿìèð òèêÿëÿðè. Éóõàñû
íàçèê éàéûëìûø, òÿïèòìÿñè éàõøû ùàçûðëàíìûø
õèíýàë ñèíèäÿ áóüëàíà-áóüëàíà îðòàéà ýÿëäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÏÈÒÌß2 “Òÿïèòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÏÈÒÌßÊ ô. Îä öçÿðèíäÿ âÿ éà ýöíäÿ
àçàúûã ãóðóòìàã. Õÿìèðè òÿïèòìÿê. // Öìó-
ìèééÿòëÿ, ãóðóòìàã.
ÒßÏÌß1 á à õ òÿïèòìÿ1 1-úè ìÿíàäà. [Úàá-
áàð áÿé:] ßíäàìûíà òÿïìÿ ãîéìàãäàí ãîë-
ëàðûì àç ãàëûáäûð ãóðóñóí. Í.Âÿçèðîâ.
ÒßÏÌß2 èñ. Òöôÿíý, òîï âÿ ñ. îäëó ñèëàùëà-
ðûí àòûëàí çàìàí øèääÿòëÿ ýåðèéÿ áàñìàñû. Òî-
ïóí òÿïìÿñè. – ..Òöôÿíý à÷ûëäû. Þçöì äÿ òÿï-
ìÿíèí øèääÿòèíäÿí êÿëëÿìàéàëëàã ãàéûüûí äè-
áèíÿ àøäûì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÒßÏÌßÊ1 ô. 1. Áèð øåéè áàøãà áèð øåéèí è÷ÿ-
ðèñèíäÿ éåðëÿøäèðìÿê; ñîõìàã, ñàëìàã. [Õûð-
äàõàíûì:] Ãûðãîâóë áàøûíû êîëà òÿïÿð, äàëûí-
äàí õÿáÿðè îëìàç. Í.Âÿçèðîâ. Ñÿòòàð õàíûí áó
ñþùáÿòäÿí õîøëàíìàäûüûíû ùèññ åòäèì, ÷öíêè
äàèìà áó êèìè ùàëëàðäà áûüëàðûíû áóðóá, óúëà-
ðûíû àüçûíà òÿïÿðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Ýöúëÿ
ñîõìàã, äîëäóðìàã, éåðëÿøäèðìÿê, áàñìàã,
ÒßÐ
ãîéìàã, äöðòìÿê, äöðòöøäöðìÿê. Ïàëòàðëàðû
÷àìàäàíà òÿïìÿê. Ñàìàíû êèñÿéÿ òÿïìÿê.
2. Ùöúóì åòìÿê, ùÿìëÿ åòìÿê, øûüûìàã,
öçÿðèíÿ àòûëìàã. [Ïàñû] ýåúÿëÿð äÿ àäàìëàðû
ðàùàò áóðàõìûð, ÷îáàíëàðû îéàäûá: – Ñÿðâàõò
îëóí, ùåéâàíà úàíàâàð òÿïÿð [äåéÿðäè]. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
3. Áàñìàã, òÿïìÿêëÿ, òÿïèêëÿìÿêëÿ ùàçûð-
ëàìàã (êå÷ÿ). Øàù áó ñþçëÿðèíè ãóðòàðàí òÿê
[êå÷ÿ÷èëÿð] òÿñíèô îõóéà-îõóéà êå÷ÿ òÿïèðëÿð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
4. äàí. Òÿïèê àòìàã, òÿïèêëÿìÿê. Äàíàñûíû
áèð ýöí ãîéìàç éàíûíà; Áèçèì èíÿê òÿêè òÿïÿð,
àüëàðñàí. Ì.Â.Âèäàäè.
5. Àòàðêÿí øèääÿòëÿ ýåðè èòÿëÿìÿê, áàñìàã,
àüçû ýåðè ãàéûòìàã (îäëó ñèëàùëàð ùàããûíäà).
..Òöôÿíý Éàøàðû åëÿ òÿïäè êè, î, àðõàñû öñòÿ
éåðÿ éûõûëäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
◊ Áàøûíà àò òÿïìÿê – á à õ áàø. Äÿðèñèíÿ
ñàìàí òÿïìÿê – á à õ äÿðè.
ÒßÏÌßÊ2 ô. Áåëëÿìÿê. Ýöëøÿí åëÿ úÿëä, åëÿ
ñöðÿòëÿ éåð òÿïèðäè êè, îíóí öç-ýþçöíäÿí òÿð
àõûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÏÒßÇß ñèô. Ëàï òÿçÿ, òàìàìèëÿ òÿçÿ,
ãÿäòÿçÿ, ùå÷ èøëÿíìÿìèø. Òÿïòÿçÿ êþéíÿê.
Òÿïòÿçÿ åâ. – Òÿïòÿçÿ, ïöñòÿ ðÿíýèíäÿ “Ïîáå-
äà” ìàøûíû àñôàëò éîëëà ñöçöðäö. ß.Ñàäûã. Òÿï-
òÿçÿ áèð ïàëòàð ýåéèá ÿéíèíÿ; Ãîâóøóá éóðäó-
ìóí õîø ñÿùÿðèíÿ. Í.Õÿçðè.
ÒßÐ1 èñ. 1. Õöñóñè äÿðèàëòû âÿçèëÿðèí èôðàç
åòäèéè øÿôôàô ìàéå. Ìàøûíäà îòóðàíëàðûí àë-
íûíäàí òÿð ñöçöëöðäö. Ì.Èáðàùèìîâ. Àðâàä
êèøèíèí àëíûíûí äÿðèí ãûðûøëàðûíà äîëìóø ñîéóã
òÿðè ñèëäè. Á.Áàéðàìîâ.
Òÿð àïàðìàã (áàñ-
ìàã) – ÷îõ èøëÿìÿêäÿí âÿ éà èñòèäÿí ÷îõ òÿð-
ëÿìÿê. Áèð àíäà Íèñà õàëàíû òÿð àïàðäû. Ìèð
Úÿëàë. Òÿð âÿçèñè àíàò. – òÿð èôðàç åäÿí äÿðè-
àëòû âÿçè.
2. Äàùà éöêñÿê òåìïåðàòóðó îëàí ùàâà ìö-
ùèòè èëÿ òÿìàñ åòäèêäÿ ÿøéàëàðûí öçÿðèíäÿ ÿìÿ-
ëÿ ýÿëÿí éàøëûã.
◊ Òÿð òþêìÿê ìÿú. – 1) áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê
ö÷öí ÷îõ ÷àëûøìàã, ÷àïàëàìàã, ÷îõ ÿëëÿøìÿê,
÷îõ çÿùìÿò ÷ÿêìÿê; 2) ìÿú. õÿúàëÿò ÷ÿêìÿê,
óòàíìàã. Îíà ôèêèð âåðèí, äàíûøäûãúà áèç; Òÿð
òþêöð, ñûõûëûð, óòàíûð ùÿð àí. Á.Âàùàáçàäÿ. Àëûí
òÿðè – á à õ àëûí. Àëûí òÿðè èëÿ ãàçàíìàã – á à õ
àëûí. Àëûí òÿðè òþêìÿê – á à õ àëûí.
317
ÒßÐ
ÒßÐ2 ñèô. âÿ çÿðô Ùÿëÿ ñîëìàìûø, òÿçÿ, òÿ-
ðàâÿòëè (ýöë, ýþéÿðòè âÿ ñ. ùàããûíäà). Òÿð ýþé
ñîüàí. Òÿð áÿíþâøÿ. Òÿð õèéàð. – Àéëû ýåúÿ, ÷àé
êÿíàðû, ñóëàðûí ñÿñè; Öðÿéèìèí ìÿùÿááÿòè òÿð
÷è÷ÿéèìäèð. Í.Õÿçðè. // ìÿú. Úàâàí, òÿðàâÿòëè.
Ùÿð áèð øåéÿ ùÿéàò âåðÿí, ùÿð áèð øåéè òÿð âÿ òÿçÿ
ãûëàí ìÿùÿááÿòäèð! Ô.Êþ÷ÿðëè. [Íèñÿ õàëàíûí]
éàøû ÿëëèäÿí êå÷äèéè ùàëäà, íåúÿ îëóá äà îíóí
áåëÿ äèðè âÿ òÿð ãàëäûüûíà èëê ýþðöøäÿ òÿÿúúöá
åäèðäèì. Ãàíòÿìèð.
ÒßÐÀÍß èñ. [ôàðñ.] Ìàùíû, øÿðãè, íÿüìÿ;
àùÿíý. Éàéûëûáäûð ÿòðàôà; Ãóøëàðûí òÿðàíÿñè.
Ì.Ñåéèäçàäÿ. // Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ. Áóðäà-
äûð øàèðèí åøãè, èëùàìû; Áó ýöíöí, ñàáàùûí þç
òÿðàíÿñè. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÒßÐÀÂßÒ èñ. [ÿð.] Òÿçÿëèê, ëÿòàôÿò, ýþçÿë-
ëèê. ×è÷ÿêëÿðèí àðòäû òÿðàâÿòëÿðè; Ôÿðÿù âåðèð
ãÿëáÿ ëÿòàôÿòëÿðè. À.Ñÿùùÿò. Áàùàð áöòöí òÿðà-
âÿòè âÿ ýþçÿëëèéè èëÿ [Öìèäèí] ýþçëÿðè ãàðøûñûí-
äà äàéàíäû. Á.Áàéðàìîâ.
2. Òÿìèçëèê, ñàôëûã. Ñàô, ñÿìèìè, ùå÷ âàõò þç
òÿðàâÿòèíè èòèðìÿéÿí, ñîëìàéàí åøã íÿ ýþçÿë-
äèð! ß.Ñàäûã.
3. Ñÿðèíëèê, òÿìèçëèê (ùàâà ùàããûíäà). Áóí-
äàí ÿëàâÿ, àüàúëàðäàí .. òÿðàâÿò éàéûëûðäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
4. Ñàüëàìëûã, ñàüëàì ýþðöíöø (ÿñàñÿí ýÿíú
éàøëàðäà). Ýÿíúëèê òÿðàâÿòè. – ßñìÿðèí ýÿíú-
ëèéè, òÿðàâÿòè Ìÿììÿäáàüûðà îüëàí óøàüû ãÿäÿð
ëàçûì èäè. Ñ.Ùöñåéí. Àíà îüëóíóí òÿðàâÿò âÿ
ýÿíúëèéèíè áöòöí âöúóäó èëÿ äóéóðäó. È.ßôÿí-
äèéåâ.
◊ Òÿðàâÿò âåðìÿê – 1) ýþçÿëëÿøäèðìÿê,
ëÿòàôÿò âåðìÿê. Éàç éàüûøû òÿáèÿòÿ òÿðàâÿò âå-
ðèð. – Éàéûí ýöíÿøè, ãûøûí øàõòàñû ãûçûí éàíàã-
ëàðûíà õîø áèð ãûðìûçûëûã âÿ òÿðàâÿò âåðìèøäè.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ; 2) ðþâíÿã âåðìÿê, ðþâíÿã-
ëÿíäèðìÿê. [Õàíûì] ðÿíýñèç äîäàãëàðûíû äèëè
èëÿ èñëàäûá, ÿñýèìèø öçöíÿ òÿðàâÿò âåðìÿê èñ-
òÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òÿðàâÿòäÿí äöøìÿê –
1) òÿçÿëèéèíè, ýþçÿëëèéèíè, òÿðëèéèíè, ëÿòàôÿòèíè
èòèðìÿê; ñîëìàã, ñîëüóíëàøìàã. ×þëëÿðäÿêè
éàøûë ÿêèíëÿð ëàçûìûíúà áîé àòìàäàí òÿðàâÿò-
äÿí äöøöðäö. Ñ.Ùöñåéí; 2) ãîúàëìàã âÿ éà
õÿñòÿëÿíìÿê íÿòèúÿñèíäÿ ñàüëàìëûüûíû, ýöì-
ðàùëûüûíû, ñàüëàì ýþðöíöøöíö èòèðìÿê. Äèëáÿ-
ðèì éîðóëóá ñÿéàùÿòèíäÿí; Äöøöáäöð î êå÷ÿí
òÿðàâÿòèíäÿí. Ñ.Âóðüóí.
318
ÒßÐÁÈÉß×È
ÒßÐÀÂßÒËßÍÌß “Òÿðàâÿòëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒßÐÀÂßÒËßÍÌßÊ ô. 1. Òÿçÿëÿíìÿê,
òÿðëÿíìÿê, ëÿòàôÿòëè îëìàã. Ñóëàíäûãäà ýöëëÿð
òÿðàâÿòëÿíèð. – Àðàëàíûð áóëóäëàð; Òÿðàâÿòëÿ-
íèð îòëàð. À.Ñÿùùÿò.
2. Ñÿðèíëÿøìÿê, ñÿðèí îëìàã. Ùàâà òÿðàâÿò-
ëÿíèð.
3. Ñàüëàìëàøìàã, ýöìðàùëàøìàã, úàíëàí-
ìàã. Äàüäà àäàì òÿðàâÿòëÿíèð. – Ïàéûç ýÿëèá,
ìåøÿëÿðè ñîëäóðàíäà êþðïÿ Áàùàð äàùà äà
òÿðàâÿòëÿíìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÐÀÂßÒËÈ ñèô. âÿ çÿðô 1. Òÿðàâÿòè îëàí;
òÿð, òÿçÿ. Òÿðàâÿòëè ýöë. – ..Ùÿð òÿðÿôäÿ îòëàð
ýþéÿðìèø, àüàúëàðû òÿðàâÿòëè éàðïàãëàð þðò-
ìöøäöð. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Òÿìèç, ñàô, ñÿðèí. Áàéûðäà ýþçÿë, èëûã äàü
éåðëÿðèíÿ ìÿõñóñ éöíýöë òÿðàâÿòëè áèð èéóí
ñàáàùû à÷ûëûðäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Þç úàíûíäàí
ÿçèç òóòóð; Òÿðàâÿòëè éàéëàãëàðû. Ù.Ùöñåéí-
çàäÿ.
3. Ñàüëàì, ñàüëàì ýþðöíöøëö, ýöìðàù, ýþ-
çÿë, úàçèáÿëè. Òÿðàâÿòëè ýÿíú. – [Øÿìñèééÿ] èíúÿ,
ÿòèðëÿíìèø âÿ òÿðàâÿòëè áèð õàíûìäûð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÒßÐÁÈÉß èñ. [ÿð.] 1. Òÿùñèë âåðìÿêëÿ, ùÿð
ùàíñû àäÿò, ÿäÿá âÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðû âÿ ñ.
àøûëàìàãëà éåòèøäèðèá áþéöòìÿ. ..ßùìÿä áèð
äàùà åâëÿíìÿéè þçöíÿ àðòûã áèëèá, äàèì [Ðÿôè-
ãÿíèí] òÿðáèéÿñèëÿ þçö ìÿøüóë îëàðäû. È.Ìóñà-
áÿéîâ.
2. Èíñàíûí, öìóìè èíêèøàô, ñèñòåìàòèê òÿñèð
âÿ òÿëèì íÿòèúÿñèíäÿ áèëèéÿ, ìÿäÿíè âÿðäèø-
ëÿðÿ âÿ ñ.-éÿ éèéÿëÿíìÿñè; ýþçÿë ÿõëàã. Ýÿíú-
ëÿðèí òÿðáèéÿñèëÿ éàõûíäàí ìÿøüóë îëìàã ëàçûì
ýÿëèðäè. ß.Ñàäûã. Áÿçÿí úàâàíëàðûí òÿðáèéÿñè
èëÿ äÿ ìÿøüóë îëìàã ëàçûì ýÿëèð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.

Òÿðáèéÿ âåðìÿê (åòìÿê) – á à õ òÿðáè-
éÿëÿíäèðìÿê. Ìèðçÿ ãàçàíäûüû ïóë èëÿ äîëà-
íûá, îüëàíëàðûíà äà òÿðáèéÿ âåðèðäè. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. Ãÿùðÿìàí éàõøû äÿðê åäèðäè êè, þâëàä
éåòèøäèðèá òÿðáèéÿ åòìÿê àüûð äàüû ÷èéèíÿ ãàë-
äûðìàã äåìÿêäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÐÁÈÉß×È èñ. 1. Óøàã òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿ-
ëÿðèíäÿ (êþðïÿëÿð åâè, óøàã áàü÷àñû, óøàã åâè
âÿ ñ.) óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì.
Àüëû ñþç êÿñÿíäÿí áÿðè àíà íÿâàçèøèíè òÿðáè-
éÿ÷èëÿðäÿ ýþðÿí.. Áóäàã õàëàñûíûí ñþùáÿòèí-
äÿí ñîíðà óçóí ìöääÿò àòà âÿ àíà ùàããûíäà
ÒßÐÁÈÉßËßÍÄÈÐÈËÌß
äöøöíöðäö. ß.Âÿëèéåâ. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òÿð-
áèéÿ÷è ãàäûí. – Òÿðáèéÿ÷è ìöÿëëèì [óøàüû] äàí-
ëàäû. ß.Ñàäûã.
2. Þéðÿäèá éåòèøäèðÿí àäàì; ìöÿëëèì. Àçÿð-
áàéúàí àêòéîðëàðûíûí áèðèíúè íÿñëèíèí òÿðáè-
éÿ÷èñè ýþçÿë êîìåäèéà àêòéîðó Úàùàíýèð Çåé-
íàëîâ îëìóøäóð. Ì.Ìÿììÿäîâ.
ÒßÐÁÈÉßËßÍÄÈÐÈËÌß “Òÿðáèéÿëÿíäè-
ðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐÁÈÉßËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Òÿðáèéÿ
åäèëìÿê.
ÒßÐÁÈÉßËßÍÄÈÐÌß “Òÿðáèéÿëÿíäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐÁÈÉßËßÍÄÈÐÌßÊ ô. 1. Òÿðáèéÿ âåð-
ìÿê, òÿðáèéÿ þéðÿòìÿê. Óøàüû òÿðáèéÿëÿíäèð-
ìÿê.
2. Ñèñòåìàòèê òÿñèð âÿ òÿëèì âàñèòÿñèëÿ áèðè-
íèí âÿ éà áèð ÷îõëàðûíûí èíêèøàôûíà, òÿôÿêêöð
òÿðçèíÿ, ùèññëÿðèíÿ òÿñèð åòìÿê; áþéöòìÿê,
éåòèøäèðìÿê. Ìÿñóëèééÿò ùèññè òÿðáèéÿëÿíäèð-
ìÿê. Àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçëÿð òÿðáèéÿëÿí-
äèðìÿê.
ÒßÐÁÈÉßËßÍÌß “Òÿðáèéÿëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒßÐÁÈÉßËßÍÌßÊ ô. Òÿðáèéÿ àëìàã,
òÿðáèéÿ þéðÿíìÿê. Óøàã âàëèäåéíëÿðèíäÿí
òÿðáèéÿëÿíèð. – Àëòû èë ÿðçèíäÿ Áóäàã îõóäó,
òÿðáèéÿëÿíäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÐÁÈÉßËÈ ñèô. Éàõøû òÿðáèéÿ ýþðìöø,
þçöíö àïàðìàüû áàúàðàí; ÿõëàãëû. Òÿðáèéÿëè
îüëàí (ãûç). – Ãîøàòõàí ìÿäÿíè âÿ òÿðáèéÿëè
àäàì èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÐÁÈÉßÑÈÇ ñèô. Éàõøû òÿðáèéÿ ýþðìÿìèø,
þçöíö àïàðìàüû áàúàðìàéàí; ÿõëàãñûç, ÿäÿá-
ñèç. Òÿðáèéÿñèç óøàã êèìè áîø-áîøóíà ùûðûëäà-
ìà! Ì.ß.Ñàáèð.
ÒßÐÁÈÉßÂÈ ñèô. [ÿð.] Òÿðáèéÿ ö÷öí åäèëÿí,
òÿðáèéÿ ö÷öí ÿùÿìèééÿòè îëàí, òÿðáèéÿéÿ àèä
îëàí, òÿðáèéÿ áàõûìûíäàí. [Ãöäðÿò:] Òÿðáèéÿâè
ìÿãñÿäëÿ äåéèëÿí áèð ñþçÿ ÿñàñÿí èñòåùñàëàòûí
òàëåéèíè ùÿëë åòìÿê íÿ ìÿíÿ éàðàøûð, íÿ äÿ ñèçÿ.
Ì.Ùöñåéí. 1928-úè èëèí àõûðëàðûíäà òàìàøàéà
ãîéóëàí “Ñåâèë” ïéåñèíèí òÿðáèéÿâè ðîëó ÷îõ
áþéöê èäè. Ì.Àðèô.
ÒßÐÚÈÁßÍÄ èñ. [ÿð. òÿðúè âÿ ôàðñ. áÿíä]
ÿäÿá. Ìþâçó âÿ âÿçí åòèáàðèëÿ áèð îëóá, áèðèí-
úè áÿíäèí áöòöí ìèñðàëàðû ùÿìãàôèéÿ, èêèíúè
áÿíäèí ñîí áåéòè èñòèñíà îëìàãëà áöòöí ìèñðà-
ëàðû, àõûðäà èñÿ áèðèíúè áÿíäèí ñîí áåéòè íÿãÿ-
ÒßÐßÚß
ðàò êèìè òÿêðàð åäèëÿí êëàññèê øåèð ôîðìàëà-
ðûíäàí áèðè. Ôöçóëèíèí “Ìÿí êèìÿì? – Áèð áè-
êÿñö áè÷àðÿâö áèõàíèìàí” òÿðúèáÿíäè.
ÒßÐÚÈÙ èñ. [ÿð.]: òÿðúèù åòìÿê – öñòöí òóò-
ìàã, öñòöíëöê âåðìÿê. [Ðàìàçàí] áóüëàíàí
éàüëû áîçáàøû ìöáàùèñÿéÿ òÿðúèù åòäè. Ì.Ùö-
ñåéí.
ÒßÐÚÖÌÀÍ èñ. [ÿð. “òÿðúöìÿ”äÿí] êþùí.
1. Òÿðúöìÿ÷è. Ùÿìèí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèñè äÿ
ñàáèã àëìàí êîíñóëõàíàñû òÿðúöìàíëàðûíäàí
ßáöëôÿò ìèðçÿíèí åâèíè àõòàðìàã âÿ áÿçè ìÿ-
ñÿëÿëÿðè àéäûí åòìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
2. ìÿú. Èôàäÿ åäÿí, áèëäèðÿí, ÿêñ åòäèðÿí.
[Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ] ÿäÿáèééàòû þç äóéüóëàðûíûí,
þç ìÿôêóðÿëÿðèíèí áèð òÿðúöìàíû êèìè òàíûéûð,
.. “ñÿíÿò ùÿéàò ö÷öíäöð” ïðèíñèïèíè èðÿëè ñö-
ðöðäö. Ú.Úàááàðëû.
ÒßÐÚÖÌÅÉÈ-ÙÀË èñ. [ÿð.] Áèð øÿõñèí ùÿ-
éàòûíûí òÿñâèðè; ùÿéàò òàðèõ÷ÿñè; áèîãðàôèéà.
[Áóäàã] èñòÿéèðäè êè, þç òÿðúöìåéè-ùàëûíû éàç-
ñûí. ß.Âÿëèéåâ. [Ôÿðÿú Ôÿðèäÿéÿ:] Ìÿí àí-
úàã îíó äåìÿê èñòÿéèðäèì êè, ñèç [Øåéäàíûí]
òÿðúöìåéè-ùàëûíà áÿëÿä äåéèëñèíèç. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû. // Áèðèñèíèí ùÿéàòû, ùÿéàò éîëó. Âå-
òåðàíûí èáðÿòàìèç òÿðúöìåéè-ùàëû. – ßñÿäèí
ãÿðèáÿ òÿðúöìåéè-ùàëû âàðäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒßÐÚÖÌß èñ. [ÿð.] Áèð äèëäÿí áàøãà äèëÿ
÷åâèðìÿ (÷åâðèëìÿ). Ñÿðáÿñò òÿðúöìÿ. “Øàùíà-
ìÿ”íèí òÿðúöìÿñè. – Óñòà Çåéíàëûí äöêàíûí-
äà Ìèðçÿ ãÿçÿëëÿð îõóéóá, ñîíðà îõóäóüó ãÿ-
çÿëëÿðè ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèðäè. ß.Ùàãâåðäè-
éåâ. [Ðöñòÿì áÿé Ñîôèéàéà:] [Þìÿð Õÿééàì]
äöíéàíûí ùÿð áèð äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÐÚÖÌß×È èñ. Áèð äèëäÿí áàøãà äèëÿ òÿð-
úöìÿ åòìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì; ìöòÿðúèì.
Òåéìóð òÿðúöìÿ÷è âàñèòÿñèëÿ àëèìÿ ìöðàúèÿò
åäÿðÿê ñîðóøóð.. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÒßÐß á à õ ïåíúÿð. Òÿðÿ éåéÿí äÿ éàçà
÷ûõàð, êÿðÿ éåéÿí äÿ. (Àòà. ñþçö).
ÒßÐßÚß èñ. Öñòöíÿ áàðàìà ãóðäó áóðàõ-
ìàã âÿ éà öñòöíäÿ ïàìáûã, ìåéâÿ âÿ ñ. ãó-
ðóòìàã ö÷öí ãàìûø, ãàðüû âÿ ñ.-äÿí ùþðýö.
Áàðàìàíû òÿðÿúÿéÿ áóðàõìàã. – Áöòöí ìàí-
ãàëàðäà ïàìáûüû ùàâàäà ãóðóòìàãäàí þòðö
ùÿð éûüûúû ö÷öí ãàìûøäàí áèð ñÿééàð òÿðÿúÿ
ùàçûðëàíìûøäûð. ß.Âÿëèéåâ.
319
ÒßÐß×È×ßÊËÈËßÐ
ÒßÐß×È×ßÊËÈËßÐ úÿì áîò. Áÿçè îò, éà-
ðûìêîë âÿ êîëëàðûí äàõèë îëäóüó áèòêè ôÿñèëÿñè.
ÒßÐßÄÄÖÄ èñ. [ÿð.] 1. Áèð èøè ýþðìÿêäÿ,
áèð ìÿñÿëÿíè ùÿëë åòìÿêäÿ ãÿòèééÿò ýþñòÿð-
ìÿìÿ, ãÿðàðñûçëûã ýþñòÿðìÿ, íÿ åäÿúÿéèíè áèë-
ìÿìÿ, ãÿòè ãÿðàðà ýÿëÿ áèëìÿìÿ; ãÿðàðñûçëûã.
[ßëè] äàèìà àõòàðûø éîëóíäà, òÿðÿääöä è÷èíäÿ
éàøàéûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òÿëèÿ äÿ òÿðÿääöäëÿð
è÷ÿðèñèíäÿ îëäóüóíà áàõìàéàðàã, âÿëèÿùäÿ
ýþç ãîéóðäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Òÿðÿääöä
åòìÿê (ýþñòÿðìÿê) – ãÿòè ãÿðàðà ýÿëÿ áèëìÿ-
ìÿê, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿê.
2. Ýåäèø-ýÿëèø, ÿëàãÿ, ùÿðÿêÿò. Éîëëàðäà òÿ-
ðÿääöä ýåòäèêúÿ ÷îõàëìûøäûð.
Òÿðÿääöä
åëÿìÿê êþùí. – ýåäèá-ýÿëìÿê, ùÿðÿêÿò åò-
ìÿê. Êö÷ÿëÿðè àðøûíäàí ãàëûí ãàð åëÿ òóò-
ìóøäó êè, òÿðÿääöä åëÿìÿê ìöìêöí äåéèë èäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Òÿðÿääöä êÿñèëìÿê
– ýåäèø-ýÿëèø êÿñèëìÿê, ÿëàãÿ êÿñèëìÿê, ùÿ-
ðÿêÿò îëìàìàã. Éîëëàð áàüëàíäû, òÿðÿääöäëÿð
êÿñèëäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Èëèí ñÿêêèç àéûíû
Çÿíýÿçóð éîëëàðûíû ãàð áàñàð, òÿðÿääöäëÿð êÿ-
ñèëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÐßÄÄÖÄËÖ ñèô. 1. Òÿðÿääöä êå÷èðÿí,
íÿ åäÿúÿéèíè ãÿòè áèëìÿéÿí, áèð ãÿðàðà ýÿëÿ
áèëìÿéÿí, òÿðÿääöä è÷ÿðèñèíäÿ ãàëìûø. Òÿðÿä-
äöäëö àäàì. // Òÿðÿääöäëÿ åäèëÿí, ãÿòè îëìà-
éàí. Òÿðÿääöäëö úàâàá.
2. ×îõ ýåäèø-ýÿëèø îëàí: ùÿðÿêÿòëè. Ùÿð÷ÿíä
Äàíàáàø êÿíäè òÿðÿääöäëö äåéèë, àììà ÷îõ
éåêÿ êÿíääè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒßÐßÄÄÖÄÑÖÇ çÿðô Òÿðÿääöä åòìÿäÿí,
ãÿòè îëàðàã. Áÿëè, Áàüäàä! – äåéÿ, Çàùèäîüëó
òÿðÿääöäñöç úàâàá âåðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÐßÄÄÖÌ èñ. [ÿð.] êþùí. Èðÿëèäÿ îëìà,
þòìÿ.
ÒßÐßÔ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéäÿí ùÿð ùàíñû
èñòèãàìÿòÿ äîüðó éåðëÿøÿí ñàùÿ, éåð; ùÿìèí
èñòèãàìÿòèí þçö; úÿùÿò. Ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðÿ
ýåòìÿê. ×þë òÿðÿôäÿí. Ìåøÿ òÿðÿôÿ. Åâÿ òÿðÿô.
// Áèð øåéèí îðòàñûíäàí âÿ éà îðòà õÿòòèíäÿí
ñàüäà âÿ éà ñîëäà éåðëÿøÿí ñàùÿ, éåð; ùàáåëÿ
áèð àäàìäàí âÿ éà øåéäÿí ñàüà âÿ éà ñîëà
äîüðó îëàí èñòèãàìÿò; úÿùÿò. Ñàü òÿðÿôÿ äþí-
ìÿê. – Ìÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ñîë òÿðÿôèíäÿ
îòóðàí êèøè áèð ìÿñÿëÿ ñàëäû îðòàëûüà. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. // Áèð øåéèí êÿíàðëàðûíäà éåð-
ëÿøÿí ñàùÿ; êÿíàð. Êö÷ÿíèí ñîë òÿðÿôè. ×àéûí
î áèðè òÿðÿôè. – Èêè òÿðÿôè àüàú, ÿêèí âÿ áîñòàí-
320
ÒßÐßÔÄÀÐ
ëà áÿçÿíìèø áèð éîë èëÿ ýåäèðäèê. À.Øàèã. Êà-
çàðìà êö÷ÿíèí î áèðè òÿðÿôèíäÿ èäè. Ì.Ùöñåéí.
2. Ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáëÿ áèð-áèðèíÿ ãàðøû
äóðàí øÿõñ âÿ éà ãðóïëàðäàí ùÿð áèðè. Ìöáà-
ùèñÿ åäÿí òÿðÿôëÿð. Äàíûøûã àïàðàí òÿðÿôëÿð.
Òÿðÿôëÿð ðàçûëûüà ýÿëäèëÿð. – ßýÿð Àüúà òÿðÿô
ãàëèá ýÿëñÿ èäè, äåìÿê îëàð êè, Øöêöð ñàêèòëÿ-
øÿðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òÿðÿôëÿð äàëüàëàíäû;
Ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëäè. Á.Âàùàáçàäÿ.
3. Ùÿð ùàíñû áèð øåéèí öçëÿðèíäÿí ùÿð áèðè.
Ïàð÷àíûí öç òÿðÿôè. Éåøèéèí àëò òÿðÿôè.
4. Éåð, þëêÿ (áó ìÿíàäà ÷îõ âàõò úÿì øÿê-
ëèíäÿ èøëÿíèð). Áèçèì òÿðÿôëÿðäÿ ãàð éàüûá. Áó
òÿðÿôëÿðäÿ àç ýþðöíöðñöíöç. – Ñÿí áèçèì òÿðÿ-
ôÿ õîø áóéóðìóñàí; Ãàðäàøûì, áèð ýöí äÿ ìÿí
ñèçÿ ýÿëëÿì. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
5. ðèéàç. Ùÿíäÿñè ôèãóðóí êÿíàðûíäà îëàí
äöç õÿòò êÿñèéè. Äöçáóúàãëû ö÷áóúàüûí òÿðÿô-
ëÿðè. ×îõáóúàãëûíûí òÿðÿôëÿðè.
6. Á à õ òÿðÿôäàð. [Ôàòìà õàëà:] Êàñûáûí
íÿéè âàð êè, îíà òÿðÿô îëàí äà îëà? ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
7. Àèä îëäóüó ñþçëÿ áèðëèêäÿ ùÿðÿêÿòèí ùàíñû
èñòèãàìÿòÿ éþíÿëäèéèíè áèëäèðèð; ...ñàðû, ...äîü-
ðó, ...òÿðÿôÿ. ßùëè-ãÿðéÿ éöéöðäö äàü òÿðÿôÿ;
Ýåòìÿñèí òà ãîéóí, ãóçó òÿðÿôÿ. Ì.ß.Ñàáèð.
ßñÿä âÿëäÿí åíèá êÿíäÿ òÿðÿô áàõûð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
◊ Òÿðÿôèíäÿ äóðìàã – á à õ òÿðÿôèíè ñàõ-
ëàìàã. Êèìè äèíäèðñÿéäèí Ùèêìÿòèí òÿðÿôèíäÿ
äóðàúàãäû. Ìèð Úÿëàë. Òÿðÿôèíè ñàõëàìàã
(òóòìàã) – òÿðÿôäàð îëìàã, ìöäàôèÿ åòìÿê,
òÿðÿôèíäÿ äóðìàã. Ãûç àèëÿäÿ ùÿìèøÿ àíàñû-
íûí òÿðÿôèíè ñàõëàñà äà, Çèáà àòàñûíûí òÿðÿôèíè
ñàõëàìûø âÿ îíóí äåäèêëÿðèíÿ òÿðÿôäàð ÷ûõ-
ìûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Äþðä (ùÿð) òÿðÿô – ÿòðàô.
[Èççÿääèí:] Áóðäà ìÿúëèñ ãóðàã, ýþçÿë ÷ÿìÿí-
äèð; Ùÿð òÿðÿô íÿðýèçäèð, òÿð éàñÿìÿíäèð. Ì.Ðà-
ùèì. Ùÿð òÿðÿô ñöêóò è÷èíäÿéäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßÐßÔÄÀÐ èñ. [ÿð. òÿðÿô âÿ ôàðñ. ...äàð]
Áèðèíèí òÿðÿôèíè ñàõëàéàí, òÿðÿôèíäÿ äóðàí, îíó
ìöäàôèÿ åäÿí àäàì; òÿðÿôýèð. Ìîëëà Õÿëèë
à÷ûãäàí-à÷ûüà ýþðöðäö êè, êÿíääÿ ìöÿë-
ëèìèí òÿðÿôäàðëàðû âàðäûð. Ñ.Ùöñåéí. ×ûõìûñàí
ìåéäàíà, éàëãûçñàí, òÿðÿôäàðûí ùàíû? ß.Íÿç-
ìè. // Ùÿð ùàíñû áèð äöíéàýþðöøöíÿ, ÿãèäÿéÿ,
ìÿôêóðÿéÿ øÿðèê îëàí, îíó ìöäàôèÿ åäÿí;
ìöäàôèÿ÷è. Ñöëù òÿðÿôäàðëàðû. Äåìîêðàòèéà òÿ-
ðÿôäàðû. – [Èø÷èëÿðäÿí áèðè:] Áèçÿ íÿ äöøöáäöð
êè, Íèêîëàéà òÿðÿôäàð îëàã. Ú.Úàááàðëû.
ÒßÐßÔÄÀÐËÛÃ
ÒßÐßÔÄÀÐËÛà èñ. Òÿðÿôäàð îëìà, òÿðÿôèíè
òóòìà, òÿðÿôýèðëèê.
ÒßÐßÔÝÈÐ [ÿð. òÿðÿô âÿ ôàðñ. ...ýèð] á à õ
òÿðÿôäàð.
ÒßÐßÔÝÈÐËÈÊ á à õ òÿðÿôäàðëûã. Òÿÿññöô
êè, áÿçÿí òÿíãèääÿ õîøà ýÿëìÿéÿí áèð òÿðÿôýèð-
ëèê, äîñòáàçëûã áàø âåðèð êè, áàõàíäà ãóðóéóá
ãàëûðñàí. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÐßÙÙÖÌ èñ. [ÿð.] êëàñ. Ðÿùì, ìÿðùÿ-
ìÿò. Îëìàçìû êÿíèç úèíñè-ìÿðäöì? Éîõäóð-
ìó êÿíèçÿ ùÿì òÿðÿùùöì? Ôöçóëè.
Òÿðÿù-
ùöì åòìÿê (åéëÿìÿê) êëàñ. – ðÿùì åòìÿê.
[Âÿçèð:] Áàøûíà äþíöì, êå÷ÿí ïàäøàùëàð ÿäà-
ëÿòèí èúðàñûíäà þâëàä âÿ ÿãðÿáàëàðûíà òÿðÿù-
ùöì åòìÿéèáëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Òÿðÿùùöì
åéëÿìÿäèí àõûð, åé úàâàí, þëöðÿì. Õ.Íàòÿâàí.
ÒßÐßÊ èñ. [ôàðñ.] Éàüäà ãîâðóëìóø øÿêÿð
âÿ óíäàí ùàçûðëàíàí ùàëâà íþâö; ñóúóã. Ðàìà-
çàí àéûíûí þçöíÿ ìÿõñóñ ñöôðÿñè âàðäû: ôèðíè,
òÿðÿê, áàë ùàëâàñû, íàçèê éóõà, øîðãîüàëû .. âÿ
ñàèðÿ. Ù.Ñàðàáñêè.
ÒßÐßÊß èñ. [ÿð.] Ìèðàñûí âàðèñëÿð àðàñûí-
äà áþëöìö.
ÒßÐßÊßÌß èñ. 1. Êå÷ìèøäÿ: Àçÿðáàé-
úàíäà êþ÷ÿðè ùåéâàíäàðëàðà âåðèëÿí àä. Òàð-
âåðäè áàøûáàüëû, êîõà âÿ Ìÿøÿäè Ãóðáàí âÿ
Íÿúÿô, Íàìàç âÿ áàøãà òÿðÿêÿìÿëÿð îòóðóáëàð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ìÿëóìäóð êè, áèð àç ùàâà
ãûçäû, òÿðÿêÿìÿ ÿùëè àðàíäà äàéàíà áèëìÿç,
ýÿðÿêäèð éàéëàüà ãà÷ñûí. Ô.Êþ÷ÿðëè.
2. Àçÿðáàéúàí õàëã îéóí ùàâàëàðûíäàí áè-
ðèíèí àäû. Òÿðÿêÿìÿ îéóí ùàâàñû èëÿ ÿíçÿëè îéóí
ùàâàñûíû ìöãàéèñÿ åòñÿê, áóðàäà ùÿð èêè ùàâà-
íûí âÿçíèíèí åéíè âÿ ÷àëûíìàã ñöðÿòèíèí äÿ òÿõ-
ìèíÿí áÿðàáÿð îëäóüóíó ýþðÿðèê. ß.Áÿäÿë-
áÿéëè.
ÒßÐßÃÃÈ èñ. [ÿð.] Èðÿëèëÿìÿ, èðÿëèëÿéèø,
èíêèøàô. Ìÿäÿíèééÿòèí òÿðÿããèñè. – Àãðîíîì,
áàéòàð, çîîòåõíèê, ìöùÿíäèñ, éåðþë÷ÿí éåíè
êÿíäèí òÿðÿããèñè óüðóíäà úèääè èøÿ ýèðèøäè.
ß.Âÿëèéåâ.
Òÿðÿããè åòìÿê – èðÿëèëÿìÿê;
èíêèøàô åòìÿê. [Îãòàé:] Òÿðÿããè åòìÿìÿê éà-
øàìàìàã äåìÿêäèð. Ú.Úàááàðëû. Òÿðÿããè òàï-
ìàã – á à õ òÿðÿããè åòìÿê. Øÿùÿðäÿ ùÿð áèð
øåé òÿðÿããè òàïìûøäû, äÿéèøìèøäè, àáàä îëìóø-
äó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÐßÃÃÈÏßÐÂßÐ ñèô. [ÿð. òÿðÿããè âÿ ôàðñ.
...ïÿðâÿð] Èúòèìàè òÿðÿããèéÿ ÷àëûøàí, îíà õèä-
ìÿò âÿ éàðäûì åäÿí; èúòèìàè-èãòèñàäè úÿùÿò-
ÒßÐÝÈÒÄÈÐÌßÊ
äÿí ãàáàãúûë. Òÿðÿããèïÿðâÿð àäàì. Òÿðÿããè-
ïÿðâÿð ãöââÿëÿð. – Àüÿëè òÿðÿããèïÿðâÿð èðàíëû-
ëàðûí ÿí ãåéðÿòëè, ÿí ìÿñëÿêëè úàâàíëàðûíäàí
èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÐßÍÍÖÌ èñ. [ÿð.] Ýþçÿë ñÿñëÿ éàâàø-
äàí îõóìà, þòìÿ. Ãóøëàðûí øÿí òÿðÿííöìö.

Òÿðÿííöì åòìÿê – 1) ýþçÿë ñÿñëÿ éàâàø-
äàí îõóìàã. Ãóøëàð òÿðÿííöì åäèð; 2) íÿü-
ìÿëÿðäÿ, ìàùíûëàðäà, øåèðäÿ òÿñâèð åòìÿê,
øþùðÿòëÿíäèðìÿê. ßìÿê èýèäëèêëÿðèíè íÿüìÿ-
ëÿðäÿ òÿðÿííöì åòìÿê. – Õàëã [Ñÿôÿðè] ..èýèä,
ìÿðä, ÿäàëÿòëè áèð àäàì êèìè òÿðÿííöì åäèðäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Åë àøûãëàðû èíúÿ Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ õàëãûìûçûí ìÿðäëèêëÿðèíè òÿðÿííöì åäÿí
þëìÿç äàñòàíëàð ãîøóðäóëàð. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßÐßÑÑÖÄ èñ. [ÿð.] 1. Äèããÿòëè áàõûø, ýþç
äèêìÿ.
2. Àðçó åòìÿ.
ÒßÐßÂßÇ èñ. Éåìÿê âÿ õþðÿê ö÷öí èøëÿ-
äèëÿí áîñòàí áèòêèëÿðè (õèéàð, êþê, ÷óüóíäóð,
ïîìèäîð, áàäûìúàí âÿ ñ.).
ÒßÐßÂßÇ×È èñ. Òÿðÿâÿç ÿêèá áåúÿðìÿê-
ëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì. Òÿðÿâÿç÷èëÿð áðèãàäàñû.
ÒßÐßÂßÇ×ÈËÈÊ èñ. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí
òÿðÿâÿç ÿêèá-áåúÿðìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè.
Òÿðÿâÿç÷èëèê ñîâõîçó. Òÿðÿâÿç÷èëèê ýÿëèðëè ñà-
ùÿäèð. // Òÿðÿâÿç ÿêèá-áåúÿðìÿ, òÿðÿâÿç÷èëèê-
ëÿ ìÿøüóë îëìà.
ÒßÐßÂßÇËÈÊ èñ. Òÿðÿâÿç ÿêèëìèø éåð, òÿ-
ðÿâÿç òàðëàñû, äèððèê. ßñÿä ùÿéÿòäÿêè òÿðÿâÿç-
ëèêäÿ ãóðäàëàíûðäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒßÐßÇÈ èñ. [ôàðñ. òÿðàçó] Àüûðëûüû ÷ÿêèá
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí úèùàç. Òÿðÿçè áà-
øûíäà äóðàí êîëõîç÷ó òåç-òåç ïàìáûã êèñÿëÿðè-
íè ÷ÿêèð, ðÿãÿìëÿðè óúàäàí äåéèð, áðèãàäà áàø-
÷ûñû äà äÿôòÿð÷ÿñèíÿ ãåéä åäèðäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
◊ Òÿðÿçèéÿ âóðìàã – ÷ÿêìÿê. Òÿðÿçèéÿ
ýèðìÿê – þçöíö òàé òóòìàã, àéàãëàøìàã.
[Ùÿñÿí àüà:] Ñÿíÿ âàðëûëàðëà òÿðÿçèéÿ ýèðìÿê
íÿ éàðàøàð, éîðüàíûíà áàõ, àéàãëàðûíû óçàò.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÐßÇÈ×È èñ. Øåéëÿðè òÿðÿçèäÿ ÷ÿêÿí âÿ
éà îíëàðûí ÷ÿêèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäÿí èø÷è.
// Ãàïàí÷û.
ÒßÐßÇÈÏÓËÓ èñ. Øåéëÿðè òÿðÿçèäÿ ÷ÿêìÿê
ö÷öí àëûíàí ðöñóì.
ÒßÐÝÈÒÄÈÐÌß “Òÿðýèòäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐÝÈÒÄÈÐÌßÊ èúá. Òÿðýèòìÿéÿ ìÿúáóð
åòìÿê.
321
ÒßÐÝÈÒÌß
ÒßÐÝÈÒÌß “Òÿðýèòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐÝÈÒÌßÊ ô. Àäÿò åòäèéè ïèñ âÿ éà
çÿðÿðëè àäÿòäÿí ÿë ÷ÿêìÿê, ùÿìèí èøè äàùà
åòìÿìÿê. È÷êèíè òÿðýèòìÿê. Ïàïèðîñó òÿðýèò-
ìÿê. – ßñèë ìÿñÿëÿ [òÿíáÿëëÿðÿ, øþùðÿòïÿðÿñò-
ëÿðÿ, àðàâóðóøäóðàíëàðà] áó õàñèééÿòëÿðè òÿðýèò-
ìÿêäèð. ß.Ñàäûã. Íÿ ÷ûõàð ôèêèðäÿí, áîø-áîø
õÿéàëäàí; Òÿðýèòìÿê ýÿðÿêäèð áó ïèñ âÿðäèøè!
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒßÐÙÀËÂÀ èñ. Éàüäà ãîâðóëìóø óí âÿ
äîøàáäàí áèøèðèëÿí ùàëâà íþâö.
ÒßÐÕÀÍ èñ. 1. Îðòà ÿñðëÿðäÿ òöðê õàëã-
ëàðûíäà ùþêìäàðëàðûí òèòóëó.
2. Çàãàôãàçèéà âÿ Ìÿðêÿçè Àñèéàäà, Êàçàí,
Ùÿøòÿðõàí õàíëûãëàðûíäà ôåîäàëëàðûí äþâëÿò
âåðýèëÿðèíäÿí àçàä åäèëìèø ìöëêö âÿ òîðïàüû.
ÒßÐÕÈÑ èñ. [ÿð.] ùÿðá. Îðäóíóí ñöëù øÿðàè-
òèíÿ êå÷äèêäÿí ñîíðà ùÿðáè õèäìÿòäÿí áóðà-
õûëìàñû. Ñûðàâè ùåéÿòèí òÿðõèñè.
Òÿðõèñ åò-
ìÿê – áóðàõìàã, îðäó ñûðàëàðûíäàí àçàä åò-
ìÿê. Îðäóíó òÿðõèñ åòìÿê. Òÿðõèñ îëóíìàã
– áóðàõûëìàã, îðäó ñûðàëàðûíäàí àçàä îëóí-
ìàã. [Ãÿëÿíäÿð:] Áÿëè, òàìàì òÿðõèñ îëóíìó-
øàì. Àíàì íåúÿäèð? Ã.Èëêèí.
ÒßÐÕÓÍ èñ. Íàçèê, óçóí éàðïàãëàðû éåìÿ-
éÿ èøëÿäèëÿí ÷îõèëëèê ýþéÿðòè. Èêè äÿñòÿ òÿðõóí.
– ..Êÿíàðäà êåøíèø, êÿâÿð âÿ òÿðõóí ëÿêëÿðè
ýþçÿ ÷àðïûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÐÈÔ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øÿõñèí, éà øåéèí éàõøû
úÿùÿòëÿðèíè, ìÿçèééÿòëÿðèíè, ìöñáÿò õöñóñèé-
éÿòëÿðèíè äåìÿ; ìÿäù, âÿñô. Èíäè Ñîíà ýþçÿë
úöìëÿëÿð, òÿðèôëÿð .. äèíëÿìÿê èñòÿéèðäè. Á.Áàé-
ðàìîâ. // Øþùðÿò, àä. ßéðè ãûëûíúû áåëèíäÿ;
Òÿðèôè ìÿðäëÿð äèëèíäÿ. “Êîðîüëó”.
Òÿðèô
åòìÿê – á à õ òÿðèôëÿìÿê. Âàãèô çöëôëÿðèíè
òÿðèô åäÿíäÿ; Ýÿðÿêäèð êè, ÿââÿë éàçà áÿíþâøÿ.
Ì.Ï.Âàãèô. ßìèíÿ íÿ ãÿäÿð äèããÿò âåðñÿ äÿ,
Ðàéàíûí òÿðèô åòäèéè ãûçû ýþðÿ áèëìèðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Áèð øåéèí ìÿçìóíóíó, ìàùèééÿòèíè, ÿñàñ
õöñóñèééÿòëÿðèíè ãûñà øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿí ôîð-
ìóë; õöëàñÿ. Úöìëÿíèí òÿðèôè. Îêåàíûí òÿðèôè.
Ìÿíòèãè òÿðèô.
ÒßÐÈÔßÝßËÌßÇ ñèô. Ùÿð úöð òÿðèôäÿí
éöêñÿê; ÷îõ ýþçÿë, ÷îõ éàõøû. Òÿðèôÿýÿëìÿç
ýþçÿëëèê.
ÒßÐÈÔßËÀÉÈà ñèô. Òÿðèôëè, òÿðèô åäèëìÿéÿ
ëàéèã îëàí, ÷îõ ýþçÿë, ÿëà. Òÿðèôÿëàéèã òÿøÿááöñ.
ÒßÐÈÔËßÌß “Òÿðèôëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
322
ÒßÐÊ
ÒßÐÈÔËßÌßÊ ô. Òÿðèô åòìÿê, âÿñô åòìÿê,
ìÿäù åòìÿê. Éàðûø ãàáàãúûëëàðûíû òÿðèôëÿìÿê.
ÒßÐÈÔËßÍÌß “Òÿðèôëÿíìÿê” äÿí ô.èñ.
Áöëÿíäèí òÿðèôëÿíìÿñèíäÿí àúûüû ýÿëäèéè, ùÿì
äÿ ÿñèë ìÿòëÿáÿ êå÷ìÿê âàõòû îëäóüó ö÷öí Ñè-
ðàò ñþçö äÿéèøèá äåäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßÐÈÔËßÍÌßÊ ìÿúù. Òÿðèô åäèëìÿê, âÿñô
åäèëìÿê, ìÿäù îëóíìàã. Éàõøû èøèíÿ ýþðÿ òÿ-
ðèôëÿíìÿê. – Ùÿð ö÷-äþðä àéäà, ùÿð êÿíä òÿñÿð-
ðöôàò êàìïàíèéàñûíûí àõûðûíäà áèð òÿðèôëÿíìÿê
[Ðöñòÿì êèøèíèí] úèðÿñè èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÐÈÔËÈ ñèô. Òÿðèôÿëàéèã, òÿðèôÿ äÿéÿð, éàõøû,
ýþçÿë, òÿðèôëÿíìÿëè. [×èíýèç:] Úÿáè ëÿëÿ, ýåò,
Ïèðè áàáàíûí î òÿðèôëè áàëûíäàí êÿñ, ýÿòèð, éåéÿê.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒßÐÈÔÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿðèô âÿ ôàðñ. ...íàìÿ]
Éàõøû èøëÿìÿéÿ, éàõøû îõóìàüà, éàðûøäà, áà-
õûøäà âÿ ñ.-äÿ ãàáàãúûë éåð òóòäóüóíà ýþðÿ
áèðèíÿ âåðèëÿí ðÿñìè ñÿíÿä. Îðòà ìÿêòÿáè òÿðèô-
íàìÿ èëÿ áèòèðìÿê. Êîíêóðñäà òÿðèôíàìÿ àëìàã.
– Ùÿìèøÿ òÿðèôíàìÿ àðçóëàéàí Êîñàíûí èíäè
òþùìÿò ñþçöíäÿí ýþçö áÿðÿëÿ ãàëìûøäû. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÒßÐÈà èñ. [ÿð.] êëàñ. Éîë. Áèð èë ÿââÿë Âàð-
øàâà òÿðèãè èëÿ Àâðîïàéà ñÿôÿð åäÿí áèð Èðàí
[âÿòÿíäàøû] áèð íå÷ÿ ýöí Êèéåâ ñÿôèðèíèí ìö-
ñàôèðè îëìóøäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ùÿìçÿíèí]
áþéöê ïëàíëàðû âàðäû, òèúàðÿòèíè Òèôëèñ âÿ Áàòóì
òÿðèãè èëÿ Èñòàíáóëà, îðàäàí äà î éàíà éåðèòìÿê
èñòÿéèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßÐÈÃßÒ èñ. [ÿð.] äèí. Ùàêèì äèíäÿí àéðûë-
ìûø äèíè èúìà, èñëàì ìÿñëÿêëÿðèíäÿí, ìÿçùÿá-
ëÿðèíäÿí ùÿð áèðè. [Éàøëû êèøè:] Ôÿãÿò ìöõòÿëèô
ìÿçùÿá âÿ òÿðèãÿòëÿðÿ ìÿíñóá îëàí ìöñÿëìàí-
ëàð ùàìûñû áó áàðÿäÿ ìöòòÿôèã äåéèëëÿð. Ñ.Ùö-
ñåéí. Øÿðãèí äÿðäè áþéöêäöð ãÿäèì òàðèõè
ãÿäÿð; Äèäèð áèðè-áèðèíè òÿðèãÿòëÿð, íÿñèëëÿð.
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒßÐÈÃßÒ×È èñ. Áó âÿ éà äèýÿð òÿðèãÿòÿ
ìÿíñóá îëàí àäàì.
ÒßÐÈÃßÒ×ÈËÈÊ èñ. Òÿðèãÿòëÿðäÿí áèðèíÿ
ìÿíñóá îëìà.
ÒßÐÊ1 èñ. [ôàðñ.]: òÿðê åòìÿê (åëÿìÿê) –
1) ãîéóá ýåòìÿê, ÷ûõûá ýåòìÿê, áóðàõûá ýåò-
ìÿê, àòûá ýåòìÿê. Åâè òÿðê åòìÿê. Âÿòÿíèíè
òÿðê åòìÿê. – Ðåéùàí ñÿññèç òÿðê åëÿéèð; Íÿíÿ-
ñèíèí îòàüûíû. Ì.Äèëáàçè; 2) éàðûì÷ûã ãîéìàã,
äàùà äàâàì åòäèðìÿìÿê, áóðàõûá ýåòìÿê. Èøè
òÿðê åòìÿê. – ..[Ñÿìÿä áÿé] îðòà ìÿêòÿáèí
ÒßÐÊ
äþðäöíúö ñèíôèíäÿ äÿðñè òÿðê åòäè. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. Òÿðêèíè ãûëìàã – á à õ òÿðê åòìÿê
(åëÿìÿê). Êÿðáÿëàéû Åéâàç áó ñÿôÿð åâ-åøèéèí
òÿðêèíè ãûëäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÐÊ2 á à õ òÿê2. ..[Ìÿëèêìÿììÿä] ãóéó-
íóí òÿðêèíÿ ÷àòàí êèìè áèð î éàíà-áó éàíà
áàõûá ýþðäö êè, áèð éîë âàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Äÿðÿíèí òÿðêèíäÿí, ýþç ýöúëÿ èøëÿéÿí éåðäÿí
ïàðûëòû ýÿëèð, àíúàã ñó ýþðöíìöð. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÐÊ3 èñ. Àòûí áåëèíèí éÿùÿð ãîéóëàí éåðè-
íèí äàë òÿðÿôè. ..×àâóø ãÿíäàáû è÷èá, úîðàáû àëäû
âÿ ãîéäó àòûíûí òÿðêèíäÿêè õóðúóíà. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. Ñàäûã êèøè àòûí òÿðêèíÿ áàüëàí-
ìûø äîëó ùåéáÿíè ýþòöðäö. Ì.Ùöñåéí.
Òÿðê
õóðúóíó – àòûí òÿðêèíÿ, éÿùÿðèí äàëûíà ãîéó-
ëàí êè÷èê õóðúóí. Òÿðê õóðúóíóíóí áèð ýþçöí-
äÿ áèð íå÷ÿ ãóòó ãðèì, îí-îí èêè ìöõòÿëèô ïàðèê
âàðäû. ß.Âÿëèéåâ. Òÿðêèíÿ ìèíäèðìÿê (àë-
ìàã, ýþòöðìÿê) – þç àðõàñûíäà àòûí âÿ éà
áàøãà ùåéâàíûí òÿðêèíÿ ìèíäèðìÿê, îòóðòìàã.
Àëäû àðõàñûíà Ãóðáàí ÷îáàíû; Ýþòöðäö òÿðêèíÿ
èýèä Îñìàíû. Ù.Ê.Ñàíûëû; // åéíè ãàéäàäà ìî-
òîñèêëåòÿ, âåëîñèïåäÿ âÿ ñ.-éÿ ìèíäèðìÿê. Éó-
ñèô åéâàíûí áàøûíäàí ìîòîñèêëè åíäèðäè, èøÿ
ñàëûá, Øàùìàðû äà òÿðêèíÿ àëäû. Á.Áàéðàìîâ.
Òÿðêèíÿ ìèíìÿê – àòëûíûí àðõàñûíà, ìèíèê
ùåéâàíûíûí òÿðêèíÿ ìèíìÿê. Áèð íÿôÿð àü àòëû
[Ãÿðèáèí] ãàáàüûíà ÷ûõûá ñàëàì âåðäèêäÿí
ñîíðà äåäè: – Ýÿë ìèí òÿðêèìÿ! “Àøûã Ãÿðèá”.
ÒßÐÊÀËÒÛ èñ. Éÿùÿðèí, àò âÿ éà áàøãà
ìèíèê ùåéâàíûíûí òÿðêèíäÿ îëàí äàë ùèññÿíè.
[Ùÿñðÿò:] Ñàõëà, áàëà, êå÷ òÿðêèìÿ, éÿùÿðäÿêè
äþøÿê÷ÿíè äÿ òÿðêàëòûíûí öñòöíÿ àò. Á.Áàéðà-
ìîâ.
ÒßÐÊÈÁ èñ. [ÿð.] 1. Ìöðÿêêÿá áèð øåéè
ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ùèññÿëÿðèí, øåéëÿðèí, öíñöðëÿðèí
ìÿúìóñó. Äèëèí ëöüÿò òÿðêèáè. // Ùÿð ùàíñû êèì-
éÿâè áèðëÿøìÿéÿ, õÿëèòÿéÿ, ìÿùëóëà äàõèë îëàí
ìàääÿëÿðèí òîïëóñó. Êèìéÿâè áèðëÿøìÿíèí òÿð-
êèáè. Ãàçûí òÿðêèáè. Äÿíèç ñóéóíóí òÿðêèáè.
2. Ìöõòÿëèô åëåìåíò âÿ éà ìàääÿëÿðäÿí
èáàðÿò áèðëÿøìÿ, õÿëèòÿ, ìÿùëóë. Äÿðìàí òÿð-
êèáëÿðè. Äÿðèéÿ õöñóñè òÿðêèá ùîïäóðìàã.
3. Áèð êîëëåêòèâèí, òÿøêèëàòûí ùåéÿòèíè òÿøêèë
åäÿí àäàìëàð òîïëóñó. Êîìèññèéàíûí òÿðêèáè.
Ðÿéàñÿò ùåéÿòèíèí òÿðêèáè.
4. äèë÷. Áèð íå÷ÿ ñþçäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí áèð-
ëÿøìÿ, èôàäÿ, èáàðÿ; ñþç áèðëÿøìÿñè. Ôåëè ñèôÿò
òÿðêèáè. Ñþç âÿ òÿðêèá. – Ôöéóçàò÷ûëàð ÿðÿá âÿ
ÒßÐÊ-ÑÈËÀÙ
ôàðñ ñþçëÿðèíè, òÿðêèáëÿðèíè éåðëè-éåðñèç èøëÿäèð,
äèëè çèáèëëÿéèðäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
5. ìóñ. Øöøòÿð âÿ ùöìàéóí äÿñýàùëàðûíäà
ìóüàì ùèññÿñèíèí àäû. Òÿðêèáèí áèðèíúè èôàäÿñè
öìóìèééÿòëÿ ìàéÿíèí öñò àïàðûúû òîíó èëÿ
áàøëàíûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒßÐÊÈÁÁßÍÄ èñ. [ÿð. òÿðêèá âÿ ôàðñ. áÿíä]
ÿäÿá. Ìþâçó âÿ âÿçí åòèáàðèëÿ áèð îëóá, ìöõ-
òÿëèô ãàôèéÿ ñèñòåìèíÿ ìàëèê êëàññèê øåèð ôîðìà-
ëàðûíäàí áèðè. Ôöçóëèíèí “Ìÿíÿì êè ãàôèëÿñàëàðè-
êàðèâàíè-ãÿìÿì” òÿðêèááÿíäè. Ñ.ß.Øèðâàíèíèí
òÿðêèááÿíäëÿðè.
ÒßÐÊÈÁËÈ ñèô. Áèð åëåìåíòèí òÿðêèáèíÿ äà-
õèë îëàí. Õöñóñè òÿðêèáëè ìàéå. Ìöðÿêêÿá òÿð-
êèáëè úöìëÿ.
ÒßÐÊÈ-ÄÖÍÉÀ èñ. [ÿð.] äèí. Áó äöíéàíûí
íåìÿòëÿðèíäÿí, çþâã âÿ ñÿôàñûíäàí ÿë ÷ÿêèá,
î äöíéàíûí åøãè èëÿ éàøàéàí àäàì; àñêåò, ìöí-
çÿâè. [Ïÿðøàí Èíòèçàðèéÿ:] Ñÿíè – òÿðêè-äöíéà
áèð ãîúàíû àúëàð ãîðõóäóð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßÐÊÈ-ÄÖÍÉÀËÛà èñ. Áó äöíéàíûí íå-
ìÿò âÿ çþâãö-ñÿôàñûíäàí ÿë ÷ÿêèá, î äöíéà-
íûí åøãè èëÿ éàøàìà; àñêåòèçì, ìöíçÿâèëèê.
ÒßÐÊÈ-ßÄßÁ èñ. [ÿð.] ßäÿá õàðèúèíäÿ,
ÿäÿá âÿ ÿõëàã ãàéäàëàðûíäàí êÿíàðäà îëàí èø,
ùÿðÿêÿò âÿ ñ.
ÒßÐÊÈ-ÂßÒßÍ èñ. [ÿð.] Âÿòÿíèíè òÿðê åäèá
áàøãà éåðÿ ýåòìÿ, áàøãà éåðäÿ éàøàìà; úàëàéè-
âÿòÿí. Íÿ Îòåëëî, íÿ Ôàóñòäóð áèçèì ãÿùðÿ-
ìàí; Íÿ äÿ òÿðêè-âÿòÿí îëìóø Ùàðîëäà áÿí-
çÿð. Ñ.Âóðüóí.
ÒßÐÊËßØÌß “Òÿðêëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐÊËßØÌßÊ ô. Áèðèñèíèí òÿðêèíÿ ìèí-
ìÿê (á à õ òÿðê3). [Ñÿòòàð:] Ãàë, àõøàì èêèìèç
òÿðêëÿøÿðèê. Ï.Ìàêóëó.
ÒßÐÊÞÉÍßÊ èñ. Àëòäàí ýåéèëÿí êþéíÿê,
àëò êþéíÿéè. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òÿðêþéíÿê
óøàãëàð Ìÿäÿäèí ÿë-àéàüûíà ñàðûíäûëàð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÐÊ-ÑÈËÀÙ èñ. [ÿð.] 1. Ñèëàùëàðûíû ÿëèíäÿí
àëìà, ñèëàùûíû, éà ñèëàùëàðûíû àòìàüà ìÿúáóð
åòìÿ; ñèëàùñûçëàøäûðìà.
Òÿðê-ñèëàù åäèë-
ìÿê – ñèëàùû ÿëèíäÿí àëûíìàã; ñèëàùñûçëàø-
äûðûëìàã. [ßñýÿðëÿð] ÷àéûí î òÿðÿôè èëÿ éóõàðû
ãàëõäûãëàðû âàõò ñÿêêèç íÿôÿð ôèí ñîëäàòûíûí
òÿðê-ñèëàù åäèëèá ýÿòèðèëäèéèíè ýþðäöëÿð.
ß.Âÿëèéåâ. [Àüàýöë:] Éóíêåðëÿð òÿðê-ñèëàù
åäèëäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Òÿðê-ñèëàù åòìÿê
– ñèëàùëàðûíû ÿëèíäÿí àëìàã; ñèëàùñûçëàøäûð-
323
ÒßÐËÀÍ
ìàã. Ñåðýåé áó çàìàí áàø íÿçàðÿò÷èíè éåðÿ
éûõûá òÿðê-ñèëàù åòäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. Áöòöí âÿ ùÿð úöð ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí áó-
ðàõûëìàñû, áöòöí ñèëàùëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè, éà-
õóä ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ èõòèñàð
îëóíìàñû âÿ ñèëàùëàíìàíûí ìÿùäóäëàøäûðûë-
ìàñû ö÷öí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð.
ÒßÐËÀÍ èñ. 1. çîîë. Ýöúëö äèìäèéè âÿ óçóí
ãàíàäëàðû îëàí éûðòûúû ãóø. Áèð éàíûíäà òÿðëàí-
ëàð, äóìàíëû äàüëàð; Áèð éàíäà êÿêëèêëÿð, àéíà
áóëàãëàð. Ì.Ìöøôèã. // ìÿú. Îáðàçëû òÿøáåù-
ëÿðäÿ. Äîüðóäàí äà ýåòäèêúÿ Ñîëìàçûí éåðè
ýþðöíöð, î øóõ òÿðëàíûí ñÿñè åøèäèëìèðäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. [Íàòèã:] Àíúàã ùå÷ áèðè ìÿíèì êþíëö-
ìöí òÿðëàíûíû îâëàéà áèëìÿç. Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Ãî÷àã, èýèä, çèðÿê, ãÿøÿíý ìÿíà-
ñûíäà. Ìèñðè ãûëûíú áàüëàìûøàì áåëèìÿ; Òÿð-
ëàíëàðûí òàâàðûíà ýÿëìèøÿì. “Êîðîüëó”. ßæäÿð
î òÿðëàíû áàñäû áàüðûíà; Ãàäûí òÿê àüëàìàã
ýÿëäè àðûíà. Ù.Ê.Ñàíûëû. // ìÿú. Îáðàçëû òÿøáåù-
ëÿðäÿ ãî÷àã òÿééàðÿ÷èëÿðÿ âåðèëÿí àä. Ó÷óí,
òÿðëàíëàðûì! Þïöðÿì ñèçè; Ãÿëáèìäÿ äþéöíÿí
ñàô ãÿëáèíèçè. Ñ.Âóðüóí.
ÒßÐËßÄÈÚÈ ñèô. Òÿðëÿäÿí, òÿð ÿìÿëÿ ýÿòè-
ðÿí, òÿð òþêäöðÿí. Òÿðëÿäèúè äÿðìàí.
ÒßÐËßÌß “Òÿðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐËßÌßÊ ô. 1. Áÿäÿíè òÿðëÿ þðòöëìÿê,
òÿð òþêìÿê, äÿðèíèí ìÿñàìÿëÿðèíäÿí òÿð ñûç-
ìàã. Èñòèäÿí òÿðëÿìÿê. Àëíû òÿðëÿìÿê. – Áèëãå-
éèñ ùÿéÿúàíûíäàí òÿðëÿìèøäè. Ñ.Âÿëèéåâ. Èøëÿ-
ìÿéÿ àäÿò åòìÿäèéèíäÿí [Àéäûíûí] ÿëëÿðè òÿð-
ëÿéèá ãàáàðëàøìûøäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // ìÿú.
Áèð èøëÿ ÷îõ âÿ úèääè ìÿøüóë îëìàã, áèð øåé
öçÿðèíäÿ èøëÿìÿêäÿí ÷îõ éîðóëìàã. Ìÿñÿëÿ-
íèí ùÿëëè öçÿðèíäÿ òÿðëÿìÿê.
2. ×þêìöø áóõàðäàí íÿì îëìàã, íÿì ÷ÿê-
ìÿê. Ùîïäóãúà ñÿùðàíûí ýþâäÿñèíÿ ñó; Òÿð-
ëÿäè ãàõñûìûø áèð áÿäÿí êèìè. Ñ.Âóðüóí. Ãóðó-
ìàüà öç òóòìóø àüàúëàð ñó è÷èá úàíà ýÿëäè,
òîðïàã òÿðëÿìÿéÿ, íÿôÿñ àëìàüà, éåíèäÿí äèð-
÷ÿëìÿéÿ áàøëàäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. Áèð òÿðÿôè èñòè, î áèðè òÿðÿôè ñîéóã îëàí áîðó,
øöøÿ âÿ ñ. êèìè øåéëÿð öçÿðèíäÿ ñó äàìëàëàðû
ÿìÿëÿ ýÿëìÿê; íÿìëÿíìÿê. Ïÿíúÿðÿíèí øöøÿ-
ëÿðè òÿðëÿéèá. Èñòèäÿí ñó áîðóñó òÿðëÿéèá.
4. ìÿú. äàí. çàð. Èñòÿìÿäèéè ùàëäà õÿðúëÿ-
ìÿéÿ, âåðìÿéÿ ìÿúáóð îëìàã (ïóë ùàããûíäà).
100 ìàíàò òÿðëÿäèì.
324
ÒßÐÏßÍÈØÌßÊ
◊ Áûü(ûíûí) éåðè (éåíèúÿ) òÿðëÿìÿê – á à õ
áûü.
ÒßÐËßÒÌß “Òÿðëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐËßÒÌßÊ ô. 1. Áèð øåéèí òÿñèðè èëÿ òÿð
ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê, òÿð òþêäöðìÿê, òÿðëÿìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëìàã. Èñòè ùàâàäà ÷àé àäàìû òÿðëÿäèð.
Áàíêà ãîéóá õÿñòÿíè òÿðëÿòìÿê.
2. ìÿú. ×îõ éîðìàã, öçìÿê, ÿëäÿí ñàëìàã.
Áó èø ìÿíè ëàï òÿðëÿòäè.
ÒßÐËÈ ñèô. 1. Òÿðëÿìèø, öñòöíäÿ òÿð îëàí.
Òÿðëè àò. Òÿðëè áÿäÿí. – [Ãàäûíëàð âÿ ãûçëàð]
èêè-ö÷ êèëîìåòð ïèéàäà ýÿëäèêëÿðèíäÿí òÿðëè öç-
ëÿðè ãûçàðìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Òÿðäÿí èñëàíìûø. Àíà éóðäóí ãûç-ýÿëèíè!
Éóéóá ãóðóäóí; Î ãîúàíûí ÿéíèíäÿêè òÿðëè
êþéíÿéè. Ñ.Âóðüóí.
3. Öçÿðèíäÿ òÿð (3-úö ìÿíàäà) îëàí. Òÿðëè
øöøÿ.
òÿðëè-òÿðëè çÿðô Òÿðëè ùàëäà, òÿðëè èêÿí, òÿðè
ãóðóìàìûø. Òÿðëè-òÿðëè ñîéóã ñó è÷ìÿê îëìàç.
ÒßÐËÈÊ èñ. 1. Éÿùÿð àëòûíäàí àòûí áåëèíÿ
ãîéóëàí êå÷ÿ ïàð÷àñû. Úÿìèë òÿðëèéè Ãàøãàíûí
öñòöíÿ àòûá îíó ùÿéÿòäÿí ÷ûõàðäû. Ã.Èëêèí.
2. Êå÷ìèøäÿ éàøëû êèøèëÿðèí ïàïàã àëòûíäàí
ãîéäóãëàðû íàçèê ïàð÷àäàí òèêèëìèø áàø ýåéè-
ìè. Ñÿòèí òÿðëèê. – Ìîëëà ÿììàìÿñèíè éåíÿ ìèí-
áÿðèí öñò ïèëëÿñèíÿ ãîéìóø, áàøûíäà òÿðëèê, éåðÿ
îòóðìóøäó. Ï.Ìàêóëó.
3. È÷ òÿðÿôäÿí àéàããàáûíûí àëòûíà éàïûøäû-
ðûëàí íàçèê äÿðè, ïàð÷à, êàðòîí âÿ ñ. Òóôëèíèí
òÿðëèéè.
ÒßÐÏßÄÈËÌß “Òÿðïÿäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐÏßÄÈËÌßÊ “Òÿðïÿòìÿê”äÿí ìÿúù.
Ñòîë éåðèíäÿí òÿðïÿäèëäè. – Äÿéèðìè äÿéèðìàí
äàøû éàâàø-éàâàø éåðèíäÿí òÿðïÿäèëäè âÿ ñö-
ðöòìÿíèí öñòöíÿ ìèíäèðèëäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÐÏßÍÈØ èñ. 1. Òÿðïÿíìÿ, ùÿðÿêÿò, òÿð-
ïÿíòè, úàíëàíìà.
2. Ùÿðÿêÿò, äàâðàíûø, ùÿðÿêÿò òÿðçè. Õÿëèëèí
ùÿð àääûìûíäà, ùÿð òÿðïÿíèøèíäÿ þçöíöí äÿ
éàõøû äÿðê åäÿ áèëìÿäèéè áèð ãöðóð âàðäû.
Ì.Ùöñåéí. Ñÿìÿä [ãàäûíûí] öçöíö ýþðìÿñÿ
äÿ éåðèøèíäÿí, áîé-áóõóíóíäàí, òÿðïÿíèøèíäÿí
îíóí ëàï úàâàí îëäóüóíó äÿðùàë áèëäè. È.Ùö-
ñåéíîâ.
ÒßÐÏßÍÈØÌß “Òÿðïÿíèøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐÏßÍÈØÌßÊ ô. Òÿðïÿíìÿê, ùÿðÿêÿòÿ
ýÿëìÿê (÷îõëó àäàì ùàããûíäà). Èúëàñäàêûëàð
áàéàãäàí ÷îõ áåëÿ øåé åøèòäèêëÿðèíÿ áàõìà-
ÒßÐÏßÍÌß
éàðàã, éåíÿ äÿ ñþç áóðà ÷àòàíäà îòóðäóãëàðû
éåðäÿ òÿðïÿíèøäèëÿð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßÐÏßÍÌß “Òÿðïÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
Éåð
òÿðïÿíìÿ – çÿëçÿëÿ.
ÒßÐÏßÍÌßÊ ô. 1. Éåðèíäÿúÿ ùÿðÿêÿò åò-
ìÿê, ùÿðÿêÿòÿ áàøëàìàã, òÿðïÿøìÿê, ãûìûë-
äàíìàã. Òÿðïÿíìÿéèð ýåúÿ éàðû; Àüàúëàðûí
éàðïàãëàðû. Ñ.Ðöñòÿì. [Åëäàð:] Òÿëÿñìÿéèí,
ìÿí äåìÿìèø òóëà éåðèíäÿí òÿðïÿíÿí äåéèë.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
Éåð òÿðïÿíìÿê – çÿëçÿëÿ
îëìàã.
2. Éîëà äöøìÿê, ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàìàã.
Òåëëè èñÿ ãÿòè ñóðÿòäÿ áèð éàíà òÿðïÿíìÿéÿúÿéèíè
áèëäèðèðäè. Ñ.Ùöñåéí. [Íÿðýèç:] Òåç îë àòà, äå-
éÿñÿí, àíàýèëèí äÿñòÿñè òÿðïÿíèð.. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
3. Áèð èøè ýþðìÿéÿ áàøëàìàã, áèð èøÿ ýèðèø-
ìÿê, ùÿðÿêÿòÿ ýÿëìÿê. [Ãþí÷ÿ àòàñûíà:] Áÿëêÿ
ñÿí òÿðïÿíèíúÿ îíëàð ýåúÿíèí áèðèíäÿ ìÿíè
àïàðäûëàð? ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÐÏßÍÒÈ á à õ òÿðïÿíèø 1-úè ìÿíàäà.
[Äÿðéà:] Î êÿñèí êè þìðö çÿëçÿëÿäÿ êå÷ñèí...
éåðèí-ýþéöí òÿðïÿíòèñèíäÿí îíóí õÿáÿðè ÷ÿòèí
êè îëà! Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÐÏßØÌß 1. “Òÿðïÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
2. èñ. Ùÿðÿêÿò, úàíëàíìà, ùÿéÿúàí. Ùåéÿò
öçâëÿðè àðàñûíäà òÿðïÿøìÿ ÿìÿëÿ ýÿëäè. ß.Âÿ-
ëèéåâ.
ÒßÐÏßØÌßÊ ô. 1. Ùÿðÿêÿòÿ áàøëàìàã,
ùÿðÿêÿòÿ ýÿëìÿê (÷îõëàðû ùàããûíäà).
2. Á à õ òÿðïÿíìÿê 1-úè ìÿíàäà. Ùÿðäÿí
êöëÿê ÿñÿð êè, éàðïàã äöøÿð; Àíúàã îíäà ñó-
éóì áèð àç òÿðïÿøÿð. À.Ñÿùùÿò. [Èççÿò] íÿ çà-
ðûéûð, íÿ òÿðïÿøèð, íÿ õûðûëäàéûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÐÏßÒÌß “Òÿðïÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÐÏßÒÌßÊ ô. 1. Ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê,
ùÿðÿêÿò åòäèðìÿê; ãûìûëäàòìàã. Êÿðèì áàáà
ñöêóò èëÿ áàøûíû òÿðïÿòäè. À.Øàèã. [Ðÿøèä] àíè
îëàðàã óçóí êèðïèêëÿðèíè äþéÿðÿê ãàðà, íàçèê
ãàøëàðûíû òÿðïÿòäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // ßñäèðìÿê,
òèòðÿòìÿê, ëàõëàòìàã, éåðèíäÿí îéíàòìàã. Áàñ-
äûðûëìûø àüàúû òÿðïÿòìÿê îëìàç.
2. Ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê, ýåòìÿê ö÷öí ùÿðÿ-
êÿò åòäèðìÿê. Ôàéòîí÷ó àòëàðû òÿðïÿòäè. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Àéàç àòû òÿðïÿäèá ùÿéÿòäÿí ÷ûõäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßÐÑ èñ. âÿ ñèô. 1. Áèð øåéèí ÿêñ òÿðÿôè, àð-
õàñû, äàëû. Íÿçàðÿò÷è ñþéöø ñþéäö âÿ ñàüûíäà
äàéàíìûø íþâáÿò÷èíèí ãûðìûçû éàíàüûíà ÿëè-
ÒßÐÑÀ
íèí òÿðñè èëÿ àüûð áèð øèëëÿ âóðäó. Ì.Ùöñåéí.
[Âåéñ] ..ñÿëèãÿñèç ãàðà áûüëàðûíû ÿëèíèí òÿðñè
èëÿ ñèëèá, áîðú âÿ íèñéÿ äÿôòÿðëÿðèíè ýþòöðäö.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Ïàð÷àíûí âÿ ñ. äàë öçö (àâàíä
ÿêñè). Ïàð÷àíûí òÿðñè.
2. Áèðè î áèðèñèíèí ÿâÿçèíÿ âÿ éà ÿêñèíÿ îëàí.
Àéàããàáûíû òÿðñ ýåéìÿê.
3. Þç äåäèéèíäÿí, þç ÿìÿëèíäÿí, þç õàñèé-
éÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿí, òÿðñëèê åäÿí; èíàä,
ùþúÿò. [Ìåùðàëû:] Ìóñà ÷îõ òÿðñ àäàìäûð, ñÿí
îíóí äèëèíè áèëìÿçñÿí. Ñ.Ðÿùìàí. [Ãûçéåòÿð:]
Ðöñòÿì äàéû ÿë ãàòìàñà Øèðçàäûí èøè äöçÿëÿí
äåéèë. Åëÿ áèð òÿðñÿ ðàñò ýÿëèá êè!.. Ì.Èáðàùèìîâ.
4. Àúûãëû, ùèðñëè, ãàøãàáàãëû. Ñàðû þçö äÿ èøëÿð
ìöäèðèíèí òÿðñ áàõûøëàðûíäàí áèð íþâ ìÿòëÿáè
àíëàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ìèðçÿ éåíÿ öçöìÿ òÿðñ
áàõäû. Ìèð Úÿëàë.
5. ßêñèíÿ, òÿðñèíÿ. [Ìÿùÿììÿä:] Åé ìöÿë-
ëèì, ñÿí ìÿíÿ íå÷ÿ èë äÿðñ äåìèñÿí; Èíäè áåëÿ
ýþðöíöð, ùÿð øåéè òÿðñ äåìèñÿí. Á.Âàùàáçàäÿ.
◊ Òÿðñ äàìàðûíà äöøìÿê (ñàëìàã), òÿðñ
äàìàðû (òÿðñëèéè) òóòìàã – òÿðñëèéÿ áàøëàìàã,
òÿðñëèê åëÿìÿê, äåäèéèíäÿí, þç ÿìÿëèíäÿí,
þç áèëäèéèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿìÿê; èíàä åòìÿê.
[Èìðàí:] [Àíàíûí] òÿðñ äàìàðûíà äöøäö, ãóð-
òàðäû. Ì.Ùöñåéí. [Ðöñòÿì:] Ýþðöðñÿí òÿðñ
äàìàðû òóòóá, äàíûøìà, ÷ûõ ýåò, ùàâàñû êå÷ÿíäÿ
ãàéûò.. Ì.Èáðàùèìîâ. [Íèñÿ õàíûì Çàêèðîâà:]
Íÿ ãÿäÿð äåäèì êè, óøàüà àéäà áèð-èêè ìèí
úèáõÿðúëèéè ýþíäÿð, ñàëäûí òÿðñ äàìàðûíà.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Òÿðñ äàìàðûíû ñûíäûðìàã
– òÿðñëèêäÿí âàç êå÷ìÿñèíÿ íàèë îëìàã, éóì-
øàëòìàã, éîëà ýÿòèðìÿê, ðàçûëûüûíà íàèë îëìàã.
[Õÿëèë:] ..Éûüñûí áàøûíà äîñò-àøíàíû, î ßëèãóëó
êèøèíèí òÿðñ äàìàðûíû ñûíäûðñûí. Ñ.Ðÿùìàí.
Òÿðñ êèìè – åëÿ áèë, àúûãäàí, ÿêñèíÿ. [Ìÿðúàí
áÿé:] Òÿðñ êèìè êÿáèí ïóëó äà áåø ìèí ìàíàò
éàçûëûá. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éóìóðòàñû òÿðñ ýÿëìÿê
– ÿë-àéàüà äöøìÿê, áèð éåðäÿ ãÿðàð òàïà áèë-
ìÿìÿê, þçöíÿ éåð òàïà áèëìÿìÿê. Éóìóð-
òàñû òÿðñ ýÿëìèø òîéóã êèìè – áèð éåðäÿ ãÿðàð
òàïà áèëìÿéÿí, þçöíÿ éåð òàïà áèëìÿéÿí àäàì
ùàããûíäà.
ÒßÐÑÀ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Õðèñòèàí, õà÷ïÿðÿñò,
èñÿâè. Òÿðñà ãûçû (õðèñòèàí ãûç). – Ãþâìè-òÿðñàéÿ
ìÿí òàíûòäûì ðàù. Ôöçóëè. Ñÿðàñÿð ñþâäàéè-
åøãè òÿðñàíûí; Àïàðäû ÿãëèíè Øåéõ Ñÿíàíûí.
Ã.Çàêèð.
325
ÒßÐÑÀÍß
ÒßÐÑÀÍß èñ. [ÿð. äàðöññÿíà-äàí] èñ. Ýÿìè
äöçÿëäèëÿí âÿ òÿìèð îëóíàí éåð, âåðô, çàâîä.
ÒßÐÑß ñèô. âÿ çÿðô Òÿðñ, ÿêñ, òÿðñèíÿ, ÿê-
ñèíÿ. Ùàúûíûí îüëó ÷îõ áÿäáèí áèð àäàìäûð.
Ùÿð øåéÿ øöáùÿ èëÿ áàõûð, ùÿð ñþçäÿí òÿðñÿ áèð
ìÿíà ÷ûõàðìàã èñòÿéèð. Ãàíòÿìèð.
ÒßÐÑßÑÈÍß çÿðô ßêñèíÿ, çèääèíÿ, òÿðñèíÿ.
Áÿëè, çÿìàíÿ äîëàíäû âÿ äÿéèðìàí òÿðñÿñèíÿ
÷åâðèëäè.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒßÐÑÈÌ èñ. [ÿð.] Ðÿñì ÷ÿêìÿ, úûçìà.
ÒßÐÑÈÍß á à õ ÿêñèíÿ. Äèããÿò åäèá áàõñàí
ÿýÿð äÿðñèíÿ; Ùÿð øåéè òÿëèì åëÿéèð òÿðñèíÿ.
Ì.ß.Ñàáèð. [Ìîçàëàí áÿé:] Àììà áóðàäà
èøëÿð òÿðñèíÿäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒßÐÑËÈÊ èñ. Òÿðñ àäàìûí õàñèééÿòè; èíàä-
úûëëûã, èíàä÷ûëûã, èíàäêàðëûã, ùþúÿòëèê. Êîëõîç
ñÿäðè Ãàðà êèøèíèí òÿðñëèéèíè áèëèðäèñÿ äÿ, éåíÿ
áèð øåé äåìÿêäÿí þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
Òÿðñëèê åëÿìÿê (åòìÿê) –
èíàä åòìÿê, èíàäêàðëûã ýþñòÿðìÿê. [Ëöòôÿëè
áÿé:] Øÿôèãÿ, ýÿë ñÿí òÿðñëèê åëÿìÿ, áèðúÿ äÿíÿ
áàëàíà ðÿùìèí ýÿëñèí. È.Ìóñàáÿéîâ. Òÿðñëèéè
òóòìàã, òÿðñëèé(èí)ÿ ñàëìàã – òÿðñëèê åòìÿê,
èíàäêàðëûã ýþñòÿðìÿê. Òÿðñëèéè òóòàí Ùÿìçÿ-
äÿí ùå÷ íÿ åøèäÿ áèëìÿéÿúÿêëÿðèíÿ ãàíå îëàí
ãîùóì-ãîíøó àðâàäëàðû ÷ûõûá ýåòäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí. Àõûðäà Ãÿäèð òÿðñëèéÿ ñàëàðàã áþéöê
õàë÷àíû ö÷ éåðÿ áþëìÿéè òÿêëèô åòäè. ß.Ñàäûã.
ÒßÐÒßÌÈÇ ñèô. Ëàï òÿìèç, îëäóãúà òÿìèç.
Ãûðõûëûá ÷ÿíÿñè, áóõàã òÿðòÿìèç; Äóðóð ãàáà-
üûíäà þðòöêëö áèð ìèç. Ù.Ê.Ñàíûëû. [Íóðèééÿ:]
Ñòÿêàíëàðû áèð äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ éóéóá òÿðòÿ-
ìèç (ç.) ñèëäèì. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒßÐ-ÒßÇß á à õ òÿïòÿçÿ. Òÿð-òÿçÿ îòëà-
ðûí ÿòðè èíñàíû áèùóø åäèðäè. Ú.Úÿáðàéûëáÿéëè.
Áèíà òÿçÿ, àüàú òÿçÿ, éåð òÿçÿäèð; Þðäÿêëÿðèí
éóâàñû äà òÿð-òÿçÿäèð. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÒßÐÒÈÁ èñ. [ÿð.] 1. Àéðû-àéðû ùèññÿëÿðè,
øåéëÿðè ñå÷èá áèðëÿøäèðÿðÿê òàì áèð øåé ÿìÿëÿ
ýÿòèðìÿ, äöçÿëòìÿ, éàðàòìà. Äÿðñëèéèí òÿðòèáè.
Ñìåòà òÿðòèáè. Ëöüÿò òÿðòèáè. – Èø ìÿíòÿãÿëÿðè,
çàâîäëàð, ñåõëÿð, åìàëàòõàíàëàð þç ïëàíëàðûíû
ýþçäÿí êå÷èðèð, éåíè ïëàíëàð òÿðòèá åäèðäèëÿð.
ß.Ñàäûã.
2. Òÿøêèë, òÿøêèë åòìÿ, éàðàòìà, äöçÿëòìÿ
(ãðóï, êîëëåêòèâ). Áèð íå÷ÿ àäàìäàí èáàðÿò
õîð òÿðòèá åòìÿê. Éåíè ùþêóìÿò òÿðòèá åòìÿê.
// Ùàçûðëàìàã, äöçÿëòìÿê. Áþéöê áèð çèéàôÿò
òÿðòèá åòäèëÿð.
326
ÒßÑÀÄÖÔ
3. Á à õ òÿðòèáàò 1-úè ìÿíàäà.
4. Ñÿëèãÿ, ñÿëèãÿ-ñàùìàí, ãàéäà, öñóë, íè-
çàì. [Ìóçäóð] ..àü ïàë-ïàëòàðû þç òÿðòèá âÿ
ñÿëèãÿñèëÿ áèð-áèðèíèí öñòöíÿ [éûüäû]. Ñ.Ì.Ãÿíè-
çàäÿ.
Òÿðòèáÿ ñàëìàã – ãàéäàéà ñàëìàã,
ñÿëèãÿéÿ ñàëìàã, íèçàìà ñàëìàã. Èçèí îëñà,
ìÿùÿááÿòëÿ äåéÿðäèì ñÿíÿ, ñàãè! Ñàë ìÿúëèñè
òÿðòèáÿ ñÿáÿáêàð ýÿëèíúÿ. ß.Âàùèä.
5. Éàçìà, èíøà.
Òÿðòèá åòìÿê – éàçìàã,
èíøà åòìÿê. Íåìÿòóëëàéåâ ùÿð ùàãã-ùåñàáû
äöçýöí ñàõëàäûüûíäàí íÿòèúÿäÿ òÿôòèø êîìèñ-
ñèéàñû ýþçÿë áèð àêò òÿðòèá åäÿð âÿ áóðàäà
Íåìÿòóëëàéåâèí ìöêàôàòëàíìàñûíû èðÿëèéÿ ñö-
ðÿðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
6. ìÿòá. ×àï ö÷öí ìÿòáÿÿ øðèôòëÿðèíèí áèð
éåðÿ ýÿòèðèëÿðÿê äöçöëìÿñè, éûüûëìàñû, ìöðÿò-
òèá èøè; ìöðÿòòèáëèê.
ÒßÐÒÈÁÀÒ èñ. [ÿð. “òÿðòèá” ñþç. úÿìè]
1. Òÿðòèá îëóíìóø áèð øåéèí õàðèúè ýþðöíöøöíö,
ýþðêÿìèíè òÿøêèë åäÿí õöñóñèééÿòëÿðèí (êèòà-
áûí, ãÿçåòèí øÿêèëëÿðèíèí, øðèôòëÿðèíèí, éà ñÿùíÿ
òàìàøàñûíûí äåêîðàñèéà âÿ ýåéèìëÿðèíèí âÿ
ñ.-íèí) ìÿúìóñó. Ñÿùíÿéÿ ìöÿééÿí áèð ðÿñ-
ñàì òÿðòèáàò âåðìèðäè. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Á à õ òÿðòèá 1-úè ìÿíàäà. Êöëëèééàòûí
òÿðòèáàòû, ìöãÿääèìÿñè âÿ ãåéäëÿðè ïðîôåññîð
Ì.Àðèôèíäèð.
ÒßÐÒÈÁÀÒ×Û èñ. Òÿðòèáàò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë
îëàí, êèòàáûí, òàìàøàíûí òÿðòèáàòûíû âåðÿí àäàì.
// Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òÿðòèáàò÷û ðÿññàì.
ÒßÐÒÈÁ×È èñ. Òÿðòèá èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí,
òÿðòèá åäÿí àäàì. Ëöüÿòèí òÿðòèá÷èñè. Òÿíãèäè
ìÿòíèí òÿðòèá÷èñè.
ÒßÐÇ èñ. [ÿð.] 1. Öñóë, ãàéäà. Åé äèëáÿðà-
íÿ òÿðçäÿ úþâëàí åäÿí ÷îúóã! Ì.ß.Ñàáèð. Àð-
âàä ýþçóúó âÿðÿãÿéÿ áàõûá, áèð àüçûíûí ãàëûí
äîäàãëàðûíû èéðÿíú áèð òÿðçäÿ áöçäö. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè.
2. Èçàôÿò áèðëÿøìÿñèíèí áèðèíúè òÿðÿôè êèìè
èøëÿäèëèð; ìÿñ.: òÿðçè-ùÿðÿêÿò (ùÿðÿêÿò òÿðçè),
òÿðçè-òÿôÿêêöð (òÿôÿêêöð òÿðçè), òÿðçè-ùÿéàò (ùÿ-
éàò òÿðçè).
ÒßÑÀÄÖÔ èñ. [ÿð.] 1. Áàø âåðìèø ýþçëÿíèë-
ìÿéÿí, íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ùàäèñÿ; ãÿçèééÿ,
âÿãÿ, ÿùâàëàò. [Òîñéà Ôÿðàìÿçÿ:] Íå÷èí áèð
íå÷ÿ àé ÿââÿë òÿñàäöô áèçè áèð-áèðèìèçÿ ðàñò
ýÿòèðäè? ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Ýþçëÿíèëìÿäÿí ðàñòëàøìà, ýþðöøìÿ. Ìÿ-
ùÿððÿì áó òÿñàäöôäÿí ÷îõ ñåâèíäè. Ù.Íÿçÿðëè.
ÒßÑÀÄÖÔßÍ

Òÿñàäöô åòìÿê – 1) ýþçëÿíèëìÿäÿí ðàñò
ýÿëìÿê, áèðäÿí ãàðøûñûíà ÷ûõìàã. Î ýöíöí
ñàáàùû ìÿêòÿáÿ ýåäÿðêÿí [ãûçà] òÿñàäöô åòìÿ-
äèì. Ñ.Ùöñåéí; 2) ýþðìÿê, ðàñòëàøìàã. Àðà-
ñûðà èñòèäÿí äèâàðûí äèáèíäÿêè êþëýÿëèéÿ ãûñûëà-
ðàã éåðèéÿíëÿðÿ äÿ òÿñàäöô åòìÿê ìöìêöíäöð.
Ì.Èáðàùèìîâ. Èíäè âàãîíëàðäà áèð-èêè ñÿðíè-
øèíÿ òÿñàäöô åòìÿê îëóðäó. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
3. Ùàë, âÿçèééÿò. Òÿëèÿ áèð ÷îõ òÿñàäöôëÿðäÿ
ßáóáÿêðèí îíà äèããÿò âåðèá-âåðìÿäèéèíè äÿ
þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Ýþçëÿ-
íèëìÿäÿí îðòàéà ÷ûõàí êåéôèééÿò, ùàäèñÿ, øÿ-
ðàèò. [Àðèô Ðÿíàéà:] Íÿ ñÿàäÿò, íÿ õîø òÿñàäöô,
èíàí; Ñÿíè ýþðäöêäÿ áèòäè òàáö-òÿâàí. Ù.Úàâèä.
Óøàüû áèð õîøáÿõò òÿñàäöô ñàõëàäû. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÑÀÄÖÔßÍ çÿðô [ÿð.] Ýþçëÿíìÿäÿí, ýþç-
ëÿíèëìÿäÿí, òÿñàäöôè îëàðàã, òÿñàäöôè. Òÿñà-
äöôÿí Íÿáè î ýöí éîëäàøëàðûíû Äÿâÿáîéíóíà
ýþíäÿðìèøäè. “Ãà÷àã Íÿáè”. Ùàìàí ãÿðèáÿ
“îâ÷óíóí” òÿñàäöôÿí âóðäóüó áó ýþéÿð÷èíè
ýþòöðöá éàðàñûíû éîõëàäûì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÒßÑÀÄÖÔÈ ñèô. [ÿð.] 1. Íÿçÿðäÿ òóòóëìàäû-
üû, ýþçëÿíèëìÿäèéè ùàëäà áàø âåðÿí, òÿñàäöô
íÿòèúÿñèíäÿ îëàí. Òÿñàäöôè ýþðöø. Òÿñàäöôè
óéüóíëóã. – Ðöñòÿì [Øÿðÿôîüëóíà] ö÷öíúö äÿôÿ
òàìàìèëÿ òÿñàäöôè îëàðàã, 1942-úè èëäÿ Óêðàé-
íàäà ðàñò ýÿëäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ùÿðäÿíáèð, òÿñàäöôäÿí-òÿñàäöôÿ îëàí, áàø
âåðÿí, ÿëäÿ åäèëÿí; äàèìè îëìàéàí. Òÿñàäöôè
ýÿëèð.
3. Ëàçûìè ãÿäÿð ÿñàñû, ñÿáÿáè îëìàäûüû ùàë-
äà, ñÿáÿáñèç òþðÿéÿí, çÿðóðÿòäÿí äîüìàéàí,
ãàíóíàóéüóí òþðÿìÿéÿí. “Àíàìûí êèòàáû”íû
Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðàäûúûëûüûíäà òÿñà-
äöôè áèð ùàäèñÿ ùåñàá åòìÿê îëìàç. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÒßÑÁÅÙ èñ. [ÿð.] Çèêð åäèëÿí äóàëàðû ñàé-
ìàã, èíäè èñÿ ìÿøüóëèééÿò ö÷öí èñòèôàäÿ åäè-
ëÿí ñàïà êå÷èðèëìèø ìóíúóã âÿ ñ. äÿíÿëÿðè äö-
çöìö. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë ñàáàù âàõòû ñÿúúàäÿ
öñòöíäÿ áàøûíäà ÿììàìÿ, ÿëèíäÿ óçóí òÿñáåù,
äèçè öñòÿ îòóðóá þâðàä îõóìàüà ìÿøüóëäóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ìèðçÿ Úÿìèë êÿùðÿáà òÿñáå-
ùèíè ÿëèíÿ àëûá, ÿñÿáè ùàëäà ÷åâèðèð, ìóíúóãëà-
ðûí øàããûëòûñûíäàí ùÿçç àëûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÑÁÈÒ èñ. [ÿð.] ßââÿë äåéèëìèø áèð ñþçöí,
ôèêðèí âÿ ñ.-íèí äöçýöíëöéöíö òÿñäèã åòìÿ,
ãÿáóë åòìÿ, ñàáèòëÿøäèðìÿ. Êîíñòèòóñèéàäà òÿñ-
áèò îëóíìóø ùöãóãëàð. Ëöüÿòäÿ òÿñáèò åäèëìèø
ÒßÑßËËÈ
ñþçëÿð. // Áèð øåéèí äîüðóëóüóíó ñöáóò åäÿí
äÿëèë.
ÒßÑÄÈà èñ. [ÿð.] Äåéèëÿí ñþçöí, áàøãàñûíûí
ìöëàùèçÿñèíèí, éàõóä áèð ñÿíÿäèí, ôàêòûí âÿ
ñ.-íèí ýåð÷ÿê îëäóüóíó èãðàð åòìÿ, òÿñäèãëÿ-
ìÿ. // Éÿãèíëèê. [Àüàñÿôÿð] ïèñ õÿáÿðèí òÿñäè-
ãèíè åøèäÿúÿéèíäÿí ãîðõäó, ãîíäàðìà áèð âÿúäëÿ
ÿòðàôûíà èøàðÿ åäèá äåäè... ß.ßáöëùÿñÿí.

Òÿñäèã åòìÿê – 1) áèð øåéèí ýåð÷ÿê îëäó-
üóíó ãÿáóë åòìÿê; òÿñäèãëÿìÿê. [Ñÿäð:] Ìÿ-
ñÿëÿ àéäûíäûð, àëäûüûìûç ìàòåðèàëëàð âÿòÿíäàø
Éàãóò Íèéàç ãûçûíûí ñþçëÿðèíè òÿñäèã åäèð.
Ú.Úàááàðëû; 2) áèð øåéèí äöçýöíëöéöíö ðÿñìè-
ëÿøäèðìÿê, ãàíóíè øÿêëÿ ñàëìàã. Äèïëîìóí
ñóðÿòèíè òÿñäèã åòìÿê; 3) ðÿñìè îëàðàã ãÿòè ãÿ-
ðàð ÷ûõàðìàã, ãÿòè øÿêëÿ äöøìöø ùåñàá åòìÿê.
Ýöíäÿëèéè òÿñäèã åòìÿê. Òåçèñëÿðè òÿñäèã åòìÿê.
Ìþâçóíó åëìè øóðàäà òÿñäèã åòìÿê. ßñÿðè
÷àïà òÿñäèã åòìÿê.
ÒßÑÄÈÃÅÄÈÚÈ ñèô. Òÿñäèã åäÿí, ýåð÷ÿêëè-
éèíè, äîüðóëóüóíó, ùÿãèãèëèéèíè ãÿáóë åäÿí;
ðàçûëûã, òÿñäèã, ãÿáóë áèëäèðÿí. Òÿñäèãåäèúè
úàâàá. Òÿñäèãåäèúè íÿçÿð.
ÒßÑÄÈÃËßÌß “Òÿñäèãëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÑÄÈÃËßÌßÊ ô. Òÿñäèã åòìÿê. Ìÿúëèñ-
äÿêèëÿð äÿ ìåùòÿð Ìóðòóçóí ñþçöíö òÿñäèã-
ëÿäèëÿð. “Êîðîüëó”. Ýöëõàí Ýöëøÿíèí äåäèê-
ëÿðèíè òÿñäèãëÿäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÑÄÈÃÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿñäèã âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Áèð øåéèí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûíäà
ðÿñìè êàüûç, ñÿíÿä.
ÒßÑßÄÄÖà èñ. [ÿð.] Ñÿäÿãÿ âåðìÿ; éîõ-
ñóëëàðà, äèëÿí÷èëÿðÿ âåðèëÿí ïóë âÿ ñ.; ñÿäÿ-
ãÿ.
Òÿñÿääöã åòìÿê – ñÿäÿãÿ âåðìÿê.
ÒßÑßÊ èñ. Àäÿòÿí ýåúÿ áàøà ãîéóëàí òî-
õóíìóø âÿ éà ïàð÷àäàí òèêèëìèø ïàïàã; àðàã-
÷ûí. Íÿ ÿéíèíäÿ àðõàëûã ýþðöðÿì, íÿ áàøûíäà
íàõûøëû òÿñÿê. Ð.Ðçà. ..Ñîíàíûí àòàñû áàøûíäà
òÿñÿê, ýþçëÿðèíäÿ åéíÿê îëäóüó ùàëäà.. ìÿú-
ìóÿëÿðäÿí úöðáÿúöð ìÿëóìàòëàð îõóéàðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒßÑßËËÈ èñ. [ÿð.] Áèð àúûíû àç äà îëñà óíóò-
äóðàúàã, äÿðäè, ãÿìè éöíýöëëÿøäèðÿúÿê, òÿñêèí
åäÿúÿê ñþç, íÿñèùÿò âÿ éà éàõøûëûã; îâóíäóð-
ìà, òÿñêèíëèê. Áèð òÿñÿëëèäèð ñÿíÿ îë ñþç êè äåðëÿð
âàð ñöáù. Ôöçóëè. Áó òÿñÿëëè ìÿíÿ áÿñäèð, îëàð
àñóäÿ ùàëûì. À.Ñÿùùÿò.
Òÿñÿëëè âåðìÿê
– äÿðäèíÿ, ãÿìèíÿ øÿðèê îëóá îíó ñàêèòëÿøäèð-
ìÿê, öðÿê-äèðÿê âåðìÿê, òÿñêèíëèê âåðìÿê.
327
ÒßÑßËËÈÂÅÐÈÚÈ
Çÿðíèýàð äÿðäèíè äåéèá, áàøëàäû àüëàìàüà.
Ãàðû ãûçà òÿñÿëëè âåðèá, äóðóá ýÿëäè ïàäøàùûí
éàíûíà. (Íàüûë). Åëÿ áèë [Ìÿøÿäèáÿé] ÿëèíè Ñÿëè-
ìèí ÷èéíèíÿ ãîéóá òÿñÿëëè âåðèðäè. Ì.Ùöñåéí.
Òÿñÿëëè òàïìàã – ñàêèòëÿøìÿê, äÿðäèíè óíóò-
ìàã.
ÒßÑßËËÈÂÅÐÈÚÈ ñèô. Òÿñÿëëè âåðÿí, òÿñÿë-
ëèéÿ ñÿáÿá îëàí; òÿñêèíåäèúè. Òÿñÿëëèâåðèúè õÿáÿð.
ÒßÑßÐÐÖÔ èñ. [ÿð.] 1. Éèéÿëÿíìÿ, çÿáò
åòìÿ.
2. Ãÿíàÿòëÿ èøëÿòìÿ.
ÒßÑßÐÐÖÔÀÒ èñ. [ÿð.] 1. èãò. Ùÿð ùàíñû áèð
èúòèìàè ãóðóëóøóí èñòåùñàë öñóëó, èñòåùñàë ìö-
íàñèáÿòëÿðèíèí ìÿúìóñó. Êàïèòàëèñò òÿñÿððö-
ôàòû. Íàòóðàë òÿñÿððöôàò. Ñàäÿ ÿìòÿÿ òÿñÿððöôàòû.
Êàïèòàëèñò òÿñÿððöôàò ñèñòåìè.
2. Èñòåùñàëà õèäìÿò åäÿí, èñòåùñàëû òÿøêèë
åäÿí, îíóí ö÷öí îëàí ùÿð øåé; èãòèñàäèééàò.
Õàëã òÿñÿððöôàòû.
3. Èñòåùñàëûí ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿñè, ùàáåëÿ ùÿð
ùàíñû èñòåùñàë âàùèäè. Øÿùÿð òÿñÿððöôàòû. Ìåøÿ
òÿñÿððöôàòû. – Íÿòèúÿäÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû äàüû-
ëûð, êÿíäëè òîðïàüû áóðàõûá øÿùÿðëÿðÿ ãà÷ûðäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Ùÿð ùàíñû èñòåùñàëà âÿ éà
èñòåùñàë âàùèäèíÿ àèä îëàí àâàäàíëûã, èíâåíòàð,
òèêèëè âÿ ñ. Êîëõîç òÿñÿððöôàòû. Éîë òÿñÿððöôàòû.
// Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí, àëÿòëÿðè, èñòåùñàë âàñè-
òÿëÿðè, ÿêèí éåðëÿðè, ùåéâàíëàðû âÿ ñ. îëàí èñòåù-
ñàë âàùèäè. Õûðäà êÿíäëè òÿñÿððöôàòû.
4. Ìÿèøÿò âÿ åâ åùòèéàúëàðûíû òÿìèí åòìÿê
ö÷öí ëàçûì îëàí âÿñàèòèí ìÿúìóñó. Òàìàøà
áöòöí àèëÿñèíè êÿíääÿí, òÿñÿððöôàòäàí àéûðà-
ðàã ñòàíñèéàéà, ðàéîí ìÿðêÿçèíÿ ýÿòèðìèøäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. [Úÿëàëûí àòàñû] ..êè÷èê áèð òÿ-
ñÿððöôàò äöçÿëäÿ áèëìèøäè. Ñ.Âÿëèéåâ. // Èäà-
ðÿäÿ, ìöÿññèñÿäÿ âÿ ñ.-äÿ ëàçûì îëàí øåéëÿ-
ðèí ìÿúìóñó. Òÿñÿððöôàò øþáÿñè. Äèðåêòîðóí
òÿñÿððöôàò öçðÿ ìöàâèíè. – Òÿñÿððöôàò ìöäèðè
ëàìïàíû ðÿôäÿí ýþòöðöá îðòàëûüà ýÿòèðäè âÿ
êèáðèòè Ðÿùèìÿ âåðäè. ß.Ñàäûã.
ÒßÑßÐÐÖÔÀÒ×Û èñ. Ñÿíàéåíèí, êÿíä òÿ-
ñÿððöôàòûíûí ùÿð ùàíñû ñàùÿñèíèí òÿñÿððöôàòûíà
ðÿùáÿðëèê åäÿí àäàì. Òÿñÿððöôàò÷û [Ãÿäèðÿ]
ãûðûã áèð òàõò ýþñòÿðèá äåäè: – Ùÿëÿëèê þòöø!
Ìèð Úÿëàë.
ÒßÑßÐÐÖÔÀÒ×ÛËÛà èñ. Òÿñÿððöôàòû éàõøû,
ãÿíàÿòëÿ èäàðÿ åòìÿ áàúàðûüû.
ÒßÑßÐÐÖÔÀÒÑÛÇËÛà èñ. Òÿñÿððöôàòû èäàðÿ
åäÿ áèëìÿìÿ âÿ éà ïèñ èäàðÿ åòìÿ íÿòèúÿ-
328
ÒßÑÈÐ
ñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí âÿçèééÿò, ïîçüóíëóã, ãÿ-
íàÿòñèçëèê. Òÿñÿððöôàòñûçëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿ.
ÒßÑßÂÂÖÔ èñ. [ÿð.] á à õ ìèñòèêà.
ÒßÑßÂÂÖÐ èñ. [ÿð.] 1. Õÿéàëà ýÿòèðìÿ, õÿ-
éàëÿí ýþç ãàáàüûíà ýÿòèðìÿ. Óúñóç-áóúàãñûç
áèð ìåøÿ òÿñÿââöð åäèí. – Õàíûì .. Ãàôãàçûí
øÿêëèíè õÿéàëûíà ýÿòèðÿðÿê îíó ôöñóíêàð áèð
þëêÿ êèìè òÿñÿââöð åäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
// Õÿéàë, ôèêèð. Ñÿäðèí òÿñÿââöðöíäÿ àðçó åòäè-
éè äöç âÿ àéíà êèìè éîëëàð ïàðûëäàìàüà áàø-
ëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Áèð øåéè, àäàìû ôèêðèíäÿ úàíëàíäûðìà, çå-
ùèíäÿ ñóðÿò âåðìÿ, áèð ôèêèðäÿ îëìà. Ìÿí áó
èøè áàøãà úöð òÿñÿââöð åäèðäèì.
3. Áèð øåé, áèð àäàì ùàããûíäà áèëèê, öìóìè
òàíûøëûã. Ùå÷ áèð òÿñÿââöðö éîõäóð. Áîòàíèêà-
äàí öìóìè òÿñÿââöðö âàð.
4. Ôèêèð, õÿéàë, òÿõÿééöë. Òàùèðèí ýþçëÿðè
äÿíèçÿ áàõûð, àììà òÿñÿââöðöíäÿ éàëíûç âÿ
éàëíûç Ëÿòèôÿ äîëàíûðäû. Ì.Ùöñåéí. Ãÿùðÿìà-
íûí òÿñÿââöðöíäÿ èêè àòà, èêè îüóë úàíëàíûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
5. ôÿëñ. ïñèõ. Îëìóø ùàäèñÿíè õÿéàëûíà ýÿòèð-
ìÿ, çåùèíäÿ úàíëàíäûðìà. Òÿñÿââöð ïðîñåñè.
// ßââÿëëÿð ùèññ îðãàíëàðûíà òÿñèð åòìèø, èíäè
èñÿ áèëàâàñèòÿ òÿñèð åòìÿéÿí, ëàêèí õÿéàëäà ÿêñ
îëóíàí ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿðèí êîíêðåò ñóðÿòè.
ÒßÑÙÈÙ èñ. [ÿð.] 1. Éàçû âÿ ñ.-äÿ ñÿùâëÿðè,
íþãñàíëàðû äöçÿëòìÿ; äöçÿëèø.
Òÿñùèù åò-
ìÿê – äöçÿëèø àïàðìàã, äöçÿëòìÿê. Ôèðèäóí
þç ìÿãàëÿñèíè áèð äÿ îõóäó, .. áÿçè òÿñùèùëÿð
åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. êþùí. Êîððåêòóðà. Èôòàäÿ ìÿòáÿÿ ÿìÿê-
÷èñè èäè. Òÿñùèùÿ áàõàð âÿ àðàáèð øåèð äÿ éà-
çàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÑÕÈÐ èñ. [ÿð.] ßëÿ êå÷èðìÿ, çÿáò åòìÿ.
ÒßÑÈÐ èñ. [ÿð.] 1. ßñÿð åòìÿ âÿ áóíóí íÿòè-
úÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ùàë, ÿëàìÿò, èç. Òÿñèð
àëòûíäà îëìàã. Òÿñèð àëòûíà äöøìÿê. Ýöíÿø
øöàëàðûíûí áÿäÿíÿ õîø òÿñèðè. – Êöëÿéèí òÿñèðèí-
äÿí ñîíðà îúàüûí ãûðàüûíäà îòóðìàã Ýèëÿéÿ
î ãÿäÿð õîø ýÿëäè êè... ß.Âÿëèéåâ.
Òÿñèð
åòìÿê – 1) ÿñÿð åòìÿê, òÿñèðè îëìàã, íöôóç
åòìÿê. Ñþç îíà òÿñèð åòìèð. Íÿ ãÿäÿð äåäèê, òÿ-
ñèð åòìÿäè. Äÿðìàí éàõøû òÿñèð åòäè; 2) ðèããÿò-
ëÿíäèðìÿê, êÿäÿðëÿíäèðìÿê. Áó ñÿñ àäàìà
àüûð òÿñèð åäèð. Õÿáÿð áèçÿ ÷îõ òÿñèð åòäè. – Áó
ñþçëÿð Ýþéöøÿ òÿñèð åòäè. Ìèð Úÿëàë. ...òÿñèðè
ÒßÑÈÐÅÄÈÚÈ
áàüûøëàìàã – áèð øåé ùàããûíäà áó âÿ éà áàøãà
ôèêèð îéàòìàã, òÿñÿââöð éàðàòìàã.
2. Ìöÿééÿí áèð åíåðæèíèí, ýöúöí, ãöââÿíèí
þçöíö áöðóçÿ âåðìÿñè, ýþñòÿðìÿñè. Ìåõàíèêè
òÿñèð. Ãöââÿíèí úèñìÿ òÿñèðè.
ÒßÑÈÐÅÄÈÚÈ ñèô. Òÿñèð åäÿí, òÿñèð ýþñòÿðÿí,
òÿñèðëè. Ùöñåéí ÷îõ ìöëàéèì âÿ òÿñèðåäèúè ñÿñè
îëàí áó ìöÿëëèìèí äàíûøûãëàðûíà äèããÿòëÿ ãó-
ëàã àñûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÑÈÐËßÍÌß “Òÿñèðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÑÈÐËßÍÌßÊ ô. Òÿñèð àëòûíà äöøìÿê, áèð
øåéèí òÿñèðèíè ùèññ åòìÿê. // Êÿäÿðëÿíìÿê,
äîëóõñóíìàã, ðèããÿòÿ ýÿëìÿê, ìöòÿÿññèð îë-
ìàã. Êèøè äàùà äà òÿñèðëÿíäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÑÈÐËÈ ñèô. Òÿñèð åäÿí, òÿñèð ýþñòÿðÿí, òÿ-
ñèðè îëàí, òÿñèðåäèúè. Òÿñèðëè ìóñèãè. Òÿñèðëè äÿð-
ìàí. – Õîø âÿ òÿñèðëè áèð ñÿñ ìåøÿéÿ éàéûëäû.
ß.Ñàäûã. Ìÿí áó òÿñèðëè ìóñèãèíèí âÿ íÿüìÿ-
íèí ùÿëÿ ÷îõ óçàíìàñûíû àðçó åäèðäèì. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
◊ Òÿñèðëè ôåèë ãðàì. – âàñèòÿëè òàìàìëûã òÿ-
ëÿá åäÿí ôåèë. “Éóìàã” âÿ “îõóòìàã” òÿñèðëè
ôåèëëÿðäèð.
ÒßÑÈÐËÈÊ èñ.: òÿñèðëèê ùàë ãðàì. – èñìèí
êèìè, íÿéè (ìöÿééÿí òÿñèðëèê ùàë), áÿçÿí äÿ
êèì, íÿ (ãåéðè-ìöÿééÿí òÿñèðëèê ùàë) ñóàëëà-
ðûíà úàâàá îëàí ùàëû.
ÒßÑÈÐËÈËÈÊ èñ. Òÿñèð åòìÿ; òÿñèð ãàáèëèé-
éÿòè (ýöúö). Äÿðìàíûí òÿñèðëèëèéè. Ìóñèãèíèí
òÿñèðëèëèéè.
ÒßÑÈÐÑÈÇ ñèô. Òÿñèð åòìÿéÿí, òÿñèð ýþñòÿð-
ìÿéÿí, ùå÷ áèð òÿñèðè îëìàéàí, íöôóç åòìÿéÿí.
Òÿñèðñèç íèòã.
◊ Òÿñèðñèç ôåèë ãðàì. – âàñèòÿñèç òàìàìëûã
òÿëÿá åäÿí ôåèë. “Éóéóíìàã” âÿ “éàòìàã” òÿ-
ñèðñèç ôåèëëÿðäèð.
ÒßÑÈÐÑÈÇËÈÊ èñ. Òÿñèð åòìÿìÿ, íöôóç åò-
ìÿìÿ, ùå÷ áèð òÿñèðè îëìàìà. Äÿðìàíûí òÿñèð-
ñèçëèéè. Ñþçöí òÿñèðñèçëèéè.
ÒßÑÈÑ èñ. [ÿð.] ßñàñûíû, áèíàñûíû, òÿìÿëèíè
ãîéìà; ãóðìà, éàðàòìà.
Òÿñèñ åòìÿê – ÿñà-
ñûíû, òÿìÿëèíè ãîéìàã, éàðàòìàã. Î âàõòëàð
ùþêóìÿò òÿñèñ åäÿí ìÿêòÿáëÿðèí ïðîãðàìûíäà
õàëà õÿòðèí ãàëìàñûí áàáÿòèíäÿí ùÿôòÿäÿ áèð
íå÷ÿ ñààò [Àçÿðáàéúàí] äèëè äÿðñè äåéèëèðäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ àêòéîð
Ú.Çåéíàëîâëà áèðëèêäÿ äàèìè òåàòð úÿìèééÿòè
òÿñèñ åòìÿéÿ ÷àëûøìûø, ëàêèí ìöíàñèá øÿðàèò îë-
ÒßÑËÈÌ
ìàäûüûíäàí áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð.
Ú.Úÿôÿðîâ.
ÒßÑÈÑÀÒ èñ. [ÿð. “òÿñèñ” ñþç. úÿìè] êèò.
1. Ãóðóëìóø, òÿñèñ åäèëìèø, éàðàäûëìûø ìö-
ÿññèñÿëÿð, èäàðÿëÿð, ãóðüóëàð.
2. Èúòèìàè èäàðÿ; èúòèìàè ãóðóëóøóí, íèçàì
âÿ ãàéäàíûí áó âÿ éà áàøãà ôîðìàñû. Ñèéàñè
òÿñèñàò.
ÒßÑÊÈÍ èñ. [ÿð.] Ñàêèòëÿøäèðìÿ, òÿñÿëëè âåð-
ìÿ; ñàêèòëèê, òÿñÿëëè. Äÿðäëè êþíöëëÿðÿ òÿñêèí-
äèð øåðèì. Ñ.Ðöñòÿì.
Òÿñêèí åòìÿê – ñà-
êèòëÿøäèðìÿê, òÿñêèíëèê âåðìÿê, ðàùàòëàíäûð-
ìàã, òÿñÿëëè âåðìÿê. Áó õÿáÿðëÿðèí ùå÷ áèðèñè
Ùÿúÿð õàíûìû òÿñêèí åòìèðäè. Ñ.Ùöñåéí. [Çö-
ëåéõà] ..ïèñ äÿ éàøàìàäûì, – äåéèá þçöíö òÿñ-
êèí åòìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Òÿñêèí òàïìàã
– á à õ òÿñêèíëèê òàïìàã (“òÿñêèíëèê”äÿ).
[Áÿùðàì:] Ìÿí ãûçäûðìàëû êèìèéÿì. Áó ÷è÷ÿê-
ëÿðè èéëÿéèì, áÿëêÿ áèð àç òÿñêèí òàïûì. Ú.Úàá-
áàðëû.
ÒßÑÊÈÍÅÄÈÚÈ ñèô. Ñàêèòëÿøäèðèúè, ðàùàòëàí-
äûðûúû, òÿñÿëëèâåðèúè. Òîõòàìûø Ñÿáà õàíûìà
ìöðàúèÿò åäÿðÿê ùÿéÿúàíûíû òÿñêèíåäèúè áèð
ñóðÿòäÿ äåäè: – Ùÿéàòäà áó úöð ùàäèñÿëÿð ÷îõ
îëà áèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Áàùàð] .. òÿñêèíåäèúè
ñþçëÿð äàíûøûá [Ñîíàíû] ..ìÿòàíÿòëè îëìàüà
÷àüûðûðäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÑÊÈÍËÈÊ èñ. Ñàêèòëèê òàïìà, ðàùàòëûã
òàïìà, òÿñÿëëè òàïìà, àðàì òàïìà; ñàêèòëèê,
ðàùàòëûã, òÿñÿëëè. Ñåâýèëèí ùÿñðÿòëÿ áàõûð öçöíÿ;
Ñÿíäÿí ñþç èñòÿéèð, òÿñêèíëèê óìóð. Í.Õÿçðè.

Òÿñêèíëèê òàïìàã – ñàêèò îëìàã, ðàùàò
îëìàã, òÿñÿëëè òàïìàã, ñàêèòëÿøìÿê, àðàì òàï-
ìàã. [Êÿðáÿëàéû:] Íÿ åäèì? Àëëàù ìÿíè ôÿãèð
éàðàäûá, – ñþçëÿðè èëÿ òÿñêèíëèê òàïûðäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. ..Çöëåéõà ùå÷ áèð øåéëÿ òÿñêèíëèê òàï-
ìûðäû. Ñ.Âÿëèéåâ. Òÿñêèíëèê âåðìÿê – ñàêèò
åòìÿê, òÿñÿëëè âåðìÿê. [Ñÿðäàðëû] ýþçëÿðè èëÿ
ãûçûíà ñàíêè òÿñêèíëèê âåðèðäè. Ã.Èëêèí. [Áÿùëóë:]
Ïñèõîëîýèéà åëìèíèí êþìÿêëèéè èëÿ þçöìÿ òÿñ-
êèíëèê âåðèðäèì. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßÑËÈÌ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéè ëàçûìè éåðèíÿ
âÿ éà øÿõñÿ âåðìÿ, òàïøûðìà.
Òÿñëèì åò-
ìÿê – ëàçûìè éåðèíÿ âÿ éà øÿõñÿ âåðìÿê.
[Çåéíàëûí] ÿëèíäÿêè êèòàáëàðû òÿðúöìÿ åäèá òÿñ-
ëèì åòìÿéèíúÿ éåíè êèòàá ýþòöðìÿéÿ äÿ èìêàíû
éîõäó. Ñ.Ùöñåéí. [Èíñàí] àõûðäà áöòöí þìðö
áîéó ãàçàíäûãëàðûíû òÿñëèì åòìÿëè, ãîéóá ýåò-
ìÿëè îëóð. Ìèð Úÿëàë.
329
ÒßÑËÈÌ×È
2. Ìöùàðèáÿäÿ, ìöáàðèçÿäÿ þç ìÿüëóáèé-
éÿòèíè åòèðàô åäÿðÿê ìöãàâèìÿòè äàéàíäûðìà.

Òÿñëèì îëìàã – ìöãàâèìÿòäÿí öìèäèíè
êÿñÿðÿê ùÿðáè ÿìÿëèééàòû äàéàíäûðìàã, äöø-
ìÿíèí èðÿëè ñöðäöéö øÿðòëÿð ÿñàñûíäà îíà òàáå
îëìàã, ñèëàùû éåðÿ ãîéìàã. Äöøìÿí îðäóñó
òÿñëèì îëäó. Ãà÷àãëàð òÿñëèì îëäóëàð. – Ëàêèí
Ãàðà Ìÿëèê òÿñëèì îëìàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Éîëóíó êÿññÿ äÿ þëöì àíáààí; Òÿñëèì îëìà-
éàúàã áèçèì ãÿùðÿìàí. Ì.Ðàùèì; // ìöáàùè-
ñÿäÿ, éàðûøäà, ýöëÿøäÿ âÿ ñ.-äÿ ìöãàâèìÿòèíè
äàéàíäûðìàã.
3. Ýöçÿøòÿ ýåòìÿê, ðàçû îëìàã, þç äåäèéèí-
äÿ, òÿëÿáèíäÿ äàùà èñðàð åòìÿìÿê. ßââÿëúÿ
äåéèëÿíëÿðÿ ðàçû îëìàäû, ñîíðà òÿñëèì îëäó. –
Ôàçèëîâ æóðíàëû ïÿíúÿðÿéÿ ãîéóá ÿëëÿðèíè ýþéÿ
ãàëäûðäû: – Àëìàç õàíûì, ìÿí òÿñëèì! Ìèð Úÿëàë.
4. ìÿú. Òàáå îëìà, ðàì îëìà.
Òÿñëèì
îëìàã – 1) òàáå îëìàã, ðàì îëìàã. Òÿñëèì
îëìóø äàëüàëàð; Ïîëàä àäàúûãëàðûí; Àéàüûíû
éàëàäû. È.Ñÿôÿðëè; 2) ×ÿòèíëèêëÿð ãàðøûñûíäà ýåðè
÷ÿêèëìÿê, òàìàùûíû ñàõëàéà áèëìÿìÿê. Ãÿù-
ðÿìàí áèð àí äà îëñóí ÷ÿòèíëèê âÿ ìàíåÿëÿð
ãàðøûñûíäà òÿñëèì îëìàìàëûäûð.
◊ Úàíûíû (ðóùóíó) òÿñëèì åòìÿê – á à õ
úàí.
ÒßÑËÈÌ×È èñ. ñèéàñè ×ÿòèíëèêëÿð ãàðøûñûí-
äà òÿñëèì îëàí, õàèíúÿñèíÿ ýåðè ÷ÿêèëÿí àäàì.
ÒßÑËÈÌ×ÈËÈÊ èñ. ñèéàñè. Òÿñëèì÷èíèí ùÿ-
ðÿêÿòè; ìöáàðèçÿíè äàâàì åòäèðìÿêäÿí õàèí-
úÿñèíÿ áîéóí ãà÷ûðìà.
ÒßÑÍÈÔ1 èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû ôÿðãëÿíìÿ
ÿëàìÿòëÿðèíÿ âÿ éà õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ñè-
íèôëÿðÿ, ãðóïëàðà, äÿðÿúÿëÿðÿ àéûðìà; òÿñíèôàò.
Áàëûãëàðûí (ùåéâàíëàðûí, áèòêèëÿðèí) òÿñíèôè. –
Êèòàáäà äÿðìàí íþâëÿðèíÿ àèä âåðèëÿí òÿñíèô
ðóñ àëèìëÿðèíèí.. íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíìûøäûð.
À.ßëèéåâ.
Òÿñíèô åòìÿê – ùÿð ùàíñû ôÿðã-
ëÿíìÿ ÿëàìÿòëÿðèíÿ âÿ õàññÿëÿðèíÿ ýþðÿ ñèíèô-
ëÿðÿ, ãðóïëàðà, äÿðÿúÿëÿðÿ àéûðìàã. Ìèíåðàë-
ëàðû òÿñíèô åòìÿê. Ìÿôùóìëàðû òÿñíèô åòìÿê.
2. êþùí. Êèòàá òÿðòèá åòìÿ; òÿëèô.
ÒßÑÍÈÔ2 èñ. [ÿð.] ìóñ. Äÿñýàù øþáÿëÿðè àðà-
ñûíäà ÿââÿëêèíÿ íÿùàéÿò âåðìÿê ñîíðàêûíà
êå÷ìÿê ö÷öí èôà îëóíàí ìàùíû ôîðìàñûíà áÿí-
çÿð äÿãèã âÿ ñàáèò þë÷öëö íÿüìÿ. Ùöìàéóí
òÿñíèôè. – Àéäûí âÿçíäÿ îëàí ìóñèãèéÿ õàëã
ìàùíûëàðû, ìöõòÿëèô õàëã ðÿãñ ùàâàëàðû, ùàáå-
330
ÒßÑÂÈÐ×ÈËÈÊ
ëÿ òÿñíèôëÿð (âîêàë ìóñèãèñè) âÿ ðÿíýëÿð (÷àëüû
ìóñèãèñè) äàõèëäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒßÑÍÈÔÀÒ èñ. [ÿð. “òÿñíèô” ñþç. úÿìè] Ùÿð
ùàíñû åéíèúèíñëè øåéëÿðèí âÿ éà àíëàéûøëàðûí
ìöÿééÿí öìóìè ÿëàìÿòëÿðÿ ýþðÿ ñèíèôëÿðÿ,
ãðóïëàðà, áþëìÿëÿðÿ àéðûëìàñû ñèñòåìè; êëàñ-
ñèôèêàñèéà. Áèòêèëÿðèí òÿñíèôàòû. Ìèíåðàëëàðûí
òÿñíèôàòû.
ÒßÑÍÈÔÀÒ×Û èñ. Òÿñíèôàò ìöòÿõÿññèñè; êëàñ-
ñèôèêàòîð.
ÒßÑÐÈÔ èñ. [ÿð.]: ôåëèí òÿñðèôè ãðàì. – ôåëèí
øÿõñ, êÿìèééÿò âÿ çàìàíà ýþðÿ äÿéèøìÿñè.
ÒßÑÂÈÁ èñ. [ÿð.] Áÿéÿíìÿ, òÿñäèã. Êîìèñ-
éîí ìÿñÿëÿíèí ùÿëë îëóíìàñû éîëóíó òàïûá, òÿñ-
âèá ö÷öí äþâëÿòÿ âÿ ÿíúöìÿíÿ âåðñèí. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
Òÿñâèá åòìÿê – áèð ôèêèð âÿ éà ùÿ-
ðÿêÿòèí, èøèí äîüðó îëäóüóíó ñþéëÿìÿê; áÿ-
éÿíìÿê, òÿñäèã åòìÿê, àëãûøëàìàã, òÿðèôÿëàéèã
áèëìÿê. [×îïî:] Õàãàí ùÿð êÿñè äèíëÿäèêäÿí
ñîíðà ìÿíèì ðÿéèìè òÿñâèá åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÑÂÈÁÅÄÈÚÈ ñèô. Òÿñâèá èôàäÿ åäÿí, òÿñ-
äèãåäèúè, òÿðèôëÿéèúè. Òÿñâèáåäèúè úàâàá. Òÿñ-
âèáåäèúè àëãûøëàð. – Ãîíàãëàð òÿñâèáåäèúè ñèìà
èëÿ áàøëàðûíû òÿðïÿòäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÑÂÈÐ èñ. [ÿð.] 1. Øåéèí ñóðÿòèíè, øÿêëèíè
÷ÿêìÿ; øÿêèë, ðÿñì. Ìÿíçÿðÿ òÿñâèðè.
2. Áèð àäàì âÿ éà øåé ùàããûíäà éàçûëû, éà
øèôàùè ñóðÿòäÿ íÿãë åòìÿ, äàíûøìà. Øÿðèôçàäÿ
âÿçèééÿòè [Ìåùðèáàíà] ëàçûìûíúà òÿñâèð åòìèø,
ÿëàâÿ îëàðàã äåìèøäè.. Ñ.Ùöñåéí. ..Òåùðàí
ãÿçåòëÿðè äåäèéèìèç ôèêðè ñöáóò åäÿí ãÿðèáÿ áèð
ÿùâàëàòûí òÿñâèðèëÿ äîëó èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Åëìè ìÿãñÿäëÿ áèð øåéèí õöñóñèééÿòëÿðèíè,
ÿëàìÿòëÿðèíè âÿ ñ.-íè ìöíòÿçÿì øÿêèëäÿ øÿðù
âÿ èôàäÿ åòìÿ. Ëÿùúÿëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè òÿñ-
âèð åòìÿê. // Áèð øåéèí ñàíêè ðÿñìèíè ÷ÿêÿð êèìè
îíó ýþçÿë ñóðÿòäÿ òÿðèô åòìÿ. Öôöãäÿ ýöíöí
áàòìàñû åëÿ ýþçÿë ýþðöíöðäö êè, òÿñâèð åòìÿê
ìöìêöí äåéèëäèð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÒßÑÂÈÐ×È ñèô. Èøèí âÿ éà øåéèí ìàùèééÿòè-
íÿ äåéèë, õàðèúè ýþðöíöøöíöí òÿñâèðèíÿ ùÿääÿí
àðòûã ôèêèð âåðÿí ñÿíÿòêàð (ðÿññàì, ãðàôèêà óñ-
òàñû, ùåéêÿëòÿðàø, éàçû÷û, øàèð).
ÒßÑÂÈÐ×ÈËÈÊ èñ. Èíúÿñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàò-
äà: ùàäèñÿëÿðÿ öçäÿí éàíàøìà, îíëàðûí äÿðèí
ìàùèééÿòèíÿ äåéèë, çàùèðè ýþðöíöøëÿðèíèí òÿñ-
âèðèíÿ ìåéèë åòìÿ. Áó ÿñÿð òÿñâèð÷èëèêäÿí áàø-
ãà áèð øåé äåéèë.
ÒßÑÂÈÐßÝßËÌßÇ
ÒßÑÂÈÐßÝßËÌßÇ ñèô. ×îõ ýþçÿë, ÷îõ
ìàðàãëû, ÷îõ òÿñèðëè îëäóüó ö÷öí òÿñâèð îëóíà
áèëìÿéÿí; ÿëà. Òÿáðèç áàùàðûíûí òÿñâèðÿýÿë-
ìÿç áèð ýþçÿëëèéè âàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÑÂÈÐÈ ñèô. [ÿð.] Òÿñâèðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí,
òÿñâèð îëóíàí, áèð øåéè ÿéàíè ñóðÿòäÿ òÿñÿââöð
åòìÿéÿ, òÿñâèð åòìÿéÿ êþìÿê åäÿí. Òÿñâèðè
öñóë.
◊ Òÿñâèðè ñÿíÿò (èíúÿñÿíÿò) – ñÿòù öçÿðèí-
äÿ áÿäèè òÿñâèð (èíúÿñÿíÿò) íþâëÿðèíèí öìóìè
àäû (ðÿíýêàðëûã, ãðàôèêà, ùåéêÿëòÿðàøëûã).
ÒßÑÂÈÉß èñ. [ÿð.] Ëÿüâ, àðàäàí ãàëäûðìà.

Òÿñâèéÿ åòìÿê – 1) ëÿüâ åòìÿê, ôÿàëèééÿ-
òèíè äàéàíäûðìàã, áàüëàìàã. Øàìàõû Èúðàèééÿ
Êîìèòÿñèíÿ ÿìð îëóíóðäó êè, ÿðçàã èäàðÿñèíè
òåçëèêëÿ òÿñâèéÿ åòñèí. Ãàíòÿìèð; 2) þäÿìÿê,
âåðìÿê, ÿäà åòìÿê. Áîðúóíó òÿñâèéÿ åòìÿê.
ÒßÑÂÈÉß×È èñ. òàð. Òÿñâèéÿ÷èëèê òÿðÿôäàðû
îëàí àäàì.
ÒßÑÂÈÉß×ÈËÈÊ èñ. òàð. 1908-1912-úè èë-
ëÿðäÿ ÐÑÄÔÏ-äÿ ïðîëåòàðèàòûí ãåéðè-ëåãàë èí-
ãèëàáè ïàðòèéàñûíû òÿñâèéÿ (ëÿüâ) åòìÿéÿ âÿ
èíãèëàáè ìöáàðèçÿíèí çÿðóðèëèéèíè èíêàð åòìÿ-
éÿ ÷àëûøàí èðòèúà÷û ìåíøåâèê úÿðÿéàíû.
ÒßØÁÅÙ èñ. [ÿð.] 1. Áÿíçÿð, îõøàð; áÿí-
çÿòìÿ, îõøàòìà, áÿíçÿìÿ, îõøàìà. Àü ýöíÿ
òÿøáåùäèð ñÿíèí úÿìàëöí; Åøãèíäÿí ñàëìûøàì
àëÿìÿ áèð öí. Ì.Ï.Âàãèô. Îõøàðû, òÿøáåùè, êþë-
ýÿñè äåéèë; Äöíéàäà ùÿð øåéèí þçö ýþçÿëäèð.
Á.Âàùàáçàäÿ.
2. ÿäÿá. Áÿäèè ÿñÿðäÿ áèð ùàäèñÿíè, àäàìû
âÿ éà øåéè áàøãà áèð ùàäèñÿéÿ, àäàìà âÿ éà
øåéÿ áÿíçÿòìÿêäÿí èáàðÿò ìÿúàç. Ðåàëèçì
âÿ õÿëãèëèê Âàãèôèí ñå÷äèéè ìþâçóëàðäà, äèë
âÿ òÿøáåùëÿðäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Ì.Èáðàùè-
ìîâ. Ñÿìÿäèí î äþâðäÿêè ÿäÿáè äèëè òÿøáåùëÿð,
èäèîìëàðëà äîëó úàíëû õàëã äèëèäèð. Î.Ñàðûâÿëëè.
ÒßØÁÅÙËÈ ñèô. Òÿøáåùè îëàí, òÿøáåùëÿ èôàäÿ
îëóíàí (á à õ òÿøáåù 2-úè ìÿíàäà). Òÿøáåùëè
èôàäÿ. Òÿøáåùëè òÿñâèð.
ÒßØÄÈÄ èñ. [ÿð.] ßðÿá ÿëèôáàñûíäà ñàìèò
ùÿðôèí èêè äÿôÿ îõóíìàñû ö÷öí îíóí öçÿðèíÿ
ãîéóëàí èøàðÿ (ìÿñ.: – øèääÿò, ùèääÿò âÿ ñ.).
ÒßØßÁÁÖÑ èñ. [ÿð.] 1. Áèð èøÿ áàøëàìà, èã-
äàì åòìÿ. Ðçàãóëóõàí ùàíñû òÿøÿááöñÿ áàø-
ëàäûñà äà, éàðûì÷ûã ãàëäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Ìöðøöä:] Þçöí äÿ áèëèðñÿí êè, áó èø áèçèì
òÿøÿááöñöìöçäöð. Ñ.Ðÿùìàí.
Òÿøÿááöñ
ãàëäûðìàã – éåíè òÿøÿááöñ èðÿëè ñöðìÿê,
ÒßØßÕÕÖÑËÖ
ãàðøûñûíà éåíè ìÿãñÿä ãîéìàã. [Ãÿðÿíôèë:]
Èíèøèë òÿøÿááöñ ãàëäûðäûíûç êè, ùàìàì òèêÿê,
ùÿëÿ ùþðýöñö áèð àðøûí ãàëõìàéûá. È.ßôÿíäè-
éåâ. // Ùÿð ùàíñû áèð èøäÿ ðÿùáÿð ðîë, áèðèíúèëèê,
áàø÷ûëûã. Òÿøÿááöñö ÿëäÿí âåðìÿìÿê. Ðÿãèá
êîìàíäàíûí òÿøÿááóñö.
2. Òÿøÿááöñêàðëûã; ìöñòÿãèë, ôÿàë ùÿðÿêÿò
åòìÿê ãàáèëèééÿòè. [Ôèðÿíýèç Úÿáðàéûëà:] Ìÿí
ñÿíäÿ ùÿëÿ úÿñàðÿòëè áèð ..òÿøÿááöñ ýþðìÿìè-
øÿì. Á.Áàéðàìîâ.
ÒßØßÁÁÖÑ×Ö èñ. Ùÿð ùàíñû èøÿ áàøëàìàã
íèééÿòèíäÿ îëàí, áóíà òÿøÿááöñ ýþñòÿðÿí àäàì;
òÿøÿááöñêàð. [Èëäûðûìîâ:] Áèð-èêè êÿëìÿ äàíûø-
ìàã ö÷öí èëê òÿøÿááöñ÷öéÿ ñþç âåðèëèð, – äåäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßØßÁÁÖÑ×ÖËÖÊ èñ. Òÿøÿááöñ ýþñòÿð-
ìÿ, áèð èøè áèðèíúè îëàðàã áàøëàìà; òÿøÿááöñ-
êàðëûã.
ÒßØßÁÁÖÑÊÀÐ [ÿð. òÿøÿááöñ âÿ ôàðñ.
...êàð] á à õ òÿøÿááöñ÷ö.
ÒßØßÁÁÖÑÊÀÐËÛà èñ. Òÿøÿááöñêàð îëìà,
òÿøÿááöñ èðÿëè ñöðìÿ; òÿøÿááöñ÷öëöê. Òÿøÿá-
áöñêàðëûã ýÿíúëÿðèí ÿñàñ õöñóñèééÿòèäèð.
ÒßØßÕÕÖÑ [ÿð.] èñ. 1. Ëîâüàëûã, òÿêÿááöð;
þçöíö ÷ÿêìÿ, èääèà ñàòìà. [Íþêÿð] àíúàã òÿ-
øÿõõöñ ö÷öí, êèì áèëñèí, ùàíñû éàðàëûíûí êþù-
íÿ ïàëòàðûíû ýåéèíèáäèð. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Àíúàã
ýÿíúëèê òÿøÿõõöñö, ëîâüàëûã [Ïîëàäà] ìàíå îëóð.
ß.Âÿëèéåâ.
Òÿøÿõõöñ åòìÿê – ëîâüàëàí-
ìàã. [Àøûã Âÿëè:] Ãîùóì-ÿãðÿáàñûíà, éàëû
àðòàíäà, òÿøÿõõöñ åäÿíÿ ëÿíÿò! Í.Âÿçèðîâ.
2. Òÿøÿõõöñëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – ëîâüàëàíàðàã,
ëîâüàëûãëà, ëîâüàëàíà-ëîâüàëàíà, ëîâüà-ëîâüà.
Õöëàñÿ, ÷îõ òÿøÿõõöñëÿ áÿé ïàøïóðòóíó âåðäèì
ìåùìàíõàíà íþêÿðèíÿ àïàðäû. ß.Ùàãâåðäè-
éåâ. Ìÿíè ýþðÿí êèìè éåðèíäÿí ãàëõäû; Ùÿðèô
òÿøÿõõöñëÿ áàõäû, íÿ áàõäû! Ñ.Âóðüóí.
◊ Òÿøÿõõöñ ñàòìàã – ëîâüàëàíìàã, òÿøÿõ-
õöñëÿíìÿê. Èíäè ãÿëÿìíÿí òÿøÿõõöñ ñàòìàã
âàõòû äåéèë! Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [ßùìÿä]
..ÿýÿð Íàáàò õàëà òÿøÿõõöñ ñàòûá, ÷îõ èääèà
åäÿðñÿ, íèøàíëûñûíäàí äà ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿñèíè
ìöìêöí ýþðöðäö. Á.Òàëûáëû.
ÒßØßÕÕÖÑËßÍÌß “Òÿøÿõõöñëÿíìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÒßØßÕÕÖÑËßÍÌßÊ ô. Ëîâüàëàíìàã, òÿ-
øÿõõöñ åòìÿê, òÿêÿááöðëÿíìÿê.
ÒßØßÕÕÖÑËÖ ñèô. 1. Ëîâüà, òÿêÿááöðëö,
ìöòÿêÿááèð. Ôÿðÿú áÿé àòàñû êèìè ôîðñëó, òÿøÿõ-
331
ÒßØßÕÕÖÑËÖÊ
õöñëö, ïàõûë, äàðýþç áèð àäàì èìèø. ß.Âÿëèéåâ.
[Åéâàç:] Ãîíàüûí öçöíäÿ èñÿ úèääè âÿ äîüðó-
ñóíó äåéèì êè, áèð àç äà òÿøÿõõöñëö áèð èôàäÿ
âàð èäè. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Ùþðìÿòëè, ùþðìÿò äîüóðàí. Áàõûá ýþðö-
ðÿì êè, áÿéëèê áèð òÿøÿõõöñëö øåéäèð, ìÿí äÿ
äèíìÿç-ñþéëÿìÿç àäûìûí àõûðûíà ýþòöðöðÿì,
áèð “áÿé” ãîíäàðûðàì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒßØßÕÕÖÑËÖÊ èñ. Ëîâüàëûã, ìöòÿêÿááèð-
ëèê, òÿêÿááöð. [Àòàñûíûí] ÿëè àøàüû äöøìÿéèí-
äÿí [Íóðÿääèí] áèð î ãÿäÿð ãÿì ÷ÿêìèðäè,
÷öíêè îíóí òÿáèÿòèíäÿ òÿêÿááöðëöê, òÿøÿõõöñ-
ëöê ÿñëà éîõ èäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒßØßÊÊÖË èñ. [ÿð.] Èíêèøàô ïðîñåñèíäÿ
ìöÿééÿí õöñóñèééÿò âÿ øÿêèë àëìà, ìöÿééÿí
áèð øÿêëÿ ýèðìÿ; ôîðìàëàøìà. Àçÿðáàéúàí
äèëèíèí òÿøÿêêöëö.
Òÿøÿêêöë åòìÿê (òàï-
ìàã) – ôîðìàëàøìàã.
ÒßØßÊÊÖÐ èñ. [ÿð.] Åäèëÿí éàõøûëûüà, ýþñ-
òÿðèëÿí äèããÿòÿ ýþðÿ ðàçûëûã, ìèííÿòäàðëûã. Àòà
Ýöëéàçûí ÿëèíè òóòóá òÿøÿêêöðöíö áèëäèðìÿê
ö÷öí ñûõäû. Ã.Èëêèí. Àéäûí òÿøÿêêöð äîëó íÿ-
çÿðëÿ ãûçà áàõäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Áó ùèññè èôà-
äÿ åäÿí, ìèííÿòäàðëûã áèëäèðÿí (ñþç, ìÿêòóá
âÿ ñ.). Òÿøÿêêöð ìÿêòóáó. – Àäàì áóíëàðû
Àááàñãóëó àüàéà ñþéëÿðêÿí áó úöð ìöùöì
áèð õÿáÿðäàðëûã ö÷öí îíäàí òÿøÿêêöð ýþçëÿìèð.
ß.Ñàäûã.
Òÿøÿêêöð åòìÿê – òÿøÿêêöð èôà-
äÿ åäÿí ñþçëÿð ñþéëÿìÿê, þç ðàçûëûüûíû, ìèí-
íÿòäàðëûüûíû áèëäèðìÿê; ìèííÿòäàðëûã åòìÿê.
Áàéðàì éàëíûç òÿøÿêêöð åëÿìèðäè. Áàéðàì àíä
è÷èðäè. Ì.Ùöñåéí. // Áèðèñèíèí çÿùìÿòèíÿ âå-
ðèëÿí ðÿñìè ìöñáÿò ãèéìÿò. ßìðëÿ òÿøÿêêöð
åëàí åòìÿê.
ÒßØßÊÊÖÐÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿøÿêêöð âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Òÿøÿêêöð éàçûëìûø ðÿñìè ñÿíÿä, òÿ-
øÿêêöð áèëäèðÿí êàüûç, éàçû. [Éàçýöë Ôÿðÿúÿ:]
Ìÿí ýÿíú òÿáèÿò÷èéÿì, éåòèøäèðäèéèì áó ÷è-
éÿëÿê íþâö ö÷öí .. òÿøÿêêöðíàìÿ àëìûøàì.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßØßÐ ñèô. Íàäèíú. Òÿøÿð óøàã.
ÒßØÙÈÐ èñ. [ÿð.] Øþùðÿòëÿíäèðìÿ, õàëã àðà-
ñûíäà éàéìà.
ÒßØÕÈÑ èñ. [ÿð.] 1. Òàíûìà, òàíûíìà.
2. Òÿéèí åòìÿ.
ÒßØÊÈË èñ. [ÿð.] 1. Äöçÿëäèëìÿ, òÿñèñ îëóí-
ìà, ÿñàñû ãîéóëìà; äöçÿëòìÿ, òÿñèñ åòìÿ, ÿñà-
ñûíû ãîéìà. Éåíè íàçèðëèéèí òÿøêèëè.
Òÿøêèë
åòìÿê – 1) äöçÿëòìÿê, òÿñèñ åòìÿê, ÿñàñûíû
332
ÒßØÐÈÔ
ãîéìàã, éàðàòìàã. Èäìàí úÿìèééÿòè òÿøêèë åò-
ìÿê. Éåíè øþáÿ òÿøêèë åòìÿê; 2) ãàéäàéà ñàë-
ìàã, ïëàíëû ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê. ßìÿéè
åëìè ÿñàñëàðëà òÿøêèë åòìÿê. – Ðöñòÿì êÿíä
òÿñÿððöôàòûíû éåíè ãàéäà èëÿ òÿøêèë åòìÿê èøèíè
áóýöíêö ìÿðóçÿäÿí þéðÿíìèø îëäóüóíäàí
äåäèêúÿ ìÿìíóí èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã; 3) ÿìÿëÿ
ýÿòèðìÿê, ìåéäàíà ýÿòèðìÿê, èáàðÿò îëìàã.
2. Áèð øåéèí ãóðóëóøó. Ñåõèí òÿøêèëèíäÿ äÿéè-
øèêëèê åòìÿê.
ÒßØÊÈËÀÒ èñ. [ÿð. “òÿøêèë” ñþç. úÿìè] Èú-
òèìàè áèðëÿøìÿ âÿ éà äþâëÿò èäàðÿñè. Áèðëÿøìèø
Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû. Òèúàðÿò òÿøêèëàòëàðû. – [Åé-
âàç:] Ãÿðàðû ùå÷ áèð òÿøêèëàò ÷ûõàðìàìûøäûð.
Ú.Úàááàðëû. Ðöñòÿì êèøè ðàéîíóí ðÿùáÿð òÿø-
êèëàòëàðû èëÿ ìöáàùèñÿ åòìÿéè ëàçûì áèëìÿäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßØÊÈËÀÒ×Û èñ. Áèð øåéè òÿøêèë åäÿí, òÿ-
øÿááöñ÷ö îëàí àäàì. Åêñïåäèñèéàíûí òÿøêèëàò-
÷ûñû. – Æóðíàëûí òÿøÿááöñêàðû, òÿøêèëàò÷û âÿ ðå-
äàêòîðó Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿä-
äèí” èìçàñû èëÿ ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ ôåëéåòîíëàð,
áàø ìÿãàëÿëÿð äÿðú åäèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Òÿøêèëàò÷ûëûã ãàáèëèééÿòè îëàí àäàì. Èñòå-
äàäëû òÿøêèëàò÷û. Î ÷îõ éàõøû òÿøêèëàò÷ûäûð.
ÒßØÊÈËÀÒ×ÛËÛà èñ. Òÿøêèëàò÷û áàúàðûüû,
òÿøêèë åòìÿ áàúàðûüû. [Ù.ßðÿáëèíñêèíèí] áþéöê
àêòéîðëóã, ðåæèññîðëóã, òÿøêèëàò÷ûëûã èñòåäàäû
âàðäû. Ñ.Ðÿùìàí. // Òÿøêèë åòìÿ. Òÿøêèëàò÷ûëûã
èøè. Òÿøêèëàò÷ûëûã ôÿàëèééÿòè.
ÒßØÊÈËÅÄÈÚÈ èñ. Òÿøêèë åäÿí, äöçÿëäÿí,
òÿøêèëàò÷û. Èäìàí éàðûøëàðûíûí òÿøêèëåäèúèñè.
ÒßØÍß èñ. âÿ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. 1. Ñóñàìûø,
ñóñóçëóãäàí éàíàí, ñóñóç. Áèð òÿøíÿ ãàéíà-
éàí áóëàã ýþðöíúÿ; Èòèðÿð þçöíö ìÿíèì äÿ
êþíëöì. Ì.Ìöøôèã.
2. ìÿú. Áèð øåéèí ÷îõ ùÿâÿñêàðû îëàí (àäàì);
áèð øåéèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêÿí (àäàì). ßñðëÿð óçó-
íó åëì âÿ öðôàíà éàõûí áóðàõûëìàéàí ãàäûí-
ëàð òÿøíÿ àäàì êèìè ñóñóçëóãëàðûíû ñþíäöðìÿ-
éÿ íàèë îëìóøëàðäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. Àç áèð çàìàí-
äà éöç ìèíëÿðëÿ èíñàíëàðûí ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿ-
êàòûíà ãîøóëìàñû.. àçàäëûã èäåàëûíûí òÿøíÿñè
îëäóüóíó ìåéäàíà ÷ûõàðòäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßØÐÈÔ èñ. [ÿð.] Þç ýÿëèøè èëÿ áèð øÿõñè âÿ
éà éåðè øÿðÿôëÿíäèðìÿ; ýÿëìÿ, ýÿëèø, áóéóðóá
ýÿëìÿ. Ðþâøÿí åò õàíÿìèçè áèð ýåúÿ òÿøðèôèíëÿ.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
Òÿøðèô àïàðìàã – ýåòìÿê
(ùþðìÿò âÿ íÿçàêÿò ìÿãàìûíäà èøëÿíèð).
ÒßØÐÈÔÀÒ
Õöëàñÿ, àõûðäà þâðÿò òÿøðèô àïàðûð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. [Ùàúû Ìóðàä:] Áó ýöí-ñàáàù
[Èìàíãóëó] òÿøðèô àïàðàúàãäûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Òÿøðèô ýÿòèðìÿê (åòìÿê, áóéóðìàã) – ýÿë-
ìÿê, áóéóðìàã (ùþðìÿò âÿ íÿçàêÿò ìÿãà-
ìûíäà èøëÿíèð). Ñÿôàëàð ýÿòèðèá, òÿøðèô áóéóð-
äóí; Ãÿäÿì áàñäûí áèçÿ, ãóðáàí îëäóüóì.
Ì.Ï.Âàãèô. [ßìðóëëà:] Éåðè, áèðúÿ î Ýöëáà-
äàì õàíûìà äå êè, þçÿê êîìèñéîíó ýþçëÿéèð,
çÿùìÿò ÷ÿêèá òÿøðèô ýÿòèðñèí. Ú.Úàááàðëû. Òÿø-
ðèô ãûëìàã – á à õ òÿøðèô ýÿòèðìÿê. [Àááàñ:]
Áàøûíà äþíäöéöì, àé ßñìÿð õàíûì; Òÿøðèô
ãûëûá ñÿí áó áàüà õîø ýÿëäèí! “Àááàñ âÿ Ýöë-
ýÿç”.
ÒßØÐÈÔÀÒ èñ. [ÿð. “òÿøðèô” ñþç. úÿìè] Òÿí-
òÿíÿëè ìÿðàñèìëÿð çàìàíû ðÿñìÿí ãÿáóë åäèë-
ìèø öñóë âÿ ãàéäàëàðûí ìÿúìóñó, ùàáåëÿ áó
ìÿðàñèìèí þçö.
ÒßØÐÈÙ èñ. [ÿð.] 1. Áÿäÿíè ìöÿééÿí öñóëëà
êÿñèá ÿìÿëèééàò àïàðìà (îïåðàñèéà).
2. êþùí. Øÿðùåòìÿ.
ÒßØÒ á à õ òåøò. [Èíúÿ:] Íåéëÿéèðÿì ãûçûë
òÿøòè êè è÷èíÿ ãàí ãóñóðàì. Ú.Úàááàðëû. Ñÿìÿ-
äèí íÿçÿðëÿðè .. ñàúûí è÷èíäÿ ãóðóìóø õÿìèðäÿ,
áàðìàã èçëÿðè ýþðöíÿí òÿøòèí âÿ îõëîâóí öçÿ-
ðèíäÿ ýÿçäè. È.Ùöñåéí.
ÒßØÂÈà èñ. [ÿð.]: òÿøâèã åòìÿê – áèð èøè
ýþðìÿê ö÷öí äèëÿ òóòìàã, ùÿâÿñëÿíäèðìÿê,
øèðíèêëÿíäèðìÿê, øþâãÿ, ãåéðÿòÿ ýÿòèðìÿê,
ùÿâÿñ âÿ àðçóñóíó àðòûðìàã. Àòàñû äà Ùöñåé-
íè ùÿð çàìàí ðóñ äèëèíè þéðÿíìÿéÿ òÿøâèã åäèð-
äè. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒßØÂÈÃÀÒ èñ. [ÿð. “òÿøâèã” ñþç. úÿìè]
Ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíÿ ñèéàñè íöôóç ýþñòÿðìÿê
ìÿãñÿäè ýöäÿí øèôàùè âÿ éà éàçûëû ôÿàëèééÿò.
Ñèéàñè òÿøâèãàò. Òÿáëèüàò âÿ òÿøâèãàò.
ÒßØÂÈÃÀÒ×Û èñ. Òÿøâèãàòëà ìÿøüóë îëàí,
òÿøâèãàò àïàðàí àäàì (á à õ òÿøâèãàò). Ñèéàñè
òÿøâèãàò÷û. Òÿøâèãàò÷ûëàðûí ñåìèíàðû.
ÒßØÂÈØ èñ. [ÿð.] 1. Áèð-áèðèíÿ ÿêñ ùèññëÿðèí
ìöáàðèçÿñèíäÿí äîüàí íàðàùàòëûã; òÿëàø, ùÿ-
éÿúàí. [Áàéðàì:] Àíúàã åëÿ îíäàí þòðö òÿø-
âèøäÿéÿì, àüà, .. áèð ñåâýèëèì âàð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Îâ÷ó òÿøâèø è÷ÿðèñèíäÿ ýÿíú ùÿêèìÿ áàõ-
äû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
Òÿøâèø åòìÿê (êå÷èð-
ìÿê), òÿøâèøÿ äöøìÿê – íàðàùàò îëìàã, òÿ-
ëàøà äöøìÿê, ùÿéÿúàíëàíìàã. [Àëìàç:] Àé
àíà, ñÿí åëÿ íàùàã éåðÿ áåëÿ òÿøâèøÿ äöøöðñÿí.
Ú.Úàááàðëû. Ìÿíçèë àëàíëàðûí áó ãÿäÿð òÿøâèø
ÒßÒÈË
êå÷èðìÿëÿðèíèí ÿñàñ èêè ñÿáÿáè âàðäû.. Á.Áàé-
ðàìîâ. Òÿøâèøÿ ñàëìàã – íàðàùàò åòìÿê,
òÿëàøà ñàëìàã, ùÿéÿúàíëàíäûðìàã. Ýåòìèøäè
îí ýöíÿ, ÷ûõäû îí áåøÿ; Íå÷èí ñàëäû ìÿíè áåëÿ
òÿøâèøÿ? ß.Úàâàä.
2. Òÿøâèøëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – íàðàùàòëûãëà,
ùÿéÿúàíëà, òÿëàøëà. Éîõñóëëàð ñîéóã âÿ ñÿðò
Áàêû ãûøûíû òÿøâèøëÿ ãàðøûëàéûðäûëàð. À.Øàèã.
Ñåéìóð ÿëèíè [Òåéìóðóí] ñàü ÿëèíÿ òîõóí-
äóðóá òÿøâèøëÿ ñîðóøäó.. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßØÂÈØËÈ ñèô. Òÿøâèø êå÷èðÿí, íàðàùàò,
ùÿéÿúàíëû; òÿøâèø, òÿëàø èôàäÿ åäÿí. Òÿøâèøëè
áàõûø. – Áÿñ áóðóã? – äåéÿ, ñÿùèééÿ íàçèðèíèí
áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà òÿøâèøëè ñÿñè åøèäèëäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ýÿíú ãàäûí òÿøâèøëè íÿçÿðëÿðëÿ ôî-
òîãðàôà áàõäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒßÒÁÈà èñ. [ÿð.] Ùÿéàòà êå÷èðìÿ, èúðà åò-
ìÿ, èøÿ ñàëìà, ôåëÿ êå÷èðìÿ. Åëìè íàèëèééÿòëÿ-
ðèí èñòåùñàëàòà òÿòáèãè. Ìöòÿðÿããè èø öñóëëàðû-
íûí òÿòáèãè. – ..Ãóëó ïëàíëàðûíûí òÿòáèãè ö÷öí
âàð ãöââÿñèíè ñÿðô åäèð.. ×ÿìÿíçÿìèíëè.

Òÿòáèã åòìÿê – ùÿéàòà êå÷èðìÿê, ôåëÿ
êå÷èðìÿê, èøëÿòìÿê. [Ìèðçÿéåâ] êóðñäà îõó-
äóãëàðûíû, þéðÿíäèêëÿðèíè þç èøèíÿ òÿòáèã åäèð,
ïëàíûí àðòûãëàìàñèëÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ ãà-
çàíäûüû áèëèêäÿí èñòèôàäÿ åäèðäè. ß.Ñàäûã.
ÒßÒÁÈÃÈ ñèô. [ÿð.] Ñûðô ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòè
îëàí, ïðàêòèêàäà òÿòáèã îëóíàí. Òÿòáèãè åëìëÿð.
Òÿòáèãè áèëèêëÿð.

Òÿòáèãè ñÿíÿò (èíúÿñÿíÿò) – ñÿíÿòèí
åëÿ ñàùÿñèíÿ äåéèëèð êè, îíóí èñòåùñàë åòäèéè
ìÿèøÿò øåéëÿðè åéíè çàìàíäà áÿäèè ÿñÿð ùåñàá
îëóíóð.
ÒßÒßÁÁÞ èñ. [ÿð.] 1. Òÿäãèã åòìÿ, àðàø-
äûðìà.
2. Ìöòàëèÿ, ìöòàëèÿ åòìÿê.
3. Àðäûíúà, àðõàñûíúà ýåòìÿê.
ÒßÒÈÊ èñ. Îäëó ñèëàùëàðûí àòÿø à÷ìàã ö÷öí
áàðìàãëà ýåðè ÷ÿêèëÿí ìàíèâåëàñû. Àâòîìàòûí
òÿòèéè. Òöôÿíýèí òÿòèéè. – Àíúàã òöôÿíý ÷îõ óçóí
âÿ àüûð îëäóüóíäàí [Éàøàðûí] ÿëè òÿòèéÿ çîðëà
÷àòäû. Ì.Ùöñåéí. Î úàíè òÿòèéè ÷ÿêìèøäè, áÿëè;
Ýöëëÿ à÷ûëìûøäû... î äÿéìÿëèéäè. Í.Õÿçðè.
ÒßÒÈË èñ. [ÿð.] 1. Èøèí êöòëÿâè âÿ ìöòÿøÿê-
êèë ñóðÿòäÿ äàéàíäûðûëìàñû. Àïðåëèí èéèðìè äîã-
ãóçóíäà áàøëàíàí õûðäà òÿòèëëÿð èéóëóí èêèñèí-
äÿí öìóìè òÿòèë øÿêëèíè àëäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ôÿùëÿëÿðèí áèð ùÿôòÿ ÿââÿë áàøëàíìûø òÿòèëè ùÿëÿ
äÿ äàâàì åäèðäè. Ì.Ùöñåéí.
333
ÒßÒÈË×È
2. Øàýèðäëÿðèí èñòèðàùÿòè ö÷öí òÿùñèë ìöÿñ-
ñèñÿëÿðèíäÿ, òÿùñèëäÿ ôàñèëÿ. Ìÿêòÿáëÿðäÿ éàé
òÿòèëè. Øàýèðäëÿð òÿòèëäÿäèðëÿð. – Ìÿêòÿá òÿòèëëÿ-
ðèíÿ àç ãàëìûøäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßÒÈË×È èñ. Òÿòèëäÿ èøòèðàê åäÿí àäàì (á à õ
òÿòèë 1-úè ìÿíàäà). Òÿòèë÷èëÿðäÿí áèð ÷îõó
þëäöðöëöá, 800 íÿôÿð äÿ ñöðýöí îëóíìóøäóð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒßÂÀÇÞ èñ. [ÿð.] Þç öñòöíëöêëÿðèíè, ìÿ-
çèééÿòëÿðèíè ýþçÿ ÷àðïäûðìàüû, þç õèäìÿòëÿðè
èëÿ ãöððÿëÿíìÿéè ñåâìÿìÿ, øþùðÿòïÿðÿñòëèê-
äÿí, ëîâüàëûãäàí óçàã îëìà; ñàäÿëèê. Éóíèñ
ìåõàíèêÿ áàõûá öðÿéèíäÿ äåéèðäè: – Äîñòóì,
èíäè òÿâàçþ ýþñòÿðÿðñÿí. Ìèð Úÿëàë.
ÒßÂÀÇÞÊÀÐ ñèô. [ÿð. òÿâàçþ âÿ ôàðñ. ...êàð]
á à õ òÿâàçþëö. Òÿâàçþêàð àäàì. Òÿâàçþêàð
àëèì. – Áöòöí ìöëàùèçÿëÿðäÿí Ôèðèäóí áåëÿ
íÿòèúÿéÿ ýÿëäè êè, Øÿìñèééÿ õàíûìëà ýÿëÿúÿê
ÿëàãÿëÿðèíäÿ ìöìêöí ãÿäÿð òÿâàçþêàð (ç.)
äîëàíìàëûäûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÂÀÇÞÊÀÐÚÀÑÛÍÀ çÿðô Òÿâàçþêàð-
ëûãëà, òÿâàçþêàðëûã ýþñòÿðÿðÿê. Òÿâàçþêàðúà-
ñûíà úàâàá âåðìÿê.
ÒßÂÀÇÞÊÀÐËÛà èñ. Òÿâàçþêàð àäàìûí
õàñèééÿòè; ñàäÿëèê, òÿâàçþ.
ÒßÂÀÇÞËÖ ñèô. Þç öñòöíëöéöíö, ìÿçèé-
éÿòëÿðèíè ýþçÿ ÷àðïäûðìàüû, þç õèäìÿòëÿðè
èëÿ ãöððÿëÿíìÿéè ñåâìÿéÿí, øþùðÿòïÿðÿñòëèê-
äÿí, ëîâüàëûãäàí óçàã îëàí; þçöíö ñàäÿ àïà-
ðàí. Òÿâàçþëö àäàì.
ÒßÂßÚÚÞÙ èñ. [ÿð.] Ðÿüáÿò (ýþñòÿðìÿ),
ýöëÿð öç (ýþñòÿðìÿ), éàõûíëûã ùèññ åòìÿ (áè-
ðèíÿ). Úàìààòûí òÿâÿúúþùö éàâàø-éàâàø ìîë-
ëàëàðäàí äþíöð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Òÿâÿúúþù
åòìÿê êëàñ. – íÿçÿð ñàëìàã, äèããÿò âåðìÿê,
ôèêèð âåðìÿê. [Éóñèô Ñÿððàú:] Òÿÿúúöá åäèðÿì
áó äþâëÿòÿ êè, ..ïàéòàõòûíûí ðþâíÿãèíÿ òÿâÿúúþù
åòìèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Òÿâÿúúþùöíö ãàçàí-
ìàã – ðÿüáÿòèíè ãàçàíìàã, ìåéëèíè, ìÿùÿá-
áÿòèíè îéàòìàã.
ÒßÂßÊÊÖË èñ. [ÿð.] äèí. Ùÿð øåéè Àëëàùà
áóðàõìà, îíäàí êþìÿê âÿ èìäàä ýþçëÿìÿ,
òàëåéÿ áåë áàüëàìà. Óñòà Çåéíàë ö÷öí éàøàéû-
øûí ìÿíàñû áèð òÿâÿêêöëäÿí èáàðÿòäèð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÒßÂßÊÊÖËÖ çÿðô [ÿð.] Áÿõòÿáÿõò, ìö-
âÿôôÿãèééÿòèíÿ öìèä åäÿðÿê, ðèñêÿ ýåäÿðÿê.
ÒßÂßÃÃÅ èñ. [ÿð.] Õàùèø, äèëÿê. Ñèçäÿí
òÿâÿããåì áóäóð êè... – [Èñêÿíäÿðáÿéîâ:] Ñèç-
334
ÒßÉÈÍ
äÿí áèð òÿâÿããåì âàðäûð. Ù.Íÿçÿðëè. Àòàñûíûí
òÿâÿããåñèíÿ ýþðÿ Àðçó ãûç þç éàçäûüû “Ýöíÿ-
øèí òöëóñó” ÿñÿðèíè çÿðèô áàðìàãëàðû èëÿ ïèà-
íîäà äèëÿ ýÿòèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Òÿâÿããå
åòìÿê – õàùèø åòìÿê. [Õÿäèúÿ:] Ñÿíäÿí [Íàç-
ëûäàí] òÿâÿããå åäèðÿì êè, áó ýöí íåúÿ îëñà
Éóñèôÿ äåéÿñÿí, ìÿíèì éàíûìà ýÿëñèí. Í.Íÿðè-
ìàíîâ. Áèð àõøàì éûüûíúàãäà Úÿôÿðãóëóäàí
òÿâÿããå åòäèëÿð êè, î äà äóðóá äàíûøñûí. Ãàí-
òÿìèð.
ÒßÂßÃÃÅ×È èñ. Áèð øåé õàùèø åòìÿê ö÷öí
áèðèíèí éàíûíà ýÿëÿí øÿõñ.
ÒßÂßËËÖÄ èñ. [ÿð.] Äîüóëìà, àíàäàí
îëìà, äöíéàéà ýÿëìÿ, äîüóì. Ùàúû Íÿñèð ..
îüëóíóí òÿâÿëëöäöíö øàäëûã åäèá, øÿùÿðèí ôÿãèð-
ôöãÿðàñûíà ïóë âÿ õþðÿê ïàéëàäû. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Òÿâÿëëöä òàðèõè ùå÷ áèð éåðäÿ ãåéä åäèëìèø
îëìàäûüûíäàí [Ðöñòÿìèí] éàøûíû äîüðó áèëÿí
éîõ èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Òÿâÿëëöä øÿùàäÿòíà-
ìÿñè (êàüûçû) – äîüóì êàüûçû, òÿâÿëëöäíàìÿ.
Ðåàëíè ìÿêòÿáèí áèðèíúè ñèíôèíÿ 11-12 éàøûí-
äàí éóõàðû øàýèðäëÿð ãÿáóë åäèëìÿéèðäè, áóíà
ýþðÿ äÿ éàø ýþñòÿðÿí òÿâÿëëöä øÿùàäÿòíàìÿñè
òÿëÿá îëóíóðäó. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÒßÂßËËÖÄÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿâÿëëöä âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] êþùí. Áèð øÿõñèí àíàäàí îëìà âàõòûíû
âÿ éåðèíè òÿñäèã åäÿí ðÿñìè ñÿíÿä; òÿâÿëëöä
(éàø) øÿùàäÿòíàìÿñè (êàüûçû). ..Áèð íå÷ÿ ýöí
áóíäàí ÿãäÿì øèðâàíëû Ùÿñÿí áÿé ßçèçáÿéîâ
ýåäèá Ìÿùÿììÿä Àüàíûí éàíûíà êè, þç îü-
ëóíà òÿâÿëëöäíàìÿ éàçäûðñûí. “Ìîë. Íÿñð.”
ÒßÉÈÍ èñ. [ÿð.] 1. Ìöÿééÿí åòìÿ, àéäûí-
ëàøäûðìà. Çåéíàë øàøûðäû. Íÿ [åäÿúÿéèíè] òÿ-
éèíäÿí àúèç êèìè èäè. Ñ.Ùöñåéí.
Òÿéèí åò-
ìÿê (åëÿìÿê) – 1) ìöÿééÿí åòìÿê, ìöÿé-
éÿíëÿøäèðìÿê, àéäûíëàøäûðìàã, ãÿðàðëàøäûð-
ìàã. Èíäè Ìèíàéÿéÿ ùÿð øåé àéäûíäû, Ìàùìóä
îíóíëà ýþðöø òÿéèí åäèðäè. Ì.Ùöñåéí; 2) ùÿð
ùàíñû áèð âÿçèôÿéÿ, èøÿ ãîéìàã, ìöÿééÿí èø,
âÿçèôÿ òàïøûðìàã. Èäàðÿìèçÿ éåíè ìöäèð òÿéèí
åòäèëÿð. – Ìöùÿíäèñ Ñóëòàíîâ èñÿ úàâàí îüëàíûí
äöëýÿðëèê ìÿùàðÿòèíè ýþðÿðÿê [Ôÿðìàíû] äöë-
ýÿð òÿéèí åòäè. ß.Ñàäûã.
2. ãðàì. Úöìëÿäÿ èñèìëÿ èôàäÿ îëóíàí öçâ-
ëÿðèí ÿëàìÿòèíè; (íåúÿëèéèíè) áèëäèðÿí âÿ “íåúÿ”,
“íÿ úöð”, “ùàíñû” ñóàëëàðûíäàí áèðèíÿ úàâàá
îëàí èêèíúèäÿðÿúÿëè úöìëÿ öçâö.
◊ Òÿéèíè-ìöãÿääÿðàò – þç ìöãÿääÿðàòûíû
þçö òÿéèí åòìÿ, þçö èñòÿäèéè êèìè ùÿëë åòìÿ.
ÒßÉÈÍÀÒ
ÒßÉÈÍÀÒ èñ. [ÿð. “òÿéèí” ñþç. úÿìè] Êóðñ,
ìÿêòÿá âÿ ñ. ãóðòàðìûø ìöòÿõÿññèñëÿðè ìöÿé-
éÿí éåðëÿðÿ èøÿ òÿéèí åòìÿ, ýþíäÿðìÿ.
ÒßÉÈÍÅÄÈÚÈ ñèô. Áèð øåéèí ÿñàñûíû òÿøêèë
åäÿí, øÿðòëÿíäèðÿí.
ÒßÉÈÍÍÀÌß èñ. [ÿð. òÿéèí âÿ ôàðñ. ...íàìÿ]
Áèð èøÿ, âÿçèôÿéÿ, éåðÿ òÿéèí îëóíìàã ùàããûí-
äà ñÿíÿä. Ñÿðèééÿ ýÿëèá ÷ûõìàäûñà äà, Ñàëàì
ýþçëÿìÿäè. Òÿéèííàìÿñèíè àëûá éåíè èø éåðèíÿ
éîëà äöøäö. Ìèð Úÿëàë. [Ôÿðèäÿ:] Ñèç éûüûøûá
ýåäèí, àíà, ìÿí òÿéèííàìÿìè àëûá èøÿ áàøëà-
éàúàüàì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒßÉÉÀÐß èñ. [ÿð.] Ìöùÿððèêè âÿ ùÿðÿêÿò
åòìÿéÿí ãàíàäëàðû îëàí ùàâàäàí àüûð ó÷óúó
àïàðàò. Ðåàêòèâ òÿééàðÿ. Ñÿðíèøèí òÿééàðÿñè.
Äþðäìîòîðëó òÿééàðÿ. Ùÿðáè òÿééàðÿ. – Êÿðèì
ýþéÿ òÿðÿô áîéëàíûð, áóëóäëàðäà äîëàíàí òÿé-
éàðÿëÿðÿ áàõûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÉÉÀÐß×È èñ. Òÿééàðÿ ñöðöúöñö; ïèëîò.
ÒßÉÉÀÐß×ÈËÈÊ èñ. 1. Òÿééàðÿ÷èíèí èøè,
ñÿíÿòè, òÿééàðÿ ñöðöúöëöéö; ïèëîòëóã. ßøðÿô
òÿééàðÿ÷èëèê îõóéàí éîëäàøëàðûíäàí èêèñèíè éà-
íûíà ñàëûá åâëÿðèíÿ ýÿòèðäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Òÿééàðÿ ñöðìÿéèí íÿçÿðèééÿ âÿ ïðàê-
òèêàñû; àåðîíàâèãàñèéà. Òÿééàðÿ÷èëèê íÿçÿðèé-
éÿñè.
ÒßÉÉÀÐßÃÀÉÛÐÀÍ ñèô. Òÿééàðÿ ãàéûð-
ìàãëà ìÿøüóë îëàí. Òÿééàðÿãàéûðàí çàâîä.
ÒßÉÉÀÐßÃÀÉÛÐÌÀ èñ. Òÿééàðÿ èñòåùñàëû
èëÿ ìÿøüóë îëìà, òÿééàðÿ ãàéûðìà ñàùÿñèíÿ
àèä îëìà. Òÿééàðÿãàéûðìà ñÿíàéåñè.
ÒßÉÉÀÐßÂÓÐÀÍ ñèô.: òÿééàðÿâóðàí òîï
ùÿðá. – ìÿðìè èëÿ äöøìÿí òÿééàðÿñèíè âóðìàã
ö÷öí õöñóñè òîï.
ÒßÇÀÄ èñ. [ÿð.] 1. Çèääèééÿò, ÿêñëèê. Âàõ-
òèëÿ áèð-áèðèíè àíëàìàìûø èêè àëÿì áöòöí òÿ-
çàäû èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Òåùðàí ãàáàðûã áèð òÿçàä è÷ÿðèñèíäÿ þç àäè
ùÿéàòûíû éàøàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ÿäÿá. èíú. Ìöÿééÿí áèð ôèêèð âÿ ùèññè äàùà
ãàáàðûã, úàíëû âÿ òÿñèðëè ýþñòÿðìÿê ö÷öí áèð-
áèðèíÿ çèää îëàí ùÿéàò ëþâùÿëÿðèíèí éàíàøû
âåðèëìÿñè.
ÒßÇÀÄËÛ ñèô. Çèääèééÿòëè, ÿêñ, áèð-áèðèíÿ
ÿêñ îëàí; áèð-áèðèíè èíêàð åäÿí. Òÿçàäëû äöøöí-
úÿëÿðëÿ [Ôèðèäóí] .. éàõûíëàøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÇÀÙÖÐ èñ. [ÿð.] Öçÿ ÷ûõìà, çàùèð îë-
ìà, þçöíö ýþñòÿðìÿ, þçöíö áöðóçÿ âåðìÿ;
èôàäÿ, òÿúÿññöì. [Âàãèô:] Èíñàí òÿáèÿòèíèí äÿ
ñîí òÿçàùöðö ñåâýèäèð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Òÿ-
ÒßÇßËßÍÌß
çàùöð åòìÿê – öçÿ ÷ûõìàã, çàùèð îëìàã, þçö-
íö áöðóçÿ âåðìÿê, þçöíö ýþñòÿðìÿê. ..Ñèéàñè
õàäèìëÿðèí ìÿòàíÿò âÿ èðàäÿñè äàùà áàðèç
øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒßÇß ñèô. [ôàðñ.] Éåíè. Àïòåêäÿí òÿçÿ äÿð-
ìàí ýÿòèðìèøäèëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ýöë-
éàç:] Êÿíäèìèçÿ õÿáÿð éàéûëûá êè, Áàêûäàí
ýÿëÿí âàð, Òóðøñó áàðÿñèíäÿ þçëÿðè äÿ òÿçÿ
ñþçëÿðäÿí äàíûøàúàãëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒßÇßÁßÉ èñ. Éåíèúÿ åâëÿíìèø, òÿçÿúÿ àèëÿ
ãóðìóø îüëàí.
ÒßÇßÁÈÍß ñèô. äàí. Þçöíÿ éåíèúÿ àèëÿ äö-
çÿëòìèø, åâ òèêìèø, åâ-åøèê äöçÿëòìèø, òÿçÿ
éåðäÿ éàøàìàüà áàøëàìûø. Òÿçÿáèíÿ àèëÿ. –
Áèç, íåúÿ äåéÿðëÿð, òÿçÿáèíÿéèê, éîëäàøëàð! Ñèç-
äÿí óììàüà ùàããûìûç âàð! Ìèð Úÿëàë.
ÒßÇßÚß 1. ñèô. Òÿçÿ, òÿïòÿçÿ. Òÿçÿúÿ ïàë-
òàð. Òÿçÿúÿ øåé.
2. çÿðô Éåíèúÿ, ëàï éàõûíäà. Õèéàð òÿçÿúÿ
÷ûõìûøäûð. Åâÿ òÿçÿúÿ ýÿëìèøäèì êè... – Ñàìèðÿ
îðòà ìÿêòÿáè áèòèðÿíäÿ îí éåääè éàøûíà òÿçÿúÿ
ýèðìèøäè. Ì.Ùöñåéí. Ýþðäö, îòëàð òÿçÿúÿ áàø
ãàëäûðûá úöúÿðèð; Èëê áàùàð äàü-äÿðÿéÿ éàì-
éàøûë õàë÷à ñÿðèð. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒßÇßÄßÍ çÿðô Éåíèäÿí, áèð äàùà, éåíÿ.
Òÿçÿäÿí áàøëàìàã. Òÿçÿäÿí èøÿ ýèðèøìÿê. Ñþçö
òÿçÿäÿí òÿêðàð åòìÿê. – [Ýöëöø:] Ìÿíÿ ãàëûð-
ñà, ëàï åâè äèáèíäÿí ñþêöá éåðÿ ãîéìàã âÿ òÿ-
çÿäÿí òèêìÿê ëàçûìäûð. Ú.Úàááàðëû. ..Àíà, îüóë,
ýÿëèí âÿ íÿâÿ òÿçÿäÿí âÿ ùÿìèøÿëèê áèðëÿøäèëÿð.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒßÇßÝßËÈÍ èñ. Éåíèúÿ ÿðÿ ýåòìèø, òÿçÿúÿ
àèëÿ ãóðìóø ãûç. Áåëÿ êè òÿçÿýÿëèí öñòö-áàøû
úûðûã, öçö ñàðàëìûø, çàâàëëû áèð øÿêëÿ ýèðÿí
ãóëëóã÷óéà äþíÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
ÒßÇßÊ èñ. Ãóðóäóëäóãäàí ñîíðà éàíàúàã
êèìè èøëÿäèëÿí ãàðàìàë ïåéèíè. Ãàðà äàìëàð
àääà-áóääà ñàëûíìûøäû, äàë òÿðÿôëÿðèíäÿ òÿçÿê
ãàëàãëàíìûøäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñàúûí àëòûíà
ãàëàíìûø òÿçÿê òöñòöëÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÇßËßÌß “Òÿçÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÇßËßÌßÊ á à õ éåíèëÿìÿê. Õóäàéàð
áÿé êàòäà îëàí êèìè ëàï äÿéèøèëäè. Ïàëòàðûíû
òÿçÿëÿéèá, õÿáÿð âåðäè êè, îíóí àäû Õóäàéàð
äåéèë, Õóäàéàð áÿéäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ùÿéàòäàêû ñèéàñè, èúòèìàè âÿ èãòèñàäè äÿéèøèê-
ëèêëÿð Ìèðçàüàíûí ÿñêè ðóùóíó òÿçÿëÿéÿ áèëìÿ-
ìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÒßÇßËßÍÌß “Òÿçÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
335
ÒßÇßËßÍÌßÊ
ÒßÇßËßÍÌßÊ á à õ éåíèëÿíìÿê. [Øàèð:]
Òÿçÿ àðçóëàðûì, òÿçÿ ñþçëÿðèì; Áó ýöí öðÿ-
éèìäÿ òÿçÿëÿíèáäèð. Í.Õÿçðè.
ÒßÇßËßØÄÈÐÌß “Òÿçÿëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒßÇßËßØÄÈÐÌßÊ á à õ éåíèëÿøäèðìÿê.
ÒßÇßËßØÌß “Òÿçÿëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒßÇßËßØÌßÊ á à õ éåíèëÿøìÿê.
ÒßÇßËÈÊ á à õ éåíèëèê. ..Áèëäèì êè, äîñòóì
áóðàäà éåíÿ áèð òÿçÿëèê éàðàòìàã èñòÿéèð. Ãàí-
òÿìèð.
ÒßÇßËÈÊÚß á à õ òÿçÿúÿ 2-úè ìÿíàäà.
ÒßÇßÍß èñ. Ìèçðàá (ñàç).
ÒßÇÈÌ èñ. [ÿð.] Áàø ÿéÿðÿê ñàëàì âåðìÿ;
áàø åíäèðìÿ.
Òÿçèì åòìÿê – 1) áàø ÿéÿðÿê
ñàëàì âåðìÿê, áàø åíäèðìÿê. Åë÷è øàùà òÿçèì
åäèá, ÷ûõûá ýåòäè. (Íàüûë). Âàãèôëÿ Ìèðçÿ ßëè-
ìÿììÿä õàëãà òÿçèì åäÿ-åäÿ éóõàðû áàøà
êå÷èá, ýþñòÿðèëÿí éåðäÿ ÿéëÿøäèëÿð. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè; 2) ùÿðá. ôàðàüàò âÿçèééÿòèíäÿ ñàü ÿëèíèí
áàðìàãëàðûíû áèðëÿøäèðèá ýèúýàùûíà àïàðìàãëà
ÿñýÿðè ñàëàì âåðìÿê. Íþâáÿò÷è òÿçèì åäÿðÿê
óçàãëàøäû. Ì.Ùöñåéí. [Ìèäùÿò] ãàí-òÿðÿ áàòà-
áàòà àåðîäðîìà ýÿëäè. Êîìàíäàíà òÿçèì åëÿ-
äè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒßÇÈÉß á à õ éàñ 1-úè ìÿíàäà. Àòàñûíûí
äÿôí âÿ òÿçèéÿñè Íóðÿääèíÿ éóõó êèìè ýÿëèðäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Áÿëêÿ Çöëåéõàíûí áàøû ÿðèíèí
òÿçèéÿñèíÿ ãàðûøäûüû ö÷öí áó èøèí äàëûíà äöøÿí
îëìàäû. ß.Âÿëèéåâ.
Òÿçèéÿ ñàõëàìàã –
á à õ éàñ ñàõëàìàã (“éàñ”äà). Åë àäÿòèëÿ ö÷
ýöí .. òÿçèéÿ ñàõëàéûá, ö÷öíúö ýöí ßêáÿðè
ýÿòèðèá, àòàñûíûí äöêàíûíû à÷ûá ÿéëÿøäèðäèëÿð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Øàùíèñÿ õàíûì Âàãèôÿ:]
Êÿðèì õàíà, äåéÿñÿí, òÿçèéÿ ñàõëàìàã èñòÿ-
éèðñèíèç? ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒßÇÈÉßÄÀÐ ñèô. [ÿð. òÿçèéÿ âÿ ôàðñ. ...äàð]
êþùí. Éàñëû, òÿçèéÿëè. [Êàçûì Âàãèôÿ:] Äåìÿ
áó øÿùÿðäÿ àäàìû þëÿíèí ïàïàüûíà ïàë÷ûã ñöð-
òÿðìèøëÿð êè, òÿçèéÿäàð îëäóüó áèëèíñèí. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÒßÇÈÉßËÈ á à õ éàñëû 1-úè ìÿíàäà.
ÒßÇÊÈÐß èñ. [ÿð.] Ýþðêÿìëè øÿõñèééÿò-
ëÿðèí, õöñóñÿí øàèð, ðÿññàì âÿ á.-íûí ùÿéàòû
ùàããûíäà ãåéäëÿð âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð
âåðèëÿí ÿñÿð. Ëöòôÿëè áÿé Àçÿð Áåãäåëèíèí
“Àòÿøýÿäÿ” òÿçêèðÿñè.
ÒßÇÊÈÐß×È èñ. Òÿçêèðÿ éàçàí àäàì, òÿç-
êèðÿ ìöÿëëèôè.
336
ÒÛÕÀÚ
ÒßÇÌßÊ ô. ìÿù. Ùöðêìÿê, ùöðêöá ãà÷-
ìàã.
ÒßÇÌÈÍÀÒ èñ. [ÿð. “òÿçìèí” ñþç úÿìè]
Ìÿüëóá äþâëÿòèí ãàëèá äþâëÿòÿ âåðìÿëè îëäó-
üó ïóë; êîíòðèáóñèéà. // Äöøìÿíèí èøüàë åòäèéè
ÿðàçèíèí ÿùàëèñèíäÿí àëäûüû ïóë, ÿðçàã âÿ ñ.
ÒßÇÂÈÚ èñ. [ÿð.] ßðÿ âåðìÿ.
ÒßÇÂÈÐ èñ. [ÿð.] 1. Ñàõòàëàøäûðìà.
2. êþùí. Ùèéëÿáàçëûã.
ÒßÇÉÈà èñ. [ÿð.] 1. Þç àüûðëûüû èëÿ áàñìà,
ñûõìà; áàñãû. Ãàðûí òÿçéèãè àëòûíäà áóäàãëàð
ñûíäû. // Ãàçëàðûí âÿ ìàéåëÿðèí åëàñòèêëèê äÿ-
ðÿúÿñè. Áóõàðûí òÿçéèãè. Àòìîñôåð òÿçéèãè.
2. Çîðàêû òÿñèð, ìÿúáóð åòìÿ; áàñãû. Çÿèô
èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðÿ èãòèñàäè òÿçéèã.
ÒßÇÉÈÍ èñ. [ÿð.] Áÿçÿê-äöçÿê âåðìÿ, áÿ-
çÿíäèðìÿ.
ÒÔÓ òÿãë. 1. Òöïöðÿðêÿí ÷ûõàðûëàí ñÿñ.
ßúíÿáè .. òôó äåéÿðÿê, ýþçëÿðèíè îâóøäóðìàüà
áàøëàäû. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
2. Äàíûøàíûí áèð øåéÿ âÿ éà øÿõñÿ ãàðøû íèô-
ðÿòèíè âÿ éà áèð øåéäÿí âÿ éà øÿõñäÿí ÿñÿáè-
ëÿøäèéèíè, ùèääÿòëÿíäèéèíè èôàäÿ åòìÿê ö÷öí
èøëÿäèëèð. Òôó ñÿíÿ! Òôó, áó íÿ áèàáûð÷ûëûãäûð!
– [Ãóðáàí:] Òôó ñèçèí êèìè èíñàôñûç àäàìëàðà!
À.Øàèã.
ÒÛÜ èñ. Áþéöê ãàëàã, éûüûí. Êÿðáÿëàéû Ùà-
òÿìõàí ÿëèíäÿêè êöðÿéè áóüäà òûüûíà âóðóá,
àüà äÿðâèøÿ òÿðÿô éåðèäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Äàü ÿòÿê-
ëÿðèíäÿ èñÿ ùÿëÿ äÿ ñîéóãëàð äàâàì åäèð, ãóçåé-
ëÿðäÿêè ãàð òûüëàðû ýþìýþé ýþéÿðèðäè. Á.Áàé-
ðàìîâ.
Òûü âóðìàã – ãàëàã âóðìàã, ãàëàã-
ëàìàã, òàé âóðìàã. Éóñèô ýöëÿ-ýöëÿ èçàù åëÿäè:
– Ãàðäàí èíäè ÷îõëó éûüûá òûü âóðàúàüûã.
Á.Áàéðàìîâ.
ÒÛÜËÀÌÀ “Òûüëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÜËÀÌÀÃ äàí. Òûü âóðìàã, ãàëàãëàìàã.
Ñàìàíû òûüëàìàã. Áóüäàíû òûüëàìàã.
ÒÛÜËÀÍÌÛØ ô.èñ. Òûü âóðóëìóø, ãàëàãëàí-
ìûø. Áóäóð ..òàéàëàðëà äîëó õûðìàí, ñîâóðóã,
òûüëàíìûø êÿùðÿáà áóüäà! Ìèð Úÿëàë.
ÒÛÕ èñ. 1. Óúó èòè áàëûã ñöìöéö. Áàëûüûí ÿòèíè
òûõûíäàí àéûðìàã.
2. Èòèóúëó òèëèøêÿ, òèêàí âÿ ñ. ßëèìÿ òûõ áàòûá.
ÒÛÕÀÚ èñ. 1. Øöøÿ âÿ ñ. áó êèìè áîüàçëû ãàá-
ëàðûí àüçûíû âÿ éà ìöõòÿëèô úèùàçëàðûí äåøèê-
ëÿðèíè ãàïàìàã ö÷öí äàèðÿâè ìàíòàð âÿ éà
áàøãà øåé; ïðîáêà. [Ìóñà êèøè:] ïàð÷àäàí
òèêèëìèø âÿ íàçèê èïëÿ êóçÿíèí ãóëïóíà
ÒÛÕÀÚ×ÛÕÀÐÄÀÍ
áàüëàíìûø òûõàúû à÷äû. Ì.Èáðàùèìîâ. Òûõàú
ñû÷ðàéûá ãàïûéà äÿéäè, êîíéàê éåðÿ ÷èëÿíäè.
È.Ùöñåéíîâ.
2. ìÿú. Íîðìàë ùÿðÿêÿòÿ, àõûíà ìàíå îëàí
øåéëÿðèí òîïëóñó; ïðîáêà. Ìàøûíëàðäàí êö÷ÿäÿ
òûõàú ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè.
3. Íåôò ãóéóëàðûíäà áîðóíóí è÷èíÿ éûüûëàí
âÿ íàñîñóí íîðìàë èøëÿìÿñèíÿ ìàíå îëàí ïà-
ðàôèí âÿ ñ. ãàòû. Áîðóíó äÿéèøìÿê ëàçûìäûð, –
äåéÿ ãîúà óñòà, íÿùàéÿò ãàìÿòèíè äöçÿëòäè: –
Éîõñà éåíÿ òûõàú áàüëàéàúàã. É.ßçèìçàäÿ.
×ûõìàëûäûð ãóéóäàí; Òûõàú òóòìóø áîðóëàð.
ß.ßëèáÿéëè.
ÒÛÕÀÚ×ÛÕÀÐÄÀÍ èñ. Øöøÿíèí òûõàúûíû ÷û-
õàðìàã ö÷öí éèâëè îõó âÿ äÿñòÿñè îëàí àëÿò;
ïðîáêàà÷àí. Áó çîðáà áû÷àüûí ö÷-äþðä òèéÿñè,
ãàé÷ûñû, äûðíàãòóòàíû, êîíñåðâà÷àíû, âèíòáó-
ðàíû, òûõàú÷ûõàðäàíû âàðäû. Ì.Ùöñåéí.
ÒÛÕÀÚËÀÌÀ “Òûõàúëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÀÚËÀÌÀÃ ô. Òûõàú òûõàìàã, øöøÿ âÿ
ñ.-íèí àüçûíû òûõàúëà áàüëàìàã; ïðîáêàëàìàã.
ÒÛÕÀÚËÛ ñèô. Àüçû òûõàúëà áàüëàíìûø, òû-
õàúû îëàí; ïðîáêàëû. Àüçû òûõàúëû ëèòðëèê øöøÿíè
ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíà ãîéäó. Ìèð Úÿëàë.
ÒÛÕÀÌÀ “Òûõàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÀÌÀÃ ô. 1. Ýöúëÿ ñûüûøäûðìàã, éåðëÿø-
äèðìÿê; ñîõìàã, äöðòìÿê. Ñåðäéóê.. ÿñýèíè
[Òÿâÿêêöëöí] àüçûíà òûõàäû.. ß.ßáöëùÿñÿí.
// Äÿëèéè, äåøèéè, áèð øåéèí àðàëàðûíû ÿñýè âÿ ñ.
øåéëÿ òóòìàã, ãàïàìàã. [Íèéàç] áèð ýöí
ñÿùÿðäÿí-àõøàìà êèìè òþâëÿ ãàïûñûíûí áöòöí
èøûã ýÿëÿí éåðëÿðèíÿ êþùíÿ âÿ úûð-úûíäûð òûõàäû.
ß.Âÿëèéåâ.
2. Éîëóíó êÿñìÿê, ãàïàìàã. [Øàìèëèí] íÿ-
ôÿñèíè àüûð áèð øåé òûõàìûø, ýþçëÿðè äóìàíëàí-
ìûøäû. À.Øàèã.
◊ Ãóëàüûíà ïàìáûã òûõàìàã – á à õ ãóëàã.
ÒÛÕÀÍÌÀ “Òûõàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÀÍÌÀÃ 1. ìÿúù. Íÿôÿñ àëà áèëìÿìÿê,
íÿôÿñè êÿñèëìÿê, íÿôÿñè òóòóëìàã. [Ãóðáàí:]
Àøàüûéà ýåòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð, íåôòèí ãîõóñóí-
äàí íÿôÿñ òûõàíûð. À.Øàèã. Àüàéàð áîüàçû òû-
õàíìûø êèìè ñóñäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ô. Éàïûøàí, þçëö, ãÿëèç, ãàòû áèð øåéèí è÷èíÿ
áàòìàã. [Àòàêèøè:] Áèð éåðäÿ õûðòäÿéÿäÿê òû-
õàíäûã [ïàë÷ûüà]. Ú.Úàááàðëû.
3. ô. Äàð, äàðûñãàë áèð éåðäÿ éåðëÿøìÿê. Ãî-
íàãëàð Ñÿôÿðèí õàòèðè ö÷öí áó äàð, ÷óáóã îòà-
üà òûõàíûá ãàëìûøäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Íîôÿë
ÒÛÃÃÛËÄÀÒÌÀÃ
àòëûëàðà:] Îðàäà äöøìÿíèí ñàü úèíàùû òàð-ìàð
îëäó. Ñèç èñÿ ãîéóí êèìè áóðà òûõàíûáñûíûç!
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÛÕÛËÛ ñèô. Ýöúëÿ áàñûëìûø, ýöúëÿ éåðëÿø-
äèðèëìèø. Éóí òûõûëû êèñÿ.
ÒÛÕÛËÌÀ “Òûõûëìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÛËÌÀÃ ìÿúù. Ýöúëÿ éåðëÿøäèðèëìÿê,
ñîõóëìàã, áàñûëìàã, êå÷èðèëìÿê, ñîõóøäóðóë-
ìàã. Ïàëòàðëàð ÷àìàäàíà òûõûëäû.
ÒÛÕÛÌÀ “Òûõûìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÛÌÀÃ á à õ òûõàìàã. Éîðüàí-äþøÿéè
ìÿôðÿøÿ òûõûìàã.
ÒÛÕÛØÄÛÐÌÀ “Òûõûøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÛØÄÛÐÌÀÃ á à õ òûõûìàã.
ÒÛÕËÀÍÌÀ “Òûõëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕËÀÍÌÀÃ ô. Áàëàúà áàëûãëàðäà òûõ ÿìÿëÿ
ýÿëìÿê.
ÒÛÕËÛ ñèô. Òûõû îëàí. Òûõëû áàëûã.
ÒÛÕÌÀ “Òûõìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÌÀÃ ô. äàí. (Àúýþçëöêëÿ) éåìÿê. Ýåò-
äèì, î àðñûçà äåéèì êè, ýÿëñèí; Òûõñûí çÿùðè-
ìàðäàí, ãàðíû êþêÿëñèí. Ù.Ê.Ñàíûëû. [Âåéñ:]
Áèç èøëÿìèøèê áó âàõòà êèìè [äþâëÿòëèëÿð] òûõûá-
ëàð, ãîé èíäè îíëàð èøëÿñèíëÿð, áèç éåéÿê! ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÒÛÕÍÀØÄÛÐÌÀ “Òûõíàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÍÀØÄÛÐÌÀÃ ô. äàí. 1. Çîðëà òûõûìàã,
ñîõìàã, ñîõóøäóðìàã.
2. Á à õ òûõìàã.
ÒÛÕÍÀØÌÀ “Òûõíàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÕÍÀØÌÀÃ ãàðø. Ýöúëÿ áèð éåðÿ ýèðìÿê,
ñîõóëìàã, ñîõóëóøìàã, ñûõûøìàã (÷îõëàðû ùàã-
ãûíäà). Àðõàäàí ÷àïûá ýÿëÿí äÿñòÿ àòëàðûí úè-
ëîâóíó ÷ÿêèá, äàð êå÷èäÿ òûõíàøûð. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû.
ÒÛÕÑÛÇ ñèô. Òûõû îëìàéàí.
◊ Òûõñûç áàëûã ìÿú. – ùå÷ êÿñëÿ èøè îëìàéàí,
ùå÷ êÿñÿ íÿ éàõøûëûüû, íÿ äÿ ïèñëèéè êå÷ÿí àäàì
ùàããûíäà. Òûõñûç áàëûüûí áèðèäèð.
ÒÛÃÃ òÿãë. Éóõàðûäàí äöøÿí âÿ éà áèð øåéÿ
äÿéÿí áÿðê áèð øåéèí ÷ûõàðäûüû ñÿñ (áÿçÿí
òÿêðàð åäèëÿðÿê èøëÿäèëèð).
ÒÛÃÃÛËÄÀÌÀ “Òûããûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÃÃÛËÄÀÌÀÃ ô. Òûãã (òûã-òûã) ñÿñè ÷ûõàð-
ìàã, òûã-òûã åëÿìÿê. Êöëÿêäÿí ãàïû òûããûëäàäû.
ÒÛÃÃÛËÄÀÒÌÀ “Òûããûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÃÃÛËÄÀÒÌÀÃ ô. Éàâàøúà òàããûëäàòìàã,
òûã-òûã åòìÿê. ×èíýèç ýöëöø âÿçèééÿòèíäÿêè
337
ÒÛÃÃÛËÒÛ
ñèìàñûíû úèääèëÿøäèðÿðÿê ìàñàíû òûããûëäàòäû..
×ÿìÿíçÿìèíëè. Êîðèäîðäà ãàïû àüçûíäà äà-
éàíàí Ðöõñàðÿ øÿùàäÿò áàðìàüûíû ãàòëàéà-
ðàã ö÷ äÿôÿ ãàïûíû òûããûëäàòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÛÃÃÛËÒÛ èñ. Òûãã (òûã-òûã) ñÿñè. Ñàéàä Ïÿðè
òûããûëòû åøèäèá ãàðàáàøû Àüúàãûçû äöðòìÿëÿäè.
“ßìðàù”. À êèøè, áèëìèðÿì ýåúÿíèí íÿ âàõòû èäè,
éóõóäà ãóëàüûìà áèð òûããûëòû ýÿëäè. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
ÒÛÃ-ÒÛÃ 1. Á à õ òûãã.
2. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Òûã-òûã åäÿðÿê, òûããûë-
äàéà-òûããûëäàéà. Ñààò êöíúäÿ òûã-òûã þòöð;
Äÿãèãÿëÿð êå÷èá ýåäèð. Ì.Äèëáàçè.
ÒÛÍÚÛÕÌÀ “Òûíúûõìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÍÚÛÕÌÀÃ ô. ìÿù. ×ÿòèíëèêëÿ íÿôÿñ àë-
ìàã, íÿôÿñè òÿíý îëìàã. Ãûçäûðìàäàí òûí-
úûõìàã. – Èñòèäÿí öðÿêëÿðè òûíúûõàíëàð (ô.ñèô.)
äà äèâàðëàðà äàëáàäàë òöïöðöá úàíëàðûíû ðà-
ùàò åäèðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [ßñýÿðèí] íÿôÿñè
òûíúûõäû, àðòûã äàéàíà áèëìÿéèá, Êîñà èëÿ äà-
íûøìàüà ýèðèøìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÛÍ-ÒÛÍ ñèô. âÿ çÿðô Áÿçè ñÿñëÿðè áóðóíäà
äåìÿêäÿí èáàðÿò òÿëÿôôöç òÿðçè, áóðíóíäà äà-
íûøìà. Òûí-òûí äàíûøìàã. – Ìÿí äÿ äåäèì,
àììà èíäè ñþçÿ ãóëàã àñàí ùàíû? – äåéÿ òûí-
òûí Ãàéòàðàí áóðíóíäà úàâàá âåðèðäè. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÒÛÏÏÛËÄÀÌÀ “Òûïïûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÏÏÛËÄÀÌÀÃ ô. Òûïïûëòû (òûï-òûï) ñÿñè ÷û-
õàðìàã. // Òûï-òûï åòìÿê, äþéöíìÿê, ÷ûðïûí-
ìàã (öðÿê ùàããûíäà). Áàü éèéÿñèíèí ãîðõó-
ñóíäàí öðÿéè òûïïûëäàéàí (ô.ñèô.) õàì áöëáöë
áåëÿ îõóéàð. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÒÛÏÏÛËÒÛ èñ. Òûïï (òûï-òûï) ñÿñè. Òûïïûëòû
åøèòìÿê.
ÒÛÏ-ÒÛÏ 1. òÿãë. á à õ òûïïûëòû.
2. çÿðô Òûïïûëòû èëÿ.
Öðÿéè òûï-òûï äþéöí-
ìÿê – ãîðõóäàí, ùÿéÿúàíäàí, ñåâèíúäÿí âÿ ñ.
ñÿáÿáäÿí öðÿéè áÿðê äþéöíìÿê, ÷ûðïûíìàã.
[Òåëëè:] [Ýÿëèíè] îòàüà àïàðûá ýÿðäÿê äàëûíäà
îòóðäóðëàð, öðÿéèí òûï-òûï äþéöíÿ-äþéöíÿ ýþç-
ëÿéèðñÿí. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒÛÐÛËÄÀÌÀ “Òûðûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÐÛËÄÀÌÀÃ ô. Òûðûëòû ñÿñè ÷ûõàðìàã. Ìî-
òîð òûðûëäàäû.
ÒÛÐÛËÒÛ èñ. Òûð-òûð ñÿñè. Ùÿéÿòäÿ åøèäèëÿí
ìîòîð òûðûëòûñû Ãîøãàðûí ÿçàáëû äöøöíúÿëÿðèíè
éàðûäà ãûðäû. È.Ùöñåéíîâ.
338
ÒÈÁÁ
ÒÛÐÒÛË èñ. 1. çîîë. Áèð íå÷ÿ úöòàéàãëû ãóð-
äàáÿíçÿð áÿäÿíè îëàí êÿïÿíÿê ñöðôÿñè. Êÿ-
ïÿíÿê òûðòûëû.
2. Éîëäàêû ìàíåÿëÿðè êå÷ìÿ ãàáèëèééÿòèíè
àðòûðìàã ö÷öí ìàøûíäà, òðàêòîðäà, òàíêäà,
åêñêàâàòîðäà âÿ ñ.-äÿ òÿêÿðè ÿâÿç åäÿí åíëè
çÿíúèð. Åêñêàâàòîðóí (òðàêòîðóí) òûðòûëû.
ÒÛÐÒÛËËÛ ñèô. Òûðòûëû îëàí, òûðòûëëà ùÿðÿêÿò
åäÿí. Òûðòûëëû òðàêòîð.
ÒÛÑÁÀÜÀ èñ. çîîë. Áÿäÿíè ñöìöê ãûíëà þð-
òöëö, ãûñà àéàãëàðû èëÿ ÷îõ éàâàø ùÿðÿêÿò åäÿí,
àéàãëàðûíû âÿ áàøûíû ãûíûí è÷èíäÿ ýèçëÿäÿí ñö-
ðöíÿí ùåéâàí. Ãóðó òûñáàüàñû. Äÿíèç òûñáàüàñû.
Áàòàãëûã òûñáàüàñû. – Áèð èëàí, áèð äÿâÿ, áèð äÿ
òûñáàüà; Éîëäàø îëìóøäóëàð áóíëàð ñàáèãà.
Ã.Çàêèð. Áèðäÿí ìàðàëûí ñàü òÿðÿôèíäÿí, áóëà-
íûã ñóëàð àðàñûíäàí áèð òûñáàüà áàøûíû ÷ûõàðûá
îíó ñàëàìëàäû. Ì.Ùöñåéí.
◊ Òûñáàüà êèìè – ÷îõ éàâàø, ÷îõ àüûð.
Ïàðîâîç òûñáàüà êèìè àüûð-àüûð ýåäèðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Òûñáàüà êèìè áàøûíû ãûíûíà
÷ÿêìÿê – 1) èúòèìàè èøëÿðäÿí êÿíàðà ÷ÿêèëèá
þç õöñóñè èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàã; 2) þç åâèí-
äÿ îòóðóá ùå÷ áèð éåðÿ ýåòìÿìÿê, åâäÿí áà-
éûðà ÷ûõìàìàã. Úàìààòû òàëàìàüà àäÿò åòìèø
õàèíëÿð òûñáàüà êèìè áàøûíû ãûíûíà ÷ÿêèá äûøàðû
÷ûõìàüà úöðÿò åòìèðäè(ëÿð). Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Òûñáàüà ãûíûíäàí ÷ûõûá, (þç) ãûíûíû áÿéÿí-
ìèð – áþéöéöá, áîéà-áàøà ÷àòäûüû àèëÿíè,
ìöùèòè, êîëëåêòèâè, éåðè áÿéÿíìÿéÿí àäàì
ùàããûíäà. [Èìðàí êèøè:] Áÿëêÿ òûñáàüà ãûíûíäàí
÷ûõûá, ãûíûíû áÿéÿíìèð, ùÿ? Ì.Ùöñåéí. Òûñ-
áàüà ñöðÿòè (éåðèøè, ýåäèøè) – ÷îõ éàâàø, ÷îõ
êè÷èê ñöðÿò, ÷îõ àüûð éåðèø. Òûñáàüà ñöðÿòè èëÿ
ýåòìÿê. – [Ðöñòÿì êèøè:] Òûñáàüà éåðèøè èëÿ ýå-
äÿí áèð êîëõîçó èêè-ö÷ èëÿ î ùöíäöðëöéÿ ãàë-
õûçìàã ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÛÑÛËÄÀÌÀ “Òûñûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÛÑÛËÄÀÌÀà ô. ×îõ éåìÿêäÿí íÿôÿñè
÷ÿòèíëÿøÿðÿê ôûøûëòûëû ñÿñ ÷ûõàðìàã. Ãàðû éàç
þêöçö êèìè î ãÿäÿð éåìèøäè êè, òûñ-òûñ òûñûëäà-
éûðäû. (Íàüûë).
ÒÛÑÌÀÃ ô. Èíúèìÿê, êöñìÿê, íàðàçû ãàë-
ìàã.
ÒÈÀÌÈÍ èñ. Á1 âèòàìèíè.
ÒÈÁÁ èñ. [ÿð.] 1. Õÿñòÿëèêëÿð, îíëàðûí ìöàëè-
úÿñè âÿ ãàðøûñûíû àëìàã ùàããûíäàêû åëìëÿðèí
ìÿúìóñó. Àéíàäàí áåø-àëòû éàø áþéöê îëàí
ÒÈÁÁÈ
ãàðäàøû òèáá èíñòèòóòóíäà äîñåíò èäè. È.ßôÿí-
äèéåâ.
Òèáá áàúûñû (ãàðäàøû) – ìöàëèúÿ
ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ îðòà òÿùñèëëè òèáá èø÷èñè.
2. Á à õ ñÿùèééÿ. Òèáá èø÷èëÿðè ùÿìêàðëàð
èòòèôàãû. – [Ñåâèíú Ãà÷àéà:] Äóðìàéûí, òåç òèáá
ìÿíòÿãÿñèíÿ àïàðûí. Ç.Õÿëèë.
ÒÈÁÁÈ ñèô. [ÿð.] Òèáëÿ, òÿáàáÿòëÿ, ìöàëèúÿ èøè
èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí, òÿáàáÿòÿ àèä îëàí. Òèááè
éàðäûì. Òèááè ìöàéèíÿ. – Ðöõñàðÿ áÿçÿí øÿ-
ùÿðÿ ýåòìÿê, èøÿ äöçÿëìÿê, ñîíðà äà àëè òèááè
òÿùñèë àëìàã ãÿðàðûíà ýÿëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Òÿáàáÿòäÿ èøëÿäèëÿí, ìöàëèúÿ ÿùÿìèééÿòè
îëàí. Òèááè éàüëàð. – Òèááè ñàáóíëàð éàü òóð-
øóëàðûíûí ìåòàë äóçëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ð.ßëè-
éåâ.
ÒÈÚÀÐßÒ èñ. [ÿð.] Ìàë àëûá-ñàòìà, ýåíèø
ìèãéàñäà àëâåð, àëüû-ñàòãû. Õàðèúè òèúàðÿò. Õö-
ñóñè òèúàðÿò. Òèúàðÿò ÿëàãÿñè. – [Ùÿìçÿíèí] áþ-
éöê ïëàíëàðû âàðäû, òèúàðÿòèíè Òèôëèñ âÿ Áàòóì
òÿðèãè èëÿ Èñòàíáóëà, îðàäàí äà î éàíà éåðèòìÿê
èñòÿéèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÈÚÀÐßÒ×È èñ. Òàúèð. Íåìÿòóëëàéåâ èëëÿð
óçóíó áèð ìàùèð òèúàðÿò÷è êèìè áó èøëÿ éàøàðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÈÚÀÐßÒÕÀÍÀ èñ. [ÿð. òèúàðÿò âÿ ôàðñ.
...õàíÿ] Òèúàðÿò åâè, òèúàðÿò ìöÿññèñÿñè, òèúà-
ðÿò êîíòîðó. Òöðêöñòàíäà [Ñÿðäàðîâóí] òèúà-
ðÿòè, ùÿð øÿùÿðäÿ ìöëêö, êàðâàíñàðàñû, òèúàðÿò-
õàíàñûíûí øþáÿëÿðè âàð èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Éàøëû êèøè:] Ùàúû Ðàìàçàí àäëû áèð òàúèðèí
òèúàðÿòõàíàñûíäà àéäà îòóç ìàíàò ìààøëà ãóë-
ëóã åäèðäèì. Ñ.Ùöñåéí.
ÒÈÔÀÃ èñ. [ÿð.] 1. Àèëÿ îúàüû, äóäìàí, éóðä.
ß.Ùàãâåðäèéåâèí “Äàüûëàí òèôàã” äðàìàñû.
– [Éàøëû êèøè:] Áèçèì ÿââÿëêè èëëÿðäÿêè òèôàãû-
ìûçäàí áèð ÿñÿð ãàëìàéûá, òàìàìèëÿ äàüûë-
ìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
Òèôàãû äàüûëìàã – àñóäÿ,
ôèðàâàí ùÿéàòû ïîçóëìàã, äóäìàíû äàüûëìàã.
[Ñóðõàé:] Î êèìäè åëÿ òèôàãû äàüûëàí? Ñ.Ðÿù-
ìàí. Òèôàãûí äàüûëñûí! – ãàðüûø ìÿãàìûíäà
èøëÿäèëèð.
ÒÈÔÈË èñ. [ÿð.] Óøàã. [Êàçûì Àëëàùãóëóéà:]
..Áàøûíû àøàüû ñàë, êÿñáêàðëûüûíà ãóðøàí, áó
òèôèëëÿðè ñàõëà. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ×îõ àíàëàð
áó èêè òèôèëèí òÿðáèéÿñèíÿ ùÿñðÿò ÷ÿêèðäèëÿð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // ìÿú. Àúèç, éàçûã, çàâàëëû.
[Ñàëìàí áÿé:] Áÿñ î áè÷àðÿ òèôèëëÿð íåúÿ îëà-
úàãëàð? Í.Âÿçèðîâ. [Ãîúà Áàéðàìà:] Î ãûç
ÒÈÊÀÍ
õåéëàüûäûð, ýöíàùû âàðìû? Òèôèë áèð èíñàíû
âóðìàã îëàðìû? Ì.Ìöøôèã.
ÒÈÔÈËÚÈÉßÇ îõø. Éàçûã, ôàüûð, àúèç (óøàã).
[Áþéöêõàíûì Àüàúàâàäà:] Òèôèëúèéÿçèìè î
ìÿêòÿáÿ ãîéà áèëìÿðÿì êè, Áàëÿëèíèí óøàãëàðû
ýöíäÿ òÿïÿñèíÿ äþéñöíëÿð.. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÈÔÈËËÈÊ èñ. Óøàãëûã.
ÒÈÔÒÈÊ èñ. 1. Ãîéóíóí, êå÷èíèí, äÿâÿíèí
áàùàðäà ãûðõûëàí çÿðèô âÿ éóìøàã éóíó. Éóíó,
òöêö âÿ òèôòèéè ãîéóíäàí, êå÷èäÿí, äÿâÿäÿí,
àòäàí, èíÿêäÿí âÿ ñ. ùåéâàíëàðäàí àëûðëàð.
“ßìòÿÿøöíàñëûã”. // Ùÿìèí éóíäàí òîõóí-
ìóø. Úàìàë ÿìè ñÿëèãÿ èëÿ .. ö÷ úöò éóí, áèð
úöò òèôòèê ÿëúÿê, áåø úöò éóí úîðàá, áèð éóí
áàøëûã, äþðä äÿíÿ ÿë äÿñìàëû éåøèéÿ ãàáëàäû.
ß.Âÿëèéåâ. Ñîë òÿðÿôäÿêè àü, áÿçÿêëè óøàã [÷àð-
ïàéûñûíûí] òîðó úûðûëäàäû, öñòöíäÿêè òèôòèê àäéàë
òÿðïÿíäè. Ìèð Úÿëàë.
2. ßë ñèëìÿê ö÷öí èï, ëèô òîïàñû. ßçèç ÷ÿêèúè
ýÿòèðäè âÿ ÿëëÿðèíè óúó úèáèíäÿí áàéûðà ÷ûõûá
ñàëëàíìûø éóìøàã, ÷èðêëè òèôòèêëÿ ñèëäè. Ã.Èëêèí.
ÒÈÔÒÈÊËßÍÌß “Òèôòèêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈÔÒÈÊËßÍÌßÊ ô. Èïëèêëÿðè, òåëëÿðè áèð-
áèðèíäÿí àéðûëìàã, ñþêöëìÿê, òèôòèê-òèôòèê îë-
ìàã, äèäèëìÿê. Áó ïàð÷à ÷îõ òåç òèôòèêëÿíèð.
– Ñöíè èïÿê òÿáèè èïÿéÿ íèñáÿòÿí ãàáà, ÷îõ
ïàðëàã, ãîõóëó, òåç òèôòèêëÿíÿí (ô.èñ.) âÿ äàâàì-
ñûç îëóð, àíúàã óúóç ãèéìÿòëèäèð. “ßìòÿÿøö-
íàñëûã”.
ÒÈÔÒÈÊËÈ ñèô. Òèôòèéè îëàí, õîâëó. [Íÿðè-
ìàí] òèôòèêëè àü ìÿùðÿáà èëÿ áÿðê-áÿðê ãóðó-
ëàíäûãäàí ñîíðà ñòóëäà ÿéëÿøäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÈÜ èñ. [ôàðñ.] 1. êëàñ. Ãûëûíú. // Îáðàçëû òÿø-
áåùëÿðäÿ. Ãÿìçÿ òèüèí ÷ÿêäè, ÷àëäû úàíûìû;
Áèð úÿëëàäà äþíäö, àëäû úàíûìû. Ì.Ï.Âàãèô.
×ÿê òèüèíè, ýÿð âàð èñÿ ýöíàùûì; Þëäöð, ýÿðäÿí
ìÿíèì, èõòèéàð ñÿíèí. Ã.Çàêèð.
ÒÈÊ [ùîëë. òéê, èíý. òèúê] Äþøÿêöçö, ÷åõîë
âÿ ñ. òèêìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí ìèëÿìèë ãàëûí ïàð÷à.
ÒÈÊÀÍ èñ. 1. Äÿâÿòèêàíûíûí, ãûçûëýöëöí âÿ
áÿçè áàøãà áèòêèëÿðèí èéíÿ êèìè èòèóúëó ùèññÿñè.
Àéàüûíà òèêàí áàòìàã. Íàð àüàúûíûí òèêàíû.
– Åâè ñöïöðÿíäÿ ñöïöðýÿíèí òèêàíû.. äöøöá ôÿð-
øèí öñòöíÿ âÿ áàòûá ãîíàüûí éóìøàã éåðèíÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Òèêàíëû êîë, äÿâÿòè-
êàíû. ×ÿïÿðëÿðäÿí ÷ûõàí òèêàí êîëëàðû îéíàéà-
îéíàéà ýÿëèá éîë ÷óõóðëàðûíäà áÿíä àëûð.
Ìèð Úÿëàë. Áó éåðèí îí-îí èêè àääûìëûüûíäà
339
ÒÈÊÀÍÚÛÃ
èðè áèð òèêàí òàéàñû âàð èäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
// Áèð øåéèí èòè óúó, áàòàí òÿðÿôè. Ìÿôòèëèí òèêàíû.
2. Áÿçè ùåéâàíëàðûí áÿäÿíèíè þðòÿí èéíÿëÿð-
äÿí ùÿð áèðè. Êèðïèíèí òèêàíû.
3. Á à õ òûõ. Áàëûüûí òèêàíû.
◊ Òèêàí îëóá ýþçöíÿ áàòìàã – ýþðìÿê
èñòÿìÿäèéè, çÿùëÿñè ýåòäèéè áèð øåé, éà àäàì
äàèìà ýþçö ãàáàüûíäà îëìàã. [ßëÿìäàð:] Àí-
úàã äöçö, áó Íèêîëàé ïîãîíëàðû ìÿíèì ýþçö-
ìÿ òèêàí îëóá áàòûð, áÿé! Ñ.Ðÿùèìîâ. Òèêàí
öñòöíäÿ îòóðàí êèìè – ÷îõ íàðàùàò ùàëäà,
íèýàðàí÷ûëûã è÷èíäÿ, èçòèðàá ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ.
Òèêàí öñòöíäÿ îòóðìàã – ÷îõ íàðàùàò îëìàã,
íèýàðàí÷ûëûã ÷ÿêìÿê, èçòèðàá è÷èíäÿ îëìàã.
(Öðÿéèíäÿí) òèêàí ÷ûõàðìàã – ãèñàñûíû àë-
ìàã, ÿâÿçèíè ÷ûõìàã, öðÿéèíè ñîéóòìàã.
[Øèðÿëè:] Ñàü îë, áàëà! Ùàìûìûçûí öðÿéèíäÿí
òèêàí ÷ûõàðòìûñàí. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒÈÊÀÍÚÛà èñ. 1. Áàëàúà òèêàí, êè÷èê òèêàí.
Ãûçûëýöëöí òèêàíúûüû. ßëèíÿ òèêàíúûã áàòìàã.
2. Áàëàúà òûõ, íàçèê òûõ. Ñèéÿíÿê áàëûüûíûí
òèêàíúûüû.
ÒÈÊÀÍ×Û èñ. Êå÷ìèøäÿ: òèêàí ãûðûá ñàòìàã-
ëà ìÿøüóë îëàí àäàì. Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó,
áèð òèêàí÷û âàðäû. (Íàüûë).
ÒÈÊÀÍËÛ ñèô. 1. Òèêàíû îëàí (á à õ òèêàí
1-úè ìÿíàäà). Òèêàíëû áèòêèëÿð. – Àëàüà – ãÿ-
ðÿíôèë, éîâøàíà – ðåéùàí; Òèêàíëû ãàíãàëà –
ýöë äåñÿì îëìàç. Àøûã Øÿìøèð. Àéäûí òèêàíëû
êîëëàð àðàñûíäàí ÷ûõûá, ñèíÿäîëóñó ðàùàò íÿôÿñ
àëäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Öçÿðèíäÿ òèêàíëàð îëàí. [Øåéäà Ôÿðèäÿ-
éÿ:] Èíäè áèçèì áàüëà ñèçèí áàü àðàñûíäà òèêàí-
ëû ìÿôòèëäÿí ãàðà áèð ÷ÿïÿð âàð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
3. ìÿú. Ãÿëáÿ, öðÿéÿ òîõóíàí; àúû, àüûð, çÿ-
ùÿðëè, ãàáà, êîáóä. Ëàêèí Ðöñòÿì êèøè [Øèðçà-
äûí] ýþçëÿðèíäÿ áó ñþçëÿðè îõóìàäû; îðàäà
éàëíûç òèêàíëû áèð èôàäÿ ýþðäö.. Ì.Èáðàùèìîâ.
4. Òûõëû. Òèêàíëû áàëûã.
ÒÈÊÀÍËÛà èñ. 1. ×îõëó òèêàí êîëëàðû áèòìèø
éåð, òèêàí êîëëóüó. Ãàðààòëûëàð äà þçëÿðèíè
òèêàíëûüà âóðäóëàð. “Êîðîüëó”. Íÿáè òèêàíëûã-
äà ýåäèðìèø êèìè éàâàø-éàâàø àüàúûí öñòö èëÿ
éåðèìÿéÿ áàøëàäû. ß.Àáàñîâ.
2. Éàíäûðìàã âÿ éà áàøãà ìÿãñÿä ö÷öí
éåðäÿí ÷ûõàðûëìûø òèêàíûí ñàõëàíäûüû éåð. Òè-
êàíëûãäàí òèêàí ýþòöðìÿê.
340
ÒÈÊß
ÒÈÊÀÍÑÛÇ ñèô. Òèêàíû îëìàéàí. [Îðõàí:]
Áÿëëèäèð êè, îëìàç òèêàíñûç ãþí÷ÿ. Ù.Úàâèä.
◊ Òèêàíñûç áàëûã – ùå÷ áèð êÿñè þçöíäÿí
èíúèòìÿê, ùå÷ áèð êÿñÿ íÿ ïèñëèê, íÿ äÿ éàõøû-
ëûã åòìÿê èñòÿìÿéÿí àäàì ùàããûíäà. Òèêàí-
ñûç áàëûüûí áèðèäèð.
ÒÈÊÀÍÉÀÐÏÀÃ(ËÛ) ñèô. Éàðïàãëàðû òèêàí
êèìè, èòèóúëó îëàí. Òèêàíéàðïàãëû îòëàð.
ÒÈÊÄÈÐÌß1 “Òèêäèðìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÒÈÊÄÈÐÌß2 “Òèêäèðìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÒÈÊÄÈÐÌßÊ1 èúá. Áàøãàñûíà áèíà âÿ ñ.
òèêìÿ èøè ýþðäöðìÿê. Åâ òèêäèðìÿê. – [Ñàðà
áèáè:] Ðÿùìÿòëèê þç ñàüëûüûíäà òèêäèðäèéè òþâ-
ëÿäèð. Ãàíòÿìèð. [Íÿðèìàí:] ßøè, î áîéäà ìÿ-
äÿíèééÿò ñàðàéû òèêäèðìèøèê, ãàëûá àüçûáàüëû..
È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÈÊÄÈÐÌßÊ2 èúá. Ñèôàðèøëÿ áèðèíÿ ïàëòàð
âÿ ñ. òèêìÿ èøè ýþðäöðìÿê. Þçöíÿ ïàëòî òèêäèð-
ìÿê. – [Ìèðçàüà] òîé ö÷öí þçöíÿ éåíèúÿ òèêäèð-
äèéè ïàëòàðûíû ýåéìèø, þçöíöí ýþðöíöøöíö Úÿ-
ìèëÿíèí õîøóíà ýÿëÿúÿê áèð øÿêëÿ ñàëìûøäû.
Ñ.Ùöñåéí. Âåéñ êè÷èê áàúûñûíà ãàíîâóçäàí òó-
ìàí, àë ôàéäàí êîôòà òèêäèðìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÈÊß èñ. 1. Áþéöê áèð øåéäÿí ñûíìûø, ãîï-
ìóø, àéðûëìûø âÿ éà êÿñèëìèø êè÷èê ùèññÿ, ïàð-
÷à, ãûðûã. [Ðþâøÿí] ñàëàì-ÿëåéêÿññàëàìäàí
ñîíðà äàøûí áèð áàëàúà òèêÿñèíè óñòàéà âåðèá
äåäè.. “Êîðîüëó”. // Éåéèëÿí øåéèí áèð ùèññÿñè.
Ïåíäèð òèêÿñè. – [Ìóñà êèøè:] Àðâàä, ñÿí àëëàù,
éàäûíäàí ÷ûõìàñûí, áó ÿòäÿí áèð òèêÿ äÿ î
Ùÿñÿíÿëèíèí éåòèìëÿðèíÿ ýþíäÿð, éàçûãäûðëàð..
Ì.Èáðàùèìîâ. // ìÿú. Éàøàìàã ö÷öí âÿñàèò;
éåéÿúÿê, éåéèëÿúÿê øåéëÿð. Òèêÿñèíè äîñòó èëÿ
áþëìÿê. – Äöøìÿíèí òèêÿñèíäÿí äîñòóí øèëëÿñè
éàõøûäûð. (Àòà. ñþçö). Èíñàí ýÿðÿê äàéàíûá-
äóðìàñûí, éàòûá âàõòûíû, ýöíöíö þëäöðìÿñèí,
÷ûõàí òöñòö, ùàçûð òèêÿ àõòàðìàñûí. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. “Áèð” ñþçö èëÿ – áèð òèêÿ – 1) áèð àç, áèð
çÿððÿ, áèð ãûðûã, çÿððÿ ãÿäÿð, ãÿòèééÿí, ÿñëà.
Áàúàðäûãúà âåðìÿ éåð áåéíèíäÿ àðòûã éöêÿ;
Ìÿíÿ áàõ, àé ãûç, ìÿíÿ, äÿðä ÷ÿêìèðÿì áèð
òèêÿ. Ñ.Ðöñòÿì. Ùàâàäà áèð òèêÿ äÿ áóëóä, äó-
ìàí âÿ òöñòö éîõ èäè. Ì.Èáðàùèìîâ; 2) áàëàúà,
êè÷èê, áàìáàëàúà. Áèð òèêÿ óøàã.
◊ Òèêÿ áîüàçûíäàí ýåòìÿê – ùÿéÿúàíäàí,
éîðüóíëóãäàí, ùèðñäÿí âÿ ñ. ùèññëÿðäÿí äîëàéû
ùå÷ íÿ éåéÿ áèëìÿìÿê. Ùàðàì òèêÿ – á à õ
ùàðàì. Öðÿéè áèð òèêÿ îëìàã – á à õ öðÿê.
Éàüëû òèêÿ – á à õ éàüëû 3-úö ìÿíàäà.
ÒÈÊß-ÏÀÐ×À
ÒÈÊß-ÏÀÐ×À á à õ òèêÿ-òèêÿ.
Òèêÿ-
ïàð÷à åëÿìÿê – òèêÿ-òèêÿ åëÿìÿê, ÿçèá òþê-
ìÿê. Êö÷ÿëÿðäÿ èëäûðûì êèìè ÷àõûéàí àâòî-
ìîáèëëÿð àõûð âàõòëàðäà áàøëàéûáëàð óøàãëàðû
ÿçèá òèêÿ-ïàð÷à åëÿìÿéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ.
ÒÈÊß-ÒÈÊß çÿðô Ïàð÷à-ïàð÷à, äîüðàì-
äîüðàì, òèêÿ-ïàð÷à. Êàüûçû òèêÿ-òèêÿ åòìÿê.
– [Ïÿðè Úàäó:] Èòèë ýþçöìöí ãàáàüûíäàí. Áèð
äÿ ñÿíè ýþðñÿì, òèêÿ-òèêÿ åëÿðÿì. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. [Ñóëòàí áÿé:] Þëäöðÿúÿéÿì! Áó ïàïàã
ìÿíÿ ùàðàì îëñóí êè, áèð äÿ àðøûíìàë÷û àäû
òóòñàí, òèêÿ-òèêÿ äîüðàéàúàüàì. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒÈÊÈËÈ1 èñ. Áèíà, òèêèíòè; òèêèëìèø åâ, áèíà
âÿ ñ. Äàø òèêèëè (äàøäàí òèêèëìèø áèíà, åâ âÿ ñ.).
– [Øÿùÿð] ýþçÿë áèð ñÿùðàíûí îðòàñûíäà èäè,
éàõøû áàøûãöááÿëè ìÿñúèäè, áþéöê êàðâàíñà-
ðàñû, ìöñàôèðõàíàñû âÿ ãåéðè òèêèëèëÿðè âàð èäè.
Å.Ñóëòàíîâ. Ìàøûíûí êå÷äèéè éåðëÿðäÿ, îíóí
àðõàñûíúà, ó÷óðóëàí åâëÿðèí éåðèíäÿ èíäèêè
òèêèëèëÿðÿ áÿíçÿìÿéÿí åâëÿð òèêèëèð. Ñ.Ùöñåéí.
ÒÈÊÈËÈ2 ñèô. Òèêèëìèø. Òèêèëè ïàëòàð. Ãîéóí
äÿðèñèíäÿí òèêèëè êöðê.
ÒÈÊÈËÈØ1 èñ. Òèêèëìÿ, èíøààò, òèêèíòè; òèêìÿ
èøè. Ìÿêòÿáèí òèêèëèøè. – Èø÷èëÿð éûüûëûá, ùþêó-
ìÿò ñàðàéû òèêèëè-øèíÿ áàõìàüà ýåòäèëÿð. Ìèð
Úÿëàë.
ÒÈÊÈËÈØ2 èñ. Ïàëòàð âÿ ñ. òèêìÿ; òèêìÿ èøè,
òèêìÿ òÿðçè; òèêèì. Ïàëòàðûí òèêèëèøè.
ÒÈÊÈËÌßÊ1 “Òèêìÿê1”äÿí ìÿúù. Áîø
éåðëÿðäÿ èíäè ÷îõëó åâ òèêèëìèøäèð. – Ãîéóëäó
þçöëëÿð, áîéëàíäû òàüëàð; Òèêèëäè äèâàðëàð, øó-
ìàë äèðÿêëÿð. Ì.Ìöøôèã. Ìÿäÿíèééÿò åâè êÿí-
äèí úÿíóá ãóðòàðàúàüûíäà òèêèëìèøäè. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÒÈÊÈËÌßÊ2 “Òèêìÿê2”äÿí ìÿúù. Ïàëòàð
éàõøû òèêèëìèøäèð. Øàëâàð ÷îõ åíëè òèêèëèá. –
[Òàùèðèí] ïåíúÿéè òÿçÿ äÿáäÿ, óçóí âÿ ýåí
òèêèëìèøäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒÈÊÈÌ á à õ òèêèëèø2. Ïàëòîíóí òèêèìè.
ÒÈÊÈÍÒÈ èñ. 1. Áèíà, òèêèëè. Ìþùòÿøÿì òèêèí-
òèëÿð; Ãóðóëóð þëêÿìèçäÿ. Ì.Ñåéèäçàäÿ.
2. Òèêìÿ, èíøààò. Íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè ÿââÿëúÿ
òèêèíòè èøëÿðè èëÿ ìàðàãëàíäû. ß.Âÿëèéåâ.
3. Òèêèíòè èøè àïàðûëàí éåð, èíøààò ìåéäàí-
÷àñû. Ñàëìàí êèøè àõøàì òèêèíòèéÿ ãàéûäàíäà
áðèãàäà öçâëÿðèíè îðàäà ýþðäö. Ìèð Úÿëàë.
ÒÈÊÈÐÒÝß á à õ êàíèôîë. Áàõøû úÿëä äóðóð
àéàüà, êàìàí÷àíû àëûð, ÷ÿêèëèá îòóðóð äèçè
ÒÈÊÌßÊ
öñòÿ, úèáèíäÿí òèêèðòýÿ ÷ûõàðûá êàìàíû ÷ÿêèð
òèêèðòýÿéÿ.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒÈÊÈØ èñ. 1. Òèêìÿê èøè, òèêìÿ, òèêèì. Òèêèø
äÿðíÿéè. Òèêèø ìàøûíû. – [Ýöëíèñÿ:] Áó ñààò
äóðàðàì, àíà, òèêèøèìèí áèð àçúà éåðè ãàëûá,
îíó ãîé ãóðòàðûì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Òèêèø
òèêìÿê – èéíÿ-ñàïëàéàí òèêèø ìàøûíûíäà áèð
øåé òèêìÿêëÿ, òèêèøëÿ ìÿøüóë îëìàã. Ùàúû
Ìåùäèíèí èêèíúè þâðÿòè Ýöëëö îòóðóá òèêèø
òèêèð.. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ïèíÿ÷è Ãàôàð áàøìàã
éàìàðêÿí îõóéóð, Øàùñÿíÿì äÿ òèêèø òèêèð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. Òèêèëìèø ïàð÷à, äÿðè âÿ ñ. ïàð÷àëàðûíûí
áèðëÿøäèéè éåð. Êþéíÿéèí òèêèøè. Òèêèøè ñþêöëìÿê.
3. Áèð øåéèí ùèññÿëÿðèíèí áèòèøäèéè, úàëàøäûüû,
áÿíä îëäóüó éåð, áèòèøìÿ éåðè. Áîðóíóí òèêèøè.
// òåõ. Åéíè ìÿíàäà äåòàëëàð, ãóðüóëàð âÿ ñ.
ùàããûíäà. Ãàéíàã åäèëìèø ìåòàëûí òèêèøè. // òèá.
Úÿððàùèééÿ ÿìÿëèééàòûíäà òîõóìàëàðûí òèêèëèá
áèòèøäèðèëäèéè éåð. Éàðàíûí òèêèøè ñþêöëöá. // Áó
úöð òèêèø íÿòèúÿñèíäÿ äÿðèäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ãûðûø;
ãûðûøûã. Öçöíäÿ éàðà òèêèøè âàð.
◊ Òèêèø ãîéìàã – éàðàíûí êÿíàðëàðûíû áèð-
ëÿøäèðèá õöñóñè ìàòåðèàëëà òèêìÿê. Òèêèøè à÷-
ìàã – òèêèëìèø éàðà ñàüàëäûãäàí ñîíðà îíóí
ñàïëàðûíû à÷ìàã, ÷ûõàðìàã.
ÒÈÊÈØ×È èñ. Òèêèø ñÿíàéåñè èø÷èñè; äÿðçè. Òè-
êèø÷èëÿðèí áàéðàìãàáàüû ÿìÿê íàèëèééÿòëÿðè.
// Ñèô. ìÿíàñûíäà.
ÒÈÊÈØËÈ ñèô. 1. Òèêèøëÿðè îëàí, áèòèøèê, áÿíä
åäèëìèø éåðëÿðè îëàí, áöòþâ îëìàéàí. Òèêèøëè
áîðó.
2. Ãûðûø, ãûðûøûã (úÿððàùèééÿ ÿìÿëèééàòû íÿòè-
úÿñèíäÿ). Î âàõòäàí Ãÿùðÿìàíûí öçö òèêèøëè
ãàëìûøäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÈÊÈØÑÈÇ ñèô. Òèêèøè, òèêèø éåðè îëìàéàí,
áöòþâ ùàçûðëàíìûø. Òèêèøñèç áîðó.
ÒÈÊÌß1 “Òèêìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÒÈÊÌß2 “Òèêìÿê2”äÿí ô.èñ.
2. èñ. Ïàð÷à öçÿðèíäÿ ðÿíýáÿðÿíý ñàïëàðëà
ìöõòÿëèô íàõûøëàð ñàëìàãäàí èáàðÿò õàëã ñÿ-
íÿòè, ùàáåëÿ áåëÿ ìÿìóëàòûí þçö. Ãàðøû äèâàðà
éåêÿ áèð òèêìÿ âóðóëìóøäó. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÈÊÌß×È èñ. Òèêìÿ óñòàñû (Á à õ òèêìÿ2
2-úè ìÿíàäà).
ÒÈÊÌßÊ1 ô. 1. Äàøäàí, êÿðïèúäÿí, òàõòàäàí
âÿ ñ.-äÿí áèíà, äèâàð âÿ ñ. óúàëòìàã, ãóðìàã.
Åâ òèêìÿê. Ìÿêòÿá òèêìÿê. Äèâàð òèêìÿê. –
[Àòàñû Ðþâøÿíÿ:] Èíäè ñÿí ýÿðÿê áþéöê áèð
òþâëÿ òèêÿñÿí. “Êîðîüëó”.
341
ÒÈÊÌßÊ
2. Äöçÿëòìÿê, ãóðìàã, ùàçûðëàìàã (éóâà).
Òèêÿíäÿ ãóø éóâà, ÷þð-÷þï; Éûüûáàí, çèð-çèáèë
èñòÿð. Ã.Çàêèð. Òèêàí öñòÿ ãîíàí ãóøëàð; Ãîí-
ìàç áóðà, òèêìÿç éóâà! Ç.Õÿëèë.
3. Òÿéèí åòìÿê, ãîéìàã. Ñîíðà úàìààò
Ãàðàãàøû òèêäè ïàäøàù. (Íàüûë). [Õàí:] Ìÿí
[Èñàíû] Äûçàã ñûüíàüûíà éöçáàøû òèêäèì, äàùà
äåìÿäèì êè, áàøûìà áÿëà îëñóí.. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
ÒÈÊÌßÊ2 ô. 1. Òèêìÿ èøè ýþðìÿê, òèêèøëÿ
ìÿøüóë îëìàã. Òèêèø ìàøûíûíäà òèêìÿê. Èéíÿ
èëÿ òèêìÿê.
2. Ïàð÷àíûí, äÿðèíèí âÿ ñ.-íèí êÿíàðëàðûíû
èéíÿ-ñàïëà áèð-áèðèíÿ úàëàéàðàã ïàëòàð, àéàã-
ãàáû âÿ ñ. ùàçûðëàìàã. Êîñòéóì òèêìÿê. Àéàã-
ãàáû òèêìÿê. – Éóñèô Ñÿððàú ... îòóðóá, ÿëèíäÿ
áèð úèëîâó òèêèá òàìàì åäèðäè.. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Ìÿí êþðïÿéêÿí þçö áè÷èá, þçö òèêìèø
ïàëòàðûìû; Ýöëöøöíäÿ ýþðìöøÿì þç ÷è÷ÿêëÿ-
íÿí áàùàðûìû. Ñ.Ðöñòÿì.
3. Ïàð÷à âÿ ñ. öçÿðèíäÿ ðÿíýáÿðÿíý ñàïëàðëà
ùÿíäÿñè âÿ éà íÿáàòè íàõûøëàð, øÿêèëëÿð òîõó-
ìàã. Òÿêÿëäóç òèêìÿê.
4. Úÿððàùèééÿ ÿìÿëèééàòûíäà: òîõóìàëàðû
èéíÿ-ñàïëà áèðëÿøäèðìÿê, áèòèøäèðìÿê. Øÿðÿ-
ôîüëóíóí ãàðíûíû éàðìûø, áàüûðñàüûíû êÿñèá
òèêìèøäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Ýþçöíö òèêìÿê – á à õ ýþçöíö äèêìÿê
(“ýþç”äÿ).
ÒÈÊÌßËÈ ñèô. Òèêìÿñè îëàí, òèêìÿ òèêèëìèø,
òèêìÿ íàõûøëû, òèêìÿ èëÿ áÿçÿäèëìèø (á à õ
òèêìÿ2 2-úè ìÿíàäà). Òèêìÿëè éàéëûã.
ÒÈËÀÂßÒ èñ. [ÿð.] Ãóðàíû àâàçëà îõóìàã.
ÒÈËÈØÊß èñ. Òàõòàíûí èéíÿ êèìè èòè óúëó
êè÷èê ùèññÿñè. Ðöõñàðÿ éàõûíà ýÿëèá [Êîñàíûí]
ÿëèíÿ äèããÿòëÿ áàõäû. Îíóí îâúóíóí è÷è äîü-
ðóäàí äà ãàðàëìûøäû, îðàäà îäóí òèëèøêÿñè âàð
èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÈË(Ë) èñ. 1. Êÿíàð, ãûðàã. Éîëóí òèëè. – Èíäè
Øàìî ýàù úûüûðëà.. âÿ ýàù äà úûüûðûí òèëè èëÿ
ýåäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ßëèí ÷å÷ÿëÿ áàðìàãäàí îâóúà òÿðÿô îëàí
ùèññÿñè. [Éóñèô] ..ýàù öëýöúö ÿëèíèí òèëèíÿ ÷ÿêèá
èòèëÿéèð, ýàù äà ãàáàüûíà ãîéäóüó äÿéèðìè
ýöçýöíöí éåðèíè ðàùàòëàéûðäû. Á.Áàéðàìîâ.
3. Óçóíñîâ òÿïÿíèí öñòö. Òÿïÿíèí òèëè. – Àò-
ëàð òèëäÿí öçöàøàüû àääûì-àääûì åíèðäèëÿð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
4. Èêè ñÿòùèí êÿñèøäèéè éåð. Ïèðàìèäàíûí òèëè.
342
ÒÈËÑÈÌËÈ
ÒÈËË á à õ ãàëàã. Áÿçè Ïàðà õûðìàíëàðäà
äþéöëÿí òàõûëëàð õöñóñè éûüàíëàðëà òîïëàíûð âÿ
ãàáàã òÿðÿôäÿ òèëë âóðóëóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÈËËßÌß “Òèëëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈËËßÌßÊ á à õ ãàëàãëàìàã.
ÒÈËÎÂ èñ. Áàëûã òóòìàã ö÷öí óúó èòè ÷ÿíýÿë;
ãàðìàã. [Èìàìâåðäè Íóðÿääèíÿ:] Ñÿíÿ òèëîâ
ãàéûðàúàüàì, ùÿð ýöí ÷àéäà áàëûã òóòàðñàí.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Òèëîâ àòìàã – áàëûã òóòìàã
ö÷öí òèëîâó ñóéà ñàëìàã.
ÒÈËÑÈÌ èñ. [ÿð.] Ìþâùóìàò÷ûëàðà ýþðÿ,
ñåùðëè ãöââÿéÿ ìàëèê ñþç âÿ ñ.; îâñóí, ñåùð
(ÿí ÷îõ íàüûëëàðäà èøëÿíèð). Èáðàùèì áèð òèëñèì
îõóéóá, îëäó òöëêö, ÷ûõûá êîëóí äèáèíäÿí, éà-
ïûøäû äÿáðöøöí áîüàçûíäàí, áîüóá þëäöðäö.
(Íàüûë). Áèð òèëñèì îõóéóá, îüëàí îëäó ùÿìèíêè
Ãàðàãàø, þçö äÿ éûõûëûá éàòäû. (Íàüûë).
Òèë-
ñèì åòìÿê – á à õ òèëñèìëÿìÿê. Òèëñèìÿ äöø-
ìÿê – 1) á à õ òèëñèìëÿíìÿê. [Ýöëçàð Áÿù-
ðóçà:] Äöç äåéèðÿì, îüóë, ñÿí áó åâäÿ òèëñèìÿ
äöøìöñÿí. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Àììà èíäè
[Çÿùðà] åëÿ áèë òèëñèìÿ äöøìöøäö. É.ßçèìçà-
äÿ; 2) äàí. ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿê, äîëàøûüà äöø-
ìÿê. Èøè òèëñèìÿ äöøìÿê. Òèëñèìÿ ñàëìàã –
á à õ òèëñèìëÿìÿê. [Äÿðâèø] Ãàðàãàøû ýþðÿí
êèìè íÿ êè òèëñèìëÿð âàðäû, îõóäó êè, Ãàðàãàøû
òèëñèìÿ ñàëñûí. (Íàüûë). [Òåëëè àðâàä:] Áàõûðàì
áó ñÿäð ãûçûíûí ýþçëÿðèíÿ, åëÿ áèëèðÿì, èýèäëÿðè
òèëñèìÿ ñàëàí ñåùð-úàäóäóð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÈËÑÈÌÁßÍÄ ñèô. [ÿð. òèëñèì âÿ ôàðñ. áÿíä]
Òèëñèìëÿíìèø, òèëñèìÿ ñàëûíìûø, îâñóíëàíìûø,
îâñóíëó. Ãÿìÿð âÿçèð äÿ áèëèðäè êè, ãûç òèëñèì-
áÿíääè. Ãûçû ÿìèñè îüëó àëà áèëìÿéÿúÿêäèð.
(Íàüûë).
ÒÈËÑÈÌ×È èñ. âÿ ñèô. Íàüûëëàðäà: òèëñèì åäÿí
àäàì; ñåùðáàç, îâñóí÷ó. Òèëñèì÷è ãîúà öçöéö
þçö ö÷öí ýþòöðöá, ÷ÿòèðëÿ õóðúóíó ßùìÿä
Ìèðçÿéÿ âåðèá äåäè.. (Íàüûë).
ÒÈËÑÈÌËßÌß “Òèëñèìëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈËÑÈÌËßÌßÊ ô. Òèëñèì åòìÿê, òèëñèì
îõóìàã, òèëñèìÿ ñàëìàã, îâñóíëàìàã.
ÒÈËÑÈÌËßÍÌß “Òèëñèìëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈËÑÈÌËßÍÌßÊ ìÿúù. Òèëñèì åäèëìÿê,
òèëñèìÿ ñàëûíìàã, òèëñèìÿ äöøìÿê, îâñóíëàí-
ìàã.
ÒÈËÑÈÌËßÍÌÈØ ô.ñèô. Òèëñèìÿ ñàëûíìûø,
òèëñèì åäèëìèø, ñåùðëÿíìèø, îâñóíëàíìûø.
ÒÈËÑÈÌËÈ ñèô. Òèëñèì åäèëìèø, òèëñèìÿ ñàëûí-
ìûø, òèëñèìëÿíìèø. [Ïàäøàù:] Î Ãà÷àã Íÿáè
ÒÈÌÈÊ
ýèðèíèçÿ êå÷ÿí êèìè îíóí, î ýöëëÿ áàòìàéàí
òèëñèìëè Áîç àòûíûí øÿêëèíè äÿ àëäûðûá ìÿíÿ ýþí-
äÿðèí. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÈÌÈÊ èñ. ìÿù. Áèð øåéèí èòè ÷ûõûíòûñû, òèíè.
ÒÈÌÈÊËÈ ñèô. ìÿù. Èòè ÷ûõûíòûñû, òèíè îëàí.
ÒÈÌÎË èñ. [ëàò.] Ñÿúèééÿâè èéè îëàí ðÿíý-
ñèç êðèñòàë ìàääÿ.
ÒÈÌÏÀÍ èñ. [éóí.] Ãÿäèì çÿðá ìóñèãè àëÿòè.
ÒÈÌÑÀÙ èñ. [ÿð.] çîîë. Òðîïèê âÿ ñóáòðîïèê
þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí ãàëûí âÿ ñÿðò äÿðèëè ñöðö-
íÿí éûðòûúû èðè ùåéâàí. Òèìñàù äÿðèñè.
ÒÈÌÑÀË èñ. [ÿð.] 1. Íöìóíÿ, þðíÿê, ìèñàë.
2. Ìÿñÿë, çÿðáè-ìÿñÿë. Ìÿøÿäè Ùÿñÿí ÿìè
ÿëàâÿ îëàðàã.. òàò øèâÿñè èëÿ áèð òèìñàë äà ñþé-
ëÿäè. Ñ.Ùöñåéí. [Ùàúû:] Íÿ ãÿäÿð òèìñàë âÿ
çÿðáè-ìÿñÿëëÿð åøèòñÿíèç, óøàãëàðûíûçà äåéèí,
äÿôòÿðëÿðèíÿ éàçñûíëàð. Ãàíòÿìèð.
3. êëàñ. Øÿêèë, ðÿñì, ñóðÿò, òÿñâèð. Ö÷öíúö
îòàüûí äèâàðëàðûíäà Èðàíûí ñàèð ñèëñèëÿäÿí
îëàí ïàäøàùëàðûíûí òèìñàëû íÿãø îëóíìóøäó.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
4. êþùí. á à õ òÿìñèë 2-úè ìÿíàäà. Ðóñ-
ëàðûí ìÿøùóð ÿäèáè.. Êðûëîâ “Àüàúûí éàðïàã-
ëàðû âÿ êþêëÿðè” àäëàíàí áèð òèìñàëûíäà éàçûð.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÒÈÌÑÈÍÌß “Òèìñèíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈÌÑÈÍÌßÊ ô. ìÿù. Òÿëÿñìÿê. [Äÿðâèø:]
..Ãîúà ãàðû áàëàñûíûí èìäàäûíà ÷àòìàã ãÿñ-
äè èëÿ òèìñèíäè. À.Äèâàíáÿéîüëó.
ÒÈÍ èñ. 1. Áèð øåéèí èêè õàðèúè òÿðÿôèíèí áèð-
ëÿøäèéè, êÿñèøäèéè éåð. Øêàôûí òèíè. // Èêè êö÷ÿ-
íèí êÿñèøäèéè éåð. Áó àíäà ãàðøûäàêû òèíäÿí
áèð íå÷ÿ ãàðàëòû ÷ûõàðàã òÿíùà êö÷ÿ èëÿ ìÿíÿ
òÿðÿô èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ìàøûí òèíè äþíäö. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Áèð øåéèí êÿíàðû, ãûðàüû. Ñîíðà Âåéñ ïÿí-
úÿðÿ òèíèíäÿ îòóðóá äåäè.. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. Òèíäÿ îëàí, òèíäÿ éåðëÿøÿí; òèíäÿêè.
[Ùÿìçÿ:] Ãóðáàí! Ñÿôÿðè àïàð, áó òèí äö-
êàíäàí áèð êÿëëÿ ãÿíä àë, âåð îíà ýÿòèðñèí,
ýåäÿê àõóíäóí éàíûíà. Ú.Úàááàðëû.
◊ Î òèíäÿ-áó òèíäÿ – îðàäà-áóðàäà, ùÿð
éåðäÿ, ùÿð òèíäÿ. ..Ýåòäèêúÿ åâäÿ äÿ, ÷þëäÿ äÿ
Ìàéàíûí ÿòðàôûíäà äàíûøûãëàð àðòûðäû, î òèíäÿ-
áó òèíäÿ Ãàðàøûí ãóëàüûíà áèð ñþç ÷àòûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÈÍÁÀØÛ èñ. çÿðô Ùÿð òèíäÿ. Òèíáàøû ÿë
à÷àðäû àäàìà äèëÿí÷èëÿð. Ñ.Ðöñòÿì. // ìÿú.
Ùÿð éåðäÿ, ùÿð àääûìäà. Ùÿð òèíáàøû Ùàúû
ÒÈÏ
Àñëàí õàñèééÿò.. àäàìëàð îðòàéà ÷ûõìûøäû.
Ñ.Ùöñåéí.
ÒÈÍÄßÊÈ ñèô. Òèíäÿ îëàí, òèíäÿ éåðëÿøÿí.
[Áþéöêîüëó:] Êàüûçû ýÿòèðäèì î òèíäÿêè
àïòåêÿ. Ãàíòÿìèð.
ÒÈÍßÒ èñ. [ÿð.] êëàñ. Õèëãÿò, ôèòðÿò, òÿáèÿò,
éàðàäûëûø. [Ìÿùÿììÿä:] Ãàðà òîðïàã îëñà äà
èëê âÿ àõûð éåðèìèç; Åøãäèð òèíÿòèìèç, åøãäèð
úþâùÿðèìèç. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒÈÍÝ èñ. Úàëàã âàñèòÿñèëÿ éåòèøäèðèëÿí àüàú
øèòèëè. Àëìà òèíýè. – Òèêèíòè ðÿèñè ùÿëÿ éàçäà
Ãóáàäàí âÿ áàøãà ðàéîíëàðäàí õåéëè àüàú
òèíýëÿðè ýÿòèðèá êö÷ÿëÿðÿ ÿêäèðìèøäè. ß.Ñàäûã.
ÒÈÍÝß á à õ òèí 1-úè ìÿíàäà. [Ìÿøÿäè ßñ-
ýÿð] åâèí òèíýÿñèíÿ ýåäèá ÿââÿëúÿ áàü÷àñûíà
áàõäû. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Áèðäÿí òèíýÿ áàøûí-
äàí ãÿôèëäÿí áèð äÿñòÿ ãûç [Àéíàíûí] ãàðøû-
ñûíà ÷ûõäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÈÍÝËÈÊ èñ. Òèíý éåòèøäèðèëÿí ñàùÿ, éåð.
Øÿùÿðèí ÿòðàôûíäà èêè ïàðê, òèíýëèêëÿð, ïàð-
íèêëÿð éàðàäûëûðäû. ß.Ñàäûã.
ÒÈÍÊÒÚÐÀ [ëàò.] Ñïèðò âÿ éà åôèðäÿí ùà-
çûðëàíìûø äÿðìàí ìàääÿñè.
ÒÈÍËÈ ñèô. Òèíè îëàí; òèëëè. Èòè òèíëè ñòîë.
ÒÈÏ [éóí. òéíîñ – íöìóíÿ, ôîðìà] 1. Øåé-
ëÿðèí, ùàäèñÿëÿðèí ìÿëóì ãðóïóíà óéüóí ýÿëÿí
íöìóíÿ, ìîäåë âÿ éà âàðèàíò; ôîðìà, íþâ.
Ñÿðíèøèí òÿééàðÿñèíèí òèïëÿðè. Òîðïàã òèïëÿðè.
Êàçàðìà òèïèíäÿ åâ.
2. áèîë. Ùåéâàí âÿ áèòêè ñèñòåìàòèêàñûíäà:
ãîùóì ñèíèôëÿðè áèðëÿøäèðÿí áþëýö. Ýöë áèòêè-
ëÿðèíèí òèïè. Áóüóìàéàãëû ùåéâàíëàð òèïè.
3. Èíñàíûí åòíèê ìÿíñóáèééÿòè èëÿ áàüëû îëàí
ñÿúèééÿâè ôèçèêè ãóðóëóøó, ñèìàñû. Àôðèêàëû
òèïè. Ìîíãîë òèïè. Øÿðã òèïè. // Ñèôÿò, õàðèúè ýþ-
ðöíöø ùàããûíäà. Êÿíäëè òèïè. Øîôåð òèïèíäÿ áèð
àäàì.
4. Èúòèìàè, ïåøÿ, ìÿíÿâè âÿ ñ. õöñóñèééÿò-
ëÿðè áèð úöð îëàí àäàìëàð êàòåãîðèéàñû, ùàáåëÿ
ùÿð ùàíñû áåëÿ áèð ãðóïóí áàðèç íöìàéÿíäÿñè.
Ýÿíú êÿíäëè òèïè. – Óñòà Çåéíàë òàìàìèëÿ äîë-
üóí, áèòêèí âÿ ïàðëàã èúòèìàè òèïäèð. Ì.Èáðàùè-
ìîâ.
5. ÿäÿá. âÿ èíú. Ùÿð ùàíñû áèð èíñàí ãðóïó-
íóí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿø-
äèðÿí áÿäèè ñóðÿò. Ìåøøàí òèïè. Àëèì òèïè. Êî-
ìèê òèï.
6. äàí. Àäÿòÿí ãÿðèáÿ âÿ éà ìÿíôè õàñèé-
éÿòëè àäàì ùàããûíäà. Ãÿðèáÿ òèï. Òèïèí áèðèäèð.
343
ÒÈÏÀÆ
– [Ìÿùÿììÿä:] Êîëõîçóìóçóí õåéðè ö÷öí
ýÿðÿê áåëÿ ïîçüóí òèïëÿðÿ äèâàí òóòàíäà óô
äåìÿéÿñÿí! Ì.Ùöñåéí.
ÒÈÏÁÆ [ôð. òéïîýå, ÿñëè éóí. òéïîñ] 1. òåõ.
Ùÿð ùàíñû ìÿìóëàò íþâëÿðèíèí, ìîäåëëÿðèíèí
ìÿúìóñó. Òÿééàðÿëÿðèí òèïàæû. Òðàêòîðëàðûí
òèïàæû.
2. èíú. Àäàìëàðûí ùÿð ùàíñû èúòèìàè êàòåãî-
ðèéàñû, òèïè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ÿëàìÿòëÿðèíèí
ìÿúìóñó. Èúòèìàè òèïàæ.
3. êèíî. Þç ñÿúèééÿâè õàðèúè ýþðöíöøöíÿ
ýþðÿ ùÿð ùàíñû áèð ðîëà, ñóðÿòÿ óéüóí ýÿëÿí
àêòéîð.
ÒÈÏÈ´Ê ñèô. 1. Ìöÿééÿí òèïÿ õàñ îëàí, ìöÿé-
éÿí òèïè òÿìñèë åäÿí.
2. Ìöÿééÿí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí; ñÿ-
úèééÿâè. Òèïèê ùàäèñÿ.
3. ÿäÿá. âÿ èíú. Áèð ñûðà àäàì, ùàäèñÿ ö÷öí
ñÿúèééÿâè îëàí ÿëàìÿò âÿ õàññÿëÿðè þçöíäÿ
áèðëÿøäèðÿí, ÿêñ åòäèðÿí. [Ö.Ùàúûáÿéîâ] àèëÿ
ùÿéàòûíû òèïèê øÿðàèòäÿ à÷ûð.. ß.Ñóëòàíëû.
ÒÈÏÈÊËßØÄÈÐÌß “Òèïèêëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒÈÏÈÊËßØÄÈÐÌßÊ ô. Òèïèê åòìÿê, òèïèê
øÿêëÿ ñàëìàã.
ÒÈÏÈÊËÈÊ èñ. 1. Òèïèê îëìà.
2. ÿäÿá. âÿ èíú. Áèð ÷îõ øÿõñ âÿ éà ùàäèñÿ
ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ôÿðäè ÿëàìÿò âÿ õöñóñèé-
éÿòëÿðèí áèð øÿõñ âÿ éà ùàäèñÿäÿ áèðëÿøìÿñè.
ÒÈÏËßØÄÈÐÌß “Òèïëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈÏËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. õöñ. Ìöÿééÿí òèïÿ
óéüóíëàøäûðìàã. Òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðè òèïëÿø-
äèðìÿê. Òèêèíòè îáéåêòëÿðèíè ñòàíäàðòëàøäûðìàã
âÿ òèïëÿøäèðìÿê.
2. ÿäÿá. âÿ èíú. Òèïèê úÿùÿòè ñå÷èá êîíêðåò
áÿäèè ñóðÿòëÿðäÿ, ôîðìàëàðäà òÿúÿññöì åòäèð-
ìÿê, úàíëàíäûðìàã.
ÒÈÏÓÃÐÀÔ [éóí.] 1. Ìÿòáÿÿ èøè ìöòÿõÿñ-
ñèñè, ìÿòáÿÿ èø÷èñè; ìÿòáÿÿ÷è.
2. êþùí. Ñÿòèðòþêÿí, ìÿòíéûüàí ìàøûí íþâö.
ÒÈÏÎÃÐÁÔÈÉÀ [éóí. òéïîñ âÿ ýðàïùî]
á à õ ìÿòáÿÿ.
ÒÈÏÎËÓÝÈÉÀ [éóí. òéïîñ âÿ ëîýîñ] Øåé-
ëÿðèí âÿ éà ùàäèñÿëÿðèí ùÿð ùàíñû öìóìè õö-
ñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ òÿñíèôè.
ÒÈÏÎËÎÆÈ´ ñèô. [éóí.] Øåéëÿðèí, ùàäèñÿëÿ-
ðèí ùÿð ùàíñû òèïèíÿ àèä îëàí. Òèïîëîæè ôÿðã.
Òèïîëîæè õöñóñèééÿòëÿð. // Øåéëÿðèí, ùàäèñÿ-
344
ÒÈÐÅÎÓÄÈÍ
ëÿðèí ÿëàìÿòëÿðèíèí öìóìèëèéèíè ìöÿééÿí-
ëÿøäèðìÿéÿ ÿñàñëàíàí. Äèëëÿðèí òèïîëîæè òÿñ-
íèôè. Òèïîëîæè òÿäãèãàò.
ÒÈÐ1 èñ. 1. Êÿñèëìèø áþéöê àüàúûí áóäàãëàð-
äàí òÿìèçëÿíìèø âÿ áàøû êÿñèëìèø ýþâäÿñè:
øàëáàí, äèíèø. Áèð âàãîí òèð. – Ìÿêòÿáèí éàíû-
íà êÿðïèú âÿ òèð éûüûëìûøäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Àüàú âÿ éà äÿìèð øàëáàí, äèðÿê. Òàëâàðûí
òèðè. – Åâ êþùíÿ åâÿ îõøàéûðäû, ÷öíêè òèðëÿðèí
÷îõóñó ÿéèëèáäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Êîñà]
öçÿðèíÿ ãîøà òèð àòûëìûø ÷àéûí öñòöíÿ ÷ûõäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÈÐ2 [ôàðñ.] êëàñ. á à õ îõ2. ßòðàôûì òèð, êà-
ìàí, îõäó; Äÿëèëÿð éàíûìäà éîõäó. “Êîðîü-
ëó”. Âåðñÿéäè ÿýÿð äÿñòèìÿ òèð èëÿ êàìàíûí;
Ñåéä îëìàç èäèì, ìÿí äÿõè ñåéäÿôêÿí îëóðäóì.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÒÈÐ3 [ôð.] Òÿëèì ìÿãñÿäèëÿ îäëó âÿ éà
ïíåâìàòèê ÿë ñèëàùëàðûíäàí íèøàíà àòìàã ö÷öí
õöñóñè àâàäàíëûãëà òÿúùèç åäèëìèø éåð, áèíà.
Àëò îòàãëàðûí áèðèíäÿ òèð äöçÿëòìèøäèëÿð. ß.Âÿëè-
éåâ.
ÒÈÐÁÆ1 [ôð.] 1. Èñòèãðàç âÿ éà ëîòåðåéà óäóø-
ëàðûíûí îéíàíìàñû. Äþâëÿò èñòèãðàçûíûí íþâáÿòè
òèðàæû.
2. Èñòèãðàç âÿðÿãëÿðèíèí âÿ éà áàøãà êàüûç-
ëàðû áóðàõàí èäàðÿ òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëìÿñè.
Þäÿíèø òèðàæû.
ÒÈ´ÐÀÆ2 [ôð.] Áóðàõûëìûø ÷àï íÿøðëÿðè íöñ-
õÿëÿðèíèí ñàéû. Ãÿçåòëÿðèí òèðàæû. Áÿäèè ÿñÿð-
ëÿðèí áþéöê òèðàæëà ÷àï åäèëìÿñè.
ÒÈÐÀÍ èñ. [éóí.] 1. Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà
âÿ XIII-XVI ÿñðëÿðäÿ Èòàëèéàäà ùàêèìèééÿòè
çîðëà ÿëÿ êå÷èðÿí øÿõñ.
2. Þëêÿíè çîðàêûëûãëà èäàðÿ åäÿí àìàíñûç
ùþêìäàð.
ÒÈÐÀÍÍÎÇÀÂÐ èñ. Íÿùÿíý éûðòûúû äèíî-
çàâð úèíñè.
ÒÈÐÁÀØÛ èñ. Òèðèí áàøûíäàí êÿñèëìèø ïàð÷à
(á à õ òèð1 1-úè ìÿíàäà).
ÒÈÐÚÈÊ èñ. Áàëàúà òèð.
ÒÈÐÉ [ôð.] 1. Óçóí öôöãè õÿòò (–) øÿêëèíäÿ
äóðüó èøàðÿñè.
2. Ìîðçå ÿëèôáàñûíäà áåëÿ èøàðÿ, ùàáåëÿ ùÿ-
ìèí èøàðÿéÿ óéüóí ñÿñ ñèãíàëû.
ÒÈÐÅÎÈÄÈÍ èñ. [éóí.] Ãàðàìàëûí ãóðóäóë-
ìóø ãàëõàíàáÿíçÿð âÿçèñèíäÿí àëûíàí äÿðìàí
ïðåïàðàòû.
ÒÈÐß
ÒÈÐß1 èñ. 1. Íÿñèë, òàéôà. [Äàäàø Ëÿëÿøîâ:]
Åë áèëèð êè, îíëàðûí òþðÿìÿñè èëÿ áèçèì òèðÿ ÿìè-
óøàüû îëóáäóð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Áèð-áèðè èëÿ äöøìÿí÷èëèê åäÿí âÿ éà éîëà
ýåòìÿéÿí äÿñòÿëÿðäÿí ùÿð áèðè. Íàõ÷ûâàí ÿùëè,
äåìÿ, ö÷ òèðÿäèð, áåø òèðÿäèð. ß.Ãÿìêöñàð.
ßëëÿðè õÿíúÿðëè âÿ ãûëûíúëû ãóìóãëàð èêè òèðÿ
îëóá, áèð-áèðèíÿ ñîõóëìàã èñòÿéèðäèëÿð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÒÈÐß2 èñ. 1. Àðõ, õÿíäÿê âÿ ñ.-íèí êÿíàð-
ëàðûíäà òþêìÿ òîðïàã; àçàúûã ùöíäöð éåð,
òÿïÿúèê, òÿïÿëèê, äèêäèð. ×àéûðëû òèðÿ. // Áþëìÿ,
áþëöì, áëîê.
2. Ãûðàã, êÿíàð. Ïÿíúÿðÿ òèðÿñèíäÿ îòóðäóã-
äà [Ùÿìçÿíèí] ýþçö ôèêèðëè-ôèêèðëè áèð êÿíàðäà
äàéàíìûø Ãàäèðÿ ñàòàøäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÈÐßËßÍÌß “Òèðÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈÐßËßÍÌßÊ ô. Äÿñòÿëÿðÿ, áëîêëàðà àéðûë-
ìàã. Ñÿñ-êöé ãîïäó. Õûðìàí÷ûëàð òèðÿëÿíèá
òÿðÿôáÿòÿðÿô îëäóëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÈÐËßÍÌß “Òèðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈÐËßÍÌßÊ ô. Òèð ÷ÿêìÿê, ñÿðÿëÿíìÿê,
óçàíìàã. Áîçäàð äà äèâàðûí äèáèíÿ òèðëÿíÿðÿê
äèëèíè ÷ûõàðìûø, ëÿùëÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ. [Àðâàä:]
Àëëàù, ñÿí ñàõëà, Àëëàù, ñÿí ñàõëà, – äåéèá,
øàðïûëòû èëÿ ãàðûí è÷èíÿ òèðëÿíäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÈÐËÈ ñèô. Òèðè (òèðëÿðè) îëàí, öñòöíÿ òèð ãî-
éóëìóø, éàõóä òèð äàéàüû îëàí.
ÒÈÐÌß èñ. Øÿðãäÿ: éóí âÿ éà èïÿêäÿí òî-
õóíìà íàõûøëû ãèéìÿòëè øàë ïàð÷à; òèðìÿøàë.
5 ìåòð òèðìÿ. // Ùÿìèí ïàð÷àäàí îëàí. Áàëà-
úà íèì÷ÿëÿðäÿ òèðìÿ ñöôðÿíèí îðòàñûíà äöçöë-
ìöø õóðóøëàð âÿ éåìÿêëÿð ùàìûäàí àðòûã Ìÿ-
øÿäè Ìÿììÿäèí äèããÿòèíè úÿëá åäèðäè. Á.Òàëûáëû.
[Ãàäûí] òèðìÿ øàëëû, úàâàí âÿ éàðàøûãëû áèð
ýÿëèí èäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒÈÐÌßËÈ ñèô. Òèðìÿäÿí òèêèëìèø ïàëòàð ýåé-
ìèø âÿ éà øàë þðòìöø. Òèðìÿëè ýÿëèí ëàï úàâàí
èäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒÈÐÌßØÀË á à õ òèðìÿ. Áó êö÷ÿíèí òèðìÿ-
øàë ãóðøàã òàúèðëÿðè èëÿ áîüàçû ãàëñòóêëó ôàá-
ðèêàíò âÿ ìÿäÿí÷èëÿðè.. áèð ìöãÿääÿðàò äàøû-
éûðäûëàð. Ñ.Ùöñåéí.
ÒÈÐÒÀÏ çÿðô: òèðòàï äöøìÿê (óçàíìàã)
– ÷îõ éîðüóí îëäóüóíäàí ÿë âÿ àéàãëàðûíû óçà-
äàðàã óçàíìàã, áÿðê éàòìàã. [Ðèçâàí] äóðóá,
úàíûí äèøèíÿ àëûá, þçöí éåòèðäè ìÿíäÿúàðëûüà.
Ýþðäö êè, àðâàäû Íèñÿ òèðòàï óçàíûáäû.
ÒÈÒÀÍ
(Íàüûë). ßëåéùãàçëàðûìûçû áàøûìûçûí àëòûíà ãî-
éóá òèðòàï äöøÿðäèê. Ìèð Úÿëàë.
ÒÈÐ-ÒÈÐ çÿðô: òèð-òèð òèòðÿìÿê (ÿñìÿê) –
ñîéóãäàí, ãîðõóäàí, ùÿéÿúàíäàí áÿðê òèòðÿ-
ìÿê, ÿñèì-ÿñèì ÿñìÿê. [ßðÿí:] Ùÿð êÿñ Íÿ-
áèíè äÿùøÿòëÿ äèíëÿéèð, ãîðõóäàí òèð-òèð ÿñèðäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÈÐÉßÊ èñ. [ôàðñ.] Éåòèøìÿìèø õàøõàøûí
ãöââÿòëè íàðêîòèê ìàääÿ îëàí ãóðóäóëìóø
øèðÿñè (áÿçÿí äÿðìàí ìàääÿëÿðè èñòåùñàëûíäà
èñòèôàäÿ îëóíóð). [Õàðò Òåùðàíèéÿ:] Òèðéÿê ñèçè
ãóðóòìóøäóð, ãîúà, ùàíñû àñëàí àüçûíà àëñà,
öðÿéè áóëàíûá ýåðè ãàéòàðàúàã. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
2. Áåéèíè, àüûëû êöòëÿøäèðÿí, ùÿãèãè âàðëûüû
äöçýöí äÿðê åòìÿéÿ ìàíå îëàí øåé ùàããûíäà.
Äèí éîõñóëëàð ö÷öí áèð òèðéÿêäèð êè, îíëàðû
ãÿôëÿòäÿ ñàõëàéûá îéàíìàãëàðûíà ìàíå îëìóø-
äóð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒÈÐÉßÊ×È á à õ òèðéÿêè. Áóðàäà êþùíÿ
òèðéÿê÷èëÿð âàð, îòóç èëëèê ñòàæû îëàíëàð âàð.
Á.Òàëûáëû.
ÒÈÐÉßÊÕÀÍÀ èñ. [ôàðñ.] Òèðéÿê ÷ÿêèëÿí
éåð. Àáêÿíàðäà ÷àéõàíà îëìàäûüû êèìè, òèð-
éÿêõàíà äà éîõ èäè. Ñ.Ùöñåéí. Áèð êèìñÿ ãàë-
ìàäû òèðéÿêõàíàäà; Àçàúûã ùàëûíà éîõäóð éà-
íàí äà. Ì.Ìöøôèã.
ÒÈÐÉßÊÈ ñèô. [ôàðñ.] Òèðéÿê ÷ÿêÿí àäàì;
òèðéÿê÷è, íàðêîìàí. [Ãàäûí:] Áó ìÿíèì îü-
ëóìäóð, .. òÿíáÿë, áèãåéðÿò, áèàð âÿ òèðéÿêèíèí
áèðèñèäèð. Ñ.Ùöñåéí. Ìÿí úûëûç âÿ òèðéÿêè áèð
àäàìûí ñÿñèíÿ îõøàð áèð ñÿñ åøèòäèì.. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÒÈÑßÊËßÌß “Òèñÿêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈÑßÊËßÌßÊ ô. ×èñÿìÿê, ÷èñêèíëÿìÿê,
íàðûí-íàðûí éàüìàã (éàüûø ùàããûíäà). Áÿçÿí
òèñÿêëÿéÿí, áÿçÿí äÿ ýöúëÿíÿí áàùàð éàüûøû
áåëÿ [Òÿðëàíýèëè] éåðëÿðèíäÿí òÿðïÿäÿ áèëìÿäè.
Ì.Ùöñåéí.
ÒÈØß èñ. [ôàðñ.] 1. Äàø âÿ ñ. öçÿðèíäÿ íàõûø
ãàçûìàã ö÷öí óúóèòè àëÿò; ãÿëÿì.
2. Êöëöíý. [Ñÿôÿðèí] úàâàíëûã âàõòûíäà.. àü
ñàë äàøëàðà âóðäóüó òèøÿíèí àùÿíýäàð ñÿñè ýåúÿ
äÿ ãóëàüûíäàí ýåòìÿçäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒÈÒÁÍ [éóí.] 1. êèì. Áîç-ýöìöøö ðÿíýëè
áÿðê ìåòàë-êèìéÿâè åëåìåíò.
2. Ñó ãàéíàòìàã ö÷öí õöñóñè ãóðóëóøëó áþ-
éöê ãàá, úèùàç.
345
ÒÈÒÀÍÈÒ
ÒÈÒÀÍÈÒ èñ. [éóí.] Øÿôôàô íþâëÿðè éàðûì-
ãèéìÿòëè äàø îëàí ìèíåðàë.
ÒÈÒß èñ. Áÿçè àäàìëàðûí ýþç áÿáÿéèíäÿ
îëàí àü ëÿêÿ.
ÒÈÒßËÈ ñèô. Òèòÿñè îëàí, ëÿêÿëè. Òèòÿëè ýþç.
ÒÈÒÐ [ôð.] 1. Êèíîëåíòäÿ éàçû, èçàùåäèúè âÿ
éà äàíûøûã ìÿòíè.
2. êèì. Òèòðëÿìÿ ö÷öí èøëÿäèëÿí ìÿùëóëóí
ãàòûëûüû.
3. Òîõóúóëóã ñÿíàéåñèíäÿ: èïÿê ñàïûí âÿ
éà ëèôèí ãàëûíëûüûíûí ÷ÿêè âàùèäëÿðè èëÿ èôàäÿ
îëóíàí õàðàêòåðèñòèêàñû. Òÿáèè èïÿê ñàïëàðäà
íþìðÿ ÿâÿçèíÿ òèòð èøëÿäèëèð. Òèòð 45 ìåòð óçóí-
ëóüóíäà îëàí ñàïûí ÷ÿêèñè äåìÿêäèð. “ßìòÿÿ-
øöíàñëûã”.
ÒÈÒÐßÄÈÚÈ ñèô. Ñàðñûäûúû. Àðàç ÷àéû êþðïö-
ñöíäÿí Èðàíà êå÷ÿí àüûð òîïëàðûí ýóðóëòóñó
ùàâà ýóðóëòóñó ãÿäÿð äÿùøÿòëè âÿ òèòðÿäèúè èäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒÈÒÐßÊ ñèô. 1. Òèòðÿéÿí, òèòðÿð, ÿñÿí. Àðâàä
çÿèô, òèòðÿê ÿëèëÿ óøàüûí áàøûíû îõøàéûá îâóò-
ìàüà ÷àëûøûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Íÿ õîøáÿõòÿì,
áèð éåðäÿéÿì þç àíàìëà èíäè ìÿí; ßëëÿðèìè
÷ÿêìÿéèðÿì îíóí òèòðÿê ÿëèíäÿí. Ç.Õÿëèë.
// Ìÿú. ìÿíàäà ñÿñ ùàããûíäà. Î ýöí ñÿíèí
òèòðÿê ëàéëàí éîëëàðûìà èøûã ñàëûð. ß.Úàâàä.
Áîüóëìàñûí òèòðÿê ñÿñèí; Ñà÷ëàðûíà äÿí äöø-
ìÿñèí. Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Éàíûá-ñþíÿí, ñàéðûøàí (èøûã ùàããûí-
äà). Éàíûð ãÿðèáàíÿ êÿíä àõøàìëàðû; Òèòðÿê
èøûãëàðëà ìÿñúèä øàìëàðû. Ñ.Âóðüóí.
3. Òÿðïÿíÿí, àçàúûã ëÿïÿëÿíÿí. Òèòðÿê äÿíèç.
– Åëÿ ó÷óð, ãàíàäëàíûð êè; Îíóí òÿê çÿðèôäèð,
òèòðÿêäèð Ýþéýþë. Í.Õÿçðè.
ÒÈÒÐßÃÓØ èñ. äàí. Ñîéóüà ùÿññàñ îëàí,
àçàúûã ñîéóãäàí òèòðÿìÿéÿ áàøëàéàí àäàì.
Òèòðÿãóøóí áèðèäèð.
ÒÈÒÐßÌß “Òèòðÿìÿê”äÿí ô.èñ. Èøûüûí òèò-
ðÿìÿñè. Ìîíîìåòð ÿãðÿáèíèí òèòðÿìÿñè. –
[Ìÿëÿéèí] úàíû ñûçûëäàéûð âÿ àüëàäûüû ñÿñèíèí
òèòðÿìÿñèíäÿí àíëàøûëûðäû. À.Äèâàíáÿéîüëó.
Èêðàì, ãûçûí çÿðèô ÿëëÿðèíèí òèòðÿìÿñèíäÿí, éàñ
âÿ èçòèðàáëà äîëó ýþçëÿðèíèí êöñêöí áàõûøëàðûí-
äàí íÿ èñÿ áèð àç åùòèéàò åëÿäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÈÒÐßÌßÊ ô. 1. Òèòðÿìÿ òóòìàã, ÿñìÿê.
Ýåéÿð úûðûã áöðöíìÿñèí, ñîéóãäà òèòðÿéÿð,
ÿñÿð; Ýåäÿð îäóí÷ó ìåøÿéÿ, àüàú ãûðàð, îäóí
êÿñÿð. À.Ñÿùùÿò. Ìåùðèáàí ÿñÿáèëÿøäèéèíäÿí
òèòðÿéÿí (ô.ñèô.) ÿëëÿðèëÿ êÿëàüàéûñûíû áàøûíà
346
ÒÈÒÐßÒÌßÊ
äîëàäûüû ùàëäà [äåäè]. Ñ.Ùöñåéí. // ìÿú. ßñ-
ìÿê. Ãîúà êþâðÿê ñÿñèíèí òèòðÿäèéèíè äóéóá
ñóñäó. Ì.Ùöñåéí.
2. ìÿú. Éàíûá-ñþíìÿê, ñàéðûøìàã, òèòðÿê
èøûã âåðìÿê. Î ýöíäÿí òèòðÿäè ìÿñúèä øàì-
ëàðû; Ãÿðèá ýåúÿëÿðèí Àé èøûüûíäà. Ñ.Âóðüóí.
3. ìÿú. Èçòèðàá, íàðàùàò÷ûëûã êå÷èðìÿê, íàðà-
ùàò îëìàã. Ãÿùðÿìàíûí þç îüëó ö÷öí íÿ ãÿäÿð
òèòðÿäèéèíè Ôèðÿíýèç éàõøû áèëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Äàëüàëàíìàã, ÿñìÿê. Õàëãûí úèéÿðèíäÿí
äàëüàëàíàðàã; ßëëÿðäÿ òèòðÿäè áèð ãûçûë áàé-
ðàã. Ñ.Âóðüóí.
4. ìÿú. Ùÿðÿêÿòÿ ýÿëìÿê, òÿëàòöìÿ ýÿëìÿê,
ñàðñûëìàã. Äöíéàëàð òèòðÿäè, àëÿìëÿð ìàéàëëàã
àøäû, ôÿëÿêëÿð áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû, ìèëëÿòëÿð éó-
õóäàí îéàíûá ýþçëÿðèíè à÷äûëàð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Ýþéÿ ëÿðçÿ äöøöð áîìáà ñÿñèíäÿí;
Äàüëàð äà òèòðÿéèá ýÿëèð áàø-áàøà. Ñ.Âóðüóí.
ÒÈÒÐßÐ á à õ òèòðÿê. [Äÿðâèø:] Ðóãèééÿíèí
éàðïàã êèìè òèòðÿð ÿëèíäÿí ìÿíèì ÿëèìÿ áèð
àòÿø [êå÷äè]. À.Äèâàíáÿéîüëó.
ÒÈÒÐßØÌß “Òèòðÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÈÒÐßØÌßÊ ãàðø. Òèòðÿìÿê (÷îõ àäàì
âÿ éà øåé ùàããûíäà). Ýþéÿðòÿäÿ äóðìóø àäàì-
ëàðûí ðÿíýáÿðÿíý éàéëûãëàðû òèòðÿøèðäè. Ì.Ùö-
ñåéí. Ñÿùÿðäèð, òèòðÿøèð îòëàð, òÿð îòëàð. Í.Õÿçðè.
ÒÈÒÐßÒÌß 1. “Òèòðÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Á à õ òèòðÿòìÿ-ãûçäûðìà.
ÒÈÒÐßÒÌßÊ ò-ëè. 1. Àçàúûã î éàí-áó éàíà
ùÿðÿêÿò åòäèðìÿê, ÿñäèðìÿê, òÿðïÿòìÿê. ..Ñöá-
ùöí ùÿçèí éåëè éàøûë éàðïàãëàðû òèòðÿäèð, ..÷è÷ÿê-
ëÿð áàø-áàøà âåðÿðÿê áöëáöëöí éàíûãëû íÿüìÿ-
ñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ôÿùëÿ]
ýþçöíö éàâàø-éàâàø àøàüû åíÿí êâàäðàòà äè-
êÿðÿê òîðìîçóí äÿñòÿéèíè àñòà-àñòà òèòðÿäèð
âÿ ãàçûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. // ìÿú. Ñàðñûòìàã,
éåðèíäÿí òÿðïÿòìÿê. Ùÿð ýöí òîï êèìè ýóðóë-
äàéàí ñÿñëÿð éöêñÿê, áàøûãàðëû, äàüëàðû òèòðÿ-
äèð. Ì.Èáðàùèìîâ. Áöòöí ýåúÿíè äàâàì åäÿí
øèääÿòëè òóôàí ñÿùÿðÿ êèìè äàüëàðû, äÿðÿëÿðè òèò-
ðÿòäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Áÿäÿíèíÿ òèòðÿòìÿ, öøöòìÿ äöøìÿê. [Ôàò-
ìà õàíûì:] Áó ýåúÿ ñàáàùà êèìè òèòðÿòìèøÿì.
Í.Âÿçèðîâ. [Ñÿðâíàç Øàùìàðà:] Íÿúÿôàëû òèò-
ðÿäèá, éûõûëûá éîðüàí-äþøÿéÿ. Îä êèìè éàíûð,
ùå÷ ùàëû þçöíäÿ äåéèë. Á.Áàéðàìîâ.
3. ìÿú. “Öðÿéèíè”, “ãÿëáèíè”, “âöúóäóíó”
âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ – ùÿéÿúàíëàíäûðìàã, ùÿéÿ-
úàíà ýÿòèðìÿê, ñàðñûòìàã. Ùÿçèí ìóñèãè ñÿñè
ÒÈÒÐßÒÌß-ÃÛÇÄÛÐÌÀ
öðÿêëÿðè òèòðÿäèð. – Áàðìàüûíû çÿíýèí äöé-
ìÿñèíÿ áàñäûãäà, è÷ÿðèäÿí [Ìåùðèáàíûí] éåê-
íÿñÿã.. ñÿñè åøèäèëäèêäÿ Çåéíàëûí ñàíêè âöúó-
äóíó òèòðÿòäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÒÈÒÐßÒÌß-ÃÛÇÄÛÐÌÀ èñ. Òèòðÿäèá-
ãûçäûðìà; òèòðÿòìÿ, ìàëéàðèéà.
ÒÈÒÐßÒÌßÃÎÂÀà èñ. áîò. á à õ ÿñìÿ-
ãîâàã.
ÒÈÒÐßÒÌßËÈ ñèô. 1. Òèòðÿòìÿ (ìàëéàðèéà)
õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìóø; òèòðÿòìÿ-ãûçäûðìàëû.
..Òèòðÿòìÿëè àäàìëàð êèìè äèøëÿðè áèð-áèðèíÿ
äÿéÿ-äÿéÿ ïÿíúÿðÿíèí àëòûíäà ÷þìáÿëòìÿ
îòóðäó. ß.Àáàñîâ.
2. Òèòðÿòìÿ õÿñòÿëèéè ìÿíáÿéè îëàí, òèò-
ðÿòìÿ-ãûçäûðìà õÿñòÿëèéèíè éàéàí. Áàü ñàëûð
êå÷ìèøèí ìÿêàí òóòäóüó; Ñàðû, òèòðÿòìÿëè ýþë-
ëÿðäÿ ýöðúö. Ì.Ìöøôèã.
ÒÈÒÐßÉÈØ èñ. Òèòðÿìÿ, ÿñìÿ; òèòðÿìÿ èøè.
Äàíûøäûãúà Çåéíÿáèí ñÿñè òèòðÿéèðäè, áó òèò-
ðÿéèøäÿ ùÿì äÿðèí áèð èçòèðàá, .. ùÿì äÿ èíúÿ
ýèëåé-êöñö âàðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Âåéñ éîðóë-
ìóøäó, îíóí ãîëëàðûíäà âÿ äèçëÿðèíäÿ íÿ èñÿ
áèð ýèçèëòè âÿ òèòðÿéèø âàðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÈÒÐËßÌß ô.èñ. Ùÿð ùàíñû ìÿùëóëäà îëàí
ìàääÿëÿðèí ìèãäàðûíû, îíóí ðåàêñèéàñûíû,
ìàääÿëÿðèíèí ìèãäàðû ìÿëóì îëàí ðåàêñèéà-
ëàðëà ìöãàéèñÿ åäÿúÿê ìöÿééÿíëÿøäèðìÿ.
ÒÈÒÐËßÌßÊ ô. êèì. Òèòðèíè ìöÿééÿí åò-
ìÿê (á à õ òèòðëÿìÿ).
ÒÈ´ÒÓË [ôð. òèòóëóñ] 1. Ôåîäàë âÿ éà áóðæóà
úÿìèééÿòèíäÿ: íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ÿí, éàõóä
ñîíðàäàí âåðèëÿí ôÿõðè àä, ðöòáÿ. Èìïåðàòîð
òèòóëó. Êíéàç òèòóëó. Õàí òèòóëó.
2. ìÿòá. Êèòàáûí ñÿðëþâùÿñè, àäû. // Êèòàáûí
àäû, ìöÿëëèôèíèí àäû, íÿøð îëóíäóüó èë, éåð âÿ ñ.
ýþñòÿðèëÿí áèðèíúè ñÿùèôÿñè.
3. õöñ. Ñîâåò äþâðöíäÿ: òèòóë ñèéàùûñûíà äà-
õèë åäèëìèø ÿñàñëû òèêèíòè ñìåòàñûíûí îáéåêòëÿð
öçðÿ àäû.
Òèòóë ñèéàùûñû õöñ. – ëàéèùÿ âÿ
ñìåòàñû òÿñäèã îëóíìóø ÿñàñëû òèêèíòè îáéåêò-
ëÿðèíèí ñèéàùûñû.
4. ùöã. Áóðæóà ùöãóãøöíàñëûüûíäà: ùÿð ùàíñû
áèð ùöãóãóí ÿñàñû. Ìöëêèééÿò òèòóëó.
ÒÈÉÀÍ èñ. Àäÿòÿí è÷èíäÿ ãûð ÿðèäèëÿí, äÿ-
ìèðäÿí âÿ ñ. ìåòàëäàí ãàéðûëìûø ÷îõ èðè, äÿðèí
ãàçàí. Ãûðû òèéàíà òþêìÿê. – [Õîúà ßçèç] îúà-
üû àñûá, ãûð-ñàããûçû òþêäö òèéàíà, ÿðèäèá åëÿäè
ìóì êèìè. “Êîðîüëó”. // Èðè ãàçàí. Àíáàðäàí
ñîíðà Ðöñòÿì áÿé áèøìèø òèéàíûíà éàíàøäû,
ÒÎÕ
õþðÿéè äàääû, ìÿìíóí ãàëìàäû, àüûçà àëûíàñû
äåéèëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ýþìýþé ñó èëÿ äîëó-
äóð; Ãàëàéëû òèéàí. Ð.Ðçà.
ÒÈÉÀÍ×À èñ. Áàëàúà òèéàí, êè÷èê òèéàí.
Ãóìðó ãàëàéû ýåòìèø ïàõûðëû òèéàí÷àíû ýÿòè-
ðèá êöíúÿ ãîéäó. Ìèð Úÿëàë.
ÒÈÉÀÍ×Û á à õ ãûð÷û.
ÒÈÉÀÍ×ÛËÛà á à õ ãûð÷ûëûã.
ÒÈÉß èñ. Ãûëûíú, áû÷àã âÿ ñ. êÿñèúè àëÿòëÿðèí
êÿñÿí (èòè) òÿðÿôè, àüçû. [Çåéíàë áû÷àüûí] èòèëè-
éèíè íöìóíÿ åòìÿê ö÷öí áàðìàüû èëÿ òèéÿñèíÿ
òÿìàñ åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Áó çîðáà áû÷àüûí
ö÷-äþðä òèéÿñè, ãàé÷ûñû... âàðäû. Ì.Ùöñåéí.
ÒÈÇÔßÙÌ ñèô. [ôàðñ. òèç âÿ ÿð. ôÿùì] Òåç
áàøà äöøÿí, ÷îõ àíëàãëû, ÷îõ çèðÿê, ÷îõ ôÿðà-
ñÿòëè, çÿêàëû. Ìàíñóð áþéöê áèð ùÿâÿñëÿ îõó-
ìàãëà áÿðàáÿð, ÷îõ çèðÿê âÿ òèçôÿùì îëäóüó
ö÷öí àðèô îëàíëàð ýÿëÿúÿêäÿ áó éåòèì úàâàíû
ýþçÿë ñÿàäÿò ýþçëÿéÿúÿéèíè áèëèðäèëÿð. Ú.Úàá-
áàðëû.
ÒÎÜÀÉ èñ. úîüð. ×àé âàäèëÿðèíäÿ ìåøÿ,
÷àéáàñàð ìåøÿ.
ÒÎÜËÓ èñ. Îí àéëûã (áÿçÿí äÿ áèðèëëèê) ãî-
éóí áàëàñû. Åðêÿê òîüëó. Äèøè òîüëó. – [Øÿðÿô-
íèñÿ õàíûì:] Íåéëÿéÿê, àíà, áèð-èêè éöç òîüëó
ñàòàðûã, ýåíÿ ïóë îëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÒÎÜËÓÁÀØÛ ñèô. äàí. Òèêèíòèéÿ éàðàìàéàí
ÿéðè-öéðö, êÿëÿ-êþòöð äàø. Áÿçèëÿðè ïàéà êÿñèá
ùàçûðëàéûð, ÷àéûí è÷èíÿ ñàëûíìûø èðè äàøëàðûí äà-
ëûíà ñàíúûá øÿë áàñûð âÿ áþéöðëÿðèíÿ òîüëóáàøû
äàøëàðäàí òþêöá, ÷àéûí àüçûíû ÿêèíëÿðèí öçÿ-
ðèíäÿí àçäûðûðäûëàð. ß.Âÿëèéåâ. // Èñ. ìÿíàñûí-
äà. Òîüëóáàøûäàí äèâàð îëìàç.
ÒÎÕ1 ñèô. 1. Àúëûã ùèññ åòìÿéÿí, éåìÿéÿ
åùòèéàúû îëìàéàí, éåéèá äîéìóø (àú çèääè).
Òîõ àäàì. – Òÿðàíÿ äåéèð: – Òîõàì; Éåìÿê
èñòÿìèðÿì ìÿí. Ð.Ðçà.
Òîõ îëìàã – éåéèá
äîéìàã, äàùà éåìÿê èñòÿìÿìÿê, àú îëìà-
ìàã. Òîõ îëäó, àú ãàðûíëàð úöìëÿ äîëäó.
Ñ.ß.Øèðâàíè. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Òîõóí àúäàí
íÿ õÿáÿðè. (Ìÿñÿë).
2. Áÿñëÿíìèø, éåäèðäèëìèø, áÿñëÿíèá êþêÿë-
äèëìèø, éåéèá äîéìóø. Òîõ èíÿêëÿð ãóéðóãëà-
ðûíû áóëàéà-áóëàéà òÿíáÿë-òÿíáÿë éåðèéèðäèëÿð.
È.Ùöñåéíîâ.
3. ìÿú. Ôèðàâàí éàøàéàí, äþâëÿòëè, âàðëû. Òîõ
àäàì. Òîõ (ç.) éàøàìàã. // ìÿú. Þçöíäÿíðàçû,
ëîâüà, ùàðûí. Ðöõñàðÿ õàíûì Êÿðáÿëàéû Ñÿôäÿ-
347
ÒÎÕ
ðèí òîõ âÿ ùàðûí ñèôÿòèíè ýþðöá áèð ñþç äåìÿäè,
ÿòðàôûíà ýþç ýÿçäèðäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
4. ìÿú. Òÿíýÿ ýÿëìèø, ÷èéðÿíìèø, äîéìóø.
“Ñþçäÿí, ìÿùÿááÿòäÿí òîõàì” – äåäèí; Èíäè
äÿ ñÿí ìÿíäÿí ùÿéàò èñòÿäèí. Á.Âàùàáçàäÿ.
◊ Ýþçö òîõ îëìàã – á à õ ýþç. Þçöíö òîõ
òóòìàã (ñàõëàìàã) – þçöíö ñàõëàìàã, þçö-
íö ñûíäûðìàìàã.
ÒÎÕ2 ñèô. Ðÿíý àäëàðûíûí ÿââÿëèíÿ ýÿëèá
òöíäëöê ìÿíàñû âåðèð; òöíä. Òîõ ãûðìûçû.
ÒÎÕÀ èñ. Êÿòìÿí. Ïàñ àòûð òîõàëàð, áåë-
ëÿð, êöðÿêëÿð; Áàðìàãëàð äèíúÿëèð, ÿëëÿð øàä
îëóð. Ñ.Âóðüóí. Êÿíäëè ãàäûí ÿëèíäÿ àëàêåø,
êöðÿê, òîõà ýÿëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒÎÕÀÚ èñ. Éåðè, òîðïàüû, ãûðû, àñôàëòû âÿ
ñ.-íè äþéöá, éà áàñûá áÿðêèòìÿê ö÷öí àëÿò.
ÒÎÕÀÚËÀÌÀ “Òîõàúëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÀÚËÀÌÀÃ ô. Òîõàúëà äþéÿúëÿéèá (áà-
ñûá) áÿðêèòìÿê.
ÒÎÕÀÚËÀÍÌÀ “Òîõàúëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÀÚËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Òîõàúëà äþéÿúëÿ-
íèá (áàñûëûá) áÿðêèäèëìÿê.
ÒÎÕÀËÀÌÀ “Òîõàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÀËÀÌÀÃ ô. Êÿòìÿíëÿìÿê. Ïàìáûã
ñàùÿñèíè òîõàëàìàã.
ÒÎÕÀËÀÍÌÀ “Òîõàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Êÿòìÿíëÿíìÿê.
Áèòêèëÿðèí àðàñû òîõàëàíäû.
ÒÎÕÀËÌÀ “Òîõàëìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÀËÌÀÃ ô. äàí. Éåéèá äîéìàã, òîõ
îëìàã. Âåð ×àêÿðÿ éöç-éöç êè éåñèí, ãàðíû òî-
õàëñûí. ß.Ãÿìêöñàð.
ÒÎÕÃÀÐÛÍ èñ. Äîéìóø, àú îëìàéàí, òîõ.
[Ùÿêèì êèøèéÿ:] Éÿãèí òîõãàðûíà þçöíö ñî-
éóüà âåðèá. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÎÕËÓÃ1 èñ. 1. Òîõ îëìà, àú îëìàìà, éå-
éèá äîéìà (àúëûã ÿêñè). Éàõøûëûã, éàìàíëûã,
òîõëóã âÿ àúëûã ìÿôùóìëàðûíà ãàðøû éåíÿ éàä
âÿ ëàãåéä èäèì. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ..Ïðîôåññîð
òîõëóãäàí òÿíýèøÿí íÿôÿñèíè ýöúëÿ àëûðäû.
Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Ùàðûíëûã, ëîâüàëûã. Àúëûã íÿéè éåäèðò-
ìÿç; Òîõëóã íÿéè äåäèðòìÿç? (Àòà. ñþçö).
◊ Òîõëóã åòìÿê (åëÿìÿê) – ùÿääÿí àðòûã
éåìÿêäÿí õÿñòÿëÿíìÿê. [Ðÿùèì:] Ñÿôÿðÿëèíèí
ôèêðè îäóð êè, ãîíàãëàðû î ãÿäÿð éåäèðòñèí êè,
éàçûãëàð òîõëóã åéëÿéèá ãûðûëñûíëàð. Í.Âÿçè-
ðîâ. [Âåéñ:] Ùå÷ åøèòìÿìèøÿì äåéÿëÿð, ôèëàí
äþâëÿòëè òîõëóã åëÿéèá þëöá. ß.ßáöëùÿñÿí.
348
ÒÎÕÌÀÃËÛ
ÒÎÕËÓÃ èñ. Òöíäëöê (á à õ òîõ2). Ðÿíý
2
íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ ðÿíý ãöââÿñè îíóí ùÿì
òîõëóüóíäàí, ùÿì äÿ àúëûüûíäàí àñûëû îëàí áèð
êåéôèééÿòäèð. À.Ãàçûéåâ.
ÒÎÕÌÀÚÀÐ èñ. ×îõèëëèê áèòêèëÿðèí òîõóì-
ëàðûíäàí àëûíàí úàâàí áèòêè øèòèëè. Òóò òîõìà-
úàðû. – [Íÿðèìàí:] ..Äÿéèðìàí àëòûíäàêû à÷ûã-
ëûüû .. òîõìàúàð øèòèëëèéè åëÿéÿê. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÎÕÌÀÚÀÐËÛÃ èñ. Òîõìàúàð ÿêèëìèø
ñàùÿ, éåð. [Ñó÷ó:] Ìóðàä äàéû, ñàáàù òÿçÿ
òîõìàúàðëûüû ñóâàðàãìû? È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÎÕÌÀÃ èñ. 1. Àüàúäàí éîíóëìóø èðèáàøëû
÷ÿêèú, ÷îõ éîüóí òàõòà ÷ÿêèú. ×àäûð ìûõëàðûíà
âóðóëàí òîõìàãëàðûí ñÿñè Úóëôà äàüëàðûíû âÿ
ßëÿíúèê ãàëàñûíû òèòðÿäèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Äÿéÿíÿê, ÷îìàã, êþòÿê. ×îáàí òîõìàüû.
– Äèâàíÿìèñÿí? Éàõóä äà àõìàã; Ýåò, éîõñà
éåéÿðñÿí ÿëëè òîõìàã. Õÿòàéè.
3. Êå÷ìèøäÿ ãàïûíû äþéìÿê ö÷öí ãàïûëàðà
àñûëàí ÷ÿêèúÿîõøàð àëÿò. Ùÿìçÿ èëÿ èøè îëàí
ìóçäóð äàðâàçàíûí äÿìèð òîõìàüûíû äþéÿí-
äÿ ßìèíÿ äàðâàçàíû à÷àðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
4. Ïàëòàðû ñóéóí è÷èíäÿ äþéÿúëÿéèá òÿìèç-
ëÿìÿê âÿ éà áàøãà ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ
åäèëÿí áèð áàøû ãàëûí âÿ éàñòû àüàú ïàð÷àñû.
◊ Íÿ òöôÿíýÿ ÷àõìàã(äûð), íÿ ñöíáÿéÿ
òîõìàã; íÿ òöôÿíýèí ÷àõìàüûäûð, íÿ ñöí-
áÿíèí òîõìàüû – ÿëèíäÿí ùå÷ áèð èø ýÿëìÿ-
éÿí, ùå÷ áèð èøÿ éàðàìàéàí àäàì ùàããûíäà.
Íÿ òöôÿíýÿ ÷àõìàã, íÿ ñöíáÿéÿ òîõìàã. (Àòà.
ñþçö). Áèð òàíûø âàð, êÿñèëìÿéèð éàíûìûçäàí
àéàüû; Íÿ òöôÿíýèí ÷àõìàüûäûð, íÿ ñöíáÿíèí
òîõìàüû. Ñ.Âóðüóí.
ÒÎÕÌÀÃÚÛà èñ. 1. Êè÷èê òîõìàã, áàëàúà
òîõìàã.
2. áîò. Éîüóí, áÿçÿí ÿòëÿøìèø, ñöíáöëÿ
îõøàéàí îò-áèòêè.
ÒÎÕÌÀÃ×È×ßÊËÈ(ËßÐ) úÿì áîò. Áèðëÿ-
ïÿëè áèòêèëÿðèí äàõèë îëäóüó áèòêè ñûðàñû.
ÒÎÕÌÀÃËÀÌÀ “Òîõìàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÌÀÃËÀÌÀÃ ô. Òîõìàãëà âóðìàã,
äþéìÿê. Êå÷ÿíè òîõìàãëàìàã.
ÒÎÕÌÀÃËÀÍÌÀ “Òîõìàãëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÒÎÕÌÀÃËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Òîõìàãëà âó-
ðóëìàã, äþéöëìÿê.
ÒÎÕÌÀÃËÛ ñèô. 1. ßëèíäÿ âÿ éà éàíûíäà
òîõìàã îëàí.
ÒÎÕÒÀÃ
2. Òîõìàüû îëàí (á à õ òîõìàã 3-úö ìÿ-
íàäà). Òîõìàãëû ãàïû. – Äÿìèð òîõìàãëû äàð-
âàçàëàð òåç-òåç à÷ûëûá-þðòöëöð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÎÕÒÀÃ ñèô. âÿ çÿðô Ñàêèò, ðàùàò, àðàì,
àðõàéûí. Éóñèô éåíÿ äÿ òîõòàã äàíûøûð, ñàáàù
ùÿð øåéèí àéäûí îëà àüûíû èíàìëà ñþéëÿéèðäè.
Á.Áàéðàìîâ.
Òîõòàã âåðìÿê – á à õ òîõ-
òàãëûã âåðìÿê (“òîõòàãëûã”äà). [Êÿðáÿëàéû
Ôàòìà:] Êèøè, ýÿëèá åëÿéÿí éîõäóð. Þçöíÿ
òîõòàã âåð. Ñÿíè ãàðà áàñûá. Ì.ßëèéåâ. Ñàëìàí
âàõòûíäà úèëîâó ÷ÿêèá, [Ìàéàéà] òîõòàã âåðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. Þçöíö òîõòàã ñàõëàìàã – á à õ
òîõòàìàã 1-úè ìÿíàäà. [Ïèðè áàáà:] Þçöíö
èòèðìÿ, òîõòàã ñàõëà. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ýöëìÿì-
ìÿä:] Þçöíö òîõòàã ñàõëà, áóäóð, úàìààò
ãàéûäûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒÎÕÒÀÃËÀÍÌÀ “Òîõòàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÒÀÃËÀÍÌÀÃ á à õ òîõòàìàã 1-úè
ìÿíàäà. [Äÿðâèø:] Þçöìÿ ýÿëäèì, òîõòàãëàíûá,
þçöìö Ðóãèééÿíèí öñòöíÿ ñàëäûì. À.Äèâàíáÿ-
éîüëó.
ÒÎÕÒÀÃËÛÃ èñ. Òîõòàã îëìà; àðõàéûíëûã,
õàòèðúÿìëèê, ðàùàòëûã, ñÿáèð, äþçöì. Òîõòàãëûã,
òÿñêèíëèê áÿäáÿõò ùàäèñÿíè ýåðè ãàéòàðìûð.
ß.Âÿëèéåâ.
Òîõòàãëûã âåðìÿê – á à õ òîõ-
òàòìàã. Ùàéà ýÿëÿí àüñàããàë, ãàðàñàããàë
Ðöñòÿìÿ òîõòàãëûã âåðìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ. Ñÿðâèíàç ãàðû êèøèíèí ôèêðèíè áàøà äöøìöø,
îíà òîõòàãëûã âåðìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÎÕÒÀÌÀ “Òîõòàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÒÀÌÀÃ ô. 1. Äàéàíìàã, äþçìÿê, ñÿ-
áèð åòìÿê, äóðóõìàã; ñàêèò îëìàã, þçöíö ñàõ-
ëàìàã, þçöíö ÿëÿ àëìàã. Ñÿí áèð òîõòà. Òîõòà
ýþðöì. – Ýöëñÿùÿð áèð àç òîõòàäû. ß.Âÿëèéåâ.
Èñà áóðàäà òîõòàéûá, áèð àç òÿøâèøëÿ àðâàäû
Ýöëëöéÿ áàõäû êè, áóíóí äà ñÿáÿáè âàðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Äàéàíìàã, êÿñèëìÿê, ñàêèò-
ëÿøìÿê (àüðû ùàããûíäà). Äèøèí àüðûñû áèð àç
òîõòàäû.
2. Áèð éåðÿ ýÿëèá ÷àòìàã, éåòèøìÿê, ÷àòûá
äàéàíìàã. Áèç ýÿëèá êÿíääÿ òîõòàäûã.
ÒÎÕÒÀÒÌÀ “Òîõòàòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÒÀÒÌÀÃ ô. Ñàêèò åòìÿê, ðàùàò åòìÿê,
òîõòàã âåðìÿê. Ìèðàõóð þçöíö òîõòàòìàã ö÷öí
÷óáóüà áèð ãóëëàá âóðäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ýå-
úÿíèí ñÿðèíëèéè ñèíÿñèíÿ äîëóá [Õàíïÿðèíè] òîõ-
òàäûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÎÕÓÚÓ èñ. 1. Äÿçýàùäà ïàð÷à âÿ ñ. òîõó-
éàí ôÿùëÿ, óñòà. Àëèìëÿð äÿ, òîõóúóëàð äà áó
ÒÎÕÓÌÀÃ
ôèêèðäÿäèðëÿð êè, ßçèçèí òàïäûüû âÿ òÿúðöáÿ ö÷öí
ÿêäèéè òîõóìóí áþéöê ýÿëÿúÿéè âàðäûð. ß.Âÿëè-
éåâ. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òîõóúó ãûçëàð.
2. Á à õ òîõóúóëóã 1-úè ìÿíàäà. Áàêûäà èø-
÷èëÿð òÿòèë åòìèøëÿð, òîõóúó ôàáðèêè òÿòèë÷èëÿðèí
ÿëèíäÿäèð. Ù.Íÿçÿðëè. Òîõóúó êàðõàíàëàðû áàü-
ëàíûð, äàðâàçàëàð òåç-òåç à÷ûëûá-þðòöëöðäö.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÎÕÓÚÓËÓÃ èñ. 1. Éöíýöë ñÿíàéåíèí ïàð-
÷à òîõóìàãëà ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè. Òîõóúóëóã
ôàáðèêè.
2. Òîõóúóíóí ñÿíÿòè, ïåøÿñè, èøè. Òîõóúóëóã
êóðñó.
ÒÎÕÓÌ èñ. [ôàðñ.] 1. Àëè áèòêèëÿðèí àäÿòÿí
ìàéàëàíìàäàí ñîíðà èíêèøàô åäÿí âÿ ìàéà
èëÿ ãàáûãäàí èáàðÿò îëàí ðöøåéìè; òóì. Êåøíèø
òîõóìó. – Øàèð èëÿ Àôàã ëÿêëÿðÿ ÷è÷ÿê, éîíúà
òîõóìó ñÿïèá, ÷ÿïÿð áîéó úàâàí àüàúëàð ÿêäè-
ëÿð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ýöëãþí÷ÿ òîõóìëàðû
éûüìàã èñòÿéèð. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Áèòêèëÿðèí éå-
ìÿê ö÷öí âÿ éà áàøãà ìÿãñÿäëÿðëÿ èñòèôàäÿ
îëóíàí ðöøåéìè (òóìó). Øèðëè áàðäàãëàðäà è÷è-
íÿ ðåéùàí òîõóìó ñàëûíìûø øÿðáÿòëÿð ãîéóëäó.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ßêìÿê ö÷öí àéðûëìûø äÿí. ßëà òîõóì
úèíñè. – Êèìèíèí þêöçö, ÷îõóíóí òîõóìó, áÿçè-
ëÿðèíèí äÿ úöòö éîõ èäè. ß.Âÿëèéåâ.
3. ôèçèîë. Ñïåðìà, äþë. Ìåðèíîñ ãîéóíóí
òîõóìó. // Íÿñèë, ñîé, äþë.
◊ Òîõóìó (òîõóìóíóç) êÿñèëñèí! (éåð
öçÿðèíäÿí ýþòöðöëñöí!) – ãàðüûø èôàäÿñè.
[Ùàúû Ãàðà:] Ñÿíè ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí àðâàä, òîõó-
ìóíóç éåð öçöíäÿí ýþòöðöëñöí! Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
ÒÎÕÓÌÀ 1. “Òîõóìàã”äàí ô.èñ. Òîõóìàíû
äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí èï ñîë ÿëèí øÿùàäÿò áàð-
ìàüû öçÿðèíäÿ åéíè ãàéäàäà ñàõëàíûëûð.
2. èñ. Òîõóíìóø àðøûíìàëû, ïàð÷à. Èïÿê òî-
õóìà. Äåêîðàòèâ òîõóìà.
3. èñ. áèîë. Áèð-áèðèëÿ áàüëû îëàí âÿ îðãàíèçì-
äÿ åéíè âÿçèôÿëÿðè ýþðÿí åéíèúèíñëè ùöúåéðÿ
ãðóïó. ßçÿëÿ òîõóìàñû. Áèðëÿøäèðèúè òîõóìà.
ÒÎÕÓÌÀÃ ô. 1. Óçóíóíà (ÿðèø) âÿ åíèíÿ
(àðüàú) ñàïëàðû áèð-áèðèíèí àðàñûíäàí êå÷èð-
ìÿêëÿ ïàð÷à, õàë÷à âÿ ñ. ùàçûðëàìàã. Ìàùóä
òîõóìàã. ×èò òîõóìàã. – Ìöðýöëÿéèð íÿíÿì
òàõûá ÷åøìÿéè; Äöøöð éåðÿ òîõóäóüó ÿëúÿéè.
À.Ñÿùùÿò. [Ñàðûêþéíÿê] ÷îõ âàõò ùÿéÿòäÿ îòó-
ðóá ùÿñèð òîõóéàðäû. Ñ.Ùöñåéí. // Åéíè öñóëëà
349
ÒÎÕÓÌÚÓÃ
ïàð÷à öçÿðèíäÿ íàõûø, øÿêèë ùþðìÿê. Òÿêÿëäóç
òîõóìàã. Áóòà òîõóìàã.
2. Ùþðìÿê. Àüàáÿéèì áöòöí ýöíö .. ðÿíýèí
õÿçÿëäÿí ÷ÿëÿíý òîõóéóð, äàéÿñèíÿ ìèí áèð
ñóàë âåðèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ×ÿëÿíý òîõóìà-
üà, ýöë âàð, ÷è÷ÿê âàð. Í.Õÿçðè.
3. “Þçöíö” ñþçö èëÿ – á à õ âóðìàã 20-úè
ìÿíàäà. Ôàòìà ãûðüû êèìè þçöíö òÿíäèðÿ òî-
õóéóð, êÿùðÿáà êèìè ñàðû ÷þðÿêëÿðè ÿëèíäÿ ÷û-
õàðûá, áóüëàíà-áóüëàíà ñöôðÿíèí öñòöíÿ àòûð-
äû. Ìèð Úÿëàë.
4. ìÿú. äàí. Óéäóðìàã, þçöíäÿí ãóðàøäûð-
ìàã. Éàëàí òîõóìàã.
ÒÎÕÓÌÚÓà “Òîõóì”äàí êè÷. Òóìúóã.
ÒÎÕÓÌ×Ó èñ. Òîõóì÷óëóã ìöòÿõÿññèñè.
ÒÎÕÓÌ×ÓËÓà èñ. 1. Áèòêè÷èëèéèí, òîõóì-
÷óëóã áèòêèëÿð éåòèøäèðìÿê âÿ úèíñ òîõóìëàð
àëìàãëà ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè. Òîõóì÷óëóã ñîâ-
õîçó. Òîõóì÷óëóã òÿúðöáÿ ñòàíñèéàñû.
2. Òîõóì÷óíóí èøè, ïåøÿñè, èõòèñàñû. Òîõóì-
÷óëóãëà ìÿøüóë îëìàã.
ÒÎÕÓÌËÀÌÀ “Òîõóìëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÓÌËÀÌÀÃ ô. 1. Òîõóì ÿìÿëÿ ýÿë-
ìÿê, òîõóìó éåòèøìÿê. Êÿëÿì òîõóìëàäû.
2. äàí. Òîõóì ñÿïìÿê. Ëÿêëÿðè òîõóìëà-
ìàã.
ÒÎÕÓÌËÓÃ èñ. 1. Òîõóì êèìè ÿêèëìÿê
ö÷öí àéðûëìûø äÿí; òóìëóã. Ìèðçÿ Âàëåù àð-
ïàäàí .. àéûðûá, ýÿëÿúÿê òîõóìëóã ö÷öí ñàõ-
ëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ñÿðèééÿ èñÿ áóüäàëàðû éîõ-
ëàéûá, ýÿëÿí èë ö÷öí òîõóìëóã àéûðûðäû.
Ì.Ùöñåéí. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. ßêìÿê ö÷öí
éàðàðëû, ÿêèëìÿê ö÷öí àéðûëìûø; òóìëóã. Òî-
õóìëóã ãàðüûäàëû. // Òîõóì àëìàã ö÷öí ÿêèë-
ìèø ñàùÿ. ..Òàðëà âÿ áîñòàíëàðûí òîõóìëóãëàðû
áåëÿ ÷àëûíìûøäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ôèçèîë. Åðêÿê úèíñèééÿò âÿçèñè. Åðêÿêëÿðèí
òîõóìëóã àäëàíàí ÷îõàëìà öçâëÿðè äÿ ãîøà
îëóð. Òîõóìëóãëàð è÷ÿðèñèíäÿ ñïåðìàòîçîèä
àäëàíàí òîõóì ùöúåéðÿëÿðè ÿìÿëÿ ýÿëèð.
“Çîîëîýèéà”. // áîò. ×è÷ÿéèí òîõóì ÿìÿëÿ
ýÿëÿí ùèññÿñè. ×è÷ÿéèí òîõóìëóüó éóõàðûäà
÷îõ âàõò 3 éóâàëû, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ 4 âÿ éà 6
éóâàëû îëóð. “×àé áèòêèñè”.
ÒÎÕÓÌÑßÏßÍ ñèô. Òîõóì ñÿïìÿéÿ ìÿõ-
ñóñ (ìàøûí); ÿëëÿ òîõóì ñÿïÿí (àäàì). [Ìàëèê]
éàõûí ýöíëÿðäÿ êîëõîçóí áèð òðàêòîð âÿ èêè
òîõóìñÿïÿí ìàøûí àëàúàüûíû áèëäèðäèêäÿ èñÿ
ùàìû “÷îõ ñàü îë, ÷îõ ñàü îë!” – äåéèá ñå-
350
ÒÎÕÓÍÌÀÃ
âèíäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Òîõóì-
ñÿïÿí ìàøûí. Òîõóìñÿïÿíëÿðè òÿìèð åäèðëÿð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÎÕÓÍÀÍ èñ. âÿ ñèô. ðèéàç. ßéðè õÿòëÿ áèð
öìóìè íþãòÿñè îëàí, ëàêèí îíóíëà êÿñèøìÿ-
éÿí (äöç õÿòò). ×åâðÿéÿ òîõóíàí ÷ÿêìÿê.
ÒÎÕÓÍÄÓÐÌÀ “Òîõóíäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÓÍÄÓÐÌÀÃ ô. Òîõóíìàñûíà ñÿáÿá
îëìàã; äÿéäèðìÿê. Èêè øåéè áèð-áèðèíÿ òîõóí-
äóðìàã. ßëèíè òîïà òîõóíäóðìàã.
ÒÎÕÓÍÌÀ1 “Òîõóíìàã1”äàí ô.èñ.
ÒÎÕÓÍÌÀ2 1. “Òîõóíìàã2”äàí ô.èñ.
2. ñèô. Òîõóíìóø, òðèêîòàæ. Òîõóíìà ìÿìó-
ëàò.
ÒÎÕÓÍÌÀÃ1 ô. 1. ßë âÿ éà áÿäÿíèí áàøãà
áèð öçâö èëÿ áèð øåéÿ äÿéìÿê, òÿìàñ åòìÿê,
ÿëèíè âóðìàã. [Âàãèô] ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã
ÿëèíè ïÿíúÿðÿéÿ òÿðÿô ùÿðëÿéÿíäÿ ýöëäàíà òî-
õóíóá ñàëäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Äèéàð êèøè äèðñÿéè
èëÿ àðâàäûíà òîõóíóá ïû÷ûëäàäû... ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
2. ßë âóðìàã, ãàðûøäûðìàã, äÿéìÿê. Ìÿíèì
øåéëÿðèìÿ òîõóíìà! Áó êèòàáëàðà êèì òîõó-
íóá? Ùå÷ êÿñ áó êàüûçëàðà òîõóíìàñûí.
3. ìÿú. Öñòöíäÿ þòÿðè äàéàíìàã, áÿùñ åò-
ìÿê, äàíûøìàã.
4. ìÿú. Ïèñ òÿñèð åòìÿê, òÿùãèð åòìÿê, êþí-
ëöíÿ äÿéìÿê, ñàòàøìàã. Êþíëöíÿ òîõóíìàã.
– Ãèñìÿò îëñà, áóíäàí áåëÿ éàçìàðàì; Òî-
õóíàðñà ñþçöì åëÿ, éàçìàðàì. Ì.ß.Ñàáèð.
Áó ñóàë øÿôãÿò áàúûñûíà òîõóíäó. ß.Ñàäûã.
// ìÿú. Èíêàð øÿêëèíäÿ: òîõóíìàìàã – ÿë
äÿéìÿìÿê, èøè îëìàìàã, äÿéìÿìÿê, äÿéèá-
äîëàøìàìàã, ñàòàøìàìàã. Ìÿíÿ òîõóíìà!
– ..Àíàòîëè èøàðÿ åòäè êè, [ôàøèñòÿ] òîõóíìà-
ñûíëàð, ÷öíêè ÿñàñ ïëàí ïîçóëà áèëÿð. Ñ.Âÿëè-
éåâ. Áó åéáÿúÿð ãóøà êèìñÿ òîõóíìàç; Ñÿñèí-
äÿí, þçöíäÿí ùÿçç àëàã äåéÿ. Á.Âàùàáçàäÿ.
5. ìÿú. Àèäèééÿòè îëìàã, ÿëàãÿñè îëìàã,
äÿõëè îëìàã. Áó ìÿñÿëÿ ìÿíÿ òîõóíìóð. –
×èíýèç .. ìöñÿëìàí “çåìëéà÷åñòâî”ñóíóí
ñÿäðè îëäóüó ö÷öí áó øèêàéÿòëÿð ÿí ÿââÿë îíà
òîõóíóðäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÎÕÓÍÌÀÃ2 “Òîõóìàã”äàí ìÿúù. Ïàð÷à
òîõóíìàã. ßëúÿê òîõóíìàã. Õàë÷à òîõóíìàã.
– [Íÿúÿôàëûíûí] ÿéíèíäÿ ýöçÿìäÿí òîõóíìóø
(ô.ñèô.) øàëâàðäàí, ÷èò êþéíÿêäÿí áàøãà ùå÷
íÿ éîõ èäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÎÕÓÍÌÓØ
ÒÎÕÓÍÌÓØ ô.ñèô. Òîõóíìàãëà ùàçûðëàí-
ìûø. Òîõóíìóø æàêåò.
ÒÎÕÓÍÓËÌÀÇ ñèô. 1. Âàõòû ÷àòàíà ãÿäÿð
ãîðóíóá ñàõëàíûëìàëû îëàí, èñòèôàäÿ îëóíìà-
éàí, ñÿðô îëóíìàéàí, èøëÿíìÿéÿí. Òîõóíóë-
ìàç åùòèéàò. Òîõóíóëìàç ôîíä. // ìÿú. Ùå÷
êÿñèí òîõóíìàüà, ãÿñä åòìÿéÿ, ïîçìàüà èõòè-
éàðû îëìàéàí. Åëÿ áèë [Ùÿìèøÿéåâèí] òîõóíóë-
ìàç ùþðìÿòèíÿ çÿäÿ äÿéìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
2. Áèðèíèí òîõóíìàñûíäàí, ãÿñäèíäÿí ãàíó-
íÿí ãîðóíàí, ãàíóíóí ùèìàéÿñè àëòûíäà îëàí.
Òîõóíóëìàç øÿõñèééÿò.
ÒÎÕÓÍÓËÌÀÇËÛÃ èñ. Òîõóíóëìàç øÿõñ,
éà øåéèí ùàëû. Äèïëîìàòèê òîõóíóëìàçëûã.
ÒÓÊÀÐ [ðóñ.] á à õ òîðíà÷û. Áÿëè, [Ùÿñÿí]
òîêàð îëàúàãäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒÎÊÀÐËÛÃ á à õ òîðíà÷ûëûã.
ÒÎÊÊÁÒÀ [èòàë.] ìóñ. Ôîðòåïèàíî âÿ éà
îðãàíäà ñöðÿòëÿ âÿ úàíëû ðèòìèê ùÿðÿêÿòëÿ èôà
îëóíàí ìóñèãè ïéåñè.
ÒÎÊÑÅÌÈ´ÉÀ [éóí. òîõèêîí – çÿùÿð âÿ
ùàèìà – ãàí] òèá. Òîêñèíèí ãàíà äöøìÿñè íÿòè-
úÿñèíäÿ îðãàíèçìèí çÿùÿðëÿíìÿñè.
ÒÎÊÑÈ´Ê ñèô. [éóí. òîõèêîí-äàí] 1. Çÿùÿð-
ëè, çÿùÿðëÿéèúè. Òîêñèê ìàääÿëÿð. Íèêîòèíèí òîê-
ñèê òÿñèðè.
2. Òîêñèíèí òÿñèðè íÿòèúÿñè îëàí. Ñèíèð ñèñòå-
ìèíèí òîêñèê çÿäÿëÿíìÿñè.
ÒÎÊÑÈÊÎËÓÝÈÉÀ [éóí. òîõèêîí – çÿùÿð
âÿ ëîýîñ – åëì] Çÿùÿðëÿðè âÿ îíëàðûí îðãà-
íèçìÿ òÿñèðèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíè þéðÿíÿí åëì.
ÒÎÊÑÈÊÎËÎÆÈ´ “Òîêñèêîëîýèéà”äàí ñèô.
ÒÎÊÑÈÊÓËÎÃ [éóí. òîõèêîí âÿ ëîýîñäàí]
Òîêñèêîëîýèéà ìöòÿõÿññèñè.
ÒÎÊÑÈÊÓÇ [éóí. òîõèêîí-äàí] òèá. Îðãà-
íèçìèí, çÿùÿð âÿ çÿùÿðëè ìàääÿëÿðèí (òîêñèí-
ëÿðèí) òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí õÿñòÿ-
ëèê âÿçèééÿòè.
ÒÎÊÑÈ´Í [éóí. òîõèêîí – äàí] áèîë. âÿ òèá.
Áÿçè ìèêðîîðãàíèçìëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ áÿçè ùåé-
âàíëàðäà âÿ áèòêèëÿðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí çÿùÿðëè
ìàääÿëÿð.
ÒÎÊÑÎÏËÀÇÌÎÇ èñ. òèá. Èíñàí âÿ ùåéâàí-
ëàðäà òîêñîïëàçìàëàðûí òþðÿòäèéè ïàðàçèòàð õÿñ-
òÿëèê.
ÒÎÃÃÀ èñ. Ãàéûøû, êÿìÿðè ÷ÿêèá áàüëà-
ìàã ö÷öí îíóí áàøûíäà îëàí ãàðìàãëû áÿíä.
Ñöáùàíâåðäèçàäÿ äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëàðàã éàí
éåìÿê îòàüûíà êå÷äè. Éàõàñûíûí äöéìÿëÿðèíè
ÒÎÃÃÓØÌÀ
à÷äû âÿ òîããàñûíûí äèëèíè áîøàëòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Õàñàé] áó ÿìðè áèðèíúè îëàðàã éåðèíÿ éåòèð-
äè. Òîããàñûíû áÿðêèäèá äöçÿëòäè. ß.Âÿëèéåâ.
// Öìóìèééÿòëÿ, êÿìÿð, ãàéûø. Àõûðäà Äÿìèð-
÷èîüëó àòàñûíäàí ýèçëèí áèð úàíëû êîòàí çÿíúè-
ðèíè äÿ ýþòöðöá, òîããà ÿâÿçèíÿ áåëèíÿ áàüëàäû,
×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô éîëà äöøäö. “Êîðîüëó”. [Ìó-
ñàíûí] åíñèç òîããàñûíà ùÿìèøÿ éà ãÿçåò, éà äà
êèòàá ñàíúûëìûø îëàðäû. Á.Áàéðàìîâ.
◊ Òîããàíûí àëòûíû áÿðêèòìÿê çàð. – éàõ-
øûúà éåìÿê. Òîããàíûí àëòûíû áÿðêèäèá àøûã; Áèð
äÿ òåëëè ñàçû áàñûð áàüðûíà. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÒÎÃÃÀÚ èñ. Éîðüàí-äþøÿê, ïàëàç âÿ ñ.
÷ûðïìàã ö÷öí íàçèê ÷óáóã. Ýöëàðàíûí ïàëàç-
ëàðà, ýÿáÿëÿðÿ åíäèðäèéè òîããàúëàðûí òàããûëòûñû
ÿòðàôà éàéûëûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÎÃÃÀÚËÀÌÀ “Òîããàúëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÃÃÀÚËÀÌÀÃ ô. Òîããàúëà âóðìàã, òîã-
ãàúëà ÷ûðïìàã.
ÒÎÃÃÀËÀÍÌÀ “Òîããàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÃÃÀËÀÍÌÀÃ ô. 1. Áåëèíÿ òîããà (ãàéûø,
êÿìÿð) áàüëàìàã. [ßëèñýÿíäÿð] êþéíÿéèíè
ýåéèá òîããàëàíäû. ß.Âÿëèéåâ. [Ìèëèñ ìöâÿê-
êèëè] øûã ýåéèíìèøäè, ñûüàëëàíûá òîããàëàíìûøäû.
Á.Áàéðàìîâ.
2. Áèð øåéè îðòàñûíäàí òîããà, ãàéûø âÿ éà èïëÿ
áàüëàìàã. [Ðèçâàíûí] îðòàäàí òîããàëàíìûø
(ô.ñèô) ÷àìàäàíûíû Íÿíÿãûç äàðâàçàíûí àüçûí-
äà ÿëèíäÿí àëûá áîéíóíó ãóúàãëàäû. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÒÎÃÃÀËÛ ñèô. 1. Áåëèíÿ òîããà áàüëàìûø;
ãàéûøëû, êÿìÿðëè. Éàõàñû à÷ûã, òîããàëû, ïåíúÿê-
ñèç, íàçèê áèð îüëàí è÷ÿðè ýèðäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Òîããà, ãàéûø, èï âÿ ñ. èëÿ áàüëàíìûø. Òîã-
ãàëû ìÿôðÿø.
ÒÎÃÃÓØÄÓÐÌÀ “Òîããóøäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÃÃÓØÄÓÐÌÀÃ ô. Áèð-áèðèíÿ òîõóíäóð-
ìàã, áèð-áèðèíÿ âóðìàã. Ìàøûíëàðû òîããóøäóð-
ìàã. // ìÿú. Àðàëàðûíäà çèääèééÿò éàðàòìàã,
àðàëàðûíû âóðìàã, äàëàøäûðìàã, òîããóøìàëà-
ðûíà ñÿáÿá îëìàã. Ãîíøóëàðû òîããóøäóðìàã.
– Ýþðöíöð, âÿçèééÿò þçö [Òÿðëàíû] ßëéàðîâëà
òîããóøäóðàúàãäû. Ì.Ùöñåéí.
ÒÎÃÃÓØÌÀ 1. “Òîããóøìàã”äàí ô.èñ.
2. Ìöáàùèñÿ, ìöíàãèøÿ, ñþçÿ ýÿëìÿ, äà-
ëàøìà, äàâà-äàëàø. [Ùÿúÿð õàíûì:] Øÿìñèíèí
ôèêðèíè àíëàéûðàì, î ãîðõóð êè, éåíÿ àðàëàðûíà
òîããóøìà äöøÿð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Åëÿ áèë [Ìèð-
çÿ Ïîëàä] ùå÷ Ìöãèì áÿéëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿìèø,
351
ÒÎÃÃÓØÌÀÃ
îíëàðûí àðàñûíäà ùå÷ áèð òîããóøìà îëìàìûø-
äûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. Âóðóøìà, ÷ûðïûøìà, äþéöø. Åëÿ áó çàìàí
ïîëèñëÿ íöìàéèø÷èëÿð àðàñûíäà èëê òîããóøìà
îëäó. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒÎÃÃÓØÌÀÃ ô. 1. Ãàðøû-ãàðøûéà ùÿðÿêÿò
åäÿðêÿí öç-öçÿ ýÿëÿðÿê áèð-áèðèíÿ áÿðê òî-
õóíìàã, äÿéìÿê, ÷àðïìàã. Ãàòàðëàð òîããóø-
äó. – ..Ùîâóçóí áó áàøûíäàí ýèðèá, î áèðè áà-
øûíà ÷àòàíà ãÿäÿð îí àäàìà òîããóøóðñàí.
×ÿìÿíçÿìèíëè. // ìÿú. Àðàëàðûíäà çèääèééÿò
áàø âåðìÿê; äàëàøìàã, êöñöøìÿê. Éåíÿ äÿ
Øÿôèãÿ èëÿ Çåéíàë òîããóøäóëàð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. Ýþçëÿíìÿäÿí òÿñàäöô åòìÿê, òÿñàäöôÿí
ðàñò ýÿëìÿê, áèðäÿí ðàñòëàøìàã, öç-öçÿ ýÿë-
ìÿê. Êîìåíäàíò þçöíö èòèðìèø ùàëäà ãàéûäûá
÷þëÿ ÷ûõàðêÿí ãàïûäà Ùÿêèìöëìöëê âÿ ñÿðòèá
Ñÿëèìè èëÿ òîããóøäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Öç-öçÿ ýÿëèá âóðóøìàüà áàøëàìàã; äþ-
éöøìÿê, âóðóøìàã. Äöøìÿíëÿ òîããóøìàã.
4. ìÿú. Ìàðàãëàðû, ìÿíàôåëÿðè, ÿãèäÿëÿðè,
òÿëÿáëÿðè ìöõòÿëèô îëäóüó ö÷öí áèð-áèðè èëÿ
ìöáàðèçÿ àïàðìàã. [Ñàëòèê:] Øöáùÿ éîõ, òîã-
ãóøàúàã õåéèðëÿ øÿð. À.Øàèã. Ýöëøÿí èíäè òîã-
ãóøàí (ô.ñèô.), ÷àðïûøàí èêè ôèêèð àðàñûíäà ãàë-
ìûøäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÎË [ôð.] Äàìû þðòìÿê ö÷öí õöñóñè òÿð-
êèáëè ìàääÿ ùîïäóðóëìóø êàðòîí.
ÒÎËÀÇËÀÌÀ 1. “Òîëàçëàìàã”äàí ô.èñ.
2. Á à õ àòìàúà. [Øàìî:] Úàìààò è÷èíäÿ
ìÿíÿ áèð òîëàçëàìà ñþç àòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎËÀÇËÀÌÀÃ ô. ßëèíè äàëà ýÿðÿðÿê áèð
øåéè óçàüà àòìàã, òóëëàìàã. [Èìàìâåðäè:] À
ãûç [Ñîíà], î íÿäèð òîëàçëàìûñàí ñÿëáÿíè, ýåäèá
äÿéèá Ùàéêàíóøóí äàíàñûíûí ýþçöíÿ? Ú.Úàá-
áàðëû. Ãàðàúà ÷îáàí ÿëèíäÿêè ìÿøÿëè âÿ ÷îìà-
üû áèð-áèð éàõûíëàøàí àòëûëàðà ñàðû òîëàçëàéûá
áèð íå÷ÿñèíè àòäàí éûõäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÒÎËÑÒÓÂÊÀ [Éàçû÷û Ë.Í.Òîëñòîéóí àäûí-
äàí] Ãûð÷ûíëàðû îëàí êÿìÿðëè, åíëè, óçóí êèøè
öñò êþéíÿéè. Ìèðçÿ Ìóñòàôàíûí çàùèðè ñèôÿòè
áàøãàëàðûíäàí ñå÷èëìèðäè öçö ãûðõûã, áûüëàðû
ýþäÿê êÿñèëìèø, áàøûíäà ôÿùëÿ êåïêàñû, ÿéíèíäÿ
òîëñòîâêà õÿëÿòè âÿ è.à. Å.Ñóëòàíîâ.
ÒÎËÑÒÎÉ×ÓËÓà èñ. [Éàçû÷û Ë.Í.Òîëñòî-
éóí àäûíäàí] Þç äþâðöíöí èúòèìàè ãóðóëóøó-
íó âÿ ìÿäÿíèééÿòèíè ïàòðèàðõàë êÿíäëè ìþâ-
ãåéèí ÿí òÿíãèä âÿ èíêàð åäÿí âÿ ÿõëàãè òÿê-
352
ÒÎÍ
ìèëëÿøìÿ âÿ ïèñëèéÿ ãàðøû ìöãàâèìÿò ýþñòÿð-
ìÿìÿê èäåéàñûíû òÿáëèü åäÿí äèíè-åòèê íÿçÿ-
ðèééÿñè.
ÒÎËÓÎË èñ. [èñï.] Èéëè, éàíàð ðÿíýñèç ìàéå.
ÒÎÌÀÜÀ èñ. Áÿçè ãóøëàðûí (î úöìëÿäÿí
áÿçè òîéóãëàðûí) áàøûíäàêû êÿêèë. Ëà÷ûí òÿêè
áàøäà àëà òîìàüà; Éàøìàüû òóòìàéà äèøÿ,
äîäàüà. Ì.Ï.Âàãèô. // Áÿçè áèòêèëÿðèí éóìðó
âÿ éà ãîçà øÿêëèíäÿ îëàí òîõóìëóüó.
ÒÎÌÀÜÀËÛ ñèô. Òîìàüàñû îëàí, êÿêèëëè.
Òîìàüàëû òîéóã.
ÒÎÌÁÒ [èñï.] Ïîìèäîð ïàñòàñû (ñîóñó).
Òîìàòäà áèøèðèëìèø áàëûã.
ÒÎÌÀÒËÛ ñèô. Òîìàò òþêöëìöø, òîìàòëà
áèøèðèëìèø. Òîìàòëû øîðáà.
ÒÎÌÁÓË ñèô. äàí. Àü âÿ éóìøàã. Àü òîì-
áóë ïàìáûãëàð äà; À÷ûëàð òàðëàëàðäà. Í.Ðÿôè-
áÿéëè. // Àü âÿ êîïïóø. Àíóø î òîìáóë, î ïàì-
áûã ÿëëÿðèíè ìÿíÿ óçàäûðêÿí: – Áèç ÷îõäàí
òàíûøûã! – äåéÿ ÿëèíè òóòäóì. À.Øàèã.
ÒÎÌÎÃÐÀÔÈÉÀ èñ. [éóí.] Ðåíýåíîëîæè
ìöàéèíÿ öñóëó.
ÒÎÌÏÀÊ èñ. [ôð.] Áöðöíúöí áèð íþâö.
ÒÎÍ1 [ôð.] Ìåòðèê þë÷ö ñèñòåìäÿ 1000 êè-
ëîãðàìà áÿðàáÿð ÷ÿêè âàùèäè.
ÒÎÍ2 [éóí. òîíîñ – ñÿñèí éöêñÿëäèëìÿñè]
1. ôèç. Ùàâàíûí äþâðàøûðû òèòðÿéèøèíäÿí èáàðÿò
îëóá îíóí éöêñÿêëèê äÿðÿúÿñèíè ìöÿééÿí
åäÿí ñÿñ. Éöêñÿê òîí. Àøàüû òîí. // Ìöÿééÿí
éöêñÿêëèêäÿ ïëàí ìóñèãè ñÿñè.
2. òèá. Èøëÿéÿí öðÿéèí, îíóí ãàïàãëàðûíûí
ñÿñè; èíñàí áÿäÿíèíèí è÷èáîø öçâëÿðèíè òûããûë-
äàäàíäà ÷ûõàí ñÿñ. Öðÿéèí òîíó.
3. ìóñ. Èêè éàðûìòîíäàí èáàðÿò îëàí âÿ ñÿñèí
éöêñÿêëèéèíÿ ýþðÿ ôÿðãèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê
ö÷öí âàùèä êèìè ýþòöðöëÿí èíòåðâàë. Àðèéàíû
èêè òîí àøàüû ñàëìàã.
4. ìóñ. Òîíàëëûã. Ìàæîð òîí. Ìèíîð òîí.
// ìÿú. Åìîñèîíàë ÿùâàëè-ðóùèééÿ. Øåðèí ìà-
æîð òîíó.
5. Ìóñèãè àëÿòèíèí âÿ éà ñÿñèí ñÿñëÿíìÿ
÷àëàðû, õöñóñèééÿòè. Òÿìèç òîí. Ôîðòåïèàíîíóí
òîíó. // Èôà÷ûíûí àëÿòÿ âÿ éà ñÿñÿ âåðäèéè ñÿñ-
ëÿíìÿ õöñóñèééÿòè. // Äàíûøàí àäàìûí ñÿñèíèí
éöêñÿêëèéè âÿ éà ýöúö; ñÿñ. Ñÿñèíèí òîíóíó
ãàëäûðìàã. – Óçóí áèð íèòã ñþéëÿìÿéÿ ùàçûð-
ëàøìûø êèìè ýþðöíÿí êàòèá áèðäÿí ñÿñèíè àë÷àë-
äûá äàíûøûüûí òîíóíó äÿéèøäè.. ß.Ñàäûã.
ÒÎÍÀË
6. Íèòãèí ñÿñëÿíìÿñèíèí õàðàêòåðè, äàíûøà-
íûí (âÿ éà éàçàíûí) ùèññëÿðèíè, îíóí ùàããûí-
äà äàíûøäûüû øåéÿ îëàí ìöíàñèáÿòèíè, ÿùâàëè-
ðóùèééÿñèíè âÿ ñ.-íè èôàäÿ åäÿí òÿëÿôôöç (âÿ
éà éàçû) õöñóñèééÿòè, òÿðçè. Àìèðàíÿ òîí. Ìö-
ëàéèì òîí. – Ñÿëèì áÿçÿí àúûãëû-àúûãëû, áÿçÿí
ùÿéàñûç áèð òîíäà úàâàá âåðèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Öñëóá, èôàäÿ òÿðçè. Òÿíãèäè ìÿãàëÿíèí òîíó.
7. Ðÿíý, ÷àëàð, ùàáåëÿ ùÿð ùàíñû áèð ðÿíýèí
à÷ûãëûã âÿ éà òöíäëöê äÿðÿúÿñè. À÷ûã òîíëàð.
Òöíä òîí. – Ðÿíý òîíó éàëíûç õðîìàòèê ðÿíý-
ëÿðÿ ìÿíñóá îëóá, ðÿíýèí ãûðìûçûéà, ñàðûéà
âÿ ñ. ÷àëìàñûíû ìöÿééÿí åäèð. À.Ãàçèéåâ.
◊ Òîí âåðìÿê – èøèí ýåäèøèíè ëàçûìè èñòèãà-
ìÿòÿ éþíÿëòìÿê.
ÒÎÍÁË [éóí.] 1. ìóñ. Áèð òîíäàí áàøãà
òîíà êå÷ìÿ (áàõ òîí2 1 âÿ 5-úè ìÿíàëàðäà).
2. ìóñ. âÿ èíú. Òîíàëëûüà àèä îëàí (á à õ òî-
íàëëûã). Ìóñèãè ÿñÿðèíèí òîíàë ãóðóëóøó.
ÒÎÍÀËËÛÃ èñ. 1. ìóñ. Ìóñèãè ëàäûíûí (êþ-
êöíöí), õðîìàòèê ãàììàíûí áó âÿ éà äèýÿð
ïÿðäÿñèíèí äöçöëöøöíäÿí àñûëû îëàðàã ÷ûõàðäû-
üû ñÿñëÿðèí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè. Äî ìàæîð
òîíàëëûüû. Ñè áåìîë ìèíîð òîíàëëûüû.
2. èíú. Ðÿñìäÿ ùÿð ùàíñû áèð ÿùâàëè-ðóùèééÿ
ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ êþìÿê åäÿí ÿñàñ, öñòöí
ðÿíý, êîëîðèò. Òîíàëëûüûí ïîçóëìàñû.
ÒÎÍ-ÊÈËÎÌÅÒÐ èñ. õöñ. Áèð òîí éöêö áèð
êèëîìåòð ìÿñàôÿéÿ àïàðìàã ÿñàñûíäà ùåñàá-
ëàíàí éöêäàøûìà âàùèäè.
ÒÎÍÃÀË èñ. Éàíàí, éàõóä éàíäûðìàã ö÷öí
öñò-öñòÿ éûüûëìûø îäóí, ÷þð-÷þï, øàõ-áóäàã
âÿ ñ. éûüûíû. Áèð íå÷ÿ òàéãàäà ñþíÿí òîíãà-
ëûí; Èñòèñè øåðèìäÿ, ñþçöìäÿ ãàëäû. Í.Õÿçðè.
[Ãàðû:] ×îáàíëàðäûð, òîíãàë ãàëàéûáëàð, –
äåäè, – ýåäÿê, áèç äÿ ãûçûíûá ïàëòàðûìûçû ãó-
ðóäàã. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÎÍÃÀËÎÒÓ èñ. áîò. Èðè ÷è÷ÿê ãðóïó âÿ
ñöíáöëúöêëÿðè îëàí îò-áèòêè.
ÒÎÍËÓÃ ñèô. Ðÿãÿìëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿê
ìàøûíûí íå÷ÿ òîí éöê àïàðäûüûíû, êðàíûí íå÷ÿ
òîí ãàëäûðäûüûíû âÿ ñ. áèëäèðèð. 25 òîíëóã ìàøûí.
ÒÎÍ-ÌÈË èñ. äÿíèç. Áèð òîí éöêö áèð ìèë
ìÿñàôÿéÿ àïàðìà ÿñàñûíäà ùåñàáëàíàí ýÿìè-
íèí éöêäàøûìà âàùèäè.
ÒÎÍÍÁÆ [ôð.] 1. äÿíèç. Ýÿìèíèí (ýÿìèëÿ-
ðèí) ñóòóòóìó âÿ éà éöêýþòöðìÿ, éöêäàøûìà
ãàáèëèééÿòè. Ýÿìèíèí òîííàæû.
ÒÎÏ
2. õöñ. Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, íÿãëèééàòûí
éöêýþòöðìÿ, éöêäàøûìà ãàáèëèééÿòè. Âàãîíóí
òîííàæû. Òÿééàðÿíèí òîííàæû.
3. õöñ. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿùñóëóí ÷ÿêè èëÿ áó-
ðàõûëìàñû.
ÒÓÍÓÑ [ëàò. òîíóñ, ÿñëè éóí. òîíîñ – ýÿð-
ýèíëèê] 1. ôèçèîë. Ñèíèð ñèñòåìèíèí âÿ ÿçÿëÿ
òîõóìàëàðûíûí éîðüóíëóã òþðÿòìÿéÿí óçóí-
ìöääÿòëè ãûúûãëàíìàñû (ôÿàëèééÿòè). Òîõóìà-
ëàðûí òîíóñó. Ñèíèð ñèñòåìèíèí òîíóñó.
2. ìÿú. Ùÿéàò ôÿàëèééÿòè, ôÿàëèééÿò.
ÒÎÍÉÀÐÛÌËÛÃ ñèô. 1500 êèëîãðàì éöê
ýþòöðÿí. Èñòè âÿ áöðêöëö èéóí ýöíëÿðèíèí áèðèí-
äÿ òîíéàðûìëûã éöê ìàøûíû Äÿìèð÷èëÿð êÿí-
äèíäÿ êîëõîç èäàðÿñèíèí ãàáàüûíäà äàéàíäû.
ß.Âÿëèéåâ. Ãàôàð òîíéàðûìëûã ìàøûíà àòûëûá,
êÿñÿ éîëäà òîç ãîïàðà-ãîïàðà óñòà äàëûíúà
ýåòäè. Ã.Èëêèí.
ÒÎÏ1 èñ. Áÿðê ñÿòùÿ äÿéÿíäÿ ýåðè ñû÷ðàéàí
åëàñòèê ìàòåðèàëäàí ùàçûðëàíìûø áöòþâ âÿ éà
è÷èáîø øàð. Ôóòáîë òîïó. Âîëåéáîë òîïó. Ðåçèí
òîï. Òîïëà îéíàìàã.
◊ Òîï êèìè (ñàüëàì) – ÷îõ ñàüëàì, ùå÷ áèð
õÿñòÿëèéè îëìàéàí, ñàïñàüëàì. Úàíûìûç òîï
êèìè ñàüëàì, ãûâðàã. Ì.Ìöøôèã. Ñûðàëàðäà
îòóðàí ñàêèò, òîï êèìè ñàüëàì êÿíä óøàãëàðû
ìöÿëëèìëÿðèíèí õàñèééÿòèíÿ þéðÿíìèøäèëÿð.
Ìèð Úÿëàë.
ÒÎÏ2 èñ. 1. Àðòèëëåðèéà ñèëàùëàðûíûí öìóìè
àäû. Àðòèëëåðèéà òîïó. Çåíèò òîïó. – Åâëÿðèí öðÿ-
éè ãîïóð éåðèíäÿí; Ñàðñûëûð âàðëûüû òîï ñÿñëÿ-
ðèíäÿí. Ì.Ðàùèì. // Óçóíëöëÿëè àðòèëëåðèéà ñè-
ëàùû. Óçóíëöëÿëè òîï.
Òîïà òóòìàã – ùÿäÿ-
ôÿ òîï àòìàã, òîï àòÿøè à÷ìàã. Àç ãàëûá áèçèì-
÷öí ãèéàìÿò ãîïà; Òóòàúàãëàð áèçè áó ñààò
òîïà. Ù.Ê.Ñàíûëû. [Úàâàä:] Äå ýþðÿê, Ãàðà-
áàüäà êÿíäëèëÿðè òîïà òóòàí êèìäèð? Ù.Íÿçÿðëè.
2. òèá. Ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿðèí øöàëàðû èëÿ
ìöàëèúÿ åäÿí úèùàç. Êîáàëò òîïó.
3. øàùì. Äèàãîíàë öçðÿ èñòÿíèëÿí ãÿäÿð ùÿ-
ðÿêÿò åäÿí ôèãóð. Òîïëà øàù åëàí åòìÿê. – Ùÿð
áèð îéóí÷óíóí áèð øàùû, èêè âÿçèðè, èêè òîïó, èêè
ôèëè, èêè àòû âÿ ñÿêêèç ïèéàäàñû îëóð. “Øàùìàò
îéóíó”.
◊ Òîï ýöëëÿñè (ìÿðìèñè) êèìè ïàðòëàìàã
– áÿðêäÿí ñÿñëÿíìÿê, áÿðê ñÿñ ÷ûõàðìàã,
áåéíè ñàðñûòìàã. Áó ñÿñ èø÷èëÿðèí ãóëàüûíäà
áèð òîï ìÿðìèñè êèìè ïàðòëàäû. Ù.Íÿçÿðëè.
Øîôåð ìàøûíû èøÿ ñàëàíäà ìîòîðóí ýóðóëòóñó
353
ÒÎÏ
òîï ýöëëÿñè êèìè Ðöñòÿìèí áàøûíäà ïàðòëàäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. Òîï êèìè à÷ûëìàã – áèðäÿí
ùèääÿòëÿ áÿðê ãûøãûðìàã. Ñöáùàíâåðäèçàäÿ
Êîñàíûí öñòöíÿ òîï êèìè à÷ûëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Òîï êèìè ïàðòëàìàã – á à õ òîï ýöëëÿñè
(ìÿðìèñè) êèìè ïàðòëàìàã. [Àüà:] Áèð äÿ
åøèòäèì, áèð øåé òîï êèìè ïàðòëàäû. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ÒÎÏ3 èñ. 1. Íàçèê òàõòàéà ñàðûíìûø âÿ éà
ëöëÿ øÿêëèíäÿ ïàð÷à, àðøûíìàëû. 3 òîï àü.
– [ßñýÿð áÿé:] Ìÿí êè áèëèðÿì, [Ùàúû Ãàðà],
Àüúàáÿäèäÿ ö÷ àéäûð ö÷ òîï ÷èò, ãÿäÿê ñàòìà-
éûáñàí, äÿðéà çÿðÿðèí âàðäûð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. [Ìèðçÿäàäàø:] Î ìàùóä òîïóíó áÿðè
âåð, ýþðöì íåúÿ øåéäèð.. Í.Âÿçèðîâ. // Ýèðäÿ
ñàðàëìûø êàüûç, äèâàð êàüûçû âÿ ñ. Áèð òîï
êàüûç.
2. Åéíèúèíñëè âÿ éà ÿëàãÿäàð øåéëÿðèí òîïëó-
ñó, êîìïëåêòè. Áèð òîï èéíÿ.
3. Òÿêÿðäÿ äÿíäÿëÿðèí âÿ éà äÿéèðìàí ïÿð-
ëÿðèíèí áÿíä åäèëäèéè ùèññÿ.
4. Òîï ùàëûíäà éûüûëûá áàüëàíìûø øåéëÿð.
Òîïëàðû ìàøûíà éöêëÿìÿê. – ×àìàäàíûí è÷èí-
äÿ ÿí ÿââÿëúÿ áèð íå÷ÿ òîï àü êþéíÿê âÿ çèð-
úàìÿ âÿ áèð íå÷ÿ äÿíÿ àü äÿñìàë âàðäû.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. // ñèô. Òîïëó, òîïëàíìûø, úÿì.
[Õàí:] Èëéàñ, – äåäè, – ÿ, àüëûí áàøûíäà ùå÷ òîï-
äóðìó? Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Òîï åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ òîïëàìàã.
[Õàí:] ßøè, àüëûíû áàøûíà òîï åëÿ! Ñ.Ðÿùèìîâ.
òîï-òîï ñèô. ×îõëó, òîïëàðëà. Áóðàäà íÿ
éîõäóð, ãÿôÿñëÿðäÿ òîï-òîï ÷èò, ïàð÷à... ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÒÎÏÀ ñèô. âÿ èñ. 1. Ãàëàã, éûüûí. Òîðïàã òî-
ïàñû. – Äÿéÿäÿí áèð àç àðàëûäà, òîïà øåéëÿðèí
àðàñûíäà Ðöõñàðÿ áöêöëöá óçàíìûøäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. [Ùàòÿì] ..õûðìàí òîïàñûíûí ãàáàüûíäà
îòóðìóøäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Áèð éåðÿ òîïëàøìûø, áèð éåðÿ éûüûëìûø
àäàìëàð; äÿñòÿ, éûüûí. Áàøãà áèð òîïà óøàã äà
Õÿçÿð ñàùèëèíäÿí .. ñþùáÿò à÷ûá êå÷èðäèéè ýöí-
ëÿðäÿí ãûçüûí äàíûøûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. ..Ñàùèá-
êàðëàð âÿ äöêàí÷ûëàð äàéàíàí òîïàäàí êèìñÿ
áÿðêäÿí ñÿñëÿíäè. ß.ßáöëùÿñÿí. // Åéíè ìÿíà-
äà ùåéâàíëàð ùàããûíäà. Òàïäûã ïàïàüûíû ÷ûõà-
ðûá, êÿïÿíÿê òîïàñûíûí öñòöíÿ àòäû. ß.Âÿëèéåâ.
3. Ñûõ, ãàëûí (ñåéðÿê çèääè). Ãàëûí òîïà áèð-
÷ÿêëÿðè þç ãàíèëÿ áîéàíìûø; Áàüëàðûíûí êÿíàðû
äà ãàí ëàõòàñû äàéàíìûø. À.Ñÿùùÿò. Âÿëè êèøè
354
ÒÎÏÀËËÀØÌÀÃ
òîïà ñàããàëûíû ñûüàëëàéûá, ãÿòè âÿ áèð àç äà
àúûãëû åòèðàç åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
òîïà-òîïà ñèô. âÿ çÿðô 1. Ãàëàã-ãàëàã,
éûüûí-éûüûí. Àøàüûëàðäà êÿíäèí öñòöíäÿ ..
òîïà-òîïà áóëóäëàð ùÿðÿêÿò åäèðäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
2. Äÿñòÿëÿð ùàëûíäà, äÿñòÿ-äÿñòÿ, éûüûí-
éûüûí. ßòðàôäà áöòöí äàìëàð öñòöíäÿ àäàìëàð
òîïà-òîïà äàéàíûá, ãÿðáÿ òÿðÿô áîéëàíûðäûëàð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ìåéäàí÷àäà äÿñòÿ-äÿñòÿ;
Êè÷èêéàøëû âÿòÿíäàøëàð; Îéíàéûðëàð, ãà÷ûøûð-
ëàð; Òîïà-òîïà, ãàòàð-ãàòàð. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÒÎÏÀÚÛà èñ. Êè÷èê òîïà, êè÷èê ãàëàã. Ïàì-
áûã òîïàúûüû. Ãàð òîïàúûüû.
ÒÎÏÀ×È×ßÊ ñèô. áîò. ×è÷ÿêëÿðè òîïà øÿê-
ëèíäÿ îëàí. Òîïà÷è÷ÿê îò.
Òîïà÷è÷ÿê äÿëè-
úèíúèëèì áîò. – öñòö òöêëÿ þðòöëö áèðèëëèê îò
áèòêèñè.
ÒÎÏÀË ñèô. 1. Áèð àéàüû, éà áèð ãîëó øèêÿñò
âÿ éà î áèðèíäÿí ãûñà îëàí. [Ìÿììÿäèí] àéàã
áàðìàãëàðû éàíìûø âÿ àéàãëàðû äà òîïàë áèð
øÿêèë àëìûøäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. Î ýöíäÿí áèð ãîëó
òîïàë (ç.) éàøàäû; “Òîïàë Ýÿðàé” äåéÿ, ÷àü-
ðûëäû àäû. Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Àéàãëàðûíäàí áèðè ñûíûã îëàí. Òîïàë
ñòîë.
◊ Òîïàë îëìóø – ãàðüûø ìÿãàìûíäà èøëÿ-
äèëèð. [ßùìÿä:] ..Îíó ìÿí òàíûéûðàì, áàõ îäóð
åé, òîïàë îëìóø ýÿëèð, ìÿí ýåòäèì. Í.Âÿçèðîâ.
Òîïàë éóëàôúà áîò. – á à õ òîïàëàã.
ÒÎÏÀËÀÃ èñ. áîò. Êþêö õàëã òÿáàáÿòèíäÿ
èøëÿäèëÿí ñîüàíàãëû áèòêè.
ÒÎÏÀËÀÌÀ “Òîïàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏÀËÀÌÀÃ ô. Éûüûá òîïà ùàëûíà ýÿòèð-
ìÿê, áèð éåðÿ éûüìàã; ãàëàãëàìàã, òîïëàìàã.
Îòó òîïàëàìàã. Ñàìàíû òîïàëàìàã.
ÒÎÏÀËÀÍÌÀ “Òîïàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Áèð éåðÿ éûüûëûá òîïà
ùàëûíà ýÿòèðèëìÿê, áèð éåðÿ éûüûëìàã, òîïëàí-
ìàã. Ãóðóäóëìóø ïàìáûã òîïàëàíäû.
ÒÎÏÀËÀØÌÀ “Òîïàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏÀËÀØÌÀÃ ãàðø. Áèð éåðÿ éûüûøìàã,
òîïëàøìàã. Óøàãëàð òîïàëàøäûëàð.
ÒÎÏÀËÄÛÃÀ× èñ. Èêè äÿñòÿéÿ áþëöíìöø
óøàãëàðûí òîïó àüàúëà âóðìàãëà îéíàäûãëàðû
óøàã îéóíó. Òîïàëäûãà÷ îéíàìàã.
ÒÎÏÀËËÀØÌÀ “Òîïàëëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏÀËËÀØÌÀÃ ô. Òîïàë îëìàã, ãîëóíäàí,
éà ãû÷ûíäàí øèêÿñò îëìàã; øèêÿñòëÿøìÿê.
ÒÎÏÀËËÛÃ
ÒÎÏÀËËÛÃ èñ. Áèð àéàüûí, éà ãîëóí î áèðèí-
äÿí ãûñà âÿ éà øèêÿñò îëìàñû.
ÒÎÏÀËÎÒÓ èñ. áîò. Ãûë÷ûãñûç âÿ éà êè÷èê
ãûë÷ûãëû ÷îõèëëèê îò áèòêèñè. Éàíëàðäàí àüàð-
ìàüà áàøëàéàí òîïàëîòëàðû âÿ éàøûë ïþùðÿëÿð
äàð úûüûðû þðòöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÏÀËÎÒÓÊÈÌÈ(ËßÐ) úÿì áîò. Áèð÷è÷ÿê-
ëè âÿ éà ÷îõ÷è÷ÿêëè áèðèëëèê âÿ ÷îõèëëèê îòëàðûí
äàõèë îëäóüó áèòêè úèíñè.
ÒÎÏÀÑÀÃÃÀË(ËÛ) ñèô. Ñûõ, ãàëûí ñàããàëû
îëàí, éåêÿñàããàë. Éóõàðû áàøäà òîïàñàããàë,
ãîðõóíú ñèôÿòëè, òÿãðèáÿí ÿëëè éàøûíäà áèð àäàì
îòóðìóøäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òîïàñàããàë, ãûð-
ìûçûéàíàã, äîëó, ýþäÿêáîé Ìÿøÿäè Íóðó ýöëÿ-
ýöëÿ äåäè. ß.Àáàñîâ.
ÒÎÏÀÉÀÐÏÀÃ ñèô. áîò. Éàðïàãëàðû òîïà
ùàëûíäà ñûõ îëàí. Òîïàéàðïàã áèòêèëÿð.
ÒÎÏÀÇ èñ. [ôð.] Øÿôôàô êðèñòàëëàðû ãèéìÿòëè
äàø îëàí ðÿíýñèç, ìàâè, ÷ÿùðàéû ìèíåðàë.
ÒÎÏÁÛÜ(ËÛ) ñèô. Ãûñà, ãàëûí áûüëàðû îëàí.
Òîïáûü ãîúà.
ÒÎÏ×ßÊ èñ. Ãóðóìóø òîðïàã ïàð÷àñû; êÿ-
ñÿê.
Òîï÷ÿê âóðìàã – êÿñÿêëÿðè áåëëÿ âó-
ðóá ÿçìÿê, áåëëÿìÿê, òÿïìÿê. [Ýöëäàíÿ] äà-
éàíûá ôèêèðëÿøèðäè... Òîï÷ÿê âóðóá Ýöëøÿí êèìè
âÿ áàøãà ãûçëàð òÿêèí ãàí-òÿðÿ áàòñûíìû?
ß.Âÿëèéåâ.
ÒÎÏ×È×ßÊ(ËÈ) ñèô. ×è÷ÿêëÿðè òîï øÿêëèíäÿ
îëàí. Òîï÷è÷ÿê ýöë.
ÒÎÏ×Ó èñ. 1. Àðòèëëåðèéà (òîï÷ó ùèññÿëÿð)
ÿñýÿðè. Êå÷èð óçàãâóðàí òîïëàð áèð àëàé; Áèçèì
òîï÷óëàðà éîõäóð ÿñëà òàé! ß.Úÿìèë. Î áèçèì
òîï÷óëàðäûð; Ýþç îëóð éåðÿ-ýþéÿ. Ì.Ñåéèä-
çàäÿ.
2. Á à õ àðòèëëåðèéà 2-úè ìÿíàäà. Òîï÷óëàð
àëàéû ýÿëèð àðõàäàí; Ôûðëàíûð äîëàøûã òÿêÿð
ñÿñëÿðè. Ñ.Âóðüóí. Ãî÷ÿëèíèí òîï÷ó áàòàðå-
éàñûíà éàõûíëàøàí äöøìÿí òàíêëàðûíû áèð-áèð
äÿíëÿìÿê ÿìð îëóíäó. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÎÏ×ÓËÓà èñ. 1. Òîï÷óíóí âÿçèôÿñè, èøè.
2. Á à õ àðòèëëåðèéà 3-úö ìÿíàäà.
ÒÎÏÄÀÜÛÒÌÀÇ ñèô. 1. Ýöú÷àòìàç, ìÿü-
ëóáåäèëìÿç, éåíèëìÿç, àëûíìàç. Åë ýöúö, åë
êþìÿéè; Òîïäàüûòìàç ãàëàäûð. Ì.Ðàùèì.
2. ìÿú. ×îõ çÿíýèí, ÷îõ âàðëû, àâàäàíëûãëà,
ãèéìÿòëè øåéëÿðëÿ äîëó. [Ðöñòÿì áÿé:] Ìÿí
ùàìàí Ðöñòÿìÿì êè, òîïäàüûòìàç Úöìøöä
áÿéèí åâèíè õàðàáà ãîéäóì. Í.Âÿçèðîâ. Äþðä
ÒÎÏËÀÍÛØ
îòàãäàí èáàðÿò, àüçûíàúàí äîëó, òîïäàüûòìàç
åâ-åøèê òÿêúÿ [Àüúàéà] ãàëìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
ÒÎÏÄÀÍ çÿðô âÿ ñèô. Èðè ïàðòèéàëàðëà, òîï-
ëàðëà, òàéëàðëà, áþéöê ìèãäàðäà, áöòþâ-áöòþâ
(ïÿðàêÿíäÿ çèääè). Òîïäàí âÿ ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø.
ÒÎÏÄÀÍÑÀÒÛØ èñ. Èðè ïàðòèéàëàðëà, òîïëàðëà,
òàéëàðëà ñàòûø, áöòþâ òàéëàðëà òèúàðÿò. Àüûð ñÿ-
íàéå ìÿùñóëóíóí òîïäàíñàòûø ãèéìÿòëÿðèíèí
âÿ éöêäàøûìà òàðèôëÿðèíèí àøàüû ñàëûíìàñû.
ÒÎÏÄÀÍÑÀÒÛØ×Û èñ. Ìàëûíû ïÿðàêÿíäÿ
äåéèë, òîïäàí ñàòàí òàúèð.
ÒÎÏÕÀÍÀ èñ. êþùí. Àðòèëëåðèéà, òîïëàð,
òîï÷ó ùèññÿëÿðè. [Õÿçèíÿäàð:] Ýåäÿê ÿìèðè-
òîïõàíàíûí éàíûíà, îíóí ðÿéèíè äÿõè ùàñèë
åäÿê. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÒÎÏÃÓÉÐÓÃ(ËÓ) ñèô. Ãûñà, ãàëûí ãóéðóã-
ëó. Òîïãóéðóã ãàòûð. – Ãÿùðÿìàí ÷ÿêèíÿ-
÷ÿêèíÿ òîïãóéðóã àòûí áåëèíÿ ãàëõäû. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÒÎÏËÀÄÛËÌÀ “Òîïëàäûëìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏËÀÄÛËÌÀÃ ìÿúù. Áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ
òîïëàìàã. Õûðìàí äþéöëäö, òîïëàäûëûá áóüäà
áèð éåðÿ. ß.Íÿçìè.
ÒÎÏËÀÌÀ 1. “Òîïëàìàã”äàí ô.èñ.
2. Á à õ öñòÿýÿë. Òîïëàìà âÿ ÷ûõìà. – Ñàé
ïðîñåñèíäÿ òÿáèè îëàðàã èëê äÿôÿ òîïëàìà ÿìÿëè
éàðàíìûøäûð. Ç.Õÿëèëîâ.
ÒÎÏËÀÌÀÃ 1. Á à õ éûüìàã 1, 2, 4 âÿ
6-úû ìÿíàëàðäà. Óøàãëàðû òàïûá, ÷èéÿëÿê, ýþáÿ-
ëÿê òîïëàìàüà ýåäèðäèê. À.Øàèã. Ñöáùàíâåð-
äèçàäÿíèí òîïëàäûüû èêè úèëä ìàòåðèàë ßáèøèí
çÿùðè-áàüðûíû éàðûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Òîïëàìà ìÿãñÿäèëÿ èêè ðÿãÿìè áèð-áèðè-
íèí öñòöíÿ ýÿëìÿê (á à õ òîïëàìà 2-úè ìÿ-
íàäà). 3 èëÿ 4-ö òîïëàìàã.
ÒÎÏËÀÍÀÍ èñ. âÿ ñèô. ðèéàç. Òîïëàìà
ÿìÿëèíäÿ èøòèðàê åäÿí ðÿãÿìëÿðäÿí ùÿð áèðè.
Òîïëàíàí ðÿãÿì. Òîïëàíàíëàðûí éåðèíè äÿéèø-
äèêäÿ úÿì äÿéèøìèð.
ÒÎÏËÀÍÛËÌÀ “Òîïëàíûëìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏËÀÍÛËÌÀÃ ìÿúù. Áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ
òîïëàìàã; éûüûëìàã, áèð éåðÿ úÿì îëóíìàã.
Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ áöòöí ãà÷ãûíëàð
òîïëàíûëäû. ß.Âÿëèéåâ. ..Áó úÿáùÿéÿ êöëëè ìèã-
äàðäà áþéöê áîìáàðäìàí÷û âÿ ãûðûúû òÿééàðÿ
áèðëÿøìÿëÿðè äÿ òîïëàíìûøäûð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÎÏËÀÍÛØ èñ. 1. Ìöÿééÿí áèð èø ýþðìÿê
ö÷öí áèð éåðÿ òîïëàøìà, éûüûëìà; òîïëàíòû.
Íöìàéèøÿ òîïëàíûø ñÿùÿð ñààò 8-äÿ îëàúàã.
355
ÒÎÏËÀÍÌÀ
– Áó äèðÿéèí ÿòðàôû ôÿùëÿëÿðèí òîïëàíûø éåðèäèð.
Ñ.Ðÿùìàí.
2. Ùÿð ùàíñû áèð òÿøêèëàò, êîëëåêòèâ öçâëÿ-
ðèíèí éûüûíúàüû. Ùÿð àõøàì [êëóáäà] òîïëàíûø
îëóðäó. Ñ.Ùöñåéí. [Ðåéùàí:] Ñàáàù áóíó òîï-
ëàíûøäà; Ýÿðÿê ÿçáÿð ñþéëÿéÿê áèç. Ì.Äèëáàçè.
// Áåëÿ éûüûíúàüûí èøòèðàê÷ûëàðû, öçâëÿðè. Òîïëà-
íûøûí ãÿðàðû.
3. Ùÿðáè ìöêÿëëÿôèééÿòëè øÿõñëÿðèí ãûñàìöä-
äÿòëè òÿëèì ö÷öí ùÿðáè èäàðÿíèí ñÿðÿíúàìûíäà
îëìàñû. Çàáèòëÿðèí òîïëàíûøû. Äöøÿðýÿ òîïëàíûøû.
// Òÿëèì, ìÿøã, òÿëèìàò ìÿãñÿäèëÿ ãûñà ìöä-
äÿòÿ áèð éåðäÿ îëìà. Òÿáëèüàò÷ûëàðûí òîïëàíûøû.
4. Äÿðìÿ, éûüìà, òîïëàìà. ..Áèð àçäàí ìÿù-
ñóë òîïëàíûøû áàøëàíàúàã, èø ãûçûøàúàãäûð.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Êÿíäëÿðäÿ ìÿùñóë òîïëàíûøû ãûç-
üûí ñóðÿòäÿ ýåäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÎÏËÀÍÌÀ “Òîïëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏËÀÍÌÀÃ ô. 1. Òîïëàøìàã, éûüûøìàã,
úÿìëÿøìÿê. Áàéðàì àõøàìûíûí ýåúÿñè áöòöí
àèëÿ åâÿ òîïëàíàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. Áèð äÿãèãÿäÿ
àðâàä-óøàã ýÿëèíèí áàøûíà òîïëàíäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
2. ìÿúù. Áèð éåðÿ, öñò-öñòÿ âÿ éà éàí-éàíà
éûüûëìàã, òîïà, ãàëàã âóðóëìàã. Éûüûëìûø
ïàìáûã áèð éåðÿ òîïëàíäû. – Óúà äàüëàðûí áà-
øûíà òîïëàíìûø (ô.ñèô.) àü áóëóäëàð ïàìáûã
ìàùëûúûíà îõøàéûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÎÏËÀÍÒÛ á à õ òîïëàíûø 1 âÿ 2-úè ìÿíà-
ëàðäà. ..Àüàõàí áÿé êèìèëÿðè .. òîïëàíòû éåðè
îëàí Äàíçàâåð êÿíäèíÿ éûüûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÏËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Òîïëàøäûðûëìàã”äàí
ô.èñ.
ÒÎÏËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Áèð éåðÿ úÿì-
ëÿøäèðèëìÿê, éûüûøäûðûëìàã, òîïëàíìàã.
ÒÎÏËÀØÄÛÐÌÀ “Òîïëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Éûüûøäûðìàã, áèð éåðÿ
éûüìàã.
ÒÎÏËÀØÌÀ “Òîïëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏËÀØÌÀÃ ô. 1. Éûüûøìàã, áèð éåðÿ úÿì-
ëÿøìÿê, òîïëàíìàã. [Ìåùðÿëè áÿé:] Áèç áó-
ðàéà ßìèðàñëàí àüàíûí ìÿñëÿùÿòèëÿ òîïëàø-
ìûøûã. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ýöëöø Áàëàøà:] Ìÿí
áóðà ýÿëÿðêÿí ãàïûíûçûí éàõûíëûüûíäà áèð ãà-
äûí éûõûëìûøäû. Êèøèëÿð áàøûíà òîïëàøìûøäû(ëàð).
Ú.Úàááàðëû.
2. Òîïëàíìàã. Äàüëàðûí öñòöíÿ òîïëàøàí
(ô.ñèô.) áóëóäëàðûí ùÿð áèðè áèð ðÿíýÿ ÷àëûðäû.
Á.Áàéðàìîâ.
356
ÒÎÏÎÍÈÌÈÊÀ
ÒÎÏËÀÒÌÀ “Òîïëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏËÀÒÌÀÃ èúá. Áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ òîï-
ëàìàã, áàøãàñûíà òîïëàìà èøè ýþðäöðìÿê; éûü-
äûðìàã. Ìÿùñóëó òîïëàòìàã. Òàõûëû òîïëàòìàã.
ÒÎÏËÀÉÀÍ, ÒÎÏËÀÉÛÚÛ ñèô. Áèð éåðÿ éû-
üàí, òîïëàéàí; éûüûúû.
ÒÎÏËÓ1 ñèô. Òîïó îëàí, òîïëàðëà ñèëàùëàí-
ìûø. Ãîøóíóí òîïëó ùèññÿëÿðè.
ÒÎÏËÓ2 1. èñ. Áèð éåðÿ éûüûëìûø àäàìëàð;
äÿñòÿ, éûüûí. Óøàã òîïëóñó. – Ýþâùÿð áèðäÿí
àäàì òîïëóñóíó ýþðäö, äèêñèíäè, áÿðêäÿí áèð
ãûé ÷ÿêäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. ñèô. ãðàì. Áèð òàì êèìè áàøà äöøöëÿí øåé-
ëÿðèí, àäàìëàðûí âÿ ñ.-íèí ìÿúìóñóíó èôàäÿ
åäÿí; èñìè-úÿì. “Õàëã” ñþçö òîïëó èñèìäèð.
3. Ìÿúìóÿ. “Ãîáóñòàí” òîïëóñó.
ÒÎÏËÓËÓÃ èñ. 1. Òîïëó ùàëäà, úÿìëÿøìèø
ùàëäà îëìà, òîïëó øåéëÿðèí ùàëû.
2. Áèð éåðÿ òîïëàíìûø, éûüûëìûø àäàìëàð;
òîïëó.
ÒÎÏËÓ-ÒÖÔßÍÝËÈ á à õ òîï-òöôÿíýëè.
Õÿëâÿòè èøÿ ýèðèøÿí øåéòàí-øóüóë êàð ýþðìÿ-
éÿíäÿ òîïëó-òöôÿíýëè ïàäøàù ãîøóíó ùÿðÿêÿòÿ
ýÿëèð, áþëöê-áþëöê ñîëäàò, äÿñòÿ-äÿñòÿ ãàçàã
éåðèéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÏÓÃÐÀÔ [éóí.] Òîïîãðàôèéà ìöòÿõÿñ-
ñèñè (á à õ òîïîãðàôèéà 1-úè ìÿíàäà).
ÒÎÏÎÃÐÀÔÈ´Ê ñèô. Òîïîãðàôèéàéà âÿ éà
òîïîãðàôà àèä îëàí, òîïîãðàôèéà èëÿ âÿ éà òîïî-
ãðàôëà ÿëàãÿäàð îëàí. Òîïîãðàôèê õÿðèòÿ. Òîïî-
ãðàôèê äÿñòÿ.
◊ Òîïîãðàôèê àíàòîìèéà – àíàòîìèéàíûí,
áÿäÿí öçâëÿðèíèí âÿ ùèññÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû
éåðëÿøìÿñèíäÿí áÿùñ åäÿí øþáÿñè.
ÒÎÏÎÃÐÁÔÈÉÀ [éóí. òîïîñ – éåð âÿ
ýðàïùî – éàçûðàì] 1. Ýåîäåçèéàíûí, Éåðèí
ôîðìà âÿ þë÷öñöíö þéðÿíÿí âÿ Éåð ñÿòùèíèí
áþéöê ñàùÿëÿðèíè þë÷öá ïëàíûíû ÷ÿêìÿêëÿ
ìÿøüóë îëàí øþáÿñè.
2. Ùÿð ùàíñû áèð þëêÿíèí âÿ éà éåðèí ñÿòùè-
íèí âÿ îíóí íþãòÿëÿðèíèí, ùèññÿëÿðèíèí ãàð-
øûëûãëû éåðëÿøìÿñè. Øÿùÿðèí òîïîãðàôèéàñû.
ÒÎÏÎÍÈÌÈ´Ê ñèô. Òîïîíèìèêàéà àèä îëàí,
òîïîíèìèêà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Òîïîíèìèê
àäëàð.
ÒÎÏÎÍÈ´ÌÈÊÀ [éóí.] 1. Ùÿð ùàíñû áèð éåðèí
úîüðàôè àäëàðûíûí (éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíèí,
÷àéëàðûí, ýþëëÿðèí âÿ ñ. àäëàðûíûí) òîïëóñó.
ÒÎÏÎÍÈÌÈÉÀ
2. äèë÷. Ëåêñèêîëîýèéàíûí úîüðàôè àäëàðû þé-
ðÿíÿí áÿùñè.
ÒÎÏÎÍÈ´ÌÈÉÀ [éóí.] á à õ òîïîíèìèêà
2-úè ìÿíàäà.
ÒÎÏÏÓØ ñèô. Êþê âÿ ñàüëàì; êîïïóø. Òîï-
ïóø óøàã. – [Åëõàí] òîïïóø àéàãëàðûíû ãàëäû-
ðûá õàë÷àéà åíäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÏÏÓÇ èñ. 1. Áàøû ýèðäÿ ÷îìàã, äÿéÿíÿê.
Òåéìóðóí áàøûíà éåíÿ äÿ åëÿ áèë àüûð áèð
òîïïóç åíäèðäèëÿð. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Áàøû áó
øÿêèëäÿ îëàí. ..Åâèí àøàüû òÿðÿôèíäÿ äèâàðà
ñþéêÿíìèø áàøû òîïïóç ÷îìàüûíû ýþòöðöá ýåò-
äè. ß.Àáàñîâ.
2. Óúó òîõìàãëû çîïàäàí èáàðÿò ãÿäèì ñè-
ëàù. Äÿìèð÷èîüëó ýåòäè, ãûëûíú, ãàëõàí, úèäà,
ýöðç, òîïïóç ýþòöðäö, Êîðîüëóíóí éàíûíà ãà-
éûòäû. “Êîðîüëó”. [Óëóã áÿé:] Äþéöøöí öç-öçÿ
áèð ëÿççÿòè âàð; Ñöçìÿñÿ ýþéäÿ ãûëûíú, òîïïóç-
ëàð. À.Øàèã.
ÒÎÏÏÓÇËÀÌÀ “Òîïïóçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏÏÓÇËÀÌÀÃ ô. Òîïïóçëà âóðìàã, òîï-
ïóçëà äþéìÿê.
ÒÎÏÏÓÇËÓ ñèô. 1. Áàøûíäà òîïïóçó îëàí.
Òîïïóçëó ÷îìàã. // ßëèíäÿ òîïïóç îëàí. Òîï-
ïóçëó ÷îáàí.
2. êþùí. Òîïïóçëà ñèëàùëàíìûø. Òîïïóçëó
ïÿùëÿâàí.
ÒÎÏÏÓÇÒÈÊÀÍ èñ. áîò. Êîëëóã âÿ çèáèëëèê-
ëÿðäÿ áèòÿí ÷îõèëëèê îò áèòêèñè.
ÒÎÏÑÀÃÃÀË(ËÛ) á à õ òîïàñàããàë(ëû).
Òîïñàããàë êèøè. – [Ñàäûã] ÷îõ ãàðàäû âÿ êî-
ñàäû, àììà ìÿí àüûìòûë âÿ òîïñàããàëàì.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Íåúÿ Ùåéäÿðÿëè? –
äåéÿ, Ñóëòàí àëíûíû ãûðûøäûðäû, òîïñàããàëëû
÷ÿíÿñèíè ãàøûìàüà áàøëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÏ-ÒÎÏ èñ. Òîïëà îéíàíûëàí óøàã îéóíó;
êîñ-êîñ. Ñÿùÿð òåçäÿí áþéöê áèð ùÿâÿñëÿ ìÿê-
òÿáÿ àõûøûá ýÿëÿí óøàãëàð ùÿëÿ ìåéäàí÷àäà
òîï-òîï îéíàéûðäûëàð. Ì.Ùöñåéí. Àçàäûì, äèã-
ãÿòëÿ áàõ, ýÿë áó éàìéàøûë áàüà; Îðäà òîï-
òîï îéíàéàí õîøáÿõò îüóë-óøàüà. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒÎÏ-ÒÎÏÕÀÍÀ èñ. Àðòèëëåðèéà. Ùÿì ÷àëûíûð
òÿáèë, êóñö íàüàðà; Äàëäàí ýÿëèð òîï-òîïõàíà,
ãóìáàðà. À.Ñÿùùÿò.
ÒÎÏ-ÒÖÔßÍÝ 1. òîï. Òîïëàð, òöôÿíýëÿð,
îäëó ñèëàùëàð. Òîï-òöôÿíý ñÿñëÿðè áàòàíäàí áÿðè;
Ýÿçèð ãàéàëàðäà äàü êå÷èëÿðè. Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Òîï-òöôÿíýëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô –
1) ñÿñ-êöéëÿ, ýóðóëòó èëÿ, äÿì-äÿñýàùëà.
ÒÎÐ
[Ñóëòàí áÿé:] ..Áèð äÿ òÿçÿäÿí òîï-òöôÿíýëÿ
åâëÿíìÿê ìÿíÿ éàðàøìàç. Ö.Ùàúûáÿéîâ;
2) ùÿäÿ-ãîðõó èëÿ. Òîï-òöôÿíýëÿ öñòöìöçÿ
ýÿëäèëÿð. – [Ãöäðÿò Ýöëáàùàðà:] Ñèç è÷ÿðè ýÿëèð-
êÿí åëÿ áèð òîï-òöôÿíýëÿ ýÿëäèíèç êè, ùàìûìûç
þçöìöçö èòèðäèê. Ú.Úàááàðëû.
ÒÎÏ-ÒÖÔßÍÝËÈ ñèô. Òîï âÿ òöôÿíýëÿ ñèëàù-
ëàíìûø, îäëó ñèëàùëû. Òîï-òöôÿíýëè äÿñòÿ.
ÒÎÏÓÃ èñ. Àéàãäà: áàëäûð ñöìöêëÿðè èëÿ
ïÿíúÿ ñöìöêëÿðèíèí áèðëÿøäèéè éåðäÿ éàíëàðà
÷ûõàí îéíàã. Òîïóüó àüðûìàã. – Àâòîð ÿñÿðè-
íèí áàøëàíüûúûíäà éàçûð êè, ãûçûí óçóí ñà÷ëàðû
òîïóüóíà äÿéèðäè. Ì.Ùöñåéí.
◊ Àüëû òîïóüóíäà – ýèú, àüûëñûç àäàì ùàã-
ãûíäà. Àðàç àøûüûíäàí, Êöð òîïóüóíäàí –
á à õ àøûã2. Äàëäàí àòûëàí äàø òîïóüà äÿéÿð
– á à õ äàë. Äèëè òîïóã ÷àëìàã (âóðìàã) –
á à õ äèë.
ÒÎÏÓÃËÀÌÀ “Òîïóãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÏÓÃËÀÌÀà ô. Àðõàäàí ãîâóá ÷àòìàã;
ùàãëàìàã. Úàìûøëàð åâäÿí óçàãëàøàí êèìè
[óøàã] úàìûøëàðû òîïóãëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÏÓÃËÓ ñèô.: òîïóãëó áàøìàã êþùí. –
óçóíáîüàç àéàããàáû, áîüàçëû ÷ÿêìÿ. [Ñàðà
õàíûì:] Áÿëêÿ ñÿí ãóðøàüà, òîïóãëó áàøìàüà,
éóí ïàïàüà, áöçìÿëè àðõàëûüà åòèðàç åäÿúÿê-
ñÿí. Ãàíòÿìèð.
ÒÎÏÓØ á à õ òîïïóø. Úàâàí àíà éåíÿ äÿ
ãûðìûçûïàëòàðëû, ãûâðûìñà÷ëû, òîïóø ãûçûíû
àòûá-òóòóð, ..óøàüû ýöëäöðöð, äàíûøäûðûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÐ èñ. 1. Áàëûã, ãóø âÿ ñ. òóòìàã ö÷öí èï-
äÿí ÷àðïàç òîõóíàðàã áÿðàáÿð ìÿñàôÿëÿðäÿ
äöéöíëÿ áÿðêèäèëìèø àëÿò. Áàëûã òîðó. – Ñà-
ùèáè òîð ýþòöðöá äÿíèçÿ ýåäÿíäÿ [×óï÷èê] äÿ
ñöìñöíÿ-ñöìñöíÿ éîðòàðäû. Ìèð Úÿëàë. Ìÿí
éàðàëû ýþéÿð÷èíè òîðäàí ÷ûõàðûá [Åëäàðà] óçàò-
äûì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ×àðïàç òîõóíìóø èï, ìÿôòèë âÿ ñ. èáàðÿò
ìöõòÿëèô ëÿâàçèìàò. ×àðïàéûíûí òîðó. Ôóòáîë
òîðó.
3. äàí. È÷èíÿ ÿðçàã, õûðäà øåé âÿ ñ. ãîéóá
àïàðìàã ö÷öí èïäÿí âÿ ñ.-äÿí òîõóíìóø
çÿíáèë, ÷àíòà, êèñÿ. Èïÿê òîð. Øåéëÿðè òîðà ãîé-
ìàã. – [Ýþéÿð÷èíè] äèðè ñàõëàìàã íèééÿòèëÿ
öñóëëóúà òîð ÷àíòàéà ñàëûá Åëäàðûí éàíûíà
ãàéûòäûì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
4. Ñåéðÿê òîõóíìóø êþéíÿê, áàø éàéëûüû,
ïÿðäÿ âÿ ñ. Ñîíà äà èíäè äþíöá áàéàãêû éå-
357
ÒÎÐÀÜÀÉ
ðèíäÿ äàéàíìûø, áàøûíäàí ñèéðèëèá ÷èéíèíÿ äö-
øÿí àü òîðóíóí èïÿê ñà÷àãëàðû èëÿ îéíàéûðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Òîðäàí ùàçûðëàíìûø, òîð øÿê-
ëèíäÿ îëàí. Òîð êþéíÿê. Òîð ëàéêà. – Ïÿíúÿðÿ-
ëÿðäÿí òîð ïÿðäÿëÿð ñàëëàíûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
5. Ùþðöì÷ÿéèí èôðàç åòäèéè éàïûøãàíëû øèðÿ-
äÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ÷àðïàøûã íàçèê òåëëÿð. Ùþ-
ðöì÷ÿê òîðó.
6. ìÿú. Ùèéëÿ, êÿëÿê, òÿäáèð, ãóðüó.
◊ Òîð ýÿíÿúèéè çîîë. – á à õ ÷îð. Òîð ýÿíÿ-
úèéè, ïàìáûã ìÿíÿíÿñè, ïàìáûã ãóðäó òàðëà-
ëàðûí ìÿùñóëäàðëûüûíû õåéëè àøàüû ñàëûð. Òîð
ãóðìàã – 1) ãóø, áàëûã âÿ ñ. òóòìàã ö÷öí òîð
ãóðàøäûðìàã âÿ éà ñóéà ñàëìàã. Îâ÷ó áÿðÿäÿ
äóðóá; Áÿðÿ öñòÿ òîð ãóðóá. (Áàéàòû); 2) ìÿú.
ùèéëÿ ãóðìàã, ãóðüó ãóðìàã, êÿëÿê äöçÿëò-
ìÿê. [ßáäöë:] Èíäè [Ýöëíèñÿ] èñòÿéèð êè, éàçûã
Ñàðà ö÷öí òîð ãóðóá, þç ãûçû Ïÿðèíè Áÿùðàìà
âåðñèí. Ú.Úàááàðëû. Òîðà äöøìÿê – àëäàíàðàã
ïèñ èøÿ ãîøóëìàã, êÿëÿéÿ äöøìÿê, ùèéëÿéÿ
óéìàã, òÿëÿéÿ äöøìÿê. Ñîí çàìàí Ðöñòÿì
êèøè îüëóíóí òîðà äöøìÿñèíäÿí, ïèñ áèð ýöíàù
èøëÿìÿñèíäÿí ãîðõóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ. Àììà
Ýþé÷ÿê áèð ýöí òîðà äöøÿúÿéèíäÿí ãîðõóðäó.
ß.ßáöëùÿñÿí. Òîðà ñàëìàã – ùèéëÿ ýÿëìÿê,
êÿëÿê ýÿëìÿê, òÿëÿéÿ ñàëìàã. [Òåùðàíè Åùòè-
øàìèéÿ:] Áÿëêÿ ñÿí ìÿíè òîðà ñàëìàã èñòÿ-
éèðñÿí, Ñÿðùÿíý? ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÎÐÀÜÀÉ èñ. çîîë. ßñàñÿí ñÿùðàëàðäà âÿ
÷ÿìÿíëèêëÿðäÿ éàøàéàí ñÿð÷ÿêèìèëÿð äÿñòÿ-
ñèíäÿí îõóéàí ãóø. Ãÿùãÿùÿ áàøëàäû ãûçûë-
ýþç êÿêëèê; Òîðàüàé îõóäó ãàëõà-ãàëõà äèê.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÒÎÐÀÍ èñ. 1. Ñÿùÿð ùàâà èøûãëàíàí âÿ éà
àõøàì ùàâà ãàðàëìàüà áàøëàéàí âàõò; àëàãà-
ðàíëûã. Àõøàì òîðàíû. – [Êàçûì] ñÿùÿð òîðà-
íûíäà ìåøÿéÿ ýèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Òîðàí
÷àüû (âàõòû) – ñÿùÿð ùàâàíûí ùÿëÿ èøûãëàíìà-
äûüû âÿ éà àõøàì ùÿëÿ ãàðàíëûã äöøìÿäèéè
âàõò; àëàãàðàíëûã. Òîðàí ÷àüû áèð çîðáà êèøè
àñòà-àñòà î åâÿ ýåäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òîðàí
ãîâóøìàã (ãàðûøìàã, äöøìÿê, ÷þêìÿê)
– á à õ òîðàíëàøìàã 1-úè ìÿíàäà. [Íàçëû
Àüàáÿéèìÿ:] Äàùà òîðàí ãîâóøóð, åâÿ ýåäÿê.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Òîðàí ãàðûøûá äóìàí ÷þêÿíäÿ
Ùöììÿò åâèíèí äàëûíà ùÿðëÿíèá Ãàðàêèøèíè
ñÿñëÿäè. Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Ãàðàíëûã, äóìàí. Íå÷èí ýþçëÿðèíäÿ
àëÿì òîðàíäûð; Éîõñà ÿúÿë ýÿëèð, àõûð çàìàí-
äûð? Ì.Ðàùèì.
358
ÒÎÐÁÀËÛ
ÒÎÐÀÍËÀØÌÀ “Òîðàíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÐÀÍËÀØÌÀÃ ô. 1. Àõøàìöñòö ùàâà ãà-
ðàëìàüà, ãàðàíëûã äöøìÿéÿ áàøëàìàã, òîðàí
ãîâóøìàã (äöøìÿê, ÷ÿêìÿê).
2. ìÿú. Ýþçö ãàðàëìàã, ýþçëÿðè äóìàíëàí-
ìàã. Ùöñåéí àüëàøìà ñÿñèíè åøèäÿðÿê òîðàí-
ëàøàí (ô.èñ.) âÿ éàøëà äîëàí ýþçëÿðèíè ñèëèá ñî-
ðóøäó. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒÎÐÀÍËÛÃ èñ. Òîðàí âàõòû (á à õ òîðàí
1-úè ìÿíàäà). Ñÿùÿð òîðàíëûüû. – [Àüàñÿôÿð]
àõøàì òîðàíëûüûíäà ÷îõ ãÿðèáÿ ýþðöíÿí, àë-
éàøûë èïÿê ýåéèìëè àðâàäëàðà ñàðû áàõûá, Ùÿì-
çÿíèí àðâàäû ßìèíÿ õàíûìû èøàðÿ èëÿ éàíûíà
÷àüûðìàã èñòÿäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Ùöðêöäöð òî-
ðàíëûüû; Ýöëÿðöçëö ýöíÿøèí; Îäëó ãûçûë øþëÿñè.
È.Ñÿôÿðëè.
Òîðàíëûã ãîâóøìàã (äöøìÿê,
÷þêìÿê) – á à õ òîðàíëàøìàã 1-úè ìÿíàäà.
Áàéûðà èñÿ éàâàø-éàâàø àõøàì òîðàíëûüû ÷þêöð.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÎÐÁÀ èñ. 1. Áàëàúà êèñÿ. [Ýöëíèñÿ:] Àíà,
äöéö òîðáàñû ùàðàäàäûð? ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Ãÿùðÿìàí:] Þçöìö ïóëåìéîò ãîéóëàí, òîð-
ïàã äîëäóðóëìóø òîðáàíûí àðõàñûíà éûõäûì.
Ù.Íÿçÿðëè. // Ìèíèê âÿ éà éöê ùåéâàíûíû äà-
éàíàúàãëàðäà éåìëÿìÿê ö÷öí è÷èíÿ éåì òþ-
êöëöá áîéíóíäàí àñûëàí êè÷èê êèñÿ. Àò åëèí,
òîðáà ÿìàíÿò, áèçèì äàùà íÿéèìèç âàð? (Àòà.
ñþçö). Úÿìèë àðïàíû õÿëáèðëÿéèá, àòëàðûí òîðáà-
ñûíà òþêäö, òîðáàëàðû àòëàðûí áàøûíà êå÷èðòäè.
ß.Âÿëèéåâ.
2. äàí. Òîðáà òóòàí ãÿäÿð øåéèí àüûðëûüû. Áó
ñþçëÿðäÿí ñîíðà Úàìàë ÿìè ñÿëèãÿ èëÿ .. áèð òîð-
áà ãîâóðüà, áèð òîðáà èéäÿ éåøèéÿ ãàáëàäû.
ß.Âÿëèéåâ.
3. Áÿäÿíèí áó âÿ éà áàøãà áèð éåðèíäÿ è÷è-
íÿ èðèí, ñó, ùàâà âÿ ñ. éûüûëìûø ñàëëàã øèø, óð,
òóëóã.
◊ Áîéíóíà òîðáà ñàëìàã – äèëÿí÷èëèê åò-
ìÿê, äèëÿíìÿê. Àõûðäà òàìàùêàð ãàðû áîéíó-
íà òîðáà ñàëûá øÿùÿðÿ éîëëàíäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÐÁÀÚÛà èñ. Êè÷èê òîðáà, áàëàúà òîðáà;
êèñÿúèê.
ÒÎÐÁÀËÀÌÀ “Òîðáàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÐÁÀËÀÌÀÃ ô. Äàéàíàúàãëàðäà éåìëÿ-
ìÿê ö÷öí ìèíèê âÿ éà éöê ùåéâàíûíûí áàøûíà
òîðáà ñàëìàã. Àòû òîðáàëàìàã.
ÒÎÐÁÀËÛ ñèô. Òîðáàñû îëàí, êèñÿëè; ÿëèíäÿ
òîðáà, êèñÿ îëäóüó ùàëäà. Áèëÿêëÿð ÷èðìÿêëè,
ÒÎÐ×Ó
äþøëÿð þíëöêëö; Ùàìûñû òîðáàëû, ùàìûñû éöêëö.
Ñ.Âóðüóí.
ÒÎÐ×Ó èñ. Òîðëà áàëûã òóòàí àäàì. Áèð òîð-
÷ó âàðäû, ùÿìèøÿ äÿðéàäàí áàëûã òóòàðäû. (Íà-
üûë).
ÒÎÐ×ÓËÓà èñ. Òîð÷óíóí èøè, ïåøÿñè; áà-
ëûã÷ûëûã.
ÒÎÐÅÀÄÎÐ èñ. [èñï.] Êîððèäàäà þêöç äþ-
éöøöíöí èøòèðàê÷ûñû.
ÒÎÐÔ [àëì.] ×öðöìöø áàòàãëûã áèòêèëÿðè
ãàëûãëàðûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí áÿðê êöòëÿ (éàíà-
úàã, ýöáðÿ êèìè âÿ ìöõòÿëèô òåõíèêè ìÿãñÿä-
ëÿðëÿ èñòèôàäÿ îëóíóð). Òîðô ÷ûõàðìàã.
ÒÎÐÔËÓ ñèô. Òîðô îëàí. Òîðôëó ñàùÿ. // Òÿð-
êèáèíäÿ òîðô îëàí. Òîðôëó òîðïàã. Òîðôëó ýöáðÿ.
ÒÎÐÔËÓÃ èñ. Òîðô éàòàüû, òîðôëó áàòàãëûã,
òîðôëó éåð. Òîðôëóãäàí èñòèôàäÿ åòìÿê.
ÒÎÐÈ èñ. [èíý.] Èíýèëòÿðÿäÿ ìöùàôèçÿêàð ñè-
éàñè ïàðòèéà.
ÒÎÐÈÒ èñ. Ãàðà, ãûðìûçûìòûë, ãîíóð ðÿíýëè
ìèíåðàë.
ÒÎÐËÀÌÀ “Òîðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÐËÀÌÀÃ ô. Òîð ÷ÿêìÿê, òîð âóðìàã,
òîðëà ãàïàìàã. Ïÿíúÿðÿíè òîðëàìàã.
ÒÎÐËÀÍÌÀ “Òîðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÐËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Òîð ÷ÿêèëìÿê, òîðëà
þðòöëìÿê. Ïÿíúÿðÿëÿð òîðëàíìûøäûð.
ÒÎÐËÓ ñèô. 1. Òîð ÷ÿêèëìèø, òîðëà þðòöëìöø,
òîð ïÿðäÿ àñûëìûø. Òîðëó ïÿíúÿðÿ.
2. Òîðäàí äöçÿëäèëìèø, òîð ÷ÿêèëìèø, éàõóä
òîð êèìè ìàòåðèàëäàí äöçÿëäèëìèø, òîð øÿê-
ëèíäÿ îëàí. Òîðëó ùàñàðûí ùöíäöðëöéö ÿí àçû
180 ñì îëìàëûäûð.
◊ Òîðëó ãèøà àíàò. – ýþç àëìàñûíûí äàõèëè
ñÿòùèíè þðòÿí, èøûüà ÷îõ ùÿññàñ ãèøà. Òîðëó ãè-
øàäà ýþðìÿ ñèíèðèíèí óúëàðû éåðëÿøèð.
ÒÓÐÌÎÇ [éóí.] Ùÿð ùàíñû áèð ìàøûíûí
ùÿðÿêÿòèíè äàéàíäûðìàã âÿ éà ñöðÿòèíè àçàëò-
ìàã ö÷öí ãóðüó. Òðàêòîðóí òîðìîçó. Àâòî-
ìîáèëèí òîðìîçó. – Ãöäðÿò òÿìêèíëÿ òîðìîçà
êå÷èð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÎÐÌÎÇ×Ó èñ. õöñ. Ãàçûìà ãóðüóñóíäà
òîðìîçó èäàðÿ åäÿí ôÿùëÿ. Ýÿíú òîðìîç÷ó
êÿíàðäà; Ãÿçåòëÿðè éîõëàéûð. È.Ñÿôÿðëè.
ÒÎÐÌÎÇËÀÌÀ “Òîðìîçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÐÌÎÇËÀÌÀÃ ô. Òîðìîç âàñèòÿñèëÿ ìà-
øûíû äàéàíäûðìàã âÿ éà ñöðÿòèíè àçàëòìàã. [Àüà
Ñàëåù:] Àäÿ Ìóñà áÿé, ãîéìà, ãîéìà. ×àðõ
ÒÎÐÏÀÃ
äþíìöø, òîðìîçëà, òîðìîçëà. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
// Þç ùÿðÿêÿòèíè áèðäÿí äàéàíäûðìàã âÿ éà
àçàëòìàã. Ìàøûí áèðäÿí òîðìîçëàäû. // Ëÿíýèò-
ìÿê, àüûðëàøäûðìàã.
ÒÎÐÌÎÇËÀÍÌÀ 1. “Òîðìîçëàíìàã”äàí
ô.èñ.
2. èñ. ôèçèîë. Ãûúûãëàíäûðûúû àìèëèí äàâàìëû
òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ îðãàíèçì òîõóìàëàðûíäà
ãûúûãëàíìàíûí çÿèôëÿìÿñè âÿ éà äàéàíìàñû;
ñèíèð ìÿðêÿçëÿðèíèí âÿ éà èøëÿê îðãàíëàðûí ôÿà-
ëèééÿòèíèí ëÿíýèìÿñè. Òîðìîçëàíìà ìÿðêÿç-
ëÿðè.
ÒÎÐÌÎÇËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Òîðìîç âàñè-
òÿñèëÿ äàéàíäûðûëìàã âÿ éà ñöðÿòè àçàëäûëìàã.
Òîðìîç ïåäàëûíû áàñäûãäà òÿêÿðëÿðèí äþðäö
äÿ òîðìîçëàíûð.
2. ôèçèîë. Òîðìîçëàíìàéà ñÿáÿá îëìàã (á à õ
òîðìîçëàíìà 2-úè ìÿíàäà).
ÒÎÐÍÀ [èòàë.] òåõ. Ìåòàë, àüàú âÿ ñ. ìàòå-
ðèàëëàðû éîíìàã ö÷öí äÿçýàù; òîêàð äÿçýàùû.
Áàêûäàêû ìåõàíèêè çàâîäëàðäà òÿñàäöô îëóíà
áèëÿí ñîí ñèñòåìëè òîðíà, äåøìÿ äÿçýàùëàðû
éàí-éàíà èøëÿéèðäè. ß.Ñàäûã.
ÒÎÐÍÀ×Û èñ. Òîðíà äÿçýàùûíäà èøëÿéÿí
ôÿùëÿ; òîêàð. Òîðíà÷ûëàð áðèãàäàñû.
ÒÎÐÍÀ×ÛËÛà èñ. Òîðíà÷û ïåøÿñè: òîêàðëûã.
ÒÎÐÎÑ èñ. Äÿíèç, ÷àé âÿ ýþëëÿðäÿ áóç ïàð-
÷àëàðû éûüûíû.
ÒÎÐÏÀÃ èñ. 1. Ïëàíåòèìèçèí áèòêè àëÿìèíèí
èíêèøàô åòäèéè öñò ãàòû. Éåð ãàáûüûíûí èñòèëèê,
ðöòóáÿò, ùàâà âÿ îðãàíèçìëÿðèí ôÿàëèééÿòè òÿñèðè
àëòûíäà äÿéèøìèø öñò ãàòû òîðïàã àäëàíûð.
“Öìóìè ôèçèêè úîüðàôèéà”. // Éåð ãàáûüûíûí
òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí éóìøàã, äÿíÿâÿð, òöíä-
ãîíóð ðÿíýëè ìàääÿ. Ãóìëó òîðïàã. Òîðïàã
éûüûíû. Ìåøÿ òîðïàüû. Òîðïàüûí ìÿùñóëäàð-
ëûüûíû àðòûðìàã. – Ýþçëÿð ãûð ðÿíýëè òîðïàüà
äèðÿíèð. Ì.Èáðàùèìîâ. // Òîðïàãäàí îëàí, òîð-
ïàãäàí äöçÿëäèëìèø âÿ éà òèêèëìèø, äþøÿìÿñè
ãóðó òîðïàãäàí èáàðÿò îëàí. Òîðïàã éîë. – Ùÿ-
íèôÿ áàëàüû ùàøèéÿëè òóìàíû èëÿ òîðïàã äþøÿìÿ-
íè ñöïöðÿ-ñöïöðÿ åøèéÿ éöéöðäö. È.Ùöñåéíîâ.
2. Áèðèíèí èõòèéàðûíäà, èñòèôàäÿñèíäÿ îëàí
éåð, ÿðàçè, ñàùÿ. Ìöëêÿäàð òîðïàãëàðû. – ×îõ
àäàìûí èíàíìàüû ýÿëìèðäè êè, ëöòöí áèðèíÿ
ïóëñóç-ïàðàñûç òîðïàã âåðÿëÿð. Ìèð Úÿëàë.
3. Éåð (ýþé ãàðøûëûüû). Ñÿìàäà, òîðïàãäà
äöøöð ãûðùàãûð, Éåðäÿí àëîâ éàüûð, ýþéäÿí îä
éàüûð. Ì.Ðàùèì.
359
ÒÎÐÏÀÃÀËÒÛ
4. Òîç-òîðïàã. Áèç øÿùÿðÿ ýèðäèéèìèç çàìàí
øèääÿòëè õÿçðè ÿñèð, êö÷ÿëÿðèí òîçóíó ùàâàéà
ñîâóðóð, ýþéäÿí áàøûìûçà òîðïàã éàüûðäû.
À.Øàèã.
5. Äþâëÿò, ìÿìëÿêÿò, þëêÿ. Ôàøèñòëÿðèí éó-
ãîñëàâ òîðïàüûíà ùöúóì åòìÿñè ÷îõ îüóëëàðû
þç éóðäóíäàí, àèëÿñèíäÿí àéûðäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
6. ìÿú. Âÿòÿí, éóðä, åë. Òîðïàüûíà ýèðñÿ
äöøìàí; Êþêñöí îëñóí ñöíýö, ãàëõàí!..
À.Øàèã. Òîðïàüûí åøãèëÿ âóðóð öðÿéè; Âÿòÿíÿ
áàüëûäûð ãÿëáè, äèëÿéè. Ì.Ðàùèì.
◊ Òîðïàüà äöøìÿê êþùí. – ãàáàüûíäà äèç
÷þêìÿê, àéàüûíà éûõûëìàã. Ýöë úàìàëûí ýþ-
ðöá äöøñöí òîðïàüà; Áöëáöëö ýþòöðöá ÿôüàíÿ
ýÿëñèí! Ã.Çàêèð. [Ýöëòÿêèí:] Äþâëÿò áÿé, àúèç
áèð ãàäûí êèìè äèç öñòöíäÿ òîðïàüà äöøöá ñèçÿ
éàëâàðûðàì. Ìÿíäÿí óçàãëàøûí. Ú.Úàááàðëû.
Òîðïàüà ýåòìÿê – þëìÿê, âÿôàò åòìÿê. Ãÿô-
ëÿòÿí Ìþùñöí ìöÿëëèì õÿñòÿëÿíäè âÿ ýþçëÿíèë-
ìÿäÿí áó ïàê èíñàí òîðïàüà ýåòäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Òîðïàüà (ãàðà òîðïàãëàðà) òàïøûðìàã (ýþì-
ìÿê) – á à õ òîðïàüà òÿñëèì åòìÿê. [Ìóñà:]
Áèð äÿíÿúèê éàâðóìó, âÿðÿìëè ãàðäàøûìû .. áó
òÿê ÿëèìëÿ ãàðà òîðïàãëàðà ýþìäöì. Ù.Úàâèä.
Òîðïàüà òÿñëèì åòìÿê òÿíò. – áàñäûðìàã,
äÿôí åòìÿê. Ïÿðèíè òîðïàüà òÿñëèì åäÿíäÿí
ñîíðà áöòöí îáà... îâ÷óíó äà ëàëÿëè äÿðÿíèí
êÿíàðûíà ãÿäÿð þòöðäö. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Òîðïàüû ãÿäÿð (ñàíû) éàøàñûí (éàøàéàñàí) –
þëö ùàããûíäà äàíûøàðêÿí ãàðøûñûíäàêû àäàìà
óçóí þìöð àðçóëàìàã ìÿíàñûíäà èøëÿíèð.
Ìÿììÿäúÿôÿð äÿ áÿçè èøëÿðèíäÿ (òîðïàüû ñàíû
éàøàéàñûíûç) ðÿùìÿòëèê äàéûñû Ùàúû Ñÿòòàð áÿéÿ
÷îõ îõøàéûð. Ãàíòÿìèð.
ÒÎÐÏÀÃÀËÒÛ ñèô. Òîðïàüûí àëòûíäà îëàí;
éåðàëòû. Òîðïàãàëòû ñóëàð. Òîðïàãàëòû ñÿðâÿòëÿð.
ÒÎÐÏÀÃÀÐÀÑÛ ñèô. Òîðïàüûí àëòûíäà, éå-
ðèí ãàòëàðû àðàñûíäà îëàí. Òîðïàãàðàñû ñó.
ÒÎÐÏÀÃÁÀÑÄÛ èñ. Êå÷ìèø çàìàíëàðäà: ùÿð
ùàíñû áèð ùàêèìèí òàáåëèéèíäÿ îëàí ÿðàçèéÿ
àéàã áàñäûãäà àäàìäàí àëûíàí áèð íþâ âåðýè,
ðöñóì. [Àëëàùãóëó:] Êàðâàí ýåäèð, ..ùàíñû
õàíûí ìöëêöíäÿí êå÷èð, òîðïàãáàñäû àëûðëàð.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÎÐÏÀÃÁßÐÊÈÄßÍ ñèô. Òîðïàüû áÿðêèò-
ìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí. Òîðïàãáÿðêèäÿí
ìàøûí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Òîðïàüû áàñûá áÿð-
êèòìÿê ö÷öí ìàøûí. Éåíè ìàðêàëû òîðïàãáÿð-
êèäÿí.
360
ÒÎÐÏÀÃÑÎÐÀÍ
ÒÎÐÏÀÃÄÀØÛÉÀÍ ñèô. Òîðïàã äàøûìàãëà
ìÿøüóë îëàí (ôÿùëÿ), òîðïàã äàøûìàüà ìÿõñóñ
(ìàøûí).
ÒÎÐÏÀÃÃÀÇÀÍ ñèô. Òîðïàã ãàçûìàãëà
ìÿøüóë îëàí (ôÿùëÿ), òîðïàã ãàçûìàã ö÷öí èñòè-
ôàäÿ åäèëÿí (ìàøûí). Òîðïàããàçàí ìàøûíëàðûí
àùÿíýäàð ñÿñëÿðè åøèäèëèð. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Òîð-
ïàããàçàí ìàøûí, òîðïàããàçàí ôÿùëÿ. Ìöõòÿëèô
ïåøÿ ñàùèáè îëàí éöçëÿðëÿ èíøààò÷û – òîðïàã-
ãàçàíëàð, áåòîíòþêÿíëÿð, àðìàòóðãóðàøäûðàí-
ëàð âÿ áàøãàëàðû èøÿ áàøëàäûëàð.
ÒÎÐÏÀÃËÀÌÀ “Òîðïàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÐÏÀÃËÀÌÀÃ ô. 1. Öñòöíö âÿ éà éàí-
ëàðûíû òîðïàãëà þðòìÿê. ×ÿí äîëäóãäàí ñîíðà
áîðóíóí äåøèéèíè ïðîáêàëàéûá öñòöíö òîðïàã-
ëàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè. [ßìèðàñëàí áàáàíûí] úà-
ëàã âóðäóüó, ãàáûã ãîéóá, ùÿðëÿìÿ èëÿ áàüëà-
éûá ñàðûäûüû, êÿñèê éåðëÿðèíè òîðïàãëàäûüû íàçèê-
íàçèê ÷óáóãëàð àðòûã éåíè êþê öñòöíäÿ þçëÿ-
ðèíÿ éåð åòìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Òîðïàüà áàñäûðìàã, äÿôí åòìÿê. Þëöíö
òîðïàãëàìàã.
3. äàí. Òîðïàãëà ñöðòöá òÿìèçëÿìÿê, éó-
ìàã. Ùèñëè ãàçàíû òîðïàãëàìàã.
ÒÎÐÏÀÃËÀÍÌÀ “Òîðïàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÐÏÀÃËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Öñòö âÿ éà
éàíëàðû òîðïàãëà þðòöëìÿê. Áöòöí áîñòàíëàð-
äà êàðòîôëóëàð áîüàçà ãÿäÿð òîðïàãëàíìûøäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Òîðïàüà áàñäûðûëìàã, äÿôí åäèëìÿê.
3. äàí. Òîðïàãëà òÿìèçëÿíìÿê, éóéóëìàã.
Ãàáëàð òîðïàãëàíäû.
ÒÎÐÏÀÃËÛ ñèô. 1. Òîðïàüû îëàí, òîðïàãëà
þðòöëìöø. Åëÿìè äàøëû éåðëÿð; Òîðïàãëû, äàøëû
éåðëÿð; Áó äöíéàäà ùÿëÿ âàð; Ýþçëÿðè éàøëû
éåðëÿð. (Áàéàòû).
2. Òîðïàã ñàùèáè, òîðïàã éèéÿñè îëàí, òîð-
ïàüû îëàí. Òîðïàãëû êÿíäëè.
3. Òîçëó. Ýÿëèð î òîðïàãëû äóìàí èëÿðè; Òöíä
îëóð äàùà äà ýÿëäèêäÿ áÿðè. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÒÎÐÏÀÃÞË×ßÍ èñ. Òîðïàã ñàùÿñèíè þë÷ÿí
âÿ áþëÿí ìöòÿõÿññèñ. Êîëõîçóí òîðïàã þë÷ÿíè.
ÒÎÐÏÀÃÑÎÐÀÍ ñèô. Ýöúëö íàñîñ âàñèòÿ-
ñèëÿ ñûéûãëàøäûðûëìûø òîðïàüû ÷ûõàðûá áèð éåðäÿí
áàøãà éåðÿ âóðàí. Êöðäÿ, èíäè èñÿ Ìèíýÿ÷åâèð
äÿíèçèíäÿ òîðïàãñîðàí ìàøûíëàð èøëÿéèð.
(Ãÿçåòëÿðäÿí). // Èñ. ìÿíàñûíäà. Òîðïàãñî-
ðàíû èøÿ ñàëìàã.
ÒÎÐÏÀÃÑÛÇ
ÒÎÐÏÀÃÑÛÇ ñèô. Òîðïàüû îëìàéàí. Òîð-
ïàãñûç êÿíäëè.
ÒÎÐÏÀÃÑÛÇËÛÃ èñ. Êÿíä òÿñÿððöôàò èøëÿðè
àïàðìàã ö÷öí òîðïàüûí ÷àòûøìàçëûüû, òîðïàüûí
îëìàìàñû.
ÒÎÐÏÀÃØÖÍÀÑ èñ. Òîðïàãøöíàñëûã ìöòÿ-
õÿññèñè.
ÒÎÐÏÀÃØÖÍÀÑËÛÃ èñ. Òîðïàãëàðû þéðÿí-
ìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí åëì (á à õ òîðïàã 1-úè
ìÿíàäà).
ÒÎÐÏÀÃÖÑÒÖ ñèô. Òîðïàüûí öñòöíäÿ îëàí;
éåðöñòö. Áèòêèíèí òîðïàãöñòö ùèññÿëÿðè. Òîðïàã-
öñòö ñóëàð.
ÒÎÐÏÀÃÉÓÌØÀËÄÀÍ ñèô. Òîðïàüû éóì-
øàëòìàüà ìÿõñóñ. Òîðïàãéóìøàëäàí ìàøûí.
ÒÎÐÏÉÄ(À) [ëàò.] Þçö ùÿðÿêÿò åäÿí âÿ
þç-þçöíÿ èäàðÿ îëóíàí ñèãàðàîõøàð ñóàëòû ìÿð-
ìè. // Òîðïåäëÿðëÿ ñèëàùëàíìûø, òîðïåäëÿðè îëàí.
Òîðïåä ýÿìèñè.
ÒÎÐÏÅÄ×È èñ. Òîðïåä(à) êàòåðèíäÿ õèäìÿò
åäÿí ùÿðáè äÿíèç÷è, ìàòðîñ.
ÒÎÐÏÅÄÄÀØÛÉÀÍ ñèô. Òîðïåäëÿðëÿ ñèëàù-
ëàíìûø. Òîðïåääàøûéàí òÿééàðÿ.
ÒÎÐÏÅÄËßÌß “Òîðïåäëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÎÐÏÅÄËßÌßÊ ô. 1. Òîðïåäëÿ ùöúóì åò-
ìÿê; òîðïåäëÿ âóðìàã. Äöøìÿíèí ñóàëòû ãàéû-
üûíû òîðïåäëÿìÿê.
2. Ãóéóíó ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ ñ. ìÿãñÿä-
ëÿð ö÷öí îíóí è÷èíäÿ ïàðòëàéûúû ìàääÿ ïàðò-
ëàòìàã. Íåôò ãóéóñóíó òîðïåäëÿìÿê.
ÒÎÐØÅÐ èñ. [ôð.] Éåðäÿí ãîéóëàí ùöíäöð
äàéàãëû èøûãëàíäûðìà úèùàçû.
ÒÎÐÒ [èòàë.] Éàü, øÿêÿðòîçó, éóìóðòà ãà-
òûëìûø õÿìèðäÿí ùàçûðëàíàí øèðíèééàò ìÿìó-
ëàòû. Ìåéâÿ òîðòó. Ãîçëó òîðò.
ÒÎÐÒÀ èñ. Éàü âÿ ñ. ÿðèäèëÿðêÿí ãàáûí äè-
áèíÿ ÷þêÿí ÷þêöíòö. Êÿðÿ éàüûí òîðòàñû; Ãûçûë
êÿìÿð îðòàñû; Àëëàù ìóðàäûí âåðñèí; Ýÿëÿí
áàçàð åðòÿñè. (Áàéàòû). [Ìîëëà Ùÿìèä:] Ñÿí èêè
ïóäó äÿõè ìèñèí òîðòàñûíà-çàäûíà ÷ûõ, ýÿëÿí
àéûí ÿââÿëèíäÿ îòóç ïóä ýöìöø ìþâúóääóð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÒÎÐÒÀËÛ ñèô. Òîðòàñû îëàí, òîðòà âåðÿí.
Òîðòàëû éàü.
ÒÎÐÂÀÐÈ ñèô. Òîðà îõøàéàí, òîð êèìè.
ÒÎÑÃÓÍ èñ. Äîëüóí, êþê, øèøìàí. Òîñãóí
êèøè. Òîñãóí àäàì.
ÒÎÑÃÓÍËÀØÌÀ “Òîñãóíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÂ
ÒÎÑÃÓÍËÀØÌÀÃ ô. Êþêÿëìÿê, áÿäÿíúÿ
äîëüóíëàøìàã.
ÒÎÑÒ [èíý.] Ñöôðÿ áàøûíäà áèðèíèí öíâàíû-
íà äåéèëÿí õîø àðçó, õîø ñþçëÿð; áèð àäàìûí
ñàüëûüûíà øÿðàá âÿ ñ. è÷ìÿê òÿêëèôè; ñàüëûã.
[Ôèðèäóí áÿé:] Ìÿíèì òîñòóì âàð, ìÿí äàíû-
øàí éåðäÿ ýÿðÿê ùå÷ êÿñäÿí ñÿñ ÷ûõìàñûí.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Òîñò äåìÿê – áèðèíèí öí-
âàíûíà õîø ñþçëÿð äåéÿðÿê ñàüëûüûíà è÷ìÿéè
òÿêëèô åòìÿê, ñàüëûã äåìÿê. [Çàêèðîâ Øåé-
äàéà:] Ñÿäÿô õàíûì òîñò äåéÿíäÿ ñÿí ìÿúëèñ-
äÿ éîõäóí. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Áèð àäàìûí
âÿ éà áèð øåéèí ñàüëûüûíà ãàëäûðûëàí áàäÿ. Áè-
ðèíúè òîñò ñÿáÿáêàðûí ñàüëûüûíà è÷èëäè.
ÒÎÒÀË ñèô. [ëàò.] Ùÿð øåéè ÿùàòÿ åäÿí, ãàâ-
ðàéûø; öìóìè.
ÒÎÒÀËÈÒÁÐ [ôð. òîòàëèòàèðå, ÿñëè ëàò.] Áóð-
æóàçèéàíûí à÷ûã òåððîð÷ó äèêòàòóðàñûíà ÿñàñëà-
íàí; ôàøèñò. Òîòàëèòàð ðåæèì. Òîòàëèòàð äþâëÿò.
ÒÎÒÀËÈÒÀÐÈ´ÇÌ [ôð. òîòàëèòàèðå ëàò.] Òîòà-
ëèòàð ðåæèì.
ÒÎÒÉÌ [Øèìàëè Àìåðèêà ùèíäóëàðûíûí äè-
ëèíäÿí] Áÿçè èáòèäàè õàëãëàðäà òàéôàíûí ÿúäà-
äû âÿ ùèìàéÿ÷èñè ñàéûëûá ñèòàéèø åäèëÿí ùåéâàí
(áÿçÿí èñÿ áèòêè âÿ ñ.). [×îïî:] Õàëã áèçè òî-
òåìëÿðè îëàí ãî÷óí øÿðÿôèíÿ “ìÿ-ÿ-ÿ” äåéÿ
ìÿëÿøÿðÿê ãàðøûëàäû âÿ àéàãëàðûìûçûí àëòûíà
÷è÷ÿêëÿð àòäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÎÒÅÌÈÇÌ [Øèìàëè Àìåðèêà ùèíäóëàðû-
íûí äèëèíäÿí] Áÿçè èáòèäàè õàëãëàðäà äèí ôîð-
ìàñû òîòåìëÿðÿ ñèòàéèø.
ÒÎÒÓÃ ñèô. Ñàüëàì, êþê, êîïïóø, ÿòëè-úàíëû.
Òîòóã ýÿëèíëÿð áèð-áèð îéíàäûëàð, ýþé÷ÿê ãûç-
ëàð ñöçäöëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ïàëûä àüàúû òÿ-
ðÿôäÿí ïûðïûç ñà÷ëû, ãàðàøûí, òîòóã áèð îüëàí
óøàüû ýÿëäè. È.Ùöñåéíîâ. // Åéíè ìÿíàäà ùÿð
ùàíñû áèð áÿäÿí öçâö ùàããûíäà. Óøàã òîòóã
ÿëèíè éàíàüûíà ñþéêÿéèá ÷îõäàí éàòìûøäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Àòàí ñÿíèí øÿêëèíè; Èñòÿéèð
ìÿíäÿí, áàëà; Ñàáàù òîòóã öçöíö; ×ÿêäèðèá
ñàëëàì éîëà. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒÎÒÓÃËÓÃ èñ. Ñàüëàìëûã, êþêëöê, êîï-
ïóøëóã.
ÒÎÒÓØ ìÿù. á à õ òîòóã.
ÒÎÂ èñ. Ñûüàë, ñûüàëëàìà.
Òîâ âåðìÿê
– ñûüàëëàìàã, éàðàøûã âåðìÿê. Éàíàüûí éàíûí-
äà çöëôÿ òîâ âåðìèø; Óúóí ñàíúìûø òÿð äóâàüûí
öñòöíäÿí. Ì.Ï.Âàãèô.
361
ÒÎÂÕÀÍ
◊ Òîâ òóòìàã – á à õ òîé òóòìàã (“òîé”-
äà). [Øÿùðÿáàíó õàíûì:] Âàëëàù, îíà áèð òîâ
òóòàðàì êè, ýÿëäèéè éîëó äà àçàð, þçö äÿ Ïà-
ðèæè óíóäàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Òîâà äöøìÿê
– ÿíýÿëÿ äöøìÿê, ôÿëàêÿòÿ óüðàìàã, áÿëàéà
äö÷àð îëìàã.
ÒÎÂÕÀÍ èñ. Àøûã-àøûã îéóíóíäà: àøûüûí
áèð öçö – àë÷û öçöí àðõà òÿðÿôè. Àøûã îéóíóí-
äà èêè øåé âàð: òîâõàí âÿ àë÷û. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒÎÂËÀÌÀ1 “Òîâëàìàã1”äàí ô.èñ.
ÒÎÂËÀÌÀ2 “Òîâëàìàã2”äàí ô.èñ.
ÒÎÂËÀÌÀÃ1 ô. Òÿðïÿòìÿê, ùÿðÿêÿò åòäèð-
ìÿê. [Çàìàíîâ] ãîë-ãûë÷àñûíû òîâëàéûá áîç
àòû éîðòäóðóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùàúû èñòåùçà èëÿ
ÿëèíè òîâëàäû. Ìèð Úÿëàë. // Îéíàòìàã. [Äÿëè
Ùÿñÿí:] Ìèñðè ãûëûíúëàð òîâëàäûã; Äÿðèí äÿð-
éàëàð áîéëàäûã. “Êîðîüëó”. Îüëàí äåäè ÿçÿ-
ìÿòëÿ: – Ìÿíèì äÿ ãöââÿòèì âàð; Úÿáùÿëÿðäÿ
àò ÷àïàðàã ãûëûíúûíû òîâëàäû. Í.Õÿçðè.
ÒÎÂËÀÌÀÃ2 ô. Äèëÿ òóòìàã; àëäàòìàã,
áàøäàí ÷ûõàðìàã, éîëäàí ÷ûõàðìàã. [Ñöëåé-
ìàí áÿé:] Ìÿíè òîâëàéàí ÷þðÿê÷è Ãóëóíóí
óøàãëàðû îëäóëàð.. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Íÿ ãÿäÿð
ìöÿëëèì [Òàïäûüû] òîâëàäû, ìöÿëëèìèí àðâàäû
îíó äèëÿ òóòäóñà äà, ùå÷ êÿñÿ ãóëàã àñìàäû.
ß.Âÿëèéåâ.
◊ Áàøûíû òîâëàìàã – á à õ áàø.
ÒÎÂËÀÍÌÀ “Òîâëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÂËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Àëäàäûëìàã, éîëäàí
÷ûõàðûëìàã.
ÒÎÂËÀØÄÛÐÌÀ “Òîâëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÂËÀØÄÛÐÌÀÃ á à õ òîâëàìàã2. [Øÿù-
ðÿáàíó õàíûì:] Ìÿí áó ñààòäà Ùàòÿìõàí
àüàíû ÷àüûððàì, ýþðöì, Ìöñéþ Æîðäàí íÿ÷è-
äèð êè, îíóí ãàðäàøû îüëóíó òîâëàøäûðûá Ïàðèæÿ
àïàðûð? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÒÎÂÓÇ èñ. [ÿð.] çîîë. Ðÿíýàðÿíý òöêëÿðè âÿ
èðè éàðûìäàèðÿ øÿêëèíäÿ ãóéðóüó îëàí, Úÿíóáè
Àñèéàäà éàøàéàí èðè ãóø.
Òîâóç êèìè ìÿú.
– ÷îõ áÿçÿíìèø, áÿçÿíèá-äöçÿíìèø, úèëâÿëè
ýþçÿë ùàããûíäà. Òîâóç êèìè õîø áÿçÿíèá äó-
ðóáñàí; Àëà ýþçÿ ñèéàù ñöðìÿ âóðóáñàí. Àøûã
ßëÿñýÿð.
ÒÎÉ èñ. Åâëÿíìÿ ìÿðàñèìè, ùàáåëÿ ùÿìèí
ìÿðàñèìëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã äöçÿëäèëÿí øÿíëèê,
øàäëûã ìÿúëèñè. Áèð éûüûíúàã ýþðäöì, äåäèì;
Áÿëêÿ òîéäóð, ãûçëàð îéíàéûð? ß.Úàâàä. Ìèí
þëöì õÿáÿðè öðÿêäÿ éàíäû; Íÿ áèð òîéà ýåòäèê,
íÿ äÿ øàäëûüà. Ñ.Âóðüóí.
Òîé åëÿìÿê
362
ÒÎÉ-ÄÖÉÖÍ
(åòìÿê, ãóðìàã, âóðäóðìàã, ÷àëäûðìàã,
òóòìàã âÿ ñ.) – åâëÿíìÿ ìöíàñèáÿòèëÿ øÿíëèê
ìÿúëèñè äöçÿëòìÿê. Ãûçûëýöë áóòàì, ëàéëà!
ßòðèíÿ áàòàì, ëàéëà! Áàëàì ÿðñÿéÿ ýÿëÿ;
Òîéóíó òóòàì, ëàéëà! (Áàéàòû). ×îáàí àíàð
ñÿíè, òöòÿéè ñûçëàð; Åëëÿð òîé åëÿìÿç, éîëóíó
ýþçëÿð. ß.Úàâàä. Òèãðàí éåíèúÿ åâëÿíìèøäè.
Î, êàñûá äà îëñà, òîé ÷àëäûðàíäà âàð-éîõóíó
ÿñèðýÿìÿìèøäè. Ì.Ùöñåéí. [Ïÿðøàí:] Ùÿ, ùÿ,
àé íÿíÿ, Ãàðàø ãàüàìà áèð éàõøû òîé ãóðàã!
Ì.Èáðàùèìîâ. [Éóñèô] ãàðàäîíëó Ýöëáÿíèçè
èíñòðóêòîð Ìÿñèìÿ âåðäè. [Îíëàð] áèð úàù-
úàëàë à÷äûëàð, áèð òîé âóðäóëàð êè, áöòöí ðà-
éîí òþêöëöá ýÿëäè. È.Ùöñåéíîâ.
◊ Òîé òóòìàã ìÿú. – äèâàí òóòìàã, áÿðê
úÿçàëàíäûðìàã. [Ñÿíÿì:] Àíä îëñóí Àëëàùà,
ñÿíÿ áèð òîé òóòàðàì, þçöíö èòèðÿðñÿí. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Ñåâèíú èëÿ î áàõûðäû äþøöíäÿêè íèøà-
íà; Òîé òóòóðäó éàüûëàðà öðÿéèíäÿ ãÿçÿá, êèí.
Í.Õÿçðè. Òîéäàí ñîíðà íàüàðà – âàõòû êå÷ÿí-
äÿí ñîíðà ýþðöëÿí ôàéäàñûç áèð èø ùàããûíäà.
Òîéäàí ñîíðà íàüàðà, – äåéÿ Àñëàí ãûìûøäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. [Ñÿíóáÿð:] Êÿíä úàìààòû
äåìèøêÿí, òîéäàí ñîíðà íàüàðà? Á.Áàéðàìîâ.
ÒÎÉÁÀØÛ, ÒÎÉÁßÉÈ èñ. Òîé ìÿúëèñèíè èäà-
ðÿ åäÿí àäàì; ñÿðïàéû. Éóõàðû áàøäà òîéáàøû
ÿéëÿøèá. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ùÿñðÿò:] Òîéáÿéè-
íèí ýþñòÿðèøèíÿ òàáå îëìàã áîðúóìóçäóð.
Á.Áàéðàìîâ.
ÒÎÉ-ÁÀÉÐÀÌ èñ. Øÿíëèê, øàäëûã, áàéðàì;
øÿíëèê ìÿúëèñè, òÿíòÿíÿ, òîé-äöéöí, òîé, òîé-
áöñàò. [Ãèéàñ] òîé-áàéðàì àäàìûíà áÿíçÿéèð.
Ìèð Úÿëàë. // ìÿú. Õîøáÿõòëèê ìÿíàñûíäà.
[Éàñÿìÿí:] Áèð éåðäÿ îëìàã áèçèì ö÷öí
òîé-áàéðàìäûð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒÎÉ-ÁÖÑÀÒ á à õ òîé-áàéðàì. Ñàüäûøû
Ìÿëÿêäè, âàð òîé-áöñàòû; Àíàñû Íàçÿíèí, ùÿì-
çÿäèð çàòû. Àøûã ßëÿñýÿð.
Òîé-áöñàò ãóð-
ìàã – øÿíëèê åòìÿê, òÿíòÿíÿ äöçÿëòìÿê. Ùÿð
òÿðÿôäÿ ãóðàí òîé-áöñàò ìÿíÿì; Óëäóçëàðëà
åäÿí èõòèëàò ìÿíÿì. Ì.Ìöøôèã.
ÒÎÉ×Ó èñ. Òîéäà ÷àëàí ÷àëüû÷û. Ïðèñòàâ õà-
íûìûí ýèëåéèíè áàøà äöøÿíäÿí ñîíðà òîé÷óëà-
ðà ÷ûüûðäû êè, äàùà ÷àëìàñûíëàð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ÒÎÉ-ÄÖÉÖÍ Òîé, òîé ìÿúëèñè. // Òÿíòÿíÿ,
øàäéàíàëûã, øàäëûã. Èíàíäûì êè, óçàã äåéèë,
âöñàë ýöíöì éàõûíäûð; Àðàçûí î òàéûíäà äà
òîé-äöéöíöì éàõûíäû. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒÎÉÕÀÍÀ
ÒÎÉÕÀÍÀ èñ. Òîé ìÿúëèñè ö÷öí äöçÿëäèëÿí
éåð, áþéöê îòàã âÿ ñ. Ùÿéÿòäÿ òîéõàíà þçëÿðè
òèêèá, õàëû, õàë÷à, ïàëàç, ôÿíÿð òàíûø åâëÿðäÿí
éûüûá, òîéõàíàíû äþøÿðëÿð. Ð.ßôÿíäèéåâ. Òîé
ýåúÿñèíÿ ÷îõ àäàì ýÿëÿðäè. Áóíóí ö÷öí áþéöê
áèíà îëìàëû èäè. Òîéõàíà êþùíÿ áàçàðëàðäà,
áþéöê äöêàíëàðäà âÿ ýåíèø òàé àíáàðëàðûíäà
ãóðóëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÒÎÉ-ÌÀÜÀÐ, ÒÎÉ-ÍÀÜÀÐÀ èñ. Òîé áö-
ñàòû; ÷àëüû, çóðíà-íàüàðà, çóðíà-áàëàáàí, òÿí-
òÿíÿ. Ìÿñóìó òîé-íàüàðà èëÿ îòàüà àïàðäûëàð.
“Ìÿñóì”. Ôèêèðëè-ôèêèðëè ñóñäóãúà äàüëàð;
Óúàëûð ýþéëÿðÿ òîé-ìàüàð ñÿñè. Í.Õÿçðè.
ÒÎÉÏÀÉÛ èñ. 1. Òîé ùÿäèééÿñè. [Ãûç] àíà-
ñûíûí àëäûüû ýÿðäÿíáÿíäè õàí òÿðÿôèíäÿí àíúàã
òîéïàéû ùåñàá åäèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Êå÷ìèøäÿ: øàù, õàí ñàðàéûíäà îëàí òîé
ìöíàñèáÿòèëÿ ÿùàëèäÿí éûüûëàí íàòóðàë âåðýè.
Ñàðàéäà òîé ùàçûðëûüû ýåäèðäè: áè÷èëèð, òèêèëèð,
êÿíäëÿðäÿí òîéïàéû éûüûëûð, ýÿëÿúÿê ãîíàãëàðûí
ñèéàùûñû òóòóëóðäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÎÉÓÃ èñ. 1. Éóìóðòà, òöê âÿ ÿò àëìàã
ö÷öí ñàõëàíàí åâ ãóøó. ßòëèê òîéóã. Òîéóã ùèíè.
// Ùÿìèí ãóøóí ÿòè. Òîéóã áèøèðìÿê. // Ñèô. ìÿ-
íàñûíäà. Ùÿìèí ÿòäÿí áèøèðèëìèø, ùàçûðëàíìûø.
Òîéóã êàáàáû. Òîéóã øîðáàñû. – [Ìèðçÿ Úÿìèë]
òîéóã ÷ûüûðòìàñûíäàí èêè òèêÿ àüçûíà ãîéóá
äàéàíäû âÿ Ïÿðèíèí äàíûøûüûíûí äàëûíà ãóëàã
àñäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. çîîë. Òîéóãêèìèëÿð äÿñòÿñèíäÿí îëàí ãóø-
ëàðûí äèøèñè. Ãûðãîâóë òîéóüó.
◊ Òîéóã áèð ãû÷ëûäûð (êè, áèð ãû÷ëû) – äå-
äèéè ñþç ñÿùâ äÿ îëñà, îíóí öñòöíäÿ äóðàí,
äåäèéèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿí, èíàäêàð, òÿðñ àäàì
ùàããûíäà. [Ãàðà Êÿðÿìîüëó:] Êÿðèì áÿé òÿð-
ñèí áèðè èäè. Äåäè, òîéóã áèð ãû÷ëûäûð, äåìÿëè,
áèð ãû÷ëûäûð, äàùà äàíûøûã îëà áèëìÿçäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Òîéóã êèìè áöçöøìÿê – ñîéóãäàí,
éà ãûçäûðìàäàí áöçöøìÿê. Ñîéóãäàí áîé-
íóíó ãûñûá òîéóã êèìè áöçöøìöø ùàëäà ùÿéÿòÿ
ýèðäè. ß.Àáàñîâ. Òîéóã êèìè (òÿêè) ùèíÿ ýèð-
ìÿê – àõøàì òåçäÿí åâÿ ýèðèá ãàïû-ïÿíúÿðÿíè
áàüëàìàã, åâäÿ îòóðìàã âÿ éà éàòìàã.
[Úàìàë:] ßøè, àé Íÿáè äàéû, èíäèäÿí íèéÿ òî-
éóã òÿêèí ùèíÿ ýèðìèñèíèç? ß.Àáàñîâ. Òîéóã
þëñÿ áèð ÷ÿíýÿ òöêäöð, äÿâÿ þëñÿ äÿðèñè áèð
éöêäöð – êè÷èê øåéëÿ áþéöê øåéè ìöãàéèñÿ
ìÿãàìûíäà èøëÿäèëèð. Òîéóã òàðà ÷ûõàíäà
ÒÎÇ
(÷ûõàí âàõò) – ùàâà ãàðàëàí âàõò, àë ãàðàíëûã
îëàíäà, àõøàì. Òîéóã òàðäàí äöøÿíäÿ (äö-
øÿí âàõò) – ùàâà èøûãëàøàíäà, àëàãàðàíëûãäàí,
ñÿùÿð òåçäÿí. Ïàìáûã çàâîäóíóí ùÿéÿòèíäÿ,
ôÿùëÿëÿðèí ãàïûñûíäà òîéóãëàð òàðäàí äöøÿíäÿ
êÿë àðàáàñûíà áåø ýþçÿìÿ áóüäà éöêëÿäèëÿð.
ß.Âÿëèéåâ. Áèøìèø òîéóüóí ýöëìÿéè ýÿëèð
(òóòóð) – ìÿíàñûç, úÿôÿíý øåé âÿ éà ñþç ùàã-
ãûíäà. [Àñéà:] Åëÿ ñþç äàíûøûðñàí êè, áèøìèø
òîéóüóí ýöëìÿéè òóòóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒÎÉÓÃÁÈÒÈ èñ. çîîë. ßñàñÿí òîéóã êèìè
ãóøëàðûí òöêëÿðè àðàñûíäà éàøàéàí ãàíñîðàí
õûðäà ïàðàçèò.
ÒÎÉÓÃ×È×ßÉÈ èñ. òèá. Êå÷èúè óøàã õÿñòÿ-
ëèéè; ñó÷è÷ÿéè.
ÒÎÉÓÃ×ÓËÓà èñ. Ãóø÷óëóüóí òîéóã ñàõ-
ëàéûá áÿñëÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè. Òîéóã-
÷óëóüó èíêèøàô åòäèðìÿê. // Éóìóðòà âÿ ÿò àë-
ìàã ö÷öí òîéóã, ñàõëàéûá áÿñëÿìÿ.
ÒÎÉÓÃÊÈÌÈËßÐ úÿì çîîë. Ãûñà âÿ ìþù-
êÿì äèìäèéè, ãöââÿòëè àéàãëàðû îëàí êÿêëèê,
ãûðãîâóë, áèëäèð÷èí âÿ ñ.-íèí äàõèë îëäóüó ãóø
äÿñòÿñè.
ÒÎÉÓÃËÓ ñèô. Òîéóã ÿòèíäÿí áèøèðèëìèø,
òîéóã ÿòè îëàí. Òîéóãëó õÿìèðàøû.
ÒÎÉÓÃÏËÎÂ èñ. Äÿìÿ ãîéóëàðêÿí áöòþâ
áèøìèø òîéóüó ãàçàíûí äèáèíÿ ãîéìàãëà áèøè-
ðèëÿí ïëîâ íþâö. Âàðëûëàð éåääè ýöí éåääè ýåúÿ
úèáèäîëó áàøûáîøëàðà, äèí äÿëëàëëàðûíà òîéóã-
ïëîâ âåðÿðäèëÿð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÒÎÉ-ÂÀÉ òîï. Òîé âÿ éà éàñ ìÿúëèñè, ùÿð
úöð ìÿúëèñ, õåéèð-øÿð. [Ãàðû:] Áó àáûðëà åëÿ
òîéà-âàéà ýåäèðñÿí? Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÎÇ èñ. 1. Ùàâà àõûíû èëÿ éåðäÿí ãàëõûá øåé-
ëÿðèí öçÿðèíÿ ãîíàí õûðäà ùèññÿúèêëÿð. Êþìöð
òîçó. Àéàããàáûíûí òîçóíó ñèëìÿê. – ..Ìàðàëëà-
ðûì.. ìîèçÿ êèòàáëàðûíû ðÿôäÿí àëûá, òîçëàðûíû
òÿìèçëÿéèá áàøëàéûðëàð ÿçáÿðëÿìÿéÿ. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. ..Ìàøûí äöìàü òîçóí è÷èíäÿ ýàù ýþðöí-
ìÿç îëóð, ýàù äà èðÿëè øöòöéöá òîç áîüàíàüûíû
àðõàäà ãîéóðäó. Á.Áàéðàìîâ.
Òîç áàñ-
ìàã – öçÿðèíÿ ÷îõëó òîç ãîíìàã. [Îüëàíûí]
ïàëòàðûíû, ÷ÿêìÿñèíè, ùÿòòà ãûâðûì ñà÷ëàðûíû
áåëÿ òîç áàñìûøäû. Ñ.Ðÿùìàí. Òîçóíó àëìàã
– òîçóíó ñèëìÿê. Êîñòéóìóí òîçóíó àëìàã.
2. Á à õ òîçúóã.
Òîç êèñÿñè (éóâàúûüû)
áîò. – á à õ òîçëóã. Òîçëóãëàðûí èêè òîç éóâà-
úûüû îëóð.
363
ÒÎÇÀÜÀÚÛ
3. Áÿðê úèñìèí íàðûí öéöäöëìöø îâóíòóñó;
ïîðîøîê. Äèø òîçó. Øÿêÿð òîçó. – [Ùÿêèì:] Àï-
òåêõàíàëàðäà òàõòàáèòè òîçó ñàòûðëàð, ýåò, áèð àç
àë, ñÿï éîðüàí-äþøÿéèí ÿòðàôûíà. Í.Âÿçèðîâ.

Òîç äÿðìàí – óí êèìè íàðûí äÿðìàí; ïî-
ðîøîê.
◊ Òîç ãàëäûðìàã (ãîïàðìàã) ìÿú. – ñö-
ðÿòëÿ ýåòìÿê, ÷àïìàã, ÷àïàðàã ýåòìÿê. Êÿùÿð
ãóéðóüóíó äöéöá òîç ãàëäûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
Êîñìèê òîç – á à õ êîñìèê.
ÒÎÇÀÜÀÚÛ èñ. áîò. Àü ãàáûüû îëàí éàð-
ïàãëû àüàú.
ÒÎÇÀÍÀÃ èñ. Êöëÿê íÿòèúÿñèíäÿ ãàëõàí
òîç. Éàìàí òîçàíàãäûð. – Áàêûíûí äÿùøÿòëè,
ýþç÷ûõàðàí òîçàíàüû ùàìûéà ìÿëóìäóð.
Ù.Ñàðàáñêè. Êöëÿê òèòðÿäÿðäè ýþéö, éåðè äÿ;
Òîçàíàã öñòöíäÿí áèð äÿ òîçàíàã. Í.Õÿçðè.
// ñèô. Êöëÿê íÿòèúÿñèíäÿ ÷îõ òîç îëàí, òîçà-
íàãëû, òîçëó (ùàâà ùàããûíäà).
◊ Òîçàíàã ãàëäûðìàã (ñàëìàã, ãîïàð-
ìàã) – òÿñèð åòìÿê ö÷öí éàëàíà çîð âåðìÿê,
ýþçäÿí ïÿðäÿ àñìàã.
ÒÎÇÀÍÀÃËÛ ñèô. ×îõ òîçëó, òîçëà ãàðûøûã.
Áèð ùÿôòÿ èäè êè, òîçàíàãëû êöëÿê àäàäà áàéãóø
êèìè óëàéûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÎÇÚÓÃ èñ. áîò. Òîõóìëó áèòêèëÿðèí òîç-
ëóüóíäà èíêèøàô åäÿí âÿ ùàìûñû áèðëèêäÿ òîç
ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òîõóìúóãëàð øÿêëèíäÿ ÷îõëó
õûðäà ìèêðîñêîïèê òþðÿìÿëÿðäÿí ùÿð áèðè. Ìè-
÷óðèí ìöõòÿëèô àðìóä ñîðòëàðûíûí òîçúóãëàðû-
íû áèð éåðÿ òîïëàéûá ãàòûøäûðäû. Ì.Àõóíäîâ.
// Íàðûí òîç.
ÒÎÇ-ÄÓÌÀÍ èñ. Ùàâàäà ùÿì òîç, ùÿì äÿ
äóìàí îëäóüó ùàë; òîç âÿ äóìàí. Êöë ðÿíýëè
ùàâàäà òîç-äóìàí âàð; Äÿùøÿòëè ñîéóã, àéàç,
áîðàí âàð. À.Øàèã. Ìîòîðëàð Áîçäàüû éàðûá
ñþêäöêúÿ; Òîç-äóìàí è÷èíäÿí ùàðà áàõûðñàí?
Ñ.Âóðüóí.
ÒÎÇÝÞÒÖÐßÍ á à õ òîçéûüàí 1-úè ìÿíà-
äà. Òîçýþòöðÿí ïàð÷à.
ÒÎÇËÀÌÀ 1. “Òîçëàìàã”äàí ô.èñ.
2. ô.èñ. áîò. Ìàéàëàìà ìÿãñÿäèëÿ ÷è÷ÿéèí
òîçúóüóíó åðêÿêúèêäÿí äèøèúèéÿ êå÷èðìÿ. Ñöíè
òîçëàìà.
3. ô.èñ. Çèéàíâåðèúèëÿðè âÿ õÿñòÿëèêêå÷èðèúè
ùÿøÿðàòû ìÿùâ åòìÿê ö÷öí áèòêèëÿðè çÿùÿðëè
òîçëà äÿðìàíëàìà.
ÒÎÇËÀÌÀÃ ô. 1. Òîçà áóëàìàã, òîçëó åò-
ìÿê. Ïåíúÿéè òîçëàìàã. Ïàëòàðûíû òîçëàìàã.
364
ÒÎÇËÓ
2. Òîç ãàëäûðìàã, òîçëó åòìÿê. // Òîç êèìè
ñîâóðìàã. Ìàøûí òÿðïÿíäè, äîëàìà éîëëàðëà
ãàðû åøÿ-åøÿ òîçëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. áîò. Òîçëàìà àïàðìàã (á à õ òîçëàìà
2-úè ìÿíàäà). ×è÷ÿéè ñöíè òîçëàìàã.
4. Áèòêèëÿðè çÿùÿðëè òîçëà äÿðìàíëàìàã
(á à õ òîçëàìà 3-úö ìÿíàäà). Ïàìáûã ñàùÿ-
ñèíè òîçëàìàã. Àüàúëàðû òîçëàìàã.
ÒÎÇËÀÍÄÛÐÌÀ 1. “Òîçëàíäûðìàã”äàí
ô.èñ.
2. Á à õ òîçëàìà 2-úè ìÿíàäà.
ÒÎÇËÀÍÄÛÐÌÀÃ á à õ òîçëàìàã. Ìè÷ó-
ðèí áó èêè áèòêèíè áèð-áèðèëÿ ÷àðïàç òîçëàíäûð-
ìàüà áàøëàäû. Ì.Àõóíäîâ.
ÒÎÇËÀÍÌÀ “Òîçëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÎÇËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Òîçà áóëàíìàã,
òîç áàñìàã, òîçëà þðòöëìÿê, òîçëó îëìàã.
2. Òîçëàìà àïàðûëìàã (á à õ òîçëàìà 2-úè
ìÿíàäà). Ãûðìûçû éîíúà úûð àðûëàðûí âàñèòÿ-
ñèëÿ òîçëàíûð. Ì.Àõóíäîâ.
3. Çÿùÿðëè òîçëà äÿðìàíëàìàã (áèòêèëÿð ùàã-
ãûíäà). Ïàìáûã ñàùÿñè òîçëàíäû.
4. Òîç ùàëûíà ýÿëìÿê, òîçà äþíìÿê. Èêèúÿ
ýöíöí ÿðçèíäÿ ýöíÿø éîëó î ãÿäÿð ãóðóòìóø-
äó êè, ìàøûíëàðûí òÿêÿðèíèí àëòûíäàí áîç òîðïàã
òîçëàíûá ùàâàéà ãàëõûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÎÇËÀÍÌÛØ ô.ñèô. 1. Òîç áàñìûø, òîçà áàò-
ìûø, öñòö òîçëà þðòöëìöø, öñòöíÿ òîç ãîíìóø.
Öñòö-áàøû ýÿú èëÿ òîçëàíìûø óëàüû.. ýÿòèðäèëÿð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Øÿðÿôîüëó ñòîëóí àëò
ýþçöíö à÷äû, îðàäàí èøëÿíìÿäèéè ö÷öí òîçëàí-
ìûø áèð êöëãàáû ÷ûõàðòäû.. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. õöñ. Òîçëàìà èøè àïàðûëìûø (á à õ òîçëàìà
2 âÿ 3-úö ìÿíàëàðäà). Òîçëàíìûø òàðëà.
ÒÎÇËÀÉÛÚÛ èñ. õöñ. Áèòêèëÿðè òîçëàìàã ö÷öí
úèùàç (á à õ òîçëàìàã 4-úö ìÿíàäà). // Ñèô.
ìÿíàñûíäà. Òîçëàéûúû ÿë àïàðàòëàðû.
ÒÎÇËÓ ñèô. Òîç áàñìûø, òîçà áóëàøìûø,
òîçëàíìûø, öñòöíÿ òîç ÷þêìöø. Òîçëó ïàëòî.
– [Ôÿðùàä:] Áó ýÿëÿí êèøèëÿðèí òîçëó, ÷èðêëè
àéàãëàðû ÷îõ àäàìûí öðÿéèíäÿí òÿìèçäèð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãîøãàð äà ïàðóñèí êîñòéóì
ýåéìèø, øàëâàðûíûí áàëàüûíû òîçëó áðåçåíò ÷ÿê-
ìÿíèí áîüàçûíà ñàëìûøäû. È.Ùöñåéíîâ. // Òîç,
òîç-òîçàíàãëû. Òîçëó ùàâà. – Áó ñîéóã òîçëó
ýåúÿäÿ áè÷àðÿ Ìÿøÿäè ßñýÿð àäëû áèð êèøè ÿëè
ãîéíóíäà î êö÷ÿäÿí áó êö÷ÿéÿ, áó êö÷ÿäÿí
î êö÷ÿéÿ ñÿðýÿðäàí [ýÿçèá] áàëàëàðû ö÷öí
ðóçè àõòàðûðäû. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
ÒÎÇËÓÃ
ÒÎÇËÓà èñ. áîò. ×è÷ÿê åðêÿêúèéèíèí òîç
ÿìÿëÿ ýÿëÿí éóõàðû ùèññÿñè; òîç êèñÿñè, òîç
éóâàúûüû (á à õ òîç 2-úè ìÿíàäà). ×è÷ÿê à÷ûë-
äûãäàí àç ñîíðà òîçëóãëàð ïàðòëàéûð. “Ïàì-
áûã÷ûëûã”.
ÒÎÇÑÎÐÀÍ èñ. Ìöõòÿëèô øåéëÿðèí òîçóíó
òÿìèçëÿìÿê ö÷öí úèùàç; òîçéûüàí. Éåíè ìàð-
êàëû òîçñîðàí. Òîçñîðàíëà õàë÷àíûí òîçóíó òÿ-
ìèçëÿìÿê.
ÒÎÇÒßÌÈÇËßÉßÍ, ÒÎÇÒßÌÈÇËßÉÈÚÈ
èñ. 1. Êö÷ÿäÿ, éîëäà îëàí òîçó òÿìèçëÿéÿí ìà-
øûí. Òîçòÿìèçëÿéÿíëÿ êö÷ÿíè òÿìèçëÿìÿê. // Ñèô.
ìÿíàñûíäà. Òîçòÿìèçëÿéÿí ìàøûí.
2. Á à õ òîçñîðàí.
ÒÎÇ-ÒÎÐÏÀÃ èñ. Òîç âÿ òîðïàã, ùÿì òîç,
ùÿì äÿ òîðïàã. Úàíà ýÿëäèì òîç-òîðïàüûí
ÿëèíäÿí. Ì.Ìöøôèã. [Áóëóä:] ×ÿìÿíëÿðäÿí òîç-
òîðïàüû ñèëÿðñÿí; Éàü, éàüûøûì, àë ÷è÷ÿêëÿð
à÷ûëñûí. Ì.Äèëáàçè.
ÒÎÇ-ÒÎÐÏÀÃËÛ ñèô. Òîç âÿ òîðïàã áàñìûø.
Áåëÿ ïÿðàêÿíäÿëèê, åâëÿðèí ìöõòÿëèô áè÷èìè,
..éîëëàðûí òîç-òîðïàãëû îëìàñû [Øàùìàðû] äà-
ðûõäûðûðäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÎÇ-ÒÎÇÀÍÀÃ èñ. Áÿðê òîçàíàã, êöëÿêëè-
òîçëó ùàâà. // Òîç, òîçàíàã. Êöëÿê ÿñèð, ãóì
ñîâðóëóð, ýþçÿ ýèðèð òîç-òîçàíàã; Ãîúà àëèì
éåð àëòûíäàí àéðûëìàéûð ùÿëÿ àíúàã. Ñ.Âóðüóí.
ÒÎÇÒÓÒÀÍ, ÒÎÇÒÓÒÓÚÓ èñ. õöñ. Ùàâàíû
òîçäàí òÿìèçëÿìÿê ö÷öí úèùàç; òîçòÿìèçëÿéÿí.
ÒÎÇÂÀÐÈ ñèô. Òîç êèìè, óí êèìè, íàðûí.
Òîçâàðè ðåàýåíòëÿð.
ÒÎÇÉÛÜÀÍ 1. ñèô. Òåç òîçëàíàí, òîçó þçöí-
äÿ ñàõëàéàí; òîçýþòöðÿí (ïàð÷à ùàããûíäà).
2. Á à õ òîçñîðàí. Òîçéûüàíëà äþøÿìÿíèí
òîçóíó ñèëìÿê.
ÒÞÙÔß èñ. [ÿð.] Ùÿäèééÿ, áÿõøèø, ÿðìÿ-
üàí, ïàé. [Ìÿùÿììÿä:] Áèçèì åøãèìèçäÿí
áèð õàòèðÿòÿê; Áó êè÷èê òþùôÿíè àëàñàí ýÿðÿê.
Á.Âàùàáçàäÿ. // Ìÿú. ìÿíàäà. [Êÿðÿì:] Ôÿ-
ëÿê ìÿíèì èëÿ èíàä åéëÿäè; Ãÿì èëÿ ùèúðàíäûð
òþùôÿí, ñþéëÿäè. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
ÒÞÙÌßÒ èñ. [ÿð.] Äàíëàìà, äàíëàéûø, ìÿ-
çÿììÿò, äàíëàã. Ëÿòèô .. Ìÿðäàíîâàíûí îíà
äèêèëìèø äöøöíúÿëè ýþçëÿðèíäÿ ùÿì þçöíÿ
ãàðøû òþùìÿò, ùÿì äÿ áþéöê ãàéüû ùèññ åò-
ìèøäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè. Ñîíà áó òþùìÿòëÿðäÿí
éóõóäà äà úàí ãóðòàðà áèëìèðäè. Á.Áàéðàìîâ.

Òþùìÿò åòìÿê – äàíëàìàã, ìÿçÿììÿò
åòìÿê. Ìàéàéà [Ñÿêèíÿíèí] öðÿéè éàíäû, Ðöñ-
ÒÞÊÌßÕÀÍÀ
òÿì êèøèéÿ òþùìÿò åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // Áèðè-
íèí ùÿðÿêÿòèíÿ, èøÿ ìöíàñèáÿòèíÿ ðÿñìÿí âå-
ðèëÿí ìÿíôè ãèéìÿò. Ùÿìèøÿ òÿðèôíàìÿ àðçó-
ëàéàí Êîñàíûí èíäè òþùìÿò ñþçöíäÿí ýþçö
áÿðÿëÿ ãàëìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Òþùìÿò àë-
ìàã – ïèñ ÿìÿëèíÿ âÿ éà èøÿ ïèñ ìöíàñèáÿ-
òèíÿ ýþðÿ òþùìÿòëÿíäèðèëìÿê, éàçûëû âÿ éà øè-
ôàùè òþùìÿò âåðèëìÿê. Èøÿ ýåúèêäèéè ö÷öí òþù-
ìÿò àëìàã. Òþùìÿò âåðìÿê – ïèñ ÿìÿëèíÿ
ýþðÿ òþùìÿòëÿíäèðìÿê, éàçûëû âÿ éà øèôàùè
òþùìÿò âåðìÿê. [Ñåâèíú:] Ìàùìóäëà äàëàø-
äûüû ö÷öí îíà äà òþùìÿò âåðäèëÿð. Ç.Õÿëèë.
ÒÞÙÌßÒÅÄÈÚÈ ñèô. Òþùìÿòëè, ìÿçÿì-
ìÿòëè; òþùìÿòëÿíäèðèúè, ìÿçÿììÿòåäèúè, òþù-
ìÿò, ìÿçÿììÿò èôàäÿ åäÿí. [Éàøëû êèøè:] [Øè-
ðèííàç] áàøûíû ñÿðçÿíèøëÿ áóëàéûá, òþùìÿòåäèúè
áèð áàõûøëà ìÿíÿ áàõäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÒÞÙÌßÒËßÍÄÈÐÌß “Òþùìÿòëÿíäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÞÙÌßÒËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Òþùìÿò åòìÿê,
äàíëàìàã, ìÿçÿììÿò åòìÿê, ïèñëÿìÿê.
[Íàäèð] ..þçöíö òþùìÿòëÿíäèðèá, Ìÿúèäèí ùÿðÿ-
êÿòèíè ùàãëû ýþðÿðÿê îíóí åâëÿíäèéèíè àüûëëû
èø ùåñàá åäèðäè. Á.Òàëûáëû.
ÒÞÙÌßÒËÈ á à õ òþùìÿòåäèúè. [Äÿëèëÿðèí]
òþùìÿòëè ñþçëÿðè Êîðîüëóéà äàüäàí àüûð ýÿ-
ëèðäè. “Êîðîüëó”.
ÒÞÊÄÖÐÌßÊ èúá. Òþêìÿ èøè ýþðäöðìÿê;
áîøàëòäûðìàã, òþêìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. Äÿíè
êèñÿëÿðÿ òþêäöðìÿê. Ñóéó âåäðÿëÿðÿ òþêäöðìÿê.
Ãóìó ìàøûíäàí éåðÿ òþêäöðìÿê.
ÒÞÊÌß 1. “Òþêìÿê”äÿí ô.èñ.
2. èñ. òåõ. ßðèäèëèá ãÿëèáÿ òþêöëìöø ìåòàë
ìÿìóëàò. Ïîëàä òþêìÿëÿð.
3. ñèô. Òþêìÿ éîëó èëÿ ùàçûðëàíìûø, ãÿëèáÿ
òþêöëìÿêëÿ ùàçûðëàíìûø. Òþêìÿ ïîëàä. Òþê-
ìÿ äÿìèð.
4. ñèô. Þç-þçöíÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿéèá, ÿë, ìàøûí
âÿ ñ. âàñèòÿñèëÿ äöçÿëäèëÿí. Òþêìÿ òÿïÿ.
ÒÞÊÌßÁßÄßÍ(ËÈ) ñèô. äàí. Ñàüëàì,
ìþùêÿì, ñÿððàñò áÿäÿíëè. Ýþäÿêáîé, òþêìÿ-
áÿäÿí, êöðÿí Äàøäÿìèðèí éàíàãëàðû éàéëàã
ùàâàñûíäàí ãûïãûðìûçû èäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÞÊÌß×È èñ. Òþêìÿ èøè ìöòÿõÿññèñè (á à õ
òþêìÿ 2-úè ìÿíàäà).
ÒÞÊÌß×ÈËÈÊ èñ. Òþêìÿ÷èíèí èøè, ñÿíÿòè,
èõòèñàñû.
ÒÞÊÌßÕÀÍÀ èñ. õöñ. Òþêìÿ öñóëó èëÿ
ìåòàë ìÿìóëàò ùàçûðëàíàí åìàëàòõàíà, ñåõ.
365
ÒÞÊÌßÊ
ÒÞÊÌßÊ ô. 1. Ìàéåëÿðè, íàðûí âÿ éà äÿ-
íÿâÿð ùàëûíäà îëàí øåéëÿðè îëäóãëàðû ãàáäàí
áàøãàñûíà âÿ éà áàøãà éåðÿ áîøàëòìàã. Áóü-
äàíû àíáàðà òþêìÿê. Îäóí öñòöíÿ ñó òþêìÿê.
– Ñòîë öçÿðèíäÿêè ãðàôèíäÿí ñòÿêàíà ñó òþêöá
è÷äèì. À.Øàèã. Áÿùðàì ìàêàðàëàðëà äàìà
÷ûõàðûëàí äàøû óñòàñûíà âåðèð, ñåìåíò òþêöðäö.
Ìèð Úÿëàë. // Öñòöíäÿ îëàí áèð øåéè ñàëìàã,
äöøöðìÿê, àòìàã. – Ïàéûçäà àüàúëàð éàðïàã-
ëàðûíû òþêöð. Òîéóã òöêöíö òþêäö. – Ñèòàðÿ èõòè-
éàðñûç ÷è÷ÿêëÿðè ÿëèíäÿí éåðÿ òþêöá, éåíÿ ïÿí-
úÿðÿíèí ãàáàüûíà ÷ÿêèëèðäè âÿ áàøûíû ÷èéíèíÿ
ãîéóá ôèêðÿ ýåäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // Öìó-
ìèééÿòëÿ, ùÿð ùàíñû øåéè áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ
áîøàëòìàã. Äàì öñòöíäÿêè êÿðïèúëÿðè éåðÿ òþê-
ìÿê. – Áÿçèëÿðè òîüëóáàøû äàøëàðäàí òþêöá, ÷à-
éûí àüçûíû ÿêèíëÿðèí öçÿðèíäÿí àçäûðûðäûëàð.
ß.Âÿëèéåâ.
2. Àðàìñûç éàüìàã. Ãóøáàøû ãàð ùÿëÿ äÿ
òþêöðäö. À.Øàèã. Éàüûø ñåë êèìè òþêöðäö. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
3. Ñàëëàíäûðìàã, ñàëëàìàã, ñàëìàã. [Ãóëó]
ñåéðÿê òöêëÿðèíè äàðàéûá, ýåíèø àëíûíà òþê-
ìöøäö, íàçèê ãàøëàðûíûí àëòûíäàí áàõàí õûðäà
ýþçëÿðè ùèéëÿ ñà÷ûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òþê àë-
íûíà î àâàðà òåëëÿðè; Ãîé îëàéûì áóíäàí áåëÿ
ñÿðñÿðè. ß.Úàâàä.
4. Áèð éåðÿ ÷îõëó àäàì âÿ éà øåé ýÿòèðìÿê,
éûüìàã. Áàëàúà Ñàáèðÿ ñóéóã îëàíäà Ãÿù-
ðÿìàí áèð ýþç ãûðïûìûíäà øÿùÿðèí ùÿêèìëÿ-
ðèíè åâÿ òþêöð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
5. òåõ. ßðèìèø ìåòàëäàí òþêìÿ öñóëó èëÿ
ìÿìóëàò ùàçûðëàìàã, äåòàëëàð èñòåùñàë åòìÿê.
Áîëò òþêìÿ. // Òþêìÿ öñóëó èëÿ ùåéêÿë ùàçûð-
ëàìàã.
6. Áèð ñûðà èñèìëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿê, ìö-
ðÿêêÿá ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð;
ìÿñ.: òÿäáèð òþêìÿê, ãàí òþêìÿê, ãàøãàáàüûíû
òþêìÿê, àúûüûíû òþêìÿê, ïëàí òþêìÿê âÿ ñ.
ÒÞÊÌßÐßÊ ñèô. Êþê, äîëüóí. Úàâàíëàðûí
àðàñûíäàí ÷åñó÷à êîñòéóìëà ëàê ÷ÿêìÿ ýåé-
ìèø, ñà÷ëû, òþêìÿðÿê áèð îüëàí ÷ûõûá èðÿëè ýÿëäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÞÊÖÁ-ÒÞÊÖØÄÖÐÌß “Òþêöá-òþêöø-
äöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÞÊÖÁ-ÒÞÊÖØÄÖÐÌßÊ ô. Íèçàìñûç,
ãàðûøûã ùàëäà òþêìÿê, øåéëÿðè îðà-áóðà íåúÿ
ýÿëäè àòìàã. Åâè òþêöá-òþêöøäöðìÿê.
ÒÞÊÖÚÖ á à õ òþêìÿ÷è.
366
ÒÞÊÖËÌßÊ
ÒÞÊÖËÌß “Òþêöëìÿê”äÿí ô.èñ. [Õÿëèë:]
Áàõ, ÷àé ùàçûð, òþêöëìÿñè äÿ ýÿíú õàíûìà ùÿ-
âàëÿ îëóíóð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÞÊÖËÌßÊ ô. 1. Àõìàã, éóõàðûäàí àøà-
üûéà ùÿðÿêÿò åòìÿê (ìàéåëÿð ùàããûíäà). Áó-
äóð, áþéöê áèð øÿëàëÿíèí ñóéó ýóðóëòó èëÿ àõûá
òþêöëöð, àøàüûäà êþïöêëÿíÿðÿê éàéûëûð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Ýöìöø ðÿíýëè ÷ÿíëÿðÿ; Àõûá äàü ñåëè
êèìè; Ãàðà ãûçûë òþêöëöð. È.Ñÿôÿðëè. // Äöøìÿê
(ñÿïÿëÿíÿí, äÿíÿâÿð, éà õûðäà øåéëÿð ùàããûí-
äà). Òàâàíûí ñóâàüû òþêöëöð. Áóüäà êèñÿäÿí
òþêöëöð. Òîðïàã áàøûìûçà òþêöëöð. // Äöøìÿê,
éåðèíäÿí ÷ûõûá äöøìÿê. Äèøëÿðè òþêöëìÿê. Ñà÷û
òþêöëìÿê.
2. Àõìàã, ñöçöëìÿê, äàììàã, ñûçìàã. Ýþç
éàøû òþêöëìÿê. – Úÿëàë ãàðàíëûüà ñûõäû íàãà-
íû; Òþêöëäö éÿùÿðÿ Ýÿðàéûí ãàíû. Ñ.Âóðüóí.
[Ñÿëèì] î ãÿäÿð îäëó äàíûøûðäû êè, òÿð áàøûí-
äàí öçöíÿ, áîéóí-áîüàçûíà ñûçûá òþêöëöðäö.
ß.Âÿëèéåâ.
3. äàí. Øèääÿòëÿ, àðàìñûç ýÿëìÿê, éàüìàã.
Ãàð àðà âåðìÿäÿí òþêöëöð. // ìÿú. Éàüìàã,
ýÿëìÿê, åíìÿê, ñà÷ìàã. Éóíèñ ÷þë èñòèñèíèí
øèääÿòèíè àíúàã èíäè ùèññ åäèðäè, ýþéäÿí îä
òþêöëöðäö. Ìèð Úÿëàë. Áóëóäëàðäà øûüûéàí øèì-
øÿêëÿðäÿí éåðÿ òþêöëÿí (ô.ñèô.) ãûüûëúûìëàð ùÿð
òÿðÿôè ÷óëüàéàí áèð éàíüûíà ÷åâðèëèð. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
4. Äÿíèçÿ, ýþëÿ âÿ éà áàøãà ÷àéà àõìàã,
îíóíëà áèðëÿøìÿê, ãîâóøìàã (÷àé ùàããûíäà).
Àðàç Êöðÿ òþêöëöð. Âîëãà ÷àéû Õÿçÿð äÿíèçèíÿ
òþêöëöð. – Úöò àõûá òþêöëöð ÷àéëàð öììàíà;
Óúà-óúà äàüëàð ëàï áàø-áàøàäûð. Í.Ðÿôèáÿéëè.
5. Êöòëÿ âÿ éà èçäèùàì ùàëûíäà ÷ûõìàã,
ýÿëìÿê, ýåòìÿê, àõûøûá ýÿëìÿê, òþêöëöøìÿê.
Áóíëàðûí ÷ûüûðòûñûíà ùÿð èêè ìÿùÿëëÿäÿí àäàì-
ëàð òþêöëäöëÿð. Í.Íÿðèìàíîâ. Óøàãäàí áþéö-
éÿ, ãàðûäàí ãîúàéà ùÿð êÿñ öíëÿøèá, Úàâàíøèð
ãÿñÿáÿñèíèí êö÷ÿëÿðèíÿ òþêöëìöøäö. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. // Åéíè ìÿíàäà ùåéâàíëàð ùàããûíäà.
Ýÿëñèí áàùàð ôÿñëè, à÷ûëñûí éàçëàð; Ýþëëÿðÿ òþ-
êöëñöí àü ãóëàð, ãàçëàð. Ãóðáàíè. Ýöí ÷åøò éå-
ðèíÿ ãàëõàíäà èëõû êÿíäÿ òþêöëäö. ß.Âÿëèéåâ.

Öñòöíÿ òþêöëìÿê – öñòöíÿ ùöúóì åòìÿê,
òþêöëöøìÿê. Êþïÿêëÿð [Ãóìðóýèëèí] öñòöíÿ
òþêöëäö. Ìèð Úÿëàë.
6. Äöøìÿê, åíìÿê, òþêöëöøìÿê. Ñÿðíèøèí-
ëÿð ãàòàðäàí òþêöëöðäöëÿð. – Òÿïÿäÿ, òàðëàäà
ãàòûð÷ûëàð ãàòûðäàí òþêöëäöëÿð. Ìèð Úÿëàë.
ÒÞÊÖËÖØÌß
7. Ñàëëàíìàã, äöøìÿê. Ñà÷û öçöíÿ òþêöëìÿê.
– [Àááàñ:] Äàë ýÿðäÿíÿ òþêöëöáäö ùþðìÿëÿð;
Ìèíà ýÿðäÿí, èíúÿ áåëè áöðìÿëÿð. “Àááàñ âÿ
Ýöëýÿç”.
8. Éåðèíäÿí ãîïóá, éàõóä ñûíûá, õàðàá îëóá
äöøìÿê; ó÷óëìàã. Äèâàðûí ñóâàüû òþêöëäö.
– Äåøèëèð ïÿíúÿðÿ, òþêöëöð øöøÿ; Ïàðòûëòû ñÿñè-
íÿ ñÿñ âåðèð ìåøÿ. Ù.Ê.Ñàíûëû.
9. ìÿú. Êþùíÿëèá éûïðàíìàã, éàðàðñûç ùàëà
ýÿëìÿê. Óøàãëàð úèðÿ èëÿ éàøàìàãäàí âÿ ñî-
éóãäàí ñàïñàðû îëìóøäóëàð. Öñò-áàøëàðû äà
òþêöëìöøäö. Ì.Èáðàùèìîâ.
10. ìÿú. Éàüìàã. Ùÿð òÿðÿôäÿí ýöëëÿ òþêö-
ëöð. – Èíñàí äöøöíìÿéÿ òàïìàéûð ìàúàë; Òþ-
êöëöð ìåéäàíà áîìáà äàëáàäàë. Ì.Ðàùèì.
11. ×ûõìàã, äöøìÿê (äèøëÿð ùàããûíäà). Àü-
çûíäà áöòöí äèøëÿðè òþêöëöá. – Ãàáàã äèøèì
òþêöëöá; Àçûëàðûì ñþêöëöá; Ìÿíÿ ãîúà äåìÿç-
ëÿð; Áèð àç áåëèì áöêöëöá. Ì.ß.Ñàáèð.
12. Èôàäÿ åòìÿê, ýþðöíìÿê, ýþðñÿíìÿê,
áèëèíìÿê. [Ñàðõàí] ýþçëÿðèíäÿí ùèéëÿýÿðëèê
òþêöëÿí (ô.ñèô.) àëìàí ÿñýÿðèíèí öñòöíÿ òÿïèí-
äè. Ì.Ùöñåéí. Éåðëè úàìààòà îõøàìûð ãîíàã;
Äîüìàëûã òþêöëöð öçöíäÿí àíúàã. Á.Âàùàá-
çàäÿ.
13. Ýÿëìÿê (÷îõëó øåé ùàããûíäà). “Ìîëëà
Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ ùÿð éåðäÿí âÿ ùÿð òÿðÿô-
äÿí ýöíäÿ ÿëëè-àëòìûø ìÿêòóá òþêöëäö. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
14. Éîðüóíëóãäàí, éà ñîéóãäàí öçöëìÿê,
àüðûìàã, ñûçûëäàìàã. [Áàùàð:] Àéàãëàðûì
òþêöëöð, ãàòûüû ñàòäûì ö÷ àááàñû áèð øàùûéà.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
15. “Òþêìÿê”äÿí (1 âÿ 5-úè ìÿíàëàðäà)
ìÿúù. ×ÿïÿðëÿð àðàäàí áèð-áèð ñþêöëñöí; Ïàë-
÷ûãëû éîëëàðà ÷ûíãûë òþêöëñöí. Ñ.Âóðüóí. Åâèí
îðòàñûíà ÷îõëó éîðüàí-äþøÿê éóíó, áàëûø òöêö
òþêöëìöøäö. ß.Âÿëèéåâ. Äÿâÿëÿð äàë ùÿéÿòäÿ
áîøàëûá, òàõûë åëÿ äÿâÿ÷èëÿðèí êþìÿéè èëÿ äÿ àí-
áàðà òþêöëìöøäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÞÊÖËÖØÌß “Òþêöëöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÞÊÖËÖØÌßÊ á à õ òþêöëìÿê 5 âÿ 6-úû
ìÿíàëàðäà. Óøàãëàð ãàòàðäàí áèð-áèð òþêö-
ëöøäö. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãîíøóëàð òþêöëöøöá, àíà-
áàëàíû êèðèäèðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
Öñòöíÿ òþ-
êöëöøìÿê – öñòöíÿ ùöúóì åòìÿê, éåðáÿéåð-
äÿí ùöúóì åòìÿê (÷îõëàðû ùàããûíäà). Àøàüû
ìÿùÿëëÿíèí èòëÿðè ùöðöøöá Òàùèðèí öñòöíÿ òþ-
êöëöøäöëÿð. Ì.Ùöñåéí.
ÒÞÐßÌßÊ
ÒÞÊÖÍÒÖ á à õ òóëëàíòû. Ìÿäÿíäÿí ÿëà
äàø äà ÷ûõûð, òþêöíòö äÿ. Ìèð Úÿëàë. // Áèð øå-
éèí èøëÿíäèêäÿí, éåéèëäèêäÿí ñîíðà àðòûã ãàëàí
ùèññÿñè; ãàëûã. Ñöôðÿ òþêöíòöñö.
ÒÞÊÖØÄÖÐÌß “Òþêöøäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÞÊÖØÄÖÐÌßÊ ô. Íèçàìñûç, ñÿëèãÿñèç
ùàëäà òþêìÿê, ãîéìàã, äàüûòìàã. Øåéëÿðè
òþêöøäöðìÿê. – Ïîëèñëÿð åâè òþêöøäöðìÿéÿ,
éîðüàí-äþøÿéè ñþêìÿéÿ, óçóí øèøëÿðëÿ äèâàð-
ëàðû áåëÿ äåøìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìèð Úÿëàë.
ÒÞÐß ñèô. ìÿù. Ùöíäöð îëìàéàí, éàñòû, êè-
÷èê. Òþðÿ àüàú.
ÒÞÐßÁÎÉ ñèô. ìÿù. Áîéó òþðÿ, áÿñòÿáîé,
àë÷àãáîé. Áîç øàëäàí ïåíúÿê-øàëâàð ýåéèíìèø,
øèðâàíè ÷àðûãëû, òþðÿáîé, ÷àòìàãàø óøàã ìàä-
éàíû êÿíàðà ÷ÿêäè. ß.Àáàñîâ.
ÒÞÐßÄÈÚÈ èñ. 1. ê.ò. Íÿñèë òþðÿäÿí åðêÿê.
Ãàáàãúûë ôåðìàëàðûí òÿúðöáÿñè ýåíèø éàéûëûð,
..úèíñ èíÿê âÿ òþðÿäèúèëÿðèí ýÿòèðèëìÿñèíÿ ôèêèð
âåðèëèð. (Ãÿçåòëÿðäÿí). // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òþ-
ðÿäèúè ìåðèíîñ ãî÷ó.
2. Áèð ïðîñåñè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí, òþðÿäÿí, òþðÿ-
ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí ìèêðîá âÿ ñ. Õÿñòÿëèê òþðÿ-
äèúèñè.
ÒÞÐßÄÈËÌß “Òþðÿäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÞÐßÄÈËÌßÊ ìÿúù. Éàðàäûëìàã, ìåé-
äàíà ýÿòèðèëìÿê, âöúóäà ýÿòèðèëìÿê.
ÒÞÐßÌß 1. “Òþðÿìÿê”äÿí ô.èñ.
2. èñ. Íÿñèë. [Ìèðçÿ Úÿìèë:] Áþéöê áèð òþðÿ-
ìÿíèí è÷èíäÿ âóð-òóò ôÿðàñÿòëèñè îðòàíúûë ÿìè-
ìèí îüëó èäè êè, ôÿëÿê ÿëèìäÿí àëäû. ß.Âÿëèéåâ.
// Þâëàä, íÿâÿ-íÿòèúÿ, îüóë-óøàã. [ßìèðàñëàí:]
..Áóðàäàêûëàðûí ÷îõó åëÿ ìÿíèì þç òþðÿìÿì
äåéèëìè, àðâàä? Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ùöììÿò Øàù-
ìàðà:] Áÿñ äåéèðëÿð, îò êþêö öñòÿ áèòÿð, ßñÿä
êèìè àäàìäàí áåëÿ òþðÿìÿ? Á.Áàéðàìîâ.
3. Ùÿð ùàíñû áèð ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ òþðÿéÿí,
ÿìÿëÿ ýÿëÿí øåé. Äàü òþðÿìÿëÿðè. – Òîðïàã
ÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ [áîç òîðïàã-
ëàðäà] éåíè êàðáîíàòëû òþðÿìÿëÿð àç ìöøàùèäÿ
îëóíóð. “Ãàðàáàü äöçöíöí òîðïàãëàðû”. // Áèð
øåéäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø, òþðÿìèø éåíè öíñöð, ôîð-
ìà âÿ ñ. Úèéÿðäÿ éåíè òþðÿìÿëÿð. Äèëèí ëöüÿò
òÿðêèáèíäÿ éåíè òþðÿìÿëÿð. // Ñèô. ìÿíàñûíäà.
Þçöíÿ áÿíçÿð øåéäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèø, òþðÿìèø.
Òþðÿìÿ ñþç. Òþðÿìÿ êÿìèééÿò.
ÒÞÐßÌßÊ ô. 1. ßìÿëÿ ýÿëìÿê, áàø âåð-
ìÿê, ìåéäàíà ýÿëìÿê, âöúóäà ýÿëìÿê, äîü-
ìàã. Êöðäöñòàí äàüëàðûíäà áÿñëÿíìèø áó èêè
367
ÒÞÐßÍßÚßÊ
÷è÷ÿê .. äèýÿð òÿðÿôäÿí íèôàãà âÿ îíäàí òþðÿ-
éÿí (ô.ñèô.) ôàúèÿëè ùàäèñÿëÿðÿ äÿ ñÿáÿá îëäó.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ùÿíýàìÿ îíäàí òþðÿìèøäè êè,
Áÿíäàëû ýÿëèá áóðà ÷ûõìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
2. Äîüóëìàã, äöíéàéà ýÿëìÿê. ..Ùàúû Éóñèô
âÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí Ìîëëà Ñÿäðÿääèí ÿìèîü-
ëóíóí ÿìèîüëàíëàðû âÿ ãîùóìëàðûäûð âÿ áèð
àòàäàí âÿ áèð àíàäàí òþðÿéÿíëÿðäèð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. [Ãàðòàë:] Áþéöê ñÿðêÿðäÿì
Úàâàíøèðäÿí áåëÿ õàèí þâëàä òþðÿéÿ áèëìÿç.
Ì.Ùöñåéí.
3. Íÿñëè àðòìàã, ÷îõàëìàã, òþðÿéèá-àðòìàã,
äîüóá-òþðÿìÿê. [Ìóðàäûí] ìöÿééÿí áèð ïëàíû
äà âàðäû, òîéóãëàðûíû ÷îõàëäàúàã, êå÷èëÿðè
äîüóá-òþðÿéÿúÿê, êå÷ÿí ïàéûçäà àëäûüû äöéÿñè
ýÿëÿí èë áàëà âåðÿúÿêäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÒÞÐßÍßÚßÊ èñ. ßìÿëÿýÿëìÿ, òþðÿìÿ,
éàðàíìà; òþðÿäÿí àìèë, òþðÿäÿí ñÿáÿá, çÿìè-
íÿ ..Áó àðçóéà âàñèë îëìàã àíúàã î âàõò ìöì-
êöí îëàð êè, ÿøàð âÿ àñàðûí òþðÿíÿúÿê éåðè
ùèññèééàò îëà.. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÒÞÐßÍÈØ èñ. Òþðÿíìÿ, ÿìÿëÿ ýÿëìÿ.
ÒÞÐßÍÌß “Òþðÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÞÐßÍÌßÊ á à õ òþðÿìÿê. Ñÿíäÿí òþðÿ-
íèáäèð áèçèì åâäÿ áåëÿ áèäÿò. Ì.ß.Ñàáèð.
ÒÞÐßÒÌß “Òþðÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÞÐßÒÌßÊ ô. 1. ßìÿëÿ ýÿòèðìÿê, éàðàò-
ìàã, ìåéäàíà ýÿòèðìÿê, äîüóðìàã, áàø âåð-
ìÿñèíÿ, òþðÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàã. [Ùÿéàò:]
..Áöòöí áó íàðàçûëûüû òþðÿäÿí (ô.ñèô.) ñÿáÿá-
ëÿðè àðàäàí ãàëäûðàðûã. Ì.Èáðàùèìîâ. Áó ãàíëû,
ãîðõóíú èøè; Êèìëÿð èäè òþðÿäÿí? ß.Úàâàä.
2. Íÿñèë àðòûðìàã, äöíéàéà ýÿòèðìÿê,
òþðÿäèá-àðòûðìàã. [Ðöñòÿì áÿé:] Éàðàíìûø-
ëàð ìöÿééÿí éàøà ÷àòûá òþðÿòìÿê ãàáèëèééÿòè
äóéàð-äóéìàç ùèññ îíëàðû èäàðÿ åòìÿéÿ áàø-
ëàéûð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÞÐÏÖ èñ. Ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà îëàí èðè-
äèøëè éåéÿ íþâö. Òþðïö èëÿ äÿìèðè éîíìàã.
ÒÞÐÏÖÄßÉÌßÌÈØ, ÒÞÐÏÖÝÞÐÌßÌÈØ
ñèô. âÿ èñ. Êîáóä, ãàíìàç, éîíòàëàíìàìûø.
[Ñÿäð:] ßçèç êèìè þçöíäÿí áÿäýöìàí âÿ òþð-
ïöäÿéìÿìèøëÿðëÿ ìöáàðèçÿìèç ùÿëÿ ãàáàã-
äàäûð. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÞÐÏÖËßÌß “Òþðïöëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÞÐÏÖËßÌßÊ ô. Òþðïö èëÿ éîíìàã; éå-
éÿëÿìÿê.
ÒÞÐ-ÒÞÊÖÍÒÖ èñ. 1. Á à õ ãàëûã 1-úè
ìÿíàäà. Ãóðáàí áîøàëìûø è÷êè øöøÿëÿðèíè,
368
ÒÞÂÁßËßÒÌß
éåéèëìèø ãÿëéàíàëòûíûí òþð-òþêöíòöñöíö ñöô-
ðÿäÿí éûüäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
2. ìÿú. Ìÿùâ îëìóø èúòèìàè ãóðóëóøóí
ìÿíôè ãàëûãëàðû, èçè; úÿìèééÿòèí ìÿíÿí ïî-
çóëìóø öíñöðëÿðè. [Ìöðøöä:] Èíúè, àõû î ýöí
ìÿí ñÿíÿ èñáàò åëÿäèì êè, ãûñãàíúëûã êàïèòà-
ëèçìèí òþð-òþêöíòöñöäöð. Ñ.Ðÿùìàí.
3. òîï. Ñÿëèãÿñèç ùàëäà éåðÿ òþêöëìöø øåéëÿð,
ãàðìàãàðûøûãëûã ùàããûíäà. Ýöëçàð éûüûøäûðûð
òþð-òþêöíòöíö; Ñîíðà äà ùÿéÿòäÿ ÷ûðïûð
þðòöíö. Ñ.Âóðüóí. Åâ òþð-òþêöíòö èäè. Õàíûì
Áàëàúàéåâà àðàäà åøÿëÿíèð âÿ Ýöëþéøÿ èëÿ
äàíûøûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÞÐ-ÒÞÊÖÍÒÖËÖ ñèô. Ñÿëèãÿñèç, ãàðìà-
ãàðûøûã, òþð-òþêöíòö îëàí. Àçàúûã ñîíðà Ùÿìçÿ
çèíÿòëè, àììà òþð-òþêöíòöëö îòàüûí éóõàðû áà-
øûíäà äàéàíäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÞÐ-ÒÞÊÖÍÒÖËÖÊ èñ. Òþð-òþêöíòöëö
éåðèí ùàëû; ñÿëèãÿñèçëèê, ãàðìàãàðûøûãëûã.
ÒÞÑÁßÐßÊ ñèô. Ãûñàáîéëó, ýþäÿê.
ÒÞÂÁß èñ. [ÿð.] Åòäèéè ïèñ ÿìÿëäÿí ïåø-
ìàí îëóá áó èøè äàùà åòìÿéÿúÿéèíÿ ñþç âåð-
ìÿ, ÿùä åòìÿ. [Úàìààò:] [Ùàúûíûí] òþâáÿñè
áèçÿ ëàçûì äåéèë. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Áÿçÿí íèäà
ìÿãàìûíäà èøëÿíèð. [Òàðâåðäè:] Âàé àìàí,
ãÿëÿò åëÿðÿì, ãóëäóðëóüà äÿõè ÷ûõìàíàì, ùå÷
êèìè ñîéìàíàì, òþâáÿ, òþâáÿ! Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. // äèí. Ýöíàù âÿ ãÿáàùÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿ-
êèá, Àëëàùà öç òóòàðàã áèð äàùà åòìÿéÿúÿéèíÿ
ñþç âåðìÿ. [Õàíûì] ..ãàðøûñûíäà ñþíöê èøûã
éàíàí Èñàíûí òÿñâèðèíÿ éàíàøäû, äèçè öñòÿ äöøöá
òþâáÿéÿ áàøëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Òþâáÿ
åòìÿê (ãûëìàã) – 1) äèí. ýöíàùëàðûíäàí ïåø-
ìàí îëóá, áèð äàùà îíëàðû òÿêðàð åòìÿéÿúÿ-
éèíÿ ñþç âåðìÿê, àíä è÷ìÿê: 2) òÿãñèðëÿðèíè
áîéíóíà àëûá, äàùà òÿêðàð åòìÿéÿúÿéèíÿ ñþç
âåðìÿê, àíä è÷ìÿê. ßíâÿð éàëâàðûá-éàõàðäû.
Ìöøêöíàçûí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöá äèë ÷ûõàðòäû.
Òþâáÿ åëÿéèá öçð èñòÿäè. ß.Âÿëèéåâ. [Åùòèøàìè
Àçÿðÿ:] Ñîí äÿôÿ òÿêëèô åäèðÿì, òþâáÿ åò, Àçÿð,
òþâáÿ åòñÿí, áîø âÿçèð þçö áóðà ýÿëèá, ýöíà-
ùûíäàí êå÷ÿúÿê! ß.Ìÿììÿäõàíëû; 3) òÿðýèò-
ìÿê, ÿë ÷ÿêìÿê. Ìÿí ãóìàðû òþâáÿ åòìèøÿì.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒÞÂÁßËßÒÌß èñ.: òþâáÿëÿòìÿ (òþâáÿ-
ëÿòìÿ äÿðñè) âåðìÿê – ïèñ èøè áèð äàùà òÿêðàð
åòìÿìÿê ö÷öí áèðèíè òÿíáåù åòìÿê, úÿçàëàí-
äûðìàã, ãóëàãáóðìàñû âåðìÿê. [Ùàúû Ãàðà:]
Ùàìûñûíà òþâáÿëÿòìÿ âåððÿì êè, äÿõè ùå÷
ÒÞÂÁßËÈ
ãà÷àã÷ûíûí ãàáàüûí êÿñìÿñèíëÿð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. [Íÿðèìàí Ñàùèáÿ:] Ìÿí äÿ äåäèì êè,
ýÿëèí áèðëÿøÿê, áèðäÿôÿëèê òþâáÿëÿòìÿ äÿðñè
âåðÿê. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÞÂÁßËÈ ñèô. Òþâáÿ åòìÿê, áèð èøè ýþð-
ìÿéÿúÿéèíÿ àíä è÷ìèø, ñþç âåðìèø àíäëû. Î
âàõòäàí èíäèéÿ êèìè Ñåâäèì ìîëëàõàíà èëÿ
àðâàäà òþâáÿëèäèð. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÞÂÙÈÄ èñ. [ÿð.] 1. Áèð íå÷ÿ øåéè áèðëÿø-
äèðìÿ.
2. Àëëàùûí áèðëèéèíÿ, âàùèä îëìàñûíà èíàì.
ÒÞÂËß èñ. Àò, èíÿê âÿ ñ. åâ ùåéâàíëàðûíûí
ñàõëàíäûüû áèíà. Èìàðÿòèí ñîë òÿðÿôèíäÿ òþâëÿ-
ëÿð, àíáàðëàð, ìÿðÿêëÿð òèêèëìèøäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Áó çàìàí Íÿðèìàí ÿìè òþâëÿäÿí
éåäÿéèíäÿ áèð ãàøãà öðêÿ ÷ûõàðûá àüàúà áàü-
ëàäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÞÂÐÀÒ èñ. [ãÿä. éÿù. òîðà] Éÿùóäèëÿðèí
ìöãÿääÿñ äèíè êèòàáû. Áèáëèéàíûí (Èíúèë) èëê
áåø êèòàáûäûð. ßùäè-ÿòèãÿ äàõèëäèð.
ÒÞÂÑÈÔ èñ. [ÿð.] Òàíûòìà, õöñóñèééÿòëÿðèíè
à÷ûãëàìà.
ÒÞÂÑÈÉß èñ. [ÿð.] 1. Íåúÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê,
áèð èøè íåúÿ ýþðìÿê ùàããûíäà òÿêëèô, ìÿñëÿùÿò,
òàïøûðûã. [Ìåùðèáàí] êå÷ÿí ýöí [Ñÿëèìèí] òþâ-
ñèéÿëÿðèíè äèããÿòëÿ äèíëÿìèø, îíó âàüçàëàäÿê
ìöøàéèÿò áåëÿ åòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. [Ìÿëÿê õà-
íûì Ìåùìàíà:] Ìÿíèì ñÿíÿ àíàëûã òþâñèéÿì
âàðäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Éàõøû ðÿé.
◊ Òþâñèéÿ åòìÿê (åëÿìÿê) – 1) ìÿñëÿùÿò
âåðìÿê, ìÿñëÿùÿò ýþðìÿê, àðçó åòìÿê, òÿêëèô
åòìÿê. [Øàùèí:] Ìöÿëëèì àíä âåðäè, [ñààòû]
ÿáÿäè ñàõëàìàüûìû òþâñèéÿ åëÿäè. Á.Áàéðàìîâ;
2) áèð èøÿ éàõøû ðÿé âåðìÿê.
ÒÞÂØÖÊ èñ. Òþâøöìÿê èøè, òþâøöìÿ.

Òþâøöéöíö àëìàã – íÿôÿñèíè äÿðìÿê,
äÿðèíäÿí íÿôÿñ àëìàã. Êÿíýÿðëè ýþçëÿðèíè
éåðÿ çèëëÿéèá òþâøöéöíö àëäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÞÂØÖÌß 1. “Òþâøöìÿê”äÿí ô.èñ. [Íèíà-
íûí] ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàáû êþêñöíöí äþéöíìÿ-
ñèíäÿí âÿ òþâøöìÿñèíäÿí áÿëëè îëóðäó.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Òÿíýíÿôÿñëèê. Éåíÿ òþâøöìÿì òóòäó.
ÒÞÂØÖÌßÊ ô. ×ÿòèíëèêëÿ íÿôÿñ àëìàã,
òÿíýíÿôÿñ îëìàã, íÿôÿñè òÿíýëÿøìÿê. Äàüû
áèðíÿôÿñÿ ãàëõûá àøàí êÿñ; Òþâøöäö ãàëõàí-
äà ïèëëÿêÿíëÿðè. Í.Õÿçðè. Ýöí àëòûíäà òþâøö-
éöð; Ãàðà êÿë, òÿïÿë þêöç. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÒÐÀÊÒÎÐ
ÒÞÉÚÖ èñ. Êå÷ìèøäÿ: êÿíäëèëÿðäÿí àëûíàí
âåðýèëÿðäÿí áèðè (âåðýèíè âÿ éà öìóìè áîðúó
þäÿìÿê ö÷öí úàìààòäàí éûüûëàí ïóë âÿ ñ.).
[Àëëàùâåðäè:] ..Áèëäèðêè òþéúöíöí àëòûíäàí
÷ûõà áèëìèðäèê, èíäè äÿ äèíìÿâåð ýÿëèá.
Ú.Úàááàðëû.
ÒÐÀÔÀÐÉÒ [èòàë. òðàôîðåòòà – äåøèëìèø]
1. Áèð øåéÿ êþ÷öðöëìÿëè îëàí øÿêèë âÿ éà éàçû
íöìóíÿñè êÿñèëìèø íàçèê ëþâùÿ. Íàõûøëû òðà-
ôàðåò. // Áåëÿ ëþâùÿíèí (ëþâùÿúèéèí) âàñèòÿ-
ñèëÿ àëûíàí øÿêèë, éàçû.
2. Áàñìàãÿëèá, øàáëîí.
ÒÐÀÝÅÄÈÉÀ [éóí. òðàýîåäèà] 1. ßñàñûíû
áàðûøìàç ùÿéàò êîíôëèêòëÿðè, õàðàêòåð âÿ åùòè-
ðàñëàðûí êÿñêèí òîããóøìàñû òÿøêèë åäÿí âÿ
àäÿòÿí ãÿùðÿìàíûíûí þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí
äðàìàòèê ÿñÿð; ôàúèÿ. Øåêñïèðèí òðàýåäèéàëàðû.
“Øåéõ Ñÿíàí” òðàýåäèéàñû.
2. ìÿú. ×îõ àúû, äÿùøÿòëè ùàäèñÿ; áÿäáÿõò-
ëèê, ôàúèÿ.
ÒÐÁÝÈÊ1 [éóí. òðàýèêîñ] Òðàýèê (ôàúèÿâè)
ðîëëàð èôà åäÿí àðòèñò; ôàúèÿ àðòèñòè. Ù.ßðÿá-
ëèíñêè Àçÿðáàéúàíûí ìÿøùóð òðàýèêèäèð.
ÒÐÀÝÈ´Ê2 1. “Òðàýåäèéà”äàí ñèô. Òðàýèê
æàíð. Òðàýèê àðòèñò.
2. Ôàúèÿëè. Òðàýèê ìÿíçÿðÿ.
ÒÐÀÝÈÊÎÌÉÄÈÉÀ [éóí. òðàýîåäèà âÿ èòàë.
úîììåäèà] Ùÿì òðàýèê, ùÿì äÿ êîìèê öí-
ñöðëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí äðàìàòèê ÿñÿð.
ÒÐÀÝÈ´ÇÌ [éóí.] Äðàìàòèê âÿ ìóñèãè
ÿñÿðèíäÿ âÿ éà îíóí èôàñûíäà ôàúèÿ öíñöðö;
ôàúèÿëèëèê. Ñöæåòèí òðàýèçìè. Ñóðÿòèí òðàýèçìè.
ÒÐÀÕÅÉÀ èñ. [éóí.] Áîüàç, íÿôÿñ éîëó.
ÒÐÀÕÓÌÀ [éóí. òðàúùéñ – êÿëÿ-êþòöð] òèá.
Ýþç êîíéóêòèâèíèí êå÷èúè õðîíèê õÿñòÿëèéè.
ÒÐÀÕÎÌÀËÛ ñèô. Òðàõîìàñû îëàí, òðàõîìà
îëìóø. Òðàõîìàëû ýþç.
ÒÐÀÊÒÁÒ [ëàò. òðàúòàóñ – ìöçàêèðÿ]
1. Àéðûúà áèð ìÿñÿëÿäÿí, ïðîáëåìäÿí áÿùñ
åäÿí åëìè ÿñÿð. Ôÿëñÿôè òðàêòàò. ßáó ßëè èáí
Ñèíàíûí “Ãàíóí” òðàêòàòû.
2. äèï. Áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿ, ñàçèø, áàü-
ëàøìà.
ÒÐÁÊÒÎÐ [èíý.] Êÿíä òÿñÿððöôàòû àëÿòëÿ-
ðèíè âÿ áàøãà àëÿòëÿðè ÷ÿêèá àïàðìàã ö÷öí
þçöéåðèéÿí ìàøûí. Òûðòûëëû òðàêòîð. – ×þëäÿ
òðàêòîðóí ñÿñè úàíëàíûð; Îáàëàð øÿíëÿíèð, ùÿéÿ-
úàíëàíûð. Ñ.Âóðüóí. Ùåéáÿòèí òðàêòîðó ýóðóë-
äàìàüà áàøëàäû. Ì.Ùöñåéí.
369
ÒÐÀÊÒÎÐ×Ó
ÒÐÀÊÒÎÐ×Ó èñ. Òðàêòîð ñöðöúöñö. Òðàê-
òîð÷ó ñöðöá ýÿëäèéè ñàùÿëÿðèí éàøûë áèòêèëÿðè-
íÿ, êîëëó ìÿùñóëóíà áàõàíäà äà ëÿççÿò äóé-
ìàëûäûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Éàðûøûð éåð øóìëàéàí
úàâàí òðàêòîð÷óëàð. ß.Úÿìèë.
ÒÐÀÊÒÎÐ×ÓËÓà èñ. Òðàêòîð÷óíóí èøè,
ïåøÿñè, ñÿíÿòè.
ÒÐÀÊÒÎÐËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Òðàêòîðëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí òðàêòîðëàø-
äûðûëìàñû.
ÒÐÀÊÒÎÐËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Õàëã
òÿñÿððöôàòûíûí ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿñèíäÿ òðàê-
òîðëàð, òðàêòîð äàðòû ãöââÿñè òÿòáèã åäèëìÿê.
ÒÐÀÊÒÎÐËÀØÄÛÐÌÀ “Òðàêòîðëàøäûð-
ìàã”äàí ô.èñ. Òðàêòîðëàøäûðìà òÿäáèðëÿðè.
ÒÐÀÊÒÎÐËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Õàëã òÿñÿððö-
ôàòûíûí ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿñèíäÿ òðàêòîðëàð, òðàê-
òîð äàðòû ãöââÿñè òÿòáèã åòìÿê.
ÒÐÀÊÒÓÂÊÀ [ðóñ.] Øÿðù, èçàù. Ïéåñèí
ðåæèññîð òðàêòîâêàñû.
ÒÐÀË èñ.[èíý.] Áàëûã îâëàìàã ö÷öí èðè òîð.
ÒÐÀÌÏËÈ´Í [ôð. òðåìïëèí] 1. Òóëëàíàðêÿí
àäàìû èòÿëÿéÿí âÿ òóëëàíûëàí ìÿñàôÿíèí óçóí-
ëóüóíó âÿ éà ùöíäöðëöéöíö àðòûðìàüà êþìÿê
åäÿí õöñóñè ãóðüó. Òðàìïëèíäÿí ñóéà òóë-
ëàíìà. Õèçÿê òðàìïëèíè.
2. ìÿú. Ùÿð ùàíñû áèð èøÿ áàøëàìàã ö÷öí
äàéàã, ÷ûõûø íþãòÿñè; èñòèíàäýàù.
ÒÐÀÌÂÁÉ [èíý.] 1. Éåðöñòö ðåëñëè øÿùÿð
åëåêòðèê íÿãëèééàò íþâö.
2. Áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ âàãîíäàí èáàðÿò ãà-
òàð. Òðàìâàéà ìèíìÿê. – Èíäè òðàìâàé äàùà
åíëè áèð êö÷ÿ èëÿ ýåäèðäè. Ì.Ùöñåéí.
3. Úàíëû äèëäÿ áÿçÿí øÿùÿðÿòðàôû åëåêòðèê
äÿìèð éîëóíà âÿ îíóí ãàòàðûíà âåðèëÿí àä.
Ýÿë ìèíÿê òðàìâàéà, ýåäÿê áèð Áóçîâíàéà;
Áèð ùåéêÿëÿ áÿíçÿéèð ñàùèëèíäÿ ùÿð ãàéà.
Ñ.Ðöñòÿì.
◊ ×àé òðàìâàéû – øÿùÿð äàèðÿñèíäÿ ÷àéäà
ùÿðÿêÿò åäÿí êè÷èê ñÿðíèøèí ýÿìèñè âÿ éà
êàòåðè.
ÒÐÀÌÂÀÉ×Û 1. Òðàìâàé èø÷èñè. // Òðàì-
âàé ïàðêûíûí ÷èëèíýÿðè.
2. Òðàìâàéñöðÿí. Òðàìâàé÷ûëàð çÿíýè äàùà
äà áÿðê âóðóð(ëàð). Ìèð Úÿëàë.
ÒÐÀÌÂÀÉÑÖÐßÍ èñ. Òðàìâàé ìàøèíèñòè,
òðàìâàé ñöðÿí àäàì; òðàìâàé÷û.
ÒÐÀÍÑÔÅÐ èñ. [èíý.] Éåð, èø äÿéèøìÿê,
èäìàíäà áèð êîìàíäàäàí áàøãàñûíà êå÷ìÿê.
370
ÒÐÀÍÑÏÎÐÒÉÎÐ
ÒÐÀÍÑÔÎÐÌÁÑÈÉÀ [ëàò. òðàíñôîðìàòèî]
1. êèò. Áèð øåéèí þç øÿêëèíè äÿéèøìÿñè, áàøãà
øÿêëÿ äöøìÿñè, áèð ùàëäàí áàøãà ùàëà êå÷ìÿñè;
äÿéèøìÿ, äÿéèøèëìÿ. Ùàâà êöòëÿñèíèí òðàíñ-
ôîðìàñèéàñû. Èøûüûí òðàíñôîðìàñèéàñû.
2. ôèç. Åëåêòðèê úÿðÿéàíûíûí òðàíñôîðìàòîð
âàñèòÿñèëÿ äÿéèøìÿñè.
3. Àêòéîðóí þç çàùèðè ýþðêÿìèíè (êîñòéó-
ìóíó, ãðèìèíè, ïàðèêèíè âÿ ñ.) úÿëä äÿéèøìÿñè
ÿñàñûíäà ãóðóëàí òåàòð âÿ éà ñèðê íþìðÿñè.
ÒÐÀÍÑÔÎÐÌÁÒÎÐ [ëàò. òðàíñôîðìàðå –
äÿéèøìÿ] Äÿéèøÿí åëåêòðèê úÿðÿéàíûíûí ýÿð-
ýèíëèéèíè àðòûðìàã âÿ éà àçàëòìàã ö÷öí àïàðàò.
ÒÐÀÍÑÊÐÈ´ÏÑÈÉÀ [ëàò. òðàíñúðèïòèî –
öçöíö êþ÷öðìÿ] 1. äèë÷. Ùÿð ùàíñû áèð äèëèí,
ãðàôèê âÿ îðôîãðàôèê íîðìàëàðûíäàí àñûëû îëìà-
éàðàã, áöòöí èíúÿëèêëÿðèíèí ìöìêöí ãÿäÿð
äÿãèã âåðèëìÿñè ö÷öí òÿòáèã åäèëÿí éàçû, éà
èøàðÿëÿð ñèñòåìè. Ôîíåòèê òðàíñêðèïñèéà. Äèà-
ëåêòîëîæè ìàòåðèàëëàðäà òðàíñêðèïñèéà òÿòáèã
åòìÿê.
2. Á à õ òðàíñëèòåðàñèéà. Ôàðñ ñþçëÿðèíèí
Àçÿðáàéúàí ùÿðôëÿðè èëÿ òðàíñêðèïñèéàñû.
3. ìóñ. Áèð àëÿò âÿ éà ñÿñ ö÷öí éàçûëìûø
ìóñèãè ÿñÿðèíèí áàøãà àëÿòäÿ âÿ éà ñÿñëÿ èôà
åòìÿê ö÷öí óéüóíëàøäûðûëìàñû. Ñèìôîíèê ÿñÿ-
ðèí ôîðòåïèàíî ö÷öí òðàíñêðèïñèéàñû.
ÒÐÀÍÑËÈÒÅÐÁÑÈÉÀ [ëàò. òðàíñ – âàñèòÿ-
ñèëÿ âÿ ëèòòåðà – ùÿðô] äèë÷. Áèð ÿëèôáàíûí ùÿðô-
ëÿðèíèí áàøãà ÿëèôáàíûí ùÿðôëÿðè èëÿ âåðèëìÿñè.
ÒÐÀÍÑËÉÁÑÈÉÀ [ëàò. òðàíñëàòèî – âåðèëèø-
äÿí] 1. Ñÿñ, ìóñèãè, òÿñâèð âÿ ñ.-íèí ðàäèî,
òåëåâèçèéà âÿ éà ìÿôòèë âàñèòÿñèëÿ óçàãëàðà
âåðèëìÿñè; âåðèëèø. Òåàòðäàí îïåðàíûí òðàíñ-
ëéàñèéàñû. Ñòàäèîíäàí ôóòáîë ìàò÷ûíûí òðàíñ-
ëéàñèéàñû.
2. äàí. Áó öñóëëà âåðèëÿí âåðèëèø. Òðàíñëéà-
ñèéàéà áàõìàã.
ÒÐÀÍÑÌÈ´ÑÑÈÉÀ èñ. [ëàò.] Ôûðëàíìà ùÿðÿ-
êÿòèíè ìöùÿððèêäÿí åíåðæè èñòåùëàê÷ûëàðûíà –
èøëÿê ìàøûíëàðà þòöðÿí ãóðüó âÿ éà ñèñòåì.
ÒÐÀÍÑÏÀÐÁÍÒ èñ. [ôð.] Éàçûíûí òÿìèç
êàüûçäà äöçõÿòëè àëûíìàñû ö÷öí îíóí àëòûíà
ãîéóëàí òöíä õÿòëÿðëÿ úèçýèëÿíìèø âÿðÿã;
øöàðëàð éàçûëìûø ÷åøèäëè ëþâùÿëÿð.
ÒÐÀÍÑÏÎÐÒÉÎÐ èñ. [ôð.] 1. Êîíâåéåð.
2. Ãàðàæäà àâòîìîáèëèí éåðèíè äÿéèøäèðìÿ
ãóðüóñó.
3. Íÿãëèééàò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí.
ÒÐÀÍØÅÉ
ÒÐÀÍØÅÉ èñ. [ôð.] 1. ùÿðá. Ñÿíýÿð.
2. Êàðõàíà.
3. Óçóí õÿíäÿê, ãàíîâ.
ÒÐÀÍÇÈ´ÑÒÎÐ [èíý.] Åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû
ýöúëÿíäèðìÿê ö÷öí éàðûìêå÷èðèúè úèùàç (ðàäè-
îòåõíèêàäà, åëåêòðîíèêàäà ÷îõ âàõò åëåêòðîí
ëàìïàëàðûíûí ÿâÿçèíÿ èøëÿäèëèð). // Ùÿìèí ïðèí-
ñèï ÿñàñûíäà èøëÿéÿí ïîðòàòèâ ðàäèîàïàðàò.
ÒÐÀÍÇÈÑÒÎÐËÓ ñèô. Òðàíçèñòîðó îëàí,
òðàíçèñòîðëà èøëÿéÿí. Òðàíçèñòîðëó ðàäèîúèùàç.
ÒÐÀÍÇÈ´Ò [ëàò. òðàíñèòóñ – êå÷èä] Éîëäà
ö÷öíúö áèð þëêÿäÿí êå÷ìÿêëÿ, áèð þëêÿäÿí
äèýÿðèíÿ âÿ éà àðàëûã ìÿíòÿãÿëÿðäÿí êå÷ìÿê-
ëÿ áèð ìÿíòÿãÿäÿí äèýÿðèíÿ éöê âÿ éà ñÿðíèøèí
äàøûìà. // Òðàíçèò ãàéäàñû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí.
Òðàíçèò òèúàðÿò. Òðàíçèò éöêäàøûìà. // Òÿéèí
îëóíìóø éåðèíÿ ãÿäÿð òðàíçèò ãàéäàñû èëÿ äà-
øûíàí; òðàíçèò ãàéäàñû èëÿ ýåäÿí. Òðàíçèò âà-
ãîí. // Ìöÿééÿí ìÿíòÿãÿäÿ áèð ãàòàðäàí äö-
øöá, î áèðèñèíÿ ìèíìÿêëÿ òÿéèí îëóíìóø éåðÿ
ýåäÿí. Òðàíçèò ñÿðíèøèí. // Áåëÿ ñÿðíèøèíëÿð
ö÷öí îëàí. Òðàíçèò áèëåò. Òðàíçèò êàññà. Òðàí-
çèò çàë.
ÒÐÀÏ [ùîëë.] 1. Ýÿìèäÿ ïèëëÿêÿí. Ìàøûí
øþáÿñèíèí òðàïû. // Ýÿìèíèí áîðòóíà ýèðìÿê
âÿ îíäàí äöøìÿê ö÷öí ãóðüó. Èï òðàïû. // Òÿé-
éàðÿíèí éàíûíà ýÿòèðèëèá ãîéóëàí ïèëëÿêÿí.
Òðàïëà òÿééàðÿäÿí äöøìÿê.
2. õöñ. Áÿçè èøëÿðäÿ (òèêèíòèäÿ, äàëüûúëûãäà
âÿ ñ.-äÿ) èñòèôàäÿ îëóíàí ìöõòÿëèô íþâëö âÿ
ãóðóëóøëó ïèëëÿêÿí, íÿðäèâàí. Òèêèíòè òðàïû.
Äÿìèð òðàï.
ÒÐÀÏÉÑÈÉÀ [éóí. òðàïåçèîí] 1. ùÿíä. Èêè
ïàðàëåë òÿðÿôè îëàí äþðäáóúàã.
2. Èêè òðîñ âÿ éà èïäÿí àñûëìûø òèðäÿí èáàðÿò
ýèìíàñòèêà àëÿòè. Òðàïåñèéàäà ÷ûõûø åòìÿê.
ÒÐÁÂÌÀ [éóí. òðàóìà] Ùÿð ùàíñû õàðèúè
òÿñèð (éàðàëàíìà, ÿçèëìÿ, éàíìà âÿ ñ.) íÿòè-
úÿñèíäÿ áÿäÿí òîõóìàëàðûíûí âÿ éà öçâëÿðèíèí
çÿäÿëÿíìÿñè; çÿäÿ. Êÿëëÿ òðàâìàñû. Èñòåùñà-
ëàò òðàâìàñû. // ßñÿá ñàðñûíòûñû (àäÿòÿí “ÿñÿá”,
“ïñèõè” ñþçëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ). Ìÿíÿâè òðàâìà.
ÒÐÀÂÌÀËÛ ñèô. Òðàâìàñû îëàí, çÿäÿëè.
Òðàâìàëû õÿñòÿ.
ÒÐÀÂÌÀÒÈ´Ê “Òðàâìà”äàí ñèô. Òðàâìàòèê
çÿäÿ. Òðàâìàòèê íåâðîç.
ÒÐÀÂÌÀÒÈ´ÇÌ [éóí.] Ùÿð ùàíñû áèð øåéëÿ
ÿëàãÿäàð îëàí òðàâìàòèê çÿäÿëÿíìÿ. Ìÿèøÿò
òðàâìàòèçìè. Èäìàí òðàâìàòèçìè.
ÒÐÈÁÓÍÀ
ÒÐÀÂÌÀÒÎËÓÝÈÉÀ [éóí. òðàóìà âÿ
ëîýîñ] Òèááèí, òðàâìàòèê çÿäÿëÿð âÿ îíëàðû
ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí áÿùñ åäÿí øþáÿñè.
ÒÐÀÂÌÀÒÎËÎÆÈ´ “Òðàâìàòîëîýèéà”äàí
ñèô.
ÒÐÀÉÅÊÒÓÐÈÉÀ [ëàò. òðàæåúòóñ – ùÿðÿ-
êÿò] Ùÿðÿêÿò åäÿí ùÿð ùàíñû áèð íþãòÿ âÿ éà
úèñìèí ôÿçàäà úûçäûüû õÿòò. Éåðèí ñöíè ïåéêè-
íèí òðàéåêòîðèéàñû. Ìåòåîðèòèí òðàéåêòîðèéàñû.
// ùÿðá. Ìÿðìèíèí, ýöëëÿíèí, ìèíàíûí âÿ ñ.-íèí
ó÷óø õÿòòè.
ÒÐÅÄ-ÉÓÍÈÓÍ [èíý. òðàäå-óíèîí] Èíýèëòÿ-
ðÿäÿ: ùÿìêàðëàð èòòèôàãëàðûíûí àäû.
ÒÐÅÄ-ÉÓÍÈÎÍÈ´ÑÒ [èíý. òðàäå-óíèîíèñò]
Òðåä-éóíèîíèçì òÿðÿôäàðû.
ÒÐÅÄ-ÉÓÍÈÎÍÈ´ÇÌ [èíý. òðàäå-óíèîíèñì]
Ôÿùëÿ ùÿðÿêàòûíûí âÿçèôÿëÿðèíè êàïèòàëèçìèí
ÿñàñëàðûíà òîõóíìàäàí ôÿùëÿëÿðèí èíãèëàáè òÿ-
ëÿáëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìÿñÿëÿñè èëÿ ìÿù-
äóäëàøäûðàí îïïîðòóíèñò úÿðÿéàí.
ÒÐÅÊ èñ. [èíý.] èäì. Òàìàøà÷û òðèáóíàëàðû
èëÿ ÿùàòÿëÿíÿí âÿ áÿðê þðòöéö (áåòîí, àñôàëò
âÿ ñ.) îëàí èäìàí ãóðüóñó.
ÒÐÅÑÒ [èíý.] 1. Áèð ñàùÿíèí áèð íå÷ÿ ìö-
ÿññèñÿñèíèí áèðëÿøìÿñè, ùàáåëÿ áåëÿ áèðëÿø-
ìÿíèí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø èäàðÿñè, àïàðàòû.
2. èãò. Èñòåùñàë ÿìÿëèééàòëàðûíû âÿ ñàòûøû ìÿð-
êÿçëÿøäèðìÿ éîëó èëÿ ùÿääÿí àðòûã ýÿëèð àëìàã
ìÿãñÿäè ýöäÿí êàïèòàëèñò èíùèñàð ôîðìàëàðûí-
äàí áèðè (áó èíùèñàð ôîðìàñûíäà áèðëÿøäèðèëìèø
ìöÿññèñÿëÿð òèúàðÿò âÿ èñòåùñàëàò ñàùÿñèíäÿêè
ìöñòÿãèëëèêëÿðèíè èòèðìø îëóð).
ÒÐÈÁÚÍ [ëàò.] 1. òàð. Ãÿäèì Ðîìàäà ìöõ-
òÿëèô âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí àäû. Õàëã òðèáóíó. Ùÿðáè
òðèáóí.
2. Ýþðêÿìëè íàòèã âÿ ïóáëèñèñò îëàí èúòèìàè
õàäèì; íàòèã. Èíãèëàá òðèáóíó.
ÒÐÈÁÚÍÀ [ôð. òðèáóíå, ÿñëè ëàò. òðèáóíàë]
1. Ñòàäèîíëàðäà, ìåéäàí÷àëàðäà úàìààò, òàìà-
øà÷ûëàð âÿ éà ïàðàä ãÿáóë åäÿíëÿð, íöìàéèøè
òÿáðèê åäÿíëÿð âÿ á. ö÷öí äöçÿëäèëìèø ùöíäöð
ñûðàëû éåðëÿð. Ìÿðêÿçè òðèáóíà. – Ôèðèäóí âÿ
Êöðä ßùìÿä þçëÿðèíè èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿ áèð åâèí
áàëêîíóíäà äöçÿëìèø òðèáóíàéà ÷àòäûðìàüà
úÿùä åäèðëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Õèòàáÿò êöðñöñö. ßéíèíäÿ ùÿðáè êþéíÿéè
îëàí îðòàéàøëû áèð àäàì òðèáóíàéà ãàëõäû.
ß.Ñàäûã. // ìÿú. Ñèéàñÿò÷èëÿðèí, ïóáëèñèñòëÿðèí
âÿ á.-íûí èúòèìàè ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷è-
ðèëäèéè éåð, ìöùèò. ßäÿáè òðèáóíà.
371
ÒÐÈÁÓÍÀË
ÒÐÈÁÓÍÁË [ëàò.] 1. Ùÿðáè âÿ ÷îõ àüûð ìöë-
êè úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõàí ôþâãÿëàäÿ ìÿùêÿìÿ
îðãàíû. Ùÿðáè òðèáóíàë. // òîï. Ùàêèìëÿð; áó
îðãàíûí ìÿùêÿìÿ ùåéÿòè. Òðèáóíàëûí ùþêìö.
2. Áåëÿ îðãàíëàðûí úèíàéÿò èøëÿðèíÿ áàõìà-
ñû. Èøè òðèáóíàëà âåðìÿê. // Áó îðãàíûí ìÿùêÿ-
ìÿ èúëàñû.
ÒÐÈÊÓ [ôð.] 1. Öñò ïàëòàð ö÷öí íàõûøëû éóí
ïàð÷à. Êîñòéóìëóã òðèêî. – Ìÿêòÿáÿ à÷ûã-
ñóìàüû òðèêîäàí ãÿøÿíý êîñòéóì ýåéìèø áèð
úàâàí ýÿëèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. // Ùÿìèí ïàð-
÷àäàí òèêèëìèø. Ñÿëèì òÿçÿ òèêäèðäèéè äàìà-
äàìà òðèêî êîñòéóìóíóí ïåíúÿéèíè äöçÿëòäè..
Ì.Ñöëåéìàíîâ.
2. Òåàòð âÿ éà èäìàí êîñòéóìó êèìè ýåéè-
ëÿí, áÿäÿíÿ ñûõ éàïûøàí òðèêîòàæ ïàëòàð. Ðÿã-
ãàñÿ òðèêîñó.
3. Áåëÿ ãÿäÿð áÿäÿíèí àøàüû ùèññÿñèíè þðòÿí
ãàäûí òðèêîòàæ àëò ïàëòàðû. Èñòè òðèêî.
ÒÐÈÊÎÒÁÆ [ôð.] 1. Ìàøûíäà òîõóíìóø
ïàð÷à; òîõóìà. Èïÿê òðèêîòàæ. // Áåëÿ ïàð÷àäàí
ùàçûðëàíìûø. Òðèêîòàæ êîôòà.
2. òîï. Áåëÿ ïàð÷àäàí ùàçûðëàíìûø ìÿìóëàò.
Èäìàí òðèêîòàæû.
ÒÐÈÊÎÒÀÆ×Û èñ. Òðèêîòàæ ñÿíàéåñè èø÷èñè.
ÒÐÈÃÎÍÎÌÅÒÐÈ´Ê ñèô. [éóí. òðèýîíîí âÿ
ìåòðåî] 1. Òðèãîíîìåòðèéàéà àèä îëàí, òðèãî-
íîìåòðèéà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Òðèãîíîìåòðèê
úÿäâÿë.
2. ýåîä. Ýåîäåçèê þë÷ìÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí,
òðèàíãóëéàñèéà öñóëó èëÿ ýþðöëÿí. Òðèãîíîìåò-
ðèê èøàðÿ. Òðèãîíîìåòðèê ìÿíòÿãÿ.
ÒÐÈÃÎÍÎÌÉÒÐÈÉÀ [éóí. òðèýîíîí –
ö÷áóúàã âÿ ìåòðåî – þë÷öðÿì] Ùÿíäÿñÿíèí,
ö÷áóúàüûí òÿðÿôëÿðè âÿ áóúàãëàðû àðàñûíäàêû
ìöíàñèáÿòëÿðè þéðÿíÿí áÿùñè. Äöçõÿòëè òðèãî-
íîìåòðèéà. Ñôåðèê òðèãîíîìåòðèéà.
ÒÐÈËÓÝÈÉÀ [éóí.] Áèð ìöÿëëèôèí èäåéà
öìóìèëèéè âÿ ìþâçó àðäûúûëëûüû èëÿ áèðëÿøÿí
ö÷ ÿäÿáè âÿ éà ìóñèãè ÿñÿðè. ßçèçÿ Úÿôÿðçà-
äÿíèí “Åëäÿí-åëÿ”, “Àëÿìäÿ ñÿñèì âàð ìÿ-
íèì” âÿ “Âÿòÿíÿ ãàéûò” òðèëîýèéàñû.
ÒÐÈËÉÓÍ [ôð.] Ìèí ìèëéàðäà áÿðàáÿð ñàé.
ÒÐÈ´Î [èòàë.] 1. Ùÿð áèðèíèí ìöñòÿãèë ïàðòè-
éàëàðû îëàí ö÷ àëÿò âÿ éà ö÷ ñÿñ ö÷öí éàçûëìûø
ìóñèãè ÿñÿðè. ×àéêîâñêèíèí òðèîñó. Ïèàíèíî,
êëàðíåò âÿ ôàãîò ö÷öí òðèî.
2. Ö÷ èôà÷ûäàí (ìöüÿííè, éà ÷àëüû÷ûäàí)
èáàðÿò àíñàìáë; ö÷ëöê. Ãàðìîí÷óëàð òðèîñó.
372
ÒÐÓÑÈÊ
ÒÐÈÓÌÔ èñ. [ëàò.] 1. Ãÿäèì Ðîìàäà ãàëèá
ñÿðêÿðäÿíèí ãîøóíó èëÿ áèðýÿ ïàéòàõòà òÿíòÿ-
íÿëè ñóðÿòäÿ äàõèë îëìàñû.
2. Ïàðëàã ãÿëÿáÿ.
ÒÐÎÔÈÊ ñèô. ôèçèîë. Èíñàíûí ãèäàëàíìàñûíû
âÿ ôÿàëèééÿòèíè òÿíçèì åäÿí.
ÒÐÎËËÉÉÁÓÑ [èíý.] Åëåêòðèê ãöââÿñè èëÿ
ùÿðÿêÿò åäÿí ÷îõéåðëè ñÿðíèøèí ìàøûíû; ðåëññèç
øÿùÿð åëåêòðèê íÿãëèééàòû íþâö.
ÒÐÎÌÁ [éóí. òðîìáîñ – ëàõòà] Ãàí äà-
ìàðëàðûíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí ãàí ëàõòàñû.
ÒÐÎÌÁÎÔËÅÁÈ´Ò [éóí.] òèá. Âåíà äèâàðëà-
ðûíäà òðîìá ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿí èáàðÿò õÿñ-
òÿëèê.
ÒÐÎÌÁÓÍ [èòàë.] Àøàüû âÿ ýöúëö òåìáðëè
íÿôÿñëÿ ÷àëûíàí áîðó øÿêëèíäÿ ìóñèãè àëÿòè.
ÒÐÎÌÁÎÍ×Ó èñ. Òðîìáîíäà ÷àëàí ìó-
ñèãè÷è.
ÒÐÎÌÁÓÇ [éóí.] òèá. Äàìàðëàðäà òðîìá
(ëàõòà) ÿìÿëÿýÿëìÿ ïðîñåñè.
ÒÐÓÏÈÊ [éóí. òðîïèêîñ] 1. Éåð êöðÿñèíèí
ñÿòùèíäÿ åêâàòîðà ïàðàëåë âÿ îíäàí 23°27´
øèìàëà âÿ éà úÿíóáà òÿðÿô óçàãäà îëàí èêè
õÿéàëè äàèðÿäÿí ùÿð áèðè. Îüëàã òðîïèêè. (åêâà-
òîðäàí úÿíóáà òÿðÿô). Õÿð÷ÿíý òðîïèêè (åêâà-
òîðäàí øèìàëà òÿðÿô).
2. Àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ òðîïèêëÿð – Éåð
êöðÿñèíèí, ùÿìèí äàèðÿëÿð àðàñûíäà åêâàòîðóí
ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ éåðëÿøÿí èñòè ãóðøàüû. ßí èñòè
þëêÿëÿðäÿ – òðîïèêëÿðäÿ ÷àé êîëó áöòöí èë áîéó
èíêèøàô åäèð âÿ ÷è÷ÿê à÷ûð. “×àé áèòêèñè”.
ÒÐÎÏÈ´Ê ñèô. [éóí. òðîïèêîñ] Òðîïèêëÿðäÿ
éåðëÿøÿí, îëàí. Òðîïèê ãóðøàã. Òðîïèê òÿáèÿò.
Òðîïèê ìåøÿ. Òðîïèê áèòêèëÿð. // Òðîïèêëÿðäÿ
éàéûëìûø, òðîïèêëÿðÿ õàñ îëàí. Òðîïèê èñòè. Òðî-
ïèê õÿñòÿëèêëÿð.
◊ Òðîïèê èë àñòð. – Ýöíÿøèí, éàç ýåúÿ-
ýöíäöç áÿðàáÿðëèéè íþãòÿñèíäÿí èêè äÿôÿ êå÷-
ìÿñè àðàñûíäàêû äþâð.
ÒÐÎÉÊÀ èñ. [ðóñ.] Ö÷àòëû ìèíèê àðàáàñû âÿ
éà êèðøÿ.
ÒÐÓÁÁ [ðóñ.] Óúóíäà àüûçëûã îëàí íÿôÿñëè
ìèñ ìóñèãè àëÿòè.
ÒÐÚÏÏÀ [ôð. òðîóïå] Òåàòð, ñèðê àðòèñòëÿðè
äÿñòÿñè.
ÒÐÓÑÈ´Ê, ÒÐÓÑÛ´ [ðóñ.] Ýþäÿê èäìàí øàë-
âàðû (òóìàíû); áó úöð êèøè âÿ éà ãàäûí àëò éàé
òóìàíû.
ÒÓÀËÅÒ
ÒÓÀËÉÒ [ôð.] 1. Ýöçýöëö âÿ ãóòóëó êè÷èê
ñòîë. [Îüëàí] òóàëåò þíöíäÿ áèð ãàäûí ãÿäÿð
þçöíÿ éàðàøûã âåðäè. À.Øàèã.
2. Èúòèìàè éåðëÿðäÿ (òåàòð, êèíî, ðåñòîðàí
âÿ ñ.-äÿ) àéàãéîëó.
3. Çàùèðè ýþðêÿì, éàðàøûã, áÿçÿê-äöçÿê.
Ìÿúëèñ ö÷öí ùàçûðëûã ýþðöëöðäö, õàíûìëàð
ýåéèì âÿ òóàëåòëÿðèíÿ ñîí äÿðÿúÿ ÿùÿìèééÿò
âåðèðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
◊ Úÿððàùûí òóàëåòè òèá. – îïåðàñèéàäàí ãà-
áàã ìèêðîáñóçëàøäûðûëìûø ïàëòàð ýåéìÿ âÿ ÿë-
ëÿðè éóìà.
ÒÓÔ [ëàò. òîôóñ-äàí] Âóëêàíèê âÿ éà ÷þê-
ìÿ ìÿíøÿëè ìÿñàìÿëè äàü ñöõóðó (òèêèíòè
ìàòåðèàëû êèìè èøëÿäèëèð). [Çÿéëèê éàòàüûíû]
òÿøêèë åäÿí ñöõóðëàð ÿñàñ åòèáàðèëÿ éóðà äþâðö-
íöí ïîðôèðèòëÿðè, òóôëàðû âÿ ÿùÿíýäàøûëàðûäûð.
Ì.Ãàøãàé.
ÒÓÔÀÍ èñ. ×îõ øèääÿòëè, êöëÿêëè ãàð âÿ éà
éàüûø; ãàñûðüà, ÷îâüóí, áîðàí, ôûðòûíà. Éîõ, áè-
çèì áàüëàðûìûç áóíëàðà þéðÿíúÿëèäèð; Äþçÿúÿê
éåëëÿðÿ, òóôàíëàðà þéðÿíúÿëèäèð. Ñ.Ðöñòÿì.
Òóôàí ùÿôòÿëÿðëÿ äàâàì åòäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.

Òóôàí ãîïìàã – òóôàí îëìàã, òóôàí áàø-
ëàìàã. Òóôàí ãîïàð, åë àüëàð; ×àéëàð äàøàð,
ñåë àüëàð; Ãÿðèáëèêäÿ þëÿíèí; Éàñûí òóòàð åë,
àüëàð. (Áàéàòû). ßññÿ êöëÿê, ãîïñà äà òóôàí
éåíÿ; ßéìÿéÿ ÿñëà ýöúö ÷àòìàç ìÿíÿ.
Ì.ß.Ñàáèð. // Òóôàíëû ùàâà. Áó òóôàíäà ùàðà
ýåäèðñÿí? – Óñòà ýÿìè÷èëÿð òóôàíäà áåëÿ; Ñö-
êàíû äöç òóòàð þç ÿëëÿðèëÿ. Ñ.Âóðüóí. // ìÿú.
Êåøìÿêåø; àüûð ùÿéàò òÿúðöáÿñè, àüûð ñûíàã.
[ßëèêðàì Ùèäàéÿòÿ:] Åøèò áó òóôàíëàðäàí äèï-
äèðè ÷ûõìûø êèøèíè. Á.Áàéðàìîâ.
◊ Òóôàí ãîïàðìàã (ñàëìàã) – á à õ ãèéà-
ìÿò ãîïàðìàã (“ãèéàìÿò”äÿ). Êîðîüëó ãà-
éûòìàç, òóôàí ñàëìàñà; Úèäà èøëÿòìÿñÿ, ãûëûíú
÷àëìàñà. “Êîðîüëó”.
ÒÓÔÀÍËÛ ñèô. Ãàñûðüàëû, áîðàíëû, òóôàí îëàí.
Îí ö÷öíúö èëèí ãûø ôÿñëèíäÿ òóôàíëû áèð ýåúÿíèí
ñÿùÿðèíäÿ Ùÿñÿíàüàíûí ìåéèòè ìÿñúèä äèâàðû-
íûí äèáèíäÿ áóëóíäó. Ñ.Ùöñåéí. // ìÿú. Êåø-
ìÿêåøëè, ãîâüàëû, äÿùøÿòëè. Ñàáàùêû òóôàíëû
ùÿðá ìåéäàíûíäà; Àü îëñóí öçöìöç àòà éà-
íûíäà. Ñ.Âóðüóí.
ÒÓÔËÈ´ [ðóñ.] Àéàüûí òîïóãäàí àøàüû ùèñ-
ñÿñèíè þðòÿí àéàããàáû. Äàáàíëû òóôëè. Ëàê òóôëè.
– [Ãÿùðÿìàíûí] ÿéíèíäÿ áàùàëû êîñòéóì, áî-
ÒÓËÀÏÀÉÛ
üàçûíäà èïÿê ãàëñòóê, àéàüûíäà ñàðû òóôëè,
áàøûíäà êîâåðêîò êåïêà âàðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÓÜ èñ. 1. Ãÿäèìäÿ: ïàäøàùëàðûí, âÿçèðëÿðèí
âÿ éà éöêñÿê ðöòáÿëè øÿõñëÿðèí áàø ýåéèìëÿðè-
íÿ òàõäûãëàðû òöê âÿ éà ñà÷àã øÿêëèíäÿ áÿçÿê.
2. Ãÿäèìäÿ: àò ãóéðóüó ãûëëàðûíäàí äöçÿë-
äèëìèø ãîøóí áàéðàüû; öìóìèééÿòëÿ, áàéðàã.
3. Êå÷ìèøäÿ: ìÿùÿððÿìëèê ìÿðàñèìèíäÿ
ýöçýöëÿð âÿ ñ. èëÿ áÿçÿäèëìèø úöðáÿúöð øÿáèù
âÿ äÿñòÿ ÿëàìÿòè.
◊ Òóüè-ëÿíÿò îëóá áîüàçûíà êå÷ìÿê – ÿë
÷ÿêìÿìÿê, òÿíýÿ ýÿòèðìÿê, éàïûøûá ÿë ÷ÿê-
ìÿìÿê.
ÒÓÜÐÀ èñ. [ÿð.] 1. Ýåðá, äþâëÿò íèøàíû.
2. Øàù ôÿðìàíû.
ÒÓË [ÿð.] êþùí. äàí. Óçóí. [Àòà:] Áó òóë
þìðöìäÿ ÷îõ âèëàéÿòëÿð ýÿçèá, úöðáÿúöð àäàì-
ëàðà ðàñò ýÿëìèøÿì.. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Òóë
÷ÿêìÿê (òàïìàã) – óçàíìàã, óçóí îëìàã,
óçóí ÷ÿêìÿê. Òóë òàïàð êÿëàìûìûç, ãàðåÿ ùÿì
ìÿëàë îëàð. Ì.ß.Ñàáèð. Ýþðìöøÿì ÷îõ ýþçÿë-
ýþçÿë øåéëÿð; Ñþéëÿñÿì ýÿð, áÿéàíè òóë ÷ÿêÿð.
À.Ñÿùùÿò. Òóë åòìÿê – óçàòìàã. Áÿñäèð äàùà
òÿíãèä åëÿäèí õàñ èëÿ àìû; ×îõ éàçìà, äàíûø-
ìà, äàùà òóë åòìÿ êÿëàìû. Ú.Úàááàðëû.
ÒÓËÀ èñ. 1. Ùàìàð óçóí òöêëö, óçóí ãû÷ëû,
èðè îâ èòè úèíñè. ..Òóðàú-ãûðãîâóë îâóíäà ìöâÿô-
ôÿãèééÿò òóëàíûí ìÿùàðÿò âÿ òÿúðöáÿñèíäÿí
àñûëûäûð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Ñþéöø ìÿíàñûíäà. [Çåéíàë:] ..Ñþçëÿðèíÿ
áèð áàõûí, íàíÿúèáëÿð, ãóäóðüàíëàð, òóëàëàð!..
Ú.Úàááàðëû.
ÒÓËÀÍÁÀÐ èñ. êþùí. Ùàìàìäà ñóéó ãûç-
äûðìàã ö÷öí îúàã; êöëõàí. Éåð öçöíäÿ èêèúÿ
øÿùÿðäÿ ùàìàìëàðûí òóëàíáàðûíäà ïåéèí éàí-
äûðûðëàð: áèð Íàõ÷ûâàíäà, áèð äÿ Òÿáðèçäÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Ãàçàíõàíà.
ÒÓËÀÍÁÀÐ×Û èñ. êþùí. Òóëàíáàðà õèäìÿò
åäÿí àäàì; îúàã÷û, êöëõàí÷û. Êîíñóë äÿðùàë
òóëàíáàð÷ûíûí ýÿòèðèëìÿñèíÿ ÿìð âåðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÒÓËÀÍÈ ñèô. [ÿð.] Óçóí-óçóí, ÷îõ óçóí,
óçóí-óçàäû, óçóí. Òóëàíè øèêàéÿòëÿð åäÿðäèí
áèçÿ, Ñåééèä; Áÿñ àü øÿùè ýþðúÿê íÿ ö÷öí ìöõ-
òÿñÿð åòäèí? Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÒÓËÀÏÀÉÛ èñ. äàí. Áèðèñèíè þç òÿðÿôèíÿ
÷ÿêìÿê, ÿëÿ àëìàã ö÷öí îíà âåðèëÿí âÿ éà
òÿêëèô åäèëÿí úöçè ïóë âÿ ñ., áèðèíÿ ñàéìàçúà-
ñûíà âåðèëÿí ïóë; äèëÿí÷èïàéû. [Õàíëàð:] Úÿíàá
373
ÒÓËËÀÌÀ
Àáóçÿð áÿé, ..ñÿíèí òóëàïàéûíà ìÿíèì åùòè-
éàúûì éîõäóð. Ì.Ùöñåéí.
ÒÓËËÀÌÀ “Òóëëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓËËÀÌÀà ô. 1. Áèð øåéè àç âÿ éà ÷îõ øèä-
äÿòëè áèð ùÿðÿêÿòëÿ éàõûíà âÿ éà óçàüà, éóõà-
ðûéà âÿ éà àøàüûéà àòìàã; ôûðëàòìàã. Àäÿòèìèç
äàø èäè äÿâà ýöíö; Òóëëàð èäèê ÿëäÿ ñàïàí
ãûæùàãûæ. Ì.ß.Ñàáèð. Ðÿôèçàäÿ øÿðàá øöøÿñèíè
ýþòöðöá, Ìàùìóä õàíà òóëëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Ãÿùðÿìàí] .. ñàïàíäà äàø ãîéóá ùÿðëÿéÿí
êèìè ùÿðëÿäè âÿ âàð ýöúö èëÿ èëàíû ãàéàäàí
àøàüû òóëëàäû. ß.Âÿëèéåâ. // Áèð øåéè ÿëäÿí áó-
ðàõàðàã éåðÿ äöøöðìÿê, éåðÿ àòìàã. Ïàïèðîñ
ãûðûíòûëàðûíû éåðÿ òóëëàìàã îëìàç!
2. ×ÿêìÿê, èòÿëÿìÿê, êÿíàðà ÷ÿêìÿê, àò-
ìàã. ..Çÿððèíòàú õàíûì áÿçÿêëè éîðüàíû öñòöí-
äÿí êÿíàðà òóëëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. Òþêìÿê, ñàëìàã. Áèç ëàãåéä îëñàã ÿýÿð;
Îíëàð ìÿøóì áîìáàíû; Òóëëàéà áèëÿð éåêÿ;
Èíñàíëûüûí þìðöíÿ. Ð.Ðçà. Òÿééàðÿëÿð áåø éöç
êèëîãðàì àüûðëûüûíäà îëàí áîìáàëàðû éåðÿ
òóëëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
4. Òÿðê åòìÿê; áóðàõûá ýåòìÿê. Ùÿëÿëèê òóë-
ëàìûøûã õàíåéè-âèðàíÿëÿðè; Äîëàíûá êèøâÿðè-
Òèôëèñäÿ êàøàíÿëÿðè. Ì.ß.Ñàáèð.
5. ìÿú. ßë ÷ÿêìÿê, àòìàã. Ãûðõëàðûí ÿëèí-
äÿí áèð áàäÿ è÷äèì; Òóëëàäûì íàìóñó, ùÿéà-
äàí êå÷äèì. Ìîëëà Úöìÿ.
6. ìÿú. äàí. È÷ìÿê. Úöìøöä áÿé åâäÿí ÷ûõ-
ìàìûø áèð íå÷ÿ ïèéàëÿ ãûðìûçû ÷àõûð òóëëàéûá
ýåòäè. Å.Ñóëòàíîâ.
ÒÓËËÀÍÛØ èñ. 1. Òóëëàíìà èøè, òóëëàíìà
òÿðçè; òóëëàíìà. Èäìàí òèðèíäÿ òóëëàíûø.
2. õöñ. Ãàçûí âÿ éà ìàéåíèí ãóéóäàí ôà-
ñèëÿëÿðëÿ âàõòàøûðû ÷ûõìàñû, äûøàðû âóðìàñû.
..[Ùöñåéíàüà] ùÿëÿ äÿ ãàç òóëëàíûøû ÿëàìÿòëÿðè
ýþçëÿéèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÓËËÀÍÌÀ “Òóëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓËËÀÍÌÀà ô. 1. Ñû÷ðàìàã, ùîïïàíìàã,
àòûëìàã, àòûëûá-äöøìÿê. Ùàðûí àò ãàëõäû äèê
àéàã öñòÿ; Îõ äÿéÿí àùó êèìè òóëëàíäû. À.Ñÿù-
ùÿò. Ãàòàð ýåäÿ-ýåäÿ Ðöñòÿì òóëëàíûá, áèð-
áàø êÿíäëÿðèíÿ äîüðó éîëëàíäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
// Ïàðàøöòëÿ àòûëìàã, åíìÿê, äöøìÿê. Òÿééà-
ðÿíèí àüûð çÿäÿëÿíäèéèíè ýþðÿí òÿééàðÿ÷è ïà-
ðàøöòëÿ äÿíèçÿ òóëëàíäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Áèð øåéèí öñòöíäÿí àòëàíûá êå÷ìÿê, àø-
ìàã, àøûá êå÷ìÿê, öñòöíäÿí ùîïïàíìàã. Òóë-
ëàí áàüäà ùàñàðû; Éà àü ýåéèí, éà ñàðû. (Áà-
374
ÒÓËÓÃËÀÍÌÀÃ
éàòû). Àüàúëàðà äûðìàíûð; Êè÷èê àðõäàí òóë-
ëàíûð. Ì.Äèëáàçè.
3. Èäìàíûí ùöíäöðëöéÿ âÿ óçóíóíà òóëëàí-
ìàãäàí èáàðÿò éöíýöë àòëåòèêà íþâö. [Êàòèá:]
Ãÿìÿð ÷îõ çèðÿê ãûçäûð. Áèëäèð ðàéîíäà éö-
éöðìÿêäÿ áèðèíúèëèê, òóëëàíìàãäà èêèíúèëèê ãà-
çàíäû. ß.Âÿëèéåâ. ×åâèêëèê ö÷öí åäèëÿí ùÿðÿ-
êÿòëÿð .. èäìàí àëÿòëÿðèíäÿ åäèëÿí ýèìíàñòèêà
ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí, øåé àòìàãäàí, òóëëàíìàã-
äàí èáàðÿò îëàí ùÿðÿêÿòëÿð îëóá, èíñàí îðãà-
íèçìèíÿ, õöñóñÿí ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíÿ ÷îõ
ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðèð. ß.Áàáàéåâ.
4. Àòëàíûá-äöøìÿê, ùîïïàíûá-äöøìÿê,
îéíàøìàã. Ùàìû îòóðóá áàø, áÿäÿí, ãîë-
ãû÷ëàðûíû òÿðïÿäÿðÿê éåðëÿðèíäÿ òóëëàíàðäûëàð.
Ù.Ñàðàáñêè. Èò èñòÿéèð êè, ñöð-ñöìöêäÿí éåéèá
äîéñóí; Ãóéðóüóíó áåëèíÿ ãîéñóí; Îéíàã-
ëàñûí, òóëëàíñûí. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÒÓËËÀÍÒÛ èñ. Áèð øåéèí, èøëÿíäèêäÿí ñîíðà
àðòûã ãàëàí âÿ ùÿìèí èø ö÷öí éàðàìàéàí ùèñ-
ñÿëÿðè, ãàëûãëàðû. Ñÿíàéå òóëëàíòûëàðû.
ÒÓËÓà èñ. 1. È÷èíäÿ ìàéå, éàü âÿ ñ. ñàõëà-
ìàã, íåùðÿ ÷àëõàëàìàã ö÷öí ãàá êèìè èøëÿäè-
ëÿí, àøûëàìà èëÿ ùàçûðëàíìûø áöòþâ ãîéóí âÿ
éà êå÷è äÿðèñè. ×îáàí ãàðøûëàéûð áèçè õîøñèôÿò;
Òóëóãäàí ñöä òþêöð: Áóéóðóí, – äåéèð. Ñ.Âóð-
üóí. [Ýþé÷ÿê] ñöäö áèøèðäè, èêè ýöíäÿí ãàëìûø
ãàòûüû òóëóüà éûüûá ÷àëõàäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Á à õ äîë. Ìàùìóäóí ÷îõ éàõøû éàäûí-
äàäûð êè, î, äîëàìà÷àðõû ùÿðëÿäèá òóëóãëà ãó-
éóäàí ñó ÷ÿêÿðäè. É.ßçèìçàäÿ.
3. êþùí. Áèð òóëóã òóòàí ãÿäÿð ìàéå þë÷ö-
ñö. [Çöìðöä Ìÿëèêìÿììÿäÿ:] Îíäà ýÿðÿê
ãûðõ øàããà ÿò, ãûðõ òóëóã äà ñó àëûá ýÿòèðÿ-
ñÿí. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ùÿñÿíîâ:] Äåéèðëÿð êè,
.. ôåðìàéà ýåò, áèð òóëóã éàüäàí, ïåíäèðäÿí
ýþòöðìÿ.. Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Çÿùÿð òóëóüó – ÷îõ àúûäèë àäàì ùàããûí-
äà èøëÿäèëèð. Øèøèá òóëóüà äþíìÿê – 1) ÷îõ
øèøìÿê; 2) ùÿääÿí àðòûã êþêÿëìÿê.
ÒÓËÓÃÁÀËÀÁÀÍÛ, ÒÓËÓÃÇÓÐÍÀÑÛ èñ.
È÷ÿðèñèíÿ ùàâà öôöðöëÿðÿê áàñäûãúà óçóí âÿ
éåêíÿñÿã ñÿñ ÷ûõàðàí áèð-áèðèíÿ áÿíä åäèëìèø
òóëóã âÿ çóðíàäàí èáàðÿò ïðèìèòèâ ìóñèãè àëÿòè.
ÒÓËÓÃËÀÍÌÀ “Òóëóãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓËÓÃËÀÍÌÀÃ ô. 1. Øèøìÿê. Ðÿèñèí òó-
ëóãëàíìûø (ô.ñèô.) ãÿçÿáëè ýþçëÿðèíäÿí ãûüûëúûì
òþêöëäö. Ì.Ùöñåéí.
ÒÓËÓÌÁÀ
2. Íÿìäÿí øèøìÿê (òîõóì ùàããûíäà). ßýÿð
èíäè òîõóìëàð éåð öçÿðèíäÿ ãàëñà, îíëàð òóëóã-
ëàíûá äîíàúàã, ùå÷ áèð ñÿìÿðÿñè îëìàéàúàã
âÿ ôàéäà âåðìÿéÿúÿêäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÓËÓÌÁÀ [èòàë.] êþùí. Êà÷àëêà, íàñîñ.
Ãóéóëàðäàí íåôò äàðòàí äÿðèí òóëóìáàëàðûí
éåêíÿñÿã ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Òóëóì-
áàëàðûí òàã-òàãëà ãàëõûá-äöøìÿñè âÿ ãàðà íåô-
òèí äàü ÷àéëàðû êèìè øûð-øûðëà àõûá ÷ÿíëÿðÿ òþ-
êöëìÿñè .. ÿçÿìÿò òÿøêèë åäèðäè. Á.Òàëûáëû.
ÒÓÌ èñ. äàí. 1. Òîõóì. Êÿëÿì òóìó. Ñîüàí
òóìó ÿêìÿê. – Ñîíðà áèð àüàúûí òóìóíó, î
áèðè àüàúûí øèòèëèíè ñàëìàã, ö÷öíúöñöíö ïåé-
âÿíä åòìÿê çÿðóðèäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Ýöíÿáà-
õàí òîõóìó. Òóì ÷ûðòëàìàã. – Îíáàøû èêè ñòÿ-
êàí òóì àëûá ãûçëàðà ïàéëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ìÿú. Íÿñèë, ñîé, äþë.
◊ Òóìóíóç êÿñèëñèí – á à õ òîõóìóíóç
êÿñèëñèí (“òîõóì”äà).
ÒÓÌÀÚ èñ. Àøûëàíìûø íàçèê âÿ éóìøàã
êå÷è âÿ éà ãîéóí äÿðèñè. [Ðÿèñèí] àéàãëàðûí-
äà áàùàëû òóìàúäàí óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ âàð
èäè. È.ßôÿíäèéåâ. // Ùÿìèí äÿðèäÿí òèêèëìèø.
Òóìàú ìÿñ. – [Ùàúû] ñîíðà ÿëèíè úèáèíÿ àòûá,
..éåêÿ òóìàú êèñÿñèíè ÷ûõàðòäû, îíó à÷ûá, ÿçèë-
ìèø âÿ ñöðòöëìöø êàüûçëàðû äàðòûá ÷ûõàðòäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÓÌÀÍ èñ. Áåëäÿí àøàüû ãàäûí ýåéèìè âÿ
éà ãàäûí ïàëòàðûíûí ùÿìèí ùèññÿñè. Ñÿíÿì ..
êîôòàñûíûí ÿòÿéèíè òóìàíûíûí àëòûíà ñàëìûøäû.
ß.ßáöëùÿñÿí. Àõøàìöñòö Õîøãÿäÿì íÿíÿ éà-
øûë ìÿõìÿð äîíóíó, ãàðà àòëàç òóìàíûíû ñàí-
äûãäàí ÷ûõàðûá ýåéèíäè. Ñ.Ãÿäèðçàäÿ. // Áåëè
áàüëû âÿ éà ðåçèíëè, äöéìÿñèç êèøè øàëâàðû. Ñà-
òèí òóìàí.
ÒÓÌÀÍÁÀÜÛ èñ. Òóìàíû ñàõëàìàã ö÷öí
áåëèíÿ êå÷èðèëÿí áàü. [Àüà Êÿðèì õàí:] Áó
øàëâàðà íÿ ö÷öí äöéìÿ òèêèëèá, ìÿýÿð òóìàí-
áàüû éàðàìàç? Í.Âÿçèðîâ.
ÒÓÌÀÍ×Àà ñèô. âÿ çÿðô ßéíèíäÿ òóìàíû
îëìàéàí, ÿéíèíÿ ùå÷ áèð øåé ýåéìÿìèø, òó-
ìàíñûç. [Ìóñàíûí íÿâÿñè] äþðä éàøûíà ãÿäÿð
òóìàí÷àã (ç.) ýÿçÿðäè. Ãàíòÿìèð. Ýåéèíìÿ-
ìèø, òóìàí÷àã, àéàãéàëûí áàëàëàð ìàøûíëàðû
äþâðÿéÿ àëäûëàð. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÓÌÀÍ-ÊÞÉÍßÊ èñ. Òóìàí âÿ êþéíÿê-
äÿí èáàðÿò àëò ýåéèìè (êîìïëåêòè). Ñèëà ñîë-
äàòëàðûí òóìàí-êþéíÿêëÿðèíè éóéóá, êîëóí öñ-
òöíÿ ñÿðäèêëÿðèíè ýþðäö. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒÓÌËÀÌÀ
ÒÓÌÀÍËÛ ñèô. Òóìàí ýåéìèø, ÿéíèíäÿ
òóìàíû îëàí. [Àëìàç:] Îéàíäà äà ãûðìûçû òó-
ìàíëû áèð ãûç éåêÿ áèð ÷îìàãëà âÿ ìóíúóãëó
êå÷èëÿðèíè ñóéà àïàðûð. Ú.Úàááàðëû.
ÒÓÌÀÍËÛÃ èñ. Òóìàí òèêìÿê ö÷öí éà-
ðàéàí (ïàð÷à). [Ìàùìóä Ñîíàéà:] Ùÿëÿ ýþð
ñÿíÿ íÿ ýÿòèðìèøÿì; ÷èò, øàë, éîðüàíöçö, òó-
ìàíëûã. Ç.Õÿëèë. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òóìàíëûã
÷èò.
ÒÓÌÀÐ1 èñ. Ñÿëèãÿ âåðìÿê ö÷öí ñà÷û, òöêö
ÿëëÿ ñûüàëëàìà, ñûüàë-ñÿëèãÿ âåðìÿ; ñûüàë.

Òóìàð âåðìÿê (÷ÿêìÿê) – á à õ òó-
ìàðëàìàã. Áàøûíà òóìàð ÷ÿêìÿê. – Íèéàç
àòû ÷óëëàäûãäàí ñîíðà îíóí áàøûíû ñûüàëëàäû,
éàëûíà òóìàð âåðäè, ýþçëÿðèíè éóìäó. ß.Âÿëè-
éåâ. Éåíÿ ñöêóò àëäû ëàë îòàüûíû; Áàõäû... ñàã-
ãàëûíà òóìàð äà âåðäè. Í.Õÿçðè. Þçöíÿ òóìàð
âåðìÿê – öñò-áàøûíà, ñà÷ëàðûíà ñûüàë-ñÿëèãÿ
âåðìÿê. Ñòóäåíò Ùÿìçÿ áÿé ýöçýöíöí ãàð-
øûñûíäà äóðóá þçöíÿ òóìàð âåðèðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÒÓÌÀÐ2 èñ. êþùí. Ëöëÿëÿíìèø àü âÿ éà éà-
çûëû êàüûç. [Èáí Äàâóä] ..ãóðøàüûíäàí òóìàðû
÷ûõàðòäû, êàüûç êÿñèá ýþòöðäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
// Íàìÿ, êèòàá, äÿôòÿð. Îä òóòàð êàüûçëàð, àëû-
øàð ãÿëÿì; Ñÿáò åòñÿëÿð ùÿð òóìàðà äÿðäèìè.
Ã.Çàêèð.
ÒÓÌÀÐËÀÌÀ “Òóìàðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÌÀÐËÀÌÀÃ ô. Ñÿëèãÿéÿ ñàëìàã ö÷öí
ñûüàëëàìàã, ñûüàë-ñÿëèãÿ âåðìÿê. Ùàúû .. áþð-
êöíö òóìàðëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Íÿâàçèø
ÿëàìÿòè îëàðàã ÿëèíè áèðèíèí áàøûíà âÿ ñ. ÷ÿê-
ìÿê; îõøàìàã. Ïèøèéè òóìàðëàìàã. – Óøàãëàð
ÿëëÿðèëÿ þðäÿêëÿðè òóìàðëàéûá ñóàëëàð éàüäûðûð-
äûëàð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÒÓÌÀÐËÀÍÌÀ “Òóìàðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÌÀÐËÀÍÌÀÃ ãàéûä. Þçöíö, ñà÷ûíû,
áàøûíû ñÿëèãÿéÿ ñàëìàã, þçöíÿ ñûüàë, ñûüàë-
ñÿëèãÿ âåðìÿê. Ñàëàâàòëàð ìÿõðÿúäÿí ýÿë-
ìÿäÿ äàâàì åäèð, ñàããàëëàð òóìàðëàíûðäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÓÌÁÓË ñèô. Ýîìáóë, êîïïóø. Òóòóðàì
îüëóìóí òóìáóë ÿëèíäÿí; Î ýåäèð éàíûìúà
ýöëöìñÿéÿðÿê. Í.Õÿçðè. Îðàäà, ïÿíúÿðÿíèí
ãàáàüûíäà òóìáóë áèð êþðïÿ îéíàéûð. Á.Áàé-
ðàìîâ.
ÒÓÌÚÀÐ èñ. ×ÿëòèê øèòèëè.
ÒÓÌÚÀÐËÛÃ èñ. ×ÿëòèê øèòèëëèéè.
ÒÓÌËÀÌÀ “Òóìëàìàã”äàí ô.èñ.
375
ÒÓÌËÀÌÀÃ
ÒÓÌËÀÌÀÃ ô. äàí. 1. Òóì ùàñèë åòìÿê,
òóì ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê; òîõóìëàìàã. Àëàã îòëàðû
ãàëäûãúà òóìëàéûð.
2. Òîõóì ñÿïìÿê. Úöò÷ö áàòûá ãàí-òÿðÿ,
éåð øóìëàéûð; Øóìëàäûüû òàðëàëàðû òóìëàéûð.
Ì.ß.Ñàáèð.
ÒÓÌËÓ ñèô. Òóìó îëàí, ÷ÿéèðäÿêëè. Òóìëó
ìåéâÿëÿð.
ÒÓÌËÓÃ èñ. âÿ ñèô. äàí. ßêìÿê ö÷öí àéðûë-
ìûø âÿ éà éàðàéàí; òîõóìëóã. [Àñëàí áÿé Òàð-
âåðäèéÿ:] Êå÷ÿí ãûøäà ýÿëäèí, .. 3 ïóä òóìëóã
áóüäà ÷ÿêäèì, àïàðäûí. Ú.Úàááàðëû.
ÒÓÌÎÂ á à õ çþêÿì. [Ýÿíú:] Àüàëàð, ñîí
õÿáÿð! Ýåíåðàë ùÿçðÿòëÿðè òóìîâ îëìóøäóð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÒÓÌÎÂËÓ ñèô. Òóìîâ (çþêÿì) îëìóø.
Òóìîâëó àäàì.
ÒÓÌÑßÏßÍ á à õ òîõóìñÿïÿí.
ÒÓÌÑÓÇ ñèô. Òóìó, ÷ÿéèðäÿéè îëìàéàí;
÷ÿéèðäÿêñèç. Òóìñóç öçöì.
ÒÓÌÒÓÐØ ñèô. Ëàï òóðø, ÷îõ òóðø. Òóìòóðø
àë÷à.
ÒÓÌÓÐÚÓÃ èñ. Ýöë, éàðïàã âÿ éà çîüóí
ðöøåéìè; äöéìÿ, ïó÷óð. Ãûçûëýöëöí òóìóð-
úóüó. – Àüàúëàðûí òóìóðúóãëàðû à÷ûëûá, éàðïàã
îëìóøäó. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÓÌÓÐÚÓÃËÀÍÌÀ “Òóìóðúóãëàíìàã”-
äàí ô.èñ.
ÒÓÌÓÐÚÓÃËÀÍÌÀÃ ô. 1. Òóìóðúóã
ÿìÿëÿ ýÿëìÿê, äöéìÿ à÷ìàã; ïó÷óðëàíìàã.
Àïðåë-ìàðò àéëàðûíäà àüàúëàð òóìóðúóãëàíûð.
– Èëê ýöë, ÷è÷ÿê òîðïàãäàí áàø ãàëäûðìàã ö÷öí
éåðäÿ òóìóðúóãëàíìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. ßìÿëÿ ýÿëìÿê, äîüìàã, éåòèøìÿê,
÷è÷ÿê à÷ìàã. Ñûõäûìû äîñò êèìè ÿëèìè áàùàð;
Ãÿëáèìäÿ àðçóëàð òóìóðúóãëàíàð. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒÓÌÓÐÚÓÃËÓ ñèô. Òóìóðúóüó îëàí, òó-
ìóðúóã ÿìÿëÿ ýÿòèðìèø, òóìóðúóã à÷ìûø.
Òóìóðúóãëó çîü.
ÒÓÍÚ èñ. 1. Ãàëàé, ãóðüóøóí âÿ ñ. ìåòàë-
ëàðëà ãàðûøûã ìèñ ÿðèíòèñè. Îéìàãëàð ÿêñÿðèé-
éÿòëÿ ÷óãóíäàí, ïîëàääàí âÿ òóíúäàí ùàçûð-
ëàíûð.
Òóíú ðÿíýè – ãûçûëû-ãÿùâÿéè ðÿíý.
Èêèíäè ýöíÿøèíèí àëòûíäà ñóëàð òóíú ðÿíýèíÿ
÷àëûðäû. Ìèð Úÿëàë. Äàü ýöíÿøè òóíú ðÿíýÿ;
Áîéàìûøäû ýþçÿëè. Í.Ðÿôèáÿéëè. // Òóíúäàí
ãàéðûëìûø, òóíúäàí òþêöëìöø. Òóíú äÿñòÿê. –
Éàøûë ìÿùÿúúÿðëè äþðäêöíú áàü÷àäà ..Íèçàìè-
íèí òóíú ùåéêÿëè ãîéóëìóøäó. Ì.Ùöñåéí.
376
ÒÓÐÈÇÌ
2 ìÿú. Ñàðñûëìàç, ìþùêÿì, áÿðê, ãöââÿòëè
ìÿíàñûíäà. Ãöäðÿòèìèç áÿëëèäèð ùÿð éåðäÿ, ùÿð
áóúàãäà; Ñàðñûëìàç ãóðäóüóìóç äîñòëóüóí
òóíú ãàëàñû. Ñ.Ðöñòÿì. Ñÿí éöêñÿëäèêúÿ áèð ñÿñ
äåéèð: – Ìèí èëëÿð éàøà; Öôöãëÿðÿ òîõóíñóí
òóíú áèëÿêëè ãîëëàðûí! Ì.Ìöøôèã.
◊ Òóíú äþâðö àðõåîë. – òóíú (ìåòàë) èøëÿí-
äèéè ÿí ãÿäèì äþâð (áó äþâðäÿ ùÿëÿ äÿìèð
ìÿëóì äåéèëäè âÿ ìöõòÿëèô øåéëÿð ãàéûðìàã
ö÷öí ÿñàñ ìåòàë òóíú èäè).
ÒÓÍÚËÀÌÀ “Òóíúëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÍÚËÀÌÀÃ ô. Öçöíÿ íàçèê òóíú òÿáÿ-
ãÿñè ÷ÿêìÿê âÿ éà òóíú ðÿíýèíÿ áîéàìàã.
ÒÚÍÄÐÀ [ôèí.] Éåð êöðÿñèíèí àðêòèê ãóðøà-
üûíûí ñÿðò èãëèìè, äàèìè äîíóøëóã âÿ àç áèò-
êèñè îëàí ìåøÿñèç ñàùÿñè.
ÒÓÍÉË [èíý.] Éåð àëòûíäà âÿ éà äàüëàðûí
è÷èíäÿí êîðèäîð øÿêëèíäÿ ãàçûëìûø êå÷èä, éîë.
Äÿìèðéîë ãàòàðû óçóí òóíåëäÿí ÷ûõûá, éàøûë
ìåøÿíèí ãîéíóíà ýèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Øÿ-
ôÿãè ñàéðûøàí áèð ñÿùÿð îëóð; Ýöíÿøëè ìåòðîëàð,
àéëû òóíåëëÿð. Ñ.Âóðüóí.
ÒÓÍÅË×È èñ. Òóíåë ãàçûéàí ôÿùëÿ.
ÒÓÍà [÷èí.] áîò. Ãèéìÿòëè òåõíèêè éàü
àëûíàí òðîïèê àüàú. Òóíã éàðïàüû. – [Ñÿôÿðëè
Àéäûíà:] Ñàéñûç-ùåñàáñûç òóíã àüàúëàðû ÷è÷ÿê-
ëÿéÿúÿê. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Ùÿìèí àüàúûí òîõó-
ìóíäàí àëûíàí. Òóíã éàüû.
ÒÓÐ èñ. [ôð.] Éàðûø çàìàíû èäìàí òÿäáèðè-
íèí ìöÿééÿí áèð ùèññÿñèíèí áàøà ÷àòäûüû äþâð,
ìÿðùÿëÿ.
ÒÓÐÀÚ èñ. çîîë. Òîéóã úèíñèíäÿí îâ ãóøó.
Áèð ìÿñÿë ãàëìûøäûð àòà-áàáàäàí; Óúàðäà òó-
ðàúäûð, ãà÷àðäà úåéðàí. Ñ.Âóðüóí.
ÒÓÐÁÁÇÀ [ðóñ. “òóðèñòè÷åñêàÿ áàçà”íûí
èõòèñàðû] Òóðèñò áàçàñû; òóðèñòëÿðèí èñòèðàùÿòè
âÿ ãàëûá ýåúÿëÿìÿñè ö÷öí ëàçûìè øåéëÿðëÿ
òÿúùèç åäèëìèø éåð.
ÒÓÐÁÈ´Í [ëàò.] Áóõàð, ãàç, ñó åíåðæèñèíè
ïÿðëè ðîòîð âàñèòÿñèëÿ ìåõàíèêè åíåðæèéÿ ÷åâè-
ðÿí ìöùÿððèê.
ÒÓÐÁÈÍ×È èñ. Òóðáèí ìöòÿõÿññèñè âÿ éà
òóðáèíÿ õèäìÿò åäÿí ôÿùëÿ. Òóðáèí÷è ÷èëèíýÿð.
ÒÓÐÁÎÁÚÐ [ðóñ.] Äÿðèí ãóéóëàðû ãàçûìàã
ö÷öí ùèäðàâëèê ãàçûìà ìöùÿððèêè.
ÒÓÐÈ´ÑÒ [ôð. òîóðèñòå] Òóðèçìëÿ ìÿøüóë îëàí
àäàì. Èëê òóðèñò äÿñòÿëÿðè.
ÒÓÐÈ´ÇÌ [ôð. òîóðèñìå] Èñòèðàùÿò âÿ þç
âÿòÿíèíèí ìöõòÿëèô éåðëÿðè èëÿ âÿ éà áàøãà
ÒÓÐÍÈÊ
þëêÿëÿðëÿ òàíûø îëìàã ìÿãñÿäèëÿ åäèëÿí ñÿéà-
ùÿò; ïèéàäà, âåëîñèïåä, õèçÿê âÿ ñ. èëÿ ñÿéà-
ùÿòäÿí, éöðöøäÿí èáàðÿò èäìàí íþâö. Èäìàí
òóðèçìè. Äàü òóðèçìè.
ÒÓÐÍÈ´Ê [ôð. òîóðíåð – ôûðëàíìà] Öôöãè âÿ-
çèééÿòäÿ èêè äàéàüà áÿðêèäèëìèø ýèðäÿ ìåòàë
òèïäÿí èáàðÿò ýèìíàñòèêà àëÿòè. Àíúàã áèðúÿ
íÿôÿð êèì èäèñÿ, ùÿéÿòäÿ òóðíèêäÿ èäìàí åëÿ-
éèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒÓÐÍÈÊÉÒ [ôð. òîóðíèãóåò] Èúòèìàè áàüëà-
ðà, ñòàäèîíà, ñòàíñèéàéà âÿ ñ.-éÿ ýÿëÿí àäàì-
ëàðûí áèð-áèð è÷ÿðè êå÷ìÿñè ö÷öí ÷àðïàç áèð-
ëÿøäèðèëìèø òèðëÿðäÿí èáàðÿò ôûðëàíàí ãóðüó.
ÒÓÐÍÈ´Ð [àëì.] Îðòà ÿñðëÿðäÿ: ðûòñàðëàðûí
úÿíýàâÿðëèê éàðûøû. // Áöòöí èøòèðàê÷ûëàðûí áèð-
áèðè èëÿ àíúàã áèð äÿôÿ ýþðöøìÿñèíäÿí èáàðÿò
èäìàí éàðûøû. Ôóòáîë÷óëàðûí Îëèìïèéà òóðíèðè.
Øàùìàò òóðíèðè.
ÒÓÐÏ èñ. Ãàëûí êþêö-áàøû îëàí áèðèëëèê áîñ-
òàí áèòêèñè – òÿðÿâÿç íþâö. Àü òóðï (àüðÿíýëè
èðèáàøëû òóðï). Ãûðìûçû òóðï (ãûðìûçûðÿíýëè õûð-
äàáàøëû òóðï). Àëà òóðï (àëàðÿíýëè õûðäàáàøëû
òóðï). – ßíâÿð ëÿççÿòëè äîëìàíû èøòàùà èëÿ éåéèð,
êÿâÿðäÿí, òóðïäàí òåç-òåç ýþòöðöá àüçûíà ãî-
éóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
◊ Áàøûíäà òóðï ÿêìÿê – ÷îõ èíúèòìÿê,
áÿðê úÿçàëàíäûðìàã, ÿçèééÿò âåðìÿê. Õàí
éàíûíäà íþêÿðÿì; Èøèì éîõäóð, áåêàðàì;
Òþéúöíö ýÿòèðìÿñÿí; Áàøûíäà òóðï ÿêÿðÿì.
(Áàéàòû). Éóðäóíäà (éåðèíäÿ) òóðï ÿêìÿê
– õàðàáà ãîéìàã, âèðàí ãîéìàã, äàüûòìàã.
[Êîð:] Àüàõàí áÿé ñÿíèí éóðäóíäà .. áèð éåêÿ
òóðï ÿêÿúÿêäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÓÐÏßÍÝ èñ. áîò. 1. Õà÷÷è÷ÿêëèëÿð àèëÿ-
ñèíäÿí îëóá, òîõóìóíäàí òåõíèêè éàü àëûíàí
ìÿäÿíè áèòêè.
2. Ñàðû ÷è÷ÿêëÿðè îëàí àëàãîòó.
ÒÓÐØ ñèô. [ôàðñ.] Ñèðêÿ, ëèìîí, ëàâàøàíà
âÿ ñ. äàäûíäà îëàí. Òóðø ïîìèäîð. Òóðø àë÷à.
– Ùå÷ êÿñ àéðàíûíà òóðø äåìÿç. (Ìÿñÿë).
..Ýþðöðñöíöç êè, Êöð ñóéóíóí äàäû íÿ àúûäûð,
íÿ øîðäóð, íÿ òóðøäóð, ..íÿ èéëèäèð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
ÒÓÐØÀËÌÀ “Òóðøàëìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÐØÀËÌÀà ô. Òóðø îëìàã. Àë÷àäàí àü-
çûì òóðøàëäû.
ÒÓÐØÀËÒÌÀ “Òóðøàëòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÐØÀËÒÌÀÃ ô. 1. Òóðø åòìÿê.
ÒÓÐØÓ
2. “Öçöíö”, “öç-ýþçöíö” âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ
ìÿú. – íàðàçûëûã, ìÿìíóíñóçëóã ÿëàìÿòè îëà-
ðàã öç-ýþçöíö éûüìàã, áöçöøäöðìÿê, ãàøãà-
áàüûíû òþêìÿê. [Èáðàùèì áÿé:] Íÿ îëóá éåíÿ
ãàøãàáàüûíû òóðøàëäûáñàí? ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Óñòà éàðû éîë ýåòìÿìèøäè, áèð àéðû êèøè èëÿ
áàø-áàøà ýÿëèá òîããóøäóëàð âÿ èêèñè äÿ öç-
ëÿðèíè òóðøàëäûá ñóäàí ÷ûõäûëàð êè, áèð-áèðèíè
äþéñöíëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÓÐØÀØÈÐÈÍ ñèô. [ôàðñ.] 1. Äàäû ùÿì òóðø,
ùÿì äÿ øèðèí îëàí; ìåéõîø. Òóðøàøèðèí íàð.
// èñ. Áåëÿ äàäàí è÷êè, ìàéå. [Áèð ìóçäóð:]
Ñóéà .. àë÷à ëàâàøàíàñû ñàëûðëàð. Î ãÿäÿð ãàëûð
êè, ÿðèéèð. Ñîíðà äà ãÿíä ãàòûðëàð, îëóð òóðøà-
øèðèí.. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Àëàãîðàäàí áèøèðèëÿí òóðøìÿçÿ äîøàá
íþâö.
ÒÓÐØßÍÝ èñ. [ôàðñ.] Òóðø äàäàí, óçóíñîâ
éàðïàãëàðû îëàí éåéèëÿí ýþéÿðòè. Èêè äÿñòÿ
òóðøÿíý. Äîâüàéà òóðøÿíý òþêìÿê.
◊ Òóðøÿíý òóðøóñó êèì. – ðÿíýñèç êðèñòàë-
ëàð øÿêëèíäÿ öçâè áèðëÿøìÿ (êèìéà âÿ òîõó-
úóëóã ñÿíàéåñèíäÿ èøëÿäèëèð).
ÒÓÐØÝÈËß èñ. áîò. Áöòöí èë áîéó òþêöë-
ìÿéÿí ýöìöøö-éàøûë ðÿíýëè éàðïàãëàðû îëàí
çÿðèô êîë áèòêèñè.
ÒÓÐØËÀØÄÛÐÌÀ “Òóðøëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÐØËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Òóðø ùàëà ñàëìàã,
òóðø åòìÿê.
ÒÓÐØËÀØÌÀ “Òóðøëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÐØËÀØÌÀÃ ô. Òóðø îëìàã, òóðø ùàëà
ýÿëìÿê, òóðøóìàã.
ÒÓÐØËÓÃ èñ. 1. Òóðø øåéèí ùàëû; òóðø äàä,
òóðø äàäìà.
2. ìÿú. Íàðàçûëûã, èíúèêëèê. ..[Ãîíàã] åëÿ êè
áàëàúà áèð òóðøëóã ñåçäè, äàùà îíóí ö÷öí ùÿð
øåé ãóðòàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÓÐØÌßÇß ñèô. Àçàúûã òóðø äàäàí;
òóðøòÿùÿð. Òóðøìÿçÿ íàð. Òóðøìÿçÿ äîâüà. –
[Ùöììÿòÿëè] ùÿìèøÿ úèáèíè ìåéâÿ ãóðóñó
èëÿ, òóðøìÿçÿ êîíôåòëÿðëÿ äîëäóðàð, ðàñò ýÿë-
äèéè äîñò-àøíàñûíû áó øåéëÿðÿ ãîíàã åëÿìÿéè
ñåâÿðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒÓÐØÌßÇßËÈÊ èñ. Òóðøìÿçÿ øåéèí ùàëû;
òóðøìÿçÿ äàä, òóðøìÿçÿ äàäìà.
ÒÓÐØÑÓ èñ. Ìöàëèúÿ ñóëàðûíäàí áèðèíèí àäû
(Øóøàäà Òóðøñó äåéèëÿí áóëàüûí àäûíäàí).
ÒÓÐØÓ èñ. 1. È÷è äîüðàíìûø ñàðûìñàã, áèáÿð,
ýþéÿðòè âÿ ñ. èëÿ äîëäóðóëóá ñèðêÿéÿ ãîéóëàí
377
ÒÓÐØÓÁÀÄÛÌÚÀÍ
áàäûìúàí, áèáÿð, ýþé ïîìèäîð. // òîï. Äóçà
âÿ éà ñèðêÿéÿ ãîéóëàí õèéàð, áàäûìúàí, ïî-
ìèäîð, áèáÿð âÿ ñ. [Ñÿëèìÿ:] Êöïÿíèí äèáèíäÿ
áèð àç ýÿðÿê òóðøó îëñóí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Òóðø äàä âåðìÿê ö÷öí éåìÿéÿ ñàëûíàí,
ãàòûëàí àë÷à ãóðóñó, ëàâàøàíà, àëáóõàðà âÿ ñ.
ßòÿ òóðøó ãàòìàã. Áîçáàøà òóðøó ñàëìàã.
3. êèì. Àäÿòÿí òóðø äàäàí ùÿð ùàíñû áèð
êèìéÿâè áèðëÿøìÿ. Ñóëôàò òóðøóñó. Òóðøó îê-
ñèäè. Éàü òóðøóñó.
4. õöñ. Áèð øåéèí òÿðêèáèíäÿ òóðøóíóí äÿðÿ-
úÿñè. Ìÿäÿäÿ òóðøóíóí àðòìàñû. Òîðïàãäà
òóðøóíóí ìèãäàðûíû òÿéèí åòìÿê.
◊ Òóðø ñóëàð – òÿðêèáèíäÿ êàðáîí òóðøóñó
îëàí ìöàëèúÿ (ìÿäÿí) ñóëàðû.
ÒÓÐØÓÁÀÄÛÌÚÀÍ èñ. È÷è äîüðàíìûø ñà-
ðûìñàã, áèáÿð, ýþéÿðòè âÿ ñ. èëÿ äîëäóðóëóá ñèð-
êÿéÿ ãîéóëàí áàäûìúàí.
ÒÓÐØÓÃÎÂÓÐÌÀ èñ. Ãûçàðäûëìûø ÿò, ñî-
üàí, øàáàëûä âÿ àëáóõàðàäàí èáàðÿò ïëîâ õó-
ðóøó (ãàðàñû). Òóðøóãîâóðìà áèøèðìÿê.
ÒÓÐØÓÃÎÂÓÐÌÀËÛ ñèô. Õóðóøó (ãàðàñû)
òóðøóãîâóðìàäàí èáàðÿò îëàí (ïëîâ ùàããûíäà).
[Ñÿðèééÿ:] Ìÿíèì ïëîâóì Àäèëèí ÷îõ õîøóíà
ýÿëèðäè. Îíà ýþðÿ äÿ äöéö àðûòëàéûá, òóðøóãî-
âóðìàëû ïëîâ áèøèðÿðÿê äÿìÿ ãîéäóì. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÒÓÐØÓËÓ ñèô. Òóðøóñó îëàí, òóðøó èëÿ áèøè-
ðèëÿí, òóðøó èëÿ éåéèëÿí. [Ìÿøÿäè Ñÿìÿä:] Ùÿëÿ
áóíóí òóðøóëó äîëìàñû âàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÒÓÐØÓËÓÃ èñ. Òóðøó (1-úè ìÿíàäà) ùàçûð-
ëàìàã ö÷öí. Òóðøóëóã áàäûìúàí.
ÒÓÐØÓÌÀ “Òóðøóìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÐØÓÌÀà ô. 1. Èñòèäÿí, ÷îõ ãàëìàãäàí
âÿ ñ. ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí ãûúãûðûá õàðàá îëìàã,
øèøèá ãîõóìàã. Ãàòûã òóðøóéóá. // Ãûúãûðìà
ùàëûíäà îëìàã; àúûìàã, ãûúãûðìàã. ..Øÿðàá
àüçûà÷ûã ãàëàíäà òóðøóéóá ñèðêÿ îëóð âÿ ñèð-
êÿ à÷ûã ãàëàíäà äþíöá ñó îëóð. Ù.Çÿðäàáè.
2. “Öçö”, “öç-ýþçö” âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ ìÿú. –
íàðàçûëûã, ìÿìíóíñóçëóã ÿëàìÿòè îëàðàã öç-
ýþçö éûüûëìàã, áöçöøìÿê, ãàø-ãàáàüû òþêöë-
ìÿê. Éàðìÿììÿäèí öç-ýþçö éûüûøäû, òóðøóäó.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÓÐØÓÌÓØ ô.ñèô. 1. Èñòèäÿí, ÷îõ ãàëìàãäàí
âÿ éà áàøãà ñÿáÿáäÿí ãûúãûðìûø, ãûúãûðûá
õàðàá îëìóø, øèøèá ãîõóìóø. Òóðøóìóø ñöä.
– Èðÿëèäÿêè ãàëûí ìåøÿäÿí òóðøóìóø õÿçÿë ãî-
õóñó ýÿëèðäè. Ì.Ùöñåéí.
378
ÒÓØ
2. ìÿú. Íàðàçû, ïÿðò; íàðàçûëûã èôàäÿ åäÿí.
Íàðàçûëûüû òóðøóìóø öçöíäÿí áèëèíèð. – Íóð-
úàùàí õàëà ùÿéÿòÿ ýèðÿð, íÿçÿðè êèøèíèí òóð-
øóìóø ñèôÿòèíÿ ñàòàøäûãäà ãû÷ëàðû ãóðóéàðäû.
Ù.Ñàðàáñêè.
ÒÓÐØÓÒÌÀ “Òóðøóòìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÐØÓÒÌÀÃ ô. 1. Òóðøóìàñûíà ñÿáÿá îë-
ìàã; ãûúãûðòìàã. Ãàòûüû òóðøóòìàã. Ñöäö òóð-
øóòìàã.
2. “Öçöíö “, “öç-ýþçöíö” âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ
ìÿú. – íàðàçûëûã, ìÿìíóíñóçëóã ÿëàìÿòè îëà-
ðàã öç-ýþçöíö éûüìàã, áöçöøäöðìÿê, ãàø-
ãàáàüûíû òþêìÿê. Áó ÿñíàäà øåéõ úÿíàáëàðû
áèðäÿí öçöíö íàõîø êèìè òóðøóäóá ÿëèíè ãîéóð
áåëèíÿ âÿ “áîé-áîé” äåéèá öçöãîéëó äöøöð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßìðàù öçöíö íàðàçû-
ëûãëà òóðøóòäó. Ã.Èëêèí.
ÒÓÐØÓÉÀÄÀÂÀÌËÛ ñèô. õöñ. Òóðøó òÿñèð
åòìÿéÿí. Òóðøóéàäàâàìëû ìàòåðèàëëàð. Òóð-
øóéàäàâàìëû ãàáëàð.
ÒÓÐØÓÉÀÄÀÂÀÌËÛËÛÃ èñ. Òóðøóéàäà-
âàìëû øåéèí ùàëû. Ìàòåðèàëëàðûí òóðøóéàäà-
âàìëûëûüû.
ÒÓÐÓÍÚ á à õ íàðûíú. [ßìðàù:] Àëìàñû,
ùåéâàñû, íàðû, òóðóíúó; Ïàéûç éàõøû îëóð ãîðà
áàüëàðû. “ßìðàù”.
ÒÓÐÓÍÚÓ á à õ íàðûíúû.
ÒÓØ1 1. èñ. Ãàáàã, ãàðøû, þí, ãÿíøÿð. Àðâàä
÷àé âåðäèêäÿí ñîíðà [ÿðèíèí] òóøóíäà ñòóëäà
îòóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
Òóø ýÿëìÿê (îëìàã)
– 1) ðàñò ýÿëìÿê, òÿñàäöô åòìÿê, ãàáàüûíà ÷ûõ-
ìàã, ðàñòëàøìàã. [Íÿáè:] Ìàëòÿïÿäÿ äöøìÿí
áèçÿ òóø îëäó. “Ãà÷àã Íÿáè”. ßäàëÿò úàíà-
âàðà òóø ýÿëìèø ãóçó êèìè, íà÷àð íÿçÿðëÿðëÿ
àøàüûäàí-éóõàðû çàáèòÿ áàõûðäû. Ìèð Úÿëàë;
2) ìÿú. ìöáòÿëà îëìàã, äö÷àð îëìàã, óüðà-
ìàã. [Êàçûì Âàãèôÿ:] Àììà îëìàñûí êè,
õàíûí ãÿçÿáèíÿ òóø ýÿëèì. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Äàèì ñåâèíú àõòàðàí äàèì ãÿìÿ òóø îëóð.
Á.Âàùàáçàäÿ.
2. çÿðô Áèðáàøà, äöç, áèëàâàñèòÿ. [Êàòèá:]
Áó éàðüàíûí áàøûíäàí òóø Èñòèñóéà ýþçÿë áèð
ôóíèêóëéîð ÷ÿêìÿê îëàðäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÓØ2 [àëì. Òóñúù] Áèð òÿíòÿíÿ ìöíàñèáÿ-
òèëÿ (áèðèñèíèí øÿðÿôèíÿ äöçÿëìèø ìÿúëèñäÿ,
áèðèíè òÿáðèê çàìàíû, ìöêàôàò âåðèëÿíäÿ âÿ ñ.)
÷àëûíàí ãûñà ìóñèãè ïéåñè. Ñàëîíäà òóø ÷àëûíäû.
ÒÓØ3 [àëì. Òóñúùå] Õöñóñè ñóðÿòäÿ ùàçûð-
ëàíìûø ãàðà âÿ éà áàøãà ðÿíýëè ñóëó áîéà
(÷åðòéîæ, ðÿñì ÷ÿêìÿê âÿ éàçìàã ö÷öí).
ÒÓØÀÒÀÍ
ÒÓØÀÒÀÍ, ÒÓØÂÓÐÀÍ èñ. âÿ ñèô. Íèøàíû
òóø âóðàí, íèøàíû äöç âóðàí, ìàùèð àòûúû (íè-
øàí÷û), ñÿððàñò àòûúû.
ÒÓØÃÓË èñ. 1. Íèøàíàëìà, íèøàíëàìà, ãàðî-
âóëëàìà.
2. ñèô. á à õ òóøàòàí, òóøâóðàí. [Ãîúà:] Áåëÿ
òóøãóë àòûúû ìÿí ýþðìÿìèøÿì, ãàðîâóëëàìàüû
äà ÷îõ óçàã ÷ÿêìÿäè, àììà éåíÿ äöç âóðäó.
À.Äèâàíáÿéîüëó.
ÒÓØÃÓËËÀÌÀ “Òóøãóëëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓØÃÓËËÀÌÀÃ á à õ òóøëàìàã. Àëû òóò-
äóüó èøèí íÿòèúÿñèíè ôèêèðëÿøìÿäÿí áó äÿôÿ ùÿ-
ìÿí éàñàâóëó òóøãóëëàäû. Ì.Ùöñåéí.
ÒÓØÃÓËËÀÍÌÀ “Òóøãóëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓØÃÓËËÀÍÌÀÃ á à õ òóøëàíìàã.
[Îüóëóí] åíëè êöðÿêëÿðèíÿ òóøãóëëàíàí (ô.ñèô.)
òàïàí÷àíû êàø àíàñûíûí öðÿéèíÿ ñûõàéäûëàð.
Ìèð Úÿëàë.
ÒÓØËÀÌÀ “Òóøëàìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓØËÀÌÀÃ ô. 1. Íèøàí àëìàã, íèøàíëà-
ìàã, òóø ãàðîâóëëàìàã, ùÿäÿôÿ éþíÿëòìÿê.
Éàøàð ùàìàí ñààò òöôÿíýè [ãóðäà] òóøëàéûá
÷àõäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Éþíÿëòìÿê, ñÿìòëÿíäèðìÿê. Êàìàë ýþç-
ëÿíèëìÿç áèð ñöðÿòëÿ ùàâàäà èëìÿê âóðóá, ..òÿé-
éàðÿñèíè ôàøèñò òÿééàðÿñèíÿ òóøëàäû. Ì.Ðçàãó-
ëóçàäÿ.
3. Áèð øåéè íèøàíëàéûá îíà òÿðÿô ýåòìÿê;
éþíÿëìÿê. Éàâàøúà þçöìöçö ñîë òÿðÿôÿ âåðäèê
âÿ äÿðéàíû òóøëàéûá ýÿëäèê, ÷ûõäûã áóëâàðà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìàéà áèðáàøà ãàðà-
ýþçëö ãûçû òóøëàéûá ýåòäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ßëè-
íè (áàðìàüûíû) òóøëàìàã – ÿëè (áàðìàüû) èëÿ
áèð øåéè âÿ éà áèð òÿðÿôè ýþñòÿðìÿê, ÿëèíè (áàð-
ìàüûíû) óçàòìàã.
ÒÓØËÀÍÌÀ “Òóøëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓØËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Íèøàí àëûíìàã, íèøàí-
ëàíìàã, òóøãóëëàíìàã, éþíÿëäèëìÿê. [Ñÿôÿð:]
Ñòîëóí öñòöíäÿ ïàðëàéûð íàãàí; Äöç ìÿíÿ
òóøëàíûð áó àðà ëöëÿ. Í.Õÿçðè.
ÒÓÒ èñ. Àü, ãàðà íþâëÿðè îëàí õûðäà, øèðÿëè
ìåéâÿ âÿ îíóí àüàúû (àü òóò øèðèí, ãàðà òóò
èñÿ òóðøìÿçÿ îëóð). Òóò ÷ûðïìàã. Òóò ãóðóñó.
Òóò äîøàáû. – [Àëëàùâåðäèéåâ:] Òóò áÿùìÿçè
áèøèðòäèðÿðèê. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÒÓÒÀÚÀÃ èñ. 1. Áèð øåéèí òóòóëàúàã éåðè;
äÿñòÿ, ãóëï, òóòãàú. Ïÿðè íÿíÿíèí ãûë÷àëàðû òèò-
ðÿäè, î, ãàïûíû òóòàúàüûíäàí ÷ÿêäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÓÒÀÐËÛ
Ñèðàò ÿëè ãàïûíûí òóòàúàüûíäà îëäóüó ùàëäà ..
áàõäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ßë òóòìàã ö÷öí êþðïöíöí âÿ ñ.-íèí éàí-
ëàðûíà âóðóëàí òàõòà âÿ ñ. ìÿùÿúúÿð. Áàëêî-
íóí òóòàúàüû. Ïèëëÿêÿíèí òóòàúàüû. – Áóðóüà
éàëíûç áèð òÿðÿôäÿí òóòàúàüû îëàí åíñèç áèð
êþðïö óçàíìûøäû. É.ßçèìçàäÿ.
3. Èñòè øåéëÿðè ýþòöðìÿê ö÷öí êè÷èê äþøÿê-
÷ÿ; òóòãàú. Ýþçÿë òóòàúàãëà ÷àéíèêè ýþòöðöá,
ñòÿêàíëàðà ñöçÿíäÿ Ùÿáèá îòàüûí ãàïûñûíû
äþéäö. ß.Âÿëèéåâ. // Èñòè òàâà âÿ ñ. ýþòöðìÿê
ö÷öí àëÿò; òóòãàú. Òóòàúàãëà òàâàíû ýþòöðìÿê.
4. ìÿú. Áÿùàíÿ, áÿëýÿ, äÿëèë. ..[Êèøè] áÿùà-
íÿíè ÿëäÿ òóòàúàã åäèá, þâðÿòè áåø-îí ýöí ñà-
ëûð êþòÿéèí àëòûíà, àõûðäà äà þâðÿò úàíà äîéàí-
äàí ñîíðà ÷ûõûá ãà÷ûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÒÓÒÀÃ(ÊÈ) á à õ òóòàëûì êè. [Ìÿììÿä-
ùÿñÿí ÿìè Ìÿøÿäè Îðóúà:] Èíäè ìÿí ýåäèá,
òóòàã, çèéàðÿò åäèá ýÿëìèøÿì åâèìÿ, ñÿí íÿ
äåéèðñÿí, ýÿëìÿçñÿí ìÿíèì ýþðöøöìÿ?..
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Úàð÷ûéåâ:] Ìÿí, òóòàã
êè, àâàíòöðèñòëÿðè ìöäàôèÿ åäèðÿì, áÿñ ñÿí êèìè
ìöäàôèÿ åäèðñÿí? È.Ùöñåéíîâ.
ÒÓÒÀÃËÀØÌÀ “Òóòàãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÒÀÃËÀØÌÀÃ á à õ òóòàøìàã. Õûðìàí-
÷ûëàðûí ýÿëäèéèíè ýþðÿí Àëî öðÿêëÿíÿðÿê þçö-
íö ãàðàòèêàí êîëëàðûíûí áàøûíäàí òóëëàäû. Áèð
àç êå÷ìÿäÿí î, úþíýÿ èëÿ òóòàãëàøäû. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÒÓÒÀËÛÌ(ÊÈ) àðà ñ. Äåéÿê êè, ôÿðç åäÿê
êè, áåëÿ ùåñàá åäÿê êè. Òóòàëûì, ÷îõ àüûëëû
òàúèðñÿí; Èø àïàðìàãäà õåéëè ìàùèðñÿí.
À.Ñÿùùÿò. [ßáäöððÿùìàí áÿé:] Äåéèì êè, ýÿë
ìÿíèì ãûçûìû àë, òóòàëûì êè, äåäèì, àõûð àëàð-
ìû? Í.Âÿçèðîâ.
ÒÓÒÀÌ èñ. Áèð äÿôÿäÿ âÿ áèðäÿí òóòóëàúàã
ìèãäàð. Áèð òóòàì îò. – [Ìîëëà Íÿñðÿääèí:]
Ïàäøàù ìÿíèì áèð òóòàì ñàããàëûìû áèð àðøûí
ýþðÿíäÿ îíóí êÿíäõóäàñû äà ÿëëè ïóä òàõû-
ëûìû áåø éöç ïóä ýþðÿð äÿ. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÒÓÒÀÐ èñ. Ýöú, ãöââÿò, òàãÿò, òÿïÿð. [ßçè-
ìèí] íÿ àéàãäà äóðìàüà ùàëû, íÿ äàíûøìàüà
òóòàðû âàðäû. À.Øàèã. Âåðäèí þç þìðöíö øåèðÿ,
ñÿíÿòÿ; Ãàéíàð ýþçëÿðèíäÿ ãàëûíúà òóòàð.
Î.Ñàðûâÿëëè.
ÒÓÒÀÐËÛ ñèô. 1. ßñàñëû, éåðëè-éåðèíäÿ, ñö-
áóòëó, èíêàðåäèëìÿç, ùÿäÿôÿ äöøÿí, äöçýöí,
äÿãèã. Òóòàðëû ñöáóò. Òóòàðëû úàâàá. – Ëàêèí
áèð àäàìû éûõìàã ö÷öí òóòàðëû áèð áÿùàíÿ äÿ
379
ÒÓÒÀÐËÛËÛÃ
ëàçûìäûð. Ìèð Úÿëàë. Âÿêèëèí òóòàðëû äÿëèëëÿðèíè;
Åøèäèá, àç ãàëûð, ãàëõûá ÿë âóðà. Á.Âàùàáçàäÿ.
2. Áÿðê, ìþùêÿì. Òóòàðëû çÿðáÿ. – Óøàã
[ßêáÿðèí] áàëäûðûíà òóòàðëû áèð ÷óáóã ÷ÿêèá
ýöëÿ-ýöëÿ ãà÷äû. Ìèð Úÿëàë.
ÒÓÒÀÐËÛËÛÃ èñ. Òóòàðëû øåéèí õàññÿñè,
òóòàðëû îëìà; ñöáóòëóëóã, ÿñàñëûëûã. Ñöáóòëàðûí
òóòàðëûëûüû.
ÒÓÒÀÐÑÛÇ ñèô. Òóòàðû îëìàéàí, ñöáóòñóç,
äÿëèëñèç, ÿñàññûç. Òóòàðñûç ñþçëÿðÿ èíàíàí îë-
ìàç; Ýÿðÿê óéüóí ýÿëÿ ñþçöíëÿ èøèí. È.Ñîëòàí.
ÒÓÒÀÐÑÛÇËÛÃ èñ. Ñöáóòñóçëóã, ÿñàññûçëûã,
äÿëèëñèçëèê.
ÒÓÒÀØ ñèô. Ãàëûí, ñûõ, éàõûí, áèòèøèê. Åëîü-
ëó êÿíäèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Äàüÿòÿéè äÿ Øàùëû
êèìè ãàëûí âÿ òóòàø ìåøÿëèéèí ÿùàòÿñèíäÿ èäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Øÿêÿð èñëàíìûø òóòàø êèðïèêëÿðèíè
ãàëäûðûá Ëåéëàíûí .. öçöíÿ áàõäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÓÒÀØÌÀ “Òóòàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÒÀØÌÀÃ ô. Âóðóøìàã, äþéöøìÿê, éà-
õàëàøìàã, äàëàøìàã, ãîâüà åòìÿê, ùþúÿòëÿø-
ìÿê. Âÿçèééÿòäÿí àéäûí èäè êè, Îðóúîâ àëìàí
êÿøôèééàò÷ûñû èëÿ òóòàøìûøäûð. Ìèð Úÿëàë. [Ñÿôÿð:]
Áóíà øöáùÿí âàðñà, ýÿë áèð òóòàøàã; Àüçûí ñöä
ãîõóéóð, óøàãñàí, óøàã. Ñ.Ðöñòÿì. // Ìöáà-
ðèçÿ àïàðìàã, äþéöøìÿê, ìöáàðèçÿ åòìÿê.
Äîüðóäóð, Âàùèä àäè áèð òÿëÿáÿ èäè, Ýÿëäèéåâ
èëÿ òóòàøìàüà òàáû ýÿëìÿçäè, ëàêèí áèð àäàìû
éûõìàã ö÷öí òóòàðëû áèð áÿùàíÿ äÿ ëàçûìäûð.
Ìèð Úÿëàë.
ÒÓÒ×ÓËÓÃ èñ. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí, éàð-
ïàãëàðû áàðàìà ãóðäó ö÷öí éåì îëàí òóò àüàú-
ëàðû ÿêèá-áåúÿðìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè.
Òóò÷óëóüó èíêèøàô åòäèðìÿê.
ÒÓÒÄÓÐÌÀ “Òóòäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÒÄÓÐÌÀÃ èúá. Éàõàëàòìàã, ùÿáñ åò-
äèðìÿê, ùÿáñÿ ñàëäûðìàã, òóòóëìàñûíà ñÿáÿá
îëìàã. [Øþëÿ õàíûì:] Õàí [Òåéìóð àüàíû]
àõòàðäûð êè, òóòäóðñóí, þëäöðñöí. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
ÒÓÒÙÀÒÓÒ èñ. Êöòëÿâè ìèãéàñäà àïàðûëàí
ùÿáñ.
ÒÓÒÃÀÚ á à õ òóòàúàã. Êþðïöíöí òóòãà-
úûíäàí òóòìàã. ×àéíèêè òóòãàúëà ýþòöðìÿê.
– Î ýÿíú ãàäûí, ÿðè îëàí îòàüûí ãàïûñûíäà áèð
ÿëè òóòãàúäà ..äóðìóøäó. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÓÒÃÓÍ ñèô. 1. Áàòãûí, áàòìûø, áàòûã (ñÿñ
ùàããûíäà). Ìÿðñèéÿõàí .. áèð íå÷ÿ íÿðÿ ÷ÿêèá,
òóòãóí ñÿñè èëÿ ÷ûüûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òóòãóí
380
ÒÓÒÃÓÍËÓÃ
êàë ñÿñèëÿ òåëåôîí éåíÿ; – Äóð ýÿë, ñþçöì âàð-
äûð! – äåéèð Ùöñåéíÿ. Ì.Ðàùèì.
2. ìÿú. Ãÿìëè, êÿäÿðëè, ìÿéóñ, ïÿðèøàí,
ãÿìýèí, ãàøãàáàãëû. Òóòãóí öç. Òóòãóí ýþðö-
íöø. – Òóòãóí, ìÿùçóí ñèìà èëÿ ñàêèò, øèðèí éàò-
ìûøäûð; Äþøöíäÿêè àç éàðàäàí ãàí ôÿââàðÿ
àòìûøäûð. À.Ñÿùùÿò. Úÿëàë äÿéèøìèøäèð, Úÿëàë
òóòãóíäóð; Õÿéàëû äàüûíûã, ôèêðè ó÷ãóíäóð.
Ñ.Âóðüóí.
3. À÷ûã îëìàéàí, áóëóäëó. Òóòãóí ùàâà. Ýþ-
éöí öçö òóòãóíäóð. // ìÿú. Êÿäÿðëÿíäèðèúè,
úàíñûõûúû, äàðûõäûðûúû. ..Ýåòäèêúÿ ùàâà ñÿðòëÿ-
øèð, òóòãóí ïàéûç ðóçýàðû ñÿðò áèð ãûøà ÷åâðèë-
ìÿéÿ áàøëàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùàâà òóòãóí
îëàí êèìè ßçèç äÿ áèêåô èäè. ß.Âÿëèéåâ.
4. ìÿú. Öñòöþðòöëö, àéäûí îëìàéàí, äóìàíëû,
àíëàøûëìàç. Òóòãóí èø. – [Áÿùëóë:] Äöøöíìÿëè,
áèð ÷îõ òóòãóí ìÿòëÿáëÿðè àéäûíëàøäûðìàëû îë-
äóì. Á.Áàéðàìîâ.
5. Çÿèô, þëýöí, äîíóã. Éàüûøûí àðàñûíäà êö-
÷ÿëÿðäÿ éàíàí åëåêòðèê èøûãëàðû òóòãóí áèð çèéà
íÿøð åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí. ×ûðàüûí òóòãóí èøûüûíäà
[Ãàðàýöíÿíèí] èðè, ÿòëè öçöíäÿêè ÷îïóðëàð äàùà
äÿðèí ýþðöíöðäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
6. ìÿú. Ýÿðýèí, ãûçüûí. Èøèí ÿí òóòãóí âàõòû,
éîðüóí âÿ ÿçýèí áèð ùàëäà ùèñëè-ïàñëû ïàëòàðûí
è÷èíäÿ Íàäèð éàòìàã ö÷öí åâÿ ýÿëäè. Á.Òàëûáëû.
7. À÷ûã îëìàéàí, òöíä (ðÿíý ùàããûíäà).
[Áîç Óêðàéíà ãàðàìàëû] ÿñàñÿí áîç, ýöìöøö,
éàõóä òóòãóí ïîëàä ðÿíýèíäÿäèð, áåëèíäÿ óçó-
íó àüûìòûë çîëàã âàðäûð. “Ãàðàìàë”.
ÒÓÒÃÓÍËÀØÌÀ “Òóòãóíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÒÃÓÍËÀØÌÀÃ ô. 1. Òóòóëìàã, òóòãóí
îëìàã, ãàðàëìàã. Ýþéöí öçö ýåòäèêúÿ òóòãóí-
ëàøûð, ùàâà òóòãóíëàøìûøäû, íàðûí ãàð éàüûðäû.
2. Ðÿíýè ãàðàëìàã, òöíäëÿøìÿê. Éàüëû áîéà
èëÿ èøëÿíìèø áÿäèè âÿ êþùíÿ ÿñÿðëÿð òóòãóíëàø-
äûãäà öçÿðëÿðèíÿ ëàê ÷ÿêèðëÿð. À.Ãàçûéåâ.
3. ìÿú. Òóòóëìàã, ïîçóëìàã, ïÿðò îëìàã.
Çåéíÿáèí ..àü öçö òóòãóíëàøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
Ìóðàä ãàøëàðûíû ÷àòäû, öçö áèðäÿí-áèðÿ òóò-
ãóíëàøäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÓÒÃÓÍËÓÃ èñ. 1. Áóëóäëóëóã, äóìàíëûëûã;
òóòãóí ùàâàíûí, ýþéöí âÿçèééÿòè. Ýþéöí öçö-
íö ãàð ùàâàñûíà ìÿõñóñ áèð òóòãóíëóã áöðö-
ìöø, øèääÿòëè êöëÿêëÿ ãàð éàüûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
Ùÿð òÿðÿô éàø, äóìàí êèìè áîç áèð òóòãóíëóã
è÷èíäÿ èäè. Ìèð Úÿëàë.
ÒÓÒÌÀ
2. Áàòãûíëûã, áàòûãëûã, áîüóãëóã (ñÿñ ùàã-
ãûíäà). Âàëåíòèíàíûí ñÿñèíäÿ òóòãóíëóã, éàõóä
äà ãîíäàðìà áèð ýöìðàùëûã äóéóëñà èäè, áÿëêÿ
äÿ ñþçëÿðè áó ö÷-äþðä íÿôÿðäÿ ÿêñ-òÿñèð îéà-
äàð(äû). ß.ßáöëùÿñÿí.
3. ìÿú. Ãÿìëèëèê, êÿäÿðëèëèê, ìÿéóñëóã, ïÿ-
ðèøàíëûã, ãÿìýèíëèê, ïÿðòëèê. Ýöëéàíàüûí èíäèúÿ
ýöëöìñÿäèéèíÿ áàõìàéàðàã, ñèôÿòèíäÿêè òóò-
ãóíëóã, ôèêèð-äöøöíúÿíèí ÿêñè ùÿëÿ äÿ ãàëûðäû.
ß.Âÿëèéåâ. ßëèêðàì äàõèëè íàðàçûëûüûíû âÿ òóò-
ãóíëóüóíó áîüóá þðòöëö ñàõëàäû. Á.Áàéðàìîâ.
4. ìÿú. Áèð øåéäÿ àéäûíëûüûí îëìàìàñû;
äóìàíëûëûã, ãåéðè-ìöÿééÿíëèê. ×àð êîíñóëó
áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòèí òóòãóíëóüóíó ùèññ
åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
5. Òóòãóí øåéèí ùàëû; ñîëüóíëóã. Èøûüûí òóò-
ãóíëóüó. Ðÿíýèí òóòãóíëóüó.
ÒÓÒÌÀ 1. “Òóòìàã”äàí ô.èñ. [Àéðûì ãûçû]
úöúÿëÿðè òóòìàìàñû ö÷öí ÿëèíÿ áþéöê áèð
àüàú àëûá, “êèø, êèø” åäÿðÿê ãûçûëãóøó ãîâëà-
ìàüà áàøëàäû. À.Øàèã.
2. èñ. Ùÿð ùàíñû áèð õÿñòÿëèéèí áèðäÿí þçöíö
áöðóçÿ âåðìÿñè, ýöúëÿíìÿñè, êÿñêèíëÿøìÿñè,
íþâáÿ (õÿñòÿëèêäÿ). // Éîëóõóúó, êå÷èúè õÿñ-
òÿëèê.
◊ Òóòìàñû òóòìàã ìÿú. – áèðäÿí ùèðñëÿí-
ìÿê, úîøìàã, òÿðñëèéÿ áàøëàìàã. [Ãàñûìÿëè:]
Òóòìàñû òóòàíäà äà, Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, þùäÿ-
ñèíäÿí ýÿëìÿê îëìóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Çàëõà:] Áóäóð ùà, éåíÿ òóòìàñû òóòäó, ÷ûõäû
ýþéëÿðÿ. Ñ.Ðÿùìàí.
ÒÓÒÌÀÃ ô. 1. ßëè âÿ éà ÿëëÿðè èëÿ áèð øåé-
äÿí éàïûøìàã. Ìÿùÿúúÿðäÿí òóòìàã. Äèâàð-
äàí òóòìàã. – Ùàúû Ðÿñóë, Áÿíäàëûíûí çÿðáÿ-
ñèíäÿí éûõûëìàìàã ö÷öí ãàïûäàí áÿðê òóòäó.
Ìèð Úÿëàë. Ïî÷òàëéîí, Õîøãÿäÿì íÿíÿíèí ãî-
ëóíäàí òóòóá îíó ìàøûíà òÿðÿô ÷ÿêäè. Ñ.Ãÿäèð-
çàäÿ. // Ùÿð ùàíñû áèð âÿçèééÿòäÿ ÿëèíäÿ ñàõ-
ëàìàã. Ýàù ÷ÿêèú âóðäó ÿëèì, ýàù äà ãÿëÿì
òóòäó ÿëèì. Ñ.Ðöñòÿì. [Îüëàí] èíäè òöôÿíýè
ðàùàò òóòà áèëèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. Ùÿäÿôÿ äÿéìÿê, òîõóíìàã. Øèëëÿ îíó
òóòäó. – Èêðàì áàøûíû úÿëä éàíà ÿéäèéèíÿ ýþðÿ
áèðèíúè éóìðóã îíóí ÷èéíèíè òóòäó. ß.ßáöë-
ùÿñÿí. Ôàòû éåðäÿí äàø ýþòöðöá èòÿ àòäû, ëàêèí
äàø àëà êþïÿéè òóòìàäû. ß.Àáàñîâ.
3. Äèðè-äèðè ÿëÿ êå÷èðìÿê, îâëàìàã. Úåéðàí
òóòìàã. Áàëûã òóòìàã. – Îí ñÿêêèç éàøûíäà Áÿ-
øèð ÷ûõûð ÷èíàð àüàúûíà äîëàøà òóòñóí, ãóøó úè-
ÒÓÒÌÀÃ
áèíÿ ãîéàíäàí ñîíðà àüàúäàí éûõûëûð, ãûë÷àñû
ñûíûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìÿí ýåäèá ýþéÿð-
÷èíè òóòäóì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Ùÿáñ åòìÿê,
ÿëÿ êå÷èðìÿê, éàõàëàìàã. Îüðóíó òóòäóëàð.
– Ïðèñòàâ ßëèàüà áÿé Úàâàíøèðîâ Íÿáèíè òóòóá
ãàçàìàòà ýþíäÿðèð. “Ãà÷àã Íÿáè”.
4. Áèð øåéèí òóòóìóíó, ùÿúìèíè, éåðëÿøäèð-
ìÿ ãàáèëèééÿòèíè áèëäèðèð. ×àìàäàí ïàëòàðëàðû
òóòäó. Ñÿáÿò 5 êèëîãðàì ìåéâÿ òóòóð. Ñòÿêàí
20 ãðàì òóòóð. – Ìåéäàí èçäèùàìû òóòìóðäó.
ß.Àáàñîâ.
5. Èøüàë åòìÿê, çîðëà áèð éåðè àëìàã, ÿëÿ
êå÷èðìÿê, áèð éåðÿ äàõèë îëìàã. Ýöí ÿéèëÿí
çàìàí [äþéöø÷öëÿð] éåíè áèð êÿíäè òóòäóëàð.
ß.Âÿëèéåâ.
6. Ñèðàéÿò åòìÿê, éîëóõìàã, õÿñòÿëÿíìÿê.
Ãðèï òóòìàã. – Ìÿëóìäóð êè, ÷è÷ÿê íàõîøëó-
üóíó î óøàãëàð òóòóð êè, îíëàðà ÷è÷ÿê äþéöë-
ìÿéèáäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
7. Ýþéÿðìÿê, áèòìÿê. Òèíýëÿðèí áèð ùèññÿñè
òóòìàäû. Øèòèëëÿðèí ùàìûñû òóòäó. – [Êÿðÿì:]
Ãÿðÿíôèëëÿð òóòìàç èìèø; Ýöë òèêàíñûç áèòìÿç
èìèø. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. // Áàøãà áèòêè èëÿ áèòèø-
ìÿê, úàëàíìàã. Ãÿëÿì òóòäó. Úàëàãëàðûí áèð
ùèññÿñè òóòìàäû.
8. Ãàïìàã, äèøëÿìÿê. [Éàçýöë:] Äåéÿñÿí,
éàìàíäÿéìèø Áîáèê çÿíúèðèíè ãûðûá, ýåäèá
èñòèðàùÿò åâèíèí ãûçëàðûíû òóòóá. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. [Ôàòû:] Ìÿíè î àçàð äÿéìèø èò òóòäó,
áàëà! ß.Àáàñîâ.
9. Ãàïàìàã, þðòìÿê, ÿëè âÿ éà áàøãà áèð
øåéëÿ ýþðöíìÿç åòìÿê. Àüçûíû òóòìàã. – ßí-
òèãÿ “Îüðó ýÿëèá! Åâèìèçÿ îüðó ýÿëèá!” – äåéÿ
èêèÿëëè ýþçëÿðèíè òóòóá, ùþíêöð-ùþíêöð àüëà-
éûðäû. Ìèð Úÿëàë. Öìèä ÿëèíè àüçûíà òóòóá, õÿë-
âÿòúÿ ÿñíÿéèð, ýþçëÿðèíè îâóøäóðóðäó. Á.Áàé-
ðàìîâ.
10. Éàõøû ýþñòÿðìÿê, óéüóí ýÿëìÿê, éàðàø-
ìàã. Áó ïàëòàð îíó éàõøû òóòóð. – [Éóíèñ õàëà-
ñûíà:] Éàãóò ñÿíÿ äåìèðäè êè, áó øàïêà ìÿíè
òóòìóð? ß.Ìÿììÿäõàíëû.
11. Áèð èø ýþðìÿê èñòÿéÿíÿ ìàíå îëìàã, ÿë-
ãîë à÷ìàüà ãîéìàìàã. [Ìÿðúàí áÿé:] Àé
úàìààò, ìÿíè òóòìàéûí, áó êèøèíè þëäöðÿúÿéÿì.
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
12. Ìöÿééÿí øÿðòëÿðëÿ áèð èøÿ ãÿáóë åòìÿê,
ýþòöðìÿê. [Ùàúû Ìåùäè:] Áèðèíè ãîâóá, àéðû-
ñûíû òóòóðñàí, î, ÿççÿëêèíäÿí ïèñ ÷ûõûð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. [Àüúà] äöíéàýþðìöø õàíûìëàðûí
381
ÒÓÒÌÀËÛ
ìÿñëÿùÿòèëÿ áèð äàéÿ òóòóá, óøàüû îíà òàïøûðäû.
Ìèð Úÿëàë.
13. ìÿú. Êèðÿëÿìÿê, êèðàéÿ åòìÿê, èúàðÿ
åòìÿê, ïóë âåðÿðÿê ìöâÿããÿòè èñòèôàäÿ åòìÿê.
Òàêñè òóòìàã. Ìåùìàíõàíàäà íþìðÿ òóòìàã.
– [Ãûç äåäè:] Áèð ìöíàñèá ìÿíçèë òóò, éûüûøàã
îðà. (Íàüûë).
14. ìÿú. Óéüóí ýÿëìÿê, áèð ýÿëìÿê, äöç
ýÿëìÿê. Àòëû èëÿ ïèéàäàíûí éîëäàøëûüû òóòìàç.
(Àòà. ñþçö). Äåéèðñÿí, ìÿíèìêè òóòàð ñÿíèíëÿ;
Ýÿë áèðýÿ ÿáÿäè áèð ùÿéàò ãóðàã. Ñ.Ðöñòÿì.
15. ìÿú. Òîõóíìàã, áÿðê òÿñèð åòìÿê. Ñþç
îíó áÿðê òóòäó. – Ùöììÿòéàðëà Ìÿäÿäèí ñþù-
áÿòè Õàíïÿðèíè áÿðê òóòìóøäó. ß.Âÿëèéåâ.
16. Òóòìàìàã øÿêëèíäÿ – íÿòèúÿ âåðìÿ-
ìÿê, ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàìàã, áàø òóò-
ìàìàã. [Âàãèô:] Èáðàùèì õàí ãàðäàøû Ìåùðàëû
áÿéèí äóë àðâàäûíà åâëÿíìÿê èñòÿäè, òóòìàäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
17. ...òóòìóø øÿêëèíäÿ – ...áàøëàìûø, ...áàø-
ëàéàðàã ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð. Êðàñíîâîäñêäàí
òóòìóø òà Äàøêÿíäÿ êèìè ùÿð éåðäÿ áó ãÿñÿáÿ-
íèí úàâàí òàúèðëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.
ß.ßáöëùÿñÿí.
18. Áèð ñûðà èñèìëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿê, ìö-
ðÿêêÿá ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð;
ìÿñ.: éöêöíö òóòìàã, àúûüû òóòìàã, éåð òóò-
ìàã âÿ ñ.
◊ Òóòäó ãàòûã, òóòìàäû àéðàí – íÿòèúÿ-
ñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã åäèëÿí òÿøÿááöñ ùàã-
ãûíäà. Òóòäóüóíó áóðàõìàìàã – þç äåäè-
éèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿìÿê, èíàä åòìÿê, èñòÿäèéèíè,
äåäèéèíè åòìÿê.
ÒÓÒÌÀËÛ ñèô. Òåç-òåç òóòìàëàðà (2-úè ìÿ-
íàäà) ìÿðóç ãàëàí, òóòìàñû îëàí. Òóòìàëû ãîúà.
ÒÓÒÓ 1. Á à õ òóòóãóøó 1-úè ìÿíàäà. Ùÿð
òÿðÿôäÿ òóòó, ãóìðó; Úîøóð, îõóð èíäÿí áåëÿ.
“ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
2. ìÿú. Äèëè øèðèí, ýþçÿë ñþçëÿð äàíûøàí ýþçÿë
ùàããûíäà. Òóòó äàíûøûãëû, ãóìðó àüûçëû: Øèðèí
äèëè úàíûì àëäû, ÿôÿíäèì! “Êîðîüëó”. Øÿêÿð
ñþùáÿòëèäè, øèðèí äèëëèäè; Òóòó êèìè õîøçÿáàíûì
ýåäèáäè. Àøûã ßëÿñýÿð. // ìÿú. Ìÿíàñûíû àíëà-
ìàäàí óçóí-óçàäû äàíûøàí àäàì ùàããûíäà.
ÒÓÒÓÚÓ èñ. Áèð øåéè òóòìàã ö÷öí äöçÿë-
äèëìèø ìåõàíèçì, ãóðüó âÿ ñ. Òóòóúóíó èøÿ
ñàëìàã. // Ñèôÿò ìÿíàñûíäà. Òóòóúó àëÿòëÿð.
ÒÓÒÓÃ á à õ òóòãóí. Âåðäèéåâ .. òóòóã
ñÿñëÿ úàâàá âåðäè. Ìèð Úÿëàë.
382
ÒÓÒÓØÄÓÐÌÀÃ
ÒÓÒÓÃËÓÃ èñ. Òóòãóíëóã. Ùàâàíûí òóòóã-
ëóüó. Ñÿñèí òóòóãëóüó.
ÒÓÒÓÃÓØÓ èñ. 1. çîîë. Òðîïèê âÿ ñóáòðî-
ïèê þëêÿëÿðèí ìåøÿëÿðèíäÿ éàøàéàí àëà-
áÿçÿê ðÿíýëè ãóø; òóòó.
2. ìÿú. äàí. Þç ìöñòÿãèë ôèêðè îëìàéûá áàø-
ãàñûíûí ôèêðèíè, ñþçëÿðèíè òÿêðàð åäÿí àäàì
ùàããûíäà.
◊ Òóòóãóøó êèìè þòìÿê (äàíûøìàã) –
äèëàâÿðúÿ, ñÿëèñ äàíûøìàã, ðÿâàí äàíûøìàã.
Òåéìóð áàõûð êè, áàéàãäàí òóòóãóøó êèìè äà-
íûøàí âÿçèðëÿð, ÿéàíëàð Ìîëëà Íÿñðÿääèíè ýþð-
úÿê ëàë îëäóëàð. “Ì.Í.ëÿòèô.” [Øàùìàð:] ..Êè-
íîëàðäà ìèí äÿôÿ ýþðìöøÿì êè, ñåâÿí îüëàí-
ëàð òóòóãóøó êèìè þòöðëÿð. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÓÒÓËÌÀ 1. “Òóòóëìàã”äàí ô.èñ. [Âàëåí-
òèíîâ:] Òóòóëìàñû ÷ÿòèíäèð. Ýåðèñèíäÿí ãîðõ-
ìàéûí. Ú.Úàááàðëû.
2. èñ. Ýþé úèñìèíèí ìöâÿããÿòè îëàðàã áàøãà
ýþé úèñìè èëÿ þðòöëìÿñè âÿ éà áàøãà ýþé úèñ-
ìèíèí êþëýÿñèíäÿ ãàëìàñû. Ýöíÿøèí òóòóë-
ìàñû. Àéûí òóòóëìàñû.
ÒÓÒÓËÌÀà 1. “Òóòìàã”äàí ìÿúù. Õÿñ-
òÿëèéÿ òóòóëìàã.
2. ô. ìÿú. Ïÿðò îëìàã, ïîçóëìàã. Çàùèäîü-
ëó äàíûøà-äàíûøà ãàðàëûð, ÷îõ áÿðê òóòóëóðäó.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. ô. Ìöâÿããÿòè îëàðàã áàøãà ýþé úèñìè èëÿ
þðòöëìÿê âÿ éà áàøãà ýþé úèñìèíèí êþëýÿ-
ñèíäÿ ãàëìàã (ýþé úèñèìëÿðè ùàããûíäà). Àé
(Ýöíÿø) òóòóëìàã.
ÒÓÒÓËÌÀÇ ñèô. Òóòóëà áèëìÿéÿí, ÿëÿ êå-
÷èðèëÿ áèëìÿéÿí, òóòóëìàñû, éàõàëàíìàñû ìöì-
êöí îëìàéàí.
ÒÓÒÓÌ èñ. Ìöÿééÿí ãÿäÿð øåéè òóòìàã,
þç è÷ÿðèñèíäÿ éåðëÿøäèðìÿê ãàáèëèééÿòè; ùÿúì.
Ñèñòåðíèí òóòóìó.
ÒÓÒÓÌËÓ ñèô. Ìöÿééÿí ìèãäàðäà øåé
òóòà áèëÿí; ùÿúìëè. 5 ëèòð òóòóìëó íåôò ãàáû.
// ×îõëó ìèãäàðäà øåé òóòàí; èðèùÿúìëè. Òó-
òóìëó ÷ÿí.
ÒÓÒÓÌÑÓÇ ñèô. Àç øåé òóòàí, òóòóìó êè÷èê
îëàí; êè÷èêùÿúìëè. Òóòóìñóç ãàçàí.
ÒÓÒÓØÄÓÐÌÀ “Òóòóøäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÒÓØÄÓÐÌÀÃ ô. Îõøàð âÿ ôÿðãëè úÿùÿò-
ëÿðèíè, éàõóä áèð øåéèí î áèðè øåéäÿí öñòöíëö-
éöíö ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí îíëàðû ãàðøûëàøäûð-
ìàã, ìöãàéèñÿ åòìÿê. [Òåëëè] î ýöí Ìîëëà
Õÿëèëäÿí åøèòäèéè ñþçëÿðëÿ ÿââÿëúÿ ìöÿëëèìäÿí
ÒÓÒÓØÌÀ
åøèòäèéè ñþçëÿðè áèð-áèðèëÿ òóòóøäóðóðäó. Ñ.Ùö-
ñåéí. Ðÿèñ ùåñàáû ãóðòàðûá, îíó êàüûçäàêû ðÿ-
ãÿìëÿ òóòóøäóðäóãäàí ñîíðà ãÿääèíè äöçÿë-
äÿðÿê àñòàäàí ÿñíÿäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÓÒÓØÌÀ “Òóòóøìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÒÓØÌÀÃ 1. Á à õ òóòàøìàã. [Íàçëû] áó
ñààò Úàìàëûí ãàðäàøû èëÿ òóòóøàúàüûíû çÿíí
åäèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Àëûøìàã, éàíìàüà áàøëàìàã, àëûøûá-
éàíìàã. [ßñëè:] Àüà Êÿðÿì, Ïàøà Êÿðÿì,
Õàí Êÿðÿì! Àëûø Êÿðÿì, òóòóø Êÿðÿì, éàí
Êÿðÿì! “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. [Òàðõàí:] Óô, éà-
íàð îäëàðà òóòóøäóì ìÿí! À.Øàèã.
3. Àçàúûã áÿðêèìÿê, ãóðóìàã; ñóéó ÷ÿêèë-
ìÿê. Ïàë÷ûã òóòóøäó. – Ñåìåíò òóòóøóá ãóðòàð-
äûãäàí ñîíðà áÿðêèìÿéÿ áàøëàéûð. Ñ.Ãóëèéåâ.
4. ãàðø. Ãóðøàã éàïûøìàã, êöøòö òóòìàã,
ýöëÿøìÿê. Äåäè: – Îëìàç êè, îëìàç. – Õöëà-
ñÿ, ÿëàúûì êÿñèëäè, åëÿ çîðõàíàäà òóòóøäóã.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÓÒÓÇÄÓÐÌÀ “Òóòóçäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÒÓÒÓÇÄÓÐÌÀÃ ô. äàí. Èëèøäèðìÿê, áÿðê
âóðìàã, ÷ÿêìÿê.
ÒÓÒÉÀ èñ. [ÿð.] 1. êþùí. Êèìéÿâè ìàääÿ –
ñèíê.
2. ìÿú. Ìþâùóìàò÷ûëàðûí ìöãÿääÿñ ñàé-
äûãëàðû ùÿð ùàíñû áèð øåé. Õàëã äàëûíúà éöéö-
ðöøöá [ìîëëàíûí] óçóíãóëàüûíûí àéàãëàðûíûí
èçèíäÿí òîðïàã ýþòöðöá òóòéà êèìè åâëÿðèíäÿ
ñàõëàéûðäûëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÒÓÂÀÚÀ ñèô. âÿ çÿðô Òóâà äèëèíäÿ. Òóâàúà-
ðóñúà ëöüÿò.
ÒÓÂÀËÛËÀÐ úÿì Òóâà Ðåñïóáëèêàñûíûí
ÿñàñ ÿùàëèñèíè òÿøêèë åäÿí õàëã.
ÒÓÇ [ïîë. òóç, ÿñëè àëì. Äîóñ] 1. Ãóìàð
êàüûçëàðûíäà: îðòàñûíäà áèð õàë îëàí ãèéìÿòúÿ
ÿí éöêñÿê êàðò. Õà÷ òóç. – [Úÿáè:] Õåéð, îëìàç,
ýÿðÿê òóç âóðàã, êèìÿ ÷ûõñà î, áàíê ãîéñóí.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ìÿú. äàí. Ùÿð ùàíñû áèð ìöùèòäÿ éöêñÿê
ìþâãå òóòàí íöôóçëó øÿõñ. Ìàëèééÿ òóçëàðû.
– [Ðÿøèä:] ..Áó ñààò Áàêûíûí òóçëàðû ôÿùëÿéÿ
ëÿááåéê äåéèð, î êè ãàëäû ìÿí îëàì. Ì.Ùö-
ñåéí. // Ùÿð ùàíñû áèð ìöùèòäÿ øþùðÿò ãàçàíìûø,
òàíûíìûø øÿõñ. Òåàòð òóçëàðû. Òóçëàð éûüûøûáëàð.
ÒÖÚÚÀÐ èñ. [ÿð. “òàúèð” ñþç. úÿìè] êþùí.
Òàúèðëÿð. Äåäè: – Ìÿøùóð òàúèðÿì ìÿíè-çàð;
Òàíûéûðëàð ìÿíè ùàìû òöúúàð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
Ìöñÿëìàíëàðäàí õåéëè úàìààò: íöúÿáàäàí,
ÒÖÜÉÀÍ
òöúúàðäàí âÿ ñàèð ÿñíàôäàí òàìàøà ö÷öí òå-
àòðà òîïëàøäûëàð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÒÖÔÅÉËÈ èñ. [ÿð.] 1. áèîë. Áàøãà îðãàíèç-
ìèí öçÿðèíäÿ âÿ éà è÷èíäÿ éàøàéûá îíóí ùå-
ñàáûíà ãèäàëàíàí áèòêè; ïàðàçèò. Áèò úàìûøûí
õöñóñè òöôåéëèñèäèð. À.Àüàáÿéëè. // Ñèô. ìÿíà-
ñûíäà. Òöôåéëè áèòêèëÿð.
2. ìÿú. Áàøãàñûíûí çÿùìÿòè ùåñàáûíà éàøà-
éàí àäàì; ìöôòÿõîð, ïàðàçèò. Úÿôÿð èðÿëè éö-
éöðöá òàïàí÷àíû õîçåéèíäÿí àëìàã, áþùòàí
äàíûøàí âÿ éàëàí øàéèÿ éàéàí áó òöôåéëèíè úà-
ìààò è÷ÿðèñèíäÿ èôøà åòìÿê èñòÿäèêäÿ òàïàí÷à
à÷ûëäû. ß.Âÿëèéåâ. Áåëÿëèêëÿ, Ðöñòÿì áÿéè ÿùàòÿ
åäÿíëÿð ..úÿìèééÿòèí òöôåéëèëÿðèäèð. ß.Ñóëòàíëû.
// Ñèô. ìÿíàñûíäà. Òöôåéëè ñèíèôëÿðèí ëÿüâ åäèë-
ìÿñè. Òöôåéëè ùÿéàò.
3. äàí. Ñþéöø êèìè èøëÿäèëèð. Òöôåéëèíèí áèðè.
ÒÖÔÅÉËÈËÈÊ èñ. 1. áèîë. Áèð îðãàíèçìèí î
áèðè îðãàíèçìäÿí ãèäà ìÿíáÿéè êèìè èñòèôàäÿ
åòìÿñè; ïàðàçèòëèê, ïàðàçèòèçì.
2. ìÿú. Áàøãàñûíûí ÿìÿéèíè èñòèñìàð åòìÿê
ùåñàáûíà éàøàìà; ïàðàçèòèçì, ïàðàçèòëèê.
[Çÿðäàáèéÿ] åëÿ ýÿëèðäè êè, íÿñèùÿòëÿ áÿéè,
õàíû, ìîëëàíû áàøà ñàëìàãëà, ìààðèô âÿ ìÿäÿ-
íèééÿòè éàéìàãëà òöôåéëèëèéè éîõ åòìÿê îëàð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÖÔßÍÝ èñ. Óçóí, éà ãûñà ëöëÿëè, ÿëëÿ òó-
òóëóá àòûëàí îäëó ñèëàù. Îâ òöôÿíýè. Ãîøàëöëÿ
òöôÿíý. Òöôÿíý àòìàã. – Áÿõòèéàð òöôÿíýè äîë-
äóðóá ãàëõäû; Çèëëÿéèá ýþçöíö áèð àç äà áàõäû.
Ñ.Âóðüóí. [Ãàðàêèøè] è÷ÿðè ýèðÿíäÿ ÿââÿëúÿ
òöôÿíýèíèí ëöëÿñè ýþðöíäö. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÖÔßÍÝËÈ ñèô. Òöôÿíýè îëàí, òöôÿíýëÿ ñè-
ëàùëàíìûø. Òöôÿíýëè ÿñýÿð. – [Óøàãëàð] òöôÿíýëè
ôÿäàè äÿñòÿëÿðèíèí íöìàéèøèíè ýþðÿðêÿí ÿââÿëúÿ
áó íöìàéèøëÿðè äÿ áóíäàí ÿââÿë îëàí ñàäÿ
íöìàéèøëÿðäÿí áèðè ùåñàá åäèðäèëÿð. ß.Ñàäûã.
ÒÖÜÉÀÍ èñ. [ÿð.] Äàøìà, ãàáàðìà, ãàéíà-
ìà, úîøóá-äàøìà. // ìÿú. Ùÿéÿúàí, òÿëàòöì.

Òöüéàí åòìÿê ìÿú. – øèääÿò åòìÿê, ãàé-
íàìàã, úîøìàã, àçüûíëûã åòìÿê, ãûçûøìàã.
[Âàãèô Èáðàùèì õàíà:] ..Ôÿòÿëè õàí áèð àç ÷ÿ-
êèíèðäè, èíäè ãîðõóðàì, î äà òöüéàí åëÿéÿ.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ùàâà éåíÿ äÿ òöüéàí åëÿäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Òöüéàíà ýÿëìÿê – á à õ òöüéàí
åòìÿê. Úîøäóì çàìàí-çàìàí, ýÿëäèì òöü-
éàíà. Ì.Ðàùèì. Ãîúà àøûüûí êþíëö ñàíêè òöü-
éàíà ýÿëäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
383
ÒÖÙÀÔ
ÒÖÙÀÔ ñèô. [ÿð.] 1. Ãÿðèáÿ, ýþðöíìÿìèø,
àíëàøûëìàç. Òöùàô ùÿðÿêÿò. Òöùàô èø. – [Ðöñòÿì
áÿé] áèð-èêè àääûì ýåòìÿìèø òöùàô áèð ìÿíçÿ-
ðÿéÿ òÿñàäöô åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Ýöëöíú, ýöëäöðöúö, ìÿçùÿêÿëè, ÿéëÿí-
úÿëè. Òöùàô èø. Òöùàô ñþùáÿòëÿð.
ÒÖÊ èñ. 1. Èíñàí âÿ ùåéâàí äÿðèñèíèí öñòöí-
äÿ ÷ûõàí ñàïâàðè áóéíóç òþðÿìÿñè. Àü òöê.
– Ãóðä òöêöíö äÿéèøÿð, õàñèééÿòèíè äÿéèøìÿç.
(Àòà. ñþçö). [Ãàðîâóë÷óíóí] öçöíäÿêè ñåéðÿê
òöêëÿð áèç-áèç äóðìóøäó. Ì.Ùöñåéí. // Ñà÷.
Ãóëóíóí áàøûíûí òöêëÿðè, ãàøëàðû âÿ êèðïèêëÿðè
õûíà ðÿíýèíäÿ èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ùåéâàíëàðûí ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿð ö÷öí
èñòèôàäÿ åäèëÿí éóíó, ãûëû. Êå÷è òöêöíäÿí òî-
õóíìóø þðêÿí. – ßëÿêëÿð èïÿê ñàïäàí, òöêäÿí,
áöðöíú âÿ éà ïîëàä ìÿôòèëäÿí ùàçûðëàíûð.
Ð.ßëèéåâ.
Òöê ýöëëÿ – òèð òöôÿíýèíäÿí àòû-
ëàí, àðõà òÿðÿôèíäÿ òöê îëàí ýöëëÿ. Àâòîìàòà
äþíìöø úàâàá, òèðäÿ àòûëàí òöê ýöëëÿ êèìè éåíÿ
ãàíàäëàíûá äöç ùÿäÿôèí îðòàñûíà éàïûøäû.
Á.Áàéðàìîâ.
3. Ãóøëàðûí áÿäÿíèíè þðòÿí áåëÿ éóìøàã âÿ
èíúÿ òåëëÿð. ..[Ìàðòû ãóøëàðû] þç òöêëÿðèíè òóìàð-
ëàéûðäûëàð. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Êÿñèëìèø ãóøëàðûí,
áàëûø âÿ ñ. ö÷öí èøëÿäèëÿí ÷ûõàðûëìûø ïÿðè; ïÿð-
ãó. Áàëûø ö÷öí òöê àëìàã. Ãó òöêö. // È÷èíäÿ
ïÿð îëàí, è÷èíÿ ïÿðãó äîëäóðóëìóø. Òöê áàëûø.
4. Áÿçè ìåéâÿëÿðèí âÿ éà éàðïàãëàðûí öçÿ-
ðèíäÿ, éàõóä äà àëòûíäà îëàí õûðäà òöêúöêëÿð;
õîâ. Ýèúèòêÿíèí òöêëÿðè.
5. Ùÿð ùàíñû áèð ìåõàíèçìäÿ, úèùàçäà âÿ
ñ.-äÿ èíúÿ ñàï, éàé, ìÿôòèë âÿ ñ. Ñààò ìåõàíèç-
ìèíèí òöêö. Åëåêòðèê ëàìïàñûíûí òöêö.
◊ Òöê ãÿäÿð – çÿððÿ ãÿäÿð, ùå÷, ãÿòèééÿí.
Òöê ãÿäÿð ãîðõìàìàã. Òöê ñàëìàã (òþê-
ìÿê) – áÿðê ãîðõìàã, äÿùøÿòÿ ýÿëìÿê, äÿù-
øÿòëÿíìÿê. Òöê òþêÿð ìÿíäÿí ïàøàëàð; Õîò-
êàðëàð ÷ÿêÿð ùàøàëàð. “Êîðîüëó”. [Ãóðä Êÿ-
ðèì:] Ñÿëèì áÿé íÿ ãÿäÿð ýöúëö îëñà äà, Íÿáè-
äÿí òöê ñàëûð. Ñ.Ðöñòÿì. Òöêäÿí àñûëû îëìàã
– ãîðõóëó, öìèäñèç âÿçèééÿòäÿ îëìàã, þëöì
àéàüûíäà îëìàã. Òöêëÿðè áèç-áèç äóðìàã
(îëìàã) – äÿùøÿò ýþòöðìÿê, áÿðê ãîðõìàã.
Åëÿ áèð ùàëà äöøÿðñÿí êè, òöêöí áèç-áèç îëàð;
ßéíèíÿ ýåéìÿéÿ øåé òàïìàñàí; àñòàð öç
îëàð! Ì.ß.Ñàáèð. Èíäè äÿ áó ùàäèñÿ éàäûìà
äöøÿíäÿ òöêëÿðèì áèç-áèç äóðóð. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Òöêëÿðè ãàáàðìàã (ãàëõìàã, öðïÿð-
384
ÒÖÊßÍÌßÇ
ìÿê) – á à õ òöêëÿðè áèç-áèç äóðìàã (îë-
ìàã). Ïÿëÿíýäÿí åëÿ áèð áàüûðòû ãîïäó êè,
ñÿñèíäÿí äàì-äàø òèòðÿäè. Ýþçëÿðèì ãàðàëäû.
Òöêëÿðèì öðïÿðäè. À.Øàèã. [Íÿíÿãûç] åëÿ àüû
äåéèð êè, àäàìûí áàøûíûí òöêëÿðè ãàáàðûð.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Òöêö òÿðïÿíìÿìÿê – ùàëûíà
ãÿòèééÿí òÿñèð åòìÿìÿê. Ðÿùèì áÿéèí ñþç-
ëÿðèíè äèíëÿäèêúÿ Áàéðàìûí òöêö äÿ òÿðïÿí-
ìèðäè. Ì.Ùöñåéí. Òöêö òöêäÿí ñå÷ìÿê –
ÿí èíúÿ ìÿòëÿáè áàøà äöøìÿê, òåç áàøà äöø-
ìÿê. Âÿçèðëÿð ùÿìèøÿ ýÿðÿê òöêö òöêäÿí, ñþçö
ñþçäÿí ñå÷ñèíëÿð. (Íàüûë). [Ãóáåðíàòîð:] Äèï-
ëîìàò òöêö òöêäÿí ñå÷ÿð. Ú.Úàááàðëû. Òöêö
éàòûìûíà ñûüàëëàìàã ìÿú. – áèð èøè éàõøû-
ëûãëà, ìöáàùèñÿñèç éîëà âåðìÿê. [Ðÿùèìëè:]
..Ìÿí ùÿìèøÿ òöêö éàòûìûíà ñûüàëëàéûðàì, èí-
úèéÿí àäàì äåéèëÿì. È.Ùöñåéíîâ. Òöêöíö
(òöêëÿðèíè) äèäìÿê – äèâàí òóòìàã, úÿçà âåð-
ìÿê, úÿçàëàíäûðìàã. [Îääàìäû:] Âàé, [ÿðÿá-
ëÿð] ìÿíèì úöúÿ êèìè òöêëÿðèìè äèäÿúÿêëÿð.
Ú.Úàááàðëû.
ÒÖÊÁÀØ ñèô. Áàøûíà ùå÷ áèð øåé þðòìÿìèø;
áàøà÷ûã. Òöêáàø ãûç.
ÒÖÊÚß ñèô. âÿ çÿðô Òöê ãÿäÿð, çÿððÿ ãÿ-
äÿð, ãÿòèééÿí, ÿñëà. [Êÿðáÿëàéû Ãóáàä:] Âàë-
ëàù, ñÿíè ìÿí òöêúÿ èíúèòìÿðÿì! Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÒÖÊÚÖÊ èñ. Èíúÿ, çÿðèô, õûðäà òöê. Éàðïà-
üûí òöêúöéö.
ÒÖÊßÍÄÈÐÌß “Òöêÿíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÊßÍÄÈÐÌßÊ ô. Ùàìûñûíû èøëÿäèá ãóð-
òàðìàã, ñÿðô åäèá ãóðòàðìàã, àõûðûíà ÷ûõìàã.

Ñÿáðèíè òöêÿíäèðìÿê – á à õ ñÿáèð êà-
ñàñûíû äîëäóðìàã (“ñÿáèð”äÿ). Ðöñòÿì êèøè
òóòóëäó, Òåëëè àðâàäûí ñóñìàã áèëìÿéÿí äèëè
îíóí ñÿáðèíè òöêÿíäèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÒÖÊßÍÌß “Òöêÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÊßÍÌßÊ ô. Ãóðòàðìàã, áèòìÿê, òàìà-
ìèëÿ èøëÿéèá ãóðòàðìàã, äàùà ãàëìàìàã.
..Êÿíääÿí ÷ûõäûãëàðûíûí îíóíúó ýöíö Ñÿðèé-
éÿ õàëà éåìÿê åùòèéàòûíûí òöêÿíìÿéÿ áàøëà-
äûüûíû ùèññ åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Éóñèôýèëèí êÿ-
íàðäàí ÷ÿêèá ýÿòèðäèêëÿðè ÿëÿô äÿ òöêÿíèðäè.
Á.Áàéðàìîâ. // Ñîíà ÷àòìàã, áèòìÿê, ãóðòàð-
ìàã. Þìðöí òöêÿíèá îëäó íÿùàéÿò øÿáè-âÿñëèí.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÒÖÊßÍÌßÇ ñèô. Òöêÿíìÿéÿí, áèòìÿ-
éÿí, áèòìÿç, ãóðòàðìàéàí, ãóðòàðìàç, ÷îõ,
ñàéñûç-ùåñàáñûç. Äàüëàðäàí àõûá ýÿëÿí ÷àé
ñóéó .. éàøûë áàüëàð ö÷öí òöêÿíìÿç áèð ùÿéàò
ÒÖÊßÒÌß
ìÿíáÿéèäèð. Ì.Èáðàùèìîâ. Àëûí òÿðèëÿ ÿêÿí,
áè÷ÿí; Èíñàíëàðûí ôÿðÿùè, ñåâèíúè òöêÿíìÿçäèð!
Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÒÖÊßÒÌß “Òöêÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÊßÒÌßÊ ô. Àõûðà ÷àòäûðìàã, áèòèðìÿê,
ñîíà ÷àòäûðìàã. [Øàù Àááàñ:] Òöêÿòäè þìðö-
ìö çèíäàí, éîõ îëäó ñÿáðö-ãÿðàð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
ÒÖÊËßÍÌß “Òöêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÊËßÍÌßÊ ô. 1. Öçöíÿ òöê ÷ûõìàã,
òöê ýÿëìÿê, òöê áàñìàã. Úàâàäûí ìöëàéèì âÿ
ìåùðèáàí ðÿôòàðûíû ýþðäöêäÿí ñîíðà [óøàã]
äà ÿëëÿðèíè Úàâàäûí òöêëÿíìèø (ô.ñèô.) öçöíäÿ
ýÿçäèðìÿéÿ áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Òöê ÷ûõàðìàã, òöê ÿìÿëÿ ýÿëìÿê (ãóø
áàëàñû, úöúÿ âÿ ñ. ùàããûíäà). Øÿùÿðäÿí ýÿòèð-
äèéèì òîéóüóìóí úöúÿëÿðè áþéöìöø, òöêëÿí-
ìèø, õîðóçó, ôÿðÿñè áÿëëè îëìóøäó. À.Øàèã.
ÒÖÊËÖ ñèô. 1. Òöêö îëàí, áÿäÿíè òöêëÿ þð-
òöëö, òöê áàñìûø. Õàíìÿììÿä öñòö òöêëö áóð-
íóíó ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ è÷ÿðè ýèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Íÿðèìàí] ..øàïêàñûíû òÿêéÿíèí öñòöíÿ àòàðàã
àü, òöêëö áèëÿêëÿðèíè ÷èðìÿéèá ÿëöçéóéàíà
éàõûíëàøäû. È.ßôÿíäèéåâ. // Öçö ãûðõûëìàìûø,
öçöíö òöê áàñìûø. Òöêëö öç. – Ôÿðùàä ýþçëÿ-
ðèíè à÷àíäà éàø äàìúûëàðû òöêëö ñèôÿòèíÿ àõäû.
ß.Âÿëèéåâ. // Ãûëëû. Òöêëö ùåéâàí.
2. Òöêëö äÿðèäÿí òèêèëìèø. Òöêëö êöðê. –
[Ìÿøÿäè ßùìÿä] åâäÿ èøëÿð, ãîéóí âÿ ãóçó
äÿðèñèíäÿí òèêäèéè òöêëö ïàïàãëàðû áàçàðäà
âÿ ìåéäàíäà ñàòàðäû. Ñ.Ùöñåéí.
3. Òöêö îëàí (á à õ òöê 4-úö ìÿíàäà). Òöê-
ëö ùåéâàí. – Áó òîõóìëàðäàí éåòèøÿí ñàüëàì,
éàðïàãëàðû òöêëö îëàí ýþçÿë øèòèëëÿð èíêèøàô
åòäè. Ì.Àõóíäîâ.
ÒÖÊËÖËÖÊ èñ. Òöêëö îëìà, ãûëëûëûã.
ÒÖÊËÖÏÀÏÀÃ ñèô. Áàøûíäà òöêëö äÿðèäÿí
òèêèëìèø ïàïàã îëàí. Òöêëöïàïàã, àéàãéàëûí
áèðèñè äàõèë îëóá, áèð ñòóë ýÿòèðäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÒÖÊÑÖÇ ñèô. 1. Òöêö îëìàéàí, ãûëñûç. Òöê-
ñöç äÿðè.
2. Öçöíÿ ùÿëÿ òöê ýÿëìÿìèø (éåíèéåòìÿ
îüëàí ùàããûíäà). // Öçö ãûðõûëìûø, öçöíäÿ òöê
îëìàéàí. Ðÿùèìëèíèí ãûéûã ýþçëÿðèíäÿí ñèëèí-
ìÿéÿí òÿáÿññöì ãûçàðòûñû ÷ÿêèëìÿéÿí, éóìðó,
ÿòëè, òöêñöç ñèôÿòèíÿ éàðàøûã âåðèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
3. Òöêö îëìàéàí (á à õ òöê 4-úö ìÿíàäà).
[Ïàìáûüûí] áöòöí ùèññÿëÿðè, éà àçúà òöêëö, éà
äà òàìàì òöêñöç îëóð. “Ïàìáûã÷ûëûã”.
ÒÖËÊÖËÖÊ
ÒÖÊÖÝÞÄßÊ ñèô. Òöêëÿðè ãûñà îëàí; ãûñà-
òöêëö.
ÒÖÊÖÐÏßÐÄßÍ, ÒÖÊÖÐÏßÐÄÈÚÈ ñèô.
Àäàìûí òöêëÿðèíè öðïÿðäÿí, ÷îõ àüûð, ñàðñû-
äûúû, äÿùøÿòëè. Òöêöðïÿðäÿí (òöêöðïÿðäèúè)
ìÿíçÿðÿ. – Äàøöðÿêëè êåøèê÷èëÿð áåëÿ [õàíûí]
òöêöðïÿðäÿí áèð ñÿñëÿ: “Îüóë... Áóüàú!..” ôÿð-
éàäûíû åøèäÿíäÿ ñàðñûëûðäûëàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÒÖË [ôð. òóëëå] ×îõ âàõò ýöëëö íàõûøëàðû îëàí
éöíýöë, òîðàîõøàð øÿôôàô ïàð÷à. Ïÿðäÿëèê òöë.
// Ùÿìèí ïàð÷àäàí òèêèëìèø. Òöë êîôòà. – À÷ûã
ïÿíúÿðÿäÿí òöë ïÿðäÿ àñûëìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÒÖËßÊ ñèô. Òöêöíö, éóíóíó òþêìöø. Òöëÿê
òÿðëàí. – [×îïî:] Áèð äÿôÿ äÿ òöëÿê øàùèíÿ ðàñò
ýÿëäèì, ùàñàðûí öñòöíäÿ îòóðóá äèìäèéèíè äàøà
ñöðòöðäö. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÒÖËßÌß “Òöëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖËßÌßÊ ô. Ìöÿééÿí âàõòëàðäà êþùíÿ
òöêöíö, éóíóíó, ãàáûüûíû òþêìÿê, òÿçÿëÿìÿê
(ùåéâàíëàð âÿ ãóøëàð ùàããûíäà). [×îïî:] Áåø
àääûì î éàíäà òöêöíö òöëÿìèø (ô.ñèô.) ãîúà
âÿ ÷ÿëèìñèç áèð êþïÿê éàòìûøäû. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. Àò ýöíäÿí-ýöíÿ òöêöíö òöëÿéèð, êþêÿëèð,
ñàüðûñû äöçÿëèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÖËÊÖ èñ. 1. çîîë. Èòëÿð àèëÿñèíäÿí, óçóí-
ñèôÿò, óçóíòöêëö, ãóéðóãëó éûðòûúû ìÿìÿëè
ùåéâàí. Áîç òöëêö. – Òöëêö ýÿçÿð èêÿí îëäó
áèð ãóðäà äö÷àð. Ã.Çàêèð. Åëÿ áó àíäà éàíûì-
äàêû èðè áþéöðòêÿí êîëóíäàí áèð òöëêö ÷ûõà-
ðàã äöçëÿðÿ ñàðû ýþòöðöëäö. È.ßôÿíäèéåâ.
2. ìÿú. Ùèéëÿýÿð, áèú, êÿëÿêáàç, éàëòàã àäàì
ùàããûíäà. Éàìàí òöëêöäöð. – [Õàðò:] Áó áàø
âÿçèð úÿíàáëàðû ãîúà òöëêöäöð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. // ìÿú. Ãîðõàã, àüúèéÿð àäàì ùàããûíäà.
Àñëàíàì, äåéèëÿì òöëêö; Òàíûìàðàì ãîðõó,
ùöðêö. “Êîðîüëó”. [Àòàø:] Ãà÷àéëà Àòàø îëàí
éåðèí ùÿíäÿâÿðèíÿ Êÿíýÿðëè êèìè òöëêöëÿð ùÿð-
ëÿíÿ áèëìÿç. ß.Âÿëèéåâ.
ÒÖËÊÖÄÓÐÌÀÇÄÀÍ çÿðô Ñÿùÿð òåçäÿí,
àëàãàðàíëûãäàí, ñöáù÷àüû. Ñàáàù òöëêöäóð-
ìàçäàí Ýöëìÿììÿä äàüà éîëëàíäû. ß.Âÿëè-
éåâ.
ÒÖËÊÖÕÀÑÈÉÉßÒ(ËÈ) ñèô. Áèú, ùèéëÿýÿð,
êÿëÿêáàç, éàëòàã.
ÒÖËÊÖÃÓÉÐÓÜÓ èñ. áîò. Ñöïöðýÿâàðè ÷è-
÷ÿê ãðóïó îëàí éåì áèòêèñè – îò.
ÒÖËÊÖËÖÊ èñ. Ùèéëÿýÿðëèê, êÿëÿêáàçëûã;
ùèéëÿ, áèúëèê. Áó Ìÿùáóá õàíûìäà áèð òöëêö-
ëöê âàð. “Êîðîüëó”.
385
ÒÖËÊÖÑÈÔßÒ(ËÈ)
◊ Þçöíö òöëêöëöéÿ âóðìàã (ãîéìàã) –
áèúëèê åòìÿê, éàëòàãëàíìàã, ùèéëÿáàçëûã åòìÿê.
ÒÖËÊÖÑÈÔßÒ(ËÈ) ñèô. Ñèôÿòè òöëêö ñèôÿòèíÿ
îõøàéàí, òöëêöñèìà àäàì ùàããûíäà. ..Áàøûíûí
îðòàñû äàçëàøìûø, òöëêöñèôÿò áèð àäàìûí íèòãè
Òàùèðè éàìàí ãÿçÿáëÿíäèðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÒÖËËÀÁ èñ. [ÿð. “òÿëÿáÿ” ñþç. úÿìè]
1. êþùí. Ðóùàíè ìÿêòÿáèíäÿ îõóéàí òÿëÿáÿ-
ëÿð. Øåéõ ßáó Ñÿèä ýåúÿëÿð ÿââÿëè-òÿáäÿ òöë-
ëàáà äÿðñ âåðÿðäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ìÿñÿëÿ
ìÿñúèä ùöúðÿëÿðèíäÿ éàøàéàí òöëëàá àðàñûíäà
äà àòÿøëè ìöíàãèøÿ âÿ ìöáàùèñÿéÿ ñÿáÿá îëäó.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ìÿú. Éöíýöë, äÿìäÿìÿêè, ëîòó-áàìáûëû
àäàì ùàããûíäà. Òöëëàáûí áèðèäèð.
ÒÖËËÀÁËÛÃ èñ. 1. êþùí. Òÿëÿáÿëèê (äèíè
ìÿêòÿá òÿëÿáÿëèéè).
2. ìÿú. äàí. Éöíýöëëöê, úèääèééÿòñèçëèê,
ëÿéàãÿòñèçëèê, âåúñèçëèê, áàìáûëûëûã. Áÿñäèð òöë-
ëàáëûã åëÿäèí.
ÒÖËÓ èñ. [ÿð.] 1. Äîüìà, ÷ûõìà, çöùóð åò-
ìÿ (Ýöíÿø ùàããûíäà).
Òöëó åòìÿê (åéëÿ-
ìÿê) – äîüìàã, ÷ûõìàã, çöùóð åòìÿê (Ýö-
íÿø). Ýöí òöëó åòäè öôöãäÿí, éåðÿ òàáàí ýÿëè-
ðè. Ùåéðàí õàíûì. Ýöí òöëó åòäè, óúàëäû ôÿëÿêÿ;
Óôàúûã áèç äåìÿ éàòäûã áó ýåúÿ! ß.Íÿçìè.
// Äàí éåðè ñþêöëÿí âàõò, ñàáàù à÷ûëàí âàõò,
ñöáù èøûãëàíàí âàõò. Ñöáùöí òöëóóíäà ýåúÿ-
ëÿìèø ÷èë õîðóç îéàíûá, óúà âÿ çèë ñÿñëÿ áàí-
ëàäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ìÿú. Áàøëàíüûú, èáòèäà, òþðÿíèø; ÷ûõìà,
çàùèð îëìà. Ýöíöí þìðö þç âàõòûíäà óçàíûð;
Þç âàõòûíäà ýþäÿëèð; Ùÿéàòûí òöëóó äà; Áó ãà-
íóíà äöç ýÿëèð. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÒÖÌßÍ èñ. 1. Èðàíäà: 10 ðèàëà áÿðàáÿð ïóë
âàùèäè. [Õîðòäàí:] Ðÿøòÿ òåëåãðàì ÷ÿêèá, áåø
ìèí òöìÿí ïóë èñòÿäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ñÿò-
òàðõàí:] Áÿñ áóíóí 210 òöìÿíèíè êèì âåðèð?
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ãÿä. Îí ìèí.
ÒÖÍÁßÒÖÍ [ôàðñ.] Ñþéöø ìÿãàìûíäà èø-
ëÿíÿí ñþç. [Ùàúû Ãÿíáÿð:] Òöíáÿòöíöí ãûçû,
ñöðöí áóðàäàí! Í.Âÿçèðîâ.
Òöíáÿòöí îë-
ñóí (äöøñöí) – ñþéöø, ãàðüûø, ëÿíÿò ìÿãà-
ìûíäà èøëÿíÿí èôàäÿ. [Èççÿò:] Àòàíà ëÿíÿò,
Õóäàéàð áÿé! Àíàíà ëÿíÿò, Õóäàéàð áÿé! Äÿ-
äÿí òöíáÿòöí äöøñöí, Õóäàéàð áÿé! Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. [Îúàããóëó:] Ãàòûðû àõñàã îëà-
íûí àòàñû òöíáÿòöí îëñóí! Ú.Úàááàðëû.
386
ÒÖÍÄÕÀÑÈÉÉßÒ(ËÈ)
ÒÖÍÄ ñèô. [ôàðñ.] 1. Ðÿíýè à÷ûã îëìàéàí,
ãàðàéà éàõûí îëàí, òóòãóí. Òöíä ïàëòàð. Òöíä
ðÿíý. // Ãÿëèç, êÿñèô, òÿðêèáèíäÿ ÷îõëó ìèãäàð-
äà ùÿëë îëìóø ìàääÿëÿð îëàí. Òöíä ãÿùâÿ.
Òöíä ìÿùëóë. – Ãöäðÿò õþðÿéèíè ùÿðèñ áèð èøòà-
ùà èëÿ úÿëä éåéèá, öñòöíäÿí äÿ èêè ñòÿêàí òöíä
÷àé è÷äè. Ì.Ùöñåéí. Éàãóá .. äÿìëÿíìèø òöíä
÷àéû ëÿççÿòëÿ è÷ìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. Ùèññ îðãàíëàðûíà áÿðê òÿñèð åäÿí; êÿñêèí.
Òöíä òöòöí. – Éåíÿ äÿ öç-öçÿ äåéÿ ãàëõàðàã;
È÷èðòäè äîñòëàðû îíà òöíä àðàã. Ì.Ðàùèì. Ýÿ-
ìè ñàùèáè áèð éàíäàí è÷äèéè áîë ìöôòÿ âÿ òöíä
øÿðàáûí, áèð éàíäàí äà îí ãàò àðòûã àëäûüû
ïóëóí íÿøÿñè èëÿ ñÿðìÿñò èäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
3. ìÿú. Áÿðê, èòè, áåúèä. Òöíä àò. – Ìÿñòàí
äà þçöíÿ ýþðÿ ýþé÷ÿêäè, àììà ñàü òîïóüóí-
äàí, òöíä (ç.) éåðèéÿíäÿ áèð áàëàúà àõñàãëûüû
âàðäû. (Íàüûë).
4. ìÿú. Ùèðñëè, àúûãëû, àüûðõàñèééÿòëè, òöíä-
ìÿçàú, àüûð. Òöíä àäàì. – [ßçèç áÿé:] (Òöíä
ùàëäà) Ñÿêèíÿ õàíûì, àõûð ìÿíèì ýöíöìö áó
éåðÿ éåòèðäèí! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ñóëòàí:] Éîë-
äàøëàðäàí áèðè ìÿíÿ äåäè, åøèòìèøèê, õàñèé-
éÿòèí áèð àç òöíääöð, áóíà ýþðÿ äÿ ðàéêîìà
ìöâÿããÿòè ýþíäÿðèðèê. È.Ùöñåéíîâ.
Òöíä
îëìàã – ùèðñëÿíìÿê, ãÿçÿáëÿíìÿê, àúûãëàí-
ìàã, ùèääÿòëÿíìÿê, ãàíû ãàðàëìàã. Ñÿíè ýþð-
úÿê þçöí ñîõàð è÷ÿðè; Òöíä îëóá ãàïûíû áèäÿ-
ìàã ÷ÿêÿð. Ã.Çàêèð.
5. ìÿú. Áÿðê, øèääÿòëè, ýöúëö, ãàòû. ..Úÿíàá
øÿðèÿòìÿäàð êö÷ÿ èëÿ ýåäÿðêÿí áèð òöíä éåë
ÿñäè. Àõóíäóí ÿììàìÿñè äöøäö éåðÿ. “Ìîë.
Íÿñð.”
◊ Òöíä ýåòìÿê ìÿú. – èôðàòà âàðìàã, øè-
øèðòìÿê. Ñàëìàí Øèðçàäû äàíûøìàüà ãîéìàéûá
äåäè: – Éîëäàø Øèðçàä ÷îõ òöíä ýåäèð, íþãñàí-
ëàðû øèøèðäèð! Ì.Èáðàùèìîâ.
òöíä... [ôàðñ.] Ìöðÿêêÿá ðÿíý àäëàðûíûí,
îíëàðûí à÷ûã îëìàäûüûíû, ãàðàéà éàõûí îëäóüó-
íó ýþñòÿðÿí òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: òöíä-ãàðà,
òöíä-ñàðû, òöíä-éàøûë, òöíä-ãÿùâÿéè, òöíä-ýþé
âÿ ñ.
ÒÖÍÄÕÀÑÈÉÉßÒ(ËÈ) ñèô. Òåç ùèðñëÿíÿí, òåç
þçöíäÿí ÷ûõàí, òåç úîøàí, òöíäìÿçàú. [Ñóë-
òàí:] ..Ìÿí ðàéîíà ãàéûäàíäà áèðèíúè èøèì
áó îëäó êè, ÿòðàôûìà þçöì êèìè òöíäõàñèééÿò
àäàìëàðû éûüäûì. È.Ùöñåéíîâ. ßââÿëëÿðäÿ äÿ
åëÿ áèð àç òöíäõàñèééÿò îëàí Ìàùìóä àõûð
âàõòëàð ëàï äÿéèøìèøäè. É.ßçèìçàäÿ.
ÒÖÍÄÕÀÑÈÉÉßÒ(ËÈ)ËÈÊ
ÒÖÍÄÕÀÑÈÉÉßÒ(ËÈ)ËÈÊ èñ. Òöíäìÿçàú
àäàìûí õàñèééÿòè; òåç þçöíäÿí ÷ûõìà, úîøìà;
òöíäìÿçàúëûã.
ÒÖÍÄËßØÌß “Òöíäëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÍÄËßØÌßÊ ô. 1. Ðÿíýè òöíä îëìàã;
òóòãóíëàøìàã, ãÿëèçëÿøìÿê. Àáûøûí ðÿíýè òöíä-
ëÿøäè. Á.Áàéðàìîâ.
2. Êÿñèôëÿøìÿê, ãÿëèçëÿøìÿê, ãàòûëàøìàã,
êÿñêèíëÿøìÿê, àðòìàã. Ùàâàäà òöíäëÿøèð áàðûò
ãîõóñó; Áåðëèíèí öñòöíäÿ þëöì éóõóñó. Ñ.Âóð-
üóí.
3. ìÿú. Ùèðñëÿíìÿê, ãÿçÿáëÿíìÿê, àúûã-
ëàíìàã, ãûçìàã, ãûçûøìàã. Éåðè ýÿëÿíäÿ òöíä-
ëÿøÿí (ô.ñèô.) ãîúàíûí õàñèééÿòèíÿ Ãÿùðÿìàí
éàõøû áÿëÿä èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Èñè äàéû Ñÿìÿíäÿ-
ðèí òöíäëÿøäèéèíè ýþðöá, àðàéà ñöëù ãîéìàüà
÷àëûøäû. Á.Áàéðàìîâ.
4. ìÿú. Ýöúëÿíìÿê, øèääÿòëÿíìÿê, ýöúö,
øèääÿòè äàùà äà àðòìàã. Åëÿ áèë ùàâà èñòèëÿøèá
áöðêö òöíäëÿøäèêúÿ ìèë÷ÿê àðòûðäû. ß.ßáöëùÿ-
ñÿí.
ÒÖÍÄËÖÊ èñ. 1. Ðÿíýè òöíä îëàí øåéèí ùàëû;
òöíä îëìà, òóòãóí îëìà, òóòãóíëóã. Ðÿíýèí
òöíäëöéö.
2. Êÿñèôëèê, ãÿëèçëèê, ãàòûëûã, êÿñêèíëèê.
Ãîõóíóí òöíäëöéö.
3. Òöíä îëìà äÿðÿúÿñè; áÿðêëèê, ãÿëèçëèê.
Øÿðàáûí òöíäëöéö. Òöòöíöí òöíäëöéö.
4. ìÿú. Õàñèééÿòúÿ àüûðëûã, òöíäìÿçàúëûã;
òåç ùèðñëÿíìÿ, òåç þçöíäÿí ÷ûõìà õàñèééÿòè.
Èìàíîâóí õàñèééÿòèíäÿ íÿ èñÿ áèð òöíäëöê
âàðäû. Ì.Ùöñåéí.
ÒÖÍÄÌßÇÀÚ [ôàðñ. òöíä âÿ ÿð. ìÿçàú]
á à õ òöíäõàñèééÿò(ëè). Ìÿøÿäè Ãóëàì åâ äà-
õèëèíäÿ ÷îõ òöíäìÿçàú èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. ×öíêè
×ÿðêÿç ùÿääèíäÿí àðòûã çàðàôàòúûë, àøûã èñÿ
òöíäìÿçàú èäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÖÍÄÌßÇÀÚËÛà á à õ òöíäõàñèééÿò(ëè)-
ëèê. [Êþìÿê÷è] Õîðóçîüëóíóí òöíäìÿçàúëû-
üûíäàí âÿ àäàì äþéìÿéèíäÿí áÿðê ÷ÿêèíèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÖÍÄÐßÍÝËÈ á à õ òöíä 1-úè ìÿíàäà.
ÒÖÍËÖÊ èñ. Ãÿëÿáÿëèê, àäàì ÷îõ îëàí éåð,
áàñàáàñ. Ñàùÿíèí î áèðè áðèãàäàñûíûí öçâëÿðè
äÿ áóðàéà ýÿëäèêëÿðè ö÷öí ÷àðäàüûí àëòûíäà
ÿìÿëëè-áàøëû òöíëöê èäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Àðòéîì
àäàñûíäàêû îâëàãäà õöñóñÿí èñòèðàùÿò ýöíëÿðè
÷îõ òöíëöê îëóð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÒÖÍÖÊ ñèô. äàí. Íàçèê, çÿèô. Òöíöê òàõòà.
Òöíöê áåç.
ÒÖÐÁßÒ
ÒÖÍÖÊËÖÊ èñ. äàí. Òöíöê øåéèí ùàëû;
íàçèêëèê. Ïàð÷àíûí òöíöêëöéö.
ÒÖÏÖÐÚßÊ èñ. Àüûçäàí òöïöðöëÿí àüûç
ñóéó; áÿëüÿì.
◊ Òöïöðúÿéè ãóðóìàã ìÿú. – áÿðê ãîðõ-
ìàã, ãîðõó êå÷èðìÿê. Êå÷ÿë Ùÿìçÿíèí òöïöð-
úÿéè ãóðóäó. “Êîðîüëó”. Òöïöðúÿéèíè éàëà-
ìàã – á à õ òöïöðäöéöíö éàëàìàã (“òöïöð-
ìÿê”äÿ). [Ìÿçëóì:] Ìÿí òöïöðúÿéèìè éàëà-
éàí äåéèëÿì. Ñ.Âÿëèéåâ.
ÒÖÏÖÐÚßÊÃÀÁÛ èñ. È÷èíÿ òöïöðìÿê ö÷öí
ãàá. Õÿñòÿíèí àéðûúà úèá âÿ öç äÿñìàëû, ãàá-
ãàúàüû, òöïöðúÿêãàáû îëìàëûäûð.
ÒÖÏÖÐÚßÊËßÌß “Òöïöðúÿêëÿìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒÖÏÖÐÚßÊËßÌßÊ ô. Òöïöðúÿéÿ áàòûð-
ìàã, òöïöðúÿê ñöðòìÿê.
ÒÖÏÖÐÌß “Òöïöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÏÖÐÌßÊ ô. 1. Àüûç ñóéóíó, áÿëüÿìè,
òöïöðúÿéè âÿ ñ.-íè àüçûíäàí ðÿää åòìÿê, àò-
ìàã. Õàíëàð .. îâúóíà òöïöðöá, ëîïàòêàíû òîð-
ïàüà áàòûðäû. Ì.Ùöñåéí. Ìóñà êèøè äåìèñèí-
äÿí äÿðèí áèð ãóëëàá àëàðàã êÿíàðà òöïöðäö.
È.ßôÿíäèéåâ.
2. Òöïöðöì (òöïöðÿñÿí) øÿêëèíäÿ – áèð
øåéÿ, éà øÿõñÿ ãàðøû òàì åòèíàñûçëûüû, ëàãåéä-
ëèéè, ñàéìàçëûüû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëèð.
◊ Òöïöðäöéöíö éàëàìàã – ÿââÿë äåäèéè
ñþçäÿí, âåðäèéè âÿääÿí, ðàçû îëäóüó áèð øåé-
äÿí, ÿââÿëêè ãÿðàðûíäàí èìòèíà åòìÿê; ñþçö-
íöí öñòöíäÿ äóðìàìàã, ñþçöíäÿí ãà÷ìàã.
[Òåëëè Ðöñòÿìÿ:] Ñÿí þçöí þç àáðûíû àïàðìû-
ñàí, ìÿí íèéÿ? Áèð ñÿäð êè òöïöðäöéöíö éàëà-
éà, îíäà àáûðìû ãàëàð? Ì.Èáðàùèìîâ. Äàáà-
íûíà òöïöðìÿê – á à õ äàáàí.
ÒÖÐÁß èñ. [ÿð.] Ãÿáèð, ìÿçàð. // Áþéöê,
éàõóä ìöãÿääÿñ ñàéûëàí øÿõñëÿðèí ãÿáèðëÿðè
öçÿðèíäÿ òèêèëÿí âÿ ñîíðàäàí ÷îõ âàõò çèéà-
ðÿòýàù îëàí áèíà; ìÿãáÿðÿ, ìàâçîëåé. Ãûçûë
Àðñëàí Èðàãäàêû òöðáÿëÿðè çèéàðÿò åäÿíäÿí
ñîíðà Áàüäàäà ãàéûòäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áèç
Íèçàìèíèí òöðáÿñèíÿ ÷àòàðêÿí éóõàðû äàüëàðûí
çèðâÿñèíäÿí ãàïãàðà áèð áóëóä ïàð÷àñû ãî-
ïóá, ýöíöí ãàáàüûíû òóòàí áóëóäëà áèðëÿøäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÒÖÐÁßÒ èñ. [ÿð.] 1. Òîðïàã. Åëÿ áèð þëêÿäÿ
äîüóëìóøàì êè; Îíóí òöðáÿòèíÿ ìèííÿòäàðàì
ìÿí. Ì.Ðàùèì. // ìÿú. Ìöãÿääÿñ òîðïàã. Àíà
òîðïàüûíäàí áèð îâóú àëûá; Âÿòÿí òöðáÿòè òÿê
ýÿçäèðÿí ÿðëÿð. Í.Õÿçðè.
387
ÒÖÐÔß
2. Êå÷ìèøäÿ: äèíäàðëàðûí ìöãÿääÿñ ñàé-
äûãëàðû éåðëÿðäÿí, ìöãÿääÿñëÿðèí ãÿáðèíèí
öñòöíäÿí, ïèðëÿðäÿí âÿ ñ.-äÿí ýþòöðöëÿí òîð-
ïàã. [Õîðòäàí:] Áó òöðáÿòèí òÿëàòöì éàòûðòìà-
ñû äÿôÿàòëà èìòàùàí îëóíóáäóð. ß.Ùàãâåðäè-
éåâ.
ÒÖÐÔß ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] êëàñ. Çÿðèô, èíúÿ,
ôöñóíêàð, ìÿëàùÿòëè, ãÿøÿíý. Çàð àüëàð èêÿí
áó ðÿñìÿ îë ìàù; Áèð òöðôÿ ñÿäà åøèòäè íàýàù.
Ôöçóëè. Òàçÿ ýÿëèí êèìè áÿçÿíäè Áàêû; ×îõ
òöðôÿ áÿçÿíèá-äöçÿíäè Áàêû. ß.Úàâàä.
ÒÖÐÔßÒÖËÅÉÍ çÿðô [ÿð.] êëàñ. Ýþç à÷ûá
éóìóíúà, áèð ýþç ãûðïûìûíäà, áèð àíäà, áèð
àí è÷èíäÿ, äÿðùàë. Òöðôÿòöëåéíäÿ úÿëëàäè-ìö-
ùèá áåëèíäÿ õÿíúÿð, ÿëèíäÿ òÿíàá è÷ÿðè ýèðäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÒÖÐÊ èñ. Òöðêèéÿíèí ÿñàñ ÿùàëèñèíè òÿøêèë
åäÿí âÿ òöðê äèëëÿðèíäÿí áèðèíäÿ äàíûøàí õàëã
âÿ áó õàëãà ìÿíñóá àäàì.
◊ Òöðê äåìèøêÿí, òöðêöí ñþçö – “íåúÿ
äåéÿðëÿð” ìÿíàñûíäà àðà ñþç êèìè èøëÿíèð.
[Áàáàêèøè Ñåâèëÿ:] Áó èë, ãûçûì, òöðêöí ñþçö,
íÿìèøëèê îëìàäû, ..ìÿí äÿ áîðúà äöøìöøäöì.
Ú.Úàááàðëû. Òöðê äèëëÿðè – ìöõòÿëèô òöðê õàëã-
ëàðû äèëëÿðèíèí äàõèë îëäóüó äèë ãðóïó.
ÒÖÐÊÚß ñèô. âÿ çÿðô Òöðê äèëèíäÿ. Òöðêúÿ
þéðÿíìÿê. Òöðêúÿ-ðóñúà ëöüÿò.
ÒÖÐÊß×ÀÐß èñ. Õàëã òÿáàáÿòèíèí ìöàëè-
úÿ öñóëëàðûíäàí áèðè; àðàùÿêèìëèéè. Åâäÿ Õàí-
ïÿðè, Ýöëïÿðè, Ôàòìàíèñÿ éûüûëûá, óøàüûí äÿð-
äèíè áàøà äöøìÿçäèëÿð, îëìàçûí òöðêÿ÷àðÿ äà-
âàëàðû èëÿ áó óøàüûí ãàðíûíû äîëäóðàðäûëàð.
Ù.Ñàðàáñêè. [Äöêàí÷ûíûí] öñòÿëèê òöðêÿ÷àðÿ
èëÿ ìÿøüóë îëàí ôûðûëäàã÷û áèð áàúàíàüû âàðäû.
ß.Âÿëèéåâ.
Òöðêÿ÷àðÿ åòìÿê – òöðêÿ÷àðÿ
éîëó èëÿ ìöàëèúÿ åòìÿê. [Ìÿììÿäèí] àðâàäû
Áàíóõàíûì ÿðè ö÷öí éåð ñàëûá, òöðêÿ÷àðÿ åëÿ-
ìÿéÿ áàøëàäû. “Àøûã Ãÿðèá”. [Ðÿøèä:] Áèð ãÿ-
äÿð òöðêÿ÷àðÿ åäÿíäÿí ñîíðà, áåëÿ ìÿëóì îëóð
êè, ýóéà Ãóðáàíãóëóíóí áàúûñû ãîðõìóø(äóð).
Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÒÖÐÊß×ÀÐß×È èñ. Êå÷ìèøäÿ: õÿñòÿíè òöð-
êÿ÷àðÿ éîëó èëÿ ìöàëèúÿ åäÿí àäàì; àðàùÿ-
êèìè.
ÒÖÐÊßÑÀÉÀ(Ã) ñèô. äàí. Ñàäÿäèë, ñàäÿ-
ëþâù, áèúëèê áèëìÿéÿí, öðÿéèñàäÿ (áÿçÿí
“àâàì” ìÿíàñûíäà èøëÿíèð). Òöðêÿñàéà ãîúà.
– [Ùÿñÿí:] [Çÿùðà] éàçûã, òöðêÿñàéà àäàìäûð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
388
ÒÖÑÒÖËßÍÄÈÐÌßÊ
ÒÖÐÊßÑÀÉÀ(Ã)ËÛà èñ. Òöðêÿñàéàã àäà-
ìûí õàñèééÿòè; ñàäÿäèëëèê, ñàäÿëþâùëöê, öðÿéè-
ñàäÿëèê (áÿçÿí “àâàìëûã” ìÿíàñûíäà èøëÿíèð).
Ðöñòÿì êèøè ñÿäðèí ôèêðèíè àõûðà ãÿäÿð áèëìÿê
ö÷öí þçöíö òöðêÿñàéàëûüà âóðäó. Ì.Èáðàùè-
ìîâ.
ÒÖÐÊÌßÍ èñ. Òöðêìÿíèñòàíûí ÿñàñ ÿùà-
ëèñèíè òÿøêèë åäÿí òöðêäèëëè õàëã âÿ áó õàëãà
ìÿíñóá àäàì.
ÒÖÐÊÌßÍÚß ñèô. âÿ çÿðô Òöðêìÿí äè-
ëèíäÿ. Òöðêìÿíúÿ äÿðñ êèòàáû. Òöðêìÿíúÿ äà-
íûøìàã.
ÒÖÐÊÎËÎÝÈÉÀ èñ. Òöðê äèëëÿðèíè âÿ ÿäÿ-
áèééàòëàðûíû, ôîëêëîðóíó þéðÿíÿí åëìëÿðèí áèð
éåðäÿ àäû.
ÒÖÐÊÎËÎÆÈ ñèô. Òöðêîëîýèéàéà àèä îëàí,
òöðêîëîýèéà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí.
ÒÖÐÊÎËÎÃ èñ. Òöðêîëîýèéà ìöòÿõÿññèñè.
ÒÖÐÊÖ èñ. êëàñ. Ìàùíû, íÿüìÿ, øÿðãè. Î
éåðäÿ êè ãóøëàð îõóð, ñþéëÿíèëÿí òöðêöëÿð; Àí-
äûðûð êè, î òîðïàüûí çÿíýèí òÿáèÿòè âàð. Ñ.Âóð-
üóí. Îõóäóüóì òöðêöëÿðèí êþëýÿñèäèð þâëà-
äûì; Ìÿíÿ ìÿõñóñ âÿðÿãëÿð âàð ùÿð êèòàáäà,
ùÿð äèëäÿ. Ì.Ìöøôèã.
ÒÖÑÒÖ èñ. 1. Éàíàí áèð øåéäÿí ùàâàéà ãàë-
õàí äóìàíàîõøàð ãàçâàðè êÿñèô çÿððÿúèêëÿð.
Ïàïèðîñ òöñòöñö. Ãàðà òöñòö. – Î òàéäàí áó
òàéà èøûãëàð ýÿëèð; Òöñòöëÿð áóðóëóá ýþéÿ éöê-
ñÿëèð. Ñ.Âóðüóí.
2. òàð. Êå÷ìèøäÿ âåðýè âàùèäè êèìè ýþòöðö-
ëÿí åâ, òÿñÿððöôàò. Î çàìàí áó êÿíääÿ úÿìè-
úöìëÿòàíû 15-20 òöñòö âàð èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Áàøûíäàí (òÿïÿñèíäÿí) òöñòö ÷ûõìàã –
á à õ áàø.
ÒÖÑÒÖËßÌß “Òöñòöëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÑÒÖËßÌßÊ ô. 1. Òöñòö âåðìÿê, ÷îõëó
òöñòö áóðàõìàã, òöñòöñö ÷ûõìàã. Éåíÿ òðóáêà
òöñòöëÿäè.. Ì.Èáðàùèìîâ. Íÿ òöñòöëÿéèá ýåäÿí
ãàòàðëàð, íÿ ñöðÿòëÿ þòÿí ìàøûíëàð áó ìÿõ-
ëóãà áàõìûðäû. Ìèð Úÿëàë.
2. Éàõøû éàíìàìàã, êþçÿðèá òöñòöëÿíìÿê,
àëûøûá-éàíìàìàã, ñþíìÿê öçðÿ îëìàã. Êþñþâ
òöñòöëÿéèð.
3. Á à õ òöñòöëÿíäèðìÿê. Ïàïèðîñóíó òöñ-
òöëÿìÿê.
ÒÖÑÒÖËßÍÄÈÐÌß “Òöñòöëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÒÖÑÒÖËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Ïàïèðîñ, ãÿëéàí
âÿ ñ. ÷ÿêÿðêÿí òöñòö áóðàõìàã, òöñòö èëÿ
ÒÖÑÒÖËßÍÌß
äîëäóðìàã (áèð éåðè). Îòàüû éàìàí òöñòöëÿí-
äèðèáëÿð. – Ìóñà ãÿëéàíûíû òöñòöëÿíäèðèðäè.
Ì.Ùöñåéí.
ÒÖÑÒÖËßÍÌß “Òöñòöëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÑÒÖËßÍÌßÊ ô. Òöñòö áóðàõìàã, òöñòö-
ñö ÷ûõìàã, òöñòöëÿíìÿê. Êÿíä÷è äÿ ñþéëÿíèð:
– ßäàëÿò ùàíû? Éàíûá òöñòöëÿíèð àüàú ãÿëéàíû.
Ñ.Âóðüóí. Îúàã òöñòöëÿíèð... î ôèêèðëèäèð; Óøàã-
ëûã ÷àüûìû éàäûíà äöøäö? Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
// Òöñòö èëÿ äîëìàã, òöñòö ãàëàìàã. Îòàã áÿðê
òöñòöëÿíèá. // Àëîâñóç éàíìàã, çÿèô éàíìàã,
àëûøìàäàí éàíìàã, êþçÿðìÿê. Ôèòèë òöñòöëÿ-
íèð. Êþìöð òöñòöëÿíèð.
ÒÖÑÒÖËßÒÌß “Òöñòöëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÑÒÖËßÒÌßÊ ô. Òöñòöëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëìàã, òöñòö ÷ûõìàñûíà êþìÿê åòìÿê; òöñòö-
ëÿíäèðìÿê, òöñòöëÿìÿê. Ãîúà áàüáàí.. ãàø-
ãàáàüûíû òóðøóäóá, äåìèñèíè ÷ÿêäè âÿ òöñòö-
ëÿòäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÒÖÑÒÖËÖ ñèô. 1. Òöñòö âåðÿí, òöñòöñö ÷ûõàí.
Òöñòöëö îúàã.
2. Òöñòö áàñìûø, òöñòö äîëìóø, òöñòö ãàï-
ëàìûø, òöñòö èëÿ äîëó. Éåíÿ äÿ êöé ãîïäó òöñ-
òöëö çàëäà; Éåíÿ øöøÿëÿðäÿí äàøäû øÿðàáëàð.
Í.Õÿçðè.
3. È÷ÿðèñèíäÿí òöñòö ÷ûõàí. Éåíèúÿ ïó÷óðëà-
ìûø àüàúëàðûí, ñþéöä ñàëõûìëàðûíûí àðàñûíäà
äàìëàðûí òöñòöëö áàúàëàðû ýþðöíöð. Ìèð Úÿëàë.
ÒÖÑÒÖÑÖÇ ñèô. 1. Òöñòöñö îëìàéàí, òöñòö
÷ûõìàéàí, éàíàðêÿí òöñòö âåðìÿéÿí. Òöñòö-
ñöç áàðûò.
2. È÷ÿðèñèíäÿí òöñòö ÷ûõìàéàí; éàíìàéàí.
Òöñòöñöç äàìëàð; Ñàðû áàäàìëàð; Òÿíáÿë
àäàìëàð; Áó áàëàìà ãóðáàí. (Ëàéëà).
◊ Òöñòöñöç éàíìàã ìÿú. – éàíûá-
ãîâðóëìàã. Éàõøû ñàõëàéà áèëìèð þç ðîëóíó
éàäûíäà; Éàíûð, òöñòöñöç éàíûð ãûñãàíúëûüûí
îäóíäà. Ñ.Ðöñòÿì.
ÒÖÒßÊ èñ. Ãàðüûäàí âÿ ñ.-äÿí ãàéðûëìûø
íÿôÿñëè õàëã ìóñèãè àëÿòè. Òöòÿê ÷àëìàã. – ×î-
áàí àíàð ñÿíè, òöòÿéè ñûçëàð; Åëëÿð òîé åëÿìÿç,
éîëóíó ýþçëÿð. ß.Úàâàä. Àéíà áèð ìöääÿò
ÒÖÒÖÍ×ÖËÖÊ
óçàãäàí ýÿëÿí òöòÿê ñÿñèíÿ ãóëàã âåðäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
◊ Òöòÿéèí äèëèíè (è÷ÿðè) ÷ÿêìÿê – äàíûøû-
üûíû êÿñìÿê, ñóñìàã, äèíìÿìÿê. [Çåéíàë:]
..Áèç òöòÿéèí äèëèíè ÷ÿêìÿéÿ ìÿúáóð îëäóã.
ß.ßáöëùÿñÿí. Øàùïÿðè Ñÿðâíàç ãàðûíûí ãûðû-
ìûíû ýþðöá, òöòÿéèí äèëèíè ÷ÿêäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÒÖÒßÊ×ÀËÀÍ, ÒÖÒßÊ×È èñ. Òöòÿê ÷àëàí
ìóñèãè÷è.
ÒÖÒÌß “Òöòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÒÖÒÌßÊ ô. Éàíìàã, òöñòöñö ÷ûõìàã.
Îðäà-áóðäà îúàã òöòöð, åâëÿð ÷ûðàã éàíäûðûð;
Ó÷àí äóðíà, ñþíÿí ãöðóá íàüûëëàðû àíäûðûð.
ß.Úÿìèë.
ÒÖÒÖÍ èñ. 1. Éàðïàãëàðûíäà íèêîòèí îëàí
ãóøöçöìö àèëÿñèíäÿí îò-áèòêè. Òöòöí çÿìèñè.
Òöòöí éûüûìû. – Àüàúëàðûí ãàëûí ýþâäÿëÿðè
àðàñûíäàí éàøûë òöòöí ïëàíòàñèéàñû ýþðöíöð,
÷þëäÿ èøëÿéÿí ãûçëàðûí ìàùíûñû óúàëûðäû.
Ù.Ñåéèäáÿéëè. Òöòöí ÿí ÷îõ ïàïèðîñ èñòåùñàëû
ö÷öí áåúÿðèëèð. Ù.Ãÿäèðîâ.
2. Ùÿìèí áèòêèíèí ïàïèðîñ ÷ÿêìÿê, èéëÿìÿê
âÿ éà ÷åéíÿìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí ãóðóäóëìóø
âÿ õûðäà äîüðàíìûø âÿ éà îâóëìóø éàðïàã-
ëàðû. Ñèãàðåò òöòöíö. ßëà íþâ òöòöí.
Òöòöí
÷ÿêìÿê – ïàïèðîñ (ñèãàðåò) ÷ÿêìÿê. Î äåéèð:
– Ùàâàäà äåéèë áó ìöìêöí; Äþéöø çàìàí-
ëàðû ÷ÿêÿñÿí òöòöí. Ì.Ðàùèì.
3. Òöñòö. Îòóðäó äèç-äèçÿ ãà÷àãëàð áöòöí;
×àäûðû äîëäóðäó øÿðàáëà òöòöí. Ñ.Âóðüóí.
◊ Áàøûíäàí (òÿïÿñèíäÿí) òöòöí ÷ûõìàã –
á à õ áàøûíäàí (òÿïÿñèíäÿí) òöñòö ÷ûõìàã
(“òöñòö”äÿ).
ÒÖÒÖÍ×Ö èñ. Òöòöí ÿêèá-áåúÿðìÿêëÿ
ìÿøüóë îëàí àäàì. Ïîâåñòèí ìþâçóñó Àçÿð-
áàéúàí òöòöí÷öëÿðèíèí ùÿéàòûíäàí ýþòöðöë-
ìöøäöð.
ÒÖÒÖÍ×ÖËÖÊ èñ. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí,
ñÿíàéå ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí òöòöí áèòêèñè ÿêèá-
áåúÿðìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè; öìóìèé-
éÿòëÿ, òöòöí áåúÿðìÿ èøè. Òöòöí÷öëöê áðèãàäàñû.
389
Ó ÓÚ
Óó
Ó1 Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí èéèðìè ñÿêêèçèí-
úè ùÿðôè âÿ áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí ñàèòèí àäû.
Ó2 íèäà. 1. Óüóëòó ñÿñèíÿ òÿãëèä êèìè èøëÿíèð
(àäÿòÿí óçàäûëàðàã äåéèëèð – ó-ó-ó-ó, ó-ó-ó).
Óçàãäàí ó-ó ñÿñè ýÿëäè.
2. Ñÿáèðñèçëèê, ùþâñÿëÿñèçëèê, íàðàçûëûã éà-
õóä äà èíúèêëèê, òÿíÿ âÿ ñ. ùèññëÿðè èôàäÿ åäèð.
Ó! Áó ùå÷ éàõøû îëìàäû. Ó! Ãóëàüûìûç äÿíý
îëäó.
3. Ùöðêìÿ, äèêñèíìÿ, éàõóä òÿÿúúöá èôàäÿ
åäèð. Ó! Èëàíà áàõ! Ó! Íÿ äÿðèí ãóéóäóð! Ó!
Íÿ ýþçÿëäèð!
ÓÚ èñ. 1. Áèð øåéèí ñèâðè, øèø, íàçèê, áàòûúû
òÿðÿôè, êÿíàðû. Èéíÿíèí óúó. Ìûõûí óúó. Ñöíýö-
íöí óúó. – Áåêàð éàáàíûí óúóíäà áèð ÷ÿíýÿ
àëîâëó òèêàí ýþòöðöá, áàéðàã êèìè ýþéÿ ãàë-
äûðìûøäû. Ìèð Úÿëàë. Ñÿëèì ãÿëÿìèí óúóíó
àêòà ñþéêÿéèá îüëóíà äèê áàõäû. Á.Áàéðàìîâ.
// Ïàð÷àíûí, ïàëòàðûí âÿ ñ.-íèí áóúàã øÿê-
ëèíäÿ îëàí ùèññÿñè, êÿíàðû. ßòÿéèí óúó. Áðå-
çåíòèí óúó. Õàë÷àíûí áèð óúóíäàí éàïûøìàã.
– Êÿðèì áàáà äà ïàëàçûí áèð óúóíäà Àéðûì
ãûçû èëÿ éàí-éàíà îòóðäó. À.Øàèã. Ãàðàýþç
òåç êöíúÿ ãà÷ûá, óúëàðû àëà÷ûüûí èêè òÿðÿôèíäÿ
áÿðêèäèëèá àñûëìûø áàëàúà íÿííèíè éåëëÿòäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. // Áèð øåéèí ãóðòàðàúàã ùèññÿñè,
êÿíàðû, áèð áàøû. Áàüûí áó áèðè óúóíäà. Äöí-
éàíûí î óúóíäà. Øÿùÿðèí î áèðè óúóíäà.
– Ãóðáàí Øåéòàíáàçàðûí óúóíäà ìÿêòóá éà-
çàí ùÿìøÿùÿðëèñè Ìîëëà Ôÿðçÿëèíèí éàíûíäà
îòóðìóø(äó). À.Øàèã. // Óçóí øåéèí ùÿð èêè
ãóðòàðàúàã òÿðÿôèíäÿí áèðè; áàø. [Úàìàë áÿé:]
Õàíûìëàð ÿëëÿðèíäÿ óçóí àüàú óúóíäà àü äÿñ-
ìàë äóðàúàãëàð ãÿëáèäÿ. Í.Âÿçèðîâ. [Áÿéèì]
áàüûðñàã êèìè ÷þçÿëÿíÿí ðåçèí áîðóíóí áèð
óúóíó ñó êðàíûíà òàõûá àñôàëòû éóéóðäó.
È.Ùöñåéíîâ. // Áèð øåéèí êÿíàðûíû òÿøêèë åäÿí
êè÷èúèê ùèññÿñè. Áóðíóí óúó. Áàðìàãëàðûí óúó.
– Óñòà Àüàáàëàíûí ñàããàëû ýèúýàùëàðûíà ýåò-
äèêúÿ óúëàðû íàçèëèá, ýþçÿë ñóðÿòäÿ ãóëàãëàðûíà
éàïûøûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ãóøóí] éàðàëû
ãàíàäûíûí óúó ñàëëàíìûøäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
// Àõûð, ñîí, èíòÿùà. Úÿííÿò ãîõàí ãûðëàð, ÿí-
ýèí îáàëàð; Áèð àòëàñäûð éàøûë, óúó ýþðöíìÿç.
À.Øàèã. [Âÿëè:] Ìèëèí äöçöíäÿ ãîéóí êîðëóã
390
÷ÿêÿð? Àëëàù àáàä åëÿñèí, óúó éîõ, áóúàüû
éîõ. Í.Âÿçèðîâ.
2. Áàø, òÿïÿ. Åâèíèçèí äàëû èéäÿ; Èéäÿíèí
óúëàðû ýþéäÿ. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. Ýöíÿø éàõûí
äàüëàð óúóíäàí äîüàð; Áóëóäëàðû ýþçÿë ðÿíý-
ëÿðëÿ áîéàð. À.Øàèã.
3. Óúóíäàí øÿêëèíäÿ – ...ñÿáÿáèíäÿí,
...öçöíäÿí, ...óúáàòûíäàí, ...ýþðÿ. [Õÿäèúÿ:]
Áè÷àðÿ Éóñèô ìÿíèì óúóìäàí íÿëÿð ÷ÿêèáäèð.
Í.Íÿðèìàíîâ. Ñèçèí óúóíóçäàí öçöìÿ ñþç
ýÿëèð, ñèç èñÿ ìÿíè ÿëÿ ñàëûðñûíûç. ß.Âÿëèéåâ.
◊ Óúó à÷ûëìàã – èçäèùàìëà ýÿëìÿéÿ, éåðè-
ìÿéÿ, èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàìàã. Ýþçëÿ ùà ýþçëÿ,
ýþçëÿ ùà ýþçëÿ, àõûðäà äÿñòÿíèí óúó à÷ûëäû.
“Êîðîüëó”. Óúóíäàí òóò, ýþéÿ ÷ûõ – ÷îõ
ýöúëö éàüûø ùàããûíäà. Ýóð-ýóð ýóðóëäàäû ýþé,
òþêäö éàüûø; Óúóíäàí òóò, ýþéÿ ÷ûõ! Ð.Ðçà.
Óúóíäàí òóòóá óúóçëóüà ýåòìÿê – äàíûøû-
üûíäà ùÿää-ùöäóä áèëìÿìÿê, àðòûã-ÿñêèê
äàíûøìàã, ñþçöíöí äàëûíû-ãàáàüûíû áèëìÿ-
ìÿê. [Ñóðõàé:] Ìåùðàëû äàéû, óúóíäàí òóòóá
óúóçëóüà ýåòìÿ. Ñ.Ðÿùìàí. Óúóíó ãà÷ûð-
ìàã – ùåñàáû ÷àøäûðìàã, äîëàøûã ñàëìàã.
Óúóíó òàïìàã – ùÿëëèíè òàïìàã, ùÿëëèíÿ éîë
òàïìàã. ...óúó èëÿ – ...íÿçÿðÿ àëàðàã, ...ìö-
âàôèã îëàðàã, ...ýþðÿ. ßôãàíûñòàí èüòèøàø âÿ
öñéàíûíäàí áèç ùÿð÷ÿíä êè óçàüûã, àììà
çåùèí óúó èëÿ äåéÿ áèëÿðèê êè, áóðàäà èíýèëèñ
áàðìàüû âàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Àéàüû-
íûí óúóíäà – éàâàøúà, öñóëëóúà, åùìàëëû,
ñÿñ ÷ûõàðìàäàí, éåðèäèéèíè ùèññ åòäèðìÿäÿí.
Ñöðÿééà éàâàøúà ïÿíúÿðÿíè þðòöá, àéàüûíûí
óúóíäà åùìàëëûãëà ãàéûäûá, éàòàúàüûíà
óçàíäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àíà óøàüû îéàòìàüà
ãûéìàéàðàã àéàüûíûí óúóíäà åâè äîëàøäû,
èøëÿðèíè ýþðäö. ß.Âÿëèéåâ. Áàø óúóíäà –
éàíûíäà. Áàø óúóìäà áèðäÿí-áèðÿ; Ãöââÿòëè
áèð ñÿñ óúàëûð. Í.Ðÿôèáÿéëè. Áèð óúäàí – áèð
òÿðÿôäÿí, áèð áàøäàí, àðàñûêÿñèëìÿäÿí, äàë-
áàäàë. Çÿðýÿð... áèð óúäàí îüóðëàð, áèð óúäàí
ñàòàð. Ã.Çàêèð. Àðâàä êèøèíè áèð óúäàí ùåé
äöðòìÿëÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Áèð óúó – áèð òÿ-
ðÿôè, áèð òÿðÿôäÿí. [Øàùìàð áÿé:] Äàäàø, áó,
éàõøû îëìàäû. Áó ñþçöí áèð óúó äà ñèçÿ òîõó-
íóð. Í.Âÿçèðîâ. Áóðíóíóí óúóíäà – ëàï éà-
õûíûíäà, ëàï éàõûí, éàíûíäàúà. Äèëèíèí óúóí-
äà – éàääà îëóá äåéèëÿúÿê àíäà éàääàí ÷ûõàí
øåé ùàããûíäà. Îíóí àäû äèëèìèí óúóíäàäûð.
Äèëèìèí óúóíäà èäè, éàäûìäàí ÷ûõäû. Ýþçöíöí
ÓÚÀ
óúó èëÿ áàõìàã – á à õ ýþçóúó. ßëèñÿôà ýþçö-
íöí óúó èëÿ ïóëà áàõäû. Ñ.Ùöñåéí. Ìÿí áèëèð-
äèì êè, àðòûã ùÿð øåé ìÿùâ îëìóøäó, ëàêèí éåíÿ
äÿ ýþçöìöí óúó èëÿ äÿ îëñà, îíó ýþðìÿê èñòÿ-
éèðäèì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÓÚÀ ñèô. 1. Éöêñÿê, ùöíäöð. Óúà áîé. Óúà
áèíà. Óúà àüàú. – Áóëóäëàðà äÿéèð óúà äàü-
ëàðû; Úÿííÿò ýóøÿñèäèð ýþçÿë áàüëàðû. À.Ñÿù-
ùÿò. Õóäàéàð áÿéèí àíúàã îòóç éåääè-îòóç
ñÿêêèç ñèííè îëàð. Áîéó óúàäû, ÷îõ óúàäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Óúàáîéëó, áîéëó-
áóõóíëó. Óúà îüëàí. Óúà êèøè. – Ùå÷ éàäûì-
äàí ÷ûõìûð, êîíñóë þçö áèð óúà àäàìäûð,
àììà ìÿí àë÷àã àäàì. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. // ×îõ ùöíäöðäÿ, ÷îõ éöêñÿêäÿ éåðëÿø-
ìèø. Óúà éåð. Óúà óëäóçëàð. Äàüëûã ðàéîíóí
ÿí óúà êÿíäè. // èñ. Óúà éåð. ×ûõûì ýÿäèêëÿð-
íÿí, èçèí èçëÿéèì; Óúàëàðäàí àë÷àãëàðû ýþç-
ëÿéèì. “Êîðîüëó”.
2. ìÿú. Éöêñÿê, àëè, öëâè. ..Ìèí úöðÿ óúà
ôèêèðëÿð âÿ ìöãÿääÿñ ùèññëÿð øàèðèí ñèëñèëåéè-
òÿáèíÿ ùÿðÿêÿò âåðñÿ, äàùà [ýþçÿë] îëìàçäûìû?
Ô.Êþ÷ÿðëè. Ýþçÿëäèð áèð óúà ÿìÿë áÿñëÿéèá;
Áó ÿìÿë óüðóíäà ãàí-òÿðÿ áàòìàã. Ì.Ìöøôèã.
3. Éöêñÿê, éóõàðû, çèë; óúàäàí, áÿðêäÿí.
Ýöíîðòà èäè. Ìöÿççèí óúà ñÿñëÿ àçàí âåðèðäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Áþéöêõàíûì] àõûðäà óúà
ñÿñëÿ àüëàéàðàã... äóðóá ýåíÿ ÿëèíè Ðçàãóëó-
õàíûí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåéèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
◊ Þçöíö óúà òóòìàã – òÿêÿááöð ñàòìàã,
áàøãàëàðûíà õîð áàõìàã, þçöíö ùàìûäàí éöê-
ñÿê ñàéìàã. [Ñÿðäàð Ðÿøèä] þçöíö ÷îõ óúà
òóòóð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Óúà òóòìàã – éöêñÿê
òóòìàã, éöêñÿêëÿðÿ ãàëäûðìàã, øÿðÿôëÿíäèð-
ìÿê. [Ùèäàéÿò Ìöðøèäÿ:] Èíñàíëûã ëÿéàãÿòèíè
óúà òóòäóüóíóçà ýþðÿ ñèçÿ òÿøÿêêöð åäèðÿì.
Á.Áàéðàìîâ.
ÓÚÀÁÎÉ(ËÓ), ÓÚÀÃÀÌßÒ(ËÈ) ñèô. Áîéó
óúà, áîéëó-áóõóíëó, ãÿää-ãàìÿòëè. Óúàáîé
îüëàí. Óúàáîé ãàäûí. – [ßìè] óúàáîé, ýÿð-
äÿíëè, ãàðàñàããàë, õîøñèìà áèð êèøè èäè.
Í.Íÿðèìàíîâ. Ñîíà õàëà êèøè òÿáèÿòëè, óúà-
ãàìÿòëè .. áèð ãàäûí èäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÓÚÀÄÀÍ çÿðô 1. Áÿðêäÿí, éöêñÿêäÿí,
çèëäÿí. Óúàäàí äàíûøìàã. Óúàäàí ýöëìÿê.
Óúàäàí äåìÿê. Óúàäàí îõóìàã. – [Àäàì-
ëàð] óúàäàí âÿ ùÿéÿúàíëà äàíûøûð, íÿ áàðÿäÿ
èñÿ ìöáàùèñÿ åäèðäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ. [Äöððÿ
àäàìëàðûí] áó ñþçöíö åøèäèá óúàäàí ñîðóøäó.
Ñ.Âÿëèéåâ.
ÓÚÀËÛÃ
2. ìÿú. Éöêñÿê ìþâãåäÿí, éóõàðû âÿçè-
ôÿäÿí. Èíäè äöíéàäà ãàéäà áåëÿäèð êè, áèðèñè
óúàäàí àë÷àüà éåíÿ, äþâëÿòëèëèêäÿí êàñûáëûüà
äöøÿ, ñþùáÿòè ùÿìèøÿ àïàðûá ÷ûõàðäàúàã êå-
÷ÿí ýöíëÿðèíÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÓÚÀËÀÍ ô.ñèô. Óçàãäàí ýþðöíÿí, ãàëõàí,
éöêñÿëÿí (óúà áèíà, àüàú âÿ ñ. ùàããûíäà).
[Ñàðõàí] èñòÿð-èñòÿìÿç ýþçëÿðèíè äÿðÿäÿ ãàðà
çîëàãëàð êèìè óúàëàí òöñòöéÿ äèêäè. Ì.Ùöñåéí.
// Ùàâàéà ãàëõàí, éöêñÿëÿí, ùàâàëàíàí. Óúà-
ëàí òÿééàðÿ (áàëîí).
ÓÚÀËÀÍÄÛÐÌÀ “Óúàëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÚÀËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Óúàëòìàã, éöêñÿëò-
ìÿê, óúà åòìÿê, ãàëäûðìàã.
Àäûíû óúà-
ëàíäûðìàã – àäûíû éöêñÿëòìÿê, øþùðÿòëÿí-
äèðìÿê. Áó èø ßìèíèí àäûíû äàùà äà óúàëàí-
äûðûðäû. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÓÚÀËÀÍÌÀ “Óúàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÓÚÀËÀÍÌÀÃ ô. Óúàëìàã, éöêñÿëìÿê,
éöêñÿêëÿðÿ ãàëõìàã, óúà îëìàã. Äóë þâðÿò èñÿ
ñàèëÿ îëñóí, îäà éàíñûí; Àíúàã ìÿíèì àâà-
çåéè-øÿíèì óúàëàíñûí. Ì.ß.Ñàáèð.
ÓÚÀËÀØÌÀ “Óúàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÚÀËÀØÌÀÃ ô. Éöêñÿëìÿê, ýåòäèêúÿ
ãàëõìàã, óúàëìàã. Ñÿñ óúàëàøäû, ãîéìàéûí!
Ìèëëÿò îéàøäû, ãîéìàéûí! Ì.ß.Ñàáèð.
ÓÚÀËÄÛËÌÀ “Óúàëäûëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÚÀËÄÛËÌÀà “Óúàëòìàã”äàí ìÿúù.
ÓÚÀËÛÃ èñ. 1. Éöêñÿêëèê, ùöíäöðëöê. Äà-
üûí óúàëûüû. Áîéóí óúàëûüû. Òàâàíûí óúàëûüû.
– Ñèç þëÿñèç, åëÿäè, áàõ, îäó, Ùàúû Íàìàçàëû
þçöäö, ïàïàüûíûí óúàëûüû áóðäàí äà ýþðñÿíèð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // ßòðàô ñàùÿéÿ íèñáÿ-
òÿí äàùà ùöíäöð îëàí ñàùÿ, éåð; òÿïÿ. Þë÷öñöç
óúàëûãäà; Ãîðõóíú áèð êöëÿê ãîïàð; Êÿñÿðäè
éîëëàðûíû ãàíàäëàðûìûí. Ð.Ðçà.
2. ìÿú. Éöêñÿê èúòèìàè ìþâãå, âÿçèééÿò.
ßçàëàð èñÿ ñöñò îëóá èíäè ãîúàëûãäàí; Áèð äàä-
ðÿñèì éîõ, ýþðìÿçìèñÿí ÿùâàëûìû, äöøäöì
óúàëûãäàí. Ì.ß.Ñàáèð. [Ñÿêèíÿ:] Éîõ, Ðöñ-
òÿì, ñÿí ùå÷ øåéÿ àëäàíìà, íÿ åëÿ óúàëûüûíû
èñòÿéèðÿì êè, ÿë ÷àòìàñûí, íÿ äÿ åëÿ éûõûëìà-
üûíû êè, àéàãëàð àëòûíà äöøÿñÿí. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. ìÿú. Ìÿíÿâè éöêñÿêëèê, òÿìèçëèê, íÿ-
úèáëèê, àëèúÿíàáëûã; øÿðÿô. Èñòÿéèì õàëãûìà ùÿð
àí óúàëûãäûð, óúàëûã; Ìÿíÿ éàääûð ãîúàëûã.
Ñ.Ðöñòÿì. [Òàùèð] éåíÿ äÿ áó õöñóñäà äöøö-
íöð, Ëÿòèôÿíèí ìÿíÿâè óúàëûüû èëÿ ôÿõð åëÿéèðäè.
Ì.Ùöñåéí.
391
ÓÚÀËÌÀ
ÓÚÀËÌÀ “Óúàëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÚÀËÌÀÃ ô. 1. Äàùà äà éöêñÿëìÿê, ãàëõ-
ìàã, éóõàðûéà äîüðó àðòìàã. Ñóéóí ñÿâèééÿñè
õåéëè óúàëìûøäûð. Áèíàíûí äèâàðëàðû ýöíäÿí-
ýöíÿ óúàëûð. // Óçàãäàí ýþðöíìÿê (óúà øåéëÿð
ùàããûíäà). Àðòûã Øóøà øÿùÿðè ýþðöíöð, Õàí-
ãûçûíûí àü èìàðÿòè óúàëûð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Òîð-
ïàã éîëäàí áèð àç êÿíàðäà, éàñòû éàìàúäà
áèð ôèí åâè, àü ÷àäûð âÿ áóðóã âûøêàñû óúàëûðäû.
Ì.Ñöëåéìàíîâ. // Áîé àòìàã, ãàëõìàã. [Úà-
âàí ãûçûí] áîéó óúàëûá, êþêñö äîëüóíóá, ñèìà-
ñûíäà äà àéðû ìÿëàùÿò ýþðöíöðäö. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Äàøëûã éîëóí êÿíàðëàðûíäà îò-ÿëÿô
åëÿ óúàëìûøäû êè, äåéÿðäèí, áóðàëàð õöñóñè
áè÷ÿíÿê éåðèäèð. Ìèð Úÿëàë.
2. Ãàëõìàã, ãîïìàã, éöêñÿëìÿê, ýöúëÿí-
ìÿê, óúàäàí åøèäèëìÿê (ñÿñ ùàããûíäà). Íà-
ýÿùàí êö÷ÿäÿ óúàëäû ñÿäà; Âóðùàðàé äöøäö,
ãîïäó áèð ãîâüà. Ì.ß.Ñàáèð. Ùåéôà êè ÷ûõìàäû
òàðûí ñÿäàñû; Óúàëìàäû êàìàí÷àíûí íÿâàñû.
À.Ñÿùùÿò.
3. ìÿú. Ùþðìÿòè, íöôóçó àðòìàã, éöêñÿë-
ìÿê, ùþðìÿòÿ ìèíìÿê. Úàìààò àðàñûíäà
óúàëìàã. – Àøûã ãîúàëàð, ýÿçÿð; Åëäÿ óúàëàð,
ýÿçÿð; Ñîíñóç þëÿíäÿí ñîíðà; Ðóùó áàúàëàð
ýÿçÿð. (Áàéàòû). Øÿìøèð êèìè ñÿí äÿ äîüðó,
äöç äîëàí; ×îõ îëóá òàðèõäÿ åíÿí, óúàëàí.
Àøûã Øÿìøèð. // Éöêñÿêëÿðÿ ãàëõìàã, ýþéÿ
ãàëõìàã. ..Ãûðìûçû áàéðàãëàð óúàëìûø ýþéÿ;
Ùàçûðëûã ýþðöðëÿð, ãîâüà âàð äåéÿ. À.Øàèã.
ÓÚÀËÒÌÀ “Óúàëòìàã”äàí ô.èñ.
ÓÚÀËÒÌÀÃ ô. 1. Éöêñÿëòìÿê, äàùà óúà
åòìÿê, ãàëäûðìàã, ýåòäèêúÿ ùöíäöðëöéöíö
àðòûðìàã (áèíà âÿ ñ. ùàããûíäà). Éåíè áèíàëàðû
óúàëòìàçäàí ÿââÿë êþùíÿ åâëÿðè ñþêìÿê ëàçûì
èäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. ìÿú. Èúòèìàè ìþâãåéèíè, ÿùÿìèééÿòèíè,
íöôóçóíó, ùþðìÿòèíè àðòûðìàã, éöêñÿëòìÿê.
Àëèúÿíàá ùÿðÿêÿòè úÿìèééÿòèí íÿçÿðèíäÿ îíó
õåéëè óúàëòìûøäûð. – Ìåéäàíà áóðàõäûüûí
áþéëÿ øàù ÿñÿðëÿðëÿ; Óúàëäûðñàí þëêÿìèí øþù-
ðÿòèíè, øàíûíû. Ì.Ìöøôèã.
3. Ýöúëÿíäèðìÿê, éóõàðû ãàëäûðìàã, çèëëÿø-
äèðìÿê (ñÿñ ùàããûíäà). Ìÿììÿäùÿñÿí ÿìè
îüëóíà éàëâàðäûãúà îüëàí ñÿñèíè óúàëäûðäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñàëìàí êèøè ñÿñèíè ýåò-
ýåäÿ óúàëäûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÓÚÀÌßÐÒßÁßËÈ ñèô. 1. Óúà, éöêñÿê, ùöí-
äöð, ÷îõìÿðòÿáÿëè. Óúàìÿðòÿáÿëè åâ (áèíà).
392
ÓÚÄÀÍÒÓÒÌÀ
2. ìÿú. êþùí. Éöêñÿê âÿçèôÿ ñàùèáè îëàí,
éöêñÿêâÿçèôÿëè.
ÓÚÁÀÒÛÍÄÀÍ çÿðô ...ñÿáÿáèíäÿí, ...öçöí-
äÿí, ...òÿãñèðè öçöíäÿí, ...ñÿáÿáèëÿ. Ñÿíèí óú-
áàòûíäàí áèçÿ äÿ ñþç ýÿëäè. – Àú äà ãàëñàíûç,
ñóñóç äà, áó, áèçèì óúáàòûìûçäàí äåéèë.
Ì.Ùöñåéí. [Èëéàñ Àäèëÿéÿ:] Òÿðëàí äà äàéû-
ìûí àòû èäè, àììà ìÿíèì óúáàòûìäàí î ìþ-
úöçÿ ìÿùâ îëäó. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÓÚ-ÁÓÚÀÃ èñ. Êÿíàð, ñîí ùÿää, ùÿää-
ùöäóä. Áó áèçèì÷öí åëÿ áèð äöíéà èäè êè, óúó-
áóúàüû éîõ èäè. Ñ.Ðÿùìàí. Åäãàðûí èõòèéà-
ðûíäà îëàí öçöì áàüûíûí óúó-áóúàüû éîõ èäè.
Ñ.Âÿëèéåâ.
Óúó-áóúàüû ýþðöíìÿìÿê
(îëìàìàã) – ñîíó, ÿòðàôû ýþçëÿ ãàâðàíûëà áèë-
ìÿéÿí ÷îõ ýåíèø ñàùÿ ùàããûíäà. Óúó-áóúàüû
ýþðöíìÿéÿí .. ìÿùñóëäàð ÷þëëÿð éîðóëìà-
äàí âÿ èíàäëà ÷àëûøàí èíñàíëàðëà äîëóäóð.
Ì.Èáðàùèìîâ. Éîëóìóç óúó-áóúàüû ýþðöí-
ìÿéÿí éàøûë òàðëàëàð, òÿçÿ ñàëûíìûø ìåøÿ çî-
ëàãëàðû àðàñûíäàí êå÷èðäè. Ì.Äèëáàçè. // Áþ-
éöê èçäèùàì, ñàéñûç-ùåñàáñûç èíñàí êöòëÿñè
ùàããûíäà. [Àòàêèøè:] Àäàìûí óúó-áóúàüû éîõ
èäè. Ú.Úàááàðëû.
◊ Óúóíäàí-áóúàüûíäàí – îðàäàí-áóðàäàí.
Ìÿí êèòàáû òàïäûì, óúóíäàí-áóúàüûíäàí îõó-
äóì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÓÚ-ÁÓÚÀÃÑÛÇ ñèô. Óúó-áóúàüû îëìàéàí,
ùÿää-ùöäóäó îëìàéàí; ÷îõ ýåíèø, èíòÿùàñûç.
Èíàíäûüûì ÿðÿíëÿðèí áèðèíè; Óú-áóúàãñûç áèð
ñÿùðàäà òàïìûøàì. ß.Úàâàä.
ÓÚÄÀÍ-ÃÛÐÀÃÄÀÍ, ÓÚÄÀÍ-ÃÓËÀÃ-
ÄÀÍ çÿðô Áàøãàëàðäàí, þçýÿëÿðäÿí; áèëàâàñèòÿ
äåéèë, áèëâàñèòÿ. Óúäàí-ãûðàãäàí ãóëàüûíà
äÿéÿí ñþçëÿð Ùöðöéÿ ìÿíàñûç ýþðöíöðäö.
Ì.Èáðàùèìîâ. [Ðÿøèä:] Ìÿí íÿôÿñ àëìàäàí,
ùå÷ îëìàñà óúäàí-ãóëàãäàí áèð øåé åøèòìÿéÿ
÷àëûøäûì. È.Ùöñåéíîâ.
ÓÚÄÀÍÒÓÒÌÀ çÿðô âÿ ñèô. Ôÿðã ãîéìà-
äàí, àéûðìàäàí, àðàäà áóðàõìàäàí, ùàìûíû,
áàøäàí-áàøà, áèëàâàñèòÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà,
áèð-áèð. Óúäàíòóòìà ñèéàùûéà àëìà. Óúäàí-
òóòìà ñÿôÿðáÿðëèê. – Êèì èíñàíëàðû óúäàí-
òóòìà ïèñ ùåñàá åëÿéèðñÿ, îíóí þç öðÿéè òÿìèç
äåéèë. Ì.Ùöñåéí. [Àòàø:] Ýöíäÿ èêè äÿôÿ ìÿí-
çèëè àõòàðûëàíäà, óúäàíòóòìà ÷þëÿ òþêöëöá èø-
ñèç ãàëàíäà ôÿùëÿ äÿ ãûðìûçû áàéðàã ãàëäûðàð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÓÚÃÀÐ
ÓÚÃÀÐ èñ. Áèð éåðèí ÿí óçàã ùèññÿñè, êÿ-
íàðû. Íèýàð íÿ Êîðîüëóéà áàõäû, íÿ äÿëèëÿðÿ
áàõäû, éàâàø-éàâàø òÿïÿíèí ëàï óúãàðëàðûíà
ýÿëäè. “Êîðîüëó”. ..Ìåøÿíèí óúãàðûíäà äàü-
êå÷èñè ýþðöíöð. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Øÿùÿðèí, ãÿñÿ-
áÿíèí ìÿðêÿçèíäÿí êÿíàðäà îëàí ùèññÿñè,
ìÿùÿëëÿñè. Óúãàðëàðà ñó÷óëàð ñó äàøûéûðäûëàð.
À.Øàèã. Øÿùÿðèí óúãàðû îëàí áó êö÷ÿäÿ .. ùå÷
êÿñ ýþçÿ äÿéìèðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Óçàã.
Ìÿíÿ ýÿë-ýÿë äåéèð ùÿð åâ, ùÿð îúàã; Éóð-
äóìóí ÿí óúãàð áóúàüûíäàéàì. Ñ.Ðöñòÿì.
Äèâàðäàí àñûëìûø Àçÿðáàéúàí õÿðèòÿñèíäÿ óú-
ãàð äàüëàð ãîéíóíó ýþñòÿðäè. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ. // Þëêÿíèí, äþâëÿòèí ìÿðêÿçäÿí óçàãäà
îëàí âèëàéÿòè, ðàéîíó.
ÓÚËÓà èñ. Áèð øåéèí óúóíà êå÷èðèëÿí, òàõû-
ëàí, ýåéäèðèëÿí àäÿòÿí êîíóñøÿêèëëè ãàëïàãúûã.
Êàðàíäàø óúëóüó. Ìÿðìè óúëóüó.
ÓÚÑÓÇ-ÁÓÚÀÃÑÛÇ á à õ óú-áóúàãñûç.
Óúñóç-áóúàãñûç òàðëàëàð. Óúñóç-áóúàãñûç þë-
êÿìèç. – Ãàðøûäà óúñóç-áóúàãñûç ýåíèø áèð ÷þë
ñÿðèëìèøäè. Ù.Íÿçÿðëè. Àðõà òÿðÿôäÿí óúñóç-
áóúàãñûç ýåíèø äöçÿíëèê óçàíûá ýåäèðäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÓÚÓÁÈÇ ñèô. Óúó áèç êèìè îëàí, óúóøèø, óúó
ýåòäèêúÿ íàçèêëÿøÿí. Óúóáèç áóðóí.
ÓÚÓÈÒÈ ñèô. Óúó èòè îëàí, óúóøèø. Óúóèòè äÿ-
ìèð. Óúóèòè éàáà.
ÓÚÓÍÄÀÍ áàõ óúáàòûíäàí. Ýåúÿ-ýöíäöç
îäà äöøöá éàíàðàì; Ñèéàù òåëëè áèð ñîíàíûí
óúóíäàí. Ì.Â.Âèäàäè. Áèð-èêè íÿôÿðèí óúóí-
äàí èêè àé òÿêðàð òÿëèìÿ ñàõëàíàí ÿñýÿðëÿð äÿ,
êîìàíäèðëÿð äÿ äÿðñè áèëìÿéÿíëÿðÿ àúûãëàí-
ìûøäûëàð. Ìèð Úÿëàë.
ÓÚÓØÈØ á à õ óúóáèç.
ÓÚÓÇ ñèô. 1. Àç ïóëà ñàòûëàí, ãèéìÿòè àøàüû
îëàí, äÿéÿðè áàùà îëìàéàí (áàùà çèääè). Óúóç
ïàëòî. Óúóç ïàð÷à. Óúóç åíåðæè. – Óúóç ÿòèí
øîðáàñû îëìàç. (Ìÿñÿë). Ñþç éîõ, óëàã àòäàí
éàõøûäûð. ßââÿëÿí, îíäàí þòðö, óëàã àòäàí
óúóçäó. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áóðàäà íèñ-
áÿòÿí óúóç ãèéìÿòÿ øÿðàá äà òàïìàã îëóðäó.
ß.ßáöëùÿñÿí. Èíäè î ãÿäÿð îâ òöôÿíýè âàð êè,
þçö äÿ ãèéìÿòäÿ óúóç. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Çÿðô
ìÿíàñûíäà. [Úàâàä àüà:] Òàõûëû óúóç áóðàõûí,
÷îõ áóðàõûí, ÷þðÿê äÿ óúóç îëñóí. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Ìàëû óúóç àëûá, áàùà ñàòàíëàð; Äÿëëàë-
äûð, îíëàðû úèëîâëàéàã áèç. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÓÚÓÇËÀØÄÛÐÌÀ
2. ìÿú. Çÿùìÿòñèç, ÿçèééÿòñèç, àñàíëûãëà
ÿëäÿ åäèëÿí (áàøà ýÿëÿí). Óúóç øþùðÿò àðäûíúà
ãà÷ìàã. Óúóç ãàçàíú. – [Ëåéëà:] Äå êè, öç
äþíäÿðèá ìÿùÿááÿòèìäÿí; Óúóç øþùðÿòëÿðÿ
ÿéèëìÿðÿì ìÿí! Á.Âàùàáçàäÿ. // ìÿú. Ùå÷
áèð ãèéìÿòè, äÿéÿðè îëìàéàí; äÿéÿðñèç, ÿùÿ-
ìèééÿòñèç, áîø, áàéàüû. Óúóç ñþùáÿòëÿð. – Íà-
ùàã ñþç îä âóðàð ãÿëáÿ, ôÿãÿò ùàã ñþç êå÷ÿð
äàøäàí; Óúóç ñþç ãàí ãàðàëäàð êè, êöñÿðñÿí
äîñòëà ñèðäàøäàí. Ñ.Âóðüóí.
◊ Óúóç áàøà ýÿëìÿê (îòóðìàã) – çÿù-
ìÿòñèç, ÿçèééÿòñèç, àñàíëûãëà áàøà ýÿëìÿê,
ÿëäÿ åäèëìÿê. Ëàêèí ßìèð Ùÿøÿìÿòè âÿ îíóí
òÿøêèëàòûíû äàüûòìàã òÿøÿááöñö ÷àð êîíñóëóíà
óúóç îòóðìàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Óúóç ãóð-
òàðìàã – õîøàýÿëìÿç, éàõóä õÿòÿðëè áèð èø-
äÿí, ùàäèñÿäÿí ÷îõ àñàíëûãëà, áàøûíà áèð èø
ýÿëìÿäÿí ãóðòàðìàã. Óúóç îëìàã ìÿú. –
ãèéìÿòäÿí äöøìÿê, éöíýöë îëìàã, ùþðìÿò-
äÿí äöøìÿê, ùåéñèééÿòèíè, ìÿíëèéèíè èòèðìÿê.
Òÿìêèíè úöíóíÿ ãûëìà òÿáäèë; Ãûçñàí, óúóç
îëìà, ãÿäðèíè áèë! Ôöçóëè. Óúóç òóòìàã –
ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿê, ñàéìàçëûã ýþñòÿðìÿê,
ãèéìÿòëÿíäèðìÿìÿê. Îíóí ñþçëÿðèíè óúóç
òóòìà. – Ýþðÿñÿí âèúäàíû ñàëûðìû éàäà; Åøãèí
ìÿíàñûíû óúóç òóòàíëàð?! Ñ.Âóðüóí. [Øÿðÿô-
îüëó:] Ùàãã-ñàéû, éîëäàøëûüû, äîñòëóüó äà áåëÿ
óúóç òóòìàã îëàð? Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓÚÓÇÚÀ ñèô. âÿ çÿðô ×îõ óúóç. Óúóçúà
ìàë. Óúóçúà ñàòìàã. // Ìÿú. ìÿíàäà. [Øà-
ìàìà Úàäó:] Àëëàùûí áó óúóçúà þëöìö äÿ
ýÿëèá ìÿíè òàïìûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÓÚÓÇ×Ó ñèô. Ìàëûíû óúóç ñàòàí, éàõóä óúóç
ìàëëàð àõòàðûá ñàòûí àëàí àäàì.
ÓÚÓÇËÀÍÌÀ “Óúóçëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÓÚÓÇËÀÍÌÀÃ á à õ óúóçëàøìàã.
ÓÚÓÇËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Óúóçëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ. Ãèéìÿòëÿðèí óúóçëàøäûðûëìàñû.
ÓÚÓÇËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Óúóç åäèë-
ìÿê, ãèéìÿòè àøàüû ñàëûíìàã.
2. ìÿú. Ãèéìÿòñèçëÿøäèðèëìÿê, ãèéìÿòäÿí
ñàëûíìàã, ùþðìÿòäÿí ñàëûíìàã.
ÓÚÓÇËÀØÄÛÐÛËÌÛØ ô.ñèô. Ãèéìÿòè àøàüû
ñàëûíìûø, äàùà óúóç åäèëìèø. Óúóçëàøäûðûëìûø
ìàëëàð. Óúóçëàøäûðûëìûø ãèéìÿò. Óúóçëàøäûðûë-
ìûø ïàëòàð ìàüàçàñû.
ÓÚÓÇËÀØÄÛÐÌÀ “Óúóçëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
393
ÓÚÓÇËÀØÄÛÐÌÀÃ
ÓÚÓÇËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ãèéìÿòèíè àøàüû
ñàëìàã, äàùà óúóç åòìÿê. Ñÿíàéå ìàëëàðûíûí
ãèéìÿòèíè óúóçëàøäûðìàã. – Àõûð çàìàíëàðäà
òèêèíòèíèí ùÿð éåðèíäÿ ãÿíàÿò, ìàéà ãèéìÿòèíè
óúóçëàøäûðìàã, èñðàôà éîë âåðìÿìÿê ùàããûíäà
äàíûøûðäûëàð. ß.Ñàäûã.
2. ìÿú. Ãèéìÿòäÿí ñàëìàã, ãèéìÿòñèçëÿø-
äèðìÿê, ùþðìÿòäÿí ñàëìàã, åòèáàðäàí ñàëìàã,
àéàüà ñàëìàã. Ñþçëÿðè óúóçëàøäûðìàã.
ÓÚÓÇËÀØÌÀ “Óúóçëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÚÓÇËÀØÌÀÃ ô. Äàùà óúóç îëìàã, ãèé-
ìÿòè åíìÿê. Áàçàðäà ìåéâÿ ÷îõ óúóçëàøìûø-
äûð. – [Õàëàñû Àäèëÿ:] Õàëà ãóðáàí, äåéÿñÿí,
áàçàðäà ÷þðÿê óúóçëàøûá? Á.Áàéðàìîâ.
// ìÿú. Ãèéìÿòäÿí äöøìÿê, ÿùÿìèééÿòèíè
èòèðìÿê; ùþðìÿòäÿí äöøìÿê.
ÓÚÓÇËÓ ñèô. Óúóç, äàùà óúóç. [Àíàì:]
Òÿçÿ íÿëáÿêèíè ãîíàã ãàáàüûíà ãîéàðàì,
óúóçëóñóíäà þçöì ÷àé è÷ÿðÿì. Ìèð Úÿëàë.
ÓÚÓÇËÓÃ èñ. Ãèéìÿòëÿðèí óúóç îëäóüó
âÿçèééÿò (áàùàëûã çèääè). Óúóçëóãäà àëûúûíûí,
áàùàëûãäà ñàòûúûíûí öçöíö ýþðìÿ. (Àòà. ñþçö).
Ìèðçÿíèí çàìàíûíäà áàçàðäà óúóçëóã èäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÓÚÓÇÂÀÐÈ ñèô. Áèð ãÿäÿð óúóç. Óúóçâàðè
ïàëòî. Óúóçâàðè øåé.
Ó×ÀÜÀÍ1, Ó×ÀÜÀÍÎÒÓ èñ. áîò. Ñþéöä-
÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñèëÿñèíäÿí ÷îõèëëèê îò áèòêèñè.
Ó÷àüàíîòóíóí òîõóìëàðû õûðäàäûð. Òîõóì-
ëàðûíûí àøàüûñûíäà ó÷àüàí ðîëóíó îéíàéàí
áèð äÿñòÿ òöêúöê âàðäûð. Ù.Ãÿäèðîâ. Àë ëàëÿéÿ
ãàðà ãóðøàã! Ó÷àüàíà òöêäÿí ïàïàã; Âåðäè
éàçäà àíà òîðïàã. Ì.Äèëáàçè.
Ó×ÀÜÀÍ2 á à õ ïàðàáöçÿí.
Ó×ÀÜÀÍ3 ñèô. Èòè ó÷àí, ãà÷àüàí. Ó÷àüàí àò.
Ó×ÀÐ ñèô. 1. Ó÷àí, òÿáÿõõöð åäÿí, áàøãà
ùàëà êå÷èá ùàâàéà ãàðûøàí. Ó÷àð ìàéåëÿð.
Ó÷àð ãàç.
2. Ó÷àí, ùàâàäà, ýþéëÿðäÿ ñåéð åäÿí. Ó÷àð
ãóøëàð. – Ó÷àðäà òóðàúäûð, ãà÷àðäà úåéðàí.
Ñ.Âóðüóí.
Ó×ÃÓÍ èñ. Äàüëàðäàí, ãàéàëàðäàí, öìó-
ìèééÿòëÿ, ùöíäöð éåðëÿðäÿí ãîïóá äöøÿí ãàð,
äàø, ãàéà, òîðïàã êîìàñû. Áèðäÿí îðäàí ãàð
ó÷ãóíó ó÷äó; Áÿðê ñÿñèëÿ ýóðóëäàéûá äöøäö.
À.Ñÿùùÿò. Äþðä èë ÿââÿë áó àèëÿíèí Ùÿíèôÿ
àäëû áþéöê ãûçû ýèëàáû ãàçäûüû éåðäÿ ó÷ãóí
àëòûíäà ãàëûá ùÿëàê îëìóøäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
394
Ó×ÌÀÃ
Ó×ÃÓÍÉÀÍÀÃËÛ ñèô. Éàíàãëàðû áàòìûø,
îðäëàðû áàòìûø, îðäóáàòûã. Áó, îí áåø-îí àëòû
éàøëàðûíäà, îðòàáîéëó, ãàðàýþçëö, ó÷ãóíéà-
íàãëû, ñàðûìòðàã .. áèð ãûçúûüàçäû. Ú.Úàááàðëû.
Ó×ÌÀ1 “Ó÷ìàã1”äàí ô.èñ.
Ó×ÌÀ2 “Ó÷ìàã2”äàí ô.èñ. Ãàòûð÷ûëàð áó
éîëëàðäà àðàáà àøìàñûíäàí, àäàì ó÷ìàñûí-
äàí ôàúèÿëè ùàäèñÿëÿð äàíûøûðäûëàð. Ìèð Úÿëàë.
Ó×ÌÀÃ1 ô. 1. Ãàíàäëàð âàñèòÿñèëÿ ùàâàäà
ùÿðÿêÿò åòìÿê, ùàâàéà ãàëõûá ýåòìÿê, ùà-
âàäà ýÿçìÿê. Ùàâàäà ãóøëàð ó÷óð. – Ùÿëÿ
òàìàì ãóðóìàìûø éàüûø ýþëëÿðè; Öçÿðèíäÿ
áóëóä-áóëóä ó÷óð ìèë÷ÿêëÿð. Ñ.Âóðüóí. Äàüûí
áàø òÿðÿôèíÿ éàõûí áèð éåðäÿ ãàðòàëëàð ó÷óðäó.
Ìèð Úÿëàë. // Ó÷óá ýÿëìÿê, ó÷óá ãîíìàã,
ó÷óá ýåòìÿê. Ìÿí áèð áÿëàëû ãóøäóì; Äàü-
äàí ãàéàéà ó÷äóì. (Áàéàòû). Ïåíäèð àüçûíäà
áèð ãàðà ãàðüà; Ó÷àðàã ãîíäó áèð óúà áó-
äàüà. Ì.ß.Ñàáèð. // Ó÷óúó ìàøûíëàð – òÿééàðÿ,
äèðèæàáë âÿ ñ. ùàããûíäà. Ó÷óð äàüûäàðàã áó-
ëóäó ëàé-ëàé; Òÿééàðÿ ýþéëÿðèí éåääè ãàòûíäà.
Á.Âàùàáçàäÿ. // Òÿééàðÿ èëÿ ýåòìÿê. Áó ýöí
Òöðêèéÿéÿ ó÷óðàì. Ñààò íå÷ÿäÿ ó÷óðñàí?
Ñèçèíëÿ äàùà êèìëÿð ó÷óð? – Ùÿòòà áèð äÿôÿ
ìÿí þçöì äÿ àåðîïëàíäà ó÷ìóøàì. Ù.Íÿ-
çÿðëè. Èíäè ßøðÿô äÿ óëäóçíèøàí áèð òÿééàðÿäÿ
ó÷óð(äó). Ìèð Úÿëàë. // Ùàâàäà ãàíàä ÷àëìàã,
ïÿð âóðìàã. Ãóøëàð ó÷äó ùàâàäà; Áàëàñû âàð
éóâàäà. (Áàéàòû). // Ùàâàäà ñåéð åòìÿê, äî-
ëàøìàã, ùÿðÿêÿò åòìÿê. Ó÷óð áóëóäëàð öôöã-
ëÿðäÿ, òîïëàíûð ÿëâàí; Àëûðäû áàøãà ëÿòàôÿò äÿðÿ,
òÿïÿ, îðìàí. À.Øàèã. Óçàã öôöãäÿ äàüëàð ãà-
ðàëûð, ýþéäÿ òåç-òåç óëäóç ó÷óðäó. È.ßôÿíäèéåâ.
// Êöëÿê, òÿêàí âÿ ñ. ýöúö èëÿ ùàâàäà ùÿðÿêÿò
åòìÿê, ýåòìÿê. Ýöëëÿëÿð áàøûìûçûí öñòöíäÿí
ó÷óðäó. Ãûüûëúûìëàð ïàðûëäàéà-ïàðûëäàéà ó÷óð.
2. Ãàç, éà áóõàð ùàëûíà êå÷èá ùàâàäà éîõ
îëìàã, ãàðûøìàã, òÿáÿõõöð åòìÿê (áó ìÿíàäà
÷îõ âàõò “ó÷óá ýåòìÿê” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð).
Äÿðìàíûí ñïèðòè ó÷óá. – Áóçó ãîéäóì éåðÿ,
ýþðäöì êè, îä êèìè èñòè òîðïàüà áóç úûçûëòû èëÿ
éàïûøûá, àç ãàëäû ùàâàéà ó÷ñóí. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
3. ìÿú. ×îõ ñöðÿòëÿ ýåòìÿê, êå÷ìÿê, þò-
ìÿê, þòöá ýåòìÿê. Âàõò íÿ òåç ó÷äó? – Çà-
ìàíûí áóäàüûíäàí; Ãîïàðàã õÿéàë êèìè; Éåíÿ
ó÷óðäó ýöíëÿð. Ð.Ðçà. // ìÿú. ×îõ ñöðÿòëÿ
éåðèìÿê, ýåòìÿê, ÷àïàðàã ýåòìÿê (áó ìÿ-
íàäà áÿçÿí “ãàíàäëàíûá”, “éåë êèìè”, “ãóø
Ó×ÌÀÃ
êèìè” âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ áèðëèêäÿ èøëÿíèð). Ãûðàò
éåëäÿí ãàíàä òàõûá ó÷óðäó. “Êîðîüëó”. Àòëàð
áóüëàíà-áóüëàíà ó÷óð, âàüçàëà éàõûíëàøûðäû.
Ì.Ùöñåéí.
4. ìÿú. ×ûõìàã, ãîïìàã. [Ñÿëèì:] Àù! Áó
éàëàí áèð ñþç, çÿùÿðëè áèð îõ; Àüçûíäà ó÷óá
ãÿëáèìÿ ñàïëàíûð. Ù.Úàâèä.
5. ìÿú. Ñîëìàã, ðÿíýè ãà÷ìàã, ðÿíýè ÷ÿ-
êèëìÿê, ñèëèíèá ýåòìÿê. Àñòàíàäà òöñòöëÿíèð
áþéðöáàòûã ñàìîâàð; Ëÿìÿäÿñÿ ðÿíýè ó÷ìóø
áåø-îí íèì÷ÿ, êàñà âàð. Ñ.Ðöñòÿì.
6. ìÿú. Ùàðà èñÿ ýåòìÿê, ùàðàëàðäà èñÿ
äîëàøìàã (ôèêðè, õÿéàëû âÿ ñ.). Êþíëöì ó÷óð
äàüà-äàøà; Ñåéð åòäèêúÿ òÿáèÿòè. Ì.Ìöøôèã.
Ñàùèëè äþéäöêúÿ áÿçÿí ëÿïÿëÿð; Øàèðèí õÿéàëû
ó÷óá éöêñÿëèð. Ñ.Âóðüóí.
◊ Áóüëàíûá (áóü îëóá) ùàâàéà ó÷ìàã –
éîõ îëìàã, éîõà ÷ûõìàã, ùÿäÿð ýåòìÿê, íàèë
îëìàã. ..Ýÿðÿê áàøëàðûìûçûí ÷àíàãëàðûíû äà
áÿðêèòìÿê ôèêðèíäÿ îëàã êè, òÿùñèë åëÿäèéèìèç
åëìëÿð áóüëàíûá ùàâàéà ó÷ìàñûíëàð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. Ýþéÿ ó÷ìàã – á à õ ãàíàä-
ëàíûá ó÷ìàã. Ôÿðùàä éàëàíäàí þçöíö òÿðèô-
ëÿäèêúÿ Àñëàí øàäëûüûíäàí, ôÿðÿùèíäÿí àç ãà-
ëûðäû ýþéÿ ó÷ñóí. Ú.Úàááàðëû. Ãàíàäëàíûá
ó÷ìàã – ñîí äÿðÿúÿ ñåâèíìÿê, ðóùëàíìàã,
ñåâèíúèíäÿí éåðÿ-ýþéÿ ñûüìàìàã. Ãàäûí àç
ãàëäû ãàíàäëàíûá ó÷ñóí. Ìèð Úÿëàë. [Çÿðãÿ-
ëÿì] áåø ãðàíû àëûíúà ñåâèíÿð, áèð ãóø êèìè
ãàíàäëàíûá åâëÿðèíÿ ó÷àðäû. ß.Ñàäûã.
Ó×ÌÀÃ2 ô. 1. Ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿá öçöí-
äÿí éûõûëìàã, äàüûëìàã; þç àüûðëûüûíûí òÿñèðè
àëòûíäà äöøìÿê; éûõûëìàã, ó÷óëìàã. Äàì
ó÷äó. Ãàéà ó÷àíäà òîç ãîïàð. – Ãûøäà ó÷ìóø
(ô.ñèô.) äàìëàð ãàéðûëûð, ðÿõíÿëÿíìèø ùàñàðëàð
òÿìèð îëóíóá äöçÿëèðäè. Ñ.Ùöñåéí. // ìÿú.
Äàüûëìàã, éûõûëìàã, éîõ îëìàã, ìÿùâ îë-
ìàã, àëò-öñò îëìàã, éåðëÿ éåêñàí îëìàã. Ó÷äó
õàëãëàð ìÿùáÿñè; Åëëÿð áÿðàáÿð îëäó. Ð.Ðçà.
2. Óúà áèð éåðäÿí éûõûëìàã, äöøìÿê, öçö-
àøàüû àøìàã, éóâàðëàíìàã. [Ãóðáàí:] Ïÿíàù
Àëëàùà, ùàðàéà ÷ûõûì, ãîé äàüäàí, ãàéàäàí
ó÷óì, éûðòûúû ùåéâàíàò ìÿíè äàüûòñûí. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Åëÿ ó÷óðóì, ñûëäûðûì ãàéàëûã éåð-
ëÿðäÿí êå÷èðäèì êè, àéàüûìûí àëòûíäàí áèð äàø
ó÷ñà èäè, áèðáàø äÿðÿéÿ éóâàðëàíûá ïàð÷à-
ïàð÷à îëàúàãäûì. À.Øàèã.
Ó×ÎÒ [ðóñ.] Ùåñàáààëìà, ñèéàùûéààëìà,
ùåñàáëàéàðàã ãåéäÿàëìà. Ìàëëàðûí ó÷îòó.
Ó×ÓËÌÀÃ
Éåíè ó÷îò ôîðìàëàðû. Ìàë-ãàðàíûí ó÷îòà àëûí-
ìàñû.
Ó×ÎÒ×Ó èñ. Ó÷îò èøëÿðè àïàðàí øÿõñ.
Ó×ÓÚÓ ñèô. 1. Ó÷àí, ùàâàäà ó÷à áèëÿí,
ùàâàäà ó÷ìàã ö÷öí äöçÿëäèëìèø, éà óéüóí-
ëàøäûðûëìûø. Ó÷óúó àïàðàòëàð (òÿééàðÿ, äèðè-
æàáë, âåðòîëéîò âÿ ñ.).
2. õöñ. Òåç áóõàðëàíàí, áóõàðëàíûá ùàâàéà
ãàðûøàí, áóõàð, éà ãàç ùàëûíà êå÷ÿ áèëÿí.
Ó÷óúó ìàääÿëÿð. Ó÷óúó åôèð éàüëàðû. Ñïèðò íÿ
ãÿäÿð ãàòû îëàðñà, î ãÿäÿð äÿ ó÷óúóäóð.
Ó×ÓÚÓËÓÃ èñ. 1. Ó÷óúó àïàðàòëàðäà ùà-
âàäà ó÷ìà ñÿíÿòè, áàúàðûüû, èøè. Ïèëîòóí ó÷ó-
úóëóã ìÿùàðÿòè. Òÿééàðÿíèí ó÷óúóëóã ãàáè-
ëèééÿòè.
2. Ìàääÿëÿðèí òåç áóõàðëàíûá ùàâàéà ãàðûø-
ìàñû õàññÿñè. Ìàéåíèí ó÷óúóëóüó.
Ó×ÓÃ1 1. ñèô. Ó÷óëìóø ùàëäà îëàí, éûõûã.
Ó÷óã äàì. Ó÷óã ïÿíúÿðÿ. – Ùàìàìûí àë÷àã
âÿ ó÷óã äèâàðëàðû áþéöê ýöíáÿçëÿðÿ ñþéêÿ-
íÿðÿê éöç èëëÿðäÿí áÿðè áó ùàë èëÿ äàéàíûðäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Éîë÷ó .. ãàðøûñûíà ÷ûõàí èëê
ó÷óã äàõìàëàðäàí áèðèñèíÿ ýèðäè. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
2. èñ. Ó÷óëìóø áèíàíûí âÿ ñ.-íèí ãàëûãëàðû,
ó÷óëìóø éåð; õàðàáàëûã. Àäàìëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ
îëóá ÿëëÿðèíäÿ êöðÿê, áåë, êöëöíý ó÷óãëàðû
[çÿëçÿëÿäÿí ó÷ìóø åâëÿðè] ãàçìàüà áàøëà-
äûëàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Áó àðàäà îëàí åâ íèøàí-
ýàùëàðû âÿ áó ó÷óãëàð è÷èíäÿí ãàëõàí ïàëûä
àüàúëàðû ÷îõ óçàãëàðû õàòûðëàäûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ó×ÓÃ2 èñ. Ãûçäûðìàäàí âÿ éà áàøãà ñÿáÿá-
äÿí äîäàãäà ÷ûõàí ãàáàðúûã(ëàð). Äîäàüûíà
ó÷óã ÷ûõìàã.
Ó×ÓÃËÀÌÀ “Ó÷óãëàìàã”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÃËÀÌÀÃ ô. Ãûçäûðìàäàí âÿ éà áàøãà
ñÿáÿáäÿí ó÷óã ÷ûõìàã, ó÷óã(ëàð) ÿìÿëÿ ýÿë-
ìÿê. Äîäàãëàðû ó÷óãëàìàã.
Ó×ÓÃ-ÑÞÊÖÊ á à õ ó÷óã1. [Àëìàç Úà-
ìàëà:] Áóðàäà íÿ âàð? Ó÷óã-ñþêöê äàõìà-
ëàð, ïÿíúÿðÿñèç, èøûãñûç êîìàëàð. Ú.Úàááàðëû.
Îíñóç äà áó åâèí ùÿð òÿðÿôèíäÿ êå÷ìèø âóðóø-
ìàëàðûí øàùèäè îëàí áèð ÷îõ ó÷óã-ñþêöêëÿð
âàð èäè. Ù.Íÿçÿðëè.
Ó×ÓËÌÀ “Ó÷óëìàã”äàí ô.èñ.
Ó×ÓËÌÀà á à õ ó÷ìàã2. [Òöðáÿò:] Àé ùà-
ðàé, êþìÿéÿ ýÿëèí, òàõòàáÿíä ó÷óëäó, àäàì-
ëàð ãàëäû àëòûíäà. Ú.Úàááàðëû. [Úàëàëûí àòàñû] ..
òþâëÿ ó÷óëàðêÿí áÿðê éàðàëàíûá þëìöøäö.
Ñ.Âÿëèéåâ.
395
Ó×ÓÍÚÀÃ
Ó×ÓÍÚÀÃ èñ. Éåëëÿíìÿê ö÷öí äöçÿëäèëÿí
ãóðüó; éåëëÿíúÿê. Îüëàí-ãûçëà äîëó ó÷óíúàã-
ëàð, éåëëÿíúÿêëÿð ùàâàäà ôûðëàíûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ó×ÓÍÌÀ 1. “Ó÷óíìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Òèòðÿìÿ, ÿñìÿ; òèòðÿéèø. [Äÿðâèø:]
Úàíûìäà áèð ó÷óíìà ïåéäà îëäó.. À.Äèâàí-
áÿéîüëó. Ýþéÿð÷èíè òèòðÿòìÿ âÿ ó÷óíìà ýþ-
òöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ó×ÓÍÌÀÃ ô. Òèòðÿìÿê, ÿñìÿê, ÷ûðïûí-
ìàã. Áÿäÿíèì ó÷óíóð. – Áÿé ãÿçÿáèíäÿí ãûç-
äûðìàëû àäàìëàð êèìè ó÷óíäó. Ì.Ùöñåéí.
[Õàíûí] ñà÷û-ñàããàëû ãàð êèìè àüàðìûø, ÷ó-
õóðà äöøìöø ýþçëÿðèíèí äþâðÿñè ãàðàëìûø, ÿëè-
àéàüû ÿñèð, áöòöí âöúóäó ó÷óíóðäó. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
Ó×ÓÍÒÓ èñ. Ó÷óëóá òþêöëìöø øåéëÿð; òþ-
êöíòö.
Ó×ÓÐÄÓËÌÀ1 “Ó÷óðäóëìàã1”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÐÄÓËÌÀ2 “Ó÷óðäóëìàã2”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÐÄÓËÌÀÃ1 “Ó÷óðòìàã1”äàí ìÿúù.
Ýþéÿð÷èí ó÷óðäóëäó.
Ó×ÓÐÄÓËÌÀÃ2 “Ó÷óðòìàã2”äàí ìÿúù.
Êþùíÿ åâëÿð ó÷óðäóëäó.
Ó×ÓÐÌÀ1 “Ó÷óðìàã1”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÐÌÀ2 “Ó÷óðìàã2”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÐÌÀÃ 1 á à õ ó÷óðòìàã 1. Ãóøëàðû
ó÷óðìàã. Ïëàíåð ó÷óðìàã. Áàäáàí ó÷óðìàã.
– Áóäóð, õÿéàë ìÿíè éåðäÿí ó÷óðóð; Î ìÿíÿ
ýþéëÿðäÿ àøèéàí ãóðóð. Ñ.Âóðüóí.
Ó×ÓÐÌÀÃ2 á à õ ó÷óðòìàã2. [Èíúÿ:] ..Ôÿ-
ãÿò àòàì, áèëìèðÿì êèìäÿí åøèòìèø, èñòÿéèðäè
áöòöí åâè ó÷óðñóí. Ú.Úàááàðëû. ×àé ñÿëëèìè àò
êèìè áàø àëûá ýåäèð, áÿíäëÿðè âÿ ñÿäëÿðè ó÷ó-
ðóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
Ó×ÓÐÒÌÀ1 “Ó÷óðòìàã1”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÐÒÌÀ2 “Ó÷óðòìàã2”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÐÒÌÀ3 èñ. Áàäáàí, ÷ÿðïÿëÿíý. Àâðîïà
öñóëó èëÿ òÿðáèéÿ âåðÿí àòàëàð óøàãëàðûíû ÷îõ
ñåâÿðëÿð, îõøàðëàð, îíëàðà ó÷óðòìà âåðÿðëÿð.
“Ìÿêòÿá”.
Ó×ÓÐÒÌÀÃ1 ô. Ó÷ìàüà ñþâã âÿ éà ìÿú-
áóð åòìÿê, ó÷ìàñûíà êþìÿê åòìÿê, ó÷ìàüà
áóðàõìàã. Ãóøó ó÷óðòìàã. – Ñîëäóðìà ýÿë
ýöëöìö; Ó÷óðòìà áöëáöëöìö; Áèð õÿëâÿò éåðäÿ
îòóð; Äåéèì äÿðäè-äèëèìè. (Áàéàòû).
Ó×ÓÐÒÌÀÃ2 ô. 1. Òèêèëè, ãóðóëó áèð øåéè
äàüûòìàã, éûõìàã, ó÷ãóí ùàëà ýÿòèðìÿê, õà-
ðàáàéà äþíäÿðìÿê. Êþùíÿ áèíàíû ó÷óðòìàã.
– Ùèòëåð Ïîëøàíû àéàãëàðêÿí äàùè øàèð Àäàì
Ìèòñêåâè÷èí ùåéêÿëèíè ó÷óðòäó. Ì.Ùöñåéí.
396
Ó×ÓØ
2. ìÿú. Äåâèðìÿê, éûõìàã ñûíäûðìàã, ñîí
ãîéìàã, éîõà ÷ûõàðìàã. Çàìàí áèð ýöí
ó÷óðòäó øþùðÿò òàõòûíäàí ìÿíè; Äàð ýöíöìäÿ
ýþðìÿäèì éàíûìäà áèð àí ñÿíè. Ñ.Ðöñòÿì.
Ó×ÓÐÓËÌÀ1 “Ó÷óðóëìàã1”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÐÓËÌÀ2 “Ó÷óðóëìàã2”äàí ô.èñ.
Ó×ÓÐÓËÌÀÃ1 “Ó÷óðìàã1”äàí ìÿúù.
Ãóøëàð éóâàëàðûíäàí ó÷óðóëäó. – Éîõñà áóí-
ëàð äà ãûçûë ãóøëàðìû? Ýþéÿ éåðäÿí ó÷óðóë-
ìóøëàðìû? Ì.Ìöøôèã.
Ó×ÓÐÓËÌÀÃ2 “Ó÷óðìàã2”äàí ìÿúù.
Öìóìè èúëàñäàí îí ýöí ñîíðà, èñòè ìàé ýöí-
ëÿðèíèí áèðèíäÿ ÷àéëàüûí î òÿðÿô-áó òÿðÿôèíäÿêè
éàðüàíëàð ó÷óðóëìàüà áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
Äöíÿí áó éåðäÿêè áþéöê áèð áèíà; Áó ýöí
ó÷óðóëóá îëìóø âèðàíà. Ì.Ðàùèì.
Ó×ÓÐÓÌ èñ. 1. ×îõ ñàðï, äèê âÿ äÿðèí éà-
ìàú; éàðüàí, ñûëäûðûì. Ñàüûìûç äàü, ñîëóìóç
ãîðõóíú ó÷óðóì, ìåøÿëèê, äàüëûãäûð. Ñ.Ðöñ-
òÿì. Ó÷óðóìóí äèáè áþéöê òèêàí êîëëàðû èëÿ
þðòöëìöøäö. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // ñèô. Ó÷ó-
ðóìëó, ñûëäûðûìëû, ñûëäûðûì. ..Ãàðàúà ãûçûí ãà-
áàüûíà áèð ó÷óðóì äÿðÿ ÷ûõäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Êÿøôèééàò÷ûëàð èðè ýþâäÿëè ãàëûí ìåøÿäÿí áèð-
äÿí ó÷óðóì áèð äÿðÿéÿ äöøäöëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Äÿðèí ôÿðã, àéðûëûã, çèääèééÿò. [Ðÿ-
øèä Íàøàä] ÿð èëÿ àðâàä àðàñûíäàêû ó÷óðóìó
äÿðèíëÿøäèðèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
3. ìÿú. Òÿùëöêÿ, äÿùøÿò, ôàúèÿ, ôÿëàêÿò; ôÿ-
ëàêÿòëè àãèáÿò. Ãóäóðüàí ãàñûðüà, ÷àðïàøûã
éîëëàð; Éîëóìäà çöëìÿò âàð, ó÷óðóìëàð âàð.
ß.Úàâàä. Ãàðàôèêèðëè àäàìëàð Òÿáðèç õàë-
ãûíû .. ó÷óðóìëàðà ÷ÿêèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ó×ÓÐÓÌËÓ ñèô. Ó÷óðóìëàðû âÿ éàðüàíëàðû
÷îõ îëàí; ñûëäûðûìëû, éàðüàíëû. Áó éåð ãàëûí, ñûõ
ìåøÿëèê, ÷ûëïàã ãàéàëûã, ó÷óðóìëó äÿðÿëÿðëÿ
ãóúàãëàíìûøäû. À.Øàèã. Êöð ñàùèëè ó÷óðóìëó
âÿ ãîðõóëóäóð. Ì.Ùöñåéí.
Ó×ÓØ èñ. 1. Ó÷ìà èøè, ó÷àí áèð øåéèí ùà-
âàäà ùÿðÿêÿò åòìÿñè. Ìÿðìèíèí ó÷óøó. Àðû-
ëàðûí ó÷óøó. – Òîéóüóí ó÷óøó çèáèëëèéÿ ãÿäÿð
îëàð. (Àòà. ñþçö). Òàìàøà÷ûëàð ùåéðàí-ùåéðàí
áóíëàðà áàõûð âÿ áþéöê ìàðàãëà ìîäåëëÿðèí
ó÷óøóíó ýþçëÿéèðäèëÿð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
// Ó÷ìà òÿðçè, ãàéäàñû, öñóëó. Òÿðëàí ó÷óøóí-
äàí òàíûíàð. // ×îõ ñöðÿòëè éåðèø. Òÿðëàíà áÿí-
çÿð ó÷óøóí; ßë ÷àòìàç èïÿê àëûíà! “Êîðîüëó”.
// Ìöÿééÿí âàõòû íÿçÿðäÿ òóòàí òÿééàðÿ ðåéñè.
Ýåúÿ ó÷óøëàðû. Òÿééàðÿëÿðèí ó÷óø úÿäâÿëè.
Ó×ÓØÌÀ
2. ìÿú. òÿíò. Âöñÿò, éöêñÿëèø, úîøãóíëóã.
Øåèð, ñÿíÿò äàèìà ìöáàðèçÿ, ó÷óø, éöêñÿëèø
òÿðÿôäàðûäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ó×ÓØÌÀ “Ó÷óøìàã”äàí ô.èñ. Éàøûë éàð-
ïàãëàðûí ó÷óøìàëàðû, ãóøëàðûí íÿüìÿëÿðè ãà-
ðàíëûã äÿðÿíè îéàäûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ó×ÓØÌÀÃ ãàðø. 1. Áèðëèêäÿ, áèð-áèðëÿðèíÿ
ãàðûøàðàã ó÷ìàã. Ó÷óøóðäó éàíàøû; Ýþéÿð-
÷èíëÿ ãûçûëãóø! ß.Úàâàä. Ùèíèí öñòöíäÿêè
ýþéÿð÷èíëÿð, ÷àðäàãäàêûëàðäàí äà áèð íå÷ÿñè
ùÿìèí ñààò ó÷óøóá ùÿéÿòÿ ãîíäóëàð. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Ñà÷ìàã, ÷ûõìàã. [Êÿðèì áàáà]
..Ãàëûí èðè äîäàãëàðûíäà äàøãûí ñåâèíú ãûüûë-
úûìëàðû ó÷óøàðàã: – Ãûçûëãóø, áàëàñûíû áó
ñÿñëÿ ÷àüûðûð, – äåäè. À.Øàèã.
3. Éåëëÿíúÿêäÿ éåëëÿíìÿê.
ÓÄ1 èñ. [ÿð.] Âÿòÿíè Ùèíäèñòàí ñàéûëàí, éàí-
äûðûëàíäà õîø èé âåðÿí áèð àüàú (õîø ãîõó âåð-
ìÿê ö÷öí îòàãëàðäà õöñóñè ãàáëàðäà – áóõóð-
äàíëàðäà éàíäûðûëàðäû).
ÓÄ2 èñ. [ÿð.] Éàõûí Øÿðãäÿ ñèìëè ìóñèãè
àëÿòèíèí àäû. Îõóéóá-÷àëàíëàð éàâàø-éàâàø
êàìàí÷à âÿ óäó ùàçûðëàéûá ÷àëìàüà áàøëà-
äûëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Óä, íåé, òàð, êàìàí
÷àëäûðäûã; Ãûøãûðûá ùÿøèð ãîïàðòäûã áó ýåúÿ!
ß.Íÿçìè.
ÓÄÄÓÐÌÀ “Óääóðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÄÄÓÐÌÀÃ èúá. 1. Óäìàüà ìÿúáóð åò-
ìÿê.
2. ìÿú. Ãÿáóë åòäèðìÿê, ãÿáóë åòìÿéÿ
ìÿúáóð åòìÿê.
◊ Ãàí óääóðìàã – á à õ ãàí.
ÓÄÉË [ðóñ.] òàð. 1. Ãÿäèì Ðóñèéàäà: êíéàç
âÿ îíóí àèëÿñèíèí àéðû-àéðû öçâëÿðèíÿ ìÿõ-
ñóñ îëàí éåðëÿð, òîðïàãëàð, ìöëêëÿð. Ùÿð áèð
áþéöê êíéàçëûã óäåëëÿðÿ, éÿíè àéðû-àéðû êíéàç
àèëÿñèíèí öçâëÿðèíÿ ìÿõñóñ îëàí êè÷èê ìöëêëÿðÿ
àéðûëûðäû. “ÑÑÐÈ òàðèõè”.
2. Èíãèëàáäàí ÿââÿëêè Ðóñèéàäà: èìïåðàòîð
ìàëèêàíÿëÿðè, ïàäøàùà ìÿõñóñ ìöëêëÿð.
ÓÄÈÍ(ËßÐ) Àçÿðáàéúàíûí øèìàëûíäà éàøà-
éàí, èáåð-Ãàôãàç äèëëÿðèíèí áèðèíäÿ äàíûøàí
õàëã.
ÓÄÈÍÚß ñèô. âÿ çÿðô Óäèí äèëèíäÿ. Óäèíúÿ-
àçÿðáàéúàíúà ëöüÿò. Óäèíúÿ äàíûøìàã.
ÓÄÃÓÍÌÀ “Óäãóíìàã”äàí ô.èñ.
ÓÄÃÓÍÌÀÃ ô. 1. Ðåôëåêòèâ (ãåéðè-èõòèéàðè)
îëàðàã áîüàçûíäà, áóðíóíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí
ÓÄÌÀÃ
ñåëèéè óäìàã, áîüàçû ñàíêè áèð øåéè óäóð êèìè
ùÿðÿêÿò åòìÿê.
2. Ñþçöíö äåéÿ áèëìÿìÿê, äåìÿéÿ ñþç
òàïìàìàã, ñþçö áîüàçûíäà ãàëìàã, òóòóëìàã.
[Çÿðèôÿ] òåç óäãóíäó, éàøàðìûø ýþçëÿðèíè ÿëèí-
äÿêè êè÷èê éàéëûüûí óúó èëÿ ñèëäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
Êàìàë óäãóíäó, äóðóõäó, òóòóëäó, äöøöíäö.
Ú.Úàááàðëû. Áÿùðàì óäãóíäó, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ
úàâàá âåðìÿäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÓÄËÀÃ èñ. àíàò. Ùÿçì úèùàçûíûí áèð ùèñ-
ñÿñè – àüûç áîøëóüóíó ãèäà áîðóñó èëÿ áèðëÿø-
äèðÿí ÿçÿëÿ áîðóñó. ×åéíÿíìèø âÿ àüûç ñóéó
èëÿ èñëàíìûø ãèäà óäëàã âÿ ãèäà áîðóñó èëÿ
àñàíëûãëà ìÿäÿéÿ þòöðöëöð. “Çîîëîýèéà”.
Òÿíÿôôöñ çàìàíû ùàâà áóðóí áîøëóüóíäàí
êå÷ÿðÿê îðàäà òîçëàðäàí òÿìèçëÿíèð, èñèíèð âÿ
íÿìëÿíÿðÿê óäëàüà êå÷èð. “Ãàðàìàë”.
◊ Óäëàüûíà äèðÿíìÿê – á à õ áîüàçûíäàí
éàïûøìàã (“áîüàç1”äà).
ÓÄÌÀ1 “Óäìàã1”äàí ô.èñ. Óäìà ïðîñåñè.
Óäìà çàìàíû áîüàçäà àüðû ùèññ åòìÿê.
ÓÄÌÀ2 “Óäìàã2”äàí ô.èñ.
ÓÄÌÀÃ1 ô. 1. Óäëàã ÿçÿëÿëÿðèíèí ùÿðÿêÿòè
èëÿ áèð øåéè àüûç áîøëóüóíäàí ãèäà áîðóñóíà
âÿ ìÿäÿéÿ þòöðìÿê. Ùÿáè óäìàã. Áöòþâ òè-
êÿíè óäìàã. – Äÿðéàëàð òóòäó ìÿíè; Íàããà-
ëàð óääó ìÿíè; ßçèç, èñòÿêëè äîñòóì; Íÿ òåç
óíóòäó ìÿíè? (Áàéàòû). Ãîúà ùöëãóìóíäà
äöéöíëÿíÿí èðè áèð òèêÿíè óäàí êèìè îëäó.
Ì.Ùöñåéí. // ìÿú. Þç è÷èíÿ àëûá éîõ åëÿìÿê,
ìÿùâ åëÿìÿê, ùÿìèøÿëèê àïàðìàã. Àðâàä
éåðèíäÿ ãûìûëäàíäû: – Íåúÿ Àéàç ýÿëìÿäè?!
Âàé, êöë ìÿíèì áàøûìà, îëìàéà áó úÿùÿí-
íÿì óøàüû äà óääó!.. Ì.Èáðàùèìîâ. Îíà ÷îõ
ýþðìÿ ñÿí, ýÿë áó àíëàðû; Âóðóø áÿçÿí óäóð
ãÿùðÿìàíëàðû. Ì.Ðàùèì. // ìÿú. Öìóìèé-
éÿòëÿ, ìÿùâ åòìÿê, éîõ åòìÿê, ïó÷ åòìÿê.
[Íèýàð õàíûì äåäè:] Ö÷ èýèäè óäàí äàüëàð;
Äàüëàð, Åéâàçû íåéíÿäèç?! “Êîðîüëó”. [Âà-
ãèô ãàïû÷ûéà:] Áó òîðïàã [Ãàúàðû] äà óäàð.
Ñ.Âóðüóí. // ìÿú. ×þêìÿê, ãàïëàìàã, ãàâ-
ðàìàã, è÷èíÿ àëàðàã ýþðöíìÿç åòìÿê. ×àéûí
äèëÿ ýÿëìèø ñóéó ñöðÿòëÿ ÿòðàôà éàéûëûð, î òàé-
äàêû ÷ÿëòèê âÿ ïàìáûã ÿêèíëÿðèíè éàëàéûá
óäóðäó. ß.Âÿëèéåâ. Àüûð áóëóäëàð ýåò-ýåäÿ
éåðÿ åíèð, åëÿ áèë ùÿð øåéè óäìàã èñòÿéèð.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
2. ìÿú. Ãàíóíñóç îëàðàã éèéÿëÿíìÿê,
ìÿíèìñÿìÿê, éåìÿê, çîðà ñàëûá àëìàã. Áàø-
397
ÓÄÌÀÃ
ãàñûíûí ìàëûíû óäìàã. – Ðöøâÿò ùàðàìäûð, –
äåäèí, àëäûí, óòàíìàäûí! Ìàëè-éåòèìÿ “îä”
äåéÿ óääóí äà, éàíìàäûí! Ì.ß.Ñàáèð.
3. ìÿú. Äþçìÿê, òÿùÿììöë åòìÿê, ãàòëàø-
ìàã, äþçÿðÿê ñöêóò åòìÿê, öçÿ âåðìÿìÿê.
[Ñÿêèíÿ] äûðíàüûíà .. áàòàí èéíÿíèí àüðûñûíû
óäóá, óô äà äåìÿäÿí éåíÿ þç èøè èëÿ ìÿøüóë
èäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // ìÿú. Õîøàýÿëìÿç, òÿù-
ãèðëè áèð ñþçÿ, ùÿðÿêÿòÿ ñàêèòúÿ, åòèðàçñûçúà
äþçìÿê, þòöðìÿê, úàâàáñûç ãîéìàã, ôèêèð
âåðìÿìÿê. Áåëÿ ñþçëÿðè äàùà óä, áÿé! – äåéÿ,
Àëàýþç ãûøãûðûá ãà÷ìàã èñòÿðêÿí Ìöãèì áÿé
ãàïûíûí àüçûíû êÿñäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Çÿùðà]
Ùÿñÿíèí îíà ÿë ãàëäûðìàñûíû âÿ òÿùãèðàíÿ ñþç-
ëÿðèíè ùå÷ úöðÿ óäà áèëìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
[Éóíèñ õàëàñûíà:] ßýÿð ñÿí áèëñÿéäèí êè, ìÿí
íÿéè óäóá äàíûøìûðàì.. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
4. ìÿú. Àéäûí, áöòþâ äåìÿìÿê, éàðûì÷ûã
äåìÿê, éàõóä ùå÷ äåìÿìÿê. Ñþçö óäìàã.
Ùÿéÿúàíäàí úöìëÿíèí àõûðûíû óäìàã. – Õÿ-
ëèëîâ äèëèíèí óúóíà ýÿëÿí ñþçöíö ýöúëÿ óääó.
Ì.Ùöñåéí.
◊ Àúû ùÿá êèìè óäìàã – á à õ óäìàã1
3-úö ìÿíàäà. Ãóðáàí ñàêèòúÿñèíÿ áó çàðà-
ôàòëàðà âÿ êÿñêèí ñþçëÿðÿ äþçöð âÿ ùàìûñûíû àúû
ùÿá êèìè óäóðäó. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ãàí óäìàã –
á à õ ãàí. Ùàâà óäìàã – òÿìèç ùàâàäà äÿ-
ðèíäÿí íÿôÿñ àëàðàã ùàâàíû è÷ÿðè ÷ÿêìÿê, ùàâà
óäìàüà ÷ûõìàã. Äàüëàðäà òÿìèç ùàâà óäìàã.
...ùàâàñûíû óäìàã ìÿú. – ...ùàâàñû èëÿ íÿôÿñ
àëìàã. Çÿùÿð êèìè óäìàã – á à õ àúû ùÿá
êèìè óäìàã. Ùÿð êÿñ ïåøìàí÷ûëûüûíû áèð
çÿùÿð êèìè óäìàã èñòÿéèðäèñÿ äÿ, áàúàðìûð.
Á.Áàéðàìîâ.
ÓÄÌÀÃ2 ô. 1. Îéóíäà, éàðûøäà öñòöí ýÿë-
ìÿê, àïàðìàã. Íÿðääÿ óäìàã. Êîìàíäà 3:1
ùåñàáû èëÿ ðÿãèáèíè óääó. – [Ðÿñóë] ýþðäö êè,
áó çàëûìëàð óääóãëàðû ïóëëàðëà êèôàéÿòëÿíìÿ-
éèá, öñòÿëèê éàòäûãëàðû éîðüàí-äþøÿê âÿ áàëûø-
ëàðû äà àïàðìûøëàð. “Àøûã Ãÿðèá”. [Ìÿðúàí
áÿé:] Ìÿí ãóìàð îéíàìàìûøàì êè, óäàì éà
óäóçàì... Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. Ëîòåðåéà, ëîòî, èñòèãðàç îéíàíûøûíäà óäóø
ÿëäÿ åòìÿê, áÿõòèíÿ ÷ûõìàã. Ö÷ôàèçëè èñòèã-
ðàç áèëåòè öçðÿ éöç ìàíàò óäìàã. Ïóë-øåé ëîòå-
ðåéàñûíäà õàë÷à óäìàã. – Èêèíúè òèðàæäà äà
Àüàâåðäè áèð øåé óäà áèëìèð. Ñ.Ùöñåéí.
3. ìÿú. Áèð øåéäÿ öñòöíëöê ãàçàíìàã,
ôàéäà, õåéèð ýþòöðìÿê, õåéðèíÿ ùÿëë îëìàã.
398
ÓÄÓØËÓ
Ùÿð ùàëäà áó ìÿñÿëÿäÿ î óääó. Ìöáàùèñÿíè
êèì óääó? – Ñèéàñÿò ùÿð çàìàí áèð îéóíúàã-
äûð; Êèì óñòà òÿðïÿíñÿ, î óäàúàãäûð. Ñ.Âóðüóí.
ÓÄÌÓÐÒ(ËÀÐ) Óäìóðò Ðåñïóáëèêàñûíûí
ÿñàñ ÿùàëèñèíè òÿøêèë åäÿí õàëã.
ÓÄÌÓÐÒÚÀ ñèô. âÿ çÿðô Óäìóðò äèëèíäÿ.
Óäìóðòúà ãÿçåò. Óäìóðòúà äàíûøìàã.
ÓÄÓÚÓ ñèô. âÿ èñ. õöñ. Áóüó, íÿìè,
ðöòóáÿòè âÿ ñ.-íè úàíûíà ÷ÿêÿí, óäàí. Óäóúó
úèñèìëÿð. Óäóúó ìàääÿëÿð. – Áó áîðóëàð áèð
òÿðÿôäÿí òÿìèçëÿéèúè úèùàçëàð, î áèðè òÿðÿôäÿí
èñÿ óäóúóëàðëà ðÿáò îëóíóð. Ì.Ìþâñöìçàäÿ.
Êàìåðàéà êàðáîí ãàçû óäóúóëàðû, ùàâàâóðàí
íàñîñ, ñîéóäóúó âÿ ðöòóáÿòóäàí úèùàç áèðëÿø-
äèðèðëÿð. “Öìóìè çîîòåõíèéà”.
ÓÄÓÕÌÀÃ ô. Ñþçö äåìÿê èñòÿìÿê, àììà
äåéÿ áèëìÿìÿê; áîüàçûíäà ãàëìàã.
ÓÄÓËÌÀ1 “Óäóëìàã1”äàí ô.èñ.
ÓÄÓËÌÀ2 “Óäóëìàã2”äàí ô.èñ. Óäóëìà-
ñûíäàí àñûëû îëàðàã ùÿáëÿð áèð íå÷ÿ âÿçíäÿ
áóðàõûëûð. Ð.ßëèéåâ.
ÓÄÓËÌÀÃ1 “Óäìàã1”äàí ìÿúù.
ÓÄÓËÌÀÃ2 “Óäìàã2”äàí ìÿúù. Ëîòåðå-
éàäà ö÷ ìàøûí óäóëìóøäóð.
ÓÄÓÌ èñ. Óäàðêÿí óäëàã ÿçÿëÿëÿðèíèí áèð-
äÿôÿëèê ùÿðÿêÿòè, óäìà ùÿðÿêÿòè. Ãàðû ÿââÿëúÿ
óøàüà õåéëè ñó è÷èðòäè âÿ òàïøûðäû êè, ñîí óäó-
ìóíó óäìàéûá àüçûíäà ñàõëàñûí, åëÿ êè ïöô-
ëÿäè, î âÿäÿ óäñóí. ß.Âÿëèéåâ.
Áèð óäóì –
áèð äÿôÿéÿ óäóëàúàã ãÿäÿð, áèð äÿôÿ óäìàã
ö÷öí êèôàéÿò åäÿúÿê ãÿäÿð, áèð ãóðòóì. Äÿð-
âèø ùàíäàí-ùàíà þçöíÿ ýÿëäè, áèð óäóì ÷àé
àëäû, áîüàçûíû éàøëàäû, éåíÿ äàíûøìàüà áàø-
ëàäû. À.Äèâàíáÿéîüëó. Ãÿùðÿìàí ñòîë öñòöíäÿ
áóüëàíàí ÷àé ñòÿêàíûíû ÿëèíÿ àëûá áèð óäóì
è÷äè. ß.Âÿëèéåâ.
◊ Áèð óäóìäà – äÿðùàë, áèð àíäà, î ñààò.
Áèð óäóìäà êîíéàê éîõà ÷ûõäû. Á.Áàéðàìîâ.
Óäóì-óäóì çÿðô Óäóìëàðëà, ãóðòóì-
ãóðòóì, àç-àç. Òîôèã èñòè ÷àéäàí óäóì-óäóì
è÷ÿ-è÷ÿ òÿÿúúöáëÿ áîéëàíûá áàéûðà áàõäû.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÓÄÓØ èñ. Èñòèãðàçäà, ëîòåðåéàäà âÿ ñ.-äÿ
óäóëìóø ïóë, øåé. Óäóøëàðûí þäÿíèëìÿñè. Óäóø
úÿäâÿëè. – [Àüàâåðäè] áþéöê óäóøëàð áàðÿñèíäÿ
äöøöíìöðìöø. Ñ.Ùöñåéí.
ÓÄÓØËÓ ñèô. Óäóøà ùöãóã âåðÿí, óäàí,
óäóø äöøÿí. Óäóøëó ÿìàíÿò. Óäóøëó áèëåò.
ÓÄÓØÑÓÇ
ÓÄÓØÑÓÇ ñèô. Óäóø äöøìÿéÿí, óäìàéàí.
Óäóøñóç ëîòåðåéà áèëåòè.
ÓÄÓÇÌÀ “Óäóçìàã”äàí ô.èñ.
ÓÄÓÇÌÀÃ ô. 1. Îéóíäà, éàðûøäà, äþéöøäÿ,
ìöáàùèñÿäÿ âÿ ñ.-äÿ ìÿüëóá îëìàã, áàñûë-
ìàã, éåíèëìÿê. Øàùìàòäà óäóçìàã. Éàðûøäà
óäóçìàã. Ìöùàðèáÿäÿ óäóçìàã. – [Äÿñòÿ]
êÿøôèééàòäàí ÿëèáîø ãàéûäàðñà, âóðóøìàíû
äöøìÿí ìöòëÿã óäóçàúàãäûð. Ì.Ùöñåéí.
2. Ãóìàðäà ïóë âÿ éà øåéèíè áàõòàëàìàã,
èòèðìÿê, ÿëèíäÿí ÷ûõàðìàã. [Ùÿïî:] Áó ýåúÿ
îí áåø òöìÿíèí ùàìûñûíû áèð éåðäÿ óäóçäóì.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ãàéûíàòàñû Ñöðÿééàéà:]
Äàùà íÿ âàõòàúàí [Ñÿìÿä] ìÿíèì ìàëûìû,
ïóëóìó àïàðûá óäóçàúàã? ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. ìÿú. Öñòöíëöéöíö, éàõøû, ÿëâåðèøëè èì-
êàíûíû, õåéðèíè, éàõóä ôöðñÿòè ÿëèíäÿí ãà÷ûð-
ìàã, èòèðìÿê, ìàëèê îëäóüó âÿ éà îëà áèëÿúÿéè
øåéäÿí ìÿùðóì îëìàã. Àììà [Êîðîüëó]
òÿëÿññèí, éîõñà óäóçàð. “Êîðîüëó”. Áèç ÿëäÿ
åäèëìèø ãÿëÿáÿíè óäóçìàìàã ö÷öí òÿäáèðëÿð
ýþðìÿëèéèê. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ðöñòÿì áèëäè êè,
èøè óäóçóá. Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Àüëûíû óäóçìàã – á à õ àüûë1. [ßëÿñýÿð:]
Áèð äÿ àüëûíû óäóçìà. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÓÄÓÇÓËÌÀ “Óäóçóëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÄÓÇÓËÌÀà “Óäóçìàã”äàí ìÿúù. Îéóí
óäóçóëäó. – Èøëÿð áåëÿ ýåäÿðñÿ, ìöâÿôôÿãèé-
éÿòèí óäóçóëàúàüû øöáùÿñèçäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÓÔ, ÓÔÔ íèäà. Êÿäÿð, òÿÿññöô, ìÿéóñëóã,
àüðû, éîðüóíëóã, áåçýèíëèê, áÿçÿí äÿ ôÿðÿù,
ñåâèíú ùèññëÿðèíè èôàäÿ åäèð. [Îðõàí:] Óôô!
Àüðûäàí ñàíêè ÷àòëàéûð áàøûì. Ù.Úàâèä. Êèì
áèëèð, éîëëàðûíäà åé ðÿíà; Íÿ ãÿäÿð, óô, áîéóí
áöêÿíëÿð âàð. À.Øàèã. Àíêåòîâ “óôô” åëÿéèá
þçöíäÿí ýåòäè. Ìèð Úÿëàë. // Éöíýöëëöê, õîø-
ëàíìà, öðàéÿéàòìà ùèññëÿðèíè èôàäÿ åäèð; óõàé!
Óô, íåúÿ ðàùàò îëäóì! Óô, àäàì þçöíö ýåúÿ
éöíýöë ùèññ åäèð. Óô, íÿ ñÿðèí ùàâà ýÿëäè.
ÓÔÀÚÛà ñèô. Êè÷èúèê, ÷îõ êè÷èê, ÷îõ õûðäà,
÷îõ áàëàúà. Óôàúûã èøëÿðè ùöíÿð ñàíìà; Áåëÿ
èøëÿð êå÷ÿð ñöùóëÿò èëÿ. Ì.ß.Ñàáèð. // Çÿðô ìÿ-
íàñûíäà. Àçàúûã, áèð àç, úöçè. Ñîíà äà Áà-
ùàäûðûí ÿêñèíè óôàúûã ÷ÿêäèðèá ìåäàëéîíäà
äþøöíäÿí àñûðäû. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÓÔÀà ñèô. Êè÷èê, áàëàúà, õûðäà. Áó êÿíäèí
ãóðòàðàúàüûíäà, ìåøÿíèí áàøëàíüûúûíäà ÿñêè
âÿ óôàã äàõìàäà Ãûçõàíûì àäëû áèð ãàäûí
12 éàøëû îüëó èëÿ éàøàéûðäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÓÜÐÀØÌÀÃ
Ìÿùÿððÿì óôàã çÿíýè ÷àëäû, îòàüû ñöêóò áö-
ðöäö. Ù.Íÿçÿðëè.
ÓÔÀÃËÛà èñ. Êè÷èêëèê, áàëàúàëûã, õûðäàëûã.
ÓÔÀÃ-ÒÓÔÀà ñèô. Êè÷èê âÿ ÿùÿìèééÿòñèç,
õûðäà-õûðäà, õûðäà-õóðóø. Ëÿìÿäÿ áÿçè óôàã-
òóôàã ãàá-ãàúàã ýþðöíöðäö. Ñ.Ùöñåéí.
ÓÔÀË(À)ÒÌÀ “Óôàë(à)òìàã”äàí ô.èñ.
ÓÔÀË(À)ÒÌÀÃ ô. Õûðäàëàòìàã, îâàðàã,
éà ÿçÿðÿê õûðäà åòìÿê, õûðäà-õûðäà ïàð÷à-
ëàðà àéûðìàã. ßëèíäÿêè êàüûçà áöêöëö ÿòìÿê
ïàð÷àñûíû óôàëäàðàã áàëûãëàðà àòàð. Ù.Úàâèä.
ÓÔÓËÄÀÌÀ “Óôóëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÓÔÓËÄÀÌÀÃ ô. Éîðüóíëóã, öçöíòö, àüðû-
ñûçû äóéàðàã çàðûìàã, èíëÿìÿê. Éàðàëàíàíëàð
óôóëäàéûá èëàí êèìè ãûâðûëûðäûëàð. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. [Ìöðñÿë] óôóëäàéûðäû, ÷öíêè éàðàñû çîã-
ãóëäàéûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÓÔÓËÒÓ èñ. Óôóëäàìà ñÿñè; çàðûëòû, èíèëòè.
Ãàðàúà ãûç òàìàì ýåúÿíè óôóëòó âÿ çàðûëòû èëÿ
êå÷èðèá ñöáùÿ éàõûí éóõóéà ýåòäè. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. [Äÿðâèø:] Ðóãèééÿäÿí ýÿëÿí àù-çàð,
óôóëòó áèð ÷èáèí ãÿäÿð äÿ ãóëàüûìäà âûçûëäà-
ìàéûðäû. À.Äèâàíáÿéîüëó.
ÓÜÐÀÌÀ “Óüðàìàã”äàí ô.èñ.
ÓÜÐÀÌÀÃ ô. 1. Ðàñò ýÿëìÿê, öç-öçÿ ýÿë-
ìÿê, ðàñòëàøìàã. [Ìèðçÿ Ñÿôÿð:] Ãàôèéÿ òàï-
ìàãäà ÷ÿòèíëèéÿ óüðàäûãäà èêè äÿôÿ ãåéçëÿ òÿ-
ïèéèíè éåðÿ ÷ûðïàðñàí, î ñààò ãàôèéÿ þç-þçöíÿ
òàïûëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ìàíñóð õàí:] Ñÿùÿð-
ñÿùÿð íÿ ýþçÿë áèð øèêàðà óüðàìûøàì. Ú.Úàá-
áàðëû.
2. Äö÷àð îëìàã, ìÿðóç ãàëìàã, ýèðèôòàð
îëìàã. Áÿëàéà óüðàìàã. Ôÿëàêÿòÿ óüðàìàã.
Ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàìàã. – Êåøëÿ éàõûí-
ëûüûíäà ãàòàðûìûç äàéàíìàüà ìÿúáóð îëäó,
èðÿëèäÿêè ãàòàð ãÿçàéà óüðàìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÓÜÐÀØÌÀ “Óüðàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÜÐÀØÌÀÃ ô. 1. Óçóí ìöääÿò áèð øåéëÿ
ìÿøüóë îëìàã, ÷àëûøìàã, áèð øåéÿ áàøû ãàðûø-
ìàã. [Íàèá:] Áó úÿáð, ùÿíäÿñÿ áèëìÿì íÿ
äåìÿê? Óüðàøàí áåéíèìè èíúèòìèø îëóð.
Ù.Úàâèä. ßââÿëëÿð Íÿðèìàí äÿðñ èëÿ óüðàø-
ìàüà ÷àëûøäû. Ìèð Úÿëàë.
2. Á à õ óüðàìàã 1-úè ìÿíàäà. Áèð ðàù-
ýöçÿðäÿ îë íèýàðÿ; Óüðàøäû âÿ ãûëäû áèð íÿçàðÿ.
Ôöçóëè.
3. Ýÿçìÿê, äîëàíìàã, êå÷ÿðêÿí ìöâÿã-
ãÿòè áèð éåðäÿ îëìàã, äóðìàã. Ìÿí êè áèð øóõ
ìàäìàçåë åøãèíäÿ ÿëäÿí ýåòìèøÿì; Øÿùðäÿí-
øÿùðÿ ýÿçèá Àâðîïàíû óüðàøìûøàì. Ì.ß.Ñàáèð.
399
ÓÜÐÀÒÌÀ
ÓÜÐÀÒÌÀ “Óüðàòìàã”äàí ô.èñ.
ÓÜÐÀÒÌÀà ô. Äö÷àð åòìÿê, ýèðèôòàð åò-
ìÿê, ìÿðóç åòìÿê, óüðàìàñûíà ñÿáÿá îëìàã.
Áÿëàéà óüðàòìàã. Ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòìàã.
Ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàòìàã. – [Êÿðÿì:]
Ïÿíúÿðÿéÿ ÷ÿêèá ïÿðäÿ; Ñÿí óüðàòäûí ìÿíè
äÿðäÿ. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
ÓÜÐÓÍÄÀ ãîø. ...éîëóíäà, ...ö÷öí, ...õàòè-
ðèíÿ, ...íàìèíÿ. Âÿòÿí óüðóíäà. Ñöëù âÿ àçàä-
ëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ. – Ýþçÿëäèð áèð óúà ÿìÿë
áÿñëÿéèá; Áó ÿìÿë óüðóíäà ãàí-òÿðÿ áàòìàã.
Ì.Ìöøôèã. Áó äöíéàäà èíñàí îüëó áåø ýöí
ãîíàãäûð; Åë óüðóíäà ãóðáàí ýåäÿí ùÿìèøÿ
ñàüäûð. Ì.Ðàùèì.
ÓÜÓËÄÀÌÀ “Óüóëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÓÜÓËÄÀÌÀÃ ô. 1. Óüóëòó ñÿñè ÷ûõàðìàã.
Êöëÿê óüóëäàéûð. – [Ãÿùðÿìàí:] Êÿíàðäà
áóçëó ðóçèýàð øèêàéÿòëè áèð éàðàëû ùåéâàí èíèë-
òèñè èëÿ òåëåôîí òåëëÿðèíÿ òîõóíóð âÿ óüóëäàéûðäû.
Ù.Íÿçÿðëè. ×ûëüûí êèìè ðóçèýàð óüóëäàð; Ãàð
ïàð÷àëàðû ñÿìàéà ôûðëàð. À.Øàèã. // Áó úöð ñÿ-
ñèí ãóëàãäà ùèññ îëóíìàñû ùàããûíäà. Áöí-
éàäûí ãóëàãëàðû óüóëäàéûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
Îíóí ãóëàãëàðû óüóëäàäû, åëÿ áèë ãîðõóíú,
äÿùøÿòëè ÿêñ-ñÿäà åøèäèëèðäè. Ã.Èëêèí.
2. Ýþéÿð÷èíëÿðèí ÷ûõàðòäûüû ñÿñ ùàããûíäà –
ãóðóëäàìàã. Ìÿñúèäèí äàìûíäàêû ýþéÿð÷èí-
ëÿð êÿñèê-êÿñèê óüóëäàéûðäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
ÓÜÓËÒÓ èñ. 1. Ãóëàüà ýÿëÿí ñöðÿêëè, ýó-
ðóëòóëó, áîüóã ñÿñ. Äàìäà, áàúàäà ùÿçèí ýó-
ðóëòó; Ñÿùðàëàðû èíëÿäèð óüóëòó. À.Øàèã. Ñóñ-
ìóø èçäèùàì è÷ÿðèñèíäÿí éåíèäÿí áèð óüóëòó
ãîïäó. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Àðûëàðûí ÷ûõàðäûüû ñÿñ; âûçûëòû.
ÓÜÓÍÌÀ “Óüóíìàã”äàí ô.èñ.
ÓÜÓÍÌÀÃ ô. Àäÿòÿí ýöëìÿêäÿí óüóí-
ìàã, óüóíóá ýåòìÿê øÿêëèíäÿ: ýöëìÿêäÿí
ãÿøø åëÿìÿê. Ìÿäèíÿíèí çàðàôàòû Âàãèôèí ÷îõ
õîøóíà ýÿëäè, óüóíóá ýåòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Áóüàúûí] ãûäûüû òóòóá ýöëìÿêäÿí óüóíàðäû.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÓÜÓÐ èñ. Áÿõò, ñÿàäÿò, õîøáÿõòëèê. [Ñÿðÿ-
òàí Àôÿòÿ:] Óüóðëàð äèëÿðÿì öðÿêäÿí ñèçÿ;
Ýþðöì ÷àòàñûíûç ìÿãñÿäèíèçÿ! Ì.Ðàùèì.
Ðöáàáÿ áàõûá ôÿðÿùëÿíèð, óüóðà äîüðó ýåò-
äèéèíÿ èíàìû àðòûðäû. Ìèð Úÿëàë. [Èñìàéûë:]
Óüðóìóçà ÿúÿá øåé ÷ûõäû! Ï.Ìàêóëó. // Áèð
èøèí, àðçóíóí âÿ ñ.-íèí ìöâÿôôÿãèééÿòëè ñîíó,
àãèáÿòè, ìöñáÿò íÿòèúÿñè; ìöâÿôôÿãèééÿò,
400
ÓÜÓÐÑÓÇ
íàèëèééÿò, ãÿëÿáÿ. Èøäÿ óüóð äèëÿìÿê. Ùöúóì
óüóðëà íÿòèúÿëÿíäè.
◊ Óüóð(ëàð) îëñóí! – áèð èøÿ èãäàì åäÿí,
áàøëàéàí àäàìà ìöâÿôôÿãèééÿò, ãÿëÿáÿ, ñÿà-
äÿò, õîøáÿõòëèê àðçóñó áèëäèðèð. Éàõøû éîëëàð,
éàõøû óüóðëàð îëñóí! Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ýåäèí,
äîñòëàð, óüóð îëñóí; Ïîçóëìàñûí àíäûíûç.
Ñ.Ðöñòÿì. Óüóðà ãÿíøÿð ýÿëÿñÿí! – á à õ
óüóð îëñóí! [Ãîúà:] Óüóðà ãÿíøÿð ýÿëÿñÿí,
îüóë! Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Óüóð(ëàð) äåìÿê –
óüóð àðçó åòìÿê. ßãëèìëÿ áèëèéèì òóòóá ãîë-
ãîëà; Óüóðëàð äåéÿðÿê äöøäöì áó éîëà.
À.Øàèã. Ãîé ñÿñèíäÿí ýöëñöí Âÿòÿí; Åëëÿð áà-
õûá óüóð äåñèí. Ñ.Âóðüóí. Óüðóíà ýÿëìÿê –
áÿõòèíÿ ÷ûõìàã, ãàáàüûíà ÷ûõìàã. [Ñóëòàí
áÿé:] Ùàíû áèð åëÿ àðâàä êè óüðóìà ýÿëÿ èäè,
àëà èäèì! Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÓÜÓÐËÓ ñèô. Ìöâÿôôÿãèééÿòëè, ñîíó, íÿòè-
úÿñè éàõøû îëàí, ìöñáÿò íÿòèúÿëÿíÿí. Óüóðëó
íÿòèúÿëÿð. Óüóðëó îâ. Çÿùìÿòèíèí íÿòèúÿñè
óüóðëó îëäó. Ùöúóì óüóðëó (ç.) áèòäè. – Êàçûì
ôÿãÿò õÿáÿðñèçäè áó èøäÿí; Õÿáÿðñèçäè áó óüóðëó
ýåäèøäÿí. Ì.Ìöøôèã. Ýöìàíëû-ýöìàíñûç áó
àõòàðûøëàð; Áÿçÿí óüóðëóäóð, áÿçÿí óüóðñóç.
Á.Âàùàáçàäÿ. // Õîøáÿõòëèê ýÿòèðÿí; õîøáÿõò,
ñÿàäÿòëè, øöêöìëö. Ñÿí ýÿçäèéèí éåðëÿð ýöë-
÷è÷ÿê à÷àð; ×öíêè óüóðëóäóð àéàüûí ñÿíèí.
Ñ.Âóðüóí. Þëêÿìèçèí ýöíëÿðè áèð-áèðèíäÿí
íóðëóäóð; Ãàéÿìèç àéäûí, à÷ûã, éîëóìóç óüóð-
ëóäóð. Ð.Ðçà.
Óüóðëó îëñóí! – óüóð àðçóñó
áèëäèðèð. Äàü-äÿðÿíè àääàí ñÿí; Êå÷ àëîâäàí,
îääàí ñÿí; Éîëóí óüóðëó îëñóí; Ýþçëÿ þçöí
éàääàí ñÿí. (Áàéàòû). Åé éîë÷ó, óüóðëó îëñóí
ñÿôÿðèí! Áóëóäñóç ýöíÿøëÿ äîüñóí ñÿùÿðèí!
À.Øàèã. Éàõøû, ñÿôÿðèí óüóðëó îëñóí, ßëÿìäàð
ãàðäàø! – äåéÿ, äÿëëÿê þçöíö ÿëÿ àëìàüà ÷àëû-
øûð, àíúàã áàúàðìûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÜÓÐÑÓÇ ñèô. 1. Áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿí, áÿä-
áÿõòëèéÿ ñÿáÿá îëàí; øöêöìñöç, ìÿøóì, áÿä-
øöêöì, áÿäáÿõò, ôÿëàêÿòëè. Ãîíàãñûç åâ óüóð-
ñóç îëàð. (Àòà. ñþçö). [Ùàííàíûí] ýþçÿë ñÿñè
ìÿíèì ãóëàãëàðûìäà áèð áàéãóø ñÿñèíäÿí äàùà
óüóðñóç èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ãàðäàøëàðûìäàí
ö÷ö ìöùàðèáÿäÿí ãàéûòìàìûø, áèðè þç ÿúÿëè èëÿ
âÿôàò åòìèø, Ñÿìÿäèí àòàñû Ìÿäÿä èñÿ óüóðñóç
áèð òÿñàäöôöí ãóðáàíû îëìóøäó. È.Ùöñåéíîâ.
// Íÿùñ, ìÿíùóñ, ïèñ. Óüóðñóç áèð ýöíäÿ àúû
áèð êöëÿê; Äàüëàðû, äàøëàðû áèð éåðäÿ ãàòäû.
Ñ.Âóðüóí. // Áÿäáÿõò, òàëåñèç, áÿõòñèç. [Âÿçèð:]
ÓÜÓÐÑÓÇËÓÃ
Õåéèð îëñóí, àù, ýÿëèð óüóðñóç èíñàí; Ýþçöíäÿ
îéíàéûð åùòèðàñ, àë ãàí. À.Øàèã. Î þç ùÿéàòûíû,
úàâàí þìðöíö; Óüóðñóç òàëåéèí ùþêìöíÿ
âåðäè. Á.Âàùàáçàäÿ.
2. Óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíÿí, ùå÷ áèð ìöñ-
áÿò íÿòèúÿ âåðìÿéÿí, ùå÷ áèð øåéëÿ íÿòèúÿëÿí-
ìÿéÿí; ìöâÿôôÿãèééÿòñèç. Óüóðñóç òÿøÿá-
áöñ. Óüóðñóç ó÷óø. Óüóðñóç àõòàðûøëàð. Áöòöí
úÿùäëÿðè óüóðñóç (ç.) ãóðòàðäû.
ÓÜÓÐÑÓÇËÓÃ èñ. 1. Ìÿøóìëóã, øöêöì-
ñöçëöê, áÿäáÿõòëèê, ôÿëàêÿò, áÿõòè ýÿòèðìÿìÿ.
Àäàìëàð ùÿìèøÿ áèð ôÿëàêÿòÿ, óüóðñóçëóüà
äö÷àð îëàíäà êîð øåéòàíäàí ýþðÿðäèëÿð. Ìèð
Úÿëàë.
2. Ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèê, íÿòèúÿñèçëèê. Úÿùä-
ëÿðèí óüóðñóçëóüó. Òÿøÿááöñöí óüóðñóçëóüó.
Àõòàðûøëàðûí óüóðñóçëóüó.
ÓÕÀÉ íèäà. Ìÿìíóíëóã, úàíà ñèíìÿ, õîø-
ëàíìà ùèññëÿðèíè èôàäÿ åäèð. [Òÿëõÿê ÿúèííÿ:]
Óõàé! Úàíûìà éàéûëäû... ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Ñÿòòàð:] Óõàé äåéèá, òèðòàï àéàãëàðûìû óçàò-
äûì, àììà ýþçöìÿ éóõó ýåòìÿäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÓÊËÀÄ èñ. Ãóðóëóø, ñèñòåì, ãàéäà, öñóë,
ôîðìà.
ÓÊÐÀÉÍÀÚÀ ñèô. âÿ çÿðô Óêðàéíà äèëèíäÿ.
Óêðàéíàúà-ðóñúà ëöüÿò. Óêðàéíàúà äàíûøìàã.
ÓÊÐÀÉÍÀËÛ èñ. Óêðàéíàíûí ÿñàñ ÿùàëèñèíè
òÿøêèë åäÿí Øÿðãè Ñëàâéàí õàëãû âÿ áó õàëãà
ìÿíñóá àäàì.
ÓÃÎÐ èñ. Ìÿðêÿçè âÿ Øÿðãè Àâðîïàäà,
ùàáåëÿ Àñèéàíûí øèìàë-ãÿðáèíäÿ éàøàéàí
õàëãëàð.
ÓÃÐÎ-ÔÈÍ á à õ ôèí-óãîð.
ÓËÀÃ èñ. Éöê âÿ éà ìèíèê ùåéâàíû. Óëàã-
ëàðû î òÿðÿôäÿêè îòëóüà áóðàõûá ýÿëÿí Éóñèô
àòàñûíûí éàíûíäà äóðäó. ß.Àáàñîâ. // Åøøÿê.
ßçèçèéÿì, íÿ äÿì âàð; Íÿ ñþùáÿò âàð, íÿ äÿì
âàð; Äÿéèðìàíà ýåòìÿéÿ; Íÿ óëàã âàð, íÿ äÿí
âàð. (Áàéàòû). Áÿëè, Ìÿììÿäùÿñÿí ÿìè áèð
óëàã àëäû. Àììà áó óëàã áàøûáÿëàëû óëàã èìèø.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÓËÀÃ×Û èñ. êþùí. Êå÷ìèøäÿ: óëàãëà éöê
äàøûéàí àäàì. Óëàã÷û ÷óâàëëàðû óëàüûí öñ-
òöíÿ àòûá, ùåéâàíûí îìáàñûíäàí áèð äÿéÿíÿê
åíäèðèá ùÿéÿòäÿí ÷ûõäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÓËÀÌÀ 1. “Óëàìàã”äàí ô.èñ.
2. Èò, ãóðä âÿ áÿçè áàøãà ùåéâàíëàðûí, ùà-
áåëÿ áàéãóøóí ÷ûõàðäûüû ñöðÿêëè èíèëòè ñÿñè.
ÓËÄÓÇ
×àããàë óëàìàñû. Óçàãäàí úàíàâàðûí óëàìàñû
åøèäèëèð. – Îðàäàí-áóðàäàí ýåúÿãóøëàðûíûí
èíèëòèéÿáÿíçÿð óëàìàëàðû åøèäèëèðäè. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
ÓËÀÌÀÃ ô. 1. Óëàìà ñÿñè ÷ûõàðìàã. Èò óëà-
éûð. Áàéãóø óëàéûð. – Äÿðÿëÿðäÿ óëàðäû ÷àã-
ãàëëàð; Çÿíí åäÿðäèí êè, áèð ÷îúóã àüëàð.
À.Ñÿùùÿò. // Óëàìà ñÿñèíÿ áÿíçÿð ñÿñ ÷ûõàð-
ìàã; âûéûëäàìàã, óâóëäàìàã. Àíúàã ãóäóç
õÿçðè äÿãèãÿ-äÿãèãÿ àðà âåðèá, äàìëàð áà-
øûíäà óëàéûðäû. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Êÿñìÿéèá õÿçðè
ùÿëÿ, àú úàíàâàðòÿê óëàéûð. Ñ.Ðöñòÿì.
2. äàí. Ñÿñëÿ àüëàìàã, çàðûëäàìàã. Íÿ óëà-
éûðñàí, áÿñäèð! Áó óøàã íÿ ö÷öí ñÿùÿðäÿí áåëÿ
óëàéûð?
ÓËÀÍ èñ. [ïîë., ÿñëè òöðêúÿäÿí] òàð. ×àð
Ðóñèéàñû îðäóñóíäà âÿ áÿçè õàðèúè îðäóëàðäà
éöíýöë ñöâàðè ÿñýÿðè, éà çàáèòè. Óëàí ïîëêó.
– Äîüðóäàí äà, íàùàð éåéèëÿí êèìè óçóíáûüëû
âÿ ìàùìûçëû éåðþë÷ÿí Øìèäò âÿ êàïèòàí-
èñïðàâíèêèí áó éàõûíëàðäà óëàí ùèññÿñèíäÿ
ãóëëóüà ýèðìèø îí àëòû éàøëû îüëó ýÿëèá ÷ûõäû.
Ïóøêèíäÿí. Èñòèðàæà äóðóð Ãîçëóüóí öñòÿ;
Óëàí êàçàêëàðû áóðäà îí äÿñòÿ. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÓËÀÐÒÛ èñ. Óëàìà ñÿñè, óëàìà. Ìèäùÿò ..
áàéãóøëàðûí óëàðòûñûíû åøèòìÿìÿñè ö÷öí þç çÿ-
äÿëè ìàøûíûíû .. äöøìÿí ãûðûúûñûíà åëÿ âóðäó
êè, ãóëàãëàðû äÿðùàë áàòäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÓËÀÑ èñ. áîò. Òîçàüàúû ôÿñèëÿñèíäÿí äàü-
ëûã éåðëÿðäÿ áèòÿí àüàú; âÿëÿñ. Óëàñ ìåøÿñè.
– Óçóí óëàñ àüàúû þç êþêöíäÿí ãîïóá éåðÿ
ýÿëìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓËÀØÌÀ1 “Óëàøìàã1”äàí ô.èñ. Óçàãëàðäàí
àðà-ñûðà úàíàâàð óëàøìàñû åøèäèëèð. Ã.Èëêèí.
ÓËÀØÌÀ2 “Óëàøìàã2”äàí ô.èñ.
ÓËÀØÌÀÃ1 ãàðø. Àüûç-àüûçà âåðèá óëà-
ìàã, ùàìû áèðäÿí óëàìàã.
ÓËÀØÌÀÃ2 ô. Éåòèøìÿê, ýþðöøìÿê, ãî-
âóøìàã. Âÿôà ãûë áèð âÿôàäàðÿ; Óëàøìà ùÿð
áèèãðàðÿ; Ìÿòàèí àòìà áàçàðÿ; Õÿðèäàð îëìà-
éàí éåðäÿ. Ì.Â.Âèäàäè.
ÓËÄÓÇ èñ. 1. Þç òÿáèÿòè åòèáàðèëÿ ýöíÿøÿ
áÿíçÿéÿí âÿ ýåúÿëÿð ýþéäÿ ïàðûëäàéàðàã
íþãòÿ êèìè ýþðöíÿí ýþé úèñìè. Ýþéäÿ óëäóç-
ëàð ïàðëàéûð. – Óçàã öôöãäÿ äàüëàð ãàðàëûð,
ýþéäÿ òåç-òåç óëäóç ó÷óðäó. È.ßôÿíäèéåâ. Áèð-
áèðèíÿ ñûüûíàí óëäóçëàð ñàéðûøìàüà áàøëàäû.
Á.Áàéðàìîâ.
401
ÓËÄÓÇÀÎÕØÀÐ
2. ìÿú. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ ìÿøùóð, òà-
íûíìûø øÿõñ ùàããûíäà. Åëì àëÿìèíèí ìÿøùóð
óëäóçëàðû. Êèíî óëäóçó (ÿí ìÿøùóð êèíîàðòèñò).
Ôóòáîë óëäóçó.
3. Äàèðÿ öçðÿ áÿðàáÿð óúóøèø ÷ûõûíòûëàðû
îëàí ùÿíäÿñè úèñèì; ìÿðêÿçäÿí ÷ûõàí øöàëàðû
îëàí ôèãóð; ùÿìèí ôèãóð øÿêëèíäÿ îëàí øåé.
Áåøýóøÿëè óëäóç. Óëäóç øÿêëè ÷ÿêìÿê. //Ùÿìèí
øÿêèëäÿ îëàí ôÿðãëÿíìÿ íèøàíû. Ìàðøàë óëäóçó.
// Òÿøáåùëÿðäÿ: ïàðëàéàí øåé ùàããûíäà. Àðàç
þç àäûíû åëÿ úÿñàðÿòëÿ äåäè êè, ôÿùëÿëÿðèí ýþç-
ëÿðè îíóí óëäóç êèìè éàíàí ïàðëàã ýþçëÿðèíÿ
äèêèëäè. À.Øàèã.
◊ Óëäóç óëäóçó ÷àüûðûð øàèð. – ýåúÿ óëäóç-
ëàðûí ïàð-ïàð ïàðûëäàìàñû ùàããûíäà. Îíëàð
êÿíäÿ éåòèøÿíäÿ àðòûã ýåúÿ èäè. Ýþéäÿ óëäóç
óëäóçó ÷àüûðûðäû. Ì.Ùöñåéí. Óëäóçó (óëäóç-
ëàðû) áàðûøìàã – áèð-áèðèëÿ äèë òàïìàã, éîëà
ýåòìÿê, áèð-áèðèëÿ õîø êå÷èíìÿê. [Ïàêèçÿ:]
..Éîõ, áóíëàðûí óëäóçó áàðûøûá, – äåéÿ, î éîõ-
ñóë àèëÿíèí êå÷èðäèéè áó ñàäÿ ùÿéàòà ùåéðÿò
åäèðäè. À.Øàèã. [Ãàðàø Ìàéàéà:] Ñàü îë êè, ýþ-
ðÿí êèìè óëäóçóí áàðûøäû, àõû, ýÿëèí-ãàéûíàíà
èøè óçóí èøäèð. Ì.Èáðàùèìîâ. Óëäóçó áàòìàã –
áÿõòè ñþíìÿê, øþùðÿòäÿí äöøìÿê, íöôóçóíó
èòèðìÿê, ýþçäÿí äöøìÿê. Áèðúÿ ýöíöí è÷èíäÿ
õàëãû òèð-òèð ÿñäèðÿí ãîðîäîâîéóí óëäóçó áàòäû.
Ñ.Ðÿùìàí. Óëäóçó äîüìàã – õîøáÿõòëèéÿ
÷ûõìàã, áÿõòè öçöíÿ ýöëìÿê. [Úÿìèë áÿé ùÿ-
ãàðÿòëÿ:] Äåìÿê êè, òàëåéèìèçèí óëäóçó äîü-
ìàüà áàøëàìûø äà õÿáÿðèìèç éîõ.. Ù.Úàâèä.
ÓËÄÓÇÀÎÕØÀÐ, ÓËÄÓÇÂÀÐÈ ñèô. Óëäóç
øÿêëèíäÿ îëàí. Óëäóçâàðè íèøàí.
ÓËÄÓÇËÓ ñèô. Óëäóçëàðëà þðòöëö, óëäóçëàðëà
äîëó, ÷îõëó óëäóç îëàí. Óëäóçëó ýþé. – Ñÿðèí
âÿ óëäóçëó áèð ýåúÿ èäè. À.Øàèã. Óëäóçëó àéàç
ýåúÿ Ìóüàíûí öñòöíö àëìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Öñòöíäÿ óëäóçàîõøàð øÿêèë, éà íàõûøëàðû, áÿ-
çÿêëÿðè îëàí. Óëäóçëó äÿñìàë. Óëäóçëó ïàð÷à.
// Öñòöíäÿ óëäóç íèøàíû îëàí. Óëäóçëó òÿééàðÿ.
– Óëäóçëó øàùèíëÿð èíäè ìÿçàð ãîõóñó ýÿòèðÿí
êîð áàéãóøëàðû îâëàìàã ö÷öí áó ýåúÿ ãàëõ-
ìûøäûëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓËÄÓÇÍÈØÀÍ(ËÛ) ñèô. Öñòöíäÿ óëäóç øÿê-
ëèíäÿ íèøàíû îëàí. Óëäóçíèøàí ïàïàã. Óëäóç-
íèøàí áàéðàã. – Èíäè ßøðÿô äÿ óëäóçíèøàí áèð
òÿééàðÿäÿ ó÷óð(äó). Ìèð Úÿëàë.
ÓËÄÓÇØßÊÈËËÈ á à õ óëäóçàîõøàð.
402
ÓËÓËÓÃ
ÓËÄÓÇÓ á à õ óëäóçàîõøàð. [Àíàíûí]
éàðû÷ûëïàã âöúóäóíà àìàíñûç ãûø ýåúÿñè áàøãà
áèð äîí áè÷èð, áàøãà áèð þðòö ýåéèíäèðèð, øàõ-
òàíûí áóç áàðìàãëàðû îíà óëäóçó íàõûøëàðäàí
çÿðèô áèð ëèáàñ òîõóéóð.. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÓËÒÈÌÁÒÓÌ [ëàò. óëòèìàòóì] Äþâëÿò-
ëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ: áèð äþâëÿòèí áàøãà
äþâëÿòÿ âåðäèéè ãÿòè òÿëÿá (óëòèìàòóìóí ìà-
ùèééÿòè îíäàí èáàðÿò îëóð êè, î ùå÷ áèð ìö-
áàùèñÿ âÿ åòèðàçà éîë âåðìèð âÿ èðÿëè ñöðöëÿí
òÿëÿáëÿð ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ éåðèíÿ éå-
òèðèëìÿäèéè òÿãäèðäÿ äÿðùàë ãöââÿ âÿ ñ. òÿä-
áèðëÿð òÿòáèãèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. // ìÿú. Öìó-
ìèééÿòëÿ, ùÿäÿ-ãîðõó èëÿ âåðèëÿí òÿëÿá. Ùàúû
òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ýÿëäèñÿ äÿ, áÿéÿ áèð óëòèìàòóì
ýÿòèðäè. Ìèð Úÿëàë. Øàùïÿðèíèí áó ýöí óëòèìà-
òóì øÿêëèíäÿ äåäèéè áó ñþçëÿð ãûçûí öðÿéèíè,
íåúÿ äåéÿðëÿð, øàí-øàí åëÿìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.

Óëòèìàòóì âåðìÿê ìÿú. – ùÿäÿ-ãîðõó
ýÿëìÿê.
ÚËÒÐÀ [ëàò. óëòðà] Ñèéàñÿòäÿ: èôðàò, èôðàò÷û.
óëòðà... [ëàò. óëòðà] Áèð ñûðà ìöðÿêêÿá ñþç-
ëÿðèí “öñòöí”, “ñîí”, “èôðàò” ìÿíàñûíäà îëàí
áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: óëòðàáÿíþâøÿéè,
óëòðàìèêðîñêîï.
ÓËÒÐÀÁßÍÞÂØßÉÈ: óëòðàáÿíþâøÿéè øöà-
ëàð ôèç. – ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí åëåêòðîìàãíèò
øöàëàðû. Óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàð ýþçëÿ ýþðöí-
ìÿéÿí ãûñàäàëüàëû øöàëàðäûð. Ð.Ùöñåéíîâ.
ÓËÒÐÀÃÛÑÀ ôèç. Ñîí äÿðÿúÿ ãûñà. Áîéó áèð
ìåòðäÿí 10 ìåòðÿäÿê îëàí äàëüàëàð óëòðàãûñà
äàëüàëàð àäëàíûð.
ÓËÒÐÀÌÈÊÐÎÑÊÓÏ [ëàò. óëòðà âÿ ìèê-
ðîñêîï] Àäè ìèêðîñêîïëàðäà ýþðöíìÿéÿí ÿí
êè÷èê çÿððÿúèêëÿðè ýþðìÿéÿ èìêàí âåðÿí ìèê-
ðîñêîï. 0,1 ìèêðîíäàí 0,001 ìèêðîíà ãÿäÿð
áþéöêëöéö îëàí ùèññÿúèêëÿðè óëòðàìèêðîñêîï
âàñèòÿñèëÿ ýþðìÿê îëóð. Ù.Øàùòàõòèíñêè.
ÓËÓ ñèô. ×îõ áþéöê, ÿí áþéöê, áþéöê. Óëó
äèâàíëàðäà ÷ÿêèëèð àäûì; ßðøÿ áöëÿíä îëäó
äàäö ôÿðéàäûì. Ãóðáàíè. Éåíèëìÿç áèð õàëãûã,
ÿúäàäû óëó; Ãîðóéóð ñèíÿìèç âÿòÿí ìöëêöíö.
ß.Úÿìèë.
ÓËÓËÓÃ èñ. Áþéöêëöê, ÿçÿìÿòëèëèê, éöê-
ñÿêëèê. Óëóëóã èñòÿðêÿí ãóëëóã åéëÿ; Àéàã áèð-
áèð áàñàðëàð íÿðäèáàíÿ. Õÿòàéè. [Ìÿñìÿ:]
Êå÷ìèøäÿ äåéÿðäèëÿð: – Íÿ ùàë èëÿäèð; Íÿ ìàë
èëÿäèð; Ôÿãÿò óëóëóã; Êàìàë èëÿäèð. Ìèð Úÿëàë.
ÓËÓÑ
ÓËÓÑ èñ. ãÿä. Åë, îáà, éóðä, êÿíä. Âÿòÿ-
íèìäÿí, óëóñóìäàí éàä îëäóì; Éàäà ñàëìàç
ãîùóì, ãàðäàø, åë ìÿíè. “Êîðîüëó”.
ÓÌÀÚ èñ. Îâóëìóø óíäàí áèøèðèëÿí äóðó
õþðÿê âÿ áó õþðÿê ö÷öí öñòöíÿ ñó ñÿïèëÿðÿê
ùàçûðëàíàí õÿìèð îâóíòóëàðûíûí þçö (õàëã àðà-
ñûíäà àäÿòÿí òÿðëÿìÿê ö÷öí ñîéóã äÿéìèø
àäàìëàðà âåðèëèð). [Àüà Êÿðèì õàí:] ..Ùàô-
ëàìà ýöðçÿ, ãóðóòëó àø, ìàë ÿòèíèí êöôòÿñè,
óìàú – áóíëàð ùàìûñû öðÿêòóòàí øåéëÿðäèð.
Í.Âÿçèðîâ. [Íÿúÿôàëû Øàùìàðà:] Íÿíÿí êÿê-
ëèêîòó äÿìëÿñèí, áèð äÿ ÿâÿëèêëè óìàú áèøèðñèí,
òÿðëÿéèá àéûëàðñàí. Á.Áàéðàìîâ.
ÓÌÀÚÀÃ èñ. Óìóëàí, ýþçëÿíèëÿí, êþíöëäÿ
òóòóëàí, èñòÿíèëÿí, èíòèçàðû ÷ÿêèëÿí, öðÿéèíäÿí
êå÷ÿí øåé. [Âèäàäè:] Ñÿí äÿ ãóðòàðìàñàí
Âàãèôè äàðäàí; Éîõäóð óìàúàüûì ïÿðâÿð-
äèýàðäàí. Ñ.Âóðüóí. [Ãÿùðÿìàí] áèëèðäè êè,
àòàñûíûí îíäàí êÿíàð âÿ áàøãà óìàúàüû éîõ-
äóð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÌÀÚÀØÛ èñ. Óìàúäàí áèøèðèëÿí äóðó õþ-
ðÿê; óìàú.
ÓÌÌÀà ô. Áèð øåéè êþíëöíäÿí êå÷èðìÿê,
öðÿéèíäÿ òóòìàã, îëìàñûíû èñòÿìÿê, àðçó åò-
ìÿê, öìèä åòìÿê. Óìàí éåðäÿí êöñÿðëÿð.
(Ìÿñÿë). Áÿøÿð íèúàò óìóð áàéðàüûìûçäàí;
Ñÿàäÿò à÷àðû áèçäÿäèð àíúàã. Ñ.Ðöñòÿì. ßâÿ-
çèí îüëóíäàí áþéöê øåé óììàüà ùàããû âàð
èäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÓÌÑÓÃ ñèô. Þç öìèäèíäÿ àëäàíìûø; èíòè-
çàðû, ýþçëÿìÿñè, àðçóñó áîøà ÷ûõìûø.
Óì-
ñóã åòìÿê – öìèäèíè áîøà ÷ûõàðìàã, àëäàò-
ìàã, óìñóíäóðìàã. Óìñóã åòäèí, ìÿíè ãîé-
äóí àâàðà; Äåäèì, éÿãèí áèð øèð, àñëàíäû èíäè.
“Ãóðáàíè”. Óìñóã îëìàã – öìèäè áîøà ÷ûõ-
ìàã, àëäàíìàã, ýþçö ãàëìàã, óìñóíìàã.
ÓÌÑÓÍÄÓÐÌÀ “Óìñóíäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÌÑÓÍÄÓÐÌÀÃ ô. Öìèäèíè áîøà ÷ûõàð-
ìàã, àëäàòìàã, óìñóã åòìÿê.
ÓÌÑÓÍÌÀ “Óìñóíìàã”äàí ô.èñ.
ÓÌÑÓÍÌÀÃ ô. Öìèäè áîøà ÷ûõìàã, àëäàí-
ìàã, óìñóã îëìàã, ýþçö ãàëìàã, öìèäèíäÿ
àëäàíìàã.
ÓÌÑÓÒÌÀ “Óìñóòìàã”äàí ô.èñ.
ÓÌÑÓÒÌÀÃ ô. Óìñóã åòìÿê, óìñóã ãîé-
ìàã, öìèäèíè áîøà ÷ûõàðìàã; óìñóíäóðìàã.
ÓÌÓ-ÊÖÑÖ èñ. Óììà, êöñìÿ, èíúèìÿ,
øèêàéÿòëÿíìÿ, ýèëåé. Òþùìÿòäÿí ÷îõ óìó-
êöñöéÿ áÿíçÿéÿí áó ñþçëÿðè äåéÿðêÿí [Õàí-
ÓÍÈÒÀÐ
ëàðûí] ñÿñè òèòðÿäè. Ì.Ùöñåéí. Êö÷ÿ äèíìÿäè;
Ñöêóò åòäè; Ìöäðèê áèð èíñàí êèìè; Ñàíêè åøèò-
ìÿäè; Ìÿíèì óìó-êöñöìö. Ð.Ðçà.
Óìó-
êöñö åòìÿê – øèêàéÿòëÿíìÿê, íàðàçûëûã åò-
ìÿê, íàðàçûëûüûíû áèëäèðìÿê, èíúèêëèéèíè áèëäèð-
ìÿê, ýèëåéëÿíìÿê. Íÿðèìàí óìó-êöñö åëÿäè:
– Åëÿ îëàð, åëÿ îëàð! Äàùà áèçëÿðè òàíûìàçñàí
êàòèá îëàíäàí ñîíðà.. Ìèð Úÿëàë. Òàïäûã ..
óìó-êöñö åòäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÓÌÓËÌÀ “Óìóëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÌÓËÌÀà “Óììàã”äàí ìÿúù. Ñþéëÿ,
ýþçÿëëÿðèí äîäàãëàðûíäàí; Áó îéíàã ýöëöøëÿð
óìóëìóøìóäóð? Ì.Ìöøôèã.
Óìóëìàäûüû
éåðäÿí – ýþçëÿíèëìÿäèéè ùàëäà. Áÿçÿí ÿñëà
óìóëìàéàí éåðäÿí; Íÿ ãÿäÿð áÿõòèéàð îëóð
èíñàí. Ù.Úàâèä.
ÓÌÓÇ èñ. ×èéèí. [Çàìàí:] Ìÿí òöôÿíýè
óìóçóìà ñûõàðàã ýåäèðäèì. Ú.Úàááàðëû. Éóí
øàëûíû óìóçóíäàí àëûá êðåñëîíóí ñþéêÿíÿúÿ-
éèíÿ áóðàõäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÓÌÓÇÄÓÐÌÀ “Óìóçäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÌÓÇÄÓÐÌÀÃ ô. Óìñóã åòìÿê, óìñóò-
ìàã.
ÓÍ èñ. 1. Òàõûë áèòêèëÿðè äÿíëÿðèíèí òîç ùà-
ëûíà ñàëûíìûø ìÿùñóëó. Áóüäà óíó. Ãàðüûäàëû
óíó. Óí ÷óâàëû. – Áó äÿôÿ îí ïóä óíóí ÷þðÿéè
ýÿðÿê éàïûëàéäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ùà-
âàäà áóüäà óíóíóí ãîõóñó äóéóëóðäó.
È.ßôÿíäèéåâ.
2. Òîç ùàëûíà ñàëûíìûø ùåéâàí ñöìöéö, éà
ìèíåðàë ìàääÿ. Ñöìöê óíó. Ôîñôîð óíó.
ÓÍÈÔÈÊÁÑÈÉÀ [ëàò. óíóñ – áèð âÿ ôàúåðå –
åòìÿê, éàðàòìàã] Öìóìè áèð ãàéäàéà ñàëìà,
ùàìûñûíû áèð øÿêëÿ, áèð ãàéäàéà ñàëìà. Îðôî-
ãðàôèéàíûí óíèôèêàñèéàñû.
ÓÍÈÔÓÐÌÀ [ôð.] Ðÿñìè ïàëòàð, ýåéèì.
..Ùåëëè, Èáðàùèì Ôþâçè äÿ þç éàâÿðëÿðè èëÿ áÿðà-
áÿð ðÿñìè âÿ ùÿðáè óíèôîðìàäà èäè. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. [Ýÿíú] ðóñ ìöÿëëèìëÿðèíÿ ìÿõñóñ óíè-
ôîðìà ýåéìèøäè. Ï.Ìàêóëó.
ÓÍÈÊÀË ñèô. [ëàò.] Íàäèð, éåýàíÿ.
ÓÍÈÎÍ èñ. [ëàò.] Èòòèôàã, áèðëèê.
ÓÍÈÑÓÍ èñ. [èòàë.] 1. ìóñ. Àùÿíý óéüóí-
ëóüó.
2. ôèç. Èêè òèòðÿéèø ìÿíáÿéèíäÿ òÿíëèêëÿð áÿ-
ðàáÿðëèéè.
3. ìÿú. Ôèêèð äÿñòÿêëèéè, ôèêèð áèðëèéè; éåê-
äèëëèê.
ÓÍÈÒÁÐ ñèô. [ôð.] Áèðëÿøìèø, âàùèä.
403
ÓÍÈÒÀÇ
ÓÍÈÒÁÇ [ôèðìàíûí àäûíäàí – Óíèòàñ]
Êàíàëèçàñèéàñû îëàí åâëÿðèí àéàãéîëëàðûíäà
(òóàëåòëÿðèíäÿ) ÷èðêàáëàðûí àõûá ýåòìÿñè ö÷öí
õöñóñè ãóðóëóøëó ÷àíàã.
ÓÍÈÂÅÐÌÁÃ èñ. “Óíèâåðñàë ìàüàçà” ñþç
áèðëÿøìÿñèíèí èõòèñàð ôîðìàñû. Ìÿðêÿçè øÿùÿð
óíèâåðìàüû.
ÓÍÈÂÅÐÑÁË1 ñèô. [ëàò.] 1. Ìöõòÿëèôúÿ-
ùÿòëè, ùÿðúÿùÿòëè, ùÿðòÿðÿôëè, ùÿð øåéè ãàâ-
ðàéàí. Óíèâåðñàë àäàì. Óíèâåðñàë ïåøÿ. Óíè-
âåðñàë áèëèê.
2. Áèð ÷îõ ìÿãñÿäëÿð ö÷öí éàðàðëû, ìöõ-
òÿëèô èøëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿí, ìöõòÿëèô âÿ-
çèôÿëÿð ýþðÿ áèëÿí. Óíèâåðñàë ìàøûí. Óíè-
âåðñàë äÿçýàù. Óíèâåðñàë òðàêòîð. Óíèâåðñàë
éàïûøãàí.
◊ Óíèâåðñàë ìàüàçà – ÿí ìöõòÿëèô ñÿíàéå
ìàëëàðû ñàòûëàí áþéöê ìàüàçà; óíèâåðìàü.
ÓÍÈÂÅÐÑÀË2 ñèô. [ëàò.] 1. Þç ñÿíÿòèíèí
áöòöí èõòèñàñëàðûíà éàõøû áÿëÿä îëàí èø÷è. Óíè-
âåðñàë ÷èëèíýÿð. Óíèâåðñàë êîíñòðóêòîð.
2. àñòð. ýåîä. Ùÿì øàãóëè, ùÿì äÿ öôöãè
ñÿòùäÿ áóúàãëàðû þë÷ìÿê ö÷öí àëÿò.
ÓÍÈÂÅÐÑÀËËÛÃ èñ. 1. Áèëèéèí ÿí ìöõòÿ-
ëèô ñàùÿëÿðèíÿ áÿëÿäëèê, ùÿðòÿðÿôëè ìÿëóìàòû
îëìà; ùÿðòÿðÿôëèëèê, ùÿðúÿùÿòëèëèê.
2. Óíèâåðñàë øåéèí ùàë âÿ êåéôèééÿòè.
Ìàøûíûí óíèâåðñàëëûüû.
ÓÍÈÂÅÐÑÁÌ [ðóñ. óíèâåðñàëüíûé ìàãà-
çèí ñàìîîáñëóæèâàíèÿ] Þçöíÿõèäìÿò öñóëó
èëÿ èøëÿéÿí óíèâåðñàë ìàüàçà.
ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÉÒ [ëàò. óíèâåðñèòàñ – òîïëó,
ìÿúìó] Òÿðêèáèíäÿ ìöõòÿëèô èúòèìàè âÿ òÿ-
áèèééàò-ðèéàçèééàò øþáÿëÿðè (ôàêöëòÿëÿðè) îëàí
åëìè òÿìàéöëëö àëè ìÿêòÿá. Áàêû Äþâëÿò Óíè-
âåðñèòåòè.
ÓÍÈÉÀ èñ. [ëàò.] 1. Áèðëèê, áèðëÿøìÿ, èòòèôàã.
2. Êàòîëèê êèëñÿñèíèí Ðîìà ïàïàñûíûí áàø-
÷ûëûüû èëÿ ïðàâîñëàâ êèëñÿñèíèí áèð ùèññÿñèëÿ áèð-
ëÿøìÿñè.
ÓÍËÀÌÀ “Óíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÓÍËÀÌÀÃ ô. Öñòöíÿ óí ñÿïìÿê, óí òþê-
ìÿê. Õÿìèðè óíëàìàã.
ÓÍËÓ ñèô. Öñòöíÿ óí ñÿïèëìèø (òþêöëìöø);
óíà áàòìûø. Öñòö-áàøû áöòþâ óíëóäóð.
ÓÍËÓÚÀ èñ. áîò. Øîðàí òîðïàãëàðäà éàéûë-
ìûø îò âÿ éà éàðûìêîë áèòêè.
ÓÍËÓÃ èñ. Äÿéèðìàíûí óí òþêöëÿí ÷óõóð
éåðè. Ãàðû óíëóüóí äèáèíè, éàí-éþðÿñèíè ñèëèá-
ñöïöðäö, èêè îâóú óí éûüäû. (Íàüûë).
404
ÓÍÓÒÃÀÍËÛÃ
ÚÍÑÈÉÀ èñ. [ëàò.] 1. Áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ ìöõ-
òÿëèô (28, 35 ãðàìàäÿê) ÷ÿêè âàùèäè.
2. 1881-úè èëÿäÿê èøëÿíìèø êþùíÿ èòàëéàí,
èñïàí, Ìåêñèêà, Àðýåíòèíà, Áîëèâèéà ãûçûë,
Ìÿðàêåø ýöìöø ïóëó (ñèêêÿñè).
ÚÍÒÀ èñ. Ìàðàë, ãîéóí âÿ ñ. äÿðèñèíäÿí
óçóíáîüàç èñòè ÷ÿêìÿ.
ÚÍÒÅÐ èñ. [àëì.] Õàðèúè þëêÿ îðäóëàðûíäà
àøàüû êîìàíäà ùåéÿòèíÿ ìÿíñóá ùÿðáè ðöòáÿ.
ÓÍÓÄÓËÌÀ “Óíóäóëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÍÓÄÓËÌÀÃ ìÿúù. Éàääàí ÷ûõàðûëìàã,
éàääàí ÷ûõìàã. Áèð àç ñîíðà Õÿäèúÿíèí õÿñ-
òÿëèéè òàìàìèëÿ óíóäóëäó. Ñ.Ùöñåéí. Ïëàíäà
ùå÷ áèð øåé óíóäóëìàìûø, ùÿòòà éåíè øÿùÿðäÿ
60 ìèí àüàú ÿêìÿê áåëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó.
ß.Ñàäûã.
ÓÍÓÄÓËÌÀÇ ñèô. Óíóäóëà áèëìÿéÿí, éàä-
äàí ÷ûõàðûëà áèëìÿéÿí, ùÿìèøÿ éàääà ãàëàí,
éàääà ãàëìàëû îëàí; õàòèðäÿí ñèëèíìÿç. Óíó-
äóëìàç äîñò (éîëäàø). – Êÿíä ùÿéàòûíäà – òÿ-
áèÿòèí î çÿíýèí âÿ ýåíèø ãóúàüûíäà íÿ ãÿäÿð
úàíëû ëþâùÿëÿð, óíóäóëìàç õàòèðÿëÿð âàðäûð!
À.Øàèã. Äîüðóäàí äà éàøëàíäûãúà Ãàðàø âÿ
Ïÿðøàí Ðöñòÿìèí îúàüûíà óíóäóëìàç áèð
ñåâèíú, õîø áèð øàäëûã ýÿòèðìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓÍÓÄÓËÌÓØ ô.ñèô. Éàääàí ÷ûõìûø, éàä-
äàí ÷ûõàðûëìûø. Óíóäóëìóø ùàäèñÿëÿð. – [Çö-
ëåéõà] óíóäóëìóø ýöíëÿðè õàòûðëàéûð, ùÿð áèð
íþãòÿñèíè òÿùëèë åäèð âÿ ãèáòÿ èëÿ äöøöíöðäö.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ùÿð äàøû ãàëäûðûá àëòûíà áàõ-
ñàí; Îðäàí óíóäóëìóø áèð íàëÿ ýÿëèð. Ñ.Âóð-
üóí.
ÓÍÓÒÄÓÐÌÀ “Óíóòäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÍÓÒÄÓÐÌÀÃ èúá. Óíóòìàüà, éàäûíäàí
÷ûõàðìàüà ìÿúáóð åòìÿê, óíóäóëìàñûíà,
éàääàí ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëìàã. Áó éåðëÿðèí
ñÿùÿðëÿðè, àõøàìëàðû ìÿíÿ ùÿð øåéè óíóòäó-
ðóðäó. À.Øàèã. Éàíûíà ýÿëÿíëÿð èñÿ øàèðèí èçòè-
ðàáëàðûíû óíóòäóðìàüà ÷àëûøûð, õÿñòÿëèêäÿí
éîõ, áàøãà, öðÿêà÷àí ñþùáÿòëÿð åäèðäèëÿð.
Ìèð Úÿëàë.
ÓÍÓÒÃÀÍ ñèô. Òåç éàäûíäàí ÷ûõàðàí, óíó-
äàí, éàäûíäà ñàõëàéà áèëìÿéÿí, éàääàøû îë-
ìàéàí, ùóøñóç. Óíóòãàí àäàì.
ÓÍÓÒÃÀÍËÛÃ èñ. Óíóòãàí àäàìûí ùàë âÿ
êåéôèééÿòè; éàääàøñûçëûã, ùóøñóçëóã. [Éàøëû
êèøè:] ßýÿð ùÿìèí ãóëëóã÷ó èêèíúè äÿôÿ äÿ áåëÿ
áèð óíóòãàíëûã åòñÿ èäè, [òàúèð] ùàãã-ùåñàáûíû
âåðìÿêëÿ “õîø ýÿëäèí!” – äåéèá ãîâàðäû.
Ñ.Ùöñåéí.
ÓÍÓÒÌÀ
ÓÍÓÒÌÀ “Óíóòìàã”äàí ô.èñ.
ÓÍÓÒÌÀÃ ô. 1. Éàääàí ÷ûõàðìàã, éàäûí-
äàí ÷ûõìàã, õàòèðèíäÿí ÷ûõìàã (÷ûõàðìàã).
Íÿ îëäó áöëáöëÿ êèì, ãûëäû ýöëöñòàí òÿðêèí?
Óíóòäó ýöëëÿðèíè, åòäè àøèéàí òÿðêèí. Õ.Íàòÿ-
âàí. // Ëàçûìè àíäà, éåðè ýÿëÿíäÿ éàäà ñàë-
ìàìàã, íÿçÿðèíäÿí ãà÷ûðìàã. Éîëäàí êå÷ÿð-
êÿí áèçÿ áàø ÷ÿêìÿéè óíóòäó. Ýåäÿíäÿ ãàïûíû
áàüëàìàüû óíóòìà! – [Ñöëåéìàí:] Àììà áàõ
óíóòìà ñÿí, óíóòìà ñÿí, áèçëÿðè ñÿí; Ýþðÿíäÿ
ãàøûãàðà, ýþçöãàðà ãûçëàðû ñÿí! Ö.Ùàúûáÿéîâ.
// Íÿçÿðäÿí (íÿçÿðèíäÿí) ãà÷ûðìàã. Óíóòìà
êè, ñàáàù èúëàñ ýöíöäöð. Àç ãàëà óíóòìóøäóì.
– Àíúàã óíóòìà êè, ñÿíèí óøàãëàðûí âàð.
Ì.Ùöñåéí. [Ìóõòàð Ôèðÿíýèçÿ:] Ñÿí áþéöê
áèð ðàéîíóí ðÿùáÿðè îëäóüóíó, òÿÿññöô êè, óíó-
äóðñàí. Á.Áàéðàìîâ.
2. Ñàéìàìàã, ùåñàáëàøìàìàã, ðèàéÿò åò-
ìÿìÿê. ßäÿá ãàéäàëàðûíû óíóòìàã. Ùåéñèé-
éÿòèíè óíóòìàã.
3. Òÿñàäöôÿí éàäûíäàí ÷ûõàðàðàã áèð éåðäÿ
ãîéìàã, þçö èëÿ ýþòöðìÿìÿê. Ñòîëóí à÷àðûíû
óíóòäóì, åâäÿ ãîéäóì.
◊ Äóç-÷þðÿê óíóòìàã – íàíêîðëóã åòìÿê,
íàíêîð îëìàã, åäèëÿí éàõøûëûüû éàäûíäàí ÷û-
õàðìàã. Þçöíö óíóòìàìàã – þçöíö éàä-
äàí ÷ûõàðìàìàã, þç õåéðèíè ÿëäÿí áóðàõ-
ìàìàã.
ÓÏÓÇÓÍ ñèô. ×îõ óçóí, ëàï óçóí. Óïóçóí
àüàú.
ÓÐ èñ. Áÿäÿíèí ùÿð ùàíñû áèð éåðèíäÿ ÷ûõàí
èëòèùàáñûç øèø.
ÓÐÀ èñ. Òÿðÿâÿçèí, ìåéâÿíèí ÿí àõûðäà
äÿðèëÿíè. Ýåäÿð áîñòàí óðàñû; Ãàëàð öçöí ãà-
ðàñû. (Àòà. ñþçö).
ÓÐ(Ð)À! íèäà. 1. Ùöúóì çàìàíû ãîøóí-
ëàðûí äþéöø íèäàñû. ×àëûíìàãäà øåéïóðëàð,
íàéëàð; Óúàëìàãäà ëÿøêÿðäÿí óððàéëàð.
Ì.ß.Ñàáèð. Ñîëäàò “óðà” äåéèá êå÷äè ùöúóìà;
Òþêöëäö ãàíëàðû òîðïàüà, ãóìà. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. Ùÿðàðÿòëè àëãûø âÿ ùåéðàíëûã èôàäÿ åäèð:
ÿùñÿí! àôÿðèí! [Åë:] Âàð îëñóí éåíè äöíéàíûí
éåíèëìÿç ìöáàðèçè Åëõàí! Óððà! Ú.Úàááàðëû.
Ùàìû áèð àüûçäàí “óððà” äåéèá ïèéàëÿëÿðè
ãàëäûðäûëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÓÐÁÍ [éóí. óðàíîñ – ýþé] Ðàäèîàêòèâ
êèìéÿâè åëåìåíò – àòîì åíåðæèñè ùàñèë åòìÿê
ö÷öí õàì ìàääÿ (íöâÿ ñèëàùûíäà ïàðòëàéûúû
ìàääÿ êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð).
ÓÐÂÀÒ
ÓÐÁÀÍÈÇÁÑÈÉÀ [ëàò. óðáàíóñ] Þëêÿíèí
âÿ éà ðàéîíóí ùÿéàòûíäà øÿùÿðëÿðèí ÿùÿìèé-
éÿòèíèí àðòìàñû, ñîñèàë-èãòèñàäè èíêèøàôëà ÿëà-
ãÿäàð øÿùÿð ÿùàëèñèíèí ÷îõàëìàñû ïðîñåñè.
ÓÐÁÀÍÈ´ÇÌ [ëàò. óðáàíóñ – øÿùÿð] êèò.
1. Ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèí èðè øÿùÿð-
ëÿðäÿ úÿìëÿøäèðèëìÿñèíè âÿ êÿíäèí çÿðÿðèíÿ
îëàðàã øÿùÿðëÿðèí èíêèøàôûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿ-
ñèíè òÿëÿá åäÿí êîíñåïñèéà.
2. Èðè ñÿíàéå âÿ òèúàðÿò øÿùÿðëÿðèíèí ùÿéà-
òûíû òÿñâèð åäÿí èíúÿñÿíÿò âÿ éà ÿäÿáè ÿñÿð.
ÓÐÄÓ Ïàêèñòàíûí äþâëÿò äèëè.
ÓÐËÀÌÀ “Óðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÓÐËÀÌÀÃ ô. ìÿù. Ãîéóíëàðû ñóëàìàüà
÷àüûðìàã, ñÿñëÿìÿê.
ÓÐËÓ ñèô. Óðó îëàí, øèøëÿðè îëàí.
ÓÐÍÀ èñ. [ëàò.] 1. Éàíäûðûëìûø úÿíàçÿíèí
êöëöíö ñàõëàìàã ö÷öí ãàá.
2. Ñå÷êè ãóòóñó; ñÿñâåðìÿ ãóòóñó.
ÓÐÎËÓÝÈÉÀ [éóí. óðîë âÿ ëîýîñ] Òèáá
åëìèíèí ñèäèê ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðè âÿ îíëàðûí
ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêàñû èëÿ ìÿøüóë îëàí
ñàùÿñè.
ÓÐÎËÎÆÈ ñèô. [éóí.]. Óðîëîýèéàéà àèä îëàí.
Óðîëîæè ìöàéèíÿ. Óðîëîæè êëèíèêà.
ÓÐÓËÎÃ [éóí.] Óðîëîýèéà ìöòÿõÿññèñè;
ùÿêèì.
ÓÐÓÃ èñ. Àèëÿ. Óðóüóì îëñóí, Óðóìäà
îëñóí. (Àòà. ñþçö). // Ãÿáèëÿ, òàéôà.
ÓÐÓÃÂÀÉËÛËÀÐ èñ. Óðóãâàéäà éàøàéàí
ÿùàëè.
ÓÐÓÑ “Ðóñ” ñþçöíöí úàíëû äèëäÿ èøëÿíÿí
ôîðìàñû. [Ìÿøÿäè Èáàä:] Áàõ, ìÿí èêè éàøûíäà
óðóñ áàëàñû ýþðìöøÿì êè, áàøû àüàïïàã ãàð
êèìè. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÓÐÂÀ èñ. Õÿìèðè êöíäÿëÿéÿðêÿí âÿ éà
éàéàðêÿí ÿëÿ éàïûøìàìàñû ö÷öí îíóí öñòöíÿ
ñÿïèëÿí àç óí. Èêè åâèí óðâàñûíäàí áèð ôÿòèð
îëàð. (Àòà. ñþçö).
ÓÐÂÀËÛÃ ñèô. âÿ èñ. Óðâà êèìè èñòèôàäÿ
åäèëÿí, èøëÿäèëÿí. Íÿ îä âàð, íÿ îúàã, íÿ óðâà-
ëûã óí; Áöðöøöá áèð êöíúäÿ éàìàãëû õóðúóí.
Ñ.Âóðüóí. [Ïàøà áÿé:] Éàõøû äåéèáëÿð êè, åâèíäÿ
éîõäóð óðâàëûã, êþíëöíäÿí êå÷èð äàðüàëûã.
ß.Âÿëèéåâ.
ÓÐÂÀÒ èñ. äàí. Ùþðìÿò, èççÿò, åùòèðàì,
ñàéüû; òÿñèð, íöôóç, åòèáàð. Êå÷ÿë Ùÿìçÿ ñàéûë-
ìàéàí, óðâàòû îëìàéàí áèð àäàì èäè. “Êîðîü-
ëó”. Ãÿùðÿìàí îõóéàíäàí ãàáàã Ðöñòÿìèí
áó åâäÿ ùå÷ îëìàñà óðâàòû âàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
405
ÓÐÂÀÒËÛ
ÓÐÂÀÒËÛ ñèô. äàí. Ñàéûëàí, ùþðìÿòè îëàí,
ùþðìÿòëè, íöôóçëó, åòèáàðëû. [Ãàðàêèøè:] Áàõ,
ßñÿä êèøè ùàìûéà éàõøûëûã åëÿäè. Þëöñö äÿ óð-
âàòëû îëäó. Á.Áàéðàìîâ.
ÓÐÂÀÒÑÛÇ ñèô. äàí. Óðâàòû, ùþðìÿòè, íö-
ôóçó îëìàéàí; ñàéûëìàéàí, ùþðìÿòñèç, åòèáàð-
ñûç. Ýþð íÿ ãÿäÿð óðâàòñûçûã êè, Ãÿíè áÿéèí
åâèíèí éàíìàñûíäà äà áèçäÿí øöáùÿëÿíèðëÿð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÓÐÉÁÄÍÈÊ [ðóñ.] òàð. ×àð Ðóñèéàñûíäà
ãÿçà ïîëèñèíèí àøàüû ðöòáÿëè õèäìÿò÷èñè. Ëàï
åëÿ àõøàìöñòö, ýöíöí ýåäÿí âàõòû óðéàäíèê
êèøèíè áåëÿúÿ äþéäöéö éåðäÿ, Àááàñûí úèíè òîï-
ëàíûá êÿëëÿñèíÿ ÷ûõìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Óðéàä-
íèê àòûíû Èñêÿíäÿðèí öñòöíÿ øûüûäàðàã ãûøãûðäû:
– Áèéàðà! Ì.Ùöñåéí.
ÓÑ èñ. ãÿä. 1. Àüûë, êàìàë, çÿêà, äÿððàêÿ,
ôÿðàñÿò, èäðàê.
2. ßäÿá, òÿðáèéÿ.
ÓÑÀÍÄÛÐÛÚÛ ñèô. Óñàíäûðàí, áåçäèðÿí, áûã-
äûðûúû, áåçèêäèðèúè, éîðóúó, öçöúö. [Ðçà Óë-
äóçà:] Ùÿð øåé úàíñûõûúûäûð, óñàíäûðûúû, éîðó-
úóäóð. Ì.Èáðàùèìîâ. Úûðúûðàìàëàðûí óñàíäû-
ðûúû ñÿñè ÿòðàôû áöðöìöøäö. ß.Âÿëèéåâ.
ÓÑÀÍÄÛÐÌÀ “Óñàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÑÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Òÿíýÿ ýÿòèðìÿê, áåç-
äèðìÿê, áûãäûðìàã; éîðìàã, öçìÿê. Ìÿíè
úàíäàí óñàíäûðäû, úÿôàäàí éàð óñàíìàçìû?
Ôöçóëè. Áþéëÿ ÿñÿáè ãîíøó ùÿð ùàëäà èíñàíû
óñàíäûðàð. Ù.Úàâèä.
ÓÑÀÍÌÀ “Óñàíìàã”äàí ô.èñ.
ÓÑÀÍÌÀÃ ô. Òÿíýÿ ýÿëìÿê, áûãìàã, áåç-
ìÿê, úàíû ñûõûëìàã, éîðóëìàã, öçöëìÿê.
[Äîêòîð Çèáåéäÿéÿ:] Ùÿéàò þç-þçëöéöíäÿ
ìöúÿððÿä îëàðàã î ãÿäÿð ýþçÿëäèð êè, îíäàí
äîéìàã âÿ óñàíìàã îëìàç. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Ëà÷ûí] óçóí ýåò-ýÿëëÿðäÿí óñàíäû. Ì.Ùöñåéí.
[Ðÿøèä:] Éàøû àëòìûøäàí þòìöø îëñà äà, [Áÿ-
éèì õàëàíûí] ùÿëÿ áèð äÿôÿ “éîðóëäóì, óñàíä-
ûì”, – äåäèéèíè åøèòìÿìèøäèì. È.Ùöñåéíîâ.
ÓÑÀÍÌÀÇ ñèô. Éîðóëìàç, éîðóëìàã áèë-
ìÿéÿí.
ÓÑÀÍÌÀÇËÛÃ èñ. Éîðóëìàçëûã, éîðóëìàã
áèëìÿìÿ.
ÓÑËÓ ñèô. ãÿä. 1. Àüûëëû, äÿððàêÿëè, çÿêàëû,
ôÿðàñÿòëè.
2. ßäÿáëè, òÿðáèéÿëè, àüûëëû-êàìàëëû. Éàäûì-
äàäûð îíóí: “Ýþçÿë áàëàì óñëóäóð; Éîõñà
íàüûë ñþéëÿìÿðÿì ñÿíÿ”, – äåéÿí ñÿäàñû.
Ì.Ðàùèì.
406
ÓÑÒÀÄÀÍß
ÓÑÒÀ èñ. 1. Áèð ñÿíÿòè ëàçûìûíúà, ÿñàñëû
ñóðÿòäÿ þéðÿíèá îíóíëà ìÿøüóë îëàí àäàì;
ñÿíÿòêàð. Áóíóíëà áåëÿ îíóí áèðúÿ íÿôÿð
ùÿãèãè äîñòó âàð èäè: ñààòñàç óñòà Çåéíàë.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Óñòà Ôÿððóõ èøäÿí êåôè êþê
ãàéûòìûøäû. Á.Áàéðàìîâ. // Ïåøÿ, ñÿíÿò þéðÿ-
äÿí øÿõñ; òÿðáèéÿ÷è, ìöÿëëèì. [Éóñèô] âàðèä
îëäó Ùÿìÿäàíà, îðàäà óñòà Õÿëèëèí éàíûíäà
ãûðõ éàøûíäà èêÿí ñÿððàúëûã ñÿíÿòèíè áèð èë
ìöääÿòèíäÿ þéðÿíèá, Ãÿçâèíÿ ìöðàúèÿò åòäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. // Þç èøèíäÿ áþéöê áàúàðûã
âÿ ìÿùàðÿò ãàçàíìûø ìàùèð àäàì, ìàùèð ñÿ-
íÿòêàð. Áÿäèè ñþç óñòàñû. Èíúÿñÿíÿò óñòàëàðû-
íûí êîíñåðòè. Öçöì÷öëöê óñòàñû. – Óñòà ýÿìè-
÷èëÿð òóôàíäà áåëÿ; Ñöêàíû äöç òóòàð þç ÿëëÿðèëÿ.
Ñ.Âóðüóí. [Ðÿññàì] þç ñÿíÿòèíèí áàúàðûãëû
áèð óñòàñû èäè. Ì.Ùöñåéí. // ìÿú. Öìóìèé-
éÿòëÿ, ìàùèð, áàúàðûãëû, çèðÿê àäàì ùàããûíäà.
[Àñëàí áÿé:] Õåéð, ëàçûì äåéèë, .. ßùìÿä þçö
óñòàäûð, ÿëäÿí ãîéìàç. Í.Âÿçèðîâ. Áèøèðäèéè
õþðÿéèí øèðèí éåéèëìÿñèíäÿí áèëäè êè, î ùÿð
øåéäÿ íàøû îëñà äà, ÿëñóéó âåðìÿêëÿ àø áèøèð-
ìÿêäÿ óñòàäûð. Ìèð Úÿëàë.
Óñòà òÿðïÿí-
ìÿê – çèðÿêëèê ýþñòÿðìÿê, çèðÿê òÿðïÿíìÿê,
áèúëèê èøëÿòìÿê. Ñèéàñÿò ùÿìèøÿ áèð îéóíúàã-
äûð; Êèì óñòà òÿðïÿíñÿ, î óäàúàãäûð. Ñ.Âóðüóí.
2. Èñòåùñàëàòäà, ó÷óøäà âÿ ñ.-äÿ èíçèáàòè âÿ
òåõíèêè ðÿùáÿðëèéè ùÿéàòà êå÷èðÿí øÿõñ. Íþâáÿ
óñòàñû. Áóðóã óñòàñû.
3. ßí ýþðêÿìëè èäìàí÷ûëàðà âåðèëÿí àä âÿ
áó àäû äàøûéàí øÿõñ. ßìÿêäàð èäìàí óñòàñû.
ÓÑÒÀÁÀØÛ èñ. êþùí. Áèð íå÷ÿ óñòàéà ðÿù-
áÿðëèê åäÿí óñòà, áàø óñòà. Óñòàáàøû êÿíàðäà
äóðóá ìÿëóìàò âåðèð, ãàáàðëû ÿëëÿð èëìÿ äö-
éöðäö. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // Óñòàéà ùþðìÿòëÿ
ìöðàúèÿò. [Ãÿðèá:] Õÿáÿð ñþéëÿ ìÿíÿ, àé óñ-
òàáàøû; ßëèíäÿêè ñàçû íåúÿ ÷àëûðñàí? “Àøûã
Ãÿðèá”. [Õÿðàáàòè:] Ìàíà áàõ... Åé, ìàíà
áàõ, óñòàáàøû! Ýþðäöéöí âàðìû áèçèì àðõà-
äàøû? Ù.Úàâèä.
ÓÑÒÀÚÀÑÛÍÀ á à õ óñòàäàíÿ.
ÓÑÒÀÄ èñ. [ôàðñ.] Åëì âÿ éà ñÿíÿò ñàùÿ-
ñèíäÿ ýåíèø âÿ äÿðèí ìÿëóìàòû âÿ ãàáèëèééÿòè
îëàí øÿõñ. Ãàáèë øàýèðä óñòàä îëóð óñòàäàí.
(Àòà. ñþçö). // ìÿú. Ìöÿëëèì, òÿðáèéÿ÷è, þéðÿ-
äèúè, ìöðøèä. Åé éîðóëìàã áèëìÿéÿí óñòàäû-
ìûç! Éàíäû ìþâòöíëÿ äèëè-íàøàäûìûç. À.Ñÿùùÿò.
ÓÑÒÀÄÀÍß çÿðô âÿ ñèô. [ôàðñ.] êþùí.
Óñòàëûãëà, óñòàúàñûíà, ìÿùàðÿòëÿ, áàúàðûãëà,
ÓÑÒÀÄËÛÃ
ìÿùàðÿòëè. Ãöäðÿòëè ôèêèð âÿ ñþçëÿðèí äöçýöí,
éåðèíäÿ, óñòàäàíÿ äåéèëìÿñè úöìëÿíèí òÿñèð
ãàáèëèééÿòèíè àðòûðûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓÑÒÀÄËÛÃ èñ. Ìÿùàðÿò, áàúàðûã; áèð èøäÿ
ãàçàíûëàí øþùðÿò. Ãÿðèáèí óñòàäëûüû ÿòðàôà éà-
éûëìûøäû. “Àøûã Ãÿðèá”.
ÓÑÒÀÄÍÀÌß èñ. [ôàðñ.] Àçÿðáàéúàí øèôàùè
õàëã ÿäÿáèééàòûíäà ÷îõ âàõò ãîøìà, áÿçÿí äÿ
äèâàíè øÿêëèíäÿ îëóá, ìÿçìóíúà ùèêìÿòàìèç,
íÿñèùÿòàìèç, ôÿëñÿôè ìÿçìóíäà øåèð íþâëÿðèí-
äÿí áèðè (áèð ÿíÿíÿ îëàðàã àøûãëàð äàñòàíà
óñòàäíàìÿ èëÿ áàøëàéûðëàð). Åëÿ îíà ýþðÿ ìÿí
äÿ íàøû øÿùÿð áàëàëàðûíà éàõøû áèð óñòàäíàìÿ
îõóäóì. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÑÒÀËÀØÌÀ “Óñòàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÑÒÀËÀØÌÀÃ ô. Óñòàëûüû, òÿúðöáÿñè, ìÿ-
ùàðÿòè, áàúàðûüû àðòìàã; ïöõòÿëÿøìÿê, áèøìÿê,
òÿúðöáÿëÿíìÿê. ..Ùÿìèøÿ äÿ ãèéìÿòëè õàì àò
àëûðàì êè, îíó ãîøãóéà þéðÿäèì âÿ áó éîëäà
óñòàëàøìûøàì äà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áèëèð-
ñÿí êè, èíäè õàëã óñòàëàøûá, áóðàäà áèð àç ñÿñèíÿ
ñÿñ âåðìÿäèí, áàñûá ðàéîíà ýåäèð. Ìèð Úÿëàë.
ÓÑÒÀËÛà èñ. 1. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ ÷àëû-
øàí óñòàíûí èøè, ïåøÿñè.
2. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ áþéöê áàúàðûã,
ìÿùàðÿò. Èøäÿ áèð èíúÿëèê, óñòàëûã âÿ õöñóñè
ãàáèëèééÿò ýþðöíöðäö. ß.Âÿëèéåâ. // Öìó-
ìèééÿòëÿ, ìÿùàðÿò, áàúàðûã. ßñèë óñòàëûã áóð-
äàäûð. Ãàíòÿìèð. Áàõ, áó, áþéöê óñòàëûã òÿëÿá
åäÿí áèð ôÿíäèð. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. Óñòàëûãëà øÿêëèíäÿ çÿðô – ìÿùàðÿòëÿ, áà-
úàðûãëà, óñòàúàñûíà, ìàùèðúÿñèíÿ. Óñòàëûãëà
ùÿðÿêÿò åòìÿê. Ðîëó óñòàëûãëà èôà åòìÿê.
– Ñÿëèì áÿé ÷îõ óñòàëûãëà .. òÿáÿññöìöíö òÿê-
ðàð åòäè. Ù.Íÿçÿðëè. Öìóìÿí Ìöãèì áÿé
àðâàäûíäàí ÷ÿêèíäèéèíè äàèìà þçö äÿ óñòà-
ëûãëà ìàëàëàìàüà ÷àëûøûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÑÒÀÉÀÍÀ á à õ óñòàúàñûíà. ..Ìöàëèúÿ
ìöâÿããÿòè âàñèòÿëÿðäÿí óñòàéàíà èñòèôàäÿ åò-
ìÿéè áàúàðìàãäàí àñûëûäûð. Ìèð Úÿëàë.
ÓØÀà èñ. 1. Àçéàøëû îüëàí, éà ãûç; ÷îúóã.
Óøàãëàð ö÷öí êèòàá. Óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè.
– Øåðÿ áàøëàðêÿí óøàãäûì, äîñòëàð! Ñ.Ðöñòÿì.
Óøàãëàð ÷îõ âàõò ãîëñóç áèð êþéíÿêëÿ éàøûë îò
öñòöíäÿ àéàãéàëûí ýÿçèðëÿð. Ìèð Úÿëàë. // Úà-
âàí, ýÿíú (îüëàí, éà ãûç). Èíàä óøàã. Úÿñà-
ðÿòëè óøàã. Éàõøû óøàãäûð. Òÿðáèéÿëè óøàãäûð.
2. Îüëàí, éà ãûç (êþðïÿ, áàëà). Ñöäÿìÿð
óøàã. Äîüóëàí óøàã îüëàíäûð. ßêèç óøàãëàð.
ÓØÀÃÚÀÑÛÍÀ
– ..Ñöðÿééà óøàã äîüàðêÿí âÿôàò åòäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Óøàüû îëìàã – þâëàäû îë-
ìàã, óøàã äîüìàã (îüëàí, éà ãûç). Óøàüû
îëìàìàã – ñîíñóç, þâëàäû îëìàéàí àäàì
ùàããûíäà. Àøûã Úöíóí áèëèðäè êè, Êîðîüëó-
íóí óøàüû îëìóð. “Êîðîüëó”. ßñìÿðèí óøàüû
îëìóðäó. Ñ.Ùöñåéí.
3. ìÿú. Ìöãàéèñÿ, áÿíçÿòìÿ ìÿãàìûíäà.
Óøàã êèìè ùÿðÿêÿò åòìÿê. Ùàâàõòà ãÿäÿð áåëÿ
óøàã îëàúàãñàí? – [Ñóëòàí áÿé:] Óøàã êè
äåéèëñÿí, ùÿð áèð øåéè áèëèðñÿí, àíëàéûðñàí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ùöììÿò:] Àé Ãàðà Éóñèô, àé
åëîüëó, ñÿí äÿ áåëÿ? ßéÿ, ñÿí äÿ óøàã êèìè
äàíûøäûí? Á.Áàéðàìîâ.
◊ Óøàã áàü÷àñû – ìÿêòÿáÿãÿäÿð éàøëû
óøàãëàð ö÷öí òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè. Óøàã åâè –
àòà-àíàëàðû îëìàéàí óøàãëàð ö÷öí èíòåðíàòû
îëàí òÿëèì âÿ òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè. [Ñåðéîæà:]
Äåéèðëÿð êè, 1941-úè èëèí äåêàáðûíäà ìÿíè óøàã
åâèíÿ âåðìèøëÿð. Ç.Õÿëèë. Óøàã êèìè áàõìàã
(áÿñëÿìÿê) – ÿçèçëÿìÿê, ÷îõ ñåâìÿê, ýþç
áÿáÿéè êèìè ãîðóìàã, áàøûíà-àéàüûíà êå÷-
ìÿê. [Ãóëó:] Õÿäèúÿ õàíûì, ýþðöíöð, Éóñèô
áÿéè ÷îõ èñòÿéèð. Îíó ëàï óøàã êèìè áÿñëÿéèð.
Í.Íÿðèìàíîâ. Óøàã øÿùÿðúèéè – óøàãëàð ö÷öí
ñàüëàìëàøäûðìà âÿ òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿñè (áàü-
ëàðäà, ïàðêëàðäà âÿ ñ.-äÿ). Óøàãëàðûí àíàñû
åâô. – àðâàä, çþâúÿ. Ýþðäöì óøàãëàðûí àíàñû
þç-þçöíÿ ìûðòäàíûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ãóðáàí Ìîëëà Ôÿðçÿëèéÿ áèð àç äà éàõûíëàøäû.
Ýèçëè áèð ñþç ñþéëÿéèðìèø êèìè ôûñûëäàéàðàã:
– Ìîëëà, ÿââÿëúÿ ìÿíäÿí óøàãëàðûí àíàñûíà
ñàëàì éàç, – äåäè. Óøàãëàðûí àòàñû åâô. – ÿð,
êèøè.
ÓØÀÃÚÀÍËÛ ñèô. Þç óøàãëàðûíû, þç þâëàä-
ëàðûíû ùÿääÿí àðòûã ñåâÿí, îíëàðà ãàéüû âÿ
íÿâàçèø ýþñòÿðÿí; þâëàäúàíëû. Óøàãúàíëû àíà.
– Íóáàð õàëà éàçäû êè, ìÿíèì êèøèì ìÿçëóìóí
áèðèñè, óøàãúàíëû ýèðäèìàíëûäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ãîøàòõàí óøàãúàíëû àòàëàðäàí îëäóüóíäàí
Ìÿëÿê îíóí ñóàëûíäàêû íàðàùàòëûüû äóéäó.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓØÀÃÚÀÍËÛËÛÃ èñ. Þç óøàãëàðûíû, þç þâ-
ëàäëàðûíû ùÿääÿí àðòûã ñåâìÿ, îíëàðà ÷îõ
ãàéüû âÿ íÿâàçèø ýþñòÿðìÿ; þâëàäúàíëûëûã.
ÓØÀÃÚÀÑÛÍÀ çÿðô Óøàã êèìè, ãåéðè-úèääè,
ñàäÿäèëúÿñèíÿ, ñàäÿëþâùúÿñèíÿ. Óøàãúàñûíà
ùÿðÿêÿò. Óøàãúàñûíà ìöùàêèìÿ. – Àéðûì ãûçû
Êÿðèì áàáàíûí óøàãúàñûíà èøëÿðèíäÿí, ãÿðèáÿ
407
ÓØÀÃÚÛÜÀÇ
ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí àúûãëàíàð, Êÿðèì áàáàíûí
àðõàñûíúà ùÿð ýöí ñþéëÿíÿðäè. À.Øàèã. Ñîíà
áèðäÿí óøàãúàñûíà ñóàë âåðèá, Ñÿòòàðûí ãîëóíà
áàõäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÓØÀÃÚÛÜÀÇ “Óøàã”äàí îõø. Óøàãúûüàçà
íÿ îëäó? Óøàãúûüàç áÿðê ãûçäûðûá. – [Õàíûì-
íàç:] ..Óøàãúûüàçûì ö÷öí ãîðõóðàì. Ñàëûáëàð
îíó äèëÿ-àüûçà. Ú.Úàááàðëû.
ÓØÀÃÚÛà êè÷. Êè÷èê óøàã, áàëàúà óøàã,
éàçûã óøàã. [Òöêÿç:] [Ùàúû Ãàðàíûí] áàøûíà
áèð èø ýÿëñÿ, óøàãúûãëàðûì éåòèì ãàëàúàã.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÓØÀÃßÌÈÇÄÈÐßÍ ñèô. Þç ñöäö èëÿ óøàüûíû
áÿñëÿéÿí, ñöäÿìÿð óøàüû îëàí. Óøàãÿìèçäè-
ðÿí àíàëàð.
ÓØÀÃËÀØÌÀ “Óøàãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓØÀÃËÀØÌÀÃ ô. Ãîúàëûãäàí àüëû çÿèô-
ëÿøìÿê, õÿðèôëÿìÿê, þçöíö óøàã êèìè àïàð-
ìàã. Ýþðöíöð, àäàì ãîúàëäûãúà óøàãëàøûð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓØÀÃËÛ ñèô. Óøàüû éà óøàãëàðû îëàí. Óøàãëû
ãàäûí. – [Úÿìèëÿ:] ßùìÿä óøàãëû àíàéà ùå÷
áèð çàìàí êÿì áàõà áèëìÿç. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓØÀÃËÛÃ èñ. 1. Óøàã éàøëàðû. Óøàãëûã äþâðö.
Óøàãëûã èëëÿðè éàäûìäàäûð. Óøàãëûüû êÿíääÿ
êå÷èá. Óøàãëûã õàòèðÿëÿðè. – Àõòàðûðàì, óøàã-
ëûã äöøìöð ÿëÿ; Ùàëûì îëóð ôÿíà áó ýöíäÿí
áåëÿ. À.Ñÿùùÿò. Ôÿðìàíûí óøàãëûüû Èñìàéûëëû
ðàéîíóíóí Çîüàëëûã êÿíäèíäÿ êå÷ìèøäèð.
ß.Ñàäûã.
2. ìÿú. Óøàã ùÿðÿêÿòè, óøàãúàñûíà ùÿðÿêÿò;
ãåéðè-úèääèëèê; àüûëñûçëûã.
Óøàãëûã åëÿìÿê
(åòìÿê) – äöøöíìÿäÿí ùÿðÿêÿò åëÿìÿê (åò-
ìÿê), àüûëñûçúàñûíà ùÿðÿêÿò åëÿìÿê (åòìÿê),
àüûëñûçëûã åëÿìÿê (åòìÿê).
3. Àíà áÿòíè.
ÓØÀÃËÛÃÄÀÍ çÿðô Óøàãëûã èëëÿðèíäÿí,
óøàã îëäóüó âàõòäàí, ëàï êè÷èê éàøëàðûíäàí.
Ìÿíäÿ óøàãëûãäàí ôîëêëîðà ìàðàã îéàäàí
Éóñèô ÿìè îëìóøäóð. À.Øàèã. Ìöøýöíàç óøàã-
ëûãäàí òÿêëèéè ñåâìèð, éàëãûçëûãäàí äàðûõûðäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÓØÀÃÑÀËÄÛÐÌÀ, ÓØÀÃÑÀËÌÀ èñ. òèá.
Ùàìèëÿëèéèí ñöíè éîëëà âàõòûíäàí ãàáàã äà-
éàíäûðûëìàñû âÿ äþëöí àíà áÿòíèíäÿí ÷ûõà-
ðûëìàñû.
ÓØÀÃÑÅÂßÍ ñèô. Óøàãëàðû ñåâÿí, áàëàúà
óøàãëàðà íÿâàçèø ýþñòÿðÿí, îíëàðû ÿéëÿíäèð-
ìÿéè ñåâÿí (àäàì).
408
ÓÒÀÍÄÛÐÌÀÃ
ÓØÀÃÑÅÂßÍËÈÊ èñ. Óøàãëàðà ìÿùÿááÿò,
óøàãëàðû ñåâìÿ.
ÓØÀÃÑÛÇ ñèô. Óøàüû, þâëàäû îëìàéàí, þâ-
ëàäñûç. Óøàãñûç ãàäûí.
ÓØÀÃÑÛÇËÛÃ èñ. Óøàüû, þâëàäû îëìàìà;
þâëàäñûçëûã; ñîíñóçëóã.
ÓØÃÓÍ èñ. êþùí. [ðóñ., ÿñëè èíý. Ñúùîîíåð-
äÿí] Èêèäîðëó éåëêÿíëè ýÿìè (ãàéûã). [Éåíýÿ:]
Ùàúû àüà, ýÿëèíèí ñÿíÿ ñàëàì âåðèð, îíà íÿ
áàüûøëàéûðñàí? Ãàéûíàòà äà îíà éà îí èìïå-
ðèàë, éà áèð áàü, éà áèð åâ, éà äà áèð óøãóí
áàüûøëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÓØÃÓÍ×Ó èñ. êþùí. Óøãóí ñàùèáè, óøãóíäà
èøëÿéÿí, ýÿìè÷è.
ÓÒÀÍÚÀà ñèô. âÿ èñ. ×îõ óòàíàí, àëûø-
ìàäûüû ìöùèòäÿ, øÿðàèòäÿ àäàìëàðûí éàíûíäà
ñûõûëàí, öçö ãûçàðàí. Óòàíúàã óøàã. Î ÷îõ
óòàíúàãäûð. – [Óüóð:] ßìèãûçû, ìÿí ýåäÿíäÿ
ñÿí áèð óòàíúàã ãûç èäèí. È.ßôÿíäèéåâ. // Çÿðô
ìÿíàñûíäà. Òåëëè óòàíúàã áèð ùàëäà öçöíö
ìöÿëëèìÿ òóòóá äåäè: – Áàüûøëàéûí, ñèçÿ çÿù-
ìÿò âåðäèì! Ñ.Ùöñåéí. [ßæäÿð] ñþçöíÿ äà-
âàì åäÿ áèëìÿäè, óòàíúàã áèð ùàëäà ñóñäó.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÓÒÀÍÚÀÃËÛ á à õ óòàíûëàúàã. ßñëèíäÿ èø
þç-þçëöéöíäÿ áèð àç [Íàäèðèí] íÿçÿðèíäÿ óòàí-
úàãëû èäè. Á.Òàëûáëû.
ÓÒÀÍÚÀÃ(ËÛ)ËÛÃ èñ. Óòàíúàã àäàìûí ùàë
âÿ õàñèééÿòè, ùÿð øåéäÿ óòàíìà õàñèééÿòè.
Óòàíúàãëûã éàõøû øåéäèð, àììà þç éåðèíäÿ!
Ìèð Úÿëàë. // Èñìÿò, ùÿéàëûëûã, àáûðëûëûã. Îíóí
ÿí ýþçÿë âÿ ñåâèìëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèñè
çàùèðè ýþðöíöøöíäÿ îëàí ìÿùúóáëóüó, ùÿéà-
ëûëûüû âÿ óòàíúàãëûëûüû èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ýÿëèíèí óòàíúàãëûüû, ùÿòòà ýÿëèá áàøûíûí öçÿ-
ðèíäÿ äàéàíàí àäàìûí öçöíÿ áàõìàãäàí ùÿéà
åëÿìÿñè Ñÿìÿäÿ äàùà õîø ýÿëäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÓÒÀÍÄÛÐÌÀ “Óòàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÒÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Áèðèíèí óòàíìàñûíà, õÿ-
úàëÿò ÷ÿêìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàã, áèð ñþç äåéÿ-
ðÿê, éà äàíëàéàðàã, òþùìÿòëÿíäèðÿðÿê îíäà
õÿúàëÿò âÿ éà ïåøìàí÷ûëûã ùèññè îéàòìàã,
ãûçàðòìàã, óòàíúàã áèð âÿçèééÿòÿ ñàëìàã.
Óøàüû óòàíäûðìàã. – [Ùÿñÿíãóëóíó] ëàçû-
ìûíúà óòàíäûðûá òþùìÿòëÿíäèðäèëÿð âÿ ãÿðàðûí
äà [ñóðÿòèíè] ÿëèíÿ âåðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Îüóë ôèêèðëÿøèð, àíàñûíûí äåäèêëÿðè îíó óòàí-
äûðûð, áÿäÿíèíÿ ëÿðçÿ ñàëûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÓÒÀÍÛÁ-ÃÛÇÀÐÌÀ
ÓÒÀÍÛÁ-ÃÛÇÀÐÌÀ “Óòàíûá-ãûçàðìàã”-
äàí ô.èñ. Ìÿí Ëà÷ûíûí óòàíûá-ãûçàðìàñûíà
ðàçû îëìàäûì âÿ äåäèì. Ù.Íÿçÿðëè.
ÓÒÀÍÛÁ-ÃÛÇÀÐÌÀÃ á à õ óòàíìàã.
[Ìÿììÿä] ãàëõäû, óòàíûá-ãûçàðàðàã ñÿñ ýÿ-
ëÿí òÿðÿôÿ ýåòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Äîêòîð ÷åø-
ìÿéèíè ýþòöðöá úèáèíÿ ãîéóð, à÷ûã ýþçèëÿ Ýö-
ëþéøÿéÿ áàõûð, Ýöëþéøÿ èñÿ óòàíûá-ãûçàðìûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÒÀÍÛËÀÚÀÃ ñèô. Õÿúàëÿòÿ, óòàíìàüà
ñÿáÿá îëàí, ìöíàñèá îëìàéàí, ïèñ. Áóðàäà
óòàíûëàúàã øåé éîõäóð.
ÓÒÀÍÌÀ “Óòàíìàã”äàí ô.èñ.
ÓÒÀÍÌÀÃ ô. 1. Áèð èøäÿí, ùÿðÿêÿò âÿ ñþç-
äÿí, éà äà áàøãà áèð ñÿáÿáäÿí õÿúàëÿò ÷ÿê-
ìÿê, ìÿíÿâè öçöíòö äóéìàã. Áîëãàð þç äèëèíè
áèëìÿäèéèíäÿí õÿúàëÿò ÷ÿêÿíäÿ áèçëÿð äÿ þç
äèëèìèçäÿ äàíûøìàãäàí óòàíûðûã. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Ãÿðÿíôèë óòàíûá áàøûíû àøàüû ñàëäû.
Ñ.Ðÿùìàí.
2. Óòàíäûüûíäàí, õÿúàëÿòèíäÿí áèð øåéÿ úÿ-
ñàðÿò åòìÿìÿê. Îíäàí õàùèø åòìÿéÿ óòàíû-
ðàì. – Íÿ ö÷öíñÿ êèøèëÿðèí ïàëàòàñûíà ýèðèá,
îíó ñîðóøìàüà âÿ ùÿòòà Ñÿèäÿ õàíûìà áó áà-
ðÿäÿ ñóàë âåðìÿéÿ äÿ óòàíûðäûì. Ì.Ùöñåéí.
Ýÿëìÿéÿ óòàíàí (ô.ñèô.) ãûç èíäè úÿñàðÿòëÿ ãà-
ïûíû äþéäö. Ñ.Âÿëèéåâ. // ×ÿêèíìÿê (áó ìÿ-
íàäà áÿçÿí “óòàíûá-÷ÿêèíìÿê” øÿêëèíäÿ èøëÿ-
íèð). Íÿ âàð ãûçûì, íÿ îëäó ñàíà? Óòàíìà,
äÿðäèíè à÷, ñþéëÿ ìàíà. Ñ.Âóðüóí. Öìèä éàç-
äûüû ìÿêòóáóí úàâàáûíû ñîðóøìàãäàí óòàíûá-
÷ÿêèíèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÓÒÀÍÌÀÃÑÛÇÛÍ, ÓÒÀÍÌÀÄÀÍ çÿðô
Óòàíìàéàðàã, õÿúàëÿò ÷ÿêìÿäÿí, ùÿéàñûç-
úàñûíà, òÿêëèôñèçúÿñèíÿ, àðñûç-àðñûç. Óòàíìàã-
ñûçûí (óòàíìàäàí) áþùòàí àòìàã.
ÓÒÀÍÌÀÇ ñèô. âÿ èñ. Ùå÷ øåéäÿí óòàíìà-
éàí, ùÿéà åòìÿéÿí, ùÿéàñûç, àðñûç, àáûðñûç.
Óòàíìàç ùÿðÿêÿò. Óòàíìàç àäàì. Óòàíìà-
çûí áèðèäèð. – Ãîðõ ãîðõìàçäàí, óòàí óòàí-
ìàçäàí. (Àòà. ñþçö).
Óòàíìàç-óòàíìàç á à õ óòàíìàçúàñûíà.
Óòàíìàç-óòàíìàç èðèøìÿê. Óòàíìàç-óòàíìàç
áþùòàí àòìàã. – [Ìèíèðÿ:] Îäóð åé, áèëìèðÿì,
óòàíìàç-óòàíìàç íèéÿ äóðóá áóðà ýÿëèá.
Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÓÒÀÍÌÀÇÚÀÑÛÍÀ çÿðô Ùÿéàñûçúàñûíà,
àáûðñûçúàñûíà, ñûðòûãúàñûíà, ùÿéàñûç-ùÿéàñûç.
Óòàíìàçúàñûíà éàëàí äàíûøìàã. Óòàíìàç-
úàñûíà úàâàá ãàéòàðìàã.
ÓÂÅÐÒÖÐÀ
ÓÒÀÍÌÀÇËÛÃ èñ. Ùÿéàñûçëûã, àáûðñûçëûã,
àðñûçëûã; óòàíìàç ùÿðÿêÿò (ñþç).
ÓÒÈ´Ë [ëàò. óòèëèñ] Èøëÿòìÿê ö÷öí éàðàìà-
éàí, ëàêèí õàììàë êèìè èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿí
øåéëÿð, ôàéäàëû òóëëàíòûëàð (ìåòàë ãûðûíòûëàðû,
ÿñýè-öñýö, êàüûç âÿ ñ.). [Éóíèñ Ñÿëèìîâà:]
Íÿäèð î áèð éûüûí äîüðàíòû òþêöáñöíöç, ùÿéÿ-
òèíèçäÿí êå÷ìÿê îëìóð. Àëäûüûíûç âÿðÿãëÿðèí
éàðûñûíû óòèëÿ ãàéòàðûðñûíûç? Ìèð Úÿëàë. [Ìåù-
äèçàäÿ:] Èø-ýöúëÿðèíè àòûá óòèë éûüìàãëà ìÿø-
üóëäóðëàð. É.ßçèìçàäÿ.
ÓÒÈ(ËßÐ) èñ. òàð. Àëáàí òàéôàëàðûíäàí áèðè;
ìöàñèð óäèíëÿðèí ñÿëÿôëÿðè.
ÓÒÈËÈÒÁÐ ñèô. [ëàò. óòèëèòàñ-äàí] Àíúàã
ïðàêòèê èñòèôàäÿíè, õåéèð, ôàéäà ýþòöðìÿê ìÿã-
ñÿäèíè ýöäÿí; ïðàêòèê, òÿòáèãè.
ÓÒÈËÈÒÀÐÈ´ÇÌ [ëàò.] 1. Åòèêàäà: åãîèçìÿ,
ôÿðäèééÿò÷èëèéÿ ÿñàñëàíàí áóðæóà úÿðÿéàíû (áó
úÿðÿéàí òÿðÿôäàðëàðû èääèà åäèðëÿð êè, èíñàíûí
áöòöí ÿìÿëëÿðè àíúàã ùÿð øåéäÿí ôàéäà, õåéèð
ýþòöðìÿê ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíûð).
2. Ùÿð øåéÿ õåéèð, ôàéäà ýþòöðìÿê áàõû-
ìûíäàí éàíàøìà; óòèëèòàðëûã.
ÓÒÈËÈÒÀÐËÛÃ á à õ óòèëèòàðèçì 2-úè ìÿ-
íàäà.
ÓÒÈËÈÇÁÑÈÉÀ [ëàò. óòèëèñ-äÿí] Èñòèôàäÿ åòìÿ
(åäèëìÿ), ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ. // Òóëëàíòûëàðûí,
éàðûìôàáðèêàòëàðûí, éàíàúàã ìàòåðèàëëàðûíûí
âÿ ñ.-íèí õàììàë êèìè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè.
ÓÒÈËÉÛÜÀÍ èñ. Óòèë éûüìàãëà ìÿøüóë îëàí
èø÷è.
ÓÒÎÏÈ´Ê ñèô. [éóí.] 1. ôÿëñ. Óòîïèéà (1-úè
ìÿíàäà) öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø; ãåéðè-åëìè,
õÿéàëè. Óòîïèê ñîñèàëèçì.
2. Ùÿéàòà êå÷ÿ áèëìÿéÿí, ãåéðè-ðåàë, õàì
õÿéàëäàí áàøãà áèð øåé îëìàéàí; õÿéàëè. Ëàêèí
Åëõàíûí çÿèô úÿùÿòëÿðè äÿ âàðäûð. Îíóí ýÿëÿ-
úÿê úÿìèééÿò ùàããûíäàêû ôèêèðëÿðè õÿéàëè âÿ
óòîïèêäèð. Ì.Àðèô.
ÓÒÎÏÈ´ÑÒ [éóí.] Óòîïèçìÿ ãàïûëìûø àäàì:
õÿéàëïÿðÿñò.
ÓÒÓÏÈÉÀ [éóí. óòîïîñ] 1. Úÿìèééÿòè éåíè-
äÿí ãóðìàã, èäåàë úÿìèééÿò éàðàòìàã ùàã-
ãûíäà ãåéðè-åëìè ôÿëñÿôè ýþðöø, íÿçÿðèééÿ.
2. Ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëìÿéÿí ôàíòàçèéà, õàì
õÿéàë.
ÓÂÅÐÒÖ´ ÐÀ [ôð. îóâåðòóðà] Îïåðàíûí,
áàëåòèí âÿ ñ.-íèí ìöãÿääèìÿñè. “Êîðîüëó”
îïåðàñûíûí óâåðòöðàñû. – Öìóìèééÿòëÿ, îïåðà
ÿñÿðëÿðè ñèìôîíèê îðêåñòð òÿðÿôèíäÿí ùÿëÿ ïÿðäÿ
409
ÓÂÎËÎÝÈÉÀ
à÷ûëìàçäàí ÿââÿë èôà åäèëÿí óâåðòöðà, éà äà
èíòðîäóêñèéà (ìöãÿääèìÿ) èëÿ áàøëàíûð.
ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ÓÂÎËÎÝÈÉÀ èñ. [ëàò.] Öçöìöí ñàëõûì âÿ
ýèëÿñèíèí ñòðóêòóð êîìïîíåíòëÿðè ùàããûíäà
åëì.
ÓÉÀÐ(ËÛ) ñèô. Óéüóí, ìöâàôèã, ìöíàñèá,
äöçýÿëÿí, óéàí, óéüóí ýÿëÿí.
ÓÉÀÐËÛÃ èñ. Óéìà, óéüóí ýÿëìÿ, äöç
ýÿëìÿ; óéüóíëóã, ìöíàñèáëèê.
ÓÉÀÐÑÛÇ ñèô. Óéìàéàí, óéüóí ýÿëìÿéÿí,
äöç ýÿëìÿéÿí, ìöâàôèã îëìàéàí, óéüóíñóç.
ÓÉÀÐÑÛÇËÛÃ èñ. Óéüóíñóçëóã, óéìàìà,
äöç ýÿëìÿìÿ, óéüóí îëìàìà.
ÓÉÄÓÐÌÀ 1. “Óéäóðìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Ùÿãèãÿòäÿ ìþâúóä îëìàéûá áèðèñè
òÿðÿôèíäÿí óéäóðóëàí ÿñèëñèç øåé; ãîíäàðìà,
éàëàí, ÿôñàíÿ, ñàõòà. [Ãîúà Áàõøû:] ×öíêè îðà-
äàêû ùÿéàò îíà éàáàí÷û âÿ õÿéàëè áèð óéäóðìà
êèìè ýþðöíÿúÿêäèð. Ú.Úàááàðëû. Îõóúó åëÿ
ýöìàí åäÿð êè, áÿëêÿ áåëÿ áèð êÿíä îëìàéûá,
óéäóðìàäûð âÿ éà íÿäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÉÄÓÐÌÀ×Û èñ. Îëìàìûø, éà îëìàéàí áèð
øåéè þçöíäÿí óéäóðàí, þçöíäÿí ãóðàøäûðàí
àäàì; éàëàí÷û, ãîíäàðìà÷û, èôòèðà÷û, áþùòàí÷û.
Óéäóðìà÷ûíûí áèðèäèð. Ìÿí áåëÿ óéäóðìà÷ûéà
ðàñò ýÿëìÿìèøÿì.
ÓÉÄÓÐÌÀ×ÛËÛà èñ. Îëìàìûø, éà îëìàéàí
áèð øåéè þçöíäÿí óéäóðìà, þçöíäÿí äöçÿëòìÿ,
ãîíäàðìà; ãîíäàðìà÷ûëûã, éàëàí÷ûëûã, ñàõòà÷ûëûã.
ÓÉÄÓÐÌÀÃ ô. 1. Îëìàìûø, éà îëìàéàí
áèð øåéè þç õÿéàëûíäà éàðàòìàã, þçöíäÿí äö-
çÿëòìÿê, þçöíäÿí ãóðàøäûðìàã; ãîíäàðìàã.
[Êàçûì] ùÿð ùàëäà áèð áÿùàíÿ óéäóðìàüû ãÿ-
ðàðà àëäû. Ì.Èáðàùèìîâ. // ìÿú. Éóõóëàòìàã,
ýþçöíö áàüëàìàã, èüôàë åòìÿê. [Ýöëöø Ñåâèëÿ:]
Áàëàø ñÿíè àíëàìûð, î ñÿíè ùÿéàòäàí ýèçëÿ-
äèð, óéäóðóð, î ñÿíè þç èñòÿäèéè êèìè éàüûøäàí
÷ûõàðûá éàüìóðà ñàëàúàãäûð. Ú.Úàááàðëû.
2. Óéüóíëàøäûðìàã, óéóøäóðìàã, óéüóí
ùàëà ýÿòèðìÿê, óéüóí åòìÿê. Ãîéñàíûç þç
îüëóìó ìÿí ñàëûì þç ùàëèìÿ; Ñÿíÿòèìè þéðÿ-
äèá óéäóðóì þç ùàëèìÿ?! Ì.ß.Ñàáèð. Îõøà-
äûð ñÿñèíè áèð êîìàíäàíà; Àéàãëàð þçöíö
óéäóðóð îíà. Ñ.Âóðüóí.
ÓÉÄÓÐÓÚÓ á à õ óéäóðìà÷û.
ÓÉÄÓÐÓËÌÀ “Óéäóðóëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÉÄÓÐÓËÌÀÃ ìÿúù. 1. Þçöíäÿí äö-
çÿëäèëìÿê, þçöíäÿí ãóðàøäûðûëìàã, þçöíäÿí
ãîíäàðûëìàã. Ñèç áÿëêÿ áóíó óéäóðóëìóø
410
ÓÉÜÓÍËÀØÄÛÐÌÀÃ
(ô.ñèô.), õÿéàëè áèð ÿôñàíÿ çÿíí åäÿðñèíèç.
Ñ.Ùöñåéí. Áÿëêÿ Òàùèðèí àëè òÿùñèë àëìàäûüûíà
äàèð äåéèëÿí ñþçëÿð íÿ ìÿãñÿäëÿ èñÿ óéäóðóë-
ìóø (ô.ñèô.) ñàäÿúÿ áèð áÿùàíÿ èäè? Ì.Ùöñåéí.
2. Óéüóíëàøäûðûëìàã, óéóøäóðóëìàã, óé-
äóðóëìàã, óéüóí øÿêëÿ ñàëûíìàã. ßúäàäûí
ìÿíÿâèééàòûíà óéäóðóëìóø (ô.ñèô.) áèð þë÷ö
áèçÿ äÿ òþâñèéÿ îëóíóð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÓÉÉÇÄ [ðóñ.] á à õ ãÿçà2. [Èñìàéûë áÿé:]
Íåúÿ äÿ ãóäóðüàí îëìàñûíëàð êè, òàìàì óéåçä
îíëàðûí ÿëèíäÿäèð. Í.Âÿçèðîâ. Íÿèíêè Íà-
ìÿëñÿì ìÿùÿëëÿñèíäÿ, áÿëêÿ áöòöí êÿíääÿ,
óéåçääÿ äÿõè áóíäàí äþâëÿòëè, çÿíýèí àäàì
òàïûëìàçäû. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÓÉÜÓÍ ñèô. 1. Óéàð, ìöâàôèã; äöç ýÿëÿí,
ìöâàôèã îëàí, ëàçûìè øÿêèëäÿ îëàí, áèð øåé
ö÷öí éàðàðëû îëàí. Ãÿòèáÿ áó ÿëàãÿíèí áàøëàí-
ìàñûíû þç ìÿãñÿäèíÿ óéüóí áèëèðäè. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè. Äöêàíäàí ÷îõäàí áÿðè àðçóñóíäà
áóëóíäóüóì áèð êè÷èê âÿ óéüóí äÿñòÿê àëûá
ïàðàñûíû âåðäèì. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Îüëàí] ýöëÿ-
ýöëÿ âÿ îðàíûí éåðëè øèâÿñèíÿ óéüóí, õàëèñ âÿ
òÿìèç áèð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ìÿíÿ úàâàá
âåðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Ìöíàñèá, ëàéèã, éà-
ðàøàí; òÿëÿáÿ, øÿðòÿ úàâàá âåðÿí. Óéüóí áèð
âÿçèôÿ. Ãàáèëèééÿòèíÿ óéüóí áèð èø. – [Æàñìåí:]
Ñàðàé àðòèñòè äåìÿê ïÿê óéüóí. Ù.Úàâèä.
// Áèð-áèðèíÿ óéàí, ùÿìàùÿíý îëàí. Óéüóí
ñÿñëÿð ó÷óøóð ñîë, ñàüûíäà; Øÿí áöëáöëëÿð,
äàäëû äèëëÿð áèçèìäèð. À.Øàèã.
Óéüóí ýÿë-
ìÿê – äöç ýÿëìÿê, óéìàã, óéüóí îëìàã,
ìöâàôèã îëìàã. [Áàäñÿáà:] Çàòÿí òÿáèÿòèìèç
[Ìóðàäëà] áèð-áèðèíÿ óéüóí ýÿëäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Èñêÿíäÿð, éàøûíà óéüóí ýÿëìÿéÿí áèð
÷åâèêëèêëÿ àéàüà ãàëõûá åøèéÿ ÷ûõäû. Ì.Ùöñåéí.
2. ßëâåðèøëè, ìöíàñèá. Ìàëëàð óéüóí áèð ãèé-
ìÿòÿ ñàòûëûð.
ÓÉÜÓÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Óéüóíëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÓÉÜÓÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ “Óéüóíëàøäûð-
ìàã”äàí ìÿúù.
ÓÉÜÓÍËÀØÄÛÐÌÀ “Óéüóíëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÓÉÜÓÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Óéóøäóðìàã, óé-
üóí ùàëà ýÿòèðìÿê, ìöâàôèãëÿøäèðìÿê, éàðàø-
äûðìàã. Ñèíèð ñèñòåìè áÿäÿí öçâëÿðèíèí èøèíè
òÿíçèì åäèð, óéüóíëàøäûðûð âÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð.
– Ñÿôäÿðÿëè áèëäèéè ñàéñûç-ùåñàáñûç ìÿçùÿêÿëÿðèí
ÿí éàõøûëàðûíäàí ö÷öíö ñå÷èá ìóñèãèéÿ óéüóí-
ëàøäûðìûøäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÓÉÜÓÍËÀØÌÀ
ÓÉÜÓÍËÀØÌÀ “Óéüóíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÉÜÓÍËÀØÌÀÃ ô. Óéüóí ùàëà ýÿëìÿê;
áèð øåéÿ óéóøìàã, âÿðäèø åòìÿê, þéðÿøìÿê.
Éåíè ìöùèòÿ óéüóíëàøìàã. Äàü èãëèìèíÿ
óéüóíëàøìàã. Éåíè ùÿéàò øÿðàèòèíÿ óéüóí-
ëàøìàã. – [Ñóðõàé:] Ãàçìà÷ûëàð øÿðàèòÿ óé-
üóíëàøìàéûáëàð. Ì.Ñöëåéìàíîâ. // È÷ öçöíö
ýèçëÿäÿðÿê éåíè øÿðàèòäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿéè áà-
úàðìàã.
ÓÉÜÓÍËÓÃ èñ. Óéüóí îëìà, óéüóí ýÿëìÿ;
ìöâàôèãëèê, ìöíàñèáëèê, áèð-áèðèëÿ äöç ýÿëìÿ;
ùÿìàùÿíýëèê. Ôèêèðëÿð àðàñûíäà óéüóíëóã.
– Úàìåíèí ãóðóëóøó, úèçýèëÿðèí èíúÿëèéè, áîéà-
ëàðûí óéüóíëóüó Ìèäùÿò ÿôÿíäèíè ìÿøüóë åò-
ìÿéÿ áàøëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÓÉÜÓÍÑÓÇ ñèô. 1. Óéüóí îëìàéàí, óé-
ìàéàí, äöç ýÿëìÿéÿí, ìöâàôèã ýÿëìÿéÿí.
Óéüóíñóç éåð. Óéüóíñóç âÿçèééÿò.
2. Ìöíàñèá îëìàéàí, ëàéèã îëìàéàí, éàðàø-
ìàéàí, íàìöíàñèá, óéóøìàç. Óéüóíñóç ùÿ-
ðÿêÿò. Óéüóíñóç ñþç.
ÓÉÜÓÍÑÓÇËÓÃ èñ. Àðàëàðûíäà óéüóíëóã
îëìàìà, áèð-áèðèëÿ äöç ýÿëìÿìÿ (òóòìàìà).
Õàñèééÿòëÿðäÿ óéüóíñóçëóã. – Àíà èñÿ äàð øàë-
âàðû áÿéÿíìèð, ÷ÿêìÿ èëÿ îíóí òÿíàñöáöíäÿ
íÿ èñÿ áèð óéüóíñóçëóã ýþðöðäö. Ì.Ùöñåéí.
Ãöðóðó âÿ øàõ ýÿçèøè èëÿ ïàëòîñóíó ÷èéíèíäÿ
ÿéðè òóòìàñû .. ýöëìÿëè áèð óéüóíñóçëóã òÿøêèë
åòäèéèíè Ùÿìçÿ þçö áèëìèð, áèð àðà ùå÷ êÿñÿ
áàõìûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí. // Óéóøìàçëûã, àùÿíý-
ñèçëèê. Àòàñû èëÿ àíàñû àðàñûíäà îëàí êöñêöí-
ëöê, àèëÿ ùÿéàòûíäà îëàí óéüóíñóçëóã îíäà
àúû òÿñèðëÿð îéàäûðäû. À.Øàèã. // Óçëàøìàçëûã,
óçëàøìàìà.
ÓÉÜÓÐ(ËÀÐ) Îðòà Àñèéàäà âÿ Ãÿðáè ×èíèí
áÿçè ðàéîíëàðûíäà éàøàéàí òöðêäèëëè õàëã.
Óéüóð äèëè. Óéüóð ÿäÿáèééàòû.
ÓÉÜÓÐÚÀ ñèô. âÿ çÿðô Óéüóð äèëèíäÿ.
Óéüóðúà-ðóñúà ëöüÿò. Óéüóðúà äàíûøìàã.
ÓÉÃÓ èñ. Éóõó. Êÿíäëèëÿð ÷îõ éîðóëóá,
óéãóäàí èíäè îéàíûð. À.Ñÿùùÿò. Ìöÿëëèì îéàã-
ëûãëà óéãó àðàñûíäà èäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÓÉÃÓËÓ ñèô. Éóõóëó. Äèäåéè-áÿõòèì îéàí-
ìàç, íÿ àüûð óéãóëóäóð. Ôöçóëè.
ÓÉÃÓÑÓÇ èñ. Éóõóñóç. [Èñìÿò:] Êå÷ÿí
ýåúÿ áèð õåéëè ôèêðÿ äàëäûì; Äöøöíäöì, äö-
øöíäöì, óéãóñóç (ç.) ãàëäûì. Ù.Úàâèä. Áÿçè-
íèç óéãóëó, áÿçèíèç óéãóñóç; Ñèçäÿ âàð ãîõóñó
ùÿð éåðèí, êöëÿêëÿð! Ì.Ìöøôèã.
ÓÉÃÓÑÓÇËÓÃ èñ. Éóõóñóçëóã.
ÓÉÓØÌÀÃ
ÓÉÌÀ “Óéìàã”äàí ô.èñ.
ÓÉÌÀÃ ô. 1. Á à õ ãàïûëìàã2. Ãÿðèíÿëÿðëÿ
ìÿñò îëóá úÿùàëÿòÿ óéäóã! Ùàíñû ýöíöìöçö
õîø êå÷èðäèê? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìåéäàí-
äà äóðóí ìÿðä êèìè; Óéìàéûí þòÿðè øþùðÿòÿ,
àäà. Á.Âàùàáçàäÿ. // Èíàíàðàã òàáå îëìàã,
ðàçû îëìàã, ýöçÿøòÿ ýåòìÿê; äèëÿ àëäàíìàã;
òÿñèð àëòûíà äöøìÿê. Éàëàíà óéìàã. – ßçèçèì,
è÷ìÿ, äîñòóì! Ùÿð ñóäàí è÷ìÿ, äîñòóì! Óéìà
ÿüéàð ñþçöíÿ! Äîñòóíäàí êå÷ìÿ, äîñòóì!
(Áàéàòû). [Çèáà õàíûì:] Ñÿíèí ýþçöí þðòöëöá,
óéóáñàí áó ÷ÿíýèíèí ìÿêðèíÿ, ôåëèíÿ, òÿìèç
àäûíû èòèðèáñÿí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Áÿíä îëìàã, âóðóëìàã, ñåâìÿê. Óéóá-
ñàí çàëûì õîðéàäà; Äîñòäàí êÿíàð ýÿçÿí ýþ-
çÿë! Àøûã ßëÿñýÿð. [Òóòóáÿéèì Àüàáÿéèìÿ:]
[Àòàí] áèð ìöääÿò Ùàúû Êÿðèìèí ãûçûíà óéäó,
èíäè äÿ Ýÿíúÿäÿí òÿçÿ ýÿòèðäèéè áàúûìà óéóá.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. Óéüóí ýÿëìÿê, óéüóí îëìàã, ìöíàñèá
îëìàã, äöç ýÿëìÿê, éàðàøìàã. Âàé, âàé! Äå-
éÿñÿí, áÿøÿð äåéèë áó! Áèð øÿêëÿ óéàí òÿùÿð
äåéèë áó! Ì.ß.Ñàáèð. Áó èêè àäàìûí òÿáèÿòè
áèð-áèðèíÿ ÿñëà óéìàéûðäû. À.Øàèã.
ÓÉÓÌÀ “Óéóìàã”äàí ô.èñ.
ÓÉÓÌÀÃ ô. 1. Éóõóëàìàã. Íÿùàéÿò, óéó-
éàí (ô.ñèô.) óøàã òÿðïÿíèá ýþçëÿðèíè à÷äû.
Ò.Ø.Ñèìóðã. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ðàùàò óéó, ãÿù-
ðÿìàí ÿñýÿð! – Óéóéóð ìÿíúÿ ìÿçàðûíäà ñÿ-
íèí; Àüëàéàí ãàíëû áèð ÿñðèí äÿðäè. Ñ.Ðöñòÿì.
2. ìÿú. Ùÿéàò ÿñÿðè ýþñòÿðìÿìÿê, òàì ñö-
êóò è÷èíäÿ îëìàã, ñöêóòà äàëìàã, ôÿàëèééÿò-
ñèç, ùÿðÿêÿòñèç ùàëäà îëìàã. Ãàïû òÿêðàð äþ-
éöëäö, ñÿñ ñöêóò è÷èíäÿ óéóéàí (ô.ñèô.) äàëàíà
äöøöá, ÿêñ-ñÿäàëàð äîüóðäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Éåð óéóéóð, ýþé äèíúÿëèð; ßòðàôà äóìàí ÷þêöð.
Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÓÉÓÌÓØ ñèô. Éóõóëàìûø, éàòìûø. Óéóìóø
óøàã. // Ìÿú. ìÿíàäà. [Ðöñòÿì áÿéèí] ÷îõ-
äàí áÿðè óéóìóø ìèëëè ùèññè ãÿëÿéàíà ýÿëäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Äóéäóüó ÿòèð èéè äàìàðëàðûí-
äà óéóìóø ñåâýè ùèññëÿðèíè îéàíäûðûðäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // ìÿú. Ãÿôëÿòäÿ îëìàã, éó-
õóäà îëìàã, äöíéàäàí õÿáÿðñèç îëìàã.
ÓÉÓØÄÓÐÌÀ “Óéóøäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÉÓØÄÓÐÌÀÃ ô. Áèð-áèðèíÿ óéäóðìàã,
óéüóíëàøäûðìàã, óéüóí åòìÿê, éàðàøäûðìàã.
ÓÉÓØÌÀ “Óéóøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÉÓØÌÀÃ ô. 1. Êåéëÿøìÿê, êåéèìÿê,
ùèññèçëÿøìÿê, äóéìà ãàáèëèééÿòèíè èòèðìÿê.
411
ÓÉÓØÌÀÇ
Ñîéóãäàí ÿëëÿðè óéóøäó. – Ýþéÿð÷èí óéóøàí
(ô.ñèô.) ÿëëÿðèíè áÿðê ñûõàðàã: – Áàõàã... ýþ-
ðÿê, – äåäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Àëíûíû ñîéóã òÿð áàñäû.
Áÿäÿíè óéóøóá à÷ûëäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Óéüóíëàøìàã, óéüóí ýÿëìÿê; àëûøìàã.
// Ìöâàôèã îëìàã, óéìàã, òóòìàã, óéüóí ýÿë-
ìÿê. Ñàíêè [Ôèðèäóí] áèð-áèðèëÿ ùå÷ áèð çàìàí
óéóøà áèëìÿéÿúÿê çèääèééÿòëÿðèí ÿáÿäè àùÿí-
ýèíè éàðàòìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ëàêèí áó êîñò-
éóì [Ìåùäèçàäÿíèí] àéàãëàðûíäàêû éóìøàã
ìÿñëÿðëÿ ùå÷ äÿ óéóøìóðäó. É.ßçèìçàäÿ.
// Éåòèøìÿê, ãîâóøìàã, óëàøìàã. [Ñîëìàç:]
Èíäè ìÿí éàëíûç ýþéëÿðè, èøûãëàðû, óëó Ùþðìö-
çöí öëâèééÿòèíè âÿ îíà óéóøìàüû äöøöíöðÿì.
Ú.Úàááàðëû.
ÓÉÓØÌÀÇ ñèô. Áèð-áèðè èëÿ óéóøìàéàí, äöç
ýÿëìÿéÿí, óéüóí îëìàéàí, áèð-áèðèíÿ óéìà-
éàí, áèð-áèðèíÿ çèää îëàí; áèð éåðäÿ îëà áèëìÿ-
éÿí; áàðûøìàç. Óéóøìàç çèääèééÿòëÿð. Óéóø-
ìàç õàñèééÿòëÿð.
ÓÉÓØÌÀÇËÛÃ èñ. Óéóøìàìà, áèð-áèðèíÿ
óéüóí ýÿëìÿìÿ, óéìàìà, áèð-áèðèíÿ çèää
îëìà; áàðûøìàçëûã.
ÓÉÓØÓÃ ñèô. Êåéèêìèø, êåéëÿøìèø, äóéìà
ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø; óéóøìóø.
ÓÉÓØÓÃËÓÃ èñ. Óéóøìóø øåéèí ùàëû;
óéóøìà, êåéèêìÿ, êåéèìÿ. [Úóìà] ãû÷ëàðûíäà
âÿ ãîëëàðûíäà áèð óéóøóãëóã, áîéíóíäà, ùÿì
äÿ ÷èéèíëÿðèíäÿ àüðû, êþêñöíäÿ íÿ èñÿ áèð òÿíý-
ëèê ùèññ åäèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÓÉÓÒÌÀ “Óéóòìàã”äàí ô.èñ.
ÓÉÓÒÌÀÃ ô. Éàòûðòìàã, éóõóëàòìàã. Ñèçèí
öðÿéèíèçäÿ áþéöê ñèðëÿð éàòäûüû êèìè, áó êè÷èê
ñèððè äÿ îðàäà óéóäà áèëÿðñèíèç! Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ìèíàðÿäÿí áöòöí âàðëûüû óéóäàúàã áèð ëàéëà
êèìè àçàí÷ûíûí ùÿçèí, áèùóøåäèúè ñÿñè åøèäèëèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓÉ-ÓÉ òÿãë. Àüðû, ãîðõó, öðêìÿ âÿ ñ. ùèññ-
ëÿðè èôàäÿ åäèð. [Øåéõ Íÿñðóëëàù] .. áèðäÿí “óé-
óé” åëÿéèá, ñîë ÿëèíè ãîéóð áþéðöíÿ. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
ÓÇÀÄÛËÌÀ “Óçàäûëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀÄÛËÌÀà “Óçàòìàã”äàí ìÿúù. Èï óçà-
äûëäû. Éîë áèð êèëîìåòð óçàäûëäû. Éåðÿ óçàäûë-
ìàã. Ìÿñÿëÿ ÷îõ óçàäûëäû.
ÓÇÀÜÛ á à õ óçàãáàøû. [Çåéíàë:] ..Àëëàù-
ãóëó ýþð íÿ äåéèð? Äåéèð, óçàüû ñàáàù Âåéñ
àíàñûíû Ñîíà ö÷öí åë÷è ýþíäÿðÿð. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
412
ÓÇÀÃ
ÓÇÀÃ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ìÿñàôÿ åòèáàðèëÿ
éàõûí îëìàéàí, ÷îõ àðàëû îëàí (éàõûí çèääè).
Óçàã éåðëÿð. Óçàã ìÿñàôÿ. – Êþùíÿ Àçÿð-
áàéúàíûí óçàã áèð áóúàüûíäà; Ãîúà Ùÿñÿí
äàéûíûí àë÷àã êîìàñû âàðäû. Ð.Ðçà. Åùòèéàò
õàëà äÿìèð éîëóíäàí õåéëè óçàã ñÿôàëû éàé-
ëàã øÿùÿðèíäÿ éàøàéûðäû. Ìèð Úÿëàë. // ×îõ
óçóí. Ìÿí íåúÿ îòóðóì åâäÿ, ñèç äåéèí; Àõû
óçàã éîëëàð ÷àüûðûð ìÿíè. Í.Õÿçðè. // Óçàã-
äàí ýþðöíÿí, óçàãäà îëàí. Åëäàð äÿðèíäÿí
êþêñöíö þòöðäö âÿ ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñûá, ýþç-
ëÿðèíè óçàã áèð íþãòÿéÿ çèëëÿéèá ÷àëäû. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ. Óçàã öôöãäÿ äàüëàð ãàðàëûð, ýþéäÿ
òåç-òåç óëäóç ó÷óðäó. È.ßôÿíäèéåâ. // Óçàã-
äàí ýÿëÿí, óçàãäàí åøèäèëÿí. Óçàã òîï ñÿñè.
Óçàã óüóëòó ñÿñè. Óçàã óððà ñÿñëÿðè. – Ñÿñ-
ëÿíèá åâäÿ óüóðñóç áèð çÿíý; Ñàðäû ÿòðàôû óçàã
áèð àùÿíý. Ì.Ìöøôèã.
2. Çàìàí, âàõò åòèáàðèëÿ éàõûí îëìàéàí,
èíäèêè âàõòäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë îëàí, âàõòèëÿ,
÷îõ êå÷ìèø çàìàíäà îëìóø, êå÷ìèøÿ àèä îëàí.
Âàõòèëÿ óçàã âÿ àìàíñûç áèð çÿëçÿëÿ áþéöê âÿ
ýþçÿë áèð øÿùÿðè éåðëÿ éåêñàí åäÿðêÿí àíàñû
äà îíó ó÷óëàí äèâàðëàð àðàñûíäà äîüìóøäó.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Óçàã ýÿëÿúÿêäÿ áàø âå-
ðÿúÿê, îëàúàã, ùÿéàòà êå÷ÿúÿê. Óçàã ïåðñ-
ïåêòèâëÿð. Óçàã àðçóëàð. Óçàã õÿéàëëàð. Óçàã
òÿäáèðëÿð. Óçàã öìèäëÿð. Óçàã ïëàíëàð.
3. ìÿú. Áèð øåé ùàããûíäà äöøöíìÿìÿéè,
áèð øåé åòìÿê íèééÿòèíäÿ, ãÿñäèíäÿ, éà àðçó-
ñóíäà îëìàìàüû áèëäèðèð. Áöòöí ñåâÿíëÿð êèìè
[Ùÿñÿí äÿ] Äèëàðàäà áèð íþãñàí òàïìàãäàí
óçàã èäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ãûç ñàâàäñûçëûüûíà,
ùàäèñÿíèí ÿñëèíè ÿñàñëû ñóðÿòäÿ áàøà äöøìÿê-
äÿí ÷îõ óçàã îëäóüóíà áàõìàéàðàã, âÿçèé-
éÿòèí ôþâãÿëàäÿëèéèíè äÿðê åäèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
4. ìÿú. Éàä, éàáàí÷û, þçýÿ; éàõûí îëìàéàí.
Óçàãäûð ñåâèìëè ýþçëÿðèí ìÿíÿ. Ì.Ìöøôèã.
Éåíÿ ýöí úàëàíûð; Þòÿí ýöíëÿðÿ; Ìÿí ñÿíÿ
éàõûíàì; Ñÿí ìÿíÿ óçàã. Í.Õÿçðè.
5. Óçàãäà øÿêëèíäÿ çÿðô – óçàã éåðäÿ,
óçàãëàðäà, óçàã ìÿñàôÿäÿ. Áèð äÿ íÿ ýþð-
äöì?! Óçàãäà èêè ýþç ìÿøÿë êèìè éàíûðäû.
Áàõäûì, ïÿëÿíýäè. À.Øàèã. Ñîíðà Êÿïÿç ãû-
çàðäû óçàãäà éàâàø-éàâàø; Éàíäû áèð éàãóò
êèìè ùÿð ãàéà, ùÿð ÷àãûë äàø. Ç.Õÿëèë.
6. Óçàãäàí øÿêëèíäÿ çÿðô – 1) óçàã ìÿ-
ñàôÿäÿí, óçàã éåðäÿí, óçàãëàðäàí. Óçàãäàí
òÿêáèð ýöëëÿ ñÿñè ýÿëèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Óçàãäàí ýþðöíäö áèð áþëöê àòëû; Àòëàðû ãóø-
ÓÇÀÃ
ëàðäàí èòè ãàíàäëû. Ñ.Âóðüóí; 2) éàíäàí, êÿ-
íàðäàí. Òöëêö... éàâóüà äöøìÿéèá óçàãäàí
êå÷äè. Ã.Çàêèð.
7. Úÿì øÿêëèíäÿ: óçàãëàð – 1) óçàã éåð-
ëÿð, óçàã ìÿñàôÿëÿð. Åéâàíà à÷ûëàí ãàïûäàí
ýóð èøûãëàð ãàðàíëûüû ïàð÷àëàéûá óçàãëàðà éà-
éûëäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Úàâàä äóðáèíè ýþçöíÿ
ãîéóá óçàãëàðà áàõäû. ß.Âÿëèéåâ; 2) óçàã
ìÿìëÿêÿòëÿð, óçàã þëêÿëÿð, óçàã éåðëÿð. Èíäè
Áàêû íåôò ñÿíàéåñè øþùðÿòè óçàãëàðà éàéûëìûø
ýöúëö ìöòÿõÿññèñëÿðÿ ìàëèêäèð. È.ßôÿíäèéåâ.
◊ Óçàüà áóðàõìàã – òÿõèðÿ ñàëìàã, äàùà
ñîíðàéà ãîéìàã, äàùà ýåú áèð âàõòà áóðàõ-
ìàã, êå÷èðìÿê. Äîüðóäàí äà ßùìÿä ìÿñÿ-
ëÿíè óçàüà áóðàõìàéûá, î ñààò Íàáàò õàíûìûí
éàíûíà åë÷è ýþíäÿðäè. Á.Òàëûáëû. Óçàüà ýåò-
ìÿê – ùÿéàòäà ìöâÿôôÿã îëìàã, èðÿëè ýåò-
ìÿê, èðÿëèëÿìÿê, àðòìàã, áþéöìÿê, òÿðÿããè
åòìÿê. ...óçàüà ýåòìÿê ëàçûì äåéèë – ÿëäÿ
îëàí, ùàçûðäà îëàí, ýþç ãàáàüûíäà îëàí áèð øåé
ùàããûíäà äàíûøàðêÿí äåéèëèð. Íöìóíÿ ö÷öí
óçàüà ýåòìÿê ëàçûì äåéèë. Óçàüû ýþðìÿê –
ýÿëÿúÿéè, ýÿëÿúÿêäÿ îëà áèëÿúÿê øåéëÿðè, ùàäè-
ñÿëÿðè ãàáàãúàäàí áèëìÿê, äöøöíìÿê. Óçàã
(óçàüà) ýåòìÿê ìÿú. – ùÿääè àøìàã, äàíû-
øûüûíäà, ùÿðÿêÿòèíäÿ èôðàòà âàðìàã. Óçàã
äóðìàã (ýÿçìÿê) – éàõûíëàøìàìàã, éàõûí-
ëûã åòìÿìÿê, éàõûí äóðìàìàã, ÿëàãÿ ñàõëà-
ìàìàã. [Áàëàø:] Ýöëöøúàí, .. áèð èëäèð ñÿíè
ýþðìÿìèøÿì. Íÿ ö÷öí ìÿíäÿí óçàã ýÿçèðñÿí?
Ú.Úàááàðëû. Óçàã äöøìÿê – áèð-áèðèíäÿí ÷îõ
àðàëû äöøìÿê, óçàãäà ãàëìàã, óçàãäà îëìàã.
[Ãÿðèá:] Óçàã äöøäöì ìÿí éàðûìäàí; Èçèí
âåð, ïàøà, ìÿí ýåäèì. “Àøûã Ãÿðèá”. [Éàðàëû
çàáèò Õàâÿðÿ:] ×öíêè éàëíûç ìÿíèìëÿ óüðàøà-
ðàã; Àãèáÿò äöøäöí Àðèôèíäÿí óçàã. Ù.Úàâèä.
Óçàã êå÷ìèø – ãÿäèì âÿ éàõóä áóíäàí
÷îõ-÷îõ ÿââÿëêè äþâð, çàìàí. Óçàã êå÷ìèøèí
ãàëûãëàðû. Óçàã êå÷ìèøèí õàòèðÿëÿðè. Óçàã êå÷-
ìèøÿ àèä ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè. Óçàã êå÷ìèøè-
ìèçèí òàðèõèíÿ àèä ìàòåðèàëëàð. Óçàã ãà÷-
ìàã – éàõûíëàøìàìàã, éàõûíëûã ýþñòÿðìÿ-
ìÿê, þçöíö óçàã òóòìàã, óçàã ýÿçìÿê, þçöíö
éàä êèìè àïàðìàã. [Ìîçàëàíáÿé:] Åéáè éîõ-
äóð, Ùàúûäàí óçàã ãà÷àðûã, àíúàã áèð ùàìàìà
ýèðÿê. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ìÿììÿä Ùÿñÿíîâè÷
íÿ ãÿäÿð õàòàëû èøëÿðäÿí óçàã ãà÷äû, î ãÿäÿð
õàòà îíäàí ÿë ÷ÿêìÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Óçàã
ãîùóì – êþêö áèð ÿúäàäà ýåäèá ÷ûõàí, ëàêèí
ÓÇÀÃÝÞÐßÍ
ñîíðàäàí ýåòäèêúÿ íÿñëÿí óçàãëàøàí ãîùóì.
ßçèçèì, áó éàõøûäûð; È÷ìÿéÿ ñó éàõøûäûð; Êàð-
ñûç, óçàã ãîùóìäàí; Éàõûí ãîíøó éàõøûäûð.
(Áàéàòû). [Éàøëû êèøè:] Åùòèìàë, óçàã ãîùóì-
ëàðûìûçäàí áèðèäèð êè, àíàìû äà òàíûéûð. Ñ.Ùö-
ñåéí. Óçàã îëìàã – 1) óçàãëàøìàã, éàõûí
äóðìàìàã. Ïèñ èøëÿðäÿí óçàã îëìàã. – Ìÿñ-
êÿíèì Ãàçàõ îëäó; Öðÿéèì äóçàõ îëäó; Ìÿí
éàðà éàõûí ýåòäèì; Éàð ìÿíäÿí óçàã îëäó.
(Áàéàòû); 2) ÿìð øÿêëèíäÿ: óçàã îë(óí) – ðÿää
îë(óí), óçàãëàø(ûí), éàõûí äóðìà(éûí). Çåé-
íàë ö÷öíúö êÿðÿ îíà ôàéòîíà îòóðìàüû òÿêëèô
åòäèêäÿ Ìåùðèáàí ÿñÿáèëÿøäè: – Ìÿíäÿí óçàã
îëóíóç, – äåéèá îíó ðÿää åòäè. Ñ.Ùöñåéí. Óçàã
îëñóí – àðçó åäèëìÿéÿí, èñòÿíèëìÿéÿí, çÿðÿðëè,
õÿòÿðëè áèð øåé, ùàäèñÿ ùàããûíäà. Áÿëàëàð áà-
øûíäàí óçàã îëñóí! Õÿñòÿëèê úàíûìûçäàí óçàã
îëñóí! Óçàã ñàëìàã – óçàãëàøäûðìàã. Áó
ùÿðÿêàòäà èøòèðàê åòìÿìÿê .. áèçè ùÿð áèð úÿ-
ùÿòúÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã ñàëà áèëÿð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. Þìðöí ùÿð èëèíÿ; Áèð öììàí äåäèì;
Íèéÿ óçàã ñàëäû áó èëëÿð áèçè?! Í.Õÿçðè. Óçàã-
äàí áàõìàã – ñåéð÷è êèìè òàìàøà åòìÿê,
ñåéð÷è ãàëìàã, ãàðûøìàìàã.
ÓÇÀÃÁÀØÛ çÿðô Çàìàí åòèáàðèëÿ ÿí óçàüû,
ÿí ýåúè. Óçàãáàøû ñàáàù ýÿëÿúÿéÿì. Óçàã-
áàøû áèð ùÿôòÿ ÷ÿêÿð. – Àäÿòÿí [Õàíëàð] ñààò
áåøäÿ, éà óçàãáàøû ñààò àëòûäà åâëÿðèíÿ äþ-
íÿðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÇÀÃÄÀÍ-ÓÇÀÜÀ çÿðô 1. Óçàã ìÿñà-
ôÿäÿí, óçàãäàí, éàõûíäà îëìàäûüû ùàëäà. Óçàã-
äàí-óçàüà òàìàøà åòìÿê. – Òàïäûã óçàãäàí-
óçàüà äÿíèçÿ áàõìûøäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ìÿú. Óçàãäàí, áèëàâàñèòÿ òÿìàñäà îëìà-
äàí, êÿíàðäàí; áèëìÿäèéè, òàíûìàäûüû ùàëäà.
Óçàãäàí-óçàüà ùþêì âåðìÿê îëìàç. Óçàã-
äàí-óçàüà ôèêèð ñþéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð. – Òèêèíòè
êîíòîðóíóí ìöäèðè Àüàðçà Ðÿøèä èëÿ óçàã-
äàí-óçàüà òàíûø èäè. Ìèð Úÿëàë. Ùÿéàòäà èñÿ
[Îäóí÷óîüëó] óçàãäàí-óçàüà ñåâäèéè ãûçà
áÿçÿí àéëàðëà ðàñò ýÿëÿ áèëìèð, îíó ýöí èøû-
üûíäà ýþðäöéöíö õàòûðëàìûðäû. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. [Úàìàë:] Óçàãäàí-óçàüà àäàì ùàã-
ãûíäà áó ãÿäÿð øåé áèëìÿê îëàð? Ì.Ñöëåé-
ìàíîâ.
ÓÇÀÃÝÞÐßÍ ñèô. Áèð øåéèí àãèáÿòèíè,
ýÿëÿúÿê íÿòèúÿñèíè ãàáàãúàäàí ýþðìÿéè áà-
úàðàí, áÿñèðÿòëè. Éîõ, éîõ, îðäà óçàãýþðÿí
îéàãëàð äà âàð; Ùàãã, ÿäàëÿò, ñöëù ñþéëÿéÿí
413
ÓÇÀÃÝÞÐßÍËÈÊ
äîäàãëàð äà âàð. Ñ.Ðöñòÿì. [Êîìàíäèð]
óçàãýþðÿí èäè. Ùÿð áèð ìÿñÿëÿíè éöç þë÷ÿð,
áèð áè÷ÿðäè. ß.Âÿëèéåâ. // Åùòèéàòêàð, òÿäáèðëè.
Óçàãýþðÿí àäàìëàð ýåò-ýåäÿ äÿéÿðèíè ãàèá
åäÿí êàüûç ïóëëàðûíû ãûçûëà âÿ áðèëéàíòà âåðèð-
äèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÓÇÀÃÝÞÐßÍËÈÊ èñ. Áèð øåéèí àãèáÿòèíè,
ýÿëÿúÿê íÿòèúÿñèíè ãàáàãúàäàí ýþðìÿê ãà-
áèëèééÿòè; áÿñèðÿò. Êÿðÿìçàäÿ ñèéàñè óçàãýþ-
ðÿíëèéèíè èñáàòà ÷àëûøäû. Á.Áàéðàìîâ. Øèðàñëàí
ìöñèáÿòëè àäàì êèìè, óçàãýþðÿíëèéèíè éàäà
ñàëäû. Ì.Ñöëåéìàíîâ. // Åùòèéàòêàðëûã, òÿä-
áèðëèëèê.
ÓÇÀÃÝÞÐÖÚÖ á à õ óçàãýþðÿí. Ìÿí åëÿ
áèëèðÿì êè, èêè ùþêìäàðû þëäöðìÿéè áàúàðàí
áèð çàò óçàãýþðöúö ñèéàñè äöøöíúÿëè áèð çàò
îëìàëûäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Îíëàðûí àðàñûíäà
ìÿñÿëÿíè äÿðèíäÿí âÿ ÷îõ äöçýöí áàøà äöøÿí
óçàãýþðöúö àäàìëàð îëìóøäóð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓÇÀÃÝÞÐÖÚÖËÖÊ á à õ óçàãýþðÿíëèê.
ÓÇÀÃËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Óçàãëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÓÇÀÃËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ “Óçàãëàøäûðìàã”-
äàí ìÿúù. Ìöñòÿíòèã äÿ äàõèë îëäóüó ùàëäà,
êÿíàðäàí ýÿëÿí àäàìëàð õÿñòÿíèí éàíûíäàí
óçàãëàøäûðûëäûëàð. Ñ.Ùöñåéí.
ÓÇÀÃËÀØÄÛÐÌÀ “Óçàãëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÓÇÀÃËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Áèð ãÿäÿð óçàã
åòìÿê, óçàüà ÷ÿêìÿê, êÿíàðà ÷ÿêìÿê. Ñòîëó
þçöíäÿí óçàãëàøäûðìàã. Ùÿäÿôè îí ìåòð óçàã-
ëàøäûðìàã. // Ýåòìÿéÿ, áèð éåðè òÿðê åòìÿéÿ
ìÿúáóð åòìÿê. Ãÿùðÿìàí áàëàúà Ñàáèðè àðû-
õàíàäàí óçàãëàøäûðûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Àòàø:]
Éàõøûñû áóäóð Ãþí÷ÿéëÿ Ìöðñÿëè áóðàäàí
ìöâÿããÿòè óçàãëàøäûðûì. ß.Âÿëèéåâ.
2. Áèð øåéèí âàõòûíû ýåúèêäèðìÿê, äàùà óçàã
áèð âàõòà êå÷èðìÿê. Ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿ ìÿ-
ñÿëÿíèí ùÿëëèíè óçàãëàøäûðäû.
3. ßëàãÿëÿðè êÿñìÿê, éàäëàøäûðìàã. [Ðöñ-
òÿì áÿé:] Íÿ åäÿúÿéèìè èíäèäÿí äåéÿ áèëìÿ-
ðÿì, àíúàã îíó áèëèðÿì êè, ùÿð íÿ îëñà äà, âàð
ãöââÿìëÿ ðÿãèáèìè ìÿùáóáÿìäÿí óçàãëàø-
äûðàðäûì. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Îíó áàøûìäàí ÷û-
õàðìàã, þçöìäÿí óçàãëàøäûðìàã èñòÿéèðäèì.
Ñ.Ùöñåéí. // Óçàãëàøìàñûíà, ÿëàãÿíè êÿñìÿ-
ñèíÿ, éàäëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìàã. Îíóí áó
ìöíàñèáÿòè ìÿíè îíäàí óçàãëàøäûðäû.
4. Ãîâìàã, ðÿää åòìÿê, éàõûí ãîéìàìàã.
Ðÿùèì áÿé, áèð áÿðè ýÿë! Àëëàùû ñåâèðñÿí... àë
414
ÓÇÀÃËÀØÌÀÃ
áó îí ìàíàòû äà ãÿíäÿ, ÷àéà âåð, áó äîíóçó
ìÿíèì ãàïûìäàí óçàãëàøäûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
// Åéíè ìÿíàäà áÿçÿí “áàøûíäàí”, “þçöí-
äÿí” âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ. Ìóðàä ýþçëÿðèíè à÷äû.
Àéàüà ãàëõäû, äàìàüûíà ùöúóì åäÿí ãàðà
ôèêèðëÿðè þçöíäÿí óçàãëàøäûðìàã èñòÿäè.
Ñ.Ùöñåéí. Âàãîíëàð [Ðöáàáÿíè] ýþòöðöá,
ñàíêè Ýÿëäèéåâèí øÿðèíäÿí óçàãëàøäûðìàã
ö÷öí éåéèíëÿäè. Ìèð Úÿëàë.
ÓÇÀÃËÀØÌÀ “Óçàãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀÃËÀØÌÀÃ ô. 1. Äàùà óçàüà, óçàã
ìÿñàôÿéÿ ýåòìÿê, ÷îõ àðàëàíìàã, ýåòäèêúÿ
óçàã îëìàã. Ãÿñÿáÿäÿí óçàãëàøìàã. ×àéäàí
óçàãëàøìàã. – Øÿùÿðäÿí áèð ãÿäÿð óçàãëàø-
ìûøäûã, ýþðäöê êè, éîëóí êÿíàðûíäà áèð íå÷ÿ
àäàì îòóðóá. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Âàëåù]
àüàúûíû ÷îáàíñàéàüû áîéíóíóí àðäûíà ãîéóá,
ôûøòûðûã ÷àëà-÷àëà óçàãëàøäû. ß.Àáàñîâ. // Àðà-
ëàíûá ýåòìÿê. Úåéðàí ìÿíäÿí óçàãëàøûá ýåòäè.
Ñ.Ùöñåéí. Ãàðàòåë èëÿ Ìÿììÿä õóäàùàôèç-
ëÿøèá .. óçàãëàøìûøäûëàð. ß.ßáöëùÿñÿí. // Áàø-
ëàíìûø áèð øåéè áóðàõûá áàøãàñûíà êå÷ìÿê,
ÿñèë ìÿãñÿääÿí êÿíàðà ÷ûõìàã. Ìÿòëÿáäÿí
óçàãëàøìàã. ßñèë ìÿãñÿääÿí óçàãëàøìàã.
ßñàñ ìþâçóäàí óçàãëàøìàã. // Éàí ãà÷ìàã,
êÿíàð ãà÷ìàã, éàõûíëàøìàìàã, óçàã ýÿçìÿê,
äàùà ýþðöøìÿìÿê, ÿëàãÿ ñàõëàìàìàã, ýåò-
äèêúÿ éàäëàøìàã. Éîëäàøëàðûíäàí óçàãëàø-
ìàã. Íÿ ö÷öí ùàìûäàí áåëÿ óçàãëàøìûñàí?
Î, éàâàø-éàâàø åâ-åøèéèíäÿí óçàãëàøäû.
– Ìÿíèì îíäàí àíè áèð ñóðÿòäÿ âÿ ùÿòòà áèð
ñÿáÿá îëìàäàí óçàãëàøìàüûì áèçèì ýÿëÿúÿê
ñÿàäÿòèìèçè äÿ ãîðõó àëòûíà àëà áèëÿð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áóðäà äóðóëìàç, ÷ÿêèëèá ãà÷-
ìàëû; Ãà÷ìàëû, âÿùøÿòäÿí óçàãëàøìàëû.
Ù.Úàâèä. // Äóðäóüó âÿ éà äóðìàëû îëäóüó
éåðè òÿðê åòìÿê, îíäàí àðàëàíìàã, àðàëû äöø-
ìÿê. Áåëÿ ãîðõóëó âàõòäà ïîñòäàí óçàãëàø-
ìàã îëàðìû? Ù.Íÿçÿðëè.
2. Ýåòäèêúÿ óçàãäàí åøèäèëìÿê âÿ éà ýþ-
ðöíìÿê. Ýóðóëòó ñÿñè ýåòäèêúÿ óçàãëàøûð.
Ýÿìèíèí èøûãëàðû ýåò-ýåäÿ áèçäÿí óçàãëàøûðäû.
– Ñåéðÿê-ñåéðÿê àòûëàí ýöëëÿëÿð óçàãëàøàðàã
ãåéá îëäó. ß.Âÿëèéåâ. Ñÿñëÿð óçàãëàøàíäà,
î, ãàíàäû ñûíìûø êèìè, áàøû àøàüû, éóâàñûíà
ãàéûäàðäû. Ìèð Úÿëàë.
3. Çàìàí åòèáàðèëÿ óçàüà ýåòìÿê, öñòöí-
äÿí ÷îõ âàõò (àéëàð, èëëÿð, ÿñðëÿð) êå÷ìÿê.
Äàøëàðäà, ãàéàëàðäà èçè ãàëäû; Óçàãëàøàí
(ô.èñ.) ùÿð ÿñðèí. Î.Ñàðûâÿëëè.
ÓÇÀÃËÛÃ
4. ìÿú. Ìÿøüóë îëäóüó áèð èøè ýåòäèêúÿ
òÿðê åòìÿéÿ áàøëàìàã, àòìàã, îíóíëà äàùà
ìÿøüóë îëìàìàã. Áó êèìè ñþùáÿò âÿ ìöëà-
ùèçÿëÿðÿ áàõìàéàðàã, Ãÿùðÿìàí êèòàáäàí,
éàçû-ïîçóäàí óçàãëàøûð, þçöíö ÷þë èøèíÿ âå-
ðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÇÀÃËÛÃ èñ. 1. Ìÿñàôÿúÿ óçóíëóã, ìÿñà-
ôÿúÿ éàõûí îëìàìà; óçàã îëìà, èðàãëûã. Éîëóí
óçàãëûüû. Ñÿôÿðèí óçàãëûüû. Óëäóçëàðûí óçàãëûüû.
Ìÿñàôÿíèí óçàãëûüû. // Èêè ìöÿééÿí íþãòÿ àðà-
ñûíäàêû ìÿñàôÿ. Ìÿðìè ó÷óøóíóí óçàãëûüû.
Àòûø óçàãëûüû. // Óçàãäà îëàí, óçàãëàðäà ýþðö-
íÿí øåé, éà øåéëÿð. Ïëàíåòëÿð, ó÷óëóá äàüûëàí
î äÿùøÿòëè óçàãëûãëàð äàèìà ìÿíÿ ãÿäèì áèð
ÿôñàíÿ êèìè ýþçÿë âÿ èðèøèëìÿç ýþðöíöðäö.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Çàìàíúà, äþâð åòèáàðèëÿ éàõûí îëìàìà,
óçàã îëìà, àðàäàí ÷îõ çàìàí êå÷ìÿ. Ùàäè-
ñÿëÿðèí óçàãëûüû.
ÓÇÀÃËÛÃÞË×ßÍ èñ. Ìöøàùèäÿ÷èäÿí óçàã
úèñìÿ (øåéÿ) ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿíè áèëàâàñèòÿ
þë÷ìÿäÿí ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí õöñóñè úèùàç.
Îïòèê óçàãëûãþë÷ÿí. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Óçàã-
ëûãþë÷ÿí úèùàç.
ÓÇÀÃ-ÓÇÀà ñèô. ×îõ óçàã. Óçàã-óçàã äàü
áàøûíäà; Òàëà-òàëà ãàð ýþðöíöð. “Êîðîüëó”.
Óçàã-óçàã þëêÿëÿðäÿí; Ó÷óá ýÿëèð ãàðàíãóø-
ëàð. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÓÇÀÃÂÓÐÀÍ ñèô. Óçàã ìÿñàôÿëÿðÿ âóðàí;
ýöëëÿñè, ìÿðìèñè óçàãëàðà ÷àòàí. Óçàãâóðàí
àðòèëëåðèéà. – Ýåúÿ-ýöíäöç ãóëàã àñûð óçàãâó-
ðàí òîï ñÿñèíÿ. Ñ.Âóðüóí. Óçàãâóðàí òîïëàðûí
íÿðèëòèñè ñàùèëäÿ ÿêñ-ñÿäà âåðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÓÇÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Óçàíäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀÍÄÛÐÛËÌÀà “Óçàíäûðìàã”äàí ìÿúù.
ÓÇÀÍÄÛÐÌÀ “Óçàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀÍÄÛÐÌÀÃ èúá. Óçàíìûø ùàëà ýÿòèð-
ìÿê; óçàíìàüà ìÿúáóð åòìÿê. Õÿñòÿíè óçàí-
äûðìàã.
ÓÇÀÍÛÁ-ÝÅÒÌßÊ á à õ óçàíìàã 3-úö
ìÿíàäà. Äöøÿðýÿíèí [ÿòðàôûíäà] éàìéàøûë
ïàìáûã ñàùÿëÿðè óçàíûá ýåäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓÇÀÍÛÃËÛ çÿðô Óçàíìûø ùàëäà, óçàíìûø
âÿçèééÿòäÿ. Áàäàì õàëà áàøûíû àøàüû ñàëûá ÿë
âåðìÿäè, äèíìÿäè, Èíñàôûí ÿëè óçàíûãëû ãàëäû.
Ìèð Úÿëàë.
ÓÇÀÍÛØÌÀ “Óçàíûøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀÍÛØÌÀà ãàðø. Óçàíìàã (÷îõëàðû ùàã-
ãûíäà). Ùàìû óçàíûøûá éàòäû.
ÓÇÀÍÌÀ “Óçàíìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀÍÌÀÃ
ÓÇÀÍÌÀÃ ô. 1. Öôöãè âÿ ùÿðÿêÿòñèç áèð
âÿçèééÿò àëìàã, óçàíìûø âÿçèééÿò àëìàã
(éàòìàã, äèíúÿëìÿê âÿ éà áàøãà ìÿãñÿäëÿ).
Äèâàíäà óçàíìàã. Îòóí öñòöíäÿ óçàíìàã.
Öçöãîéëó óçàíìàã. Áþéðö öñòÿ óçàíìàã. –
Íàùàðäàí ñîíðà óçàíäûì, àììà éóõóì ýÿë-
ìÿäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ãàðàúà ãûç äà
êþëýÿäÿ óçàíäû âÿ áèð àçäàí ñîíðà øèðèí éó-
õóéà ýåòäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Áöòöí áÿäÿíè èëÿ
éåðÿ éûõûëìàã, ñÿðèëìÿê. Òèðòàï éåðÿ óçàíäû.
2. ßëèíè, áàøûíû, éà áöòöí áÿäÿíèíè áèð øåéÿ
âÿ éà áèð àäàìà òÿðÿô óçàòìàã, þçöíö ãàáàüà
âåðìÿê. Óçàíûá ñòîëóí öñòöíäÿí êèòàáû ýþ-
òöðäö. Óøàã îéóíúàüû ýþðÿí êèìè îíà òÿðÿô
óçàíäû.
3. Óçàíûá-ýåäÿí ñàùÿ ùàããûíäà (÷îõ âàõò
“óçàíûá-ýåòìÿê” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Äÿðÿíè
àøäûì. Ìåøÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ úÿíóáà äîüðó óçà-
íàí (ô.ñèô.) äàøëû-ãàéàëû áèð äàü ÿòÿéè èëÿ ýå-
äèðäèì. À.Øàèã. Àðõà òÿðÿôäÿí óúñóç-áóúàãñûç
ýåíèø äöçÿíëèê óçàíûá-ýåäèðäè. È.ßôÿíäèéåâ.
// Óçóí ìÿñàôÿäÿ ñûðà èëÿ, éàõóä éàí-éàíà
äöçöëìÿê.
4. Áîé àòìàã, áîéà âåðìÿê, áþéöìÿê.
Óøàã áèð èëäÿ ÷îõ óçàíûá. // Óçóíëàøìàã,
÷îõàëìàã, àðòìàã; ñàëëàíìàã (ñà÷, ñàããàë,
äûðíàã âÿ ñ. ùàããûíäà). Ìöÿëëèì [Òåëëèíèí]
áåëèíäÿí àøàüû óçàíàí (ô.ñèô.) ùþðöêëÿðèíÿ
äèããÿò åòäè. Ñ.Ùöñåéí. [Äþéöø÷öíöí] óçàí-
ìûø (ô.ñèô.) ñàããàëûíäà ãàí ëàõòàëàíìûøäû.
ß.Âÿëèéåâ. // Äàùà óçóí îëìàã, óçóíóíà àðò-
ìàã, äàùà óçóí ýþðöíìÿê. Éîëëàð áîéóíúà
ùöíäöð îòëàðûí âÿ àüàúëàðûí êþëýÿñè óçàíûð,
øÿðã öôöãëÿðèíäÿí åíÿí õÿôèô ãàðàíëûãëà ãîâó-
øàðàã ãàòûëàøûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Êþëýÿëÿð óçà-
íûð, ýöíÿø ÷ÿêèëèá áàòìàüà ýåäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
5. Áèð øåéÿ òÿðÿô éþíÿëìÿê. Ãàáàðëû ÿëëÿð
óçàíûð “Çèìíè”éÿ; Êþùíÿ äöíéàíû áèðäÿôÿëèê
áîüìàã ö÷öí. Ð.Ðçà. Áèçèì áèðëèéèìèç êÿñÿ-
úÿê àíúàã; Äöéìÿéÿ óçàíàí î áàðìàãëàðû.
Á.Âàùàáçàäÿ.
6. Äàùà ñöðÿêëè, äàùà óçóí îëìàã, éàõóä
ýþðöíìÿê. Ýöíëÿð ýåòäèêúÿ óçàíûð. – Þìðö
îëäóãúà ñÿðýÿðäàí äîëàíäû; Ùÿð ñààòû ìèí èë
îëóá óçàíäû. À.Ñÿùùÿò. Þìðöíäÿí ïàé âåðèð
ýåúÿ ýöíäöçÿ; Ýöíëÿð óçàíäûãúà óçàíûð èë äÿ.
Ñ.Âóðüóí. // Áèð âàõòà ãÿäÿð, áèð ìöääÿòÿ-
äÿê äàâàì åòìÿê; ÷îõ ÷ÿêìÿê, äàâàì åò-
ìÿê. Ìöáàùèñÿ áèð íå÷ÿ ñààò óçàíäû. Çèéàôÿò
ýåúÿ éàðûñûíà ãÿäÿð óçàíäû. – Áó ùàë èëÿ ÿñðÿ
415
ÓÇÀØÄÛÐÌÀ
ãÿäÿð ìöùàðèáÿ óçàíäû; Íÿòèúÿäÿ ôÿäàèëÿð
øàíëû çÿôÿð ãàçàíäû. À.Ñÿùùÿò. Ìÿúëèñ óçàíäû.
Ùàìû ñåâèíèðäè, ùàìû ýöëöðäö. Ñ.Ðÿùìàí.
// ìÿú. Ëÿíýèìÿê, éóáàíìàã, òÿõèðÿ äöøìÿê.
Ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè ÷îõ óçàíäû. Èøèí èúðàñû áèð
ãÿäÿð óçàíäû.
7. ìÿú. Èç áóðàõàðàã óçàãëàøìàã, ÷ÿêèë-
ìÿê, ýåòìÿê. Ýöíÿø ãûçûë ñà÷ëàðûíû äÿðÿ-
ëÿðäÿí, ìåøÿëÿðäÿí éàâàø-éàâàø òîïëàéàðàã
ãÿðáÿ äîüðó óçàíìàüà áàøëàìûøäû. À.Øàèã.
ÓÇÀØÄÛÐÌÀ “Óçàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Óçàãëàøäûðìàã.
ÓÇÀØÌÀ “Óçàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀØÌÀÃ ô. Óçàãëàøìàã. Éàõøûéà éàíàø;
Éàìàíäàí óçàø. (Àòà. ñþçö). Ãûðûëäû, ãà÷äû,
ãîéìàéûí; Ýþçäÿí óçàøäû, ãîéìàéûí. Ì.ß.Ñà-
áèð. Ýöíÿø óçàøûð, êþëýÿëÿð áîé àòûð. Ð.Ðçà.
ÓÇÀÒÌÀ “Óçàòìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÀÒÌÀÃ ô. 1. Äàùà óçóí åòìÿê; óçóí-
ëóüóíó, áîéóíó àðòûðìàã. Ïàëòàðûí ÿòÿéèíè
óçàòìàã. Èïè áèð ãÿäÿð óçàòìàã.
2. Áèð øåéè èðÿëèéÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòäèðìÿê,
èðÿëè âåðìÿê, áèð øåéÿ, éà áèð àäàìà òÿðÿô éà-
õûíëàøäûðìàã, éþíÿëòìÿê. ..Éàâûãäà îòóðàí
ãîíàãëàð äà ñòÿêàíëàðûíû óçàäûá õàíûìûí ñòÿ-
êàíû èëÿ ÷àããûëäàòäûëàð âÿ è÷äèëÿð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Áàëëû õàëà ãàáû åøèá, áèð ãûçàðìûø
èðè êÿëÿìäîëìàñû òàïûá, îüëó Ãóëóíóí àüçûíà
óçàòäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // ßëèíè óçàäàðàã áèð
øåéè âåðìÿê, òÿãäèì, éà òÿêëèô åòìÿê. Áèð
ïàïèðîñ ÷ûõàðûá éîëäàøûíà óçàòäû. – Çàáèò ..
àéàãëàðûíû ãîøàëàøäûðûá, ìÿêòóáó ìÿíÿ
óçàòäû... Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Åëäàðûí ýþéÿð÷èí ùè-
íèíè ýþðäöêäÿ ìÿí éàðàëû ýþéÿð÷èíè òîðäàí
÷ûõàðûá îíà óçàòäûì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Êÿíä
ïî÷òàëéîíó Àéàçà áèð äÿñòÿ ãÿçåò óçàòäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. ×ûõìàñûíà, óçàíìàñûíà ìàíå îëìàìàã;
âóðäóðìàìàã, ãûðõäûðìàìàã, êÿñäèðìÿìÿê.
Ñàããàëûíû (ñà÷ûíû) óçàòìàã. Äûðíàãëàðûíû
óçàòìàã. – Àðàáèð äÿ ïàïàã ãîéóá áûüëàðûíû
óçàäàð; Î áèëèð êè, áó äöíéàäà Êîðîüëóíóí
àäû âàð. Ñ.Âóðüóí. Ýÿíú, ýþçÿë áèð îüëàíûí
áàøûíûí òöêöíö ÷èéíèíÿäÿê óçàäàðäûëàð.
Ù.Ñàðàáñêè.
4. Óçàíäûðìàã, éàòûðòìàã. Áèð àç ñîíðà äè-
çèíèí öñòöíäÿ ùóøà ýåòäèéèíè ýþðäöêäÿ Çåéíÿá
[Ìàéàíû] åùìàëúà éåðèíÿ óçàòäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Êÿðèìèí àéàüûíà éàüëû õÿìèð ñàëûá
éåðÿ óçàäàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
416
ÓÇËÀØÌÀÃ
5. Âàõòûíû, ìöääÿòèíè àðòûðìàã, áèð èøèí
äàâàì ìöääÿòèíè àðòûðìàã. Ãÿáóë ñààòëàðûíû
óçàòìàã. Ìÿøüÿëÿíè éàðûì ñààò óçàòäûëàð.
6. Ëÿíýèòìÿê, òÿõèðÿ ñàëìàã, áèð ìÿñÿëÿ-
íèí, èøèí ùÿëëèíè, èúðàñûíû ýåðèéÿ àòìàã, ýåúèê-
äèðìÿê, äàùà ýåú âàõòà êå÷èðìÿê. [Íàçëû:]
Ôÿðùàä ãàðäàøûí ñòîëó öñòöíäÿ øÿêëèíè ýþðìö-
øÿì. Íèéÿ óçàäûðñàí, à-àç? Íèéÿ Ôÿðùàäà
ýåòìèðñÿí? ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Ëöçóìóíäàí
àðòûã äàâàì åòäèðìÿê, ýåúèêäèðìÿê. Îéóíó
óçàòìàã. Èøè óçàòìàã. – [Øèðèí:] Àé ×èíýèç,
ñÿíèí áèð ìöñáÿò òÿðÿôèí âàðñà, î äà èúëàñû
óçàòìàìàüûíäûð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñþéëÿäè:
– Ìÿúëèñè ýÿëèí óçàäàã. Ù.Ê.Ñàíûëû.
7. Àðòûðìàã, éàøàòìàã, äàâàì åòäèðìÿê.
Òÿìèç ùàâà èíñàíûí þìðöíö óçàäàð. – Þìðö
óçàòäûãúà äèëëÿíèð âàðëûã; Áèçÿ íÿëÿð äåéèð áó
áÿõòèéàðëûã? Ñ.Âóðüóí. Ñàô ñó þìöð-ýöí óçà-
äàð; Áóëàíûã ñó âåðÿð àçàð. Ì.Äèëáàçè.
8. Óçóí äàíûøìàã, óçóí÷óëóã åëÿìÿê,
äàíûøàðêÿí ëàçûì îëìàéàí òÿôÿððöàòà éîë âåð-
ìÿê. Ñþçö óçàòìàã. Ìÿòëÿáè óçàòìàã. – Äèë-
ìàíú äÿõè ñÿáèð åëÿìÿäè âÿ ãîéìàäû Éàðìÿ-
ùÿììÿä ñþçö óçàòñûí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ßìðàù þç íÿñèùÿòëÿðèíè ÷îõ óçàòìàäû.
Ì.Ùöñåéí.
ÓÇËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Óçëàøäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Óéüóíëàøäûðûë-
ìàã, óéüóí áèð ùàëà ýÿòèðèëìÿê, ìöâàôèãëÿø-
äèðèëìÿê, óéóøäóðóëìàã, ùÿìàùÿíý åäèëìÿê.
ÓÇËÀØÄÛÐÌÀ “Óçëàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Óéüóíëàøäûðìàã,
óéüóí áèð ùàëà ñàëìàã, ìöâàôèãëÿøäèðìÿê,
óéóøäóðìàã, ùÿìàùÿíý åòìÿê.
2. Áèð øåé, áèð ìÿñÿëÿ ùàããûíäà äàíûøûá
ìöÿééÿí ôèêðÿ ýÿëìÿê, áèð øåé ùàããûíäà ðà-
çûëûüà ýÿëìÿê. Ùÿðÿêÿò ïëàíûíû óçëàøäûðìàã.
Ìÿñÿëÿíè éóõàðû òÿøêèëàòëà óçëàøäûðìàã.
3. ãðàì. Ñþçö, àñûëû îëäóüó ñþçëÿ úèíñ, êÿ-
ìèééÿò, ùàëëàíìà, éà øÿõñÿ ýþðÿ óéüóíëàø-
äûðìàã (á à õ óçëàøìà 2-úè ìÿíàäà).
ÓÇËÀØÌÀ 1. “Óçëàøìàã”äàí ô.èñ.
2. ãðàì. Ãðàììàòèê ÿëàãÿíèí åëÿ ôîðìà-
ñûäûð êè, áóðàäà ãðàììàòèê úÿùÿòäÿí òàáååäèúè
öíñöðëÿðèí ùÿð èêèñè áèð ãðàììàòèê êàòåãîðè-
éàäà îëóð (óçëàøìà äèëëÿðèí ÷îõóíäà øÿõñ,
êÿìèééÿò, úèíñ êàòåãîðèéàëàðûíäà þç èôàäÿ-
ñèíè òàïûð).
ÓÇËÀØÌÀÃ ô. 1. Óéüóíëàøìàã, óéüóí
ýÿëìÿê, ìöâàôèã îëìàã, ùÿìàùÿíý îëìàã,
ÓÇÓÍ
äöç ýÿëìÿê. Éåíè ëàéèùÿ ÿââÿëêè èëÿ òàìàìèëÿ
óçëàøûð. Îíóí ñþçö èøè èëÿ óçëàøìûð. // Ñþçëÿø-
ìÿê, øÿðòëÿøìÿê, ãÿðàðëàøìàã, äàíûøûá ðàçû-
ëûüûíû àëìàã. ßââÿëúÿ éîëäàøëàðëà äàíûøûá
óçëàøìàã ëàçûìäûð.
2. ãðàì. Úöìëÿäÿ àñûëû îëäóüó ñþçöí äóð-
äóüó êÿìèééÿòäÿ, ùàëäà âÿ éà øÿõñäÿ äóð-
ìàã. Úöìëÿäÿ õÿáÿð ìöáòÿäà èëÿ óçëàøìàëû-
äûð.
ÓÇÓÍ ñèô. 1. Èêè óúóíóí àðàñû ÷îõ, ÷îõ îëàí
(ãûñà çèääè). Óçóí àüàú. Óçóí èï. Óçóí òèð.
Óçóí ñà÷. – [Ëà÷ûí] ÿëèíäÿ óçóí áèð äÿéÿíÿê
áåø-àëòû áàø êå÷è âÿ ãîéóíó îòàðìàüà àïà-
ðûðäû. Ù.Íÿçÿðëè. Îðòàäà óçóí, ëàêèí åíñèç
àéàãàëòû õàë÷à ñàëûíìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Óçóíëóüó áèð ãÿäÿð (ëöçóìóíäàí) àðòûã
îëàí. Óçóí ïàëòî. Óçóí êþéíÿê. Ïàëòàðûí ãîëó
óçóíäóð, ýþäÿëòìÿê ëàçûìäûð. – Ýöëøàä ýþé-
çÿìèí êðåïñàòèíäÿí éàõàñû äöéìÿëè, óçóí äîí
ýåéìèø(äè). ß.ßáöëùÿñÿí. // Áîéúà ùöíäöð,
óúàáîéëó. Óçóí ãàìÿò. Óçóí áîé. – Óçóí,
ìîòàëïàïàãëû áèð ÷îáàí, Ñàðõàíû ùå÷ ñàéìà-
éûð, àüçûíà ýÿëÿíè äåéèðäè. Ì.Ùöñåéí.
2. Óçóíñöðÿí, ÷îõñöðÿí, óçóí ìöääÿò äà-
âàì åäÿí. Óçóí ìÿðóçÿ. Óçóí òÿíÿôôöñ. Óçóí
ìöáàùèñÿ. – Êÿñèëèáäèð, éîõäóð ñÿáðö ãÿðàðûì;
Áèð ñàÿòèì îëóá óçóí èëëÿð, ùåé! Ì.Â.Âèäàäè.
Õöëàñÿ, óçóí ñþùáÿòëÿð îëäó, ýåíÿ ùå÷ êÿñ
áó ñèðäÿí àýàù îëà áèëìÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
// Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ìöÿëëèìèí ýåòäèéè áåø
ýöíäö. Áó ýöíëÿð [Òåëëèéÿ] ÷îõ óçóí ýþðö-
íöðäö. Ñ.Ùöñåéí. ..Ùÿð äÿãèãÿñè áèð þìöð
ãÿäÿð óçóí ýþðöíÿí úÿáùÿ âóðóøìàñûíäàí
áèðéîëëóã ãóðòàðìàã àðçóñó àðòûðäû. Ù.Íÿ-
çÿðëè.
Óçóí ñöðìÿê (÷ÿêìÿê) – óçóí
ìöääÿò äàâàì åòìÿê, ÷îõ äàâàì åòìÿê, ÷îõ
÷ÿêìÿê. [Õóäàéàð áÿéëÿ Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðèí]
ñþùáÿòè ÷îõ óçóí ÷ÿêäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ñþùáÿò óçóí ñöðìÿäè. ß.Âÿëèéåâ. // Ñöðÿêëè,
äàâàìëû, àðàñûêÿñèëìÿéÿí. Òÿêÿðëÿðäÿí òöê-
öðïÿðäÿí óçóí áèð ñÿñ ãîïäó. Ì.Ùöñåéí.
Òåëåôîí óçóí áèð çÿíý âóðäó. Á.Áàéðàìîâ.
// çÿðô Äàèì, àðàñûêÿñèëìÿäÿí, ùÿìèøÿ. Óçóí
äàíûøìàã. – [Ñÿôÿð:] Ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, ùÿëÿ
óçóí àüëàéûð. Ú.Úàááàðëû.
3. Ëöçóìóíäàí àðòûã, òÿôñèëàòëû. Óçóí ñþù-
áÿò à÷ìàã. Óçóí òÿôÿððöàò. – Âóðóøàðêÿí óçóí
(ç.) äàíûøìàã ìÿíÿ ÷îõ áàùà îòóðäó. Ì.Ùö-
ñåéí. Óçóí (ç.) äàíûøìàéûí, äåéèðÿì ñèçÿ;
Äÿðèíèçè ñîéìàã áîðú îëñóí áèçÿ. Ñ.Ðöñòÿì.
ÓÇÓÍÁÎÜÀÇ(ËÛ)
4. ìÿú. Ãóðòàðìàéàí, ùÿëëè ÷ÿòèí, òåç áàøà
ýÿëìÿéÿí; äîëàøûã, éîðóúó. Óçóí èø. Ìÿñÿëÿ
óçóíäóð. Óçóí ùÿíýàìÿäèð. – Áóíëàðûí ùà-
ìûñû [åâèí òÿìèðèíÿ ùàçûðëûã ýþðöëìÿñè] óçóí
èøäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ãàðàø Ìàéàéà:]
Ñàü îë êè, ýþðÿí êèìè óëäóçóí áàðûøäû, àõû,
ýÿëèí-ãàéûíàíà èøè óçóí èøäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
5. Óçóíó øÿêëèíäÿ – 1) óçóíëóüó, óçóíóíà
þë÷öñö, áîéó. Õàë÷àíûí åíè áèð, óçóíó èêè ìåòð-
äèð. – Òþâëÿíèí èéèðìè ñÿêêèç àðøûí óçóíó,
éåääè àðøûí éàðûì åíèäèð. Ãàíòÿìèð; 2) ...áî-
éóíúà, ...äàâàìûíúà, ...óçóíëóüóíäà. Êö÷ÿ
óçóíó áèð-áèðèíèí àðäûíúà ìàøûíëàð äöçöëöá.
Çàë óçóíó õàë÷àëàð äþøÿíèá. – Ùÿð èêè äèâàð
óçóíó àü ïàðóñèí þðòöêëö ñòóëëàð äöçöëìöøäö.
Ì.Ùöñåéí.
Èë óçóíó – áöòöí èë, èëáîéó,
áöòöí èë ìöääÿòèíäÿ. Èë óçóíó ÷àëûøìàã. Òÿä-
ãèãàò èë óçóíó äàâàì åòäè. Èë óçóíó îíó ýþð-
ìÿìèøÿì. – [Àëû Ñÿôè áÿéÿ:] Áèçè õàì òîâëà-
ìûøäûí, èë óçóíó èøëÿäèá, áèð ãÿïèê äÿ âåð-
ìèðäèí... Äàùà èíäè áÿé-çàä äÿáäÿí äöøäö!
×ÿìÿíçÿìèíëè. Èëëÿð óçóíó – èëëÿðúÿ. Åé èëëÿð
óçóíó ÷è÷ÿêñèç, îòñóç; Èëàíëàð éàòàüû îëàí Ìèë
äöçö! Ì.Ìöøôèã.
◊ Óçóí ñþçöí ãûñàñû àðà ñ. ìÿíàñûíäà –
õöëàñÿ, áèð ñþçëÿ, ìöõòÿñÿð (äàíûøûëàíëàðà éå-
êóí âóðìà ìÿãàìûíäà èøëÿíèð). [Ùàúû ßùìÿä
Àëìàçà:] Áàúûãûçû, óçóí ñþçöí ãûñàñû, áèç ñÿí-
äÿí èíúèìèøèê. Ú.Úàááàðëû.
óçóí... – ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí óçóíëóã áèë-
äèðÿí áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: óçóíàéàãëû,
óçóíáûüëû, óçóíñöðÿí.
ÓÇÓÍÀÉÀÃ(ËÛ) ñèô. Àéàãëàðû óçóí îëàí.
Óçóíàéàã äóðíà.
ÓÇÓÍÁÀËÄÛÐ(ËÛ) ñèô. Áàëäûðëàðû óçóí âÿ
íàçèê îëàí.
ÓÇÓÍÁÀØ(ËÛ) ñèô. Áàøû óçóíñîâ îëàí.
ÓÇÓÍÁÛÜ(ËÛ) ñèô. Áûüëàðû óçóí îëàí, óçóí
áûü ãîéìóø. Óçóíáûü êèøè. – Ìÿììÿä áÿéèí
èëê çÿðáÿñèíäÿí óçóíáûüëû, ñàëëàã áèð÷ÿêëè áèð
ñÿðêÿðäÿíèí áàøû ãÿëÿì êèìè àòûëäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÓÇÓÍÁÎÜÀÇ(ËÛ) ñèô. Áîüàçû óçóí îëàí,
óçóí áîüàçëû. Óçóíáîüàç àäàì. Óçóíáîüàç
øöøÿ. Óçóíáîüàç úîðàá. – Ñòîëóí ãàáàüûíäà
äöìäöç îòóðìóø óçóíáîüàç, àðûã àäàì ãÿòè
äåäè.. Ì.Ùöñåéí. Ýöëëöîüëó Õàëûãâåðäèíèí
ÿéíèíäÿ íèìäàø ýþé ÷óõà, àéàüûíäà óçóí-
áîüàç êþùíÿ ÷ÿêìÿëÿð âàðäû. ß.Âÿëèéåâ.
417
ÓÇÓÍÁÎÉ(ËÓ)
ÓÇÓÍÁÎÉ(ËÓ) ñèô. Áîéó óçóí îëàí, áîéúà
ùöíäöð, óúàáîé. Äÿéèðìàí öñòÿ ÷è÷ÿê; Éàð-
ïàüû ëÿ÷ÿê-ëÿ÷ÿê; Ãàðäàø áèð ãûç ñåâèáäèð;
Óçóíáîé, ãàðàáèð÷ÿê. (Áàéàòû). Óçóíáîé, àü-
áÿíèç, àëàýþç Ýöëáàäàìû ãûç èêÿí êÿíääÿ ÷îõ
àäàì èñòÿéèðäè. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÓÇÓÍÁÎÉÓÍ ñèô. Áîéíó óçóí îëàí. Óçóí-
áîéóí àäàì.
ÓÇÓÍÁÓÐÓÍ1 ñèô. Áóðíó óçóí îëàí, óçóí
áóðóíëó. Óçóíáóðóí àäàì. Óçóíáóðóí áàëûã.
ÓÇÓÍÁÓÐÓÍ2 èñ. Áÿçè ðàéîíëàðäà àüúà-
ãàíàäûí áèð àäû. Ðåâîëâåðè, ãî÷óíó Áàäèêóáÿ
ìÿìëÿêÿòèíäÿ; Óçóíáóðóí ìèë÷ÿéè Ñàëèéàíäà
ýþðìÿëè èìèø. Ì.ß.Ñàáèð.
ÓÇÓÍÁÓÉÍÓÇ(ËÓ) ñèô. Áóéíóçëàðû óçóí
îëàí. Óçóíáóéíóçëó úàìûøëàð .. Úÿíóáè ×èíäÿ,
Áþéöê Îêåàíäà âÿ Èíäîíåçèéà àäàëàðûíäà
éàøàéûð. À.Àüàáÿéëè.
ÓÇÓÍÚÀ ñèô. ×îõ óçóí. Óçóíúà àüàú.
Óçóíúà äÿùëèç. Óçóíúà çàë. Óçóíúà áîðó.
// ×îõ ìöôÿññÿë, ÷îõ óçóí, ýåíèø. Úåéðàí áó-
ðàäà ìÿíÿ óçóíúà áèð èçàùàò âåðäè. Ñ.Ùöñåéí.
Ýþðöíöð, àíàìëà óçóíúà ñþùáÿò åòìèñÿí..
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÓÇÓÍ-ÚÀÉÄÀÃ á à õ óçóíäðàç. Óçóí-
úàéäàã ìÿìóð .. êîìåíäàíòà ñàðû äþíÿðÿê
ñàêèò, ëàêèí àìèðàíÿ áèð ñÿñëÿ äåäè. Ì.Ùöñåéí.
ÓÇÓÍ×ßÊßÍ á à õ óçóíñöðÿí.
ÓÇÓÍ×Ó á à õ óçóíäàíûøàí. Óçóí÷óíóí
áèðèäèð. – Áó óñòà ÿââÿëêèíäÿí äÿ óçóí÷ó èäè.
“Êîðîüëó”. [Ôåëäøåð] ÷îõ óçóí÷ó, ëàü-ëàü, ùÿì
äÿ ãàáà áèð àäàìäû. Ì.Ùöñåéí. [Íÿñèðîâ:]
Úàíûì, ñÿí íÿ óçóí÷ó àäàìñàíìûø? Éàõøû,
éàõøû, ýåò èøèíÿ. Ñ.Ðÿùìàí.
ÓÇÓÍ×ÓËÓà èñ. Óçóí äàíûøìàã õàñèé-
éÿòè, ñþùáÿòè ëöçóìñóç éåðÿ óçàòìà. ßëéàðîâ
Ýöëïÿðèíèí áó óçóí÷óëóüóíó áÿéÿíìèðäè.
Ì.Ùöñåéí. Ëàêèí Ôèðÿíýèçèí áèðúÿ áàõûøû ÿé-
ëÿøÿíëÿðèí úàíûíû [ìöâÿêêèëèí] óçóí÷óëóüóí-
äàí ãóðòàðäû. Á.Áàéðàìîâ.
Óçóí÷óëóã
åòìÿê – ñþùáÿòè, ìÿòëÿáè ëöçóìóíäàí àðòûã
óçàòìàã. [Ìèðçÿ Òóðàá Úàâàäà:] Éàõøû, éàõøû,
éàçàðàì, ÷îõ óçóí÷óëóã åëÿìÿ. Á.Òàëûáëû.
// Êèòàáäà, éàçûäà, äàíûøûãäà, íèòãäÿ ñþçëÿðèí
ëöçóìóíäàí àðòûã îëìàñû; ñþç÷öëöê. ßñÿðäÿ
ðèòîðèê òÿñâèðëÿð, ðèúÿòëÿð âÿ óçóí÷óëóã éîõäóð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓÇÓÍÄÀËÜÀËÛ ñèô. Äàëüàëàðû ÷îõ óçóí
îëàí. Óçóíäàëüàëû ðàäèàñèéà. // Óçóí äàëüà-
418
ÓÇÓÍÃÓËÀÃ
ëàðäà èøëÿéÿí, óçóí äàëüàëàðû òóòàí. Óçóíäàë-
üàëû ðàäèîñòàíñèéà. Óçóíäàëüàëû ðàäèîàïàðàò.
ÓÇÓÍÄÀÍÛØÀÍ ñèô. ×îõäàíûøàí, íàããàë,
ýÿâÿçÿ, óçóí÷ó.
ÓÇÓÍÄßÐß èñ. ìóñ. Àçÿðáàéúàí õàëã îéóí
ùàâàëàðûíäàí áèðèíèí àäû. [Ìèðçàüà:] Ìÿí éàë-
íûç “Óçóíäÿðÿ” îéíàéà áèëÿðÿì. Ñ.Ùöñåéí.
[Áèðèñè:] Àé Ýöëÿôøàí, “Óçóíäÿðÿ” ÷àë, Ñÿíÿì
áàúû îéíàéàúàã. Á.Òàëûáëû.
ÓÇÓÍÄÐÀÇ ñèô. äàí. Áîéó ÷îõ óçóí, àðûã
âÿ éþíäÿìñèç, óçóíúàéäàã. Óçóíäðàç çàáèò
[Âÿçèðîâó] õöñóñè ñàëîíäà ýþçëÿéèðäè. Ì.Èá-
ðàùèìîâ. Áàéðàì øÿíëèêëÿðèíäÿ [Éàëûíúàã äà]
ùàìûäàí ãÿøÿíý ýåéèíèá, þçö êèìè óçóíäðàç,
àðûã éàáûñûíû çûíãðîâëàð, èïÿê ãîòàçëàðëà áÿ-
çÿð(äè).. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÓÇÓÍßÒßÊ(ËÈ) ñèô. ßòÿéè óçóí, óçóí
ÿòÿêëè. [ßíèñÿ:] ..Óçóíÿòÿê àðõàëûüûìëà äèê-
äàáàí áàøìàüûìû äà ýåéÿðÿì. Ñ.Ùöñåéí.
ÓÇÓÍÝßÐÄßÍ(ËÈ) ñèô. Ýÿðäÿíè, áîéíó,
áîüàçû óçóí îëàí.
ÓÇÓÍÝÞÂÄßËÈ ñèô. Ýþâäÿñè óçóí îëàí.
ÓÇÓÍÊÈÐÏÈÊ(ËÈ) ñèô. Êèðïèêëÿðè óçóí îëàí,
óçóí êèðïèêëè. Óçóíêèðïèêëè ãèç. – [ßùìÿä:]
Ãàðà ñà÷ëàðû, åøãëÿ äîëó óçóíêèðïèêëè ýþçëÿðè,
ÿðÿáè áóðíó õîøóìà ýÿëäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. Èëêèí
ìÿí óçóíêèðïèêëè, èðè ãàðà ýþçëÿðèíè ÷åâèêúÿ
äîëàíäûðûá ýÿçäèðÿí, ãîë-ãàíàä à÷ûá äèð÷ÿ-
ëÿí Ùÿúÿðè ãóúàüûìà àëûá, î öç-áó öçöíäÿí
þïäöì.. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÓÇÓÍÃÀÍÀÄ(ËÛ) çîîë. 1. ñèô. Ãàíàäëàðû
óçóí îëàí. Óçóíãàíàäëû ãóøëàð.
2. Èñ. ìÿíàñûíäà. Óçóíãàíàäëûëàð – óçóí-
ãàíàäëûëàðûí âÿ ìèë÷ÿêãóøóëàðûí äàõèë îëäóüó
ãóøëàð äÿñòÿñèíèí àäû.
ÓÇÓÍÃÛË×À(ËÛ), ÓÇÓÍÃÛ×(ËÛ) ñèô. Ãûë-
÷àëàðû (ãû÷ëàðû) óçóí îëàí. Ðÿùèìëè ãóëàú-ãóëàú
àääûìëàð àòàí óçóíãûë÷à òÿùêèì÷èíèí àðõà-
ñûíäàí ýöúëÿ ÷àòûðäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÓÇÓÍÃÎË(ËÓ) ñèô. Ãîëëàðû óçóí îëàí.
[Àðâàäûí] ÿéíèíäÿ .. óçóíãîë áÿíþéöø ÷èò êþé-
íÿê âàðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÓÇÓÍÃÓËÀÃ 1. ñèô. Ãóëàãëàðû óçóí îëàí,
óçóí ãóëàãëû. Óçóíãóëàã òóëà.
2. èñ. åâô. Åøøÿê. [Àñëàíûí] äöíéà ìàëûíäàí
áèð óçóíãóëàüû, áèð äÿ .. èêè êå÷èäÿí áàøãà ùå÷
áèð øåéè éîõ èäè. Ú.Úàááàðëû. Úàìàë êèøè éåäÿ-
éèíäÿ îäóí éöêëö àò, óçóíãóëàã ùÿéÿòÿ ýèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
3. ìÿú. Ñþéöø ìÿíàñûíäà èøëÿíèð.
ÓÇÓÍÃÓÍÚ
ÓÇÓÍÃÓÍÚ ñèô. Ãóíúëàðû óçóí, óçóí ãóíú-
ëó; óçóíáîüàç. [Ñÿìÿäèí] óçóíãóíú ÷ÿêìÿ-
ëÿðè, ãàðà ýþíäÿí òèêèëìèø ÿëáèñÿñè âÿ ãîëòó-
üóíäàêû ïîðòôåë ùàìûíûí äèããÿòèíè úÿëá åäèðäè.
Á.Òàëûáëû. Óçóíãóíú ÷ÿêìÿñèíèí òà öçöíÿ êèìè
åíÿí íèìäàø ïàëòîñóíäà Ãàðà êèøè ÿñëèíäÿ îë-
äóüóíäàí äàùà äà áîéëó âÿ åíëè ýþðöíöðäö.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÓÇÓÍÃÓÉÐÓÃ(ËÓ) ñèô. Ãóéðóüó óçóí
îëàí. [Îâ÷óíóí] Àë! – äåìÿñè èëÿ òóëàíûí éå-
ðèíäÿí ãîïìàñû âÿ óçóíãóéðóã èðè áèð ãûðãîâóë
õîðóçóíóí ãàããûëäàéàðàã øèääÿòëè áèð ïûðûëòû
èëÿ ãàëõìàñû áèð îëäó. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. [Ìàøû-
íûí] éàõûíëàøäûüûíû ýþðÿí óçóíãóéðóã ñàüñà-
üàíëàð ÷ûüûðûøûá ó÷óð, óçàãäà áàøãà àüàúà
ãîíóðäó. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÓÇÓÍËÀÄÛÚÛ ñèô. Óçóí åäÿí, óçóíëóüóíó
àðòûðàí. Óçóíëàäûúû ìÿôòèë.
ÓÇÓÍËÀÌÀÑÛÍÀ á à õ óçóíóíà. [Ñÿìÿ-
äèí] öñò äîäàüû óçóíëàìàñûíà èêè ãàò à÷ûëûá,
éåíÿ áóðíóíóí äèáèíÿ ÷ÿêèëäè. Á.Òàëûáëû.
ÓÇÓÍËÀØÌÀ “Óçóíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÓÍËÀØÌÀÃ ô. Óçóí îëìàã, áîéúà àðò-
ìàã, ýåòäèêúÿ óçóí îëìàã, áîéà âåðìÿê.
Óøàã áèð-èêè èëèí è÷èíäÿ éàìàí óçóíëàøûá.
ÓÇÓÍËÀÒÌÀ “Óçóíëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÓÇÓÍËÀÒÌÀÃ ô. Óçóí åòìÿê, óçóíëó-
üóíó, áîéóíó àðòûðìàã, óçóíëàøäûðìàã.
ÓÇÓÍËÈÔËÈ ñèô. Ëèôëÿðè óçóí, óçóí ëèôëÿðè
îëàí. Óçóíëèôëè ïàìáûã.
ÓÇÓÍËÓÃ èñ. 1. Óçóí øåéèí ùàëû. Éîëóí
óçóíëóüó. Èëàíûí óçóíëóüó áèð ìåòðäÿí àðòûã-
äûð. – [Ùÿñÿí:] Âàé! Îüëàí, áó óçóíëóãäà
äà èñèì îëóðìó? Ù.Íÿçÿðëè. Áó õÿíäÿê áèð
êèëîìåòð óçóíëóüó, ãûðõ ìåòð åíè, îòóç ìåòð
äÿðèíëèéè îëàí íÿùÿíý áèð äÿðÿäÿí èáàðÿòäèð.
ß.Ñàäûã.
2. ìÿú. Äàâàìëûëûã, ñöðÿêëèëèê. Ñþùáÿòèí
óçóíëóüó áèçè éîðäó.
ÓÇÓÍËÖËß ñèô. Ëöëÿñè óçóí, óçóí ëöëÿëè.
Óçóíëöëÿ òöôÿíý.
ÓÇÓÍÌÖÄÄßÒËÈ ñèô. Óçóí ìöääÿòè íÿ-
çÿðäÿ òóòàí, óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí; óçóí
ìöääÿòÿ âåðèëìèø. Óçóíìöääÿòëè åçàìèééÿò.
Óçóíìöääÿòëè èø. Óçóíìöääÿòëè áîðú.
ÓÇÓÍÞÌÖÐËÖ ñèô. 1. Þìðö óçóí, óçóí
þìöð ñöðìöø, ÷îõ éàøàìûø. Àçÿðáàéúàí óçóí-
þìöðëöëÿð (èñ.) äèéàðûäûð.
2. Óçóí ìöääÿò èøëÿéÿ áèëÿí, ÷îõ äàâàìëû,
÷îõ éàøàéà áèëÿí. Ìöùÿððèêäÿ ãîéóëìóø éåíè
ÓÇÓÍÉÀÐÏÀÃ(ËÛ)
èçîëÿ êîðïóñó äàùà åòèáàðëû, ðöòóáÿòÿ äàâàìëû
âÿ óçóíþìöðëöäöð.
ÓÇÓÍÞÌÖÐËÖËÖÊ èñ. Óçóí þìöð, óçóí
ùÿéàò, óçóí, ÷îõ éàøàìà; þìðöí óçóíëóüó.
ÓÇÓÍÑÀ×(ËÛ) ñèô. Ñà÷û óçóí, óçóí ñà÷ ãîé-
ìóø, ñà÷ëàðûíû óçàòìûø. Óçóíñà÷ îüëàí. – Ùÿ-
ñÿí êö÷ÿéÿ ÷ûõàð-÷ûõìàç óçóíñà÷ëû, ..ãûðìûçû
êþéíÿê ýåéìèø áèð ñòóäåíòÿ ðàñò ýÿëäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Áàëàúà, óçóíñà÷, óçóíòóìàí, áàø-
ìàüûíû ñöðöòëÿéÿí áèð ãûç óøàüû Âàùèäèí áîé-
íóíà àòûëäû. Ìèð Úÿëàë.
ÓÇÓÍÑÀÃÃÀË(ËÛ) ñèô. Ñàããàëû óçóí, ñàã-
ãàëûíû óçàòìûø. Èëéàñ óçóíñàããàëëû, äîëàøûã-
ñà÷ëû, àüûðýþâäÿëè áèð ãîúà èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Ãàïûíû à÷àí óçóíñàããàë, àðûã áèð àäàìäû.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÓÇÓÍÑÈÔßÒ(ËÈ) ñèô. Ñèôÿòè óçóíñîâ, ñèôÿòè
óçóí. Ãàòûð÷ûëàðûí àðàñûíäà ýþâäÿñè éóìðó,
óçóíñèôÿò, àüñàããàë áèð êèøè âàð èäè. Ìèð Úÿëàë.
ÓÇÓÍÑÎÂ ñèô. Áèð ãÿäÿð óçóí, óçóíòÿùÿð.
Óçóíñîâ ñèôÿò. Óçóíñîâ îòàã. – Õàëèñ ïàëûä
àüàúûíäàí ãàéðûëìûø âÿ òÿçÿúÿ àëûíìûø éàçû
ñòîëóíà áèòèøèê îëàí óçóíñîâ ñòîëóí öñòöíÿ
éàøûë ìàùóä ñàëûíìûøäû. ß.Âÿëèéåâ. [Ðÿøèä:]
Áèç äÿùëèçè êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýåíèø, óçóíñîâ áèð
çàëà ýèðäèê. È.Ùöñåéíîâ.
ÓÇÓÍÑÎÂËÓÃ èñ. Óçóíñîâ øåéèí ùàëû.
ÓÇÓÍÑÖÐßÍ ñèô. ×îõ ñöðÿí, óçóí ìöä-
äÿò äàâàì åäÿí; óçóí, ñöðÿêëè, äàâàìëû.
Óçóíñöðÿí õÿñòÿëèê. Óçóíñöðÿí ìöääÿò.
Óçóíñöðÿí èúëàñ. – Íÿùàéÿò, óçóíñöðÿí ñÿ-
éàùÿòèìèç áèòèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÓÇÓÍÒßÙßÐ ñèô. Áèð ãÿäÿð óçóí; óçóí-
ñîâ.
ÓÇÓÍÓÍÀ çÿðô Óçóíëóã úÿùÿòäÿí; áî-
éóíà. Òàõòàíû óçóíóíà éîíìàã. Ïàð÷àíûí
óçóíóíà þë÷öñö.
ÓÇÓÍ-ÓÇÀÄÛ ñèô. âÿ çÿðô ×îõ óçóí. Óçóí-
óçàäû ñþùáÿò. Óçóí-óçàäû ôèêèðëÿøìÿê. – Êö-
ëÿêëè ãàð, éàüûø éàüàð óçóí-óçàäû éàéëàüà;
Êþ÷ÿð î âàõò åë-îáà, åíÿð òàìàìû ãûøëàüà.
À.Ñÿùùÿò. Ìàùðó èëÿ óçóí-óçàäû äàíûøìàã ..
ìöìêöí îëìàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÓÇÓÍ-ÓÇÓÍ ñèô. âÿ çÿðô ×îõ óçóí. ..Âÿ-
êèëëÿð éàíëàðèúÿ óçóí-óçóí ÿðèçÿëÿð, ñèéàùûëàð
ýÿòèðìèøäèëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Óçóí-
óçóí êþëýÿëÿð êö÷ÿëÿðè ÷àë-÷àðïàç äîüðàéûá
áèð-áèðèíÿ ãàðûøûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÓÇÓÍÉÀÐÏÀÃ(ËÛ) ñèô. áîò. Éàðïàãëàðû
óçóí, óçóíñîâ îëàí (áèòêè). Óçóíéàðïàã èéäÿ.
419
Ö Ö×ÄÈËËÈ
Öö
Ö Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí èéèðìè äîããó-
çóíúó ùÿðôè âÿ áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí ñàèòèí
àäû.
Ö× ñàé Èêèäÿí ñîíðà ýÿëÿí ÿäÿä – 3.
ö÷-ö÷ çÿðô Ùÿð äÿôÿ ö÷ äÿíÿ, ùÿð àäàìà
ö÷ äÿíÿ. Ö÷-ö÷ ñûðàéà äöçìÿê. – Ùÿñÿíãóëó
áÿé, Ðçà, ßñýÿð, Ùÿñÿí âÿ õîð äàõèë îëóðëàð.
Ñîíðà ñÿùíÿíèí îðòàñûíäà ö÷-ö÷ äóðóá ýóéà
ñþùáÿò åäèðëÿð êèìè îõóéóðëàð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Ö×À×ÛËÀÍ á à õ ö÷àòûëàí. Îíëàðûí òöôÿíý-
ëÿðè áåøà÷ûëàí âÿ éà ö÷à÷ûëàí èäè. Ï.Ìàêóëó.
Ö×ÀÄÀÌËÛà ñèô. Ö÷ àäàì ö÷öí îëàí, ö÷
íÿôÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø; ö÷íÿôÿðëèê.
Ö÷àäàìëûã éåð. Ö÷àäàìëûã ïàëàòà. Ö÷àäàì-
ëûã éåìÿê.
Ö×ÀÊÒËÛ á à õ ö÷ïÿðäÿëè.
Ö×ÀÐØÛÍËÛà ñèô. êþùí. Ö÷ àðøûí óçóíëó-
üóíäà îëàí.
Ö×ÀÐÂÀÄËÛ ñèô. êþùí. Êå÷ìèø ìÿèøÿòäÿ:
ö÷ àðâàäû îëàí, ö÷ àðâàä ñàõëàéàí. // Èñ. ìÿ-
íàñûíäà. ßýÿð èêè àðâàä ñàõëàìàã ãÿáàùÿò-
äèðñÿ, áÿñ þç êÿíäèíèçäÿêè ö÷àðâàäëûëàðû íèéÿ
äàøãàëàã åëÿìèðñèíèç. ß.Âÿëèéåâ.
Ö×ÀÐÂÀÄËÛËÛà èñ. êþùí. Ö÷ àðâàäû îëìà,
ö÷ àðâàä ñàõëàìà.
Ö×ÀÒÛËÀÍ èñ. äàí. Õÿçèíÿñè ö÷ ïàòðîí
òóòàí ñèëàù (òöôÿíý); ö÷à÷ûëàí. Ôÿðìàí ö÷àòû-
ëàíû ÿëèíäÿ àòûá-òóòäó. ß.Àáàñîâ.
Ö×ÀÒËÛ ñèô. Ö÷ àò ãîøóëìóø, ö÷ àò ãîøó-
ëàí. Ö÷àòëû ôàéòîí.
Ö×ÀÒÎÌËÓ ñèô. Ö÷ àòîìäàí èáàðÿò îëàí.
Ö÷àòîìëó áèðëÿøìÿ.
Ö×ÀÉÀà èñ. Ö÷ àéàã öñòöíäÿ äóðàí øåé
(ñòîë âÿ ñ.); ö÷àéàãëû, ñàúàéàã. Ôîòîàïàðàò
ö÷öí ö÷àéàã. Ãàçàíû ö÷àéàãäàí àñìàã.
Ö×ÀÉÀÃËÛ 1. ñèô. Ö÷ àéàüû îëàí, ö÷ àéàã
öñòöíäÿ äóðàí; ö÷ãû÷ëû. Ö÷àéàãëû ìàñàúûã.
2. Á à õ ö÷àéàã.
Ö×ÀÉËÛà ñèô. 1. Ö÷ àé ö÷öí äöçÿëäèëìèø,
ö÷ àéëûã ìöääÿòÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø, éàõóä
ö÷ àé ÿðçèíäÿ îëìóø; ðöáëöê. Ö÷àéëûã ïëàí.
Ö÷àéëûã ìÿëóìàò. Ö÷àéëûã åçàìèééÿò. – Êÿíä-
ëÿðèìèçäÿ ìÿêòÿáëÿð à÷ûðûã, ùÿëÿëèê îðäà ö÷àé-
ëûã, àëòûàéëûã ìöÿëëèìëÿð êóðñóíó ãóðòàðàíëàð
äÿðñ äåéèð. È.Øûõëû.
420
2. Éàøû ö÷ àé îëàí, ö÷ àé ÿââÿë äîüóëìóø.
Ö÷àéëûã óøàã. Ö÷àéëûã ãóçó.
Ö×ÁÀÐÌÀÃËÛ ñèô. ßëèíäÿ âÿ éà àéàüûíäà
àíúàã ö÷ áàðìàüû îëàí.
Ö×ÁÀØËÛ ñèô. Ö÷ áàøû, òÿïÿñè îëàí. Ö÷áàøëû
äàü.
Ö×-ÁÅØ ñàé. Áèð íå÷ÿ. Ö÷-áåø ìàíàò ïóë.
Ö÷-áåø íÿôÿð. Ö÷-áåø ýöíëöê èø. – Ýÿð íÿñèá
îëñà þâäÿò åéëÿðêÿí; Ãàëàðûç áóðäà áèç ö÷-
áåø ýöí. Ù.Úàâèä.
Ö×ÁßÍÄËÈ ñèô. ÿäÿá. Ö÷ áÿíääÿí èáàðÿò
îëàí. Ö÷áÿíäëè øåèð.
Ö×ÁÈÐ çÿðô Ö÷-ö÷, ö÷ÿð-ö÷ÿð. Àäàìëàð
äÿñòÿ-äÿñòÿ – ö÷áèð, áåøáèð áàüäà ýÿçèð, ñþù-
áÿò åäèðäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ. Èíäè òåç-òåç ñàü-
ñàüàíà, ãàðüàéà, òÿê-òÿê, èêèáèð, ö÷áèð ó÷óøàí
ýþéÿð÷èíëÿðÿ ðàñò ýÿëèðèê. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
Ö×ÁÓÚÀÃ(ËÛ) 1. èñ. Ö÷ áóúàüû îëàí ùÿí-
äÿñè úèñèì, ö÷êöíúëö úèñèì. Àõ! Áó äÿìèð
àüàúëàð; Ùÿíäÿñè ö÷áóúàãëàð; Äöíéàíûí î
áàøûíû; ×ÿêèá åâëÿðÿ áàüëàð... Á.Âàùàáçàäÿ.
2. ñèô. Ö÷ áóúàüû îëàí. Ö÷áóúàãëû ôèãóð.
Ö××ÀÐÕËÛ ñèô. Ö÷ ÷àðõû (òÿêÿðè) îëàí. Ö÷-
÷àðõëû óøàã âåëîñèïåäè.
Ö×Úß ñàé Ö÷, àíúàã ö÷. Ö÷úÿ ìàíàò ïó-
ëóì ãàëûá. – Áöðúÿëèéåâ ÿìð âåðäèéè âàõòäàí
úÿìèñè ö÷úÿ ñààò êå÷ìÿäè êè, Áÿáèðáàëà ìö-
ùÿíäèñ Àðèô Áÿéëÿðçàäÿíè òàïàðàã ìàøûíà ÿé-
ëÿøäèðèá, èäàðÿéÿ ýÿòèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ö×ÚßÐÝßËÈ ñèô. 1. Ö÷ úÿðýÿ ÿìÿëÿ ýÿòè-
ðÿí, ö÷ úÿðýÿäÿ éåðëÿøÿí. Ö÷úÿðýÿëè òèêèø.
2. ê.ò. Ö÷ úÿðýÿ òîõóì ÿêìÿê ö÷öí îëàí;
ö÷ úÿðýÿ ÿêèíè áåúÿðÿí (êÿíä òÿñÿððöôàòû
ìàøûíëàðû ùàããûíäà). Ö÷úÿðýÿëè òîõóìñÿïÿí
ìàøûí.
Ö×ÚÈËÄËÈ ñèô. Ö÷ úèëääÿí èáàðÿò îëàí; ö÷-
úèëäëèê. Ö÷úèëäëè “Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òà-
ðèõè”.
Ö×ÚÈËÄËÈÊ 1. Á à õ ö÷úèëäëè. Ö÷úèëäëèê
“Ðóñúà-àçÿðáàéúàíúà ëöüÿò”.
2. èñ. Ö÷ úèëääÿí èáàðÿò êèòàá. Éàçû÷ûíûí ö÷-
úèëäëèéè.
Ö×ÄßÁÈÐ ñàé Áèð øåéèí ö÷äÿ áèð ùèññÿñè.
Ö×ÄßÔßËÈÊ ñèô. Ö÷ äÿôÿäÿ èúðà îëóíàí,
ö÷ äÿôÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí. Ö÷äÿôÿëèê éåìÿê.
Ö×ÄÈËËÈ ñèô. 1. Ö÷ äèë áèëÿí, ö÷ äèëäÿí èñòè-
ôàäÿ åäÿí.
2. Ö÷ äèëäÿ òÿðòèá îëóíìóø, ö÷ äèëè åùòèâà
åäÿí. Ö÷äèëëè ëöüÿò.
Ö×ÄÈØËÈ
Ö×ÄÈØËÈ ñèô. Ö÷ äèøè îëàí. Ö÷äèøëè éàáà.
Ö×ÄÎÐËÓ ñèô. Ö÷ äîðó îëàí. Ö÷äîðëó ýÿìè.
Ö×-ÄÞÐÄ ñàé Áèð íå÷ÿ, ö÷ âÿ éà äþðä.
Ö÷-äþðä ýöíëöéÿ ýåòìÿê. Ö÷-äþðä ÿäÿä ýöë.
– [Êÿëÿíòÿðëè:] Ýÿðÿê ýöíäÿ ýÿëèá, ö÷-äþðä
ñààò áó ìåøèí ãàïûíûí äàëûíäà äóðóá, áîé-
íóíó áóðóá ýþçöíö äþéÿñÿí. È.Ùöñåéíîâ.
Ö×ÄÖÉÌß(ËÈ) ñèô. 1. Ö÷ äöéìÿ þë÷ö-
ñöíäÿ îëàí. Ö÷äöéìÿ ìûõ. Ö÷äöéìÿ òàõòà.
2. Ö÷ äöéìÿñè îëàí. Ö÷äöéìÿëè ïåíúÿê.
Ö×ßÌ ñèô. âÿ çÿðô ìÿù. Áèð äÿôÿäÿ ö÷ (ö÷
áàëà äîüàí ùåéâàí – ÿñàñÿí ãîéóí ùàããûíäà).
Ùÿìèøÿ ÿëëÿðè úèáèíäÿ îëàí úàâàí ÷îáàí òÿê-
ëèô åäèðäè êè, ..ö÷ÿì ãîéóíëàð éàõûí éåðëÿðäÿ
îòëàðñà, ùÿð éöç ãîéóíäàí îðòà ùåñàáëà èêè éöç
ãóçó àëìàã îëàð. ß.Âÿëèéåâ. [Ìóñà Ôèðÿí-
ýèçÿ:] Åëÿ ñå÷ìÿ ãîéóíëàð êè ÷îõóñó ÿêèç,
áÿçèñè äÿ ùÿìèøÿ ö÷ÿì äîüóð. Á.Áàéðàìîâ.
Ö÷ÿì-ö÷ÿì á à õ ö÷-ö÷.
Ö×ßÑÐËÈÊ ñèô. Ö÷ ÿñð (ö÷ éöç èë) òàðèõè
îëàí, ö÷ ÿñð äàâàì åäÿí; ö÷éöçèëëèê. Ö÷ÿñð-
ëèê äþâð. Àáèäÿíèí ö÷ÿñðëèê òàðèõè âàð.
Ö×ÔÀÈÇËÈ ñèô. 1. Áèð øåéèí ö÷ ôàèçèíè òÿø-
êèë åäÿí. Ö÷ôàèçëè ýÿëèð.
2. Ö÷ ôàèç ýÿëèð âåðÿí. Ö÷ôàèçëè äþâëÿò èñòèã-
ðàçû.
3. Òÿðêèáèíäÿ ö÷ ôàèç ùÿð ùàíñû ìàääÿ îëàí.
Ö÷ôàèçëè ìÿùëóë.
Ö×ÔÀÇÀËÛ ñèô. åëåêòð. Ö÷ôàçàëû äÿéèøÿí
úÿðÿéàíëà áàüëû îëàí. Ö÷ôàçàëû òðàíñôîðìàòîð.
Ö÷ôàçàëû åëåêòðèê õÿòòè.
◊ Ö÷ôàçàëû úÿðÿéàí åëåêòð. – åéíè òåçëèêëè
âÿ àìïëèòóäàëû, ëàêèí ôàçàéà ýþðÿ 1/3 äþâðëÿ
ôÿðãëÿíÿí ö÷ áèðôàçàëû äÿéèøÿí úÿðÿéàí ñèñ-
òåìè. Ö÷ôàçàëû úÿðÿéàí äþâðëÿðèíäÿ àéðû-àéðû
ôàçàëàðûí úÿðÿéàíëàðû ùÿð àí ö÷öí ìöõòÿëèô
îëóð. Ï.Ðöñòÿìçàäÿ.
Ö×ÝÅÄÈØËÈ ñèô. èäì. Ö÷ ýåäèøäÿ ùÿëë îëó-
íàí, ö÷ ýåäèøëÿ ãóðòàðàí. Ö÷ýåäèøëè êîìáèíà-
ñèéà.
Ö×ÝÞÇ(ËÖ) ñèô. Ö÷ ýþçö (îòàüû) îëàí. Ö÷-
ýþçëö ìÿíçèë.
Ö×ÝÓØß(ËÈ) ñèô. Ö÷ ýóøÿñè, ö÷ áóúàüû îëàí;
ö÷êöíú(ëö).
Ö×ÝÖË ñèô. Ö÷áóúàãëû, ö÷ýóøÿëè.
Ö×ÝÖÍËÖÊ ñèô. Ö÷ ýöí ñöðÿí, ö÷ ýöí
äàâàì åäÿí, éàõóä ö÷ ýöí òÿëÿá åäÿí. Ö÷-
ýöíëöê ìþùëÿò. Ö÷ýöíëöê èñòèðàùÿò. Ö÷ýöíëöê
éîë. Ö÷ýöíëöê èø. // Ö÷ ýöíÿ ÷àòàí, êèôàéÿò
åäÿí. Ö÷ýöíëöê åùòèéàò.
Ö×ËßÌßÊ
Ö×ÙÅÚÀËÛ ñèô. Ö÷ ùåúàñû îëàí. Ö÷ùåúàëû
ñþç.
Ö×ÙßÄËÈ ñèô. Ö÷ ùÿääè îëàí. Ö÷ùÿäëè ðÿ-
ãÿì.
Ö×ÙßÔÒßËÈÊ ñèô. Ö÷ ùÿôòÿ äàâàì åäÿí,
ö÷ ùÿôòÿ ÷ÿêÿí. Ö÷ùÿôòÿëèê èø. // Ö÷ ùÿôòÿ ö÷öí
íÿçÿðäÿ òóòóëìóø, ö÷ ùÿôòÿ êèôàéÿò åäÿí. Ö÷-
ùÿôòÿëèê ÿðçàã.
Ö×ÙÈÑÑßËÈ ñèô. Ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò îëàí.
Ö÷ùèññÿëè ÿñÿð.
Ö×ÕÀËËÛ á à õ ö÷ëöê 2-úè ìÿíàäà.
Ö×ÕßÒËÈ á à õ ö÷ìèëëè.
Ö×ÈËËÈÊ ñèô. 1. Ö÷ èë ñöðÿí, ö÷ èë ìöääÿòëè,
ö÷ èë äàâàì åäÿí. Ö÷èëëèê ìÿêòÿá. Ö÷èëëèê ùÿðáè
õèäìÿò. // Ö÷ èë ìöääÿòèíÿ òÿðòèá åäèëìèø, ö÷
èëè íÿçÿðäÿ òóòàí. Ö÷èëëèê ïëàí.
2. Ö÷ éàøûíäà îëàí; ö÷éàøàð. Ö÷èëëèê àò.
Ö÷èëëèê àüàú.
3. Ö÷ èëäÿí ãàëìà, ö÷ èë þìðö îëàí. Ö÷èëëèê
øÿðàá.
Ö×ÊÈËÎÌÅÒÐËÈÊ ñèô. 1. Ö÷ êèëîìåòð
óçóíëóüóíäà îëàí, ìÿñàôÿñè ö÷ êèëîìåòð îëàí.
Ö÷ êèëîìåòðëèê éîë.
2. úîüð. Ñàíòèìåòðäÿ ö÷ êèëîìåòð ìèãéàñû
îëàí. Ö÷êèëîìåòðëèê õÿðèòÿ.
Ö×ÊÖÍÚ(ËÖ) á à õ ö÷ýóøÿëè. Àü ãî÷ëàðûí
áîéóíëàðûíäàí .. àðà-ñûðà ýþçìóíúóüó, éàøûë
ìåøèíäÿí òèêèëìèø, è÷è äóàëû ö÷êöíú ïèòèê àñàð-
äûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
Ö×ÃÀÏÛËÛ ñèô. Ö÷ ãàïûñû îëàí. Ö÷ãàïûëû øè-
ôîíåð. Ö÷ãàïûëû çàë. – [Ùàúû Ñóëòàí] ö÷ãàïûëû
áþéöê áèð ìàüàçàéà ìàëèê èäè. Ñ.Ùöñåéí.
Ö×ÃÀÒ(ËÛ) ñèô. 1. Ö÷ ãàòû îëàí; ö÷ìÿðòÿ-
áÿëè. Ö÷ãàò(ëû) åâ.
2. Áèð-áèðè öçÿðèíäÿ ö÷ ãàò îëàí; ö÷ëàéëû.
Ö÷ãàò õÿìèð. Ö÷ãàò äèêò.
Ö×ÃßÏÈÊËÈÊ ñèô. Ö÷ ãÿïèéÿ äÿéÿí, ö÷
ãÿïèê ãèéìÿòèíäÿ îëàí. Ö÷ãÿïèêëèê ìàðêà.
// èñ. Ö÷ ãÿïèê äÿéÿðèíäÿ îëàí ìåòàë ïóë.
Ö×ÃÛ×ËÛ á à õ ö÷àéàãëû.
Ö×ÃÐÀÌËÛà èñ. Ö÷ ãðàì àüûðëûüûíäà îëàí
÷ÿêè äàøû.
Ö×ËÀÉËÛ ñèô. 1. Ö÷ ëàéäàí (ãàòäàí, òÿáÿ-
ãÿäÿí) èáàðÿò îëàí. Ö÷ëàéëû êàðòîí.
2. Ö÷ ëàéû îëàí, ö÷ òàéû îëàí. Ö÷ëàéëû ýöçýö.
Ö×ËßÌß “Ö÷ëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
Ö×ËßÌßÊ ô. 1. Ö÷ÿ ÷àòäûðìàã. Óøàüû ö÷-
ëÿìÿê.
2. Ö÷ äÿôÿ àðòûðìàã, ö÷ÿ âóðìàã.
3. Ö÷ éåðÿ áþëìÿê.
421
Ö×ËÖÊ
Ö×ËÖÊ 1. Á à õ ö÷ìàíàòëûã 1-úè ìÿíàäà.
[Ùàôèçÿ õàíûì:] Ìÿíÿ äåéèð, ö÷ëöéö úèáèì-
äÿí ñàëûá èòèðìèøÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. èñ. Êàðò îéóíóíäà ö÷õàëëû êàüûç.
3. ñèô. Ö÷ íþìðÿëè. Ö÷ëöê ìûõ. Ö÷ëöê òàõòà.
4. èñ. Ö÷ ÷àëüû÷ûäàí èáàðÿò ìóñèãè÷èëÿð äÿñ-
òÿñè; òðèî. Àçÿðáàéúàí õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè ö÷-
ëöéö. // Ö÷ íÿôÿðäÿí èáàðÿò àíñàìáë. Áàíäó-
ðèñòëÿð ö÷ëöéö.
5. èñ. Áèð èø ö÷öí òÿéèí åäèëìèø ö÷ øÿõñäÿí
èáàðÿò êîìèññèéà, éà ìöâÿããÿòè îðãàí. Ðà-
éîíäà òÿúèëè òÿäáèð ö÷öí ö÷ëöê äöçÿëäèëìèøäèð.
Ìèð Úÿëàë.
Ö×ËÖËß èñ. Èêè öñò ëöëÿñèíèí è÷è ùàìàð
(ñà÷ìà ö÷öí), ö÷öíúö – àëò ëöëÿñè èñÿ éèâëè
(ýöëëÿ ö÷öí) îëàí îâ òöôÿíýè.
Ö×ÌÀÍÀÒËÛà 1. èñ. êþùí. Ö÷ ìàíàò ãèé-
ìÿòèíäÿ îëàí êàüûç ïóë; ö÷ëöê. Ö÷ìàíàòëûüû
õûðäàëàìàã.
2. ñèô. Ö÷ ìàíàòà äÿéÿí, ö÷ ìàíàò ãèéìÿ-
òèíäÿ îëàí. Ö÷ìàíàòëûã áèëåò.
Ö×ÌßÚÙÓËËÓ ñèô. ðèéàç. Ö÷ ìÿúùóëó
îëàí. Ö÷ìÿúùóëëó òÿíëèê.
Ö×ÌßÍÇÈËËÈ á à õ ö÷îòàãëû.
Ö×ÌßÐÒßÁß(ËÈ) ñèô. Ö÷ ìÿðòÿáÿñè îëàí;
ö÷ãàò. Ö÷ìÿðòÿáÿëè áèíà. – Íÿùàéÿò, ôàéòîí
Ñîâåò êö÷ÿñèíäÿ ö÷ìÿðòÿáÿëè áèð åâèí ãàðøû-
ñûíäà äàéàíäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Ö×ÌÈËËÈ ñèô. Ö÷ ìèë (õÿòò) ÷ÿêèëìèø, ö÷
ìèëè (õÿòòè) îëàí; ö÷õÿòëè. Ö÷ìèëëè äÿôòÿð.
Ö×ÌÈËÉÎÍËÓà ñèô. Ö÷ ìèëéîíäàí èáàðÿò
îëàí. Ö÷ìèëéîíëóã îðäó.
Ö×ÌÈÍËÈÊ ñèô. Ñàéû ö÷ ìèí îëàí, ö÷ ìèí-
äÿí èáàðÿò. Ö÷ìèíëèê ãîøóí.
Ö×ÌÎÒÎÐËÓ ñèô. Ö÷ ìîòîðó îëàí, ö÷ ìî-
òîðëà èøëÿéÿí. Ö÷ìîòîðëó òÿééàðÿ.
Ö×ÍßÔßÐËÈÊ á à õ ö÷àäàìëûã. Ö÷íÿôÿð-
ëèê ìåùìàíõàíà íþìðÿñè.
Ö×ÍÞÂÁßËÈ ñèô. Ö÷ íþâáÿäÿ ýþðöëÿí, ö÷
íþâáÿñè îëàí. Ö÷íþâáÿëè èø.
Ö×ÎÕËÓ ñèô. Ö÷ îõó îëàí. Ö÷îõëó òðîëëåé-
áóñ.
Ö×ÎÒÀÃËÛ ñèô. Ö÷ îòàüû îëàí; ö÷ýþç(ëö).
Ö÷îòàãëû ìÿíçèë (åâ).
Ö×ÞË×ÖËÖ ñèô. 1. Ö÷ þë÷öñö îëàí, ö÷ þë÷ö
èëÿ (óçóíëóã, åí, ùöíäöðëöê) òÿéèí åäèëÿí.
2. ìóñ. Ö÷ ðèòìèê þë÷öäÿí èáàðÿò îëàí. Ö÷-
þë÷öëö òàêò (âÿçí).
Ö×ÏßÍÚßÐßËÈ ñèô. Ö÷ ïÿíúÿðÿñè îëàí.
Ö÷ïÿíúÿðÿëè îòàã.
422
Ö×ÒßÐßÔËÈ
Ö×ÏßÐÄßËÈ ñèô. Ö÷ ïÿðäÿäÿí (ùèññÿäÿí)
èáàðÿò îëàí. Ö÷ïÿðäÿëè ïéåñ. Ö÷ïÿðäÿëè òàìàøà.
Ö×ÏÈËËßËÈ ñèô. 1. Ö÷ ïèëëÿñè îëàí. Ö÷ïèë-
ëÿëè ïèëëÿêÿí.
2. Ö÷ ùèññÿäÿí, ö÷ ïèëëÿäÿí èáàðÿò îëàí.
Ö÷ïèëëÿëè ðàêåò.
Ö×ÏËÀÍËÛ ñèô. Ö÷ ïëàíû, ö÷ òÿðÿôè îëàí; ö÷
ïëàíäà éåðëÿøìèø. Ö÷ïëàíëû äåêîðàñèéà.
Ö×ÏÓÄËÓà ñèô. Ö÷ ïóä àüûðëûüûíäà îëàí,
ö÷ ïóä òóòàí. Ö÷ïóäëóã äàø. Ö÷ïóäëóã êèñÿ.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. Ö÷ ïóä àüûðëûüûíäà îëàí ÷ÿêè
äàøû. Ö÷ïóäëóüó ãàïàíà ãîéìàã.
Ö×ÐßÃßÌËÈ ñèô. Ö÷ ðÿãÿìäÿí èáàðÿò
îëàí. Ö÷ðÿãÿìëè ÿäÿä.
Ö×ÐßÍÝËÈ ñèô. Áîéà òÿðêèáè ö÷ ðÿíýäÿí
èáàðÿò îëàí, éàõóä ö÷ ìöõòÿëèô ðÿíýëè ùèññÿ-
äÿí èáàðÿò îëàí. Ö÷ðÿíýëè áàéðàãúûã. Ö÷-
ðÿíýëè ÷è÷ÿê. – Àçÿðáàéúàíûí ö÷ðÿíýëè, àéëû-
óëäóçëó äþâëÿò áàéðàüû èëÿ éàíàøû, õàëã ìÿíÿ-
âèééàòûíûí ïàðëàã ðÿìçè êèìè ãöäðÿòëè øàèðèìèç
Øÿùðèéàðûí ñÿíÿò âÿ ýþçÿëëèê áàéðàüû äà ãÿäèì
Àçÿðáàéúàí òîðïàüû öçÿðèíäÿ ÿáÿäè äàëüàëà-
íàúàãäûð. Á.Íÿáèéåâ.
Ö×ÑÀÀÒËÛà ñèô. Ö÷ ñààò äàâàì åäÿí âÿ éà
äàâàì åòìèø, ö÷ ñààò ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø;
ö÷ ñààò âàõò òÿëÿá åäÿí. Ö÷ñààòëûã èø. Ö÷ñààò-
ëûã èúëàñ.
Ö×ÑßÑËÈ ñèô. ìóñ. Ö÷ ñÿñëÿ îõóíàí, ö÷ ñÿñ
ö÷öí éàçûëìûø. Ö÷ñÿñëè õîð. // Èñ. ìÿíàñûíäà.
[Àêêîðäëàðäàí] ÿí ñàäÿñè ö÷ñÿñëèëÿðäèð: ìàæîð
ö÷ñÿñëèñè, ìèíîð ö÷ñÿñëèñè âÿ áàøãàëàðû. “Èáòè-
äàè ìóñèãè íÿçÿðèééÿñè”.
Ö×ÑÈÌËÈ ñèô. ìóñ. Ö÷ ñèìè îëàí. Ö÷ñèìëè
ìóñèãè àëÿòè.
Ö×ÑÈÍÈÔËÈ ñèô. êþùí. Ö÷ ñèíèôäÿí èáàðÿò
îëàí. Ö÷ñèíèôëè ìÿêòÿá.
Ö×ØÀÙÛËÛà èñ. êþùí. 15 ãÿïèêëèê ñèêêÿ
(ïóë).
Ö×ÒÀÊÒËÛ ñèô. ìóñ. Ö÷ òàêò äàâàì åäÿí,
ö÷ òàêòäàí èáàðÿò îëàí. Ö÷òàêòëû ôàñèëÿ.
Ö×ÒÀÐËÀËÛ ñèô. ê.ò. Ö÷òàðëàëûã ÿñàñûíäà
îëàí. Ö÷òàðëàëû ÿêèí ñèñòåìè.
Ö×ÒÀÐËÀËÛÃ èñ. ê.ò. ßêèí éåðèíè ö÷ ùèñ-
ñÿéÿ áþëöá áèð ùèññÿñèíè ÿââÿëúÿ ïàéûçëûã,
ñîíðà éàçëûã ÿêìÿêäÿí, ö÷öíúö èë èñÿ ùåðèêÿ
ãîéìàãäàí èáàðÿò êþùíÿëìèø íþâáÿëè ÿêèí
öñóëó.
Ö×ÒßÐßÔËÈ ñèô. Ö÷ òÿðÿôèí èøòèðàêû èëÿ îëàí,
ùÿð ö÷ òÿðÿô ö÷öí ìÿúáóðè îëàí; ãàðøûëûãëû.
Ö÷òÿðÿôëè ìöãàâèëÿ. Ö÷òÿðÿôëè äàíûøûãëàð.
Ö×ÒÈÍËÈ
Ö×ÒÈÍËÈ ñèô. Ö÷ òèíè îëàí; ö÷öçëö. Ö÷òèíëè
ñöíýö.
Ö×ÒÎÍËÓÃ ñèô. Ö÷ òîí àüûðëûüûíäà éöê
ýþòöðÿí. Ö÷òîíëóã àâòîìîáèë. – Áÿçÿí ãóðó
îò éöêëÿíìèø ö÷òîíëóã ìàøûíëàðà äà òÿñàäöô
îëóíóð. ß.Âÿëèéåâ. // Ö÷ òîí àüûðëûüûíäà îëàí.
Ö÷òîíëóã éöê. // Ö÷ òîí òóòàí. Ö÷òîíëóã ÷ÿí.
Ö×ÓËÄÓÇ(ËÓ) ñèô. Öçÿðèíäÿ ö÷ óëäóç
øÿêëèíäÿ ôÿðãëÿíìÿ íèøàíû îëàí; ö÷èëëèê. Ö÷óë-
äóç(ëó) êîíéàê.
Ö×ÖÍ ãîø. Ôåèëëÿðäÿí, àäëûã âÿ éà éèéÿëèê
ùàëûíäà îëàí èñèìëÿðäÿí, øÿõñ, ãàéûäûø âÿ èøàðÿ
ÿâÿçëèêëÿðèíäÿí ÿââÿë ýÿëÿðÿê, ùÿìèí ñþç-
ëÿðëÿ àøàüûäàêû ìÿíàëàðû èôàäÿ åäèð: 1) ñÿáÿá
áèëäèðèð: ...ýþðÿ, ...ñÿáÿáèëÿ. Õÿñòÿ îëäóüóì
ö÷öí ñèçÿ ýÿëÿ áèëìÿäèì. – [Ëÿòèôÿ] áÿëêÿ ïåø-
ìàíëûã ÷ÿêäèéè ö÷öí àüëàéûðäû. Ì.Ùöñåéí.
Êîìàíäèðè àéàüûíäàí àüûð éàðàëàíäûüû ö÷öí
õÿñòÿõàíàéà àïàðäûëàð. ß.Âÿëèéåâ; 2) ìÿã-
ñÿä, ãàéÿ áèëäèðèð. Ñèçè ýþðìÿê ö÷öí ýÿëäèì. –
Àèëÿíè ñàõëàìàã ö÷öí áàøãà ÿëàú éîõ èäè.
À.Øàèã. Ãàäûí êþðïÿñèíè õèëàñ åòìÿê ö÷öí ..
óçàãëàøûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû; 3) óüðóíäà, éî-
ëóíäà. Âÿòÿí ö÷öí úàíûíû âåðìÿê; 4) àèäèééÿò
áèëäèðèð. Þçöì ö÷öí àéàããàáû àëäûì. – Ìÿù-
êÿìÿ ñÿäðè ö÷öí ìÿñÿëÿ àéäûí èäè. Ñ.Ùöñåéí.
Ö×ÖÍÚÖ “Ö÷”äÿí ñûðà ñ. Ö÷öíúö ìÿð-
òÿáÿ. Ö÷öíúö úÿðýÿ. Ö÷öíúö àäàì.
Ö×ÖÇËÖ ñèô. Ö÷ öçö îëàí; ö÷òèíëè. Ö÷öçëö
éåéÿ. – Ýöíÿø øöàñû ö÷öçëö ïðèçìàäàí êå÷ÿ-
ðÿê þç òÿðêèá ùèññÿëÿðèíÿ àéðûëûð. À.ßëÿêáÿðîâ.
Ö×ÂÀËÅÍÒËÈ ñèô. êèì. Ö÷ âàëåíòäÿí èáà-
ðÿò îëàí.
Ö×ÂÅÐÑÒËÈÊ ñèô. 1. Ö÷ âåðñò óçóíëóüóíäà
îëàí. Ö÷âåðñòëèê éîë. Ö÷âåðñòëèê ìÿñàôÿ.
2. úîüð. Ö÷ âåðñò ìèãéàñëû. Ö÷âåðñòëèê õÿðèòÿ.
Ö×ÉÀÐÏÀà ñèô. áîò. Ðöòóáÿòëè éåðëÿðäÿ âÿ
àõàð ñóëàðûí êÿíàðëàðûíäà áèòÿí îò áèòêèñè.
Ö×ÉÀØÀÐ á à õ ö÷èëëèê 2-úè ìÿíàäà. Ö÷-
éàøàð ùåéâàí. – Îíóí àëòûíäà ö÷éàøàð öðêÿ
èäè, ìÿíèìêèíäÿ Òàüû ÿìèíèí áîç ìàäéàíû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Ö×ÉÀØËÛ ñèô. Ö÷ éàøû îëàí. Ö÷-éàøëû ãûç.
Ö÷éàøëû óøàã.
Ö×ÉÅÐËÈ ñèô. Ö÷àäàìëûã éåðè îëàí. Ö÷-
éåðëè ëîæà.
Ö×ÉÖÇÈËËÈÊ á à õ ö÷ÿñðëèê. Ö÷éöçèëëèê
òàðèõè îëàí ãàëà.
ÖÔÖÃ
Ö×ÇÈÐÂßËÈ ñèô. Ö÷ çèðâÿñè (òÿïÿñè, óúó)
îëàí. Ö÷çèðâÿëè äàü.
ÖÄÖËßÌß “Öäöëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÄÖËßÌßÊ ô. äàí. Áîø-áîø äàíûøìàã,
÷ÿðÿíëÿìÿê, íàããàëëûã åëÿìÿê.
Öäöëÿéèá-
òþêìÿê – á à õ öäöëÿìÿê.
ÖÔËßÌß “Öôëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÔËßÌßÊ á à õ öôöðìÿê. Ýöëñöì õàëà
óøàüûí àüçûíû ÿëè èëÿ þðòöá, öçöíäÿí öôëÿäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Õÿëèë àúû-àúû ýöëöìñÿäè, ïà-
ïèðîñóíóí ýþéöìòöë, ãàòû òöñòöñöíö êöëÿéÿ
öôëÿäè. Ì.Ùöñåéí.
ÖÔÓÍßÒ èñ. Ïèñ èé, ïèñ ãîõó. Íÿ êö÷ÿëÿðäÿ
öôóíÿò, íÿ äþíýÿëÿðäÿ çèáèë âàð. ß.Íÿçìè.
Îòàüû èéëÿíìèø äÿðè ãîõóñó êèìè áèð öôóíÿò
áöðöìöøäö. È.Ùöñåéíîâ.
ÖÔÓÍßÒËßÍÄÈÐÌß “Öôóíÿòëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÖÔÓÍßÒËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Öôóíÿòëÿíìÿ-
ñèíÿ, ïèñ ãîõó âåðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàã; èé-
ëÿíäèðìÿê. Ñÿëèãÿëè ìàëäàðëàð ÷þëäÿí íàõûð
ãàéûäàí çàìàí îüóë-óøàüû äöçÿðëÿð ãàïû-
ëàðà êè, úàìûøëàð, þêöçëÿð, èíÿê âÿ äàíàëàð
äöç ýèðñèíëÿð òþâëÿ ùÿéÿòèíÿ âÿ áàü-áàü÷àéà
ýèðèá çèáèëëÿìÿñèíëÿð âÿ õàðàá åòìÿñèíëÿð âÿ
ùàâàíû öôóíÿòëÿíäèðìÿñèíëÿð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ÖÔÓÍßÒËßÍÌß “Öôóíÿòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÔÓÍßÒËßÍÌßÊ ô. Ïèñ èé, ïèñ ãîõó âåð-
ìÿê; èéëÿíìÿê.
ÖÔÓÍßÒËÈ ñèô. Ïèñ èé âåðÿí, ïèñ ãîõóëó,
öôóíÿò éàéàí, ïèñ èéëè. [Ùÿñÿí] ùÿéÿòäÿ ïàñëû
òÿíÿêÿëÿð àðàñû èëÿ êå÷èá, öôóíÿòëè ïèëëÿêÿíÿ éà-
íàøäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òàùèðçàäÿ òîçëó, öôó-
íÿòëè éåðëÿðäÿí êå÷ÿðÿê äàø äþøÿìÿëè éîõóø
êö÷ÿ èëÿ äèêëÿíäè. Ìèð Úÿëàë.
ÖÔÖÃ èñ. [ÿð.] 1. Ýþéöí éåð âÿ éà ñó ñÿòùè
èëÿ áèòèøèê êèìè ýþðöíÿí õÿòòè. Óëäóçëàð òþêö-
ëöð äÿíèçÿ áèð-áèð; Öôöãäÿ à÷ûëûð ñÿùÿðèí ýþçö.
Ð.Ðçà. Öôöãäÿ ýöíöí áàòìàñû åëÿ ýþçÿë ýþ-
ðöíöðäö êè, òÿñâèð åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Ýþéöí éåðÿ äîüðó ÿéèë-
ìèø êèìè ýþðöíÿí ùèññÿñè. Áóëóä öôöãö þðò-
ìöøäö. – Î ýöí àõøàìöñòö ýöíÿø öôöãÿ äîüðó
ÿéèëìèø, êþëýÿëÿð óçàíìàüà áàøëàìûøäû. Ñ.Ùö-
ñåéí. // Ýþçëÿ ýþðöíÿí ýþé ñàùÿñè; ÿíýèíëèê.
Òÿééàðÿ öôöãäÿ ó÷óðäó. // Îáðàçëû òÿøáåù-
ëÿðäÿ. Áèð ôûðòûíà ìöæäÿñè âàð öôöãëÿðèí ýþ-
çöíäÿ; Ãàñûðüàëàð ðÿãñ åòìÿäÿ ýþé äÿíèçèí
423
ÖÔÖÃÈ
öçöíäÿ. À.Èëäûðûì. À÷ûëûð öôöãöí íóð ñÿðùÿä-
ëÿðè; Ñÿùÿð òîðàíûíû ýþéëÿð ÿðèäèð. Ì.Àðàç.
2. ìÿú. (àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ). Èìêàí, ôÿà-
ëèééÿò ñàùÿñè. Åëìäÿ éåíè öôöãëÿð à÷ìàã.
ÖÔÖÃÈ ñèô. [ÿð.] Öôöã õÿòòèíÿ ïàðàëåë,
øàãóëè õÿòòÿ ïåðïåíäèêóëéàð îëàí. Öôöãè õÿòò.
Öôöãè ñÿòù.
ÖÔÖÐÌß “Öôöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÔÖÐÌßÊ ô. Äîäàãëàðûíû áöçÿðÿê àüûç-
äàêû ùàâàíû øèääÿòëÿ áèð øåéÿ éþíÿëòìÿê.
// Áó èøè éàíìàãäà îëàí áèð øåéè ñþíäöðìÿê
âÿ éà ãûçûøäûðìàã, éà äà ãûçüûí øåéè ñîéóò-
ìàã ö÷öí åòìÿê. Øàìû öôöðöá ñþíäöðìÿê.
×àéû öôöðöá ñîéóòìàã. – Ýöëñÿíÿì àðâàä
àøàüû ÿéèëèá îúàüû öôöðìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ùö-
ñåéí.
ÖÃÀÁ èñ. [ÿð.] êþùí. Ãàðàãóø, ãàðòàë. ×û-
üûðìà, éàò, àé àú òîéóã, éóõóíäà ÷îõúà äàðû
ýþð! Ñóñ, àé éàçûã, ôÿçàäÿêè öãàáè-úàíøèêàðû
ýþð! Ì.ß.Ñàáèð.
ÖÃßËÀ èñ. [ÿð.] êþùí. Àüûëëû àäàìëàð. Ùÿð
íÿ ýþðñÿí, ýþðÿúÿêñÿí öãÿëà âÿ ôöçÿëà; Ùàìû
òÿñäèã åäÿúÿê, ùÿð íÿ áóéóðñà öëÿìà. ß.Âàùèä.
ÖËßÌÀ èñ. [ÿð. “àëèì” ñþç. úÿìè] Àëèìëÿð.
Öëÿìàëàð öç äþíäÿðèá õóäàäàí. Ã.Çàêèð.
Øÿùÿðèí áþéöê öëÿìà âÿ äÿðâèøëÿðè [Íÿñèìè-
íèí] çèéàðÿòèíÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäûëàð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÖËÔßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ãàðøûëûãëû, õîø, ìåù-
ðèáàí ìöíàñèáÿò, éàõûíëûã, ÿëàãÿ, öíñèééÿò,
äîñòëóã. [Íàäèð áÿé:] Èíñàíëàð àðàñûíäà öëôÿò
çèéàäÿëÿøäèêúÿ, øöáùÿñèç, êþíöëäÿêè òÿÿññöðàò
âÿ ìÿùÿááÿò äÿ î íèñáÿòäÿ àðòìàüà áàøëàð.
Ù.Úàâèä.
Öëôÿò åòìÿê (áàüëàìàã) – áèð-
áèðè èëÿ ÿëàãÿñè îëìàã, éàõûíëûã åòìÿê, ÿëàãÿ
éàðàòìàã, öíñèééÿòäÿ îëìàã. Èíñàí èíñàí èëÿ
ùÿìèøÿ öëôÿò áàüëàìàüà ìàéèëäèð, íåúÿ êè ùåé-
âàí èëÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Ýþðöøìÿ,
ãàéíàéûá-ãàðûøìà.
2. Ñåâýè, ìÿùÿááÿò. Áàüðûìà áàñûðàì àíà
Âÿòÿíè; Áó öëôÿò èëùàìà ÷àüûðûð ìÿíè! Ñ.Âóð-
üóí.
ÖËÝÖ èñ. 1. Ïàëòàð âÿ éà àéàããàáû ùèññÿ-
ëÿðèíè áè÷ìÿê ö÷öí íöìóíÿ; þë÷ö-áè÷è, ÿí-
äàçÿ. Ïàëòàð öëýöñö. // Íöìóíÿ ìîäåë. Ïÿí-
úÿðÿ ãàáàüûíäà áèð áóðóã öëýöñö âàð. Ð.Ðçà.
2. ìÿú. Þë÷ö, þë÷ö âàùèäè, ìåéàð. Ìÿí
ãàäûí õàðàêòåðè ö÷öí áèð öëýö ãÿáóë åòìÿêäÿ
éàíûëäûüûìû ýþðäöì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Çàìàí
424
ÖËÂÈÉÉßÒ
ãàïûìûçäà ÿëèíäÿ ãàé÷û... Ùÿð àäè þë÷öéÿ, öë-
ýöéÿ ýÿëñÿê; Ñÿí êèìÿ ýÿðÿêñÿí; Ìÿí êèìÿ
ýÿðÿê?! Ì.Àðàç.
ÖËÝÖÚ èñ. 1. Òöê ãûðõìàã ö÷öí èòè áû÷àã.
Äÿëëÿê êèñÿáÿíäèíäÿí åíëè öëýöúöíö ÷ûõàðûá
ãûðõûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Àëìóðàä] öëýöúëÿ
ãûðõûëìûø áàøûíûí òÿðèíè ñèëäè. È.ßôÿíäèéåâ.
2. õöñ. Ìöõòÿëèô àëÿòëÿðèí êÿñèúè òÿðÿôè,
áû÷àüû. Öëýöúöí øàãóëè áû÷àüû úÿðýÿéÿ òÿðÿô
5-8° ìåéèëëè îëìàëûäûð. “Ïàìáûã÷ûëûã”.
ÖËÝÖÚËßÌß “Öëýöúëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖËÝÖÚËßÌßÊ ô. 1. Öëýöúëÿ ãûðõìàã.
Öçöíö öëýöúëÿìÿê.
2. êþùí. Öëýöúëÿ ÷ÿðòìÿê, öëýöúëÿ ãàí àë-
ìàã. Äàëûíû öëýöúëÿìÿê.
ÖËÝÖ×Ö èñ. Öëýö òóòàí, ìîäåë äöçÿëäÿí;
ìîäåë÷è.
ÖËÊßÐ èñ. Äàíà áöðúöíäÿ éåääè óëäóç
òîïàñûíûí àäû; Ñöðÿééà. // Öìóìèééÿòëÿ óëäóç.
Êàðâàí-êàðâàí ýþéäÿí óëäóçëàð êþ÷öð; Þç
áÿõòèíÿ ùÿð êÿñ áèð öëêÿð ñå÷èð. Ñ.Âóðüóí. Êèì
äåéèð óëäóçóí ýþéäÿ ñàíû âàð? Ùÿð éàíàí öë-
êÿðèí þç äþâðàíû âàð. Ì.Ðàùèì.
ÖËÓÌ èñ. [ÿð. “åëì” ñþç. úÿìè] êëàñ. Åëì-
ëÿð. Î ÿñðÿ íèñáÿò ùÿëÿ öëóìóí âÿ ñÿíàéåíèí
çèéàäÿ òÿðÿããèñè éîõ èäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Âÿ áèð äÿ áó ìÿêòÿáëèëÿð áèëöìóì; Îõóðëàð
êàìàëûíúà àëè öëóì. Ì.ß.Ñàáèð.
ÖËÖØ èñ. ìÿù. Àðàñûíà ùàëâà ãîéóëìóø
éóõà, ëàâàø.
ÖËÂÈ ñèô. [ÿð.] 1. òÿíò. Éöêñÿê, àëè, óúà, ìö-
ãÿääÿñ. Öëâè àìàë. – [Íèçàìè:] Ñÿí áèëèðñÿí,
àíàúàí, äöíéàäà ÿí éöêñÿê, ÿì öëâè øåé íÿ-
äèð? Ì.Ùöñåéí. Êèøè ñþéëÿäè êè: “Éöêñÿêäèð
àíà; Îíäàí öëâè âàðëûã âàðìû äöíéàäà?”
Í.Õÿçðè.
2. êëàñ. Ãåéðè-ìàääè, ìÿíÿâè. Öëâè åøã.
ÖËÂÈËÈÊ á à õ öëâèééÿò. Ãóëàì ìöÿëëèì
éàøàðàí ÷îúóã ýþçëÿðèíè òÿñÿââöðöíÿ ýÿòèðèð,
áóðàäà áèð öëâèëèê âÿ ãöäñèëèê ýþðöðäö.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÖËÂÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] òÿíò. Éöêñÿêëèê, àëèëèê,
óúàëûã, öëâèëèê, ìöãÿääÿñëèê. Ìÿúíóíëóã ýþ-
çÿëäèð! “Áó íÿäèð?” – äåéÿ; Ùÿð úàhèë àíëà-
ìàç áó öëâèééÿòè; Éàçûã î êÿñÿ êè, éîõäóð áèð
øåéÿ; Íÿ ñîíñóç íèôðÿòè, íÿ ìÿhÿááÿòè! Á.Âà-
ùàáçàäÿ. // ìÿú. òÿíò. Ñÿìà, ýþé. Êþëýÿéÿ
àëäàíàðàã ñåâìÿ úÿôà àëÿìèíè; Éöêñÿë öëâèé-
éÿòÿ, ñåéð åéëÿ ñÿôà àëÿìèíè. À.Ñÿùùÿò.
ÖÌÄß
ÖÌÄß ñèô. [ÿð.] ßí ÿñàñ, ÿí ìöùöì, áàø-
ëûúà, áèðèíúè. Öìäÿ ìÿñÿëÿ. Öìäÿ âÿçèôÿ.
– [Íóõóëóëàð:] ßââÿëÿí, î úÿíàáûí çèéàðÿòè
öìäÿ ìÿòëÿáäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ýöëëö õà-
íûì ñþùáÿòèí .. öìäÿ ìàùèééÿòèíè àíëàéàí
êèìè àéàüà ãàëõäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÌßÐÀ èñ. [ÿð. “ÿìèð” ñþç. úÿìè] êëàñ.
ßìèðëÿð, ùàêèìëÿð. Ñÿí äóð àéàã öñòÿ, äåìÿ
áèð ñþç öìÿðàéÿ; Úàèç äåéèë èíñàíúà äàíûø-
ìàã ôöãÿðàéÿ. Ì.ß.Ñàáèð.
ÖÌÈÄ èñ. 1. Àðçó åäèëÿí áèð øåéèí îëà áèëÿ-
úÿéèíÿ èíàíìà âÿ áó èíàìäàí äîüàí äàõèëè
ôÿðÿù, õàòèðúÿìëèê ùèññè; ýöìàí. Öìèäèì áèðúÿ
îíà èäè êè, Ãî÷àã ìÿíèì ýÿëìÿäèéèìè ýþðöá,
þçö ìÿíèì êþìÿéèìÿ éåòèøÿð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Öìèä åäèëÿúÿê àäàì. [Ãþí÷ÿ
Àòàøà:] Ìÿíèì öìèäèì, íèúàòûì òÿêúÿ ñÿí-
ñÿí. ß.Âÿëèéåâ.
3. ×àðÿ.
◊ Öìèä áàüëàìàã (áÿñëÿìÿê) – éàõøû áèð
øåéèí îëàúàüûíà èíàíìàã, áèðèíÿ àðõàéûí îë-
ìàã. [Øàùìàð:] Ìÿí äþøöíÿ äþéÿíëÿðäÿí
äåéèëÿì, Íÿðìèíÿ, àíúàã ýÿëÿúÿéÿ öìèä áàü-
ëàìàã þçö äÿ ïèñ äåéèë. Á.Áàéðàìîâ. Àíà
êè÷èéèíÿ öìèä áàüëàäû; Äÿðäèíè ýèçëÿòäè, ýåúÿ
àüëàäû; Î, áèðúÿ àðçóéà, áèðúÿ íèééÿòÿ; Âåðäè
öðÿéèíè, âåðäè áöñáöòöí. Á.Âàùàáçàäÿ. Öìèä
åòìÿê – áèð øåéÿ öìèäè îëìàã, ýþçëÿìÿê,
ýöìàí åòìÿê. [Ýöëãþí÷ÿ] öìèä åäèðäè êè,
ùÿêèì îíà êþìÿê åëÿéÿð, îíóí ñÿàäÿòèíè ãàé-
òàðàð. Ù.Ñåéèäáÿéëè. Öìèä âåðìÿê – 1) àðçó-
ñóíóí, èñòÿéèíèí ùÿéàòà êå÷ÿúÿéèíÿ èíàíäûð-
ìàüà, àðõàéûí åòìÿéÿ ÷àëûøìàã. [Éöçáàøû] ..
ýÿëèá Ìÿììÿä áÿéèí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëäó, ëàêèí
éåíÿ öìèä âåðÿðÿê îíó îâóíäóðäó. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè; 2) àðçó åäèëÿí, ýþçëÿíèëÿí áèð øåéèí
ýÿëÿúÿêäÿ îëàúàüûíà èíàì âåðìÿê, àðõàéûí
åòìÿê. Ýÿíúëèéèí áÿçÿêëè âÿ äîëüóí ÷àüû; Áèçÿ
öìèä âåðèð, áèçÿ úàí âåðèð. Ñ.Âóðüóí. Öìèäè
áîøà (ïó÷à) ÷ûõìàã – àðçóñó, èñòÿéè, ýþçëÿ-
äèéè ùÿéàòà êå÷ìÿìÿê. Áó êÿíääÿí ãà÷àãëàð
áàðÿñèíäÿ õÿáÿð àëìàã õöñóñóíäàêû öìèä-
ëÿðèì äÿ áîøà ÷ûõäû. Ù.Íÿçÿðëè. Ýÿëÿí àäàì
öìèäè ïó÷à ÷ûõìûø àäàìëàð êèìè ÿëëÿðèíè éà-
íûíà ñàëäû. Ã.Èëêèí. Öìèäè ãàëìàã – áèð øåéèí
îëàúàüûíà öìèäè êÿñèëìÿìÿê, ÿë öçìÿìÿê.
...öìèäèíÿ ãîéìàã – áèð øåéè áèðèñèíÿ èíà-
íàðàã òàïøûðìàã, ãûçìàã. Ñàäûã äÿìèðéîë÷ó-
íóí ýèðèá-÷ûõìàñûíäàí äóéäó êè, êèøè ìÿíçèëè
ÖÌÈÄÑÈÇÚß(ÑÈÍß)
îíëàðûí öìèäèíÿ ãîéóá ýåäÿ áèëìèð. Ìèð Úÿëàë.
Öìèäèíè èòèðìÿê – äàùà èíàíìàìàã, ÿëèíè
öçìÿê. [Àëìàç:] [Ôóàä] äà áåëÿ áèð øåéÿ
èíàíñàéäû, äöíéàäà áöòöí öìèäèìè èòèðìèø
îëàðäûì. Ú.Úàááàðëû. Öìèäèíè êÿñìÿê (öç-
ìÿê) – àðçóñóíóí, èñòÿéèíèí ùÿéàòà êå÷ÿúÿ-
éèíÿ äàùà èíàíìàìàã, ÿëèíè öçìÿê. Êÿñìÿ
öìèäè âÿñëäÿí ÿééàìè-ùèúðäÿ; Åé äèë, áó øàì
êèì ýåäÿð, àõûð ñÿùÿð ýÿëÿð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Äþðä
áèð éàíûìû äóìàí åëÿ áöðöìöø êè, áèð àääûì
ãàáàã ýþðöíìöð. Î ýöí åâÿ äþíìÿêäÿí öìè-
äèìè öçäöì. À.Øàèã. [Àíà] öìèäèíè öçìÿäè,
îüëóíó ýþçëÿäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÖÌÈÄÝÀÙ èñ. êëàñ. Öìèä áàüëàíûëàí éåð
âÿ éà àäàì. Âöñàëÿ ðÿüáÿòèì àðòûð ÷ÿêÿíäÿ
ùèúð ãÿìèí; Õèëàñè-éîë äèëÿðÿì þç öìèäýà-
ùèìäÿí. ß.Âàùèä.
ÖÌÈÄËßÍÄÈÐÌß “Öìèäëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÖÌÈÄËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Öìèäâàð åòìÿê,
öìèä âåðìÿê, àðõàéûí åòìÿê.
ÖÌÈÄËßÍÌß “Öìèäëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÌÈÄËßÍÌßÊ ô. Öìèäâàð îëìàã, öìèä
áÿñëÿìÿê, öìèä åòìÿê, àðõàéûí îëìàã.
ÖÌÈÄËÈ ñèô. 1. Áèð èøèí éàõøû ãóðòàðàúàüûíà
öìèä âåðÿí; öìèäâåðèúè. Öìèäëè ìÿñëÿùÿò.
– [Ãÿùðÿìàí] î ýþçëÿðäÿ, î äîäàãëàðäà ñèëèí-
ìÿç, öìèäëè âÿ ñÿìèìè áèð òÿáÿññöì äóéóðäó.
Ù.Íÿçÿðëè.
2. Öìèä åäèëÿ áèëÿí, èíàíûëàí, åòèáàðëû. Éàò-
ìûøäû ñàü ãîëäà Íÿáè ñÿíýÿðÿ; Òóòìóøäó
þçöíÿ öìèäëè áÿðÿ. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÖÌÈÄÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ùå÷ áèð öìèä âåð-
ìÿéÿí, öìèä åäèëìÿéÿí, àðõàéûí åòìÿéÿí.
Öìèäñèç úàâàá.
2. Öìèäèíè êÿñìèø, ìÿéóñ, íàöìèä. Ãóëó
áó äÿôÿ öìèäñèç âÿ êþíöëñöç ýÿëäè. À.Øàèã.
Òåéìóð èñÿ î ãÿäÿð äÿ öìèäñèç äåéèëäè. Ì.Ùö-
ñåéí. // Ñàüàëìàñûíà, õèëàñ îëìàñûíà, ãóðòàð-
ìàñûíà öìèä îëìàéàí, ÷àðÿñèç (àüûð õÿñòÿ
ùàããûíäà). Ãöäðÿò öìèäñèç àüûð éàòàãäàí
ãàëõìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
ÖÌÈÄÑÈÇÚß(ÑÈÍß) çÿðô Öìèäñèç ùàëäà,
öìèäèíè èòèðìèø ùàëäà, öìèäñèçëèêëÿ. Öìèäñèçúÿ
úàâàá âåðìÿê. – Áó õàèí âÿ ðÿùìñèç çÿðáÿ
öìèäñèçúÿñèíÿ ãàéàëàð àðõàñûíäà úàí ÷ÿêèøÿí
áèð àü ñöâàðèíèí èäè. Ù.Íÿçÿðëè. // ×àðÿñèç-
úÿ(ñèíÿ).
425
ÖÌÈÄÑÈÇËÈÊ
ÖÌÈÄÑÈÇËÈÊ èñ. Ùå÷ áèð öìèä îëìàäûüû
ùàë; íàöìèäëèê. [Êàìðàí:] Î ÷þùðÿëÿðäÿ, î
ýþçëÿðäÿ öìèäñèçëèêäÿí áèð ÿñÿð âàðìû? Ù.Íÿ-
çÿðëè. [Çåéíÿá] öìèäñèçëèéèí àüûð éîëëàðûíû
êå÷èá äîëàíìûø îëäóüóíäàí î éîëëàðäàêû
âàùèìÿëè ãàðàíëûüà áÿëÿä èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
// ×àðÿñèçëèê.
ÖÌÈÄÂÀÐ ñèô. 1. Öìèäëè, öìèä åäÿí.

Öìèäâàð åòìÿê – á à õ öìèäëÿíäèðìÿê.
Öìèäâàð îëìàã – 1) öìèä åòìÿê, àðõàéûí
îëìàã. [Ìîëëà Õÿëèë] áåëÿ áèð ìöáàðèçÿäÿí
ãàëèá ÷ûõàúàüûíà öìèäâàð îëñàéäû, ìöÿëëèìëÿ
ðÿôòàðû òàìàìèëÿ áàøãà òÿðçäÿ îëàðäû. Ñ.Ùö-
ñåéí. [Íÿáè:] Þëñÿì äÿ, îëóðàì áóíà öìèä-
âàð; Àíàëàð ìèíëÿðúÿ Íÿáèëÿð äîüàð. Ñ.Ðöñ-
òÿì; 2) åòèáàð åòìÿê, ãûçìàã, èíàíìàã, õàòèð-
úÿì îëìàã. [Ãÿäèð] àèëÿñèíè éàëíûç Íÿñèðÿ
öìèäâàð îëóá ýåäÿ áèëÿðäè. Ñ.Ùöñåéí.
2. Öìèäâàðàì øÿêëèíäÿ – õàòèðúÿìÿì,
èíàíûðàì. Ìÿúíóí äåäè: – Ìÿí ôÿäàéè-éàðÿì;
Âÿñëèíÿ îíóí öìèäâàðÿì. Ôöçóëè. [Åë÷èí:]
..Öìèäâàðàì êè, Ñåâèíú ÷îõ ýþçÿë óñòà îëà-
úàãäûð. Ç.Õÿëèë.
ÖÌÈÄÂÅÐßÍ, ÖÌÈÄÂÅÐÈÚÈ ñèô. 1. Áÿñ-
ëÿíèëÿí öìèäè äîüðóëäàúàã, ýÿëÿúÿêäÿ êàìèë
áèð èíñàí îëàúàüûíà öìèä áÿñëÿíèëÿí, ýÿëÿúÿéè
îëàí. [Ýÿíú éàçû÷ûëàð àðàñûíäà] èñòåäàäëû âÿ
öìèäâåðèúè ýÿíúëÿð âàðäûð. Ãÿçåòëÿðäÿí.
2. Öìèä èôàäÿ åäÿí, öìèäëè. Öìèäâåðèúè
âÿçèééÿò. – Ðöñòÿì êèøè ôèêðèíè öìèäâåðèúè ñþç-
ëÿðëÿ ãóðòàðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ëàêèí è÷ÿðèäÿí
÷ûõàíëàðûí ùå÷ áèðèñèíèí ñèôÿòèíäÿ öìèäâåðèúè
áèð ÿëàìÿò ýþðöíìöðäö. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÌÌÀÍ èñ. [ÿð.] 1. Áþéöê äÿíèç, äÿðéà,
îêåàí. Áèð ôûðòûíà ãóøó îëóá; Áàø âóðìóøàì
öììàíëàðà; Äÿíèçäÿ äöðð àõòàðìûøàì. Ð.Ðçà.
Úöò àõûá òþêöëöð ÷àéëàð öììàíà; Óúà-óúà
äàüëàð ëàï áàø-áàøàäûð. Í.Ðÿôèáÿéëè. // Øàè-
ðàíÿ òÿøáåùëÿðäÿ. Õîø îëàð öðÿéèí öììàíû
âàðñà; Ñåâèíúè, øàäëûüû äóéàíû âàðñà. Í.Õÿçðè.
2. ìÿú. Ùÿäñèç, ùÿääÿí àðòûã, ñîíñóç, ÷îõ.
Öììàí äÿðäèì âàð ìÿíèì; Êþíëöì îëóð õàð
ìÿíèì; Ìÿñêÿíèì äàüëàð áàøû; Ùÿìäÿìèì-
äèð ãàð ìÿíèì. (Áàéàòû).
ÖÌÌßÒ èñ. [ÿð.] 1. Õàëã, úàìààò. À÷äûí
ýþçöíö ðÿíúö ìÿøÿããÿò ýþðÿúÿêñÿí; Ìèëëÿòäÿ
ãÿì, öììÿòäÿ êöäóðÿò ýþðÿúÿêñÿí. Ì.ß.Ñàáèð.
2. äèí. Áèð ïåéüÿìáÿðÿ èíàíàí àäàìëàð,
õàëã, úàìààò. [Ôÿððóõ Ìîëëà Ãóðáàíà:]
426
ÖÌÓÌÈ
Ìÿùÿììÿä öììÿòèíèí áó äöíéàéà óéìà-
éûá, î äöíéà ö÷öí éàøàìàñûíäàí ñþç à÷.
ß.Âÿëèéåâ.
ÖÌÓÌ èñ. [ÿð.] Ùàìû, ùàìûñû. Öìóìà àèä
ìÿñÿëÿ. – [Àíèñèìèí] èõòèðàñû êå÷ìèø, öìó-
ìóí òÿãäèðèíè ãàçàíìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÖÌÓÌÁßØßÐÈ ñèô. [ÿð.] Áöòöí àäàìëàðà,
áöòöí áÿøÿðèééÿòÿ õàñ îëàí, àèä îëàí, áöòöí
èíñàíëàð ö÷öí ÿùÿìèééÿòè îëàí. Öìóìáÿ-
øÿðè ìþâçó. – ßñèë, ùÿãèãè, áþéöê ïîåçèéà èñÿ
öìóìáÿøÿðè éàääàøäûð. É.Ãàðàéåâ.
ÖÌÓÌÄÖÍÉÀ èñ. [ÿð.] Áöòöí äöíéàéà,
äöíéàíûí áöòöí þëêÿëÿðèíÿ àèä. Öìóìäöíéà
ÿùÿìèééÿòëè êÿøô. Öìóìäöíéà êîíãðåñè.
Öìóìäöíéà Ñöëù Òÿðÿôäàðëàðû Øóðàñû.
ÖÌÓÌßÍ çÿðô [ÿð.] Öìóìèééÿòëÿ, öìóì,
ùàìû. Ñöðìÿêäÿ èäè øèääÿò èëÿ ùþêìöíö çöë-
ìÿò; Ãàëìûøäû ãàðàíëûãäà öìóìÿí áÿøÿðèééÿò.
ß.Íÿçìè. Öìóìÿí Ìöãèì áÿé àðâàäûíäàí
÷ÿêèíäèéèíè äàèìà óñòàëûãëà ìàëàëàìàüà ÷à-
ëûøûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÖÌÓÌÕÀËÃ èñ. [ÿð.] Áöòöí õàëã ö÷öí
öìóìè, áöòöí õàëãà àèä. Öìóìõàëã ìöëêèé-
éÿòè. Öìóìõàëã áàéðàìû.
ÖÌÓÌÈ ñèô. [ÿð.] 1. Öìóìà, ùàìûéà àèä
îëàí; ùÿð øåéè, ùàìûíû ÿùàòÿ åäÿí, ãàâðàéàí.
Öìóìè ñå÷êè ùöãóãó. Öìóìè òÿðê-ñèëàù. // Ùà-
ìûéà, ùÿð øåéÿ øàìèë îëàí, õàñ îëàí. Öìóìè
íþãñàíëàð. Öìóìè ãàéäàëàð. Öìóìè âÿçèééÿò.
2. Ùàìûéà âÿ éà áèð íå÷ÿñèíÿ ìÿõñóñ,
áèðýÿ èñòèôàäÿ îëóíàí; ìöøòÿðÿê. Öìóìè ÿì-
ëàê. Öìóìè êîðèäîð. – Ö÷ ýöí ñîíðà ãàéûíà-
íàéà àéðûúà áèð îòàã òÿõñèñ îëóíäó, öìóìè
éîëäàí áåëÿ ìÿùðóì åäèëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.

Öìóìè éàòàãõàíà – àäÿòÿí áèð ìöÿñ-
ñèñÿäÿ èøëÿéÿí âÿ éà áèð ìÿêòÿáäÿ îõóéàí
àäàìëàðûí áèð éåðäÿ éàøàìàñû ö÷öí åâ. Öìóìè
éàòàãõàíàäà èøûãëàð ñþíìöøäö. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
3. Áàøãàñû èëÿ åéíè, óéüóí îëàí, áÿíçÿð,
áàøãàñû (áàøãàëàðû) èëÿ åéíè çàìàíäà îëàí.
Öìóìè ìÿíàôå. Îíëàðûí àðàñûíäà öìóìè úÿ-
ùÿòëÿð ÷îõäóð.
4. Áèðýÿ, áèðëèêäÿ ýþòöðöëìöø; áöòöí, òà-
ìàì, öìóìÿí, úÿì. Èø÷èëÿðèí öìóìè ñàéû.
Öìóìè íÿòèúÿ.
5. Áèð øåéèí ÿñàñëàðûíà àèä îëàí. Åëìèí
öìóìè ìÿñÿëÿëÿðè. Öìóìè àíàòîìèéà.
6. Òÿôÿððöàòûíà, òÿôñèëàòûíà âàðìàäàí, ÿñà-
ñÿí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðè ãàâðàéàí. Öìóìè
ÖÌÓÌÈËßØÄÈÐÈËÌß
òÿÿññöðàò. Âÿçèééÿòè öìóìè øÿêèëäÿ òÿñâèð åò-
ìÿê. Åêñïåäèñèéàíûí öìóìè ïëàíû.
◊ Öìóìè äèë òàïìàã – ãàðøûëûãëû àíëàø-
ìàéà íàèë îëìàã, áèð-áèðè èëÿ ðàçûëàøìàã, ðà-
çûëûüà ýÿëìÿê. [Þìÿð Ëöòôè:] Îíëàð èëÿ öìóìè
áèð äèë òàïìàã ìöìêöíäöð. Ù.Íÿçÿðëè. Öìóìè
èúëàñ (éûüûíúàã) – ùÿð ùàíñû êîëëåêòèâÿ, òÿø-
êèëàòà, èäàðÿéÿ ìÿíñóá àäàìëàðûí ùàìûñûíûí
èøòèðàê åòäèéè èúëàñ (éûüûíúàã). Ìÿêòÿáèí öìóìè
èúëàñû. Öìóìè òÿùñèë – õöñóñè èõòèñàñ âåðìÿ-
äÿí, ùÿðòÿðÿôëè ùàçûðëûã âåðÿí òÿùñèë.
ÖÌÓÌÈËßØÄÈÐÈËÌß “Öìóìèëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÌÓÌÈËßØÄÈÐÈËÌßÊ “Öìóìèëÿøäèð-
ìÿê”äÿí ìÿúù. Ùÿéàòäàí, òàëåäÿí øèêàéÿò,
íàðàçûëûã, ýèëåé-ýöçàð, åòèáàðñûçëûã êèìè úÿ-
ùÿòëÿð áàéàòûëàðäà åëÿ öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð êè,
îíóí ùÿð áèð ìèñðàñûíäà .. õàëãûí öðÿê ÷ûðïûí-
òûëàðû äóéóëìàãäàäûð... È.Àááàñëû.
ÖÌÓÌÈËßØÄÈÐÌß 1. “Öìóìèëÿøäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Àéðû-àéðû ôàêòëàðû, ùàäèñÿëÿðè ìöøàùèäÿ
âÿ þéðÿíìÿê íÿòèúÿñèíäÿ ùàñèë îëàí öìóìè
ôèêèð, ìöëàùèçÿ; öìóìè íÿòèúÿ. ßñÿðäÿ èðÿëè
ñöðöëÿí öìóìèëÿøäèðìÿëÿð.
ÖÌÓÌÈËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Áèð éåðäÿ áèð-
ëÿøäèðìÿê, âàùèä áèð êöëë ùàëûíäà áèðëÿøäèð-
ìÿê. [Ôèðÿíýèç Ìóõòàðà:] Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè,
éàçû÷û ùåêàéÿñèíäÿ õàëãûìûçûí ìöäðèê ôÿëñÿ-
ôÿñèíè öìóìèëÿøäèðìèøäèð. Á.Áàéðàìîâ.
2. Áèð ñûðà ùàäèñÿ, éà ôàêòû òóòóøäóðìà éîëó
èëÿ îíëàðûí ùàìûñûíà åéíè äÿðÿúÿäÿ õàñ îëàí
õöñóñèééÿòëÿðè àøêàðà ÷ûõàðìàã, îíëàðû áèð
êöëë, áèð ãðóï ùàëûíäà áèðëÿøäèðìÿê. // Àéðû-
àéðû ôàêòëàðûí íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè ÿñàñûíäà
öìóìè íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðìàã. Èñòåùñàëàò ãàáàã-
úûëëàðûíûí òÿúðöáÿñèíè öìóìèëÿøäèðìÿê.
ÖÌÓÌÈËßØÌßÊ ô. 1. Áèð éåðäÿ, áèð
öìóìè øåéäÿ áèðëÿøìÿê.
2. Öìóìè îëìàã, åéíè äÿðÿúÿäÿ ùàìûéà,
áöòöí úÿìèééÿòÿ ìÿõñóñ îëìàã; èúòèìàèëÿø-
ìÿê.
ÖÌÓÌÈËÈÊ èñ. 1. Öìóìà, ùàìûéà âÿ éà
÷îõóñóíà àèä îëìà; öìóìèééÿò.
2. Áèðëèê, àéðûëìàçëûã, óéüóíëóã. Íþãòåéè-
íÿçÿðëÿðèí öìóìèëèéè. Ìÿãñÿä öìóìèëèéè. Äèë
öìóìèëèéè.
ÖÌÓÌÈÉÉßÒ [ÿð.] á à õ öìóìèëèê 1-úè
ìÿíàäà. [Õàìáóðàáè:] ×öíêè úÿìèééÿò öìó-
ÖÍÑ
ìèééÿò, ôÿðä èñÿ õöñóñèééÿò äåìÿêäèð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÖÌÓÌÈÉÉßÒÚß äàí. á à õ öìóìèé-
éÿòëÿ. Öìóìèééÿòúÿ, î, ùàçûðëûãëû òÿëÿáÿäèð.
ÖÌÓÌÈÉÉßÒËß 1. Äåéèëÿíëÿðè éåêóíëàø-
äûðûúû, öìóìèëÿøäèðèúè àðà ñþç êèìè èøëÿíèð.
Öìóìèééÿòëÿ, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ñóñìàüû
áàúàðìûðäû, î, åòèðàç åòìÿê ö÷öí äîüóëìóøäó.
Ì.Èáðàùèìîâ. Öìóìèééÿòëÿ, [Äóðíà] ïèñ äî-
ëàíìàìûøäû, àíúàã èíäè îüëóíóí åâèíäÿêè ôèðà-
âàí ùÿéàòû ùå÷ âàõò ýþðìÿìèøäè. ß.Ñàäûã.
2. çÿðô Àéðûëûãäà äåéèë, öìóìè ñóðÿòäÿ ýþ-
òöðäöêäÿ; ùàìûëûãëà. [Íèçàìè] Ôÿõðÿääèíèí
ãÿùðÿìàíëûüûíû âÿ öìóìèééÿòëÿ àçÿðáàéúàí-
ëûëàðûí ùÿðáè äÿéÿðèíè ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÖÌÓÌÃÎØÓÍ èñ. âÿ ñèô. Áöòöí ãîøóí
íþâëÿðè ö÷öí öìóìè, âàùèä îëàí, áöòöí ãîøóí
íþâëÿðèíè ãàâðàéàí. Öìóìãîøóí òàêòèêàñû.
Öìóìãîøóí íèçàìíàìÿñè.
ÖÌÓÌÌÈËËÈ ñèô. [ÿð.] Áöòöí ìèëëÿò ö÷öí
öìóìè îëàí, áöòöí ìèëëÿòÿ àèä îëàí. Öìóì-
ìèëëè äèë. Öìóììèëëè áàéðàì.
ÖÌÓÌÐÀÉÎÍ èñ. [ÿð. öìóì âÿ ôð. ðàéîí]
Áöòöí ðàéîí ö÷öí öìóìè, áöòöí ðàéîíà àèä.
Öìóìðàéîí èìÿúèëèéè.
ÖÌÓÌÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ èñ. [ÿð. öìóì âÿ ëàò.
ðåñïóáëèêà] Áöòöí ðåñïóáëèêà ö÷öí öìóìè,
áöòöí ðåñïóáëèêàéà àèä. Ïàìáûã ÿêèíëÿðèíÿ
öìóìðåñïóáëèêà áàõûøû.
ÖÌÓÌØßÙßÐ èñ. [ÿð.] Áöòöí øÿùÿð ö÷öí
öìóìè, áöòöí øÿùÿðÿ àèä. Öìóìøÿùÿð ïàð-
òèéà êîíôðàíñû. Öìóìøÿùÿð êèòàáõàíàñû.
ÖÌÓÌÒßÙÑÈË ñèô. [ÿð.] Õöñóñè äåéèë,
öìóìè òÿùñèë âåðÿí. Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðè.
ÖÌÓÐ èñ. [ÿð. “ÿìð” ñþç. úÿìè] êëàñ. Èø,
âÿçèôÿ. [Éóñèô Ñÿððàú] íà÷àð öìóðè-ñÿëòÿíÿòèí
èúðàñûíà èãäàì åòäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÖÍ èñ. ãÿä. Ñÿñ, ñÿäà. Öíöìäÿí òèòðÿäè òà-
ìàì âèëàéÿò; Åéëÿ ñàíäûëàð êè, ãîïäó ãèéà-
ìÿò. Ì.Ï.Âàãèô. Êÿäÿðëè êå÷èðäè äóñòàüûí ýöíö;
Ýåúÿ ìóñèãèñè áàéãóøóí öíö. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÖÍÀÑ èñ. [ÿð.] êëàñ. Ãàäûí, àðâàä. [Ùàúû
Ìåùäè:] Ìÿí äöíÿí ùàìàìäàí ãàéûäàí âàõò
áèð öíàñ òàéôàñûíà ðàñò ýÿëäèì. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
ÖÍÃÀ èñ. [ÿð.] á à õ ñèìóðã.
ÖÍËßÌßÊ ô. Ñÿñëÿìÿê, ÷àüûðìàã.
ÖÍÑ èñ. [ÿð.] 1. êëàñ. Èíñàí, áÿøÿð, àäàì.
427
ÖÍÑÈÉÉßÒ
2. Á à õ öíñèééÿò.
Öíñ áàüëàìàã (ñàë-
ìàã, òóòìàã) – á à õ öíñèééÿò áàüëàìàã
(ñàëìàã, òóòìàã) (“öíñèééÿò”äÿ). ×öí îë
áÿøÿðèééÿòè óíóòäó; Àùó îíóíëà öíñ òóòäó.
Ôöçóëè. Îüëàí Íÿðèìàí ÿìè èëÿ Ãÿðÿíôèë áà-
úûéà äîüìà àòà-àíàñû êèìè öíñ ñàëìûøäûð.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÖÍÑÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] 1. Ãàðøûëûãëû ìöíàñè-
áÿò, ÿëàãÿ, éàõûíëûã, öëôÿò. Ùÿëÿ áèð-áèðèíè
òàíûìàéàí àäàìëàð ùå÷ õÿáÿðëÿðè îëìàäàí
áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøûð, îíëàðûí àðàñûíäà öëôÿò
âÿ öíñèééÿò äàùà äà ìþùêÿìëÿíèðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí. Àòëà êèøèíèí [Ìàùìóäàëûíûí] àðàñûíäà
ãÿðèáÿ áèð öíñèééÿò ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè. È.ßôÿí-
äèéåâ.
Öíñèééÿò áàüëàìàã (ñàëìàã, òóò-
ìàã) – àðàëàðûíäà éàõøû ìöíàñèáÿò éàðàíìàã,
áèð-áèðè èëÿ éàõûí îëìàã, öëôÿò áàüëàìàã. Áèç
ñèçÿ î ãÿäÿð àëûøäûã, åëÿ öíñèééÿò áàüëàäûã êè,
àéðûëìàã ÷ÿòèíäèð, – äåéÿ, áèð äîñò áèçÿ ìö-
ðàúèÿò åäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ßëàãÿ, ðàáèòÿ, ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿò. Äèë
èíñàíëàð àðàñûíäà öíñèééÿò âàñèòÿñèäèð.
3. Õîø ìöíàñèáÿò, éàõûíëûã, ìåùðèáàíëûã.
Àèëÿäÿ öíñèééÿò àðòûðàí, öðÿêäÿ ìóíèñ äóéüó-
ëàð îéàäàí áåëÿ àõøàìëàðäàí ñîíðà éóõó íÿ
ãÿäÿð øèðèí îëàðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ùÿáèá Ýþ-
çÿëèí åâèíäÿ ùÿðàðÿò, êþðïÿëÿðèíäÿ öíñèééÿò,
þçöíäÿ ìÿðùÿìÿò ýþðäöéö êèìè, Ýþçÿë äÿ
Ùÿáèáäÿ èíñàíèééÿò, ìåùðèáàíëûã ùèññ åäèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÖÍÑÈÉÉßÒËÈ ñèô. Àäàìëàðëà ÷îõ òåç éàõøû
ìöíàñèáÿò éàðàäà áèëÿí; àäàìàéîâóøàí, èñòè-
ãàíëû, ìåùðèáàí. Öíñèééÿòëè àäàì.
ÖÍÑÈÉÉßÒÑÈÇ ñèô. Àäàìëàðëà ìöíàñèáÿò
éàðàäà áèëìÿéÿí; àäàìàéîâóøìàç, ãàíûñî-
éóã. Öíñèééÿòñèç àäàì.
ÖÍÑÖÐ èñ. [ÿð.] 1. Ãÿäèì ìàòåðèàëèñò ôÿë-
ñÿôÿäÿ: òÿáèÿòèí, áöòöí øåéëÿðèí, ùàäèñÿëÿðèí
áöíþâðÿñèíè òÿøêèë åäÿí ÿñàñ òÿðêèá ùèññÿ-
ëÿðèíäÿí áèðè (îä, ñó, ùàâà, òîðïàã).
2. êèì. Àäè êèìéÿâè öñóëëàðëà òÿðêèá ùèññÿ-
ëÿðèíÿ àéðûëà áèëìÿéÿí, éàõóä äà ñèíòåç éîëó
èëÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëìÿéÿí áÿñèò ìàääÿ; åëåìåíò.
3. ìÿú. Ùÿð ùàíñû èúòèìàè òÿáÿãÿíèí íöìà-
éÿíäÿñè. Úÿìèééÿòèí ìöòÿðÿããè öíñöðëÿðè. –
..Íÿñèð [Ãÿäèðèí] èñòèðàùÿò âÿ ñÿàäÿòèíè ÿëèí-
äÿí àëìàüà .. ÷àëûøàí ìöçöð áèð öíñöðäöð.
Ñ.Ùöñåéí. [Ðÿáè:] Äöøìÿí öíñöðëÿðäÿí äÿ
áèð ÷îõóíó éàõàëàäûì. Ú.Úàááàðëû. // Øÿõñ,
428
ÖÐßÊ
àäàì. Ãÿáèëÿíèí ÷àëûøìàã èãòèäàðûíäàí ìÿù-
ðóì áöòöí öíñöðëÿðè áóðàäà [ÿëèëëÿð åâèíäÿ]
èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
4. Òàìû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ùèññÿëÿðäÿí, úöç-
ëÿðäÿí ùÿð áèðè. Ìóñèãè èôàäÿëèëèéèíèí áèð ÷îõ
ìöùöì öíñöðëÿðè (êþê, âÿçí, òåìáð âÿ ñàèðÿ)
ìÿùç ìåëîäèéàíûí òÿðêèáèíäÿ áèðëÿøÿðÿê áèð
âÿùäÿò òÿøêèë åäèð. ß.Áÿäÿëáÿéëè. Èãëèì öíñöð-
ëÿðèíäÿí áèðè äÿ ùàâàíûí íèñáè ðöòóáÿòèäèð.
“×àé áèòêèñè”. // õöñ. Ùÿð ùàíñû ãóðüóíóí,
ìåõàíèçìèí ùèññÿñè, äåòàëû.
ÖÍÂÀÍ èñ. [ÿð.] 1. Á à õ àäðåñ 1 âÿ 2-úè
ìÿíàëàðäà. [Ìàðàë] ÷îõ ñàü îë! – äåäè âÿ
öíâàíûíû âåðÿðÿê Ãàðà êèøèíè Áàêûéà, åâèíÿ
ãîíàã ÷àüûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Öíâàíëàðà
áàõà-áàõà; Áèð ãàïûíû äþéäö îíëàð. Ì.Äèë-
áàçè.
2. Öíâàíûíà øÿêëèíäÿ – ùàããûíäà, áàðÿ-
ñèíäÿ, àèä. ßðëÿ àðâàä öíâàíûíà ãîøà ñàü-
ëûãëàð; Äåéèëäèêúÿ ôèêðÿ ýåòäè ãÿì éåéÿ-éåéÿ.
Ñ.Âóðüóí. [Ãöäðÿò] øÿõñÿí þç öíâàíûíà éàü-
äûðûëàí èòòèùàìëàðû ðÿää åòìÿéÿ ùàãëû äåéèëäè.
Ì.Ùöñåéí.
3. êëàñ. Öíâàíûíäà, öíâàíëû øÿêëèíäÿ –
àäûíäà, àäëû, ñÿðëþâùÿëè, àäû àëòûíäà. Áó àïðå-
ëèí 4-äÿ .. åëì âÿ êàìàë òÿùñèë åäÿí ìöñÿë-
ìàí úàâàíëàðû ùþêóìÿò ðöñõÿòè èëÿ ìÿðùóì
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí “Ìÿñòÿëè øàù” öíâàíûíäà
òÿðòèá åòäèéè êîìåäèéàíû îéíàéûáëàð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÖÍÉÅÒÌßÇ ñèô. ×îõ óçàã; ÷îõ óçàã îë-
äóüó ö÷öí ñÿñ äÿ ýåäèá ÷àòìàéàí; ñÿñ åøè-
äèëìÿç. Ýåò-ýåäÿ ãàòûëàøàí ñöêóòäàí Îðõàí
áèð àç âàùèìÿëÿíäè, þçöíö äöíéàíûí ÿë÷àòìàç,
öíéåòìÿç ýóøÿñèíÿ àòûëìûø êèìè òÿê-òÿíùà ùèññ
åëÿäè.. È.Ìÿëèêçàäÿ.
ÖÐÚÀÙ èñ. ìÿù.: öðúàù îëìàã – ðàñò ýÿë-
ìÿê, òÿñàäöô åòìÿê, ðàñòëàøìàã. Ýîðóñóí
ãàðøûñûíäà áóíëàð áèð áÿéíÿí ñòðàæíèêÿ öðúàù
îëäóëàð. “Ãà÷àã Íÿáè”. [Øàùïÿðè:] Íÿâÿí öð-
úàù îëàúàãäû ÿäàáàçûí, éåëáåéèíèí áèðèíÿ, î äà
ñÿíèí ãÿäðèíè íÿ áèëÿúÿêäè! Á.Áàéðàìîâ.
ÖÐßÔÀ èñ. [ÿð. “àðèô” ñþç. úÿìè] êëàñ. êèò.
Àðèôëÿð, ìÿðèôÿòëè, àüûëëû àäàìëàð. Öðÿôà ìÿñ-
êÿíè îëàí Øèðâàí; Úöùÿëà õàáýàùèäèð ÿëàí.
Ì.ß.Ñàáèð.
ÖÐßÊ èñ. 1. Èíñàíäà ãàí äþâðàíûíûí, äþø
áîøëóüóíóí ñîë òÿðÿôèíäÿ éåðëÿøÿí ÿçÿëÿëè êèñÿ
øÿêëèíäÿ ìÿðêÿçè îðãàíû; ãÿëá. Öðÿéèí äþéöí-
ìÿñè. Öðÿê õÿñòÿëèéè. // Äþøöí ãîë òÿðÿôèíäÿ
ÖÐßÊ
ùÿìèí îðãàíûí öñòöíäÿêè éåð. Öðÿéèíè òóòìàã.
– Áèáèõàíûì ÿëèíè öðÿéèíèí öñòöíÿ ãîéäó..
Á.Áàéðàìîâ.
2. ìÿú. Ùÿìèí îðãàí èíñàíûí ùèññ, ùÿéÿúàí,
ÿùâàëè-ðóùèééÿ, òÿÿññöðàò ñèìâîëó êèìè. Àäà-
ìûí öðÿéè ñåâèíèð. Öðÿéèíè ùÿéÿúàíëàíäûðìàã.
Öðÿéèì ñàêèò äåéèë. – [Ñóëòàí áÿé:] Éàõøû,
éàõøû, íàç åëÿìÿ, áèëèðÿì êè, öðÿéèíäÿ ñåâèíèð-
ñÿí. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Àèëÿäÿ öíñèééÿò àðòûðàí,
öðÿêäÿ ìóíèñ äóéüóëàð îéàäàí áåëÿ àõøàì-
ëàðäàí ñîíðà éóõó íÿ ãÿäÿð øèðèí îëàðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. // ìÿú. Áó îðãàí ùÿññàñëûã,
õåéèðõàùëûã ñèìâîëó êèìè. Öðÿéè îëìàéàí
àäàìëàð îíó áàøà äöøÿ áèëìÿçëÿð. // Ùÿìèí
îðãàí ìÿùÿááÿò, ñåâýè, åøã, âóðüóíëóã, ãÿë-
áÿí áàüëûëûã êèìè (áó ìÿíàäà ÿñàñÿí “ãÿëá”
ñþçö èøëÿíèð).
3. ìÿú. á à õ ãÿëá2 2-úè ìÿíàäà. [Ôèòíÿ:]
Áó, åëèí þç èñòÿéèäèð; Åë äþâëÿòèí öðÿéèäèð.
À.Øàèã.
4. ìÿú. Úÿñàðÿò, ùöíÿð. Ýåúÿ èêÿí áèð ãàäû-
íûí òÿêáàøûíà îðìàíà ýåòìÿñè áþéöê áèð öðÿê
âÿ úÿñàðÿò èñòÿð. Ñ.Ùöñåéí.
5. Öðÿéèíäÿí øÿêëèíäÿ çÿðô – èñòÿäèéè êèìè,
àðçóñóíà ìöâàôèã îëàðàã, àðçóëàäûüû êèìè.
[Ùàúû Ùöñåéí Èñëàìûí] ëàï öðÿéèíäÿí äàíûø-
ìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
6. Öðÿêëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – 1) ãîðõìàäàí,
÷ÿêèíìÿäÿí, åùòèéàò åòìÿäÿí, ùöíÿðëÿ, úÿñà-
ðÿòëÿ. Öðÿêëÿ âóðóøìàã. – Øàùìàð öðÿêëÿ äèë-
ëÿíäè. Á.Áàéðàìîâ; 2) ùÿâÿñëÿ, öðÿêäÿí, úàí
âÿ êþíöëäÿí. ×îõ ìÿúëèñ ãóðìóøàì àü áó-
ëàüûíäà; Öðÿêëÿ äàíûøûá ýöëìöøÿì, äàüëàð!
Àøûã Øÿìøèð.
◊ Öðÿê àüðûñû (éàíüûñû) èëÿ – á à õ öðÿê-
àüðûñû. Î – öðÿê éàíüûñû, ýþç éàøëàðû, áèð ÷ÿíýÿ
áóëóä; Îéàäûá éàääàøû, âèúäàíû óòàíäûðäû
ìóüàì. Á.Âàùàáçàäÿ. Öðÿê áàüëàìàã –
ãÿëáèíè áàüëàìàã, ãÿëáÿí áàüëàíìàã. Éîë-
äàøûíà öðÿê áàüëàìàã. Öðÿê áóëàíäûðìàã –
íèôðÿò ùèññè îéàòìàã, èéðÿíäèðìÿê. Ùÿëÿ øÿ-
ùÿðëÿðäÿ íèøàíÿëÿð âàð; Öðÿê áóëàíäûðàí ÿô-
ñàíÿëÿð âàð. Ì.Ìöøôèã. Öðÿê ÷ûðïûíòûñû èëÿ –
öðÿéè ÷ûðïûíà-÷ûðïûíà, èíòèçàðëà, íàðàùàòëûãëà.
Ñþçöí éåðèíÿ äöøäöéöíÿ ñåâèíÿí Òöêÿçáàí
õàëà, öðÿê ÷ûðïûíòûñû èëÿ Ìóðàäîâóí úàâàáûíû
ýþçëÿäè. È.Øûõëû. Öðÿê äîñòó (éîëäàøû) – ÿí
éàõûí äîñò, éîëäàø, ñèðäàø. Äîñòóí áèð òÿê
äîñòó îë; Àðõà-äèðÿê äîñòó îë; Äîñò äåéèá,
ÖÐßÊ
äîñò îëàíäà; Ñþç éîõ, öðÿê äîñòó îë. (Áàéàòû).
Öðÿê åëÿìÿê – áèð èøè ýþðìÿéÿ úöðÿò åòìÿê,
úÿñàðÿòëÿíìÿê, öðÿêëÿíìÿê. Íÿ ìÿí öðÿê
åäèðÿì, éàçûì îíà áèð êàüûç; Íÿ äÿ ìÿíÿ éàç-
ìàéûð î øÿí, î ìåùðèáàí ãûç. ß.Úÿìèë. Öðÿê
åëÿìÿìÿê – úÿñàðÿò åëÿìÿìÿê, öðÿêëÿí-
ìÿìÿê. Î ãÿäÿð àäàìäàí ùå÷ êÿñ úûíãûðûíû
÷ûõàðòìàüà äà öðÿê åëÿìÿñèí?! ß.ßáöëùÿñÿí.
Öðÿê ãûçäûðìàã – èíàíìàã, åòèáàð åòìÿê,
ãûçìàã. Îíà öðÿê ãûçäûðìàã îëìàç. – [Ðöñ-
òÿì êèøè] Éàðìÿììÿä ùàäèñÿñèíäÿí ñîíðà
Ñàëìàí âÿ Ëàë Ùöñåéíÿ öðÿê ãûçäûðà áèëìèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. [Ýþâùÿð õàíûì:] Òàíûìàäû-
üûì, áèëìÿäèéèì àäàìà íåúÿ öðÿê ãûçäûðûì?
È.Ùöñåéíîâ. Öðÿê ãîéìàìàã – á à õ öðÿ-
éèíè éàðìàã. Þïäöëÿð Îñìàíû ãà÷àãëàð òÿê-
òÿê; Äåäèëÿð: – Ãîéìàäûí ñÿí áèçäÿ öðÿê!
Ù.Ê.Ñàíûëû. Öðÿê ñûíäûðìàã – öðÿéèíÿ òî-
õóíìàã, ãÿëáèíÿ òîõóíìàã, þçöíäÿí èíúèò-
ìÿê. Þçýÿ ãèñìÿòèíÿ ýþç äÿ äèêìÿäèì; Öðÿê
ñûíäûðìàäûì, ãÿëá èíúèòìÿäèì. Á.Âàùàáçàäÿ.
Öðÿê âåðìÿê – 1) öðÿêëÿíäèðìÿê, úÿñàðÿò-
ëÿíäèðìÿê, áèð èøÿ ðóùëàíäûðìàã. Àðàáèð Íÿáè
éîëäàøëàðûíà öðÿê âåðìÿê ö÷öí íÿðÿ ÷ÿêèð.
“Ãà÷àã Íÿáè”. [Ñÿðâèíàç:] Òîéóã þëñÿ áèð
÷ÿíýÿ òöêäöð, äÿâÿ þëñÿ äÿðèñè áèð éöêäöð, –
äåéÿ, þç-þçöíÿ öðÿê âåðäè. Á.Áàéðàìîâ;
2) ñåâìÿê, ìÿùÿááÿò éåòèðìÿê. [Ðþâøÿí:]
Õàíûì, ìÿíèì ñåâýèëèì âàðäûð. Ìÿí îíóíëà
ÿùä-ïåéìàí åëÿìèøÿì êè, áèð þçýÿñèíÿ öðÿê
âåðìÿéÿì. (Íàüûë). Öðÿê éàíäûðìàã – á à õ
úàí éàíäûðìàã (“úàí”äà). Èøÿ öðÿê éàíäûð-
ìàã. – [Êÿëÿíòÿð Ðöñòÿìÿ:] Ùÿðÿñè áèð äÿðÿ-
äÿí ýÿëèá. Ìóüàíà íÿ öðÿê éàíäûðàúàãëàð..
Ì.Èáðàùèìîâ. Öðÿê éàíüûñû èëÿ – á à õ öðÿê
àüðûñû èëÿ. Êàòèá .. öðÿê éàíüûñû èëÿ äàâàì åòäè.
Á.Áàéðàìîâ. Öðÿêäÿí òèêàí ÷ûõàð(ò)ìàã –
áèðèíèí ãèñàñûíû áàøãàñûíäàí àëìàã. Öðÿê-
ëÿðèíè áîøàëòìàã – þç êÿäÿðëÿðèíè, ùÿéÿúàí-
ëàðûíû, ùèññëÿðèíè áèð-áèðèíÿ äàíûøìàã. Öðÿéÿ
èøëÿìÿê – òÿñèð åòìÿê, òÿñèðëÿíäèðìÿê. Íÿíÿ-
íèí öðÿéÿ èøëÿéÿí ñþçëÿðèíèí ìöãàáèëèíäÿ
Úÿìèë äÿ äîëóõñóíäó. Ñ.Ðÿùèìîâ. Öðÿéè à÷ûë-
ìàã – ãÿìäÿí, êÿäÿðäÿí ãóðòàðûá ñåâèíìÿéÿ
áàøëàìàã, êåôè à÷ûëìàã. [Ñàðà ßáäöëÿ:] Çÿù-
ìÿò äÿ îëñà, ëöòô åäèá, ìÿíè ïÿíúÿðÿíèí ãàáà-
üûíà àïàðûí, áèð àç [õàíÿíäÿéÿ] ãóëàã àñûì,
öðÿéèì à÷ûëñûí. Ú.Úàááàðëû. [Òöêÿçáàí:] Î çà-
ìàíëàð àäàìûí öðÿéè à÷ûëìûð, öçö ýöëìöðäö.
429
ÖÐßÊ
Ì.Ùöñåéí. Öðÿéè àüðûìàã ìÿú. – éàçûüû ýÿë-
ìÿê, ðÿùìè ýÿëìÿê; àúûìàã. Öðÿéè àüçûíà
ýÿëìÿê – 1) èéðÿíìÿê, ÷èéðÿíìÿê. [Ãóðáàí:]
Öçöíÿ áàõàíäà àäàìûí öðÿéè àüçûíà ýÿëèð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ; 2) áÿðê ãîðõìàã, ãîðõó ùèññè
êå÷èðìÿê. Öðÿéè àøûá-äàøìàã – ÷îõ ñåâèí-
ìÿê, øàäëàíìàã, ôÿðÿùëÿíìÿê. Öðÿéèì ôÿðÿù-
äÿí àøûá-äàøàíäà; Ãûøû éàç ýþðöðÿì, ãàðàíû
àü ìÿí. Á.Âàùàáçàäÿ. Öðÿéè àòëàíìàã –
1) ùÿñðÿòèíäÿ îëìàã. Î éåðëÿðè ýþðìÿê, ×è-
íàðëû áóëàãäàí ñó è÷ìÿê ö÷öí Éóñèôèí öðÿéè
àòëàíûðäû. Á.Áàéðàìîâ; 2) á à õ öðÿéè äþéöí-
ìÿê. [Ñàáèðèí] äÿðñ çàìàíû ùÿìèøÿ öðÿéè
àòëàíûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Öðÿéè àòìàã – á à õ
öðÿéè àòëàíìàã 1-úè ìÿíàäà. Öðÿéè àéàüû-
íûí àëòûíà äöøìÿê – á à õ öðÿéè ãîïìàã.
Öðÿéè áèð òèêÿ îëìàã – á à õ öðÿéè ÿðèìÿê.
Áóðàäà áÿçèëÿðèíèí öðÿéè áèð òèêÿ îëóð. Ìèð
Úÿëàë. Öðÿéè áèðòÿùÿð îëìàã – þçöíö ïèñ
ùèññ åòìÿê, öðÿéè öçöëìÿê. [Ñåâèë Àòàêèøèéÿ:]
Áÿñäèð, àé ÿìè, öðÿéèì áèðòÿùÿð îëäó. Ú.Úàá-
áàðëû. Öðÿéè áîøàëìàã – ñàêèòëÿøìÿê, àüëà-
éûá ðàùàò îëìàã. ..Øÿôèãÿ èñÿ åâäÿ òÿê ãàëûá
öðÿéè áîøàëàíà êèìè àüëàäû. È.Ìóñàáÿéîâ.
Öðÿéè áþéöìÿê – èôòèõàð, ìÿìíóíëóã ùèññè
èëÿ ôÿðÿùëÿíìÿê, ñåâèíìÿê. Ñÿùÿðêè ñîâãàò
øåéëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíû ôèêèðëÿøäèêúÿ Ãÿðÿí-
ôèë õàëàíûí öðÿéè áþéöéöð, øàäëûüûíäàí îòàüà
ñûüìûðäû. ß.Âÿëèéåâ. Öðÿéè áóëàíìàã –
1) ãóñìàã åùòèéàúû ùèññ åòìÿê, ìÿäÿñè ãà-
ðûøìàã. [Ñÿôÿðãóëó áÿé:] ..Øîãÿðèáèí àäûíû
÷ÿêÿíäÿ öðÿéèì áóëàíûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[ßëëÿçîüëó:] [Ýöëýÿçèí] éåíÿ öðÿéè áóëàíûð,
áàøû äà àüðûéûð. È.Ùöñåéíîâ; 2) íèôðÿò ùèññ åò-
ìÿê, íèôðÿòëÿíìÿê. ßáèë ýþðäöêëÿðèíè, åøèò-
äèêëÿðèíè ãåéä åëÿéèð, äîñòëàðûíû ýþðÿíäÿ öðÿéè
áóëàíûð, ãàí áåéíèíÿ ñû÷ðàéûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
Öðÿéè áóç êèìè îëìàã – òàìàìèëÿ ñàêèò,
ðàùàò, õàòèðúÿì îëìàã. Öðÿéè úûçûëäàìàã
(úûç-úûç úûçûëäàìàã) – á à õ öðÿéè éàíìàã
2-úè ìÿíàäà. Öðÿéè ÷àòëàìàã – öðÿéè ïàðò-
ëàìàã. ×àòëàéûð, Õàíáàúû, ãÿìäÿí öðÿéèì;
Ãîâóøóá ëàï àúûüûìäàí êöðÿéèì. Ì.ß.Ñàáèð.
Öðÿéè ÷ÿêèëìÿê – ñîí äÿðÿúÿ öçöëìÿê, çÿèô-
ëÿìÿê, úàíû ãàëìàìàã. Ùàúû Àòàêèøè êþêñöíö
þòöðäö: – Éîõ, ßëè Ñàäèãè, åëÿ äåìÿ, öðÿéèì
÷ÿêèëèá, ãóðó áÿäÿíèì ãàëûá. ß.Àáàñîâ. Öðÿéè
÷ÿêìÿìÿê – á à õ öðÿéè ýþòöðìÿìÿê.
Öðÿéè ÷ûðïûíìàã – íàðàùàò îëìàã, ùÿéÿ-
430
ÖÐßÊ
úàíëàíìàã. Ñÿëòÿíÿòèí öðÿéè ÷ûðïûíäû. Á.Áàé-
ðàìîâ. Öðÿéè äàáàíûíà äöøìÿê – á à õ
öðÿéè àéàüûíûí àëòûíà äöøìÿê. Öðÿéè äàü
áîéäà îëìàã (äàüà äþíìÿê) – ôÿõð åòìÿê,
èôòèõàð åòìÿê, ùÿäñèç ñåâèíìÿê. Ñþçëÿðèíè
äàëüà-äàëüà éàéäû ñÿùÿð êöëÿéè; Äàüà äþíäö
àíàëàðûí, àòàëàðûí öðÿéè. Ñ.Âóðüóí. [Èëéàñ
Àäèëÿéÿ:] Äàéûìëà áÿðàáÿð éàíàøû àò ñöðÿ-
ðÿê êÿíääÿí ÷ûõàíäà öðÿéèì äàüà äþíìöøäö.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öðÿéè äàü-äàüàéà äöø-
ìÿê – áÿðê ùÿéÿúàí êå÷èðìÿê, íàðàùàò îë-
ìàã, ñÿêñÿêÿëè îëìàã. Ãûç ùà ýþçëÿäè êè, èíäè
Èáðàùèì ýÿëÿð, áó ñààò Èáðàùèì ýÿëÿð, ýþðäö
éîõ, Èáðàùèì, äåéÿñÿí, ùå÷ áóðäà éîõìóø.
Àõûðäà öðÿéè äàü-äàüàéà äöøäö. (Íàüûë).
Öðÿéè äàüëàíìàã – ñîí äÿðÿúÿ ãÿìëÿíìÿê,
êÿäÿðëÿíìÿê. Áó çàìàí Ëÿòèô øàùûí öðÿéè
äàüëàíûá, ñàçû áàñäû ñèíÿñèíÿ. “Ëÿòèô øàù”.
Öðÿéè äàðûõìàã – á à õ öðÿéè ñûõûëìàã.
ßøðÿôèí öðÿéè äàðûõäû. Ñ.Ðÿùìàí. Öðÿéè äàøà
äþíìÿê – çàëûìëàøìàã, ãÿääàðëàøìàã,
àìàíñûçëàøìàã, ðèããÿò ùèññèíè èòèðìÿê. [ßá-
äöë:] Àäàìëàðûí öðÿéè äàøà äþíöá. Ú.Úàá-
áàðëû. Ýþç ãûçàíäà ãóëàã êàð îëóð, àüûë áàø-
äàí ÷ûõûð, öðÿê äàøà äþíöð, äèë ëàë îëóð.
ß.Àáàñîâ. Öðÿéè äàøäàí (äÿìèðäÿí) – çà-
ëûì, ðÿùìñèç, ùå÷ êÿñÿ éàçûüû, ðÿùìè ýÿëìÿ-
éÿí, àúûìàéàí àäàì ùàããûíäà. Öðÿéè äàø îëàí
áèð ôèëàíêÿñÿ; Èíäè íåúÿ ãûéûì þç öðÿéèìè?
Á.Âàùàáçàäÿ. Öðÿéè äèëèíäÿ – ñàäÿäèë, öðÿéè-
à÷ûã àäàì ùàããûíäà. Ãàñûì Êÿíýÿðëè òÿáèÿ-
òÿí ñàäÿ, òÿìèç àäàì èäè, “ñèéàñÿò” áèëìÿçäè,
öðÿéè äèëèíäÿ èäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Öðÿéè äîëó –
êÿäÿðäÿí âÿ éà ñåâèíúäÿí öðÿéèíäÿ ÷îõëó
äåìÿëè, éàõóä éàçìàëû ñþçö îëàí àäàì ùàã-
ãûíäà. Ìÿñòàí áÿéèí öðÿéè äîëó èäè. Áîøàëò-
ìàüà àäàì àõòàðûðäû. Á.Òàëûáëû. Öðÿéèì äîëó-
äóð, ãîé äåéèì áèð-áèð; Áîëäóð ÷þðÿéèìèç,
áîëäóð ÷àéûìûç. Ù.Ùöñåéíçàäÿ. Öðÿéè äöø-
ìÿê – áÿðê ãîðõìàã, âàùèìÿëÿíìÿê. [Îäà-
áàøû:] Ìöúðöíö ýþðäöêúÿ Ôÿðìàíûí áèð ãÿäÿð
öðÿéè äöøäö. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Õàíûìíàç:]
Ñàëûáëàð [Àëìàçû] äèëÿ-àüûçà. Ùÿëÿ èêè àäàì
éûüûøàíäà öðÿéèì äöøöð. Ú.Úàááàðëû. Öðÿéè
ÿðèìÿê – êÿäÿðäÿí, ãîðõóäàí öçöëìÿê. Íåé-
ëÿéèì êèì, áÿí ôÿãèðÿì, ñÿí ÿìèð; Ùÿñðÿòèí-
äÿí éöðÿéèì ùÿðäÿì ÿðèð. Íÿñèìè. Öðÿéè ÿñ-
ìÿê – 1) èçòèðàá êå÷èðìÿê, ãîðõóäàí ÿñìÿê.
[Õàíûìíàç Àëìàçà:] Àé ãûçûì, ãóðáàí îëóì
ÖÐßÊ
ñÿíÿ, öðÿéèì ÿñèðäè. Ú.Úàááàðëû. [Ñÿëèì áÿé:]
Áàõ, éåíÿ ÿëèìäÿ ÿñèðñÿí, ÿñèð; Äóéóðàì,
ãîðõóäàí öðÿéèí ÿñèð. Ñ.Ðöñòÿì; 2) áèðèíèí
ùÿñðÿòèíäÿ îëìàã, àðçóëàìàã. Ýöëøàäûí àíà-
ñûíäàí þòðö öðÿéè ÿñèðäè, áóðíóíóí óúó ýþé-
íÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ. Öðÿéè ýåòìÿê – 1) ùó-
øóíó èòèðìÿê, áàéûëìàã. Áó éåðÿäÿéìÿíèí çÿð-
áèíäÿí çàâàëëû óøàüûí öðÿéè ýåòäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[ßáäöë Ýöëíèñÿéÿ:] Õàíûì, Ñàðàíûí öðÿéè ýå-
äèá, òåç ùÿêèì ëàçûìäûð! Ú.Úàááàðëû; 2) áÿðê
àúìàã, éåìÿê èñòÿìÿê. [Ìàéà:] Ýåäÿê, Ïÿð-
øàí, ìÿí þçöì äÿ ãàéüàíàãäàí-çàääàí áèøèðÿ
áèëèðÿì, éàìàí äà àúìûøàì, éÿãèí êè, Ãàðà-
øûí äà öðÿéè ýåäèð. Ì.Èáðàùèìîâ; 3) áèð øåéèí
áÿðê ùÿñðÿòèíäÿ îëìàã, àðçóñóíäà îëìàã,
èñòÿìÿê. [Òÿëõÿê ÿúèííÿ:] Ñÿíäÿí þòðö öðÿ-
éèì ýåäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Öðÿéè ýÿëìÿ-
ìÿê – 1) ãûéìàìàã, ÿëè ýåòìÿìÿê, ùåéôè
ýÿëìÿê. Ñöðÿééà ñîíñóç áèð ôÿðÿùëÿ áó à÷û-
ëàí ãþí÷ÿëÿðèí öçÿðèíÿ éöéöðöð, îíëàðû ãîïàð-
ìàüà öðÿéè ýÿëìèð, éàëíûç ÿëëÿðèíèí øÿôãÿòëè
òÿìàñèëÿ áèð-áèð îíëàðû îõøàìàã èñòÿéèðäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. ßñìÿð õàëà ýþçëÿðèíè ñòî-
ëóí êÿíàðûíäà ãöññÿëè îòóðìóø àäàìäàí ÷ÿê-
äè, àíúàã áó ñþçëÿðè äåìÿéÿ öðÿéè ýÿëìÿäè.
Ã.Èëêèí; 2) ãîðõìàã, åùòèéàò åòìÿê, ÷ÿêèí-
ìÿê. ßúÿá õàëà êÿíäèí àøàüû áàøûíäà îëäóüó
ö÷öí òÿêáàøûíà ýåúÿ âàõòû ýåòìÿéÿ öðÿéè ýÿë-
ìÿäè. Ñ.Ùöñåéí. Öðÿéè ýþòöðìÿìÿê – òÿáè-
ÿòè ãÿáóë åòìÿìÿê, ÷ÿêìÿìÿê. Ùÿêèìèí éàç-
äûüû äÿðìàíû àíàìà ÷ÿòèíëèêëÿ è÷èðäèðäèì,
öðÿéè ýþòöðìöðäö. Ìèð Úÿëàë. Öðÿéè ýóï
(ýóðï, òûï) åëÿìÿê – á à õ öðÿéè äöøìÿê.
Öðÿéè ýöëìÿê – øàäëàíìàã, ôÿðÿùëÿíìÿê,
ñåâèíìÿê. Öðÿéè õàðàá îëìàã – 1) á à õ
öðÿéè ýåòìÿê. Ìåùðèáàíûí öðÿéè õàðàá îëóá
þçöíäÿí ýåòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí; 2) áÿðê êÿäÿð-
ëÿíìÿê, òÿñèðëÿíìÿê. Ãûç þçöíö ñàõëàéà áèë-
ìÿéèá àüëàäû. Àòà-àíàñûíûí öðÿéè õàðàá îëóá
äåäèëÿð. (Íàüûë). Öðÿéè è÷èíÿ äöøìÿê – á à õ
öðÿéè äöøìÿê. Öðÿéè èñòÿäèéè êèìè – íåúÿ
èñòÿéèð, íåúÿ ëàçûìñà. Öðÿéè èñòÿäèéè ãÿäÿð –
íÿ ãÿäÿð èñòÿéèð, íÿ ãÿäÿð ëàçûìñà î ãÿäÿð.
Öðÿéè èñòÿéÿí – ùÿð íÿ èñòÿéèð, ùÿð íÿ ëàçûì-
äûð, ùÿð íÿ àðçóëàéûð. Íîâðóç áàéðàìûíà èêè
ýöí âàðûéäû... Êöñöëöëÿð áàðûøûðäû, öðÿéè èñòÿ-
éÿíëÿð áèð-áèðèíè ãîíàã ÷àüûðûðäû... “Àøûã
ßëÿñýÿð”. Öðÿéè êå÷ìÿê – á à õ öðÿéè ýåò-
ìÿê 1-úè ìÿíàäà. Ýöëëÿíèí ñÿñèíÿ ïàäøàùûí
ÖÐßÊ
öðÿéè êå÷èá éåðÿ éûõûëäû. (Íàüûë). Öðÿéè êþê-
ñöíÿ ñûüìàìàã – ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ ôÿðÿù-
ëÿíìÿê, èôòèõàð åòìÿê, ñåâèíìÿê. Öðÿéè êþâ-
ðÿëìÿê (êþâðÿêëÿíìÿê, êþâðÿêëÿøìÿê) –
äîëóõñóíìàã, òÿñèðëÿíìÿê, ðèããÿòÿ ýÿëìÿê.
Êÿðÿì áóíëàðû ýþðÿíäÿ öðÿéè êþâðÿëäè. “ßñëè
âÿ Êÿðÿì”. Öðÿéè ãàëõìàã – 1) á à õ öðÿéè
áóëàíìàã 1-úè ìÿíàäà. [Øàìîéà] åëÿ ýÿëäè
êè, îíóí ãóëóíúó áÿðê ñàíúûð, êöðÿéè ãîâóøóð,
öðÿéè ãàëõûð. Ñ.Ðÿùèìîâ; 2) á à õ öðÿéè àòëàí-
ìàã 1-úè ìÿíàäà. Öðÿéè ãàí îëìàã (ãàíà
äþíìÿê) – ñîí äÿðÿúÿ êÿäÿðëÿíìÿê. Êÿðÿ-
ìèí öðÿéè ãàíà äþíäö, åëÿ áèëäè êè, áó, ßñëè-
íèí úåéðàíûäûð. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. Ùàðäà ãàë-
äûí, ñÿíÿ ãóðáàí, öðÿéèì ãàí îëäó? Ì.Ìþúöç.
Öðÿéè ãàíëà äîëìàã – á à õ öðÿéè ãàí îë-
ìàã (ãàíà äþíìÿê). Öðÿéè ãÿôÿñÿ ñàëûí-
ìûø ãóø êèìè ÷ûðïûíìàã – á à õ öðÿéè ãóø
êèìè ÷ûðïûíìàã. Öðÿéè ãûëäàí (ñàïäàí, òöê-
äÿí) àñûëû îëìàã (àñûëìàã) – öðÿéè õÿñòÿ,
çÿèô àäàì ùàããûíäà. Öðÿéè ãûðûëûá àéàüûíûí
(àéàãëàðûíûí) àëòûíà äöøìÿê – á à õ öðÿéè
àéàüûíûí àëòûíà äöøìÿê. Öðÿéè ãûñûëìàã –
ãöññÿëÿíìÿê, êÿäÿðëÿíìÿê. Òóòãóí ùàâàäàí
àäàìûí öðÿéè ãûñûëûð. Öðÿéè ãûçûíìàã – õîø-
ëàìàã, õîøóíà ýÿëìÿê, áÿéÿíìÿê. [Õÿëèë:]
Ñÿíè ýþðÿí êèìè öðÿéèì ãûçûíäû, õîøóìà ýÿë-
äèí. Ñ.Ðÿùìàí. Öðÿéè ãûçìàã – 1) èíàíìàã,
åòèáàð åòìÿê; ãûçìàã. Ùÿð÷ÿíä [Ýöëïÿðèíèí]
áó øÿùÿðäÿ òàíûøëàðû âàðäû, àììà îíëàðà äà
öðÿéè ãûçìûðäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ýþâùÿð õà-
íûì:] Îíëàðà äà êè öðÿéèì ãûçìûð, öìèä åëÿ-
ìèðÿì. È.Ùöñåéíîâ; 2) á à õ öðÿéè ãûçûíìàã.
Öðÿéè ãîïìàã (ãûðûëìàã) – áÿðê ãîðõìàã,
ãîðõó ùèññè êå÷èðìÿê. [Äÿðâèø:] Ïàëòàð õûøûëòû-
ñûíû åøèäÿðÿê öðÿéèì ãîïäó. À.Äèâàíáÿéîüëó.
Íÿðýèçèí öðÿéè ãîïäó. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Öðÿéè ãóáàðëàíìàã (ãóáàð áàüëàìàã) –
á à õ öðÿéè ãàí îëìàã (ãàíà äþíìÿê).
Êÿðÿìèí öðÿéè ãóáàðëàíäû, ñàçûíû äÿðäëè ñèíÿ-
ñèíÿ áàñûá äåäè. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. Öðÿéè ãóø
êèìè ÷ûðïûíìàã – á à õ öðÿéè éàðïàã êèìè
ÿñìÿê. Éîë ãûñàëäûãúà Íÿúÿôèí öðÿéè ãóø êèìè
÷ûðïûíûð, ñÿáðè òöêÿíèðäè. Ã.Èëêèí. Öðÿéè íàíÿ
(íàíÿ éàðïàüû) êèìè ÿñìÿê (òèòðÿìÿê) –
á à õ öðÿéè ÿñìÿê. Öðÿéè îä òóòìàã (îä
òóòóá éàíìàã) – á à õ öðÿéè éàðàëàíìàã.
Ýÿëèðÿì äÿùøÿòÿ ýþðäöêëÿðèìäÿí; Îä òóòóð
öðÿéèì, ùÿðëÿíèð áàøûì. Ñ.Ðöñòÿì. ßáèëèí
431
ÖÐßÊ
òöñòöñö òÿïÿñèíäÿí ÷ûõûð, öðÿéè îä òóòóá éà-
íûðäû. ß.Âÿëèéåâ. Öðÿéè îõøàìàã – ùÿçç âåð-
ìÿê, ëÿççÿò âåðìÿê, çþâã âåðìÿê. Áó ìóñèãè
àäàìûí öðÿéèíè îõøàéûð. Öðÿéè îëìàã – àðçó
åòìÿê, àðçóñóíäà îëìàã, èñòÿìÿê. Öðÿéè
ïàð÷àëàíìàã (ïàð÷à-ïàð÷à îëìàã) – á à õ
öðÿéè ïàðòëàìàã 1-úè ìÿíàäà. Ãîïàðûá
àòìûøäûëàð áèð ýöëö áóäàüûíäàí; Öðÿéèì ïàð-
÷àëàíäû, ùöúóì ÷ÿêäè äÿðä ìÿíÿ. Ñ.Ðöñòÿì.
[ßáäöëêÿðèì:] Îä ÷ûõûðäû åëÿ áèë î éàíûãëû
íÿôÿñäÿí; Ãàíà äþíìöø öðÿéèì ïàð÷àëàíäû
áó ñÿñäÿí. Á.Âàùàáçàäÿ. Öðÿéè ïàðòëàìàã –
1) èíòèçàðäàí, êÿäÿðäÿí, ïèñ õÿáÿðäÿí áÿðê
ùÿéÿúàíëàíìàã, êÿäÿðëÿíìÿê, öðÿéè ïàð÷à-
ëàíìàã. [Ìÿðéÿìèí] ôèêèðäÿí, ãöññÿäÿí àç
ãàëäû öðÿéè ïàðòëàñûí. Ì.Èáðàùèìîâ; 2) öðÿ-
éèí ôÿàëèééÿòèíèí äàéàíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ þë-
ìÿê. Éàðûì ñààò êå÷ìÿìèøäè êè, Ùàúû Íÿñèðèí
äöêàíäà öðÿéè ïàðòëàéûá âÿôàò åòìÿñè õÿáÿðè
ýÿëäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Öðÿéè ñàêèòëÿøìÿê (ñà-
êèò îëìàã) – ñàêèò îëìàã, ñàêèòëÿøìÿê, ðàùàò-
ëàíìàã, íèýàðàí÷ûëûãäàí ãóðòàðìàã, õàòèðúÿì
îëìàã. [Àòà:] Ãûçûì, áó âèëàéÿòäÿ ÿýÿð öðÿéèí
ñàêèò îëìóðñà, êþ÷öá, áàøãà âèëàéÿòÿ ýåäÿê.
(Íàüûë). ßìèñè óøàãëàðû ïåøêÿø ãóòóëàðûíû à÷-
ìàìûø Àüúàíûí öðÿéè ñàêèòëÿøìÿçäè. Ìèð Úÿëàë.
Öðÿéè ñÿêñÿêÿäÿ (ñÿêñÿêÿëè) îëìàã – òÿø-
âèø, òÿëàø êå÷èðìÿê, èíòèçàðäà îëìàã. Îòóð-
ìóøäóì ñÿêèäÿ; Öðÿéèì ñÿêñÿêÿäÿ; Éàðäàí
áàø àëìà ýÿëäè; Áèð ãûçûë íÿëáÿêèäÿ. (Áàéàòû).
Öðÿéè ñÿðèíëÿìÿê – ðàùàòëàøìàã, ñàêèòëÿø-
ìÿê, õàòèðúÿì îëìàã. Öðÿéè ñûõûëìàã – êÿ-
äÿðäÿí, ãÿìäÿí, éîðüóíëóãäàí, éàõóä àúû-
íàúàãëû áèð øåéè ýþðìÿêäÿí öçöëìÿê, öçöíòö
äóéìàã, öðÿéè àüðûìàã, ãÿëáè ñûõûëìàã. Ñà÷-
ëàðû äàüûíûã äîëàøûðñàí òÿê; Ñûõûëûð éàëíûçëûã
ÿëèíäÿ öðÿê. ß.Úàâàä. Áóäàãëàðû ñûíûã àüàú-
ëàðû ýþðÿðêÿí éîë÷óíóí öðÿéè ñûõûëäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öðÿéè ñûíìàã – èíúèìÿê,
ãÿëáè ñûíìàã. [Ïÿðè:] Áÿùðàì! Ñÿí õîøÿõ-
ëàãñàí, àììà àðàáèð ñÿíèí áó ùÿðÿêÿòëÿðèíè
ýþðÿíäÿ öðÿéèì òàìàìèëÿ ñÿíäÿí ñûíûð.
Ú.Úàááàðëû. Òÿðèô åòñÿì, ìÿíè ýþçÿëëÿð ãûíàð;
Åòìÿñÿì, áèëèðÿì, öðÿéèí ñûíàð. Ì.Ðàùèì.
Öðÿéè ñûçûëäàìàã – á à õ öðÿéè àüðûìàã.
Öðÿéè ñîüàí ãàáûüû êèìè ñîéóëìàã – á à õ
öðÿéè éàíìàã 1-úè ìÿíàäà. Öðÿéè ñîéó-
ìàã – 1) ñàêèòëÿøìÿê, ðàùàò îëìàã, õàòèðúÿì
îëìàã. [Úàíáàëàéåâ:] Öðÿéè ñîéóìàéûá, èíäè
432
ÖÐßÊ
äÿ àèëÿìèí è÷èíÿ ÿë àòûð, öðÿéèìè ïàðòëàòìàüà
÷àëûøûð. È.Ùöñåéíîâ; 2) èíúèìÿê, öðÿéè ñûí-
ìàã, ãÿëáè ñûíìàã. [Úåéíèç:] [Øèç] ÿëëÿðèíè
àú ãóðä êèìè ãóçó áóäóíà óçàäàíäàí áÿðè
öðÿéèì îíäàí ñîéóìóøäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Öðÿéè ñþêöëìÿê (òåë-òåë îëìàã) – ñîí äÿ-
ðÿúÿ êÿäÿðëÿíìÿê, ãÿìëÿíìÿê. Ñþêöëöð öðÿ-
éèì, òóòóëóð äèëèì. Ì.Ðàùèì. [Íàçëû Ýöëçàðà:]
Áèð éàíäàí ñåâèíèðÿì, áèð éàíäàí öðÿéèì òåë-
òåë îëóð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öðÿéè øàìà äþí-
ìÿê (øàì êèìè ÿðèìÿê) – á à õ öðÿéè ÿðè-
ìÿê. Íàðûíúà áàõ, íàðûíúà; Ñàõëàðàì ñàðà-
ëûíúà; Øàìà äþíäö öðÿéèì; Ñÿíäÿí úàâàá
àëûíúà. (Áàéàòû). Öðÿéè øàí-øàí îëìàã – á à õ
öðÿéè ïàð÷àëàíìàã (ïàð÷à-ïàð÷à îëìàã).
Ïÿðè Ñîëòàí ÿùâàëàòû åøèäÿíäÿ öðÿéè øàí-øàí
îëóá äåäè. (Íàüûë). Öðÿéèìèç îëäó øàí-øàí;
Àëäûüûìûç áó éàðàäàí. Á.Âàùàáçàäÿ. Öðÿéè
øèøìÿê – 1) á à õ öðÿéè äàüà äþíìÿê. Îüëó-
íóí ìöâÿôôÿãèééÿòèíäÿí àòàíûí öðÿéè øèøäè;
2) äàðûõìàã, òÿíýÿ ýÿëìÿê. Ñàáèðèí “àðèçè
ãÿìëÿð ÿëèíäÿí”; Úèéÿðè äàüëàíäû, öðÿéè øèøäè;
Î öðÿê äöíéàíû äÿðê åäÿí ýöíäÿí; Íÿ ãÿäÿð
úÿôàéà òàá åéëÿìèøäè. Á.Âàùàáçàäÿ. Öðÿéè
òèð-òèð ÿñìÿê – áÿðê ùÿéÿúàí, èçòèðàá êå÷èð-
ìÿê. Öðÿéè òèòðÿìÿê – á à õ öðÿéè ÿñìÿê.
Áèëñÿéäè êè, éåðèìäÿ ìÿí äóðìóøàì äàü êèìè;
Ìÿýÿð òèòðÿéÿðäèìè öðÿéè éàðïàã êèáè? Õ.Ðçà.
Öðÿéè òóòìàã – 1) õîøóíà ýÿëìÿê, õîøëà-
ìàã, ñåâìÿê, áÿéÿíìÿê, öðÿéèíÿ éàòìàã.
[Ýÿëäèéåâ:] Áÿëêÿ ñèçèí òÿñàäöô ñàéäûüûíûç
àäàì ãûçûíûçûí õîøóíà ýÿëìèøäèð, áÿëêÿ öðÿéè
òóòìóøäóð. Ìèð Úÿëàë; 2) öðÿê àüðûñû òóòìàã.
Öðÿéè òóòóëìàã – ãÿìëÿíìÿê, êÿäÿðëÿí-
ìÿê. [Àñéà:] Àé Ýöë÷þùðÿ, ñÿí îõóéàíäà
ùÿìèøÿ ìÿíèì öðÿéèì òóòóëóð, áèêåô îëóðàì.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Öðÿéè òöêäÿí íàçèê – öðÿéè-
éóìøàã, öðÿéèíàçèê, ÷îõ ðèããÿòëè àäàì ùàã-
ãûíäà. Öðÿéè ó÷ìàã – ÷îõ ñåâèíìÿê, ùÿääÿí
àðòûã øàäëàíìàã. Öðÿéè ó÷óíìàã – áèùàë îë-
ìàã, òèòðÿìÿê. Îüëóíóí òóòäóüó èøäÿí êèøèíèí
ãÿçÿáëÿíÿúÿéèíè éàõøû áèëäèéèíäÿí, Ñàëàòûíûí
öðÿéè ó÷óíóðäó. È.Øûõëû. Öðÿéè öñòöíäÿ äóð-
ìàìàã – ãîðõóäàí, èçòèðàáäàí, èíòèçàðäàí âÿ
ñ.-äÿí áÿðê ùÿéÿúàí êå÷èðìÿê, ÷îõ íàðàùàò
îëìàã. [Ýöëíàç:] Àõ, ãîðõóäàí öðÿéèì öñ-
òöìäÿ äóðìóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Öðÿéè öñòöíÿ
ýÿëìÿê – ÿââÿëêè ðàùàòëûüû, òÿñêèíëèéè, õàòèð-
úÿìëèéè ãàéûòìàã, ðàùàò îëìàüà áàøëàìàã.
ÖÐßÊ
[Ñîíà Ùÿìçÿéÿ:] Äåíÿí ùå÷ íÿ éîõäóð, õÿáÿð
éàëàíäûð, [Ãàäèðèí] áÿëêÿ öðÿéè öñòöíÿ ýÿëñèí!
ß.ßáöëùÿñÿí. Öðÿéè öçöëìÿê – á à õ öðÿéè
ÿðèìÿê. Öðÿéè âóðóëìàã – ñåâìÿê, ìÿùÿá-
áÿò ñàëìàã. Îíà âóðóëìóø öðÿéèì; Îíäàí
àéðûëìàìûø áèð àí; Íÿ àðçóì, íÿ äèëÿéèì.
Í.Ðÿôèáÿéëè. Öðÿéè éàíìàã – 1) éàçûüû ýÿë-
ìÿê, ðÿùìè ýÿëìÿê, àúûìàã. Ïàøà Ãÿðèáèí
àüëàìàüûíû ýþðöá öðÿéè éàíäû. “Àøûã Ãÿðèá”.
[Íÿáè:] Ìÿí äÿ, äîüðóñó, àòàéàì, öðÿéèì
éàíûð, ãûçûìà éàçûüûì ýÿëèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ;
2) áÿðê ñóñàìàã, ñóñóçëàìàã. [Ãàðû:] Ãûçûì,
áèð ãàøûã ñó âåð, è÷èì, öðÿéèì éàìàí éàíûð.
(Íàüûë). [Éóíèñ:] Ñó âåð, õàëàúàí, öðÿéèì éà-
íûð... ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öðÿéè éàðàëàíìàã –
ïèñ áèð øåéäÿí, ùàäèñÿäÿí âÿ ñ.-äÿí ìöòÿÿñ-
ñèð îëìàã, êÿäÿðëÿíìÿê. Öðÿéè éàðïàã êèìè
ÿñìÿê – á à õ öðÿéè ÿñìÿê. Öðÿéè éåðèíäÿ
îëìàìàã – íàðàùàò îëìàã, ùÿéÿúàí êå÷èð-
ìÿê, èçòèðàá è÷èíäÿ îëìàã. Öðÿéè éåðèí-äÿí
ãîïìàã (îéíàìàã) – á à õ öðÿéè ãîïìàã.
Öðÿéè éåðèíäÿí îéíàìàã (ãîïìàã) – á à õ
öðÿéè ãîïìàã. Áó àí áèðäÿí àøàüûäàí åëÿ
áèð ãûøãûðûã ãîïäó êè, öðÿéèì éåðèíäÿí îéíàäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öðÿéè éåðèíÿ ýÿëìÿê –
áÿðê ùÿéÿúàíäàí, ãîðõóäàí ñîíðà ñàêèòëÿø-
ìÿê, ðàùàò îëìàã, àñóäÿ íÿôÿñ àëìàüà áàø-
ëàìàã. Òàìàøàíûí öðÿéè éåðèíÿ ýÿëäè. Ìèð
Úÿëàë. Öðÿéè éóõàëìàã – á à õ öðÿéè êþâ-
ðÿëìÿê. Áóíëàðû äöøöíÿ-äöøöíÿ ×èìíàç
àðâàäûí öðÿéè éóõàëäû, ýþçëÿðèíÿ éàø ýÿëäè.
ß.ßáöëùÿñÿí. Öðÿéè éóìøàëìàã – àúûüû
ñîéóìàã, ãÿçÿáè êå÷ìÿê, ìöëàéèìëÿøìÿê.
Ãÿìÿðèí öðÿéè éóìøàëäû, ýþçëÿðèíèí éàøûíû
àáè-íèéñàí êèìè òþêöá äåäè: – Ìåùðèáàí äàéû,
ìÿí éóõó ýþðìöøÿìñÿ, áÿñ áó öçöê íÿäèð?
(Íàüûë). Ñàäûãëà Êÿðèìè ýþðÿí êèìè [Õàíïÿðè-
íèí] öðÿéè éóìøàëäû. ß.Âÿëèéåâ. Öðÿéèíäÿ
äàø áàüëàìàã – á à õ öðÿéèíäÿ ãàëìàã.
Öðÿéèíäÿ ýèçëÿòìÿê – á à õ öðÿéèíäÿ ñàõ-
ëàìàã 1-úè ìÿíàäà. Àðçóñóíó öðÿéèíäÿ ýèç-
ëÿòìÿê. Öðÿéèíäÿ êþê ñàëìàã – óíóäóëìà-
ìàã, ùÿìèøÿ éàääà, õàòèðäÿ îëìàã, óíóäóë-
ìàç îëìàã, ùÿìèøÿëèê éàääà ãàëìàã. Èêè
õàëãûí öðÿéèíäÿ êþê ñàëûá; Ôöçóëèíèí, Íÿâàè-
íèí ãÿçÿëè. Ñ.Ðöñòÿì. Öðÿéèíäÿ ãàëìàã –
1) ùÿéàòà êå÷ìÿìÿê, éåðèíÿ éåòìÿìÿê.
[ßäàëÿò Åùòèøàìèéÿ:] Áó ìÿíôóð íèééÿòèíèç
öðÿéèíèçäÿ ãàëàúàã, Ñÿðùÿíý!.. ß.Ìÿììÿä-
ÖÐßÊ
õàíëû; 2) äåéèëìÿìèø ãàëìàã, èôàäÿ åäèëìÿ-
ìèø ùàëäà ãàëìàã. Ãà÷àéûí ñþçëÿðè áèð íèñýèë
êèìè öðÿéèíäÿ ãàëäû. ß.Âÿëèéåâ; 3) áîüàçûíäà
ãàëìàã (òèêÿ âÿ ñ.). Öðÿéèíäÿ éàü ãàëìà-
ìàã – á à õ öðÿéèíèí éàüû ÿðèìÿê. Úÿôÿðèí
àòà âÿ àíàñûíû ýþçëÿìÿêäÿí öðÿéèíäÿ éàü ãàë-
ìàìûøäû. ß.Âÿëèéåâ. Öðÿéèíäÿ éåð åëÿìÿê –
óíóäà áèëìÿìÿê, õàòèðèíäÿí ÷ûõàðà áèëìÿ-
ìÿê, ùÿìèøÿ éàäûíäà îëìàã. Áó àðçó îíóí
öðÿéèíäÿ éåð åëÿäè. Öðÿéèíäÿí ÷ûõàðìàã –
ãÿëáèíäÿí ÷ûõàðìàã, óíóòìàã, áèðäÿôÿëèê ÿë
÷ÿêìÿê. Ìÿùÿááÿòèíè öðÿéèíäÿí ÷ûõàðìàã.
Êèíè öðÿéèíäÿí ÷ûõàðìàã. – [Ñóðõàé Àéäûíà:]
Ñÿí áó ýöí ùÿð øåéè ñÿìèìè áèð àíäëà öðÿ-
éèíäÿí ÷ûõàð. Ú.Úàááàðëû. Öðÿéèíäÿí õÿáÿð
âåðìÿê – 1) áèðèíèí öðÿéèíäÿ îëàí ôèêðè ãà-
áàãúàäàí ùèññ åäèðìèøúÿñèíÿ ñþéëÿìÿê, èôàäÿ
åòìÿê. [Àíà:] Úàí áàëà, – äåäè, – öðÿéèì-
äÿí õÿáÿð âåðäèí! Ì.Ðçàãóëóçàäÿ; 2) ðóùóíó
îõøàìàã, õîøëàíäûðìàã. Áó, ùåêàéÿíèí ñàðû
ñèìèäèð, áó ñèì ëàï éåðèíäÿ ÷àëûíûð âÿ îõó-
úóíóí öðÿéèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
Öðÿéèíäÿí êå÷ìÿê – öðÿéèíäÿ àðçó åòìÿê,
èñòÿìÿê. [Ãà÷àéûí] öðÿéèíäÿí êå÷äè êè, Àòàøëà
úàí-äèëäÿí ñþùáÿò åëÿñèí. ß.Âÿëèéåâ. Öðÿéèí-
äÿí ãàðà ãàíëàð àõìàã (ýåòìÿê) – àúû,
õîøàýÿëìÿç, éàõóä ãîðõóëó áèð ùàäèñÿíè, èøè
òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿê, äÿðèí ùÿéÿúàí âÿ èçòè-
ðàá êå÷èðìÿê. Ïîëàäçàäÿ ñàêèò ãóëàã àñà áèë-
ìèð, öðÿéèíäÿí ãàðà ãàíëàð àõûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
[Íÿúÿô áÿé Áÿùðóçà:] [Ìÿúëèñ] öçäÿí ñÿíÿ
åëÿ [òÿíòÿíÿëè] ýþðñÿíèð, áàúûîüëó, àììà
è÷ÿðèäÿ öðÿéèìèçäÿí ãàðà ãàíëàð ýåäèð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öðÿéèíäÿí ãîïàðûá (ñèëèá,
÷ûõàðûá) àòìàã – á à õ öðÿéèíäÿí ÷ûõàðìàã.
Îüëàí áóðà ýÿëìÿéèíÿ ïåøìàí îëìóøäó âÿ
ãÿëáèíäÿ ãÿôëÿòÿí áàø ãàëäûðìûø áó ùèññè áîü-
ìàüà ÷àëûøûðäû. Áîüäó áó ùèññè. Öðÿéèíäÿí
÷ûõàðûá, áàéàã ýþçëÿðèíÿ ýþðöíÿí àü ïÿðäÿ-
íèí àðõàñûíà àòäû... È.Ìÿëèêçàäÿ. Öðÿéèíäÿí
îëìàã – èñòÿäèéè, àðçó åòäèéè êèìè îëìàã.
Àéýöíöí äÿ öðÿéèíäÿí îëäó áó õÿáÿð...
Ñ.Âóðüóí. Öðÿéèíäÿí ñèëìÿê, ñèëèá (÷ûõàðûá)
àòìàã – á à õ öðÿéèíäÿí ÷ûõàðìàã. [Íÿúÿô:]
Åéáè éîõäóð, – äåäè, – ìÿí ñÿíèí åòäèêëÿðèíèí
ùàìûñûíû öðÿéèìäÿí ñèëèá àòàðàì. Ã.Èëêèí.
Öðÿéèíäÿí òèêàí ÷ûõàðìàã – òàì ðàçû ñàë-
ìàã, ìÿìíóí åòìÿê. Äåéèëÿíëÿð öðÿéèìäÿí
òèêàí ÷ûõàðòäû; // áèðèñèíäÿí áàøãàñûíûí ãèñàñûíû
433
ÖÐßÊ
àëìàã, áèðèñèíèí àðçóñóíó éåðèíÿ éåòèðìÿêëÿ
îíó òàì ðàçû ñàëìàã, ìÿìíóí åòìÿê. [Íèñÿ
õàíûì Øåéäàéà:] Âàùèäîâà ùöúóì åëÿìèñÿí,
öðÿéèìäÿí òèêàí ÷ûõàðòìûñàí. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. Öðÿéèíÿ äàü áàñìàã (âóðìàã, ãîé-
ìàã, ÷ÿêìÿê) – öðÿê àüðûñû âåðìÿê, ÿçàá
âÿ èçòèðàá âåðìÿê, úÿôà âåðìÿê, èíúèòìÿê.
[Úàìàë:] Åù, àé Íÿáè äàéû, áÿéëÿð ÷îõëàðûíû
ãàáûãäàí ÷ûõàðûáëàð. Ìÿíèì öðÿéèìÿ äÿ äàü
÷ÿêèáëÿð. ß.Àáàñîâ. Öðÿéèíÿ äàü-äàüà äöø-
ìÿê – òÿøâèøÿ, ãîðõóéà äöøìÿê, øöáùÿéÿ
äöøìÿê. Öðÿéèíÿ äàü-äàüà(ëàð) ýÿòèðìÿê
(ñàëìàã) – úöðáÿúöð øöáùÿëÿðëÿ þçöíö íàðà-
ùàò åòìÿê, òÿøâèøÿ ñàëìàã. [Íóðóëëà:] Óô,
àðâàä, ñàü îëàñàí ñÿíè, íèéÿ öðÿéèíÿ äàü-
äàüàëàð ýÿòèðèðñÿí? Å.Ñóëòàíîâ. Öðÿéèíÿ
äàììàã – ãàáàãúàäàí ùèññ åòìÿê, äóéìàã,
ñåçìÿê. [Ñîíà Ìàùìóäà:] Åëÿ áèë öðÿéèìÿ
äàììûøäû êè, ýÿëÿúÿêñÿí. Ç.Õÿëèë. Öðÿéèíÿ
äÿðä åëÿìÿê – á à õ öðÿéèíÿ ñàëìàã. Öðÿ-
éèíÿ äÿéìÿê – 1) á à õ öðÿéèíè âóðìàã.
Ìÿí ñÿíÿ äåäèì êè, “áèð àç àç éå, ÷öíêè òóðøäó,
öðÿéèíÿ äÿéÿð”. Ì.ß.Ñàáèð; 2) èíúèòìÿê, ãÿë-
áèíè ãûðìàã, êþíëöíö ãûðìàã, òîõóíìàã.
[Èáðàùèì:] Îíóí öðÿéèíÿ äÿéìÿê ùå÷ áèð ëà-
éèã èø äåéèëäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ìààðèô ìöäèðè-
íèí èñòåùçàëû ðÿôòàðû Ðöñòÿì êèøèíèí öðÿéèíÿ
äÿéäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Öðÿéèíÿ äöøìÿê – á à õ
öðÿéèíÿ äàììàã. Öðÿéèíÿ ýÿëìÿê – ýö-
ìàí åòìÿê, çÿíí åòìÿê, ôèêðèíÿ ýÿëìÿê.
[Ñóðõàé Àéäûíà:] Î çàâàëëû [Ýöëòÿêèí] ñÿíèí
ðàùàòëûüûí ö÷öí ùÿð áèð øåéè, ùÿòòà úàíûíû áåëÿ
ÿñèðýÿìèðêÿí ñÿíèí ýþð íÿ êèìè øåéëÿð öðÿéèíÿ
ýÿëèð. Ú.Úàááàðëû. Öðÿéèíÿ ýÿòèðìÿê – ôèê-
ðèíÿ ýÿòèðìÿê, åùòèìàë åòìÿê, ýöìàí åòìÿê.
Áåëÿ øåéëÿðè öðÿéèíÿ ýÿòèðìÿ. Öðÿéèíÿ ýèð-
ìÿê – ìöõòÿëèô éîëëàðëà þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿê-
ìÿéÿ, ÿëÿ àëìàüà ÷àëûøìàã. Öðÿéèíÿ èøëÿ-
ìÿê – òÿñèð åòìÿê, ìöòÿÿññèð îëìàã. Öðÿéèíÿ
ãàðà-ãóðà ýÿëìÿê – öðÿéèíÿ øöáùÿëè øåéëÿð
ýÿëìÿê, öðÿéèíÿ ãàðà ôèêèðëÿð ýÿëìÿê. [Íèñÿ
õàíûì Ñÿäÿôÿ:] Àììà öðÿéèíÿ ãàðà-ãóðà
ýÿëìÿñèí. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öðÿéèíÿ ãàéíàð
ñó ñÿïìÿê – á à õ öðÿéèíÿ äàü áàñìàã.
Öðÿéèíÿ ëÿêÿ (õàë) äöøìÿê – áèð øåéäÿí øöá-
ùÿëÿíìÿéÿ áàøëàìàã. [Øèðÿëèíèí] öðÿéèíÿ
áàëàúà õàë äöøäöñÿ äÿ, öçÿ âóðìàéûá äåäè.
Ñ.Ðÿùìàí. Öðÿéèíÿ ëÿêÿ (õàë) ñàëìàã – øöá-
ùÿëÿíäèðìÿê, öðÿéèíÿ øöáùÿ ñàëìàã. Öðÿéèíÿ
434
ÖÐßÊ
îä äöøìÿê – á à õ öðÿéè îä òóòìàã (îä òó-
òóá éàíìàã). Öðÿéèíÿ îä ñàëìàã – áÿðê
ùÿéÿúàíëàíäûðìàã, ñàðñûòìàã. Öðÿéèíÿ îõ
áàòñûí! (áàòìûø!) – á à õ öðÿéèíÿ ýöëëÿ äÿé-
ñèí! (äÿéìèø!). Öðÿéèíÿ ñàëìàã – áèð øåéÿ
÷îõ ùÿññàñëûãëà éàíàøìàã, áèð øåéÿ ãàðøû ùÿä-
ñèç ùÿññàñëûã ýþñòÿðìÿê, áèð øåéè þçöíÿ äÿðä
åëÿìÿê. [Ïÿðè:] Áÿùðàì! Ñÿí öðÿéèíëÿ ÷îõ äà-
íûøûðñàí. Öðÿéèíÿ ùå÷ áèð øåé ñàëìà! Ú.Úàá-
áàðëû. Àëìàíû àëìà, ýÿëèí! Àë éåðÿ ñàëìà, ýÿ-
ëèí; Åâäÿ ñþç-ñîâ ÷îõ îëàð; Öðÿéèíÿ ñàëìà,
ýÿëèí! (Áàéàòû). Öðÿéèíÿ ñó (ñîéóã ñó) ñÿï-
ìÿê – ñàêèòëÿøäèðìÿê, õàòèðúÿì åòìÿê, ðà-
ùàòëàíäûðìàã. Úàìàë äàíûøäûãúà åëÿ áèë Ãÿ-
ðÿíôèëèí éàíûãëû öðÿéèíÿ ñîéóã ñó ñÿïèðäèëÿð.
ß.Âÿëèéåâ. Öðÿéèíÿ òîõóíìàã – á à õ öðÿ-
éèíÿ äÿéìÿê. [Àéäÿìèð:] Àéäÿìèðè òîðïàã-
ëàðà ýþììÿìèø ùå÷ êÿñ îíóí öðÿéèíÿ òîõóí-
ìàç. Óíóòìà! Ú.Úàááàðëû. “Àçÿðáàéúàí!” –
äåéèëÿíäÿ àéàüà äóð êè; Ôöçóëèíèí öðÿéèíÿ
òîõóíà áèëÿð. Ì.Àðàç. Öðÿéèíÿ éàü êèìè
éàéûëìàã – ÷îõ õîøóíà ýÿëìÿê, ÷îõ ëÿççÿò
âåðìÿê, ÷îõ õîø ýÿëìÿê. Áó ñþçëÿð öðÿéèìÿ
éàü êèìè éàéûëäû. Öðÿéèíÿ éàòìàã (éàïûø-
ìàã) – õîøóíà ýÿëìÿê, õîøëàìàã, áÿéÿí-
ìÿê. [ßñýÿð:] Ýþðäöéöì ãûçëàðäàí äà õîøóì
ýÿëÿíè, öðÿéèìÿ éàòàíû áèð íÿôÿð îëóáäóð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éàõûíäàí áàõûá áÿëÿä îëäóãúà
Ôÿðùàäîüëóíóí öðÿéè ßìèðàñëàí áàáàéà äàùà
àðòûã éàïûøûð. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Íàçëû Íàòàøàéà:]
Áèçäÿ áåëÿäèð. Åëÿ êè îüëàí öðÿéèíÿ éàòäû,
ÿââÿëúÿ îíà ýþç-ãàø åëÿ. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
Öðÿéèíÿ éîë òàïìàã – áèðèíèí ìÿùÿááÿòèíè,
ùöñí-ðÿüáÿòèíè ãàçàíìàã. Öðÿéèíÿ ýöëëÿ
äÿéñèí! (äÿéìèø!) – ãàðüûø èôàäÿñè. Öðÿéèíè
à÷ûá îðòàéà òþêìÿê – á à õ öðÿéèíè à÷ìàã
1-úè ìÿíàäà. Òåëëè áöòöí öðÿéèíè à÷ûá îðòàéà
òþêìöøäö. Ñ.Ùöñåéí. Öðÿéèíè à÷ìàã –
1) öðÿéèíäÿêèëÿðè à÷ûá äåìÿê, öðÿê ñèððèíè
äåìÿê, äàíûøìàã; 2) ñåâèíäèðìÿê, øàäëàí-
äûðìàã, ãÿìèíè, ãöññÿñèíè óíóòäóðìàã. Óñòà
Ìóðòóç õÿñòÿíèí öðÿéèíè à÷ìàã ö÷öí øèðèí
ñþùáÿòëÿð åëÿäè, ìÿçùÿêÿ äåäè. Ìèð Úÿëàë.
Ëàêèí áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè ãûçûí öðÿéèíè à÷-
ìûðäû. Ã.Èëêèí. Öðÿéèíè àüðûòìàã – á à õ öðÿ-
éèíè èíúèòìÿê. Áó äóéüó Íÿðèìàíûí öðÿéèíè
àüðûòäû. Ìèð Úÿëàë. Öðÿéèíè àëìàã – èíúèìèø
áèð àäàìà õîø ñþçëÿð ñþéëÿéÿðÿê îíó ñàêèò-
ëÿøäèðìÿê, èíúèêëèéèíè óíóòäóðìàüà ÷àëûøìàã.
ÖÐßÊ
Ãóðáàí óñòàíûí öðÿéèíè àëìàã, îíó ñàêèò-
ëÿøäèðìÿê ö÷öí úèääè äåäè. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
Öðÿéèíè áîøàëòìàã – öðÿéèíäÿ íÿ âàðñà ùà-
ìûñûíû ñþéëÿéèá ñàêèòëÿøìÿê, ðàùàòëàíìàã.
Ìèðçÿ Úàâàä î êè äåìÿê èäè, îüëóíà äåéèá öðÿ-
éèíè áîøàëòäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Éóñèô:] Äåäèì,
ãîé öðÿéèíè áîøàëòñûí, àõûðà ãÿäÿð äèíìÿçúÿ
ãóëàã àñäûì. Á.Áàéðàìîâ. Öðÿéèíè áóç êèìè
ñàõëàìàã – òàìàìèëÿ ñàêèò îëìàã, õàòèðúÿì
îëìàã, ñîéóããàíëûëûã ýþñòÿðìÿê. Öðÿéèíè
÷àëìàã – á à õ öðÿéèíè îâëàìàã. Öðÿéèíè
÷ÿêìÿê (÷öðöòìÿê) – öçöíòö âåðìÿê, ÿëäÿí
ñàëìàã, úàíûíû öçìÿê, óñàíäûðìàã, öçìÿê.
Öðÿéèíè äÿëìÿê (äåøìÿê, äèäìÿê) – ðóùè
ÿçàá âåðìÿê, èíúèòìÿê, ÿçèééÿò âåðìÿê.
[Áàíû:] Áàíûíûí öðÿéèí äåøäèí; Áîéíóíà õÿ-
ëÿòèí áè÷äèí. “Àøûã Ãÿðèá”. [Ñîëìàç Àëòóí-
áàéà:] Ôÿãÿò íå÷èí öðÿéèìè äèäèðñÿí! Ú.Úàá-
áàðëû. Öðÿéèíè äèíäèðìÿê – îõøàìàã, ÿçèç-
ëÿìÿê, íÿâàçèø ýþñòÿðìÿê. Öðÿéèíè äöøöð-
ìÿê – á à õ öðÿéèíè ãîïàðìàã. Öðÿéèíè ÿëÿ
àëìàã – ðÿüáÿòèíè, ùöñí-òÿâÿúúþùöíö, ñåâ-
ýèñèíè ãàçàíìàã. [Ìöÿëëèì] áèð ýÿíúëÿðèí
öðÿéèíè äåéèë, ùÿòòà ãîúàëàðûí äà öðÿéèíè ÿëÿ
àëìàüû áàúàðûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Öðÿéèíè ÿðèò-
ìÿê – á à õ öðÿéèíèí éàüûíû ÿðèòìÿê. Öðÿ-
éèíè ýåí ñàõëàìàã – íàðàùàò îëìàìàã, õàòèð-
úÿì îëìàã. Öðÿéèíè ýÿìèðìÿê – á à õ öðÿ-
éèíè éåìÿê. [Ðÿøèä:] Éåíÿ äÿ äóìàíëû áèð
øöáùÿ öðÿéèìè ýÿìèðèðäè. È.Ùöñåéíîâ. Öðÿ-
éèíè ýèçëÿòìÿê – þç ôèêðèíè, íèééÿòèíè ýèçëè
ñàõëàìàã, öðÿéèíäÿêèëÿðè äåìÿìÿê. Öðÿéèíè
èíúèòìÿê – ìÿíÿâè ÿçàá âÿ èçòèðàá âåðìÿê.
Öðÿéèíè èñèòìÿê – ñåâèíäèðìÿê, øàäëàíäûð-
ìàã, ôÿðÿùëÿíäèðìÿê. Ýöíÿø âÿ ýöëöø ùàìû-
íûí öðÿéèíè èñèäèðäè. Ñ.Ðÿùìàí. Öðÿéèíè ãàí
åòìÿê (ãàíà äþíäÿðìÿê) – èçòèðàá âåðìÿê,
ðóùè ÿçàá âåðìÿê, èíúèòìÿê. Ýåíÿ êèìëÿð öðÿ-
éèíè ãàí åäÿúÿêñÿí, åé ìÿù! Ñ.ß.Øèðâàíè. Áó
ìåùðèáàí, áó ãàéüûëû ñþçëÿð Äèëàâÿðèí öðÿéèíè
ãàíà äþíäÿðäè. Â.Øûõëû. Öðÿéèíè ãûñìàã –
á à õ öðÿéèíè ñûõìàã. Ëåéëà óøàãëàðûí öðÿ-
éèíè ãûñìàìàã ö÷öí Ãÿøÿìëÿ îëàí ìöíàñè-
áÿòëÿðèíè ãûçëàðûíà áèëäèðìÿìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Öðÿéèíè ãîïàð(ò)ìàã – áÿðê ãîðõóòìàã,
äÿùøÿòëÿíäèðìÿê. Öðÿéèíè ãîïàðûá âåðìÿê –
á à õ öðÿéèíè éåäèðòìÿê. Öðÿéèíè ãîéìàã –
á à õ öðÿéèíè âåðìÿê. Öðÿéèíè ãóáàðëàò-
ìàã (ãóáàð åòìÿê) – ðóùè ÿçàá, èçòèðàá
ÖÐßÊ
âåðìÿê, áûãäûðìàã, úàíà ýÿòèðìÿê. Öðÿéèíè
ãóðä éåìÿê – äàõèëè ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàá
êå÷èðìÿê, áèð øåéèí àãèáÿòèíäÿí äîëàéû ÷îõ
íàðàùàò îëìàã. Öðÿéèíè îõøàìàã – õîøóíà
ýÿëìÿê, ëÿççÿò âåðìÿê, çþâã âåðìÿê, õîø-
ëàìàã. Öðÿéèíè îõóìàã – öðÿéèíäÿêèëÿðè
áàøà äöøìÿê, ùèññ åòìÿê. Öðÿéèíè îâëàìàã –
þçöíö ñåâäèðìÿê, þçöíÿ ìÿôòóí åòìÿê. Öðÿ-
éèíè îâóøäóðìàã – á à õ öðÿéèíè éåìÿê.
Öðÿéèíè ïàðòëàòìàã (ïàð÷àëàìàã, ïàð÷à-
ïàð÷à åëÿìÿê) – àüûð ðóùè ÿçàá âåðìÿê, èíúèò-
ìÿê. Öðÿéèíè ñàëìàã – á à õ öðÿéèíè ãî-
ïàðìàã. Öðÿéèíè ñÿðèíëÿøäèðìÿê – ðàùàò
åòìÿê, ñàêèòëÿøäèðìÿê, õàòèðúÿì åòìÿê. Öðÿ-
éèíè ñûõìàã – ñûõûëìàã, äàðûõìàã, äÿðä ÷ÿê-
ìÿê, ôèêèð åëÿìÿê. [Ìÿøÿäè Îðóú:] Àé éàçûã
áàëà, öðÿéèíè ñûõìà, ñÿí äÿõè éåòèì äåéèëñÿí.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ãàðû íÿíÿ:] Ñàüäûð,
ãûçûì, ñàüäûð. Ñÿí ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà! Ì.Äèë-
áàçè. Öðÿéèíè ñûíäûðìàã – á à õ öðÿéèíÿ
äÿéìÿê 2-úè ìÿíàäà. [Ïÿðè õàíûì:] Ìÿí
ýÿðÿê öðÿéèìè ñûíäûðàì, ìÿíÿ çöëì åäÿí íà-
ìÿðääÿí ãèñàñ àëàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Áÿù-
ðàì:] Ïÿðè! Ñàðà áèçÿ ìàíå îëà áèëìÿéÿúÿê.
Éåòèìäèð, îíóí öðÿéèíè ñûíäûðìàìàëûéûã.
Ú.Úàááàðëû. Öðÿéèíè ñèéèðìÿê – äîéäóðìà-
éàí, àúëûüû ðÿô åòìÿéÿí éåìÿê ùàããûíäà.
Öðÿéèíè ñîéóòìàã – á à õ öðÿéèíÿ ñó ñÿï-
ìÿê. [Ìóñòàôà] ..áóíóíëà öðÿéèíè ñîéóòìàã
èñòÿéèðäè. Ñ.Âÿëèéåâ. Öðÿéèíè øàí-øàí åòìÿê –
á à õ öðÿéèíè ïàð÷àëàìàã. [Äÿðâèø:] Úèéÿð
éàðàëàðûìû òÿçÿëÿìÿêäÿí, öðÿéèìè øàí-øàí åò-
ìÿêäÿí ñÿíÿ ôàéäà âàðìû? À.Äèâàíáÿéîüëó.
Öðÿéèíè öçìÿê – 1) á à õ öðÿéèíè ÷ÿêìÿê;
2) öçìÿê, ÿëäÿí ñàëìàã, òàãÿòäÿí ñàëìàã,
éîðìàã. Óñòàíûí àçàðû ýöí-ýöíäÿí øèääÿòëÿ-
íèðäè, áÿäÿíè çÿèôëÿøèá ýöúäÿí äöøöðäö. Ñîéóã
âÿ àúëûã öðÿéèíè öçöðäö, ñèôÿòèíäÿ ùÿéàò íèøà-
íÿñè éîõ èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Öðÿéèíè âåð-
ìÿê – áöòöí âàðëûüû èëÿ áàüëàíìàã, úàíäàí
ñåâìÿê. Î, áèðúÿ àðçóéà, áèðúÿ íèééÿòÿ; Âåðäè
öðÿéèíè, âåðäè áöñáöòöí. Á.Âàùàáçàäÿ. Öðÿ-
éèíè âóðìàã – òÿíýÿ ýÿòèðìÿê, áåçäèðìÿê,
áûãäûðìàã, óñàíäûðìàã. Öðÿéèíè éàíäûð-
ìàã – äÿðèí òÿñèð åòìÿê, ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàá
÷ÿêäèðìÿê. [Ãîøàòõàí:] Ëàãåéäëèê êÿíä
ìöÿëëèìè ö÷öí äþçöëìÿç áèð áÿëàäûð, äåìÿëè,
ùå÷ øåé îíóí öðÿéèíè éàíäûðìûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
Öðÿéèíè éàðàëàìàã – á à õ öðÿéèíè ãóáàð-
435
ÖÐßÊ
ëàòìàã. Öðÿéèíè éàðìàã – á à õ öðÿéèíè
ãîïàðìàã. Öðÿéèíè éåäèðòìÿê – ùÿääÿí
àðòûã ÿçèçëÿìÿê, íÿâàçèø ýþñòÿðìÿê, ãåéäèíÿ
ãàëìàã. Öðÿéèíè óøàãëàðûíà éåäèðòìÿê. Öðÿ-
éèíè éåðèíäÿí îéíàòìàã – á à õ öðÿéèíè
ãîïàð(ò)ìàã. Öðÿéèíè éåéÿ-éåéÿ ãàëìàã –
èíòèçàð âÿ òÿøâèø è÷èíäÿ îëìàã, àüûð èçòèðàá
è÷èíäÿ ýþçëÿìÿê, íèýàðàí÷ûëûã ÷ÿêìÿê. Öðÿ-
éèíè çîðëàìàã – öðÿéè èñòÿìÿäèéè ùàëäà áèð èøè
ýþðìÿéÿ, ãÿáóë åòìÿéÿ, áèð øåéëÿ ðàçû îëìàüà
þçöíö ìÿúáóð åòìÿê. [Àéäûí:] Èêè àéäàí áÿðè
íÿ ãÿäÿð öðÿéèìè çîðëàéûðàìñà îëìóð. Ú.Úàá-
áàðëû. Öðÿéèíèí áàøû (óúó) àüðûìàã (éàí-
ìàã, ñûçûëäàìàã, ñþêöëìÿê) – á à õ öðÿéè
àüðûìàã. Èëê äÿôÿ èäè êè, Ñàäûã êèøè îüëóíóí –
ÿçèç-õÿëÿô îüëóíóí ñÿñèíäÿêè ùÿçèí ðèããÿòè ýþ-
ðöá äóéóð, öðÿéèíèí áàøû àüðûéûðäû. Ìèð Úÿëàë.
Áöëÿíä öðÿéèíèí áàøû ñþêöëìöø êèìè äÿðèí áèð
ãÿëá àüðûñû èëÿ [Ñîíàäàí] àðàëàíäûñà äà, äöç
ãàáàüûíäà äóðóá èðè ÿëè èëÿ îíóí áàøûíû îõøàäû.
ß.ßáöëùÿñÿí. Öðÿéèíèí è÷èíè éåìÿê – á à õ
öðÿéèíè éåìÿê. [Õàíûìíàç Àëìàçà:] Àé áà-
ëàì, ñÿùÿðäÿí ùàðäàñàí? Öðÿéèìèí è÷èíè éå-
ìèøÿì. Ú.Úàááàðëû. Öðÿéèíèí ãàíû èëÿ – äÿðèí
êÿäÿð ùèññè èëÿ, áþéöê ùöçíëÿ, öðÿéè éàíà-
éàíà. Öðÿéèíèí ãóðäóíó þëäöðìÿê – àçà-
úûã éåìÿê, áèð áàëàúà éåìÿê. Öðÿéèíèí ãóøó
ó÷ìàã – á à õ öðÿéè ó÷ìàã. Öðÿéèíèí òåë-
ëÿðè ÿñìÿê – á à õ öðÿéè ÿñìÿê 2-úè ìÿíàäà.
[Ìÿçëóì:] Áèðäÿí ñòîëóí öñòöíäÿêè ñêðèïêàíû
ýþðäöêäÿ öðÿéèìèí òåëëÿðè ÿñäè, íÿ åäÿúÿéèìè
áèëìÿäèì. Ñ.Âÿëèéåâ. Öðÿéèíèí óúó ýþéíÿ-
ìÿê – á à õ öðÿéèíèí áàøû àüðûìàã. Öðÿéè-
íèí éàüû (ïèéè) ÿðèìÿê – á à õ öðÿéè ÿðèìÿê.
[Ãÿðèá:] Ñÿíè ýþðäöì, àüëûì îëäó ïÿðèøàí;
ßðèäè öðÿéèìèí éàüû, Àüúàãûç! “Àøûã Ãÿðèá”.
Öðÿéèíèí éàüûíû (ïèéèíè) ÿðèòìÿê – õîøà-
ýÿëìÿç áèð øåéèí àãèáÿòèíè ýþçëÿäÿ-ýþçëÿäÿ
èçòèðàá âåðìÿê, èíúèòìÿê, ìÿíÿâè ÿçàá âåð-
ìÿê. [Áÿðáÿðçàäÿ:] Ìàðàë, ýÿë ìÿíè èíúèòìÿ.
Îíñóç äà öðÿéèìèí éàüûíû ÿðèòìèñÿí. Ñ.Ðÿù-
ìàí. Öðÿéèíèí éàüûíû (ïèéèíè) éåäèðòìÿê –
á à õ öðÿéèíè éåäèðòìÿê. Öðÿéèíèí éàüûíû
(ïèéèíè) éåìÿê – á à õ öðÿéèíè éåìÿê. Öðÿ-
éèíèí éàíüûñûíû ñþíäöðìÿê – ñóñóçëóüóíó
ðÿô åòìÿê, ñó è÷ìÿê. [ßëèãóëó:] Öðÿéèìèçèí
éàíüûñûíû ñþíäöðìÿê öìèäèíäÿí ÿë ÷ÿêèá
àâòîáóñóí éîëà äöøìÿñèíè ýþçëÿìÿëè îëäóã.
Ñ.Ðÿùìàí.
436
ÖÐßÊ-ÄÈÐßÊ
ÖÐßÊÀ×ÀÍ, ÖÐßÊÀ×ÛÚÛ ñèô. Àäàìû ôÿ-
ðÿùëÿíäèðÿí, öðÿéèíè à÷àí, ñåâèíäèðèúè. Öðÿê-
à÷àí õÿáÿð. – Àüàñÿôÿð Ùÿìçÿíèí áó úàâàí
ãàðäàøû îüëóíäàí áèð øåé ñîðóøìàã èñòÿäè êè,
áÿëêÿ îíäàí öðÿêà÷ûúû áèð úàâàá åøèòñèí.
ß.ßáöëùÿñÿí. Áàéûð éóìøàã, öðÿêà÷àí áèð
áàéàçëûüà áöðöíìöøäö. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÐßÊÀÜÐÛÑÛ èñ. Äÿðèí òÿÿññöô. [Âÿêèë:]
Áó íÿ äàøöðÿêëè àäàìäûð?! – äåéÿ, öðÿêàüðûñû
èëÿ ôèêèðëÿøèðäè. É.ßçèìçàäÿ.
ÖÐßÊÀËÒÛ ñèô. àíàò. Öðÿéèí àëòûíäà éåð-
ëÿøÿí, îëàí. Öðÿêàëòû íàùèéÿ.
ÖÐßÊÁÈÐ ñèô. ×îõ éàõûí, ñÿìèìè. Öðÿê-
áèð äîñò. – [Ýÿíú:] Èíäè èñÿ ñöðÿò ãàòàðûíäà
ãûçûë äèïëîìëà, ÿëáèð âÿ öðÿêáèð éîëäàøëàðûìëà
åâÿ äþíöðÿì. Ìèð Úÿëàë.
ÖÐßÊÁÓËÀÍÄÛÐÀÍ, ÖÐßÊÁÓËÀÍÄÛ-
ÐÛÚÛ ñèô. 1. Öðÿéè áóëàíäûðàí. Öðÿêáóëàí-
äûðûúû ãîõó. – [Õèéàáàíè-Õàíàáàääà åâëÿðäÿ]
éàé-ãûø öðÿêáóëàíäûðûúû áèð ÷èðê, äþçöëìÿç áèð
öôóíÿò ùþêì ñöðìÿêäÿäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Íèôðÿò, èêðàù ùèññè îéàäàí, ìÿíôóð,
õîøàýÿëìÿç. Àíúàã [Ôÿððóõ âÿ Ãóðáàí] òåç-
òåç õîøàýÿëìÿéÿí, öðÿêáóëàíäûðûúû õÿáÿð åøè-
äèðäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ÖÐßÊÁÓËÀÍÌÀ(ÑÛ) èñ. Ìÿäÿíèí ãàðûø-
ìàñû, ãóñìà åùòèéàúû íÿòèúÿñèíäÿ öðÿéèí áó-
ëàíìàñû; þéöìÿ. Õÿñòÿëèéèí áàøëàíüûúûíäà
áÿçÿí öðÿêáóëàíìà (þéöìÿ) âÿ ãóñìà ùàë-
ëàðû îëà áèëÿð.
ÖÐßÊÚÈÊ “Öðÿê”äÿí îõø. âÿ êè÷. Äèë-
áÿðèí öðÿêúèéè éåðèíäÿí îéíàäû, äÿðèí áèð àù
ãîïàðäû. Ú.Úàááàðëû.
ÖÐßÊ×ÛÐÏÛÍÒÛÑÛ èñ. 1. Áÿðê öðÿê äþéöí-
ìÿñè.
2. ìÿú. Ùÿéÿúàí, èçòèðàá.
Öðÿê÷ûðïûí-
òûñû èëÿ – öðÿéè ÷ûðïûíà-÷ûðïûíà (ñåâèíúäÿí,
ìàðàãäàí âÿ ñ. ùèññëÿðäÿí).
ÖÐßÊÄßÍ çÿðô Úàí âÿ êþíöëäÿí, ñÿìèìè
îëàðàã; ãÿëáÿí. Ìóõòàð ÷îõ äöøöíìöø, ýþòöð-
ãîé åëÿìèø, íÿùàéÿò, ×è÷ÿéè öðÿêäÿí ñåâìèøäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÖÐßÊ-ÄÈÐßÊ: öðÿê-äèðÿê âåðìÿê –
öðÿê âåðìÿê, öðÿêëÿíäèðìÿê, ðóùëàíäûðìàã,
öìèäëÿíäèðìÿê, òÿñÿëëè âåðìÿê, úÿñàðÿòëÿí-
äèðìÿê. Ìÿøÿäèáÿé Ñÿëèìÿ öðÿê-äèðÿê âåðìÿê
ÿâÿçèíÿ, îíó äàùà äà êÿäÿðëÿíäèðäè. Ì.Ùö-
ñåéí. Ãàéûíàíàñûíûí îíà öðÿê-äèðÿê âåð-
ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, Äóðíà ãÿðàðñûç îëäó.
ÖÐßÊÄÎËÓÑÓ
È.ßôÿíäèéåâ. Öðÿê-äèðÿê îëìàã – àðõà îë-
ìàã, êþìÿê îëìàã, àðõàñûíäà äóðìàã.
ÖÐßÊÄÎËÓÑÓ çÿðô Ùÿâÿñëÿ, ôÿõðëÿ, àüûç-
äîëóñó, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ.
ÖÐßÊÄÞÉÖÍÌß(ÑÈ) èñ. Õÿñòÿëèê, ùÿéÿ-
úàí, èòè éåðèìÿê âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ öðÿéèí òåç-
òåç äþéöíìÿñè. [Õûðäàõàíûì:] Èñòÿìèðÿì, åëÿ
öðÿê äþéöíìÿì àðòûá. Í.Âÿçèðîâ.
ÖÐßÊ-ÝÞÁßÊ: öðÿê-ýþáÿê ãàëìàìàã
çàð. – ýöëìÿêäÿí ãÿøø åòìÿê. Õàí áàéûðà
÷ûõûá ýþðäö êè, Ãÿùðÿìàí ýÿëèð, àììà àëòûíäà
áèð àò âàð êè, àëòû àéàüû, àëíûíäà áèð ýþçö, èêè
äÿ ìàðàë áóéíóçóíà îõøàð áóéíóçó âàðäû.
Õàíäà öðÿê-ýþáÿê ãàëìàäû. (Íàüûë). Öðÿê-
ýþáÿéè äöøìÿê – á à õ öðÿéè äöøìÿê.
[Ãàðû:] ×àéäàí êå÷ÿíäÿ ãóðáàüàäàí ãîðõóá,
öðÿê-ýþáÿéè äöøöá, äÿëè îëóá. “Ãóðáàíè”.
Öðÿê-ýþáÿéèíè éåìÿê – áÿðê ãîðõìàã, áÿðê
ùÿéÿúàíëàíìàã.
ÖÐßÊÊÅ×Ìß, ÖÐßÊÝÅÒÌß èñ. Õÿñòÿ-
ëèê, ðóùè ñàðñûíòû íÿòèúÿñèíäÿ ùóøóíó èòèðìÿ
ùàëû; áàéüûíëûã, áèùóøëóã. [Ìåùðèáàí] èíäè áèð
àé îëàðäû êè, öðÿêêå÷ìÿíèí ÿëàìÿòè îëàí ùàë-
ëàðû þçöíäÿ ùèññ åòìÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÖÐßÊÃÎÏÌÀ á à õ öðÿêêå÷ìÿ. Ýåúÿ
éàðûñû Ôåéçóëëàíûí àðâàäûíû, óøàãëàðûíû öðÿê-
ãîïìà àçàðûíà ñàëûá, åâèí àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèð-
äèëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÖÐßÊËßÍÄÈÐÈÚÈ ñèô. Öðÿêëÿíäèðÿí, úÿ-
ñàðÿò âåðÿí, úÿñàðÿòèíè àðòûðàí, öðÿê-äèðÿê
âåðÿí, ðóùëàíäûðàí (áèð èøÿ). Öðÿêëÿíäèðèúè
ñþçëÿð.
ÖÐßÊËßÍÄÈÐÌß “Öðÿêëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÖÐßÊËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Úÿñàðÿòëÿíäèðìÿê,
úÿñàðÿò âåðìÿê, ðóùëàíäûðìàã, öðÿê-äèðÿê
âåðìÿê. Ãî÷ÿð àðàáèð Áåéðÿéèí îáàñûíà ýÿëèð,
îíóí àòà-àíàñû, áàúûëàðû èëÿ ýþðöøöð, îíëàðû äà
öðÿêëÿíäèðèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. [Áÿùëóë:]
Øþâêÿò áàúûíûí äà áèçÿ êþìÿê÷è îëäóüó ìÿíè
öðÿêëÿíäèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÐßÊËßÍÌß “Öðÿêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÐßÊËßÍÌßÊ ô. Úÿñàðÿòëÿíìÿê, úÿñà-
ðÿòè àðòìàã, úÿñàðÿò åòìÿê, úÿñàðÿòè þçöíÿ
ãàéûòìàã. Äèëÿí÷èíèí à÷ûã öçöíäÿí âÿ ìåù-
ðèáàí äàíûøûüûíäàí Íóðÿääèí öðÿêëÿíèá àüàú-
äàí äöøäö. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Àéäûí áó ñþçëÿð-
äÿí áèð àç äè öðÿêëÿíèá ñåâèíÿ-ñåâèíÿ äåäè...
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÖÐßÉßÎÕØÀÐ
ÖÐßÊËÈ ñèô. Ùå÷ øåéäÿí ãîðõìàéàí, ãî-
÷àã, úÿñóð, èýèä, ãîðõóáèëìÿç. [Éóñèô:] Ìÿ-
ùÿááÿò ùÿãèãÿò éàõøû øåéäèð, äàíûøìàéàíû äà-
íûøäûðàí, ÷èðêèíè ýþçÿë åäÿí, ãîðõàüû öðÿêëè
åäÿí ìÿùÿááÿòäèð. Í.Íÿðèìàíîâ. Ôàòìàíèñÿ
õàëà ÷îõ öðÿêëè èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÖÐßÊËÈËÈÊ èñ. Öðÿêëè àäàìûí ùàë âÿ êåé-
ôèééÿòè; ãîðõóáèëìÿçëèê, úÿñàðÿò.
ÖÐßÊÑÛÕÀÍ, ÖÐßÊÑÛÕÛÚÛ ñèô. 1. Àäàìûí
öðÿéèíè ñûõàí, úàíñûõàí, úàíñûõûúû; ãÿì, êÿäÿð
ýÿòèðÿí. Öðÿêñûõàí õàðàáàëûã. Öðÿêñûõûúû ãûø
àõøàìû.
2. Öðÿéè ñûõàí, öðÿéÿ ïèñ òÿñèð åäÿí, íÿôÿñ
àëìàüû ÷ÿòèíëÿøäèðÿí, áîüóúó. Îòàüûí öðÿê-
ñûõàí ùàâàñû. – ×îõ èñòè âÿ öðÿêñûõûúû áöðêö
èäè. ß.Àáàñîâ. Øàùìàð äèíìÿäè. Àðàëûüà öðÿê-
ñûõàí ñöêóò ÷þêäö. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÐßÊÑÛÕÛÍÒÛÑÛ èñ. Öðÿéè ñûõàí ùàë, êåé-
ôèééÿò, øåé.
ÖÐßÊÑÛÍÄÛÐÀÍ, ÖÐßÊÑÛÍÄÛÐÛÚÛ ñèô.
Àäàìûí ãÿëáèíè ãûðàí, òîõóíàí; òîõóíàãëû.
Öðÿêñûíäûðûúû ñþç.
ÖÐßÊÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ãîðõàã, àüúèéÿð,
õîôëó, úÿñàðÿòñèç. [Òàðâåðäè:] Ìÿí äÿ ãîðõóì-
äàí êè ìÿíÿ öðÿêñèç äåìÿñèíëÿð, ãóëäóðëóüà
ýåòäèì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Ùÿâÿññèç, èñòÿìÿäÿí, ùÿâÿñè îëìàäûüû
ùàëäà, ùÿâÿññèç, ìàðàãñûç. Àëëàùãóëó áàçàðà
äà åëÿ öðÿêñèç ÷ûõìûøäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Ìÿð-
úàí íÿíÿ ãàéûòñà äà, öðÿêñèç ãàéûäûðäû. Ìèð
Úÿëàë.
ÖÐßÊÑÈÇÚßÑÈÍß çÿðô 1. Ãîðõàãúàñûíà,
úÿñàðÿòñèçúÿñèíÿ. Öðÿêñèçúÿñèíÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê.
2. Ùÿâÿññèç(úÿñèíÿ).
ÖÐßÊÑÈÇËÈÊ èñ. Úÿñàðÿòñèçëèê, ãîðõàãëûã.
ÖÐßÊÂÀÐÈ ñèô. Öðÿê øÿêëèíäÿ îëàí; öðÿ-
éÿîõøàð.
ÖÐßÊÂÅÐßÍ, ÖÐßÊÂÅÐÈÚÈ ñèô. Ðóù-
ëàíäûðûúû, òÿñÿëëèâåðèúè. Öðÿêâåðèúè õÿáÿð.
ÖÐßÊÉÀÕÀÍ, ÖÐßÊÉÀÕÛÚÛ, ÖÐßÊ-
ÉÀÍÄÛÐÀÍ, ÖÐßÊÉÀÍÄÛÐÛÚÛ ñèô. Öðÿéÿ
ïèñ òÿñèð åäÿí, àäàìû ñàðñûäàí; ñàðñûäûúû, òÿ-
ñèðëè, àúûíàúàãëû. Öðÿêéàíäûðàí ãûøãûðûã. Öðÿê-
éàõûúû ýþðöíöø. – [Åøèêàüàñû] ãàïûíû à÷ûá è÷ÿðè
áàõàíäà öðÿêéàíäûðûúû áèð ìÿíçÿðÿéÿ ðàñò
ýÿëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ãàðàúà ãûçûí öðÿêéàí-
äûðûúû ôàúèÿñèíäÿí ðÿùìäèë Ïèðè êèøè õåéëè ãÿì-
ýèí îëäó. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÖÐßÉßÎÕØÀÐ á à õ öðÿêâàðè.
437
ÖÐßÉßÉÀÒÀÍ
ÖÐßÉßÉÀÒÀÍ ñèô. Õîøàýÿëÿí, ýþçÿøèðèí,
ýþçÿýÿëèìëè, áÿéÿíèëÿí, úàçèáÿëè. [Ìÿùáóá
õàíûì] áàõäû êè, [Áÿëëè ßùìÿä], äöçäö, áèð
àç êîð-êîáóääó, àììà åëÿ öðÿéÿéàòàí îü-
ëàíäû êè, ìèí ïàøà îüëóíà äÿéÿð, ìèí äÿ õàí
îüëóíà. “Êîðîüëó”. // Ãÿøÿíý, éàõøû, õîøà-
ýÿëÿí, õîø. Îòàã ñÿðèí âÿ öðÿéÿéàòàí èäè.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÖÐßÉÈÀ×Ûà ñèô. Öðÿéèíè ýèçëÿäÿ áèëìÿ-
éÿí, öðÿéèíäÿ íÿ âàðñà à÷ûá ñþéëÿéÿí; à÷ûã-
öðÿêëè, òÿìèçöðÿêëè, ñÿìèìè. [Ñàðà:] Áÿùðàì!
Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí áèð öðÿéèà÷ûã, ñàäÿëþâù
àäàìàì. Ú.Úàááàðëû. [Çàêèð Ìåùðèáàíà:] Ýþ-
ðöðñöíöçìö, àäàì öðÿéèà÷ûã îëàíäà, ùÿð øåéè
äöçöíÿ äåéÿíäÿ óäóçóð. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÖÐßÉÈÀ×ÛÃËÛà ñèô. Öðÿéèà÷ûã àäàìûí
õàñèééÿòè; à÷ûãöðÿêëèëèê, ñÿìèìèëèê.
ÖÐßÉÈÁßÐÊ ñèô. Áàøãàñûíûí ùàëûíà àúû-
ìàéàí; ñÿðòöðÿêëè, äàøöðÿêëè, çàëûì, ãÿääàð.
Öðÿéèáÿðê àäàì.
ÖÐßÉÈÁßÐÊËÈÊ èñ. Öðÿéèáÿðê àäàìûí
õàñèééÿòè; çàëûìëûã, ãÿääàðëûã.
ÖÐßÉÈÄÀÜËÛ ñèô. Öðÿéèíäÿ äÿðäè, êÿäÿðè,
íèñýèëè îëàí; äÿðäëè, êÿäÿðëè, íèñýèëëè.
ÖÐßÉÈÄÀØ ñèô. Ùå÷ áèð øåéäÿí òÿñèðëÿí-
ìÿéÿí; äàøöðÿêëè, ãÿëáèäàø; ðÿùìñèç, èíñàôñûç.
ÖÐßÉÈÝÅÍÈØ ñèô. Ùàìûéà éàõøûëûã åäÿí,
ýåíèøöðÿêëè.
ÖÐßÉÈÈÍÚß á à õ öðÿéèíàçèê.
ÖÐßÉÈÈÍÚßËÈÊ á à õ öðÿéèíàçèêëèê.
ÖÐßÉÈÃÓÐÄËÓ ñèô. Áàøãàñûíûí õîøáÿõò-
ëèéèíè èñòÿìÿéÿí, ùÿð øåéÿ, ùÿð êÿñÿ øöáùÿ
èëÿ áàõàí; õàèíöðÿêëè, ãÿëáèãàðà, ïàõûë.
ÖÐßÉÈÃÓÐÄËÓËÓà èñ. Öðÿéèãóðäëó àäà-
ìûí õàñèééÿòè; ãÿëáèãàðàëûã, ïàõûëëûã.
ÖÐßÉÈÍÚß çÿðô Èñòÿäèéè, àðçóëàäûüû, öðÿ-
éèíäÿ òóòäóüó êèìè. Áóðíàøîâ ÷àðè÷àíûí ìÿð-
ùÿìÿò âÿ ÿäàëÿòèíäÿí äàíûøûð, úàìààòûí ýö-
çÿðàíûíà, ãîøóíëàðûí ùàëûíà òîõóíìóð. Áó,
Âàãèôèí öðÿéèíúÿ äåéèëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.

Öðÿéèíúÿ îëìàã – èñòÿäèéè, àðçóëàäûüû êèìè
îëìàã. Ôÿðìàíûí ñþçëÿðè Áàõûø áÿéèí öðÿéèíúÿ
îëäó. ß.Àáàñîâ. [Äóñòàã:] Ìÿí åëÿ èø àõòàðûð-
äûì êè, öðÿéèìúÿ îëñóí. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÖÐßÉÈÍÀÇÈÊ á à õ öðÿéèéóìøàã.
ÖÐßÉÈÍÀÇÈÊËÈÊ á à õ öðÿéèéóìøàãëûã.
ÖÐßÉÈÑÛÍÛà ñèô. Èíúèìèø, êöñìöø, êöñ-
êöí, ãÿëáèãûðûã, öðÿéè áèð øåéäÿí ñûíìûø.
ÖÐßÉÈÑÛÍÛÃËÛà èñ. Öðÿéèñûíûã àäàìûí
êåéôèééÿòè; êöñêöíëöê, ãÿëáèãûðûãëûã.
438
ÖÐÊÌß
ÖÐßÉÈÑÞÇËÖ ñèô. Öðÿéèíäÿ ñþçö îëàí,
ùÿëÿ äåéèëìÿìèø ñþçö îëàí.
ÖÐßÉÈÒßÌÈÇ ñèô. Öðÿéèíäÿ ïàõûëëûã, êèí,
êöäóðÿò îëìàéàí, ãÿëáè òÿìèç îëàí; ñÿìèìè.
ÖÐßÉÈÉÓÕÀ ñèô. Òåç òÿñèðëÿíÿí, ìöòÿÿñ-
ñèð îëàí, öðÿéèéóìøàã. [Òóòó Ãþí÷ÿéÿ:]
Ìÿí ñÿíè áó ãÿäÿð öðÿéèéóõà (ç.) áèëìÿçäèì.
ß.Âÿëèéåâ.
ÖÐßÉÈÉÓÕÀËÛà èñ. Öðÿéèéóõà àäàìûí
õàñèééÿòè; öðÿéèéóìøàãëûã.
ÖÐßÉÈÉÓÌØÀà ñèô. Öðÿéèíàçèê, öðÿéè-
éóõà, öðÿéèíúÿ.
ÖÐßÉÈÉÓÌØÀÃËÛà èñ. Öðÿéèéóìøàã
àäàìûí õàñèééÿòè; öðÿéèíàçèêëèê, öðÿéèèíúÿ-
ëèê, öðÿéèéóõàëûã.
ÖÐÔ èñ. [ÿð.] êèò. Ìÿúáóðè îëìàéûá çàìà-
íûí òÿëÿáèíäÿí äîüàí àäÿò, ãàéäà, öñóë, ùþêì,
äÿá. [Øåéõ Ñÿäðà:] Öðôö øÿð îëìàéûð áó ôèêðÿ
øÿðèê; ×ÿêèëèð øåéìèäèð áó ñÿðñÿìëèê? Ù.Úàâèä.
ÖÐÔ-ÀÄßÒ èñ. [ÿð.] 1. ßõëàã, ÿäÿá ãàé-
äàëàðû; åòèêà.
2. Àäÿò âÿ ÿíÿíÿ, àäÿòëÿð. [Ìîëëà Ãóðáàí:]
Åëèí ãàéäà-ãàíóíó, úàìààòûí öðô-àäÿòè âàð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÖÐÔÀÍ èñ. [ÿð.] êèò. Áèëèê, áèëèø, êàìàë,
ìààðèô. ßñðëÿð óçóíó åëì âÿ öðôàíà àõûí áó-
ðàõûëìàéàí ãàäûíëàð òÿøíÿ àäàì êèìè ñó-
ñóçëóãëàðûíû ñþíäöðìÿéÿ íàèë îëìóøëàðäû.
Ò.Ø.Ñèìóðã. Òóòäó éåð öçöíö öðôàí ÷ûðàüû;
Íóðà ãÿðã åëÿäè ãîíøó òîðïàüû. Ì.Ðàùèì.
ÖÐÊß èñ. Èêèéàøàð àò áàëàñû. [Ãÿäèð] ãàø-
ëàðûíû ÷àòàðàã þç àëàïà÷à öðêÿñèíäÿí äàíûø-
ìàüà áàøëàéûðäû. È.ßôÿíäèéåâ. Åëÿ áó âàõò
Çöëôöãàð êÿùÿð öðêÿíè ñÿéèðäèá áþéöðäÿí
÷ûõäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÐÊßÊËÈÊ èñ. Òåç ùöðêìÿ âÿ ãîðõìà
õàñèééÿòè; ùöðêÿêëèê.
ÖÐÊßÉßÍ, ÖÐÊßÊ ñèô. Òåç ùöðêÿí, ùÿð
øåéäÿí ùöðêÿí, ãîðõàí, ÿùëè îëìàéàí; âÿùøè.
Ãûç èñÿ öðêÿê úåéðàí áàëàñû êèìè ãà÷ûðäû.
Ìèð Úÿëàë. Áóëóä äàü äþøöíäÿ äàéàíûá äóð-
ìóø; ×þëäÿ öðêÿê ìàðàë áîéíóíó áóðìóø.
Í.Ðÿôèáÿéëè. // Öðêÿêëèê, ãîðõó èôàäÿ åäÿí,
áèëäèðÿí; ãîðõàã. Ãàäûí þç öðêÿê íÿçÿðëÿðè
èëÿ ÿòðàôà áàõûá ôîòîãðàôûí àðäûíúà äöøäö.
Ñ.Âÿëèéåâ. [Ùèäàéÿò] ñîë éàíäàí åøèòäèéè
ùÿíèðòèéÿ òÿðÿô öðêÿê áèð ùÿðÿêÿòëÿ ÷åâðèëäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÖÐÊÌß “Öðêìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÐÊÌßÊ
ÖÐÊÌßÊ á à õ ùöðêìÿê. [Çàìàí:] Òîï
ñÿñèíäÿí àòëàð öðêäö, êèøíÿøäè. Ú.Úàááàðëû.
ÖÐÊÖ á à õ ùöðêö. Ùöíÿð óøàãëàðà ìÿõ-
ñóñ áèð öðêö âÿ íàðàùàòëûãëà ýàù ÿëèíäÿêè
ìàøûíà, ýàù ãîíàüà áàõûá äóðóð. Ìèð Úÿëàë.
ÖÐÊÖØÌß “Öðêöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÐÊÖØÌßÊ á à õ ùöðêöøìÿê. Øàùçàäÿ
Èáðàùèì áàõäû, ÿýÿð Êÿëÿ-êþòöð áó áÿäÿííÿí
áàçàðà ýèðÿ áèëñÿ, úàìààò öðêöøÿúÿê. (Íàüûë).
×ÿïèøëÿð èðÿëèéÿ ýåäèð, áÿçÿí öðêöøöð. Ì.Ñå-
éèäçàäÿ.
ÖÐÊÖÒÌß “Öðêöòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÐÊÖÒÌßÊ á à õ ùöðêöòìÿê. [Ýöëþéøÿ]
äîêòîðó öðêöòìÿê, ãà÷àðàüà ñàëìàã âÿ ëàçûì
ýÿëñÿ, ëàï äàøäàí-ãàéàäàí áåëÿ ó÷óðìàã
èñòÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ìàùìóäóí ùèññ âÿ ùÿ-
éÿúàí äîëó áàõûøëàðû, äåéÿñÿí, ýÿíú ãûçû öð-
êöòäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÖÐÏßÐÌß “Öðïÿðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÐÏßÐÌßÊ: òöêëÿðè (òöêö, ÿòè, áÿäÿíè,
ÿíäàìû) öðïÿðìÿê – òöêëÿðè áèç-áèç ãàëõûá
äÿðèñè ãàáàð-ãàáàð îëìàã (ãîðõóäàí, äÿùøÿò-
äÿí âÿ ñ. ùèññëÿðäÿí). Ñàùèëëÿðÿ ùöúóì ÷ÿêÿí
äàëüàäûð, éà äàü; Òöê öðïÿðèð, ôèêèð ÷àøûð îíóí
ñÿñèíäÿí. Ñ.Âóðüóí. ×è÷ÿê äÿùøÿòëè ìÿíçÿðÿíè
ýþçö ãàáàüûíà ýÿòèðäèéè ö÷öí ÿíäàìû öðïÿðäè.
Á.Áàéðàìîâ.
ÖÐÏßØÌß “Öðïÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÐÏßØÌßÊ á à õ öðïÿðìÿê. [Ýþé÷ÿéèí]
ÿòè öðïÿøäè. Áàøûíà àüðû ñû÷ðàäû. ß.Âÿëèéåâ.
Áó áàõûøëàðäàí ãûçûí áÿäÿíè öðïÿøäè âÿ òåç
öçöíö ÷åâèðäè. Ã.Èëêèí.
ÖÐÏßÒÌß “Öðïÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÐÏßÒÌßÊ: òöêö (ÿòè, áÿäÿíè) öðïÿò-
ìÿê – äÿùøÿòÿ ýÿòèðìÿê, ñàðñûòìàã.
ÖÐÉÀÍ ñèô. 1. ×ûëïàã, ëöò. [Ìèñèð:] ßêèí
ÿêÿí, áè÷èí áè÷ÿí, îâ îâëàéàí; Áÿäÿíëÿðè áöñ-
áöòöí öðéàí; Éîõñóë áàáàëàðûí éóðäóäóð.
Î.Ñàðûâÿëëè.
2. Éàðïàüû òþêöëìöø, éàðïàãñûç, ÷ûëïàã
(àüàú, êîë âÿ ñ. ùàããûíäà). Ñÿðâö ñÿíóáÿðèí
àôÿòè-õÿçàí; Ñîéóá ëèáàñûíû ãîéìóøäó öðéàí.
Ã.Çàêèð. Áóçëó ÷àé ñàêèò-ñàêèò àõûð öðéàí
èëüûì êîëëàðû ÿñÿí øàõòàëû êöëÿéèí àëòûíäà î
òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÿéèëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. ìÿú. Éîõñóë, êàñûá, ëöò. Ìÿí, ýþðöðñÿí
êè, íÿ úöð öðéàíàì. À.Ñÿùùÿò.
ÖÑÊÖÊ èñ. ìÿù. á à õ îéìàã3. Ùÿñÿí ñàï
÷ûõàðäûá ñàïëàäû âÿ áàðìàüûíà öñêöê òàõûá,
ÖÑÒ
øàëâàðûíûí àðõàñûíû äèããÿòëÿ áöçìÿëÿìÿéÿ
áàøëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÖÑÊÖÊÎÒÓ èñ. áîò. Äàü ìåøÿëÿðèíäÿ, úÿí-
ýÿëëèêëÿðäÿ áèòÿí, öñêöêÿ îõøàð ÷è÷ÿêëÿðè îëàí
÷îõèëëèê îò áèòêèñè.
ÖÑËÓÁ èñ. [ÿð.] 1. Éàçû÷ûíûí, ðÿññàìûí,
ùåéêÿëòÿðàøûí, ìåìàðûí, áÿñòÿêàðûí âÿ á.-íûí
éàðàäûúûëûüûíäà þçöíö ýþñòÿðÿí ÿñàñ èäåéà-
áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðèí, ôÿðãëÿíìÿ ÿëàìÿòëÿðè-
íèí âÿùäÿòè; ñòèë. Ðîìàíòèê öñëóá. Ãîòèê öñëóá.
– Áèð òÿðÿôäÿ ÿðÿá öñëóáóíäà éàïûëìûø áèð
êþøê, þòÿêè òÿðÿôäÿ Øÿðã áàçàðû, ãàðøûñûíäà
óçóíñà÷ëû äÿðâèø ãÿñèäÿ îõóéóð. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. // Öìóìèééÿòëÿ, öñóë, òÿðç.
2. Ùÿð ùàíñû áèð éàçû÷û âÿ éà áÿäèè ÿñÿð,
úÿðÿéàí, æàíð ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí äèë âÿ íèòã
âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ öñóëëàðûíûí ìÿúìóñó;
ùÿð ùàíñû áèð éàçû÷ûíûí, ÿñÿðèí äèë âÿ èôàäÿ
öñóëó. Ãÿçåò öñëóáó. Ôåëéåòîí öñëóáó. Íàüûë
öñëóáó. // Íèòãèí ñèíòàêòèê âÿ ñþçëÿðèí èøëÿíìÿ
ôîðìàëàðûíà óéüóí îëàðàã ãóðóëìàñû. Öñëóá
ñÿùâëÿðè. Þç ÿñÿðèíèí öñëóáó öçÿðèíäÿ èøëÿìÿê.
Ìÿãàëÿíèí öñëóáóíó äöçÿëòìÿê.
ÖÑËÓÁÈ ñèô. [ÿð.] Öñëóáà àèä, öñëóáëà ÿëà-
ãÿäàð, öñëóá áàõûìûíäàí. Öñëóáè ñÿùâ. Ëö-
üÿòäÿ öñëóáè èøàðÿëÿð. Ðîìàíûí öñëóáè õöñó-
ñèééÿòëÿðè.
ÖÑËÓÁÈÉÉÀÒ èñ. [ÿð. “öñëóá” ñþç. úÿìè]
ßäÿáèééàò íÿçÿðèééÿñèíèí, áÿäèè ÿñÿðèí äèë
õöñóñèééÿòëÿðèíè âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíè þéðÿ-
íÿí áÿùñè. // Áÿäèè ÿñÿðèí äèëèíèí õöñóñèééÿò-
ëÿðè âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðè.
ÖÑÐßÒ èñ. [ÿð.] êþùí. 1. ×ÿòèíëèê, çÿùìÿò.
2. Ñûõûíòû, åùòèéàú.
ÖÑÒ ñèô. âÿ çÿðô 1. Áèð øåéèí ÿí éóõàðû ñÿòùè,
öçö; öçÿð (àëò çèääè). Øêàôûí öñòöíö òÿìèçëÿ-
ìÿê. – Ñîíà êàüûçû ìèçèí öñòöíÿ ãîéìóøäó.
Í.Íÿðèìàíîâ. Äèëäàðûí ùèðñè õåéëè ñîéóìóø,
êþïö áèð àç àëûíìûøäû. Êþíöëñöç-êþíöëñöç ýå-
äèá, êóøåòêàíûí öñòöíäÿ îòóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
2. Éóõàðûäà îëàí, éóõàðûäà éåðëÿøÿí, éóõà-
ðûäàêû. Öñò ÷ÿíÿ. Öñò äèøëÿð. – Êÿðèìãóëó èñÿ
öñò åéâàíäà äàéàíäûüû éåðäÿí ùÿéÿòÿ äöøäö.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ìÿí ùàíñû ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû ãàë-
õàúàüûìû áèëìèð, öñò ìÿðòÿáÿíèí ïÿíúÿðÿëÿðèíè
ýþçäÿí êå÷èðèðäèì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. Óçàíìûø ùàëäà îëàí àäàìûí öñò òÿðÿôè.
Ìåìàð Ñàäûãçàäÿ öñòöíÿ ÷ÿêäèéè èïÿê éîðüàíû
ñèíÿñèíÿ ãÿäÿð åíäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Íþâðÿñòÿ]
òÿðÿêÿìÿëÿðäÿí ãàëìûø êþùíÿ êå÷ÿíè öñòöíÿ
439
ÖÑÒ
÷ÿêäèéè çàìàí ãàïûéà áèð òÿêàí âóðóëäó.
ß.Àáàñîâ.
4. Òèêèëèíèí, áèíàíûí éóõàðûäàêû ñÿòùè; äàì.
Àíáàðûí öñòö þðòöëìöøäöð. – Àëàýþç êÿíä-
áÿêÿíä äîëàíûð, ýåúÿëÿðèíè ó÷óã äàõìàëàðäà,
êÿíä êÿíàðûíäàêû öñòö êöëÿøëè ìÿðÿêëÿðäÿ êå-
÷èðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Úàâàä] åâëÿðèíèí öñòöí-
äÿí ýöúëÿ ýþðöíÿí ùÿìèøÿ áàøûäóìàíëû Ýÿäèê
äàüûíû ýþðäö. ß.Âÿëèéåâ.
5. Öçÿð. ×àéëàðûí öñòöíäÿí áóç êþðïö ñàëäû;
Ñåéðÿëäè ýåò-ýåäÿ ýåäèø-ýÿëèø äÿ. Ñ.Âóðüóí.
Êÿðèìîâ úÿëä àääûìëàðëà ÷àé êîëëàðûíûí öñ-
òöíäÿí êå÷èá ýåòäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
6. Ýåéèìèí áàéûð òÿðÿôè, öçö. Öñòöíö ëÿêÿ-
ëÿìÿê. Öñòöíö ñèëêÿëÿìÿê.
7. Öñòäÿí ýåéèëÿí. Ìöðøöä êèøè êþùíÿ ãàðà
øàë ïåíúÿéèíèí ÿòÿéèíè éóõàðû ãàëäûðûá, öñò
êþéíÿéèíèí éàìàüûíû ýþñòÿðäè. ß.Âÿëèéåâ.
// Ïàëòàð, öñò-áàø. Öñòöíö äÿéèøäèðìÿê. Öñ-
òöíö øîòêàëàìàã. – Ãûç úÿëä öñòöíö ÷ûðïûá,
ãûçàðà-ãûçàðà îòàüà ãà÷äû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
8. Êÿíàð, ãûðàã, éàõûíëûã. Íÿðèìàí éîë öñ-
òöíäÿ äàéàíûá, ýÿëÿí áèð ìàøûíà äàéàíìàã
èøàðÿñè âåðäè. Ìèð Úÿëàë. Áó áàü÷à ìÿíèì
éîëóìóí öñòöíäÿ èäè. Ìèð Úÿëàë. // Áåë, äàë.
Êîðîüëó ãûðüû êèìè øûüûéûá Åéâàçû ýþòöðäö,
àòûí öñòöíÿ ãîéäó. “Êîðîüëó”. ßáèë êÿùÿð àòûí
öñòöíäÿ ÷îõ âöãàðëà îòóðìóøäó. ß.Âÿëèéåâ.
9. Öñòöíäÿ øÿêëèíäÿ – ñÿáÿá áèëäèðèð;
...ýþðÿ, ...ñÿáÿáèíÿ. Ñÿíèí öñòöíäÿ ìÿíÿ ñþç
ýÿëÿúÿê. Ùÿð øåéèí öñòöíäÿ àäàì ÿñÿáèëÿøìÿç.
– Ñÿôÿðè àäàì þëäöðìÿê öñòöíäÿ Ñèáèðÿ ýþí-
äÿðäèëÿð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Úÿðèìÿ âåðìÿìÿê öñ-
òöíäÿ, éà äà áàøãà ýöíàù öñòöíäÿ àõòàðûëàí
éîõñóë áóðàäà þçöíö àñàíëûãëà àðàäàí ÷ûõàðà
áèëèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
10. Áàðÿñèíäÿ, ùàããûíäà, õöñóñóíäà. [Íóð-
úàùàí:] Ìÿí Ñÿôèãóëóíóí õàëàñûéàì. Ñÿíèíëÿ
áèð ìÿòëÿá öñòÿ äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Í.Âÿ-
çèðîâ.
Íÿ öñòÿ (öñòäÿ) – íÿ ö÷öí, íÿéÿ
ýþðÿ, íÿ ñÿáÿáÿ. [Úÿííÿòÿëè àüà:] Ñÿíè íÿ
öñòÿ âóðäó, à ýÿäÿ? Í.Âÿçèðîâ. Êèìñÿ äåäè:
– Áÿé Àëìàçû äþéöð. – Íÿ öñòäÿ? – ×ÿêìÿ
öñòäÿ! Ñ.Ðÿùèìîâ.
11. Öñòöíäÿêè øÿêëèíäÿ – èõòèéàðûíäàêû,
þùäÿñèíäÿêè, öçÿðèíäÿêè. [Ìóñòàôà õàí] Áàèí-
ùÿìÿ ìÿí äÿ âÿ ìÿíèì öñòöìäÿêè ãîøóí äà,
ùàìûìûç þçöìöçö ñÿíÿ ãóðáàí äåìèøèê.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
440
ÖÑÒ
◊ Öñò äîäàüû ýþé ñöïöðöð, àëò äîäàüû
éåð – ÷îõ ãàøãàáàãëû, àúûãëû, öçöýöëìÿç àäàì
ùàããûíäà. Öñòö à÷ûëìàã – ôàø îëìàã, ìÿëóì
îëìàã, îðòàéà ÷ûõìàã. [Ãàðàúà ãûç] õåéëè òÿø-
âèøäÿ èäè, ÷öíêè áèëèðäè êè, áó ñèððèí öñòö à÷ûëñà,
Ïÿðèúàùàí õàíûì îíó áóðàäàí ãîâóá, ãûçûíû
äà áþéöê òÿíáåù åäÿúÿêäèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[ßñýÿð:] Çÿðÿð éîõäóð, áèð-èêè ñààòäàí ñîíðà
ìÿíèì êÿëÿéèìèí öñòö à÷ûëàð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Öñòö éîõäóð – òàéû-áÿðàáÿðè, ìèñëè-áÿðàáÿðè
îëìàéàí øåé ùàããûíäà. Áóðàñû âàð êè, ñèðð
ñàõëàìàãäà öñòö éîõäóð, – äåéÿ, Ìÿøÿäèáÿé
áàøû èëÿ òÿñäèã åòäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Öñòöíäÿ äóð-
ìàã – 1) ôèêðèíäÿí, òÿêëèôèíäÿí, ñþçöíäÿí ÿë
÷ÿêìÿìÿê, äþíìÿäÿí ìöäàôèÿ åòìÿê, èíàä
ýþñòÿðìÿê. Ôèêðèíèí öñòöíäÿ äóðìàã. – Ãàðû
ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðìóø âÿ áó èë èêè ãóòó
òîõóì ýþòöðìöøäö. ß.Ñàäûã; 2) ìöçàêèðÿ,
ýþòöð-ãîé, ìÿñëÿùÿò íÿòèúÿñèíäÿ áèð ÷îõ øåé-
äÿí, àäàìäàí áèðèíè ñå÷ìÿê, áèðèíè áÿéÿí-
ìÿê. Íÿùàéÿò, òðåñò àëòûìÿðòÿáÿëè éàøàéûø åâè-
íèí öñòöíäÿ äóðìóøäó. Ì.Èáðàùèìîâ. Öñòöíäÿ
çàü-çàü ÿñìÿê – ùÿääèíäÿí àðòûã ÿçèçëÿìÿê,
ñåâìÿê. Àòà-àíàñû äà, äàéûñû äà Ìöøýöíà-
çûí íàçû èëÿ îéíàéàð, îíó ÿçèçëÿð, öñòöíäÿ çàü-
çàü ÿñÿðäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ. Öñòöíäÿí àüûð éöê
ýþòöðöëìÿê – öçÿðèíäÿ îëàí àüûð èøäÿí ãóð-
òàðûá àçàä íÿôÿñ àëìàã, ðàùàòëàíìàã. Ñþçö
[Ðöñòÿì] åøèäÿí êèìè ñàíêè öñòöíäÿí àüûð áèð
éöê ýþòöðöëäö. Ì.Èáðàùèìîâ. Öñòöíäÿí áèð
äàø! – òàìàìèëÿ óíóäóëìàëû, éàääàí ÷ûõàðûë-
ìàëû, áèð äàùà ìàðàãëàíìàìàëû øåé ùàããûíäà.
Öñòöíäÿí äàü ýþòöðöëìÿê – àüûð ðóùè ÿçàá-
äàí, èçòèðàáäàí, éàõóä ãàéüûäàí ãóðòàðìàã,
íàðàùàòåäèúè ôèêèðäÿí àçàä îëìàã. Öñòöíäÿí
êå÷ìÿê – áÿíä îëìàìàã, ÿùÿìèééÿò âåð-
ìÿìÿê, àüàðòìàìàã. Ñóàëûí öñòöíäÿí êå÷-
ìÿê. Öñòöíäÿí ãÿëÿì ÷ÿêìÿê – éàçûëìûø
áèð øåéè ïîçìàã, àòìàã, ÷ûõàðûá àòìàã. Öñ-
òöíÿ à÷ûëìàã – öñòöíÿ ãûøãûðìàã, àúûãëàí-
ìàã. Àñëàí Ðöñòÿì êèøèíèí Ñàëìàíà àúûãëû
áèð íÿçÿð ñàëäûüûíû ýþðöá, èíäèúÿ îíóí öñòöíÿ
à÷ûëàúàüûíû ýþçëÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Öñòöíÿ
àðòûðìàã – á à õ öñòöíÿ ãîéìàã. Öñòöíÿ
àòìàã – á à õ öñòöíÿ éûõìàã. Öñòöíÿ àéàã-
ëàíìàã (àéàã àëìàã) – öñòöíÿ ùöúóì åò-
ìÿê, ãàëõûøìàã. [Áàäàì õàëà:] Éàçûëìàñàì,
òàé-òóø öñòöíÿ àéàã àëàð. Ìèð Úÿëàë. [Ãàäûí:]
Óøàüûì îëñàéäû, ìÿí ãîéàðäûì êè, Ìóñòàôà
ìÿíèì öñòöìÿ àéàã àëñûí? Å.Ñóëòàíîâ. Öñ-
ÖÑÒ
òöíÿ áóçëó ñó òþêìÿê – á à õ öñòöíÿ ñîéóã
ñó òþêìÿê. Öñòöíÿ äöøìÿê – 1) áèð øåéè
ùÿéàòà êå÷èðìÿêäÿ èíàä ýþñòÿðìÿê, îíà íàèë
îëìàüà âàð ãöââÿñè èëÿ ÷àëûøìàã; 2) öñòöíÿ
ùöúóì åòìÿê, öçÿðèíÿ àòûëìàã. Ñÿðùÿä êàçàê-
ëàðû ßêáÿðèí öñòöíÿ äöøäöëÿð. “Ãà÷àã Íÿáè”;
3) öñòöíÿ ùöúóì åòìÿê, äàíëàìàã, ìÿçÿì-
ìÿò åòìÿê. Êèøè àúûüûíäàí Êÿðèìèí öñòöíÿ
äöøÿð âÿ ùÿéÿòäÿ ãèéàìÿò ãîïàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
Ãàéûäûá ýÿëÿíäÿ ìÿúëèñäÿí ýåðè; Éîëäà èêè
íÿôÿð äöøäö öñòöìÿ. Ì.Ðàùèì. Ãîúà àíàñû
âÿ êþðïÿ áàúûñû [Øèðçàäûí] öñòöíÿ äöøäö.
Ì.Èáðàùèìîâ. Öñòöíÿ ÿë ãàëäûðìàã – âóð-
ìàã, çÿðáÿ åíäèðìÿéÿ ùàçûðëàøìàã. Öñòöíÿ
ôèòëÿìÿê çàð. – áèð àäàìû áàøãàñûíûí öñòöíÿ
ñàëäûðìàã, âóðóøìàüà, ñþçëÿøìÿéÿ òÿùðèê åò-
ìÿê. Öñòöíÿ ýöëìÿê – ÿëÿ ñàëìàã, ìàñãà-
ðàéà ãîéìàã, ëàüà ãîéìàã. Öñòöíÿ õîðóç-
ëàíìàã – øåøÿëÿíìÿê, õîðóçëàíìàã, êèøè-
ëÿíìÿê, êÿêÿëÿíìÿê. Öñòöíÿ èëäûðûì äöø-
ñöí! – ãàðüûø ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð. [Ôàòìà
õàíûì:] Àé ñÿíè þéðÿäÿíèí öñòöíÿ èëäûðûì
äöøñöí! Í.Âÿçèðîâ. Öñòöíÿ êÿêÿëÿíìÿê
(òÿïèíìÿê) – á à õ öñòöíÿ õîðóçëàíìàã.
Ñàðõàí ýþçëÿðèíäÿí ùèéëÿýÿðëèê òþêöëÿí àëìà-
íûí öñòöíÿ òÿïèíäè. Ì.Ùöñåéí. Öñòöíÿ ãîé-
ìàã – øèøèðòìÿê, ìöáàëèüÿ åòìÿê, åøèòäèéè-
íèí öñòöíÿ ÿëàâÿ åäÿðÿê áàøãàñûíà äàíûøìàã.
[Ñÿêèíÿ Ðöñòÿìÿ:] Éåéèá ýåäÿúÿêëÿð, îí áå-
øèíè äÿ öñòöíÿ ãîéóá äàíûøàúàãëàð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Öñòöíÿ (ñîéóã) ñó òþêìÿê (ÿëÿ-
ìÿê) – ùèðñèíè ñîéóòìàã, ñàêèòëÿøäèðìÿê.
Öñòöíÿ ñó (ñîéóã ñó) ÿëÿíìÿê – ùÿâÿñè ãà÷-
ìàã, ñîéóìàã. Öñòöíÿ òþêöëìÿê – öñòöíÿ
ùöúóì åòìÿê, éåðáÿéåðäÿí öçÿðèíÿ àòûëìàã
(êöòëÿ ùàëûíäà). [Îáà èòëÿðè] óçàãäàí êþëýÿìè
ýþðöíúÿ ñöðö èëÿ öñòöìÿ òþêöëöá ùöðÿðäèëÿð.
À.Øàèã. Öñòöíÿ éûõìàã – áàøãàñûíûí öçÿðèíÿ
éöêëÿìÿê, îíóí áîéíóíà ãîéìàã, îíà èñíàä
åòìÿê. Èíäè ùàìû áöòöí òÿãñèðëÿðè [Ñåéìóðóí]
öñòöíÿ éûõìàüà ÷àëûøûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè. Öñ-
òöíö à÷ìàã – öçÿ ÷ûõàðìàã, ôàø åòìÿê, èôøà
åòìÿê, àøêàðà ÷ûõàðìàã. Öñòöíö àëìàã –
1) ãîâóá ÷àòìàã, ùàãëàìàã, ÷àòûá éàõàëàìàã,
÷àòûá òóòìàã. [Õÿëèë:] Èêè äÿñòÿäèð... Àç ãàëûá-
ëàð öñòöìö àëñûíëàð. Í.Âÿçèðîâ. [Âåéñ:] Ùÿ,
Çåéíàë! Áàøëàéûí, êàðõàíàëàðäàí, ìàüàçàëàð-
äàí ìàë îüóðëàíûá ýèçëÿäèëìÿìèø, öñòëÿðèíè
àëìàã ëàçûìäûð. ß.ßáöëùÿñÿí; 2) òåç þçöíö
(þçëÿðèíè) ÷àòäûðìàã, éàíûíà ýÿëìÿê. Øåéõ
ÖÑÒÃÓÐÓÌ
Àáóçÿðëÿ øåéõ Ìÿðâàí ùÿìÿí Ñÿíàíûí öñòöíö
àëûðëàð. Ù.Úàâèä. Öñòöíö áàñäûðìàã (ïÿð-
äÿëÿìÿê, ìàëàëàìàã) – þðò-áàñäûð åòìÿê,
ýèçëÿòìÿê, ýèçëè ñàõëàìàã. [Ñÿôÿð áÿé Ìèðçÿ
Òóðàáà:] Íÿ òÿùÿð îëìóø îëñóí, ýÿðÿê êÿíäëè-
íèí þëìÿéèíèí öñòöíö áàñäûðàã. Á.Òàëûáëû.
Öñòöíö îò áàñìàã ìÿú. – óíóäóëóá ýåòìÿê,
ùàããûíäà äàíûøûëìàìàã, óíóäóëìàã, õàòèðäÿí
ñèëèíìÿê. Öñòöíö âóðìàìàã – ùàããûíäà
äàíûøìàìàã, þðò-áàñäûð åòìÿê, òîõóíìàìàã,
ýèçëè ñàõëàìàã. Àíúàã Ãàçàí õàí áóíóí öñ-
òöíö âóðìàéûá, Éàëûí÷àüû éîëà ñàëäû. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ. [×è÷ÿê] ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäèñÿ äÿ,
öñòöíö âóðìàäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÑÒ-ÁÀØ èñ. Ïàëòàð, ïàë-ïàëòàð, ýåéèì.
[Ãóìðàë:] Àíàúàí, ñÿí ãàïûíû à÷, ìÿí ýå-
äèì, öñò-áàøûìû ãàéäàéà ñàëûì. Ñ.Ðÿùìàí.
Òîôèãèí öñò-áàøû èñëàíìûøäû, þçö äÿ éàìàí
ãîðõìóøäó. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÖÑÒÄßÍ-ÀØÀÜÛ çÿðô 1. Éóõàðûäàí-
àøàüûéà, éóõàðûäàí-àøàüûéà åíÿðÿê, áàøûàøàüû.
Âàëåíòèíà èñÿ îüëó èëÿ ãûçûíû þòÿðÿê öñòäÿí-
àøàüû òîïëàðà ñàðû úóìäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Áàøäàí-àéàüà, éóõàðûäàí-àøàüûéà. ×îõ
ãÿëáè éåðäÿ äàéàíìûø Òàïäûã öñòäÿí-àøàüû
ìöÿëëèìÿ áàõäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÖÑÒßÝßË èñ. ðèéàç. 1. Òîïëàìà ÿìÿëèíè
âÿ éà êÿìèééÿòèí ìöñáÿòëèéèíè ýþñòÿðÿí
èøàðÿ (+).
2. Èêè ðÿãÿìèí òîïëàíäûüûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí
îíëàðûí àðàñûíäà èøëÿäèëèð. Áåø öñòÿýÿë ö÷, ñÿê-
êèçÿ áÿðàáÿðäèð.
ÖÑÒßÝßËÌß èñ. ðèéàç. Ðÿãÿìëÿðè áèð-
áèðèíèí öñòöíÿ ýÿëìÿ; òîïëàìà.
ÖÑÒßËßÌß “Öñòÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÑÒßËßÌßÊ ô. Öñòöí ýÿëìÿê, ãàëèá ýÿë-
ìÿê, ìÿüëóá åòìÿê. Òåéìóð ñåâèíèð êè, ìîë-
ëàíû öñòÿëÿéèá. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÖÑÒßËÈÊ 1. èñ. Áèð øåéèí öñòöíäÿ âåðèëÿí
øåé; ÿëàâÿ.
2. çÿðô ßëàâÿ îëàðàã. [Ðÿñóë] ýþðäö êè, áó
çàëûìëàð óääóãëàðû ïóëëàðëà êèôàéÿòëÿíìÿéèá,
öñòÿëèê éàòäûãëàðû éîðüàí-äþøÿê âÿ áàëûøëàðû
äà àïàðìûøëàð. “Àøûã Ãÿðèá”. Øàèðèí ãÿçÿë-
ëÿðèíÿ ìÿôòóí îëìóø Äÿðáÿíä ÿìèðè îíó õà-
ðàáà êÿíääÿí þç ñàðàéûíà äÿâÿò åäèðäè, öñòÿëèê
ÿí ýþçÿë êÿíèçèíè äÿ îíà ùÿäèééÿ ýþíäÿðìèøäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÖÑÒÃÓÐÓÌ èñ. Úÿìèééÿòèí ñèéàñè, ùöãóãè,
äèíè, áÿäèè, ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè âÿ îíóí èãòèñàäè
441
ÖÑÒËÖÊ
ãóðóëóøóíóí – áàçèñèíèí áóíëàðà ìöâàôèã
îëàðàã éàðàòäûüû ñèéàñè, ùöãóãè âÿ ñ. òÿñèñàò-
ëàðûí ìÿúìóñó.
ÖÑÒËÖÊ èñ. Áèð øåéèí öñòöíö þðòìÿéÿ,
öñòöíÿ ÷ÿêìÿéÿ ìÿõñóñ øåé. Äÿðè öñòëöéö.
ÖÑÒÖÀ×Ûà 1. ñèô. Öñòö þðòöëìÿìèø, öñòö
à÷ûã îëàí; äàìû, ãàïàüû îëìàéàí; à÷ûã. [Ãî-
øàòõàí:] [Õÿñòÿíè] öñòöà÷ûã ìàøûíäà õÿñòÿ-
õàíàéà àïàðìàã îëìàç. Ì.Èáðàùèìîâ. [Ìÿí-
òÿãÿíèí] ãàïû-ïÿíúÿðÿëÿðè âÿ öñòöà÷ûã òàõòà
áàëêîíëàðû ðÿíýëÿíìèøäè. ß.Ñàäûã. // çÿðô Öñ-
òöíÿ ùå÷ áèð øåé þðòìÿäÿí, öñòöíÿ ùå÷ áèð øåé
ñàëìàäàí. [Ñóëòàí áÿé:] Àé ãûç Òåëëè, ìèí êÿðÿ
äåìèøÿì êè, ìÿí éàòàíäà ýÿë, ìÿíèì öñòöìö
áàñäûð, èíäè öñòöà÷ûã éàòìûøàì, äåéÿñÿí, áå-
ëèìÿ ñîéóã äÿéèáäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. çÿðô À÷ûã ñóðÿòäÿ, à÷ûã, ýèçëÿòìÿäÿí.
[Áÿùëóë:] Íèúàò äàéû ìÿíäÿí ñîéóìóøäó, ùÿð-
äÿí ëàï öñòöà÷ûã øÿêèëäÿ ìÿíè äàíëàéûðäû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÖÑÒÖÍ ñèô. 1. Áÿíçÿðëÿðèíÿ ýþðÿ äàùà
éàõøû, äàùà éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëàí, îíëàðû
ýåðèäÿ áóðàõàí. [ßðÿñòóí:] Ñÿíÿòêàðëûãëà é-
àçûëìûø áàëàúà áèð øåðèí þçö ùÿð ùàíñû ñþíöê
áèð ïîåìàäàí ãàò-ãàò öñòöíäöð! Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Ñÿðÿòàí:] Öñòöíäöð ùÿëÿëèê øàèð Õàãàíè; Îäóð
ñþç ìöëêöíöí ãàäèð ñóëòàíû. Ì.Ðàùèì. // Êåé-
ôèééÿò âÿ êÿìèééÿòúÿ äàùà éöêñÿê, äàùà ÿë-
âåðèøëè îëàí. ßë ÿëäÿí öñòöí îëàð. (Ìÿñÿë).
2. Ãàëèá ýÿëÿí, ãÿëÿáÿ ÷àëàí, ãàëèá.
Öñ-
òöí ýÿëìÿê – ãàëèá ýÿëìÿê, ãÿëÿáÿ ÷àëìàã.
[2-úè úàðèéÿ Ñÿéàâóø ùàããûíäà:] Ãÿùðÿìàí-
äûð, öñòöí ýÿëèð àñëàíà! Ù.Úàâèä. Êÿðèì áàáà
ñöêóòëà áàøûíû òÿðïÿòäè. Àéðûìãûçû öñòöí ýÿë-
äèéèíè ùèññ åäÿðÿê þçöíö äîüðóëòäó. À.Øàèã.
Öñòöí òóòìàã – á à õ öñòöíëöê âåðìÿê
(“öñòöíëöê”äÿ).
ÖÑÒÖÍËÖÊ èñ. Áÿíçÿðëÿðè àðàñûíäà äàùà
éàõøû, äàùà éöêñÿê, äàùà ÿëâåðèøëè îëìà. Àü-
áóëàã äàüëàðûíûí áöòöí ýþçÿëëèê âÿ öñòöíëöê-
ëÿðè Ñåâèëäÿ óíóäóëìàç .. áèð òÿñèð áóðàõäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
Öñòöíëöê âåðìÿê – áèð íå÷ÿ-
ëÿðè âÿ éà ÷îõëàðû àðàñûíäàí àíúàã áèðèíè ñå÷-
ìÿê, îíó äàùà éàõøû, äàùà ìöíàñèá, äàùà
éöêñÿê, äàùà ÿëâåðèøëè ùåñàá åòìÿê, áÿéÿí-
ìÿê.
◊ Öñòöíëöê äÿðÿúÿñè ãðàì. – ñèôÿòèí ÿëà-
ìÿò âÿ êåéôèééÿòèíèí àäè äÿðÿúÿéÿ íèñáÿòÿí
öñòöí îëäóüóíó ýþñòÿðÿí äÿðÿúÿñè; ìÿñ.: ãûï-
ãûðìûçû, àüàïïàã, ëàï òöíä âÿ ñ.
442
ÖÑÓËÚÀ
ÖÑÒÖÞÐÒÖËÖ 1. ñèô. Öñòö þðòöëìöø, öñòö
à÷ûã îëìàéàí, þðòöñö îëàí, þðòöëö. Àíúàã òÿê-
òöê öñòöþðòöëö ôàéòîíëàð è÷èíäÿ ìèíèêëÿð ýþðö-
íöðäö. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Öñòö-þðòöëö, ãàðà áèð
ìàøûí ýåúÿíèí ñàêèòëèéèíè ïîçäó. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Àéäûí îëìàéàí, þðòöëö, ìöÿééÿí
îëìàéàí, åéùàìëû, öñòöïÿðäÿëè. [Øàìàìà
Úàäó:] Öñòöþðòöëö ñþçäÿí ôàéäà éîõäóð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Öñòöþð-
òöëö äàíûøìàã. – [ßëèãóëó:] Éàõøû, áàõàðûã! –
äåéÿ, öñòöþðòöëö áèð úàâàá âåðèá àéðûëäûì.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÖÑÒÖÏßÐÄßËÈ á à õ öñòöþðòöëö 2-úè ìÿ-
íàäà.
ÖÑÒÖÐËÀÁ èñ. [ÿð. ÿñëè éóí.] Êå÷ìèøäÿ
ýþé úèñèìëÿðèíè ìöøàùèäÿ åòìÿê ö÷öí èøëÿ-
äèëìèø àñòðîíîìèê úèùàç. Êèìè ïÿðýàð èëÿ ùÿí-
äÿñè øÿêèëëÿð ÷ÿêÿð, êèìè äóðáèíëÿ éàí ïÿíúÿ-
ðÿäÿí Ýöíÿøÿ áàõàð, êèìè öñòöðëàáëà âÿ áÿçè-
ëÿðè äÿ êèòàá îõóìàãëà ìÿøüóëäóðëàð. Ù.Úàâèä.
Ìÿëèê ÿëèíäÿ óéäóðìà öñòöðëàá ñàðàé õèä-
ìÿò÷èñè Ìÿñòóð èëÿ äàíûøûð. À.Øàèã.
ÖÑÒ-ÖÑÒß çÿðô 1. Áèð-áèðèíèí öñòöíÿ, ãà-
ëàã-ãàëàã. Ðÿôëÿðäÿ ïàñ àòìûø ìèñ ãàáëàð öñò-
öñòÿ éûüûëìûøäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àíà ñàúû êöë-
ëÿéèá îúàã ãàëàéûð, êÿòÿ áèøèðèá è÷èíÿ òÿçÿ éàü
ãîéóð, èñòè ãàëìàñû ö÷öí öñò-öñòÿ éûüûð, ñöôðÿ
èëÿ áÿðê-áÿðê áàñäûðûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Áèðëèêäÿ ýþòöðöëäöêäÿ, ùàìûñû áèð éåðäÿ,
áèðëèêäÿ. Öñò-öñòÿ ùàìûñûíû áèð êèñÿéÿ éûüìàã.
3. ßë äÿéìÿäÿí, îëäóüó êèìè, ÿââÿëêè
êèìè, íåúÿ âàð åëÿ. [Ìàùìóä:] Èíäè-èíäè èøÿ
áàøëàìûøàì, öñò-öñòÿ ãîéóá ãà÷ûì êè, íÿ âàð
êöëôÿòèìÿ éàõûí îëìàã èñòÿéèðÿì. É.ßçèìçàäÿ.
ÖÑÓË èñ. [ÿð.] 1. Ùÿð ùàíñû èøäÿ òÿòáèã åäè-
ëÿí ñèñòåì, éîë, ãàéäà, òÿðç, ìåòîä. Ãàáàã-
úûëëàðûí èø öñóëó. Òÿäðèñ öñóëó. – [Ñÿðäàðîüëó]
øàýèðäëÿðè òåç-òåç çàâîäà àïàðûá èñòåùñàëàòëà,
éåíè öñóëëàðëà èøëÿéÿí óñòàëàðûí èøëÿðè èëÿ òàíûø
åäèðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè. [Äàøäÿìèð] Ùöììÿòèí
ïëàí äîëäóðìà öñóëëàðûíäàí ìàðàãëû øåéëÿð
äåìèøäè. Á.Áàéðàìîâ.
2. Òÿáèÿòäÿ âÿ èúòèìàè ùÿéàòäà áàø âåðÿí
ùàäèñÿëÿðè äÿðê âÿ òÿñäèã åòìÿ ãàéäàñû; ìå-
òîä. Äèàëåêòèê öñóë. Òàðèõè-ìöãàéèñÿëè öñóë.
3. Òÿðòèá, íèçàì, ãàéäà.
ÖÑÓËÚÀ, ÖÑÓËËÓÚÀ çÿðô Åùòèéàòëà, öñóë-
ëà, àñòà-àñòà, éàâàøúà, åùìàëúà. [Ìÿúèä ÿôÿíäè:]
Öñóëëóúà ùÿðÿêÿò åòìÿëèéäèí. Ù.Úàâèä.
ÖÑÓËÈ-ÚßÄÈÄ
ÖÑÓËÈ-ÚßÄÈÄ èñ. [ÿð.] êþùí. Éåíè öñóë,
éåíè ãàéäà. Î âàõò öñóëè-úÿäèäÿ áÿëÿä îëàí
ìöÿëëèì áèð íÿôÿð èñÿ äÿ ìöñÿëìàíëàðäàí éîõ
èäè. Ô.Êþ÷ÿðëè.
Öñóëè-úÿäèä ìÿêòÿáè òàð. –
1905-úè èë èíãèëàáûíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí
ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ à÷ûëàí éåíè òèïëè ìÿê-
òÿáèí àäû. Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Äÿúÿëàáàä
ìàðàëëàðûì ìÿúëèñ ãàéûðûá ãÿò åäèðëÿð êè, áèð
öñóëè-úÿäèä ìÿêòÿáè à÷ñûíëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Òàùèðçàäÿ:] Êÿíäëè óøàüûíà ìÿêòÿá ëàçûìäûð,
öñóëè-úÿäèä ìÿêòÿáè. Ìèð Úÿëàë.
ÖÑÓËÈ-ÈÄÀÐß èñ. [ÿð.] Áèð þëêÿíèí èäàðÿ
öñóëó, äþâëÿò ãóðóëóøó, ðåæèì. ×àð öñóëè-
èäàðÿñè. Õàëã äåìîêðàòèê öñóëè-èäàðÿñè. – Áè-
çèì öñóëè-èäàðÿäÿ ôèòíÿ-ôÿñàäà éîë âåðèëìÿç, –
äåéÿ, Íàäèð äàéûñûíà [úàâàá âåðäè]. Á.Òàëûáëû.
ÖÑÓËËÓ 1. ñèô. Åùòèéàòëû, åùìàëëû, öñóëëà,
åùòèéàòëà èøýþðÿí, ùÿðÿêÿò åäÿí. Öñóëëó àäàì.
Öñóëëó ùÿðÿêÿò.
2. Á à õ öñóëëóúà. [Ùàúû Ìóðàä:] Àé àéû
îüëó àéû, öñóëëó òÿðïÿíÿ áèëìèðñÿí? Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ.
ÖÑÉÀÍ èñ. [ÿð.] 1. Êþùíÿ èúòèìàè ãóðóëóøó
éûõûá éåíèñèíè ãóðìàã ìÿãñÿäèëÿ ùàêèì ñèíèô-
ëÿðÿ ãàðøû êöòëÿâè ñèëàùëû ÷ûõûø. Êÿíäëè öñéàí-
ëàðû. – Áèð öñéàíëà äîüàúàãäûð àçàäëûüûí èëê
óëäóçó! Ñ.Âóðüóí. Àéäûí îëñóí ùàìûéà; Õàë-
ãûí ýöúö; Ñèëàùëû öñéàíûí íÿòèúÿñè. Ð.Ðçà.

Öñéàí åòìÿê (ãàëäûðìàã) – ùàêèì ñèíèô-
ëÿðÿ ãàðøû ñèëàùëû ÷ûõûø åòìÿê. Öñéàí åòìèø
êÿíä òîïà òóòóëóð. Ù.Íÿçÿðëè.
2. Àñè îëìà, ãàðøû äóðìà, áèðèíÿ ãàðøû àéàã-
ëàíìà, áàø ãàëäûðìà.
Öñéàí åòìÿê (ãàë-
äûðìàã) – àéàãëàíìàã, öçÿ äóðìàã, àñè îë-
ìàã, áàø ãàëäûðìàã. Áèð ýöí Ìÿñìÿ öñéàí
åäèð. Êèìñÿéÿ ÿë à÷ìàéàúàüûíû à÷ûãäàí-à÷ûüà
êîð Ñåéèäÿ áèëäèðèð. Ñ.Ùöñåéí. Ñÿêèíÿ ëàï öñ-
éàí ãàëäûðäû: – Éåíÿ ãîë-ãàíàä à÷äûí, àé
äÿëè?! Ì.Èáðàùèìîâ.
ÖÑÉÀÍ×Û èñ. 1. Öñéàíäà èøòèðàê åäÿí, öñ-
éàí èøòèðàê÷ûñû. [Ãÿùðÿìàí:] Ýàù áèçèì ãîøóí,
ýàù äà öñéàí÷ûëàð ãàëèá ýÿëèðäèëÿð. Ù.Íÿçÿðëè.
[Êîìàíäàí:] Ìÿãñÿä õàëãû ãûðìàã äåéèë, öñ-
éàíû éàòûðäûá, öñéàí÷ûëàðû ÿëÿ ýÿòèðìÿêäèð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. ìÿú. Ùàãñûçëûüà âÿ éà áèð øåéÿ äþçìÿ-
éèá, þç íàðàçûëûüûíû, ùèääÿòèíè ôÿàë ñóðÿòäÿ áèë-
äèðÿí àäàì; öñéàíêàð. Èíäè [Ìóðàääà] ìöùè-
òèíÿ ãàðøû áèð öñéàí÷û ðóùó âàðäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÖØØÀÃ
ÖÑÉÀÍ×ÛËÛà èñ. Öñéàíà ìåéèë ýþñòÿðìÿ,
áèð øåéÿ ãàðøû ùàãëû-ùàãñûç áàø ãàëäûðìà, ãàðøû
äóðìà.
ÖÑÉÀÍÊÀÐ [ÿð. öñéàí âÿ ôàðñ. ...êàð]
1. Á à õ öñéàí÷û. [Êàïèòàí ãÿðàðýàù ðÿèñèíÿ:]
Áèç .. öñéàíêàðëàðû òàïàðûã. Ñ.Âÿëèéåâ.
2. ñèô. Íàðàçûëûã, ãÿçÿá, ùèääÿò èôàäÿ åäÿí.
Öñéàíêàð áàõûø. – Ôèðèäóí Ìóñà êèøèíèí öñ-
éàíêàð áèð ñèôÿòëÿ Ùèêìÿò Èñôàùàíèíèí ãàáà-
üûíäà äóðäóüóíó ýþðäö. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÖÑÉÀÍÊÀÐËÛÃ èñ. 1. Öñéàí÷ûëûã, öñéàíà
ìåéèë.
2. ìÿú. Áèð øåéÿ ãàðøû áàø ãàëäûðìà, ìÿíôè
ìöíàñèáÿò, íàðàçûëûã, áàðûøìàçëûã ýþñòÿðìÿ.
Àíè îëàðàã Ðöõñàðÿäÿ éåíÿ äÿ ÿñÿáè áèð öñ-
éàíêàðëûã áàø ãàëäûðìàã èñòÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÖØÖÄÖÚÖ ñèô. Öøöäÿí, ñîéóã, äîíäóðóúó.
Ñîíðà ñÿðèí, öøöäöúö äÿðÿúÿäÿ ñÿðèí áèð ìåù
ÿñäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÖØÖÌß “Öøöìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖØÖÌßÊ ô. 1. Úàíûíà öøöòìÿ äöøìÿê, áÿ-
äÿíèíäÿ ñîéóüóí òÿñèðèíè ùèññ åòìÿê, ñîéóã-
äàí òèòðÿìÿê. Ëÿùëÿéèðëÿð, òÿðëÿéèðëÿð, ÿë-öçëÿðè
ãûçàðìûø; Áèð ïàðàñû ÷îõ öøöéöð, ÿë-öçëÿðè áî-
çàðìûø. À.Ñÿùùÿò. Ñîéóã éåë ÿñìÿéÿ áàøëàäû.
Çÿùðà öøöäö. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Äîíóøìàã, ñîéóãäàí áöçöøìÿê.
Àé êöëÿê, äÿðÿäÿí èòè ÿñìÿ, ýÿë; Àõû òÿíùà ãî-
âàã öøöéöð îðäà. Í.Õÿçðè. Öôöãäÿí óçàíìûø
øöàëàð àëòûíäà ïàðëàéàí êþðïÿ ïàéûç îòëàðû
öøöéöðìöø êèìè òèòðÿøèðäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÖØÖÍÌß “Öøöíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖØÖÍÌßÊ á à õ öøöìÿê. Öøöíöðñÿí, ýþ-
ðöðÿì, ñþéëÿ íÿ âàð? Ì.Ðàùèì.
ÖØÖÒÌß 1. “Öøöòìÿê”äÿí ô.èñ.
2. Òèòðÿòìÿ, âèúâèúÿ. Úàíûìà öøöòìÿ äöøäö.
– [Íåìÿò] áèð àç äèíúÿëäèêäÿí ñîíðà áÿäÿíèíÿ
áèð öøöòìÿ ýÿëäè êè, êþéíÿéè òàìàìèëÿ ñîéóäó.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÖØÖÒÌßÊ ô. Úàíûíà öøöòìÿ ñàëìàã, ñî-
éóüó ùèññ åòäèðìÿê. Ñîéóã ùàâà [Òÿðëàíû]
áèðäÿí öøöòäö. Ì.Ùöñåéí. ×àéàøàüû ÿñÿí áó
êöëÿê áöòöí êîëõîç÷óëàðû öøöòäö âÿ òèòðÿòäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÖØØÀÃ èñ. [ÿð. “àøèã” ñþç. úÿìè] 1. êëàñ.
Àøèãëÿð. ßçÿë êàòèáëÿðè öøøàã áÿõòèí ãàðÿ éàç-
ìûøëàð. Ôöçóëè. Öøøàã éàðäàí íÿçÿðè-ìÿðùÿìÿò
äèëÿð. Ã.Çàêèð.
2. ìóñ. Àçÿðáàéúàí êëàññèê ìóüàìëàðûí-
äàí áèðèíèí àäû. Øàèð .. éåðèíÿ ýþðÿ ùÿì äÿðèí
443
ÖÒßËÝß
ìÿùÿááÿòäÿí, ùÿì äÿ èíñàíà çþâã âåðÿí öøøàã
ìóüàìûíäàí äàíûøûð. “Èíúÿñÿíÿò”.
ÖÒßËÝß èñ. çîîë. Àëàúÿùðÿ. Ýÿëèá öòÿë-
ýÿòÿê äöøÿëÿð òîðà; Éîëóá òöêëÿðèíè áàñäûðàã
ãîðà. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÖÒÌß “Öòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÒÌßÊ ô. Ãûçüûí äÿìèðëÿ âÿ éà îäà òóòà-
ðàã öçäÿí éàíäûðìàã, ãàðñàëàìàã, îäà âåð-
ìÿê (òöêö, ãàáûüû âÿ ñ.-íè). Êÿñèëìèø òîéóüó
öòìÿê. – Åâ ñàùèáè áóðàäà úàâàí øèâ çèðèíú
àüàúûíäàí ãûðûá ýÿòèðÿð, îúàãäà öòöá ÷ÿêèúëÿ
äþéÿð, þçö ö÷öí ëîïà äöçÿëäÿðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Éîëìàã.
ÖÒÖ èñ. Ïàëòàð, ïàð÷à âÿ ñ. öòöëÿìÿê ö÷öí
èøëÿäèëÿí, êþìöð âÿ éà åëåêòðèêëÿ ãûçäûðûëàí
äÿìèð àëÿò. Åëåêòðèê öòöñö.
Öòö ÷ÿêìÿê –
á à õ öòöëÿìÿê. Õàíïÿðè ÷àé äÿìëÿäèêäÿí
ñîíðà äöíÿí éóéóëìóø ïàëòàðëàðà öòö ÷ÿêèðäè.
ß.Âÿëèéåâ. [Ñîíà] ïàëòàðûíà öòö ÷ÿêèð, äöé-
ìÿëÿðèíè áÿðêèäèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÒÖÊ ñèô. Öçäÿí éàíìûø, àçàúûã éàíìûø,
öòöëìöø, éàõóä éîëóíìóø. Ãóëó äîëó àüçûíû
÷þíäÿðèá, öòöê ãàøëàðûíû ãîâçóéóá .. íÿ äåéÿ-
úÿê èäèñÿ, áåø-àëòû éåðäÿí îíóí ñþçöíö êÿñèá
÷ûüûðûøäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÖÒÖËßÌß “Öòöëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÒÖËßÌßÊ ô. Ãûçüûí öòö èëÿ ùàìàðëàìàã,
öòö ÷ÿêìÿê. [Ïÿðè] ýåðè ñöðöøìöø ãàðà êÿëà-
üàéûñûíû ãàáàüà ÷ÿêèá, ïàëòàð öòöëÿìÿêëÿ ìÿø-
üóë îëäó. ß.Âÿëèéåâ. [Ñÿðèééÿ:] Ìÿí öòö ãûç-
äûðûá áóëäîçåð÷èíèí êþéíÿéèíè öòöëÿéèðäèì.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÖÒÖËßÍÌß “Öòöëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÒÖËßÍÌßÊ ìÿúù. Öòö èëÿ ùàìàðëàí-
ìàã, öòö ÷ÿêèëìÿê.
ÖÒÖËßÍÌÈØ ô.ñèô. Öòö ÷ÿêèëìèø, öòö èëÿ
ùàìàðëàíìûø. [Ïÿðè] òÿçÿ éóéóëóá öòöëÿíìèø
ìÿùðÿáàíû éåðèíäÿí àñäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÖÒÖËÌß “Öòöëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÒÖËÌßÊ ìÿúù. Ãûçüûí äÿìèðëÿ âÿ éà
îäà òóòàðàã öçäÿí éàíäûðûëìàã (òöê, ãàáûã
âÿ ñ.). // Ãàðñàãëàíìàã, àçàúûã éàíìàã.
[Éàãóòóí] áöòöí öçö ãàðà ëÿêÿëÿð è÷èíäÿ èäè,
ñà÷ëàðû âÿ ãàøëàðû öòöëìöøäö, ýþçëÿðè èñÿ ãà-
ïàëû èäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Éîëóíìàã.
ÖÒÖËÌÖØ ô.ñèô. Òöêëÿðè éàíäûðûëûá òÿìèç-
ëÿíìèø. [Õóäóø] ÿëèíÿ äÿ áèð öòöëìöø òîéóã
ýþòöðìöøäö. ß.Ñàäûã.
ÖÒÖËÖ ñèô. Öòö ÷ÿêèëìèø, öòöëÿíìèø. Äàõè-
ëèééÿ íàçèðè öòöëö àü äÿñìàëûíû ÷ûõàðûá áîéóí-
444
ÖÇ
áîüàçûíäàí ñåë êèìè àõàí òÿðè ñèëäè. Ñ.Ðÿùè-
ìîâ.
ÖÒÖÑÖÇ ñèô. Öòö ÷ÿêèëìÿìèø, öòöëÿíìÿ-
ìèø. Áàõûøûí ýåéèì-êå÷èìäÿ ñÿëèãÿëè îëäó-
üóíó Ãà÷àé áèëèðäè. Öòöñöç øàëâàð ýåéèí-
ìÿçäè. È.Ìÿëèêçàäÿ.
ÖÂßÇ áîò. á à õ ãóøàðìóäó. Öâÿç ñîéó-
üàäàâàìëû áèòêèäèð.
ÖÉÖÄÖËÌß “Öéöäöëìÿê”äÿí ô.èñ. [Àüà-
áÿéèì] ÷þðÿéèí áèøèðèëäèéèíè áèëèðäè, àíúàã
áóüäàíûí áèòìÿñèíè âÿ äÿéèðìàíäà öéöäöë-
ìÿñèíè áèëìèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÖÉÖÄÖËÌßÊ ìÿúù. Äÿéèðìàíäà óíà
÷åâðèëìÿê (áóüäà, àðïà âÿ ñ.); ÷ÿêèëìÿê.
[Ìóðàä] öéöäöëìÿéÿ òîïëàíàí òàõûë áèòäèéèí-
äÿí ìîòîðó éàòûðûá äûøàðû ÷ûõäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÖÉÖØÌß “Öéöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÉÖØÌßÊ á à õ óéóøìàã 1-úè ìÿíàäà.
[Õàí] òîíãàë áàøûíäà óçóí ìöääÿò ãûìûëäàí-
ìàäàí îòóðìàãäàí öéöòìöø (ô.ñèô.) àéàã-
ëàðûíäà áèð ýèçèëòè, áÿäÿíèíèí ùÿð éåðèíäÿ ñû-
çûëòû äóéäó. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÖÉÖÒÌß “Öéöòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÉÖÒÌßÊ ô. 1. Äÿéèðìàíäà áóüäà, àðïà
âÿ ñ.-íè óíà ÷åâèðìÿê; ÷ÿêìÿê. Áóüäà (àðïà)
öéöòìÿê. – Úÿôÿð òàéëàðû è÷ÿðè ãîéäó, àç êå÷-
ìÿäÿí äÿíè öéöòìÿéÿ áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. äàí. Áîø-áîø äàíûøìàã (áÿçÿí
öéöäöá-òþêìÿê øÿêëèíäÿ). Øèðÿëè éåíÿ áà-
üûðäû: – Óçóí äàíûøìà, àüçûíû àâàðà ãîéóá
àüëûíà ýÿëÿíè öéöòìÿ. Ì.Ùöñåéí. Ùå÷ êèìÿ
ìàúàë âåðìÿéÿí Âàùèìÿ öéöäöá-òþêöðäö.
Á.Áàéðàìîâ.
ÖÇ èñ. 1. Èíñàí áàøûíûí ãàáàã ùèññÿñè; ñóðÿò,
ñèôÿò, ÷þùðÿ, ñèìà. Öçöíöí èôàäÿñè. Ãÿøÿíý öç.
– Ìÿðúàí áÿé äèããÿòëÿ Êÿðáÿëàéû Ãóáàäûí
öçöíÿ áàõûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ãûçûí] éóìðó,
ýþçÿë öçö âÿ éàíàãëàðû à÷ûã ñÿðèí ùàâàäà
ãûçàðìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ùåéâàí áàøûíûí
ãàáàã ùèññÿñè. Ãîéóíóí öçö. Èòèí öçö.
2. Òîõóíìà øåéëÿðèí öñò (àâàíä) òÿðÿôè
(àñòàð ìöãàáèëè). Ïàð÷àíûí öçö. Õàë÷àíûí öçö.
// Éîðüàí, áàëûø, äþøÿê âÿ ñ.-íèí öñò òÿðÿôèíè
þðòÿí ïàð÷à âÿ ñ. Éîðüàíûí öçö ãûðìûçûäûð.
Äþøÿéÿ öç ÷ÿêìÿê. – [Ýöëáàäàì] öçñöç áîç
áàëûøû, öçö ãûðìûçû ÷è÷ÿêëè ÷èòäÿí ìöòÿêêÿëè
äþøÿéèí îðòàñûíà ãîéäó. Í.Íÿðèìàíîâ.
3. Áèð øåéèí ãàáàã òÿðÿôè, þí òÿðÿôè, èðÿëè
òÿðÿôè, ãàáàüû, þíö. Ìàøûíûí àðõàñû ÷àéà, öçö
ÖÇ
èñÿ ìåøÿéÿ òÿðÿô èäè. È.ßôÿíäèéåâ. // Áèð òèêèëè-
íèí, áèíàíûí âÿ ñ.-íèí ãàáàã, þí òÿðÿôè; ôàñàä.
[Åë÷èí:] Ñàðàéûí öçö ýöíäîüàíà òèêèëÿúÿê.
Ç.Õÿëèë. Òÿêè àéàã êÿñìÿñèí êþíöë ìöëêöí-
äÿí èëùàì; Öçö ýöíÿøÿ áàõàí îòàüûì ìÿíÿ
áÿñäèð. ß.Úÿìèë.
4. ðèéàç. Ùÿíäÿñè ôèãóðóí áàøãà ñÿòùëÿ áó-
úàã òÿøêèë åäÿí äöç ñÿòùè. Êóáóí àëòû öçö âàð.
5. Áèð øåéèí êþ÷öðöëìöø, éàçûëìûø ñóðÿòè,
íöñõÿñè. Ôèðäîâñè øàùà ýþíäÿðäè áèð ýöí
“Øàùíàìÿ”íèí öçöíö. Ì.Ðàùèì.
Öçöíö
êþ÷öðòìÿê – áèð éàçûíûí ìÿòíèíè îëäóüó êèìè
áàøãà êàüûçà êþ÷öð(ò)ìÿê, áàøãà êàüûçäà éàç-
ìàã. [Çàëõà:] Åéáè éîõäóð, áèçèì ãûçëàðäàí
áèðèíÿ âåðÿðÿì, öçöíö êþ÷öðäÿðëÿð. Ñ.Ðÿùìàí.
[Âàùèä] ..êèòàáëàðûí öçöíö êþ÷öðöð, ãàðàëàí-
ìûø âÿðÿãëÿðè àüàðäûðäû. Ìèð Úÿëàë.
6. Ñó âÿ ñ. ìàéåëÿðèí ñÿòùè, öñò òÿðÿôè, öñòö.
Ýþëöí öçö. Ñóéóí öçöíäÿ þðäÿêëÿð öçöð. – Áó
ýåúÿ êå÷ìèøè âóðäóã, éûõäûã; Äàëüàëàðäàí öçÿ
ñàüëàì ÷ûõäûã. Ì.Ìöøôèã. Ýåí ãîéíóíäà
ëàéëà ÷àëûð áèçÿ ýþé äÿíèç; Ñó öçöíäÿ áèð ãà-
éàäûð ñàíêè ýÿìèìèç. ß.Úÿìèë.
7. Ýþéöí áèç ýþðäöéöìöç òÿðÿôè. Ýþéöí
öçöíö áóëóä þðòìöøäöð. Ñÿìàíûí öçö à÷ûãäûð.
– Òîç-òîðïàã ýþéöí öçöíö åëÿ áöðöìöøäö êè,
ýöíÿø ýþðöíìöðäö. À.Øàèã.
Öçöíÿ ïÿðäÿ
÷ÿêìÿê – þðòöíìÿê, áèð øåéèí àëòûíäà ýþðöí-
ìÿç ùàëà ýÿëìÿê, ýèçëÿíìÿê. Äåéèðëÿð, ýþé-
ëÿð áåëÿ; Öçöíÿ ïÿðäÿ ÷ÿêìèø. Á.Âàùàáçàäÿ.
8. “Òÿðÿô”, “ñÿìò”, “éàí” ìÿíàñûíäà
(î, áó, áÿðè, î áèðè âÿ ñ. ñþçëÿðäÿí ñîíðà èøëÿ-
äèëèð). Òÿïÿíèí î öçö. ×àéûí áó öçö. – Àòëàð
òàïûëìàäûãäà [Ýöëî] àò ñàùèáëÿðèíè èíàíäû-
ðûðäû êè, àòëàð áó öçäÿ äåéèë. Ñ.Ðÿùèìîâ.
9. ìÿú. Àáûð, ùÿéà, óòàíìà. Àäàìäà öç
ýÿðÿê.
◊ Öç à÷ûëìàã – á à õ öçö ýöëìÿê. Ùÿð
éåðäÿ ñöëù ñþçöíö äåéÿíäÿ ýþçëÿð èøûãëàíûð,
öçëÿð à÷ûëûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Öç àüàðòìàã –
éàõøû èøè, íÿúèá ùÿðÿêÿòè, åòèìàäû äîüðóëòìàüû
âÿ ñ. èëÿ ôÿõð åòìÿéÿ, èôòèõàð åòìÿéÿ ÿñàñ âåð-
ìÿê, ùöãóã âåðìÿê. Éàõøû èø öç àüàðäàð.
(Àòà. ñþçö). [Áðèãàäèð:] Äåìÿê, ÿââÿëêè èøèí-
äÿ öç àüàðäûá, èíäè äÿ êå÷èáñÿí áàøãà èøÿ?
Â.Øûõëû. Öç àüëûüû – ôÿõð åòìÿéÿ, èôòèõàðà
ëàéèã îëàí èø, ùÿðÿêÿò âÿ ñ. Éàõøû þâëàä öç
àüëûüûäûð. Öç àëìàã – êå÷ìèøäÿ: ãàäûíëàðûí
åøìÿ ñàïëà öçëÿðèíèí òöêëÿðèíè éîëóá òÿìèç-
ÖÇ
ëÿìÿñè. Öç áîçàðòìàã – á à õ öçöíö áîçàðò-
ìàã. Öç ÷åâèðìÿê – 1) á à õ öç äþíäÿðìÿê
1 âÿ 3-úö ìÿíàëàðäà; 2) á à õ öç ãîéìàã
1-úè ìÿíàäà. Ýöëýÿç äÿëè îëóá, éîõñà äèâàíà?
Öç ÷åâèðèá ýåäÿð ÷þë-áèéàáàíà. Àøûã Àááàñ;
3) áèðèíè ýþðìÿìÿê ö÷öí öçöíö î áèðè òÿðÿôÿ
÷åâèðìÿê. Ñÿíÿìèí ãàðøûñûíäàí êå÷ÿíäÿ ùàìû
îíäàí öç ÷åâèðèð. Ì.Äèëáàçè; 4) ÿëàãÿñèíè
êÿñìÿê, öç äþíäÿðìÿê. [Áÿùðàì:] Áåëÿ áèð
âöúóääàí [Ñàðàäàí] äà öç ÷åâèðìÿê îëàðìû?
Ú.Úàááàðëû. Íÿ îëäó, öç ÷åâèðèá ãà÷äûí àãèáÿò
ìÿíäÿí. Ù.Úàâèä. Öç ÷åâèðìÿìÿê – áèð éåðÿ
äàùà ýåòìÿìÿê, àéàüûíû öçìÿê. Ñÿìÿä, äîü-
ðóäàí äà, î ýåäÿí ýåäèá, áèð äàùà äÿëëÿêõà-
íàéà öç ÷åâèðìÿäè. Ì.Ùöñåéí. Ñîí èëëÿðäÿ áèð
íå÷ÿ áàñãûíäà áóðóíëàðû éàõøûúà îâóëìóø ãûï-
÷àãëàð ÷îõäàí áÿðè áóðàëàðà öç ÷åâèðìèðäèëÿð.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Öç äþíäÿðìÿê – 1) ÿëàãÿ-
ñèíè êÿñìÿê, äàùà éàõûíëûã åòìÿìÿê, öç ÷å-
âèðìÿê. Äàë ýÿðäÿíäÿ ñèéàù çöëôöí ùþðöáäöð;
Àøûã ßëÿñýÿðäÿí öç äþíäÿðèáäèð. Àøûã ßëÿñýÿð.
Íÿ ö÷öí, áèëìÿéèðÿì, ìÿíäÿí öç äþíäÿðìè-
ñÿí? Ì.Ðàùèì; 2) ìÿú. õÿéàíÿò åòìÿê, äàùà
èíàíìàìàã, öç ÷åâèðìÿê. Öëÿìàëàð öç äþí-
äÿðèá õóäàäàí. Ã.Çàêèð; 3) èòàÿòèíäÿí ÷ûõìàã,
äàùà òàáå îëìàã èñòÿìÿìÿê, äàë ÷åâèðìÿê.
[ßõèñòàí:] Ìÿíäÿí öç äþíäÿðèð ýåòäèêúÿ Øèð-
âàí; Àøêàðà þëäöðñÿì áàø âåðÿð öñéàí. Ì.Ðà-
ùèì; 4) ÷åâðèëìÿê, áàøûíû ÷åâèðìÿê. Ñîíðà öç
äþíäÿðèá ìåéäàíà áàõäû; Òÿðëàí éàðàëàíìûø
òÿðëàíà áàõäû. Ì.Ðàùèì. Öç ýÿòèðìÿê – íà-
äèíúëèê åòìÿê, ñûðòûãëûã åòìÿê. Öç ýþðìÿê –
òÿðÿô ñàõëàìàã, òÿðÿôýèðëèê åòìÿê, ùàâàäàðëûã
åòìÿê. Éàëàí äåéÿí, ðöøâÿò àëàí, òÿðÿô òóòàí,
öç ýþðÿí! Äÿðäèìèçÿ ãàëìàéàíëàð ÷ûõñûí áèçèì
úÿðýÿäÿí! Ñ.Âóðüóí. [Ìÿùáóñ:] Ãîé ãàíóí
íÿ òÿëÿá åäèðñÿ îíó éàçñûí, éîëäàøûéàì äåéÿ
ìÿíÿ öç ýþðìÿñèí. Ìèð Úÿëàë. Öç ýþñòÿðìÿê –
1) çàùèðÿí áó âÿ éà áàøãà úöð ìöíàñèáÿò
ýþñòÿðìÿê. Õöñóñèëÿ Ìàéàéà ýþñòÿðäèéè öç,
äåäèéè ñþçëÿð éàäûíà äöøÿíäÿ Ãàðàø ÿçàáäàí
ãîâðóëóá éàíûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ; 2) á à õ öç
âåðìÿê 2-úè ìÿíàäà. Öç ýþòöðöá ãà÷ìàã –
á à õ áàø ýþòöðöá ãà÷ìàã. Áó ìÿíàäà Ìÿ-
øÿäè ßñýÿð þç ÿìÿëèíèí ãîðõóñóíäàí ãóçó
ãàïìûø ãóðä êèìè öç ýþòöðöá ãà÷ûðäû.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Öç ãîéìàã – 1) éþíÿëìÿê,
öç òóòóá ýåòìÿê, éîëëàíìàã, èñòèãàìÿò àëìàã.
Áÿëè, àòëàðû ýÿòèðäèëÿð âÿ ìèíèá, Òÿáðèçäÿí
445
ÖÇ
÷ûõûá öç ãîéäóã Àðàç êÿíàðûíà òÿðÿô ùÿðÿêÿò
åòìÿéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áàëûã÷û ýÿìèñè
ëþâáÿðèíè ãàëäûðûá, øèìàëà òÿðÿô öç ãîéäó.
Ã.Èëêèí; 2) àäÿòÿí ôåèëëÿðäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿê
ùÿìèí ôåëèí èôàäÿ åòäèéè ùÿðÿêÿòÿ, èøÿ áàø-
ëàìàüû èôàäÿ åäèð. Áóíó ýþðäöêäÿ àäàìëàð
áèð-áèðèíè áàñàðàã éàí êö÷ÿëÿðÿ ãà÷ìàüà öç
ãîéäó(ëàð). Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ..Àááàñ áèðäÿí ùà-
ðàäà îëäóüóíó, êèìèíëÿ äàíûøäûüûíû éàääàí
÷ûõàðûá ãûøãûðìàüà öç ãîéäó. ß.Âÿëèéåâ. Öç
òóòìàã – 1) ñþç äåìÿê ö÷öí öçöíö áèðèíÿ
òÿðÿô ÷åâèðìÿê, öçöíö ÷åâèðÿðÿê äåìÿê. Ðÿ-
øèä îüëàíà öç òóòäó: – Ñÿíè ãóëëóüà ýþòöðìÿê
ìÿíèì áîéíóìà. Ì.Ùöñåéí; 2) á à õ öç ãîé-
ìàã 1-úè ìÿíàäà. Ãÿðèá-ãÿðèá, ãÿìýèí-
ãÿìýèí þòÿðñèç; Éöç òóòóáñóç íÿ ìÿêàíà,
äóðíàëàð? Ì.Â.Âèäàäè. Úÿëèë àüà äöç åâÿ öç
òóòäó. È.Ìóñàáÿéîâ; 3) áàøëàìàã. Ãóðóìàüà
öç òóòìóø àüàúëàð ñó è÷èá úàíà ýÿëäè, òîðïàã
òÿðëÿìÿéÿ, íÿôÿñ àëìàüà, éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿéÿ
áàøëàäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öç âåðìÿê –
1) âàãå îëìàã, îðòàéà ÷ûõìàã, áàø âåðìÿê,
îëìàã; òÿñàäöô åòìÿê, áèðèíèí áàøûíà ýÿëìÿê.
Áÿäáÿõòëèê öç âåðìÿê. – Äåìÿê, åâëÿíìÿê èñ-
òÿäèéè ýöíëÿð ÿðÿôÿñèíäÿ [ßñÿäÿ] õîøáÿõòëèê öç
âåðìèøäè. Ñ.Âÿëèéåâ; 2) àäÿòÿí õîøàýÿëìÿç
áèð èøè ýþðìÿñèíÿ ìàíå îëìàìàã, áó èøÿ ëà-
ãåéä áàõìàã, îíà øÿðàèò éàðàòìàã, õîø ñèôÿò
ýþñòÿðìÿê. [Ùàúû:] Ãàéûíàíàëàðûíûçà ÷îõ äà
öç âåðìÿéèí. Ãàíòÿìèð. Øàùìàð [Çöëôöãàðëà]
äÿðäëÿøìÿê, äàüûëàí ÿìÿêýöíëÿðèíäÿí äà-
íûøìàã èñòÿäè, àíúàã ùåñàáäàð öç âåðìÿäè.
Á.Áàéðàìîâ; 3) ùöúóì åòìÿê, öñòöíÿ úóì-
ìàã. Úàíàâàð öç âåðäè ñöðöéÿ. Öç âóðìàã –
1) áèð èøè ýþðìÿéè âÿ éà ýþðìÿìÿéè äîñòúà-
ñûíà, éîëäàøúàñûíà òÿëÿá åòìÿê, õàùèø åòìÿê,
èñðàð åòìÿê. Õàùèø åäèðÿì, öç âóðìàéàñûíûç,
ñèçèíëÿ ýåäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì; 2) äàí. éåøèê âÿ
ñ.-éÿ éûüûëàí ìåéâÿíèí éàõøûñûíû öçöíÿ äöç-
ìÿê. Ïîìèäîð éåøèéèíÿ öç âóðìàã. Öçöì ñÿ-
áÿòèíÿ öç âóðìàã. Öçÿ ÷ûõàðìàã – 1) ìåé-
äàíà ÷ûõàðìàã, òàïìàã. [ßìèðàñëàí áàáà:]
Áó Àüáóëàã ìåøÿëÿðèíäÿ .. àçû éöçÿ ãÿäÿð
÷åøìÿ òàïûá, ãàéàëàðäàí, ÷ûíãûëëàðäàí öçÿ
÷ûõàðìûøàì. Ñ.Ðÿùèìîâ; 2) êþùí. ãåéðè-
ãàíóíè, ýèçëè âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðàðàã àäè ùÿ-
éàòà ãàéòàðìàã. Ãà÷àüû öçÿ ÷ûõàðìàã. Öçÿ
÷ûõìàã – 1) äàùà ýèçëÿíìÿéèá à÷ûã éàøà-
ìàüà áàøëàìàã (ãà÷àã, úàíè, îüðó âÿ á. ùàã-
446
ÖÇ
ãûíäà). [Áÿêèð:] Åâ-åøèéèìèç áÿðáàä îëóá, âàð-
éîõóìóç ýåäÿíäÿí ñîíðà öçÿ ÷ûõûá íÿ åäÿúÿ-
éèê. Í.Âÿçèðîâ. Îüðóëàð öçÿ ÷ûõäûëàð. Àììà
îíëàð Êîð Ùöììÿòèí òàïøûðûüû èëÿ Èñêÿíäÿðèí
ÿëåéùèíÿ øÿùàäÿò âåðäèëÿð. Ì.Ùöñåéí; 2) äàí.
þç áàúàðûüû, ãàáèëèééÿòè âÿ ñ. ìöñáÿò õöñó-
ñèééÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ èðÿëè ýåòìÿê, ùÿéàòäà,
úÿìèééÿòäÿ þçöíÿ ëàéèã éåð òóòìàã. Äÿìèðîâ
ðàéîíäà àäàìëàðûí öçÿ ÷ûõìàüûíà, èðÿëèéÿ
ýåòìÿéèíÿ ñåâèíÿí âÿ áó óüóðäà ÷àëûøàí áèð
àäàìäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ; 3) àøêàðà ÷ûõìàã, àø-
êàð îëìàã, ìöÿééÿíëÿøìÿê, ìÿëóì îëìàã.
Êèìèí éàõøû, êèìèí ïèñ èøëÿäèéè ÷îõ òåç öçÿ
÷ûõûð; 4) àäàìëàð àðàñûíà ÷ûõìàã, ýþçÿ ýþðöí-
ìÿê. Ýþçÿëëÿð è÷èíäÿ, õóáëàð éàíûíäà; Öçÿ
÷ûõà áèëìÿç õÿúàëÿòèíäÿí. Ã.Çàêèð. Öçÿ äóð-
ìàã – 1) èíàä åòìÿê, þç äåäèéèíäÿí, òÿëÿ-
áèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿìÿê. Áàü÷à áàðûí èñòÿéèð;
Ùåéâà, íàðûí èñòÿéèð; Îüëàí öçÿ äóðóáäóð;
Ýåòìèð, éàðûí èñòÿéèð. (Áàéàòû); // ìÿú. ìÿ-
íàäà. Ýåúÿ äÿ öçÿ äóðìóøäó, èøûãëàíìûðäû êè,
èøûãëàíìûðäû. ß.Âÿëèéåâ; 2) èòàÿòäÿí ÷ûõìàã,
èíàä ýþñòÿðìÿê. Êöòëÿ äóðóá áó ýöí öçÿ; Âåð
áèçÿ áèð ùåñàá äåéèð. ß.Íÿçìè. [ßõèñòàí:]
Áóäóð, áèð êÿíäëè äÿ ìÿìóðó âóðìóø; Áó,
âåðýè èñòÿìèø, î öçÿ äóðìóø. Ì.Ðàùèì. Öçÿ
ýöëìÿê – 1) þç ýþçÿëëèéè, úàçèáÿäàðëûüû âÿ ñ.
èëÿ õîøëàíäûðìàã, îõøàìàã, õîøà ýÿëìÿê,
úÿçá åòìÿê. Éåíè áèíàëàð öçÿ ýöëöð. – [Õàë-
÷àíûí] õöñóñè çþâãëÿ âóðóëàí íàõûøëàðû áàùàð
÷è÷ÿéè êèìè öçÿ ýöëöðäö. (Ãÿçåòëÿðäÿí); 2) éà-
ëàíäàí öçäÿ þçöíö äîñò ýþñòÿðìÿê, éàëàíäàí
õîø ñèôÿò ýþñòÿðìÿê. [ßñìà õàíûì:] Öçÿ ýö-
ëÿí èìèø î ãÿëáèãàðà; Ùàðäàí ìåéèë âåðäèì
î áèèëãàðà. “Ëÿòèô øàù”. Öçÿ ãàáàðìàã (ãà-
éûòìàã) – úàâàá ãàéòàðìàã, öçÿ äóðìàã;
èòàÿòäÿí ÷ûõìàã. Ùöììÿò, àðâàäûí äà öçÿ
ãàéûòäûüûíû ýþðöá ýåðè ÷ÿêèëäè. Á.Áàéðàìîâ.
Öçÿ ñàëìàã – á à õ öçöíÿ ñàëìàã. [Éàëûí-
÷àüûí] èíäè èøè-ïåøÿñè .. öçÿ ñàëûá, ùÿð ýöí áèð
ãàïûäà ãàðûí îòàðìàã èäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
Öçÿ âåðìÿê – ýþñòÿðìÿê, áèëäèðìÿê, áöðóçÿ
âåðìÿê. Íàðàçûëûüûíû öçÿ âåðìÿê. Öçÿ âóð-
ìàìàã – öðÿéèíäÿ îëàí, éàõóä ýþðäöéö, áèë-
äèéè áèð øåéè äåìÿìÿê, áèëäèðìÿìÿê, ùèññ
åòäèðìÿìÿê. [Øèðÿëèíèí] öðÿéèíÿ áàëàúà õàë
äöøäöñÿ äÿ, öçÿ âóðìàéûá äåäè. Ñ.Ðÿùìàí.
Öçö àü ÷ûõìàã – áÿñëÿíèëÿí öìèäè, òàïøûðûëàí
èøè íàìóñëà éåðèíÿ éåòèðÿí àäàì ùàããûíäà.
ÖÇ
Öçö àü îëìàã – éàõøû èøèíÿ, ÿìÿëèíÿ, òÿìèç-
ëèéèíÿ ýþðÿ ôÿõð åòìÿéÿ ëàéèã îëìàã; åòèìàäû
äîüðóëòìàã. [Ìöÿëëèì Ùöñåéíÿ:] Éàõøû îõó,
àäàì îë, áèçèì äÿ öçöìöç àü îëñóí, àíàíûí
äà. Ñ.Ðÿùìàí. Ãûç îíà ãóëàã îëäó; Äèë îëäó,
äîäàã îëäó; Àíàñûíûí éàíûíäà; Ùÿð âàõò öçö
àü îëäó. Ì.Äèëáàçè. Öçö àñòàðûíäàí áàùà
áàøà ýÿëìÿê (îòóðìàã) – á à õ àñòàðû öçöí-
äÿí áàùà áàøà ýÿëìÿê (“àñòàð”äà). Öçö
äþíìÿê – á à õ öç äþíäÿðìÿê 1 âÿ 2-úè
ìÿíàëàðäà. Ýÿë, åé ìåùðö ìÿùÿááÿòèì; Öçöí
ìÿíäÿí íèéÿ äþíäö! Àøûã ßëÿñýÿð. Áèçè ýþð-
úÿê éàí êå÷èðñÿí; Íèéÿ öçöí äþíöá ñÿíèí?
Àøûã Øÿìøèð. Öçö ýÿëìÿìÿê – áèð øåéè äå-
ìÿéÿ, èñòÿìÿéÿ óòàíìàã, õÿúàëÿò ÷ÿêìÿê.
[Ìîëëà:] Äàùà áàøãà ìöêàôàò èñòÿìÿéÿ öçöì
ýÿëìèð. “Ì.Í.ëÿòèô.” Éàëàí äåìÿéÿ äÿ [Ñÿôÿð
êèøèíèí] öçö ýÿëìÿäè. Ìèð Úÿëàë. Öçö ýöë-
ìÿê – ñåâèíúè öçöíäÿí áÿëëè îëìàã. Öçö ýö-
ëöð ùÿð èíñàíûí; Áàíèñè âàð áó äþâðàíûí. Àøûã
Øÿìøèð. Öçö ýöëìÿìÿê – ùÿìèøÿ ãàøãàáàãëû
îëìàã, öçö êÿäÿð èôàäÿ åòìÿê. Áó ýöíäÿí
ñîíðà ìåùðèáàí Ñîëòàíûí öçö ýöëìÿäè, êþíëö
ãÿìëè, ýþçëÿðè íÿìëè îëäó, ñàðàëûá ñîëìàüà
áàøëàäû. “Ëÿòèô øàù”. Öçö ãàðà åòìÿê – õÿ-
úàëÿòëè åòìÿê. Öçö(í) àü îëñóí! – ÷îõ âàõò
òþùìÿò, ìÿçÿììÿò, íàðàçûëûã ìÿãàìûíäà
èøëÿäèëèð. Ãóáàä ýåúÿíè éàòûá, ñÿùÿð òåçäÿí
ãàðäàøûíà áèð áåëÿ êàüûç éàçäû êè: ãàðäàø, öçöí
àü îëñóí, ñÿíèí Ñèðàúûí áèçèì áþðêöìöçö
ñîõäó éåðÿ. (Íàüûë). Öçö(í) ãàðà îëñóí –
íèôðÿò, äàíëàã, ìÿçÿììÿò áèëäèðÿí èôàäÿ. Ïèñ
þâëàäûí öçö ãàðà îëñóí! – [Ðöñòÿì áÿé:]
Ìÿíèì ãûçûì Ìÿøÿäè Èáàäûí òàéû äåéèëäèð,
àììà íÿ åéëÿìÿê, ïóëñóçëóüóí öçö ãàðà
îëñóí! Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éîõñóëëóüóí öçö ãàðà
îëñóí! Ñ.Ðÿùèìîâ. Öçöìöçÿ ýÿëÿí – ãàðøû-
äàêû. Öçöìöçÿ ýÿëÿí áàéðàì. Öçöí ãàðà
îëñóí! – ãàðüûø, äàíëàã ìÿãàìûíäà èøëÿäèëèð.
[Çÿðíèýàð õàíûì:] “Ñÿíè ýþðöì åë è÷èíäÿ õÿúèë
îëàñàí, àé êèøè, îüóë-óøàã éàíûíäà öçöí ãàðà
îëñóí”, – äåéÿ ÿðèíÿ ãàðüàéûðäû. È.Øûõëû.
Öçöíäÿ àáûð (ùÿéà, àáûð-ùÿéà) îëìàìàã –
ùÿéàñûç, óòàíìàç, ÿäÿáñèç àäàì ùàããûíäà.
Öçöíäÿ ñó éîõäóð – ùÿéàñûç, àáûðñûç àäàì
ùàããûíäà. Öçöíäÿ éàçûëûá (éàçûëìûøäûð) –
öçöíÿ áàõäûãäà àéäûí îëóð, öçöíÿ áàõàí êèìè
ìÿëóì îëóð. Öçöíäÿêè ãûðûø (ãûðûøëàð) à÷ûë-
ìàìàã – á à õ öçö ýöëìÿìÿê. Öçöíäÿí
ÖÇ
ýÿëìÿìÿê – á à õ öçö ýÿëìÿìÿê. [Úÿìè-
ëèí] öçöíäÿí ýÿëìèðäè êè, íÿíÿñèíè ÷àüûðñûí,
éåíÿ äÿ ÿëèáîø äþíäöéöíö áèëäèðñèí. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Öçöíäÿí êå÷ÿ áèëìÿìÿê – éàõûí
äîñò âÿ éà ùþðìÿòëè áèð øÿõñ îëäóüóíà ýþðÿ
õàùèøèíè, ñþçöíö éåðÿ ñàëà áèëìÿìÿê. Ëàêèí
[Ðöñòÿì] Øÿðÿôîüëóíóí öçöíäÿí êå÷ÿ áèë-
ìèðäè, êèøè ùþðìÿòÿ ëàéèã àäàì èäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Öçöíäÿí ãàí ãà÷ìàã – öçöíöí
ðÿíýè ñàðàëìàã, öçöíöí ãàíû ÷ÿêèëìÿê. [Óøà-
üûí] öçöíäÿí ãàí ãà÷ûá, ìåéèò ðÿíýèíÿ äþí-
ìöøäö. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Öçöíäÿí îõóìàã –
öçöíäÿí, öçöíöí èôàäÿñèíäÿí áèëèíìÿê, ìÿ-
ëóì îëìàã, áÿëëè îëìàã. Îíóí öðÿéèíäÿêèëÿðè
öçöíäÿí îõóìàã îëóð. – Ýöëíàç Àãèëèí áàõûø-
ëàðûíäàí ñàíêè îíóí öðÿéèíäÿí íÿëÿð êå÷äè-
éèíè öçöíäÿí îõóéà áèëäè. Ã.Èëêèí. Öçöíäÿí
çÿùÿð òþêöëìÿê (éàüìàã) – ÷îõ ùèðñëè, àúûã-
ëû, ãàøãàáàãëû, öçöýöëìÿç àäàì ùàããûíäà.
[Ùàúû:] Áó íÿ ùàëÿòäèð, Àüà äÿðâèø, éåíÿ öçöí-
äÿí çÿùÿð òþêöëöð? Í.Âÿçèðîâ. Öçöíÿ àü
îëìàã – èòàÿòèíäÿí ÷ûõìàã, òàáå îëìàìàã,
öçöíÿ ãàáàðìàã. [Àëëàùãóëó:] Àüà, áàøûíà
äþíöì, áþéöéöí öçöíÿ àü îëìà! Í.Âÿçèðîâ.
[Áàéðàìà] åëÿ ýÿëèðäè êè, Ýöëñàáàù àòàñûíûí
öçöíÿ àü îëìàç. ß.Âÿëèéåâ. Öçöíÿ áàõàí
(áàõñà) êÿôôàðÿ âåðìÿëèäèð (ýÿðÿê êÿôôàðÿ
âåðñèí) – ÷îõ ÷èðêèí, êèôèð àäàì ùàããûíäà.
Öçöíÿ áèð áàòìàí äàðû òþêñÿí áèðè (áèðèñè)
äÿ éåðÿ äöøìÿç – öçö ÷îïóð àäàì ùàããûíäà.
Öçöíÿ (äèê, øàõ) äåìÿê (ñþéëÿìÿê) – áèðè-
ñèíèí íþãñàíûíû âÿ éà îíóí ùàããûíäàêû ôèêðè
âÿ ñ.-íè äàëûíúà äåéèë, þçöíÿ äåìÿê. Ãÿë-
áèíäÿ êèí âÿ êöäóðÿò ñàõëàéàí äåéèëäè, à÷ûã-
ñþçëö èäè, ÿðèíäÿí ÷ÿêèíìÿéèá ùÿð ñþçöíö îíóí
öçöíÿ äèê ñþéëÿðäè. Å.Ñóëòàíîâ. [Ñåðæàíò:] Ñþçö
äèê àäàìûí öçöíÿ äåéÿíäèð. Ìèð Úÿëàë. Öçöíÿ
äóðìàã – 1) èáòèäàè èñòèíòàãäà âÿ éà ìÿù-
êÿìÿ ïðîñåñèíäÿ áèðèñèíèí òÿãñèðèíè, úèíàéÿòèíè
þçöíÿ äåìÿê. Øàùèä ìöòòÿùèìèí öçöíÿ äóðäó.
Ìöòÿçÿððèð ìöãÿññèðèí öçöíÿ äóðäó; 2) á à õ
öçöíÿ àü îëìàã. [Ôàòìà õàíûì:] Àëëàù, ýþð
ìÿí íÿ ýöíÿ äöøìöøÿì êè, áó êöðä ýÿäÿñè äÿ
öçöìÿ äóðóáäó! Í.Âÿçèðîâ. [Ìÿøÿäè Èáàä:]
Ðÿùìÿòëèê Ïÿðçàäà ýöíëÿðèí áèð ýöíö áèð øèëëÿ
÷ÿêäèì êè, áèð äèøè ñûíäû, î èäè êè, ñîíðà áèð êÿðÿ
îëñóí öçöìÿ äóðìàäû. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Öçöíÿ
ÿëÿê (äÿñìàë, ïÿðäÿ) òóòìàã – éàëàíäàí
þçöíö óòàíúàã êèìè ýþñòÿðìÿê. Öçöíÿ ýöë-
447
ÖÇ
ìÿê – õîøóíà ýÿëìÿê, úÿëá åòìÿê. Àü ëàâàø-
ëàð äà ñöôðÿéÿ ñÿðèëèá, àäàìûí öçöíÿ ýöëöðäö.
Å.Ñóëòàíîâ. [ßñýÿð:] Áó åâ, áó ùÿéÿò, áó éîë –
ùàìûñû åëÿ áèë êè, öçöìÿ ýöëöð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Öçöíÿ ýöí äîüìàã – õîøáÿõò éàøàìàüà
áàøëàìàã, òàëåéè ýöëìÿê, áÿõòè à÷ûëìàã, ôÿ-
ðÿùëÿíìÿê. Ãîðõìàç åâÿ ýÿëÿíäÿ åëÿ áèë ãàð-
äàøû èëÿ áàúûñûíûí öçöíÿ ýöí äîüàð, åâëÿðè
ôÿðÿù âÿ íÿøÿ èëÿ äîëàðäû. ß.Âÿëèéåâ. Öçöíÿ
ãàáàðìàã (ãàéûòìàã) – á à õ öçÿ ãàáàð-
ìàã (ãàéûòìàã). Åòèðàç Ìàéàíû áîüóðäó,
ëàêèí áó ãÿäÿð àäàìûí è÷èíäÿ Ðöñòÿì êèøèíèí
öçöíÿ ãàéûäà áèëìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Öçöíÿ
ãàí ñÿïèëìÿê (÷èëÿíìÿê) – ùèðñèíäÿí öçö
ãûçàðìàã. [Ìèìðÿíèí] öçöíÿ ãàí ñÿïèëäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Öçöíÿ ïÿðäÿ ÷ÿêìÿê –
ìàñêàëàíìàã, þçöíö äîñò êèìè ýþñòÿðìÿê.
Öçöíÿ ñàëìàã – ùÿéàñûçëûãëà, ñûðòûãëûãëà áèð
øåéè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ÷àëûøìàã. Öçöíÿ âóð-
ìàã – 1) áèð àäàìûí åéáèíè, ãöñóðóíó, ÷àòûø-
ìàéàí úÿùÿòèíè êîáóäúàñûíà þçöíÿ äåìÿê.
[Òåéìóð] åëÿ çÿíí åëÿéèð êè, Ìîëëà îíóí ÷î-
ëàãëûüûíû öçöíÿ âóðìàã èñòÿéèð. “Ì.Í.ëÿòèô.”
[Ñÿêèíÿ Ðöñòÿìÿ:] Áèçèì áîðúóìóç ñÿáèðëè
îëìàãäûð, àé Ðöñòÿì, ùþâñÿëÿñèçëèê åëÿéèá ùÿð
øåéè öçëÿðèíÿ âóðñàí îíëàð äà äàðûëûá èïè-
þðêÿíè ãûðàðëàð. Ì.Èáðàùèìîâ; 2) åòäèéè éàõ-
øûëûüû õàòûðëàäàðàã óòàíäûðìàã, ìèííÿò ãîé-
ìàã. Öçöíö à÷ìàã – 1) ãåéðè-ìöíàñèá áèð
ñþçö äåìÿêëÿ âÿ éà áàøãà áèð ùÿðÿêÿòè èëÿ
óøàüûí òÿðáèéÿñèíÿ, ÿõëàãûíà ïèñ òÿñèð ýþñòÿð-
ìÿê. [Çàìàí:] Àé àðâàä, áó óøàüû íèéÿ ÷àüû-
ðûá, öçöíö à÷ûðñàí? ß.Ùàãâåðäèéåâ; 2) êå÷-
ìèøäÿ: ÷àðøàáû öçöíäÿí êÿíàð åòìÿê, öçöíö
ýþñòÿðìÿê. [Àêòéîð Ñîíà õàëàéà:] À ãîúà
ãàðû, ùå÷ ùÿéà åòìèðñÿí êè, öçöíö à÷ûá áó íà-
ìÿùðÿì êèøèëÿðÿ ýþñòÿðèðñÿí? Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
[Úàùàí] öçöíö à÷ûá ýþñòÿðèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ;
3) ìÿú. ãûçëûüûíû àëìàã, áÿêàðÿòèíè, èñìÿòèíè
ïîçìàã. Öçöíö àü åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ
öçöíö àüàðòìàã 1-úè ìÿíàäà. Öçöíö àüàðò-
ìàã – 1) á à õ öç àüàðòìàã. Ãóëëóã÷ó àüà-
íûí öçöíö àüàðäàð. (Àòà. ñþçö.). [Ùàëàé Øèðàñ-
ëàíà:] ..Ñÿíèí øåðèí áèçèì äèâàð ãÿçåòèíèí öçöíö
àüàðäûáäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ; 2) áèð éàçûíûí èëê
ìÿòíèíè, ãàðàëàìàñûíû òÿìèç êþ÷öðòìÿê, öçö-
íö êþ÷öðìÿê. Êàòèá úàâàá âåðèð êè, êàüûçûí
Ìèðçÿ Ñÿôÿðäÿäèð, öçöíö àüàðäàð, àïàðàðñàí.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Öçöíö áîçàðòìàã – 1) á à õ
448
ÖÇ
ñèôÿòèíè (öçöíö) áîçàðòìàã (“áîçàðò-
ìàã”äà). Íÿáè öçöíö áîçàðäûá äåäè: – Ñÿí
áèçäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? “Ãà÷àã Íÿáè”; 2) þçöíö
ýþñòÿðìÿê, þç õàñèééÿòèíè, õöñóñèééÿòèíè áö-
ðóçÿ âåðìÿê (ÿñàñÿí ìÿíôè úÿùÿòäÿí). Àðòûã
ïàéûç öçöíö áîçàðòìûøäû. Á.Áàéðàìîâ. Öçöíö
÷ûõàðòìàã – áèð ñÿíÿäèí, éàçûíûí öçöíö îë-
äóüó êèìè êþ÷öðìÿê, ñóðÿòèíè ÷ûõàðìàã. Äèï-
ëîìóí öçöíö ÷ûõàðòìàã. – [Ãîúà:] [Âÿñèé-
éÿòíàìÿíèí] öçöíö ÷ûõàðûá ñèçÿ ýÿòèðìèøÿì.
Ìèð Úÿëàë. Öçöíö ýþðìÿ! – ïèñ àäàì ùàã-
ãûíäà èøëÿäèëèð. Öçöíö ùå÷ ýþðìÿ, öçö äþ-
íÿíäÿ; Åëÿ áèë, éåð àëòäàí ÿæäàùà ÷ûõûð. Ñ.Âóð-
üóí. Åëÿ êè áó ÷àëñàããàë êèøè ýþé þðòöêëö ñòîëóí
äàëûíà êå÷äè, äàùà öçöíö ýþðìÿ! Ìèð Úÿëàë.
Öçöíö ýþðÿê äàí. çàð. – ÷îõäàí ýþðöøìÿ-
äèéè éàõûí àäàìëà ýþðöøÿðêÿí äåéèëèð. Öçöíö
ýþðìÿê èñòÿìÿìÿê – çÿùëÿñè ýåòìÿê, íèô-
ðÿò åòìÿê, ýþðöøìÿê èñòÿìÿìÿê. Öçöíö ýöë-
äöðìÿê – øÿíëÿíäèðìÿê, ñåâèíäèðìÿê, êåôèíè
à÷ìàã. [Çåéíàë] àüëàìàãäà îëàí ö÷ àíàñûç
ãûçûí öçöíö ýöëäöðÿð, ñûíûã öðÿêëÿðèíè ñåâèí-
äèðÿ áèëÿðäè. Ñ.Ùöñåéí. Öçöíö ãàðà åòìÿê –
á à õ öçö ãàðà åòìÿê. [Ñÿäð:] Ñàëàìàò îëóí,
àé óøàãëàð, – äåäè, – ùå÷ îëìàçñà ñèç áèçèì
öçöìöçö ãàðà åëÿìÿéèí. Ì.Ùöñåéí. Öçöíö
ìöðäÿøèð éóñóí! äàí. – ãàðüûø ìÿãàìûíäà
èøëÿäèëèð. [Íàçëû:] Ýþðöì [Àüàëàðîâóí] öçöíö
ìöðäÿøèð ìàçóòëà éóñóí, áÿëêÿ îíäà ýþçö áó
íþéöòäÿí äîéà! ß.Ìÿììÿäõàíëû. Öçöíö
òóðøóòìàã – öç ÿçÿëÿëÿðèíè éûüìàã, öçöíö
ãûðûøäûðìàã, ñóðÿòèëÿ þç íàðàçûëûüûíû, ìÿìíóí-
ñóçëóüóíó èôàäÿ åòìÿê. [Úàëàë áàøûíû êÿíàðà
÷ÿêèá öçöíö òóðøóäóð:] Âàëëàù, äàäàø, ýåíÿ
÷àõûð è÷ìèñÿí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Öçöíö
òóòìàã – 1) öçöíö ÷åâèðèá äåìÿê, ìöðàúèÿò
åòìÿê, öç òóòìàã, öçöíö äþíäÿðìÿê (÷åâèð-
ìÿê). [Øàù] öçöíö ùÿðÿìëÿðÿ òóòóá õèòàá åëÿäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ùóìàé öçöíö ýþé ñÿìòèíÿ
òóòàðàã:] Àìàí, éà ðÿááè! Áó íÿ ôÿëàêÿòëè ùàë!..
Ù.Úàâèä; 2) á à õ öç òóòìàã. Áèëìèðÿì,
ùàðàéà òóòóì öçöìö? Àç ãàëäû, èòèðÿì áöòöí
þçöìö. Ù.Ê.Ñàíûëû. Öçöíöí ÿòè (ñóéó) òþ-
êöëìÿê – áèàáûð îëìàã, ðöñâàé îëìàã, ùþð-
ìÿòäÿí äöøìÿê, àáðû ýåòìÿê (òþêöëìÿê).
Öçöíöí ãàíû ãà÷ìàã – á à õ öçöíäÿí ãàí
ãà÷ìàã. Öçöíöí ñóéóíó òþêìÿê – áÿðê
äàíëàìàã, áèàáûð åòìÿê, ðöñâàé åòìÿê. Àëíû
à÷ûã, öçö àü – áàõ àëíû à÷ûã. Àñòàðû öçöíäÿí
ÖÇÁßÖÇ
áàùà (áàùà áàøà ýÿëìÿê) – á à õ àñòàð.
Ùàíñû öçëÿ – á à õ íÿ öçëÿ. ßëèáîø Úÿìèë èíäè
õÿñòÿ íÿíÿñèíèí éàíûíà ùàíñû öçëÿ äþíÿúÿê,
îíà íåúÿ úàâàá âåðÿúÿêäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãà-
ïûíû öçöíÿ ÷ûðïìàã – á à õ ãàïû. Íÿ öçëÿ –
íÿ úÿñàðÿòëÿ, íÿ ÿñàñëà, íÿéÿ àðõàëàíàðàã,
íÿéÿ ýöâÿíÿðÿê, íÿ ùàãëà. [Ñÿêèíÿ:] Ìÿí
ïàìáûã èøèíÿ ÷ûõìàñàì, ñÿí [Ðöñòÿì] éàéûí
èñòèñèíäÿ íÿ öçëÿ ãàïû-ãàïû äöøöá, þçýÿ àðâàä-
ëàðûíà äåéÿúÿêñÿí êè, ýÿëèí, ïàìáûã áàòäû?
Ì.Èáðàùèìîâ. [Áÿé:] Ïðèñòàâûí éàíûíà áÿñ
íÿ öçëÿ ýåäÿúÿêñÿí? Ìèð Úÿëàë. Òàëåéè öçöíÿ
ýöëìÿê – á à õ òàëå.
ÖÇÁßÖÇ 1. çÿðô Öç-öçÿ, ãàáàã-ãàáàüà,
ãàðøû-ãàðøûéà. Öçáÿöç îòóðìàã. – [Úàâàä:]
Àíà, ìÿíèì ýþçöì àõóíääàí ñó è÷ìÿéèð, ÿâ-
âÿë äåéèðäè êè, ãûç èëÿ ýÿðÿê öçáÿöç äàíûøàì,
áèç äÿ ãûçû ýÿòèðäèê. Á.Òàëûáëû.
Öçáÿöç ýÿë-
ìÿê – ðàñò ýÿëìÿê, òÿñàäöô åòìÿê, ðàñòëàø-
ìàã, ãàðøûëàøìàã, öç-öçÿ ýÿëìÿê. Öçáÿöç
ýÿëÿí çàìàí èëê äÿôÿ ñÿùÿð-ñÿùÿð; Ìÿí ñÿíÿ
áàõäûì îüðóí, ñÿí ìÿíÿ ñàëäûí íÿçÿð.
Ì.Ðàùèì.
2. ñèô. Ãàðøû, ìöãàáèë, þí. Ãàðàéàçûäà áè-
íÿäÿ îëàí êÿíä úàìààòû éàéëàüà ãàëõìàçäàí
ÿââÿë Ýÿìè ãàéà èëÿ öçáÿöç ìåøÿäÿ äàéàíàð-
äûëàð. È.Øûõëû.
ÖÇÄß çÿðô 1. Çàùèðÿí, çàùèðäÿ. ßçèçèì,
ãÿëáè íàðà; Òóòóøäó ãÿëáè íàðà; Öçäÿ äîñò
äåéÿíëÿðèí; Ýåò, þéðÿí, ãÿëáèí àðà. (Áàéàòû).
Ñÿòòàðçàäÿ öçäÿ Ðöáàáÿéÿ öðÿê âåðèðäèñÿ äÿ,
öðÿêäÿí ðàùàò äåéèëäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Éåð ñÿòùèíÿ éàõûí; äàéàç. Íåôò òÿáÿãÿ-
ëÿðè ÿââÿëëÿð ÷îõ öçäÿ èäè. Ñ.Âÿëèéåâ.
3. À÷ûãäà, ìåéäàíäà, ýþç þíöíäÿ. [Âÿçèð-
áÿéëè:] Éîëäàø Èñëàì Âåðäèéåâ, öçäÿ îëìàéàí
ÿñÿðëÿðëÿ äÿ ìàðàãëàíìàã áèçèì âÿçèôÿìèçäèð.
Ìèð Úÿëàë.
ÖÇÄßÍ çÿðô 1. Àç äÿðèíëèêäÿ, äàéàç. Öçäÿí
áåëëÿìÿê.
2. ìÿú. Ñÿòùè, äÿðèíäÿí îëìàéàðàã. ßñÿðëÿ
öçäÿí òàíûø îëìàã.
◊ Öçäÿí ýþðìÿê (ýåòìÿê) – ìàùèééÿ-
òèíÿ âàðìàìàã, ÷îõ äÿðèíÿ ýåòìÿìÿê, ñÿòùè
áàõìàã, öðÿéèíÿ ñàëìàìàã. [Âàãèô:] Àé
Ìîëëà Âÿëè, – äåäè, – áó, èíñàíûí þçöíäÿí àñû-
ëûäûð, èíñàí ýÿðÿê öçäÿí ýåòñèí, ÷îõ äÿðèíÿ ÿë
àïàðìàñûí. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Áó âàõòà ãÿäÿð
Øèðçàä åëÿ áèëèðäè êè, Éàðìÿììÿä öçöéîëà
ÖÇßÐËÈÊ
áèð ìÿçëóìäóð, ùÿð øåéÿ èíàíûð, ùàäèñÿëÿðè
öçäÿí ýþðöð. Ì.Èáðàùèìîâ. Öçäÿí èðàã –
þçöíäÿí ñîíðà ýÿëÿí (àäÿòÿí äåéèëìÿñè ìö-
íàñèá îëìàéàí) ñþçöí âÿ éà èôàäÿíèí òÿñèðèíè
àçàëòìàã ö÷öí àðà ñþç êèìè èøëÿäèëèð. [Çåéíàë:]
..Áèð êèøèíèí, öçäÿí èðàã, áèð åøøÿéè ãàëûáìûø.
ß.ßáöëùÿñÿí. Öçäÿí îëìàã – áèàáûð îëìàã,
àáðû ýåòìÿê. ßçèçèì, öçäÿí îëäóì; Ñþùáÿò-
äÿí, ñþçäÿí îëäóì; Áèð áèâÿôà éîëóíäà; Àüëà-
äûì, ýþçäÿí îëäóì. (Áàéàòû).
ÖÇÄÖÐÌß “Öçäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇÄÖÐÌßÊ èúá. Öçìÿñèíÿ ñÿáÿá âÿ éà
âàñèòÿ îëìàã, öçìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. ×àéäà
ßìèðàñëàí ñîéóíóá àòû ìèíäè âÿ ñóéóí äÿðèí-
ëèéèíÿ ñàëûá áèð íå÷ÿ äÿôÿ öçäöðäö. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Öçäöðöá àòëàðû, êå÷ÿê áóðàäàí; Ëàçûì-
äûð ãà÷àüà ýåíèø áèð ìåéäàí. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÖÇß×ÛÕÄÛ, ÖÇß×ÛÕÌÀ èñ. åòíîãð. Òÿçÿ-
ýÿëèíèí þç ÿðèíèí ãîùóìëàðû èëÿ èëê ýþðöøö.
ÖÇßÝÖËßÍ ñèô. Èêèöçëö, ðèéàêàð; éàëòàã.
Öçÿýöëÿí àäàì. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Öçÿýöëÿíèí
áèðèäèð.
ÖÇßÍ 1. Á à õ öçýö÷ö.
2. ñèô. Ñóéóí öçÿðèíäÿ ùÿðÿêÿò åäÿí; öçöúö.
Öçÿí íàñîñ ñòàíñèéàñû. Öçÿí åëåêòðèê ñòàíñè-
éàñû.
ÖÇßÍÝÈ èñ. Ñöâàðèíèí àéàüûíû äèðÿìÿñè
ö÷öí éÿùÿðèí èêè òÿðÿôèíäÿí àñûëû àëòû äöç äÿ-
ìèð ùàëãàëàðäàí ùÿð áèðè. Ðöñòÿì êèøè áîç àòûí
öçÿíýèñèíÿ àéàã ãîéàíäà Ìàéà äþíöá ôåðìà
èø÷èëÿðèëÿ ýþðöøäö. Ì.Èáðàùèìîâ. Àüàõàí áÿé
öçÿíýèäÿ äèêÿëÿðÿê: – ..Áóíëàð ùàìûñû ñèçÿ
ãóðáàíäûð, – äåéèá, ÿòðàôû ïàøàéà ýþñòÿðìÿéÿ
áàøëàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÖÇßÐ (àäÿòÿí öçÿðèíÿ, öçÿðèíäÿ, öçÿ-
ðèíäÿí øÿêëèíäÿ èøëÿíèð) á à õ öñò. Êèòàáû
ñòîëóí öçÿðèíÿ ãîéìàã. Ìÿñóëèééÿòè öçÿðèíÿ
ýþòöðìÿê. Ãÿëÿìëÿð ìàñàíûí öçÿðèíäÿäèð.
Ìÿñóëèééÿò ñèçèí öçÿðèíèçäÿ ãàëûð. Äöøìÿí
öçÿðèíÿ ãîøóí éåðèòìÿê. – [ßðÿí:] Ïèðàìèäà-
íûí öçÿðèíäÿí äöøöá ÿçèëÿíëÿðèí, èñùàëäàí
þëÿíëÿðèí ñàéû éîõ èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ùÿëÿ
òàìàì ãóðóìàìûø éàüûø ýþëëÿðè; Öçÿðèíäÿ
áóëóä-áóëóä ó÷óð ìèë÷ÿêëÿð. Ñ.Âóðüóí.
ÖÇßÐËÈÊ èñ. 1. áîò. ×ûëïàã ýþâäÿñè, åíñèç
éàðïàãëàðû îëàí ÷îõèëëèê êîë áèòêèñè.
2. Ùÿìèí áèòêèíèí ãóðó ýþâäÿñè, éàðïàã-
ëàðû âÿ éà òîõóìó (êå÷ìèøäÿ éàíäûðûëàðàã òöñ-
òöñö âÿ èéè õÿñòÿëÿðÿ âåðèëèðäè). Öçÿðëèêñÿí,
449
ÖÇÝßÚ
ùàâàñàí; Ùÿçàð äÿðäÿ äàâàñàí. (Áàéàòû). Ãàðû
êÿðáÿëàéûíû .. àçàðëàéàíäà öçÿðëèê òöñòöñöíÿ
âåðÿðäè, èëäÿ íå÷ÿ äÿôÿ àðõàñûíà ùÿúÿìÿò ãî-
éàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Öçÿðëèéèí èéè óøàüû âóð-
äóãúà î, àðàáèð ñÿñèíè êÿñèð âÿ éåíÿ äÿ äàâàì
åäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÖÇÝßÚ èñ. Áàëûã âÿ äÿíèç ùåéâàíëàðûíûí
ùÿðÿêÿò öçâö. Äåëôèíèí áåë öçýÿúè. – Áàøãà
ùåéâàíëàðäà îëàí ãàáàã âÿ äàë àéàãëàðà ìö-
âàôèã îëàðàã áàëûãëàðäà äþø âÿ ãàðûí öçýÿú-
ëÿðè âàðäûð. É.ßáäöððÿùìàíîâ.
ÖÇÝÞÐÄÖ, ÖÇÝÞÐßÍËÈÊ á à õ òÿðÿô-
ýèðëèê.
Öçýþðÿíëèê åòìÿê – òÿðÿô ñàõëà-
ìàã. [×èíýèç:] Íÿáè ëÿëÿ, áóðàäà öçýþðÿíëèê
åòäèí ùà! Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Õÿäèúÿ:] Îðàñû
äîüðóäóð êè, Àëëàù þçö äÿ öçýþðÿíëèê åëÿéèð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÖÇÝÞÐß ñèô. âÿ çÿðô äàí. Àøêàð, áÿëëè, à÷ûã,
à÷ûãäàí-à÷ûüà, à÷ûã-àøêàð. Öçýþðÿ ÿäàâÿò.
Öçýþðÿ äöøìÿí÷èëèê åòìÿê.
ÖÇÝÞÐÖÌ×ßÉÈ èñ. åòíîãð. Òÿçÿáÿéèí èëê
äÿôÿ òÿçÿýÿëèíëÿ ýþðöøÿðêÿí îíà âåðäèéè ùÿ-
äèééÿ. Ýÿëèí àéàüûíû áÿéèí àéàüûíûí öñòÿ ãîé-
äóãäà áÿé äÿ áàøà äöøÿðäè êè, ýÿëèí îíäàí
öçýþðöì÷ÿéè èñòÿéèð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÖÇÝÞÐÖØÖ á à õ öçÿ÷ûõäû, öçÿ÷ûõìà.
ÖÇ-ÝÞÇ èñ. Ñèôÿò, öç. [Íÿáè:] Éàçûüûí öç-
ýþçö, ùÿð éåðè ãàíäûð; Ùóøóíó èòèðèá, ùàëû éà-
ìàíäûð. Ñ.Ðöñòÿì. [Ñÿëèì] öç-ýþçöíÿ, ïÿðà-
êÿíäÿ ñà÷ëàðûíà ÷ûðïûëàí ñóéó, ãàðû òÿð êèìè
ñèëèá, áàðìàãëàðû èëÿ òöêëÿðèíè áèð àç éûüûøäûðäû.
Á.Áàéðàìîâ. // Ñèð-ñèôÿò, çàùèðè ñèìà, öçöí
èôàäÿñè. Öç-ýþçöíäÿí äöç àäàìà îõøàìûð.
◊ Öç-ýþç îëìàã – ìöíàñèáÿòè ïîçìàã,
ÿëàãÿñèíè êÿñìÿê, äöøìÿí îëìàã. [Øÿðèô:]
Éîõ, Àëìàç, ìÿí ñÿíèí öñòöíäÿ áöòöí êÿíä èëÿ
öç-ýþç îëìóøàì. Ú.Úàááàðëû. Öç-ýþçöíö òóð-
øóòìàã – á à õ öçöíö òóðøóòìàã (“öç”äÿ).
Ñÿôÿð .. öç-ýþçöíö òóðøóäóá, àðâàäû Íèñÿõà-
íûìà äåäè. Ñ.Âÿëèéåâ. [Ñÿìÿä] öç-ýþçöíö
òóðøóäóá îòàüà ýþç ýÿçäèðèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÖÇÝÖ×Ö èñ. Ñóäà öçìÿéè áàúàðàí àäàì,
öçÿí àäàì; öçÿí, öçöúö. Öçýö÷ö áèð ÿëèëÿ
[óøàüû] ãóúàãëàéûá, î áèðè ÿëèëÿ ñàùèëÿ äîüðó
öçìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ùöñåéí. // Öçýö÷öëöêëÿ
ìÿøüóë îëàí èäìàí÷û. Öçýö÷öëÿðèí éàðûøû.
ÖÇÝÖ×ÖËÖÊ èñ. Ñóäà öçìÿ, ñóéóí öçÿ-
ðèíäÿ âÿ éà àëòûíäà ùÿðÿêÿò åòìÿ, öçìÿ. Ñó-
àëòû öçýö÷öëöê.
450
ÖÇËßØÌßÊ
ÖÇÝÖÍ ñèô. Òàãÿòñèç, éîðüóí, öçöëìöø,
ÿëäÿí äöøìöø, çÿèô, öçöê. Ùå÷ äåìèðñÿí, ãóë
Àááàñûí öçýöíäöð; Ãÿì áàøûíäàí òóòàð, äÿðä
àéàüûíäàí. Àøûã Àááàñ. [Çàêèð] ñîíðà öçýöí
áèð ùàëäà úàâàá âåðäè. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÖÇÝÖÍËßØÌß “Öçýöíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇÝÖÍËßØÌßÊ ô. Öçýöí ùàëà ýÿëìÿê,
òàãÿòäÿí äöøìÿê, éîðóëìàã, öçöëìÿê, ÿëäÿí
äöøìÿê, çÿèôëÿìÿê.
ÖÇÝÖÍËÖÊ èñ. Òàãÿòñèçëèê, éîðüóíëóã,
çÿèôëèê, ÿëäÿí äöøìÿ. ..Áèðäÿí Ñÿìÿä áÿäÿ-
íèíäÿ çÿèôëèê, öçýöíëöê ùèññ åòäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÖÇËßÌß “Öçëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇËßÌßÊ ô. 1. Öç ÷ÿêìÿê, öçöíÿ áèð øåé
éàïûøäûðìàã, ÷ÿêìÿê. Äèâàðû àü äàøëà öçëÿ-
ìÿê. Ìåéäàíû ìÿðìÿðëÿ öçëÿìÿê.
2. Òîðïàüû öçäÿí øóìëàìàã, òÿïìÿê, éóì-
øàëòìàã.
3. Áèð øåéèí ÿí éàõøûëàðûíû, ÿí èðèëÿðèíè ñå÷-
ìÿê, àéûðìàã.
ÖÇËßÍÌß “Öçëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. Öç ÷ÿêèëìÿê, öçöíÿ
áèð øåé éàïûøäûðûëìàã. Èíøààò ìÿùëóëó öçÿðèí-
äÿêè èçëÿðÿ ÿñàñÿí áèíàíûí êöðñöëöê ùèññÿñè-
íèí êå÷ìèøäÿ ö÷ ñûðà àü äàøëà öçëÿíäèéè àéäûí-
äûð. ß.Ñàëàìçàäÿ.
2. Öçäÿí øóìëàíìàã, òÿïèëìÿê, éóìøàë-
äûëìàã (òîðïàã).
3. Éàõøûëàðû, èðèëÿðè ñå÷èëìÿê.
4. ìÿú. Öç à÷ìàã, ñûðòûãëàøìàã, ùÿéàñûç-
ëàøìàã, öç ýÿòèðìÿê.
ÖÇËßØÄÈÐÌß “Öçëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇËßØÄÈÐÌßÊ ô. Èôàäÿëÿðè éîõëàìàã âÿ
îíëàðûí àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðè àðàäàí ãàë-
äûðìàã ìÿãñÿäèëÿ åéíè èø öñòöíäÿ úèíàéÿò
ìÿñóëèééÿòèíÿ úÿëá îëóíàí àäàìëàðû ÷àðïàç
ñîðüó-ñóàëà ÷ÿêìÿê, öç-öçÿ îòóðäàðàã äèí-
äèðìÿê. Ìöòòÿùèìëÿðè öçëÿøäèðìÿê. – [Òåé-
ìóð:] Áèç [îüðóëàðû] öçëÿøäèðÿ áèëÿðèê. Ù.Ñå-
éèäáÿéëè.
ÖÇËßØÌß “Öçëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇËßØÌßÊ ô. 1. Öç-öçÿ ýÿëìÿê, áèð-
áèðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê, ðàñòëàøìàã. Úÿôÿð êö÷ÿ
ãàïûñûíäà Ùàúàüà èëÿ öçëÿøäè. ß.Âÿëèéåâ.
// Ìÿú. ìÿíàäà. Óøàã ýÿðÿê ÷ÿòèíëèêëÿ öçëÿ-
øÿíäÿ îíäàí ãîðõóá ãà÷ìàñûí. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Ýþðöøëÿð, ùèúðàíëàð; Áåëÿäèð àëÿì; Äàèì ãà-
ðàíëûãëà èøûã öçëÿøèð. Í.Õÿçðè.
ÖÇËÖ
2. Öçáÿöç îëìàã, öç-öçÿ ýÿëìÿê. Äöíÿíêè
ùàäèñÿäÿí ñîíðà Èêðàì ãàëûá Àüàçàë èëÿ öç-
ëÿøìÿê èñòÿìèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÖÇËÖ ñèô. 1. Öçö, ãàéìàüû éûüûëìàìûø.
Öçëö ñöä. – Íÿíÿì, à íàçëû ãîéóí; Ãûðãîâóë
ýþçëö ãîéóí; Ïåíäèðè êÿñìÿ-êÿñìÿ; Ãàòûüû
öçëö ãîéóí. (Ñàéà÷û ñþçö).
2. Öç ÷ÿêèëìèø, öçö îëàí. Öçëö äþøÿê.
3. ìÿú. Íàäèíú, äÿúÿë, ñûðòûã, ùÿéàñûç. [Ïÿðè:]
ßáäöë! Àõûð âàõòëàðäà ñÿí ÷îõ öçëö (ç.) îëìó-
ñàí. Ú.Úàááàðëû. Ñàëûá ñûíäûðàíäà õåéëè ãàá-
ãàúàã; Äåéÿðäèí: – Óøàüûì öçëöäöð, öçëö.
Ñ.Ðöñòÿì.
ÖÇËÖÊ èñ. 1. Öç ÷ÿêìÿê ö÷öí éàðàð ïàð÷à
âÿ ñ. Äþøÿê öçëöéö. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Öçëöê
÷èò. Öçëöê ìÿõìÿð. // ñèô. Áèð øåéèí öçöíÿ éà-
ïûøäûðìàã, ÷ÿêìÿê ö÷öí éàðàð, öç ÷ÿêìÿê
ö÷öí îëàí. Öçëöê äàø. Öçëöê ìàòåðèàë.
2. Öçÿ òàõûëàí (áÿçÿê âÿ ñ.). ßøðÿôèäÿí
öçëöê öçöíäÿ ýþé÷ÿê; Áîüàçû àëòûíäà ñûüàëëû
áèð÷ÿê. Ì.Ï.Âàãèô. // Ãîðóìàã ö÷öí öçÿ òàõû-
ëàí øåé. Äÿáèëãÿ öçëöéö. // Íèãàá. // Ìàñêà.
[Òÿëõÿê] öçöíÿ äÿðèäÿí áèð öçëöê òàõûá àøà-
üûäà îéóí ÷ûõàðàð âÿ éàìñûëàìàãëà ïóë éû-
üàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
3. ×þðÿéèí öçöíÿ ñöðòöëÿí éàü âÿ ñ.
ÖÇÌß1 “Öçìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÖÇÌß2 “Öçìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÖÇÌß3 “Öçìÿê3”äÿí ô.èñ.
ÖÇÌßÊ1 ô. 1. Ñóéóí öçöíäÿ âÿ éà àëòûíäà
ùÿðÿêÿò åòìÿê. Áó çàìàí Ãÿòèáÿ ùîâóçóí
êÿíàðûíäà äàéàíìûøäû, ñóäà öçìÿêäÿ îëàí
ÿëâàí áàëûãëàðà áàõûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ñàðû-
øûí áèð ðóñ ýÿíúè éåääè-ñÿêêèç éàøëû îüëóíà öç-
ìÿê þéðÿäèðäè. Ì.Ùöñåéí. // Ñóäà áàòìàäàí
ùÿðÿêÿò åòìÿéè áàúàðìàã. Ìÿí öçÿ áèëìèðÿì.
Î, ñóäà ÷îõ éàõøû öçöð. // Õöñóñè ìåõàíèçì-
ëÿð âàñèòÿñèëÿ ìöÿééÿí èñòèãàìÿòäÿ ñóéóí
öçöíäÿ, éà àëòûíäà ùÿðÿêÿò åòìÿê (ýÿìè, ãà-
éûã âÿ ñ. ùàããûíäà). Ãàéûãëàð, ýÿìèëÿð öçöð
éàíàøû; Ñàëëàíàí áàéðàãëàð ÿêñ åäèð ñóäà.
Ñ.Âóðüóí. Àäàìëàð éåðÿ àòûëäûëàð âÿ ñàë éåíÿ
äÿ õûðûëòûëû ìàùíûñûíû ñþéëÿéÿ-ñþéëÿéÿ ñàü ñà-
ùèëÿ öçìÿéÿ áàøëàäû. ß.Ñàäûã. // Ýÿìèäÿ, ãà-
éûãäà âÿ ñ.-äÿ ýåòìÿê. Òåïëîõîääà Âîëãà-
áîéó èëÿ öçìÿê. // Ñóéà áàòìàäàí àõàðû èëÿ
ýåòìÿê, ùÿðÿêÿò åòìÿê (øåéëÿð ùàããûíäà).
Õÿçÿë ñóéóí öçÿðè èëÿ öçöð.
ÖÇÐ
2. ìÿú. Ùàâàäà éàâàø-éàâàø, ñÿðáÿñò ñó-
ðÿòäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê; ñöçìÿê. Ïëàíåð ùàâàäà
öçöð. Ãàðòàë ùàâàäà öçöð. Áàøûìûçûí öñòöí-
äÿí áèð òÿééàðÿ öçöá êå÷äè. – ..Ùàâàäà öçÿí
éöíýöë øåéëÿðèí âÿ ùàâàíûí þçöíöí äÿ àüûð-
ëûüû âàðäûð. Ù.Çÿðäàáè. // ìÿú. Àé, Ýöíÿø ùàã-
ãûíäà. ..Öñòäÿêè Àé äà ýþé äÿíèçäÿ îëàí êèìè
àõûá öçöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ýöíÿø ÷îõäàí áî-
çóìòóë áóëóäëàð àðàñûíäà öçìÿêäÿ èäè. Ì.Ùö-
ñåéí. // ìÿú. Ùÿðÿêÿò åäÿð êèìè íÿçÿðÿ ýÿë-
ìÿê. Ýþç èøëÿäèêúÿ óçàíàí äöçëÿð éàøûëëûã
è÷èíäÿ öçöðäö. Ì.Ùöñåéí. Ãÿùðÿìàíëàð êÿíäè
èøûã è÷èíäÿ öçäöéö âàõò Ýöëéàíàã éóõóäàí
ãàëõûá, éàòàã îòàüûíûí êÿëëÿ ïÿíúÿðÿñèíè à÷äû.
ß.Âÿëèéåâ. // Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ. Õÿéàëûìûç
öçÿéäè ñåâäà äÿíèçëÿðèíäÿ; Ëÿïÿëÿð öçÿðèíäÿ.
Ì.Ìöøôèã. Öçöðñÿí ãîéíóíäà õîø õÿéàëëàðûí;
Áîøëóüà äèðÿíÿí åùòèìàëëàðûí. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÖÇÌßÊ2 ô. 1. Äÿðìÿê, ãîïàðìàã, ãûðï-
ìàã. Ñèòàðÿ .. äóðóá, ùÿéÿòÿ ýåäèðäè âÿ ùÿð
÷è÷ÿêäÿí áèðèíè äÿðèá, ùÿð ýöëäÿí áèð éàðïàã
öçöá, ùÿðÿñèíäÿí äÿ áèð ùÿçç àïàðûá, áèð ëÿ-
òàôÿò àíëàéûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Úàùàí:]
×ÿìÿíäÿêè î ýöëëÿðèí; ßí ýþçÿëèí öçÿðÿì.
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. Êÿñèá àòìàã, êÿñìÿê. Ìèøàð áàðìàüûíû
öçäö. – [Ìèðïàøà:] Éàõøû êè áàëòà àéàüûíû òà-
ìàì öçìÿéèá. Ç.Õÿëèë.
3. Àéûðìàã, ãîïàðìàã. [Äÿðâèø:] Ðóãèééÿ
ÿëèíè ÿëèìäÿí öçöá àëà÷ûüà ãà÷äû. À.Äèâàí-
áÿéîüëó. Ìöáàøèð Ìÿììÿä [Ýöëíàçûí] öñòöíÿ
øûüûäû. Ãûçû ãóúàãëàéûá àéàãëàðûíû éåðäÿí
öçäö. Ì.Èáðàùèìîâ.
4. Ùàãã-ùåñàáûíû ãóðòàðìàã, þäÿéèá ãóð-
òàðìàã, öçöëöøìÿê. Ñîíðàëàð Ìÿøÿäè Ðÿùèìÿ
áèð äÿôÿ áèð ãÿäÿð ïóë ýþíäÿðäèì. Ãàëàí áîð-
úóíó äà áó éàâûãäà öçäöì. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ÖÇÌßÊ3 ô. 1. Òàãÿòäÿí ñàëìàã, ÿëäÿí ñàë-
ìàã, éîðìàã, öçöíòö âåðìÿê. Íÿ ñþéëÿéèì,
ýÿëìÿç äèëÿ; Ìÿíè öçÿí ôûðòûíàëàð. Ù.Úàâèä.
Òàìàøàíûí äÿðäè Ìèíàéÿíè öçöðäö. Á.Áàé-
ðàìîâ.
2. Áèð ñûðà èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöðÿêêÿá
ôåèë âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: ãÿë-
áèíè öçìÿê, úàíûíû öçìÿê, ÿëèíè öçìÿê âÿ ñ.
ÖÇÐ èñ. [ÿð.] 1. Åäèëÿí áèð ãÿáàùÿò âÿ éà
ãöñóðóí ãåéðè-èõòèéàðè âÿ éà ìÿúáóðèééÿò ãàð-
øûñûíäà åäèëäèéèíè ñöáóòà ÷àëûøàðàã, áàüûøëàíìàñû
451
ÖÇÐß
ö÷öí èðÿëè ñöðöëÿí áÿùàíÿ, ñÿáÿá. Öçðöì âàð.
Öçðö àüëàáàòàíäûð.
Öçð èñòÿìÿê (äèëÿ-
ìÿê) – þç ãÿáàùÿò âÿ éà ùÿðÿêÿòèíèí áàüûø-
ëàíìàñûíû õàùèø åòìÿê. Ìÿøÿäèáÿé ãàïûíû
à÷äû, ìöÿëëèìäÿí öçð èñòÿéèá è÷ÿðè ýèðäè.
Ì.Ùöñåéí. [Ùàëàé Øèðàñëàíà:] Øèðèí âÿ ùÿññàñ
ãÿëáèíÿ òîõóíäóüóìóç ö÷öí öçð èñòÿéèðèê!
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Áÿùàíÿ, ñÿáÿá, äÿëèë. Áèð äÿ ýþðöíñÿ áó
ñèôÿò, áó ÿäà; Öçð éîõóìäóð, ìÿíÿ åéëÿ úÿçà.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Èíêèøàô ÷îõ çÿèôäèð; Öçðöìöç éîõ-
äóð ÿñëà. Ð.Ðçà.
Öçð ýÿòèðìÿê – ìöãÿñ-
ñèð îëìàäûüûíû ñöáóò åòìÿê ö÷öí ñÿáÿá ýþñ-
òÿðìÿê, äÿëèë ýÿòèðìÿê, ñöáóò åòìÿê. [Øàù:]
ßýÿð öçð ýÿòèðìÿñÿ, áîéíóíó âóðäóðóí.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
3. Ãöñóð, íþãñàí, åéèá.
4. Á à õ öçð éåðè.
Öçð éåðè – þëö éåðè,
òÿçèéÿ. Öçð éåðèíÿ ýåòìÿê.
ÖÇÐß ãîø. 1. Óéüóí îëàðàã, ÿñàñÿí, ýþðÿ.
Úàìààò àòà-áàáà àäÿòëÿðè öçðÿ äóç-÷þðÿêëÿ
îðäóíó ïèøâàç åäèá, øàäëûãäàí ãóðáàí êÿñ-
äèëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãûç òÿêðàð ãûçàðäû âÿ
ãàäûíûí òÿêëèôè öçðÿ ãàëõûá ÷àé òþêäö. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
2. Áèð èøèí ãóðòàðìàñûíûí, ñîíà ÷àòìàñûíûí
éàõûíëàøäûüûíû áèëäèðèð. Ãóëàì ìöÿëëèì òåëå-
ãðàìû éàçûá ãóðòàðìàã öçðÿ îëàí àüñà÷ëû
êèøèíèí òóøóíäà äàéàíäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÖÇÐÕÀÙ èñ. [ÿð. öçð âÿ ôàðñ. ...õàù] êëàñ.
Öçð èñòÿéÿí, öçð äèëÿéÿí, öçð ýÿòèðÿðÿê áàüûø-
ëàíìàñûíû èñòÿéÿí.
ÖÇÐÕÀÙËÛÃ èñ. Öçð èñòÿìÿ, öçð. [Àüà
Ðÿùèì:] Íàäöðöñò àüà Áÿøèð ýþð íÿ ñÿáÿá
òàïäû öçðõàùëûüà, àüà äà ýöìàí åäÿúÿê êè,
áèç âàãèÿí ñàô âÿ ñàäèã èìèøèê. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
Öçðõàùëûã åòìÿê – öçð èñòÿìÿê.
[Ìàíàô] õàíûìû ýþðÿíäÿ öçðõàùëûã åëÿìÿéÿ
÷àëûøäû. ß.Âÿëèéåâ. ßùìÿäîâ Ðåéùàíà öçð-
õàùëûã åëÿäè: – Ðåéùàí õàíûì, îíó ìÿí ýÿòèð-
äèì áóðàéà, áàüûøëàéûí! Ìèð Úÿëàë.
ÖÇÐÈÑÒßÉÈÚÈ ñèô. âÿ çÿðô Öçð èñòÿéÿí,
öçð èñòÿéÿð êèìè, öçð èñòÿéÿðÿê. Úàâàí ìö-
ãÿññèðìèø êèìè éàâàø öçðèñòÿéèúè áèð ÿäà èëÿ
úàâàá âåðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÖÇÐËÖ ñèô. âÿ çÿðô Ñÿáÿáè ãÿáóë îëóíà
áèëÿí, ñÿáÿáëè, ñÿáÿáè îëàí (öçðñöç ÿêñè).
Öçðëö ñÿáÿá. Öçðëö äÿðñ áóðàõìàã. Öçðëö èøÿ
÷ûõìàìàã.
452
ÖÇÖÚÖ
ÖÇÐÑÖÇ ñèô. âÿ çÿðô Öçðëö ñÿáÿáè îëìàéàí,
ñÿáÿáñèç (öçðëö ÿêñè). Öçðñöç äÿðñÿ ýÿëìÿ-
ìÿê. Öçðñöç ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ...
ÖÇÑÖÇ ñèô. 1. Öçö, ãàéìàüû éûüûëìûø. Öç-
ñöç ñöä. Öçñöç ãàòûã.
2. Öç ÷ÿêèëìÿìèø, öçö îëìàéàí. Öçñöç äþ-
øÿê. – [Ýöëáàäàì] öçñöç áîç áàëûøû, öçö ãûð-
ìûçû ÷è÷ÿêëè ÷èòäÿí ìöòÿêêÿíè äþøÿéèí îðòàñûíà
ãîéäó. Í.Íÿðèìàíîâ.
3. ìÿú. Óòàíìàç, ùÿéàñûç, ñûðòûã.
ÖÇÖÀ×Ûà çÿðô âÿ ñèô. Öçöíö ÷àäðà èëÿ þðò-
ìÿìèø; ÷àäðàñûç. [Øÿðÿôíèñÿ õàíûì:] Ìöñéþ
Æîðäàí áåéíèíÿ ñàëûáäûð êè, Ïàðèæäÿ ãûçëàð,
ýÿëèíëÿð ìÿúëèñäÿ, éûüûíúàãäà öçöà÷ûã îòóðóá-
äóðóðëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Âÿ éåíÿ ìàò ãàë-
ìàëû èøäèð êè, íÿ ñÿáÿáÿ áèð ïàðà ìöñÿëìàí
ãàðäàøëàð ðàçû îëóðëàð êè, þâðÿòëÿðè éàä êèøè-
ëÿðëÿ öçöà÷ûã äàíûøûðëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ.
ÖÇÖÀÜ ñèô. Óòàíûëàúàã èøè îëìàéàí, âèú-
äàíû òÿìèç, àëíûà÷ûã, íàìóñëó, âöãàðëû (öçö-
ãàðà ÿêñè). Òÿáÿññöìëÿ îéàíñûí áåøèêäÿêè
êþðïÿëÿð; Áèçèì õîøáÿõò, öçöàü àíàëàðûí ñÿ-
ñèíÿ. Ñ.Ðöñòÿì.
ÖÇÖÀÜËÛÃ èñ. Öçöàü îëìà, àëíûà÷ûãëûã,
íàìóñëóëóã; âöãàð.
ÖÇÖÀØÀÜÛ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ýåòäèêúÿ àøàüû
òÿðÿôÿ ìåéèë åäÿí, éóõàðûäàí-àøàüû; áàøûàøàüû.
Öçöàøàüû úûüûð. Öçöàøàüû ýåòìÿê. – Øÿëàëÿ-
ëÿð ãàéàëàðäàí öçöàøàüû ýóðëàéûá àõûð, êþ-
ïöêëÿíèð. Ì.Èáðàùèìîâ. Ãóìðó áóíó åøèäÿð-
åøèòìÿç éåðèíäÿí ãîïóá öçöàøàüû äÿðÿéÿ
äîüðó éöéöðäö. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. ×àéäà ñóéóí àõûá ýåòäèéè òÿðÿô; áàøû-
àøàüû. ×àéäà öçöàøàüû öçìÿê.
ÖÇÖÁÎÇ ñèô. Óòàíìàç, íÿçàêÿòñèç, ÿäÿá-
ñèç, êîáóä. Öçöáîç àäàì.
ÖÇÖÁÎÇËÓÃ èñ. Óòàíìàçëûã, íÿçàêÿòñèç-
ëèê, ÿäÿáñèçëèê, êîáóäëóã.
ÖÇÖÚÖ1 ñèô. 1. Á à õ öçýö÷ö. Ùÿð÷ÿíä
Éàñÿìÿí ÷îõ öçöúö èäè, àììà áó èòèàõàí, äàø-
ëàðû âÿ áþéöê êîëëàðû éóìàëàéàí ñåëäÿ öçìÿê
ìöìêöí äåéèëäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Òÿðëàí äà,
ùÿêèì äÿ íÿôÿñ àëìàäàí óøàãëà öçöúöíöí
áàòäûüû éåðÿ áàõäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
2. Öçÿí, ñóéóí öçÿðèíäÿ äóðàí, ùÿðÿêÿò
åäÿí. Öçöúö íàñîñ. Öçöúö êðàí. Öçöúö ìà-
éàê.
ÖÇÖÚÖ
ÖÇÖÚÖ2 ñèô. Àäàìû öçÿí, òàãÿòäÿí, ÿëäÿí
ñàëàí; éîðóúó. Öçöúö ãûçäûðìà. Öçöúö èíòè-
çàð. – Öçöúö ýþçÿòëÿìÿ äÿãèãÿëÿðèíäÿ Íÿðè-
ìàí íÿ òÿìèç áàùàð ùàâàñûíäàí, íÿ ìÿíçÿðÿ-
ëÿðäÿí, íÿ äÿ ßíâÿðèí àðà-ñûðà çàðàôàòëàðûí-
äàí õîøëàíûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÖÇÖÄÞÍÖÊ ñèô. âÿ çÿðô Þç éàõûíëàðûíäàí
öçöíö äþíäÿðìèø, îíëàðëà ÿëàãÿñèíè êÿñìèø,
îíëàðû àòûá ýåòìèø, îíëàðà àðõà ÷åâèðìèø, õàèí
÷ûõìûø. Öçöäþíöê þâëàä. – [Êÿðáÿëàéû Àëëàù-
âåðäè:] À êèøè, áó úàìààò íåúÿ öçöäþíöê îëàð-
ìûø?! ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÖÇÖÄÞÍÖÊËÖÊ èñ. Öçöäþíöê àäàìûí
ùÿðÿêÿòè; öçö äþíìÿ, àðõà ÷åâèðìÿ; õÿéàíÿò.
ÖÇÖÝÖËßÐ á à õ ýöëÿðöçëö. Áàêûëûëàð áö-
òöí Àçÿðáàéúàí õàëãû êèìè ñÿõàâÿòëè, ãîíàã-
ïÿðâÿð, öçöýöëÿð .. àäàìëàðäûð. Ù.Ñàðàáñêè.
Åé öðÿéè ñåâèíú äîëó; Öçöýöëÿð ìÿêòÿáëè ãûç!
Ì.Äèëáàçè.
ÖÇÖÝÖËßÐËÈÊ á à õ ýöëÿðöçëöëöê.
ÖÇÖÝÖËÌßÇ ñèô. Ùå÷ âàõò öçö ýöëìÿ-
éÿí, ãàøãàáàãëû, ùèðñëè, àúûãëû, ìûçû. Öçöýöë-
ìÿç àäàì. // ìÿú. Êÿäÿðëè, ãÿìëè.
ÖÇÖÊ1 èñ. 1. ßñàñÿí ãûçûëäàí ãàéðûëàí, áÿ-
çÿê ö÷öí âÿ éà åâëèëèê ðÿìçè êèìè áàðìàüà
òàõûëàí ùàëãà; áàðìàãëûã. Áðèëéàíò ãàøëû öçöê.
– Áàëàúà áèð ãóòóäàí [Ñÿêèíÿ] “Çâåçäà”
ìàðêàëû ãûçûë ñààò âÿ çöìðöä ãàøëû áèð öçöê
÷ûõàðòäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ýöëäàíÿ òèòðÿéÿí áàð-
ìàãëàðûíäàí àíàñûíûí áàüûøëàäûüû öçöêëÿðè
÷ûõàðäûá ýèçëÿòäè. ß.Âÿëèéåâ.
Öçöê ýÿòèð-
ìÿê (àïàðìàã) åòíîãð. – ðàçûëûã ÿëäÿ åäèë-
äèêäÿí ñîíðà ãûçà íèøàí òàõìàã ö÷öí îüëàí
åâèíäÿí ãûç åâèíÿ öçöê âÿ øèðíè ýÿòèðìÿê
(àïàðìàã). [Ðÿøèä:] Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà
öçöê àïàðûðëàð, Ôÿðÿúèí áþéöê ãûçû Ãóðáàí-
ãóëó ö÷öí àëûíûð. Ò.Ø.Ñèìóðã. Èêè ýöí ñîíðà
åë÷èëèéÿ ýÿëÿí àðâàäëàð öçöê ýÿòèðäèëÿð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Öçöê ãàøû – öçöéöí öñòöíäÿ
îëàí ãèéìÿòëè äàø. Ãàíëû ýþç éàøëàðûéëà þìðö
þòöá ýåúÿíèí; Ýþçöíäÿ áèð ãóðóøà äÿéÿðìè
öçöê ãàøû? Á.Âàùàáçàäÿ. Öçöê òàõìàã –
íèøàíëû îëäóüóíó áèëäèðìÿê ö÷öí ãûçûí áàð-
ìàüûíà öçöê êå÷èðìÿê; íèøàíëàìàã. Ãûçà
öçöê òàõìàã. – Ãÿòèáÿíèí áàðìàüûíà Øÿðãèí
ÿí ãèéìÿòëè úàâàùèðèíè äàøûéàí áèð öçöê òàõûëäû,
êÿáèí ñèüÿñè îõóíäó, ñîíðà äà øàì ñöôðÿñèíèí
áàøûíà êå÷äèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÖÇÖËÌßÊ
2. Öçöê øÿêëèíäÿ äåòàë, ùèññÿ. Âàëûí öçö-
éöíö äÿéèøìÿê.
◊ Öçöê ãàøû êèìè ÿùàòÿ åòìÿê (äþâðÿéÿ,
àðàéà àëìàã, ùàëàéëàìàã) – ÿùàòÿ åòìÿê,
ìöùàñèðÿéÿ ñàëìàã, ÿòðàôûíû òóòìàã, ùÿð òÿðÿ-
ôèíè ñàðìàã. Ìÿììÿäÿëè áÿé àò ìèíèá, þç äÿñ-
òÿñèëÿ Íÿáèíè öçöê ãàøû êèìè àðàéà àëûð. “Ãà-
÷àã Íÿáè”. Ìàøûí ìÿêòÿá ùÿéÿòèíäÿ äàéà-
íàíäà úàìààò îíó öçöê ãàøû êèìè ùàëàéëà-
ìûøäû. Ð.Ðçà. Öçöêäÿí êå÷ìÿê – ÷îõ çÿðèô,
èíúÿ øåé ùàããûíäà. Ýþçÿë õàëà äåéèð, Ãÿìÿð
äÿâÿ éóíóíäàí áèð ïåíúÿêëèê øàë òîõóìóøäó,
öçöêäÿí êå÷èðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÖÇÖÊ2 á à õ öçýöí. [Êÿðÿì:] Äÿðäö ãÿì
÷ÿêèðÿì, öçöéÿì, öçöê; Ãûéìà ìÿíÿ, àé úèéÿ-
ðèì ïàðÿñè! “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
ÖÇÖÊÝÈÇËßÒÄÈ, ÖÇÖÊ-ÖÇÖÊ èñ. Öçöêëÿ
îéíàíûëàí áèð îéóí àäû. Áèð éàíäà òîéà ýÿëÿí-
ëÿð öçöê-öçöê îéíàðëàð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÖÇÖÊÂÀÐÈ ñèô. Öçöê øÿêëèíäÿ îëàí; ùàë-
ãàâàðè. Öçöêâàðè äåòàë.
ÖÇÖÃÀÐÀ ñèô. âÿ çÿðô Óòàíûëàúàã, ÿñêèê
èøè îëàí; õÿúàëÿòëè (öçöàü ÿêñè). Äöíéàäàí
êþ÷ÿðäèì ìÿí öçöãàðà; Õàëãà äÿéìÿñÿéäè
êþìÿéèì ìÿíèì. Ñ.Ðöñòÿì. Éàðûí þçö ãàðà-
äûð; Ãàøû-ýþçö ãàðàäûð; Éîõñóë ãîíàã èñòÿ-
ìÿç; ×öíêè öçöãàðàäûð. (Áàéàòû).
ÖÇÖÃÀÐÀËÛÃ èñ. 1. Öçöãàðà îëìà, óòàíû-
ëàúàã, ÿñêèê èøè îëìà; óòàíûëàúàã âÿçèééÿò, èø;
ðöñâàé÷ûëûã, áèàáûð÷ûëûã.
Öçöãàðàëûã åò-
ìÿê – óòàíûëàúàã, ïèñ èø ýþðìÿê. Íÿ öçöãà-
ðàëûã åòäèì, ìÿíÿ áó úÿôà íå÷èíäèð? Ñ.ß.Øèð-
âàíè.
2. ìÿú. Ïèñëèê, éàìàíëûã. Ãûø ÷ûõàð, öçöãà-
ðàëûã êþìöðÿ ãàëàð. (Àòà. ñþçö).
ÖÇÖÃÛÐÕÛÃ ñèô. 1. Öçöíö ãûðõìûø, éà ãûðõ-
äûðìûø, öçöíäÿ òöê îëìàéàí. Öçöãûðõûã êèøè.
2. Êå÷ìèøäÿ: úÿùàëÿòïÿðÿñòëÿðèí öçöíö ãûð-
õàí çèéàëûëàðà âåðäèêëÿðè òÿùãèðëè àä. Áåø íÿôÿð
öçöãûðõûã, ëàìÿçùÿá, äèíñèç êàçàê ùÿð íÿ áèëèð,
åëÿéèð. Ï.Ìàêóëó.
ÖÇÖÃÎÉËÓ çÿðô Öçö àøàüû îëäóüó ùàëäà.
Öçöãîéëó óçàíìàã. Íèì÷ÿíè öçöãîéëó ãîé-
ìàã. – ßëè öçöãîéëó àðõà éûõûëäû âÿ àòÿøÿ áàø-
ëàäû. Ù.Íÿçÿðëè. [Ãÿðÿíôèë õàëà] äÿìêåøè öçö-
ãîéëó ãàçàíûí àüçûíà ÷åâèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÖÇÖËÌß “Öçöëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇÖËÌßÊ ô. 1. Õÿñòÿëèê, éîðüóíëóã âÿ ñ.
íÿòèúÿñèíäÿ ýöúäÿí äöøìÿê, ÿëäÿí äöøìÿê,
453
ÖÇÖËÖØÌß
òàãÿòäÿí äöøìÿê, çÿèôëÿìÿê. Àçàðëàäûì, þë-
ìÿäèì; öçöëäöì, þëäöì. (Àòà. ñþçö). [Çåé-
íÿá Ñÿëèìÿéÿ:] Éîðüóíñàí, öçöëìöñÿí, ýåò
áèð àç äèíúÿë! ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. ×îõ êþùíÿëìÿê, éûïðàíìàã, ÿëäÿí äöø-
ìÿê. Êþéíÿê ëàï öçöëìöøäöð. // Úûðûëìàã, ñö-
çöëìÿê, ãûðûëìàã. [Éóñèô] êþéíÿéèí öñòöíäÿí
òîããàíû ÷îõ áÿðê ÷ÿêäèéè ö÷öí îðòàñû àç ãàëà
öçöëöðäö. Á.Áàéðàìîâ.
3. Ãîïìàã, àéðûëìàã, àðàëàíìàã. [Ùÿúÿðèí]
ñàü ÿëè àéíàëûäàí öçöëìÿìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Îíóí ÿëëÿðè; Ýåúÿ éàðûñûíàäÿê; Ñöêàíäàí
öçöëìÿìèø. È.Ñÿôÿðëè.
4. Ãóðòàðìàã öçðÿ îëìàã, ãóðòàðìàã. Àí-
áàðëàðäàí ÿðçàã åùòèéàòû öçöëìöð, òÿëÿáÿëÿðÿ
ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ éåìÿê âåðèëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
5. Áèð ñûðà ñþçëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöðÿêêÿá
ôåèëëÿð âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.:
úàíû öçöëìÿê, ãÿëáè öçöëìÿê, ÿëè öçöëìÿê.
ÖÇÖËÖØÌß “Öçöëöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇÖËÖØÌßÊ ô. 1. Áîðúóíó âåðèá, ùàãã-
ùåñàá åäèá ãóðòàðìàã.
2. Àéðûëìàã, àðàëàíìàã, óçàãëàøìàã, ÿëà-
ãÿíè êÿñìÿê. [Âàãèô õàíà:] Èðÿâàí õàíû ßð-
çóðóì âÿ Ãàðñ ïàøàëàðûíà ìöðàúèÿò åäèá,
Èðàêëèäÿí öçöëöøìÿê èñòÿéèð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÖÇÖÌ èñ. Àü, ãàðà âÿ àëà ðÿíýëè äÿíÿëÿðè
îëàí ñàëõûìëû ìåéâÿ. Öçöì ìöðÿááÿñè. Öçöì
øèðÿñè. – Ùÿð êÿñ éà ãàáàüûíà öçöì, êèøìèø
éûüàðàã, éà äà ÿëèíäÿ áèð øåé òóòàðàã ñàòûð.
Ì.Èáðàùèìîâ. ßçèçèì öçöì ãàðà; Áàüûìäà
öçöì ãàðà; Éàð éàíûíà ýåäèðÿì; ßëèì áîø,
öçöì ãàðà. (Áàéàòû).
ÖÇÖÌ×Ö èñ. Öçöì÷öëöêëÿ ìÿøüóë îëàí
àäàì. Àçÿðáàéúàí öçöì÷öëÿðè.
ÖÇÖÌ×ÖËÖÊ èñ. 1. Öçöì òÿíÿêëÿðè ÿê-
ìÿê âÿ öçöì éåòèøäèðìÿêëÿ ìÿøüóë îëìà.
Öçöì÷öëöê òÿñÿððöôàòûí ýÿëèðëè ñàùÿëÿðèíäÿí
áèðèäèð.
2. Êÿíä òÿñÿððöôàòû åëìèíèí öçöì òÿíÿê-
ëÿðè ÿêìÿéè âÿ áåúÿðìÿéè þéðÿíÿí ñàùÿñè.
ÖÇÖÌËÖÊ èñ. Öçöì áàüû, ìåéíÿëèê, òÿ-
íÿêëèê. Áèðäÿí öçöìëöêëÿðèí êÿíàðûíäà ýþéÿ
óúàëàí ÷èíàð àüàúûíû âÿ èëàí êèìè îíóí áàøûíà
äîëàíàí òÿíÿéè ýþðäö. È.Øûõëû.
ÖÇÖÍÄßÍ ãîø. Ñÿáÿá, íÿòèúÿ áèëäèðèð.
[Ôèêðÿò:] Àâàðèéàëàð ÷îõ âàõò [ýÿíúëÿðèí] äèã-
ãÿòñèçëèéèíèí âÿ òÿúðöáÿñèçëèéèíèí öçöíäÿí îëóð.
Ì.Ùöñåéí. Ýöëàðà àèëÿñèíèí éîõñóëëóüó öçöí-
454
ÖÇÖÉÎËÀ
äÿí êÿíäèí áÿéëÿðèíäÿí Õîñðîâ áÿé Ïîëàäîâóí
åâèíäÿ ãóëëóã÷óëóã åäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÖÇÖÍÒÖ èñ. 1. Àäàìû öçÿí ãÿì, êÿäÿð,
äÿðä, èçòèðàá, ðóùè ÿçàá. Êèì äåéèð êè, àíà,
âàõòûíû êå÷èð; Äþðä äèâàð è÷èíäÿ öçöíòöëÿðëÿ.
Ì.Ðàùèì.
2. Öçýöíëöê, çÿèôëèê, éîðüóíëóã, òàãÿòñèç-
ëèê. [ßëèãóëóíóí] öçöíÿ ãàéüû âÿ êÿäÿð ãîí-
ìóøäó. Ýþçëÿðèíäÿ éîðüóíëóã âÿ öçöíòö âàð
èäè. Ã.Èëêèí.
ÖÇÖÍÒÖËÖ ñèô. Àäàìû öçÿí, ÿëäÿí ñàëàí;
öçöúö, ÿçèúè, ÿçàáëû. Ëàëÿ Ãöäðÿòèí ýÿëèøèíè
ýþçëÿéèð, ..àììà éåíÿ öçöíòöëö äöøöíúÿëÿð-
äÿí ñîíðà íàðàùàò áèð éóõóéà ýåäèðäè. Ì.Ùö-
ñåéí. // Ùÿçèí, ãÿìëè, êÿäÿðëè. Çûíãûðîâëàðûí
ñÿñè éàâàø-éàâàø ìóñèãèéÿ ÷åâðèëèð, íÿð äÿâÿ
öñòöíäÿ áàðäàø ãóðóá îòóðìóø ñàðáàí ùÿñðÿò
äîëó öçöíòöëö áèð ìàùíû îõóéóð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÖÇÖÍÖÊ á à õ öçýöí. Ýåòäèêúÿ öçöíöê
äöøÿí ìàë-ãàðà éàçàüçû äîéóíúà éåìÿñÿ, áèð
íå÷ÿ ýöíöí è÷èíäÿ áàòàðäû. Á.Áàéðàìîâ.
ÖÇÖÞÐÒÖËÖ ñèô. Öçö þðòöëìöø ùàëäà îëàí,
öçöà÷ûã îëìàéàí. Àðâàäëàðûí áèðè, éÿíè Ìóñ-
òàôàíûí àíàñû öçöþðòöëö (ç.) ñåâèíúÿê ãà÷ûð
îüëóíóí éàíûíà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÖÇÖÑÒß çÿðô Öçö àøàüû îëäóüó ùàëäà, öçö-
ãîéëó. Öçöñòÿ éûõûëìàã. Öçöñòÿ éåðÿ äÿéìÿê.
– Áàéàòû ÷ÿêÿí îüëàí öçöñòÿ óçàíûá, íÿ èñÿ
äåéèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÖÇÖÑÓËÓ çÿðô äàí. Áèàáûð îëìàäàí, þç
àáðûíû ñàõëàéàðàã. [ßëÿñýÿð:] Ýåúÿ-ýöíäöç
Àëëàùà øöêöð åëÿ êè, öçöñóëó áó áèùÿéàíûí
öçöíäÿí ãóðòàðäûí. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ßëèñà
äèíìÿç-ñþéëÿìÿç, öçöñóëó ÷ûõûá ýåòäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
ÖÇÖØÌß “Öçöøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÖÇÖØÌßÊ ãàðø. Öçìÿê (÷îõëàðû ùàã-
ãûíäà). Ãóðáàíè äåð: – Áàùàð îëóð, ýÿëèð éàç;
Ýþëëÿðäÿ öçöøöð þðäÿê èëÿ ãàç. Ãóðáàíè. Áèð
äÿ ýþðöðäöí... öçöì÷öëÿð áàëûã êèìè äÿíèçÿ
òþêöëöá öçöøöð, ñóéóí äèáèíÿ åíèá-ãàëõûðëàð.
Ìèð Úÿëàë.
ÖÇÖÉÎËÀ ñèô. Ñþçÿáàõàí, ìÿñëÿùÿòÿ ãó-
ëàã àñàí, ñþç åøèäÿí, èíàä îëìàéàí. Öçöéîëà
àäàì. – ßñìÿð òÿáèÿòè éóìøàã, öçöéîëà áèð
ãûçäûð. Ñ.Ùöñåéí. Äóðñóí àðâàä îüëóíóí öçö-
éîëà (ç.) îëäóüóíà øöáùÿ åòìÿäèéè ö÷öí áó
òÿäáèðëÿðè ùÿëÿëèê êàôè ýþðöðäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÖÇÖÉÎËÀËÛÃ
ÖÇÖÉÎËÀËÛÃ èñ. Öçöéîëà àäàìûí õàñèé-
éÿòè; ñþçÿ, ìÿñëÿùÿòÿ ãóëàã àñìà, ñþçÿ áàõìà.
Öçöéîëàëûã éàõøû õàñèééÿòäèð. – Ñÿôÿð êèøèíèí
öçöéîëàëûüû ùàìûéà ìÿëóìäóð. Ìèð Úÿëàë.
ÖÇÖÉÓÕÀÐÛ çÿðô Àøàüûäàí éóõàðûéà
äîüðó; áàøûéóõàðû. Öçöéóõàðû ÷ûõìàã. – Ìàøûí
êö÷ÿëÿðè àõøàìöñòö ýÿçèíòèñèíÿ ÷ûõìûø àäàì-
ëàðëà äîëó îëàí Øèìðàíû öçöéóõàðû ãàëõûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. Éóñèô öçöéóõàðû ÷èíàðà áàõäû.
Á.Áàéðàìîâ.
ÖÇÖÉÓÌØÀÃ ñèô. Õàùèøäÿí êå÷ÿ áèëìÿ-
éÿí; õàñèééÿòè éóìøàã. Öçöéóìøàã êèøè.
ÖÇÖÉÓÌØÀÃËÛÃ ñèô. äàí. Öçöéóìøàã
àäàìûí õàñèééÿòè.
ÖÇ-ÖÇß á à õ öçáÿöç. Îòóðóá öç-öçÿ ö÷
íÿôÿð ÷îáàí; Éàíûã ßæäÿð, Ãàðà Ãóðáàí, ýÿíú
Îñìàí. Ù.Ê.Ñàíûëû. Âàõò îëóð, öç-öçÿ äÿ;
ßéëÿøèð èêè äöøìÿí. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
Öç-öçÿ
ýÿëìÿê – 1) á à õ öçáÿöç ýÿëìÿê. ..Ìèðçàüà
Úÿìèëÿ èëÿ éåíÿ öç-öçÿ ýÿëäè. Ñ.Ùöñåéí. Ñÿìÿä
ÿìèñè èëÿ öç-öçÿ ýÿëÿíäÿ ùÿìèøÿ öðÿéèíäÿ áèð
ñûõûíòû, ãîðõó âÿ íàðàùàòëûã ùèññ åäÿðäè. È.Ùö-
ñåéíîâ; 2) ìÿú. òîããóøìàã, ÷àðïûøìàã. Àçüûí
êöëÿêëÿðëÿ ýÿëèá öç-öçÿ; Ýàù áàòäûì äÿíèçÿ,
ýàù ÷ûõäûì öçÿ. ß.Úàâàä. Òÿáèÿòëÿ íÿ ãÿäÿð;
Èíñàí öç-öçÿ ýÿëäè. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÖÇÂ èñ. [ÿð.] 1. Èíñàí áÿäÿíèíèí áèð ùèññÿñè;
îðãàí, ÿçà. Áÿäÿí öçâëÿðè. – Îðãàíèçì öçâ-
ëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áó öçâëÿðèí ùÿð áèðè ìöÿé-
ÖÇÂËÖÊ
éÿí âÿçèôÿ èôà åäèð. “Èíñàíûí àíàòîìèéà âÿ
ôèçèîëîýèéàñû”. Èíñàíûí ùå÷ áèð öçâöíäÿí î ãÿ-
äÿð çÿðÿð èíñàíà éåòèøìÿç, íÿ ãÿäÿð êè äèëèí-
äÿí éåòèøÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Ùÿð ùàíñû áèð òÿøêèëàòûí, áèðëèéèí, úÿìèé-
éÿòèí âÿ ñ.-íèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí àäàì.
Ïàðòèéà öçâö. Éåðëè êîìèòÿíèí öçâö. – [Íöñ-
ðÿò:] Éîëäàø Èìàìéàð äà êîëõîçóí ÿí ÷àëûø-
ãàí öçâëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ú.Úàááàðëû. Ëà÷ûí
àèëÿ öçâëÿðè èëÿ ýþðöøäö. Ì.Ùöñåéí.
ÖÇÂÈ ñèô. [ÿð.] 1. Ùÿéàò ïðîñåñëÿðè èëÿ ñÿúèé-
éÿëÿíÿí; úàíëû, îðãàíèê. Öçâè àëÿì. Öçâè òÿáèÿò.
2. Ùåéâàí âÿ áèòêè îðãàíèçìëÿðèíèí ïîçóë-
ìàñû, ÷öðöìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí;
áåëÿ ÷öðöìÿíèí ìÿùñóëó îëàí. Öçâè ýöáðÿëÿð.

Öçâè êèìéà – êèìéàíûí, êàðáîíóí áàøãà
åëåìåíòëÿðëÿ áèðëÿøìÿñèíè òÿäãèã åäÿí øþáÿñè.
3. ìÿú. Áèð øåéèí ÿñèë ìàùèééÿòèíÿ, ÿñàñûíà
àèä îëàí, áèð øåéëÿ àéðûëìàç ñóðÿòäÿ áàüëû îëàí;
äàõèëè. Öçâè áàüëûëûã. Íÿçÿðèééÿ èëÿ ïðàêòèêà-
íûí öçâè áèðëèéè.
4. Òàìû, áöòþâö ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ùèññÿëÿðäÿí
ùÿð áèðè. Úöìëÿíèí áàø öçâëÿðè.
ÖÇÂËÖÊ èñ. Ùÿð ùàíñû áèð ãðóïóí, òÿøêèëà-
òûí, áèðëèéèí, úÿìèééÿòèí âÿ ñ.-íèí öçâö îëìà.
Öçâëöê áèëåòè. – [Ãóëó Ùÿñÿíÿ:] Ùàðàäà íà-
ðàçû âàðñà, áàøûìûçà òîïëàéàã. Ùÿð êÿñè ýþð-
ñÿí òàïøûð, öçâëöê ùàããû âåðìÿéèí, áèëäèíìè?
×ÿìÿíçÿìèíëè.
455
Â ÂÀÝÈÐ
Ââ
 Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí îòóçóíúó ùÿðôè.
Á à õ âå.
ÂÀ á à õ âàù.
ÂÀÁÀË á à õ âÿáàë.
ÂÀÁßÑÒß ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Áàüëû, ÿëàãÿäàð,
àñûëû. Áó ýöíäÿí åòèáàðÿí ìÿíèì ùÿéàòûì ñÿíÿ
âàáÿñòÿäèð. À.Øàèã. Ðóùóì! Ñÿàäÿòèì ñÿíÿ
âàáÿñòÿ ùÿð çàìàí! Ñÿíñèç úàùàíäà ìÿí éà-
øàìàã èñòÿìÿì, èíàí! Ù.Úàâèä.
ÂÀÁßÑÒßËÈÊ èñ. Áàüëûëûã, ÿëàãÿäàðëûã,
àñûëûëûã. Âàáÿñòÿëèêäÿí áÿëêÿ ãóðòóëàã; À÷ûëà
ãîëäàí áó òÿíàáûìûç. Øÿùðèéàð.
ÂÀÚÈÁ ñèô. [ÿð.] Éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ìöòëÿã
ëàçûì îëàí, ëàáöä îëàí, çÿðóðè, ÿí ìöùöì.
Âàúèá ìÿñÿëÿ. Áó ýöí ÷îõ âàúèá èøèì âàð.
– [Øÿùðÿáàíû õàíûì:] Ýöë÷þùðÿ, ýåò, àòàí äà-
ìûí äàëûñûíäà ÷îáàíëàðëà äàíûøûð, äå êè, áèð
áóðà ýÿëñèí, âàúèá èøèì âàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[ßáöëùÿñÿí áÿé:] Ùÿðýàù âàúèá èøèì îëìà-
ñàéäû, ùå÷ âàõò ìÿí âåðäèéèì âÿäÿìÿ õèëàô
÷ûõìàçäûì. Îðäóáàäè.
Âàúèá áèëìÿê –
þçöíÿ áîðú áèëìÿê, ëàçûì áèëìÿê, çÿðóðè ùå-
ñàá åòìÿê. Êîñà .. ùÿëÿëèê ñÿáèðëè îëìàüû âàúèá
áèëäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Âàúèá îëìàã – éåðèíÿ éåòè-
ðèëìÿñè ìöòëÿã ëàçûì îëìàã, çÿðóðè îëìàã.
Âàúèá îëäó åéëÿìÿê îë áèÿäÿáäÿí èúòèíàá.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
◊ Âàúèá ôîðìà ãðàì. – ôåëèí, èø âÿ éà ùÿ-
ðÿêÿòèí èúðà åäèëìÿñèíèí âàúèá îëäóüóíó áèë-
äèðÿí øÿêëè; ìÿñ.: îõóìàëûéàì, ãàéûòìàëû
èäèì âÿ ñ.
ÂÀÚÈÁÀÒ èñ. [ÿð. “âàúèá” ñþç. úÿìè] êþùí.
Äèí âÿ êþùíÿ àäàá áàõûìûíäàí éåðèíÿ éåòè-
ðèëìÿñè âÿ éà ðèàéÿò åäèëìÿñè âàúèá îëàí èøëÿð.
// Öìóìèééÿòëÿ, ÷îõ âàúèá îëàí øåé. Èíñàí
ö÷öí ýÿçìÿê âàúèáàòäàíäûð. Ù.Çÿðäàáè.
ÂÀÚÈÁËÈ á à õ âàúèá. [Ñàëìàí áÿé:] Áó
ýåúÿ ñààò áèðÿúÿí éàçìûøàì, ýåíÿ ãóðòàðà
áèëìÿìèøÿì. Ùàìûñû âàúèáëè êàüûçëàðäû.
Í.Âÿçèðîâ.
ÂÀÚÈÁËÈÊ èñ. Éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè âàúèá,
ìÿúáóðè îëìà; ëàçûìëûã, ëàáöäëöê. [Õÿëèë Ðçà-
íûí] “Ùàðà ãà÷ûðñàí, äàéàí!” ÿñÿðè ãàëäûðäûüû
ïðîáëåìèí âàúèáëèéè, ÿùàòÿ äàèðÿñèíèí ýåíèøëèéè
456
âÿ êÿñêèí èäåéà-ìÿçìóíó áàõûìûíäàí ëèðèê
ïîåìà òÿñèðè áàüûøëàéûð. Á.Íÿáèéåâ.
ÂÀÄÀÐ [ôàðñ.] Ìÿúáóð, ìÿúáóðèééÿò ãàð-
øûñûíäà ãàëàí. Ìÿí áåëÿ åòìÿéÿ âàäàðàì.

Âàäàð åòìÿê – ìÿúáóð åòìÿê. Áó
õÿòòè-ùÿðÿêÿòè òóòóá ýåòìÿéÿ ìþùòÿðÿì éàçû-
÷ûëàðûìûçû î âàõò âàäàð åäÿí áèëìèðäèì, íÿ
èäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áèð äÿ ýþðöðäöí
[äÿëè Ñÿìÿä] äþéöëäöéö éåðäÿ ýþçëÿðè éàøëû
ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëöðäö, ìÿçÿëè-ìÿçÿëè ãèññÿ-
ëÿð íàüûë åëÿéèá, åøèäÿíëÿðè äÿ ýöëìÿéÿ âàäàð
åäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Âàäàð îëìàã – ìÿú-
áóð îëìàã. ßëèíè ñèëàùà àòìàüà âàäàð îëäó.
ÂÀÄÈ èñ. [ÿð.] 1. Èêè äàü àðàñûíäà áþéöê,
óçóí ÷óõóð, äöçÿí. Áóðàíûí [Äàüûñòàíûí] î
áèðè äàüëûã ãèñìè áÿçè ìÿùñóëäàð âàäè âÿ éàé-
ëàãëàðà ìàëèê îëñà äà, öìóìèééÿòëÿ, éàøàìàã
ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèí âÿ ìÿøÿããÿòëèäèð. À.Áàêûõàíîâ.
2. ×àé éàòàüû, ÷àéûí àõäûüû éåð. Ýþéöí
öçöíÿ óëäóçëàðûí ñÿïÿëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã,
÷àéûí âàäèñè ãàðàíëûã èäè. È.Øûõëû.
3. ìÿú. Ñàùÿ, ìåéäàí, çÿìèí. Ìÿòáóàò âà-
äèñèíÿ òÿçÿ ãÿäÿì ãîéàí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”
Àõóíä ßáóòóðàáûí áó ìÿãàëÿñèíè áóðàõûá
êå÷ÿ áèëìÿçäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ôèðèäóí]
ìöùàðèáÿ úÿáùÿñè àäëàíàí áó þëöì âàäèñèíäÿ
þçöíöí äÿ áèð ýöí ìÿùâ îëà áèëÿúÿéè ôèêðèíè
èíäèäÿí àòà-àíàñûíà áèëäèðìÿê èñòÿéèð.
Ì.Ùöñåéí.
4. ìÿú. Êëàññèê ÿäÿáèééàòäà ñÿùðà, ÷þë
ìÿíàñûíäà îëàðàã àäÿòÿí òÿðêèáëÿðäÿ èøëÿí-
ìèøäèð. Âàäèéè-ãöðáÿòäÿ úàí âåðäèì, ìÿíè îë
øàùè-ùöñí; Áèð ýåúÿ õàíè-âöñàëè öçðÿ ìåùìàí
åòìÿäè. Ôöçóëè. Ñàëìûø ìÿíè âàäèéè-êÿìàíÿ;
Áèí ãÿìëÿðÿ åéëÿìèø íèøàíÿ. Ìÿñèùè. Ãàë-
ìûøàì âàäèéè-ãÿì è÷ðÿ, êèìèì âàð, Çàêèð!
Äèäÿëÿð îëäó ùÿìèí ìóíèñè-ãÿìõàð ìÿíÿ.
Ã.Çàêèð.
ÂÁÔËÈ [àëì.] Öçÿðèíäÿ äàìà-äàìà íàõûø-
ëàð îëàí éöíýöë ïå÷åíéå íþâö (áÿçÿí è÷èíÿ
äîíäóðìà âÿ ñ. òþêìÿê ö÷öí ãîâóã øÿêëèíäÿ
îëóð).
ÂÀÝÈÍÈ´ÇÌ èñ. [ëàò.] Ãàäûíëàðäà õàðèúè úèí-
ñèééÿò îðãàíëàðûíûí éöêñÿê ùÿññàñëûüû.
ÂÀÝÈÐ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Áèð, éàõóä áèð
íå÷ÿ øÿõñ òÿðÿôèíäÿí íþâùÿ, ìÿðñèéÿ, éàõóä
íÿüìÿ îõóíàðêÿí ñîí áåéòè âÿ éà áåéòëÿðè
òÿêðàð åäÿí àäàì.
ÂÀÝÈÐß
ÂÀÝÈÐß èñ. [ôàðñ.] êþùí. Áèð íå÷ÿ øÿõñ
òÿðÿôèíäÿí òÿêðàð îëóíàí ñîí áåéò âÿ éà áåéò-
ëÿð.
ÂÀÝÈÐËÈÊ èñ. êþùí. Âàýèðèí èøè.
Âàýèð-
ëèê åòìÿê – áàøãàñû òÿðÿôèíäÿí îõóíàí íþâ-
ùÿíèí, ìÿðñèéÿíèí, éàõóä íÿüìÿíèí ñîí áåé-
òèíè òÿêðàð åòìÿê. ..Êèøè ìÿúëèñèíäÿ èêè íÿôÿð
áèð-áèðèëÿ ìåéõàíà éàðûøûíà ÷ûõìûøäû. Ìåé-
õàíà äåéÿíëÿðÿ âàýèðëèê åëÿéÿí áèð äÿñòÿ
îüëàíûí ãûééà âóðàí ñÿñëÿðè ýþéÿ óúàëìûøäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÂÀÝÖÇÀÐ [ôàðñ.]: âàýöçàð åòìÿê êþùí.
– ùÿâàëÿ åòìÿê, òàïøûðìàã; áèðèíèí öçÿðèíÿ,
þùäÿñèíÿ ãîéìàã. [Øàù:] Èíäè .. ìÿí ìÿú-
áóðàì êè, ñÿëòÿíÿòäÿí ÿë ÷ÿêèá, òàõò-òàúû áèð
êèìñÿéÿ âàýöçàð åäèì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ùàúû
Ñÿëèì þç ñàüëûüûíäà úÿìè ïóë âÿ ÿìëàêûíû þç
àðâàäû Ñÿíÿì õàíûìà âàýöçàð åäèáäèð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÂÀÜ èñ. 1. çîîë. ßñàñÿí áàëûãëà ãèäàëàíàí
óçóíäèìäèê ãóø. Áîç âàü ñó éàõûíëûüûíäà éà-
øàéûð âÿ îðàäà äà ãèäàëàíûð; îíóí àéàãëàðû
óçóí îëóð, íÿèíêè ïÿíúÿ ëöëÿñèíäÿ, ùÿòòà áàë-
äûðûíûí ÷îõ ùèññÿñèíäÿ òöê îëìóð. “Çîîëîýèéà”.
2. ìÿú. äàí. Ìàéìàã, àüçûà÷ûã, ùóøñóç
àäàì ùàããûíäà. Àüçûíû àéûðûá âàü êèìè äà-
éàíûá.
ÂÀÜÀÌ ñèô. ìÿù. 1. Ùÿääèíäÿí àðòûã éåòèø-
ìèø, âàõòû þòìöø, âàõòûíäà áè÷èëìÿìèø âÿ éà
äÿðèëìÿìèø. Ãûçûëýöëëÿð âàüàì îëóá òþêöëÿíäÿ
áóäàüûíäà; Þëìÿç øàèð, ñÿí úàí âåðäèí áþéöê
ýöíëÿð ñîðàüûíäà. Í.Ðÿôèáÿéëè.
2. Ðöòóáÿòäÿí ïîçóëìóø, òþêöëìÿê äÿðÿ-
úÿñèíÿ ýÿëìèø.
ÂÀÜÀÌËÀÌÀÃ ô. 1. Á à õ âàüàíûìàã.
2. Ðöòóáÿòäÿí ïîçóëìàã, òþêöëìÿê.
ÂÀÜÀÍÛÌÀà ô. Þòìÿê, âàõòûíäà áè÷èë-
ìÿéèá âÿ éà äÿðèëìÿéèá ãàëìàã. Ìèðçÿ áèð
ýöí áàõäû êè, îíóí òàðëàñû òàìàìÿí éåòèøèá
âàüàíûéûáäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÀÜÀÍÛÌÛØ ô.ñèô. Ùÿääèíäÿí àðòûã éåòèø-
ìèø, âàõòû þòìöø, âàõòûíäà áè÷èëìÿìèø âÿ éà
äÿðèëìÿìèø. Âàüàíûìûø òàõûëà îä äöøñÿ, áöòöí
ìÿùñóë ìÿùâ îëäóüó êèìè, ïàìáûüà ñîâêà
äàðàøñà, èíñàíûí çÿùìÿòè ÿëèíäÿ ãàëàð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÂÀÜÇÁË [èíý.] Ñÿðíèøèíëÿðÿ õèäìÿò åòìÿê
ö÷öí äÿìèðéîë ñòàíñèéàñûíäà õöñóñè áèíà.
ÂÀÙÈÌß
Ìàøûí ýåäÿíäÿí ñîíðà âàüçàë áèðäÿí ñåéðÿëäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñàíèòàð ìàøûíû áèçè
âàüçàëà ãîéóá ãàéûòäû. Ìèð Úÿëàë.
×àé,
äÿíèç âàüçàëû – ïàðîõîäëàðûí äóðäóüó éåð-
ëÿðäÿ ñÿðíèøèíëÿð ö÷öí áèíà.
ÂÀÜÇÀËÛ èñ. ìóñ. Àçÿðáàéúàí õàëã îéóí
ùàâàëàðûíäàí áèðèíèí àäû.
ÂÀÙ á à õ âàé 1-úè ìÿíàäà.
ÂÀÙß èñ. [ÿð.] Áþéöê ñÿùðà âÿ éà ÷þë îðòà-
ñûíäà ñóéó âÿ éàøûëëûüû îëàí ñàùÿ. Áó ìöíáèò
âàùÿ ãàíãàë âÿ òèêàí áèòèðìÿç. Ì.Èáðàùèìîâ.
Êàíàëëàð ÷ÿêèëÿðÿê, ñÿùðàäàí ìèíëÿð âÿ îí
ìèíëÿðëÿ ùåêòàð òîðïàã ýåðè àëûíìûø, éöçëÿðëÿ
ãóéóëàð ãàçûëàðàã, âàùÿëÿð éàðàíìûøäûð.
ß.Ñàäûã.
ÂÀÙßÑÐßÒÀ íèäà [ÿð.] êëàñ. Ùÿñðÿò, òÿÿñ-
ñöô áèëäèðèð. Âàùÿñðÿòà êè, áèð ñÿíÿìè-áèâÿôà
ö÷öí; Ðöñâà îëóá úàùàíàðà ÿôñàíÿéÿì éåíÿ.
Êèøâÿðè. ×îõ ùÿñðÿòÿì äöáàðÿ ýþðöì áèð
úàìàëûíû; Âàùÿñðÿòà, êþíöëäÿ ãàëà ýÿð áó
ùÿñðÿòèì! Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÂÀÙÈÄ [ÿð.] 1. ñèô. Àíúàã áèð, òÿê, éåýàíÿ.
Îíóí âàùèä áèð îüëó âàð. – Êèì äþøöíÿ äþéÿð
êè; Ìÿí âàùèäÿì, ìÿí áèðÿì! Á.Âàùàáçàäÿ.
2. ñèô. Öìóìè, áèð, áèðëÿøìèø. Âàùèä úÿáùÿ.
3. èñ. Åéíèúèíñëè êÿìèééÿòëÿðè þë÷ìÿê ö÷öí
ãÿáóë åäèëìèø êÿìèééÿò, þë÷ö. Ïóë âàùèäè.
Þë÷ö âàùèäè.
4. èñ. Áèð òàì òÿøêèë åäÿí øåéèí ìöÿééÿí
ìöñòÿãèëëèéÿ ìàëèê îëàí õöñóñè ùèññÿñè. Äî-
íàíìàíûí äþéöø âàùèäëÿðè. Òÿñÿððöôàò âàùèäè.
ÂÀÙÈÄËÈÊ èñ. 1. Òÿêëèê. Öðôàí íÿüìÿñè
äåéèð Àëëàù âàùèäëèéèíäÿí; Î áþéöê Õàúÿ
Ùàôèç ñöñëÿíäèðèð öðôàíû. Øÿùðèéàð.
2. Áèðëèê, âÿùäÿò, áöòþâëöê, áþëöíìÿçëèê;
âàùèä øåéèí ùàëû.
ÂÀÙÈÌß èñ. [ÿð.] Õÿéàëà ýÿëÿí ãîðõóëó
øåéëÿð, ùþâë. Òÿêëèê, õàðàáàíûí âàùèìÿñè, ãà-
ðàíëûã ýåúÿ .. áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè ÿðèíäÿí ãà÷-
ìûø úàâàí ýÿëèíÿ ÿñÿð åäÿ áèëìÿäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. // Ãîðõó, äÿùøÿò; òÿøâèø âÿ íàðàùàòëûã.
Ùàìûíûí ýþçöíäÿ êöò âÿ âàùèìÿ èëÿ äîëó áèð
èôàäÿ ùàêèì èäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Ãûç âàùèìÿ âÿ
èçòèðàáëà éîëäàøëàðûíà áàõûð âÿ ùå÷ áèð ñþç äå-
ìèðäè. È.ßôÿíäèéåâ.
Âàùèìÿ áàñìàã (ýþ-
òöðìÿê, áöðöìÿê) – áÿðê ãîðõìàã, äÿùøÿòÿ
äöøìÿê, ãîðõóéà äöøìÿê, âàùèìÿëÿíìÿê.
Íóðÿääèí ãîðõàã óøàã äåéèëñÿ äÿ, ìåøÿíèí
457
ÂÀÙÈÌßËßÍÄÈÐÈËÌß
âàùèìÿñè îíó äà áàñìûøäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Òåëëèíè éåíèäÿí âàùèìÿ áöðöäö. Î ãîðõóðäó.
Ñ.Ùöñåéí. Âàùèìÿ åòìÿê – ãîðõìàã. [Àüà
Êÿðèì:] Ýÿðÿê î ùÿð íåúÿ äåñÿ, îíóí ñþçöí-
äÿí ÷ûõìàéàñàí âÿ ùå÷ âàùèìÿ âÿ åùòèéàò åò-
ìÿéÿñÿí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ùå÷ âàùèìÿ åòìè-
ðÿì ÿúÿëäÿí; Ìÿí ãîðõìàìûøàì, àíà, úÿäÿë-
äÿí. À.Ñÿùùÿò. Âàùèìÿéÿ äöøìÿê – á à õ
âàùèìÿëÿíìÿê. Äîëàìà éîëëàðëà åíèðêÿí áÿçè
éîëäàøëàðûìûç âàùèìÿéÿ äöøäö. Ñ.Ðöñòÿì.
Õàíëàð àíàñûíûí äàùà äà íàðàùàò îëäóüóíó,
äîüðóäàí äà âàùèìÿéÿ äöøäöéöíö ýþðöá, îíó
òîõäàòìàüà ÷àëûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Âàùèìÿéÿ
ñàëìàã – á à õ âàùèìÿëÿíäèðìÿê. Ùÿéÿòÿ
ýèðäèêäÿ ÿñðàðÿíýèç .. ñöêóò èíñàíû âàùèìÿéÿ
ñàëûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÂÀÙÈÌßËßÍÄÈÐÈËÌß “Âàùèìÿëÿíäè-
ðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÀÙÈÌßËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Âàùè-
ìÿéÿ ñàëûíìàã, òÿøâèøÿ ñàëûíìàã, ãîðõóäóë-
ìàã.
ÂÀÙÈÌßËßÍÄÈÐÌß “Âàùèìÿëÿíäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÀÙÈÌßËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Ãîðõóéà ñàë-
ìàã, òÿøâèøÿ ñàëìàã, ãîðõóòìàã. Öìóìèé-
éÿòëÿ, ÷îõäàíäû êè, õèòàáÿò êöðñöñö Øàìàìàíû
âàùèìÿëÿíäèðìèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂÀÙÈÌßËßÍÌß “Âàùèìÿëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÂÀÙÈÌßËßÍÌßÊ ô. Ãîðõóéà äöøìÿê,
ãîðõìàã, òÿøâèøÿ äöøöá íàðàùàò îëìàã. Òåëëè
éàòìàã çàìàíû ÷àòäûãäà âàùèìÿëÿíìÿéÿ áàø-
ëàäû. Ñ.Ùöñåéí. Áèð çàìàíëàð òÿêúÿ ýåúÿëÿðèí
ãàðàíëûüûíäàí âàùèìÿëÿíÿí Óëäóç, èíäè çöë-
ìÿò ýåúÿëÿðäÿ îä ïöñêöðÿí òîïëàðûí öñòöíÿ
áèð ñàéüûñûçëûã(ëà) ýåòìÿêäÿ èäè. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÂÀÙÈÌßËÈ ñèô. Âàùèìÿ äîüóðàí, öðÿéÿ
ãîðõó ñàëàí; äÿùøÿòëè, ãîðõóíú, ìÿøóì. Áèð-
äÿí ÿñÿáè áèð ýöëöø îíóí âàùèìÿëè ÷þùðÿñèíÿ
áèð ùÿëèìëèê ñà÷äû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àðà-ñûðà
ùàðàäàí èñÿ âàùèìÿëè áàéãóø ñÿñè ýÿëèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. Áèðäÿí ãàáàãäàí âàùèìÿëè áèð
ñÿñ åøèäèëäè. Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÙÈÌßÑÈÇ ñèô. Ùå÷ áèð âàùèìÿ, ãîðõó
îëìàäàí; ãîðõóñóç, ãîðõìàäàí.
ÂÀÕÌÈ´ÑÒÐ [àëì.] ×àð Ðóñèéàñû îðäóñóíóí
ñöâàðè ùèññÿëÿðèíäÿ êè÷èê çàáèò ðöòáÿñè.
458
ÂÀÕÒ
ÂÀÕÑÅÉ íèäà, äàí. Äÿùøÿò, ìöñèáÿò, ôÿ-
ëàêÿò, ðóùè ÿçàá âÿ èçòèðàá ùèññëÿðèíè áèëäèðèð.
Ñàðà: – Âàõñåé, úèéÿðèí éàíñûí! Êèøè áèëÿð, –
äåéÿ åâÿ òÿïèëäè. Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÕÒ èñ. [ÿð. âÿãò] 1. Úÿðÿéàí åäÿí áèð
èøèí, ùàäèñÿíèí âÿ ñ.-íèí ÿñðëÿð, èëëÿð, ñààòëàð,
äÿãèãÿëÿð, ñàíèéÿëÿðëÿ þë÷öëÿí äàâàì ìöä-
äÿòè; çàìàí.
2. Ñààòëàðûí, ýöíëÿðèí, èëëÿðèí àðäûúûë ñóðÿòäÿ
áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè. Âàõò íÿ òåç ýÿëèá êå÷äè.
3. Áèð ùàäèñÿíèí, èøèí áàø âåðäèéè, áàø âåðÿ-
úÿéè, éàõóä áàø âåðìÿëè îëäóüó àí, ìîìåíò.
Èúëàñûí âàõòûíû òÿéèí åòìÿê. – Âàõò éåòèøäè,
àíàñû .. ðÿùìÿòÿ ýåòäè; Áó ùÿñðÿòèí àüðûñûíû
äóéäó ßìèðõàí. Ñ.Âóðüóí. Ìöÿëëèì êÿíäÿ
âàõòûíäàí ÿââÿë ãàéûòäû. Ñ.Ùöñåéí. Àááàñ
âàõòûíäàí ÿââÿë à÷ûëìûø áèð ÷è÷ÿêäèð: î, àèëÿ
äîëàíäûðûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Åéíè ìÿíàäà áÿ-
çÿí ôåèëëÿðäÿí ñîíðà èøëÿíèð. Êÿðàìÿò óøàã-
ëàðûíû àíúàã éàòäûãëàðû éåðäÿ, éóõóëó îëäóãëàðû
âàõò îõøàéàð, þïÿðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Ýþé÷ÿê
ùÿéÿòèí îðòàñûíäà Òàïäûüû øèðèí ýÿçäèðäèéè
âàõò Ãà÷àé èøäÿí ýÿëäè. ß.Âÿëèéåâ.
4. Äþâð, çÿìàíÿ, ÷àü. ×àð ùþêóìÿòè âàõ-
òûíäà. Êå÷ìèø âàõòëàðäà. Ìöùàðèáÿ âàõòû.
Óøàãëûã âàõòû. Àõûð âàõòëàðäà. Áèçèì âàõòû-
ìûçäà (éàøàäûüûìûç äþâðäÿ, áèçèì äþâðö-
ìöçäÿ). – Âàõò áèð âàõò èäè êè, øÿùÿðëÿðäÿ ìÿê-
òÿá àç òàïûëàðäû. Í.Íÿðèìàíîâ.
5. Ýöíöí, àéûí, èëèí, éàõóä ìþâñöìöì
ìöÿééÿí ÷àüû. Èñòÿäèéèí âàõòäà ýÿëÿ áèëÿðñÿí.
Ýåúÿíèí áó âàõòûíäà ùàðàäà èäèí? – ßíòèãÿ
Ùàúûíûí åâèíÿ ýÿëÿíäÿ éàéûí ëàï èñòè âàõòû
èäè. Ìèð Úÿëàë.
6. Ìþâñöì. Îâ âàõòû. Àüàú ÿêìÿê âàõòû.
Õûðìàí âàõòû.
7. ßëâåðèøëè, ìöíàñèá çàìàí; ôöðñÿò. Ùÿð
øåéèí þç âàõòû âàð. Âàõòäàí èñòèôàäÿ åòìÿê.
Èíäè ÷èììÿéèí éàõøû âàõòûäûð. – Ìÿñìÿ, äÿðä-
ëÿðèíè Òàùèðçàäÿéÿ äàíûøìàã ö÷öí âàõò, ôöðñÿò
àõòàðûðäû. Ìèð Úÿëàë.
Âàõò ãàçàíìàã –
ôöðñÿò ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøìàã. Ôèðèäóí .. ùèññ
åòäè êè, éîëäàøëàðû íÿ èñÿ ýèçëÿäèðëÿð. Î âàõò
ãàçàíìàã ö÷öí áèð àç äà ëÿíýèäè. È.Øûõëû.
8. Áîø ñààò, èøäÿí àçàä çàìàí. Ýÿëìÿéÿ
âàõòûì éîõäóð. Âàõò îëìàäûüûíà ýþðÿ. Âàõ-
òûì îëàíäà áàõàðàì. Âàõò òàïñàí, áèçÿ ýÿë.
9. Ìþùëÿò. Áîðúó ãàéòàðìàã ö÷öí âàõò
âåðìÿê.
ÂÀÕÒÀ ÊÈ
10. Íèäà ìÿíàñûíäà: âàõòäûð – âàõòû ÷àò-
ìûøäûð. Âàõòäûð, åâÿ ýåòìÿê ëàçûìäûð. – [Ùÿ-
ñÿíãóëó áÿé:] Áàëàì, äÿõè âàõòäûð, ýåäÿê
ýÿëèíè ýÿòèðìÿéÿ. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
◊ Âàõò ýþçëÿìèð – òÿëÿñìÿê ëàçûìäûð (òÿ-
úèëè èø ùàããûíäà). Âàõò êå÷èðìÿê – 1) âàõòûíû
ùÿäÿð éåðÿ, ñÿìÿðÿñèç ñÿðô åòìÿê; 2) ýöí
êå÷èðìÿê, éàøàìàã. Íóðÿääèí Èìàìâåðäè
áàáàíûí éàíûíäà ÷îõ ýþçÿë âàõò êå÷èðèðäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Çåéíàë] ùÿð çàìàí ýöëìÿê,
ÿéëÿíìÿê, ÷ûüûðûá áàüûðìàã, ýóðóëòó ãîïàð-
ìàã, ñÿðõîø îëàðàã ñÿôàùÿòëÿ âàõò êå÷èðìÿê
èñòÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Âàõòû èëÿ – áèð âàõò, áèð
çàìàí; êå÷ìèø çàìàíäà, êå÷ìèøäÿ. Âàõòû èëÿ
î äà ñÿùíÿäÿ îéíàðäû. Âàõòû èëÿ îíóí ýþçÿë
ñÿñè âàð èäè. Âàõòû èëÿ áóðà áîø áèð ìåéäàí èäè.
– Âàõòû èëÿ óçàã âÿ àìàíñûç áèð çÿëçÿëÿ áþéöê
âÿ ýþçÿë áèð øÿùÿðè éåðëÿ éåêñàí åòìèøäè.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Èíäè ðåñïóáëèêàìûçäà âàõòû
èëÿ àäè ôÿùëÿ îëìóø éöçëÿðúÿ àëèì âÿ ìöòÿõÿñ-
ñèñëÿð, èõòèðà÷ûëàð âàðäûð. È.ßôÿíäèéåâ. Âàõ-
òûíû þëäöðìÿê – âàõòûíû áîø éåðÿ, ñÿìÿðÿñèç
ñÿðô åòìÿê. Áÿçè âàõò – àðàáèð, áÿçÿí, ùÿð-
äÿíáèð. ..Ìÿí áÿçè âàõò ùå÷ àéäûíëûã ýåúÿíè
äÿ î ýþëìÿ÷ÿäÿí ÷ûõìûðàì! – äåéÿ áåøèíúè
àòëû äèëëÿíäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Áèð íå÷ÿ âàõò – á à õ
íå÷ÿ âàõò. Íàðûíúûí áèð íå÷ÿ âàõò áàøû äèí-
úÿëäè. Ñ.Ðÿùìàí. Áèð âàõò – á à õ âàõòû èëÿ.
Áèð âàõòäà – åéíè çàìàíäà. Áó âàõò – áó
àíäà, áó ÿñíàäà, èíäè. Áó âàõò ãîíøóñó Ãóìðó
ãàïûíû à÷ûá è÷ÿðè ýèðäè. Øàìèëîâ. Ùå÷ (áèð)
âàõò – ÿñëà, ãÿòèééÿí, ÿáÿäà. Ùÿð âàõò – ùÿ-
ìèøÿ, äàèìà, ùÿð çàìàí. Íå÷ÿ âàõò – áèð
ìöääÿò, áèð ãÿäÿð çàìàí. Íå÷ÿ âàõò êå÷äè,
ýöíîðòà çàìàíû Ìèðçÿ Úàâàä øÿùÿðäÿí ýÿëäè
êÿíäÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Î âàõò – î çàìàí,
îíäà. Ñþç âàõòûíà ÷ÿêÿð – ùàããûíäà ñþù-
áÿòè ýåäÿí êå÷ìèø áèð ùàäèñÿíèí çàìàí åòè-
áàðû èëÿ ùÿìèí âàõòäà áàø âåðäèéèíè ýþñòÿð-
ìÿê ö÷öí äåéèëèð. Ñþç âàõòûíà ÷ÿêÿð: àïðåëèí
ÿââÿëëÿðè èäè. Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÕÒÀ ÊÈ á à õ âÿãòà êè. Êÿñèëìèø éîë-
ëàðûí äóìàíäûð, ãàðäûð; Âàõòà êè áó ùöäóä,
áó ñÿðùÿä âàðäûð; Þìöð äåäèêëÿðè ðþéàéà áÿí-
çÿð. Ñ.Âóðüóí. Âàõòà êè ñþç âåðìèøäèì, ýÿðÿê
ñþçöìöí öñòöíäÿ äóðàéäûì.. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÀÕÒÀÌÓÇÄ ñèô. [ÿð. âÿãò âÿ ôàðñ. ìóçä]
èãòèñ. Èøÿ ñÿðô åäèëìèø âàõò ùåñàáû èëÿ þäÿíèëÿí
âÿ éà ùåñàáëàíàí. Âàõòàìóçä ÿìÿê ùàããû.
ÂÀÕÒÑÛÇ
ÂÀÕÒÀØÛÐÛ ñèô. âÿ çÿðô Âàõòäàí-âàõòà,
ìöÿééÿí âàõòëàðäà, ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ.
Âàõòàøûðû ìÿëóìàò. – Î àü úþâùÿðè èñÿ áèçèì
òÿðÿôëÿðÿ, äÿìèð éîëóíäàí óçàã êÿíäëÿðÿ âàõò-
àøûðû ýöí÷ûõàíäàí ýÿëÿí äÿâÿ êàðâàíëàðû ýÿòè-
ðèðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÂÀÕÒÁÀÂÀÕÒ çÿðô Âàõòäàí-âàõòà, ìö-
ÿééÿí âàõòëàðäà. Âàõòáàâàõò éîëäàøûìëà
ýþðöøöðÿì.
ÂÀÕÒ-ÁÈÂÀÕÒ á à õ âàõòëû-âàõòñûç.
[Ãóëó:] ..Áó íÿ þìöðäöð ìÿí êå÷èðäèðÿì,
ýåúÿ-ýöíäöç, âàõò-áèâàõò, ñÿðáàç êèìè áó
åâëÿðèí êåøèéèíè ÷ÿêèðÿì... Í.Âÿçèðîâ.
ÂÀÕÒÄÀÍ-ÂÀÕÒÀ çÿðô Àðàáèð, áÿçÿí,
ýàù-ýàù, íþâáÿ èëÿ.
ÂÀÕÒÛÍÄÀ çÿðô Ìöíàñèá çàìàíäà, ëàçûìè
âàõòäà, ìöÿééÿí åäèëìèø âàõòäà; íÿ òåç, íÿ
ýåú. Ùåñàáàò âàõòûíäà òÿãäèì åäèëìèøäèð. Ëàï
âàõòûíäà ýÿëìèñÿí. – Áàüûí íåìÿòëÿðè îëäóãúà
äÿí-äÿí; ßìèðõàí îíëàðû âàõòûíäà äÿðäè.
Ñ.Âóðüóí. Âàõòûíäà ýöëëÿòÿê à÷ûëìàéàí ñþç;
Ñàùèáèíÿ äÿéÿð, ùÿäÿôÿ äÿéìÿç. Õ.Ðçà. // Ãà-
áàãúàäàí. Òÿäáèðè âàõòûíäà ýþðìÿëè. Âàõòûíäà
ùÿð øåéè íÿçÿðäÿ òóòìàã ëàçûì èäè. – Áÿëêÿ áó
ùàëûìäàí èíúèäè äàü-äàø; Áóíó þç âàõòûíäà
äóéà áèëÿéäèì. Ì.Àðàç.
ÂÀÕÒËÛ çÿðô 1. Ìöääÿòëè, ìöÿééÿí ìöä-
äÿò ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø.
2. Ìöíàñèá âàõòäà, âàõòûíäà, ìþâñöìöíäÿ.
ÂÀÕÒËÛ-ÂÀÕÒÛÍÄÀ çÿðô Þç âàõòûíäà,
ëàçûìè âàõòäà, ìöÿééÿí åäèëìèø âàõòëàðäà;
ýåúèêìÿäÿí, ýåúèêäèðìÿäÿí, âàõòûíû ýåúèê-
äèðìÿäÿí. Èøè âàõòëû-âàõòûíäà ýþðìÿê. Õþðÿéè
âàõòëû-âàõòûíäà éåìÿê ëàçûìäûð. Óøàüû âàõòëû-
âàõòûíäà ÿìèçäèðìÿê.
ÂÀÕÒËÛ-ÂÀÕÒÑÛÇ çÿðô Ùÿð âàõò, ìöíà-
ñèá âÿ ãåéðè-ìöíàñèá âàõòäà. Âàõòëû-âàõòñûç
ýÿëìÿê. – Íÿ ýþðìöøÿì áó äöíéàäà ùÿëÿ ìÿí;
Âàõòëû-âàõòñûç áó äöíéàéà ýÿëÿíäÿí. Ñ.Òàùèð.
ÂÀÕÒÑÛÇ ñèô. âÿ çÿðô 1. Âàõòû ÷àòìàäàí,
âàõòû ÷àòìàìûø, âàõòûíäàí òåç. Âàõòñûç áàí-
ëàéàí õîðóçóí áàøûíû êÿñÿðëÿð. (Àòà. ñþçö).
// ×îõ òåç. Ãàíóíñóç, ãàéäàñûç ìöáàðèçÿëÿð;
Âàõòñûç þëöìëÿðäÿí ýÿòèðèð õÿáÿð. Ñ.Âóðüóí.
2. Éåðñèç, ãåéðè-ìöíàñèá âàõòäà, ýåú. Âàõò-
ñûç ýÿëìÿê. – Âàõòñûç ãîíàã êèñÿñèíäÿí éåéÿð.
(Àòà. ñþçö).
3. Ìþâñöìöíäÿ îëìàéàí, ìþâñöìöíäÿí
ÿââÿë âÿ éà ñîíðà ùàñèë îëàí. Âàõòñûç ìåéâÿ.
Âàõòñûç ÿêèí áàð âåðìÿç.
459
ÂÀÈÇ
ÂÀÈÇ èñ. [ÿð.] äèí. Âÿç âÿ íÿñèùÿò åäÿí,
ìîèçÿ åäÿí. Âàèç ñþçöíÿ òóòìà ãóëàã, ãàôèë
îëìà êèì; Ãÿôëÿò éóõóñóíóí ñÿáÿáè îë ôÿñà-
íÿäèð. Ôöçóëè. ×ûõìûøêÿí ýöíàùû âàèçèí äèçÿ;
Âÿç åäèá äóðìàãäà, áàõ éåíÿ áèçÿ! Ù.Úàâèä.
ÂÀÈÇËÈÊ èñ. äèí. Âàèçèí ïåøÿñè, èøè. Ìîëëà
Õÿëèë îðóúëóãäà âàèçëèê, ìÿùÿððÿìëèêäÿ ðþâ-
çÿõàíëûã åäÿð, áàøãà áèð ìîëëàíûí êÿíäÿ ýÿë-
ìÿñèíè èñòÿìÿçäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÂÀÊÁÍÑÈÉÀ èñ. [ôð.] Èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿäÿ
òóòóëìàìûø âÿçèôÿ éåðè; áîø éåð.
ÂÀÊÑ [àëì.] Äÿðè àéàããàáûëàðà ñöðòìÿê
ö÷öí ùèñ, ïèé âÿ ìóìäàí ùàçûðëàíàí ãàðà
ðÿíýëè ñöðòêö éàüû.
ÂÀÊÑÈ´Í [ëàò.] òèá. Éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðÿ
ãàðøû ìöãàâèìÿò ãöââÿñè éàðàòìàã ö÷öí èí-
ñàí âÿ éà ùåéâàí áÿäÿíèíÿ éåðèäèëÿí òèááè
ïðåïàðàò; àøû.
ÂÀÊÑÈÍËßÌß òèá. “Âàêñèíëÿìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÂÀÊÑÈÍËßÌßÊ ô. òèá. Éîëóõóúó õÿñòÿ-
ëèêäÿí ãîðóìàã ö÷öí áÿäÿíÿ âàêñèí éåðèò-
ìÿê, ãîðóéóúó àøû âóðìàã.
ÂÀÊÑÈÍËßÍÌß òèá. “Âàêñèíëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÂÀÊÑÈÍËßÍÌßÊ ìÿúù. òèá. Éîëóõóúó
õÿñòÿëèêäÿí ãîðóíìàã ö÷öí áÿäÿíÿ âàêñèí
éåðèäèëìÿê, ãîðóéóúó àøû âóðóëìàã.
ÂÀÊÑËÀÌÀ “Âàêñëàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÊÑËÀÌÀÃ ô. Àéàããàáûéà âàêñ ñöðò-
ìÿê.
ÂÀÊÑËÀÍÌÀ “Âàêñëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÊÑËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Àéàããàáûéà âàêñ
ñöðòöëìÿê.
ÂÀÊÓÓË èñ. [ôð.] Ùåéâàí âÿ áèòêè ùöúåé-
ðÿëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ áèðùöúåéðÿëè îðãàíèçìëÿðäÿ
êè÷èê áîøëóã.
ÂÁÊÓÓÌ [ëàò.] ôèç. òåõ. Ãàïàëû úèùàçûí âÿ
éà ãàáûí è÷ÿðèñèíäÿ ùàâàíûí, éàõóä ãàçûí
ñåéðÿëìèø âÿçèééÿòè.
ÂÀÃ òÿãë. Ãóðáàüàíûí, þðäÿéèí, ãàçûí ÷û-
õàðäûüû ñÿñ.
ÂÀÃÅ [ÿð.]: âàãå îëìàã – 1) öç âåðìÿê,
ÿìÿëÿ ýÿëìÿê, áàø âåðìÿê, ìåéäàíà ÷ûõìàã.
Áó ýöí êö÷ÿäÿ áèð ùàäèñÿ âàãå îëäó. – Áÿëè,
êå÷ìèøäÿ âàãå îëàí áèð èø ýÿëÿúÿê ö÷öí äÿñ-
òóðöëÿìÿëäèð.. À.Áàêûõàíîâ. ßùâàëàò âàãå
îëóð Èðÿâàí éàõûíëûüûíäàêû øÿùÿðëÿðäÿí áè-
ðèíäÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ; 2) éåðëÿøìÿê,
460
ÂÀÃÃÛËÒÛ
îëìàã. Éóñèô Ñÿððàúûí äöêàíû øàù ìÿúëèñèíèí ..
ìÿøðèã ñÿìòèíäÿ âàãå èäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Âàãå îëàí – áàø âåðÿí ùàäèñÿ. Âàãå îëàíëàðû
äöøöíìÿê èñòÿäèì, áàúàðà áèëìÿäèì. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÂÀÃÈß èñ. [ÿð.] 1. Éóõó. Áó èøëÿðèí ùàìûñû
ìÿíÿ âàãèÿ êèìè ýþðöíäö. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. [Íóðúàùàí:] Õàíûì, áàøûíà äþíöì, ìÿí
áó ýåúÿ áèð âàãèÿ ýþðìöøÿì. Í.Âÿçèðîâ.
Îüëàí îéóíà áèð ìÿðòÿáÿäÿ àëóäÿ îëìóøäó
êè, ýåúÿ âàãèÿäÿ äÿ îéóíäàí ñàéûãëàéûðäû.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Ùàäèñÿ, ÿùâàëàò, ìàúÿðà. Îë âàãèÿäÿí
îëóá õÿáÿðäàð; Òóòäó ðÿùè-äÿøò Çåéäè-ãÿì-
õàð. Ôöçóëè. Áó âàãèÿäÿí õàòèðÿ îëìàã ö÷öí
ïÿëÿíýèí äÿðèñèíè ñîéóá åâÿ ýÿòèðäèì. À.Øàèã.
ÂÀÃÈßÍ àðà ñ. [ÿð.] êëàñ. Ùÿãèãÿòÿí, ùÿ-
ãèãÿòäÿ, äîüðóäàí äà. Õàúÿ Ìöáàðÿê âàãèÿí
÷îõ ñàô âÿ ñàäèã àäàì èäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Âàãèÿí, Èðàíûí ìåùìàííÿâàçëûüûíûí ìèñëèíè
ãåéðè éåðäÿ, çÿíí åäèðÿì, ýþðìÿê îëìàç.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Âàãèÿí, ßñýÿð Çöëåé-
õàíû ÷îõ èíúèäèðäè. Ú.Úàááàðëû.
ÂÀÃÈÔ ñèô. [ÿð.] Áèð èøäÿ ìÿëóìàòû, áèëèéè
îëàí; õÿáÿðäàð, ìÿëóìàòëû. Ìèðçÿ ÿí ãÿäèì
Øÿðã åëìëÿðèíäÿí áàøëàìûø þç ýöíöíÿ ãÿäÿð
áöòöí åëìëÿðÿ âàãèô èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Âàãèô
îëìàã – àøíà îëìàã, õÿáÿðäàð îëìàã, ìÿëó-
ìàòû îëìàã, áèëìÿê. Íÿäèð ùàëûí êèì, îëìàç-
ñàí þçöíäÿí âàãèô, åé çàèë! Íÿñèìè. [Àé] äà
Âàãèô êèìè åøã éîðüóíó îëàðàã, òÿïÿëÿð àðõà-
ñûíäàí ñþíöê ÷þùðÿñè èëÿ àëÿìÿ òàìàøà åäèð,
ñåâýè öçöíòöëÿðèíèí ñèððèíÿ âàãèô îëà áèëìèðäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Áó àäàìûí ùÿð ñþçöíäÿ, ùÿð
ùÿðÿêÿòèíäÿ þç èøèíè éàõøû áèëÿí .. âÿ ýÿëÿúÿêäÿ
íÿëÿð ýþðöëÿúÿéèíÿ éàõøû âàãèô îëàí áèð àäà-
ìûí òÿìêèíè âÿ ñàêèòëèéè âàðäû. ß.Ñàäûã.
ÂÀÃÃÛËÄÀÌÀ “Âàããûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÃÃÛËÄÀÌÀÃ ô. Ãóðáàüà, þðäÿê, ãàç,
áàéãóø ñÿñèíÿ áÿíçÿð ñÿñ ÷ûõàðìàã. Âàããûë-
äàìà áàéãóø êèìè, èäáàð, äèëÿí÷è! Ì.ß.Ñàáèð.
[Áàéãóø] ùÿìèøÿ ó÷óãëàð àëÿìèíÿ ñåéðÿ ÷ûõàð,
âàããûëäàð, áóðàäàí äà äöíéàíûí çþâãöíö
àëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÀÃÃÛËÄÀÒÌÀ “Âàããûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÃÃÛËÄÀÒÌÀÃ èúá. Âàããûëäàìàüà
ìÿúáóð åòìÿê, âàããûëòû ñÿñè ÷ûõàðòäûðìàã.
ÂÀÃÃÛËÒÛ òÿãë. Ãóðáàüà, þðäÿê, ãàç,
áàéãóø ñÿñèíÿ áÿíçÿð ñÿñ. [Øàùìÿììÿäèí]
ÂÀÃÎÍ
ñÿñèíäÿ áèð áàéãóø âàããûëòûñû äóéóëóðäó;
äàíûøäûìû, àäàìû ãîðõó ùèññè áöðöéöðäö.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [ßíòÿðçàäÿ:] Ìóñèãè ÿâÿçèíÿ
ãóðáàüàëàðûí âàããûëòûñûíû åøèäèðÿì. Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÃÓÍ [èíý.] 1. Ðåëñ öçÿðèíäÿ ùÿðÿêÿò
åäÿí ìèíèê âÿ éà éöê äàøûéàí öñòöþðòöëö âÿ éà
à÷ûã àðàáà. Äÿìèðéîë âàãîíó. Ìîòîðëó âàãîí.
Éöê âàãîíó. Éàòàãëû âàãîí. – Ãàðàúà ãûç éîëó
ýåòäèéè çàìàí àéàüû áöäðÿéèá éûõûëäû âÿ ìî-
ðóüó éåðÿ òþêöëäö. Áóíó éûüàí âàõò âàãîí
ãàòàðû ýþðöíäö. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Êå÷ÿí èëèí éà-
éûíäà Ñÿêèíÿ Áóçîâíàäàí áèáèñè åâèíÿ ãàéû-
äûðäû. Âàãîíëàðäà áàñàáàñ èäè. Ìèð Úÿëàë.

Âàãîí-ðåñòîðàí – äÿìèðéîë ãàòàðûíäà ðåñ-
òîðàí ö÷öí àéðûëìûø õöñóñè ãóðóëóøëó âàãîí.
2. Ðÿãÿìëÿðëÿ – âàãîíäà éåðëÿøÿí éöêöí
ìèãäàðû. Áèð âàãîí êþìöð. – Êå÷ÿí èë ãóðó-
ëàí èàíÿ êîìèññèéàñû ãûðõ áåø ìèí ìàíàòäàí
àíúàã èêè âàãîí óí ýþíäÿðäè Çÿíýÿçóðà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
âàãîí-âàãîí çÿðô Âàãîíëàðëà. Þëêÿíèí
÷þëëÿðèíäÿ ïàìáûã éûüûëûð òîí-òîí; Áóðàéà
ýþíäÿðèëèð äóðìàäàí âàãîí-âàãîí. Ñ.Ðöñòÿì.
ÂÀÃÎÍ×À êè÷. Éàõûí ìÿñàôÿëÿðÿ éöê äà-
øûìàã ö÷öí öñòöà÷ûã êè÷èê âàãîí. Òîðïàã ÿë
àðàáàñû èëÿ âÿ éà âàãîí÷àëàðëà äàøûíûð.
ÂÀÃÎÍÉÒ(ÊÀ) [ÿñëè èíý.] á à õ âàãîí÷à.
[Àüàáàëà] ìàøûíû íþâáÿäÿíêÿíàð èðÿëèéÿ,
âàãîíåòêàëàð àüçûíà âåðèá õàùèø åòäè.. Ìèð
Úÿëàë.
ÂÀÃÎÍÅÒÑÖÐßÍ èñ. Âàãîíåòè èäàðÿ åäÿí
ôÿùëÿ.
ÂÀÃÎÍÃÀÉÛÐÀÍ ñèô. âÿ èñ. Âàãîí ãàéûð-
ìàãëà ìÿøüóë îëàí. Âàãîíãàéûðàí çàâîä.
ÂÀÃÎÍÃÀÉÛÐÌÀ ñèô. Âàãîíãàéûðìà ñà-
ùÿñèíÿ àèä îëàí. Âàãîíãàéûðìà ñÿíàéåñè.
ÂÀÃÎÍÃÎØÀÍ èñ. ä.é. Âàãîíëàðû áèð-
áèðèíÿ ãîøóá ãàòàð äöçÿëäÿí äÿìèðéîë èø÷èñè.
ÂÀÃÎÍÑÖÐßÍ èñ. Òðàìâàé, éàõóä åëåê-
òðèê äÿìèðéîëó ìîòîðëó âàãîíóíóí ùÿðÿêÿòèíè
èäàðÿ åäÿí èø÷è.
ÂÀÃÐÀÍÊÀ èñ. [ðóñ.] Çàâîäëàðäà ÷óãóí
ÿðèòìÿê ö÷öí ñîáà.
ÂÀË [ðóñ.] 1. Ìöõòÿëèô ìàøûíëàðäà: þç îõó
ÿòðàôûíäà ôûðëàíàí ñèëèíäð. Äÿçýàùûí âàëû.
2. Ãðàììîôîí âÿ éà ïàòåôîíäà ÷àëûíìàã
ö÷öí õöñóñè öñóëëàðëà öçÿðèíÿ ñÿñ éàçûëìûø
éàñòû ÷àðõ; ïëàñòèíêà. Ôèðóçÿ .. ãóø êèìè éöí-
ýöë áèð ùÿðÿêÿòëÿ ãàëõûá, áàëàúà éåøèéèí öñòöí-
ÂÀËÅÙÅÄÈÚÈ
äÿêè ïàòåôîíà áèð âàë ãîéäó. È.ßôÿíäèéåâ.
Ýöëöø àíàñûíûí ñþçöíö ñûíäûðìàäàí, ïàòå-
ôîíà âàë ãîéäó. ß.Âÿëèéåâ.
ÂÁËÀ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Éöêñÿê, óúà, àëè.
[Äÿðâèø:] Áàáàì ùåéðÿò, àíàìäûð øöáùÿ ..
ÿñëà; Áèëèíìÿç ìÿí êèìÿì, åé øåéõè-âàëà!
Ù.Úàâèä.
ÂÀËÁ èñ. ìÿù. ×îõ ñûõ ÿëÿê. // ×îõ ñûõ òîð.
Éàøìàüû âàëàäàí, äèëè ëàëàäàí; Àü íàçèê ÿë-
ëÿðèí õûíàñû ýþçÿë. Àøûã Ùÿñÿí.
ÂÀËÀÉ [ðóñ. “âàëÿé” ñþçöíäÿí] äàí.
Àäÿòÿí âàëàé âóðìàã øÿêëèíäÿ èøëÿíèð –
ñÿíäÿëÿìÿê, éåðèéÿðêÿí î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ
éûðüàëàíìàã.
ÂÀËÀÉËÀ(Í)ÌÀ “Âàëàéëà(í)ìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀËÀÉËÀ(Í)ÌÀÃ ô. [ðóñ. “âàëÿé” ñþçöí-
äÿí] äàí. á à õ âàëàé âóðìàã (“âàëàé”äà).
×àäðà ùàâàäà áèð-èêè êÿðÿ éåëëÿíèá âàëàéëàí-
äûãäàí ñîíðà, éåðÿ äöøäö. Ñ.Ùöñåéí.
ÂÀËÅÙ [ÿð.] Ùåéðàí, ìÿôòóí, âóðüóí; ùåé-
ðàí îëìóø, ìÿôòóí îëìóø, âóðóëìóø. Ìÿí áó
éåðëÿðèí ýþçÿëëèéèíÿ âàëåùÿì. – Ùàìû áó ùàëÿ
âàëåùö ìÿôòóí; Íàýÿùàí ùàäèñ îëäó áèð éàí-
üóí. Ì.ß.Ñàáèð.
Âàëåù åòìÿê – ùåéðàí
åòìÿê, ìÿôòóí åòìÿê. Ãóëàã àñàíëàðû âàëåù
åòìÿê ìÿíÿ .. ãèñìÿò äåéèëìèø. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. ..Áèð òÿðÿôäÿí äÿ áàùàðûí õîø ìåùè
èíñàíû âàëåù åäèðäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ýöíÿøèí
áàòìàñû èëÿ òåç-òåç öôöãëÿðäÿ äÿéèøÿí ðÿíý-
ëÿð.. [Äèëàðàíû] âàëåù åòìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ;
// ìÿú. ìÿñò åòìÿê ìÿíàñûíäà. Ùÿéÿòè ýþòöðÿí
ñîüàí, ãîâóðìà, çÿôÿðàí èéè àäàìû âàëåù
åäèðäè. Ìèð Úÿëàë. Âàëåù îëìàã, âàëåù ãàë-
ìàã – ùåéðàí îëìàã, ìÿôòóí îëìàã, âóðóë-
ìàã. Ýþéýþëöí ýþçÿëëèéèíÿ èíñàí âàëåù îëóð.
– Ñóðÿòèí íÿãøèíäÿ èíñàí âàëåùö ùåéðàí îëóð.
Íÿñèìè. [Áÿäèðúàùàí:] Àüà, î ãÿäÿð ñÿíäÿí
äåäèì êè, .. àç ãàëäûëàð âàëåù îëñóíëàð. Í.Âÿ-
çèðîâ. [Áöíéàä] òÿïÿäÿí äûðíàüà ãÿäÿð èïÿê
è÷èíäÿ îëàí áó ýþçÿë ãûçà âàëåù îëìóø êèìè
áàõûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂÀËÅÙÅÄÈÚÈ ñèô. Âàëåù åäÿí, ìÿôòóí
åäÿí; þç ýþçÿëëèéè, òÿðàâÿòè âÿ ñ. èëÿ èíñàíà
þçöíö óíóòäóðàúàã äÿðÿúÿäÿ íÿøÿ âÿ çþâã
âåðÿí. Èíñàíû âàëåùåäèúè ìÿíçÿðÿ. – [Ìåù-
ìàí] þçöíöí ýöúëö ìÿíòèãè, âàëåùåäèúè íèòãè
èëÿ ùàìûíû ùåéðàí åòìÿéÿ áàøëàéûðäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
461
ÂÀËÅÙËÈÊ
ÂÀËÅÙËÈÊ èñ. Ùåéðàíëûã, ìÿôòóíëóã; âóð-
üóíëóã; ùåéðàí îëìà, âàëåù îëìà; âàëåù îëìóø
àäàìûí ùàëû.
ÂÀËÉÍÒ [ëàò.] êèì. Êèìéÿâè åëåìåíòèí
íå÷ÿ àòîì âÿ éà ãðóïëà áèðëÿøÿ áèëäèéèíè ýþñ-
òÿðÿí êÿìèééÿò.
ÂÀËÅÍÒËÈÊ èñ. êèì. Àòîìóí ìöÿééÿí
ìèãäàð äèýÿð àòîìëàðëà áèðëÿøÿ áèëìÿê ãàáè-
ëèééÿòè.
ÂÀËÅÐÈÉÁÍ(ÊÀ) [ðóñ.] òèá. Ïèøèêîòó êþ-
êöíäÿí ùàçûðëàíàí, öðÿê âÿ ñèíèð ñèñòåìè ôÿà-
ëèééÿòèíè íèçàìà ñàëàí äàìúû äÿðìàí.
ÂÀËÉÒ [ôð.] Ãóìàð êàüûçëàðûíäà: öçÿðèíäÿ
ñèëàùëû àäàì øÿêëè îëàí êàðò; ñîëäàò.
ÂÀËÈ èñ. [ÿð.] 1. Êå÷ìèøäÿ: âèëàéÿò ùà-
êèìè, áèð âèëàéÿòè èäàðÿ åäÿí âÿçèôÿëè øÿõñ.
Ùèúðè 296-úû èëäÿí 306-úû èëÿ ãÿäÿð Øèðâàí äà
Àçÿðáàéúàí âÿ Åðìÿíèñòàí âàëèñè ßáöëãàñûì
Éóñèôèí ùþêìö àëòûíäà èäè. À.Áàêûõàíîâ.
[Èðàíûí] ùÿð âèëàéÿòèíäÿ úÿëàë ñàùèáè, óúà ìÿð-
òÿáÿäÿ áèð âàëè ùþêìðàí îëäó. “Ãàðàáàü-
íàìÿ”.
2. Á à õ ãóáåðíàòîð. Ìàøààëëàù, ýåúÿ-
ýöíäöç âàëèìèç; ×àëûð ïàðòàïèéàí, îéíàéûð
áèëéàðä. Ã.Çàêèð.
ÂÀËÈÄ èñ. [ÿð.] êëàñ. Àòà. Åé ìèëëÿòèí
öììèäè, äèëö úàíû óøàãëàð! Âàëèäëÿðèíèí ñåâ-
ýèëè úàíàíû óøàãëàð! Ì.ß.Ñàáèð.
ÂÀËÈÄÅÉÍ èñ. [ÿð.] Àòà âÿ àíà, àòà-àíà.
Âàëèäåéíÿ ùþðìÿò. Âàëèäåéí øóðàñû (áèð ìÿê-
òÿáäÿ îõóéàí óøàãëàðûí àòà-àíàëàðûíûí ìöøà-
âèðÿñè, øóðàñû). – Âàëèäåéíèí, òÿáèè, þâëàäà;
Íÿçÿðè-åòèíàñû òÿðáèéÿäèð. Ì.ß.Ñàáèð. Âàëè-
äåéíëÿðèíäÿí áó âàõòà ãÿäÿð ùå÷ íÿéè ýèç-
ëÿòìÿéÿí Ëÿòèôÿ éàëàí äåìÿìÿê ö÷öí úÿëä
àääûìëàðëà ãàïûéà éàíàøäû. Ì.Ùöñåéí. Ýÿðàé
áèðúÿ áàõûøäà îíëàðûí âàëèäåéí äÿðäèíèí áþ-
éöêëöéöíö ýþðäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂÀËÈÄÅÉÍËÈÊ èñ. Âàëèäåéí âÿçèôÿñè, èøè,
ìöíàñèáÿòè.
ÂÀËÈÄß èñ. [ÿð.] Àíà. Äîüàð èíñàí àòà
îúàüûíäà; Áÿñëÿíèð âàëèäÿ ãóúàüûíäà.
Ì.ß.Ñàáèð. Îëñóí ýÿðÿê äÿ âàëèäÿ úàíïèðÿ
ðÿùáÿðè. Ì.Ùàäè.
ÂÀËÈÄÓË èñ. [ëàò.] òèá. Ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñ-
òåìèíè ñàêèòëÿøäèðÿí, äàìàðýåíÿëäÿí äÿðìàí
ïðåïàðàòû.
ÂÀËÈÙÀÍß çÿðô [ÿð.] øàèð. Âàëåù îëìóø áèð
ñóðÿòäÿ, þçöíö èòèðìèø áèð ùàëäà, ùåéðàíúàñûíà.
462
ÂÀÌÏÈÐ
ÂÀËÈËÈÊ èñ. 1. Âàëè âÿçèôÿñè. Ñóëòàí ßùìÿä
Úÿëàéèð Áàüäàäà ýÿëèá, ßìèð Òåéìóðóí íÿ-
âÿñè ßáóáÿêèð Ìèðçÿíè âàëèëèêäÿí ÷ûõàðòäû.
À.Áàêûõàíîâ.
2. Áèð âàëèíèí èäàðÿñè àëòûíäà îëàí éåðëÿð.
ÂÀËËÀÙ(È) íèäà [ÿð.] Àëëàùà àíä îëñóí
(èíàíäûðìàã ö÷öí äåéèëèð). Ìÿí åéëÿäèéèì
ìÿêðè øÿéàòèí äÿ áàúàðìàç; Âàëëàù âÿ áèëëàù!
Ì.ß.Ñàáèð. Âàëëàùè, Àüà äÿðâèø, ìÿí .. èíúè-
ìÿçäèì, ùÿðýàù ÿââÿëèíúè ýöíö àøêàð ìÿðä-
ìÿðäàíÿ ìÿíÿ ìÿëóì åäÿéäèëÿð êè, àñóäÿ éåð
éîõäóð, ýåò. Í.Âÿçèðîâ. // Öìóìèééÿòëÿ,
èíàíäûðìàã ö÷öí èøëÿíÿí èôàäÿ. [Åëäàð:] Âàë-
ëàù, äöç äåéèðÿì, ïÿëÿíýñÿí, ïÿëÿíý! Ñ.Âóð-
üóí. [Òóðàú:] Âàëëàù, ñÿíäÿ áþéöê ùþâñÿëÿ âàð.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÂÀËÎÊÎÐÄÈ´Í èñ. òèá. Êîðâàëîëëà åéíè
ãÿáèëäÿí îëàí öðÿê äÿðìàíû.
ÂÀËÑ [ôð.] 1. Èêè íÿôÿðèí áèðýÿ îéíàäûüû
Àâðîïà ðÿãñëÿðèíäÿí áèðèíèí àäû. Âàëñ îéíà-
éàí îüëàí âÿ ãûçëàð áèð-èêè-ö÷, áèð-èêè-ö÷ ñàéû
èëÿ ôûðëàíûðëàð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
2. Áó ðÿãñ ö÷öí éàçûëìûø ìóñèãè ÿñÿðè.
Ìÿðìÿð ñöòóíëó ñàðàéûí ãàáàüûíäàêû ìåé-
äàí÷àäà îðêåñòð âàëñ ÷àëûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÂÀËÒÓÐÍ(À) [àëì.] ìóñ. Áóéíóç øÿê-
ëèíäÿ îëàí, íÿôÿñëÿ ÷àëûíàí ìöøòöêëö ìóñèãè
àëÿòè. Íÿôÿñëè ìóñèãè àëÿòëÿðè ÿñàñ åòèáàðèëÿ
ö÷ ãðóïà àéðûëûð: ..2. Ìèñäÿí ùàçûðëàíìûø
íÿôÿñëè àëÿòëÿð (òðóáà, âàëòîðí, òðîìáîí, òóáà
âÿ ñàèðÿ). ß.Áÿäÿëáÿéëè. Òðîìáîíëà âàëòîð-
íàíûí ýöúëö íÿôÿñè; Îðäó êèìè ùöúóì ÷ÿêèð
ìöáàðèçÿéÿ. Ñ.Âóðüóí.
ÂÀËÓÍ èñ. [ðóñ.] ×àé äàøû, ãàéà ïàð÷àñû.
ÂÀËÉÓÐ èñ. [ôð.] Áîéàêàðëûã âÿ ãðàôèêàäà
òîíóí ðÿíý ÷àëàðëûüû.
ÂÀËÉÚÒÀ [èòàë.] 1. Áèð þëêÿäÿ ãÿáóë îëóí-
ìóø ïóë ñèñòåìèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ïóë
âàùèäè (ìàíàò, äîëëàð, ôðàíê âÿ ñ.).
2. Õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ïóëëàðû.
ÂÀÌ1 Àäÿòÿí âàìëà øÿêëèíäÿ: çÿèô îä
öñòöíäÿ àðàìëà, éàâàø-éàâàø, àñòà-àñòà.
Âàìëà áèøìÿê.
Áèð âàìäà – áèð ãàéäàäà,
áèð öñóëäà. Ýöíëÿðèìèç áèð âàìäà êå÷ìÿäè,
éàõøûñû äà îëäó, ïèñè äÿ. Ð.Ðçà.
ÂÀÌ2 èñ. [ôàðñ.] Áîðú ãàéòàðûëìàã øÿðòèëÿ
àëûíàí ïóë âÿ éà øåé.
ÂÀÌÏÈÐ èñ. [ôð.] 1. Ãàíè÷ÿí, çöëìêàð.
2. çîîë. Éàðàñàëàð äÿñòÿñèíèí éàñòûáóðóí
éàðàñàëàð ôÿñèëÿñèíäÿí ìÿìÿëè ùåéâàí úèíñè.
ÂÀÌÖÑÈÁßÒÀ
ÂÀÌÖÑÈÁßÒÀ èñ. [ÿð.] Áèð áÿëà, ìöñèáÿò
öç âåðäèêäÿ èøëÿäèëÿí íèäà – ôÿðéàä, ôÿüàí,
øèâÿí. Åâäÿ âàìöñèáÿòà ãîïäó.
ÂÀÍÁÄÈÓÌ [ëàò.] Êèìéÿâè åëåìåíò, ÿëà
ïîëàä ùàçûðëàíìàñûíäà èøëÿäèëÿí ÷îõ áÿðê ýö-
ìöøö àü ìåòàë. Àéðû-àéðû êèìéÿâè åëåìåíò-
ëÿðäÿí èñÿ àëöìèíèóì, âàíàäèóì, ñöðìÿ .. âÿ
ðàäèîàêòèâ ìåòàëëàðûí éåíè éàòàãëàðûíûí àõòà-
ðûøû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ì.Ãàøãàé.
ÂÀÍÄÁË [ëàò.] 1. Ðîìà èìïåðèéàñûíûí áèð
ùèññÿñèíè èøüàë âÿ Ðîìà øÿùÿðèíè äàüûäûá òàëàí
åòìèø ãÿäèì àëìàí ãÿáèëÿñè.
2. Âÿùøè, ìÿäÿíèééÿòñèç; ìÿäÿíèééÿò ÿñÿð-
ëÿðèíè âÿùøèúÿñèíÿ äàüûäàí, ìÿùâ åäÿí àäàì.
ÂÀÍÄÀËÈ´ÇÌ [ëàò.] Ìÿäÿíèééÿò ÿñÿðëÿðèíè
âÿùøèúÿñèíÿ äàüûòìà, ìÿùâ åòìÿ; âÿùøèëèê.
ÂÀÍßÔÑÀ èñ. [ÿð.] Ôÿðéàä, ôÿüàí, øèâÿí,
ãûøãûðûã. Áèð ãûøãûðûã, áèð âàíÿôñà ãîïäó êè,
ýÿë ýþðÿñÿí. “Êèðïè”.
ÂÀÍÈ´Ë [ôð.] Òðîïèê áèð áèòêè âÿ áó áèòêèíèí
ÿäâèééàò êèìè èøëÿíèëÿí ãóðóäóëìóø ÿòèðëè
ìåéâÿñè. Âàíèë ñàðìàøàí áèòêè îëóá, Úÿíóáè
Àìåðèêàíûí òðîïèê ìåøÿëÿðèíäÿ éàéûëìûøäûð.
ßëèéåâ.
ÂÀÍÈËËÈ ñèô. Òÿðêèáèíäÿ âàíèë îëàí; âàíèë
ãàòûëìûø. Âàíèëëè áóëêà.
ÂÁÍÍÀ [àëì.] 1. È÷èíäÿ ÷èììÿê âÿ éà
øåé éóìàã ö÷öí óçóíñîâ áþéöê ëÿéÿí, ãàá.
[Ùÿêèì:] Óøàüûí þçö ÷îõ çÿèô âÿ áÿäÿíè äÿ
÷èðêëèäèð, ..ùÿëÿëèéÿ íÿ ùàìàìà ýþíäÿðìÿê âÿ
íÿ äÿ âàííàéà ñàëìàã îëìàç. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
// Õöñóñè òåðìèíîëîýèéàäà òèá.: àéàã, ãîë âÿ ñ.
âàííàñû – ìöàëèúÿ ìÿãñÿäè èëÿ àéàãëàðû, ãîë-
ëàðû ìàéåéÿ ñàëìàã ö÷öí õöñóñè ãàá. // õöñ.
È÷èíÿ ìàéå òþêìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô ôîðìàëû
ãàá. Ôîòî âàííàñû.
2. Ìöàëèúÿ ìÿãñÿäè èëÿ è÷è ñó èëÿ äîëó âàí-
íàäàí èñòèôàäÿ ïðîñåñè. Âàííà ãÿáóë åòìÿê.
Ùÿêèì ìÿíÿ îí âàííà éàçìûøäûð. Âàííàíû òîõ
ãàðûíà ãÿáóë åòìÿê îëìàç.
3. Áÿäÿíèí äÿíèç ñóéó, ùàâà, ýöíÿø øöà-
ëàðû, ìöàëèúÿ ïàë÷ûãëàðû òÿñèðè èëÿ ìöàëèúÿñè,
áÿðêèäèëìÿñè. Äÿíèç âàííàñû. Ýöíÿø âàííàñû.
– Êÿíäèí áöòöí ÿòðàôûíû àðàäûì; àíúàã áó-
ðàäà áèð ïàð÷à ãóìëó éåð òàïäûì, ñîéóíóá
óçàíäûì; ýöíÿø âàííàñû àëûðäûì, – äåéÿ, äîê-
òîð èçàùàò âåðäè. Á.Òàëûáëû.
ÂÀÍÍÀËÛ ñèô. Âàííàñû îëàí, ùàìàìõàíàñû
îëàí. Ö÷îòàãëû âàííàëû ìÿíçèë.
ÂÀÐ
ÂÀÍÒ èñ. [ùîëë.] Äîð àüàúûíû âÿ áàøãà øåé-
ëÿðè ýÿìèíèí áîðòëàðûíà áÿðêèòìÿê ö÷öí òàêå-
ëàæ èïëÿðè.
ÂÀÏÓÐ1 [ëàò. “áóõàð” ñþçöíäÿí] Áóõàð
ýÿìèñè, ïàðîõîä. Àëûø-âåðèø÷èëÿðè Ìàâÿðàéè-
áÿùðè-Õÿçÿðäÿ; Âàïîðëàðûí ìàëûí àëûá-
ñàòàíäà ýþðìÿëè èìèø. Ì.ß.Ñàáèð.
ÂÀÏÓÐ2 èñ. [ëàò.] Íåôòäÿí àëûíàí, þçëöëöéö
éöêñÿê ñöðòêö éàüû.
ÂÀÐ1 1. ñèô. Îëàí, ìþâúóä îëàí. Âàð ãöââÿ
èëÿ ÷àëûøìàã. Âàð ýöúöíö ñÿðô åòìÿê.
Âàð
ýöúö (ãöââÿñè) èëÿ – áöòöí ãöââÿñèíè ýÿð-
ýèíëÿøäèðÿðÿê, ñÿðô åäÿðÿê. Âàð ãöââÿìèçëÿ
èøëÿìÿëèéèê. – Åëÿ áó çàìàí ìàøûíäàí äöøÿí
çóðíà÷ûëàð îðäëàðûíû äîëäóðóá, âàð ýöúëÿðè èëÿ
ïèëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. “Êèðïè”.
2. èñ. Âàðëûã, ìþâúóäèééÿò. Àùö çàð ÷ÿê-
ìÿêäÿí éîõ îëóá âàðû; Ñàô àéíàñû òóòóá ìþù-
íÿò ãóáàðû. Ã.Çàêèð. Î äÿùÿí ôèêðè èëÿ úöìëÿ
éîõ îëäó âàðûì. Ñ.ß.Øèðâàíè.
Âàð îëìàã –
ìþâúóä îëìàã, éàøàìàã.
3. Õÿáÿð ìÿíàñûíäà (âàðäûð øÿêëèíäÿ äÿ
èøëÿíèð). Âàð áèð òÿäáèðè, àììà àøèêàð åòìÿç
ìàíà. Ôöçóëè. [Áàéðàì:] À êèøè, îâ äà ÿëÿ
äöøìöð, íÿ áèð úåéðàí âàð, íÿ áèð òóðàú âàð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ùÿìèøÿ äèëäÿ ñÿíèí ñîëìà-
éàí áàùàðûí âàð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Áóðàäà ýåúÿ-
ëÿðèí ãÿðèá ñÿñè âàð. Ñ.Âóðüóí. Ìÿí ÷ÿëèê
öðÿêëè áèð éåíè ýÿíúÿì; Äèëäÿí-äèëÿ äöøäöì,
ùåêàéÿòèì âàð. Ì.Ìöøôèã. Áóíóíëà áÿðàáÿð
[Íÿñèð] áóðàñûíû äà äöøöíÿðäè êè, àðõàñûíäà
Ìèðçÿ Ãÿäèð êèìè áèð ãàðäàøû âàðäûð. Ñ.Ùö-
ñåéí. // Îëàð, éàõûíäûð. Ìþúöçÿëÿð éàðàäûð àíà
öðÿéè; Áèð èë âàð éàðàäûð àíà öðÿéè. Ñ.Ðöñòÿì.
4. Áèðèíúè øÿõñ ñîíëóüó èëÿ: âàðàì äàí. –
1) ÷îõ õîøóìà ýÿëèð, áÿéÿíèðÿì, öðÿéèìÿ
éàòûð. Âàðàì îíóí îõóìàüûíà. Âàðàì ñÿíèí
îéóíóíà. – [Áÿáèð áÿé:] Àììà ìÿí ñÿíèí
êèìèñèíÿ âàðàì. Êàñûáñàí, öçöéîëàñàí, èøëÿ-
éÿíñÿí. Ìèð Úÿëàë; 2) ùÿäÿ ìÿíàñûíäà. [Èáëèñ:]
Ìÿí äÿ íÿ ãÿäÿð äöíéà äóðóá, î èíñàíûí íÿñëè
èëÿ âàðàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
5. Ñóàë øÿêèë÷èñè èëÿ: âàðìû? – ìþâúóä-
äóðìó?, òàïûëàðìû? Ýöëøÿíè-àëÿìäÿ áèð ýöë
âàðìû áèõàð îëìàñûí? Ì.Ùàäè.
Âàð îëñóí!
(íèäà) – éàøàñûí, ùÿìèøÿ áàãè îëñóí. Âàð îëñóí
àçàä éóðäóí àçàä îüóëëàðû! Ú.Úàááàðëû. Ìÿí
äåéèðÿì, ãîé âàð îëñóí ñèíÿíäÿêè åë öðÿéè!
Ñ.Âóðüóí. Âàð îëñóí úÿëàëûí, åé Àçÿðáàéúàí!
463
ÂÀÐÀÍ
Åé Îäëàð þëêÿñè, ýöíÿøëè äèéàð! ß.Úÿìèë. Âàð
åòìÿê – éàðàòìàã, âöúóäà ýÿòèðìÿê, ìåé-
äàíà ýÿòèðìÿê. Ùöñíöáÿéèì öçöíö ýþéÿ òóòóá
äåéèð: – Åé áèçè ùå÷äÿí âàð åëÿéÿí õàëèã, ñÿí-
äÿí ñàâàéû ïÿíàù éåðèì éîõäó. È.Ìÿëèêçàäÿ.
Íÿ âàð, íÿ éîõ? – éåíè õÿáÿð ñîðüóñó. Áàëàì,
íåúÿñÿí?! Ñþéëÿ, íÿ âàð, íÿ éîõ áèçÿ Ýÿíúÿ-
äÿí? Ì.Ìöøôèã. Î êè âàð (èäè) – ëàçûìè ãÿäÿð,
èñòÿäèéèí ãÿäÿð; ÷îõ, ÷îõëó, ëàï ÷îõ. Î êè âàð
äåäèì. Î êè âàð éåäè. – Äöíéàýþðìöø äàéû
áàúûñû îüëóíóí ñþçöíäÿí î êè âàð ãàðíûíû
òóòóá ýöëäö. “Êèðïè”.
ÂÀÐ2 èñ. Äþâëÿò, ñÿðâÿò, ìàë-ìöëê. Âàðûí-
äàí êå÷ìÿê. Âàðûíû ñÿðô åòìÿê. Îíóí âàðû
÷îõäóð. – Âàðûíû âåðÿí óòàíìàç. (Àòà. ñþçö).
Âàðû ìþùíÿòäèð úÿùàíûí, íÿ óìàðñàí, åé êþ-
íöë! Ëÿíÿò îëñóí áó úÿùàíÿ, ùÿì úÿùàíûí
âàðûíà! Íÿñèìè. Ìÿðä îëàíëàð êå÷ÿð êöëëè-
âàðûíäàí. Ì.Â.Âèäàäè. Úÿùàíÿ òÿðê åäÿðÿì
úöìëÿ äþâëÿòö âàðû. Íàòÿâàí. Àëäàäà áèëìÿ-
ìèø äöíéàíûí âàðû; Áèð ìÿñëÿê åøãèëÿ éàøà-
éàíëàðû. Ñ.Âóðüóí.
ÂÀÐÀÍ èñ. Êÿðòÿíêÿëÿëÿð éàðûìäÿñòÿñèí-
äÿí ñöðöíÿí ùåéâàí ôÿñèëÿñè.
ÂÀÐÀÂÓÐÄ èñ. äàí. Ýþòöð-ãîé åëÿìÿ, ÷îõ
þë÷öá-áè÷ìÿ, ùÿðòÿðÿôëè äöøöíìÿ. [Éóñèô] ÷îõ
âàðàâóðääàí ñîíðà àõûðäà áó ôèêðèí öñòöíäÿ
äàéàíäû âÿ ÿí ÷ÿòèí áèð ìÿñÿëÿíè ùÿëë åäÿí
òÿëÿáÿ êèìè ñåâèíäè. ß.Âÿëèéåâ.
Âàðàâóðä
åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ âàðàâóðäëàìàã.
Ãîíàãëàð ýåòäèëÿð, ïàäøàù äöøäö ôèêðÿ, âÿçèð
âàðàâóðä åëÿéèá ýþðäö êè, ïàäøàù ÷îõ ôèêèð-
äÿäè. (Íàüûë). [Ñàëàâàò] Ãóëàìà ãÿôèëúÿ ãÿáóë
åòäèéè ãÿðàðûíû áèð äÿ ñîéóããàíëûëûãëà éîõëàéûá,
âàðàâóðä åòìÿê èìêàíûíû âåðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂÀÐÀÂÓÐÄËÀÌÀ “Âàðàâóðäëàìàã”äàí
ô.èñ.
ÂÀÐÀÂÓÐÄËÀÌÀÃ ô. äàí. Ýþòöð-ãîé
åëÿìÿê, þë÷öá-áè÷ìÿê, ùÿðòÿðÿôëè äöøöíìÿê;
èñòèãàìÿòèíè ìöÿééÿí åòìÿê, áÿëÿäëÿìÿê.
Éîëó âàðàâóðäëàéàí êàïèòàí äóðáèíè ýþçöí-
äÿí åíäèðÿðÿê, ãàðøûäà ñûõëàøàí àäàìëàðà
ñÿñëÿíèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÐÄÛÐÛËÌÀ “Âàðäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÐÄÛÐÛËÌÀà ìÿúù. ×àòäûðûëìàã.
ÂÀÐÄÛÐÌÀ “Âàðäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÐÄÛÐÌÀà ô. ×àòäûðìàã.
ÂÀÐ-ÄÞÂËßÒ èñ. Ñÿðâÿò, äþâëÿò, âàð,
ìöëê-ìàë. [Ýöëñÿíÿì:] Êèøè ýåúÿ-ýöíäöç
464
ÂÀÐÈÄ
ÿëëÿøèð, êîëõîçóí âàðûíû-äþâëÿòèíè ýþç áÿáÿéè
êèìè ãîðóéóð. Ì.Ùöñåéí.
ÂÀÐßÑÒß èñ. [ôàðñ.] Õèëàñ îëìóø, àçàä.
ÂÀÐ-ÝßË: âàð-ýÿë åòìÿê (åëÿìÿê) äàí. –
ýÿçèíìÿê, î áàøà-áó áàøà ýåòìÿê. Õàí ÷ûõäû
áàëêîíà âÿ áèð ïàïèðîñ éàíäûðûá áàøëàäû âàð-
ýÿë åëÿìÿéÿ.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñàëàì
àéàüà ãàëõûá êàáèíåòäÿ âàð-ýÿë åëÿìÿéÿ, ïÿí-
úÿðÿäÿí ïàéûç éàüûøûíà áàõìàüà áàøëàäû.
Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÐÛËÌÀÇ ñèô. Ýåäèá ÷ûõìàã ìöìêöí
îëìàéàí, ÿë÷àòìàç.
ÂÀÐÈ´ÀÍÒ [ëàò.] 1. Áèð øåéèí áàøãà áèð øÿêëè.
// Áèð ïëàíûí, ëàéèùÿíèí âÿ ñ.-íèí áàøãà øÿêèëäÿ
òÿðòèáè, èøëÿíìÿñè. Ëàéèùÿíèí âàðèàíòëàðû. Ïëà-
íûí èëê âàðèàíòû âàðäûð. – [Ðÿññàì:] Éîëäàø
ßëéàðîâ, ìÿí òÿðòèáàò âåðÿíäÿ àçû îí-îí áåø
âàðèàíò äöçÿëäèðÿì. Ì.Ùöñåéí.
2. Ùÿð ùàíñû áèð ÿäÿáè, áÿäèè, ìóñèãè âÿ ñ.
ÿñÿðèí, éàõóä îíóí áèð ùèññÿñèíèí ìöõòÿëèô
ðåäàêñèéàëàðûíäàí áèðèñè. “Ãà÷àã Íÿáè” äàñòà-
íûíûí Àçÿðáàéúàíäà áèð íå÷ÿ âàðèàíòû âàðäûð.
ÂÀÐÈÁÑÈÉÀ [ëàò.] 1. ìóñ. ßñàñ ìóñèãè
ìþâçóñóíóí, îíóí àéðû-àéðû åëåìåíòëÿðèíè
(ðèòì, ùàðìîíèéà âÿ ñ.) äÿéèøäèðìÿê éîëó èëÿ
áàøãà øÿêëÿ ñàëûíìàñû. “Âèëàéÿòè”íèí áèðèíúè
úöìëÿñè âàðèàñèéà øÿêëèíäÿ òÿêðàð îëóíìàñûíû
òÿëÿá åäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Àäûíäàí áÿëëè îëäóüó
êèìè, âàðèàñèéà òÿðçèíäÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿðäÿ
ìöÿééÿí áèð ìåëîäèéà (òåìà) ñîíðàäàí ìöõ-
òÿëèô ñóðÿòäÿ áàøãà øÿêèëäÿ äÿéèøäèðèëÿðÿê, ùÿð
äÿôÿ éåíè áèð âàðèàíòäà èôàäÿ åäèëèð. ß.Áÿäÿë-
áÿéëè. // Úÿì øÿêëèíäÿ: âàðèàñèéàëàð ìóñ. –
ÿñàñ ìþâçóíóí òÿêðàðûíäàí âÿ ìöõòÿëèô øÿ-
êèëäÿ èøëÿíìÿñèíäÿí èáàðÿò ìóñèãè ÿñÿðè, ðÿãñ
âÿ ñ.
2. áèîë. Òÿáèè âÿ éà ñöíè øÿðàèò òÿñèðè àëòûíäà
ùåéâàíëàðûí âÿ éà áèòêèëÿðèí þç ÿñàñ òèïèíäÿí
êÿíàðà ÷ûõìàñû, áèð ãÿäÿð äÿéèøìÿñè. Îõøàð
ùåéâàíëàðûí úöòëÿøäèðèëìÿñè ôàéäàëû âàðèàñèéà-
ëàðû úöòëÿøäèðìÿêäÿí ÿëàâÿ, áèð äÿ áó âàðèà-
ñèéàëàðû íÿñëÿ ìöìêöí ãÿäÿð äàùà éàõøû âåð-
ìÿê ãàáèëèééÿòèíè ùåéâàíëàðäà òÿëèì åòìÿê
ìÿãñÿäèíè ýöäöð. “Öìóìè çîîòåõíèéà”.
ÂÀÐÈÄ [ÿð.]: âàðèä îëìàã – ÷àòìàã, éå-
òèøìÿê, ýèðìÿê, äàõèë îëìàã. [Äîñòÿëè:] Àüà
äÿðâèø, ýþðöíöð êè, ñÿí áóðàéà òÿçÿ âàðèä îëóá-
ñàí. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Äÿðâèø:] Ùàìûìûç ãîúà
êèøè èëÿ áèð éåðäÿ êÿíääÿí ÿëâèäà åäèá, øÿùÿ-
ðèìèçÿ âàðèä îëäóã. À.Äèâàíáÿéîüëó.
ÂÀÐÈÄÀÒ
ÂÀÐÈÄÀÒ èñ. [ÿð.] Áèð ìöÿññèñÿíèí, èäà-
ðÿíèí âÿ éà øÿõñèí áöòöí ýÿëèðè, ìÿäàõèëè.
Ìàüàçàíûí âàðèäàòû. – ßäëèééÿ ìÿìóðó ýÿëèá
ìÿðùóì Àüàùåéäÿðäÿí ãàëàí âàðèäàòû ñèéà-
ùûéà àëûá. Í.Âÿçèðîâ. [Ñÿðùÿíý] Øÿìñèééÿäÿí
áàøãà þç þâëàäû îëìàéàí áó ãîúà òöëêöíöí
âàðèäàòûíà âàðèñ ãàëàúàüûíû äöøöíìÿéÿ áàø-
ëàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÂÀÐÈÑ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øÿõñèí þëöìöíäÿí
ñîíðà, éàõûí ãîùóìëóã âÿ éà âÿñèééÿò éîëó
èëÿ îíóí âàð âÿ ìöëêöíÿ ñàùèá îëàí àäàì;
âÿðÿñÿ, õÿëÿô. Ìÿðùóìóí âàðèñëÿðè áèð-áèðèíèí
öçöíÿ áàõûá .. ïóëëàðû âåðèðëÿð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

Âàðèñ îëìàã – âàðèñëèê éîëó èëÿ ñàùèá îë-
ìàã, éèéÿëÿíìÿê. [Ñÿêèíÿ õàíûì:] Ãàð-
äàøûìûí þâëàäû éîõäóð êè, ïóëóíà âàðèñ îëà.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Èðñ îëàðàã àòà-àíàñûíäàí, íÿñëèíäÿí áèð
õàññÿ, áèð øåé àëìûø àäàì âÿ éà ùåéâàí. Òÿ-
áèÿòäÿ èðñèééÿòèí õöñóñèééÿòè ìèðàñ âÿ âàðèñäÿ
îëäóüóíóí åéíèäèð. “Öìóìè çîîòåõíèéà”.
3. ìÿú. Áèð èøè äàâàì åòäèðÿí; äàâàìåò-
äèðèúè, äàâàì÷û. Òÿééàðÿ÷è îëìàã, éÿíè äþéöø
ÿíÿíÿëÿðèíèí âàðèñè âÿ äàâàìåòäèðèúèñè îëìàã
áþéöê øÿðÿôÿ íàèë îëìàã äåìÿêäèð. – [Ãàðà]
ÿíÿíÿëÿðèí ãóëó äåéèë, ùÿãèãè âàðèñèäèð. Ð.Ðçà.
ÂÀÐÈÑËÈÊ èñ. Áèð àäàìûí þëöìöíäÿí ñîíðà
éàõûí ãîùóìëóã âÿ éà âÿñèééÿòÿ ýþðÿ îíóí
ìàëûíà, ìöëêöíÿ âÿ ñ.-éÿ ñàùèá îëìà ùöãóãó.
[Õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíáèëëàùûí Ãûçûë Àðñëàíà
ìÿêòóáóíäàí] ..Õÿéàíÿòèíèç íÿòèúÿñèíäÿ ñèç
Åëäÿíèç õàíÿäàíû òÿðÿôèíäÿí ñàùèáëÿíäèéèíèç
âàðèñëèê ùàããûíäàí ìÿùðóì åäèëÿ áèëÿðñèíèç.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÂÀÐÈÑÑÈÇ ñèô. Âàðèñè îëìàéàí.
ÂÀÐÈÑÑÈÇËÈÊ èñ. Âàðèñè, âÿðÿñÿñè îëìàìà,
âÿðÿñÿñèçëèê.
...âàðè. Ñèôÿòëÿðèí àõûðûíà ýÿòèðèëÿðÿê,
îõøàðëûã, áÿíçÿðëèê áèëäèðèð; ìÿñ.: äàëüàâàðè,
ùàëãàâàðè âÿ è.à. // Åéíè ìÿíàäà áÿçÿí àäàì
àäëàðûíà äà ÿëàâÿ åäèëèð; ìÿñ.: Ôöçóëèâàðè,
Âàãèôâàðè âÿ ñ.
ÂÀÐÈÉÉÀÒ èñ. Ìàë, äþâëÿò, âàð. Ìîëëà ñîí-
áåøèê Ñàëåùäÿí áÿðè áàøäàí õåéëè âàðèééàò
ãîïàðûá åâèíÿ éîëëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÀÐËÀÍÄÛÐÌÀ “Âàðëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÐËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Âàðëû åòìÿê, ìàë-
äþâëÿò ñàùèáè åòìÿê, äþâëÿòëÿíäèðìÿê.
ÂÀÐËÛÃ
ÂÀÐËÀÍÌÀ “Âàðëàíìàã”äàí ô.èñ. [Àë-
ìàç:] Áèçÿ òÿê-òÿê àäàìëàðûí âàðëàíìàñû ëà-
çûì äåéèëäèð. Ýÿðÿê åëëèê âàðëàíñûí, úÿìèééÿò
âàðëàíñûí. Ú.Úàááàðëû.
ÂÀÐËÀÍÌÀÃ ô. Âàð-äþâëÿò ñàùèáè îëìàã,
ñÿðâÿòÿ ìàëèê îëìàã, âàðëû îëìàã. Íóðúàááàð
âàð-äþâëÿòÿ äÿ, âàðëàíìàã åùòèðàñû èëÿ þçöíö
îäà-êþçÿ âóðàíëàðà äà èêðàùëà áàõûðäû.
È.Ìÿëèêçàäÿ.
ÂÀÐËÛ ñèô. Äþâëÿòëè, ñÿðâÿòëè, áîëëóã âÿ
ðèôàù è÷ÿðèñèíäÿ éàøàéàí. Âàðëû éàøàéûø. Âàðëû
ùÿéàò óüðóíäà. Âàðëû òÿñÿððöôàò. // Èñ. ìÿíà-
ñûíäà. Âàðëûëàð âÿ éîõñóëëàð. – Âàðëûëàðûí ÷îõó
þçëÿðèíè âÿ ìÿäÿíëÿðèíè ãîðóìàã ìÿãñÿäè èëÿ
éàíëàðûíäà ãî÷ó ñàõëàéûðäûëàð. À.Øàèã.
ÂÀÐËÛ-ÙÀËËÛ á à õ âàðëû. Âàðëû-ùàëëû
àäàì. – Áó êèøè âàðëû-ùàëëû áèð àäàì èäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÂÀÐËÛ-ÊÀÐËÛ äàí. á à õ âàðëû-ùàëëû.
[Ïÿðçàä:] Âàðëû-êàðëû êèøèäèð, íèéÿ âåðìÿéÿê?
Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÐËÛÃ èñ. 1. Îëìà, âàð îëìà, ìþâúóä
îëìà; ìþâúóäèééÿò (éîõëóã çèääè). Ìÿùÿá-
áÿò þçö äÿ úàíëû ùÿéàòäûð; Îíóí âàðëûüûíû éà-
øàéàí äóéóð. Ñ.Âóðüóí. “Ñóàë” ðîìàíñûíäà
÷îáàí ùÿéàòûíû, ýþçÿë ìÿíçÿðÿëÿðè òÿñâèð åäÿí
Àñÿô Çåéíàëëû õîø âÿ ýþçÿë òÿáèÿò ãóúàüûíäà
éàøàéàí èíñàí âàðëûüûíäàêû ìÿíàíû îõøàéûð.
ß.Áÿäÿëáÿéëè.
2. ôÿëñ. Øöóðäàí àñûëû îëìàéàðàã ìþâúóä
îëàí ùÿð øåé – ìàääÿ, ìàääè àëÿì, òÿáèÿò.
3. ìÿú. Ùÿãèãÿòäÿ ìþâúóä îëàí øåéëÿð,
òÿáèÿò, àëÿì, äöíéà, êàèíàò, áöòöí ìþâúóäàò.
Âàðëûüà ýöëäöêúÿ î íàçëû áàùàð; ×è÷ÿêëÿð,
ãþí÷ÿëÿð à÷ûð ùÿð äèëÿê. Ñ.Âóðüóí. Áöòöí âàð-
ëûã, áöòöí êàèíàò ñàíêè éåíèäÿí âàðëàíûð, éåíè-
äÿí ñÿñëÿíèð .. îíóí [øàèðèí] ýþçöíäÿ èøûãëà-
íûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // ìÿú. Ðåàë àëÿì,
ðåàë ùÿéàò, èúòèìàè ìöùèò. [Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ] õÿéàëàòà óéàí, èäåàëëàðûí ýþçÿëëèéè èëÿ
éàøàéàí, âàðëûüà òöë ïÿðäÿëÿð äàëûíäàí áàõàí
éàçû÷ûëàðäàí äåéèëäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
4. ìÿú. Ùÿéàò, ùÿéàò ìÿíáÿéè ìÿíàñûíäà.
Áó òîðïàãäûð âàðëûüûìûí ìàéàñû; Áó òîðïàãäà
àëûí òÿðè òþêìöøÿì. Ñ.Ðöñòÿì.
5. ìÿú. Ãöââÿò, ýöú, ñÿé, úÿùä ìÿíàñûíäà.
[Ôèðèäóí] éàëíûç ôÿàëèééÿòäÿ, éàëíûç ÷àëûøìàãäà
áèð òÿñêèíëèê òàïàðàã, áöòöí âàðëûüûíû éåíè-
äÿí äÿðñëÿðÿ âÿ èøÿ âåðìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
465
ÂÀÐËÛËÛÃ

Áöòöí âàðëûüû èëÿ – 1) âàð ýöúö èëÿ, úèääèé-
éÿòëÿ. Ìÿíèì äþâëÿòèìäèð, ìÿíèì âàðûìäûð;
Áöòöí âàðëûüûìëà ñåâÿ áèëìÿéèì. Á.Âàùàá-
çàäÿ; 2) áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ, áöòöí èíúÿëèê-
ëÿðè èëÿ, îëäóüó êèìè. Àíà ãÿëáèíè áó äöí-
éàäà ùàíñû ñÿíÿòêàð áöòöí âàðëûüû èëÿ òÿñâèð
åòìèøäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
6. Áîëëóã, ðèôàù. Âàðëûüà íÿ äàðëûã. (Àòà.
ñþçö).
7. Âöúóä, áÿäÿí ìÿíàñûíäà. Òÿëèÿíèí áöòöí
âàðëûüû òèòðÿäè âÿ ãûç ãîðõäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Îíóí ýþçÿëëèéè, èíúÿ âàðëûüû; Äóéàí öðÿêëÿðÿ
ëÿðçÿ ñàëûðäû. Ñ.Âóðüóí. Áöòöí âàðëûüûíäà áèð
àüðû ýÿçäè; Àç ãàëäû ìÿíëèéè àëûøûá éàíà.
Ì.Ðàùèì.
ÂÀÐËÛËÛÃ èñ. Ìàääè úÿùÿòäÿí èãòèäàðëûëûã,
ìàääè ðèôàù, âàðû-äþâëÿòè îëìà; äþâëÿòëèëèê;
âàðëû àäàìûí ùàëû. Âàðëûëûüà òÿëÿñÿí éîõñóë-
ëóüà òåç äöøÿð. (Àòà. ñþçö).
ÂÀÐÌÀ “Âàðìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÐÌÀà ô. 1. Ýåòìÿê, éåòèøìÿê, ÷àòìàã,
ýÿëìÿê, ýÿëèá ÷àòìàã. Èñòÿðÿì êèì, âàðàéûì
êóéèíÿ éöç ãîâüà èëÿí. Êèøâÿðè. Ëåéëè îíóí
îëñóí, åéëÿäèì ÿùä; Âàð, èíäè ñÿí åò ÿëàúûíà
úÿùä. Ôöçóëè. Ñÿáà, ÿùâàëûìû áèð-áèð; Âàðûá
îë éàðÿ ÿðç åéëÿ. Ì.Â.Âèäàäè. Ñÿáà, âàð, êóéè-
äèëäàðÿ ñþéëÿ êèì, íþâáàùàð îëìóø. Ùåéðàí
õàíûì.
Âàðûá ýåòìÿê – ÷ûõûá ýåòìÿê,
ðÿää îëìàã. Åëëèê, éåðáÿéåðäÿí ãàëõûá äåäè-
ëÿð: – Ýöëîüëàí, ñàçûíû âóð ãîëòóüóíà, âàð ýåò.
“Àøûã Ãÿðèá”.
2. Íÿòèúÿëÿíìÿê, ìöíúÿð îëìàã, íÿùàéÿò-
ëÿíìÿê, ÷àòìàã. [Ýöëöø:] Àé Ñåâèë, àðòûã îéóí
ñîíà âàðìàãäàäûð, ÷îõ ÷ÿêìÿç, ñÿí þçöí
ýþðÿðñÿí. Ú.Úàááàðëû.
3. ìÿú. Äàëìàã, ãÿðã îëìàã, ýåòìÿê. Ýÿë
äóðàã éàíàøû, õÿéàëà âàðàã; Áèçÿ ëàéëà äåñèí
ñóëàðûí ñÿñè. Ñ.Âóðüóí.
âàðà-âàðà çÿðô Ýåòäèêúÿ. Âàðà-âàðà îëäóí
çàëèì, áèìöðâÿò; ßçÿëäÿí éîõ èäè áó ýöìàí
ñÿíÿ. Ã.Çàêèð
ÂÀÐÍÀ èñ. [ñàíñêð.] Ãÿäèì Ùèíäèñòàíäà
ìþâúóä îëìóø 4 çöìðÿäÿí ùÿð áèðè: áðàù-
ìàíëàð, êøàòðèëÿð, âàéøèëÿð, øóäðàëàð.
ÂÀÐÑÀÜÛ èñ. ãÿä. Âàðñàãëàðûí èôà åòäèêëÿðè
ùàâà; øåèð. Òöðêìÿí øàèðëÿðèíèí .. ãîøìàëàðûíû,
âàðñàüûëàðûíû áèëìÿìÿê, þéðÿíìÿìÿê áèçèì
ö÷öí áþéöê áèð íþãñàí ÿää îëóíà áèëÿð.
Ñ.Ìöìòàç.
466
ÂÀÑÈË
ÂÀÐÑÀÃ èñ. [ãÿäèì òöðêäèëëè òàéôà àäûíäàí]
Èíäèêè àøûã àäëàíäûðûëàí õàëã øàèðè, ìöüÿííè
âÿ ÷àëüû÷ûíûí ãÿäèì àäû.
ÂÀÐÑÀÃËÀÌÀÃ ô. ãÿä. 1. Øåèð îõóìàã,
øåèð äåìÿê; äåéèøìÿê.
2. ìÿú. Áîø-áîø äàíûøìàã, ùÿðçÿ äàíûø-
ìàã, ÷ÿðÿí÷èëèê åòìÿê.
ÂÀÐØÀÂÉÁÍÊÀ [Âàðøàâà øÿùÿðèíèí àäûí-
äàí] ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ ðóñ èíãèëàá÷ûëàðû àðà-
ñûíäà ýåíèø éàéûëìûø ïîëéàê èíãèëàáè ìàùíûñû.
ÂÀÐÂÀÐÈ´ÇÌ [éóí.] äèë÷. Áèð äèëèí ôîðìà-
ëàðûíà õàñ îëìàéàí âÿ ùÿìèí äèëèí òÿìèçëèéèíè
ïîçàí õàðèúè ñþç, éà èôàäÿ.
ÂÀÐÉÀÃËÀÐ úÿì [ðóñ.] òàð. ÛÕ-Õ ÿñð-
ëÿðäÿ ñîéüóí÷óëóã âÿ òèúàðÿò ìÿãñÿäè èëÿ
Øÿðãè âÿ Ãÿðáè Àâðîïàéà áàñãûíëàð åòìèø,
ùàáåëÿ ãÿäèì Ðóñèéà âÿ Áèçàíñäà ìóçäëó
ÿñýÿð êèìè õèäìÿò åòìèø íîðìàíëàðà ãÿäèì
Ðóñèéàäà âÿ Áèçàíñäà âåðèëÿí àä.
ÂÀÐ-ÉÎÕ èñ. 1. Áèð àäàìûí ìàëèê îëäóüó
øåéëÿðèí ùàìûñû. [Õàí:] Áó ýåúÿ íþìðÿäÿí
âàð-éîõóìó àïàðûá, áèðúÿ ïàïàüûìû ãîéóá-
ëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ..Áó úàìààòûí ùÿð áèð
ôÿðäè âàðûíû-éîõóíó ñèçèí ñþçëÿðèíèçèí, ôèêèð-
ëÿðèíèçèí éîëëàðûí-äà ôÿäà åòìÿéÿ ùàçûðäûð.
Í.Âÿçèðîâ.
Âàð-éîõäàí ÷ûõìàã, âàð-
éîõó ÿëèíäÿí ÷ûõìàã (ýåòìÿê) – ÿëèíäÿ
îëàí øåéëÿðèí (ïóëóí, ìöëêöí âÿ ñ.-íèí) ùà-
ìûñûíäàí ìÿùðóì îëìàã. Ùÿøòÿðõàíäà âàð-
éîõó ÿëèíäÿí ÷ûõäûãäàí ñîíðà, Âàðèñ êîð-
ïåøìàí Áàêûéà ãàéûòìûøäû. À.Øàèã. Ñÿìÿääÿí
ñîíðà Ìÿñòàí áÿéèí äÿ èøè ÷îõ ïèñ îëäó. Âàð-
éîõó ÿëèíäÿí ýåòäè. Á.Òàëûáëû. // Ìàë âÿ ìöëê,
ðèôàù, íåìÿò. Òà êè, õÿáÿð ýÿëäè õóáëàð øóõóí-
äàí; ßë ÷ÿêäèì úàùàíûí âàðö éîõóíäàí.
Ì.Â.Âèäàäè.
2. Âóð-òóò, àíúàã, éàëíûç, òÿêúÿ. Âàð-éîõ
áèðúÿ îüëó âàð. – Ìöñÿëìàí ãÿçåòëÿðèíèí éî-
ëóíäà úàíö äèëäÿí ÷àëûøàí âàð-éîõ Àüäàø
âèëàéÿòèíäÿ áèðúÿ íÿôÿð øÿõñäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ÂÀÑÈË [ÿð.]: âàñèë åòìÿê – ÷àòäûðìàã,
ãîâóøäóðìàã, éåòèøäèðìÿê, íàèë åòìÿê. Ìöæäÿ
êè, ìóðàäûì îëäó ùàñèë; Ìÿãñóäÿ ñÿíè ùàã
åòäè âàñèë. Ôöçóëè;
âàñèë îëìàã – ÷àòìàã,
éåòèøìÿê, âàðìàã, ãîâóøìàã, íàèë îëìàã.
ßçàçèëèí ñþçöí òóòìà, àíûí âÿñâàñûíà óéìà;
Êè, èáëèñÿ óéàí îëìàç êþíöë ìÿãñóäèíÿ âàñèë.
Íÿñèìè. [Ãÿòèáÿ:] Äàùà áàøãàëàðû ùÿãèãÿòÿ
ÂÀÑÈÒß
âàñèë îëìàäàí áöòöí ñÿðô åäèëÿí òÿëàøëàðû ìÿí-
ôÿÿòñèç ýþðöð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áèë êè, ìÿãñóäÿ
îëàðñàí âàñèë; Éåðäÿ, ýþéäÿ, íÿ èñÿ ÿëùàñèë.
À.Ñÿùùÿò.
ÂÀÑÈÒß èñ. [ÿð.] 1. Áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê,
éàõóä áèð èøè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ëàçûì
îëàí øåé, öñóë, éîë, àëÿò âÿ ñ. Èñòåùñàë âàñèòÿ-
ëÿðè. Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè. Ìöäàôèÿ âàñèòÿëÿðè.
Òåõíèêè âàñèòÿëÿð. Äèë èíñàíëàðûí öíñèééÿò
âàñèòÿñèäèð. – Ìèðçÿ Ñÿôÿð åøèòìèøäè êè, øåèð
éàçìàã ö÷öí èêè âàñèòÿ ëàçûìäûð: õÿëâÿò îòàã
âÿ áèð øöøÿ øÿðàá. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Áó âà-
ñèòÿ èëÿ – áó éîë èëÿ, áó öñóë èëÿ, áó ãàéäà èëÿ.
Ìîëëà Õÿëèë àõûðäà áó ôèêðÿ ýÿëìèøäè êè, ìöÿë-
ëèìëÿ äîñò îëñóí. Áó âàñèòÿ èëÿ îíó þçö ö÷öí
çÿðÿðñèç áèð ùàëà ñàëà áèëÿðäè. Ñ.Ùöñåéí.
2. Ìöàëèúÿ âÿ ñÿùèééÿ ö÷öí ëàçûì îëàí
øåéëÿð, ìàääÿëÿð; äÿðìàí. Ñàðüû âàñèòÿëÿðè.
Äåçèíôåêñèéà âàñèòÿëÿðè.
3. Èêè øÿõñ âÿ éà òÿðÿô àðàñûíäà ÿëàãÿ äö-
çÿëäÿí âÿ éà âàñèòÿ÷è îëàí àäàì; ìèéàí÷û.
[Ýöëñÿáà:] Áèð êèøè òàéôàñû âàðìû êè, àðàëûãäà
âàñèòÿ îëà. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
âàñèòÿñèëÿ çÿðô Áèð àäàìûí, éàõóä áèð øåéèí
êþìÿéè èëÿ; ùÿð ùàíñû áèð öñóë èëÿ; ...òÿðèãè èëÿ,
...éîëó èëÿ. Ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿ âàñèòÿñèëÿ ùÿëë
åòìÿê. Òåëåôîí âàñèòÿñèëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàã.
– Ýöëïÿðè áèð íå÷ÿ ýöí ãàáàã êàüûç âàñèòÿñèëÿ
éàçûá, ùàíñû ýöí ÷ûõìàëàðûíû àòàñûíà ìÿëóì
åòìèøäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÂÀÑÈÒß×È èñ. 1. Áèð-áèðè èëÿ ÷ÿêèøÿí, ìö-
áàùèñÿ åäÿí èêè òÿðÿôè áàðûøäûðìàüà êþìÿê
åäÿí àäàì âÿ éà òÿøêèëàò. // Èêè òÿðÿô àðàñûíäà
âàñèòÿ îëàí, ÿëàãÿ äöçÿëäÿí øÿõñ; àðà÷û, ìè-
éàí÷û.
2. Öíñèééÿò âàñèòÿñè, ÿëàãÿ âàñèòÿñè. Õàùèø
åäÿðêÿí ùÿääèíäÿí àðòûã òÿâàçþêàð âÿ íÿçà-
êÿòëè îë, òÿâàçþêàðëûã õàùèøèí ãÿáóë åäèëìÿñè
ö÷öí èêèíúè âàñèòÿ÷èäèð. “Ãàáóñíàìÿ”.
ÂÀÑÈÒß×ÈËÈÊ èñ. Àðàäà âàñèòÿ îëìà; âàñè-
òÿ÷è èøè; ìèéàí÷ûëûã. [Áÿõòèéàð] àõóíäóí þçöíÿ
ìöðàúèÿò åòìÿéÿ, îíóí âàñèòÿ÷èëèéè èëÿ èíÿéèíè
ýåðè àëìàüà ãÿðàð âåðäè. Ñ.Ùöñåéí.
Âàñè-
òÿ÷èëèê åòìÿê – àðàäà âàñèòÿ îëìàã. Ìèðçÿ
Ùÿáèá àüà áèð ãàôãàçëûéà âàñèòÿ÷èëèê åòìÿê
ôèêðè èëÿ ðóñ êîíñóëóíà áèð ìÿêòóá éàçäûðìàã
èñòÿìèø. À.Øàèã.
ÂÀÑÈÒßËÈ ñèô. Âàñèòÿñè îëàí; áèð âàñèòÿ èëÿ
ÿìÿëÿ ýÿëÿí; áèðáàøà äåéèë, âàñèòÿ èëÿ îëàí.
ÂÀÒÈÍËÈ
◊ Âàñèòÿëè âåðýè ìàë. – áóðæóà þëêÿëÿðèíäÿ:
èñòåùëàê øåéëÿðèíäÿí àëûíàí âåðýè. Âàñèòÿëè
íèòã – ãðàììàòèêàäà: áèðèñèíèí åéíè èëÿ äåéèë,
äÿéèøèëìèø øÿêèëäÿ âåðèëÿí ñþçëÿðè. Âàñèòÿëè
òàìàìëûã – ãðàììàòèêàäà: úöìëÿäÿ èñìèí,
òÿñèðëèê ùàëûíäàí áàøãà, áöòöí ùàëëàðûíäà èøëÿ-
íÿí ñþç.
ÂÀÑÈÒßÑÈÇ ñèô. Âàñèòÿñè îëìàéàí; äîüðó-
äàí äîüðóéà îëàí, àðàäà ùå÷ áèð âàñèòÿ îëìà-
éàí, áèëàâàñèòÿ.
◊ Âàñèòÿñèç íèòã – ãðàììàòèêàäà: áèðèñèíèí
îëäóüó êèìè, éÿíè ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê åäèëìÿ-
äÿí âåðèëÿí ñþçëÿðè. Âàñèòÿñèç òàìàìëûã –
ãðàììàòèêàäà: úöìëÿäÿ èñìèí òÿñèðëèê ùàëûíäà
îëàí ñþç.
ÂÀÑÑÁË [ôð.] 1. òàð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Ãÿðáè
Àâðîïàäà: þçöíäÿí äàùà áþéöê âÿ ýöúëö
îëàí ôåîäàëäàí àñûëû âÿ îíóí ö÷öí ìöÿééÿí
ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð ýþðìÿéÿ áîðúëó îëàí ôåîäàë.
2. ìÿú. Èãòèñàäè âÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí áàøãà-
ñûíäàí àñûëû îëàí. Âàññàë äþâëÿòëÿð.
ÂÀÑÂÀÑÛ ñèô. 1. Ùÿð øåéäÿí ÷ÿêèíÿí, ùÿð
øåéäÿí èéðÿíÿí, ùÿð øåéäÿí øöáùÿëÿíÿí.
À ãàðäàø, åëÿ ùÿêèìëÿðèí ñþçöíÿ áàõûá áó ýöíÿ
äöøìöñÿí, âàñâàñû îëìà. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Áèð
àíäà øöáùÿ, ùåéñèééÿòèìè, ãöðóðóìó õûðïàëà-
éàí ãàðà, àüûð áèð øöáùÿ ìÿíèì âàñâàñû ãÿë-
áèìäÿ êþê ñàëäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. äàí. Ñÿëèãÿäÿ èôðàòà âàðàí, ñîí äÿðÿúÿ
õûðäà÷û. Âàñâàñû àäàì.
ÂÀÑÂÀÑÛËÛÃ èñ. Âàñâàñû àäàìûí õàñèé-
éÿòè, ùàëû. [Ãÿìÿð:] Éîõ, ñèç ãîúà äåéèëñèíèç êè.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñèçèí ÿñàñ õÿñòÿëèéèíèç âàñ-
âàñûëûãäûð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÂÀØÀà èñ. çîîë. Ïèøèêëÿð ôÿñèëÿ-ñèíäÿí ÷îõ
èòèýþçëö éûðòûúû ùåéâàí. Âàøàã äÿðèñè.
ÂÀÒÅÐÏÁÑ [ùîëë.] òåõ. Õÿòòèí, ìöñòÿâèíèí
öôöãè âÿçèééÿòèíè éîõëàìàã ö÷öí úèùàç.
ÂÀÒÅÐÏÓË(Î) [èíý.] èäì. Èêè öçýö÷ö êî-
ìàíäàñû àðàñûíäà ñóäà îéíàíûëàí òîï îéóíó.
Âàòåðïîëî éàðûøëàðû.
ÂÀÒÅÐÏÓË(Î)×Ó èñ. èäì. Âàòåðïîë(î)
îéóí÷óñó îëàí èäìàí÷û. Éàðûøëàðäà ôóòáîë-
÷óëàðäàí áàøãà, âàòåðïîë÷óëàð, ùÿíäáîë÷óëàð
âÿ áàøãàëàðû äà èøòèðàê åäÿúÿêëÿð.
ÂÀÒÈ´Í [ôð.] Èñòèëèê ö÷öí ïàëòàðûí öçö èëÿ
àñòàðû àðàñûíà òèêèëÿí ÷îõ ãàëûí õîâëó ñåéðÿê
òðèêîòàæ ïàð÷à.
ÂÀÒÈÍËÈ ñèô. Âàòèí òèêèëìèø, âàòèíè îëàí.
Âàòèíëè ïàëòî.
467
ÂÀÒÌÀÍ
ÂÁÒÌÀÍ [õöñ. èñ.-äÿí]: âàòìàí êàüûçû:
ðÿñìõÿòò âÿ ðÿñì ö÷öí ÿëà ìþùêÿì êàüûç
íþâö.
ÂÀÒÒ [ôèçèê Ú.Óàòòûí (1763-1819) àäûí-
äàí] ôèç. Åëåêòðèê úÿðÿéàíû ãöââÿñèíè þë÷ìÿ
âàùèäè.
ÂÀÒÒÌÉÒÐ ôèç. Åëåêòðèê ãöââÿñèíè âàòò-
ëàðëà þë÷ìÿê ö÷öí úèùàç. Âàòòìåòð ãàçûìà
ìöùÿððèêèíèí [åëåêòðîìîòîðóí] ñÿðô åòäèéè
ýöúö ãåéä åäèð. Ãóëèéåâ.
ÂÀÂ ßðÿá ÿëèôáàñûíäà “ ” éàçûëàí ùÿð-
ôèí àäû.
ÂÀÂÅÉËÀ èñ. [ÿð.] Âàé, äàä, ôÿðéàä, ôÿüàí.
Âàâåéëà ãîïàðìàã. – [ßáöëùÿñÿí áÿé:] Áèç
Òÿáðèç êö÷ÿëÿðèíäÿ ãîïàí áó âàâåéëàíûí òÿçÿ
áèð ìàúÿðà îëäóüóíà èíàíûðäûã. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Øàïêàëû çàáèòëÿðèí àüûð àääûìëàðû äþ-
øÿìÿäÿ ôÿëàêÿò êèìè ñÿñëÿíÿíäÿ åâäÿ âàâåéëà
óúàëäû. Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÉ 1. íèäà. Ãîðõó, ùÿéÿúàí, òÿÿññöô, êÿ-
äÿð, àüðû, òÿÿúúöá, ôÿðÿù êèìè ùèññëÿðè èôàäÿ
åäèð. Âàé, éàçûã! Âàé, èëàíà áàõ! – Âàé, êèì,
ÿüéàð èëÿí îë éàð ùÿìäÿìäèð éåíÿ. Êèøâÿðè.
[Çèáà õàíûì:] Âàé, éàä êèøèíèí ñÿñè ýÿëèð; âàé,
èíäèúÿ ãàïûäàí ýèðÿúÿêäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
// Éåíÿ éóõàðûäàêû ìÿíàëàðäà îëàðàã, ìöõ-
òÿëèô òÿðêèáëÿð äàõèëèíäÿ èøëÿíèð. Âàé, äÿäÿì,
âàé! Âàé, ìÿíèì áàøûì! Âàé, ìÿíèì ýöíöìÿ!
– [Øþëÿ õàíûì:] Âàé, äÿäÿì âàé, íÿíÿì âàé!
Àìàíäûð, Òåéìóð àüà, ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà
ýèçëÿí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Àììà âàé áèçèì àð-
âàäëàðûìûçûí ýöíöíÿ, øàù Òÿùìàñûí âàõòûíäà
ýåéèëÿí ïàëòàðû èíäè äÿ ýåéèðëÿð. Ù.Çÿðäàáè.
// Áÿçÿí òÿêðàð øÿêëèíäÿ èøëÿíèð: âàé-âàé,
âàé-âàé-âàé. Ãîðõóðàì Çàêèðè ùèúðèí ãÿìè
áèð ùàëÿ ñàëà; Ýþðÿí àäÿì äåéÿ âàé-âàé, áóäó
äèâàíÿ ýÿëèð. Ã.Çàêèð. Âàé-âàé, íÿ éàìàí
ìöøêöëÿ äöøäö èøèì, Àëëàù! Ì.ß.Ñàáèð.
[Àðâàä:] Âàé-âàé-âàé! À êèøè, áó íÿ öñò-
áàøäûð, áó íÿ ÿë-àéàãäûð, ÿøè, ãîøóíêåøäèäÿí,
äàâàäàí ýÿëèðñÿí íÿäèð? Ù.Ñàðàáñêè.
Âàé
ñàëìàã, âàé-øèâÿí ñàëìàã (ãîïàðìàã) –
ãûøãûðûã ñàëìàã, ÷ûüûðìàã, ôÿðéàä åòìÿê,
øèâÿí ãîïàðìàã. Úÿííÿò õàíûì äèçëÿðèíÿ ÷ûð-
ïûá âàé-øèâÿí ñàëäû. Ìèð Úÿëàë. Âàéûíû âåð-
ìÿê – úÿçàëàíäûðìàã, äþéìÿê, ÿçèøäèðìÿê
âÿ ñ. [Ýöëäÿñòÿ:] Ñÿí íå÷èí ãà÷ûðñàí, .. àõòà-
ðàð, òàïàð, âàéûíû âåðÿð. Í.Âÿçèðîâ.
2. èñ. Éàñ, þëö éåðè, éàõóä ìöñèáÿò, áÿä-
áÿõòëèê ìÿíàñûíäà. Þëäöð ßëÿñýÿðè ãóðòóëñóí
468
ÂÀÇ
úàíû; Âàé õÿáÿðèí ýþíäÿð ãîùóì-ãàðäàøà.
Àøûã ßëÿñýÿð. Âàéûìû éàð åøèäèá, âàé, êþíöë,
ñþéëÿäè êèì; Ñåééèäèì ÷îõäàí þëöáäöð, áó
îíóí âàéû äåéèë. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Âàãèô:] Áèçäÿ
ùÿð ýöí áèð òÿçÿ õÿáÿð âàð: éà òîéäóð, éà âàé,
îðòàñû éîõäóð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÂÀÉÕÛÐ ñèô. 1. Ùóøñóç, ôÿðñèç.
2. Ìèíåðàë ñó àäû.
ÂÀÉÛËÄÀÌÀ “Âàéûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÉÛËÄÀÌÀÃ ô. Âàé äåìÿê, èíèëäÿìÿê,
çàðûìàã, àõ-âàé åòìÿê. Àëî çàðûéàí éàñàâóëó
äöìñöêëÿäè: – ßéÿ, áàëàì, íèéÿ âàéûëäàéûð-
ñàí, àðâàä äåéèëñÿí êè?! Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÀÉÛËÄÀØÌÀ “Âàéûëäàøìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÉÛËÄÀØÌÀÃ ãàðø. äàí. Áèðëèêäÿ âà-
éûëäàìàã (áèð íå÷ÿ àäàì).
ÂÀÉÛËÒÛ èñ. Âàé ñÿñè, àõ-óô ñÿñè, èíèëòè ñÿñè.
ÂÀÉÃÀÍËÛ ñèô. äàí. ßñàññûç îëàðàã àäû
ïèñëèéÿ ÷ûõìûø (àäÿòÿí “àäû âàéãàíëû” øÿêèëäÿ
èøëÿíèð). Ùå÷ êÿñèí àäû âàéãàíëû îëìàñûí. (Àòà.
ñþçö).
ÂÀÉËÛ ñèô. Ôÿëàêÿòëè, ùÿéÿúàíëû, òÿëàøëû.
Àõøàì ÷þêäö øÿùÿðÿ, áèð ñöäëö, àéëû àõøàì;
×îõëó õÿáÿð ýÿòèðäè; øèâÿíëè, âàéëû àõøàì.
ß.Úàâàä.
ÂÀÉÑÛËÀÍÌÀÃ á à õ âàéñûíìàã. [Èëéàñ]
òÿçÿ êþéíÿéèíè ýåéèá, ýöçýöíöí þíöíäÿ äàéà-
íàíäà, öçöíö ñàããàë áàñäûüûíû ýþðöá âàéñû-
ëàíäû. Ìèð Úÿëàë.
ÂÀÉÑÛÍÌÀ “Âàéñûíìàã”äàí ô.èñ.
ÂÀÉÑÛÍÌÀÃ ô. äàí. Ùåéèôñèëÿíìÿê, àõ-
âàé åòìÿê, ÷îõ òÿÿññöô åòìÿê. Íÿáè éîëäàøû
Ìàùìóäóí þëìÿñè ö÷öí ÷îõ âàéñûëàíûðäû.
“Ãà÷àã Íÿáè”. [Òóáó:] Ýåäèðñÿí, ýåò. Ñîíðà
âàéñûíàíäà äàíûøàðàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÂÀÇ1 èñ. Áàðàìà÷ûëûãäà: êÿëÿôúÿ øÿêëèíäÿ
ñàðûíàí èíúÿ éàëûíãàò èïÿê òåëè.
ÂÀÇ2: âàç êå÷ìÿê – ÿë ÷ÿêìÿê, ôèêðèí-
äÿí äàøûíìàã. Þç ôèêðèíäÿí, íèééÿòèíäÿí âàç
êå÷ìÿê. – Àõûðäà ìöëàùèçÿëÿð éöðöòìÿêäÿí
âàç êå÷ÿðÿê ñöêóòà äàëäûì. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
[Ñÿðäàð Ðÿøèä:] Òÿáèèäèð êè, ìÿí ñèçèí øÿðÿ-
ôèíèçÿ òîõóíìàìàã ö÷öí îíà úÿçà âåðìÿê-
äÿí âàç êå÷èðÿì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ùÿòòà ãóðäó
íèøàí àëûá âóðìàã èñòÿäèì. Íÿäÿíñÿ ôèêðèì-
äÿí âàç êå÷äèì. À.Øàèã.
ÂÀÇ3: âàç àòìàã – ùîïïàíìàã, ñû÷ðà-
ìàã, àòûëìàã, àòûëûá-äöøìÿê. Ñöðö öñòöíäÿ
÷îáàíëàð éàòìàç ãîðõóäàí; ×þëäÿ ùåéâàí éà
ìàðàë âàç àòìàç ãîðõóäàí. À.Ñÿùùÿò. Áóäóð,
ÂÀÇÀ
ãûç, ýåòñÿíÿ, èëê ãàòàð ýÿëèð; Öðêÿðÿê âàç àòûá
ãà÷ûð äÿâÿëÿð. Ñ.Ðöñòÿì. Äîâøàíëàð ÷àëûí-
÷àðïàç éîëëà ãà÷àðàã, òàçûëàðû ÷àøäûðûð, àðàáèð
äÿ âàç àòàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÂÁÇÀ [ôð.] È÷èíÿ ìåéâÿ, øèðíèééàò, ÷è÷ÿê
âÿ ñ. ãîéìàã, éàõóä áÿçÿê ö÷öí ãÿøÿíý ãàá.
Ýöëìÿéèð âàçàìäà àðòûã ýöë, ÷è÷ÿê; Ìÿíè äö-
øöíäöðöð èíäè ùÿð ñþçöí. Ñ.Ðöñòÿì. [Ùöñåéí
âÿ Ìèðìàùìóä] óçóí áöëëóð âàçàëàðäàêû ìö-
ðÿááÿäÿí, ãÿíääÿí ÷àéà ñàëäûëàð, ãàëåòäÿí
éåéèá, ÷àéäàí è÷äèëÿð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÂÀÇÅÙ ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] Àøêàð, à÷ûã-àéäûí,
øöáùÿñèç. [Ñÿêèíÿ õàíûì:] Íÿ äàíûøûðñàí,
âàçåù äàíûø, ýþðöì ìÿòëÿáèí íÿäèð?
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ùèúðàí ãÿìèíèí áàäåéè-
ýöëýóíäöð ÿëàúû; Âàçåù äàíûøûðëàð áóíó ìåé-
õàíÿëÿð è÷ðÿ. Ã.Çàêèð. Ö÷öíúö ñóàë: ýþéäÿ
óëäóç ÷îõäóð, éà ìöñÿëìàí áàçàðûíäà ãóìàð-
õàíà? Áó äà âàçåùäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÂÀÇÅÙËÈÊ èñ. Àøêàðëûã, à÷ûãëûã, àéäûíëûã.
ÂÀÇÅËÈ´Í [ôð.] Íåôòäÿí èñòåùñàë åäèëÿí,
ÿòðèééàò âÿ òåõíèêàäà èøëÿíÿí éàüëû ìàääÿ.
ÂÀÇÅËÈÍËßÌß “Âàçåëèíëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÀÇÅËÈÍËßÌßÊ ô. Âàçåëèí ñöðòìÿê.
ÂÀÇÅËÈÍËßÍÌß “Âàçåëèíëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÂÀÇÅËÈÍËßÍÌßÊ ìÿúù. Âàçåëèí ñöð-
òöëìÿê.
ÂÀÇÅËÈÍËÈ ñèô. 1. Òÿðêèáèíäÿ âàçåëèí îëàí.
Âàçåëèíëè ñàáóí.
2. Âàçåëèí ñöðòöëìöø.
ÂÀÇÛÌÀà ô. ìÿù. Ãà÷ìàã. [Ðöñòÿì áÿé:]
ßëèãûëûíúëû, ãàáàüûìäàí äîâøàí òàçû ãàáà-
üûíäàí ãà÷àí êèìè âàçûéûðäû. Í.Âÿçèðîâ.
ÂÀÇËÀÌÀà á à õ âàç àòìàã (“âàç3”äà).
Úåéðàí éàíà ñû÷ðàäû, áóéíóçëàðûíû áîéíóíà
ãûñûá äàùà äà áÿðê âàçëàäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÂÅ “” ùÿðôèíèí âÿ áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí
ñàìèòèíèí ñÿññèçèí àäû.
ÂÅÚ Àäÿòÿí ôåèëëÿðëÿ èøëÿíèð: âåúÿ ýÿë-
ìÿê – ëàçûì îëìàã, ýÿðÿê îëìàã, éàðàðëûã
ýþñòÿðìÿê, éàðàìàã. [Áÿéëÿðäÿí áèðèñè:]
Ùÿêèì òàéôàñûíûí åùòèðàìû âàúèáäèð, õàëãûí
âåúèíÿ ýÿëèðëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Áÿáèð áÿé:]
Àíúàã êè þçöí éîâóøàí àäàì äåéèëñÿí, .. âåúÿ
ýÿëÿí äåéèëñÿí, öçöíÿ äåéèðÿì. Ìèð Úÿëàë;
// ùþðìÿòè îëìàã, ÿùÿìèééÿòè, äÿéÿðè îëìàã.
Ïó÷ îëñóí ãîúàëûã, ýþðäöí êè, íåúÿ; Áèð ïóëúà
õóáëàðà ýÿëìÿçìèø âåúÿ. Ì.Â.Âèäàäè; âåúèíÿ
ÂÅÄÐßËßÌß
àëìàã – ñàéìàã, åòèíà åòìÿê, ÿùÿìèééÿò
âåðìÿê, ùåñàáëàøìàã. Áèçèì Ùÿçè äÿ áåëÿ øåéè
âåúèíÿ àëàí äåéèë. Ñ.Ðÿùèìîâ; âåúèíÿ àëìà-
ìàã – ñàéìàìàã, åòèíà åòìÿìÿê; ìöòÿÿññèð
îëìàìàã. Êÿíäèí óøàãëàðû áó äÿùøÿòëè ýóðóë-
òóíó ùå÷ âåúèíÿ äÿ àëìûðäûëàð. Ï.Ìàêóëó;
âåúèíÿ ýÿëìÿìÿê – á à õ âåúèíÿ àëìà-
ìàã. Áó ùàë Ðÿôèçàäÿíèí âåúèíÿ ýÿëìèðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ôÿãÿò îôèñåð ýþðÿðäè êè, äàâà
éàìàí ãûçûøûá, áóíëàðûí ùå÷ áèðèíèí âåúèíÿ
ýÿëìèð. ßìð åëÿðäè êè, âóðóøàíëàðû ýöëëÿéÿ
áàññûíëàð. Ù.Ñàðàáñêè; íÿ âåúèìÿ (âåúèíÿ) –
áèð øåéÿ, áèð ùàäèñÿéÿ ãàðøû ëàãåéäëèéè èôàäÿ
åäèð – íÿ èøèìÿ (íÿ èøèíÿ), íÿ áîðúóìà (íÿ
áîðúóíà). [Ñîíà õàíûì:] À êèøè, ìÿíèì íÿ âå-
úèìÿ êè, ðóñ ôèðÿíý ìàëûíû ãàäàüàí åäèáäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. À ãàðäàøëàð, àõûð áèð äåéè-
íèç ýþðöì, ìÿíèì íÿ âåúèìÿ êè, ñÿùÿðëÿð ñààò
àëòûäà êîíòîðà ýÿëèá, àõøàì ñààò îíäà àçàä
îëóðñóíóç. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÂÅÚÑÈÇ ñèô. Ëàçûìñûç, ýÿðÿêñèç, éàðàðñûç,
êàðñûç, éàðàìàç, äÿéÿðñèç, õåéèðñèç, èøÿýÿë-
ìÿç, áèêàðà. Ñÿíäÿ áèòÿð áèð íå÷ÿ âåúñèç ãîçà;
Àíúàã î äà ãèñìÿò îëàð äîíãóçà. Ì.ß.Ñàáèð.
Ìÿí ùÿðäÿí îòóðóá ôèêèðëÿøèðÿì âÿ áó ÿãèäÿéÿ
ýÿëèðÿì êè, áèçèì ÷îõóìóçó áÿäáÿõò åäÿí
êàðñûç, âåúñèç âÿ õåéèðñèç ãîùóìëàðûìûçäûð.
ß.Âÿëèéåâ. // Ìÿíàñûç. Íÿ ãÿäÿðè âåúñèç êÿëàì
ñþéëÿñÿ; Àüçûíäàí úàâàùèð ñà÷äû, äåéÿðëÿð.
Àøûã Êàìàë.
ÂÅÚÑÈÇËÈÊ èñ. Éàðàðñûçëûã, éàðàìàçëûã,
äÿéÿðñèçëèê, ôàéäàñûçëûã, êàðñûçëûã, ùå÷ áèð øåéÿ
ëàçûì îëìàìà. [Ñàëàâàò] ÿëèíÿ êå÷èðäèéè äöø-
ìÿíèí áåëÿ âåúñèçëèéèíäÿí ïÿðò îëóá, íàðàçû-
ëûãëà ìûðûëäàíäû. ß.ßáöëùÿñÿí. // Ìÿíàñûçëûã.
ÂÉ×Å èñ. [ðóñ.] Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð ðóñ
øÿùÿðëÿðèíäÿ õàëã éûüûíúàüû.
ÂÅÄÀ [ñàíñêð.] Ùèíäèñòàíûí äèíè.
ÂÅÄÀËÀÐ úÿì Ãÿäèì Ùèíäèñòàíûí äþðä
ìöãÿääÿñ êèòàáû.
ÂÅÄÐß èñ. [ðóñ. âåäðî] Ñó âÿ áàøãà ìàéå-
ëÿðè äàøûìàã âÿ ñàõëàìàã ö÷öí ñèëèíäðøÿêèëëè
ãàá; áþéöê ñàòûë. Óøàãëàð èòèí ãóéðóüóíà
âåäðÿ áàüëàéûá ãîâóðëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
◊ Âåäðÿ áàüëàìàã äàí. – ÿëÿ ñàëìàã,
àðàéà ãîéìàã, ëàüà ãîéìàã, ìàñãàðà åòìÿê,
äîëàìàã.
ÂÅÄÐßÚÈÊ èñ. Êè÷èê âåäðÿ.
ÂÅÄÐßËßÌß äàí. “Âåäðÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
469
ÂÅÄÐßËßÌßÊ
ÂÅÄÐßËßÌßÊ ô. äàí. á à õ âåäðÿ áàü-
ëàìàã (“âåäðÿ”äÿ).
ÂÅÝÅÒÀÐÈÀÍ èñ. [èíý.] Éàëíûç áèòêè éå-
ìÿêëÿðè èëÿ ãèäàëàíàí àäàì.
ÂÅÝÅÒÁÑÈÉÀ [ëàò.] Áèòêèíèí úöúÿðìÿñè,
áîé àòìàñû âÿ èíêèøàô äþâðö. ×àé áèòêèñèíèí
âåýåòàñèéà äþâðöíäÿ èñòèéÿ ÷îõ åùòèéàúû âàðäûð.
ÂÅÝÅÒÀÒÈ´Â ñèô. áîò. çîîë. Úàíëû îðãàíèçì-
ëÿðèí èíêèøàô âÿ ãèäàñûíà àèä îëàí. ×àé áèòêè-
ñèíèí âåýåòàòèâ öñóëëà àðòûðûëìàñû ñåëåêñèéà-
òîõóì÷óëóã èøèíäÿ ýåíèø òÿòáèã åäèëèð.
Âåýå-
òàòèâ ÷îõàëìà áîò. – áèòêèëÿðèí ãåéðè-úèíñè ÷î-
õàëìàñû öñóëó. Âåýåòàòèâ ñèíèð ñèñòåìè àíàò. –
ñèíèð ñèñòåìèíèí îðãàíèçìäÿ òÿíÿôôöñ, ùÿçì,
ãàí äþâðàíû, èôðàçàò âÿ ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè
ïðîñåñëÿðèíè èäàðÿ åäÿí ùèññÿñè. Âåýåòàòèâ
íåâðîç òèá. – âåýåòàòèâ ñèíèð ñèñòåìèíèí ôóíê-
ñèîíàë ïîçóëìàñû.
ÂÉÊÑÅË [àëì.] Áèð øÿõñÿ âÿ éà èäàðÿéÿ
ìöÿééÿí ìöääÿòäÿ, ìöÿééÿí ìèãäàðäà ïóë
âåðìÿëè îëàí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí èëòèçàì-
íàìÿ. [Äöêàí÷û:] À êèøè, éàõøû éàäûìà äöøäö,
Ùàúû Èìàìãóëóíóí âåêñåëèíèí âàõòûäûð, àïà-
ðûì îíóí ïóëóíó âåðèì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãóëó
î ýöí âåêñåë èëÿ ìèí ìàíàò àëûá Éóíóñ áÿéèí
éàíûíà ýåòäè. À.Øàèã. [Áÿùðàì:] Áåëÿ ìÿëóì-
äóð êè, âåêñåë ôÿãÿðÿñè äîüðó èìèø. Ú.Úàááàðëû.
ÂÉÊÒÎÐ [ëàò.] ðèéàç. ßäÿäè ãèéìÿòè âÿ
èñòèãàìÿòè îëàí ðèéàçè êÿìèééÿò âÿ áó êÿìèé-
éÿòèí ãðàôèê òÿñâèðè.
ÂÅÊÒÎÐÈÁË ñèô. Âåêòîðà àèä îëàí. Áåêòî-
ðèàë ùåñàáëàìà. Âåêòîðèàë êÿìèééÿò.
ÂÅËÈÊÎÐÚÑ á à õ ðóñ.
ÂÅËÎÄÐÓÌ [ôð. âåëî âÿ éóí. äðîì] Âå-
ëîñèïåäëÿðè ñûíàìàã âÿ âåëîñèïåä éàðûøëàðû
êå÷èðìÿê ö÷öí õöñóñè ìåéäàí, áåòîíëó éîë.
ÂÅËÎÑÈÏÉÄ [ëàò.] Àéàãëàðëà ùÿðÿêÿòÿ
ýÿòèðèëÿí èêèòÿêÿðëè, éàõóä ö÷òÿêÿðëè ìèíèê
ìàøûíû. Âåëîñèïåä éàðûøû. Óøàã âåëîñèïåäè.
ÂÅËÎÑÈÏÅÄ×È èñ. Âåëîñèïåä ñöðÿí àäàì,
âåëîñèïåääÿ ýÿçÿí, éàõóä âåëîñèïåä èëÿ ìÿø-
üóë îëàí àäàì. Âåëîñèïåä÷èëÿðèí éàðûøû.
ÂÅËÖ´ Ð [ôð.] 1. òîõóú. Äðàïûí, ìÿõìÿðèí
ÿí éàõøû íþâëÿðèíèí àäû. Âåëöð øëéàïà. Âåëöð
ïàëòî. Ãîéóí, éóíóíäàí, õöñóñèëÿ çÿðèô âÿ
éàðûìçÿðèô éóíäàí ÿí ãèéìÿòëè ïàð÷àëàð – áàñ-
òîí, òðèêî, âåëöð âÿ áàøãàëàðû ùàñèë îëóð.
2. Çàìøàéà (öçöõîâëó äÿðèéÿ) îõøàéàí
äÿðè íþâö.
470
ÂÅÐÄÈÐÒÌßÊ
ÂÅËÂÉÒ èñ. [èíý.] Íàçèê èïëèêäÿí òîõóí-
ìóø ãàáàðûã ìèëëÿðè îëàí ïàð÷à.
ÂÉÍÀ [ëàò.] àíàò. Ãàíû öðÿéÿ àïàðàí ãàí
äàìàðû.
ÂÅÍÉÐÀ1 èñ. [ëàò.] Ãÿäèì éóíàí ìèôîëî-
ýèéàñûíäà ìÿùÿááÿò âÿ ýþçÿëëèê èëàùÿñè.
ÂÅÍÉÐÀ2 èñ. [ëàò.] Ýöíÿø ñèñòåìèíäÿ
Ýöíÿøÿ éàõûíëûüûíà ýþðÿ èêèíúè ïëàíåò.
ÂÅÍÅÐÎËÓÝÈÉÀ [éóí.] òèá. Òèáá åëìèíèí
çþùðÿâè õÿñòÿëèêëÿð áÿùñè.
ÂÅÍÅÐÎËÎÆÈ´ ñèô. Âåíåðîëîýèéàéà àèä
îëàí. Âåíåðîëîæè äèñïàíñåð.
ÂÅÍÅÐÓËÎÃ [éóí.] òèá. Çþùðÿâè õÿñòÿëèê-
ëÿð ìöòÿõÿññèñè; ùÿêèì.
ÂÅÍÅÒ(ËßÐ) èñ. [ëàò.] Ãÿäèìäÿ Àäðèàòèê
äÿíèçèíèí øèìàë ñàùèëëÿðèíäÿ éàøàìûø òàéôàëàð
ãðóïó.
ÂÅÍÓÇ ñèô. àíàò. Âåíàëàðà àèä îëàí, éàõóä
âåíàëàðûí è÷èíäÿ îëàí.
ÂÉÍÒÈË [àëì.] òåõ. Áîðóëàðäà, úèùàçëàðäà
âÿ ñ.-äÿ ìàéåíèí, ãàçûí, éàõóä áóõàðûí éî-
ëóíó à÷ûá-áàüëàìàã ö÷öí ãóðüó, ãàïàã.
ÂÅÍÒÈËÉÁÑÈÉÀ [ëàò.] 1. Ãàïàëû áèíàëàðäà
âÿ ñ.-äÿ ùàâàíûí äÿéèøäèðèëìÿñè âÿ òÿìèç ùàâà
èëÿ ÿâÿç åäèëìÿñè. Áó îòàüûí âåíòèëéàñèéàñû
ïèñäèð.
2. Ãàïàëû éåðëÿðèí ùàâàñûíû äÿéèøäèðìÿê
âÿ òÿìèçëÿìÿê ö÷öí úèùàçëàð âÿ éà ãóðüóëàð
ñèñòåìè.
ÂÅÍÒÈËÉÁÒÎÐ [ëàò.] Ãàïàëû áèíàëàðäà,
éåðàëòû ãàçìàëàðäà âÿ ñ.-äÿ ùàâàíû äÿéèøäèð-
ìÿê, òÿìèçëÿìÿê, éàõóä îíóí úÿðÿéàíûíû
ýöúëÿíäèðìÿê ö÷öí úèùàç, ãóðüó. Åëåêòðèê
âåíòèëéàòîð. Ñîðóúó âåíòèëéàòîð.
ÂÅÐ-ÀË èñ. Àëâåð, àëûø-âåðèø. Áó ðàìàçàí-
ëûãäà íÿ âåð-àëäû áó? Àõ! Íÿ ãÿçåòäè áó, íÿ
æóðíàëäû áó? ß.Íÿçìè.
ÂÅÐÁÍÄÀ [ïîðò.] Áèíàíûí éàíûíäà: ãàáàã
òÿðÿôè à÷ûã âÿ éà øöøÿëÿíìèø öñòöþðòöëö áàë-
êîí, àðòûðìà, åéâàí. Ãÿìÿð âåðàíäàíû ñÿëè-
ãÿéÿ ñàëäûãúà ìàùíûíûí ñþçëÿðèíè òÿêðàð åäèð.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÂÅÐÁÀË ñèô. [ëàò.] Øèôàùè, èìçàñûç.
ÂÅÐÄÈÐÌß “Âåðäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÅÐÄÈÐÌßÊ èúá. Âåðìÿéÿ ìÿúáóð åò-
ìÿê.
ÂÅÐÄÈÐÒÌßÊ èúá. Áàøãà áèð øÿõñ âàñè-
òÿñèëÿ áèðèñèíè áèð øåé âåðìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê.
ÂÅÐßÚßÊ
ÂÅÐßÚßÊ èñ. Ýÿëÿúÿêäÿ âåðèëìÿñè ëàçûì
îëàí øåé; áîðú (àëàúàã ìöãàáèëè). Àëàúàüûí
îëñóí, âåðÿúÿéèí îëìàñûí. (Àòà. ñþçö).
ÂÅÐßÚßÊËÈ ñèô. Áèðèíÿ âåðÿúÿéè (áîðúó)
îëàí; áîðúëó.
ÂÅÐÔ [ùîëë.] Ýÿìè äöçÿëäèëÿí âÿ òÿìèð
åäèëÿí éåð. Ñîâõîç âÿ ýÿìè èíøà åäÿí âåðô èëÿ
òàíûø îëäóã. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÂÅÐÝÈ èñ. 1. Ìöÿññèñÿäÿí, èäàðÿäÿí, ÿùà-
ëèäÿí âÿ ñ.-äÿí àëûíàí ìÿúáóðè äþâëÿò ðö-
ñóìó. Ýÿëèð âåðýèñè. Êÿíä òÿñÿððöôàòû âåðýèñè.
Âåðýè ãîéìàã. // Òþéúö. ßðÿá ÿìèðè ßáó
Ìöñëèì áöòöí Äàüûñòàí ÿùàëèñè öçÿðèíÿ âåðýè
òÿéèí åäèá áóéóðäó êè, .. îíó ýÿòèðèá Äÿðáÿíä
ùàêèìèíÿ âåðñèíëÿð. À.Áàêûõàíîâ.
2. ìÿú. Ôþâãÿëàäÿ èñòåäàä, ãàáèëèééÿò.
Î ñÿñèí, î âåðýèíèí ñàùèáè Øàìàõû ìåøÿñèíäÿ
÷ûð-÷ûðïû éûüûð. Ìèð Úÿëàë.
ÂÅÐÝÈ×È èñ. Âåðýè âåðÿí.
ÂÅÐÝÈÉÛÜÀÍ èñ. Âåðýè éûüìàãëà ìÿøüóë
îëàí èø÷è.
ÂÅÐÝÖË [ôð.] äèë÷. Ñþçëÿðè, ñþç ãðóïëàðûíû,
éàõóä úöìëÿëÿðè àéûðàí ãàðìàãøÿêèëëè äóðüó
èøàðÿñè (,). Âåðýöë ãîéìàã. Íþãòÿëè âåðýöë (;).
ÂÅÐÈÚÈ ñèô. ðàä. Ðàäèî äàëüàëàðûíû (åëåê-
òðîìàãíèò äàëüàëàðûíû) ôÿçàéà áóðàõàí. Âåðèúè
ñòàíñèéà ùÿð òÿðÿôÿ ðàäèî äàëüàëàðû áóðàõûð.
ÂÅÐÈËÈØ “Âåðèëìÿê”äÿí ô.èñ. Åëåêòðèê âå-
ðèëèøè ñèñòåìëÿðè. Òåëåâèçèéà, ðàäèî âåðèëèøè.
ÂÅÐÈËÌß “Âåðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÅÐÈËÌßÊ “Âåðìÿê”äÿí ìÿúù. ßëäÿí-
ÿëÿ âåðèëìÿê. Êëóá ö÷öí éàõøû áèíà âåðèëìèø-
äèð. Ìààø ñàáàù âåðèëÿúÿêäèð. – Ö÷öíúö ñèã-
íàë âåðèëÿíäÿ Åùòèéàò õàëàíûí ãÿëáè òÿðïÿíäè.
Ìèð Úÿëàë.
ÂÅÐÈÌ èñ. Ìÿùñóë âåðìÿ ãàáèëèééÿòè; áÿ-
ðÿêÿò, ìÿùñóë, ñÿìÿðÿ. Áó èíÿéèí âåðèìè éàõ-
øûäûð.
ÂÅÐÈÌÚÈË ñèô. 1. Áîë ìÿùñóë âåðÿí, ìÿù-
ñóëäàð, áÿðÿêÿòëè. Âåðèìúèë èíÿê. Âåðèìúèë àüàú.
2. ìÿú. ßëèà÷ûã, ñÿõàâÿòëè.
ÂÅÐÈÌËÈ á à õ âåðèìúèë. Âåðèìëè òîðïàüû,
ýåíèø ÷þëëÿðè; .. Êå÷èäëÿðè, ðèçëÿðè âàð þëêÿìèí.
Ú.Úàááàðëû.
ÂÅÐÈÌËÈËÈÊ èñ. Ìÿùñóëäàðëûã, áÿðÿêÿò-
ëèëèê, ìöíáèòëèê. Òîðïàüûí âåðèìëèëèéè.
ÂÅÐÈÌÑÈÇ ñèô. Ìÿùñóë âåðìÿéÿí, áÿðÿ-
êÿòñèç.
ÂÅÐÈ´Ø á à õ âåðìÿ.
ÂÅÐÌßÊ
ÂÅÐÈÇÌ èñ. [èòàë.] XIX ÿñðèí ñîíóíäà èòàë-
éàí ÿäÿáèééàòûíäà, ìóñèãèñèíäÿ âÿ òÿñâèðè
ñÿíÿòèíäÿ ðåàëèñò úÿðÿéàí.
ÂÅÐÌß “Âåðìÿê”äÿí ô.èñ. Ãèéìÿò âåðìÿ.
Àðà âåðìÿ.
ÂÅÐÌßÊ ô. 1. Áèð øåéè þç ÿëèíäÿí ÷ûõàðûá
áàøãàñûíà þòöðìÿê, òÿñëèì åòìÿê, ÷àòäûðìàã;
òàïøûðìàã. Ïóë âåðìÿê. Îíó ìÿíÿ âåð. Ùàçûð
ìàòåðèàëëàðû ðåäàêòîðà âåðäèì. ßëäÿí-ÿëÿ
âåðìÿê. – Ôåëäøåðèí âåðäèéè òÿìèç õàëàò îíà
÷îõ ýþçÿë éàðàøûðäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Èñòèôàäÿ ö÷öí àéûðûá áèðèíèí ñÿðÿíúàìûíà
òàïøûðìàã, èõòèéàðûíà âåðìÿê. Êëóá ö÷öí áèíà
âåðìÿê. Éåíè áèíàäà îíà ö÷îòàãëû ìÿíçèë âåð-
äèëÿð.
3. Áàüûøëàìàã, ùÿäèééÿ åòìÿê, ìöêàôàò-
ëàíäûðìàã. Ìöêàôàò âåðìÿê. Ïàé âåðìÿê.
4. Ñÿðô åòìÿê, éþíÿëòìÿê, ñþâã åòìÿê.
Áöòöí ôèêðèíè èøÿ âåðìÿê.
5. Þäÿìÿê, ÿòà åòìÿê, ãàéòàðìàã. Àëäûüû
øåéèí ïóëóíó âåðìÿê. Ùàããûíû âåðìÿê. Áîð-
úóíó âåðìÿê èñòÿìèð.
6. Ïóëëà þäÿìÿê, ìöÿééÿí ãèéìÿòÿ àëìàã.
Ïàëòîéà éöç ìàíàò âåðìèøÿì. Êèòàáà íÿ âåð-
äèí?
7. Ùàñèë åòìÿê, ùöñóëà ýÿòèðìÿê. Ãàçàíú
âåðìÿê. Áàð âåðìÿê. Ìöÿññèñÿ ÷îõëó ýÿëèð
âåðèð. Àüàú ÷îõëó ìåéâÿ âåðèð. Áó ãóéó äàùà
íåôò âåðìèð.
8. Äöçÿëòìÿê, òÿøêèë åòìÿê, òÿðòèá åòìÿê.
Çèéàôÿò âåðìÿê. Òàìàøà âåðìÿê. Êîíñåðò âåð-
ìÿê.
9. Íÿøð åòìÿê, åëàí åòìÿê. Ãÿçåòäÿ åëàí
âåðìÿê. Ãàíóí âåðìÿê.
10. Áèëäèðìÿê, äåìÿê. Òåëåôîíóíóí íþì-
ðÿñèíè âåðìÿê. Öíâàí âåðìÿê.
11. Éàøûíû òÿéèí åòìÿê (öçäÿí, çàùèðäÿí).
Îíà 40 éàøäàí àðòûã âåðìÿê îëìàç.
12. Òàïøûðìàã, òÿéèí åòìÿê, ùÿâàëÿ åòìÿê.
Øàýèðäÿ ìÿñÿëÿ âåðìÿê. ×ÿòèí èø âåðìÿê.
13. ßðÿ ýåòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðìÿê, éàõóä
ìÿúáóð åòìÿê. Ãûçû îüëàíà âåðäèëÿð. Àòàñû
ãûçûíû âåðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðäû. // Ãîâóø-
ìàñûíà, áèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿê. Âåð-
ìÿäè Ôÿðùàäÿ ÷ÿðõè-áèâÿôà Øèðèíèíè, Ùàäèéà.
Ì.Ùàäè.
14. “Þçöíö” ñþçö èëÿ áÿðàáÿð – ýåòìÿê,
éþíÿëìÿê, áèð òÿðÿôÿ öç òóòìàã. Þçöíö áóë-
âàðà âåðäè. – [Ñàëìàíîâ:] Äàíûøìà, þçöíö
471
ÂÅÐÌÈØÅË
âåð äàü éîëóíà, àéðû ÿëàú éîõäóð. Ñ.Ðÿùìàí.
// Ýèçëÿíìÿê ìÿíàñûíäà. Þçöíö àüàúûí äà-
ëûíà âåðäè (àüàúûí äàëûíäà ýèçëÿíäè).
15. Áèð ñûðà èñèìëÿðëÿ áèðëÿøäèðèëÿðÿê, ìö-
ðÿêêÿá ôåèë âÿ èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: úàâàá
âåðìÿê, ÿìð âåðìÿê, èúàçÿ âåðìÿê, éîë âåð-
ìÿê, àä âåðìÿê, úàí âåðìÿê.
ÂÅÐÌÈØÉË [èòàë.] Ôàáðèêäÿ ùàçûðëàíàí
ýèðäÿ ÿðèøòÿ íþâö.
ÂÅÐÌÈØÅËËÈ ñèô. Âåðìèøåëäÿí ùàçûðëàí-
ìûø, è÷ÿðèñèíäÿ âåðìèøåë îëàí. Âåðìèøåëëè øîðáà.
ÂÅÐÎÍÀË èñ. [ëàò.] òèá. Éóõó äÿðìàíû.
ÂÅÐÑÈÉÀ èñ. [ëàò.] 1. Ðÿâàéÿò, øàéèÿ, õÿáÿð.
2. Åéíè ôàêòûí âÿ éà ùàäèñÿíèí áèð-áèðèíäÿí
ôÿðãëè áèð íå÷ÿ úöð èçàùû.
ÂÅÐÑÒ [ðóñ. âåðñòá] êþùí. 1,06 êèëîìåòðÿ
áÿðàáÿð ðóñ óçóíëóã þë÷öñö (ìåòð öñóëóíà
êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë èøëÿíèðäè). [Ôàéòîí÷ó] áó
ñöðÿòëÿ òÿõìèíÿí èêè âåðñò ýåäÿíäÿí ñîíðà,
àòëàðûí úèëîâóíó ÷ÿêäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

Âåðñò àüàúû êþùí. – éîëëàðûí êÿíàðûíäà:
éîëóí ùÿð áèð âåðñò ìÿñàôÿñèíè ýþñòÿðÿí äèðÿê.
Ôÿãÿò ùÿðäÿí áàõàð èêÿí óçóí, óçàã ÷þëëÿðÿ;
Àëàúà âåðñò àüàúëàðû ýÿëèð àíúàã íÿçÿðÿ.
À.Ñÿùùÿò. Áèð âåðñòäÿí – óçàãäàí, ÷îõ óçàã-
äàí. Îíóí ýþçö áèð âåðñòäÿí ýþðöð.
ÂÅÐÑÒÁÒÊÀ [ðóñ.] êþùí. ßë èëÿ ùÿðôëÿðè
éûüìàã ö÷öí ìÿòáÿÿ àëÿòè. Î êè÷èê áèð âåð-
ñòàòêàíûí àüàúû öçÿðèíäÿ éàðûì÷ûã ãàëìûø
íàáîðó ýþòöðöá, ñöðÿòëÿ éûüìàüà áàøëàäû.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÂÅÐÑÒËÈÊ ñèô. Ñàéëàðëà èøëÿíÿðÿê, ìÿñà-
ôÿíèí íå÷ÿ âåðñò óçóíëóüóíäà îëäóüóíó ýþñ-
òÿðèð. Ãàëà øÿùÿðèí ãûðõ âåðñòëèéèíäÿ èäè.
– Ñóðàõàíûäàí Ìÿðäÿêàí áàüëàðûíàäÿê 17-18
âåðñòëèê áèð ìÿñàôÿíè ïèéàäà ýåòìÿê ìÿíèì
ö÷öí ÷ÿòèí èäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÂÅÐØÓÊ [ðóñ.] êþùí. Àðøûíûí 1/16 ùèññÿ-
ñèíÿ – 4,4 ñì-ÿ áÿðàáÿð êþùíÿ ðóñ óçóíëóã
þë÷öñö. ..Áó ñöíáÿ íÿèíêè òàìàì àðøûíäûð,
ùÿòòà àðøûíäàí èêè âåðøîê äà àçäûð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. [Úÿìèë:] Áèð äÿ ýþðöðñÿí áàëòà ôûð-
ëàíûð, àììà ùå÷ áèð âåðøîê äà äÿðèíÿ ýåòìèð.
Ì.Ùöñåéí.
ÂÅÐÒÈÊÁË ñèô. Øàãóëè. Âåðòèêàë õÿòò. Âåð-
òèêàë âÿçèééÿòäÿ.
ÂÅÐÒÈÊÀËËÛÃ èñ. Øàãóëèëèê; øàãóëè øåéèí
ùàëû.
472
Âß
ÂÅÐÒÎËÉÓÒ [ðóñ.] Øàãóëè õÿòò öçðÿ ãàë-
õûá åíÿ áèëÿí, ùÿì÷èíèí ùàâàäà ñàëëàíà áèëÿí
õöñóñè ãóðóëóøëó òÿééàðÿ. Øÿùÿð èëÿ Ñóìãàéûò
âÿ “Íåôò äàøëàðû” àðàñûíäà âåðòîëéîò èøëÿéèð.
ÂÅÑÒÅÐÍ ñèô. [èíý.] Ãÿðáÿ ìÿõñóñ îëàí,
ãÿðáÿ àèä îëàí.
ÂÅÑÒÈÁÖ´ Ë [ôð.] Àäÿòÿí èúòèìàè áèíàëàðûí
äàõèëè ýèðÿúÿéèíäÿ áþéöê äÿùëèç, ýåíèø åéâàí.
Òåàòðûí âåñòèáöëö.
ÂÅÒÅÐÁÍ [ëàò.] 1. Ìöùàðèáÿ èøòèðàê÷ûñû
îëàí ãîúàìàí äþéöø÷ö. Áþéöê Âÿòÿí ìöùà-
ðèáÿñè âåòåðàíëàðû èëÿ ýþðöø.
2. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿíèí êþùíÿ, ÿìÿêäàð
èø÷èñè, õàäèìè. Åëì âåòåðàíëàðû. Ñÿùíÿ âåòåðàíû.
ÂÉÒÎ [ëàò.] Ãàäàüàí åòìÿ, ëÿüâ åòìÿ:
à) äþâëÿò ùöãóãóíäà: áèð äþâëÿò îðãàíûíûí
áàøãà áèð îðãàíûí ãÿðàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿ-
ñèíè ãÿòè âÿ éà øÿðòè ãàäàüàí åòìÿñè; á) áåé-
íÿëõàëã ùöãóãäà: ìÿñÿëÿëÿð éàëíûç áèð ñÿñëÿ
ùÿëë åäèëÿí áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà öçâëÿð-
äÿí áèðèíèí, ÿêñÿðèééÿòèí ÷ûõàðäûüû ãÿðàðûí
ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ ìàíå îëàí åòèðàçû.
ÂÅÉÈË ñèô. Àâàðà, áîø-áîøóíà ýÿçÿí, ùå÷
áèð èø ñàùèáè îëìàéàí. Âåéèë àäàì. // Èñ. ìÿ-
íàñûíäà. [Íàáàò:] Ñÿí åëÿ âåéëèí öñòöíäÿ þç
ÿìèíè íèéÿ áåëÿ àüðûäûðñàí? Ñ.Ðÿùèìîâ.
âåéèë-âåéèë çÿðô Àâàðà-àâàðà, áîø-áîøóíà,
ùå÷ áèð èøäÿí éàïûøìàéàðàã, áîø-áèêàð. Âåéèë-
âåéèë ýÿçìÿê. – [Êÿðèì áàáàíûí] î ãàïû-áó
ãàïûäà âåéèë-âåéèë ñöðöíìÿêäÿí áàøãà ÿëèí-
äÿí áèð èø ýÿëìÿçäè. À.Øàèã.
ÂÅÉÈËËßÍÌß “Âåéèëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÅÉÈËËßÍÌßÊ ô. Ùå÷ áèð èø ýþðìÿéÿðÿê
áîø-áîø, àâàðà-àâàðà ýÿçìÿê. Áó Àëëàùûí
áÿëàñûíà ýèðèôòàð îëìóø äà éàéëàãëàðäà âåéèë-
ëÿíìÿêäÿí éîðóëìàäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Êö÷ÿ-áàúàäà âåéèëëÿíìÿêäÿíñÿ, óøàãëàð ãîé
øÿùÿðèí òàðèõè éåðëÿðèíè ýÿçñèíëÿð, þéðÿíñèíëÿð.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂÅÉÈËËßØÌß “Âåéèëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÅÉÈËËßØÌßÊ ô. Âåéèë îëìàã, àâàðà îëóá
ýåòìÿê, òÿíáÿëëÿøìÿê.
ÂÅÉÈËËÈÊ èñ. Ùå÷ áèð èøäÿí éàïûøìàéàðàã
áîø-áîø ýÿçìÿ; àâàðàëûã, áèêàðëûã.
ÂÅÇÈÊÓË èñ. [ëàò.] òèá. Äÿðèäÿ ãàáàðúûã,
ñóëóãëàð, ñÿïýè.
Âß áàüë. Ñàäÿ úöìëÿëÿðäÿ ùÿìúèíñ öçâ-
ëÿðè, ìöðÿêêÿá úöìëÿëÿðäÿ èñÿ îíóí òÿðêèáèíÿ
äàõèë îëàí úöìëÿëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéûð. [Ãûç]
ÂßÁÀ
àñëàí âÿ ãÿùðÿìàí îëñà äà, âÿùøÿò þíöíäÿ
àúèçäèð. Ìèð Úÿëàë. // Èêè ñþçö áèð-áèðèíÿ áàü-
ëàéàðàã, îíëàðà áèðëÿøäèðèúè ìÿíà, éàõóä
öìóìè ìÿôùóì âåðèð. Ìÿí âÿ ñÿí. “Ãûëûíú
âÿ ãÿëÿì”. Àð âÿ íàìóñ. Äÿôòÿð âÿ ãÿëÿì.
Áþéöêëÿð âÿ êè÷èêëÿð.
ÂßÁÀ èñ. [ÿð.] òèá. ×îõ éîëóõóúó àüûð áèð
õÿñòÿëèê; îâìà. Áóíëàðäàí äà ÿëàâÿ, Ðÿøò
øÿùÿðèíäÿ òèô âÿ âÿáà õÿñòÿëèéè øèääÿòëè ñóðÿòäÿ
éàéûëûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÂßÁÀË èñ. [ÿð.] êþùí. Ýöíàù, ìÿñóëèééÿò;
áàáàë. [Øÿùðÿáàíû õàíûì:] Áóíóí âÿáàëû îëñóí
Ïàðèæ ãûçëàðûíûí, ýÿëèíëÿðèíèí áîéíóíà êè, ..
õàëãû àçäûðûá éîëäàí ÷ûõàðäûðëàð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Âÿáàëû íàüûë åäÿíèí áîéíóíà, éàëàí-
äîüðóëóüóíà çÿìàíÿò åòìèðÿì. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ÂßÁÀËÛ ñèô. òèá. Âÿáà õÿñòÿëèéèíÿ òóòóë-
ìóø. Âÿáàëû õÿñòÿëÿð.
ÂßÚÀÙßÒ èñ. [ÿð.] Ýþçÿëëèê, ãÿøÿíýëèê,
ýþé÷ÿêëèê, éàðàøûã; ýþçÿë öç. Íÿ÷èäèð àé âÿúà-
ùÿòäÿ îëà òàé ñÿíÿ. Ã.Çàêèð. Ñÿíäÿ, åé ëÿëè
øÿêÿð áóíúà âÿúàùÿò ãàëìàç. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÂßÚÀÙßÒËÈ ñèô. Öçö ýþçÿë, ãÿøÿíý, ýþé-
÷ÿê.
ÂßÚÄ èñ. [ÿð.] Ùÿääÿí àðòûã ñåâèíú, øàä-
ëûã, ðóù éöêñÿêëèéè; ùÿäñèç øþâã âÿ ùÿâÿñ.
Ñåâèíúèìèí, âÿúäèìèí ÷îõëóüóíäàí äóðóá
îéíàìàã èñòÿéèðäèì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ñàëìàí
“Êàïèòàë”û ÿëèíÿ àëûá âÿúäëÿ (ç.): – Áó êèòàá
êþùíÿ àëÿìè òàìàìèëÿ éûõàúàã, – äåäè, – äàøû
äàø öñòÿ ãîéìàéàúàã. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // Þçö-
íö èòèðìÿê äÿðÿúÿñèíäÿ äàëüûíëûã. Øàèð áó ñþç-
ëÿðè âÿúä ùàëûíäà ñþéëÿéÿðÿê, áèùóøàíÿ éûõûëûá
ùÿðÿêÿòñèç ãàëûð. À.Ñÿùùÿò.
Âÿúä åòìÿê –
á à õ âÿúäÿ ýÿëìÿê. [Õàúÿ Ìöáàðÿê:] Øàùûí
þâðÿòè âÿ ãûçëàðû ýþíäÿðèëÿí òþùôÿëÿðäÿí ãà-
éÿòäÿ âÿúä åòäèëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Âÿúäÿ
ýÿëìÿê – ñîí äÿðÿúÿ ñåâèíìÿê, øàäëàíìàã,
øþâãÿ ýÿëìÿê, ðóùëàíìàã. Áàüëàäûì âÿúäÿ
ýÿëèá ùöñíöíÿ øåðèìëÿ êèòàá. Ñ.Ðöñòÿì. Ùàìû
âÿúäÿ ýÿëèð .. áó ìÿñëÿùÿòè; Áÿéÿíèá äÿéèøèð
àøûã ñþùáÿòè. Î.Ñàðûâÿëëè. Âÿúäÿ ýÿòèðìÿê –
úóøà ýÿòèðìÿê, ðóùëàíäûðìàã. Áó ñþçëÿð ãî-
úàíû âÿúäÿ ýÿòèðäè. È.ßôÿíäèéåâ. Òàïäûüûí èðè,
ãöââÿòëè ýþðêÿìè èñÿ òîï÷óëàðû âÿúäÿ ýÿòèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂßÚÄËÈ ñèô. Âÿúäÿ ýÿëìèø, úóøà ýÿëìèø,
ðóùëàíìûø, øàä, ñåâèíúëè.
姀
ÂßÚÙ èñ. [ÿð.] 1. êëàñ. Öç, ñèôÿò, ÷þùðÿ,
ñóðÿò. Ëåéê ùàíû ñÿíäÿ áÿñèðÿò ýþçö; Òà ýþðÿ-
ñÿí âÿúùè-äèëàðàñûíû. Ì.ß.Ñàáèð.
2. Éîë, öñóë, âàñèòÿ, òÿðç, ãàéäà (àäÿòÿí
“èëÿ” ãîøìàñû, éàõóä “ëÿ” øÿêèë÷èñè èëÿ èøëÿ-
íèð). ßââÿë çàìàí êöððåéè-ÿðçèí ãàáûüû ãàéÿò
íàçèê îëóá, îíà ýþðÿ áó âÿúùëÿ âöúóäà ýÿëÿí
÷àòëàãëàðûí äà ÿäÿäè àðòûã îëìóøäóð. Ù.Çÿð-
äàáè. Åëÿ àñàí âÿúùëÿ áàøà äöøäöëÿð êè, äÿõè
áó äèëäÿí áàøãà ãåéðè áèð äèë àõòàðìàüà ùàúÿò
ãàëìàäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ùå÷ (áèð)
âÿúùëÿ – ùå÷ áèð ñóðÿòëÿ, ùå÷ áèð éîëëà, ãÿòèé-
éÿí, ÿñëà. Óøàã ùå÷ âÿúùëÿ áÿäáÿõò àíàñû
Çåéíÿáèí ñÿôÿðÿ ýåòìÿñèíÿ èíàíìàéûðäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ãàðàúà ãûç áó çöëìäÿí õèëàñ
îëìàã ö÷öí íå÷ÿ äÿôÿ ãà÷ìàã ôèêðèíÿ äöø-
ìöøäöñÿ äÿ, ëàêèí ãà÷ìàüà ùå÷ áèð âÿúùëÿ
èìêàí òàïà áèëìÿìèøäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ñÿ-
ðèééÿ õàëà] àëò êþéíÿéèíèí éàõàñûíäà ýèçëÿò-
äèéè 30 òöìÿí ïóëó ùå÷ áèð âÿúùëÿ õÿðúëÿìÿê
èñòÿìèð(äè).. Ì.Èáðàùèìîâ. Ùÿð âÿúùëÿ – ùÿð
áèð âàñèòÿ èëÿ, ùÿð íåúÿ îëóð îëñóí. Àõûð ýöí-
ëÿð òåç-òåç Ýöëöøëÿ ýþðöøìÿéÿ úàí àòàí Ýöíÿø
ùÿð âÿúùëÿ Ýöëöøäÿí ñþç àëìàã èñòÿìèøäèñÿ äÿ,
ìöâÿôôÿã îëà áèëìÿìèøäè. ß.Âÿëèéåâ.
3. êëàñ. Ñÿáÿá, âÿñèëÿ, úÿùÿò, ìöíàñèáÿò.
Äÿìáÿäÿì ýÿð äöøñÿ ýþçäÿí äöððè-ÿøêèì
âÿúùè âàð. Ôöçóëè. Ýþñòÿðñÿ éàðÿ êþíëöíö âàð
âÿúùè Ñåééèäèí; Þç õàíåéè-õÿðàáûíû ìåìàðà
ýþñòÿðèð. Ñ.ß.Øèðâàíè. Êÿíäëè äåäè: – Âÿúùè
áóäóð, ìöõòÿñÿð; Ñÿíäÿ î øåéäÿí ÿáÿäÿí éîõ
ÿñÿð. À.Ñÿùùÿò.
Íÿ âÿúù èëÿ – íÿ ñÿáÿáÿ,
íÿ ö÷öí, íèéÿ. Íÿ âÿúù èëÿ òóòóá õÿò ñÿôùåéè-
ðöõñàðûí îë øóõóí? Ã.Çàêèð.
ÂßÚÈÙß ñèô. [ÿð.] Ýþçÿë, ãÿøÿíý, ýþé÷ÿê.
Øÿùÿð ÿùàëèñèíäÿí Íÿáè Èñìàéûëîâ àäëû áèð øÿõ-
ñèí áèð âÿúèùÿ ãûçû âàð èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Àáòàëûá:] Àé àðâàä, î ãûçûí áàðÿñèíäÿ ìÿí äÿ
åøèòìèøÿì, äåéèðëÿð ÷îõ âÿúèùÿäèð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÂßÄ èñ. [ÿð.] Áèð èøè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí
ãàáàãúàäàí ñþç âåðìÿ, þùäÿéÿ ýþòöðìÿ.
[Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèë:] ..Èéèðìè ïóò, îíó äà
éÿùóäèëÿð àïàðñûíëàð êè, ìÿíèì âÿäèì õèëàô
îëìàñûí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Âÿä åòìÿê –
áèð èøè åäÿúÿéèíÿ ñþç âåðìÿê, þùäÿñèíÿ ýþòöð-
ìÿê. [Øÿìñèééÿ: ] Âÿä åäèí êè, äîñòëóüóìóç
ÿáÿäè îëàðàã ãàëàúàãäûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Ñàë-
ìàí êèøè [Àãèëÿ] ÷îõëó äÿôòÿð, ðÿíýëè ãÿëÿì
àëàúàüûíû âÿä åòäè. Ìèð Úÿëàë. Âÿäèíÿ õèëàô
÷ûõìàã – âåðäèéè ñþçö éåðèíÿ éåòèðìÿìÿê.
473
ÂßÄß
Ëÿòèôÿ éåíÿ ýþçëÿðèíè ãàëäûðìàäàí úàâàá
âåðäè: – Áÿëè, óñòà! Ãîé âÿäèíÿ õèëàô ÷ûõàí
óòàíñûí. Ì.Ùöñåéí.
ÂßÄß èñ. [ÿð.] 1. Áèð èø ö÷öí ãàáàãúàäàí
òÿéèí îëóíàí âàõò, ìöääÿò. Âÿäÿñè ÷àòìàã.
Âÿäÿñè ãóðòàðìàã. – Øÿáàíûí âÿäÿñè òàìàì
îëäó. Àììà ãàéûòìàüû ö÷öí ýÿðÿê øÿùÿð ÿù-
ëèíäÿí ðèçàìÿíäëèê àëûíà èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

Âÿäÿ îëóíìàã – ãàáàãúàäàí ìöÿééÿí
åäèëìÿê, øÿðòëÿøäèðèëìÿê. // Áèð èøè òÿõèð åòìÿê
ö÷öí òÿéèí îëóíàí âàõò, ìþùëÿò. 6 àé âÿäÿ
âåðäè. // Öìóìèééÿòëÿ, âàõò, çàìàí, ÷àü.
Êþíöë ùÿñðÿò, úàí ìöíòÿçèð, ýþç éîëäà; Þìð
àçàëäû, âÿäÿ êå÷äè ñàí èëÿ. Ì.Â.Âèäàäè. Î âÿäÿ
áåëÿ èøëÿðè áàøà äöøöðäöì, ÷öíêè îí éåääè
éàøûíäà èäèì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìÿí úÿ-
ùÿííÿìè ùÿìèøÿ Áàêûíûí ìÿäÿíëÿðèíÿ îõøàð
áèð øåé ùåñàá åäèðäèì âÿ ÷îõ âÿäÿ äÿ äåéèð-
äèì êè, úÿùÿííÿì éÿãèí Áàêûäà îëàúàã.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ùå÷ âÿäÿ – ùå÷ âàõò, ãÿòèé-
éÿí. Áó íåúÿ ìÿëåéêÿ-þíöìäÿ áåëÿ; Àõû ìÿí
ùå÷ âÿäÿ ñåâèëìÿìèøäèì. Ì.Àðàç.
2. Á à õ âÿä. Ùÿð çàìàí Çåéíàë îíó [Ìåù-
ðèáàíû] .. ãóðó âÿ áîø âÿäÿëÿð èëÿ äîëàíäûðûðäû.
Ñ.Ùöñåéí.
Âÿäÿ âåðìÿê – 1) ñÿñ âåðìÿê.
Éàðûì ìÿíÿ âÿäÿ âåðäè; Äåäè, ýÿë ýÿç áóðà-
ëàðäà. Àøûã Àááàñ. Êå÷ÿí ýöí Çåéíàë ñÿùÿð
åâäÿí ÷ûõàðêÿí âÿäÿ âåðìèøäè êè, áó ýöí î,
ÿí àøàüûñû ö÷ éöç ìàíàò ïàðà àëàúàãäûð.
Ñ.Ùöñåéí; 2) ãàáàãúàäàí ñþéëÿìÿê, äåìÿê.
Áÿëè, àíàì âÿäÿ âåðäèéè ýöíëÿð ýÿëèá ÷àòäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Âÿäÿñèíÿ ÿìÿë åòìÿê – âåð-
äèéè ñþçö éåðèíÿ éåòèðìÿê. Âÿäÿñèíÿ õèëàô
÷ûõìàã – âåðäèéè ñþçö éåðèíÿ éåòèðìÿìÿê.
Âÿäÿ(ñèíè) àëìàã – áèðèíèí ìöÿééÿí âàõòäà
ãîíàãëûüà âÿ ñ.-éÿ ýÿëìÿñè ùàããûíäà îíäàí
ñþç àëìàã; äÿâÿò åòìÿê, ÷àüûðìàã. [Ùàòÿì-
õàí àüà] èñðàüàýöí àøíàñû çÿðäàáëû Ãóðáàí
áÿéÿ êàüûç éàçûðäû êè, Øàìàõû úÿíýèëÿðèíèí
âÿäÿñèíè àëñûí, òîéà ýþíäÿðñèí. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Èðàíäà Ìÿùÿììÿäÿëè øàùûí òÿðÿôäàðû
ìÿùç áèð íå÷ÿ àäàìäûð êè, þç øÿõñè ìÿíôÿÿòè
ö÷öí, éÿíè êèìè ðöøâÿò àëûá âÿ êèìè âÿäÿ àëûá
øàùà êþìÿê åëÿéèðëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÂßÄßÕÈËÀÔ ñèô. âÿ çÿðô [ÿð.] Âÿäÿñèíÿ
ÿìÿë åòìÿéÿí, ñþç âåðèá âàõòûíäà éåðèíÿ
éåòèðìÿéÿí, áîéíóíà ýþòöðäöéö èøè âàõòûíäà
ýþðìÿéÿí.
Âÿäÿõèëàô ÷ûõìàã – âåðäèéè
âÿäÿíè éåðèíÿ éåòèðìÿìÿê. Ùÿð øåéäÿí àðòûã
474
ÂßÔÀÄÀÐ
îíó [Íàäèðè] äöøöíäöðÿí ãîíàãëûã ýåúÿñè
Ìÿñòàí áÿéýèëÿ ýåòìÿìÿñè äåéèë, Çåéíÿáè àë-
äàòìàüû âÿ îíóí ãàðøûñûíäà âÿäÿõèëàô ÷ûõìàüû
èäè. Á.Òàëûáëû. [Ñöäàáÿ:] Ñèç Ôèðèäóí, âÿäÿ-
õèëàô ÷ûõäûíûç, çÿíý åòìÿäèíèç. Ì.Èáðàùèìîâ.
Àçÿðáàéúàíëû áàëàñû âÿäÿõèëàô ÷ûõìàç. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÂßÄßÕÈËÀÔËÛà èñ. äàí. Ñþç âåðèá âàõ-
òûíäà éåðèíÿ éåòèðìÿìÿ, áîéíóíà ýþòöðäöéö
èøè âàõòûíäà ýþðìÿìÿ; âÿäÿñèíÿ õèëàô ÷ûõìà.
ÂßÄßËßØÌß “Âÿäÿëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÄßËßØÌßÊ ô. Ýþðöøìÿê ö÷öí àðà-
ëàðûíäà ñþçëÿøìÿê, âàõò òÿéèí åòìÿê, áèð-
áèðèíÿ ñþç âåðìÿê. Ñààò 3-äÿ ýþðöøìÿéÿ
âÿäÿëÿøäèëÿð. Éîëà äöøìÿê âàõòûíû ãàáàãúà-
äàí âÿäÿëÿøäèê. – Ëà÷ûí áó ýöí äÿ îíóíëà
[Ýöëéàçëà] âÿäÿëÿøìèøäè. Ì.Ùöñåéí. Ãÿäèð
Ãèéàñëà âÿäÿëÿøäèéè éåðÿ ýåòäè. Ìèð Úÿëàë.
ÂßÄßËÈ ñèô. 1. Ìöÿééÿí âàõòû âÿ ìöääÿòè
íÿçÿðäÿ òóòàí; ìöääÿòëè. Âÿäÿëè áîðú.
2. Áèð éåðÿ ìöÿééÿí âàõòäà äÿâÿò îëóí-
ìóø, äÿâÿòëè. Ìÿí áó àõøàì âÿäÿëèéÿì.
– Äþøÿíèáäè õÿëè, éàð; ×óõàñû âÿçíÿëè éàð;
Äóðóì, éîëëàðà áàõûì; Âÿäÿëèäè, ýÿëè éàð.
(Áàéàòû).
ÂßÄßÑÈÇ ñèô. 1. Ìöÿééÿí âàõòû, ìöääÿòè
îëìàéàí; ìöääÿòè, âàõòû òÿéèí åäèëìÿìèø;
ìöääÿòñèç, äàèìè. Âÿäÿñèç ïàñïîðò.
2. Á à õ âàõòñûç. ßçèçèì, î áàëûã-íàí; Äÿð-
éàäà î áàëûãíàí; Áèð âÿäÿñèç éåë ÿñäè; Éàíäûã
áèç îáàëûãíàí. (Áàéàòû).
ÂßÔÀ èñ. [ÿð.] Ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðìà;
áîðúóíó, òÿÿùùöäöíö éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ
ìþùêÿìëèê; ñÿáàò, åòèáàð. Ýþðäöê áÿéö áÿé-
çàäÿëÿðèí éîõäó âÿôàñû; ×îõ-÷îõäó úÿôàñû.
Ì.ß.Ñàáèð. // Ìÿùÿááÿòäÿ ñÿäàãÿò. Ðÿãèá
ãûëñà úÿôà, ìÿí âÿôà, âÿëè øàäàì; Êè, éàõøû
éàõøûéà óüðàð, éàìàí éàìàíà éåòÿð. Ôöçóëè.
Âÿôà ðÿñìèí òóòóá ýÿë, åé ïÿðè, úþâðö úÿôàäàí
êå÷. Ñ.ß.Øèðâàíè. Õÿçàíà ìåéë åëÿäè, àëìàäû
âÿôà íÿçÿðÿ; Éåòèøäè áöëáöëÿ ÷îõ-÷îõ ãÿìö
úÿôàñû ýöëöí. Íàòÿâàí.
◊ Âÿôà åòìÿê – éåòèøìÿê, ÷àòìàã êèôàéÿò
åòìÿê. Þìðö âÿôà åòìÿäè.
ÂßÔÀÄÀÐ ñèô. [ÿð. âÿôà âÿ ôàðñ. äàð] øàèð.
Âÿôàëû, äîñòëóüóíäà ñàáèò âÿ ñÿäàãÿòëè îëàí,
äîñòóíó óíóòìàéàí. Åé äèëáÿðè-äèëäàðûì, ñÿí-
ñÿí ÿáÿäè éàðûì; Âåé éàðè-âÿôàäàðûì, äèäàðûíà
ìöøòàãÿì. Íÿñèìè. Àç ëÿôçèëÿ îë áöòè-âÿôàäàð;
ÂßÔÀÄÀÐËÛÃ
×îõ äÿðäèíè éàðÿ ãûëäû èçùàð. Ìÿñèùè. Ìÿðäëÿð
èëÿ ýÿç êè, âÿôàäàð îëóð; Íàìÿðäëÿðÿ éîëäàø
îëàí õàð îëóð. Ì.Â.Âèäàäè. Óíóäóëìàç åë
éîëóíäà úàíû ãóðáàí îëàíëàð; Âÿòÿí ìöëêö
àáàä éàøàð âÿôàäàðû ýþðÿíäÿ. Ñ.Âóðüóí.
// Äîñò, ñåâýèëè. Ýåòìÿ, ýåòìÿ, ýþðöì êèìèí
éàðûñàí; Ùàíñû áÿõòÿâÿðèí âÿôàäàðûñàí?
Ãóðáàíè.
ÂßÔÀÄÀÐËÛÃ èñ. Âÿôàëûëûã, äîñòëóãäà ñÿ-
áàò âÿ ñÿäàãÿò. [Âàãèô Èðàêëè õàíà:] Èíøàëëàù,
áóíäàí ñîíðà äà ñÿäàãÿò âÿ âÿôàäàðëûüûìûçäà
ïàéäàð îëàðûã. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÂßÔÀËÛ ñèô. Äîñòëóüóíäà, ìÿùÿááÿòèíäÿ
ñàäèã, ìþùêÿì, ñàáèò, åòèáàðëû, ñÿäàãÿòëè. Âÿ-
ôàëû éîëäàø. – Âÿôàëû äîñò éàä îëìàç, ýþð-
ìÿñÿ éöç èë ñÿíè. (Àòà. ñþçö). Ìÿêòÿá çàìàíû
ýÿëäè; Äóð, åé âÿôàëû îüëóì! Ì.ß.Ñàáèð. Ëàëÿ
éàëíûç âÿôàëû áèð àðâàä äåéèë, éàõûí áèð äîñò âÿ
êþìÿê÷è èäè. Ì.Ùöñåéí.
ÂßÔÀËÛËÛÃ èñ. Äîñòëóãäà, ìÿùÿááÿòäÿ
ìþùêÿìëèê, ñàáèòëèê; ñÿäàãÿò, åòèáàð.
ÂßÔÀÑÛÇ ñèô. Äîñòëóãäà, ìÿùÿááÿòäÿ
ñàáèò âÿ ìþùêÿì îëìàéàí; âÿôàñû îëìàéàí;
ñÿäàãÿòñèç, åòèáàðñûç. Íÿ ãÿäð òÿíäÿ úàíûì
âàð, èøèì ôÿüàí îëàúàã; Âÿôàñûç îëäó ìÿíÿ
÷öíêè éàð, àüëàéûðàì. Ùåéðàí õàíûì. Ñåâýè
äèëäÿ øöàð îëñóí! Âÿôàñûçà ÷îõ àð îëñóí!
Ñ.Âóðüóí. // ìÿú. Åòèáàðñûç, ôàíè, ìöâÿããÿòè.
Âÿôàñûç äöíéàíûí ìåùðè ýåäèð êþíëöíäÿí,
àëäàíìà. Íÿñèìè.
ÂßÔÀÑÛÇËÛÃ èñ. Äîñòëóãäà, ìÿùÿááÿòäÿ
ñÿäàãÿòñèçëèê, ñÿáàòñûçëûã, åòèáàðñûçëûã. [Íó-
ðÿääèíèí] è÷ÿðèñèíäÿí õÿáÿðè îëìàéàí àäàì-
ëàð îíóí áåëÿ ëàë äóðìàñûíû âÿôàñûçëûã çÿíí
åòäèëÿð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // ìÿú. Åòèáàðñûçëûã, ôà-
íèëèê, ìöâÿããÿòèëèê. Áÿçÿí .. Ðöñòÿì îäñóç,
êþçñöç éàíûð, þìðöí âÿôàñûçëûüûíäàí øèêàéÿò-
ëÿíèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂßÔÀÒ èñ. [ÿð.] Þëìÿ, þëöì. Àíúàã áèð
íÿôÿðè Ìèðçÿíèí âÿôàòû éàíäûðäû. Î àäàì óñòà
Çåéíàë èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àíàñûíûí âÿôàòûí-
äàí ñîíðà Íóðÿääèíäÿ áþéöê òÿüéèð ýþðö-
íöðäö. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Âÿôàò åòìÿê – þë-
ìÿê. Áóäóð, ö÷ èë áóíäàí ãàáàã Àñëàí, ñîíðà
þâðÿòè âÿôàò åòäèëÿð. Ú.Úàááàðëû. Ýöëïÿðèíèí
àíàñû ãûøäà âÿôàò åòìèøäèð. Ñ.Ùöñåéí.
ÂßÝßÐ áàüë. êëàñ. Âÿ ÿýÿð. Ýÿð äÿðä âÿ-
ýÿð äÿâà ñÿíèíäèð; Ùàêèì ñÿíñÿí, ðèçà ñÿíèí-
äèð. Ôöçóëè.
ÂßÙÌß
ÂßÙ íèäà [ôàðñ.] Áÿù, áÿù-áÿù, ÿúÿá, ïàù.
Ìÿðùÿáàëàð! Âÿù, íÿ ÿíúàì åòäè, àììà ìèë-
ëÿò à! Ì.ß.Ñàáèð. // Á à õ âàù. Äèë äåìÿêäÿí
êÿñèëèá, òÿí ùÿðÿêÿòäÿí, âÿù, êèì; Êöíúè-
ãÿìõàíÿéÿ áèð ñóðÿòè-äèâàð îëóáàì. Ôöçóëè.
×àêÿð îëóð, ðÿñìäèð, áÿíäåéè-ôÿðìàíè-õàí;
Âÿù, áó íÿ ÷àêÿðäè êèì, ïàéûíà éöç õàí äöøÿð.
Ã.Çàêèð.
ÂßÙÀÁÈ á à õ âÿùùàáè.
ÂßÙÀËÎÍÊÈ áàüë. [ôàðñ.] Î ùàëäà êè, ùàë-
áóêè. [Èêèíúè ãàäûí:] Âÿùàëîíêè ñàâàäñûç ãà-
äûíëàð ö÷öí ñàâàä êóðñëàðû à÷ûá, òàìàì
ñàâàäñûç ãàäûíëàðû ñàâàäëàíäûðûðûã. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. [Èñôàùàíè:] Âÿùàëîíêè èøëÿð çàùèðäÿ
ýþðöíäöéöíäÿí ÷îõ-÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ ãÿëèç-
äèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÂßÙÄÀÍÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] Äèíè åùêàìà ýþðÿ
Àëëàùûí áèðëèéè âÿ âàðëûüû.
ÂßÙÄßÒ èñ. [ÿð.] 1. Áèðëèê, áöòþâëöê, áþ-
ëöíìÿçëèê. [Äÿìèðîâ] áèëèðäè êè, ãöââÿò âÿù-
äÿòäÿäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Öìóìèëèê, åéíèëèê, òàì îõøàðëûã. Ýþðöø-
ëÿðèí âÿùäÿòè.
3. Éàëíûçëûã, òÿêëèê, òÿíùàëûã, õÿëâÿò. Âàäèéè-
âÿùäÿò ùÿãèãÿòäÿ ìÿãàìè-åøãäèð. Ôöçóëè.
ÂßÙÙÀÁÈ èñ. [ÿð.] Èñëàìäà áàøëûúà åùêàìû
âàùèä Àëëàùà ñÿúäÿ åòìÿêäèð.
ÂßÙÙÀÁÈËÈÊ èñ. XVIII ÿñðèí ñîíëàðûíäà
Ìÿðêÿçè ßðÿáèñòàíäà éàðàíìûø äèíè-ñèéàñè
úÿðÿéàí.
ÂßÙÌ èñ. [ÿð.] ßñëè-ÿñàñû îëìàéàí ôèêèð;
õÿéàë. // Éåðñèç ãîðõó, âàùèìÿ, øöáùÿ. Ýþçö
ãÿìçÿí ýÿëèá úàí ãÿñäèíÿ, àììà áóäóð âÿù-
ìèì; Äöøÿ íàùÿã éåðÿ ãàíëàð èêè ñÿðäàð àðà-
ñûíäà. Ã.Çàêèð. Àëëàù, Àëëàù, íÿäèð áó òóôàí-
ëàð? Àç ãàëûð âÿùìäÿí ÷ûõà úàíëàð. Ì.ß.Ñàáèð.

Âÿùì åòìÿê – ãîðõìàã, åùòèéàò åòìÿê.
Âÿùì åòäè êè, îëñà éàðÿ âàñèë; Íþãñàí îëà úàíö
úàùÿ ùàñèë. Ôöçóëè.
ÂßÙÌß á à õ âàùèìÿ. Ìåøÿíèí âÿùìÿñè
Ïÿðè õàíûìû ýþòöðäö. Öðÿéèíÿ ãîðõó äöøöá
÷ûõäû ÷èíàð àüàúûíà. (Íàüûë).
Âÿùìÿ áàñ-
ìàã – á à õ âàùèìÿ áàñìàã (ýþòöðìÿê,
áöðöìÿê) (“âàùèìÿ”äÿ). Áóäóð, ãàðøûëàäû
îíó áèð íÿôÿð; Ãîðõóäàí Äàäàøû áàñäû âÿù-
ìÿëÿð... Ì.Ìöøôèã. Âÿùìÿ äöøìÿê – á à õ
âàùèìÿéÿ äöøìÿê (“âàùèìÿ”äÿ). Âÿùìÿ
ñàëìàã – á à õ âàùèìÿéÿ ñàëìàã (“âà-
ùèìÿ”äÿ).
475
ÂßÙÌßËßÍÄÈÐÌß
ÂßÙÌßËßÍÄÈÐÌß “Âÿùìÿëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÂßÙÌßËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ âàùèìÿëÿí-
ìÿê. [Àíà] ùÿðàðÿòëè äîäàãëàðû èëÿ ýóðóë-
òóäàí âÿùìÿëÿíÿí óøàüûíûí àüëàð ýþçëÿðèíè
þïÿðêÿí, áàøûíà àüûð áèð øåé äÿéäè. Ìèð Úÿëàë.
ÂßÙÌßËÈ á à õ âàùèìÿëè. Åâäÿ íÿéèíñÿ
èíòèçàðûíû ÷ÿêÿí âÿùìÿëè áèð ñöêóò âàðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂßÙÌÍÀÊ ñèô. [ÿð. âÿùì âÿ ôàðñ. ...íàê]
Ãîðõàã, âàùèìÿéÿ äöøÿí, øöáùÿéÿ äöøÿí,
âàùèìÿéÿ, õÿéàëà óéàí.
ÂßÙØ ñèô. [ÿð.] Âÿùøè, éàáàíû, ÿùëèëÿøìÿ-
ìèø. ßòðàôûíû òåéðö âÿùø àëìûø; Âÿùøÿò îíó
áèð ùèñàðÿ ñàëìûø. Ôöçóëè.
ÂßÙØßÒ èñ. [ÿð.] 1. Âÿùøèëèê, ìÿäÿíèééÿò-
ñèçëèê. [Ìÿøÿäè áÿé:] Éÿãèí ñÿíèí äÿ áàúûí
âÿùøèëÿðëÿ ïÿíúÿëÿøìÿêäÿí éîðóëóá, þçöíö
éàíäûðûá. Ñèçäÿêè âÿùøÿòëÿðäÿí õÿáÿðèì âàð.
Ì.Ùöñåéí.
2. Ãîðõó, äÿùøÿò. Ùàìûíûí öçöíäÿ âÿùøÿò,
èçòèðàá âÿ ãîðõó ÿëàìÿòè ýþðöíöðäö. Ï.Ìàêóëó.

Âÿùøÿò åòìÿê (åëÿìÿê) – ãîðõìàã, äÿù-
øÿòÿ ýÿëìÿê. Íÿ Ìÿúíóíàì êè, âÿùøÿò åéëÿ-
éèì Ëåéëà úÿôàñûíäàí. Ñ.ß.Øèðâàíè. // Òÿíùà
éåðëÿðäÿ òÿêëèêäÿ ùèññ îëóíàí ãîðõó; âàùèìÿ,
ãàðàáàñìà. Âÿùøÿò âåðìÿê – äÿùøÿòÿ ñàë-
ìàã, äÿùøÿòÿ ýÿòèðìÿê, áàüðûíû éàðìàã. Íèçÿ
âÿ òÿáÿðëÿðèí ñàïëàðûíäàêû äöøìÿí ñöìöêëÿðè
âÿùøÿò âåðèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. Ùöçí, êÿäÿð, òÿíùàëûã. [Ñèòàðÿ:] ßñèá
áàäè-õÿçàí âÿùøÿò äöøöðòäö ñÿùíè-ýöëçàðÿ.
Ú.Úàááàðëû.
ÂßÙØßÒßÔÇÀ ñèô. [ÿð. âÿùøÿò âÿ ôàðñ.
ÿôçà] êëàñ. Äÿùøÿòè (âÿùøÿòè) àðòûðàí, èíñàíû
äÿùøÿòÿ ýÿòèðÿí. Ùèúðÿòäÿí òà áó ýöíÿ ãÿäÿð
äèí âÿ èìàí õàòèðèíÿ åëÿ èøëÿð ýþðìÿêäÿéèê êè,
îíëàðû çèêð åëÿìÿê âÿùøÿòÿôçàäûð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
ÂßÙØßÒËÈ ñèô. Ãîðõóëó, äÿùøÿòëè. [Ìö-
íÿúúèìáàøû:] Íÿ ëàçûì îëìóøäó êè, áåëÿ âÿù-
øÿòëè õÿáÿðè .. âåðèá, áó ãàëìàãàëà ñÿáÿá îëà.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Åøèòäèêúÿ áó âÿùøÿòëè ñþç-
ëÿðè; ßñäè áÿäÿíè, ãûçàðäû ýþçëÿðè. À.Ñÿùùÿò.
ÂßÙØÈ ñèô. 1. Èáòèäàè ùàëäà îëàí, èáòèäàè
ìÿäÿíèééÿò ïèëëÿñèíäÿ îëàí; èáòèäàè. Âÿùøè
òàéôàëàð. Èíñàíëàð âÿùøè ùàëûíäà éàøàäûãëàðû
çàìàí. – [Ñêèô òàéôàñû] úÿñàðÿòëè, âÿùøè õà-
ñèééÿòëè âÿ êþ÷ÿðè îëàí ìöõòÿëèô ãÿáèëÿëÿðäÿí
476
ÂßÙØÈËÈÊ
èáàðÿò èäè. À.Áàêûõàíîâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà.
[3-úö úÿíýàâÿð:] Àíàñûíûí íàìóñóíó ëÿêÿëÿ-
ìÿê èñòÿéÿí âÿùøèëÿðäÿí äþðä íÿôÿðèíè âóðóá
éåðÿ ñÿðäè. Ì.Ùöñåéí.
2. Ùåéâàí âÿ ãóøëàð ùàããûíäà: èíñàíëàðà
þéðÿíìÿìèø, ÿëÿ þéðÿíìÿìèø, ÷þëäÿ ñÿðáÿñò
éàøàéàí. Âÿùøè ïèøèê. Âÿùøè þðäÿê. Âÿùøè þêöç.
– Âÿùøè ùåéâàíëàðäàí Ëÿíêÿðàí ñàùÿñèíäÿ
áÿáèð âÿ ðåñïóáëèêàíûí áöòöí ìåøÿëÿðèíäÿ
÷îõëó àéû, úàíàâàð, òöëêö âÿ Ñèáèð ñàìóðó
âàðäûð. Ì.Ãàøãàé. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Âÿùøè
ùåéâàí. Ìóñèãè äàøëàðû ýÿòèðèð äèëÿ; Ðàì îëóð
ñÿñèíÿ âÿùøèëÿð áåëÿ. Ñ.Âóðüóí.
3. Éàáàíû, þç-þçöíÿ ÷þëëÿðäÿ áèòÿí. Ýþéÿ-
ðÿí âÿùøè ýöëëÿð; ×ûüûðàí àðçóì êèìè... Íåúÿ
áåëèíè áöêäö; Îúàüûíû ãàðàëòäû. Á.Âàùàáçàäÿ.
4. ìÿú. Àäàìäàíãà÷àí, àäàìàéîâóøìàç,
öðêÿê, óòàíúàã. Âÿùøè óøàã. Áó ãûç ëàï âÿù-
øèäèð êè.
5. ìÿú. Àäàìñûç, èíñàíñûç, òÿíùà; èíñàí
àéàüû äÿéìÿìèø, ìÿñêóí îëìàéàí. Âÿùøè
÷þëëÿð. // Ãîðõóíú, âÿùøÿòëè, ùåéáÿòëè. Âÿùøè
ãàéàëàð. – Áó âÿùøè îðìàíäàí ó÷ìàã äèëÿð-
äèí; Áó ãàðà çèíäàíäàí ãà÷ìàã äèëÿðäèí.
Ì.Ìöøôèã.
6. Àçüûí, ãóäóðìóø, ãàáà, òÿðáèéÿñèç. Âÿùøè
ùÿðÿêÿò. – [ßáöëùÿñÿí áÿé:] Êþìÿêñèç âÿ
éàðäûìñûç áèð ãûçû ñÿðõîø âÿ âÿùøè çàáèòëÿðèí
ÿëèíäÿí õèëàñ åòìÿê âÿçèôÿì èäè. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. // Þíöàëûíìàç, àçüûí, ãûçìûø, úîøìóø.
Ìöáàøèð Ìÿììÿä âÿùøè åùòèðàñëà éàíàí ýþç-
ëÿðèíè áèð äÿ Ýöëçàðà òÿðÿô ÷åâèðäè.. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. // Ãåéðè-ìÿäÿíè, ìÿäÿíè úÿìèééÿòÿ
éàðàøìàéàí, ìÿäÿíèééÿòÿ éàðàøìàéàí,
ìÿäÿíèééÿòÿ çèää îëàí. “Ìîëëà Íÿñðÿääè”íèí
ãÿñäè âÿùøè àäÿòëÿðèí îðòàëûãäàí ýþòöðöëìÿéè
éîëóíäà ÷àëûøìàãäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Èíãèëàáäàí ÿââÿë âÿùøè àäÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ãàí
äöøìÿí÷èëèéè èäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Çåéíàë] ãûç-
ìûø âÿùøè áèð áàõûøëà Ìåùðèáàíà òÿðÿô éöðöäö.
Ñ.Ùöñåéí.
ÂßÙØÈÚß(ÑÈÍß) çÿðô âÿ ñèô. Âÿùøè êèìè;
àìàíñûçúàñûíà, àçüûíúàñûíà. Âÿùøèúÿñèíÿ þë-
äöðìÿ. Âÿùøèúÿñèíÿ ùÿðÿêÿò. Âÿùøèúÿñèíÿ ðÿô-
òàð. Âÿùøèúÿñèíÿ äèâàí òóòìàã.
ÂßÙØÈËßØÌß “Âÿùøèëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÙØÈËßØÌßÊ ô. Âÿùøè ùàëûíà ýÿëìÿê.
ÂßÙØÈËÈÊ èñ. 1. Âÿùøè ùåéâàíûí ùàëû,
âÿçèééÿòè, õàññÿñè. Ïÿëÿíýèí âÿùøèëèéè.
ÂßÙØÈÒßÁÈßÒ(ËÈ)
2. Âÿùøè ùÿðÿêÿò, àçüûíëûã, ãóäóðüàíëûã.
Âÿùøèëèê åòìÿê. – Áåëÿ äÿ î, ìÿí áóðàäà îë-
äóüóìà ýþðÿ, þçöíö ÿëÿ àëàúàã âÿ ìÿíè êÿ-
äÿðëÿíäèðìÿìÿê ö÷öí âÿùøèëèê åòìÿéÿúÿêäèð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÂßÙØÈÒßÁÈßÒ(ËÈ) ñèô. [ÿð.] Âÿùøè õàñèé-
éÿòëè, âÿùøè, ìÿäÿíèééÿòñèç, ÷îõ ãàáà, àçüûí.
ÂßÙØÈÉÀÍß [ÿð.] á à õ âÿùøèúÿñèíÿ. Âÿù-
øèéàíÿ ùÿðÿêÿò.
ÂßÙØÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] Âÿùøèëèê. Ëÿíÿò îëñóí
î ýöíÿ êè, ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò ãàïûëàðû áèçèì
öçöìöçÿ áàüëàíûá, áèçè úÿùàëÿò âÿ âÿùøèééÿò
âàäèñèíäÿ ñÿðýÿðäàí ãîéäó. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÂßÙÉ èñ. [ÿð.] Èñëàì äèíè åòèãàäûíà ýþðÿ,
áèð ôèêèð âÿ éà ùþêìöí Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ïåé-
üÿìáÿðÿ èëùàì îëóíìàñû, ÷àòäûðûëìàñû, âåðèë-
ìÿñè. // ìÿú. Èëàùè ñÿñ, ñîí äÿðÿúÿ ýþçÿë,
ìÿôòóíåäèúè ñÿñ ìÿíàñûíäà. Ùÿð íÿôÿñèí áèð
àéÿ, âÿùéè-ìöãÿääÿñ êèìè; Äöíéàäà íåìÿòìè
âàð áó ñÿíäÿêè ñÿñ êèìè. ß.Úàâàä.
ÂßÊÀËßÒ èñ. [ÿð.] 1. Áèð èøè ýþðìÿê ö÷öí
áèðèñèíÿ âåðèëÿí ùöãóã; âÿêèëëèê. Ìÿëÿêÿíèí
ùöçóðóíà ýþíäÿðèëÿí ùåéÿòÿ ýåíèø âÿêàëÿò
âåðèëìèøäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Íàçèðëèê, íÿçàðÿò, âöêÿëàëûã.
ÂßÊÀËßÒßÍ çÿðô [ÿð.] Âÿêàëÿò éîëó èëÿ,
âÿêàëÿòëÿ.
ÂßÊÀËßÒÍÀÌß èñ. [ÿð. âÿêàëÿò âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Âÿêèëëèê êàüûçû; áèðèíèí áèð èøè ýþð-
ìÿê ö÷öí âÿêèë îëäóüóíà äàèð âÿêèë åäÿí
øÿõñ âÿ éà èäàðÿ òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ñÿíÿä.
Ïóë àëìàã ö÷öí âÿêàëÿòíàìÿ âåðìÿê. Âÿêà-
ëÿòíàìÿñèíè òÿãäèì åòìÿê. – [Àüà Ñàëìàí:]
Ñèç äÿ ìÿíèì àäûìà âÿêàëÿòíàìÿ éàçäûðûá
ýþíäÿðèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Àñëàí áÿé:] Áó-
ðàäà ùå÷ áèð ÷ÿòèí èø éîõäóð. Úàááàð áÿéè áó
ñààò àïàð íîòàðèóñóí éàíûíà, áèð âÿêàëÿòíàìÿ
éàçäûð. Í.Âÿçèðîâ.
ÂßÊÈË èñ. [ÿð.] 1. Âÿêàëÿòÿ ÿñàñÿí èø ýþðÿí
øÿõñ. [Ñÿêèíÿ õàíûì:] Ìÿíèì áó ñààòäà íÿ
àòàì âàð, íÿ àíàì, íÿ ãàðäàøûì; þçöì þç
âÿêèëèìÿì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Âÿêèë åòìÿê –
þç ÿâÿçèíÿ áèð èøè ýþðìÿê ö÷öí áèðèíÿ âÿêà-
ëÿò âåðìÿê, áó èøè îíà òàïøûðìàã. [Ôÿðùàä:]
Àíúàã ìÿí ùå÷ êÿñè âÿêèë åëÿìÿìèøäèì, ìÿíè
åâëÿíäèðñèí. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Äîñòó Ìèðçÿ
Ãóëàìû âÿêèë åëÿìèøäèð êè, “Ýåò, éåð ñå÷, åâ
òóò, ìÿíÿ õÿáÿð âåð”. Ìèð Úÿëàë.
ÂßÃÒÀ ÊÈ
2. Ìÿùêÿìÿäÿ òÿðÿôëÿðèí ÿâÿçèíäÿ èøè àïà-
ðàí øÿõñ, ùöãóã÷ó, àäâîêàò. [Ñÿêèíÿ õàíûì:]
Éàõøû, èíäè äå ýþðöì, áèç êèìè âÿêèë òóòàã?
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ãÿùðÿìàíè:] Ñÿí àëè òÿùñèë
àëìûø áèð âÿêèë îëàúàãñàí. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. òàð. Íàçèð. Áàø âÿêèë.
4. òàð. Äåïóòàò.
ÂßÊÈËËÈÊ èñ. Âÿêèëèí ýþðäöéö èø, âÿêèë
âÿçèôÿñè.
Âÿêèëëèê åòìÿê – 1) âÿêèë ñèôÿòè
èëÿ ìÿùêÿìÿäÿ âÿ ñ.-äÿ áàøãàñûíûí èøèíè
àïàðìàã; 2) áàøãàñûíûí ÿâÿçèíÿ äàíûøìàã,
èø ýþðìÿê (ìÿíôè ìÿíàäà èøëÿíèð).
ÂßÃß èñ. [ÿð.] Áàø âåðìèø ùàäèñÿ, ìàúÿðà,
ãÿçèééÿ.
ÂßÃÔ èñ. [ÿð.] Èñëàìèééÿòäÿ: äèíè ìÿã-
ñÿäëÿ áèð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí ùÿð ùàíñû áèð èø ö÷öí
òÿõñèñ åäèëÿí âÿ éà áàüûøëàíàí ìàë-ìöëê, ïóë
âÿ ñ. Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè Úöìÿ ìÿñúèä ìÿä-
ðÿñÿñèíèí íèçàìûíû ïîçäó âÿ ìîëëàëàðà âÿãô-
äÿí âåðèëÿí ìÿâàúèá âÿ èàíÿíè êÿñäèðäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ýÿëÿí íÿçèðëÿðäÿí
áàøãà, îúàüûí þç èõòèéàðûíäàêû âÿãô éåðëÿðèíè
êÿíäëèëÿð þçëÿðè ÿêèð, áåúÿðèð âÿ ìÿùñóëóíó
ïàéûçäà äàøûéûá òöðáÿíèí àíáàðëàðûíà äîë-
äóðóðäóëàð. Øàìèëîâ.
Âÿãô åòìÿê – 1) áèð
ìàë âÿ ìöëêö äèíè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí àéûðìàã,
âåðìÿê, áàüûøëàìàã, òÿõñèñ åòìÿê. Àììà áó
áÿäáÿõò äÿ ìîëëà, ñåéèäèí êÿëÿéèíÿ äöøöá úÿìè
äþâëÿòè ìÿñúèäÿ âÿãô åòìèø. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ;
2) ìÿú. òàìàìèëÿ ùÿñð åòìÿê, ñÿðô åòìÿê,
âåðìÿê. Âÿñèééÿòèì áóäó, Ñåééèä, âÿôàòûì îë-
äóãäà; Íÿ ãàëñà ìÿíäÿí, îíó âÿãô åäèí,
øÿðàáÿ âåðèí. Ñ.ß.Øèðâàíè. Àíà þâëàäà âÿãô
åäÿð þçöíö; Éóìàìàç, éóììàñà óøàã ýþ-
çöíö. Ì.ß.Ñàáèð. Áåëÿäèðñÿ, ùÿìèøÿëèê éåòèì-
ëÿð ö÷öí áèð ìÿêòÿá à÷ûí, àëäûüûíûç ïðîñåíò-
ëÿðèí úöçè áèð ùèññÿñèíè áó õåéèð èøÿ âÿãô åäèíèç.
Í.Íÿðèìàíîâ.
ÂßÃÔÈÉÉÀÒ èñ. [ÿð.] Âÿãô îëóíìóø øåé-
ëÿð – ìàë, ìöëê, ïóë âÿ ñ. (á à õ âÿãô).
ÂßÃÔÈÉÉß [ÿð.] á à õ âÿãôíàìÿ.
ÂßÃÔÍÀÌß èñ. [ÿð. âÿãô âÿ ôàðñ. ...íàìÿ]
Áèð âÿãôèí øÿðòëÿðèíè âÿ èäàðÿ îëóíìà ãàé-
äàëàðûíû ìöÿééÿí åäÿí ñÿíÿä (á à õ âÿãô).
ÂßÃÒ [ÿð.] á à õ âàõò
ÂßÃÒÀ ÊÈ áàüë. êþùí. Áèð çàìàí êè, áèð
ùàëäà êè, åëÿ êè, î âàõò êè. Âÿãòà êè ãîïóð áèð
åâäÿ ìàòÿì; Òÿøêèë åäèëèð áöñàòè-åùñàí.
Ì.ß.Ñàáèð. [Ìÿììÿäùÿñÿí àüà:] – Ðóñèéÿ
477
ÂßË
èëÿ, – äåäè, – àíëàøìàã ëàçûìäûð, âÿãòà êè þç-
ëÿðè áóíà ìöøòàãäûð: áþéöê ìÿìëÿêÿòäèð,
íèçàìëû ãîøóíó âàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÂßË èñ. Àëò òÿðÿôèíäÿêè îéóãëàðà áàëàúà
äàøëàð êå÷èðèëìèø, éàõóä éàí-éàíà äÿìèð äèø-
ëÿðè îëàí àüàúäàí, òàõòàäàí ãàéðûëìûø èáòèäàè
õûðìàí àëÿòè (òàõûëäþéÿí àëÿò). Áè÷èíÿ ÷èí ýÿ-
ðÿêäè, õûðìàíà âÿë. Ñ.ß.Øèðâàíè. ßñÿä ìèíèá
âÿëèí öñòÿ âÿ þêöçëÿðè ÷óáóã èëÿ ñöðöð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Õûðìàíëàðäà ùÿëÿ äÿ
äÿðç äþéÿíëÿðèí ñÿñè, âÿë ÷ÿêÿí àòëàðûí àéàã-
ëàðûíûí òàïïûëòûñû åøèäèëèð. È.ßôÿíäèéåâ. // ìÿú.
×îõ èðè, éþíäÿìñèç øåé ùàããûíäà. ..Õàí éàðà-
ëàíìûø àéû êèìè íÿðÿ ÷ÿêäè, âÿë áîéäà .. ÿëèíè
ùàâàäà éåëëÿéèá ìàëèééÿ âÿçèðèíèí öçöíÿ
âóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ. [Êàôèðèí] àéàãëàðû âÿë
êèìèäèð, ñà÷ëàðû àò ãóéðóüó êèìè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂßËÀÊÈÍ áàüë. [ÿð.] êëàñ. Ëàêèí, àììà,
àíúàã, ôÿãÿò.
ÂßËß èñ. ìÿù. Áèð éàáà äîëóñó, áèð éàáà-
íûí ýþòöðÿ áèëÿúÿéè ãÿäÿð îò, êîë âÿ ñ.; øÿëÿ,
ãóúàã. Ãàðàíëûã ÷þêÿíäÿ Ãàðàõàí Ìÿúèäèí
ãÿáðè öñòÿ áèð âÿëÿ òèêàí îäëàéûá àëîâ åëÿäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂßËßÄ èñ. [ÿð.] êþùí. Óøàã, îüóë, þâëàä.
Àìàíäû! Ãîéìàéûí, þâëàäûíûç àçûá ÷ûõà éîë-
äàí; Îëà áó éàõøû âÿëÿäëÿð éàìàí; Áó áîéäà-
áó áîéäà! Ì.ß.Ñàáèð.
ÂßËßÌÁß èñ. Ýþç ãàïàüû.
ÂßËßÌÈÐ èñ. áîò. Òàõûë ôÿñèëÿñèíäÿí äÿíëè
éåì áèòêèñè.
ÂßËßÑ èñ. áîò. Îäóíúàüû áÿðê, ãîëëó-
áóäàãëû ùöíäöð ìåøÿ àüàúû. Âÿëÿñ Àçÿðáàé-
úàíûí àøàüû äàü ãóðøàüû ìåøÿëÿðèíäÿ ÿí ÷îõ
éàéûëìûø àüàúëàðäàíäûð. – Ìåøÿëÿð ýþðìöøÿì,
ãîúà ïàëûäëû; Ùöíäöð âÿëÿñëÿðè âåðèá áàø-áàøà.
Ð.Ðçà.
ÂßËßÇÇÀËÈÍ [ÿð.] ßðÿáúÿ áèð òÿðêèá îëóá,
àçÿðáàéúàíúà àíúàã óçóí÷óëóã ìÿíàñûíäà
èøëÿíèð. Âÿëÿççàëèí ñþéëÿìÿ (óçóí÷óëóã åòìÿ).
ÂßËÈ1 èñ. [ÿð.] 1. Ùàìè, ùèìàéÿ÷è.
2. Éàõûí äîñò.
3. Àüà.
ÂßËÈ2 áàüë. [ôàðñ.] êëàñ. Àììà, ëàêèí,
ôÿãÿò. Äåäè: ÿñèðýÿìÿì áèð ãàøûã ãàíû; Âÿëè
ëàô âóðàíëàð ýåí ýöíäÿ ùàíû? Ã.Çàêèð. Âÿñ-
ëöâÿ øàä, âÿëè ôèðãÿòöâÿ íàøàäàì. Ùåéðàí
õàíûì. Éöç úÿôà ýþðäöì, âÿëè áèð ýÿç øèêàéÿò
åòìÿäèì. Ñ.ß.Øèðâàíè.
478
ÂßËÂßËß
ÂßËÈßÙÄ èñ. [ÿð.] 1. Ïàäøàùûí éåðèíè òóò-
ìàëû îëàí øÿõñ. Âÿëèÿùä áó åòèìàäñûçëûüû .. ñÿð-
äàð Ðÿøèääÿí ýþðäöéö ö÷öí, îíëàðëà ÷îõ åòè-
íàñûç áèð ñóðÿòäÿ ýþðöøäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Àíàõàòóí] éàõøû áèëèðäè êè, .. éåýàíÿ âÿëèÿù-
äèíè âóðìàüà õàíûí ÿëè ýÿëìÿçäè. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Îüóë, ãûç, þâëàä. [Ïèðè áàáà:] Ñÿí
äÿ ìÿíÿ âÿëèÿùä îëàúàãñàí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
3. çàð. ßâÿç, áèðèíèí éåðèíè òóòìàëû îëàí
øÿõñ. [Ìöàâèééÿ Àáäóëëàéà:] Ñÿíè éåðèìäÿ
âÿëèÿùä åòìÿê èñòÿéèðÿì. Ìèð Úÿëàë.
ÂßËÈßÙÄËÈÊ èñ. Òàõò-òàúà ñàùèá îëìà
ãàéäàñû. Ùèäàéÿò àüàíûí äöçÿëèá èøè; Âÿëèÿù-
äëèéè ìþùêÿì îëóáäóð. Ã.Çàêèð. Àçÿðáàéúàí-
ëûëàð Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí âÿëèÿùäëèéÿ íàìè-
çÿä åäèëìèø áó ýÿíúè ùÿääèíäÿí àðòûã ñåâèð-
äèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÂßËÈÌ èñ. ìÿù. ×þð-÷þï. Áèð áàü âÿëèì
òàïàììûð áè÷àðÿ éàíäûðà; Ìþùòàúäûð þçö âÿ
ÿéàëû ùÿðàðÿòÿ. Ì.Ìþúöç.
ÂßËÈÍÅÌßÒ èñ. [ÿð.] êþùí. Áèðèíè áþéö-
äöá áÿñëÿéÿí, ñàõëàéàí, áîéíóíäà ùàããû îëàí
àäàì.
ÂßËÈÉÉÖÍÍÅÌß(Ò) [ÿð.] êþùí. á à õ
âÿëèíåìÿò. [Ìöíÿââÿð õàíûì:] Àíà, èíñàô
åëÿ, ìöðöââÿò åëÿ, èíñàí äà Ãóëàì õàí êèìè
íàêÿñäÿí þòðö þç âÿëèééöí-íåìÿòèíÿ àü îëàð?
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÂßËËßÌß “Âÿëëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßËËßÌßÊ ô. Õûðìàíäà òàõûëû âÿë èëÿ
äþéìÿê.
ÂßËÂßËß èñ. Ñÿñ-êöé, ýóðóëòó-ïàòûðòû,
ùÿéÿúàí, ÷àõíàøìà, ãàðìàãàðûøûãëûã. Î ýå-
úÿêè âÿëâÿëÿäÿí àíúàã áóíó ýþðÿ áèëäèì.
À.Øàèã.
Âÿëâÿëÿ äöøìÿê – ãàðìàãàðûøûã-
ëûã äöøìÿê, ÷àõíàøìà äöøìÿê, ùÿéÿúàí
(ýóðóëòó-ïàòûðòû) äöøìÿê. Âÿëâÿëÿ ñàëìàã –
ãîðõó ñàëìàã, ÷àõíàøìà ñàëìàã, ùÿéÿúàí
ñàëìàã. Ùÿãèãÿò áó õÿáÿð úÿìè ìöñÿëìàí
øÿùÿðëÿðèíäÿ õàëã àðàñûíäà áèð âÿëâÿëÿ ñàëäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [ßìðóëëà Ýöëñàáàùà:]
Ãöäðÿòýèëèí åâèíÿ î éàíäàí âÿëâÿëÿ ñàëìûø-
ñàí.. Ú.Úàááàðëû. Úàíûíà (úèñìèíÿ âÿ ñ.) âÿë-
âÿëÿ äöøìÿê – ãîðõóéà äöøìÿê, òÿøâèøÿ äöø-
ìÿê, ãîðõóäàí ÿñìÿê. Îüëàí, ñÿí óøàãñàí,
úàâàíñàí ùÿëÿ; Éåíèúÿ úèñìèíÿ äöøöá âÿëâÿëÿ.
Ì.Â.Âèäàäè. Íþâáÿò÷èíèí “Ãàëõ!” ñÿñè òþâ-
ëÿäÿêèëÿðèí è÷èíÿ âÿëâÿëÿ ñàëäû. Ìèð Úÿëàë.
ÂßÍ
Úàíûíà âÿëâÿëÿ ñàëìàã – ÷îõ ãîðõóéà ñàë-
ìàã, ëÿðçÿéÿ ñàëìàã. [Ùàúû Ãàðà:] Îíëàðûí
ãûëûíú-òöôÿíýè î ãÿäÿð ìÿíè ãîðõóòìóð êè,
ñèëèñòè, àïàð-ýÿòèðè úàíûìà âÿëâÿëÿ ñàëûð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÂßÍ èñ. áîò. Ãàáûüû àü, áÿðê îäóíúàãëû
ìåøÿ àüàúû. Íå÷ÿ èë ãàáàã ãóðóéóá ÷ûüðûüà
äþíìöø éîüóí âÿíëÿðèí ãàáûãëàðû ÷öðöìÿê
öçðÿ èäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÂßÍÝÈËÄßÌß “Âÿíýèëäÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÍÝÈËÄßÌßÊ ô. Âóðóëìàãäàí âÿ éà
áàøãà áèð ñÿáÿáäÿí éàçûã-éàçûã, óúàäàí ñÿñ
÷ûõàðìàã (èò ùàããûíäà).
ÂßÍÝÈËÄßÒÌßÊ èúá. Âÿíýèëäÿìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëìàã.
ÂßÍÝÈËÒÈ èñ. Âóðóëìàã âÿ éà áàøãà áèð
ñÿáÿá íÿòèúÿñèíäÿ àüðûäàí èòèí éàçûã-éàçûã
÷ûõàðäûüû ñÿñ.
ÂßÐ1 èñ. ìÿù. ßêèí âÿ éà îòëàüûí áè÷èëìÿëè
îëàí áèð ñàùÿñè. Ñÿðâèíàçûí ìàíãà öçâëÿðè âÿðè
áàøà âóðóá ýåðè ãàéûòäûãäà éåíÿ äÿ íÿøÿëè
èäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ÂßÐ2 èñ. [ôàðñ.] Òÿðÿô, úÿùÿò.
ÂßÐ3 áàü. [ôàðñ.] Ìþìèí, äèíäàð îëìà.
ÂßÐÀÑßÒ èñ. [ÿð.] á à õ âàðèñëèê. Øèðâàí
øàùëûüûíûí ùþêóìÿò ãóðóëóøóíäàêû âÿðàñÿò
ìÿñÿëÿñè ëÿüâ îëóíäóüó çàìàí Øèìàëè Àçÿð-
áàéúàíûí ìÿðêÿçèíè Øèðâàíà êþ÷öðìÿê âÿ
îðàíû Àçÿðáàéúàí ïàéòàõòû àäëàíäûðìàã
ìöìêöí èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÂßÐÄßËßÌß á à õ âÿðäÿíÿëÿìÿ.
ÂßÐÄßËßÌßÊ á à õ âÿðäÿíÿëÿìÿê.
ÂßÐÄßÍß èñ. 1. Õÿìèð âÿ ñ. éàéìàã ö÷öí
àüàúäàí âÿ ñ.-äÿí ãàéðûëàí ñèëèíäðøÿêèëëè àëÿò.
Ýÿíúëÿð áèð òÿðÿôè íàçèê îëàí âÿðäÿíÿéÿ áÿí-
çÿð ìèëëÿðäÿí éàïûøûá îéíàòìàüà áàøëàäûëàð.
×ÿìÿíçÿìèíëè. [Óñòà] øàýèðäèíèí âÿðäÿíÿ èëÿ
éàéäûüû êöíäÿëÿðè êöðÿéÿ ñÿðèð, òåç-òåç îäà
àòûð, íå÷ÿ äÿãèãÿ êå÷ìÿìèø, áóüëàíàí ñÿí-
ýÿêëÿðè ãûçìàð êöðÿäÿí ÷ûõàðûðäû. Ìèð Úÿëàë.
2. òåõ. Éåðè âÿ éà áàøãà áèð øåéè ùàìàð-
ëàìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí ìöõòÿëèô àëÿòëÿðèí àäû.
ßë âÿðäÿíÿñè. Òðàêòîðà ãîøóëàí âÿðäÿíÿ. Ãûðû
âÿðäÿíÿ èëÿ ùàìàðëàìàã.
ÂßÐÄßÍßËßÌß “Âÿðäÿíÿëÿìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÂßÐÄßÍßËßÌßÊ ô. Âÿðäÿíÿ èëÿ éàé-
ìàã, éàñòûëàìàã, ùàìàðëàìàã.
ÂßÐßÃß
ÂßÐÄßÍßËßÍÌß äàí. “Âÿðäÿíÿëÿí-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÐÄßÍßËßÍÌßÊ ìÿúù. Âÿðäÿíÿ èëÿ
éàéûëìàã, éàñòûëàäûëìàã, ùàìàðëàäûëìàã.
ÂßÐÄÈØ èñ. Òÿúðöáÿ, òÿêðàðëàìà âÿ ÷îõ
èøëÿìÿê íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí èø áàúàðûüû,
àäÿò åäèëìèø øåé; èíñàíûí þç ùÿéàòûíûí ìöÿé-
éÿí äþâðöíäÿ þéðÿøäèéè, àäÿò åòäèéè øåé.
ßìÿê âÿðäèøè. – Óçóí èëëÿðèí âÿðäèøè îíó
[Êÿðèìáÿéè] éåíÿ ùÿð øåéäÿí àéûðàðàã, áó-
ðàéà, äÿôòÿð-ãÿëÿìÿ ñàðû ýÿòèðäè. Ìèð Úÿëàë.

Âÿðäèø îëìàã (åòìÿê) – 1) àäÿò åòìÿê,
þéðÿøìÿê, àëûøìàã. Ãûçûíûí ýþçëÿðèíäÿí áó
ùÿðýöíêö òÿëàøëû ñóàëû îõóìàüà âÿðäèø åòìèø
àíà: – Éîõäóð, ãûçûì! – äåäè. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû; 2) äàäàíìàã. // Àäÿò. [Ãÿùðÿìàí:]
Äÿäÿ-áàáàäàí ãàëìà áó âÿðäèø ñèçè îëäóãúà
ãîðõóëó áèð éîëà éóâàðëàéà áèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ÂßÐÄÈØËÈ ñèô. Âÿðäèøè îëàí, âÿðäèø ÿëäÿ
åòìèø, áèð øåéÿ àäÿò åòìèø; òÿúðöáÿëè. // Âÿð-
äèø åòìèø, àäÿò åòìèø.
ÂßÐßà èñ. 1. Ìöÿééÿí øÿêèëäÿ âÿ þë÷öäÿ
êÿñèëìèø êàüûç ïàð÷àñû, êàüûç òÿáÿãÿñè. Áèð
âÿðÿã êàüûç. // Ñÿùèôÿ. Áèð éåíè àëÿì âàð ùÿð
âÿðÿãèíäÿ. Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿòá. ×àï ìÿòíèíèí îí àëòû ñÿùèôÿäÿí
èáàðÿò îëàí þë÷ö âàùèäè. Êèòàá 10 ÷àï âÿðÿãè-
äèð.
Ìöÿëëèô âÿðÿãè – ìöÿëëèô ãîíîðàðûíû
ùåñàáëàìàã ö÷öí âàùèä ýþòöðöëÿí 40.000
ìÿòáÿÿ íèøàíû.
3. Éàðïàã.
◊ Âÿðÿãè ÷åâðèëìÿê – ùàëû äÿéèøìÿê, ïî-
çóëìàã, ïÿðò îëìàã; ïåøìàí âÿ éà íàðàçû
îëìàã. Ìÿíè ýþðÿí êèìè âÿðÿãè ÷åâðèëäè.
âÿðÿã-âÿðÿã çÿðô 1) Òÿê-òÿê âÿðÿãëÿðëÿ,
ùÿð áèð âÿðÿã àéðûëûãäà. Êèòàáû âÿðÿã-âÿðÿã
à÷ìàã; 2) ìÿú. áèð-áèðèíèí àðäûíúà, áèð-áèð.
Öçöíäÿêè ãÿì äàñòàíû à÷ûëìûøäûð âÿðÿã-âÿðÿã.
Ñ.Âóðüóí.
ÂßÐßÃÁßÂßÐßà çÿðô Âÿðÿã-âÿðÿã,
âÿðÿãëÿðè áèð-áèð ÷åâèðÿðÿê. Êèòàáû âÿðÿãáÿ-
âÿðÿã ýþçäÿí êå÷èðäèì.
ÂßÐßÃß èñ. 1. Êè÷èê âÿðÿã; âÿðÿã. Ñóàë
âÿðÿãÿñè. Àíêåò âÿðÿãÿñè.
2. Öçÿðèíäÿ ìöùöì ñèéàñè õÿáÿðëÿð âÿ ñ.
÷àï îëóíìóø êè÷èê êàüûç âÿðÿãè. [Ìöñàôèð:]
Ñÿí ìÿíäÿí ñîíðà ñþéëÿäèêëÿðèíè àíëàòìàëû-
ñàí. Òàïøûðäûãëàðûìû óíóòìà! Àë, ñÿíÿ ëàçûì
îëàí êèòàáëàðû âÿ âÿðÿãÿëÿðè äÿ âåðèì.
479
ÂßÐßÃËßÌß
Ù.Íÿçÿðëè. Ìèðáàëàéåâ âÿðÿãÿíè àëûá øàì èøû-
üûíäà ýþçäÿí êå÷èðäè. Ì.Ùöñåéí. // Öçÿðèíäÿ
èøèí ýåäèøè âÿ ñ. ùàããûíäà ìÿëóìàò éàçûëìûø
êàüûç. Úÿëèëçàäÿ éàâàø-éàâàø ìÿêòÿáëÿðèí øÿ-
áÿêÿñèíè ýþñòÿðÿí õöñóñè åíëè âÿðÿãÿíè ÷ûõà-
ðûá, ñòîëóí öñòöíÿ ñÿðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Âÿðÿãÿñèíè áöêìÿê – òÿðê åòìÿê, áèð
äàùà ìÿøüóë îëìàìàã, íÿùàéÿò âåðìÿê.
[Êàçûì:] Éîõ, áèð ñþç äåìèð.. Àíúàã äåéèð êè,
Ñÿôÿð ãà÷àãëûüûí âÿðÿãÿñèíè áöêñöí, êàñûáëûüà
ãóðøàíñûí. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÂßÐßÃËßÌß “Âÿðÿãëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÐßÃËßÌßÊ ô. Êèòàáûí âÿ ñ.-íèí âÿðÿ-
ãÿëÿðèíè (ñÿùèôÿëÿðèíè) áèð-áèð ÷åâèðìÿê. Êè-
òàáû âÿðÿãëÿìÿê. – Øÿìñèééÿ ùàìûäàí àõûðäà
äóðìóø, íÿ èñÿ ÿëèíäÿ áèð êèòàá âÿðÿãëÿéèð,
ìÿøüóë êèìè ýþðöíöðäö. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÂßÐßÃËßÍÌß “Âÿðÿãëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÐßÃËßÍÌßÊ ìÿúù. Âÿðÿãëÿðè, ñÿùè-
ôÿëÿðè áèð-áèð ÷åâðèëìÿê. Êèòàá ÷îõ âÿðÿã-
ëÿíìÿêäÿí äàüûëìûøäûð. – Áó ñèíÿ äÿôòÿðè ùÿð
ýöí à÷ûëûð, îíóí òöêÿíìÿç ñÿùèôÿëÿðè Àüàáÿéè-
ìèí ãàðøûñûíäà âÿðÿãëÿíèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÂßÐßÃËßÒÌßÊ èúá. Âÿðÿãëÿðè, ñÿùèôÿ-
ëÿðè áèð-áèð à÷äûðìàã, ÷åâèðòäèðìÿê.
ÂßÐßÃÏÀÐß èñ. [ÿð. âÿðÿã âÿ ôàðñ. ...ïàðÿ]
1. Êàüûç ïàð÷àñû. Êèòàáè-ìÿðèôÿòäèð ÿùëè-ùÿããÿ
ùÿð âÿðÿãïàðÿí. Ñ.ß.Øèðâàíè.
2. Ùå÷ áèð ãèéìÿòè âÿ ÿùÿìèééÿòè îëìàéàí
êàüûç ïàð÷àñû.
ÂßÐßÌ èñ. [ÿð.] òèá. Àü úèéÿðäÿ âÿ áÿçÿí
áÿäÿíèí áàøãà ùèññÿëÿðèíäÿ Êîõ ìèêðîáó
àäëàíàí õöñóñè ìèêðîáóí òþðÿòäèéè éîëóõóúó
õÿñòÿëèê. Úèéÿð âÿðÿìè. Ñöìöê âÿðÿìè. Âÿðÿì
àøûñû. Âÿðÿì ìèêðîáó.
ÂßÐßÌËßÌß “Âÿðÿìëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÐßÌËßÌßÊ ô. 1. Á à õ âÿðÿìëÿí-
ìÿê. Éöêñÿêëÿðÿ, ìàâè ýþéëÿðÿ äîüðó áîé-
ëàíàí áàúàëàð Ãàðàøÿùÿðèí çèðçÿìèëÿðèíäÿ
âÿðÿìëÿéÿí ôÿùëÿëÿðèí äàñòàíûíû îõóéóðäó.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ìÿú. Äÿðäÿ äöøìÿê, äûüëàìàã. Âàãèô
ùàãäàí äèëÿð ëöòôö êÿðÿìëÿð; Áåëÿ éåðäÿ äóðàí,
âàëëàù, âÿðÿìëÿð. Ì.Ï.Âàãèô.
ÂßÐßÌËßÍÄÈÐÈËÌß “Âÿðÿìëÿíäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÐßÌËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Âÿðÿì
õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìàñûíà ñÿáÿá îëìàã, äûüëàí-
äûðûëìàã.
480
ÂßÐØÈÊßÑÒËÈÊ
ÂßÐßÌËßÍÄÈÐÌß “Âÿðÿìëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÂßÐßÌËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ âÿðÿìëÿò-
ìÿê.
ÂßÐßÌËßÍÌß “Âÿðÿìëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÐßÌËßÍÌßÊ ô. Âÿðÿì õÿñòÿëèéèíÿ
òóòóëìàã.
ÂßÐßÌËßÒÌß “Âÿðÿìëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂßÐßÌËßÒÌßÊ ô. 1. Âÿðÿìëÿ õÿñòÿ-
ëÿíäèðìÿê.
2. ìÿú. Äûüëàíäûðìàã, àçàðà ñàëìàã, äÿðäÿ
ñàëìàã (àúûãäàí, ôèêèðäÿí, ãöññÿäÿí âÿ ñ.-
äÿí).
ÂßÐßÌËÈ ñèô. âÿ èñ. Âÿðÿì õÿñòÿëèéè îëàí.
ÂßÐßÍÄÀÇ èñ. äàí. Ýþòöð-ãîé, þë÷öá-
áè÷ìÿ, òÿêðàð-òÿêðàð éîõëàìà.
Âÿðÿíäàç
åòìÿê – ýþòöð-ãîé åëÿìÿê, þë÷öá-áè÷ìÿê,
òÿêðàð-òÿêðàð éîõëàìàã. [Õîðóç-îüëó:] Âàë-
ëàù, î ãÿäÿð âÿðÿíäàç åëÿìÿäèì, àíúàã êèøè
òÿñäèã åëÿäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂßÐßÑÀÒ èñ. [ÿð.] á à õ âàðèñëèê.
ÂßÐßÑß èñ. [ÿð.] êþùí. ðÿñ. Þëÿí áèð àäàì-
äàí ñîíðà éàõûí ãîùóìëóã âÿ éà âÿñèééÿò
éîëó èëÿ îíóí ìöëê âÿ ìàëûíà ñàùèá îëàí
øÿõñ(ëÿð); âàðèñ(ëÿð). Âÿðÿñÿ àðàñûíäà äàâà ..
âàãå îëóáäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ñÿðäàð Ðÿøè-
äèí âÿðÿñÿëÿðè åâ øåéëÿðèíè þç àðàëàðûíäà òÿã-
ñèì åòäèêäÿí ñîíðà, îðàäà Ìàùðó ö÷öí ùå÷
áèð øåé ãàëìûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ìÿú. Áèð èøè äàâàìåòäèðèúè. Èíäè ìÿí î
áàáàìûí ýÿíú áèð âÿðÿñÿñèéÿì; Éåíè ùÿéàòäà
îíóí äàâàì åäÿí ñÿñèéÿì. Ñ.Ðöñòÿì.
ÂßÐßÑßËÈ ñèô. Âÿðÿñÿñè îëàí, âàðèñ(ëÿð)è
îëàí.
ÂßÐßÑßËÈÊ èñ. Âÿðÿñÿíèí ùöãóãè âÿçèé-
éÿòè; âàðèñëèê.
ÂßÐßÑßÑÈÇ ñèô. Âÿðÿñÿñè, âàðèñè îëìàéàí.
ÂßÐËßÌßÊ ô. ê.ò. ìÿù. ßêèëìèø éåðè çî-
ëàãëàð øÿêëèíäÿ ñàùÿëÿðÿ àéûðìàã.
ÂßÐÍÈ èñ. Õîâñóç õàë÷à íþâö.
ÂßÐØÈÊßÑÒ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Áþéöê çÿðÿð
íÿòèúÿñèíäÿ òàúèðèí ìàéàäàí äöøìÿñè, áîðú-
ëàðûíû þäÿìÿê èãòèäàðûíû èòèðìÿñè, èôëàñ åòìÿñè;
èôëàñ, ìöôëèñëèê.
Âÿðøèêÿñò îëìàã (äöø-
ìÿê) – èôëàñ åòìÿê, ìöôëèñ îëìàã, ñûíûã ÷ûõ-
ìàã. [Àüà Ãóðáàí] þçöíö éåðÿ âóðóá äåäè:
– Âÿðøèêÿñò îëìóøàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÂßÐØÈÊßÑÒËÈÊ èñ. Ìöôëèñëèê, ñûíûã ÷ûõìà,
èôëàñ.
ÂßÐÒß
ÂßÐÒß èñ. [ÿð.] Ó÷óðóì; òÿùëöêÿ. Áîç àò,
ñÿíè ñÿð òþéëÿäÿ áàüëàðàì; ßýÿð áèçè áó âÿð-
òÿäÿí ãóðòàðñàí; Àéàüûíà ãûçûë, ýöìöø íàë-
ëàðàì. “Ãà÷àã Íÿáè”.
ÂßÑÀÈÒ èñ. [ÿð. “âàñèòÿ” ñþç. úÿìè] 1. Á à õ
âàñèòÿ 2-úè ìÿíàäà. // Ëÿâàçèìàò. Èñòåùêàì
ùèññÿëÿðèíèí ÿëèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð âÿñàèò îë-
ìóðäó. Ìèð Úÿëàë.
2. Ïóë, êðåäèò. Ìàëèééÿ âÿñàèòè. Ìàääè âÿñàèò.
Èíøààò ö÷öí âÿñàèò áóðàõìàã. Àéðûëìûø âÿñàèò-
äÿí áöòöíëöêëÿ èñòèôàäÿ åòìÿê.
3. Åùòèéàò ãöââÿëÿðè. Þëêÿìèç òöêÿíìÿç
âÿñàèòÿ ìàëèêäèð.
4. Äÿðñëèêäÿí ÿëàâÿ òÿäðèñ ö÷öí ëàçûì îëàí
êèòàá âÿ ñ. Òÿäðèñ âÿñàèòè. Áó êèòàá íÿ äÿðñëèê-
äèð âÿ íÿ äÿ þç-þçöíÿ þéðÿíÿíëÿð ö÷öí òÿäðèñ
âÿñàèòè.
ÂßÑÀÈÒËÈ ñèô. Âÿñàèòè îëàí.
ÂßÑÀÒßÒ èñ. [ÿð.] êþùí. ðÿñ. Àðàäà âàñèòÿ
îëìà; âàñèòÿ÷èëèê, àðà÷ûëûã, ìèéàí÷ûëûã; ðÿñìè
õàùèø. Âÿñàòÿò èñòÿéèðÿì ãÿùðÿ ýåòìèø åøãèí
ö÷öí; Íåúÿ êè, òþâáÿíè ðèíä ñûíäûðàð ðèçàñû èëÿ.
Øÿùðèéàð.
ÂßÑßÒ èñ. [ÿð.] 1. Îðòà. Áþéöêõàíûì åâèí
âÿñÿòèíäÿ äþøÿê öñòöíäÿ .. ÿéëÿøìèøäèð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ìóñ. Îðòà ñÿñ. Òàùèð çèëäÿí âÿñÿòÿ êå-
÷ÿíäÿ áöòöí ñàëîí ùåéðÿò è÷èíäÿ ñóñìóøäó.
Ì.Ùöñåéí.
ÂßÑÔ èñ. [ÿð.] 1. Áèð øÿõñèí âÿ éà áèð øåéèí
ìàëèê îëäóüó ñèôÿò, êåéôèééÿò, ùàë; ñÿúèééÿ.
Çàòèíÿ êèìñÿ èðìÿç, âÿñôèíè áèëìÿç. Íÿñèìè.
[Âÿçèð:] Áÿëêÿ áó òÿäáèð èëÿ äÿõè Òåéìóð àüà-
íûí âÿñôè îíóí äèëèíÿ ýÿëìÿéÿ. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
Âÿñô åòìÿê – áèð øåéèí õöñóñèé-
éÿòëÿðèíè, ñèôÿòëÿðèíè, êåéôèééÿòèíè òÿôÿððöàòû
èëÿ ýþñòÿðìÿê, òÿñâèð åòìÿê. Âàèç áèçÿ äöí
äóçÿõè âÿñô åòäè. Ôöçóëè. Áó ìÿêòóáóìäà àõóíä
Ìîëëà Ñàäûüûí âÿç ìÿúëèñèíè ñÿíÿ âÿñô åäèðÿì.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Âÿñô åëÿéèì áèð øåèðëÿ äà-
éàíäûüûì áó òÿïÿíè. Ì.Ðàùèì.
2. Òÿðèô, ùöñí, ìÿäù. Éàçà áèëìÿç ëÿáëÿðèí
âÿñôèí òàìàìè-þìðäÿ. Ôöçóëè. Ìÿí ñÿíèí âÿñ-
ôèíè, åé ìàùè-êÿðÿì; Ùàôèçäÿí, Úàìèäÿí àð-
òûã ñþéëÿðÿì! Ì.Ï.Âàãèô. Âÿñôèí éàéûëûá ìà-
ùàëà; Ìàøàëëàù î õÿòòö õàëà. Àøûã ßëÿñýÿð.

Âÿñô åòìÿê – òÿðèô åòìÿê, ìÿäù åòìÿê.
Íÿñèìè íåúÿ âÿñô åòñèí êè, ùöñíöí áèíÿùàéÿòäèð.
Íÿñèìè. Åäÿð âàèç ìöêÿððÿð âÿñô àáè-êþâñÿðè,
àììà. Ã.Çàêèð.
ÂßÑÈÉÉßÒ
ÂßÑÔßÝßËÌßÇ ñèô. Òÿñâèð åäèëìÿñè
ìöìêöí îëìàéàí, òÿñâèðÿýÿëìÿç. [Øèðâàí
ùàêèìè] ñàéñûç ÿñýÿð âÿ ùåñàáñûç ãîøóíëà òàì
áèð úÿëàë âÿ âÿñôÿýÿëìÿç áèð äÿáäÿáÿ èëÿ Áàéàò
ãàëàñûíû äþðä áèð òÿðÿôäÿí ìöùàñèðÿéÿ àëäû.
Ìèðçÿ Àäûýþçÿëáÿé.
ÂßÑÔÈ ñèô. êþùí. Áèð øÿõñèí âÿ éà øåéèí
õöñóñè ùàë âÿ êåéôèééÿòèíÿ, âÿñôèíÿ àèä îëàí.
◊ Âÿñôè àíàëèç êèì. – ìàääÿíèí òÿðêèáèíèí
òÿäãèãè, îíóí òÿðêèáèíè òÿøêèë åäÿí åëåìåíò-
ëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè.
ÂßÑÔÈ-ÙÀË èñ. [ÿð.] 1. Áèð øÿõñ âÿ éà øåéèí
ùàë âÿ õöñóñèééÿòèíè ñþéëÿéÿðÿê òÿñâèð åòìÿ.
Éàðûí âÿñôè-ùàëû äöøÿíäÿ éàäà; Ãÿì éåéÿð
êþíëöìö, äàä-àìàí åéëÿð. Øàèð Âÿëè.
2. ìóñ. Ìÿçÿëè êöòëÿâè õàëã îéóíó çàìàíû
îõóíàí áèð ìàùíû.
ÂßÑÈ(É) èñ. [ÿð.] êþùí. Þëìöø áèð àäàìûí
âÿñèééÿòèíè éåðèíÿ éåòèðÿí. ×öí Ñÿä èñòÿäè êè,
ìÿñàèëèíè ñîðóøñóí, ùÿçðÿò áóéóðäó êè, .. ìÿ-
íèì ôÿðçÿíäèìäÿí ñîðóø êè, ìÿíèì âÿñèééè-
úàíèøèíèìäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÂßÑÈÃß èñ. [ÿð.] Áèð øåéè òÿñäèã åäÿí âÿ
áèð øåéÿ èúàçÿ âåðÿí ñÿíÿä, ðÿñìè êàüûç; øÿ-
ùàäÿòíàìÿ. [ßáöëùÿñÿí áÿé:] Áèç êö÷ÿëÿðÿ
÷ûõà áèëÿðäèê. ßëèìèçäÿ âÿñèãÿëÿð âàð èäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áÿùðàì ìÿêòóáó áöêöá, ýÿ-
ðÿêñèç áèð âÿñèãÿ êèìè êèòàáëàðûí öñòöíÿ òóëëàäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÂßÑÈÃßËÈ ñèô. Âÿñèãÿñè, ñÿíÿäè îëàí.
ÂßÑÈËß èñ. [ÿð.] 1. Âàñèòÿ, éîë, öñóë. Þç
èõëàñ âÿ ùöñíè-õèäìÿòèíè [ùÿð êÿñ] áó ìÿòëÿ-
áèí òÿùñèëèíÿ âÿñèëÿ áèëñèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëó:] .. Áó âÿñèëÿ èëÿ ñèç-
ëÿðè áÿëêÿ ãàðàíëûã àëÿìèíäÿí ÷ûõàðäà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Âÿñàèò. [Ìîëëà Ãóðáàí:] Àðâàä-óøàüû àú
ñàõëàìàã îëìàç, ýÿðÿê ÿëäÿ áèð âÿñèëÿ îëñóí.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
3. Ñÿáÿá, áÿùàíÿ. Áó êåéôèééÿò îíóí ö÷öí
÷îõ éàõøû áèð âÿñèëÿ ýþðöíäö êè, îíóí âÿ ñàèð
ìöíÿúúèìëÿðèí ýóðè-ïÿäÿðèíè éàíäûðñûí.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Íàöìèä áèð ðèúÿò, áèð âÿñè-
ëåéè-ãÿùð äàùà ÷ûõäû. Ì.ß.Ñàáèð. Áó àòìàúà-
ëàð ýåíåðàëûí äàíûøìàñû ö÷öí áèð âÿñèëÿ îëäó.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Ôöðñÿò. Âÿñèëÿ àõòàðìàã.
– Øÿðù åäÿñÿí îíà ãÿìè-äèëèìè; Áèð âÿñèëÿ
ñàëà Òàíðû, ýþðÿñÿí. Ã.Çàêèð.
ÂßÑÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] Þëÿðêÿí áèð øÿõñèí þç
þâëàäûíà, éàõóä éàõûíëàðûíà âåðäèéè òàïøûðûã,
481
ÂßÑÈÉÉßÒÍÀÌß
ýþñòÿðèø, ñÿðÿíúàì, ìÿñëÿùÿò, ñîí ñþçö. [Ùàúû
Õÿëèë:] Ìÿíèì âÿñèééÿòèì ãîúà, äöíéàýþðìöø
âÿ ñÿíè èêè ýþçöíäÿí àðòûã èñòÿéÿí àòà âÿñèé-
éÿòèäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Õÿäèúÿ ÿëàâÿ åòäè:
– Ö÷öíúö âÿ àõûðûíúû âÿñèééÿòèì äÿ áóäóð êè,
ìÿíè ãÿáèðèñòàíäà áàñäûðìàéûíûç. Ñ.Ùöñåéí.

Âÿñèééÿò åòìÿê (åëÿìÿê) – þëÿðêÿí, éà-
õóä ñàü èêÿí òàïøûðìàã, ñÿðÿíúàì âåðìÿê,
ìÿñëÿùÿò ýþðìÿê, ñîí àðçóñóíó áèëäèðìÿê.
[ßáäöë:] Áè÷àðÿ ãûç ÿââÿëäÿí þëìÿéèíè éÿãèí
åëÿìèøäè, êàüûç äà éàçûá âÿñèééÿò åëÿéèáäèð.
Ú.Úàááàðëû.
ÂßÑÈÉÉßÒÍÀÌß èñ. [ÿð. âÿñèééÿò âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Éàçûëû âÿñèééÿò, âÿñèééÿò êàüûçû,
âÿñèééÿò ñÿíÿäè.
ÂßÑË èñ. [ÿð.] êëàñ. Ñåâýèëèñè èëÿ ãîâóøìà;
âöñàë. Ðóçö øÿá âÿñëèí õÿéàëû úàíäà ãàëäû
éàäèýàð. Õÿòàéè. Êþíëöì åâè õÿðàáòÿð îëäó
ôÿðàãäàí; Âÿñëèí áó ìöëêö åòìÿäè àáàä, àüëà-
ðàì. Íàòÿâàí. Íÿ ö÷öí âåðìÿìèøÿì âÿñë ýöíö
úàíû ñÿíÿ? Ñ.ß.Øèðâàíè. Ìÿí âÿñëèíÿ ãÿëáèìäÿ
ÿçÿë ýöíäÿí ÿìèíäèì. Ñ.Ðöñòÿì.
Âÿñëÿ
éåòìÿê – ãîâóøìàã. Ùÿð èêèìèç âÿñëÿ éåòÿê
äóàäàí; Ùèúðàíûí îäóíà éàíìàã íÿäÿíäèð?
Ãóðáàíè.
ÂßÑÌß èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Ìþùöð.
2. Ãàäûíëàðûí ãàøëàðûíà ÷ÿêäèêëÿðè ãàðà áîéà,
ðÿíý. Âÿñìÿ áîë îëàíäà ãàøà äà éàõàðëàð,
ýþçÿ äÿ. (Àòà. ñþçö). Ãàøà âÿñìÿ, ýþçÿ ñöðìÿ
÷ÿêÿíäÿ; Ñèéàù çöëôöí äàë ýÿðäÿíÿ òþêÿíäÿ.
Ì.Ï.Âàãèô. Âÿñìÿ íÿ ëàçûìäûð åëÿ áèð ãàøà;
Êÿìÿð ýÿðÿê èíúÿ áåëÿ éàðàøà. (Ãîøìà).
ÂßÑÌßËÈ ñèô. êþùí. Âÿñìÿ ÷ÿêèëìèø. Âÿñ-
ìÿëè ãàø. – Øþëåéè-øÿìè-ùèäàéÿòäèð úÿìàëöí
ïÿðòþâö; Ãèáëåéè-ìöëêè-ìÿëàèê âÿñìÿëè ãàøûí
ñÿíèí. Êèøâÿðè.
ÂßÑÑßËÀÌ [ÿð.] Ñþçöí ãûñàñû, ìÿñÿëÿ
áèòäè, èø ãóðòàðäû, áó ãÿäÿð. Áÿëè, ñþçöìöç îðà-
äàäûð êè, ïèøèê èëÿ àðâàäûí ÷àðÿñè ìÿùç äàüàð-
úûãäûð. Ñþçöíÿ áàõìàäûëàð, – ãàò äàüàðúûüà,
àüçûíû áàüëà, âÿññÿëàì! Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Äóðíà:] Áèð àòûøìà áàøëàíäû. ßñÿä áÿéÿ ýöëëÿ
äÿéäè, éàðàëàíäû, âÿññÿëàì!.. Ú.Úàááàðëû.
[Öëôÿò:] Íÿ îëñóí, – äåìèøäè, – ãûç õîøóíà
ýÿëèá, âÿññÿëàì! Ìèð Úÿëàë. // Åéíè ìÿíàäà
úàíëû äèëäÿ áÿçÿí âÿññÿëàì, øöä òàìàì øÿê-
ëèíäÿ èøëÿíèð. [Ñÿôÿð áÿé:] Ìÿíèì àäûì áÿé-
äèð, âÿññÿëàì, øöä òàìàì! Äàùà àðòûã äà-
íûøìà. Á.Òàëûáëû.
482
ÂßÒßÍÄÀØ
ÂßÑÂÀÑ èñ. [ÿð.] Øåéòàí, èáëèñ.
ÂßÑÂßÑß èñ. [ÿð.] Øöáùÿ âÿ òÿðÿääöä, íà-
ðàùàòëûã, èçòèðàá, ãîðõó, ñÿêñÿêÿ; ÿñëè îëìà-
äûüû ùàëäà õÿéàëà ýÿëÿí øåé. [Ñîíà:] Åù, íÿ
âÿñâÿñÿëÿð ýÿëèð êþíëöìÿ! Èíøàëëàù, ýåòìÿç,
ìÿíÿ àíä è÷èáäèð êè, ..ùå÷ áèð ãóçó îüóðëóüóíà
äà ýåòìÿðÿì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ñåéèä:] Ìÿ-
ýÿð ìÿí ýþðäöéöì ðþéà âÿñâÿñÿ èìèø, õÿéà-
ëàò èìèø? ß.Ùàãâåðäèéåâ. Òåëëè áèð ñààòà ãÿäÿð
áèð òàãûì âÿñâÿñÿëÿðëÿ äöøöíäö. Ñ.Ùöñåéí.
ÂßÑÂßÑßËÈ ñèô. Èçòèðàáëû, ùÿéÿúàíëû, ãîð-
õóëó, ñÿêñÿêÿëè. Âÿñâÿñÿëè éóõó.
ÂßÒßÝß èñ. [ðóñ. “âàòàãà” ñþçöíäÿí] ×àé,
ýþë âÿ äÿíèç áàëûãëàðûíû îâëàìàã ö÷öí ñàùèëäÿ
éåðëÿøÿí ìÿíòÿãÿ, ìöÿññèñÿ. Áàëûã âÿòÿýÿñè.
ÂßÒßÝß×È èñ. 1. êþùí. Âÿòÿýÿ ñàùèáè.
2. Âÿòÿýÿäÿ èøëÿéÿí èø÷è, âÿòÿýÿ ôÿùëÿñè.
ÂßÒßÍ èñ. [ÿð.] 1. Áèð àäàìûí äîüóëóá
áþéöäöéö âÿ âÿòÿíäàøû îëäóüó þëêÿ, ìÿìëÿ-
êÿò; äîüìà éóðä, Àíà éóðä. Âÿòÿíè ìöäàôèÿ
åòìÿê. // Áèð àäàìûí äîüóëäóüó éåð. Øàèðèí
âÿòÿíè. Íèçàìèíèí âÿòÿíè Ýÿíúÿäèð. – Ñÿíäÿí
þòÿí ìÿíÿ äÿéäè; Ìÿíäÿí þòÿí ñÿíÿ äÿéäè;
Ìÿíäÿí, ñÿíäÿí þòÿí çÿðáÿ; Âÿòÿí, âÿòÿí,
ñÿíÿ äÿéäè... Ì.Àðàç.
2. ìÿú. Áèð øåéèí òþðÿäèéè, ìåéäàíà ýÿë-
äèéè éåð. Àçÿðáàéúàí áàëàúà îëñà äà, áþéöê
ÿäèáëÿðèí, äàùè øàèðëÿðèí âÿòÿíèäèð. Ì.Ùöñåéí.
◊ Âÿòÿí þâëàäû – õàëã, ìèëëÿò, âÿòÿíäàøëàð.
ßýÿð õàíûì ãûçëàð êèøè êèìè ìåéäàíà ÷ûõ-
ìàñàëàð, âÿòÿí þâëàäûíûí ýÿëÿúÿéÿ àðõàéûí
îëìàüû ÷ÿòèíäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ýþçÿë-
ëÿøèð ýöíö-ýöíäÿí ùÿéàòû õàëãûìûçûí; Ùÿìè-
øÿëèê âÿòÿí þâëàäû áÿõòèéàð îëàúàã! ß.Âàùèä.
ÂßÒßÍÄÀØ èñ. 1. Ìöÿééÿí áèð äþâëÿò
ÿùàëèñèíÿ ìÿíñóá îëóá, þç äþâëÿòèíèí ãàíóí-
ëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø áöòöí òÿëÿáëÿðè éå-
ðèíÿ éåòèðìÿéÿ áîðúëó îëàí øÿõñ. Àçÿðáàéúàí
âÿòÿíäàøû. – Åé áàùàð þëêÿìèí âÿòÿíäàøëàðû!
Éîë à÷ûí øÿôÿãäÿí ùþðöëìöø íÿñëÿ. À.Øàèã. Áèð
áàëàúà Âÿòÿí äàøû; Âÿòÿí äàøû îëìàéàíäàí;
îëìàç þëêÿ âÿòÿíäàøû... Ì.Àðàç. // Áèð äþâëÿ-
òèí òÿáÿÿñè. Î ùàíñû þëêÿíèí âÿòÿíäàøûäûð?
2. Éàøëû àäàì, êèøè. Áèð âÿòÿíäàø ýÿëìèøäè.
Áó âÿòÿíäàø êèìäèð? – Äàðâàçàíûí ãàïûñûíäà
áèð-èêè íÿôÿð âÿòÿíäàø äóðóá, áèð ãóëëóã÷ó èëÿ
íÿñÿ äàíûøûðëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Éàøëû
àäàìëàðà ðÿñìè ìöðàúèÿò ôîðìàñû. Âÿòÿíäàø,
âÿñèãÿíèçè ýþñòÿðèí! Âÿòÿíäàø, éîë âåðèí, êå÷èì!
ÂßÒßÍÄÀØËÛÃ
◊ Âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè – áèð äþâëÿò äàõè-
ëèíäÿ àíòàãîíèñò ñèíèôëÿð àðàñûíäà ñèëàùëû ìö-
áàðèçÿ.
ÂßÒßÍÄÀØËÛà èñ. 1. Áèð øÿõñèí ìöÿé-
éÿí äþâëÿòèí âÿòÿíäàøëàðû àðàñûíäà îëìàñû;
âÿòÿíäàøûí ùöãóãè âÿçèééÿòè.
2. Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ùÿãèãè âÿòÿíäàøà àèä âÿ
õàñ îëàí. Âÿòÿíäàøëûã áîðúó. Âÿòÿíäàøëûã âÿ-
çèôÿñè.
◊ Âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó – ùÿð áèð âÿòÿí-
äàøûí àäè ùöãóãëàðû. Ñàíêè [Ìóðàä] âÿòÿíäàø-
ëûã ùöãóãóíó èòèðìèø, éàøàìàã èñòåäàäûíû ãåéá
åòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. Âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãà-
çàíìàã (àëìàã) – ùàìû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë
åäèëìÿê, ìÿíèìñÿíèëìÿê; ýåíèø éàéûëìàã.
Áó ñþç ùÿëÿ âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó àëìàìûøäûð.
ÂßÒßÍËÈ ñèô. Âÿòÿíè, éóðäó îëàí.
ÂßÒßÍÏßÐßÑÒ á à õ âÿòÿíïÿðâÿð.
ÂßÒßÍÏßÐßÑÒËÈÊ á à õ âÿòÿíïÿðâÿð-
ëèê.
ÂßÒßÍÏßÐÂßÐ ñèô. [ÿð. âÿòÿí âÿ ôàðñ.
...ïÿðâÿð] Þç âÿòÿíèíè ñåâÿí, þç õàëãûíà âÿ
âÿòÿíèíÿ ñàäèã âÿ îíëàðûí ìÿíàôåéè éîëóíäà
úàíûíäàí êå÷ìÿéÿ ùàçûð îëàí. Âÿòÿíïÿðâÿð
øàèð. Âÿòÿíïÿðâÿð ýÿíúëÿð. – Âÿòÿíïÿðâÿð
ìààðèô÷èëÿð ùàðàé ãîïàðûð, “âàõò èêÿí àéûëûí,
ñîíðà ýåú îëàð!” – äåéÿ ãûøãûðûðäûëàð.
Ì.Èáðàùèìîâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Ìèíà öðÿ-
éèíäÿ äåäè êè, àù! Íÿ îëàéäû, ùàìû áþéëÿ âÿòÿí-
ïÿðâÿð îëàéäû. È.Ìóñàáÿéîâ.
ÂßÒßÍÏßÐÂßÐÀÍß [ÿð. âÿòÿí âÿ ôàðñ.
ïÿðâÿðàíÿ] á à õ âÿòÿíïÿðâÿðúÿñèíÿ. Áîë-
ãàð ìöÿëëèìëÿðèíäÿí úàâàí áèð ãûç ÿëèíÿ ãûð-
ìûçû áàéðàã àëûá, øÿùÿðèí ìåéäàíûíà ÷ûõäû âÿ
âÿòÿíïÿðâÿðàíÿ íèòãëÿð èëÿ áîëãàðëàðû ùÿéÿ-
úàíà ýÿòèðäè.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÂßÒßÍÏßÐÂßÐÚßÑÈÍß çÿðô âÿ ñèô.
Âÿòÿíïÿðâÿðÿ éàðàøàí, âÿòÿíïÿðâÿðÿ ëàéèã
áèð ñóðÿòäÿ. Âÿòÿíïÿðâÿðúÿñèíÿ ùÿðÿêÿò.
ÂßÒßÍÏßÐÂßÐËÈÊ èñ. Âÿòÿíïÿðâÿðÿ
õàñ îëàí ñèôÿò; þç âÿòÿíèíÿ âÿ õàëãûíà ñÿäà-
ãÿò âÿ ìÿùÿááÿò âÿ îíóí éîëóíäà ùÿð áèð
ôÿäàêàðëûüà ùàçûð îëìà. ßäÿáèééàò âÿ èíúÿ-
ñÿíÿòèìèçèí ÿí ýþçÿë õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè
îíóí éöêñÿê âÿòÿíïÿðâÿðëèéèíäÿäèð. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÂßÒßÍÑÅÂßÐ á à õ âÿòÿíïÿðâÿð.
ÂßÒßÍÑÅÂßÐËÈÊ á à õ âÿòÿíïÿðâÿðëèê.
ÂÛÆÛËÒÛ
ÂßÒßÍÑÈÇ ñèô. Âÿòÿíè îëìàéàí. Áèð Âÿòÿí
ùÿñðÿòè – áèð óëó íèñýèë! Âÿòÿíñèç éàøàìàã –
éàøàìàã äåéèë. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÂßÒßÐ èñ. [ÿð.] àíàò. ßçÿëÿëÿðè ñöìöêëÿðÿ
áàüëàéàí ëåíò âÿ ëþâùÿ øÿêëèíäÿ ñûõ áèðëÿø-
äèðèúè òîõóìàäàí èáàðÿò åëàñòèê òþðÿìÿ. ßçÿ-
ëÿëÿðèí ùÿð èêè óúóíäà ÿçÿëÿíèí þçöíäÿí äàùà
áÿðê âÿòÿð îëóð êè, áó âÿòÿðëÿð âàñèòÿñèëÿ ÿçÿ-
ëÿëÿð ñöìöêëÿðÿ áàüëàíûð. “Çîîëîýèéà”.
ÂßÇ èñ. [ÿð.] 1. Âàèçèí ìÿñúèääÿ úàìààòà
ñþéëÿäèéè äèíè ìÿñÿëÿëÿðÿ àèä íÿñèùÿòàìèç
âÿ òÿáëèüè ñþçëÿð; ìîèçÿ. Âÿç òàìàì îëäó âÿ
àõóíä Ìîëëà Ðÿùèì ìèíáÿðäÿí àøàüû åíäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ìîëëà ãàáàãúà áèð óçóí âÿç
áàøëàäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Íàìàç ãóðòàðäûã-
äàí ñîíðà, âàèç ìèíáÿðÿ ÷ûõûá âÿçÿ áàøëàéûð.
Ù.Ñàðàáñêè.
2. ìÿú. èñòåù. Íÿñèùÿò, þéöä, ýþñòÿðèø ìÿíà-
ñûíäà. Îí àëòûíúû íþìðÿìèçäÿ Ìîëëà Ïèðãóëó-
íóí .. åòäèéè âÿçèíäÿí áèð íå÷ÿ ñþç äàíûøìûøûã.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Âÿç åòìÿê (åëÿ-
ìÿê, âåðìÿê) èñòåù. – íÿñèùÿò âåðìÿê, þéöä
âåðìÿê; óçóí äàíûøìàã, ìÿòëÿáè óçàòìàã,
óçóí÷óëóã åòìÿê. [Âÿëè:] Áÿñäèð, ÷îõ âÿç
âåðìÿ, ýþðöðñÿíìè, éóõàðûäà áèð çàä ãàðàëûð?
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áèë êè, áàëûã ãÿäÿð ãàíûì
ñîéóãäóð; Ìèí âÿç åëÿñÿí äÿ, ìÿíàñû éîõäóð.
Ñ.Âóðüóí. Âÿç îõóìàã – á à õ âÿç åòìÿê
(åëÿìÿê, âåðìÿê). Âÿç îõóìàã àñàíäûð,
ÿìÿë åòìÿê ÷ÿòèí. (Àòà. ñþçö).
ÂÛÜ, ÂÛÜ-ÂÛÜ òÿãë. á à õ âûüûëòû.
ÂÛÜÛËÄÀÌÀ “Âûüûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÛÜÛËÄÀÌÀÃ ô. Âûü-âûü åëÿìÿê, âûü-âûü
ñÿñ ÷ûõàðìàã. Þðäÿê âûüûëäàéûð. – Êîñà éåðäÿ
òÿðïÿíäèêúÿ .. [ïèøèê] ÿçèëÿð âÿ âûüûëäàðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÛÜÛËÒÛ èñ. 1. Áÿçè ãóøëàðûí ÷ûõàðäûãëàðû
“âûü” ñÿñè. Þðäÿéèí âûüûëòûñû. – Áèðäÿí áèð
âûüûëòû åøèòäèì, àù, ìÿí; Ýþðäöì ÷àïàëàéûð
éàçûã ãóøúóüàç... Ñ.Âóðüóí.
2. Áîüóëàí àäàìûí âÿ éà ùåéâàíûí ÷ûõàð-
äûüû áîüóã ñÿñ.
ÂÛÆ òÿãë. á à õ âûæûëòû.
ÂÛÆÛËÄÀÌÀ “Âûæûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÛÆÛËÄÀÌÀÃ ô. Âûæûëòû ñÿñè ÷ûõàðìàã, âû-
æûëòû èëÿ àõìàã.
ÂÛÆÛËÒÛ èñ. Èòè ýåäÿí áèð øåéèí âÿ éà èòè àõàí
ñóéóí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ñÿñ. ×àéûí âûæûëòûñû, èñòè-
483
ÂÛÃ
äÿí éàðïàãëàð àðàñûíà ñûüûíìûø ãóøúóüàç-
ëàðûí .. ÷ûüûðòûñû ñöêóòó ïàð÷àëàéûðäû. À.Øàèã.
ÂÛÃ, ÂÛÃ-ÂÛÃ òÿãë. 1. Êþðïÿ óøàüûí ÷û-
õàðäûüû ñÿñ. Éàçýöë (áÿëÿéè éûðüàëàéàðàã):
– Íÿ âàð, à ãîúà êèøè, âûã-âûã åëÿ, áèð ýþðöì.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Þðäÿê áàëàñûíûí ÷ûõàðäûüû ñÿñ.
ÂÛÃÃÛËÄÀÌÀ “Âûããûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÛÃÃÛËÄÀÌÀÃ ô. Âûã-âûã ñÿñ ÷ûõàðìàã.
ÂÍÌÏÅË [ùîëë.] Óúó ùà÷à êèìè àéðûëìûø
äàð óçóí áàéðàã. // Åíñèç, óçóí, éàõóä ö÷áó-
úàã øÿêëèíäÿ êè÷èê áàéðàã. Ìÿêòÿá óøàãëàðû
åñòàôåòäÿ ôÿàë èøòèðàê åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ êå÷èúè
âûìïåë àëìûøëàð.
ÂÛØÊÁ [ðóñ. âûøêà] Íåôò âÿ ñ. ãóéóñó
ãàçûëàúàã éåðäÿ ãóðóëàí, éàõóä áàøãà òåõíèêè
ìÿãñÿäëÿð ö÷öí òàõòàäàí, ìåòàëäàí äöçÿë-
äèëÿí ùöíäöð ãöëëÿ; áóðóã. Îðõàí ýþçëÿðèíè
âûøêàíûí êÿëëÿñèíäÿ éàíûá-ñþíÿí ëàìïàëàðà
äèêäè. È.Ìÿëèêçàäÿ.
ÂÛØÊÀÃÓÐÀØÄÛÐÀÍ èñ. õöñ. Íåôò ãóéó-
ëàðû ãàçìàã ö÷öí âûøêà äöçÿëäÿí ôÿùëÿ.
ÂÛÉÛËÄÀÌÀ “Âûéûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÛÉÛËÄÀÌÀÃ ô. Âûéûëòû ñÿñè ÷ûõàðìàã (èòè
ýåäÿí øåé ùàããûíäà). Êöëÿê âûéûëäàéûð. – Áó-
äóð øèìàë éåëè ãîïóá ýóðóëäàð; Ñöðöêëÿéèá
áóëóäëàðû, âûéûëäàð. À.Ñÿùùÿò. ×ûëüûí êèìè ðóç-
ýàð âûéûëäàð; Ãàð ïàð÷àëàðûíû ýþéÿ ñîâóðàð.
À.Øàèã. Áó äÿìäÿ òöôÿíý à÷ûëäû âÿ ßùìÿäèí
ãóëàüûíûí äèáèíäÿí áèð ýöëëÿ âûéûëäàéûá êå÷äè.
Á.Òàëûáëû.
ÂÛÉÛËÄÀÒÌÀ “Âûéûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÂÛÉÛËÄÀÒÌÀÃ 1. èúá. Âûéûëòû ñÿñè ÷ûõàðò-
äûðìàã.
2. ô. Âûéûëòû èëÿ àòìàã, ôûðëàòìàã.
ÂÛÉÛËÒÛ èñ. Êöëÿéèí, ýöëëÿíèí, ÷àðõûí âÿ
ñ.-íèí ñöðÿòëè ùÿðÿêÿòèíäÿí ùàñèë îëàí ñÿñ.
Ëàêèí åëÿ î äÿãèãÿ òàìàì ãóëàüûíûí äèáèíäÿí
êå÷ÿí ýöëëÿ âûéûëòûñû áó éîëäàøëàðûíû äà îíóí
[Òàïäûüûí] éàäûíäàí ÷ûõàðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
Êöëÿéèí âûéûëòûñû ãöââÿòëÿíèð, àü åâëÿðèí òàõ-
òàïóøëàðûíû äàíãûëäàäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Áèð òÿ-
ðÿôäÿí ïàðîâîçëàðûí ñÿñè, äèýÿð òÿðÿôäÿí åëåê-
òðèê ãàòàðëàðûíûí âûéûëòûñû õÿñòÿëÿðè íàðàùàò
åäèðäè. Øàìèëîâ.
ÂÛÇ, ÂÛÇ-ÂÛÇ òÿãë. á à õ âûçûëòû. Àðûëàð âûç-
âûçëà ó÷óøóð.
◊ Âûç äóðìàã äàí. – äèê äóðìàã, ïûðò-
ëàøìàã, ãàðûøìàã. Ñà÷ëàðû âûç äóðóá.
484
ÂÈÚÄÀÍ
ÂÛÇÛËÄÀÌÀ “Âûçûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÛÇÛËÄÀÌÀÃ èñ. Âûçûëòû ñÿñè ÷ûõàðìàã,
âûç-âûç åòìÿê. Àðû âûçûëäàéûð. – Ùÿð ñÿùÿð
ùÿëÿ î, éóõóäàí äóðìàìûø, îíóí ãàïûñûíäà
ãðàôëàð âÿ êíéàçëàð àðû êèìè âûçûëäàéûðëàð.
È.Êþ÷ÿðëè. // Èòè ñöðÿòëÿ ùàâàíû éàðûá êå÷ÿí
øåéèí ÷ûõàðäûüû ñÿñ. Àðõàäàí àòûëàí äöøìÿí
ýöëëÿëÿðèíèí ñÿñè .. âûçûëäàéûð, ïàðòëàéàí ìèíà-
ëàð áàéãóø êèìè óëàéûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÂÛÇÛËÄÀØÌÀ “Âûçûëäàøìàã”äàí ô.èñ.
ÂÛÇÛËÄÀØÌÀÃ ãàðø. Ùàìû áèðëèêäÿ âûçûë-
äàìàã (ùÿøÿðàò ùàããûíäà). Àðûëàð ãàðìàãà-
ðûøûã ùàëäà âûçûëäàøäûëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÛÇÛËÄÀÒÌÀ “Âûçûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÂÛÇÛËÄÀÒÌÀÃ 1. èúá. Âûçûëäàìàñûíà ñÿ-
áÿá îëìàã. Àðûëàðû âûçûëäàòìàã.
2. ô. Âûçûëòû èëÿ àòìàã, ôûðëàòìàã, òóëëàìàã.
Äàøû âûçûëäàòäû. // Òöôÿíýäÿí, òàïàí÷àäàí
àòìàã. Èêè ýöëëÿ âûçûëäàòäû.
ÂÛÇÛËÒÛ èñ. 1. Ó÷àí ùÿøÿðàòûí ãàíàäëàðû
èëÿ ÷ûõàðäûüû ñÿñ. Ùàðäàíñà ó÷óá ýÿëìèø áàë
àðûëàðû ýàù éàðïûçëàðà ãîíóð, áèð ìöääÿò äà-
éàíûá íÿ èñÿ àõòàðûð, ñîíðà äà âûçûëòû èëÿ ùàâàéà
ãàëõûá áÿíþâøÿ ðÿíýëè ýöëëÿðèí áàøûíà äîëà-
íûðäû. È.Øûõëû.
2. Èòè ñöðÿòëÿ ùàâàíû éàðûá êå÷ÿí øåéèí ÷û-
õàðäûüû ñÿñ. Äàøëàð ãóëàüûìûí äèáèíäÿí âûçûëòû
èëÿ êå÷äè. – Òîï ýöëëÿëÿðè ýÿëäèêúÿ áàøûìû ÿéèð-
äèì, âûçûëòû èëÿ êå÷èá î éàí-áó éàíà äöøöðäö.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂÈÁÐÁÑÈÉÀ èñ. [ëàò.] Ìöõòÿëèô ôîðìàëû åëàñ-
òèê úèñèìëÿðèí ìåõàíèêè ðÿãñè, òèòðÿéèø.
ÂÈÁÐÈÓÍ [ôð.] ìèêð. Óúó ÿéðè ÷þï, éàõóä
âåðýöë øÿêëèíäÿ áàêòåðèéà, ìèêðîá. Äöç ÷þï
øÿêëèíäÿ îëàí ìèêðîáëàðà áàñèë, àçúà ÿéðè
(âåðýöë øÿêëèíäÿ) îëàíëàðà âèáðèîí äåéèëèð.
ÂÈÁÐÈÓÇ èñ. [ëàò.] Ãàðàìàë âÿ ãîéóíëàðäà
òÿñàäöô åäèëÿí éîëóõóúó õÿñòÿëèê.
ÂÈÚÄÀÍ èñ. [ÿð.] Þç ùÿðÿêÿòè ö÷öí ìÿíÿâè
ìÿñóëèééÿò ùèññè, òÿìèç öðÿê ùèññè, þç ùÿðÿ-
êÿòëÿðèíèí éàõøû âÿ éà ïèñ îëäóüóíó äóéìà.
Âèúäàíû òÿìèç îëìàã. – Öðÿê àë ãàíÿ äþíìöø,
Ùàäèéà, ùöçíè-öìóìèäÿí; Áó ùöçíö áÿõø
åäÿí êèìäèð äèëö âèúäàíÿ, áèëìÿì êè! Ì.Ùàäè.
Âÿòÿíèí ñåâìÿéÿí èíñàí îëìàç; Îëñà, îë øÿõñ-
äÿ âèúäàí îëìàç. À.Ñÿùùÿò. Âÿòÿí òîðïàüûíûí
ãÿùðÿìàí îüëó; Ñÿíèí âèúäàíûí äà, ãöââÿòèí
äÿ âàð. Ñ.Âóðüóí.
ÂÈÚÄÀÍßÍ
◊ Âèúäàí àçàäëûüû ñèéàñè – âÿòÿíäàøëàðûí
èñòÿäèêëÿðè äèíÿ åòèãàä åòìÿê, éàõóä äèíäÿí
èìòèíà åòìÿê àçàäëûüû. Âèúäàí ÿçàáû ÷ÿê-
ìÿê – ýþðìöø îëäóüó áèð ïèñ èøäÿ ýöíàùêàð
âÿ éà ìÿñóë îëäóüóíó äóéàðàã, âèúäàíÿí
íàðàùàò îëìàã âÿ ìÿíÿâè ÿçàá ÷ÿêìÿê.
Àòàñûíû àðòûã ñåâäèéè ö÷öí áó ùèðñëÿíìÿñè äÿ
Ñöëåéìàíûí ÷îõ âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëàðäû. Á.Òàëûáëû.
ÂÈÚÄÀÍßÍ çÿðô [ÿð.] Âèúäàíúà, âèúäàí
úÿùÿòèíäÿí, þç ùÿðÿêÿòè ö÷öí ìÿíÿâè ìÿñó-
ëèééÿò ùèññè èëÿ, òÿìèç öðÿê ùèññè èëÿ. Âèúäà-
íÿí ÿçàá ÷ÿêìÿê. – Äåìÿëè, áóðàäà éàëíûç
âèúäàíÿí ìÿñóëèééÿò äóéàí Ýÿðàé ùÿðÿêÿò
åòìÿëè èäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÂÈÚÄÀÍÈ ñèô. [ÿð.] Âèúäàíà ìÿíñóá âÿ àèä
îëàí. [Ìÿëèêÿ õàíûì:] Îüëóì, äàõèëè ñàôëûã âÿ
âèúäàíè ñàôëûã èíñàí ö÷öí áþéöê áèð âöãàðäûð!
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÈÚÄÀÍËÛ ñèô. Âèúäàíû îëàí, þç èø âÿ ùÿ-
ðÿêÿòè ö÷öí ìÿíÿâè ìÿñóëèééÿò ùèññ åäÿí;
öðÿéèíäÿêè òÿìèç ùèññ ãöââÿòëè îëàí; èíñàôëû.
Ùÿéàò âèúäàíëû âÿ íàìóñëó àäàìû ìöáàðèçëÿð
úÿðýÿñèíÿ ÷ûõàðìûøäûð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÂÈÚÄÀÍËÛËÛÃ èñ. Âèúäàíû îëìà, âèúäàíëà
ùÿðÿêÿò åòìÿ, âèúäàíëû ìöíàñèáÿò.
ÂÈÚÄÀÍÑÛÇ ñèô. Âèúäàíû îëìàéàí, þç ùÿ-
ðÿêÿòè ö÷öí úÿìèééÿò ãàðøûñûíäà ìÿíÿâè
ìÿñóëèééÿò ùèññ åòìÿéÿí, öðÿê ùèññè òÿìèç
îëìàéàí; èíñàôñûç. Âèúäàíñûç àäàì. Âèúäàí-
ñûç ùÿðÿêÿò. – [Ñàðà:] ßáäöë àäè áèð íþêÿð èñÿ
äÿ, ñèçèí êèìè âèúäàíñûç äåéèë. Ú.Úàááàðëû.
ÂÈÚÄÀÍÑÛÇÚÀ(ÑÛÍÀ) çÿðô Âèúäàíà óéìà-
éàí áèð òÿðçäÿ, èíñàôñûçúàñûíà; ùÿéàñûçúàñûíà.
Âèúäàíñûçúàñûíà ùÿðÿêÿò.
ÂÈÚÄÀÍÑÛÇËÛÃ èñ. Âèúäàíû îëìàìà; þç
ùÿðÿêÿòè ö÷öí ìÿíÿâè ìÿñóëèééÿò ùèññèíèí
îëìàìàñû; èíñàôñûçëûã. Çÿííèìúÿ, õèëãÿòäÿí
äàùà ÿââÿë ÿäàëÿòñèçëèê âÿ âèúäàíñûçëûã éà-
ðàíìûøäûð. Ú.Úàááàðëû. Èñëàì Òåëëèíèí èççÿòè-
íÿôñèíè àéàüû àëòûíà àëûá õûðïàëàìûøäû. Áó áèð
âèúäàíñûçëûãäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÂÈÚß äàí. á à õ âèúâèúÿ. Ìÿíè âèúÿ òóòäó.
ÂÈÚßËßÍÄÈÐÌß “Âèúÿëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÂÈÚßËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Éöíýöë öøöòìÿ
ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê, âèúÿ ýÿòèðìÿê.
ÂÈÚßËßÍÌß “Âèúÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÈÄÀËÀØÌÀÃ
ÂÈÚßËßÍÌßÊ ô. Áÿäÿíèíäÿ éöíýöë öøöò-
ìÿ ùèññ åòìÿê. Î, øöáùÿëè íÿçÿðëÿðëÿ è÷ÿðè
ýèðÿíëÿðè ñöçöá, ÿëëÿðèíè îâóøäóðäó âÿ âèúÿ-
ëÿíèðìèø êèìè: – À áàëà, î ïÿíúÿðÿíè þðòöí, –
äåäè. “Êèðïè”.
ÂÈÚ-ÂÈÚ òÿãë. Ãóøëàðûí úèêêèëòèñè. Èêè éîë÷ó
ñåâèìëè ãûðëàíüûú; Þòöøöð áèð áóäàãäà øÿí:
“âèú-âèú!” À.Øàèã.
ÂÈÚÂÈÚß èñ. äàí. Öøöòìÿ. Úàíûìà âèúâèúÿ
äöøäö.
ÂÈÄÀ èñ. [ÿð.] Ýþðöøöá áèð-áèðèíäÿí ìö-
âÿããÿòè âÿ éà ùÿìèøÿëèê àéðûëìà; õóäàùà-
ôèçëÿøìÿ, ñàüîëëàøìà; ÿëâèäà. Ùàúû òÿíòÿíÿëè
áèð âèäà çèéàôÿòè äöçÿëòìèøäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Øöêóôÿëÿíìèø ýöëëÿð íÿñèìèí äÿéìÿñèíäÿí
åíèá-ãàëõäûãúà, Ýöëñöìöí âèäàñûíà úàâàáÿí:
“Ýåò, Àëëàù ñÿíè õîøáÿõò åëÿñèí!” äåéèðäèëÿð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Âèäà åòìÿê (åëÿìÿê) –
1) ýþðöøöá àéðûëìàã, âèäàëàøìàã, ÿëâèäà åò-
ìÿê, õóäàùàôèçëÿøìÿê, ñàüîëëàøìàã. Õöëà-
ñåéè-êÿëàì, âèäà åòäèëÿð; Ðàùè-Éÿìÿí òóòóá
ñÿùÿð ýåòäèëÿð. Ã.Çàêèð. Ýþç éóìóá îíëàðà
Àçÿð, êþïöðÿí; Ýóðëàéàí øÿùðÿ âèäà åòäè ùÿ-
ìÿí. Ù.Úàâèä. Åëì âÿ ìààðèô àðçóñóíäà îëàí
Àááàñãóëó àüà úàâàí éàøëàðûíäà Àìñàð êÿí-
äèíÿ âèäà åäèá, òÿùñèë äàëûíúà ýåòäè. ß.Ñàäûã;
// ìÿú. ìÿíàäà. Ýöëçàðà ùÿíóç éåòìÿäÿí õàð;
Ýöë ãûëäû âèäàéè-ñÿùíè-ýöëçàð. Ôöçóëè; 2) á à õ
ùÿéàòà âèäà åòìÿê. Ãóëàì ìöÿëëèìèí àðçóñó
î èäè êè, éåòìèø-ñÿêñÿí éàøûíà ãÿäÿð þìöð ñöð-
ñöí âÿ áó þìðöí ùàìûñûíû äà ìöÿëëèìëèéÿ ñÿðô
åòñèí, àõûðûíúû äÿôÿ ìÿñóì ÷îúóã ýþçëÿðèíÿ
áàõûá âèäà åòñèí. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùÿéàòà âèäà
åòìÿê, âèäàéè-ùÿéàò åòìÿê – ùÿéàòëà âèäà-
ëàøìàã, þëìÿê. Äóðñóíóí ýÿíúëèéèíèí ÿí
àçüûí ÷àüûíäà àòàñû Ïèðâåðäè áöòöí ñÿðâÿòèíè
îíà áóðàõûá ùÿéàòà âèäà åòäè. À.Øàèã. – ×þðÿê!
×þðÿê! – äåéÿðÿê åéëÿéèð âèäàéè-ùÿéàò; Êþìÿê
äèëÿð êèìè ÿòðàôûíû ñöçÿð ñàêèò. Ú.Úàááàðëû.
ÂÈÄÀËÀØÌÀ “Âèäàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÂÈÄÀËÀØÌÀÃ ô. Ýþðöøöá áèð-áèðèíäÿí
(ùÿìèøÿëèê, éà ìöâÿããÿòè) àéðûëìàã; õóäà-
ùàôèçëÿøìÿê, ñàüîëëàøìàã. Ñòóäåíò õàíûìëà
âèäàëàøàðàã, èêè ýöíäÿí ñîíðà äàøûíàúàüûíû
áèëäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Èêèíúè çÿíý âóðóë-
äóãäà ìèíèêëÿð âàãîíëàðà ìèíìÿéÿ áàøëà-
äûëàð. Âèäàëàøìàã çàìàíû éåòèøäè. Á.Òàëûáëû.
Òåç îë, ñåâýèëèì, òåç îë ýÿë, àðòûã âèäàëàøàã.
ß.Úÿìèë.
485
ÂÈÄÅÎ
◊ Ùÿéàòëà âèäàëàøìàã – þëìÿê. Àõøàì
êöëÿêëÿðè ãàðøûñûíäà ó÷óá ýåäÿí éàðïàãëàð
ùÿéàòëà âèäàëàøàðàã éîõëóüà ýåäÿí áèð áÿõ-
òèí âÿçèééÿòèíè òÿñäèã åäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÂÈ´ÄÅÎ èñ. [ëàò.] Òåëåâèçèéà, ðàäèîëîêàñèéà
ñèãíàëëàðû âÿ áàøãà ìöðÿêêÿá åëåêòðèê ñèã-
íàëëàðûíûí åëåêòðîí øöà áîðóñó åêðàíûíäà òÿñ-
âèðè èëÿ áàüëûëûã áèëäèðÿí ìöðÿêêÿá ñþçëÿðäÿ
þíëöê. Âèäåîêàìåðà, âèäåîìàãíèòàôîí âÿ ñ.
ÂÈ´ÊÀ [ëàò.] áîò. ×þëíîõóäó; íîõóäàîõøàð
éåì îòó.
ÂÈÊÀÐÈ èñ. [èíý.] ßâÿçåäèúè, ÿâÿç åäÿí,
âÿêèë îëóíìóø øÿõñ.
ÂÈ´ÊÈÍÃ [ñêàíä.] Ãÿäèì Ñêàíäèíàâèéà
äÿíèç äþéöø÷öñö; äÿíèç ãóëäóðó.
ÂÈ´ÊÎÍÒ [ôð.] Êþùíÿ Ôðàíñàäà, Èíýèëòÿðÿäÿ
âÿ áÿçè áàøãà äþâëÿòëÿðäÿ: áàðîí èëÿ ãðàô àðà-
ñûíäà îðòà çàäÿýàí ðöòáÿñè âÿ áó ðöòáÿéÿ ñàùèá
îëàí àäàì.
ÂÈÊÒÎÐÈ´ÍÀ [ëàò.] Áèëèéèí ìöõòÿëèô ñàùÿ-
ëÿðèíäÿí øèôàùè âÿ éà éàçûëû ñóàëëàðûí úàâàáûíû
òàïìà îéóíó.
ÂÈËÀÉßÒ èñ. [ÿð.] 1. Áþéöê èíçèáàòè ÿðàçè
áþëýöñö. Äàüëûã Ãàðàáàü Ìóõòàð Âèëàéÿòè.
2. Þëêÿ, ìÿìëÿêÿò, ìàùàë, ÿéàëÿò, ÿðàçè,
éåð. Áóíà ýþðÿ ìÿí .. ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ Øèð-
âàí, Äàüûñòàí âèëàéÿòëÿðè âÿ ÿòðàôûíäà áàø
âåðÿí ùàäèñÿëÿðè òîïëàéàðàã, áèð êèòàá éàç-
ìàüà áàøëàäûì. À.Áàêûõàíîâ. Ãàðàáàü õàíû
Èáðàùèì õàí Øóøà ãàëàñûíû òÿðê åäÿðÿê, Úàð
âèëàéÿòèíÿ ÷ÿêèëäè. Ìèðçÿ Àäûýþçÿëáÿé. Áóí-
ëàð Èðàí ÿùëè èäèëÿð, þç âèëàéÿòëÿðèíäÿ ìÿèøÿò-
ëÿðè ìÿøÿããÿò èëÿ êå÷äèéèíÿ ýþðÿ, âÿòÿíëÿðèíè
áóðàõûá áóðàéà ýÿëìèøäèëÿð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÂÈËÀÉßÒÈ èñ. [ÿð.] ìóñ. Àçÿðáàéúàí
êëàññèê ìóüàìëàðûíûí áÿçèëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ
îëàí ÿñàñ øþáÿëÿðäÿí áèðèíèí àäû. “Âèëàéÿòè”íèí
áèðèíúè úöìëÿñè âàðèàñèéà øÿêëèíäÿ òÿêðàð îëóí-
ìàñûíû òÿëÿá åäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÂÈ´ËËÀ [ëàò.] Øÿùÿð êÿíàðûíäà áàü-áàüàò
è÷ÿðèñèíäÿ ãÿøÿíý åâ; êþøê. Áóðàäà ÷îõ ýþçÿë
âèëëàëàð òèêèëìèø, ùÿéÿòëÿð, áàü÷àëàð ñÿëèãÿéÿ
ñàëûíìûøäûð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÂÈÍÅÃÐÅÒ èñ. [ôð.] 1. Êàðòîô, êÿëÿì, ÷ó-
üóíäóð, éóìóðòà âÿ ñèðêÿ èëÿ ùàçûðëàíàí ñîéóã
éåìÿê; ãÿëéàíàëòû éåìÿéè.
2. Ùÿôòÿáåúÿð.
ÂÈÍÅÒÊÀ èñ. [ôð.] Îðòà âÿ éà àëè ìÿêòÿáè
ãóòàðàíëàðûí ôÿðäè øÿêèëëÿðäÿí èáàðÿò êîëëåê-
òèâ øÿêëè.
486
ÂÈÎËÎÍ×ÅË
ÂÈÍÈË èñ. Êèìéÿâè ìàääÿ.
ÂÈÍÒ [ðóñ.] 1. Áóðüóëó ìûõ, áóðüó øÿê-
ëèíäÿ îëàí ìûõ. Âèíòëÿ áÿðêèòìÿê. Âèíòè áîøàëò-
ìàã. // äàí. Öìóìèééÿòëÿ, éèâëè øåéëÿð: øóðóï,
áîëò âÿ ñ. [Ìÿììÿä:] Áèð êðàíû âÿ éà âèíòè
áóðìàãäà êîìïðåññîðëàðûí âÿ éà ìîòîðëàðûí
èøèíè íèçàìà ñàëûðëàð. Ú.Úàááàðëû.
2. Ýÿìè, éàõóä òÿééàðÿíè ùÿðÿêÿòÿ ýÿòè-
ðÿí ìåõàíèçìèí ôûðëàíàí âàëà áÿíä åäèëìèø
áóðüó øÿêèëëè ùèññÿñè; ïÿð, ïÿðâàíÿ.
◊ (Áèð) âèíòè ÷àòìûð äàí. – ýèú, àüëû ÷à-
òûøìàéàí àäàì ùàããûíäà. Âèíòèíè áóðìàã
äàí. – 1) èøÿ ñàëìàã. [Ñÿôÿð áÿé:] Éàõøû!
Éàõøû! Àõóíä, áó Ãÿíáÿðãóëó ìàøûí êèìè áèð
øåéäèð, áèð êÿðÿ êè, âèíòèíè áóðäóí, .. äàíûøà-
úàã. Á.Òàëûáëû; 2) áèð àç ÷ÿêìÿê, éûüûøäûðìàã,
ãàáàüûíû àëìàã.
ÂÈÍÒÀ×ÀÍ, ÂÈÍÒÁÓÐÀÍ èñ. Âèíòè áóðóá
áÿðêèòìÿê âÿ éà à÷ìàã ö÷öí àëÿò. Áû÷àüûí
ö÷-äþðä òèéÿñè, ãàé÷ûñû, äûðíàãòóòàíû, êîí-
ñåðâà÷àíû, âèíòáóðàíû, òûõàú ÷ûõàðäàíû âàðäû.
Ì.Ùöñåéí.
ÂÈÍÒËßÌß “Âèíòëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÈÍÒËßÌßÊ ô. Âèíòëÿ áÿðêèòìÿê, âèíòëÿ
áèð øåéè áàøãà øåéÿ ðÿáò åòìÿê.
ÂÈÍÒËßÍÌß “Âèíòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÈÍÒËßÍÌßÊ ìÿúù. Âèíòëÿ áÿðêèäèëìÿê.
ÂÈÍÒËßÍÌÈØ ô.ñèô. Âèíòëÿ áÿðêèäèëìèø.
Äþøÿìÿéÿ âèíòëÿíìèø ñêàìéà.
ÂÈÍÒËÈ ñèô. 1. Áÿðêèòìÿê ö÷öí âèíòè îëàí.
2. Âèíòëÿ áÿðêèäèëìèø, âèíòëÿíìèø.
3. õöñ. Âèíòëÿ òÿúùèç åäèëìèø (á à õ âèíò 2-úè
ìÿíàäà). Âèíòëè òÿééàðÿëÿð äþâðöíäÿí ñîíðà
ðåàêòèâ òÿééàðÿëÿð äþâðö ýÿëìèøäèð.
ÂÈÍÒÂÀÐÈ ñèô. Âèíòÿ îõøàéàí, âèíòøÿêèëëè,
âèíò êèìè, áóðüóéà îõøàéàí. Ìèíàðÿíèí éóõà-
ðûñûíà ÷ûõìàã ö÷öí òèêèëìèø äàø ïèëëÿêÿí âèíò-
âàðè øÿêèëäÿ îëóá, ãöëëÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ éåðëÿø-
ìèøäèð. Î.Ñàëàìçàäÿ.
ÂÈÓËÀ [èòàë.] ìóñ. 1. ÕÂ-ÕÂIÛÛ ÿñðëÿðäÿ
Ãÿðáè Àâðîïàäà éàéûëìûø ìöõòÿëèô þë÷ö âÿ
äèàïàçîíëó, éàéëà ÷àëûíàí, àäÿòÿí àëòûñèìëè
ìóñèãè àëÿòè.
2. Éàéëà ÷àëûíàí äþðäñèìëè ìóñèãè àëÿòè; àëò.
ÂÈÎËÎÍ×ÉË [èòàë.] ìóñ. Ñêðèïêà òèïèíäÿ
äöçÿëäèëìèø éàéëà ÷àëûíàí áàñòåíîð äèàïàçîíëó
äþðäñèìëè ìóñèãè àëÿòè. Äàøûäûüû àäûíäàí áÿëëè
îëäóüó êèìè, ñèìëè îðêåñòðèí òÿðêèáè éàëíûç
ñèìëè ìóñèãè àëÿòëÿðèíäÿí (ñêðèïêà, àëò, âèîëîí-
÷åë âÿ êîíòðàáàñ) èáàðÿòäèð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ÂÈÎËÎÍ×ÅË×ÀËÀÍ
ÂÈÎËÎÍ×ÅË×ÀËÀÍ, ÂÈÎËÎÍ×ÅË×È èñ.
Âèîëîí÷åë ÷àëàí ÷àëüû÷û.
ÂÈÐÁÆ èñ. [ôð.] 1. Äþíýÿ.
2. Òÿééàðÿíèí öôöãè ìöñòÿâèäÿ ïèëîòàæ ôè-
ãóðó.
3. Ôîòîãðàôèéàäà ïîçèòèâ ôîòîòÿñâèðëÿðÿ ðÿíý
âåðèëìÿñè ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí ìÿùëóë.
ÂÈÐÀÍ ñèô. [ôàðñ.] Ó÷óã, éûõûã, äàüûëìûø;
âèðàíÿ ãàëìûø; áÿðáàä. Âèðàí øÿùÿð. Âèðàí åâ.
Âèðàí þëêÿ. – À÷äû ìÿíÿ äÿðäëè àüàú; Âèðàí
áàüûí ìÿëàëûíû. Ì.Ðàùèì.
Âèðàí ãàëñûí
(îëñóí)! – äàüûëñûí! ìÿùâ îëñóí! (ãàðüûø).
Çöëì ÿëèéëÿ ìÿíè éàäà âåðèðëÿð; Âèðàí ãàëñûí
áåëÿ çàìàíà, – äåäè. Àøûã ßëÿñýÿð. Âèðàí
ãîéìàã – äàüûòìàã, ó÷óðòìàã, áÿðáàä ùàëà
ãîéìàã, õàðàáàçàðà äþíäÿðìÿê. Çàìàí-
çàìàí áèð äèâ êèìè êþêñöìöçÿ ÷þêäö îíëàð;
Éóðäóìóçó, éóâàìûçû âèðàí ãîéóá ñþêäö îí-
ëàð. Ì.Ìöøôèã. Âèðàí åòìÿê – 1) äàüûòìàã,
ó÷óðòìàã, éûõìàã, àëò-öñò åòìÿê, áÿðáàä áèð
ùàëà ñàëìàã, ïîçìàã, êîðëàìàã. Øàìàõûäà
ïðèñòàâ Úÿáðàéûëîâ ñàùèáñèç âÿ ôÿãèð áèð ìöñÿë-
ìàí þâðÿòèíèí åâèíè âèðàí åòäè. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ; 2) ìÿú. ìÿíàäà. Äèëáÿðà, äÿðäè-
äèëèìäÿí áåëÿ öíâàí åòäèì; Êè, ãÿìè-ùèúðäÿ
äèë ìöëêöíö âèðàí åòäèì. Íàòÿâàí. Ìÿúíóí
îëäóì, äöøäöì ÷þëÿ; Êþíëöìö âèðàí åëÿäèí.
Àøûã ßñÿä. Âèðàí îëìàã (ãàëìàã) – äàüûë-
ìàã, ó÷óëìàã, áÿðáàä îëìàã, õàðàáàëûüà
äþíìÿê. Òàìàì àëÿì âèðàí îëñà, ãÿìèì éîõ;
Òÿê úàíàí ìÿíèìëÿ èòòèôàã îëñóí. Ã.Çàêèð.
// ìÿú. êëàñ. Êÿäÿðëè, ìÿùçóí, òÿñÿëëèñèç. Âà-
ãèôÿì, îëìóøàì çöëôÿ ýèðèôòàð; Êþíëöì âèðàí,
ùàëûì õàðàá, ýöíöì çàð. Ì.Ï.Âàãèô.
ÂÈÐÀÍÅÄÈÚÈ ñèô. Âèðàíÿ ùàëûíà ñàëàí,
éûõûá-äàüûäûúû, õàðàáàçàðà ÷åâèðÿí. Âèðàí-
åäèúè ìöùàðèáÿëÿð. Âèðàíåäèúè çÿëçÿëÿ.
ÂÈÐÀÍß èñ. [ôàðñ.] Õàðàáà, éûõûã áèíà, ó÷óã
áèíà ãàëûãëàðû. Ìÿíçèë îëóð ýÿù ìÿíÿ âèðàíÿ-
ëÿð; Úèí ýþðöðÿì, úàí ýþðöðÿì, ãîðõìóðàì.
Ì.ß.Ñàáèð. Ìÿí îíäà áèëäèì êè, éàðàíìàã
íÿäèð? Áÿøÿðñèç êàèíàò áèð âèðàíÿäèð. Ñ.Âóð-
üóí. // êëàñ. Ìÿú. ìÿíàäà. Õåéëè ìöääÿòäèð
êè, êþíëöì åøã èëÿ âèðàíÿäèð; Èìäè îë âèðàíÿíè
àáàä ãûëñàí, âàõòûäûð. Õÿòàéè.
ÂÈÐÀÍßËßÍÌßÊ ô. Âèðàíÿ ùàëûíà ýÿë-
ìÿê, äàüûëìàã, áÿðáàä îëìàã. // Ìÿú. ìÿ-
íàäà. Áèð ãÿìçÿñè ãàíëû, ùÿðàìû, éàüû; ×àïäû
êþíëöì øÿùðèí, âèðàíÿëÿíìèø. Ì.Â.Âèäàäè.
ÂÈÑÌÓÍÄÈÐ
ÂÈÐÀÍßËÈÊ èñ. Õàðàáàçàð éåð, âèðàí îëìóø
éåð; õàðàáàëûã, õàðàáàçàðëûã.
ÂÈÐÀÍÕÀÍÀ èñ. [ôàðñ.] Õàðàáà, âèðàíÿ,
õàðàáà ãàëìûø åâ (ùèääÿò, éàõóä êÿäÿð ìÿ-
ãàìûíäà åâÿ èøàðÿäèð). [Ãàðû:] Þç âèðàíõà-
íàíäà îòóð, .. áó èë òàõûëûìûç äà éàõøûäû.
Ì.Ùöñåéí.
ÂÈÐÄ èñ. [ÿð.] Äèíäàðëàðûí áèð ñàâàá èø êèìè
òåç-òåç ñþéëÿäèêëÿðè, òÿêðàð åòäèêëÿðè äèíè êÿ-
ëàì, ñþç, èôàäÿ. Ýÿð âÿôà ãûë áó Õÿòàéè áÿí-
äÿíÿ, éà ãûëìà, êèì; Ðóçö øÿá âåðäèì ñÿíÿ
çèêðö äóàäûð, áèëìèø îë. Õÿòàéè. ßùëè-äöíéàéÿ
âèðäè ëÿíÿòäèð; Ýåúÿ-ýöíäöç õÿéàëû äþâëÿòäèð.
Ñ.ß.Øèðâàíè. À÷ äèëèíè, éóì ýþçöíö, çàùèäà;
Âèðä îõó, ùå÷ àíëàìà ìÿíàñûíû. Ì.ß.Ñàáèð.

Âèðä åòìÿê (åëÿìÿê) – áèð ñþç âÿ éà êÿë-
ìÿíè òåç-òåç òÿêðàð åòìÿê, äàèì ñþéëÿìÿê,
äèëèíèí ÿçáÿðè åòìÿê. Ìÿøÿäè Ùàúû ÿëèíäÿ òÿñ-
áåù äîäàãëàðû äóà âèðä åäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Úàíàìàç öñòöíäÿ êÿñèëìèø òàãÿòè;
Âèðä åòìÿê àäÿòè. Ì.Ìöøôèã. Áó ñþçëÿðè Ñÿôÿð
âèðä åëÿìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÈÐÒÓÁË ñèô. [èíý.] 1. Ôàêòà ÿñàñëàíàí,
ùÿãèãè, ýåð÷ÿê.
2. Ìöìêöí îëàí, èìêàí äàõèëèíäÿ, ìöÿé-
éÿí øÿðàèòäÿ ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿí.
3. Õÿéàëè, ÿñëè îëìàéàí.
ÂÈÐÒÓÓÇ [èòàë.] ìóñ. Þç ñÿíÿòèíèí òåõ-
íèêàñûíà ìöêÿììÿë éèéÿëÿíìèø ìàùèð èôà÷û
(÷àëüû÷û âÿ éà ìöüÿííè). // äàí. Ùÿð ùàíñû áèð
èøäÿ ÿí áþéöê ìÿùàðÿò ãàçàíìûø àäàì; ìàùèð
óñòà. ×àéû äÿìëÿìÿêäÿ, áèð îâúóíà áåø-àëòû
àðìóäó ñòÿêàí ñòîëà ýÿòèðìÿêäÿ î ãÿäÿð ìÿ-
ùàðÿò ãàçàíûá êè, áèç îíóí àäûíû âèðòóîç ÷àé÷û
ãîéìóøóã. Ñ.Ðÿùìàí.
ÂÈÐÒÓÎÇËÓÃ èñ. ìóñ. Óñòàäëûã, ìàùèðëèê,
ìÿùàðÿò, ìàùèð ñÿíÿòêàðëûã. Ñêðèïêà ÷àë-
ìàãäà âèðòóîçëóã ýþñòÿðäè.
ÂÈ´ÐÓÑ èñ. [ëàò.] Èíñàí âÿ áèòêèëÿðäÿ éîëó-
õóúó õÿñòÿëèê òþðÿäÿí ìèêðîá.
ÂÈ´ÑÊÈ èñ. [èíý.] Òöíä ñïèðòëè èíýèëèñ è÷êèñè.
ÂÈÑÊÓÇ [ëàò.] 1. Ñöíè ëèô, ñåëëàôîí âÿ ñ.
ùàçûðëàìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí ñåëëöëîçäàí àëûíàí
öçâè ìàääÿ.
2. Ñöíè èïÿê. // ñèô. Ñöíè èïÿêäÿí ùàçûðëàí-
ìûø, òèêèëìèø. Âèñêîç êþéíÿê. Âèñêîç æàêåò.
Âèñêîç ïàð÷à.
ÂÈÑÊÎÇËÓ ñèô. Âèñêîç ãàðûøûüû îëàí.
ÂÈÑÌÓÍÄÈ´Ð [õàð.] Èíãèëàáäàí ÿââÿëêè
Ðóñèéàäà: ìÿìóðëàðûí ýåéäèéè ðÿñìè ïàëòàð,
487
ÂÈØ
ôðàê. [Ìàñëåííèêîâ] öñòäÿí âèñìóíäèð ýåéèí-
ìèøäè. Òîëñòîéäàí. Íåâà ïðîñïåêòèíäÿ áèðäÿí-
áèðÿ áàùàð îëóð; áóðàíû éàøûë âèñìóíäèð ýåé-
ìèø ìÿìóðëàð áöðöéöð. Ãîãîëäàí.
ÂÈØ èñ. Íàçèê áÿðê èï.
ÂÈØÍß èñ. [ðóñ.] Àëáàëû, ýèëÿíàð. Âèøíÿ ìö-
ðÿááÿñè.
ÂÈÒÀËÈ´ÑÒ [ôð.] 1. Âèòàëèçì òÿðÿôäàðû.
2. Âèòàëèçìÿ àèä îëàí.
ÂÈÒÀËÈ´ÇÌ [ôð.] Áèîëîýèéàäà: ùÿéàò ïðî-
ñåñëÿðè âÿ ùàäèñÿëÿðèíèí ìàääè ÿñàñëàðäàí
äåéèë, îðãàíèçìëÿðäÿ îëàí õöñóñè ãåéðè-ìàääè
ÿñàñäàí – “ùÿéàòè ãöââÿäÿí” àñûëû îëäóüóíó
èääèà åäÿí ìöðòÿúå èäåàëèñò úÿðÿéàí.
ÂÈÒÀÌÈ´Í [ëàò.] 1. Èíñàí âÿ ùåéâàíûí ãèäà-
ëàíìàñû, ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè âÿ îðãàíèçìèí
íîðìàë ôÿàëèééÿòè ö÷öí ëàçûì îëàí ìöõòÿëèô
òÿðêèáëè öçâè ìàääÿ. Ïîëøà àëèìè Êàçèìèð Ôóíê
ùÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí ìàääÿëÿðè âèòàìèíëÿð
àäëàíäûðìûøäûð – “âèòà” ëàòûíúà ùÿéàò, “àìèí”
èñÿ àòîìëó áèðëÿøìÿ äåìÿêäèð.
2. Òÿðêèáèíäÿ áó úöð ìàääÿ îëàí ïðåïàðàò.
“À” âèòàìèíè. “Å” âèòàìèíè.
ÂÈÒÀÌÈÍËßØÄÈÐÈËÌß “Âèòàìèíëÿøäè-
ðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÈÒÀÌÈÍËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Âèòàìèí
äàõèë åäèëìÿê, âèòàìèí ãàòûëìàã.
ÂÈÒÀÌÈÍËßØÄÈÐÈËÌÈØ ô.ñèô. Âèòàìèí
äàõèë åäèëìèø, âèòàìèí ãàòûëìûø, âèòàìèíëè.
Âèòàìèíëÿøäèðèëìèø áàëûã éàüû.
ÂÈÒÀÌÈÍËßØÄÈÐÌß “Âèòàìèíëÿøäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÂÈÒÀÌÈÍËßØÄÈÐÌßÊ ô. Âèòàìèí äàõèë
åòìÿê, âèòàìèí ãàòìàã.
ÂÈÒÀÌÈÍËÈ ñèô. Òÿðêèáèíäÿ âèòàìèí ìàä-
äÿñè îëàí. Âèòàìèíëè éåìÿêëÿð. Âèòàìèíëè ýþ-
éÿðòèëÿð. Âèòàìèíëè ñàáóí.
ÂÈÒÀÌÈÍÑÈÇ ñèô. Òÿðêèáèíäÿ âèòàìèí îë-
ìàéàí.
ÂÈÒÀÌÈÍÑÈÇËÈÊ èñ. Éåéèíòèäÿ âèòàìèí-
ëÿðèí îëìàìàñû, éà ÷àòûøìàìàñû. Âèòàìèíñèçëèê
õÿñòÿëèéè.
ÂÈÒÐÈ´Í [ôð.] Ìàëëàðû âÿ éà ìöõòÿëèô øåé-
ëÿðè íöìàéèø åòäèðìÿê ö÷öí ìàüàçà ïÿí-
úÿðÿñèíèí äàëûíäà ñÿðýè éåðè, éàõóä øöøÿ èëÿ
þðòöëö øêàô, éåøèê âÿ ñ. Ëà÷ûí èêè àéäàí áÿðè
ýþðìÿäèéè ãÿñÿáÿíèí àéðû-àéðû åâëÿðèíÿ, äö-
êàíëàðûí õûðäà-õóðóøëà áÿçÿíìèø âèòðèíëÿðèíÿ
áàõà-áàõà ýåäèðäè. Ì.Ùöñåéí. ..Ìÿêòÿáëèëÿð
488
ÂÈÇÓÀË
âèòðèíëÿðèí ãàáàüûíäà äàéàíûá áàõûð, êèòàá-
ëàðûí öñòöíö îõóéóð, áèð-áèðèíÿ ýþñòÿðèðäèëÿð.
Ìèð Úÿëàë. Áþéöê äöêàíëàðûí âèòðèíëÿðè, äèâàð-
ëàð, ùàñàðëàð àôèøà, åëàí âÿ ðåêëàìëàðëà äîëó
èäè. Ñ.Ðÿùìàí.
âèòñå... [ëàò.] Ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí ÿââÿ-
ëèíäÿ: ìöàâèí, êþìÿê÷è ìÿíàñûíäà îëàí ùèñ-
ñÿúèê; ìÿñ.: âèòñå-ïðåçèäåíò, âèòñå-êîíñóë.
Èðÿâàíäà äà, äåéèðëÿð, âèòñå-êîíñóëóí êþ-
ìÿê÷èñè áèëåòèí áèðèíÿ äöøÿíäÿ îí ìàíàò àëûð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÂÈÒÑÅ-ÀÄÌÈÐÀË Ùÿðáè äîíàíìàäà: èêèíúè
àäìèðàë ðöòáÿñè.
ÂÈÂÁ×Å çÿðô [èòàë.] ìóñ. Ëàï òåç, ÷îõ èòè
òåìïëÿ.
ÂÈÂÁÐÈ èñ. [ëàò.] Òÿúðöáÿäÿ èñòèôàäÿ îëóí-
ìàã ö÷öí ìöõòÿëèô ùåéâàíëàð, ÿñàñÿí ëàáî-
ðàòîðèéà ùåéâàíëàðû ñàõëàíàí áèíà.
ÂÈ´ÇÀ [ëàò.] ðÿñ. 1. Áèð õàðèúè þëêÿéÿ äàõèë
îëìàã, îðàäà éàøàìàã, éàõóä îðàäàí ýåòìÿê
ö÷öí õàðèúè ïàñïîðòäà åäèëÿí õöñóñè ãåéä,
ðÿñìè èúàçÿ. Âèçà àëìàã. Âèçà âåðìÿê. – Ìèññ
Ùàííàíûí ïàñïîðòóíó Úóëôà æàíäàðì ïîëêîâ-
íèêè Øòðàóá âèçà åòìèøäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Ðÿñìè âÿçèôÿ ñàùèáèíèí, ùÿð ùàíñû áèð
êàüûç öçÿðèíäÿ îíóí ìÿçìóíó èëÿ ðàçû îëäó-
üóíó ýþñòÿðÿí ãåéäè. Âèçà ãîéìàã. Ìöäèð þç
âèçàñûíû ãîéäó.
ÂÈÇÀËÀÌÀ “Âèçàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÂÈÇÀËÀÌÀÃ ô. ðÿñ. Âèçà ãîéìàã (á à õ
âèçà).
ÂÈÇÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. ðÿñ. Âèçà ãîéóëìàã
(á à õ âèçà). Ïàñïîðòëàð âèçàëàíìûøäûð.
ÂÈÇÀËÀÒÌÀÃ ô. ðÿñ. Âèçà ãîéäóðìàã
(á à õ âèçà).
ÂÈÇÈ´Ò [ôð.] 1. Ýþðöø. [ßáäöððÿùìàí áÿé:]
Åëÿ øåéëÿðè ñÿí þçöí éàõøû áèëèðñÿí, ýÿðÿê î
ýÿëñèí âèçèòÿ, éîõñà ìÿí ýåäèì îíà äåéèì?
Í.Âÿçèðîâ. [Ùÿñÿí àüà:] Íåúÿ, íÿ ö÷öí ìÿê-
òÿá ãóðòàðûáäûð, àüñàããàëà ýÿðÿêäèðìè áèð
âèçèò âåðñèíëÿð? ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Ùÿêèìèí õÿñòÿ éàíûíà ýÿëìÿñè.
ÂÈÇÈÒÊÁ [ðóñ. ÿñëè ôð.] êþùí. Ãàáàã òÿðÿô-
äÿí áèð-áèðèíäÿí àðàëû äóðàí éàðûìäàèðÿ øÿ-
êèëëè óçóí ÿòÿêëÿðè îëàí áèðáîðòëó ñöðòóê (êèøè
ïàëòàðû). Âèçèòêàëàðûí ÿòÿêëÿðè ãàðòàë ãàíàäëàðû
êèìè ñàüà âÿ ñîëà äþíöðäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÂÈÇÓÁË ñèô. [ëàò.] Ýþçëÿ âÿ éà àïàðàòëà
ýþðöíÿí.
ÂÎÄÅÂÈË
ÂÎÄÅÂÈ´Ë [ôð.] ßêñÿðÿí áèðïÿðäÿëè ýöëìÿëè
ïéåñ.
ÂÎÄÅÂÈË×È èñ. Âîäåâèë éàçàí éàçû÷û.
ÂÎÆ [ðóñ. âîææè ñþçöíäÿí] Óçóí úèëîâ
ãîëëàðû; ãîøãó àòûíû âÿ àòëàðû ñöðìÿê ö÷öí
úèëîâëà áèðëÿøäèðèëìèø óçóí ãàéûøëàð. – Ãîøà
ãÿìÿð àòëàðûìûí âîæëàðûíû àëäûì ÿëèìÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÂÎÊÁË ñèô. [ëàò.] Ñÿñÿ àèä îëàí, îõóìàãëà
èôà åäèëÿí, îõóìàüà àèä îëàí, îõóíìàã ö÷öí
éàçûëìûø. Âîêàë ìóñèãè. Âîêàë ÿñÿð. Êîíñåð-
âàòîðèéàíûí âîêàë ñèíôè. – Âÿçíñèç ìóñèãèéÿ
áóíëàð äàõèëäèð: ëàäëàð öçÿðèíäÿ âîêàë âÿ ÷àëüû
ýÿçèøìÿñè (èìïðîâèçàñèéàñû). Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Áþéöê Àçÿðáàéúàí øàèðè Íèçàìèíèí ãÿçÿëëÿðè
äÿ âîêàë ëèðèêà éàðàòìàã èøèíäÿ Àçÿðáàéúàí
êîìïîçèòîðëàðû ö÷öí ýþçÿë èëùàì ìÿíáÿéè îë-
ìóøäóð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ÂÎÊÀËÈ´ÑÒ [ëàò.] ìóñ. Ìöüÿííè éåòèøäèðÿí
ìöòÿõÿññèñ, ñÿñ ìöòÿõÿññèñè. // Õöñóñè òÿùñèë
àëìûø ìöüÿííè.
ÂÎÊÀËÈ´ÇÌ [ëàò.] äèë÷. Áèð äèëèí ñÿññèçëÿð
ñèñòåìè, îíëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè âÿ áèð-áèðèíÿ
ìöíàñèáÿòè.
ÂÎËÅÉÁÓË [èíý.] èäì. Èêè êîìàíäàíûí
òîïó òîð öçÿðèíäÿí áèð-áèðèíÿ àòìàñûíäàí èáà-
ðÿò èäìàí îéóíó. Âîëåéáîë çåùíè èøäÿí ñîíðà
èñòèðàùÿò åòìÿê ö÷öí ÿí éàõøû âàñèòÿëÿðäÿí
áèðèäèð.
ÂÎËÅÉÁÎË×Ó èñ. Âîëåéáîë îéíàéàí èä-
ìàí÷û.
ÂÎËÔÐÁÌ õöñ. êèì. Àü-ïàðëàã, ÷îõ éöê-
ñÿê ùÿðàðÿòäÿ ÿðèéÿí êèìéÿâè åëåìåíò –
ìåòàë. Íàäèð âÿ àçòàïûëàí åëåìåíòëÿðäÿí âîë-
ôðàì, ìîëèáäåí, áåðèëëèóì .. âÿ áàøãàëàðû õö-
ñóñè éåð òóòóð âÿ îíëàðûí éåíè éàòàãëàðûíûí
òàïûëìàñû åëì âÿ òåõíèêàíû ÷îõ ìàðàãëàíäûðûð.
Ì.Ãàøãàé.
ÂÎËÔÐÀÌËÛ ñèô. Òÿðêèáèíäÿ âîëôðàì îëàí.
Âîëôðàìëû ïîëàä. Âîëôðàìëû áîéàëàð.
ÂÓËÎÑÒ [ðóñ.] Èíãèëàáäàí ÿââÿëêè Ðóñè-
éàäà âÿ ðàéîíëàøìàäàí ÿââÿë ÑÑÐÈ-äÿ ãÿçà-
íûí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí êè÷èê èíçèáàòè-ÿðàçè
âàùèäè. 15 èë áèð äàáàíà ìÿí áó âîëîñòäà úàí
ãîéìóøàì. Ñ.Ðÿùèìîâ. Êè÷èê çàáèò Ïðèøèáå-
éåâ, ñèç âîëîñò éöçáàøûñû Àëéàïîâó, êÿíäõóäà
Éåôèìîâó òÿùãèð åòìÿêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèëèðñèíèç.
×åõîâäàí.
ÂÎËÒ [èòàëéàí ôèçèêè Âîëòàíûí àäûíäàí]
Åëåêòðèê úÿðÿéàíû ýÿðýèíëèéèíèí þë÷ö âàùèäè.
ÂÎÒÓÌ
◊ Âîëò ãþâñö ôèç. – áèð-áèðèíÿ éàõûí äóðàí
èêè åëåêòðîíäàí êå÷ÿí úÿðÿéàíûí ÿìÿëÿ ýÿòèð-
äèéè éöêñÿê ùÿðàðÿòëè àü èøûãëû ãþâñ.
ÂÓËÒÀ [õàð.] Éöíýöë ïàìáûã ïàð÷à íþâö.
ÂÎËÒÁÆ [õàð.] ôèç. Åëåêòðèê äþâðÿñèíäÿ
âîëò èëÿ èôàäÿ îëóíàí ýÿðýèíëèéèí êþùíÿ àäû.
ÂÎËÒÁÌÅÒÐ [õöñ. Âîëò âÿ éóí. ìåòð] ôèç.
Åëåêòðèê úÿðÿéàíû ãöââÿñèíè, îíóí êèìéÿâè
òÿñèðèíÿ ýþðÿ þë÷ìÿê ö÷öí úèùàç.
ÂÎËÒ-ÀÌÏÉÐ õöñ. ôèç. Äÿéèøÿí åëåêòðèê
úÿðÿéàíûíûí çàùèðè ãöââÿñèíèí þë÷ö âàùèäè.
ÂÎËÒÅÐ×È èñ. òàð. Âîëòåð òÿðÿôäàðû (á à õ
âîëòåð÷èëèê); àçàä äöøöíÿí àäàì, àçàäôèêèðëè.
ÂÎËÒÅÐ×ÈËÈÊ èñ. òàð. Äèí âÿ ôåîäàëèçì
äöøìÿíè îëàí ìÿøùóð ôðàíñûç éàçû÷ûñû âÿ ìö-
òÿôÿêêèðè Âîëòåðèí (1694-1778) ôÿëñÿôè ýþðöø-
ëÿðè öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø äöíéàýþðöøö (ÕÂÛÛÛ
ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà âÿ XIX ÿñðèí ÿââÿë-
ëÿðèíäÿ âîëòåð÷èëèê àäÿòÿí òÿðÿããèïÿðâÿð
ìààðèô÷èëèê âÿ àçàäôèêèðëèëèê ìÿíàñûíäà èøëÿ-
íèðäè).
ÂÎËÒÌÉÒÐ [èòàë. õöñ. Âîëò âÿ éóí. ìåòð]
ôèç. Åëåêòðèê äþâðÿñèíèí èêè íþãòÿñè àðàñûíäàêû
åëåêòðèê úÿðÿéàíûíûí ýÿðýèíëèéèíè þë÷ìÿê ö÷öí
úèùàç. [Éàøàð:] Òàíéà, ñÿí äÿ âîëòìåòðè ãóð,
ðåîñòàòû èøëÿò. Ú.Úàááàðëû.
ÂÎËÉÉÐ èñ. [ôð.] Ùåéâàí ñàõëàìàã ö÷öí
ãÿôÿñ, åâúèê âÿ ùåéâàíëàðûí ýÿçèøìÿñè ö÷öí
òîïëà ùàñàðëàíìûø ìåéäàí÷à.
ÂÎËÉÓÍÒÀÐÈ´ÑÒ [ëàò.] ôÿëñ. ïñèõ. 1. Âîë-
éóíòàðèçì òÿðÿôäàðû.
2. Âîëéóíòàðèçìÿ ÿñàñëàíàí.
ÂÎËÉÓÍÒÀÐÈ´ÇÌ [ëàò.] 1. ôÿëñ. Èðàäÿíèí
äöíéàíûí èíêèøàôûíäà ÿñàñ ðîë îéíàäûüûíû èääèà,
òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿòäÿ îáéåêòèâ ãàíóíàóé-
üóíëóüó âÿ çÿðóðèééÿòè èíêàð åäÿí ìöðòÿúå-
èäåàëèñò ôÿëñÿôè úÿðÿéàí.
2. ïñèõ. Àüëû äåéèë, èðàäÿíè ïñèõèê ùÿéàòûí
ùÿëëåäèúè àìèëè ùåñàá åòìÿ.
ÂÎËÉÚÒÀ èñ. [ëàò.] Ìÿðêÿçèíäÿ äàèðÿñè
îëàí ñïèðàëøÿêèëëè ìåìàðëûã áÿçÿéè.
ÂÓÍÀ èñ. Êîðåéà Õàëã Äåìîêðàòèê Ðåñ-
ïóáëèêàñûíäà ïóë âàùèäè.
ÂÓÒÓÌ [ëàò.] Ñÿñâåðìÿ âàñèòÿñèëÿ ãÿáóë
åäèëÿí ãÿðàð, ôèêèð.
Åòèìàä, éàõóä ãåéðè-
åòèìàä âîòóìó – ïàðëàìåíòèí, ùþêóìÿòèí,
éàõóä îíóí àéðû-àéðû öçâëÿðèíèí – íàçèðëÿðèí
ôÿàëèééÿòèíè áÿéÿíèá-áÿéÿíìÿäèéèíè ñÿñÿ
ãîéìà âàñèòÿñèëÿ èôàäÿ åòìÿñè.
489
ÂÒÓËÊÀ
ÂÒÓËÊÀ èñ. [ðóñ.] 1. òåõ. ×àðõëàðûí è÷ÿðè-
ñèíäÿ ñöðòöíìÿíè àçàëòìàã ö÷öí ìåòàë áîðó-
úóã âÿ ùàëãà.
2. Òûõàú.
ÂÓÁË èñ. [ôð.] 1. Íàçèê äàðàãëàíìûø éóí,
ïàìáûã, éàõóä èïÿê ñàïäàí ùàçûðëàíàí ùàìàð,
øÿôôàô ïàð÷à.
2. Þðòöê, þðïÿê.
ÂÓËÊÁÍ1 [ëàò.] Òÿïÿñèíäÿêè äåøèêäÿí îä,
ãàç ïöñêöðÿí êîíóñøÿêèëëè äàü; éàíàð äàü.
Ïàë÷ûã âóëêàíû. Ñþíìöø âóëêàí. – Âóëêàí ùà-
äèñÿëÿðè äåäèêäÿ, áèç éåðèí äÿðèí ãàòëàðûíäàí
éàíàð îäëó ìàääÿíèí (ìàãìàíûí) éåð ñÿò-
ùèíÿ ÷ûõìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóðóã. Ì.Ãàøãàé.
// ìÿú. Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ. Õèëàñ åò áó äàð-
üûí ãÿëáè ìþùíÿòäÿí; Áàøûìäà ñåâäàíûí âóë-
êàíû éàíàð. Ñ.Âóðüóí. [Àôÿò:] Öðÿê îä ïöñ-
êöðÿí úîøãóí âóëêàíäûð; Âöñàëà èðìÿéèá õåéëè
çàìàíäûð. Ì.Ðàùèì. Öðÿéèíäÿ âóëêàí êèìè
íèôðÿò úîøàí Ýöëàðà ùàðà ýåòäèéèíè, áó àõøàì
ùàðàäà ãàëàúàüûíû áèëìèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÂÓËÊÁÍ2 èñ. [ëàò.] Ãÿäèì Ðîìà ìèôîëî-
ýèéàñûíäà îä àëëàùû.
ÂÓËÊÀÍÈ´Ê ñèô. Âóëêàíäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí,
âóëêàí íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðÿí, âóëêàíèçì ùà-
äèñÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Âóëêàíèê ùàäèñÿëÿð.
Âóëêàíèê ìàääÿëÿð (ëàâà, ãàçëàð, êöë âÿ ñ.).
Âóëêàíèê àäàëàð (äÿíèçäÿ âóëêàí ïöñêöðìÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø àäàëàð). Âóëêàíèê
ñöõóðëàð (ñîéóìóø ïöñêöðòöäÿí – ëàâàäàí
ÿìÿëÿ ýÿëìèø ñöõóðëàð). Âóëêàíèê çÿëçÿëÿ (âóë-
êàíëà ÿëàãÿäàð éåð òÿðïÿíìÿñè).
ÂÓËÊÀÍÈÇÁÑÈÉÀ [ëàò.] õöñ. 1. Ìàòåðèàëà
äàùà àðòûã ìþùêÿìëèê âåðìÿê ö÷öí êàó÷óêó
âÿ ãóòòàïåð÷àíû ÿñàñÿí ãàéíàð ùàëäà èøëÿìÿ
öñóëó.
2. Õàðàá îëìóø, äåøèëìèø, çÿäÿëÿíìèø àâòî-
ìîáèë, âåëîñèïåä øèíëÿðèíè òÿìèðåòìÿ öñóëó.
ÂÓËÊÀÍÈÇÁÒÎÐ [ëàò.] õöñ. Àâòîìîáèë,
âåëîñèïåä âÿ ñ. øèíëÿðèíè âÿ öìóìèééÿòëÿ,
êàó÷óêäàí ãàéðûëìûø øåéëÿðè âóëêàíèçàñèéà
öñóëó èëÿ òÿìèð åòìÿê ö÷öí úèùàç.
ÂÓËÊÀÍÈ´ÇÌ [ëàò.] Éåð êöðÿñèíèí äÿðèí-
ëèêëÿðèíäÿí ãàëõàí ÿðýèí ñèëèêàò êöòëÿñèíèí
(ìàãìàíûí) ùÿðÿêÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ùàäè-
ñÿëÿðèí ìÿúìóñó. Âóëêàíèçì ïðîñåñè. – Ýåî-
ëîýèéà åëìèíèí âóëêàíèçì ùàããûíäà îëàí
áÿùñèíè ðóñ àëèìëÿðè äöçýöí éîëà ñàëìûøëàð.
Ì.Ãàøãàé.
490
ÂÓÐ×ÀÒËÀÑÛÍ
ÂÓËÃÁÐ ñèô. [ÿñëè ëàò.] 1. Ùÿääÿí àðòûã
ñàäÿëÿøäèðèëÿðÿê (áÿñèòëÿøäèðèëÿðÿê) òÿùðèô
åäèëìèø; áàéàüû, ãàáà.
Âóëãàð ìàòåðèà-
ëèçì – ÕÛÕ ÿñðèí 50-60-úû èëëÿðèíäÿ Àëìà-
íèéàäà ìåéäàíà ýÿëìèø õûðäà áóðæóà ôÿëñÿôè
úÿðÿéàíû. Âóëãàð ìàòåðèàëèñòëÿð ôèêðèí ìàä-
äÿäÿí òþðÿäèéèíè ÷îõ áÿñèò, ãåéðè-åëìè áèð
ñóðÿòäÿ èçàù åäèðäèëÿð.
2. äèë÷. Ãåéðè-ÿäÿáè, ÿäÿáè äèëÿ çèää. Âóë-
ãàð ñþç, èôàäÿ.
ÂÓËÃÀÐÚÀÑÛÍÀ çÿðô Áàéàüû ñóðÿòäÿ,
ãàáà øÿêèëäÿ.
ÂÓËÃÀÐÈ´ÇÌ [ëàò.] äèë÷. ßäÿáè äèë íîð-
ìàëàðûíà çèää îëàí ãàáà (ãåéðè-ÿäÿáè) ñþç
âÿ éà èôàäÿ.
ÂÓËÃÀÐËÀØÄÛÐÀÍ, ÂÓËÃÀÐËÀØÄÛ-
ÐÛÚÛ ñèô. Áàéàüûëàøäûðàí, ãàáàëàøäûðàí; áèð
ìÿñÿëÿíèí, ôèêðèí ìÿíàñûíû òÿùðèô îëóíàúàã
äÿðÿúÿäÿ ñàäÿëÿøäèðÿí.
ÂÓËÃÀÐËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Âóëãàðëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÂÓËÃÀÐËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Áàéàüû-
ëàøäûðûëìàã, ãàáàëàøäûðûëìàã, ìÿíàñû òÿùðèô
îëóíàúàã äÿðÿúÿäÿ ñàäÿëÿøäèðèëìÿê.
ÂÓËÃÀÐËÀØÄÛÐÌÀÃ ô.ñèô. Áàéàüûëàøäû-
ðûëìûø, ãàáàëàøäûðûëìûø, ìÿíàñû òÿùðèô îëóíà-
úàã äÿðÿúÿäÿ ñàäÿëÿøäèðèëìèø.
ÂÓËÃÀÐËÀØÌÀ “Âóëãàðëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÂÓËÃÀÐËÀØÌÀÃ ô. Áàéàüûëàøìàã, ãàáà-
ëàøìàã.
ÂÓËÃÀÐËÛÃ èñ. Âóëãàð øåéèí ùàëû; áàéàüû-
ëûã, ãàáàëûã.
ÂÓÐÀÜÀÍ ñèô. 1. Áóéíóçëà, éàõóä òÿïèêëÿ
âóðìàã õàñèééÿòè îëàí. Âóðàüàí èíÿê. Âóðà-
üàí êå÷è. Âóðàüàí àò.
2. Ñàíúàí. Ïèðè êèøè áèð ïÿòÿéÿ ÷àòäûãäà äåäè:
– Áó ïÿòÿéèí àðûëàðû ÷îõ âóðàüàíäûðëàð. Áóí-
ëàðäàí þçöíöçö ýþçëÿéèí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÂÓÐÀÜÀÍËÛÃ èñ. Âóðàüàí ùåéâàíûí õà-
ñèééÿòè.
ÂÓÐÀÍ1 èñ. ðèéàç. Âóðìà ÿìÿëèíäÿ: âóðìà
ùàñèëèíè àëìàã ö÷öí áèð ÿäÿäèí äèýÿð ÿäÿäÿ
íå÷ÿ äÿôÿ âóðóëäóüóíó ýþñòÿðÿí ÿäÿä.
ÂÓÐÀÍ2 ô.ñèô. á à õ âóðàüàí 1-úè ìÿíàäà.
Âóðàí þêöçÿ Àëëàù áóéíóç âåðìÿç. (Àòà. ñþçö).
ÂÓÐ×ÀÒËÀÑÛÍ èñ. äàí. Ãàðìàãàðûøûãëûã,
àðà ãûçûøìà, ìÿðÿêÿ, ñÿñ-êöé; äàâà-âóðóøìà
ÂÓÐÄÓÐÌÀ
(àäÿòÿí áèð èøèí, ùàäèñÿíèí ãûçûøäûüûíû, ÿí
ãûçüûí ÷àüûíû áèëäèðèð). Áÿëè, âóð÷àòëàñûí, ÷àë
îéíàñûí, éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé åéëÿéèá,
àõûðûíúû ýöí Èáðàùèìè ýÿòèðèá, ãàòäûëàð ãûçûí
îòàüûíà. (Íàüûë). Âóð÷àòëàñûíûí øèðèí éåðèíäÿ
êÿíäèí àüñàããàëëàðûíäàí áèðè îðòàéà ÷ûõûá,
ñàü ÿëèíè éóõàðû ãàëäûðäû. “Êèðïè”.
ÂÓÐÄÓÐÌÀ “Âóðäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÂÓÐÄÓÐÌÀà “Âóðìàã”äàí èúá.
ÂÓÐÜÓ1 èñ. 1. Âóðóø, çÿðáÿ. Éàí àëàí ýÿ-
ìèëÿðèí âóðüóñóíäàí ãîðóìàã ö÷öí ÿñàñûí
ãàáàã ùèññÿñèíäÿ õöñóñè ãîðóéóúó ãîéóëóð.
Ãóëèéåâ. Ýöíÿø øöàëàðûíäàí äöçýöí èñòèôàäÿ
åòìÿäèêäÿ, äÿðèíèí éàíìàñû, öìóìè ÿçýèíëèê,
Ýöíÿø âóðüóñó êèìè ùàëëàð áàø âåðÿ áèëÿð.
Áàáàéåâ. // Âóðìà. Áèð ÿñÿð éàðàíûð ùÿð äö-
øöíúÿäÿí; Ùÿð ãÿëá âóðóøóíóí þç ìÿíàñû âàð.
Ñ.Âóðüóí. Äþéöøëÿðÿ ÷àüûðûð ñààòëàðûí âóð-
üóñó. Ñ.Ðöñòÿì.
2. äàí. Èôëèú, áåéèíÿ ãàí âóðìà.
3. ìÿú. Àôÿò, áÿëà. [Íÿñèá ÿìè:] Ìàò-
ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì êè, áó íÿ áÿëàäû, íÿçÿðäè,
ýþçäö, àôÿòäè, âóðüóäó, ãàðüûøäû, íÿäè áèë-
ìèðÿì! Ìèð Úÿëàë.
ÂÓÐÜÓ2 èñ. ãðàì. Êÿëìÿäÿ ìöÿééÿí
ñÿñèí (ñÿñëèíèí) óúàëìàñû âÿ áóíóí ö÷öí î
ñÿñèí âÿ éà ùÿðôèí öçÿðèíÿ ãîéóëàí èøàðÿ.
Âóðüó èøàðÿñè.
ÂÓÐÜÓËÓ ñèô. äèë÷. Öçÿðèíäÿ âóðüó (âóðüó
èøàðÿñè) îëàí. Âóðüóëó ùÿðô.
ÂÓÐÜÓÍ ñèô. 1. Âóðóëìóø, àøèã îëìóø, ùÿä-
äèíäÿí àðòûã ñåâÿí; ìÿôòóí. Çÿôÿð ñþçöíöí
äÿ âóðüóíóéàì ìÿí; Ýöíÿøäÿí óúàäûð îíóí
áàéðàüû! Ñ.Âóðüóí. [Àéáÿíèç:] Åë÷èí Ðåéùà-
íûí âóðüóíóäóð, .. ìÿí îíëàðûí ìÿùÿááÿòèíÿ
ìàíå îëìàã èñòÿìèðÿì. Ì.Ùöñåéí. Ìÿí äÿ
ñÿíèí êèìè ýöëÿ âóðüóíàì. Ì.Ðàùèì.
2. äàí. á à õ âóðüó1 2-úè ìÿíàäà. Áó áþ-
éöê èòèê, áó êÿäÿðëè ôàúèÿ.. Àòàáàëàéà áèð âóð-
üóí êèìè òÿñèð åòäè. À.Øàèã.
ÂÓÐÜÓÑÓÇ ñèô. äèë÷. Âóðüóñó îëìàéàí.
Âóðüóñóç ùåúà.
ÂÓÐÜÓÑÓÇËÓÃ èñ. äèë÷. Âóðüó îëìàìàñû.
ÂÓÐÙÀÂÓÐ 1. èñ. Äàâà, âóðóøìà, äàëàø-
ìà, ãàðìàãàðûøûãëûã, ñÿñ-êöé, ãàëìàãàë.
Êàçûì ýöëÿðÿê äåäè: – Àé Àëëàùãóëó, éàõøû êè,
éàõàìûçû áó âóðùàâóðäàí ãóðòàðäûã. ×ÿìÿí-
ÂÓÐÌÀÃ
çÿìèíëè. À÷ûëäû áàéðàãëàð, ÷àëûíäà áîðó; Ôÿëÿê
ýþðìÿìèøäè áó âóðùàâóðó. ß.Úàâàä.
2. çÿðô Ôÿàëèééÿòëÿ, úÿùäëÿ, äóðìàäàí, ãûç-
üûí ñóðÿòäÿ. ×þðÿêõàíàäàêûëàð âóðùàâóð èøëÿ-
éèð, ñó òþêöð, õÿìèð éîüóðóð, êöðÿéÿ îä ãîéóð-
äóëàð. Ìèð Úÿëàë.
3. èñ. äàí. Òÿíòÿíÿ, äÿáäÿáÿ, úàëàë ìÿíà-
ñûíäà. Ãûçû âóðùàâóðëà (ç.) êþ÷öðäöëÿð.
ÂÓÐÙÀÉ, ÂÓÐÙÀÐÀÉ èñ. äàí. Ñÿñ-êöé,
ãàëìàãàë, âóð÷àòëàñûí.
ÂÓÐÌÀ 1. “Âóðìàã”äàí ô.èñ.
2. ðèéàç. Ùàñèë àëìàã ö÷öí áèð ÿäÿäèí áàøãà
áèð ÿäÿäÿ, éàõóä þç-þçöíÿ âóðóëìàñû. Âóðìà
ÿìÿëè. Âóðìà úÿäâÿëè.
ÂÓÐÌÀÃ ô. 1. ßëè èëÿ âÿ éà ÿëäÿ òóòóëàí
áèð øåéëÿ ÷ûðïìàã, çÿðáÿ åíäèðìÿê. Àüàúëà
âóðìàã. Øèëëÿ âóðìàã. Ãàì÷û èëÿ âóðìàã.
ßëëÿðèíÿ âóðìàã. – [Èâàí áÿé:] Ñÿñèíè êÿñ,
áóéóðàðàì, áàøûíà éöç òàòàðû âóðàðëàð.
Í.Âÿçèðîâ. Ôÿððàøëàð Ìÿøÿäè Ùÿñÿíè éûõûá,
àéàüûíà îí ÷óáóã âóðäóëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ßëèìäÿêè äÿéÿíÿéèìëÿ èòè âóðà-âóðà (ç.) ãîâ-
äóì. À.Øàèã. // Áóéíóç, òÿïèê âÿ ñ. èëÿ çÿðáÿ
åíäèðìÿê. Èíÿê óøàüû âóðäó. Îíó àò âóðìóø-
äóð. // Äþéìÿê, êþòÿêëÿìÿê. Óøàüû âóðìàã
îëìàç.
2. Áèð øåéëÿ òîõóíäóðìàã. Ãàñûì êèøè ÷àõ-
ìàüû äàøà âóðóá, ãîâó áàñûð ÷óáóüà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ðöñòÿì:] Ìÿí éàâàø-
úà þêöçöí áîéíóíà âóðóá, ùÿéÿòÿ äþíäÿðäèì.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Åëäàð Àéàçûí ÷èéíèíÿ âóðäó.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. ×àëìàã, ÷àõìàã, ãàõìàã, ñîõìàã. Ìûõ
âóðìàã. Ïàéà âóðìàã.
4. Ýöëëÿ èëÿ âóðóá þëäöðìÿê. Îâ÷óëàð ìå-
øÿäÿ ö÷ ãàáàí âóðäóëàð. – Áèð äÿôÿ Òöêÿçáàí
õàëà ýåúÿ áîñòàíäàí ãàéûäûðêÿí òöôÿíý èëÿ áèð
úàíàâàð âóðóá þëäöðìöøäö. Á.Òàëûáëû. // Áèð
øåéëÿ âóðóá éàðàëàìàã. Ãóøó àéàüûíäàí âóð-
ìóøëàð. – [Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá:] Àðûüûí íÿ èøè âàð
ãîðóãäà, âóðàëàð ãûë÷àñû ñûíà. Í.Âÿçèðîâ.
5. Àòÿøÿ òóòìàã, òîïà òóòìàã, ýöëëÿéÿ áàñ-
ìàã. Ñàùèëäÿí äöøìÿí ýÿìèëÿðèíè âóðìàã.

Âóðóá ñàëìàã – ýöëëÿ âÿ ñ. çÿðáÿñèíèí
ýöúö èëÿ éåðÿ äöøìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. Àüàú-
äàí àëìàíû âóðóá ñàëìàã. Çåíèò÷èëÿð äöøìÿí
òÿééàðÿñèíè âóðóá ñàëäûëàð.
491
ÂÓÐÌÀÃ
6. Áèð øåéè ñÿððàñò àòûá ùÿäÿôÿ òîõóíäóð-
ìàã, äÿéäèðìÿê. Íèøàíû âóðìàã. Íÿ ãÿäÿð
àòäûìñà, ùÿäÿôè âóðà áèëìÿäèì.
7. Äàéàìàã, äèðÿìÿê, ãîéìàã, ñþéêÿò-
ìÿê. Äèâàðà äàéàã âóðìàã. Àüàúà äÿñòÿê
âóðìàã.
8. Òàõìàã, êå÷èðìÿê, áàüëàìàã. Àòûí àéà-
üûíà úèäàð âóðìàã. – Ñÿëèì áÿé Íÿáèíèí àéàã-
ëàðûíà ãàíäàë âóðóá, Ýîðóñ ãàçàìàòûíà ýþí-
äÿðèð. “Ãà÷àã Íÿáè”. [Ýèëÿ] è÷ÿðè ýèðèá, ãàïûíû
þðòäö âÿ ñöðìÿñèíè âóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
9. Éöêëÿìÿê, éûüìàã, ÷àòìàã, äîëäóðìàã.
Àðàáàéà (ìàøûíà, ýÿìèéÿ) éöê âóðìàã, òàé
âóðìàã. – ×ûõ ìèíáÿðÿ, çàùèðäÿ îõó íÿãë
êèòàáû; Áóüäàíû âóð àíáàðà, åëÿ ìåéë øÿðàáû.
Ì.ß.Ñàáèð.
10. Òàããûëäàòìàã, äþéìÿê. Ãàïûíû âóð-
ìàã. Äàðâàçàíû âóðìàã. – Ùÿëÿ øàì éåìÿéè
ùàçûð îëìàäàí, èêè ãûç áèð äÿ àíàñû ãàïûíû
âóðóá è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Äþéÿú-
ëÿìÿê, ÷àëìàã. Íàüàðà âóðìàã. Äÿô âóðìàã.
// ò-ñèç. Çÿðáÿ âÿ éà áàøãà áèð ñÿñëÿ áèëäèð-
ìÿê, õÿáÿð âåðìÿê. Òåëåôîíóí çÿíýè âóðäó.
Ñààò 12-íè âóðäó.
11. Õàðàá åòìÿê, ìÿùâ åòìÿê, çÿäÿëÿ-
ìÿê, çÿðÿð âåðìÿê. Àëìàëàðû äîëó âóðäó.
ßêèíëÿðè äîí âóðäó. Ìåéâÿëÿðè øàõòà âóðìóø-
äóð. – Øàõòà âóðìàéàúàã ýþé çÿìèëÿðè; Ãûø
ýÿëèá ýåäÿúÿê áèð áàùàð êèìè. Ñ.Âóðüóí.
|Íÿáè:] Éåíÿ äîëó âóðäó áèçèì áàüëàðû; Àç
ãàëäû êè, äöøìÿí àëà äàüëàðû. “Ãà÷àã Íÿáè”.
12. ìÿú. Áÿðê òÿñèð åòìÿê. Ñà÷ëàðûíûí ÿòðè
âÿ áÿäÿíèíèí ùÿðàðÿòè Ðöñòÿìè óçàãäàí âóðóð,
ðóùóíó îõøàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Êÿðèì áÿé
ãàïûíû à÷àíäà àüûð âÿ áîüóúó èñòè ùàâà îíó
âóðäó. Ìèð Úÿëàë. Ýîðóñ äàüûíûí áàøûíäà
Íÿáèíè èñòè âóðóð, áèð êþëýÿëèê òàïûá óçàíûð.
“Ãà÷àã Íÿáè”.
13. ìÿú. äàí. È÷ìÿê (éàëíûç ñïèðòëè è÷êè ùàã-
ãûíäà). [Èñìàéûë áÿé:] Ýöíîðòà ÿéëÿøèá, ýåúÿ
éàðûñûíàäÿê âóðäóíóç, î ñÿíèí ñàüëûüûíà, ñÿí
îíóí. Í.Âÿçèðîâ. [Ñÿôÿð áÿé:] Ýÿëèá Ìèðçÿ
Òóðàáëà àðàã âóðñàéäûì, áóíäàí éàõøû îëàðäû.
Á.Òàëûáëû.
14. äàí. Îüóðëàìàã, ÷ûðïûøäûðìàã, ÷àëìàã.
[ßùìÿä äåäè:] Ñàíäûã÷àíû âóðìóøàì, è÷è
äîëó ïóë. Í.Íÿðèìàíîâ.
492
ÂÓÐÌÀÃ
15. Ñöðòìÿê, ÷ÿêìÿê, éàõìàã. Ïÿíúÿðÿ-
ëÿðÿ ðÿíý âóðìàã. Öçöíÿ ïóäðà âóðìàã.
16. Éàïûøäûðìàã, àñìàã. Äèâàðà åëàí (àôèøà)
âóðìàã. Äèâàðà õàë÷à âóðìàã.
17. Éûõìàã, ÷ûðïìàã. Ùöñåéíàüà ÷þëÿ ÷ûõ-
äûãäà êöëÿê îíó éóìóðëàéûá éåðÿ âóðäó.
Ì.Èáðàùèìîâ.
18. ðèéàç. Àðòûðìàã, çÿðá åòìÿê. Áåøè èêèéÿ
âóðìàã.
19. “Þçöíö” ñþçö èëÿ – éàëàíäàí ýþñòÿð-
ìÿê, îõøàòìàã. Þçöíö äÿëèëèéÿ, áèëìÿìÿç-
ëèéÿ, õÿñòÿëèéÿ âóðìàã. – [2-úè ÿúèííÿ:] Þçöíö
âóðóáñàí ñÿôåùëèéÿ, õàíûìûí õîøóíà ýÿëèá,
ñÿíè ÷þðÿêëÿéèá ñàõëàéûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Íÿáè
þçöíö êàðëûüà âóðóá, îíà éàõûí ýÿëìÿñèíè ÿëè
èëÿ èøàðÿ åäèð. “Ãà÷àã Íÿáè”.
20. “Þçöíö”, “þçëÿðèíè”, “þçöìöçö” ñþç-
ëÿðè èëÿ – ñîõóëìàã, ýèðìÿê, áèð øåéèí è÷ÿðè-
ñèíÿ àòûëìàã, äàëìàã, úóììàã, éþíÿëìÿê,
öç òóòìàã. Þçöíö ñöðöéÿ âóðäó. Þçëÿðèíè
ìåøÿéÿ âóðäóëàð. – [Íÿáè:] Óøàãëàð, éåðèìèç
à÷ûãäàäû. Çàëûì óøàüû áèçè ãûðàúàã, àòëàðû
ìèíèá, þçöìöçö äöøìÿíèí ãîøóíóíà âóðàã!
“Ãà÷àã Íÿáè”. Åéâàç êèøè þçöíö ÷àéà âóðäó.
ß.Âÿëèéåâ.
21. Ñàíúìàã, ÷àëìàã. Èëàí âóðìàã. ßãðÿá
âóðìàã. – ßçèçèéÿì, ãàí äàìàð; Àðû âóðàð,
ãàí äàìàð; Êàñûáëûã àäûí ÷ÿêìÿ; Öðÿéèìÿ
ãàí äàìàð. (Áàéàòû.) [Ñÿàäÿò õàíûì:] Èëàí
âóðàí éàòàð, àììà ìÿíèì éóõóì ýÿëìÿç.
Í.Âÿçèðîâ.
22. Úàëàìàã, àøûëàìàã. Ïåéâÿíä âóðìàã.
Àøû âóðìàã. – Âóðäóã àüàúëàðà áèç ïåéâÿíä,
úàëàã. Ñåéèäçàäÿ.
23. Êÿñìÿê, êÿñèá ýþäÿëòìÿê. Ïàëòàðûí
ÿòÿéèíäÿí áèð ãÿäÿð âóðìàã. Äÿëëÿê ñà÷ûìû
âóðäó. Ïàìáûã êîëëàðûíûí áàøûíû âóðìàã.
24. ò-ñèç. Äþéöíìÿê, àòìàã, èøëÿìÿê.
Íÿáçè âóðìàã. – Éåíÿ äÿ áèð âóðàéäû ãÿëáè-
ìèç ýèçëè-ýèçëè; Ñÿí åé ÿñìÿð áÿíèçëè! Ì.Ìöø-
ôèã. Áèð ñîðóø ýþð, ùå÷ öðÿéèì áèð ýöí îíñóç
âóðäóìó? ß.Úÿìèë.
25. ò-ñèç. Àòìàã, ôûøãûðìàã. Ôîíòàí âóð-
ìàã. Ôÿââàðÿ âóðìàã.
26. Õöñóñè úèùàç âÿ ñ. âàñèòÿñèëÿ éåðèòìÿê
(ìàéå, ùàâà, ãàç âÿ ñ.). Íàñîñëà ñó âóðìàã.
– Ùÿêèì èéíÿíè ãàéíàäûá, Òàùèðèí éóìøàã
ÿòèíÿ ïåíèñèëëèí èéíÿñè âóðäó. Ì.Ùöñåéí.
ÂÓÐÍÓÕÌÀ
27. äàí. ×åâèðìÿê, áèð âàùèäè ÿñàñ ýþòöðÿ-
ðÿê ùåñàáëàìàã. Êàüûç ïóëó ãûçûëà âóðìàã.
28. Áèð ñûðà èñèìëÿðèí éàíûíà ýÿòèðèëÿðÿê,
èñìèí èôàäÿ åòäèéè ìÿíà èëÿ ÿëàãÿäàð ìöðÿê-
êÿá ôåèëëÿð âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð;
ìÿñ.: äþâðÿ âóðìàã, çÿðÿð âóðìàã, äÿì âóð-
ìàã, ÿë âóðìàã.
29. “Âóðäó” øÿêëèíäÿ – áèðäÿí, ýþçëÿíèë-
ìÿäÿí. Èêè ýöí ÷ÿêìÿäè, âóðäó àíàì õÿñòÿ
äöøäö. Ìèð Úÿëàë.
30. “Âóðóá” øÿêëèíäÿ – ÷îõ-÷îõ ýåðèäÿ áó-
ðàõûá, þòöá, àøûá. Òðåñò ìöùàðèáÿäÿí ÿââÿëêè
ùÿúìè âóðóá êå÷ÿúÿêäèð. Ìèð Úÿëàë.
ÂÓÐÍÓÕÌÀ 1. “Âóðíóõìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Òÿëàø, òÿøâèø, ùÿéÿúàí, ÷àõíàøìà.

Úàíûíà âóðíóõìà ñàëìàã – ãîðõóéà
ñàëìàã. Áó ýþðöëÿí èøëÿðèí ùàìûñû äöøìÿíèí
úàíûíà âóðíóõìà ñàëìûøäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÂÓÐÍÓÕÌÀÃ ô. 1. Áîø-áîøóíà î òÿðÿô-áó
òÿðÿôÿ ýåòìÿê; ãóðäàëàíìàã, éåðèíäÿ ùÿðÿêÿò
åòìÿê, áîø-áîøóíà äàèì ùÿðÿêÿòäÿ îëìàã,
ÿëëÿøìÿê, ÷àëûøûá-÷àïàëàìàã. Ñÿùÿðäÿí àõøà-
ìàäÿê âóðíóõìàã. – [Äàéûì] ñîíðà éåíÿ áèð
î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ âóðíóõäó. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. ...Ùÿìèøÿ ýþðÿðäèí êè, [ßñýÿð] öëýöú-
áöëþâöíö õóðúóíà ãîéóá, òöëÿíìèø ñÿð÷ÿ êèìè
âóðíóõóð. Á.Òàëûáëû. Ìàùìóä èíäè ùîñïèòàëûí
óçóí äÿùëèçèíäÿ ñàüà-ñîëà âóðíóõóð, øÿôãÿò
áàúûñûíû àõòàðûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Òÿøâèøÿ äöøìÿê, òÿëàøà äöøìÿê, ùÿéÿ-
úàíà äöøìÿê, íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿìÿê, þçöíö
îðà-áóðà âóðìàã. Èíäè íå÷ÿ ñààò èäè êè, ÿðè
ýåòìèøäè. Ýåú ýÿëäèéèíäÿí, àðâàä èçòèðàáà
äöøöá âóðíóõóðäó. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÂÓÐ-ÒÓÒ Úÿìè, ùàìûñû, àíúàã, âàð-éîõ.
[Øàããóëó:] Âóð-òóò ñÿêêèç ìàíàò ïóë âàð èäè.
Ú.Úàááàðëû. [Áàõûø îüëó Ùÿñÿíèí] àíàñû èñÿ
ýþçöíöí éàøûíû òþêöá, âóð-òóò áèð äÿíÿ áàëà-
ñûíûí ÿëèíäÿí ýåòìÿñèíÿ àüëàéûðäû. Á.Òàëûáëû.
[Èäðèñ] áóðàäà îëàíäà äÿñòÿìèçäÿ èéèðìè àäàì
âàðäû. Àíúàã èíäè âóð-òóò ñÿêêèçè ãàëûá.
Ì.Ùöñåéí.
ÂÓÐÓÁ-ÉÛÕÀÍ ñèô. Àçüûí, ãóäóðüàí; øó-
ëóã÷ó, äÿúÿë, çÿðÿð âåðÿí (áÿçÿí ãî÷àã, ãîðõ-
ìàç ìÿíàñûíäà äà èøëÿíèð). Òåéìóð àüà ùÿì
ìÿøùóð êåô÷è, ùÿì äÿ íöôóçëó âÿ âóðóá-éûõàí
úàâàíëàðäàí èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ñÿôÿð äîüðó-
äàí äà ãûçëàðûí õîøóíà ýÿëÿíëÿðäÿí äåéèëäè.
ÂÓÐÓËÌÀÃ
Ôÿãèð, áàøûàøàüû áèð îüëàíäû, âóðóá-éûõàí
äåéèëäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÂÓÐÓÃ èñ. ðèéàç. Âóðìà ÿìÿëèíäÿ: èêè âÿ
èêèäÿí ÷îõ áèð-áèðèíÿ âóðóëàí ÿäÿäëÿðäÿí áèðè.
ÂÓÐÓËÀÍ èñ. ðèéàç. Ùåñàáäà: òàì ÿäÿä-
ëÿðèí âóðóëìàñûíäà åéíè òîïëàíàí êèìè òÿêðàð
åäèëÿí ÿäÿä.
ÂÓÐÓËÌÀ1 “Âóðóëìàã1”äàí ô.èñ.
ÂÓÐÓËÌÀ2 “Âóðóëìàã2”äàí ô.èñ.
ÂÓÐÓËÌÀÃ1 ìÿúù. 1. Çÿðáÿ åíäèðèëìÿê.
Àüàú èëÿ âóðóëìàã. // Äþéöëìÿê, êþòÿêëÿí-
ìÿê.
2. ×àëûíìàã, ãàõûëìàã, ñîõóëìàã. Ïàéà
âóðóëìàã. Òàõòàéà èêè ìûõ âóðóëìóøäóð.
3. Ýöëëÿ èëÿ âóðóëóá þëäöðöëìÿê. Îâäà èêèúÿ
ãóø âóðóëäó. – Öçâëÿðäÿí Ùàúû Ìèðçÿ Ùÿñÿí
âóðóëäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Êÿíäõóäà ÷îõ ãîð-
õàã àäàìäû. Óðéàäíèêèí âóðóëìàüû îíó áöñ-
áöòöí ùàëäàí ÷ûõàðìûøäû. Ì.Ùöñåéí. // Ýöëëÿ
èëÿ âÿ éà áàøãà áèð øåéëÿ âóðóëóá éàðàëàíìàã.
Úåéðàí àéàüûíäàí âóðóëìóøäóð.
4. Äàéàäûëìàã, ãîéóëìàã, äèðÿäèëìÿê.
Äÿñòÿê âóðóëìàã. Äàéàã âóðóëìàã.
5. Òàõûëìàã, êå÷èðèëìÿê, áàüëàíìàã. Úèäàð
âóðóëìàã. Áóõîâ âóðóëìàã.
6. Ñÿððàñò àòûëàðàã òîõóíäóðóëìàã, äÿéäè-
ðèëìÿê. Ùÿäÿô âóðóëìóøäóð. // Ýöëëÿ âÿ ñ. èëÿ
çÿäÿëÿíìÿê. Âóðóëàí òÿééàðÿ ãóäóðìóø èò
êèìè óëàéà-óëàéà éåðÿ ýåòäè. ß.Âÿëèéåâ.
7. Éöêëÿíìÿê, éûüûëìàã, ãîéóëìàã, äîë-
äóðóëìàã. Âàãîíëàðà éöê âóðóëóá ãóðòàðäû.
Ìàøûíà èêè òîí éöê âóðóëìóøäóð. Àíáàðëàðà
îí òîíëàðëà áóüäà âóðóëóá.
8. Òàããûëäàäûëìàã, äþéöëìÿê. Ñÿùÿð ÷àé
è÷ÿðêÿí ãàïû âóðóëäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
9. ×àëûíìàã, åøèäèëìÿê. Çÿíý âóðóëäó. Áèð
íå÷ÿ äÿãèãÿ ñîíðà ãóëëóã÷ó Ðöñòÿìáÿéèí éà-
íûíà ãîíàã ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðäè. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ö÷öíúö çÿíý âóðóëóðäó. Úàìààò
òàìàøà çàëûíà àõûøäû. Ñ.Ðÿùìàí.
10. Ñöðòöëìÿê, ÷ÿêèëìÿê, éàõûëìàã. Ãà-
ïûéà òÿçÿ ðÿíý âóðóëìàëûäûð.
11. Éàïûøäûðûëìàã, àñûëìàã, áÿíä åäèëìÿê.
Äèâàðëàðà åëàí âóðóëìóøäóð. – Êèíîëàðûí ãà-
áàüûíà íöìàéèø åòäèðèëÿí ôèëìëÿðèí øÿêèëëÿðè
âóðóëìóøäó. Ì.Èáðàùèìîâ. Ãÿùâÿéè òåëåôîí
ãóòóñó Ìè÷óðèíèí ïîðòðåòèíèí äöç àëòûíäàí
äèâàðà âóðóëìóøäó. Ì.Ùöñåéí.
493
ÂÓÐÓËÌÀÃ
12. ðèéàç. Àðòûðûëìàã, çÿðá åäèëìÿê. Èêè áåøÿ
íå÷ÿ äÿôÿ âóðóëìóøäóð? Èéèðìè èêèéÿ âóðó-
ëàíäà ãûðõ àëûíûð.
13. Úàëàíìàã, àøûëàíìàã. Úàëàã âóðóëìàã.
Ãÿëÿì âóðóëìàã. Àøû âóðóëìàã.
14. Êÿñèëìÿê, êÿñèëèá ýþäÿëäèëìÿê, ãûñàë-
äûëìàã. Ïàëòîíóí ÿòÿêëÿðè áèð ãÿäÿð âóðóë-
ìàëûäûð.
15. Úèùàç âÿ ñ. âàñèòÿñèëÿ éåðèäèëìÿê (ìàéå,
ùàâà, ãàç âÿ ñ.). Áàëîíà ùàâà âóðóëìàã.
Íàñîñëà ñó âóðóëìàã. Èéíÿ âóðóëìàã.
16. äàí. Áèð âàùèä ÿñàñ ýþòöðöëÿðÿê ùåñàá-
ëàíìàã. [Ñîëòàí:] Ùÿäèééÿëÿðè ùåñàáëàäûì.
Ãûçûëà âóðóëñà, áåø éöç ìèí äèíàð ãèéìÿòè âàð.
Ì.Ùöñåéí.
17. Áèð ñûðà èñèìëÿðèí éàíûíà ýÿòèðèëÿðÿê
èñìèí èôàäÿ åòäèéè ìÿíà èëÿ ÿëàãÿäàð ìöðÿê-
êÿá ôåèëëÿð âÿ ìöõòÿëèô èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð;
ìÿñ.: éàìàã âóðóëìàã (éàìàãëàíìàã), íàë
âóðóëìàã (íàëëàíìàã), ÿë âóðóëìàã (òîõó-
íóëìàã).
ÂÓÐÓËÌÀÃ2 ô. Áÿíä îëìàã, àøèã îëìàã,
ìÿôòóí îëìàã, ùÿääèíäÿí àðòûã ñåâìÿê. Ãà-
çàìàò ãóëëóã÷óëàðûíäàí áèðèñè Ùÿúÿðÿ âóðó-
ëóð. “Ãà÷àã Íÿáè”. [ßñýÿð] èñÿ Çöëåéõàíûí
ñÿðâ ãàìÿòèíÿ âóðóëìóøäó. Ú.Úàááàðëû. Úàí,
óñòà, ìÿí áèð ÷ÿëèê éàé êèìè ãóðóëìóøàì;
Öðÿêäÿí àùóýþçëö áèð ãûçà âóðóëìóøàì.
Ì.Ìöøôèã.
ÂÓÐÓÌ èñ. Ñÿððàñò âóðìà. Àüàëûã âåðèì-
ëÿäèð, èýèäëèê âóðóìëà. (Àòà. ñþçö).
ÂÓÐÓØ èñ. 1. Âóðóøìà; äàâà, ìöùàðèáÿ,
äþéöø. Ãûëûíú âóðóøóíäàí, ýöëëÿ ñÿñèíäÿí;
Éóâàäàêû ãóøëàð ó÷ùàó÷ îëäó. (Ãîøìà). Âóðóø
ìåéäàíûíäà âóðóøìàüà ÷ûõ. Ñ.Âóðüóí.
2. Âóðìà òÿðçè, çÿðáÿ. Âóðóøóí êîð âóðó-
øóíà îõøàìûð. (Àòà. ñþçö).
3. Âóðìà, òûããûëòû. [Òóðõàí áÿé:] Áó ñààòûí
ùÿð âóðóøó ùÿéàòûìûç ö÷öí ÿí ìöäùèø áèð çÿðáÿ
äåìÿêäèð. Ù.Úàâèä. Ãÿëÿì ÿëäÿ èëùàìûíû äèí-
ëÿðêÿí; Ñÿí ãÿëáèìèí âóðóøóíäàí éàðàíäûí.
ß.Úàâàä.
ÂÓÐÓØÀÍ ô.ñèô. Äþéöøÿí, ñàâàøàí, äàëà-
øàí, ÷àðïûøàí, äàâà åäÿí. Äöøìÿíëÿ âóðóøàí
ãîøóí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Âóðóøàíëàðû àðàëà-
ìàã. – Îôèñåð ýþðäö êè, äàâà éàìàí ãûçûøûá,
áóíëàðûí ùå÷ áèðèíèí âåúèíÿ ýÿëìèð, ÿìð [åòäè]
êè, âóðóøàíëàðû ýöëëÿéÿ áàññûíëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
494
ÂÖÚÓÄ
ÂÓÐÓØÄÓÐÌÀ “Âóðóøäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÂÓÐÓØÄÓÐÌÀÃ èúá. Áèð-áèðèíèí öçÿðèíÿ
ñàëûøäûðìàã, ñàâàøäûðìàã, àðàëàðûíà äàâà ñàë-
ìàã. Äîñòëàðû âóðóøäóðìàã.
ÂÓÐÓØÃÀÍ ñèô. ×îõ âóðóøàí, äþéöøÿí,
ñàâàøãàí; âóðóøìàüû, ñàâàøìàüû ñåâÿí. Âó-
ðóøãàí óøàã.
ÂÓÐÓØÌÀ 1. èñ. Äþéöø, ÷àðïûøìà, äàâà,
ñàâàø, ñàâàøìà. Ôÿõðÿääèíëÿ òóðàíëûëàðûí âó-
ðóøìàëàðû áèð ñààòäàí àðòûã ÷ÿêäè. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Âóðóøà çàìàíû ùÿð èêè òÿðÿô áþéöê òÿëÿ-
ôàò âåðìèø(äè). À.Øàèã. Áó âóðóøìàëàðäà ÿí
÷îõ ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêÿí, þëÿí çÿùìÿòêåø àäàì-
ëàð îëóðäó. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. “Âóðóøìàã”äàí ô.èñ.
ÂÓÐÓØÌÀÃ ô. 1. Äþéöøìÿê, ñàâàøìàã,
÷àðïûøìàã. Äöøìÿíëÿ âóðóøìàã. – Ýÿë èíäè
úÿáùÿéÿ, éîëäàø îëàã áèç; Áèð úöò àñëàí êèìè
âóðóøàã ãîøà. Ñ.Âóðüóí.
2. Äàëàøìàã, êþòÿêëÿøìÿê, áèð-áèðèíè âóð-
ìàã (éóìðóãëà, àüàúëà âÿ ñ. èëÿ).
3. ìÿú. Áèð øåé óüðóíäà ìöáàðèçÿ åòìÿê,
áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿéÿ úèääèééÿòëÿ ÷àëûøìàã.
Áîë ìÿùñóë óüðóíäà âóðóøìàã.
4. ìÿú. Ìöáàùèñÿ åòìÿê, ùþúÿòëÿøìÿê,
áÿùñëÿøìÿê. Ìîëëàéåâ ñàâàäëû àäàìëàðëà âó-
ðóøàíäà äàùà àìàíñûç îëóðäó. Ì.Ùöñåéí.
ÂÖÚÓÄ èñ. [ÿð.] 1. Îëìà, âàðëûã, ìþâúóä
îëìà, âàð îëìà. Áÿñ áóíëàðûí âöúóäó íÿéÿ
ëàçûìäûð! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Êÿíäëèëÿð îíóí
[Õÿëèëèí] âöúóäóíó þçëÿðè ö÷öí áèð íåìÿò
áèëèðäèëÿð. Ñ.Ùöñåéí.
Âöúóäà ýÿëìÿê –
ÿìÿëÿ ýÿëìÿê, ìåéäàíà ýÿëìÿê, îðòàéà ÷ûõ-
ìàã, òþðÿìÿê. Ùöñíöí êèòàáÿòèíäÿí ýÿëäè
âöúóäÿ àëÿì. Íÿñèìè. [ßùìÿä] áó óçóí ìöä-
äÿò è÷èíäÿ Áàêûäà íÿ êèìè áèð äÿéèøèêëèê
âöúóäà ýÿëäèéèíè ýþðìÿê, áèëìÿê èñòÿéèðäè.
À.Øàèã. Âöúóäà ýÿòèðìÿê – éàðàòìàã, òþðÿò-
ìÿê, ìåéäàíà ýÿòèðìÿê.
2. Úèñèì, áÿäÿí, îðãàíèçì. [Ôÿõðÿääèí:]
Éîõ, î äåéèë, ìÿíèì ñåâýèëèìèí áîéó áóíäàí
äàùà óúàäûð, âöúóäó äàùà áþéöê òÿíàñöáÿ
ìàëèêäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ãàäûíûí] ãàðàáóü-
äàéû öçöíäÿ áèð äèðèëèê, éàíàãëàðûíäà âöúó-
äóíóí ñàüëàìëûüûíäàí íÿøÿò åäÿí áèð ãûðìûçû-
ëûã .. ìþâúóääóð. Ñ.Ùöñåéí. Âöúóäóí ìþùêÿì
îëìàñû äþéöø÷ö ö÷öí ìöùöì øÿðòäèð. Ìèð
Úÿëàë.
ÂÖÚÓÄËÓ
3. Àäàì, øÿõñ. Àììà ìÿí åëÿ áàøà äöø-
ìÿäèì êè, áó éàâóãëàðäà âÿôàò åäÿí áèð âöúó-
äóí áàðÿñèíäÿ î ãÿäÿð ÷ûüûð-áàüûð ñàëäûëàð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìÿøÿäè Ñÿòòàð äåäè:
– Áó äà áèð òöùàô âöúóääóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ýþçöìöí ãàðøûñûíäà ìÿëÿê ãÿäÿð ìÿñóì áèð
âöúóä îä è÷èíäÿ éàíûð. Ñ.Ùöñåéí. [Ñÿôÿð áÿé:]
À êèøè, Ìèðçÿ Òóðàá, ñÿíÿ êèøè êèìè ñþç äåéè-
ðÿì, ñèç èêè ãàðäàøñûíûç, èêèíèç äÿ àëèì âöúóä-
ñóíóç. Á.Òàëûáëû.
ÂÖÚÓÄËÓ ñèô. Áÿäÿíëè, ýþâäÿëè, úöññÿëè,
ÿíäàìëû. Ãûç óúàáîéëó, ñàüëàì âöúóäëó, ñàðû-
ñà÷ëû áèð ðóñ ãûçû èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ãàñûì
àüà ãàëõûá ãàïûéà ÷àòìàìûø, ãÿëÿìêàð ïÿðäÿ
ãàëäûðûëäû, è÷ÿðè îðòàáîéëó, äîëüóí âöúóäëó
ýþçÿë áèð ãàäûí ýèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ðÿèñè
îíó [Ðçàíû] óçóíáîéëó, òÿãðèáÿí ñÿêêèç ïóò
àüûðëûüûíäà äîëüóí âöúóäëó áèð àüàéà òÿãäèì
åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÂÖÚÓÄÍÀÌß èñ. [ÿð. âöúóä âÿ ôàðñ.
...íàìÿ] Ôîëêëîðäà: èíñàíûí äîüóëäóüó ýöí-
äÿí ñîí ýöíöíÿ ãÿäÿð êå÷èðäèéè ùÿéàòûí àéðû-
àéðû ìÿðùÿëÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí àøûã øåðè ôîð-
ìàñû. Âöúóäíàìÿíèí ÿí ýþçÿë íöìóíÿñèíè
Àøûã Áîçàëãàíëû âåðìèøäèð.
ÂÖÊßËÀ [ÿð. “âÿêèë” ñþçöíöí úÿìè] êþùí.
Âÿêèëëÿð.
ÂÖÃÀÐ èñ. [ÿð.] Þç ùåéñèééÿòèíè, ìÿíëè-
éèíè éöêñÿê òóòìà, ìöùàôèçÿ åòìÿ; òÿìêèí,
àüûðëûã, úèääèééÿò, áàøûóúàëûã. Ãàðòàëýþçëö
ßìèðõàíûí áàõûøëàðûíäà; Áèð êèøèëèê, áèð äÿ
âöãàð îõóéóð ýÿëèí. Ñ.Âóðüóí. [Ãÿùðÿìàí:]
Îíëàð íÿ ãÿäÿð ùÿéÿúàíëû îëñàëàð äà, þçëÿðèíè
éàõøû ñàõëàéûð âÿ âöãàð ýþñòÿðèðäèëÿð. Ù.Íÿ-
çÿðëè. // ìÿú. ßçÿìÿò, áþéöêëöê. Ïîçìàìûøäûð
âöãàðûíû íÿ ãàñûðüà, íÿ òóôàí. Ñ.Ðöñòÿì. Áèð
âöãàð äóéàðàã îíóí ñÿñèíäÿ; Éåð-ýþé àëãûø-
ëàäû áó ãÿùðÿìàíû. Ì.Ðàùèì. Áó ùåéêÿëèí
âöãàðû áþëöéÿ àøêàð îëäóãúà, ãÿðèáÿ òÿñèð
åäèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
âöãàðëà çÿðô ßçÿìÿòëÿ, áàøûíû äèê òóòàðàã,
òÿìêèíëÿ. Áèð ãàéà áàøûíà ãàðòàë ãîíàðàã;
Äàéàíìûø éåíÿ äÿ ñàêèò âöãàðëà! Ñ.Âóðüóí.
Ðöñòÿì .. áèð äèëÿê ö÷öí ùå÷ êÿñèí ãàáàüûíäà
ãÿääèíè ÿéìèð, âöãàðëà þç ÿëèíÿ áàõûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. // ìÿú. Èôòèõàðëà. Äöíéà ýþçÿë-
ëÿøèð, äÿéèøèð àëÿì; Þìöð éîëëàðûíû âöãàðëà
êå÷äèì. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÂÖÑßÒ
ÂÖÃÀÐËÛ ñèô. Þç ùåéñèééÿòèíè, ìÿíëèéèíè
ãîðóéàí; òÿìêèíëè, òÿøÿõõöñëö, àüûð, áàøûóúà,
ìÿüðóð. Âöãàðëû àäàì. – Áàø-áàøà ÷àòûëìûø
áó ãîúà äàüëàð; Âöãàðëû ãÿëáèìòÿê áó óúà
äàüëàð. Ñ.Âóðüóí. [Ìþùñöí ìöÿëëèì:] Íåúÿ
îëà áèëÿð êè, î âöãàðëû ìöÿëëèì, 300 óøàüûí
ãàéüûêåø ìÿíÿâè àòàñû, áó ÿòðàôûí éàíàí ÷ûðàüû
áèðäÿí-áèðÿ ñþíñöí? Ñ.Ðÿùèìîâ. // Çÿðô ìÿ-
íàñûíäà. Þçöíö âöãàðëû òóòìàã.
ÂÖÃÀÐËÛËÛÃ èñ. Òÿìêèíëèëèê, àüûðëûã, úèä-
äèëèê, þç ìÿíëèê âÿ ùåéñèééÿòèíè óúà òóòìà,
ãîðóìà; áàøûóúàëûã. Ìàðàë àéàüà ãàëõàíäà
Ãàðà êèøè îíóí âöãàðëûëûã âåðÿí äÿðèéàõàëû
ãàðà äðàï ïàëòîñóíà íÿçÿð éåòèðäè. ßáöëùÿñÿí.
ÂÖÃÀÐÑÛÇ ñèô. Âöãàðû îëìàéàí, âöãàðäàí
ìÿùðóì; ùåéñèééÿòñèç. Âöãàðñûç àäàì.
ÂÖÃÀÐÑÛÇËÛÃ èñ. Âöãàðû, ùåéñèééÿòè îë-
ìàìà; ùåéñèééÿòñèçëèê.
ÂÖÃÓ [ÿð.] êþùí. Âàãå îëìà, áàø âåðìÿ.
Ùàäèñàòè-ìöòÿíÿââèÿíèí âöãóóíäàí ñîíðà,
Ìÿùÿììÿä øàù Ñÿôÿâè ñÿëòÿíÿòè þç îüëó Øàù
Àááàñè-ßââÿëÿ òÿñëèì åòäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Áèð ãàäûí äà .. ÿòðàôûíäà âöãó áóëàí ùÿð áèð
øåéÿ ýþçàëòû áàõûá äèããÿò éåòèðèðäè. Á.Òàëûáëû.
ÂÖÃÓÀÒ [ÿð. “âöãó” ñþçöíöí úÿìè] Âàãå
îëàí ùàäèñÿëÿð.
ÂÖÃÓÔ èñ. [ÿð.] 1. Õÿáÿðäàð îëìà, áèëìÿ.
2. Äóðìà, äóðóø.
ÂÖÐÓÄ èñ. [ÿð.] êþùí. Âàðèä îëìà, ýÿëìÿ,
éåòèøìÿ, ÷àòìà, âàðìà. Èðàíà ÿââÿë âöðóääàí
Õÿëèëèí çÿêàâÿòè, ÷àïûãëûüû, àéûãëûüû Àüàùö-
ñåéíè òÿÿúúöáÿ ýÿòèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÂÖÑÀË èñ. [ÿð.] øàèð. Ýþðöøìÿ, ãîâóøìà;
ñåâýèëèñèíÿ ÷àòìà. Åé Ôöçóëè, êÿñìÿ îë ìÿù-
âÿø âöñàëûíäàí öìèä. Ôöçóëè. Èñòÿð âöñàëûíû
Âèäàäè õÿñòÿ; Öç õàêÿ ôÿðø åëÿð, äöàéÿ äöøÿð.
Ì.Â.Âèäàäè. Äÿðìàíñûç äÿðäèìÿ áóëóíìàç
÷àðÿ; Ìöéÿññÿð îëìàñà âöñàëûí, Ïÿðè. Ìèðçÿ
Ùÿñÿí. [ßíâÿð:] Ìèëéîíëàðúà ýÿíúëÿðèí ìèí
áèð ùÿñðÿò âÿ èíòèçàðëà ýþçëÿäèéè âöñàëûí ñàü-
ëûüûíà! Ìèð Úÿëàë.
Âöñàëÿ éåòìÿê (÷àò-
ìàã) – ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøìàã, èñòÿäèéèíÿ ãî-
âóøìàã, íàèë îëìàã. Âöñàëÿ éåòìÿç ÿëèì, çàðö
íàòÿâàí, þëöðÿì. Íàòÿâàí.
ÂÖÑßÒ èñ. [ÿð.] Ýåíèøëèê. Ýèðäìàí ìÿì-
ëÿêÿòèíèí èêè ùþêìäàðû áÿñëÿéÿúÿê ãÿäÿð âöñ-
ÿòè âàðäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Ìÿú. ìÿíàäà.
Èíñàíûí ôèêèð âÿ õÿéàëûíûí âöñÿòè ãàðøûñûíäà
495
ÂÖÑßÒËÈ
éåíè éîëëàð òàïìàã ùå÷ äÿ ÷ÿòèí èø äåéèëäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÂÖÑßÒËÈ ñèô. Ýåíèø.
ÂÖÑßÒËÈËÈÊ èñ. Ýåíèøëèê. Ãÿùðÿìàíëûã
[ñóðÿòèíÿ] õàñ îëàí âöñÿòëèëèê, Âÿòÿí âÿ õàëã
ñÿàäÿòè éîëóíäà àïàðûëàí øàíëû ìöáàðèçÿëÿð
êàíòàòà ÿñÿðëÿðèíäÿ ÷îõ ïàðëàã ñóðÿòäÿ èôàäÿ
åäèëÿ áèëÿð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
ÂÖÑËßÒ èñ. [ÿð.] øàèð. Ãîâóøìà; àøèãèí þç
ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøìàñû; âöñàë. ßëáÿòòÿ, áóëàð
áó øàìè-ôèðãÿò; Áèð ñöáù ñÿàäÿò èëÿ âöñëÿò.
Ìÿñèùè. [ßçèç áÿé:] Èíäè êè âöñëÿò çàìàíû
éàõûíëàøûá, àðçóìà ÷àòàúàã öìèäè èëÿ õÿéàëûìû
õîø åäèá àðàì òóòìóøàì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÂÖÑÓÃ èñ. [ÿð.] êëàñ. Öðÿêäÿí èíàíìà,
ìþùêÿì èíàì, åòèáàð, õàòèðúÿìëèê. Õàíûí îí-
ëàðà ùÿð õöñóñäà âöñóãó âàð èäè. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
ÂÖÑÓË èñ. [ÿð.] ×àòìà, éåòèøìÿ, âàðìà.
Øèðàç òÿíáÿêèñè ýþíäÿðäèì, âöñóëóíäàí ìÿíè
õÿáÿðäàð åéëÿ. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Âöñóë
îëìàã – ÷àòìàã, éåòèøìÿê, âàðìàã, âàðèä îë-
ìàã. [Ôÿõðÿääèí:] ×îõ éàõøû, òÿíÿê ÷óáóãëàðû
äà êè âöñóë îëäó. Í.Âÿçèðîâ. [Íÿúÿô áÿé:]
496
ÂÇÂÎÄ
Áÿðàäÿðèì Íÿúÿô! Êàüûç éàçûá Úàâàäíàí
ýþíäÿðìèøäèí, ýÿëäè, âöñóë îëäó. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. [Ùàúû:] Ùàúû Êàçûì ßëÿìøàùîâà ýþí-
äÿðäèéèíèç êàüûç âÿ ïóë ãÿïèéèíÿ ãÿäÿð ýÿëèá
âöñóë îëäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÂÖÇßÐÀ èñ. [ÿð. “âÿçèð” ñþç. úÿìè] êþùí.
Âÿçèðëÿð. Âÿ áåëÿ ýöìàí åäèðëÿð êè, [èäàðÿ âÿ]
ïîëèòèêà åëìèíèí ñÿëòÿíÿòÿ ÿñëà ëöçóìó éîõ-
äóð âÿ ëöçóìó îëñà äà, îíëàð âÿ îíëàðûí âö-
çÿðàñû áó åëìè ôèðÿíýèí áàáàñûíäàí äà éàõøû
áèëèðëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Âÿãòà êè äàíûøäûç,
âöçÿðà îëäó õÿáÿðäàð; Ìöòëÿã ýþðÿúÿêëÿð êè,
úèáèøäàíÿ çÿðÿð âàð. Ì.ß.Ñàáèð.
ÂÖÇÓÙ èñ. [ÿð.] êëàñ. Àéäûíëûã, àøêàðëûã;
øÿðù âÿ èçàùà åùòèéàúû îëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ
àéäûíëûã (á à õ âàçåùëèê). Ìèðçÿ ßáäöëëÿòèô
Òÿñóúè ôàðñè äèëèíäÿ ïàêèçÿ âÿ íÿùàéÿò âöçóù
âÿ úþâäÿòäÿ òÿðúöìÿ åäèáäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÂÇÂÎÄ [ðóñ.] ùÿðá. Ðîòà, åñêàäðîí âÿ éà
òîï÷ó áþëìÿñè âÿ áó úöð áþëìÿíè òÿøêèë åäÿí
ÿñýÿð äÿñòÿñè. Âçâîä êîìàíäèðè. – Ùàúûéåâ
Êÿéàí .. âçâîäà éàõûíëàøäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
Ôÿðùàäûí âçâîäó õåéëè èø ýþðìöøäö. ß.Âÿëè-
éåâ.
É ÉÀÁÀÍÛËÀØÌÀÃ
Éé
É Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí îòóç áèðèíúè ùÿðôè.
Á à õ éå
ÉÀ1 áàüë. Áþëýö âÿ åùòèìàë ìÿíàëàðûíû áèë-
äèðèð (éà äà, éà äà êè, éà êè âàðèàíòëàðû äà âàð-
äûð). Éà òÿìÿ êÿñ ùÿéàò çþâãöíäÿí; Éà ëÿáè-
ëÿëè-äèëñèòàíäàí êå÷. Ôöçóëè. Éà áóéóð úÿëëàäà,
éà ÷ÿêäèð äàðà; Éà éåòèð äÿðìàíà, öçöí áö-
ðöìÿ! Àøûã ßëÿñýÿð. Áóíó äà ÿðç åäèðèê êè, ..
ìÿêòóáó Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè éà þçö éàçûá, éà þç
éàâóã àäàìëàðûíûí áèðèíÿ éàçäûðûá.. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀ2 íèäà [ÿð.] Õèòàá áèëäèðèð. Éà ãèñìÿò!
Éà ìÿäÿä! – Ãÿäÿê àëäûì éàõàëûã; Ýÿëäè
äöøäö áàùàëûã; Úàí öçöá, éàð ñåâìèøÿì; Ñÿí
êþìÿê îë, éà õàëûã! (Áàéàòû). Âåð ìóðàäûí áó
Âàãèôèí, éà ñÿíÿì! Ì.Ï.Âàãèô. [ßñýÿð:] Ýÿë,
ßñýÿð, éà ãèñìÿò äå, áóíó àë! Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÉÀÁÀ èñ. Îò, ñàìàí âÿ áàøãà áó êèìè øåé-
ëÿðè òîïëàéûá àòìàã, ãàëäûðìàã, ùàáåëÿ áàøãà
èøëÿð ö÷öí óçóí ñàïëû, èêè âÿ éàõóä äàùà äà àðòûã
äèøè îëàí êÿíä òÿñÿððöôàò àëÿòè. Äÿìèð éàáà.
– Áîñòàíà ýèðÿí ïîðñóã éàáàíû ãÿáóë åéëÿð.
(Àòà. ñþçö). [Áÿõòèéàð] ..þçöíÿ áèð éàáà äà àëà
áèëÿúÿêäè. Ñ.Ùöñåéí. Ãûçëàðûí, îüëàíëàðûí, ãîúà
âÿ ãàäûíëàðûí .. ÿëèíäÿêè äÿéÿíÿêëÿð, òàõòà ãû-
ðûãëàðû, éàáàëàð, áåëëÿð èøÿ äöøäö. Ì.Ùöñåéí.
// Ðÿãÿìëÿðëÿ – éàáàíûí ýþòöðÿ áèëÿúÿéè ìèã-
äàðû áèëäèðèð. Èêè éàáà îò. – Éåýàíÿ ýèðèø éîëóíà
[ßëëÿçîüëó] ãÿñäÿí ñó áóðàõûá, áèð éàáà òèêàí
ãîéóáìóø êè, úóâàð àäëàéà áèëìÿñèí. È.Ùöñåéíîâ.
◊ Éàáà èëÿ äîâüà è÷ìÿê – ôàéäàñû, ñÿìÿ-
ðÿñè îëìàéàí èøëÿ ìÿøüóë îëìàã.
ÉÀÁÀÚÛÃ èñ. Áàëàúà éàáà.
ÉÀÁÀËÀÌÀ “Éàáàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÁÀËÀÌÀÃ ô. 1. Éàáà èëÿ îòó, ñàìàíû
âÿ ñ.-íè ýþòöðöá áèð éåðÿ éûüìàã, òîïëàìàã,
éàõóä àòìàã.
2. Éàáà èëÿ âóðìàã.
ÉÀÁÀËÀÍÌÀ “Éàáàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÁÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Éàáà èëÿ ãàëäûðûë-
ìàã, òîïëàíìàã, àòûëìàã.
ÉÀÁÀËÀØÌÀ “Éàáàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÁÀËÀØÌÀÃ ãàðø. Éàáà èëÿ áèð-áèðèíè
âóðìàã; äàëàøìàã. Øÿðòè øóìäà êÿñ, õûðìàí-
äà éàáàëàøìà. (Àòà. ñþçö).
ÉÀÁÀËÀÒÌÀ “Éàáàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÁÀËÀÒÌÀÃ èúá. Éàáà èëÿ éûüäûðìàã,
àòäûðìàã, ãàëäûðìàã.
ÉÀÁÀËÛ ñèô. Éàáàñû îëàí, ÿëèíäÿ éàáà òóò-
ìóø. Áåëëè, äÿùðÿëè, éàáàëû, êöëöíýëö, êöðÿêëè
àäàìëàð áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäûëàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÁÀËÛÃ èñ. Éàáàíûí ýþòöðÿ áèëäèéè ìèã-
äàð (àäÿòÿí ðÿãÿìëÿðëÿ). Èêè éàáàëûã îò.
ÉÀÁÀÍ èñ. [ôàðñ.] ×þë, áèéàáàí, èíñàí éàøà-
ìàéàí éåð. ..Éàáàíà ùöðÿí êþïÿêëÿðèí õûð-
õûðû, ùöðöøö êÿñìÿ-êÿñìÿ åøèäèëèðäè. Ñ.Ì.Ãÿ-
íèçàäÿ.
◊ Àüçûíû éàáàíà ãîéìàã – áîø-áîø, ùÿðçÿ-
ùÿðçÿ äàíûøìàã, àüçûíà ýÿëÿíè äàíûøìàã.
Ñþçöì éàáàíà – ñþùáÿò ÿñíàñûíäà “ñþçöì
ñÿíÿ äÿéìÿñèí”, “ñþçöì ñÿíÿ àèä äåéèë”
ìÿíàñûíäà äåéèëÿí èôàäÿ. Ñþçöì éàáàíà,
àðâàäûì ãÿçåòëÿðè ýÿòèðäè: àëäûì, áàõäûì.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÁÀÍ×Û ñèô. Þçýÿ, éàä. Éàáàí÷û àäàì.
Éàáàí÷û þëêÿëÿð. – ßðèíäÿ éàáàí÷û ãàäûí èéèíè
äóéäóüó çàìàí Ìàéà ÷ûëüûíúàñûíà âóðóøìàã,
÷àðïûøìàã èñòÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ. [Ñóëòàí:] Áèë-
ìèðñÿí êè, ùàíñû éàáàí÷û òÿñèðëÿ áåëÿ [úàâàí-
ëàð] ïîçóëóðëàð, ãàáàãëàðûíäà ýþçÿë, ýöíÿøëè
áèð éîë äóðà-äóðà, íÿ ö÷öí àâàíòöðà÷ûëûã åëÿ-
éèðëÿð?! È.Ùöñåéíîâ. // Òàíûø îëìàéàí, àøíà
îëìàéàí. [Ãîúà Áàõøû:] Îõóéà áèëìÿçñÿí,
÷öíêè áó ùÿðôëÿð àðòûã ñÿíÿ éàáàí÷ûäûð. Ú.Úàá-
áàðëû. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Âÿòÿíèí çèíäàíû èñÿ éà-
áàí÷ûëàðûí ñàðàéûíäàí øÿðÿôëèäèð. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
ÉÀÁÀÍ×ÛËÛà èñ. Éàäëûã, þçýÿëèê; éàáàí÷û
àäàìûí ùàëû.
ÉÀÁÀÍÛ ñèô. 1. ×þëäÿ þçáàøûíà áèòÿí; âÿùøè.
Éàáàíû áèòêè. Éàáàíû ÷è÷ÿê. – Ñÿí ñåâýèëè âÿ-
òÿíúèéèìèí ýöë ôèäàíûñàí; Ñÿí áèð ýþçÿëúÿ ãþí-
÷ÿñÿí, àììà éàáàíûñàí. À.Ñÿùùÿò. // Úûð.
Éàáàíû ìåéâÿ. Éàáàíû àðìóä.
2. ßùëèëÿøìÿìèø, âÿùøè, éûðòûúû. Éàáàíû ïè-
øèê. Éàáàíû êå÷è.
ÉÀÁÀÍÛËÀØÌÀ “Éàáàíûëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÁÀÍÛËÀØÌÀÃ ô. Âÿùøèëÿøìÿê, éàáàíû
ùàëà äöøìÿê; úûðëàøìàã. [×èíàð] Àçÿðáàéúàí-
äà éàáàíûëàøìûø øÿêèëäÿ Çÿíýèëàí ðàéîíóíäà,
Áÿñèò÷àé ÿòðàôûíäà éàéûëìûøäûð âÿ áÿçÿê ìÿã-
ñÿäè èëÿ êö÷ÿëÿðäÿ, éîëëàðûí êÿíàðûíäà âÿ ñ.-äÿ
áåúÿðèëèð. Ù.Ãÿäèðîâ.
497
ÉÀÁÛ
ÉÀÁÛ èñ. 1. Àðûã, ÿëäÿí äöøìöø, éàðàøûãñûç
àò. Äÿðâèø éàáûñû ùÿð åâèí éîëóíó òàíûéàð. (Àòà.
ñþçö). Ãóðáàíÿëè áÿé àòûíû âÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûì
éàáûñûíû ìèíèá äöøäöëÿð éîëà. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Êÿùÿð îëìàñûí, ëàï éàáû îëñóí, ìîë-
ëàéà áèð àò âàúèá èäè. Ìèð Úÿëàë.
2. ìÿú. âóëã. Àðûã, ñûñãà, éåðèéÿ áèëìÿéÿí
àäàì ùàããûíäà.
ÉÀÁÛËÀØÌÀ “Éàáûëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÁÛËÀØÌÀÃ ô. äàí. âóëã. Àðûãëàéûá ãî-
úàëìàã, ÿëäÿí äöøìÿê.
ÉÀÁÛËÛÃ èñ. Éàáû ùàëûíà äöøìöø àòûí ùàëû.
ÉÀÄ1 ñèô. 1. Ãîùóì îëìàéàí, ãîùóìëóã
âÿ éà éàõûíëûã ÿëàãÿëÿðè èëÿ áàüëû îëìàéàí;
þçýÿ, êÿíàð. Éàä óøàãëàð. Þçöíö éàä àäàì
êèìè ùèññ åòìÿê. – Áèð ýöí êèøè äèããÿò åëÿéèá
ýþðöð êè, þâðÿòè ýöíäöçëÿð àéàüûíà úîðàá ýåé-
ìèð, .. éàä êèøèëÿðèí äÿ éàíûíäà àéàãëàðû ÷ûëïàã
äîëàíûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Èñ. ìÿíà-
ñûíäà. Éàäëàð áóíà íÿ äåéÿðëÿð? Éàäëàðû þçöíÿ
ýöëäöðìÿ! – Áàüðûìû éàíäûðäûí îäà; Ñèðð
ñþçöìö âåðìÿ éàäà. Àøûã ßëÿñýÿð. Òàëåéèì
áåëÿäèð. Õàëãûí éåääè àðõà éàäëàðû àüçûíû
à÷àíäà òÿðèô òþêöð... Ìÿíèì .. äîüìà àòàì
àéàüûìäàí ÷ÿêèð. Ìèð Úÿëàë.
2. Þç âÿòÿíè, éåðè îëìàéàí; éàáàí÷û. Éàä
øÿùÿð. – Éàä þëêÿäè, äöøìÿí ÷îõäó; ßðÿá àòû
ìÿí èñòÿðÿì. “Êîðîüëó”. [Ñîíà] Ñÿí áó éàä
éåðäÿ, éàä àäàìûí éàíûíà íèéÿ ýÿëèáñÿí?!
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ðöõñàðÿ òÿíùà îëàðàã áó
ãàðàíëûã âàõòäà áó éàä åâÿ ýþíäÿðèëäèéèíèí
ìÿíàñûíû þçöíÿ àéäûí åäÿ áèëìèðäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
3. Ðóùúà, ìàùèééÿòúÿ, ýþðöøúÿ óçàã îëàí,
çèää îëàí, ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ éàõûí
îëà áèëìÿéÿí; éàáàí÷û. Áèçÿ éàä ýþðöøëÿð.
– Èñìàéûëçàäÿ òÿáèÿòÿí, äèïëîìàòèê ùèéëÿëÿðÿ
éàä áèð àäàìäû. Ì.Ùöñåéí.
Éàä îëìàã –
òÿáèÿòèíÿ, õàñèééÿòèíÿ óéüóí îëìàìàã, óçàã
îëìàã, ùå÷ áèð ìöíàñèáÿòè îëìàìàã. Ìÿíÿ
ùå÷ âàõò éàä îëìàäû; Ñåâèíúèíèç, ãÿìèíèç;
Õÿéàëëàðëà íÿôÿñ àëàí; Úàâàíëûã àëÿìèíèç.
Á.Âàùàáçàäÿ.
4. ìÿú. Äöøìÿí ìÿíàñûíäà. Ãÿçà òóòäó,
ãÿäÿð ìÿíè áóäàäû; Àüëàòäû äîñòëàðû, ýöëäöðäö
éàäû.. Àøûã ßëÿñýÿð. ..Äîñòóí äà ñèððèíè éàäà
âåðìÿê íàìÿðäëèêäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Éàäëàðûí îíäà êÿñèëñèí íÿôÿñè; Áöðöñöí ùÿð
òÿðÿôè íÿüìÿ ñÿñè. Ñ.Ðöñòÿì.
498
ÉÀÄÄÀØ
ÉÀÄ á à õ éàääàø.
Éàä åäèëìÿê – éàäà
2
ñàëûíìàã, àíûëìàã, õàòûðëàíìàã. Éàä åòìÿê
(åëÿìÿê) – éàäûíà ñàëìàã, õàòèðÿ ýÿòèðìÿê,
àíìàã. Êóéèíäÿ ìÿùðÿì åòäè ðÿãèáè ñÿôà èëÿ;
Ãÿùð èëÿ åòìÿäè ìÿíè ùÿì éàä, àüëàðàì.
Õ.Íàòÿâàí. Ùÿðäÿíáèð àíà äèëèíè äàíûøìàã
èëÿ êå÷ìèøäÿêè ýþçÿë ýöíëÿðè éàä åòìÿéèí íÿ
åéáè âàð? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éàä îëóí-
ìàã – õàòûðëàíûëìàã, éàäà ñàëûíìàã, àíûëìàã.
Éàä(ûí)äà ñàõëàìàã (òóòìàã) – óíóòìà-
ìàã, äàèì õàòûðëàìàã, ùàôèçÿñèíäÿ ñàõëàìàã.
Áèð øàèð ñþçöíö éàäûíäà ñàõëà; Áèë êè, áó äöí-
éàäà ùöíÿð ãàëàúàã. Ñ.Âóðüóí. Éàäà äöø-
ìÿê – ùàôèçÿäÿ, éàääàøäà éåíèäÿí úàíëàí-
ìàã, õàòèðÿ ýÿëìÿê; õàòûðëàíìàã. Àú éàäûíà
äöøìÿç, ùÿð êèì òîõ îëóð. Ã.Çàêèð. Ôèêð åòäèêúÿ
úöìëÿ áèð-áèð êå÷ÿíëÿðè; Éàäÿ äöøÿð, éàíàð
úèéÿð, àüëàðàì. Ì.Â.Âèäàäè. Áàéàã ôèêèðëÿø-
äèéèì ñþçëÿðèí ùå÷ áèðè éàäûìà äöøìÿäè.
Ì.Ùöñåéí. Éàäà ýÿëìÿê – á à õ éàäà äöø-
ìÿê. ..Åëÿ áèð ìÿãàì âÿ åëÿ áèð èø éàäûìà
ýÿëìèð êè, ìöñÿëìàí èíòåëëèýåíòëÿðè îðàäà
ãîðõàãëûã áöðóçÿ âåðÿëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Éàäà ñàëìàã (ýÿòèðìÿê) – ùàôèçÿäÿ,
éàääàøäà úàíëàíäûðìàã, õàòèðÿ ýÿòèðìÿê.
Êå÷ìèøè éàäà ñàëìàã. – Ýåäèðÿì, ýÿë þòöð
ïèéàäà ìÿíè; Ãÿëáèíäÿ óíóòìà, ñàë éàäà ìÿíè.
Ìîëëà Úöìÿ. Éàääàí ÷ûõìàã – ùàôèçÿäÿí,
éàääàøäàí ñèëèíìÿê, óíóäóëìàã. Éàäûíäà
îëìàã – õàòèðèíäÿí ÷ûõìàìàã, éàäûíäàí ÷ûõ-
ìàìàã, óíóäóëìàìàã. [×ÿðêÿç:] ...Àé Òåéáÿ,
à ãûçûì, ÿðèøòÿ éàäûíäà îëñóí ùàà, àõøàì ñèç-
äÿéÿì. È.Ìÿëèêçàäÿ. Éàäûíäàí ÷ûõìàã –
ùàôèçÿñèíäÿí ñèëèíìÿê; óíóòìàã. Áèëìèðÿì
ùàðàäàí äàíûøìàã èñòÿéèðäèì, éàäûìäàí ÷ûõäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ìèðçÿ:] ×îõ ðàçûéàì
ñèçäÿí. Ö÷ èë áóíäàí ãàáàã óøàãëàð ùàããûíäà
åòäèéèíèç éàõøûëûã èíäè äÿ ìÿíèì éàäûìäàí
÷ûõìûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Éàäûìäàäûð øÿê-
ëèíäÿ – éàäûìäàí ÷ûõìàìûøäûð, èíäè äÿ ùàôè-
çÿìäÿäèð, óíóòìàìûøàì. ..Áó äà éàäûìäà-
äûð êè, òàéàìûçûí äàë òÿðÿôèíäÿ èòèìèç éóâàéà
íèñáÿò áèð äåøèê ãàéûðìûøäû. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ.
ÉÀÄÄÀØ èñ. Áèð øåéè çåùíèíäÿ ñàõëàìàã
âÿ éåíèäÿí òÿñÿââöðäÿ úàíëàíäûðìàã ãàáè-
ëèééÿòè; ùàôèçÿ. Éàääàøû èíêèøàô åòäèðìÿê. Éàä-
äàøû çÿèôäèð. Ùå÷ éàääàøûì éîõäóð.
Éàä-
äàø äÿôòÿð÷ÿñè – éàääàí ÷ûõìàñûí äåéÿ, áèð
ÉÀÄÄÀØËÛ
øåéè ãåéä åòìÿê ö÷öí êè÷èê äÿôòÿð÷ÿ. Èúëàñäà
Úÿìèëÿíèí äåäèéè ìèñðàëàðû; Òàïûá éàçäû î,
äÿðùàë éàääàø äÿôòÿð÷ÿñèíÿ. Á.Âàùàáçàäÿ.
Éàääàø åòìÿê – éàäûíäà ñàõëàìàã, éàõóä
éàäûíäà ãàëìàã ö÷öí áèð éåðÿ ãåéä åòìÿê.
Äåéèëÿíëÿðè áèð äÿôòÿðÿ éàääàø åò. Éàääàø
êèòàá÷àñû – è÷ÿðèñèíäÿ ìöÿééÿí áèð ñàùÿéÿ,
èõòèñàñà àèä ÿí âàúèá ìÿëóìàò îëàí êèòàá÷à.
[Ýöëøÿí:] Éàääàø êèòàá÷àñûíû ÿëèíäÿ áÿðê ñûõäû.
ß.Âÿëèéåâ. Éàääàøûíäàí ÷ûõìàã – éàäûíäàí
÷ûõìàã, óíóòìàã. ×îõ éóõóñóç ýåúÿëÿð ñî-
âóøñà äà áàøûìäàí; Ýþçëÿðèíèí ýöëöøö ÷ûõ-
ìàéûá éàääàøûìäàí. Ð.Ðçà.
ÉÀÄÄÀØËÛ ñèô. Éàääàøû, éàõøû ùàôèçÿñè îëàí.
Éàääàøëû óøàã.
ÉÀÄÄÀØËÛËÛÃ èñ. Éàääàøû, éàõøû ùàôèçÿñè
îëìà.
ÉÀÄÄÀØÑÛÇ ñèô. Éàääàøû, ùàôèçÿñè îëìà-
éàí; óíóòãàí.
ÉÀÄÄÀØÑÛÇËÛÃ èñ. Éàääàøû, ùàôèçÿñè îë-
ìàìà; ùàôèçÿñèçëèê.
ÉÀÄÅËËÈ ñèô. Áàøãà þëêÿäÿí, éàä þëêÿäÿí
îëàí; éàáàí÷û. Éàäåëëè èøüàë÷ûëàð. – Éàäåëëè áèð
øàù äîüìà éóðäà ÷àïüûíà êå÷äè. È.ßôÿíäèéåâ.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. Ýóøÿëÿð ýþé ýóðëàäûð, éåð
òèòðÿäèð, ñåë îéíàäûð; Ýþíäÿðèð éàäåëëèéÿ èì-
çàëû ôÿðìàí ×àðèýàù. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÉÀÄÛÐÜÀÌÀ “Éàäûðüàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÄÛÐÜÀÌÀÃ ô. Óçóí ìöääÿò áèð øåéè
ýþðìÿäèéè, èøëÿòìÿäèéè, îíóíëà ìÿøüóë îëìà-
äûüû ö÷öí îíà ÿëè éàòìàìàã; éàääàí ÷ûõàð-
ìàã, óíóòìàã, éàäëàøìàã. Èëéàñ ÷îõäàí áÿðè
ñöíýö èëÿ ÿâÿç åòäèéè, áèð àç äà éàäûðüàäûüû
ãÿëÿìè áàðìàãëàðû àðàñûíäà áÿðê ñûõàðàã,
ñÿðèí øèìàë àõøàìûíûí, áàøëàíìàãäà îëàí
àü ýåúÿíèí àëàòîðàí èøûüûíäà éàçûðäû. Ìèð
Úÿëàë. Íàùàã éåðÿ àäàì ùÿðáè ãóëëóãäàí-
çàääàí éàäûðüàéûð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÄÛÐÜÀÒÌÀÃ èúá. Éàäûðüàìàñûíà ñÿ-
áÿá îëìàã. Åëäàð! ..Àòû òàìàìèëÿ ãÿñäÿí éà-
äûðüàòìûñàí. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÀÄÈÝÀÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Õàòèðÿ îëàðàã âåðè-
ëÿí, ñàõëàíûëàí, éàõóä ãàëàí øåé. Áó êèòàá ñÿíÿ
áèçäÿí éàäèýàð îëñóí. – Âàãèôèí âÿ Âèäàäè-
íèí .. ÿøàð âÿ ÿáéàòëàðû .. ýÿëÿúÿê íÿñèë ö÷öí
áþéöê éàäèýàð ìÿãàìûíäàäûð. Ô.Êþ÷ÿðëè. [Äóë
ãàäûí:] [Îüëóìà] àòàäàí éàäèýàð îëàðàã áèð
áàçóáÿíä ãàëìûøäû, ãîëóíà áàüëàìûøàì.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Áàáàëàðûìûç áóðàäà éàøàìûø,
ÉÀÔßÑ(È)ËßÐ
áóðàäà þìöð ñöðìöøëÿð. Áó éóðä îíëàðäàí
áèçÿ éàäèýàð ãàëìûøäûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
// Ùÿð ùàíñû áèð ùàäèñÿíè, èøè, àäàìû âÿ ñ.-íè
õàòûðëàäàúàã, éàõóä éàäà ñàëìàã ö÷öí âàñèòÿ
îëàúàã øåé. Øåéõ òÿê îòàãäà, Ýöëñöìäÿí éà-
äèýàð ãàëàí áèð ïèøèéèí ìöñàùèáÿòè èëÿ òÿáèáñèç,
äÿðìàíñûç þìðöíöí àõûð ñààòûíû ýþçëÿéèðäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Èíäè ùàìàí ïÿëÿíý äÿðèñè
ìÿíäÿäèð. Àòàìûçäàí éàäèýàð îëäóüó ö÷öí
ñàõëàéûðàì. À.Øàèã.
2. ìÿú. Ãàëûã, íöìóíÿ. Êå÷ìèø äþâðëÿðèí
éàäèýàðû. – Ìÿøÿäè ßùìÿä òàìàìèëÿ ÿñêè ùÿ-
éàòûí áèð éàäèýàðû èäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÄÈÝÀÐËÛÃ èñ. Éàäèýàð ãàëìàüà éàðàð
øåé, éàäèýàð âåðèëìèø øåé.
ÉÀÄËÀÌÀ “Éàäëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÄËÀÌÀÃ ô. 1. Á à õ éàäëàøìàã.
2. Éàäà ñàëìàã, éàä åòìÿê.
3. ìÿù. Áèð-áèð ñàéìàã, ñàäàëàìàã. Âÿ áàø-
ëàäû áèð-áèð éàäëàìàüà: ãûçûë öçöêëÿð, ãàø-
äàøëàð... Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÄËÀÍÌÀ “Éàäëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÄËÀÍÌÀÃ á à õ éàäëàøìàã.
ÉÀÄËÀØÌÀ “Éàäëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÄËÀØÌÀÃ ô. Ýåòäèêúÿ éàä îëìàã,
óçàãëàøìàã; ãîùóìëóã âÿ éà éàõûíëûã ÿëà-
ãÿñèíè èòèðìÿê.
ÉÀÄËÛÃ èñ. Éàä îëìà, éàáàí÷û îëìà; éà-
áàí÷ûëûã.
ÉÀÄÞËÊßËÈ èñ. âÿ ñèô. Éàäéåðëè, ÿúíÿáè.
ÉÀÄÐÎ èñ. [ðóñ.] èäì. Éöíýöë àòëåòèêà éà-
ðûøëàðûíäà èòÿëÿìÿêëÿ òóëëàìàã ö÷öí ïîëàä,
÷óãóí âÿ áöðöíúäÿí êöðÿâàðè àëÿò.
ÉÀÄÉÅÐËÈ ñèô. Éàäåëëè, ãÿðèá, ýÿëìÿ.
ÉÀÔßÑÈ ñèô. Éàôÿñëÿðÿ àèä îëàí, îíëàðà õàñ
îëàí. Éàôÿñè òàéôàëàð.
Éàôÿñè äèëëÿð éàõóä
éàôÿñ äèëëÿðè – àêàä. Í.É.Ìàððûí ÿââÿëúÿ
Ãàôãàç äèëëÿðèíèí ñàìè âÿ ùàìè äèëëÿðèíÿ ãî-
ùóìëóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí òÿòáèã åòäèéè,
ñîíðàëàð èñÿ Àðàëûã äÿíèçè ùþâçÿñè âÿ Þí Àñè-
éàíûí áöòöí þëö äèëëÿðèíÿ, ùàáåëÿ Ïèðåíåé âÿ
Ïàìèð úàíëû äèëëÿðèíÿ øàìèë åòäèéè äèë÷èëèê òåð-
ìèíè.
ÉÀÔßÑ(È)ËßÐ úÿì [Áèáëèéà ÿôñàíÿñèíÿ
ýþðÿ: Íóùóí ö÷ îüëóíäàí ÿí êè÷èéèíèí, äöí-
éàäàêû òàéôàëàðûí óëó áàáàñû, ÿúäàäû ñàéûëàí
Éàôÿñèí àäûíäàí] Ãàôãàçûí, Þí Àñèéàíûí,
Àðàëûã äÿíèçè þëêÿëÿðèíèí, Ïèðåíåéèí áèð
ùèññÿñèíäÿ éàøàéàí, éàõóä âàõòèëÿ éàøàìûø
499
ÉÀÜ
õàëãëàð ãðóïóíóí øÿðòè àäû (áó õàëãëàð ãðó-
ïóíà áÿçè ãÿäèì òàéôàëàð, ùàáåëÿ èíäèêè õàëã-
ëàð: àáõàçëàð, áàñêëàð, ýöðúöëÿð, ÷ÿðêÿçëÿð
âÿ á. äàõèëäèð).
ÉÀÜ èñ. 1. Åâ ùåéâàíëàðûíûí ñöäöíäÿí ùàñèë
åäèëÿí, àñàí ÿðèéÿí, éåéèëÿí âÿ õþðÿê áèøèð-
ìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí ìàääÿ. Øèò éàü (êÿðÿ).
ßðèíìèø éàü. Úàìûø éàüû. Ñàðû éàü (ÿðèíìèø
éàü). Èíÿê éàüû. – Éàüäàí ñîíðà äöéö òÿäà-
ðöêöíöí äàëûíà äöøöðëÿð, ÷öíêè ïëîâ äöéöñöç
îëìàç. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ùàìûìûç ñöôðÿ
áàøûíà îòóðóá ãàòûã, éàü, ãàéìàãäàí äîéóíúà
éåäèê. À.Øàèã. Ïÿðøàí îúàüû àëûøäûðäû, òàâàéà
éàü àòäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ßòèí è÷èíäÿ îëàí àü âÿ ÿðèéÿí ìàääÿ;
ïèé. È÷ éàüû. Ãóéðóã éàüû. // Ùåéâàíûí äÿðèñè
àëòûíäà ãàëûí áèð òÿáÿãÿ òÿøêèë åäÿí ïèé ìàä-
äÿñè. ..Éàü ÿðèäèêúÿ êþçöí öñòöíÿ äàìúûëàéûá
úûçûëäàéûð, ñåéðÿê òöñòö ãàëõûá ñàêèò ùàâàäà
éàéûëûð, ùÿéÿòè êàáàá èéè áöðöéöðäö. È.Ùöñåé-
íîâ.
3. Áÿçè áèòêèëÿðèí òóìóíäàí, ÷è÷ÿéèíäÿí
âÿ éà ìåéâÿëÿðèíäÿí ÷ûõàðûëàí ìàääÿ, éàüëû
ìàéå. Ýöíÿáàõàí éàüû. Ïàìáûã éàüû. Çåéòóí
éàüû. Êöíúöò éàüû. Õàøõàø éàüû. // Ìèíåðàë
ìÿíøÿëè áÿçè ìàääÿëÿðäÿí àëûíàí éàüëû ìàéå.
Íåôò éàüû. Ìàøûí éàüû.
4. òèá. Òÿðêèáèíäÿ éàü ìàääÿñè îëàí áÿçè
äÿðìàíëàðûí àäû. Ñöðòêö éàüû.
5. ìÿú. äàí. Ôàéäà, õåéèð ìÿíàñûíäà.
◊ Áàëûã éàüû – áÿçè äÿíèç ìÿìÿëèëÿðèíäÿí
àëûíàí âÿ ìöàëèúÿ ìÿãñÿäè èëÿ èøëÿäèëÿí éàü.
Ùÿêèì óøàüà áàëûã éàüû éàçûá. Éàü ÷ûõàð-
ìàã (òóòìàã) – ñöäö ÷àëõàìàãëà éàü ùàñèë
åòìÿê. Àðâàäëàðûí áèð ãèñìè ìàøûíëà éàü ÷ûõà-
ðûð, î áèðè ãèñìè èñÿ ñöäö ìàéàëàéûá ïåíäèð
òóòóðäó. È.ßôÿíäèéåâ. Éàü êèìè äàí. – àñàí-
ëûãëà, ìàíåÿñèç. Äèíëÿéÿ-äèíëÿéÿ “îõãàé”ëàð
äåéèð; Úàíûíà éàü êèìè éàéûëûð øåèð. Ñ.Âóðüóí.
Éàü êèìè öðÿéèíÿ éàòìàã – ÷îõ õîøóíà ýÿë-
ìÿê, ìÿìíóí åòìÿê, ëÿççÿò âåðìÿê. Îíóí
ñþçëÿðè éàü êèìè öðÿéèìÿ éàòäû. – Áàüûð þì-
ðöíäÿ áèðèíúè äÿôÿéäè êè, Íóðúàááàðà “øàèð”
äåéèðäè âÿ ýöìàí åëÿéèðäè êè, áó ñþç Íóð-
úàááàðûí öðÿéèíÿ ñàðû éàü êèìè éàéûëìàëûäû..
È.Ìÿëèêçàäÿ. Éàü ñàëìàã – 1) áèøÿðÿê éàüû
÷ûõìàã. Ãóéìàã éàü ñàëûá; 2) ìÿú. êþêÿë-
ìÿê. Éàü éàõìàúû – öçÿðèíÿ éàü ñöðòöëìöø
÷þðÿê ïàð÷àñû. Ðöñòÿì áÿé áèð ïàð÷à ÷þðÿê
500
ÉÀÜÄÛÐÌÀÃ
ýþòöðöá þçöíÿ éàü éàõìàúû ãàéûðäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Éàü çàâîäó – ñöääÿí éàü âÿ áàøãà
àüàðòû ùàçûðëàéàí çàâîä. Éàüà äöøìÿê – á à õ
éàü ñàëìàã 1-úè ìÿíàäà.
ÉÀÜÀÁßÍÇßÐ ñèô. Õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ
éàüà îõøàéàí, éàü õàññÿëÿðè îëàí. Éàüàáÿíçÿð
ìàéå.
ÉÀÜÀÍËÛÃ èñ. ìÿù. Éàüûíòû. Ïàéûç éàüàí-
ëûãëà ýèðìèøäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÜÀÎÕØÀÐ á à õ éàüàáÿíçÿð. Éàüà-
îõøàð ìàääÿëÿð.
ÉÀÜÀÐ á à õ éàüûíòû.
ÉÀÜÀÐËÛÃ á à õ éàüûíòûëû. Äöçöëìöø äàì-
úûëàð, ìèðâàðè êèìè; Éàüàðëûã èëëÿðèí áàùàðû
êèìè. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÀÜÀÉÛÐÀÍ èñ. õöñ. Òÿðêèáèíäÿ éàü îëàí
ìàääÿíè òÿðêèá ùèññÿëÿðèíÿ àéûðìàã âÿ éà
îíó éàüäàí òÿìèçëÿìÿê ö÷öí úèùàç.
ÉÀÜÀÉÛÐÛÚÛ èñ. òåõ. Áÿçè ìàøûíëàðäà éàüû
àéûðàí úèùàç.
ÉÀÜ-ÁÀË èñ. 1. Éàü âÿ áàë.
2. ìÿú. ×îõ äàäëû, ëÿççÿòëè øåé ùàããûíäà.
[Àüñàããàë êèøè] øîð-÷þðÿê òèêÿñèíè îðäóíà
áàñûð, éàü-áàë êèìè øèðèí-øèðèí éåéèðäè. Ìèð
Úÿëàë. Ãÿçÿá ÷ÿëëÿéèíÿ áàðûò òþêÿíÿ; Ãÿëÿìèì
éàü-áàëëûã åëÿéÿ áèëìèð. Ì.Àðàç.
◊ Éàü-áàë è÷èíäÿ éàøàìàã – ýåí-áîëëóã
è÷èíäÿ éàøàìàã, ôèðàâàí ùÿéàò ñöðìÿê.
ÉÀÜ×ÀËÀÍ èñ. õöñ. Éàü èñòåùñàë åäÿí èø÷è.
ÉÀÜ×Û èñ. Éàü èñòåùñàë åäÿí âÿ éà éàü ñà-
òàí àäàì.
ÉÀÜ×ÛËÛà èñ. Éàü èñòåùñàë åòìÿ, éàü èñ-
òåùñàëû. Éàü÷ûëûã èøè.
ÉÀÜÄÀÍ èñ. Éàü ãîéóëàí âÿ éà è÷ÿðèñèíÿ
éàü òþêöëÿí ãàá. Éàüäàíäà éàü éîõäóð. – Êÿ-
éàí áèð áóðäà òðàêòîð÷ó ßëèéÿ áàõäû: – ß, éàü-
äàíû çèáèëëÿíìèø òðàêòîð êèìè îðäà íÿ òûñùàòûñ
ñàëìûñàí? Ùÿ! ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÜÄÛÐÛËÌÀ “Éàüäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Éàüìàñûíà ñÿ-
áÿá îëìàã, éàüìàüà, òþêöëìÿéÿ ìÿúáóð åäèë-
ìÿê. Ñöíè éàüûø éàüäûðûëìàã.
2. Òþêöëìÿê (ùÿð òÿðÿôÿ, ÷îõëó ìèãäàðäà).
Ùÿð éàíäàí ìåéäàíà àëëû-ýöëëö èïÿê éàéëûã-
ëàð éàüäûðûëäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÉÀÜÄÛÐÌÀ “Éàüäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÄÛÐÌÀÃ èúá. 1. Éàüìàüà, òþêöëìÿéÿ
ìÿúáóð åòìÿê. Ñöíè éàüûø éàüäûðìàã ö÷öí
ãóðüóëàð. Õÿçðè ãàð éàüäûðäû. – Ùÿð äÿôÿ ìö-
ÉÀÜÛ
ñÿëìàíëàðûí ìöñÿëëàéà ÷ûõìàãëàðû èëÿ Àëëàù
éàüûø éàüäûðñà, äÿõè áóíäàí ñîíðà áèð êÿñ
äÿëè äåéèë êè, àðõ ÷ûõàðòñûí, êÿùðèç âóðäóðñóí.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Êöëëè ìèãäàðäà ùÿð òÿðÿôäÿí, àðàâåðìÿ-
äÿí àòìàã, òþêìÿê, ñÿïìÿê, ñà÷ìàã. Ýöëëÿ
éàüäûðìàã. – Úÿôà îõóí ìÿíÿ éàüäûðìàí,
àíúàã åé ÿôëàê; Äåìÿí êè, éåääè êÿìàíäàðÿ
áèð íèøàíÿ éåòÿð. Ôöçóëè. // Ñà÷ìàã. Ýöíÿø
ýþéöí áèð ãàòûíäàí îä éàüäûðûðäû. Ì.Ùöñåéí.
// Ãîøóëäóüó ñþçöí èôàäÿ åòäèéè øåéèí ÷îõëó-
üóíó, áîëëóüóíó áèëäèðèð. Ñóàëëàð éàüäûðìàã.
– Øÿìñèééÿ óçóí äàíûøäû, øèêàéÿòëÿíäè âÿ Ïÿù-
ëÿâèéÿ ãàðüûø éàüäûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÜÛ èñ. Äöøìÿí. Ýèðéàí äåäè: “Åé ýþçöì
÷èðàüû; Âÿùøèëÿðÿ åë, ìÿíèìëÿ éàüû”. Ôöçóëè.
ßðç åëÿéèì, áó ñþçöìöí ñàüûäûð; Éîëëàðûíûç
ùàðàìûäûð, éàüûäûð. Ì.Â.Âèäàäè. Áèçèê êÿú
éàüûíûí äþøöíäÿí âóðàí; Àçàäëûã éîëóíäà
êåøèê÷è äóðàí. Ñ.Âóðüóí.
Éàüû êÿñèëìÿê –
äöøìÿí îëìàã. ×èíîâíèêëÿð ðÿùì åäèðìè ôà-
üûðà; Äîñòëàðûì þçöìÿ éàüû êÿñèëäè. Àøûã
ßëÿñýÿð. Éàüûñû éàðûëìàã – áÿðê ãîðõìàã,
áàüðû éàðûëìàã. Ïÿðèøàí îëìàñûí áàðè ñàüûìûç;
Éöéöðìÿêäÿí ñàô éàðûëäû éàüûìûç. Ã.Çàêèð.
ÉÀÜÛËÛÃ èñ. Äöøìÿíëèê.
ÉÀÜÛÍ á à õ éàüûíòû. Ö÷ àé âàð êè, éàüûí
éîõäóð.
ÉÀÜÛÍËÛà 1. èñ. Éàüûøûí ÷îõ îëìàñû; éà-
üûíòû. Ïàéûç ÷îõ éàüûíëûã êå÷äè. – Áó èë éàüûí-
ëûã îëäóüóíäàí, îòëàð âàõòûíäàí ÿââÿë ýþéÿð-
ìèø, éàçûí èëûã íÿôÿñèíè äóéàíäàí ñîíðà èñÿ
ïöñêöðöá ãàëõìûøäû. È.Øûõëû.
2. ñèô. Éàüìóðëó, éàüûøëû. Ìàøûíëàð î éîë-
äàí ñàüà äþíìÿëè, ñöðÿòè àçàëòìàëû, ..éà-
üûíëûã ùàâàëàðäà èñÿ ïàë÷ûüà éàïûøûá ãàëìàëû
îëóðäóëàð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÜÛÍÒÛ èñ. Éàüûø, ãàð, äîëó âÿ ñ. øÿêëèíäÿ
ùàâàäàí éåðÿ äöøÿí ñó ãÿòðÿëÿðè; éàüìóð.
Éåðàëòû ñóëàðûí ìÿíáÿéè àòìîñôåð éàüûíòûëàðû,
÷àé ñóëàðûäûð.
ÉÀÜÛÍÒÛËÛ ñèô. Éàüûíòûñû ÷îõ îëàí; éàü-
ìóðëó. Éàüûíòûëû èë. Éàüûíòûëû éåð.
ÉÀÜÛÍÒÛËÛÃ á à õ éàüûíòû. Áó èë éàüûí-
òûëûãäûð.
ÉÀÜÛÎÒÓ èñ. áîò. Èðè÷è÷ÿêëèëÿð ãðóïóíà
ìÿíñóá ùöíäöð îò áèòêèñè.
ÉÀÜÛÐ èñ. Áåë ñöìöéöíöí öñòöíäÿ ÿìÿëÿ
ýÿëÿí, ýåú ñàüàëàí äÿðèí éàðà. [Åøøÿê] ýþð-
ÉÀÜËÀÌÀ
ìÿéèá àõóðóíäà ùÿðýèç úî; Äàëû éàüûð, äÿõè
àéàüû úèäî. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Ãóðáàí:] Ùÿð ýöí
þëÿ-þëÿ ãàéûò, áåëèí îëñóí éàüûð. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
ÉÀÜÛÐËÀÍÌÀ “Éàüûðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÛÐËÀÍÌÀÃ ô. Ñöðòöëìÿêäÿí éàðà
îëìàã.
ÉÀÜÛÐËÀÒÌÀ “Éàüûðëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÛÐËÀÒÌÀÃ ô. Éàðà åòìÿê, éàðà à÷-
ìàã, éàüûðëàíìàñûíà ñÿáÿá îëìàã.
ÉÀÜÛÐËÛ ñèô. Éàüûðû îëàí, éàðàñû îëàí. Áåëè
éàüûðëû àò.
ÉÀÜÛØ èñ. Õûðäà ñó äàìëàëàðû øÿêëèíäÿ àò-
ìîñôåð éàüûíòûñû; éàüìóð. Ýöúëö éàüûø. Éàüûø
éàüìàã. Éàüûø àðà âåðìèð. – Éàüûøûí ðöòóáÿòè
ñÿãôèí ó÷àí éåðèíäÿí ÷ÿêèëìÿìèøäè. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. Ùÿëÿ òàìàì ãóðóìàìûø éàüûø
ýþëëÿðè; Öçÿðèíäÿ áóëóä-áóëóä ó÷óð ìèë÷ÿê-
ëÿð. Ñ.Âóðüóí. Ñÿëèì .. éàüûøà äöøìöø áèð øÿ-
ùÿðëèéÿ áÿëÿä÷èëèê åòäèéèíè äàíûøäû. Ìèð Úÿëàë.
◊ Éàüûø êèìè – áîëëóã, ÷îõëóã áèëäèðèð.
Òþêäö éàüûø êèìè ýþçöíäÿí éàøû; Îí éåääèéÿ
òÿçÿ ÷àòûðäû éàøû. Ù.Ê.Ñàíûëû. Éàüûøäàí ÷ûõûá
éàüìóðà äöøìÿê ìÿú. – áèð ÷ÿòèí âÿçèé-
éÿòäÿí âÿ éà ùàäèñÿäÿí ãóðòàðûá äàùà ÷ÿòèí
âÿçèééÿòÿ äöøìÿê.
ÉÀÜÛØËÀÌÀ “Éàüûøëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÛØËÀÌÀÃ ô. Éàüûø éàüìàüà áàøëà-
ìàã.
ÉÀÜÛØËÛ ñèô. Éàüìóðëó, éàüûø éàüàí, éàüûø
îëàí. Éàüûøëû ùàâà. – Áàùàðû éàüûøëû îëàí èë-
ëÿðäÿ; Õàëûëàð äþøÿíèá ñöñëö ÷þëëÿðäÿ...
Ù.Ê.Ñàíûëû. Éàüûøëû áèð áàùàð ýåúÿñè èäè.
Ì.Ùöñåéí. Éàüûøëû, ñîéóã áèð ýöí èäè. Ñ.Ðÿù-
ìàí.
ÉÀÜÛØËÛÃ èñ. 1. Éàüûø, éàüìóð. Ëÿíêÿðàí
éàüûøëûã ÷îõ îëàí éåðäèð.
2. Á à õ éàüìóðëóã 2-úè ìÿíàäà.
ÉÀÜÛØÞË×ßÍ èñ. ìåòåîð. Áèð éåðÿ éàüàí
éàüûøûí ìèãäàðûíû þë÷ìÿê ö÷öí úèùàç.
ÉÀÜÛØÑÛÇ ñèô. Éàüûø îëìàéàí, éàüûø äöø-
ìÿéÿí, éàüûø éàüìàéàí. Éàüûøñûç éàé. // Çÿðô
ìÿíàñûíäà. Ïàéûç éàüûøñûç êå÷äè.
ÉÀÜÛØÑÛÇËÛÃ èñ. Éàüûø îëìàìà, éàüûø
éàüìàìà, éàüûø äöøìÿìÿ; éàüûø, éàüìóð
îëìàäûüû ùàë, âÿçèééÿò; ãóðàãëûã.
ÉÀÜÃÀÁÛ á à õ éàüäàí.
ÉÀÜËÀÌÀ “Éàüëàìàã”äàí ô.èñ.
501
ÉÀÜËÀÌÀÃ
ÉÀÜËÀÌÀÃ ô. 1. Öñòöíÿ éàü ñöðòìÿê,
éàü ÷ÿêìÿê. ×ÿêìÿñèíè éàüëàìàã. – Áÿëè,
úÿëëàäëàð òÿíàáëàðû éàüëàéûá ùàçûðëàäûëàð.
“Êîðîüëó”. Éöéÿíè, òàïãûðû áöòöí éàüëàäû;
Ãàíòûðüàéà òÿçÿ ãàéûø áàüëàäû.. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. Éàõøû èøëÿìÿê âÿ éà ïàñëàíìàìàã ö÷öí
éàü ñöðòìÿê, éàüëà ñèëìÿê. Òöôÿíýè éàüëà-
ìàã. Ìàøûíû éàüëàìàã.
3. ìÿú. äàí. Ðöøâÿò âåðìÿê. // Ãûëûüûíà ýèð-
ìÿéÿ ÷àëûøìàã, äèëÿ òóòìàã.
◊ Éàüëàéûá-áàëëàìàã – éàëàíäàí òÿðèô åò-
ìÿê, äèëÿ òóòìàã.
ÉÀÜËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Éàüëàíäûðûëìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÜËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàüà áàòûðûë-
ìàã, éàü ñöðòöëìÿê, éàüëû åäèëìÿê.
ÉÀÜËÀÍÄÛÐÌÀ “Éàüëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Éàüëû åòìÿê, éàüà
áàòûðìàã, éàüà áóëàøäûðìàã.
ÉÀÜËÀÍÌÀ “Éàüëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜËÀÍÌÀÃ ô. 1. Éàü ñöðòöëìÿê, öçÿðèíÿ
éàü ÷ÿêèëìÿê. Ìàøûíëàð éàüëàíûð ñàëûíûð, èøÿ.
Ì.Ðàùèì.
2. Éàüà áàòìàã, éàüëû îëìàã; êèðëÿíìÿê.
Öñò-áàøû éàüëàíûá. Ïàëòàðûí éàõàñû éàüëàíûá.
3. ìÿú. äàí. Êþêÿëìÿê, ÿòëÿíìÿê, ïèéëÿí-
ìÿê. Ãîâóðìàëûã ö÷öí ñàõëàíûëàí áèð úöò
åðêÿê î ãÿäÿð éàüëàíìûøäû êè, ãóéðóãëàðûíû
÷ÿêèá àïàðà áèëìèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
4. ìÿú. äàí. Ïóëëàíìàã; ïóëëó, âàðëû îëìàã.
◊ Ýöí éàüëàíìàã ìÿù. – Ýöíÿøèí ÿí èñòè
âàõòû ùàããûíäà. [ßëÿìäàð:] Ìÿí àõøàìäàí
äöêàíûí ãàáàüûíäà, î éàñòû äàøûí öñòöíäÿ þç
úûðûã ÷óõàìà áöðöíöá éàòìûøàì, áèð äÿ ýöí
éàüëàíàíäà àéûëìûøàì. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ýöí ýåò-
äèêúÿ éàüëàíûð, ãîéóí êöðíÿú áàüëàéûð, êþ÷
äÿùìÿðëÿíèá ýåäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÜËÀÒÌÀ “Éàüëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜËÀÒÌÀÃ 1. èúá. Éàü ñöðòäöðìÿê, éàü
÷ÿêäèðìÿê.
2. ô. Êèðëÿòìÿê, éàüëû åòìÿê, éàüà áàòûðìàã.
Öñò-áàøûíû éàüëàòìàã.
ÉÀÜËÀÉÛÚÛ 1. èñ. Ìàøûíëàðû éàüëàéàí
ôÿùëÿ. Éàüëàéûúû âÿçèôÿñè.
2. ñèô. òåõ. Ìàøûíëàðà éàü òþêìÿéÿ âÿ éà
éàüëàìàüà ìÿõñóñ. Éàüëàéûúû íàñîñ. Éàüëà-
éûúû úèùàç.
ÉÀÜËÛ ñèô. 1. Éàüû îëàí, òÿðêèáèíäÿ éàü
÷îõ îëàí. Éàüëû ÿò. Éàüëû õþðÿê. Éàüëû áàëûã.
502
ÉÀÜËÛÕßÌÈÐ
– Éàäûí îüëó éàüëû àøà ìåùìàíäû; Äàð ýö-
íöíäÿ áàõàðñàí êè, óñàíäû. Àøûã ßëÿñýÿð. ßò
áàçàðäàí äàøûíûá ìÿíçèëÿ çÿíáèë-çÿíáèë; Åò-
ìÿäè ìÿäÿëÿðè éàüëû ãèäàíû òÿùëèë. Ñ.ß.Øèðâàíè.
Àõøàìûí òîðàíûíäà êþçÿðèá ïàðûëäàéàí êþìö-
ðöí öçÿðèíäÿ øèøëÿðÿ éàüëû ãàáûðüàëàð ÷ÿêèë-
ìèøäè. È.Ùöñåéíîâ. // Òÿðêèáèíäÿ éàü ìàä-
äÿñè îëàí. Éàüëû áèòêèëÿð.
2. Éàüà áóëàøìûø. ..Ìÿììÿä êèøè êàáàáû
éåéèá éàüëû ÿëëÿðè èëÿ áûüëàðûíû åøäè. Ñ.Ðÿùìàí.
// Öçÿðèíäÿ éàü ëÿêÿñè îëàí; êèðëè, ÷èðêëè. Éàüëû
ÿñýèëÿðè éóìàã. Êþéíÿéèí áîéíó éàüëûäûð.
3. ìÿú. äàí. Ïóëëó, âàðëû, ýÿëèðëè, éàõøû ýÿëèð
ìÿíáÿéè îëàí. Éàüëû éåð. – Ìîëëà Õÿëèë äöøö-
íöðäö: ùÿð ö÷, áåø Ãóðàí îõóäàí Ùàúû Ùö-
ñåéí êèìè éàüëû ìöøòÿðèëÿð Ãóðàíëàðûí ñàéûíû
èõòèñàðà ñàëñàëàð, î çàìàí ìÿäàõèëè áèðÿ-ö÷,
áèðÿ-äþðä àçàëàúàãäûð. Ñ.Ùöñåéí. Ëåéëÿê
ßëÿìäàð ÷îâüóíóí, àçàíûí âÿ çÿíýëÿðèí ãàò-
ãàðûø ñÿñëÿðèíÿ ãóëàã âåðèð, îíäà éàüëû áèð
ãàðÿò ùÿâÿñè äîüóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
4. ìÿú. äàí. Êÿñÿðëè, òóòàðëû, òÿñèðëè, øèääÿòëè.
Éàüëû òþùìÿò àëäû. – Úÿáùÿäÿ äÿéäèìè îíà
éàüëû, òóòàðëû áèð êþòÿê; Àòÿø àëûð, ãóäóçëàøûð,
äþðä éàíû ãàïûð êþïÿê. ß.Íÿçìè.
◊ Éàüëû áîéà ðÿññ. – òÿðêèáèíäÿ éàü îëàí
ðÿññàì áîéàñû. Âÿçèð òàõò öñòöíäÿ îòóðäó âÿ
áèð ìöääÿò ùàìàìûí êÿëëÿ äèâàðûíäàêû éàüëû
áîéà èëÿ ÷ÿêèëìèø ÿôñàíÿâè ÿíãà ãóøóíà áàõà-
ðàã ôèêðÿ ýåòäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Éàüëû äèë –
øèðèí, ëàêèí éàëàí ñþçëÿð, àëäàäûúû äèë. Ãÿðÿç, î
éàí-áó éàí, Õîúà ßçèç éàüëû äèëèíè èøÿ ñàëûá
ãîðóã÷óíóí ùèðñèíè éàòûðòäû. “Êîðîüëó”. [Ãÿù-
ðÿìàí:] Ìÿí [õàíûìûí] ùèéëÿýÿð âÿ éàüëû äèëèíÿ
ãàðøû äÿðèí áèð íèôðÿò ùèññ åäèðäèì. Ù.Íÿçÿðëè.
Èíäè Ëåéëÿê .. î éàüëû äèëè òàïà áèëÿðäèìè?
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÜËÛÚÀ 1. ñèô. ×îõ éàüëû, îëäóãúà éàüëû.
Éàüëûúà ÿò. – Ùÿòòà íàìàç âàõòû äà ìþìèí
ìöñÿëìàíûí ôèêðè âÿ çèêðè äîëó îëóð éàõøûúà,
éàüëûúà áîçáàø èëÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. èñ. áîò. Ýÿâÿí êèòðÿñè (áèòêè). Áÿçè éåð-
ëÿðäÿ ýÿâÿí êèòðÿñèíè éàüëûúà äà àäëàíäûðûð-
ëàð. Ñ.Ñàäûãîâ.
ÉÀÜËÛÕßÌÈÐ èñ. Õàëã òÿáàáÿòèíäÿ: éàðà-
íûí öñòöíÿ, éàõóä àüðûéàí éåðÿ ãîéìàã ö÷öí
éàü èëÿ éîüðóëìóø, éàü ãàòûëìûø õÿìèð. Êÿðè-
ìèí àéàüûíà éàüëûõÿìèð ñàëûá éåðÿ óçàäàð-
äûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÉÀÜËÛ-ÃÀÐÀ
ÉÀÜËÛ-ÃÀÐÀ ñèô. Éàüëû, ùèñëè âÿ êèðëè;
÷èðêëè. // ìÿú. ×èðêèí, êèôèð. Îíóí éàüëû-ãàðà
÷þùðÿñè ïþðòöëäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÜËÛËÛÃ èñ. 1. Éàüëû øåéèí ùàëû, òÿðêèáèí-
äÿ éàü îëìà. ßòèí éàüëûëûüû. Õþðÿéèí éàüëûëûüû.
2. Éàüà áàòìûø (áóëàøìûø) øåéèí ùàëû; êèð-
ëèëèê.
ÉÀÜËÛÒßÐß èñ. Òÿðÿíèí éåéèëÿí íþâö;
òÿðÿ.
ÉÀÜËÛÂÀ×À èñ. ìÿù. Éàíëàðû ùöíäöð áà-
ëàúà ãóëïëó òàâà.
ÉÀÜËÛ-ÉÀÜËÛ ñèô. 1. ×îõ éàüëû, ëÿççÿòëè,
äàäëû, ÷îõ ãèäàëû. Éàüëû-éàüëû õþðÿêëÿð.
– [Ùàúû Ìóðàä:] Êàôèð óøàãëàðû êàôèð, éåéèí
ìÿíèì éàüëû-éàüëû õþðÿêëÿðèìè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ìÿú. Øèðèí-øèðèí. Êîõàíûí ýþçö ãàçàíäà,
éàüëû-éàüëû ñþùáÿòëÿðäÿí åëÿäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ðöñòÿì äîëàìàëû éîëëàðëà
ìÿíçèë ãÿò åòìÿê ö÷öí éàüëû-éàüëû äàíûøûá
ãóðòàðäûüû çàìàí Ãÿùðÿìàíû äèíëÿìÿéÿ, îí-
äàí òÿçÿ ñþç, éåíè ÿùâàëàò åøèòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÜÌÀ1 “Éàüìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÌÀ2 èñ. Ñîéüóí, ãàðÿò, ñîéüóí÷óëóã,
òàëàí, ÷àïîâóë. Éàüìà åòìÿê.
ÉÀÜÌÀÃ ô. 1. Ùàâàäàí ãàð, éàüûø, äîëó
êèìè øåéëÿð äöøìÿê, òþêöëìÿê. Ãàð éàüìàã.
Äîëó éàüìàã. – Ùàâàëàð ýþçÿë êå÷èðäè, òåç-
òåç éàüûø éàüûðäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. ×îõ ìèãäàðäà, àðàñû êÿñèëìÿäÿí òþêöë-
ìÿê. Áèç øÿùÿðÿ ýèðäèéèìèç çàìàí øèääÿòëè
õÿçðè ÿñèð, êö÷ÿëÿðèí òîçóíó ùàâàéà ñîâóðóð,
ýþéäÿí áàøûìûçà òîðïàã éàüûðäû. À.Øàèã.
// ìÿú. Áèð øåéèí ÷îõëóüóíó, øèääÿòèíè, äà-
âàìëûëûüûíû áèëäèðèð. Öñéàí÷ûëàð ãàëèá ýÿëÿí
êèìè áèçèì îëäóüóìó áó åâÿ éàüàí ýöëëÿëÿðèí
ñàéû-ùåñàáû îëìàéûðäû. Ù.Íÿçÿðëè. Ýþéäÿí
éåðÿ çöëì éàüûð; ×þðÿê áàùà, âåðýè àüûð.
Ñ.Âóðüóí. // Áèð øåéèí áîëëóüóíó áèëäèðèð.

Áÿðÿêÿò éàüìàã – áîëëóã îëìàã, àðòìàã,
÷îõàëìàã. Øÿìñ ïàäøàùà äóà-ñÿíà åäèá õÿçè-
íÿíèí öñòöíÿ ýÿëäè, à÷àðëàðû àëûá èøÿ áàøëàäû.
Îíóí âàõòûíäà õÿçèíÿíèí öñòöíÿ ýöíäÿí-ýöíÿ
áÿðÿêÿò éàüäû. (Íàüûë).
3. ìÿú. äàí. Áèð øåéè èôàäÿ åòìÿê. Îíóí
öçöíäÿí áèúëèê éàüûð. Ñèôÿòèíäÿí íóð éàüûð.
– Éàüûð ýþçëÿðèíäÿí îäëó èëäûðûì; Ýþðìÿìèøäè
Ãîçëóã áåëÿ áèð ãûðûì. Ù.Ê.Ñàíûëû. Ùöçí âÿ
úèääèééÿò éàüàí ÷þùðÿíè áèð àíäà èëûã áèð ìÿì-
ÉÀÜ-ÏÅÍÄÈÐ
íóíèééÿò èôàäÿñè ãàïëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Êÿ-
ñàëÿò éàüàí âöúóäóíóí òÿðñèíÿ îëàðàã ÷îõ
úÿëä âÿ ãóø êèìè éöíýöë ùÿðÿêÿò åäÿí ðóçíà-
ìÿ÷è Èðàíïÿðÿñò òåç ãà÷ûá ïîðòôåëèíè ýÿòèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÜÌÀËÀÌÀ “Éàüìàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÌÀËÀÌÀÃ ô. Ñîéìàã, ãàðÿò åòìÿê,
òàëàìàã. // ìÿú. øàèð. ßëèíäÿí àëìàã, ìÿù-
ðóì åòìÿê ìÿíàñûíäà. Ñÿáðèìè éàüìàëàäû
øþâãèí, ãÿðàðûì ãàëìàäû. Íÿñèìè. Õóìàð-
õóìàð áàõìàüû ýþçëÿðèí; Éàüìàëàéûá ñîëó-
ñàüû ýþçëÿðèí. Ã.Çàêèð.
ÉÀÜÌÀËÀÍÌÀ “Éàüìàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÌÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Ãàðÿò åäèëìÿê,
ñîéóëìàã, ãÿñá åäèëìÿê, çîðëà ÿëèíäÿí àëûí-
ìàã.
ÉÀÜÌÓÐ èñ. Éàüûø, éàüûíòû. Éöíýöë, ñÿðèí
ìåù ÿñèð; Éàüìóðó áèðäÿí êÿñèð. À.Ñÿùùÿò.
Ïàéûç ìþâñöìö éàõûíëàøäûüû ö÷öí ùàâàäà
éàüìóð îëäóüóíäàí à÷ûãäà áóëóíàí éàé áè-
íàñûíäà ùå÷ áèð éûüûíúàã éîõ èäè. Ñ.Ùöñåéí.
Éàüìóð àðà âåðäè, ñåâèíèá ñþéëÿäèì: – Àé úàí!
Ãóøòÿê éåíè áèð íÿüìÿ ó÷óðòäóì äîäàüûì-
äàí. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÀÜÌÓÐËÓ ñèô. Éàüûøëû. Éàüìóðëó ùàâà.
Ïàéûçûí éàüìóðëó áèð ýöíö èäè. – Ãûø ìþâñöìö
ãàéÿò ñîéóã, éàüìóðëó áèð ùàâàäà; Ýþðäö
àíúàã àðâàä-óøàã ãàëìûø êÿíääÿ, îáàäà.
À.Ñÿùùÿò.
ÉÀÜÌÓÐËÓÃ èñ. 1. Éàüûøëûã, éàüûøëû ùàâà.
Áó èë ÷îõ éàüìóðëóãäóð. – Àç ãàëûá, ëàï àç,
àíúàã áóðàëàð éàüìóðëóã îëàí éåðäèð, äèâàð-
ëàðû êîðëàéà áèëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Éàüìóðäàí (éàüûøäàí) ãîðóíìàã ö÷öí
ýåéèì; ïëàø. [Ñèðàò] åâÿ ýÿëèá ñèëàùëàíäû. Éàü-
ìóðëóüóíó àëäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. Éàüûø ñóëàðûíûí åâèí äèâàðëàðûíà àõûá òþ-
êöëìÿìÿñè ö÷öí äàìûí áèð àç êÿíàðà – àøà-
üûéà óçàíàí ùèññÿñè.
ÉÀÜÌÓÐÞË×ßÍ á à õ éàüûøþë÷ÿí.
ÉÀÜÌÓÐÑÓÇ ñèô. Éàüûøñûç. Éàüìóðñóç
ùàâà.
ÉÀÜÌÓÐÑÓÇËÓÃ èñ. Éàüûøñûçëûã.
ÉÀÜÞË×ßÍ èñ. õöñ. Ñöäöí éàüëûëûã äÿðÿ-
úÿñèíè þë÷ìÿê ö÷öí úèùàç.
ÉÀÜ-ÏÅÍÄÈÐ èñ. È÷ÿðèñèíÿ éàü âÿ ïåíäèð
ãîéóëìóø ëàâàø, ÷þðÿê âÿ ñ. [Ãàðàø] áèð àç
÷þðÿê âÿ éàü-ïåíäèð áöðìÿëÿéèá éàéëûüà áàü-
ëàäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
503
ÉÀÜ-ÐßÍÝ
ÉÀÜ-ÐßÍÝ èñ. äàí. Éàüëû áîéà. Åâëÿðè
éàü-ðÿíý åòäèðìÿê.
ÉÀÜÑÛÇ ñèô. 1. Éàüû îëìàéàí, éàüû àç îëàí;
éàâàí. Éàüñûç ÿò. Éàüñûç õþðÿê.
2. Éàü òþêöëìÿìèø, éàõóä éàü ñöðòöëìÿ-
ìèø. [Ôèòíÿ:] Þëêÿñèíäÿí òóòìàç õÿáÿð; Éàüñûç
÷ûðàã ÷îõ òåç ñþíÿð. À.Øàèã. [Ãàðû Ìàùìóäà:]
Ãàðíûí äà êè éàüñûç àðàáà ÷àðõû êèìè úûðûë-
äàéûð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÜÑÛÇËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Éàüñûçëàíäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÑÛÇËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ á à õ éàüñûçëàø-
äûðûëìàã.
ÉÀÜÑÛÇËÀÍÄÛÐÌÀ “Éàüñûçëàíäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÜÑÛÇËÀÍÄÛÐÌÀÃ á à õ éàüñûçëàø-
äûðìàã.
ÉÀÜÑÛÇËÀÍÌÀ “Éàüñûçëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÑÛÇËÀÍÌÀÃ á à õ éàüñûçëàøìàã.
ÉÀÜÑÛÇËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàüñûçëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÑÛÇËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàüñûç
ùàëà ñàëûíìàã, éàüû ÷ûõàðûëìàã.
ÉÀÜÑÛÇËÀØÄÛÐÌÀ “Éàüñûçëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÜÑÛÇËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Éàüñûç åòìÿê,
éàüñûç ùàëà ñàëìàã, éàüûíû ÷ûõàðòìàã, éàüûíû
àëìàã. Äÿðèíè éàüñûçëàøäûðìàã.
ÉÀÜÑÛÇËÀØÌÀ “Éàüñûçëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÜÑÛÇËÀØÌÀÃ ô. Éàüñûç ùàëà ýÿëìÿê,
éàüû ãàëìàìàã.
ÉÀÜÑÛÇËÛÃ èñ. Éàüñûç øåéèí ùàëû. ßòèí éàü-
ñûçëûüû. Õþðÿéèí éàüñûçëûüû.
ÉÀÜÒÈÊÀÍ èñ. áîò. Àë÷àãáîéëó òèêàíëû
áèòêè; äÿâÿòèêàíû. Ïÿíúÿðÿëÿðèí àëòûíäà éàü-
òèêàí áèòìèøäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÀÜÒÓÒÀÍ á à õ éàüéûüàí.
ÉÀÜÉÛÜÀÍ èñ. õöñ. Ñöäöí öçöíäÿí éàüû
éûüìàã ö÷öí úèùàç; éàüòóòàí.
ÉÀÙÓ íèäà [ÿð.] 1. Ùåé! Åé! Ìÿíÿ áàõ!
Éàùó, áóðà áàõ! Éàùó, åøèòìèðñÿíìè! – Ùÿð÷è
äàä åéëÿäè ÷îáàí, éàùó! Åøèäÿíëÿð äåäè: éà-
ëàíäûð áó! Ì.ß.Ñàáèð. // Äåéèëÿí ñþçÿ äèããÿòè
úÿëá åòìÿê ö÷öí èøëÿíèð. Úàùàíäà éîõ åëÿ áèð
ãöââÿ áàø ÿéèì îíà ìÿí; Ôÿãÿò íÿ ýöúëö, çÿèô
áèð âöúóä âàð, éàùó?! Ú.Úàááàðëû. // Ðèúà, õà-
ùèø éåðèíäÿ. Åòìÿéèí, éàùó!
2. äèí. Éà Àëëàù, àé Àëëàù (áÿçÿí òÿêðàð
øÿêëèíäÿ).
Éàùó äåìÿê êþùí. – Àëëàùû
504
ÉÀÕÀ
èìäàäà, ÷àüûðìàã, Àëëàùà ìöðàúèÿò åòìÿê.
Íå÷ÿ ïàäøàùëàð îðäà îëóá úÿì; Èêè äÿðâèø
éàùó äåéèð äÿìàäÿì. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÀÕÀ èñ. 1. Ïàëòàðûí áîéóí êå÷ÿí ùèññÿñè,
ùàáåëÿ áó ùèññÿéÿ òèêèëÿí âÿ áîéóíó ÿùàòÿ
åäÿí ïàð÷à çîëàüû. Åíëè éàõà. Êþéíÿê éàõàñû.
Êîñòéóìóí éàõàñû êèðëÿíèá. Ñûðìàëû éàõà.
– Ìèíà êÿìÿð õóá éàðàøûð áåëèíÿ; Éàõàñû ãû-
çûëäàí äöéìÿëÿíèáäèð. Àøûã ßëÿñýÿð. Ìÿñóì
êèøè àðõàëûüûíûí éàõàñûíû äöéìÿëÿéÿ-äöéìÿëÿéÿ
è÷ÿðè ýèðäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Á à õ éàõàëûã. ßëëÿçîüëó ãðàôèíè ýþòöðöá
éàõàñûíû, äèçëÿðèíè èñëàäà-èñëàäà ñó è÷äè. È.Ùö-
ñåéíîâ.
3. Ñàùèë, êÿíàð, òÿðÿô. Ïàðèñ êö÷ÿñèíäÿ, Íèë
éàõàñûíäà; Éåíÿ àë áàéðàãëû èçäèùàìëàð âàð.
Ñ.Âóðüóí. Ñÿñ âåðèëäè öñéàíà; Ãàðøûäàêû éà-
õàäàí, õÿáÿð ýÿëäè, áàõñàíà; Î éàíêè ôàáðèêà-
äàí. ß.Úàâàä.
◊ Éàõà à÷ìàã – 1) þëö ö÷öí àüëàìàã, éàñ
ñàõëàìàã. [Õîðòäàí:] Ö÷ ýöí éàõà à÷ûá òÿçè-
éÿäàð îëóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ; 2) ãàðüûìàã, ãàð-
üûø åòìÿê. Éàõà ÿëÿ âåðìÿê – á à õ éàõàñûíû
ÿëÿ âåðìÿê. Éàõà ÿëÿ âåðìÿìÿê – á à õ
éàõàñûíû ÿëÿ âåðìÿìÿê. Éàõà ãóðòàðà áèë-
ìÿìÿê – õèëàñ îëà áèëìÿìÿê, úàíûíû ãóðòàðà
áèëìÿìÿê. Ùÿòòà êÿíäèí ÿí çÿíýèí ãûçëàðû âÿ
éöçáàøûíûí ãûçëàðû áåëÿ, ãàäûíëàðûí áó äåäè-
ãîäóñóíäàí, ãàø-ýþçöíäÿí éàõà ãóðòàðà áèë-
ìÿìèøäèëÿð. Ú.Úàááàðëû. Éàõà ãóðòàðìàã –
á à õ éàõàñûíû ãóðòàðìàã. [Êÿðÿìîâ þç-
þçöíÿ:] Õåéð à!.. Áóíäàí éàõà ãóðòàðìàã
÷ÿòèí îëàúàã. Ñ.Ðÿùìàí. Éàõà éûðòìàã –
1) áàøãàñû ö÷öí ÷àëûøìàã, áàøãàñûíû ùàãëû-
ùàãñûç ìöäàôèÿ åòìÿê. Äîñò éîëóíäà éàõà
éûðòäûì, áàø à÷äûì; Ýåúÿ-ýöíäöç äàäö áèäàä
åéëÿäèì. (Ãîøìà); 2) àüëàìàã, ôÿüàí åòìÿê.
Éàð îäóð êè, éàðäàí ñîíðà éàð ö÷öí; Çöëô äà-
üûäà, éàõà éûðòà, éàðà öç. Ãóðáàíè. Áèçèì ö÷öí
áÿçìö áÿðàò éàçàíëàð; Åøã ÿëèíäÿí éàõà éûðòûá
àüëàðàì. Àøûã Ìÿíçóð. Éàõàñû ÿëäÿ ãàë-
ìàã – öçÿðèíäÿ ìÿñóëèééÿò ãàëìàã, ìÿñóëèé-
éÿòäÿí ãóðòàðà áèëìÿìÿê. Éàõàñû ÿëÿ êå÷-
ìÿê – òóòóëìàã, ýèðÿ êå÷ìÿê, éàõàëàíìàã.
Òöëÿê òÿðëàí êèìè ùàâàäà ñöçÿí; Ñîíðà éàõàí
êå÷ÿð ÿëÿ, ïÿùëÿâàí! “Êîðîüëó”. Éàõàñû(íû)
ãóðòàðìàã – úàíû(íû) ãóðòàðìàã, õèëàñ îë-
ìàã, ãóðòóëìàã. Éàõàñû éàõøû ãóðòàðäû. – Íÿ
ãÿäÿð ÷àëûøäûìñà, îíóí ÿëèíäÿí éàõàìû ãóð-
ÉÀÕÀ
òàðà áèëìÿäèì. Ì.Ùöñåéí. Éàõàñûíà êå÷-
ìÿê – éàõàñûíäàí éàïûøìàã, òóòóá áóðàõìà-
ìàã. Êå÷èá éàõàíûçà þëöìöí ÿëè; Ùàçûðäûð
ôÿëÿêèí ãàíëû ÷ÿíýÿëè! Ù.Ê.Ñàíûëû. Éàõàñûíäàí
ÿë ýþòöðìÿê (ÿë ÷ÿêìÿê) – ðàùàò áóðàõìàã,
ÿë ÷ÿêìÿê, äÿéèá-òîõóíìàìàã, äàùà èøè îë-
ìàìàã. [Øàìàìà Úàäó:] À ýÿäÿ, èòèë úÿùÿí-
íÿìÿ, éàõàìäàí ÿë ýþòöð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[Ìÿììÿäùÿñÿí ÿìè àðâàäûíà] Àðâàä, Àëëàù
õàòèðèíÿ, ÿë ÷ÿê ìÿíèì éàõàìäàí. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. Éàõàñûíäàí éàïûøìàã – 1)
éàõàëàìàã, éàïûøìàã, òóòóá áóðàõìàìàã, ÿë
÷ÿêìÿìÿê. ..Íÿ ñÿáÿáÿ àâðîïàëûëàð þç ÿìÿë-
ëÿðèíè êÿíàðäà ãîéóá, áèçèì éàõàìûçäàí éà-
ïûøûáëàð? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Îüëàí] ýþç-
ëÿéèðäè êè, áó ñààò éàõàìäàí éàïûøàúàã, êèì
áèëèð, íÿ ÷ÿòèí ñóàë âåðÿúÿê! Ìèð Úÿëàë; 2) ìÿñ-
óëèééÿòÿ ÷ÿêìÿê, úàâàá èñòÿìÿê. Áó ãàéäàíû
ìÿí ãîéìàìûøàì, äÿâÿäÿí áþéöê ôèë âàð, ýå-
äèí, îíóí éàõàñûíäàí éàïûøûí. “Êèðïè”. // Éà-
õàñûíäàí òóòìàã – 1) á à õ éàõàñûíäàí éà-
ïûøìàã; 2) èíàäëà òÿëÿá åòìÿê, áèð èøäÿí
éàïûøûá ÿë ÷ÿêìÿìÿê. [Èíäèêè øàèðëÿð] áèð øå-
éèí éàõàñûíû òóòóá éöç úöðÿ ÿëôàç âÿ èáàðÿ âÿ
èñòèàðÿëÿð éîëó èëÿ îíó òÿðèô âÿ òþâñèô åòìÿéÿ
ñÿðôè-ùöììÿò ãûëûðëàð. Ô.Êþ÷ÿðëè. [ßëè ÿì-
íèééÿáàøû ìöáàøèð Ìÿììÿäÿ:] Íÿ òóòìóñàí
àáúîíóí éàõàñûíäàí. Êîíéàê äà âàð, Øèðàç
øÿðàáû äà! Ì.Èáðàùèìîâ. Éàõàñûíû áóðàõ-
ìàã – á à õ éàõàñûíäàí ÿë ÷ÿêìÿê. [Ðàóô
Øåéäàéà:] Êàüûç ÿëÿ êå÷ÿðñÿ, ïÿê ôÿíà...
Ùÿì äÿ Ìÿúèä ÿôÿíäè ÿñëà éàõàíû áóðàõìàç.
Ù.Úàâèä. Éàõàñûíû ÿëÿ âåðìÿê – 1) þçöíö
ÿëÿ âåðìÿê, òóòóëìàñûíà, éàõàëàíìàñûíà èì-
êàí âåðìÿê, éàõàëàíìàã, òóòóëìàã, åùòèéàò-
ñûçëûã ýþñòÿðìÿê; 2) ìÿú. áèðèíèí òÿëÿáëÿðè,
õàùèøè ãàðøûñûíäà éóìøàãëûã ýþñòÿðìÿê, çÿèô-
ëèê ýþñòÿðìÿê, ãàðøû äóðà áèëìÿìÿê, òÿñèð
àëòûíà äöøìÿê. Éàõàñûíû ÿëÿ âåðìÿìÿê –
þçöíö ÿëÿ âåðìÿìÿê, ãà÷ìàã, éàõûí äóðìà-
ìàã, éàéûíìàã. Éàõàñûíû ãûðàüà (êÿíàðà)
÷ÿêìÿê – áèð èøÿ ãàðûøìàìàã, ìÿñóëèééÿò-
äÿí ãà÷ìàã, þçöíö êÿíàðà ÷ÿêìÿê, áîéóí
ãà÷ûðìàã, èìòèíà åòìÿê. Úàìàëûí àíàñû ÿë-
àéàüûíû éûüûøäûðûá Úÿííÿò êèøèýèëÿ åë÷èëèéÿ ýåòäè.
Úÿííÿò êèøè éàõàñûíû êÿíàðà ÷ÿêäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Òàùèð à÷ûã úàâàáäàí éåíÿ éàõàñûíû êÿíàðà
÷ÿêäè.. Ì.Ùöñåéí. Éàõàñûíû ãóðòàðìàã –
ãóðòàðìàã, úàíûíû ãóðòàðìàã. Þéëÿ àôÿòäÿí
ÉÀÕÀËÀÌÀÃ
éàõàñûí ãóðòàðàí îëìàçìû øàä? Ôöçóëè. [Çåé-
íàë] èñòÿéèðäè êè, éàõàñûíû óøàãëàðäàí ãóðòàðûá
îíëàðû àíàëàðûíà âåðñèí. Ñ.Ùöñåéí. Éàõàñûíû
òàíûìàã – äàäàíìàã, áèð àäàìà äàèì áèð øåé
ö÷öí ìöðàúèÿò åòìÿê. Äÿðä, ãàðà ýöí éàõà-
ñûíû òàíûéàí; Áèðè ìÿíÿì, áèð äÿ âàðìû, áèëÿé-
äèì. Ìîëëà Úöìÿ.
ÉÀÕÀÁßÍÄ èñ. Éàõàíû áàüëàéàí äöéìÿ,
èëìÿê âÿ ñ. À÷ûëûá éàõàáÿíäè; Àü ñèíÿñè ãàðà
áàõûí! Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÀÕÀÚ á à õ éàõû. [Ìöÿññèñÿ ñàùèáè:] Áó
ãóòóäàêû éàõàú àòëàðûí äûðíàüû ö÷öíäöð. Éåíè
êÿøô îëóíìóø áèð øåéäèð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÀÕÀËÀÌÀ1 “Éàõàëàìàã1”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÀËÀÌÀ2 “Éàõàëàìàã2”äàí ô.èñ. Ãàá-
ëàðû éàõàëàìà. ßëëÿðèíè éàõàëàìà.
ÉÀÕÀËÀÌÀÃ1 ô. 1. Éàõàñûíäàí òóòìàã,
áîüàçûíäàí éàïûøìàã. Úÿëëàä Ãÿìÿðè éàõàëà-
éàíäà âÿçèð, âÿêèë âÿ áöòöí ÿùëè-ìÿúëèñ ïàä-
øàùûí àéàüûíà äöøöá äåäèëÿð: – Øàù, ãÿçÿáèíè
ñþíäöð! (Íàüûë). Áèç àéû âóðóëàí éåðÿ éåòèøÿð-
éåòèøìÿç èòëÿð àéûíû éàõàëàäû. À.Øàèã.
2. Òóòìàã, ÿëÿ êå÷èðìÿê, ùÿáñ åòìÿê.
Îüðóëàðû éàõàëàäûëàð. – Ñÿðäàð Ðÿøèäèí åâèí-
äÿêèëÿðèí ùàìûñûíû éàòäûüû éåðèíäÿ éàõàëàäû-
ëàð, îíëàðûí ùàìûñû ñÿðõîø îëóá éàòìûøäû.
À.Ñ.Îðäóáàäè.
3. Òàïìàã, ùàãëàìàã, òóòìàã (ýåäÿí
éåðäÿ, ãà÷àðêÿí, óçàãëàøàðêÿí, éàõóä áèð èø
ýþðÿðêÿí). Ìåùðèáàí ìöòÿðÿääèä èäè. Áèð èñòÿ-
éèðäè êè, Çåéíàëûí àðäûíúà ýåäèá îíó Éåëèçà-
âåòàíûí åâèíäÿ éàõàëàñûí. Ñ.Ùöñåéí. // ìÿú.
Ýÿëèá éåòèøìÿê, áàøûíûí öñòöíö àëìàã. ßúÿë
îíó éàõàëàäû. – [Àááàñ:] Ìÿìèø, ìÿí àëòìûøû
éàõàëàìûøàì. Ì.Ùöñåéí. // ìÿú. Ðàñò îëìàã,
ðàñò ýÿëìÿê, òóø ýÿëìÿê. Òÿðñ êèìè ýöëëÿ ùÿ-
ìèøÿ åëÿ ãîðõàüû éàõàëàéûð. Ì.Ùöñåéí. Êöëÿê
[Ýèëÿíè] åéâàíäà éàõàëàäû. ß.Âÿëèéåâ. Áèð
äÿôÿ ÷îáàíû ÷þëäÿ éàüûø éàõàëàéûð. ß.Ñàäûã.
// Ìÿú. ìÿíàäà. Àäàìëàð Êöð ÷àéûíû åëÿ áó-
ðàäàúà éàõàëàìàã, úèëîâëàìàã ãÿðàðûíà ýÿë-
ìèøëÿð.
ÉÀÕÀËÀÌÀÃ2 ô. Òÿìèç ñó èëÿ éóìàã, ùÿð
òÿðÿôèíÿ ñó àõûòìàã, ñóéà ÷ÿêìÿê. ßëëÿðèíè
éàõàëàìàã. Áîøãàáëàðû éàõàëàìàã. – [Ãûçûë-
ãóøóí] áàëàëàðû áèð ãÿäÿð áþéöäöêäÿí ñîíðà,
îâëàäûüû ãóøó ñó êÿíàðûíà àëàð, òöêëÿðèíè éî-
ëàð, úÿìäÿéèíè ñóäà òÿìèç éàõàëàäûãäàí ñîíðà
ïàð÷àëàéûá áàëàëàðûíûí ãàáàüûíà àòàð. À.Øàèã.
505
ÉÀÕÀËÀÍÌÀ
[Ðöñòÿì:] À áàëà, áèð î ÷àéíèêè éàõàëàéûá
äÿìëÿ ýþðÿê.. Ì.Èáðàùèìîâ. Àðâàä ñàìîâàðû
÷þëÿ ÷ûõàðòäû, êöëöíö áîøàëäûá éàõàëàäû, ñó
òþêöá êþìöð ñàëäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÕÀËÀÍÌÀ1 “Éàõàëàíìàã1”äàí ô.èñ.
Úàíèíèí éàõàëàíìàñû.
ÉÀÕÀËÀÍÌÀ2 “Éàõàëàíìàã2”äàí ô.èñ.
Ãàá-ãàøûüûí éàõàëàíìàñû.
ÉÀÕÀËÀÍÌÀÃ1 ìÿúù. ßëÿ êå÷èðèëìÿê,
òóòóëìàã, ùÿáñ åäèëìÿê, éàõàñû ÿëÿ êå÷ìÿê.
Úèíàéÿòêàð éàõàëàíäû. – Õàèí éàõàëàíäû ÿí
íÿùàéÿò. Ù.Úàâèä. [Øàìîýèëè] òÿãèá åäÿí îë-
ñàéäû, òåç éàõàëàíà áèëÿðäèëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÕÀËÀÍÌÀÃ2 ìÿúù. Òÿìèç ñó èëÿ éó-
éóëìàã, ñóéà ÷ÿêèëìÿê. Ãàáëàð éàõàëàíäû.
ÉÀÕÀËÀØÌÀ 1. “Éàõàëàøìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Äàëàøìà, äàâà. Éàõàëàøìà áàøëàäû.
ÉÀÕÀËÀØÌÀÃ ãàðø. Áèð-áèðèíèí éàõàñûí-
äàí òóòóá äàëàøìàã.
ÉÀÕÀËÀÒÌÀ1 “Éàõàëàòìàã1”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÀËÀÒÌÀ2 “Éàõàëàòìàã2”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÀËÀÒÌÀÃ1 èúá. Òóòäóðìàã, ùÿáñ åò-
äèðìÿê. [Ìèëéîí÷óëàð] áó ýöí áèð öñéàí÷ûíû
éàõàëàòäûðûð, ñàáàùû î áèðè èíãèëàá÷ûéà òèíäàëû
ýöëëÿ àòäûðûð, áèðèñè ýöí áàø ãàëäûðàí êÿíäè
îäà-àëîâà òóòäóðóðäóëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÕÀËÀÒÌÀÃ2 èúá. Éàõàëàìà èøè ýþð-
äöðìÿê (á à õ éàõàëàìàã2). Ãàá-ãàøûüû éà-
õàëàòìàã.
ÉÀÕÀËÛ ñèô. Éàõàñû îëàí. Ðöñòÿì áÿé – ðóñ
èíòåëëèýåíò ëèáàñûíäà: éÿíè ïèäæàê, æèëåò, íè-
øàñòàëû éàõàëû êþéíÿê, áîüàçûíäà ãàëñòóê...
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÕÀËÛÃ 1. èñ. Ýåéèìèí, éàõàíû, áîüàçû,
äþøö þðòÿí ùèññÿñè. Éàõàëûüûíûí öñòöíäÿí áàü-
ëàäûüû ãàëñòóê áöòöí äþøöíö þðòÿúÿê ãÿäÿð
åíëè èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ñèô. Ïàëòàð éàõàñû ö÷öí éàðàðëû, ìöíàñèá,
êèôàéÿò åäÿí. Éàõàëûã õÿç. Áèð éàõàëûã äÿðè.
ÉÀÕÀËÛÃËÛ ñèô. Éàõàëûüû îëàí. Òÿçÿ óçóí-
áîüàç ÷ÿêìÿëÿðäÿ, ãàëèôå øàëâàðäà âÿ èêè äþø
úèáè îëàí áåëè êÿìÿðëè éàõàëûãëû êþéíÿêäÿ Øèð-
çàä éàðàøûãëû èäè. Ì.Èáðàùèìîâ. [Øàìàìà]
ýþé äÿðè éàõàëûãëû ïàëòîñóíóí éàõàñûíû à÷ìà-
ìûø(äû). ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÕÀËÛÃÑÛÇ ñèô. Éàõàëûüû îëìàéàí. Éàõà-
ëûãñûç êþéíÿê.
ÉÀÕÀÍÒÛ èñ. äàí. Éóéóëìóø ãàáûí áóëà-
íûã, ÷èðêëè ñóéó; ãàá ñóéó. Ãàá éàõàíòûñû.
506
ÉÀÕÛÁ-ÉÛÕÌÀÃ
ÉÀÕÀÐÌÀ “Éàõàðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÀÐÌÀÃ ô. Àäÿòÿí “éàëâàðìàã” ôåëè
èëÿ áèðëèêäÿ èøëÿíÿðÿê, èñðàðëà éàëâàðìàã ìÿ-
íàñûíû áèëäèðèð. [Ãîúà êÿíäëè:] Áèð õàí êè ðÿèé-
éÿòè ãàðàìàë êèìè ãóëàüûíäàí òóòóá ñàòà, îíà
íÿ éàëâàðìàã, íÿ éàõàðìàã! ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ýþéýþçëö îüëóíó äöøìÿí àïàðäû; Ãîúà íÿ
éàëâàðäû, íÿ äÿ éàõàðäû. Ð.Ðçà.
ÉÀÕÀÑÛÀ×Ûà ñèô. âÿ çÿðô Äþøöà÷ûã.
ÉÀÕÀÑÛÇ ñèô. Éàõàñû îëìàéàí. Éàõàñûç
êþéíÿê, áàúàñûç äàì îëìàç. (Àòà. ñþçö).
ÉÀÕÄÀÍ èñ. ìÿù. Öçöíÿ äÿðè ÷ÿêèëìèø àüàú
ãóòó; ñàíäûã÷à, ìöúðö.
ÉÀÕÄÛÐÛËÌÀ1 “Éàõäûðûëìàã1”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÄÛÐÛËÌÀ2 “Éàõäûðûëìàã2”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÄÛÐÛËÌÀÃ1 ìÿúù. Öçÿðèíÿ ñöðòäö-
ðöëìÿê, ÷ÿêäèðèëìÿê.
ÉÀÕÄÛÐÛËÌÀÃ2 ìÿúù. Éàíäûðûëìàã.
ÉÀÕÄÛÐÌÀ1 “Éàõäûðìàã1”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÄÛÐÌÀ2 “Éàõäûðìàã2”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÄÛÐÌÀÃ1 èúá. Áèð øåéèí öçÿðèíÿ ñöðò-
äöðìÿê, ÷ÿêäèðìÿê. Äèðÿéèí öçÿðèíÿ ãàòðàí
éàõäûðìàã.
ÉÀÕÄÛÐÌÀÃ2 ìÿúù. Éàõìàüà, éàíäûð-
ìàüà ìÿúáóð åòìÿê, áàøãàñûíà éàíäûðòìàã.
ÉÀÕÛ èñ. 1. Éàü õöñóñèééÿòëÿðè îëàí ìàääÿ;
éàõûëà, ñöðòöëÿ áèëÿí ùÿð úöð ìàääÿ; ñöðòêö.
// Ñöðòöëÿí, éàõûëàí äÿðìàí.
2. Éàü ñöðòöëìöø ÷þðÿê ïàð÷àñû; éàõìàú.
3. èíúÿñ. Ôûð÷à èëÿ éàõûëìûø íàçèê ðÿíý ãàòû.
ÉÀÕÛÁ-ÉÀÍÄÛÐÛÚÛ ñèô. 1. Áÿðê éàíäûðàí,
÷îõ èñòè; ãûçìàð.
2. ìÿú. Ãÿëáÿ ÿçàá âåðÿí, öðÿéè èíúèäÿí,
éàíäûðûá-éàõàí, áÿðê àúûäàí. Éàõûá-éàíäûðûúû
ñþçëÿð. – Ðóùöëãöäñ ìÿíÿ éàõûá-éàíäûðûúû áèð
ìÿêòóá éàçìûøäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÉÀÕÛÁ-ÉÀÍÄÛÐÌÀ “Éàõûá-éàíäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÕÛÁ-ÉÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Áÿðê éàíäûð-
ìàã. Ãûçìàð ýöíÿø öç-ýþçöìöçö éàõûá-
éàíäûðûð. – Úÿùÿííÿì àëîâó êèìè èíñàíû éà-
õûá-éàíäûðàí Òåùðàí èñòèñèíÿ äþçìÿê ùöíÿð-
äèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Ìÿíÿí èíúèòìÿê, ãÿëáÿ ÿçàá âåð-
ìÿê, öðÿéè èíúèòìÿê, éàíäûðûá-éàõìàã, áÿðê
àúûòìàã. Îíóí ñþçëÿðè àäàìû éàõûá-éàíäûðûð.
ÉÀÕÛÁ-ÉÛÕÌÀÃ ô. Éàíäûðûá äàüûòìàã,
ìÿùâ åòìÿê. [Íàäèð áÿé:] Ùÿìúèíñèíÿ ãûé-
ìàãäàí, éàõûá-éûõìàãäàí çþâã àëàíëàð, áàø-
ÉÀÕÛÚÛ
ãàñûíûí ôÿëàêÿòèíäÿ ñÿàäÿò àðàéàíëàð áèðÿð àäè
úÿëëàääàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Ù.Úàâèä.
ÉÀÕÛÚÛ1 ñèô. âÿ èñ. Áèð øåéè éàõàí. Éàõûúû
àëÿò.
ÉÀÕÛÚÛ2 ñèô. Éàíäûðûúû, ÷îõ èñòè, ÷îõ ãûç-
üûí; ãûçìàð. Éàõûúû, àìàíñûç ùÿðàðÿò [Àðàçû]
ýöíäÿí-ýöíÿ ìóì êèìè ÿðèäèá ãóðó ñêåëåòÿ
äþíäÿðìèøäè. À.Øàèã.
ÉÀÕÛÃ èñ. Éàõûëìûø, éàíìûø éåð; éàíûã.
ÉÀÕÛËÀÌÀ “Éàõûëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÛËÀÌÀÃ ô. ìÿù. Éàõìàã, ñöðòìÿê.
ÉÀÕÛËÌÀ1 “Éàõûëìàã1”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÛËÌÀ2 “Éàõûëìàã2”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÛËÌÀÃ1 ìÿúù. Áèð øåéèí öçÿðèíÿ ñöð-
òöëìÿê, ÷ÿêèëìÿê.
ÉÀÕÛËÌÀÃ2 ìÿúù. 1. Éàíäûðûëìàã.
2. Á à õ éàíûá-éàõûëìàã.
ÉÀÕÛÍ ñèô. 1. Ìÿñàôÿ åòèáàðèëÿ ÷îõ óçàãäà
îëìàéàí; éîâóã (óçàã ãàðøûëûüû). Éàõûí ÷àé.
Éàõûí éåð. Åâèìèçÿ éàõûí ìàüàçà. Éàõûí àï-
òåêäÿí äÿðìàí àë. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Éàõûí
îòóð. Éàõûí ýÿë. – Êåøèê÷è éàõûíà ýÿëúÿê Òåëëè
õàíûì îíóí òÿïÿñèíäÿí áèð ÿìóä èëèøäèðèá þë-
äöðäö. “Êîðîüëó”. Èíñàí îüëó, óçàãëàøìà,
ýÿë éàõûí; Áàøãà éåðäÿí àëûíìàñûí ñîðàüûí.
Ì.Ìöøôèã. Ïÿðøàí èêè ãûçëà ÷èéèä äîëó ÷óâàëû
éàõûíà ýÿòèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ãûñà. Éàõûí
éîë. Éàõûí ìÿíçèë.
2. Çàìàí åòèáàðèëÿ óçàã îëìàéàí, òåçëèêëÿ
îëàúàã, éàõûíëàøàí; ýÿëÿúÿéèíÿ, îëàúàüûíà âÿ
ñ.-éÿ àç ãàëìûø. Éàõûí ýÿëÿúÿê. Éàõûí ñÿôÿð.
Éàõûí ýþðöøëÿðäÿ. // Ãàí ãîùóìëóüó âÿ éà
äîñòëóã ìöíàñèáÿòè èëÿ áàüëû îëàí. Éàõûí ãî-
ùóì. Éàõûí äîñò. Éàõûí éîëäàø. – Òåëëè, ìöÿë-
ëèìè þçöíÿ ÿí éàõûí áèð àäàì ùåñàá åäèðäè.
Ñ.Ùöñåéí. ×îõ ÷ÿêìÿçäè êè, åâ ñàùèáèíèí ãî-
ùóì-ÿãðÿáàñû, éàõûí éîëäàøëàðäàí áÿçèëÿðè
éûüûëàðäû. Ìèð Úÿëàë.
Éàõûí îëìàã – 1) äîñò
îëìàã; éàõûíëàøìàã. Áþéöêõàíûì Ãóëàì õàíà
éàõûí îëìàã ö÷öí ãÿëáèíäÿ âÿñèëÿëÿð àõòàðûðäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè; 2) àðàëàðûíäà ñåâýè, ìÿùÿá-
áÿò îëìàã, éàõûíëûã îëìàã. // Èñ. ìÿíàñûíäà.
Éàõûí àäàì, äîñò; ãîùóì. Ìÿíèì éàõûíëàðûì;
3) îõøàð, áÿíçÿð, ÷îõ îõøàéàí (áÿíçÿéÿí).
Ìÿçìóíúà áèð-áèðèíÿ éàõûí ÿñÿðëÿð. Áèð-áèðèíÿ
éàõûí äèëëÿð. Ñàðûéà éàõûí áèð ðÿíý. Éàõûí ýþ-
ðöøëÿð.
4. Áèëàâàñèòÿ àèäèééÿòè îëàí, äÿðèíäÿí ìà-
ðàãëàíäûðàí, öðÿéèíÿ ýþðÿ îëàí, ìÿíàôåéèíè
ÿêñ åòäèðÿí; äîüìà, ÿçèç. Áó êþëýÿëè ýåúÿíè
ÉÀÕÛÍÄÀÊÛ
áàéüûí-áàéüûí ñåéð åäèð âÿ öðÿêëÿðèíÿ éàõûí
øåéëÿðäÿí äàíûøûðëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ßäÿ-
áèééàò îõóúóéà, õàëãà éàõûí (ç.) îëìàëûäûð.
Ì.Èáðàùèìîâ.
5. Ìþòÿáÿð, èíàíûëìûø. [Àñëàí áÿé:] Éàõûí
éåðäÿí áèëìèøÿì, þçö õÿáÿð ýþíäÿðìèø.
Ú.Úàááàðëû.
6. çÿðô Òÿõìèíèëèê, òÿãðèáèëèê áèëäèðèð. Ö÷
àéà éàõûí áèð ìöääÿò. Ñààò áåøÿ éàõûíäûð. Ñà-
áàùà éàõûí (ñöáù à÷ûëàíäà). Àõøàìà éàõûí
(ýöí ãàðàëàíäà). – Áèð èëÿ éàõûí èäè êè, Ýöë-
ïÿðèíèí çöëìö äàâàì åäèðäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷èá, ñöáùÿ éàõûíäûð àðòûã;
Åé êþíöë, äèíëÿ, áàùàð þç ãîíàüûíäûð àðòûã.
Ñ.Ðöñòÿì. Ãàôàð éàøû ÿëëèéÿ éàõûí îëàí, õûð-
äàúà, àðûã áèð àäàìäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
◊ Éàõûí äóðìàã – 1) éàõûíëàøìàã, éàíûíà
ýåòìÿê; 2) êþìÿéÿ ýÿëìÿê, ÿë éåòèðìÿê,
ùöììÿò ýþñòÿðìÿê. Ùå÷ êÿñ îíà éàõûí äóð-
ìàäû. Éàõûí äóðìàìàã – 1) éàõûíûíà áåëÿ
ýÿëìÿìÿê, ãÿòèééÿí èøòèðàê åòìÿìÿê, ùå÷
ìàðàã ýþñòÿðìÿìÿê. Èøÿ éàõûí äóðìóð;
2) ùÿòòà ÿë âóðìàìàã, ìåéèë åòìÿìÿê, òî-
õóíìàìàã. Éåìÿéÿ ùå÷ éàõûí äóðìàäû. – ßëè-
ãóëó ëàâàø àðàñûíäà èêè éàíìûø ñöìöê ýÿòèðäè,
Ìÿñìÿ îíà éàõûí äóðìàäû. Ìèð Úÿëàë. Éàõûí
äöøìÿê – á à õ éàõûí äóðìàã 1-úè ìÿíàäà.
[Ìåùðèáàí] ÿðèíäÿí áàøãà áèð [êèøèíè] ñåâ-
ìÿéè áàüûøëàíìàéàí áèð ãÿáàùÿò ñàíûðäû. Áó
ãÿáàùÿòè ÿõëàãà ìöõàëèô áèëäèéè ö÷öí Ñÿëèìÿ
éàõûí äöøìÿêäÿí ãîðõóð, ìöìêöí îëäóüó ãÿ-
äÿð îíäàí ãà÷ûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Íÿ ãÿäÿð ÿëèíäÿ
äþâëÿò âàð èäèñÿ, ßìèðàñëàí Ýöëïÿðèéÿ éàõûí
äöøìöðäö. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÀÕÛÍÄÀ çÿðô 1. Éàõûí éåðäÿ, éàõûíëûãäà,
óçàãäà îëìàéàðàã. Éàõûíäà áèð ìåøÿ âàð.
Éàõûíäà òîé âàð. – Áó àðàäà, éàõûíäà äþðä-
áåø ÿë øèääÿòëè òàïàí÷à àòûëûð. Ù.Úàâèä.
2. Áèëàâàñèòÿ éàíàøû; éàõûí. Éàõûíäà ÿéëÿøèí!
3. Àç âàõò ñîíðà, ÷îõ êå÷ìÿäÿí; òåçëèêëÿ,
éàõûí âàõòäà, éàõûíëàðäà. Éàõûíäà ýÿëÿúÿêäèð.
Éàõûíäà êÿíäÿ ýåäÿúÿéÿì. – [Ñÿíÿì:] Íåúÿ?
Éàõûíäà òîé åëÿéèðñÿíìè? Ö.Ùàúûáÿéîâ.
4. Àç çàìàí ÿââÿë, àç ìöääÿò áóíäàí
ãàáàã. Áó éàõûíäà áèð ÿùâàëàò îëìóøäó.
ÉÀÕÛÍÄÀÊÛ ñèô. Éàõûíäà îëàí, ãîíøóëóãäà
îëàí; éàõûí. Éàõûíäàêû äöêàíäàí ÿò àë. Éà-
õûíäàêû åâëÿð. – Ãà÷ãûíëàð ùàìûñû éàõûíäàêû
øàù òóòëóüà òÿðÿô éöéöðäöëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
507
ÉÀÕÛÍÄÀÍ
ÉÀÕÛÍÄÀÍ çÿðô 1. Éàõûí ìÿñàôÿäÿí,
óçàãäàí îëìàéàðàã, éàõûí éåðäÿí. Éàõûíäàí
ýþðìÿê. Éàõûíäàí áèð ñÿñ ýÿëäè. – [Ãÿùðÿ-
ìàí:] Ìÿí ùå÷ âàõò õàíûìû éàõûíäàí ýþðìÿ-
ìèøäèì. Ù.Íÿçÿðëè.
2. ×îõ éàõûí, éàõøû. Éàõûíäàí òàíûø îëìàã.
Îíó éàõûíäàí òàíûéûðàì.
ÉÀÕÛÍÝÞÐßÍ ñèô. 1. Ýþçö óçàüû ýþðìÿ-
éÿí âÿ éà ïèñ ýþðÿí.
2. ìÿú. Óçàüû, ýÿëÿúÿéè ýþðÿ áèëìÿéÿí
ìÿùäóä àäàì ùàããûíäà.
ÉÀÕÛÍËÀÐÄÀ çÿðô 1. Éàõûí éåðëÿðèí áè-
ðèíäÿ, áó ÿòðàôäà (áÿçÿí “áó” ñþçö èëÿ). Åâè-
ìèç áó éàõûíëàðäàäûð. Î, áó éàõûíëàðäà éà-
øàéûð.
2. Áó ýöíëÿðäÿ, áèð àç ÿââÿë, àç ìöääÿò
ÿââÿë. Éàõûíëàðäà ýÿëìèøäèð. Éàõûíëàðäà äèñ-
ñåðòàñèéà ìöäàôèÿ åòìèøäèð. Éàõûíëàðäà, äåéÿ-
ñÿí, éàüûø éàüûá. // Òåç áèð çàìàíäà, éàõûí
áèð âàõòäà, áèð àç ñîíðà, áó ýöíëÿðäÿ. Éàõûí-
ëàðäà éóáèëåéè îëàúàã. Éàõûíëàðäà ÿëëè éàøû
òàìàì îëàúàãäûð. Éàõûíëàðäà ýåäÿúÿéÿì.
ÉÀÕÛÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàõûíëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÕÛÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Áèð øåéÿ éà-
õûí åäèëìÿê, áèð øåéèí éàõûíûíà ýÿòèðèëìÿê
(ãîéóëìàã, ÷ÿêèëìÿê); éàíàøäûðûëìàã.
ÉÀÕÛÍËÀØÄÛÐÌÀ “Éàõûíëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÕÛÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéèí éàõû-
íûíà ÷ÿêìÿê, éàõûíûíà ýÿòèðìÿê; áèð øåéÿ
éàíàøäûðìàã. Áàøìàãëàðûíû áèð-áèðèíÿ éàõûí-
ëàøäûðìàã. Ìàøûíû ãàïûéà éàõûíëàøäûðìàã.
Øêàôû äèâàðà éàõûíëàøäûðìàã. – Àðõèòåêòîð
êðåñëîñóíó ñòîëà éàõûíëàøäûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Àðàëàðûíäà äàùà ñûõ ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿò
éàðàòìàã. Íÿçÿðèééÿ èëÿ òÿúðöáÿíè áèð-áèðè èëÿ
éàõûíëàøäûðìàã. Åëìëÿ èñòåùñàëàòû áèð-áèðè èëÿ
éàõûíëàøäûðìàã.
2. ìÿú. Àðàëàðûíäàêû öíñèééÿòè äàùà äà àðòûð-
ìàã, àðàëàðûíäà äîñòëóã, éàõûíëûã ìöíàñèáÿòè
éàðàòìàã. Çÿùìÿò îíëàðû áèð-áèðèíÿ éàõûí-
ëàøäûðäû. – Ñàíêè áó òÿêðàðëàð [Àüúà õàíûìû]
îüëóíà – ÿëëÿðèíè êþêñöíäÿ ÷àòàãëàéûá éàòàí
çÿèô, éåòèì âÿ õÿñòÿ óøàüà éàõûíëàøäûðûðäû.
Ìèð Úÿëàë.
3. Çàìàí åòèáàðèëÿ òåçëÿøäèðìÿê.
4. Îõøàòìàã, áÿíçÿòìÿê, óéüóíëàøäûðìàã.
Ìàëû ÿí éàõøû íöìóíÿëÿðÿ éàõûíëàøäûðìàã.
508
ÉÀÕÛÍËÛÃ
ÉÀÕÛÍËÀØÌÀ “Éàõûíëàøìàã”äàí ô.èñ.
Áèð-áèðè èëÿ éàõûíëàøìà. Ãûøûí éàõûíëàøìàñû.
– Ìöíÿââÿð õàíûì ýþçëÿðèíè à÷ûá ñöáùöí éà-
õûíëàøìàñûíû ùèññ åäèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÉÀÕÛÍËÀØÌÀÃ ô. 1. Ùÿðÿêÿò åäÿðÿê áèð
øåéèí éàõûíûíà ýÿëìÿê, éàõûí äóðìàã, éà-
íàøìàã öçðÿ îëìàã; éàíàøìàã. Ýÿìè ñàùèëÿ
éàõûíëàøûð. Ãàòàð ñòàíñèéàéà éàõûíëàøäû. Åâÿ
éàõûíëàøìàã. Äèâàðà éàõûíëàøûá äóðäóì.
– Çåéíàë, éàâàøúà àääûìëàð èëÿ Ìåùðèáàíà
éàõûíëàøäû. Ñ.Ùöñåéí. Îáàéà éàõûíëàøûíúà
óøàãëàð, áèð íå÷ÿ éàøëû ãàäûí âÿ êèøè ãàðøûìûçà
÷ûõäû. À.Øàèã. ßøðÿô éàâàøúàäàí ñöðöíöá êîëà
éàõûíëàøäû. Ñ.Ðÿùìàí. // Ùÿìñÿðùÿä îëìàã,
éàíáàéàí îëìàã. // Ñÿñ, èøûã ùàããûíäà: ýåò-
äèêúÿ éàõøû åøèäèëìÿéÿ, ýþðöíìÿéÿ áàøëàìàã.
Àäàìëàðûí ùàé-êöéö éàõûíëàøûð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Êÿíäèìèçèí èøûãëàðû ýåòäèêúÿ éàõûí-
ëàøûðäû. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Âàõò, çàìàí âÿ ñ. ùàããûíäà: ÷àòìàã, éå-
òèøìÿê, îëàúàüûíà ÷îõ àç ãàëìàã. Áþùðàí éà-
õûíëàøûð. Áàéðàì éàõûíëàøìàãäàäûð.
3. Éàõûí ÿëàãÿ, öíñèééÿò éàðàòìàã, éàõûí
îëìàã, àðàëàðûíäàí äîñòëóã ìöíàñèáÿòè éàðàò-
ìàã. Îíëàðû òàíûø åäèá éàõûíëàøäûðìàã ëà-
çûìäûð.
4. Îõøàìàã, áÿíçÿìÿê, óéüóí ýÿëìÿê.
5. ìÿú. Éàõûí îëìàã, ÿëàãÿäàð îëìàã, ìÿ-
íàôåéèíÿ, òÿëÿáèíÿ úàâàá âåðìÿê. ßäÿáèééàò
ýåòäèêúÿ äàùà àðòûã ùÿéàòà éàõûíëàøûð.
6. Éàíàøìàã, þç ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìÿê.
Êÿðèì ùå÷ áèð çàìàí èøÿ ñîéóããàíëû, ñàêèò
öðÿêëÿ éàõûíëàøà áèëìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÕÛÍËÀÒÌÀ “Éàõûíëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÛÍËÀÒÌÀÃ á à õ éàõûíëàøäûðìàã.
ÉÀÕÛÍËÛà èñ. 1. Ìÿñàôÿ åòèáàðèëÿ ÷îõ óçàã
îëìàìà, éàõûí îëìà. Ãÿñÿáÿíèí äÿìèð éîëóíà
éàõûíëûüû. Áàçàðûí åâÿ éàõûíëûüû. Éîëóí éàõûí-
ëûüû. // Éàõûí éåð, ÿòðàô. Éàõûíëûãäà ùå÷ áèð
çèùÿéàò ýþðöíìÿéèð, ãóéóëàðäàí íåôò äàðòàí
äÿðèí òóëóíáàëàðûí éåêíÿñÿã ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè.
Ñ.Ùöñåéí. Áó âàõò, áèðäÿí éàõûíëûãäà îõóíàí
áèð ìàùíû åøèäèëäè. È.ßôÿíäèéåâ.
2. Çàìàí åòèáàðèëÿ óçàã îëìàìà, éàõûí
îëìà; éàõûíëàøìà. Ãûøûí éàõûíëûüû. Èìòàùàí-
ëàðûí éàõûíëûüû.
3. Éàõûí ìöíàñèáÿò, éàõûí ÿëàãÿ; éîëäàø-
ëûã, äîñòëóã ìöíàñèáÿòè. Èíñàíëàð àðàñûíäà
éàõûíëûã. – [Ìöÿëëèì âÿ Òåëëèíèí] àðàñûíäà
ðóùè áèð éàõûíëûã âàðäû. Ñ.Ùöñåéí. Ðöáàáÿ èëÿ
ÉÀÕÛÍ-ÓÇÀÃ
Âàùèä àðàñûíäà öíñèééÿò äîüäóãúà, éàõûíëûã
àðòäûãúà Ýÿëäèéåâäÿ èíòèãàì ùèññè àëîâëàíûðäû.
Ìèð Úÿëàë.
Éàõûíëûã åòìÿê – äîñòëóã åò-
ìÿê, áèð-áèðèíÿ éàõûí îëìàã, éàõûí ÿëàãÿ ñàõ-
ëàìàã. Åëäàð [Úåéðàí] áàðÿñèíäÿ ÷îõ ìà-
ðàãëàíûð. Ëàêèí éàõûíëûã åòìÿéÿ öçö ýÿëìèð.
Ñ.Ùöñåéí. Ãóðáàí Ìÿðÿíäè èëÿ [Ôèðèäóí] áèð
äàùà éàõûíëûã åòìÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
4. Óéüóíëóã, îõøàðëûã, áÿíçÿðëèê. Òÿðúöìÿ-
íèí îðèæèíàëà éàõûíëûüû.
ÉÀÕÛÍ-ÓÇÀÃ ñèô. âÿ çÿðô 1. Ùÿì éàõûí,
ùÿì óçàã, ìöõòÿëèô. Áó õÿáÿðè åøèäÿí éàõûí-
óçàã éåðëÿðäÿí ãÿùâÿ÷è äöêàíûíà ýÿëèá Ãÿðè-
áèí îõóìàñûíà ãóëàã àñûðäûëàð. “Àøûã Ãÿðèá”.
2. Ýåú-òåç. [Äÿðâèø:] Íÿäÿíñÿ éàõûí-óçàã
Ðóãèééÿíèí ìÿíÿ âàñèë îëìàñûíû êþíëöì ìÿíÿ
àíëàòìûøäû. À.Äèâàíáÿéîüëó.
ÉÀÕÛØÌÀ “Éàõûøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÛØÌÀÃ á à õ éàðàøìàã. Ðóñúàéà ýÿë-
äèêúÿ, èíàíìûðàì, îíó äà áèð çèéàëû ãàäûíûí
àüçûíà éàõûøûð ñóðÿòäÿ äàíûøà áèëñèí. À.Øàèã.
ÉÀÕËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàõëàøäûðûëìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÕËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ á à õ éàõûíëàøäûðûë-
ìàã.
ÉÀÕËÀØÌÀ “Éàõëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÕËÀØÌÀÃ á à õ éàõûíëàøìàã. ..Ïàéàí
êÿíäèíÿ éàõëàøûðäûã. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Àòà! ßë
÷ÿêÿñè äåéèëèê ñÿíäÿí! Äåéÿðÿê, þç îüëó éàõ-
ëàøäû îíà. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÕÌÀ1 1. “Éàõìàã1”äàí ô.èñ.
2. èñ. Öçÿðèíÿ éàü âÿ ñ. éàõûëìûø ÷þðÿê ïàð-
÷àñû; éàõìàú. Òàïäûã äåäè: – Àíà, îíà éàü
éàõìàñû âåð! ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÕÌÀ2 “Éàõìàã2”äàí ô.èñ.
ÉÀÕÌÀÚ èñ. Öçÿðèíÿ éàü, áàë âÿ ñ. ñöðòöë-
ìöø ÷þðÿê ïàð÷àñû; éàõìà. Øëéàïàëàðûí ñàùèáè
ãàäûíëàð ñòîëóí ýþçöíäÿí ÷ûõàðäûãëàðû éàü
éàõìàúëàðûíû äèøëÿðè èëÿ ÷èìäèêëÿðäèëÿð. Ìèð
Úÿëàë. Êèìèñè éàõìàú ãàéûðûð, .. êèìèñè éàüëà
øîðóí ãàòûøûüûíäàí äöðìÿê åëÿéèá Ãÿìÿðèí
ñòÿêàíûíûí éàíûíà ãîéóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÕÌÀÃ1 ô. 1. Ãàòû, éàüëû áèð ìàääÿíè áèð
øåéèí öñòöíÿ ñöðòöá éàéìàã. ×þðÿéÿ êÿðÿ éàõ-
ìàã. – ×ûõäûì Àéà áàõìàüà; Ãàïûéà ãûôûë
òàõìàüà; Ãûçà õûíà ýÿëèáäè; ßëëÿðèíÿ éàõ-
ìàüà. (Áàéàòû). [Ìÿøÿäè Èáàä:] Ýþðöíöð êè,
ùåéâàí áàëàñû äÿëëÿê õûíàíû ïèñ éàõûáäûð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Áóëàìàã, áàòûðìàã.
ÉÀÕØÛ
2. ìÿú. ßñàññûç îëàðàã èñíàä åòìÿê, áîé-
íóíà ãîéìàã, öñòöíÿ àòìàã. [Ôàòìà õàíûì:]
Ñÿíèí áó ëÿ÷ÿð ãûçûí ìÿíèì öñòöìÿ îüóðëóã
éàõûð. Í.Âÿçèðîâ. ..×àð àýåíòëÿðèíÿ âÿ áèð úà-
ñóñà éàðàøàí ñèôÿòëÿðè áóíóí ìÿñóì âÿ ñÿìèìè
÷þùðÿñèíÿ éàõà áèëìèðäèì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
◊ Ãàðà éàõìàã – á à õ ãàðà. Ëÿêÿ éàõ-
ìàã – á à õ ëÿêÿ.
ÉÀÕÌÀÃ2 á à õ éàíäûðìàã. [Ãÿðèá:] Áèð
ñþç èëÿ åëäÿí-åëÿ àòûëäûì; Áó ãÿðèá åëëÿðäÿ
éàõäû íàð ìÿíè. “Àøûã Ãÿðèá”. Ïÿðâàíÿ éàõàð
âàð-éîõóíó áèð îäà éåòñÿ; Ðàçû äåéèëÿì êèì,
ìÿíÿ ïÿðâàíÿ äåñèíëÿð. Ãþâñè.
ÉÀÕØÛ ñèô. 1. Ìöñáÿò õöñóñèééÿòëÿðÿ âÿ éà
êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí; þç êåéôèééÿòè èëÿ
âåðèëÿí òÿëÿáëÿðè òÿìèí åäÿí, ëàçûìè ãàéäàäà
îëàí; áÿéÿíèëÿí (éàìàí çèääè). Éàõøû éåìÿê-
ëÿð. Éàõøû ìàë. Éàõøû àò. Éàõøû ìÿíçèë. Éàõøû
õÿòò. Éàõøû òÿðúöìÿ. Éàõøû øÿðàèò. // Ýþçÿë, õîø.
Éàõøû êèòàá. Éàõøû ìóñèãèéÿ ãóëàã àñäûã. Éàõøû
òÿñèð áàüûøëàäû. Éàõøû øåèðëÿð éàçûð. – [Ýöë-
÷þùðÿ:] Þçö éàõøû, ñþçö éàõøû.. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
// Ñåâèìëè, ìåùðèáàí, ÿçèç, èñòÿêëè (“ìÿíèì”
ñþçö èëÿ íÿâàçèø áèëäèðèð). Ìÿíèì éàõøû îüëóì!
Ìÿíèì éàõøû áàëàì! // ßëâåðèøëè, ôàéäàëû, äÿ-
éÿðëè, ìöñáÿò. Éàõøû ìÿñëÿùÿò. Éàõøû íÿòèúÿ.
Éàõøû ôèêèð ñþéëÿäè. // Õîø, ñÿôàëû. Éàõøû ùàâà.
Éàõøû éåðëÿðäÿ äèíúÿëèðèê. Éàé éàõøû (ç.) êå÷äè.
// Òÿúðöáÿëè, ìÿùàðÿòëè. Éàõøû óñòà. Éàõøû äÿðçè.
Éàõøû ìöòÿõÿññèñ. Éàõøû ðÿññàì. // Ìöñáÿò ìÿ-
íÿâè êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí; íÿúèá. Éàõøû
àäàì. Éàõøû ãàäûí. Éàõøû èíñàí. – [Ñóëòàí áÿé:]
Éàõøû àäàì? Ìÿí! Ýÿë äÿ!.. Ýÿë ãîùóì îëàã,
ìÿí äÿ äóëàì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Äÿéàíÿòëè, ñÿ-
äàãÿòëè. Éàõøû éîëäàø. Éàõøû äîñò. Éàõøû àðâàä.
2. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Êèôàéÿò ãÿäÿð, ëàçûìûí-
úà, ÿìÿëëè-áàøëû. Éàõøû îõóìàã. Éàõøû òàíûø
îëìàã. Éàõøû éàçìàã. – [ßñÿä áÿé:] Ùÿð÷ÿíä
éîëäàø òàúèðëèéèí ôÿíäèíè ÷îõ éàõøû áèëèð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Óñòà Ìÿùÿððÿì:] Þçöíöç äå-
éèí, ùàðäà éàõøû ãàí àëäûðìàã îëàð? Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. [ßëëÿçîüëó] øèøëÿðäÿí äþøÿìÿéÿ éàü
äàìëàëàðû ñÿïÿëÿéÿ-ñÿïÿëÿéÿ, éàõøû áÿëÿä îë-
äóüó åâäÿ îðà-áóðà âóðíóõäó, áóôåòèí ãàïû-
ëàðûíû òàããûëäàòäû. È.Ùöñåéíîâ. // Òÿëÿáÿëÿðèí
áèëèéèíÿ âåðèëÿí “îðòà” ãèéìÿòëÿ “ÿëà” ãèéìÿò
àðàñûíäà ãèéìÿò – “4”. Ôèçèêàäàí “éàõøû” àë-
ìàã. Áöòöí äÿðñëÿðèíäÿí “éàõøû” àëûá.
509
ÉÀÕØÛ
3. Êèôàéÿò ãÿäÿð, êàôè ìèãäàðäà (áþéöê-
ëöêäÿ); ÷îõëó. Éàõøû ãàçàíú. Éàõøû àðòûì. Éàõøû
ìààø. Éàõøû ïóë âåðèðëÿð. // ìÿú. Ýöúëö, ãöâ-
âÿòëè, áÿðê, ÿìÿëëè-áàøëû. Éàõøû áèð éóìðóã
èëèøäèðäè.
4. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ñàëàìàò, èòêèñèç, çÿðÿð-
ñèç. Áÿëàäàí éàõøû ãóðòàðäûí.
5. “Éàõøû”, “ðàçûéàì”, “ñÿí äåéÿí îëñóí”
ìÿíàñûíäà ðàçûëûã áèëäèðèð. Éàõøû, ìÿí äÿ ýå-
äÿðÿì. Éàõøû, ñÿí äÿ ýÿë. Éàõøû, ÿçèçèì, ñÿí
äåéÿí îëñóí. // Ñóàë úöìëÿëÿðèíäÿ. [ßñýÿð:]
Éàõøû, áÿé, ôÿðç åäÿê êè, ìÿí õàëàìû âåðäèì
ñÿíÿ, áÿñ ÿâÿçèíäÿ ñÿí ìÿíÿ íÿ âåðÿðñÿí?
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
6. “Éàääà ñàõëà”, “÷îõ ÿúÿá”, “áàõûá ýþ-
ðÿðñÿí” âÿ ñ. ìÿíàñûíäà ùÿäÿ áèëäèðèð (áÿçÿí
òÿêðàðëà èøëÿíèð). Éàõøû, ýþðöøÿðèê! Éàõøû, éàõøû,
ýþð àòàíà íÿ äåéÿðÿì.
7. Èñ. ìÿíàñûíäà. Éàõøûëàðûí éàõøûñûñàí;
Ýþçÿëëÿðèí õàñû, ýÿëèí! Àøûã ßëÿñýÿð.
8. Éàõøûëûãëà øÿêëèíäÿ çÿðô – ãàëìàãàëñûç,
ðàùàòúà, äàëàøìàäàí, ìöáàùèñÿñèç, ÿíýÿëñèç,
õîøëóãëà. Éàõøûëûãëà ÷ûõûá ýåòäè. Éàõøûëûãëà ìÿ-
ñÿëÿ ùÿëë îëóíäó.
◊ Éàõøû ýöí – õîøáÿõòëèê, õîøáÿõò ùÿéàò,
éàõøû ýöçÿðàí. Éàõøû îëìàã – 1) ñàüàëìàã.
Õÿñòÿ éàõøû îëäó. Éàðà éàõøû îëäó. – ..Úÿìèë
àüàíûí áàøûíûí àüðûñû ëàï éàõøû îëäó. È.Ìóñà-
áÿéîâ; 2) êèíàéÿ òÿðçèíäÿ ìÿìíóíëóã èôàäÿ
åäèð; ÿúÿá îëäó. Ñÿíÿ ëàï éàõøû îëäó. Éàõøû
éîë – éîëà äöøÿí àäàìà õåéèð-äóà. Óñòà Çåé-
íàë Ìèðçÿ Ñÿôÿðèí îüëóíà õåéèð-äóà âåðèá,
éàõøû éîë èëÿ ìöâÿôôÿãèééÿò äèëÿéèá áèð ãûçûë
ñààò äà âåðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ãûç: “Çÿôÿðëÿ
äþíÿñÿí, ñÿíÿ éàõøû éîë!” – äåäè. Ì.Ðàùèì.
Éàõøûíû ïèñäÿí àéûðä åòìÿê – èøèí ìÿüçèíÿ
âàðàðàã àíëàìàã, ñå÷ìÿê; ìÿñÿëÿíè ùÿðòÿ-
ðÿôëè éîõëàéûá äöçýöí íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã. Ðöñ-
òÿì êèøè Ñàëìàíû, úàâàí îëñà äà, ýþçöà÷ûã, èø-
áàúàðàí, éàõøûíû ïèñäÿí àéûðä åäÿí áèð àäàì
ñàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Éàõøûñû áóäóð êè... – ÿí
ìöíàñèá, ÿí ìÿñëÿùÿò ýþðöëÿí øåé ùàããûíäà.
[Çåéíàë:] Éàõøûñû áóäóð êè, áèð-áèðèìèçäÿí
ùÿìèøÿëèê àéðûëàã.. Ñ.Ùöñåéí. Íÿ éàõøû, íÿ
éàõøû êè – ìÿìíóíëóã áèëäèðèð. Íÿ éàõøû, òåç
ýÿëäèí. Íÿ éàõøû êè, áóðàäà îëìàìûñàí.
– [Ìÿðúàí áÿé:] Íÿ éàõøû, ðàçû îëäó! Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
510
ÉÀÕØÛËÀØÄÛÐÛËÌÀ
ÉÀÕØÛ-ÉÀÌÀÍ èñ. 1. Ùÿéàòäà îëàí éàõøû
âÿ ïèñ øåéëÿð, ìöñáÿò âÿ ìÿíôè ùàëëàð. [Áÿäèð-
úàùàí:] Àëëàù âóðóá, äåéèð, úàùûëëàðû, ãîúàäàí
äàíûø... Úàùàíäèäÿ, éàõøû-éàìàíû ýþðìöø..
Í.Âÿçèðîâ.
Éàõøû-éàìàí ñàíìàã (áèë-
ìÿê) – éàõøûñûíû ïèñèíäÿí àéûðìàã. Áÿñ êè
óøàãäûð ùÿëÿ, éàõøû-éàìàí ñàíìàéûð; Åëìèí
ÿáÿñ îëäóüóí àíëàìàéûð, ãàíìàéûð. Ì.ß.Ñà-
áèð. [Ðöñòÿì:] Éàõøû-éàìàí áèëìÿê, èðÿëè ýåò-
ìÿê ö÷öí éàõøû éîëäàø ëàçûìäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Ùàë, âÿçèééÿò. Ãþâñè, îíäàí ãåéðè êèì, êþí-
ëöì îíóí éàíûíäàäûð; Ùè÷ êèì âàãèô äåéèë
éàõøû-éàìàíûìäàí ìÿíèì. Ãþâñè.
2. Éàõøû âÿ ïèñ ñþçëÿð, ìöñáÿò âÿ ìÿíôè
ôèêèðëÿð. Ùÿëÿ áèð äÿôÿ àòàì ìÿíè ÷àüûðäû êè,
àé áàëà, ãûçûí àäûíà éàõøû-éàìàí äåéèðëÿð.
È.Ùöñåéíîâ.
3. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Áàáàò, áèð òÿùÿð, áèð íþâ,
áèð ãàéäàäà. ..Ìÿêòÿá þç áàøûíà ãàëûá, éàõøû-
éàìàí þç èøèíÿ ìÿøüóë îëóáäóð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÉÀÕØÛÚÀ çÿðô Éàõøû. Éàõøûúà ýÿëäèí. Éàõ-
øûúà éàäûìà äöøäö. Éàõøûúà åòäèí. Éàõøûúà
úàâàáûíû âåðäèí. // Éàõøû-éàõøû, ëàçûìè ñó-
ðÿòäÿ. Áÿëëè ßùìÿä áàçó-áÿíäè äÿ, ãûçûëëàðû
äà éàõøûúà ýèçëÿòäè. “Êîðîüëó”. [Ýöë÷þùðÿ:]
Áèð äÿ ýþðñÿéäèì, éàõøûúà äèããÿò åäÿðäèì..
Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ãÿùðÿìàí:] Ìÿí áóðàäà äþðä
íÿôÿð éîëäàøûì âÿ áèð ïóëåìéîò èëÿ ùÿì êþð-
ïöíö, ùÿì äÿ ìåéäàíû éàõøûúà àòÿøÿ òóòà áè-
ëÿðäèì. Ù.Íÿçÿðëè. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ùÿòòà
íàìàç âàõòû äà ìþìèí ìöñÿëìàíûí ôèêðè âÿ
çèêðè äîëó îëóð éàõøûúà éàüëûúà áîçáàø èëÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÕØÛËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Éàõøûëàíäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÕØÛËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ á à õ éàõøûëàøäû-
ðûëìàã.
ÉÀÕØÛËÀÍÄÛÐÌÀ “Éàõøûëàíäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÕØÛËÀÍÄÛÐÌÀÃ á à õ éàõøûëàøäûð-
ìàã. Êå÷ÿí çÿìàíÿäÿ èíñàí êþ÷ÿðè îëäóüóíà,
éÿíè îíóí éåðè ÷îõ îëìàüà áèíàÿí î, éåðëÿðè
éàõøûëàíäûðìàüà ñÿé åòìÿéèá. “ßêèí÷è”.
ÉÀÕØÛËÀØÄÛÐÛÚÛ ñèô. Áèð øåéèí êåéôèééÿ-
òèíè, âÿçèééÿòèíè äàùà äà éàõøûëàøäûðàí, òÿê-
ìèëëÿøäèðÿí. Èø øÿðàèòèíè éàõøûëàøäûðûúû òÿä-
áèðëÿð.
ÉÀÕØÛËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàõøûëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÕØÛËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ
ÉÀÕØÛËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Áèð øåéèí
êåéôèééÿòè, âÿçèééÿòè éàõøû ùàëà ñàëûíìàã.
ÉÀÕØÛËÀØÄÛÐÌÀ “Éàõøûëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÕØÛËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Áèð øåéèí êåéôèééÿ-
òèíè, âÿçèééÿòèíè äàùà éàõøû, äàùà ìöêÿììÿë,
äàùà ýþçÿë, äàùà ÿëâåðèøëè åòìÿê. Ìÿíçèë øÿ-
ðàèòèíè éàõøûëàøäûðìàã. ßùâàëûíû éàõøûëàøäûð-
ìàã. Ìÿùñóëóí êåéôèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàã.
Ìàë-ãàðàíûí úèíñèíè éàõøûëàøäûðìàã.
ÉÀÕØÛËÀØÌÀ “Éàõøûëàøìàã”äàí ô.èñ.
[Çåéíàë] Ìåùðèáàíûí éàõøûëàøìàñûíû, òàìà-
ìèëÿ õÿñòÿëèêäÿí ñàüàëìàñûíû ýþçëÿéèðäè.
Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÕØÛËÀØÌÀÃ ô. Êåéôèééÿòúÿ, âÿçèééÿòúÿ
âÿ ñ. úÿùÿòäÿí äàùà éàõøû îëìàã. Âÿçèééÿò
ýöíäÿí-ýöíÿ éàõøûëàøûð. Åâ øÿðàèòè éàõøû-
ëàøìûøäûð. // Ñàüëàìëàøìàã, ÿìÿëÿ ýÿëìÿê,
äöçÿëìÿê, ãûâðàãëàøìàã. Òàïäûã âöúóäúà
éàõøûëàøìûøäûð. ß.Âÿëèéåâ. // Éàõøû îëìàüà,
ñàüàëìàüà áàøëàìàã, âÿçèééÿòè äöçÿëìÿéÿ
áàøëàìàã. Õÿñòÿ éàõøûëàøûð. Êóðîðòäàí ñîíðà
õåéëè éàõøûëàøìûøäûð.
ÉÀÕØÛËÛÃ èñ. Èíñàíûí ìöñáÿò ìÿíÿâè êåé-
ôèééÿòè, ñèôÿòè (ïèñëèê, éàìàíëûã çèääè). Éàõ-
øûëûüà éàõøûëûã ùÿð êèøèíèí èøèäèð; Éàìàíëûüà
éàõøûëûã ÿð êèøèíèí èøèäèð. (Àòà. ñþçö). Àðòûã
ñÿéèìèç áóíäà îëàúàã êè, ùàìû ìöñÿëìàí ãàð-
äàøëàðû þçöìöçäÿí ðàçû åäèá, ùå÷ áèð êÿñèí
íÿ éàõøûëûüûíû âÿ íÿ ïèñëèéèíè äàíûøìûéàã..
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éàìàíëûã, éàõøûëûã äóð-
ìóø öç-öçÿ; Äèëñèç ÿñðëÿðäÿí ìèðàñäûð áèçÿ.
Ñ.Âóðüóí. // Éàõøû, ìöñáÿò èø. ùÿðÿêÿò; õåéèð-
õàùëûã, ãåéäêåøëèê, êþìÿê. Àäàìëàðà éàõøû-
ëûã åòìÿê. – Ìÿíèì éàõøûëûüûìûí ÿâÿçèíäÿ ìÿíè
äöíéà èøûüûíà ùÿñðÿò ãîéäóí. “Êîðîüëó”. Éà-
ìàíëûã åéëÿìÿ áèð øÿõñÿ, éàõøûëûã âàð èêÿí.
Ñ.ß.Øèðâàíè. [Ìèðçÿ:] ×îõ ðàçûéàì ñèçäÿí.
Ö÷ èë áóíäàí ãàáàã óøàãëàð ùàããûíäà éàõ-
øûëûã èíäè äÿ ìÿíèì éàäûìäàí ÷ûõìûð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ÉÀÕØÛËÛ-ÉÀÌÀÍËÛ ñèô. Ùÿì éàõøûñû, ùÿì
ïèñè îëàí, ùÿð úöð.
ÉÀÕØÛÐÀÃ ñèô. êþùí. Äàùà éàõøû. ..Ùÿð
áèð äèâàðäàí ÷þëöí ùàâàñû è÷ÿðè ýÿëèð âÿ ùàí-
ñûíäàí àðòûã ýÿëèð èñÿ, î äèâàð éàõøûðàãäûð.
Ù.Çÿðäàáè.
ÉÀÕØÛ-ÉÀÕØÛ 1. ñèô. Éàõøû (òîïëóëóã ìÿ-
íàñûíäà). Éàõøû-éàõøû éåìÿêëÿð. Éàõøû-éàõøû
ÉÀÃÌÀ
øåéëÿð. – [Øÿùÿðäÿ] ýþðäöì êè, áó éàõøû-éàõøû
àäàìëàðûí ñóðÿòëÿðèíè íåúÿ éàðàäûðëàð. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
2. çÿðô Äÿðèíäÿí, ÿòðàôëû, äèããÿòëÿ, ëàçûìûí-
úà, ÿìÿëëè-áàøëû. Áèð éàõøû-éàõøû ôèêèðëÿø. Ìà-
òåðèàëû éàõøû-éàõøû þéðÿíìÿëè. – Ýþçëÿðèíè à÷ûá
áèð éàõøû-éàõøû áàõ. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÀÕØÛ-ÉÀÌÀÍËÛÃ èñ. Áèð øåéèí éàõøûëûã
âÿ ïèñëèê úÿùÿòäÿí êåéôèééÿòè; áèð ùÿðÿêÿòèí,
èøèí ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí íåúÿëèéè.
ÉÀÕÒÀ èñ. [èíý.] Éåëêÿíëè âÿ éàõóä ìî-
òîðëó èäìàí ãàéûüû.
ÉÀÕÒ-ÊËÓÁ [èíý. éàúù-úëóá] 1. Ñó èäìàíû
èëÿ ìÿøüóë îëàí èäìàí÷ûëàðû áèðëÿøäèðÿí òÿø-
êèëàò. Éàõò-êëóá öçâö. Éàõò-êëóá ãàéûãëàðû.
2. Ùÿìèí òÿøêèëàòûí ñó ñòàíñèéàñû, îíóí éåð-
ëÿøäèéè áèíà. Éàõò-êëóáà ýåäèðÿì. Éàõò-êëóáäà
ìÿøãëÿð àïàðûëûð.
ÉÀÕÓÄ áàüë. [ôàðñ.] Ùÿìúèíñ ñþç âÿ éà
úöìëÿëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéûð, “âÿ éà”, “éà äà”
ìÿíàñûíäà èøëÿíèð (áÿçÿí “âÿ éàõóä”, “éà-
õóä äà” øÿêëèíäÿ äÿ èøëÿíèð). Áó ýöí, éàõóä
ñàáàù ýåäÿúÿéèê. – ..Ìàùìóä áàúûñûíû áèð
éåðÿ, éàõóä áèð êèìñÿéÿ âåðèá áàøûíäàí ðÿää
åòìÿéè ãÿðàðà àëäû. Á.Òàëûáëû. Ñèç áÿëêÿ çÿíí
åäèðñèíèç êè, ìÿí Õÿäèúÿíè ñåâìèøäèì âÿ éà-
õóä ñåâèøìèøäèê.. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÈÍÊÈ áàüë. êþùí. Éàõóä, éà, éà êè, éà äà.
Ðöõñàðè-àëûí öçðÿ î õàëè-ñèéàùìûäûð? Éàèíêè
ìàéåéè-äèëè-ìÿúðóù äàüûäûð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
..Ùÿð êÿñ ðóñúà, éàèíêè .. ýöðúöúÿ, éàèíêè àâðî-
ïàëûëàð èøëÿòäèêëÿðè ùöðóôàò èëÿ éàçû éàçìàã áè-
ëèð, – áèçèì ñþçëÿðèìèçè áàøà äöøÿð âÿ áèëÿð êè,
íÿ äåéèðèê. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÊ [òèáåòúÿ] Òèáåòäÿ éåòèøäèðèëÿí, èðè áóé-
íóçëàðû âÿ óçóí òöêëÿðè îëàí, ýþâøÿéÿí èðè ùåé-
âàí; Òèáåò úàìûøû.
ÉÀÊÎÁÈÍ [õöñ. àääàí] òàð. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí
àõûðûíäà Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáû çàìàíû “Éà-
êîáèí êëóáó” äåéèëÿí ñèéàñè òÿøêèëàòûí öçâö
îëàí èíãèëàá÷û-äåìîêðàò.
◊ Éàêîáèí êëóáó – ÕÂÛÛÛ ÿñðèí àõûðûíäà
Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáû äþâðö ñèéàñè òÿøêèëàòû.
ÉÀÊÎÁÈÍËÈÊ èñ. òàð. Éàêîáèíëÿðèí ïðèí-
ñèïëÿðè âÿ ñèéàñè ùÿðÿêàòû.
ÉÀÊÓÒ(ËÀÐ) èñ. Éàêóòèéà Ðåñïóáëèêà-
ñûíûí éåðëè ÿùàëèñè; òöðêäèëëè õàëãëàðäàí áèðè
(þçëÿðèíè ñàõà äà àäëàíäûðûðëàð).
ÉÀÃÌÀ “Éàãìàã”äàí ô.èñ.
511
ÉÀÃÌÀÃ
2
ÉÀÃÌÀÃ á à õ éàõìàã . Ðÿùì åäèá àøè-
ãèíè ùÿøð ýöíö éàãìàéàëàð; Êè, áó äöíéàäà
ÿñèðè-ãÿìè-ùèúðàí îëìóø. Ôöçóëè. Áèð äÿì ñÿíè
îë àòÿøè-ðöõñàð éàãìàäû; Ñÿí åé ùèúàá, ñÿääè-
Èñêÿíäÿðìèñÿí, íÿñÿí? Ãþâñè.
ÉÀÃÓÒ èñ. [ÿð.] 1. Ãûðìûçû ðÿíýäÿ îëàí
ãèéìÿòëè äàø. Éàãóò öçöê (ãàøû éàãóòäàí îëàí
öçöê). – Ãàø-äàøû ÿëëè, âÿçíè éöç ìèñãàë; Ãûðõ
äàøû ëÿëäèð, îíó éàãóò. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Ùàúû Ìó-
ðàä:] ..Áó ðÿíýäÿ éàãóò ùå÷ Õÿòà ïàäøàùûíûí
õÿçèíÿñèíäÿ äÿ òàïûëìàç. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ìÿú. øàèð. Àë-ãûðìûçû ðÿíý ñèìâîëó êèìè.
À÷ î éàãóò äîäàüûíû, åé õàíûì, à÷! Îðòàéà
èíúè, úÿâàùèð, äöð ñà÷! À.Øàèã. Øàõòà âóðóá
áóç äîíñà äà ñÿíèí éàãóò éàíàüûíäà; Åë ãåé-
ðÿòè, âÿòÿí åøãè ýöëÿð à÷ûã äîäàüûíäà. Ñ.Âóð-
üóí.
ÉÀË1 èñ. 1. Àòûí (âÿ áÿçè ùåéâàíëàðûí) áîé-
íóíóí öñò ùèññÿñèíäÿ áèòÿí óçóí òöêëÿð. ßëè
èëÿ àòûí öçöíö, ýþçöíö, éàëûíû, ñàüðûñûíû òó-
ìàðëàäû. “Êîðîüëó”. Áÿé àòà éàõûíëàøäû, ÿëè èëÿ
îíóí éàëûíû òóìàðëàäû, ãàéûøëàðûíû éîõëàäû,
ñÿëèãÿñèç ýþðöíÿí òàïãûðûíû äöçÿëòäè. Ì.Ùö-
ñåéí.
2. ìÿú. äàí. çàð. Ñà÷, ñàããàë ìÿíàñûíäà.
[Úÿííÿòÿëè àüà:] Èêè äÿôÿ [ùÿíà] ãîéäóðìó-
øàì, ñàããàëûì ýåíÿ ùÿëÿ êöðÿí àü éàëäû.
Í.Âÿçèðîâ. Ýöíäÿ ùÿíà áàüëàýèëàí éàëûíà;
À÷ìà ýþçöí, áàõìà áèð þç ùàëûíà. ß.Ãÿì-
êöñàð.
Éàëû àüàðìàã äàí. çàð. – ãîúàëìàã.
Ùÿøòàäà éåòìèøäèð ñèííö ñàëûìûç; Áó äþâëÿòäÿ
àüàðìûøäûð éàëûìûç. Ã.Çàêèð. Äåéèëèê íàøû, áó
èøäÿ, àüàðûáäûð éàëûìûç. Ì.ß.Ñàáèð. Éàëûí
àüàðìûø, éîõ àüûçäà äèøèí. ß.Íÿçìè.
ÉÀË2 èñ. Ùöíäöð áèð éåðèí òÿïÿñè; äèêäèð,
éîõóøóí áàøû. Éîë þòäöì, ÷ûõäûì éàëà; Íàùàã-
äàí äöøäöì ãàëà; ßéèë öçöíäÿí þïöì; Úàí-
äàí ÷ûõñûí äÿðä-áÿëà. (Áàéàòû). Ñÿôèãóëóëàð
êÿíäèíèí ãàáàüûíäàêû ùöíäöð éàë èëÿ Øåùëè
êÿíäèíÿ ýåäÿí éîë ýþðöíöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Äÿðÿíè êå÷èá äöøìÿíèí ìöäàôèÿäÿ äóðäóüó
éàëà ãàëõìàüà áàøëàðêÿí áèðèíúè ýöëëÿ àòûëäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀË3 èñ. Èòÿ âåðèëÿí ùîððà ùàëûíäà éåìÿê.
Èò éàëû. – Ùÿð êÿñ þç èòèíè àëà÷ûüà ÷ÿêèá ãàáà-
üûíà éàë òþêöð. “Ãà÷àã Íÿáè”. [Àüàêÿðèì
õàí:] Õåéð à... ýÿäÿ êþïÿéÿ éàë âåðìÿìèøäè,
î áàðÿäÿ ñþéëÿíèðäèì. Í.Âÿçèðîâ. // ìÿú. ×îõ
äàäñûç, êåéôèééÿòñèç, äóðó éåìÿê ùàããûíäà.
512
ÉÀËÀÌÀÃ
◊ Éàëû àðòìàã (àðòûã äöøìÿê) âóëã. –
âàðëàíìàã, äþâëÿòëÿíìÿê ìÿíàñûíäà. [Àøûã
Âÿëè:] Ãîùóì-ÿãðÿáàñûíà éàëû àðòàíäà òÿøÿõ-
õöñ åäÿíÿ ëÿíÿò! Í.Âÿçèðîâ. Úàéäàã àäàì
ãàïûíû áÿðê áàñûá ÿëàâÿ åòäè: – Éàëû àðòûã äö-
øöá! Ìèð Úÿëàë.
ÉÀËÀÄÛËÌÀ “Éàëàäûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÀÄÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàëàìàüà ìÿúáóð
åäèëìÿê. Ãîéóíà, ãî÷à ãÿíä âåðèëèð, äóç éàëà-
äûëûð, ñó è÷èðäèëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀËÀÃ1 ñèô. äàí. 1. Á à õ éàëòàã. [Ãóìðó:]
Ýåòñèí éàëàã Ñÿêèíÿíè àëäàòñûí. Ìèð Úÿëàë.
..Àäàì éàäà éàëàã, ãîùóìà ÷îëàã îëìàç.
ß.Âÿëèéåâ.
2. Ãàðûíãóëó, éåìÿê äöøêöíö, ýþçöäîé-
ìàç; ãàá äèáè éàëàéàí.
3. Éàâàäàíûøàí, àüçûïÿðòîâ.
éàëàã-éàëàã çÿðô Éàëòàã-éàëòàã. Éàëàã-
éàëàã äàíûøìàã.
ÉÀËÀÃ2 èñ. Èòÿ éàë òþêìÿê ö÷öí ÷óõóð éåð
âÿ éà ãàá.
ÉÀËÀÃËÀÍÌÀ “Éàëàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÀÃËÀÍÌÀÃ ô. Éàëòàãëûã åòìÿê, éàë-
òàãëàíìàã.
ÉÀËÀÃËÛÃ èñ. 1. Éàëòàãëûã.
2. Éåìÿê äöøêöíëöéö, àúýþçëöê, ãàðûíãó-
ëóëóã, ýþçöäîéìàçëûã, ãàá äèáè éàëàìà.
3. Àüçûïÿðòþâëöê, äàíûøàðêÿí ïèñ, ÿäÿáñèç
ñþçëÿð èøëÿòìÿ.
ÉÀËÀÌÀ 1. “Éàëàìàã”äàí ô.èñ.
2. Éàëàìàã ö÷öí àòûí ãàáàüûíà ãîéóëàí äóç
ïàð÷àñû. Ãàðàõàí õÿëâÿòè è÷ÿðèéÿ ýèðèá áàëàúà
äóç éàëàìàñûíû ýþòöðöá àðõàëûüûíûí úèáèíÿ
ñàëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀËÀÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéèí öñòöíÿ äèëèíè ñöðò-
ìÿê. ..Òóëàëàðûí áèðè ãà÷ûá ýÿëäè Ãóðáàíÿëè
áÿéèí ãàáàüûíà âÿ áàøëàäû áÿéèí àéàãëàðûíû
éàëàìàüà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áó âàõò ñö-
ðöäÿí àéðûëìûø áèð ãîéóí éåíè äîüäóüó ãó-
çóíó éàëàéûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ñöäàáÿíèí
àíàñû] ñóñóá, ãóðóìóø äîäàãëàðûíû éàëàäû.
Ì.Èáðàùèìîâ. // Äèëèíè áèð øåéÿ ñöðòöá áóëàø-
äûðàðàã óäìàã âÿ éà è÷ìÿê. Áàëû éàëàìàã.
Áîøãàáäàêû ìöðÿááÿíè éàëàìàã.
2. ìÿú. Öçäÿí äÿéèá êå÷ìÿê, àçàúûã òî-
õóíìàã. ..Ãûðìûçû àëîâ èñÿ äèëèíè ÷ûõàðûá éàí-
éþðÿíè éàëàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ýöëëÿ îíóí áà-
øûíû éàëàéûá êå÷ìèøäè. Ð.Ðçà.
◊ Äöç êèìè éàëàìàã – á à õ äóç.
ÉÀËÀÍ
ÉÀËÀÍ èñ. Àëäàòìàã ìÿãñÿäè èëÿ äåéèëÿí
ÿñèëñèç ñþç (äîüðó, ýåð÷ÿê çèääè). Éàëàí ñþé-
ëÿìÿê. – Ñóðõàé þç éàëàíûíäàí óòàíûá ãûïãûð-
ìûçû îëäó. Ì.Ùöñåéí.
Éàëàí äàíûøìàã –
éàëàí÷ûëûã åòìÿê, äîüðó ñþéëÿìÿìÿê, äàíû-
øàðêÿí ùÿãèãÿòè ýèçëÿòìÿê. [Êèøè:] Áöòöí ðà-
éîí îíó äà áèëèð êè, áó áèð èëäÿ ìÿí ùÿëÿ éàëàí
äàíûøìàìûøàì. È.Ùöñåéíîâ. Éàëàí ñàòìàã –
àëäàòìàã, éàëàí äåìÿê. Éàëàí ñàòàð òàìàì
áèð-áèðèíÿ; Çàùèðäÿ èòòèôàã, áàòèíäÿ íèôàã.
Ã.Çàêèð. [Ñóëòàí:] Áöòöí ðàéîí áèëèð êè, Ñóë-
òàí ßìèðëèéÿ éàëàí ñàòìàã àäàìà ÷îõ áàùà
îòóðóð. È.Ùöñåéíîâ. Éàëàí éåðÿ – éàëàíäàí,
éàëàí îëàðàã, àëäàòìàã ìÿãñÿäè èëÿ; íàùàã,
ñÿáÿáñèç. Éàëàí(à) ÷ûõìàã – ÿñëè îëìàäûüû
ìåéäàíà ÷ûõìàã, äöç ÷ûõìàìàã. Éàëàíû ÷ûõ-
ìàã – äîüðó äàíûøìàäûüûíûí öñòö à÷ûëìàã,
ñþçëÿðèíèí éàëàí îëäóüó àøêàðà ÷ûõìàã. Éàëà-
íûíû òóòìàã – äöç äàíûøìàäûüûíû èôøà åòìÿê,
äàíûøäûüû ñþçëÿðèí ÿñèëñèç îëäóüóíó áÿëëè åò-
ìÿê. Ùÿð êÿñ èñòÿéèð êè, ìÿíèì éàëàíûìû òóò-
ñóí, òÿâÿããå åäèðÿì, áó éàçäûüûìà éàõøû äèã-
ãÿò åëÿñèí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // ñèô. Äöç
îëìàéàí, ÿñëè îëìàéàí, ãåéðè-ùÿãèãè, ãåéðè-
ýåð÷ÿê; óéäóðìà. Éàëàí ñþç. Éàëàí õÿáÿð.
Éàëàí âÿäëÿð. – Ìöðèäëÿðäÿ áöòöí áèäÿòè, úèíà-
éÿòè, ôèñãè; Éàëàí ùÿäèñëÿðè ðþâçÿõàíäà ýþð-
ìÿëè èìèø. Ì.ß.Ñàáèð.
◊ ...éàíûíäà éàëàíäûð – ìöãàéèñÿ áèëäèðèð.
Êÿøôèééàò ãóéóñóíäàí åëÿ íåôò ÷ûõûð êè, îíóí
éàíûíäà Ñóðàõàíû íåôòè éàëàíäûð. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀËÀÍÁÀØÄÀÍ çÿðô äàí. Áàøûíû àëäàäà-
ðàã, òîâëàéàðàã, éàëàíäàí, ãåéðè-úèääè îëàðàã.
Ùÿð ýöí áèð-èêè ñààò Íàðäàí õàíûì äóðóá ýÿ-
ëÿðäè Çÿðíèýàðûí éàíûíà. Éàëàíáàøäàí Çÿðíè-
ýàðûí áàøûíû àëäàäûá òåç äóðóá ýåäÿðäè Ìóð-
òóçóí éàíûíà. (Íàüûë). Ëîòóëàð îòóðóá áèð
ãÿäÿð ìÿðùóìó éàëàíáàøäàí éàä åäèá ýþç
éàøû àõûòäûëàð. “Àøûã Ãÿðèá”.
ÉÀËÀÍ×Û 1. èñ. Éàëàí äàíûøàí àäàì, éàëàí
äàíûøìàüû þçöíÿ àäÿò åòìèø àäàì. Éàëàí÷û-
íûí áèðèäèð. Éàëàí÷ûíûí ñþçöíÿ èíàíìà. –Éà-
ëàí÷ûíûí øàùèäè éàíûíäà îëàð. (Àòà. ñþçö).
×öíêè î ìÿëóíëàðûí ÿõáàðû ÿêñÿð þâãàò íÿòèúÿ
áàüûøëàéûð, àììà þçëÿðè éàëàí÷û âÿ áÿäçàòäûð-
ëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Äîüðó äåéÿí îëñàéäû,
éàëàí÷û óñàíàðäû; Àâàðÿ ãàëàíëàð äÿõè áèð ñþç
äÿ ãàíàðäû. Ì.ß.Ñàáèð.
Éàëàí÷û ÷ûõìàã –
âÿäèíÿ ÿìÿë åòìÿìÿê, ñþçöíö éåðèíÿ éåòèð-
ÉÀËÀÍ-ÏÀËÀÍ
ìÿìÿê. [Úÿìèëÿ:] Éàëàí÷û ÷ûõìàéûì äåéÿ
ýÿëäèì. Ñ.Ùöñåéí.
2. ñèô. Ñöíè, óéäóðìà, ãåéðè-ùÿãèãè, ÿñèëñèç,
ñàõòà, äîüðó îëìàéàí. Éàëàí÷û òÿáÿññöì. Éà-
ëàí÷û ýþç éàøëàðû. – ..Àòàì ùå÷ øÿùÿðëè äÿ äå-
éèë èäè êè, áÿéëÿðÿ áàçàðëûã åëèéÿ-åëèéÿ àõûðäà
áèð éàëàí÷û áÿéëèê ãàçàíà èäè. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ
ÉÀËÀÍ×ÛÁÀØ ìÿù. á à õ éàëàí÷û 2-úè ìÿ-
íàäà.
ÉÀËÀÍ×ÛËÛà èñ. Éàëàí÷ûíûí õàñèééÿòè,
éàëàí äàíûøìà õàñèééÿòè. Éàëàí÷ûëûã åòìÿê.
– [Êÿëÿíòÿð] òÿñàäöôÿí éàëàí÷ûëûã, ýîï÷óëóã
âÿ ùàé-êöéëÿ áó âÿçèôÿéÿ éöêñÿëÿ áèëìèøäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. // Éàëàí, óéäóðìà ñþçëÿð. Áóðà-
äàêû éàëàí÷ûëûã éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí êèòàáëàðäà
îëàíäàí äàùà àðòûãäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÉÀËÀÍÄÀÍ çÿðô ßñëè îëìàäàí, àëäàäà-
ðàã, àëäàòìàã ìÿãñÿäè èëÿ. Éàëàíäàí äåìÿê.
– Øÿìñèééÿ øöáùÿëÿíèðäè, àòàñûíûí îíó àëäàò-
äûüûíû, éàëàíäàí àðõàéûí ñàëäûüûíû äöøöíìÿéÿ
áàøëàéûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ñöíè ñóðÿòäÿ, ñöíè
îëàðàã, úèääè îëìàéàðàã; éàëàíáàøäàí. Éàëàí-
äàí þçöíö øàä ýþñòÿðìÿê. Éàëàíäàí ýöëìÿê
(àüëàìàã).
ÉÀËÀÍ-ÝÅÐ×ßÊ çÿðô Éàëàíäàí, éà äîü-
ðóäàí. [Êèøè:] Àøûã, ãà÷àãëàðûí ãîðõóñóííàí
îííàðûí ùàìûñûíû òÿðèôëÿéèðñÿí, éàëàí-ýåð÷ÿê
áèçè èíàíäûðûðñàí. “Àøûã ßëÿñýÿð”.
ÉÀËÀÍÜÓØÄÀÍ äàí. á à õ éàëàíáàøäàí.
Úÿùÿííÿìëèê ëèáàñûíû ýåéÿíñÿí; Éàëàíüóøäàí
ìöñÿëìàíàì äåéÿíñÿí. Àøûã Áàõûø.
ÉÀËÀÍÃÎÇ èñ. áîò. Ãîç ôÿñèëÿñèíäÿí ëÿ-
ëÿêâàðè éàðïàãëû ìåøÿ àüàúû.
ÉÀËÀÍËÀÌÀ “Éàëàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÀÍËÀÌÀÃ ô. Éàëàí îëäóüóíó ýþñ-
òÿðìÿê, áèëäèðìÿê; òÿêçèá åòìÿê.
ÉÀËÀÍËÛÃ èñ. ßñèëñèçëèê, ÿñëè îëìàìà, äöç
îëìàìà, äîüðó îëìàìà. Õÿáÿðèí éàëàíëûüû.
Ñþçöí éàëàíëûüû. – Êÿíä÷èëÿð åòäèëÿð äöáàðÿ ùö-
úóì; Éåíÿ îëäó éàëàíëûüû ìÿëóì. Ì.ß.Ñàáèð.
ÉÀËÀÍÌÀ “Éàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÀÍÌÀà “Éàëàìàã”äàí ìÿúù.
ÉÀËÀÍ-ÏÀËÀÍ òîï. äàí. Éàëàí ñþçëÿð,
áîø, ÿñèëñèç ñþçëÿð. [Ìèðçÿ:] Éàëàí-ïàëàíäàí
ñÿíÿ ñîíðà ñþéëÿðÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ..[Ùàìû]
îëìàçûí éàëàí-ïàëàíû åøèòìÿêäÿí éîðóë-
ìóøäó. ß.ßáöëùÿñÿí. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ñàõòà,
513
ÉÀËÀÍÑÛÒÌÀ
óéäóðìà. [Áàðàò:] Áó éàëàí-ïàëàí êàüûçëàð
ìÿíèì ãóëàüûìà ýèðìÿç. Ú.Úàááàðëû.
ÉÀËÀÍÑÛÒÌÀ “Éàëàíñûòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÀÍÑÛÒÌÀÃ ô. Äåéèëÿí äîüðó ñþçö
éàëàíà ÷ûõàðòìàüà ÷àëûøìàã, éàëàí ñàéìàã,
òÿêçèá åòìÿê; äàíìàã. Ùÿãèãÿòè éàëàíñûòìàã
îëìàç.
ÉÀËÀÍÑÛÇ ñèô. Äöçýöí, äîüðó, ùÿãèãÿòÿí
îëìóø, ýåð÷ÿê. Éàëàíñûç ñþç. // çÿðô Éàëàí
ñþéëÿìÿäÿí, éàëàí äàíûøìàäàí, àëäàòìàäàí.
Íÿ åëÿéèì, ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, éàëàíñûç
(ç.) êå÷èíìÿê îëìóð. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÉÀËÀÍ-ÉÀÍËÛØ çÿðô âÿ ñèô. Äöçýöí âÿ
ìöêÿììÿë îëìàéàðàã, éàëàí âÿ ñÿùâëÿðëÿ
äîëó. [Àõóíä] ÿðÿáúÿ, ôàðñúà éàëàí-éàíëûø
áèð ãÿäÿð äàíûøäû. Ãàíòÿìèð. Ñÿëèìíàç àðâàä
åâèí õàíûìû èëÿ ÷îõäàí äîñòëàøìûøäû. Ùÿëÿ
îíóí àäûíû äà éàëàí-éàíëûø þéðÿíìèøäè.
Ì.Ùöñåéí.
ÉÀËÀØÌÀ “Éàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÀØÌÀÃ ãàðø. Áèð-áèðèíè éàëàìàã.
Ãóçóëàð éàëàøûðëàð. Êö÷öêëÿð éàëàøûðëàð.
ÉÀËÀÒÄÛÐÌÀ “Éàëàòäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÀÒÄÛÐÌÀÃ èúá. Éàëàìàüà ìÿúáóð
åòìÿê.
ÉÀËÀÒÌÀ “Éàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÀÒÌÀÃ èúá. Éàëàìàüà ìÿúáóð åòìÿê.
ÉÀËÀÂÀÚ ñèô. âÿ èñ. Àú-ñóñóç, éåìÿêñèç
(÷îõ âàõò “àú-éàëàâàú” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð – ÿñèë
ìÿíàñû: “áèð õÿáÿð áèëäèðìÿê ö÷öí ýþíäÿðèë-
ìèø àäàì, ìöæäÿ÷è, ïåéüÿìáÿð”). [Èìàìéàð:]
Ãîé ìÿí àú îëóì, éàëàâàú îëóì, òÿêè èøèíèç
éåðèñèí. Ú.Úàááàðëû.
ÉÀËÀÂÀÚËÛÃ èñ. 1. Éàëàâàúûí ùàë âÿ âÿ-
çèééÿòè; àúëûã.
2. Öñò-áàø, ïàëòàðëûã ïàð÷à. [ßñýÿð áÿé:]
Õåéð, Ùàúû, éàëàâàúëûã ö÷öí ýÿëìÿìèøèê, áèð
àéðû ìÿòëÿáèìèç âàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ãûçûì
ö÷öí áèð àç éàëàâàúëûã àëìûøàì, àïàðûðàì.
Ñàáàù ãûçûìûí òîéóäóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÀË×ÛÍ ñèô. ×îõ äèê âÿ ÷ûëïàã, ñûëäûðûìëû,
ñàðï. Éàë÷ûí ãàéàëàðà ñèíÿ ýÿðÿðÿê; Àçüûí
ÿðÿáëÿðëÿ äóðäó öç-öçÿ. Ñ.Âóðüóí. Àçàä âÿ
ìÿüðóð Ãàôãàçûí óúà äàüëàðûíû, éàë÷ûí, ãàð-
òàëëû âÿ ìöäùèø ãàéàëàðûíû, éîëëàðûíû, êþðïö-
ëÿðèíè ñåéð åäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀËÄÛÇ èñ. 1. Áèð øåéÿ ãûçûë âÿ éà ýöìöø
ðÿíý âÿ ïàðëàãëûüûíû âåðìÿê ö÷öí îíóí öçÿ-
ðèíÿ ÷ÿêèëÿí ãûçûë, éà ýöìöø ñóéó. // Ïàðëàã.
514
ÉÀËÛÍËÀØÌÀ
[Øàèð:] Ãÿëáèìèçèí èëê áàùàðû .. éàëäûç ýöíÿøè,
èíúÿ áóëóäëàðû – ùÿï ñèçÿ ìÿäéóíäóðëàð.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ìÿú. Çàùèðÿí áÿçÿêëè, ïàðëàã, ýþçÿë, ýþ-
çÿëëèê.
ÉÀËÄÛÇËÀÌÀ “Éàëäûçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÄÛÇËÀÌÀÃ ô. 1. Ãûçûëû, ýöìöøö ðÿíý
âåðìÿê, ãûçûë âÿ éà ýöìöø ñóéó âåðìÿê, ãûçûë
âÿ éà ýöìöø êèìè ïàðëàòìàã, úèëàëàíäûðìàã.
Éàâàø-éàâàø ñþíöð, áàòûð éûëäûçëàð; Ñàðû áóëóä
ýþéöí öçöí éàëäûçëàð. À.Ñÿùùÿò.
2. ìÿú. Çàùèðè áÿçÿê âåðìÿê.
ÉÀËÄÛÇËÛ ñèô. 1. Öçÿðèíÿ ãûçûë âÿ éà ýöìöø
ñóéó âåðèëìèø, ãûçûë âÿ éà ýöìöø êèìè ïàðëàã.
// Ïàðëàã. [ßðÿí:] Àõøàìëàð àé éàëäûçëû ãàíà-
äûíû Íèë ÷àéûíûí öçÿðèíÿ ýÿðÿðêÿí çÿíúè ãûçû
ñàðàé òàéôàñûíû éóõóéà âåðèá ýÿëèð, èêèñè äÿ
õóðìà êþëýÿëèêëÿðèíÿ ÷ÿêèëÿðÿê ñåâýè øÿðáÿòèí-
äÿí è÷èðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ìÿú. Çàùèðè áÿçÿê, çàùèðè ïàðëàãëûã. Éàë-
äûçëû ñþçëÿð.
ÉÀËÛÍ ñèô. 1. ×ûëïàã, à÷ûã, ùå÷ áèð øåéëÿ
þðòöëö îëìàéàí. Àéàãëàðû éàëûí (àéàããàáûñûç).
– [Óøàãëàðûí] éàëûí àéàãëàðû äèçëÿðèíÿäÿê ïàë-
÷ûüà áàòìûøäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Áîø, ùå÷ áèð øåéñèç. [Ôèðèäóí:] ..Áèç ùå÷-
äÿí áèð øåé éàðàòìàëû, éàëûí ÿëëÿðëÿ çèíäàíëàðû,
çÿíúèðëÿðè ãûðìàëûéûã. Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Éàëûí ãûëûíú – ñûéðûëìûø, ãûíûíäàí ÷ûõà-
ðûëìûø (ãûëûíú). Éàëûí ãûëûíúëàðû èëÿ îíëàðûí ñÿô-
ëÿðèíÿ ùÿìëÿ åäèá îë ýöí àõøàì îëóíúà úÿíý
åëÿäèëÿð. “Äÿðáÿíäíàìÿ”.
ÉÀËÛÍÀÉÀÃ á à õ àéàãéàëûí. Ìÿøÿäè áÿé
úûíäûð ïàëòàðëû, éàëûíàéàã óøàãëàðû áèð-áèð
ãóúàãëàéûá þïäö. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀËÛÍÁÀØ á à õ áàøûà÷ûã.
ÉÀËÛÍÚÀ çÿðô Òàìàìèëÿ ÷ûëïàã, à÷ûã.
ÉÀËÛÍÃÀÒ ñèô. 1. Àíúàã áèð ãàò; àñòàðû îë-
ìàéàí, àñòàðñûç. [Ìîëëà Ãàñûìûí] áåëèíäÿ öñòö
ñàðû èïÿêëÿ ÷ÿêèëìèø íàõûøëû àü ãóðøàüû, àéà-
üûíäà ýåíáàëàãëû àü êÿòàíäàí ëèôÿëè éàëûíãàò
òóìàíû âàð èäè. Ù.Ñàðàáñêè. Ýöëñÿíÿì ëàï
àðûãëàìûø, éàëûíãàò, íàçèê, éàìàãëû áöçìÿíèí
è÷èíäÿ îòóðìóø âÿ ôèêðÿ ýåòìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. ×îõ àðûã, ñûñãà, úàíñûç, ñàüëàì îë-
ìàéàí. Ìÿíèì êèìè éàëûíãàòäàí íÿ ùàñèë;
Àäàì ýÿðÿê îëà ïöñÿðÿê òîï÷àã. Ã.Çàêèð.
ÉÀËÛÍËÀØÌÀ “Éàëûíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÛÍËÀØÌÀÃ
ÉÀËÛÍËÀØÌÀÃ ô. 1. Ýåòäèêúÿ íàçèêëÿø-
ìÿê.
2. ×ûëïàãëàøìàã.
ÉÀËÛÍËÛÃ èñ. Éàëûí øåéèí ùàëû, ÷ûëïàãëûã.
Òàëûá õàíûí .. éàëûíëûãäàí îëóá äàáàíû ÷àò-
÷àò. Ã.Çàêèð.
ÉÀËÕÀ, ÉÀËÕÛ ñèô. ìÿù. 1. Éàíûíäà áàøãà
áèð øåé îëìàéàí; éàëíûç, òÿê. Ñÿìÿä äþøÿìÿäÿ,
éàëõû äþøÿêàüû öçÿðèíäÿ êþéíÿê÷ÿê óçàíìûøäû.
È.Ùöñåéíîâ.
2. Àíúàã, éàëíûç. Éàëõû áèçè åéëÿìÿéèá
ìöáòÿëà; Ñÿôùåéè-Ãàôãàçû òóòóá áó áÿëà.
Ì.ß.Ñàáèð.
ÉÀËÃÛÇ ñèô. 1. Òÿê, êèìñÿñèç, éàëíûç, òÿê-
òÿíùà. Áèð ìÿí, áèð ñåâäèéèì, áèð îòàã, éàëãûç;
Äåéèá-äàíûøìàüûí íÿ äàìàüû âàð! Àøûã ßëÿñ-
ýÿð. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ñÿí êè åé áöëáöë, ìÿíè
ùå÷ éåðäÿ éàëãûç ãîéìàäûí. Ãþâñè. [Ùåéäÿð
áÿé:] Éîëäàøëàðûì éîõäóð, éàëãûç ýÿëìèøÿì.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Äþðä äèâàð è÷èíäÿ éàëãûç
äóðìàäû; Î äóéäó ùÿð ãûøû, ùÿð áàùàðû äà.
Ñ.Âóðüóí.
2. Àíúàã, òÿêúÿ, ìöñòÿñíà îëàðàã. Åëÿ éàë-
ãûç Çàêèð äåéèë ýèëåéëè; Àçöðäÿäèð àëÿì ñÿðàñÿð
ñÿíäÿí. Ã.Çàêèð.
ÉÀËÃÛÇÚÀ çÿðô Òÿê, òÿê-òÿíùà, éàíûíäà
ùå÷ êÿñ îëìàäàí. Éàëãûçúà îòóðìàã. – Ãî÷-
ïîëàä ãàëõìûøäû Áîðàíëû äàüà; Éàëãûçúà éà-
øàðäû êèí áîüà-áîüà. À.Øàèã. [Ìöÿëëèì] ýåúÿ-
ëÿðèíè òÿêáàøûíà, éàëãûçúà êå÷èðèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀËÃÛÇËÀÌÀ “Éàëãûçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÃÛÇËÀÌÀÃ ô. Éàíûíäà ùå÷ áèð êÿñ
îëìàìàã, éàëãûç ãàëìàã, òÿê-òÿíùà ãàëìàã.
// Éàëãûç ãîéìàã, òÿêëÿìÿê. Ìÿíè éàëãûçëàäû
äÿðäö áÿëàéè-éàð áèð éàíäàí. Ãþâñè.
ÉÀËÃÛÇËÛÃ èñ. Òÿêëèê, òÿê-òÿíùàëûã, éàë-
íûçëûã, òÿê ãàëìà. Áèðäÿí [ìöÿëëèìèí] ôèêðèíÿ
ýÿëäè êè, Òåëëè éàëãûçëûãäàí ãîðõàð. Ñ.Ùöñåéí.
Ìöøêöíàç óøàãëûãäàí òÿêëèéè ñåâìèð, éàëãûç-
ëûãäàí äàðàëûðäû. ß.Âÿëèéåâ. // Êèìñÿñèçëèê,
àäàìñûçëûã. Äóðíàíûí éåòèìëèê, éàëãûçëûã èçòè-
ðàáëàðû èëÿ ïÿðâÿðèø òàïìûø ãÿëáè, áó ñàêèò ñåâ-
ýèíèí ñàäÿ, ìåùðèáàí àõøàìëàðû èëÿ áÿõòèéàð
èäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÉÀËÃÓÇÀÃ èñ. Úàíàâàð, ãóðä; òÿê ýÿçÿí
úàíàâàð. Ãÿôëÿòÿí éàëãóçàã ÷ûõäû äÿðÿäÿí; Éà-
ïûøäû ãûð êèìè, ãóìðàë êÿðÿäÿí. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Úàìàëûí ÿëèíäÿí íÿ éàëãóçàã, íÿ àéû, íÿ äÿ
ïÿëÿíý ãóðòàðà áèëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ñèðàò:]
ÉÀËÌÀÍËÀÌÀÃ
..ßí àõûðäà éàëãóçàã êèìè òÿê ãàëàúàüàì.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀËËÀÌÀ1 “Éàëëàìàã1”äàí ô.èñ.
ÉÀËËÀÌÀ2 çÿðô Éàëûíäàí òóòàðàã. Ñàôî äà
áèëèð, úàéûë, àüçûáîø âàõòëàðûìäà ùÿð ÿëèì èëÿ
áèð õàì àòû ãà÷àðàãäà ãóéðóüóíäàí ñàõëàéàð,
ùÿð áèðèñèíè éàëëàìà ìèíÿðäèì. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀËËÀÌÀÃ1 ô. Éöéÿíñèç àòû éàëûíäàí òóòà-
ðàã ñöðìÿê.
ÉÀËËÀÌÀÃ2 ô. Èòëÿðÿ éàë (éåì) âåðìÿê.
2. ìÿú. âóëã. Ðöøâÿò âåðìÿê.
ÉÀËËÀÍÌÀ “Éàëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Èòëÿðÿ éàë âåðèëìÿê.
2. ìÿú. âóëã. Ðöøâÿò àëìàãëà âàðëàíìàã.
ÉÀËËÛ1 èñ. Éàëû îëàí (á à õ éàë1). Ùÿð äàëüà
áèð êèøíÿéÿí áÿéàç éàëëû àò êèìè; Áèçèì áó ùÿ-
éàò êèìè. Ì.Ìöøôèã.
ÉÀËËÛ2 èñ. Áèð-áèðèíèí ÿëèíäÿí òóòàðàã äÿñòÿ
èëÿ îéíàíûëàí Àçÿðáàéúàí õàëã ðÿãñè. Éàëëû ùà-
âàñû. – Àëàã âóðàíëàðûí ìàùíûëàðû, òàéà âóðàí-
ëàðûí íÿüìÿëÿðè, ãîúàëàðûí éàëëûñû, úàâàíëàðûí
ýöëöøìÿñè Áóäàüû âàëåù åòìèøäè. ß.Âÿëèéåâ.

Éàëëû òóòìàã (ýåòìÿê) – éàëëû îéíàìàã.
[Òîéáàøû:] Óøàãëàðû äóðüóç, áèð éàëëû òóòñóí-
ëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Áóðäà äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿçÿí
áàëàëàð; ßë-ÿëÿ òóòóøóá éàëëû ýåäèðëÿð. Ñ.Âóð-
üóí.
ÉÀËËÛ3 çÿðô Éàë âåðìÿêëÿ, éàë éåäèðìÿêëÿ.
[Ùàúû Îñìàí:] ×îáàíëàðûí, êþïÿêëÿðèí íåúÿ-
äèð, à Âÿëè, éàëëûìû ñàõëàéûðñàí îíëàðû? Í.Âÿ-
çèðîâ.
ÉÀËËÛÁÀØÛ èñ. Éàëëû îéóíóíà áàø÷ûëûã åäÿí
øÿõñ.
ÉÀËËÛÁÀØÛËÛÃ èñ. Éàëëû îéóíóíà áàø÷ûëûã
åòìÿ. Éàëëûáàøûëûãäà äà áó Äÿëèäàüäà ùå÷ áó
ãóäóðüàíëàðûí òàéëàðû éîõäóð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀËËÛÃ ñèô. Éàë ö÷öí éàðàðëû (á à õ éàë3).
ÉÀËÌÀÍ èñ. á à õ éàë1 1-úè ìÿíàäà. Ìèí
Ãàçàõäà êþùëÿí àòà; Éàëìàíûíà éàòà-éàòà;
Àò ãàí òÿðÿ áàòà-áàòà; Ýþé éàéëàãëàð áåëèíÿ
ãàëõ. Ñ.Âóðüóí. Êîõà àòûí éàëìàíûíäàí òóòóá
ëÿíýÿðëÿ ãàëõäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀËÌÀÍÛÁ-ÉÀËÒÀÃËÀÍÌÀÃ ô. ìÿù.
Éàëòàãëûã åòìÿê. Ìÿúëèñäÿêèëÿð éàëìàíûá-
éàëòàãëàíûá åøøÿéèí òÿðèôèíè ýþéÿ ÷ûõàðûðëàð.
“Ì.Í.ëÿòèô.”
ÉÀËÌÀÍËÀÌÀ “Éàëìàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÌÀÍËÀÌÀÃ á à õ éàëëàìàã1. [ßë-
àëòû:] Ìÿí ãà÷àðàãäà ãàòûðû ìèíèá îíó
515
ÉÀËÌÀÍËÀÍÌÀ
éàëìàíëàìàñàì, îíäà àòàì Áÿáÿøèí îüëó
äåéèëÿì! Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀËÌÀÍËÀÍÌÀ “Éàëìàíëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀËÌÀÍËÀÍÌÀà “Éàëìàíëàìàã”äàí
ìÿúù.
ÉÀËÌÀÍËÛ á à õ éàëëû1.
ÉÀËÌÀÍÌÀ “Éàëìàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÌÀÍÌÀÃ ô. ìÿù. Éàëòàãëûã åòìÿê,
áàø ÿéìÿê.
ÉÀËÍÛÇ 1. ÿä. Ìÿùäóäèééÿò áèëäèðèð –
àíúàã, òÿêúÿ. Éàëíûç áèðúÿ øÿðòëÿ. Éàëíûç áèð
àäàì ýÿëìèøäèð. Ìÿúëèñäÿí éàëíûç ñèç ÿñêèê
èäèíèç. Éàëíûç áèð àðçóì âàð. – Óñòà Çåéíàëûí
þâëàääàí éàëíûç àëòû éàøûíäà Òóòó àäëû áèðúÿ
ãûçû âàðäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ìåùðèáàí ÿñÿáèëÿø-
ìèøäè. Óøàãëàðû äöøöíìÿê, îíëàðûí ùàëûíà àúû-
ìàã éàëíûç îíóíìó âÿçèôÿñè èäè? Ñ.Ùöñåéí.
Éàëíûç î áèðè ýöíöí àõøàìû î, áàø ýþòöðöá
ýåòäèéè óçàãëàðäàí ýåðè ãàéûòäû. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
2. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Òÿê, òÿíùà, áàøãàëàðû
îëìàäàí, áàøãàëàðûíäàí àéðûúà. Éîëà éàëíûç
÷ûõäûì. Óøàãëàðû åâäÿ éàëíûç ãîéìàéûí. Êèìñÿ
éîõ èäè, éàëíûç èäèì. – Àòà-àíàñû áèð éåðÿ ãî-
íàã ýåäÿí âàõò Ñîíàíû äà èñòÿðäèëÿð àïàðñûí-
ëàð, ëàêèí Ñîíà “êåéôèì éîõäóð” äåéèá, ùÿìèøÿ
åâäÿ éàëíûç ãàëûðäû. Í.Íÿðèìàíîâ. Ìÿí î êè-
øèíè èíäè éàëíûç ýÿçÿí ýþðöðÿì. Ñ.Ùöñåéí.
Áÿçÿí àõøàìöñòö ýÿëèðÿì åâÿ; Éàëíûç áóðàõ-
ìàéûð õÿéàëûí ìÿíè. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀËÍÛÇÁÀØÛÍÀ çÿðô Òÿê, òÿê-òÿíùà.
..Ëÿíýðóä ÷àéû èëÿ àøàüû äîüðó àõàí êÿðÿ÷èäÿ
éàëíûçáàøûíà îòóðóá äàëüûí âÿ ìöêÿääÿð áèð
ùàëäà äöøöíöðäöì. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀËÍÛÇÚÀ çÿðô Éàëíûç, òÿêúÿ, òÿê-òÿíùà.
[Ìöÿëëèì] ýåúÿëÿðèíè òÿêáàøûíà, éàëíûçúà êå-
÷èðèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀËÍÛÇËÛÃ èñ. Òÿêëèê, òÿíùàëûã. [Íàäèð
áÿé:] Åøã þêñöç áèð ÷îúóã êèìè äàèìà éàë-
íûçëûãäàí õîøëàíûð. Ù.Úàâèä. Îíäà éîõäóð èçè
ÿñëà; Éàëíûçëûüûí, òÿíùàëûüûí. Ð.Ðçà.
ÉÀËÎÂ á à õ àëîâ.
ÉÀËÑÛÇ1 ñèô. Éàëû îëìàéàí (á à õ éàë1).
Éàëñûç äàé÷à.
ÉÀËÑÛÇ2 ñèô. äàí. Éàë âåðèëìÿìèø, éåìÿê
âåðèëìÿìèø, àú. Ýöëíàç âÿ Ñÿðèééÿ õàëà ãàïûíû
äþéäöéö çàìàí [Ãÿìÿðáàíó] éàëñûç éàòàí
êþïÿê êèìè àúûãëû èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
516
ÉÀËÂÀÐÛÁ-ÉÀÕÀÐÌÀÃ
ÉÀËÒÀÃ ñèô. Éàëòàãëûã åäÿí, áàøãàñûíà
éàëòàãëàíàí. Éàëòàã àäàì. – Ìÿí äöíéàäà ùÿð
øåéäÿí àðòûã éàëòàã àäàìëàðäàí èéðÿíèðÿì.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Øåèð ýÿçäè äèëëÿðè, ýÿëèá ÷àòäû
ñàðàéà; Àëäû éàëòàã êöáàðëàð Çöëôöãàðû àðàéà.
Á.Âàùàáçàäÿ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Éàëòàãëàðà
àðàìûçäà éåð éîõäóð. – Îëìàñàéäû úàùàíäà
ñàðñàãëàð; Àú ãàëàðäû, éÿãèí êè, éàëòàãëàð.
Ì.ß.Ñàáèð. Éàëòàãëàðû ùàçûðëàéàí ñàðàéëàð âÿ
ùþêìäàðëàðäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÉÀËÒÀÃÚÀÑÛÍÀ çÿðô Éàëòàãëûã åäÿðÿê,
éàëòàã-éàëòàã, éàëòàã àäàì êèìè þçöíö àë÷àë-
äàðàã. Éàëòàãúàñûíà ùÿðÿêÿò åòìÿê. Éàëòàã-
úàñûíà “áÿëè, áÿëè” äåìÿê.
ÉÀËÒÀÃËÀÍÌÀ “Éàëòàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÒÀÃËÀÍÌÀÃ ô. Þç øÿõñè õåéðè âÿ éà
áèðèíÿ õîø ýþðöíìÿê ö÷öí áàøãàñûíûí ãàðøû-
ñûíäà þçöíö àë÷àëäàðàã îíóí èñòÿäèéèíÿ óéüóí
ùÿðÿêÿò åòìÿê, äàíûøìàã, ðèéàêàðúàñûíà îíó
òÿðèôëÿìÿê, éàëòàãëûã åòìÿê. Äþâëÿòëèéÿ éàë-
òàãëàíìàã áèëìÿðÿì; Ãÿìëè èêÿí éàëàí éåðÿ
ýöëìÿðÿì. Ì.ß.Ñàáèð. [Ìÿììÿä Àñëàí
áÿéÿ:] Ýåäèí, àëìàíëàðà éàëòàãëàíûí ñèç;
Ãàíäûð, õÿéàíÿòäèð áöòöí ãÿñäèíèç. Ç.Õÿëèë.
ÉÀËÒÀÃËÛÃ èñ. Þç øÿõñè õåéðè âÿ éà áèðè-
íèí éàíûíäà þç ãèéìÿòèíè àðòûðìàã ö÷öí áàø-
ãàñûíûí ãàáàüûíäà àë÷àëàðàã îíóí èñòÿäèéèíÿ
óéüóí ùÿðÿêÿòëÿð åòìÿ, ðèéàêàðúàñûíà îíó
òÿðèôëÿìÿ. Éàëòàãëûã åòìÿê. Éàëòàãëûã èíñàíû
àë÷àëäàí ùÿðÿêÿòäèð. – Äöíéàäà éàëòàãëûã íÿ
îëäóüóíó Ìèðçÿ áèëìÿçäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Ñîíà õàëà éàëàí, éàëòàãëûã, àë÷àãëûã ñåâìÿç ..
áèð ãàäûí èäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ùÿðÿêÿòëÿðäÿ äÿ,
ñþçëÿðäÿ äÿ öðÿêáóëàíäûðûúû áèð éàëòàãëûã âÿ
ýèçëè áèð âàùèìÿ ìöøàùèäÿ åäÿí Ôèðèäóí òèòðÿ-
ìÿéÿ áàøëàäûüûíû ùèññ åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀËÒÀÃ-ÉÀËÒÀÃ çÿðô Éàëòàãëûã åäÿðÿê;
éàëòàãëàíà-éàëòàãëàíà; éàëòàãúàñûíà. Éàëòàã-
éàëòàã äàíûøìàã. Éàëòàã-éàëòàã ýöëìÿê. – Ãàçû
éàëòàã-éàëòàã Òåéìóðà òÿðÿô èêèãàò ÿéèëÿðÿê
äåéèð.. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÉÀËÂÀÐÛÁ-ÉÀÕÀÐÌÀ “Éàëâàðûá-éàõàð-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÂÀÐÛÁ-ÉÀÕÀÐÌÀÃ ô. Ùÿääèíäÿí
àðòûã éàëâàðìàã, ÷îõ éàëâàðûá õàùèø åòìÿê.
ßíâÿð éàëâàðûá-éàõàðäû. Ìöøêöíàçûí ãàðøû-
ñûíäà äèç ÷þêöá äèë ÷ûõàðòäû, òþâáÿ åëÿéèá öçð
èñòÿäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀËÂÀÐÛÁ-ÉÀÏÛØÌÀ
ÉÀËÂÀÐÛÁ-ÉÀÏÛØÌÀ “Éàëâàðûá-éàïûø-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÂÀÐÛÁ-ÉÀÏÛØÌÀÃ ô. äàí. Éàëâàðûá
ÿë ÷ÿêìÿìÿê, ùÿääèíäÿí àðòûã éàëâàðìàã.
Ãàðû ýÿëäè äàðâàçàíûí àüçûíà. Ãÿññàáà ÷îõ
éàëâàðûá-éàïûøäû. Àõûðäà ãÿññàáûí îíà éàçûüû
ýÿëèá è÷ÿðè áóðàõäû. (Íàüûë).
ÉÀËÂÀÐÛÚÛ ñèô. Éàëâàðìàã òÿðçèíäÿ îëàí;
õàùèøåäèúè. Éàëâàðûúû ñÿñ. Éàëâàðûúû áàõûøëàð.
Éàëâàðûúû íÿçÿðëÿ. Éàëâàðûúû òîíäà.
ÉÀËÂÀÐÛØ èñ. Éàëâàðìà, éàëâàðûá-éàõàð-
ìà, éàëâàðìàã òÿðçèíäÿ îëàí õàùèø. Ãóëàã-
ëàðûìäà Ãþí÷ÿíèí èíèëòèëÿðè, ÷ûüûðòûëàðû, éàë-
âàðûøëàðû åøèäèëèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀËÂÀÐÛØÌÀ “Éàëâàðûøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÂÀÐÛØÌÀà ãàðø. Éàëâàðìàã (÷îõ-
ëàðû ùàããûíäà).
ÉÀËÂÀÐÌÀ “Éàëâàðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÂÀÐÌÀÃ ô. Áèðèíèí êþíëöíö éóì-
øàëäûá áèð øåéÿ ðàçû åòìÿê ö÷öí þç íÿôñèíè
àë÷àëäàðàã òÿêèäëÿ àúèçàíÿ õàùèø åòìÿê, ðèúà
åòìÿê. ×îõ éàëâàðäû, áèð øåé ÷ûõìàäû. – [Êîð-
îüëó] àüëàìàéàí, éàëâàðìàéàí äöøìÿíè þë-
äöðìÿçäè, áàüûøëàéàðäû. “Êîðîüëó”. Åâèìèç-
äÿí àéðûëàíäà ÷îõ äà òÿëÿñìèðäèì, àììà õà-
ëàìûí éàëâàðìàüû éàäûìà äöøÿíäÿ áèð ãÿäÿð
àéàã ýþòöðäöì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áó
ùàëäà – Øÿðèôÿ [Çåéíàëûí] ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöá
àüëàäûüû ùàëäà, éàëâàðàí áèð âÿçèééÿò àëäû.
Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀËÂÀÐÒÌÀ “Éàëâàðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀËÂÀÐÒÌÀÃ èúá. Éàëâàðìàüà ìÿúáóð
åòìÿê.
ÉÀËÂÀÐ-ÉÀÕÀÐ 1. èñ. Éàëâàðûø, ÷îõ éàë-
âàðìà. Øåéäà .. õåéëè éàëâàð-éàõàðäàí ñîíðà
áèð-èêè àüûç îõóìàãëà êèôàéÿòëÿíÿðäè. Ì.Ùö-
ñåéí.
2. çÿðô Éàëâàðìàãëà, õàùèøëÿ, ÷îõ éàëâàð-
äûãäàí ñîíðà. Áàêûäà ñÿñè îëàí áöòöí àäàì-
ëàð éàëâàð-éàõàð áó èøÿ úÿëá åäèëäè. Ñ.Ðÿù-
ìàí. Àíàñûíû éàëâàð-éàõàð õþðÿê éåìÿéÿ ðàçû
åäÿíäÿí ñîíðà .. Âåéñ ýåòìÿéÿ òÿëÿñèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
Éàëâàð-éàõàð åòìÿê (åëÿ-
ìÿê) – ÷îõ éàëâàðìàã. [Ùàúûéåâ] áþëöéÿ
ýåòìÿê ÿâÿçèíÿ òÿçÿäÿí áèð äÿ êàïèòàíà ìö-
ðàúèÿòëÿ éàëâàð-éàõàð åäèá áó òÿéèíàòäàí éàõà-
ñûíû ãóðòàðìàüà òÿøÿááöñ åäÿúÿêäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÉÀÌÀÃ
ÉÀËÂÀÐ-ÉÀÏÛØ á à õ éàëâàð-éàõàð. Áèð
÷îõ éàëâàð-éàïûøäàí ñîíðà áóíëàðû áóðà-
õûðëàð ñàðàéà. “Ì.Í.ëÿòèô.” Àéíàíûí éàëâàð-
éàïûøëàðûíà .. áàõìàéàðàã, î, Ìèðçÿíè ñàêèò
áèð éîëà ãàéòàðà áèëìÿìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ñîíðà àðâàäû, ãûçû, îüëó
ýåäèá [ìîëëàíû] éàëâàð-éàïûø ýÿòèðÿðëÿðìèø.
“Ì.Í.ëÿòèô.” Ìöõòÿñÿð, ãàðû àéàüà äóðäó, éàë-
âàð-éàïûø ãûçû ðàçû åëÿäèëÿð. (Íàüûë).
Éàë-
âàð-éàïûø åëÿìÿê – ÷îõ éàëâàðìàã, éàëâàðûá-
éàõàðìàã. Ãÿìÿð çèíäàíáàíû ÷àüûðûá éàëâàð-
éàïûø åëÿäè. (Íàüûë). [ßëÿìäàð] èñòÿäè .. éàëâàð-
éàïûø åëÿñèí. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀË-ÉÀËÌÀÍ èñ. Áÿçè ùåéâàíëàðûí áîé-
íóíäà îëàí óçóí òöêëÿð; éàë. Ùàúû êöðêöíöí
ñîë ÷èéíèíè éóõàðû àòûá, àòà éàõûíëàøäû. Îíóí
ãàøãàñûíû, éàë-éàëìàíûíû òóìàðëàäû. ß.Àáàñîâ.
ÉÀË-ÉÀÌÀÚ òîï. Äàüûí éàë âÿ éàìàúëàðû.
[Êîñà] éàë-éàìàúà áàõûá áàøûíû ãàøûäû, ìÿ-
ùÿúúÿðÿ ñþéêÿíèá äÿðèí ñöêóòà ýåòäè âÿ þçöíÿ
âÿçèôÿ ñå÷ìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÌ èñ. òàð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ ìîíãîë èøüàëûíà
ìÿðóç ãàëìûø þëêÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿð-
áàéúàíäà ìþâúóä îëìóø íÿãëèééàò âÿ ðàáèòÿ
ìÿíòÿãÿñè (ðóñ äèëèíäÿ èøëÿäèëÿí “éàìøèê”
ñþçö äÿ áóðàäàíäûð).
ÉÀÌÀÚ èñ. Äàüûí, òÿïÿíèí ÿí éöêñÿê íþã-
òÿñèíäÿí àøàüûéà ìàéèëè ñÿòùè. Äàü éàìàúû.
Éàìàúà ãàëõìàã. – Ñöðö-ñöðö ãîéóíëàðû ÷î-
áàí éàìàúäà îòëàäàð; Àëàð ÿëÿ ïàïàüûíû, îõóð
øèêÿñòÿ, ôèò ÷àëàð. À.Ñÿùùÿò. Íàëòþêÿí äàüëàðû
éåë êèìè êå÷ÿð; Ùÿð çöìðöä éàìàúäàí áèð ÷è-
÷ÿê ñå÷ÿð. Ñ.Âóðüóí. Ýöíåé éàìàúëàðäà éåð-
ëÿøÿí øÿùÿð áó ýöí ëàï òåç éóõóäàí ãàëõìûøäû.
Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÌÀÚËÛ ñèô. Éàìàúû îëàí. Ñàêèò ëèìàí
øèìàëäàí ñûëäûðûì ãàéà èëÿ, ãÿðáäÿí âÿ úÿíóá-
äàí éàñòû éàìàúëû àë÷àã äàüëàðëà àðàéà àëûí-
ìûøäû. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÉÀÌÀÚËÛà èñ. Éàìàúëû éåð, éàìàúëàð ÷îõ
îëàí éåð.
ÉÀÌÀÃ èñ. 1. Áèð øåéèí úûðûã âÿ éà éûðòûã
éåðèíè ãàïàéûá þðòìÿê ö÷öí ùÿìèí (âÿ éà
áàøãà) ìàòåðèàëäàí îðàéà òèêèëÿí âÿ éà éàïûø-
äûðûëàí ãóìàø âÿ ñ. ïàð÷àñû. Éàìàã ñàëìàã.
– ..Áó ýÿíúèí ÿéíèíäÿ áîç ðÿíýÿ ÷àëàí ïàëòàð,
àéàãëàðûíäà áèð-èêè éåðèíäÿí éàìàüû ýþðöíÿí
éóìøàã ýöðúö ÷ÿêìÿñè âàðäû. Ñ.Ðÿùìàí. Ìöð-
øöä êèøè êþùíÿ, ãàðà øàë ïåíúÿéèíèí ÿòÿéèíè
517
ÉÀÌÀÃ×Û
éóõàðû ãàëäûðûá öñò êþéíÿéèíèí éàìàüûíû ýþñ-
òÿðäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Éàìàã êèìè ýþðöíÿí, öìóìè àùÿí-
ýè, ñÿëèãÿíè ïîçàí, óéìàéàí, éàðàøìàéàí,
éåðñèç, ëöçóìñóç ÿëàâÿ, ÿëàâÿ åäèëìèø øåé.
Ìÿãàëÿíèí áó éåðè éàìàã êèìè ýþðöíöð.
ÉÀÌÀÃ×Û èñ. Éàìàã éàìàìàãëà ìÿøüóë
îëàí àäàì; ïèíÿ÷è. Àéàããàáûëàðû éàìàã÷ûéà
âåð. // Ïàëòàðéàìàéàí. [ßíòèãÿíèí] áþéöéö-çàäû
éîõäóð, èêè èë îëàð êè, àòàñû éàòàëàãäàí þëäö,
àíàñû äà êè ñàüûí÷ûäû, éàìàã÷ûäû. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÌÀÃËÀÌÀ “Éàìàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÃËÀÌÀÃ ô. Áèð øåéèí úûðûã âÿ éà
éûðòûã éåðèíè éàìàãëà ãàïàìàã, éàìàã âóð-
ìàã; éàìàìàã.
ÉÀÌÀÃËÀÍÌÀ “Éàìàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÃËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Éàìàã âóðóë-
ìàã.
ÉÀÌÀÃËÀÒÌÀ “Éàìàãëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÃËÀÒÌÀÃ èúá. Áèð øåéÿ éàìàã
âóðäóðìàã.
ÉÀÌÀÃËÛ ñèô. Éàìàüû âÿ éà éàìàãëàðû
îëàí, éàìàã âóðóëìóø; éàìàíìûø. Éàìàãëû
ïàëòàð. Éàìàãëû ïàëàç. – Àðâàä Úóìàíûí .. éà-
ìàãëû ÷ÿêìÿñèíè ýåéäè. ß.ßáöëùÿñÿí. [Ãÿù-
ðÿìàíûí] ïàëòàðû áîç øàë ïåíúÿêëÿ éàìàãëû
ãàðà øàëâàðäàí âÿ ñàüàíàüû òàìàì áîçàðìûø
áèð êþùíÿ ïàïàãäàí èáàðÿò èäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÌÀÃËÛÃ 1. ñèô. Éàìàã ö÷öí éàðàðëû.
Éàìàãëûã äÿðè (ïàð÷à).
2. èñ. Éàìàã. Ñàâàäûí ÿëèíäÿ êþùíÿ áèð äÿñ-
ìàë; Éàìàãëûã ñàëûíìûø ÷îõ éåðäÿí õàë-õàë.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÀÌÀÃÑÛÇ ñèô. Éàìàüû îëìàéàí, éàìàã-
ñûç àéàããàáû.
ÉÀÌÀÃ-ÉÀÌÀÃ ñèô. Áàøäàí-àéàüà éà-
ìàãëû, ùÿð éåðèíÿ éàìàã âóðóëìóø. Éàìàã-
éàìàã øàëâàð. – Ñàíûðñàí êè, èíäè éûõûëàúàãäûð;
ßéíèíäÿ ïàëòàðû éàìàã-éàìàãäûð. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÀÌÀÃ-ÉÛÐÒÛÃ èñ. Éàìàíìàñû ëàçûì
îëàí ùÿð øåé, éàìàíìàëû ïàëòàð âÿ ñ. Àðâàä
êèøèíèí éåðèíè ñàëäûãäàí ñîíðà òàõ÷àíû-áîõ÷àíû
àõòàðûá éàìàã-éûðòûüûíû òèêÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
ÉÀÌÀÌÀ “Éàìàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéèí úûðûã âÿ éà éûðòûã
éåðèíè òÿìèð åòìÿê. Øàëâàðûí äèçëÿðèíè éàìà-
ìàã. Úîðàáëàðû éàìàìàã. ×ÿêìÿíè éàìà-
ìàã. – Éàìàéàðäûì áàáàìûí ÷óë-÷óõàñûí.
Ì.ß.Ñàáèð. Ñàëàòûí öñòöíÿ àëà-áÿçÿê ÷àéíèê
518
ÉÀÌÀÍ
ãîéóëìóø ñàìîâàðûí éàíûíäà îòóðóá ÿëèíäÿ
íÿ èñÿ éàìàéûðäû. Ì.Ùöñåéí.
2. ìÿú. äàí. Óéìàäûüû ùàëäà áèð øåéÿ ÿëàâÿ
åòìÿê, àðòûðìàã, éàïûøäûðìàã. [Ôàéòîí÷ó:]
Þçöí áèëèðñÿí êè, òàêñû áåø øàùûäûð. Ìÿíäÿí èêè
øàùû êÿñèá ùàðàíà éàìàéàúàãñàí? ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. [Ìþùñöí:] Ìóñà, ýÿòèð, áó êþêäÿ
øÿêëèìèçè ÷ÿêäèð. Ëàçûìûí îëàð, ôèëìëÿðèí áèðèíÿ
éàìàéàðñûíûç. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÌÀÍ ñèô. 1. Ïèñ. Éàìàí àðâàäëûíûí åâè
úÿùÿííÿìäèð. (Àòà. ñþçö). Áè÷àðÿ ìöíÿúúèì-
áàøû éàìàí (ç.) ùàëäà èäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Áó äöíéàäà ö÷ øåé áàøà áÿëàäû; Éàìàí îüóë,
éàìàí àðâàä, éàìàí àò. Àøûã ßëÿñýÿð. Ñàëäûç
àõûðäà éàìàí ùàëÿ ìÿíè. Ì.ß.Ñàáèð.
2. Ðÿùìñèç, èíñàôñûç, ÿçàçèë. Éàìàí àäàì-
äûð, îíóíëà åùòèéàòëû îë. – Êÿðÿì êèìè ìÿí
îäóíà éàíàíàì; Äîñòóíà äîñò, äöøìÿíèíÿ
éàìàíàì. Àøûã ßçèç.
3. ìÿú. Òÿñèðè øèääÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí áÿçÿí
“÷îõ”, “ùÿääèíäÿí àðòûã”, “áÿðê”, “òåç”, “øèä-
äÿòëè” êèìè ìÿíàëàðäà èøëÿíèð. Éàìàí èøÿ äöø-
ìöøäöì. Áó ýöí éàìàí èñòèäèð. – Ãàðà Ïÿù-
ëÿâàí éàìàí ýöúëö, ùÿì äÿ éàìàí ÿééàð èäè.
“Êîðîüëó”. Áó äàâàäàí ñîíðà èêè ìÿùÿëëÿíèí
àðàñû äàùà äà éàìàí ïîçóëäó. Í.Íÿðèìàíîâ.
Åé êþíöë, ôöðñÿòè áàäÿ âåðìÿ ýÿë; Ýöí êå÷èð,
àé êå÷èð, èë éàíàí ýåäèð. Ì.Ðàùèì. // Áÿçÿí
“÷îõ éàõøû”, “ÿëà” ìÿíàñûíäà èøëÿíèð. Éàìàí
àòàíäûð. Éàìàí ÷àëûð. Éàìàí ãî÷àãäûð.
4. èñ. Ãàðüûø. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ßùìÿä-
äÿí åøøÿê íåúÿ îëìàüûíû ñîðóøàí êèìè Èççÿò
óúà ñÿñëÿ îíóí öñòÿ ãûøãûðûá áàøëàäû éàìàíû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
5. òèá. Ùÿéàò ö÷öí òÿùëöêÿëè, ÷îõ ãîðõóëó,
õÿòÿðëè, çÿðÿðëè, ïèñ. Éàìàí øèø. Éàìàí éàðà.
// äàí. Èñ. ìÿíàñûíäà. Äèëÿðÿì öçöíÿ ÷ûõñûí
áèð éàìàí; Ìöäàì çÿùÿð îëñóí àëíû íàìÿð-
äèí. (Ãîøìà).
◊ Éàìàí äåìÿê – ñþéìÿê. Øàáàí íÿíÿ
ßñÿäè ãàáàüûíà ñàëûá éàìàí äåéÿ-äåéÿ (ç.)
ýåäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éàìàí äÿé-
ìèø – ãàðüûø èôàäÿñè. Àëî êèøè .. éàáûíûí éîõ îë-
äóüóíó ýþðäö: – ßøè, áó éàìàí äÿéìèø ùàðà
ÿëëè-àéàãëû èòäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Éàìàí ýþç –
ýþçäÿ, áàõûøäà áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿí ÿñðàðÿí-
ýèç ñåùèðëè ãöââÿ. Éàìàí ýþçÿ øåøÿëÿíÿí áóé-
íóç ùÿäÿôÿ; Áó äàø ÷îõäàí àòûëìûøäû; Èíäè
ÉÀÌÀÍÚÀ
÷àòûðäû. Ì.Àðàç. Éàìàí ýöí – 1) ïèñ ýöí;
àüûð, ÿçèééÿòëè, ìÿùðóìèééÿòëÿðëÿ äîëó âÿçèé-
éÿò. Éàìàí ýöíöí þìðö àç îëàð. (Àòà. ñþçö);
2) àüûð âÿçèééÿò (ùàë), ïèñ âÿçèééÿò. Ôÿòóëëà ..
éàìàí ýöíäÿ éàòûðäû. Ìèð Úÿëàë. Éàìàí ýöíÿ
(ùàëà, êþêÿ) äöøìÿê – ñÿùùÿòúÿ, çàùèðè ýþ-
ðöíöøúÿ, éàõóä ìàääè âÿçèééÿòúÿ ïèñ ùàëà
äöøìÿê. Ñó òöêÿíäè ñÿíÿêäÿí; Ñÿíÿê ñûíäû
áèëÿêäÿí; Áèð éàìàí ýöíÿ äöøäöì; Ãóðòàð-
ìàäûì êÿëÿêäÿí. (Áàéàòû). Éàìàí ýöíÿ ñàë-
ìàã – êîðëàìàã, õàðàá åòìÿê, ïèñ ùàëà (âÿ-
çèééÿòÿ) ñàëìàã. Éàõøûëûüû ÿëèìèçäÿí àëûáëàð;
Éàõøû áèçè éàìàí ýöíÿ ñàëûáëàð. Øÿùðèéàð.
Éàìàí îëìàç – ïèñ îëìàç, éàõøû îëàð. [Ùö-
ñåéí:] Ýåäèá îíà áèð áàø ÷ÿêñÿí, éàìàí îë-
ìàç. Ãàíòÿìèð. Éàìàí éåðäÿ àõøàìëàäûã –
ýþçëÿíèëìÿäÿ, ÷ÿòèí, ÷ûõûëìàç, òÿùëöêÿëè âÿ-
çèééÿòÿ äöøäöêäÿ äåéèëÿí èôàäÿ. [ßëèáàëà]
ÿñÿáè áèð ùàëäà áàøûíû áóëàéûá äåéèíäè: – Éà-
ìàí éåðäÿ àõøàìëàäûã! Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÉÀÌÀÍÚÀ ñèô. 1. Éàìàí, ïèñ. Àøûã éà-
ìàíúà äåéèë; Õàëûí éàìàíúà äåéèë; Ýöíöìöç
áåëÿ êå÷ñÿ; Éåíÿ éàìàíúà äåéèë. Ñàðû Àøûã.
2. ×îõ, îëäóãúà. [Ùàúû Ôÿðÿú:] ..Ùÿð íÿ èñÿ,
éàìàíúà øåéòàíäûð. Í.Âÿçèðîâ. // Çÿðô ìÿíà-
ñûíäà. Éîõóøóí òÿí îðòàñûíäà, ãûðûëäû áîéóí-
äóðóã; Éàìàíúà ãàëäûíûç áîéíóáóðóã. Î.Ñàðû-
âÿëëè.
3. èñ. Éàìàí, ïèñ àäàì, øåé âÿ ñ. Éàìàíúà,
ñÿí äóð áóðàäà, ìÿí éàõøûúàíû òàïûíúà. (Àòà.
ñþçö).
ÉÀÌÀÍËÀÌÀ “Éàìàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÍËÀÌÀÃ ô. 1. Ïèñëÿìÿê, òþùìÿò-
ëÿíäèðìÿê, ïèñèíÿ äàíûøìàã. ..Éàçûã ìÿøÿ-
äèëÿð, ýöíäÿ ñèçè ãÿçåòëÿðäÿ éàìàíëàéûðëàð êè,
ñèç úöìÿ ýöíëÿðè äöêàíëàðû à÷ûá àëûø-âåðèø åëÿ-
éèðñèíèç. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Äàíëàìàã,
ñþéìÿê, áèàáûð åòìÿê. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ áÿéèí
áûüûáóðìà úàâàí îüëó àò áåëèíäÿ õûðìàíà
ýÿëäè âÿ Ðàìàçàíûí àòàñûíû ìÿùñóëó ýèçëÿò-
ìÿêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèá éàìàíëàìàüà áàøëàäû.
Ì.Ùöñåéí.
2. äàí. Éàìàí éàðà ÷ûõàðìàã (á à õ éàìàí
5-úè ìÿíàäà).
ÉÀÌÀÍËÀØÌÀ “Éàìàíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÍËÀØÌÀÃ ô. Ïèñëÿøìÿê, õàðàáëàø-
ìàã, äàùà äà ïèñ îëìàã.
ÉÀÌÀÍËÛ ñèô. ìÿù. Éàìàí øèøè (éàðàñû)
îëàí (á à õ éàìàí 5-úè ìÿíàäà). Éàìàíëû àò.
ÉÀÌÑÛËÀÌÀÃ
ÉÀÌÀÍËÛÃ èñ. Ïèñ èø; ïèñëèê. Éàõøûëûüà éàõ-
øûëûã ùÿð êèøèíèí èøèäèð; Éàìàíëûüà éàõøûëûã ÿð
êèøèíèí èøèäèð. (Àòà. ñþçö). Éàõøûëûã éàìàíëûüûí
ãàëõàíûäûð. (Àòà. ñþçö).
Éàìàíëûã åòìÿê –
ïèñëèê åòìÿê. Åòäè áó ôÿëÿê ùÿð êÿñÿ áèð òþâð
éàìàíëûã. Ì.ß.Ñàáèð. [Òóðàú:] Ìÿí ñîðóø-
ìàã èñòÿéèðÿì êè, ìÿí ñÿíÿ íÿ éàìàíëûã åò-
ìèøäèì? Ú.Úàááàðëû. [Áèðè:] Ñÿí îíà éàìàíëûã
åòìÿêäÿ áþéöê ñÿùâ åäèðñÿí. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÌÀÍÌÀ “Éàìàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÍÌÀÃ 1. ìÿúù. Éàìàã ñàëûíìàã
(âóðóëìàã), úàëàã ñàëûíìàã. [Ìèíàéÿ] ..áÿçè
éåðè áèð íå÷ÿ äÿôÿ éûðòûëûá éàìàíäûüûíà ýþðÿ,
ùàâà áóðàõàí êþðöéöíÿ äèããÿò åäèðäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
2. ò-ñèç. ìÿú. Éàïûøìàã, éàïûøûá àéðûëìà-
ìàã (ãîïìàìàã).
ÉÀÌÀÍÌÛØ ô.ñèô. Éàìàã âóðóëìóø (òèêèë-
ìèø); éàìàãëû. Øàëâàðûí éàìàíìûø äèçëÿðè.
Éàìàíìûø êþéíÿê. Éàìàíìûø ïàëòàð.
ÉÀÌÀÍ-ÉÀÕØÛ çÿðô Áèðòÿùÿð, ýöú-áÿëà
èëÿ; íÿ ïèñ, íÿ éàõøû. Èøè éàìàí-éàõøû ýþðöá
ãóðòàðäûã. – [Ùàúû Ìåùäè:] Àëëàùà øöêöð, ýþ-
ðöðñÿí, áåëÿúÿ, éàìàí-éàõøû äîëàíûðûã.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÀÌÀÍ-ÉÀÌÀÍ 1. ñèô. Áþùòàí÷û, øÿð, ïèñ.
[Ñèòàðÿ:] Àëëàù ñèçè ñàõëàñûí éàìàí-éàìàí
äèëëÿðäÿí. Ú.Úàááàðëû.
2. çÿðô Ïèñ-ïèñ. Éàìàí-éàìàí äàíûøìàã.
ÉÀÌÀÒÄÛÐÛËÌÀ “Éàìàòäûðûëìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÌÀÒÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Áàøãàñû âàñè-
òÿñèëÿ éàìàòìàã. Àéàããàáûëàðûí ùàìûñû éà-
ìàòäûðûëìûøäûð.
ÉÀÌÀÒÄÛÐÌÀ “Éàìàòäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÒÄÛÐÌÀÃ èúá. Áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ
éàìàòìàã, áàøãàñûíà éàìàòìàã. Àéàããàáû-
ëàðû éàìàòäûðìàã.
ÉÀÌÀÒÌÀ “Éàìàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÀÒÌÀÃ èúá. Áàøãàñûíà éàìàã âóð-
äóðìàã, éàìàã èøè ýþðäöðìÿê. Úîðàáû éà-
ìàòìàã.
ÉÀÌÑÛËÀÌÀ “Éàìñûëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÑÛËÀÌÀÃ ô. Áàøãàñûíûí äàíûøûüûíû,
ùÿðÿêÿòëÿðèíè âÿ ñ.-íè ìöìêöí ãÿäÿð åéíè èëÿ
òÿêðàð åòìÿê; òÿãëèä åòìÿê. [Òÿëõÿê] öçöíÿ
äÿðèäÿí áèð öçëöê òàõûá àøàüûäà îéóí ÷ûõàðàð
âÿ éàìñûëàìàãëà ïóë éûüàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. Ùö-
ñåéí áó äÿðâèøëÿðè î ãÿäÿð ýþçÿë éàìñûëàéàðäû
519
ÉÀÌÑÛËÀÍÌÀ
êè, ãîíøó àðâàäëàð òàìàøàéà éûüûëàðäûëàð.
Ñ.Ðÿùìàí.
◊ Àüçûíû éàìñûëàìàã – éàìñûëàéûá, òÿãëè-
äèíè ÷ûõàðäûá àúûãëàíäûðìàã, ùèðñëÿíäèðìÿê.
ÉÀÌÑÛËÀÍÌÀ “Éàìñûëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÑÛËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Òÿãëèäè ÷ûõàðûëìàã.
ÉÀÌÑÛËÀÒÌÀ “Éàìñûëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌÑÛËÀÒÌÀÃ èúá. Éàìñûëàìàüà ìÿú-
áóð åòìÿê.
ÉÀÌØÀÃ á à õ éàøìàã. Ìÿíè ýþðöíúÿ
[Ìÿëÿê] ..äîíóá, éàìøàüû àüçûíà ÷ÿêèá ãþí÷ÿ
äÿùàíûíû ýèçëÿòäè. À.Äèâàíáÿéîüëó.
ÉÀÌØÀÃËÛ á à õ éàøìàãëû.
ÉÀÌØÀÍÌÀ “Éàìøàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÌØÀÍÌÀÃ á à õ éàøìàíìàã.
ÉÀÌØÛÌÀÃ á à õ éàøûíìàã.
ÉÀÌ-ÉÀÌ èñ. Èíñàí ÿòè éåéÿí âÿùøè.
// Âÿùøè, àäàìéåéÿí. [Øåéäà:] Ñàêèò îë, àíà-
úàí, Ìóäðîâ íÿ àäàìéåéÿíäèð, íÿ éàì-éàì.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Êóëàê ïóñãóäà äóðóð ýåúÿ
éàì-éàìëàð êèìè áàõûð. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÀÌÉÀÑÒÛ ñèô. ×îõ éàñòû îëàí, òàìàìèëÿ
éàñòû âÿçèééÿòäÿ îëàí.
ÉÀÌÉÀØÛË ñèô. Òàìàìèëÿ éàøûë, ÷îõ éàøûë.
Éàìéàøûë ïàð÷à. Éàìéàøûë áîéà. // Òàìàìèëÿ
ýþéÿðèá éàøûëëàøìûø. Éàìéàøûë òàðëàëàð. Éàì-
éàøûë áîñòàí. – Îëäó éåíÿ éàì-éàøûë (ç.) àüàú-
ëàð; Äàüëàð, òÿïÿëÿð, áöòöí éàìàúëàð. À.Øàèã.
Ìÿí ãàðøûìäà éàìéàøûë ÷þëëÿð ýþðöðÿì; Ãåé-
ðÿòëè, áàúàðûãëû åëëÿð ýþðöðÿì. Ì.Ìöøôèã.
ÉÀÍ èñ. 1. Òÿðÿô, ÿòðàô. Éàíëàðäà äöøìÿí
ãàëìàìûøäû. Ù.Íÿçÿðëè. [Ýöëäÿñòÿ:] Ìÿêòóá
áó éàíäàäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
Éàí àëìàã –
éàíàøìàã, éàõûíëàøìàã, éàõûí äóðìàã. [Ðÿ-
ñóë] éàí àëûá ëîòóáàøûäàí õÿáÿð àëäû: – ßìè,
áó êàüûçëàð íÿ îëàí øåéäèð? “Àøûã Ãÿðèá”.
Áó çàìàí ãàòàð ñöðÿòèíè àçàëäûá ôèò âåðÿ-âåðÿ
ñòàíñèéàéà éàí àëäû. À.Øàèã. Ùàìû àüûð áèð éöê
àëòûíäàí ÷ûõûá éöíýöëëÿøìèø êèìè äàíûøà-
äàíûøà îòàãäàí ÷ûõàíäà, Òàùèð àíàñûíà éîõ,
êîëõîç ñÿäðèíÿ éàí àëäû. Ì.Ùöñåéí. Éàí âåð-
ìÿê – éàíàøìàã. Áèð êÿðÿ ãàí áó ìÿòëÿáè,
õàëãà çèéàí âåðèðñèíèç; Ìîëëà ýåäèð éåìÿê
ö÷öí, ñèç îíà éàí âåðèðñèíèç. Ú.Úàááàðëû. Äþðä
(áèð) éàíäàí – ùÿð òÿðÿôäÿí, äþðä òÿðÿôäÿí.
[Êÿðÿì:] Úîøãóí áîðàí àëûá äþðä áèð éàíûìû;
Ñîéóã êÿñèá èëèéèìè, ãàíûìû. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
Ùÿð ýþëìÿ÷ÿíèí äþðä éàíûíà òîðïàãäàí ñÿää
÷ÿêèëìèøäèð. Ì.Ùöñåéí. // Éåð ìÿíàñûíäà.
520
ÉÀÍ
Ùå÷ áèð éàíäà éîõäóð. // Éþí, èñòèãàìÿò. Áó
éàíäàí ýåòäè.
2. Áÿäÿíèí ÷èéèíëÿðäÿí áóäà ãÿäÿð îëàí
ñàü âÿ éà ñîë ùèññÿñè; áþéöð. [Ìåùðèáàí] éàíû
öñòÿ ÷åâðèëäè. Ñ.Ùöñåéí. Áàëëû .. êöðñö ÷ÿêèá ..
[Ãàðà êèøèíèí] éàíûíäà îòóðäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
Âÿçèðîâ éåíÿ äÿ àúèç âÿ éàçûã áèð ýþðêÿì àëûá,
áîéíóíó éàíà ñàðû ÿéäè. Ì.Ùöñåéí.
3. Ñàü âÿ éà ñîë òÿðÿôäÿ îëàí. Éàí úèá. Éàí
êö÷ÿ. – [Ãÿùðÿìàí:] Ñèç ýþçöà÷ûã îëóí, – äåéÿ
éîëäàøëàðûìà òàïøûðäûì âÿ éàí îòàüà ýåòäèì.
Ù.Íÿçÿðëè.
Èêè éàíûíäà – ñàüûíäà âÿ ñî-
ëóíäà. Áó éàíûíäà, ... î éàíûíäà – ñàüûíäà,
ñîëóíäà. [Ìÿøÿäè Èáàä:] Ãÿðèáÿ éåðäÿéÿì,
âàëëàù, áèð ýþçÿë î éàíûìäà, áèð ýþçÿë áó éà-
íûìäà. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
4. Êÿíàð, ãûðàã. Ùàúû Ãóëó .. åùòèéàòëà ãó-
éóíóí éàíûíà óçàíûá äèããÿòëÿ áàõäû. À.Øàèã.
Åâèí äèáèíäÿ éàíûíûí íàçèê äÿìèðëÿðè ãîïìóø,
òàõòàñûíûí øèðÿñè ÷îõäàí ýåòìèø áèð ñàíäûã ..
âàðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. [Ãÿðÿíôèë õàëà] ýþíäÿ-
ðèëÿ áèëÿúÿê øåéëÿðè áèð éàíà éûüäû. ß.Âÿëèéåâ.

Éàí åëÿìÿê – êÿíàðà èòÿëÿìÿê. Ñÿêèíÿ,
ãûçûí ãîëëàðûíû éàí åëÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ. ×àë-
ñàããàë êèøè .. àäàìëàðû éàí åëÿéèá .. åëÿ áèë âà-
ùèìÿ è÷èíäÿ ñàüà-ñîëà éöéöðöðäö. Ìèð Úÿëàë.
Éàíà äóðìàã – êÿíàðà ÷ÿêèëìÿê, óçàã äà-
éàíìàã. Ýþéäÿ ìÿëÿêëÿð éàíà äóðäó; Ìÿëÿê-
ëÿð äÿ ñàíà äóðäó. Ãóðáàí. Éàíäàí ÷ûõìàã –
íàýàù, ýþçëÿíèëìÿäÿí, áèðäÿí ýÿëìÿê, ýþ-
ðöëìÿê, îðòàéà ÷ûõìàã. Áèð éàíà àòìàã –
ëàãåéä ìöíàñèáÿòëÿ êÿíàð åòìÿê.
5. Ñàüðû, îòóðàúàã. ×îõ ÷ÿêìÿäè êè, Ìèðçÿ
Ñöëåéìàí éàíûíû îâóøäóðà-îâóøäóðà ãàïû-
äàí ÷ûõäû. Á.Òàëûáëû. [Úàâàä] éàðûìêöðêöíöí
éàõàñûíû à÷àðàã éàíûíû àüàú êþòöéöíöí öñòöíÿ
ãîéäó. ß.Âÿëèéåâ.
Éàíû éåð ýþðìÿìÿê –
áèð éåðäÿ îòóðìàìàã, äàèì àéàã öñòÿ îëìàã,
éåðèìÿê. ßíòèãÿíèí éàíû éåð ýþðìöðäö. Ñÿ-
ùÿðäÿí àõøàìàúàí åâäÿ ìÿøüóë èäè. Ìèð Úÿëàë.
Éàíûíû áàñìàã – äöìñöêëÿìÿê, äöìñöêëÿ
èøàðÿ åòìÿê. Àëàýþç áèð ãûç, Ýöëñöìöí éàíûíû
áàñäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Éàíûíû ÷ÿêìÿê – àõñà-
ìàã, òàéòûìàã. Éàíûíû éåðÿ ãîéìàã (âåð-
ìÿê) – îòóðìàã. [Ùÿñÿí:] [Òóáó] ýÿë, áèð
éàíûíû éåðÿ ãîé, ýþð íÿ äåéèðÿì. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. [Âÿëè:] ..×ÿê ñöðöíö êåéôèí ùàðà èñòÿ-
éèð, .. þçöí äÿ éàíûíû âåð éåðÿ; àë òöòÿéè ÿëèíÿ,
âÿññàëàì. Í.Âÿçèðîâ.
ÉÀÍ
6. Áèëàâàñèòÿ éàõûíëûã, áèðýÿëèê áèëäèðèð. Éà-
íûíäà äîñòëàðûíäàí èêè íÿôÿð äÿõè âàð èäè, îíóí
ñþùáÿòèíÿ ãóëàã àñûðäûëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Çèáà] ÷îõ ýåúÿëÿðè [ßñìÿðèí] éàíûíäà éàòûðäû.
Ñ.Ùöñåéí. [Ùÿáèá áÿé:] ..Çÿùìÿò ÷ÿê, ùàúû-
íûí éàíûíà ìèííÿòÿ ýåò. Ñ.Ðÿùìàí.
Éàíûíà
àëìàã – éàõûíëûüûíà ýÿòèðìÿê. Âàùèä óøàüû
éàíûíà àëûá îéíàäûð, äèëÿ òóòóá éàòûðòìàã èñòÿ-
éèðäè. Ìèð Úÿëàë. Éàíûíà ÷ÿêìÿê – þç òÿðÿ-
ôèíÿ ýÿòèðìÿê. Ùÿð êÿñ þç éàðûíû ÷ÿêèá éàíûíà;
Î êè ìÿíÿì åëÿ ùÿñðÿò ÷ÿêèðÿì. Ã.Çàêèð.
Éàíûíà äöøìÿê – áèðëèêäÿ ýåòìÿê. Ìîëëà
òàéòûéà-òàéòûéà äöøöð áóíëàðûí éàíûíà.
“Ì.Í.ëÿòèô.” Ýÿëäèéåâ “ýåäÿê” – äåéÿ Ðöáà-
áÿíèí éàíûíà äöøäö. Ìèð Úÿëàë. Éàíûíà ñàë-
ìàã – þçö èëÿ àïàðìàã. Ñàáàù åðòÿ áþéöê
áàüûìûçû ýÿçìÿê áÿùàíÿñè èëÿ Ìÿììÿäðçàíû
éàíûìà ñàëûá ýåòäèì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ìöÿëëèì]
áèð ýöí Ìàéèñè éàíûíà ñàëûá Ãà÷àéýèëÿ ýåòäè.
ß.Âÿëèéåâ. Éàíûíäà ñàõëàìàã – þçö èëÿ áèð-
ëèêäÿ, þçöíäÿ ñàõëàìàã. Ýÿòèðìèøäèí ñÿí Çà-
êèðè ÿìàíÿ; Äåðäè, ýåäÿúÿéÿì êóéè-úàíàíÿ;
Õåéèð ýþðñöí, èñòÿð äöøñöí çèéàíÿ; Éàìàí-
éàõøû ñàõëà áàðè éàíûíäà. Ã.Çàêèð. ...äàí
// ...äÿí áó éàíà – ...äàí ...äÿí áó âàõòà ãÿ-
äÿð. Àììà àðâàäëàðûí áó äÿðÿúÿ ùÿéàñûçëûã-
ëàðûíû .. äöíéà éàðàíàíäàí áó éàíà ùå÷ åøè-
äèáñèíèçìè? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Íÿ âàð êè,
óíóòìóøàì ïàëòîñóíó òóòìàüû; Î àõøàìäàí
áó éàíà à÷ûëìûð ãàøãàáàüû. Ñ.Ðöñòÿì. Þç éà-
íûíäàí – 1) ýóéà; 2) þç áèëäèéè êèìè, þçöí-
äÿí. Ìÿøÿäè áÿé ñòóäåíò ãûçûí àäûíû þç éàíûí-
äàí óéäóðóðäó. Ì.Ùöñåéí. Ôèêðè (õÿéàëû)...
éàíûíäà îëìàã – äèããÿòè ...äÿ îëìàã. Ðàìà-
çàíûí ÿââÿëèíúè ýöíöíäÿí ìöñÿëìàíëàðûí ôèêèð
âÿ õÿéàëû úöúÿïëîâ éàíûíäàäûð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Ãÿðÿíôèë õàëàíûí] áöòöí õÿéàëû áó
ñààò úÿáùÿäÿ îëàí íÿâÿñè Èëäûðûìûí éàíûíäà
èäè. ß.Âÿëèéåâ.
7. Éàíûíäà, éàíûìäà øÿêëèíäÿ: èêè ìöãà-
éèñÿ îáéåêòèíäÿí áèðèíèí äèýÿðèíäÿí öñòöí-
ëöéöíö áèëäèðèð. Îíóí éàíûíäà áó ùå÷äèð.
◊ Éàí áàõìàã – áÿéÿíìÿìÿê, ùÿãàðÿòëÿ
áàõìàã, ïèñ ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿê. [Àëòàé:]
Àíä îëñóí âèúäàíà, áó ýöíäÿí ñîíðà; Ùÿð êèì
éàí áàõàðñà áó éîõñóëëàðà; Èëäûðûìëàð ïàðòëà-
éàúàã áàøûíäà; Àäû éàçûëàúàã ìÿçàð äàøûíäà.
Ù.Úàâèä. Éàí ýÿçìÿê – ýþðöøìÿê èñòÿìÿ-
ìÿê, óçàã ýÿçìÿê. Áèëìèðÿì êè, íåéëÿìèøÿì
ÉÀÍÀÚÀÃÑÛÇ
úàíàíÿ; Ùÿð ýþðÿíäÿ ìÿíäÿí áåëÿ éàí ýÿçÿð.
Ìÿùÿììÿä áÿé Àøûã. Éàíûíû êÿñìÿê (êÿñ-
äèðìÿê) – ÿë ÷ÿêìÿìÿê, àéðûëûá ýåòìÿìÿê.
Äÿðäö ãÿìö ìþùíÿò êÿñèá éàíûìû; Ãîéìàç
éåðÿ äöøÿ, è÷ÿð ãàíûìû. Ã.Çàêèð. Âÿôàëû Ùöñ-
íèééÿ ðÿôèãÿñèíèí éàíûíû êÿñäèðèá ñöáùÿ ãÿäÿð
ýþçëÿðèíè éóììàäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Éàíëàðûíû
ãàïìàã – ÷îõ ùèðñëÿíìèø, ãÿçÿáëÿíìèø àäàì
ùàããûíäà. Ùÿìèí àõøàì Ùÿñÿíÿëèíèí åâèíäÿ
öìóìè áèð þâãàòòÿëõëèê âàðäû. Òÿðëàí õàíûì
éàíëàðûíû ãàïûðäû. Ìèð Úÿëàë. Áèð éàíà ÷ûõàðò-
ìàã – 1) ùÿëë åòìÿê, áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê.
Áó áàðÿäÿ éîëäàøëàðûìûçíàí ÷îõ ôèêèðëÿøäèê,
ôèêèðëÿøäèêñÿ äÿ, áèð éàíà ÷ûõàðäà áèëìÿäèê.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ; 2) òÿðáèéÿ âåðìÿê, áþ-
éöòìÿê. Áèð éàíà ÷ûõìàã – ùÿéàòäà þç éåðèíè
òàïìàã. Áèð éàíäàí..., î áèðè éàíäàí... –
ìöòÿìàäèéÿí, ùÿìèøÿ. ×öðöìöø ïàð÷àíûí
äÿõè ôàéäàñû éîõäóð: áèð éàíäàí éàìàäûí, î
áèð éàíäàí úûðûëàúàã. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
...î éàíà ãàëñûí (äóðñóí) – “áàøãà”, “ÿëàâÿ”
ìÿíàñûíäà. Ùÿð øåé î éàíà ãàëñûí, [Ñàðà õàíû-
ìûí] îí èêè òàõòàäàí êÿñäèéè ìÿõìÿð òóìàíû
äþâðùàäþâð äþðä áàðìàã åíèíäÿ áàôòà îëóðäó.
Ãàíòÿìèð.
ÉÀÍÀ ãîø. äàí. 1. Þòðö, ö÷öí, öçöíäÿí
(ñÿáÿá áèëäèðèð). Òà êèì ìÿãàìè òÿðê åäÿíäÿ;
Ñÿíäÿí éàíà ÿçì åäèá ýåäÿíäÿ. Ôöçóëè. ßøè,
ñÿí íèéÿ áó àúýþç êàüûçäàí éàíà áåëÿ úèíëè
îëìóñàí? Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãîíàã äóðóõäó: – Íÿ-
äÿí éàíà ñîðóøäóí? Ìèð Úÿëàë.
2. ...áàðÿäÿ, ...úÿùÿòäÿí, ...òÿðÿôäÿí. [Ùàúû
Ùÿñÿí:] Øåéõÿíà, äîüðóñó, ìÿí þâëàääàí éàíà
áÿäáÿõò îëìóøàì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÍÀÚÀÃ èñ. 1. Éàíäûãäà èñòèëèê, àëîâ âå-
ðÿí ùÿð øåé (îäóí, êþìöð âÿ ñ.). Éàíàúàüû áîë
îëàíëàð áóõàðûëàðûíû ãàëàìûø, òÿíäèðëÿðèíè éàí-
äûðìûø, åâëÿðèíè èñèäèá àèëÿëÿðèíèí áàøûíû áèð
éåðÿ éûüìûøäûëàð. ß.Âÿëèéåâ.
2. òåõ. Ìîòîð âÿ ìöùÿððèêëÿðèí èøëÿìÿñè
ö÷öí ëàçûì îëàí ìàääÿëÿð (íåôò, áåíçèí âÿ ñ.).
Éàíàúàã ñÿíàéåñè. Éàíàúàã ãàçû. Òðàêòîðëàð
ö÷öí âàõòûíäà éàíàúàã ýÿòèðìÿê.
ÉÀÍÀÚÀÃËÛ ñèô. Éàíàúàüû îëàí, éàíà-
úàãëà èøëÿéÿí.
ÉÀÍÀÚÀÃÑÛÇ 1. ñèô. Éàíàúàüû îëìàéàí.
2. çÿðô Éàíàúàã îëìàäàí. [Ìåùðèáàí Çåé-
íàëûí] èøñèç ãàëäûüû ýöíëÿðèíäÿ àúëûüûíû, ÷ûë-
ïàãëûüûíû à÷ûá ñþéëÿìÿäèéè êèìè, áèð ÷îõ ãûø
521
ÉÀÍÀÚÀÃÑÛÇËÛÃ
ýåúÿëÿðèíè éàíàúàãñûç êå÷èðìèø, øèêàéÿò åòìÿ-
ìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÍÀÚÀÃÑÛÇËÛÃ èñ. Éàíàúàã éîõëóüó,
éàíàúàã ãûòëûüû, éàíàúàã îëìàäûüû âÿçèééÿò
âÿ øÿðàèò. Òðàêòîðëàð éàíàúàãñûçëûã öçöíäÿí
èøñèç äóðìóøäóð.
ÉÀÍÀÊÛ çÿðô 1. Éàí òÿðÿôÿ ÷åâðèëìèø âÿ-
çèééÿòäÿ, éàí òÿðÿôèíè èðÿëè âåðÿðÿê, ÷èéíèíè
èðÿëè âåðÿðÿê, áþéðöíö ãàáàüà âåðÿðÿê, éàðû-
äþíìöø ùàëäà. Éàíàêû öçìÿê. – Ôàéòîí÷ó
ßùìÿä àòëàðûí áàøûíû ÷ÿêÿð, éàíàêû îòóðàð,
êþêñ þòöðöá ßíòèãÿíèí òàëåéèíè ìèíèêëÿðèíÿ
äàíûøàðäû. Ìèð Úÿëàë. Áàéðàì éàíàêû äóðóá
ñàü ãóëàüûíû ïÿíúÿðÿéÿ ñþéêÿéÿíäÿ áó ñþçëÿðè
åøèòäè: – ×þðÿéèí àðàñûíäà êàüûç âàð. Ì.Ùö-
ñåéí. // Áèð ãóëàüûíûí öñòöíÿ, áàøûíûí áèð òÿðÿ-
ôèíÿ ÷ÿêÿðÿê. Òöêëö ïàïàüûíû ãîéóá éàíàêû;
Áàõûð þç áÿõòèíÿ àéíà ñóëàðäà! Ñ.Ðöñòÿì.
2. Áàøûíû éàíà ÷åâèðìÿäÿí, ýþçëÿðè èëÿ ÿéðè-
ÿéðè. Éàíàêû áàõìàã. – Àðàç áàøûíû ãàëäûðûá
ßùìÿäè éàíàêû ñöçÿðÿê: – Àòàáàëà ìÿíèì
àòàì äåéèë, áàáàìäûð! – äåäè. À.Øàèã. [Áÿéèì]
éàíàêû öçöìÿ áàõàðàã ýöëöìñÿäè. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÉÀÍÀÃ èñ. Öçöí àëìàúûã ñöìöéöíäÿí ÷ÿ-
íÿéÿ ãÿäÿð îëàí ãèñìè. Éàíàüûíäàí þïìÿê.
Ãûðìûçû éàíàã. – Éàíàã öçðÿ ñà÷ûí òàâóñà
áÿíçÿð; Êè, ñåéðè úÿííÿòöë-ìÿâàéÿ äöøìöø.
Íÿñèìè. [Ìóðàäûí] ôèêðèíäÿ ýÿçèá äîëàøàí Íè-
ýàð èäè. Î Íèýàð êè ýöëöìñÿðêÿí éàíàãëàðûíäà
óôàúûã ÷óõóðëàð ÿìÿëÿ ýÿëÿð, öçö ãûçàðàðäû.
Ñ.Ùöñåéí. Íàðûíú áöòöí áÿäÿíèíäÿêè ãàíûí
éàíàüûíà ùöúóì åòäèéèíè ùèññ åëÿäè. Ñ.Ðÿù-
ìàí.
Éàíàãëàðûíäàí ãàí äàìûð – ñàü-
ëàì, äîëüóí, ãûðìûçûéàíàã àäàì ùàããûíäà.
[Ñÿìÿä Áàéðàìëû:] ßìèîüëó, ìàøàëëàù, ëàï
êþêÿëìèñÿí, éàíàãëàðûíäàí ãàí äàìûð. Ì.Ùö-
ñåéí.
ÉÀÍÀÃËÛ Àäÿòÿí éàíàüûí þâñàôûíû òÿéèí
åäÿí ñèôÿòëÿðÿ ãîøóëàðàã èøëÿíèð. Áèð-áèðèíÿ
ùÿìäÿì èêè íþâúàâàí; Áèðè ýöëäöð, áèðè ýöë-
ýÿç éàíàãëû. Ì.Ï.Âàãèô.
ÉÀÍÀÐ ñèô. Îäïöñêöðÿí, àëîâñà÷àí, àòÿø-
ñà÷àí, îäñà÷àí, îäëó. // Àëûøãàí, òåçîäëàíàí,
òåçàëûøàí, òåçéàíàí. Éàíàð ìàääÿëÿð.
◊ Éàíàð äàü – 1) âóëêàí. Âåçóâè àäëû éàíàð
äàüûí ëàâàñû àëòûíäà Ãåðêöëàçì âÿ Ïîìïåé
øÿùÿðëÿðè áàñäûðûëûá, ùå÷ áèð ÿñÿðëÿðè ãàëìà-
ìûøäûð. Ô.Àüàçàäÿ; 2) ìÿú. ñèìâîëèê ìÿíàäà.
Áèð ïàð÷à àòÿøÿì, áèð ïàð÷à éàíüûí; Ãÿëáèì
522
ÉÀÍÀØÌÀÃ
þðïÿéèäèð éàíàð áèð äàüûí. Ì.Ìöøôèã. Éàíàð
îäà ñàëìàã – áÿëàéà ñàëìàã, äÿðäÿ ñàëìàã,
÷îõ àüûð, èçòèðàáëû, ÿçèééÿòëè âÿçèééÿòÿ ñàëìàã.
[Ñÿëèìíàç õàíûì:] Àé ñÿíèí ãàðäàøëàðûí ãûðûë-
ñûí, .. ìÿíè éàíàð îäà ñàëäûüûí éåðäÿ. Í.Âÿ-
çèðîâ.
ÉÀÍÀÐ-ÉÀÍÀÐ ñèô. Éàíìàãäà îëàí. Éåíÿ
ìÿíè éàíàð-éàíàð îäëàðà; Äàüûëìûø àéðûëûã
ñàëäû, ñåâäèéèì! Ì.Â.Âèäàäè.
ÉÀÍÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàíàøäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàõûíëàøäûðûëûá
äèðÿäèëìÿê, éàí-éàíà åäèëìÿê (ãîéóëìàã),
êèï éàõûíëàøäûðûëìàã.
ÉÀÍÀØÄÛÐÌÀ “Éàíàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Éàíáàéàí åòìÿê, êèï
éàõûíëàøäûðìàã, éàíáàéàí ãîéìàã, éàõûíëàø-
äûðûá áèðëÿøäèðìÿê, áèð-áèðèíÿ äèðÿìÿê. Ñòîë-
ëàðû áèð-áèðèíÿ éàíàøäûðìàã. – Àüñàããàë êèøè
÷óáóüóíó ñþíäöðäö. Ãàòûðëàðû éàíàøäûðäû.
Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÍÀØÛ çÿðô 1. Áèð-áèðèíÿ éàõûí âÿçèé-
éÿòäÿ, áèð-áèðèíèí éàíûíäà; éàíáàéàí, éàí-
éàí. Éàíàøû îòóðìàã. Éàíàøû ãîéìàã. Éàíàøû
ýåòìÿê. Éàíàøû äóðìàã. – Ãîúà óñòà Ëÿòèôÿ èëÿ
ñàëàìëàøûá øîôåðëÿ éàíàøû îòóðäó. Ì.Ùöñåéí.
Åëäàðëà ìÿíèì éåðèì éàíàøû ñàëûíìûøäû.
È.ßôÿíäèéåâ. // Ùÿìùöäóä, ùÿìñÿðùÿä.
2. Áÿðàáÿð, åéíè çàìàíäà. Áóíóíëà éàíàøû.
ÉÀÍÀØÛÃ çÿðô Éàíàøû, áèòèøèê; éàíàøìûø,
áèòèøìèø âÿçèééÿòäÿ.
ÉÀÍÀØÛÃËÛÃ èñ. Éàíàøû îëìà, éàíáàéàí
îëìà; áèòèøèêëèê.
ÉÀÍÀØÛËÌÀÇ ñèô. 1. Éàíàøìàã, éàõûíëàø-
ìàã ìöìêöí îëìàéàí, éàíûíà âàðûëà áèëìÿ-
éÿí; ÿë÷àòìàç. Éàíàøûëìàç áèð éåð.
2. Éàõûíûíà ýåòìÿê ìöìêöí îëìàéàúàã
äÿðÿúÿäÿ ñÿðò âÿ àüûð õàñèééÿòëè. Éàíàøûëìàç
àäàì.
ÉÀÍÀØÛËÌÀÇËÛÃ èñ. Éàíàøìàã, éàõûí-
ëàøìàã ìöìêöí îëìàìà; ÿë÷àòìàçëûã.
ÉÀÍÀØÌÀ “Éàíàøìàã”äàí ô.èñ. ßñýÿð-
ëÿðèí ýöëÿðöçëÿ îíëàðà éàíàøìàñû áèçèì ãîð-
õóëó îëìàäûüûìûçû áèëäèðäè. Ù.Íÿçÿðëè.
ÉÀÍÀØÌÀÃ ô. 1. Éàõûíûíà, éàíûíà ýÿë-
ìÿê; éàõûíëàøìàã, éàíáàéàí îëìàã. Î, ìÿíÿ
éàíàøûá ãîëóìäàí òóòäó. Áèðèñè îíà éàíàøûá íÿ
èñÿ äåäè. – Ôÿõðÿääèí ãàïûéà éàíàøìàã ö÷öí
ùå÷ áèð áÿùàíÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìèðäè. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Òàìàì ìÿíÿ éàíàøûá äåäè: – Ýÿëÿúÿê-
ÉÀÍÁÀØ
ñÿí, áóðàäà øàä ýþðöøÿúÿéèê. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Î, Íàçëûéà éàíàøäû, ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéà-
ðàã: – Íàçëû! – äåäè. Ù.Íÿçÿðëè.
2. Éàí àëìàã, êèï éàõûíëàøìàã, éàõûíëàøûá
äèðÿíìÿê. Ýÿìè êþðïöéÿ éàíàøäû.
3. Áèð ìÿñÿëÿéÿ âÿ ñ.-éÿ áó âÿ éà äèýÿð
ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìÿê. Èøÿ úèääè éàíàøìàã ëà-
çûìäûð. Ìöÿëëèôèí äåäèêëÿðèíÿ òÿíãèäè éàíàø-
ìàëû. – Îíëàð ìÿñÿëÿéÿ òÿøêèëàòûí ìÿíôÿÿòè
íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí éàíàøäûëàð, ñÿí èñÿ áåëÿ
éàíàøìàäûí. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÉÀÍÁÀØ: éàíáàø àòìàã äàí. – áîéóí ãà-
÷ûðìàã, äàíìàã.
ÉÀÍÁÀÉÀÍ á à õ éàí-éàíà. Éàíáàéàí
îòóðìàã. – Îíäà ýþðöðñÿí éûõûëûá éàíáàéàí;
Áèð íå÷ÿ íþâðÿñòÿ úàâàí ëàéáàëàé. Ì.ß.Ñàáèð.
ÉÀÍÁÛÇ èñ. Îìáà, éàí. [Âÿëè:] ..Áàøûí ö÷öí,
Úàâàä áÿé, éàíáûçûíà äÿéÿíÿéè áåëÿ éàïûø-
äûðäûì êè, êö÷öê êèìè çèíýèëäÿäè. Í.Âÿçèðîâ.
..ßìèíÿ ÿëëÿðèíè éàíáûçëàðûíà âóðäó. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÉÀÍÁÛÇËÀÌÀ “Éàíáûçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÁÛÇËÀÌÀÃ ô. äàí. Éàíáûçû (éàíû) èëÿ
èòÿëÿìÿê, âóðìàã.
ÉÀÍÚÀÃ èñ. äàí. Ñàüðû, éàí (á à õ éàí 5-úè
ìÿíàäà). ßëè ãàðà þêöçöí éàíúàüûíà áèð ÷ó-
áóã âóðäó. Ô.Õîøýèíàáè.
Éàíúàã àüðûñû
äàí. – èøèàñûí (îòóðàã ñèíèð èëòèùàáûíûí) õàëã
àðàñûíäà àäû.
ÉÀÍÚÀÃËÀÌÀ “Éàíúàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÚÀÃËÀÌÀÃ ô. äàí. Éàíúàüûíäàí òóò-
ìàã.
ÉÀÍÚÈÄÀÐ çÿðô ×îõ óçàüà ýåòìÿñèí äåéÿ
ùåéâàíûí èïèíè àéàãëàðûíà ñàðûìà.
Éàíúè-
äàð åòìÿê – èïè ùåéâàíûí àéàãëàðûíà áó úöð
áàüëàìàã. [Äÿëèëÿð] äöøöá, àòëàðû éàíúèäàð
åëÿéèá îòà áóðàõäûëàð. “Êîðîüëó”. Ãàðàãàø
äöøöá àòäàí, àòûíû éàíúèäàð åëÿéèá îòóðäó.
(Íàüûë).
ÉÀÍ×Û èñ. ìÿù. 1. Èêè êöñöëö òÿðÿôè áàðûø-
äûðàí àäàì; âàñèòÿ÷è. Õöëàñÿ, ùÿð èêè òÿðÿô éàí-
÷ûëàðûí êþìÿéè èëÿ áèð-áèðèíÿ ýöçÿøòÿ ýåäèá
òîéó áàøëàéàúàãëàð. Ð.ßôÿíäèéåâ. // Êþìÿê-
÷è, ùàâàäàð. ßýÿð éàí÷ûëàð ñàêèò äóðñàéäû,
åùòèìàë êè, áó ñþç áóðàäà ãóðòàðûá ýåäÿðäè.
Ãàíòÿìèð.
2. ìÿù. Éàíûíäà óøàüû îëàí èø÷è ãàäûí.
ÉÀÍ×ÛËÛà èñ. ìÿù. Èêè êöñöëö òÿðÿôè áàðûø-
äûðìà; âàñèòÿ÷èëèê. // Êþìÿê, êþìÿê åòìÿ.
ÉÀÍÄÛÐÌÀÃ
ÉÀÍÄÀÍ çÿðô Éàí òÿðÿôäÿí, áþéöðäÿí.
Éàíäàí êå÷. Éàíäàí ìàøûí ýÿëèð.
ÉÀÍÄÛ-ÃÛÍÄÛ: éàíäû-ãûíäû âåðìÿê äàí. –
ÿëÿ ñàëàðàã ùèðñëÿíäèðìÿê, ãûçûøäûðìàã, àúûã-
ãûúûã âåðìÿê.
ÉÀÍÄÛÐÀÍ ô.ñèô. 1. Éàíüûí äöçÿëäÿí, éàí-
üûí ñàëàí.
2. Á à õ éàíäûðûúû.
ÉÀÍÄÛÐÛÁ-ÒÞÊÌß “Éàíäûðûá-òþêìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÉÀÍÄÛÐÛÁ-ÒÞÊÌßÊ á à õ éàíäûðìàã
5-úè ìÿíàäà. Îíóí ñþçëÿðè àäàìû éàíäûðûá-
òþêöð.
ÉÀÍÄÛÐÛÁ-ÉÀÕÌÀ “Éàíäûðûá-éàõìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÍÄÛÐÛÁ-ÉÀÕÌÀÃ á à õ éàíäûðìàã
5-úè ìÿíàäà. ßçèçèì áàõàð äîéìàç; Éàíäû-
ðàð-éàõàð, äîéìàç; Áàõäûãúà ýþçëÿðèìäÿí;
Ãàíëû éàø àõàð, äîéìàç. (Áàéàòû). Ôèðãÿò îäó
ìÿíè éàíäûðûá-éàõàð; Ñöáùö øàì äèäÿìäÿí
ãàíëû éàø àõàð. Ã.Çàêèð.
ÉÀÍÄÛÐÛÚÛ ñèô. Éàíäûðìàã õàññÿñè îëàí;
éàíäûðàí, éàõûúû, ãûçìàð. [Ýöíÿøèí] éàíäû-
ðûúû øöàëàðû àìàíñûçúàñûíà éåðÿ øûüûéûð(äû).
ß.ßáöëùÿñÿí. Ãîøãàð .. éàíäûðûúû äàü ýöíÿøè-
íèí àëòûíäà çÿð êèìè áÿðã âóðàí áàëûãëàðû éûü-
ìàüà áàøëàðäû. È.Ùöñåéíîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà.
Éàíäûðäû ìÿíè éàíäûðûúû ôèðãÿòè àíûí. Íÿñèìè.
Ùåéôà êè áó àëè âÿ ïàêèçÿ ùèññ [ìÿùÿááÿò],
áó éàíäûðûúû àòÿø áèçèì ãÿëáèìèçäÿ éîõäóð.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÉÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Éàíäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÄÛÐÛËÌÀà “Éàíäûðìàã”äàí ìÿúù.
Äå, áÿëêÿ äÿ îä è÷èíäÿ áó ýåúÿ éàðû; Ñþíäö-
ðöðñÿí éàíäûðûëìûø áèð õàíèìàíû. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÍÄÛÐÌÀ “Éàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Éàíìàüûíà ñÿáÿá îë-
ìàã; àëûøäûðìàã. Ëàìïàíû éàíäûðìàã. Êèáðèò
éàíäûðìàã. Èøûüû éàíäûðìàã. Ôÿíÿð éàíäûð-
ìàã. – [Õóäàéàð áÿé:] Çÿùìÿò îëìàñà, áèð
èñïè÷êÿ ÷ÿê, áó ãîâó éàíäûðûì. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. ßùìÿä àðàëûã ïå÷èíè éàíäûðäû. Ìèð
Úÿëàë. // Ìÿú. ìÿíàäà. ßëÿñýÿðäè ìÿíèì àäûì;
Àëÿìè éàíäûðàð îäóì. Àøûã ßëÿñýÿð.
2. Øèääÿòëè òÿñèð åòìÿê (èñòè, ãûçìàð, ãàé-
íàð øåé). ×àé ÿëèìè éàíäûðäû. – Î ýöí ùàâà
÷îõ èñòè èäè. Ýöíÿø éàíäûðûðäû. À.Øàèã. Ìóüàí
ýöíÿøè àäàìû éàíäûðûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
523
ÉÀÍÄÛÐÒÌÀ
3. Ãàðàëòìàã, ðÿíýèíè òöíäëÿøäèðìÿê. Äàü
ùàâàñû àäàìûí öç-ýþçöíö éàíäûðûð. – [Úåéðà-
íûí] à÷ûã ùàâà ðÿíýèíè áèð ãÿäÿð éàíäûðìûø,
éàíàãëàðûíäà òÿáèè áèð ãûðìûçûëûã ýþðöíöðäö.
Ñ.Ùöñåéí.
4. Äàëàìàã. Ýèúèòêÿí ÿëëÿðèìè éàíäûðäû.
5. ìÿú. Ìÿíÿâè ÿçàá âÿ èçòèðàá âåðìÿê,
ðóùÿí èíúèòìÿê, ÷îõ àüûð òÿñèð åòìÿê. [Ñÿëìà:]
Îäóìó ñþíäöðäöí, éàíäûðäûí ìÿíè; Ýåò, êàìÿ
éåòèðìÿñèí Àëëàù ñÿíè! Ù.Úàâèä. Àíúàã áèð íÿ-
ôÿðè Ìèðçÿíèí âÿôàòû éàíäûðûðäû. Î àäàì Óñòà
Çåéíàë èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
◊ Àòàñûíû éàíäûðìàã – á à õ àòà. Úàí éàí-
äûðìàã – á à õ úàí.
ÉÀÍÄÛÐÒÌÀ “Éàíäûðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÄÛÐÒÌÀÃ èúá. Éàíäûðìàüà ìÿúáóð
åòìÿê.
ÉÀÍÜÛ èñ. 1. Öðÿéè ñó èñòÿìÿ, ñóñàìà, ñó-
ñóçëóã, àòÿø. Ñó éàíüûìû êÿñìèð. Àòëàð éàíüû-
äàí ÿëäÿí äöøäö.
Éàíüûñûíû (öðÿê éàíüû-
ñûíû) ñþíäöðìÿê – ñó è÷ìÿê åùòèéàúûíû (ñó
è÷ìÿêëÿ) ðÿô åòìÿê, àòÿøèíè ñþíäöðìÿê. Öðÿê
éàíüûñûíû ñþíäöðìÿê ö÷öí [Éóíèñ] ñóéó ñîí
äàìëàñûíà ãÿäÿð áàøûíà ÷ÿêèá àüûð áèð íÿôÿñ
þòöðäö. Ìèð Úÿëàë.
2. Éàíüûí. Áåëÿ îä îëìàç, áþéëÿ àëî! Îä
äåéèë, éàíüû äåéèë, ëîâäóð, ëî! Ì.ß.Ñàáèð.
3. ìÿú. Áþéöê ùÿñðÿò, øèääÿòëè àðçó (àäÿòÿí
“öðÿê” ñþçö èëÿ). [Áàéðàì:] Ìÿíèì öðÿéèìèí
éàíüûñû ñó èëÿ ñþíÿí éàíüûäûð? Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Èñà êèøè áóíó åëÿ öðÿê éàíüûñû èëÿ ñîðóøäó
êè, Õÿëèë úèääÿí ìÿéóñ îëäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
4. ìÿú. Òÿñèð ìÿíàñûíäà.
ÉÀÍÜÛËÛ ñèô. 1. Éàíüûñû îëàí, ñóñàìûø.
2. ìÿú. Îäëó, àëîâëó, àòÿøèí. Åë òàçÿ ùàâà-
ëàð, éåíè ñþçëÿð ñåâèð èíäè; Àòÿøëè êþíöë, éàí-
üûëû äèëëÿð ñåâèð èíäè. ß.Íÿçìè.
ÉÀÍÜÛÍ èñ. 1. Áèíàíû, ÿìëàêû, öìóìèé-
éÿòëÿ éàíà áèëÿí ùÿð øåéè ýåíèø ìèãéàñäà ãàï-
ëàéûá ìÿùâ åäÿí àëîâ, àòÿø; ùàáåëÿ éàíìà
ïðîñåñèíèí þçö. Éàíüûí áàø âåðìÿê. Éàíüûíû
ñþíäöðìÿê. Ìåøÿ éàíüûíû. Éàíüûíà ãàðøû òÿä-
áèðëÿð. – Êöêðÿéèá ÿñäèêúÿ óüóðñóç êöëÿê; Éàí-
üûíûí øþëÿñè éàéûëûð ýþéÿ. Ñ.Âóðüóí. Ìÿäÿíäÿ
øèääÿòëè áèð éàíüûí âàðäû. Ì.Ùöñåéí.
Éàí-
üûí äÿñòÿñè – éàíüûíû ñþíäöðìÿê ö÷öí èõòè-
ñàñëàøìûø øÿõñëÿðäÿí èáàðÿò äÿñòÿ. Éàíüûí
ìàøûíû – éàíüûíû ñþíäöðìÿê ö÷öí ãöââÿòëè
íàñîñëàðëà òÿúùèç îëóíìóø ìàøûí (àâòîìîáèë).
524
ÉÀÍÛÃ
2. ìÿú. Ýåíèø ñàùÿëÿðÿ éàéûëàí, ùÿð òÿðÿôè
ãàâðàéàí áèð ùàäèñÿíèí ýöúëö òÿçàùöðö, èíêè-
øàôû ùàããûíäà. Ìöùàðèáÿ éàíüûíû.
ÉÀÍÜÛÍÑÞÍÄÖÐßÍ 1. èñ. Éàíüûí äÿñòÿ-
ñèíäÿ õèäìÿò åäÿí øÿõñ, éàíüûí êîìàíäàñû
èø÷èñè. Ðÿùèì îðàäà äàéàíàí éàíüûíñþíäöðÿí-
ëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê: – Ýåäÿ áèëÿðñèíèç! –
äåäè. ß.Ñàäûã. Éàíüûíñþíäöðÿíëÿð äÿíèçäÿí
áóðóüà øëàíãëàðëà ñó ÷ÿêèðäèëÿð. Ì.Ñöëåé-
ìàíîâ.
2. èñ. Éàíüûí ñþíäöðìÿê ö÷öí úèùàç. Î, áèð
êöíúÿ ÷ÿêèëèá ÿëèíäÿ òóòäóüó éàíüûíñþíäöðÿíè
àëîâà òÿðÿô ÷åâèðäè.
3. ñèô. Éàíüûí ñþíäöðìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí,
éàíüûí ñþíäöðìÿéÿ ìÿõñóñ. Éàíüûíñþíäöðÿí
úèùàç. Éàíüûíñþíäöðÿí øëàíã.
ÉÀÍÛ äàí. á à õ éàíàêû.
ÉÀÍÛÁ-ÒÞÊÖËÌßÊ ô. 1. Áèð ùàãñûçëûã
ãàðøûñûíäà âÿ éà áàøãà áèð ñÿáÿá öçöíäÿí
àüûð ìÿíÿâè ÿçàá âÿ èøýÿíúÿ êå÷èðìÿê; éàíûá-
éàõûëìàã.
2. Ãèáòÿ åòìÿê, ïàõûëëûã åòìÿê. Ñÿäð áàõäû,
áàõäû, éàíäû-òþêöëäö. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÍÛÁ-ÉÀÕÛËÌÀÃ ô. 1. Öðÿêäÿí ùåéèô-
ñèëÿíìÿê, ÷îõ àúûìàã, àüûð ìÿíÿâè ÿçàá âÿ
èçòèðàá êå÷èðìÿê. Âàãèô áó ìÿíçÿðÿéÿ áàõûá
äöøöíöð âÿ äöøöíäöêúÿ äÿ éàíûá-éàõûëûðäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Èíäè éàíûá-éàõûëûðàì; Ñÿðò
äèëëÿíäèì ñÿíÿ íèéÿ? Ì.Äèëáàçè.
2. ìÿú. Àøèã âÿ ìÿôòóí îëìàã, åøã ìöá-
òÿëàñû îëìàã. Ôÿðùàä Øèðèí óúóíäàí; Éàíäû-
éàõûëäû, àé ýþçÿë! Àøûã ßëÿñýÿð.
3. Àúûüûíäàí, ùèðñèíäÿí áîüóëìàã, éàíûá-
òþêöëìÿê, áÿðê ùèðñëÿíìÿê. Àëû õàí àüà þçö
éàíûá-éàõûëûð, ñþéöá-ñþéëÿíèð âÿ ìóçäóðëàð-
äàí øèêàéÿòëÿíèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Êèøè éàíûá-
éàõûëàðàã áó äÿôÿ úàâàá âåðìÿéÿ ñþç òàï-
ìàäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÉÀÍÛÚÛ ñèô. Éàíìàã õàññÿñè îëàí; òåçéà-
íàí, àëûøãàí. Éàíûúû ãàçëàð.
ÉÀÍÛÕÌÀà ô. äàí. Éàíìàã, ÷îõ ùåéèôñè-
ëÿíìÿê, òÿÿññöô åòìÿê. Ùÿð èêèñè ö÷öí áó èø
÷îõ àüûð ýÿëèðäè. Àëî õöñóñÿí áÿðê éàíûõûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÍÛÃ 1. èñ. Éàíìûø øåé. Éàíûã ãîõóñó.
Éàíûã äàäû.
2. èñ. Îä âÿ éà áàøãà éàíäûðûúû øåéèí òÿñèðè
èëÿ áÿäÿí òîõóìàñûíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí çÿäÿ.
// Éàíìàã ÿñÿðè, áÿäÿíèí éàíìûø éåðèíèí íèøà-
íÿñè, èçè. ßëèíèí éàíûüû. Öçöíäÿ áèð éàíûã âàð.
ÉÀÍÛÃÀÐÀ
3. ñèô. Ñóñóçëóãäàí ãóðóìóø, éàíìûø. Ãó-
ðóäó ßæäÿðèí éàíûã áîüàçû; Äîëàíäû áàøûíà
÷è÷ÿêëè éàçû. Ù.Ê.Ñàíûëû. Éàíûã òîðïàã éàíäûð-
ìûøäû ùÿð áàðûíû; Ãóðóòìóøäó ñàïëàüûíäà èëê
áàùàðûí íîâáàðûíû. Ì.Äèëáàçè.
4. ñèô. ìÿú. Äÿðäëè, ãÿìëè, öðÿéèíäÿ äÿðäè
îëàí; éàíûãëû. [Ãóðáàí] òåç ÿëèíè ãîéíóíà ñîõäó
âÿ ìÿêòóáó éàíûã öðÿéè öçÿðèíÿ ñûõàðàã éåðèäè.
À.Øàèã. À÷ìàéûð äÿðäèíè ãÿðèá áèð êÿñÿ; Ãóëàã
âåðèá äóðóð ùÿð éàíûã ñÿñÿ. ß.Úàâàä. Áàõäû
àíàñûíûí éàíûã öçöíÿ; Äàüûíûã ñà÷ûíà, éàøëû
ýþçöíÿ.. Ù.Ê.Ñàíûëû.
5. ñèô. Úûëûç, çÿèô, ñûñãà.
◊ Éàíûã âåðìÿê – àúûã âåðìÿê, àúûãëàí-
äûðìàã, ãÿñäÿí ùèðñëÿíäèðìÿê, ãûçûøäûðìàã.
Äåéÿñÿí, Ðöáàáÿ Âàùèä èëÿ áèðëÿøèá Ýÿëäèéåâÿ
ìåéäàí îõóéóð, éà éàíûã âåðèðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
Éàíûüûíû ÷ûõàðòìàã – àúûüûíû ÷ûõàðìàã, èíòè-
ãàì àëìàã.
ÉÀÍÛÃÀÐÀ èñ. ìÿù. Ùåéâàíëàðäà îëàí áèð
õÿñòÿëèê; ñèàíîç.
ÉÀÍÛÃËÛ ñèô. 1. Éàíìûø éåðè îëàí, éàíûüû
îëàí.
2. ìÿú. Áèðèíäÿí àúûüû îëàí, áèðèíÿ ãàðøû
êèíè, ãÿçÿáè îëàí; àúûãëû (÷îõ âàõò “ÿëèíäÿí”
ñþçö èëÿ). ×îáàí ïàäøàùûí ÿëèíäÿí ÷îõ éà-
íûãëû èäè. (Íàüûë). ßøè, Ôàòìàíèñÿ õàëàäàí íÿ
éàìàí éàíûãëûñàí! Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãûçûí ìÿêòó-
áóíäàí ãåéçëÿíÿðÿê; Éàíûãëû áèð ìÿêòóá éàç-
äûðäû îíà. Á.Âàùàáçàäÿ.
3. ìÿú. Êÿäÿðëè, ÿëÿìëè, ãöññÿëè, ãÿìëè,
ùÿçèí; êÿäÿð ýÿòèðÿí, òÿñèðëè. Éàíûãëû ùàâà.
Éàíûãëû ñÿñ. – Áèðäÿí åøèòäèéèì éàíûãëû áèð ôÿð-
éàä ìÿíè éóõóäàí àéûëòäû. Ñ.Ùöñåéí. ×è÷ÿê-
ëÿðèí òèòðÿøèá áèð-áèðèíÿ áàø-áàøà ýÿëìÿëÿðè
åëÿ áèë áöëáöëöí éàíûãëû ñÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Ðÿùèì áÿé éàíûãëû áèð àù ÷ÿêäè.
Ì.Ùöñåéí.
4. çÿðô Éàíûãëû-éàíûãëû, ùÿçèí-ùÿçèí. Éà-
íûãëû îõóìàã.
ÉÀÍÛÃËÛÃ èñ. Éàíûã øåéèí ùàëû.
ÉÀÍÛÃËÛ-ÉÀÍÛÃËÛ çÿðô Ùÿçèí-ùÿçèí,
êÿäÿðëè-êÿäÿðëè; àúû-àúû. Éàíûãëû-éàíûãëû àüëà-
ìàã. – Øàùñÿíÿì ýÿëèá ýþðäö êè, Ãÿðèá éà-
íûãëû-éàíûãëû îõóéóá àüëàéûð. “Àøûã Ãÿðèá”.
Ùÿðäÿíáèð êÿíäèí öçÿðèíäÿí éàíûãëû-éàíûãëû
÷ûüûðàí äóðíà äÿñòÿëÿðè þòöá êå÷èðäè. ß.Ìÿì-
ìÿäõàíëû. Çóðíà÷ûëàð éàíûãëû-éàíûãëû ÷àëûð-
äûëàð. Ñ.Øàìèëîâ.
ÉÀÍÛËÌÀ “Éàíûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÛÍÚÀ
ÉÀÍÛËÌÀÃ ô. Áèð èøè äöç ýþðìÿìÿê, éàí-
ëûøëûüà, ñÿùâÿ éîë âåðìÿê, ñÿùâ åòìÿê. Àäàì
éàíûëà-éàíûëà þéðÿíÿð. (Àòà. ñþçö). Îõøàòäûì,
éàíûëäûì, êþíöë âåðäèì ìÿí; Áèëìÿäÿí âóðóë-
äóì, åé äàí óëäóçó. Ú.Úàááàðëû. Éàíûëìàéû-
ðàìñà î, ìÿçëóìëóüó ñåâÿí, ..ñÿàäÿòèíè àõè-
ðÿòäÿ àðàéàí äèíäàð, ìöòÿâÿêêèë áèð àäàì èäè.
Ñ.Ùöñåéí. Ëàêèí åëÿ áèðèíúè ùÿìëÿäÿ äöøìÿí
éàíûëäûüûíû áàøà äöøäö. ß.ßáöëùÿñÿí. // Áèð
øåé âÿ éà àäàì ùàããûíäà éàíëûø ôèêèðäÿ îëìàã,
äöçýöí òÿñÿââöðö îëìàìàã. Éîëäàøûì ùàãäà
÷îõ éàíûëìûøàììûø. – Ñÿìÿä òÿñÿââöðöíäÿ íÿ
ãÿäÿð éàíûëìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÀÍÛËÒÌÀ “Éàíûëòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÛËÒÌÀà ô. ×àøäûðìàã, àëäàòìàã, ãÿñ-
äÿí ôèêðèíè àçäûðìàã. ßãëèí àëäûí, éàðûì, äå-
éèí Âàãèôèí; Éàíûëòäûí ÿëèôèí, áåéèí Âàãèôèí.
Ì.Ï.Âàãèô. Ïàð÷à àëàíëàð îíó éàíûëäûá úàâàá
âåðäèëÿð: – Íÿáè Ñàðû éàòàãäàí éàçûéà ÷ûõäû.
“Ãà÷àã Íÿáè”.
ÉÀÍÛËÒÌÀÚ èñ. Äèë äîëàøìàäàí òåç-òåç
äåéèëìÿñè ÷ÿòèí îëàí ñþç áèðëÿøìÿñè ÿñàñûíäà
ãóðóëàí úöìëÿ, èôàäÿ (õàëã éàðàäûúûëûüûíûí
ìÿçÿëè ôîðìàëàðûíäàí áèðè); ìÿñ.: ãûðõ êöï,
ãûðõûíûí äà ãóëïó ãûðûã êöï.
ÉÀÍÛÌÀ “Éàíûìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍÛÌÀÃ ô. äàí. Ùÿäÿëÿìÿê. Áó òÿðÿô î
îüëàíû éàíûäû, äöøìÿí îëäóëàð. À.Äèâàíáÿé-
îüëó. Åëÿ áèë î, êèìè èñÿ éàíûéûðäû. Ì.Ùöñåéí.
[Ñÿàäÿò õàíûì] öçöêëö áàðìàãëàðû èëÿ ìÿíè
éàíûéàðàã àúûãëû-àúûãëû áàõûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÍÛÌËÛÃ èñ. Úàí éàíäûðìà, úàíûéàíàí-
ëûã ýþñòÿðìÿ, áèðè ö÷öí ÿëëÿøèá-÷àëûøìà. Äöçö,
Ìóðòóçàéà åëÿäèêëÿðè éàõøûëûãëàðû ýþðÿíäÿí
ñîíðà, Ýöëãÿäÿìÿ ùþðìÿòèì áèðÿ éöç àðòäû.
Áó öðÿêäÿ, áó éàíûìëûãäà àðâàä àç-àç îëàð.
ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÍÛÍÚÀ çÿðô 1. Þç éàíû èëÿ, éàíûíäà, þçö
èëÿ áÿðàáÿð. Îüëóíó éàíûíúà àïàðìàã. – Ùÿ-
ìèí âÿêèëëÿð éàíëàðûéúà óçóí-óçàäû ÿðèçÿëÿð,
ñèéàùûëàð ýÿòèðìèøäèëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Áèðè èëÿ áÿðàáÿð, éàíàøû, áèð éåðäÿ, éàíû
èëÿ, éàí-éàíà. Éàíûíúà ýåòìÿê. Éàíûíúà ãà÷-
ìàã. – Ìÿí àøèãÿì íàðûíúà; Ýöë ÿêäèì êÿíà-
ðûíúà; Ñîíàì ñàëëàíäû, ýÿëäè; Ëà÷ûí äà áèð éà-
íûíúà. (Áàéàòû). Àò ÷îõ äèíúäèð. Àäàìéûõàí
äåéèë, [Íóðÿääèí] éàâàø-éàâàø ôàéòîíóí éà-
íûíúà ñöðÿð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
3. ...áîéó, ...áîéóíúà. Ñàùèë éàíûíúà. Äèâàð
éàíûíúà.
525
ÉÀÍÛ-ÉÀÍÛ
ÉÀÍÛ-ÉÀÍÛ á à õ éàí-éàíû. Ùÿúÿð ãîúà-
íûí ýþðìÿìÿñè ö÷öí éàíû-éàíû ÷ÿêèëèá àëìà
àüàúûíà ñûõûëìàã èñòÿäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÍÛÃ-ÉÀÍÛÃ çÿðô Éàíûãëû-éàíûãëû. Àøûã
Ãÿðèá éàíûã-éàíûã ñþéëÿñèí; Åíèá åøãèí äÿð-
éàñûíû áîéëàñûí. “Àøûã Ãÿðèá”.
ÉÀÍÃÛËÛÚÛ çÿðô êþùí. Éàíàêû (ïàïàüûí
áàøà ãîéóëìàñû òÿðçè). Ïàïàüû éàíãûëûúû ãîé-
ìàã. – Éîõñà êè ïàïàã éàíãûëûúû; ßëäÿ äÿ áèð
ãóø, ùÿì ìÿñò âÿ áèùóø. Ì.ß.Ñàáèð.
ÉÀÍËÀÌÀ “Éàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍËÀÌÀÃ ô. Éàí àëìàã, éàíàøìàã, éà-
õûíûíà, éàíûíà ýÿëìÿê, éàõûíëàøìàã. Àíàì
ìÿòáÿõäÿ ãóðäàëàíûðäû. Éàíëàéûá ãóëàüûíà
ÿéèëäèì. Ìèð Úÿëàë. ..Ìöÿëëèì òåç Ìåðàúû éàí-
ëàéàðàã ãàáàüà ýþíäÿðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÍËÛ ñèô. Éàíû, òÿðÿôè îëàí.
ÉÀÍËÛÃ èñ. Áèð øåéèí éàí ùèññÿñèíäÿ îëàí
øåé; éàí ùèññÿñè; áèð øåéèí éàíûíû òÿøêèë åäÿí,
éàíûíà ãîéóëàí, ÿëàâÿ åäèëÿí øåé. Àëà÷ûüûí
éàíëûüû. ×è÷ÿéèí éàíëûüû.
ÉÀÍËÛÃËÛ ñèô. Éàíëûüû îëàí. Éàíëûãëû àðàáà.
ÉÀÍËÛÃÑÛÇ ñèô. Éàíëûüû îëìàéàí.
ÉÀÍËÛØ 1. ñèô. Äöçýöí îëìàéàí, äîüðó
îëìàéàí; ñÿùâ. Éàíëûø ìÿëóìàò. Éàíëûø ñþç.
Éàíëûø ôèêèð. – Áèëèðäèì êè, èëê òÿÿññöðàò íÿ ãÿ-
äÿð ýöúëö îëñà äà, ÷îõ âàõò èíñàíû áèðòÿðÿôëè,
éàíëûø íÿòèúÿëÿðÿ àïàðûá ÷ûõàðäûð. Ì.Ùöñåéí.
Òÿúðöáÿäÿ Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãèñèíèí éàí-
ëûø ñóðÿòäÿ íîòàéà éàçûëìûø íöìóíÿëÿðèíÿ òÿ-
ñàäöô îëóíóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. èñ. Ñÿùâ, ãÿëÿò, õàòà. Éàíëûøëàðûíû äöçÿëò-
ìÿê. Éàíëûøûíû òóòìàã. Éàíëûø åòäèì. Áó éàçû-
íûí éàíëûøû ÷îõäóð. – Éàíëûø äà áèð íàõûøäûð.
(Àòà. ñþçö). Ìàëèééÿ èøèíèí çÿèôëèéèíè íÿçÿðÿ
àëàðàã, íÿçìèééÿíèí áèð ùèññÿñèíè Òÿáðèçäÿ
áóðàõìàã ôèêðèíèçÿ ýÿëäèêäÿ, áó, òàìàìèëÿ
éàíëûøäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÉÀÍËÛØËÛ ñèô. Éàíëûø (ñÿùâ, ãÿëÿò) îëàí.
ÉÀÍËÛØËÛÃ èñ. Ñÿùâ åòìÿ, õàòà âÿ ñÿùâ
åòìÿ, éàíëûø ñþç âÿ éà ùÿðÿêÿò; ñÿùâ, ãÿëÿò.
Îíóí ñþçöíäÿ áèð éàíëûøëûã âàð. – Øöêöð ÿâ-
âÿëëÿðäÿ Ýöëÿëèíèí ÿñýÿðëèéÿ àëûíìàñûíû áèð
éàíëûøëûã çÿíí åòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÍËÛØÑÛÇ ñèô. Ñÿùâñèç, ãÿëÿòñèç; äöçýöí.
Éàíëûøñûç éàçû. Éàíëûøñûç (ç.) éàçìàã.
ÉÀÍËÛØÑÛÇËÛÃ èñ. Ñÿùâñèçëèê, ãÿëÿòñèçëèê.
ÉÀÍÌÀ “Éàíìàã”äàí ô.èñ.
526
ÉÀÍÌÀÃ
ÉÀÍÌÀÃ ô. 1. Îäëàíìàã, àëîâëàíìàã, îä
òóòìàã, òóòàøìàã. Îäóí éàõøû éàíûð. – Äöøìÿí
òÿðÿôèíäÿí îä âóðóëàí êÿíä éàíûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
// Îäóí, èñòèíèí òÿñèðè èëÿ ìÿùâ îëìàã, êöëÿ
äþíìÿê. Êàüûç òîíãàëà äöøöá éàíäû. Áóõàðû-
äàêû îäóíëàðûí ùàìûñû éàíäû. Òàéà éàíäû.
2. Ùÿääÿí àðòûã îä öñòÿ ãàëìàãäàí, éàõóä
÷îõ ãûçìàãäàí éàíìûø êèìè îëìàã, õàðàá îë-
ìàã, ãóïãóðó ãóðóìàã, éàíûã äàäû âåðìÿê.
Õþðÿê éàíäû. ßò éàíäû. ×þðÿêëÿð òÿíäèðäÿ éàíäû.
3. Èøûã âåðìÿê, èøûãëàíìàüà áàøëàìàã. Ëàì-
ïàëàð éàíäû. Øàì éàíäû. Åâäÿ åëåêòðèê éàíûð.
– Ãàø ãàðàëäû; Òèôëèñèí áöòöí ëàìïàëàðû éàíäû.
“Àøûã Ãÿðèá”. [Ìîëëà Õÿëèëèí] êÿíä êëóáó íÿ-
çÿðèíè úÿëá åòäè. Ãàáàüûíäà ãöââÿòëè áèð ãàç
ôàíàðû éàíûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Íÿùàéÿò, òàìàìèëÿ
ãàðàíëûã äöøäö, øÿùÿðäÿ òÿê-òöê ãàç ôàíàðëàðû
éàíìàüà áàøëàäû. Ñ.Ðÿùìàí.
4. Èøûëäàìàã, ïàð-ïàð ïàðûëäàìàã, áÿðã âóð-
ìàã. Ãûëûíúëàð ýöíÿø øöàëàðû àëòûíäà éàíûðäû.
Áàðìàüûíäà öçöéöí ãàøû éàíûð. Îòëàðûí öçÿ-
ðèíäÿêè øåù àëìàç êèìè éàíûðäû.
5. Áÿðê ãûçäûðìàñû, ùÿðàðÿòè îëìàã. Ýåúÿ
ñÿùÿðÿ ãÿäÿð áÿäÿíèì éàíûá. ßëèìè àëíûíà
ãîéäóì, ýþðäöì éàíûð. – Êèøèíè ö÷ ýöíäö ãûç-
äûðìà òóòóá, åëÿäè, åëÿäè, òÿíäèð êèìè éàíûð.
“Ì.Í.ëÿòèô.” // Ãàí àõûá ýÿëìÿñèíäÿí ùÿðà-
ðÿòëÿíèá ãûçàðìàã. Ãóëàãëàðûì éàíûð. Öçö éà-
íûð. Éàíàãëàðû éàíûð. – Ðóñ ãûçû ìèííÿòäàðëû-
üûíû áèëäèðÿí áèð ùÿðÿêÿòëÿ îä êèìè éàíàí ÿëè
èëÿ Óëäóçóí ÿëèíè ñûõäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Êöðÿ
ãàáàüûíäà èøëÿéÿíäÿ Ìÿøÿäè Ùöñåéíèí ñèôÿòè
ãûïãûðìûçû éàíàð, öçöíöí íóðó äàùà äà àð-
òàðäû. Ìèð Úÿëàë.
6. Ýþðöíìÿê, íöìàéàí îëìàã, ãûçàðàðàã
ïàðëàìàã. Ýþéäÿ óëäóçëàð éàíäû. Öôöãäÿ ãûð-
ìûçû øÿôÿã éàíäû. // Íóðà ãÿðã îëìàã, èøûãëàí-
ìàã.
7. Ýöíÿø øöàëàðûíûí òÿñèðèíäÿí ðÿíýè ãàðàë-
ìàã. Áÿäÿíèíèí äÿðèñè ýöíäÿí éàíûá. // Ýöíÿ-
øèí òÿñèðèíäÿí ðÿíýè áîçàðìàã, ðÿíýè ãà÷ìàã.
8. Éàüûøñûçëûãäàí, ãóðàãëûãäàí ìÿùâ îë-
ìàã, ãóðóìàã. ..Êå÷ÿí èë íÿùàéÿòäÿ ãóðàãëûã
îëìàã ñÿáÿáè èëÿ âÿ Ãÿçâèíèí ÿòðàôûíäà ñóéóí
ãûòëûüû úÿùÿòèëÿ ÿêñÿðè-ìÿùñóëàò éàíûá ÿìÿëÿ
ýÿëìÿìèøäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Áèðèíúè êÿíäëè:]
Äîüðóñó, ÿêèí-ÿêÿíÿúÿéèìèç éàíûðäû, úàìààò-
äàí ö÷-äþðä âÿêèë ñå÷èá ýþíäÿðäèê ìèðàáûí
ÉÀÍÌÀÃ
éàíûíà. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éàüûø éàüìàäûüûíäàí
áöòöí ìàùàëûí ÿêèíëÿðè éàíìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
9. Áÿðê ñóñóçëóã ùèññ åòìÿê, áÿðê ñó è÷-
ìÿê èñòÿìÿê, ñóñóçëóãäàí ÿçèééÿò ÷ÿêìÿê.
Ýÿçäèì ùÿð éàíûíû Ìèëèí, Ìóüàíûí; Éàíäûãúà
àðõëàðûí ñóéóíäàí è÷äèì. Ñ.Âóðüóí. Èíäè éàé
ýöíö Ìèë äöçöíäÿ éîë÷óíóí ñóñóçëóãäàí éàí-
ìàã ãîðõóñó éîõäóð. È.ßôÿíäèéåâ.
10. ìÿú. Áèðèñèíÿ ãàðøû ãÿçÿáè, êèíè, àúûüû
îëìàã; àúûã ÷ÿêìÿê (àäÿòÿí òÿðêèáëÿðäÿ).
Ùèíä ïàäøàùû î ãÿäÿð éàíûðäû ßùìÿäèí ÿëèí-
äÿí êè, î ñààò ßùìÿäè ñàëäû ñàíäûüûí è÷èíÿ,
öñòÿëèê áèð òèëñèì äÿ îõóéóá äþíäÿðäè òöñòöéÿ.
(Íàüûë). Öçöìÿ äîñò êèìè áÿçÿí ýöëöðñÿí;
Äàëäà ïàõûëëûãäàí éàíûá þëöðñÿí. Ñ.Âóðüóí.
Õöñóñèëÿ Ìàéàéà ýþñòÿðäèéè öç, äåäèéè ñþçëÿð
éàäûíà äöøÿíäÿ Ãàðàø ÿçàáäàí ãîâðóëóá éà-
íûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
11. ìÿú. Ýöúëö áèð ùèññè, åùòèðàñû èôàäÿ åò-
ìÿê. Öç-ýþçö èíòèãàì ùèññè èëÿ éàíûðäû. Ýþç-
ëÿðè øàäëûãäàí éàíûð.
12. äàí. Ùÿäÿðÿ ÷ûõìàã, áîøà ýåòìÿê, ùå÷ÿ
÷ûõìàã; óäóçìàã. Ö÷ëöéö éàíäû. Êàðòû éàíäû.
// Çÿðÿð âÿ çèéàí ÷ÿêìÿê, äÿðñ àëìàã. Ìÿí
áó èøäÿ éàíäûì. // ìÿú. Áàøãàñûíûí ÿçèééÿòèíè
÷ÿêìÿê, ùàëûíà ãàëìàã, ãåéäèíÿ ãàëìàã, áàø-
ãàñû ö÷öí ùåéèôñèëÿíìÿê, àúûìàã, òÿÿññöô
åòìÿê (áÿçÿí “ùàëûíû”, “ÿùâàëûíû” ñþçëÿðè èëÿ
äÿ èøëÿíèð). Îíóí ùàëûíà éàíûðàì. – Ãàðàúà
ãûç þëöìäÿí ãóðòàðìàñûíà ÷îõ øàä îëóá, úÿ-
âÿðÿíèí òÿëÿô îëìàñûíà î ãÿäÿð äÿ éàíìàäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Éàíäû ÿùâàëûíà êÿíàðäàí áàõàí;
Äîüäó öðÿêëÿðäÿ ìèí øÿôãÿòëè ùèññ. Ì.Ðàùèì.
13. ìÿú. ×îõ ÿëÿì âÿ êÿäÿð ÷ÿêìÿê, ùèú-
ðàí ÷ÿêìÿê.
14. Áÿçè ñþçëÿðÿ ãîøóëàðàã ôðàçåîëîæè èôà-
äÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: ÿëèíäÿí éàíìàã, îäóíà
éàíìàã, úàíû éàíìàã.
éàíà-éàíà çÿðô 1) éàíàí âÿçèééÿòäÿ, éà-
íàð ùàëäà èêÿí, éàíàðàã; 2) ãîâðóëà-ãîâðóëà,
ÿçàá âÿ èçòèðàá ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ, àúûã ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ.
[Ðçà áÿé:] ..Èíäè ýåäèá [Øàìäàí áÿéèí] ïó-
÷óíó åëÿ éåðäÿí áóðàúàüàì êè, àõûðàäÿê éàíà-
éàíà ãàëñûí. Í.Íÿðèìàíîâ; 3) öðÿê àúûñû ÷ÿêÿ-
÷ÿêÿ, ùÿñðÿòëÿ, äÿðäëè-äÿðäëè, éàíûãëû-éàíûãëû.
Ãàðëû äàüëàð ýÿëäè, äöøäö àðàéà; Ãàëìûøàì
ãöðáÿòäÿ à éàíà-éàíà. Àøûã ßëÿñýÿð. Ãîúà íÿ
éàëâàðäû, íÿ äÿ éàõàðäû; Éàëíûç éàíà-éàíà
ÉÀÍØÀÌÀÃ
àðäûíúà áàõäû. Ð.Ðçà. Êþðïÿ èñÿ éàíà-éàíà
àüëàéûð, àíàíûí úèéÿðèíè äàüëàéûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÍÌÀËÛ ñèô. Ùàëûíà àúûìàëû; ùàëû øÿôãÿò,
ìÿðùÿìÿò äîüóðàí, éàçûã, çàâàëëû (àäÿòÿí
“ùàëûíà” ñþçö èëÿ). Ùàëûíà éàíìàëû àäàì.
ÉÀÍÌÀÇ ñèô. Éàíìàéàí, àëûøìàéàí, éàí-
ìàã õàññÿñè îëìàéàí, îä òÿñèð åòìÿéÿí, îäà-
äàâàìëû, îääà, àëîâäà òÿëÿô îëìàéàí. Éàíìàç
ìàääÿëÿð.
ÉÀÍÌÛØ “Éàíìàã”äàí (1, 2, 3, 6, 7, 8 âÿ
13-úö ìÿíàëàðäà) ô.ñèô. Éàíìûø êþðïöíöí ãà-
ëûüû. Éàíìûø åâ. Éàíìûø ÷þðÿê (õþðÿê). Éàí-
ìûø ëàìïàëàð. Ñóñóçëóãäàí éàíìûø ÷þëëÿð.
– [Ñàëàìûí] éàíìûø, éîðüóí âÿ òöê áàñìûø
öçöíö ñÿðèí áèð êöëÿê îõøàäû. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÍÏÞÐÒÖ çÿðô Éàíû öñòöíäÿ, éàíàêû,
éàí òÿðÿôÿ ÿéèëÿðÿê; ÷ÿïÿêè, ÷ÿïèíÿ. Ùåéáÿò
éÿùÿðèí öñòöíäÿ éàíïþðòö îòóðàðàã Øàìîéà
òÿðÿô áîéíóíó óçàòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ìàøûí àõûíà
ãàðøû éàíïþðòö äóðäóüóíäàí, ñåë îíóí áèð òÿ-
ðÿôèíè òåç-òåç ãàëäûðûá-ñàëûðäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÉÀÍÑÛÇ ñèô. Éàíû îëìàéàí.
ÉÀÍÑÈÍÈÐËÈËßÐ èñ. çîîë. Ìîëéóñêëàð òè-
ïèíèí ÿí ïðèìèòèâ ãðóïóíó òÿøêèë åäÿí èëáèçëÿð.
ÉÀÍØÀà ñèô. äàí. 1. ×îõäàíûøàí, çÿâçÿê,
óçóí÷ó. ×îõ éàíøàã àäàìäûð.
Éàíøàãëûã
åòìÿê (åëÿìÿê) – ùÿääÿí àðòûã ÷îõ äàíûøìàã,
çÿâçÿêëèê åòìÿê, óçóí÷óëóã åòìÿê. // ×îõ
ùöðÿí; ùöðÿéÿí. [Ïÿðè Úàäó:] ùÿëÿ áóðàäà
îòóðóá áèð ö÷ ýöí äÿ éàíøàã èò êèìè ùöðÿúÿê.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. êþùí. Àøûã, îçàí. [Úÿôÿð ïàøà äåäè:] ßéÿ,
éàíøàã, éàõøû ýÿëèáñÿí. Áó ýöí áèçèì áàéðà-
ìûìûçäûð. Ýÿë, áèð àç ñÿí äÿ ÷àë, îõó! “Êîð-
îüëó”. [ßñëè:] Áèë êè, áóðà éàíøàãëàðûíûí ýå-
éèìè áàøãà úöð îëóð. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
ÉÀÍØÀÃËÛà èñ. äàí. ×îõ äàíûøìàã õàñèé-
éÿòè; íàããàëëûã, çÿâçÿêëèê, óçóí÷óëóã. Íàøàä
ñÿðõîøëàðà ìÿõñóñ áèð éàíøàãëûãëà (ç.) äàíûøûá
ýåäÿúÿêäè. Ñ.Ùöñåéí.
Éàíøàãëûã åëÿìÿê
(åòìÿê) – ÷îõ äàíûøìàã, íàããàëëûã åòìÿê,
çÿâçÿìÿê, óçóí÷óëóã åëÿìÿê. Àüà áÿé: – À
êèøè, éàíøàãëûã åëÿìÿ! ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÍØÀÌÀ “Éàíøàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÍØÀÌÀà ô. äàí. Ùÿääèíäÿí àðòûã ÷îõ
äàíûøìàã, çÿâçÿêëèê åòìÿê, óçóí÷óëóã åò-
ìÿê. Àüà áÿé Çåéíàëûí ãîëóíà ýèðäè: – Éàõøû,
éàíøàäûí áÿñäè, ýåäÿê Áöëÿíäýèëèí éàíûíà.
ß.ßáöëùÿñÿí.
527
ÉÀÍØÀÒÌÀÃ
ÉÀÍØÀÒÌÀÃ èúá. Éàíøàòìàüà, äàíûøìà-
üà ìÿúáóð åòìÿê; ñþéëÿòìÿê, äàíûøäûðìàã.
[Ôàòìà õàëà:] Éåíÿ ñîðóøäóí: êèìè? Ìÿíè
éàíøàòìàãäàí, äåéÿñÿí, áàëàì, õîøóí ýÿëèð.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÍÒÀÉ èñ. äàí. Éàüûøäàí, ýöíäÿí ãî-
ðóíìàã ö÷öí äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ äöçÿëäèëÿí
äàì; òàëâàð. Éàüûøäàí éàíòàéûí àëòûíà ñûüûí-
ìûø êîëõîç÷óëàð Ïîëàäû ýþðÿí êèìè ñÿñëÿðèíè
áèð àç äà áÿðêäÿí ÷ûõàðìàüà áàøëàäûëàð.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÉÀÍÒÞÂÐÖ çÿðô Éàíàêû, éàí-éàíû. Áàø
àãðîíîì éàíòþâðö ãàïûéà áàõäû... Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÍÖÇßÍËßÐ èñ. çîîë. Õÿð÷ÿíýêèìèëÿðèí
øèðèí ñóëàðäà éàøàéàí ÿí àëè âÿ áþéöê äÿñòÿñè.
ÉÀÍÂÁÐ [ëàò. Æàíóàðèóñ] Òÿãâèì èëèíèí
áèðèíúè àéû. Øèääÿòëè éàíâàð øàõòàñû êÿñèá-
òþêöðäö. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÍÉÀÕÀ ñèô. Éàõàñû éàí òÿðÿôäÿ îëàí.
Éàíéàõà êþéíÿê.
ÉÀÍ-ÉÀÍ: éàí-éàí áàõìàã – íèôðÿòëÿ
éóõàðûäàí-àøàüûéà, ÿéðè-ÿéðè áàõìàã; ñàé-
ìàçéàíà, èêðàùëà áàõìàã. Ãî÷óëàð, ãóëäóð-
ëàð ãàòàð òàõàðäû; Ôàüûð-ôöãÿðàéà éàí-éàí
áàõàðäû. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÀÍ-ÉÀÍÀ çÿðô Éàíàøû îëàðàã, áèð-áèðèíèí
éàíûíäà, áèð-áèðèíèí éàíûíúà. Éàí-éàíà îòóð-
ìàã. Éàí-éàíà äóðìàã. Éàí-éàíà ãîéìàã.
– Äöçöëìöø éàí-éàíà äàøëû òÿïÿëÿð; Ãóðóë-
ìóø êå÷èëìÿç òÿáèè ñÿíýÿð.. Ù.Ê.Ñàíûëû. Úÿôÿð:
– Èêè äÿíÿ éàí-éàíà íþìðÿ âåðèí, – äåäè.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÀÍ-ÉÀÍÀØÀ á à õ éàí-éàíà. [Úÿìèëÿ
âÿ Ìèðçàüà] àùÿñòÿ àääûìëàðëà éàí-éàíàøà
îëàðàã ìÿäÿíëÿðèí àðàñû èëÿ óçàíûá ýåäÿí øîñå
èëÿ ýåäèðäèëÿð. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÍ-ÉÀÍÚÀÃ á à õ éàíúàã.
ÉÀÍ-ÉÀÍÛ çÿðô Éàí òÿðÿôè èëÿ, éàíû öñòÿ,
éàõóä áèð éàíûíû èðÿëè âåðÿðÿê. Ýþéÿð÷èí áèð
éàíû öñòÿ ÷åâðèëäè, éàí-éàíû áèð ãÿäÿð ó÷óá
÷àéûí îðòàñûíà äöøäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÉÀÍ-ÉÞÐß èñ. ßòðàô, ÿòðàô ñàùÿ, ùÿíäÿ-
âÿð, éàõûíëûã, éàí. Éàí-éþðÿéÿ áàõìàã (ýþç
ýÿçäèðìÿê). – Éàí-éþðÿìäÿí ýÿëèá-ýåäÿí ÷îõ
èäè; Ìÿíÿ àììà êþìÿê åäÿí éîõ èäè. À.Ñÿù-
ùÿò. Èêðàì Ãàðàòåëèí ýþçöíÿ ñàòàøìàìàã ö÷öí
ýþçëÿðèíè éàí-éþðÿñèíÿ äîëàíäûðûðäû. ß.ßáöë-
ùÿñÿí. // ßòðàôûíäà îëàíëàð. [Ìîëëàáàúû Ùöð-
çàäà:] Ïàõûëëûãäàí ãóäóðìóø èòÿ äþíöá éàí-
éþðÿíè äàëàéûðñàí. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
528
ÉÀÏÛÕÌÛØ
ÉÀÏÀÜ(Û) ìÿù. 1. èñ. Éàçäà ãûðõûëàí ãîéóí
éóíó.
2. ñèô. Éàïûõìûø. Ãûøäà áó àòëàðûí òöêëÿðè
áèð ãàðûøäàí äà àðòûã ñà÷àãëàíàð, ñîíðà äà
éàíàüû áèð éàïûíúû êèìè öñòëÿðèíÿ éàïûøàðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÏÀËÀÃ èñ. 1. Áàéãóøëàð äÿñòÿñèíäÿí
éûðòûúû ýåúÿãóøó. Ëà÷ûí ñåéäýàùÿ ãûëàíäà ýö-
çàð; Èëèì-èëèì èòÿð áàéãóø, éàïàëàã. Ã.Çàêèð.
Ôÿãÿò àç-àç éàïàëàã, ãàðüàëàð åäèð ãûð-ãûð;
Ãîíóáäó ÷þëäÿêè úÿìäÿêëÿð öñòöíÿ äàüûäûð.
À.Ñÿùùÿò.
2. ìÿú. Ãîðõàãëûã, àúèçëèê ñèìâîëó êèìè èø-
ëÿíèð. Èääèàñû òÿðëàí, þçö éàïàëàã. (Àòà. ñþçö).
[Àñëàí áÿé:] Àäûí Ëà÷ûí áÿé, þçöí éàïàëàã-
äàí àúèç. Í.Âÿçèðîâ. Ýöíäöçëÿð ùöíÿðëè ýþðö-
íÿí ãàçàã; Ãàðàíëûã äöøÿíäÿ îëóð éàïàëàã..
Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÀÏÀÉÀËÍÛÇ á à õ éàïéàëíûç. [Ãûç] àòà-
ñûíäàí àúûã åäèá åâëÿðèíäÿí ÷ûõìûø, êè÷èê áèð
îòàãäà éàïàéàëíûç éàøàéûð. À.Øàèã.
ÉÀÏÄÛÐÛËÌÀ “Éàïäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Áèøìÿê ö÷öí òÿí-
äèðèí äèâàðûíà éàïûøäûðûëìàã. ×þðÿê éàïäûðûë-
ìàã.
2. Åòäèðèëìÿê, äöçÿëòäèðèëìÿê. // Ãàéûòäûðûë-
ìàã, äöçÿëòäèðèëìÿê.
ÉÀÏÄÛÐÌÀ “Éàïäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÄÛÐÌÀÃ èúá. 1. Áèøìÿê ö÷öí òÿíäè-
ðèí äèâàðëàðûíà éàïûøäûðòìàã. ×þðÿê éàïäûð-
ìàã.
2. Åòäèðìÿê, åòìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. Õÿäèúÿ
ùÿð èñòÿäèéèíè éàïäûðìàüà àäÿò åòìèø, ÿðêþ-
éöí áþéöìöø áèð ãûçäû. Ñ.Ùöñåéí. // Ãàéûòäûð-
ìàã, äöçÿëòäèðìÿê. [Ãîúà:] [Äàðà] Èñòÿõðäÿ
ÿìñàëû äöíéàäà ýþðöíìÿìèø áèð ñàðàé éàï-
äûðìàã ôèêðèíÿ äöøìöøäöð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÀÏÛ èñ. êèò. Áèíà, òèêèíòè. // ìÿú. Òÿìÿë,
áöíþâðÿ ìÿíàñûíäà. Ýþçÿë þëêÿì! Ñÿí ýþçÿë-
ñÿí, ýþçÿëñÿí þç ÿìÿëèíäÿ; Çÿíúèðëÿðäÿí àçàä
îëàí áèð äöíéàíûí éàïûñûñàí. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÏÛÕÌÀ “Éàïûõìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÛÕÌÀÃ ô. Åëàñòèêëèéèíè, éóìøàãëûüûíû,
äèðèëèéèíè èòèðÿðÿê éàïûøàí êèìè îëìàã, áàñûëûá-
ñûõûëìûø êèìè îëìàã; éàòìàã. Êå÷ÿ êèìè éà-
ïûõìàã. Äþøÿéèí éóíó éàïûõûá.
ÉÀÏÛÕÌÛØ ô.ñèô. Éàïûøàí êèìè îëìóø, éàò-
ìûø, áèð-áèðèíÿ éàïûøìûø; éàòûã. ßçèëèá éàïûõìûø
êöëÿø [Òàïäûüûí] àéàãëàðû àëòûíäà õûøûëäàéûðäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÏÛÃ
ÉÀÏÛÃ ñèô. Èøëÿíìÿêäÿí éàïðûõìûø.
ÉÀÏÛÃÌÀÃ á à õ éàïûõìàã.
ÉÀÏÛËÌÀ 1. “Éàïûëìàã”äàí ô.èñ.
2. ñèô. Ãàéðûëìà, ãàéðûëìûø, òèêèëìèø, äöçÿë-
äèëìèø. [ßðÿí:] Êÿíàðäà ïàë÷ûãäàí éàïûëìà
áèð áöò âàð èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Úÿìèëÿ:] [Ìèð-
çàüàíû] òÿíÿêäÿí éàïûëìà õöñóñè áèð òöôöðöê
âÿ ïàïèðîñ êþòöéö ãàáûíûí éàíûíà àïàðäû.
Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÏÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Áèøìÿê ö÷öí òÿíäè-
ðèí äèâàðûíà éàïûøäûðûëìàã. Òÿíäèðÿ ÷þðÿê éà-
ïûëìàã. – Áó äÿôÿ îí ïóä óíóí ÷þðÿéè ýÿðÿê
éàïûëàéäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Ãàéðûëìàã, äöçÿëäèëìÿê, òèêèëìÿê.
ÉÀÏÛËÌÛØ ô.ñèô. 1. Áèøìÿê ö÷öí òÿíäèðèí
äèâàðûíà éàïûøäûðûëìûø (÷þðÿê).
2. Ãàéðûëìûø, äöçÿëäèëìèø, òèêèëìèø, ãóðóë-
ìóø. Áþéöê ïî÷ò éîëóíóí êÿíàðûíäà óúà áèð
òÿëëèí öñòöíäÿ âàãå, .. àü äàøäàí éàïûëìûø áèíà
÷àïàðëàðûí ìÿíçèëè èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Áèð
ãÿäÿð êå÷ìèø ñàðû êàüûçäàí éàïûëìûø áèð ôÿ-
íÿðèí èøûüû èëÿ áèðèñèíèí ìÿíÿ òÿðÿô ýÿëäèéèíè
ýþðäöì. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÏÛÍÚÛ èñ. Áàñûëìûø êå÷è éóíóíäàí (êå÷ÿ-
äÿí) ùàçûðëàíàí ïëàøà îõøàð ãîëñóç, óçóí, åíëè
ýåéèì. [Ãóðáàíÿëè:] Áèð-èêè ìîòàë òóòìóøäóì,
îíó äà ñàòûá þçöìÿ éàïûíúû àëìûøàì. Í.Âÿ-
çèðîâ. [Ùÿìçÿ] áÿðê-áÿðê éàïûíúûñûíà áöðöí-
ìöøäö. ß.ßáöëùÿñÿí. Àòëûëàðûí áàøëàðûíäà øÿëÿ
ïàïàã âàðäû, ÷èéèíëÿðèíÿ éàïûíúû ñàëìûøäûëàð.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÉÀÏÛÍÚÛËÛ ñèô. ßéíèíäÿ éàïûíúû îëàí.
Ôàéòîíäàí èêè íÿôÿð éàïûíúûëû àäàì äöøäö.
Ì.Ùöñåéí. Äåéÿñÿí, ýÿëÿí éàïûíúûëû èäè. Ìèð
Úÿëàë.
ÉÀÏÛÍÚÛËÛÃ ñèô. Éàïûíúû ö÷öí éàðàéàí.
Éàïûíúûëûã êå÷ÿ.
ÉÀÏÛÐÒÌÀ “Éàïûðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÛÐÒÌÀÃ ô. Ãóëàãëàðûíû áîéíóíà éà-
ïûøäûðìàã. Àò ãóëàãëàðûíû éàïûðäûá öñòöìÿ éö-
éöðäö.
ÉÀÏÛØÀÍ ñèô. 1. Áèð øåéÿ òîõóíäóãäà îíäàí
ãîïìàéàí, àéðûëìàéàí, éàïûøãàí õàññÿñèíÿ
ìàëèê îëàí.
2. ìÿú. Öðÿéÿéàòàí, õîøàýÿëÿí. Éàïûøàí ñþç
äåéèë.
ÉÀÏÛØÄÛÐÛÚÛ ñèô. Éàïûøäûðìà õàññÿñè îëàí,
áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðàí. Éàïûøäûðûúû ìàääÿëÿð.
ÉÀÏÛØÄÛÐÛËÌÀ “Éàïûøäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÛØÛÃÑÛÇËÛÃ
ÉÀÏÛØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàïûøãàí (âÿ ñ.)
èëÿ áèòèøäèðèëìÿê. Äèâàðëàðà åëàíëàð éàïûøäû-
ðûëìûøäûð.
ÉÀÏÛØÄÛÐÛËÌÛØ ô.ñèô. Éàïûøãàí (âÿ ñ.) èëÿ
áèòèøäèðèëìèø. Éàïûøäûðûëìûø êàüûç.
ÉÀÏÛØÄÛÐÌÀ “Éàïûøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÛØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Éàïûøãàíëà âÿ éà áàøãà
éàïûøäûðûúû ìàääÿ èëÿ áèð øåéè áàøãà áèð øåéëÿ
áèòèøäèðìÿê. Ìÿêòóáà ìàðêà éàïûøäûðìàã.
Äèâàðëàðà åëàí éàïûøäûðìàã. Úûðûëìûø ñÿùèôÿ-
ëÿðè éàïûøäûðìàã. Òàõòàëàðû éàïûøãàíëà áèð-
áèðèíÿ éàïûøäûðìàã. // Ãàéíàã âåðìÿê, ãàé-
íàã âàñèòÿñèëÿ áèð-áèðèíÿ áèòèøäèðìÿê, ãàéíàã
åòìÿê. Áîðóëàðû áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðìàã. ×àé-
äàíûí ëöëÿéèíè éåðèíÿ éàïûøäûðìàã. // Úàëà-
ìàã. Ñþçö ñþçÿ éàïûøäûðìàã.
2. Ñûõ éàõûíëàøäûðìàã, òÿìàñ åòäèðìÿê. Õà-
âÿð ãîëóíó óøàüûíûí áîéíóíà ñàðûéàðàã ãó-
úàãëàìûø âÿ öçöíö öçöíÿ éàïûøäûðàðàã ôèêðÿ
ýåòìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. ìÿú. äàí. Âóðìàã, èëèøäèðìÿê, ÷ÿêìÿê.
×îáàí úàíàâàðûí áåëèíÿ áèð ÷îìàã éàïûøäûðäû.
ÉÀÏÛØÄÛÐÒÌÀ “Éàïûøäûðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÛØÄÛÐÒÌÀÃ èúá. Áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ
éàïûøäûðìàã; úàëàòìàã.
ÉÀÏÛØÛÚÛ ñèô. Éàïûøìàã õàññÿñè îëàí; éà-
ïûøãàí. Éàïûøûúû ìàääÿ.
ÉÀÏÛØÛÃ ñèô. 1. Áèð-áèðèíÿ éàïûøìûø, áèòèø-
ìèø. ßòÿ éàïûøûã äÿðè. Áèð-áèðèíÿ éàïûøûã êàüûç.
2. Ñûõ éàõûíëàøäûðûëìûø, ëàï éàïûøäûðûëìûø;
éàíàøû, ãîíøó. Ìÿêòÿáÿ éàïûøûã êëóá áèíàñû.
Áèð-áèðèíÿ éàïûøûã äèâàðëàð. Ãàðàæ åâÿ éàïû-
øûã (ç.) òèêèëìèøäèð.
3. ìÿú. Þçöíÿ ãàðøû õîø ìåéèë îéàòìà õö-
ñóñèééÿòè, ãàíûøèðèíëèê, õîøà ýÿëìÿ, öðÿéÿ
éàòìà. Éàïûøûüû éîõäóð.
ÉÀÏÛØÛÃËÛ ñèô. 1. Éàíàøû, ëàï éàõûí, áèð-
áèðèíÿ òÿìàñ åäÿúÿê äÿðÿúÿäÿ éàõûí; ãîíøó.
ßìðàùýèëèí åâè Ñÿëìèíàçýèëèí åâèíÿ éàïûøûãëû
èäè. (Íàüûë).
2. Éàïûøûüû îëàí, õîøàýÿëÿí, öðÿéÿéàòàí,
éàòûìëû, ãàíûøèðèí, ñóéóøèðèí, úàçèáÿëè. Ýöëÿð
îðòàáîéëó, èíúÿ âÿ çÿðèô, éàïûøûãëû áèð ãûç èäè.
Ú.Úàááàðëû. [Ìóñà] âöúóäúà ñàüëàì, áîéúà
óúà âÿ ñèôÿòúÿ éàïûøûãëû èäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÏÛØÛÃÑÛÇ ñèô. Éàïûøûüû îëìàéàí, õîøà
ýÿëìÿéÿí. Éàïûøûãñûç àäàì.
ÉÀÏÛØÛÃÑÛÇËÛÃ èñ. Éàïûøûüû îëìàìà, õîøà
ýÿëìÿìÿ; éàïûøìàìà.
529
ÉÀÏÛØÃÀÍ
ÉÀÏÛØÃÀÍ 1. èñ. Éàïûøäûðìàã, áèòèøäèðìÿê
õàññÿñè îëàí ìàääÿ. Éàïûøãàí ñöðòìÿê. Õàð-
ðàò éàïûøãàíû. Ñèíòåòèê éàïûøãàí. – Âÿçèðçàäÿ
ïàêåòëÿðè ýþòöðöá: – Éàïûøãàíû ìþùêÿì îëñóí,
áàðû à÷ûëìàñûí, – äåäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùèäàéÿò
åùìàëëûúà ãÿçåòè äèâàðäàí àñäû, ÿëèíèí éàïûø-
ãàíûíû ñèëäè. Ìèð Úÿëàë.
2. ñèô. Äÿéäèéè éåðÿ éàïûøûá çîðëà àéðûëàí,
éàïûøìàã õàññÿñè îëàí. Éàïûøãàí ïàë÷ûã.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀÌÀ “Éàïûøãàíëàìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀÌÀÃ ô. Éàïûøãàíëà éàïûøäûð-
ìàã, áèòèøäèðìÿê, éàïûøãàí ñöðòìÿê. [Äàäàø]
ñîíðà àü êàüûçëàðäàí ýþòöðöá éàøûë ãîâëóüó
éàïûøãàíëàäû, ùÿð òÿðÿôäÿí îíó ñàðûéûá, èðè
ùÿðôëÿðëÿ öíâàíûíû éàçäû... Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀÍÌÀ “Éàïûøãàíëàíìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Éàïûøãàíëà
éàïûøäûðûëìàã (áèòèøäèðèëìÿê), éàïûøãàí ñöð-
òöëìÿê.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀØÌÀ “Éàïûøãàíëàøìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀØÌÀÃ ô. Éàïûøãàí êèìè îë-
ìàã, éàïûøãàíà äþíìÿê, éàïûøãàí õàññÿñè
àëìàã. Èñòè ñó ýþòöðäöêäÿ íèøàñòà éàïûøãàíëà-
øàðàã ùÿëìÿøèê òÿáÿãÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ð.ßëèéåâ.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀØÌÛØ ô.ñèô. Éàïûøãàí êèìè
îëìóø, éàïûøãàíà ÷åâðèëìèø. Éàïûøãàíëàøìûø
ìàääÿ.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀÒÌÀ “Éàïûøãàíëàòìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÀÒÌÀÃ èúá. Éàïûøãàíëà éà-
ïûøäûðòìàã, éàïûøãàí âóðäóðìàã, áèðèíÿ éà-
ïûøãàíëàìà èøè ýþðäöðìÿê.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÛ ñèô. Éàïûøãàí ñöðòöëìöø.
// Òÿðêèáèíäÿ éàïûøãàí îëàí.
ÉÀÏÛØÃÀÍËÛÃ ô. Éàïûøìàã õàññÿñè.
ÉÀÏÛØÃÀÍÎÒÓ èñ. áîò. ×àé, àðõ âÿ ìåøÿ
êÿíàðëàðûíäà áèòÿí ÷îõèëëèê îò áèòêèñè.
ÉÀÏÛØÌÀ “Éàïûøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÛØÌÀÃ ô. 1. Òîõóíäóüó øåéÿ èëèøèá àé-
ðûëìàìàã, éàõóä çîðëà ãîïàúàã áèð ñóðÿòäÿ
áèòèøìÿê; ñûâàøìàã. Êèòàáûí ñÿùèôÿëÿðè áèð-
áèðèíÿ éàïûøìûøäûð. Àéàããàáûëàðûìà ãÿëèç ïàë-
÷ûã éàïûøûá. – ..[Ãóðáàí] àéàãëàðûíà áóç êèìè
éàïûøàí éûðòûã ÷óñòóíóí ÷àìûðûíû òÿìèçëÿéÿ-
òÿìèçëÿéÿ: – Ìîëëà, ìÿíÿ áèð ìÿêòóá éàç! –
äåäè. À.Øàèã.
530
ÉÀÏÌÀ
2. Áèð-áèðèíÿ òÿìàñ åäÿúÿê äÿðÿúÿäÿ éà-
õûí îëìàã, òàìàìèëÿ éàíàøìàã; ÷àòìàã. Óñòà
Àüàáàëàíûí ñàããàëû ýèúýàùëàðûíà ýåòäèêúÿ
óúëàðû íàçèëèá ýþçÿë ñóðÿòäÿ ãóëàãëàðûíà éà-
ïûøìûøäûð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. // Áèð-áèðèíäÿí ãîï-
ìàìàã, àéðûëìàìàã. Ñóñóçëóãäàí äîäàãëàðû
áèð-áèðèíÿ éàïûøìûøäû.
3. Òóòìàã, áÿðê-áÿðê òóòìàã, ãàðìàëà-
ìàã. ßëèíäÿí éàïûøìàã. Ãîëóíäàí éàïûøìàã.
– ..Áèðÿ áåø áèð-áèðèíÿ ñþéÿíäÿí ñîíðà áåëëÿðÿ
éàïûøäûëàð. Í.Íÿðèìàíîâ. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð
ÿìè ãåéçëè ÷ûõàðäû êö÷ÿéÿ âÿ ýÿëèá éàïûøàðäû
ãóëàãëàðûìäàí, ãàëõûçàðäû ýþéÿ. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Ìöùÿíäèñ èñÿ, éÿùÿð ÿéèëìÿñèí äåéÿ,
öçÿíýèäÿí éàïûøìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ. // Òóòóá
ãàëäûðìàã; ãàëäûðìàã (÷ÿêìÿê, äàðòìàã) ö÷öí
ÿëè èëÿ òóòìàã. [Ãóðáàí:] Äè ýÿë, áó øÿëÿéÿ
éàïûø, ãîé äàëûìà. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Èíÿêëÿðè
ñàüûá ö÷ãóëïëó ãàçàíû äîëäóðäóã, ùÿðÿìèç áèð
ãóëïóíäàí éàïûøûá ãàçàíëàðû îúàüûí ãûðàüûíà
ýÿòèðäèê. À.Äèâàíáÿéîüëó. // Äèøëÿðèíè êå÷èð-
ìÿê, äèøëÿðè èëÿ òóòóá áóðàõìàìàã. Èò áàëäû-
ðûìäàí éàïûøäû.
4. Ìÿøüóë îëìàã, áàøëàìàã, ýèðèøìÿê, øöðó
åòìÿê. Áèð ñÿíÿòäÿí éàïûøìàã. Áèð èøäÿí éà-
ïûøìàã. – [Êÿðáÿëàéû Çàëûí] àðâàäû ùÿðäÿíáèð
äåéèðäè: – À êèøè ñÿíèí ñàããàëûíà íÿ øàøêà éà-
ðàøûð, íÿ äÿ øàïêà. Ýÿë áó ãîðîäîâîéëóãäàí
ÿë ÷ÿê! Áèð áàëàúà àëûø-âåðèøÿ éàïûø. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. [Ìÿøÿäè ßñýÿðèí] áó âàñèòÿ èëÿ ùÿð-
÷ÿíä ãîëó ñàüàëìàüà áàøëàìûøäûñà äà, àììà
èøÿ éàïûøìàüà ãöäðÿòè éîõ èäè. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
5. ìÿú. Äÿéìÿê, òîõóíìàã. ×îâóòìà áèð
ýöëëÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí; Éàïûøûð àëíûìà, éûõûëû-
ðàì ìÿí. Ñ.Âóðüóí.
6. ìÿú. äàí. Éàïûøûá ÿë ÷ÿêìÿìÿê, áèð àí
áåëÿ àðàëàíìàìàã; ÿë ÷ÿêìÿéÿðÿê äàíûøìàã,
ìöðàúèÿò åòìÿê, òÿíýÿ ýÿòèðìÿê. Àäàìà éà-
ïûøäûìû, ÿë ÷ÿêÿí äåéèë.
7. Êå÷ìÿê, ñèðàéÿò åòìÿê. Ñîéóüà þéðÿí-
ìèø àäàìà àçàð ÷ÿòèí éàïûøàð.
8. ìÿú. äàí. Áÿíä îëìàã, ìàíå îëìàã,
...ãîéìàìàã. Àúûã åäèá ýåäÿíÿ éàïûøìà.
ÉÀÏÌÀ 1. “Éàïìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. àðõèò. Ïëàñòèê âÿ ñ. ìàòåðèàëëàðäàí äö-
çÿëäèëÿí áÿçÿê. Éàïìà èøëÿðè. // ñèô. Áó úöð
äöçÿëäèëÿí. Éàïìà áÿçÿê. Éàïìà íàõûøëàð.
3. èñ. Äèâàðà éàïûëàí òÿçÿê. Áèð òþâëÿ ãàéûò-
äûðñàí ÿýÿð, áèð äÿ ñàìàíëûã; Ìÿí äÿ ñàüàðàì,
ùÿì ïåéèíèí éàïìà ãàéûððàì. Ì.Ìþúöç.
ÉÀÏÌÀÃ
4. ñèô. Ñöíè, ñàõòà, éàëàí÷û, óéäóðìà, ãîí-
äàðìà, éàëàí. Éàïìà ýþçÿëëèê. Éàïìà ìÿùÿá-
áÿò. – [Îãòàé:] Õàòûðëàéûðìûñàí, áèð çàìàí
éàïìà ùÿéàòûí íÿ îëäóüóíó .. ñÿíÿ þéðÿäèð-
äèì. Ú.Úàááàðëû. Ýþçÿëëèêëÿð éàïìà, äóéüóëàð
úàíñûç; Ìÿíÿ òÿí åéëÿéèð ùÿð éåòÿí ãàíñûç.
ß.Úàâàä.
ÉÀÏÌÀÃ ô. 1. Áèøìÿê ö÷öí òÿíäèðèí äèâà-
ðûíà éàïûøäûðìàã. Ãàñûì ÿìèíèí þâðÿòè Ùÿëèìÿ
õàëà ÷þðÿê éàïûðäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áèç
àëìûøûã àðâàäû ÿïïÿê éàïà. ß.Íÿçìè. // Öìó-
ìèééÿòëÿ, éàïûøäûðìàã. Íåéëÿéèðäèì áÿçÿéè,
éà äöçÿéè? Äàìà, äèâàðà éàïàðäûì òÿçÿéè.
Ì.ß.Ñàáèð.
2. êþùí. Åòìÿê. Íÿ éàïûðñàí, àé áè÷àðÿ; Íÿ
þëêÿéÿ ñÿñ ñàëûðñàí. Ìîëëà Úöìÿ. [Èñìÿò:] Ýåò,
íÿ éàïàðñàí éàï, ÷ÿêèë ýåò, äóðìà! Ù.Úàâèä.
Çåéíàë øàøûðäû, íÿ éàïàúàüûíû òÿéèíäÿí àúèç
êèìè èäè. Ñ.Ùöñåéí. Áèð àõøàì÷àüû èäè. Áàø-
ìàãñåéðè éàïìàã ôèêðè èëÿ åâäÿí ÷ûõäûì.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
3. êþùí. Òèêìÿê, ãàéûðìàã, äöçÿëòìÿê,
ãóðìàã. Õàòèðèí úÿì åéëÿäèí, ÿùëè-âÿôà êþí-
ëöí ïîçóá; Áèð èìàðÿò éàïìàüà ìèí åâ éûõàð
ìåìàð òÿê. Ôöçóëè. ..Òàçÿäÿí áèð ìþùêÿì áàðû
éàïäûëàð. “Äÿðáÿíäíàìÿ”. Èêè êàìàí÷à, èêè
òàð òàïäûëàð; Áèð ÷ÿìÿíèí öñòÿ ìÿúëèñ éàïäûëàð.
À.Ñÿùùÿò.
ÉÀÏÌÀËÛÃ èñ. Ñöíèëèê, ñàõòàëûã; éàïìà
øåéèí ùàëû.
ÉÀÏÓÍ èñ. Éàïîíèéàíûí ÿùàëèñèíè òÿøêèë
åäÿí õàëã âÿ áó õàëãà ìÿíñóá àäàì. Éàïîí
õàëãû. Éàïîí äèëè. Éàïîí ìóñèãèñè.
ÉÀÏÎÍÚÀ ñèô. âÿ çÿðô Éàïîí äèëèíäÿ. Éà-
ïîíúà äàíûøìàã. Éàïîíúà ëöüÿò.
ÉÀÏÐÛÕÌÀ “Éàïðûõìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÏÐÛÕÌÀÃ á à õ éàïûõìàã.
ÉÀÏÉÀËÃÛÇ á à õ éàïéàëíûç. Ìÿíäÿí áèð
àç àðàëû ìÿíèì êèìè éàïéàëãûç; Áèð àüàúûí àë-
òûíäà, ñêàìéàíûí öñòöíÿ; Ãÿçåò ñàëûá îòóð-
ìóø, áèð ýþçÿë ñàðûøûí ãûç. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÀÏÉÀËÍÛÇ çÿðô Òàìàìèëÿ éàëíûç, òÿê,
òÿê-òÿíùà. Éàïéàëíûç îòóðìàã. Éàïéàëíûç ãàë-
ìàã. – Áåëÿ áèð àíäà äóðóá éàïéàëíûç; Ëÿêÿ-
ëÿíìèø áèð àäàì ëàï éàëíûç. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÀÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Äîñò, éîëäàø. ßêèí÷èëÿð
éàðûéàì; Èýèäëÿð ñÿðäàðûéàì; Ãûçûëûí àäû ÷ûõ-
ìûø; Ìÿí îíäàí éóõàðûéàì. ß.Úàâàä. Áèð çà-
ìàíëàð íÿ ñÿí, íÿ ìÿí; Øàä ýþðìÿäèê äîñòó,
ÉÀÐÀ
éàðû. Ñ.Âóðüóí.
Éàð îëìàã – éîëäàø îëìàã,
äîñò îëìàã, êþìÿê îëìàã. Áèçÿ éàð îëìàñà
ñàãè, áèç îíà éàð îëàëûì. Ãþâñè. [Òåéìóð àüà:]
Àììà úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùè äîüðóéà éàð îëóá,
ñÿíèí ìóðàäûí ÿêñè öç âåðäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.

...éàð îëñóí!.. – ...êþìÿê îëñóí! (õåéèð-
äóà èôàäÿñè). [Èëéàñ:] Ýþéëÿð ñÿíÿ éàð îëñóí,
îüëóì! – äåäè. Ì.Ùöñåéí.
2. êëàñ. Ñåâýèëè, ìÿøóã, ìÿøóãÿ. Éàðäàí
àéûðìàã. Âÿôàëû éàð. Éàðûíäûí àéðû äöøìÿê.
– Àüäàìûí éîëëàðûíäà; Áÿíä îëäóì êîëëàðûí-
äà; Áèð úöò áÿçáÿíä îëàéäûì; Éàðûìûí ãîë-
ëàðûíäà. (Áàéàòû). [Øàùáàç áÿé:] Òàìàì Ïà-
ðèæèí ãûçëàðû ãóðáàí îëñóí ñÿíèí áèð òöêöíÿ,
ìÿíèì êè ñÿíèí òÿê ýþçÿë áèð éàðûì âàð..
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ýÿðàé:] Åøãèìè íàçëû éàðà
àíëàòäûì; Ñþçöìÿ áàë, íîüóë, øÿêÿð ãàòäûì.
À.Øàèã.
ÉÀÐÀ èñ. 1. Áÿäÿí, éàõóä îíóí äàõèëè îð-
ãàíëàðû òîõóìàëàðûíûí ùÿð ùàíñû áèð ñèëàù âÿ
éà áàøãà èòè, áÿðê øåéëÿ çÿäÿëÿíìÿñè âÿ áó
çÿäÿíèí éåðè. Ýöëëÿ éàðàñû. Õÿíúÿð éàðàñû.
Éàðàñûíû ñàðûìàã. Éàðàäàí ãàí àõûð. – Ãûëûíú
éàðàñû ñàüàëàð, äèë éàðàñû ñàüàëìàç. (Àòà.
ñþçö). Ùÿíèôÿ àðâàäëà Ýöëýÿç Ñÿìÿäèí äèçè-
íèí òèêàíëàðûíû ÷ûõàðäûá éàðàñûíû ñàðûìûøëàð.
È.Ùöñåéíîâ.
Éàðà àëìàã – éàðàëàíìàã.
Éàðà âóðìàã – 1) éàðàëàìàã; 2) ìÿú. ãÿë-
áèíè èíúèòìÿê, ãÿëáÿ òîõóíàí ñþç äåìÿê, òÿíÿ
âóðìàã. Éàðàñû òÿðñëÿøìÿê – éàðàñû øèääÿò
åòìÿê, ñàüàëìàìàã. // Ùÿð íÿ øÿêèëäÿ îëóðñà
îëñóí, áÿäÿíèí áèð éåðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø çÿäÿ;
õîðà. ßëëÿðè éàðà è÷èíäÿäèð. Éàðà éåðè. Áÿäÿ-
íèíè éàðà áàñìûø.
2. ìÿú. Äÿðä, èçòèðàá, ðóùè ñàðñûíòû, öðÿê
àúûñû. Öðÿê éàðàñû. – [Ðÿñóë:] Ñÿíÿì éàðûì
ìÿðùÿì åéëÿð éàðàéà; Øÿùðè-Òèôëèñ äåäèêëÿðè
áóäóìó? “Àøûã Ãÿðèá”. [Õÿäèúÿ:] Íÿ âàõò
ìÿíèì öðÿéèìèí éàðàñû ñàüàëàúàãäûð? Í.Íÿ-
ðèìàíîâ. Ãÿëáèíèí âàðäû äÿðèí áèð éàðàñû;
Ýåúÿ-ýöíäöç ñó äåéèá èíëÿðäè. Ì.Ìöøôèã.
3. ìÿú. Úÿìèééÿòäÿ îëàí ìÿíôè ùàäèñÿëÿð
ùàããûíäà. Éàçû÷û þç ÿñÿðèíäÿ êþùíÿ úÿìèééÿ-
òèí éàðàëàðûíû à÷ûá ýþñòÿðìèøäèð. // ìÿú. Âóðó-
ëàí çèéàí, çÿðÿð, òÿõðèáàò ùàããûíäà.
◊ Éàðà áàüëàìàã ìÿú. – èìäàäà ÷àòìàã,
êþìÿê åòìÿê, éàðäûìà ãîøìàã. ßñèë ãÿùðÿ-
ìàíëûã éàðà áàüëàìàãäàäûð, àáàä åòìÿêäÿ-
äèð. Ù.Úàâèä. Éàðàñûíà òîõóíìàã – áèðèíèí
531
ÉÀÐÀÄÀÍ
ýèçëè äÿðäè ùàããûíäà äàíûøìàã, çÿèô éåðèíÿ
òîõóíìàã. Ãîúà áó úàâàáäàí ÷îáàíûí éàðà-
ñûíà òîõóíìóø îëäóüóíó áèëäè. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ. Éàðàñûíû òÿçÿëÿìÿê – áèðèíèí äÿðäèíè
éàäûíà ñàëûá ïÿðèøàí åòìÿê, äÿðäèíè òÿçÿëÿìÿê.
ÉÀÐÀÄÀÍ 1. “Éàðàòìàã”äàí ô.èñ. Ýÿëÿ-
úÿéè éàðàäàíëàð. – Òàðèõäÿ òàðèõè éàðàäàí äó-
ðóð. Ñ.Âóðüóí.
2. “Éàðàòìàã”äàí ô.ñèô. Éàðàäàí ÿëëÿð. Ñà-
áàùû éàðàäàí ýÿíúëÿðäèð.
3. èñ. äèí. Òàíðû, Àëëàù, õàëèã; õÿëã åäÿí
ãöââÿ. [Áàíû õàíûì:] Ñÿíÿ êþìÿê èñòÿðÿì ìÿí
õóäàäàí; Èøèíÿ ôÿðÿú âåðñèí áþéöê Éàðàäàí.
“Àøûã Ãÿðèá”. Éàðàäàí éåòèøñèí þçö äàäûíà;
Âèðàí ãàëäû ýþçÿë áàüû Íèýàðûí. Ìîëëà Úöìÿ.
Éàðàäàí éåòèðñèí áèçè ìóðàäà; Ìÿíèì àéûì,
ýöíöì óçóíäóð, ýÿëèí! Àøûã ßìèð.
ÉÀÐÀÄÛÚÛ 1. èñ. Áèð øåé éàðàäàí, ùÿéàòà
ýÿòèðÿí, ìåéäàíà ýÿòèðÿí àäàì. Àõûð, áèð äå
ýþðöì êè, áó òÿçÿ ôèðãÿíèí éàðàäûúûñû êèìäèð?
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ýöëñàáàù:] ..Þç ñÿíÿ-
òèíè éàõøû áèëìÿéÿí áèð óñòà áèð éàðàäûúû îëà
áèëìÿç. Ú.Úàááàðëû.
2. ñèô. Áèð øåé éàðàòìàüà ãàäèð îëàí, ìàääè
âÿ ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿð éàðàäàí. Éàðàäûúû ôèêèð.
Éàðàäûúû ãöââÿëÿð. Éàðàäûúû ÿëëÿð. – .. Ùÿð êÿ-
ñèí èõòèðàñû éàðàäûúû ÿìÿéèíèí ìÿùñóëóäóð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. èñ. äèí. Éàðàäàí, õàëèã, Àëëàù, Òàíðû.
ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÃ èñ. Èíñàíûí ìàääè âÿ ìÿ-
íÿâè ñÿðâÿòëÿð éàðàòìàüà äîüðó éþíÿëäèëìèø
ôÿàëèééÿòè. Êöòëÿëÿðèí úàíëû éàðàäûúûëûã ôÿà-
ëèééÿòè. Éàðàäûúûëûã ïðîñåñè. Ñþç éàðàäûúûëûüû.
Åëìè éàðàäûúûëûã. Áÿäèè éàðàäûúûëûã. // Éàðà-
äûúû ÿìÿéèí ìÿùñóëó, éàðàäûëìûø ìàääè âÿ
ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðèí ìÿúìóñó. Óøàã éàðàäûúû-
ëûüû ñÿðýèñè. Ñàáèð éàðàäûúûëûüû. Õàëã éàðàäûúû-
ëûüû (ôîëêëîð). – Éàðàäûúûëûüû ùå÷ áèð çàìàí þç
òÿðàâÿòèíè èòèðìÿéÿí.. ñÿíÿòêàð ÿí áÿõòèéàð
èíñàíäûð. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÐÀÄÛËÀÍ 1. “Éàðàäûëìàã”äàí ô.ñèô.
2. èñ. äèí. Éàðàíìûø, ìÿõëóã.
ÉÀÐÀÄÛËÛØ èñ. 1. Éàðàòìàã èøè; éàðàäûëìà,
òþðÿäèëìÿ, âöúóäà ýÿòèðèëìÿ. [“Âÿòÿí äèëè”
ÿëèôáà êèòàáûíûí] éàðàäûëûøûíà áàèñ îëàí ñÿáÿ-
áèíè, ìÿñÿëÿäÿí õàðèú îëñà äà, áóðàäà ýþñ-
òÿðìÿéÿ ìÿúáóðàì. Ô.Àüàçàäÿ.
2. Âàðëûã, õèëãÿò, òÿáèÿò. Äÿéèøìÿê – éàðà-
äûëûøûí, òÿáèÿòèí ãàíóíóäóð. Ì.Èáðàùèìîâ.
532
ÉÀÐÀÃËÛ
3. Áöíéàä, êþê, áöíþâðÿ, ÿñàñ. Éàðàäûëûøû
çÿèôäèð.
ÉÀÐÀÄÛËÌÀ “Éàðàäûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÄÛËÌÀÃ ìÿúù. Âöúóäà ýÿòèðèëìÿê,
òþðÿäèëìÿê. Ñòàíñèéà éåíèúÿ éàðàäûëìûøäû.
ÉÀÐÀÄÛËÌÛØ ô.ñèô. Âöúóäà ýÿòèðèëìèø,
òþðÿäèëìèø.
ÉÀÐÀ-ÕÎÐÀ èñ. ×èðêëè, ùÿì äÿ ÷îõ éàðàñû
îëàí.
ÉÀÐÀ-ÕÎÐÀËÛ ñèô. ×èðêëè, ùÿì äÿ ÷îõ
éàðàñû îëàí.
ÉÀÐÀÃ èñ. 1. Ñèëàù. Êîðîüëó ýþðäö, Äÿ-
ìèð÷èîüëó î ãÿäÿð éàðàã ýþòöðöá êè, àëòûíäà
òÿðïÿíÿ áèëìèð. “Êîðîüëó”. Î ñààò ÿëèìèçÿ
êå÷ÿí éàðàãëà âÿ áîìáàëàðëà .. éîëà äöøäöê.
ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Éàðàøûã, áÿçÿê øåéëÿðè. Äöçÿëèá ùÿð éà-
ðàüû; Ãàëûá ñàããàë äàðàüû. (Àòà. ñþçö).
ÉÀÐÀÃ-ßÑÁÀÁ òîï. êþùí. Úöðáÿúöð ñèëàù-
ëàð. [Âåéñ:] Óøàãëàð, î éàðàã-ÿñáàáû, òàïàí-
÷àíû äà ãîéóí áàõ áóðà, áÿðè êöíúÿ. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÉÀÐÀÃ-ßÑËßÙß òîï. êþùí. Ìöõòÿëèô ñè-
ëàùëàð. Ùàúû Ãàðà þçö ãîðõàã îëäóüó ùàëäà,
ýþòöðäöéö éàðàã-ÿñëÿùÿ èëÿ áàøãàëàðûíû ãîð-
õóòìàã èñòÿéèð. “Êèðïè”.
ÉÀÐÀÃ-ßÑËßÙßËÈ êþùí. á à õ éàðàãëû-
éàñàãëû.
ÉÀÐÀÃËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Éàðàãëàíäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÃËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Ñèëàùëàí-
äûðûëìàã.
ÉÀÐÀÃËÀÍÄÛÐÌÀ “Éàðàãëàíäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÃËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ñèëàùëàíäûðìàã.
2. Ìöõòÿëèô àëÿò âÿ ëÿâàçèìàòëà òÿúùèç åò-
ìÿê.
ÉÀÐÀÃËÀÍÌÀ “Éàðàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÃËÀÍÌÀÃ ô. Ñèëàùëàíìàã. Äÿëèëÿð
èøè áåëÿ ýþðÿíäÿ éàðàãëàíûá àòëàíäûëàð. “Êîð-
îüëó”. [Ìóñòàôà áÿé:] Õàòà ýþðöíöð, óøàãëàðà
äåýèíÿí êè, ùàìûñû éàðàãëàíñûíëàð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Éàðàãëàíäûí î ýöí ñÿí äÿ; Ñÿñèí
äöøäö äàüäàí-äàüà. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÐÀÃËÀÒÌÀ “Éàðàãëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÃËÀÒÌÀÃ ô. Éàðàãëà, ñèëàùëà òÿú-
ùèç åòìÿê.
ÉÀÐÀÃËÛ ñèô. êþù. Ñèëàùëû. [Þìÿð] ÷ÿðêÿçè
ïàëòàðäà, ÷ÿêìÿäÿ, ÿëèíäÿ ìàòðàã, öñòö éà-
ÉÀÐÀÃËÛ-ÉÀÑÀÃËÛ
ðàãëû è÷ÿðè äàõèë îëóð âÿ ñåâèíèð. Í.Íÿðèìàíîâ.
Òåëèíèí óúóíó ãàøûíà òþêìöø, ãàðàéàüûç, ãûð-
ìûçû éàíàãëû, éàðàãëû Ãÿäèðäÿí øöáùÿëÿíìèøäè.
Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÐÀÃËÛ-ÉÀÑÀÃËÛ ñèô. âÿ çÿðô êþùí.
Éàõøûúà ñèëàùëàíìûø, úöðáÿúöð ñèëàùëàðëà ñèëàù-
ëàíìûø. Áèð äÿ áàõäû êè, áóäóð, áèð äÿñòÿ éà-
ðàãëû-éàñàãëû àòëû ýÿëèð. “Êîðîüëó”. Äÿìèð÷è
ßùìÿä îüëóíó éàðàãëû-éàñàãëû ýþðöá äåäè..
(Íàüûë). [Ìÿúëèñè àïàðàíûí] öñòö-áàøû éàðàãëû-
éàñàãëûéäû. “Àøûã ßëÿñýÿð”.
ÉÀÐÀÃÑÛÇ ñèô. âÿ çÿðô Ñèëàùñûç. Øÿðèôçàäÿ
éàðàãñûç ýÿëäèéèíäÿí, éîëó êÿñÿíëÿðèí ÿìðèíÿ
òàáå îëóá ôàéòîíäàí éåðÿ äöøäö.. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀÐÀÃÑÛÇËÛÃ èñ. Ñèëàùñûçëûã.
ÉÀÐÀÃ-ÉÀÑÀÃ êþùí. á à õ éàðàã 1-úè
ìÿíàäà. [Àüñàããàë êèøè:] Éàðàã-éàñàüûíû
éöêëÿðäÿ ýèçëÿò. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÐÀËÀÌÀ “Éàðàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀËÀÌÀÃ ô. 1. Ñèëàù âÿ ñ. èëÿ éàðà âóð-
ìàã, éàðà à÷ìàã; çÿäÿëÿìÿê. ßëèíè éàðàëà-
ìàã. – Ìàðàëà áàõ, ìàðàëà; Âóð, îõ èëÿ éàðàëà;
Äÿðä âåðÿí äÿðìàí âåðñèí; Äÿðäèì äöøñöí
ãàðàëà. (Áàéàòû). Ãåéðÿòäÿí êå÷ÿíäÿ, ñó öñ-
òöíäÿ éàé ôÿñëè ùÿð áèð ìöñÿëìàí ãàðäàø éåääè-
ñÿêêèç àäàì éàðàëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Àñëàí áÿé:] Àíúàã éàçûã ßñÿä áÿéè éàðàëà-
éûá ãà÷àðêÿí áèð ãûðìûçû ÷óõà âàðäû ÿéíèíäÿ..
Ú.Úàááàðëû.
2. ìÿú. Ìÿíÿâè ÿçàá âÿ èçòèðàá âåðìÿê,
ãÿëáèíè ñûíäûðìàã, ðóùÿí èíúèòìÿê (÷îõ âàõò
“ãÿëáèíè”, “öðÿéèíè” ñþçëÿðè èëÿ). [Ìÿììÿä-
áàüûð:] ßñìÿðúàí, ñÿí ìÿíèì öðÿéèìè éàðà-
ëàéûðñàí! Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÐÀËÀÍÄÛÐÌÀ “Éàðàëàíäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÐÀËÀÍÄÛÐÌÀÃ èúá. Áàøãàñûíûí ÿëè èëÿ
éàðàëàìàã, éàðà âóðäóðìàã, éàðàëàíìàñûíà
ñÿáÿá îëìàã.
ÉÀÐÀËÀÍÌÀ “Éàðàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀËÀÍÌÀÃ ãàéûä. 1. Ýöëëÿ, êÿñÿðòè
âÿ ñ. èëÿ áÿäÿíèíèí áèð éåðèíäÿ éàðà à÷ûëìàã,
áÿäÿíèíèí áèð éåðè çÿäÿëÿíìÿê, éàðà îëìàã.
Àéàüûíäàí éàðàëàíìàã. Ìöùàðèáÿäÿ éàðà-
ëàíìàã. Ýöëëÿ èëÿ éàðàëàíìàã. – [Ãàñûìÿëè:]
Òóòóáëàð, éÿãèí êè, éàðàëàíûáäû, éîõñà áó äà
ãà÷à áèëÿðäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìèðñà-
ãóëó éàðàëàíìûø âÿ éåðÿ éûõûëìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÐÀÍÌÀÃ
2. ìÿú. ×îõ àüûð ìÿíÿâè ñàðñûíòûéà ìÿðóç
ãàëìàã; äÿðäëÿíìÿê. Éàðàëûäûð êþíëöì ãóøó,
éàðàëû; Éàðàëàíäû éàçûã øàèð îëàëû. ß.Úàâàä.
ÉÀÐÀËÀÍÌÛØ ô.ñèô. Éàðà àëìûø, ñèëàù âÿ ñ.
èëÿ áèð éåðèíäÿí çÿäÿëÿíìèø; éàðàëû. Éàðàëàí-
ìûø ÿñýÿð. // Ìÿú. ìÿíàäà. Åé ùÿìäÿìèì, ñÿíè
ãàíà ãÿðã åëÿð; Ýÿë òÿðïÿòìÿ éàðàëàíìûø êþí-
ëöìö. Ì.Â.Âèäàäè.
ÉÀÐÀËÀÒÌÀ “Éàðàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀËÀÒÌÀÃ èúá. Éàðàëàíìàñûíà ñÿáÿá
îëìàã, éàðà âóðäóðìàã. Àòû éàðàëàäàðñàí,
ýþçëÿ.
ÉÀÐÀËÜÀÍ èñ. ìÿù. Éàðüàí. Äàüûëûá ùà-
âàéà ãàíûí èéèñè; Ýÿëèð éàðàëüàíäàí éàïàëàã
ñÿñè. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÀÐÀÌÀÇÚÀ(ÑÛÍÀ) çÿðô Éàðàìàç àäàìà
õàñ îëàí áèð ñóðÿòäÿ; àë÷àãúàñûíà, íàëàéèã áèð
ñóðÿòäÿ. Éàðàìàçúàñûíà ùÿðÿêÿò åòìÿê.
ÉÀÐÀÌ-ÉÀÐÀÌ èñ. çàð. Õàíÿíäÿëÿðèí,
àøûãëàðûí îõóäóãëàðû çàìàí ùàâàíû óçàòìàã
ö÷öí èøëÿòäèêëÿðè ñþç. Àøûüûí ñþçö ãóðòàðàíäà
éàðàì-éàðàì ÷àüûðàð. (Àòà. ñþçö).
ÉÀÐÀÍÀË äàí. Êå÷ìèøäÿ “ýåíåðàë” ñþçö-
íöí úàíëû äèëäÿ èøëÿíÿí òÿùðèô åäèëìèø ôîðìàñû.
Èñòÿéèðÿì ñàíà áèð äàñòàí éàçàì; Ãîáóðíàò
åøèäÿ, éàðàíàë áèëÿ. Àøûã ßëÿñýÿð. Áóíäàí
þòðö ëàçûìäûð .. éöç íÿôÿð ùàúûíû éàðàíàë åëÿ-
ìÿê. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [ßùìÿä:] Ñÿí
ýåò, êíéàçëàðäàí õÿáÿð àë, éàðàíàëëàðäàí õÿ-
áÿð àë.. Îíäà áèëÿðñÿí êè, Àñëàí áÿé êèìäèð.
Í.Âÿçèðîâ.
ÉÀÐÀÍÀÍ ô.ñèô. Éàðàäûëìûø, âöúóäà ýÿòè-
ðèëìèø (ýÿëìèø). // Èñ. ìÿíàñûíäà. Ìÿõëóã.
[Õàíáóðàáè:] Ùÿð áèð éàðàíàí éàøàìàëûäûð.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÀÐÀÍÛØ èñ. 1. Éàðàíìà, âöúóäà ýÿëìÿ,
éîõäàí âàð îëìà.
2. Õèëãÿò, òÿáèÿò, äîüóëóø. Ñÿí êè éàðàíûø-
äàí ýþçÿëñÿí áåëÿ; Áèð äàñòàí îëìóñàí àüûçà,
äèëÿ. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÐÀÍÌÀ1 “Éàðàíìàã1”äàí ô.èñ. Àçÿð-
áàéúàí îðäóñóíóí éàðàíìà ýöíö.
ÉÀÐÀÍÌÀ2 “Éàðàíìàã2”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÍÌÀÃ1 ô. 1. ßìÿëÿ ýÿëìÿê, ìåé-
äàíà ýÿëìÿê, äîüóëìàã, òþðÿìÿê. Ìÿí ÿçèëÿí
áèð ñèíôèí ùàéãûðàí; Ùàã áàüûðàí ñÿäàñûíäàí
éàðàíäûì. Ì.Ìöøôèã. Áèëèðñÿí êè, ìÿí ýþçÿ-
ëÿì, äàñòàíëàðà äöøìöø àäûì; Éàðàíäûüûì
533
ÉÀÐÀÍÌÀÃ
ýöíäÿí áÿðè áàüëàíìàìûø ãîë-ãàíàäûì.
Ñ.Âóðüóí. [Îâ÷ó:] Ãûçûì, – äåäè, – öðÿéèíèç
éóõà îëóð, áèëèðÿì, àììà [ãóøëàð] áèçèì ö÷öí
éàðàíìûøäûð. Ìèð Úÿëàë.
2. Òÿñèñ åäèëìÿê, òÿøêèë îëóíìàã; éàðàäûë-
ìàã. ßëàãÿ éàðàíìàã. Àðàëàðûíäà äîñòëóã
ìöíàñèáÿòè éàðàíìûøäûð. – Òèêèíòèäÿ êè÷èê áèð
þçôÿàëèééÿò äÿðíÿéè éàðàíäû. È.ßôÿíäèéåâ.
ÉÀÐÀÍÌÀÃ2 ô. Áèðèíè õîøíóä åòìÿê ö÷öí
þç ùÿðÿêÿòëÿðèíè îíóí õåéðèíÿ, òÿëÿáèíÿ óé-
üóíëàøäûðìàüà ÷àëûøìàã, éàëòàãëàíìàã. Éàõûí
ãîùóìëàðûíû, ýÿëÿúÿêäÿ áþéöê ñÿðâÿòÿ ìàëèê
îëàñû áàúûëàðà éàðàíàíëàð âÿ éàëòàãëûã åäÿí-
ëÿð ùÿð òÿðÿôäÿí áàúûëàðûí ãîëëàðûíäàí òóòóá,
îíëàðû ñàõëàìàã èñòÿéèðäèëÿðñÿ äÿ, ôàéäà âåð-
ìèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Éàñàâóë:] Äîüðóäóð,
òöôÿíý áó äöíéà öçöíäÿ èýèäèí áèðèíúè éàðàøû-
üûäûð, – äåéÿ Ìÿñòÿëè áÿéÿ éàðàíìàüà áàøëàäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÐÀÍÌÛØ ô.ñèô. Õÿëã îëóíìóø, ìÿõëóã,
úàíëû; äîüóëìóø. Ìÿëóì øåéäèð êè, úÿìè éà-
ðàíìûøëàð þëÿúÿêëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ãîë-ãàíàä à÷àðäûì, ñþçöí äîüðóñó; Ùÿð áèð
éàðàíìûøûí àðçóñóäóð áó. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÐÀ-ÏÀÐÀ á à õ éàðà-õîðà.
ÉÀÐÀÐ á à õ éàðàðëû. Ýþòöðöí îõëàðûí, åé
äèäÿëÿðèì, òîðïàãäàí; Áó éàðàð íÿñíÿëÿðèí
ãÿäðèíè éàõøûúà áèëèí. Ôöçóëè. [Âÿçèð:] Ïàä-
øàù ñàü îëñóí, êå÷ÿ÷èëèê ñÿíÿòè ÷îõ éàðàð ñÿ-
íÿòäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÉÀÐÀÐËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàðàðëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÐËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàðàðëû
ùàëà ñàëûíìàã, óéüóíëàøäûðûëìàã, ÿëâåðèøëè
ùàëà ýÿòèðèëìÿê.
ÉÀÐÀÐËÀØÄÛÐÌÀ “Éàðàðëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ. Áó èøè Êöð-Àðàç äöçÿíëèéèíäÿ ñóâàðûëàí
òîðïàãëàðû èñòèôàäÿ ö÷öí éàðàðëàøäûðìà èäàðÿ-
ñèíèí èø÷èëÿðè ýþðìÿëèäèðëÿð. (Ãÿçåòëÿðäÿí).
ÉÀÐÀÐËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Éàðàðëû ùàëà ñàë-
ìàã, óéüóíëàøäûðìàã, ÿëâåðèøëè ùàëà ýÿòèðìÿê.
ÉÀÐÀÐËÀØÌÀ “Éàðàðëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÐËÀØÌÀÃ ô. Éàðàðëû ùàëà ýÿëìÿê,
óéüóíëàøìàã, ÿëâåðèøëè ùàëà ýÿëìÿê.
ÉÀÐÀÐËÛ ñèô. Éàðàéàí, ÿëâåðèøëè, óéüóí,
ëàçûìëû, èøÿ ýÿëÿí, ôàéäàëû. Êîñòéóìà éàðàðëû
ïàð÷à. – Î, þçöíÿ éàðàðëû áèð êàìàí ñå÷ìÿê
ö÷öí ãàðøûñûíà áèð ÷îõ êàìàí òþêäöðìöøäö.
534
ÉÀÐÀØÛÃ
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ßñèë áÿëà îðàñûíäàäûð êè, óñòà
çåéíàëëàð þçëÿðèíè äöíéàäà ÿí àüûëëû, èøýöçàð
âÿ éàðàðëû àäàì ùåñàá åäèðëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÐÀÐËÛÃ èñ. Èøÿ éàðàìà, ÿëâåðèøëè îëìà,
ôàéäàëû âÿ ëàçûìëû îëìà; ôàéäà, éàðàðëû õèäìÿò.
×àð ùþêóìÿòè Èðàí èíãèëàáûíäà áþéöê éàðàð-
ëûã ýþñòÿðÿí Úóëôà ãðóïóíà ÷îõ úèääè íÿçàðÿò
òÿøêèë åòìèøäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÉÀÐÀÐËÛËÛÃ èñ. Éàðàðëû øåéèí ùàë âÿ êåé-
ôèééÿòè.
ÉÀÐÀÐÑÛÇ ñèô. Éàðàðû îëìàéàí, ôàéäàñû îë-
ìàéàí, ùå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéÿí; ÿëâåðèøñèç,
ëàçûìñûç, äÿéÿðñèç, âåúñèç. Éàðàðñûç éåð. Éà-
ðàðñûç áèíà.
ÉÀÐÀÐÑÛÇËÛÃ èñ. Éàðàðñûç øåéèí ùàë âÿ
êåéôèééÿòè; ùå÷ áèð øåéÿ éàðàìàìà, ôàéäà âåð-
ìÿìÿ.
ÉÀÐÀÑÀ èñ. 1. çîîë. Ýöíäöçëÿð éàòûá ýåúÿ-
ëÿð îâ åäÿí, ñè÷àíà îõøàð ýåíèø ïÿðäÿãàíàäëû
ùåéâàí. Î äà áèð úöðÿ éàðàñàäûð. Ýöíäöç éà-
òûð, ýåúÿ ó÷óð. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Úÿùàëÿòïÿðÿñòëèê, ìààðèô äöøìÿíè
ñèìâîëó êèìè èøëÿíèð.
ÉÀÐÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàðàøäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Óéüóíëàøäû-
ðûëìàã, éàðàøàí áèð øÿêëÿ ñàëûíìàã.
2. Éàðàøûãëû åäèëìÿê, éàðàøûã âåðèëìÿê,
çèíÿòëÿíäèðèëìÿê, áÿðáÿçÿê âåðèëìÿê.
3. Èñòèíàä åäèëìÿê (èíàíûëìàç áèð øåéÿ).
ÉÀÐÀØÄÛÐÌÀ “Éàðàøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Óéüóíëàøäûðìàã,
éàðàøàí áèð øÿêëÿ ñàëìàã.
2. Éàðàøûãëû åòìÿê, éàðàøûã âåðìÿê, çèíÿò-
ëÿíäèðìÿê, áÿðáÿçÿê âåðìÿê.
3. Éàí-éàíà äöçìÿê; òóòóøäóðìàã. Ñþçö
ñþçÿ éàðàøäûðìàã.
4. ßñàññûç áèð øåéè èíàíûëàúàã äÿðÿúÿäÿ
áèðèñèíÿ èñíàä åòìÿê.
ÉÀÐÀØÛÃ èñ. Áÿçÿê, çèíÿò. Åùòèéàò èýèäèí
éàðàøûüûäûð. (Àòà. ñþçö). // Ãÿøÿíýëèê, ýþçÿë-
ëèê. Éàí äóðóí, àøûã ýÿëäè; Åëÿ éàðàøûã ýÿëäè;
Éåë âóðóá ñèíÿí à÷äû; Ýþçöìÿ èøûã ýÿëäè.
(Áàéàòû). Àðâàäûí éàðàøûüû ñà÷äûð. Ãàíòÿìèð.

Éàðàøûüà ìèíäèðìÿê – éàðàøûãëû åòìÿê,
áÿçÿê âåðìÿê, çèíÿò âåðìÿê. Éàðàøûã âåð-
ìÿê – áÿçÿê âåðìÿê, çèíÿò âåðìÿê. Þçöíÿ
éàðàøûã âåðìÿê. – Ðÿùèìÿíèí ãûéûã ýþçëÿðèí-
äÿí ñèëèíìÿéÿí òÿáÿññöì ãûçàðòûñû ÷ÿêèëìÿéÿí,
ÉÀÐÀØÛÃËÀÍÌÀ
éóìðó, ÿòëè, òöêñöç ñèôÿòèíÿ éàðàøûã âåðèðäè.
È.Ùöñåéíîâ. Éàðàøûãäàí äöøìÿê – éàðàøû-
üûíû èòèðìÿê, ýþðêÿìñèç îëìàã, ýþçÿëëèéèíè
èòèðìÿê. Éàðàøûãäàí ñàëìàã – éàðàøûãäàí,
áÿçÿêäÿí, ýþçÿëëèêäÿí ìÿùðóì åòìÿê, ýþð-
êÿìñèç åòìÿê. // Éàðàøìà, óéüóíëóã, òóòìà.
Ùå÷ áèð éàðàøûüû éîõäóð. Éàðàøûãäàí éàä îë-
ìàã – éàðàøûüû, ýþçÿëëèéè èòìÿê, éîõ îëìàã.
ÉÀÐÀØÛÃËÀÍÌÀ “Éàðàøûãëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÐÀØÛÃËÀÍÌÀÃ ô. Éàðàøûãëû îëìàã,
éàðàøûüà ìèíìÿê, ãÿøÿíýëÿøìÿê, ýþçÿëëÿø-
ìÿê. Ãîúà èñòÿéèðäè êè, îíóí çÿùìÿòèíèí ìÿù-
ñóëó äà áó ñöôðÿäÿ ýþðêÿìëè áèð éåð òóòñóí, ..
áåëÿ àü áèð àëîâ èøûüûíäà éàðàøûãëàíûá áÿçÿí-
ñèí... Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÐÀØÛÃËÛ ñèô. Éàðàøûüû îëàí, ýþðöíöøúÿ
ãÿøÿíý, ýþçÿë. Éàðàøûãëû ïàëòàð. Éàðàøûãëû ãûç.
– [Àüà Ìÿðäàíûí àðâàäû:] Ìÿíè Ùàúû Ãàôó-
ðóí àðâàäû éàðàøûãëû (ç.) ýþðñÿ, ÿëáÿòòÿ, àðòûúàã
ñàéàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Àé ãóøúóüàçëàð íÿ
éàðàøûãëûñûç; Úàí êèìè áÿñëÿíìÿéÿ ëàéèãñèç.
À.Ñÿùùÿò. [Ùóìàé] ÷îõ àðûã îëìàñûíà áàõ-
ìàéàðàã, éàðàøûãëû áèð îüëàí èäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÉÀÐÀØÛÃËÛËÛÃ èñ. Éàðàøûãëû øåéèí ùàë âÿ
êåéôèééÿòè; ýþçÿëëèê, ãÿøÿíýëèê.
ÉÀÐÀØÛÃÑÛÇ ñèô. 1. Éàðàøûüû îëìàéàí, ýþ-
çÿëëèéè, ãÿøÿíýëèéè îëìàéàí; ýþðêÿìñèç. Éàðà-
øûãñûç àäàì. Éàðàøûãñûç åâ.
2. Óéüóí îëìàéàí, ìöíàñèá îëìàéàí, ëà-
éèã îëìàéàí, éþíäÿìñèç. Éàðàøûãñûç ñþç.
ÉÀÐÀØÛÃÑÛÇËÛÃ èñ. 1. Éàðàøûüû îëìàéàí
øåéèí ùàë âÿ êåéôèééÿòè, éàðàøûãäàí ìÿùðóì-
ëóã, ýþðêÿìñèçëèê, ýþçÿ õîø ýÿëìÿìÿ. Ýåéè-
ìèí éàðàøûãñûçëûüû. Îòàüûí éàðàøûãñûçëûüû.
2. Ãåéðè-ìöíàñèáëèê, óéüóíñóçëóã, éàðàø-
ìàìàçëûã, éþíäÿìñèçëèê.
ÉÀÐÀØÌÀ “Éàðàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀØÌÀÃ ô. 1. Óéüóí ýÿëìÿê, éàõøû
òóòìàã, éàõøû ýþñòÿðìÿê. Áó ïàëòàð ñÿíÿ éà-
ðàøìûð. – Ñÿíÿ àë äîí éàðàøûð, íèéÿ ãàðÿ ýåé-
ìèñÿí ñÿí? Ñ.ß.Øèðâàíè. [Ìåùðèáàíûí] éåíè
ïàëòàðû âöúóäóíà ÷îõ éàõøû éàðàøûðäû. Ñ.Ùö-
ñåéí. Ãàðàòåëèí öç-ýþçöíäÿí ðèøõÿíä éàüûðäû
âÿ áó èôàäÿ ãûçûí ìóíèñ, äîëüóí ÷þùðÿñèíÿ ãÿ-
òèééÿí éàðàøìûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
...íÿ éà-
ðàøûð – èíòîíàñèéàäàí àñûëû îëàðàã ýàù ìöñáÿò,
ýàù ìÿíôè ìÿíàäà èøëÿíèð. Áó éàøäà îíà áåëÿ
ÉÀÐÀÒÌÀÃ
ïàëòàð íÿ éàðàøûð. – Ãàáàãäà ãàëûðìû àðïàí ñÿ-
ùÿðÿ? Öçÿíýèëÿð íÿ éàðàøûð éÿùÿðÿ. “Êîðîüëó”.
2. Ëàéèã îëìàã, ìöíàñèá îëìàã. Áåëÿ ùÿðÿ-
êÿòëÿð èíñàíà éàðàøìàç. – Éåòèøèáñÿí, èíäÿí
áåëÿ éàðàøìàç; Éàäëàð èëÿ äåéèá-äàíûøìàã
ñÿíÿ. Ã.Çàêèð. [Âÿçèð:] Ìÿí úàâàá âåðäèì êè,
ÿýÿð ìÿíÿ éàðàøñàéäû, áó ÿëëè éàøûìäà Òåéìóð
àüà èëÿ ýöëÿøèá îíóí àðõàñûí éåðÿ ãîéàðäûì.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ôÿðèäÿ:] Áó êè ðöñâàé÷ûëûã-
äûð, .. ùå÷ äîêòîðà éàðàøàðìû? ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. // Óéüóí îëìàã, óéüóí ýÿëìÿê, ìöíà-
ñèá îëìàã, óéìàã. Ìÿíèì éîëäàøûì Ñàäûüûí
àäûíû ãîéóáëàð Ëàüëàüû, .. áó ëÿãÿá î êèøèéÿ
ùå÷ éàðàøìûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìÿñìÿ
îòàüûíû áèð úàâàíÿçÿíÿ éàðàøàúàã áèð øÿêëÿ
ñàëìàüû þçöíÿ áèð ùÿéàò ãàéÿñè ãÿðàð âåðäè.
Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÐÀÒÌÀ “Éàðàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÀÒÌÀÃ ô. 1. Çÿùìÿòëÿ, éàðàäûúû
ÿìÿêëÿ âöúóäà ýÿòèðìÿê. ßñÿð éàðàòìàã.
Ñÿíàéå îúàãëàðû éàðàòìàã. Àëèìëÿð éåíè åëåê-
òðîí ìàøûíëàðû éàðàòìûøëàð. Þç ñÿàäÿòèíè èíñàí
þçö éàðàäûð. – Éàøàìàã øèðèíäèð äåéèð ùÿð çà-
ìàí; Éàøàìàã åøãèëÿ éàðàäûð èíñàí! Ñ.Âóð-
üóí. [Êÿðèìõàí Õàâÿðÿ:] ..Áèç ñÿíèí ö÷öí äÿ,
îüëóìóç ö÷öí äÿ õîøáÿõò ùÿéàò, ýþçÿë, èøûãëû
ùÿéàò éàðàäàúàüûã. Ì.Èáðàùèìîâ. // Öìó-
ìèééÿòëÿ, âöúóäà ýÿòèðìÿê, ìåéäàíà ýÿòèð-
ìÿê, ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê. Êöëÿê Êåøëÿíèí àë÷àã
äàìëàðû ãàáàüûíäà ãóì òÿïÿëÿðè éàðàäûðäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Äîüóðìàã, îéàíäûðìàã.
[Ñÿëèìëÿ] ñîí ýöíëÿðèí áÿðàáÿð ýÿçèøìÿëÿðè,
ÿñêè áèð ìÿçàð äàøûíûí öçÿðèíäÿ àïàðûëàí ìö-
ñàùèáÿ Ìåùðèáàíäà éåíè áèð ùèññ éàðàòäû.
Ñ.Ùöñåéí. // äèí. Õÿëã åòìÿê, éîõäàí âàð åò-
ìÿê.
2. Òÿñèñ åòìÿê, òÿøêèë åòìÿê; äöçÿëòìÿê,
ãóðìàã. Îðäó éàðàòìàã. Òÿñÿððöôàò éàðàò-
ìàã. – “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” áèðèíúè îëàðàã
áèçäÿ ñàòèðèê õàðàêòåð äàøûéàí æóðíàëèñòèêà
ìÿêòÿáè éàðàòìûøäûð. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ùàçûð-
ëàìàã, òÿìèí åòìÿê. Èøëÿìÿê ö÷öí øÿðàèò éà-
ðàòìàã. ßôêàðè-öìóìèééÿ éàðàòìàã. Çÿìèíÿ
éàðàòìàã.
3. ßñÿð éàçìàã, éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îë-
ìàã. Éàðàò, ñÿí êþ÷ÿíäÿ åëëÿð ñþéëÿñèí; Äöí-
éàäàí íÿ ýþçÿë áèð èíñàí ýåäèð. Ì.Ðàùèì.
Ãàðàíëûã äàõìàäà ýåúÿ ñöáùÿäÿê; Î, èøûã
íàìèíÿ éàçäû, éàðàòäû. Á.Âàùàáçàäÿ.
535
ÉÀÐÄ
ÉÀÐÄ [èíý.] 81 ñì-ÿ áÿðàáÿð îëàí èíýèëèñ
óçóíëóã þë÷öñö. // 1,2 àêðà áÿðàáÿð îëàí èíýèëèñ
ñÿòù þë÷öñö.
ÉÀÐÄÀÐËÛà èñ. òàð. Êå÷ìèøäÿ: èúàðÿéÿ
ýþòöðöëìöø òîðïàãäàí éûüûëàí ìÿùñóëóí éàðû-
ñûíû èúàðÿ ùàããû îëàðàã òîðïàã ñàùèáèíÿ âåðìÿ
âÿ áó èúàðÿ öñóëóíóí þçö.
ÉÀÐÄÛÌ èñ. Êþìÿê. Ìàääè éàðäûì. Òèááè
éàðäûì.
Éàðäûì åòìÿê (ýþñòÿðìÿê) –
1) áèðèíÿ áèð øåéëÿ êþìÿê åòìÿê. Ìàääè úÿ-
ùÿòäÿí éàðäûì åòìÿê. Èøèí þùäÿñèíäÿí éàõøû
ýÿëìÿê ö÷öí îíà éàðäûì åòìÿê ëàçûìäûð.
– [Íöøàáÿ:] ..Åíìÿéÿ íÿð êèìè úîøãóí Òÿðòÿð;
ßí ÷ÿòèí ýöíäÿ áèçÿ éàðäûì åäÿð. À.Øàèã;
2) ÿë òóòìàã, ìàääè êþìÿê åòìÿê, ìöàâèíÿò
ýþñòÿðìÿê. Åùòèéàúû îëàíëàðà éàðäûì åòìÿê.
Ïóëëà éàðäûì åòìÿê.
2. Íèäà ìÿãàìûíäà: éàðäûì! – èìäàäà,
êþìÿéÿ ÷àüûðûø. Óçàãäàí “Éàðäûì! Éàðäûì!”
ñÿñëÿðè åøèäèëäè.
◊ Èëê éàðäûì – ýþçëÿíèëìÿäÿí õÿñòÿëÿ-
íÿí, éàõóä áÿäáÿõò áèð ùàäèñÿéÿ ìÿðóç ãàëàí
àäàìà ùÿêèì ýÿëÿíÿ ãÿäÿð ýþñòÿðèëÿí èëê
òèááè éàðäûì. Òÿúèëè éàðäûì – òÿõèðñèç òèááè
êþìÿê òÿëÿá åäÿí õÿñòÿëÿðÿ èëê òèááè éàðäûì
ýþñòÿðÿí, ùàáåëÿ ëàçûì ýÿëäèêäÿ îíëàðû ìöàëè-
úÿõàíàéà àïàðìàãëà ìÿøüóë îëàí òèáá-ñàíèòàð
ìöÿññèñÿñè. Òÿúèëè éàðäûì ìàøûíû. Òÿúèëè éàð-
äûì ñòàíñèéàñû. – ßýÿð òÿúèëè éàðäûì ìàøû-
íûíäà òåç ýÿòèðèá äàâà-äÿðìàí âåðìÿñÿéìèø-
ëÿð, óøàãëàðûì éåòèì ãàëàúàãìûø. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀÐÄÛÌ×Û ñèô. 1. Éàðäûì åäÿí, êþìÿê
åäÿí; êþìÿê ýþñòÿðÿí.
2. ßñàñ äåéèë, èêèíúè äÿðÿúÿëè ðîëó, ÿùÿìèé-
éÿòè îëàí, ÿñàñ øåéÿ êþìÿê åäÿí; ÿëàâÿ. Éàð-
äûì÷û òÿñÿððöôàò. Éàðäûì÷û ìàòåðèàë.
ÉÀÐÄÛÌ×ÛËÛà èñ. Éàðäûì÷û îëìà, éàðäûì
åòìÿ, êþìÿê åòìÿ.
ÉÀÐÄÛÌÑÛÇ ñèô. Êþìÿêñèç, ìöàâèíÿòñèç.
// Çÿðô ìÿíàñûíäà. Éàðäûìñûç ãàëìàã.
ÉÀÐÄÛÌÑÛÇËÛÃ èñ. Êþìÿêñèçëèê.
ÉÀÐÄÛÐÌÀ “Éàðäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÄÛÐÌÀÃ èúá. Éàðìà èøè ýþðäöðìÿê.
Øàëáàí éàðäûðìàã. Îäóí éàðäûðìàã.
ÉÀÐÄÛÐÒÌÀ “Éàðäûðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÄÛÐÒÌÀÃ èúá. Éàðìàüà ìÿúáóð åò-
ìÿê.
ÉÀÐßÁ, ÉÀÐßÁÁÈ [ÿð.] äèí. Åé Àëëàù!
Àëëàùûì! Èëàùè! (Àëëàùà ìöðàúèÿò). ßñÿðñèç
àùèìÿ ñÿí âåðýèëÿí ÿñÿð, éàðÿá! Ãþâñè. Ýåúÿ-
536
ÉÀÐÛÀÚ
ýöíäöç úàíàí äåéèá àüëàðàì; Éàðÿá, áåëÿ áè-
ëèðìè îë éàð ìÿíè? Ã.Çàêèð. Íÿ áÿëàëàð ýÿòèðèð
áàøûìà ÷åøìèí, éàðÿá! Íÿ ãÿäÿð âàð èìèø ÿë
íÿðýèñè-úàäóäÿ áÿëà. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÉÀÐÜÀÚ èñ. ×àïàúàã, äÿùðÿ.
ÉÀÐÜÀÍ èñ. Ìöâÿããÿòè ñó àõûíëàðûíûí
ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè äèêéàìàúëû ÷óõóð.
ÉÀÐÜÀÍÎÒÓ èñ. áîò. Çèáèëëè éåðëÿðäÿ, ùà-
áåëÿ òÿïÿëÿðäÿ áèòÿí áèðèëëèê áèòêè, ãóøÿïïÿéè.
ÉÀÐÛ èñ. Òÿí áþëöíìöø èêè ùèññÿäÿí áèðè.
Åéíè éàðûñû. Àëìàíûí éàðûñû. Êèòàáûí éàðûñûíû
îõóäóì. Þìðöíöí éàðûñûíû ñÿùàéÿòäÿ êå÷èð-
ìèøäèð. – [Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè] ýÿëäè, òþâ-
ëÿñèíè îðòàäàí éàðû áþëäö âÿ êö÷ÿéÿ ñÿìò áèð
ãàïû à÷äû... Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áÿõòèéàð
éåðÿ ñÿïäèéè òîõóìóí éàëíûç éàðûñûíû ÿëäÿ åäÿ
áèëìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
Éàðû úàíû ãàëìàìàã –
ùÿääèíäÿí àðòûã àðûãëàìàã, öçöëìÿê, çÿèôëÿ-
ìÿê. Ðÿíýè ñàðàëûá, ãàëìàéûá ÿñëà éàðû úàíû;
Áèð ýöëìÿç îüóë, âàé! Ì.ß.Ñàáèð. Éàðû úàíû...
éàíûíäà ãàëìàã – áèðèíèí íèýàðàí÷ûëûüûíû ÷ÿê-
ìÿê, áèðè ö÷öí ÷îõ ùÿéÿúàí âÿ èçòèðàá êå÷èð-
ìÿê. Àíàíûí éàðû úàíû áàëàíûí éàíûíäà ãàëäû.
ß.Âÿëèéåâ. Éàðû ýåúÿ – ýåúÿ éàðûñû, éàõóä
öìóìèééÿòëÿ ÷îõ ýåú. Éàðû ýåúÿ åâÿ ãàéûòäûã.
Éàðû îëìàã – 1) éàðûñû ãóðòàðìàã, èøëÿíèá,
õÿðúëÿíèá, ñÿðô åäèëèá éàðûñû ãàëìàã. Éàü éàðû
îëóáäóð; 2) ìÿú. øÿðèê îëìàã. Ìÿíèìëÿ ãÿì-
ëÿðÿ éàðû îëàðñûç; Ýþçÿëëèéèí èíòèçàðû îëàðñûç.
Àøûã Øÿìøèð. Éàðû éîëäà ãàëìàã (äàéàí-
ìàã) – ñÿôÿðè áàøà ÷àòäûðà áèëìÿìÿê, íÿçÿðäÿ
òóòäóüó éåðÿ ýåäèá ÷àòà áèëìÿìÿê. Àú àòëàð
ñûëäûðûì äàøëûãëàðà ÷ûõà áèëìÿéèá éàðû éîëäà
ãàëäûëàð. “Êîðîüëó”. Éàðû éîëäàí ãàéûòìàã –
íÿçÿðäÿ òóòóëàí èøè òàìàìëàìàìàã, áàøà ÷àò-
äûðìàìàã, éàðûì÷ûã ãîéìàã. Éàðû éîëäàí ãà-
éûòìàìàã ö÷öí áèð ÷àðÿ òàïäûëàð. Ìèð Úÿëàë.
[Çàùèäîüëó:] Áó äÿôÿ þëäö âàð, äþíäö éîõäóð,
ùå÷ áèð çàìàí éàðû éîëäàí ãàéûòäû éîõäóð!
Ñ.Ðÿùèìîâ.
éàðû... – ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí, “òàì, òàìà-
ìèëÿ äåéèë, ãèñìÿí, éàðûì÷ûã” ìÿíàñûíäà îëàí
áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: éàïûãàïàëû, éàðû-
à÷ûã, éàðûàðàëû.
ÉÀÐÛÀÚ ñèô. Ëàçûìûíúà, äîéóíúà éåìÿéÿí,
éåìÿê òàïìàéàí (÷îõ âàõò “éàðûàú, éàðûòîõ”
øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Éàðûàú èíñàíëàð. Éàðûàú (ç.)
éàøàìàã. – [Éöêñåëèí] àòàñû Ìåùìåò áèð òàêñè
øîôåðè èäè. Àèëÿñèíè éàðûàú, éàðûòîõ äîëàíäû-
ðûðäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÉÀÐÛÀ×ÛÃ
ÉÀÐÛÀ×Ûà ñèô. Òàì ãàïàëû îëìàéàí, àçàúûã
à÷ûã. Éàðûà÷ûã ýþç. – Ìàéà åùìàëúà éàðûà÷ûã
ãàïûíû þðòöá õàëàòûíû ÷ûõàðòäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÐÛÀÐÀËÛ ñèô. Áèð àç àðàëû, ãèñìÿí àðàëû.
Éàðûàðàëû ïÿíúÿðÿ. Ãàïûíû éàðûàðàëû (ç.) ãîé-
ìàã.
ÉÀÐÛÁÀÒÀÃËÛÃ ñèô. Ãèñìÿí áàòàãëûã îëàí.
Éàðûáàòàãëûã éåð.
ÉÀÐÛÁÀÉÀÐÛ çÿðô Éàðûñû ãÿäÿð, òÿí éàðû.
×þðÿéè éàðûáàéàðû áþëìÿê. ßùÿíýè ãóìà éàðû-
áàéàðû ãàòûøäûðìàã. Õÿðúè éàðûáàéàðû àðà-
ëàðûíäà áþëäöëÿð. – Áóðàäàêû òàðëà äà éàðû-
áàéàðû ÿêèëìèøäè. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀÐÛÁÀÉÜÛÍ ñèô. âÿ çÿðô Òàì áàéüûí
îëìàéàí; àçàúûã áàéüûí, áèð ãÿäÿð áàéüûí.
Éàðûáàéüûí ùàëäà óçàíìàã. – Ñöðÿééà éàðû-
áàéüûí .. èäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÀÐÛÁÀÉÜÛÍËÛÃ èñ. Éàðûáàéüûí ùàë, âÿ-
çèééÿò. [Íóðèééÿíèí] íÿùàéÿòñèç äÿðÿúÿäÿ õîø
áèð éàðûáàéüûíëûã è÷èíäÿ ýþçëÿðè äóìàíëàíäû.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÉÀÐÛÁßÐÊ ñèô. Òàì áÿðê îëìàéàí, áèð
ãÿäÿð áÿðê. Éåð ãàáûüûíûí öñò ãàòëàðûíûí àüûð-
ëûüû ùÿìèí ìàéå êöòëÿñèíÿ (ìàãìà) ÷îõ áþéöê
òÿñèð ýþñòÿðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó êöòëÿ éàðû-
ìàéå, éàðûáÿðê ùàëäà îëìàëûäûð. Ì.Ãàøãàé.
ÉÀÐÛÁÈÙÓØ á à õ éàðûáàéüûí. Ðçà Ãÿù-
ðÿìàíè úÿëä éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá éàðûáèùóø ùàëäà
òîðïàãäàí ãîïìàã èñòÿìÿéÿí Ìÿùáóñèíèí ãîë-
ëàðûíû à÷äû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÐÛÁÈØÌÈØ ñèô. Òàì áèøìÿìèø, ëàçûìûíúà
áèøìÿìèø, éàðû÷èé. Éàðûáèøìèø éóìóðòà.
ÉÀÐÛÚÀÍ á à õ éàðûìúàí. Íàáàòîüëó éàõ-
øûúà ÿçèøäèðèëäè, éàðûúàí ÷þëÿ àòûëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÐÛÚÀÍËÛ á à õ éàðûúàí.
ÉÀÐÛÚÈÄÄÈ çÿðô Òàìàìèëÿ, ÷îõ äà úèääè
îëìàéàí, áèð ãÿäÿð úèääè. Áó îëìàäû, Äèëàðà
áàúû, – äåéÿ Òàùèð éàðûúèääè, éàðûçàðàôàò åòèðàç
åëÿäè. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀÐÛ×ÛËÏÀÃ á à õ éàðûì÷ûëïàã. Èíäè àíà-
íûí éàðû÷ûëïàã áÿäÿíè øàõòà ãàðøûñûíäà ìöäà-
ôèÿñèç ãàëìûøäûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÀÐÛÄßÉÌÈØ ñèô. Òàì äÿéìÿìèø, ëàçû-
ìûíúà éåòèøìÿìèø. Éàðûäÿéìèø àëìà. Éàðûäÿé-
ìèø ãàðïûç. – Áàáà ÿíúèðèí éàðûäÿéìèøèíäÿí ..
äÿðèá íÿíÿéÿ âåðÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
ÉÀÐÛÝÅÐ×ßÊ çÿðô Òàì ýåð÷ÿê îëìàéàí,
ãèñìÿí ýåð÷ÿê îëàðàã. Éàðûçàðàôàò, éàðûýåð-
÷ÿê äåäè.
ÉÀÐÛËÀÍÌÀ
ÉÀÐÛÝÅÉÈÍÌÈØ ñèô. Òàì ýåéèíìÿìèø.
Éàðûýåéèíìèø (ç.) ùàëäà áàéûðà ÷ûõìàã.
ÉÀÐÛÙÅÑÀÁÀ çÿðô Éàðûãèéìÿòèíÿ, éàðû-
áàùàñûíà.
ÉÀÐÛÊÞÍÖË çÿðô Êþíöëñöç îëàðàã; èñòÿ-
ìÿéÿðÿê. Òàïäûã éàðûêþíöë ðàçû îëäó. ß.Âÿ-
ëèéåâ.
ÉÀÐÛÃ 1. èñ. Áèð øåé öçÿðèíäÿ óçóíóíà
äÿðèí êÿñèê. Ùàðäàñà ëàï éàõûíäà, äåéÿñÿí
áóõàðûíûí éàíûíäà, äèâàðäàêû éàðûãëàðäàí áè-
ðèíäÿ ýèçëÿíìèø ãàðàôàòìà êÿñèê-êÿñèê îõó-
ìàüà áàøëàäû. È.Øûõëû.
2. èñ. Éàðûëûá à÷ûëìûø éåð. Ãÿùðÿìàí ñÿùÿðÿ
éàõûí äàø éîëóí àëòûíäàêû ãàéàíûí éàðûüûíà
ýèðèá óçàíäû. ß.Âÿëèéåâ.
3. ñèô. Éàðûëìûø.
ÉÀÐÛÃÀÏÀËÛ ñèô. Òàì ãàïàëû, þðòöëö îëìà-
éàí; àçúà ãàïàëû, áèð ãÿäÿð þðòöëö; éàðûà÷ûã.
Éàðûãàïàëû ýþç. Éàðûãàïàëû ïÿíúÿðÿ. Éàðûãà-
ïàëû öç. – Úóìà éàðûãàïàëû êèðïèêëÿðè àðàñûí-
äàí áó òÿäàðöêö ýþðäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÐÛÃÀÐÀÍËÛÃ ñèô. Òàì ãàðàíëûã îëìà-
éàí; àëàãàðàíëûã. Àõøàì îíëàð éàðûãàðàíëûã
çèðçÿìèäÿ îòóðàðäûëàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. ßæäÿð
éàðûãàðàíëûã áèð äÿùëèçÿ ýèðäè. Ñ.Ðÿùìàí.
ÉÀÐÛÃËÛ ñèô. Éàðûüû, éàðûãëàðû, êÿñèéè îëàí.
Éàðûãëû òîðïàã.
ÉÀÐÛÃÂÀÐÈ ñèô. Éàðûã øÿêëèíäÿ îëàí, éàðûã
øÿêëèíäÿ.
ÉÀÐÛÃ-ÉÀÐÛà çÿðô Éàðûüû, êÿñèéè ÷îõ îëàí;
ùÿð òÿðÿôè éàðûã; éàðûëìûø, éàðûãëàðëà þðòöëìöø;
÷àòëàã-÷àòëàã. ßëëÿðè éàðûã-éàðûã îëìóøäó.
Òàõòà éàðûã-éàðûãäûð. – Òîðïàüûí ñèíÿñè éàðûã-
éàðûãäûð; ßêèí÷è ãîúàäûð, þêöç àðûãäûð.
Ñ.Âóðüóí. Ýöíÿø áàòàíäàí àçúà ñîíðà ñèíÿñè
éàðûã-éàðûã áþéöê ñÿùðàíûí öñòöíäÿêè áóëóä-
ñóç ýþéëÿð óëäóçëàðëà äîëäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
Áîç äàüûí ÿòÿéè èíñàí ÿëèíäÿí; Èíäè éàðûã-
éàðûã, îéóã-îéóãäóð. Ð.Ðçà.
ÉÀÐÛËÀÌÀ “Éàðûëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÛËÀÌÀÃ ô. 1. Èêè (áÿðàáÿð) ùèññÿéÿ
áþëìÿê, éàðûéà áþëìÿê. Àëìàíû éàðûëàìàã.
Êàüûçû éàðûëàìàã.
2. Áèð èøèí éàðûñûíû ýþðìÿê. Èøè éàðûëàìàìà.
// Éîëóí éàðûñûíû ãÿò åòìÿê, éîëóí éàðûñûíà
÷àòìàã. Äîüðóäàí äà [Ëà÷ûí] áèð ýöíëöê éîëó
÷îõäàí éàðûëàìûøäû. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀÐÛËÀÍÌÀ “Éàðûëàíìàã”äàí ô.èñ.
537
ÉÀÐÛËÀÍÌÀÃ
ÉÀÐÛËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Èêè ùèññÿéÿ áþ-
ëöíìÿê, éàðûéà áþëöíìÿê.
2. Áèð èøèí éàðûñû ýþðöëìÿê.
ÉÀÐÛËÀÒÌÀ “Éàðûëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÛËÀÒÌÀÃ èúá. Éàðûéà áþëäöðìÿê.
ÉÀÐÛËÜÀÍ á à õ éàðüàí. Éàðûëüàí ó÷àð,
òîç ãîïàð; Ýþðÿðñÿí êè, ãàëàí éîõäóð. “Êîð-
îüëó”. Òîðïàãëû äÿðÿëÿð, ñàðû éàðûëüàí; Áó ýöí-
äÿí áàøëàìûø, ýþçëÿéÿúÿê ãàí. Ù.Ê.Ñàíûëû. Áèð
ïîðòôåëëè îüëàí ýþðöíäö. Éàðûëüàíäàí åíèá,
äöç ìÿêòÿáÿ òÿðÿô ýÿëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÐÛËÛÃ çÿðô Àäÿòÿí éàðûëûüà øÿêëèíäÿ –
ÿëäÿ åäèëÿí ýÿëèðèí, ìÿùñóëóí âÿ ñ.-íèí éàðû-
ñûíû âåðìÿê (àëìàã) øÿðòè èëÿ; éàðäàðëûüà. Éà-
ðûëûüà èøëÿìÿê. – Þçöíöíêöíö âåðèá éàðûëûüà;
Þçýÿäÿí òóòóá êèðàëûüà. (Àòà. ñþçö).
ÉÀÐÛËÛÃ×Û èñ. Éàðûëûüà, éàðäàðëûüà èøëÿéÿí
àäàì.
ÉÀÐÛËÌÀ “Éàðûëìàã”äàí ô.èñ. Ëîòóáàøû
åðòÿäÿí éîëó áÿëÿäëÿéèá õÿçèíÿíèí éàðûëìàñûíû
àõøàìà ãîéäó. “Àøûã Ãÿðèá”.
ÉÀÐÛËÌÀÃ ô. 1. Çÿðáÿ èëÿ âóðóëóá îðòà-
äàí óçóíóíà àðàëàíìàã; áþëöíìÿê, êÿñèë-
ìÿê, ïàð÷àëàíìàã.
2. Éàðàëàíìàã. Áàøû éàðûëìàã. // Ìàíåÿ ðÿô
åäèëÿðÿê éîë à÷ûëìàã. Úÿáùÿ éàðûëäû. Ìöäàôèÿ
õÿòòè éàðûëäû.
3. Îüóðëóã ìÿãñÿäè èëÿ ñûíäûðûëûá (äàüûäû-
ëûá) à÷ûëìàã. Éåíÿ êèìèí èñÿ þëäöðöëäöéöíö,
ãûç ãà÷ûðûëäûüûíû, éà àäàì ñîéóëäóüóíó, áÿëêÿ
äöêàí éàðûëäûüûíû ýöìàí åäèðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
4. Øàããàëàíìàã. Ìåøÿíèí àðàñû, ÷àë ãàéà-
ëûüûí àéàüû èêè éàíà éàðûëìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Áàüðû éàðûëìàã – á à õ áàüûð.
ÉÀÐÛÌ ñàé Òàì áèð øåéèí èêè áÿðàáÿð ùèñ-
ñÿñèíäÿí áèðè; òàì áèð øåéèí òÿí éàðûñû. Éàðûì
ìàíàò. Éàðûì ëèòð. Éàðûì ýöí. Éàðûì òîí.
– Éàðûì ñààòàäÿê àéàã öñòÿ éåíÿ þòÿäÿí-
áÿðèäÿí ãîíóøäóã. Ñ.Ùöñåéí. Áèð-áèðèíÿ úàí
äåéèá, úàí åøèäÿí ãàðäàøëàð éàðûì èë êöñöëö
ãàëäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
éàðûì-éàðûì çÿðô Éàðû-éàðû, áöòþâöí éà-
ðûñû ìèãäàðûíäà. Ùÿðÿñèíÿ éàðûì-éàðûì àëìà
âåðìÿê.
éàðûì... – áàõ éàðû... Àõûðäà éàðûìáàéüûí
áèð ùàëäà äöøöá èñòÿð-èñòÿìÿç ñöêóòà ìÿú-
áóð îëäó. Ú.Úàááàðëû. Òÿêÿðëÿð äèðñÿêëè éàðûì-
îõóí öôöãè ùèññÿñèíäÿ ôûðëàíûð. Ñ.Ìÿììÿäîâ.
ÉÀÐÛÌÀ “Éàðûìàã”äàí ô.èñ.
538
ÉÀÐÛÌÀÉ
ÉÀÐÛÌÀÚ á à õ éàðûàú.
ÉÀÐÛÌÀ×Ûà á à õ éàðûà÷ûã. Ãàïû éàðûì-
à÷ûã èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÐÛÌÀÄÀ èñ. Ö÷ òÿðÿôè äÿíèç, äþðäöíúö
òÿðÿôè èñÿ ãèòÿéÿ áàüëû îëàí éåð ñàùÿñè. Ùàíñû
ìèëëÿòèí Ìóüàí ÷þëö êèìè, Ìèë äöçö êèìè, Øèð-
âàí ñÿùðàñû êèìè, Àáøåðîí éàðûìàäàñû êèìè
éåðè, òîðïàüû âàð? Ùå÷ áèð ìèëëÿòèí!.. Éàøà âÿ-
òÿíèì, ÷îõ éàøà! Í.Âÿçèðîâ.
ÉÀÐÛÌÀÄÀÌ èñ. 1. Ùÿð ùàíñû áèð úÿùÿò-
äÿí ÷àòûøìàçëûüû îëàí àäàì ùàããûíäà.
2. Áàëàúà óøàã ùàããûíäà.
ÉÀÐÛÌÀÜÛÐ ñèô. èäì. Èäìàí÷ûëàðûí ÷ÿêè
äÿðÿúÿëÿðèíäÿí áèðè. Éàðûìàüûð ÷ÿêèäÿ.
ÉÀÐÛÌÀÜÛÇ çÿðô äàí. Íàðàçû, öðÿêäÿí
îëìàéàðàã; ùÿâÿññèç, êþíöëñöç. Ãàðäàøûì îí-
ëàðûí äàëûíúà: – Íàìàç! Íàìàç! Ùàðà ýåäèð-
ñèíèç? – äåéÿ ÷àüûðäû. Íàìàç àðõàéà äþíÿðÿê
éàðûìàüûç: – Ãîðóüà ýåäèðèê, – äåäè. À.Øàèã.
Õàí éàðûìàüûç úàâàá âåðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÉÀÐÛÌÀÃ ô. 1. Ëàçûì îëìàã, ýÿðÿê îëìàã,
ôàéäàëû îëìàã, ôàéäà âåðìÿê. Ùå÷ øåéÿ éàðû-
éàí äåéèë. – Âàãèôÿì, éàðûäûì äîñòà, äöøìÿíÿ;
Òà êè úöíóí îëäóì, éåòèøäèì ñÿíÿ. Ì.Ï.Âàãèô.
2. Òÿìèí îëìàã, ìÿìíóí îëìàã, àðçóñóíà
÷àòìàã. Ãÿì åâèíäÿ çàð îëàëû; Åøãÿ ýèðèôòàð
îëàëû; Éàðûìàäûã éàð îëàëû; Íÿ ìÿí ñÿíäÿí,
íÿ ñÿí ìÿíäÿí. Ã.Çàêèð. [Ôàòìà õàíûì:] Éàðû-
äûã, éàçà ÷ûõäûã, áÿõòÿâÿð áàøûìûçà. Í.Âÿçèðîâ.
[Àòàñû:] Áÿëêÿ ÷þðÿêäÿí, ïàëòàðäàí éàðûìûð-
ñàí? ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÀÐÛÌÀÐØÛÍ ñèô. Àðøûíûí éàðûñû óçóíëó-
üóíäà îëàí. Éàðûìàðøûí áåç. Éàðûìàðøûí åíèíäÿ.
ÉÀÐÛÌÀÐØÛÍËÛÃ ñèô. Éàðûìàðøûí óçóí-
ëóüóíäà îëàí.
ÉÀÐÛÌÀÑÛËÛ ñèô. Òàì ìöñòÿãèë îëìàéàí,
áàøãàëàðûíäàí ãèñìÿí àñûëû îëàí, ãèñìÿí òàáå
îëàí. Éàðûìàñûëû þëêÿëÿð. Éàðûìàñûëû âÿçèééÿò.
ÉÀÐÛÌÀÂÒÎÌÀÒ ñèô. òåõ. Òàì àâòîìàò
îëìàéàí, ãèñìÿí àâòîìàòëàøäûðûëìûø. Éàðûì-
àâòîìàò úèùàç. Éàðûìàâòîìàò ìàøûí.
ÉÀÐÛÌÀÂÒÎÌÀÒÈÊ á à õ éàðûìàâòî-
ìàò.
ÉÀÐÛÌÀÉ1 èñ. Òÿãâèì àéûíûí éàðûñû. Áèðèíúè
éàðûìàéûí ìààøû. Èêèíúè éàðûìàéûí ïëàíû.
ÉÀÐÛÌÀÉ2 ñèô. Àéïàðà øÿêëèíäÿ îëàí.
Ãàçàìàò äèâàðëàðû óúà; Ãàïûíûí éàðûìàé äå-
øèéèíäÿí; Çàìàí-çàìàí ýþðöíöð áèð ãîúà.
Ð.Ðçà.
ÉÀÐÛÌÀÉÅ
ÉÀÐÛÌÀÉÅ ñèô. Òàì ìàéå îëìàéàí, ÷îõ
äóðó îëìàéàí, áèð ãÿäÿð ãàòû ùàëäà îëàí. Éà-
ðûììàéå ìàääÿ.
ÉÀÐÛÌÀÉËÛÃ èñ. Éàðûì àé äàâàì åäÿí,
éàðûì àé ìöääÿòèíäÿ ýþðöëÿí, éàðûì àéà íÿ-
çÿðäÿ òóòóëàí. Éàðûìàéëûã èø ãàëûá. Éàðûìàéëûã
ïðîãðàì. // Éàðûì àéäà ÷àòàúàã. Éàðûìàéëûã
ìààø.
ÉÀÐÛÌÀÇ ñèô. Ìÿãñÿäèíÿ, àðçóñóíà, êà-
ìûíà ÷àòìàéàí: íàêàì, áÿäáÿõò, áèíÿñèá.
ßôñóñ, áó ýöíëÿðèí þìðö àç îëäó; Êþðïÿ ãóø-
úóüàçûì éàðûìàç (ç.) îëäó. Ì.Ðàùèì.
ÉÀÐÛÌÁÀÐÁÀÐ á à õ éàðûìâÿùøè.
ÉÀÐÛÌÁÀÉÜÛÍ á à õ éàðûáàéüûí. Éàðûì
ñààò ñîíðà [Ñöðÿééà] éàðûìáàéüûí áèð ùàëäà
ñàéûãëàìàüà áàøëàäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÀÐÛÌÁßÐÊ á à õ éàðûáÿðê.
ÉÀÐÛÌÁÖÊÖÊ ñèô. Òàì áöêöëö îëìàéàí,
ãèñìÿí áöêöëìöø. Ãöðáÿò ñàü ÿëèíè åíëè âÿ ãà-
ëûí òîããàñûíà êå÷èðèá ñîë ãû÷ûíû éàðûìáöêöê
ùàëäà ãàòëàäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÐÛÌÚÀ “Éàðûì”äàí êè÷. Éàðûìúà ñààò
ýþçëÿéèí. Éàðûìúà ýöí âàõò ëàçûìäûð. – Ñàëìàí
[Ìàéàéà] ñàâûøäû: – Áó èñòèäÿ ùàðà? Áèð éàðûì-
úà ñààò îòóð, ìÿí äÿ äóðóðàì. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÐÛÌÚÀÍ ñèô. 1. Þëöìö éàõûíëàøìûø
îëàí, þëöìöíÿ àç ãàëìûø; þëöìúöë. Éàçûã éà-
ðûìúàíäû, þëÿð, ãàëìàç. – Éàðûìúàí àðâàä
áàëàëàðûíäàí óòàíûá äàùà ñó èñòÿìèð. Í.Íÿ-
ðèìàíîâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ùåéâàíû î ãÿäÿð
âóðäó êè, éàðûìúàí îëäó.
2. ìÿú. ×îõ éîðüóí, çÿèô, öçýöí, ÿëäÿí äöø-
ìöø, þëöâàé. [Ùàúû Ìåùäè:] Ìÿí ýÿëäèì åâÿ
éàðûìúàí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
3. ìÿú. ìÿù. Êþíöëñöç, ùÿâÿññèç. Èøèíè éà-
ðûìúàí (ç.) ýþðöð.
ÉÀÐÛÌÚÀÍËÛÃ èñ. 1. Èíñàí âÿ éà ùåéâà-
íûí þëìÿéÿ éàõûí ùàëû.
2. ìÿú. Öçýöíëöê, ÿëäÿí äöøìÿ, ÷îõ éîð-
üóíëóã; þëöâàéëûã.
ÉÀÐÛÌÚÛÐ ñèô. Òàìàìèëÿ úûð îëìàéàí.
Éàðûìúûð àëìà íþâö.
ÉÀÐÛÌ×ÅÂÐß èñ. Äàèðÿíèí, ÷åâðÿíèí éà-
ðûñû.
ÉÀÐÛÌ×Ûà ñèô. 1. Ñîíà, àõûðà ÷àòäûðûëìà-
ìûø; íàòàìàì, áèòìÿìèø. Éàðûì÷ûã èø. // Çÿðô
ìÿíàñûíäà. Éàðûñûíäà, îðòàñûíäà, àõûðà ÷àòäûð-
ìàéàðàã, íàòàìàì. Êèòàáû éàðûì÷ûã ãîéìàã
(àõûðà ãÿäÿð îõóìàìàã). ×àéû éàðûì÷ûã ãàëäû
ÉÀÐÛÌÄÀÈÐß
(àõûðà ãÿäÿð è÷ìÿäè). Èøèíè éàðûì÷ûã ãîéóá
ýåòìÿê. – Ðçàãóëó õàí ùàíñû òÿøÿááöñÿ áàøëà-
äûñà, éàðûì÷ûã ãàëäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ìåùðèáàí
áèð ñààò èäè êè, ÿëèíäÿêè èøèíè éàðûì÷ûã áóðàõûá
îòàüûí è÷èíäÿ ýÿçèøèð, ýàù øöøÿáÿíäÿ ÷ûõûá
ãàïûéà ýåäèð, ýàù åâÿ ãàéûäûá ïÿíúÿðÿäÿí
êö÷ÿéÿ áàõûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
2. Äîëó îëìàéàí, áàøû éàðûì÷ûã îëàí. Éàðûì-
÷ûã ãàá. – Êîðîüëó áàõäû êè, àðïà ÷óâàëëàðû
éàðûì÷ûãäû. “Êîðîüëó”. Ìàùìóä éàðûì÷ûã ñÿ-
áÿòè äàëûíà àòûá .. ýåðè ãàéûòäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. ìÿú. Ñÿíÿòèíè éàõøû áèëìÿéÿí, áèð øåé
ùàããûíäà ëàçûìûíúà ìÿëóìàòû, áèëèéè îëìàéàí
àäàì ùàããûíäà. Àíëàéàíà äà úàí ãóðáàí,
àíëàìàéàíà äà; Äàä éàðûì÷ûã ÿëèíäÿí. (Àòà.
ñþçö). ..×îõ “éàðûì÷ûãëàð” âàð êè, ðóñúà äà-
íûøàíäà áèð î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ áàõûð, ýþðñöí êè,
ùàíñû áèð ùÿìøÿðè âÿ ùàìáàë áóíà òÿÿúúöáëö
áàõûá þç êþíëöíäÿ äåéÿúÿê: “ßäÿ, íÿ çàëûì-
äûð!” Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ðöñòÿì áÿé:]
Ìÿí áÿùàèëèéè ãÿáèë åäÿíëÿðÿ äèããÿò åòäèì.
Áóíëàðûí è÷èíäÿ áèð íÿôÿð äÿ îëñóí êàìèë àäàì
éîõäóð, ùàìûñû éàðûì÷ûãëàðäûð. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè.
4. ìÿú. Ìÿñÿëÿíè àõûðà ãÿäÿð ùÿëë åòìÿ-
éÿí, àðäûúûë îëìàéàí. Éàðûì÷ûã òÿäáèð. Éàðûì-
÷ûã èñëàùàò. Éàðûì÷ûã âÿäëÿð.
ÉÀÐÛÌ×ÛÃËÀÌÀ “Éàðûì÷ûãëàìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÐÛÌ×ÛÃËÀÌÀà ô. Éàðûì÷ûã åòìÿê,
òàìàìëàìàìàã, àõûðà, ñîíà ÷àòäûðìàìàã.
ÉÀÐÛÌ×ÛÃËÛà èñ. Éàðûì÷ûã îëìà, íàòà-
ìàìëûã, ãåéðè-êàìèëëèê, éàðûì÷ûã øåéèí ùàëû.
ÉÀÐÛÌ×ÛËÛà äàí. á à õ éàðûì÷ûã. ×þðÿê
éåäèêäÿí ñîíðà Ìèðçÿ öçöíö Óñòà Çåéíàëà òó-
òóá: – Óñòà Çåéíàë, áó óøàãëàð ãóðòàðûáëàð,
áóíëàðû áåëÿ ãîéìàã îëìàç, éàðûì÷ûëûãäàí
ôàéäà îëìàç. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÀÐÛÌ×ÛËÏÀà á à õ éàðûìëöò. Éàðûì÷ûë-
ïàã óøàã. Éàðûì÷ûëïàã (ç.) éåðèíäÿí äóðìàã.
ÉÀÐÛÌ×ÖÐÖÌÖØ ñèô. Áèð ãÿäÿð ÷öðöìöø,
ãèñìÿí ÷öðöìöø, áàøäàí-áàøà ÷öðöìÿìèø.
ÉÀÐÛÌÄÀÈÐß èñ. 1. Äàèðÿíèí éàðûñû.
2. Ãþâñâàðè éàðûãàïàëû õÿòò. Éóíèñ òåëåôîíó
éåðÿ ãîéóá úÿëä òÿãâèì âÿðÿãèíäÿêè ãåéäëÿðèí
ùàìûñûíû áèð éàðûìäàèðÿéÿ àëäû. Ìèð Úÿëàë.
Áþéöê áèð éàðûìäàèðÿ ùàëûíäà òîïëàøìûø èøòè-
ðàê÷û âÿ òàìàøà÷ûëàð êöòëÿñèíèí ìÿðêÿçèíäÿ
áèð ìàñà ãîéóëìóøäó. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
539
ÉÀÐÛÌÄÀÈÐßÂÈ
ÉÀÐÛÌÄÀÈÐßÂÈ ñèô. Éàðûìäàèðÿ øÿêëèíäÿ
îëàí. Éàðûìäàèðÿâè õÿòò. Éàðûìäàèðÿâè çàë.
ÉÀÐÛÌÄßÉÈÐÌÈ á à õ éàðûìäàèðÿâè.
ÉÀÐÛÌÄÈÐÑßÊ èñ. äàí. Ãîëóí ÿëèí óúóí-
äàí äèðñÿéÿ ãÿäÿð îëàí ùèññÿñèíèí éàðûñû (õàëã
àðàñûíäà óçóíëóã þë÷öñö).
ÉÀÐÛÌÔÀÁÐÈÊÀÒ ñèô. Ñîíðàäàí èøëÿíèá
ùàçûðëàíìàëû îëàí ìÿìóëàò, éàðûìùàçûð ìÿ-
ìóëàò. ßò éàðûìôàáðèêàòëàðû.
ÉÀÐÛÌÔßÑÈËß èñ. áèîë. Ùåéâàí âÿ áèòêè
ñèñòåìàòèêàñûíäà áþëýö; ôÿñèëÿ äàõèëèíäÿ áèð-
áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí ãðóï.
ÉÀÐÛÌÔÈÍÀË èñ. èäì. Áèðèíúèëèê óüðóíäà
ôèíàëäàí ãàáàã êå÷èðèëÿí îéóí, ýþðöø. Éàðûì-
ôèíàëà ÷ûõìàã. Éàðûìôèíàë éàðûøëàðû.
ÉÀÐÛÌÝÈÐÂßÍÊß èñ. êþùí. Ýèðâÿíêÿíèí
éàðûñû, èêè éöç ãðàì.
ÉÀÐÛÌÝÈÐÂßÍÊßËÈÊ 1. ñèô. Éàðûì ýèð-
âÿíêÿ ÷ÿêèñèíäÿ îëàí. Éàðûìýèðâÿíêÿëèê äàø.
2. èñ. Éàðûì ýèðâÿíêÿ àüûðëûüûíäà îëàí äàø.
Éàðûìýèðâÿíêÿëèéè òÿðÿçèéÿ ãîéìàã.
ÉÀÐÛÌÝÖÍÁßÇ èñ. Ýöíáÿçèí éàðûñû; îðòà-
äàí êÿñèëìèø êèìè ýþðöíÿí ýöíáÿç. Äèâàí-
õàíàíûí ïîðòàëû öçÿðèíäÿ ãóðóëóøúà ÷îõ ìö-
ðÿêêÿá âÿ äàøäàí òèêèëìèø éàðûìýöíáÿç âàðäûð.
Ñ.Äàäàøîâ.
ÉÀÐÛÌÙÈÑÑß èñ. Ùèññÿíèí éàðûñû.
ÉÀÐÛÌÕÀÌ ñèô. Òàìàìèëÿ àøûëàíìàìûø,
ãèñìÿí àøûëàíìûø. Áó àë÷àã áèíàëàðûí äàì-
ëàðûíäà .. õàë âÿ éàðûìõàì êå÷è, ãîéóí äÿðè-
ëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàðäû. Ï.Ìàêóëó.
ÉÀÐÛÌÕÀÐÀÁÀ ñèô. Éàðûìó÷ìóø, òàìàì
ó÷óëóá äàüûëìàìûø, ãèñìÿí ó÷óëìóø. Éàðûì-
õàðàáà åâ.
ÉÀÐÛÌÈËËÈÊ ñèô. Èëèí éàðûñûíà àèä îëàí;
àëòûàéëûã. Éàðûìèëëèê ùåñàáàò. // Éàðûì èë (àëòû
àé) äàâàì åäÿí. Éàðûìèëëèê éàðàäûúûëûã ìÿçó-
íèééÿòè. Éàðûìèëëèê ôÿàëèééÿò. Éàðûìèëëèê õèäìÿò.
Éàðûìèëëèê ùÿáñ úÿçàñû. // Éàðûì èëè (àëòû àé
ìöääÿòèíè) íÿçÿðäÿ òóòàí. Éàðûìèëëèê èø ïëàíû.
ÉÀÐÛÌÈÑÒÈ ñèô. Ãèñìÿí èñòè îëàí, áèð ãÿäÿð
èñòè. Éàðûìèñòè ïàëòàð.
ÉÀÐÛÌÈØÑÈÇ èñ. Òàìàìèëÿ äåéèë, ãèñìÿí
èøñèç îëàí àäàì, àéûí, ùÿôòÿíèí éàëíûç áÿçè
ýöíëÿðèíäÿ èøëÿéÿí, þçöíÿ èø òàïàí àäàì.
ÉÀÐÛÌÊÅ×ÈÐÈÚÈ ôèç. 1. ñèô. Êå÷èðèúèëÿðëÿ
äèåëåêòðèêëÿð (èçîëéàòîðëàð) àðàñûíäà àðàëûã âÿ-
çèééÿò òóòàí. Éàðûìêå÷èðèúè ìàääÿ.
540
ÉÀÐÛÌÃÀÏÀËÛ
2. èñ. Åëåêòðîí åëåêòðèêêå÷èðìÿ ãàáèëèééÿ-
òèíÿ ìàëèê îëàí âÿ îíóí êÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ
êå÷èðèúèëÿðëÿ äèåëåêòðèêëÿð (èçîëéàòîðëàð) àðà-
ñûíäà àðàëûã éåð òóòàí ìàääÿ.
ÉÀÐÛÌÊÅÔËÈ ñèô. Áèð ãÿäÿð êåôëè, àçàúûã
ñÿðõîø ùàëäà îëàí.
ÉÀÐÛÌÊÈËÎËÓÃ ñèô. Éàðûì êèëî àüûðëû-
üûíäà îëàí. Éàðûìêèëîëóã äàø.
ÉÀÐÛÌÊÎÁÓÄ á à õ éàðûìãàáà. Éàðûì-
êîáóä éóíëó ãîéóíëàð.
ÉÀÐÛÌÊÎË èñ. áîò. Ýþâäÿñèíèí äèá ùèñ-
ñÿñè îäóíúàãëàøìûø, öñò ùèññÿñè èñÿ îò îëàí
áèòêè.
ÉÀÐÛÌÊÎËËÓÃ èñ. Éàðûìêîë áèòìèø éåð,
ñàùÿ.
ÉÀÐÛÌÊÎÑÀ ñèô. Òàìàìèëÿ éîõ, ãèñìÿí
êîñà îëàí, áèð ãÿäÿð êîñà. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ,
ìîëëà éàðûìêîñà èìèø. “Ì.Í.ëÿòèô.”
ÉÀÐÛÌÊÞ×ßÐÈ ñèô. Òàì îòóðàã ùàëûíà
êå÷ìÿìèø, ãèñìÿí êþ÷ÿðè ùÿéàò êå÷èðÿí. Éà-
ðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò. Éàðûìêþ÷ÿðè õàëã.
ÉÀÐÛÌÊÞ×ßÐÈËÈÊ èñ. Éàðûìêþ÷ÿðè ùÿ-
éàò òÿðçè.
ÉÀÐÛÌÊÞËÝß èñ. ×îõ ñûõ îëìàéàí êþëýÿ,
çÿèô èøûãëàíìûø éåð. Éàðûìêþëýÿäÿ îòóðìàã.
// Êþëýÿéÿ îõøàéàí øåé. Ýöíÿø ëÿêÿëÿðè ÿñà-
ñÿí ÷îõ òóòãóí íöâÿäÿí âÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí àç
òóòãóí éàðûìêþëýÿäÿí èáàðÿòäèð. Ð.Ùöñåéíîâ.
ÉÀÐÛÌÊÐÈÑÒÀË èñ. Ãèñìÿí êðèñòàë ùàëûíäà
îëàí, òàì êðèñòàë îëìàéàí úèñèì.
ÉÀÐÛÌÊÐÈÑÒÀËËÈÊ ñèô. Éàðûìêðèñòàë
ùàëûíäà îëàí.
ÉÀÐÛÌÊÖÐß èñ. 1. Êöðÿíèí éàðûñû.
2. Ùÿìèí øÿêèëäÿ îëàí øåé. Áåéèí éàðûì-
êöðÿñè. – Éàðûìêöðÿéÿ îõøàéàí ãàðïûç ïàð÷à-
ñûíûí áèðè äèëèìëÿíÿðÿê éåéèëìèøäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
3. úîüð. Éåð êöðÿñèíèí âÿ ýþé ñôåðàñûíûí
øÿðòè îëàðàã áþëöíäöéö èêè ùèññÿäÿí áèðè. Úÿ-
íóá éàðûìêöðÿñè. Ùÿð èêè éàðûìêöðÿíèí õÿðèòÿñè.
ÉÀÐÛÌÊÖÐÊ èñ. Óçóí îëìàéàí êöðê, ãûñà
êöðê. Ãîéóí äÿðèñèíäÿí òèêèëìèø éàðûìêöðê.
– [Úàâàä] àéàüà ãàëõäû, éàðûìêöðêöíöí äþ-
øöíö äöéìÿëÿäè, äèðÿêäÿí àñäûüû ãóëàãëû ïà-
ïàüûíû áàøûíà ãîéäó.. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÐÛÌÃÀÁÀ ñèô. Áèð ãÿäÿð ãàáà, ëàçûìûí-
úà éóìøàã îëìàéàí. Éàðûìãàáà éóíëó ãîéóí.
Éàðûìãàáà éåì.
ÉÀÐÛÌÃÀÏÀËÛ á à õ éàðûãàïàëû.
ÉÀÐÛÌÃÀÐÀÍËÛÃ
ÉÀÐÛÌÃÀÐÀÍËÛÃ á à õ éàðûãàðàíëûã.
Ëàêèí ìÿí èñòÿñÿì äÿ, èñòÿìÿñÿì äÿ áàøûìû
àøàüû ñàëûá, áó úàíñûõàí, éàðûìãàðàíëûã îòàã-
äà ñààòëàðûìû ñàéà-ñàéà ÷þðÿêïóëó ãàçàíìà-
ëûéäûì. Ì.Ùöñåéí. Áó, éàëíûç ùÿéÿòÿ ïÿíúÿðÿñè
îëàí éàðûìãàðàíëûã áèð îòàãäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ÉÀÐÛÌÃÀÐÛÍ ñèô. Òàìàìèëÿ äîéìàìûø,
òàì òîõ îëìàéàí; éàðûàú.
Éàðûìãàðûí îë-
ìàã – äîéìàüûíà àç ãàëìàã, áèð ãÿäÿð ãàð-
íûíû äîéäóðìàã. Îíóí ãàøûüû áàäéàéà áèð
äÿôÿ áàòûá-÷ûõûíúà áàøãàëàðû éàðûìãàðûí îëóð-
äóëàð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÐÛÌÃÀÒÛ ñèô. Òàì ãàòû îëìàéàí, áèð ãÿ-
äÿð ãàòû, ãàòûòÿùÿð, íÿ ãàòû, íÿ äóðó. Éàðûì-
ãàòû ìàääÿ.
ÉÀÐÛÌÃÀÉÍÀÐ ñèô. Òàì ãàéíàð îëìàéàí,
áèð ãÿäÿð ãàéíàð.
ÉÀÐÛÌÃÛÂÛÐÚÛà ñèô. ×îõ ãûâûðúûã îëìà-
éàí, áèð ãÿäÿð ãûâûðúûã. Ãàðà âÿ äÿðèí ýþç-
ëÿðè, .. éàðûìãûâûðúûã ñà÷ëàðû îíà áèð ñÿíÿòêàð,
ðÿññàì ýþðöíöøö âåðèðäè. Ñ.Ðÿùìàí.
ÉÀÐÛÌÃÎË ñèô. Ãîëó àäè ùàëäàí ÷îõ ãûñà
îëàí. Éàðûìãîë êþéíÿê.
ÉÀÐÛÌÃÐÓÏ èñ. Áèð ãðóïóí éàðûñû. Èøòèðàê-
÷ûëàð èêè éàðûìãðóïà áþëöíäöëÿð.
ÉÀÐÛÌÃÓÐÀÃ ñèô. Ãèñìÿí ãóðàã, áèð ãÿ-
äÿð ãóðàã.
ÉÀÐÛÌÃÓÐÓÌÓØ ñèô. Ãèñìÿí ãóðóìóø,
òàì ñóðÿòäÿ ãóðóìàìûø, áèð ãÿäÿð íÿì, íÿì-
ëèéè ãàëìûø.
ÉÀÐÛÌÃÖËËß èñ. Êè÷èê, áàëàúà ãöëëÿ.
ÉÀÐÛÌËÀÌÀ “Éàðûìëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÛÌËÀÌÀÃ ô. 1. Éàðûéà áþëìÿê (êÿñ-
ìÿê); éàðûëàìàã.
2. Áèð øåéèí éàðûñûíû ñÿðô åòìÿê (èøëÿòìÿê).
3. Áèð èøèí éàðûñûíû ýþðìÿê; éàðûëàìàã.
ÉÀÐÛÌËÀÍÌÀ “Éàðûìëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÛÌËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Éàðûéà áþëöí-
ìÿê (êÿñèëìÿê).
2. Éàðûñû ñÿðô åäèëìÿê (èøëÿíìÿê).
3. Éàðûñû ýþðöëìÿê (áèð èøèí).
ÉÀÐÛÌËÀØÌÀ “Éàðûìëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÛÌËÀØÌÀÃ ô. Òÿäðèúÿí éàðûì îëìàã,
ýåòäèêúÿ àçàëìàã.
ÉÀÐÛÌËÅÃÀË ñèô. Òàì ëåãàë îëìàéàí;
éàðûìýèçëè, éàðûà÷ûã.
ÉÀÐÛÌËßÁÁÀÄß èñ. êþùí. Ãûñà ëÿááàäÿ.
Äèëáÿð Ìèðçÿêÿðèìèí éàðûìëÿááàäÿñèíè, èêè-
öçëö ïàïàüûíû íÿ èñÿ ÷ÿêÿ áèëìèðäè. Ú.Úàááàðëû.
ÉÀÐÛÌÏÅØÌÀÍ
ÉÀÐÛÌËÛÃ èñ. Áèð þë÷öíöí éàðûñû ìèãäà-
ðûíäà îëìà.
ÉÀÐÛÌËÖÒ ñèô. âÿ çÿðô Éàðûýåéèíìèø, éàðû-
÷ûëïàã. Éàðûìëöò óøàã. Éàðûìëöò ùàëäà îòóðóá.
ÉÀÐÛÌÌÀÙÓÄ èñ. Ñàïëàðûíûí éàðûñû ìà-
ùóä, éàðûñû ïàìáûã îëàí ïàð÷à. // Áó ïàð÷àäàí
òèêèëìèø. Ìöñÿëìàí ïàëòàðëàðû óúóç éàðûììà-
ùóääóð êè, èêè äÿôÿ ýöí âóðàí êèìè áîçàðûð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÐÛÌÌÀÍÀÒËÛÃ 1. èñ. Éàðûì ìàíàò,
ÿëëèãÿïèêëèê ìåòàë ïóë. Áèð éàðûììàíàòëûüûì
âàð.
2. ñèô. Éàðûì ìàíàò äÿéÿðèíäÿ îëàí. Éàðûì-
ìàíàòëûã ïóë.
ÉÀÐÛÌÌÀÉÅ á à õ éàðûìàéå.
ÉÀÐÛÌÌÅÒÐ ñèô. Ìåòðèí éàðûñû óçóíëó-
üóíäà îëàí, 50 ñàíòèìåòðëèê.
ÉÀÐÛÌÌßÕÌßÐ èñ. Òîõóíóøó ìÿõìÿðÿ
îõøàéàí ïàð÷à. // Áó ïàð÷àäàí òèêèëìèø. Éàðûì-
ìÿõìÿð ïàëòàð.
ÉÀÐÛÌÌßÐÒßÁß ñèô. Ìÿðòÿáÿíèí éàðûñû
ùöíäöðëöéöíäÿ îëàí.
ÉÀÐÛÌÌÖÄÀÔÈß×È èñ. èäì. Èäìàí îéóí-
ëàðûíäà (ôóòáîë, õîêêåé âÿ ñ.) êîìàíäàíûí
ìöäàôèÿ âÿ ùöúóìóíà éàðäûì åäÿí îéóí÷óñó.
ÉÀÐÛÌÌÖÑÒßÌËßÊß èñ. Çàùèðÿí ìöñ-
òÿãèë, èãòèñàäè âÿ ñèéàñè úÿùÿòäÿí èñÿ ùÿð ùàíñû
áèð èìïåðèàëèñò äþâëÿòäÿí àñûëû îëàí þëêÿ.
// Ñèô. ìÿíàñûíäà. Éàðûììöñòÿìëÿêÿ þëêÿëÿð.
ÉÀÐÛÌÍßÔßÑ ñèô. âÿ çÿðô Ùÿääÿí àðòûã
éîðüóí (ùàëäà).
ÉÀÐÛÌÍÞÂ èñ. õöñ. Ùåéâàí âÿ áèòêè ñèñòå-
ìàòèêàñûíäà íþâëÿðèí áþëýöñöíäÿí áèðè.
ÉÀÐÛÌÎÕ èñ. òåõ. Ãèñìÿí îõ øÿêëèíäÿ îëàí
úèùàç âÿ ñ.
ÉÀÐÛÌÎÐÒÀ ñèô. èäì. Èäìàí÷ûëàðûí ÷ÿêè
äÿðÿúÿëÿðèíäÿí áèðè.
ÉÀÐÛÌÎÉÀÃ ñèô. Òàì îéàã îëìàéàí;
éàðûéóõóëó. Éàðûìîéàã ýþçÿò÷èëÿð, äÿðè êöðê-
äÿ àðàáèð; Äöêàíëàðûí, áàçàðëàðûí ãàïûñûíäà
ýÿðíÿøèð. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÉÀÐÛÌÏÀËÒÎ èñ. Ãûñà ïàëòî. [Êàìàëûí]
ÿéíèíäÿ àüûð éàðûìïàëòî, àéàãëàðûíäà èñÿ ùÿä-
äèíäÿí áþéöê áèð êîáóä óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ
âàðäû. Ú.Úàááàðëû.
ÉÀÐÛÌÏÅØÌÀÍ çÿðô Áèð ãÿäÿð ïåøìàí
ùàëäà, ÷îõ äà ïåøìàí îëìàéàí. Ïàñû àðâàä ..
éàðûìïåøìàí áèð òÿðçäÿ áàøûíû àøàüû ñàëàðàã:
– Àéàãéàëûí Ñàôî èëÿ ýöìöøäÿñòÿ õÿíúÿð áèð
éåðäÿ éîëà ýåòìèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
541
ÉÀÐÛÌÏßÐÄß
ÉÀÐÛÌÏßÐÄß èñ. Ãûñà ïÿðäÿ. Ãûç åâèíäÿ
ãûçà úåùèç ö÷öí éàðûìïÿðäÿëÿð âÿ òàõ÷àëàðà,
íîüóëäàíëàðà, áóõàðûéà ÿëâàí ïÿðäÿëÿð òèêÿ-
úÿêëÿð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÉÀÐÛÌÏßÐÒ çÿðô Àçàúûã ïÿðò, áèð ãÿäÿð
ïÿðòëÿøìèø ùàëäà. Éàðûìïÿðò ýåòäè.
ÉÀÐÛÌÏÐÎËÅÒÀÐ èñ. Ìóçä èëÿ êàïèòàëèñò
ìöÿññèñÿñèíäÿ èøëÿéÿí, ëàêèí òÿñÿððöôàòû èëÿ äÿ
ùÿëÿ ÿëàãÿñèíè êÿñìÿìèø, òàìàìèëÿ ïðîëåòàð-
ëàøìàìûø àäàì. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Éàðûìïðî-
ëåòàð êÿíäëèëÿð.
ÉÀÐÛÌÐÖÒÓÁßÒËÈ ñèô. ×îõ ðöòóáÿòëè îë-
ìàéàí, áèð ãÿäÿð ðöòóáÿòëè. Éàðûìðöòóáÿòëè
àíáàð.
ÉÀÐÛÌÑÀÈÒ ñèô. äèë÷. Áàøãà ñàèòëÿ áèðëèêäÿ
áèð ùåúà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ñàèò (ñÿñ). Ðóñ äèëèíäÿ
“è” (é) éàðûìñàèòè.
ÉÀÐÛÌÑÀÃÃÀË á à õ áàêåíáàðä.
ÉÀÐÛÌÑÀÂÀÄËÛ ñèô. Ëàçûìûíúà îõóéóá-
éàçà áèëìÿéÿí, ñàâàäû îëìàéàí; ñàâàäëû, êÿì-
ñàâàä. Éàðûìñàâàäëû êÿíä.
ÉÀÐÛÌÑßÙÐÀ ñèô. Òàìàìèëÿ áèòêèñèç äå-
éèë, êîëëóãëàðû îëàí úîüðàôè çîíà. Ïöñòÿ ìåøÿ-
ëÿðè ãÿäèì êå÷ìèøäÿ Àçÿðáàéúàíûí ãóðó éà-
ðûìñÿùðà ðàéîíëàðûíäà äàùà ýåíèø éàéûëìûøäû.
Ì.Ãàøãàé.
ÉÀÐÛÌÑßÐÕÎØ á à õ éàðûìêåôëè. [Ãîíàã-
ëàð] òàìàìèëÿ êåôëÿíìÿìèøäèëÿðñÿ äÿ, éàðûì-
ñÿðõîø áèð ùàëäà áóëóíóðäóëàð. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÐÛÌÑßÐËÞÂÙß èñ. Áèðèíúè, ÿñàñ ñÿð-
ëþâùÿíèí àëòûíäà îëàí ÿëàâÿ, èêèíúè ñÿðëþâùÿ.
ÉÀÐÛÌÑÒÀÍÑÈÉÀ èñ. 1. Êè÷èê äÿìèðéîë
ñòàíñèéàñû.
2. Ìÿðêÿçè åëåêòðèê ñòàíñèéàñûíäàí ýÿëÿí
åëåêòðèê åíåðæèñèíèí ýÿðýèíëèéèíè, úÿðÿéàíûí íþ-
âöíö äÿéèøäèðÿí âÿ íèçàìà ñàëûá ïàéëàøäûðàí
òåõíèêè ãóðüóëàð ñèñòåìè.
ÉÀÐÛÌØÀËÁÀÍ èñ. Éàðû áþëöíìöø øàëáàí,
øàëáàíûí éàðûñû.
ÉÀÐÛÌØßÔÔÀÔ ñèô. Òàìàìèëÿ øÿôôàô îë-
ìàéàí, áèð ãÿäÿð øÿôôàô. Éàðûìøÿôôàô øöøÿ.
Éàðûìøÿôôàô ïàð÷à. Éàðûìøÿôôàô äóìàí.
ÉÀÐÛÌÒßÙÑÈË èñ. Òàìàìëàíìàìûø òÿù-
ñèë, éàðûì÷ûã òÿùñèë. [ßìèðàñëàí àüà:] Áÿñ ñÿ-
íèí èñòÿäèéèí î èäè êè, Úàùàíýèð àüà éàðûìòÿù-
ñèëäÿ ãàëñûí? Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÀÐÛÌÒßÌÈÇËßÍÌÈØ ô.ñèô. Ãèñìÿí òÿ-
ìèçëÿíìèø, áèð ãÿäÿð òÿìèçëÿíìèø, òàì òÿìèç-
542
ÉÀÐÛÎÉÀÃ
ëÿíìÿìèø, ãàòûøûüû ãàëìûø. Éàðûìòÿìèçëÿíìèø
äöéö.
ÉÀÐÛÌÒÎÍ èñ. 1. ìóñ. Èêè ãîíøó ñÿñ àðà-
ñûíäà ÿí ãûñà èíòåðâàë, ñÿñèí ÿí àç ãàëõìàñû
âÿ éà åíìÿñè.
2. ðÿññ. À÷ûã òîí èëÿ òóòãóí òîí àðàñûíû òÿøêèë
åäÿí àðàëûã ðÿíý, áîéà.
ÉÀÐÛÌÒÎÍËÓÃ ñèô. Éàðûì òîí (500 êè-
ëîãðàì) àüûðëûüûíäà îëàí. Éàðûìòîíëóã éöê.
// Éàðûì òîí òóòàí, éàðûì òîí àüûðëûã ãàëäûðàí.
Éàðûìòîíëóã éöê ìàøûíû. Éàðûìòîíëóã êðàí.
ÉÀÐÛÌÓ×ÓÃ ñèô. Òàìàìèëÿ ó÷óëóá äà-
üûëìàìûø, ãèñìÿí ó÷óëìóø. Éàðûìó÷óã åâ.
Éàðûìó÷óã äèâàð.
ÉÀÐÛÌÓÑÒÀ èñ. äàí. Èõòèñàñà òàì éèéÿëÿí-
ìÿìèø, ùÿëÿ òàìàìèëÿ óñòà îëìàìûø àäàì.
ÉÀÐÛÌÂßÙØÈ ñèô. Ëàçûìûíúà ìÿäÿíè îë-
ìàìûø, âÿùøè êèìè. Éàðûìâÿùøè õàëã.
ÉÀÐÛÌÉÅÒÈØÌÈØ á à õ éàðûéåòèøìèø.
ÉÀÐÛÌÉÓÍ ñèô. Éàðûñû éóí âÿ éàðûñû ïàì-
áûãäàí âÿ éà ñöíè èïëèêäÿí îëàí (òîõóíìóø).
Éàðûìéóí ïàð÷à. Éàðûìéóí æàêåò.
ÉÀÐÛÌÉÓÂÀÐËÀÃ ñèô. Òàì éóâàðëàã îë-
ìàéàí, áèð ãÿäÿð éóâàðëàã îëàí.
ÉÀÐÛÌÉÖÍÝÖË ñèô. èäì. Èäìàí÷ûëàðûí
÷ÿêè äÿðÿúÿëÿðèíäÿí áèðè. Éàðûìéöíýöë ÷ÿêèëè
ýöëÿø÷è.
ÉÀÐÛÌÇßÐÈÔ ñèô. Òàì çÿðèô îëìàéàí, áèð
àç ãàáà îëàí. Éàðûìçÿðèô éóíëó ãîéóí úèíñè.
ÉÀÐÛÌÇÈÐÇßÌÈ èñ. Åâèí ãèñìÿí éåð àëòûí-
äà îëàí àëò ìÿðòÿáÿñè; çèðçÿìèéÿ îõøàéàí éåð.
ÉÀÐÛÍ èñ. [òöðê.] êèò. Ñàáàù, ýÿëÿúÿê ýöí.
Áöòöí àðçóëàðûì ýöëöð éàðûíà; Õÿéàëäàí èë-
ùàìëàð àëìàìàã ö÷öí. Ñ.Âóðüóí. Ìöáàðèçÿ
áó ýöí äÿ âàð; éàðûí äà; Ìÿí äÿ îíóí ÿí þí
ñûðàëàðûíäà. Ð.Ðçà. // Ýÿëÿúÿê. Êèì áèëèð, éà-
ðûí áó ïèðèí áþéöê äàøû øÿùÿðèí ùàíñû åùòèéà-
úûíà ñÿðô åäèëÿúÿêäè. Ñ.Ùöñåéí. Ìöæäÿ âåðäèí
áèçëÿðÿ ýþçëÿíèëÿí éàðûíäàí. Ì.Ðàùèì.
ÉÀÐÛÍÌÀ “Éàðûíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÛÍÌÀÃ ô. 1. Éàëòàãëûã åòìÿê.
2. Þçöíö áÿéÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøìàã.
ÉÀÐÛÍÒÛ èñ. Éàðûëàí (÷àòëàéàí) éåð; éàðûã,
÷àòëàã. [Òîüðóë:] Ñÿää éàðûíòû âåðÿð, ñóéóí
ãàáàüûíû ñàõëàìàã îëìàç. Ú.Úàááàðëû.
ÉÀÐÛÎÉÀÃ çÿðô Òàìàìèëÿ éóõóëó îëìà-
éàí, éàðûéóõóëóëóã èëÿ îéàãëûã àðàñûíäà. Éàðû-
îéàã ùàëäà úàâàá âåðäè.
ÉÀÐÛÎÉÀÃËÛÃ
ÉÀÐÛÎÉÀÃËÛÃ èñ. Éóõóëóëóã èëÿ îéàãëûã
àðàñûíäàêû ùàë.
ÉÀÐÛÞÐÒÖËÖ ñèô. Òàìàì þðòöëìÿìèø, áèð
ùèññÿñè þðòöëö, àõûðà ãÿäÿð þðòöëìÿìèø. Éàðû-
þðòöëö áàø. Éàðûþðòöëö äàì. Éàðûþðòöëö ïÿí-
úÿðÿ. Éàðûþðòöëö ñèôÿò. Éàðûþðòöëö ýþçëÿð.
ÉÀÐÛÏÀÐ×ÀËÀÍÌÛØ ñèô. Òàìàì ïàð÷à-
ëàíìàìûø, ãèñìÿí ïàð÷àëàíìûø.
ÉÀÐÛÏÅØÌÀÍ á à õ éàðûïåøìàí. Ùÿñÿí
êèøè öçöíäÿ íÿ èñÿ éàðûïåøìàí áèð èôàäÿ èëÿ
ýåðè äþíäö. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÐÛÑßÐÕÎØ á à õ éàðûìñÿðõîø. Ýöëíàç
äÿùëèçäÿ éàðûñÿðõîø ùàëäà ñàëîíäàí ÷ûõàí
ÿðáàáëàðëà öç-öçÿ ýÿëäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÐÛØ èñ. Áèð èøäÿ öñòöí ýÿëìÿê, áèðèíúè-
ëèéè ãàçàíìàã ö÷öí áèð-áèðèíè êå÷ìÿéÿ ÷àëûø-
ìà. Íÿúÿôëÿ éàðûøäà äà ñþç éîõ êè, Ãàðàø ÷àëû-
øûðäû ãàëèá ÷ûõñûí. Ì.Èáðàùèìîâ. // Èäìàíûí
ùÿð ùàíñû áèð íþâö öçðÿ áèðèíúèëèéè ãàçàíìàã
ö÷öí éàðûøìà. Éàðûø ìåéäàíû. Èäìàí éàðûøû.
Öçýö÷öëöê éàðûøû. Áåéíÿëõàëã éàðûø.
◊ Ñîñèàëèçì éàðûøû êþùí. – ñîñèàëèñò òÿñÿð-
ðöôàòûíäà: ãàáàãúûëëàðûí òÿúðöáÿñèíè ýåíèø éàé-
ìàã ìÿãñÿäè äàøûéàí âÿ ÿìÿê ìÿùñóëäàðëû-
üûíûí öìóìè éöêñÿëèøèíÿ íàèë îëìàüû íÿçÿðäÿ
òóòàí èø öñóëó.
ÉÀÐÛØ×Û èñ. Éàðûøäà èøòèðàê åäÿí, éàðûø èø-
òèðàê÷ûñû.
ÉÀÐÛØÌÀ “Éàðûøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÛØÌÀÃ ô. Áèð èøäÿ áèðèíúèëèéè ãàçàí-
ìàüà, áèð-áèðèíè þòìÿéÿ ÷àëûøìàã. Èøëÿìÿêäÿ
éàðûøìàã. Ãà÷ûøäà éàðûøìàã. – Óøàãëàð äà ñÿñ
ñàëàðàã, èðè âÿ äîëó ñàëõûì ýÿëäèêúÿ çÿíáèëëÿðè
òåç äîëäóðóð, ñåâèíèð âÿ éàðûøûðäûëàð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÐÛÒÌÀ “Éàðûòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÛÒÌÀÃ ô. 1. Ýþðìÿëè îëäóüó âÿ éà
òàïøûðûëìûø áèð èøè ãÿíàÿòáÿõø, êèôàéÿòëÿíäè-
ðèúè äÿðÿúÿäÿ éåðèíÿ éåòèðìÿê. [Áàðõóäàð]
éàðàòìàã, éàðûòìàã, áöòöí ãàáèëèééÿòèíè .. èøèíÿ
âåðìÿê åøãèíäÿäèð. Ìèð Úÿëàë.
2. Ðàçû îëìàã, òÿìèí åòìÿê. Íÿ áöëáöëöí
éàðûòìûø; Íÿ þçö éàðûìûø ýöë. Ñàðû Àøûã. // Êè-
ôàéÿò åòìÿê, òÿìèí åòìÿê.
ÉÀÐÛÒÌÀÇ ñèô. Áèð èø ö÷öí ÿëâåðèøëè âÿ
ìöíàñèá îëìàéàí, éàõóä òàïøûðûëàí âÿ éà ýþð-
ìÿëè îëäóüó áèð èøè ëàçûìûíúà, ãÿíàÿòáÿõø
ñóðÿòäÿ éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿéÿí (éàõóä éåòèð-
ìÿéÿí). Éàðûòìàç àäàì. Èøèí íÿòèúÿëÿðè éà-
ðûòìàçäûð. – Úÿáèíè áóéóðóðñóç áèòìÿç èøÿ,
ÉÀÐÛÇÀÐÀÔÀÒ
àäûíû ãîéóðñóç éàðûòìàç! Í.Âÿçèðîâ. // Çÿðô
Ïèñ, ãåéðè-ãÿíàÿòáÿõø. Éàðûòìàç èøëÿìÿê.
ÉÀÐÛÒÌÀÇËÛÃ èñ. Éàðûòìàìà; òàïøûðûëàí
èøè ëàçûìûíúà âÿ ëàéèãèíúÿ éåðèíÿ éåòèðìÿìÿ.
// Âåðèëÿí òÿëÿáëÿðè òÿìèí åòìÿìÿ; éàðàðñûçëûã.
ÉÀÐÛÒÎÕ ñèô. Òàìàìèëÿ òîõ îëìàéàí, äî-
éóíúà éåìÿéÿí (÷îõ âàõò “éàðûàú” ñþçö èëÿ
áèðëèêäÿ èøëÿíèð).
ÉÀÐÛÓ×ÓÃ á à õ éàðûìó÷óã.
ÉÀÐÛÓÇÀÍÌÛØ çÿðô âÿ ñèô. Áÿäÿíèíèí éó-
õàðû ùèññÿñè áèð ãÿäÿð äèê âÿ áèð øåéÿ ñþéêÿí-
ìèø âÿçèééÿòäÿ. Éàðûìóçàíìûø ùàëäà îõó-
ìàã. Éàðûìóçàíìûø ùàëäà éóõóëàìàã.
ÉÀÐÛ-ÉÀÐÛ çÿðô Éàðûéà áþëÿðÿê, éàðûéà
áþëöíìöø ùàëäà.
ÉÀÐÛ-ÉÀÐÛÌ×Û(ËÛ)à çÿðô Íàòàìàì, éà-
ðûì÷ûã. Êþíëöìÿ öç òóòäóì éûð-éûüûø ÷àüû;
Áàùàðû éàðûì÷ûã, éàðû-éàðûì÷ûã... Ì.Àðàç.
ÉÀÐÛ-ÉÀÐÛÉÀ çÿðô Éàðûñû ãÿäÿð, ÿëëè ôàèç.
Èñòåùñàë éàðû-éàðûéà àðòìûøäûð. – Ùÿëÿ ýÿëÿí èë
äÿçýàùëàð éàðû-éàðûéà àðòàúàãäûð. Ìèð Úÿëàë.
// ßëëè ôàèç ùåñàáû èëÿ, éàðûñû ìèãäàðûíäà.
ÉÀÐÛÉÅÒÈØÌÈØ ñèô. Òàì éåòèøìÿìèø, áèð
àç éåòèøìèø.
ÉÀÐÛÉÅÒÊÈÍ ñèô. Òàì éåòêèí îëìàéàí.
ÉÀÐÛÉÓÕÓËÓ ñèô. Òàì àéûã îëìàéàí,
ìöðýöëÿìÿ ùàëûíäà îëàí, éóõóëàìàã öçðÿ
îëàí, éàõóä ùÿëÿ òàìàìèëÿ éóõóäàí àéûëìà-
ìûø. Éàðûéóõóëó ýþçëÿð. Éàðûéóõóëó (ç.) éàòà-
üûíäàí ãàëõìàã. – Ãûç éàðûéóõóëó (ç.) ùàëäà
òÿáèè áèð ùÿâÿñëÿ [Ãàðàøà] òÿðÿô ãûñûëäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÉÀÐÛÉÓÌØÀÃ ñèô. Àçúà éóìøàã, éàõóä
îòóðàúàüû éóìøàã, ñþéêÿíÿúÿéè èñÿ áÿðê îëàí.
Éàðûéóìøàã äèâàí. Éàðûéóìøàã ñòóë.
ÉÀÐÛÉÓÌÓËÓ ñèô. Òàì éóìóëó îëìàéàí,
àçàúûã éóìóëó. Éàðûéóìóëó ýþç. – Íàäèð .. ýþ-
çöíö éàðûéóìóëó (ç.), éàðûà÷ûã ñàõëàéûá .. Àéà
òÿðÿô áàõìàüà áàøëàäû. Á.Òàëûáëû.
ÉÀÐÛÇÀÐÀÔÀÒ çÿðô ×îõ úèääè îëìàéà-
ðàã, ãèñìÿí çàðàôàòëà (àäÿòÿí “éàðûçàðàôàò,
éàðûúèääè” øÿêèëäÿ). Éàðûçàðàôàò äåìÿê. – Ìèð-
çàüàíûí éîëäàøû éàðûúèääè, éàðûçàðàôàò îëà-
ðàã îíà òþâñèéÿ åòìèøäè... Ñ.Ùöñåéí. Ãîøàòõàí
éàðûçàðàôàò, éàðûúèääèééÿòëÿ: – Éîõ, àøíà, áàõ
áóíó áàüûøëàéà áèëìÿéÿúÿéèê .. [äåäè]. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Òàùèð éàðûúèääè, éàðûçàðàôàò àíàñûíûí
ãàçàíúû èëÿ ìàðàãëàíäû. Ì.Ùöñåéí.
543
ÉÀÐÛÇÀÐÀÔÀÒÉÀÍÀ
ÉÀÐÛÇÀÐÀÔÀÒÉÀÍÀ á à õ éàðûçàðàôàò.
ÉÀÐËÛ ñèô. Éàðû, ñåâýèëèñè îëàí. Ýþçöì ýþ-
ðöð, éàðëû éàðûí äèíäèðèð; Èñòÿðÿì êè, ñÿíäÿí
êàìûì àëûì, éàð! Àøûã Àááàñ.
ÉÀÐËÛÃ èñ. êëàñ. Äîñòëóã, éîëäàøëûã; ìÿ-
ùÿááÿò, ñÿäàãÿò. ßçìè-êóéèíäÿ êþíöë éàðëûã
èñòÿð áèçäÿí; ßëèìèçäÿí íÿ ýÿëèð õåéðè-äóàäÿí
ãåéðè. Ôöçóëè. Èø ìÿíÿ ãàëñàéäû ýÿð, êå÷ìèø èäèì
áàäÿäÿí; Òàëå åäèá éàðëûã, ãîéìàäû äàíàéè-
åøã. Ã.Çàêèð.
ÉÀÐËÛÃ èñ. 1. òàð. Ãûçûë Îðäà õàíëàðûíûí,
þçëÿðèíÿ òàáå îëàí àéðû-àéðû éåðëÿðèí èäàðÿñèíÿ
àèä ôÿðìàíû.
2. Ìàëëàðûí âÿ éà áàøãà áèð øåéèí öñòöíÿ
éàïûøäûðûëàí âÿ îíëàðûí àäûíû, íþâöíö, ÷ÿêè-
ñèíè, ãèéìÿòèíè âÿ ñ.-íè ýþñòÿðÿí êàüûç ïàð-
÷àñû; åòèêåò. Ìàëûí éàðëûüû úûðûëûá.
3. ìÿú. äàí. Äàìüà. Ùÿð êÿñÿ áèð éàðëûã
âóðóð.
ÉÀÐËÛ-ÉÀÐÀÃËÛ á à õ éàð-éàðàãëû. Íèô-
òàëû êîõà .. ùÿìèøÿ áè÷èí÷èëÿðÿ áàø ÷ÿêìÿéÿ
ýÿëÿíäÿ áóðàäà óçàíûá äèíúÿëÿðäè. Èíäè äÿ
ùÿìèøÿêè êèìè åëÿ éàðëû-éàðàãëû ïàëàçûí öñòöíÿ
êå÷èá ìöòÿêêÿéÿ äèðñÿêëÿíìÿê èñòÿäè. È.Øûõëû.
ÉÀÐËÛ-ÉÀÐÀØÛÃËÛ á à õ éàð-éàðàøûãëû.
Ýþçÿëèí áöëëóð òÿê ýÿðÿê áÿäÿíè; Åéëÿéÿ þçöíÿ
ùåéðàí ýþðÿíè; Éàðëû-éàðàøûãëû áîéó, ýÿðäÿíè;
Íÿ óçóí, íÿ ýþäÿê, ìèéàíÿ ýÿðÿê. Ã.Çàêèð.
Çàùèäîüëó ãàïûñûíäàêû úàâàí êàòèáÿ ãûçà äà
ñàëàì âåðèá éàðëû-éàðàøûãëû êàáèíåòèíÿ ýèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÐËÛ-ÉÎËÄÀØËÛ á à õ éàð-éîëäàøëû.
ÉÀÐÌÀ1 1. “Éàðìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Äèíýäÿ äþéöëìöø äÿí. Áóüäà (àðïà)
éàðìàñû. Áèð àç éàðìà ÷ÿê. – Àõøàì, ëàìïà
èøûüûíäà Òåëëè ÿë äÿéèðìàíû èëÿ éàðìà ÷ÿêèðäè.
Ñ.Ùöñåéí. Êÿíä àðâàäëàðû ãûøûí òÿäàðöêöíö
ãóðòàðûðäû: êèìèñè ùàçûðëàäûüû óíó êÿíäèéÿ äîë-
äóðóð, êèìèñè éàïìàíû êèñÿéÿ éûüûð, êèìèñè éà-
ìàí ýöíöí êþìÿéè îëàí êóäó âÿ áàëãàáàãëàðû
ýèçëÿäèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // Éàðìàäàí áèøèðèë-
ìèø ñûéûã õþðÿê. Éàðìà áèøèðìÿê. Áèð áîøãàá
ñöäëö éàðìà.
ÉÀÐÌÀ2 ñèô. 1. Éàðûã. Ãîëó éàðìà êþéíÿê.
Éàðìà úèáëè øàëâàð.
2. Á à õ éàðìà÷à 1-úè ìÿíàäà. Éàðìà îäóí.
ÉÀÐÌÀÀØÛ èñ. Éàðìàäàí áèøèðèëìèø äÿìéÿ.
ÉÀÐÌÀ×À èñ. 1. Éàðûëìûø, èêèéÿ àéðûëìûø
îäóí ïàð÷àëàðûíäàí ùÿð áèðè. Éàðìà÷àëàðäàí
544
ÉÀÐÌÀÃ
îúàüà ãîé. Ìåøÿäÿí áèð éöê éàðìà÷à ýÿòèðäè.
– Êàìðàí ãóúàüûíäà îäóí éàðìà÷àëàðû è÷ÿ-
ðèéÿ ýèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ëöëÿ øÿêëèíäÿ îëàí øåé. ßáèë ãàì÷ûíû
ïîðòôåëèí öñòöíÿ ãîéóá, ñàããûç éàðìà÷àñûíûí
áèðèíè ÿëèíÿ ýþòöðöá ùàçûð äàéàíäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÐÌÀ×ÀËÀÌÀ “Éàðìà÷àëàìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÐÌÀ×ÀËÀÌÀà ô. Èêè éåðÿ áþëìÿê,
éàðìà÷à ùàëûíà ñàëìàã; éàðìàã, ïàð÷àëàìàã.
Êþòöéö éàðìà÷àëàìàã.
ÉÀÐÌÀ×ÀËÀÍÌÀ “Éàðìà÷àëàíìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÐÌÀ×ÀËÀÍÌÀà ìÿúù. Éàðìà÷à ùà-
ëûíà ñàëûíìàã, èêèéÿ áþëäöðöëìÿê; éàðäûðûë-
ìàã, ïàð÷àëàäûëìàã.
ÉÀÐÌÀ×ÀËÀÒÌÀ “Éàðìà÷àëàòìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÐÌÀ×ÀËÀÒÌÀà èúá. Éàðäûðòìàã,
ïàð÷àëàòìàã, éàðìà÷à åòäèðèëìÿê. Àüàúû éàð-
ìà÷àëàòäûì êè, òåç ãóðóñóí.
ÉÀÐÌÀ×ÈËΠèñ. Éàðìà èëÿ äöéöäÿí áè-
øèðèëÿí ÷èëîâ. Éàðìà÷èëîâà éàðìààøû äà äåéèëèð.
ÉÀÐÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéè çÿðáÿ èëÿ âóðóá îð-
òàäàí óçóíóíà àðàëàìàã, áþëìÿê, ïàð÷àëà-
ìàã. Îäóíó éàðìàã. Àüàúû éàðìàã. // Øàã-
ãàëàìàã.
2. Êÿñèúè àëÿòëÿ âÿ éà áàøãà áèð øåéëÿ ãûðûá
éàðàëàìàã. [Çåéíÿá àúûãëû âÿ óúàäàí:] Úÿ-
ùÿííÿì îëóí áóðàäàí, éîõñà âàëëàù, áó äàø-
íàí âóðóá áàøûíûçû éàðàðàì. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Õàñïîëàä:] Ñàïàíäûìû ýþðìÿäèí?
Áóäóð áàõ, ñàáàù òåçäÿí ýåäÿðÿì, ýþçëÿðÿì,
áàéûðà ÷ûõäû, áèð áþéöê äàø àòàðàì, áàø-ýþçöí
éàðàðàì. Ú.Úàááàðëû.
3. Ìàíåÿíè äÿô åäÿðÿê éîë à÷ìàã, éàðûá
îðòàñûíäàí êå÷ìÿê. Ýÿìè ñóéó éàðàðàã èðÿ-
ëèëÿéèð. – Úàìààòû éàðà-éàðà (ç.) Êÿðáÿëàéû
Ãóáàä äàõèë îëóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Äÿâÿ÷è ãÿ-
áèðèñòàíëàðûíäà úöìÿ àõøàìëàðûíäà îëäóüó
êèìè, úàìààòû éàðûá êå÷ìÿê ìöìêöí äåéèëäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ãóðáàí] ãàáàüûíäà ãÿëÿáÿ-
ëèéè éàðûá êå÷ÿí àðàáàëàðû .. ñöçäö. À.Øàèã.
// Ìöãàâèìÿòè ãûðàðàã èðÿëèëÿìÿê, êå÷ìÿê.
Äöøìÿíèí ìöäàôèÿ õÿòòèíè éàðìàã. Ìöùàñè-
ðÿíè éàðìàã.
4. Ìöàëèúÿ éà éîõëàìà âÿ éà áàøãà ìÿã-
ñÿäëÿ áÿäÿíèí áèð éåðèíè êÿñìÿê. ×èáàíû éàð-
ìàã. Õÿñòÿíèí ãàðíûíû éàðìàã. Þëöíö éàðìàã.
ÉÀÐÌÀËÀÌÀ
5. Îüóðëóã ìÿãñÿäè èëÿ áàüëû, ãàïàëû áèð éåðè
ñûíäûðûá à÷ìàã. Îüðóëàð äöêàíû éàðûáëàð.
– [Õîðòäàí:] ..Ãÿðâÿíä ãàéäàñû èëÿ ñàõëàíñà
èäè, éÿãèí õàíûì ìÿíçèëèíè éàðìàçäûëàð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ãóðáàí:] Èíäè Ìÿùÿððÿì áÿé
ýÿëèíúÿ ìÿí ìèí åâ éàðìûøäûì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÀÐÌÀËÀÌÀ “Éàðìàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÌÀËÀÌÀÃ ô. 1. Äÿíè èðè öéöòìÿê,
öéöäöá éàðìà åòìÿê, éàðìà ùàëûíà ñàëìàã.
Áóüäàíû ÿë äÿéèðìàíûíäà éàðìàëàìàã.
2. Îäóíó éàðìàã, ïàð÷àëàìàã. Áó îäóí
äöéöíäöð, éàðìàëàíìàç.
ÉÀÐÌÀËÀÍÌÀ “Éàðìàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÌÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. 1. Éàðìà ùàëûíà
ñàëûíìàã, èðè öéöäöëìÿê.
2. Äîüðàíìàã, éàðäûðûëìàã (îäóí).
ÉÀÐÌÀËÀÒÌÀ “Éàðìàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÌÀËÀÒÌÀÃ èúá. 1. Éàðìà ùàëûíà
ñàëäûðìàã.
2. Äîüðàòìàã, éàðäûðìàã, ïàð÷àëàòìàã.
ÉÀÐÌÀËÛÃ ñèô. Éàðìà ö÷öí éàðàéàí,
éàðìà ö÷öí àéðûëìûø. Éàðìàëûã áóüäà.
ÉÁÐÌÀÐÊÀ [àëì.] Èëèí ìöÿééÿí âàõò-
ëàðûíäà âÿ ìöÿééÿí éåðëÿðäÿ âàõòàøûðû äöçÿëäè-
ëÿí áàçàð. Áåéíÿëõàëã éàðìàðêà. – [Àüà Ãóð-
áàí:] Êå÷ÿí èë ýåòìèøäèì Íèæíè éàðìàðêàñûíà,
.. ìàë õûðûä åéëÿéèá éîëà ñàëäûãäàí ñîíðà áèð
íå÷ÿ ýöí èñòèðàùÿò ö÷öí ãàëìàã õÿéàëûíà äöø-
äöì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ýÿëÿí àéûí ÿââÿëëÿðèíäÿ
øÿùÿðèìèçäÿ éàðìàðêà áàøëàíûð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÐÍÀÃ èñ. Äàüäà, ãàéàäà, äöç éåðäÿ,
éàõóä àüàúäà éàðûã éåð. Éàðíàüà ñó äîëäó.
Éàðíàüà äöøäö.
ÉÀÐÎÂÈÇÁÑÈÉÀ [ðóñ.] ê.ò. Òîõóìëàðûí
áþéöìÿñèíè âÿ éåòèøìÿñèíè ñöðÿòëÿíäèðìÿê,
ìÿùñóëäàðëûüûíû àðòûðìàã ö÷öí îíëàðûí ñÿïèí-
äÿí ãàáàã õöñóñè ñóðÿòäÿ èøëÿíìÿñè (éàðîâè-
çàñèéà ùàáåëÿ ïàéûçëûã áèòêèíè éàçëûã áèòêèéÿ
÷åâèðìÿê èìêàíû âåðèð). Áóüäàíûí éàðîâèçà-
ñèéàñû. Êàðòîôóí éàðîâèçàñèéàñû. Éàðîâèçàñèéà
åòìÿê.
ÉÀÐÏÀÜÀÁßÍÇßÐ á à õ éàðïàãâàðè.
ÉÀÐÏÀÜÛÒÖÊËÖ ñèô. Éàðïàüûíûí öçÿðè
òöêúöêëÿðëÿ þðòöëìöø áèòêèëÿðèí öìóìè àäû.
ÉÀÐÏÀÃ èñ. 1. Àüàú âÿ ñ. áèòêèëÿðèí éàñòû
âÿ úèíñëÿðèíÿ ýþðÿ ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ îëàí éàøûë
ðÿíýëè òÿíÿôôöñ îðãàíû. ×èíàð éàðïàüû. Ãîç
éàðïàüû. Ìåéíÿ éàðïàüû. Ëèìîí éàðïàüû. Éàð-
ïàãëàð ïàéûçäà òþêöëöð. – Åâèìèç ùàçûðäûð, áèð
ÉÀÐÏÀÃËÀÍÌÀÃ
áàü è÷èíäÿ; Åéâàíû éàìéàøûë éàðïàã è÷èíäÿ.
Ñ.Âóðüóí. Àüàúëàðûí áèð éàðïàüû áåëÿ òÿðïÿí-
ìèðäè. Ì.Ùöñåéí.
Éàðïàã à÷ìàã – éàð-
ïàãëàíìàã, éàøûëëàøìàã. Øÿùÿðèí êÿíàðûíäà
îëàí áþéöê áàü÷àäà, ùÿð éåðäÿ îëàí êèìè,
àüàúëàð ýþéÿðèá éàðïàã à÷ìûøäû. Ú.Úàááàðëû.
Ïÿíúÿðÿíèí þíöíäÿ áèð àüàú; Ïó÷óðëàäû, éàð-
ïàã à÷äû. Í.Ðÿôèáÿéëè. Éàðïàã äîëìàñû –
ìåéíÿ éàðïàüûíà áöêöëöá áèøèðèëÿí äîëìà.
..Áîøãàáûí è÷èíäÿ öñòö ãàòûãëû äþðä éàðïàã
äîëìàñû .. ãîéóëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. Éóñèô éàð-
ïàã äîëìàñû èëÿ äîëó áîøãàáû èðÿëè ÷ÿêèá éå-
ìÿéÿ áàøëàäû. ß.Âÿëèéåâ. Éàðïàã (íàíÿ éàð-
ïàüû) êèìè (òÿê) ÿñìÿê (òèòðÿìÿê) – òèð-òèð
ÿñìÿê (ãîðõóäàí, ñîéóãäàí). Áè÷àðÿ ìöíÿú-
úèìáàøûíûí ÿðâàùû ó÷óá, áàøëàäû éàðïàã êèìè
òèòðÿìÿéÿ. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ýöëñöì ãîðõóñóí-
äàí íàíÿ éàðïàüû òÿê ÿñèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Âÿðÿã, ñÿùèôÿ. [Ðçà êèøè] êàüûçäàí áèð
éàðïàã ýþòöðöá è÷èíÿ ÷îõëó òÿíáÿêè òþêäöêäÿí
ñîíðà áöêäö. ß.Âÿëèéåâ. // Éàðïàüà îõøàéàí,
éàðïàã øÿêëèíäÿ îëàí ùÿð øåé.
3. Áÿíä (øåèðäÿ). [Ðÿñóë:] Ýöëîüëàí, äþðä
éàðïàã ñþç äåéÿúÿéÿì. Úàâàáûí âåðÿ áèëñÿí,
ìÿí áóðàäàí áèðáàø Òÿáðèçÿ ãàéûäàúàüàì.
“Àøûã Ãÿðèá”.
ÉÀÐÏÀÃÁÖÊßÍ èñ. çîîë. Áèòêèëÿðèí éàð-
ïàãëàðûíà çèéàí âåðÿí úöúö.
ÉÀÐÏÀÃÁÖÐÖØÄÖÐßÍ á à õ éàðïàãáö-
êÿí.
ÉÀÐÏÀÃÚÛà “Éàðïàã”äàí êè÷.
ÉÀÐÏÀÃÝßÌÈÐßÍ èñ. çîîë. Áèòêèëÿðèí
éàðïàãëàðûíû âÿ úàâàí áóäàãëàðûíû éåéÿí úöúö.
ÉÀÐÏÀÃËÀÌÀ “Éàðïàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÏÀÃËÀÌÀÃ ô. 1. Ýþéÿðÿðÿê éàðïàã
à÷ìàã; éàøûëëàíìàã. Àüàúëàð éàðïàãëàìûø-
äûð. – Áèð-èêè ýöíäÿí ñîíðà ïàìáûã éàðïàã-
ëàäû, áèòêè éóõàðû – Ýöíÿøÿ òÿðÿô áîéëàíäû,
êîëëàð éîüóí âÿ ýöúëö îëäóëàð. ß.Âÿëèéåâ.
2. Èïÿêãóðäóíà éàðïàã âåðìÿê, éàðïàã éå-
äèðòìÿê. Èïÿêãóðäóíó éàðïàãëàìàã âàõòûäûð.
3. Âÿðÿãëÿìÿê. Êèòàáû î ãÿäÿð éàðïàãëà-
éûáëàð êè, úûðûã-úûðûã îëóá.
ÉÀÐÏÀÃËÀÍÌÀ “Éàðïàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÐÏÀÃËÀÍÌÀÃ 1. ô. Éàâàø-éàâàø éàð-
ïàãëà þðòöëìÿê; éàøûëëàíìàã. Éàç ýèðÿíäÿ
àüàúëàð éàðïàãëàíìàüà áàøëàéûð. – Éàðïàã-
ëàíûð àüàúëàð, éàøûëëàíûð éàìàúëàð. À.Ñÿùùÿò.
×þëëÿð, äàüëàð, éàìàúëàð çöìðöä õàë÷àëàðëà
545
ÉÀÐÏÀÃËÛ
äþøÿíÿúÿê, ÷è÷ÿêëÿð à÷àúàã, àüàúëàð éàðïàã-
ëàíàúàã. À.Øàèã. Àðõûí àüçûíäàêû ñàùÿäÿ
åíèíÿ-óçóíóíà íèçàì èëÿ úÿðýÿëÿíìèø ïàì-
áûã êîëëàðû èêè ãàðûøà ãÿäÿð áîé âåðÿðÿê éàð-
ïàãëàíìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿúù. Èïÿêãóðäóíà éàðïàã âåðèëìÿê,
éàðïàã éåäèðèëìÿê.
3. ìÿúù. Âÿðÿãëÿíìÿê.
ÉÀÐÏÀÃËÛ ñèô. Éàðïàüû îëàí, éàðïàã à÷àí;
éàðïàãëà þðòöëö. Éàðïàãëû áèòêèëÿð. Éàðïàãëû
àü àú. – Ñûõ éàðïàãëû èðè ïàëûä àüàúëàðûíûí
òîìïàë êþëýÿëÿðè óçàíûá, ãàëàäàêû ýöëëö-
÷è÷ÿêëè îòëàðûí öñòöíÿ ñÿðèëìèøäè. È.Øûõëû.
ÉÀÐÏÀÃËÛËÛà èñ. Éàðïàã à÷ìûø áèòêèíèí
ùàëû; éàøûëëûã.
ÉÀÐÏÀÃÑÛÇ ñèô. Éàðïàüû îëìàéàí, éàøûë
îëìàéàí, éàõóä éàðïàüû òþêöëìöø. Éàðïàãñûç
àüàú. – Áóäàãñûç, éàðïàãñûç áèð ñþéöä êèìè;
Éûõûëìûø òîðïàüà, àüëàäûð ìÿíè. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÐÏÀÃÑÛÇËÛÃ èñ. Éàðïàüû îëìàìà, éàð-
ïàüû òþêöëìÿ.
ÉÀÐÏÀÃÂÀÐÈ ñèô. Éàðïàã øÿêëèíäÿ îëàí,
éàðïàüà îõøàéàí.
ÉÀÐÏÛÇ èñ. áîò. ßêñÿðÿí ñó êÿíàðëàðûíäà
áèòÿí, àü âÿ ãûðìûçû ÷è÷ÿêëÿðè îëàí ÷îõ ÿòèðëè
áèòêè; ÷þëíàíÿñè (íàíÿíèí áèð íþâö îëóá øèð-
íèééàòäà âÿ õþðÿêäÿ ÿäâèééÿ êèìè èøëÿíèð).
Éàç îëà, äîâüà îëà, éàðïûçëà; Éàé îëà, ñÿðèí
ñóëàð ñàë áóçëà. Ñ.Âóðüóí. Ðåéhàíëû, éàðïûçëû
øûð-øûð áóëàãëàð; Áàøû àü ÷àëìàëû áó ãÿëáè
äàüëàð... Á.Âàùàáçàäÿ.
ÉÀÐÏÛÇËÛà èñ. ×îõëó éàðïûç áèòÿí éåð;
éàðïûç îëàí éåð. Éàðïûçëûãäàí éàðïûç äÿðìÿê.
ÉÀÐÑÛÇ-ÉÎËÄÀØÑÛÇ ñèô. Äîñòó, éîëäàøû
îëìàéàí; òÿê, êèìñÿñèç.
ÉÁÐÓÑ [ðóñ.] 1. Òàìàøà ñàëîíóíäà ëîæà-
ëàðûí éåðëÿøäèéè ìÿðòÿáÿëÿðäÿí ùÿð áèðè. Èêèíúè
éàðóñ. Áèëåòèì áèðèíúè éàðóñàäûð.
2. ýåîë. Ýåîëîæè äþâð ÿðçèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿë-
ìèø ñöõóð ëàéëàðûíûí ìÿúìóñó.
ÉÀÐ-ÉÀÍÚÀÃ á à õ éàíúàã.
ÉÀÐ-ÉÀÐÀÃ òîï. Éàðàã, ñèëàù, ÿñëÿùÿ.
Þç éåðèíäÿ îëñóí ýÿðÿê èýèäèí éàð-éàðàüû;
Ùÿð ýöí éåíè áèð çÿôÿðëÿ ýÿëñèí îíóí ñîðàüû.
Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÐ-ÉÀÐÀÃËÛ ñèô. Éàðàüû, ñèëàùû îëàí;
ñèëàùëû. Áóäóð éàð-éàðàãëû ýÿëèð óçàãäàí;
Ìÿíèì èýèäëÿðèì. Ì.Ðàùèì.
546
ÉÀÑ
ÉÀÐ-ÉÀÐÀØÛÃ á à õ éàðàøûã. [Áÿùðàì:]
Î èäè ìÿúëèñëÿð éàð-éàðàøûüû; Î èäè ñàðàéûí
ïàðëàã ÷ûðàüû. À.Øàèã. Àòÿø âÿçèééÿòèíäÿ Èëéà-
ñûí éàð-éàðàøûüû äàùà äà àðòûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÐ-ÉÀÐÀØÛÃËÛ á à õ éàðàøûãëû.
ÉÀÐ-ÉÎËÄÀØ òîï. Éîëäàøëàð, äîñòëàð. Éàð-
éîëäàøûí ñÿùÿðëÿð; Òåç ìÿêòÿáÿ ýåäÿðëÿð.
À.Ñÿùùÿò. Áèð éàðà-éîëäàøà áàõ! Áèç ãàðäàø
äåéèëìèéèê? ß.Úàâàä. Áàõûá ñåéðÿ äàëäûã þòÿí
ãóøëàðû; Äèíëÿäèê ñÿñèíè éàð-éîëäàøûí äà.
Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÉÀÐ-ÉÎËÄÀØËÛ ñèô. Éàðû, éîëäàøû, äîñòëàðû
îëàí (âÿ éà ÷îõ îëàí). Ñÿí úåéðàí ýþçëöñÿí,
÷àòìàãàøëûñàí; Òàéûí-òóøóí ÷îõäóð, éàð-
éîëäàøëûñàí. Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÉÀÑ èñ. [ÿð.] 1. Éàõûí áèð àäàìûí þëöìö
ìöíàñèáÿòèëÿ (ùÿð úöð çþâã âÿ ÿéëÿíúÿäÿí
èìòèíà åòìÿê âÿ ãàðà ýåéìÿê øÿêëèíäÿ èôàäÿ
åäèëÿí) ùöçí âÿ êÿäÿð; ìàòÿì. Éàñ ïàëòàðû
(ãàðà ïàëòàð). Éàñà ýåòìÿê. Îíëàðäà éàñ âàð.
– Éàñ éèéÿñè êèðèäè, éàñà ýÿëÿí êèðèìÿäè. (Ìÿ-
ñÿë). Âàõòûíû àëìàñûí íÿ òîé, íÿ äÿ éàñ; Ýóð-
ëàéàí ñÿñèíëÿ èðÿëè ùàéãûð! Ñ.Âóðüóí.
Éàñ
ãóðìàã – á à õ éàñ ñàõëàìàã 1-úè ìÿíàäà.
Èíòÿùàñû áèð þëöì âàð êè, îðàäà éàñ ãóðóá
àüëàðëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éàñ ñàõëà-
ìàã – 1) þëÿí àäàì ö÷öí ìàòÿì ìÿúëèñè
ãóðóá ìöÿééÿí àäÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê;
2) éàñûíû ñàõëàìàã, éàñäà îëìàã. Ñàüñàüàí
àòàñûíûí þëöì õÿáÿðèíè ýÿòèðèáäèð, îíà ýþðÿ
éàñ ñàõëàéûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éàñ òóòìàã –
á à õ éàñ ñàõëàìàã. [Õàððàò ãûçûíäàí ñîðó-
øóð:] Áó íÿ ôèêðö õÿéàëäûð âÿñâÿñ; Òóòìóñàí
ùàíñû áèð ÿçèçèíÿ éÿñ? Ñ.ß.Øèðâàíè. Éàñ éåðè –
éàñ ñàõëàíûëàí éåð, éàñ îëàí åâ, þëö éåðè. Ùàúû
Íÿñèðèí áàøû éàñ éåðèíÿ ýÿëÿí àäàìëàðëà ãàðûø-
äûüûíäàí îüëóíäàí õÿáÿðñèç èäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Åëÿ áèë éàñ éåðèíÿ òîïëàøìûøäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
Éàñäàí ÷ûõìàã – ìàòÿì ìöääÿòè ãóðòàðìàã,
éàñ ñàõëàìà ìöääÿòè ãóðòàðìàã. Êþíëöì éàñ-
äàí ÷ûõäû, ãÿëáèì ãàðàäàí; Ýöëÿ-ýöëÿ áó ùÿ-
âÿñäÿ, õîø ýÿëäèí. Àøûã ßëÿñýÿð. Áöòöí øÿùÿð
ñèëêèíèá; ßñÿð ãîéìàäû ïàñäàí; Äöíÿíêè ìà-
òÿì ùàíû? Äîüðóäàí ÷ûõäû éàñäàí. ß.Úàâàä.
// Ùÿð ùàíñû áèð èúòèìàè ôÿëàêÿò ìöíàñèáÿòèëÿ
ãÿáóë åäèëìèø ÿëàìÿòëÿðëÿ èôàäÿ îëóíàí êÿäÿð.
Éàñ ýöíö åëàí åòìÿê. Éàñ ÿëàìÿòè îëàðàã áàé-
ðàãëàðû àøàüû ñàëìàã.
ÉÀÑÀ
2. ìÿú. Êÿäÿð, éàñ, ÿëÿì; öìèäñèçëèê. Ýåòäè
îë éàñÿìÿíè çöëô, ñàëûá éàñÿ ìÿíè; Éàñèìÿ áàèñ
îëóá, àù, î ñÿìÿíáÿð ýåòäè. Ñ.ß.Øèðâàíè. Áó
àúû õÿáÿðè àõûäàí Àðàñ; Àõäû ùÿçèí-ùÿçèí öðÿ-
éèíäÿ éàñ. Ñ.Âóðüóí.
Éàñà áàòìàã – ÷îõ
êÿäÿðëÿíìÿê, ÷îõ ãÿìëÿíìÿê, ÷îõ ãöññÿ-
ëÿíìÿê; öçö ýöëìÿìÿê. Ùàäèñÿ ìîëëàéà î
ãÿäÿð òÿñèð åëÿéèð êè, êèøè ÿìÿëëè-áàøëû éàñà
áàòûð. “Ì.Í.ëÿòèô.” Áÿíþâøÿ ãîõóëó éàðäàí
àéðûëàí; Ýöíäÿ éàñà áàòàð, ýöíö çàð îëóð.
Ì.Ï.Âàãèô.
◊ Éåð àëòûíäàí éàñà ýåòìÿê – á à õ éåð.
ÉÀÑÀ èñ. [òöðêúÿ] Ãàíóí. Àíà éàñà (êîí-
ñòèòóñèéà).
ÉÀÑÀÃ èñ. [ãÿä. éàñà – ãàíóí ñþçöíäÿí]
1. Ãàäàüàí. Ìÿí àøûüàì, éàñàã éîõäóð äèëè-
ìÿ; Øöêð åäÿðÿì ùàãäàí ýÿëÿí çöëöìÿ. Àøûã
ßëÿñýÿð. Ñàãè, øÿðàá èëÿ ìÿíè ñÿí òÿðäÿìàã
åëÿ; Êèìäèð áàõàí áó çàùèäè-õöøêöí éàñàüûíà.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
Éàñàã åòìÿê – ãàíóíÿí ãà-
äàüàí åòìÿê, ìÿí åòìÿê, èúàçÿ âåðìÿìÿê.
Áàáÿê éåíÿ îðàäà ãàðàíëûãäà, îúàãëàðäàí
êÿíàðäà éöê òàéûíà ñþéêÿíèá äàéàíìûøäû, äþ-
íöá ÷àäûðà òÿðÿô áàõìàüû þçöíÿ éàñàã åëÿ-
ìèøäè.. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Éàñàãäûð øÿê-
ëèíäÿ – ãàäàüàíäûð. È÷ÿðè ýèðìÿê éàñàãäûð.
2. òàð. Ãÿäèìäÿ Âîëãàáîéó âÿ Ñèáèð õàëã-
ëàðûíäàí àëûíàí âåðýè; òþâúö. // òàð. Öìó-
ìèééÿòëÿ, íàòóðàë âåðýè; òþâúö. Õàí âÿ ãàëàí
ôåîäàëëàð “ãàðà úàìààòäàí” ïóëäàí, áàëäàí
âÿ áàøãà ìÿùñóëëàðäàí éàñàã (õÿðàú) òîïëà-
éûðäûëàð.
ÉÀÑÀÃ×Û èñ. êþùí. Êåøèê÷è, ãàðîâóë÷ó.
ÉÀÑÀÃ×ÛËÛà èñ. êþùí. Ãàðîâóë÷óëóã, êå-
øèê÷èëèê.
ÉÀÑÀÃËÀÌÀ “Éàñàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÀÃËÀÌÀÃ ô. Éàñàã åòìÿê, ãàäàüàí
åòìÿê.
ÉÀÑÀÃËÀÍÌÀ “Éàñàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÀÃËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Éàñàã åäèëìÿê,
ãàäàüàí åäèëìÿê.
ÉÀÑÀÃËÛ ñèô. Éàñàã åäèëìèø, ãàäàüàí åäèë-
ìèø; ãàäàüàí.
ÉÀÑÀÃËÛÃ èñ. 1. Éàñàã îëóíìà, ãàäàüàí
îëóíìà.
2. Á à õ ãîðóã 1 âÿ 2-úè ìÿíàëàðäà.
ÉÀÑÀËÀÃ èñ. ìÿù. Éàñàã éåðè; ãîðóã.
ÉÀÑÀËÀÌÀ “Éàñàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑßÌßÍÈ
ÉÀÑÀËÀÌÀÃ ô. ìÿù. 1. ßëëÿ ùàìàðëàìàã,
éàñòûëàìàã.
2. ìÿú. Öñòöíö ìàëàëàìàã. Ðçà äóðóõäó, ..
úÿñàðÿò åòìÿéèá éàñàëàìàüà öç ãîéäó. ß.Âÿ-
ëèéåâ.
ÉÀÑÀÌÀË èñ. Äàüûí, òÿïÿíèí öñòöíäÿ äöç
éåð. Ãîéóíëàðû éàñàìàëäà îòàðìàã. – Ýöíÿø
îäëó áèð ãóø êèìè öôöãäÿ ñöðÿòëÿ áèð äþâðÿ úûçûá
ãÿðáäÿêè éàñàìàë äàëûíà åíäè. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÉÀÑÀÂÓË èñ. òàð. 1. 1917-úè èë èíãèëàáûí-
äàí ÿââÿë: áàøëûúà îëàðàã êÿíä éåðëÿðèíäÿ
ïîëèñ íÿôÿðè âÿçèôÿñè ýþðÿí øÿõñ. Éöçáàøûíûí
éàñàâóëëàðû êö÷ÿëÿðè äîëàíûðäûëàð âÿ çÿðÿðäè-
äÿëÿðè éîõëàìàãäà èäèëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. [Ìèðçÿ Êÿðèì:] Íà÷àëíèêëÿðÿ, ïðèñòàâ-
ëàðà, éàñàâóëëàðà áåë áàüëàìàã îëìàç.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Áÿé:] Êèøèíèí äàëûíúà èíäè
äÿ êþïÿê êèìè èêè éàñàâóë ýÿçèð. Ìèð Úÿëàë.
// Ãàðîâóë÷ó, ìöùàôèçÿ÷è, ãîðóã÷ó, êåøèê÷è.
[Ùàúû Ãàðà:] Òà áó éàñàâóëëàðûí áèð íå÷ÿñèíÿ
òîé òóòóëìàñà, þëêÿ îíëàðûí ÿëèíäÿí äèíúÿë-
ìÿç! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Êàçàê îðäóñóíäà ðîòìèñòð âÿ êàïèòàí
÷èíèíÿ óéüóí îëàí çàáèò ðöòáÿñè.
ÉÀÑÀÂÓËÁÀØÛ èñ. òàð. Éàñàâóëëàðûí áþ-
éöéö, áàø éàñàâóë (á à õ éàñàâóë 1-úè ìÿ-
íàäà). [Úàìàë áÿé:] Úÿíàá éàñàâóëáàøû, áóéóð
ýþðÿê, î “äàì” ùàðàäàäûð. Í.Âÿçèðîâ. Éàñà-
âóëáàøû .. éåíÿ äèíúÿëÿ áèëìèðäè. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ.
ÉÀÑÀÂÓËËÓÃ èñ. òàð. Éàñàâóë âÿçèôÿñè.
Éàñàâóëëóã åòìÿê. // Ãàðîâóë÷óëóã, êåøèê÷èëèê.
ÉÀÑßÌßÍ èñ. [ôàðñ.] áîò. Àü, ãûðìûçû âÿ
áÿíþâøÿéè ðÿíýäÿ ÿòèðëè ñàëõûìâàðè ÷è÷ÿêëÿð
à÷àí êîë. Éàñÿìÿí àüàúû. Éàñÿìÿí ýöëö. Àü
éàñÿìÿí (àü ÷è÷ÿêëè éàñÿìÿí). – Ëîâüà-ëîâüà
áàõìà ìÿíÿ; Ñàð ãîíàíìàç éàñÿìÿíÿ. “Êîð-
îüëó”. Áó ýöëøÿíèí éàñÿìÿíè, ñöíáöëö; Íÿ áèð
áàüÿ, íÿ áîñòàíÿ äöøöáäöð. Ì.Â.Âèäàäè. // Áó
êîëóí àü âÿ éà ãûðìûçû-áÿíþâøÿéè ýöëö. Éàñÿ-
ìÿí äÿñòÿñè. Éàñÿìÿí ãîõóñó. Éàñÿìÿí ÿòðè.
– Ýöë èëÿ ùÿìçÿáàí îëóáäó áöëáöë; À÷ûëûá áÿ-
íþâøÿ, éàñÿìÿí, ñöíáöë. Ã.Çàêèð. Ìÿíÿ èëùàì
âåðèð î éàøûë ÷ÿìÿí; Öñòöìÿ ãóøáàøû éàüàí
éàñÿìÿí. Ì.Ìöøôèã.
ÉÀÑßÌßÍÈ ñèô. [ôàðñ.] Éàñÿìÿí ðÿíýèíäÿ
îëàí, ãûðìûçû-áÿíþâøÿéè. // Éàñÿìÿí êèìè.
547
ÉÀÑßÌßÍËÈ
Àøûüàì éàñÿìÿíè; Ýåé, ñàëëàí éàñÿìÿíè; Þçö
òîéà, äöéöíÿ; Ýþíäÿðèð éàñÿ ìÿíè. Ñàðû Àøûã.
ÉÀÑßÌßÍËÈ ñèô. Òÿðêèáèíäÿ éàñÿìÿí
úþâùÿðè îëàí. Éàñÿìÿíëè îäåêîëîí (ñàáóí).
ÉÀÑßÌßÍËÈÊ èñ. Éàñÿìÿí áèòÿí éåð,
éàñÿìÿí ÷è÷ÿéè ÷îõ îëàí éåð. Áÿíþâøÿëèêäÿ,
éàñÿìÿíëèêäÿéÿì; ßôøàí-ÿôøàí äóðìóø éàøûë
ñöíáöëëÿð. À.Ñÿùùÿò.
ÉÀÑÕÀÍÀ èñ. [ÿð. éÿñ âÿ ôàðñ. ...õàíÿ] Éàñ
ìÿúëèñè, éàñ îëàí åâ.
Éàñõàíà ãóðìàã
(à÷ìàã) – àüëàìàã, éàñ à÷ìàã. Ðèçâàí Ýöë-
ïÿðèíè òÿëÿñäèðäè. Îòóðóá éàñõàíà ãóðìàã
âàõòû äåéèëäè. Ñ.Ùöñåéí. // ìÿú. Ìÿúëèñäÿ áè-
êåô îòóðìàã, çàðûéà-çàðûéà, ãÿìýèí-ãÿìýèí
äàíûøìàã.
ÉÀÑÈÍ èñ. [ÿð.] äèí. Þëö ö÷öí îõóíàí Ãóðàí
ñóðÿëÿðèíäÿí áèðèíèí àäû. Äîõñàí ìèí êÿëìÿäÿ,
“Éàñèí” è÷èíäÿ; Íå÷ÿ éåðäÿ ìöòòÿñèëäè “äàë”
“äàë”à? Àøûã ßëÿñýÿð. Éàñèíè òÿðñÿ îõóð, ÷öíêè
áîéàòäûð ñàâàäû; Éàéûëûáäûð êèøèíèí ùÿð éåðÿ
øþùðÿòëÿ àäû... ß.Âàùèä.
ÉÀÑËÀÌÀ èñ. ìÿù. Õàëã àäÿòèíúÿ þëö éå-
ðèíÿ ýÿòèðèëÿí éåìÿê øåéè.
ÉÀÑËÀÍÌÀ “Éàñëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑËÀÍÌÀÃ ô. 1. Éàéûëìàã, ñÿðèëìÿê.
Áèð ýöí éåìÿêäÿí ñîíðà ãîëòóãëó ñàíäàëéàéà
éàñëàíàðàã ãÿçåò îõóéàðêÿí Ùàúû Éóíèñèí õèä-
ìÿò÷èñè éåìÿê îòàüûíà ýèðäè. À.Øàèã. Éàñëà-
íûá ñàìàíûí öñòöíÿ úàíñûç; Éàòûð ãàããûëòûñûç,
àùñûç, àìàíñûç. Ñ.Âóðüóí.
2. Ñþéêÿíìÿê, äàéàíìàã, ñûüûíìàã. Ýÿë,
ãÿùðÿìàí áàëà, ýÿë, êþðïÿ àñëàí; Åøãèíëÿ äþ-
éöíÿí ñèíÿìÿ éàñëàí. Ñ.Ðöñòÿì. Îíëàð äà
àøèãäè, ùåéðàíäû ñÿíÿ; Éàñëàíìàã èñòÿðäè ìàâè
êþêñöíÿ. Ð.Ðçà. Êè÷èê åâëÿð .. äèêäèðÿ éàñëà-
íûá ñàêèò-ñàêèò äóðóðäó. ß ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÑËÀÒÌÀ “Éàñëàòìàã”äàí ô.ñèô.
ÉÀÑËÀÒÌÀÃ ô. Ñÿðìÿê, éûõìàã. Ýöëçàð
áàõûøëàðûíû éåðÿ ñàíúäû; ñàíêè áöòöí êàèíàò
öçÿðèíÿ éóâàðëàíìûø, îíó éåðÿ éàñëàòìàã èñ-
òÿéèðäè. Ú.Úàááàðëû.
ÉÀÑËÛ 1. Éàõûí àäàìûíûí þëöìö ìöíàñè-
áÿòèëÿ éàñ ñàõëàéàí, ìàòÿì òóòàí; ìàòÿì ÿëà-
ìÿòè îëàðàã ãàðà ýåéèíìèø. Éàñëû àäàì. – Éàñ-
ëûéàì, áàø áàüëàðàì; Éóéàðàì, éàø áàüëàðàì;
Òàé-òóøóíó ýþðÿíäÿ; Áàüðûìà äàø áàüëàðàì.
(Áàéàòû). Éàñëû ýÿëèíëÿðèí, éàñëû ãûçëàðûí; Àùûí-
äàí ÿðèäè äàüëàðûí ãàðû. Ñ.Âóðüóí.
548
ÉÀÑÒÛ
2. ìÿú. Ãÿìëè, êÿäÿðëè, ÿëÿìëè. ßðìÿüà-
íûì éàñëû íÿüìÿ; Áèð ãóø îëäóì, ÷ûõäûì éîëà.
ß.Úàâàä.
ÉÀÑËÛËÛÃ èñ. Éàñëû, ìàòÿìëè îëìà.
ÉÀÑËÈ [ðóñ.] äàí. á à õ êþðïÿëÿð åâè
(“êþðïÿ”äÿ). [Úàùàí:] Éàøëàðû þòìöø ãàäûí-
ëàð ö÷öí ýåúÿ ìÿêòÿáèìèç âàð. Éàñëè áèíà åò-
ìèøèê. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÀÑÑÀÐ ñèô. âÿ èñ. ìÿù. 1. Áàúàðûãñûç,
ôÿðàñÿòñèç, ÿëèíäÿí èø ýÿëìÿéÿí, ôÿðñèç.
[Çàëõà:] ..Ùàìû ùåéèôñèëÿíèðëÿð êè, Òàðâåðäè
íåúÿ ýþçÿë îüëàíäûð, ùå÷ òàéû éîõäóð, àììà
÷èôàéäà ãîðõàãäûð, éàññàðäûð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. [ßáäöððÿùìàí áÿé:] Ãîðõìà éàññàð,
ìÿðäàíà îë, îòóðò, ßùìÿä, ýèð ãîëóíà, ùà...
áåëÿ. Í.Âÿçèðîâ. Ñàêèò! Ãîðõàã éàññàðëàð;
Ñèëàùû ãîðóìàéàí áèíàìóñäóð, éàññàðäûð.
Ð.Ðçà.
2. ×îõ ÷èðêèí.
ÉÀÑÑÀÐËÀÍÌÀ “Éàññàðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÑÀÐËÀÍÌÀÃ ô. ìÿù. 1. Èøÿ éàðàìàç
ùàëà ýÿëìÿê; êöòëÿøìÿê.
2. ×èðêèíëÿøìÿê, ïèñëÿøìÿê.
ÉÀÑÑÀÐËÛÃ èñ. ìÿù. Áàúàðûãñûçëûã, ôÿðà-
ñÿòñèçëèê, ÿëèíäÿí èø ýÿëìÿìÿ, ôÿðñèçëèê.
ÉÀÑÒÀÍ(À) èñ. ìÿù. Äàüäà, òÿïÿäÿ, äèê-
äèðäÿ, ãàéàëûãäà éàñòû äöç éåð. Àëà÷ûüû éàñ-
òàíàäà ãóðìàã. – Íÿáèíèí ãîéóí ñöðöñö
àðõàúûí öñò òÿðÿôèíäÿêè éàñòàíà òîïëàíìûøäû.
“Ãà÷àã Íÿáè”. Ýöëö ãûçû ýöëëö-÷è÷ÿêëè áèð
éàñòàíäà äÿôí åëÿäèê. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÑÒÀÍÌÀÃ á à õ éàñëàíìàã. Áèìàð òÿ-
íèíäÿ ãàëìàéûá òàá; Ãûëìûøäû ìÿçàðÿ éàñòà-
íûá õàá. Ôöçóëè.
ÉÀÑÒÛ ñèô. 1. Ñÿòùè äöç, öçÿðèíäÿ ýèðèíòè-
÷ûõûíòû îëìàéàí. Éàñòû òàâà äàøû. Éàñòû òÿïÿ.
Éàñòû éåð. // Éàòûã, áàòûã, áàñûëìûø êèìè îëàí.
Éàñòû äþø. Éàñòû áóðóí. – [Ýöëýÿçèí] ãóëàã-
ëàðûíäàêû èðè, éàñòû ãûçûë ñûðüàëàð àüàúäà
éàðïàã êèìè òèòðÿéèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
2. ×îõ ãàëûí âÿ éà ùöíäöð îëìàéàí; àë÷àã.
Éàñòû ãóòó. – Àë÷àã, éàñòû âÿ òîðïàã åâëÿðäÿí
áóðàíûí êè÷èê áèð êÿíä õàðàáàñû îëäóüó àíëà-
øûëûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Áó äàüëàð éàñòû äàü-
ëàð; Ãàð öñòöí áàñäû, äàüëàð; Ö÷ àé òîéëó,
áàéðàìëû; Äîããóç àé éàñëû äàüëàð. (Áàéàòû).
éàñòû... – ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí éàñòûëûã ìÿ-
íàñûíäà îëàí áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.:
éàñòûáóðóí, éàñòûäèëëè.
ÉÀÑÒÛÀÜÛÇ
ÉÀÑÒÛÀÜÛÇ èñ. Òóòàí òÿðÿôè (àüçû) óçóí âÿ
éàñòû îëàí ãûñãàú (àëÿò).
ÉÀÑÒÛÁÀËÀÁÀÍ èñ. Áàëàáàí íþâö. Õà-
íÿíäÿ éàñòûáàëàáàíëà îõóéóá ýåúÿéÿ õèòàì
âåðÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè.
ÉÀÑÒÛÁÀØ ñèô. Áàøû éàñòû îëàí.
ÉÀÑÒÛÁÛÜ ñèô. Áûüû éàñòû îëàí.
ÉÀÑÒÛÁÓÐÓÍ ñèô. Áóðíó éàñòû îëàí. Áà-
ëàúà, éàñòûáóðóí Çèâÿð ýÿëèá Êÿðèìèí ãóúà-
üûíäà îòóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÑÒÛÁÓÉÍÓÇ ñèô. Áóéíóçó éàñòû îëàí.
ÉÀÑÒÛÚÀ ñèô. Éàñòû.
ÉÀÑÒÛÄÀÁÀÍ ñèô. Äàáàíû ùöíäöð îëìàéàí,
äàáàíû éàñòû îëàí. Õÿñòÿ ßñýÿð éåíÿ äÿ Ýöëþé-
øÿéÿ íÿçÿð ñàëäû, ãàïûäàí ÷ûõàðàã áèð àéàüûíà
÷ÿêìÿ, î áèðè àéàüûíà éàñòûäàáàí ÷óñò ýåé-
ìèø ßëéàðà òÿðÿô ÿéèëÿðÿê íÿ èñÿ ïû÷ûëäàäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ãûçûí] àéàüûíäà éàñòûäàáàí ãûð-
ìûçû òóôëè âàðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÑÒÛÄÈÁ(ËÈ) ñèô. Äèáè éàñòû, äöç îëàí.
Éàñòûäèáëè ãàéûã.
ÉÀÑÒÛÄÈÌÄÈÊËÈËßÐ úÿì çîîë. Äèìäèê-
ëÿðè éàñòû îëàí ãóøëàð íþâö.
ÉÀÑÒÛÃ èñ. 1. Éàòàíäà áàø àëòûíà ãîéóëàí,
è÷ÿðèñè ãóø òöêö, ïàìáûã âÿ éà ùàâà èëÿ äîë-
äóðóëàí äþðäêöíú êèñÿúèê; áàëûø. Ïÿðãó éàñòûã.
Öç éàñòûüû. – [Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì:] ..Àé
ãûç, Çåéíÿá, òåç îë, éàñòûãëàðû ýÿòèð, áó òÿðÿô-
äÿí ãîé. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Âÿäÿ îëóí-
ìóø ôèò ñÿñè Ýöëñöìöí ãóëàüûíà ýÿëäè. Ýöëñöì
úÿëä áàøûíû éàñòûãäàí ãàëõûçûá äóðäó àéàüà..
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Åâ éèéÿñèíèí àðâàäû éàñòûã
ãîéäó. Àíúàã Úàâàäûí éàòìàüà âàõòû éîõ èäè.
ß.Âÿëèéåâ.
Þëöì éàñòûüû – þëöìö ýþçëÿ-
íèëÿí õÿñòÿíèí éàòàüû, þëöì éàòàüû. Þëöì éàñ-
òûüûíäà öìèäÿ áèð áàõ; Åëÿ áèë äöíéàíû òÿê
ãóðòàðàúàã. Ñ.Âóðüóí.
2. Ìèíèêäÿ, ìåáåëäÿ, éÿùÿðäÿ éóìøàã îòó-
ðàúàã.
3. òåõ. Ìàøûíëàðûí ùÿðëÿíÿí âÿ ñèëêÿëÿíÿí
ùèññÿëÿðè ö÷öí äàéàãëûã. // Ìöõòÿëèô ìåõà-
íèçìëÿðäÿ: òÿêàíûí, çÿðáÿíèí ãöââÿñèíè àçàëò-
ìàã ö÷öí îíëàðûí ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðè àëòûíà
ãîéóëàí ùÿð úöð åëàñòèê øåé. Òîï éàñòûüû.
// Àðàáàíûí ãîëó èëÿ îõó àðàñûíà ãîéóëàí àüàú.
Àðàáà éàñòûüû. // Ãîøãó ùåéâàíûíûí áîéíóíó
ñöðòìÿìÿê ö÷öí áîéóíäóðóüóí è÷ òÿðÿôèíÿ
áÿíä åäèëÿí éàñòûüà îõøàð øåé.
ÉÀÑÒÛËÀØÄÛÐÌÀ
◊ Áàøûíûí àëòûíà éàñòûã ãîéìàã – éàëàí-
äàí ñþç âåðìÿê, âÿä åòìÿê, àðõàéûí åòìÿê.
Àéûí îí áèðèíäÿ Ñóëòàí äà .. ãîøóíóí áàøûíûí
àëòûíà éàñòûã ãîéìàã ãÿñäè èëÿ ýóéà êè ãàíóíè-
ÿñàñè åëàíûíû åëÿéèá. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Éàñòûüûí éöíýöë îëñóí! – õÿñòÿéÿ øÿôà äèëÿéè.
[Àäàìëàð:] Ùàúû, éàñòûüûí éöíýöë îëñóí!..
Ãàíòÿìèð.
ÉÀÑÒÛÃÀÐÛÍ èñ. çîîë. ×ÿêèêèìèëÿð ôÿñèëÿ-
ñèíäÿí êè÷èê åíëè áàëûã.
ÉÀÑÒÛÃÚÛà èñ. Áàëàúà éàñòûã, êè÷èê éàñòûã.
ÉÀÑÒÛÃ×À á à õ éàñòûãúûã.
ÉÀÑÒÛÃßËÑßÌßËÈ(ËßÐ) úÿì çîîë. Ãû-
üûðäàãëû áàëûãëàð éàðûìñèíôè.
ÉÀÑÒÛÃËÀÌÀ “Éàñòûãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÒÛÃËÀÌÀÃ ô. 1. Àðàáàíûí îõóíà éàñ-
òûã âóðìàã, éàñòûã ãàéûðìàã.
2. ìÿú. Ãÿñäÿí àðõàéûí÷ûëûã éàðàòìàã, éó-
õóëàòìàã, èüôàë åòìÿê.
ÉÀÑÒÛÃËÀÒÌÀ “Éàñòûãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÒÛÃËÀÒÌÀÃ èúá. Àðàáàíûí îõóíà
éàñòûã ãîéäóðìàã.
ÉÀÑÒÛÃËÛ ñèô. Éàñòûüû îëàí; éóìøàã. Éàñ-
òûãëû êöðñö.
ÉÀÑÒÛÃËÛÃ ñèô. Éàñòûã ö÷öí éàðàðëû.
ÉÀÑÒÛÃÎÒÓ èñ. áîò. Õà÷÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñèëÿ-
ñèíäÿí ÷îõèëëèê, áÿçÿí áèð âÿ éà èêèèëëèê îò
áèòêèñè.
ÉÀÑÒÛÃÖÇÖ èñ. Éàñòûüà êå÷èðèëÿí þðòö, öç.
Èïÿê éàñòûãöçö.
ÉÀÑÒÛËÀÌÀ “Éàñòûëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÒÛËÀÌÀÃ ô. ×ÿêèúëÿ äþéìÿêëÿ, éà-
õóä ÿçìÿêëÿ, áàñìàãëà, éàéìàãëà áèð øåéèí
øÿêëèíè äöç, éàñòû ùàëà ñàëìàã; éàñòûëàøäûðìàã.
Êöíäÿíè éàñòûëàìàã. Òîðïàüû, éîëó éàñòûëà-
ìàã. – [Ðöñòÿì áÿé:] Éÿíè äÿìèðè ãûçüûí èêÿí
éàñòûëà. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÀÑÒÛËÀÍÌÀ “Éàñòûëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÒÛËÀÍÌÀÃ ô. 1. Éàñòû ùàëà äöøìÿê;
éàéûëìàã,
2. Éàéûëìàã, éàéûëûá îòóðìàã, íàãîëàé îòóð-
ìàã. Ñàëìàí éàñòûëàíàðàã êÿíàðäà îòóðìóø-
äó. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÑÒÛËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàñòûëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÑÒÛËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàñòû ùàëà
ñàëûíìàã.
ÉÀÑÒÛËÀØÄÛÐÌÀ “Éàñòûëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
549
ÉÀÑÒÛËÀØÄÛÐÌÀÃ
ÉÀÑÒÛËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Éàñòû ùàëà ñàëìàã.
ÉÀÑÒÛËÀØÌÀ “Éàñòûëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÒÛËÀØÌÀÃ ô. Éàñòû ùàëà äöøìÿê, éàñòû
øÿêëÿ äöøìÿê. Êàìèëÿ åëÿ ýÿëäè êè, Çÿôÿðèí
öçöíäÿêè ÷îïóð ÷îõàëûá, áóðíó äàùà äà éàñòû-
ëàøûáäûð. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÉÀÑÒÛËÀÒÄÛÐÌÀ “Éàñòûëàòäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÑÒÛËÀÒÄÛÐÌÀÃ èúá. Éàñòû ùàëà ñàëäûð-
ìàã.
ÉÀÑÒÛËÀÒÌÀ “Éàñòûëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÑÒÛËÀÒÌÀÃ ô. 1. Á à õ éàñòûëàøäûð-
ìàã.
2. Éàòûðòìàã. Ïèøèê ãóëàãëàðûíû éàñòûëàäûá
ýþçëÿðèíè ãûéàðàã áàøûíû ýåðè ÷ÿêäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÑÒÛËÛÃ èñ. Éàñòû øåéèí ùàëû. Éåðèí éàñòû-
ëûüû. Äàøûí éàñòûëûüû.
ÉÀÑÒÛÑÛÍÀ çÿðô Éàñòû âÿ åíëè òÿðÿôè öñ-
òöíäÿ, éàñòû òÿðÿôè èëÿ. Áàëòàíû éàñòûñûíà âóð-
ìàã.
ÉÀÑÒÛÑÈÔßÒ ñèô. Ñèôÿòè, öçö éàñòû îëàí.
Éàñòûñèôÿò àäàì.
ÉÀÑÒÛÂÀÐÈ ñèô. Áèð ãÿäÿð éàñòû.
ÉÀÑÒÛÉÀÏÀËÀÃ ñèô. Ïîòà, êþê âÿ éàðà-
øûãñûç. [Ñÿôÿð:] Áó ãûç åâèìèçäÿ øöìøàä êèìè
èäè. Àììà èíäè ýþð íÿ éàñòûéàïàëàã îëóá?
Ú.Úàááàðëû. // Àë÷àã, éþíäÿìñèç. Øèðçàä éà-
âàø-éàâàø àääûìëàéàðàã éàñòûéàïàëàã êÿíä
åâëÿðèíèí àðàñûíäà èòäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÑÒÛÉÀÏÀËÀÃËÛà èñ. Áîéúà àë÷àã âÿ
øèøìàí îëìà; ïîòàëûã, éþíäÿìñèçëèê. Áó ýöí
[Ñàëìàíûí] ïàëòàðû áÿäÿíèíèí éàñòûéàïàëàã-
ëûüûíû áèð ãÿäÿð èòèðèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÑÒÛ-ÉÀÑÒÛ çÿðô 1. Àðàìëà, àñòà-àñòà,
ñàêèò-ñàêèò.
Éàñòû-éàñòû äàíûøìàã – ñþç-
ëÿðè óçàäà-óçàäà âÿ àñòàäàí äàíûøìàã.
2. Éàñòû (÷îõëóã áèëäèðèð). Éàñòû-éàñòû òÿïÿ-
ëÿð éàñòûüûäûð ÷îáàíûí. (Ìàùíû).
ÉÀØ1 èñ. 1. Äîüóëóø, äöíéàéà ýÿëìÿ ýö-
íöíäÿí êå÷ÿí âàõò, èë; èíñàíûí, ùåéâàíûí, áèò-
êèíèí áþéöìÿñèíäÿ, èíêèøàôûíäà äþâð; þìöð.
Áèð éàøäà îëàí àäàìëàð. Éàøûí íå÷ÿäèð? Èíÿ-
éèí ö÷ éàøû âàð. – Àüûë éàøäà äåéèë, áàøäàäûð.
(Àòà. ñþçö). Íîëà õÿì îëñà ãÿääèì, ñÿíäÿí
àðòûãäûð ìÿíèì éàøûì. Ôöçóëè. [ßñýÿð:] Àé
õàëà, áóðà áàõ, àüëûíúà ìÿíèì íå÷ÿ éàøûì
âàð? Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Éàøà äîëìàã – áþéö-
ìÿê, éàøëû îëìàã. Èíñàí îüëó éàðàíäûüû âÿòÿ-
íèíäÿí êàì àëàð; Þìöð ýÿëèá éàøà äîëàð äöç
550
ÉÀØÀÌÀ
èëãàðû ýþðÿíäÿ. Ñ.Âóðüóí. [Ùöñåéí] áó çàâàëëû
àðâàäûí íÿ ãÿäÿð áþéöê ÿçàáëàðëà éàøàéûá
áó éàøà äîëäóüóíó äöøöíöðäö. Ñ.Ðÿùìàí.
Éàøû þòìÿê – ùÿð ùàíñû áèð éàø ùÿääèíè þò-
ìÿê, êå÷ìÿê. Éàøû þòäöéöíÿ ýþðÿ àñïèðàíòó-
ðàéà ãÿáóë îëóíìàäû. Îíóí ÿñýÿðëèê éàøû þò-
ìöøäöð. Éàøû ñàíû – þìðöíäÿêè èëëÿð ãÿäÿð,
÷îõëó. Óñòà éàøû ñàíû áÿííà éåòèøäèðìèøäèð.
2. ×ûõûøëûã ùàëäà: éàøûíäàí – àíàäàí îë-
äóüó ýöíäÿí: áöòöí þìðö áîéó, þìðöíäÿ;
ùå÷ âàõò. Ùå÷ äÿðñÿ áàõìàéûá ñàíêè éàøûíäàí;
Ôèêèðëÿð ãóø îëóá ó÷äó áàøûíäàí. Ì.Ðàùèì.
ÉÀØ2 1. ñèô. Úàíûíà ñó, ðöòóáÿò ùîïìóø;
ðöòóáÿòëè, ÷îõ íÿì, àç èñëàã, ñóëó (ãóðó çèääè).
Éàø ïàëòàð. Éàø éåð. Éàø ãóì. Éàø ÿëëÿðè èëÿ òóò-
ìàã. // Ùÿëÿ úàíûíäà ñó ãàëìûø, ãóðóìàìûø.
Éàø ñÿáçÿ. Éàø ìåéâÿ. – Éàø àüàúà áàëòà âóð-
ìàçëàð. (Àòà. ñþçö). [Êÿðèì áàáà] èêè áàðìàã
ãàëûíëûüûíäà éàø ÷óáóüó éîíóðäó. À.Øàèã.
Ïå÷äÿ éàíàí éàø îäóíóí ñûçûëòûñû åøèäèëäè.
Ì.Ùöñåéí.
2. èñ. Ñó, íÿì, éàøëûã.
3. èñ. Ýþç éàøû. Ñþçöì éîõäóð, ôÿëÿê ýÿð
áàõìàñà ýþçäÿí àõàí éàøà; Áóäóð ãîðõóì
êèì, îë ñåéëè-áÿëà áó êþðïöäÿí àøà. Ãþâñè.
Ùÿð øåé ýöíÿøÿ ãóðóòäó éàøûí; Ãþâñè-ãöçåù
à÷äû òÿð ãóìàøûí. Õÿòàéè. Áóëàãëàð ãàéíàøûð
éàø êèìè äóðó; Äàøëû êö÷ÿëÿðè ùÿð çàìàí ãóðó.
Ù.Ê.Ñàíûëû. Ñàðõàí .. éàíàãëàðûíà ñöçöëÿí èðè
éàø äàìëàëàðûíû ñèëäè. Ì.Ùöñåéí.
(Ãàíëû)
éàø àõûòìàã (òþêìÿê) – àüëàìàã, àúû-àúû
àüëàìàã. ßæäÿðèí àðâàäû ãàíëû éàø òþêäö;
Õûðäà óøàãëàðû áîéíóíó áöêäö. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Ìÿñóì êèøè þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè, ýþçöíäÿí
ïàðûë-ïàðûë éàø òþêäö. Ìèð Úÿëàë. Éàø áîü-
ìàã – àüëàìàã èñòÿìÿê. Ýöëñÿùÿðè éàø áî-
üóð, ðÿíý âåðèá ðÿíý àëûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
4. ñèô. âÿ èñ. ãÿä. Úàâàí, ýÿíú, àçéàøëû. Äÿì-
áÿäÿì ýÿð äöøñÿ ýþçäÿí äöððè-ÿøêèì, âÿúùè
âàð; Éàø óøàãëàðäûð éåòèì, îíëàðäà éîõ ðÿñìè-
ÿäÿá. Ôöçóëè.
◊ Ãóðóíóí îäóíà éàø äà éàíûð – ýöíàù-
ñûç îëàðàã úÿçà ÷ÿêÿíëÿð ùàããûíäà.
éàø-éàø çÿðô Éàø ùàëäà; ãóðóìàìûø, ãó-
ðóìàäàí. Îäóíëàðû éàø-éàø îúàüà ãîéìàã.
Êþéíÿéè éàø-éàø öòöëÿìÿê.
ÉÀØÀÌÀ “Éàøàìàã”äàí ô.èñ. Éîõñóë øÿð-
áàô àèëÿëÿðèíèí ÷îõóñóíóí áóðäà éàøàìàñû
òÿÿúúöáëö äåéèëäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀØÀÌÀÃ
ÉÀØÀÌÀÃ ô. 1. Ùÿéàòäà âàð îëìàã, äèðè
îëìàã, ñàü îëìàã. Áàáàñû ùÿëÿ äÿ éàøàéûð.
– [Ñÿðâÿð:] ×öíêè ìÿí Ýöëíàçû þëäöðÿíäÿí
ñîíðà äàùà þçöì éàøàìàéàúàüàì. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Ùÿéàò, äèðèëèê. ..Òÿê
áèðúÿ íÿôÿðèí äÿ ôèêðèíÿ ýÿëìèð êè, äöíéàäà
éàøàìàã èáàðÿò äåéèë îíäàí êè, ñÿùÿð äö-
êàíà ýåäèá, àõøàì àáýóøòó éåéèá éàòàñàí.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Çÿôÿð! Çÿôÿð! Ìÿíúÿ,
áó ñþç éàøàìàüûí ìÿíàñûäûð; Òàðèõ äåéèð þë-
ìÿìèøäèð, þëìÿéÿúÿê ãÿùðÿìàíëàð. Ñ.Âóðüóí.
Áó äöíéàäà éàøàìàãäàí øèðèí áèð øåé îëà áèë-
ìÿç. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Þìöð ñöðìÿê, ùÿéàò êå÷èðìÿê. Ìèðçÿ
Ãÿäèð áèð êöáàð ùÿéàòû éàøàéûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
Ïèðè êèøè Ãàðàúà ãûçûí êèì îëäóüóíó, áó âàõòà
ãÿäÿð íåúÿ éàøàäûüûíû îíà ÿòðàôëû íàüûë åäèðäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Ùÿéàòäàí, îíóí çþâã âÿ ñÿ-
ôàñûíäàí ôàéäàëàíìàã. ßçèçèì, éàøàìàã ëà-
çûìäûð!
3. Äàâàì åòìÿê, ìþâúóä îëìàã, âàð îë-
ìàã. Êþùíÿ àäÿòëÿðèí ãàëûãëàðû ùÿëÿ äÿ éàøà-
éûð. – Áèç [êÿíäëèëÿð âÿ ôÿùëÿëÿð] ÿêìÿñÿê,
áè÷ìÿñÿê, îíëàð äà èøëÿìÿñÿ, ùå÷ áèð ùþêóìÿò
éàøàéà áèëìÿç. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
4. Áó âÿ éà áàøãà òÿðçäÿ ùÿéàò ñöðìÿê,
äîëàíìàã, êå÷èíìÿê, ýöçÿðàí åòìÿê. Âàðëû
éàøàìàã. Êàñûá éàøàìàã. Ïèñ éàøàìàã. Òÿê
éàøàìàã. – Àõû áèëìèðèê ùàðà ýåäÿúÿéèê, íåúÿ
éàøàéàúàüûã. Ì.Ùöñåéí. // Ùÿéàòû, äèðèëèéè,
äîëàíûøû ö÷öí âàñèòÿ îëìàã. Ìààøëà éàøàìàã.
Àòàñûíûí ùåñàáûíà éàøàìàã. Òÿãàöäëÿ éàøà-
ìàã.
5. Áèð éåðèí ñàêèíè îëìàã, äàèì âÿ éà ìö-
âÿããÿòè áèð éåðäÿ ùÿéàò ñöðìÿê. Øÿùÿðäÿ éàøà-
ìàã. Êÿíääÿ éàøàìàã. Ùàðàäà éàøàìàüû ìÿ-
ëóì äåéèë. Òÿçÿ åâäÿ éàøàìàã. Öìóìè éàòàã-
õàíàäà éàøàìàã. Ùàíñû êö÷ÿäÿ éàøàéûðñûíûç?
– Àòà-îüóë ×ÿíëèáåëäÿ éóðä ñàëäûëàð, éàøà-
ìàüà áàøëàäûëàð. “Êîðîüëó”. [Îðõàí:] Éàøàð
äàüëàð áàøûíäà ãàðòàë êèìè; Ãîøàð ñÿùðà-
ëàðäà áèð ìàðàë êèìè. Ù.Úàâèä. ×îõäàí áÿðè
éàøàäûüû áàëàúà äàõìàíûí ãàðøûñûíäàêû ùöí-
äöð éåðäÿ äàéàíûá øÿùÿðÿ áàõûðäû. Ì.Ùöñåéí.
// Ùåéâàíëàð, ãóøëàð ùàããûíäà. Áàëûã ñóäà éà-
øàéûð. Äÿâÿãóøó Àôðèêàäà éàøàéûð.
6. Áèð éåðäÿ ùÿéàò êå÷èðìÿê, áÿðàáÿð þìöð
ñöðìÿê. Åëÿ àäàìëà éàøàìàã ÷ÿòèíäèð. – [Ìèð-
çàüà] àòà âÿ àíàñû èëÿ áèð åâäÿ éàøàéûð, îíëàðëà
ÉÀØÀÐÒÌÀÃ
áÿðàáÿð éàòûá-äóðóðäó. Ñ.Ùöñåéí. // Àðàëàðûí-
äà ÿð-àðâàäëûã ìöíàñèáÿòè îëìàã. Î, àðâàäû
èëÿ äàùà éàøàìûð. – Áåëÿëèêëÿ, [Ìóðàä] ñåâÿ
áèëìÿäèéè áèð ãàäûíëà éàøàìàã ìÿúáóðèééÿ-
òèíäÿ èäè. Ñ.Ùöñåéí.
7. Àðàëàðûíäà ãåéðè-ãàíóíè, èíòèì ÿëàãÿ îë-
ìàã.
8. Áèð øåéèí àëóäÿñè îëìàã, áèð øåéäÿí èë-
ùàì àëìàã, áèð øåéè þç ùÿéàòû ö÷öí ÿñàñ ùåñàá
åòìÿê. Ýÿëÿúÿê öìèäè èëÿ éàøàìàã. Éîëäàøû-
íûí õàòèðÿñè èëÿ éàøàìàã. Î, àíúàã åëìëÿ éàøà-
éûð. – Ñèçèíëÿ éàøàéûð ãÿëáèì èíäèäÿí; Áèçèì äÿ
áàøãà áèð áàùàðûìûç âàð. Ñ.Âóðüóí. Ãÿùðÿ-
ìàí ìÿêòÿá ö÷öí äöøöíöð, ÷àëûøûð, îíóíëà
éàøàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
9. ßìð ôîðìàñûíäà: éàøà! – ìöâÿôôÿãèé-
éÿò, óüóð àðçóñó áèëäèðÿí, éàõóä ìÿðùÿáà!
àôÿðèí! âàð îë! ìÿíàñûíäà íèäà.
10. ßìð ôîðìàñûíäà: éàøàñûí! òÿíò. – âàð
îëñóí! Éàøàñûí áöòöí äöíéàäà ñöëù! Éàøàñûí
Âÿòÿíèìèç!
ÉÀØÀÐ ñèô. 1. ...éàøûíäà îëàí, ...éàøû îëàí
(ùåéâàí ùàããûíäà). [ßëèãóëó õàíûí] áèð èëõûñû
âàðäû êè, äöíéàäà îëàí àòëàðûí ùÿð ðÿíýèí-
äÿí, ùÿð éàøàðûíäàí áó èëõûäà áèð úöò âàð èäè.
“Êîðîüëó”.
2. ×îõ éàøàéàí, ÷îõ þìöð ñöðÿí; þëìÿç.
ÉÀØÀÐÌÀ “Éàøàðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÀÐÌÀÃ ô. 1. Èñëàíìàã, íÿìëÿíìÿê,
éàø îëìàã, éàø ýþðöíìÿê.
2. “Ýþçëÿðè” ñþçö èëÿ – éàøëà äîëìàã, éàø
òþêìÿê, àüëàìàã èñòÿìÿê. Çÿùðà àíàëàðûíû
èòèðìèø áó ö÷ ãûçûí ùàëûíû, öðÿêïàð÷àëàéàí ñÿ-
ìèìè ýþç éàøëàðûíû ýþðÿðÿê èõòèéàðñûç ýþçëÿðè
éàøàðäû. Ñ.Ùöñåéí. Ãÿùðÿìàíûí ýþçëÿðè éà-
øàðìûøäû, ñÿñèíäÿ äÿðèí áèð ÿëÿì âÿ òÿÿññöô
äóéóëóðäó. Ù.Íÿçÿðëè. // Ñóëàíìàã. Èøûãäàí
ýþçëÿðè éàøàðìàã.
ÉÀØÀÐÒÛ èñ. Éàø, ýþçéàøû, äàìúû. ..Ñöá-
ùàíâåðäèçàäÿ Ðöõñàðÿíèí ýþçöíäÿêè éàøàðòûíû
ëàìïà èøûüû èëÿ áèðëÿøÿí ïàðûëòûñûíäàí àéäûí
åäÿ áèëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀØÀÐÒÌÀ “Éàøàðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÀÐÒÌÀÃ: ýþçëÿðèíè éàøàðòìàã –
1) ãûúûãëàìà âÿ éà áàøãà øåéèí òÿñèðè èëÿ ýþç-
ëÿðèíèí éàøàðìàñûíà ñÿáÿá îëìàã; ýþçëÿðèíè
ñóëàíäûðìàã. Òöñòö àäàìûí ýþçëÿðèíè éàøàð-
äûð. ×àé ýþçöìö éàøàðòäû. – ..[Íóðÿääèíëÿ
ãóëëóã÷óëàðû Áàùàðûí] áó ãàéäà èëÿ ýþðöøìÿëÿðè
551
ÉÀØÀÒÌÀ
èêè ãîúàíûí ýþçëÿðèíè éàøàðòäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ;
2) àüëàìàã. Éåòèøäèëÿð êÿíäÿ; óúàëäû øèâÿí;
Éàøàðòäû ýþçöíö èñòÿéÿí, ñåâÿí. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÀØÀÒÌÀ “Éàøàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÀÒÌÀÃ èúá. Éàøàìàñûíà ñÿáÿá îë-
ìàã, éàøàìàñûíà èìêàí âåðìÿê, éàøàìàñûíà
éàðäûì âÿ êþìÿê åòìÿê. [Åëõàí:] ..Òàíðû îë-
ñàéäûì ÿýÿð, ýåð÷ÿêäÿí; Éà áó èíñàíëàðû õÿëã
åòìÿç èäèì; ßýÿð åòñÿì, éàøàäàðäûì äàèì
øàäö ìÿñóä.. Ù.Úàâèä. Ìÿùÿááÿò! Þìðö ñåâ-
äàñûç éàøàòìàã áèð úèíàéÿòäèð; Ýþçÿëëèê! Úàíëû
áèð ñÿíÿò, ÿçÿëäÿí þìðÿ çèíÿòäèð. Ñ.Âóðüóí.
Ýöëÿúÿê áàùàðûí ÷è÷ÿêëÿðèíäÿ; Îíó éàøàäà-
úàã öðÿêëÿðèíäÿ. Ì.Ðàùèì.
ÉÀØÀÉÛØ èñ. 1. Ùÿéàò òÿðçè, éàøàìàã òÿðçè,
ùÿéàò øÿðàèòè; äîëàíàúàã, ìÿèøÿò, ùÿéàò. Éàøà-
éûøû ïèñ êå÷ìèð. Éàøàéûøû éàõøûäûð. – [Êÿðèì
õàí âÿ ãûç] ÷èéèí-÷èéèíÿ âåðÿðÿê ùÿéàòûí àüûð
éöêöíö áèðëèêäÿ ÷ÿêèð, þç ãàðøûëûãëû ìÿùÿááÿò
âÿ ñÿäàãÿòëÿðè èëÿ àüûð éàøàéûøû éöíýöëëÿøäèð-
ìÿéÿ, øàä êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, êÿíääÿêè ãàéíàð
ùÿéàò, ýöìðàùëûã, ôÿðÿùëè éàøàéûø äà ãîíàã-
ëàðûí àéàüû èëÿ ýÿëìèøäèð. ß.Âÿëèéåâ.
2. Éàøàìàã ö÷öí îëàí, éàøàìàã ö÷öí çÿ-
ðóðè îëàí. Éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè. Éàøàéûø åâè. Éà-
øàéûø âàñèòÿëÿðè.
ÉÀØÛÄ èñ. âÿ ñèô. Áèð áàøãàñû èëÿ áèð éàøäà
îëàí (àäàì); ùÿìéàø. Áàõäû, éàøûäëàðû îéíà-
éûá-ýöëöð; Öçöíäÿí, ýþçöíäÿí ñåâèíú ñöçöëöð.
Ì.Ðàùèì. Ãîøãàð þç éàøûäëàðû èëÿ áèðýÿ ýöí-
ëÿðèíè áó ÷àéûí ñàüà-ñîëà àéðûëûá éåíèäÿí áèð-
ëÿøÿí ãîëëàðû àðàñûíäà äàøëû-ãàéàëû àäàúûã-
ëàðûíäà êå÷èðÿðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÀØÛÄËÛÃ èñ. Áèð éàøäà îëìà, ùÿìéàø
îëìà; ùÿìéàøëûã.
ÉÀØÛË ñèô. 1. Éàðïàã, îò ðÿíýèíäÿ îëàí.
Éàøûë éàðïàã. Éàøûë ìàùóä. Éàøûë áîéà. – Àõ-
øàì âàõòëàðû êÿíäèí êÿíàðûíäà äóðóá éàøûë
÷ÿìÿíëÿðÿ òàìàøà åëÿéÿíäÿ ýþðöðñÿí êè, íàõûð
öç ãîéóá êÿíäÿ ýÿëìÿéÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. [Îðõàí:] Åé ìàâè ýþéëÿð! Åé éàøûë îð-
ìàíëàð! Åé áàúàëàðäàí éöêñÿëÿí äóìàíëàð!
Ù.Úàâèä. [Ìèíàéÿ] ..áåëèíè ÷îõ çÿèô ýþñòÿðÿí
éàøûë èïÿê êîôòàäà, áàøûíà ñàëäûüû àü òîðäà ÷îõ
éàðàøûãëû ýþðöíöðäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Êàë, éåòèøìÿìèø. Àëìà ùÿëÿ éàøûëäûð.
3. èñ. êþùí. Éàøûë ðÿíýëè øåé. Éàøûëû ñàðûñûí-
äàí ÷îõäóð.
552
ÉÀØÛËËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ
ÉÀØÛËÁÀØ èñ. 1. Þðäÿéèí åðêÿéè. Òÿðëàí
ýþðöá éàøûëáàøû; Ñàüûí, ãàéíàã ÷àëà, Ìàðàë!
Àøûã ßëÿñýÿð. Éàøûëáàøëàð ãàíàä ÷ûðïàð ñó-
éóíà; Ýàù äóðóëàð, ýàù äà äþíöá áóëàíàð.
Ñ.Âóðüóí.
2. Øåèðäÿ àäÿòÿí ýþçÿë ìÿíàñûíäà èøëÿíèð.

Éàøûëáàø ñîíà – àøûã ïîåçèéàñûíäà ýþçÿ-
ëèí åïèòåòëÿðèíäÿí áèðè. Öðêöòäö àëûúû òÿðëàí;
Éàøûëáàø ñîíà éåðèäè. Àøûã ßëÿñýÿð. Ñàëëàíû-
áàí êÿêëèê êèìè ñÿêÿíäÿ; Äþíÿð áèð éàøûëáàø
ñîíàéà Òåëëè. Àøûã ßáäè.
ÉÀØÛËÁÀØËÛ ñèô. Áàøû éàøûë îëàí. Éàøûëáàøëû
þðäÿê.
Éàøûëáàøëû ñîíà – á à õ éàøûëáàø
ñîíà (“éàøûëáàø”äà). Ùÿðýèç îëìàç ùÿã ýþëö-
íöí ôÿíàñû; ßñêèê îëìàç éàøûëáàøëû ñîíàñû.
Ì.Â.Âèäàäè. Òåëè ÿéðè, éàøûëáàøëû ñîíàñàí; Ýÿë
áèçèì ýþëëÿðäÿ öç, ãàäàí àëûì! Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÀØÛËÝÞÇËÖ ñèô. Ýþçëÿðèíèí ðÿíýè éàøûë
îëàí. Éàøûëýþç ïèøèê. Éàøûëýþç ãûç.
ÉÀØÛËÛÌÑΠñèô. Éàøûëà ÷àëàð, éàøûëà îõøàð
ðÿíýäÿ îëàí.
ÉÀØÛËÛÌÒÛË á à õ éàøûëûìñîâ.
ÉÀØÛËÛÌÒÐÀÃ á à õ éàøûëûìñîâ.
ÉÀØÛËËÀÌÀ “Éàøûëëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÛËËÀÌÀÃ ô. Éàøûë ðÿíýÿ áîéàìàã,
éàøûë åòìÿê.
ÉÀØÛËËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Éàøûëëàíäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀØÛËËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Éàøûë
ðÿíýÿ áîéàäûëìàã.
2. Á à õ éàøûëëàøäûðûëìàã.
ÉÀØÛËËÀÍÄÛÐÌÀ “Éàøûëëàíäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀØÛËËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Éàøûë ðÿíýÿ áî-
éàìàã. Äèâàðû éàøûëëàíäûðìàã.
2. Á à õ éàøûëëàøäûðìàã 2-úè ìÿíàäà.
ÉÀØÛËËÀÍÌÀ “Éàøûëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÛËËÀÍÌÀÃ ô. 1. Éàøûë îëìàã, ýþéÿð-
ìÿê, éàðïàã à÷ìàã, îòëà, éàðïàãëà þðòöëìÿê.
Àüàúëàð éàøûëëàíäû. – Åëÿ ÷þëëÿð éàøûëëàíàí
êèìè, àðâàä ñÿùÿð éåðèíäÿí äóðóð âÿ àú éàò-
ìûø óøàãëàðûíû îéàäûá äåéèð.. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
2. Éàøûëà ÷àëìàã, éàøûë ýþðöíìÿê, þç éàøûë
ðÿíýè èëÿ àéðûëìàã.
ÉÀØÛËËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàøûëëàøäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀØÛËËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Àüàú, êîë
âÿ ñ. áèòêè ÿêäèðèëÿðÿê éàøûëëûã éàðàäûëìàã.
Ìÿêòÿáèí ÿòðàôû éàøûëëàøäûðûëìûøäûð.
ÉÀØÛËËÀØÄÛÐÌÀ
ÉÀØÛËËÀØÄÛÐÌÀ “Éàøûëëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ. Éàøûëëàøäûðìà èøëÿðè. Øÿùÿðè éàøûëëàøäûðìà
ùÿôòÿñè.
ÉÀØÛËËÀØÄÛÐÌÀÃ 1. Á à õ éàøûëëàíäûð-
ìàã 1-úè ìÿíàäà.
2. ô. Êîë âÿ ñ. ýþéÿðòè ÿêìÿêëÿ éàøûëëûã éà-
ðàòìàã. Øÿùÿðëÿðè éàøûëëàøäûðìàã ö÷öí òÿäáèð-
ëÿð. Êö÷ÿëÿðè éàøûëëàøäûðìàã.
ÉÀØÛËËÀØÌÀ “Éàøûëëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÛËËÀØÌÀÃ á à õ éàøûëëàíìàã. Áàùà-
ðûí ñîí àéû èäè. Éàüûøëàð éåíèúÿ äàéàíìûø, ùÿð
éåð äÿ éàøûëëàøìûøäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ùöñåéí
òàïøûðûëäû òîðïàã àëòûíà; Éàçäà éàøûëëàøàí áó-
äàã àëòûíà. Ì.Ðàùèì. Éàøûëëàøûð ÷þëëÿð, îéàíûð
òîðïàã; Áÿçÿíèð ýÿëèí òÿê ùÿð äÿðÿ, ùÿð äàü.
Í.Ðÿôèáÿéëè.
ÉÀØÛËËÀÒÌÀ “Éàøûëëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÛËËÀÒÌÀÃ 1. èúá. Éàøûë ðÿíýÿ áîéàò-
ìàã.
2. Á à õ éàøûëëàøäûðìàã 2-úè ìÿíàäà.
ÉÀØÛËËÛ ñèô. 1. Éàøûë ðÿíýè âÿ éà éàøûë õàë-
ëàðû, úèçýèëÿðè âÿ éà ÷è÷ÿêëÿðè îëàí. Éàøûëëû, ãûð-
ìûçûëû ïàð÷à.
2. ìÿú. Áÿçÿêëè, ãÿøÿíý, ýþçÿë ýåéèìëè.
Òÿðèôëè ýþçÿëëÿð ýÿëùàýÿë îëäó; Éàøûëëû, çÿð-
áàôëû, àëëû ñÿíÿì, ýÿë! Õÿñòÿ Ãàñûì.
ÉÀØÛËËÛÃ èñ. 1. Éàøûë øåéèí ùàë âÿ êåéôèé-
éÿòè. Ðÿíýèí éàøûëëûüû.
2. Òÿçÿ îòëàðëà þðòöëö éåð, ÷îõëó ýþéÿðòè
îëàí éåð. Î, ýþçÿë ÷è÷ÿêëÿðäÿí, áóëàãëàðäàí,
éàøûëëûãëàðäàí äîéìàç, àéðûëìàçäûì. À.Øàèã.
Ùÿð òÿðÿôäÿí éàøûëëûãëàð íÿçÿðëÿðè îõøàéûðäû.
Ù.Úàâèä. Áàòûãëàð, ÷óõóðëàð, êå÷ÿë òÿïÿëÿð;
Áóðäà éàøûëëûãäàí ýþðöíìÿç ÿñÿð. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀØÛËËÛÃËÀØÌÀ “Éàøûëëûãëàøìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀØÛËËÛÃËÀØÌÀÃ ô. Éàøûëëûüà äþíìÿê;
éàøûëëûã ùàëûíà ýÿëìÿê.
ÉÀØÛË-ÌÀÂÈ ñèô. Éàøûëà âÿ ìàâèéÿ ÷àëàí
ðÿíýäÿ îëàí.
ÉÀØÛÌÒÛË á à õ éàøûëûìòûë.
ÉÀØÛÍÄÛÐÌÀ “Éàøûíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÛÍÄÛÐÌÀÃ èúá. Éàøûíìàüà ìÿúáóð
åòìÿê.
ÉÀØÛÍÌÀ “Éàøûíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÛÍÌÀÃ ãàéûä. Êþùíÿ ìÿèøÿòäÿ: éàä
êèøèëÿðÿ ýþðöíìÿìÿê ö÷öí öçöíö þðòìÿê,
öçöíö áèð øåéëÿ þðòöá ýèçëÿòìÿê. Àé öçöíö
ýþðìÿê èñòÿð, ñåâäèéèì! Ñþéëÿ ýþðöì, áÿñ éà-
øûíìàã íÿäÿíäèð? Ãóðáàíè. Ýþðÿíäÿ Çàêèðè
ÉÀØËÛ
èñòÿð éàøûíà; Áèìöðöââÿò ãîéìàç äþíöì áà-
øûíà. Ã.Çàêèð.
ÉÀØÛÞÒÌÖØ ñèô. Àùûëëàøìûø, úàâàíëûã äþâ-
ðö ÷îõäàí êå÷ìèø. ..Éàøûþòìöø áèð àäàìûí åâ-
ëÿíìÿñèíäÿí þòðö Ñÿìÿäèí áó ãÿäÿð ñåâèíìÿñè
[ùÿìéåðëèñèíÿ] áèð úöð ýÿëäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÀØÛÐÌÀÃ ô. Ýèçëÿòìÿê. Áÿíäÿí éöçöí
éàøûðìà êèì, ñÿúäÿýàùûì îëäóð. Íÿñèìè. Ñÿíè
ãàìûøëûãäà éàøûðàí ôÿëÿê; ßãëèíè áàøûíäàí
÷àøûðàí ôÿëÿê. Ì.Â.Âèäàäè. Äåäèì: èëëÿðúÿí
ýþðìÿì âèñàëûí; Äåäè: áÿäíÿçÿðäÿí éàøûð úà-
ìàëûí. Àøûã Ñàëåù.
ÉÀØËÀÌÀ “Éàøëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØËÀÌÀÃ Éàø åòìÿê, èñëàòìàã. Ýÿëäèéåâ
áöêäöéö ïàïèðîñó äèëè èëÿ éàøëàéà-éàøëàéà
(ç.) åòèíàñûçëûãëà áèð äÿ: – ßéëÿø! – äåäè. Ìèð
Úÿëàë.
◊ Áîüàçûíû éàøëàìàã – á à õ áîüàçûíû èñ-
ëàòìàã (“áîüàç1”äà). Äÿðâèø ùàíäàí-ùàíà
þçöíÿ ýÿëäè, áèð óäóì ÷àé àëäû, áîüàçûíû éàø-
ëàäû, éåíÿ äàíûøûüà áàøëàäû. À.Äèâàíáÿéîüëó.
Ìöäèð áèðäÿí è÷ÿðè ýèðäè. Íàòèã ÿëèíè ñòÿêàíà
àòäû êè, áèð àç áîüàçûíû éàøëàñûí. “Êèðïè”.
ÉÀØËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Éàøëàíäûðûëìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀØËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàø åäèëìÿê,
èñëàäûëìàã.
ÉÀØËÀÍÄÛÐÌÀ “Éàøëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. Éàø åòìÿê, èñëàòìàã.
ÉÀØËÀÍÌÀ1 “Éàøëàíìàã1”äàí ô.èñ.
ÉÀØËÀÍÌÀ2 “Éàøëàíìàã2”äàí ô.èñ.
ÉÀØËÀÍÌÀÃ1 ô. Éàøà äîëìàã, éàøû ÷îõàë-
ìàã. Äóðñóí éàøëàíäûãúà ÿééàø .. âÿ õóäïÿ-
ñÿíä áèð ýÿíú îëàðàã éåòèøèðäè. À.Øàèã. Äîüðó-
äàí äà, éàøëàíäûãúà Ãàðàø âÿ Ïÿðøàí Ðöñòÿ-
ìèí îúàüûíà óíóäóëìàç áèð ñåâèíú, õîø áèð
øàäëûã ýÿòèðìèøäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀØËÀÍÌÀÃ2 ô. Éàø îëìàã, èñëàíìàã,
íÿìëÿíìÿê.
ÉÀØËÀØÌÀ “Éàøëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØËÀØÌÀÃ ô. Òÿäðèúÿí éàø îëìàã, èñëàí-
ìàã, ñó ñàëìàã, íÿìëÿíìÿê.
ÉÀØËÀÒÌÀ “Éàøëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØËÀÒÌÀÃ ô. Éàø åòìÿê, èñëàòìàã, íÿì-
ëÿòìÿê.
ÉÀØËÛ1 ñèô. Éàøà äîëìóø; ñèíëè, àùûë. Éàøëû
àäàì. Éàøëû ãàäûí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Ãîé-
ìàéûí, àé êþùíÿëÿð, àé éàøëûëàð; Ùåéâÿðÿëÿð
ùÿð éåðÿ äûðìàøäûëàð! Ì.ß.Ñàáèð. // Úàâàí
553
ÉÀØËÛ
îëìàéàí. [Èñðàôèë] éàøëû âÿ òÿúðöáÿëè ìèíèúèëÿðëÿ
àò ãîøàøäûðìàüû áåëÿ áàúàðûðäû. Ì.Ùöñåéí.
// ...éàøûíäà îëàí; éàøû ... îëàí. Ãûðõ-ãûðõ áåø
éàøëû áèð êèøè. – [Çåéíàëûí] ãàðøûñûíà îí áèð-
îí èêè éàøëû ãàðà áèð ãûç ÷ûõäû. Ñ.Ùöñåéí. Îòóç
ö÷ éàøëû Âåéñ áèðèíúè äÿôÿ îëàðàã áþéöê ïåø-
ìàíëûãëà þç-þçöíö äàíëàéûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
// ...èëëèê, þìðö ... èë îëàí. ×ÿïÿð ñàëìàã ö÷öí
1-2 éàøëû øèòèëëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð.
ÉÀØËÛ2 ñèô. Éàøëà äîëó, éàøàðìûø. Áàõäû
àíàñûíûí éàíûã öçöíÿ; Äàüûíûã ñà÷ûíà, éàøëû
ýþçöíÿ. Ù.Ê.Ñàíûëû.
...éàøëû – éàø ìèãäàðûíû ýþñòÿðÿí ìöðÿêêÿá
ñþçëÿðèí èêèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: áåøéàøëû,
îíéàøëû.
ÉÀØËÛÃ èñ. 1. Éàø øåéèí ùàëû. Ïàëòàðûí éàø-
ëûüû. Îòëàðûí éàøëûüû. // Íÿìëèê ðöòóáÿòëèëèê
äÿðÿúÿñè. Ïàìáûüûí éàøëûüû ùÿð 19 êèëîãðàìà
áèð êèëîãðàìäûð.
2. Íÿìèøëèê, éàüìóðëó âÿ ðöòóáÿòëè ùàâà.
Ùàâàäà áèð éàøëûã âàð.
ÉÀØËÛ-ÃÓÐÓËÓ ñèô. Ùÿì éàøû, ùÿì ãó-
ðóñó îëàí. Èêè äÿãèãÿ ÷ÿêìÿäè êè, êèòàáõàíà
íÿðäèâàíû, ñàáóíëó ñó èëÿ äîëó âåäðÿ, éàøëû-
ãóðóëó ñèëýèëÿð ùàçûð îëäó. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀØÌÀÃ èñ. 1. Ìöñÿëìàí ãàäûíëàðûíûí éàä
êèøèëÿðäÿí éàøûíìàã ö÷öí öçëÿðèíèí àäÿòÿí
ýþçäÿí àøàüû ùèññÿñèíè þðòäöêëÿðè þðòö. Ñàë
àüûçäàí éàøìàã, øÿêêÿð äÿùàíûí; Øèðèí-øèðèí
äàíûøìàüû ýþðöíñöí. Ã.Çàêèð. ×ÿêèáÿí éàø-
ìàüû, öçöíö þðòìÿ; Ñèíÿìèí öñòöíÿ äàü ãîéàí
äèëáÿð! Ìîëëà Úöìÿ. [Ìÿëÿê] ìÿíè ýþðöíúÿ
äþíöá, éàøìàüû àüçûíà ÷ÿêèá ãþí÷ÿ äÿùàíûí
ýèçëÿòäè. À.Äèâàíáÿéîüëó.
Éàøìàã òóò-
ìàã (âóðìàã) – öçöíöí àëò ùèññÿñèíè éàø-
ìàãëà þðòìÿê. Ìÿí éàä áèð êèøè õåéëàüû îëäó-
üóìà ýþðÿ, [Íèñÿ õàëà] øàëûí óúóíó áîéíóíäàí
äîëàéûá, àüçûíà éàøìàã âóðìóøäó. Ãàíòÿìèð.
Àðâàäëàð áèð àç ýåðè ÷ÿêèëìèø, éàøìàã òóòìóø-
äóëàð, úàâàíëàðûí àíúàã ýþçëÿðè ýöúëÿ ýþðñÿ-
íèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. // ìÿú. Öìóìèééÿòëÿ,
þðòö, ïÿðäÿ ìÿíàñûíäà. Àëîâ àðòûð, ãàðàíëûã
ãàì÷ûëàíûð, ýöíÿø íàçëà éàøìàüûíû ãàëäûðûð âÿ
Ðöõñàðÿíèí öçöíÿ ýöëöìñÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. õöñ. Ãàïû òàéëàðûíäàí áèðèíÿ âÿ ãàïû ÷ÿð-
÷èâÿñèíèí àëò ùèññÿñèíÿ âóðóëàí íàçèê óçóí
òàõòà ïàð÷àñû.
3. ìÿú. Òîéóüóí úÿùÿíýëÿðèíäÿ îëàí òöêëÿð.
ÉÀØÌÀÃËÀÌÀ “Éàøìàãëàìàã”äàí ô.èñ.
554
ÉÀÒÀÁ
ÉÀØÌÀÃËÀÌÀÃ ô. 1. Öçöíö éàøìàãëà
þðòìÿê.
2. õöñ. Ãàïûéà éàøìàã âóðìàã.
ÉÀØÌÀÃËÀÍÌÀ “Éàøìàãëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀØÌÀÃËÀÍÌÀÃ 1. ãàéûä. Éàøìàãëà þç
öçöíö þðòìÿê.
2. ìÿúù. õöñ. Ãàïûéà éàøìàã âóðóëìàã.
ÉÀØÌÀÃËÀÒÌÀ “Éàøìàãëàòìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀØÌÀÃËÀÒÌÀÃ èúá. Öçöíÿ éàøìàã
òóòìàã.
ÉÀØÌÀÃËÛ ñèô. 1. Öçöíÿ éàøìàã òóòìóø.
Éàøìàãëû ãàðû. – Àðâàä, êèøè, îüëàí, ãûç ýþí
÷àðûãëû, áàøìàãëû; Ýåäèð ãîðóã-ãàéòàãñûç, ýÿ-
ëèí, ãûçëàð éàøìàãëû. À.Ñÿùùÿò. ×àðøàáëû ãûç-
ëàð, ýÿëèíëÿð äàðâàçàëàðäàí è÷ÿðè ýèðìèð, ÷àð-
øàáëàðûíû à÷ìàìûø, èøèí éåðèíÿ ÷àòìàã ö÷öí
î éàí-áó éàíà óøàã ãà÷ûðäûð(äûëàð). ß.ßáöë-
ùÿñÿí. Êÿíàðäà äàéàíûá àñòà-àñòà ñþùáÿò
åäÿí àüçû éàøìàãëû èêè àðâàä Íÿðýèçÿ áàõàí
êèìè äÿðèíäÿí àù ÷ÿêäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. Éàøìàüû îëàí. Éàøìàãëû ãàïû.
ÉÀØÌÀÃËÛËÛÃ èñ. Éàøìàüû îëìà.
ÉÀØÌÀÃÑÛÇËÛÃ èñ. Éàøìàüû îëìàìà, éàø-
ìàã òóòìàìà, öçöà÷ûãëûã.
ÉÀØÌÀÌÀ “Éàøìàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÌÀÌÀÃ á à õ éàøìàíìàã. Øÿùðÿ-
áàíó õàíûì ÿðèíèí ñàü áþéðöíäÿ ÷ÿíÿñèíè éàø-
ìàéûá, àü þðïÿê áàøûíäà, ùÿëëàúè, ñàìèò ÿéëÿ-
øèáäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÉÀØÌÀÍÌÀ “Éàøìàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀØÌÀÍÌÀÃ ô. Êèøèëÿðäÿí ýèçëÿíìÿê
ìÿãñÿäè èëÿ éàøìàãëà öçöíö þðòìÿê. Ãàðû
éàøìàíûá: – Àëëàùûí ÿìðè èëÿ, – äåéÿ úàâàá
âåðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀØÉÀÐÛÌ ñàé. Áèð èë àëòû àéëûã îëàí. Ìþù-
ñöí êèøè Ãîøãàðûí àíàñûíû ùÿëÿ Ãîøãàð éàø-
éàðûì îëàíäà áîøàìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÀØÉÀÐÛÌËÛÃ ñèô. Áèð éàø àëòû àéëûã, îí
ñÿêêèç àéëûã.
ÉÀÒÀ çÿðô ê.ò. Ùÿð éåðèíÿ éàéàðàã, ùîï-
äóðàðàã. ßêèíè éàòà ñóëàìàã.
ÉÀÒÀÁ [ðóñ. “ýòàï”äàí, ÿñëè ôð.] 1917-úè èë
èíãèëàáûíäàí ÿââÿëêè Ðóñèéàäà: ñèëàùëû ñîëäàò-
ëàðûí ìöøàéèÿòè èëÿ áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ ýþí-
äÿðèëÿí äóñòàã äÿñòÿñè. Áèëäèëÿð éàòàáäûð ýÿëÿí
áó òîçäà; ßëëè íÿôÿð ñîëäàò òöôÿíý îìóçäà;
Àëìûøëàð àðàéà éåääè äóñòàüû. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Ãàáàüûíäàí óçàãäàí áèð éàòàá ýÿëäè, êå÷äè;
ÉÀÒÀÚÀÃ
Áó äÿñòÿ õåéëè éîðüóí, ÷îõ áèòàá ýÿëäè, êå÷äè.
Ì.Ðàùèì.
ÉÀÒÀÚÀÃ èñ. 1. Á à õ éàòàã1 1-úè ìÿíàäà.
[Õàí] äîäàãëàðûíû ýÿìèðÿ-ýÿìèðÿ ïÿíúÿðÿíèí
ãàáàüûíà éåðèéèá åëÿ ÷ûüûðäû êè, õàíûì éàòà-
úàãäàí äèê àòûëäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Éàòà-
úàã îòàüû – éàòàã îòàüû.
2. Éîðüàí-äþøÿê, éàòàã ëÿâàçèìàòû. Ìÿí
ýÿëìèøÿì, Ñÿìÿä Âàùèäèí êèòàáëàðûíû âÿ éàòà-
úàüûíû àïàðàì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÒÀÜÀÍ1 èñ. Óúó ÿéðè õÿíúÿð. [Õàãàíûí]
éàëíûç ãóðøàüûíäàêû àëòóí éàòàüàíû íÿçÿðè úÿëá
åäèðäè.. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÀÒÀÜÀÍ2 ñèô. Éàòìàüû ÷îõ ñåâÿí, ÷îõ
éàòàí. Éàòàüàí àäàì. Éàòàüàí ïèøèê.
ÉÀÒÀÃ1 èñ. 1. Éàòìàã ö÷öí éîðüàí-äþøÿê
ñàëûíìûø éåð, éîðüàí-äþøÿê; öìóìèééÿòëÿ,
éàòìàã ö÷öí éåð. Éàòàãäàí ãàëõìàã. Éàòà-
üûíà ýèðèá éàòäû. – Õàí ñÿñÿ éóõóäàí àéûëäû.
ßââÿë ãóëàãëàðûíà èíàíìàéûá äóðäó, éàòàüû-
íûí öñòÿ îòóðäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Äóñòàãëàð
äàø êèìè áÿðê âÿ ãóðó éàòàãëàðûíäà óçàíìûø-
äûëàð. À.Øàèã. Çèáà éàòàüûíà ýèðèíúÿ éóõóëà-
ìûøäû. Ñ.Ùöñåéí. Ìÿñóì êèøè .. ùàâàíûí òàìàì
ãàðàíëûãëàøäûüûíû ýþðöá éàòàüûíû à÷äû. Ìèð
Úÿëàë.
Éàòàã îòàüû – éàòìàã ö÷öí àéðûë-
ìûø îòàã. Î ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí éàòàã îòà-
üûíà êå÷äè, ..÷àðïàéûéà ñÿðèëäè âÿ î äÿãèãÿ
àüûð áèð éóõóéà ýåòäè. Ì.Ùöñåéí. Ñÿìÿä ïèë-
ëÿêÿíè ãàëõûá äÿùëèçäÿí êå÷ÿíäÿ à÷ûã ãàïûäàí
éàòàã îòàüûíà íÿçÿð ñàëäû. È.Ùöñåéíîâ. Éà-
òàüà äöøìÿê – àüûð õÿñòÿëÿíìÿê, éîðüàí-
äþøÿéÿ äöøìÿê. Áèð êÿíäëè íàõîøëàéàðàã éà-
òàüà äöøöáìöø... Ì.Èáðàùèìîâ. Àíàì äöøäö
éàòàüà; Äþíäö ñîëüóí éàðïàüà. Ñ.Ðöñòÿì.
Éàòàãäà îëìàã – á à õ éàòàüà äöøìÿê.
Íå÷ÿ ýöíäöð éàòàãäàäûð. Éàòàãäàí ãàëõ-
ìàã (äóðìàã) – ñàüàëìàã, õÿñòÿëèêäÿí äóð-
ìàã. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ýöíÿø éàòàüûíà äîüðó
åíäè.
2. ìÿú. Áèð øåéèí ÷îõ îëäóüó éåð; éûüûíàã,
éóâà. Ñþêöëìöø êþéñöìö êèì, äîëóäóð ãÿì-
çÿí õÿéàëèëÿ; Ùÿðàìèëÿð éàòàüû ìÿíçèëè-âèðàíÿ
áÿíçÿòäèì. Ôöçóëè. Øÿùðè-ôöçÿëà, äèéàðè-èðôàí;
Ìþìèí éàòàüû, ãÿäèì Øèðâàí. Ì.ß.Ñàáèð.
3. Ïàéûçäà, ãûøäà ãîéóí-ãóçó, ìàë-ãàðà
ñàõëàíûëàí éåð. Ìàë-ãàðàíû ÷ûõàðäûðëàð éàòàã-
äàí; Àçàí ñÿñè åøèäèëèð óçàãäàí. À.Ñÿùùÿò.
Ãîéóí éàòàüû ãàìûøëûüûí äàëûíäà, ÷þëöí îðòà-
ñûíäà, à÷ûã ùàâàäà ñàëûíìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÒÛÕÌÀ
ÉÀÒÀÃ2 èñ. ýåîë. Ôàéäàëû ãàçûíòû îëàí éåð;
ìÿäÿí. Äàø êþìöð éàòàãëàðû. Ìÿäÿí éàòàüû.
Äàøêÿñÿí äÿìèð ôèëèçè éàòàüû. – Ýÿäÿáÿéäÿ
ìèñ .. âÿ áèð ÷îõ áàøãà éàòàãëàð âàðäûð. Ì.Ãàø-
ãàé. Ýåîëîæè ÿñàñëàðà ýþðÿ Éåíèêÿíäèí àëòûíäà
çÿíýèí íåôò éàòàüû îëäóüó ýöìàí åäèëèðäè.
Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÉÀÒÀÃ3 èñ. ×àéûí àõäûüû éåð ñÿòùèíäÿ
ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ÷óõóð. Áó ÷àé éàòàüûíû äàèì
äÿéèøèð. – Êöð îéíàéûð êþùëÿí êèìè; Ëÿíýÿð
âóðóð éàòàüûíäà. Ì.Ðàùèì.
ÉÀÒÀÃ4 èñ. òåõ. Ìàøûíëàðûí ùÿðëÿíÿí âÿ éà
éûðüàëàíàí ùèññÿëÿðèíèí éåðëÿøäèéè äàéàã éåðè.
Éàòàãëàðû éàüëàìàã.
ÉÀÒÀÃÕÀÍÀ èñ. 1. Àäÿòÿí áèð ìöÿññèñÿäÿ
èøëÿéÿí àäàìëàðûí, éàõóä áèð ìÿêòÿáäÿ îõó-
éàí òÿëÿáÿëÿðèí áèð éåðäÿ éàøàäûüû åâ. Ôÿùëÿ
éàòàãõàíàñû. Òÿëÿáÿ éàòàãõàíàñû. Éàòàãõàíà
íþâáÿò÷èñè. Éàòàãõàíàäà éàøàìàã. – Þçö êèìè
èðè áèð îüëàíûí ðàéîí ìÿðêÿçèíäÿêè öìóìè éà-
òàãõàíàäà ìöôòÿ éåéèá-è÷èá éàøàìàñû íÿ-
äÿíñÿ [Ôÿðìàíà] àüûð ýÿëèðäè. ß.Ñàäûã.
2. Éàòàã îòàüû.
ÉÀÒÀÃËÛ1 ñèô. Éàòàüû, éàòìàã ö÷öí éåðè
îëàí. Éàòàãëû âàãîí.
ÉÀÒÀÃËÛ2 ñèô. Éàòàüû, ìÿúðàñû (äÿðèí) îëàí.
Éàòàãëû ÷àé.
ÉÀÒÀËÀà èñ. òèá. ×îõ éîëóõóúó áèð íå÷ÿ
õÿñòÿëèéèí öìóìè àäû; òèô. Ãàðûí éàòàëàüû.
Ñÿïìÿ éàòàëàã. Ãàéûäàí éàòàëàã. – [Ýöëúà-
ùàí:] ..Ìèðçÿäàäàø áó ýöí ö÷ ýöíäöð éàòàëàã
éàòûð.. Í.Âÿçèðîâ. [ßíòèãÿíèí] àòàñû ãàðûøûã-
ëûã èëëÿðèíäÿ éàòàëàãäàí þëìöøäö. Ìèð Úÿëàë.
Ôåëäøåðèí äåìÿñèíäÿí áÿëëè îëäó êè, Ãÿùðÿìàí
éàòàëàã õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóáäóð. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÒÀËÀÃËÛ ñèô. Éàòàëàã õÿñòÿëèéèíÿ òóòóë-
ìóø. Éàòàëàãëû õÿñòÿëÿð.
ÉÀÒÀËÃÀ èñ. Äöøÿðýÿ, éàòàã; ìöâÿããÿòè
éàøàéûø éåðè. [Èâàí áÿé:] Ñÿíèí åâèí îëóá ãà-
÷àãëàð éàòàëãàñû. Í.Âÿçèðîâ.
ÉÀÒÀÐ1 èñ. 1. Éàòìàã, ÿéèëìÿê ñÿìòè, áèð
øåéèí àøàüû éàòìûø òÿðÿôè. ..Äàíûøàí ýÿíú ìö-
ùÿíäèñ óçóíñîâ áàøûíûí îðòàäàí àéðûëìûø ñà÷-
ëàðûíû éàòàðûíà (ç.) ñûüàëëàéàðàã, áöòöí ýöíàùû
íåôò ñÿíàéåñèíÿ òÿçÿ ýÿëìèø úàâàíëàðäà ýþ-
ðöðäö. Ì.Ùöñåéí.
2. ìÿù. Ýåúÿ éàòìàã ÷àüû, éàòìàüà éàõûí.
Éàòàð ãàðûíà éóìóðòà éåìÿ.
ÉÀÒÀÐ2 á à õ éàòûð.
ÉÀÒÛÕÌÀ “Éàòûõìàã”äàí ô.èñ.
555
ÉÀÒÛÕÌÀÃ
ÉÀÒÛÕÌÀÃ ô. Ëàé-ëàé éàñòûëàøàðàã ÷þê-
ìÿê; éàòìàã. Òîðïàüûí éàòûõûá éåðÿ ÷þêìÿñè.
ÉÀÒÛÃ ñèô. 1. ßéèëìèø, éàñòûëàíìûø, éàòìûø,
÷þêìöø, áàñûëìûø êèìè îëàí. Êþêñö éàòûã. Áåëè
éàòûãäûð. Ñàìîâàðûí áþéðö éàòûãäûð.
2. ìÿú. Ùå÷ áèð øåéäÿí õÿáÿðè îëìàéàí,
àéûã îëìàéàí; õÿáÿðñèç, ôÿðàñÿòñèç. [Ìàùìóä]
ÿí éàòûã àäàìû áåëÿ øöáùÿëÿíäèðÿ áèëÿðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÒÛÃËÛÃ èñ. Éàòûã øåéèí ùàëû.
ÉÀÒÛËÛ çÿðô Éàòìûø ùàëäà, éóõóëó ùàëäà,
éóõóëó-éóõóëó. Àõûðäà îíó éàòûëû ùàëäà ýþ-
òöðöá åâÿ ýÿòèðäèëÿð. “Àøûã Ãÿðèá”.
ÉÀÒÛÌ1 èñ. Áèð øåéèí éàòìàã, ÿéèëìÿê
ñÿìòè, ãàéäàñû, öñóëó; éàòìûø, ÿéèëìèø øåéèí
ùàëû. Ñà÷ûí éàòûìû. // Õîâ. Õàë÷àíûí éàòûìû.
ÉÀÒÛÌ2 èñ. ýåîë. Ìÿäÿí éàòàüûíûí ôîðìàñû,
ãóðóëóøó.
ÉÀÒÛÌÛÍÀ çÿðô Éàñòû âÿ åíëè òÿðÿôè öñòöí-
äÿ; éàñòûñûíà.
ÉÀÒÛÌËÛ ñèô. 1. Éàõøû, àñàí éàòûðûëà áèëÿí,
ãîéóëà áèëÿí, éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿí.
2. ìÿú. Õîøàýÿëÿí, öðÿéÿéàòàí, ñåâèìëè.
Õöñóñÿí ÷àëàíûí öðÿéÿ éàòûìëû ñÿñè, îõóíàí
áàéàòûäàêû ìÿíàíûí êÿñêèíëèéè, ñàçûí óéüóí
ñÿñèíÿ ãàðûøäûüû çàìàí, èíñàí þçöíö áöñáö-
òöí áàøãà áèð àëÿìäÿ ùèññ åäèðäè. À.Øàèã.
ÉÀÒÛÌËÛËÛÃ èñ. 1. Éàòûìëû øåéèí ùàëû.
2. Õîøà ýÿëìÿ, öðÿéÿ éàòìà.
ÉÀÒÛÐ èñ. 1. Òîõóíóëìàéûá ñàõëàíûëàí äÿ-
éÿðëè, ãèéìÿòëè øåéëÿð; ãûçûë-ýöìöø, âàð-äþâëÿò.
[Úàâàíøèð áÿé:] Êèøèíèí ýÿðÿê ãèéìÿòäÿ àüûð,
÷ÿêèäÿ éöíýöë éàòûðû îëñóí. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ãÿíàÿò åäèëèá éûüûëìûø, ñàõëàíìûø ïóë
âÿ ñ.
ÉÀÒÛÐÄÛËÌÀ “Éàòûðäûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÒÛÐÄÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàòìàüà ìÿúáóð
åäèëìÿê; éàòûçäûðûëìàã.
ÉÀÒÛÐÛËÌÀ “Éàòûðûëìàã”äàí ô.èñ. Öñéà-
íûí éàòûðûëìàñû. Óøàüûí éàòûðûëìàñû óçóí ÷ÿêäè.
ÉÀÒÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Éàòìàüà ìÿúáóð
åäèëìÿê.
2. Çîðàêû éîëëà áèð øåéÿ íÿùàéÿò âåðèëìÿê,
ñèëàù ýöúö èëÿ äàéàíäûðûëìàã. Èüòèøàø éàòûðûëäû.
ÉÀÒÛÐÛÌ èñ. Ãÿíàÿò åäèëèá éûüûëìûø õÿçèíÿ.
ÉÀÒÛÐÌÀ “Éàòûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÒÛÐÌÀÃ ô. 1. Éóõóéà âåðìÿê, éàòìàüà
âàäàð åòìÿê, éàòàüà ãîéìàã, óéóòìàã, éóõó-
ëàòìàüà ÷àëûøìàã. Óøàüû éàòûðìàã. – Çåéíàë
556
ÉÀÒÛØÌÀÃ
ãàïû àüçûíà ýÿëäè, àðâàäû Ìåùðèáàí, äþðä àéûíû
ùÿëÿ áèòèðìÿìèø êþðïÿ Õàëèäÿñèíè éàòûðûðäû.
Ñ.Ùöñåéí. Áþéöê ãûç ëàï êè÷èéè éàòûðûá îðòàí-
úûëëà îéíàéûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Çîðàêû éîëëà íÿùàéÿò âåðìÿê, ñèëàù
ýöúö èëÿ äàéàíäûðìàã, ñóñäóðìàã, áîüìàã.
Öñéàíû éàòûðìàã. // ìÿú. Ñàêèòëÿøäèðìÿê, éà-
âàøûòìàã, òÿñèðèíè, ýöúöíö àçàëòìàã, øèääÿò-
ëÿíäèðìÿéÿ, ýöúëÿíäèðìÿéÿ, éàéûëìàüà ãîé-
ìàìàã. Òÿáðèçëèëÿðèí ùÿéÿúàíûíû éàòûðòìàã
ö÷öí Ùàúû Ñÿìÿä õàí ìîëëàëàðû âÿ ìöúòÿùèä-
ëÿðè ñÿôÿðáÿð åòäè.. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
3. Àøàüû ÿéìÿê, àøàüû ñàëëàìàã, ñÿìòèíÿ
ýþðÿ ÿéìÿê. Àüàúûí áóäàüûíû áèð ãÿäÿð éà-
òûðìàã.
4. Èøèíè, ùÿðÿêÿòèíè äàéàíäûðìàã. ..Öéöäöë-
ìÿéÿ òîïëàíàí òàõûë áèòäèéèíäÿí [Ìóðàä] ìî-
òîðó éàòûðûá äûøàðû ÷ûõäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÒÛÐÒÌÀ “Éàòûðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÒÛÐÒÌÀÃ èúá. 1. Éóõóéà âåðìÿê, éàò-
ìàüà ìÿúáóð åòìÿê. Õàâÿð áöòöí ýöíö àüçûíà
÷þðÿê äÿéìÿìèø Àçàäû äèëÿ òóòàðàã òÿçÿúÿ éà-
òûðòìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Àøàüû ÿéìÿê, àøàüû ñàëëàìàã, ñÿìòèíÿ
ýþðÿ ÿéìÿê, éàòûã ùàëà ñàëìàã. Ìåéíÿíè ïÿí-
úÿðÿ òÿðÿôÿ éàòûðäûí! – Øèðàñëàí .. öçöéóõàðû,
ãàáàðàí ñà÷ëàðûíû, áèð àíëûüà äà îëñà, äàëà
éàòûðòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. ìÿú. Ñàêèò åòìÿê, ùèðñèíè ñîéóòìàã, ùÿ-
éÿúàíûíû àçàëòìàã. [Ñöäàáÿíèí àíàñû:] ..Àõûðäà
ùÿð éàíäàí ãàðüà-ãóçüóí êèìè äþâëÿòëèëÿð òþ-
êöëöá øåéõè éàòûðòäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
4. Òÿñèðèíè àçàëòìàã. ×àé èíñàíûí ñóñóç-
ëóüóíó éàõøû éàòûðäûð.
5. Ôÿàëèééÿòèíè, èøèíè äàéàíäûðìàã; áàüëà-
ìàã. Ìèí äîããóç éöç áåøèíúè èëèí éàíâàð àéûí-
äà ãÿçåòÿíèí òÿçÿ èë ö÷öí àáóíÿñè ùÿð éàíäàí
øèðèí ýÿëäèéè áèð âàõòäà Ìÿùÿììÿäàüà ãÿçå-
òÿíè éàòûðòäû âÿ áàøëàäû Áàêûéà êþ÷ìÿéÿ ùàçûð-
ëàøìàüà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÀÒÛØ èñ. Éàòìàã, óçàíìàã òÿðçè; éàòìà.
Àñëàí éàòûøûíäàí äà áÿëëèäèð. (Àòà. ñþçö). [Àçà-
äûí éîëäàøëàðûíûí] áåëÿ ñàêèò éàòûøû îíóí êÿäÿð-
ëÿðèíè ñèëèá, ãÿëáèíÿ áèð àç òÿñÿëëè âåðäè. À.Øàèã.
ÉÀÒÛØÌÀ “Éàòûøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÒÛØÌÀÃ ãàðø. 1. Ùàìû áèðëèêäÿ óçà-
íûá éàòìàã, ùÿðÿ þç éåðèíäÿ óçàíûá éàòìàã.
×àéäàí ñîíðà éàòûøäûã. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Ýåúÿäèð. Éàòûøûð äóñòàãëàð òàìàì. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÀÒÛÇÄÛÐÛËÌÀ
Óøàãëàð êþùíÿ éîðüàíûí àëòûíà äîëóøóá, íÿ
áàðÿäÿ èñÿ õîñóíëàøàíäàí ñîíðà, äàø êèìè
àüûð äöøöá éàòûøäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
2. Ùàìû, ÷îõ àäàì áèðëèêäÿ àøàüû éàòìàã;
óçàíìàã. Ìåùäè þç äÿñòÿñè èëÿ éàõûíëàøûá ñÿí-
ýÿðëÿðÿ éàòûøûðëàð. “Ãà÷àã Íÿáè”.
3. ìÿú. Éàòìàã, ñöêóòà äàëìàã, ñÿñ-êöé
êÿñèëìÿê, ñàêèòëÿøìÿê, ñàéõàøìàã. Êÿíä éà-
òûøàíäàí ñîíðà Ñàéàëûíûí äèçèíÿ êàôòàð ãöââÿòè
ýÿëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÒÛÇÄÛÐÛËÌÀ “Éàòûçäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÒÛÇÄÛÐÛËÌÀÃ á à õ éàòûðäûëìàã.
ÉÀÒÛÇÄÛÐÌÀ “Éàòûçäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÒÛÇÄÛÐÌÀÃ á à õ éàòûðòìàã.
ÉÀÒÃÛÍ ñèô. ßéèëìèø, éàòûðäûëìûø, éàòûã,
éàòìûø.
ÉÀÒÃÛÍËÛÃ èñ. Éàòìûø øåéèí ùàëû.
ÉÀÒÌÀ “Éàòìàã”äàí ô.èñ. Óøàüûí áàøûíû
[Ñÿðèééÿ õàëàíûí] äèçè öñòÿ ãîéìàñû èëÿ éàò-
ìàñû áèð îëäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÒÌÀÃ ô. 1. Éóõó ùàëûíäà îëìàã; éóõó-
ëàìàã. Áÿðê éàòìàã. Óçàíûá éàòìàã. Éàòûá
äèíúèíè àëìàã. Éàòäûüû éåðäÿ (éîðüàí-äþøÿêäÿ,
éóõóäà îëäóüó çàìàí). – Ýåúÿíè éàòäûã êè, ñÿ-
ùÿð äóðàã, Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí èëÿ áàùÿì
Íàõ÷ûâàíà ýåäÿê. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Õö-
ñóñÿí åâ ãóëëóã÷óëàðû, ýÿäÿ, Àëìàç âÿ ãóë-
ëóã÷ó ãûç Ïÿðè î ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè éàòìàìûø-
äûëàð. Í.Íÿðèìàíîâ.
Éàòûá ãàëìàã – âàõ-
òûíäà àéûëìàìàã. Éàòûá äóðìàìàã – þëìÿê.
// ìÿú. ßáÿäè èñòèðàùÿòýàùäà îëìàã, äÿôí
îëóíìàã. Ãÿáèðäÿ éàòàíëàð (þëöëÿð). Áó ãÿ-
áèðäÿ êèì éàòûð? // Éóõóëàìàã ö÷öí éàòàüà
ýèðìÿê. Ñààò íå÷ÿäÿ éàòûðñûíûç? Î, ÷îõ òåç
éàòûð. – Ìèðçÿ èøòàùàñûç íàùàð éåéèá éàòìàã
èñòÿäè, ùÿð÷è ÷àëûøäû, éóõóñó ýÿëìÿäè. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. // Óçàíìàã, óçàíìûø âÿçèééÿò àë-
ìàã. Òóòäóëàð áÿðÿíè, åéëÿìÿéèá ëÿíý; Éàòäû-
ëàð ñÿíýÿðÿ î èêè ïÿëÿíý. Ù.Ê.Ñàíûëû. // Ýåúÿíè
êå÷èðìÿê. Ýåúÿíè ùàðàäà éàòûðäûíûç?
2. Õÿñòÿ îëìàã, õÿñòÿëÿíìÿê, àçàðëàìàã,
éîðüàí-äþøÿéÿ äöøìÿê (áÿçÿí “õÿñòÿ” ñþçö
èëÿ). Äöç èêè àé éàòäûì. ×îõäàíäûð éàòûð. – Áèð
àéà ãÿäÿð Ðÿøòäÿ õÿñòÿ éàòäûì. Ñ.Ùöñåéí.
Íÿùàéÿò, Àëìàç õåéëè ñîçàëäû, áèð ýöí äóðäó,
î áèðè ýöí éàòäû, àõûðûíúû äÿôÿ éûõûëäûüû éåðèí-
äÿí ãàëõìàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Øÿðÿô þëöìúöë ùàë-
äà ùîñïèòàëäà éàòûðêÿí äþéöøäÿí ýþç à÷ìàéàí
Ðöñòÿì îíó óíóäà áèëìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÒÌÀÃ
3. Ó÷óëìàã, äöøìÿê, ñöãóò åòìÿê, äàüûë-
ìàã. Òîïëàð ýóðóëäàäû, ñàðàéëàð éàòäû; Áóí-
ëàðû èíñàíûí ÿëè éàðàòäû. Ñ.Âóðüóí. // ×þêìÿê,
åíìÿê. Ñóéóí áóëàíëûã îëìàüûíà ñÿáÿá îíóí
è÷èíäÿ öçÿí õûðäà òîðïàãäûð. Áåëÿ ñàõëàíàí
çàìàí îíëàð ñóéóí äèáèíÿ éàòäûüûíà ýþðÿ ñó
äóðóëóð. Ù.Çÿðäàáè. Ìàøûí äöøÿðýÿéÿ äîüðó
èðÿëèëÿäèêúÿ òÿêÿðèí àëòûíäàí ÷ûõàí òîç áóëóä
êèìè ãàëõûá îòëàðûí öñòöíÿ éàòûðäû. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
4. Áèð èøèí, ùàäèñÿíèí òÿñèðè àçàëìàã, çÿèô-
ëÿìÿê, ñàêèòëÿøìÿê, äàéàíìàã, ãóðòàðìàã.
Êöëÿê éàòäû. Èñòèëÿð áèð àç éàòäû. Ùèðñè éàòäû.
Åùòèðàñëàð éàòäû. – Éàç ýÿëäè, áàùàð îëäó, ãû-
øûí øèääÿòè ýåòäè; Ãàð áèòäè, êöëÿê éàòäû, ñîéóã
àõûðà éåòäè. À.Ñÿùùÿò. [×è÷ÿê õàíûì:] À Ôàòìà
õàíûì, äèíúÿëäèíìè? Íàñûí-ïàñûí éàòäûìû?
Í.Âÿçèðîâ. Äàâà òÿçÿ øåé äåéèë. Ìÿí áó àëò-
ìûø éàøûìäà äàâàíûí éàòäûüûíû ýþðìÿìèøÿì.
Ìèð Úÿëàë.
5. ìÿú. Ãÿôëÿò åòìÿê, ãÿôëÿòäÿ îëìàã, àð-
õàéûí îëìàã, õÿáÿðñèç îëìàã, ùå÷ áèð ùÿðÿêÿò
ýþñòÿðìÿìÿê. Éàòìàã âàõòû äåéèë! Éàòàíëàðû
îéàòìàã (ãÿôëÿòäÿ îëàíëàðû àéûëòìàã). Éàòìû-
ñàí, ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðèí éîõäóð. – Èíäè èñáàòè-
ùöíÿð, ñèäãö ñÿäàãÿò âàõòûäûð! Éàòìàéûí, ùóø-
éàð îëóí, èø âàõòû, ãåéðÿò âàõòûäûð! Ì.ß.Ñàáèð.
..Ãîðõóðàì Èðàíûí ùöððèééÿòèíÿ öìèäâàð îëóá
éåíÿ éàòàñûíûç. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
6. ìÿú. Äàéàíìàã, èøëÿìÿìÿê, ôÿàëèééÿò-
äÿí ãàëìàã. Èø éàòûá ãàëûá. – Ãÿçåòÿíèí ùÿ-
ìèøÿëèê éàòìàüû áó ãÿðàð èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëäè.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ãûø-éàé åëÿ áèð ýöí
îëìàìûøäûð êè, Ìóñàíûí äÿéèðìàíû éàòñûí.
È.ßôÿíäèéåâ.
7. Êåéèìÿê, óéóøìàã, éóõóëàìàã. Àéàã-
ëàðûì éàòûá.
8. Éûüûëûá ãàëìàã, èøÿ ýåòìÿìÿê, ñàòûë-
ìàìàã (áó ìÿíàäà àäÿòÿí “éàòûá-ãàëìàã”
øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Äöêàíëàðäà ìàë éàòûá ãàëûá.
9. Ùÿáñõàíàäà îëìàã, ùÿáñäÿ îëìàã, ìÿù-
áóñ (äóñòàã) îëìàã. Ùÿðèô íå÷ÿ èë éàòûá?
– [Ìöÿëëèì] çÿíí åòäè êè, Òåëëèíèí ÿðè þëìöø-
äöð âÿ éà áèð úèíàéÿò éàïìûø äà, ùÿáñõàíàäà
éàòûð. Ñ.Ùöñåéí.
10. Áèð ñûðà ñþçëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöõòÿëèô èôà-
äÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: öðÿéèíÿ éàòìàã, êþí-
ëöíÿ éàòìàã, àüëûíà éàòìàã, äèëèíÿ éàòìàã.
557
ÉÀÒÌÀËÛ
ÉÀÒÌÀËÛ ñèô. Éàòìàã ö÷öí ÷îõ ÿëâåðèøëè,
éàðàðëû, ìöíàñèá, ðàùàò. ßúÿá éàòìàëû éåðäèð.
ÉÀÒÌÛØ ô.ñèô. Éóõóäà îëàí; éóõóëó. Éàò-
ìûø óøàã. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Éàòìûøëàðû ðàçû äå-
éèëÿì êèìñÿ îéàòñûí. Ì.ß.Ñàáèð. Ýöí .. éàâàø-
éàâàø ãàëõûá äàüûí äàëûíäàí ýþðöíäö âÿ ðóù
âåðÿí ãûçûë çÿððÿëÿðèíè àëÿìÿ äàüûäûá, áöòöí
éàòìûøëàðû îéàòäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÀÒÌÛØËÛÃ: þçöíö éàòìûøëûüà ãîéìàã –
þçöíö éàòìûø, éóõóëó êèìè ýþñòÿðìÿê, þçöíö
éóõóëóüà âóðìàã. [Ìÿñìÿ] éîðüóí îëäóüó
ö÷öí þçöíö éàòìûøëûüà ãîéóð, úàâàá âåðìÿéèð.
Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÂÀ ñèô. 1. Ïèñ, õàðàá, ÿäÿáñèç, ùÿéàñûç.

Éàâà äàíûøìàã (ñþéëÿìÿê) – ïèñ-ïèñ äà-
íûøìàã, ÿäÿáñèç äàíûøìàã, ñþéöø ñþéìÿê.
[Ùàúû Êÿðèì:] Áó íÿ ãÿëÿò åäèð, íÿ éàâà äàíû-
øûð. Ñÿíè êèì áó ìÿúëèñÿ ÷àüûðäû? Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. [Àëëàùãóëó:] Íÿ éàâà ñþéëÿéèðñÿí, àé
ýÿäÿ! Í.Âÿçèðîâ.
2. âóëã. ßõëàãñûç, ïîçüóí (áÿçÿí ñþéöø
ìÿíàñûíäà).
3. Éåðñèç-éóðäñóç, àâàðà.
ÉÀÂÀËÀÌÀ “Éàâàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÀËÀÌÀÃ ô. ìÿù. Ïèñëÿìÿê, õàðàá-
ëàìàã.
ÉÀÂÀËÀÍÌÀ “Éàâàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. ìÿù. Õàðàá îëìàã,
êîðøàëìàã, êÿñÿðäÿí äöøìÿê. Ìåéäàíäà, éà-
ìàí éåðäÿ ãûëûíúûì éàâàëàíäû; Áàøäàí éàðà-
ëàíäûì, äåäèì Àëëàùà òÿâÿêêöë. ß.Íÿçìè.
ÉÀÂÀËÀØÌÀ “Éàâàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÀËÀØÌÀÃ ô. äàí. 1. Ïèñëÿøìÿê, õà-
ðàáëàøìàã.
2. Ùÿéàñûçëàøìàã, ñûðòûëìàã.
ÉÀÂÀËÛÃ èñ. Ïèñëèê, ùåéâÿðÿëèê, ÿäÿáñèç-
ëèê. [Ñèðàò] áÿéèí àüçûíûí éàâàëûüûíà áÿëÿä èäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÂÀÍ ñèô. 1. Òÿêúÿ ÷þðÿêäÿí èáàðÿò îëàí;
éàâàíëûüû îëìàéàí. Éàâàí ÷þðÿê éåäè. – Àäà-
ìûí þç éàâàí ÷þðÿéè þçýÿíèí ïëîâóíäàí éàõ-
øûäûð. (Àòà. ñþçö). [Ñóðõàé:] Àë, îí ö÷ ãÿïèê,
éåíÿ éàâàí ÷þðÿê àëûá éåéÿ áèëÿðñÿí, ñÿíè çà-
âîäà ýþòöðöáëÿð? Ñ.Ðÿùìàí. // Çÿðô ìÿíà-
ñûíäà. Éàâàíëûãñûç. ×þðÿéè éàâàí éåìÿê.
2. Éàüëû îëìàéàí, éàüñûç. Éàâàí ÿò. – [Ìàù-
ìóä:] Ñóéó àñäûì, äè áóéóð, éåíÿ éàâàí øîð-
áàíû áèøèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
558
ÉÀÂÀØ
3. ìÿù. Áîø, ìÿíàñûç, øèò, äóçñóç. Éàâàí
ñþç. – Ñàíêè ßçèçèí éàâàí âÿ äóçñóç ñþùáÿ-
òèíÿ øÿêÿð ãàòäûëàð. ß.Âÿëèéåâ.
4. ê.ò. ìÿù. Ãèäàëû ìàääÿëÿðäÿí ìÿùðóì
(òîðïàã ùàããûíäà). [Ìè÷óðèí] ãÿòè îëàðàã þç
òèíýëèéèíè áàøãà áèð éåðÿ – éàâàí, ãóìñàë òîð-
ïàüû îëàí ñÿùðàéà êþ÷öðìÿéè ãÿðàðà àëäû.
Ì.Àõóíäîâ.
ÉÀÂÀÍÀ çÿðô Éàâàí. [Ìÿøÿäè Èáàä:] ×þ-
ðÿéè éåìÿðÿì ìÿí éàâàíà; Éàõøû äåìÿðÿì
ìÿí éàìàíà. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÉÀÂÀÍËÛÃ èñ. ×þðÿêëÿ éåéèëÿí ùÿð øåé.
Èìàíûí ñàòûá ÿïïÿéèíÿ éàâàíëûã åëÿéèá. (Àòà.
ñþçö). [Ïèðâåðäè:] Ñðàüàýöí ñàáàù âàõòû .. åâ-
äÿí ÷ûõûá îüëàíëàðûìà .. éàâàíëûã àïàðûðäûì.
Í.Âÿçèðîâ. Êþðïÿíèí àäûíû Ãÿðèá ãîéäóíóç;
Éåäèéè àðïàäûð, éàâàíëûüû äóç. Ñ.Âóðüóí.
ÉÀÂÀÍËÛÃÑÛÇ 1. ñèô. Éàâàíëûüû îëìàéàí.
Éàâàíëûãñûç ÷þðÿê.
2. çÿðô Éàâàíëûã îëìàäàí. Éàâàíëûãñûç ãàë-
ìàã.
ÉÀÂÀÍÑÛÇËÛÃ èñ. Éàâàíëûüûí îëìàäûüû ùàë.
ÉÀÂÀÍ-ÉÀÂÀÍ çÿðô Éàâàíëûã îëìàäàí,
éàâàíëûãñûç. Òÿðëàí äîüðàíìûø ÷þðÿêäÿí áèð
ïàð÷à ýþòöðöá éàâàí-éàâàí ýÿâÿëÿìÿéÿ
áàøëàäû. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀÂÀØ çÿðô 1. Ùÿðÿêÿòè àñòà, çÿèô, àüûð.
Éàâàø éåðèìÿê. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ãûç .. éàâàø
àääûìëàðëà îíó èçëÿéèð. Ì.Ùöñåéí.
2. Ñàêèò, àñòà, ãûøãûðûãñûç, ñÿññèç. Éàâàø äà-
íûø!
3. ñèô. Ñàêèò, ìöëàéèì, ùÿëèì. Éàâàø èíÿê.
Éàâàø óøàã.
éàâàø-éàâàø çÿðô Àñòà-àñòà, çÿèô-çÿèô, ñà-
êèò-ñàêèò. Éàâàø-éàâàø éåðèìÿê. Éàâàø-éàâàø
äàíûø, òÿëÿñìÿ. – Áàòäû éàâàø-éàâàø Ùàúûíûí
ñÿñè; Êÿñèëäè àõûðäà, áàéãóø íÿôÿñè. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Éàâàø-éàâàø ïèëëÿêÿíëÿðè åíäèê. Ìèð Úÿëàë.
// Àçúà-àçúà, àüûð-àüûð, òÿäðèúëÿ, àðàìëà. Õÿñòÿ
éàâàø-éàâàø þçöíÿ ýÿëèð. Ãàðëàð éàâàø-éàâàø
ÿðèéèð. Èøëÿ éàâàø-éàâàø òàíûø îëóð. – Àõøàì
éàâàø-éàâàø àðàéà ýÿëäè. Ýöí ãöðóáà éàõûí-
ëàøäû. Í.Íÿðèìàíîâ. [Ùàúû Ñóëòàí] éàâàø-
éàâàø àëâåð åäèá ÷þðÿê ïóëóñóíó ãàçàíûðäû.
Ñ.Ùöñåéí. ßââÿëúÿ ãàéûüà ìèíìÿêäÿí ãîð-
õàí Òîôèã éàâàø-éàâàø þéðÿøìèøäè. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ. Êàáàá éàâàø-éàâàø ñóëàíûð áó àí;
Àü ëàâàø ãîéóëóá éàøûë ñöôðÿéÿ. Ù.Ùöñåéí-
çàäÿ.
ÉÀÂÀØÀÍ
ÉÀÂÀØÀÍ èñ. ìÿù. á à õ éîâøàí. Õûðäàúà-
õûðäàúà ÷ÿïèøëÿð; Éàâàøàíûí áàøûí äèøëÿð. (Ñà-
éà÷û ñþçö).
ÉÀÂÀØÚÀ çÿðô Àñòàúà, öñóëëóúà, éàâàø-
úàäàí, ùèññ åòäèðìÿäÿí, ñÿñ ÷ûõàðìàäàí, áèë-
äèðìÿäÿí. Éàâàøúà éåðèíäÿí äóðäó. Éàâàøúà
êÿíàðà ÷ÿêèëäè. – Àõûðäà çÿèôëÿð éàâàøúà áàø-
ëàéûðëàð ÿêèëìÿéÿ âÿ ýöúëöëÿð, éÿíè äÿñòÿ ñà-
ùèáëÿðè ãàëûðëàð ìÿúëèñäÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Çåéíàë éàâàøúà àääûìëàðû èëÿ Ìåùðè-
áàíà éàõûíëàøäû. Ñ.Ùöñåéí. ..Ãîøãàð éàâàøúà
ãàëõûá äèíìÿç-ñþéëÿìÿç êàáèíåòè òÿðê åäÿíäÿ
Ñóëòàí åëÿ áèë éóõóäàí àéûëäû. È.Ùöñåéíîâ.
// Áàøãàëàðûíà åøèòäèðìÿäÿí, àñòàäàí, éàâàø
ñÿñëÿ. Ãóëëóã÷ó .. ñþçöíöí àõûðûíû éàâàøúà-
äàí ñþéëÿéÿðÿê, ãûçàðìûø áèð ùàëäà îòàãäàí
÷ûõäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àíà Ñöäàáÿéÿ éàâàøúà:
– Ãûçûì, Ôèðèäóíó ãîíàã ÷àüûðñàíà, – äåäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÂÀØÚÀÄÀÍ á à õ éàâàøúà. [Ìÿììÿä-
úÿôÿð] ÿéèëèá éàâàøúàäàí ãóëàüûìà ïû÷ûëäàäû.
Ãàíòÿìèð. Éåíÿ ÿââÿëêè ýåúÿëÿð êèìè [ìöÿëëèì
âÿ Òåëëè] éàâàøúàäàí ñþùáÿòÿ áàøëàìûøëàðäû.
Ñ.Ùöñåéí. ßçèçèí äèçëÿðè òèòðÿäè, éàâàøúàäàí
÷àìàäàíûíûí öñòöíäÿ îòóðäó. Ñ.Ðÿùìàí.
ÉÀÂÀØÚÀËÛÃËÀ çÿðô äàí. Éàâàø, éàâàøúà.
×îáàí éàâàøúàëûãíàí ÿéèëèá Àøûã Øèðâàíäàí
õÿáÿð àëäû. “Àááàñ âÿ Ýöëýÿç”.
ÉÀÂÀØÚÀÍÀ äàí. á à õ éàâàøúà.
ÉÀÂÀØÄÀÍ çÿðô á à õ éàâàøúà. Ãîúà êà-
ïèòàí ãÿìýèí ñÿñëÿ éàâàøäàí äèëëÿíäè. Ì.Ñö-
ëåéìàíîâ.
ÉÀÂÀØÛÄÛÚÛ ñèô. âÿ èñ. òåõ. Ñöðÿòè, ùÿðÿ-
êÿòè éàâàøûäàí, àçàëäàí (úèùàç âÿ ñ.).
ÉÀÂÀØÛÌÀ “Éàâàøûìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÀØÛÌÀÃ ô. Áèð øåéèí ùÿðÿêÿòèíèí, ñöð-
ÿòèíèí, øèääÿòèíèí, òÿñèðèíèí âÿ ñ.-íèí ýöúö
ýåòäèêúÿ àçàëìàã, çÿèôëÿøìÿê, àüûðëàøìàã,
ñàêèòëÿøìÿê. Êöëÿê éàâàøûìàüà áàøëàäû. Ñåë
éàâàøûäû. Ìàøûíûí ùÿðÿêÿòè éàâàøûäû. Àüðû éà-
âàøûäû. – Ìåùðèáàíûí ùû÷ãûðûãëàðû éàâàøûìàüà
áàøëàéûíúà Ñÿëèì îíóí òÿðëÿìèø öçöíÿ òþêöë-
ìöø ïÿðèøàí ñà÷ëàðûíû áèð òÿðÿôÿ åäèá àëíûíûí
òÿðèíè ñèëäè. Ñ.Ùöñåéí. Áóäóð, çóðíà éàâàøûäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÀÂÀØÛÒÌÀ “Éàâàøûòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÀØÛÒÌÀÃ èúá. Ùÿðÿêÿòèí ñöðÿòèíè
àçàëòìàã, àñòàëàøäûðìàã, çÿèôëÿòìÿê, àë÷àëò-
ìàã. Àääûìûíû éàâàøûòìàã. – Õàíûì áèð éåðäÿ
ÉÀÂßÐËÈÊ
äóðäóìó, Ùÿìçÿ áÿé äÿ éåðèøèíè éàâàøûäûá
ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿêìèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Áÿáèð áÿé ñÿñèíè éàâàøûòäû. Ìèð Úÿëàë. Òàïäûã
àüëàìàñûíû éàâàøûòäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÂÀØËÀÌÀ “Éàâàøëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÀØËÀÌÀÃ ô. Éåðèøèíè, ñöðÿòèíè àçàëò-
ìàã, éàâàø åòìÿê. Ìÿøÿäè ßñýÿð áèð àç éà-
âàøëàéûá þçöíö áèð ãàðàíëûã éåðÿ ÷àòäûðäû.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
ÉÀÂÀØËÀÍÄÛÐÛÚÛ á à õ éàâàøûäûúû.
ÉÀÂÀØËÀÍÄÛÐÌÀ “Éàâàøëàíäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÀÂÀØËÀÍÄÛÐÌÀÃ èúá. Éàâàø åòìÿê,
éàâàøûòìàã, àüûðëàøäûðìàã, àçàëòìàã.
ÉÀÂÀØËÀÍÌÀ “Éàâàøëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÀØËÀÍÌÀÃ ô. Éàâàø îëìàã, éàâàøû-
ìàã, àüûðëàøìàã, àçàëìàã, çÿèôëÿøìÿê.
ÉÀÂÀØËÀÒÌÀ “Éàâàøëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÀØËÀÒÌÀÃ èúá. Éàâàø åòìÿéÿ, àçàëò-
ìàüà, çÿèôëÿøäèðìÿéÿ, éàâàøûòìàüà ìÿúáóð
åòìÿê. Êöëÿê Äèëáÿðèí öçöíÿ ÷ûðïûð, ãóëàã-
ëàðûíäà óüóëäàéûð, éåðèøèíè éàâàøëàäûðäû.
Ú.Úàááàðëû.
ÉÀÂÀØËÛÃ èñ. Ùÿðÿêÿòäÿ, ñöðÿòäÿ àñòàëûã.
Áèð-èêè éîë÷ó äà áó éàâàøëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿ-
ðÿê òðàìâàéäàí àòûëûá ÷ûõäû. Ãàíòÿìèð.
ÉÀÂÀ-ÉÀÂÀ çÿðô äàí. Ùÿðçÿ-ùÿðçÿ, àü-
çûíà íÿ ýÿëäè, ùÿéàñûç-ùÿéàñûç, ÿäÿáñèçúÿ-
ñèíÿ, òÿðáèéÿñèçúÿñèíÿ. Éàâà-éàâà äàíûøìàã.
– [Ùàúû Ãàðà:] Éàâà-éàâà äàíûøìà, éîëäàí
÷îõ àäàì ýåäèð, äîüðóñóí äå ýþðöì, êèìñè-
íèç? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ñóëòàí áÿé ßñýÿðÿ:]
Íÿ éàâà-éàâà äàíûøûðñàí? Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ñóë-
òàí:] Áóðà ñèçÿ ðÿèééÿò Âÿëìÿììÿäèí åâè äåéèë-
äèð êè, .. éàâà-éàâà ùûðûëäàøûðñûíûç. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÂßÐ èñ. [ôàðñ.] 1. êëàñ. Éàðäûì÷û, êþ-
ìÿê÷è, èìäàäà ÷àòàí. Àíàäàí éàõøû éàâÿð
îëìàç. (Àòà. ñþçö). Òÿêëèô íÿ ùàúÿòäè, ýþçöì,
âàãèôè-ùàëÿ; Äèëäàäÿëÿðèí äàäðÿñè, éàâÿðè ñÿí-
ñÿí. Ã.Çàêèð. Áèêÿñÿì àëÿìàðà äÿðäö ãÿìèì-
äÿí þçýÿ; Íÿ ùÿâàäàðö íÿ éàâÿð, íÿ êÿñèì âàð
ìÿíèì. Ñ.ß.Øèðâàíè.
2. ùÿðá. Éóõàðû ðöòáÿëè çàáèòëÿðèí éàíûíäà
õèäìÿòè òàïøûðûãëàðû âÿ éà ãÿðàðýàù èøëÿðèíè
éåðèíÿ éåòèðÿí êè÷èê ðöòáÿëè, ùÿðáè âÿçèôÿëè
øÿõñ. ..Íàçèðèí ùÿðáè ýåéèìëè éàâÿðè è÷ÿðè ýèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÂßÐËÈÊ èñ. Éàâÿðèí ýþðäöéö èø, âÿçèôÿ.
559
ÉÀÂÛÍÚ
ÉÀÂÛÍÚ èñ. ìÿù. Òàáå÷èëèê, òàáå îëàí.
ÉÀÂÐÓ èñ. ×îúóã, óøàã, êþðïÿ, áàëà (íÿ-
âàçèøëÿ äåéèëèð). Éàâðóì, ãóçóì! Éàòàíëàð
àéûëìàç ìàùàëäûð? Àíúàã ìÿíèìêè íàëÿ, ñÿ-
íèíêè ñóàëäûð. Ì.ß.Ñàáèð. Éàíàøàð áÿñòÿðè-
ÿòôàëÿ àíà; Óéãóäàí éàâðóñó èñòÿð îéàíà.
À.Ñÿùùÿò. [Íàçëû Ìàðàëà:] Ìÿí ñÿíÿ àíà éå-
ðèíäÿéÿì, éàâðóì! Íÿ äÿðäèí âàðñà, à÷ ñþéëÿ!
Ù.Úàâèä. Ìÿñóì éàâðóñóíóí áóç êèìè ñîéó-
ìóø ÷þùðÿñè áèð àí áåëÿ [àíàíûí] ýþçëÿðèíèí
ãàáàüûíäàí ýåòìèðäè. Ì.Ùöñåéí.
ÉÀÂÐÓÚÓà “Éàâðó”äàí îõø. Ëàé-ëàé ìÿ-
ëÿéèì, ñåâäèúèéèì, éàâðóúóüóì éàò; Áèð äÿ ÿëÿ
äöøìÿç áó ÷îúóãëóã äÿìè, ùåéùàò! À.Øàèã.
Çÿùðà éóâàñû äàüûëìûø áó éàâðóúóãëàðûí, àíà-
ëàðûíû èòèðìèø áó ö÷ ãûçûí ùàëûíû, öðÿê ïàð÷àëà-
éàí ñÿìèìè ýþç éàøëàðûíû ýþðÿðÿê èõòèéàðñûç
ýþçëÿðè éàøàðäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÀÂÓÃ ñèô. Éàõûí. Ãàðû ýÿëèð áèçÿ éàâóã;
ßë-àéàüû òóòóá ñîéóã. “Êîðîüëó”. Ìåùìàí-
ëàðà âàð ñàô ñóéóí þçýÿ ñÿôàñû; Äåðëÿð êè, éà-
âóãäóð îëà îí äþðä ýåúÿëèê àé. Ãþâñè. [Õÿ-
äèúÿ:] [Íàçëûíû] þçöìÿ áàúûäàí éàâûã àäàì
áèëèá ùàìû ýèçëèí îëàí ôèêèðëÿðèìè ñÿíÿ äåìè-
øÿì. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÉÀÂÓÃËÀØÌÀ “Éàâóãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÂÓÃËÀØÌÀÃ ô. Éàõûíëàøìàã. Åëÿ êè
Áàùàäûð Ñîíàéà éàâóãëàøäû, Ñîíà ýöëöìñö-
íöá àü ÿëëÿðè èëÿ Áàùàäûðûí ÿëëÿðèíäÿí òóòóá
÷ÿêäè. Í.Íÿðèìàíîâ. [Ìèðçÿ] ñòîëà òÿðÿô éà-
âóãëàøûá êàüûçäà éàçû ýþðöá îõóäó: – Äÿðâà-
çÿìèçè ôÿëÿê âóðóáäó. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÀÂÓÃËÓ ñèô. âÿ èñ. ìÿù. Àäàõëàíìûø,
íèøàíëàíìûø; àäàõëû, íèøàíëû, äåéèêëè.
ÉÀÂÓÃËÓÃ èñ. Éàõûíëûã. Èòàëèéà ìÿìëÿ-
êÿòèíèí Íàïîëè [Íåàïîë] øÿùÿðèíèí éàâóãëó-
üóíäà áèð ãÿäèì áöòïÿðÿñòëÿðÿ òÿÿëëöã èáàäÿò-
ýàùûí õÿðàáÿñè âàð. Ù.Çÿðäàáè. [Êÿòõóäà]
áèëèðäè êè, áóíëàðà éàâóãëóã åòñÿ, ãóëëóã èøëÿðè
äÿ éàõøû ýåäÿúÿêäèð. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÉÀÂÓÇ ñèô. ãÿä. 1. Øèääÿòëè, ÷îõ ñÿðò âÿ
òöíä, éàìàí.
2. Ìÿùàðÿòëè, óñòàä. Éàâóç ÷îõ ñàüëàì áà-
éàòû ñåâÿð; Ýàù þéöíÿð, òÿê-òÿê þçöíäÿí äå-
éÿð. Ì.Ï.Âàãèô.
ÉÀÉ1 èñ. Èëèí, éàçëà ïàéûç àðàñûíäà îëàí ÿí
èñòè ôÿñëè. Éàéûí èñòè ýöíëÿðè. Éàé ýöíëÿðè. Éàé
ìåéâÿëÿðè. Éàé òÿòèëè. Éàé èñòèðàùÿòè. – Ùàìû
áóíó áèëèð êè, éàé ôÿñëè ö÷ àé ìÿêòÿáëÿð áàüëû-
560
ÉÀÉÜÛÍ
äûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áó èë éàé òÿòèëè ìö-
íàñèáÿòè èëÿ .. âÿòÿíÿ ýÿëìèø äàéûì ìÿíèìëÿ
ýþðöøäöêäÿ àíàìà äåäè: – Áóíóí äà îõóìàã
çàìàíû ÷àòìûø. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Íÿ ýþçÿëäèð äî-
ëàøìàã èñòè éàé ôÿñèëëÿðè; Áó ñÿðèí ñàùèëëÿðè.
Ì.Ìöøôèã.
Éàéäàí-éàéà – ùÿð èëèí éàéûí-
äà, ùÿð äÿôÿ éàéäà.
ÉÀÉ2 èñ. 1. Îõ àòìàã ö÷öí éàðûìäàèðÿ øÿê-
ëèíäÿ ÿéèëèá óúëàðû òàðûì èïëÿ áèðëÿøäèðèëìèø
èáòèäàè ñèëàù. Äÿìèð÷èîüëó éàéû ÷èéíèíäÿí àøûð-
äû, îõëàðû áèð-áèð ÷èëëÿéÿ-êàìàíà ìèíäèðèá éå-
ðèíäÿí òÿðïÿíÿíè âóðóá éåðÿ ñàëäû. “Êîðîüëó”.
Øàù îõëóãäàí áèð îõ àëûá éàéà ãîéóð. À.Øàèã.

Éàéà äþíìÿê ìÿú. – äöç, øàãóëè âÿçèé-
éÿòèíè èòèðìÿê, ÿéèëìÿê. Ãàøëàðûí ÿéðèñèí éàä
åéëÿäèêúÿ; Ãàìÿòèì ÿéèëèá, éàéà äþíìöøÿì.
Ì.Ï.Âàãèô.
2. Ñïèðàë øÿêëèíäÿ áóðóëìóø ìÿôòèë. Ïîëàä
éàé. Ñààòûí éàéû. ×àõìàüûí éàéû ñûíûá. // Ùÿ-
ðÿêÿò çàìàíû òÿêàí âÿ ñàðñûíòûíûí òÿñèðèíè
àçàëòìàãäàí þòðö àâòîìîáèë, âàãîí âÿ ñ. ìè-
íèê âàñèòÿëÿðèíèí, áàíëà îõ àðàñûíäà îëàí, áèð-
áèðèíÿ ïÿð÷èì åäèëìèø, àäÿòÿí áèð íå÷ÿ ãàò
óçóí åëàñòèê ïîëàä ëþâùÿëÿðèíäÿí èáàðÿò ùèñ-
ñÿñè. Àðàáà éàéû. Âàãîíóí éàéëàðû.
3. ìÿú. Êëàññèê øåèðäÿ: ýþçÿëèí ãàøûíà èøàðÿ.
Úàí àëàð ãàøû, òþêÿð êèðïèéè ãàí; Ìÿðùÿáà, îë
îõà, îë éàéÿ áàõûí! Ùåéðàí õàíûì. Ëÿá ãþí÷ÿ,
äèø èíúè, éàíàüû ëàëÿ; ×ÿêèëèá ãàøëàðûí éàé,
Ñàðûêþéíÿê! Àøûã ßëÿñýÿð.
◊ Îõ àòûá éàéûíû ýèçëÿòìÿê – ôèêðèíè òàìà-
ìèëÿ äåìÿìÿê, åéùàìëà, èøàðÿ èëÿ êèôàéÿòëÿí-
ìÿê. Îõ àòûá ýèçëÿìÿ äàëûíäà éàéû. Ì.Ðàùèì.
ÉÀÉÁÀØÛ çÿðô Éàéûí áàøëàíüûúûíäà, éàéûí
ÿââÿëèíäÿ, éàé ýèðÿíäÿ. Éàéáàøû Áÿáèð áÿé
êöëôÿòè [äàüà] àïàðìàã èñòÿäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÉÚÛ èñ. Ãÿäèì òöðêäèëëè òàéôàëàðäàí áèðè.
ÉÀÉÚÛÃ èñ. Áàëàúà éàé.
ÉÀÉ×Û(ËÀÐ) èñ. Ãÿäèì òöðêäèëëè òàéôàëàð-
äàí áèðè.
ÉÀÉÄÛÐÌÀ “Éàéäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÄÛÐÌÀÃ èúá. Áàøãàñûíà éàéìà èøè
ýþðäöðìÿê, éàéìàüà ìÿúáóð åòìÿê.
ÉÀÉÄÛÐÒÌÀ “Éàéäûðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÄÛÐÒÌÀÃ á à õ éàéäûðìàã.
ÉÀÉÜÛÍ ñèô. 1. Òåç éàéûëìàã õàññÿñè îëàí,
òåç éàéûëàí; ñûéûã.
2. ìÿú. Êîíêðåò, äÿãèã îëìàéàí, ëàçûìûíúà
àéäûí îëìàéàí; ãåéðè-ìöÿééÿí. Éàéüûí ôèêèð.
ÉÀÉÜÛÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ
ÉÀÉÜÛÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éàéüûíëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÜÛÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Éàéüûí
ùàëà ñàëûíìàã, éàéüûíëûã õàññÿñè âåðèëìÿê;
ñûéûãëàøäûðûëìàã.
2. ìÿú. Êîíêðåòëèêäÿí, àéäûíëûãäàí, äÿãèã-
ëèêäÿí ìÿùðóì åäèëìÿê.
ÉÀÉÜÛÍËÀØÄÛÐÌÀ “Éàéüûíëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÀÉÜÛÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Éàéüûí ùàëà
ñàëìàã, éàéüûíëûã õàññÿñè âåðìÿê; ñûéûãëàø-
äûðìàã.
2. ìÿú. Êîíêðåòëèêäÿí, àéäûíëûãäàí, äÿ-
ãèãëèêäÿí ìÿùðóì åòìÿê. Ôèêðè éàéüûíëàø-
äûðìàã.
ÉÀÉÜÛÍËÀØÌÀ “Éàéüûíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÜÛÍËÀØÌÀÃ ô. 1. Éàéüûí ùàëà äöø-
ìÿê, éàéüûíëûã õàññÿñè àëìàã; ñûéûãëàøìàã.
2. ìÿú. Êîíêðåòëèéèíè, äÿãèãëèéèíè èòèðìÿê.
ÉÀÉÜÛÍËÛÃ èñ. 1. Òåç éàéûëìàã õàññÿñè,
éàéüûí øåéèí ùàëû; ñûéûãëûã.
2. ìÿú. Ãåéðè-ìöÿééÿíëèê, ãåéðè-êîíêðåò-
ëèê; áèð øåéäÿ ëàçûìûíúà àéäûíëûã, êîíêðåòëèê,
ìöÿééÿíëèê îëìàìàñû.
ÉÀÉÕÀÌÀ “Éàéõàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÕÀÌÀÃ á à õ éàõàëàìàã2.
ÉÀÉÕÀÍÌÀ “Éàéõàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÕÀÍÌÀÃ ô. äàí. 1. Éàéûëûá îòóðìàã
âÿ éà óçàíìàã. Ñóëòàí ñòóëäà éàéõàíàðàã
ýþçëÿíèëìÿäÿí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè. È.Ùöñåéíîâ.
2. Éûðüàëàíàðàã éåðèìÿê. [Úóìà] ýÿìèíèí
ùÿðÿêÿòèíÿ ýþðÿ ñàüà-ñîëà éàéõàíàðàã àüûð
àääûìëàðëà êàéóòäàí ÷ûõäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Àü
ìàéàëàðûí öñòöíäÿ îòóðóá éàéõàíà-éàéõàíà
(ç.) ýåäÿí ãîúà ãàðûëàðûí ãóúàüûíäà úàìûø
áàëàñû .. ýþçÿ äÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÀÉÕÛÍÌÀÃ ô. äàí. 1. Êÿíàðà ÷ûõìàã,
ãûðàüà ÷ÿêèëìÿê, þçöíö êÿíàðà ÷ÿêìÿê.
2. Èøäÿí áîéóí ãà÷ûðìàã, éàéûíìàã.
ÉÀÉÛÚÛ ñèô. 1. Áèð øåéè éàéàí, èíòèøàð åòäè-
ðÿí, éàéûëìàñûíà ñÿáÿá âÿ éà âàñèòÿ îëàí.
Àüúàãàíàäëàð ìàëéàðèéà õÿñòÿëèéèíèí éàéûúû-
ñûäûð.
2. õöñ. Éàñòûëàäàí, éàéàí. Éàéûúû äÿçýàù.
ÉÀÉÛÃ ñèô. ìÿù. 1. Ýþç ãàáàüûíäà îëìà-
éàí, óçóí ìöääÿò þç éóðäóíäàí, åâ-åøèéèíäÿí
óçàã äöøÿí, óçàãäà îëàí.
2. Òÿíáÿë, ÿðèíúÿê.
ÉÀÉÛÍÌÀÃ
ÉÀÉÛÃËÛÃ èñ. Ýþç ãàáàüûíäà îëìàìà,
ýþçäÿí óçàã îëìà, óçàãäà îëìà.
ÉÀÉÛËÌÛØ èñ. Éàéûëìàã èøè, éàéûëìà, èíòè-
øàð åòìÿ.
ÉÀÉÛËÌÀ “Éàéûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÛËÌÀÃ ô. 1. Þç ÿùàòÿ, òÿñèð, íöôóç
äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê, ýåíèø ñàùÿ òóòìàã,
ÿùàòÿ åòìÿê; ýåíèøëÿíìÿê, èíòèøàð åòìÿê.
Õÿñòÿëèê éàéûëäû. Ìöùàðèáÿ àòÿøè áèð ÷îõ þëêÿ-
ëÿðÿ éàéûëäû. Äàøãûí ñóëàðû ùÿð òÿðÿôÿ éàéûëäû.
– Éàü ÿðèäèêúÿ êþçöí öñòöíÿ äàìúûëàéûá úûçûë-
äàéûð, ñåéðÿê òöñòö ãàëõûá ñàêèò ùàâàäà éàéûëûð,
ùÿéÿòè êàáàá èéè áöðöéöðäö. È.Ùöñåéíîâ.
2. Ùÿð òÿðÿôäÿ åøèäèëìÿê, ùÿð éåðäÿ ìÿëóì
îëìàã. Õÿáÿð ÷îõ òåç éàéûëäû. Øþùðÿòè éàéûë-
ìàã (ìÿøùóðëàøìàã). – Ìèðçÿíèí þëìÿéèíèí
õÿáÿðè øÿùÿðÿ éàéûëäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éàéûëûð
ÿòðàôà ãàðìîíóí ñÿñè; Òÿìèç áèð âèúäàíûí ñàô
çöìçöìÿñè. Ñ.Âóðüóí.
3. ìÿú. Çàùèð îëìàã, ýþðöíìÿê, ýÿëìÿê.
Áèðäÿí Ëåéëàíûí ÷àòûëìûø ãàøëàðû à÷ûëäû, öçöíÿ
áèð òÿáÿññöì éàéûëäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
4. ìÿú. äàí. ×îõ ñÿðáÿñò âÿçèééÿòëÿ îòóðà-
ðàã âÿ éà óçàíàðàã ÷îõëó éåð òóòìàã. Íÿ éà-
éûëìûñàí äèâàíäà? – Ùèêìÿò Èñôÿùàíè ãû÷ëàðûíû
óçàäàðàã êðåñëîéà éàéûëäûüû ùàëäà âÿ òÿñáåù
÷åâèðÿ-÷åâèðÿ ýþçöíöí óúó èëÿ Èðàíïÿðÿñòÿ
áàõäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
5. Éàéüûí ùàëà ýÿëìÿê. Õÿìèð éàéûëìûøäûð.
ÉÀÉÛÌ èñ. Éàéìàã èøè.
ÉÀÉÛÍÄÛÐÌÀ “Éàéûíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÛÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Ôèêðèíè, äèããÿòèíè,
íÿçÿðèíè áèð øåéäÿí óçàãëàøäûðìàã, êÿíàðà,
áàøãà òÿðÿôÿ úÿëá åòìÿê (àäÿòÿí èñèìëÿðëÿ
áèðëèêäÿ èøëÿíèð). Íÿçÿðèíè éàéûíäûðìàã. Ôèê-
ðèíè éàéûíäûðìàã. – ..Ýþçëÿðèìè Øóìøàäõàíû-
ìûí öçöíäÿí áèð àí áåëÿ éàéûíäûðìàçäûì.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Éàíûíäà áóëóíàí ãàäûíëàð
[Ýöëçàðû] éàéûíäûðìàã âÿ ÿéëÿíäèðìÿê ö÷öí
ãðàììîôîí îõóäóðëàðäû. Ò.Ø.Ñèìóðã.
2. Õÿáÿðè îëìàäàí, ùèññ åòäèðìÿäÿí îüóð-
ëàòìàã; ýèçëÿòìÿê, èòèðòìÿê. [Ãÿäèì:] Áàëàì,
ñÿíèí àòàí ãóëïëó ãàçàíëàðû äèðèýþçëö éàéûí-
äûðìàçäû? Ñ.Ðÿùèìîâ. // Ãà÷ûðòìàã; ãà÷ìà-
ñûíà, ÿêèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìàã.
ÉÀÉÛÍÛÃ á à õ éàéüûí.
ÉÀÉÛÍÌÀ “Éàéûíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÛÍÌÀÃ ô. 1. Áàøãà éåðÿ (úÿùÿòÿ, øåéÿ
âÿ ñ.) úÿëá îëóíìàã, áàøãà øåéëÿ ìÿøüóë
561
ÉÀÉÛØÌÀ
îëìàã, êÿíàðà ÷ûõìàã (àäÿòÿí “ôèêðè, íÿçÿðè,
äèããÿòè” âÿ ñ. ñþçëÿðè èëÿ). Ôèêðè éàéûíìàã.
// Ãà÷ìàã. Ôèêðèíäÿí éàéûíìàã. – [Ýöëñÿ-
íÿìèí] íàðàçûëûüûíû áöðóçÿ âåðÿí áó ùÿðÿêÿòè
Òàùèðèí äÿ, Úÿìèëèí äÿ íÿçÿðèíäÿí éàéûíìàäû.
Ì.Ùöñåéí.
2. Úöðáÿúöð áÿùàíÿëÿðëÿ áîéóí ãà÷ûðìàã,
úàí éàíäûðìàìàã. Òàïøûðûëàí èøäÿí éàéûí-
ìàã .. íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. äàí. Õÿëâÿòè ýåòìÿê, ãà÷ìàã, ýþçäÿí
èòìÿê, éîõ îëìàã, àðàäàí ÷ûõìàã; ÿêèëìÿê,
ýèçëÿíìÿê. // Óçàãëàøìàã, ýåòìÿê. Àë-éàøûë
ýåéèíèá äóðìà ãàðøûäà; Éàéûí áÿäíÿçÿðäÿí,
ýþç äÿéÿð ñÿíÿ. Ãóðáàíè. [Òàðûâåðäè:] Áàðû ãà-
÷ûì, .. âàãò èêÿí áèð òÿðÿôÿ éàéûíûì. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. [Íàüû:] Ñþéëÿäè: – Ãàðäàøëàð, ýÿëèí éà-
éûíàã; ×îõäàíäûð Ñàìóõà îëìóøóã ãîíàã.
Ù.Ê.Ñàíûëû. Àõøàì èñòèðàùÿòèíäÿí ñîíðà ãûçëàð
ÿë-ÿëÿ âåðèá ïàðêà ÷ûõàíäà ìÿí éàéûíûðäûì.
Ìèð Úÿëàë.
4. Éàíäàí êå÷ìÿê, ùÿäÿôÿ äÿéìÿìÿê;
ñàïìàã. Ýöíäÿí-ýöíÿ [Êÿðèìèí] àòäûüû ýöëëÿ
äàùà ùå÷ éàéûíìûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Úàíûíû
ãóðòàðìàã, ãà÷ìàã, ãà÷ûá ãóðòàðà áèëìÿê.
Ýöëëÿäÿí èëàí éàéûíàñû äåéèë. – Ñîíàäû, îâ÷ó-
ñóíäàí; Éàéûíäû éàíà, éåðèäè.. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÀÉÛØÌÀ “Éàéûøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉÛØÌÀÃ ô. Êöòëÿâè ùàëäà ùÿð òÿðÿôÿ
éàéûëìàã; äàüûëûøìàã.
ÉÀÉÃÛ èñ. Éåðÿ âÿ éà äþøÿìÿ öçÿðèíÿ ñÿ-
ðèëÿí øåéëÿð: ïàëàç, õàë÷à, ùÿñèð, úåúèì âÿ ñ.
ÉÀÉ-ÃÛØ çÿðô Ùÿð çàìàí, ùÿìèøÿ, èëèí áö-
òöí ôÿñèëëÿðèíäÿ. Î, éàé-ãûø áàøà÷ûã ýÿçèð.
ÉÀÉËÀ èñ. 1. Éàéëàã. [Ìîëëà Ùÿìèä:]
Àëëàùà øöêöð, áåëÿ ñÿôàëû éåðäÿ, éàéëàäà äà-
ìàã ÷àü îëìàçìû? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. úîüð. Äàüëûãäà îëàí äöçÿí éåðëÿð. Ãàðà-
áàü éàéëàñû. – Éàéëàíûí áàøûíäàí ùàé-êöé ñÿñè
ýÿëèðäè. Ìèð Úÿëàë. Íÿùàéÿò, îíëàð éîõóøóí
áàøûíà ÷àòûá ùàìàð âÿ éöêñÿê áèð éàéëàéà
÷ûõäûëàð. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÀÉËÀÃ èñ. Ñÿðèíëèéèíÿ ýþðÿ éàé èñòèðàùÿòè
ö÷öí ÿëâåðèøëè îëàí äàü éåðè. Éàéëàã ùàâàñû.
Éàéëàãäà èñòèðàùÿò åòìÿê. Éàéëàüà êþ÷ìÿê.
– Èíÿê, úàìûø, ãîéóí, ãóçó; ×ûõàð íàõûðäà îò-
ëàüà; Êþ÷ÿð àðàíäàí åë, ýåäÿð; Éàâàø-éàâàøúà
éàéëàüà. À.Ñÿùùÿò. Ãàëäû Ãûçäûðìàëû. Áó Àëëà-
ùûí áÿëàñûíà ýèðèôòàð îëìóø äà éàéëàãëàðäà
âåéèëëÿíìÿêäÿí éîðóëìàäû. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
562
ÉÀÉËÛÃ
çàäÿ. Åùòèéàò õàëà .. ñÿôàëû éàéëàã øÿùÿðèíäÿ
éàøàéûðäû. Ìèð Úÿëàë. // Éàéäà ãîéóí âÿ ìàë-
ãàðà ñöðöëÿðèíèí ñàõëàíäûüû éåð (ãûøëàã ìöãà-
áèëè). // Öìóìèééÿòëÿ, ñÿðèí âÿ ñÿôàëû éåð.
ÉÀÉËÀÃ×Û èñ. Èñòèðàùÿò ö÷öí éàéëàüà ýÿë-
ìèø, éàéëàãäà äèíúÿëÿí àäàì. Áó éàé Èñòèñóäà
éàéëàã÷ûëàðûí ñàéû-ùåñàáû éîõ èäè.
ÉÀÉËÀÃËÀÌÀ “Éàéëàãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉËÀÃËÀÌÀÃ ô. Éàéëàãäà èñòèðàùÿò åò-
ìÿê, éàéû äàüëûã âÿ ñÿðèí éåðäÿ êå÷èðìÿê.
ÉÀÉËÀÃËÀÍÌÀ “Éàéëàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉËÀÃËÀÍÌÀÃ á à õ éàéëàãëàìàã.
ÉÀÉËÀÃËÛÃ èñ. 1. Éàéëàã.
2. Éàéëàã ö÷öí ëàçûì âÿ éàðàðëû îëàí øåé.
ÉÀÉËÀÌÀ “Éàéëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉËÀÌÀÃ1 ô. 1. Éàé âàõòûíû áèð éåðäÿ
êå÷èðìÿê, èñòèðàùÿò åòìÿê (ãûøëàìàã ìöãà-
áèë). Äàüëàðäà éàéëàìàã. Áó èë ùàðàäà éàéëà-
ìûøäûíûç? – Ýåòìÿ, äàüëàð ñÿíäÿí õÿáÿð àëà-
éûì; Ñèíÿíäÿ éàéëàéàí åëëÿð íåúîëäó? “Êîð-
îüëó”. Ùàíû áó éàéëàãäà éàéëàéàí åëëÿð? Ýþ-
ðÿíäÿ ýþçöìäÿí úàð îëäó ñåëëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð.
2. Éàéëàãäà îòëàìàã, éàéëàãäà îëìàã.
3. ìÿú. Éàé îëìàäûüû ùàëäà îíà õàñ îëàí
èøëÿð ýþðìÿê.
ÉÀÉËÀÌÀÃ2 ô. Éàé ãîéìàã, éàéëà áÿð-
êèòìÿê (á à õ éàé2 2-úè ìÿíàäà).
ÉÀÉËÀÍÌÀ “Éàéëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Éàé ãîéóëìàã, éàéëà
áÿðêèäèëìÿê (á à õ éàé2 2-úè ìÿíàäà).
ÉÀÉËÀÒÌÀ “Éàéëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉËÀÒÌÀÃ èúá. Éàéû éàéëàãäà ñàõëà-
ìàã, éàéëàãäà ãàëìàñû ö÷öí øÿðàèò éàðàòìàã,
éàéëàìàüà ìÿúáóð åòìÿê.
ÉÀÉËÛ ñèô. Éàéû îëàí. Éàéëû êöðñö. Éàéëû
îéóíúàã. – Áó âàõò ßùìÿä éàéëû êðîâàòûí öçÿ-
ðèíäÿ óçàíûá àüûð-àüûð íÿôÿñ àëûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
Àüûð éàéëû ãàïûíûí áèð òàéû ëÿíýÿð èëÿ àðàëàí-
ìàüà áàøëàäû. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÉËÛÃ1 ñèô. Éàé ôÿñëèíÿ àèä îëàí, éàéà
ìÿõñóñ, éàé ö÷öí àéðûëìûø (ùàçûðëàíìûø). Éàé-
ëûã ïàëòàð. – [Áÿáèð áÿé] ãàëõûá Ìÿøÿäè Úà-
ùàíýèðÿ áèð áîøãàá éàéëûã öçöì ýÿòèðäè. Ìèð
Úÿëàë.
ÉÀÉËÛÃ2 èñ. Ö÷êöíú âÿ éà äþðäêöíú ïàð-
÷àäàí èáàðÿò ãàäûí áàø þðòöñö. Éàéëûüû áàøûíà
þðòìÿê. Áàøûíäà éàéëûã. Áàøûíû éàéëûãëà ñà-
ðûìàã. – [Õûðäàõàíûì:] Ïÿðè, îòàãäà .. áèð
éàéëûã âàð, þðò áàøûíà, îíó ñÿíÿ áàüûøëàäûì.
ÉÀÉËÛ-ÃÛØËÛ
Í.Âÿçèðîâ. [Ãàäûí] áàøûíäàí íèìäàø éàéëû-
üûíû äà ÷ûõàðûá êþðïÿíè áöðöéöð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. // Áóðóí, öç, òÿð ñèëìÿê ö÷öí äþðäêöíú
ïàð÷à. Èïÿê éàéëûã. Áóðóí éàéëûüû. – Éàéëûüû
êèðëè áàëàì; Ãÿëáè ôèêèðëè áàëàì; Úàùûë-úóùóë
è÷èíäÿ; Ìÿíèì øÿêèëëè áàëàì. (Áàéàòû). Ùÿ, ..
áþëöêäÿí õîøóí ýÿëäèìè? – äåéÿ, êàïèòàí éàé-
ëûãëà àëíûíûí òÿðèíè ñèëäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÉËÛ-ÃÛØËÛ á à õ éàé-ãûø.
ÉÀÉËÛÌ1: éàéëûì àòÿøè – áèð íå÷ÿ ñèëàù-
äàí åéíè çàìàíäà à÷ûëàí àòÿø. Éàéëûì àòÿøè
à÷ûëäû, äÿñòÿëÿðäÿí ñîëäàòëàðà äàø àòìàüà
áàøëàäûëàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ×ÿêèëèá ñîëäàòëàð,
éåðÿ éàòäûëàð; Éàéëûì àòÿøèíè ïåéäÿð àòäûëàð.
Ù.Ê.Ñàíûëû. Î òàéäàí ãàëõäûãúà áèð ãàðà äÿñòÿ;
Éàéëûì àòÿøëÿðè éàéûëäû äöçÿ. Ñ.Âóðüóí.

Éàéëûì ýöëëÿ – á à õ éàéëûìû ýöëëÿ (“éàé-
ëûìû1”äà).
ÉÀÉËÛÌ2 èñ. Ìàë-ãàðàíûí ýåúÿ îòàðûëìàñû.
×ÿêèðäè éàéëûìà ñöðöíö ÷îáàí; Îëóðäó ãà-
÷àãëàð éîëóíà ðÿâàí. Ù.Ê.Ñàíûëû. Éàçäà Ðöñ-
òÿì þçö ìàë-ãàðàíû éàéëûìà àïàðìàüà ÷àëû-
øàð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Àëìóðàä áàáà .. ýåúÿ áèç
éóõóäà èêÿí ãîéóí-ãóçóíó éàéëûìà ÷ûõàðûðäû.
È.ßôÿíäèéåâ.
ÉÀÉËÛÌÛ1 ñèô. Éàéëûìëà àòûëàí.
Éàé-
ëûìû ýöëëÿ – ÷îâóìóø (ñîâóøàí, íàãàôèë) ýöëëÿ.
◊ ...éàéëûìû ýöëëÿéÿ ýÿëÿñÿí – ãàðüûø èôà-
äÿñè. [Íóðúàùàí:] ..À ñÿíè éàéëûìû ýöëëÿéÿ ýÿ-
ëÿñÿí, .. áó íÿ ñþçëÿðäèð êè, þçöíäÿí ãàéûðûð-
ñàí?! Í.Âÿçèðîâ.
ÉÀÉËÛÌÛ2 èñ. ìÿù. Ìóñèãè ùàâàñû. Õàí
Ñóëòàí òöòÿéè àüçûíà àëäû, áèð éàéëûìû ÷àëäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÀÉËÛÌËÀÌÀ “Éàéëûìëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÉËÛÌËÀÌÀÃ1 ô. Éàéëûì àòÿøè à÷ìàã,
áèð éåðäÿ åéíè çàìàíäà ýöëëÿ àòìàã.
ÉÀÉËÛÌËÀÌÀÃ2 ô. Ìàë-ãàðàíû ýåúÿ îòëà-
ìàñûíà ÷ûõàðìàã.
ÉÀÉËÛÌËÀÒÌÀ1 “Éàéëûìëàòìàã1”äàí
ô.èñ.
ÉÀÉËÛÌËÀÒÌÀ2 “Éàéëûìëàòìàã2”äàí
ô.èñ.
ÉÀÉËÛÌËÀÒÌÀÃ1 èúá. Éàéëûì àòÿøè à÷-
äûðìàã, åéíè çàìàíäà ùàìûéà áèðäÿí àòÿø
à÷äûðìàã, ñèëàùëàðûí ùàìûñû èëÿ áèðäÿí àòÿø
à÷äûðìàã.
ÉÀÉËÛÌËÀÒÌÀÃ2 èúá. Ìàë-ãàðàíû ýåúÿ
îòëàòìàã (îòëàìàüà ÷ûõàðòäûðìàã).
ÉÀÉÌÀÃ
ÉÀÉÌÀ 1. “Éàéìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Àúûòìàñûç õÿìèðäÿí áèøèðèëÿí íàçèê
÷þðÿê. [Òåëëè] ñîáàíû ãàëàéûá ñàú àñäû, éàéìà
áèøèðìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Ùöñåéí.
Ñöäëö éàéìà
ìÿù. – ñöäëÿ äöéöäÿí áèøèðèëÿí õþðÿê; ñöäëö-
ñûéûã. [Òóáó Ýöëíèñÿéÿ:] Áèð àç äöéö àðûòëà,
àòàíà áèð äþâðÿ ñöäëö éàéìà áèøèð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
3. èñ. òåõ. Ìåòàëû ùÿðëÿíÿí âàëëàð àðàñûíäà
ñàõëàìàãëà îíà èñòÿíèëÿí ôîðìàíûí âåðèëìÿñè.
Çàâîäóí éàéìà ñåõè.
ÉÀÉÌÀ×Û èñ. õöñ. Éàéìà èøè èëÿ ìÿøüóë
îëàí àäàì (á à õ éàéìà 3-úö ìÿíàäà).
ÉÀÉÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéëÿ éàñòûëàäàðàã íàçèê
ãàò ùàëûíà ñàëìàã, óçàòìàã, à÷ìàã, áþéöò-
ìÿê. Ãàäûíëàðäàí áèðèñè éóõà éàéûð, î áèðèñè
äÿ ÷åâèðèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. ßòðàôà ñÿïÿëÿìÿê, äàüûòìàã, òÿê-òÿê,
ñÿðáÿñò îòëàìàüà áóðàõìàã. Ñöðöíö îòëàüà
éàéìàã. – [Êÿðèì áàáà:] Ãûøëàãäà èäèê, ïàéû-
çûí àéäûíëûã ýåúÿñè èäè. Ãîéóíëàðû éàéûá áèð
äàø öñòöíäÿ óçàíìûøäûì. À.Øàèã.
3. Ùàìûéà áèëäèðìÿê, ùàìûíûí áèëìÿñèíÿ
ñÿáÿá (âàñèòÿ) îëìàã. Ñþç éàéìàã. Øàéèÿ éàé-
ìàã. Õÿáÿð éàéìàã. – [Çåéíàë:] [Èíúÿ] îíà-
áóíà õÿáÿð éàéûá. Ú.Úàááàðëû. [Àüàðçà:] Ïèñ
îëìàç êè, øèêàéÿòëÿðèíèçè öçöìöçÿ äåéÿñèíèç.
Áèç äÿ íþãñàíûìûçû áèëÿê, .. íÿèíêè äàëäà äà-
íûøìàã, ñþç éàéìàã, ôèëàí. Ìèð Úÿëàë.
Õàëãà
(úàìààòà) éàéìàã – ùàìûéà áèëäèðìÿê, ùà-
ìûéà òàíûòìàã, ùàìûéà õÿáÿð âåðìÿê. Ìîëëà
Úöìÿ ñÿíèí âÿñôèí äåéèáäè; Ýþòöðöáÿí ÿçèç
õàëãà éàéûáäû. Ìîëëà Úöìÿ.
4. Òÿáëèüàò ìÿãñÿäè èëÿ ïàéëàìàã, èíòèøàð
åòìÿê, äàüûòìàã. Âÿðÿãëÿðè éàéìàã èñÿ Òöòöí-
÷öîüëóíà âÿ Ùÿñÿíàüàéà òàïøûðûëäû. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè. ..Ôèðèäóíýèë èêèíúè êèòàáäàí éöçöíö
äàðöëôöíóí òÿëÿáÿëÿðè, ìÿêòÿáëèëÿð, ìöÿëëèì-
ëÿð àðàñûíäà éàéìûø, ö÷ éöçöíö ôÿùëÿëÿðÿ âÿ
ÿñíàôà ÷àòäûðìûøäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
5. Áàøãàëàðûíà þéðÿòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ èíòè-
øàð åòäèðìÿê. Ãàáàãúûëëàðûí òÿúðöáÿñèíè ýåíèø
éàéìàã.
6. Þç òÿñèðèíè (ñÿñèíè, èéèíè âÿ ñ.) ÿòðàôäà
ùèññ åòäèðìÿê (åøèòäèðìÿê), ÿòðàôà ñà÷ìàã,
ÿòðàôû äîëäóðìàã. ×è÷ÿêëÿð ÿòðèíè ÿòðàôà éà-
éûðäû. – Êöëÿêëÿð éàéûðäû ýåíèø äöçëÿðÿ; Ìóüàí
ãûçëàðûíûí øÿðãèëÿðèíè. Ñ.Âóðüóí. Éàâàø-éàâàø
÷ûõìàãäà îëàí Àé þç .. èøûüûíû ÿòðàôà éàéûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
563
ÉÀÉÌÀËÛÃ
ÉÀÉÌÀËÛÃ ñèô. Éàéìà ö÷öí éàðàðëû (àéðûë-
ìûø). Éàéìàëûã óí.
ÉÀÉ-ÎÕ á à õ îõ-éàé.
ÉÀÇ èñ. Èëèí ãûø èëÿ éàé àðàñûíäà îëàí ôÿñëè:
áàùàð. Éàç ýÿëäè. Éàç ÷ûõäû. Éàç ÷è÷ÿéè. Éàç ôÿñëè.
Éàç éàüûøû. Éàç øóìó. – Áèð ýöë èëÿ éàç îëìàç.
(Àòà. ñþçö). [Ãóðáàíÿëè:] Åëÿ êè ýåíÿ éàç à÷ûëäû,
ùàìûñû ýåíÿ êÿíä èøëÿðèíÿ ýåäÿúÿêëÿð. Í.Íÿ-
ðèìàíîâ. Áó éàç áàøãà éàçäûð, áó éàç äàùà äà
õîøäóð; Âàé î ãÿëáÿ êè áîøäóð. Ì.Ìöøôèã.

Éàç àüçû – éàçûí áàøëàíüûúû. Éàç àüçû ìîëëà
áàçàðäàí áèð èêèúàíëû êå÷è àëûð êè, ñöäö èëÿ óøàã-
ëàðûíû äîëàíäûðñûí. “Ì.Í.ëÿòèô.” Éàç áàøû –
éàçûí ÿââÿëè. Áàõ äóìàíà äàü áàøûíäà; Äÿðäÿ
äöøìöø ýöë éàøûíäà; Úîøìóø ýþçëÿð, éàç áà-
øûíäà; Äóìàí àüëàð, áÿí àüëàðàì! ß.Úàâàä.
Î åíÿí, î ãàëõàí ñÿñëÿð, àâàçëàð; Éàç áàøû äàü-
ëàðûí ñåëèäèð, áÿëêÿ? Á.Âàùàáçàäÿ. Éàçäàí-
éàçà – ùÿð èëèí éàçûíäà, ùÿð éàçäà.
ÉÀÇÄÛÐÛËÌÀ “Éàçäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÇÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éàçìàüà ìÿúáóð
åäèëìÿê, áàøãàñûíà éàçìà èøè ýþðäöðöëìÿê.
ÉÀÇÄÛÐÌÀ “Éàçäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÇÄÛÐÌÀÃ èúá. 1. Éàçìàüà ìÿúáóð åò-
ìÿê, áàøãàñûíà éàçìà èøè ýþðäöðìÿê, áàøãàñû
âàñèòÿñèëÿ éàçìàã. Ìÿêòóá éàçäûðìàã. Øà-
ýèðäëÿðÿ èìëà éàçäûðìàã. – [Ãóðáàí] êèñÿñèíè
÷ûõàðûá èêè øàùû ìîëëàíûí îâúóíà ñûõàðàã: – Àë,
ùÿìøÿðè! Áàéðàìãàáàüû éåíÿ ìÿêòóá éàçäû-
ðàúàüàì. À.Øàèã. Ãûçûí ìÿêòóáóíäàí ãåéç-
ëÿíÿðÿê; Éàíûãëû áèð ìÿêòóá éàçäûðäû îíà.
Á.Âàùàáçàäÿ.
Äåéèá (ñþéëÿéèá) éàçäûð-
ìàã – äèêòÿ åòìÿê.
2. Ñèéàùûéà äàõèë åòäèðìÿê. Êþíöëëö éàç-
äûðìàã. ßñýÿðëèéÿ éàçäûðìàã.
3. Áàøûíû áàüëàòäûðìàã. [Êÿðáÿëàéû Ãóáàä:]
Áó ñààò ïóëó âåð, éîõñà ýåäèá áó ñààò íîòà-
ðèóñó ýÿòèððÿì, åâèíè éàçäûðàðàì. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
ÉÀÇÛ1 èñ. 1. Éàçìàã ö÷öí òÿòáèã åäèëÿí
ãðàôèê èøàðÿëÿð ñèñòåìè; ÿëèôáà. ßðÿá éàçûñû.
Ñëàâéàí éàçûñû. Ãîò éàçûñû. ×èí éàçûñû.
Éàçû
ëÿâàçèìàòû – éàçìàã ö÷öí ëàçûì îëàí øåéëÿð:
ãÿëÿì, ìöðÿêêÿá, êàüûç âÿ ñ. Éàçû ìàñàñû
(ñòîëó) – éàçû èøëÿðè ö÷öí õöñóñè øÿêèëäÿ äö-
çÿëäèëìèø ñòîë. Ñÿëèìíàç àðâàä éàçû ñòîëóíóí
öñòöíÿ äàüûëìûø õûðäàúà êàüûç ïàð÷àëàðûíà
áàõäû. Ì.Ùöñåéí. Éàçû ìàêèíàñû – éàçû éàç-
ìàã ö÷öí õöñóñè ñèñòåìëè ìàøûí. Éàçû òàõ-
564
ÉÀÇÛÚÛ
òàñû – öçÿðèíäÿ òÿáàøèðëÿ éàçìàã ö÷öí åíëè
ãàðà ëþâùÿ. – Äèâàðäàêû éàçû òàõòàñûíû, ñêàì-
éàëàðû, õÿðèòÿíè ýþðÿíäÿ áàéàãêû êàçàê éåíè-
äÿí áàüûðäû: – Áó íÿäèð? È.Øûõëû. // Éàçûëìûø
øåéèí çàùèðè ýþðöíöøö; õÿòò. Àéäûí éàçû. Ãàðû-
øûã éàçû. Éàçûñû ïèñ äåéèë.
2. Êàüûç âÿ éà áàøãà ìàòåðèàë öçÿðèíäÿ éà-
çûëìûø øåéëÿð; õÿòò. Øÿêëèí àëòûíäàêû éàçûëàð.
– Ñÿëèì áàø-áàøà äöçöëÿí äàøëàðûí éàçûëàðûíû
îõóìàãëà Ìåùðèáàíà ìÿëóìàò âåðÿðÿê ÿéëÿ-
íèðäè. Ñ.Ùöñåéí. // Ùÿð ùàíñû áèð äþâðÿ âÿ
õàëãà àèä éàçûëû àáèäÿëÿð. Îðõîí éàçûëàðû. Ãÿ-
äèì àëáàí éàçûëàðû. Ãÿäèì éàçûëàð.
3. Ñàâàä, éàçû-ïîçó, éàçìà ãàáèëèééÿòè.
Éàçû éàçà áèëìèð. – Íÿ éàð éàçû áèëèð, éàçûá
ýþíäÿðÿì; Íÿ äåéÿí âàð î äèëäàðÿ äÿðäèìè.
Ã.Çàêèð.
4. Éàçûëìûø ùÿð ùàíñû áèð øåé; ÿñÿð, ìÿãà-
ëÿ, ìÿòí âÿ ñ. Éàçûíûí ìÿòíèíè ùàçûðëàìàã.
– [Çåéíàëûí] õöñóñè éàçûëàð âÿ òÿðúöìÿëÿðäÿí
äÿ ìÿäàõèëè âàðäû. Ñ.Ùöñåéí.
5. ìÿú. Áÿõò, òàëå ìÿíàñûíäà. ßëèìÿ àëìû-
øàì ñÿäÿôëè ñàçû; Ôÿëÿê éàçäû ìÿíÿ áåëÿ áèð
éàçû! “Àøûã Ãÿðèá”. ßçÿë áàøäàí áåëÿ éàçûëäû
éàçû; Øèðèíäè ñþùáÿòè, øèðèíäè ñàçû. Ãóðáàíè.
◊ Éàçû ãàéäàëàðû – äöçýöí éàçìà ãàéäà-
ëàðû; îðôîãðàôèéà.
ÉÀÇÛ2 èñ. ãÿä. ×þë, ñÿùðà, äöçÿí. [ßùìÿä
òàúèðáàøû:] ..Áàéàçèä éàçûñûíäà éàõøû úåéðàí-
ëàð îëóð, ýþíäÿð, îíëàðäàí âóðóá ýÿòèðñèíëÿð,
áèçÿ úåéðàí êàáàáû âåð. “Êîðîüëó”. Áó çÿôèëÿ,
Ãþâñè, ìÿíè éàçûëàðà ñàëìàç; Ýÿð ìóð äèëèí
áèëñÿ Ñöëåéìàíè-çÿìàíûí. Ãþâñè. // ×þë, åøèê,
áàéûð. Áó áÿçìè-õàñè-öíñäöð, àðàìýàùè-
ãöäñäöð; À÷ ãàïûíû, ñàë éàçûéà áèýàíÿíè, áè-
ýàíÿíè. ß.Íÿáàòè.
ÉÀÇÛÁ-ÎÕÓÌÀÃ ô. Îõó-éàçû áèëìÿê,
îõóéóá-éàçìàüû áàúàðìàã, ñàâàäëû îëìàã.
ÉÀÇÛÁ-ÏÎÇÌÀÃ ô. äàí. 1. Éàçû èøëÿðè èëÿ
ìÿøüóë îëìàã. // Áèð øåé éàçìàã. Éàçûð-ïîçóð
Ñÿáóùè; Ãóëàãëàðû ñÿñäÿäèð. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
2. Áèð øåé ùàããûíäà ýþòöð-ãîé åòìÿê, ôè-
êèðëÿøìÿê. Ãîúàëàð äöøöíöá éàçûá-ïîçäóëàð.
Ì.Ðàùèì.
ÉÀÇÛÁ-ÉÀÐÀÒÌÀÃ ô. ßñÿð éàçìàãëà,
ÿñÿð éàðàòìàãëà, éàçû÷ûëûãëà ìÿøüóë îëìàã.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÕÛÕ ÿñðäÿ éàçûá-éàðàòìûøäûð.
ÉÀÇÛÚÛ ñèô. òåõ. Éàçàí, ãåéä åäÿí. Éàçûúû
úèùàçëàð. – Éöêëÿðèí ãèéìÿòè âÿ íàñîñóí òÿçéèãè
ÉÀÇÛ×Û
éàçûúû úèùàçäàêû èêè ãÿëÿìëÿ èíäèêàòîðóí äèàã-
ðàìû öçÿðèíÿ éàçûëûð. Ñ.Ãóëèéåâ.
ÉÀÇÛ×Û èñ. Áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçàí, ÿäÿáè éà-
ðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëàí àäàì. Èñòåäàäëû éàçû÷û.
Ýÿíú éàçû÷û. Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãû. – Ìÿëóì øåé-
äèð êè, àëèìëÿðèìèç âÿ øþùðÿòëè éàçû÷ûëàðûìûçûí
÷îõó Áàêûäàäûðëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
..Ùåéôÿí êè, éàçû÷ûëàðûí íàëÿ âÿ ôÿðéàäû ñàùèáè-
èõòèéàðëàðûí âÿ äàäðÿñëÿðèí ãóëàãëàðûíà éåòèø-
ìÿéèáäèð. Ô.Êþ÷ÿðëè. ßýÿð éàçû÷û þç îõóúó-
ñóíó ùÿéÿúàíëàíäûðìûðñà, î, éàçû÷û äåéèëäèð.
Ú.Úàááàðëû.
ÉÀÇÛ×ÛËÛÃ èñ. Éàçû÷ûíûí ñÿíÿòè, ïåøÿñè.
Éàçû÷ûëûã èñòåäàäû. Éàçû÷ûëûã òÿúðöáÿñè. Éàçû-
÷ûëûã ÷îõ ÷ÿòèí, ëàêèí øÿðÿôëè ñÿíÿòäèð. – Ìöÿë-
ëèìè Ñöëåéìàí Ñàíèíèí “Ìÿêòÿá” æóðíàëûíäà
äÿðú îëóíàí .. ùåêàéÿëÿðèíè îõóéàí Úÿôÿðäÿ
éàçû÷ûëûã ùÿâÿñè ýåòäèêúÿ äàùà äà àðòûðäû.
Ì.Àðèô.
ÉÀÇÛÕÀÍÀ èñ. Äÿôòÿðõàíà, éàçû èøëÿðè àïà-
ðûëàí éåð, îòàã.
ÉÀÇÛÃ1 ñèô. Äèíú, ñàêèò, ôàüûð, àúèç. Éàçûã
àäàì. – Éàçûã ßëÿñýÿðè îäà ñàëûáäû; Ôÿëÿê
ýþçäÿí ñàëûá, î äà ñàëûáäû. Àøûã ßëÿñýÿð. Ýàù
ìöäèðèí àúûãëû ãàøãàáàüû; Î ñàéàã ãîðõóäóá
éàçûã óøàüû.. À.Ñÿùùÿò. Âÿçèðîâ éåíÿ äÿ àúèç
âÿ éàçûã áèð ýþðêÿì àëûá, áîéíóíó éàíà ñàðû
ÿéäè. Ì.Ùöñåéí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. [ßêèí÷è]
Õàíû ýþðúÿê éàçûã áàø åíäèðäè; Ýþð îíó õàí
íÿ ýóíÿ äèíäèðäè. Ñ.ß.Øèðâàíè. Éàçûãëàð ÷ÿêèëäè
áèð àç óçàüà; Äþçìÿçäè Àéèøÿ áó àüûð äàüà.
Ù.Ê.Ñàíûëû. // Àúûíàúàãëû, çàâàëëû, áÿäáÿõò.
Åòìÿê îëìàç ñÿíè àýàù êþíöë ùàëûíäàí; Éàçûã
îë êèì, ñÿíÿ êþíëöí âåðÿ ñÿíäÿí ãàôèë. Ôöçóëè.
[Òàíðûâåðäè:] Éàçûã Ãóðáàí, ñÿí ãÿáðèíè þç
ÿëèíëÿ ãàçäûí, – äåäè. À.Øàèã. [Ìóñà êèøè:]
Àðâàä, .. áó ÿòäÿí áèð òèêÿ äÿ î Ùÿñÿíÿëèíèí
éåòèìëÿðèíÿ ýþíäÿð, éàçûãäûðëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.

Éàçûüû ýÿëìÿê – ðÿùìè ýÿëìÿê, ìÿðùÿ-
ìÿò åòìÿê, ùàëûíà àúûìàã, ùåéôè ýÿëìÿê.
Ìÿíèì îíà éàçûüûì ýÿëèð. – ..Áàëàúà ãóøúó-
üàçëàðà éàçûüûí ýÿëÿðñÿ, àíàëàðûíû áóðàõàð-
ñàí.. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Èíòîíàñèéàäàí àñûëû îëàðàã
áÿçÿí êèíàéÿ, åòèíàñûçëûã, èñòåùçà ìÿãàìûíäà
èøëÿíèð. Àé éàçûã! – [Áÿùðàì:] Áàõ, ìÿíÿ íÿ
äåéèð, éàçûã! Ñÿí íÿ ÿòñÿí, íÿ äÿ áàëûã. À.Øàèã.
ÉÀÇÛÃ2 ñèô. ìÿù. Éóìóðòëàäûüû éåðèíè éà-
äûðüàìûø, éàéûíìûø. Éàçûã òîéóãäàí éóìóðòà
óììà.
ÉÀÇÛËÌÀ
ÉÀÇÛÃÚÀÑÛÍÀ çÿðô Éàçûã àäàì êèìè,
éàçûã-éàçûã, ôàüûð-ôàüûð, ìÿçëóì-ìÿçëóì.
Ìèøà áó ñþçëÿðè î ãÿäÿð éàçûãúàñûíà âÿ éàíûãëû
áèð äèëëÿ ñþéëÿäè êè, Àðàçûí öðÿéè éàíäû. À.Øàèã.
ÉÀÇÛÃÚÛÜÀÇ “Éàçûã”äàí îõø. [ßáäöë:]
Áèð íå÷ÿ àé áóíäàí ãàáàã Ñàðà áó åâäÿ õàíûì
èäè. Èíäè.. àäàìñûç êÿíèçëÿð êèìè áó ãàðàíëûã
äàõìàäà úàí öñòöíäÿäèð... Éàçûãúûüàç äÿõè
àüûð äÿãèãÿëÿðäÿäèð. Ú.Úàááàðëû.
ÉÀÇÛÃÄÛÐÌÀ “Éàçûãäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÇÛÃÄÛÐÌÀÃ ô. ìÿù. Éàçûãìàñûíà ñÿ-
áÿá îëìàã: àçäûðìàã, éàéûíäûðìàã.
ÉÀÇÛÃËÛÃ èñ. Ôàüûðëûã, ìÿçëóìëóã, àúèç-
ëèê, éàçûã àäàìûí ùàë âÿ âÿçèééÿòè. Î, áöòöí
éàçûãëûüû, êèìñÿñèçëèéè âÿ êþìÿêñèçëèéè èëÿ ýþç
þíöíäÿ úàíëàíûð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÀÇÛÃÌÀ “Éàçûãìàã”äàí ô.èñ.
ÉÀÇÛÃÌÀÃ ô. ìÿù. Éàäûðüàìàã, éåðèíè
àçìàã.
ÉÀÇÛÃ-ÉÀÇÛÃ1 çÿðô Éàçûã âÿçèééÿòäÿ,
ôàüûð-ôàüûð, ìÿçëóì-ìÿçëóì. Éàçûã-éàçûã
áàõìàã. Éàçûã-éàçûã îòóðìàã. Éàçûã-éàçûã
äàíûøìàã. – Éàçûã-éàçûã äàéàíàðàã î, ÿëëÿðè
ãîéíóíäà; Áóéóð, ìÿíè þëäöð, äåéÿð ãóë çÿí-
úèðè áîéíóíäà. Ñ.Ðöñòÿì. Ýöëñÿùÿð éàçûã-
éàçûã äàéàíûá ýþç éàøû àõûäûð, áèð éóìóá, ìèí
òþêöðäö. ß.Âÿëèéåâ. ßëëÿçîüëó éàçûã-éàçûã
áîéíóíó áöêäö. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÀÇÛÃ-ÉÀÇÛÃ2 çÿðô Áöòþâ éàçûëû ùàëäà,
ùÿð éåðè éàçûëìûø, ãàðàëàíìûø ùàëäà. Êàüûçû
éàçûã-éàçûã åòìÿê.
ÉÀÇÛÃ-ÉÓÇÓÃ òîï. äàí. Éàçûã, àúèç, ôàüûð
àäàìëàð; ÿëñèç-àéàãñûçëàð. Êîðîüëó ùÿìèøÿ
éàçûã-éóçóüóí, ÿëèíäÿí èø ýÿëìÿéÿí àäàì-
ëàðûí äàëûíúà éà þçö ýåäÿð, éà äà äÿëèëÿðèí
ñàé-ñå÷ìÿëÿðèíäÿí ýþíäÿðÿð. “Êîðîüëó”.
ÉÀÇÛËÛ ñèô. 1. Öñòöíäÿ áèð øåé éàçûëìûø,
öñòöíäÿ éàçû îëàí. Éàçûëû äàø. – Ìèëèñ ðÿèñè
ýþçëÿðèíè ÿëèíäÿêè éàçûëû êàüûçà äèêèá, ýÿðýèí
âÿçèééÿòäÿ íÿ èñÿ äöøöíöðäö. ß.Âÿëèéåâ.
2. Ãðàôèê èøàðÿëÿð (éàçû) âàñèòÿñèëÿ èôàäÿ
îëóíìóø; éàçûëìûø. Éàçûëû ìÿëóìàò. Éàçûëû èì-
òàùàí. Éàçûëû íèòã. Éàçûëû (ç.) ñóðÿòäÿ ìöðàúèÿò
åòìÿê. – Éåðèéèá áèð íÿôÿð ÿôñÿð; Âåðäè ãóáåð-
íàòà éàçûëû õÿáÿð. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÀÇÛËÛØ èñ. 1. Éàçûëìàã òÿðçè, öñóëó; éàç-
ìàã èøè, éàçìà ïðîñåñè. ßñÿðèí éàçûëûø ïëàíû.
Ìÿãàëÿíèí éàçûëûøû.
2. Èìëà. Ñþçöí éàçûëûøû äöç äåéèë.
ÉÀÇÛËÌÀ “Éàçûëìàã”äàí ô.èñ.
565
ÉÀÇÛËÌÀÃ
ÉÀÇÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Êàüûç âÿ éà áàøãà
ìàòåðèàë öçÿðèíäÿ ãðàôèê èøàðÿëÿð (ùÿðôëÿð,
ðÿãÿìëÿð âÿ ñ.) úûçûëìàã. Áàéðàì áèð âÿðÿã
êàüûçäà ñÿëèãÿ èëÿ éàçûëìûø òÿëÿáíàìÿíè Ðÿùèì
áÿéÿ óçàòäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Áèð øåéèí éàçûëû ìÿòíè ùàçûðëàíìàã. Áó
åëàí Ñÿäðÿääèí áÿéèí òÿùðèêè èëÿ éàçûëìûøäû.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
3. Áèð øåé ùàããûíäà éàçûëû ìÿëóìàò âåðèë-
ìÿê. Áó õöñóñäà éóõàðûëàðà éàçûëìûøäûð.
4. ßäÿáè-áÿäèè, åëìè, ìóñèãè âÿ ñ. ÿñÿðëÿð
éàðàäûëìàã. ßëáÿòòÿ, áèçèì òàðèõè ìöíäÿðèúÿëè
ýöíëÿðèìèçèí ýöíÿø êèìè ïàðëàã ñÿùèôÿëÿðèíÿ
àèä úèëä-úèëä êèòàáëàð, ñàéñûç-ùåñàáñûç ÿñÿðëÿð
éàçûëìûøäûð, éåíÿ äÿ éàçûëàúàãäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
5. Áèð òÿøêèëàòà âÿ ñ.-éÿ ãÿáóë åäèëèá àäû
äÿôòÿðÿ ãåéä åäèëìÿê. Äÿðíÿéÿ éàçûëìàã.
Àõøàì êóðñóíà éàçûëìàã. Êëóáà éàçûëìàã.
– Çîðõàíàéà êèì éàçûëñàéäû, ýÿðÿê ùÿð ýöí
îéóíà ýÿëÿéäè. Ù.Ñàðàáñêè. // Ñèéàùûéà àëûí-
ìàã, ãåéä åäèëìÿê, ãåéäÿ àëûíìàã.
6. äàí. Ìöñàäèðÿ åäèëìÿê ö÷öí ñèéàùûéà
àëûíìàã, áàøû áàüëàíìàã.
ÉÀÇÛÍ çÿðô Éàç âàõòû, éàç çàìàíû, éàçäà,
éàç ìþâñöìöíäÿ.
ÉÀÇÛÏÈØÈÉÈ èñ. ×þëïèøèéè.
ÉÀÇÛ-ÏÎÇÓ èñ. 1. Éàçû èøëÿðè. Áóíóí äà
ñÿáÿáè îäóð êè, ìÿí ÿùëè-ñàâàäàì, éàçû-ïîçó
ìÿíèì ýþçöìÿ çèéàí åëÿéèáäèð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
2. Éàçûá-îõóìàã áàúàðûüû; ñàâàä. [Ìÿ-
ùÿììÿäàüà:] Îüëóíóç áóðàäà îõóéóá éàçû-
ïîçó áèëÿúÿêäèð. Í.Íÿðèìàíîâ. [Øàìàìà
Úàäó:] Èíäè ùå÷ àç-ìàç éàçûäàí-ïîçóäàí áà-
øûí ÷ûõûðìû? ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Úàâàä:] Ìÿí
áèð êàñûá îäóí÷óéàì, éàçû-ïîçó áèëìÿéèðÿì.
Á.Òàëûáëû.
3. ìÿú. äàí. Éàçûëìûø øåé; ÿñÿð, ìÿãàëÿ
âÿ ñ. Îðàäà ìÿíè ãîíàã åëÿäè âÿ ìÿíäÿí
ñîðóøäó êè, éàçûäàí-ïîçóäàí íÿéèí âàð?
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áÿëêÿ ýÿíúëÿðäèð, àç-
äàí-÷îõäàí ìÿíèì éàçû-ïîçóìäàí îõóéóá-
ëàð, ùÿâÿñëÿíèðëÿð? – äåéÿ äöøöíäöì. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
ÉÀÇÛØ èñ. Éàçìà, éàçûëìà.
ÉÀÇÛØÌÀ “Éàçûøìàã”äàí ô.èñ.; ìÿêòóá-
ëàøìà.
ÉÀÇÛØÌÀÃ ãàðø. Áèð-áèðèíÿ ìÿêòóá éàç-
ìàã, ìÿêòóáëàøìàã. Áèç îíóíëà ÷îõäàí éàçû-
øûðûã. Îõóúóëàðëà éàçûøìàã. Äîñòëàðëà éàçûø-
566
ÉÀÇÌÀÃ
ìàã. – ..Áèç éàçûøà-éàçûøà (ç.) àéëàð ýÿëèá
êå÷äè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÀÇÃÀÁÀÜÛ á à õ éàç àüçû (“éàç”äà). Áó
éàçãàáàüû àõøàì íåúÿ èëûã âÿ íåúÿ äÿ õîø èäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÇ-ÃÛØ çÿðô Èëèí áöòöí ôÿñèëëÿðèíäÿ, ùÿð
çàìàí, ùÿìèøÿ, äàèì. Êàìàëýèëèí êÿíäè éàç-
ãûø áàøûãàðëû Êÿïÿçèí ÿòÿêëÿðèíäÿ èäè. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ.
ÉÀÇËÀÌÀ ô. 1. Éàçû áèð éåðäÿ éàøàìàã,
êå÷èðìÿê, ãàëìàã.
2. äàí. Èñòèëÿð äöøìÿìèø éöíýöë ýåéèíìÿê.
×îõ òåç éàçëàìûñàí.
ÉÀÇËÛà èñ. 1. Éàç âàõòû, éàç ÷àüû. Úÿííÿ-
òèí éàçëûüû, úÿùÿííÿìèí ïàéûçëûüû. (Àòà. ñþçö).
2. Éàçäà, áàùàðäà ÿêèëÿí, éàõóä éàçäà éå-
òèøÿí. Éàçëûã áóüäà. – [Ãàðàêèøè:] Éîõñà áèç
áîñòàí ö÷öí, éàçëûã ÿêèí ö÷öí àéûðäûüûìûç ñà-
ùÿéÿ ñó ÷àòäûðà áèëìÿéÿúÿéèê! ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÀÇÌÀ 1. “Éàçìàã”äàí ô.èñ.
2. ñèô. ßë èëÿ éàçûëìûø (áàñìà – ÷àï ìöãà-
áèëè). Éàçìà êèòàáëàð.
ÉÀÇÌÀÃ ô. 1. Êàüûç âÿ éà áàøãà ìàòåðèàë
öçÿðèíäÿ ãðàôèê èøàðÿëÿð (ùÿðôëÿð, ðÿãÿìëÿð
âÿ ñ.) úûçìàã. Ùÿðôëÿð éàçìàã. Íîò éàçìàã.
Ìöðÿêêÿáëÿ éàçìàã. Êàðàíäàøëà éàçìàã.
Òÿáàøèðëÿ ëþâùÿäÿ éàçìàã. – ..Áèð ïàðà óøàã-
ëàðäà áåëÿ áèð ïèñ õàñèééÿò îëóð êè, ÿëëÿðèíÿ êà-
ðàíäàø äöøÿí êèìè áàøëàéûðëàð åâèí äèâàðëàðûíû
éàçìàüà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áöòöí êÿíä
Íîâðóçà ìöøòÿðÿê êàüûç éàçûá ýþíäÿðäè.
Ñ.Ðÿùìàí. // Éàçû èøè èëÿ ìÿøüóë îëìàã. ßð
îõóðìóø äà, éàçàðìûø äà, àíàì! ßð äåéèë,
ìöùëèê àçàðìûø äà, àíàì! Ì.ß.Ñàáèð. // Ùÿðô-
ëÿðè, ñþçëÿðè âÿ ñ.-íè úûçìàüû áàúàðìàã. Óøàã
àðòûã àäûíû éàçûð. // Éàçû ö÷öí éàðàìàã. Êà-
ðàíäàø éàõøû éàçûð. Ãÿëÿì ïèñ éàçûð.
2. Áèð øåéèí éàçûëû ìÿòíèíè ùàçûðëàìàã. Ìÿê-
òóá éàçìàã. Òÿëèãÿ éàçìàã. ßðèçÿ éàçìàã.
3. Áèð øåé ùàããûíäà éàçûëû ìÿëóìàò âåðìÿê;
ôèêðèíè éàçûëû âÿ éà ìÿòáó øÿêèëäÿ áèëäèðìÿê,
ñþéëÿìÿê, èôàäÿ åòìÿê. Áó õöñóñäà ìÿãà-
ëÿìäÿ éàçìûøàì. Îíà éàçûí êè, òåç ýÿëñèí.
Î õöñóñäà ãÿçåòäÿ éàçìàã ëàçûìäûð. – Îõó-
úóëàðûìûçäàí òÿâÿããå åäèðÿì êè, ìöõáèðèìèçèí
Îðäóáàä âÿ ßéëèñ áàðÿñèíäÿ éàçäûüû ñþçëÿðÿ
áèð ãÿäÿð ÿùÿìèééÿò âåðñèíëÿð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Ðçà áÿé:] Ùÿçÿðàò, âàëëàù, ñàáàù
áóíó ìÿí ãÿçåòÿìäÿ éàçàðàì. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
// Ìÿêòóá âàñèòÿñèëÿ ìöðàúèÿò åòìÿê, áèëäèð-
ÉÅ
ìÿê, ìÿêòóá ýþíäÿðìÿê. ×îõäàíäûð áèçÿ éàç-
ìûðñàí. Éîëäàøëàðû ìöíòÿçÿì ñóðÿòäÿ éàçûðëàð.
– [Ìÿðúàí áÿé:] Àé êèøè, êàüûçäà äà éàçûáäûð
êè, ñàáàù àëòûäà ýÿëÿúÿéÿì. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
4. ßäÿáè-áÿäèè, åëìè, ìóñèãè âÿ ñ. ÿñÿðëÿð
éàðàòìàã, òÿëèô åòìÿê. Ùåêàéÿ éàçìàã. Ïîåìà
éàçìàã. Äèññåðòàñèéà éàçìàã. Êàíòàòà éàç-
ìàã. Îïåðà éàçìàã. Áàëåò éàçìàã. – Áó ãÿäðè
øåèðäÿ îëìàç íÿìÿê, âÿëè; Ñåééèä, ëÿáèí ùàâàñû
èëÿ éàçäû áèð êèòàáè-ëÿçèç. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ùÿð ýöí
áèð éåíè íÿüìÿ, ùÿð ýöí áèð éåíè èëùàì; Éàçàé-
äûì ñÿùÿð-àõøàì. Ì.Ìöøôèã. Åëëÿðÿ ýöâÿíèá
éàçñà ñÿíÿòêàð; Èëùàì õÿçèíÿñè òöêÿíìÿç îëàð.
Ñ.Âóðüóí. // Ìÿòáóàòäà èøòèðàê (÷ûõûø) åòìÿê,
þç ÿñÿðëÿðèíè ùÿð ùàíñû áèð ìÿòáóàòäà äÿðú åò-
äèðìÿê. Î, ãÿçåòÿ éàçûð. Î, àêòéîðëóãëà áÿðà-
áÿð àðàáèð éàçûð.
5. Áèð òÿøêèëàòà âÿ ñ.-éÿ ãÿáóë åäèá àäûíû
äÿôòÿðÿ ãåéä åòìÿê. // Ñèéàùûéà àëìàã, ãåéä
åòìÿê, ãåéäÿ àëìàã. Îí ö÷ èë áóíäàí èðÿëè åâ-
ëÿðè éàçàíäà Äàíàáàø êÿíäèíèí òöñòö ÷ûõàíû
äöç àëòû éöç ÿëëè èêèéÿ ÷àòìûøäû. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
6. äàí. Ìöñàäèðÿ åòìÿê ö÷öí ñèéàùûéà àë-
ìàã, áàøûíû áàüëàìàã. Úèíàéÿòêàðûí ÿìëàêûíû
éàçäûëàð.
ÉÅ “É” ùÿðôèíèí âÿ áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí
ñàìèòèí àäû.
ÉÅÄÄÈ 1. ñàé. Àëòûäàí ñîíðà ýÿëÿí ÿäÿ-
äèí àäû – 7. Éåääèäÿí ö÷ ÷ûõìàã. // Ìèãäàðû
éåääè. Éåääè ìàíàò. Éåääè íÿôÿð. Éåääè ýöí.
– Äàüäà éîë-èç éàõøûäûð; Ùÿð éàí íÿðýèç, éàõ-
øûäûð; Éåääè ôÿðñèç îüóëäàí; Áèð ôÿðëè ãûç éàõøû-
äûð. (Áàéàòû). Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì Äàíà-
áàø êÿíäèíäÿ áèð óøàã ìÿêòÿáÿ ýåäÿí ýöíö-
íöí ñàáàùûñû óøàüûí àòàñûíûí éåääè ãîéóíó áèð
ýåúÿíèí è÷èíäÿ ÷ÿðëÿéèá þëöð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
2. èñ. Éåääèñè øÿêëèíäÿ – þëÿí øÿõñèí þëö-
ìöíöí éåääèíúè ýöíö âÿ ùÿìèí ýöí âåðèëÿí
åùñàí. Áó ýöí ìÿðùóìóí éåääèñèäèð. Þëöíöí
éåääèñèíè âåðìÿê. – Ìèðçÿ ðàéîíà ÷àòàíäà
àíàñûíûí éåääèñèíè âåðìèøäèëÿð, äàé áàøñàüëû-
üûíà ýÿëèá-ýåäÿí äÿ éîõ èäè. È.Øûõëû.
◊ Éåääè àðõà – ÿúäàä, ÿñèë-íÿñÿá. [Ìÿøÿäè
ßùìÿä:] Àõ, à çàëûì îüëó! ßëáÿò áèð äÿ ìöñà-
âàò ùþêóìÿòè ýåðè ãàéûäàð, ñÿíèí éåääè àðõà
äþíÿíëÿðèíÿ îä âóðàúàüàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Éåääè ãàïû ãîíøó – óçàã ãîíøó. Ùÿëÿ îëóð
ÉÅÄÄÈÈËËÈÊ
êè, ãûçëàð äà ýÿòèðèð. Éåääè ãàïû ãîíøóëàðû áÿä-
õàá åëÿéèð. Ìèð Úÿëàë. Éåääè ãûôûë (ìþùöð)
àëòûíäà îëìàã (ñàõëàíìàã) – áÿðê-áÿðê ýèç-
ëÿäèëìÿê, áÿðê éåðäÿ ñàõëàíûëìàã, òàìàìèëÿ
íàìÿëóì îëìàã, ùå÷ êÿñÿ ìÿëóì âÿ áÿëëè
îëìàìàã. Éåääè äÿðÿäÿí ñó ýÿòèðìÿê –
÷àøäûðìàã, áèð èøè âÿ éà ìÿñÿëÿíè äàùà äà ãà-
ðàíëûãëàøäûðìàã. Éåääè èãëèì – äöíéà, àëÿì.
Åøèòñÿì ýÿëèðñÿí, ó÷àðàì, èíàí; Ïÿíáÿ áóëóä-
ëàðëà ãóúàãëàøàðàì; À÷àðàì êþêñöìö éåääè
èãëèìÿ. Õ.Ðçà. Éåääè ýþéäÿ áèð óëäóçó îë-
ìàìàã – ùå÷ áèð àðõàñû, ýöâÿíÿúÿéè, àäàìû
îëìàìàã. Éåääèñèíäÿí éåòìèøèíÿ ãÿäÿð –
éåääè éàøëû óøàãëàðäàí òóòìóø éåòìèø éàøëû
ãîúàëàðàäÿê; ùàìû. Ñ.Âóðüóíó Àçÿðáàéúàíäà
éåääèñèíäÿí éåòìèøèíÿ ãÿäÿð ùàìû òàíûéûð. Áèð
äÿðÿäÿ éåääè éåòèì èëÿ ãàëìàã – êþìÿêñèç,
êèìñÿñèç îëìàã. Áèð äÿðÿäÿ éåääè éåòèì èëÿ àú
âÿ ñóñóç ãàëìàìûøûã êè! Áèçèì äþâëÿòèìèç äà-
üûëàí âÿ ãóðòàðàí äþâëÿò äåéèë. È.Ìóñàáÿéîâ.
éåääè-éåääè çÿðô Ùÿð äÿôÿñèíäÿ, ùÿð ñûðàäà
âÿ ñ. éåääè îëàðàã. Éåääè-éåääè ñûðàëàíìàã.
Éåääè-éåääè àéûðìàã. Íöìàéèø÷èëÿð éåääè-
éåääè ýÿëèá êå÷äèëÿð.
ÉÅÄÄÈÀÐØÛÍËÛÃ ñèô. Óçóíëóüó éåääè àðøûí
îëàí.
ÉÅÄÄÈÀÉËÛÃ ñèô. 1. Éåääè àé äàâàì åäÿí
âÿ éà åòìèø. Éåääèàéëûã çÿùìÿò. Éåääèàéëûã
åçàìèééÿò.
2. Éåääè àé éàøû îëàí. Éåääèàéëûã óøàã.
Éåääèàéëûã äàé÷à.
ÉÅÄÄÈÁÀØËÛ ñèô. Éåääè áàøû (çèðâÿñè, òÿ-
ïÿñè) îëàí.
ÉÅÄÄÈÁÓÚÀÃËÛ ñèô. ðèéàç. Éåääè áóúàüû
îëàí.
ÉÅÄÄÈÄßÃÈÃßËÈÊ ñèô. Éåääè äÿãèãÿ äà-
âàì åäÿí âÿ éà åòìèø. Éåääèäÿãèãÿëèê ôàñèëÿ.
ÉÅÄÄÈÄÈËËÈ ñèô. Éåääè äèëè îëàí. Éåääè-
äèëëè óøàã ãàðìîíó.
ÉÅÄÄÈÄÖÉÌßËÈÊ ñèô. Þë÷öñö éåääè äöé-
ìÿ îëàí. Éåääèäöéìÿëèê òàõòà.
ÉÅÄÄÈÈËËÈÊ 1. ñèô. Éåääè èë äàâàì åäÿí
âÿ éà åòìèø. Éåääèèëëèê ñÿéàùÿò. Éåääèèëëèê ôÿà-
ëèééÿò. // Éåääèèëëèê áèð ìöääÿòè íÿçÿðäÿ òóòàí.
Éåääèèëëèê ïëàí. // Éåääè èë ìöääÿòèíäÿ áàøà
ýÿëÿí. Éåääèèëëèê ìÿêòÿá. Îíóí éåääèèëëèê òÿù-
ñèëè âàðäû.
2. èñ. Òÿùñèë ìöääÿòè éåääè èë îëàí ìÿê-
òÿá. Éåääèèëëèêäÿ îõóìàã. Éåääèèëëèéè áèòèðìÿê.
567
ÉÅÄÄÈÃÀÐÄÀØ
– [Áÿùðàì] Ðåéùàíäàí åëÿ àðõàéûí èäè êè, äå-
éÿñÿí, îíó êö÷ÿëÿðèíäÿêè éåääèèëëèéÿ éîëà ñàëûá.
Ìèð Úÿëàë.
3. èñ. Éåääèíúè èëäþíöìö. Ãÿëÿáÿíèí éåääè-
èëëèéèíè ãåéä åòìÿê.
ÉÅÄÄÈÃÀÐÄÀØ èñ. Áèð-áèðèíèí éàíûíà äö-
çöëìöø êèìè ýþðöíÿí éåääè êè÷èê óëäóç. Ñÿùÿð
þç òàõòûíà äþíÿúÿê èíäè; Éåääèãàðäàø áåëÿ ñþ-
íÿúÿê èíäè. Ì.Ðàùèì.
ÉÅÄÄÈÃÀÒ(ËÛ) ñèô. 1. Ãàòëàðû éåääè îëàí.
Éåääèãàò ëàé.
2. Éåääèìÿðòÿáÿëè. Éåääèãàò åâëÿð.
3. ìÿú. ×îõ, ãàëûí, ÷îõãàòëû. Éåääèãàò ïàë-
òàð ýåéìèø, éåíÿ äÿ öøöéöð.
ÉÅÄÄÈÃÖËËßËÈ ñèô. Éåääè ãöëëÿñè îëàí.
Éåääèãöëëÿëè ãàëà.
ÉÅÄÄÈËßÌß “Éåääèëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄÄÈËßÌßÊ ô. Éåääèéÿ ÷àòäûðìàã.
ÉÅÄÄÈËÈÊ ñèô. Þë÷öñö éåääè âàùèääÿí èáà-
ðÿò îëàí, éàõóä éåääè íþìðÿëè. Éåääèëèê ïèëòÿ.
Éåääèëèê øöøÿ. Éåääèëèê òàõòà. – Éåääèëèê ëàìïà
èøûüûíäà àðûã áèð ãûçûí, ùå÷ íÿ èëÿ íÿçÿðè úÿëá
åòìÿéÿí óçóíñîâ ÷þùðÿñè ìåéäàíà ÷ûõäû.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Éåääè õàëû îëàí. Éåääèëèê êàðò.
// èñ. Éåääè õàëû îëàí ãóìàð êàüûçû. Éåääèëèéè àò!
ÉÅÄÄÈÌÅÒÐËÈÊ ñèô. Éåääè ìåòð óçóíëó-
üóíäà îëàí, óçóíëóüó éåääè ìåòð îëàí.
ÉÅÄÄÈÌßÐÒßÁß(ËÈ) ñèô. Éåääè ìÿðòÿ-
áÿñè îëàí, éåääèãàò. Éåääèìÿðòÿáÿ åâ. Éåääè-
ìÿðòÿáÿ áèíà.
ÉÅÄÄÈÍÚÈ “Éåääè”äÿí ñûðà ñàéû. Éåääèíúè
ñûðà. Éåääèíúè íþìðÿ. Ùÿôòÿíèí éåääèíúè ýöíö.
– [Òåéìóð] éåääèíúè ñèíôè áèòèðèá, ñÿíÿò ìÿê-
òÿáèíÿ ýèðìèø, îðàíû äà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ áèòèð-
ìèøäè. Ì.Ùöñåéí.
ÉÅÄÄÈÉÀØÀÐ ñèô. Éåääè éàøû îëàí. Éåääè-
éàøàð àò.
ÉÅÄÄÈÉÀØ(ËÛ) ñèô. Éåääè éàøû îëàí. Éåääè-
éàøëû ãûç.
ÉÅÄßÊ èñ. 1. Ùåéâàíû ÷ÿêèá àðõàñûíúà
àïàðìàã ö÷öí áîéíóíà âÿ éà áîéóíäóðóüóíà
áàüëàíàí èï. Èíÿéè éåäÿéèíäÿí òóòóá ÷ÿêìÿê.
– Ùàúû Ðöñòÿì ýÿëèá úÿääèíèí ïàéûíû èñòÿäè.
Êþ÷ ÿùëè åòèíà åëÿìÿäè. Àòûíûí éåäÿéèíäÿí òó-
òóá, àëà÷ûãëàðû áèð-áèð ýÿçäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.

Éåäÿéÿ (éåäÿéèíÿ) àëìàã – èïèíäÿí òó-
òóá äàëûíúà ÷ÿêìÿê; äàëûíúà ÷ÿêèá àïàðìàã.
[Âÿçèð:] Àõûðäà àòëàðû éåäÿéèìÿ àëûá òÿïÿíèí
áàøûíà ÷ûõäûì!.. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Éåäÿê âåð-
568
ÉÅÄßÊËßÍÌß
ìÿê – àòû âÿ éà áàøãà ùåéâàíû èïèíäÿí òóòóá
äàëûíúà ÷ÿêìÿê. Êÿëÿ, þêöçÿ éåäÿê âåðìÿê.
2. Ýÿìèíè, ãàéûüû ñàùèëÿ, êþðïöéÿ áàüëàéàí
èï âÿ éà çÿíúèð. Ãàéûã âÿ ýÿìèëÿðèí éåäÿêëÿðè
äàëüàëàðûí òÿñèðè èëÿ ýàù ýÿðèëèð, ýàù áîøàëûðäû.

Éåäÿê èïè – áèð ýÿìèíèí, ìàøûíûí äèýÿ-
ðèíè ÷ÿêèá àïàðìàñû ö÷öí îíëàðà áàüëàíàí èï
(áóðàç, êàíàò âÿ ñ.). Éåäÿê ýÿìèñè (ìàøûíû
âÿ ñ.) – 1) áàøãà ýÿìèëÿðè (ìàøûíëàðû) éåäÿ-
éèíäÿ àïàðàí êèøè (ìàøûí âÿ ñ.); 2) éåäÿêäÿ
ýåäÿí ýÿìè (ìàøûí âÿ ñ.).
3. Ìîòîðëó ìàøûíà ãîøóëàí éöê àðàáàñû.
Àâòîìîáèëëÿðèí äàðòûúû ýöúöíäÿí ñÿìÿðÿëè èñòè-
ôàäÿ åòìÿê ö÷öí àâòîìîáèë çàâîäëàðû àâòîìî-
áèë éåäÿêëÿðè áóðàõûð. ß.Úÿôÿðîâ.
4. Éåäÿéèíäÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – àðõàñûíúà,
äàëûñûíúà, éåäÿéèíäÿí òóòàðàã. Êîð Àëû ãóëàí-
ëàð äà éåäÿéèíäÿ òàïäàíà-òàïäàíà þç åâèíÿ
ýÿëäè. “Êîðîüëó”. Íÿçÿðÿëè ùÿëÿ àòûíû ìèí-
ìÿéèá éåäÿéèíäÿ ÷ÿêèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Êÿíäè äîëàøûðàì éåäÿéèìäÿ àò; È÷èìäÿ áèð
ãöââÿ ÿìð åäèð: éàðàò! Ñ.Âóðüóí.
◊ Éåäÿéè ÿëäÿí ãîéìàìàã ìÿú. – áÿðê
ñàõëàìàã, ÿëäÿí áóðàõìàìàã, áîø òóòìàìàã.
[Íàìàç:] Ùÿñÿí êèøèíèí éåäÿéèíè ÿëäÿí ãîé-
ìóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éåäÿêäÿ ãàëìàã – ùà-
ìûäàí ýåðèäÿ ãàëìàã, àõûðûíúû éåðè òóòìàã.
ÉÅÄßÊÚÈË ñèô. Éåäÿêäÿ ýåòìÿéè ñåâÿí
(ãîøãó ùåéâàíû ùàããûíäà).
ÉÅÄßÊ×È èñ. 1. Ùåéâàíû éåäÿéÿ àëàí âÿ
éà ãàéûüû éåäÿêäÿ ÷ÿêÿí àäàì.
2. Éåäÿê ìàøûíûíäà, òðàêòîðà ãîøóëàí ìà-
øûíäà âÿ ñ.-äÿ èøëÿéÿí àäàì.
ÉÅÄßÊ×ÈËÈÊ èñ. Éåäÿê÷èíèí èøè, âÿçèôÿñè.
ÉÅÄßÊËßÌß “Éåäÿêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄßÊËßÌßÊ ô. 1. Èïèíäÿí òóòóá þç àð-
õàñûíúà ÷ÿêìÿê. Àòû éåäÿêëÿìÿê. – Áèð àçäàí
ñîíðà áÿéèí äÿ àòûíû éåäÿêëÿéèá ýÿòèðäèëÿð.
Ì.Ùöñåéí.
2. ßëèíäÿí òóòóá þç äàëûíúà àïàðìàã. Ö÷öí-
úöñö âàõòûíäà ìöàëèúÿ åòìÿéèá ýþç àüðûñûí-
äàí ÿáÿäè êîð îëìóø àòàñûíû éåäÿêëÿéèðäè.
Í.Íÿðèìàíîâ.
3. Áèð éåðèíäÿí òóòóá ñàõëàìàã.
4. ìÿú. äàí. Áèð èøÿ ãîøìàã, úàëàìàã. Óøàã
áèð àç áþéöéÿí êèìè îíó áèð èøëÿ éåäÿêëÿìÿê
ëàçûìäûð.
ÉÅÄßÊËßÍÌß “Éåäÿêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄßÊËßÍÌßÊ
ÉÅÄßÊËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. Éåäÿéÿ àëûí-
ìàã. // Úèëîâóíäàí òóòóëìàã.
2. Áèð éåðèíäÿí òóòóëóá ñàõëàíìàã.
ÉÅÄßÊËßÒÌß “Éåäÿêëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄßÊËßÒÌßÊ èúá. Éåäÿéÿ àëäûðìàã.
ÉÅÄßÊËÈ ñèô. Áàüëû, úèëîâëó, éåäÿêäÿ
îëàí. Éåäÿêëè àò.
ÉÅÄÈÐÈËÌß “Éåäèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Éåì, éåìÿê âÿ ñ.
âåðäèðèëìÿê; éåäèðäèëìÿê.
ÉÅÄÈÐÌß “Éåäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄÈÐÌßÊ ô. Áèð áàøãàñûíà éåìÿê âåð-
ìÿê, éåìÿêëÿ òÿìèí åòìÿê. [Ãûçûëãóøóí] áà-
ëàëàðû éóìóðòàäàí ÷ûõûíúà îâëàäûüû ãóøëàðû
þëäöðöá ãàíûíû è÷ÿð, ñîíðà äà ãàíû ãóñóá
áàëàëàðûíà éåäèðÿð. À.Øàèã. Ôÿãÿò áèð ùàë
[Ìóðàäà] ÷îõ àüûð ýÿëèðäè: àðâàäûíûí ãàçàíûá
îíó éåäèðìÿêëÿ áÿñëÿìÿñè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÅÄÈÐÒÌß “Éåäèðòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄÈÐÒÌßÊ èúá. 1. Éåìÿéÿ ñþâã âÿ éà
ìÿúáóð åòìÿê; éåäèðìÿê.
2. Éåìÿê âåðìÿê, éåì âåðìÿê, äÿí âåð-
ìÿê. Ùåéâàíëàðû éåäèðòìÿê. Ãóøëàðû éåäèðò-
ìÿê. – Áèçèì Ãûçûëû þçöìÿ àëûøäûðìàã öìèäè
èëÿ ùÿð ýöí íÿ ãÿäÿð ÷þðÿê éåäèðäèìñÿ, éåíÿ äÿ
àëà÷ûãäàí ÷ûõûá áèð éàíà ýåòäèéèìè ýþðöíúÿ ..
áîüóã ñÿñëÿ ùöðÿð, íÿøÿìè ïîçàðäû. À.Øàèã.
3. Úàíûíà ÷ÿêäèðìÿê, áèð øåéè àç-àç áèð
øåéèí è÷èíäÿ ùÿëë åòäèðìÿê. Éàüû õÿìèðÿ éå-
äèðòìÿê.
ÉÅÄÈÇÄÈÐÈËÌß “Éåäèçäèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄÈÇÄÈÐÈËÌßÊ á à õ éåäèðèëìÿê.
ÉÅÄÈÇÄÈÐÌß “Éåäèçäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÄÈÇÄÈÐÌßÊ á à õ éåäèðìÿê. Íÿáè áó-
ðàäà Ùÿúÿðëÿ äèíúÿëèð, îíó ñàâàøëàðäàí ñàëà-
ìàò ÷ûõàðäàí Áîç àòà òóìàð âåðèð, àðïà ÿâÿ-
çèíÿ êèøìèø éåäèçäèðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅÔÐÉÉÒÎÐ [àëì. Ýåôðåèòåð] Ñûðàâè ÿñ-
ýÿðÿ âåðèëÿí áèðèíúè ùÿðáè ðöòáÿ âÿ áó ðöòáÿíè
äàøûéàí øÿõñ.
ÉÅÝÀÙ èñ. [ôàðñ.] ìóñ. Àøàüû îêòàâàíûí
áèðèíúè ïèëëÿñè.
ÉÅÝÀÍ èñ. [ôàðñ.] Íÿðä îéóíóíäà – ãîøà
ýÿëÿí òÿêëÿð, úöò áèðëÿð.
ÉÅÝÀÍß èñ. [ôàðñ.] Áèð, áèðúÿ, òÿê, áèð, éàë-
íûç, âàùèä. Éåýàíÿ þâëàä. – Èíäè éåýàíÿ áèð
÷àðÿ âàðñà, î äà ìöäàðà åòìÿê âÿ âàõò ãà-
çàíìàãäàí èáàðÿòäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Îòóð-
ìàüà áîø ñòóëóìóç îëìàäûüûíäàí, ãûçëàðûì
ÉÅÊ-ÄÈÝßÐ
àéàã öñòöíäÿ äóðóá, éåýàíÿ ïÿíúÿðÿìèçÿ ñþé-
êÿíìèøäèëÿð. Ì.Ùöñåéí. Ñÿìÿäèí éåýàíÿ öìè-
äè, èñòèíàäýàùû Ñóëòàí èäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÅÝÀÍßËÈÊ èñ. Òÿêëèê, âàùèäëèê, àíúàã áèð
îëìà. Óðàð îë ùÿì éåýàíÿëèêäÿí äÿì; Äåð êè:
àëÿìäÿ ùÿð íÿ âàð, ìÿíÿì. Ôöçóëè.
ÉÅÝÉÐ èñ. [àëì.] 1. Îâ÷óëóã òÿñÿððöôàò-
ëàðûíäà îâ ùàããûíäà ãàíóíà íÿçàðÿò åäÿí ïå-
øÿêàð îâ÷ó.
2. Áÿçè îðäóëàðäà õöñóñè íèøàí÷û ïîëêëàðûí-
äà õèäìÿò åäÿí ÿñýÿð.
ÉÅÙÀÉÅ èñ. äàí. 1. Àðäû êÿñèëìÿäÿí èøòàùà
èëÿ éåìÿ (÷îõëàðû ùàããûíäà). Éåùàéå áàøëàíäû.
2. ìÿú. Ùÿðÿ áèð òÿðÿôäÿí éåìÿ, ìÿíèì-
ñÿìÿ, äàüûòìà; êöòëÿâè ðöøâÿòõîðëóã.
ÉÅÕÈÄÍÀ èñ. çîîë. 1. Àâñòðàëèéàäà éàøà-
éàí êèðïèéÿáÿíçÿð ùåéâàí.
2. Àâñòðàëèéàäà éàøàéàí çÿùÿðëè èëàí.
ÉÅÊ ñàé [ôàðñ.] êëàñ. Áèð (àäÿòÿí áèð ñûðà
ìöðÿêêÿá ñèôÿòëÿðèí “áèð”, “òÿê” ìÿíàñûíäà
îëàí áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.: éåêäèë, éåê-
ðÿíý).
ÉÅÊÁßÉÅÊ çÿðô [ôàðñ.]: éåêáÿéåê ýÿë-
ìÿê – öç-öçÿ ýÿëìÿê, ìöõàëèôÿò ýþñòÿðìÿê,
òîããóøìàã, ñþçö äöç ýÿëìÿìÿê. Àõû áåëÿ
àüûð áèð çÿìàíÿäÿ áþéöêëÿðëÿ áó úöð éåêáÿéåê
ýÿëìÿê éàëíûç çèéàí ýÿòèðÿ áèëÿð. Ì.Ùöñåéí.
ÉÅÊÚßÙßÒ ñèô. âÿ çÿðô [ôàðñ. éåê âÿ ÿð.
úÿùÿò] êëàñ. Ùÿìðÿé, ùÿìôèêèð, éåêäèë. Ìÿí
éåêúÿùÿòÿì òÿðèãÿòèìäÿ. Ôöçóëè. [Ìîëëà Âÿëè:]
Ùàìû éåêäèë, éåêúÿùÿò áó éîëäà ãàí òþêìÿéÿ
àìàäÿ îëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Éåêúÿùÿò
îëìàã êþùí. – ùÿìðÿé îëìàã, éåêäèë îëìàã,
áèð îëìàã, áèðëÿøìÿê. [Õàíçàäÿëÿð âÿ áÿéçà-
äÿëÿð] áèðëÿøèá, éåêäèë âÿ éåêúÿùÿò îëóá, öìóìè
ìÿñÿëÿëÿð èðÿëè éåòèðìÿê ÿâÿçèíÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ôèð-
ãÿéÿ áþëöíöá áèð-áèðè èëÿ áöüç âÿ ÿäàâÿò áàø-
ëàäûëàð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÉÅÊÚßÙßÒËÈÊ èñ. êþùí. Ùÿìðÿéëèê,
ùÿìôèêèðëèëèê, éåêäèëëèê. Ñÿíÿ àíúàã éåêúÿùÿò-
ëèê âÿ éåêäèëëèê ëàçûìäûð [êè], ðåâîëéóñèéà åäèá
öáóäèééÿòäÿí íèúàò òàïàñàí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÉÅÊÚÈÍÑ ñèô. [ôàðñ. éåê âÿ ÿð. úèíñ] Åéíè-
úèíñëè, åéíè úèíñäÿí îëàí, åéíè õàðàêòåðëè, åéíè
êåéôèééÿòëè, åéíè òÿðêèáëè. Éåêúèíñ úèñèì. Éåê-
úèíñ ìàääÿ. // Õàëèñ, ñàô, ãàòûøûüû îëìàéàí.
ÉÅÊ-ÄÈÝßÐ [ôàðñ.] êþùí. Áèð-áèðèíè, áèð-
áèðèíÿ, áèð òÿðÿô äèýÿð òÿðÿôè (òÿðÿôÿ).
Éåê-
äèýÿðè èëÿ – áèð-áèðè èëÿ.
569
ÉÅÊÄÈË
ÉÅÊÄÈË ñèô. [ôàðñ.] Ôèêðè, ùèññè, ðÿéè áèð îëàí;
ùÿìðÿé. Éåêäèë ãÿðàð. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
[Ìèðçÿ Ùÿñÿí:] Øóðà ùþêóìÿòèíèí òÿêëèôëÿðèíè
öðÿêäÿí, éåêäèë, éåêúÿùÿò àëãûøëàìàëûéûã.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Éåêäèë îëìàã – ôèêðè,
ðÿéè, ãÿðàðû áèð îëìàã, ùÿìðÿé îëìàã.
ÉÅÊÄÈËËÈÊ èñ. Ôèêèð, ðÿé áèðëèéè; ùÿìðÿé-
ëèê. Éåêäèëëèê ýþñòÿðìÿê.
ÉÅÊß ñèô. 1. Ùÿúìúÿ, áîéúà, úöññÿúÿ áþ-
éöê, èðè. Éåêÿ äàø. Éåêÿ àüàú. Éåêÿ áÿäÿí.
– Éåêÿ áàøûí ôàéäàñû éîõäóð, è÷èíäÿ áåéèí
ýÿðÿê. (Àòà. ñþçö). ßòðàôäàêû ùÿð øåé Ñÿìÿ-
äèí íÿçÿðèíäÿ ãåéá îëäó, òÿêúÿ Ìÿìèø ßëëÿç-
îüëóíóí éåêÿ .. ýþâäÿñè ýþçëÿðè þíöíäÿ äà-
éàíäû. È.Ùöñåéíîâ.
2. ìÿú. Éàøëû, êàìàëà ÷àòìûø, ùÿð øåéè áàøà
äöøÿí. Éåêÿ îüëàíñàí. – [Àñéà Ýöë÷þùðÿéÿ:]
Ñÿí éåêÿ ãûçñàí. Åëÿ øåéëÿðè áàøûíäàí ÷ûõàðò.
Ñÿí ùàðà, áàçàðûí ýåäÿñè ùàðà.. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
◊ Éåêÿ éåðäÿí äàíûøìàã – ëîâüàëûã åò-
ìÿê, ëîâüà-ëîâüà äàíûøûã. ßëèíäÿêè áàäÿ îë-
ñóí, ñàç îëñóí; Ùÿðÿêÿòèí èøâÿ îëñóí, íàç îëñóí;
Éåêÿ éåðäÿí äàíûøìàüûí àç îëñóí; Äöøÿðñÿí
áèð äÿðèí àù-âàéà, Ïÿðè! Àøûã Ìÿùÿììÿä
áÿé. Áàøûíäàí éåêÿ äàíûøìàã – éàøûíà, òóò-
äóüó ìþâãåéÿ, áèëèéèíÿ éàðàøìàéàí, óéüóí
îëìàéàí ñþçëÿð äàíûøìàã. Òåç îë! ×îõ äàíûø-
ìà áàøûíäàí éåêÿ; Éîõñà äîüðàíàðñàí ëàï
òèêÿ-òèêÿ. Ñ.Âóðüóí.
éåêÿ-éåêÿ çÿðô Áþéöê-áþéöê, èðè-èðè. [Ïÿðè-
íèñÿ ÿðèíÿ:] ..Åøøÿéèí öñòÿ éåêÿ-éåêÿ ÷óâàë-
ëàð ÷àòûëìûøäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
◊ Éåêÿ-éåêÿ äàíûøìàã – á à õ áàøûíäàí
éåêÿ äàíûøìàã (“éåêÿ”äÿ). [Ãàðàø:] Ìÿí
þëöì Ùÿñÿíÿëè, éåêÿ-éåêÿ äàíûøìà! Ùÿéÿ ñÿí
êèøè èäèí, áèíÿâà Ñöëåéìàí áÿéÿ âàõòûíäà ïàò-
ðîí éåòèðÿ èäèí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÅÊßÁÀØ ñèô. 1. Áàøû áþéöê îëàí. Éåêÿ-
áàø àäàì.
2. ìÿú. ×ÿòèí ãàíàí, ùþúÿò, êÿíÿê; ãàáà,
ìÿðèôÿòñèç àäàì. Ýþð éåêÿáàø, ýþíöãàëûí àõ-
ìàã, ìàëûìû íÿ ýöíÿ ñàëûá! Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÊßÁÀØËÛ á à õ éåêÿáàø 1-úè ìÿíàäà.
ÉÅÊßÁÀØËÛà èñ. Ãàíìàçëûã, ãàáàëûã, êî-
áóäëóã.
ÉÅÊßÁÛÜ(ËÛ) ñèô. Áûüëàðû éåêÿ îëàí. Ñîíðà
éåêÿáûüëû, éîüóíãàðûí áèð ôÿùëÿ ÷ûõûá äàíûøäû.
Ãàíòÿìèð.
570
ÉÅÊßÃÓÉÐÓÃ
ÉÅÊßÁÓÐÓÍ ñèô. Áóðíó éåêÿ îëàí. Éåêÿ-
áóðóí îüëàí.
ÉÅÊßÁÓÉÍÓÇ(ËÓ) ñèô. Áóéíóçëàðû ÷îõ
áþéöê îëàí, èðèáóéíóçëó. Éåêÿáóéíóç þêöç,
ìàðàë.
ÉÅÊßÄÀËÀÃ(ËÛ) ñèô. Äàëàüû øèøìèø (õÿñòÿ).
ÉÅÊßÄÛÐÍÀÃ(ËÛ) ñèô. Äûðíàãëàðû ÷îõ èðè,
éàõóä ÷îõ óçóí îëàí.
ÉÅÊßÄÈØ(ËÈ) ñèô. Äèøëÿðè ÷îõ èðè îëàí.
ÉÅÊßÄÎÄÀà ñèô. Äîäàãëàðû áþéöê, åíëè
îëàí. Éåêÿäîäàã àäàì.
ÉÅÊßÄÞØ(ËÖ) ñèô. Äþøëÿðè ÷îõ èðè îëàí.
ÉÅÊßÕÀÍÀ ñèô. Þçöíö ùÿð êÿñäÿí éöê-
ñÿê ñàéàí, ëîâüà, òÿêÿááöðëö, áàøãàñûíû áÿ-
éÿíìÿéÿí.
◊ Éåêÿõàíà äàíûøìàã – á à õ éåêÿ-éåêÿ
äàíûøìàã (“éåêÿ-éåêÿ”äÿ).
ÉÅÊßÕÀÍÀËÀÍÌÀÃ ô. Ñàéìàçéàíàëûã
åòìÿê, ùå÷ êÿñëÿ ùåñàáëàøìàìàã, ëîâüàëàí-
ìàã, þçöíö áàøãàëàðûíäàí éöêñÿê òóòìàã,
òÿøÿõõöñëÿíìÿê, ëîâüà-ëîâüà äàíûøìàã.
ÉÅÊßÕÀÍÀËÛÃ èñ. Ëîâüàëûã, òÿøÿõõöñ,
þçöíö áàøãàëàðûíäàí éöêñÿê òóòìà, áàøãà-
ëàðûíû ñàéìàìà. [Ôÿðçÿëè:] Áèëìèðÿì ùå÷ ñèçÿ
áó èääèà, áó éåêÿõàíàëûã ùàðàäàí áåëÿ ýÿëèá-
äèð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅÊßÕÀÍÀ-ÉÅÊßÕÀÍÀ á à õ éåêÿ-
éåêÿ.
◊ Éåêÿõàíà-éåêÿõàíà äàíûøìàã – á à õ
éåêÿ-éåêÿ äàíûøìàã (“éåêÿ-éåêÿ”äÿ).
ÉÅÊßÕÀÍÀËÀÍÌÀ “Éåêÿõàíàëàíìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÅÊßÃÀÍÀÄ(ËÛ) ñèô. Ãàíàäëàðû ÷îõ áþ-
éöê îëàí.
ÉÅÊßÃÀÐÛÍ ñèô. 1. Ãàðíû ÷îõ éåêÿ, èðè
îëàí. Éåêÿãàðûí êèøè. – [Ìèðçÿ Ùÿñÿí:] Î éå-
êÿãàðûí êóëàêëà íÿ ñþùáÿò åëÿéèðäèí? ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
2. ìÿú. Ãàðûíãóëó, äîéìàã áèëìÿéÿí.
ÉÅÊßÃÀØ ñèô. 1. Ãàøû åíëè âÿ ãàëûí îëàí,
åíëèãàø (áàõ ãàø 1-úè ìÿíàäà). Éåêÿãàø àäàì.
2. Ãàøû áþéöê îëàí (á à õ ãàø 2-úè ìÿíàäà).
[Îüëàí:] Éÿíè áóðàäà, ñèç áóéóðàí, ÿí ÿëà,
éåêÿãàø áðèëéàíò öçöê .. âàðäûð? Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅÊßÃÓËÀÃ(ËÛ) ñèô. Ãóëàãëàðû ÷îõ áþéöê
îëàí; ïàëàçãóëàã.
ÉÅÊßÃÓÉÐÓà ñèô. Ãóéðóüó ÷îõ áþéöê
îëàí; øÿëÿãóéðóã.
ÉÅÊßËßÍÄÈÐÈËÌß
ÉÅÊßËßÍÄÈÐÈËÌß “Éåêÿëÿíäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÉÅÊßËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Éåêÿ ùàëà
ñàëûíìàã; èðèëÿøäèðèëìÿê.
ÉÅÊßËßÍÄÈÐÌß “Éåêÿëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅÊßËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Áþéöòìÿê, èðèëÿø-
äèðìÿê.
ÉÅÊßËßÍÌß “Éåêÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÊßËßÍÌßÊ ô. Éåêÿ îëìàã, èðèëÿøìÿê.
// Éàøà äîëìàã, áþéöìÿê. Óøàãëàð äàùà éå-
êÿëÿíèáëÿð.
ÉÅÊßËßÒÌß “Éåêÿëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÊßËßÒÌßÊ ô. Äàùà éåêÿ åòìÿê, äàùà
äà áþéöòìÿê.
ÉÅÊßËÈÊ èñ. 1. Éåêÿ øåéèí ùàëû; èðèëèê,
ùÿúìúÿ áþéöêëöê. Äàøûí éåêÿëèéè. Àéàããàáû-
íûí éåêÿëèéè. – Áàøûí éåêÿëèéè äþâëÿòäèð, àéà-
üûí éåêÿëèéè íåéáÿò. (Àòà. ñþçö). Î éåêÿëèêäÿ
òàéàäàí ö÷-äþðä ÷ÿíýÿ îò ÷ûõûð. Ì.Ùöñåéí.
[Ãÿäèð:] Ìÿí éåêÿëèêäÿ àäàìûí äèðèëèéèíè äà-
íûðëàð. Ìèð Úÿëàë.
2. Á à õ éåêÿõàíàëûã. Ìÿðä îëàí àë ýåéñÿ,
éåêÿëèê áèëìÿç; Íàìÿðä øèëÿ ýåéñÿ, õàíëûã äà-
âàëàð. Ìîëëà Úöìÿ.
ÉÅÊßËÌß “Éåêÿëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÊßËÌßÊ ô. Éåêÿ îëìàã, ùÿúìúÿ, áîé-
úà àðòìàã. Áàüäà àüàúëàð ëàï éåêÿëìèøäèð.
Ãàðíû éåêÿëìÿê. // Áþéöìÿê, éåêÿëÿøìÿê.
Éàøàð äà àòà-àíàñûíûí âÿ ìöëàéèì íÿíÿñèíèí,
áèð äÿ Ñÿëèìèí ìÿùÿááÿòè èëÿ áîé àòûá éåêÿëèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Ãöðóðëàíìàã, èôòèõàð åòìÿê (÷îõ
âàõò “äàü áîéäà”, “äàü êèìè” ñþçëÿðè èëÿ).
[Áàçàðáàøû:] Ìèðçÿ úàíû, ìÿí Ùàúû àüàíû ýþ-
ðÿíäÿ èíàí êè, äàü áîéäà éåêÿëèðÿì. Ï.Ìàêóëó.
ÉÅÊßËÒÌß “Éåêÿëòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÊßËÒÌßÊ ô. 1. Áþéöòìÿê, èðèëÿøäèð-
ìÿê. // ìÿú. Øèøèðòìÿê, áþéöòìÿê, éåêÿ ýþñ-
òÿðìÿê. Õûðäà ìÿñÿëÿíè éåêÿëòìÿê ëàçûì äåéèë.
2. ìÿú. Áþéöê òóòìàã; ãöððÿëÿíìÿê. Þçöíö
àç éåêÿëò. – Àñëàí þçö áèëìÿäÿí þçöíö äàðòûá
éåêÿëòìÿê èñòÿäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅÊßÏßÐ ñèô. âÿ èñ. ×îõ éåêÿ, ÷îõ èðè,
úöññÿúÿ ÷îõ áþéöê. Äÿìèð÷èîüëó áàõäû êè, áó,
áèð éåêÿïÿð, êÿëÿ-êþòöð àäàìäû, öç-ýþçöíäÿí
çÿùì éàüûð. “Êîðîüëó”. Ìÿí îíëàðûí éåêÿïÿð
êþïÿéèíè ýþñòÿðèá: – Î äèíñèçëÿðèí þùäÿñèíäÿí
áó èìàíñûç ýÿëÿð! – äåäèì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÉÅÊÐßÍÝ
ÉÅÊßÏßÐËÈÊ èñ. Éåêÿïÿð àäàìûí (ùåé-
âàíûí) ùàë âÿ ýþðöíöøö.
ÉÅÊßÐÀà ñèô. êþùí. Áþéöêòÿùÿð, áèð ãÿ-
äÿð éåêÿ, èðè. // ×îõ éåêÿ. Ùÿð êÿñèí îëñà áà-
øûíäà éåêÿðàã ÿììàìÿ; Ýþðöíöð õÿëãäÿ ýóéà
êè, îäóð ÿëëàìÿ. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÉÅÊßÑÀÃÃÀË ñèô. Ñàããàëû éåêÿ îëàí.
Éåêÿñàããàë êèøè.
ÉÅÊßÉÀÍÀÃ(ËÛ) ñèô. Éàíàãëàðû ÷îõ éåêÿ,
ÿòëè îëàí.
ÉÅÊÍßÑßà ñèô. [ôàðñ.] 1. Åéíè èëÿ áèð-
áèðèíÿ îõøàéàí, åéíè òÿðçäÿ, åéíè øÿêèëäÿ îëàí,
åéíè úöð ñÿñëÿíÿí, áèð-áèðèíäÿí ãÿòèééÿí àé-
ðûëìàéàí; éåêðÿíý. ..È÷ÿðèäÿí [Ìåùðèáàíûí]
éåêíÿñÿã âÿ çèë ñÿñè åøèäèëäèêäÿ Çåéíàëûí ñàíêè
âöúóäóíó òèòðÿòäè. Ñ.Ùöñåéí. Ùÿòòà Àòàáÿé åëÿ
äöøöíöðäö êè, éåêðÿíý âÿ éåêíÿñÿã ëèáàñëàð äà
Àòàáÿéÿ õèäìÿò åäÿí ãàäûíëàð ö÷öí õöñóñè
îëàðàã òèêäèðèëìèøäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ìÿú. Óñàíäûðûúû, äàðûõäûðûúû, áûãäûðûúû,
úàíñûõûúû. Éåêíÿñÿã èø. – Êîìïðåññîð ñòàí-
ñèéàñûíäàí ýÿëÿí éåêíÿñÿã ýóðóëòóíóí àðàñû
êÿñèëìèðäè. Ì.Ùöñåéí. Î, ÷àéõàíàíûí éåêíÿ-
ñÿã, ñàêèò âÿ þëýöí áèð àäèëèêëÿ äàìüàëàíìûø
ùÿéàòûíà ùÿðÿêÿò âÿ úàíëûëûã ýÿòèðìèø ìöñà-
ôèðëÿðè ðàçû ñàëìàüà ÷àëûøûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÅÊÍßÑßÃËÈÊ èñ. Éåêíÿñÿã øåéèí ùàë
âÿ êåéôèééÿòè; éåêðÿíýëèê. Ìóñèãèíèí éåêíÿ-
ñÿãëèéè. Ùÿéàòûí éåêíÿñÿãëèéè.
ÉÅÊÏÀÉ çÿðô [ôàðñ.] Àøûã ùàâàëàðûíäàí áèðè.
Àøûã Ñÿôÿð éåêïàé îõóéóð. Éåêïàéäàí ñîíðà
áàëàáàí÷û ÿéëÿøèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÅÊÏÀÐß ñèô. [ôàðñ.] 1. Òàì, áöòöí, áöòþâ,
áèð ïàð÷àäàí èáàðÿò îëàí; ìîíîëèò. Éåêïàðÿ
ãàéà. – Áþéöê äàø ïàð÷àëàðûíäàí òèêèëìèø âÿ
éà éåêïàðÿ (ìîíîëèò) äàøëàðäàí ãóðóëìóø
ãÿäèì àáèäÿëÿðÿ ìåãàëèòèí àáèäÿëÿð äåéèëèð.
ß.Ñàëàìçàäÿ.
2. ìÿú. Âàùèä, ïàð÷àëàíìàç, áöòþâ.
ÉÅÊÐßÍÝ ñèô. [ôàðñ.] 1. Åéíè ðÿíýäÿ îëàí,
ðÿíýè áèð îëàí, áèð-áèðèíÿ îõøàéàí.
2. Áèð úöð, åéíè. Ìÿí éåíÿ äÿ, ùÿìèøÿ îë-
äóüó êèìè, îíà ñàäÿ âÿ éåêðÿíý úàâàáëàð âåð-
äèì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
3. ìÿú. Úàíñûõûúû, ìàðàãñûç, éåêíÿñÿã. [Èá-
ëèñ:] Þéëÿ éåêðÿíý îëàðàã êå÷ñÿ ùÿéàò; Áûãàð
èíñàí, éàøàìàãäàí éîðóëàð. Ù.Úàâèä. Óøàã-
ëûãäàí ãÿëáèìèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ èç ñàëìûø éåê-
ðÿíý îëìàéàí, î ãèéìÿòëè âÿ ñèëèíìÿç õàòèðÿ-
ëÿð!.. À.Øàèã.
571
ÉÅÊÐßÍÝËÈÊ
ÉÅÊÐßÍÝËÈÊ èñ. 1. Éåêðÿíý øåéèí ùàë âÿ
êåéôèééÿòè. Òîðïàüûí éåêðÿíýëèéè.
2. ìÿú. Úàíñûõûúûëûã, ìàðàãñûçëûã, éåêíÿ-
ñÿãëèê. Ùÿéàòûí éåêðÿíýëèéè. Ìóñèãèíèí éåê-
ðÿíýëèéè.
ÉÅÊÑÀÍ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Äöç, áÿðàáÿð, òÿí.
Îíóí÷óí âàð éàëíûç áèðúÿ ñÿàäÿò; Î ñÿàäÿò
ìÿùÿááÿòëÿ éåêñàíäûð. À.Ñÿùùÿò.
◊ Éåð (òîðïàã, õàê) èëÿ éåêñàí åòìÿê –
áöñáöòöí äàüûòìàã, éåðëÿ áèð åëÿìÿê. Ìÿí
ñöëùÿ ñÿñ âåðèðÿì; Ãÿäèì àáèäÿëÿðè; Éåðëÿ éåê-
ñàí åòìÿñèí; Òîïëàð áèð àí è÷èíäÿ. Ù.Ùöñåéí-
çàäÿ. Éåð (òîðïàã, õàê) èëÿ éåêñàí îëìàã –
òàìàìèëÿ éûõûëûá äàüûëìàã, éåðëÿ áèð îëìàã.
Áèð äåéÿí îëìàäû, åé õàíÿõÿðàá; Ìÿìëÿêÿò
õàê èëÿ éåêñàí îëäó. Ì.ß.Ñàáèð; // ìÿùâ îë-
ìàã. Âàëëàù, åëÿ áÿä äóà åëÿðÿì êè, éåðëÿ éåê-
ñàí îëàðñàí! Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÅÊÑßÐ ñèô. [ôàðñ.] Áàøäàí-áàøà, áöòöí,
ùàìû, òàìàì. Ñÿí î äåéèëäèíìè, åäÿíäÿ ãèéàì;
Ñÿúäÿ åäÿðäè ñÿíÿ éåêñÿð ÿâàì? Ì.ß.Ñàáèð.
[Øåéõ Êÿáèð Ñÿíàíà:] Úàùèë-àðèô, áþéöê-
êè÷èê éåêñÿð; Ñÿíè þçëÿð, ñåâÿð, ïÿðÿñòèø åäÿð.
Ù.Úàâèä. Èòèðäè þçöíö ñîëäàòëàð éåêñÿð; Àòûëäû
ó÷ðóìà î äÿìäÿ ßæäÿð. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÅÊÒÀ ñèô. [ôàðñ.] êþùí. Òàéû-áÿðàáÿðè îë-
ìàéàí, íàäèð, éåýàíÿ, âàùèä.
ÉÅÊÒßÐßÔ ñèô. [ôàðñ. éåê âÿ ÿð. òÿðÿô]
Áèðòÿðÿôëè, ìÿùäóä.
ÉÅÊÓÍ èñ. ìöù. Áèð íå÷ÿ ÿäÿäèí úÿìèíäÿí
ÿëäÿ åäèëÿí ñàé, ùåñàáûí ìÿúìóñó. // ìÿú.
Áèð øåéèí íÿòèúÿñè. Õàëã òÿñÿððöôàòû èíêèøàôû-
íûí éåêóíëàðû. Èøèí éåêóíëàðû.
Éåêóí âóð-
ìàã – 1) á à õ éåêóíëàøäûðìàã. Ýÿëèðèí éå-
êóíóíó âóðìàã; 2) ñîí âåðìÿê, òàìàìëàìàã.
Øÿìñè éåíÿ âàõòûí àçëûüûíû õàòûðëàéûá ñþùáÿòÿ
úûðûã äÿôòÿðíÿí ìÿùêÿìÿ ãóðàúàüàì! – äåéÿ
éåêóí âóðìàüà ÷àëûøäû. Ì.Ùöñåéí. Ìÿí áó
[Àááàñ ÿìè] òÿùêèì÷è èëÿ ñþùáÿòèíÿ éåêóí âóð-
ìóøäóì. È.Ùöñåéíîâ. Éåêóí âóðóëìàã –
á à õ éåêóíëàøäûðûëìàã.
ÉÅÊÓÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Éåêóí
âóðóëìàã, éåêóíó ÷ûõàðûëìàã, úÿì åäèëèá ùà-
ñèëè ÿëäÿ åäèëìÿê. Ùÿôòÿíèí àõûðûíäà øÿðáàô-
ëàðûí èøëÿäèéè ìóçä âÿ àïàðäûãëàðû íèñéÿ àéðû-
àéðû éåêóíëàøäûðûëûð(äû). ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ìÿú. Íÿòèúÿ ÷ûõàðûëìàã, õöëàñÿ åäèëìÿê.
Èúëàñäà ÷ûõûø åäÿíëÿðèí ìöëàùèçÿëÿðè éåêóí-
ëàøäûðûëäû.
572
ÉÅË
ÉÅÊÓÍËÀØÄÛÐÌÀ “Éåêóíëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÅÊÓÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. ßäÿäëÿðè öñò-
öñòÿ ýÿëÿðÿê úÿìèíè òàïìàã, öìóìè ìÿáëÿüè
ùåñàáëàìàã; úÿìëÿøäèðìÿê. Ýÿëèð úÿäâÿëèíè
éåêóíëàøäûðìàã.
2. ìÿú. Íÿòèúÿëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê,
öìóìèëÿøäèðìÿê, öìóìè íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã.
“Þëöëÿð” Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äèí, ìþâ-
ùóìàò âÿ ôåîäàë ùÿéàò òÿðçè ÿëåéùèíÿ ìöáàðè-
çÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí âÿ áó ìöáàðèçÿíè éåêóíëàø-
äûðàí áèð ÿñÿðäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÅÊÂÖÚÓÄ ñèô. [ôàðñ.] êþùí. êèò. Âàùèä,
áèð, éåêïàðÿ. Ìÿíÿ ãàðøû ùÿð áèð ùÿäéàí ñþé-
ëÿéÿúÿêëÿðñÿ ñþéëÿñèíëÿð, ëàêèí ìÿíè áÿùàíÿ
åäèá äÿ, éåêäèë âÿ éåêâöúóä îëìàñû ëàçûì ýÿëÿí
ìèëëÿòèìèçèí è÷èíÿ ãàðàáàüëû âÿ áàêûëû êèìè ôèò-
íÿÿíýèç ìÿñÿëÿëÿð ñàëìàñûíëàð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÉÅË1 èñ. 1. Êöëÿê. Éàìàí éåë ÿñèð. Èñòè éåë.
Áó ýöí áÿðê éåë âàð. – Øèðìàéû òåëÿ èøëÿð; Äÿ-
éèðìàí éåëÿ èøëÿð; Ùå÷ íÿôÿðèí áàøûíà; Ýÿë-
ìÿñèí áåëÿ èøëÿð. (Áàéàòû). Ìöøòàãäûð ýþçöíÿ
àëÿìèí ýþçö; Éåë àòàð ÷àðãàòûí, à÷ûëàð öçö.
Ã.Çàêèð.
Éåë âóðìàã – êöëÿêäÿí õàðàá
îëìàã, àçàð äþéìÿê, çàâàë âóðìàã. Áó èë áèò-
êèëÿðè éåë âóðìóøäóð. Éåëÿ âåðìÿê – 1) ãóðó-
ìàã, éàõóä èéè, òîçó ýåòìÿê ö÷öí ùàâàéà âåð-
ìÿê. Ïàëòàðëàðû éåëÿ âåðìÿê. Éîðüàí-äþøÿéè
éåëÿ âåðìÿê; 2) ñîâóðìàã. Ñöíáöëö éåëÿ âåðèá
äÿíèíè ñàìàíäàí àéûðìàã; 3) ìÿú. èñðàô åòìÿ,
äàüûòìàã, ïó÷à ÷ûõàðìàã; áàäà âåðìÿê. Áö-
òöí âàðûíû éåëÿ âåðìÿê. – Þìðöìöçöí àëòû èëëèê
ýöë òàúûíû éåëÿ âåðÿí; Äàðöëôöíóí íÿ þéðÿäèð,
ñÿôàëÿòäèð ìààðèôèìèç. Øÿùðèéàð.
2. Ìÿäÿ âÿ áàüûðñàãëàðäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí ãàç.
3. ìÿú. Èòèëèê, ñöðÿò ìÿíàñûíäà (àäÿòÿí òÿð-
êèáëÿðäÿ). Óçàãëàøàí êèìè àòëàðûí éåëè þç-
þçöíÿ éàòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùàéäû, ìèíèá áåëèíÿ
éåë ýåäèøëè àòëàðûí; Éåðäÿ, ýþéäÿ, äÿíèçäÿ îé-
íàñûí ãàíàäëàðûí. Ì.Ìöøôèã.
Éåë àòûíà
ìèíìÿê – èòè éåðèìÿê, éåéèí éåðèìÿê. Éåë
êèìè, éåëòÿê – ÷îõ ñöðÿòëÿ, ÷îõ èòè. Éåë êèìè
ãà÷ìàã. – Îüëàí àòûí öñòöíÿ ìèíèá, îíó ìÿù-
ìèçëÿäè. Àò éåë êèìè ó÷óðäó. (Íàüûë). Äþíöá-
äöð ýÿíú Îñìàí ãàíàäëû ãóøà; Éåë êèìè äûð-
ìàøûð î, äèê éîõóøà. Ù.Ê.Ñàíûëû. Ãûé âóðóá
òÿðëàíûì éåëòÿê êå÷ÿíäÿ; Áèð âÿëâÿëÿ äöøöð ùÿð
éàíà, äàüëàð! Ñ.Âóðüóí. Éåë êèìè ýÿçìÿê –
âåéèëëÿíìÿê, áîø-áîø ýÿçìÿê, àâàðàëàíìàã.
ÉÅË
Ùÿðçÿäèð éåë êèáè ýÿçìÿê, íÿ áèòÿð àâàðÿäÿí?
Íÿñèìè.
◊ È÷èíäÿ éåë ýÿçèá, éåíýÿëÿð îéíàìàã –
á à õ éåðèíäÿ éåëëÿð ÿñìÿê. Èø áåëÿ ýåäÿðñÿ,
Ýÿðàé àüàíûí Ãàðàáàü äöçÿíëÿðèíäÿêè ìàëè-
êàíÿñè, Øóøà øÿùÿðèíäÿêè ö÷ìÿðòÿáÿëè èìàðÿòè
äÿ õàðàáà ãàëàúàã, ñþêöëöá-òþêöëÿúÿê, è÷èíäÿ
éåë ýÿçèá, éåíýÿëÿð îéíàéàúàãäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Éåë îëóá éàíûíäàí (éàíûìäàí) þòÿ äÿ áèë-
ìÿç – ùÿäÿéÿ ãàðøû úàâàá èôàäÿñè. [Èìàì-
ãóëó:] Ñÿí þëÿñÿí, ùå÷ éåë äÿ îëóá éàíûìäàí
þòÿ áèëìÿçñÿí. Í.Âÿçèðîâ. Éåðèíäÿ éåëëÿð ÿñ-
ìÿê – íàì âÿ íèøàíû ãàëìàìàã, ìÿùâ îëìàã.
ÉÅË2 èñ. Ðåâìàòèçì õÿñòÿëèéèíèí õàëã àðà-
ñûíäà àäû. Ãû÷ëàðûìû éåë òóòóá. – ßë-àéàüûíû
éåë òóòàí õÿñòÿíè èñÿ Ãàëàéà (Ïèðâÿðî) àïàðàð-
äûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
ÉÅËÀÏÀÐÄÛ èñ. ìÿù. 1. Ñàú öñòöíäÿ áèøèðè-
ëÿí íàçèê, éàüëû éóõà. Éåëàïàðäûíû ñàú öçÿ-
ðèíäÿ áèøèðÿðëÿð.
2. ×îõ éöíýöë, íàçèê øåé ùàããûíäà. Áó ÷èò
ëàï éåëàïàðäû ÷èòäèð.
ÉÅËÀÉÀÃ(ËÛ) ñèô. Éåéèí éåðèéÿí, ÷îõ èòè
ýåäÿí. ×ÿêèðëÿð ÿëëÿðèìè ãóïãóðó äàìàð-
äàìàð; Åé óçóíñà÷ ðÿññàìëàð, éåëàéàã ôîòî-
ãðàôëàð. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÅËÁÅÉÈÍ ñèô. âÿ èñ. Áàøûáîø, àõìàã, ýèú,
ñÿôåù; éöíýöë. Éåëáåéèí àäàì. – Áèðèñè îíà
þâëèéà, î áèðèñè îíà éåëáåéèí, áèðèñè îíà ÿçèì,
î áèðèñè îíà âÿçèð, áèðèñè îíà àüûëëû, î áèðèñè
îíà òàìàì äÿëè àäûíû âåðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅËÁÅÉÈÍÚßÑÈÍß çÿðô Éåëáåéèí àäàìà
éàðàøàí áèð òÿðçäÿ; àõìàãúàñûíà, ñÿôåùúÿñèíÿ.
Éåëáåéèíúÿñèíÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê.
ÉÅËÁÅÉÈÍËÈÊ èñ. Áàøûáîøëóã, ýèúëèê, àõ-
ìàãëûã, ñÿôåùëèê, éöíýöëëöê, àõìàãúàñûíà ùÿ-
ðÿêÿò. Éåëáåéèíëèê åòìÿê.
ÉÅËÁß èñ. çîîë. ×îõ èòè éåðèéÿí áàëàúà êþ-
÷ÿðè ãóø. Äàüà éåëáÿ íÿ ëàçûì; Ýèðÿð ãÿëáÿ,
íÿ ëàçûì; Àüàúäà áàð îëìàñà; Îíà ñÿëáÿ íÿ
ëàçûì. (Áàéàòû).
Éåëáÿ êèìè – ÷îõ èòè, ÷îõ
òåç, ÷îõ éåéèí. Éåëáÿ êèìè ýåòìÿê. Áó àò éåëáÿ
êèìè ãà÷ûð.
ÉÅËÁÈÇ èñ. ìÿù. Ãàäûí ñà÷û.
ÉÅËÁÈÇËßÌß “Éåëáèçëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËÁÈÇËßÌßÊ ô. ìÿù. Éåëáèçèíäÿí éà-
ïûøìàã, ñà÷ûíäàí éàïûøìàã.
ÉÅËÁÈÇËßÍÌß “Éåëáèçëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËÝß
ÉÅËÁÈÇËßÍÌßÊ ìÿúù. ìÿù. Éåëáèçèí-
äÿí òóòóëìàã, ñà÷ûíäàí òóòóëìàã.
ÉÅËÚÞÂÖÇÖ èñ. Òÿáàáÿòäÿ, ÿòðèééàò èø-
ëÿðèíäÿ, éàõóä ÿäâèééÿ êèìè èøëÿíÿí áèòêè
ìåéâÿñè.
ÉÅË×ßÊßÍ èñ. 1. Ãàïàëû áèíàäà ãàðøû-
ãàðøûéà îëàí à÷ûã éåðëÿðäÿí ýÿëÿí ùàâà úÿðÿ-
éàíû. Éåë÷ÿêÿíäÿ îòóðìàã. Áóðà éàìàí éåë-
÷ÿêÿíäèð.
2. Ãàïàëû áèíàíûí ùàâàñûíû äÿéèøäèðìÿê
ö÷öí ãóðüó; âåíòèëéàñèéà, âåíòèëéàòîð. Éåë÷ÿ-
êÿí õàðàá îëóá, èøëÿìèð.
ÉÅË×ÞÏÖ èñ. ìÿù. ×è÷ÿêñèç áèð áèòêè àäû.
ÉÅËÄÀ 1. èñ. [ôàðñ.] êëàñ. øàèð. Äåêàáð àéû-
íûí 21-íÿ òÿñàäöô åäÿí ÿí óçóí ýåúÿ (÷îõ
âàõò “øÿáè-éåëäà – éåëäà ýåúÿñè” òÿðêèáèíäÿ
èøëÿíèð). Èëäÿ áèð éåëäà ýÿëèð àéèíö ðÿñìè-
äÿùðäÿ; Áó íÿ éåëäàäûð ýÿçèð àéûí éàíûíúà
ìöòòÿñèë? Ã.Çàêèð. Äèëãÿìÿì, ãàðøûìà ÷ûõäû
õóðàìàí; Áèð øÿáè-éåëäàäÿ áèð ìàùèòàáàí.
Àøûã Äèëãÿì.
ÉÅËÄßÉÈÐÌÀÍÛ èñ. Êöëÿéèí ùÿðÿêÿòÿ
ýÿòèðäèéè ïÿðëÿð âàñèòÿñèëÿ èøëÿéÿí äÿéèðìàí.
Àðõà ïëàíäà ñó ãóéóñó öñòöíäÿ ùÿðÿêÿòñèç
äàéàíìûø éåëäÿéèðìàíû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÅËßÊ èñ. 1. Ëÿëÿê.
2. ìÿù. Îõóí áàø òÿðÿôèíèí åíëè ùèññÿñè.
Îõóí éåëÿéè îëìàéàíäà éåðÿ òåç äöøÿð. Õÿñòÿ
Ãàñûì.
3. ìÿù. Ãîëñóç ýþäÿê ïàëòàð.
ÉÅËßÊËÈ ñèô. Éåëÿéè îëàí.
ÉÅËßÊÑÈÇ ñèô. Éåëÿéè îëìàéàí. Áèð èéèäèí
äöíéà âàðû îëìàñà; Éåëÿêñèç îõ êèìè ÷îâàð
äåéÿðëÿð. Õÿñòÿ Ãàñûì.
ÉÅËßÍ èñ. Ùàøèéÿ, ãûðàã, êÿíàð. Õàë÷à
éåëÿíè. Éåëÿíè ýþé êÿëàüàéû. – Àñûëûð åâëÿðèí
äèâàðëàðûíäàí; Éåëÿíè ÷è÷ÿêëè, ýöëëö õàëûëàð.
Î.Ñàðûâÿëëè. // Áöòþâ áèð ïàð÷àíûí ãûðàüûíà ÷ÿ-
êèëÿí áàøãà áèð ïàð÷à; úàëàã. Éîðüàí éåëÿíè.

Éåëÿí âåðìÿê – ãûðàüûíà úàëàã ñàëìàã.
Éåëÿí ãîéìàã – êàüûçû éàçàíäà äþðä êÿíà-
ðûíû éàçìàéûá àü ãîéìàã. Éåëÿí ÷ûõìàã –
ùàøèéÿ ÷ûõìàã.
ÉÅËßÍÚÈÐÈ èñ. Âàðÿíúèð, áàäÿíúèð.
ÉÅËßÍËÈ ñèô. Éåëÿíè îëàí, ùàøèéÿëè.
ÉÅËßÍÑÈÇ ñèô. Éåëÿíè îëìàéàí, ùàøèéÿñèç.
ÉÅËÝß èñ. ìÿù. 1. Ãàäûí ñà÷û.
2. Àò éàëû.
573
ÉÅËÈÍ
ÉÅËÈÍ èñ. Ìÿìÿëè ùåéâàíëàðäà ñöä éûüûëàí
(ñöä âÿçèëÿðè âÿ ìÿìÿëÿðè éåðëÿøÿí) îðãàí.
Áó èíÿéèí éåëèíèíäÿ ñöä ÷îõäóð. – Ñàëõûì-
ñàëõûì îëàúàãäûð àü öçöìö òÿíÿêëÿðèí; Éåëèí-
ëÿðè äîëàúàãäûð éåíÿ ñàüìàë èíÿêëÿðèí. Ñ.Âóð-
üóí. Éåëèíè ñöäëÿ äîëó ãîéóíëàð àüûëëàðäàêû
ãóçóëàðûí ìÿëÿøìÿñèíè åøèòäèêúÿ äàùà éàíûãëû
áèð ñÿñëÿ îíëàðà ùàé âåðÿðÿê, éàòàüà ÷àòìàüà
òÿëÿñèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Éåëèí ñàëìàã –
éåëèíè áþéöìÿê (äîüìàüà áèð íå÷ÿ ýöí ãàë-
ìûø ùåéâàíûí). Áîç èíÿê éåëèí ñàëûá. Ãûçûë
(ãûðìûçû) éåëèí – áîüàç èíÿê. [Ãÿäèì:] Õûðäà,
áèð ñÿí î ãûðìûçû éåëèíè ýþðöðñÿíìè? Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
ÉÅËÈÍËßÌß “Éåëèíëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËÈÍËßÌßÊ ô. Éåëèíè ñöäëÿ äîëìàã.
Èíÿêëÿð íàõûðäàí ãàéûäûíúà éåëèíëÿéèð. // Äîü-
ìàüà éàõûí ùåéâàíûí éåëèíè áþéöìÿê, ñöäëÿ
äîëìàã. Èíÿê éåëèíëÿéèá, áó ýöí-ñàáàù äîüà-
úàã.
ÉÅËÈÍÑÎÉ èñ. ìÿù. Ìÿìÿëè ùåéâàíëàðäà
éåëèí õÿñòÿëèéè.
ÉÅËÊßÍ èñ. 1. Äîð àüàúûíà áÿíä åäèëÿí
âÿ è÷èíÿ éåë äîëäóüó çàìàí ýÿìèíè, ãàéûüû
ùÿðÿêÿò åòäèðÿí õöñóñè áè÷èìëè ãàëûí, ìþùêÿì
áåç ïàð÷àñû. Ýÿìèíèí éåëêÿíëÿðèíè à÷ìàã, éûü-
ìàã.
Éåëêÿí à÷ìàã (ãàëäûðìàã) – éåë-
êÿíëÿðè à÷ûá ùÿðÿêÿò åòìÿê, éîëà äöøìÿê.
Äÿðâèø îëàí ýåäÿð, ýÿçÿð äÿðèíäÿ; Éåëêÿí à÷àð
äàéàçëàðäà, äÿðèíäÿ. Àøûã ßëÿñýÿð. Éåëêÿí
ýÿìèñè – éåëêÿíëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí (ìîòîðñóç)
ýÿìè (ãàéûã). Éåëêÿí ÷ÿêìÿê – á à õ éåë-
êÿí à÷ìàã. Òåç îëóí, éåëêÿí ÷ÿêèí, äöøÿê
éîëà. Éåëêÿíëÿðè åíäèðìÿê – ùÿðÿêÿò åäÿí
ýÿìèíèí ñöðÿòèíè àçàëòìàã âÿ éà ñàõëàìàã.
2. Öñòöíÿ òóò âÿ á. õûðäà ìåéâÿëÿðè ÷ûðï-
ìàã ö÷öí èðè áåç ïàð÷àñû. Òóòó éåëêÿíÿ ÷ûðï-
ìàã.
3. Áàäáàí, ÷ÿðïÿëÿíý. Éåëêÿí ó÷óðòìàã.
◊ Éåëêÿíè ñóéà ñàëìàã (âåðìÿê) – òÿñëèì
îëìàã.
ÉÅËÊßÍËÈ ñèô. Éåëêÿíè îëàí, éåëêÿíëÿ ùÿ-
ðÿêÿò åòäèðèëÿí. Éåëêÿíëè ýÿìè. – Äÿíèçäÿ ýÿçè-
øÿí àü éåëêÿíëè ãàéûãëàð íÿçÿðè úÿëá åäèðäè.
Ñ.Ùöñåéí. Éåëêÿíëè ýÿìèòÿê öçöð ýþéäÿ Àé;
Ãàðàãîéóíëóäàí êå÷ÿí ßéðè÷àé; ßêñ åäèð
êþêñöíäÿ ýöçýöòÿê îíó. Ù.Ê.Ñàíûëû. Ñàùèë
áîéó äöçöëìöø ôÿíÿðëÿðèí ÿêñè äÿíèçäÿ ýÿçÿí
éåëêÿíëè ãàéûãëàðû èøûãëàíäûðäû. Ñ.Ðÿùìàí.
574
ÉÅËËßÍÚßÊ
ÉÅËÊßÍÑÈÇ ñèô. Éåëêÿíè îëìàéàí. Ìÿí-
ñèç êÿòàí, êÿíäèð âåðìÿç çÿìèëÿð; ×àäûðñûç,
éåëêÿíñèç (ç.) ãàëàð ýÿìèëÿð. À.Ñÿùùÿò.
ÉÅËÃÎÂÀÍ1 èñ. 1. áîò. Òîõóìó êöëÿê âà-
ñèòÿñèëÿ óçàãëàðà àïàðûëûá, îðàäà òþêöëÿí áèð
áèòêè âÿ îíóí äÿíè; ñöïöðöì. Ùÿñè âÿ î áèðè
ðÿíúáÿðëÿð õûðìàíäà åøÿëÿíèð, ñàìàí è÷èíäÿí
éåëãîâàíëàðû ÷ûõàðûðäûëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Ôèêðèíäÿ âÿ èøèíäÿ ñàáèò îëìàéàí
àäàì ùàããûíäà. Éåëãîâàíûí áèðèäèð, îíóí ñþ-
çöíÿ åòèáàð éîõäóð.
ÉÅËÃÎÂÀÍ2 èñ. 1. Óçóí àüàúûí áàøûíà
áÿíä åäèëìèø âÿ êöëÿéèí ÿñäèéè òÿðÿôÿ ÷åâðè-
ëÿðÿê îíóí èñòèãàìÿòèíè ýþñòÿðÿí äÿìèð ëþâ-
ùÿúèê âÿ ñ.
2. äàí. Ñààòûí, äÿãèãÿëÿðè ýþñòÿðÿí óçóí
ÿãðÿáè.
ÉÅËËßÄÈËÌß “Éåëëÿäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËËßÄÈËÌßÊ “Éåëëÿòìÿê”äÿí ìÿúù.
ÉÅËËßÌß “Éåëëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËËßÌßÊ ô. 1. Ñÿðèíëÿìÿê ö÷öí áèð
øåéëÿ ùàâàíû ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê, ùàâà úÿðÿ-
éàíû éàðàòìàã. Éåëïèúëÿ öçöíö éåëëÿìÿê.
– Ðöñòÿì êèøè ùèðñèíäÿí øàïêàñûíû ÷ûõàðäû,
öçöíö éåëëÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Îäó, îúàüû àëûøäûðìàã, êþìöðö êþçÿðò-
ìÿê ö÷öí öçÿðèíäÿ ùàâàíû áèð øåéëÿ ùÿðÿêÿòÿ
ýÿòèðìÿê, éåë âåðìÿê; êþðöêëÿìÿê. Ìàíãàëû
éåëëÿìÿê.
3. Éûðüàëàìàã, òÿðïÿòìÿê, ñèëêÿëÿìÿê, ÿñ-
äèðìÿê, éàõóä èòÿëÿìÿê, èòÿëÿéÿðÿê î éàíà-
áó éàíà ùÿðÿêÿò åòäèðìÿê. Ëàéëà-ëàéëà äåéÿ
÷ÿêÿð êåøèéèí; Ìèí ìÿùÿááÿòëÿ éåëëÿéÿð áåøè-
éèí. Ì.ß.Ñàáèð. Áöðúÿëèéåâ äÿ Êÿðèìãóëó êèøè
êèìè ãàðàëäû, ÿëëÿðèíè êÿíàðà éåëëÿäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Ðöñòÿì êèøè .. ïàëòîñóíóí ÿòÿéèíè éåë-
ëÿéÿ-éåëëÿéÿ (ç.) þçöíö ìààðèô èäàðÿñèíäÿí
÷þëÿ àòäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
4. Ñöðöá àïàðìàã. Äàí éåðèíÿ øÿôÿã äöø-
ìöøäö, ìàëëàðû éåëëÿäèì, ýöí ÷ûõàð-÷ûõìàç
åâÿ ýÿëäèì. À.Äèâàíáÿéîüëó.
5. Éåëÿ âåðìÿê, òîçóíó ÷ûðïìàã. Ïàëàçû
éåëëÿìÿê. // Ñîâóðìàã.
6. ìÿú. äàí. Áèð èøÿ òÿùðèê åòìÿê; ãûçûøäûð-
ìàã.
ÉÅËËßÍÚßÊ èñ. Àüàú áóäàüûíäàí âÿ éà
áèð éåðäÿí àñûëìûø ìöâàçè ãàëûí êÿíäèðëÿðèí
óúóíà áÿíä åäèëìèø îòóðàúàüû îëàí éåëëÿíìÿ
ãóðüóñó; ñàëûíúàã, ó÷óíúàã. Îüëàí-ãûçëà äîëó
ó÷óíúàãëàð, éåëëÿíúÿêëÿð ùàâàäà ôûðëàíûðäû.
ÉÅËËßÍÚßÊËÈ
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãûçëàð èñÿ òÿê-òÿê éåëëÿíúÿéÿ ìè-
íèð, ùàâàëàíûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅËËßÍÚßÊËÈ ñèô. Éåëëÿíúÿéè îëàí, éåë-
ëÿíìÿê ö÷öí ãóðüóñó îëàí.
ÉÅËËßÍÄÈÐÈËÌß “Éåëëÿíäèðèëìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅËËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. 1. Éåëèí òÿñèðè
èëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèëìÿê.
2. ìÿú. äàí. Áèð èøÿ òÿùðèê åäèëìÿê; ãûçûø-
äûðûëìàã.
ÉÅËËßÍÄÈÐÌß “Éåëëÿíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËËßÍÄÈÐÌßÊ ô. 1. Òÿðïÿòìÿê, ÿñäèð-
ìÿê, î éàí-áó éàíà ùÿðÿêÿò åòäèðìÿê, éûðüà-
ëàíäûðìàã, äàëüàëàíäûðìàã. Éåë àüàúëàðû éåë-
ëÿíäèðèð. – Êöëÿê âóðäóãúà Òåëëèíèí ãûéüàúû
þðòäöéö ÷àäðàñûíû éåëëÿíäèðèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
2. ìÿú. äàí. Áèð èøÿ òÿùðèê åòìÿê; ãûçûø-
äûðìàã.
ÉÅËËßÍÌß “Éåëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ. ×àð
òÿáÿÿëÿðè âÿ ÷àð ùèìàéÿñèíäÿ îëàíëàðûí ãàïû-
ëàðûíäà ÷àð áàéðàãëàðûíûí éåëëÿíìÿñè êîíñó-
ëóí Òÿáðèçÿ äàõèë îëìàñûíû áèëäèðäè. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè.
ÉÅËËßÍÌßÊ ô. 1. Éåëëÿíúÿéÿ ìèíèá î
éàí-áó éàíà ùÿðÿêÿò åòìÿê. Éåëëÿíúÿêäÿ éåë-
ëÿíìÿê.
2. Òÿðïÿíìÿê, éûðüàëàíìàã. Áåøèê áàõìàç
ùå÷ áèð êÿñÿ; Ãóëàã âåðèð ýÿëÿí ñÿñÿ; Íÿíÿ
áèð íÿüìÿ ñþéëÿñÿ; Éåë îëóð, éåëëÿíèð áåøèê.
ß.Úàâàä. // Äàëüàëàíìàã, ÿñìÿê. [Ãûçûë Îðäó-
íóí] áàøû öñòöíäÿ ùÿãèãè àçàäëûüûí ÿáÿäè ðÿìçè
îëàí ãûçûë áàéðàãëàð éåëëÿíèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. ìÿú. Àâàðàëàíìàã, âåéèëëÿíìÿê, áîø-
áîø ýÿçìÿê. Áèêàð-áèêàð éåëëÿíèá ýÿçèð.
4. Éåë áóðàõìàã.
◊ Éåëëÿíèá ó÷ìàã – ðóùëàíìàã, áèð éåðÿ
ýåòìÿéÿ úàí àòìàã. [Øÿðÿôíèñÿ õàíûì Øàùáàç
áÿéÿ:] Ôèðÿíý ãûçëàðû áàøëàðûíà þðòÿí òÿñÿê-
ëÿð ìÿíÿ ëàçûì äåéèë, àë Ïàðèæäÿ îíëàðûí áàø-
ëàðûíà þðò êè, Ãàðàáàüäàí îíëàðûí ùàâàñûíà
éåëëÿíèá ó÷óðñàí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ çÿðô 1. Éåëëÿíÿðÿê, äàëüà-
ëàíàðàã. Ñöðÿêäÿí ãóðòàðìûø êþðïÿ ìàðàëòÿê;
Ñà÷ëàðû äàüûíûã, ÿëèíäÿ ÿòÿê; Éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ
ýÿëèð ãà÷àðàã. Ù.Ê.Ñàíûëû. Ãûçûí ñà÷ëàðû, óçóí
ùþðöêëÿðëÿ òîïóüà ñàðû; Éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ äàë-
üàëàíûðäû. Ñ.Âóðüóí. Ãàðà êèøè àðòûã äàéàí-
ìàäû, ÿòÿêëÿðè éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ èäàðÿäÿí ÷ûõäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅËÏÈÊ
2. ìÿú. Íàçëàíà-íàçëàíà, ÿçèëÿ-ÿçèëÿ, íàç-
ãÿìçÿ èëÿ. Éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ ýÿëÿí éàð.
ÉÅËËßÍÒÈ èñ. ìÿù. Éöíýöë éåë. Èëèí .. ÿí
èñòè âÿ ÿí îäëó âàõòû èäè. Íÿ áèð êþëýÿ, íÿ äÿ ..
áèð éåëëÿíòè âàðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅËËßÒÌß “Éåëëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËËßÒÌßÊ èúá. Éåëëÿíìÿéÿ ìÿúáóð
åòìÿê; éåëëÿíäèðìÿê. ×àé àøàüû ýåòìÿðÿì;
×àäðàìû éåëëÿòìÿðÿì; Õîðóçýþç îüëàí ýÿðÿê;
Äóë êèøèéÿ ýåòìÿðÿì. (Áàéàòû). Ãàðàýþç òåç
êöíúÿ ãà÷ûá óúëàðû àëà÷ûüûí èêè òÿðÿôèíäÿ áÿð-
êèäèëèá àñûëìûø áàëàúà íÿííèíè éåëëÿòäè. Ì.Èá-
ðàùèìîâ. ßñÿí êöëÿê Ýöëøÿíèí ñà÷ëàðûíà ñû-
üàë ÷ÿêèð, ýöëëö-÷è÷ÿêëè ïàëòàðûíû éåëëÿäèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
ÉÅËËÈ1 ñèô. 1. Êöëÿêëè. Éåëëè ùàâà. Éåëëè áèð
ýöí.
2. ìÿú. äàí. Ùèðñëè, òöíä, òåç ãûçàí. Éåëëè
àäàì.
3. çÿðô Áÿðê, èòè, øèääÿòëè. Îüëàí ÷îõ éåëëè
ýÿëèð. – Êàáèíåòèí ãàïûñû áèð ãÿäÿð éåëëè à÷ûëäû..
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅËËÈ2 ñèô. äàí. Éåë õÿñòÿëèéè îëàí; ðåâìà-
òèê. Éåëëè ãû÷ëàð.
ÉÅËÌÀÐ èñ. ×îõ èòè ýåäÿí ñàðû-ãûðìûçû
ðÿíýäÿ çÿùÿðëè èëàí.
ÉÅËÏÀÇß á à õ éåëïèê. Áàëêîíóí èêè òÿðÿ-
ôèíäÿ äóðàí õèäìÿò÷èëÿð òàâàíäàí àñûëìûø áþ-
éöê éåëïàçÿéÿ ùÿðÿêÿò âåðèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
// Éåëïèê êèìè à÷ûëûá ãàïàíàí. Ãàäèð .. ýöíöí
áàòäûüû éåðäÿ éåëïàçÿ êèìè à÷ûëûá ýþéöí áèð
áóúàüûíû òóòàí ãûçûëû øÿôÿãëÿðÿ äèããÿò åòäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅËÏÀÇßËßÌß “Éåëïàçÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËÏÀÇßËßÌßÊ ô. 1. Éåëïàçÿ èëÿ éåëëÿ-
ìÿê; éåëïèêëÿìÿê.
2. ìÿú. Îõøàìàã, íÿøÿëÿíäèðìÿê. Àðàáèð
ãóëàãëàðûìûçà ÷àðïàí ìóñèãèäàð ôûñûëòûëàð ãÿë-
áèìèçè éåëïàçÿëÿéÿðÿê, áèçäÿ íÿ ãÿäÿð õîø òÿñèð
âÿ úàíëû äóéüóëàð îéàäûð. À.Øàèã.
ÉÅËÏÀÇßËßÍÌß “Éåëïàçÿëÿíìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅËÏÀÇßËßÍÌßÊ ìÿúù. Þçöíö éåëïàçÿ
èëÿ éåëëÿìÿê, þçöíö éåëïèêëÿìÿê.
ÉÅËÏßÍßÊ ìÿù. Õèéàð. Àüçû áèð ÷óâàë,
áîéíó øàì ïèéè; Áàøû ýÿðìÿê, áóðíó éåëïÿ-
íÿê. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÉÅËÏÈÊ èñ. Ñÿðèíëèê, éàõóä îúàüû àëûø-
äûðìàã ö÷öí éåëëÿòìÿêëÿ ùàâàíû ùÿðÿêÿòÿ
575
ÉÅËÏÈÊËßÌß
ýÿòèðÿí àëÿò. Ãàòëàìà éåëïèê. Äöç éåëïèê. Éåë-
ïèêëÿ öçöíö éåëëÿ. Îúàüû éåëïèêëÿ éåëëÿìÿê.
– Èêè ãûç [øàùûí] áàøû öñòöíäÿ îòóðóá òîâóç
ãóøó ãàíàäûíäàí ãàéðûëìûø éåëïèêëÿ îíó éåë-
ïèêëÿéèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÉÅËÏÈÊËßÌß “Éåëïèêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËÏÈÊËßÌßÊ ô. Éåëïèêëÿ éåëëÿìÿê,
éåëïèêëÿ éåëëÿéèá ñÿðèíëèê éàðàòìàã. [Ñàðû]
áèð àí è÷èíäÿ éåëïèêëÿéèá êþìöðö êþçÿðòäè âÿ
ñàìîâàðà îä ñàëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅËÏÈÊËßÍÌß “Éåëïèêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËÏÈÊËßÍÌßÊ 1. ãàéûä. Ñÿðèíëÿíìÿê
ö÷öí þçöíö éåëïèêëÿ éåëëÿìÿê.
2. ìÿúù. Éåëïèêëÿ éåëëÿíìÿê.
ÉÅËÏÈÊËßÒÌß “Éåëïèêëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅËÏÈÊËßÒÌßÊ èúá. Éåëïèêëÿ ñÿðèíëÿò-
ìÿê.
ÉÅËÏÈÊØßÊÈËËÈ ñèô. Éåëïèê øÿêëèíäÿ îëàí.
ÉÅËÏÈÊÂÀÐÈ ñèô. Éåëïèéÿ îõøàéàí, éåëïèê
øÿêëèíäÿ îëàí, éàõóä éåëïèê êèìè à÷ûëûá áö-
êöëÿí.
ÉÅËÏÈÍÚ, ÉÅËÏÈÚ á à õ éåëïèê. Éåëëÿéèð
êþðïÿ àüàúëàð áèçè éåëïèú ñàéàüû. Ñ.Ðöñòÿì.
Ýöíÿø éåðëÿðè àòûá ýåäÿðêÿí, öôöãëÿðäÿ ñàðû
áèð éåëïèú êèìè à÷ûëìûø øöàëàðûíû éûüàðêÿí ìÿí
îíó äöøöíÿðäèì. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÅËÑÓÉÓ èñ. ìÿù. Éåðäÿí ÷ûõàí èñòè ìè-
íåðàë ñóëàðûí õàëã àðàñûíäà àäû.
ÉÅËÒßÍÌßÊ ô. äàí. ×àëûøìàã, úàí àò-
ìàã. ßëèíäÿí .. èø ýÿëìÿéÿí áó àäàì .. äÿðñ
âåðìÿéÿ éåëòÿíäèñÿ äÿ, îíäàí äà áèð øåé ÷ûõ-
ìàäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ÉÅÌ èñ. 1. Ùåéâàíëàðà âåðèëÿí éåéÿúÿê
(àðïà, îò, ñàìàí âÿ ñ.). Ãèäàëû éåìëÿð. Øèðÿëè
éåì. Ñèëîñëàíìûø éåì. – Ãàðà àòëàðû òþâëÿéÿ
÷ÿêèá éåì âåðäè. (Íàüûë). Éåì ýÿòèðèá éîõñà
ñèçÿ âåðìÿéÿ? Éà êè ýÿëèá áèð ãóðó äèíäèðìÿéÿ?
À.Ñÿùùÿò. Êèøè àõóðäà éåì éåéÿí àòëàðûíû
ýþñòÿðèá ôÿõð åäèðäè. Ìèð Úÿëàë. // Ãóøëàðà âå-
ðèëÿí äÿí âÿ ñ. Òîéóãëàðà éåì âåðìÿê. Ãóø
éåìè.
2. Ãóø âÿ ùåéâàíû úÿëá åòìÿê ö÷öí òÿëÿéÿ,
úÿëÿéÿ, äóçàüà ãîéóëàí éåéÿúÿê øåé. Òÿëÿ
éåìè.
Áàëûã éåìè – ãàðìàüà òàõûëàí ñîõóë-
úàí âÿ ñ.
3. ìÿù., õöñ. ßë öñóëó èëÿ äàø ÷ûõàðàðêÿí
ïàçëà äàøûí àðàñûíà ãîéóëàí ãóðó îò.
◊ Éåìè àðòûã äöøìÿê – ãóäóðìàã, ùÿä-
äèíè àçìàã.
576
ÉÅÌßÊ
ÉÅÌ×È èñ. Êîëõîçäà, ñîâõîçäà ùåéâàíëàðà
éåì âåðìÿê âÿ éà éåì ùàçûðëàìàãëà ìÿø-
üóë îëàí èø÷è.
ÉÅÌ×ÈËÈÊ èñ. Ùåéâàíëàð ö÷öí éåì ùàçûð-
ëàìàãëà ìÿøüóë îëìà, éåì éåòèøäèðìÿ èøè.
// Ñèô. ìÿíàñûíäà.
ÉÅÌÄÎÜÐÀÉÀÍ èñ. õöñ. Ùåéâàíëàðà âå-
ðèëÿúÿê éåìè äîüðàéàí ìàøûí.
ÉÅÌß “Éåìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÌßÊ ô. 1. Ãèäà ãÿáóë åòìÿê, àüûçäà
÷åéíÿéèá óäìàã. Õþðÿê éåìÿê. Ìåéâÿ éåìÿê.
– Éåéÿðñÿí ãàç ÿòèíè, ýþðÿðñÿí ëÿççÿòèíè. (Àòà.
ñþçö). Õóäàéàð áÿé éåéèá ãàðíû òîõ, .. àðõàéûí
âÿ ðàùàò óçàíûá éàòäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Ìèðçàüà] àòà âÿ àíàñû èëÿ áèð åâäÿ éàøàéûð,
áèð ñöôðÿäÿ éåìÿê éåéèð, îíëàðëà áÿðàáÿð éàòûá-
äóðóðäó. Ñ.Ùöñåéí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Èíñàíûí
ìöÿééÿí âàõòëàðäà éåäèéè øåé; òààì, õþðÿê.
Éåìÿê éåìèñèíèçìè? Ùÿëÿ éåìÿê éåìÿìèøèê.
Ñàáàù éåìÿéè (ñÿùÿð éåéèëÿí øåé). Àõøàì éå-
ìÿéè (àõøàì éåéèëÿí øåé, øàì). – Ùå÷ äöøöí-
ìÿç íÿäèð éåìÿê, óéãó; Ýåúÿ óëäóçëà, Àéëà
ñþùáÿò åäÿð; Äöøöíöð äàèìà ñàáàùà ãÿäÿð.
Ù.Úàâèä.
Éåìÿê ìàñàñû (ñòîëó) – öñòöíäÿ
éåìÿê éåéèëÿí ñòîë. Óñòà ÿëèíäÿêè ýöë äÿñòÿ-
ñèíè éåìÿê ìàñàñûíûí öñòöíÿ àòäû.. Ì.Ùöñåéí.
Éåìÿê îòàüû – éåìÿê éåéèëÿí îòàã, éåìÿê
éåéèëìÿê ö÷öí àéðûëìûø îòàã. Çåéíàë ýåíèø
áèð øöøÿáÿíäè êå÷èá éåìÿê îäàñûíà ýèðäè.
Ñ.Ùöñåéí. Éåìÿê îòàüûíà ñöêóò ÷þêìöøäö.
Àðàáèð ÷àé è÷ÿíëÿðèí ìàð÷ûëòûñû åøèäèëèðäè.
ß.Âÿëèéåâ.
2. Éåìÿê, ðóçè. [Ãàòàìà] Ãàíãûí øèìàëûíà
äîüðó éöðöéÿðÿê ùÿð éåðäÿ ñåùð ýþñòÿðèá éå-
ìÿéèíè òÿìèí åäèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. äàí. Ñàíúìàã, äèøëÿìÿê. Ãîëëàðûìû áàø-
äàí-áàøà àüúàãàíàä éåéèá.
4. Àøûíäûðìàã, îéìàã, äàüûòìàã. Ñó ñàùèëè
éåéèá äàüûäûð. Äÿìèðè ïàñ éåéèð. Ãÿëÿâè äÿðèéÿ
àøûíäûðûúû òÿñèð åäèð, îíó éåéèð. // Ýÿìèðÿðÿê,
è÷èíäÿí éåéÿðÿê õàðàá åòìÿê, êîðëàìàã, ïîç-
ìàã, äàüûòìàã. Õàë÷àíû ýöâÿ éåéèá. Ìåéâÿ-
ëÿðè ãóðä éåéèá.
5. ìÿú. Öçìÿê, ÿëäÿí ñàëìàã, ðàùàò áóðàõ-
ìàìàã. Õÿñòÿëèê áÿäÿíèíè éåéèð. – Éàä ýþðäö,
äåäè ìÿíè; Äÿðä îéäó, éåäè ìÿíè; Âÿôàñûçà ñèðð
âåðäèì; Àëÿìÿ äåäè ìÿíè. (Áàéàòû). Øàìèë àëè
òÿùñèëèíè áèòèðèá ýÿëèíúÿ òÿùñèë äÿ îíó éåéèá
áèòèðìèøäè. À.Øàèã.
ÉÅÌßÊÕÀÍÀ
6. ìÿú. äàí. Ùå÷ áèð èìêàí âåðìÿìÿê,
äþçöëìÿç øÿðàèò éàðàòìàã, ýþçöì÷ûõäûéà ñàë-
ìàã, éàøàìàüà, ÷àëûøìàüà ãîéìàìàã. // ìÿú.
Éîõ åòìÿê, ìÿùâ åòìÿê. Íà÷àëíèê åëÿ áèð
ùàëÿòäÿ ìÿíèì öçöìÿ áàõûðäû êè, äåéèðäèì,
áó ñààò ìÿíè éåéÿúÿê. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Ãàúàð:] ×îõ äà òÿðèôëÿìÿ ìÿíÿ âÿòÿíè; Áó
ãûëûíú îëìàñà, éåéÿðëÿð ìÿíè. Ñ.Âóðüóí. Åëÿ
áèë åâ ãóðä îëóá [Äóðíàíû] éåìÿê èñòÿéèðäè.
ß.Âÿëèéåâ. // Ìÿùâ åòìÿê, ãûðûá òþêìÿê. ×ÿ-
éèðòêÿ òàõûëû éåäè.
7. ìÿú. äàí. Ùÿéàñûçúàñûíà ìÿíèìñÿìÿê,
àëûá âåðìÿìÿê. Þçýÿíèí ìàëûíû éåìÿê. – Äÿñ-
òÿäÿ îëàí àäàìëàðûí áèðè Ìèð Ãàñûìäûð êè,
äîüìà áàúûñû Ñÿêèíÿíèí ìàëûíû éåìÿê ãÿñäè
èëÿ ñàõòà êàüûç äöçÿëòìèøäè. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. [Ìÿøÿäè Èáàä:] ..Þçö äÿ ùÿëÿ ìÿíèì áåø
ìèí ìàíàò ïóëóìó éåéèáäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
8. ìÿú. äàí. Ìÿðóç ãàëìàã, óüðàìàã. Øèëëÿ
éåìÿê. Êþòÿê éåìÿê. – Ìîëëà ÿââÿëúÿ âåðìÿê
èñòÿìÿäè, áèð íå÷ÿ àéíàëû äöðòìÿñè éåéÿíäÿí
ñîíðà, ñàíäûüûí àüçûíû à÷äû. “Ãà÷àã Íÿáè”.
Éàðÿá, îë ãÿìçÿí îõóí áèí éåðäÿí àðòûã éå-
ìèøÿì. Íÿñèìè. ßùìÿä îíó òÿùäèä âÿ òÿãèá
åäèðäè. Ñàü áþéðöíäÿí áèð ãóðøóí éåìèøäè.
À.Øàèã. // ìÿú. Äþçìÿê, äþçÿðÿê úàâàá âåð-
ìÿìÿê. Äàøäÿìèðîüëóíóí àéàüûíà ýåòìÿéè,
ùþðìÿò ýþðìÿê ÿâÿçèíÿ îíóí àüûð ñþçëÿðèíè
éåìÿéè Ìóãèì áÿéÿ ÷îõ àüûð ýÿëèðäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
9. Áèð ñûðà ñþçëÿðÿ ãîøóëàðàã ìöõòÿëèô ôðà-
çåîëîæè èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: áàøûíû éå-
ìÿê, ãÿì éåìÿê, öðÿéèíè éåìÿê, àúûã éåìÿê.
◊ Éåìÿê èñòÿìÿê – ãûçüûí ìÿùÿááÿò ýþñ-
òÿðìÿê, þç ùèññèééàòûíû áèð øåéëÿ èôàäÿ åòìÿê.
Ìåùðèáàí ìÿùÿááÿòëÿ ãàðûøûã áèð ùÿéÿúàíëà
Ðÿìçèéÿíèí öçöíäÿí, äîäàãëàðûíäàí, ýþç-
ëÿðèíäÿí þïìÿéÿ áàøëàäû. Îíó þç þïöøëÿðè èëÿ
ñàíêè éåìÿê èñòÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Éåìÿéè ýÿë-
ìÿê – 1) éåìÿê õîøóíà ýÿëìÿê, èñòÿìÿê;
2) ñîí äÿðÿúÿ õîøóíà ýåòìÿê. Àäàìûí éåìÿéè
ýÿëèð.
ÉÅÌßÊÕÀÍÀ èñ. Éåìÿê ùàçûðëàíàí âÿ
èúòèìàè ñóðÿòäÿ éåìÿê éåéèëÿí ìöÿññèñÿ; àø-
õàíà. Ôÿùëÿ éåìÿêõàíàñû. Òÿëÿáÿ éåìÿêõàíàñû.
– [Ãöäðÿò:] Ôÿùëÿëÿðèí ñàéû àðòäûãúà .. éåìÿê-
õàíà, êèíî çàëû äà ýÿðÿê îëàúàã. Ì.Ùöñåéí.
Âàùèä äþíÿíäÿ Ýÿëäèéåâèí áàøûà÷ûã, éåìÿê-
õàíàäàí ÷ûõûá ÿë åëÿäèéèíè ýþðäö. Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÌÃÀÐÛØÄÛÐÀÍ
ÉÅÌßÊ-È×ÌßÊ 1. èñ. Ãîíàãëûã.
2. Á à õ éåéèá-è÷ìÿê.
3. èñ. Éåéèëÿúÿê âÿ è÷èëÿúÿê øåéëÿð. Éåìÿê-
è÷ìÿê ùàçûðëàéûá éàõûí ìåøÿéÿ ýåòäèê. À.Øàèã.
ÉÅÌßËÈ ñèô. 1. Éåìÿéÿ éàðàéàí; éåéèëÿí.
Ýþðäöëÿð êè, è÷è ÷þðÿê, éåìèø, úöúÿ, éóìóðòà âÿ
ãåéðè éåìÿëè øåéëÿðëÿ äîëóäóð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
// Äàäëû, ëÿççÿòëè. Éåìÿëè òààìëàð. Íÿ éåìÿëè
ãàðïûçäûð? ×îõ éåìÿëè íàðäûð.
2. ìÿú. Ñåâèìëè, èñòÿêëè, õîøàýÿëÿí. Ùàðàé,
ñåâìÿëè ýÿëèí; Ñåâèá éåìÿëè ýÿëèí; Õÿëâÿòäÿ
áèð ñþçöì âàð; Ñÿíÿ äåìÿëè, ýÿëèí. (Áàéàòû).
Áþéöäöí, ÿíäàìûí îëäóãúà èíúÿ; Éåìÿëè ãûç
îëäóí ö÷ÿ ýÿëèíúÿ. Ù.Úàâèä.
ÉÅÌßÌßÇËÈÊ èñ. Éåìÿéÿ ùÿâÿñè îëìà-
ìà, éåìÿêäÿí èìòèíà åòìÿ; èøòàùàñûçëûã. Õÿñòÿ
éåìÿìÿçëèêäÿí áèð ñöìöê áèð äÿðè îëìóøäóð.
ÉÅÌÈØ èñ. 1. Øèðèí áîñòàí ìåéâÿñè; ãîâóí.
Áèð äèëèì éåìèø. Øèðèí éåìèø. Éåìèø àúû ÷ûõäû.
Éåìèø áèð ùÿôòÿéÿ äÿéÿð.
2. òîï. Ùÿð úöð ãóðó ìåéâÿ. Ãûøäà éåìèø
÷îõ éàõøû ÷ÿðÿçäèð. // Öçöì ãóðóñó, êèøìèø.
// Öìóìèééÿòëÿ, ìåéâÿúàò.
ÉÅÌÈØÀÍ èñ. Ãûðìûçûìòûë ãàðà ìåéâÿñè
îëàí êîë áèòêèñè âÿ îíóí ìåéâÿñè. Éåìèøàí
êîëó. Éåìèøàí òèêàíû. Ìåøÿëÿðäÿ äÿðìÿéÿ éå-
ìèøàí ÷îõäóð. – Êÿíääÿí áèð ãÿäÿð óçàã-
ëàøàíäà ÷ÿïÿðëèêëÿð, ñîíðà éîë áîéó àõàí êÿù-
ðèç ñóëàðûíûí ýèçëÿíäèéè áþéöðòêÿí, éåìèøàí
êîëëóãëàðû ýÿëèð. Ìèð Úÿëàë. Ýöëýÿç úÿëä ..
ÿëëÿðè èëÿ öçöíö òóòóá éàõûíëûãäàêû éåìèøàí
ïþùðÿíëèéèíèí äàëûíà ãà÷äû. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÅÌÈØÀÍËÛà èñ. ×îõëó éåìèøàí áèòÿí éåð.
Óøàãëàð éåìèøàíëûãäà éåìèøàí éûüäûëàð.
ÉÅÌÈØ×È èñ. Éåìèø ñàòàí, éàõóä éàõøû éå-
ìèø òàíûéàí àäàì. // Ìåéâÿ ãóðóäàí, éà äà
ãóðó ìåéâÿ ñàòàí àäàì.
ÉÅÌÈØËÈ ñèô. Éåìèøè îëàí, ìåéâÿñè îëàí,
ìåéâÿ âåðÿí. Áàü÷àäûð áèð éàíûìûç; È÷è ýöëëö,
÷è÷ÿêëè; Áèð éàíäà áîñòàíûìûç; Éåìèøëè, õÿë-
âèðÿêëè. Î.Ñàðûâÿëëè.
ÉÅÌÈØËÈÊ èñ. 1. Éåìèø áèòÿí, éåìèø ÿêèë-
ìèø éåð; éåìèø áîñòàíû.
2. Ìåéâÿëÿðè àñûá ñàõëàìàüà ìÿõñóñ éåð.
3. Ìåéâÿ ãîéìàüà ìÿõñóñ ãàá, ìåéâÿ
áîøãàáû.
ÉÅÌÃÀÐÛØÄÛÐÀÍ èñ. õöñ. Äîüðàíìûø
ìöõòÿëèô éåìè ãàðûøäûðàí ìàøûí.
577
ÉÅÌËßÌß
ÉÅÌËßÌß “Éåìëÿìÿê”äÿí ô.èñ. Ìàë-
ãàðàíû éåìëÿìÿ öñóëó.
ÉÅÌËßÌßÊ ô. 1. Ùåéâàíëàðà, ãóøëàðà éåì
âåðìÿê, ùåéâàíëàðû éåäèðòìÿê, îòàðìàã. Ãó-
çóíó éàõøûúà éåìëÿìÿê ëàçûìäûð. – Ìîëëà
åøøÿéè ùÿìèøÿ þçö éåìëÿéÿðìèø. “Ì.Í.ëÿòèô.”
Éîë öçÿðèíäÿ áèð ãÿäÿð äèíúÿëìÿê, àòëàðû éåì-
ëÿìÿê ëàçûì ýÿëäè. Ñ.Ùöñåéí. Ñÿíÿì ãàðû òî-
éóãëàðû éåìëÿéèá ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû ãàëõìàüà
áàøëàäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Áèòêèéÿ ýöáðÿ âåðìÿê. Ïàìáûã éåòèøÿíÿ
ãÿäÿð Øàìàìà ñàùÿíè àëòû äÿôÿ êÿòìÿíëÿìèø,
ö÷ äÿôÿ ÿëàâÿ éåìëÿìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅÌËßÍÄÈÐÈËÌß “Éåìëÿíäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ. Ìàë-ãàðàíûí âàõòëû-âàõòûíäà éåì-
ëÿíäèðèëìÿñè.
ÉÅÌËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Éåì âåðèë-
ìÿê, äÿí âåðèëìÿê.
ÉÅÌËßÍÄÈÐÌß “Éåìëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅÌËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ éåìëÿìÿê.
ÉÅÌËßÍÌß “Éåìëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÌËßÍÌßÊ ìÿúù. Éåì âåðèëìÿê, äÿí
âåðèëìÿê.
ÉÅÌËßÒÌß “Éåìëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÌËßÒÌßÊ èúá. Éåì(äÿí) âåðäèðìÿê.
Àòëàðû éåìëÿòìÿê.
ÉÅÌËßÉÈÚÈ ñèô. âÿ èñ. Éåì âåðÿí, éåì
ïàéëàéàí, ùåéâàíëàðà éåì âåðìÿêëÿ ìÿøüóë
îëàí (àäàì).
ÉÅÌËÈ ñèô. Éåìè îëàí.
ÉÅÌËÈÊ1 èñ. áîò. Çÿìèëÿðäÿ, ÷þëëÿðäÿ áèòÿí
äàð, óçóí éàðïàãëû, ñöäëö, éåéèëÿí ÷îõèëëèê îò
áèòêèñè. Éåìëèê îòëàðûí àðàñûíäà áèòèð. – Î áèðè
ìÿùÿëëÿíèí óøàãëàðû äà Ëà÷ûíûí äÿñòÿñè èëÿ
éåìëèê äÿðìÿéÿ, îéíàìàüà ýåòäèëÿð. Ì.Ùö-
ñåéí. Íÿùàéÿò, êÿïÿíÿê ÷è÷ÿêëÿíìèø áèð éåì-
ëèê êîëóíóí öñòöíÿ ãîíàíäà Òàïäûã ïàïàüûíû
îíóí öñòöíÿ áàñäû. ß.Âÿëèéåâ. Íàõûð÷ûëàð åë-
ëèê ÷ÿìÿíëèéèíèí ëàï éóõàðûëàðûíà ÷ûõàðàã
éåìëèê ýÿçèðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÌËÈÊ2 èñ. Ùåéâàíëàðà éåì âåðèëÿí òàõòà
ãóòó; éåìãàáû. Êîëõîç÷ó ùåéâàíûí éåìëèéèíÿ
îò òþêäö.
ÉÅÌËÈÊ 3 ñèô. Éåì ö÷öí àéðûëìûø, éåì
ö÷öí ñàõëàíìûø. Éåìëèê äÿí. – Éåìëèê ÷ó-
üóíäóðóí éàðïàãëàðû çöëàëè ìàääÿëÿðëÿ çÿí-
ýèíäèð. – [Ýöëÿñÿðèí] ..éåìëèê éåìÿêäÿí ÿëëÿðè
âÿ äîäàãëàðû áèð àç ãàðàëûá, øàáàëûäû ðÿíýÿ
äöøìöøäö. È.Øûõëû.
578
ÉÅÍÝß
ÉÅÌËÈÊËÈÊ èñ. ×îõëó éåìëèê áèòÿí éåð
(á à õ éåìëèê1).
ÉÅÌÏÞÐÒßÍ èñ. õöñ. Ùåéâàí éåìëÿðèíè
áèøèðìÿê ö÷öí ãóðüó.
ÉÅÌÑßÊ ñèô. ìÿù. Àõñàã.
ÉÅÌÑßÌß “Éåìñÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÌÑßÌßÊ ô. ìÿù. Àõñàìàã.
ÉÅÌÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Éåìè îëìàéàí; àú.
Ùåéâàíëàðû éåìñèç ãîéìàã.
ÉÅÌÑÈÇËÈÊ èñ. Éåìèí îëìàìàñû, àú ãàë-
ìà, àú ãîéìà (ùåéâàíû).
ÉÅÍÚÈËÌßÊ ô. ãÿä. ßçèëìÿê, áàñûëìàã.
Ïàëòàð éåíúèëäè. Ãàéñû éåíúèëìèøäèð.
ÉÅÍÚÌßÊ ô. ãÿä. ßçìÿê, áàñìàã, ñûõûø-
äûðìàã, õóðä-õÿøèë åëÿìÿê. Çÿðá èëÿí îíó ñÿð-
íèýóí åäÿéèí; ßçÿéèí, éåíúÿéèí, çÿáóí åäÿéèí.
Ôöçóëè.
ÉÅÍÄÈÐÌß “Éåíäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÍÄÈÐÌßÊ á à õ åíäèðìÿê.
ÉÅÍß çÿðô (áÿçÿí äÿ ÿäàòû èëÿ). 1. Òÿêðàð,
áèð äàùà, òÿçÿäÿí, éåíèäÿí. Äöíÿíêè àäàì áó
ýöí éåíÿ ýÿëäè. Áó ýöí éåíÿ ùàâà ïèñëÿøäè.
Óøàãëàð éåíÿ ãà÷ûøìàüà áàøëàäûëàð. – Ýöë-
áàäàì éåíÿ äÿ ñóàë âåðìÿê èñòÿäè. Í.Íÿðè-
ìàíîâ. Ìÿúíóí êèìè éåíÿ äöøäöì ÷þëëÿðÿ.
Ìîëëà Úöìÿ. Î ýöíöí ñàáàùû Ìèðçàüà ö÷öí-
úö êÿðÿ îëàðàã Úÿìèëÿ èëÿ éåíÿ öç-öçÿ ýÿëäè.
Ñ.Ùöñåéí. // Ñóàë øÿêëèíäÿ: òÿÿúúöá, ùåéðÿò,
ìÿìíóíèééÿòñèçëèê áèëäèðèð. Éåíÿ ýÿëäèí? Éåíÿ
íàðàçûëûã? Éåíÿ äÿ øèêàéÿò?
2. Åéíè ãàéäà öçðÿ, ÿââÿëêè êèìè. Éåíÿ ñþù-
áÿòëÿð áàøëàäû. – Áèð ýöí éåíÿ Íèýàð õàíûìûí
öðÿéè ñûõûëäû. “Êîðîüëó”. [Ìÿðúàí áÿé:] Áà-
ëàì, îðàäà îëìàäû, ýÿë éåíÿ áóðàäà äàíûøàã.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Îòóçà àç ãàëûð Àéýöíöí éàøû;
Éåíÿ îä êèìèäèð àë éàíàãëàðû. Ñ.Âóðüóí.
3. Ùÿð ùàëäà, ùÿð íåúÿ îëñà, ùÿòòà, áåëÿ,
ùÿëÿ äÿ, î ùàëäà äà. Ýåú äÿ îëñà, éåíÿ ýÿëÿ-
úÿéÿì. Äåäèéèíäÿí éåíÿ äÿ ÿë ÷ÿêìèð. Áóí-
äàí éåíÿ î éàõøûäûð.
4. Åéíè èëÿ, îëäóüó êèìè, î úöð. Äöíÿí íåúÿ
åòìèøäèíñÿ, éåíÿ åëÿ ùÿðÿêÿò åò.
ÉÅÍÝ èñ. Ïàëòàðäà: ãîëóí àüûç òÿðÿôè, àøàüû
òÿðÿôè; ïàëòàðûí ãîëó. Éåíýè èëÿ öçöíöí òÿðèíè
ñèëäè.
ÉÅÍÝß èñ. åòíîãð. Êå÷ìèøäÿ ýÿëèí êþ÷ö-
ðöëÿí çàìàí îíóí éàíûíúà ýåäÿí âÿ îíà ðÿù-
áÿðëèê åäÿí ãàäûí. Þíöíäÿ éåíýÿñè, ãóúàüûíäà
àéíà, ÿëëÿðèíäÿ øàìäàí, ìóñèãè èëÿ, ýóðóëòó
èëÿ, òöôÿíý, òàïàí÷à àòà-àòà, áþéöê äÿáäÿáÿ
ÉÅÍÝßÚ
âÿ ýóðóëòó èëÿ [ýÿëèí] àïàðñûíëàð. À.Øàèã. Ñÿð-
ùÿíý ýÿëèí òîéóíà õîí÷à àïàðàí éåíýÿëÿð
êèìè .. ãóòóíó ñòîëóí öñòöíÿ ãîéäó. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
Éåíýÿ éîëó, éåíýÿ ïàéû åòíîãð. –
òîéäà éåíýÿëÿðÿ âåðèëÿí ïàé, ùÿäèééÿ. Ãûç
éåíýÿñè åòíîãð. – ãûç åâè òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëó-
íàí éåíýÿ. Îüëàí éåíýÿñè åòíîãð. – îüëàí
åâè òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëóíàí éåíýÿ.
ÉÅÍÝßÚ èñ. çîîë. Ãûñàãóéðóãëó äÿíèç õÿð-
÷ÿíýè.
ÉÅÍÝßËÈÊ åòíîãð. 1. èñ. Éåíýÿ ýåäÿí ãà-
äûíûí èøè, âÿçèôÿñè. Éåíýÿëèê åòìÿê.
2. ñèô. Éåíýÿéÿ àèä, éåíýÿéÿ ìÿõñóñ. Éåí-
ýÿëèê áÿõøèøè. Áèð äÿñò éåíýÿëèê ïàëòàð.
ÉÅÍÝÈ 1. “Éåíè”íèí ãÿä. ôîðìàñû. Çöëôöíö
åéëÿ êÿíàð, îëñóí ÿéàí ÿáðóëÿðèí; Éåíýè àé
ðþâøÿíëÿíèð, ìàùèì, ùàâà îëäóãúà ñàô.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
2. Ýÿëÿí èë. Íÿ ñþç äåäèì î ýöëÿ, ìÿíäÿí
èíúèéèá ýåòäè? Áèçèì áàðûøìàüûìûç éåíýè èë
áàùàðÿ ÷ÿêÿð. ß.Âàùèä.
ÉÅÍÝÈÚß çÿðô Éåíèúÿ, àç ÿââÿë.
ÉÅÍÝÈÉÅÒÈØÌÈØ á à õ éåíèéåòìÿ. [Çèáà
õàíûì:] Ñÿíÿ äåìÿäèììè, êèøè, áó ÿëëè éàøûí-
äà éåíýèéåòèøìèø ãûç àëìàã ñÿíÿ éàðàøìàç?
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÉÅÍÈ ñèô. 1. Èëê äÿôÿ éàðàäûëìûø ëàï éàõûí-
ëàðäà ìåéäàíà ýÿëìèø, òþðÿìèø; òÿçÿ (êþùíÿ
çèääè). Éåíè ÿñÿð. Éåíè ïàëòàð. ßí éåíè ìàøûí-
ëàð. – Ùÿð ýöí áèð éåíè íÿüìÿ; Ùÿð ýöí áèð
éåíè èëùàì; Éàçàéäûì ñÿùÿð-àõøàì. Ì.Ìöø-
ôèã. // Èñòèôàäÿ îëóíìàìûø, èøëÿíìÿìèø, ÿúÿðëè.
Éåíè àéàããàáû. Éåíè åâÿ êþ÷ìÿê. Éåíè ñèëàù-
ëàð. Éåíè êîñòéóì. // Þç ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíè
ñàõëàìûø, äÿéèøìÿìèø ùàëäà ãàëìûø. Ïàëòàð
éåíè (ç.) ãàëûáäûð.
2. Äþâðöìöçÿ àèä îëàí, ìöàñèðèìèç îëàí,
ìöàñèð (êå÷ìèø, êþùíÿ, ÿñêè, ãÿäèì ãàðøûëûüû).
Éåíè òàðèõ. Éåíè ÿäÿáèééàò. Éåíè äöíéà.
Éåíè
èë – éàíâàðûí áèðèíúè ýöíö, öçöìöçÿ ýÿëÿí èë.
Éåíè èëèíèç ìöáàðÿê! – éåíè èë ìöíàñèáÿòè èëÿ
òÿáðèê. // Èíäèêè, ùàçûðêû. Éåíè äþâð. Éåíè ìÿð-
ùÿëÿ. Éåíè äèëëÿð – ãÿäèì, þëö äèëëÿðäÿí ôÿðãëè
îëàðàã áó ýöí ìþâúóä îëàí äèëëÿð, ìöàñèð äèë-
ëÿð. Éåíè èíñàí, éåíè àäàìëàð – ìöàñèðëÿðè-
ìèç. Áèçäÿäèð ñèíôè øöóðóí ÿñëè; Àäûìûçäûð éåíè
èíñàí íÿñëè. Ì.Ìöøôèã.
3. Òÿçÿ òàïûëìûø, êÿøô åäèëìèø, êå÷ìèøäÿ
ìÿëóì îëìàéàí. Éåíè ïëàíåò. Éåíè óëäóç. Åëì-
äÿ éåíè ãàíóí. Éåíè êÿøô. Éåíè öñóë.
ÉÅÍÈ×ßÐÈËÈÊ
4. ßââÿëêèíèí éåðèíÿ ýÿëìèø, éàõóä òÿéèí
îëóíìóø, ÿââÿëêèíè ÿâÿç åäÿí. Éåíè ìöäèð.
Éåíè äèðåêòîð. Éåíè êàòèá. // Áèð èøäÿ ùÿëÿ òÿúðö-
áÿñè îëìàéàí; àëûøìàìûø, þéðÿíìÿìèø. Î, áó
âÿçèôÿäÿ éåíèäèð. // Êþùíÿíè ÿâÿç åäÿí, ÿââÿë-
êèíèí ÿâÿçèíäÿ òÿòáèã åäèëÿí. Éåíè ãàéäà. Éåíè
âÿçèôÿëÿð. Éåíè èñòèãàìÿò. Éåíè éîë.
5. ßââÿëêè äåéèë, áàøãà, äèýÿð, áàìáàøãà.
Éåíè ìÿíà. Éåíè ìÿçìóí. Ãàðøûìäà éåíè àëÿì
à÷ûëäû. – Èðÿëèäÿ Ñÿìÿäè òàìàìèëÿ éåíè áèð ùÿéàò,
éåíè èøëÿð, éåíè ãàéüûëàð ýþçëÿéèðäè.. È.Ùöñåéíîâ.
6. Úàâàí, òÿð, áó èëèí ìÿùñóëó; òÿçÿ. Éåíè
òàõûë. Éåíè ìÿùñóë. – Îíñóç à÷ûëìàçäû éåíè
÷è÷ÿêëÿð; Ó÷ìàçäû äöçëÿðäÿ àü êÿïÿíÿêëÿð.
Ñ.Âóðüóí.
7. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Áèð àç áóíäàí ÿââÿë;
òÿçÿúÿ. Áÿçè âàõò Úÿìèëÿ [Ìèðçàüàíûí] ìÿí-
çèëèíÿ ýÿëèð, éåíè àëäûüû áèð åâ ÿøéàñûíûí íÿ éåðÿ
âÿ íåúÿ ãîéóëìàñûíû òÿéèí åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
Ïàéûçûí ñöáùö éåíè à÷ûëìûøäû. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
◊ Éåíè áàøäàí – á à õ éåíèäÿí. Éåíè ÷ûõ-
ìà – òÿçÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø, ìîäà îëìóø. Éåíè
÷ûõìà øåé. Éåíèäÿí éåíè – ëàï éåíè, ëàï òÿçÿ.
Éåíè äöíéà êþùí. – Àìåðèêà. [Ãàðà çÿíúè:]
Àìåðèêà, Éåíè äöíéà! Ìÿíèì äîüìà âÿòÿíèì-
äèð; Áàáàìûí àü ñöìöêëÿðè ÷öðöìöøäöð áó
òîðïàãäà... Ñ.Âóðüóí.
ÉÅÍÈÚß 1. çÿðô Àç ÿââÿë, èíäèúÿ, òÿçÿúÿ.
Éåíèúÿ ýåòäè. Éåíèúÿ ýþçöì éóõóéà ýåòìèøäè
êè... – Ö÷ éàøûíäàí áåø éàøûíà âàðàíäà; Éåíèúÿ
à÷ûëàí ýöëÿ áÿíçÿðñÿí. “Êîðîüëó”. Áó äÿñòÿíè
òÿøêèë åäÿí öçâëÿðèí êèìèñè éåíèúÿ ÷àäðàñûíû
àòìûøäû, êèìèñè ùÿëÿ áóíà úöðÿò åòìÿìèøäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Òÿçÿ-òÿçÿ.
2. ñèô. Òÿçÿ, òÿçÿúÿ, àç âÿ éà òàìàìèëÿ éåíè.
Éåíèúÿ áèð øåé.
éåíèúÿ-éåíèúÿ çÿðô Òÿçÿ-òÿçÿ. Éåíèúÿ-
éåíèúÿ îõóéóð, éàçûð.
ÉÅÍÈ×ßÐÈ èñ. [òöðê.] 1. òàð. Ñóëòàí Òöðêè-
éÿñèíäÿ àäÿòÿí ïîëèñ, úÿçà ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí
èñòèôàäÿ åäèëÿí âÿ ñîíðàëàð îðòàäàí ãàëäûðûëàí
èìòèéàçëû ïèéàäà ãîøóí âÿ îíóí íÿôÿðè. Òîï-
÷óëàð òîï àòà áèëìÿç; Éåíè÷ÿðè äþéöø èñòÿìÿç;
Ïàäøàùäàí èìäàä îëìàç; ßñèð îëäóã ýàâóð
ÿëèíäÿ. Àøûã Ùÿñÿí.
2. ìÿú. Çàëûì, çöëìêàð, çîðëà èø ýþðÿí àäàì
ùàããûíäà.
ÉÅÍÈ×ßÐÈËÈÊ èñ. [òöðê.] òàð. 1. Éåíè÷ÿðè
ÿñýÿðëèéè, éåíè÷ÿðè ùèññÿëÿðèíäÿ ãóëëóã åòìÿ.
2. ìÿú. Çîðáàçîðëóã, çöëìêàðëûã.
579
ÉÅÍÈ×È
ÉÅÍÈ×È á à õ éåíèëèê÷è.
ÉÅÍÈ×ÈËÈÊ á à õ éåíèëèê÷èëèê.
ÉÅÍÈÄßÍ çÿðô Áèð äÿ, òÿçÿäÿí, òÿêðàðÿí.
Éåíèäÿí ÷àëìàã. Éåíèäÿí éàçìàã. Éåíèäÿí
áàøëàìàã. Êèòàáû éåíèäÿí îõóìàã. – Ñîôèéà
õàíûìûí ñîëìóø éàíàãëàðûíäàí éåíèäÿí éàø
àõìàüà áàøëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Íåôòèí ôîí-
òàí âóðàí áóðóãëàðûíà; Éåíèäÿí úàí âåðèð
Õÿçÿð Áàêûäà. Àøûã Øÿìøèð.
ÉÅÍÈËßÌß “Éåíèëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÍÈËßÌßÊ ô. 1. Òÿçÿëÿìÿê, äÿéèøäèð-
ìÿê, òÿçÿñè èëÿ ÿâÿç åòìÿê. Âèòðèíäÿêè ìàë-
ëàðû éåíèëÿìÿê.
2. Éåíèäÿí åòìÿê, òÿêðàð åòìÿê. Î ñþçö
éåíèëÿìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð.
ÉÅÍÈËßÍÄÈÐÌß “Éåíèëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅÍÈËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ éåíèëÿìÿê.
ÉÅÍÈËßÍÌß “Éåíèëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÍÈËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. Éåíè øÿêèë àëìàã,
òÿçÿ êèìè îëìàã, òÿçÿëÿíìÿê. Ïàëòî ÷åâèðò-
äèðèëäèêäÿí ñîíðà òàìàìèëÿ éåíèëÿíäè.
2. Á à õ éåíèëÿøäèðèëìÿê.
ÉÅÍÈËßØÄÈÐÈËÌß “Éåíèëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÉÅÍÈËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Éåíè ùàëà ñà-
ëûíìàã, éåíè øÿêèë âåðèëìÿê, òÿçÿëÿíäèðèëìÿê,
áÿðïà åäèëìÿê.
ÉÅÍÈËßØÄÈÐÌß “Éåíèëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅÍÈËßØÄÈÐÌßÊ á à õ éåíèëÿíäèðìÿê.
ÉÅÍÈËßØÌß “Éåíèëÿøìÿê”äÿí ô.èñ. Ùÿð
éåðäÿ éåíèëÿøìÿ, äÿéèøìÿ ùÿðÿêÿòè äóéóëóðäó.
Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÍÈËßØÌßÊ ô. Òÿäðèúÿí éåíèëÿíìÿê,
òÿçÿëÿíìÿê. Éàçäà àüàúëàðûí éàðïàãëàðû éå-
íèëÿøèð.
ÉÅÍÈËÈÊ èñ. 1. Èñòèôàäÿäÿ îëìàìûø, ùÿëÿ
èøëÿíìÿìèø øåéèí ùàë âÿ êåéôèééÿòè; òÿçÿëèê.
Ïàëòàðûí éåíèëèéè. Ìàøûíëàðûí éåíèëèéè. // Éåíè
øåéèí ùàë âÿ êåéôèééÿòè. Ôèêðèí éåíèëèéè. Ìþâ-
çóíóí éåíèëèéè.
2. Éåíè õÿáÿð âÿ ÿùâàëàò; äÿéèøèêëèê. Åëÿ
áèð éåíèëèê éîõäóð. Éåíèëèêäÿí õÿáÿðèí âàðìû?
Ñÿíÿ áèð éåíèëèê äåéÿúÿéÿì.
3. Éåíè áèð øåé, êå÷ìèøäÿ îëìàìûø, òÿçÿ
ìåéäàíà ýÿëìèø øåé. Åëì âÿ òåõíèêà éåíèëèê-
ëÿðè. Éåíèëèê ýÿòèðìÿê. – Òÿáðèç ãàäûíëàðû áó
éåíèëèéè ñåâèðäè, ÷öíêè îíëàð áöòöí þìöðëÿðèíäÿ
àíúàã ìÿñúèäëÿðè, ãÿáèðèñòàíëàðû, çèéàðÿòýàù-
580
ÉÅÍÈÉÅÒÌß
ëàðû âÿ öìóìè ùàìàìëàðû ýþðìöøäö. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè. [Ãîðõìàç] ÿëèíè þë÷ÿ-þë÷ÿ äåìèøäè:
– Îí èëèí ÿðçèíäÿ êÿíääÿêè éåíèëèê òÿê áèð ìÿê-
òÿá áèíàñûíäàí èáàðÿòäèð. ß.Âÿëèéåâ. // Éåíè
ãàéäà, éåíè öñóë, éåíè àäÿò, éåíè òÿòáèãÿ áàø-
ëàéàí ùÿð øåé.
4. Äÿéèøèêëèê. Âÿçèééÿòäÿ ùå÷ áèð éåíèëèê
éîõäóð.
ÉÅÍÈËÈÊ×È èñ. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ éåíè,
ìöòÿðÿããè ïðèíñèïëÿð, èäåéàëàð, öñóëëàð âÿ ñ.
èðÿëè ñöðÿí âÿ ùÿéàòà êå÷èðÿí àäàì; íîâàòîð.
ÉÅÍÈËÈÊ×ÈËÈÊ èñ. Ùÿð ùàíñû áèð ñàùÿäÿ
éåíè, ìöòÿðÿããè ïðèíñèïëÿð, èäåéàëàð, öñóëëàð
âÿ ñ. èðÿëè ñöðìÿ âÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿ; íîâàòîð-
÷óëóã.
ÉÅÍÈËÌß “Éåíèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÍÈËÌßÊ ìÿúù. Áàñûëìàã, ìÿüëóá åäèë-
ìÿê, ñàðñûäûëìàã. Ãàðøûäà äàéàíìàç äàüëàð,
ãàéàëàð; Ñÿíäÿ éåíèëìÿéÿí äèâ ãöââÿòè âàð.
Ð.Ðçà.
ÉÅÍÈËÌßÇ ñèô. Áàñûëìàç, ìÿüëóáåäèëìÿç,
éûõûëìàç, äàüûäûëìàç, ÷îõ ìþùêÿì. Éåíèëìÿç
Ñîâåò Îðäóñó. Éåíèëìÿç ìöáàðèç. Éåíèëìÿç
ãàëà. – Èäàðÿ åòäèéèìèç ìÿìëÿêÿòèí õàëãû éå-
íèëìÿç âÿ ìÿüëóáåäèëìÿç áèð õàëãäûð! Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè. Áó ãàðëû äàüëàðà ñûüûíäû Áàáÿê; Àçÿ-
ðèí ãÿùðÿìàí, éåíèëìÿç îüëó! Ñ.Âóðüóí.
ÉÅÍÈËÌßÇËÈÊ èñ. Áàñûëìàçëûã, ìÿüëóá-
åäèëìÿçëèê, ñàðñûëìàçëûã, ÷îõ ìþùêÿìëèê.
ÉÅÍÈØ á à õ åíèø.
ÉÅÍÈØ-ÉÎÕÓØ á à õ åíèø-éîõóø. [ßáäöð-
ðÿùìàí áÿé:] ..Ãàðà äàüäàí àëà äàüà éåíèø-
éîõóø, äÿðÿ-òÿïÿ, àõûðäà íÿäè, íÿäè? Êþìöð
ãàðàäû, ãàòûã àüäû. Í.Âÿçèðîâ.
ÉÅÍÈ-ÉÅÍÈ 1. ñèô. Òÿçÿ-òÿçÿ. Éåíè-éåíè
åâëÿð. Éåíè-éåíè àäàìëàð. Éåíè-éåíè ãöââÿëÿð.
– [Ìèðïàøà:] Àììà ÷îõ ñàü îë, óñòà, ìÿí ñÿí-
äÿí éåíè-éåíè øåéëÿð þéðÿíäèì. Ç.Õÿëèë.
2. çÿðô Éåíèúÿ, òÿçÿúÿ, áèð àç ÿââÿë, èíäèúÿ.
Óøàã éåíè-éåíè àéàã òóòóð. Õÿñòÿ éåíè-éåíè
éåðèìÿéÿ áàøëàìûøäûð. – Òÿééàðÿëÿðèí ýóðóë-
òóñó éåíè-éåíè åøèäèëìÿêäÿ èäè. Ì.Ùöñåéí.
ÉÅÍÈÉÅÒÌß èñ. ×îõ ýÿíú, ýÿíúëèê éàøûíà
àéàã ãîéìóø îüëàí âÿ éà ãûç; öìóìèééÿòëÿ,
ýÿíú, úàâàí. Óçóíáîéëó, éåíèéåòìÿ, íþâúà-
âàí; Ìÿíè áó äÿðäëÿðÿ ñàëàí îéíàñûí. Ì.Ï.Âà-
ãèô. ×îõ éàøëû êèøèëÿðèí “ìàòÿì” ùàäèñÿñèíäÿí
õÿáÿðëÿðè âàðäûñà äà, éåíèéåòìÿëÿð ÿñëà áóíà
âàãèô äåéèëäèëÿð. Ãàíòÿìèð. ×îáàíëàð âÿ éåíè-
éåòìÿëÿð àëà÷ûüûí éàíëàðûíà ÷ÿêèëÿðÿê, éåìÿéè
ÉÅÍÌß
éûüûøäûðûá îðòàíû à÷äûëàð, îéíàìàüà áàøëàäû-
ëàð. Ì.Èáðàùèìîâ. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ãàïûäà
áèçäÿí áàøãà äþðä-áåø ÷îáàí äà õèäìÿò åäèð-
äè. Ùàìûñû éåíèéåòìÿ, áûüûáóðìà îüëàíëàð èäè.
À.Øàèã. Àçÿðáàéúàíûí éåíèéåòìÿ ìöÿëëèìëÿðè
ýåðèäÿ ãàëìûø àðâàäëàðà áþéöê áèð ùÿâÿñëÿ,
ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ñàâàä þéðÿäèðäèëÿð. Ì.Ùöñåéí.
ÉÅÍÌß “Éåíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÍÌßÊ ô. 1. Áàñìàã, ìÿüëóá åòìÿê,
ãàëèá ýÿëìÿê. Îíó éåíìÿêäÿ ÿëáèð îëñàã áèç;
×îõ ýþçÿë áàð âåðÿð äèëÿêëÿðèìèç. À.Øàèã. Íà-
üûíû, Õà÷îéó éåíäè úàâàíëàð; Âóðóøìàñàã îë-
ìàç! – äåäèëÿð îíëàð. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. Á à õ åíìÿê. Èíäè äöíéàäà ãàéäà áåëÿ-
äèð êè, áèðèñè óúàäàí àë÷àüà éåíÿ, äþâëÿòëè-
ëèêäÿí êàñûáëûüà äöøÿ ñþùáÿòè ùÿìèøÿ àïàðûá
÷ûõàðäàúàã êå÷ÿí ýöíëÿðèíÿ. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Êÿðèì áàáà òöôÿíýè] ùÿð ýöí ñèëÿð,
òÿìèçëÿð âÿ àðàáèð äÿðÿíèí è÷èíÿ éåíÿðÿê áèð
éåðè íèøàí àëàðäû. À.Øàèã.
ÉÅÍÌßÇ á à õ éåíèëìÿç. [Åë:] Âàð îëñóí
éåíè äöíéàíûí éåíìÿç ìöáàðèçè Åëõàí, óððà!
Ú.Úàááàðëû.
ÉÅÍÌßÇËÈÊ á à õ éåíèëìÿçëèê.
ÉÅÍÓÒ [ëàò. ýåíåòà] 1. çîîë. Òöíä-ñàðû
ðÿíýëè ãèéìÿòëè õÿçè îëàí éûðòûúû ùåéâàí.
2. Áó ùåéâàíûí äÿðèñè.
ÉÅÏßËßÊ èñ. 1. Òÿçÿ òóòóëìóø àëûúû ãóøó
ÿëÿ þéðÿäÿðêÿí îíóí ãàáàüûíà òóòóëàí ãóø.
2. ìÿú. Ãàïàçàëòû. [Ìàùìóä:] ..Ìÿíèì àúû-
üûì Àäÿìÿ òóòóð. Àõû, î íèéÿ àðâàäà éåïÿëÿê
îëóðäó. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÅÏÈ´ÑÊÎÏ [éóí. åïèñêîïîñ] Õðèñòèàí äè-
íèíäÿ éöêñÿê ðóùàíè ðöòáÿ âÿ áó ðöòáÿíè òóòàí
øÿõñ.
ÉÅÏÉÅÊß ñèô. ×îõ éåêÿ, ëàï éåêÿ. Éåïéåêÿ
äàø.
ÉÅÏÉÅÍÈ ñèô. 1. ×îõ éåíè, ëàï éåíè, òàìà-
ìèëÿ éåíè. Éåïéåíè ïàëòàð. – [Ñÿëìà:] Èøòÿ ýö-
ìöø êÿìÿð! Ùÿì äÿ éåïéåíè; Ñîíðà éåíÿ ìÿì-
íóí åéëÿðÿì ñÿíè. Ù.Úàâèä.
ÉÅÐ èñ. 1. Öçÿðèíäÿ ñàêèí îëäóüóìóç ïëà-
íåò: Éåð êöðÿñè (áó ìÿíàäà áþéöê ùÿðôëÿ).
Àé Éåðèí ïåéêèäèð. Éåðëÿ Ýöíÿø àðàñûíäà 150
ìèëéîí êèëîìåòð ìÿñàôÿ âàð. Éåð Ýöíÿø ÿòðà-
ôûíäà ôûðëàíûð.
2. Ãóðó (ñó ñÿòùè ìöãàáèëè). Äÿíèçäÿí éåð
ýþðöíìöðäö.
3. Éåð ãàáûüûíûí öñò ãàòû; òîðïàã (áó ìÿ-
íàäà ÷îõ âàõò “àëòû” ñþçö èëÿ). Éåð àëòûíäà ãà-
ÉÅÐ
çûëìûø øàõòà. Éåð àëòûíäàí ÷ûõàí ìÿäÿí. Éåð
àëòûíäàí òàïûëìûø ìÿäÿíèééÿò àáèäÿëÿðè. – Áèç-
ëÿð .. Êöðöí, Àðàçûí âÿ éåðèí àëòûíäàêû ñóëàðû
ãîéóá, ýåäèá éàëàíäàí Àëëàùà éàëâàðûðûã êè,
áèçÿ ñó ýþíäÿðñèí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [ßù-
ìÿä:] Áÿñ ýÿðÿê éåð ãàçàì êè, îðàäàí ïóë
÷ûõñûí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
4. Öçÿðèíäÿ äàéàíäûüûìûç âÿ ùÿðÿêÿò åòäè-
éèìèç ñàùÿ. Éåðäÿ îòóðìàã. Éåðäÿí ãàëäûð-
ìàã. ßëèíäÿêè øåéè éåðÿ ãîéìàã. Éåð éàøäûð.
Òàïäàã éåð. – Àììà ùàìû äþâðÿ âóðóá éåðäÿ
îòóðóá, òÿêúÿ Òåéìóð ÿéëÿøèá óúà áèð òàõòûí
öñòöíäÿ. “Ì.Í.ëÿòèô.” Ìÿøÿäè Êàçûì àüà ..
õûõëàíìûø äÿâÿ êèìè .. éåðÿ ÷þêäö. Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Ñàíêè ýþéëÿðäÿ ó÷àí ãóø êèìèéÿì; Ñàíêè
éåðäÿí ó÷óðóëìóø êèìèéÿì. Ì.Ìöøôèã.
5. Êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòè-
ôàäÿ åäèëÿí (éàõóä åäèëìÿéÿí) òîðïàã ñàùÿñè.
ßêèí éåðè. Õàì éåðëÿð. ßêìÿéÿ éåð àçëûã åäèð.
Ìöëêÿäàð éåðëÿðè. – Åëäàðûí àòàñû Ìÿðäÿ-
êàíäà õîçåéèíëÿðèí áàüûíäà áàüáàíëûã åäÿð,
îüëó äà ñó ÷ÿêÿð, éåð èøëÿð, àðàáà ãîøàðìûø.
Ñ.Ùöñåéí.
6. Þëêÿ, ÿðàçè, âÿòÿí, äèéàð, ìÿìëÿêÿò.
Áàáàëàðûìûçäàí ãàëàí éåðëÿð. – Ñèçÿ êèìäÿí
âÿ íÿ éåðäÿí äàíûøûì. Òÿáðèç âèëàéÿòèíäÿí.
“Àøûã Ãÿðèá”. [Áÿêèð:] Áó éåðëÿðÿ ìÿí àç-
÷îõ áÿëÿäÿì... Í.Âÿçèðîâ. Èíñàí îüëó, óçàã-
ëàøìà, ýÿë éàõûí; Áàøãà éåðäÿí àëûíìàñûí
ñîðàüûí. Ì.Ìöøôèã.
7. Þëêÿ, âèëàéÿò, øÿùÿð, êÿíä âÿ ñ. Áó éåð-
ëÿðè áèðèíúè äÿôÿ ýþðöðÿì. Íÿ ýþçÿë éåðäèð!
Òàíûø éåðëÿð. Î éåðëÿðäÿ îëìàìûøàì. Óçàã
éåðëÿðäÿí ýÿëÿí ãîíàãëàð.
8. Öçÿðèíäÿ áèð øåé îëàí, éàõóä îëà áèëÿí
ìöÿééÿí ñàùÿ, ìÿíòÿãÿ, ìÿêàí âÿ ñ. Øÿùÿ-
ðèí áàü ñàëûíìûø éåðè. Êö÷ÿíèí ãóðòàðàí éå-
ðèíäÿ. Éîë äàüà ãàëõàí éåðäÿ. Êå÷ìèøäÿ áîø
÷þë îëàí éåðäÿ èíäè áþéöê áèíàëàð óúàëûð.
// Áèð èøèí, ùàäèñÿíèí âÿ ñ.-íèí áàø âåðäèéè,
éà îëäóüó ìÿíòÿãÿ, ìÿùÿë. Ùàäèñÿ áàø âåðÿí
éåð. Ãÿçà éåðèíÿ ýåòìÿê. // Áèð èøÿ ìÿõñóñ
ìÿùÿë (åâ, èäàðÿ, ìöÿññèñÿ, ìÿíòÿãÿ âÿ ñ.).
ßéëÿíúÿ éåðè. – [Êÿðáÿëàéû Ãóáàä:] Áèðúÿ òåç
îë, áàøûíà äþíöì, èñòÿéèðÿì áó ýöí áèð äöêàí
éåðè àëûì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ìåùðèáàí áèð èëäÿí
àðòûã áèð çàìàí èäè êè, òåàòð âÿ êèíî êèìè òàìàøà
éåðëÿðèíÿ ýåòìÿìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. Òåéìóð îíó
òåç-òåç êèíîéà, òåàòðà âÿ ðÿãñ éåðëÿðèíÿ àïà-
ðûðäû. Ì.Ùöñåéí. // Áèð ìÿãñÿä ö÷öí àéðûëìûø
581
ÉÅÐ
ñàùÿ, éåð ñÿòùè, ïàð÷àñû. Èøëÿìÿê ö÷öí éåð àéûð-
ìàã. Ãûøëàìà éåðè.
9. ßéàëÿò, ìÿðêÿç îëìàéàí éåð (àäÿòÿí
úÿì øÿêëèíäÿ). Éåðëÿðäÿí ýÿëÿí íöìàéÿíäÿ-
ëÿð. Éåðëÿðäÿ èøëÿðè úàíëàíäûðìàã.
10. Áèð øåéèí àéðûúà ùèññÿñè, ïàð÷àñû. Ïàëòàð
ýþðöíÿí éåðèíäÿí ëÿêÿëÿíìèøäèð. Áÿäÿíèíèí
áÿçè éåðè ãûçàðìûøäûð. Äàì ÷îõ éåðäÿí àõûð.
// Êèòàáûí, ìóñèãèíèí, ïéåñèí âÿ ñ.-íèí àéðûúà
ùèññÿñè, ïàð÷àñû. ßñÿðèí éàõøû éåðëÿðè ÷îõäóð.
Êîìåäèéàäà ýöëìÿëè éåðëÿð àçäûð. Ìÿãàëÿíèí
áÿçè éåðëÿðèíè éåíèäÿí éàçìàã ëàçûìäûð.
11. Òåàòðäà, êèíîäà, âàãîíäà âÿ ñ.-äÿ îòó-
ðàúàã (ñòóë, ñêàìéà âÿ è.à.). Çàëäà ùÿðÿ þç
éåðèíäÿ îòóðäó. Áèëåòèíèç íå÷ÿíúè éåðÿäèð?
Âàãîíà ýèðèá þçöíÿ éåð òóòäó.
12. Åâ, ìÿñêÿí, ìÿíçèë âÿ ñ. Ãàëìàüà éåðè
éîõäóð. Äöøìÿéÿ éåðèí âàðìû?
13. Âÿçèôÿ, õèäìÿò, ãóëëóã, èø. Øòàòäà áîø
éåð éîõäóð. Éåðëÿðèí ùàìûñû òóòóëìóøäóð.
Þçöíÿ áèð éåð òàï, èøëÿ. – Áÿëè, âàõò îëäó êè,
øÿùÿðäÿ ïðèñòàâëûã éåðè à÷ûëäû. Í.Íÿðèìàíîâ.
[Ùàúû Ñÿìÿä õàíûí] éåðèíÿ Òåùðàí êàáèíÿñè-
íèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ ìöàâèíè Ñÿðäàð Ðÿøèä òÿéèí
îëóíäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
14. Èç, íèøàíÿ, ÿëàìÿò, ÿñÿð. Éàðà éåðè. Òèêèø
éåðè. Ëÿêÿíèí éåðè ãàëûá. Áû÷àã éåðè. – Ãàòûã
äàüûëàð, éåðè ãàëàð; Àéðàí äàüûëñà, íÿéè ãàëàð?
(Àòà. ñþçö).
15. Àéðû îëàðàã ýþòöðöëÿ áèëÿí, ñàéûëà áèëÿí
éöê, áàüëàìà. Ìÿíèì 5 éåð éöêöìöí àüûðëûüû
40 êèëî îëìàç.
16. ìÿú. Ìÿíáÿ, ìÿõÿç ìÿíàñûíäà. Ëîòó-
áàøû, ñÿí ãîâóíó âåð, ìÿí ñÿíÿ áèð õåéèðëè éåð
äåéèì. “Àøûã Ãÿðèá”. [Àñëàí áÿé:] Éàõûí éåð-
äÿí áèëìèøÿì. Þçö õÿáÿð ýþíäÿðìèø. Ú.Úàá-
áàðëû.
17. ìÿú. äàí. Åâ, àèëÿ ìÿíàñûíäà. [Ìÿì-
ìÿä:] ..Èêèíúè âÿñèééÿòèì äÿ áóäóð êè, ãûçûì
Íÿðýèç õàíûìû âàðëû éåðÿ ÿðÿ âåðìÿ. “Àøûã
Ãÿðèá”.
18. Éîðüàí-äþøÿê, éàòàã. ..Áèðèñè ýåúÿ éà-
òûð âÿ ñöáù éåðèíäÿí äóðàíäà íå÷ÿ õàëâàð åëì
âÿ êàìàë ñàùèáè îëóð, äÿõè ùå÷ êÿñè áÿéÿíìèð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Âàùèä] éåðèí è÷èíäÿ
îòóðóá, éóõóäàí òàìàì àéûëìàã ö÷öí íå÷ÿ
äÿôÿ êèðïèêëÿðèíè ÷àëäû. Ìèð Úÿëàë.
Éåð ñàë-
ìàã – éàòìàã ö÷öí áèð éåðäÿ éîðüàí-äþøÿê
äöçÿëòìÿê, éàòàã ùàçûðëàìàã. Äóðóð, íÿíÿì
ìÿíèì ö÷öí éåð ñàëûð; Öñòöìö þðòöð, ìÿíÿ
582
ÉÅÐ
ëàéëà ÷àëûð. À.Ñÿùùÿò. Ãóëëóã÷ó òàõòàïóøäà
éåð ñàëäû, ÷ûõûá óçàíäûì âÿ âàõòûíäàí âàõòûíà
äà áèøìèø-çàä âåðèðäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
19. Ïàð÷àäà, õàë÷àäà âÿ ñ.-äÿ ÿñàñ ðÿíý;
ôîí. Õàëûíûí éåðè ýþéäöð. Áó ÷èòèí éåðè ìÿõ-
ìÿðèäèð.
20. Áèð àäàìûí úÿìèééÿòäÿ, àèëÿäÿ, åëìäÿ,
èäìàíäà âÿ ñ.-äÿ òóòäóüó ìþâãå. Úÿìèééÿòäÿ
þç éåðèíè ìöÿééÿí åòìÿê. Éàðûøäà áèðèíúè éåðè
òóòìàã.
21. Ãàáûí, éåøèéèí, êèñÿíèí âÿ ñ.-íèí è÷ÿ-
ðèñèíäÿ øåé îëìàäàí ÷ÿêèñè. Éåðèíè ÷ÿêìÿê.
Ìàëûí éåðè íÿ ãÿäÿðäèð?
22. Éåðäÿ øÿêëèíäÿ – ...ùàëäà, ...çàìàí(äà),
...âàõò(äà), ...ìÿãàìäà. Î, ýåòäèéè éåðäÿ áèð-
äÿí éûõûëäû. Ãà÷äûüû éåðäÿ àéàüûíà òèêàí áàòäû.
– [Ìîëëà Õÿëèë] ìöÿëëèìè éàõøû éåðäÿ òóòìóø-
äó. Ñ.Ùöñåéí. Úàìàë ÿìè çàðàôàòéàíà äåäè:
– Ùÿ, ...àé àðâàä! Èúëàñà ýåòìÿéÿ øèðèí ùàçûð-
ëàøäûüûí éåðäÿ ìÿí ñÿíè ñàõëàäûì. ß.Âÿëèéåâ.
23. Éåðèíäÿ øÿêëèíäÿ – 1) þç ìÿãàìûíäà,
ìöíàñèáÿò äöøäöêäÿ, þç âàõòûíäà. Ëàï éåðèí-
äÿ ýÿëäèí. Éåðèíäÿ ñþéëÿíìèø ñþç. Áóíëàðû éå-
ðèíäÿ äåìÿê ëàçûìäûð; 2) äöçýöí îëàðàã, ùàãëû
îëàðàã. Îíó éåðèíäÿ èøäÿí ÷ûõàðäûëàð. Îíà éå-
ðèíäÿ îëäó; 3) ...ìÿãàìûíäà, ...âàõòûíäà. Èøèí
øèðèí éåðèíäÿ ñîéóã áèð øåé Åéâàç êèøèíèí ñîë
ãîëóíà äîëàíäû. ß.Âÿëèéåâ; 4) ...âÿçèééÿòèí-
äÿ, ...ùàëûíäà. Îíóí éåðèíäÿ ìÿí îëñàéäûì;
5) äóðäóüó, îòóðäóüó éåðäÿ. [Ñóëòàí] ñàüà-
ñîëà áàõäû, éåðèíäÿ ãóðúóõóá ñòóëó úûðûëäàòäû.
È.Ùöñåéíîâ.
24. Éåð(èí)äÿ øÿêëèíäÿ – ...éàøûíäà, ...ñèí-
íèíäÿ, ...áþéöêëöêäÿ. Àòàñû éåðèíäÿ êèøè. Áà-
áàì éåðèíäÿ ãîúà. – Èñòèúÿ ëàâàøûì âàð; Ùÿð
ýåúÿéÿ àøûì âàð; Äåìÿ, äÿäÿì éåðäÿñÿí;
Àíúàã ÿëëè éàøûì âàð. Ì.ß.Ñàáèð. [ßìèíÿ:]
Àðàëûãäàí áàõäûì, ýþðäöì èêè ãûç õåéëàüû
äàéàíûá. Áèðè îëàðäû ñÿíèí éåðäÿ, î áèðè äåìÿ
ýþðìÿäèì, Ôàòìà! Ãàíòÿìèð. [Ãóìðó:] Àíàì
éåðäÿ àðâàäñàí, åâèìÿ ýÿëèáñÿí, õîø ýÿëèáñÿí.
Ìèð Úÿëàë.
25. Éåðèäèð øÿêëèíäÿ – ëàéèãäèð, úÿçàñûäûð,
ÿúÿá îëóð. Îíà íÿ åëÿñÿëÿð, éåðèäèð. – [ßùìÿä:]
Âóð, – äåéèðäè, – ôàøèñòÿ íÿ ãÿäÿð ýöëëÿ âóð-
ñàí, éåðèäèð. Ìèð Úÿëàë.
26. Éåðèíÿ øÿêëèíäÿ – ÿâÿçèíÿ. Îíóí éå-
ðèíÿ éîëäàøû ãîë ÷ÿêäè. Áèçèì éåðèìèçÿ äÿ òÿáðèê
åëÿ. – Ìÿí Ìîëëà Âàãèôÿì, åéëÿðÿì ÿôãàí;
ÉÅÐ
Ýþçëÿðèì äÿ éàø éåðèíÿ òþêÿð ãàí. Ì.Ï.Âàãèô.
[Íóðÿääèí àüà:] ..Ìÿäðÿñÿ éåðèíÿ, àçàðõàíà
éåðèíÿ, áàõ ýþð, ùàíñû éîëëà òàðàú îëóð ñÿð-
ìàéÿ. Í.Âÿçèðîâ.
Éåðèíÿ ãîéìàìàã –
ãÿòèééÿí ñàéìàìàã, ...ùåñàá åòìÿìÿê. Íåúÿ
êè øèêÿñò àäàìëàðû àäàì éåðèíÿ ãîéìàçëàð,
áèçè äÿ î áèðè ìèëëÿòëÿð àäàì éåðèíÿ ãîéìóð-
ëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ..Áó àëëàùñûç ãûçû
ùå÷ îëìàçñà ýþçöíöí óúó èëÿ äÿ áàõìûð. [ßëÿì-
äàðû] êèøè éåðèíÿ ãîéìóð, ãîçáåë ôàéòîí÷ó Òî-
ïóøäàí äà àøàüû òóòóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Éåð àëòûíäàí éàñà ýåäÿí – ýèçëèíúÿ, ÿë-
àëòûíäàí èø ýþðÿí àäàì ùàããûíäà. [Êÿíäëè:]
Åëÿäèð, áó ìîëëà Ãàôàð ÷îõ éåð àëòûíäàí éàñà
ýåäÿíäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Éåð àëòûíäàí éàñà ýåò-
ìÿê – ýèçëèúÿ, ÿëàëòûíäàí, ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè
îëìàäàí èø ýþðìÿê. Éåð åëÿìÿê – 1) áàøãàñû
îòóðìàã ö÷öí áèð ãÿäÿð î éàíà ÷ÿêèëìÿê, ÷ÿ-
êèëÿðÿê áàøãàñûíà éåð âåðìÿê. Áèð àç éåð åëÿ,
î äà îòóðñóí. – Ñÿäð úÿëä ýåðè ÷ÿêèëèá ùåéÿòäÿ
Ùàúûéà éåð åëÿäè. Ìèð Úÿëàë; 2) ìÿú. òÿñèð åò-
ìÿê, àüûð ýÿëìÿê, òóòìàã. Äåéÿñÿí, ñþç îíà
éåð åëÿäè. – Ñàðûãëû ìîëëàíûí “úàùàä” ùàããûí-
äàêû ñþçëÿðè ÷îõ àäàìëàðà éåð åëÿäè. Ìèð Úÿëàë.
Äöíÿíêè èúëàñ Ýöëøÿíÿ éàìàí éåð åëÿìèøäè.
ß.Âÿëèéåâ. Éåð ãóðóúóëóüó – òîðïàãäàí èñ-
òèôàäÿ ãàéäàëàðûíû íèçàìà ñàëàí òÿäáèðëÿð ñèñ-
òåìè. Éåð ãóðóúóëóüó èøëÿðè. Éåð îéíàìàã –
éåð òÿðïÿíìÿê, çÿëçÿëÿ îëìàã. Éåð òóòìàã
ìÿú. – 1) ðîë îéíàìàã, ìþâãå òóòìàã, áó
âÿ éà áàøãà ÿùÿìèééÿòè îëìàã. Úàááàðëûíûí
ÿñÿðëÿðèíäÿ ãàäûí ÷îõ ýþðêÿìëè áèð éåð òóòóð.
Ì.Àðèô; 2) ÿáÿñ éåðÿ ÷îõ ñàùÿíè èøüàë åòìÿê,
àðòûãëûã åòìÿê. Áó øåéëÿð áóðàäà àíúàã éåð
òóòóð. Éåð öçöíäÿí ýþòöðìÿê – éîõ åòìÿê,
àðàäàí ãàëäûðìàã. Éåð öçöíäÿí ýþòöðöë-
ìÿê – éîõ åäèëìÿê, îðòàäàí ãàëäûðûëìàã.
[Ñàðà õàíûì:] Ýþòöðöá ãÿçåò÷èëÿðÿ áóéðóã
âåðìèñÿí, îíëàð äà éàçûðëàð êè, ýÿðÿê òåçëèêëÿ
÷àäðà éåð öçöíäÿí ýþòöðöëñöí. Ãàíòÿìèð. Éåð
öçöíäÿí éîõ îëìàã – éîõà ÷ûõìàã, èòìÿê.
Ñÿäèíèí “Ýöëöñòàí”û íå÷ÿ âàõòäûð êè, éåð öçöí-
äÿí éîõ îëóáäóð. Ùÿð êÿñ éåðèíè áèëèðñÿ âÿ éà
þçöíäÿ âàðñà, èäàðÿìèçÿ õÿáÿð âåðñèí. “Ìîë.
Íÿñð.” ...éåð éîõ èäè (éåð äÿ éîõäóð) – ÷îõ
ãÿëÿáÿëèê, ùÿääÿí àðòûã ÷îõëóã, áàñàáàñ, ñûõ-
ëûã áèëäèðèð. Àäàì ÿëèíäÿí éåð éîõäóð. – Áàêû
âàüçàëûíûí ñÿêèëÿðèíäÿ òÿðïÿíìÿéÿ éåð éîõ èäè.
Ìèð Úÿëàë. Éåðäÿ ãàëàíû – 1) áèð øåéèí, âàõ-
ÉÅÐ
òûí ãàëàí ãèñìè. Ö÷ ñààò ìÿêòÿáäÿ êå÷èðäèéè
âàõòäàí áàøãà, ýöíöí éåðäÿ ãàëàíûíû ßìèð-
àñëàí ùÿð áèð ÿìð âÿ ýþñòÿðèøäÿí àçàä èäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ; 2) äèýÿðëÿðè, áàøãàëàðû. Éåðäÿ
ãàëìàã – 1) úÿçàñûç ãàëìàã, ÿâÿçè âåðèë-
ìÿìÿê. Éàðà äåéèí, áèçäÿí ãàðüûø àëìàñûí;
Éåðäÿ ãàëìàç àùö çàðè Ùÿñÿíèí. Àøûã Ùÿñÿí.
[Èñìÿò:] Àù, ãàíûí éåðäÿ ãàëäûìû, Ãàíïîëàä?!
Ù.Úàâèä; 2) íÿçàðÿòñèç ãàëìàã, áàõûìñûç ãàë-
ìàã, êþìÿêñèç ãàëìàã, ùèìàéÿñèç ãàëìàã;
3) ãàëûã îëìàã. Éåðäÿ íÿ ãÿäÿð ãàëäû? 4) ùå÷
êÿñ òÿðÿôèíäÿí èñòÿíèëìÿìÿê, áÿéÿíèëìÿ-
ìÿê. Éåðäÿí ýþéÿ ãÿäÿð (êèìè) – ñîí äÿ-
ðÿúÿ ÷îõ, ùÿääèíäÿí àðòûã. Àðàëàðûíäà éåðäÿí
ýþéÿ ãÿäÿð ôÿðã âàð. – Çåéíÿá îüëóíäàí éåð-
äÿí ýþéÿ êèìè ðàçûäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Éåðäÿí îëìàã – 1) àâàðà-ñÿðýÿðäàí ãàëìàã,
âÿçèôÿñèíäÿí âÿ ñ.-äÿí ìÿùðóì îëìàã; 2) áàø-
ãàñûíûí òÿùðèêè èëÿ ôèêðèíè, ãÿðàðûíû äÿéèøäèð-
ìÿê. [Øÿùðÿáàíó õàíûì:] Ìöñéþ Æîðäàíûí âÿ
Øàùáàçûí áèð ïàðà àüûëñûç ñþçëÿðèíäÿí éåðäÿí
îëäó. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Éåðäÿí-éåðÿ âóð-
ìàã – 1) ÷ûðïìàã. Ãöðáÿò õàëà î ýöí íÿ ñèëÿ,
íÿ ñöïöðÿ áèëäè. Ñàíúû ÷ÿêÿí ùàìèëÿëÿð êèìè
ãûâðûëäû, à÷ûëäû, þçöíö éåðäÿí-éåðÿ âóðäó. Ìèð
Úÿëàë; 2) ìÿú. ùå÷ åòìÿê, ïó÷à ÷ûõàðòìàã.
Éåðÿ àòìàã (òóëëàìàã) – á à õ éåðÿ ñàëìàã.
Éåðÿ áàòàñàí! Éåðÿ áàòñûí! Éåðÿ áàòìûø –
ãàðüûø èôàäÿñè. [Àüàáàíû Ìÿøÿäè Ñÿôÿðÿ:] ..Àé
êöëáàø, ñÿíèí Êÿðáÿëàéû Õóäóø êèìè ëàé-ëàé
îüëàíëàðûí îëà-îëà, àé éåðÿ áàòàñàí, ñÿíèí òÿ-
çÿäÿí åâëÿíìÿéèíèí íÿ ìÿíàñû âàð. Ì.ßëèéåâ.
Éåðÿ áàòìàã – àäû, ñîðàüû ãàëìàìàã, ÿñÿð-
ÿëàìÿòè ãàëìàìàã. Éåðÿ áàòñûí äåéèëèð øÿðëÿ
çöëöì; Ãàëìàñûí éåðäÿ íÿ çöëìÿò, íÿ þëöì!
Ñ.Âóðüóí. Éåðÿ ýèðìÿê ìÿú. – 1) ÷îõ õÿúà-
ëÿò ÷ÿêìÿê, ÷îõ óòàíûá ñûõûëìàã. [Ýÿðàé àüà:]
Àõû ñÿí íèéÿ óòàíûá-ãûçàðûá éåðÿ ýèðìèðñÿí?
Ñ.Ðÿùèìîâ; 2) á à õ éåðÿ áàòìàã. [Áèáèõà-
òóí:] ..Ñÿíèí íàìóñóí îëñà ÿðèéèá éåðÿ ýèðÿð-
ñÿí. Óòàíìàéûá áàøûíà ïàïàã ãîéóá ýÿçèð-
ñÿí, äåéèðñÿí êèøèéÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éåðÿ
ãîéìàã – áèð äàùà åòìÿìÿê, ÿë ÷ÿêìÿê,
òÿðýèòìÿê. Áó õàñèééÿòèíè éåðÿ ãîé. – Ñÿòòàð
êèøè îíóíëà çàðàôàòëàøìàüû éåðÿ ãîéìóðäó.
ß.ßáöëùÿñÿí. Éåðÿ ñàëìàã – 1) äöøöðìÿê,
åíäèðìÿê, äåâèðìÿê; 2) ìÿú. íÿçÿðÿ àëìàìàã,
éåðèíÿ éåòèðìÿìÿê, ðÿää åòìÿê. Áàüëàìà,
à÷ öçöíö; Þðòìÿ î ãàø-ýþçöíö; Ýÿë ìÿíÿ íàç
583
ÉÅÐ
åëÿìÿ; Éåðÿ ñàëìà ñþçöìö. (Áàéàòû). Éåðÿ
ñÿðèëìÿê – éûõûëìàã, éåðäÿ óçàíûá ãàëìàã.
Ãîïäó ãàíëû áèð ôûðòûíà; Þëöì ùþêìö âåðèëäè;
Ãàðøû äóðàí èýèä ýÿíúëÿð; Áèð-áèð éåðÿ ñÿðèëäè.
À.Èëäûðûì. Éåðÿ ñîõìàã – óòàíäûðìàã, áàøûíû
àøàüû åòìÿê, õÿúàëÿò ÷ÿêìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàã,
ðöñâàé åòìÿê. [Òóðõàí îüëóíà:] Äàùà íÿ îëà-
úàã!.. Äàùà íÿ îëñóí êè, äîñò-äöøìÿí è÷èíäÿ
áèçè éåðëÿðÿ ñîõäóí! Ù.Úàâèä. Éåðÿ âóðìàã –
1) ìÿüëóá åòìÿê, éåíìÿê; 2) ùå÷ÿ ÷ûõàðìàã,
ïó÷à ÷ûõàðìàã. ×ÿêèëÿí çÿùìÿòè íèéÿ éåðÿ âó-
ðóðñàí? – Øàèðëèê àäûíû éåðÿ âóðàíëàð; Ñèíÿìÿ
éöç éåðäÿí éàðà âóðàíëàð. Øÿùðèéàð. Éåðè äå-
éèë – 1) ...àðàñûíäà îëìàìàëûäûð. Áóðà îíóí
éåðè äåéèë. Îðà áèçèì éåðèìèç äåéèë; 2) ãåéðè-
ìöíàñèáäèð, ìöíàñèáÿòñèçäèð. Áó ñþçëÿðèí éåðè
äåéèë. – Àõûð, áóíó óøàã äà áèëèð êè, ìåéäàí
õàíûì éåðè äåéèë, ìåéäàíà ïÿùëÿâàíëàð ÷ûõûá
ýöøòö òóòàðëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Êà-
ìèëÿ:] Áó ñààò î ñþùáÿòèí éåðè äåéèë. Ñ.Ðÿù-
ìàí. Éåðè äöøÿíäÿ (ýÿëÿíäÿ) – ìöíàñèá
îëàíäà, ìöíàñèá âàõò äöøÿíäÿ, ìÿãàìûíäà,
ìÿãàìû ÷àòäûãäà. Äöíéàäà ôàéäàëû, äÿéÿðëè
íÿ âàð; Òîïëàìàã èñòÿäèì éåðè äöøÿíäÿ; Ñÿà-
äÿòè ö÷öí ìÿí þç õàëãûìûí; Þéðÿíìÿê èñòÿäèì
äöøìÿíèìäÿí äÿ. Î.Ñàðûâÿëëè. Éåðè ýÿëìèø-
êÿí – òÿñàäöôäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ôöðñÿòäÿí
èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ìÿãàìû ýÿëìèøêÿí. Éåðè ýÿë-
ìèøêÿí îíó äà äåéèì êè, ... – Éåðè ýÿëìèøêÿí
áóðàäà ÿðÿá ÿëèôáàñûíûí áèðèíúè òÿðòèáèíè âÿ ðÿ-
ãÿì âÿçèôÿëÿðèíè ýþñòÿðÿëèì. Ô.Àüàçàäÿ. Éåðè
ýþðöíìÿê – áèð éåðäÿ, ìÿúëèñäÿ âÿ ñ.-äÿ
îëìàéàí, ëàêèí îëìàñû àðçó åäèëÿí àäàì ùàã-
ãûíäà ÷îõ çàìàí þëÿí àäàì ùàããûíäà äåéèëèð.
Êþ÷öá ýåäÿí î ÿçèç äîñòëàðûí éåðè ýþðöíöð;
Ñÿäàëàðû ãàðûøûá ÷þëëÿðèí íÿâàñû èëÿ. Øÿùðèéàð.
Éåðè âàð(äûð) – 1) éåðèíäÿ îëàð, ùàãëû îëàð.
Éåðè âàðäûð íÿ ãÿäÿð ýÿëñÿí ÿýÿð ôÿðéàäÿ.
Ì.Ùàäè. Ìÿí äÿ øèìøÿê êèìè ÷àõñàì, éåðè âàð;
×àüëàéàíëàð êèìè àõñàì, éåðè âàð. Ì.Ìöøôèã;
2) ìöíàñèá îëàð. [Àñéà:] ..Áèëìèðÿì ùàéàí-
äàí ýÿëäè ÷ûõäû áóðà àðøûíìàë àëàí? ..Ýåíÿ
áèð áÿé áàëàñû îëà, éà áèð òàúèð îüëàí îëà, éåðè
âàð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éåðè éîõäóð – ÿáÿñäèð,
ìÿíàñûçäûð, éåðñèçäèð, àðòûãäûð, ëöçóìñóçäóð.
[Ãîúà êÿíäëè:] Úàíûì, áîø ãûøãûðìàüûí éåðè
éîõäóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éåðèí àëòûíû äà, öñ-
òöíö äÿ áèëìÿê – ùÿð øåéèí òÿôÿððöàòûíû áèë-
ìÿê (àäÿòÿí ÷îõáèëìèø âÿ ùèéëÿýÿð àäàì ùàã-
584
ÉÅÐ
ãûíäà). Î, éåðèí àëòûíû äà áèëèð, öñòöíö äÿ.
– [ßëÿìäàð:] Äàùà áèç áÿé äåéèëèê êè, éåðèí
àëòûíû äà, öñòöíö äÿ ÿëèìèçèí è÷è êèìè áèëÿê.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Éåðèí òÿêèíäÿí (äèáèíäÿí)
ìÿú. – ùàðàäàí îëóðñà îëñóí. Éåðèíäÿ áèòìÿê
(äîíìàã) – 1) éåðèíäÿ îëìàã, éåðèíäÿ îòóðóá
ãàëìàã; 2) ìÿú. äîíóá ãàëìàã, ùåéðÿò è÷èíäÿ
ãàëìàã. Èìàìãóëó ýþçëÿðèíè àëà÷ûüûí áàúà-
ñûíà äèêèá éåðèíäÿ áèòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ýöë-
ïÿðè äàø êèìè éåðèíäÿ äîíóð; Àëà ýþçëÿðèíäÿí
öñéàí îõóíóð... Ñ.Âóðüóí. Éåðèíäÿ ãàëìàã –
îëäóüó éåðäÿúÿ þëìÿê. ßëèíè íàãàíà àòäûüû
çàìàí; Ýþé Âÿëè ìûõ êèìè éåðèíäÿ ãàëûð; Òèò-
ðÿéèá, õÿíúÿðè ÿëèíäÿí ñàëûð. Ñ.Âóðüóí. ...éå-
ðèíäÿ îëìàìàã – ìöíàñèá îëìàìàã, óéüóí
îëìàìàã. Éåðèíäÿ îòóðòìàã ìÿú. – ÷îõ ëîâüà,
èääèàëû àäàìà åéáèíè, ëÿéàãÿòèíè ýþñòÿðÿðÿê
úàâàá âåðìÿê, ùÿääèíè ýþñòÿðìÿê, éåðèíè ýþñ-
òÿðìÿê. Òåëëè àðâàä ..[Ðöñòÿì êèøèéÿ] áàõàí-
äà ôèëîñîôëóã åäèá äåéèðäè: – Àé ãîúà äöíéà,
î ãÿäÿð ìÿíÿì-ìÿíÿì äåéÿíëÿðè éåðèíäÿ
îòóðòìóñàí! Ì.Èáðàùèìîâ. Éåðèíäÿ ñàéìàã –
1) äóðäóüó éåðäÿ àääûìëàìàã; 2) ìÿú. èíêè-
øàô åòìÿìÿê, èðÿëèëÿìÿìÿê, èðÿëè ùÿðÿêÿò åò-
ìÿìÿê, îëäóüó éåðäÿ ãàëìàã. [Ñöñÿí:] Ùÿð
ùàëäà áèç éåðèíäÿ ñàéàíëàðäàí äåéèëèê. È.Ùö-
ñåéíîâ. Ýþðöí ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð; áåéíè èôëèú îëàí
âàð; þç éåðèíäÿ ñàéàí âàð. Õ.Ðçà. Éåðèíäÿ
òóðï ÿêèëìÿê – áÿðáàä îëìàã, õàðàáà ãàë-
ìàã, ó÷óëóá-äàüûëìàã. [Ýÿðàé àüà:] Ìöëêö-
íöç õàðàáà ãàëàúàã, áÿëêÿ õàí ñàðàéûíûí äè-
âàðëàðû êèìè äþçöì ýÿòèðìÿéÿúÿê. Éåðèíäÿ òóðï
ÿêèëÿúÿêäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Éåðèíäÿí äÿëè êèìè
ãàëõìàã (ñû÷ðàìàã) – ùþâëíàê ãàëõìàã,
éåðèíäÿí ñû÷ðàìàã. [Ðóï÷à õàòóí] éåðèíäÿí
äÿëè êèìè ãàëõäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Éåðèíäÿí
åëÿìÿê – 1) àâàðà ãîéìàã, þç ÿñàñ èøèíäÿí
àéðûëìàñûíà, àâàðà ãàëìàñûíà ñÿáÿá îëìàã;
2) éåðèíäÿí, éóâàñûíäàí ìÿùðóì åòìÿê. Éå-
ðèíäÿí ãûìûëäàíìàìàã – 1) òÿðïÿíìÿìÿê,
ãûìûëäàíìàìàã; 2) ñÿñè ÷ûõìàìàã. Áöòöí áó
ìöääÿòäÿ Ìîëëà ìèí äÿôÿ þçöíäÿí ýåäèðñÿ äÿ,
éåðèíäÿí ãûìûëäàíìûð. “Ì.Í.ëÿòèô.” Éåðèí-
äÿí îéíàòìàã – 1) ëàõëàòìàã; 2) ìÿú. òÿùðèê
åäÿðÿê ôèêðèíè, ãÿðàðûíû äÿéèøäèðìÿéÿ, éàõóä
áèð èøÿ èãäàì åòìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. Ìîëëà
Ñàäûüûí òÿìêèíëÿ ñþéëÿäèéè áó ñþçëÿð àäàìëàðû
éåðèíäÿí îéíàòäû. È.Øûõëû. Éåðèíÿ äöøìÿê –
ìöíàñèá âàõòäà îëìàã, ìÿãàìûíäà îëìàã,
ÉÅÐ
óéüóí îëìàã. Ìèðçÿ Úàâàä ñþçöíöí éåðèíÿ
äöøäöéöíÿ ñåâèíäè. Ìèð Úÿëàë. Éåðèíÿ ýÿë-
ìÿê – þëÿí áèð àðâàäûí éåðèíÿ ÿðÿ ýåòìÿê.
[Õÿäèúÿ] àíàñûíûí éåðèíÿ ýÿëÿí ãàäûíëà éîëà
ýåäÿ áèëìÿìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. Éåðèíÿ éåòèð-
ìÿê – èúðà åòìÿê, ùÿéàòà êå÷èðìÿê. Òàïøûðûüû
éåðèíÿ éåòèðìÿê. Âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê.
– Ìöãèì áÿé õàíûìûí ìåéâÿúàò áàðÿäÿ òàïøû-
ðûüûíû éåðèíÿ éåòèðäèêäÿí ñîíðà Àëàýþçö “ýöçýö
îòàüûíà” ýÿòèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Éåðèíè àëìàã –
ùÿéàòà êå÷ìÿê, éåðèíÿ éåòèðèëìÿê. Íèñÿ õàëà-
íûí ñÿðÿíúàìû áöòöí ìÿíàñû èëÿ éåðèíè àëûðäû.
Ãàíòÿìèð. Éåðèíè äàð åëÿìÿê (åòìÿê) – ìà-
íå÷èëèê, íàðàùàòëûã, ÷ÿòèíëèê òþðÿòìÿê; ùÿðÿ-
êÿòèíÿ, èíêèøàôûíà, ôÿàëèééÿòèíÿ ìàíå îëìàã.
[Ýöëëö:] Áèðúÿ äå ýþðöì ìÿí ñÿíÿ íåéëÿìè-
øÿì? Éåðèíè äàð åëÿìèøÿì, éà ÿðèíè ÿëèíäÿí
àëìûøàì? ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éåðèíè ýþñòÿð-
ìÿê – 1) áèð øåéè íèøàí âåðìÿê; 2) á à õ éå-
ðèíäÿ îòóðòìàã. Òàùèð áèð èñòÿäè ãûøãûðñûí,
òöëêöñèôÿò íàòèãè ôèòÿ áàññûí, îíà þç éåðèíè ýþñ-
òÿðñèí, àììà ìÿúëèñäÿ îòóðàíëàðûí òþùìÿòèí-
äÿí ÷ÿêèíèá äèíìÿäè. Ì.Ùöñåéí. Éåðèíè õÿë-
âÿò åòìÿê – éåðèíè ùå÷ êÿñÿ áèëäèðìÿìÿê,
éåðèíè ýèçëè ñàõëàìàã. Òàìàì áåø ýöíöí ìöä-
äÿòèíäÿ éåðèìè õÿëâÿò åòìÿê ö÷öí ýöíäÿ áèð
åâ äÿéèøäèì. “Ìîë. Íÿñð.” Éåðèíè òóòìàã –
ÿâÿç åòìÿê. Ùå÷ áèð àäàì îíóí éåðèíè òóòà
áèëìÿç. – [Ñàéàëû:] Ìàøàëëàù, éåêÿ îüëàí îëóá-
ñàí, òîðïàüû ñàíû éàøàéàñàí, ëàï àòàí Ñÿìÿäèí
éåðèíè òóòóáñàí. È.Øûõëû. Éåðèíè âåðìÿìÿê –
ÿâÿç åäÿ áèëìÿìÿê. Ùå÷ øåé âåðìÿç áó äàü-
ëàðûí éåðèíè; Ìèí áèð ðÿíýÿ ýèðèð áóðäà òÿáèÿò.
Ñ.Ðöñòÿì. Éåðëÿ éåêñàí åòìÿê – 1) éåðÿ
òþêìÿê, äàüûòìàã; 2) ìÿú. ìÿùâ åòìÿê, õà-
ðàáàéà äþíäÿðìÿê, ó÷óðóá äàüûòìàã, âèðàí
åòìÿê; 3) âóðóá þëäöðìÿê. Ñàéìàäàí ñóëòàíû,
õàíû; Åéëÿéèáñÿí íàùàã ãàíû; Áàäàì êèìè
íþâúàâàíû; Éåð èëÿ éåêñàí åéëÿäèí. Àøûã Ïÿðè.
Éåðëÿ éåêñàí îëìàã – 1) éåðÿ òþêöëìÿê,
äàüûëìàã. Ñöíáöëëÿð éåðëÿ éåêñàí îëìóøäó;
2) ìÿú. õàðàáàéà äþíìÿê, ó÷óëìàã, ìÿùâ îë-
ìàã, âèðàí îëìàã. Øÿùÿð ýþéÿ ñîâðóëóá; Éåð èëÿ
éåêñàí îëäó; Ìèí èëèí éàðàòäûüû; Áèð àíà ãóð-
áàí îëäó. Á.Âàùàáçàäÿ. Ìèðçÿ àòà-àíàñûíûí
àç ãàëà éåðëÿ éåêñàí îëìóø ãÿáèðëÿðèíÿ áàõäû,
ñîíðà ãîíóð ýþçëÿðèíè Ãÿäèðèí öçöíÿ çèëëÿäè.
È.Ìÿëèêçàäÿ. Áèð éåðäÿ – á à õ áèð. [Ìÿðúàí
áÿé:] Ñþçöí äîüðóñó, äàùà áóíäàí ñîíðà
ÉÅÐ
ìÿí ñÿíèíëÿ áèð éåðäÿ .. ÷þðÿê éåìÿéÿúÿéÿì.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Áèð ýöí Ãÿðÿíôèëëÿ Áàùàäóð
éåíÿ àäè ãàéäà öçðÿ áèð éåðäÿ åâÿ äþíöðäö-
ëÿð. Ñ.Ðÿùìàí. Áèð éåðÿ (àðàéà) ýÿëìÿê –
òîïëàíìàã. Áèð éåðÿ ýÿëìÿê – áèð ãÿðàð âåð-
ìÿê. Ìöáàùèñÿäÿí íÿ ÷ûõàð, áèð éåðÿ ýÿëìÿê
ëàçûìäûð. Áîø éåðÿ – á à õ áîø. Þìðö óúóç
âåðäè... áèð èø ýþðìÿäÿí; Áîø éåðÿ þëìÿéèí íÿ
ìÿíàñû âàð?! Á.Âàùàáçàäÿ. Äàí éåðè – á à õ
äàí. ...äóðàí (îëàí) éåðäÿ – ...âàð èêÿí, ...îëà-
îëà. Àììà ìÿí äóðàí éåðäÿ Ãÿäèðèí ãóëëóüà
ýåòìÿñè, ëàï íàùàãäûð. Ìèð Úÿëàë. Ãàðà éåð –
ãÿáèð, ìÿçàð. Ãÿëáèíäÿ éåð åëÿìÿê (åòìÿê,
ñàëìàã) – þçöíÿ éåð òóòìàã, ÿñÿð âÿ ÿëàìÿò
áóðàõìàã. Ñèëèíäè ãÿëáèíäÿ éåð ñàëàí ãÿùÿð.
Ì.Ðàùèì. Þëäöðäöéö äöøìÿíÿ ãàðøû îëàí íèô-
ðÿò ùèññè èëÿ ãàðûøûã áèð àúû äóéüó äà ýÿíú ãûçûí
ùÿëÿ ãÿëáèíäÿ éåð åòìÿéÿ ìàúàë òàïìàìûøäû.
ß.ßáöëùÿñÿí. Íàùàã éåðÿ – á à õ íàùàã. Íÿ
éåðäÿ – ùàíñû âÿçèééÿòäÿ. Èøëÿðèíèç íÿ éåðäÿ-
äèð? Îíóí ìÿñÿëÿñè íÿ éåðäÿ ãàëäû? ...î éåðÿ
(åëÿ éåðÿ) ÷àòäû êè, ... (÷àòìûøäû êè, ...) – áèð
èøèí, ùàäèñÿíèí ýåäèøèíäÿ ÿí ñîí íþãòÿíè,
ùÿääè áèëäèðèð. Ñþùáÿò î éåðÿ ÷àòäû êè, ... – [Ðö-
áàáÿíèí] Âàùèä èëÿ öíñèééÿòè î éåðÿ ýÿëèá ÷àò-
ìûøäû êè, ùå÷ áèðè î áèðèíäÿí êÿíàðäà éàøà-
ìûð, éàøàéà áèëìèðäè. Ìèð Úÿëàë. ...îëàí éåðäÿ –
1) ...îëäóüó ùàëäà, áèð ùàëäà êè, ... Àøêàð øåé-
äèð êè, òÿçÿ îëàí éåðäÿ êþùíÿ ãàíóíëàð ýÿðÿê
ïîçóëñóíëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ; 2) ...êèìè,
...îëàðàã. Êÿñáêàðëûãäàí ÿëèí ÷ûõäû, óñàí! ßð
îëàí éåðäÿ, ýþðöì, éîõ îëàñàí. Ì.ß.Ñàáèð. Þç
éåðèíäÿ – ãàéäàäà, íèçàìäà. [Ñöëåéìàí:] Øö-
êöð Àëëàùà, ùÿð øåé þç éåðèíäÿ ñàçäûð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. Þç éåðèíäÿäèð – þç ãàáèëèééÿò âÿ ëÿ-
éàãÿòèíÿ ýþðÿ âÿçèôÿ òóòàí àäàì ùàããûíäà.
Èíäè î, þç éåðèíäÿäèð. Ñàü éåð ãîéìàìàã –
á à õ ñàü. Éàëàí éåðÿ – íàùàã éåðÿ; íàùàãäàí,
éàëàíäàí. Äþâëÿòëèéÿ éàëòàãëàíà áèëìÿðÿì;
Ãÿìëè èêÿí, éàëàí éåðÿ ýöëìÿðÿì. Ì.ß.Ñàáèð.
ÉÅÐÀËÌÀÑÛ èñ. Êàðòîôà îõøàéàí, éåìÿëè
êþêö îëàí òÿðÿâÿç áèòêèñè. // ìÿù. Êàðòîô.
ÉÅÐÀËÒÛ ñèô. Éåðèí è÷èíäÿ, éåð ñÿòùèíèí
àëòûíäà îëàí. Éåðàëòû ñÿðâÿòëÿð. Éåðàëòû ñóëàð.
Éåðàëòû éîë. Éåðàëòû ìÿäÿí. Éåðàëòû èñòåùêàì.
Éåðàëòû ñûüûíàúàã. – Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèø, éåð-
àëòû ãàçìàäà ãûðûã áèð øàì èøûüûíäà Óëäóç àíà-
ñûíà þç çÿðèô ãûçëûã íÿâàçèøëÿðèíäÿí ùþðöëìöø
èøûãëû áèð ìÿêòóá éàçûðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
585
ÉÅÐÁßÉÅÐ
ÉÅÐÁßÉÅÐ çÿðô 1. Ùÿð áèðè þç éåðèíäÿ;
ãàéäàäà, ìöíòÿçÿì. Ìÿúëèñ ÿùëè éåðáÿéåð ÿé-
ëÿøäèëÿð. “Àøûã ßëÿñýÿð”. [Èëéàñ:] ..Î êèøèëÿð-
äÿí ýÿëÿí êàüûçëàðû éåðáÿéåð ñàõëàñûí. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
Éåðáÿéåð åòìÿê (åëÿìÿê) – 1) ùÿð
øåéè þç éåðèíÿ ãîéìàã, íèçàì âÿ ñÿëèãÿ èëÿ
éûüìàã, éåðëÿøäèðìÿê, ãàéäà èëÿ ãîéìàã.
Ñîíà åâ èøèíÿ ìÿøüóë èäè âÿ Áàùàäûð þç øåé-
ëÿðèíè éåðáÿéåð åäèðäè. Í.Íÿðèìàíîâ. Îñìàí
äöêàíû ö÷öí ýÿòèðäèéè ìàëëàðû éåðáÿéåð åòìÿê-
ëÿ ìÿøüóë èäè. Ì.Ùöñåéí. [ßëëÿçîüëó] ñöôðÿäÿ
ùÿð øåéè éåðáÿéåð åëÿäè, ãàðà êèðëè ÿëëÿðè èëÿ
øèøëÿðè áèð-áèð ãàìàðëàéûá êàáàáû èðè, ÷þêÿê
áèð íèì÷ÿéÿ ÷ÿêäè. È.Ùöñåéíîâ; 2) ðàùàòëàìàã,
éåðëÿøäèðìÿê. Ãÿðÿç, îüëàí àòû éåðáÿéåð åëÿ-
éÿíäÿí ñîíðà éóõàðû ÷ûõäû. (Íàüûë). Ýåúÿ ýÿëèá
ñÿíè éåðáÿéåð åäÿðÿì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ùàìûíû
éåðáÿéåð åëÿéÿíäÿí ñîíðà, ìöÿëëèì ýöëÿ-ýöëÿ
óøàãëàðà äåäè.. Ìèð Úÿëàë. Éåðáÿéåð îëìàã –
ãàéäà èëÿ éåðèíè òóòìàã, éåðëÿøìÿê, ùÿðÿ þç
éåðèíè òóòìàã.
2. Ùÿð éåðäÿí, ùÿðÿ áèð òÿðÿôäÿí, ùÿðÿ þç
éåðèíäÿí. Ùÿñðÿòèíäÿí ÿëèô ãÿääèì áöêöëäö;
Úèñìèì áÿíäè éåðáÿéåðäÿí ñþêöëäö. Ì.Â.Âè-
äàäè. Ãûçëàð ýöëöøÿðÿê éåðáÿéåðäÿí ãûøãûðûø-
äûëàð. ß Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÅÐÁßÉÅÐËßØÄÈÐÌß “Éåðáÿéåðëÿø-
äèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÐÁßÉÅÐËßØÄÈÐÌßÊ ô. Ùÿð áèðèíè þç
éåðèíÿ ãîéìàã, éåðáÿéåð åòìÿê. Øåéëÿðè éåð-
áÿéåðëÿøäèðìÿê.
ÉÅÐÁßÉÅÐËÈ çÿðô âÿ ñèô. Ëàçûìè ãàéäàäà,
ëàçûìè ñóðÿòäÿ, äÿãèã ñóðÿòäÿ. Ãàäèð .. éàñòû
äàø äþøÿíìèø ùÿéÿòÿ ÷ûõàðàã ÿçàçèë ßìèíÿ-
íèí ÿìðèíè éåðáÿéåðëè èúðà åòìÿéÿ áàøëàäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅÐÄßÍ×ÛÕÌÀ ñèô. Òîðïàüûí àëòûíäàí,
éåðèí è÷èíäÿí ÷ûõàí.
ÉÅÐÄßÉÈØÄÈÐÌß 1. Á à õ éåðäÿéèøìÿ
1-úè ìÿíàäà.
2. Áèð øåéè áèð éåðäÿí ýþòöðöá áàøãà éåðÿ
ãîéìà.
ÉÅÐÄßÉÈØÌß èñ. 1. Îëäóüó âÿ éà îòóð-
äóüó éåðäÿí áàøãà éåðÿ êå÷ìÿ, áèð éåðè áóðà-
õûá î áèðèíÿ ýåòìÿ.
2. äèë÷. Ñþçäÿ èêè ãîíøó ñÿñèí ãåéðè-èðàäè
îëàðàã éåðèíè äÿéèøìÿñè ùàäèñÿñè; ìåòàòåçà;
ìÿñ.: âàüçàë-âàüçàë; éàðïàã-éàðïàã.
586
ÉÅÐÈÊËßÌßÊ
ÉÅÐÄÎÌÁÀËÀÍÛ èñ. áîò. Ýþáÿëÿêëÿð ãðó-
ïóíà äàõèë îëàí êàðòîôàîõøàð êþêöìåéâÿëè
òÿðÿâÿç áèòêèñè.
ÉÅÐÅØßÍ èñ. çîîë. Ùÿøÿðàòéåéÿíëÿð äÿñ-
òÿñèíäÿí êè÷èê ìÿìÿëè ùåéâàí.
ÉÅÐßÁÀÕÀÍ èñ. âÿ ñèô. Çàùèðÿí ñàêèò, äèí-
ìÿç, çÿðÿðñèç ýþðöíÿí, ÿñëèíäÿ èñÿ ùèéëÿýÿð,
ôèòíÿêàð, õÿáèñ àäàì ùàããûíäà. Ñóéóí ëàë àõà-
íû, àäàìûí éåðÿáàõàíû. (Ìÿñÿë). Ãàðàãàáàã,
éåðÿáàõàí, ýþçö ýþìýþé, ðÿíýè êöðÿí; Î ôèò-
íÿëÿð þâëàäûíûí ùèéëÿ éàüûð ñèôÿòèíäÿí. Ñ.Âóð-
üóí.
ÉÅÐßÍÚÈÐÈ èñ. Âàõòûíäàí ÿââÿë éåòèøÿí
ÿíúèð, òåçéåòèøÿí ÿíúèð. Áó èë éåðÿíúèðè éîõäóð.
ÉÅÐÔÛÍÄÛÜÛ èñ. áîò. Ôûíäûã êèìè ìåéâÿ-
ëÿðè îëàí êîë áèòêèñè âÿ îíóí ìåéâÿñè; àðàõèñ.
ÉÅÐÔÛÑÄÛÜÛ á à õ éåðôûíäûüû.
ÉÅÐ-ÝÞÉ èñ. Äöíéà, êàèíàò. [Ìîëëà þç-
þçöíÿ:] Àé Ùàúû Ìîëëà Úÿëèë àüà, ñÿí îëàñàí
éåðè-ýþéö éîõ éåðäÿí õÿëã åäÿí Àëëàùà, è÷ìÿ
áó êàôèðëÿðèí äÿðìàíûíû. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Éåðè-ýþéö òèòðÿäÿí ïàðòëàéûø íÿðÿñèëÿ;
×ûõàðûðëàð éåð àëòäàí áîë ôèëèç éàòàãëàðû. ß.Úÿ-
ìèë. // Ùÿð éåð, áöòöí àëÿì. Éåðÿ-ýþéÿ ùþê-
ìöí èøëÿð; Ñÿíñÿí Ñöëåéìàí, à Ïÿðè! Àøûã
ßëÿñýÿð.
◊ Éåð-ýþé àüëàìàã – ÷îõ ôÿëàêÿòëè, àúû,
àúûíàúàãëû ùàëû áèëäèðèð. [Áóíäàí ÿëàâÿ] ùÿð-
ýàù íÿãë åòñÿì, áó áè÷àðÿ, áÿäáÿõò ôÿùëÿëÿðèí
áàøëàðûíà íàéèáëÿðè íÿ ìöñèáÿò ýÿòèðèðëÿð, éåð-
ýþé àüëàð. Í.Âÿçèðîâ. Éåð-ýþéÿ ñûüìàìàã –
1) ÷îõ ñåâèíìÿê, ÷îõ øàä îëìàã; 2) áèð øåéèí
ùÿääÿí àðòûã ÷îõëóüóíó áèëäèðèð. Ìÿíèì äÿð-
äèì éåðÿ-ýþéÿ ñûüàñû äåéèë, ìÿíèì ýöíöì òàé-
áóéíóç þêöçöí ýöíöíäÿí áÿäòÿðäèð. Ô.Êþ-
÷ÿðëè. Ãîé áàøãàñû íÿ úöð äöøöíöð äöøöí-
ñöí, Ñÿìÿäèí èñÿ ñåâèíúè éåðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäû.
È.Ùöñåéíîâ.
ÉÅÐÈÄÈËÌß “Éåðèäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÐÈÄÈËÌßÊ “Éåðèòìÿê”äÿí ìÿúù.
ÉÅÐÈÊ èñ. Ùàìèëÿ ãàäûíëàðäà àüûç äàäûíûí
àçìàñû ùàëû. // Òàìàù ìÿíàñûíäà.
ÉÅÐÈÊËßÌß 1. “Éåðèêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
2. èñ. Ùàìèëÿëèê äþâðöíäÿ àüûç äàäûíûí àç-
ìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ùàìèëÿ ãàäûíûí òóðøó âÿ éà
áàøãà øåéëÿð èñòÿìÿñè.
ÉÅÐÈÊËßÌßÊ ô. 1. Ùàìèëÿëèê äþâðöíäÿ
àüûç äàäûíûí àçìàñû íÿòèúÿñèíäÿ òóðøó âÿ éà
áàøãà øåéëÿðÿ åùòèéàú ùèññ åòìÿê. Îíóí àíàñû
ÉÅÐÈÌß
éåðèêëÿéÿíäÿ àñëàí ÿòèíèí êàáàáûíû éåìèø èìèø.
Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Áèð øåéèí ùÿñðÿòèíäÿ îëìàã, áÿðê
èñòÿìÿê, ùÿðèñ îëìàã. [Êîðîüëó äåäè:] Êîð-
îüëó ôÿðìàíû ìÿðäè-ìÿðäàíÿ; Äÿëèëÿðèì éå-
ðèêëÿéèð àë ãàíà. “Êîðîüëó”.
ÉÅÐÈÌß “Éåðèìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÐÈÌßÊ ô. 1. Àéàãëàðûíû èøÿ ñàëàðàã ùÿ-
ðÿêÿò åòìÿê; àääûìëàìàã. Èðÿëè éåðèìÿê. Áÿðê
éåðèìÿê. Éåðèéÿ áèëìÿìÿê. ×îõ éåðèìÿêäÿí
éîðóëìàã. – Éåðèéÿí àò þçöíÿ ãàì÷û âóðäóð-
ìàç. (Àòà. ñþçö). Áèð ãîúà êþùíÿ ïàëòàð ÿé-
íèíäÿ; Éåðèéèð éîëäà òîðáà ÷èéíèíäÿ. À.Ñÿùùÿò.
[Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè] éîâóãà éåðèéèá áàø-
ëàäû éóìøàãëûãíàí îüëóíó ñàêèò åëÿìÿéÿ.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ,
ýÿçìÿéÿ èãòèäàðû îëìàã. Óøàã ùÿëÿ éåðèìèð.
Õÿñòÿ èíäè-èíäè éåðèìÿéÿ áàøëàìûøäûð.
2. Ùÿðÿêÿò åòìÿê (ýåòìÿê, öçìÿê). Ìàøûí
àüûð éåðèéèð. Äÿíèçäÿ ãàéûãëàð éåðèéèð. – Ìàøûí
éåíèúÿ éåðèìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû êè, Òàïäûã ãûðüû
êèìè øûüûéûá ìàøûíû ýþòöðäö. ß.Âÿëèéåâ. // Èø-
ëÿìÿê. Ñààò éåðèìèð.
3. Öçÿðèíÿ ýåòìÿê, ùöúóì åòìÿê, àõûí åò-
ìÿê. Îðäó ãÿðáÿ éåðèäè.
4. Êå÷ìÿê, ãÿáóë îëóíìàã, éàéûëìàã.
Áó èøëÿð áèçèì âèëàéÿòäÿ éåðèìÿç, âÿññàëàì!
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
5. Áèð øåéèí è÷èíÿ áàòìàã, êå÷ìÿê, ýèðìÿê.
Áóüà ýöú ýÿëÿíäÿ îüëàíûí àéàüû òîïóüóíà
ãÿäÿð òîðïàüà éåðèäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÉÅÐÈÍÄßÚß çÿðô Äàéàíäûüû éåðäÿ, äóð-
äóüó âÿ éà îòóðäóüó éåðäÿ; îðàäàúà. Òÿÿú-
úöáäÿí éåðèíäÿúÿ ãàëäû. Éåðèíäÿúÿ úàíû ÷ûõäû.
ÉÅÐÈÒÄÈÐÌß “Éåðèòäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÐÈÒÄÈÐÌßÊ ìÿúù. Éåðèìÿéÿ ìÿúáóð
åòìÿê.
ÉÅÐÈÒÌß “Éåðèòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÐÈÒÌßÊ èúá. 1. Éåðèìÿéÿ, ùÿðÿêÿò åò-
ìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. // Éåðèìÿñèíÿ êþìÿê
åòìÿê, ýÿçäèðìÿê. Àéàã à÷àí óøàãëàðû éåðè-
äèðëÿð.
2. Ñþâã åòìÿê, ùöúóì åòäèðìÿê. Ãîøóí
éåðèòìÿê. – Ùÿð èêè òÿðÿô ìåéäàíà éåíè-éåíè
ãöââÿëÿð éåðèäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Õÿçÿðèí ñàùè-
ëèíÿ õÿçðè ãîøóíëàð éåðèäèð; Òèòðÿéèð ãóìëàðûí
öñòöíäÿ ñÿùÿðäÿí áÿðèäèð. Ñ.Ðöñòÿì.
3. Áèð øåéèí è÷èíÿ ýèðìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê,
äàõèë åòìÿê. Òîðïàã .. [ÿðèê àüàúûíûí] âöúó-
äóíà ìÿëùÿì éåðèäèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÐÃÀÇÀÍ
4. Ùÿéàòà êå÷èðìÿê, èíòèøàð åòìÿê. // Òÿê-
ëèô åòìÿê, èðÿëè ñöðìÿê, éàõóä ãÿáóë åòäèð-
ìÿéÿ, êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøìàã. Ôèêèð éåðèòìÿê.
Þç òÿêëèôèíè çîðëà éåðèòìÿê èñòÿéèð. – Ùÿðúàéû ..
éàëàíû éåðèäèð äîüðó éåðèíÿ. Ã.Çàêèð.
Äå-
äèéèíè éåðèòìÿê – þç ôèêðèíè, òÿêëèôèíè çîðëà
êå÷èðìÿê. Î éûõûëìàäûãúà, ìÿí ùå÷ áèð âàõò
þç äåäèéèìè éåðèäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Ì.Ùöñåéí.
Àíúàã Ðöáàáÿ áÿðèêè îòàüà êå÷ÿíäÿ Ôàòìà
äóéäó êè, ÿðè äåäèéèíè éåðèòìèøäèð. Ìèð Úÿëàë.
5. äàí. Áàòûðìàã, ñîõìàã. Àíàìûí úàíû
ö÷öí, áó òèéÿíè äöç ãàðíûíà éåðèäÿúÿéÿì.
Ï.Ìàêóëó.
6. ìÿú. äàí. Àëäàäàðàã áèðèíÿ ñàòìàã, èøÿ
âåðìÿê; þòöðìÿê.
ÉÅÐÈØ èñ. 1. Éåðèìÿê òÿðçè, éåðèìÿê èøè.
Ñàëëàíà-ñàëëàíà ýåäÿí Ñàëàòûí; Î ñÿðõîø éå-
ðèøèí éîëà éàðàøûð. Àøûã ßëÿñýÿð. [Êîð êèøè]
òàìàìèëÿ ÿñêè ùÿéàòûí áèð éàäèýàðû èäè. ßëáèñÿ-
ñèíèí òÿðçè, áè÷èìè àâàìëûüûíû, éåðèøè ýþçñöç-
ëöéöíö àíäûðûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Ñÿìÿä [ãàäûíûí]
öçöíö ýþðìÿñÿ äÿ, éåðèøèíäÿí, áîé-áóõóíóí-
äàí, òÿðïÿíèøèíäÿí îíóí ëàï úàâàí îëäóüóíó
äÿðùàë áèëäè. È.Ùöñåéíîâ.
Àéû éåðèøè – èêè
éàíà áàñà-áàñà éåðèìÿ.
2. Éöðöø, àõûí, ùöúóì. Õîòêàð éàçìûøäû êè,
ãîøóí ùàçûðëàéûð, ×ÿíëèáåëÿ éåðèø îëàúàã.
“Êîðîüëó”.
Éåðèø åòìÿê – àõûí ùàëûíäà
ùÿðÿêÿò åòìÿê, ùöúóì åòìÿê. [Âÿëè:] Áåëÿ
éàïûíúûíû ÷ÿêäèì äþøöìÿ, ïàïàüûìû áàñäûì
ýþçöìöí öñòöíÿ, ÷îìàüû àëäûì ÿëèìÿ, äöøäöì
ñöðöëÿðèí ãàáàüûíà, ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ áèðáàø
éåðèø åëÿäèê öçö éóõàðû... Í.Âÿçèðîâ.
◊ Éåðèøèíè àçäûðìàã – 1) éîðüà ýåäÿí àò
ùàããûíäà; 2) ìÿú. ãóäóðìàã, ëîâüà îëìàã,
òÿøÿõõöñëö îëìàã.
ÉÅÐÈØËÈ ñèô. ...êèìè éåðèéÿí, ...êèìè (àäÿ-
òÿí òÿðêèá ùàëûíäà). Áàøûíäà àü øàëû âàð; Éàøûëû
âàð, àëû âàð; Úåéðàí éåðèøëè éàðûí; Àü áóõàãäà
õàëû âàð. (Áàéàòû).
ÉÅÐÊÅØÍÈØÈ èñ. áîò. Òîðïàãöñòö ùèññÿ-
ëÿðèíäÿ çÿùÿð îëàí éàáàíû áèòêè.
ÉÅÐÊÞÊÖ èñ. Ñàðû-ãûðìûçû ðÿíýëè, ýåòäèê-
úÿ èíúÿ-óçóíñîâ éåìÿëè êþêö îëàí òÿðÿâÿç
áèòêèñè âÿ áó áèòêèíèí ìåéâÿñè.
ÉÅÐÃÀÇÀÍ 1. ñèô. Éåð ãàçûìàãëà ìÿøüóë
îëàí, òîðïàã èøëÿðè ýþðÿí. Éåðãàçàí ôÿùëÿ.
– Ùÿãèãÿòèí ãûðìûçû éàíàüûíû òîç áàñìûø, áà-
øûíûí òöêëÿðè áèð íå÷ÿ éåðäÿí ïûðòëàìûø, þçö èñÿ
587
ÉÅÐËßØÄÈÐÈËÌß
áèêåô ùàëäà äàéàíûá .. éåðãàçàí éîëäàøëàðûíà
áàõûðäû. ß.Âÿëèéåâ. // Éåð ãàçûéàí, òîðïàã ãà-
çûéàí, òîðïàã ÷ûõàðäàí. Éåðãàçàí ìàøûí.
2. èñ. Éåð ãàçûìàãëà ìÿøüóë îëàí èø÷è, òîð-
ïàã èøëÿðè ýþðÿí ôÿùëÿ. Éåðãàçàíëàð éåð ãàçûð-
äûëàð.
3. èñ. Éåð ãàçûìàã ö÷öí ëàçûì îëàí àëÿò
(êöëöíý, áåë âÿ ñ.). Éåðãàçàíëà éåð ãàçûìàã.
ÉÅÐËßØÄÈÐÈËÌß “Éåðëÿøäèðèëìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅÐËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. 1. Áèð éåðÿ ãî-
éóëìàã. Øåéëÿðèí ùàìûñû éåðëÿøäèðèëìèøäèð.
2. Ìöâÿããÿòè âÿ éà äàèìè ãàëìàã, éàøà-
ìàã, éåðëÿøìÿê, ñàêèí îëìàã ö÷öí áèð éåð
âåðèëìÿê. Ãîíàãëàð ìåùìàíõàíàëàðäà éåð-
ëÿøäèðèëäèëÿð.
ÉÅÐËßØÄÈÐÌß “Éåðëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÐËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Áèð øåéÿ áèð éåðäÿ
éåð åòìÿê, áèð éåðÿ ãîéìàã, éåðáÿéåð åòìÿê.
Øåéëÿðè ÷àìàäàíà éåðëÿøäèðìÿê. Êèòàáëàðû
øêàôëàðà éåðëÿøäèðìÿê.
2. Éàøàìàã ö÷öí áèð éåð âåðìÿê, áèð éåðäÿ
ñàêèí åòìÿê. Òÿëÿáÿëÿðè éàòàãõàíàëàðäà éåð-
ëÿøäèðìÿê. Áó åâÿ íå÷ÿ àäàì éåðëÿøäèðìÿê
îëàð? // Áèð ìÿãñÿä ö÷öí áèð éåðÿ ãîéìàã;
äöçÿëòìÿê. [Ìÿñìÿ:] Àõûðäà [ÿðèìè] õÿñòÿ-
õàíàéà éåðëÿøäèðìÿê ôèêðèíÿ äöøäöì, îðàäà
äàùà ôàéäàëû ìöàëèúÿ åäèëÿðäè. Ñ.Ùöñåéí.
3. Ñîõìàã, éåðèòìÿê.
ÉÅÐËßØÌß “Éåðëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÐËßØÌßÊ ô. 1. Áèð ñàùÿíè, áèð éåðè òóò-
ìàã, ìþâãå òóòìàã. Éóõàðûáàçàðäà èñÿ áÿç-
çàçëàð, õàë÷à÷ûëàð éåðëÿøìèøäè. Ù.Ñàðàáñêè.
Ðöõñàðÿíèí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà äÿíèç ñàùèëèíäÿ
éåðëÿøÿí ãîúàìàí øÿùÿð úàíëàíûðäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Ýöíåé éàìàúëàðäà éåðëÿøÿí øÿùÿð áó
ýöí ëàï òåç éóõóäàí ãàëõìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
2. Áèð éåðäÿ ãÿðàð òàïìàã, ñàêèí îëìàã,
îòóðìàã, ìöâÿããÿòè âÿ éà ùÿìèøÿëèê áèð éåðäÿ
éàøàìàã. Íöìàéÿíäÿëÿð ìåùìàíõàíàëàðäà
éåðëÿøèáëÿð. Ãÿðàðýàù éåðàëòû ãàçìàëàðäà éåð-
ëÿøäè. Ñÿééàùëàð áèð ÷àéûí êÿíàðûíäà éåðëÿø-
äèëÿð.
3. Ñûüìàã. Áó ãÿäÿð ýèëàñ áèð ñÿáÿòÿ éåð-
ëÿøìÿç. Ìåáåë îòàüà çîðëà éåðëÿøäè.
4. Ñÿëèãÿéÿ, íèçàìà äöøìÿê, éåðáÿéåð îë-
ìàã. Ìàëëàð ãÿôÿñÿëÿðÿ éåðëÿøäè.
ÉÅÐËÈ ñèô. 1. Áàøãà éåðäÿí ýÿëìÿ äåéèë,
ùÿìèí éåðäÿí îëàí, áó éåðèí ÿùàëèñèíäÿí îëàí.
Éåðëè ÿùàëè. Éåðëè úàìààò. Áèçèì éåðëè äåéèë.
588
ÉÅÐËÈÊ
// Èñ. ìÿíàñûíäà. Éåðëèëÿð âÿ ýÿëìÿëÿð. Éåðëè-
ëÿðÿ ìÿõñóñ àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿð. Áóðàíûí éåðëè-
ëÿðè ÿêèí÷èäèð. – [Ñöäàáÿíèí àíàñû:] Ñöäàáÿ
Ùÿêèìöëìöëêöí ãûçû äåéèë. Áóíóí àòàñû áèçèì
þç éåðëèìèç, þç åëëèìèç èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ìöÿééÿí éåðÿ (øÿùÿðÿ, þëêÿéÿ âÿ ñ.-éÿ)
àèä îëàí. Éåðëè àäÿòëÿð. Éåðëè ëÿùúÿ. Éåðëè úèíñ
ìàë-ãàðà. // Ýÿòèðèëìÿ îëìàéàí, ùÿìèí éåðäÿ
îëàí âÿ éà ùàçûðëàíàí. Éåðëè ìàëëàð. Éåðëè éà-
íàúàã. Éåðëè õàììàë. // Ìÿðêÿçè îëìàéàí,
öìóìäþâëÿò ìàùèééÿòè äàøûìàéàí, éàëíûç
ìöÿééÿí áèð ÿðàçè äàõèëèíäÿ ãöââÿñè, ÿùÿ-
ìèééÿòè îëàí. Éåðëè òÿøêèëàòëàð. Éåðëè áöäúÿ.
Éåðëè ãÿçåò.
3. Öìóìè îëìàéàí, áèð øåéèí éàëíûç áèð ùèñ-
ñÿñèíÿ, áèð úÿùÿòèíÿ òÿñèð åäÿí. Éåðëè èëòèùàá.
Éåðëè êåéëÿøäèðìÿ.
4. Øÿðàèòÿ òàì óéüóí îëàðàã åäèëÿí, ìÿãà-
ìûíäà, éåðèíäÿ îëàí; ùàãëû. Éåðëè ñþç. Éåðëè
ýþñòÿðèø. – Áàáàúàíûí ìÿçÿììÿòè áèð àç éåðëè
âÿ ùàãëû îëäóüóíäàí Ãóìðó ïîçóëäó. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
Éåðëè-éåðèíäÿ – 1) ùÿð øåé âÿ éà
ùÿð êÿñ þç éåðèíäÿ, ãàéäàñûíäà, òÿðòèá âÿ íè-
çàìëà. Ùÿð øåé éåðëè-éåðèíäÿäèð. Ñèíèôäÿ øà-
ýèðäëÿð éåðëè-éåðèíäÿäèð; 2) áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ,
ìöôÿññÿë ñóðÿòäÿ; 3) ëàçûì ýÿëäèéè éåðäÿ, ùÿð
éåðäÿ.
ÉÅÐËÈ×ÈËÈÊ èñ. Öìóìè èøèí çÿðÿðèíÿ îëà-
ðàã, þç éåðëèñèíè ùèìàéÿ åòìÿ, îíà öñòöíëöê
âåðìÿ (éàëíûç ìÿíôè ìÿíàäà èøëÿíèð). Éåð-
ëè÷èëèê êèìè ìÿíôè ùàëëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã.
// Áèð èøäÿ âÿ ñ.-äÿ éàëíûç þç éåðèíèí ìÿíà-
ôåéèíè ýöäìÿ. Ïëàíëàðûìûçäà âÿ èøèìèçäÿ îëàí
éåðëè÷èëèê .. áþéöê èøëÿðÿ àüûð çÿðáÿäèð. ß.Ñàäûã.
ÉÅÐËÈ-ÄÈÁËÈ çÿðô 1. Áöòöíëöêäÿ, òàìà-
ìèëÿ, êþêöíäÿí. [Ñÿêèíÿ õàíûì:] Ìÿíèì ùàã-
ãûì éåðëè-äèáëè áàòñà äà, ìÿí Àüà Ùÿñÿíÿ
ýåäÿí äåéèëÿì! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Äåéÿúÿêäèì
êè, Ãàðéàýèí ìàùàëûíûí ãàçûñûíûí èøëÿðè éà ìþ-
úöçÿäèð âÿ éà éåðëè-äèáëè éàëàíäûð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
2. Ãÿòèééÿí, áèëìÿððÿ, ÿñëà, ùå÷. Éåðëè-äèáëè
õÿáÿðèì éîõäóð. Éåðëè-äèáëè ùå÷ áèð øåé áèëìèð.
3. Èçñèç-ñîðàãñûç. Ìÿêòÿáëè ýÿíú éåðëè-äèáëè
éîõ îëäó. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÅÐËÈÊ èñ. Äþøÿìÿ, éåð. Éåðëèéè äàðûñãàë,
è÷è áöðêöëö; Î ãàìûø êîìàëàð áÿñ èíäè ùàíû?
Ñ.Âóðüóí. // Á à õ éåð 19-úó ìÿíàäà. Ìàðàë
êå÷ÿí èë òèêäèðäèéè éåðëèéè àü îëàí äîíóíó ýþ-
òöðäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅÐËÈ-ÊÞÊËÖ
◊ Éåðëèê ùàë ãðàì. – èñìèí êèìäÿ? íÿäÿ?
âÿ ùàðàäà? ñóàëëàðûíà úàâàá âåðÿí ùàëû.
ÉÅÐËÈ-ÊÞÊËÖ çÿðô Äèáèíäÿí, êþêöíäÿí,
òàìàìèëÿ, áöñáöòöí, éåðëè-äèáëè. [Ñóðõàé:]
Àëëàù îíëàðûí éåðëè-êþêëö òèôàãëàðûíû äàüûòñûí.
Ñ.Ðÿùìàí.
ÉÅÐËÈËßØÄÈÐÈËÌß “Éåðëèëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÉÅÐËÈËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Éåðëè èãëèìÿ,
éåðëè øÿðàèòÿ óéüóíëàøäûðûëìàã; èãëèìëÿøäèðèë-
ìÿê. Áèð ñûðà ìåéâÿ íþâëÿðè Ìè÷óðèí òÿðÿôèí-
äÿí ñîéóã èãëèìäÿ éåðëèëÿøäèðèëìèøäèð.
ÉÅÐËÈËßØÄÈÐÌß “Éåðëèëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅÐËÈËßØÄÈÐÌßÊ ô. Éåðëè èãëèìÿ, éåðëè
øÿðàèòÿ óéüóíëàøäûðìàã; èãëèìëÿøäèðìÿê.
// Áèð éåðèí ùþêóìÿò èäàðÿëÿðèíè, òÿøêèëàòëàðûíû
âÿ ñ.-íè éåðëè ÿùàëèäÿí îëàí èø÷èëÿð ùåñàáûíà
ýöúëÿíäèðìÿê, éåðëè ÿùàëèéÿ éàõûíëàøäûðìàã.
Èäàðÿëÿðè éåðëèëÿøäèðìÿê.
ÉÅÐËÈËßØÌß “Éåðëèëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÐËÈËßØÌßÊ ô. Óçóí ìöääÿò áèð éåðäÿ
éàøàéàðàã îíóí éåðëè ÿùàëèñèíèí àäÿò âÿ ÿí-
ÿíÿëÿðèíè, ùÿéàò òÿðçèíè, ìÿäÿíèééÿòèíè ãÿáóë
åäèá îíäàí ñå÷èëìÿç ùàëà ýÿëìÿê; áèð éåðÿ
èñèíèøìÿê, óéüóíëàøìàã.
ÉÅÐËÈËÈÊ èñ. 1. Éåðëè îëìà, áèð éåðèí ñàêèíè
îëìà, áèð éåðÿ ìÿíñóáëóã.
2. Á à õ éåðëè÷èëèê.
ÉÅÐËÈ-ÉÀÒÀÃËÛ çÿðô 1. Ýåíèø, ÿòðàôëû,
ùÿðòÿðÿôëè, òÿôñèëàòû èëÿ. Áàëëûíûí éåðëè-éàòàãëû
äàíûøûüû, êþùíÿ êÿíä åâëÿðèíè òÿñâèð åòìÿñè
Áóäàüû óçóí ìöääÿò äÿðèí ôèêèðëÿðÿ ãÿðã
åäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. ×îõ áþéöê, éåêÿ, ãîúàìàí. [Ãà÷àãëàð]
éåðëè-éàòàãëû, øàõ-áóäàãëû ãîúàìàí áèð ÷èíà-
ðûí äèáèíäÿ äîéóíúà éåéèá àë øÿðàáäàí è÷ìèø,
éàòûá õóìàðëàíûðäûëàð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
3. Ùàìû áèðëèêäÿ, êþ÷-êöëôÿòëè îëàðàã, áöòöí
àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ. Éåðëè-éàòàãëû ýÿëèá.
ÉÅÐËÈ-ÉÅÐÑÈÇ çÿðô Ìöíàñèá, ìÿãàìûí-
äà, éåðèíäÿ îëóá-îëìàäûüûíû íÿçÿðÿ àëìàäàí,
äöç îëóá-îëìàäûüûíû áèëìÿäÿí. Éåðëè-éåðñèç
èðàä òóòìàã. Éåðëè-éåðñèç äàíûøìàã. Éåðëè-
éåðñèç òÿðèôëÿìÿê.
ÉÅÐÞË×ßÍ èñ. Ìÿðç ÷ÿêìÿ, éåð þë÷ìÿ
ìöòÿõÿññèñè. Éåðþë÷ÿíëÿð ýÿëèá, – äåéÿ ìóç-
äóð õÿáÿð âåðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Òàìàì øöá-
ùÿäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí ñÿùÿð éåðþë÷ÿíè ýþí-
äÿðÿðÿì, ýÿëèá áàõàð. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÅÐÑÈÇ-ÉÓÂÀÑÛÇ
ÉÅÐÏßÍßÊ èñ. Õèéàð. [Ñöëåéìàí áÿé:]
Éîëäà òîð ãóðóá áåø-îí áèëäèð÷èí òóòäóì, áó-
äóð òîðáàäà. Áèð àç øîðàáà ö÷öí éåðïÿíÿê àë-
ìûøàì, ýåäèðÿì. Ñîðóøäóì: à êèøè, ùå÷ ÿìÿëëè
áèëäèð÷èíèí âàðìû? ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÅÐÏÓËÓ èñ. Ýåúÿëÿìÿ ùàããû, ýåúÿëÿìÿ
éåðè ö÷öí âåðèëÿí ïóë.
ÉÅÐÑÀÐÌÀØÛÜÛ èñ. áîò. Éåðäÿ ñöðöíÿí
õûðäà à÷ûã-ýþé âÿ ãûðìûçû, éàõóä àü ÷è÷ÿéè
îëàí ÷îõèëëèê ñàðìàøûã áèòêèñè (àëàã îòó).
ÉÅÐÑÈÇ ñèô. 1. Éåðè, ìÿêàíû îëìàéàí, éåðè-
éóðäó îëìàéàí. Éåðñèç àäàì. // Èñ. ìÿíàñûíäà.
Éåðñèç ýÿëäè, éåðëè ãà÷. (Ìÿñÿë).
2. Òîðïàãñûç. Éåðñèç êÿíäëèëÿð.
3. Éåðèíäÿ, ìÿãàìûíäà îëìàéàí; óéüóí-
ñóç, íàìöíàñèá, ìöíàñèáÿòñèç. Éåðñèç ñþç.
Éåðñèç ñþùáÿòëÿð. Éåðñèç äàíëàã. – [Øÿðèôçàäÿ]
Ìåùðèáàíû áîøàäûüû ö÷öí îëäóãúà äàðûëìûø,
[Çåéíàëûí] áåëÿ éåðñèç ùÿðÿêÿòèíäÿí äîëàéû
àúûãëàíìûøäû. Ñ.Ùöñåéí. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
Éåðñèç äàíëàìàã. – Åâ ñàùèáèíèí ãÿðèáÿ áèð
èëùàìëà äåäèéè ñþçëÿð äÿ ìÿíÿ éåðñèç ýþðö-
íöðäö. Ì.Ùöñåéí. Êàçûì ìöäèðèí ùèðñëÿíìÿ-
ñèíè éåðñèç ýþðöá òÿÿññöôëÿíäèñÿ äÿ, ÷ûõûá ýåòäè
âÿ ýöìàí åòäè êè, ìÿñÿëÿ áóíóíëà ãóðòàðäû.
Ìèð Úÿëàë.
4. Òÿñèðñèç. Ìöõáèðèí òÿêëèôè éåðñèç ãàëìàäû.
Ìèð Úÿëàë.
5. Íàùàã, ÿáÿñ, ÿñàññûç. Éåðñèç íèýàðàí÷û-
ëûã. Éåðñèç åùòèéàò. Éåðñèç (ç.) íàðàùàò îëìàã.
– [Ðöñòÿì:] Õåéð, øàùûì, àëäûðìà! Éåðñèçäèð
áó èçòèðàá; Ðöñòÿì äóðñóí, îíëàðà; Ñÿéàâóø
âåðèð úàâàá. Ù.Úàâèä. [Ñîëòàí:] Ñÿíèí àòàí äà,
ÿìèëÿðèí äÿ éåðñèç èíàäêàðëûãäàí ùÿìèøÿ çÿðÿð
÷ÿêèáëÿð. È.Ùöñåéíîâ.
6. Âÿçèôÿñè, éåðè îëìàéàí; âÿçèôÿñèç, èøñèç.
Éåðñèç (ç.) ãàëìàã.
éåðñèç-éåðñèç çÿðô âÿ ñèô. Íàìöíàñèá, ìö-
íàñèáÿòñèç, óéüóíñóç. Éåðñèç-éåðñèç äàíûøìàã.
– [Âåéñ] .. ñîë ÿëè èëÿ éåðñèç-éåðñèç ùÿðÿêÿòëÿð
åäèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅÐÑÈÇ-ÉÓÐÄÑÓÇ ñèô. Éàøàìàã ö÷öí éåðè-
éóðäó îëìàéàí, åâñèç-åøèêñèç; éåðñèç. // Ñÿôèë,
àâàðà.
ÉÅÐÑÈÇ-ÉÓÂÀÑÛÇ ñèô. Éàøàéûø éåðè îëìà-
éàí; éåðñèç-éóðäñóç. Ìÿäÿíëÿðäÿ, ôàáðèê âÿ
çàâîäëàðäà èøëÿéÿí ôÿùëÿëÿð, áÿéèí çöëìöíäÿí
âÿ àúëûãäàí ãà÷ûá èø àõòàðìàüà ýÿëìèø êÿíäëè-
ëÿð, êàñûáëàð, éåðñèç-éóâàñûç çàâàëëûëàð áóðà-
äà – ×ÿìáÿðÿêÿíääÿ éàøàéûðäûëàð. Ñ.Ðÿùìàí.
589
ÉÅÐÒßÐÏßÍÌß
ÉÅÐÒßÐÏßÍÌß èñ. Çÿëçÿëÿ.
ÉÅÐÖÑÒÖ ñèô. Éåðèí, òîðïàüûí öñò òÿðÿôèíäÿ.
Ìåøÿëÿð ãàðûí òåç ÿðèìÿñèíÿ ìàíå îëóð, éåðöñòö
ñóëàðûí àõìàñûíû àçàëäûð êè, áó äà ðöòóáÿòèí
òîðïàüà ùîïìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ì.Ãàøãàé.
ÉÅÐÉÀÏÀËÀÜÛ èñ. çàð. Áîéúà ÷îõ ýþäÿê
àäàì ùàããûíäà. Áó éåðéàïàëàüû êèìäèð?
ÉÅÐ-ÉÅÌÈØ òîï. 1. Áîñòàí ìåéâÿëÿðè.
2. Õóøýÿáàð. Éåð-éåìèøèí éåäèì ìÿí; Öðÿê
ñþçöì äåäèì ìÿí; Ùå÷ Àëëàùà ðÿâàäûð; Àü-
ñàããàëà ýåäèì ìÿí? (Áàéàòû). Áàéðàìà éàõûí
íå÷ÿ äÿôÿ äþâëÿòëèëÿðèí éàíûíà ýåäèá éåð-éåìèø
èñòÿìèøäèñÿ äÿ, âåðìÿìèøäèëÿð. Ú.Úàááàðëû.
ÉÅÐ-ÉÅÐ çÿðô Ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿ, áÿçè
éåðëÿðäÿ: îðàäà-áóðàäà, àääà-áóääà. Áóíà
ïàñéîëêà äåéÿðëÿð, éåð-éåð; Äîëóøóá ãîéíóíà
ìÿõëóã, åëëÿð. Ì.Ìöøôèã.
ÉÅÐ-ÉÅÐÄßÍ çÿðô Ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿí,
ùÿð éåðäÿí, ùÿð òÿðÿôäÿí. Íÿ çàìàí ýåòñÿ ìÿú-
ëèñÿ; Ãîâóëàð, äþéöëÿð êàñûá; Äàíûøìàüà àüûç
à÷ñà; Éåð-éåðäÿí ñþéöëÿð êàñûá. Àøûã ßùìÿä.
Éåð-éåðäÿí [ßëèñÿôàéà] åòèðàç åòäèëÿð. Ñ.Ùö-
ñåéí. Åëëÿðèí öñòöíÿ äöøöá éåð-éåðäÿí; Âóð-
ìàã èñòÿäèëÿð áàüðûíà éàðà. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÅÐ-ÉÓÐÄ èñ. Éàøàéûø éåðè, áèð àäàìûí
îëäóüó éàøàäûüû éåð, âÿòÿíè; öìóìèééÿòëÿ,
éåð. Éåðè-éóðäó ìÿëóì äåéèë. – [Íÿáè:] Áÿé-
ëÿðèí éåð-éóðäó îä òóòóá éàíñûí; Áóðàõìàéûí
áèð òÿêèíè áÿéëÿðèí! “Ãà÷àã Íÿáè”. Äàüëàðûí
áàøûíäà ýóðóëòó ýöúëÿíèð, èëäûðûì øàããûëäàéûð,
éåðè-éóðäó òÿðïÿäèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅÑÈÐ á à õ ÿñèð. Éàëàí éîõäóð, áèð àç ñÿí-
äÿí êÿñèðÿì; Î ñÿáÿáäÿí ìÿùëÿíèçäÿ éåñèðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð. [Øàìàìà Úàäó:] Åâ íÿäèð, åøèê
íÿäèð, ñÿíÿ éåñèð îëóì, áèð äàõìàñû âàð, èêè
ùèí êèìè îòàãäûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÅÑÈÐËÈÊ á à õ ÿñèðëèê.
ÉÅØÈÊ [ðóñ.] Òàõòàäàí âÿ ñ.-äÿí ãàéðûëàí
èðè ãóòó. Ìåéâÿëÿðè éåøèêëÿðÿ éûüäûëàð. Ö÷ éåøèê
àëìà. – [Àüà:] Áèð óúà àüàúûí áàø áóäàüûíà
áèð éåøèéè êÿíäèð èëÿ ìþùêÿì áàüëàéûá Ìîëëà
Íÿáèãóëóíó ÿéëÿøäèðäèì éåøèéèí è÷èíäÿ..
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Øîôåð áèð éåøèê öçöì âÿ áèð
éåøèê ÿíúèð ýÿòèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅØÈÊ×È èñ. Éåøèê ãàéûðàí óñòà.
ÉÅØÈÊ×ÈËÈÊ èñ. Éåøèê÷èíèí èøè, ïåøÿñè, ñÿ-
íÿòè.
ÉÅØÈÊÄÀØÛÉÀÍ ñèô. Éåøèêëÿðè äàøûéàí
(ôÿùëÿ, èø÷è).
590
ÉÅÒÈÌ
ÉÅØÈÊËÈ ñèô. Éåøèéè âÿ éà éåøèêëÿðè îëàí.
Éåøèêëè ñòîë.
ÉÅØÈÊËÈÊ ñèô. 1. Éåøèéÿ éàðàéàí. Éåøèêëèê
òàõòà.
2. Àäÿòÿí ñàéëàðëà – ... éåøèéÿ éåòÿúÿê ãÿ-
äÿð. Áèð éåøèêëèê òàõòà.
ÉÅÒÄÈÊ ñèô. 1. ×àòàúàã ãÿäÿð, êèôàéÿò åäÿ-
úÿê ãÿäÿð. Áèð ñòÿêàí ÷àéà éåòäèê ãÿíä àéûðäû.
Áèð ýöíÿ éåòäèê ÷þðÿê.
2. ×àòàñû, ÷àòìàëû îëàí. Ñèíÿìäÿ ñèçÿ éåò-
äèê; Ìÿíèì áèð àç ñþçöì âàð. Ð.Ðçà.
ÉÅÒßÍ: ùÿð éåòÿí – ùÿð êÿñ, ùÿð àäàì,
ùÿð áèðè. Ùÿð éåòÿí ýþçÿëÿ ýþçÿë äåìÿðÿì;
Ýþçÿëäÿ áèð ãåéðè ÿëàìÿò îëóð. Ì.Ï.Âàãèô.
[Ùÿúÿð õàíûì:] Ìÿí Ùÿúÿðÿì, ÿáðö ÿòëàñ ýåé-
ìÿðÿì; Ùÿð éåòÿí ýÿäàéÿ áîéóí ÿéìÿðÿì.
Àøûã ßëÿñýÿð. Úöìÿ äåéÿð, ùÿð éåòÿíÿ ñèðð
âåðìÿ; Äîñò, ìåùðèáàí éà áèð îëóð, éà èêè.
Ìîëëà Úöìÿ.
ÉÅÒßÐ 1. ñèô. Áÿñ îëàí, êèôàéÿò åäÿí. Áàü-
ëàðû éåòÿð ãÿäÿð öçöì âåðèð. Áöòöí èëÿ éåòÿð
òàõûëû âàð.
2. ßìð ìÿíàñûíäà. Áÿñäèð, êèôàéÿòäèð! Éå-
òÿð, àüëàìà! Éåòÿð, úàíûì!
Àðòûã éåòÿð –
äàùà áÿñäèð, êèôàéÿòäèð, äàùà ëàçûì äåéèë.
3. Õÿáÿð ìÿíàñûíäà. Áÿñ åäÿð, ÷àòàð, êèôà-
éÿò îëàð. Èøëÿäèê, éåòÿð. Òàõûë áèð èëÿ éåòÿð. ×þ-
ðÿéèìèç èêè ýöíÿ éåòÿð.
ÉÅÒßÐËÈÊ ñèô. Êàôèëèê, áÿñëèê. Áèð õÿìèðÿ
éåòÿðëèê óíóìóç ãàëìûøäûð.
ÉÅÒÈÊ ñèô. 1. Áÿëÿä, òàíûø, õÿáÿðäàð, âàãèô,
éàõûí. ßëÿñýÿðÿì, ìÿí éåòèéÿì ùÿð èøÿ; Èêè êþ-
íöë áèð-áèðèéíÿí áàðûøà. Àøûã ßëÿñýÿð. [Ñîíà:]
Ýþðìöøÿì, ñèôÿòäÿí ýþçÿëäèð, àíúàã òÿáèÿòèíè
áèëìèðÿì, àíàì îíëàðà ÷îõ éåòèêäèð. À.Øàèã.
2. Éåòèøìèø, éåòêèí. Éåòèê éåëèíëè ìàéàëàð
èñÿ åùòèéàòëà, òÿëÿñìÿäÿí éåðèéèá ñàëëàíà-ñàë-
ëàíà ñöðöíöí äàëûíäà ýÿëèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÅÒÈÊËÈÊ èñ. 1. Éåòèê îëìà, õÿáÿðäàð
îëìà; áÿëÿäëèê, éàõûíëûã.
2. Éåòêèíëèê.
ÉÅÒÈÌ ñèô. 1. Àòàñû-àíàñû, éàõóä àòàñû âÿ éà
àíàñû þëìöø. Éåòèì óøàã. Àòàäàí éåòèì ãûç.
– Ãöðáÿò è÷ðÿ ôÿùëÿëèêëÿ ñàõëàð èäè þç áàøûí;
Ùÿì âÿòÿíäÿ äóë àíàñûí, éåòèì áàúû, ãàðäà-
øûí. À.Ñÿùùÿò. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Éåòèìÿ úàí-
úàí äåéÿí ÷îõ îëàð, ÷þðÿê âåðÿí àç. (Àòà. ñþçö).
Éåòèì ìàëûíà ýþç äèêäèéèí íÿäèð äàèì; Ùÿëàë
êÿñá ìÿýÿð íàðÿâàäûð, åé âàèç? Ñ.ß.Øèðâàíè.
Éåòèìëÿð ìÿëóë-ìÿëóë Àñëàíûí ÿëèíÿ áàõäûëàð.
ÉÅÒÈÌÚßÑÈÍß
Ú.Úàááàðëû. Áó ýöí èñÿ Ùöñåéí àðòûã àðõàñûç
âÿ êèìñÿñèç áèð éåòèìäèð. Ñ.Ðÿùìàí.
Àòà-
äàí (àíàäàí) éåòèì – àòàñû (àíàñû) þëìöø.
Áó èêè óøàã àòàäàí éåòèì èäè .. âÿ àòàëàðû áóí-
ëàðà áèð øåé ãîéìàìûøäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ìÿú. Ôàüûð, éàçûã, àúèç, çàâàëëû, ìèñêèí
ìÿíàñûíäà. [ßñýÿð:] Áèðúÿ äåéèí ýþðöì, ìÿí
éåòèìèí òÿãñèðè íÿäèð? Í.Âÿçèðîâ. Áó ýöí ýþ-
ðöðäöì êè, éåòèì èðàíëûëàð ñåâèíúÿê ãà÷ûðëàð
êîíñóëõàíàéà êè, .. ìÿøðóòÿíèí òÿçÿ åëàí îëóí-
ìàüû áàðÿñèíäÿ êîíñóëà ìöáàðÿêáàäëûã âåð-
ñèíëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Èíäè áÿëêÿ ìÿí
éåòèìèí äÿ ýöíö àüàðäû, – äåéÿ, Ñÿìÿä ïû÷ûë-
äàäû. È.Ùöñåéíîâ.
◊ Éåòèì ñåýàù – Àçÿðáàéúàí ìóüàìëàðûí-
äàí áèðèíèí àäû. Ôûøãûðûã ÷àëà-÷àëà, äîäàãàëòû
éåòèì ñåýàù îõóéà-îõóéà ìàëû ñàùìàíëàäû.
Ìèð Úÿëàë. Éåòèìëÿð åâè êþùí. – á à õ éåòèì-
õàíà.
ÉÅÒÈÌÚßÑÈÍß çÿðô Éåòèì êèìè; çàâàëëû-
úàñûíà, éàçûã-éàçûã, ìÿçëóì-ìÿçëóì, ôàüûð-
ôàüûð.
ÉÅÒÈÌÚÈÉßÇ èñ. “Éåòèì”äÿí îõø.
ÉÅÒÈÌ×ß 1. “Éåòèì”äÿí êè÷. âÿ îõø.
2. èñ. Áÿçÿí òÿùãèð, ñþéöø ìÿãàìûíäà.
Éàìàúûí éåòèì÷ÿñè ìÿíÿ ãàëìàéûá, – äåéÿ
[ßëëÿçîüëó] êèíëè-êèíëè ñþéëÿíèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÅÒÈÌ×ÈËÈÊ á à õ éåòèìëèê. [Êÿðèì õàí]
èéèðìè éàøû îëàð-îëìàç þçö êèìè éåòèì÷èëèêäÿ
áþéöìöø Õàâÿð àäëû éîõñóë, ëàêèí éàðàøûãëû âÿ
íÿúèá òÿáèÿòëè áèð ãûçëà åâëÿíìèøäè. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. Ìÿíè éåòèì÷èëèêëÿ ñàõëàéûá, àäàì åëÿ-
éèá êèøèëÿð úÿðýÿñèíÿ ÷ûõàðäûüûíû äåìÿäèí..
ß.Âÿëèéåâ.
ÉÅÒÈÌÄÀÐ ñèô. Éåòèì óøàã ñàõëàéûá áþ-
éöäÿí, éåòèì óøàã ñàõëàéàí. [Ìóðàä] Íèýàðû
àëàúàãäû. Îíóí éàøûíûí àçëûüû, þçöíöí éå-
òèìäàð áèð êèøè îëìàñû ÿùÿìèééÿòñèç øåéëÿðäè.
Ñ.Ùöñåéí.
ÉÅÒÈÌÄÀÐËÛÃ èñ. Éåòèì óøàã ñàõëàéûá
áþéöòìÿ, éåòèì óøàã ñàõëàìà.
ÉÅÒÈÌÄÎÉÓÐÀÍ ñèô. äàí. çàð. Éåêÿ, èðè
(ãàá, áîøãàá ùàããûíäà). // Èñ. ìÿíàñûíäà.
[Àëìàç:] Áó ùå÷ àäàìûí áîüàçûíû äà éàøëà-
ìàç êè, éåòèìäîéóðàíû ýÿòèð. Í.Âÿçèðîâ.
ÉÅÒÈÌÕÀÍÀ èñ. Àòàñûç-àíàñûç, êèìñÿñèç
ãàëìûø óøàãëàðà ìÿõñóñ õåéðèééÿ ìöÿññèñÿñè.
Áöëÿíä áöòöí áóíëàðà áàõûð, éåòèìõàíàíû òåç-
ëèêëÿ éîðüàí-äþøÿêëÿ äÿ òÿìèí åòìÿê ëàçûì îë-
ÉÅÒÈÐÌßÊ
äóüóíó äöøöíöðäö; ÷öíêè éåòèìõàíàíûí à÷ûë-
ìàñû áóíäàí àñûëû èäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅÒÈÌËßØÌß “Éåòèìëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÒÈÌËßØÌßÊ ô. Éåòèì îëìàã, àòà âÿ éà
àíàñû þëìÿê.
ÉÅÒÈÌËÈÊ èñ. Àòà-àíàñû îëìàéàí óøàüûí
ùàëû, âÿçèééÿòè. Éåòèìëèê ÷ÿêìÿê. – Éåòèìëèéè
ùàëÿòèíäÿí áÿëëèäèð; Ôÿãèðëèéè çèëëÿòèíäÿí áÿë-
ëèäèð. À.Ñÿùùÿò. Áèç êè éåòèìëèêëÿ áþéöäöê ãîøà;
Áèðýÿ ãîíàã ýåòäèê éàðà, éîëäàøà. Ñ.Âóðüóí.
Äóðíàíûí éåòèìëèê, éàëãûçëûã èçòèðàáëàðû èëÿ
ïÿðâÿðèø òàïìûø ãÿëáè áó ñàêèò ñåâýèíèí ñàäÿ,
ìåùðèáàí àõøàìëàðû èëÿ áÿõòèéàð èäè. È.ßôÿí-
äèéåâ.
ÉÅÒÈÌ-ÉÅÑÈÐ òîï. äàí. 1. Àòàñûç-àíàñûç
óøàãëàð, éåòèìëÿð. [Ìÿøÿäè Úÿôÿð:] Ìÿíäÿí
ñîíðà áèð áþëöê éåòèì-éåñèð ãàëàúàã. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
2. ìÿú. Éîõñóëëàð, ìÿçëóìëàð, åâñèç-åøèê-
ñèçëÿð. Àììà áóíó äà áèëèíèç, åé ìîëëàëàð êè
ýöíëÿð äîëàíàð, ..çÿìàíÿ òÿçÿëÿíÿð âÿ àõûðäà
éåòèì-éåñèð âÿ êå÷ÿë-êö÷ÿë ãàðäàøëàðûì äîñòó
èëÿ äöøìÿíè òàíûéûá ùàìàí éîüóí äÿéÿíÿêëÿðè
ñèçèí ÿëèíèçäÿí àëàð.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Êöëÿê ÿñèð, øàõòà êÿñèð; Íàëÿ ÷ÿêèð éåòèì-éåñèð.
Ñ.Ðöñòÿì. Ìóðàä úàìààò è÷èíäÿ à÷ûã-à÷ûüûíà
äàíûøûðäû êè, “Øóðà ùþêóìÿòè ùàìûéà ÿë-ãîë
âåðèá, äèë-àüûç âåðèá, êàñûá-êóñóá, éåòèì-éåñèð
àäàì îëóá, àäàì è÷èíÿ ÷ûõûð...”. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÅÒÈÐÈÚÈ ñèô. Éåòèðÿí, âåðÿí, éåòèøäèðÿí,
ùàñèëåäèúè. ..Çèéàäÿ ìÿùñóëàò éåòèðèúè âÿ ìåé-
âÿúàò éåòèðèúè éåðëÿðäÿ ÿùàëè åëìñèçëèê úÿùÿ-
òèíäÿí ôÿãèð âÿ çèëëÿòäÿ äîëàíìàãäàäûðëàð.
Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÉÅÒÈÐÈËÌß “Éåòèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÒÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. ×àòäûðûëìàã.
ÉÅÒÈÐÌß 1. “Éåòèðìÿê”äÿí ô.èñ.
2. èñ. á à õ éåòèøäèðìÿ 2-úè ìÿíàäà. Î, êè-
ìèí éåòèðìÿñèäèð? – Ýóéà áöòöí ñàëàìàáàä-
ëûëàð þç éåòèðìÿëÿðèíÿ ìÿêòÿá äöçÿëäÿúÿêëÿð.
Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÒÈÐÌßÊ ô. 1. Áèð øåéè, éàõóä áèð ñþçö
(õÿáÿðè, ìÿëóìàòû) áàøãà áèð êÿñÿ âÿ éà éåðÿ
ùÿð ùàíñû áèð âàñèòÿ èëÿ ÷àòäûðìàã. Ìÿêòóáó
ñàùèáèíÿ éåòèðìÿê. Ìÿíäÿí îíà ñàëàì éåòèð.
– Øàù Àááàñ î ñààò ÿìð åëÿäè, ëàçûìè õÿáÿðè
ôèðÿíý åë÷èëÿðèíÿ éåòèðäèëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Ãàñûìÿëè êèðâÿ, ÿëáÿòòÿ, áèçÿ ýÿðÿê èêè ïóä õà-
ëèñ èíÿê éàüû ýÿòèðÿñÿí, àììà ö÷ ùÿôòÿéÿäÿê
ýÿðÿê éåòèðÿñÿí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
591
ÉÅÒÈØÄÈÐÈËÌß
2. Þçöíö ýåäÿí, éà ãà÷àí áèðèñèíÿ, éàõóä
äà áèð éåðÿ ÷àòäûðìàã (àäÿòÿí “þçöíö” ñþçö
èëÿ). Þçöíö òåç åâÿ éåòèðäè. Þçöíö ãàáàãäà-
êûëàðà éåòèðìÿê. – ßýÿð Íÿáè áó ýöí þçöíö
Ýîðóñà éåòèðÿ áèëìÿñÿ, ñàáàù Ùÿúÿð þëÿñè èäè.
“Ãà÷àã Íÿáè”. Áó âàõò Åëìàí þçöíö éåòèðäè.
Ì.Ùöñåéí.
3. Òÿðáèéÿ âÿ òÿëèì åäèá áþéöòìÿê, îðòàéà
÷ûõàðìàã (áÿçÿí “áþéöäöá-éåòèðìÿê” øÿê-
ëèíäÿ). Éàõøû þâëàä éåòèðìÿê. – Ãàôàð .. Èêðàì
âÿ Ôàòìà êèìè çåùèíëè, ëÿéàãÿòëè óøàãëàð áþéö-
äöá-éåòèðÿí àðâàäûíà ýöëäÿí àüûð ñþç äåéèë-
ìÿñèíÿ äþçìÿéÿúÿêäè. ß.ßáöëùÿñÿí. // Ãóëëóã
åäÿðÿê áþéöòìÿê; áåúÿðìÿê, éåòèøäèðìÿê,
éàðàòìàã. Áàüáàí áàüûíäà éåíè ìåéâÿ íþâ-
ëÿðè éåòèðìèøäèð. – Úÿôà ÷ÿêäèì, áàü éåòèðäèì;
Ýöëøÿíè õàðÿ òàïøûðäûì; Áóíúà ôèêðö õÿéàë åò-
äèì; Òàïìàäûì ÷àðÿ, òàïøûðäûì. Ã.Çàêèð.
4. Áèð ñûðà ñþçëÿðÿ ãîøóëàðàã, ìöõòÿëèô ôðà-
çåîëîæè èôàäÿëÿð äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: äèããÿò éåòèð-
ìÿê, äèë éåòèðìÿê, ýþç éåòèðìÿê, éåðèíÿ éå-
òèðìÿê.
ÉÅÒÈØÄÈÐÈËÌß “Éåòèøäèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÒÈØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Áåúÿðèëìÿê, áÿñ-
ëÿíèá áþéöäöëìÿê; âöúóäà ýÿòèðèëìÿê. Áàü-
ëàðäà äàäëû ìåéâÿëÿð éåòèøäèðèëèð. // Òÿðáèéÿ
åäèëèá ìåéäàíà ýÿòèðèëìÿê, îðòàéà ÷ûõàðûëìàã;
ùàçûðëàíìàã, éàðàäûëìàã. Àëè ìÿêòÿáëÿðèìèçäÿ
ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðÿ àèä ìöòÿõÿññèñ éåòèøäèðèëèð.
ÉÅÒÈØÄÈÐÌß 1. “Éåòèøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
2. èñ. Áèðè òÿðÿôèíäÿí òÿðáèéÿ âÿ òÿùñèë âåðè-
ëèá éåòèøäèðèëìèø àäàì. Óíèâåðñèòåòèí éåòèøäèð-
ìÿñè. Î, ìÿøùóð àëèìèí éåòèøäèðìÿñèäèð. Áèçèì
èíñòèòóòóí éåòèøäèðìÿñèäèð. – Ìèðçÿ Âàëåùèí
éåòèøäèðìÿñè îëàí ýÿíú Àäèë äÿ ùÿð êÿñè þç ôÿ-
ñàùÿò âÿ áÿëàüÿòè èëÿ òÿÿúúöáëÿíäèðèðäè. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ.
ÉÅÒÈØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Á à õ éåòèðìÿê. Úà-
âàí ìåéâÿ àüàúëàðû éåòèøäèðìÿê. Éåíè êàäð-
ëàð éåòèøäèðìÿê. – Ìåùðèáàí äèíäàð, ÿñêè áèð
ìöñÿëìàí àèëÿñèíèí òÿðáèéÿ åäèá éåòèøäèðäèéè
áèð ãûçäû. Ñ.Ùöñåéí.
2. ×àòûøäûðìàã, þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê, âàõ-
òûíäà ýþðÿ áèëìÿê. Áó ãÿäÿð èøè éåòèøäèðìÿê
ìöìêöí äåéèë.
ÉÅÒÈØÙÀÉÅÒÈØ èñ. 1. ×àòìàã, éåòèøìÿê,
éàõûíëàøìàã öçðÿ îëìà. [Òÿðëàí] êîëõîç èäà-
ðÿñèíÿ éåòèøùàéåòèøäÿ ÷åâèê àääûìëàðëà ýÿëÿí
áèð íÿôÿðëÿ ãàðøûëàøäû. Ì.Ùöñåéí.
592
ÉÅÒÈØÌßÊ
2. Éåòèøìÿê, äÿéìÿê öçðÿ îëìà (ìåéâÿ-
ëÿð ùàããûíäà).
ÉÅÒÈØÊßÍ ñèô. Éàõøû éåòèøìèø, ëàï äÿéìèø.
Éåòèøêÿí ìåéâÿ. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Òóòóí éåòèø-
êÿíëÿðèíäÿí äÿð.
ÉÅÒÈØÊßÍËÈÊ èñ. Éåòèøìèø, äÿéìèø ìåé-
âÿíèí ùàëû.
ÉÅÒÈØÌß “Éåòèøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÒÈØÌßÊ ô. 1. Áèð èñòèãàìÿòäÿ ýåäÿðÿê
íÿçÿðäÿ òóòäóüó áèð éåðÿ ÷àòìàã, éåòìÿê, âàð-
ìàã, âàðèä îëìàã. Éöçáàøûíûí ÷àâóøó Íÿçÿðÿëè
àò öñòÿ, ÷àïàðàã éåòèøÿð õÿðìÿíÿ. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Ùàúû:] Êÿíäÿ éåòèøÿíäÿí ñîíðà
Àëìàç óçóíáîüàç ÷ÿêìÿñèíè êå÷è ïèéè èëÿ éàü-
ëàéûá èøûëäàäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Þçöíö ÷àò-
äûðìàã, âàõòûíäà ÷àòìàã. Ìèëëÿò áîüóëóð, ..
ÿýÿð äàäö ôÿðéàäà òåç éåòèøìÿçñÿ, ìöìêöíäöð
êè, ìèëëÿòäÿí áèð ÿñÿð äÿõè ãàëìàéà.. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. Êíéàçûí îðäóñó éåòèøèá ùÿìÿí;
Áöðöìöø øÿùÿðè äþðä áèð òÿðÿôäÿí. Ñ.Âóðüóí.
// Áèð èñòèãàìÿòäÿ ùÿðÿêÿò åäÿðÿê áèð éåðÿ
÷àòìàã (ãàòàð, ýÿìè, ìàøûí âÿ ñ. ùàããûíäà).
Ãàòàð ñòàíñèéàéà éåòèøäè. Áèç ñàùèëÿ éåòèøäèê.
// Ýþíäÿðèëÿí öíâàíà, éåðÿ, øÿõñÿ ÷àòìàã;
éåðèíÿ, ñàùèáèíÿ ÷àòìàã; éåòìÿê. Ö÷ ýöí ÿââÿë
ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóá áó ýöí éåòèøäè. Òåëåãðàì
íÿäÿíñÿ ñàùèáèíÿ éåòèøìÿéèá. // Ýÿëèá ÷àòìàã;
áèëèíìÿê. Õÿáÿð íÿ âàõò éåòèøäè? Ìÿëóìàò ùÿëÿ
éåòèøìÿéèá.
2. Ãîâóøìàã, áèðëÿøìÿê. ßçèçèéÿì, éàð
éàðà; Ãàðà áàüðûì éàð éàðà; Öðÿê òèòðÿð, ãàí
ãà÷àð; Éåòèøÿíäÿ éàð éàðà. (Áàéàòû). Éöç ùöñí
äèëö äèäåéè-ùåéðàíÿ éåòèøìÿç; Éöç ýÿíú ùÿãè-
ãÿòäÿ áó âèðàíÿ éåòèøìÿç. Ãþâñè.
3. ×àòûøìàã, éåòìÿê, ÷àòìàã. Åëÿ ãà÷ûðñàí
êè, ñÿíÿ éåòèøìÿê îëìóð. Éîëäàøûìà éåòèøäèì.
Ãàòàðà éåòèøÿ áèëìÿäèì.
4. Ìöÿééÿí áèð ùÿääÿ, éàøà ÷àòìàã. [Ðçà-
ãóëó õàí] 28 ñèííÿ éåòèøäèêäÿ Ñîðáîí äàðöëôö-
íóíóí ùöãóã øþáÿñèíäÿí ãûçûë íèøàí âÿ èôòèõàð
èëÿ ìÿçóí îëìóøäóð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Áöëóüà
÷àòìàã, áþéöìÿê. Éåòèøèáñÿí, èíäÿí áåëÿ éà-
ðàøìàç; Éàäëàð èëÿ äåéèá-äàíûøìàã ñÿíÿ.
Ã.Çàêèð. Óøàãëàðûìûç îõóéóð, úàâàíëàðûìûç
éåòèøèð, ãîé öðÿêà÷àí áèð éåð îëñóí, þçö äÿ
èñòÿéèðÿì êè, ìÿíäÿí ñîíðàéà áèð éàäèýàð
ãàëñûí! Ñ.Ðÿùèìîâ. Áóüà éåòèøÿí êèìè îüëàí
éåíÿ îíóí áóéíóçëàðûíäàí éàïûøäû. Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ. // Éåòêèíëÿøìÿê, òÿúðöáÿ ãàçàíìàã,
áèøìÿê. Áèç äþéöøäÿ éåòèøìèøèê. Ç.Õÿëèë.
ÉÅÒÈØÌÈØ
5. Áèòìÿê, âöúóäà ýÿëìÿê, ùàñèë îëìàã
(áèòêè ùàããûíäà). Àáøåðîíäà çåéòóí ÷îõ éàõøû
éåòèøèð. – Åëÿ ñóáòðîïèê áèòêè éîõäóð êè, Àçÿð-
áàéúàíäà éåòèøìÿñèí. È.ßôÿíäèéåâ.
6. Äÿéìÿê, éåìÿëè ùàëà ýÿëìÿê. Ìåéâÿ-
ëÿð éàõøû éåòèøèá. Öçöìëÿð ÷îõäàí éåòèøèá.
– [ßééàð:] ..Øèòèëëÿð áþéöéÿð, áàüûì áàü îëàð;
Ìåéâÿëÿð éåòèøÿð, êåôèì ÷àü îëàð. À.Øàèã. [Ùàúû
Ìóðàä:] Éîõ, îüëóì, äÿéìÿ, éåòèøÿíäÿ éûüûá
ñÿíÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Èøëÿí-
ìÿê ö÷öí ùàçûð âÿçèééÿòÿ ýÿëìÿê. Ïåíäèð
éåòèøèá, éåìÿê îëàð.
7. Êèôàéÿò åòìÿê, êàôè îëìàã; ÷àòìàã. Áó
ÿò áåø íÿôÿðèí õþðÿéèíÿ éåòèøìÿç. ×þðÿê ùà-
ìûéà éåòèøÿð.
8. Ýÿëèá ÷àòìàã, éàõûíëàøìàã. [Áÿéïîëàä:]
ßôñóñ êè, øÿðÿôè-ìöñàùèáÿòèíèçäÿí ìÿùðóì îë-
ìàã çàìàíû éåòèøäè. Ù.Úàâèä.
9. Òàé îëìàã, áÿðàáÿð îëìàã, ÷àòìàã (àäÿ-
òÿí èíêàðäà èøëÿíèð). Åøã àòÿøè áèð îä ñàëûá úà-
íûìà; Éàíìàãäà éåòèøìÿç ñÿìÿíäÿð ìÿíÿ.
Ã.Çàêèð.
10. Éåòèøèð, éåòèøÿð øÿêëèíäÿ – áÿñäèð, éå-
òÿð, êèôàéÿòäèð. [Úÿìèë áÿé:] Éåòèøèð, Ùóìàé,
éåòèøèð! Éàðàëû êþíëöìÿ áóðàõìûø îëäóüóí
éàíüûíû, ÿìèí îë êè, äÿðéàëàð áåëÿ ñþíäöðìÿç.
Ù.Úàâèä. [Íöøàáÿ:] Éåòèøèð, áèçäÿ ÿçèçäèð ãîí-
øó; Äöøöíöí áèð, íÿ çàðàôàòäûð áó? À.Øàèã.
ÉÅÒÈØÌÈØ ñèô. 1. Äÿéìèø, éåìÿëè ùàëà ýÿë-
ìèø. Éåòèøìèø ìåéâÿ. Éåòèøìèø öçöì. // Èøëÿí-
ìÿê, éåéèëìÿê, èñòèôàäÿ åäèëìÿê ö÷öí ùàçûð
îëàí; ýÿëìèø. ..Ïåíäèð ñàõëàíàíäà îíóí êà-
çåèíèíèí áèð ùèññÿñè äþíöá ïèé âÿ ÿòèðëè éàü
îëóð êè, áåëÿ ïåíäèðÿ éåòèøìèø ïåíäèð äåéèëèð.
Ù.Çÿðäàáè.
2. Áþéöìöø, áöëóüà ÷àòìûø. Îíóí éåòèøìèø
óøàãëàðû âàð. // ßðÿ ýåòìÿê âàõòû ÷àòìûø. Ñþ-
çöì áóðàäàäûð êè, áó àõûð âàõòëàðäà áèçèì éå-
òèøìèø ãûçëàðûìûçà ÿð òàïûëìûð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Õûðäà õàíûì:] ..Þçöí áèëèðñÿí,
øÿùÿðèìèçäÿ áó ñààò éåòèøìèø ãûç ÷îõäóð.
Í.Âÿçèðîâ.
ÉÅÒÊÈÍ ñèô. 1. Ùÿð úÿùÿòäÿí éåòèøìèø,
êàìèëëÿøìèø, òÿúðöáÿëè. Éåòêèí àäàì. Éåòêèí
ìöòÿõÿññèñ. Éåòêèí ñÿíÿòêàð. – ßñýÿð ðàéîí
ìÿðêÿçèíÿ éîëà äöøÿíäÿ ôèêèðëÿøèð âÿ áó ãÿ-
ðàðà ýÿëèðäè êè, î áèð ìöòÿõÿññèñ îëàðàã ùÿëÿ
éåòêèí äåéèë. ß.Âÿëèéåâ. [Ñóëòàí ÿìè] þçöíö
äîüðóäàí äà éåòêèí áèð êèøè êèìè ùèññ åòìèøäè.
È.Ùöñåéíîâ.
ÉÅÒÌÈØ
2. Äÿéìèø, éåòèøìèø, éåòèøêÿí. Éåòêèí òàõûë.
– Àü òóòóí éåòêèíëÿðèíäÿí áèðè äöøäö ãàáà-
üûìäàêû ñòÿêàíûí éàíûíà.. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. ×ûõìà ÿðèê àüàúûíà, áèùóäÿ, äèëáÿðèì;
Éåí ýÿë àøàüû, íÿ éåòêèíè âàð, íÿ õàìè âàð.
Ì.Ìþúöç.
ÉÅÒÊÈÍËßØÌß “Éåòêèíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÒÊÈÍËßØÌßÊ ô. 1. Éåòêèí ùàëà ýÿë-
ìÿê, òÿúðöáÿëÿíìÿê, êàìèëëÿøìÿê; äàùà éåò-
êèí îëìàã.
2. Äÿéìÿê, éåòèøìÿê (ìåéâÿ, òàõûë).
ÉÅÒÊÈÍËÈÊ èñ. 1. Òÿúðöáÿëèëèê, êàìèëëèê.
[“Äÿëè Êöð”] ..ÿñÿðèí òîõóìó È.Øûõëûíûí ãàí
éàääàøûíäà ùÿìèøÿ ìþâúóä îëóá, ñàäÿúÿ, ÿë-
âåðèøëè øÿðàèò éàðàíàíäà – îéàíûá, Øûõëû äà
îíó ãÿëÿìÿ àëûá; õîøáÿõòëèêäÿí áó, îíóí ñÿ-
íÿòêàð êèìè éåòêèíëèê äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèá.
È.Ãàñûìçàäÿ.
2. Éåòèøìèø, äÿéìèø ìåéâÿíèí ùàëû.
ÉÅÒÌß 1. “Éåòìÿê”äÿí ô.èñ.
2. ñèô. Éåòèøìèø, éåòêèí. Ýþëÿ úóìàð éàøûë-
áàøëû ñîíàëàð; ßúÿá éåòìÿ ýþçÿë áÿñëÿð àíà-
ëàð. Àøûã Êÿðÿì.
ÉÅÒÌßÊ ô. 1. Á à õ éåòèøìÿê 3-úö ìÿ-
íàäà. Ïóë ñÿíÿ éåòäèìè? Ìÿêòóá ñàùèáèíÿ ùÿëÿ
äÿ éåòìÿìèøäèð. Ñÿíÿ éåòìÿê îëìóð. – Éåòÿíÿ
éåòèð, éåòìÿéÿíÿ äàø àòûð. (Àòà. ñþçö). Éàð ýÿ-
ëÿð, éàðà éåòìÿç; Ñîíàëàð ñàðà éåòìÿç; Ïèñ
ýöíäÿí ãóðòàðìàüà; Àüëàìàã ÷àðÿ åòìÿç.
(Áàéàòû).
2. Ýÿëìÿê, êå÷ìÿê, ÷àòìàã. Äåìÿ êè,
íÿäèð áó ìàúÿðàëàð! Ñÿíäÿí ìÿíÿ éåòäè áó
áÿëàëÿð. Ôöçóëè. // Ýÿëèá ÷àòìàã, éàõûíëàøìàã,
àðäûíúà ýÿëìÿê. Éàíâàð àéû êå÷èá ýåòìèø;
Ñîíðà éåòèð ôåâðàë àéû. Ì.Äèëáàçè.
3. ×àòìàã, êèôàéÿò åòìÿê. Çåéíàë ñÿðõîø-
ëóüóíäàí ìöâàçèíÿòèíè ñàõëàéà áèëìÿäèéè ö÷öí
Ìåùðèáàíà ýöúö éåòìèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
4. Òîõóíìàã, ðàñòëàøìàã, äÿéìÿê. Ïÿðâàíÿ
éàõàð âàð-éîõóíó áèð îäà éåòñÿ; Ðàçû äåéè-
ëÿì êèì, ìÿíÿ ïÿðâàíÿ äåñèíëÿð. Ãþâñè.
5. Éåòÿð øÿêëèíäÿ – áÿñäèð, êèôàéÿòäèð.
[Àíà:] Éîõ, ãàðäàøûì, áèðèíè äàðòûá ãÿðèá âèëà-
éÿòÿ àïàðäûüûí éåòÿð, äàùà áóíó âåðìÿðÿì.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Éåòÿð áó ãÿäÿð äàíûøäûüûìûç.
Àðòûã èø çàìàíûäûð. Ú.Úàááàðëû.
ÉÅÒÌÈØ 1. Àëòìûø äîããóçäàí ñîíðà ýÿëÿí
ñàé – 70. Éåòìèøäÿ éåääè îíëóã âàð. Éåòìèø
ìàíàò. Éåòìèøÿ éàõûí àäàì.
2. èñ. Éåòìèø éàø. Éåòìèøè êå÷ìèøäèð.
593
ÉÅÒÌÈØÈËËÈÊ
ÉÅÒÌÈØÈËËÈÊ 1. èñ. Éåòìèø èë äàâàì åò-
ìèø äþâð, þìöð. Éåòìèøèëëèéèíè áàéðàì åòìÿê.
Éåòìèøèëëèéè ìöíàñèáÿòè èëÿ ýÿëÿí òÿáðèêëÿð.
Øàèðèí éåòìèøèëëèéè.
2. Ñèô. ìÿíàñûíäà. Éåòìèø èë äàâàì åòìèø,
éåòìèø èë ñöðìöø. Éåòìèøèëëèê áèð þìöð. Ìÿñÿ-
ëÿíèí éåòìèøèëëèê òàðèõè âàð.
ÉÅÒÌÈØÈÍÚÈ “Éåòìèø”äÿí ñûðà ñ.
ÉÅÒÌÈØËÈÊ ñèô. Éåòìèø éàøûíäà. Éåòìèø-
ëèê áèð ãàðû.
ÉÅÒÌÈØÉÀØËÛ ñèô. Éåòìèø éàøûíäà îëàí.
Éåòìèøéàøëû ãîúà. Éåòìèøéàøëû ãàäûí.
ÉÅÉ [ãÿä.] á à õ åéè. ßýÿð÷è áèð íå÷ÿ ýöí
õàð çÿùìÿòèí ÷ÿêäèí; Âÿëè éåé îëäó ýöíöí-
ýöíäÿí åé ùÿçàð, áó èë. Ãþâñè. Àéðûëûãäàí þëöì
éåéäè; Éàð ùÿñðÿòè ãÿääèì ÿéäè. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÅÉß1 èñ. Ìåòàëû éîíìàã, òÿìèçëÿìÿê
ö÷öí öçÿðè äèø-äèø îëàí ïîëàä àëÿò; ñóâàíä,
òþðïö. Èíøààòà ýÿëÿíäÿ éåéÿíè òóòìàüû áàúàð-
ìàéàí .. Èáðàùèìÿ óñòàñû ìöðÿêêÿá áèð ùèññÿ
ýþñòÿðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÉß2 á à õ éèéÿ.
ÉÅÉßÚßÊ èñ. Éåìÿéÿ éàðàéàí ùÿð øåé,
éåéèíòè øåéëÿðè, àçóãÿ, ÿðçàã ìÿùñóëëàðû. Éåéÿ-
úÿê åùòèéàúû. Éåéÿúÿê âåðìÿê.
ÉÅÉßÚßÊÑÈÇ ñèô. Ãèäàñûç, éåìÿêñèç, àçó-
ãÿñèç, éåéèíòèñèç. Éåéÿúÿêñèç (ç.) ãàëìàã.
ÉÅÉßÚßÊÑÈÇËÈÊ èñ. Éåéÿúÿéèí îëìàäûüû
ùàë; àçóãÿñèçëèê.
ÉÅÉßËßÌß “Éåéÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÉßËßÌßÊ ô. Éåéÿ èëÿ éîíìàã, ñöðòöá
íàçèêëÿøäèðìÿê âÿ éà òÿìèçëÿìÿê (ìåòàëû).
Äÿìèðè éåéÿëÿìÿê.
ÉÅÉßËßÍÌß “Éåéÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÉßËßÍÌßÊ ìÿúù. Éåéÿ èëÿ éîíóëìàã,
ñöðòöëöá íàçèêëÿøäèðèëìÿê, òÿìèçëÿíìÿê.
ÉÅÉßËßÒÌß “Éåéÿëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÉßËßÒÌßÊ èúá. Éåéÿ èëÿ éîíäóðìàã,
éåéÿ èëÿ ñöðòäöðöá íàçèêëÿøäèðìÿê, òÿìèçëÿò-
ìÿê. À÷àðû áèð ãÿäÿð éåéÿëÿòìÿê ëàçûìäûð.
ÉÅÉÈÁ-È×Ìß “Éåéèá-è÷ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÉÈÁ-È×ÌßÊ ô. 1. Ãèäàëàíìàã, éàøàìàã
ö÷öí ãèäà ãÿáóë åòìÿê. [Ùàúû Ìóðàä:] Þç
éåéèá-è÷ìÿéèíèç àç èäè, áóíëàð äà àðòäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Øåéäà:] ..Áþéëÿ ùåéâàíúàñûíà
éåéèá-è÷ìÿê, ÷àëûøûá-÷àïàëàìàã íå÷èí?!
Ù.Úàâèä. [Ýöëñÿíÿì] àõûð âàõòëàð íÿ éåéèá-
è÷äèéèíè äÿ áèëìèðäè. Ì.Ùöñåéí.
2. ìÿú. Èøðÿòëÿ, êåôëÿ ìÿøüóë îëìàã. Äîñò-
ëàðû äà áèð-áèðëÿðèíÿ ýþç âóðóá îíó ýþéëÿðÿ
594
ÉÅÉÈÍ
ãàëäûðàð, ñàüëûüûíà éåéèá-è÷èá äàüûëàðäûëàð.
Ñ.Ðöñòÿì. ..Éåéèá-è÷ÿí áèð äÿñòÿ êåôëè Úóìà-
íûí íÿçÿðèíè úÿëá åòäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÅÉÈÁ-ÉÀÒÌÀÃ ô. Ùå÷ áèð èøëÿ ìÿøüóë
îëìàìàã, òöôåéëè ùÿéàò êå÷èðìÿê. [ßñýÿð:]
Éàõøû, èíäè áó ñàü âÿ ñàëàìàò úàâàí áÿñ íåé-
ëÿñèí, åëÿ éåéèá-éàòñûí?! Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÉÅÉÈÚÈ èñ. âÿ ñèô. 1. Éåéÿí, ãèäàëàíàí,
éåìÿê àëàí. Éåéèúèëÿðèí ñàéû.
2. Á à õ éåéèìúèë.
3. Êèìéÿâè úÿùÿòäÿí ïèñ òÿñèð åäÿí; ïîçó-
úó, äàüûäûúû. Éåéèúè ìàääÿ. Éåéèúè òóðøóëàð.
– Ýèëäÿ ãóìóí ìèãäàðû àðòäûãúà, îíóí þçëö-
ëöéö âÿ ïëàñòèêëèéè àçàëûð, éåéèúè õàññÿëÿðè èñÿ
àðòûð. Ñ.Ãóëèéåâ.
ÉÅÉÈÚÈË á à õ éåéèìúèë.
ÉÅÉÈÚÈËÈÊ èñ. 1. Ãàðûíãóëóëóã, éåéèìúèë-
ëèê.
2. Êèìéÿâè úÿùÿòäÿí ïèñ òÿñèð åòìÿ, ïîçó-
úóëóã, äàüûäûúûëûã õàññÿñè. Òóðøóëàðûí éåéèúè-
ëèéè.
ÉÅÉÈËÌß1 “Éåéèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÉÈËÌß2 èñ. ìÿù. ßí ÷îõ öçÿ ÷ûõàí ïèñ
éàðà, äÿðè âÿðÿìè, ãóðäþøÿíÿéè.
ÉÅÉÈËÌßÊ ìÿúù. 1. Àüûçäà ÷åéíÿéèá
óäóëìàã, ìÿäÿéÿ þòöðöëìÿê. ×þðÿê éåéèë-
ìÿê. Õþðÿê éåéèëìÿê. Éåìÿê éåéèëìÿê. – Ìèð-
çÿíèí àòàñûíûí åâèíäÿ íàùàð éåéèëèðäè. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
2. Éåìÿéÿ ñÿðô åäèëìÿê; èøëÿäèëìÿê. Åâè-
ìèçäÿ ÷îõ øÿêÿð éåéèëèð.
3. Õàðèúè òÿñèð íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàñû, áÿçÿí
äÿ òÿðêèáè äÿéèøèëìÿê, ñöðòöëöá ýåòìÿê. Ýöë-
íàç ñàõñû áàðäàãäàêû ãàòûãäàí ìèñ êàñàéà òþ-
êöá óúó éåéèëìèø òàõòà ãàøûãëà ÷àëõàëàìàüà
áàøëàäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Èøëÿíìèø áàëòàíûí ïÿð-
ëÿðè éåéèëäèêäÿ îíëàðû éåíèäÿí ìåòàë åëåêòðîä
âàñèòÿñèëÿ áÿðïà åäèðëÿð. Ñ.Ãóëèéåâ.
4. ìÿú. äàí. Ìÿíèìñÿíèëìÿê.
ÉÅÉÈÌ á à õ éåéèìëèê.
ÉÅÉÈÌÚÈË ñèô. ×îõ éåéÿí, éåìÿéè ÷îõ
ñåâÿí, ãàðûíãóëó. Éåéèìúèë àäàì.
ÉÅÉÈÌÚÈËËÈÊ èñ. Éåéèìúèë àäàìûí ùàë
âÿ êåéôèééÿòè.
ÉÅÉÈÌËÈ ñèô. Éàõøû éåéÿí, éåìÿéè éàõøû
îëàí éåéèìëè àäàì.
ÉÅÉÈÌËÈÊ èñ. Áèð äÿôÿ éåìÿéÿ ÷àòàí ìèã-
äàð. Áèð éåéèìëèê ÷þðÿéèìèç ãàëûá.
ÉÅÉÈÍ ñèô. Òåç, úÿëä, èòè, ñöðÿòëè, èòèýåäÿí.
Éåéèí àò þçöíÿ ãàì÷û âóðäóðìàç. (Àòà. ñþçö).
ÉÅÉÈÍËßÌß
// Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ñþùáÿòèí ëàï øèðèí âàõòû èäè,
ñîë ñÿìòäÿí, äþíýÿäÿí áèð øÿõñ ÷ûõûá, éåéèí
éåðèéèá, êÿòäèëÿðèí éàíûíà ýÿëèá, ñàëàì âåðèá
öçöíö òóòäó Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. [Ãóëàì:] Äóðóí áèð íÿôÿñèìè
äÿðèì. Éåéèí ýÿëìèøÿì. Ú.Úàááàðëû.
éåéèí-éåéèí çÿðô Òåç-òåç, úÿëä-úÿëä, èòè-èòè,
ñöðÿòëÿ. Éåéèí-éåéèí éàçìàã. – Áó äàü ìÿíèì,
î äàü ñÿíèí; Éåì òîïëàðäû éåéèí-éåéèí; Äþø-
ëÿðèíÿ ñöä éûüàðäû; Áóéíóçóíà îò éûüàðäû.
Ì.Ìöøôèã. Ýåúÿ êå÷èð... Ìÿí ýåäèðÿì éåéèí-
éåéèí; Ñÿééàù äåéèë, áó øÿùÿðèí þç ñÿñèéÿì.
Ñ.Âóðüóí. Øûüûäûãúà ýþé öçöíäÿ ýþçÿë éóð-
äóí òÿðëàíëàðû; Éåéèí-éåéèí âóðóð ãûçûë Àáøå-
ðîíóí ãàí äàìàðû. Ð.Ðçà.
ÉÅÉÈÍËßÌß “Éåéèíëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÉÈÍËßÌßÊ ô. Èòè (òåç, úÿëä, ñöðÿòëè)
àääûìëà éåðèìÿê, àääûìëàðûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê.
Ãîúà äàùà äà éåéèíëÿäè. Áàõäû êè, éîõ, áó äÿôÿ
ñÿñ ëàï ãóëàüûíûí äèáèíäÿí ýÿëèð. (Íàüûë). Ñÿëèì
ýÿëÿí òÿðÿôäÿí äàëáàäàë ö÷ ýöëëÿ àòûëäû. Êÿø-
ôèééàò÷ûëàð éåéèíëÿäèëÿð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÉÈÍËßØÄÈÐÈËÌß “Éåéèíëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÉÅÉÈÍËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Ñöðÿòè àðòû-
ðûëìàã, äàùà äà ñöðÿòëÿíäèðèëìÿê, úÿëäëÿøäè-
ðèëìÿê.
ÉÅÉÈÍËßØÄÈÐÌß “Éåéèíëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉÅÉÈÍËßØÄÈÐÌßÊ ô. Äàùà äà ñöðÿòëÿí-
äèðìÿê, ñöðÿòèíè àðòûðìàã; éåéèíëÿòìÿê. Õàí-
ïÿðè àääûìëàðûíû éåéèíëÿøäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÅÉÈÍËßØÌß “Éåéèíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÉÈÍËßØÌßÊ ô. Ñöðÿòëÿ ýÿëìÿê, éåðè-
ìÿê, éåéèí-éåéèí èðÿëèëÿìÿê. Àüãàíàäëû ýþé
ëÿïÿëÿð ùöðêìöø þðäÿêëÿð êèìè ñöçÿðÿê ãóðóéà
äîüðó éåéèíëÿøèð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÅÉÈÍËßÒÌß “Éåéèíëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÅÉÈÍËßÒÌßÊ ô. Ñöðÿòèíè àðòûðìàã, äàùà
äà ñöðÿòëÿíäèðìÿê, úÿëäëÿøäèðìÿê. Áèðäÿí
Ãÿðÿíôèë àääûìëàðûíû éåéèíëÿòäè. Ì.Ùöñåéí.
ÉÅÉÈÍËÈÊ èñ. Áèð øåéèí ùÿðÿêÿòèíäÿ ñöð-
ÿòëèëèê, èòèëèê, úÿëäëèê. Éåðèøèí éåéèíëèéè. Èøäÿ
éåéèíëèê. Ìàøûíûí ùÿðÿêÿòèíèí éåéèíëèéè. – Òÿ-
êÿð éóõàðûéà àüûð-àüûð ÷ûõûð, àíúàã åíèøÿ ôûð-
ëàíàíäà éåéèíëèéèíäÿí ãàáàüûíäà äóðìàã îë-
ìóð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÅÉÈÍÒÈ èñ. 1. Éåìÿéÿ éàðàéàí øåéëÿð,
éåìÿê øåéëÿðè, àçóãÿ, éåéÿúÿê øåé. [Ìîëëà
Çàìàí:] Äóð, àðâàä, ýþð áó úîðàáëàðû ö÷-
ÉÅÇÓÈÒ
äþðä ìàíàòà ñàòà áèëÿðñÿíìè? Áèð àç éåéèíòè
àë, ýÿòèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Éåéèíòè ìÿùñóë-
ëàðû – éåìÿê ö÷öí ùàñèë åäèëÿí ìÿùñóëëàð,
éåéÿúÿê øåéëÿðè. Éåéèíòè ñÿíàéåñè – éåéèíòè
ìÿùñóëëàðû, éåìÿê øåéëÿðè èñòåùñàë åäÿí ñÿ-
íàéå.
2. Ìàë-ãàðà éåìèíÿ éàðàéàí îò, êöëÿø âÿ ñ.
3. ìÿú. Äþâëÿò, éàõóä õàëã ìàëûíû, ïóëóíó
ìÿíèìñÿìÿ, îüóðëàìà, èñðàô åòìÿ; èñðàô. Éå-
éèíòè äåìÿê àçäûð, òàëàí âàð, ëàï áåëÿ éåêÿ òà-
ëàí! – äåéÿ Ñàëìàí àüûçäîëóñó ñÿñèíè óúàë-
äàðàã ñþéëÿíäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÅÉÈÒÌß á à õ éåéèëìÿ2. Òÿíáÿëëèê éåéèò-
ìÿ àçàðû êèìè áèð øåéäèð. ß.Ñàäûã.
ÉÅÉÐßÊ “Éåé”äÿí öñò. äÿð. ãÿä. Äàùà åéè,
äàùà éàõøû, äàùà ýþçÿë. Áàüèáàí, ýÿð ìåéë ãûë-
ìàì ñÿðâèíÿ, ìÿçóð òóò; Ñÿðâäÿí éåéðÿê ýÿëèð
îë ãàìÿòè-ìþâçóí ìàíà. Ôöçóëè.
ÉÅÇÄÀÍ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Éàðàäàí, Àëëàù,
Òàíðû. Ìÿí áöëáöëÿì, ýöëøÿí îëóð ìÿêàíûì;
À÷ûëìàìûø ñîëäó ýöëö ýöëøàíûì; Áÿõòè ãàðà
éàçàí ýöíö éåçäàíûì; Ãÿëÿì àëûá éàçàí éåð-
äèð áó éåðëÿð. Àøûã Áöëáöë. Ìÿíè ñÿíÿ ãèñìÿò
åéëÿìèø éåçäàí; Àìàí Êÿðÿì, ìÿíè ðöñâàé
åéëÿìÿ. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
ÉÅÇÈÄ [ÿð. õöñ. èñ.-äÿí] Çàëûì, ãÿääàð,
èíñàôñûç, ÿçàçèë (áÿçÿí ñþéöø ìÿãàìûíäà).
Áó éåçèä îüëó éåçèä ýÿðÿê åëÿ ìÿíèì åøøÿéèìè
ýÿëèá àïàðàéäû êè, áàøûìà áó ãÿäÿð ãàëìàãàë
ýÿëñèí? Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÅÇÈÄÈ1 èñ. [ÿð.] Èðàãûí Ìîñóë òÿðÿôëÿðèíäÿ
éàéûëìûø áèð ìÿçùÿá âÿ áó ìÿçùÿáÿ ìÿíñóá
àäàì.
ÉÅÇÈÄÈ2 ñèô. [õöñ. èñ.-äÿí] êþùí. Ãûðìûçû.

Éåçèäè ãûðìûçû – òöíä-ãûðìûçû. Éåçèäè ãûð-
ìûçû ïàð÷à.
ÉÅÇÈÄËÈÊ èñ. [õöñ. èñ.-äÿí] Çàëûìëûã, ãÿä-
äàðëûã, èíñàôñûçëûã, ïèñëèê.
ÉÅÇÍß èñ. 1. Áàúûíûí ÿðè. Îíóí÷óí äà,
äîüðóñó, éåçíÿìÿ éàçûüûì ýÿëäè âÿ áó ñÿáÿá-
äÿí ãîëòóã úèáèìäÿí äÿôòÿð÷ÿíè ÷ûõàðòäûì âÿ
óçàòäûì éåçíÿìÿ òÿðÿô. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. Êöðÿêÿí. Àé éåçíÿ, öðÿê éåçíÿ; Åíëèúÿ
êöðÿê éåçíÿ: Îüëó, ãûçû è÷èíäÿ; Åâèíäÿ ýÿðÿê
éåçíÿ. (Áàéàòû).
ÉÅÇÓÈ´Ò [ëàò. Éåñóñ] 1. Êàòîëèê äèíèíèí ÿí
ìöðòÿúå âÿ ãÿääàð òÿøêèëàòëàðûíäàí áèðè îëàí
“Èñà úÿìèééÿòè” àäëû úÿìèééÿò öçâö.
2. ìÿú. Ùÿð úöð õÿéàíÿò âÿ ðÿçàëÿòÿ ùàçûð
îëàí ÷îõ ìÿêðëè, èêèöçëö àäàì ùàããûíäà.
595
ÉÅÇÓÈÒËÈÊ
ÉÅÇÓÈÒËÈÊ èñ. Èêèöçëöëöê, ðèéàêàðëûã, þç
ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàã ö÷öí ùå÷ áèð âàñèòÿäÿí
÷ÿêèíìÿìÿ.
ÉßÄ èñ. [ÿð.] êëàñ. ßë.
Éÿäè-áåéçà –
ÿñàòèðÿ ýþðÿ Ìóñà ïåéüÿìáÿðèí ìþúöçÿ ýþñ-
òÿðÿí ÿëèíÿ èøàðÿ îëàí áó èôàäÿ êëàññèê ÿäÿ-
áèééàòäà âÿ ôîëêëîðäà ôþâãÿëàäÿ ìÿùàðÿò,
áàúàðûã, ùöíÿð, ãàáèëèééÿò ìÿíàñûíäà èøëÿí-
ìèøäèð. Äÿñòóðîâóí ÿðèçÿ éàçìàãäà éÿäè-
áåéçàñû âàðäû. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉßÜÌÀ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Þçýÿíèí ìàëûíû
çîðëà ÿëèíäÿí àëìà; ÷àïîâóë, ãàðÿò, ñîéüóí-
(÷óëóã). Âåðèð éÿüìàéÿ íÿãäè-ýÿíúèí îëúàã
ïàñèáàí ñÿðõîø. Ôöçóëè. Ãîøóí ãà÷äû, áîøàëäû
ìåéäàíè-úÿíý; Áöòöí ýåòäè éÿüìàéÿ òóïö òö-
ôÿíý. Ì.ß.Ñàáèð.
ÉßÙßÐ èñ. 1. Öñòöíäÿ îòóðìàã ö÷öí ãà-
éûøëàðëà àòûí áåëèíÿ áàüëàíàí îòóðàúàã. [Äîê-
òîð:] Àòû éÿùÿðèí àëòûíäà éîõ, ãîøãóäà ýþðìÿéè
äàùà äà àðòûã õîøëóéóðàì. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. // Âåëîñèïåä îòóðàúàüû.
Éÿùÿð ãàøû –
éÿùÿðèí äàë âÿ ãàáàã òÿðÿôèíäÿêè ÷ûõûã ùèññÿ.
Àááàñ êèøè äîëó áèð ùåéáÿ ùàçûðëàéûá éÿùÿðèí
ãàøûíà ñàëäû. Ìèð Úÿëàë.
2. ê.ò. Úàëàã öñóëëàðûíäàí áèðè. Ãÿëÿì úà-
ëàüû úàëàãàëòûíûí éîüóíëóüóíäàí àñûëû îëà-
ðàã éàðìà, éÿùÿð âÿ ñàäÿ öñóëëàðëà åäèëèð.
È.Àõóíäîâ.
ÉßÙßÐÀËÒÛ èñ. Éÿùÿðè àòûí áåëèíÿ áÿðêè-
äÿí ãàéûø.
ÉßÙßÐÁÓÐÓÍ ñèô. Áóðíó éàñòû. Î éàíäàí
ïàòðîí ïàéëàéàí éÿùÿðáóðóí ÿñýÿðèí ñÿñè åøè-
äèëäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉßÙßÐ×ß èñ. Áàëàúà éÿùÿð.
ÉßÙßÐ-ßÑÁÀÁ òîï. Éÿùÿð âÿ ñ. ãîøãó
ëÿâàçèìàòû.
ÉßÙßÐÃÀØ ñèô. Éÿùÿðèí ãàøûíà áàüëàíàí,
éÿùÿðèí ãàøûíäàí àñûëàí. Î, éÿùÿðãàø õóðúó-
íóíäà ùÿìèøÿ íåøòÿð, áèç ýÿçäèðÿð, éåðè ýÿ-
ëÿíäÿ èøÿ ñàëàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉßÙßÐÃÀÉÛÐÀÍ èñ. Éÿùÿð ãàéûðàí óñòà;
ñÿððàú.
ÉßÙßÐËßÌß “Éÿùÿðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉßÙßÐËßÌßÊ ô. 1. Àòûí áåëèíÿ éÿùÿð
áàüëàìàã. Ðèçâàí þç àòûíû [ìöÿëëèì] ö÷öí
ùÿéÿòäÿ éÿùÿðëÿìÿêëÿ ìÿøüóë èäè. Ñ.Ùöñåéí.
Ìóñà êèøè áèðáàø òþâëÿéÿ ýåòäè. Áîç àòû éÿùÿð-
ëÿäè âÿ ùÿéÿòÿ ÷ÿêäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
596
ÉßÃÈÍ
2. ìÿú. äàí. Þçöíÿ òàáå åòìÿê; úèëîâëàìàã.
..Áÿéëÿð îíó éÿùÿðëÿéÿ áèëìÿäèëÿð, áàøëàäûëàð
äîíîñáàçëûüà, âÿññàëàì! Í.Âÿçèðîâ.
ÉßÙßÐËßÍÌß “Éÿùÿðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉßÙßÐËßÍÌßÊ ìÿúù. Áåëèíÿ éÿùÿð ãî-
éóëìàã. Àò éÿùÿðëÿíäè.
ÉßÙßÐËßÒÌß “Éÿùÿðëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉßÙßÐËßÒÌßÊ èúá. Áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ
éÿùÿð ãîéäóðìàã. Àòëàðû éÿùÿðëÿòìÿê.
ÉßÙßÐËÈ ñèô. Áåëèíÿ éÿùÿð ãîéóëìóø, áå-
ëèíäÿ éÿùÿð îëàí. Äöçëÿðäÿ, òàðëàëàðäà ÿêèí-
÷èëèê èøè èëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿð áèð êÿíäëèíèí àòû äà
éÿùÿðëè (ç.) áèð ùàëäà òàðëàíûí êÿíàðûíäàêû
àüàúà áàüëàíûá äóðìóøäóð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Àòëàðû éÿùÿðëè áóðàõûð îòà; Êèìèñè îòóðà, êè-
ìèñè éàòà; Òóòóðëàð Îñìàíûí þëöì éàñûíû.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉßÙßÐÂÓÐÌÀ èñ. Àòëàðûí âÿ á. ùåéâàí-
ëàðûí áåëèíäÿ éÿùÿðèí ñöðòöá ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè
éàðà.
ÉßÙßÐÉÀÍÛ ñèô. Éÿùÿðèí éàíûíäà îëàí.
Éÿùÿðéàíû ãàéûø.
ÉßÙÓÄÈ [ÿð.] 1. èñ. Åðàìûçûí Û-ÛÛ ÿñðëÿðèí-
äÿí ãàáàã Ôÿëÿñòèíäÿ éàøàìûø, ñîíðàäàí äöí-
éàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíÿ éàéûëìûø, èíäè èñÿ
Èçðàèë äþâëÿòèíèí ÿñàñ ÿùàëèñèíè òÿøêèë åäÿí õàëã
âÿ ùÿìèí õàëãà ìÿíñóá àäàì; úóùóä. Éÿùóäè
õàëãû. – Éàëíûç éÿùóäè ãûçû Ðèìà ùÿëÿ ÿðÿ ýåò-
ìÿìèøäè. Ì.Ùöñåéí.
2. Ñèô. ìÿíàñûíäà. Éÿùóäè õàëãû. Éÿùóäè äèëè.
Éÿùóäè ÿäÿáèééàòû. Ñöëåéìàí ãÿäèì éÿùóäè
äèíè òàðèõèíäÿ ïåéüÿìáÿð âÿ ãöäðÿòëè ùþêì-
äàð êèìè ýþñòÿðèëèð. Áÿäèè ÿäÿáèééàòäà ãöä-
ðÿòëè ùþêìäàð ðÿìçè êèìè èøëÿíèð.
ÉßÙÓÄÈÚß çÿðô âÿ ñèô. Éÿùóäè äèëèíäÿ.
Éÿùóäèúÿ ãÿçåò. Éÿùóäèúÿ îõóéà áèëèð.
ÉßÙÓÄÈËßØÌß “Éÿùóäèëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉßÙÓÄÈËßØÌßÊ ô. Éÿùóäè äèíèíè âÿ éà
àäÿò âÿ õàñèééÿòëÿðèíè ãÿáóë åòìÿê, ìÿíèì-
ñÿìÿê.
ÉßÙÓÄÈËÈÊ èñ. Éÿùóäè äèíè. // Áó äèíÿ
ìÿíñóáèééÿò.
ÉßÙÓÄÈÏßÐßÑÒ ñèô. âÿ èñ. [ÿð. éÿùóäè âÿ
ôàðñ. ...ïÿðÿñò] Éÿùóäèëÿðè, éÿùóäè àäÿò âÿ
ÿíÿíÿëÿðèíè ñåâÿí àäàì.
ÉßÙÓÄÈÏßÐßÑÒËÈÊ èñ. Éÿùóäèëÿðè, îí-
ëàðûí àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíè ñåâìÿ.
ÉßÃÈÍ 1. çÿðô Øÿêñèç, øöáùÿñèç, ñÿùèù,
èíàìëà. Éÿãèí äåìÿê îëàð êè, ðàìàçàí àéû
ÉßÃÈÍÚß
ìöñÿëìàíëàðäàí þòðö éåìÿê àéûäûð, ãîíàã-
ëûã àéûäûð, òîé-áàéðàì àéûäûð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Áÿëëèäèð éåðèìèç éÿãèí äèâàíà.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
Éÿãèí áèëìÿê – òàìàìèëÿ äöç-
ýöí îëäóüóíà èíàíìàã, ùå÷ áèð øöáùÿ åòìÿ-
ìÿê. Ìÿñÿëÿíè éÿãèí áèëìèðÿì. – Îíó éÿãèí
áèë êè, ìÿíèì ñþçöì ñþçäöð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Éÿãèí åòìÿê – áèð øåéèí äîüðóëóüóíà òà-
ìàìèëÿ èíàíìàã, éÿãèíëèê ùàñèë åòìÿê. Ìÿí
áóíëàðûí Ùàúû Ìèðçàüà Áèëëóðèíèí ÿìðè èëÿ
ýÿëäèêëÿðèíè éÿãèí åòäèì. Ì.Îðäóáàäè. Éÿãèí
îëìàã – äîüðó îëäóüó àøêàðà ÷ûõìàã, ñöáóòà
÷ûõìàã. Ìÿñÿëÿ éÿãèí îëäó. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
// Õÿáÿð øÿêèë÷èñè èëÿ éÿãèíäèð – øöáùÿñèçäèð,
øöáùÿ éîõäóð. Áó ùöñíö ëÿòàôÿòäÿ éÿãèíäèð
áÿøÿð îëìàç. Ñ.ß.Øèðâàíè.
2. èñ. Ùÿãèãÿò; ÿñèë, ùÿãèãè âÿçèééÿò, ùàë
âÿ ñ. Éÿãèíèíè áèëìèðÿì. Éÿãèí áóäóð êè, ...
Éÿãèíèíÿ ýÿëäèêäÿ...
3. àðà ñ. Åùòèìàë, îëà áèëñèí, ýþðöíöð (áó
ìÿíàäà ÷îõ âàõò “êè” áàüëàéûúûñû èëÿ). ßùâà-
ëàòû, éÿãèí, ñÿí äÿ åøèòìèñÿí. Éÿãèí, êèíî äà
îëàúàã. Éÿãèí, õÿñòÿäèð. Éÿãèí, ýÿëÿúÿê. Éÿãèí
êè, úàâàíëûüûíû õàòûðëàéûð. – Éÿãèí êè, Ñóëòàí
áÿéèí ãûçûäûð, àììà ÿúÿá ýþçÿë ãûçäûð, áÿðÿ-
êàëëàù, ßñýÿðÿ! Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éÿãèí êè, ìÿíè
äÿ ìöçàêèðÿéÿ ÷àüûðàúàãëàð. Ì.Ùöñåéí.
[Ãàäûí] éÿãèí, áó ñàêèò ýóøÿäÿ êÿíàð áèð ýþç
îëìàäûüûíà øöáùÿ åëÿìèðäè.. È.Ùöñåéíîâ.
ÉßÃÈÍÚß çÿðô Éÿãèí, äöç, äîüðó, èíàíà-
ðàã. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿçÿëèëèêúÿ ñþéëÿäèéè
ñþçëÿð âÿ èñòåùçàëàð, éÿãèíúÿ éàçäûüû õÿáÿðëÿð
åéíè èëÿ íÿòèúÿ âåðäè. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÉßÃÈÍßÍ êþùí. Øÿêñèç, øöáùÿñèç; ÿñëà
øÿêê âÿ øöáùÿ îëìàäàí. Ùÿð êèì êè, ýåòìÿ-
éèáäè, éÿãèíÿí ýåäÿí áèëÿð; Ýóéà êè, áèð áå-
ùèøòäè éàéëàüû Ýÿíúÿíèí. Àøûã Àááàñ.
ÉßÃÈÍËßØÄÈÐÌß “Éÿãèíëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÉßÃÈÍËßØÄÈÐÌßÊ ô. Éÿãèí åòìÿê, ùÿ-
ãèãÿò îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿê.
ÉßÃÈÍËßØÌß “Éÿãèíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉßÃÈÍËßØÌßÊ ô. Éÿãèí îëìàã, ùÿãèãÿò
îëäóüó ìöÿééÿíëÿøìÿê.
ÉßÃÈÍËÈÊ èñ. Øÿêê âÿ øöáùÿñèçëèê, äöç-
ëöê, äîüðóëóã, ùÿãèãèëèê. Áó åùòèìàëû õàòèðÿ
ýÿòèðÿ áèëäèéèíÿ õîøëàíàí Íÿðèìàí áó ùàäè-
ñÿíèí éÿãèíëèéèíè äöøöíÿíäÿ ìÿéóñ îëäó. Ìèð
Úÿëàë.
Éÿãèíëèê ùàñèë åòìÿê – áèð øåéèí
äîüðó îëäóüóíó ìöõòÿëèô éîëëàðëà ìöÿééÿí
ÉÛÜÚÀÌ
åòìÿê, éÿãèí åòìÿê, èíàíìàã. Éÿãèíëèê ùà-
ñèë îëìàã – äîüðó îëäóüó ìöÿééÿíëÿøìÿê,
àøêàðà ÷ûõìàã. Áó õöñóñäà ùàìûäà éÿãèíëèê
ùàñèë îëäó. – [Ñîëòàí áÿé:] Áÿñ åëÿ èñÿ, áèð
áàëàúà öçöíö ýþñòÿð êè, éÿãèíëèê ùàñèë îëñóí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÉßÌÈÍ èñ. [ÿð.] Àíä, ãÿñÿì.
Éÿìèí
åòìÿê – àíä è÷ìÿê. Áó øàíëû áàéðàüû àë, îíà
éÿìèí åò. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ãóðàíÿ éÿìèí åòäèì
èñÿ, ñîíðà óíóòäóì; ßùðàðû, ôÿäàèëÿðè áèðäÿí
òîïà òóòäóì.. À.Ñÿùùÿò.
ÉßÌÈÍËÈ ñèô. Àíäëû, àíä è÷ìèø.
ÉßÍÈ áàüë. Þçöíäÿí ÿââÿëêè ôèêðè èçàù
åäÿí úöìëÿëÿðè âÿ éà úöìëÿ öçâëÿðèíè áèðëÿø-
äèðìÿê ö÷öí èøëÿíèð. Áèç ö÷ íÿôÿð, éÿíè ìÿí âÿ
èêè éîëäàøûì èðÿëèäÿ ýåäèðäèê. Äåéÿ áèëìÿéÿ-
úÿéÿì, éÿíè äåìÿéÿ èõòèéàðûì éîõäóð. – Ìÿí
þçöì àíàäàí îëìóøàì äöç îòóç èë áóíäàí èðÿëè,
éÿíè ìÿíèì äöç îòóç éàøûì âàð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Ñÿíÿì:] Éÿíè áàòìûø áó ãÿäÿð ÷èð-
êèíäèð êè, àäàì ãîðõà äà áèëÿð? Ö.Ùàúûáÿéîâ.

Éÿíè êè – éÿíè, ëàêèí (áèð ãÿäÿð êèíàéÿ,
øöáùÿ èôàäÿ åäèð). Éÿíè êè, î áèëèð, áèç ùå÷ øåé
áèëìèðèê.
ÉßÑ èñ. [ÿð.] Éàñ, ùöçí. Áàøûíû ãàëäûðûá
Ìàðàë õÿðèòÿ öçÿðèíäÿ éàðûìñàíòèìåòðëèê áèð
ñàùÿ òóòàí áó éåðÿ áàõäû âÿ éÿñëÿ (ç.) þç-þçöíÿ
ïû÷ûëäàäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉßÑÀÂßÐ ñèô. [ÿð. âÿ ôàðñ.] Öìèäñèçëèê,
ìÿéóñëóã ýÿòèðÿí, ìàòÿì òþðÿäÿí.
ÉßØßÌ èñ. [ÿð.] ìèíåð. Õûðäà êâàðñ äÿíÿ-
úèêëÿðèíäÿí èáàðÿò ãûðìûçû, éàøûë âÿ ñ. ðÿíýëè
ñöõóð, äàø (áÿçÿê øåéëÿðè ãàéðûëûð).
ÉßÇÄÀÍ èñ. [ôàðñ.] 1. ìèô. Ãÿäèì çÿðäöø-
òèëÿðäÿ õåéèð àëëàùû.
2. Éàðàäàí, Àëëàù, Òàíðû.
ÉßÇÈÄÈ èñ. [ÿð.] Éàõûí Øÿðãäÿ ÿñàñÿí
êöðäëÿð àðàñûíäà éàéûëìûø áèð ìÿçùÿá (éÿçè-
äèëÿð äöíéàíûí éàðàäûëìàñûíäà èáëèñè Àëëàùà
øÿðèê òóòóð âÿ ýåòäèêúÿ èáëèñèí ãöäðÿòèíèí
öñòöí îëàúàüû ÿãèäÿñèíäÿäèðëÿð). // Áó ìÿç-
ùÿáÿ ìÿíñóá àäàì. Éÿçèäè ãÿáèëÿëÿðè.
ÉßÇÈÄÈËÈÊ èñ. Éÿçèäè ìÿçùÿáè âÿ îíà
ìÿíñóáèééÿò.
ÉÛÜÚÀÌ ñèô. 1. Äàüûíûã îëìàéàí; ãûñàúà,
ìöõòÿñÿðúÿ, ãûñà, òîïëó. Éûüúàì èôàäÿ. Ôèê-
ðèíè éûüúàì (ç.) øÿêèëäÿ àíëàòìàã.
2. Êè÷èê, ëàêèí ñÿëèãÿëè, ùÿð øåé þç éåðèíäÿ;
ðàùàò. Áó, òÿê ïÿíúÿðÿëè, òàõ÷àëû, áóõàðûëû, êå÷ÿ
èëÿ äþøÿíìèø éûüúàì áèð îòàãäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
597
ÉÛÜÚÀÌËÛÃ
ÉÛÜÚÀÌËÛÃ èñ. Éûüúàì øåéèí ùàëû.
ÉÛÜÄÛÐÌÀ “Éûüäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÜÄÛÐÌÀÃ èúá. Áàøãàñûíà éûüìà èøè ýþð-
äöðìÿê. Òàõûëû éûüäûðìàã. Ìÿùñóëó éûüäûð-
ìàã. – Ãóëàì ìöÿëëèì øåéëÿðè äàøûòäûðûá áèð
òÿðÿôÿ éûüäûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÛÜÛÚÛ èñ. 1. Éåòèøìèø ìÿùñóëó éûüìàãëà
ìÿøüóë îëàí àäàì. Éûüûúû áðèãàäàñû. – Éûüû-
úûëàð ö÷öí äþøëöê ùàçûðëàíìûø, ãàïàíëàðûí
ùàìûñû òÿìèð åäèëèá éîõëàìàäàí êå÷èðèëìèøäèð.
ß.Âÿëèéåâ.
2. Ïóë, øåé éûüûá ñàõëàìàüû ñåâÿí àäàì,
éûüûìúûë àäàì. // Öìóìèééÿòëÿ, áèð øåéè éûüûá
òîïëàìàãëà ìÿøüóë îëàí àäàì; êîëëåêñèéà÷û.
Ìàðêà éûüûúûñû. Ãÿäèì êèòàáëàð éûüûúûñû. Ôîëê-
ëîð éûüûúûñû.
ÉÛÜÛËÀÍ ô.ñèô. Éóéóëìàã, èñëàíìàã âÿ ñ.
íÿòèúÿñèíäÿ ãûñàëàí, ýþäÿëÿí, ÿââÿëêè þë÷öñö
àçàëàí. Éûüûëàí ïàð÷à. Àøûñûç ýþí éûüûëàí îëóð.
ÉÛÜÛËÛ ñèô. Éûüûëìûø ùàëäà îëàí, òîïëàíìûø
ùàëäà îëàí. Éûüûëû éöê. Éûüûëû ïóë. Øåéëÿð éûüûëû
(ç.) ùàëäà ùÿéÿòäÿ äóðóð.
ÉÛÜÛËÛØ èñ. Éûüûëìà, òîïëàíìà èøè âÿ òÿðçè;
éûüûëìà, òîïëàíìà, úÿìëÿøìÿ.
ÉÛÜÛËÛØÌÀ “Éûüûëûøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÜÛËÛØÌÀÃ á à õ éûüûøìàã.
ÉÛÜÛËÌÀ “Éûüûëìàã”äàí ô.èñ. Òàõûëûí éûüûë-
ìàñûíà àç ãàëûá.
ÉÛÜÛËÌÀÃ 1. ô. Áèð éåðÿ òîïëàøìàã, úÿì
îëìàã; úÿìëÿøìÿê. Èøòèðàê÷ûëàðûí ùàìûñû éû-
üûëìàéûá. Ìèòèíãÿ ÷îõëó àäàì éûüûëûá. Úà-
ìààò éûüûëûá ñèçè ýþçëÿéèð. – Ùàìû äöêàíëàðûíû
áàüëàéûá áóðàéà éûüûëûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Øàáà-
íûí ýåòìÿéèíè åøèäèá, ñàèð áèêàð òàìàøà÷ûëàð
äà êÿíàðäàí éûüûëìûøäûëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. ò-ñèç. Éóéóëìàã, èñëàíìàã âÿ ñ. íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ãûñàëìàã, ýþäÿëìÿê, ÿââÿëêè þë÷öñöíö
èòèðìÿê. Êþéíÿê éóéóëàíäàí ñîíðà õåéëè éûüû-
ëûáäûð.
3. ìÿúù. Òîïëàíûëìàã, äÿðèëìÿê. Ìÿùñóë
éûüûëäû. Ïàìáûã éûüûëìàüà áàøëàíûáäûð. – Îêò-
éàáð àéûíûí îðòàëàðû èäè. Êÿíääÿ öçöì ãûçüûí
éûüûëûðäû. ß.Âÿëèéåâ. Øàù éåäè, äîéäó, ñöôðÿ
éûüûëäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
4. ìÿúù. Éûüûøäûðûëìàã, îðòàäàí ýþòöðöë-
ìÿê; áèòìÿê, ãóðòàðìàã. Àüàðìûøäû áàøû óúà
äàüëàðûí; Éûüûëìûø äÿñýàùû ýöëëö áàüëàðûí.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÛÜÛÌ èñ. 1. Òîïëàìà èøè. Âÿñàèò éûüûìû.
Éûüûì ìÿíáÿëÿðè. // Ìÿùñóëó éûüìà, ÿêèíè
598
ÉÛÜÛÍÒÛ
áè÷ìÿ, ìåéâÿíè äÿðìÿ. Òàõûë éûüûìû. Äÿð-
ìàí îòëàðû éûüûìû. ×àé éàðïàüû éûüûìû. – ×îõ
÷ÿêìÿäè êè, ãûçëàð ïàìáûã éûüûìûíà áàøëàäû-
ëàð. ß.Âÿëèéåâ.
2. Éûüûëìûø, òîïëàíìûø ìÿùñóë âÿ ñ. éûüûë-
ìûø, òîïëàíìûø ìÿùñóëóí âÿ ñ.-íèí öìóìè
ìèãäàðû. Òàõûëûí öìóìè éûüûìû. Áó èë ïàìáûã
éûüûìû êå÷ÿí èëêèíäÿí õåéëè ÷îõ îëäó. // Áèð øåé
ö÷öí àëûíàí âÿ éà òîïëàíàí ïóë; ýÿëèð. Ñûüîðòà
éûüûìû. Ýþìðöê éûüûìû. Õàëèñ éûüûì.
3. Áèð éåðÿ éûüûëìûø øåéëÿðèí ìÿúìóñó;
éûüûí.
ÉÛÜÛÌÚÛË ñèô. Åùòèéàò éûüàí, åùòèéàò éûü-
ìàüû ñåâÿí. Éûüûìúûë àäàì. – [Ìöðñÿë:]
[Àíàì] ÷îõ éûüûìúûë ãàäûíäûð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÛÜÛÌÚÛËËÛÃ èñ. Éûüûìúûë àäàìûí õàñèé-
éÿòè, åùòèéàò éûüìàüû ñåâìÿ.
ÉÛÜÛÍ èñ. 1. Êîìà, ãàëàã, òîïà; éûüûíòû ùà-
ëûíäà îëàí øåé. Îò éûüûíû. Ñàìàí éûüûíû. Øåé
éûüûíû. Îäóí éûüûíû. – Ñàðõàí þçö ñàü òÿðÿôäÿêè
òîðïàã éûüûíûíûí àðõàñûíäà óçàíäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Á à õ éûüûì.
3. Êöòëÿ, èçäèùàì, ãÿëÿáÿëèê, áèð éåðÿ òîï-
ëàíûá éûüûëìûø úàìààò.
◊ Áèð éûüûí – ÷îõ ìèãäàðäà, ÷îõëó. Áèð éûüûí
êèòàá. Áèð éûüûí àäàì. – ×àëûøäûëàð áó áèð éû-
üûí èíñàíëàð; Õûðìàíëàðäà, òàðëàëàðäà, áè÷èíäÿ.
À.Ñÿùùÿò. Ñÿùÿðäèð. Ìÿêòÿáÿ éîëëàíûð Õóìàð;
Éàíûíäà áèð éûüûí éîëäàøû äà âàð. Ñ.Âóðüóí.
ÉÛÜÛÍÀÚÀÃ á à õ éûüíàã.
ÉÛÜÛÍÚÀÃ èñ. 1. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿíè
âÿ éà ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ åòìÿê ö÷öí ÷àüû-
ðûëàí öìóìè èúëàñ. Éûüûíúàãäà èøòèðàê åòìÿê.
Éûüûíúàã êå÷èðìÿê. Éûüûíúàãäà ÷ûõûø åòìÿê.
– [Ìèðçàüà] ÷îõ âàõò öìóìè èúëàñëàðà, èø÷è
éûüûíúàãëàðûíà ýåòìÿçäè. Ñ.Ùöñåéí. // Ùÿìèí
èúëàñûí èøòèðàê÷ûëàðû. Éûüûíúàã ãÿðàð ÷ûõàðòäû.
Éûüûíúàã òÿêëèôè áèð ñÿñëÿ ãÿáóë åòäè.
2. Èçäèùàì, ãÿëÿáÿëèê, úàìààò. Áèð ýöí íÿç-
ìèééÿ ãàáàüûíäàí êå÷èðäèì, ýþðäöì îðàäà
áàçàð ÿùëèíäÿí áèð áþéöê éûüûíúàã âàð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
3. Ìÿúëèñ, ãîíàãëûã. [Øÿðÿôíèñÿ õàíûì:]
Ìöñéþ Æîðäàí áåéíèíÿ ñàëûáäûð êè, Ïàðèæäÿ
ãûçëàð, ýÿëèíëÿð ìÿúëèñäÿ, éûüûíúàãäà öçöà÷ûã
îòóðóá-äóðóðëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÉÛÜÛÍÒÛ èñ. 1. Ãàëûãëàðäàí, òóëëàíòûëàðäàí,
òþð-òþêöíòöäÿí âÿ ñ.-äÿí éûüûëìûø ãàëàã.
Äÿìèð òóëëàíòû éûüûíòûñû. Çèáèë éûüûíòûñû. – ßæäÿð
áèð àç äà óçàãëàøìàëû, êÿíàðäàí, äàø âÿ ãóì
ÉÛÜÛÍ-ÉÛÜÛÍ
éûüûíòûëàðûíûí àðàñû èëÿ ýåòìÿëè îëäó. Ñ.Ðÿù-
ìàí.
2. ×àé âÿ éàüûø ñóëàðû èëÿ ýÿëèá ÷þêÿí äàü
ñöõóðëàðû ãûðûíòûëàðû (äàø, ãóì, ëèë âÿ ñ.). Øèä-
äÿòëè éàüìóðóí éûüûíòûñûíû òîïëàéàí âÿ àçüûí
ñåëè ýÿòèðÿí ãîðõóíú äÿðÿëÿðèí öñòöíäÿí
êþðïöëÿð ñàëûíûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. Ñèô. ìÿíàñûíäà. Ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿí òîï-
ëàíìà, ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿí ýÿëèá úÿìëÿøìèø,
úàìààòû ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿí ýÿëìÿ àäàìëàð-
äàí èáàðÿò îëàí. Éûüûíòû ìÿùÿëëÿ. Éûüûíòû êÿíä.
ÉÛÜÛÍ-ÉÛÜÛÍ ñèô. Òîïà-òîïà, äÿñòÿ-äÿñòÿ;
ãÿëÿáÿëèê, èçäèùàì ùàëûíäà. Éûüûí-éûüûí èíñàí
êöòëÿñè. // Ãàëàã-ãàëàã. Éûüûí-éûüûí îäóí.
ÉÛÜÛØ èñ. Éûüìà èøè, éûüìà òÿðçè.
ÉÛÜÛØÀÍ á à õ éûüûëàí.
ÉÛÜÛØÄÛÐÛËÌÀ “Éûüûøäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÜÛØÄÛÐÛËÌÀà “Éûüûøäûðìàã”äàí ìÿúù.
×àé è÷èëèá ãóðòàðäû, ñöôðÿ éûüûøäûðûëäû. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè.
ÉÛÜÛØÄÛÐÌÀ “Éûüûøäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÜÛØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Òþêöëìöø, ñÿïÿëÿí-
ìèø, ñàëûíìûø, äöçöëìöø, ãîéóëìóø øåéëÿðè
éûüûá ýþòöðìÿê. Ñòîëóí öñòöíö éûüûøäûðìàã.
Øåéëÿðè éåðäÿí éûüûøäûðìàã. – Êÿðáÿëàéû Úÿ-
ôÿð ñöôðÿíè, ãàáëàðû éûüûøäûðûá ãîéäó êÿíàðà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñÿôÿðëÿ Òàíðûâåðäè
Ãóðáàíûí ïàëòàðûíû éûüûøäûðûá ýþòöðÿðêÿí àðà-
ñûíäàí éåðÿ áèð ìÿêòóá äöøäö. À.Øàèã. // Ñÿ-
ëèãÿéÿ, ñàùìàíà, ãàéäàéà ñàëìàã, äöçÿëòìÿê,
òÿìèçëÿìÿê, ñèë-ñöïöð åòìÿê. Îòàüû éûüûøäûð-
ìàã. – Òåëëè èíÿêëÿðè òþéëÿéÿ ñàëäûãäàí ñîíðà,
Ýöëïÿðèíèí áóðàõûá ýåòäèéè åâè éûüûøäûðäû.
Ñ.Ùöñåéí.
2. ×ÿêìÿê, äàðòûá áèð éåðÿ éûüìàã. ßòÿê-
ëÿðèíè éûüûøäûðìàã.
◊ ßë-àéàüûíû éûüûøäûðìàã – á à õ ÿë-àéàã.
Þçöíö éûüûøäûðìàã – á à õ þç.
ÉÛÜÛØÌÀ “Éûüûøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÜÛØÌÀÃ ô. 1. Áèð éåðÿ òîïëàíìàã, éûüûë-
ìàã, úÿìëÿøìÿê, òîïëàøìàã. ßùàëè ìåéäàíà
éûüûøäû. – [Ãûç åâèíäÿ] ïàð÷à áè÷ìÿéÿ ùÿð èêè
ãóäà àèëÿ þç ìþùòÿðÿì àðâàä ãîùóìëàðûíû
äÿâÿò åäèá éûüûøàðëàð. Ð.ßôÿíäèéåâ. Áöòöí
Òÿáðèç [íöìàéèø÷èëÿðèí] òàìàøàëàðûíà éûüûø-
ìûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Áèð éåðÿ ýåòìÿê, éîëà ÷ûõìàã ö÷öí ùà-
çûðëûã ýþðìÿê, øåéëÿðèíè ãàáëàøäûðûá ùàçûð îë-
ìàã. Éûüûøûí, ñàáàù ýåäèðèê. // Ùàçûðëàøìàã.
[Ïÿðè õàíûì:] Àé Ñîíà! Íå÷ÿ âàõòäûð ùà éûüû-
ÉÛÜÌÀÃ
øûðàì, áèðúÿ ñÿíè ýþðìÿéÿ ýÿëèì. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. // Áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êþ÷öá ýåòìÿê.
[Ùàúû Ñóëòàí] àðòûã Øàìàõû éîëóíäà ãàëìàã
èñòÿìÿäè. Îðàäàí éûüûøûá äÿíèç ãûðàüûíäà òèúà-
ðÿò êîíòîðó à÷äû. Ñ.Ùöñåéí.
3. Áöçöøìÿê, áöðöøìÿê. Éàðìÿììÿäèí öç-
ýþçö éûüûøäû, òóðøóäó, òåç úèáèíäÿí ÿçèê-öçöê
âÿ ÷èðêëè àü éàéëûüû ÷ûõàðûá îâúóíäà ñûõäû âÿ
öçöíÿ òóòóá àñãûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. // Á à õ
éûüûëìàã 2-úè ìÿíàäà.
ÉÛÜÌÀ “Éûüìàã”äàí ô.èñ.
◊ Éûüìà ãîéìàã – øÿðèêëè ïóë ãîéìàã,
øÿðèê îëìàã, ïàé ãîéìàã. Øàìàõû úàâàíëàðû
éûüìà ãîéóá, ìÿíäÿí ñàâàé äà èêè äÿñòÿ ÷àë-
üû÷û ýþòöðöá éàéëàüà ñÿéàùÿòÿ ýåòìèøäèëÿð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éûüìà êîìàíäà – ìöõòÿëèô
êîìàíäàëàðäàí ñå÷èëèá éûüûëàí èäìàí÷ûëàðäàí
äöçÿëäèëÿí êîìàíäà.
ÉÛÜÌÀÃ ô. 1. Áèð éåðÿ òîïëàìàã, úÿì åò-
ìÿê. Àäàìëàðû áèð éåðÿ éûüìàã. Èø÷èëÿðè éûüûá
ñþùáÿò àïàðìàã. – Àñëàí ïàøà úàð ÷ÿêäèðèá
áöòöí úàìààòû ìåéäàíà éûüìûøäû. “Êîðîüëó”.
// Ìöõòÿëèô øÿõñëÿðäÿí àëìàã, òîïëàìàã. Öçâ-
ëöê ùàããû éûüìàã. Âåðýè éûüìàã. Ìÿëóìàò
éûüìàã. Äèâàð ãÿçåòè ö÷öí ìÿãàëÿ éûüìàã.
– Ãàçû úÿíàáëàðû ìÿêòÿá à÷ìàã ö÷öí áèð
ýöíäÿ ÿëëè ÷óâàë áóüäà “çÿêàò” éûüäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ãàðà÷û ãàâàëûíû à÷ûá,
ïóë éûüûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ôèêèðëÿøäèì êè, áÿëêÿ
àäàìà áèð àç ïóë éûüûá âåðÿê. Ì.Ùöñåéí.
// Ãÿíàÿò åäÿðÿê, äàëà àòàðàã éàâàø-éàâàø
òîïëàìàã, åùòèéàò ýþðìÿê. Åùòèéàò éûüìàã.
Ïóë éûüìàã.
2. Éåòèøìèø ìÿùñóëó, ìåéâÿíè òîïëàìàã.
Òàõûëû éûüìàã. Ïàìáûüû éûüûá ãóðòàðìàã. Áà-
üûí ìÿùñóëóíó éûüìàã. // Áèð øåé òîïëàìàãëà,
äÿðìÿêëÿ ìÿøüóë îëìàã. ×èéÿëÿê éûüìàã.
Áàøàã éûüìàã. Äÿðìàí îòëàðû éûüìàã. – Àòàñû
Ìàùìóäàëû êèøè ñÿäðëèê åëÿéÿíäÿ, Øàìàìà:
– Àòàìà êþìÿê åäèðÿì, – äåéÿ ùÿâÿñëÿ ïàì-
áûã éûüûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
3. Éûüûøäûðìàã, ýþòöðìÿê. Éîðüàí-äþøÿéè
éûüìàã. Õàë÷àëàðû éûüûá íàôòàëèíëÿìÿê. – Àð-
âàä èêèíúè ýöí íàùàð âàõòû ñòîëóí öñòöíäÿí
éàíëàðû ýþé ùàøèéÿëè êÿòàí þðòöéö éûüìàã èñòÿ-
ìèøäè. ß.Ñàäûã.
4. Ãàëàã-ãàëàã, òîïà-òîïà äöçìÿê, ãîé-
ìàã. Òàéà éûüìàã. Îäóíó àíáàðà éûüìàã.
Êèòàáëàðû øêàôà éûüìàã. Øåéëÿðè áèð éåøèéÿ éûü-
ìàã. // Öìóìèééÿòëÿ, ãîéìàã, äöçÿëòìÿê.
599
ÉÛÜÍÀÃ
Ýöëÿðëÿ Éàøàð áþéöê òàñûí è÷èíäÿ ýþéÿðòè éó-
éóá áîøãàáëàðà éûüûðäûëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
5. Ãóðàøäûðìàã, àéðû-àéðû ùèññÿëÿðèíè áèð-
ëÿøäèðèá òàì øÿêëÿ ñàëìàã. Ìåõàíèçìè ñþêöá
éûüìàã.
6. Éàâàø-éàâàø, ùèññÿ-ùèññÿ òîïëàìàã, êîë-
ëåêñèéà äöçÿëòìÿê. Ìàðêà éûüìàã. Íàäèð øåé-
ëÿð éûüìàã. Ãÿäèì êèòàáëàð éûüìàã.
ÉÛÜÍÀÃ èñ. 1. Éûüûíúàã; éûüûëìûø, òîïëàí-
ìûø àäàìëàð âÿ ñ.; ãÿëÿáÿëèê, òöíëöê. Áó íÿ
éûüíàãäûð? – Éàøàðäû îðàäà ãà÷àã éûüíàüû;
Îëàðäû äþâëÿòÿ à÷ûã áèð éàüû.. Ù.Ê.Ñàíûëû.

Éûüíàã åëÿìÿê (åòìÿê) – éûüûëûá äàíûø-
ìàã, ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê. ×àüûð Êöêöìëÿ Ìóõ-
òàðû; Îòàüà, éûüíàã åëÿéÿê! Àøûã ßëÿñýÿð.
Éûüíàã ñàëìàã êèí. – òîïëàøìàã, éûüûøìàã.
Ýöíäÿ áèð ãàïûéà ñàëûðëàð éûüíàã. Ã.Çàêèð.
// Áèð éåðÿ éûüûëìûø, òîïëàíìûø øåéëÿð. Êå÷èá-
äèð áåø éöçö äÿðÿäÿ éûüíàã; Òîïëàíìûø èì-
ïåðéàë áèð äîëó ÷àíàã. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. Ãîíàãëûã, ìÿúëèñ. Õåéðèí îëñóí, ùÿð êÿñ
éûüíàüûíäàäûð; Îíëàð èëÿ çþâãö èøðÿò åéëÿðñÿí.
Ì.Â.Âèäàäè. [Äèâàíáÿéè:] Õóá, î øåéòàí éûü-
íàüûíà ðàñò ýÿëÿí óøàãëàðû ìÿíÿ ýþñòÿðèí.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Äöøÿíäÿ ìÿúëèñÿ, àüûð éûü-
íàüà; Ìÿíÿ ùþðìÿò ãîéóð èðÿíúáÿð, àüà.
Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÛÕÄÛÐÛËÌÀ “Éûõäûðûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÕÄÛÐÛËÌÀà “Éûõäûðìàã”äàí ìÿúù.
ÉÛÕÄÛÐÌÀ “Éûõäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÕÄÛÐÌÀà “Éûõìàã”äàí èúá. [Ïðèñòàâ
îüðóéà:] Äîüðóñóíó äå, éîõñà ñÿíè éûõäûðûá,
î ãÿäÿð äþéäöðÿðÿì êè, áèð àé éîðüàí-äþøÿêäÿ
ãàëàðñàí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÉÛÕÛÚÛ ñèô. Éûõàí, äàüûäàí; âèðàíåäèúè, äà-
üûäûúû, ñàðñûäûúû.
ÉÛÕÛÚÛËÛÃ èñ. Äàüûäûúûëûã, ñàðñûäûúûëûã,
éûõûá-äàüûòìà, âèðàí åòìÿ.
ÉÛÕÛÃ ñèô. Éûõûëìûø, ó÷óëìóø, äàüûëìûø,
ó÷óã. Éûõûã åâ. Éûõûã äèâàð. Éûõûã äàì. – Äöí-
éàäà þçöíäÿí áàøãà ÿçÿìÿòëè áèð øÿõñ ýþð-
ìÿéÿí Äàðà áó éûõûã ñîâìÿÿäÿ êå÷è äÿðèñèíÿ
áöðöíìöø ãîúàéà áàõàðàã .. ñîðóøóð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÉÛÕÛÃËÛÃ èñ. Éûõûã, ó÷óã øåéèí ùàë âÿ âÿ-
çèééÿòè.
ÉÛÕÛËÀ-ÄÓÐÀ çÿðô Ýàù éûõûëàðàã, ýàù
äóðàðàã; ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ. Éûõûëà-äóðà þçöìö
åâÿ ÷àòäûðäûì. – Áó öìèäëÿ äÿ [Ñÿðèééÿ õàëà]
éûõûëà-äóðà, òàãÿòäÿí äöøìöø äèçëÿðèíè áöêÿ-
600
ÉÛÕÛËÌÀÇËÛÃ
áöêÿ ãöââÿëÿðèíè ýÿðýèíëÿøäèðÿð âÿ éåðèéèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÛÕÛËÃÀÍ ñèô. ×îõ éûõûëàí, àéàüû áöäðÿ-
éÿí; áöäðÿê. Éûõûëãàí àò.
ÉÛÕÛËÛ ñèô. Éûõûã, éûõûëìûø.
ÉÛÕÛËÌÛØ èñ. Éûõûëìàã èøè; éûõûëìà, ó÷óëìà.
ÉÛÕÛËÌÀ “Éûõûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÕÛËÌÀÃ ô. 1. Þç àüûðëûüû èëÿ éåðÿ åíìÿê,
ìöâàçèíÿòèíè, éàõóä èñòèíàä íþãòÿñèíè èòèðÿ-
ðÿê àøàüûéà äåâðèëìÿê, éåðÿ äÿéìÿê. Áàøû
ýèúÿëëÿíèá éûõûëäû. Ïèëëÿêÿíäÿí éûõûëìàã. – Ìÿ-
øÿäè, òÿðïÿíñÿí, éûõûëàðñàí êè... Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Ýÿðÿê éàäûíäàäûð... ö÷ èë ãàáàã ìÿí; Ãàéà-
äàí äÿíèçÿ éûõûëäûì áèðäÿí. Ñ.Âóðüóí. // Êþ-
êöíäÿí ãîïóá éåðÿ ñÿðèëìÿê. Êöëÿéèí øèääÿ-
òèíäÿí ÷îõëó àüàú éûõûëûáäûð. // Êþùíÿëèêäÿí
ó÷ìàã, äàüûëìàã, éåðÿ òþêöëìÿê. Åâèí äèâàð-
ëàðû éûõûëäû. Ùàñàð éûõûëäû.
2. Éåðÿ óçàíìàã, éåðÿ ñÿðèëìÿê. Îíäà ýþ-
ðöðñÿí éûõûëûá éàíáàéàí; Áèð íå÷ÿ íþâðÿñòÿ
úàâàí ëàéáàëàé. Ì.ß.Ñàáèð.
Éûõûëûá-éàò-
ìàã – éàòìàã, éàòìàã ö÷öí éàòàãäà óçàí-
ìàã. Õóäàéàð êàòäà ëÿççÿòíÿí éûõûëûá-éàòäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Èêè ñåéèä ÿììàìÿíè
áèð òÿðÿôÿ àòûá áèð ãÿäÿð îéíàäûëàð, àõûðäà éû-
õûëûá-éàòäûëàð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
3. ìÿú. Ùàêèìèééÿòäÿí ñàëûíìàã, äåâðèë-
ìÿê, äöøöðöëìÿê, äöøìÿê. 1917-úè èëèí ôåâ-
ðàëûíäà ÷àð ìöòëÿãèééÿòè éûõûëäû. – [Ãàòûð Ìÿì-
ìÿä:] Ïàäøàù éûõûëäû, ýîðáàýîð îëäó; Ó÷äó
ñàðàéëàðû, òàð-ìàð îëäó. Ç.Õÿëèë. // ßìð ôîð-
ìàñûíäà: éûõûëñûí! – ìÿùâ îëñóí! éîõ îëñóí!
äàüûëñûí! âèðàí ãàëñûí! Éûõûëñûí ìÿüðóð ñàðàé!
Áóëóäëàðà áàòñûí Àé. Ñ.Âóðüóí.
éûõûëà-éûõûëà çÿðô Ýàù éûõûëàðàã, ýàù äó-
ðàðàã; ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ. Éûõûëà-éûõûëà ýåòìÿê.
– Çàâàëëû, áÿõòñèç áàúû åâäÿ ãàðäàøûíûí ìö-
ñèáÿòèíäÿ ãûçüûí ýþç éàøëàðû òþêäöéö áèð çà-
ìàíäà, àíà éûõûëà-éûõûëà äûøàðû ÷ûõûá îüëóíó
éåðÿ ñÿðèëìèø .. ýþðÿðñÿ, íÿ éàïà áèëÿð? Ñ.Ùö-
ñåéí. ..Òàïäûã áó úÿùðÿíèí ãàáàüûíäà éàòà-
éàòà, îòóðà-îòóðà, éûõûëà-éûõûëà áþéöìöøäö.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÛÕÛËÌÀÇ ñèô. Éûõûëìàñû, äàüûëìàñû ìöì-
êöí îëìàéàí; ñàðñûëìàç, äåâðèëìÿç. Èïÿêäèð
âèúäàíûí, ïîëàääûð éàõàí; Éûõûëìàç äàüëàðà
äàéàíìûø àðõàí. Ñ.Âóðüóí. // Éåíèëìÿç, ìÿü-
ëóáåäèëìÿç, àëûíìàç, ìþùêÿì. Éûõûëìàç ãàëà.
ÉÛÕÛËÌÀÇËÛÃ èñ. Éûõûëìàç øåéèí ùàë âÿ
êåéôèééÿòè; ñàðñûëìàçëûã, äàüûëìàçëûã, ìþù-
ÉÛÕÛËÌÛØ
êÿìëèê. // Éåíèëìÿçëèê, àëûíìàçëûã, ìÿüëóá-
åäèëìÿçëèê, ìþùêÿìëèê.
ÉÛÕÛËÌÛØ “Éûõûëìàã”äàí ô.ñèô. Éûõûëìûø
óøàã. Éûõûëìûø áèíà. Éûõûëìûø äèâàð.
ÉÛÕÌÀ “Éûõìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÕÌÀÃ ô. 1. Èòÿëÿéèá, âóðóá, éàõóä áÿðê
òîõóíóá éåðÿ ñàëìàã, éåðÿ äöøöðòìÿê, éåðÿ
âóðìàã; àøûðìàã. Þêöçö íàëëàìàã ö÷öí éåðÿ
éûõäûëàð. Êöëÿê àäàìû éûõûð. // Öçÿðèíäÿí àò-
ìàã, éåðÿ ñàëìàã, äåâèðìÿê, éåðÿ âóðìàã.
Óøàüû àò éûõäû.
2. Éàíû öñòÿ ãîéìàã.
3. Áöòöí àüûðëûüû èëÿ äöøìÿê, ñàëìàã. [Êè-
÷èêõàíûì] ýöúëÿ þçöíö òàõòûí öñòöíÿ éûõäû.
Ìèð Úÿëàë.
4. Ó÷óðìàã, äàüûòìàã, õàðàáà ãîéìàã, âè-
ðàí åòìÿê. Äèâàðû éûõìàã. – Éûõàð ãàéàëàðû,
àòàð äàüëàðû; Êÿìÿíäèíÿ ñàëàð Êîðîüëó ñÿíè.
“Êîðîüëó”. Áþéöê áèð äöíéàíû éûõìàã, ó÷óð-
ìàã; Éåðèíäÿ áàøãà áèð äöíéà äà ãóðìàã?
Ñ.Âóðüóí.
5. Ýöëÿøìÿäÿ: áàñìàã, ìÿüëóá åòìÿê.
[Õÿëôÿ:] ..Ñöëåéìàíû áó âàõòàäÿê éûõàí îë-
ìàìûøäû, åëÿ âåðäèí õîðóçóíó ãîëòóüóíà!..
Ú.Úàááàðëû.
6. ìÿú. Äåâèðìÿê, çîðëà ùàêèìèééÿòè ÿëèí-
äÿí àëìàã. Èñòèñìàð÷û ñèíèôëÿðè éûõìàã. // ìÿú.
Ìþâãåéèíäÿí, âÿçèôÿñèíäÿí äöøöðìÿê; ìþâ-
ãåéèíäÿí, âÿçèôÿñèíäÿí äöøìÿñèíÿ íàèë îëìàã.
7. Àòìàã, ùÿâàëÿ åòìÿê, éöêëÿìÿê (àäÿ-
òÿí òÿðêèáëÿðäÿ). Öçÿðèíÿ éûõìàã. Öñòöíÿ éûõ-
ìàã. Þùäÿñèíÿ éûõìàã. – Äåìÿëè, áèç ÿðèí
ýöíàùûíû àðâàäûí áîéíóíà éûõìàãäà ùàãëû
äåéèëèê? Ì.Ùöñåéí.
ÉÛÏÐÀÌÀ “Éûïðàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÏÐÀÌÀÃ á à õ éûïðàíìàã.
ÉÛÏÐÀÍÌÀ “Éûïðàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÏÐÀÍÌÀÃ ô. Òàìàìèëÿ êþùíÿëèá õàðàá
îëìàã, ÿëäÿí äöøìÿê, äöøêöí ùàëà ýÿëìÿê.
Öñò-áàøû éûïðàíìàã. Êèòàáûí úèëäè òàìàìèëÿ
éûïðàíìûøäûð. // Ãîúàëûá ÿëäÿí äöøìÿê.
ÉÛÏÐÀÍÌÛØ ô.ñèô. Òàìàìèëÿ êþùíÿëèá õà-
ðàá îëìóø, öçöëìöø, ÿëäÿí äöøìöø. Éûï-
ðàíìûø ïàëòàð. Êèòàáûí éûïðàíìûø ñÿùèôÿëÿðè.
– Ìÿíèì áó ñþçöì áóýöíêö èúòèìàè ùÿéàòû-
ìûçûí éûïðàíìûø âÿ ñîëìóø ñÿùèôÿëÿðèíäÿí ýþ-
òöðöëìöø âÿ îíóí õÿñòÿ úÿùÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí
áèð âÿñèãÿäèð. Ãàíòÿìèð. // Äöøêöí, öçýöí,
ÿëäÿí äöøìöø. [Êîð êèøèíèí] éûïðàíìûø âö-
úóäó, áîçàðìûø ñà÷-ñàããàëû éàøûíûí ÿëëèäÿí
ÉÛÐÒÛÚÛ
àðòûãëûüûíû, êþùíÿ áèð àäàì îëäóüóíó áèëäè-
ðèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÛÐÜÀËÀÌÀ “Éûðüàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÜÀËÀÌÀÃ ô. 1. Î éàí-áó éàíà, àøà-
üûéà âÿ éà éóõàðûéà èòÿëÿéÿðÿê ùÿðÿêÿò åòäèð-
ìÿê; òÿðïÿòìÿê, ñèëêÿëÿìÿê. Êöëÿê àüàúëàðû
éûðüàëàéûá ÿéèð. Àðàáà éàìàí éûðüàëàéûð.
– Ùÿìèøÿ ñÿí ìöðýöëÿéèðñÿí, íÿíÿ, éûðüàëà-
éûðñàí áàøûíû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Î ýþçÿë
õèëãÿòèí íÿéäè âÿðäèøè? Áåøèê éûðüàëàéûá ïàë-
òàð éàìàìàã. Ñ.Âóðüóí.
2. Òÿðïÿòìÿê, éåëëÿòìÿê. Óøàüû éûðüàëà-
ìàã.
ÉÛÐÜÀËÀÍÄÛÐÌÀ “Éûðüàëàíäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÛÐÜÀËÀÍÄÛÐÌÀÃ á à õ éûðüàëàòìàã.
ÉÛÐÜÀËÀÍÌÀ “Éûðüàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÜÀËÀÍÌÀÃ ô. Î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÿéè-
ëÿðÿê ùÿðÿêÿò åòìÿê; òÿðïÿíìÿê, ñèëêÿëÿí-
ìÿê. Êöëÿêäÿí àüàúëàð éûðüàëàíûð. Ýÿìè ñóäà
éûðüàëàíûð. – Î áèðè îòàãäà éûðüàëàíìàãäà
îëàí áèð êþðïÿ áåøèéèíèí ùÿçèí ñÿñè åøèäèëèðäè.
Ñ.Ùöñåéí. Ýþðöíìÿç îëìóøäóð äÿíèçèí äèáè;
Ãàéûã éûðüàëàíûð áèð áåøèê êèìè. Ñ.Âóðüóí.
éûðüàëàíà-éûðüàëàíà çÿðô Éûðüàëàíàðàã,
àéàã öñòÿ äóðà áèëìÿéÿðÿê, î éàí-áó éàíà
ÿéèëÿðÿê. Éûðüàëàíà-éûðüàëàíà éåðèìÿê. – Éó-
ñèô ñÿðõîø ùàëäà, î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ éûðüàëàíà-
éûðüàëàíà ýÿëèá ÷ûõäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÛÐÜÀËÀØÌÀ “Éûðüàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÜÀËÀØÌÀÃ ãàðø. äàí. Éûðüàëàíìàã
(÷îõëàðû ùàããûíäà). Ýÿìèäÿêèëÿð éûðüàëàøûðëàð.
ÉÛÐÜÀËÀÒÌÀ “Éûðüàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÜÀËÀÒÌÀÃ ô. Éûðüàëàíìàüà ìÿúáóð
åòìÿê, éûðüàëàíìàñûíà ñÿáÿá îëìàã. Ëÿïÿ
ýÿìèíè éûðüàëàäûð.
ÉÛÐÜÀÍÌÀ “Éûðüàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÜÀÍÌÀÃ á à õ éûðüàëàíìàã.
ÉÛÐÒÄÛÐÌÀ “Éûðòäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÒÄÛÐÌÀÃ èúá. Éûðòìàñûíà, éûðòûëìà-
ñûíà ñÿáÿá îëìàã.
ÉÛÐÒÛÚÛ ñèô. 1. Áàøãà ùåéâàíëàðûí ÿòèíè éå-
éÿí. Éûðòûúû ùåéâàíëàð. Éûðòûúû úàíàâàð. Ãàðòàë
éûðòûúû ãóøäóð. – Áàøãà áàëûãëàðû òóòóá éåéÿí
éûðòûúû áàëûãëàð îëäóüó êèìè, “äèíú” áàëûãëàð
äà âàðäûð. “Çîîëîýèéà”.
2. ìÿú. Âÿùøè, ãÿääàð, ãàíè÷ÿí. Éûðòûúû ôà-
øèñò úÿëëàäëàðû. – Çàìàí ÷àïûð þç àòûíû; Îä
ïàðëàéûð ñöíýöëÿðäÿí; Ðÿçèë äöøìÿí éàðàëàí-
ìûø; Éûðòûúû áèð úàíàâàðäûð. Ñ.Âóðüóí.
601
ÉÛÐÒÛÚÛÚÀÑÛÍÀ
ÉÛÐÒÛÚÛÚÀÑÛÍÀ çÿðô Éûðòûúû êèìè, âÿùøè
êèìè; âÿùøèúÿñèíÿ, ãÿääàðúàñûíà. Éûðòûúûúà-
ñûíà ùÿðÿêÿò åòìÿê.
ÉÛÐÒÛÚÛËÀØÌÀ “Éûðòûúûëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÒÛÚÛËÀØÌÀÃ ô. Éûðòûúû îëìàã, âÿùøè-
ëÿøìÿê.
ÉÛÐÒÛÚÛËÛÃ èñ. 1. Éûðòûúûëàðûí áàøãà ùåé-
âàíëàðû òóòóá éåìÿñè, éûðòûúû õàñèééÿò. ×þë-
ïèøèêëÿðèíèí éûðòûúûëûüû.
2. ìÿú. Âÿùøèëèê, ãÿääàðëûã. Éûðòûúûëûã åòìÿê.
ÉÛÐÒÛÃ1 ñèô. Úûðûüû, äåøèê éåðè îëàí; éûð-
òûëìûø. Éûðòûã úîðàá. Éûðòûã àéàããàáû. Éûðòûã
òóòìàã (áèð øåéèí éûðòûüûíû òèêìÿê, ýþçÿìÿê).
– Ñèêêÿ îëìàç þâëàäûíûí úèáèíäÿ; Ðèçãëÿðè éûð-
òûã ÷óâàë äèáèíäÿ. Ã.Çàêèð. Îíëàð áó ýöí êþ÷öá
äöøìöøëÿð ÷àù öñòÿ; Éûðòûã àëà÷ûãäà ýåúÿëÿ-
éèðëÿð. À.Ñÿùùÿò. // Êþùíÿëèá äàüûëìûø; öçöë-
ìöø, ïàð÷à-ïàð÷à, äåøèê-äåøèê îëìóø. Åâäÿ
äÿñò-äÿñò ãÿøÿíý ïàëòàðëàðûíûí îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, þçö ÷èðêëè, éûðòûã âÿ êèðëè ïàëòàð
ýåéèðäè. ß.Ñàäûã.
ÉÛÐÒÛÃ2 èñ. Ùÿð ùàíñû áèð îðãàíûí, àäÿòÿí
íàçèê áàüûðñàüûí äÿðè àëòûíà ÷ûõìàñûíäàí èáà-
ðÿò õÿñòÿëèê; äÿáÿ.
ÉÛÐÒÛÃ-ÄÅØÈÊ èñ. Äåøèëìèø, éûðòûëìûø éåð.
Éûðòûã-äåøèéèíè òóòìàã.
ÉÛÐÒÛÃËÛÃ èñ. Éûðòûã øåéèí ùàëû. Êèñÿíèí
éûðòûãëûüû. Àéàããàáûíûí éûðòûãëûüû.
ÉÛÐÒÛÃ-ÉÀÌÀÃ èñ. Êþùíÿ, éûðòûã øåéëÿðè
éàìàìà èøè âÿ áó øåéëÿðèí þçö.
Éûðòûã-
éàìàã âóðìàã – éàìàìàã, òÿìèð åòìÿê.
Íàòàëéà ÿðè ö÷öí éûðòûã-éàìàã åëÿéèá äÿéèøè-
éèíè òîðáàéà éûüìàüà áàøëàäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÉÛÐÒÛËÌÀ “Éûðòûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÒÛËÌÀÃ ô. 1. Êþùíÿëÿðÿê, éàõóä ñöð-
òöëÿðÿê, áèð øåéÿ èëèøÿðÿê äåøèëìÿê, éûðòûã
ÿìÿëÿ ýÿëìÿê; úûðûëìàã. Àéàããàáûñû éûðòûë-
ìàã. ×óâàë éûðòûëìûøäûð. // Êþùíÿëèá äàüûëìàã.
// ìÿúù. Úûðûëìàã. ..Ýÿðÿê ùÿðÿìõàíà õàòóí-
ëàðûíûí äà òàëàüû âåðèëèá, êÿáèí êàüûçëàðû éûð-
òûëà. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. ìÿú. Ïàðòëàìàã. Ìÿíäÿí áèð ýöëìÿëè
ñþç åøèäèá .. àç ãàëäû áàüûðñàãëàðû éûðòûëñûí...
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÛÐÒÌÀ “Éûðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÛÐÒÌÀÃ ô. 1. Ýåéèá äàüûòìàã, êþùíÿëò-
ìÿê, éûðòûã ùàëà ñàëìàã. Àéàããàáûëàðû éûðò-
ìàã. // Èëèøäèðÿðÿê âÿ éà áàøãà áèð âàñèòÿ èëÿ
ãûðìàã; ãÿëïÿëÿìÿê, äåøìÿê. Ïàëòàðûíû ùà-
ðàäà éûðòìûñàí? – Î îëñóí øèêàðûí òóòìàüà
602
ÉÈÉßËÈÊ
ìÿøüóë; Ìÿí îëóì òîðáàíû éûðòìàüà ìÿøüóë.
Ã.Çàêèð. // Úûðìàã, ëÿüâ åòìÿê. Òàëàã òàìàì
îëäóãäà øàùûí áóéðóüó èëÿ êÿáèí êàüûçëàðûíû
Õàúÿ Ìöáàðÿê éûðòäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Ïàð÷àëàìàã, âÿùøèúÿñèíÿ äàüûòìàã. Áó
éåðÿ ÷öí éåòèðäè ãóðä ñþçöíö; Òóòäó, éûðòäû,
äàüûòäû îë ãóçóíó. À.Ñÿùùÿò.
ÉÛÐ-ÉÛÜÛØ èñ. Éûüûøäûðìà èøè; ñÿëèãÿéÿ,
ñàùìàíà ñàëìà èøè.
Éûð-éûüûø åòìÿê (åëÿ-
ìÿê) – éûüûøäûðìàã, ñÿëèãÿéÿ, ñàùìàíà ñàë-
ìàã. [Ìÿøÿäè Ñÿêèíÿ õàëà] îíóí åâñèçëèéèíÿ
âÿ øèêÿñòëèéèíÿ éàçûüû ýÿëÿð, ùÿðäÿí åâèíè éûð-
éûüûø åäÿðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÈÂ èñ. 1. Áèð øåéèí äèýÿðèíÿ ýèðèá áèðëÿø-
ìÿñè ö÷öí à÷ûëàí îéóã. ×ÿð÷èâÿ éèâè. Ïÿíúÿðÿ
éèâè.
2. Åéíè ìÿãñÿä ö÷öí áîðó âÿ ñ.-äÿ à÷ûëàí
âèíòâàðè îéóã, úèçýè. Éèâ à÷ìàã. Éèâè ñöðòöë-
ìÿê. // Òöôÿíýëÿðèí, òîïëàðûí âÿ ñ.-íèí ëöëÿ-
ñèíèí è÷èíäÿ ñïèðàë øÿêëèíäÿ ãàáàðûã çîëàã; õûð.
ÉÈÂÀ×ÀÍ èñ. Éèâ à÷ìàüà ìÿõñóñ àëÿò.
ÉÈÂËÈ ñèô. Éèâè îëàí, éèâ à÷ûëìûø. Éèâëè òö-
ôÿíý (ëöëÿñèíèí è÷èíäÿ éèâ îëàí òöôÿíý).
ÉÈÉß èñ. Ùÿð ùàíñû áèð øåé öçÿðèíäÿ ìöë-
êèééÿò ùöãóãó îëàí àäàì; ñàùèá. Îüóë, Ðþâ-
øÿí, ýåò, áóçîâ éèéÿñèíÿ ïóë âåð, ðàçû ñàë.
“Êîðîüëó”. Åâ éèéÿñè éàøëû áèð àðâàä èäè.
Ñ.Ùöñåéí.
Éèéÿ ÷ûõìàã – ñàùèáè þçöíö
áèëäèðìÿê, ñàùèáè ìÿëóì îëìàã, òàïûëìàã.
Éèéÿ äóðìàã – ñàùèá ÷ûõìàã, éèéÿ êèìè ÷ûõûø
åòìÿê, éèéÿ îëäóüóíó áèëäèðìÿê. Äþíñÿ, ùå÷
äåìèðÿì ïèñ ýöíëÿðèìÿ; Éàõøû ýöíëÿðèìÿ éèéÿ
äóðìàðàì. Ì.Àðàç.
◊ Èò éèéÿñèíè òàíûìûð – á à õ èò.
ÉÈÉßËßÍÌß “Éèéÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÈÉßËßÍÌßÊ ô. 1. Çîðëà âÿ ãåéðè-ãàíóíè
ñóðÿòäÿ áèð øåéÿ ñàùèá îëìàã. Þçýÿíèí ìàëûíà
éèéÿëÿíìÿê. Êèòàáûìà éèéÿëÿíäè.
2. ìÿú. Éàõøû-éàõøû þéðÿíìÿê, áèëìÿê,
èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿê, áèð øåéèí óñòàñû îëìàã.
Áèëèêëÿðÿ éèéÿëÿíìÿê.
ÉÈÉßËÈ ñèô. Éèéÿñè, ñàùèáè îëàí.
ÉÈÉßËÈÊ èñ. Ñàùèá îëìà, éèéÿ äóðìà; ñà-
ùèáëèê.
Éèéÿëèê åòìÿê – ñàùèáëèê åòìÿê,
áèð ñàùèá êèìè èäàðÿ åòìÿê, þç ÿëèíäÿ ñàõëà-
ìàã. [Ñÿòòàð áÿé:] ..Ñÿëáíàçûí ùå÷ îëìàñà
àíàñû âàð, ãîâìóñàí, ýåäèá åâëÿðèíÿ. Áóíóí
ùå÷ êèìè éîõäó, îíóííàí áåëÿ áèð éåðäÿ äèëèíÿ
éèéÿëèê åëÿìèð. Í.Âÿçèðîâ. // Ùþêìðàíëûã åò-
ìÿê.
ÉÈÉßÑÈÇ
◊ Éèéÿëèê ùàë ãðàì. – èñìèí êèìèí? íÿéèí?
âÿ ùàðàíûí? ñóàëëàðûíà úàâàá îëàí ùàëû.
ÉÈÉßÑÈÇ ñèô. Éèéÿñè, ñàùèáè îëìàéàí; ñà-
ùèáñèç. Éèéÿñèç åâ. Éèéÿñèç ìöëê. Éèéÿñèç áàü.
// Áàõûìñûç. Éèéÿñèç óøàã. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
Éóðä éèéÿñèç ãàëàíäà äîíóç òÿïÿéÿ ÷ûõàð.
(Àòà. ñþçö).
ÉÈÉßÑÈÇËÈÊ èñ. 1. Ñàùèáè, éèéÿñè îëìàìà;
ñàùèáñèçëèê, áàõûìñûçëûã.
2. ìÿú. Òÿíùàëûã, àäàìñûçëûã. Íÿ èøûëòû, íÿ äÿ
÷ûðàã; Íÿ áèð ãàðà äàõìà âàð; Ùÿð éåð áöòöí
éèéÿñèçëèê; Ùÿð éåð áöòöí ãàëûí ãàð. À.Ñÿùùÿò.
ÉÎÄ [éóí. èîäåñ] Áàøëûúà îëàðàã äÿíèç éî-
ñóíëàðûíäàí èñòåùñàë åäèëÿí òöíä-áîç ðÿíýëè,
ìåòàë êèìè ïàðûëäàéàí êðèñòàëëèê ìàääÿ (êèì-
éÿâè åëåìåíò). // Áó ìàääÿíèí òÿáàáÿòäÿ èø-
ëÿäèëÿí ñïèðòëè ìÿùëóëó. Éàðàéà éîä ñöðòìÿê.
ÉÎÄËÀÌÀ “Éîäëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÄËÀÌÀÃ ô. Éîä ñöðòìÿê, éîä âóðìàã.
Éàðàíû éîäëàìàã.
ÉÎÄËÓ ñèô. 1. Òÿðêèáèíäÿ éîä îëàí. Éîäëó
ìàääÿ. Éîäëó äÿðìàí. Éîäëó ñó.
2. Éîäà áàòìûø, éîä ñöðòöëìöø.
ÉÎÄÎÔÓÐÌ [éóí.] ÿúç. Òÿáàáÿòäÿ àíòè-
ñåïòèê äÿðìàí êèìè èøëÿäèëÿí êÿñêèí ãîõóëó
éîä ïðåïàðàòû.
ÉÎÜÐÓËÌÀ “Éîüðóëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÜÐÓËÌÀÃ ìÿúù. 1. Òÿçéèã àëòûíäà,
éàõóä ÿë âÿ ñ. èëÿ îâóøäóðóëàðàã éàéüûí ùàëà
ýÿòèðèëìÿê (õÿìèð âÿ ñ.).
2. ìÿú. Éàðàíìàã, ÿìÿëÿ ýÿëìÿê. Øåèð,
ñÿíÿò ÿçÿë ýöíäÿí ñþçöí ùöñíèëÿ éîüðóëìóø;
Çàìàíûí ñèððè, ñåâäàñû îíóí ãÿëáèíäÿ íÿãø
îëìóø. Ñ.Âóðüóí. // Ãàéðûëìàã, éàðàäûëìàã.
[Ðèçâàí:] Âÿ éà ïàäøàù áÿäÿíè ãûçûëäàí, áàü-
áàí áÿäÿíè ïàë÷ûãäàíìû éîüðóëóáäóð? ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ÉÎÜÐÓËÌÓØ “Éîüðóëìàã”äàí ô.ñèô. Éîü-
ðóëìóø õÿìèð.
ÉÎÜÓÍ ñèô. 1. Ùÿúìúÿ, åí åòèáàðèëÿ áþ-
éöê, ýåíèø îëàí; ãàëûí. Éîüóí àüàú. Éîüóí èï.
// Êþê, äîëüóí, ÿòëè-úàíëû. Éîüóí àäàì. – Áèð
êèøè êö÷ÿäÿ ýåòäèéè éåðäÿ ýþðöð êè, ôèëàí þâðÿ-
òèí òîïóãëàðû àüäûð âÿ éîüóíäóð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Ãàðíû éîüóí, áîéíó äà äàì òèðèäèð;
Ðóùó þëöá, íÿôñè ùÿëÿ äèðèäèð.. Ì.ß.Ñàáèð.
2. Ãàëûí. Éîüóí ñÿñ. [Úàùàíäàð àüàíûí]
éîüóí, çÿùìëè ñÿñè åøèäèëäè. È.Øûõëû.
3. ìÿú. Ãàáà, êîáóä, éîíòàëàíìàìûø,
òÿðáèéÿñèç; ãàíìàç, êöòáåéèí.
ÉÎÜÓÍËÀØÌÀÃ
ÉÎÜÓÍÁÀËÄÛÐ ñèô. Áàëäûðëàðû éîüóí
îëàí.
ÉÎÜÓÍÁÎÉÓÍ á à õ áîéíóéîüóí. Ùÿð
áèð øÿùÿðèìèçäÿ èëäÿ 10-15 èìàì åùñàíû âåðÿí
îëóð êè, éîüóíáîéóí ìîëëàëàðû, øèøïàïàã òà-
úèðëÿðè, .. ãûçûë òÿêáÿíä íöúÿáàëàðû ÷àéëàéûá,
ïëîâëàéûá éîëà ñàëûð.. Í.Âÿçèðîâ.
ÉÎÜÓÍÚÀ ñèô. ×îõ éîüóí. Éîüóíúà áèð
àäàì îëàí Ìåùìàí äàéû éåðèíäÿí ãàëõûá êöð-
ñöíöí äàëûíà ýÿëäè. ß.Ñàäûã.
ÉÎÜÓÍÄÈÌÄÈÊ ñèô. Äèìäèéè éîüóí îëàí.
Éîüóíäèìäèê ãóø.
ÉÎÜÓÍÄÎÄÀÃ ñèô. Äîäàãëàðû éîüóí îëàí.
Éîüóíäîäàã àäàì.
ÉÎÜÓÍÃÀÐÛÍ ñèô. Ãàðíû éîüóí, éåêÿ îëàí;
ãàðíûéîüóí, éåêÿãàðûí.
ÉÎÜÓÍÃÓÐØÀà èñ. êþùí. çàð. Êå÷ìèøäÿ
ìîëëàëàðà, àõóíäëàðà âåðèëÿí èñòåùçàëû àä. Åëÿ
èø áàø âåðÿð éîüóíãóðøàãäàí; Ùÿã áèëèð êè,
÷ûõìàç íàäàí óøàãäàí. Ã.Çàêèð.
ÉÎÜÓÍËÀÌÀ “Éîüóíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÍËÀÌÀÃ ô. 1. Ùÿúì åòèáàðèëÿ àðòûá
áþéöìÿê, éîüóí îëìàã.
2. ìÿú. äàí. Úèääèëÿøìÿê, áþéöìÿê, úèääè
øÿêèë àëìàã. – Éîõ, Àëî, – äåäè, – äîüðóäóð,
ñÿí ìÿíèì ãåéðÿòèìè áóðàõìàçñàí, àììà èø
éîüóíëàéûá. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ýåòäèêúÿ] ñþùáÿò
éîüóíëàéûðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÎÜÓÍËÀÍÌÀ “Éîüóíëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÍËÀÍÌÀÃ ô. 1. Á à õ éîüóíëàìàã
1-úè ìÿíàäà.
2. Êîáóäëàøìàã.
ÉÎÜÓÍËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éîüóíëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÍËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Äàùà éî-
üóí (ãàëûí) åäèëìÿê.
2. ìÿú. äàí. Úèääèëÿøäèðèëìÿê, áþéöäöë-
ìÿê, øèøèðäèëìÿê.
ÉÎÜÓÍËÀØÄÛÐÌÀ “Éîüóíëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÍËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Äàùà éîüóí åò-
ìÿê; éîüóíëàòìàã.
2. ìÿú. äàí. Äàùà äà úèääèëÿøäèðìÿê; áþ-
éöòìÿê, øèøèðòìÿê. Ìÿñÿëÿíè éîüóíëàøäûðìàã
ëàçûì äåéèë.
ÉÎÜÓÍËÀØÌÀ “Éîüóíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÍËÀØÌÀÃ ô. 1. Äàùà äà éîüóí îë-
ìàã.
2. Á à õ éîüóíëàìàã.
603
ÉÎÜÓÍËÓÃ
ÉÎÜÓÍËÓÃ èñ. 1. Éîüóí øåéèí ùàë âÿ êåé-
ôèééÿòè. Àüàúûí éîüóíëóüó. Èïèí éîüóíëóüó.
2. Êþêëöê, ÿòëèëèê, úàíëûëûã, øèøìàíëûã. Ãàð-
íûíûí éîüóíëóüó ÿéèëìÿñèíÿ ìàíå îëóð.
3. ìÿú. äàí. Ãàáàëûã, òÿðáèéÿñèçëèê, ãàí-
ìàçëûã, êöòëöê.
ÉÎÜÓÐÌÀ “Éîüóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÐÌÀÃ ô. Ãàòû áèð ìàääÿíè ÿçèá ãà-
ðûøäûðìàãëà éàéüûí ùàëà ñàëìàã. Õÿìèð éî-
üóðìàã. Ïàë÷ûã éîüóðìàã. – Íÿ éîüóðäóì,
íÿ éàïäûì; Ùàçûðúà êþêÿ òàïäûì. (Àòà. ñþçö).

Éîüóðóá-éàïìàã – õÿìèð éîüóðóá ÷þðÿê
áèøèðìÿéè áàúàðìàã. [Éàñÿìÿí] êöòäöð, òî-
õóìàã, éàìàìàã, éîüóðóá-éàïìàã áèëìèð.
Ìèð Úÿëàë.
ÉÎÜÓÐÒ èñ. Ãàòûã.
ÉÎÜÓÐÒÀØÛ èñ. Ãàòûãàøû.
ÉÎÜÓÐÒÄÓÐÌÀ “Éîüóðòäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÐÒÄÓÐÌÀÃ á à õ éîüóðòìàã.
ÉÎÜÓÐÒÄÓÐÓËÌÀ “Éîüóðòäóðóëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÐÒÄÓÐÓËÌÀÃ “Éîüóðòäóðìàã”-
äàí ìÿúù.
ÉÎÜÓÐÒÌÀ “Éîüóðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÜÓÐÒÌÀÃ èúá. Áàøãàñûíà éîüóðìà èøè
ýþðäöðìÿê. Õÿìèð éîüóðòìàã.
ÉÎÜÓÐÓÚÓ ñèô. õöñ. Éîüóðìàã ö÷öí îëàí,
éîüóðàí. Éîüóðóúó ìàøûí.
ÉÎÕ ÿä. 1. Õÿáÿð ìÿíàñûíäà. Áèð øåéèí ùà-
çûðäà, éàõóä öìóìèééÿòëÿ îëìàäûüûíû áèëäèðèð
(âàð çèääè). Éåìÿéè áîë, èøòàùàñû éîõ. – Âàð
åâè – êÿðÿì åâè; Éîõ åâè – âÿðÿì åâè. (Àòà.
ñþçö). Éîõ âàèçèí ñþçöíÿ ñþçöì êèì, áåùèøò
âàð; Êóéèí áèð þçýÿ, úÿííÿòè-äèäàðûí þçýÿ-
äèð. Ãþâñè. // Ùÿìèí ìÿíàäà àäÿòÿí éîõäóð
øÿêëèíäÿ èøëÿíèð. Åâäÿ ùå÷ êÿñ éîõäóð. Çàëäà
áîø éåð éîõäóð. Áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð øöáùÿ éîõ-
äóð. – [ßñýÿð:] Ýþðöíöð êè, ùå÷ áèð éîë éîõäóð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éîõäóð òÿáèÿòäÿ áó àéðûëûãëàð;
Áöòöí êàèíàòûí áèð àùÿíýè âàð. Ñ.Âóðüóí. Àé
ñöä êèìèäèð... Áèð ëÿêÿ éîõäóð áÿíèçèíäÿ; Éåð-
ëÿð äÿ ÷èìèð ñàíêè áó äÿì íóð äÿíèçèíäÿ.
Á.Âàùàáçàäÿ.
2. Ñóàëà ìÿíôè úàâàá âÿ éà áèð øåéëÿ ðàçû
îëìàìàüû áèëäèðìÿê ö÷öí èøëÿíèð (ùÿ, áÿëè
çèääè). – Áó àõøàìêû òàìàøàéà áèëåòèí âàðìû?
– Éîõ. – Ñÿíÿ íÿ îëóá, õÿñòÿ äåéèëñÿí êè? – Éîõ.
– Ñÿí áóíóíëà ðàçûñàíìû? – Éîõ. – Ýåäÿúÿê-
ñÿí, éà éîõ? – Éîõ, ùÿëÿ äàéàí, ôèêèðëÿøìÿê
604
ÉÎÕ
ëàçûìäûð. // Èíêàð åäèëÿí øåéèí òÿêðàðëàíìàñû
èëÿ. – Ñàáàùêû ãîíàãëûüà ýÿëÿúÿêñÿíìè? – Éîõ,
ýÿëìÿéÿúÿéÿì. – Áó èøè èêè ýöíÿ ýþðöá ãóð-
òàðìàã îëàðìû? – Éîõ, îëìàç. – [Àñëàí áÿé:]
Éîõ, ùÿëÿ äÿ ýÿëìÿìèø. Ú.Úàááàðëû. [Ñöëåé-
ìàí:] Éîõ, õàëà, äàùà áó ãÿäÿð äóë ãàëäûí
áÿñäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Öìóìèééÿòëÿ, åòèðàç,
íàðàçûëûã áèëäèðìÿê ö÷öí èøëÿíèð (áÿçÿí òÿê-
ðàð øÿêëèíäÿ). Éîõ, éîõ, áóíà äþçìÿê îëìàç.
Éîõ, éîõ, ðàçû äåéèëÿì. – Éîõ, éîõ, ìÿíèì ôèê-
ðèìÿ áàøãà øåé ýÿëèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éîõ, éîõ,
áÿñäèð, ãàðû íÿíÿ; Áó ñþçëÿðè äåìÿ ìÿíÿ.
Ñ.Âóðüóí. // Ñþéëÿíìèø ôèêðè, ñþçö äöçÿëòìÿê
ö÷öí èøëÿíèð. Äóð ýåò, ñàáàù àõøàì ýÿëÿðñÿí.
Éîõ, åðòÿñè ýöí. Áó ñààò ñÿíÿ äåéèì. Éîõ, þçöí
òàï. – Éîõ, î àüëàìûðäû. Ýþéíÿéèðäè. Ì.Ùö-
ñåéí. // Áèð øåéè ðÿää âÿ éà ãàäàüàí åòìÿéè
áèëäèðèð. – Ñþç âåðèðÿì êè, ... – Éîõ, ñþç-çàä
âåðìÿ. – Èñòÿéèðÿì êè, ýþðöøöíÿ ýÿëèì. – Éîõ,
ñÿí ýÿëìÿ, ìÿí þçöì ýÿëÿðÿì. // Úöìëÿäÿ
èíêàð áèëäèðÿí õÿáÿðèí, éàõóä ñþç áèðëÿøìÿ-
ñèíèí ÿâÿçèíäÿ èøëÿíèð. Î äåéèð êè, áó ñààò ýåò-
ìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí äåéèðÿì – éîõ. Ñÿí îíó
÷îõ äÿðèí àäàì ùåñàá åäèðñÿí. Ìÿí – éîõ.
Áàõ ýþð, ãàéûäàúàã, éà éîõ.
3. Èñ. ìÿíàñûíäà. Éîõà ÷àðÿ éîõäóð. Éîõóí
öçö ãàðàäûð. Éîõäàí áèð øåé îðòàéà ÷ûõàðìàã.
– Âåðäèëÿð êíéàçà “éîõ” õÿáÿðèíè; Îâóøäóðóá
áèð àç î, ÿëëÿðèíè; ßìð åòäè ãîøóíà: “Âóðóí
áèðáàøà!” Ù.Ê.Ñàíûëû.
4. Áàüë. ìÿíàñûíäà. Äåéèë. Îíà äàü ùàâàñû
éîõ, äÿíèç ùàâàñû õåéèðëèäèð. Áó ìÿñÿëÿ òÿê áèçè
éîõ, áöòöí êîëëåêòèâè äöøöíäöðöð. – Àììà òÿê
áèç éîõ, áöòöí ÿùàëè ãûòëûãäàí ÿçèééÿò ÷ÿêèðäè.
Ì.Ùöñåéí. Ìàéà óøàãëûãäàí àòû ñåâÿðäè, ëàêèí
éöêäàøûéàí ãîøãó àòëàðûíû éîõ, éàëëû-éÿùÿðëè
ìèíèê àòëàðûíû. Ì.Èáðàùèìîâ.
5. Éîõàì øÿêëèíäÿ – ñåâìèðÿì, àúûüûì
ýÿëèð, õîøóì ýÿëìèð (âàðàì çèääè). Ìÿí áóíà
éîõàì.
6. Éîõäóð øÿêëèíäÿ – 1) úöìëÿäÿ èøè áèë-
äèðÿí õÿáÿð ìÿíàñûíäà; 2) þçöíäÿí ÿââÿëêè
ñþçöí ìÿíàñûíà ìöñáÿòëèê ÷àëàðû âåðèð. Èñòè-
ñóéóí éàé àéëàðûíäà ùöñíö éîõäóð.
◊ Éîõ à! – òÿÿúúöá, ùåéðÿò áèëäèðèð. – Àç
ãàëà éûõûëìûøäûì. – Éîõ à! Éîõ äåìÿê – ìÿíôè
úàâàá âåðìÿê, ðÿää åòìÿê, ãÿáóë åòìÿìÿê.
[Ðöñòÿì áÿé:] Ãûçûì, éîõ äåéèðñÿí? Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. Éîõ äåéèë – âàðäûð, ìþâúóääóð, éàøà-
éûð. Éîõ äåéèë äöíéàäà; íàìÿðä äîñò, êÿìôöðñÿò
ÉÎÕÀËÌÀ
àäàì. Ð.Ðçà. Éîõ åòìÿê – ïó÷à ÷ûõàðìàã,
ùå÷ÿ ÷ûõàðìàã, ìÿùâ åòìÿê, áîø éåðÿ ñÿðô
åòìÿê. Âàðûí éîõ åäÿí ñÿððàôà ÿââÿë íÿçÿðèí
âàð; Ñîíðà ùÿçÿðèí âàð. Ì.ß.Ñàáèð. Ãàðàíëûã
ýåúÿäÿ áóðàäàí ãà÷àã; Áèçè éîõ åòìÿéè éàüû
àðçóëàð! Ù.Ê.Ñàíûëû. Éîõ îëìàã – 1) ÷ûõûá
ýåòìÿê, ýþçäÿí èòìÿê; 2) èòìÿê, éîõà ÷ûõ-
ìàã, ýþçäÿí èòìÿê. ×îõäàíäûð êè, áó êàüûç
áèçèì åâèìèçäÿí éîõ îëìóøäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ùàìûìûç àëà÷ûãäàí ÷ûõäûã. Ãûçûëãóø éîõ îë-
ìóø, ó÷óá ýåòìèøäè. À.Øàèã. Ñÿëèìíàç àðâàä
ýÿëäèéè êèìè äÿ éîõ îëäó. Ì.Ùöñåéí; 3) ÷ÿêèë-
ìÿê, ýþðöíìÿç îëìàã; 4) òöêÿíìÿê, áèòìÿê.
Éîõ îëäó ñÿáðö ñöêóí ùÿñðÿòè-äÿùàíèíäÿ;
Ãÿìöíäÿ ãàðÿò îëóá ùÿð íÿ âàð, åé õàëèã!
Ñ.ß.Øèðâàíè. Éîõ îëìóø – ãàðüûø èôàäÿñè. Íåé-
ëÿéèì, àõûð, áó éîõ îëìóøëàðûí; Ôèêðèíè ãàí-
ãàí ýþðöðÿì, ãîðõóðàì. Ì.ß.Ñàáèð. Éîõ îë-
ñóí! – ìÿùâ îëñóí! ðÿää îëñóí! Éîõ éåðÿ –
áèúà, ÿáÿñ, íàùàãäàí, ñÿáÿáñèç, ùå÷ áèð ñÿáÿá
îëìàäàí. Àëäû ÿãëö ùóøóìó øþâãè-äÿùàíû äèë-
áÿðèí; Ýåòäè ÿëäÿí éîõ éåðÿ ìÿúìóè-âàðûì,
åé êþíöë! Ñ.ß.Øèðâàíè. Éîõà ÷ÿêèëìÿê – òà-
ïûëìàìàã, ãûòëàøìàã. Éîõà ÷ûõìàã – ýþðöí-
ìÿìÿê, èòìÿê, ãåéá îëìàã, éîõ îëìàã. Íå÷ÿ
áþéöê úÿçèðÿëÿð éîõà ÷ûõäû äÿíèçëÿðäÿ. Í.Ðÿôè-
áÿéëè. Éîõäàí âàð åòìÿê – ùå÷ áèð øåéäÿí
éàõøû áèð øåé âöúóäà ýÿòèðìÿê, éàðàòìàã.
Éîõäàí éàðàíìàã – ÷îõ àðûã, úûëûç àäàì
ùàããûíäà. Áó ýöí âàð (âàðàì, âàðñàí), ñà-
áàù éîõ (éîõàì, éîõñàí) – ùÿéàòûí ìöâÿã-
ãÿòèëèéè ùàããûíäà. Ùå÷ éîõ – á à õ ùå÷. Íÿ âàð,
íÿ éîõ? – á à õ âàð1. Íÿ éîõäóð – ùÿð øåé
âàð. Ìàüàçàëàðäà íÿ éîõäóð. Ñþç éîõ – á à õ
ñþç. Ñþç éîõäóð – á à õ ñþç.
ÉÎÕÀËÌÀ “Éîõàëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕÀËÌÀÃ ô. Éîõ îëìàã, èòìÿê. Éîëäà
ìàøûíëàð äàéàíûð. Äöøöá ÷àéõàíàäà äèíúÿëèð
âÿ òÿçÿ äÿìëÿíìèø ìÿõìÿðè ÷àéû è÷äèêúÿ éîð-
üóíëóüóìóç éîõàëûð. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÎÕÀËÒÌÀ “Éîõàëòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕÀËÒÌÀÃ ô. Éîõà ÷ûõàðòìàã, éîõ åò-
ìÿê.
ÉÎÕËÀÄÛËÌÀ “Éîõëàäûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕËÀÄÛËÌÀÃ ìÿúù. Áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ
éîõëàìàäàí (ñûíàãäàí, ìöàéèíÿäÿí, íÿçà-
ðÿòäÿí) êå÷èðèëìÿê.
ÉÎÕËÀÌÀ 1. “Éîõëàìàã”äàí ô.èñ. [Õÿ-
äèúÿ:] ..Ñÿíèí áåëÿúÿ ýÿëèá ìÿíè éîõëàìàíäàí
÷îõ ñåâèíäèì... Ñ.Ùöñåéí.
ÉÎÕËÀÌÀÃ
2. èñ. Áèð èøèí äöçýöí âÿ ãàíóíè îëóá-
îëìàäûüûíû, éàõóä öìóìèééÿòëÿ áèð øåéèí
ùÿãèãè âÿçèééÿòèíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí àïà-
ðûëàí òÿùãèãàò, òÿôòèø, àðàøäûðìà. Ñÿíÿäëÿðè
éîõëàìàäàí êå÷èðìÿê. – Éîõëàìà çàìàíû
Òîüðóëóí õÿçèíÿäÿí èñðàô õÿðúëÿäèéè âÿ ãèé-
ìÿòëè øåéëÿðè ìÿíèìñÿäèéè ìåéäàíà ÷ûõäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
3. Ñûíàã, ñûíàìà, èìòàùàí, ìöàéèíÿ. Áó úöð
éîõëàìàëàð øàýèðäëÿðè ñþçëÿðäÿ ùÿðô áóðàõ-
ìàã âÿ ñþçëÿðè òÿùðèô åòìÿê êèìè íþãñàíëàð-
äàí õèëàñ åäèð. (Ãÿçåòëÿðäÿí).
ÉÎÕËÀÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéèí âàðëûüû – éîõ-
ëóüó, éàõóä äöçýöíëöéö, ùÿãèãè âÿçèééÿòè áà-
ðÿäÿ éÿãèíëèê ùàñèë åòìÿê ö÷öí îíó ýþçäÿí
êå÷èðìÿê, òÿùãèã åòìÿê, ìöàéèíÿ åòìÿê,
àðàøäûðìàã. Ùåñàáàòû éîõëàìàã. Ìÿñÿëÿíèí
ùÿëëèíè éîõëàìàã. Êàññàíû éîõëàìàã. Ñèéàùûäà
àäëàðû áèð-áèð éîõëàìàã. Õÿñòÿíèí ñÿùùÿòèíè
éîõëàìàã. // Íÿçàðÿò ìÿãñÿäè èëÿ òÿùãèã åò-
ìÿê, òÿôòèø åòìÿê; áàõìàã. Èøèí ýåäèøèíè éîõ-
ëàìàã. Èäàðÿíèí ôÿàëèééÿòèíè éîõëàìàã. – [Ñàð-
õàí] íþâáÿäÿ äóðàí ãàðîâóëó éîõëàéûá, áÿçè
òàïøûðûãëàð âåðäè. Ì.Ùöñåéí. // Åéíè ìÿã-
ñÿäëÿ àðàøäûðûá áàõìàã. Ìÿíäÿí ñîíðà èêè
íÿôÿðèí äÿ ÷àìàäàíûíû éîõëàäûëàð. Ì.Ùöñåéí.
// Áèð øåéèí äöçýöí îëóá-îëìàäûüûíû ìöÿééÿí
åòìÿê ö÷öí íÿçàðÿòäÿí êå÷èðìÿê. Áèëåòëÿðè
éîõëàìàã. Ñÿíÿäëÿðè éîõëàìàã. – Ãóëàì öçö-
àøàüû åíèá êö÷ÿäÿ äÿìèð ñöòóíà ðÿáò åäèëìèø
áþéöê ñààòà áàõäû, þç ãîë ñààòûíû éîõëàäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Áèð øåéÿ ÿë èëÿ òîõóíìàã; ìöÿééÿíëÿø-
äèðìÿê. Íÿáçèíè éîõëàìàã. – Äèìäèê îòóðóá
ÿòðàôûìû éîõëàðêÿí ÿëèìÿ áèð ùåéâàí ãóéðóüó
òîõóíäó, áó, áèð ïÿëÿíý ãóéðóüó èäè. À.Øàèã.
Ìÿñìÿ àðâàä ÿëèíè úàí êþéíÿéèíèí éàõàñûíà
ñàëûá ö÷ëöéö éîõëàäû. Ìèð Úÿëàë.
3. Áèëèéè, òÿúðöáÿíè, êåéôèééÿòè âÿ ñ.-íè
þéðÿíìÿê ìÿãñÿäè èëÿ òÿúðöáÿäÿí, ñûíàãäàí
êå÷èðìÿê. Øàýèðäëÿðèí áèëèéèíè éîõëàìàã.
Àäàìëàðû èøäÿ éîõëàìàã. // Áèð àëÿòèí, úèùàçûí,
ìàøûíûí âÿ ñ.-íèí ñàç îëóá-îëìàäûüû ùàããûí-
äà éÿãèíëèê ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí îíó èøëÿäèá ñû-
íàãäàí êå÷èðìÿê. Éåíè úèùàçëàðû éîõëàìàã.
– ßââÿë ìàøûíûí ùèññÿëÿðèíè éîõëàäû, éàüëàäû,
áèð íå÷ÿ éåðèíè à÷ûá è÷ÿðèéÿ áàõäû.. ß.Ñàäûã.
4. Ýþòöð-ãîé åòìÿê, áèð øåé ùàããûíäà ÿòðàô-
ëû äöøöíìÿê, ôèêèðëÿøìÿê. ..Þç ìÿñëÿùÿòëÿðèíè
éîõëàéûá áèòÿðÿô ãàëàí ùþêóìÿòëÿð áóíëàðäûð:
605
ÉÎÕËÀÍÛËÌÀ
Øâåòñèéà, Íîðâåýèéà, Èðàí.. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ.
5. Á à õ éîëóõìàã2. Áèð äÿôÿ Íóðÿääèí
ñÿð÷ÿíè ýþòöðöá îéíàìàã áÿùàíÿñè èëÿ ãà÷ûá
Èìàìâåðäè áàáàíû éîõëàìàüà ýåòäè. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. [Ìÿñìÿ:] ..Ùÿôòÿ íÿùàéÿòèíäÿ îíó éîõ-
ëàìàüà ýåòäèì. Ìÿí îíóí ñÿàäÿòè ö÷öí ÷àëû-
øûðäûì. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÎÕËÀÍÛËÌÀ “Éîõëàíûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕËÀÍÛËÌÀà ìÿúù. Éîõëàìà êå÷èðèë-
ìÿê, áàøãàñû òÿðÿôèíäÿí éîõëàíìàã, òÿôòèø
åäèëìÿê, ìöàéèíÿ åäèëìÿê, ìöàéèíÿäÿí êå-
÷èðèëìÿê, ñûíàãäàí êå÷èðèëìÿê. Ùÿðáè òÿëèì
äþâðöíäÿí ñîíðà àòûúû äèâèçèéàñû éîõëàíûëäû..
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÎÕËÀÍÌÀ “Éîõëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Ñûíàíìàã, ñûíàãäàí
êå÷èðèëìÿê, èìòàùàíäàí êå÷èðèëìÿê; éîõëàíûë-
ìàã. Áóðäà àò ÷àïäû êå÷ÿí àçüûíëàð; Áóðäà
éîõëàíäû ãûëûíúëàð, ãûíëàð. Ñ.Âóðüóí. Ùÿñÿí
èëê äÿôÿ éîõëàíìàã ö÷öí õîð äÿðíÿéèíÿ ýÿ-
ëÿíäÿ, áÿçè îüëàíëàð âÿ ãûçëàð .. ýöëìöøäöëÿð.
Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÉÎÕËÀÒÌÀ “Éîõëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕËÀÒÌÀÃ èúá. Áàøãàñûíà éîõëàìà èøè
ýþðäöðìÿê. Ñÿíÿäëÿðè éîõëàòìàã.
ÉÎÕËÀÉÛÚÛ ñèô. 1. Éîõëàìà àïàðàí, éîõ-
ëàìàãëà ìÿøüóë îëàí; éîõëàéàí. Éîõëàéûúû êî-
ìèññèéà.
2. Èñ. ìÿíàñûíäà. Ñûíàã÷û. // Òÿôòèø÷è.
3. Ñûíàéûúû, äèããÿòëè. Àüúà àðâàä éîõëàéûúû
íÿçÿðëÿ Òàïäûüûí óçóí .. ãû÷ëàðûíû íÿçÿðäÿí
êå÷èðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÎÕËÀÉÛØ èñ. Éîõëàìà èøè, òÿùãèãàò, ìöà-
éèíÿ. Éîõëàéûø àïàðìàã.
ÉÎÕËÓÃ èñ. 1. Éîõ îëìà, îëìàìà, áèð øå-
éèí îëìàìàñû (âàðëûã çèääè). Ìÿúëèñäÿ îíóí
éîõëóüó äÿðùàë ùèññ îëóíäó. – Ãàéíûì ùÿìè-
øÿêè êèìè èíäè äÿ Ìèäùÿòèí éîõëóüóíó ìÿíÿ
ùèññ åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ì.Ùöñåéí.
2. Éîõñóëëóã ìÿíàñûíäà. Âàðëûãäà äîñò îë-
ìàã, éîõëóãäà êÿíàð; Èéèäÿì äåéÿíäÿ áó àäÿò
îëìàç. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÎÕÑÀ áàüë. 1. ßêñ ñóðÿòäÿ, ÿêñ òÿãäèðäÿ,
áåëÿ îëìàñà (îëìàçñà). Åé äèë êè ùèúðÿ äîéìà-
éûá èñòÿðñÿí îë ìÿùè; Øöêð åò áó ùàëÿ, éîõñà
ýÿëÿð áèð áÿëà ñàíà. Ôöçóëè. Ëàçûìäûð ìèêðîá-
ëàðû ìèëëÿòèí áÿäÿíèíäÿí êÿíàð åëÿìÿê! Éîõñà
íÿ ýþç éàøû òþêìÿê èëÿ àçàðëû øÿôà òàïàð, íÿ
äóà éàçìàã èëÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ïðèñ-
606
ÉÎÕÑÓËËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ
òàâ:] Äîüðóñóíó äå, éîõñà ñÿíè éûõäûðûá, î ãÿ-
äÿð äþéäöðÿðÿì êè, áèð àé éîðüàí-äþøÿêäÿ
ãàëàðñàí. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ñÿðâÿð:] Éàç ìÿí
äåéÿíè, éîõñà áåéíèíè òîç åéëÿéÿðÿì! Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
2. Îëìàéà, áÿëêÿ (ñóàë éåðèíäÿ). Éîõñà áèç-
äÿí èíúèìèñÿí? – Îë áÿëàäûð êèì, ìÿíèì ìÿð-
ùÿì áèòèðìÿç éàðÿìè; Éàõñà êèì, ùÿð íàòÿâà-
íûí äÿðäè äÿðìàíûíúàäûð. Ãþâñè. [Ñöëåéìàí:]
Áàëàì, íÿ îëóá êè, áåëÿ ãàðàäèíìÿçúÿ îòóðóá-
ñàí, éîõñà äöíéàíûí äÿðäè ñÿíÿ ãàëûáäûð?
Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ýöëíàç àíàñûíà:] Íÿ îëóá, àíà?
Éîõñà àòàìäàí ïèñ áèð õÿáÿð âàð?.. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
3. Ñóàë úöìëÿëÿðèíäÿ åùòèìàë áèëäèðèð – éà,
éàõóä. Ñèç ýÿëèðñèíèç, éîõñà ìÿí ýÿëèì? Áó
ýöíÿìè, éîõñà ñàáàùàìû ùàçûð îëìàëûäûð?
– [Ìÿøÿäè Èáàä:] ßøè, ñèç áó ýÿëèíè ýÿòèðÿíäÿ
áèð áàõìàäûíûç ýþðÿê áó êèøèäèð, éîõñà àðâàä-
äûð? Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñèçè áèð åë÷èìè ýþíäÿðìèø
áàùàð; Éîõñà ìÿôòóíñóíóç ÿòèðëè ýöëÿ? Í.Ðÿôè-
áÿéëè.
ÉÎÕÑÓË 1. èñ. Éàøàìàã ö÷öí êèôàéÿò ãÿ-
äÿð âÿñàèòè, èìêàíû îëìàéàí, åùòèéàú è÷èíäÿ
îëàí àäàì; êàñûá, ìþùòàú. Âàð áó êÿíääÿ éåíÿ
åëÿ éîõñóëëàð; Íÿ úöòö âàð, íÿ êîòàíû, íÿ êÿëè.
À.Ñÿùùÿò. [Àëìàç:] Áèç èñòÿéèðèê êè, êÿíäè-
ìèçäÿ éîõñóë ãàëìàñûí. Áöòöí éîõñóëëàð âàð-
ëàíñûí... Ú.Úàááàðëû. [Çåéíÿá äåéèð:] Õåéð,
éîõñóëëàð èúëàñûíäà êå÷èáäèð, ýÿðÿê îòàãëàðû
áîøàëäàñàí. Ãàíòÿìèð. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Éîõ-
ñóë êÿíäëèëÿð. Éîõñóë àäàì. ßùàëèíèí éîõñóë
òÿáÿãÿñè. – Ìèðáàëàéåâ éîõñóë áèð êÿíäëèíèí
îüëó èäè. Ì.Ùöñåéí.
2. ñèô. Ìèñêèí, êàñûá, áÿçÿéè-äöçÿéè îëìà-
éàí, ÷îõ ñàäÿ. È÷ÿðèøÿùÿðäÿ ãàðàíëûã, äàð áèð
äàëàíäà êè÷èê áèð îòàã òóòóá àíàìëà éîõñóë
ùÿéàò êå÷èðèðäèê. À.Øàèã. // Áèð øåéè ÷àòûøìà-
éàí, éà àç îëàí; íþãñàíëû, ÷îõ ìÿùäóä. Àüûë-
äàí éîõñóë. – [Íèçàìè:] Áó òîðïàüûí îüóëëàðû
ùÿð øåéäÿí éîõñóë îëñàëàð äà, íàìóñäàí éîõ-
ñóë äåéèëäèð! Ì.Ùöñåéí.
ÉÎÕÑÓËËÀÍÌÀ “Éîõñóëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕÑÓËËÀÍÌÀÃ ô. Éîõñóë îëìàã, êàñûá-
ëàøìàã.
ÉÎÕÑÓËËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éîõñóëëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕÑÓËËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. Éîõñóëëàø-
ìàñûíà ñÿáÿá îëìàã, éîõñóë ùàëà ñàëûíìàã;
êàñûáëàøäûðûëìàã.
ÉÎÕÑÓËËÀØÄÛÐÌÀ
ÉÎÕÑÓËËÀØÄÛÐÌÀ “Éîõñóëëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÎÕÑÓËËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. Éîõñóë åòìÿê,
éîõñóë ùàëà ñàëìàã; êàñûáëàøäûðìàã.
ÉÎÕÑÓËËÀØÌÀ “Éîõñóëëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÕÑÓËËÀØÌÀÃ ô. Òÿäðèúÿí éîõñóë îë-
ìàã, éîõñóëëóüà äîüðó ýåòìÿê, éîõñóëëóüà
äöøìÿê; êàñûáëàøìàã. [Õàãàíè:] Øàìàõû áà-
çàðû çÿíýèí áàçàðäûð; ßôñóñ, éîõñóëëàøûð ýåò-
ýåäÿ áèð àç. Ì.Ðàùèì.
ÉÎÕÑÓËËÓÃ èñ. Éîõñóë ùàë, éîõñóë âÿ-
çèééÿò; êàñûáëûã, åùòèéàú. Äöíéàäà ùå÷ èýèä
éîõñóë îëìàñûí; Éîõñóëëóã èýèäÿ éàìàí àä
îëóð. “Êîðîüëó”. Øèðÿëè äÿ áàøãàëàðû êèìè éîõ-
ñóëëóã, åùòèéàú è÷èíäÿ áþéöìöøäö. Ì.Ùöñåéí.
ÉÎÕÓØ èñ. 1. Éîëóí äàüà, òÿïÿéÿ ãàëõàí
ùèññÿñè; öìóìèééÿòëÿ, ýåòäèêúÿ éóõàðû ãàë-
õàí éåð (åíèø ìöãàáèëè). Äÿðÿíèí î áèðè òà-
éûíäà éîõóøóí áàøûíäà áèð àòëû äàéàíìûøäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. Éîëëàð óçóí, éîõóø äàð.
Á.Âàùàáçàäÿ. // Äèê (éåð), äèêäèð. Èíäè éóâà-
ñûíäàí ó÷àúàã ãóøëàð; Ìèí ðÿíýÿ ýèðÿúÿê äöç-
ëÿð, éîõóøëàð. Ñ.Âóðüóí. Áó àíäà òþéøöéÿ-
òþéøöéÿ éîõóøó äûðìàíàí Ùåéäÿðëè Áàéðàìà
éàíàøäû. Ì.Ùöñåéí. Úûüûð [Íèçàìèíè] áèð éî-
õóøà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // ñèô.
Éóõàðûéà ãàëõàí. Î èíäè åâëÿðèíÿ òÿðÿô óçàíàí
éîõóø áèð úûüûðû äûðìàíûðäû. À.Øàèã.
2. ìÿú. ×ÿòèíëèê, äàð ýöí ìÿíàñûíäà. Ùÿð
éîõóøóí áèð åíèøè îëàð. (Àòà. ñþçö).
ÉÎÕÓØ-ÅÍÈØ á à õ åíèø-éîõóø.
ÉÎÕÓØËÓ ñèô. 1. Éîõóøó îëàí, éîõóøëàðû
÷îõ îëàí. Éîõóøëó éîë.
2. ìÿú. ×ÿòèí, ÿçèééÿòëè. [Ìöÿëëèì Çÿðèôÿéÿ
äåéèð:] Ùÿéàò éîëëàðû éîõóøëóäóð. Ù.Ñåéèä-
áÿéëè.
ÉÎÕÓØËÓà èñ. ×îõëó éîõóøó îëàí éåð,
éîõóø éåð. Áóðà ÷îõ éîõóøëóãäóð.
ÉÎÕÓØÑÓÇ ñèô. 1. Éîõóøó îëìàéàí, äöç.
Éîõóøñóç éîë.
2. ìÿú. ×ÿòèíëèêñèç, àñàí, ðàùàò. [Ìèðïàøà:]
Éåðè, óøàãëàðëà ýÿç, äîëàí áèð àç; Áó äöíéà
åíèøñèç, éîõóøñóç îëìàç. Ç.Õÿëèë.
ÉÎË èñ. 1. Ýåäèø-ýÿëèø âÿ íÿãëèééàò èø-
ëÿìÿñè ö÷öí çîëàã øÿêëèíäÿ àéðûëìûø éåð.
Êÿíäàðàñû éîë. Áó éîë ùàðàéà ýåäèð? Àâòî-
ìîáèë éîëó. Øîñå éîëó. – [Éóñèô øàù] ÿìð åëÿäè
êè, ùÿð éåðäÿ éîëëàð òÿìèð îëóíñóí âÿ ëàçûì
ìÿãàìëàðäà âÿ ìÿíçèëëÿðäÿ êþðïöëÿð âÿ êàð-
âàíñàðàëàð òèêèëñèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áàüëàð
ÉÎË
àðàñû èëÿ óçàíàí áèð éîëëà ýåäèðäèì. Ñ.Ùöñåéí.

Éîë ÷ÿêìÿê – øîñå, éàõóä äÿìèð éîëó èíøà
åòìÿê. Éîë ñàëìàã – 1) áèð éåðäÿí ÷îõ ýåäèá-
ýÿëÿðÿê îðàíû èøëÿê ùàëà ýÿòèðìÿê; 2) á à õ éîë
÷ÿêìÿê. // Òÿééàðÿëÿðèí, ýÿìèëÿðèí ùÿðÿêÿò
åòäèéè õÿòò. Ùàâà éîëó. Äÿíèç éîëó. Ñó éîëó.
// Êå÷èëÿúÿê éåð, êå÷èä, êå÷ìÿê ö÷öí éåð.
Éîëäà äàéàíìàã. Éîëó êÿñìÿê. Êîëëàðû ãûðûá
éîë à÷ìàã. Áóçãûðàí ýÿìèíèí à÷äûüû éîëäàí
ãàéûãëàð êå÷äè.
2. Äÿìèðéîë õÿòòè; ðåëñ. Ãàòàð éîëäà äóð-
ìóøäóð. Òðàìâàé éîëó.
3. Ñÿôÿð, ñÿéàùÿò. Éîðóúó éîë. Éîëóìóç ÷îõ
øÿí êå÷äè. Éîëäà ùå÷ éàòìàäûã. Óçàã éîëäàí
ýÿëìÿê. – Éîë÷ó éîëäà ýÿðÿê. (Àòà ñþçö).
Éîë
öñòäÿ îëìàã – ñÿôÿðÿ ùàçûðëàøìàã, ñÿôÿð ÿðÿ-
ôÿñèíäÿ îëìàã. Áàëà, ñÿùÿð åðòÿíèí ñîéóüóíà
þçöíö âåðìÿ! Éîë öñòäÿñÿí, õÿñòÿëÿíÿðñÿí.
ß.Âÿëèéåâ. Éîëà ÷ûõìàã – óçàã áèð éåðÿ ñÿ-
ôÿðÿ ýåòìÿê. Ðèçâàí, áåëÿ ãàðëû âÿ ÷îâüóíëó
ùàâàäà áèð úöò þêöçëÿ éîëà ÷ûõìàüà úöðÿò åò-
ìÿäèéèíäÿí, ãîíøóñóíóí äà þêöçëÿðèíè àëäû.
Ñ.Ùöñåéí. Éîëäàí ýÿëìÿê – ñÿôÿðäÿí âÿ éà
óçàã áèð éåðäÿí ýÿëìÿê.
4. Èñòèãàìÿò, éþí.
Éîëó àçìàã (èòèð-
ìÿê) – àçìàã, éîëó òàíûìàìàã. Ãàéûäàðêÿí
éîëóìó àçäûì. Ñ.Ùöñåéí. // ìÿú. Ôÿàëèééÿò
èñòèãàìÿòè, èíêèøàô õÿòòè. Éàçû÷û þç éàðàäûúû-
ëûüûíäà éåíè áèð éîë ñå÷äè. Ùÿðÿ þç éîëóíó
òàïàúàãäûð. // ìÿú. Èìêàí. Ùÿð áèð àäàì ãàð-
øûñûíäà ýåíèø éîëëàð à÷ûëìûøäûð.
5. àíàò. Úàíëû îðãàíèçìäÿ: ìöõòÿëèô ìàä-
äÿëÿðèí êå÷äèéè áîðó. Ñèäèê éîëó.
6. ìÿú. Áèð éåðÿ ýèðìÿê, äàõèë îëìàã èì-
êàíû. Éóõàðûëàðà éîë àõòàðìàã. – Ìÿíèì êîí-
ñóëõàíàäà âåðèëÿí çèéàôÿòÿ éîë òàïà áèëÿúÿéèìÿ
èìêàí éàðàäàúàã èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
7. Áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí öñóë, âàñèòÿ,
âÿñàèò. Èøèí éîëóíó þéðÿíìÿëè. Ìÿñÿëÿíè èêè
éîëëà ùÿëë åòìÿê îëàð. Áèëèê ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí
ÿñàñ éîë ýÿðýèí ÿìÿêäèð. Ìöùàðèáÿ äþâëÿòëÿð
àðàñûíäà ìöáàùèñÿíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí éîë îëà
áèëìÿç. // ×àðÿ, ÿëàú, òÿäáèð. [Ìóðàäûí] ãàðøû-
ñûíäà èêè éîë âàðäû; Íèýàðû áîøàéûá àäûíû þç
öçÿðèíäÿí ãàëäûðìàã âÿ éà îíó òàìàìèëÿ ñÿð-
áÿñò áóðàõûá ùÿð èøèíÿ ýþç éóììàã.. Ñ.Ùöñåéí.

Éîë àðàìàã – òÿäáèð äöøöíìÿê.
8. ìÿú. Äöíéàýþðöøö, ÿãèäÿ. Î, áàøãà éî-
ëóí àäàìûäûð.
607
ÉÎË
9. ìÿú. Äÿôÿ, êÿðÿ. Îíäàí ö÷ éîë ñîðóø-
äóì. Áó ýöí èêè éîë ÷èììèøÿì. – ßëëè éîë ÷à-
ïûëàì, éöç éîë òàëàíàì; Áèð øåé äåéèë äþâëÿò,
ìàë, èíúèìÿðÿì. Àøûã ßëÿñýÿð. Íÿ âàð ãî÷àã,
íÿ ö÷öí áàüûðûðñàí? Áóðà êè ìåøÿ äåéèë.. Èñòÿ-
éèðñÿíìè ïåéñÿðèíÿ áèð áåø-îí éîë äà øàïà-
ëàéûì, åëÿ äöç ýåäÿñÿí. Í.Âÿçèðîâ. [Êîõà:]
Ìÿììÿäàüà! Áàøûí ö÷öí, íÿèíêè èêè-ö÷ âÿ
áÿëêÿ îí éîë äåìèøÿì. Í.Íÿðèìàíîâ.
10. ...éîëóíäà, ...éîëäà øÿêëèíäÿ – óüðóíäà,
ö÷öí, íàìèíÿ. Äîñò éîëóíäà. Éöêñÿê èäåàëëàð
éîëóíäà. Àçàäëûã âÿ ñÿàäÿò éîëóíäà. Âÿòÿí
éîëóíäà úàíûíäàí êå÷ìÿê. – Äîñò éîëóíäà áó
äöíéàäà; Áàøûíäàí êå÷äèéèí âàðìû? “Êîð-
îüëó”. Ìÿí àõûðäà àðâàäà äåäèì êè, äÿõè áèçèì
éîëóìóçäà îíóí çÿùìÿòèíÿ åùòèéàú éîõäóð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éàðûí áàùàð ìþâñèìè-
äèð, àøûã îëìàëû; Úàíàí éîëóíäà þëìÿê ö÷öí
øàèã îëìàëû. À.Ñÿùùÿò. [Çåéä:] Áèë êè, áó éîëäà
êå÷ÿðÿì; Úàíûìäàí, ùÿì âàðûìäàí. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
◊ Éîë à÷ûãäûð! – áóéóðà áèëÿðñÿí! ýåäÿ áè-
ëÿðñÿí! ðÿää îë! ýåò! Éîë à÷ìàã ìÿú. – ùÿð
ùàíñû áèð éåíèëèê ñàùÿñèíäÿ áèðèíúè îëìàã;
// òÿøÿááöñ÷ö îëìàã, íöìóíÿ îëìàã, éîë ýþñ-
òÿðìÿê. Þçöíÿ òàïäûí ÿëàú, òàïäûí ÿëàú; Âÿëèéÿ
ñÿí áèð éîë à÷, ñÿí áèð éîë à÷! Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Éîë àüçûíäà – éîëóí éàíûíäà, éîë êÿíàðûíäà,
éîëà éàïûøûã éåðäÿ. Éîë àüçûíäà äóðóá ýþç-
ëÿìÿê. – Áîñòàí éîë àüçûíäà èäè. ß.ßáöëùÿ-
ñÿí. Éîë àëìàã – ùÿð ùàíñû áèð èñòèãàìÿòäÿ
ùÿðÿêÿò åòìÿê, ýåòìÿéÿ áàøëàìàã. [Éîë÷ó]
øÿùÿð éîëóíäàí äþíÿðÿê êÿðïèú çàâîäóíà éîë
àëûð. Ìèð Úÿëàë. Éîë áèëìÿê – 1) éîëà áÿëÿä
îëìàã. Ãÿùðÿìàí øÿùÿð òàíûìûð, éîë áèëìèð.
Ñ.Ðÿùèìîâ; 2) òÿäáèðëè îëìàã, òÿäáèð òàïìàã.
Éîë äþéìÿê – áèð éåðÿ ÷îõ ýåäèá-ýÿëìÿê.
Éîë åëÿìÿê – ÷îõ ýåäèá-ýÿëìÿêäÿí éîë ñàë-
ìàã; // ùÿääèíäÿí àðòûã ýåäèá-ýÿëìÿê. Äöí-
éàíûí öñòöíäÿí éîë åéëÿðÿì ìÿí; Áó ùèêìÿòäÿ
ìÿí Ìóñàéàì, ñÿí íÿñÿí? Àøûã Âàëåù. Éîë
ýþñòÿðìÿê – ðÿùáÿðëèê åòìÿê, éþíÿëòìÿê,
èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê. Éîë ýþòöðöá (àëûá, òó-
òóá) ýåòìÿê – ùÿääèíäÿí àðòûã áîë îëìàã.
Éîë ýþçëÿìÿê – áèð àäàìûí ýÿëìÿñèíè ýþçëÿ-
ìÿê, ìöíòÿçèð îëìàã. Áèð òÿïÿ áàøûíäà îòó-
ðóá ñÿáèðñèçëèêëÿ àòàìûí éîëóíó ýþçëÿéèðäèì.
À.Øàèã. Éîë êÿñìÿê – 1) ÷àïîâóë÷óëóãëà,
ãàðÿòýÿðëèêëÿ ìÿøüóë îëìàã, ñîéüóí÷óëóã åò-
ìÿê. Áÿñ ùàíñû äèëÿí÷èëÿð, ýþðÿñÿí, ãóëäóð
608
ÉÎË
îëäóëàð, éîëëàð êÿñäèëÿð? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ;
2) ìàíå îëìàã, éîë âåðìÿìÿê. Îíóí õîø-
áÿõòëèéèíèí éîëóíó êÿñÿ áèëÿðèêìè? Ì.Ñ.Îðäó-
áàäè. Éîë þë÷ìÿê – áîø éåðÿ, ñÿìÿðÿñèç
ýåäèá-ýÿëìÿê. Éîë þòìÿê – êå÷ìÿê, êå÷èá
ýåòìÿê. Éîë òóòìàã – áèð òÿðÿôÿ èñòèãàìÿò
ýþòöðìÿê, ýåòìÿéÿ áàøëàìàã. Éîë óçóíó –
áöòöí éîëó, éîë áîéóíúà. Àòëàðû ñöðÿí áèð éå-
êÿïàïàã ãîúà êèøè èäè êè, éîë óçóíó ìöðýöëÿ-
éèðäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éîë óçóíó ñþùáÿ-
òèìèç Ùàúû êèøèäÿí èäè. Ãàíòÿìèð. Éîë öñòäÿ –
á à õ éîë àüçûíäà. Áàü ñàëìûøàì éîë öñòäÿ;
Ìåéâÿñè âàð áîë, öñòäÿ; Ýåäèðÿì éàð ýþðìÿéÿ;
Éàüû äóðóá éîë öñòäÿ. (Áàéàòû). Éîë âåðìÿê –
1) áàøãàñûíûí êå÷ìÿñè ö÷öí êÿíàðà ÷ÿêèëìÿê;
2) èúàçÿ âåðìÿê, èìêàí âåðìÿê, ìàíå îëìà-
ìàã. Áåëÿ øåéëÿðÿ éîë âåðìÿê îëìàç. Éîë âåð-
ìÿìÿê – èúàçÿ âåðìÿìÿê, èìêàí âåðìÿ-
ìÿê, ìàíå îëìàã. Ãàíóí áóíà éîë âåðìèð.
– Ñÿíè áåø ãðàíà èøëÿòìÿéÿ èíñàôûì éîë âåð-
ìèð, àðòûüà äà ýöúöì ÷àòìàç. Ì.Èáðàùèìîâ.
Éîë âÿðÿãÿñè – åçàìèééÿòÿ, ñàíàòîðèéàéà
âÿ ñ.-éÿ ýåäÿíëÿðÿ âåðèëÿí âÿñèãÿ; ïóòéîâêà.
Úÿððàùèééÿ ïðîôåññîðóíóí õàùèøèíÿ ýþðÿ, Ðöõ-
ñàðÿéÿ Úÿíóáè Êðûì ñàùèëèíÿ ýåòìÿê, îðàäà
äèíúÿëìÿê ö÷öí éîë âÿðÿãÿñè ùàçûðëàíäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Éîë éîëäàøû – áÿðàáÿð éîë ýåäÿí (ñÿ-
ôÿðÿ ÷ûõàí) àäàìëàðäàí ùÿð áèðè. Éîë éîð-
üóíó îëìàã – áèð éåðÿ ÷îõ ýåäèá-ýÿëäèêäÿ,
ëàêèí áèð øåé ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäèêäÿ äåéèëÿí
èôàäÿ. Éîëà àïàðìàã – 1) éàõøû ðÿôòàð åòìÿê,
éîëà âåðìÿê; 2) èäàðÿ åòìÿê. Àäàì ýÿðÿê ùÿð
äèë èëÿ îëñà ôèëúöìëÿ ôÿùì âÿ çÿìàíÿ ÿùëèíèí
àäÿò âÿ [õàññÿëÿðèíäÿí] ìöòòÿëå îëñóí, þç èøèí
éîëà àïàðñûí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Éîëà àïàð-
ìàìàã – éàõøû ðÿôòàð åòìÿìÿê, éîëà âåðìÿ-
ìÿê, äàèì äàëàøìàã, ùþúÿòëÿøìÿê, ñþçëÿø-
ìÿê. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö ãûçëàðûí àíàñû þëäö,
àòàëàðû ýåòäè, òÿçÿ àðâàä àëäû. Áó àðâàä ãûç-
ëàðû éîëà àïàðìàäû. (Íàüûë). Éîëà äöøìÿê –
ýåòìÿê, ùÿðÿêÿò åòìÿê. Ñàáàù éîëà äöøÿúÿ-
éèê. Ñÿééàùëàð éîëà äöøäöëÿð. Éîëà äöøìÿéÿ
ùàçûðëàøìàã. – Î àäàì Øèðàçà éîëà äöøöá-
äöð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éîëà äöçÿëìÿê – éîëà
äöøìÿê (àéàãëà). Ãàñèä âèäàëàøûá éîëà äöçÿ-
ëÿðêÿí øàèð, ãûçà: – Ñÿí àðòûã êÿíèç äåéèëñÿí, –
äåäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Éîëà ýåäÿð – êå÷ÿð,
ýåäÿð, þòöøÿð, ðàçûëàøìàã îëàð. Íàüûëáàçëûüû
éîëà ýåäÿð, àíúàã àüçûáöòþâ ãîúà îëñóí.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Éîëà ýåòìÿê – éàõøû ðÿôòàð åò-
ÉÎË
ìÿê; êå÷èíìÿê, äîëàíìàã, áèðëèêäÿ äèíú éà-
øàìàã. [Ìîëëà Õÿëèëèí] äåäèéè êèìè, èêèñè áèð
éåðäÿ éîëà ýåäÿ áèëìÿéÿúÿêäèëÿð.. Ñ.Ùöñåéí.
Éîëà ýåòìÿìÿê – áèð éåðäÿ öíñèééÿò òàïà
áèëìÿìÿê, õàñèééÿòëÿðè òóòìàìàã, àðàëàðûíäà
éàõøû ìöíàñèáÿò îëìàìàã, äàèì ñþçëÿøìÿê,
ìöáàùèñÿ åòìÿê, äàëàøìàã. Îíëàð ùå÷ éîëà
ýåòìèðëÿð. – Èñëàì êå÷ÿí ïàéûçäà èêèíúè áèð àð-
âàä àëäûüûíäàí, èêè ýöíö áèð åâäÿ éîëà ýåòìèð-
äèëÿð. Ñ.Ùöñåéí. Éîëà ýÿëìÿê – óçóí-óçàäû
ôèêèðëÿøìÿêäÿí, õàùèøäÿí, íÿñèùÿòäÿí, ñþù-
áÿòäÿí ñîíðà ðàçû îëìàã, ðàçûëûã âåðìÿê. [Éû-
üûëàíëàð] äà íÿ ãÿäÿð íÿñèùÿò åëÿäèëÿðñÿ, Àíà-
õàíûì éîëà ýÿëìÿäè. “Àøûã ßëÿñýÿð”. Éîëà
ýÿòèðìÿê – äèëÿ òóòàðàã ðàçû åòìÿê, ðàçûëûüûíà
íàèë îëìàã. Ìÿíèì áàøûì ïëîâ áèøèðìÿéÿ ãàðû-
øàúàãäûð, ñÿí ÷àëûø, îíó éîëà ýÿòèð. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. [Ìèðçàüà:] Ìÿí [Úÿìèëÿíè] òåç éîëà ýÿ-
òèðÿðÿì. Ñ.Ùöñåéí. Éîëà ðÿâàí îëìàã – á à õ
éîëà äöøìÿê. Àõøàìà áèð ñààò ãàëìûø éîë-
÷óëàð ÷ûõäûëàð âÿ ýåúÿ îðàäà ãàëûá ñÿùÿð éîëà
ðÿâàí îëäóëàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Éîëà ñàëìàã –
1) ýåäÿíè ãàïûéà ãÿäÿð âÿ éà ñÿôÿðÿ ÷ûõàíû
ìèíèéÿ ãÿäÿð þòöðìÿê, ìöøàéèÿò åòìÿê. Åøèò-
ìèøèê õàíûìû éîëà ñàëìûñàí; Õàíûì ýåòúÿê êèì,
ñÿí òÿíùà ãàëìûñàí. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Î ýÿìè
èëÿ ìÿí äÿ þç éàðàëû ãàðäàøûìû éîëà ñàëäûì.
Ì.Ùöñåéí; 2) òÿìèí åòìÿê, ðàçû ñàëìàã. Áèð
áàäéà ãàòûã äîüðàìàñû èëÿ îí-îí áåø ôÿùëÿíè
éîëà ñàëìàã îëóðäó. Ìèð Úÿëàë. Éîëà âåð-
ìÿê – 1) ðÿôòàð åòìÿê, äîëàíäûðìàã, èäàðÿ
åòìÿê. [Ìåùðèáàíû] Çåéíàë èñòÿäèéè òÿðçäÿ
èäàðÿ åäèá éîëà âåðìÿëè èäè. Ñ.Ùöñåéí. [Àòàì:]
“Ãóçüóí”äàí áèçèì åâÿ ýÿëÿí ýÿíúè áèç éîëà
âåðÿúÿéèê, çÿííèíäÿéÿì. ×ÿìÿíçÿìèíëè;
2) þòöðìÿê, öñòöíäÿí êå÷ìÿê. Îíóí éàíûíäà
íöôóçäàí äöøìÿñèí äåéÿ, èøè áèðòÿùÿð çàðà-
ôàòëà éîëà âåðìÿê èñòÿäè, çîðëà ýöëöìñöíäö.
Ì.Ùöñåéí; 3) ùÿéàòà êå÷èðìÿê, ìÿãñÿäèíÿ
÷àòìàã. [Êÿðÿìîâó] ìöòðöá êèìè îéíàäûá ÿëÿ
ñàëàí, þç èøëÿðèíè éîëà âåðìÿê ö÷öí áèð àëÿòÿ
÷åâèðÿí éàëòàãëàðû, èêèöçëöëÿðè ÷îõ ñÿððàñò òÿéèí
åòìèøäèð. È.ßôÿíäèéåâ. Éîëà âåðìÿìÿê – ðÿôòàð
åòìÿìÿê, éîëà ýåòìÿìÿê, öíñèééÿò òàïà áèë-
ìÿìÿê. [Àíàñû:] Áÿëêÿ ñÿíè åâäÿ áàëäûçëàðûí,
ãàéûíëàðûí éîëà âåðìèðëÿð? ×ÿìÿíçÿìèíëè.
Éîëäàí àçìàã – á à õ éîëäàí ÷ûõìàã 2-úè
ìÿíàäà. Éîëäàí ÷ûõàð(ò)ìàã – àçäûðìàã,
ñàïäûðìàã, áàøäàí ÷ûõàðìàã, ìöõòÿëèô éîë-
ëàðëà àëäàäàðàã áàøãà áèð èøÿ (àäÿòÿí ïèñ èøÿ)
ÉÎË
ñþâã åòìÿê. Àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿíè éîë-
äàí ÷ûõàðòäûëàð. Ìÿí áèð ôÿãèð, äèíú àäàìàì.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Íå÷ÿ-íå÷ÿ ãÿðèíÿëÿðäÿí áÿðè
ìöñÿëìàí åëÿ õÿéàë åëÿéèð êè, “Øåéòàí” àäûí-
äà îíóí áèð äöøìÿíè âàð êè, ùÿìèøÿ èñòÿéèð,
îíó éîëäàí ÷ûõàðòñûí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Ùÿñÿíãóëó áÿé:] Ðöñòÿì áÿé, âàëëàù, áàüûøëà,
áèçè Ìÿøÿäè Èáàä éîëäàí ÷ûõàðòäû. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. Éîëäàí ÷ûõìàã, éîëóíäàí ÷ûõìàã –
1) ãÿçàéà óüðàìàã. Ãàòàð éîëäàí ÷ûõäû;
2) ìÿú. àçìàã, ñàïìàã, ïèñ éîëà äöøìÿê.
Àìàíäû, ãîéìàéûí þâëàäûíûç àçûá ÷ûõà éîëäàí;
Îëà áó éàõøû âÿëÿäëÿð éàìàí, áó áîéäà, áó
áîéäà. Ì.ß.Ñàáèð. Éîëäàí åëÿìÿê (åòìÿê) –
1) á à õ éîëäàí ñàõëàìàã. Áöëáöëö ýöëäÿí
åéëÿðñÿí; Ýåäÿíè éîëäàí åéëÿðñÿí. Àøûã Ùÿñÿí;
2) á à õ éîëäàí ÷ûõàð(ò)ìàã. Àêîøêàíûí ìèë-
ëÿðè; À÷ûá ãûçûëýöëëÿðè; Îüëàíû éîëäàí åéëÿð;
Ãûçûí øèðèí äèëëÿðè. (Áàéàòû). Éîëäàí ãàëìàã –
áèð ñÿáÿá öçöíäÿí ýåäÿúÿéè éåðÿ ýåäÿ áèë-
ìÿìÿê, éàõóä ãàòàðà âÿ ñ.-éÿ ýåúèêìÿê.
Éîëäàí ãîéìàã – á à õ éîëäàí åëÿìÿê 1-úè
ìÿíàäà. Éîëäàí þòÿí, ùÿð éîëäàí þòÿí
ìÿú. – ùÿð êÿñ, ùÿð àäàì. Éîëäàí ñàõëà-
ìàã – ýåòìÿñèíÿ ìàíå îëìàã, ýåòìÿêäÿí
äàøûíäûðìàã. Øöêöð Ìÿøÿäè Ùÿñÿí ÿìèíè éîë-
äàí ñàõëàéà áèëìÿäè. Ñ.Ùöñåéí. Éîëëàðû àé-
ðûëìàã – àðàëàðûíäà íèôàã, èõòèëàô ÿìÿëÿ ýÿë-
ìÿê. Éîëëàðû (éîëó) àéðû îëìàã – ìÿãñÿäëÿðè,
íèééÿòëÿðè, ãàéÿëÿðè áàøãà-áàøãà îëìàã, áèð-
áèðèíÿ óéìàìàã. Éîëó áèð îëìàã – áèð ìÿã-
ñÿä òÿãèá åòìÿê, áèð ìÿñëÿêäÿ, áèð ÿãèäÿäÿ
îëìàã. Éîëó ÷àøäûðìàã – ùàíñû òÿðÿôÿ ýåäÿ-
úÿéèíè áèëìÿìÿê; àçìàã. ...éîëóí éîë÷óñó –
á à õ éîë÷ó. Éîëó äöøìÿê – òÿñàäöôÿí ýÿë-
ìÿê, ýåòìÿê, áèð éåðäÿ îëìàã. Ïî÷òà éîëóì
äöøäö âÿ áèð à÷ûã êàüûç àëûá êÿíäèìèçÿ, Ìîëëà
Úÿôÿð ðÿôèãèìèçÿ ìöõòÿñÿð éàçäûì.. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. Àõ, éîëóì áèð éåíÿ Ñàìóõà
äöøÿ; Öðÿéèì èñòÿéèð ýåäÿ ýþðöøÿ.. Ù.Ê.Ñàíûëû.
...éîëó èëÿ – ...ãàéäàñû èëÿ, ...öñóëó èëÿ, ...êèìè.
Äîñòëóã éîëó èëÿ. Éîëó(í) éóìðóëñóí, éîëó
éóìðóëìóø – ãàðüûø èôàäÿñè. [Òöêÿç:] ×èôàé-
äà, ßçðàèëèí éîëó éóìðóëñóí êè, ñÿíèí êèìè
ìóðäàðû éåð öçöíäÿ ãîéóá, ýþçÿë úàâàíëàðû
ãàðà òîðïàã àëòûíà éîëëàéûð! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
[Íàçëû õàíûì:] Äöíÿí îëàí-îëìàçûìû âåðìè-
øÿì êèøèéÿ, àïàðñûí ñàòñûí, êèøè äÿ àïàðûá ñà-
òûá, éîëó éóìðóëìóø éîëäàí äþíöá Íÿúÿô áÿéèí
éàíûíà. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Éîëóí éóìðóëñóí,
609
ÉÎËÀÃ
þëöì! Àë-ãàíà äþíäö êþíëöì. Ð.Ðçà. Éîëóíà
äöøìÿê (ýèðìÿê) – àäè ùàëûíà äöøìÿê, íè-
çàì âÿ ãàéäàéà äöøìÿê, íîðìàéà äöøìÿê.
ßíèñÿ ÷îõ éàõøû áèëèðäè êè, ÿð åâèíÿ ýåòìÿêëÿ
èñòÿð þçöíöí, èñòÿð àòàñû Ìÿøÿäè ßùìÿäèí
ìàääè ùÿéàòû ãèñìÿí éîëóíà äöøÿ áèëÿð. Ñ.Ùö-
ñåéí. Éîëóíà ãîéìàã – á à õ éîëóíà ñàë-
ìàã. Éîëóíà ñàëìàã – íèçàìà ñàëìàã, ãàé-
äàéà ñàëìàã, äàâàì åòäèðìÿê. Éîëóíäàí ÷ûõ-
ìàã – á à õ éîëäàí ÷ûõìàã. Ìÿíèì ñþçöì
þç éîëóíäàí ÷ûõàíû; Èíøàëëàù, ãàéòàðàð, äöç
èíñàí åéëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð. Éîëóíó ýþðìÿê –
ðöøâÿò âåðìÿê. [Ùÿúÿð:] Äèâàíáÿéèíèí ëà-
éèãèíúÿ éîëóí ýþðìÿê áèçèì áàøûìûç öñòÿ.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ìÿùÿììÿäÿëè:] ..Ãàáàã-
úàäàí éîëóìó ýþðìÿñÿí, ìÿí ñÿíè è÷ÿðè ãîé-
ìàðàì, ãàðäàø! Í.Âÿçèðîâ. Éîëóíó ýþç-
ëÿìÿê, éîëóíó ñàõëàìàã – ùþðìÿò åòìÿê,
åùòèðàì åòìÿê. Þçöíäÿí áþéöéöí ñàõëà éî-
ëóíó; Äöøÿí éåðäÿ ñàõëà ÿðçè-ùàëûíû. Àøûã
Àááàñ. Ðöñòÿì êèøèíè ýþðÿí ùÿð áèð êÿñ óçàã-
äàí îíà ñàëàì âåðèð, éîëóíó ñàõëàéûðäû. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Éîëóíó êÿñìÿê – ìàíå÷èëèê òþðÿò-
ìÿê, ìàíå îëìàã, ÿíýÿë òþðÿòìÿê. Àõûð (ñîí)
éîë – þëöì. Äþðä éîë àüçû (àéðûúû) – èêè éîëóí
êÿñèøäèéè íþãòÿ. Ýþçëÿðè éîë ÷ÿêìÿê – á à õ
ýþç. Ýþçëÿðè éîëäà ãàëìàã – á à õ ýþç. Êà-
íàò éîë – ïîëàä êàíàòëàðäàí àñûëìûø âÿ îíóíëà
ùÿðÿêÿò åäÿí âàãîíåòëÿðëÿ éöê (áÿçÿí àäàì)
äàøûìàã ö÷öí ãóðüó. Äàøêÿñÿíäÿ êàíàò éîëó
èëÿ ôèëèç ñòàíñèéàéà äàøûíûð. Íÿ éîëäà? – íÿ
ùàëäà? íåúÿ? íÿ âÿçèééÿòäÿ? [Õàí:] Àìåðèêà
òèúàðÿò ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ îëàí èøëÿðèí íÿ éîëäà-
äûð? Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ìåùðèáàí:] Çåéíàë ìÿ-
çóíèééÿòäÿí ãàéûòäûãäàí ñîíðà þçö èëÿ ÿëàãÿñè
íÿ éîëäà îëàúàãäû? Ñ.Ùöñåéí. Þç éîëó èëÿ
(þç éîëóíäà) ýåòìÿê – 1) ùå÷ êÿñëÿ èøè îë-
ìàìàã, ùå÷ êÿñÿ òîõóíìàìàã, ìàíå îëìà-
ìàã; 2) ëàçûìè ãàéäàäà, àäè éîëó èëÿ ýåòìÿê.
Èøëÿð þç éîëó èëÿ ýåäèð. Éàõøû éîë! – éîëà (ñÿ-
ôÿðÿ) ÷ûõàíà ñàëàìàòëûã, óüóð àðçóñó.
ÉÎËÀÃ, ÉÎËÀÜÀ èñ. ìÿù. ×ÿïÿðäÿ, ùþð-
ýöäÿ áàñûã âÿ éà ó÷óã éåð; ÷ÿïÿðè, ùþðýöíö
áàñìàãëà à÷ûëàí éîë. Éîëàãäàí ýÿëÿí ùÿíèð-
òèéÿ ãàðøû îíëàð .. éåðáÿéåð ãàëõäûëàð âÿ ùÿéÿò
ãàïûñûíà òÿðÿô àòûëäûëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÎËÀÉÀÕÛÍ ñèô. Ñþçÿ ãóëàã àñàí; ñþçåøè-
äÿí, ñþçãàíàí, öçöéîëà. Éîëàéàõûí àäàì.
ÉÎËÀÉÀÕÛÍËÛÃ èñ. Éîëàéàõûí îëìà, öçö-
éîëà îëìà; öçöéîëàëûã.
610
ÉÎËÄÀØ
ÉÎËÀÉÛÐÀÍ èñ. ä.é. 1. Ðåëñëè éîëëàðäà éîëó
ãàòàðëàð ö÷öí à÷ûá-áàüëàìàãäàí þòðö ãóðüó;
éîëäÿéèøÿí.
2. Áó ãóðüóíó èäàðÿ åäÿí äÿìèðéîë èø÷èñè.
Éîëàéûðàí þç áóäêàñûíûí éàíûíäà äóðìóøäó.
ÉÎËÀÉÎÂÓÃ á à õ éîëàéàõûí.
ÉÎËÀÉÎÂÓÃËÓÃ á à õ éîëàéàõûíëûã.
ÉÎËÀÉÐÛÚÛ èñ. Éîëëàðûí êÿñèøäèéè âÿ éà
àéðûëäûüû éåð, íþãòÿ. Çèíéÿò, õîø ýÿëìèøñèíèç!
Áÿñ áèç ñèçè éîëàéðûúûíäà ýþçëÿéèðäèê. Ñ.Ðÿù-
ìàí.
ÉÎËÁÈËßÍ ñèô. âÿ èñ. Òÿúðöáÿëè, ÷ÿòèí âÿ-
çèééÿòäÿí ÷ûõìàã ÷àðÿñèíè áèëÿí; òÿäáèðëè
(àäàì).
ÉÎË×Ó èñ. 1. Éîëà, ñÿôÿðÿ ÷ûõìûø àäàì, éîë
ýåäÿí àäàì. Éîë÷ó éîëäà ýÿðÿê. (Àòà. ñþçö).
Ñåâèíèð êå÷ÿíäÿ éîë÷óíóí ýþçö; Ñåéð åäèð áó
ýåíèø, áÿçÿêëè äöçö. Ù.Ê.Ñàíûëû. Àááàñ êèøèíèí
áþéöê âÿ ñÿñëè øÿùÿðäÿ ðàñò ýÿëäèéè èëê éîë÷ó-
äàí ñîðóøäóüó áó îëäó. Ìèð Úÿëàë. // Ñÿðíè-
øèí, ìèíèê. [Êîíäóêòîð] óçàãäàí ýÿëÿí éîë-
÷óëàðà, ýþðöíöð, ýöçÿøò åäèðäè. Ãàíòÿìèð.
2. Äèëÿí÷è. Éîë÷óäàí éîë÷óéà ïàé äöøìÿç.
(Àòà. ñþçö). Åé ìÿíèì éîë÷ó, äèëÿí÷è, ëöò-ëöì
ãàðäàøëàðûì ùÿìøÿðèëÿð! Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
◊ ...éîëóí éîë÷óñó – àäÿòÿí äöç éîëëà ýåò-
ìÿéÿí àäàì ùàããûíäà. [Êÿëÿíòÿðëè:] Éîëäàø
ßìèðëè, èíñàôëà äàíûøûí, ìÿí î éîëóí éîë÷óñó
äåéèëÿì. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÎË×ÓËÓà èñ. Äèëÿí÷èëèê. Éîë÷óëóã åòìÿê.
ÉÎËÄÀØ èñ. 1. Èø, ùÿéàò øÿðàèòè èëÿ áèð-
áèðèíÿ éàõûí îëàí àäàìëàð; ðÿôèã. Ìÿêòÿá éîë-
äàøëàðû. Úÿáùÿ éîëäàøëàðû. Èø éîëäàøû. Óøàã-
ëûã éîëäàøû. – Éîëäàøû éîëäàøäàí ñîðóøàðëàð.
(Àòà. ñþçö). Ìÿíèì àäûì Õÿëèë âÿ éîëäàøûìûí
àäû Ñàäûãäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ãî÷ó:]
Èêè ìèí ìàíàò ïóë âåðÿðñÿí: áèð ìèíè ìÿíèì,
áèð ìèíè äÿ éîëäàøëàðûìûí. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. Áèðè èëÿ áèðëèêäÿ éîëà ÷ûõàí âÿ éà éîë ýå-
äÿí àäàì. ßââÿë éîëäàø, ñîíðà éîë. (Ìÿñÿë).

Éîëäàø îëìàã – áèðè èëÿ áèðëèêäÿ éîëà ÷ûõ-
ìàã, éîë ýåòìÿê, éàõóä éîë ýåäÿí áèð àäàìà
ãîøóëìàã. Øóðèøèí ÿââÿëèíúè ñÿáÿáè .. ìèðàõóð
èäè êè, êö÷ÿäÿ êþùíÿ õÿçèíÿäàðà ðàñò ýÿëèá,
îíà éîëäàø îëóá ñîðóøäó.. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Äÿñòÿäÿí àðàëàíûá àðàáà÷û èëÿ éîëäàø îëäóì.
Ñ.Ùöñåéí.
3. Éîëäàøûì, éîëäàøû øÿêëèíäÿ äàí. – àðâà-
äûì (ÿðèì), àðâàäû (ÿðè). Éîëäàøûì ùÿëÿ èøäÿí
ÉÎËÄÀØÚÀÍËÛ
ýÿëìÿéèá. Îíóí éîëäàøû õÿñòÿäèð.
Ùÿéàò
éîëäàøû – ÿð, àðâàä.
4. Ñîâåò úÿìèééÿòèíäÿ: âÿòÿíäàø, àäàì.
Áèð éîëäàø ñèçè õÿáÿð àëûðäû. Éîëäàøëàðà äåéèí
òåç éûüûøñûíëàð. Éîëäàøëàðûí ôèêðèíè áèëìÿê ëà-
çûìäûð. Ö÷ éîëäàøäàí èáàðÿò êîìèññèéà àéðûëäû..
// Åéíè ìÿíàäà áåëÿ øÿõñèí ôàìèëèéàñû, àäû,
âÿçèôÿñè ãàáàüûíäà âÿ éà îíëàðäàí ñîíðà.
Éîëäàø ßùìÿäîâ åçàìèééÿòäÿäèð. Úàâàäîâ
éîëäàø éåðèíäÿäèðìè? Ìöäèð éîëäàøû ýþðìÿê
îëàðìû? – Çåéíàë ö÷ àé áóíäàí ÿââÿë, éîëäàø
Ìþùñöíçàäÿ âÿ Øÿðèôçàäÿíèí éàíûíäà Ìåù-
ðèáàíà âÿ îíóí àòàñûíà âåðäèéè ñþçëÿðèí ùå÷
áèðèíÿ ÿìÿë åòìÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí. // Ìöðàúèÿò
åòäèêäÿ. Èðÿëè, éîëäàøëàð! Éîëäàø ñÿäð, õàùèø
åäèðÿì ìÿíÿ ñþç âåðÿñèíèç. – Éîëäàøëàð! Èíäè
äÿ áàøãà êÿëÿê âàð; Áèçÿ ãÿïèê-ãóðóø ýþñòÿðèð
îíëàð. Ñ.Âóðüóí.

“Éîëäàø, àë áóíó” – õàëã îéóíëàðûíäàí
áèðèíèí àäû. [Ýöëöãûç:] Áó îéóíóí àäû “Éîë-
äàø, àë áóíó”äóð. Áèð äÿñòÿ àäàì îòóðóð. Áèð
íÿôÿð áèëèúè ñå÷èëèð. Î àäàìû ñå÷èðëÿð êè, îí ñþçö
éàäûíäà ñàõëàñûí âÿ äàëáàäàë äåéÿ áèëñèí.
ß.Âÿëèéåâ. “Éîëäàø, ñÿíè êèì àïàðäû?” –
õàëã îéóíëàðûíäàí áèðèíèí àäû.
ÉÎËÄÀØÚÀÍËÛ ñèô. Éîëäàø ñåâÿí, éîëäàø,
äîñò ö÷öí úàíû éàíàí, éîëäàøà ñÿäàãÿòëè. Íÿáè
÷îõ éîëäàøúàíëû àäàì èäè. Î èñòÿìèðäè éîëäàø-
ëàðûíûí àéàüûíà òèêàí áàòñûí. “Ãà÷àã Íÿáè”.
ÉÎËÄÀØÚÀÍËÛËÛÃ èñ. Éîëäàøúàíëû îëìà,
éîëäàøûíûí ãåéäèíÿ ãàëìà, éîëäàøà áàüëûëûã.
ÉÎËÄÀØÚÀÑÛÍÀ çÿðô Éîëäàø êèìè, äîñò
êèìè, éàõûí àäàì êèìè; ñÿìèìè. Éîëäàøúàñûíà
äåìÿê. Éîëäàøúàñûíà ùÿðÿêÿò åòìÿê.
ÉÎËÄÀØÚÛÜÀÇ “Éîëäàø”äàí îõø. Éîë-
äàøúûüàçûì àçàðëàéûá. – Äåäè áèð òöëêöéÿ áèð
ýöí ìåéìóí; Ñÿíäÿ, éîëäàøúûüàçûì, ÷îõäóð
éóí. À.Ñÿùùÿò.
ÉÎËÄÀØËÀØÌÀ “Éîëäàøëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎËÄÀØËÀØÌÀÃ ãàðø. Áèð-áèðè èëÿ éîë-
äàø îëìàã.
ÉÎËÄÀØËÛ ñèô. 1. Éîëäàøû, ðÿôèãè, äîñòó
îëàí. Ñàëëàí, ãÿëÿì ãàøëû, éàíû éîëäàøëû; Ãàë-
ìûøàì àòàøëû, ìÿí áàøûäàøëû... Àøûã ßëÿñýÿð.
2. Çÿðô ìÿíàñûíäà. Òÿêáàøûíà éîõ, éîëäàøëà
áèðëèêäÿ.
ÉÎËÄÀØËÛÃ èñ. 1. Éîëäàøëàð àðàñûíäàêû
ÿëàãÿ ÿñàñûíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí éàõûíëûã; äîñò-
ëóã. Éîëäàøëûã äóéüóñó. Éîëäàøëûã âÿçèôÿñè.
Éîëäàøëûã ìöíàñèáÿòè. – [Ñöëåéìàí:] Éîõ, áó,
ÉÎËÊßÑÌß
éîëäàøëûã ùàããûíäà íàìÿðäëèê îëàð. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ.
2. Éîë, ñÿôÿð àðãàäàøëûüû; ðÿôàãÿò. Éîëäàø-
ëûã åòìÿê.
◊ Éîëäàøëûã ìÿùêÿìÿñè êþùí. – èúòèìàè,
ãåéðè-äþâëÿò ìÿùêÿìÿñè.
ÉÎËÄÀØÑÛÇ ñèô. Ùå÷ áèð éîëäàøû, äîñòó îë-
ìàéàí; òÿê. Éîëäàøñûç (ç.) ãàëìàã.
ÉÎËÄÀØÑÛÇËÛÃ èñ. Éîëäàøû, äîñòó îëìà-
ìà, éîëäàøû, äîñòó îëìàéàí àäàìûí ùàë âÿ
âÿçèééÿòè; òÿêëèê. Ùÿðýàù äàíûøìûðàì, îíà äà
ñÿáÿá éîëäàøñûçëûãäûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÎËÄÀØÂÀÐÈ ñèô. âÿ çÿðô Éîëäàø êèìè,
äîñò êèìè. Ñèçèíëÿ áèð ìÿñÿëÿ ùàããûíäà éîë-
äàøâàðè âÿ äàùà à÷ûã äàíûøìàã èñòÿéèðÿì.
ß.Âÿëèéåâ.
ÉÎËÄßÉÈØßÍ èñ. 1. ä.é. Ðåëñëè éîëëàðäà
ãàòàðëàðû áèð éîëäàí áàøãàñûíà êå÷èðìÿê ö÷öí
ãóðüó; ñòðåëêà.
2. Áó ãóðüóíó èäàðÿ åäÿí äÿìèðéîë èø÷èñè;
ñòðåëêà÷û. [Ãÿäèð] äÿìèð éîëóíà éîëäÿéèøÿí
âÿçèôÿñèíÿ èøÿ ýèðäè. ß.Ñàäûã.
ÉÎËÄÓÐÌÀ “Éîëäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎËÄÓÐÌÀà “Éîëìàã”äàí èúá.
ÉÎËÄÓÐÒÌÀÃ èúá. Áàøãàñûíà éîëäóðìàã.
ÉÎËÝÞÑÒßÐßÍ èñ. Ðÿùáÿð, áàø÷û, áþéöê.
Óøàüûí éîëýþñòÿðÿíè îëìàäû.
ÉÎËÕßÐÚÈ èñ. Éîëäà õÿðúëÿíìÿñè çÿðóðè
îëàí ïóë.
ÉÎË-ÈÇ èñ. Éîë. [Ðèçâàí:] Ùàâà éàüûð.
Ñîíðà éîë-èç òóòóëàð, ýåúÿéÿ äöøÿðèê!.. Ñ.Ùö-
ñåéí. Ãàð éàüûð àüûð-àüûð; Éîëëàð-èçëÿð àüà-
ðûð. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÉÎËÊÁ [ðóñ. ¸ëêà] 1. Éåíè èë, éàõóä õðèñ-
òèàíëàðûí ìèëàä áàéðàìû ìöíàñèáÿòèëÿ áÿçÿ-
äèëÿí êöêíàð àüàúû (áÿçÿí ñöíè ìàòåðèàëëàð-
äàí äöçÿëäèëèð). // Áó ìöíàñèáÿòëÿ ùÿìèí àüàú
ÿòðàôûíäà äöçÿëäèëÿí øÿíëèê, áàéðàì. Éîëêà
áàéðàìû.
ÉÎËÊßÑßÍ èñ. Ãàðÿò âÿ ñîéüóí÷óëóã
ìÿãñÿäè èëÿ àäàìëàðûí éîëóíó êÿñÿí øÿõñ;
ãóëäóð. Áöòöí îüðóëàð, éîëêÿñÿíëÿð, ãàòèëëÿð,
çàëûìëàð, ìöñòÿáèäëÿð, ôûðûëäàã÷ûëàð – ùàìûñû
úÿùÿííÿìèí âÿñôèíè äþíÿ-äþíÿ åøèòìèøëÿð âÿ
ìîèçÿëÿðÿ, íÿñèùÿòëÿðÿ àç-÷îõ ãóëàã àñìûøëàð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ..Îüðóëàð âÿ éîëêÿñÿíëÿð þë-
êÿíè ÷àïûá òàëàí åëÿäèëÿð. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÉÎËÊßÑÌß èñ. Ãóëäóðëóã, ÷àïîâóë, ãàðÿò.
Î ÿòðàôäà áèð éîëêÿñìÿ, áèð ãóëäóðëóã îëìàçäû
611
ÉÎËËÀÌÀ
êè, ßìèðàñëàíûí îðàäà ÿëè îëìàìûø îëàéäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÎËËÀÌÀ “Éîëëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎËËÀÌÀÃ ô. Ýþíäÿðìÿê. Ìÿøÿäè áÿéèí
éîëëàäûüû óøàã òåç ãàéûòäû âÿ úàâàá ýÿòèðäè.
Ì.Ùöñåéí.
ÉÎËËÀÍÌÀÃ 1. ô. Éîëà äöøöá ýåòìÿê, áèð
ñÿìòÿ èñòèãàìÿò àëìàã. Ñÿùÿðäèð, ìÿêòÿáÿ éîë-
ëàíûð Õóìàð; Éàíûíäà áèð éûüûí éîëäàøû äà
âàð. Ñ.Âóðüóí. [Ñÿðèééÿ] àéàãëàðû ÿñÿ-ÿñÿ
Àéàç âÿ Íèéàçû éàíûíà ñàëäû. Ìèòèë éîðüàíû
äàëûíà àòûá ìåùìàíõàíàéà òÿðÿô éîëëàíäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿúù. Ýþíäÿðèëìÿê. Øåéëÿð ÷îõäàí éîë-
ëàíûá. Ìÿêòóá òÿééàðÿ èëÿ éîëëàíìûøäûð. – Éå-
òèøäè Îñìàíà ßøðÿôäÿí õÿáÿð: “Ñàáàù éàòàá
èëÿ éîëëàíûð ßæäÿð”. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÎËËÀØÌÀ 1. “Éîëëàøìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Ðàçûëàøìà, ðàçûëûã, ñàçèø.
ÉÎËËÀØÌÀÃ ãàðø. 1. Éîëà ýåòìÿê.
2. Äàíûøàðàã ðàçûëàøìàã, ñàçèøÿ ýÿëìÿê.
Ïóëëó ìöøòÿðèëÿð èëÿ éîëëàøàíäàí ñîíðà, ÷åð-
âîíëàðû àëûá éåðáÿéåð åäÿíäÿí ñîíðà, ñàðû-
êþéíÿê àðâàä Ãóëàìûí ìÿñúèäÿ äþíìöø åâèíÿ
áàõûá öðÿéèíäÿ äåìèøäè.. Ìèð Úÿëàë.
ÉÎËËÀÒÌÀ “Éîëëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎËËÀÒÌÀÃ èúá. Áàøãàñû âàñèòÿñèëÿ éîë-
ëàìàã. Éàé îëàíäà äàüà éîëëàò! Éàç îëàíäà
èô÷èí íàëëàò! “Êîðîüëó”.
ÉÎËËÓ ñèô. Éîëó îëàí.
ÉÎËËÓÃ ñèô. Éîë ö÷öí, ñÿôÿð ö÷öí îëàí,
éîëà ýþòöðöëÿí, éîëà ëàçûì îëàí. Éîëëóã õÿðú.
Éîëëóã éåìÿê.
ÉÎËÌÀ 1. “Éîëìàã”äàí ô.èñ.
2. ñèô. ×îõ ýþäÿê îëäóüóíäàí îðàüà ýÿë-
ìÿäèéè ö÷öí ÿëëÿ äàðòûëûá ÷ûõàðûëìàëû îëàí.
Éîëìà òàõûë. – ..Îíëàðûí òàõûëû áó èë ýþäÿðÿê
éîëìà îëìóø, äÿðçëÿðè áÿíäÿìèí àðàñûíà ýöúëÿ
éûüûëìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. // èñ. Áó úöð òàõûë. Éîë-
ìàñûí éîëìàãäàí ãûðûëäû áåëèì; Áóíäàí ýÿëÿí
õåéèð çÿùðèìàð îëñóí! Àøûã ßëÿñýÿð.
ÉÎËÌÀÃ ô. 1. Äàðòûá ãîïàðìàã, ÷ÿêèá
ãîïàðìàã. Îòó éîëìàã. Òîéóüó éîëìàã.
– Âóð àüçûíà, äöøñöí éåðÿ äÿíäàí, íÿéÿ ëà-
çûì? Éîë çöëôöíö, îë çöëôè-ïÿðèøàí íÿéÿ ëà-
çûì? Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ñàõëàìûø ñàðàéäà î ãûçû
áèð ãûø; Ãûç éîëóá ñà÷ûíû, òÿñëèì îëìàìûø.
Ñ.Âóðüóí.
2. ìÿú. Ñîéìàã, âàð-éîõóíó ÿëèíäÿí àë-
ìàã, ãàðÿò åòìÿê.
612
ÉÎËÓÃ
ÉÎËÏÀ ñèô. Ïûðòëàøûã ñà÷ëû, ÿçèëìèø ïàëòàðëû,
òþð-òþêöíòöëö.
ÉÎËÏÀÍ èñ. Áàøû êÿñèëìèø îò, êîë. Ãóìñàë
òÿïÿëÿðèí ãûðàãëàðûíû ãàðàòèêàí êîëëàðû âÿ éîë-
ïàí îòëàðû þðòìöøäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÎËÏÓËÓ á à õ éîëõÿðúè.
ÉÎËÑÓÇ ñèô. 1. Éîëó îëìàéàí. Éîëñóç ÷þëëÿð.
2. ìÿú. äàí. Äèíñèç, ìÿçùÿáñèç (áÿçÿí ñþ-
éöø éåðèíäÿ èøëÿíèð).
ÉÎËÑÓÇËÓÃ èñ. 1. Éîëóí îëìàäûüû ùàë.
2. ìÿú. äàí. Äèíñèçëèê, ìÿçùÿáñèçëèê.
ÉÎËÓÕÄÓÐÌÀ “Éîëóõäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎËÓÕÄÓÐÌÀà ô. Áàøãàñûíà êå÷èðìÿê,
ñèðàéÿò åòäèðìÿê (ìèêðîáó, àçàðû); éîëóõìà-
ñûíà ñÿáÿá (âàñèòÿ) îëìàã. Ãðèïè éîëóõäóð-
ìàã.
ÉÎËÓÕÄÓÐÓÚÓ ñèô. 1. Êå÷èðÿí (ìèêðîáó,
àçàðû).
2. Êå÷èðèúè, éîëóõóúó, ñèðàéÿòåäèúè.
ÉÎËÓÕÄÓÐÓÚÓËÓÃ èñ. Áàøãàëàðûíà êå-
÷èðìÿ (êå÷ìÿ) ãàáèëèééÿòè; êå÷èðèúèëèê.
ÉÎËÓÕÌÀ 1 1. “Éîëóõìàã 1 ”äàí ô.èñ.
// Ìèêðîá, àçàð.
2. ñèô. Éîëóõóúó, éîëóõàí, êå÷èúè, ñèðàéÿò-
åäèúè. Éîëóõìà õÿñòÿëèêëÿð.
ÉÎËÓÕÌÀ2 “Éîëóõìàã2”äàí ô.èñ. Õÿñòÿíè
éîëóõìà.
ÉÎËÓÕÌÀÃ1 ô. Ñèðàéÿò åòìÿê, êå÷ìÿê
(õÿñòÿëèê, ìèêðîá).
ÉÎËÓÕÌÀÃ2 ô. Ùàë-ÿùâàë áèëìÿê ö÷öí
áèðèíèí éàíûíà ýåòìÿê (ýÿëìÿê). Ìèðçÿ Ìåùäè
ùÿêèìáàøû ùÿôòÿäÿ èêè-ö÷ äÿôÿ îíó éîëóõóðäó.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. Àðàçû éóõóéà âåðäèêäÿí ñîíðà
áèð äÿ Ïîëàäû éîëóõìàüà ýåòäè. À.Øàèã. Ùà-
úûíû éîëóõìàüà ýÿëÿí îí áåø íÿôÿðäÿí èêèñè
áàéûð ãàïûäà áèçÿ ðàñò ýÿëäè. Ãàíòÿìèð.
ÉÎËÓÕÓÚÓ ñèô. Êå÷èúè, áàøãàëàðûíû òóòà
áèëÿí; ñèðàéÿòåäèúè. Ãðèï éîëóõóúó õÿñòÿëèêäèð.
Éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðäÿí þçöíöçö ãîðóéóí!
– Ùÿêèì öçö ýþðìÿéÿí, òèáá õèäìÿòèíèí íÿ
îëäóüóíó áèëìÿéÿí áó éåðëÿðäÿ áó éîëóõóúó
õÿñòÿëèê áþéöê ñöðÿòëÿ éàéûëûá, ÷îõëó ãóðáàí-
ëàð àëäû. À.Øàèã.
ÉÎËÓÕÓÚÓËÓà èñ. Éîëóõìà, êå÷ìÿ, ñè-
ðàéÿòåòìÿ ãàáèëèééÿòè; êå÷èúèëèê, ñèðàéÿòåäèúè-
ëèê (õÿñòÿëèê ùàããûíäà).
ÉÎËÓÃ ñèô. 1. Òöêëÿðè éîëóíìóø. Ñîéàðàì
ëèáàñûí, àëëàì ñàçûíû; Éàë-ãóéðóüóí éîëóã (ç.)
éîëà äöøÿðñÿí. Àøûã ßëÿñýÿð. Èíäè áàõ, ãîð-
õóíäàí éîëóã úöúÿéÿ îõøóéóðñàí. Ú.Ìÿì-
ÉÎËÓÍÌÀ
ìÿäãóëóçàäÿ. Éöç-éöç èéèðìè àääûì óçàãäà
ÿë èëÿ ñàíúûëìûø êèìè, àüàúà îõøàéàí éîëóã áèð
øåé ñå÷èëèðäè. Ìèð Úÿëàë.
3. ìÿú. Êàñûá, éîõñóë, ëöò. Éîëóüóí íÿéè âàð,
øóëóüà íÿ âåðñèí? (Àòà. ñþçö).
ÉÎËÓÍÌÀ “Éîëóíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎËÓÍÌÀÃ ìÿúù. Òöêëÿðè äàðòûëûá ÷ûõà-
ðûëìàã.
ÉÎËÓÍÌÓØ ô.ñèô. Òöêëÿðè äàðòûëûá (÷ÿêèëèá)
÷ûõàðûëìûø; éîëóã. Éîëóíìóø òîéóã.
ÉÎËÖÑÒÖ çÿðô Éîëäàí êå÷ÿðêÿí, éàíûí-
äàí êå÷ÿðêÿí. Éîëöñòö éîëäàøûìà äÿéäèì.
Éîëöñòö áèð áèçÿ äÿ ýÿë. – Éîëöñòö äÿëëÿê äö-
êàíûíà ýèðäè. Öçöíö ãûðõäûðûá áîéíóíó, áà-
øûíû äöçÿëòäèðäè. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÉÎËÂÅÐÈËÌßÇ ñèô. Ãÿòèééÿí éîë âåðèëÿ
áèëìÿéÿí, äþçöëÿ áèëìÿéÿí, èúàçÿ âåðèëìÿç.
Éîëâåðèëìÿç ùÿðÿêÿò.
ÉÎËÂÓÐÀÍ èñ. Ãà÷àã, ãóëäóð, éîëêÿñÿí.
Çÿðÿôøàí õàíûìûí ÿðè, Úàìàëû ìÿùâ åòäèðìÿê
ö÷öí Ãàðàäàüûí áöòöí ãóëäóð âÿ éîëâóðàí-
ëàðûíû þç ÿòðàôûíà éûüìûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÉÎË-ÉÎË ñèô. Ìèëÿìèë, ìèë-ìèë; ìèëëÿðè
îëàí. Õàë÷àíûí íàõûøëû éîë-éîë ùàøèéÿëÿðè ýþç-
ëÿðäÿ ïàðûëäàéûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÉÎÍÚÀ èñ. áîò. Ïàõëàëûëàð ôÿñèëÿñèíäÿí ÷îõ-
èëëèê áèòêè úèíñè. Éîíúà òàðëàñû. – Øÿáèñòàí ìÿ-
ðÿêäÿí áèð áàüëàìà éîíúà ýþòöðöá òþâëÿéÿ
òÿðÿô éþíÿëèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÎÍÚÀËÛÃ èñ. Éîíúà áèòÿí éåð, éîíúà òàð-
ëàñû. Éîíúàëûãëàðäà áèëäèð÷èíëÿðèí âÿ òîðàüàé-
ëàðûí ñÿñè åøèäèëèðäè. ß.Âÿëèéåâ. Êèìèñè äÿ
Ùàúû êèìè, ÿëèíäÿí ýåäÿí òîðïàüûíûí, ÷ÿìÿí
âÿ éîíúàëûãëàðûíûí àüðûñû èëÿ éàòàüûíäà èëàí
÷àëìûø êèìè äèíúÿëìÿê áèëìèðäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÎÍÚÓÌÀÃ ô. ìÿù. Éàëâàðìàã.
ÉÎÍÄÓÐÌÀ “Éîíäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÍÄÓÐÌÀÃ èúá. 1. Éîíìà èøè ýþðäöð-
ìÿê. Òàõòàëàðû éîíäóðìàã. Àüàúû éîíäóðìàã.
Äÿìèðè éîíäóðìàã.
2. Ùÿêê åòäèðìÿê, ãàçûòäûðìàã, éàõóä éîí-
ìàãëà äàøäàí âÿ ñ.-äÿí ãàéûòäûðìàã. [Ãÿù-
ðÿìàíè Ôèðèäóíà:] Ýÿë àéíàíûí àëòûíäà, ôèë
ñöìöéöíöí öñòöíäÿ Ñöäàáÿíèí øÿêëèíè
éîíäóðàã, – äåäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÎÍÃÀ(Ð) èñ. Ðÿíäÿ âÿ ñ. éîíóúó àëÿò-
ëÿðèí àüçûíäàí ÷ûõàí íàçèê, åíñèç òàõòà ïàð-
÷àëàðû. Òàõòà çàâîäóíäà ýåúÿ-ýöíäöç êÿñè-
ëÿí, éîíóëàí òàõòàëàðûí òàëàøàñû, éîíãàðû äàü
ÉÎÍÓËÌÓØ
êèìè ãàëàíûá áþéöê áèð ñàùÿíè òóòóðäó. Ìèð
Úÿëàë.
ÉÎÍÃÀÐËÀÌÀ “Éîíãàðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÍÃÀÐËÀÌÀÃ á à õ éîíìàã 1-úè ìÿ-
íàäà.
ÉÎÍÃÀÐËÀÍÌÀ “Éîíãàðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÍÃÀÐËÀÍÌÀà “Éîíãàðëàìàã”äàí
ìÿúù.
ÉÎÍÌÀ 1. “Éîíìàã”äàí ô.èñ.
2. ñèô. Éîíóëìóø.
ÉÎÍÌÀÃ ô. 1. Áèð øåéè (àüàúû, äÿìèðè âÿ ñ.)
ùÿúì åòèáàðèëÿ êè÷èëòìÿê, íàçèêëÿøäèðìÿê âÿ
éà èñòÿíèëÿí øÿêëÿ ñàëìàã ìÿãñÿäè èëÿ õöñóñè
êÿñèúè, éàõóä éîíóúó àëÿòëÿ êÿñèá öñòöíö ýþ-
òöðìÿê. Êÿðèì áàáà ôèò ÷àëà-÷àëà áèð ãàðûø èêè
áàðìàã ãàëûíëûüûíäà éàø ÷óáóüó éîíóðäó.
À.Øàèã.
2. Äàøäàí âÿ ñ.-äÿí éîíìàã éîëó èëÿ ùà-
çûðëàìàã. Ãÿùðÿìàíûí ùåéêÿëèíè äàøäàí éîí-
ìàã.
ÉÎÍÒÀËÀÌÀ “Éîíòàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÍÒÀËÀÌÀÃ ô. äàí. Òåç-òÿëÿñèê, íåúÿ
ýÿëäè éîíìàã.
ÉÎÍÒÀËÀÍÌÀ “Éîíòàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÍÒÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Òåç-òÿëÿñèê, íåúÿ
ýÿëäè éîíóëìàã.
ÉÎÍÒÀËÀÍÌÀÌÛØ á à õ éîíóëìàìûø.
ÉÎÍÓÚÓ 1. ñèô. Éîíàí, éîíìà èøè ýþðÿí.
Éîíóúó äÿçýàù. Éîíóúó àëÿò, ìàøûí.
2. èñ. Éîíìà äÿçýàùûíäà èøëÿéÿí, éàõóä
éîíìà èøèíäÿ èøëÿéÿí ôÿùëÿ.
ÉÎÍÓÃ ñèô. Éîíóëìóø.
ÉÎÍÓËÌÀ “Éîíóëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÍÓËÌÀÃ ô. 1. Ðÿíäÿ âÿ ñ. éîíóúó âÿ éà
êÿñèúè àëÿòëÿ êÿñèëèá öñòö ýþòöðöëìÿê; ùàìàð-
ëàíìàã, èøëÿíìÿê. ßììàìÿ øÿêëèíäÿ áèð äàø
éîíóëìóø; Áèð ñàäÿ ãÿáðèí öñòöíÿ ãîéóëìóø.
À.Ñÿùùÿò.
2. Éîíóëàðàã ùàçûðëàíìàã, ãàéðûëìàã.
ÉÎÍÓËÌÀÌÛØ ô.ñèô. 1. Ðÿíäÿ âÿ ñ. éîíóúó
âÿ éà êÿñèúè àëÿòëÿ êÿñèëèá öñòö ýþòöðöëìÿìèø;
ùàìàðëàíìàìûø, èøëÿíìÿìèø. Éîíóëìàìûø
òàõòà. Éîíóëìàìûø äàø.
2. ìÿú. äàí. Òÿðáèéÿñèç, ìÿäÿíèééÿòñèç,
îëäóãúà êîáóä, ãàíìàç. Ôÿðìàíûí öðÿéè ñû-
õûëäû. Äöíéàäà ãÿðèáÿ, éîíóëìàìûø àäàìëàð
âàðìûø! ß.Ñàäûã.
ÉÎÍÓËÌÓØ ô.ñèô. 1. Ðÿíäÿ âÿ ñ. éîíóúó,
éàõóä êÿñèúè àëÿò âàñèòÿñèëÿ öñòö ýþòöðöëìöø,
613
ÉÎÍÓÐÚÀ
äöçëÿíäèðèëìèø; ùàìàðëàíìûø, èøëÿíìèø. Éî-
íóëìóø òàõòà.
2. Éîíóëàðàã ãàéðûëìûø, äöçÿëäèëìèø, ùÿêê
åäèëìèø, ãàçûëìûø. Äàøäàí éîíóëìóø ùåéêÿë.
ÉÎÍÓÐÚÀ èñ. áîò. Ïàðàçèò ýþáÿëÿêëÿðèí
(ÿñàñÿí òàõûëëàðäà) òþðÿòäèéè õÿñòÿëèê.
ÉÎÐÜÀ 1. èñ. Àò éåðèøèíèí áèð íþâö (áó
éåðèøäÿ àò íþâáÿ èëÿ ýàù áèð òÿðÿôäÿêè – ñàü
àéàãëàðûíû, ýàù î áèðè òÿðÿôäÿêè – ñîë àéàã-
ëàðûíû åéíè çàìàíäà èðÿëè àòûð).
2. ñèô. Áó úöð éåðèøè îëàí, áó úöð éåðèéÿí.
Éîðüà àò. Éîðüà êöðÿí. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
Êÿùÿð àò éåíÿ äÿ éîðüà éåðèéèð, ÷àéàøàüû ñÿ-
êèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÎÐÜÀËÀÌÀ “Éîðüàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÐÜÀËÀÌÀÃ ô. 1. Éîðüà éåðèøëÿ éåðè-
ìÿê. [Ìàéàíûí] áöòöí ôèêðè éîðüàëàéàí êÿ-
ùÿðäÿ, ýþçÿëëèéèíäÿí äîéìàäûüû ÷þëëÿðäÿ èäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
2. ìÿú. Ñöðÿòëÿ ýåòìÿê, ãà÷ìàã.
ÉÎÐÜÀËÀÒÌÀ “Éîðüàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÐÜÀËÀÒÌÀÃ èúá. Éîðüàëàìàüà ìÿú-
áóð åòìÿê, éîðüà éåðèøëÿ ñöðìÿê. // Èòè ñöð-
ìÿê, áÿðê ñöðìÿê.
ÉÎÐÜÀËÛÃ èñ. Éîðüà éåðèéÿí àòûí ùàë âÿ
êåéôèééÿòè. Àòûí éîðüàëûüû.
◊ Ãîúàëûãäà éîðüàëûã – á à õ ãîúàëûã.
ÉÎÐÜÀÍ èñ. Éàòàíäà þðòöíìÿê ö÷öí è÷è
éóíëó âÿ éà ïàìáûãëû ýåíèø þðòö. Ãàëûí éîð-
üàí. Éóí éîðüàí. Öñòöíÿ éîðüàí þðòìÿê.
– ßëÿñýÿð, àüëàéûð ãûçëàð, àðâàäëàð; Ñþêöëäö
äþøÿêëÿð, éîðüàí ãàëìàäû. Àøûã ßëÿñýÿð. Öñ-
òöìÿ áèð íå÷ÿ ãÿòðÿ ñó àòûëäû âÿ éîðüàíûí êÿ-
íàðû èëÿ öçöìö ñèëäèì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
×ÿêäèê áàøûìûçà ãàëûí éîðüàíû; Äÿðèí áèð éó-
õóéà ýåòäèê ùàìûìûç. Ñ.Âóðüóí.
ÉÎÐÜÀÍÀÜÛ èñ. Éîðüàíà êå÷èðèëÿí õöñóñè
àü, éàõóä îíóí àëòûíäàí ñàëûíàí ìÿëÿôÿ.
ÉÎÐÜÀÍ×À èñ. Êè÷èê éîðüàí, áàëàúà éîð-
üàí; óøàã éîðüàíû.
ÉÎÐÜÀÍ×Û á à õ éîðüàíñûðûéàí, éîðüàí-
òèêÿí.
ÉÎÐÜÀÍ-ÄÞØßÊ òîï. Éîðüàí, äþøÿê, áà-
ëûøäàí èáàðÿò éàòàúàã ëÿâàçèìàòû. Ùàìû àïòåê-
õàíàëàðäà òàõòàáèòè òîçó ñàòûðëàð, ýåò áèð àç
àë, ñÿï éîðüàí-äþøÿéèí ÿòðàôûíà! Í.Âÿçèðîâ.
[Ñÿëèìÿ:] Àé Ãóðáàí, éóõóí ýÿëèðñÿ, éîðüàí-
äþøÿê ñàëûì, áèð àç éàò. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
◊ Éîðüàí-äþøÿêäÿí äóðìàã (ãàëõìàã) –
ñàüàëìàã. Ùå÷ ýþð ñÿí ýåäÿíäÿí äÿ áèð-èêè àé
614
ÉÎÐÜÓÍ-ÀÐÜÛÍ
ñîíðà ìÿí éîðüàí-äþøÿêäÿí äóðà áèëÿúÿéÿì
êè, áèð ñþç äÿ äàíûøàì? “Êîðîüëó”. Éîðüàí-
äþøÿéÿ äöøìÿê (éûõûëìàã) – áÿðê õÿñòÿëÿí-
ìÿê. ..Ùÿëèìÿ ùàìàìäàí ÷ûõàíäà þçöíö ñî-
éóüà âåðèá éîðüàí-äþøÿéÿ äöøäö. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Áèð àç äà áó äÿðäè èëÿ áàø-áàøà ãàëàðäûñà,
íàõîøëàéûá éîðüàí-äþøÿéÿ éûõûëà áèëÿðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÎÐÜÀÍÛÃÀËÛÍ ñèô. äàí. Ùàâàäàðû, ùèìà-
éÿ÷èñè îëäóüó ö÷öí ÿìÿëëÿðèíèí öñòö à÷ûëìà-
éàí àäàì ùàããûíäà.
ÉÎÐÜÀÍËÛÃ 1. ñèô. Éîðüàíà éàðàéàí, éîð-
üàí ö÷öí ëàçûì îëàí.
2. èñ. Éîðüàíà éàðàéàí ïàð÷à. ×èò éîðüàíëûã.
Éàõøû éîðüàíëûã àëìûøàì.
ÉÎÐÜÀÍÑÛÐÛÉÀÍ, ÉÎÐÜÀÍÒÈÊßÍ èñ.
Éîðüàí ñûðûìàãëà (òèêìÿêëÿ) ìÿøüóë îëàí
àäàì. Éîðüàíñûðûéàí ãàäûí.
ÉÎÐÜÀÍÖÇÖ èñ. Éîðüàíûí öçöíÿ ÷ÿêèëÿí
àäè âÿ éà íàõûøëû ïàð÷à. [Ìàùìóä Ñîíàéà:]
Ùÿëÿ ýþð ñÿíÿ íÿ ýÿòèðìèøÿì: ÷èò, øàë, éîðüàí-
öçö, òóìàíëûã... Ç.Õÿëèë. Ñóëòàíûí ÿëè òàáóðåò-
êàíûí öñòöíäÿ äóðàí òåëåôîí àïàðàòûíà äîüðó
óçàíàíäà àéàüû éîðüàíöçöíöí úûðûüûíà êå-
÷ÿðäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÎÐÜÀÍÖÇÖËÖÊ 1. ñèô. Éîðüàíöçö ö÷öí
éàðàéàí. Éîðüàíöçöëöê ïàð÷à.
2. èñ. Éîðüàíöçö. Ãÿëÿìêàð éîðüàíöçöëöê.
ÉÎÐÜÓÍ ñèô. ×îõ èøëÿìÿê, éåðèìÿê, ùÿ-
ðÿêÿò åòìÿê âÿ äèýÿð ôÿàëèééÿò íÿòèúÿñèíäÿ
éîðóëìóø, öçýöí äöøìöø. Éîðüóí àäàì. Éîð-
üóí àò. – Ãûøûí ñîéóüóíäà äà àäàì èñòÿéèð,
ýèðñèí èñòè êöðñöéÿ âÿ éîðüàíû ÷ÿêñèí áàøûíà,
áèð àç äà éîðüóí îëàí àäàìû éóõó òóòóð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éîðüóí îëäóüóìäàí
éàòäûã ýåúÿíè; Ñÿùÿð à÷ûëûíúà îéàòäû ìÿíè.
Ñ.Âóðüóí. Ñÿìÿä ÿìèñèíèí àðäûíúà, éîðüóí
àääûìëàðëà éåìÿê îòàüûíà êå÷èá ñòîëóí éà-
íûíäà îòóðäó. È.Ùöñåéíîâ.
Éîðüóí äöø-
ìÿê – éîðóëìàã. [Õÿäèúÿ] àõûðäà éîðüóí âÿ
ùàëñûçúà äöøöá ãàëäû. Ñ.Ùöñåéí. Éîðüóí äöø-
ìöø ãûçëàð éåðëÿðèíÿ ýèðÿí êèìè ýþçëÿðèíè éóì-
äóëàð. Ì.Ùöñåéí. // ìÿú. Êå÷èðäèéè ùÿéÿúàí
âÿ èçòèðàáëàðäàí öçöëìöø, öçýöí äöøìöø, éî-
ðóëìóø.
éîðüóí-éîðüóí çÿðô Ýöúäÿí äöøìöø ùàë-
äà, éîðóëìóø ùàëäà, çÿèôëÿìèø ùàëäà. Éîðüóí-
éîðüóí áàõìàã.
ÉÎÐÜÓÍ-ÀÐÜÛÍ ñèô. ×îõ éîðóëìóø. Éîð-
üóí-àðüûí èíñàíëàð èøäÿí ñîíðà; Éûüûøìûøäû
ÉÎÐÜÓÍËÀÌÀ
äèâàðëàðû äàø àéíàëû áèð ñàëîíà. Ñ.Âóðüóí.

Éîðüóí-àðüûí äöøìÿê – ÷îõ éîðóëìàã,
òàãÿòñèç äöøìÿê.
ÉÎÐÜÓÍËÀÌÀ “Éîðüóíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÐÜÓÍËÀÌÀÃ á à õ éîðüóíëàøìàã.
Þëÿí þëäö, ãàëàíûí äÿðäèíè äÿðìàíëàìûøûã;
Äÿõè áÿñäèð, äÿõè áÿñäèð, äÿõè éîðüóíëàìûøûã.
ß.Íÿçìè.
ÉÎÐÜÓÍËÀØÌÀ “Éîðüóíëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÐÜÓÍËÀØÌÀÃ ô. Éîðüóí äöøìÿê,
éîðüóí îëìàã, éîðüóíëóã íÿòèúÿñèíäÿ òàãÿò-
äÿí äöøìÿê.
ÉÎÐÜÓÍËÓà èñ. ×îõ èøëÿìÿê, éåðèìÿê,
ùÿðÿêÿò åòìÿê íÿòèúÿñèíäÿ áÿäÿíèí ýöúäÿí
äöøìÿñè, éîðóëìàñû, éàõóä çåùíèí áèð ìöä-
äÿò ñÿìÿðÿëè ñóðÿòäÿ èøëÿéÿ áèëìÿéÿúÿê ùàëà
ýÿëìÿñè; öçýöíëöê, òàãÿòñèçëèê ùèññè. Áÿäÿíè-
ìèí éîðüóíëóüó ùÿëÿ äÿ ýåòìÿéèá. Úèñìàíè
éîðüóíëóã. Éîðüóíëóãäàí áÿäÿíèì ñûçûëäàéûð.
– Õàíûì ãûçûí ìÿíèì ÷þùðÿìäÿ ýþðäöéö äàë-
üûíëûã ôèêèðäÿí äåéèë, óçóí éîëóí éîðüóíëó-
üóíäàíäûð.. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Éîðüóíëóüó
÷ûõìàã – èñòèðàùÿò åòäèêäÿí ñîíðà ãöââÿñè
þçöíÿ ãàéûòìàã. Éîðüóíëóüóíó àëìàã – èñ-
òèðàùÿò åòìÿê. Àááàñ áàúûñûíà: – Éàâàø-éàâàø
ýåäÿðèê, îðàäà ñÿí éîðüóíëóüóíó àëàðñàí..
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Éîðüóíëóüóíó ÷ûõàðòìàã –
á à õ éîðüóíëóüóíó àëìàã. Èñàáàëà áèð àç
óçàíäû êè, éîë éîðüóíëóüóíó ÷ûõàðòñûí. Í.Âÿ-
çèðîâ.
ÉÎÐÌÀ “Éîðìàã1”äàí ô.èñ.
ÉÎÐÌÀÃ1 ô. Éîðóëìàñûíà ñÿáÿá îëìàã,
òàãÿòäÿí ñàëìàã, òàáñûç åòìÿê; öçìÿê. Àòû
éîðìàã. Óøàüû ÷îõëó òàïøûðûãëà éîðìàã îë-
ìàç. Áó èø ìÿíè éîðäó. Éîë àäàìû éîðóð.
– Êèíëè ïàøàëàðà ìåéäàí îõóéàí; ×îõ êþù-
ëÿíëÿð éîðàí ãî÷ Êîðîüëóäóð. “Êîðîüëó”.
Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè åøøÿéè ùå÷ êÿñÿ âåð-
ìÿçäè êè, áèð éàíà àïàðûá ùåéâàíû éîðñóíëàð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Éîë éîðìàã – ÷îõ
ýåäèá-ýÿëìÿê. [×àðâàäàð:] ß, áó éîëó éîð-
äóüóí áÿñ äåéèë? Ñ.Ðÿùèìîâ. Þçöíö éîð-
ìàã ìÿú. – áîø éåðÿ ÿëëÿøìÿê, ÿáÿñ ÷àëûø-
ìàã. Þçöíö éîðìà, áóíäàí ùå÷ áèð øåé ÷ûõ-
ìàéàúàãäûð. // Ýÿðýèí çÿùìÿò òÿëÿá åäÿí
áèð èøäÿ öñòöí ýÿëìÿê. Íÿðääÿ î ìÿíè éîðäó.
ÉÎÐÌÀÃ2 á à õ éîçìàã. Ýöíÿø äÿ Ãÿù-
ðÿìàíûí éóõóñóíó éîðóðäó. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÎÐÍÓÃ äàí. á à õ éîðüóí. [Ñöëåéìàí
áÿé:] Èíäè ÷àé è÷ÿðèê, éîðíóüóìóç ÷ûõàð.
ÉÎÐÓËÌÀÃ
ß.Ùàãâåðäèéåâ. ..Áèç [ìöñÿëìàíëàð] áÿøÿðèé-
éÿò êàðâàíûíûí ãàòàðûíäàí öçöëìöø éîðíóã
äÿâÿ êèìè áèð éåðäÿ ãàëûá, óçóí äÿùðëÿðè õàáè-
ãÿôëÿòäÿ êå÷èðìèøèê. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÉÎÐÒ ñèô. Àò éåðèøèíèí áèð íþâö; ëþùðÿì
éåðèø (áó éåðèøäÿ àò áèð ãàáàã àéàüû èëÿ áèð
äàë àéàüûíû åéíè âàõòäà éåðÿ ãîéóð).
ÉÎÐÒÀÂËÀÌÀÃ ô. ìÿù. 1. Éîðòà éåðèøëÿ
éåðèìÿéÿ, éîðòìàüà áàøëàìàã. [Ìÿúèä] ýþé
öðêÿñèíÿ áèð àúû ãàì÷û ÷ÿêäè. Öðêÿ éîðòàâëàäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ñöðÿòëÿ, ÷àïà-÷àïà ýåòìÿê. Î, öçöíö
åíèøÿ òÿðÿô äþíäÿðèá: – Ñÿí áèð ýþð, íåúÿ äÿ ÿòè
êÿñèëìèø êèìè éîðòàâëàéûð! Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÎÐÒÄÓÐÌÀ “Éîðòäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÐÒÄÓÐÌÀÃ èúá. 1. Éîðòìàüà, ãà÷-
ìàüà, ÷àïìàüà ìÿúáóð åòìÿê. Ñîíðà áèçè
éîðòäóðóá [ßìèëìÿðäóã] íÿáçèìèçÿ áàõäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ìÿú. Áîø-áîø ýÿçìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê.
ÉÎÐÒÌÀ 1. “Éîðòìàã”äàí ô.èñ.
2. ñèô. Éîðò. [Òàùèð] ..àòûíû éîðòìà éåðèøëÿ
ñöðìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ùöñåéí.
ÉÎÐÒÌÀÃ ô. 1. Éîðò ýåòìÿê, éåðèìÿê. Àò-
ëàð òÿðïÿíèá áèð ãÿäÿð éîðòäóëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Öìóìèééÿòëÿ, éåðèìÿê, ãà÷ìàã,
áîø-áîø ýÿçìÿê. Î, éåíÿ ÿââÿëêè êèìè îðà-
áóðà éîðòàí, èõòèñàñûíûí àäû áóëóíìàéàí âÿ
ãàðäàøûíûí ÿëèíÿ áàõàí Íÿñèð èäè. Ñ.Ùöñåéí.
[Áóäàã:] Øÿëÿìèç äàëûìûçäà éîðòìàüà öç ãîé-
äóã. ß.Âÿëèéåâ. Ðÿùèìëè ôûñûëäàéà-ôûñûëäàéà
òÿùêèì÷èíèí àðõàñûíäà éîðòóðäó. È.Ùöñåéíîâ.
3. ìÿú. äàí. Ñîõìàã, äöðòìÿê.
éîðòà-éîðòà çÿðô Òÿëÿñèê, ÷àïàðàã, ãà÷à-
ãà÷à. Éîðòà-éîðòà ýåòìÿê.
ÉÎÐÓÚÓ ñèô. Éîðüóíëóã ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí,
éîðàí; àüûð. Éîðóúó èø. Éîðóúó éîë. Éîðóúó
èúëàñ. // Öçöúö, úàíñûõûúû, óñàíäûðûúû. Éîðóúó
ñþùáÿòëÿð. Éîðóúó ìÿíçÿðÿ. Éîðóúó ùÿéàò.
ÉÎÐÓËÌÀ “Éîðóëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÐÓËÌÀà ô. ×îõ èøëÿìÿê, ÷àëûøìàã,
ùÿðÿêÿò åòìÿê âÿ ñ. ôÿàëèééÿò íÿòèúÿñèíäÿ éîð-
üóíëóã ùèññ åòìÿê, ýöúäÿí äöøìÿê. Ýÿçìÿê-
äÿí éîðóëìàã. Èøëÿìÿêäÿí éîðóëìàã. Ôèêèð-
ëÿøìÿêäÿí éîðóëìàã. – Çåéíÿá áóúàãäà àéàã
öñòÿ äóðìàãäàí ëàï éîðóëäó. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. // Òÿíýÿ ýÿëìÿê, áûãìàã, óñàíìàã,
öçöëìÿê. Äàíûøìàãäàí éîðóëìàäûí? – ..Áó
Àëëàùûí áÿëàñûíà ýèðèôòàð îëìóø äà éàéëàãëàðäà
615
ÉÎÐÓËÌÀÃÑÛÇÛÍ
âåéèëëÿíìÿêäÿí éîðóëìàäû. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Áèð õåéëè ñöêóòäàí ñîíðà êàòèá ãàïûéà
áàõà-áàõà äåäè: – Íèçàì-èíòèçàì áàðÿäÿ äà-
íûøìàãäàí éîðóëìóøóã. Ì.Ùöñåéí.
ÉÎÐÓËÌÀÃÑÛÇÛÍ, ÉÎÐÓËÌÀÄÀÍ çÿðô
Éîðóëìàã áèëìÿäÿí, èñòèðàùÿò åòìÿäÿí, äà-
éàíìàäàí, àðàì òàïìàäàí, àðàñû êÿñèëìÿäÿí.
Éîðóëìàäàí èøëÿìÿê. Éîðóëìàäàí äàíûøìàã.
ÉÎÐÓËÌÀÇ ñèô. Éîðóëìàã áèëìÿéÿí;
éîðóëìàéàí. Éîðóëìàç òÿäãèãàò÷û. Éîðóëìàç
àäàì.
ÉÎÐÓËÌÀÇËÛÃ èñ. Éîðóëìàç àäàìûí
ùàë âÿ êåéôèééÿòè.
ÉÎÐ-ÉÎÕÑÓË òîï. Éîõñóëëàð. Àøûã Ùóìàé
èíäè, áó ñààò þçöíäÿí ÷ûõûá éîð-éîõñóëóí áàøû
öñòöíäÿ ãàì÷û îéíàäàí ìöëêÿäàð áàëàëàðûíà
ãàí è÷èðìèø Ãà÷àã Íÿáèäÿí äåéèð, Ùÿúÿðè òÿ-
ðèôëÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÎÑÌÀ ñèô. øàèð. Çÿðèô, èíúÿ, èøâÿëè, èøâÿ-
êàð, íàçÿíèí. Èïÿêëÿð è÷èíäÿ õóìàðëàíäûãúà;
Éîñìà ýþçÿëëÿðÿ äàñòàíëàð äåéèí. Ñ.Âóðüóí.
ÉÎÑÌÀËÛÃ èñ. Çÿðèôëèê, èíúÿëèê, èøâÿêàð-
ëûã; èøâÿ, íàç.
ÉÎÑÌÀÐÀà ñèô. Áÿñòÿáîéëó, êè÷èê, àë÷àã.
ÉÎÑÓÍ èñ. áîò. Êþêö, ýþâäÿñè, éàðïàüû îë-
ìàéàí âÿ áóíóíëà äà áàøãà ñó áèòêèëÿðèíäÿí
ôÿðãëÿíÿí ñïîðàëû ñó áèòêèñè, äÿíèçäÿí ÷ûõàí
îòëàð. Äÿíèç éîñóíó.
ÉÎÑÓÍËÀÌÀ “Éîñóíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÑÓÍËÀÌÀÃ ô. Éîñóí áèòìÿê, éîñóíó
áàüëàìàã, éîñóíëà þðòöëìÿê, éîñóí áàñìàã.
ÉÎÑÓÍËÓ ñèô. Öñòöíö éîñóí áàñìûø, éî-
ñóíëà þðòöëìöø. Éîñóíëó ýþëìÿ÷ÿ.
ÉÎÑÓÍÂÀÐÈ ñèô. Éîñóíà îõøàéàí; òåë-òåë.
ÉÎÒËÀØÄÛÐÌÀ äèë÷. “Éîòëàøäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÎÒËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. äèë÷. Éîò (é) ñÿñè èëÿ
òÿëÿôôöç åòìÿê.
ÉÎÒËÀØÌÀ èñ. äèë÷. Ñàèòëÿðèí ãàáàüûíäà
(àäÿòÿí ñþçöí ÿââÿëèíäÿ âÿ éà ñàèòëÿðèí àðà-
ñûíäà) éîò (é) ñàìèòèíèí ýÿëìÿñè. Éîòëàøìà
ùàäèñÿñè.
ÉÎÂÃÀÐ èñ. Òàõòà éîíìàã ö÷öí àëÿò;
ðÿíäÿ, èêèäÿñòÿëè ðÿíäÿ.
ÉÎÂÌ èñ. [ÿð.] êþùí. Ýöí, ýåúÿ-ýöíäöç,
ñóòêà.
ÉÎÂÌÈÉÉß èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Ùÿð ýöí ö÷öí
âåðèëÿí õÿðú, ùàãã, ìààø; ýöíäÿëèê. Àçÿðèòòè-
ôàãäàí ýþíäÿðèëÿí òÿôòèø êîìèññèéàñû àéëàðëà
îòóðàð, þç éîâìèééÿñèíè àëàð, áó äàèðÿèòòèôà-
616
ÉÎÂÓØÌÀÃ
ãûí èøèíè ÿñàñëû ñóðÿòäÿ éîõëàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// ñûô. Ýöíäÿëèê. [Ùàúû Êÿðèì çÿðýÿð:] Ìÿí êè
çÿðýÿðÿì, éîâìèééÿ õÿðúèìäÿí þòðö àúèçÿì.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Ùÿðýöíêö ýÿëèð âÿ ÷ûõàðû éàçìàã ö÷öí
ìöùàñèáàò äÿôòÿðè; ýöíäÿëèê.
ÉÎÂØÀÍ èñ. áîò. Ìöðÿêêÿá÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñè-
ëÿñèíäÿí êÿñêèí ãîõóëó îò âÿ éàðûìêîë
áèòêèñè. Éîâøàí àðàüû (äèñòèëëÿ éîëó èëÿ éîâ-
øàíäàí ÷ÿêèëìèø úþâùÿð). – Ìóüàíäà ãàðà-
üàò, éîâøàí éåðèíÿ; ×èíàðëàð áîé àòäû úÿðýÿ-
ëÿíÿðÿê. Ñ.Âóðüóí.
ÉÎÂØÀÍËÛ ñèô. ×îõëó éîâøàí áèòìèø, éîâ-
øàí áèòÿí. Éîâøàíëû ÿêèí. Éîâøàíëû éåð. – [Òàùèð]
ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà äóðóá áîç âÿ éîâøàíëû
òÿïÿëÿðèí àðäûíäà áàòàí ýöíÿøÿ áàõûðäûñà äà,
ôèêðè òàìàì áàøãà éåðäÿ èäè. Ì.Ùöñåéí.
ÉÎÂØÀÍËÛÃ èñ. Éîâøàí áèòÿí éåð.
◊ Éîâøàíëûüà ÷ûõìàã – áèð èøäÿ, äàíûøûãäà
âÿ ñ.-äÿ àäè, íîðìàë äÿðÿúÿäÿí êÿíàðà ÷ûõ-
ìàã, ùÿääè àøìàã.
ÉÎÂØÓÒÌÀ “Éîâøóòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÂØÓÒÌÀÃ ô. Éóìøàëòìàã, äèëÿ òóòàðàã
þçöíÿ éàõûíëàøäûðìàã.
ÉÎÂÓÃ á à õ éàõûí. [Ùàúû Ìóðàä:] Ñèííè
äÿ ìÿíÿ éîâóãäóð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÎÂÓÃËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Éîâóãëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÂÓÃËÀØÄÛÐÛËÌÀÃ á à õ éàõûíëàø-
äûðûëìàã.
ÉÎÂÓÃËÀØÄÛÐÌÀ “Éîâóãëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÉÎÂÓÃËÀØÄÛÐÌÀÃ á à õ éàõûíëàøäûð-
ìàã.
ÉÎÂÓÃËÀØÌÀ “Éîâóãëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÂÓÃËÀØÌÀÃ á à õ éàõûíëàøìàã.
ÉÎÂÓÃËÓÃ á à õ éàõûíëûã.
ÉÎÂÓØÄÓÐÌÀ “Éîâóøäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÂÓØÄÓÐÌÀÃ èúá. Éàõûíëàøäûðìàã;
éàõûíëàøìàüà, öíñèééÿò áàüëàìàüà ìÿúáóð
åòìÿê âÿ éà âàñèòÿ îëìàã. // Óéüóíëàøäûðìàã.
ÉÎÂÓØÄÓÐÓËÌÀ “Éîâóøäóðóëìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÎÂÓØÄÓÐÓËÌÀÃ ìÿúù. Éàõûíëàøäûðûë-
ìàã; éàõûíëûã, öíñèééÿò éàðàäûëìàã.
ÉÎÂÓØÌÀÃ ô. Éàõûíëàøìàã, öíñèééÿò áàü-
ëàìàã. ..Ýöëýÿç [àòàñûíà] àç éîâóøàðäû. Ìèð
Úÿëàë. // Óéóøìàã, óéüóíëàøìàã, þçöíö áàø-
ãàñû èëÿ òàé, áÿðàáÿð òóòìàã. Àäàì àäàìà
ýÿðÿê éîâóøñóí.
ÉÎÂÓØÌÀÇ
ÉÎÂÓØÌÀÇ ñèô. Éîâóøìàéàí, ùå÷ êÿñëÿ
ãàéíàéûá-ãàðûøìàéàí (àäàì). Éîâóøìàçûí
áèðèäèð.
ÉÎÇÄÓÐÌÀ “Éîçäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÇÄÓÐÌÀà 1. “Éîçìàã”äàí èúá. Éóõó-
ñóíó éîçäóðìàã.
2. ô. Ôèêðèíè áàøãà øåéÿ úÿëá åòìÿê, àçäûð-
ìàã, éàéûíäûðìàã.
ÉÎÇÌÀ “Éîçìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÇÌÀÃ ô. Þçö èñòÿäèéè êèìè ìÿíà âåð-
ìÿê, èçàù åòìÿê, øÿðù åòìÿê. Úÿùðÿíèí ãûðûë-
ìàñûíû ïèñ éåðÿ éîçàðàã, öðÿéèíÿ ýÿòèðìèøäè
êè, áÿëêÿ äÿ áó ñààò Òàïäûüûí áàøûíäà áèð õàòà
âàð! ß.ßáöëùÿñÿí. // Ùèññ åòìÿê, äóéìàã.
Êÿëÿíòÿðëè ìöñàùèáèíèí ãÿôèëäÿí òóòóëìàñûíû
ñþùáÿòäÿí õîøëàíìàìàñûíà éîçäó. È.Ùöñåé-
íîâ. // Éóõóäà ýþðöëìöø øåéÿ ìÿíà âåðìÿê,
ðþéàíû òÿáèð åòìÿê.
ÉÎÇÓËÌÀ “Éîçóëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÎÇÓËÌÀÃ ìÿúù. Èñòÿíèëÿí êèìè ìÿíà
âåðèëìÿê, èçàù åäèëìÿê, øÿðù åäèëìÿê.
ÉÞÍ èñ. 1. Öç, öç òÿðÿô, þí òÿðÿô. Îòóðóá-
äóðóá éþíö îéàíà; Äóðóá-äóðóá éåðèìÿéèí
íÿäÿíäèð? Ì.Ï.Âàãèô. Ýàù éþíöìö ÷åâèðèðÿì
Øèðâàíà; Ýàù öç òóòóá Ýöðúöñòàíà, àüëàðàì.
Ìîëëà Úöìÿ. Ýöëñÿíÿì àðâàä éþíöíö îüëóíà
òÿðÿô ÷åâèðìÿäÿí úàâàá âåðäè âÿ àøàüû ÿéèëèá
îúàüû öôöðìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ùöñåéí.
Éþí
÷åâèðìÿê – öç ÷åâèðìÿê, öçöíö òóòìàã, ìö-
ðàúèÿò åòìÿê. ßëÿñýÿð, éþí ÷åâèð øàùëàð øàùûíà;
Éàïûø ÿòÿéèíäÿí, øèêàéÿò åéëÿ! Àøûã ßëÿñýÿð.
Éþíöíö òóòìàã – öçöíö.. òÿðÿôÿ ÷åâèðìÿê.
Ùÿð êÿñèí äöíéàäà áèð ãèáëÿñè âàð; Ìÿí äÿ
éþíöì ñÿíÿ ñàðû òóòìóøàì. Ì.Ï.Âàãèô.
2. Èñòèãàìÿò, ñÿìò, òÿðÿô.
Éþí àëìàã –
èñòèãàìÿò àëìàã, öç òóòìàã, ...òÿðÿôÿ ýåòìÿê.
Åðòÿñè ýöí ñöáù òåçäÿí Ãàðàõàí Õûðäàíû âÿ
ìÿíè îéàòäû. Îíëàð áèðëèêäÿ éîíúàëûüà òÿðÿô
éþí àëäûëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
◊ Éþíö áÿðè îëìàã äàí. – ñàüàëìàüà áàø-
ëàìàã, ñàüàëìàã ÿëàìÿòëÿðè ýþñòÿðìÿê. Ñÿñ
ùÿð éàíà éàéûëäû. Ïàäøàùà ìóøòóëóüà ýåòäè-
ëÿð êè, Ãÿìÿðèí íÿôÿñè ãàéûòìûøäûð, õûðäà-õûðäà
éþíö áÿðè îëóð. (Íàüûë).
ÉÞÍÄßÌ èñ. 1. Ãàéäà, íèçàì, ñÿëèãÿ.

Éþíäÿìäÿí ÷ûõìàã – åéáÿúÿðëÿøìÿê,
÷èðêèíëÿøìÿê, êîðëàíìàã. Éþíäÿìÿ äöø-
ìÿê – ãàéäàéà äöøìÿê, ñÿëèãÿéÿ äöøìÿê,
ìöÿééÿí øÿêëÿ äöøìÿê. Éþíäÿìÿ äöøäöê-
äÿí ñîíðà óíèâåðñèòåòÿ ýåòäèì. Ìèð Úÿëàë.
ÉÞÍßËÌßÊ
Éþíäÿìÿ ñàëìàã (ãîéìàã) – ñÿëèãÿéÿ, ñàù-
ìàíà ñàëìàã, ãàéäàéà ñàëìàã, ìöÿééÿí áèð
øÿêëÿ ñàëìàã. ..Ìÿí úÿìè èøëÿðèìè éþíäÿìÿ
ãîéóá, äîñò-àøíàëàð èëÿ âèäàëàøûá ÿéëÿøäèì
ìÿíçèëäÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. Ýþðêÿì, ñèð-ñèôÿò, õàðèúè ýþðöíöø. Áóíóí
éþíäÿìèíÿ áàõ. Áó íÿ éþíäÿìäèð?
ÉÞÍÄßÌËÈ ñèô. Ñÿëèãÿëè, ãàéäàëû; ýþðö-
íöøúÿ éàõøû, àáûðëû, ýþðêÿìëè.
ÉÞÍÄßÌËÈËÈÊ èñ. 1. Éþíäÿìëè øåéèí ùàë
âÿ êåéôèééÿòè.
2. Ðàùàò, ãîëàé.
3. Ãîëàéëûã, ðàùàòëûã.
ÉÞÍÄßÌÑÈÇ ñèô. 1. Ãàáà, êîáóä, áè÷èì-
ñèç, ñÿëèãÿñèç, òÿíàñöáñöç. Éþíäÿìñèç àäàì.
Éþíäÿìñèç øåé. – Ùÿëÿ êèì îëäóüóíó áèëìÿ-
ìèøäÿí áó àäàìûí õàðèúè ýþðêÿìè áèçäÿ íèôðÿò
ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäè; êîáóä ñèôÿòè, éþíäÿìñèç áÿ-
äÿíè âàðäû. Ñ.Ðÿùìàí.
2. Íàãîëàé, íàðàùàò, ãàéäàñûç, êîáóä. Éþí-
äÿìñèç ùÿðÿêÿò. Éþíäÿìñèç (ç.) îòóðìàã.
ÉÞÍÄßÌÑÈÇËÈÊ èñ. 1. Éþíäÿìñèç øåéèí
ùàëû.
2. Íàãîëàéëûã, íàðàùàòëûã.
ÉÞÍßËÄÈÚÈ ñèô. 1. Ùÿðÿêÿò âÿ èñòèãàìÿò
âåðÿí, èñòèãàìÿòâåðèúè, èñòèãàìÿòëÿíäèðèúè, èñ-
òèãàìÿòè íèçàìà ñàëàí. Éþíÿëäèúè ýþñòÿðèø.
2. òåõ. Áèð øåéè ìöÿééÿí èñòèãàìÿòäÿ ùÿðÿ-
êÿò åòäèðÿí. Éþíÿëäèúè ÷àðõ. Éþíÿëäèúè ðåëñ.
– Ãóéóíó ãàçìàüà áàøëàðêÿí îíóí àüçûíû
ìþùêÿìëÿòìÿê âÿ ýèëëè ìÿùëóë úÿðÿéàíûíû òÿ-
ìèí åòìÿê ö÷öí ãóéóéà åíäèðèëÿí èëê ãîðóéóúó
áîðóëàðà éþíÿëäèúè áîðó äåéèëèð. Ñ.Ãóëèéåâ.
ÉÞÍßËÄÈËÌß “Éþíÿëäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÞÍßËÄÈËÌßÊ ìÿúù. Áèð ñÿìòÿ âÿ éà
áèð øåéÿ äîüðó ÷åâðèëìÿê, ñþâã åòäèðèëìÿê;
èñòèãàìÿòëÿíäèðèëìÿê. Òîïëàðûí àüçû äöøìÿíÿ
éþíÿëäèëìèøäèð. Òÿíãèä àòÿøè þç ùÿäÿôèíÿ éþ-
íÿëäèëäè.
ÉÞÍßËÌß “Éþíÿëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÞÍßËÌßÊ ô. 1. Áèð òÿðÿôÿ èñòèãàìÿò àëûá
ýåòìÿê, öç òóòóá ýåòìÿê, èñòèãàìÿò àëìàã.
Ùàìûìûç ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ éþíÿëäèê. Ýÿìèëÿð
àäàéà äîüðó éþíÿëäè. – Êîðîüëó Íèýàðà òÿðÿô
éþíÿëäè. “Êîðîüëó”. [Ôàéòîíóí] è÷èíäÿí Èìàì-
âåðäè áàáà ÷ûõûá Íóðÿääèíÿ òÿðÿô éþíÿëäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. // Áèð øåé ö÷öí éàíàøìàã, éà-
íûíà ýåòìÿê, ìöðàúèÿò åòìÿê. [Õîðòäàí:]
ßëèíäÿ ìàéà äöçÿëòìÿê ö÷öí ãÿäèì äîñò âÿ
àøíàëàðûíà éþíÿëäè.. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
617
ÉÞÍßËÒÌß
2. Ýÿëìÿê, öç òóòìàã. [Áÿêèð:] Ãàéàíûí
öñòöíäÿí ýþðäöì, èêè äÿñòÿ àòëû áèçÿ ñàðû éþ-
íÿëèáëÿð. Í.Âÿçèðîâ.
3. Öçöíö ÷åâèðìÿê, äþíìÿê, ÷åâðèëìÿê.
ÉÞÍßËÒÌß “Éþíÿëòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÞÍßËÒÌßÊ ô. Èñòèãàìÿò âåðìÿê, èñòèãà-
ìÿòëÿíäèðìÿê, èñòèãàìÿò ýþñòÿðìÿê. Ñóéó
àðõà éþíÿëòäèê; Áàüà, áîñòàíà ýåòäèê; Åâèí
âàð îëñóí, ãàðäàø; Àõûð õîø ýöíÿ éåòäèê. (Áà-
éàòû). Áàëàúà Ñàáèð ùèññ åäèðäè êè, äàùà àòàñû
îíó ìÿêòÿáÿ òÿðÿô éþíÿëòìÿê èñòÿìèð. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. // Òóøëàìàã, ÷åâèðìÿê, äþíäÿðìÿê.
Òîïóí àüçûíû ùÿäÿôÿ éþíÿëòìÿê. – Áèð äàøà
ñèíÿ ýÿðèá òöôÿíýèìè [ïÿëÿíýÿ] òÿðÿô éþíÿëò-
äèì. À.Øàèã.
ÉÞÍËßØÌß “Éþíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÞÍËßØÌßÊ ãàðø. ìÿù. Ðàçûëûüà ýÿë-
ìÿê; ðàçûëàøìàã, äöçÿëèøìÿê.
ÉÞÍËÖ ñèô. äàí. 1. Éàðàðëû, ëàçûìëû, ýÿðÿêëè,
ìöíàñèá, ÿëâåðèøëè, éàõøû, ÿìÿëëè-áàøëû. Éþíëö
øåé.
2. Éàõøû, öçöéîëà, ñþçÿáàõàí. [ßùìÿä]
öðÿéèíäÿ þç-þçö èëÿ áåëÿ áèð èôòèõàðëà äàíûøûðäû:
– Àüûëëû þâëàä, éþíëö áàëà àäàìûí ãàëõìàñû
ö÷öí ÿí ñåùèðëè ãàíàä äåéèëìè? Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÞÍËÖÊ: éþíëöê ùàë ãðàì. – èñìèí êèìÿ?
íÿéÿ? âÿ ùàðàéà? ñóàëëàðûíà úàâàá âåðÿí ùàëû.
ÉÞÍÑÖÇ ñèô. Éàðàðñûç, ëàçûìñûç, ýÿðÿêñèç.
// Ïèñ, âåúñèç, ôÿðñèç. Ùàòÿì õàí îòóðäóüó
éåðäÿ áöòöí âöúóäó èëÿ ñèëêÿëÿíäè: – Éþíñöç
îüóë íåéëÿð àòà ìàëûíû, – äåäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÞÐß èñ. Éàí, ÿòðàô, ùÿíäÿâÿð (÷îõ âàõò
“éàí-éþðÿ” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Êÿðÿñèäè ãîéó-
íóí, êöðÿñèäè ãîéóíóí; Àüëûüûìûçäàí ýÿçÿðèê
éþðÿñèíäÿ ãîéóíóí. (Ñàéà÷û ñþçö).
ÉÞÐ-ÉÞÍÄßÌ èñ. äàí. 1. Õàðèúè ýþðöíöø;
ñèð-ñèôÿò, ãèéàôÿò. Ïàñûíûí ãûðìûçû öçö äàùà äà
ãûçàðäû: – Ãàäàì ñÿíèí éþðöíÿ-éþíäÿìèíÿ, –
äåäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ñÿëèãÿ, ñàùìàí, ãàéäà.
◊ Éþð-éþíäÿìÿ ñàëìàã – ãàéäàéà (ñÿëè-
ãÿéÿ, ñàùìàíà) ñàëìàã, àáûðà ìèíäèðìÿê.
Îäóð êè, îüëóì áàüû éþð-éþíäÿìÿ ñàëûð.
“Êîðîüëó”.
ÉÓÁÀÄÛËÌÀ “Éóáàäûëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÁÀÄÛËÌÀÃ ìÿúù. Ëÿíýèäèëìÿê, ýåúèê-
äèðèëìÿê, òÿõèðÿ ñàëûíìàã. Õÿñòÿíè ãîðõóëó
ùàëëàðäàí õèëàñ åòìÿê ö÷öí, îíà äÿðùàë çÿùÿ-
ðèí òÿñèðèíè çÿèôëÿäÿí ìàääÿ âåðèëìÿëèäèð. Áó
618
ÉÓÄÓÐÒÌÀ
èø áèð àíëûüà áåëÿ éóáàäûëìàìàëûäûð. (Ãÿçåò-
ëÿðäÿí).
ÉÓÁÀÄÛËÌÀÇ ô.ñèô. Òÿõèðÿ ñàëûíìàñûíà,
ýåúèêäèðèëìÿñèíÿ, ëÿíýèäèëìÿñèíÿ éîë âåðèë-
ìÿéÿí; òÿõèðñèç, òÿúèëè, ýåúèêìÿç.
ÉÓÁÀÍÄÛÐÌÀ “Éóáàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÁÀÍÄÛÐÌÀÃ á à õ éóáàòìàã. [Ãóëè-
éåâ] ùå÷ âàõò ñìåòàíûí òÿðòèáèíè éóáàíäûð-
ìàçäû.
ÉÓÁÀÍÌÀ “Éóáàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÁÀÍÌÀÄÀÍ çÿðô Ýåúèêìÿäÿí, ëÿíýè-
ìÿäÿí; òåç, äÿðùàë. Éóáàíìàäàí áóíó àïàðûá
éåðèíÿ ÷àòäûð. Éóáàíìàäàí ãàéûò ýÿë.
ÉÓÁÀÍÌÀÃ ô. Áèð èøÿ âàõòûíäà áàøëàìà-
ìàã, òÿëÿñìÿìÿê; ýåúèêäèðìÿê, ëÿíýèìÿê,
ýåúèêìÿê. Éóáàíìà, èøÿ áàøëà! – Äàõìàëàðäà
áàëûã÷ûëàð îéàíìûø; Áèð ïàðàñû ÷îõ ýåúèêèá
éóáàíìûø. À.Ñÿùùÿò. Õàí íþêÿðè ÷àüûðûá äåäè
êè, ýåòñèí ïî÷òà òÿðÿô âÿ ýþðñöí Íîâðóçÿëè
ùàðäà ãàëäû âÿ íÿ áàèñ îëäó êè, áåëÿ éóáàíäû.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ìöÿëëèì:] Àíúàã øÿð-
òèìèç áó îëäó êè, éóáàíìàéûá, òÿéèí åòäèéèìèç
ñààòäà ýÿëñèí, äàùà ìÿíè ÷îõ ýþçëÿòìÿñèí.
Ãàíòÿìèð.
ÉÓÁÀÒÌÀ “Éóáàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÁÀÒÌÀÃ ô. Âàõòûíäà åòìÿìÿê, âàõ-
òûíäà ýþðìÿìÿê; ýåúèêäèðìÿê, óçàòìàã, ëÿí-
ýèòìÿê. Èøè éóáàòìàã. Ìÿêòóáóí úàâàáûíû éó-
áàòìà. Éûüûìû éóáàòìàã îëìàç.
ÉÓÁÈËÅÉ [ëàò. éóáèëàåóñ, ÿñëè ãÿä. éÿù.]
Áèð ùàäèñÿíèí, éàõóä áèð øÿõñèí ôÿàëèééÿ-
òèíèí âÿ ñ.-íèí òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ ãåéä åäèëÿí
èëäþíöìö. Àðòèñòèí éóáèëåéèíè êå÷èðäèëÿð. – Áö-
òöí Àâðîïàäà êÿìéàá èêÿí, àììà Áàêûäà;
Íÿ ñÿáÿáäÿíñÿ áó èë îëäó ôèðàâàí éóáèëåé.
Ì.ß.Ñàáèð. 1933-úö èëäÿ Àçÿðáàéúàí òåàòðû-
íûí 60 èëëèê éóáèëåéè êå÷èðèëäè. Ì.Àðèô.
ÉÓÁÈËÉÁÐ èñ. [ëàò.] Éóáèëåéè êå÷èðèëÿí
øÿõñ, òÿøêèëàò âÿ ñ. Éóáèëéàðà òÿáðèê òåëåãðàìû
ýþíäÿðìÿê. Ñîí ñþç éóáèëéàðà âåðèëäè. – ..Áþ-
éöê, êè÷èê ùàìû øàíëû éóáèëéàðû àëãûøëàìàã
âÿ îíó þïìÿéÿ ýÿëìèøäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÓÁÊÀ [ðóñ. ÿñëè ôð.] Áåëäÿí àøàüû ýåéè-
ëÿí ãàäûí ýåéèìè, àðâàä òóìàíû. Õàíïÿðè òåç
àéàüà äóðóá éóáêàíûí ÿòÿêëÿðèíè äÿñòÿëÿäè.
ß.Âÿëèéåâ. Çöëåéõà äà ùÿâÿññèç ùàëäà ÿëèíè
Ôÿðìàíà óçàòäû âÿ éóáêàñûíû ñÿëèãÿ èëÿ éûüûø-
äûðûá, ñêàìéàíûí öñòöíäÿ ÿéëÿøäè. ß.Ñàäûã.
ÉÓÄÓÐÒÌÀ “Éóäóðòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÄÓÐÒÌÀÃ
ÉÓÄÓÐÒÌÀà “Éóìàã”äàí èúá. Ïàëòàð-
ëàðû éóäóðòìàã. Ïÿíúÿðÿëÿðè éóäóðòìàã.
– [Àðâàäû] áóðàäà ñþçÿ òóòóá ãûçûí ÿëèíè-
öçöíö éóäóðäàðäûëàð. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÉÓÔÒ èñ. Ãàðàìàë, àò âÿ äîíóç äÿðèñèíèí àøû
ìàääÿëÿðè èëÿ åìàëûíäàí àëûíàí ìàòåðèàëëàð.
ÉÓÕÀ èñ. 1. Íàçèê éàéûëìûø (ìàéàñûç) õÿ-
ìèðäÿí ñàúäà áèøèðèëÿí ÷þðÿê íþâö; éàéìà.
Éóõà, éóõà, éîëäà òûõà. (Àòà. ñþçö). Àðàäàí
áèð àç êå÷ìÿìèøäè êè, Ñÿùíÿáàíûíûí àíàñûíû
éóõà öñòöíÿ àïàðäûëàð. “Àøûã ßëÿñýÿð”. Ýþé-
÷ÿê àðâàä áèð áöêöì éóõàíûí àðàñûíà úûçäàã
äîëäóðóá ïî÷òàëéîíà óçàòäû. ß.Âÿëèéåâ. Ìÿ-
ëÿê ãàðû òÿçÿ áóüäà óíóíäàí õÿìèð åäèá ñàúäà
éóõà áèøèðèðäè. Ñ.Øàìèëîâ.
2. ìÿú. Éóìøàã, íàçèê, çÿðèô øåé ùàããûíäà.
ßìàíÿò, ÿìàíÿò; íþâêè-ìöæêàíûí; Òîõóí-
ìàñûí, ãàíàð, éóõà öçöíÿ. Ã.Çàêèð. [Îâ÷ó:]
Ãûçûì, – äåäè, – öðÿéèíèç éóõà îëóð, áèëèðÿì,
àììà [ãóøëàð] áèçèì ö÷öí éàðàíìûøäûð. Ìèð
Úÿëàë. [Ðöñòÿì:] Ùàâà äà áÿðê äîëóá, éàüà-
úàãäûð. ßéíèí äÿ éóõàäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÓÕÀ×Û èñ. Éóõà áèøèðèá ñàòàí àäàì.
ÉÓÕÀËÀÌÀ “Éóõàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÕÀËÀÌÀÃ ô. Éóõà éàéìàã.
ÉÓÕÀËÛÃ èñ. Éóõà ö÷öí éàðàðëû îëàí. Éóõà-
ëûã õÿìèð. // ...éóõàéà ÷àòàúàã ãÿäÿð. Äàüàð-
úûüûí äèáèíäÿ îí-îí áåø éóõàëûã óí, èêè áèøè-
ðèìëèê äöéö ãàëìûøäûð. ß.Àáàñîâ.
ÉÓÕÀËÌÀ “Éóõàëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÕÀËÌÀÃ ô. Éóìøàëìàã, íàçèêëÿøìÿê,
èíúÿëìÿê.
Öðÿéè éóõàëìàã – êþâðÿëìÿê,
ðèããÿòëÿíìÿê, òÿñèðëÿíìÿê. Êàìðàí öçöíö
÷åâèðèá îíäàí óçàãëàøàíäà êîõàíûí öðÿéè éó-
õàëäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Ùÿð èë éàé òÿòèëè çàìàíû
õàëàñûíûí éàíûíäà îëìàñûíà áàõìàéàðàã,
áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, [Áóäàüûí] öðÿéè áó ãÿäÿð
éóõàëûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÓÕÀËÒÌÀ “Éóõàëòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÕÀËÒÌÀÃ ô. Èíúÿëòìÿê, íàçèêëÿøäèð-
ìÿê. Áÿñäèð, öðÿéèìè éóõàëòäûí.
ÉÓÕÀÐÛ 1. ñèô. Öñò, öñòäÿ îëàí, éöêñÿêäÿ
îëàí, éóõàðûäà îëàí. Éóõàðû ìÿðòÿáÿ. Ýÿìèíèí
éóõàðû ýþéÿðòÿñè. – [Ãÿðÿíôèë õàëà] úÿëä éóõàðû
îòàüà ÷ûõäû. ß.Âÿëèéåâ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
Éóõàðû ãàëäûðìàã. Éóõàðû ÷ûõìàã. – ..Êÿðáÿ-
ëàéû Ùåéäÿð ÷ûõàðäû êö÷ÿéÿ, ñàü ÿëèíèí øÿùàäÿò
áàðìàüûíû éóõàðû ãîâçóéóá àíúàã ìÿíÿ áèðúÿ
áóíó äåéÿðäè êè, “Ãûðûøìàë! Óøàüû äþéìÿ!”
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Çåéíàë êþíöëñöç àääûì-
ÉÓÕÀÐÛÊÛ
ëàð èëÿ ñàêèí îëäóüó åâèí ïèëëÿêÿíëÿðèíè éóõàðû
÷ûõûðäû. Ñ.Ùöñåéí. Áè÷ÿíÿêëÿðäÿ îò äèçäÿí éó-
õàðû ãàëõìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ãîø. ìÿíàñûíäà. Àðòûã, ÷îõ. Èúëàñäà éöç-
äÿí éóõàðû àäàì èøòèðàê åäèðäè. Áèð ñààòäàí
éóõàðû ýþçëÿäèì. – Äÿí äöøìöø ñàããàëû, ñàë-
ëàã áûüëàðû; Ýþñòÿðèð éàøûíû ãûðõäàí éóõàðû.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
Éóõàðû òóòìàã – öñòöí òóò-
ìàã. Çåéíàë þç ìÿíëèéèíè ùÿð øåéäÿí éóõàðû
òóòóðäó. Ñ.Ùöñåéí.
3. ñèô. Âÿçèôÿúÿ, ìÿíñÿáúÿ, äÿðÿúÿúÿ éöê-
ñÿê, öñòöí. Éóõàðû ñèíèôëÿð. Éóõàðû òÿáÿãÿëÿð.
Éóõàðû âÿçèôÿéÿ ãîéìóøëàð.
4. èñ. Áèð øåéèí éóõàðû, öñò, éöêñÿê ùèññÿñè,
éåðè, òÿïÿñè. Ïèëëÿêÿíèí éóõàðûñû. Äàüûí éóõà-
ðûñûíäà ãàð âàð.
5. Éåðëèê ùàëäà: éóõàðûäà – èðÿëèäÿ, ãàáàã-
äà, ÿââÿëäÿ. Éóõàðûäà äåéèëäèéè êèìè. Éóõà-
ðûäà áó áàðÿäÿ éàçûëìûøäûð. – Éóõàðûäà çèêð
åòäèéèìèç êåéôèééÿòè Ìèðçÿ þçö íàüûë åäÿðäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
6. Úÿìèééÿòèí, òÿøêèëàòûí éöêñÿê, ðÿùáÿð
äàèðÿëÿðè; éöêñÿê âÿçèôÿëÿð, ìþâãåëÿð (áÿçÿí
úÿì øÿêëèíäÿ èøëÿíèð). Éóõàðûëàðäàí ýþñòÿðèø
àëìàã. Éóõàðûéà ìöðàúèÿò åòìÿê ëàçûìäûð.
– [Ìÿìèøîâ:] Ñÿí êè ìÿíèìëÿ êÿú áàøëàäûí,
ìÿí äÿ ñÿíè éóõàðûëàðà êå÷èðÿðÿì. Ì.Èáðà-
ùèìîâ. [Ýÿëäèéåâèí] ôèêðè ùÿìèøÿ éóõàðûäà,
áþéöêëÿðäÿ èäè. Ìèð Úÿëàë.
◊ Éóõàðûäàí áàõìàã – áÿéÿíìÿìÿê,
õîð áàõìàã, ùÿãàðÿòëÿ áàõìàã, ñàéìàìàã.
Ìÿêòÿáäÿ ùÿð äÿðñäÿí çÿèô îëàí áèð òÿíáÿëèí
áåëÿ éóõàðûäàí áàõìàüû Ñÿëòÿíÿòÿ ýöëëÿ êèìè
äÿéäè. Ìèð Úÿëàë.
ÉÓÕÀÐÛÁÀØ çÿðô Îòàüûí áàø òÿðÿôè, ìÿú-
ëèñèí ÿí ùþðìÿòëè éåðè. Éóõàðûáàøäà ñàíäàëéà
öñòÿ ÿéëÿøèá ùÿçðÿò ßøðÿô. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Ìîëëà Ýöëÿíäàì áàúû ìÿêòÿáèí éóõàðû-
áàøûíäà îòóðóá êþéíÿê òèêèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÓÕÀÐÛÄÀÊÛ ñèô. 1. Éóõàðûäà (öñòäÿ),
éóõàðû (öñò) òÿðÿôäÿ, éóõàðû (öñò) ãàòäà îëàí.
Éóõàðûäàêû ãîíøóëàð. Éóõàðûäàêû êèòàáû ìÿíÿ
âåð.
2. Èðÿëèäÿêè, ãàáàãäàêû, ÿââÿëäÿêè. Éóõàðû-
äàêû ñþùáÿò àðàìûçäà ãàëñûí. // èñ. Éóõàðûäà
ùàããûíäà äàíûøûëàí ìÿñÿëÿ. Éóõàðûäàêûëàðû
íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìà.
ÉÓÕÀÐÛÊÛ ñèô. Éóõàðûäà, éöêñÿêäÿ, ùöí-
äöðäÿ îëàí. [Øèðàñëàí þç-þçöíÿ äåéèðäè:] ßýÿð
î éóõàðûêû òóðøñó, áàõ, î ãîúàìàí ïàëûäûí
619
ÉÓÕÓ
àëòûíäà îëñàéäû, .. îíäà áöòöí éîë÷óëàð áóðàäà
ÿéëÿíÿð(äèëÿð). Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÓÕÓ èñ. 1. Äþâðàøûðû éàòìàã øÿêëèíäÿ äà-
âàì åäÿí ôèçèîëîæè ùàë (áó çàìàí áåéèí – øöóð
òàìàìèëÿ, éà äà ãèñìÿí ôÿàëèééÿòäÿí ãàëûð,
áèð ñûðà ôèçèîëîæè ïðîñåñëÿð çÿèôëÿéèð âÿ áÿäÿí
äèíúÿëèð). Éóõóäàí àéûëìàã. Éóõó çàìàíû.
Éóõóäà âÿ àéûãëûãäà. Óøàüà éóõó ëàçûìäûð.
– Áÿñ êè âåðìÿç éóõó ýþç à÷ìàüà ôöðñÿò êèì-
ñÿéÿ; Ñöáù ýöí øÿìèëÿ ùÿð ýöí ÷åøìè-áèäàð
àõòàðûð. Ãþâñè. Áóíëàð éóõóäàí àéûëûð, äàâà
áàøëàíûð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Éóõóí(óç) øèðèí
îëñóí! – éàòìàüà ýåäÿíëÿðÿ ðàùàò éóõó àð-
çóñó. Éóõóñó ýÿëìÿê – éóõóëàìàã, éàòìàã
åùòèéàúû ùèññ åòìÿê. Éóõóí ýÿëìÿìèø éåðèíè
ñàë. (Àòà. ñþçö). Éóõóñó ãà÷ìàã – ùÿð ùàíñû
áèð ñÿáÿá öçöíäÿí, éàõóä ñÿáÿáñèç éóõóñó
ïîçóëìàã, äàùà éàòìàã èñòÿìÿìÿê. Øàèðèí
ýþçöíäÿí éóõóñó ãà÷ìûø; Ùÿðáèí ÿæäàùàñû,
ãîðõóíú, äÿùøÿòëè; Úÿùÿííÿì ñàéàüû àüçûíû
à÷ìûø. Øÿùðèéàð. Éóõóñóíà ùàðàì ãàòìàã –
1) á à õ éóõó ãà÷ûðòìàã; 2) âàõòûíäàí òåç
àéûëìàã. Éóõóñóíó àëìàã – éàòûá äèíúÿë-
ìÿê, äîéóíúà éàòìàã. Éóõóñóíó ãà÷ûðò-
ìàã – éóõóñóíóí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëìàã.
Éóõóéà áàòìàã – áÿðê éóõóëàìàã, éàòìàã.
Éóõóéà ýåòìÿê – ìöðýöëÿéÿðÿê éàòìàã,
éóõóëàìàã. Ïàøà ýþé îòóí öñòöíäÿ óçàíäû,
ýöí êöðÿéèíèí àðàñûíû ãûçäûðàíäà øèðèí éóõóéà
ýåòäè. “Àøûã ßëÿñýÿð”. Éóõóéà ãàëìàã –
éàòûá ãàëìàã, âàõòûíäà îéàíà áèëìÿìÿê. Ùÿ-
ìèøÿ äàí éåðèíÿ ñÿäà äöøÿíäÿ àéàã öñòöíäÿ
îëóá ãàïû-áàúàäà ùÿðëÿíÿí ãûç [Ñàëàòûí], éà-
òûá éóõóéà ãàëäû. È.Øûõëû. Éóõóéà âåðìÿê –
1) éóõóëàòìàüà ÷àëûøìàã, ýþçö éóõóéà ýå-
äèíúÿ ýþçëÿìÿê. [Øàùãóëó:] Ìåéèòèíè ýþðöì,
ìÿí ùå÷ ñàðñàã äåéèëÿì... Áèðúÿ äå ýþðöì,
ýåúÿëÿð áèçè éóõóéà âåðèá áÿéèìèí îòàüûíäà
íÿ ãàéûðûðñàí? Í.Âÿçèðîâ; 2) ìÿú. éóõóëàò-
ìàã, èüôàë åòìÿê, àëäàòìàã. Ýþçëÿðèíäÿí
éóõó òþêöëìÿê – áÿðê éàòìàã èñòÿìÿê. Ýþ-
çöíÿ éóõó ýåòìÿê – éóõóëàìàã. Ýþçöìÿ
íåúÿ éóõó ýåòäèéèíè õàòûðëàìûðàì. Ì.Ùöñåéí.
Ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿìÿê – éóõóëàéà áèëìÿ-
ìÿê, éàòà áèëìÿìÿê, éóõóñó ãà÷ìàã. [×ÿð-
êÿç] éîðüàíà áöðöíÿí êèìè õîðóëäàäû. Øàì-
õàëûí èñÿ ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿäè, àðõàñû öñòÿ
óçàíàðàã ÿëëÿðèíè áàøûíûí àëòûíäà äàðàãëàäû.
È.Øûõëû. Ãÿôëÿò éóõóñó – á à õ ãÿôëÿò. Ãûø éó-
620
ÉÓÕÓËÀÒÌÀÃ
õóñó, éàé éóõóñó – ãûøäà âÿ éà éàéäà áÿçè
ùåéâàíëàðäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí éóõóëóëóã (óéó-
øóãëóã) ùàëû. Þëö êèìè éàòìàã – ÷îõ áÿðê âÿ
ðàùàò éàòìàã.
2. Á à õ éóõóýþðìÿ. Äÿùøÿòëè éóõó. Éóõóéà
èíàíìàã. Éóõóñóíó éîçìàã. – Éóõóíóí éàí-
ëûøû îëàð, éàëàíû îëìàç! (Àòà. ñþçö). [Ìÿðúàí
áÿé:] Ýþðÿñÿí, áó éóõóäóð, éîõñà ýåð÷ÿêäèð?
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Éóõó ýþðìÿê – éóõóäà
èêÿí úöðáÿúöð øåéëÿð (ùàäèñÿëÿð, ñóðÿòëÿð âÿ ñ.)
ýþðìÿê. Áó ýåúÿ ïèñ éóõó ýþðäöì. – [Ìÿð-
úàí áÿé:] Éîõ-éîõ, áó, éóõóäóð... Ìÿí éóõó
ýþðöðÿì. Ö.Ùàúûáÿéîâ. Éóõóñó ÷èí îëìàã –
éóõóäà ýþðäöéö øåé ùÿéàòà êå÷ìÿê. Éóõó-
ñóíà äà ýÿëìÿìÿê (ýèðìÿìÿê) – ùå÷ õÿ-
éàëûíäà äà îëìàìàã, ùå÷ äöøöíìÿìÿê, àüëûíà
áåëÿ ýÿòèðìÿìÿê. Éóõóñóíà ýèðìÿê (ýÿë-
ìÿê) – áèð øåéè éóõóäà ýþðìÿê. Áàêûäàí áåø
ýöí àéðûëàíäà éóõóìà Õÿçÿð ýèðèð. Í.Ðÿôè-
áÿéëè. // Ãåéðè-ðåàë, õÿéàëè, ýåð÷ÿê îëìàéàí
øåé ùàããûíäà. Áóíëàðûí ùàìûñû áèð éóõó èìèø.

Éóõóñóíäà äà ýþðìÿìÿê – ùå÷ àüëà ýÿë-
ìÿéÿí, ìöìêöí ùåñàá åäèëìÿéÿí øåé ùàã-
ãûíäà. Óòàíìàã áèëìÿçëÿð, ùÿéà åòìÿçëÿð, èí-
ñàô, âèúäàí, ìöðöââÿò ùå÷ éóõóëàðûíà äà ýèð-
ìÿç. Í.Âÿçèðîâ.
◊ Éóõó êèìè (ýÿëìÿê) – òàìàìèëÿ óíó-
äóëìóø áèð øåé, ùàäèñÿ ùàããûíäà. Áó ÿùâàëàò
àäàìà éóõó êèìè ýÿëèð.
ÉÓÕÓÚÓË ñèô. ×îõ éàòàí, éàòìàüû ÷îõ ñå-
âÿí. Éóõóúóë àäàì.
ÉÓÕÓÚÓËËÓà èñ. Éàòìàüû ÷îõ ñåâìÿ.
ÉÓÕÓÝßÒÈÐßÍ, ÉÓÕÓÝßÒÈÐÈÚÈ ñèô.
Éóõóëàòìàã õàññÿñè îëàí; éóõóëàäàí, éóõó-
ëàäûúû. Éóõóýÿòèðÿí äÿðìàí.
ÉÓÕÓÝÞÐÌß èñ. Éóõóäà ýþðöëÿí øåé;
ðþéà.
ÉÓÕÓËÀÌÀ “Éóõóëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÕÓËÀÌÀÃ ô. Éóõóéà ýåòìÿê; éàòìàã,
óéóìàã. Óøàã éóõóëàäû. – Îüóë, îüóë, àìàí-
äûð; ×îõ éóõóëàìàã éàìàíäûð. Ì.ß.Ñàáèð.
..Ãûçëàðûí èêèñè Çåéíÿáèí ãóúàüûíäà øèðèí éó-
õóëàäûëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Õÿñòÿíèí]
éóõóëàäûüû, éà ùàëñûç äöøäöéö ìÿëóì äåéèëäè.
Ìèð Úÿëàë.
ÉÓÕÓËÀÒÌÀ “Éóõóëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÕÓËÀÒÌÀÃ èúá. Éóõóëàìàüà ìÿúáóð
åòìÿê, éóõó ýÿòèðìÿê. Äÿðìàí àäàìû éóõó-
ëàäûð. Óøàüû éóõóëàò.
ÉÓÕÓËÓ
ÉÓÕÓËÓ ñèô. âÿ çÿðô 1. Éàòìûø ùàëäà (îëàí),
éàõóä éàòìûø ùàëäà èêÿí. Éóõóëó óøàã. Éóõóëó
ùàëäà äàíûøìàã. – Êÿðàìÿò óøàãëàðûíû àíúàã
éàòäûãëàðû éåðäÿ, éóõóëó îëäóãëàðû âàõò îõøà-
éàð, þïÿðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. // Éàðûéàòìûø, éàðû-
àéûã, ùÿëÿ òàìàì àéûëìàìûø, éóõóäàí äîé-
ìàìûø. Éóõóëó ùàëäà ñîðóøäó. Éóõóëó ýþçëÿðè
èëÿ áàõäû. – [ßâÿç êèøè] éóõóëó ýþçëÿðèíè îâà-
îâà ñîðóøäó: – Éåíÿ íÿ âàð, àé àðâàä, éóõó
ýþðìöñÿí, íÿäèð? ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Êåé, ñöñò.
ÉÓÕÓËÓËÓÃ èñ. Éóõóëó ùàëäà îëìà, éó-
õóëó âÿçèééÿò.
ÉÓÕÓËÓ-ÉÓÕÓËÓ çÿðô Éóõóäàí ùÿëÿ
àéûëìàìûø áèð âÿçèééÿòäÿ, éóõóëó ùàëäà. Éó-
õóëó-éóõóëó ùàðà ýåäèðñÿí? Éóõóëó-éóõóëó
äóðóá ãàïûíû à÷äû.
ÉÓÕÓÏÈØÈÉÈ èñ. çàð. ×îõ éàòàí, éàòìàüû
÷îõ ñåâÿí àäàì ùàããûíäà. Î, ëàï éóõóïèøè-
éèäèð.
ÉÓÕÓÑÓÇ ñèô. Éàòìàäàí êå÷èðèëÿí; óéãó-
ñóç. Éóõóñóç ýåúÿëÿð ÷ûõäû ãàðøûìà; Ôÿãÿò òþé-
øöìÿäè áó ïîëàä ñèíÿì. Ñ.Âóðüóí. // Éàòìà-
éàí, éóõóëàìàéàí, éóõó áèëìÿéÿí, ÿí àéûã;
îéàíûã. Éóõóñóç ãàðîâóë÷óëàð. – Éóõóñóç ìà-
ðàëòÿê ùÿðäÿí ñöçöëöá; Àõàí ýþçëÿðèíèí ñÿäÿ-
ãÿñè úàíûì. Ã.Çàêèð. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ýåúÿíè
éóõóñóç êå÷èðìÿê. – Î ýåúÿíè Áÿõòèéàð ñÿùÿ-
ðÿäÿê éóõóñóç ãàëäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÓÕÓÑÓÇËÀÌÀ “Éóõóñóçëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÕÓÑÓÇËÀÌÀÃ ô. Éóõóñóç îëìàã,
éóõó ùÿñðÿòèíäÿ îëìàã.
ÉÓÕÓÑÓÇËÀÍÌÀ “Éóõóñóçëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÓÕÓÑÓÇËÀÍÌÀÃ á à õ éóõóñóçëàìàã.
ÉÓÕÓÑÓÇËÀØÌÀ “Éóõóñóçëàøìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÓÕÓÑÓÇËÀØÌÀÃ ô. Ýåòäèêúÿ éóõóñóç
îëìàã, éóõóñó àçàëìàã, àç éàòìàã.
ÉÓÕÓÑÓÇËÀÒÌÀ “Éóõóñóçëàòìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÓÕÓÑÓÇËÀÒÌÀÃ èúá. Éóõóäàí ìÿù-
ðóì åòìÿê, éóõóñóíó ÿëèíäÿí àëìàã, àç éàò-
ìàüà ìÿúáóð âÿ éà âÿðäèø åòäèðìÿê.
ÉÓÕÓÑÓÇËÓÃ èñ. Óéóìàìà, óéóéà áèë-
ìÿìÿ, éóõóñó îëìàìà; óéãóñóçëóã. Éóõó-
ñóçëóã ãîúàëàðäà äàùà ÷îõ îëóð. Éóõóñóçëóã-
äàí ÿçèééÿò ÷ÿêìÿê. – Óðóçó éóõóñóçëóãäàí
àúëûã âÿ éîðüóíëóãäàí ÷îõ, ÷ÿêäèéè ìÿíÿâè
èçòèðàáëàð ñûõìûøäû.. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. Ñÿìÿä
ÉÓÌÀÃËÀÌÀ
àðûãëàìûø, éóõóñóçëóãäàí ýþçëÿðèíÿ ãàí ñà-
üûëìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÓÊÀÝÈÐ Éàêóòèéàäà éàøàéàí øèìàë õàëã-
ëàðûíäàí áèðè âÿ áó õàëãà ìÿíñóá àäàì. Éóêà-
ýèð äèëè.
ÉÓÊÊÀ èñ. [ëàò.] áîò. Ùÿìèøÿéàøûë áèòêè
úèíñè.
ÉÓÃÎÑËÀÂ Éóãîñëàâèéà ÿùàëèñèíÿ ìÿí-
ñóá àäàì.
ÉÓËÀÔ èñ. áîò. Àò éåìè êèìè èñòèôàäÿ åäè-
ëÿí, ùàáåëÿ äÿíèíäÿí éàðìà ùàçûðëàíàí äÿíëè
áèòêè. Éóëàô ñàìàíû. Éóëàô ÿêèíè.
ÉÓËÀÔËÛÃ èñ. Éóëàô ÿêèëìèø éåð, éóëàô
ÿêèíè.
ÉÓËÜÓÍ èñ. áîò. Ãóðàãëûüà âÿ øîðàíëûüà
äàâàìëû õûðäà ñàëõûì øÿêëèíäÿ ÷è÷ÿêëÿðè îëàí
êîë áèòêèñè. Éóëüóí àüàúû. – Òîç áàñìûø òèêàí,
éóëüóí êîëëàðû – ..ùàìûñû, äåéÿñÿí, äöíÿíêè-
ëÿðäèð. Ìèð Úÿëàë.
ÉÓËÜÓÍËÓÃ èñ. Éóëüóí áèòìèø éåð, éóë-
üóí êîëëóüó.
ÉÓÌÀÃ1 ô. 1. Ñó âÿ éà ñó âÿ ñàáóí, éàõóä
áàøãà áèð ìàéå èëÿ òÿìèçëÿìÿê. ßëëÿðèíè éó-
ìàã. ßë-öçöíö éóìàã. Àéàãëàðûíû éóìàã.
Ïàëòàð éóìàã. – Áàùàäûð öçöíö éóéóá ÷àé
è÷ìÿéÿ ýåòäè. Í.Íÿðèìàíîâ. Áèð ùÿéÿòäÿ áèð
ìöñÿëìàí àðâàäû àðõûí êÿíàðûíäà ãàá éóéóð-
äó. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìöøýöíàç áàøûíû
éóéóá ãóðóëàäûãäàí ñîíðà ýöçýöíöí ãàáà-
üûíà ýÿëäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. ×àðïàðàã, òîõóíàðàã äàüûòìàã, àïàðìàã
(éàüûø, äÿíèç, ÷àé). Äàëüàëàð ñàùèëè éóéóð. – Ñó
áöòöí ÿêèíëÿðè éóéóá àïàðìûøäû. ß.Ñàäûã.
3. ìÿú. ßâÿçèíè âåðìÿê, äîüðóëòìàã (“ýö-
íàùûíû”, “òÿãñèðèíè” ñþçëÿðè èëÿ). [Ùåéäÿð áÿé:]
Íà÷àëíèê, ìÿí ùàçûðàì êè, áó òÿãñèðèìè þç
ãàíûì èëÿ .. éóéàì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [ßõèñ-
òàí:] Ñþéëÿñèí áèð ìÿíÿ ÿéàí Ñÿáàùè; Íåéëÿ
éóéàúàãäûð àüûð ýöíàùè? Ì.Ðàùèì.
ÉÓÌÀÃ2 èñ. Òîï êèìè ñàðûíìûø ñàï, èï âÿ ñ.
Áèð éóìàã éóí èï. – Êå÷ÿëèí àíàñû ýöíäÿ áèð
éóìàã ÿéèðÿðäè, êå÷ÿë àïàðûá îíó áàçàðäà
ñàòàðäû. (Íàüûë).
◊ Éóìàüà äþíìÿê – áöçöøìÿê, éûüûø-
ìàã, êè÷èëìÿê. [ßùìÿä:] Ðöñòÿì áÿé êèìè
ïÿùëÿâàíûí áåëè áöêöëöá, þçö äþíöá áèð éó-
ìàüà. Í.Âÿçèðîâ. Î, êèíèíäÿí áöçöøäöêúÿ áèð
éóìàüà äþíöð áÿçÿí. Ñ.Âóðüóí.
ÉÓÌÀÃÚÀ èñ. Áàëàúà éóìàã.
ÉÓÌÀÃËÀÌÀ “Éóìàãëàìàã”äàí ô.èñ.
621
ÉÓÌÀÃËÀÌÀÃ
ÉÓÌÀÃËÀÌÀÃ ô. Ñàïû ñàðûéûá éóìàã ùà-
ëûíà ñàëìàã. Ùèñëè-ïàñëû àë÷àã áèð äàìäà îòóð-
ìóø Ôàòû ÿëèíäÿ èï éóìàãëàéûð. ß.Àáàñîâ.
ÉÓÌÀÃËÀÍÌÀ “Éóìàãëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÀÃËÀÍÌÀÃ 1. ìÿúù. Ñàðûíûá éóìàã
ùàëûíà ñàëûíìàã, éóìàã äöçÿëäèëìÿê.
2. ãàéûä. ìÿú. Éóìàüà äþíìÿê, éûüûëûá
éóìàã êèìè îëìàã.
ÉÓÌÀËÀà èñ. Îâóú è÷èíäÿ éóìðóëàíìûø
éóìøàã øåé (ìóì âÿ ñ.).
ÉÓÌÀËÀÌÀ “Éóìàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÀËÀÌÀÃ á à õ éóìáàëàìàã. Äàü-
ëàðäàí àõàí ñåëëÿð àëà÷ûãëàðà äîëóá áÿçèëÿðèíè
éóìàëàéûá àïàðûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÉÓÌÀËÀÍÌÀ “Éóìàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÀËÀÍÌÀÃ ô. Äèéèðëÿíìÿê, éóìáà-
ëàíìàã. Àéû åíèø àøàüû ãà÷à áèëìÿäèéèíäÿí
äÿðÿíèí è÷èíÿ éóìàëàíäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Áóðà-
äàí ÷ûõàðûëàí äàøëàð öñòäÿí àøàüû éóìàëàíûð
âÿ äÿðÿíèí äèáèíäÿ áÿíä àëûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Áó çàìàí .. äàø ãîïóá öçöàøàüû éóìàëàíäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÉÓÌÀÐËÀÌÀ “Éóìàðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÀÐËÀÌÀÃ ô. 1. Ýèëëÿòìÿê, äèéèðëÿò-
ìÿê, éóìáàëàìàã. Èëàí êèìè ãûâðûëûá à÷ûëàí
äàëüàëàð Íÿáèíè þç ãîéíóíäà éóìàðëàéà-
éóìàðëàéà (ç.) àïàðûðäû. ß.Àáàñîâ.
2. Éóìðóëàìàã, ýèðäÿëÿìÿê, éóìðó åòìÿê.
ÉÓÌÁÀËÀÃ èñ. Áàøû öçÿðèíäÿí àøìà ùÿ-
ðÿêÿòè.
ÉÓÌÁÀËÀÌÀ “Éóìáàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÁÀËÀÌÀÃ á à õ éóìáàëàòìàã.
ÉÓÌÁÀËÀÍÌÀ “Éóìáàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÁÀËÀÍÌÀà ô. Áàøû öñòÿ ÷åâðèëÿ-
÷åâðèëÿ ýÿëìÿê, äîìáàëàã àøìàã, êÿëëÿìà-
éàëëàã ýÿëìÿê. [Ãÿùðÿìàí:] Áèð ýöëëÿ àòäûì,
áèðèíè äÿ, .. ùÿðèô ýóðóëòó èëÿ ïèëëÿêÿíëÿðäÿí
éóìáàëàíàðàã îòàüà äöøäö. Ù.Íÿçÿðëè. // Äè-
éèðëÿíÿ-äèéèðëÿíÿ ýÿëìÿê, ýèëëÿíÿ-ýèëëÿíÿ ýåò-
ìÿê. Èíäè [Ìóðàäûí] àðäûíúà áþéöê, êè÷èê
äàøëàð éóìáàëàíûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÓÌÁÀËÀÒÌÀ “Éóìáàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÁÀËÀÒÌÀÃ ô. Äèéèðëÿòìÿê, ýèëëÿò-
ìÿê. Äàüäàí äàøëàðû àøàüû éóìáàëàòìàã.
ÉÓÌÄÓÐÌÀ “Éóìäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÄÓÐÌÀÃ èúá. Éóììàüà ìÿúáóð åò-
ìÿê; ãàïàòìàã. Àüçûíû éóìäóðìàã. Ýþçëÿðèíè
éóìäóðìàã.
622
ÉÓÌÐÓ
ÉÓÌÌÀ “Éóììàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÌÀÃ ô. Ãàïàìàã, þðòìÿê. Ýþçëÿðèíè
éóììàã. Àüçûíû éóììàã. – Ìÿñò îë ýåúÿ-
ýöíäöç, íÿ áèëèì, éàò íÿðÿëÿðäÿ; Éóì ýþçëÿðèíè
õàíåéè-âèðàíûíû ýþðúÿê. Ì.ß.Ñàáèð. ×þùðÿñèí-
äÿí ñûçàí áó ãàí áÿñ íÿäèð? Îíóí ýþçëÿðèíè
éóìàí áÿñ íÿäèð? Ì.Ðàùèì.
◊ Ýþç à÷ûá-éóìóíúà – á à õ ýþç.
ÉÚÌÎÐ [èíý. ùóìîóð] 1. Ùàäèñÿëÿðè, íþã-
ñàíëàðû, çÿèô úÿùÿòëÿðè âÿ ñ.-íè ýöëìÿëè, ìÿ-
çÿëè, ÿéëÿíúÿëè øÿêèëäÿ òÿñâèð åòìÿ áàúàðûüû;
ìèçàù. Îíäà áþéöê éóìîð âàð. Áó àäàìäà
éóìîð äåéèëÿí øåé éîõäóð.
2. ßäÿáè, éàõóä èíúÿñÿíÿò ÿñÿðèíäÿ áèð øåéè
ýöëìÿëè, ìÿçÿëè øÿêèëäÿ òÿñâèð åòìÿê ÿñàñûíäà
ãóðóëìóø áÿäèè éàðàäûúûëûã öñóëó, ùàáåëÿ áó
öñóëäàí èñòèôàäÿ åäÿí ÿäÿáè, éàõóä èíúÿñÿ-
íÿò ÿñÿðè. Éóìîð âÿ ñàòèðà. Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí
éóìîðó. Ìóñèãè éóìîðó. Ñèðê òàìàøàñûíûí
éóìîðó.
ÉÓÌÎÐÉÑÊÀ [àëì. ùóìîðåñêå] Éóìîð
ìàùèééÿòèíäÿ îëàí ÿñÿð (êè÷èê ùåêàéÿ, ìó-
ñèãè ÿñÿðè).
ÉÓÌÎÐÈ´ÑÒ [èíý. ùóìîðèñò] Ùÿéàòè ùàäè-
ñÿëÿðè ýöëìÿëè, ìÿçÿëè øÿêèëäÿ òÿñâèð åäÿí éà-
çû÷û, àðòèñò.
ÉÓÌÎÐÈÑÒÈ´Ê ñèô. Éóìîð ìàùèééÿòèíäÿ
îëàí; ýöëìÿëè, ìÿçÿëè. Éóìîðèñòèê ùåêàéÿ.
ÉÓÌÎÐÈ´ÑÒÈÊÀ [ôð. ùóìîðèñòèãóå] Éóìîð
ìàùèééÿòèíäÿ îëàí áÿäèè ÿäÿáèééàò. Åñòðàäà
éóìîðèñòèêàñû.
ÉÓÌÐÓ 1. ñèô. Éóâàðëàã, ýèðäÿ, êöðÿ, òîï
øÿêëèíäÿ. Éóìðó ýöëëÿ. Éóìðó äàø. Éóìðó ýèëÿ.
Éóìðó ýàâàëû. – Òîðáàíû áîøàëäàíäà è÷èí-
äÿí êàüûçà áöêöëìöø áèð éóìðó øåé ÷ûõäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ñèô. Äàèðÿâè øÿêèëäÿ îëàí; ýèðäÿ. Íèçàìè
þçöíö äöçÿëòäè, õûðäà âÿ éóìðó ýþçëÿðèíèí ãà-
ïàãëàðûíû ãàëäûðäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ðÿùèìëèíèí
ãûéûã ýþçëÿðèíäÿí ñèëèíìÿéÿí òÿáÿññöì ãûçàð-
òûñû ÷ÿêèëìÿéÿí, éóìðó, ÿòëè, òöêñöç ñèôÿòèíÿ éà-
ðàøûã âåðèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
3. ñèô. Ýîìáóë, êîïïóø, êþê. Éóìðó, òîòóã
óøàãëàð ãûçûë òàõòëàðäà ãóìàø éàñòûãëàðà ñþé-
êÿíÿí ìþìèíëÿðÿ øÿðàá ïàéëàéûðäûëàð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
4. èñ. Òèêÿ, äÿíÿ. [Øàìàìà Úàäó:] Äè, áà-
øûíà äþíöì, áèðúÿ éóìðó ìÿíÿ ãÿíä âåð.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. // èñ. Áàø, êþê éóìðóñó. Úèíñè
ÉÓÌÐÓÚÀ
ùöúåéðÿëÿð èøòèðàê åòìÿäèéè áèð ùàëäà äà êàð-
òîô éóìðóëàðûíäà áàø âåðÿí äÿéèøìÿëÿð îíäàêû
ýþçúöêëÿðÿ òÿñèð åäèð. Ì.Àõóíäîâ.
éóìðó-éóìðó çÿðô âÿ ñèô. Éóìðó (÷îõ øåé
ùàããûíäà). Éóìðó-éóìðó åëÿìÿê. – [ßìèð-
àñëàí áàáà äåäè:] ×ÿð÷èíèí ñàããûçäàí ñàâàéû
éóìðó-éóìðó ñàáóíëàðû, .. äÿéèðìè ýöçýöëÿðè
äÿ îëàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÓÌÐÓÚÀ ñèô. Éóìðó. Éóìðóúà áèð óøàã.
ÉÓÌÐÓÚÓÃ ñèô. Àçàúûã éóìðó.
ÉÓÌÐÓÄÈÁ ñèô. Äèáè éóìðó îëàí.
ÉÓÌÐÓÃ èñ. 1. Éóìóëìóø ÿë, ÿëèí éóìóë-
ìóø âÿçèééÿòè. Áàøûìû àøàüû äèêèá äóðäóüóì
ùàëäà, ÿëèìäÿêè ÷þðÿê ãèñìÿòèíè éóìðóüóìäà
ñàõëàìàüà áàøëàäûì. À.Äèâàíáÿéîüëó. Óøàã
äà áó ùàé-êöéöí îíóí÷óí îëäóüóíó äóéóð,
áàëàúà éóìðóüóíó ýþçöíÿ áàñûá àüëàéûðäû.
Ìèð Úÿëàë. Ìàùìóä .. éóìðóüó èëÿ êèðïèéèíè
ñèëäè. ß.ßáöëùÿñÿí. [Îòàãäà] àüçûíäàí éóì-
ðóã èðèëèêäÿ ïàñëû ãûôûë àñûëìûø ñàíäûã .. âàðäû.
È.Ùöñåéíîâ.
Éóìðóüóíó äöéöíëÿìÿê –
ÿëèíè éóìðóã ùàëûíà ñàëìàã.
2. Áó âÿçèééÿòäÿ îëàí ÿë èëÿ âóðóëàí çÿðáÿ.
Ìèí àúèçö áè÷àðÿëÿðèí áàøûí ÿçÿðäèì; Ñèëëÿ,
éóìðóüíàí. Ì.ß.Ñàáèð. Ñåéèä éåíÿ áàøëàäû
òÿïÿñèíÿ éóìðóã åíäèðìÿéÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Áèð äÿ õàíûí éóìðóüóíóí çÿðáèíäÿí ïÿíúÿðÿ
÷èëèê-÷èëèê îëóá éåðÿ ñÿïèëäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.

Éóìðóüà ÷ûõìàã – éóìðóã äàâàñûíà ÷ûõ-
ìàã, áèð-áèðèíè éóìðóãëàìàã. Îäóíó îëìàñà
ùÿð êèìñÿíèí ãûø ôÿñëè; Àüëàøàð òèôë, ÷ûõàð éóì-
ðóüà àðâàä ÿð èëÿí. Ìîëëà Èñìàéûë. ...éóìðóüó
àëòûíäà îëìàã – ...èòàÿòèíäÿ îëìàã, ... çöëìö
àëòûíäà îëìàã, äàèì ... çöëìöíö ýþðìÿê.
Éóìðóã éåìÿê – äþéöëìÿê, éóìðóãëà âó-
ðóëìàã.
ÉÓÌÐÓÃËÀÌÀ “Éóìðóãëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÐÓÃËÀÌÀÃ ô. 1. ßëèíè éóìóëìóø
âÿçèééÿòÿ ñàëìàã. Ñîëìàç ÿëëÿðèíè éóìðóã-
ëàéûá áàëûíúà äàéàäû, àíúàã ãàëõà áèëìÿäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Éóìðóãëà âóðìàã (äþéìÿê). // Éóì-
ðóãëà òàããûëäàòìàã (äþéìÿê, äþéÿúëÿìÿê).
[Ìöÿëëèìÿ] áèð øåé ëàçûì îëäóãäà, þç îòàüû
èëÿ Òåëëèíèí ñàêèí îëäóüó îòàã àðàñûíäàêû äè-
âàðû éóìðóãëàðäû. Ñ.Ùöñåéí. // ìÿú. Äþéÿú-
ëÿìÿê. [Ãÿùðÿìàí:] Êÿíàðäà øèääÿòëÿ ÿñÿí
ãûø ðóçýàðû áèðãàò ïÿíúÿðÿëÿðè éóìðóãëàéûð,
êè÷èê ãàð âÿ áóç çÿððÿëÿðè èëÿ áîìáàðäìàí
åäèðäè. Ù.Íÿçÿðëè.
ÉÓÌØÀÚÛÃ
ÉÓÌÐÓÃËÀÍÌÀ “Éóìðóãëàíìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÓÌÐÓÃËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Éóìðóãëà âó-
ðóëìàã (äþéöëìÿê), éóìðóã çÿðáÿñè éåìÿê.
ÉÓÌÐÓÃËÀØÌÀ “Éóìðóãëàøìàã”äàí
ô.èñ. Éóìðóã äàâàñû.
ÉÓÌÐÓÃËÀØÌÀÃ ãàðø. Áèð-áèðèíè éóì-
ðóãëà âóðìàã, éóìðóãëà âóðóøìàã, éóìðóã
äàâàñûíà ÷ûõìàã. Åé ìÿíèì ðóùàíè ãàðäàø-
ëàðûì. Èíäè åøèäèðÿì êè, .. áèð-áèðèíèç èëÿ ÿëáÿ-
éàõà îëóá éóìðóãëàøàíäà ÿììàìÿíèç ÷àéà
äöøöá. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÓÌÐÓÃËÀÒÌÀ “Éóìðóãëàòìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÓÌÐÓÃËÀÒÌÀÃ èúá. Éóìðóãëà äþé-
äöðìÿê, éóìðóã âóðäóðìàã.
ÉÓÌÐÓËÀÌÀ “Éóìðóëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÐÓËÀÌÀÃ ô. Éóìðó øÿêëÿ ñàëìàã,
éóìðó åòìÿê; äÿéèðìèëÿøäèðìÿê.
ÉÓÌÐÓËÀÍÌÀ “Éóìðóëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÐÓËÀÍÌÀÃ ô. 1. Éóìðó îëìàã,
éóìðó ùàëà ýÿëìÿê; äÿéèðìèëÿíìÿê, ýèðäÿ-
ëÿíìÿê.
2. ìÿú. Êþêÿëìÿê.
ÉÓÌÐÓËÀØÌÀ “Éóìðóëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÐÓËÀØÌÀÃ ô. 1. Ýåòäèêúÿ éóìðó
øÿêèë àëìàã, éóìðó îëìàã.
2. ìÿú. Ýåòäèêúÿ éóìðó îëìàã; êþêÿëìÿê.
ÉÓÌÐÓËÀÒÌÀ “Éóìðóëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÐÓËÀÒÌÀÃ ô. Éóìðó ùàëà ñàëìàã;
äÿéèðìèëÿøäèðìÿê, ýèðäÿëÿíäèðìÿê.
ÉÓÌÐÓËÌÀ “Éóìðóëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÐÓËÌÀÃ ô. êþùí. Øèøèá óð êèìè îëìàã.
◊ Éîëó(í) éóìðóëñóí, éîëó éóìðóëìóø –
á à õ éîë.
ÉÓÌÐÓËÓ ñèô. Éóìðóñó îëàí.
ÉÓÌÐÓËÓÃ èñ. 1. Éóìðó øåéèí ùàëû; äÿ-
éèðìèëèê, ýèðäÿëèê. Òîïóí éóìðóëóüó.
2. ìÿú. Êþêëöê, êîïïóøëóã.
ÉÓÌÐÓÑÈÔßÒ ñèô. Ñèôÿòè éóìðó âÿ êþê
îëàí; ýèðäÿñèôÿò. Éóìðóñèôÿò óøàã. – Êàìåðàäà
èêè íÿôÿð äÿ âàðäû. Áèðè ãàëûíãàøëû, éóìðóñèôÿò
îüëàíäû. Ìèð Úÿëàë.
ÉÓÌÐÓÉÀÍÀÃ ñèô. Éàíàãëàðû éóìðó âÿ
êþê. Òåéáÿ .. éóìðóéàíàã, ãûðìûçûñèôÿò, äöç-
ãàìÿòëè, äîëüóíÿíäàìëû, óúàáîé, çÿùìëè áà-
õûøëàðû èëÿ íÿ èñÿ äàèìà ãîðõó òÿëãèí åäÿí áèð
ãàäûíäû. Ì.Ùöñåéí.
ÉÓÌØÀÚÛà “Éóìøàã”äàí îõø. Éóìøàúûã
óøàã ÿëëÿðè.
623
ÉÓÌØÀÃ
ÉÓÌØÀÃ ñèô. 1. Áàñäûãäà, òîõóíäóãäà
ìöãàâèìÿò åòìÿéÿí âÿ áàòûá ãàëìàéàí; ãàòû,
ñÿðò îëìàéàí. Éóìøàã äþøÿê. Éóìøàã éàñòûã.
– Áàéðàì éóìøàã êðåñëîäà îòóðóá ïàïàüûíû
÷ûõàðòäû, éàéëûãëà àëíûíûí òÿðèíè ñèëäè. Ì.Ùö-
ñåéí. Ñàäûã êèøè àéàüûíäàêû éóìøàã ìÿñ, øàë-
âàðû äîëàãëà ãûâðàã áàüëàíìûø ùàëäà îüëóíóí
äàëûíúà ýåäèðäè. Ìèð Úÿëàë. // Ñöìöêñöç. Éóì-
øàã ÿò.
Éóìøàã âàãîí – îòóðìàã âÿ éàò-
ìàã ö÷öí éóìøàã éåðëÿðè îëàí ñÿðíèøèí
âàãîíó. Áèëåòëÿð éóìøàã âàãîíà àëûíìûøäû.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ãàðû äàèìà áåø íþìðÿëè éóì-
øàã âàãîíà ìèíÿðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. // Çÿðèô,
ñÿðò îëìàéàí, òîõóíäóãäà õîø ùèññ îéàäàí.
Èïÿê êèìè éóìøàã. Éóìøàã ÿë. Éóìøàã ïàð÷à.
Éóìøàã ñà÷. // Ùÿëÿ ãóðóéóá ñÿðòëÿøìÿìèø.
Ìàüàðàíûí è÷è éóìøàã àüàú ãàáûãëàðû èëÿ äþ-
øÿíìèøäè. À.Øàèã. Êÿùÿð ùÿëÿ êèôàéÿò ãÿäÿð
ãóðóìàìûø éóìøàã îòó áþéðöíäÿí ñþêöá éå-
éèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Áàéàò îëìàéàí, òÿçÿ. Éóìøàã ÷þðÿê.
Éóìøàã ãîüàë.
3. Ñûõàíäà àñàíëûãëà éûüûëà áèëÿí, áàñûëà
áèëÿí, ôîðìàñûíû äÿéèøÿ áèëÿí, áÿðê îëìàéàí.
Éóìøàã ìóì. Éóìøàã ïàë÷ûã. Éóìøàã õÿìèð.
// Àñàíëûãëà èøëÿíèëÿ áèëÿí, èñòÿíèëÿí øÿêëÿ ñà-
ëûíà áèëÿí. Éóìøàã ìàòåðèàëëàð. Éóìøàã àüàú.
Áàêû äàøû ÷îõ éóìøàã äàøäûð.
4. Ýþçö, ãóëàüû îõøàéàí, ðóùó îõøàéàí,
õîøàýÿëÿí; êÿñêèí îëìàéàí, ìÿëàùÿòëè. Éóì-
øàã ñÿñ. Ìóñèãèíèí éóìøàã àùÿíýè. Éóìøàã
òîíëàð. – Îíóí ÷îõ éóìøàã âÿ ìöëàéèì ñÿñè
âàðäû. ß.Âÿëèéåâ. // Ìöëàéèì, õîø; íÿ èñòè, íÿ
ñîéóã. Éóìøàã ùàâà. Éóìøàã èãëèì. Éóìøàã
éåë.
5. Õàñèééÿòúÿ ùÿëèì, ìöëàéèì. Éóìøàã õà-
ñèééÿò. Òÿáèÿòúÿ éóìøàã àäàìäûð. – [Ìóñòàôà
áÿé:] Íÿ ãÿäÿð êè ñÿí áó êÿíäÿ ýÿëìÿìèøäèí,
úàìààò áóíäàí éóìøàã èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
[ßñìÿðèí] Òÿáèÿòè îëäóãúà éóìøàã èäè. Ñ.Ùö-
ñåéí. Àíúàã ùÿð èêèñèíèí éóìøàã òÿáèÿòè îíëàðû
ñàáàùû ýöíö ðàñò ýÿëäèêëÿðè çàìàí äàéàíûá
ñþùáÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäè. Ñ.Ðÿùìàí.

Éóìøàã äàíûøìàã – ìöëàéèì äàíûøìàã,
ìöëàéèì ðÿôòàð åòìÿê, ñÿðòëèê ýþñòÿðìÿìÿê.
[Èáðàùèì áÿé:] À êèøè, ÷ÿêèë êÿíàðà, ýþðöì à!
Ñÿíèíëÿ éóìøàã äàíûøäûãúà àçûðñàí. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
6. ìÿú. Éöíýöë, çÿèô, ñÿðò îëìàéàí. Éóìøàã
ùþêì. Éóìøàã ðÿôòàð. Éóìøàã úÿçà. // ìÿú.
624
ÉÓÌØÀËÄÛÚÛ
Êÿñêèí îëìàéàí; íÿçàêÿòëè, õîø. Éóìøàã èôàäÿ.
Éóìøàã òîí. Éóìøàã ñþç.
◊ Éóìøàã ñó – òÿðêèáèíäÿ êèðÿú äóçëàðû àç
îëàí âÿ ñàáóíó àñàíëûãëà ÿðèäÿí ñó.
éóìøàã-éóìøàã çÿðô Õîø äèëëÿ, éóìøàã-
ëûãëà, ìöëàéèìúÿ, öñóëëóúà. Àðâàä ãûçûíû éà-
íûíà ÷àüûðûá îíäàí éóìøàã-éóìøàã õÿáÿð
àëìàüà áàøëàäû: – Àé ýþçöìöí íóðó, áàëàì,
íÿ îëóá ñÿíÿ ðÿíýèí áåëÿ ñîëìóøäóð? (Íàüûë).
ÉÓÌØÀÃÁßÄßÍËÈËßÐ úÿì çîîë. Àäÿòÿí
äàõèëè ñêåëåòè îëìàéàí, öçÿðè ÷àíàãëà þðòöëö
îíóðüàñûç ùåéâàíëàð òèïè. Äÿíèçäÿ éàøàéàí
éóìøàãáÿäÿíëèëÿð.
ÉÓÌØÀÃÚÀ çÿðô âÿ ñèô. Éóìøàã, ìöëàéèì.
Éóìøàãúà úàâàá âåðìÿê. Éóìøàãúà áèð øåé.
ÉÓÌØÀÃÄßÐÈËÈ ñèô. Äÿðèñè éóìøàã îëàí.
ÉÓÌØÀÃÕÀÑÈÉÉßÒ(ËÈ) ñèô. Õàñèééÿòúÿ,
òÿáèÿòúÿ éóìøàã, ìöëàéèì. Éóìøàãõàñèééÿò(ëè)
àäàì.
ÉÓÌØÀÃÕÀÑÈÉÉßÒËÈËÈÊ èñ. Éóìøàã-
õàñèééÿò àäàìûí ùàë âÿ êåéôèééÿòè; õàñèé-
éÿòúÿ, òÿáèÿòúÿ éóìøàãëûã, ìöëàéèìëèê.
ÉÓÌØÀÃËÛÃ èñ. 1. Éóìøàã øåéèí ùàë âÿ
êåéôèééÿòè. Äþøÿéèí éóìøàãëûüû. Ñà÷ûí éóì-
øàãëûüû. Éóíóí éóìøàãëûüû.
2. Ìöëàéèìëèê. Õàñèééÿòèí éóìøàãëûüû. Ùà-
âàíûí éóìøàãëûüû.
3. Éóìøàãëûãëà øÿêëèíäÿ çÿðô – á à õ éóì-
øàã-éóìøàã. [Ìÿììÿäùÿñÿí ÿìè] éîâóüà
éåðèéèá áàøëàäû éóìøàãëûãíàí îüëóíó ñàêèò
åòìÿéÿ.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ìåùðèáàí]
éóìøàãëûãëà úàâàá âåðäè.. Ñ.Ùöñåéí.
ÉÓÌØÀÃÒÖÊ(ËÖ) ñèô. Òöêö (ñà÷û) éóì-
øàã (çÿðèô) îëàí.
ÉÓÌØÀÃÖÐßÊËÈ ñèô. Ãÿëáèéóìøàã, öðÿ-
éèéóìøàã; øÿôãÿòëè, ðÿùìäèë.
ÉÓÌØÀÃÖÐßÊËÈËÈÊ èñ. Ãÿëáèéóìøàã-
ëûã, ðÿùìäèëëèê, øÿôãÿòëèëèê, øÿôãÿò.
ÉÓÌØÀÃÂÀÐÈ ñèô. Áèð ãÿäÿð éóìøàã,
éóìøàã êèìè.
ÉÓÌØÀÃÉÀÐÏÀÃËÛ ñèô. Éàðïàãëàðû ñÿðò
îëìàéàí, éàðïàãëàðû éóìøàã îëàí. Éóìøàã-
éàðïàãëû áèòêèëÿð.
ÉÓÌØÀÃÉÓÍËÓ ñèô. Éóíó éóìøàã îëàí.
Éóìøàãéóíëó ãîéóí.
ÉÓÌØÀËÄÛÚÛ ñèô. 1. Éóìøàëäàí, éóìøàã
ùàëà ñàëà áèëÿí. Éóìøàëäûúû ìàääÿëÿð.
2. Éöíýöëëÿøäèðèúè, ñÿðòëèéèíè, øèääÿòèíè àçàë-
äûúû. Ùþêìö éóìøàëäûúû êåéôèééÿòëÿð. Òÿãñèðè
éóìøàëäûúû ñÿáÿáëÿð.
ÉÓÌØÀËÄÛËÌÀ
ÉÓÌØÀËÄÛËÌÀ “Éóìøàëäûëìàã”äàí ô.èñ.
Òîðïàüûí éóìøàëäûëìàñû.
ÉÓÌØÀËÄÛËÌÀÃ ìÿúù. Éóìøàã ùàëà ñà-
ëûíìàã.
ÉÓÌØÀËÌÀ “Éóìøàëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌØÀËÌÀÃ ô. 1. Éóìøàã, åëàñòèê ùàëà
ýÿëìÿê; ñÿðòëèéèíè, áÿðêëèéèíè, úîäëóüóíó èòèð-
ìÿê. Äÿðè ñóäà éóìøàëìûøäûð.
2. Çÿèôëÿìÿê, àçàëìàã, êÿñêèíëèéè, øèääÿòè
êå÷ìÿê. Àüðû áèð ãÿäÿð éóìøàëäû.
3. Ìöëàéèìëÿøìÿê; ùèðñè, àúûüû, ãÿçÿáè, ùèä-
äÿòè êå÷ìÿê, ùèðñè ñîéóìàã. Áèð àç éóìøàë-
ìàã ëàçûìäûð. – Ìîëëà Ãàñûì ïóëóí àäûíû åøèò-
úÿê éóìøàëûá äåäè: – Ðàçû îëóðàì. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Ðöñòÿì áÿé éóìøàëäû âÿ Úÿôÿðÿ áàõàðàã
áèð àç äà ýöëöìñöíäö. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Éóì-
øàëìàäû äàøà äþíìöø öðÿêëÿð; Îíëàðà ýþç
éàøû åòìÿäè ÿñÿð. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÓÌØÀËÒÄÛÐÌÀ “Éóìøàëòäûðìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÓÌØÀËÒÄÛÐÌÀÃ èúá. Áàøãàñû âàñèòÿ-
ñèëÿ éóìøàëòìàã. Ïàë÷ûüû áèð àç éóìøàëòäûð-
ìàã ëàçûìäûð.
ÉÓÌØÀËÒÌÀ “Éóìøàëòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌØÀËÒÌÀÃ ô. 1. Éóìøàã, åëàñòèê ùàëà
ñàëìàã; ñÿðòëèéèíè, áÿðêëèéèíè ðÿô åòìÿê. Òîð-
ïàüû éóìøàëòìàã. Éóíó éóìøàëòìàã. Äÿðèíè
ñóéà ãîéóá éóìøàëòìàã. Äÿìèðè îäñóç éóì-
øàëòìàã îëìàç. – Ãûçëàð òÿêúÿ êÿòìÿíëÿ òîð-
ïàã éóìøàëòìûðäûëàð. ß.Âÿëèéåâ.
2. Ñÿðòëèéèíè, ùèääÿòèíè, èíàäûíû àçàëòìàã,
éîëà ýÿòèðìÿê, ðàçû åòìÿéÿ ÷àëûøìàã. Öðÿ-
éèíè éóìøàëòìàã. Ùÿéàò îíóí õàñèééÿòèíè õåéëè
éóìøàëòìûøäû. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûãñà, îíó éóì-
øàëäà áèëìÿäèê. – [Íàøàä] [Ìåùðèáàíû] éóì-
øàëòìàã ìÿãñÿäè èëÿ ìöëàéèì áèð òÿðçäÿ äåäè..
Ñ.Ùöñåéí. Ýöíëÿð ýÿëèá êå÷ÿð, àéëàð àäëàð,
ßôðóç áàúû Ìÿäÿòèí ãûëûüûíà ýèðÿð, îíó éóì-
øàëòìàüà ÷àëûøàðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ñàäûã îíó
éóìøàëòäû: – Àé àðâàä, ñÿíè ÷þëäÿí òàïìà-
ìûøàì, ùàðà êåéôèíäèð, àïàðûì. Ìèð Úÿëàë.
// Ùèðñèíè ñîéóòìàã, ðÿùìÿ ýÿòèðìÿê. ..Ýöëéàç
ãîúàíû äèëÿ òóòóá éóìøàëòìàã, îíóí ùèðñèíè
ñîéóäóá þç èñòÿêëè ãûçûíû áó àüûð õÿñòÿëèê éà-
òàüûíäàí ãàëäûðìàã èñòÿéèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Êÿñêèíëèéèíè àçàëòìàã; ìöëàéèìëÿøäèðìÿê.
Òîíóíó áèð ãÿäÿð éóìøàëòìàã. // Áèð ãÿäÿð
ðàùàòëàøäûðìàã, àüðûñûíû, øèääÿòèíè àçàëòìàã,
ðàùàòëûã ùèññè îéàòìàã.
Ñèíÿñèíè éóìøàëò-
ÉÓÌÓÐÒÀËÛ
ìàã – þñêöðÿéè àçàëòìàã, úèéÿðëÿðÿ éàõøû
òÿñèð ýþñòÿðìÿê (äÿðìàí ùàããûíäà).
ÉÓÌÓÃ ñèô. Éóìóëìóø âÿçèééÿòäÿ îëàí,
þðòöëö, ãàïàëû. Éóìóã ýþçëÿðèíè à÷ äà, áèð îéàí;
Èíäè çàìàí áàøãà çàìàíäûð, àíà! Ñ.Âóðüóí.
ÉÓÌÓËÌÀ “Éóìóëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÓËÌÀÃ ô. Þç-þçöíÿ ãàïàíìàã; þð-
òöëìÿê. Ìàéèëèí ýþçëÿðè åùìàë-åùìàë éó-
ìóëäó. Ìèð Úÿëàë.
ÉÓÌÓËÓ ñèô. Éóìóëìóø âÿçèééÿòäÿ îëàí;
þðòöëö, ãàïàëû, éóìóã. – Âèäà äåéÿúÿéÿì Âÿ-
òÿí ìöëêöíÿ; Ýþçëÿðè éóìóëó, ÿëëÿðè à÷ûã.
Ì.Àðàç.
ÉÓÌÓÐËÀÌÀ “Éóìóðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÓÐËÀÌÀÃ á à õ éóìðóëàìàã.
ÉÓÌÓÐËÀÍÌÀ “Éóìóðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÓÐËÀÍÌÀÃ á à õ éóìðóëàíìàã.
Òîüëóëàðûí ãóéðóüó éóìðóëàíìûø, éàíëàðû ñû-
üàëëàíûá ÿò áàüëàìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÓÌÓÐÒÀ èñ. 1. áèîë. Èíñàí âÿ ùåéâàí îð-
ãàíèçìëÿðèíèí éåíè îðãàíèçì âöúóäà ýÿòèðÿ
áèëÿí ãàäûí úèíñè ùöúåéðÿñè (òîõóìó).
2. Ãóøëàðûí, òûñáàüàëàðûí âÿ ñ. éóìóðòëàéàí
ùåéâàíëàðûí ãàáûãëà þðòöëö áåëÿ ùöúåéðÿñè.
Òîéóã éóìóðòàñû. Þðäÿê éóìóðòàñû. – Ãîí-
øóäàí áèð ýöí îë ðÿøèä úàâàí; Áèð éóìóðòà
îüóðëàäû ïöíùàí. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Äóðñóí:] Êèì
ìÿíÿ éóìóðòà âåðñÿ, îíà ãóðáàí îëàðàì.
Ú.Úàááàðëû.
Éóìóðòà àüû – ãóø éóìóðòà-
ñûíûí ñàðû ùèññÿñèíè äþâðÿëÿéÿí øÿôôàô ùèññÿñè.
Éóìóðòà ñàðûñû – ãóø éóìóðòàñûíûí ãàòû ñàðû
ìàääÿäÿí èáàðÿò îëàí îðòà ùèññÿñè.
3. Òîõóì.
◊ Éóìóðòàäàí éóí ãûðõìàã – ùÿð áèð
øåéäÿí ãàçàíú ýþòöðìÿéÿ ÷àëûøìàã. Êèøè ýÿ-
ðÿê éóìóðòàäàí éóí ãûðõñûí, ãÿïèê-ãÿïèê òîï-
ëàñûí, äöøÿíäÿ èøèíè éåðèòìÿê ö÷öí îâóú-îâóú
õÿðúëÿñèí. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãûçûë éóìóðòà áàé-
ðàìû – á à õ ãûçûë.
ÉÓÌÓÐÒÀÚÛÃ èñ. 1. Áàëàúà éóìóðòà.
2. áèîë. Ñïåðìàòîçîèä ùàñèë åäÿí êèøè òÿíà-
ñöë âÿçèñè, ùàáåëÿ èíñàíäà âÿ ìÿìÿëè ùåéâàí-
ëàðäà äàõèëè ñåêðåñèéà îðãàíëàðûíäàí áèðè.
3. áîò. Òîõóìúóã. Éóìóðòàëûã éóâàëàðûíäà
éóìóðòàëûüûí íåúÿ éåðëÿøìÿñèíèí äÿ áþéöê
ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
ÉÓÌÓÐÒÀËÛ ñèô. 1. Éóìóðòàñû îëàí. Éó-
ìóðòàëû òîéóã ãûðòûëäàéûð.
2. Òÿðêèáèíäÿ éóìóðòà îëàí, éóìóðòà
ãàòûëìûø. Éóìóðòàëû õþðÿê. Éóìóðòàëû õÿìèð.
625
ÉÓÌÓÐÒÀËÛÃ
– Éóìóðòàëû ÷þðÿê, ÿäâÿëè êöôòÿ; Ýÿòèðèá ýÿë-
ìèøëÿð áèðèíúè ùÿôòÿ. Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÉÓÌÓÐÒÀËÛÃ 1. èñ. Ãàäûí úèíñèééÿò âÿ-
çèñè.
2. ñèô. Éóìóðòà âåðìÿê ö÷öí éåòèøäèðèëÿí.
Éóìóðòàëûã òîéóãëàð.
3. áîò. ×è÷ÿêäÿ äèøèúèéèí òîçëàíìàäàí ñîíðà
òîõóì ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àøàüû ùèññÿ; òîõóìëóã.
ÉÓÌÓÐÒÀÑÛÇ ñèô. 1. Éóìóðòàñû îëìàéàí,
éóìóðòà âåðìÿéÿí.
2. Òÿðêèáèíäÿ éóìóðòà îëìàéàí, éóìóðòà
âóðóëìàìûø. Éóìóðòàñûç éåìÿêëÿð.
ÉÓÌÓÐÒÀÑÛÇËÛÃ èñ. 1. Éóìóðòà âåðìÿ-
ìÿ, éóìóðòà ÷ûõàðìàìà, éóìóðòàñû îëìàìà.
Éóìóðòàñûç òîéóã.
2. Òÿðêèáèíäÿ éóìóðòà îëìàìà, éóìóðòà
âóðóëìàìà.
ÉÓÌÓÐÒÀØßÊÈËËÈ á à õ éóìóðòàâàðè.
ÉÓÌÓÐÒÀÂÀÐÈ ñèô. Éóìóðòàéà îõøàð,
éóìóðòà øÿêëèíäÿ îëàí, ýþðöíöøúÿ éóìóðòàéà
îõøàéàí; éóìóðòàøÿêèëëè.
ÉÓÌÓÐÒËÀÌÀ “Éóìóðòëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÌÓÐÒËÀÌÀÃ ô. 1. Éóìóðòà âåðìÿê,
éóìóðòà ÷ûõàðìàã. Òîéóãëàð éóìóðòëàéûð.
– Éóìóðòëàìàäûüû áÿñ äåéèë, ôàëû äà è÷èð. (Àòà.
ñþçö).
2. ìÿú. Ýþçëÿíèëìÿäÿí âÿ áÿëëè îëìàäàí
îðòàéà ÷ûõàðìàã (÷ûõìàã), ìåéäàíà ýÿòèð-
ìÿê (ýÿëìÿê). Áó, ùàðàäàí éóìóðòëàäû?
ÉÓÌÓÐÒËÀÒÌÀÃ èúá. Éóìóðòëàìàüà
ìÿúáóð åòìÿê, éóìóðòëàìàñû ö÷öí øÿðàèò éà-
ðàòìàã. Òîéóüó ôàëñûç éóìóðòëàòìàã ÷ÿòèíäèð.
ÉÓÍ èñ. 1. Áÿçè ìÿìÿëè ùåéâàíëàðûí äÿðèñè-
íèí öñòöíö þðòÿí òöêëÿð. Éóí ãûðõûìû. Ãîéóí-
ëàðûí éóíóíó âàõòûíäà ãûðõìàã.
2. Ùåéâàíäàí (àäÿòÿí ãîéóíäàí, äÿâÿäÿí
âÿ ñ.) ãûðõûëàí áåëÿ òöêëÿð. Ãîéóí éóíó. Äÿâÿ
éóíó. Êå÷èíèí éóíóíó ãûðõìàã. Éóí äàðàüû.
– [Øàù:] Ñÿí áàçàðäàí ìÿíÿ éóí àë âÿ êå÷ÿ÷è
àëÿòè àë. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Áåëÿ òöêäÿí òîõóí-
ìóø. Éóí ïàð÷à. Éóí ÿëúÿê. Éóí èï. Éóí êþé-
íÿê. – Òåëëè þçöíÿ òîõóäóüó éóí úîðàáû àëäû.
Ñ.Ùöñåéí. Ïÿðøàí ýÿëèá éàõûíëàøûðäû, îíóí ÿé-
íèíäÿ õÿçëè ãàðà ïàëòî, áàøûíäà ñàðû éóí øàë,
àéàüûíäà èøûëäàéàí óçóíáîüàç áîòû âàðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Éóí êèìè ìÿú. – àüàðìûø âÿ éà áîçàðìûø
ñà÷-ñàããàë ùàããûíäà. Þìöð þòöá, áàø àüàðûá
óí êèìè; Äèø òþêöëöá, ñàããàë îëóá éóí êèìè.
Ì.ß.Ñàáèð.
626
ÉÓÍËÓ
ÉÓÍÀÍ èñ. Éóíàíûñòàíûí ÿñàñ ÿùàëèñèíè òÿø-
êèë åäÿí õàëã âÿ áó õàëãà ìÿíñóá àäàì. Éó-
íàí äèëè. Ãÿäèì éóíàí ìÿäÿíèééÿòè. – Ãÿäèì
âàõòëàðäà êîìåäèéàíû éóíàíëàð ýöëöø ö÷öí
÷ûõàðûðäûëàð.. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÉÓÍÀÍÚÀ çÿðô âÿ ñèô. Éóíàí äèëèíäÿ. Éó-
íàíúà äàíûøìàã. Éóíàíúàäàí òÿðúöìÿ. Éó-
íàíúà-ðóñúà ëöüÿò.
ÉÓÍÀÍÈ êþùí. á à õ éóíàí.
ÉÓÍÀÍËÛ èñ. âÿ ñèô. êþùí. Éóíàí, éóíàíûñ-
òàíëû. Éóíàíëûëàðûí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòè. Éóíàíëû
ãàäûíëàð. – Ýþðöíöð êè, éóíàíëû ñàéìûø ñÿíè
ÿæäàùà; Áèð äÿôÿ áàõûá ýåòìèø, ýÿëìÿìèøäèð
áèð äàùà. ß.Úàâàä.
ÉÓÍ×Ó èñ. Éóí ìöòÿõÿññèñè, éàõóä éóí
òÿäàðöêö, éóí èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì.
ÉÓÍ×ÓËÓà èñ. Êÿíä òÿñÿððöôàòûíûí, éóí-
âåðÿí ãîéóí úèíñëÿðè éåòèøäèðèá àðòûðìàãëà
ìÿøüóë îëàí ñàùÿñè. Éóí÷óëóã òÿñÿððöôàòû.
ÉÓÍÄÀÐÀÜÛ èñ. Éóí òÿìèçëÿìÿê ö÷öí
äÿìèð äèøëÿðäÿí èáàðÿò àëÿò.
ÉÓÍÄÀÐÀÉÀÍ 1. èñ. Äàðàãëà éóí òÿìèç-
ëÿéÿí èø÷è âÿ éà àëÿò.
2. ñèô. Éóí òÿìèçëÿéÿí (äàðàéàí). Éóíäà-
ðàéàí àëÿòëÿð.
ÉÓÍÄÈÄßÍ ñèô. Éóíó äèäèá òÿìèçëÿéÿí.
Éóíäèäÿí ìàøûí.
ÉÓÍßÉÈÐßÍ ñèô. Éóíó ÿéèðèá èï èñòåùñàë
åäÿí. Éóíÿéèðÿí ôàáðèê.
ÉÚÍÊÅÐ [àëì. Æóíêåð] 1. òàð. Êå÷ìèøäÿ
Ïðóññèéàäà: èðè òîðïàã ñàùèáè; çàäÿýàí, ìöë-
êÿäàð.
2. ×àð Ðóñèéàñûíäà: çàáèò ùàçûðëàéàí ùÿðáè
ìÿêòÿá ìöäàâèìè. Ñÿùÿð ñÿùÿðäèð, àõøàì àõ-
øàì – äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ; éóíêåðëÿðèí êþë-
ýÿñè; úàíè êèìè äîëàøìàñà; Ìàäðèä êö÷ÿ-
ëÿðèíäÿ. Ð.Ðçà.
ÉÓÍÊÅÐËÈÊ èñ. 1. òàð. Éóíêåðëÿð. Ïðóñ-
ñèéà éóíêåðëèéè.
2. Éóíêåð ðöòáÿñè, àäû.
ÉÓÍÃÀ èñ. [ðóñ.] Ìàòðîñ îëìàüà ùàçûðëà-
íàí óøàã.
ÉÓÍËÀÌÀ “Éóíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÍËÀÌÀà ô. È÷ÿðèñèíÿ éóí ãîéìàã,
éóíëà äîëäóðìàã.
ÉÓÍËÀÍÌÀ “Éóíëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÍËÀÍÌÀÃ ãàéûä. Éóíëà þðòöëìÿê, öñ-
òöíö éóí áàñìàã.
ÉÓÍËÓ ñèô. 1. Öñòöíäÿ éóíó îëàí, ãàëûí
éóíëà þðòöëìöø, éóí áàñìûø. Éóíëó ãîéóí.
ÉÓÍËÓÃ
2. È÷ÿðèñèíäÿ éóí îëàí, èñòè îëìàã ö÷öí è÷ÿ-
ðèñèíÿ éóí ãîéóëìóø. Éóíëó ïàëòî. Éóíëó ýþ-
äÿêúÿ. – Éóíëó âÿ ãàëûí êöðêëÿðèí éàí úèá-
ëÿðèíäÿí ãîâóðüà ÷ûõàðûá éåéÿí ÿñýÿðëÿðèí
áÿçèëÿðè ãàðûí öñòöíäÿ îòóðìóøäó. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÓÍËÓà ñèô. ×îõ éóí âåðÿí, éóí âåðìÿê
ö÷öí éåòèøäèðèëÿí. Éóíëóã ãîéóí úèíñëÿðè. Ìå-
ðèíîñ éóíëóã ãîéóíäóð.
ÉÓÍËÓËÓÃ èñ. Ùåéâàíûí éóíëà þðòöëìÿ
äÿðÿúÿñè, éóíâåðìÿ ãàáèëèééÿòè.
ÉÓÍÑÓÇ ñèô. 1. Öñòöíäÿ éóí îëìàéàí âÿ éà
÷îõ àç îëàí, éóí âåðìÿéÿí. Éóíñóç ãîéóí.
2. Èñòè îëìàéàí, èñòè îëìàã ö÷öí è÷ÿðèñèíÿ
éóí ãîéóëìàìûø. Éóíñóç ïàëòî.
ÉÓÍÂÅÐßÍ á à õ éóíëóã. Éóíâåðÿí ãî-
éóí úèíñè.
ÉÓÍÉÓÉÀÍ ñèô. Éóíó éóìàüà ìÿõñóñ.
Éóíéóéàí ìàøûí.
ÉÓÏÈ´ÒÅÐ [ëàò. Æóïèòåð] 1. Ýöíÿø ñèñòåìè-
íèí ÿí áþéöê ïëàíåòè.
2. Êèíîòåõíèêàäà èøëÿíÿí ÷îõ ãöââÿòëè èøûã
âåðÿí åëåêòðèê úèùàçû; ïðîæåêòîð.
ÉÓÏÉÓÌÐÓ ñèô. Òàìàìèëÿ éóìðó; ýèï-
ýèðäÿ. Éóïéóìðó òîï êèìè. – Äöç éåðè áèð éóï-
éóìðó øåé ãàíûð; Ùÿì äÿ äåéèð: ñóòêàäà áèð
ôûðëàíûð. Ì.ß.Ñàáèð.
ÉÚÐÀ [úîüðàôè àääàí] Éóðà äþâðö, Éóðà
ñèñòåìè ýåîë. – Éåðèí òàðèõèíäÿ ìåçîçîé åðà-
ñûíûí ñûðà èëÿ èêèíúè äþâðö.
ÉÓÐÄ èñ. 1. Èíñàíûí äîüóëóá áþéöäöéö éåð,
ìÿìëÿêÿò, þëêÿ; âÿòÿí. Åé êè÷èê äÿìèð÷è, äóé-
äóüóí ùàãäûð; ×àëûø, éóðäóí ö÷öí þçöíö ýþñ-
òÿð. ß.Úàâàä. Ùÿéÿòèìäÿ ñàôàëû áèð áàü ñàëà-
úàüàì ìÿí; Éóðäóìäà áèð ìèñèëñèç áàüáàí
îëàúàüàì ìÿí. Ì.Ìöøôèã. Ùÿð ìÿêòóáóí þç
äèëè âàð; Òÿðàâÿòè, èñòèñè âàð; ×îõ ìÿêòóáóí
ñþçëÿðèíäÿ; Äîüìà éóðäóí òöñòöñö âàð. Ð.Ðçà.
Îíëàð éåíè áèð èëùàì âÿ èíàì èëÿ õàðàáà
ãàëìûø éóðäëàðûíû àáàä åòìÿéÿ áàøëàäûëàð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
2. Éàøàéûø éåðè, åâ, åâ-åøèê, ìÿñêÿí. Éóð-
äóíäàí îëìàã (åâ-åøèéèíäÿí, éàøàäûüû éåðèí-
äÿí ìÿùðóì îëìàã, àâàðà äöøìÿê).
Éóðä
ñàëìàã – îòóðìàã, ñàêèí îëìàã. Äåéèðäèëÿð
êè, ãÿäèìäÿ [áó êÿíäÿ] äàø ãîéóá éóðä ñàëàí
àäàìûí ýþçÿë áèð ãûçû âàðìûø. È.Ùöñåéíîâ.
// Éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè; êÿíä, åë, îáà. Áèç äö-
øÿí éóðäóí àäû Ãûçûëáîüàç èäè. È.ßôÿíäèéåâ.
3. Êþðïÿ åâè, óøàã áàü÷àñû ìÿíàñûíäà. Ñÿé-
éàùëàð ôàáðèêè ýÿçäèëÿð. Áóðàäà êþðïÿ ÷îúóã-
ÉÓÐÄ-ÉÓÂÀ
ëàð ö÷öí éóðäëàð, äèñïàíñåðëÿð, ñÿíÿò ìÿêòÿá-
ëÿðè .. ýþðäöëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
4. ìÿú. Áèð øåéèí ÷îõ îëäóüó éåð. Ãÿùðÿ-
ìàíëàð éóðäó.
◊ Éóðääà ãàëàí ìÿú. – ùàìûäàí ýåðè ãà-
ëàí. [Áàäàì õàëà:] Éóðääà ãàëàí åëÿ ñÿíèíëÿ
ìÿí èìèøÿì. Êóðñäà àðâàä íÿ ãÿäÿð... Ìèð
Úÿëàë.
ÉÓÐÄÄÀØ èñ. Áèð éóðäà ìÿíñóá îëàí àäàì-
ëàðäàí ùÿð áèðè; ùÿìâÿòÿí, ùÿìéóðä, âÿòÿí-
äàø. Éóðääàøëàðà ìöðàúèÿò. – Ýåúÿëÿð éàò-
ìàäàí ÿââÿë ñîð þçöíäÿí êè: “Áó ýöí; Ìÿí
íÿ åòäèì ìÿíè éóðääàø åäÿí þç éóðäóì ö÷öí?”
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÉÓÐÄÄÀØËÛÃ èñ. Áèð éóðäà ìÿíñóá îëìà;
ùÿìâÿòÿíëèê, âÿòÿíäàøëûã.
ÉÓÐÄËÀÌÀ “Éóðäëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÐÄËÀÌÀÃ ô. Þçöíÿ éóðä äöçÿëòìÿê,
éóâà ãóðìàã. Íÿ ýþðäöì? Ñàìàíäà î éóðä-
ëàìûøäûð; Áèð ôûíäûã áîéäàúà éóìóðòëàìûøäûð.
Ñ.Âóðüóí.
ÉÓÐÄËÓ ñèô. Éóðäó îëàí.
ÉÓÐÄÑÓÇ ñèô. Éóðäó, åâè, ìÿñêÿíè îëìà-
éàí, åâñèç-åøèêñèç, åâ-åøèéèíäÿí, éóðäóíäàí
ìÿùðóì îëìóø. Ùÿëÿ äÿ ýÿëèá-ýåäÿíÿ ÿë à÷àí
éåòèì óøàãëàð âÿ éóðäñóç àðâàäëàðûí ÿëèíäÿí
òÿðïÿíìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Âÿòÿíñèç. Âÿòÿí! Ãîéíóíäà áÿñëÿíìèø ÿìÿë-
ëÿð, àðçóëàð, øÿêñèç; Âÿòÿíñèç, éóðäñóç èíñàí-
ëàð éàøàð àëÿìäÿ ìÿñëÿêñèç. Ñ.Âóðüóí. Õàò-
ìóðàíè ñÿëòÿíÿòè ÷þêöá éåðÿ; Áèð ÿáÿäè éûðòûúû-
ëàð, áèð äÿ äåäè; Ìöòèëÿðäèð òàðèõ áîéó éóðäñóç
ãàëàí. Ì.Àðàç. // Ñàùèáñèç, áàõûìñûç, êèìñÿ-
ñèç; àâàðà. [Ôèðèäóí] áàçàð âÿ êö÷ÿëÿðè äîëäóð-
ìóø éóðäñóç óøàãëàðà, ñÿôèë-ñÿðýÿðäàí áèð
ùàëäà ùÿð ýÿëÿíÿ ÿë à÷àí ãàäûí âÿ ãûçëàðà
áàõûðäû.. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÉÓÐÄÑÓÇ-ÉÓÂÀÑÛÇ ñèô. 1. Éóðäó-éóâàñû
îëìàéàí, åâ-åøèéè îëìàéàí; ñÿðñÿðè, ñÿðýÿð-
äàí. Éóðäñóç-éóâàñûç àäàì.
2. Ñàùèáñèç, áàõûìñûç, êèìñÿñèç. [Ìÿñìÿ:]
Øÿùÿðäÿ íÿ ÷îõäó éóðäñóç-éóâàñûç óøàã, öçöíÿ
áàõàí êèìäè? Àäûíû òóòàí, éàõûíà ãîéàí êèìäè?
Ìèð Úÿëàë.
ÉÓÐÄÑÓÇËÓÃ èñ. 1. Éóðäó, åâè îëìàìà.
2. Ñàùèáñèçëèê, áàõûìñûçëûã, êèìñÿñèçëèê.
ÉÓÐÄ-ÉÓÂÀ èñ. Åâ-åøèê, åâ, ìÿñêÿí.
[Ìóðàä] Ñàðûíûí ãÿëáèíè ãûðìàã, îíó éóðäó-
éóâàñû äàüûëìûø áèð çàâàëëû ñèôÿòèíäÿ, áîéíó-
áöêöëö ýþðìÿê èñòÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
Éóðä-
627
ÉÓÐÄ-ÉÓÂÀÑÛÇ
éóâà ñàëìàã – éàøàìàã ö÷öí øÿðàèò éàðàò-
ìàã, åâ-åøèê äöçÿëòìÿê (þçö ö÷öí).
ÉÓÐÄ-ÉÓÂÀÑÛÇ ñèô. Éóðä-éóâàñû îëìà-
éàí, éàøàìàã ö÷öí ìöÿééÿí éåðè îëìàéàí;
àâàðà, ñÿðýÿðäàí. Ãà÷àüàì ìÿí éóðäñóç-
éóâàñûç; Äóðà áèëìÿì ùå÷ äàâàñûç... Ù.Ê.Ñà-
íûëû.
ÉÓÐÈÄÈ´Ê ñèô. Ùöãóãà àèä îëàí, ùöãóãè,
ùöãóã íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí.
ÉÓÐÈ´ÑÒ [ÿñëè ëàò. æóðèñò] á à õ ùöãóãøö-
íàñ. ×èíýèç òÿêèäëÿ: – Èêè èëÿ ãóðòàðàðñàí. Íÿ
âàð êè, éóðèñò äåéèëñÿíìè? ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÉÓÐÈÑÒËÈÊ èñ. Éóðèñòèí (ùöãóãøöíàñûí)
èøè, ïåøÿñè, èõòèñàñû. Éóðèñòëèê åòìÿê (ùöãóã-
øöíàñëûãëà ìÿøüóë îëìàã).
ÉÓÐÒÀÂ çÿðô ìÿù. Àò éåðèøèíèí áèð íþâö.
Ýÿíúëÿðäÿí áèðè ñîðóøäó: – Ñàëàì ÿìè! Ãó-
ëàí íÿ úöð éåðèéÿúÿê? Éîðüà, éóðòàâ, éîõñà
ãÿäÿìéåðèøè. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÓÑÈÔ èñ. Äèíè ÿôñàíÿëÿðÿ ýþðÿ, ýþçÿëëèéè
èëÿ ìÿøùóð áèð øÿõñ (Éàãóá ïåéüÿìáÿðèí þâ-
ëàäëàðûíäàí áèðè) îëóá, êëàññèê ÿäÿáèééàòäà
ýþçÿë (êèøè) ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð (áÿçÿí
“Éóñèôè-Êÿíàí” òÿðêèáè øÿêëèíäÿ èøëÿíìèøäèð).
Åëèì, ýöíöì, îáàì, ìèñëè-Çöëåéõàì; Éóñèôè-
Êÿíàíûì íÿ÷öí ýÿëìÿäè? Ì.Ï.Âàãèô.
ÉÓÂÀ èñ. 1. Ãóøëàðûí éóìóðòëàéûá áàëà ÷û-
õàðìàã âÿ îíëàðû ñàõëàéûá áþéöòìÿê ö÷öí
÷þð-÷þïäÿí âÿ ñ.-äÿí äöçÿëòäèêëÿðè éåð. Ãà-
ðàíãóø éóâàñû. Ñÿð÷ÿ éóâàñû. – Ãóøëàð éóâà-
ëàðûíäà îòóðóá, äèìäèêëÿðèíè òÿìèçëÿéèðäèëÿð.
Í.Íÿðèìàíîâ. // Àðû øàíû. Éóâàäàí àðàëàíûá
òÿê ãàëàí àðûëàð áîüóã ñÿñëÿ ùÿéÿòäÿ úþâëàí
âóðóá ïÿòÿéè àõòàðûðäûëàð. Ìèð Úÿëàë. // Ùåé-
âàíëàðûí äöçÿëòäèêëÿðè éåð, ìÿñêÿí. Ñè÷àí éó-
âàñû. Èëàí éóâàñû. Àéû éóâàñû.
2. ìÿú. Åâ, ìÿñêÿí, åâ-îúàã ìÿíàñûíäà.
Éóâàñû äàüûëìàã. Èñòè éóâàñûíäàí ìÿùðóì îë-
ìàã. – Çÿùðà éóâàñû äàüûëìûø áó éàâðóúóã-
ëàðûí, àíàëàðûíû èòèðìèø áó ö÷ ãûçûí ùàëûíû, öðÿê
ïàð÷àëàéàí ñÿìèìè ýþç éàøëàðûíû ýþðÿðÿê èõòè-
éàðñûç ýþçëÿðè éàøàðäû. Ñ.Ùöñåéí.
Éóâà
ñàëìàã – 1) éóðä ñàëìàã, ìÿñêÿí ñàëìàã,
éàøàìàã ö÷öí øÿðàèò éàðàòìàã; þçöíÿ éåð äö-
çÿëòìÿê. Ö÷ äÿôÿ ãà÷ìûøàì ãàðëû Ñèáèðäÿí;
Áèçèì ìåøÿëÿðäÿ ñàëìûøàì éóâà. Ñ.Âóðüóí.
[ßáäÿê:] Äàüëàðäà, äàøëàðäà éóâà ñàëìûø çà-
âàëëû âÿòÿíäàøëàðûìûí äÿðäè ìÿíè áèð àí áåëÿ
ðàùàò áóðàõìûð.. Ì.Ùöñåéí; 2) ìÿú. Éåð òóò-
ìàã, éàøàìàüà áàøëàìàã. Ìÿíè õèëàñ åòäèí
628
ÉÓÂÀÐËÀÃËÀÌÀÃ
âàõòñûç þëöìäÿí; Î ýöíäÿí ãÿëáèìäÿ éóâà
ñàëäûí ñÿí. Ñ.Âóðüóí.
3. õöñ. Ìàøûí, àëÿò, ãàïû, ïÿíúÿðÿ, êèëèä êèìè
øåéëÿðèí ùèññÿëÿðèíèí ýèðèá èøëÿìÿñèíÿ âÿ éà
áèðëÿøìÿñèíÿ ìÿõñóñ îéóã, ÷óõóð, äÿëìÿ.
Ðÿçÿ éóâàñû. // Áèð øåéèí è÷èíäÿ éåðëÿøìèø îë-
äóüó îéóã. Äèø éóâàñû.
4. ìÿú. Áèð øåéèí òþðÿäèéè, èíòèøàð åòäèéè éåð;
ìÿíáÿ. [Ãÿòèáÿ:] Ïàéòàõòûìûç èñÿ ùàçûðäà ôèò-
íÿëÿð, èôòèðà âÿ áþùòàíëàð éóâàñûäûð. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè. // ìÿú. Éóðä, âÿòÿí ìÿíàñûíäà. Ñÿí,
åé èýèä ìÿäÿí òîðïàüûíäàí ãöââÿò àëûá ýöëÿí
äèéàð; Èýèä ÿðëÿð ìåéäàíûñàí, ãÿùðÿìàíëàð
éóâàñûñàí. Ñ.Âóðüóí. // Õàíà-õàíà áþëöíìöø
øÿêèëäÿ îëàí øåé. Òîõóì øàùìàò öñóëó èëÿ,
éóâàëàðëà èêè âÿ éà áèð úÿðýÿäÿ ÿêèëèð.
5. ìÿú. Áèð øåéèí ÷îõ îëäóüó éåð. Îüðó éó-
âàñû. Úàíèëÿð éóâàñû.
ÉÓÂÀÚÛà “Éóâà”äàí îõø. âÿ êè÷. Ùåé
ýåäèðÿì äóðìàäàí; Áèð éóâàúûã ãóðìàäàí.
Ñ.Âóðüóí.
ÉÓÂÀÃ èñ. àíàò. 1. Úèéÿð òîõóìàñûíûí
ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè õûðäàúà ãàáàðúûãëàð.
2. ×ÿíÿäÿ äèø êþêëÿðèíèí éåðëÿøäèéè îéóãëàð.
ÉÓÂÀÃËÛÃ èñ. àíàò. ×ÿíÿäÿ äèø éóâàã-
ëàðûíûí éåðëÿøäèéè éåð.
ÉÓÂÀËÀÌÀ “Éóâàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÂÀËÀÌÀÃ ô. Éóâà òèêìÿê, éóâà ñàë-
ìàã, éóâà äöçÿëòìÿê. Ñÿð÷ÿ äèâàð äÿëèêëÿðèí-
äÿ éóâàëàð.
ÉÓÂÀËÀÍÌÀ “Éóâàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÂÀËÀÍÌÀÃ ãàéûä. Þçöíÿ éóâà äö-
çÿëòìÿê. Áàøûíà äþíìÿêäÿí ÿëìè ýþòöððÿì;
Úàí ìöðüö çöëôöíäÿ éóâàëàíûáäûð. Ì.Ï.Âàãèô.
ÉÓÂÀËÛ ñèô. Éóâàñû îëàí. Éóâàëû ãóøëàð.
ÉÓÂÀÐËÀÃ ñèô. 1. Ýèðäÿ, äÿéèðìè, éóìðó.
×àéûí âàäèñèíè óüóëòó áöðöìöøäö. Ùèðñëè ñóëàð
èðè, ãàðà, éóâàðëàã äàøëàðû éóìàëàéà-éóìàëàéà
ýÿòèðäèêúÿ, áèð-áèðèíÿ òîõóíóá øàããûëäàéûðäû.
È.Øûõëû. // Äàèðÿ øÿêëèíäÿ îëàí. Éóâàðëàã ñòîë.
Éóâàðëàã ýöçýö. – [Àéðûì ãûçû] ..øèøìàí ãà-
äûí èäè, êè÷èê ãóìðàë ýþçëÿðè, àé êèìè éóâàð-
ëàã öçö âàð èäè. À.Øàèã.
2. ðèéàç. Êÿñð äåéèë, òàì ÿäÿäëÿ ýþñòÿðèëÿí.
Éóâàðëàã ÿäÿä.
ÉÓÂÀÐËÀÃËÀÌÀ “Éóâàðëàãëàìàã”äàí
ô.èñ.
ÉÓÂÀÐËÀÃËÀÌÀÃ ô. Éóâàðëàã ùàëà ýÿ-
òèðìÿê, éóâàðëàã øÿêëÿ ñàëìàã, éóâàðëàã åò-
ìÿê.
ÉÓÂÀÐËÀÃËÛÃ
ÉÓÂÀÐËÀÃËÛÃ èñ. Éóâàðëàã øåéèí ùàëû;
ýèðäÿëèê, äÿéèðìèëèê.
ÉÓÂÀÐËÀÌÀ “Éóâàðëàìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÂÀÐËÀÌÀÃ ô. 1. Éóâàðëàã áèð øåéè èòÿ-
ëÿéèá ùÿðÿêÿò åòäèðìÿê; ýèëëÿòìÿê. Òîïó éó-
âàðëàìàã. Äàøëàðû áàøûàøàüû éóâàðëàìàã.
×àðõû éóâàðëàéàðàã ýÿòèðäè.
2. Éóâàðëàã ùàëà ñàëìàã, ýèðäÿ âÿ éà óçóí-
ñîâ, ëöëÿ øÿêëè âåðìÿê. Ãÿçåòè éóâàðëàìàã.
– Ùÿáëÿðè éóâàðëàìàã âÿ îíëàðà ùàìàð ñÿòù
âåðìÿê ö÷öí [ÿë äèéèðúÿéèíäÿí] èñòèôàäÿ åäè-
ëèð. Ð.ßëèéåâ.
3. ìÿú. Ñþâã åòìÿê, ñöðöêëÿìÿê, àïàðìàã,
àïàðûá ÷ûõàðìàã. Ó÷óðóìà éóâàðëàìàã. Áà-
òàãëûüà éóâàðëàìàã. – Äÿäÿ-áàáàäàí ãàëìà
áó âÿðäèø ñèçè îëäóãúà ãîðõóëó áèð éîëà éóâàð-
ëàéà áèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÓÂÀÐËÀÍÌÀ “Éóâàðëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÂÀÐËÀÍÌÀÃ ãàéûä. 1. Éóâàðëàíà-
éóâàðëàíà äöøìÿê, äèéèðëÿíÿ-äèéèðëÿíÿ ýåò-
ìÿê, ýåäèá äöøìÿê. Ýþçÿëèí ÿëèíäÿí äöøÿí
ôûíäûã ñòîëóí öñòöíäÿí éåðÿ éóâàðëàíäû.
ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Ñöðöêëÿíìÿê. [Çåéíàë] ýåò-ýåäÿ
ìÿèøÿò ïîçüóíëóüóíóí ÷èðêàáû è÷èíÿ éóâàðëà-
íûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
3. Éóâàðëàã ùàëà ýÿëìÿê, éóâàðëàã øÿêëÿ
äöøìÿê.
ÉÓÂÀÐËÀÒÌÀ “Éóâàðëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÂÀÐËÀÒÌÀÃ èúá. 1. Éóâàðëàíìàüà
ìÿúáóð åòìÿê. Ñàíêè áèð ñåë [Ñÿðèééÿ âÿ óøàã-
ëàðûíû] ÷àëõàëàéà-÷àëõàëàéà ýÿòèðèá ùöíäöð áèð
áÿíääÿí áàøûàøàüû, äÿéèðìàí äàøûíûí àëòûíà
éóâàðëàòäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Éóâàðëàã ùàëà ñàëìàã.
ÉÓÂÀÑÛÇ ñèô. 1. Éóâàñû îëìàéàí. Éóâàñûç
ãóø.
2. ìÿú. Éóðäñóç, ìÿíçèëñèç, åâñèç-åøèêñèç;
àâàðà, ñÿðýÿðäàí.
Éóâàñûç ãóø – ìÿú.
éóðäñóç, åâñèç, ñûüûíàúàãñûç àäàì ùàããûíäà.
[Ùèíäëè ãûç:] Éóâàñûç áèð ãóøàì, åëèíäÿí àéðû;
Äàüûíäàí, äàøûíäàí, ñåëèíäÿí àéðû. À.Øàèã.
ÉÓÂÅÍÈË èñ. [ëàò.] úîüð. Äÿðèíëèêëÿðäÿí
èëê äÿôÿ éåð ñÿòùèíÿ ÷ûõàí ÿðýèí ñóëàð.
ÉÓÉÓÚÓ1 ñèô. õöñ. Òÿìèçëÿìÿê ö÷öí áèð
øåéè éóéàí. Éóéóúó úèùàç.
ÉÓÉÓÚÓ2 èñ. Ìåéèò éóéàí àäàì. [ßáöëôÿç
êèøèíèí] öñò ïàëòàðëàðûíû ãÿáèðãàçàíëàðà, àëò
ïàëòàðëàðûíû éóéóúóñóíà âåðäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
Àüëàéûð éóéóúó, àüëàéûð êÿôÿí; Àüëàéûð îðàéà
ÉÓÉÓÍÌÀÃ
ùÿð ýÿëèá-ýåäÿí; Ùàìû âóðóëóáäóð ñÿíÿ, éà
ßëè; Àëÿì ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ, éà ßëè. Øÿùðèéàð.
ÉÓÉÓÚÓËÓÃ èñ. Éóéóúóíóí èøè, ïåøÿñè
(á à õ éóéóúó2). Éóéóúóëóã åòìÿê.
ÉÓÉÓËÌÀ “Éóéóëìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÉÓËÌÀÃ ìÿúù. 1. Ñó, ñàáóí âÿ ñ. èëÿ
÷èðêè, ëÿêÿñè òÿìèçëÿíìÿê. Ïàëòàðëàð éóéóëäó.
Ïèëëÿêÿíëÿð éóéóëäó. ×èðêëè ãàáëàð éóéóëäó.
– Øÿðèôÿ î ýöí éóéóëàí ïàëòàðëàðà öòö ÷ÿê-
ìÿêëÿ ìÿøüóëäó. Ñ.Ùöñåéí.
2. Àõàð ñóéóí òÿñèðè èëÿ ïîçóëìàã, äàüûë-
ìàã, éóéóëóá àïàðûëìàã.
ÉÓÉÓËÌÀÌÛØ ô.ñèô. Ñó âÿ éà ñó âÿ ñàáóí
èëÿ òÿìèçëÿíìÿìèø; êèðëè, ÷èðêëè. Éóéóëìàìûø
ãàá. Éóéóëìàìûø ïàëòàð. Éóéóëìàìûø ìåéâÿ.
– [Ìÿøÿäè:] Àëëàù êÿññèí ìöñÿëìàíûí åâèíè-
åøèéèíè, äèðëèéèíè, ñÿëèãÿñèíè! Ýþçÿë õþðÿêëÿðè
îðòàëûüà áèð ñèôÿòäÿ ÷ûõàðäûðëàð êè, àäàìûí öðÿéè
àüçûíà ýÿëèð... Ãàøûãëàð ñûíûã, èêè èëäÿí éóéóë-
ìàìûø ÿë äÿñìàëû... ß.Ùàãâåðäèéåâ.
◊ Éóéóëìàìûø ãàøûã êèìè þçöíö îðòàéà
àòìàã – ìöíàñèáÿòñèç, éåðñèç áèð èøÿ âÿ éà
ñþùáÿòÿ ãàðûøìàã, îðòàëûüà àòûëìàã. Äèëäàð
éóéóëìàìûø ãàøûã êèìè þçöíö îðòàéà àòäû.
ß.Âÿëèéåâ.
ÉÓÉÓËÌÓØ “Éóéóëìàã”äàí ô.ñèô. Éóéóë-
ìóø ïàëòàð. Éóéóëìóø ãàá. Éàüûøäàí éóéóë-
ìóø àñôàëò. Äàëüàëàðäàí éóéóëìóø ñàùèë.
– ..Éàüûøäàí éóéóëìóø êÿðïèúëÿðèí ñàðû ñà-
ìàíû áèç-áèç ÷ûõìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÓÉÓÍÀÚÀÃ èñ. ßëöçéóéàí (úèùàç).
[Êÿáëÿ Ðÿúÿá] úÿëä ýåäèá, éóéóíàúàãäà ÿë-
ëÿðèíè ñàáóíëà éóéóá ñóéà ÷ÿêèð. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
ÉÓÉÓÍÄÓÐÌÀ “Éóéóíäóðìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÉÓÍÄÓÐÌÀÃ ô. Ñó, ñàáóí âÿ ñ. èëÿ ÿë-
öçöíö, áÿäÿíèíè éóìàã; ÷èìèçäèðìÿê. Óøàüû
âàííàäà éóéóíäóðìàã.
ÉÓÉÓÍÌÀ “Éóéóíìàã”äàí ô.èñ.
ÉÓÉÓÍÌÀÃ ãàéûä. 1. Þç ÿë-öçöíö, áÿ-
äÿíèíè éóìàã; ÷èììÿê. Ùàìàìäà éóéóí-
ìàã. ×àéäà éóéóíìàã. – Êÿðèì õàí ýÿëèá
éóéóíàð, ÷þðÿê éåéÿð, ÷àé è÷ÿð âÿ êþùíÿ úûðûã
êèëèìèí öñòöíäÿêè ìöòÿêêÿéÿ ñþéêÿíÿðÿê õÿ-
éàëà äàëàðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Ãûçëàð ãóéóíóí
áàøûíäà éóéóíóðäóëàð. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Èñëàíìàã, öçÿðèíÿ øåù äöøìÿê; íÿì-
ëÿíìÿê. Àë þðïÿê þðòäö áàü÷àëàð; Éóéóíäó
øåùëÿ ýöë-÷è÷ÿê. ß.Úÿìèë.
629
ÉÓÉÓÍÒÓ
ÉÓÉÓÍÒÓ èñ. È÷èíäÿ ïàëòàð âÿ ñ. éóéóëìóø
ñó; ÷èðê ñó.
ÉÖÊ èñ. 1. Äàøûíìàã, àïàðûëìàã ö÷öí ùÿð
úöð øåé, äàøûíìàëû îëàí ìàë âÿ ñ. Éöêö áîøàëò-
ìàã. Ùåéâàíûí äàëûíà éöê ÷àòìàã. – Àü äÿâÿ
äöçäÿ ãàëäû; Éöêö Òÿáðèçäÿ ãàëäû; Îüëàíû äÿðä
àïàðäû; Äÿðìàíû ãûçäà ãàëäû. (Áàéàòû).
Éöê
ùåéâàíû – éöê äàøûéàí ùåéâàí. // È÷èíäÿ øåé
îëàí òîðáà, êèñÿ, éåøèê âÿ ñ. Éöêëÿðè áèð éåðÿ
éûüìàã. // Åéíè ìÿíàäà ñàéëàðëà. [Ùåéäÿð
áÿé:] Ùå÷ êÿñ ãîðõóäàí ýåäèá ýÿòèðÿ áèëìèð.
Ìÿýÿð ùàíäà áèð ðÿøèä âÿ ãî÷àã àäàì úöðÿò
åäèá áèð éöê, èêè éöê ÷ûõàðäà áèëÿð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Î êè ãàëäû äàíûøûüûìûç, úöìëÿòàíè áèð
éöê áóüäà îëìóøäóð. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Àüûð øåé;
àüûðëûã. Áó áèð éöêäöð êè. Éöê ìàøûíû – àüûð
øåéëÿð (éöê) äàøûìàã ö÷öí áþéöê àâòîìîáèë.
Áàùàäûð ÷àé÷û äöêàíûíûí ãàáàüûíäà áèð-èêè
éöê ìàøûíûíà éàõûíëàøäû. Ñ.Ðÿùìàí. Éöê
âóðìàã – éöê éöêëÿìÿê. Ïàðîõîäà éöê âóð-
ìàã.
2. Ñÿëèãÿ èëÿ öñò-öñòÿ éûüûëìûø éîðüàí-äþøÿê,
õàë÷à-ïàëàç. Áó çàìàí áèð ãóø àëà÷ûüûí àüçûí-
äàí èëäûðûì êèìè øûüûéûá éöêöí àëòûíà ñîõóëäó.
À.Øàèã. Áöòöí àâàäàíëûã åâèí éóõàðû òÿðÿôèíÿ
éûüûëûá, öñòöíÿ êþùíÿ ïàëàç ÷ÿêèëìèø éîõñóë áèð
éöêäÿí èáàðÿò èäè. È.ßôÿíäèéåâ. // Éöê éûüû-
ëàí, úàìàõàòàí. Éîðüàí-äþøÿê éöêäÿäèð. Éöê-
äÿí áèð éîðüàí ýþòöðäö. – Êèëèì, ýÿáÿ éöêäÿäè;
Ýþçëÿðèì ýÿäèêäÿäè; Äþíöá ýåðè áàõñàíà;
Ñåâäèéèí éàð äèêäÿäè. (Áàéàòû).
Éöê ñàí-
äûüû – öçÿðèíÿ éöê éûüìàã ö÷öí èðè ñàíäûã.
Èêè äÿñò éîðüàí-äþøÿê, íàçáàëûø, èêè éöê ñàí-
äûüû, áèð íå÷ÿ ìöúðö, òàõ÷àëàðà ãîéóëàñû ìöú-
ðöëÿðèí àëòûíà ýöìöøäÿí ìÿìóë çèðÿíäàçëàð òÿ-
äàðöê ýþðöëÿúÿêäèð. Ð.ßôÿíäèéåâ. Éöê éåðè –
éöê éûüìàã ö÷öí äèâàðäà à÷ûëàí éåð, øêàô.
3. ìÿú. Àüûð âÿçèôÿ, ìÿñóëèééÿòëè èø; ìÿ-
ñóëèééÿò. Ìÿí áó éöêö þùäÿìÿ ýþòöðÿ áèëìÿ-
ðÿì. Áó éöêöí àëòûíäàí ÷ûõìàã ÷ÿòèí îëàúàã-
äûð. – Ðöñòÿì êèøè, äîüðóäàí äà, éöêöíöí àüûð
îëäóüóíó ùèññ åòäè. Ì.Èáðàùèìîâ. // ìÿú. Éî-
ðóúó, ÿçèééÿòëè, ñûõûúû èø; ãàéüû, ñûõûíòû, àüûðëûã.
Áó äà áèçÿ áèð éöê îëäó. Áó éöêöí àëòûíäàí
ìÿíè ãóðòàð. – Ýöëñöìöí éöêö âÿ äÿðä-ãÿìè
ýöíäÿí-ýöíÿ àðòìàãäà èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
4. ôèç. Ùÿð ùàíñû áèð úèñèìäÿ îëàí åëåêòðèêèí
ìèãäàðû. Ìöñáÿò éöê.
◊ Éöê åòìÿê (åëÿìÿê) – ëàçûì îëìàéàí,
àðòûã áèð øåéè þçö èëÿ ýþòöðìÿê. [Áàùàð Ýöë-
630
ÉÖÊËßÌßÊ
ïÿðèäÿí ñîðóøäó:] Õàíûì, ö÷ àéäàí þòðö áèð
áåëÿ øåéè éöê åëÿéèá àïàðìàüûí íÿ ìÿíàñû âàð?
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Éöêöíö òóòìàã – 1) ùÿð úöð
ëàçûìè øåéëÿðëÿ (àäÿòÿí ãèéìÿòëè øåéëÿðëÿ)
þçöíö òÿìèí åòìÿê; ìàë-äþâëÿò éûüìàã. [Ùàúû
Ôÿðÿú:] Éóñèô ñÿêêèç éàøûíäàäûð, ýÿëèá éåòè-
øÿíÿäÿê ìÿí éöêöìö òóòàðàì. Í.Âÿçèðîâ;
2) äàí. ÷îõ éåìÿê, äîéìàã.
ÉÖÊÀËÀÍ èñ. Öíâàíûíà ãàòàð, ýÿìè, òÿé-
éàðÿ âÿ ñ. âàñèòÿñèëÿ éöê ýþíäÿðèëÿí òÿøêèëàò,
àäàì âÿ ñ.
ÉÖÊÀËÒÛ èñ. Öñòöíÿ éöê éûüìàã ö÷öí
ãóðüó (á à õ éöê 2-úè ìÿíàäà).
ÉÖÊÁÎØÀËÒÌÀ èñ. Éöêö áîøàëòìà èøè.
ÉÖÊÄÀØÛÉÀÍ ñèô. Éöê äàøûìàüà ìÿõñóñ.
Éöêäàøûéàí ìàøûí. Éöêäàøûéàí ýÿìè. // Éöê
äàøûìàãëà ìÿøüóë îëàí. Éöêäàøûéàí ôÿùëÿ.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. Âàüçàëäà ñÿðíèøèíëÿðèí øåé-
ëÿðèíè äàøûìàãëà ìÿøüóë îëàí èø÷è. Éöêäàøûéàí
÷àìàäàíû éåðÿ ãîéàíäà ßçèç ÿëèíè úèáèíÿ àòäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÉÖÊÄÀØÛÌÀ èñ. Éöê äàøûìà èøè.
ÉÖÊÝÞÍÄßÐßÍ èñ. Áèðèíèí öíâàíûíà ãà-
òàð, ýÿìè, òÿééàðÿ âÿ ñ. âàñèòÿñèëÿ éöê ýþíäÿ-
ðÿí òÿøêèëàò, àäàì âÿ ñ.
ÉÖÊÝÞÒÖÐÌß èñ. òåõ. Ìåõàíèçìëÿðèí
àüûð øåé ãàëäûðìà ýöúö.
ÉÖÊÃÀËÄÛÐÀÍ ñèô. Àüûð øåéëÿðè, éöêëÿðè
ãàëäûðàí. Éöêãàëäûðàí ìàøûí. – Ùöíäöð âÿ
ãöââÿòëè éöêãàëäûðàí êðàí óçóí õîðòóìóíó
äèê òóòàðàã âöãàðëà äóðìóøäóð. ß.Ñàäûã. // Èñ.
ìÿíàñûíäà. Àüûð øåéëÿðè ãàëäûðìàã ö÷öí èøëÿ-
äèëÿí ìöõòÿëèô ìåõàíèçìëÿðèí àäû.
ÉÖÊËßÄÈËÌß “Éöêëÿäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÊËßÄÈËÌßÊ ìÿúù. Áàøãàñûíà éöê-
ëÿìÿ èøè ýþðäöðìÿê.
ÉÖÊËßÌß “Éöêëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÊËßÌßÊ ô. 1. Éöê âóðìàã, éöê ãîé-
ìàã, éöêëÿ äîëäóðìàã. Âàãîíó (ýÿìèíè,
ìàøûíû) éöêëÿìÿê. – Êþðïöíöí ñîë òÿðÿôèíäÿ
äàéàíìûø ýÿìèéÿ òàõòà-øàëáàí éöêëÿéèðäèëÿð.
Ì.Ùöñåéí. // Äàëûíà éöê âóðìàã, éöê ÷àòìàã.
Àòû éöêëÿìÿê. Äÿâÿíè éöêëÿìÿê. – [Ìîëëà] ñÿ-
ùÿð òåçäÿí äóðóá õèéàðû äÿðèð, åøøÿéÿ éöêëÿéèá
øÿùÿðÿ òÿðÿô éîëà äöøöð. “Ì.Í.ëÿòèô.” Ìàüûë
êå÷ÿí âàõòëàð äÿâÿ êàðâàíëàðû äöçöëöðäö éîëà,
òèúàðÿò ìàëûíû éöêëÿéèðäèê äÿâÿëÿðÿ. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ. // Àïàðìàã (äàøûìàã) ö÷öí
âåðìÿê. [Ôèðèäóí áÿé:] ßëàúûì êÿñèëäè, ýåò-
ÉÖÊËßÍÌß
äèì, [Àííà Ïåòðîâíà] îðàäàí áèð íå÷ÿ ÿñêè-
öñýöäÿí àëûá ìÿíè éöêëÿäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. ìÿú. Öçÿðèíÿ ÷îõ èø ãîéìàã, ÷îõ èø òàï-
øûðìàã, âÿçèôÿñèíè, èøèíè àüûðëàøäûðìàã. Éàçûüû
î ãÿäÿð éöêëÿéèáëÿð êè, ùå÷ âàõòû ãàëìûð.
3. õöñ. Åëåêòðèê åíåðæèñè âåðìÿê (áèð úèñìÿ,
úèùàçà âÿ ñ.-éÿ). Áàòàðåéàíû éöêëÿìÿê. Àêêó-
ìóëéàòîðó éöêëÿìÿê.
ÉÖÊËßÍÌß “Éöêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ. Ìà-
øûíëàðûí éöêëÿíìÿñè.
ÉÖÊËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. Éöê âóðóëìàã,
éöê ãîéóëìàã, éöêëÿ äîëäóðóëìàã. Âàãîíëàð
(ìàøûíëàð) éöêëÿíìèøäèð. // Äàëûíà éöê ÷àòûë-
ìàã (ãîéóëìàã). Ùåéâàíëàð éöêëÿíìèøäèð.
2. ãàéûä. Þç äàëûíà éöê ãîéìàã, éöê ÷àò-
ìàã.
3. õöñ. Åëåêòðèê åíåðæèñè àëìàã. Êîíäåíñà-
òîð åëåêòðèê éöêö èëÿ éöêëÿíìèøäèð.
ÉÖÊËßÍÌÈØ ô.ñèô. Éöê ãîéóëìóø, éöê âó-
ðóëìóø, éöê äîëäóðóëìóø. Éöêëÿíìèø ìàøûí.
Òàõûë èëÿ éöêëÿíìèø âàãîíëàð. // Àðõàñûíà éöê
÷àòûëìûø, éöê ãîéóëìóø. Éöêëÿíìèø àò.
ÉÖÊËßÒÌß “Éöêëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÊËßÒÌßÊ èúá. Éöêëÿìÿ èøè ýþðäöð-
ìÿê, éöê âóðäóðìàã. Àðàáàëàðû éöêëÿòìÿê.
ÉÖÊËßÉÈÚÈ ñèô. Éöêâóðàí, éöêãàëäûðàí,
éöêëÿéÿí. Éöêëÿéèúè ìàøûí.
ÉÖÊËÖ ñèô. 1. Éöê âóðóëìóø, éöêëÿíìèø,
éöêö îëàí. Éöêëö âàãîí. Éöêëö ìàøûí. Éöêëö
àðàáà. – Êèøè ÿëèíäÿ ÷îìàã; Ñöðöð éöêëö þêöçö.
À.Ñÿùùÿò.
2. Áèð øåéëÿ éöêëÿíìèø, öçÿðèíäÿ, ÿëëÿðèíäÿ
âÿ éà äàëûíäà áèð øåé îëàí. Áèëÿêëÿð ÷èðìÿêëè,
äþøëÿð þíëöêëö; Ùàìûñû òîðáàëû, ùàìûñû éöêëö.
Ñ.Âóðüóí.
ÉÖÊËÖÊ èñ. Éöê éûüûëàí éåð, éöê éåðè.
Îòàãëàðûí ìöõÿëëÿôàòû éöêëöêäÿ áèð äÿñò éîð-
üàí-äþøÿê, .. ÷àõìàãëû òöôÿíý, êþùíÿ õÿíúÿð-
äÿí èáàðÿòäèð. À.Øàèã.
ÉÖÊÑßÊ ñèô. 1. Óúà, ùöíäöð. Éöêñÿê áèíà.
Éöêñÿê äàü. Éöêñÿê àüàú. Éöêñÿê òÿïÿ. – Éî-
ëóí öñò òÿðÿôèíäÿ, éöêñÿê ãàéàëàðûí äþøöíäÿ
øàì àüàúëàðû ýþðöíöðäö. Ñ.Øàìèëîâ. // Éöê-
ñÿêëÿðäÿ îëàí. Éöêñÿê éåð. Éöêñÿê éàéëàãëàð.
Éöêñÿêäÿ ó÷àí òÿééàðÿ.
2. Àäè ñÿâèééÿäÿí éóõàðû. Ñóéóí ñÿâèééÿñè
ùÿëÿ äÿ éöêñÿêäèð.
3. Ñàé, ãöââÿ, øèääÿò âÿ ñ. úÿùÿòäÿí áþéöê,
÷îõ ýöúëö, ÷îõ àðòûã. Éöêñÿê ÿìÿê ìÿùñóë-
ÉÖÊÑßÊËÈÊ
äàðëûüû. Éöêñÿê ìÿùñóë. Éöêñÿê ñöðÿò. Éöêñÿê
ãèéìÿò. Éöêñÿê ùÿðàðÿò. Éöêñÿê òÿçéèã. Éöêñÿê
ýÿðýèíëèê. – [Ìöÿëëèì] èíòèãàì ùèññèíèí éöê-
ñÿê âÿ ìöãÿääÿñëèéèíäÿí ùÿðàðÿòëÿ áÿùñ åäèðäè.
ß.Ñàäûã.
4. Êåéôèééÿòúÿ éàõøû, ÿëà. Éöêñÿê ñÿíÿò íö-
ìóíÿëÿðè. Éöêñÿê ìÿäÿíèééÿò. Éöêñÿê èõòèñàñ.
Éöêñÿê êåéôèééÿòëè ìàë.
5. ×îõ áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëàí; àëè, øÿðÿôëè,
ôÿõðè. Éöêñÿê ìöêàôàò. ßäÿáèééàòûí éöêñÿê
âÿçèôÿñè.
6. Äÿðèí, ãåéðè-àäè ìÿçìóíëó, áþéöê, óëó,
àëè. Éöêñÿê èäåéà. Éöêñÿê èäåàë. Éöêñÿê ùèññ-
ëÿð. Éöêñÿê àðçóëàð. Éöêñÿê ìþâçóäà ñþùáÿò.
7. Òÿìòÿðàãëû, òÿíòÿíÿëè. Éöêñÿê öñëóá. Éöê-
ñÿê èôàäÿëÿð.
8. ×îõ íàçèê âÿ óúà. Éöêñÿê ñÿñ. Éöêñÿê íîò.
◊ Éöêñÿê ôèêèðäÿ îëìàã – ÷îõ éàõøû ôè-
êèðäÿ îëìàã, éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìÿê. Èøè-
ìèç ùàããûíäà éöêñÿê ôèêèðäÿäèðëÿð. Éöêñÿêäÿ
äóðìàã – öñòöí îëìàã, äàùà èðÿëèäÿ îëìàã.
Ìÿí áó ýöí áèð äàùà ãàäûíûí èíúÿñÿíÿò èø-
ëÿðèíäÿ êèøèëÿðäÿí äàùà éöêñÿêäÿ äóðäóüóíó
ýþçöìëÿ ýþðäöì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Éöêñÿêäÿí
áàõìàã – õîð áàõìàã, ñàéìàìàã, åòèíà åò-
ìÿìÿê, áÿéÿíìÿìÿê. Éöêñÿéÿ ãàëõìàã –
þòöá êå÷ìÿê, öñòöí îëìàã. [Ôöçóëè] “Ëåéëè âÿ
Ìÿúíóí” êèìè äàùèéàíÿ ÿñÿðèíäÿ þç ãîúà
ðÿãèáëÿðèíè ýåðè áóðàõìûø âÿ ùàìûñûíäàí éöê-
ñÿéÿ ãàëõìûøäûð. Ú.Úàááàðëû.
ÉÖÊÑßÊÚß ñèô. Áèð ãÿäÿð éöêñÿê; éöê-
ñÿê. [Ãûçûí] éöêñÿêúÿ áîéó, àü áÿíèçè, óçàã-
ëàðäà áèð øåé àðàéàí äàëüûí ýþçëÿðè äèããÿòèìè
úÿëá åòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. // ×îõ éöêñÿê. Éöê-
ñÿêúÿ áèð àüàú. Éöêñÿêúÿ äèâàð.
ÉÖÊÑßÊÝßÐÝÈÍËÈÊËÈ ñèô. åëåêòð. Ýÿð-
ýèíëèê äÿðÿúÿñè éöêñÿê îëàí. Éöêñÿêýÿðýèíëèêëè
úÿðÿéàí.
ÉÖÊÑßÊÈÕÒÈÑÀÑËÛ ñèô. Éöêñÿê èõòèñàñ
ñàùèáè îëàí. Éöêñÿêèõòèñàñëû êàäðëàð.
ÉÖÊÑßÊËÈÊ èñ. 1. Ùöíäöðëöê, óúàëûã; éöê-
ñÿê øåéèí ùàëû. Äàüûí éöêñÿêëèéè. Äèâàðûí éöê-
ñÿêëèéè. Åâèí éöêñÿêëèéè èéèðìè ìåòðäèð. Áó éöê-
ñÿêëèêäÿ àüàú ýþðìÿìèøÿì.
2. Éåð ñÿòùèíäÿí éöêñÿêäÿ îëàí ñàùÿ, éåð;
äàüëûã, òÿïÿëèê. Éöêñÿêëèêäÿ áèòÿí àüàúëàð.
Éöêñÿêëèêäÿ éîë ñàëìàã. – “Ýöäÿãàëà” äåéè-
ëÿí éöêñÿêëèê öçÿðèíäÿêè îâäàíëàðûí éàíûíäà
èäèê. Ñ.Ùöñåéí.
631
ÉÖÊÑßÊËÈÊÞË×ßÍ
3. Éåð ñÿòùèíäÿí ÷îõ-÷îõ éóõàðû îëàí ôÿçà;
ýþé, àñèìàí (÷îõ çàìàí úÿì øÿêëèíäÿ).
Áóëóäëàð éöêñÿêëèêëÿðäÿ öçöð. Òÿééàðÿ éöê-
ñÿêëèêëÿðäÿ ñöçöð. Éöêñÿêëèêëÿðäÿ óëäóçëàð
ñàéðûøûð.
4. Áèð øåéèí áþéöêëöéö, þë÷öñö, ñÿâèééÿñè,
äÿðÿúÿñè. Òÿçéèãèí éöêñÿêëèéè. Ùÿðàðÿòèí éöê-
ñÿêëèéè. Áèëèéèí éöêñÿêëèéè. ßìÿê ìÿùñóëäàð-
ëûüûíûí éöêñÿêëèéè. Òåõíèêàíûí éöêñÿêëèéè.
ÉÖÊÑßÊËÈÊÞË×ßÍ èñ. õöñ. Éöêñÿêëèéè
(éåð ñÿòùè íþãòÿëÿðèíèí, ó÷óúó àïàðàòëàðûí ó÷ó-
øóíóí âÿ ñ.-íèí óúàëûüûíû) þë÷ÿí ìöõòÿëèô
úèùàç âÿ àëÿòëÿðèí öìóìè àäû.
ÉÖÊÑßÊÌÀÀØËÛ ñèô. Éöêñÿê òàðèôëÿð öçðÿ
ìààø (çÿùìÿò ùàããû) àëàí. Éöêñÿêìààøëû âÿ-
çèôÿ.
ÉÖÊÑßÊÌßÙÑÓËËÓ ñèô. Éöêñÿê ìÿùñóë
âåðÿí, áîëëó ìÿùñóë âåðÿí. Éöêñÿêìÿùñóëëó
ùåéâàíäàðëûã. Éöêñÿêìÿùñóëëó ìàë-ãàðà úèíñ-
ëÿðè. Éöêñÿêìÿùñóëëó áèòêèëÿð.
ÉÖÊÑßÊÌÎËÅÊÓËËÓ: éöêñÿêìîëå-
êóëëó áèðëÿøìÿëÿð ôèç. – ìîëåêóëëàðû çÿíúèð-
ëÿð øÿêëèíäÿ ãóðóëìóø ìàääÿëÿð.
ÉÖÊÑßÊÂßÇÈÔßËÈ ñèô. Éöêñÿê âÿçèôÿ ñà-
ùèáè îëàí, éöêñÿê èúòèìàè âÿ éà õèäìÿòè ìþâãå
òóòàí. Éöêñÿêâÿçèôÿëè øÿõñëÿð.
ÉÖÊÑßÊÂÎËÒËÓ ñèô. åëåêòð. Éöêñÿê åëåê-
òðèê úÿðÿéàíûíà àèä îëàí. Éöêñÿêâîëòëó úèùàç-
ëàð. Éöêñÿêâîëòëó åëåêòðèê õÿòòè.
ÉÖÊÑßËÄÈËÌß “Éöêñÿëäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
Ñóéóí ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè. ßìÿê ìÿù-
ñóëäàðëûüûíûí éöêñÿëäèëìÿñè.
ÉÖÊÑßËÄÈËÌßÊ ìÿúù. 1. Ãàëäûðìàã,
óúàëäûëìàã, äàùà éöêñÿê, óúà åäèëìÿê, ùöí-
äöðëöéö àðòûðûëìàã.
2. Àðòûðûëìàã, ýöúëÿíäèðèëìÿê. // ìÿú. Äàùà
éöêñÿê ïèëëÿéÿ ãàëäûðûëìàã, éàõøûëàøäûðûëìàã,
òÿêìèëëÿøäèðèëìÿê.
ÉÖÊÑßËÈØ èñ. 1. Èíêèøàô ïðîñåñèíäÿ èðÿëèéÿ,
éàõøûëàøìàüà, ìöêÿììÿëëÿøìÿéÿ äîüðó ùÿ-
ðÿêÿò; éöêñÿëìÿ, èðÿëèëÿìÿ, òÿðÿããè, èíêèøàô.
Äöíéàäà ùÿð êþíöë éöêñÿëèø àðàð; Âàðëûüûí íÿ
èëêè, íÿ àõûðû âàð. Ñ.Âóðüóí. Áèç éöêñÿëèø äà-
üûíû ôÿòù åäÿðÿê àøûðûã; Úàâàíëàøûð þëêÿìèç,
áèç äÿ úàâàíëàøûðûã. Ñ.Ðöñòÿì.
2. Àðòìà, ÷îõàëìà, ýöúëÿíìÿ, ãöââÿòëÿíìÿ.
ÉÖÊÑßËÌß “Éöêñÿëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÊÑßËÌßÊ ô. 1. Éöêñÿéÿ, éöêñÿêëÿðÿ,
éóõàðû ãàëõìàã; óúàëìàã. Áèíà õåéëè éöêñÿë-
632
ÉÖÊÑßËÒÌßÊ
ìèøäèð. – Àé õåéëè éöêñÿëìèø, ÿòðàôû éàðûì-
êþëýÿëè áèð ñóðÿòäÿ àéäûíëàòìûøäû. Ñ.Ùöñåéí.
Ýöíÿø áó éåðëÿðäÿ ãàëõûá àòûíà; Éöêñÿëèð ýþé-
ëÿðèí éåääè ãàòûíà. Ñ.Âóðüóí. Ýöíÿø öôöãäÿí
õåéëè éöêñÿëìèøäè. È.ßôÿíäèéåâ. // Öôöãäÿ ýþ-
ðöíìÿê, ÷ûõìàã, òöëó åòìÿê, çàùèð îëìàã. Áîç
äàüûí àðõàñûíäà äîüàí ýöíÿø ñàô ìàâè ýþéäÿ
éöêñÿëÿðÿê ýöíîðòà éåðèíÿ ãàëõìûøäû. ß.Ñàäûã.
2. Àðòìàã, ãàëõìàã, ÷îõàëìàã, ñÿâèééÿúÿ
éóõàðû ãàëõìàã. ×àéûí ñóéó õåéëè éöêñÿëìèø-
äèð. Ùàâàíûí òåìïåðàòóðó áèðäÿí-áèðÿ éöê-
ñÿëäè. // Àðòìàã, øèääÿòëÿíìÿê, ýöúëÿíìÿê.
Õÿñòÿíèí ãûçäûðìàñû éöêñÿëäè. Ìÿøüÿëÿëÿðÿ
ìàðàã õåéëè éöêñÿëìèøäèð. Êöëÿéèí øèääÿòè ýåò-
äèêúÿ éöêñÿëèð. Ýÿëèð ôàèçè ýöíäÿí-ýöíÿ éöê-
ñÿëèð. Éàõøû êèòàáëàðà îëàí òÿëÿáàò ÷îõ éöê-
ñÿëìèøäèð. // Éàõøûëàøìàã. Øàýèðäëÿðèí äÿðñ
ìöâÿôôÿãèééÿòè ýåòäèêúÿ éöêñÿëèð. Ìÿùñóëóí
êåéôèééÿòè éöêñÿëìèøäèð. Ýÿíú ðÿññàìëàðûí
éàðàäûúûëûã ñÿâèééÿñè éöêñÿëìèøäèð. ßùâàëè-
ðóùèééÿñè éöêñÿëäè.
3. Ùþðìÿòè, íöôóçó, ìþâãåéè, ãèéìÿòè, äÿ-
éÿðè àðòìàã; òàíûíìàã, øþùðÿòëÿíìÿê. Êîëëåê-
òèâäÿ íöôóçó éöêñÿëìÿê. Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà
î áèçèì ýþçöìöçäÿ ÷îõ-÷îõ éöêñÿëäè. – Äåäè:
– Àç-àç ýþðöíìÿéèì íÿäÿí ñèçÿ àüûð ýÿëèð?
Äåäèì: – ×öíêè áó äöíéàäà ýþçÿëëèêëÿ ñþç
éöêñÿëèð. Ñ.Âóðüóí. // ìÿú. Òÿðÿããè åòìÿê, àðò-
ìàã, èíêèøàô åòìÿê. Éöêñÿëìÿê ùàããûìäûð,
èðàäÿì âàðäûð; Áèëèéèì, øöóðóì ùÿð øåé éàðà-
äûð. À.Øàèã.
4. Äàùà éöêñÿê, äàùà ìÿñóë âÿçèôÿéÿ êå÷-
ìÿê, äàùà éöêñÿê ìþâãå òóòìàã. Âÿçèôÿúÿ
éöêñÿëìÿê.
5. Åøèäèëìÿê, ýÿëìÿê, ãàëõìàã (ñÿñ ùàã-
ãûíäà). Óðà ñÿäàëàðû ýþéÿ éöêñÿëäè. Åâäÿí
äÿùøÿòëè áèð ôÿðéàä éöêñÿëäè. – Ìÿíèì äÿ åâèì-
äÿí èøûã ýÿëÿðäè; Ãàïûìäàí, áàúàìäàí ñÿñ
éöêñÿëÿðäè. Ñ.Âóðüóí.
6. Óçàãäàí âÿ éà éàõûíäàí ýþðöíìÿê (óúà
øåé ùàããûíäà). ×àéûí ñàùèëèíäÿ óúà ãàéàëàð
éöêñÿëèð. Ãÿñÿáÿíèí îðòàñûíäà ìÿäÿíèééÿò ñà-
ðàéûíûí áèíàñû éöêñÿëèð. – Êÿíäèí àøàüû òÿðÿ-
ôèíäÿ ìÿêòÿá áèíàñû éöêñÿëèð. ß.Âÿëèéåâ.
ÉÖÊÑßËÒÌß “Éöêñÿëòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÊÑßËÒÌßÊ ô. 1. Ãàëäûðìàã, óúàëòìàã,
äàùà óúà åòìÿê, ùöíäöðëöéöíö àðòûðìàã. Äè-
âàðû áèð ãÿäÿð éöêñÿëòìÿê ëàçûìäûð. Ñóéóí ñÿ-
âèééÿñèíè éöêñÿëòìÿê.
ÉÖÊÑÖÇ
2. Àðòûðìàã, ýöúëÿíäèðìÿê. Èøèí ñöðÿòèíè
éöêñÿëòìÿê. ßìÿê ìÿùñóëäàðëûüûíû éöêñÿëòìÿê.
Òÿëÿáè éöêñÿëòìÿê. // ìÿú. Äàùà éöêñÿê ïèë-
ëÿéÿ ãàëäûðìàã; éàõøûëàøäûðìàã, òÿêìèëëÿøäèð-
ìÿê. Õàëãûí ðèôàù ùàëûíû äàùà äà éöêñÿëòìÿê.
Ìÿäÿíèééÿòè éöêñÿëòìÿê. Áèëèéèíè éöêñÿëòìÿê.
3. ìÿú. Ðîëóíó, ÿùÿìèééÿòèíè, ùþðìÿòèíè
äàùà äà àðòûðìàã. Àëèúÿíàá ùÿðÿêÿòè îíó àäàì-
ëàðûí ýþçöíäÿ äàùà äà éöêñÿëòäè.
ÉÖÊÑÖÇ ñèô. Éöêö îëìàéàí; áîø. Éöêñöç
ìàøûí. Éöêñöç ãàòàð. // çÿðô Ùå÷ áèð éöê ýþ-
òöðìÿäÿí; áîø. Ìàøûíëàð éöêñöç ãàéûòäûëàð.
ÉÖÊÂÓÐÌÀ èñ. Éöêëÿìÿ èøè.
ÉÖÍÝÖË ñèô. 1. ×ÿêèñè àç îëàí (àüûð çèääè).
Éöíýöë éöê. Éöíýöë ÷àìàäàí. Éöíýöë äàø.

Éöíýöë ÷ÿêìÿê – ÷ÿêèäÿ àëäàòìàã, ÿñêèê
âåðìÿê. // Ñûõ îëìàéàí, íàçèê. Éöíýöë ïàð÷à.
// Èñòè îëìàéàí, ãàëûí îëìàéàí; ãûçäûðìàéàí.
Éöíýöë ïàëòàð. // Òàõòàäàí òèêèëìèø. Éöíýöë
ïàâèëéîí. Éöíýöë áèíà. // Ùÿçìè àñàí îëàí,
ìÿäÿéÿ àüûðëûã âåðìÿéÿí. Éöíýöë éåìÿêëÿð.
Éöíýöë ãÿëéàíàëòû. Àõøàì éåìÿéè éöíýöë (ç.)
îëìàëûäûð.
2. ×ÿòèí îëìàéàí, àñàí îëàí. Éöíýöë ìÿòí.
Éöíýöë ìÿñÿëÿ. // Àéäûí, ñàäÿ, ñÿëèñ. Éöíýöë
öñëóá. Äèëè ÷îõ éöíýöëäöð. – [Ì.ß.Ñàáèð] ñàäÿ
âÿ àéäûí áèð äèëëÿ îéíàã âÿ éöíýöë ìèñðàëàðäà
áþéöê áèð úÿñàðÿòëÿ êþùíÿëèéè .. ãàì÷ûëàéûðäû.
Ì.Àðèô. // ßéëÿíäèðèúè ìàùèééÿòäÿ îëàí. Éöí-
ýöë ìóñèãè. Éöíýöë êîìåäèéà. Éöíýöë ìàùíû.
// Àñàíëûãëà ÿëäÿ åäèëÿí, ãàçàíûëàí. Éöíýöë
ãàçàíú. Éöíýöë ãÿëÿáÿ. // Éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè
÷ÿòèí îëìàéàí, ÷îõ çÿùìÿò òÿëÿá åòìÿéÿí;
àñàí. Éöíýöë èø. Éöíýöë âÿçèôÿ.
3. Úèääè îëìàéàí; ÿùÿìèééÿòñèç, õÿòÿðñèç.
Éöíýöë éàðà. Éöíýöë õÿñòÿëèê. // ßçèééÿòñèç,
àüðûñûç. Éöíýöë äîüóø. Éöíýöë ùÿéàò. // Àüûð
îëìàéàí; øèääÿòñèç. Éöíýöë úÿçà. – Ôÿõðÿääèí
èñÿ Ãûçûë Àðñëàíäàí éöíýöë áèð ìÿçÿììÿò
àëàíäàí ñîíðà Ùöñàìÿääèíè ãà÷ûðàí ãàäûíû
àõòàðìàüà áàøëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
4. Çÿèô, àç (ùèññ åäèëÿí). Éöíýöë êöëÿê. Éöí-
ýöë ãîõó. Éöíýöë òÿáÿññöì. Öçöíäÿ éöíýöë
êÿäÿð èçëÿðè ýþðöíäö. // Òÿñèðè àç îëàí, òöíä îë-
ìàéàí; çÿèô, áîø. Éöíýöë øÿðàá. Éöíýöë òöòöí.
5. ìÿú. Ñÿòùè, ãåéðè-úèääè. Èøÿ éöíýöë ìö-
íàñèáÿò. Éöíýöë ìöùàêèìÿëÿð. // Àäàì, ùÿðÿ-
êÿò, õàñèééÿò ùàããûíäà. Éöíýöë àäàì. Éöíýöë
õàñèééÿò. Éöíýöë ÿõëàã. – Îíó ñþéëÿìÿéÿ ýÿë-
ÉÖÍÝÖËËßØÄÈÐÈËÌß
ìèøÿì ñèçÿ; Éöíýöë (ç.) ýþðöíìÿéèì ýþçëÿðè-
íèçÿ. Ñ.Âóðüóí.
6. ìÿú. Ñàüëàì, ÷åâèê, ãûâðàã. Íÿðèìàí
þçöíö ðàùàò âÿ éöíýöë (ç.) ùèññ åòäè. Ìèð Úÿëàë.
// Ñàô, òÿìèç, òÿíÿôôöñö àñàíëàøäûðàí. Éöíýöë
äàü ùàâàñû. – Éöíýöë ïàéûç ùàâàñû ìöàëèúÿéÿ
ýÿëìèø àäàìëàðà äàùà àðòûã ëÿççÿò âåðèðäè.
Ì.Èáðàùèìîâ.
7. Àüûð ñèëàùëàíìàìûø; ìöòÿùÿððèê. Éöí-
ýöë òîï÷ó äÿñòÿñè. Éöíýöë áàòàðåéà. Éöíýöë
êðåéñåð.
◊ Éöíýöë àòëåòèêà – àòëåòèêàíûí, ãà÷ûø, òóë-
ëàíìà, íèçÿ, äèñê âÿ ñ. òóëëàìà íþâëÿðè. Éöí-
ýöë àéàã – á à õ àéàüû éöíýöë (“àéàã1”äà).
[Ìèðçÿëè:] Äîüðóäàí, Ùöììÿòÿëè, ñÿí åëÿ éàõ-
øûñàí, éöíýöë àéàãñàí, ýÿëÿñÿí, ãà÷ûá áèð õÿ-
áÿð ýÿòèðÿñÿí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éöíýöë
ÿë – ÿëè éöíýöëëöê, øÿôà, óüóð, ãàçàíú ýÿòèðÿí
àäàì ùàããûíäà. Éöíýöë êàâàëåðèéà òàð. –
ñîâåò èäàðÿëÿðèíèí èøèíè éîõëàìàã ö÷öí âàõ-
òèëÿ êîìñîìîë òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë åäèëÿí äÿñ-
òÿëÿð, áðèãàäàëàð âÿ ñ. Éöíýöë ñÿíàéå – ÷îõ-
èøëÿíÿí ìàëëàð ùàçûðëàéàí ñÿíàéå.
ÉÖÍÝÖËÚß 1. ñèô. Áèð ãÿäÿð éöíýöë; éöí-
ýöëâàðè, éöíýöëòÿùÿð. Éöíýöëúÿ áèð äàø. // ×îõ
éöíýöë.
2. çÿðô Áèð áàëàúà, àçàúûã, úèääè îëìàéàðàã.
Éöíýöëúÿ ñîéóãëàìàã. Éöíýöëúÿ ñàíúûëàí-
ìàã. – Áöëÿíä ãîëóíäàí éöíýöëúÿ éàðàëàí-
ìûøäûð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÖÍÝÖË×ßÊÈËÈ ñèô. ×ÿêèñè éöíýöë îëàí,
÷ÿêèñè àç îëàí, àüûð îëìàéàí.
ÉÖÍÝÖËÕÀÑÈÉÉßÒ(ËÈ) á à õ éöíýöëòÿ-
áèÿò(ëè).
ÉÖÍÝÖËÕÀÑÈÉÉßÒËÈËÈÊ á à õ éöíýöë-
òÿáèÿòëèëèê.
ÉÖÍÝÖËËßÄÈËÌß “Éöíýöëëÿäèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÉÖÍÝÖËËßÄÈËÌßÊ ìÿúù. Éöíýöë ùàëà
ñàëûíìàã.
ÉÖÍÝÖËËßØÄÈÐÈÚÈ ñèô. 1. Éöíýöëëÿøäè-
ðÿí, àüûðëûüûíû àçàëäàí. Çÿùìÿòè éöíýöëëÿø-
äèðèúè øÿðàèò.
2. ùöã. Éöíýöëëöê âåðÿí, øèääÿòèíè, òÿñèðèíè
àçàëòìàüà èìêàí âåðÿí. Úÿçàíû éöíýöëëÿøäè-
ðèúè êåéôèééÿòëÿð.
ÉÖÍÝÖËËßØÄÈÐÈËÌß “Éöíýöëëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ. ßìÿê øÿðàèòèíèí éöíýöëëÿøäè-
ðèëìÿñè.
633
ÉÖÍÝÖËËßØÄÈÐÈËÌßÊ
ÉÖÍÝÖËËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. 1. Àüûð-
ëûüû, ÷ÿêèñè àçàëäûëìàã, äàùà éöíýöë åäèëìÿê.
2. ßçèééÿòè, ÷ÿòèíëèéè, àüûðëûüû àçàëäûëìàã;
àñàíëàøäûðûëìàã. // Çÿèôëÿäèëìÿê, éóìøàëäûë-
ìàã, àçàëäûëìàã.
ÉÖÍÝÖËËßØÄÈÐÌß “Éöíýöëëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÉÖÍÝÖËËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Çÿùìÿòèíè,
ÿçèééÿòèíè, ÷ÿòèíëèéèíè, àüûðëûüûíû àçàëòìàã;
àñàíëàøäûðìàã. ßìÿê øÿðàèòèíè éöíýöëëÿøäèð-
ìÿê. Éîëó éöíýöëëÿøäèðìÿê. Èøèíè éöíýöëëÿø-
äèðìÿê. Âÿçèééÿòèíè éöíýöëëÿøäèðìÿê.
2. Çÿèôëÿøäèðìÿê, éóìøàëòìàã, àçàëòìàã.
Äÿðäèíè éöíýöëëÿøäèðìÿê. Àüðûíû éöíýöë-
ëÿøäèðÿí äÿðìàíëàð. – Ïðîêóðîð äà, âÿêèë äÿ
äþíÿ-äþíÿ èíàä åäèðäèëÿð êè, äîüðóñóíó à÷
ñþéëÿ, [ìÿùêÿìÿ] ñÿíèí òÿãñèðèíè éöíýöëëÿø-
äèðÿð. Ìèð Úÿëàë.
3. Òÿñêèí åòìÿê, éóìøàëòìàã. Öðÿéèíè éöí-
ýöëëÿøäèðìÿê.
4. Ãóðóëóøóíó ñàäÿëÿøäèðìÿê, áÿñèòëÿøäèð-
ìÿê. Ìàøûíûí ãóðóëóøóíó éöíýöëëÿøäèðìÿê.
ÉÖÍÝÖËËßØÌß “Éöíýöëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÍÝÖËËßØÌßÊ ô. 1. ×ÿêèñè àçàëìàã,
àüûðëûüûíû èòèðìÿê, éöíýöë îëìàã. Àðàáàíûí
éöêö éöíýöëëÿøäè.
2. Àñàíëàøìàã, çÿùìÿòè, ÿçèééÿòè áèð ãÿäÿð
àçàëìàã, èøè àçàëìàã. Èøè áèð ãÿäÿð éöíýöëëÿø-
ìèøäèð. ßìÿê øÿðàèòè éöíýöëëÿøìèøäè. – Àõûðû
Õóäàéàð áÿéèí éàçûã þâðÿòÿ áèð àç ðÿùìè ýÿëäè.
Âÿëèãóëóíó þçöíÿ úöò÷ö, Çèáàíû ãàðàâàø òóòäó
êè, Çåéíÿáèí èøè áèð àç éöíýöëëÿøñèí. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
3. Ñàêèòëÿøìÿê, òÿñêèíëèê òàïìàã, áåéíèíè
ìÿøüóë åäÿí ùèññëÿðäÿí, ôèêèðëÿðäÿí àçàä îë-
ìàã. Äÿðäè éöíýöëëÿøìÿê. – [Ñîíà õàíûì:]
Ñÿíè ýþðÿíäÿ êþíëöì à÷ûëûð. Ýþçëÿðèìÿ øÿôÿã
ýÿëèð, äÿðäèìè à÷ûá äåéèðÿì, öðÿéèì áèð àç éöí-
ýöëëÿøèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
4. Þçöíö éöíýöë ùèññ åòìÿê, ìÿäÿñè òÿìèç-
ëÿíìÿê. Ãóñàíäàí ñîíðà éöíýöëëÿøäè.
ÉÖÍÝÖËËßÒÌßÊ ô. Àüûðëûüûíû àçàëòìàã,
÷ÿêèñèíè àçàëòìàã, äàùà éöíýöë åòìÿê. Éöêöíö
éöíýöëëÿòìÿê.
ÉÖÍÝÖËËÖÊ èñ. 1. “Éöíýöë”äÿí ìöúÿð.
(àüûðëûã çèääè). Ùàâàíûí éöíýöëëöéö. Ïàëòàðûí
éöíýöëëöéö. Õàñèééÿòèí éöíýöëëöéö. Âÿçèôÿíèí
éöíýöëëöéö.
634
ÉÖÐÖØ
2. ìÿú. Éöíýöë ùÿðÿêÿò, ãåéðè-úèääèëèê.

Éöíýöëëöê åòìÿê – ãåéðè-úèääè ùÿðÿêÿò
åòìÿê.
3. ìÿú. Àðõàéûíëûã, ðàùàòëûã ùèññè; ñåâèíú,
ôÿðÿù. Ìÿäÿä äÿðùàë öðÿéèíäÿ àíè áèð éöíýöë-
ëöê ùèññ åòäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ìÿí áó ñþçëÿðè äå-
äèêúÿ áèð éöíýöëëöê, ðàùàòëûã äóéóðäóì. Ìèð
Úÿëàë. Êÿðèì þçöíäÿ áèð éöíýöëëöê ùèññ åäÿ-
ðÿê ÷ûõûá ýåòäè. È.ßôÿíäèéåâ.
ÉÖÍÝÖËÌßÇÀÚ á à õ éöíýöëòÿáèÿò.
Éöíýöëìÿúàç àäàì.
ÉÖÍÝÖËÌßÇÀÚËÛà á à õ éöíýöëòÿáèÿò-
ëèëèê.
ÉÖÍÝÖËÐÀà ñèô. Îëäóãúà éöíýöë, ÷îõ
éöíýöë.
ÉÖÍÝÖËÒßÁÈßÒ(ËÈ) ñèô. Ãåéðè-úèääè, õà-
ñèééÿòúÿ éöíýöë. Éöíýöëòÿáèÿò àäàì.
ÉÖÍÝÖËÒßÁÈßÒËÈËÈÊ èñ. Õàñèééÿòúÿ,
òÿáèÿòúÿ ãåéðè-úèääèëèê, ãåéðè-úèääè àäàìûí
ùàë âÿ êåéôèééÿòè.
ÉÖÍÝÖËÂÀÐÈ ñèô. 1. Áèð ãÿäÿð éöíýöë.
ßë ÷àìàäàíû áîéäà, éöíýöëâàðè áàüëûíû ÿëèìÿ
àëäûì. Ìèð Úÿëàë.
2. ×ÿòèí îëìàéàí, ÷îõ ìöðÿêêÿá îëìàéàí,
÷îõ çÿùìÿò, áèëèê, áàúàðûã òÿëÿá åòìÿéÿí;
àñàíòÿùÿð. Éöíýöëâàðè áèð èø.
ÉÖÍÝÖË-ÉÀÐÀÃ çÿðô äàí. 1. Ëàçûìè äÿ-
ðÿúÿäÿ ñèëàùëàíìàìûø, ùàçûðëàíìàìûø.
2. Éöíýöë ýåéèíìèø ùàëäà.
3. ìÿú. Çÿèô, øèääÿòñèç, éöíýöë. Äàëüàëàð,
àü äàëüàëàð; Éöíýöë-éàðàã äàëüàëàð. Ð.Ðçà.
ÉÖÏÉÖÍÝÖË ñèô. Ëàï éöíýöë, îëäóãúà
éöíýöë, éîõ éöíýöë.
ÉÖÐÖÊ èñ. ×àïàð, ãàñèä.
ÉÖÐÖÌß “Éöðöìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÐÖÌßÊ á à õ éåðèìÿê. Ôÿââàðÿëÿð àòûð,
àõûð áóëàãëàð; Éöðöäöéöì éîëëàð ïàðëàã ñÿ-
äÿôëè. À.Ñÿùùÿò. Ðîòøèëä äÿ áàøãà çàâîäëàðûí
íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð éöðöìÿêäÿ èäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Éöðöéöðêÿí ïàðîâîçëàð èðÿëè;
Äàøûíûð çÿùìÿòèìèí ìåéâÿëÿðè. Ñ.Âóðüóí.
ÉÖÐÖØ èñ. 1. Èðÿëèéÿ äîüðó ùÿðÿêÿò; éå-
ðèìÿ. Àüûð êàðâàí éöðöøö èëÿ äàëüàëàíûð èí-
ñàíëàð; Ùÿì äÿ ãûçëàð-îüëàíëàð. Ñ.Âóðüóí.
2. Ùöúóì, àõûí, ùÿðáè ÿìÿëèééàò. Ãàëàíû
éöðöøëÿ àëäûëàð. – Ãûçûë Îðäó Áþéöê Êèðÿú éî-
ëóíäàí ãöäðÿòëè âÿ ÿçÿìÿòëè áèð éöðöøëÿ.. [øÿ-
ùÿðÿ] äàõèë îëóðäó. Ì.Èáðàùèìîâ.
Éöðöø
åòìÿê – ùöúóì åòìÿê, àõûí ùàëûíäà èðÿëè
ÉÖÐÖØ×Ö
éåðèìÿê. Äÿùøÿòëè, ãöäðÿòëè, ùåñàáñûç ëÿøêÿð;
Øèìàëäàí äöç øÿðãÿ éöðöø åäèðëÿð. À.Ñÿùùÿò.
3. ìÿú. Ìöÿééÿí ìÿãñÿä âÿ éà òàïøûðûüû
éåðèíÿ éåòèðìÿê, éàõóä áèð øåéëÿ, éà äà áèð
øåé óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí ìöòÿ-
øÿêêèë ÷ûõûø, ùÿðÿêÿò. Ìþâùóìàò ÿëåéùèíÿ éö-
ðöø. Ãÿíàÿò óüðóíäà éöðöø. // Ñÿéàùÿò ìÿã-
ñÿäè èëÿ òÿøêèë åäèëÿí ñÿôÿð. Òóðèñò éöðöøö.
4. Éåðèø éàðûøû (èäìàí íþâö).
ÉÖÐÖØ×Ö èñ. Éöðöøäÿ èøòèðàê åäÿí àäàì
(á à õ éöðöø 4-úö ìÿíàäà).
ÉÖÐÖÒÌß “Éöðöòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÐÖÒÌßÊ á à õ éåðèòìÿê 1 âÿ 2-úè
ìÿíàëàðäà. Éàüûëàð éóðäóíà éöðöòñÿ ãîøóí;
Îüëóì, ñèç îíäà áèð øèð êèìè ãîøóí. Ñ.Ðöñòÿì.
ÉÖÉßÍ èñ. Àòûí áàøûíà êå÷èðèëÿí êÿì âÿ
úèëîâäàí èáàðÿò ãîøãó ëÿâàçèìàòû. Éöéÿíè àòûí
áàøûíà êå÷èðìÿê. Àòûí éöéÿíèíäÿí òóòìàã.
– Áèð àç äà ýåòìèøäèëÿð, ýåíÿ Ðþâøÿí Ãûðàòûí
éöéÿíèíè ÷ÿêèá äþíöá ýåðè áàõäû. “Êîðîüëó”.
[Áöëÿíä] àòûí éöéÿíèíè òàìàìèëÿ áóðàõäû.
ß.ßáöëùÿñÿí.
◊ Éöéÿíè ÿëÿ êå÷ìÿê – áèðèíäÿí àñûëû
âÿçèééÿòÿ äöøìÿê, àñûëû îëìàã, òàáå îëìàã.
[Ùèêìÿò Èñôÿùàíèíèí] äåéÿñÿí, éöéÿíè [Ñÿð-
ùÿíýèí] ÿëèíÿ êå÷ìÿêäÿ èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Éöéÿíè ÿëÿ âåðìÿê – èõòèéàðûíû áàøãàëàðûíûí
ÿëèíÿ âåðìÿê, òàìàìèëÿ àñûëû âÿçèééÿòÿ äöø-
ìÿê, òàáå îëìàã. Éöéÿíèíäÿí (éöéÿíèíè)
÷ÿêìÿê – ãàðøûñûíû àëìàã, ñàõëàìàã, éûüûø-
äûðìàã, ùÿääèíè ýþñòÿðìÿê. Îíóí éöéÿíèíè
áèð àç ÷ÿêìÿê ëàçûìäûð. Éöéÿíèíè ÿëÿ êå÷èð-
ìÿê – þçöíäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëìàã, þçöíÿ
òàáå åòìÿê.
ÉÖÉßÍËßÌß “Éöéÿíëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÉßÍËßÌßÊ ô. 1. Áàøûíà éöéÿí êå÷èð-
ìÿê, éöéÿí òàõìàã (àòûí). Ãàðà, ýþéõàëëû àòû
ýöë êèìè òÿìèçëÿéèá éÿùÿðëÿäè âÿ éöéÿíëÿäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. ìÿú. Þçöíÿ òàáå åòìÿê, þçöíäÿí àñûëû
âÿçèééÿòÿ ñàëìàã.
ÉÖÉßÍËßÍÌß “Éöéÿíëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÉßÍËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. Áàøûíà éöéÿí
êå÷èðèëìÿê (òàõûëìàã). Àò éöéÿíëÿíìèøäèð.
2. ìÿú. Áàøãàñûíûí òàáåëèéèíÿ êå÷ìÿê, áàø-
ãàñûíäàí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøìÿê.
ÉÖÉßÍËßÒÌß “Éöéÿíëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÉßÍËßÒÌßÊ èúá. Àòûí áàøûíà éöéÿí
òàõäûðìàã.
ÉÖÉÖÐÖØÌß
ÉÖÉßÍËÈ ñèô. Áàøûíà éöéÿí âóðóëìóø,
éöéÿíè îëàí. Òåç éÿùÿðëè, éöéÿíëè áèð àò àëûá
ìèíäè, .. ×ÿíëèáåëÿ òÿðÿô éîëà äöøäö. “Êîðîüëó”.
ÉÖÉßÍÑÈÇ ñèô. Áàøûíà éöéÿí âóðóëìàìûø,
éöéÿíè îëìàéàí. Éöéÿíñèç àò.
◊ Éöéÿíñèç äàíûøìàã – ôèêèðëÿøìÿäÿí äà-
íûøìàã. Éöéÿíñèç äàíûøìàã íÿ éàíà ÷àòàð;
Áèùöðìÿò åéëÿäè ñèìö çÿð ìÿíè. Ã.Çàêèð.
ÉÖÉ(Ö)ÐßÊ ñèô. Áÿðê ãà÷àí; èòèýåäÿí, ãà-
÷àüàí. [ßùìÿä òàúèðáàøû] áèð éöéðÿê àò ìèíèá,
äóðìàýÿëäèì þçöíö Ùÿñÿí ïàøàíûí éàíûíà
÷àòäûðäû. “Êîðîüëó”. [Ãóðáàíÿëè áÿé:] Àé íà-
÷àëíèê, ÿýÿð ñÿíèí ìàùàëûíäà áèð áåëÿ éöéö-
ðÿê àò òàïûëñà, ìÿí áûüëàðûìû ãûðõäûðìàñàì,
ãóðóìñàüàì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÉÖÉÖÐÌß “Éöéöðìÿê”äÿí ô.èñ. Èíäè [Ëÿ-
òèô] éöðöø çàìàíû äöçýöí íÿôÿñ àëûð âÿ éöéöðìÿ
ñöðÿòèíè äàùà äà àðòûðûðäû. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÉÖÉÖÐÌßÊ ô. Ãà÷ìàã, ãîøàðàã ýåòìÿê,
áÿðê ýåòìÿê, ãà÷à-ãà÷à ýåòìÿê; ãîøìàã.
Ùàðà áåëÿ éöéöðöðñÿí? Óøàãëàð éöéöðìÿê-
äÿí éîðóëäó. – Êö÷ÿäÿí áèð ÷îúóã éöéöðäö
åâÿ.. Ì.ß.Ñàáèð. Èòëÿð ãóéðóãëàðûíû, ãóëàã-
ëàðûíû øÿêëÿéÿðÿê áèðäÿí-áèðÿ ùöðìÿéÿ, éö-
éöðìÿéÿ áàøëàäûëàð. À.Øàèã.
Éöéöðöá-
éîðòìàã – ÷îõ éöéöðìÿê, ãà÷ìàã. Öñòöíÿ
éöéöðìÿê – ùöúóì åòìÿê, öñòöíÿ úóììàã.
ßëèíÿ ñèëàù àëàíëàð .. äöøìÿí öñòöíÿ éöéöðäö.
Ìèð Úÿëàë.
éöéöðÿ-éöéöðÿ çÿðô Ãà÷à-ãà÷à, ãîøàðàã,
÷àïàðàã. Éöéöðÿ-éöéöðÿ ýåòìÿê. – ×èéíè éà-
ïûíúûëû ÷îáàíûí éöéöðÿ-éöéöðÿ ýÿëäèéèíè ýþðÿí
Ñÿìÿä Ýöëýÿçè .. éàðïàãëàðûí àðàñûíäà ýèç-
ëÿòäè, þçö èñÿ éåíÿ ùà÷àéà åíäè. È.Ùöñåéíîâ.
ÉÖÉÖÐÒÌß “Éöéöðòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÉÖÉÖÐÒÌßÊ èúá. Éöéöðìÿéÿ, ãà÷ìàüà,
èòè ýåòìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê; ÷àïäûðìàã.
ÉÖÉÖÐÖÁÁß çÿðô äàí. Éöéöðÿðÿê, éö-
éöðÿ-éöéöðÿ, ãà÷àðàã, ãà÷à-ãà÷à, òåç, úÿëä.
Äöøìÿí ïèéàäàñû .. éöéöðöááÿ ãîøàðàã .. ÷àëà-
÷óõóðëàðà éûüûëûá äîëóð. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÉÖÉÖÐÖÊ èñ. 1. Éåíè àéàã òóòìàüà áàøëà-
éàí óøàüûí òåç âÿ éàõøû éåðèìÿéè þéðÿíìÿñè
ö÷öí õöñóñè ãóðóëóøëó àðàáàúûã. Óøàã ö÷öí
éöéöðöê àëìàã.
2. Óçàíûá èñòèðàùÿò åòìÿê ö÷öí èêè òÿðÿô-
äÿí àüàúà, äèðÿéÿ áàüëàíàí òîð; ãàìàê.
ÉÖÉÖÐÖØÌß 1. “Éöéöðöøìÿê”äÿí ô.èñ.
2. èñ. Ãà÷ûø éàðûøû. Éöéöðöøìÿäÿ áèðèíúèëèê
ãàçàíäû.
635
ÉÖÉÖÐÖØÌßÊ
ÉÖÉÖÐÖØÌßÊ ãàðø. Ùàìû áèðäÿí éö-
éöðìÿê, ãà÷ìàã, éöéöðÿðÿê ýÿëìÿê. Áàëàúà
óøàãëàð ýöëÿð ñèôÿòëÿðè èëÿ áèãåéä áàüûí õèéà-
áàíëàðûíäà ãûøãûðòû èëÿ éöéöðöøöðëÿð. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Êÿíäèí ùÿð òÿðÿôèíäÿí àäàìëàð éö-
éöðöøöðäöëÿð. Ñ.Ùöñåéí. // Éöéöðìÿêäÿ éà-
ðûøìàã.
ÉÖÇ ñàé 1. Äîõñàí äîããóçäàí ñîíðà ýÿ-
ëÿí ðÿãÿì – 100. Éöç ìàíàò. Éöç íÿôÿð. Éöç
ôàèç. Éöç àääûìëûãäà. Îí äÿôÿ îí éöç åëÿð.
// Áàøãà ñàéëàðëà áèðëèêäÿ. Äþðä éöç êèëî. Òÿé-
éàðÿ ñààòäà 600 êèëîìåòð éîë ýåäèð.
Éöç
èë – áèð ÿñð. Áèð òàëåéèí ÿëëÿðèíäÿ úöòëÿíìèø
çÿðèê; Éöç èë ãîøà àòûëñàã äà ãîøà äöøìÿðèê.
Ì.Àðàç.
2. Ãåéðè-ìöÿééÿí ÷îõ ìèãäàð ìÿíàñûíäà.
Ñÿíÿ éöç äÿôÿ äåìèøÿì êè... Éöç èëäèð êè, îíó
ýþðìÿìèøÿì. – Éöç äÿôÿ þë÷, áèð äÿôÿ áè÷. (Àòà.
ñþçö). Ýÿð÷è, åé äèë, éàð ö÷öí öç âåðäè éöç
ìþùíÿò ñàíà; Çÿððÿúÿ ãÿòè-ìÿùÿááÿò åòìÿ-
äèí, ðÿùìÿò ñàíà. Ôöçóëè.
◊ Éöç... äÿéÿð – áèð øåéèí áàøãà áèð øåéÿ
íèñáÿòÿí ÷îõ-÷îõ öñòöíëöéöíö, éàõøûëûüûíû
áèëäèðèð. Íÿ ãÿäÿð îëñà ãîúà ýÿð÷è Âèäàäè
õÿñòÿ; Éåíÿ Âàãèô êèìè, ÿëáÿòòÿ, éöç îüëàíà äÿ-
éÿð. Ì.Â.Âèäàäè. Éöç ôàèç – á à õ éöçäÿ éöç.
[Ñóëòàí:] Ìÿí éöç ôàèç ÿìèíÿì, î ñààòúà
áàøëàðäûí êè, ÿìè, áåëÿ ÷àë-ñàããàë âàõòûíäà
î éàøäà àäàìëà åâëÿíìÿê ñÿíÿ éàðàøìàç.
È.Ùöñåéíîâ. Éöçäÿ äîõñàí äîããóçó – äå-
ìÿê îëàð êè, ùàìûñû. Äöíéàäà ôèðÿíý äèëèíè âÿ
åëìèíè ìöêÿììÿë òÿùñèë åëèéÿí ìöñÿëìàíëàðûí
éöçäÿ äîõñàí äîããóçó ùå÷ áèëìÿç êè, îðóúó
íåúÿ òóòàðëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éöçäÿ
éöç – 100 ôàèç, òàìàìèëÿ, ùàìûñû, áöòöí-
áöòöíÿ. Ïëàíû éöçäÿ éöç éåðèíÿ éåòèðìÿê.
éöç... – ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí ÿââÿëèíäÿ áèð
øåéèí éöç âàùèääÿí èáàðÿò îëäóüóíó áèëäèðèð;
ìÿñ.: éöçìàíàòëûã, éöçôàèçëèê, éöçíÿôÿðëèê.
636
ÉÖÇ-ÉÖÇ
ÉÖÇÁÀØÛ èñ. òàð. Èíãèëàáäàí ÿââÿë Àçÿð-
áàéúàí êÿíäëÿðèíäÿ êÿíä èúìàñû òÿðÿôèíäÿí
ñå÷èëÿí èíçèáàòè âÿçèôÿ ñàùèáè. Êÿíä éöçáàøûñû.
– Áèð éöçáàøûíûí àüûç-áóðíóíó ñàðûéûá, òîðáà
è÷èíäÿ äöç äÿñòÿíèí ãÿðàðýàùûíà ýÿòèðèðäèëÿð...
Ì.Ùöñåéí. Éöçáàøûíûí ùåéáÿòëè ñÿñè åøèäèëÿíäÿ
êÿíäèí àäàìëàðû òèð-òèð ÿñÿðäèëÿð. Ñ.Øàìèëîâ.
ÉÖÇÁÀØÛËÛÃ èñ. òàð. Éöçáàøû âÿçèôÿñè,
ðöòáÿñè.
ÉÖÇßÐ á à õ éöç-éöç.
ÉÖÇÈËÄßÍÁÈÐ äàí. á à õ èñùàëîòó.
ÉÖÇÈËËÈÊ ñèô. 1. Éöç èë äàâàì åòìèø, áèð
ÿñðëèê. Éöçèëëèê äþâð. Éöçèëëèê ìöùàðèáÿ.
2. Éöç èëëèéÿ ùÿñð åäèëìèø, éöç èëèí òàìàì
îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Éöçèëëèê éóáèëåé.
ÉÖÇËßÐÚß ñèô. Áèð øåéèí ñàéúà ÷îõëóüóíó
áèëäèðèð. Éöçëÿðúÿ àäàì. Éöçëÿðúÿ òóðèñò ýÿë-
ìèøäèð.
ÉÖÇËÖÊ 1. ñèô. Éöç âàùèäëÿ þë÷öëÿí. Éöç-
ëöê ëàìïà.
2. èñ. Éöçìàíàòëûã êàüûç ïóë. [Ìÿðúàí áÿé:]
Ïàùî, íÿ äàíûøûðñàí? Èêè ìèí ìàíàò èéèðìè
äÿíÿ éöçëöê åëÿéèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. ßðç åòäè-
éèìäÿí þòðö ÿí àçû áèð äèðèúÿ éöçëöê ëàçûìäûð,
÷öíêè áó èø øåéõöëèñëàìà ãÿäÿð ýåäèá ÷àòà
áèëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ. // ñèô. Éöç ìàíàò äÿéÿðèíäÿ
îëàí; éöçìàíàòëûã. Éöçëöê áèëåò.
◊ Éöçëöê òÿðÿçè – ÷ÿêèëÿí øåé éöç äÿôÿ
éöíýöë äàøëà òàðàçëàøäûðûëàí õöñóñè ãóðóëóøëó
òÿðÿçè.
ÉÖÇÌÀÍÀÒËÛÃ á à õ éöçëöê 2-úè ìÿíàäà.
ÉÖÇÖÍÚÖ “Éöç”äÿí ñûðà ñ. Éöçöíúö àäàì.
Éöçöíúö åâ. Éöçöíúö âÿðÿãÿ.
ÉÖÇ-ÉÖÇ çÿðô 1. Ùÿð áèðèíÿ âÿ éà ùÿð äÿ-
ôÿñèíÿ éöç. Ùÿð éåøèéÿ éöç-éöç éóìóðòà éûüûë-
ìûøäûð.
2. Éöçëÿðúÿ, éöçëÿðëÿ ñàéûëàúàã ãÿäÿð ÷îõ.
Òÿê îëìàäûì íÿ õîø ýöíäÿ, íÿ òóôàíäà; Ãàð-
äàøëàðûì âàð éöç-éöç. Í.Ðÿôèáÿéëè.
Ç ÇÀÄßÝÀÍ
Çç
Ç Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí îòóç èêèíúè ùÿðôè.
Á à õ çå.
ÇÀÁÈË èñ. [ôàðñ.] ìóñ. Òàðäà áèð ïÿðäÿ.
Ìèðçÿ Ñàäûã òàðûí ãîëóíà çàáèë ïÿðäÿñèíè ÿëàâÿ
åòìèøäèð. ß.Áÿäÿëáÿéëè.
Çàáèë ñåýàùû –
Àçÿðáàéúàí ìóüàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû.
ÇÀÁÈÒ èñ. [ÿð.] Îðäó âÿ äîíàíìàäà êî-
ìàíäà ùåéÿòèíÿ ìÿíñóá øÿõñ. Çàáèò ðöòáÿñè.
Çàáèòëÿð êëóáó. – Àõûðûìúû òåëåãðàô õÿáÿðëÿðèí-
äÿí àøêàð îëóð êè, Òðàáëèñäÿ îñìàíëû çàáèòè âÿ
ÿñýÿðè òÿëÿô îëóáäóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
[Ñîíà:] Àíúàã áèçèì áàøûìûçäà áèð çàáèò ýåò-
ìÿìèøäèð. Ù.Íÿçÿðëè. Çàáèò ïàïèðîñóíó éàí-
äûðàðàã: – Ýÿòèðèí ãÿùðÿìàíû! – äåäè. Ð.Ðçà.
ÇÀÁÈÒß èñ. [ÿð.] 1. Ãàéäà, ãàíóí, íèçàì,
èíòèçàì. [Äèâàíáÿéè:] Áàðû áó èøèí øöêðàíÿ-
ñèíÿ íèçàìÿ òàáå îëóí, ÿýÿð÷è ùå÷ íèçàìû âÿ
çàáèòÿíè àíëàìûðñûíûç. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Áàøãàëàðûíà íöôóç âÿ òÿñèð åòìÿ, þçöíÿ
ãàðøû ùþðìÿò îéàíäûðìà ãàáèëèééÿòè; íöôóç,
úèääèééÿò. Îíóí ùå÷ çàáèòÿñè éîõäóð. – Ýåò-
ýåäÿ Ìöãèì áÿé Úàâàíøèðèí çàáèòÿñè áèðÿ éöç
àðòûð, î, ñöðòöëöá éàüëàíàí áèð ãûëûíú êèìè áÿðã
âåðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Õàíïÿðèíèí çàáèòÿñè ÿñêè-
ëèð, èíàäû àçàëûðäû. ß.Âÿëèéåâ. [Ñóëòàí:] ..Áó
ýöíäÿí áåëÿ ìÿíèì ãàðàäèíìÿçëèéèì, íÿ äÿ
çàáèòÿì ñÿíè ÷ÿêèíäèðìÿìÿëè, ÿë-ãîëóíó áàü-
ëàìàìàëûäûð. È.Ùöñåéíîâ.
ÇÀÁÈÒßËÈ ñèô. Çàáèòÿñè îëàí, íèçàì âÿ
èíòèçàì òÿëÿá åäÿí, ÷îõ úèääè âÿ òÿëÿáêàð
îëàí, íöôóç âÿ òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèê îëàí. Çàáè-
òÿëè àäàì. Çàáèòÿëè ìöÿëëèì. Çàáèòÿëè ìöäèð.
– Çÿððèíòàú õàíûì .. äþíöá çàáèòÿëè áèð ÿäà èëÿ
Àëàýþçö ÷àüûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Áÿëêÿ, Ùÿïèð
þçöíö çàáèòÿëè (ç.) ùèññ åòäèðìÿê ö÷öí ãÿçÿáëÿ
ýÿëèðäè? Ìèð Úÿëàë. Ãûç äà íÿ èñÿ áàøãà ìèëèñ
èø÷èëÿðèíäÿí áèð àç ñå÷èëÿí áó çàáèòÿëè îüëàíà
áàõûá ýöëöìñöíäö. Ù.Ñåéèäáÿéëè.
ÇÀÁÈÒßËÈËÈÊ èñ. Çàáèòÿëè îëìà, çàáèòÿëè
àäàìûí õàññÿñè.
ÇÀÁÈÒßÑÈÇ ñèô. Çàáèòÿñè îëìàéàí, ñþçö
êå÷ìÿéÿí, òÿëÿáêàð îëìàéàí. Çàáèòÿñèç àäàì.
ÇÀÁÈÒßÑÈÇËÈÊ èñ. Çàáèòÿíèí, úèääèééÿòèí,
òÿëÿáêàðëûüûí, íöôóçóí îëìàäûüû ùàë.
ÇÀÁÈÒËÈÊ èñ. [ùÿðá.] Çàáèò ðöòáÿñè. Ìÿí
çàáèòëèéÿ áèð àäè ñîëäàò èêÿí íàèë îëìóøàì.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Ñîíà:] Éàõøû, áèç çàáèòëèéÿ
êèìè òÿéèí åäÿê? Ù.Íÿçÿðëè.
ÇÀ×ÓÒ [ðóñ. çà÷¸ò] Àëè âÿ îðòà èõòèñàñ
ìÿêòÿáëÿðèíäÿ òÿëÿáÿëÿðèí áèëèéèíè éîõëàìà
íþâö. Çà÷îòà ùàçûðëàíìàã. Çà÷îò àëìàã. Çà-
÷îò éàçìàã. Çà÷îò ñåññèéàñû. // Áåëÿ éîõëàìà-
ëàðûí êå÷èðèëäèéèíè òÿñäèã åäÿí ãåéä.
ÇÀÄ èñ. [ÿð.] 1. Øåé. Ùÿð çàä. Ùå÷ çàä éîõ-
äóð. – Íÿ øèðèíäèð ìÿùÿááÿòòÿê çàä îëìàç;
Þëÿíÿäÿê êþíöë îíäàí éàä îëìàç. Ì.Â.Âè-
äàäè. Ìÿí àøûã ãàí àéàüû; Ãàí ÿëè, ãàí àéàüû;
Àøûã áèð çàä ýþðöáäöð; Ö÷ áàøû, îí àéàüû. Ñàðû
Àøûã. Êèøè, ìÿëóì çàääû êè, þâðÿòäÿí ýöúëö
îëàð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Éîõ èäè êþíëöíö
à÷àñû áèð çàä; Äàéàíìàçäû èíñàí, îëñà äà
ïîëàä. Ù.Ê.Ñàíûëû. // Áÿçÿí ñþéëÿíìÿê, èñòÿ-
íèëÿí ñþç éàäà äöøìÿäèêäÿ, îíóí ÿâÿçèíÿ
äåéèëèð. Î .. çàäû ìÿíÿ âåð. – Ìÿøÿäè Èáàä:
– Ìÿí äÿ ñÿí çàä äåéèëÿì, ðÿää îë áóðäàí!
Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Ùå÷ çàä – ùå÷ áèð øåé. Ùå÷
çàäûí öñòöíäÿ øàýèðäè äþéìÿê .. ìþòÿáÿð ãàé-
äàëàðäàí ñàéûëûðäû. Ô.Êþ÷ÿðëè. [Ìÿøÿäè Èáàä:]
Èñòÿéèðñÿí ìÿí äÿ àòàì êèìè ñÿíäÿí ùå÷ çàä
àëìàéûì.. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
2. Àäÿòÿí áàøãà ñþçëÿðëÿ áèðëèêäÿ ãåéðè-
ìöÿééÿíëèê áèëäèðèð (÷îõ âàõò ãîøóëäóüó ñþ-
çöí èôàäÿ åòäèéè øåéèí ÿùÿìèééÿòñèçëèéèíè áèë-
äèðèð). Îíà áèð àç øåéäÿí-çàääàí âåð. Ïóë
íÿäèð, çàä íÿäèð! – Õàíûì, ìÿí úÿëëàääàí-
çàääàí ãîðõàí äåéèëÿì. “Êîðîüëó”. [Ãóðáàí-
ÿëè:] Áèð ÿïïÿêäÿí-çàääàí âåð, çÿããóìëàíàã.
Í.Íÿðèìàíîâ. [Ñóëòàí áÿé Ñöëåéìàíà:] Áó-
éóð, ýåäÿê î áèðè îòàüà, ÷àéäàí-çàääàí è÷ÿê,
ñþùáÿòèìèçè äÿ îðàäà åäÿê. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÇÀÄß èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Îüóë, þâëàä. Äóðó-
éîð îõøàìàéà çàäÿñèíè; Ñåâýèëè, íàçëû õóäà-
äàäÿñèíè. Ì.Ùàäè.
...çàäÿ [ôàðñ.] ßñèë ìÿíàñû “äîüóëìóø, òþðÿ-
ìèø” îëóá: 1) àäÿòÿí èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã îí-
ëàðûí ÿñëèíè, êèìäÿí òþðÿäèéèíè, íÿñëèíè áèëäèðèð;
ìÿñ.: øàùçàäÿ (øàù íÿñëèíäÿí îëàí), áÿéçàäÿ
(áÿé íÿñëèíäÿí îëàí), ÿñèëçàäÿ (çàäÿýàí íÿñ-
ëèíÿ ìÿíñóá); 2) õöñóñè èñèìëÿðÿ ãîøóëàðàã
ôàìèëèéà äöçÿëäèëèð; ìÿñ.: ßëèçàäÿ, Ðÿùèì-
çàäÿ, Ìÿììÿäçàäÿ.
ÇÀÄßÝÀÍ òîï. [ôàðñ.] Ùàêèì ñèíôèí éöêñÿê
êöáàðëàð òÿáÿãÿñè, ÿñèëçàäÿëÿð; àðèñòîêðàòèéà.
637
ÇÀÄßÝÀÍÚÀÑÛÍÀ
..Áàüäàääà äóë ãàäûíëàð âÿ þç ÿðëÿðèíäÿí èíòè-
ãàì àëìàã èñòÿéÿí çàäÿýàí ãàäûíëàðûí ýþðöá
èñòÿäèêëÿðè àäàìëàðëà òàíûø îëàðàã åâëÿðèíÿ
äÿâÿò åòìÿñèíè Ôÿõðÿääèí ùÿëÿ Ýÿíúÿäÿ èêÿí
åøèòìèøäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇÀÄßÝÀÍÚÀÑÛÍÀ çÿðô Çàäÿýàí êèìè, àüà
êèìè; àüàúàñûíà, êöáàðúàñûíà.
ÇÀÄßÝÀÍËÛà èñ. 1. ßñèëçàäÿëèê, ÿéàíëûã,
êöáàðëûã, àðèñòîêðàòëûã.
2. ìÿú. Íÿúèáëèê, àëèúÿíàáëûã; íÿúèá ùÿ-
ðÿêÿò.
ÇÀÜ1 èñ. [ÿð. çàú] êèì. Áÿçè ìåòàëëàðûí ñóë-
ôàò äóçó.
ÇÀÜ2 èñ. Ãûëûíúû, áû÷àüû èòèëÿéÿðÿê âåðèëÿí
úèëà, ïàðëàãëûã. // Öìóìèééÿòëÿ ñèëàùà âåðèëÿí
úèëà, ïàðûëòû.
ÇÀÜ3 èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Ãàðà ãàðüà. [Àøûã
Ùöñåéí:] Ùöñåéí äöøñÿ úàíàíûíäàí óçàüà;
Øåéäà áöëáöë òÿíÿ âóðàð î çàüà... Àøûã Ùö-
ñåéí. ßýÿð äöíéàäà èíñàí âÿ ÿäàëÿò îëñà èäè,
òÿðëàí éåðèíäÿ çàü îòóðìàç èäè. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. // ìÿú. Ãàðà, ãàðàëûã ìÿíàñûíäà. Áöë-
áöë, ñÿíèí èøèí ãàíäûð; Àøûãëàð ñÿíÿ ìåù-
ìàíäûð; Òàìàì úÿñÿäèí ÿëâàíäûð; Ñèíÿí àëòû
çàüû, áöëáöë. (Ãîøìà).
ÇÀÜÀ èñ. Ùåéâàí éóâàñû, ìàüàðà. Ãóðä äà,
ãóø äà ãîé ÷ÿêèëñèí þç öíâàíûíà; Áèð çàüà äà,
áèð ñàðàëìûø éàðïàã äà éóðääó. Ì.Àðàç.
ÇÀÜÀÐ èñ. ìÿù. Éîüóí, éåêÿãàðûí.
ÇÀÜÀÐÀ èñ. Äÿðè ïàïàüûí àøàüû âÿ éóõàðû
êÿíàðû, ãûðàüû. // Ïàëòî éàõàñûíà ãîéóëàí äÿðè-
íèí ãûðàüû, áîéíó.
Çàüàðàñû ýåòìÿê (÷ûõ-
ìàã) – äÿðè ïàïàã âÿ éà éàõàëûüûí êÿíàðëàðû
éåéèëèá ýåòìÿê. Àñëàí çàüàðàñû ýåòìèø ïàïà-
üûíû ÷ûõàðäûá ÿëèíäÿêè êàüûçû îíóí è÷èíÿ ãîéäó..
Ì.Ùöñåéí. Ùÿì àøàüûäàí, ùÿì äÿ éóõàðûäàí
çàüàðàñû ýåòìèø ãÿùâÿéè Áóõàðà ïàïàüû åëÿ
áèë áöçöøöá êÿëëÿéÿ ãàëõìûøäû. Ìèð Úÿëàë.
ÇÀÜÚÀ èñ. çîîë. Ãàðüàëàð ôÿñèëÿñèíäÿí ãàðà
ïàðëàã ëÿëÿêëè êþ÷ÿðè ãóø.
ÇÀÜ×Û èñ. Ñèëàùû çàüëà ñóâàðàí, úèëàëàíäû-
ðàí óñòà.
ÇÀÜËÀÌÀ “Çàüëàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÜËÀÌÀÃ ô. Úèëàëàìàã, úèëà âåðìÿê.
Õÿíúÿðè (ãûëûíúû) çàüëàìàã.
ÇÀÜËÀÍÌÀ “Çàüëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÜËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Úèëàëàíìàã, úèëà âå-
ðèëìÿê, ïàðûëäàäûëìàã. Òöôÿíý çàüëàíäû.
ÇÀÜËÀÒÌÀ “Çàüëàòìàã”äàí ô.èñ.
638
ÇÀÙÈÄ
ÇÀÜËÀÒÌÀÃ èúá. Úèëàëàòìàã, úèëà âåð-
äèðìÿê.
ÇÀÜËÛ ñèô. Çàü âåðèëìèø, úèëàëàíìûø, úèëàëû.
Çàüëû òöôÿíý. Çàüëû õÿíúÿð. – ...Éàíàí ëàì-
ïàíûí ãöââÿòëè èøûüû àëòûíäà ýþé çàüëû õÿíúÿð
éàøûë áèð ïàðûëòû áóðàõûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Êþë-
ýÿëÿíìÿñèí äåéÿ; Áÿùðàìûí ýöë ðÿíýè; Ìÿí
ùàçûð ñàõëàìûøàì; ßëäÿ çàüëû òöôÿíýè. Ð.Ðçà.
[Íàçëû:] Êÿíä÷è áàøûáàòìûøà çàüëû áåøà÷ûëàí
âåðèí, îíäà þçöíöç ýþðÿðñèíèç êÿíä÷èëÿðèí
áÿéëÿð ùàããûíäà ôèêðè íÿäèð? ß.Ìÿììÿä-
õàíëû.
ÇÀÜ-ÇÀÜ: çàü-çàü ÿñìÿê (òèòðÿìÿê) –
áÿðê ãîðõìàã, ãîðõóäàí òèòðÿìÿê. [Âåéñÿë:]
Èêè éöçäÿí àðòûã ôÿùëÿ ñÿíè ýþðÿíäÿ çàü-çàü
ÿññèí, èêè ýÿäÿ ñÿíè òÿëÿéÿ ñàëñûí? Ñ.Âÿëèéåâ.
Þçöíö åëÿ ýþñòÿðìèøäè êè, ùàìû [Áàõûø áÿé-
äÿí] çàü-çàü ÿñèðäè. ß.Àáàñîâ. // Åéíè ìÿ-
íàäà áÿçÿí “ãîðõóäàí”, “ÿëèíäÿí” ñþçëÿðè
èëÿ. Åâ àäàìëàðû òàìàì éóõóäàí àéûëûá ãîð-
õóëàðûíäàí çàü-çàü ÿñäèëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
// Öìóìèééÿòëÿ áÿðê òèòðÿìÿê (ÿñìÿê). Õûðäà
òÿïÿëÿðè ñåëëÿð îéàíäà; ßñÿð áó hÿìëÿéÿ äàü-
ëàð äà çàü-çàü. Á.Âàùàáçàäÿ.
◊ Öñòöíäÿ çàü-çàü ÿñìÿê – ùÿääèíäÿí
àðòûã, èôðàò äÿðÿúÿäÿ ÿçèçëÿìÿê, ñåâìÿê, ãî-
ðóìàã. Àíàòÿê þâëàäûíûí öñòöíäÿ çàü-çàü
ÿñèð. – Áàáà, íÿíÿ âÿ àíà Àñëàíûí öñòöíäÿ
çàü-çàü ÿñèðäèëÿð. ß.Âÿëèéåâ.
ÇÀÙÛ èñ. [ôàðñ.] Éåíèúÿ äîüìóø ãàäûí.
[Úÿáðàéûë áÿé:] Îíäà àéðû åâÿ êå÷ÿê, éàõøû
äåéèë, çàùûíûí éàíûíäà îòóðìàéàã. “Ãà÷àã
Íÿáè”. Ñÿùÿðèñè éåíÿ ìàìà÷à ýÿëÿð, çàùûéà
áàõûá ëàçûìè òàïøûðûã âÿ äÿðìàíëàð âåðÿð,
øèøè-çàäû éûüûá åâäÿí òóëëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
// Ñèô. ìÿíàñûíäà. Èíäè çàùû ãàäûíû úàíà âÿ
ãöââÿòÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí éåìÿê òàïìàã, åâè ãûç-
äûðìàã ëàçûì èäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÇÀÙÛËÛÃ èñ. Éåíèúÿ äîüìóø ãàäûíûí âÿ-
çèééÿòè.
ÇÀÙÈÄ èñ. [ÿð.] 1. Äöíéàíûí çþâã âÿ íå-
ìÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêèá âàõòûíû èáàäÿòëÿ êå÷è-
ðÿí äèíäàð àäàì. Çàùèäè-õóäáèí íÿ áèëñèí
çþâãöíö åøã ÿùëèíèí; Áèð ÿúÿá ìåéäèð ìÿùÿá-
áÿò êèì, è÷ÿí ùóøéàð îëóð. Ôöçóëè. Ïÿðäåéè-
äàì åéëÿìèø çàùèä ðèäàñûí õÿëã ö÷öí. Ãþâñè.
Èñòÿéèð úÿííÿòè çàùèä áó ãÿäÿð ùèéëÿ èëÿ;
ßáëÿùèí ôèêðèíè ýþð, äèëäÿ òÿìÿííàñûíà áàõ.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÇÀÙÈÄÀÍß
2. ìÿú. Úÿìèééÿòäÿí, èíñàíëàðäàí ãà÷àðàã
ãàïàëû ùÿéàò êå÷èðÿí àäàì ùàããûíäà. Çàùèä
îëóá, ùå÷ êÿñÿ ãàðûøìàç.
ÇÀÙÈÄÀÍß çÿðô [ÿð. çàùèä âÿ ôàðñ. ...àíÿ]
Çàùèä êèìè. Çàùèäàíÿ éàøàìàã. Çàùèäàíÿ
ùÿéàò êå÷èðìÿê.
ÇÀÙÈÄÚßÑÈÍß çÿðô Çàùèä êèìè, çàùèäàíÿ.
Çàùèäúÿñèíÿ ùÿéàò ñöðìÿê. Þçöíö çàùèäúÿ-
ñèíÿ àïàðìàã.
ÇÀÙÈÄËÈÊ èñ. 1. Çàùèäèí ùàë âÿ âÿçèééÿòè.
Ùå÷ áèðèìèç ìöãÿääÿñëèê âÿ çàùèäëèê èääèàñû
åòìèðèê. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. ìÿú. Þçöíö äöíéàíûí ùÿçç âÿ íåìÿò-
ëÿðèíäÿí ìÿùðóì åäÿðÿê éàøàìà; úÿìèééÿò-
äÿí, èíñàíëàðäàí ãà÷àðàã ùÿéàò êå÷èðìÿ.
ÇÀÙÈÄÂÀÐ [ôàðñ.] á à õ çàùèäàíÿ. Ìÿí
îòóç èë úàùàíäà çàùèäâàð; Áèëìÿäèì ãûç-ãàäûí
íÿäèð, çèíùàð! Ù.Úàâèä.
ÇÀÙÈÐ èñ. [ÿð.] 1. À÷ûã, àøêàð, àéäûí, ìåé-
äàíäà îëàí (áàòèí ìöãàáèëè). Ìÿí áèð Ôÿð-
ùàä, ñÿí áèð øèðèíäÿùàíñàí; Äÿðäèí çàùèð,
àììà þçöí íÿùàíñàí. Ì.Ï.Âàãèô. Çàùèðäè
ãÿìçÿíèí úèýÿð ñþêìÿéè; Úàí àòìàüû, íàùàã
ãàíëàð òþêìÿéè. Ã.Çàêèð.
2. Õàðèúè ýþðöíöø, ýþðêÿì, öç òÿðÿô. Çàùèð-
äÿí áàòèíÿ éîë âàð. (Àòà. ñþçö). Áàòèíèí ÿêñè-
äèð ôÿãÿò çàùèð. Ù.Úàâèä. [ßñýÿð:] Ýþðöíöð,
çàùèðè ýþçÿë îëàí êèìè áàòèíè äÿ ýþçÿëäèð.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ãÿáóë îòàüûíûí àñòàíàñûíà
ãÿäÿì áàñàí îüëàíûí çàùèðèíäÿ èëê íÿçÿðäÿ
äèããÿòè úÿëá åäÿ áèëÿí áèð øåé éîõ èäè. È.Ùö-
ñåéíîâ.
Çàùèð åòìÿê – àøêàðà ÷ûõàðìàã,
öçÿ ÷ûõàðìàã, áöðóçÿ âåðìÿê, àéäûí åòìÿê,
ìÿëóì åòìÿê, áèëäèðìÿê. Ñàõëàìà íÿãäè-
ãÿìè-åøãèíè, åé úàí, çàùèð åò; Êèì, âåðèì
ùÿáñè-áÿäÿíäÿí ÷ûõìàüà ðöñõÿò ñàíà. Ôöçóëè.
Íàìè-ìÿøóãè íÿ ëàçûì çàùèð åòìÿê, åé êþíöë;
Åë áèëèð, àëÿì áèëèð, ýöëðóõëÿðèí ñóëòàíûäûð.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Àíàñû îüëóíóí úèíàéÿòèíè; Ýþðÿ-
ðÿê, çàùèð åòäè íèôðÿòèíè. Ì.ß.Ñàáèð. Çàùèð
îëìàã – àøêàðà ÷ûõìàã, öçÿ ÷ûõìàã, çöùóð
åòìÿê, ìåéäàíà ÷ûõìàã, ýþðöíìÿê. Ùÿð ýöí
îíóí ùÿñÿíàòûíäàí âÿ ÿäàëÿòèíäÿí íþâ-íþâ
ÿëàìÿòëÿð õàëãà çàùèð îëóðäó. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Áó ÿñíàäà éàõûíäàêû óúà äàüûí òÿïÿ-
ñèíäÿ ýþçÿë áèð ãûç ñóðÿòèíäÿ íóðàíè áèð êþëýÿ
çàùèð îëóð. À.Ñÿùùÿò. Øåéõ ùÿð íÿ ãÿäÿð ñÿñ-
ëÿäèñÿ äÿ, Ýöëñöìäÿí ñÿñ çàùèð îëìàäû.
ß.Ùàãâåðäèéåâ; // ìÿëóì îëìàã. Âàãèô þëäö,
ÇÀÈÄ
íå÷èí éàñà ýÿëìÿäèí? Éà çàùèð îëìàäû áó õÿ-
áÿð ñÿíÿ? Ì.Ï.Âàãèô. Çàùèðÿ ÷ûõìàã – öçÿ
÷ûõìàã, ìÿëóì îëìàã, ýþðöíìÿê. Äèâàðëàð-
äàí àñûëìûø õÿðèòÿëÿðè ... îëìàñàéäû, ñóâàã-
ëàðûí òþêöëäöéö, áèøìèø êÿðïèúëÿðèí ÷ûëïàã
ãàëäûüû áÿçè éåðëÿðäÿ ýöëëÿëÿðèí äÿëèá à÷äûüû
äÿðèí éàðàëàð çàùèðÿ ÷ûõàðäû. Ù.Íÿçÿðëè.
ÇÀÙÈÐ-ÁÀÒÈÍ èñ. [ÿð.] È÷-öç, ÿñèë, çàò,
ìàùèééÿò. Çàùèð-áàòèíèíè öçÿ ÷ûõàðìàã.
ÇÀÙÈÐÄß çÿðô Öçäÿ, çàùèðÿí, õàðèúè ýþðö-
íöøúÿ. ..Áèð ïàðà úöâÿëëàüû îõóìóøëàðûìûç
öðÿêäÿí ýöëÿ-ýöëÿ âÿ çàùèðäÿ ýóéà àüëàéà-
àüëàéà äÿñòÿíèí ãàáàüûíäà äîëàíûðäûëàð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ìóñà êèøè] çàùèðäÿ
áåëÿ èøëÿðÿ éàõûí äóðìàéûðäû. Ãàíòÿìèð. Çà-
ùèðäÿ ÿäàâÿò ýóéà ñîéóìóøäó. Ìèð Úÿëàë.
ÇÀÙÈÐßÍ çÿðô [ÿð.] Õàðèúè ýþðöíöøöíÿ,
ýþðêÿìèíÿ ýþðÿ, õàðèúÿí, öçäÿí. Çàùèðÿí êèì
ýþçö ýþðìÿç ôÿëÿêè-õóíõàðûí; Ìÿíè áó ýöíäÿ
ýþðÿí áþéëÿ ñèòÿìêàð îëìàç. Ãþâñè. ..Îí-îí
áåø àäàì çàùèðÿí ñåéèä ëèáàñûíäà, áàøëàðûíäà
éàøûë ÿììàìÿ âÿ áåëëÿðèíäÿ éàøûë ãóðøàã ùÿð
èêè òÿðÿôäÿí áèçè ÿùàòÿ åäèá éàïûøäûëàð àòëàðû-
ìûçûí úèëîâóíäàí. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Çà-
ùèðÿí .. [Òåùðàíûí] ñàêèòëèê âÿ ÿòàëÿòèíè ïîçà-
úàã áèð ùÿðÿêÿò ýþçÿ äÿéìèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Ñÿìÿä çàùèðÿí, äîüðóäàí äà, ìöðýöëÿéÿí
àäàìà áÿíçÿéèðäè. È.Ùöñåéíîâ. // Àíëàøûëäûüû
öçðÿ, ìÿëóì îëäóüó öçðÿ. Áèð úàâàí òàçÿäÿí
ýÿëèá ÿðñÿéÿ; ßúàèá îüëàíäûð, àäû Ìÿùÿììÿä;
Çàùèðÿí þçöòÿê ïàê èìèø ÿñëè; Îëà áèëìÿç ùå÷
þâëàäè-Ìÿùÿììÿä. Ì.Ï.Âàãèô.
ÇÀÙÈÐÈ ñèô. [ÿð.] Õàðèúè ýþðöíöøúÿ, öç òÿ-
ðÿôäÿí, çàùèðäÿ îëàí (áàòèíè ìöãàáèëè). Çàùèðè
ýþðöíöø. Çàùèðè îõøàðëûã. Çàùèðè ýþçÿëëèê. –
[Îüëàí] áöòöí çàùèðè ÿëàìÿòëÿðèíÿ: ýþçëÿðè-
íèí ðÿíýè âÿ öçöíöí úèçýèëÿðèíÿ ýþðÿ ðóñ èäè.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÇÀÙÈÐÈËÈÊ èñ. Çàùèðè ýþðêÿì, ýþðöíöø.

Çàùèðèëèéè éîõäóð – êèôèðäèð, ÷èðêèíäèð,
ýþðêÿìñèçäèð.
ÇÀÙÈÐÏßÐßÑÒ ñèô. [ÿð. çàùèð âÿ ôàðñ.
...ïÿðÿñò] Àíúàã çàùèðè ýþðöíöøÿ, õàðèúè ýþð-
êÿìÿ ÿñàñÿí ãèéìÿò âåðÿí.
ÇÀÈÄ èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Àðòàí, ÿëàâÿ åäè-
ëÿí. ..Èñòÿðñÿí ÿýÿð îüëóí åäÿ êÿñá ôÿâàèä;
Ùÿì ñÿðâÿòè çàèä îëà, ùÿì ìèêíÿòè çàèä; Òÿð-
üèá åëÿ òà êÿñáè-ùÿðàì åéëÿñèí îüëóí!..
Ì.ß.Ñàáèð.
639
ÇÀÈÃß
2. Ãÿäÿðèíäÿí àðòûã, ëàçûìñûç.
3. Ðèéàçèééàòäà: öñòÿýÿë èøàðÿñè (+).
ÇÀÈÃß èñ. [ÿð.] Äàäáèëìÿ äóéüóñó, ãàáè-
ëèééÿòè.
ÇÀÈË ñèô. [ÿð.] êëàñ. Äàèìè îëìàéàí, ìö-
âÿããÿòè, ôàíè, êå÷èúè, ïó÷.
Çàèë åòìÿê
(åéëÿìÿê) – ïó÷ åòìÿê, éîõ åòìÿê, ìÿùâ
åòìÿê, ùå÷ÿ ÷ûõàðìàã. Íÿ ýþçÿëäèð ñÿíèí øèðèí
ñþçëÿðèí; Çàèë åòäè ìÿíè àëà ýþçëÿðèí. Ãóðáàíè.
Çàêèðÿì, åéëÿäèí ÿãëèìè çàèë; Îëìàç áåëÿ ñó-
ðÿò, áåëÿ øÿìàèë... Ã.Çàêèð. Ýÿðäÿíÿ éàðàøûð
ãûçûë ùàìàéûë; Ýþðÿíèí àüëûíû åäèáäè çàéûë...
Àøûã ßëÿñýÿð. Âàèç äåìÿ êèì, çàèë åäÿð ÿãëè
çèéàëÿ; Áàäÿ ýÿòèðÿð ìÿðäöìè-ùóøéàðû êÿìàëÿ.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Çàèë îëìàã – êå÷ìÿê, éîõ îë-
ìàã. Ùåéùàò êè, òÿäáèð îëà áó õàíÿõÿðàáÿ;
Çàèë îëóá ÿãëè. Ì.ß.Ñàáèð. Âàõòû èëÿ [Úåéðà-
íûí] öçöíäÿ ýþðäöéöì ñîëüóí ìÿùçóíëóã
áöñáöòöí çàèë îëìóøäó. Ñ.Ùöñåéí. Ëàêèí øÿ-
ùÿðÿ äöøÿí áèðèíúè áîìáàäàí î äèêñèíèíúÿ, åëÿ
áèë, äÿðùàë àðàäàí áó èëëÿð ãàëõûá çàèë îëäó.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇÀÊÈÐ èñ. [ÿð.] äèí. Çèêð åäÿí (á à õ çèêð
2-úè ìÿíàäà). // Êå÷ìèøäÿ òÿêéÿëÿðäÿ èëàùèé-
éàò îõóéàí àäàì. Çàêèðÿì, çèêð åéëÿðÿì, éÿíè
êè øåéõÿì; ñóôèéÿì; Ýþð íÿ ýþé÷ÿê àä èëÿ
àëÿìäÿ ìÿçêóð îëìóøàì. Íÿñèìè.
ÇÀÃÑ [ðóñ. Çàïèñü àêòîâ ãðàæäàíñêîãî
ñîñòîÿíèÿ] Èúðà Àïàðàòûíûí äîüóì, þëöì,
åâëÿíìÿ, áîøà(í)ìà, þâëàäëûüà ýþòöðìÿ
ùàäèñÿëÿðèíè ãåéä åäÿí âÿòÿíäàøëûã âÿçèééÿòè
àêòëàðû øþáÿñè. Íèêàùû çàãñäà ãåéä åòäèðìÿê.
– Çàãñ ìöäèðè îðòàéàøëû, áîçñàããàëëû, ùÿëèì-
ñèìàëû áèð êèøè èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Çåéíàëûí] ôèê-
ðèíäÿ âàðäû êè, ÿââÿëúÿ áó àéðûëìàã ìÿñÿëÿ-
ñèíè þç àðàëàðûíäà ùÿëë åòñèíëÿð, ñîíðà çàãñà
ýåäèá áèð-áèðèëÿðèíäÿí àéðûëñûíëàð. Ñ.Ùöñåéí.
ÇÀË [àëì.] õöñ. 1. Êöòëÿâè éûüûíúàãëàð âÿ
éà ìöõòÿëèô ìÿøüÿëÿëÿð ö÷öí áþéöê âÿ ýåíèø
îòàã. Èäìàí çàëû. Òàìàøà çàëû. Ýþçëÿìÿ çàëû.
– Èìòàùàí ìÿúëèñè ãóðóëìóøäóð; Çàëäà ñêàì-
éàëàð ãîéóëìóøäóð. À.Ñÿùùÿò. Àäàì î ãÿäÿð
èäè êè, áþéöê çàë äîëìóøäó. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ýöë-
éàíàã òàìàøà çàëûíà ýèðÿíäÿ þçöíö áàøãà
àëÿìäÿ ùèññ åòäè. ß.Âÿëèéåâ.
2. Ýåíèø ãîíàã îòàüû. Ñÿíÿ äèíìÿäèêúÿ,
ÿáëÿù, àçûõûá éîëóí ÷àøûðñàí; Ãàïûäà äàéàí-
ìàéûá äà, çàëà äîüðó äûðìàøûðñàí. Ì.ß.Ñàáèð.
640
ÇÀÌÀÍ
ÇÀËÕÀ èñ. ìÿù. áîò. Òóòãóí áÿíþâøÿéè
ðÿíýèíäÿ ÷îõëó ÷è÷ÿêëÿðè îëàí çÿùÿðëè áèòêè.
ÇÀËÛÌ ñèô. âÿ èñ. [ÿð.] 1. Çöëì åäÿí, çöëì-
êàð, ãÿääàð, ìÿðùÿìÿòñèç, èíñàôñûç. Çàëûì
ïàäøàù. Çàëûì èñòèñìàð÷ûëàð. – Ìÿí ýþðìö-
øÿì, êàôèðèì äÿ ýþðìÿñèí; Íÿ éàìàí äÿðä
èìèø çàëûì àéðûëûã. Ìîëëà Úöìÿ. ..Áèð äÿñòÿ
çàëûì áèð éåðÿ úÿì îëóá âÿ þçëÿðèíÿ áèð áàø÷û
ãÿðàð âåðèá ìèíìèøäèëÿð úàìààòûí áîéíóíà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Åù çàëûì õàí! Çàëûì
õàí! Ñÿí ãîðõóá þç úàíûíäàí; Éóðäó âåðñÿí
ùÿð éàäà; Êîð îëàñàí äöíéàäà. Ñ.Âóðüóí.
2. çàð. Áÿçÿí áàúàðûãëû, çèðÿê, ìÿùàðÿòëè
àäàì ùàããûíäà. Àâðîïà öëÿìàñûíûí þâðÿò ìÿ-
ñÿëÿñèíÿ äàèð éàçûëàðûíû îõóéàíäà ýþðöðñÿí êè,
áó çàëûìëàð äöíéàíûí ùÿð áèð ýóøÿñèíäÿí õÿáÿð
âåðèðëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Åéíè ìÿ-
íàäà áÿçÿí îüëó, áàëàñû, óøàüû âÿ ñ. ñþçëÿðëÿ
èøëÿíèð. Çàëûì îüëó éàìàí ýöëÿøèðäè. Çàëûì
ãûçûíäà áèð ñÿñ âàð êè... – Àüçûíû à÷àí êèìè,
Ùàúû çàëûì îüëó îíóí êèìè, áÿëêÿ îíäàí äà
éàõøû äàíûøìàüà áàøëàéûð. Ú.Úàááàðëû. [Ìÿð-
úàí áÿé:] Àé çàëûì áàëàñû, çàëûì! Ìÿíè ñÿí
àëäàòäûí! Ö.Ùàúûáÿéîâ. Ñàðû ñèìÿ êå÷, àé çà-
ëûì áàëàñû, ñàðû ñèìÿ. Ì.Èáðàùèìîâ. [Ãàðà-
äîíëó:] Äåäè-ãîäó ýÿçäèðìÿñÿ, äèíúëèê òàï-
ìûð äà, çàëûìûí ãûçû. È.Ùöñåéíîâ.
◊ Çàëûì ñóàë – ÷ÿòèí ñóàë, úàâàá âåðèëìÿñè
÷ÿòèí îëàí ñîðüó. Áèð òÿðÿôäÿí óøàãëàðûí ôàúèÿëè
ùàëëàðû, î áèðè òÿðÿôäÿí Çÿùðàíûí çàëûì ñóàëû
Çåéíàëà àðòûã äÿðÿúÿäÿ òÿñèð åòäè. Ñ.Ùöñåéí.
Áó çàëûì ñóàë ãûëûíú êèìè ãàðøûìäà äóðäó.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÇÀËÛÌÀÍß [ÿð. çàëèì âÿ ôàðñ. ...àíÿ] á à õ
çàëûìúàñûíà.
ÇÀËÛÌÚÀÑÛÍÀ çÿðô Èíñàôñûçúàñûíà, ìÿð-
ùÿìÿòñèçúÿñèíÿ, ãÿääàðúàñûíà, àìàíñûçúà-
ñûíà. Çàëûìúàñûíà ùÿðÿêÿò åòìÿê.
ÇÀËÛÌËÛÃ èñ. Çöëìêàðëûã, çöëì åòìÿ,
àìàíñûçúàñûíà èíúèòìÿ, ÿçèééÿò âåðìÿ.
ÇÀËÓÌ [ðóñ.] çîîë. Èðè ñèéÿíÿê áàëûüû.
ÇÀËÏ [ëàò.] á à õ éàéëûì1. Çàëï àòÿøè.
– Çàëï àòûëàí òöôÿíýëÿðèí ñÿñè òèêèëèëÿðè òÿðïÿ-
äèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÇÀÌÀÍ èñ. [ÿð.] 1. Âàõò, ìöääÿò. Î ùàäè-
ñÿäÿí ÷îõ çàìàí êå÷äè. – Óíóäóáñàí ìÿíè
õåéëè çàìàíäû. Àøûã ßëÿñýÿð. [Áèðèíúè ÿéàí:]
Áó ãÿäÿð çàìàí ïàéòàõòäàí àéðûëäûüû ùå÷ éîõ
ÇÀÌÀÍ
èäè... Ö.Ùàúûáÿéîâ. Àðàäàí ö÷ àéà ãÿäÿð áèð
çàìàí êå÷ìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. [Áåéðÿê] çàìà-
íûí éåòèøäèéèíè ýþðöá éóìðóüóíó ìàñàéà
÷ûðïäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. // Àäÿòÿí ôåèëëÿðäÿí
ñîíðà – áèð ùàäèñÿíèí, èøèí áàø âåðäèéè âÿ éà
áàø âåðìèø îëäóüó âàõòû, àíû áèëäèðèð. Î, äàíûø-
äûüû çàìàí ìÿí ýåòìèøäèì. – Êå÷ÿë Ùÿìçÿ
×ÿíëèáåëäÿ Äöðàòà áàõäûüû çàìàí Ãûðàòûí äà
éàí-éþðÿñèíÿ ùÿðëÿíèá þçöíÿ ìåùðèáàí åëÿ-
ìèøäè. “Êîðîüëó”. Èêèíúè øÿùÿð ìÿêòÿáèíÿ ýåò-
äèéèì çàìàí ß.Ùàãâåðäèéåâëÿ òàíûø îëäóì.
À.Øàèã. // Çÿìàíÿ, äþâð, âàõò. Éàõøû çàìàíäà
éàøàéûðûã. – Ìèðçÿíèí çàìàíûíäà áàçàðäà
óúóçëóã èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Çàìàíìû, èíñàí-
ìû äÿéèøäè éîõñà. Á.Âàùàáçàäÿ.
2. Ôÿëñÿôÿäÿ: ñîíñóç èíêèøàô åäÿí ìàòåðè-
éàíûí, âàõòûí äàâàìû âÿ àðäûúûëëûüûíäà òÿçàùöð
åäÿí öìóìè îáéåêòèâ âàðëûã ôîðìàñû. Ìÿêàí
âÿ çàìàí ùÿð úöð âàðëûüûí ÿñàñ ôîðìàëàðûäûð.
3. Ãðàììàòèêàäà: èø âÿ ùÿðÿêÿòèí ìöÿé-
éÿí âàõòäà èúðà åäèëèá-åäèëìÿäèéèíè áèëäèðÿí
ôåèë øÿêëè. Êå÷ìèø çàìàí øÿêèë÷èëÿðè. Ãðàììà-
òèê çàìàí àíëàéûøû.
◊ Çàìàí êå÷äèêúÿ – éàâàø-éàâàø, âàõò
þòäöêúÿ, ýåòäèêúÿ. Çàìàí êå÷äèêúÿ Àçÿðáàé-
úàí äèëè áöëëóðëàøûð, ëöçóìñóç ôàðñ, ÿðÿá âÿ
îñìàíëû ñþçëÿðèíäÿí òÿìèçëÿíèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
Çàìàí êå÷äèêúÿ Òåéìóðóí þç ÷ÿòèí èøè ùàã-
ãûíäàêû òÿñÿââöðö ýåò-ýåäÿ ýåíèøëÿíèð.
Ù.Ñåéèäáÿéëè. Çàìàíûí íÿáçèíè òóòìàã –
äþâðöí òÿëÿáèíÿ óéüóíëàøìàã. Çàìàíûí íÿá-
çèíè òóò êè, íÿ úàíàíäàí, íÿ úàíäàí òóò; Íÿéèí
âàðäûðñà àëÿìäÿ ñÿí þç ñèìàíà ãàëõàí òóò...
Ñ.Âóðüóí. Çàìàíëà àéàãëàøìàã – ùÿéàòäàí
ýåðè ãàëìàìàã, äþâðöí òÿëÿáèíúÿ ùÿðÿêÿò
åòìÿê. ..Ýÿëÿúÿéè àíúàã çàìàíëà àéàãëàøà
áèëÿíëÿð ãàçàíàúàãäû!.. Ì.Èáðàùèìîâ. Àõûð
çàìàí äèí. – äöíéàíûí àõûðû. Äàüëàð áàøû
äóìàíäûð; Åëèí ùàëû éàìàíäûð; Äþâðàí áåëÿ
äÿéèøèá; Áÿëêÿ àõûð çàìàíäûð? (Áàéàòû). Áèð
çàìàí – 1) âàõòû èëÿ, áèð âàõò, ÿââÿëëÿð, êå÷-
ìèøäÿ. Áèð çàìàí îíëàð éàõûí äîñò èäèëÿð.
– Áèð çàìàí îëäó áèð áåëÿ ãîâüà; Êöëÿê èëÿ
ýöí åòäèëÿð äÿâà. À.Ñÿùùÿò; 2) àç ìöääÿò, áèð
ìöääÿò, áèð ãÿäÿð âàõò. Áèð çàìàí äóðóá ýþç-
ëÿäèì. – Íÿ õîøäóð áèð çàìàí áèð äèëáÿðèí
åøãèíäÿ éàð îëìàã; Öìèäè-âÿñë èëÿ ùèúðèíäÿ
ìöääÿò áèãÿðàð îëìàã. Ñ.ß.Øèðâàíè. ×îõ çà-
ìàí – òåç-òåç, ÷îõ âàõò. ×ÿêèíÿðÿê ÷îõ çà-
ÇÀÌÀÇÊÀ×Û
ìàí, ñþùáÿòè äÿéèøÿéäèí; Ìÿíèìëÿ ÿéèøÿéäèí.
Ì.Ìöøôèã. Åéíè çàìàíäà – áèð âàõòäà, åéíè
âàõòäà, áóíóíëà áèðëèêäÿ, ùÿì äÿ. Î çàìàí
êè þçöìöç îëäóã þç äóñòàüûìûç; Ãÿëáèìèçÿ
ñûüûíäû ö÷ ðÿíýëè áàéðàüûìûç. Á.Âàùàáçàäÿ.
Îí éåääè éàøû éåíèúÿ òàìàì îëàí Ýöëÿñÿð èñÿ
áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòäàí ùå÷ íÿ àíëàìûð, åëÿ
áóðàäàúà, êîëóí äèáèíäÿ äÿùøÿòëè âÿ åéíè çà-
ìàíäà úàçèáÿäàð áèð ìàðàãëà ýþçëÿäèéè ÿùâà-
ëàòûí áàø âåðÿúÿéèíäÿí ãîðõóðäó. È.Øûõëû. Ùå÷
áèð çàìàí – ÿñëà, ãÿòèééÿí, ùå÷ âàõò. [Ñÿëèì:]
Ùàãñûçëûã ÿôâ îëóíìàç ùå÷ áèð çàìàí.
Ù.Úàâèä. [Àñëàí áÿé:] Éîõ, áèð ñþç äåäèìè,
ùå÷ áèð çàìàí óíóòìàç... Ú.Úàááàðëû. Àíúàã
îíó äà äåéèì êè, ìÿí ùå÷ áèð çàìàí þëöìäÿí
ãîðõìàìûøàì. Ì.Ùöñåéí. Ùå÷ çàìàí – ùå÷
áèð âàõò, ÿñëà, ãÿòèééÿí. Îíó ùå÷ çàìàí óíóò-
ìàðàì. – Äöíéàäàí ùå÷ çàìàí êÿñèëìÿéÿéäè;
Ýþçÿë, øÿí íÿüìÿëè áó ãóø ñÿñëÿðè. Í.Ðÿôè-
áÿéëè. Ùÿð çàìàí – äàèì, ùÿìèøÿ, ùÿð âàõò.
Ïëîâ ùÿð çàìàí ùàçûðäûð, – äåéÿ Ôèðÿíýèç îéà-
ëàíûá ãÿòè áèð ãÿðàðëà äèëëÿíäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Íÿ çàìàí – ùà÷àí, ùàâàõò. Ãîâóøóá áàùàðà
éàøûë áàü÷àäà; Áåëÿ áÿçÿíìèñÿí íÿ çàìàí,
áóäàã? Ì.Äèëáàçè. Î çàìàí êè – î âàõòäà
êè... îíäà êè...
çàìàí-çàìàí çÿðô Ùÿðäÿí, ýàù-ýàù,
âàõò-âàõò. Êþíöëäÿ ãþí÷ÿëÿíèð úàùàí-úàùàí
ôÿðéàä; Äèëèì áó âÿúùäÿí åéëÿð çàìàí-çàìàí
ôÿðéàä. Ãþâñè. Ãàçàìàò äèâàðëàðû óúà; Ãàïû-
íûí éàðûìàé äåøèéèíäÿí; Çàìàí-çàìàí ýþðö-
íöð áèð ãîúà. Ð.Ðçà. Çàìàí-çàìàí ýþçëÿðèìè
áîøëóãëàðà äèêìèøÿì; Ýöíöí, àéûí, óëäóç-
ëàðûí êåøèéèíè ÷ÿêìèøÿì. Ì.Ðàùèì. Òàðèõ ãà-
ëûí áèð êèòàáäûð; Âÿðÿãëÿíèð çàìàí-çàìàí.
Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÇÀÌÀÍÀ á à õ çÿìàíÿ. Àé çàìàíà, çà-
ìàíà; Îõó ãîéäóí êàìàíà; Åøøÿêëÿð àðïà
éåéèð; Àò ùÿñðÿòäèð ñàìàíà. (Áàéàòû). Çàìàíà
àüûðäûð, Àëëàù àõûðûíû õåéèð åëÿñèí. Ù.Íÿçÿðëè.
ÇÀÌÀÇÊÁ [ðóñ.] êþùí. Øöøÿ èëÿ ÷ÿð÷èâÿ
àðàëàðûíû âÿ ðÿíý ÷ÿêìÿçäÿí ÿââÿë äÿëèê-
äåøèêëÿðè òóòìàã âÿ öìóìèééÿòëÿ, ùàìàð
îëìàéàí éåðëÿðè ùàìàð åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí
þçëö ìàääÿ. Ïÿíúÿðÿëÿðÿ çàìàçêà âóðìàã.
◊ Çàìàçêà ãàëìàã äàí. – àðçóëàäûüû øåéÿ
íàèë îëìàéàðàã äàìàã ãàëìàã, óìñóíìàã.
ÇÀÌÀÇÊÀ×Û èñ. Çàìàçêà ÷ÿêÿí (óñòà).
Èêè ýöíäöð çàìàçêà÷û ýÿëèá ÷ûõìûð.
641
ÇÀÌÀÇÊÀËÀÌÀ
ÇÀÌÀÇÊÀËÀÌÀ “Çàìàçêàëàìàã”äàí
ô.èñ.
ÇÀÌÀÇÊÀËÀÌÀÃ ô. 1. Çàìàçêà ñöðòìÿê,
çàìàçêà èëÿ òóòìàã, ãàïàìàã. Ïÿíúÿðÿëÿðè
çàìàçêàëàìàã. Ãàïûëàðû çàìàçêàëàìàã.
2. ìÿú. äàí. Þðò-áàñäûð åòìÿê, öñòöíö ìà-
ëàëàìàã. Ìÿñÿëÿíè çàìàçêàëàìàã.
ÇÀÌÀÇÊÀËÀÍÌÀ “Çàìàçêàëàíìàã”-
äàí ô.èñ.
ÇÀÌÀÇÊÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Çàìàçêà ñöð-
òöëìÿê, çàìàçêà èëÿ ãàïàíìàã.
ÇÀÌÀÇÊÀËÀÒÌÀ “Çàìàçêàëàòìàã”äàí
ô.èñ.
ÇÀÌÀÇÊÀËÀÒÌÀÃ èúá. Çàìàçêà âóð-
äóðìàã, çàìàçêà ÷ÿêäèðìÿê.
ÇÀÌÈÍ èñ. [ÿð.] Þùäÿñèíÿ çàìèíëèê ýþ-
òöðÿí, çÿìàíÿò âåðÿí àäàì. [Ùåéäÿð áÿé:]
Ùàúû, ìÿí çàìèí êè, áó ñÿôÿðäÿ áóëàðäàí ñÿíÿ
ùå÷ áèð õàòà éåòèøìÿñèí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ìÿí
çàìèíÿì êè, îëìàéà áèð èëëÿò èëÿ ôþâò; Ùÿð õÿñ-
òÿéÿ äÿâà åäÿëÿð ýÿð øÿðàá èëÿ. Ñ.ß.Øèðâàíè.

Çàìèí îëìàã (äóðìàã) – áèðèíèí âÿ éà
áèð èøèí ìÿñóëèééÿòèíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿê,
çÿìàíÿò âåðìÿê. Áîðúóí éîõäóð, çàìèí îë!
(Àòà. ñþçö). ..Çàìèí îëìóøàì êè, òîïó ôûðëà-
íàí òàïàí÷àíû áèçèì åëîüëó Øàìî äöøìÿí
ÿëèíÿ êå÷èðìÿç! Ñ.Ðÿùèìîâ. Çàìèí(ÿ) âåð-
ìÿê – 1) ùöã. áèðèíèí çÿìàíÿòè (ìÿñóëèééÿòè)
èëÿ áèð øÿõñè ìöâÿããÿòè îëàðàã ùÿáñäÿí àçàä
åòìÿê. Ìöòòÿùèìè çàìèíÿ âåðìÿê. – [Íà÷àë-
íèê:] Áóëàðû çàìèíÿ âåð òà éóõàðûäàí úàâàá
ýÿëèíúÿ. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Úèíàéÿò ñöáóò îëó-
íàíà ãÿäÿð Áÿíäàëûíû Òàùèðçàäÿéÿ çàìèíÿ
âåðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë; 2) çàìèí êèìè ýþñòÿðìÿê.
Çåéíàë éåíÿ áèð ÷îõ ñþçëÿð ñþéëÿéèðäè. Ýàù
Øÿðèôçàäÿíè, ýàù Ìþùñöíçàäÿíè çàìèí âåðèðäè
êè, áóíäàí ñîíðà àëàúàüû ïàðàëàðû òàìàìèëÿ
Ìåùðèáàíà òÿñëèì åòñèí. Ñ.Ùöñåéí. Çàìèíÿ
ýþòöðìÿê ùöã. – èòòèùàì îëóíàí áèð øÿõñèí
èñòÿíèëÿí âàõò èíçèáàò âÿ éà èñòèíòàã îðãàíûíà
ãàéûäàúàüû ùàããûíäà äèëèíäÿí ðÿñìè èëòèçàì
âåðÿðÿê, ùÿáñäÿí ìöâÿããÿòè àçàä åòäèðìÿê.
[Èáðàùèì áÿé:] ..Çàìèíÿ ýþòöðÿðèê.. Ñÿí äÿ,
ùàúû, ìÿíèì éîëóìó ýþðÿðñÿí. Í.Âÿçèðîâ.
Óçóí äàíûøûãäàí ñîíðà Õàñàé [Èñìèéåâè] çà-
ìèíÿ ýþòöðäö. Ì.Ùöñåéí. [Éöçáàøû:] Áóíäàí
áèð àé ìþùëÿò àëàã, ìÿí çàìèíÿ ýþòöðöðÿì.
Ìèð Úÿëàë.
642
ÇÀÏÎÍÊÀ
ÇÀÌÈÍÊÀÐ èñ. [ÿð. çàìèí âÿ ôàðñ. ...êàð]
Öçÿðèíÿ çÿìàíÿò ýþòöðÿí àäàì, çÿìàíÿò÷è,
çàìèíÿ ýþòöðÿí, çàìèí äóðàí, çàìèí.
ÇÀÌÈÍÊÀÐËÛÃ èñ. Áàøãàñûíûí âåðäèéè èëòè-
çàìûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ìÿñóëèééÿòèíè öçÿ-
ðèíÿ ýþòöðìÿ, çàìèí îëìà; çàìèíëèê.
ÇÀÌÈÍËÈÊ èñ. Çàìèí îëìà, ìÿñóëèééÿòè
þùäÿñèíÿ ýþòöðìÿ; çÿìàíÿò. [Íà÷àëíèê Ñîíà
õàíûìà:] Ñÿíèí çàìèíëèéèí ùÿð êÿñèí çàìèí-
ëèéèíäÿí åòèáàðëûäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÇÁÌØÀ [ðóñ.] Õöñóñè àøûëàìà öñóëó èëÿ ùà-
çûðëàíàí öñòö ìÿõìÿð êèìè éóìøàã ìàðàë,
ãîéóí âÿ ñ. äÿðèñè. // Áó äÿðèäÿí òèêèëìèø,
ùàçûðëàíìûø. Çàìøà ÿëúÿê. Çàìøà òóôëè.
ÇÀÍÁÀÜÛ ñèô. Çàíáàã ðÿíýëè, çàíáàã êèìè
ýþé ðÿíýè îëàí. Çàíáàüû ÷èò. – [Ñîíà] çàíáàüû
êÿëàüàéû þðòìöø, áåëèáöçìÿëè, ãîëëó àü êîôòà,
ñóìàüû òóìàí ýåéìèøäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇÀÍÁÀÃ èñ. [ÿð.] áîò. Ñîüàíàãëû, çÿíýÿ-
îõøàð, ÿòèðëè ÷è÷ÿê. Àü çàíáàã. Ñàðû çàíáàã.
– À÷ûëìûø ýöëëÿð, ýþé, ñàðû çàíáàãëàð; Áèð úÿí-
íÿòäèð áó ýöëøÿí ùÿðòÿðÿôëè. À.Ñÿùùÿò. Ýöëçàðû
ñöñëÿðêÿí õîø ãÿäÿìëÿðè; Áîéóí áöêÿð áÿ-
íþâøÿëÿð, çàíáàãëàð.. Ù.Úàâèä. Çåéíÿáèí ëàëÿ
êèìè îëàí öçö ñîëóá àü çàíáàüà äþíìöøäö.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÇÀÍÁÀÃ×È×ßÊËÈËßÐ úÿì áîò. Ñîüà-
íàãëû, êþêö éóìðó, áÿçÿí äÿ êþêöìñîâëó
÷îõèëëèê îò, éàðûìêîë âÿ éà àüàú øÿêèëëè áèò-
êèëÿð ôÿñèëÿñè.
ÇÀÍÃ, ÇÀÍÃÀÇÀÐÀÍÃ òÿãë. Çÿíýè âÿ éà
áàøãà ìåòàëû âóðäóãäà îíëàðäàí ÷ûõàí ñÿñ.
ÇÀÍÃÛËÄÀÌÀ “Çàíãûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÍÃÛËÄÀÌÀÃ ô. Çàíãûëòû ñÿñè âåðìÿê.
Çÿíý çàíãûëäàéûðäû.
ÇÀÍÃÛËÄÀÒÌÀ “Çàíãûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÍÃÛËÄÀÒÌÀÃ ô. Çÿíýè âÿ éà ìåòàëû
áèð øåéëÿ âóðàðàã çàíãûëòû ñÿñè ÷ûõàðòìàã.
Ãàçàíû çàíãûëäàòìàã.
ÇÀÍÃÛËÒÛ èñ. Çÿíý âÿ ìåòàë úèñèìëÿðè
âóðäóãäà îíëàðûí ÷ûõàðäûüû ñÿñ. ..Ñàü òÿðÿôäÿêè
“Òÿçÿïèð” ìÿñúèäèíèí ìèíàðÿñèíäÿí óúàëàí
àõøàì ÿçàíûíûí ñÿñè, äàùà àøàüûäà ñîë òÿðÿôäÿ
“ãûçûëû êèëñÿ” àäëàíàí Àëåêñàíäð êèëñÿñèíèí
çÿíý ãöëëÿñèíäÿí ãîïàí áîüóã ÷àí çàíãûëòû-
ëàðû âàðäû... ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÇÁÏÎÍÊÀ [ðóñ.] Êèøè öñò êþéíÿéè ãîë-
ëàðûíûí ìàíæåòèíÿ òàõûëàí äöéìÿ. Ìàùìóä
ÇÀÏÎÍÊÀËÛ
Ãÿìÿðëèíèí .. [êþéíÿéèíè] àëäûì. Ýöìöø çà-
ïîíêà àõòàðûðäûì. Ìèð Úÿëàë.
ÇÀÏÎÍÊÀËÛ ñèô. Çàïîíêàñû îëàí, çàïîíêà
òàõûëìûø. Çàïîíêàëû êþéíÿê.
ÇÀÐ1 [ôàðñ.] êëàñ. 1. Ñÿñëÿ, éàíûãëû-éàíûãëû
àüëàéàí, èíëÿéÿí, íàëÿ åäÿí, íàëàí (àäÿòÿí
èçàôÿòëÿðäÿ èøëÿíèð). Àøèãè-çàð. Áöëáöëè-çàð.
// Éàíûãëû-éàíûãëû, ùÿçèí-ùÿçèí àüëàìà, èí-
ëÿìÿ; ôÿüàí, íàëÿ.
Çàð ýåòìÿê – éàíûãëû-
éàíûãëû àüëàìàã, ôÿüàí åòìÿê. Áöëáöë, ãûçûë-
ýöë ùÿñðÿòè; Ãûøû, éàçû çàð ýåäèðÿì. Àøûã
Àááàñ; // Çàð-çàð. Ýÿð íàëÿ ÷ÿêìÿñèí äèëè-
áèìàð, íåéëÿñèí? Àøûã ýþçöì ýÿð àüëàìàñûí
çàð, íåéëÿñèí? Ãþâñè. // Ôÿüàí, íàëÿ. Áöëáöë,
áó íÿ íàëÿ, ôÿðéàääûð; Äå, áó íÿ àù èëÿ çàðäûð?
Ìîëëà Úöìÿ.
2. ìÿú. Çÿèô, öçýöí, ÿëàúñûç, ÷àðÿñèç, ÷ûõûë-
ìàç (àäÿòÿí òÿðêèáëÿðäÿ èøëÿíèð). Úèñìè-çàð.
– Ýÿð ìÿí ìÿí èñÿì, íÿñÿí ñÿí, åé éàð? Âÿð
ñÿí ñÿí èñÿí, íÿéÿì ìÿíè-çàð? Ôöçóëè. Þëäö-
ðÿí çàìàíäà Çàêèðè-çàðû; ßë ñàõëà áèð, ãàíëû
ãÿìÿíäÿí þïöì. Ã.Çàêèð. Èëàùèäÿí ãîðõóí,
áèð èíñàô åäèí; Àç èíúèäèí ìÿíè-çàðè, ñÿð÷ÿëÿð!
Ìîëëà Úöìÿ.
◊ Çàð ãàëìàã – ÷àðÿñèç ãàëìàã, ÷ûõûëìàç
âÿçèééÿòäÿ îëìàã, ñÿôàëÿò êå÷èðìÿê. Ìèëëÿò ..
÷îáàíû èòìèø ãîéóí ñöðöñö êèìè çàð âÿ ñÿð-
ýÿðäàí ãàëûá, àõûðäà ÿúíÿáèëÿð ÿëèíäÿ ÿñèð âÿ
ùÿð ãèñèì çöëì âÿ áÿëàëàðà ýèðèôòàð îëàúàãäûð.
Ô.Êþ÷ÿðëè. Çàð åòìÿê – çèíùàðà ýÿëìÿê,
òÿíýÿ ýÿëìÿê, óñàíìàã. Øÿáè-ìåðàúè-âèñàëûì
ìÿíè çàð åòäè ðÿãèá; Ýþðìÿäèì, ñåéð åëÿäèì
÷ÿðõè-ìöÿëëàäÿ ôÿðÿù. Ñ.ß.Øèðâàíè. Çàð îëìàã
êëàñ. – 1) òÿíýÿ ýÿëìÿê, úàíà ýÿëìÿê. Íÿ
õîøäóð áèð çàìàí áèð äèëáÿðèí åøãèíäÿ çàð îë-
ìàã; Öìèäè-âÿñë èëÿ ùèúðèíäÿ ìöääÿò áèãÿðàð
îëìàã. Ñ.ß.Øèðâàíè; 2) àüëàìàãëà êå÷ìÿê,
àüëàìàã. Íåé êèìè íàëÿ ÷ÿêèá, ÷ÿíý êèìè çàð
îëàëûì! Ãþâñè. Áÿíÿôøÿ ãîõóëó éàðäàí àéðûëàí;
Ýöíäÿ éàñà áàòàð, ýöíö çàð îëóð. Ì.Ï.Âàãèô.
Çàðà ýÿëìÿê – òÿíýÿ ýÿëìÿê, úàíà ýÿëìÿê,
óñàíìàã. Ìÿí àøèãÿì ýöëçàðÿ; Úÿìÿíçàðÿ,
ýöëçàðÿ; Àéðûëûüà äþçìÿêäÿí; Àõûð ýÿëèá ýöë
çàðÿ. (Áàéàòû). Úàí çàðÿ ýÿëèá, òà êè î úàíàíÿ
ãàéûòñûí. Ùåéðàí õàíûì. Àðòûã áóíóí íèñéÿñè-
íèí ÿëèíäÿí úàìààò çàðà ýÿëìèøäè. Ñ.Ðÿùìàí.
Çàðà ýÿòèðìÿê – òÿíýÿ ýÿòèðìÿê, úàíà ýÿ-
òèðìÿê, çèíùàðà ýÿòèðìÿê, óñàíäûðìàã. Ýÿòèð-
äèí, åé êþíöë, çàðÿ ìÿíè ñÿí àùö çàðûíëà.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÇÀÐÀÔÀÒÚÛË
ÇÀÐ2 èñ. 1. Áÿäÿíèí áÿçè öçâëÿðèíè äàõèë-
äÿí áöðöéÿí èíúÿ íàçèê ïÿðäÿ. Áó ñþçëÿðè åëÿ
éàíûã áèð ñÿñëÿ, ìèñêèí áèð òþâðëÿ ñþéëÿäè êè,
ãóëàãëàðûìûí çàðûíäà ùèññ åòäèéèì ñûçûäàí áö-
òöí âöúóäóì òèòðÿäè. À.Øàèã.
2. Áÿçè ìåéâÿëÿðèí íàçèê è÷ ãàáûüû (ïÿð-
äÿñè). Íàð çàðû. Ïîðòàüàë çàðû.
ÇÀÐÀÔÀÒ 1. èñ. [ÿð.] Ýöëìÿê, ÿéëÿíìÿê
âÿ äèëõîøëóã ö÷öí äåéèëÿí ñþç âÿ éà åäèëÿí
ùÿðÿêÿò; ùÿíÿê. Êîáóä çàðàôàò. – Ìÿùáóá
õàíûì ýþðäö Êîðîüëó êå÷äè çàðàôàòà. “Êîð-
îüëó”. Áÿíäàëû ÿââÿëëÿð áàøà äöøìöð, Ìÿøÿäè
Ùöñåéíèí ñþçëÿðèíè çàðàôàò, éà áèð õîø ñþç-
ñþùáÿò ñàéûðäû. Ìèð Úÿëàë. Êÿëÿíòÿðëè ùÿìèøÿ
äàðà äöøÿíäÿ îëäóüó êèìè, èíäè äÿ çàðàôàòà
ÿë àòäû. È.Ùöñåéíîâ.
Çàðàôàò áèð éàíà –
äàíûøàðêÿí òàìàìèëÿ úèääè òîíà êå÷ìÿê èñòÿ-
íèëäèêäÿ äåéèëÿí èôàäÿäèð. Çàðàôàò äåéèë –
úèääè ìÿñÿëÿäèð, ÿùÿìèééÿòëè ìÿñÿëÿäèð.
..Úàìààòû ÿëÿ äîëàìàã çàðàôàò äåéèë. Ö.Ùàúû-
áÿéîâ. [Ñÿäð:] Åéâàç êèøèíè ãûíàìàã îëìàç.
Çàðàôàò äåéèë, áèð èë òàìàì îëìàìûø êèøèíèí
ñèíÿñèíÿ ãîøà äàü ÷ÿêèëäè. ß.Âÿëèéåâ. Çàðà-
ôàò åòìÿê (åëÿìÿê) – ÿéëÿíìÿê, îéíàìàã,
äèëõîøëóã åòìÿê. Îëìàéà ñÿí ìÿíè áèèãðàð
ñàíäûí; Çàðàôàò åéëÿäèì, îíà èíàíäûí.
Ì.Ï.Âàãèô. Úóìàéÿì, èñòÿðÿì çàðàôàò åäÿì;
Íÿ ôàéäà, éàíûíäàí ýåòìÿç õîúàñû. Ìîëëà
Úöìÿ. Êÿíäëèëÿðëÿ Ìèðçÿ ùÿìèøÿ øèðèí äèëëÿ
çàðàôàò åëÿéÿðÿê ñþùáÿò åäÿðäè. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. [ßùìÿä] áó÷àüàúàí áàðûòëà, ýöëëÿ èëÿ
çàðàôàò åëÿìÿìèøäè. Á.Òàëûáëû. Çàðàôàò þç
éåðèíäÿ – á à õ çàðàôàò áèð éàíà. Çàðàôàòà
ñàëìàã – çàðàôàòëà þòöøìÿéÿ, èøèí è÷èíäÿí
÷ûõìàüà ÷àëûøìàã. Ñÿí çàðàôàòà ñàëûáñàí,
àììà ìÿí äöçöíö äåéèðÿì. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. çÿðô Çàðàôàòëà øÿêëèíäÿ: çàðàôàò éîëó èëÿ,
çàðàôàò òÿðçèíäÿ, úèääè îëìàéàðàã. Çàðàôàòëà
äåìÿê. – Ñþçöí äöçöíö çàðàôàòëà äåéÿðëÿð.
(Ìÿñÿë). Åë÷èí äÿ àòàñûíûí çàðàôàòûíà çàðà-
ôàòëà úàâàá âåðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÇÀÐÀÔÀÒÚÀ çÿðô Çàðàôàò éîëó èëÿ; çàðà-
ôàòéàíà, çàðàôàòëà. Àøûã ßëÿñýÿðèí çàðàôàòúà
àðâàäûíà ñþç äåäèéèíè, áóíäàí þòðö Àíàõà-
íûìûí êöñöá ýåòäèéèíè úàìààòûí ùàìûñû åøèò-
ìèøäè. “Àøûã ßëÿñýÿð”.
ÇÀÐÀÔÀÒÚÀÑÛÍÀ çÿðô Çàðàôàò éîëó èëÿ,
çàðàôàò òÿðçèíäÿ. Çàðàôàòúàñûíà äåìÿê.
ÇÀÐÀÔÀÒÚÛË á à õ çàðàôàò÷û. Áèð êöíúäÿ
îòóðóá ñèãàð ÷ÿêÿí öçöýöëÿð, çàðàôàòúûë
643
ÇÀÐÀÔÀÒÚÛËËÛÃ
Ìÿììÿä Èñìàéûëîâ Ùöñåéíè éàõøû òàíûéûð..
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãàðàäèíìÿç, þç ãàáûüûíäàí ÷ûõ-
ìàéàí, òÿðñ Áÿäèð äåïîäà ùàìûíûí òàíûäûüû,
äåéèá-ýöëäöéö, äîñò îëäóüó çàðàôàòúûë áèð
àäàì èäè. ß.Ñàäûã.
ÇÀÐÀÔÀÒÚÛËËÛÃ á à õ çàðàôàò÷ûëûã.
Çàðàôàòúûëëûüû âÿ úîìÿðäëèéè èëÿ ìÿøùóð Çåé-
íàëûí ýóð ñÿñè áó äÿôÿ ãàðàíëûã èçäèùàìûí áàøû
öñòöíäÿ äàëüàëàíäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇÀÐÀÔÀÒ×Û ñèô. âÿ èñ. Çàðàôàò åòìÿéè
ñåâÿí (àäàì); ùÿíÿê÷è, çàðàôàòúûë. Çàðàôàò÷û
àäàì. Î éàìàí çàðàôàò÷ûäûð. – [Áàüáàí] ùÿ-
ìèøÿ äåéÿí, äàíûøàí, ýöëÿí, çàðàôàò÷û áèð øÿõñ
èäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Áÿùðàì] ÷îõ çàðàôàò÷û âÿ
ñþçáàç èäè. ß.Âÿëèéåâ. Äàøäÿìèð ÿìè áó çà-
ðàôàòäàí õîøëàíìûø áèð ùàëäà, çàðàôàò÷û ýÿíúÿ
åéíè àùÿíýëÿ úàâàá âåðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÇÀÐÀÔÀÒ×ÛËÛÃ èñ. Çàðàôàò÷û àäàìûí õà-
ñèééÿòè.
ÇÀÐÀÔÀÒÙßÍÝÈ á à õ çàðàôàòéàíà.
Çàðàôàòùÿíýè äåìÿê. Çàðàôàòùÿíýè ñþç.
ÇÀÐÀÔÀÒËÀØÌÀ “Çàðàôàòëàøìàã”äàí
ô.èñ.
ÇÀÐÀÔÀÒËÀØÌÀÃ ãàðø. Áèð-áèðè èëÿ çàðà-
ôàò åòìÿê; ùÿíÿêëÿøìÿê. Ãûçëàðûí ñÿñèíäÿ åëÿ
áèð ñÿìèìè ìÿéóñëóã âàð èäè êè, ùå÷ êÿñ çàðà-
ôàòëàøìûð, ýöëöøìöðäö. ß.Âÿëèéåâ.
ÇÀÐÀÔÀÒÑÛÇ çÿðô Çàðàôàò îëìàäàí, úèääè;
äîüðóäàí, ùÿãèãÿòÿí. Áó ñþçö çàðàôàòñûç äå-
éèðÿì. Çàðàôàòñûç äàíûøìûð. – [Ùàëàé:] Åëÿäèð,
çàðàôàòñûç, áèçèì Òóðøñóéóí áöòöí èøûãëû äöí-
éàäà áÿëêÿ äÿ òàéû-áÿðàáÿðè éîõäóð. Ñ.Ðÿ-
ùèìîâ. Äîñòëàðû Êÿëÿíòÿðëèíèí ùàããûíäà äå-
éèðäèëÿð: – Ìÿúèä ÷þðÿêñèç-ñóñóç êå÷èíÿð,
çàðàôàòñûç êå÷èíìÿç. È.Ùöñåéíîâ.
ÇÀÐÀÔÀÒÉÀÍÀ çÿðô âÿ ñèô. Çàðàôàò éîëó
èëÿ, úèääè îëìàéàðàã. Çàðàôàòéàíà ñþùáÿò.
– Ùÿòòà ùåñàá ìöÿëëèìè ìÿñÿëÿëÿðè òàõòàäà
ùÿëë åäÿíäÿí ñîíðà, çàðàôàòéàíà öçöíö îíà
÷åâèðÿð, ñîðóøàðäû: – Éàãóá, íåúÿäèð, åòèðà-
çûí éîõäóð êè? Ìèð Úÿëàë. Ñàëåùèí ýþðêÿìè
âÿ èøè Ãîðõìàçà î ãÿäÿð õîø ýÿëìèøäè êè, áó
äÿãèãÿúÿ îíóíëà øèðèí ñþùáÿò åòìÿéè ãÿò åäèá
çàðàôàòéàíà áèð øÿêèëäÿ ñîðóøäó. ß.Âÿëèéåâ.
Äàøäÿìèð ÿìè çàðàôàòéàíà þñêöðäö âÿ áûü-
ëàðûíû åøìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÇÀÐÀÍÃ òÿãë. Ìåòàë úèñèìëÿðÿ áèð øåéëÿ
òîõóíäóãäà âÿ éà âóðäóãäà, îíëàðûí ÷ûõàð-
äûüû ñÿñ.
644
ÇÀÐÛÍÚÛ
ÇÀÐÀÍÃÀÇÀÐÀÍÃ òÿãë. á à õ çàðàíã.
Ïëîâóí äà ÿòðè åâè áöðöéöá, ãàçàíûí ãàçìàüûíû
çàðàíãàçàðàíã èëÿ ãîïàðäûðëàð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ÇÀÐÛËÄÀÌÀ “Çàðûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÐÛËÄÀÌÀÃ ô. 1. Øèääÿòëè ùÿéÿúàí, àüðû,
ÿçèééÿò, ÿçàá âÿ ñ. òÿñèðèíäÿí çàðûëòû ñÿñè ÷û-
õàðìàã; èíèëäÿìÿê. [Ñîôèéà:] Àëëàù õàòèðèíÿ
ìÿíäÿí ÿë ÷ÿêèí, ýöíàùûìû àðòûðìàéûí, – äå-
éèð, àüûð áèð õÿñòÿ êèìè çàðûëäàéûðäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Ýåòäèêúÿ àüûð íÿôÿñ àëàí Íèéàç çàðûë-
äàäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Çàð-çàð àüëàìàã. Óøàã çàðûëäàéûð.
– Àõøàì÷àüû ñîéóãäàí ïàëòîíóìà áöðöíöá
áàçàðäàí êå÷äèêäÿ ýþðäöì, áèð äöêàíûí ãà-
áàüûíäà ö÷ óøàã äóðóá çàðûëäàéûðäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Óøàãëàð “ìÿí àúìûøàì”, äåéÿ çàðûë-
äàéûðäû(ëàð). Ú.Úàááàðëû.
çàðûëäàéà-çàðûëäàéà çÿðô Çàðûëòû èëÿ;
àüëàéà-àüëàéà, èíèëäÿéÿ-èíèëäÿéÿ. Ìîëëà
çàðûëäàéà-çàðûëäàéà øèêàéÿò åòäè. Ï.Ìàêóëó.
ÇÀÐÛËÄÀØÌÀ “Çàðûëäàøìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÐÛËÄÀØÌÀÃ ãàðø. Çàðûëäàìàã (ùàìû
áèð éåðäÿ).
ÇÀÐÛËÄÀÒÌÀ “Çàðûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÐÛËÄÀÒÌÀÃ èúá. Çàðûëäàìàüà ìÿúáóð
åòìÿê, àüëàòìàã.
ÇÀÐÛËÒÛ èñ. Àüðûäàí, ÿçàáäàí âÿ éà øèä-
äÿòëè ùÿéÿúàíäàí èíñàíûí ÷ûõàðäûüû ñÿñ; èíèëòè.
Ãàðàúà ãûç òàìàì ýåúÿíè óôóëòó âÿ çàðûëòû èëÿ
êå÷èðèá ñöáùÿ éàõûí éóõóéà ýåòäè. Ñ.Ñ.Àõóí-
äîâ. Åøèêàüàñû êå÷ÿðêÿí çèíäàíäàí Çàìàíûí
çàðûëòûñûíû åøèòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÇÀÐÛÌÀ “Çàðûìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÐÛÌÀÃ 1. Á à õ çàðûëäàìàã. Õÿñòÿ çà-
ðûéûð. – Ñÿí óüóðñóç áèð ýöëëÿíèí àüðûëàðûí-
äàí; Çàðûéûðñàí ïÿëÿíý êèìè, ñèíÿí éàðàëû.
Ñ.Âóðüóí. ..Éåíè ìÿùáóñ öçö öñòÿ éåðÿ äÿéèá
çàðûìàüà áàøëàäû. Ì.Èáðàùèìîâ. // Óëàìàã.
Ùÿðäÿíáèð çàðûéûð áàéãóø, éàïàëàã; Óçàãäà
òöëêöëÿð åäèðëÿð âàã-âàã. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. ô. Èíëÿìÿê, ñûçëàìàã. [Ýöëÿíäàì:] Éóñèô
áÿé èëàí äèëè ÷ûõàðäûð. Åëÿ çàðûéûð, åëÿ çàðûéûð,
àäàìûí éàçûüû ýÿëèð. Í.Âÿçèðîâ. Ùÿì äÿ ýþç-
äÿí èðàã ýÿëèíëÿð, ãûçëàð; ßëëÿðè ãîéíóíäà
çàðûéàð, ñûçëàð. Ñ.Âóðüóí. Éàíûð îä è÷èíäÿ áàëà
ãóøúóüàç; Áÿçÿí ñàéûãëàéûð, çàðûéûð àç-àç.
Ì.Ðàùèì.
ÇÀÐÛÍÚÛ èñ. ìÿù. ×îõ õÿñòÿëèê ÷ÿêèá çÿèô-
ëÿìèø àäàì; öçýöí. Ãóðáàíûéàì ìÿí, ñåâÿðÿì
ÇÀÐÛÒÌÀ
íàðûíúû; Éàð-éàð äåéèá, îëäóì áåëÿ çàðûíúû.
Ãóðáàíè. [Ãàðàõàí:] Åëÿ åëÿìèñÿí êè, óøàüû
áåëÿ çàðûíúû åëÿìèñÿí äÿ. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÀÐÛÒÌÀ “Çàðûòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÀÐÛÒÌÀÃ ô. Çàðûìàñûíà ñÿáÿá îëìàã.
ÇÀÐÛ-ÇÀÐÛ: çàðû-çàðû àüëàìàã – á à õ
çàð-çàð àüëàìàã (“çàð-çàð”äà). Ìÿí àüëà-
ðàì çàðû-çàðû; Áó çöëìö ýþòöðìÿç òàðû. Ãóð-
áàíè. Àááàñ àüëàð çàðû-çàðû; Ýåòìÿç êþíëö-
ìöí ãóáàðû... Àøûã Àááàñ.
ÇÀÐÈÑÎÂÊÀ èñ. [ðóñ.] 1. Øÿêèë÷ÿêìÿ.
2. Øÿêèë, ðÿñì.
ÇÀÐ-ÇÀÐ: çàð-çàð àüëàìàã (çàðûëäà-
ìàã) – ñÿñëÿ, çàðûëòû èëÿ àüëàìàã, ôÿüàí åò-
ìÿê. Åé Âèäàäè, ñÿíèí áó ïó÷ äöíéàäà; Íÿ
äÿðäèí âàð êè, çàð-çàð àüëàðñàí? Ì.Ï.Âàãèô.
Ðÿää îë ãàïûäàí, àüëàìà çàð-çàð, äèëÿí÷è!
Ì.ß.Ñàáèð; // éàíûãëû-éàíûãëû, ùÿçèí-ùÿçèí
àüëàìàã, èíëÿìÿê. Õÿäèúÿ .. óøàãëàðûíû áàü-
ðûíà áàñûá çàð-çàð àüëàäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
Ìóçäóð áó èøëÿðè òÿôòèø åäèá, î ïàéÿäÿ ìöòÿ-
ÿññèðëÿøäè êè, óøàã êèìè çàð-çàð àüëàìàüà
áàøëàäû. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Áöëáöë çàð-çàð àüëàð
÷ÿìÿíäÿí àéðû. Ñ.Ðöñòÿì.
ÇÀÑÒÁÂÀ [ðóñ.] Äþâëÿò ñÿðùÿäèíèí ìöÿé-
éÿí ñàùÿñèíè ìöùàôèçÿ åäÿí ùÿðáè ùèññÿ, ùà-
áåëÿ áó ùèññÿíèí éåðëÿøäèéè éåð, ìÿíòÿãÿ.
ÇÀÒ èñ. [ÿð.] 1. ßñèë, ìÿíøÿ, êþê, íÿñèë,
íÿñÿá. Õÿáÿð àëûí î íàìÿðäèí çàòûíû; Àïà-
ðûáäû ìÿðä èýèäèí àòûíû. “Êîðîüëó”. [Ùåéäÿð
áÿé:] Çàòûíäà øöáùÿ îëàíëàð þç íÿñÿáëÿðè ö÷öí
øÿùàäÿòíàìÿ ãàéûðûðëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Îüëóìóçóí, øöêð êèì, çàòû ìöñÿëìàí èìèø!
Áÿõòÿâÿð îëñóí áàøûì, áÿõòèìèç îüëàí èìèø!
Ì.ß.Ñàáèð.
Çàòûíà áÿëÿä îëìàã – á à õ
çàòûíû òàíûìàã. Áÿëÿäÿì çàòûíà ñÿíèí, íîâ-
êÿð; Äÿéìÿç ùå÷ áèð ïóëà áó úöð ñþçëÿð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Çàòûíà ëÿíÿò – ñþéöø
èôàäÿñè. Ùàðäà áèùÿéà âàð, çàòûíà ëÿíÿò.
Ã.Çàêèð. Ìóñà êèøè Ìöáàøèð Ìÿììÿäèí éî-
üóí ñÿñèíè òàíûäû: – Çàòûíà ëÿíÿò, – äåéèá òö-
ïöðäö... Ì.Èáðàùèìîâ. Çàòûíû òàíûìàã –
ÿñëèíè, íÿñëèíè, è÷ öçöíö, áöòöí âàðëûüûíû òàíû-
ìàã (àäÿòÿí ìÿíôè, èñòåùçàëû ìÿíà èëÿ).
[Àëëàùâåðäè:] Çóðíà÷û Ìóüàíû? Îíóí çàòûíû
òàíûéûðàì. Ú.Úàááàðëû. Ùÿääè-çàòûíäà –
ÿñëèíäÿ, òÿáèÿòèíäÿ, õèëãÿòèíäÿ.
2. êþùí. Øÿõñ, àäàì, øÿõñèééÿò, ñèìà. Î ÷îõ
ÿõëàãëû áèð çàòäûð. Áþéöê çàò. – Áàõ, íÿ ãÿäÿð
ñåâèìëè, íÿçàêÿòëè áèð çàò! Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áó
ÇÀÂÀË
çàòëàðûí ñàéÿñèíäÿ äÿ áèðèíúè èëèí òÿäðèñ ùàããû
ìààðèô úÿìèééÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí âåðèëäè. Ò.Ø.Ñè-
ìóðã. // Ùþðìÿòëè, ìþòÿáÿð øÿõñ. [Ñöäàáÿíèí
àíàñû:] ...Àëëàùà ÷îõ øöêöð åëÿéèðÿì êè, ìÿíèì
áèðúÿ áàëàìûí ãàáàüûíà ñÿíèí êèìè çàòû, ñöäö
òÿìèç áèð àäàì ÷ûõàðûá. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Þçö, þç íÿôÿñè, þç âàðëûüû. Áèòìÿçìè úÿôà,
àõûðà éåòìÿçìè êÿøàêÿø? Àõûðäà éàõàð çàòûíû
éàüäûãëàðûí àòÿø. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
4. êþùí. Âàðëûã, ÿñèë, òÿáèÿò, ìàùèééÿò.
Î êöëÿêäèð, þçö âàðäûð, çàòû éîõ. Õÿñòÿ Ãàñûì.
ÇÀÒßËÚßÍÁ èñ. [ÿð.] Ñÿòÿëúÿì. ßýÿð çà-
òÿëúÿíá äÿ òóòìàñàí, éÿãèí êè áèð çþêÿì òóòà-
úàãñàí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÇÀÒßÍ çÿðô [ÿð.] 1. Òÿáèè îëàðàã, ÿñëèíäÿ,
ôèòðÿòÿí, ùÿãèãÿòäÿ, ùÿääè-çàòûíäà îëàðàã.
Çàòÿí ìóçäóðëàðûí áÿäÿíëÿðè äàâàìëû, ðóùëàðû
ãöââÿòëè îëóð. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Çàòÿí ãöðóáà äà
áèð øåé ãàëìàìûøäû. Ñ.Ùöñåéí. Çàòÿí Äèëáÿð
ñîí çàìàíëàð òåç-òåç õÿñòÿëÿíèðäè. Ú.Úàááàðëû.
2. àðà ñþç ìÿíàñûíäà. Äàùà äîüðóñó, ÿñëèíÿ
áàõàíäà, ÿñëèíäÿ. Çàòÿí, î ùàãëûäûð. Çàòÿí,
äåéÿúÿê ñþçöì äÿ éîõäóð. – Çåéíàë ñÿáÿáèíè
ñþéëÿéÿ áèëìÿéÿúÿêäè. Çàòÿí, áóíà ëöçóì äà
éîõ èäè. Ñ.Ùöñåéí. Ãóðáàíãóëó ùÿìèøÿ õàë-
ãûí õåéèðõàùû ùåñàá îëóíàðäû. Çàòÿí äÿ áåëÿ
èäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. Áóðàäàêûëàðûí ùàìûñû, çàòÿí,
ùÿáÿøè âÿùøè çÿíí åäÿðÿê îíäàí áàøãà áèð
ùÿðÿêÿò äÿ óììóðäóëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÇÀÒÛÃÛÐÛÃ ñèô. âÿ èñ. äàí. Íàíÿúèá, ôûðûë-
äàã÷û, êÿëÿêáàç, åòèáàðñûç. Áàáàúàíûí ÿëëè úöð
íàäöðöñò òàíûøû, çàòûãûðûã äîñòó âàð. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÇÀÒÛÃÛÐÛÃËÛÃ èñ. äàí. Çàòûãûðûã àäàìûí
õöñóñèééÿòè.
ÇÀÒÈ çÿðô [ÿð.] êëàñ. 1. Çàòûíäà, ÿñëèíäÿ,
áöíþâðÿñèíäÿ îëàí; àíàäàíýÿëìÿ, ôèòðè. Çàòè
õàñèééÿò.
2. Á à õ çàòÿí.
ÇÀÒÈ-ÀËÈ èñ. [ÿð.] êþùí. Éöêñÿê ðöòáÿëè
øÿõñëÿðÿ ìöðàúèÿò åòäèêäÿ âÿ éà îíëàðûí ùàã-
ãûíäà äàíûøäûãäà ùþðìÿò ìÿãàìûíäà èøëÿíÿí
èôàäÿ (÷îõ çàìàí úÿìäÿ èøëÿíèð).
ÇÀÂÀË èñ. [ÿð.] 1. Çèéàí, çÿðÿð, òÿáèè ôÿëà-
êÿò, àôÿò. Áó êþðïÿúÿ ìåéíÿíè ãîðó ùÿð áèð
çàâàëäàí; Ãîé òîðïàãäà êþê ñàëûá áÿðêèòñèí
þç éåðèíè. Ñ.Ðöñòÿì. // Áÿëà, ìöñèáÿò, õÿòÿð,
ãîðõó. Êàùèíëÿð àõûøûíäàí êÿøô åòìèø èñòèã-
áàëû; ×îõ çàìàí ãûøãûðûüûí áèëäèðìèø î çàâàëëû.
645
ÇÀÂÀË
ß.Úàâàä. Ùöíÿðäèð êå÷èðÿí áèçè ùÿð îääàí;
Îëàðìû ùöíÿðÿ çàâàë, àé Ìàðàë! Á.Âàùàáçàäÿ.
2. Éîõ îëìà (åòìÿ), òÿëÿô îëìà (åòìÿ),
ôÿíàéà óüðàìà (óüðàòìà), ìÿùâ îëìà (åòìÿ);
ìÿùâ. Ôàíè úÿùàíÿ áàõìà, êå÷ÿð, þìðö ñåâìÿ
êèì; Þìðöí çÿâàëû âàð âÿ úàùàíûí áÿãàñû éîõ.
Íÿñèìè. Ñèçäÿ îëàí àëäàäûúûëûã âÿ äîñòëàðà
éàëàí ñàòìàã ñèçèí òÿõò-òàúûíûçûí çàâàëûíû éà-
õûíëàøäûðìàãäàäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
3. ìÿú. Çöëì, ÿçèééÿò, èøýÿíúÿ ìÿíàñûíäà.
Éàçûã ßëÿñýÿðÿ ÷îõäóð çàâàëûí; Àïàðûð àüëûìû
ýöíÿø úàìàëûí. Àøûã ßëÿñýÿð.
◊ Çàâàë ýþðìÿìÿê – 1) ñàü-ñàëàìàò ãàë-
ìàã, ùå÷ áèð áÿëàéà äö÷àð îëìàìàã; 2) çÿðÿð
ýþðìÿìÿê, úÿçàñûç ãàëìàã. [Ïèøèê] ùå÷ áèð
çàâàë ýþðìÿéÿúÿéèíè ùèññ åòäè, èòè úàéíàãëàðûíû
ãàáûðüàéà èëèøäèðäè. È.Ùöñåéíîâ. Çàâàë îë-
ìàç – á à õ çàâàë éîõäóð. Èéíÿ ñà÷äûì äè-
âàðà; Åë÷è ýþíäÿðäèì éàðà; Åë÷èéÿ çàâàë îë-
ìàç; Þçöì åë÷èéÿì éàðà. (Áàéàòû). Çàâàë
òàïìàã – õÿñàðÿòÿ óüðàìàã, çèéàí ýþðìÿê,
ìÿùâ îëìàã, òÿëÿô îëìàã. Ìàë-ãàðàíû çàâàë
òàïäû. Çàâàë âóðìàã – 1) çèéàí âóðìàã,
õÿñàðÿòÿ óüðàòìàã, çàé åòìÿê, ìÿùâ åòìÿê.
Áîñòàíû çàâàë âóðäó; 2) þëöì ýÿòèðìÿê, ôÿ-
íàéà óüðàòìàã. Áàüûìäà âàð ýàâàëû; Áàøûì
îëóá ùàâàëû; ßçðàèë îâà ÷ûõäû; Ìÿíÿ âóðäó
çàâàëû. (Áàéàòû). Çàâàë éåòèðìÿê – 1) á à õ
çàâàë âóðìàã. Éàüûø áàüëàðà ÷îõ çàâàë éå-
òèðäè; 2) áÿäáÿõòëèê ýÿòèðìÿê, ôÿëàêÿò ýÿòèð-
ìÿê, ìÿùâ åòìÿê. Áèð ýöí îëìàç êèì, îíà
ýÿðäóí éåòèðìÿç áèð çàâàë. Ôöçóëè. Áèð çàâàë
éåòèðÿí øàùè-ñÿðâÿðÿ; Áèð øóõ ñèòÿìêàðÿ ìöø-
òàã îëìóøàì. Àøûã Ðÿúÿá. Áó äÿðä, áèëëÿì,
ìÿíè àõûð þëäöðÿð; Ýöíáÿýöí éåòèðÿð çàâàëÿ,
ýþçÿë! Àøûã Ìåùäè. Çàâàë éîõäóð – ãîðõó
éîõäóð, õÿòÿð éîõäóð. [ßùìÿä òàúèðáàøû
äåäè:] Áèçÿ ùå÷ áèð çàâàë éîõäóð. “Êîðîüëó”.
[Ñîçàëû:] Àõû, àðâàä öñòöíäÿ äàëàøìàéàí
êèøèéÿ çàâàë éîõäóð. È.Ùöñåéíîâ. [Ùöììÿò:]
ßýÿð áó òóôàíäàí ãóðòàðñàì, äàùà ìÿíÿ çà-
âàë éîõäóð. Á.Áàéðàìîâ. Çàâàëà äöøìÿê –
áÿäáÿõòëèéÿ óüðàìàã, áÿäáÿõò îëìàã. Ýÿë-
ìÿäè àôòàáûìûç, êå÷äè íÿùàð íèñôäÿí; Ýþð êè,
ìÿí, åé ôÿëÿê, áó ýöí áèð íÿ çàâàëÿ äöøìöøÿì.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Çàâàëà ýåòìÿê – á à õ çàâàëà
ýÿëìÿê. Ìÿí áèëèðÿì, ýåäÿúÿêäèð çàâàëÿ;
Çÿíÿõäàí äþâðöíäÿ, öçàð éàíûíäà. Ã.Çàêèð.
Øàìàìÿëÿð äàüäà äÿéÿð; Ãûçûëýöëëÿð áîéíóí
ÿéÿð; Áÿäíÿçÿð ÷îõäó, ýþç äÿéÿð; Ýåäÿð çà-
646
ÇÀÂÀËÑÛÇ
âàëà ýþçëÿðèí! Àøûã Ìÿùÿììÿä. Çàâàëà ýÿë-
ìÿê – 1) áÿäáÿõòëèéÿ óüðàìàã, ôÿëàêÿòÿ
óüðàìàã, ìöñèáÿòÿ äö÷àð îëìàã. Ùÿð ýöíöì
áèð èëäèð ñÿíñèç, à áàëà! Ýÿëìÿéÿñÿí, ýþðöì
ñÿíè, çàâàëà. Ð.Ðçà. [ßëèáàáà:] Ãûëûíúû ãûí
ñàõëàð, ÷îõ ñàü îë, áàëà! Ýþðöì, ýÿëìÿéÿñÿí
ÿñëà çàâàëà! Ç.Õÿëèë; 2) ìÿùâ îëìàã, éîõ îë-
ìàã, çàèë îëìàã. Êàñûá äåäè: – Ìàëäàð, óéìà
÷îõ ìàëà; Äîëàíûð çàìàíà, ýÿëèð çàâàëà. Àøûã
ßùìÿä. Åëÿ çÿðáÿ âóðàðûã êè, éàüû ýÿëÿð çà-
âàëà; Áèð çÿðáÿ êè ãîúà òàðèõ ýþðìÿìèøäèð
éàøûíäàí. Ñ.Ðöñòÿì. Çàâàëà âåðìÿê – ôÿëà-
êÿòÿ, ìÿùâÿ óüðàòìàã; áÿäáÿõò åòìÿê. ßáÿñ
éåðÿ áèçè âåðäè çàâàëÿ; Îüðóí-îüðóí áÿëàëÿðÿ
ùÿâàëÿ. Ã.Çàêèð. Î ìàùðóäÿí èðàã âåðäè ãÿì
çàâàëÿ ìÿíè. Õ.Íàòÿâàí. Çàâàëà éåòèðìÿê –
á à õ çàâàëà âåðìÿê. Çàâàëà éåòìÿê – á à õ
çàâàëà äöøìÿê. Ìÿíèì áàõòûì éåòìÿç ùå÷
âàõò çàâàëà; Àüûë, êàìàë, òàëå, èççÿò ìÿíäÿ
âàð. Àøûã ßùìÿä.
ÇÀÂÀËËÛ ñèô. 1. Äîëó, èñòèëèê âÿ ñ. íÿòèúÿ-
ñèíäÿ çÿäÿëÿíìèø (àüàú, áèòêè, ìåéâÿ âÿ ñ.
ùàããûíäà). Çàâàëëû àë÷à. Çàâàëëû éàðïàãëàð.
2. Àúûíàúàã ùàëäà îëàí, éàçûã, áè÷àðÿ, áàøû-
áÿëàëû, áÿäáÿõò. Çàâàëëû àäàì. Çàâàëëû óøàã.
– [Ìàðàë:] Ìÿêòÿáè áèòèðìÿê öçðÿ èêÿí çàâàëëû
áàáàì òÿðêè-ùÿéàò åòäè. Ù.Úàâèä. Ìÿí öðÿ-
éèìäÿ ùåéèôñèëÿíäèì êè, çàâàëëû ãûçû ìÿêòÿáäÿí
ìÿùðóì åäÿúÿêëÿð. Ò.Ø.Ñèìóðã. Î, èíñàíûí
àðûã, çÿèô öçöíÿ, àüàðìûø ñà÷ëàðûíà áàõûð âÿ
áó çàâàëëû àðâàäûí íÿ ãÿäÿð áþéöê ÿçàáëàðëà
éàøàéûá áó éàøà äîëäóüóíó äöøöíöðäö.
Ñ.Ðÿùìàí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Çàâàëëû áó êÿíääÿ
þçö [Òåëëè] êèìè ãÿðèá âÿ àäàìñûç èäè. Ñ.Ùö-
ñåéí. Çàâàëëûíûí èçòèðàáû àðòìûøäû âÿ öç-ýþçö
ãûïãûðìûçû îëìóøäó. Á.Òàëûáëû. [Äóðíà:] Èíúÿ,
ñÿíèí áó ñþçëÿðèí Àéäÿìèð÷èí ÷îõ àüûð. Çàâàë-
ëûíû ìÿùâ åäÿð. Ú.Úàááàðëû. Áèëìèðëÿð çàâàëëû-
íûí ãÿäðèíè, ãèéìÿòèíè; Äóéìóðëàð ãÿëáèíäÿêè
áþéöê ìÿùÿááÿòèíè. Ñ.Ðöñòÿì.
çàâàëëû-çàâàëëû çÿðô Éàçûã-éàçûã, ìÿçëóì-
ìÿçëóì. [Êÿðÿì:] Õàí ßñëèì áàü÷à è÷èíäÿ;
Ýÿçÿð çàâàëëû-çàâàëëû. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”.
ÇÀÂÀËËÛËÛÃ èñ. Àúûíàúàã ùàëäà îëàí àäà-
ìûí ùàëû; éàçûãëûã, áÿäáÿõòëèê.
ÇÀÂÀËÑÛÇ ñèô. Ìÿùâ îëìàç, éîõ îëìàéàí,
çàèë îëìàéàí; äàâàìëû, äàéàíûãëû, äàèìè, ùÿ-
ìèøÿ éàøàéàí. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Úÿëëàäëàðûí
áàøû çàâàëñûç ãàëìàéàúàã.
ÇÀÂÀËÑÛÇËÛÃ
ÇÀÂÀËÑÛÇËÛÃ èñ. Ìÿùâ îëìàìà, çàé îë-
ìàìà, ùÿìèøÿ ãàëìà, éàøàìà, âàð îëìà; äàè-
ìèëèê.
ÇÀÂÈÉß èñ. [ÿð.] êëàñ. 1. Áóúàã, êöíú, ýóøÿ.
Áóíäàí ÿëàâÿ, úÿùÿííÿìäÿ ãûðõ çàâèéÿ âàð âÿ
ùÿð çàâèéÿäÿ áèð èëàí âàð âÿ ùÿð èëàíûí ãàð-
íûíäà ö÷ éöç îòóç ÿãðÿá âàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
2. Çàùèäèí èáàäÿòëÿ ìÿøüóë îëìàã ö÷öí ÷ÿ-
êèëäèéè òÿíùà éåð, òÿêéÿ, ùöúðÿ. [ßëè] ðóùàíè
àëèìëÿðëÿ ýþðöøÿð, äèíÿ äàèð áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿð
ñîðóøàð, çàâèéÿëÿðÿ ýåäÿð, ðàùèáëÿðèí ùÿéàòûíû
þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÇÀÂÈÉßÍÈØÈÍ èñ. [ÿð. çàâèéÿ âÿ ôàðñ.
...íèøèí] 1. êþùí. äèí. Çàâèéÿäÿ (2-úè ìÿíàäà)
îòóðóá èáàäÿòëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì; ìöíçÿâè.
2. ìÿú. Òÿíùà éåðäÿ îòóðóá äûøàðû ÷ûõìà-
éàí àäàì ùàããûíäà. Î, ëàï çàâèéÿíèøèí îëóá.
ÇÀÂÈÉßÍÈØÈÍËÈÊ èñ. 1. êþùí. äèí. 1. Çà-
âèéÿäÿ (2-úè ìÿíàäà) îòóðóá èáàäÿòëÿ ìÿøüóë
îëìà; ìöíçÿâèëèê.
2. ìÿú. Òÿíùà éåðäÿ îòóðóá äûøàðû ÷ûõìàìà.
ÇÀÂÊÎÌ èñ. [“çàâîä êîìèòÿñè”íèí èõòè-
ñàðû] êþùí. Ùÿìêàðëàð èòòèôàãûíûí çàâîä êî-
ìèòÿñè. Çàâêîì èúëàñû. // äàí. Áó êîìèòÿíèí
ñÿäðè. [Ýöëáàùàð:] Éåíÿ áèëìÿéèðÿì áó çàâ-
êîì(äàí) .. íÿ èñòÿéèðñÿí. Ù.Íÿçÿðëè. Çàâêîì
ìåùðèáàí âÿ àðõàéûí èôàäÿ èëÿ ÿëàâÿ åòäè. Ìèð
Úÿëàë.
ÇÀÂÎÄ [ðóñ.] Èðè ñÿíàéå ìöÿññèñÿñè. Øÿêÿð
çàâîäó. Ìåòàëëóðýèéà çàâîäó. Øöøÿ çàâîäó.
Êÿíä òÿñÿððöôàòû ìàøûíëàðû çàâîäó. Çàâîä áà-
úàñû. – Åëäàðûí ôèêðèíÿ ýþðÿ, ôàáðèê, çàâîäëàðäà
âÿ èñòåùñàëàòäà ôàéäàëû áèð ñóðÿòäÿ ÷àëûøà áèë-
ìÿê ö÷öí ãàäûíëàðûí ñàâàäû, éöêñÿê òÿùñèëè
îëìàëû èìèø. Ñ.Ùöñåéí. Ùÿð ýöí ñÿùÿðäÿí àõ-
øàìà êèìè çàâîä áîðóëàðûíäàí áóðóëà-áóðóëà
ãàëõàðàã, áîçóìòóë Áàêû ñÿìàñûíû ãàðàëäàí
ãàòû òöñòöëÿðäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò áåëÿ ýþðöíìöðäö.
Ì.Ùöñåéí.
◊ Àò çàâîäó – á à õ àò.
ÇÀÂÎÄ×Ó èñ. êþùí. äàí. Çàâîä ñàùèáè. Áó
ãÿäÿð ïóë àíúàã õîçåéíëÿðäÿ îëóð, çàâîä÷ó-
ëàðäà îëóð. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
ÇÀÂÎÄ×ÓËÓà èñ. Çàâîä èøëÿðè èëÿ ìÿø-
üóë îëìà, çàâîä ñàõëàìà.
ÇÀÂÎÄÉÀÍÛ ñèô. Çàâîäóí éàíûíäà îëàí,
çàâîäóí ÿòðàôûíäà îëàí. Çàâîäéàíû ñàùÿ. Çà-
âîäéàíû òÿñÿððöôàò.
ÇÀÉ [ÿð. “çàéå”äÿí] Ùå÷, ïó÷; òÿëÿô îëìóø,
êîðëàíìûø, ïó÷ îëìóø, ùÿäÿð îëìóø. Þêöçöí
ÇÅÔÈÐ
òàéäû, èøèí çàéäû. (Àòà. ñþçö).
Çàé åëÿìÿê
(åòìÿê) – ïó÷ åòìÿê, êîðëàéûá ùå÷ åëÿìÿê.
Ýþíäÿð ýÿëñèí ßëÿñýÿðèí õÿëÿòèí; Åòìÿ ÿìÿ-
éèíè çàé, ñàðûêþéíÿê. Àøûã ßëÿñýÿð. Íÿ ö÷öí
äàøû çàé åéëÿéèðñèíèç, ùåéèô äåéèëìè? Ìèð Úÿëàë.
Çàé ìÿùñóë – êåéôèééÿòè ïèñ îëàí ìÿùñóë;
áðàê, ÷ûõäàø. Çàé îëìàã – òÿëÿô îëìàã, ïó÷
îëìàã, êîðëàíìàã, ùå÷ îëìàã, ùÿäÿð îëìàã.
Þìöð öçäöì, ýöí ÷öðöòäöì, çàé îëäóì; Úèñ-
ìèì äöøöá éàíäû àõûð îäà, ùåé! Àøûã Êÿðÿì.
Äîñò åëÿäèí ùÿð íàäàíû, ùÿð éàäû; ×ÿêäèéèì
ÿìÿêëÿð îëäó çàé, ïÿðè. Ð.Ðçà. Çàéà ýåòìÿê
(÷ûõìàã, äþíìÿê) – ùÿäÿð éåðÿ ìÿùâ îë-
ìàã, ïó÷ îëìàã, ùÿäÿð ýåòìÿê. Áóðàäàí áèð
ìàéà ýåòäè; Ñàëëàíäû, ÷àéà ýåòäè; Éîëóíäà
úÿôà ÷ÿêäèì; ßìÿéèì çàéà ýåòäè. (Áàéàòû).
Éàð ñàëìûð öñòöìÿ ñàéà; Úàâàí þìðöì ýåäèð
çàéà. Àøûã ßëÿñýÿð. Òþêäöéöíöç ãàíëàð ýåò-
ìÿñèí çàéà; ×ûõûí áó ãàðûøûã èìòàùàíëàðäàí.
Ñ.Âóðüóí. Çàéà âåðìÿê – á à õ çàé åëÿìÿê
(åòìÿê). Éàíäûðäû ãÿëáèìè úàìàëûí øþâãö;
Àüëûìû âåðèáäèð çàéà ãàøëàðûí. “Àøûã Ãÿðèá”.
ßñìÿð áóðäàí ýåòñÿ áîø ãàëàð áàüëàð; Ñÿí
âåðìÿ þìðöìö çàéà, õîø ýÿëäèí. “Àááàñ âÿ
Ýöëýÿç”. Éàçûã àøûã âåðìÿ þìðöíö çàéà;
Äÿðä áèëÿí úàí áó éåðëÿðäÿ òàïûëìàç. Àøûã
ßëÿñýÿð.
ÇÀÉÅ [ÿð.] êëàñ. á à õ çàé.
Çàéå åòìÿê
(åéëÿìÿê) – á à õ çàé åòìÿê (åëÿìÿê)
(“çàé”äà). Âÿúùèíäÿêè áÿíçÿð àé îëàð çàéå;
Âåðäèëÿð þìðöìö, àé îëàð çàéå. Ì.Ï.Âàãèô.
[Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë:] Ìÿí ñèçÿ éàõøûëûã åò-
ìÿê ôèêðèíäÿéÿì, ñèç ìÿíèì ÿìÿéèìè âÿ úÿôàìû
çàéå åòìÿê ôèêðèíäÿñèíèç! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Éûõäûí åâèìè, åéëÿäèí þâëàäûìû çàéå; Èø êå÷äè
ìÿùÿëäÿí. Ì.ß.Ñàáèð. Çàéå îëìàã – á à õ
çàé îëìàã (“çàé”äà). Ùàëà êè, õÿñàðÿò îëäó
âàãå; Ñÿðìàéÿëÿðèí òàìàì çàéå. Ôöçóëè.
ÇÅ “Ç” ùÿðôèíèí âÿ áó ùÿðôëÿ èøàðÿ îëóíàí
ñàìèòèí àäû.
ÇÅÁÐ [ôð.] çîîë. Äÿðèñè çîëàã-çîëàã îëàí
Àôðèêà âÿùøè àòû.
ÇÅÁÚ èñ. [ôð.] çîîë. ×èéèí ñàùÿñèíäÿ äîí-
ãàðû îëàí ãàðàìàë íþâö. Ëÿíêÿðàí ñàùÿñèíäÿ
áóéíóçëó ìàë-ãàðàíûí õöñóñè íþâö îëàí çåáó
áÿñëÿíèð.
ÇÅÔÈ´Ð [éóí. çåðùéðîñ] 1. Åøèëìèø, àüàð-
äûëìûø èïëèêäÿí òîõóíìóø çÿðèô ïàìáûã ïàð÷à
íþâö.
647
ÇÅÙ
2. Éöíýöë ìåéâÿ ïàñòèëàñû (øèðíèééàò íþâö).
Øîêîëàäëû çåôèð.
ÇÅÙ èñ. [ôàðñ.] 1. Éàé êèðèøè. Êàìàíûí çåùè.
2. Ïàëòàð âÿ ñ.-íèí ãûðàüûíà òèêèëÿí ãàéòàí,
êþáÿ, ùàøèéÿ. Ïàëòàðûí êÿíàðûíà çåù òèêìÿê.
// Ñÿùèôÿíèí ÿòðàôûíà ÷ÿêèëÿí ùàøèéÿ, úèçýè.
Êèòàáûí âÿðÿãèíÿ çåù ÷ÿêèëèð. // Ïÿíúÿðÿíèí,
äèâàðûí êÿíàðûíà âóðóëàí âÿ éà ÷ÿêèëÿí ùàøèéÿ.
Ãàïûíûí çåùè. – Õàíûì Áàëàúàéåâà ÿðèíè èí-
äèúÿ îðàäà, Ñà÷ëû èëÿ áèð éåðäÿ çÿíí åäÿðÿê,
ãöââÿòëè áèð òÿïèê ÷àëäû. Ãàïû äèâàðûí çåùèíÿ
äÿéèá ñÿñëÿíäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÅÙÈÍ èñ. [ÿð.] 1. Èíñàíäà äöøöíìÿ, àíëàìà
âÿ éàääàø ãàáèëèééÿòè; äÿððàêÿ, èñòåäàä. Áó
óøàüûí éàõøû çåùíè âàð. Îíóí ùå÷ çåùíè éîõ-
äóð. – [Àüà Áÿøèð:] Àüà, ìàøàëëàù ñèçèí çåù-
íèíèçÿ âÿ ôÿðàñÿòèíèçÿ! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
// Ùàôèçÿ, éàääàø, õàòèð. Çåùíèíäÿ ãàëìàìàã.
Èéèðìè èë ÿââÿë îõóäóãëàðûì èíäè äÿ çåùíèì-
äÿäèð. – Ãîúàíûí äåäèéè ñþçëÿð Øèðàñëàíûí çåù-
íèíäÿ íÿãøëÿíäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Àüàáàëà òÿêðàð
óøàüûí çåùíèíè éîõëàìàã èñòÿäè. Ìèð Úÿëàë.
2. Ôèêèð, õÿéàë. Çåùíèíè ìÿøüóë åäÿí ñþç-
ëÿðè áàáàñûíà äåéÿ áèëäèéè ö÷öí ñåâèíäè, éöí-
ýöëëöê äóéäó. Ìèð Úÿëàë. Íÿäÿíñÿ î çàìàí
ìÿíèì çåùíèìè áèð øåé ìÿøüóë åòìèøäè: “Î êèøè
ñèçèí íÿéèíèçäèð âÿ éàõóä ñèç îíóí íÿéè îëà
áèëÿðñèíèç?” Ñ.Ùöñåéí.
Çåùíè à÷ûëìàã –
ôèêèðëÿøìÿê, äöøöíìÿê ãàáèëèééÿòè áÿðïà îë-
ìàã, éàõøûëàøìàã, áàøûíäà éöíýöëëöê ùèññ
åòìÿê. ..Öçöìö éóäóì, áèð ãÿäÿð çåùíèì
à÷ûëäû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Çåùíè ãàðàë-
ìàã – ôèêðèíè áèð éåðÿ òîïëàéà áèëìÿìÿê;
äöøöíìÿê, ôèêèðëÿøìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðìÿê.
ÇÅÙÈÍËÈ ñèô. Éàõøû çåùíè, éàääàøû, ùàôèçÿñè,
èñòåäàäû îëàí; äÿððàêÿëè, èñòåäàäëû. Çåùèíëè òÿ-
ëÿáÿ. – Ñîíà .. äÿðê åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê,
çåùèíëè áèð ãûç èäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇÅÙÈÍËÈËÈÊ èñ. Éàõøû çåùíè, ùàôèçÿñè, èñòå-
äàäû îëìà.
ÇÅÙÈÍÑÈÇ ñèô. Çåùíè îëìàéàí, ãàâðàéûø
ãàáèëèééÿòè çÿèô îëàí; êåé, êöò.
ÇÅÙÈÍÑÈÇËÈÊ èñ. 1. Çåùèíñèç àäàìûí ùàëû;
ùàôèçÿñèçëèê, èñòåäàäñûçëûã; êåéëèê, êöòëöê.
2. Ùàôèçÿñèçëèê, õàòèðäÿ ñàõëàéà áèëìÿìÿ.
ÇÅÙËÈ ñèô. Çåùè îëàí, êÿíàðûíäà ùàøèéÿñè
îëàí. Çåùëè êèòàá. Çåùëè ïÿíúÿðÿ. Çåùëè äèâàð.
ÇÅÙÍÈ ñèô. [ÿð.] Çåùèí, àüûë, áåéèíëÿ ÿëà-
ãÿäàð îëàí. Çåùíè ÿìÿê.
648
ÇÅÐÇßÊ
ÇÅÙÍÈÀ×Ûà ñèô. À÷ûã äöøöíúÿëè, àéäûí
ôèêèðëè, òåç àíëàéàí, ÷îõ äÿððàêÿëè. Çåùíèà÷ûã
àäàì.
ÇÅÙÍÈÀ×ÛÃËÛà èñ. Äöøöíúÿëèëèê, äÿððà-
êÿëèëèê, òåç àíëàìà.
ÇÅÙÍÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] Èíñàíûí þç çåùíèíÿ
ýþðÿ ùÿéàò âÿ âàðëûã ùàããûíäà ôèêèðëÿðè, äöí-
éàýþðöøö. [Ñÿëèì:] Ìöàñèð áèð àäàì îëìàã
ö÷öí éàëíûç øÿêëèìèçè äÿéèøìÿê êèôàéÿò åòìÿç.
Áèð àç ðóùóìóçó âÿ çåùíèééÿòèìèçè äÿ äÿéèø-
ìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð. Ñ.Ùöñåéí.
ÇÉÌÑÒÂÎ èñ. [ðóñ.] òàð. Èíãèëàáäàí ãà-
áàãêû Ðóñèéàäà: òÿðêèáè ÿñàñÿí çàäÿýàí-
áóðæóà íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ìÿù-
äóä ùöãóãëó éåðëè èäàðÿ. Çåìñòâî èäàðÿëÿðè.
Çåìñòâî éûüûíúàüû. Çåìñòâî ùàêèìè. – Ñîíðà
ìöÿëëèì, çåìñòâî âÿ ùþêóìÿò ìÿêòÿáëÿðèíÿ
íèñáÿòÿí áó ìÿêòÿáäÿ îõóéàí øàýèðäëÿðèí éàçû
ëÿâàçèìàòû èëÿ äàùà éàõøû òÿìèí îëóíìàñûí-
äàí äàíûøäû. ×åõîâäàí.
ÇÅÍÄ [ÿñëè ñàíñêðèòúÿäÿí] òàð. Çÿðäöøòè-
ëÿðèí äèíè êèòàáû îëàí “Àâåñòà”íûí ïÿùëÿâè
äèëèíÿ òÿðúöìÿñè. [Úåéíèç:] Áîø âàõòëàðûìû
àòàìäàí ãèðàÿò þéðÿíèðäèì. Èëê ÿââÿë “Çåíä”
îõóìàüà áàøëàäûì. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÇÅÍÈ´Ò [ôð. ÿñëè ÿð.] àñòð. 1. Ýþéöí, áàø
öñòöíäÿêè ÿí óúà õÿéàëè íþãòÿñè. Ýöíÿø ùå÷
âàõò ãöòáëÿðäÿ çåíèòäÿ äóðìóð, ÿêñèíÿ, åêâà-
òîð áîéóíúà Ýöíÿø ùÿìèøÿ çåíèòäÿ äàéàíûð.
2. ìÿú. ßí éöêñÿê äÿðÿúÿ, ÿí éöêñÿê
íþãòÿ, çèðâÿ. Ýöíÿø ãàëõàíäà çåíèòÿ; àç ãà-
ëûð áèð îâóú è÷èíäÿ; êþëýÿìèç äÿ èòÿ. Ð.Ðçà.
◊ Çåíèò òîïó – ó÷àí òÿééàðÿëÿðè âóðìàã
ö÷öí õöñóñè òîï. Çåíèò òîïëàðûíäàí àòÿø à÷ûëäû.
– Àüûç-àüûçà âåðìèø çåíèò òîïëàðû àðàìñûç-
úàñûíà ýþéëÿðÿ à÷ûëûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. ..Ýÿ-
ìè(íèí) ýþéÿðòÿñèíäÿ äÿ çåíèò òîïëàðû âàð èäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇÅÍÈÒ×È èñ. ùÿðá. Çåíèò òîï÷óñó, òÿééàðÿ
âóðàí òîï÷ó. Çåíèò÷èëÿðèìèç äöøìÿí òÿééàðÿ-
ëÿðèíè âóðóá ñàëäûëàð. – Êå÷èð áàõûøëàðû ýþé-
ëÿðÿ äàëàí; Ôàøèñò ãóçüóíóíó ùåé âóðóá ñàëàí;
Øàíëû çåíèò÷èëÿð áþéöê ãöðóðëà. ß.Úÿìèë.
ÇÅÍÊÅÐ èñ. [àë.] Ñèëèíäðèê äåøèêëÿðèí ýèðèø
ùèññÿëÿðèíè, ôàñîíëó ñàùÿëÿðèíè òÿìèç åìàë åò-
ìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí àëÿò. // ô. Çåíêåð-
ëÿìÿê.
ÇÅÐÇßÊ èñ. ìÿù. õöñ. Ãóéóíó ó÷óá äà-
üûëìàãäàí ãîðóìàã ö÷öí îíóí äèâàðëàðûíà
âÿ àüçûíà ùþðöëÿí äàø âÿ éà êÿðïèú ùþðýö.
ÇÅÐÇßÊËÈ
ÇÅÐÇßÊËÈ ñèô. ìÿù. õöñ. Çåðçÿéè îëàí.
Çåðçÿêëè ãóéó.
ÇÅÉ èñ. [ÿð. çèéé] Çàùèðè øÿêèë, õàðèúè ýþ-
ðöíöø, ãèéàôÿ, ïàëòàð.
Þç çåéèíäÿí ÷ûõ-
ìàã – þç úûçûüûíäàí, þç ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí ÷ûõ-
ìàã, àçìàã.
ÇÅÉÈË èñ. [ÿð.] êþùí. 1. ßòÿê, ïàëòàðÿòÿéè.
2. Àðòûðìà, ãåéä, ÿëàâÿ (êèòàá áàðÿñèíäÿ).
3. Ìÿòíÿ äàèð òÿñâèð âÿ øÿðù.
4. Àøàüûäà ýþñòÿðèëÿí.
ÇÅÉÒÓÍ èñ. [ÿð.] Çåéòóíêèìèëÿð ôÿñèëÿ-
ñèíäÿí áèòêè úèíñè. Ìåéâÿñèíäÿí éåéèíòè ñÿíà-
éåñèíäÿ âÿ òåõíèêàäà èøëÿäèëÿí éàü àëûíûð.
Àáøåðîíäà çåéòóí éàõøû éåòèøèð. Çåéòóí 5-12
ìåòðÿ ãÿäÿð ùöíäöðëöêäÿ, éàðïàüû áîçóìòóë-
éàøûë ðÿíýëè, ùÿìèøÿéàøûë àüàúäûð. Ù.Ãÿäèðîâ.
ÇÅÉÒÓÍ×È×ßÊËÈËßÐ úÿì áîò. Êîë âÿ
àüàú úèíñèíäÿí îëàí áèòêè ôÿñèëÿñè. Áèðýþçêè-
ìèëÿð ñûðàñûíûí àíúàã çåéòóí÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñèëÿñè
âàðäûð. Ì.Ãàñûìîâ.
ÇÅÉÒÓÍ×Ó èñ. 1. ê.ò. Çåéòóí éåòèøäèðìÿêëÿ
ìÿøüóë îëàí àäàì.
2. êþùí. Çåéòóí ñàòàí àäàì.
ÇÅÉÒÓÍ×ÓËÓà èñ. Çåéòóí÷óíóí èøè, ïå-
øÿñè, ìÿøüóëèééÿòè; çåéòóí éåòèøäèðìÿ èøè.
ÇÅÉÒÓÍÈ ñèô. [ÿð.] Çåéòóí ðÿíýèíäÿ îëàí,
áîçóìòóë-éàøûëà ÷àëàí. Çåéòóíè éàðïàã.
ÇÅÉÒÓÍËÓÃ èñ. Çåéòóí àüàúëàðû ÿêèëìèø
éåð, çåéòóí ïëàíòàñèéàñû.
ÇßÁÀÍ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Äèë. Áèð ñààò ýþð-
ìÿñÿì, òóòè çÿáàíûì; Ãîïàúàã áàøûìà ãèéà-
ìÿò åéëÿ. Ì.Ï.Âàãèô. Øÿêÿð ñþùáÿòëèäè, øèðèí
äèëëèäè; Òóòè êèìè õîø çÿáàíûì ýåäèáäè. Àøûã
ßëÿñýÿð.
Çÿáàíà ýÿëìÿê – äèëÿ ýÿëìÿê,
äèëëÿíìÿê. Ýþðúÿê úÿìàëè-éàðûìû ýÿëäè çÿ-
áàíÿ øÿì. Ñ.ß.Øèðâàíè. Èøëÿð äÿéèøèëäè – ùà-
ìûñû äþíäö çÿìàíÿ; Èíñàí êèìè ôÿëÿ, êþëÿ äÿ
ýÿëäè çÿáàíÿ. ß.Íÿçìè.
ÇßÁÀÍß èñ. [ôàðñ.] êëàñ. 1. Àëîâ, àëîâóí
øþëÿñè.
Çÿáàíÿ ÷ÿêìÿê – øèääÿòëÿ àëîâ-
ëàíìàã, àëûøûá-éàíìàã. Î àíúàã åâëÿðèíèí çÿ-
áàíÿ ÷ÿêÿðÿê éàíäûüûíû ýþðäö. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Òÿðÿçè âÿ ñ. þë÷ö úèùàç âÿ àëÿòëÿðèíèí äèë
øÿêëèíäÿ îëàí ùèññÿñè, ìèëè. Òÿðÿçèíèí çÿáàíÿñè.
ÇßÁßÐ èñ. [ôàðñ.] ßðÿá (ôàðñ) ÿëèôáàñûíäà
“ÿ” ñÿñèíè áèëäèðìÿê ö÷öí ñàìèòëÿðèí öçÿðèíÿ
ãîéóëàí , èøàðÿñè; ôÿòùÿ. Îðäà àéèíäèð øåðèí
ùÿð êÿëìÿñè; Ãàðûøûá áèð-áèðèíÿ çèð âÿ çÿáÿð.
Øÿùðèéàð.
ÇßÁÓÍ
ÇßÁßÐÚßÄ èñ. [ÿð.] Êå÷ìèøäÿ ãèéìÿòëè
äàøëàðäàí ñàéûëàí, çöìðöäÿ áÿíçÿéÿí éàøûë
ðÿíýëè äàø. Ñàáàùûñû ýöí ãûç îüëàíà áèð çöì-
ðöä ýþíäÿðäè. Îüëàí ýåòäè áàçàðà, áèð äÿíÿ
çÿáÿðúÿä àëûá ãîéäó áûíûí éàíûíà, ãåéòÿðäè
äàëà. (Íàüûë). Ìèíà ãÿääèí çÿáÿðúÿääè; Íÿ
äåñÿí úàíà ìèííÿòäè. “Ãóðáàíè”. ×ÿïêÿíèí
éàõàñûíäàêû çöìðöä âÿ çÿáÿðúÿä äöéìÿëÿðè
àëòûíäàí òåëëÿðèíÿ ñàíúäûüû áàäàì øÿêèëëè
àëìàç úûããà .. ýþðöíöðäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇßÁßÐÄßÑÒ ñèô. [ôàðñ.] êþùí. 1. ×îõ ãöâ-
âÿòëè, ÷îõ ýöúëö, ãîëóýöúëö.
2. Èñòåäàäëû, òàëàíòëû, ãöââÿòëè. Çÿáÿðäÿñò
øàèð. – [Íèçàìè:] Ôÿãèð áÿõòÿâÿðÿì, øàèðÿì,
çÿáÿðäÿñòÿì; Úàùàí êèìèíñÿ ãîé îëñóí, ìÿí
îíäà ñÿðáÿñòÿì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇßÁßÐÄßÑÒËÈÊ èñ. ×îõ ãöââÿòëèëèê,
ãîëóýöúëöëöê.
ÇßÁÒ èñ. [ÿð.] Ñèëàù ýöúö èëÿ, çîðëà òóòìà,
ÿëÿ êå÷èðìÿ, ùàêèìèééÿòè àëòûíà àëìà, èõòèéà-
ðûíà àëìà; ñàùèáëÿíìÿ, éèéÿëÿíìÿ. Ãàëàíûí
çÿáòè. Øÿùÿðèí çÿáòè.
Çÿáò åòìÿê – 1) çîðëà
òóòìàã, ÿëÿ êå÷èðìÿê, ùàêèìèééÿòè àëòûíà àë-
ìàã, èøüàë åòìÿê, èõòèéàðûíà àëìàã, çîðëà ñà-
ùèáëÿíìÿê. Ýöëëöúÿ êÿíäèíè äöøìÿí çÿáò åòäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Øàù Ìèðçÿ Àüà õàíà:] Íèéÿ
ìÿíäÿí èçí àëìàìûø Ùåðàòû çÿáò åòäèí?
Ú.Úàááàðëû. Úÿôÿðãóëó Ôÿðùàä áÿéèí åâëÿðèíè
çÿáò âÿ þçöíö ùÿáñ åòìÿéÿ ýþíäÿðèëäè. Ãàí-
òÿìèð; // ìÿú. þçöíÿ òàáå åòìÿê, éèéÿëÿíìÿê.
Òÿáèÿòè çÿáò åäèá àëìàüûí çàìàíûäûð; Êàèíàòà
çÿëçÿëÿ ñàëìàüûí çàìàíûäûð. Ì.Ìöøôèã; 2) êëàñ.
ãåéä åòìÿê, éàçìàã; 3) ùàôèçÿñè èëÿ òóòìàã,
ùàôèçÿñèíäÿ ñàõëàìàã, ãàâðàìàã.
ÇßÁÒÈÉÉß èñ. [ÿð.] êþùí. Ïîëèñ íÿôÿðè.
[Ùÿñÿí:] Áó, áèð ÿñýÿðÿ æåìïåð ñàòìûø, çÿá-
òèééÿëÿð éàõàëàìûøëàð. Ù.Íÿçÿðëè.
ÇßÁÒ-ÐßÁÒ èñ. [ÿð.] êþùí. Àñàéèø, èíòè-
çàì, íèçàì, ãàéäà.
ÇßÁÓÍ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Çÿèô, ãöââÿòñèç,
úàíñûç, àúèç, äöøêöí. Äóñò áèïÿðâà, ôÿëÿê áè-
ðÿùì, äþâðàí áèñöêóí; Äÿðä ÷îõ, ùÿìäÿðä
éîõ, äöøìÿí ãÿâè, òàëå çÿáóí. Ôöçóëè. Çèðà
êþíëöì ùÿâÿñëÿðèí ïÿíúÿñèíäÿ çÿáóíäóð;
Ãóðòàðìàðàì, íÿ åòìÿëè? Áèð ÷àðÿñèç úöíóí-
äóð. À.Ñÿùùÿò. // ßñèð, ýèðèôòàð.
Çÿáóí
åòìÿê (åéëÿìÿê) – 1) çÿèôëÿøäèðìÿê, ãöâ-
âÿäÿí ñàëìàã, úàíñûçëàøäûðìàã, äöøêöíëÿø-
äèðìÿê. Íàýÿùàí áàøëàéûá âÿáà; òàóí; Ñàðäû
ÿòðàôû, õÿëãè åòäè çÿáóí. Ù.Úàâèä; 2) ÿñèð åòìÿê,
649
ÇßÁÓÍËÓÃ
ýèðèôòàð åòìÿê. [Ìèííÿò õàíûì:] Èíñàô åéëÿéèí,
áèð áàõûí ìÿíÿ! Ìÿðúàí åéëÿéèð ÷îõ çÿáóí
ìÿíÿ! Ö.Ùàúûáÿéîâ. Çÿáóí îëìàã – 1) çÿèô-
ëÿøìÿê, ãöââÿäÿí äöøìÿê, úàíñûçëàøìàã, äöø-
êöíëÿøìÿê; 2) ÿñèð îëìàã, ýèðèôòàð îëìàã.
ÇßÁÓÍËÓà èñ. Çÿèôëèê, ãöââÿòñèçëèê, úàí-
ñûçëûã, àúèçëèê, äöøêöíëöê. Àñëàíûí ãûçàðìûø
ýþçëÿðèíäÿ îëàí ìÿùçóíëóã âÿ çÿáóíëóã ÿëà-
ìÿòè Ùàúûíû äà ãÿìýèí åäèðäè. Ú.Úàááàðëû.
ÇßÁÓÐ èñ. [ÿð.] Äèíè ÿñàòèðÿ ýþðÿ, Àëëàù
òÿðÿôèíäÿí Äàâóä ïåéüÿìáÿðÿ ýþíäÿðèëÿí
êèòàá. [Äÿðâèø:] ßâÿò, Ãóðàí, Çÿáóð, Èíúèëö
Òþâðàò; Áèðÿð ðþéà êè çîð òÿôñèðè, ùåéùàò!
Ù.Úàâèä.
ÇßÄß èñ. [ôàðñ.] 1. Òîõóíìàã, éàõóä áÿðê
áèð øåé äÿéìÿê íÿòèúÿñèíäÿ áèð øåéäÿ ÿìÿëÿ
ýÿëÿí ÿçèê éåðè, ãîïóã, ãÿëïÿ, ÷àòäàã âÿ ñ.
Áó ñòÿêàíûí çÿäÿñè âàð. // Ìåéâÿëÿðäÿ ãóðä
äÿéìÿ, éàõóä äîëó âÿ ñ.-äÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí
õÿñàð. Ìåéâÿíèí çÿäÿñè âàð. Áó ãîâóíäà çÿäÿ
éîõäóð.
Çÿäÿ âóðìàã – 1) çÿäÿëÿìÿê;
2) ìÿú. éàðàëàìàã. Çÿäÿ äÿéìÿê (òîõóí-
ìàã) – 1) õàðàá îëìàã. [Àíà:] Àé îüóë, áÿëêÿ
àüëûíà çÿäÿ òîõóíóá. Ñ.Ðÿùìàí; 2) ìÿú. éàðà-
ëàíìàã. Çÿäÿ ñàëìàã – çÿäÿëÿìÿê, éàðà-
ëàìàã. Ìöæýàíëàðûí ñàëûá áàüðûìà çÿäÿ;
Äþçìÿê îëìàç ìóíúà äÿðäè-áèùÿäÿ. Ã.Çàêèð.
2. Õàðèúè òÿñèð íÿòèúÿñèíäÿ îðãàíèçìèí áèð
éåðèíäÿ òîõóìàíûí ÿçèëìÿñè, çèéàí ýþðìÿñè;
êîíòóçèéà. Êÿíä òÿñÿððöôàò èøëÿðèíäÿ ìöøà-
ùèäÿ îëóíàí çÿäÿëÿð úöðáÿúöð îëóð.
...çÿäÿ [ôàðñ.] Áÿçè ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí “âó-
ðóëìóø, óüðàìûø, äö÷àð îëìóø, ýèðèôòàð îëìóø”
ìÿíàëàðûíû áèëäèðÿí èêèíúè òÿðêèá ùèññÿñè; ìÿñ.:
ãÿìçÿäÿ, ìöñèáÿòçÿäÿ, ôÿëàêÿòçÿäÿ.
ÇßÄßËßÌß “Çÿäÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÄßËßÌßÊ ô. Òîõóíàðàã âÿ éà òîõóí-
äóðàðàã çÿäÿ âóðìàã, õàðàá åòìÿê, øèêÿñò
åòìÿê, éàðàëàìàã, ÿçìÿê, ÷àòëàòìàã âÿ ñ.
Ùÿéàòûí êöëÿêëÿðè ùàìûäàí ÿââÿë ýÿíú éàð-
ïàãëàðû çÿäÿëÿéèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ßââÿë áèð îõ
èëÿ ùåéâàíûí áàøûíû çÿäÿëÿìèøäè. Ìèð Úÿëàë.
ÇßÄßËßÍÄÈÐÌß “Çÿäÿëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇßÄßËßÍÄÈÐÌßÊ “Çÿäÿëÿíìÿê”äÿí
èúá.
ÇßÄßËßÍÌß “Çÿäÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
Áàäûìúàíû ñÿðèí éåðäÿ ñàõëàìàã âÿ çÿäÿëÿí-
ìÿäÿí ãîðóìàã ëàçûìäûð..
650
ÇßÔßÐ
ÇßÄßËßÍÌßÊ ô. Áèð øåéÿ òîõóíìàã âÿ
éà áèð øåé äÿéìÿê íÿòèúÿñèíäÿ áèð éåðè ÿçèë-
ìÿê, çÿäÿ äÿéìÿê, çÿäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿê,
éàðàëàíìàã, øèêÿñò îëìàã. Äîëóäàí àëìàëàð
àüàúäà çÿäÿëÿíäè. – Äöøìÿí òÿééàðÿñè äþ-
éöøäÿ çÿäÿëÿíäè, ôàøèñòèí áóðíó ÿçèëäè, ãàí
àõûá àüçûíà äîëìàüà âÿ ÷ÿíÿñèíäÿí ñöçöë-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùÿêèì ýöìàí
åëÿéèðäè êè, éàðàëûíûí áþéðÿéè áÿðê çÿäÿëÿíèá.
ß.Âÿëèéåâ.
ÇßÄßËßÍÌÈØ ”Çÿäÿëÿíìÿê”äÿí ô.ñèô.
Äîëóäàí çÿäÿëÿíìèø ìåéâÿ. Çÿäÿëÿíìèø áÿ-
äÿí. – Êàìèë ìàøèíèñòè òåç ÿéëÿøäèðèá, þçö îíóí
éåðèíè òóòäó âÿ çÿäÿëÿíìèø ãàéûüû Àñëàíäàøà
ñöðäö. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÇßÄßËÈ ñèô. Çÿäÿñè îëàí, çÿäÿ äÿéìèø;
ÿçèê. Çÿäÿëè éåð. Çÿäÿëè áÿäÿí. – Ãàðû èñÿ
þìðöíöí ñîí ÷àüûíäà îíóí äÿðäèíè äèíëÿéÿí
àäàìà çÿäÿëè ãÿëáè èëÿ ùþðìÿò áÿñëÿéèð.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ãàé÷ûëàéàíëàð èñÿ øöøÿ êèìè àü,
ãàðà ñàëõûìëàðû çÿäÿëè ýèëÿäÿí òÿìèçëÿéèðäèëÿð.
Ìèð Úÿëàë. // ìÿú. Éàðàëû. Áó ÿëëÿð éàä ÿëèäè;
Êþìÿéèì äàä ÿëèäè; Ýåäèðñÿí, òåç ãàéûò ýÿë;
Öðÿéèì çÿäÿëèäè. (Áàéàòû).
ÇßÄßËÈËÈÊ èñ. Çÿäÿëè øåéèí ùàë âÿ êåé-
ôèééÿòè.
ÇßÄßÑÈÇ ñèô. Çÿäÿñè, íþãñàíû, ÿçèéè îëìà-
éàí; áöòþâ, ñàô. Çÿäÿñèç øöøÿ. Çÿäÿñèç ìåéâÿ.
ÇßÄßÑÈÇËÈÊ èñ. Çÿäÿñè îëìàìà, áöòþâ-
ëöê, òàìëûã.
ÇßÔ èñ. [ÿð.] êëàñ. Çÿèôëèê, ãöââÿòñèçëèê,
öçýöíëöê. Ìàíà áó çÿôö áèùàëëûã, ñàüûíìà,
ïèðëèêäÿíäèð; Ýþçöí ôèêðè ìÿíè éîðüóí ñàëûá
àùó ãîâàíëàðòÿê. Ã.Çàêèð. Çÿô åéëÿäè àúèç
ìÿíè, ãàëäûì ÿìÿëèìäÿí; ×ÿêäèì íÿ çèéàí-
ëûã?! Ì.ß.Ñàáèð. Áèð äÿôÿ Ñîôèéà õàíûì ñòó-
äåíòèí áàõûøûíäàí ãîðõìàäû, ýþçëÿðèíèí è÷èíÿ
äèê áàõäû. Ëàêèí ðóùóíà ñöêóò ýÿëìÿäè. Çÿôèíè
äóéäó âÿ áàøûíû éàñòûüà ñþéêÿéÿðÿê àüëàäû.
×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÇßÔßÐ èñ. [ÿð.] òÿíò. Ãàëèáèééÿò, ãÿëÿáÿ.
Ýÿíúÿ çÿôÿðè Èáðàùèì õàíûí íöôóçóíó Àçÿð-
áàéúàí õàíëûãëàðû àðàñûíäà áèð ãàò äàùà àð-
òûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Åé çÿôÿð íÿüìÿñè, ñÿí
åé øÿí íÿüìÿ! Ãàíëû úÿáùÿëÿðäÿ äþéöøÿí
íÿüìÿ. Í.Ðÿôèáÿéëè. Ýÿçèá áó äîñò åëëÿðè, äî-
ëàíñàí ãàðûø-ãàðûø; Ùÿð éàíäà ýþðÿúÿêñÿí,
éöêñÿëèø, çÿôÿð, éàðûø. ß.Úÿìèë. // Ãàëèá ýÿëìÿ,
öñòöí ýÿëìÿ.
Çÿôÿð ãàçàíìàã (÷àëìàã) –
ÇßÔßÐÀÍ
ãàëèá îëìàã, ãÿëÿáÿ ÷àëìàã. [Íöøàáÿ:] Þëêÿ-
ëÿð äöøìÿíè ðóìëó Èñêÿíäÿð; Ùèíä èëÿ Èðàíäà
ãàçàíìûø çÿôÿð. À.Øàèã. Äþéöøëÿðäÿ çÿôÿð ÷àë-
äûí, áîé àòäûí; Éåð öçöíäÿ ìèëéîíëàðû îéàò-
äûí. Ð.Ðçà. Çÿôÿð òàïìàã – á à õ çÿôÿð ãà-
çàíìàã. Çÿôÿð éåòèðìÿê – ìÿüëóá åòìÿê,
öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìàã, éåíìÿê. // Ìÿã-
ñÿäÿ íàèë îëìà, ìöâÿôôÿãèééÿò, íàèëèééÿò.
◊ Çÿôÿð òîõóíäóðìàã – áàøûíà õàòà ýÿòèð-
ìÿê. [Õàíûìíàç:] Àé áàëàì, ãóðáàíûí îëóì,
ãîðõóðàì áèðäÿí óøàãúûüàçûìà áèð çÿôÿð òî-
õóíäóðìàñûíëàð. Ú.Úàááàðëû. Çÿôÿð òîõóí-
ìàã (äÿéìÿê) – çÿðÿð, çèéàí, õÿòÿð äÿéìÿê,
áàøûíà õàòà ýÿëìÿê. Úàí Êîðîüëó, þç úàíûì-
äàí ãîðõìóðàì; Ãîðõóì îäóð, çÿôÿð äÿéÿ
äîñòóìà. “Êîðîüëó”. ßùìÿä òàúèð äÿ ãûçû ýþ-
òöðöá àðàäàí ÷ûõäû êè, îíà çÿôÿð òîõóíìàñûí.
(Íàüûë).
ÇßÔßÐÀÍ èñ. [ÿð.] 1. áîò. ×è÷ÿêëÿðè éåéèíòè
ñÿíàéåñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ÷îõèëëèê ñîüàíàãëû
úÿíóá áèòêèñè. Çÿôÿðàí òàðëàñû. – [Èáàä Îúàã-
ãóëóéà:] Áóüäà ÿêÿíëÿð äÿ ýÿðÿê çÿôÿðàí ÿê-
ñèíëÿð. Ú.Úàááàðëû. // Ùÿìèí áèòêè ÷è÷ÿêëÿðè-
íèí, ìöõòÿëèô éåìÿê øåéëÿðèíÿ ÿòèð, òàì âÿ
õöñóñè ðÿíý âåðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí ãóðó-
äóëìóø ñàðû òåëëÿðè. Õÿðú åäèð áèð ïàðà ÿøõàñ
ïóëóí áàéðàìäà; Çÿôÿðàíà, éàüà, ðàçéàíà,
õàøõàøà, ÿòÿ. Ì.ß.Ñàáèð.
2. ìÿú. Ñàðû ðÿíý ìÿíàñûíäà. Ùÿì ðÿíýè-
áÿùàð îëóá õÿçàíûì; Äþíìöøäö ÿãèãÿ çÿôÿ-
ðàíûì. Ôöçóëè. Äþøëÿðè ãóðóìóø, ðÿíýè çÿôÿ-
ðàí; Áóäóð åùòèéàúûí, àúëûüûí ñîíó! Ñ.Âóðüóí.
ÇßÔßÐÀÍÛ ñèô. Çÿôÿðàí ðÿíýëè, ñàðû-íàðûíúû
ðÿíýëè. Çÿôÿðàíû øàôòàëû.
ÇßÔßÐÀÍËÛ ñèô. Çÿôÿðàí ãàòûëìûø, çÿôÿ-
ðàí âóðóëìóø, òÿðêèáèíäÿ çÿôÿðàí îëàí. Çÿôÿ-
ðàíëû ïëîâ. Çÿôÿðàíëû áîçáàø. – Áàëêîíóí ôÿçà-
ñûíû ÿòèðëè øÿðáÿòëÿðèí, çÿôÿðàíëû éåìÿêëÿðèí
ãîõóñó äîëäóðìóøäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Öñòö
çÿôÿðàíëû áèð ïëîâ éåéÿê; Áó ýöíöí åøãèíÿ
ìàùíûëàð äåéÿê. Ñ.Âóðüóí.
ÇßÔßÐÀÍÏËΠèñ. Çÿôÿðàíëû ïëîâ. Ýþ-
ðÿðñèíèç êè, áàúûíûç ñèçèí ö÷öí íåúÿ áèð çÿôÿ-
ðàíïëîâ áèøèðèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Åøøÿê íÿ áèëèð
çÿôÿðàíïëîâ íÿäèð? (Àòà. ñþçö).
ÇßÔßÐËÈ ñèô. Õàòàëû, ùÿéàò ö÷öí òÿùëöêÿëè.

Çÿôÿðëè éåð äàí. – çÿäÿëÿíìÿñè ùÿéàò ö÷öí
òÿùëöêÿëè îëàí áÿäÿí öçâö. Íóðÿääèíè ôàéòîí
áàñäûãäàí ñîíðà îíóí éàðàëû ùàëûíäà áàøûíà
éûüûëìûø àäàìëàðäàí áèðèñè äåäè: – Ùÿðýàù
ÇßÙßÐ
çÿôÿðëè éåðèíäÿí áàñìàéûáñà, ùå÷ çàä îëìàç.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÇßÔßÐÉÀÁ ñèô. [ÿð. çÿôÿð âÿ ôàðñ. ...éàá]
êëàñ. òÿíò. Ìöâÿôôÿãèééÿòÿ ÷àòàí, ìöâÿôôÿ-
ãèééÿò ãàçàíàí. // Ãàëèá, ãÿëÿáÿ ÷àëàí, ãàëèá
ýÿëÿí.
Çÿôÿðéàá îëìàã – ìöâÿôôÿãèééÿò
ÿëäÿ åòìÿê; // ãÿëÿáÿ ÷àëìàã, ãàëèá ýÿëìÿê.
ÇßÝÞ èñ. ×îõ àúû âÿ éà çÿé äàäëû øåé.
ÇßÜßÍ1 èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Ãàðà ãàðüà, äîëàøà.
Òÿðëàí éåðèíè çàü âÿ çÿüÿí òóòìàç. (Àòà. ñþçö).
ßýÿð äöíéàäà èíñàô âÿ ÿäàëÿò îëñà èäè, òÿðëàí
éåðèíäÿ çàü âÿ çÿüÿí îòóðìàç èäè. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ. Áöëáöë éåðèíäÿ èíäè îòóðìóø èäè çÿüÿí;
Áöëáöëëÿðèí ìÿçàðäà ñþéëÿð: âÿòÿí, âÿòÿí!..
Ì.Ùàäè.
ÇßÜßÍ2 èñ. [ÿð.] êëàñ. ×ÿíÿ îðòàñûíäàêû
÷óõóð. Êþíöë àñàéèøè, úàíûí ðàùÿòè; Ýöëýÿç
çÿíÿõäàíäà, òÿð çÿüÿíäÿäèð. Ì.Ï.Âàãèô.
ÇßÙßÍÄß ñèô. âÿ èñ. äàí. Äèëèàúû, çÿùëÿ-
àïàðàí, çÿùëÿòþêÿí, ãàáàäàíûøàí, êîáóä
(àäàì). Çÿùÿíäÿ àäàì. Çÿùÿíäÿíèí áèðèäèð.
ÇßÙßÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Úàíëû îðãàíèçìè çÿ-
ùÿðëÿíäèðÿ áèëÿí ìàääÿ; àüû. Èëàí çÿùÿðè. Þë-
äöðöúö çÿùÿð. Çÿùÿð âåðìÿê (çÿùÿðëÿìÿê).

Çÿùÿð éåìÿê – þçöíö þëäöðìÿê ö÷öí
çÿùÿð è÷ìÿê. // ìÿú. ×îõ àúû øåé ùàããûíäà.
Áó äÿðìàí ëàï çÿùÿðäèð.
Çÿùÿð êèìè – ÷îõ
àúû. // ìÿú. ×îõ ìÿíôè òÿñèðè îëàí øåé. Øîâèíèçì
çÿùÿðè.
2. ìÿú. äàí. Ìèêðîá ìÿíàñûíäà. Ùèíäèñ-
òàíäà Ãàíã ÷àéû áèçèì Êöð ÷àéûíäàí ÷îõ
áþéöêäöð, ..àììà áó ñóäàí âÿáà çÿùÿðè ùå÷
ÿñêèê îëìóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
◊ Çÿùÿð äàüàðúûüû (òóëóüó, òîðáàñû) äàí. –
äèëè ÷îõ àúû àäàì ùàããûíäà. [ßñýÿð:] ..Çÿùÿð
òîðáàñû éóõóäàí àéûëûá ýÿëìÿê èñòÿéèð. Í.Âÿ-
çèðîâ. Çÿùÿð åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ çÿùÿð
ãàòìàã. Çÿùÿð è÷èðòìÿê ìÿú. – ùÿéàòûíû
çÿùÿðëÿìÿê, ýöíöíö ãàðà åëÿìÿê, ùÿéàòûíû
ÿçèééÿòÿ ñàëìàã. Íàìÿðäëÿðè îéëàãëàðäàí
êþ÷öðòäöì; Éàüû äöøìÿíëÿðÿ çÿùÿð è÷èðòäèì.
“Êîðîüëó”. Çÿùÿð ãàòûëìàã – òàìàìèëÿ
êîðëàíìàã, çÿùÿðëÿíìÿê. Îýöíêö íÿøÿìÿ
çÿùÿð ãàòûëìûø îëäóüóíäàí ÷îõ äàëüûí èäè(ì)..
À.Øàèã. Íèéÿ çÿùÿð ãàòûëñûí êèøèíèí íÿøÿñèíÿ..
Á.Âàùàáçàäÿ. Çÿùÿð ãàòìàã ìÿú. – òàìà-
ìèëÿ êîðëàìàã, ïîçìàã, õàðàá åòìÿê, çÿ-
ùÿðëÿìÿê. Çÿùÿð óääóðìàã – á à õ çÿùÿð
è÷èðòìÿê. Çÿùÿð éåéÿñÿí! äàí. – ãàðüûø,
íèôðèí, ñþéöø èôàäÿñè. Çÿùÿðÿ äþíäÿðìÿê
651
ÇßÙßÐËßÌß
– á à õ çÿùÿð ãàòìàã. Áèð ñòÿêàí ÷àé âåðäè,
îíó äà çÿùÿðÿ äþíäÿðäè. Çÿùÿðÿ äþíìÿê –
ïîçóëìàã, õàðàá îëìàã, ïèñ, àúû áèð øåéëÿ
ÿâÿç îëóíìàã. Éåäèéèìèç çÿùÿðÿ äþíäö. Öç-
ýþçöíäÿí (ñèôÿòèíäÿí) çÿùÿð òþêöëìÿê
(éàüìàã) – ÷îõ ãàøãàáàãëû îëìàã, àúûãëû, ãÿ-
çÿáëè ýþðöíìÿê.
ÇßÙßÐËßÌß “Çÿùÿðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÙßÐËßÌßÊ ô. 1. Àüûëàìàã, çÿùÿðëÿ
òÿñèð åòìÿê, çÿùÿð âåðìÿê, çÿùÿð è÷èðìÿê,
çÿùÿð âåðèá þëäöðìÿê, çÿùÿðëè ìàääÿëÿðëÿ
þëäöðìÿê, ãûðìàã. Ãàçëà çÿùÿðëÿìÿê. – Ãà-
ïûäà áàüëàíìûø èòèí ñÿñè ÷ûõìàéûðäû. Äåéÿ-
ñÿí, îíó úàñóñ çÿùÿðëÿìèøäè. Ì.Ùöñåéí.

Þçöíö çÿùÿðëÿìÿê – çÿùÿð ãÿáóë åäèá
þçöíö þëäöðìÿê, þçöíö þëäöðìÿê ö÷öí çÿùÿð
è÷ìÿê. Õàíûì êíéàýèíéàíûí ýÿëìÿéÿúÿéèíè
åøèäÿð-åøèòìÿç øêàôûí éàíûíà éöéöðöá þçöíö
çÿùÿðëÿìÿê èñòÿäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // ìÿú. Àúû,
çÿùÿðëè ñþç äåéÿðÿê, ãÿëáèíè èíúèòìÿê, ñîí
äÿðÿúÿ êÿäÿðëÿíäèðìÿê, àúûëàìàã.
2. Çÿùÿð âÿ éà çÿùÿðëè ìàääÿ ãàòìàã.
Ùàâàíû çÿùÿðëÿìÿê. Äöøìÿí ãóéóëàðûí ñó-
éóíó çÿùÿðëÿäè.
3. Çÿùÿð âÿ éàõóä çÿùÿðëè ìàääÿíèí òÿñèðè
èëÿ õÿñòÿëÿíäèðìÿê, õÿñòÿëÿíìÿñèíÿ, ïîçóë-
ìàñûíà, õàðàá îëìàñûíà ñÿáÿá îëìàã. È÷êè èëÿ
áÿäÿíèíè çÿùÿðëÿìÿê.
4. ìÿú. Êîðëàìàã, õàðàá åòìÿê, ïîçìàã,
÷îõ ïèñ òÿñèð åòìÿê. Êåôèíè éàìàí çÿùÿðëÿ-
äèëÿð. – [Úåéðàí:] Áó ãàäûí ìÿíèì ùÿéàòûìû
çÿùÿðëÿìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÇßÙßÐËßÍÌß “Çÿùÿðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
Èíñàí ÷îõ [ñïèðòëè è÷êè] è÷äèêäÿ îðãàíèçìäÿ
çÿùÿðëÿíìÿ ÿëàìÿòëÿðè ýþðöíöð.
ÇßÙßÐËßÍÌßÊ ô. Áÿäÿíÿ çÿùÿðëè áèð
øåé äàõèë îëìàã íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿëÿíìÿê
âÿ éà þëìÿê. Áàëûãäàí çÿùÿðëÿíìÿê. Ýþáÿ-
ëÿêäÿí çÿùÿðëÿíìÿê. – Ùàâàäà ìûüìûüà ñàí-
úûð èíñàíû; Äþíöá çÿùÿðëÿíèð èíñàíûí ãàíû.
Ñ.Âóðüóí.
ÇßÙßÐËßÒÌß “Çÿùÿðëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÙßÐËßÒÌßÊ èúá. Çÿùÿð âåðäèðìÿê,
çÿùÿð âåðäèðèá þëäöðìÿê. Èòè çÿùÿðëÿòìÿê.
Ñè÷àíëàðû çÿùÿðëÿòìÿê.
ÇßÙßÐËßÉÈÚÈ ñèô. Çÿùÿðëÿíìÿ ÿìÿëÿ
ýÿòèðÿí, çÿùÿðëÿíìÿéÿ ñÿáÿá îëàí, çÿùÿð-
ëÿíäèðèá þëäöðÿí. Çÿùÿðëÿéèúè ìàääÿëÿð. Çÿ-
ùÿðëÿéèúè ãàçëàð.
652
ÇßÙËßÀÏÀÐÀÍ
ÇßÙßÐËÈ ñèô. 1. Çÿùÿðè îëàí; çÿùÿðëÿíäè-
ðèúè, àüûëû. Çÿùÿðëè ãàç. Çÿùÿðëè ìàääÿ. – [Íà-
øàääà] çÿùÿðëè áèð ÿãðÿá õàñèééÿòè âàðäûð.
Ñ.Ùöñåéí. È÷ÿðèìäÿ çÿùÿðëè èëàí êèìè áèð àúûã
âÿ êèí ãûâðûëûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ. Îâ÷óíó ñàíêè
éåääè èë ñóñóç ãàëìûø çÿùÿðëè áèð èëàí ÷àëäû.
ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Òÿðêèáèíäÿ çÿùÿð ìàä-
äÿñè îëàí, çÿùÿð ãàòûëìûø, çÿùÿð âóðóëìóø.
Çÿùÿðëè äÿðìàí. – Çÿùÿðëè ýöëëÿëÿð ùàâàíû
éàðäû; ßøðÿôèí åâèíè ãûüûëúûì ñàðäû. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. ìÿú. Àúû, òîõóíàí, ñàíúàí, ãàíãàðàëäàí,
êèíëè, èñòåùçàëû. Çÿùÿðëè ñþç. Îíóí çÿùÿðëè äèëè
âàð. – Ìöÿëëèìèí ñþçëÿðèíäÿ çÿùÿðëè èéíÿëÿð
îëäóüóíó ìîëëà Õÿëèë ùèññ åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí.
Çÿùÿðëè äèëëÿðè äàíûøûð äóçëó; Äåéèëëÿð êå÷ìèø-
òÿê ÷îõ äà ãóäóçëó. Ù.Ê.Ñàíûëû.
3. ìÿú. Àúû, àúûëàéûúû. Ùÿôòÿëÿð, àéëàð êå÷èð
àõøàìëû-ñÿùÿðëè; Áÿçÿí øèðèí, áÿçÿí çÿùÿðëè.
Ð.Ðçà.
ÇßÙßÐËÈËÈÊ èñ. Çÿùÿðëè øåéèí ùàëû, êåé-
ôèééÿòè, õàññÿñè, çÿùÿðëÿìÿ ãàáèëèééÿòè.
ÇßÙßÐÑÈÇ ñèô. Çÿùÿðè îëìàéàí, àüûñûç.
ÇßÙßÐÑÈÇËßØÄÈÐÈÚÈ ñèô. êèì. Çÿùÿðè,
çÿùÿðèí òÿñèðèíè éîõ åäÿí, çÿùÿðäÿí òÿìèç-
ëÿéÿí. [Íèøàñòà ëöàáû] éàíäûðûúû, éåéèúè ìàä-
äÿëÿðëÿ âÿ éîäëà çÿùÿðëÿíäèêäÿ çÿùÿðñèçëÿø-
äèðèúè ìàääÿ êèìè èñòèôàäÿ åäèëèð. Ð.ßëèéåâ.
ÇßÙßÐÑÈÇËÈÊ èñ. Çÿùÿðñèç øåéèí ùàëû,
õàññÿñè, êåéôèééÿòè.
ÇßÙÈÐ èñ. [ÿð.] êþùí. Éàðäûì÷û, êþìÿê÷è,
àðõà.
ÇßÙËß: çÿùëÿñèíè àïàðìàã (òþêìÿê) –
òÿíýÿ ýÿòèðìÿê, áåçèêäèðìÿê, óñàíäûðìàã.
Ìÿðäëÿðÿ úàí ñàäàüà; Çÿùëÿìè áÿäçàò àïà-
ðàð. Àøûã ßëÿñýÿð. Áàëàúà óøàãëàðûí ñÿñè-
êöéö àäàìûí çÿùëÿñèíè àïàðûð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Çåéíÿá] ÿäÿáèééàò ìöÿëëèìèíèí
ëàï çÿùëÿñèíè òþêìöøäö. Ãàíòÿìèð. Çÿùëÿñè
ãà÷ìàã (ýåòìÿê) – ýþðìÿéÿ ýþçö îëìà-
ìàã, àúûüû ýÿëìÿê, ñåâìÿìÿê, íèôðÿò åòìÿê.
...Øàùûí ìöíÿúúèìáàøûäàí çÿùëÿñè ýåòìèøäè.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áèð ìöñÿëìàí þâðÿòèíäÿí
çÿùëÿñè ãà÷àíäà, ýåúÿ-ýöíäöç ñÿé åëÿéèð êè,
þâðÿò þëñöí, éÿíè âÿôàò åòñèí. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Ìÿøÿäè Èáàä:] Ùÿðýàù [ïàïàüû]
áó úöðÿ ãîéñàì, îíäà ãûçûí ìÿíäÿí çÿùëÿñè
ýåäÿð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. [Ìÿùáóñè Êÿðèìõàíà:]
Îüðó êèìè ýèçëè âÿ èøñèç éàøàìàãäàí çÿùëÿì
ýåäèð. Ì.Èáðàùèìîâ.
ÇßÙËßÀÏÀÐÀÍ á à õ çÿùëÿòþêÿí.
ÇßÙËßÊÀÐ
ÇßÙËßÊÀÐ ñèô. á à õ çÿùëÿàïàðàí. Óñòà
Òàïäûã öçöíÿ ãîíìóø çÿùëÿêàð áèð ìèë÷ÿéè
ãîâóðìóø êèìè ÿëèíè éóõàðû ãàëäûðûá ñàëäû..
Ì.Ùöñåéí.
ÇßÙËßÒÞÊßÍ ñèô. Þç ùÿðÿêÿò âÿ ñþçëÿðè
èëÿ àäàìû òÿíýÿ ýÿòèðÿí, áåçèêäèðÿí, óñàíäû-
ðàí, úàíà ýÿòèðÿí, áûãäûðûúû. Àíúàã çÿùëÿòþêÿí
ìöøòÿðèäÿí éàõà ãóðòàðìàã ö÷öí áóíóí äà
õåéðè îëìàäû. Ñ.Ðÿùìàí. Ùÿìçÿíèí çÿùëÿòþ-
êÿí êöé-êÿëÿê÷è àðâàäûíûí òÿêèäèíÿ áàõìà-
éàðàã, éîëäà áîéóí-áîüàçëàðûíûí äàø-ãàøûíû,
ãûçûë-ýöìöøöíö ÷ûõàðòìàéàíëàð, èíäè àðàìëà
ñîéóíóá ìöúðö âÿ ñàíäûãëàðûíà ãîéäóëàð.
ß.ßáöëùÿñÿí. // Ïèñ, õîøàýåòìÿéÿí, ãóëàüà
õîø ýÿëìÿéÿí. Áó çàìàí ìàøûíëàð ãÿçÿáëÿ-
íèá áþéöðöð, òðàìâàéëàð ìÿíè éîëëàðûíäà
ýþðÿí êèìè çÿùëÿòþêÿí áèð ñÿñëÿ çèíýèëäÿéèð.
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÇßÙËßÒÞÊÖÚÖ á à õ çÿùëÿòþêÿí. [Ôÿð-
ðàø] ýþçëÿðèíè éóìàðàã çÿùëÿòþêöúö áèð
àùÿíýëÿ ñþçÿ áàøëàäû. Ï.Ìàêóëó.
ÇßÙÌ èñ. [ôàðñ. “ñÿùì”äÿí] 1. Ãîðõó,
âàùèìÿ, äÿùøÿò; ãîðõó, âàùèìÿ, äÿùøÿò äî-
üóðàí ùàë, ýþðöíöø. Äÿìèð÷èîüëó áàõäû êè, áó
áèð éåêÿïÿð, êÿëÿ-êþòöð àäàìäû, öç-ýþçöíäÿí
çÿùì éàüûð. “Êîðîüëó”. ßëèïàøàíûí çÿùìè
úàíûíà ÷þêäö, ñÿáð åëÿìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðäö.
Ìèð Úÿëàë.
Çÿùìè áàñìàã – ãîðõóòìàã,
áÿðê ãîðõóéà ñàëìàã, âàùèìÿëÿíäèðìÿê, äÿù-
øÿòÿ ýÿòèðìÿê. Çÿùìè éàðûëìàã – áÿðê ãîðõ-
ìàã, áàüðû éàðûëìàã, äÿùøÿòëÿíìÿê. Áÿëè,
Ìÿùÿììÿä äÿ [äåâëÿðÿ] ãîøóëäó. Àç çàìàí
è÷èíäÿ áó åëÿ ïÿùëèâàí îëäó êè, êèìèí ìåéäà-
íûíà ýèðñÿéäè çÿùìè éàðûëàðäû. (Íàüûë).
2. Çÿùìëÿ, çÿùìèëÿ øÿêëèíäÿ – ãÿçÿáëÿ,
ùèääÿòëÿ, ÷îõ àúûãëû áèð ùàëäà. Úÿíàá Áàõ
Íåìÿòèí ýþçëÿðèíÿ åëÿ áèð çÿùìëÿ áàõäû êè, òÿ-
ëÿáÿíèí âöúóäóíà òèòðÿòìÿ äöøäö. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÇßÙÌßÒ èñ. [ÿð.] 1. ßìÿê. Çÿùìÿòèí áàðû.
Þç çÿùìÿòèíèí áÿùÿðè. – ßýÿð êè éàéäà çÿù-
ìÿòè ÿêèí÷èíèí çèéàä îëóð; Çèéàä îëóðñà, ãûø
ýöíö î äà î ãÿäð øàä îëóð. À.Ñÿùùÿò. Ùÿìèí
éöêãàëäûðàíëàðäàí áèðúÿñè èøëÿñÿéäè, áó éöç-
ëÿðëÿ àäàìûí çÿùìÿòè ãàò-ãàò éöíýöëëÿøÿðäè.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
2. ßçèééÿò, ðàùàòñûçëûã, íàðàùàòëûã. ×îõ çÿù-
ìÿòëÿ áàøà ýÿëÿí èø. Ñèçÿ çÿùìÿò îëäó. – Éà
äîñò îëìà, éà çÿùìÿòäÿí èíúèìÿ; Äîñò éîëóíäà
áîðàí, ãàð îëàúàãäû. Àøûã ßëÿñýÿð.
Çÿù-
ÇßÙÌßÒ
ìÿò ÷ÿêèëìÿê – áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí
ÿìÿê ñÿðô åäèëìÿê. Áó ñÿðýèíè éàðàòìàã
ö÷öí õåéëè çÿùìÿò ÷ÿêèëìèøäèð. – Ìÿí ñèçè ãÿñ-
äÿí áó îòàüà ÿââÿëúÿ ýÿòèðäèì, ñèç Áàüäàääà
ýþðäöéöíöç ýþçÿëëÿðèí, îõóéóá-÷àëàíëàðûí
öçÿðèíäÿ íÿ ãÿäÿð çÿùìÿò ÷ÿêèëäèéèíè òÿéèí åäÿ
áèëÿñèíèç. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Çÿùìÿò ÷ÿê(èí) –
õàùèøëÿ áèðèíÿ ìöðàúèÿò (áÿçÿí êèíàéÿ èëÿ
äåéèëèð). Çÿùìÿò ÷ÿêèí, ýÿëèí. – Áàúûîüëó, ñÿí
áèð áàëàúà çÿùìÿò ÷ÿê, áóðàäà ãîéóíóí ãà-
áàüûíäà äàéàí, ìÿí ÷îáàíà õÿáÿð âåðèì.
“Êîðîüëó”. [Õàñìÿììÿä:] Ñÿí àëëàù Õóðøèä
õàíûì, áèð çÿùìÿò ÷ÿê, áó øåðÿ ñÿí äÿ ãóëàã
àñ! Ú.Úàááàðëû. Ãàïû÷û, ãàïû÷û, áóðà çÿùìÿò
÷ÿê; Þçöíëÿ áèð àç äà ñó ýÿòèð, è÷ÿê. Ñ.Âóðüóí.
Çÿùìÿò ÷ÿêìÿê – 1) áèð øåéè ÿëäÿ åòìÿê
ö÷öí ÿìÿê ñÿðô åòìÿê, èøëÿìÿê, ÷àëûøìàã,
ÿëëÿøìÿê. Áèëèê ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí çÿùìÿò ÷ÿê-
ìÿê ëàçûìäûð; 2) ÿçèééÿòÿ äöøìÿê, íàðàùàò
îëìàã. ×àðåéè-äÿðäèìÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí, åé
äóñòëÿð; Äÿðäè-åøãÿ ÷àðÿ îëìàç, îëñà ßôëàòóí
òÿáèá. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ìÿí Ìÿøÿäè Ùÿñÿíäÿí
òÿâÿããå åòäèì êè, áèð-èêè ýöí çÿùìÿò ÷ÿêèá
Ýÿíúÿíè ìÿíÿ ýþñòÿðñèí. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
Çÿùìÿò ÷ÿêìÿ(éèí) – ëàçûì äåéèë, íàðàùàò
îëìàéûí (÷îõ âàõò êèíàéÿ èëÿ äåéèëèð). Çÿùìÿò
÷ÿêìÿ, ùàìûñûíû þçöìöç ýþðöá ãóðòàðàðûã.
Çÿùìÿò ùàããû – çÿùìÿò (èø) ìöãàáèëèíäÿ
âåðèëÿí ùàãã, ìóçä; ÿìÿê ùàããû, ìààø. Íÿáè
áèð èëèí çÿùìÿò ùàããû ÿâÿçèíäÿ áÿéèí áèð ãóçó-
ñóíó ýþòöðöá åâëÿðèíÿ ãàéûäûð. “Ãà÷àã Íÿáè”.
[Ñàðûêþéíÿéÿ] éàðäûì îëìàã ö÷öí îòàüûìûí
ñöïöðöëöá òÿìèçëÿíìÿñèíè îíà òàïøûðàð, çÿù-
ìÿò ùàããû âåðÿðäèì. Ñ.Ùöñåéí. Ñÿëèì áÿé èñÿ
çÿùìÿò ùàããûíû èêèíúè äÿôÿ àçàëòìàüû ãÿðàðà
àëäû. Ù.Íÿçÿðëè. Çÿùìÿò îëìàñà (îëìàçñà) –
ùþðìÿòëÿ õàùèø, ðèúà áèëäèðèð. Çÿùìÿò îëìàñà,
î êèòàáû ìÿíÿ âåðèí. – [Áþéöê îüëó:] ßýÿð
çÿùìÿò îëìàñà, ñèç äÿ [âÿñèééÿòè] ëàòûí äèëèíäÿ
(ëàòûí ùöðóôàòû èëÿ) éàçûí... Ãàíòÿìèð. Çÿù-
ìÿò âåðìÿê – íàðàùàò åòìÿê, èíúèòìÿê,
ÿçèééÿò âåðìÿê. Åé Ôöçóëè, þëäöí, ÿôüàí åò-
ìÿäèí, ðÿùìÿò ñÿíÿ; Ðÿùì ãûëäûí, õÿëãÿ ÿôüà-
íûíëà çÿùìÿò âåðìÿäèí. Ôöçóëè. Ùÿð ñÿíÿì
êè âåðÿ éàðûíà çÿùìÿò; Îõóíóð þëöíúÿ çàòûíà
ëÿíÿò. Ã.Çàêèð. ×îõ ðàçûéàì, ñèçÿ çÿùìÿò
âåðìÿê èñòÿìèðÿì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Çÿùìÿòÿ
äöøìÿê – çÿùìÿò ÷ÿêìÿëè îëìàã, ÿçèééÿò
÷ÿêìÿëè îëìàã, èøëÿìÿëè îëìàã. Çÿùìÿòÿ
ãàòëàíìàã (ãàòëàøìàã) – ÿçèééÿòÿ äþçìÿê,
653
ÇßÙÌßÒÊÅØ
÷ÿòèíëèêëÿðÿ ãàðøû äþçöìëö îëìàã. Ùèññ åäèð-
äèì êè, Áÿéèì õàëà ìÿíèì ÷îõ èøëÿìÿéèìè,
çÿùìÿòÿ ãàòëàøìàüûìû áÿéÿíñÿ äÿ, éóõóñóç-
ëóüà äþçìÿéèá áèð ýöí éàòàüà äöøÿúÿéèìäÿí
ãîðõóðäó. È.Ùöñåéíîâ.
ÇßÙÌßÒÊÅØ [ÿð. çÿùìÿò âÿ ôàðñ. ...êåø]
1. Á à õ ÿìÿê÷è. ..Èø÷èëÿð õöñóñè ìöëêëÿðèí
çÿùìÿòêåøëÿðÿ òÿãñèì îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèð-
ëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ñÿôÿðÿëè:] Áèç äå-
éèðèê ùàìû ìèëëÿòëÿðèí çÿùìÿòêåøëÿðè ãàðäàø-
äûðëàð. Ù.Íÿçÿðëè.
2. Á à õ çÿùìÿòñåâÿí. Î, ÷îõ çÿùìÿòêåø
àäàìäûð. – Íÿíÿúàí àüûëëû, èøñåâÿí, çÿùìÿò-
êåø, ìåùðèáàí, ãåéðÿòëè áèð àðâàä èäè. Í.Íÿ-
ðèìàíîâ. Çÿùìÿòêåø âÿ ùöíÿðëè ýÿìè÷è áèð-
èêè èëèí ÿðçèíäÿ éàõøûúà ïóë ãàçàíûá, ÿëàâÿ
éåíè áèð áàðêàç âÿ èêè õûðäàúà ýÿìè àëäû.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ.
ÇßÙÌßÒËÈ ñèô. 1. Çÿùìÿò òÿëÿá åäÿí,
çÿùìÿòëÿ áàøà ýÿëÿí.
2. ìÿú. Àüûð. Çÿùìÿòëè èø.
ÇßÙÌßÒÑÅÂßÍ, ÇßÙÌßÒÑÅÂßÐ èñ. âÿ
ñèô. Çÿùìÿòè, ÿìÿéè, èøëÿìÿéè ñåâÿí (àäàì).
Òöñòöëÿíÿð áàúàëàð; Îúàã öñòÿ ñàú îëàð; Çÿù-
ìÿòñåâÿð ýöí ýþðÿð; Òÿíáÿë ùÿð âàõò àú îëàð.
(Áàéàòû). Õàëãûí ÿêñÿðèééÿòè ÿêèí÷èäèð, çÿù-
ìÿòñåâÿíäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ìöãÿääÿñ áèð
àëÿìè âàð; Çÿùìÿòñåâÿí ùÿð èíñàíûí. Ù.Ùö-
ñåéíçàäÿ.
ÇßÙÌßÒÑÅÂßÍËÈÊ, ÇßÙÌßÒÑÅÂßÐ-
ËÈÊ èñ. Çÿùìÿòè, èøëÿìÿéè ñåâìÿ; ÷àëûøãàíëûã.
ÇßÙÌßÒÑÈÇ 1. ñèô. Çÿùìÿò òÿëÿá åòìÿ-
éÿí, çÿùìÿò èñòÿìÿéÿí, àñàíëûãëà áàøà ýÿëÿí.
Çÿùìÿòñèç èø.
2. çÿðô Çÿùìÿò ÷ÿêìÿäÿí, ÷àëûøìàäàí,
ÿìÿê ñÿðô åòìÿäÿí. Çÿùìÿòñèç áàë éåìÿçëÿð.
(Àòà. ñþçö). Ùàëàë çÿùìÿò èëÿ ãàçàíûëàí ÷èò;
Çÿùìÿòñèç ýåéèëÿí øàëäàí éàõøûäûð. Àøûã
Ãÿäèð. Ãîé óøàã áèëñèí êè, çÿùìÿòñèç ÷þðÿê
éîõäóð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇßÙÌßÒÑÈÇÚß çÿðô Çÿùìÿòñèç îëàðàã,
çÿùìÿò ÷ÿêìÿäÿí, çÿùìÿò ñÿðô åòìÿäÿí.
ÇßÙÌßÒÑÈÇËÈÊ èñ. Çÿùìÿò òÿëÿá åò-
ìÿìÿ, çÿùìÿò ÷ÿêìÿìÿ.
ÇßÙÌËßÍÄÈÐÈËÌß “Çÿùìëÿíäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇßÙÌËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Çÿùìÿ ñà-
ëûíìàã, äÿùøÿòÿ ñàëûíìàã; äÿùøÿòëÿíäèðèëìÿê.
ÇßÙÌËßÍÌß “Çÿùìëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
654
ÇßÙÐÈÌÀÐ
ÇßÙÌËßÍÌßÊ ô. Çÿùìè áàñìàã, áÿðê
ãîðõìàã, äÿùøÿòÿ äöøìÿê. [Àëìàí] áó ùåé-
êÿëèí ñÿñèíäÿí çÿùìëÿíèá àëà-éàðûì÷ûã ðóñúà
çàðûäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇßÙÌËÈ ñèô. 1. Çÿùìè îëàí, áàõàíäà þç
ýþðöíöøö èëÿ àäàìäà ãîðõó äîüóðàí, äÿùøÿò-
ëÿíäèðÿí. // ×îõ áþéöê, ÷îõ éåêÿ, ýþðöíöøúÿ
ÿçÿìÿòëè. [Íåìÿò] ñþêöê âÿ çÿùìëè äàðâà-
çàéà éàõûíëàøäûãäà, îðàäà “Äàâà âÿêèëè úÿ-
íàá Áàõà õöñóñè êàòèá àðàíûð” äåéÿ, éåíè áèð
åëàíà òÿñàäöô åòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. ×îõ àüûð, òÿìêèíëè, ÷îõ úèääè, ùåéáÿòëè.
Àñëàí ìöÿëëèì çÿùìëè áèð àäàì èäè. È.ßôÿí-
äèéåâ. // Ãàøãàáàãëû, àúûãëû, åéíè çàìàíäà
íöôóçåäèúè. Òåééèáÿ çÿùìëè áàõûøëàðû èëÿ íÿ
èñÿ äàèìà ãîðõó òÿëãèí åäÿí áèð ãàäûíäûð.
Ì.Ùöñåéí. Ñóëòàí çÿùìëè íÿçÿðëÿ áàøäàí-
àéàüà Ãîøãàðû ñöçäö. È.Ùöñåéíîâ.
ÇßÙÌËÈËÈÊ èñ. Çÿùìëè àäàìûí ùàëû, ñèôÿòè,
ýþðöíöøö.
ÇßÙÐ êëàñ. á à õ çÿùÿð. Úàìëÿð çÿùðèëÿ
ìÿìëó øÿáè-ùèúðàí è÷äèê; Åéëÿäèê òþâáÿ ÿýÿð
ýþç ýþðÿ, ïöíùàí è÷äèê. Ãþâñè. Ùÿëÿ áàõ ñÿí
áó ìöíÿããèäëÿðÿ, ùàçûð äàéàíûá; Çÿùðÿ äþí-
äÿðìÿê ö÷öí ýöíäÿ áèçèì áàëûìûçû. Ð.Ðçà.
◊ Çÿùðè éàðûëìàã, çÿùðè-áàüðû éàðûë-
ìàã – áÿðê ãîðõìàã, äÿùøÿòÿ äöøìÿê, áàüðû
éàðûëìàã. Î ãàëõìàã èñòÿäè, äÿìèð ñàðûëäû;
Õîðòäàí õÿéàë åäèá, çÿùðè éàðûëäû. ß.Úàâàä.
Êàòèáèí ýþçö êàññàéà ñàòàøàí êèìè çÿùðè-
áàüðû, éàðûëäû, î, ðóù êèìè ó÷óíäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Öçöíÿ áàõàíäà àç ãàëà [Ãÿäèðèí] çÿùðè éà-
ðûëäû. Ìèð Úÿëàë.
ÇßÙÐÈÌÀÐ èñ. [ôàðñ.] ßñèë ìÿíàñû “èëàí
çÿùÿðè” îëóá, àøàüûäàêû ìÿíàëàðäà èøëÿíèð:
1) çÿùÿð, ÷îõ àúû øåé ìÿíàñûíäà. Ùàã áèëèð êè,
áåëè øàëëû ùàúûëàð; Çÿùðèìàðòÿê õàëãûí àüçûí
àúûëàð. Ã.Çàêèð; 2) ÷îõ ïèñ, ìÿíôóð, õîøàýÿë-
ìÿç øåé ùàããûíäà äåéèëèð. ßáà-ãàáûíû ãîâçà,
áàõ, è÷èíäÿ çÿùðèìàðû ýþð. Ì.ß.Ñàáèð; // ñþ-
éöø ìÿãàìûíäà. [Âÿçèð:] Çÿùðèìàð, çÿããóì,
ñÿí ìÿíÿ áåëÿ õþðÿê éåäèðèáñÿí êè, áèð àé äà
éåìÿñÿì, àúìàíàì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Òåëëè:]
..Çÿùðèìàð, Òåëëè, äÿðä, Òåëëè. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
[Ìèðçÿ Òóðàá:] Çÿùðèìàð, áÿëè! Íå÷ÿ äÿôÿäèð
êè, ñÿíè ÷àüûðûðàì, èíäè ýÿëèá þêöç êèìè áÿéè-
ðèðñÿí. Á.Òàëûáëû; // ìÿíôóð; 3) àäû äåéèëìÿê
èñòÿíèëìÿéÿí øåéÿ èøàðÿ (àúûãëà äåéèëèð).
[Ìöáàøèð Ìÿììÿä:] ...Ìóñà êèøè, áèçè íà-
ÇßÙÐÈÌÀÐËÀÍÌÀ
öìèä åëÿìÿ, áèð-èêè øöøÿ î çÿùðèìàðäàí òàï!
Ì.Èáðàùèìîâ.
◊ Çÿùðèìàð îëìàã, çÿùðèìàðà äþíìÿê –
á à õ çÿùÿðÿ äþíìÿê (“çÿùÿð”äÿ). Çÿùðè-
ìàðà äþíäö àüçûìûí äàäû; ßëèìäÿ øÿðáÿòèì
àüû êÿñèëäè. Àøûã ßëÿñýÿð. Ìÿíçèëÿ ýåòìÿéÿ
éîõ úöðÿòëÿðè; Çÿùðèìàð îëóáäóð êåô-ëÿççÿòëÿðè.
Ù.Ê.Ñàíûëû. Çÿùðèìàðà ãàëñûí, çÿùðèìàðà
ãàëìûø – ñþéöø, ãàðüûø èôàäÿñè. [Ñåâèë:] Íÿ
åäèì, Ýöëöø, çÿùðèìàðà ãàëñûí î ÷þðÿê êè áèç
éåéèðèê, éàçûã Áàëàø ýåúÿ-ýöíäöç àú-ñóñóç
èøëÿéèð. Ú.Úàááàðëû. [Óñòà Çÿôÿð:] Éåíÿ çÿù-
ðèìàðà ãàëìûø õÿçðè éåðè-ýþéö ñöïöðöð.
Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÇßÙÐÈÌÀÐËÀÍÌÀ äàí. “Çÿùðèìàðëàí-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÇßÙÐÈÌÀÐËÀÍÌÀÃ ô. âóëã. äàí. Éåìÿê,
éåéèá-è÷ìÿê, ãàðíûíû äîéóðìàã (àúûãëà, íà-
ðàçûëûãëà äåéèëèð). [Ìèðçÿ Ñÿôÿð îüëóíà:] Ýÿë,
àõìàã áàëàñû, íàùàðûíû çÿùðèìàðëàí! ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. [Ðÿñóë:] Éóìóðòà ãàáûüûíû ýþðñÿ-
äèá ãûøãûðäû: – Áÿñ áóíó êèì çÿùðèìàðëàíûá?
ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇßÙÐÈÌÀÐËÛÃ èñ. âóëã. äàí. Éåìÿéÿ
éàðàð áèð øåé (àúûã, ùèðñ ìÿãàìûíäà äåéèëèð).
Áó åâäÿ áèð òèêÿ çÿùðèìàðëûã òàïûëìûð.
Çÿù-
ðèìàðëûã åòìÿê âóëã. äàí. – éåìÿê. Áèð áà-
ëàúà çÿùðèìàðëûã åäèá åâäÿí ÷ûõäûì.
ÇßÕÈÐß èñ. [ÿð.] êþùí. Âàõòû ÷àòàíäà èøëÿí-
ìÿê ö÷öí òÿäàðöê åäèëèá àíáàðäà ñàõëàíûëàí
ÿðçàã øåéëÿðè; öìóìèééÿòëÿ ÿðçàã, éåìÿê
øåéëÿðè. Çÿõèðÿ èøëÿðèìèç äÿ äóàíûçûí áÿðÿêÿ-
òèíäÿí, ïèñ äåéèëäèð. “Ìîë. Íÿñð.” ..Ìÿëèê
Ìöÿééÿä àðòûã Õîðàñàíäàí ãîøóí âÿ çÿõèðÿ
ýþíäÿðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðìàãäàäûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇßÕÌ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Éàðà. Åé Ôöçóëè,
åéëÿäè ùÿð äÿðäÿ äÿðìàí îë òÿáèá; Áèð ìÿíèì
çÿõìèìäèð àíúàã áóëìàéàí ìÿðùÿì ùÿíóç.
Ôöçóëè. Öìèäèì âàð êè, îë ùÿìäÿì; Åäÿ çÿõìè-
äèëÿ ìÿðùÿì. Àøûã Ùöñåéí. Åøãèí èëÿ úèñìèì
éàíàð, òóòóøàð; Ñàíìà ñèíÿì çÿõì îëóáàí
áèòèøÿð. Àøûã Ýþâùÿð.
ÇßÈÔ ñèô. [ÿð.] 1. Úèñìÿí àç ãöââÿòëè, ýöú-
ñöç. Çÿèô àäàì. Çÿèô àò. Çÿèô ãîë. – [Íàäèð áÿé:]
Ìÿõëóãàòûí ÿí øÿðÿôëèñè îëàí èíñàíëàðûí, ùÿòòà
çÿèô, àúèç áèð ãàðûíúàíûí áåëÿ ãàíûíà ýèðìÿê,
ìÿíúÿ ÿôâåäèëìÿç áèð úèíàéÿòäèð. Ù.Úàâèä.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. Ýöúñöç, ãöââÿòñèç àäàì.
Àõûðäà çÿèôëÿð éàâàøúà áàøëàéûðëàð ÿêèëìÿéÿ
ÇßÈÔ
âÿ ýöúëöëÿð, éÿíè äÿñòÿ ñàùèáëÿðè ãàëûðëàð ìÿú-
ëèñäÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ôèðÿíýèç:] Çÿèô-
ëÿð äàèìà ýöúäÿí áÿùñ åäÿð. Ù.Úàâèä. // Ñàü-
ëàì îëìàéàí, ìþùêÿì îëìàéàí, úàíñûç, àðûã,
õÿñòÿëÿíìÿéÿ ìàèë îëàí. Çÿèô áÿäÿí. Çÿèô
úèéÿð. Ñÿùùÿòúÿ çÿèô óøàã. – Õàñàé ãàòàðûí
ñÿñèíè åøèäèíúÿ ñàíêè îíóí ãîëóíà ãöââÿò
ýÿëäè. Åëÿ áèë, çÿèô öðÿéè ùÿìèøÿëèê îëàðàã
ñàüàëäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Öçýöí, ÿëäÿí äöøìöø, òàãÿòñèç.
Çÿèô
äöøìÿê – öçöëìÿê, ÿëäÿí äöøìÿê, òàãÿòäÿí
äöøìÿê. [Ýþâùÿð õàíûì:] Ýþð íÿ çÿèô äöø-
ìöøÿì? Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Çÿèô åéëÿìÿê (åòìÿê)
êëàñ. – çÿèôëÿòìÿê, öçìÿê, ÿëäÿí ñàëìàã.
Äÿðäè-ùèúðàí îë ãÿäð åéëÿìèø çÿèô ÿíäàìûìû;
Øàõè-ýöëòÿê úöíáöøè-áàäè-ñÿáàäÿí òèòðÿðÿì.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Çÿèô ñàëìàã – çÿèôëÿøäèðìÿê,
ÿëäÿí ñàëìàã. Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáè áèð çàìàí
õàëãû è÷ÿðèäÿí éåéÿí, îíóí ãàíûíû ñîðàí ãóðä-
ëàðäàí äàíûøìàãëà úÿìèééÿòè çÿèô ñàëàí òö-
ôåéëèëÿðè òàïìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. ìÿú. Çàáèòÿñèç, ãÿòèééÿòñèç. // Èðàäÿñèç,
èðàäÿ ãöââÿñè ÷àòûøìàéàí, àúèç. [Ñÿìÿä] .. ùå÷
êèìèí ãàðøûñûíäà áó úöð çÿèô âÿ àúèç îëìà-
ìûøäû. È.Ùöñåéíîâ.
4. Ëàçûìûíúà íöôóçó, ýöúö, áàøãàëàðûíà
òÿñèðè îëìàéàí. Çÿèô äþâëÿòëÿð. Çÿèô ùþêìäàð.
– Áÿçè êÿíäëÿðäÿ éîõñóëëàð ãðóïó çÿèô èäè.
Ìèð Úÿëàë.
5. Òÿñèðè, ýöúö àç îëàí. Çÿèô äÿðìàí. Çÿèô
çÿùÿð.
6. Ãöââÿñè, ýÿðýèíëèê ýöúö, ôÿàëèééÿò ýöúö
àç îëàí. Çÿèô úÿðÿéàí. Çÿèô êöëÿê. Íÿáçè çÿèô
(ç.) âóðóð. – Ãàçìàëàðûí âÿ ÷àäûðëàðûí àíúàã
áèð íå÷ÿñèíäÿí ÷îõ çÿèô èøûã ýÿëèðäè. ß.Ñàäûã.
7. Àç, ÿùÿìèééÿòñèç, êèôàéÿòñèç, ïèñ. Çÿèô
ãàáèëèééÿò. Çÿèô èíòèçàì. Çÿèô èø. Çÿèô éîõëàìà.
Äèëè çÿèô (ç.) áèëèð. Ãóëàüû çÿèô (ç.) åøèäèð.
– Íåéëÿéèì, ãöäðÿòèì çÿèôäèð ùÿëÿ; Ýþðöì
òÿáèÿòèí êîð îëñóí ýþçö! Ñ.Âóðüóí.
8. Þç èøèíè, âÿçèôÿñèíè ëàéèãèíúÿ éåðèíÿ éå-
òèðÿ áèëìÿéÿí, þç èøèíè, ñÿíÿòèíè éàõøû áèë-
ìÿéÿí, éàõøû èøëÿìÿéÿí, èøèí þùäÿñèíäÿí
ýÿëìÿéÿí. Çÿèô èäàðÿ áàø÷ûñû. Çÿèô ðÿùáÿð.
// Éàõøû îõóìàéàí, ïèñ îõóéàí. Çÿèô òÿëÿáÿ.
Çÿèô ñèíèô. Çÿèô (ç.) îõóìàã. Ðèéàçèééàòäàí
çÿèôäèð. – Áèð òÿëÿáÿ äÿðñäÿí çÿèô îëàíäà áöòöí
áðèãàäà çÿèô ñàéûëûðäû. Ìèð Úÿëàë. // Ñÿíÿòêàð-
ëûã íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãåéðè-ìöêÿììÿë,
êåéôèééÿòñèç. Çÿèô ÿñÿð. Çÿèô ðîìàí. Çÿèô ÷àëüû÷û.
655
ÇßÈÔÚß
Ñêðèïêà÷ûíûí òåõíèêàñû çÿèôäèð. Î, òàðäà ÷îõ
çÿèô (ç.) ÷àëûð.
◊ Çÿèô äàìàð – áèð øÿõñèí òÿñèðÿ äöøÿ áèëÿí
ÿí ùÿññàñ úÿùÿòè. [Íàøàä] Çåéíàëûí çÿèô äà-
ìàðûíû éàõøû òàïìûøäû. Ñ.Ùöñåéí. Çÿèô éåð,
çÿèô úÿùÿò – íþãñàí, ÷àòûøìàçëûã. ...Îâ÷ó äîñ-
òóìóí äà áèð çÿèô úÿùÿòè âàð èäè. Ì.Ðçàãóëó-
çàäÿ. Áàõûø áÿéèí áèð çÿèô úÿùÿòè âàðäû: ÷îõ
øîðýþç èäè. ß.Àáàñîâ.
ÇßÈÔÚß ñèô. Áèð ãÿäÿð çÿèô. Çÿèôúÿ èøûã.
Çÿèôúÿ óøàã. Çÿèôúÿ ÿëëÿð. Ïÿíúÿðÿäÿí çÿèôúÿ
èøûã ýÿëèð.
ÇßÈÔËßÄÈËÌß “Çÿèôëÿäèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÈÔËßÄÈËÌßÊ ìÿúù. Çÿèô ñàëûíìàã,
çÿèô ùàëà ñàëûíìàã.
ÇßÈÔËßÌß “Çÿèôëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÈÔËßÌßÊ ô. 1. Ýöúäÿí äöøìÿê, ãöâ-
âÿòäÿí äöøìÿê, ÿëäÿí äöøìÿê, ùàëñûçëàøìàã.
Õÿñòÿ ýöíäÿí-ýöíÿ çÿèôëÿéèð. – Óñòàíûí àçàðû
ýöíö-ýöíäÿí øèääÿòëÿíèðäè; áÿäÿíè çÿèôëÿéèá
ýöúäÿí äöøöðäö. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Ýöúö, òÿñèðè, òÿñèð ãöââÿñè, øèääÿòè, ýÿð-
ýèíëèéè âÿ ñ. àçàëìàã. Øàõòà çÿèôëÿìèøäèð. Èøûã
ýåòäèêúÿ çÿèôëÿéèð. Êöëÿê ýàù çÿèôëÿéèð, ýàù
ýöúëÿíèð. – Ñàìîâàðûí ãàéíàìàñû çÿèôëÿéèá,
ÿââÿëêè ýóðóëòó ñàêèò îëìóø, îúàüûí àëîâó ñþí-
ìöøäö. Ù.Íÿçÿðëè. ..ßìèðàñëàí áàáà Ñîë-
ìàçûí çÿèôëÿéÿí ÿëèíè îâúóíà àëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇßÈÔËßÍÄÈÐÈËÌß “Çÿèôëÿíäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇßÈÔËßÍÄÈÐÈËÌßÊ á à õ çÿèôëÿäèëìÿê.
ÇßÈÔËßÍÄÈÐÌß “Çÿèôëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇßÈÔËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ çÿèôëÿòìÿê.
ÇßÈÔËßÍÌß “Çÿèôëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÈÔËßÍÌßÊ á à õ çÿèôëÿìÿê.
ÇßÈÔËßØÄÈÐÈÚÈ ñèô. Çÿèôëÿäÿí, çÿèôëèê
òþðÿäÿí.
ÇßÈÔËßØÄÈÐÈËÌß “Çÿèôëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇßÈÔËßØÄÈÐÈËÌßÊ á à õ çÿèôëÿäèëìÿê.
ÇßÈÔËßØÄÈÐÌß “Çÿèôëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÈÔËßØÄÈÐÌßÊ á à õ çÿèôëÿòìÿê.
ÇßÈÔËßØÌß “Çÿèôëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÈÔËßØÌßÊ ô. Çÿèôëÿíìÿê, ýåòäèêúÿ
çÿèô îëìàã. Ùöêÿìàíûí äà èãðàðû áóíàäûð êè,
áàøûí ÷àíàüû íàçèêëÿøèá êè÷èëäèêúÿ, áåéèí äÿ
çÿèôëÿøìÿéÿ âÿ êè÷èëìÿéÿ áàøëàéûð. Ú.Ìÿì-
ìÿäãóëóçàäÿ.
ÇßÈÔËßÒÌß “Çÿèôëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
656
ÇßÊÀÑÛÇËÛÃ
ÇßÈÔËßÒÌßÊ ô. Çÿèô ñàëìàã, ýöúäÿí ñàë-
ìàã, ãöââÿäÿí ñàëìàã, ýöúöíö àçàëòìàã.
// Çÿèô äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàã, òàãÿòñèç ùàëà
ýÿòèðìÿê, öçìÿê. Õÿñòÿëèê îíó ÷îõ çÿèôëÿò-
ìèøäèð. Äîéóíúà éàòìàìàã àäàìû çÿèôëÿäèá
ýöúäÿí ñàëûð.
ÇßÈÔËÈÊ èñ. 1. Ãöââÿ àçëûüû, ýöúñöçëöê.
Èøûüûí çÿèôëèéè. Ìîòîðóí çÿèôëèéè. // Öçýöíëöê,
òàãÿòñèçëèê, ãöââÿòñèçëèê, õÿñòÿëèê ùàëû, ôèçèêè
ãöââÿ àçëûüû, àðûãëûã. Ãû÷ëàðûíäà çÿèôëèê ùèññ
åòìÿê. – [Ãûçûí] ÷þùðÿñèíäÿ áèð éîðüóíëóã
âÿ çÿèôëèê ùèññ îëóíóðäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
[Ýöëàðà] çÿèôëèêäÿí áèð ñêåëåò øÿêëèíè àëìûøäû.
ß.Âÿëèéåâ.
2. Áèð øåéèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ ëàçûìûíúà
ìþùêÿìëèê, ñÿáàò âÿ àðäûúûëëûã îëìàìàñû; èðà-
äÿñèçëèê, ãÿòèééÿòñèçëèê, àúèçëèê, áàúàðûãñûçëûã,
ãàáèëèééÿòñèçëèê. Ðÿùáÿðëèéèí çÿèôëèéè. Áöòöí
ýöíàù îíóí çÿèôëèéèíäÿäèð. – [Ãàäèð] þçöíöí
çÿèôëèéèíäÿí î ãÿäÿð àúûãëàíäû êè.. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
Çÿèôëèê ýþñòÿðìÿê – àúèçëèê ýþñ-
òÿðìÿê, èðàäÿñèçëèê ýþñòÿðìÿê. // Êèôàéÿòñèç-
ëèê, éàðûòìàçëûã, ãöñóðëóëóã, íþãñàíëûëûã, íþã-
ñàí, ãöñóð. Àïàðûëàí èøëÿðèí çÿèôëèéè. Òÿøêèëàò
úÿùÿòäÿí çÿèôëèê. Åøèòìÿ (ýþðìÿ) ãàáèëèééÿòè-
íèí çÿèôëèéè. // Àçëûã, ÷àòûøìàçëûã. ßãëè çÿèôëèê.
Îðãàíèçìäÿ âèòàìèíëÿðèí àçëûüû çÿèôëèéÿ âÿ éà
õÿñòÿëèéÿ ñÿáÿá îëóð.
ÇßÊÀ èñ. [ÿð.] Áèð øåéè òåç àíëàìà, òåç äÿðê
åòìÿ, òåç ãàâðàìà ãàáèëèééÿòè, çåùèí êÿñêèí-
ëèéè; àüûë, ôÿùì, çåùèí. [Óëóúà:] Êèìäÿ âàð ÿãë,
çÿêà, ÿçì, ùöíÿð; Ùÿð íÿùÿíýè î, ìÿùàðÿòëÿ
éåíÿð. À.Øàèã. Áÿøèð ìÿíè ýþðäöêäÿ àðâàäû-
íûí îõóìàüà îëàí ùÿâÿñèíäÿí, ñÿéèíäÿí, çÿ-
êàñûíäàí ñþéëÿðäè... Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Ìÿùñÿòè:]
Ìÿíèì íÿçÿðèìäÿ Íèçàìèíè äàüëàð ãÿäÿð ÿçÿ-
ìÿòëè ýþñòÿðÿí äÿ îíóí çÿêàñûäûð. Ì.Ùöñåéí.
ÇßÊÀËÛ ñèô. Çÿêàñû îëàí, ôÿùìëè, çåùèíëè,
àüûëëû, ôÿðàñÿòëè, èñòåäàäëû, çÿêàñû êÿñêèí.
Çÿêàëû ãûç. – Óøàã çÿêàëûéäû, àëíû àé êèìè.
Ñ.Âóðüóí. Çÿêàëû àäàìäû. Áèð äÿôÿ åøèòäèéè ñþç
ùÿìèøÿëèê ùàôèçÿñèíäÿ ãàëûðäû. Ñ.Ðÿùìàí.
ÇßÊÀËÛËÛà èñ. Çÿêàëû àäàìûí õàññÿñè;
çÿêà ñàùèáè îëìà, çåùèíëèëèê, ôÿùìëèëèê, èñòå-
äàäëûëûã.
ÇßÊÀÑÛÇ ñèô. Çÿêàñû îëìàéàí, ôÿùìñèç,
çåùèíñèç, èñòåäàäñûç.
ÇßÊÀÑÛÇËÛà èñ. Çÿêàñûç àäàìûí õàññÿñè;
èäðàêñûçëûã, çåùèíñèçëèê, ôÿùìñèçëèê, ôÿðàñÿò-
ñèçëèê, èñòåäàäñûçëûã.
ÇßÊÀÒ
ÇßÊÀÒ èñ. [ÿð.] Èñëàì äèíèíäÿ: ÿëäÿ åäèë-
ìèø ìàë âÿ ïóëóí ùàëàëëûüûíû òÿìèí åòìÿêäÿí
þòðö, îíóí äèíè åùòèéàúëàð âÿ ôÿãèð-ôöãÿðàéà
âåðèëìÿê ö÷öí àéðûëàí ùèññÿñè. Ùÿð íÿ âåðñÿí
âåð, ìÿáàäà âåðìÿ áèð äèðùÿì çÿêàò; Ãîé
àúûíäàí þëñÿ, þëñöí áèíÿâà êÿíäëè âÿ òàò.
Ì.ß.Ñàáèð. ..Ôÿãèðëÿðèí ùàããû îëàí çÿêàò ïóë-
ëàðûíû éûüàí .. Ùàúû Ìÿúèä ÿôÿíäè äåéèëìè?
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. // Êëàññèê øåèðäÿ: ýþ-
çÿëèí ìÿðùÿìÿòèíÿ, èëòèôàòûíà, øÿôãÿòèíÿ èøàðÿ.
Ãÿìçÿ ïåéêàíûí åäÿð àøèãÿ ÷åøìèí ñÿäÿãÿ;
Þéëÿ êèì, ìÿðäöìè-ìóéèì âåðÿ ìþùòàúÿ
çÿêàò. Ôöçóëè.
ÇßÊÀÂßÒ [ÿð.] á à õ çÿêà. Íÿ ÿùëèìèçäÿ
àéûãëûã ÿëàìÿòè ýþðöíÿéäè; Íÿ áèð ïàðà îõó-
ìóøëàðäà áó çÿêàâÿò îëàéäû! Ì.ß.Ñàáèð.
Èíñàíäà ãàáèëèééÿò äÿ ýÿðÿê îëñóí, çÿêàâÿò
äÿ ýÿðÿê îëñóí, ùàìû îõóéàí àëèì îëìàç.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ..Õÿëèëèí çÿêàâÿòè, ÷à-
ïûãëûüû, àéûãëûüû Àüà Ùöñåéíè òÿÿúúöáÿ ýÿòèðäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÇßÊÀÂßÒËÈ á à õ çÿêàëû.
ÇßÊÀÂßÒËÈËÈÊ á à õ çÿêàëûëûã.
ÇßÊÈ [ÿð.] á à õ çÿêàëû. [Øåéõ Êÿáèð:]
Ëàêèí ÿí ñîí éåðèí, çÿêè Ñÿíàí! Îëàúàã ñîí
íÿôÿñäÿ Ýöðúöñòàí. Ù.Úàâèä. ..Ìÿí äÿ õîø-
íóäàì êè, ìÿìëÿêÿòäÿ áåëÿ çÿêè úàâàíëàð òà-
ïûëûð. Ú.Úàááàðëû. Çèáà îëäóãúà çÿêè, ýþçöà÷ûã
áèð çÿìàíÿ ãûçû èäè. Ñ.Ùöñåéí. [Ìóñàíûí íÿ-
âÿñè] ìÿùàðÿòëèäèð, çÿêèäèð, ýþçöà÷ûãäûð, úÿëä
âÿ çèðÿêäèð. Ãàíòÿìèð.
ÇßÊÈËÈÊ á à õ çÿêàëûëûã.
ÇßÃÃßÒÎ ñèô. ×îõ àúû, çÿããóì êèìè. Áó
ìåéâÿ çÿããÿòî çÿùÿðäèð. // Ùÿääÿí àðòûã òóðø.
ÇßÃÃßÒÓÍ á à õ çÿããÿòî.
ÇßÃÃÓÌ èñ. [ÿð.] 1. Àúû ìåéâÿñè îëàí áèð
úèíñ àüàú; àüû àüàúû. [Õîðòäàí:] Îäàáàøûäàí
õàùèø åòäèì êè, çÿããóì àüàúûíû ìÿíÿ ýþñ-
òÿðñèí. ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Áó àüàúûí ìåéâÿñè.
2. ìÿú. ×îõ àúû øåé ùàããûíäà. Ùåéèô îëäó
éàðûí øèðèí ñþùáÿòè; Çÿùÿðÿ, çÿããóìà, àüûéà
äþíäö. Ìîëëà Úöìÿ. Ýþðöðÿì Ìóüàíûí,
Ìèëèí ùàâàñû; Èíäè àúû äåéèë áèð çÿããóì êèìè.
Ð.Ðçà.
◊ Çÿããóì! çÿããóì éåéÿñÿí! – ãàðüûø,
ñþéöø ìÿíàñûíäà. [Âÿçèð:] Çÿùèðìàð, çÿããóì,
ñÿí ìÿíÿ åëÿ õþðÿê éåäèðèáñÿí êè, áèð àé äà
éåìÿñÿì àúìàíàì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Çÿã-
ãóì êèìè – çÿùÿð êèìè (÷îõ àúû). Ùÿéàò áèð
çÿããóì êèìè; Ýþðöíöðäö î õàíà. Ñ.Âóðüóí.
ÇßËÈ
[Õàíïÿðè] ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìÿäè, úàâàá âåðÿ-
úÿéè ñþçëÿð çÿããóì êèìè áîüàçûíà éûüûëûá õèðò-
äÿéèíÿ òûõàíäû. ß.Âÿëèéåâ. Ñèôÿòèíäÿí (öçöí-
äÿí) çÿããóì éàüìàã – ÷îõ àúûãëû, ùèðñëè,
ãàøãàáàãëû àäàì ùàããûíäà. Ýþçöíö êþâøÿíÿ
çèëëÿéèá ùÿéàòûíû òîðïàüà áàüëàìûø êÿíäëè-
ëÿðèí ñèôÿòèíäÿí åëÿ áèë çÿããóì éàüûð, çÿùÿð
ÿëÿíèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÇßÃÃÓÌËÀÌÀà ô. 1. Çÿããóì âåðìÿê,
çÿããóì éåäèðìÿê.
2. âóëã. Éåäèðìÿê, äîéäóðìàã (àúûãëà äå-
éèëèð).
3. ìÿú. Àúûëàìàã, çÿùÿðëÿìÿê.
ÇßÃÃÓÌËÀÍÌÀà ãàéûä. âóëã. Éåìÿê
(àúûãëà äåéèëèð). [Ãóðáàíÿëè:] Áèð ÿïïÿêäÿí-
çàääàí âåð, çÿããóìëàíàã. Í.Íÿðèìàíîâ.
ÇßËÀËßÒ1 èñ. [ÿð.] 1. êëàñ. Àë÷àëìà, àë-
÷àãëûã, ùÿãàðÿò, ðÿçàëÿò, õàðëûã. Áó íÿ çÿëà-
ëÿòäèð?
2. Çèëëÿò, ÿçàá âÿ ÿçèééÿò, ÷ÿòèíëèê, ìþù-
íÿò. Àììà î ìèëëÿò êè, öìèäèíè ãûëûíúà áàüëà-
éûá, ùÿìèøÿ çÿëàëÿòäÿ áóëóíóáäóð. Í.Íÿðè-
ìàíîâ. [Äÿðâèøèí] öçöíäÿ âÿ ýþçëÿðèíäÿ ÿçèé-
éÿò íèøàíÿëÿðè îéíàøûá ÷îõ çÿëàëÿòëÿðÿ äö÷àð
îëäóüóíà èøàðÿ âåðèðäè... À.Äèâàíáÿéîüëó.

Çÿëàëÿò ÷ÿêìÿê – ÿçèééÿòëÿ, çèëëÿò è÷èíäÿ
éàøàìàã, ÷ÿòèí äîëàíìàã, àúû, àüûð ùÿéàò êå-
÷èðìÿê. Çÿëàëÿòÿ äöøìÿê – çÿëèë îëìàã, çèë-
ëÿòÿ äöøìÿê, áÿä-áÿõò îëìàã. [Ùàúû Íîâðóç:]
Áåëÿ çÿëàëÿòÿ äöøìÿêäÿíñÿ áèðéîëëóã þëöá ãóð-
òàðìàã ìÿñëÿùÿòäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÇßËÀËßÒ2 èñ. [ÿð.] êëàñ. Äîüðó éîëäàí
àçìà, äöç éîëäàí ñàïìà (÷ûõìà); ñàïãûíëûã.

Çÿëàëÿò ÿùëè êëàñ. – äîüðó éîëäàí àçìûø
àäàì. Çÿëàëÿò ÿùëè ùÿð øåéè ýåú àíëàð, ýåú äÿ
ùþêì åéëÿð; Î êÿñ êèì, äîüðó éîëó ôÿùì åäÿð,
ÿùëè-ôÿçèëÿòäèð. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇßËÀÌ èñ. [ÿð.] êëàñ. Ãàðàíëûã, çöëìÿò.
Ñàíêè ýþéäÿí éàüûðäû ùöçíö çÿëàì; ×óëüà-
éûðäû úàùàí öçöí çöëìÿò. Ú.Úàááàðëû.
ÇßËÈ èñ. 1. Øèðèí ñóëàðäà éàøàéàí, ùåéâàí-
ëàðûí áÿäÿíèíÿ éàïûøûá îíëàðûí ãàíûíû ñîð-
ìàãëà äîëàíàí õûðäà ãóðä.
Çÿëè ãîéìàã
(ñàëìàã, éàïûøäûðìàã, äöçìÿê) – òÿáà-
áÿòäÿ: õÿñòÿ àäàìûí êîðëàíìûø ãàíûíû ñîð-
äóðìàã ö÷öí îíóí áÿäÿíèíèí ìöâàôèã éåð-
ëÿðèíÿ çÿëè ãîéìàã. Ìîëëà Ãàñûìûí àðâàäû
Çåéíÿá ãàðû äà àçàðëûëàðà çÿëè éàïûøäûðìàãäà
áþéöê èõòèñàñ ñàùèáè îëóá. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
657
ÇßËÈË
2. ìÿú. Áàøãàñûíû àìàíñûçúàñûíà èñòèñìàð
åäÿí, ñîéàí, âàð-éîõóíó ñîðóá ÷ÿêÿí àäàì
ùàããûíäà. Õàëãûí ãàíûíû çÿëè êèìè ñîðìàã.
– Áó ÿìðäÿ ùàêèìè-âèëàéÿòëÿð øÿáèùäèëÿð çÿëè-
ëÿðÿ êè, ãàí ñîðóá øèøäèêäÿ ñàùèáè îëàðû ñûõûð,
òàìàì ñîðäóãëàðû ãàíû ãóñóðëàð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
3. ìÿú. Éàïûøäûüû éåðäÿí ãîïìàéàí, òóò-
äóüóíó ÿëäÿí áóðàõìàéàí øåé âÿ éà àäàì
ùàããûíäà. Ëàêèí áèð çÿëè äÿéèøìÿéèð þç õèñ-
ëÿòèíè. Î.Ñàðûâÿëëè.
Çÿëè êèìè éàïûøìàã –
1) òóòäóüó éåðäÿí áÿðê-áÿðê éàïûøûá áóðàõ-
ìàìàã, éàïûøûá ÿë ÷ÿêìÿìÿê. Ãÿìÿð àòàñû-
íûí ãóëëóüóíäàí ìöðÿõõÿñ îëóá, äöç ìÿíçè-
ëèíÿ ýÿëèá, ýåíÿ äÿ çÿëè êèìè êèòàáà éàïûøäû.
(Íàüûë); 2) òÿíýÿ ýÿòèðìÿê, úàíà ýÿòèðìÿê.
[Êÿðáÿëàéû Ðÿúÿá:] Ïåøìàí îëóðñàí äàëàíäàí
êÿíàðà ÷ûõûðñàí, çÿëè êèìè éàïûøûðëàð. Í.Âÿçèðîâ.
ÇßËÈË ñèô. [ÿð.] Çÿëàëÿòÿ äöøìöø; éàçûã,
áÿäáÿõò, ùÿãèð, ôÿãèð, õàð. Ìÿí èíäè ùàçûðàì,
þìðöì áó äÿì òàìàì îëñóí; Áåëÿ çÿëèë (ç.)
éàøàìàã áèð êÿðÿ ùàðàì îëñóí. À.Ñÿùùÿò.

Çÿëèë åòìÿê – ïèñ ýöíÿ ãîéìàã, áÿäáÿõò
åòìÿê, õàð åòìÿê, àë÷àëòìàã. Äåìèí êè, éàðÿ
åäèá Ñåééèäè çÿìàíÿ çÿëèë; Ìÿáàäÿ êþíëö éàíÿ,
êþíëöìö õÿðàá ýþðöá. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Øàìàìà
úàäó:] Àëëàù ùå÷ êÿñè çÿëèë åëÿìÿñèí... ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Çÿëèë îëìàã – áÿäáÿõò îëìàã, ïèñ
ýöíÿ ãàëìàã, õàð îëìàã, àë÷àëìàã. [Íà÷àë-
íèê:] Ñèçèí íÿúàáÿòèíèçÿ ùÿðýèç ëàéèã äåéèë êè,
þçöíöçö áÿäíàì åäèá öìÿíàè-äþâëÿòèí íÿçÿ-
ðèíäÿ õàð âÿ çÿëèë îëàñûíûç. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Çÿëèë îëñóí! – áÿääóà, ãàðüûø íèäàñû. Îëñóí
äöøìÿíèíèç ùÿìèøÿ çÿëèë; Äóà÷ûäûð ñèçÿ ùÿð
éîõñóë, ÿëèë. Ù.Ê.Ñàíûëû.
çÿëèë-çÿëèë çÿðô Éàçûã-éàçûã, ôàüûð-ôàüûð.
ÇßËÈËÀÍß çÿðô [ÿð. çÿëèë âÿ ôàðñ. ...àíÿ]
êëàñ. Çÿëèë êèìè, áÿäáÿõòúÿñèíÿ, éàçûã-éàçûã.
Ìÿíñóð áó ìÿðùÿìÿòäÿí áèð íþâ òàãÿòÿ ýÿëèá
ýþç éàøû òþêÿðÿê, áèð ñþâòè-çÿëèëàíÿ èëÿ àùö
íàëÿéÿ áàøëàäû. Ú.Úàááàðëû.
ÇßËÈËËßØÌß “Çÿëèëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßËÈËËßØÌßÊ ô. Çÿëèë îëìàã, õàð îëìàã,
ïèñ ýöíÿ äöøìÿê.
ÇßËÈËËÈÊ èñ. Çÿëàëÿòÿ äöøìöø àäàìûí
ùàëû; çÿëàëÿò, õàðëûã, ùÿãèðëèê, éàçûãëûã, áÿä-
áÿõòëèê. Øàäëûã èëÿ ñàõëàäûüûí àøûüû; Çÿëèëëèêëÿ
(ç.) èìòàùàíà ÷ÿêèðñÿí. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÇßËÇßËß èñ. [ÿð.] Éåð ãàáûüûíûí áÿçè ñà-
ùÿëÿðèíèí âóëêàíèê âÿ éà òåêòîíèê ïðîñåñëÿð
658
ÇßÌÈ
öçöíäÿí ýöúëö òèòðÿìÿñè; éåð ñàðñûíòûñû. Óñòà
Çåéíàë éàøàäûüû øÿùÿðäÿ òåç-òåç çÿëçÿëÿ îëàðäû.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Âàõòû èëÿ óçàã âÿ àìàíñûç áèð
çÿëçÿëÿ áþéöê âÿ ýþçÿë áèð øÿùÿðè éåðëÿ éåêñàí
åòìèøäè.. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
◊ Çÿëçÿëÿ(éÿ) ñàëìàã – 1) ñàðñûòìàã, äÿù-
øÿòÿ ñàëìàã, âÿëâÿëÿéÿ ñàëìàã. Êîñà ùÿëÿ
÷àéûí îðòàñûíà ÷àòìàìûø, éóõàðû òÿðÿôäÿí éåðè-
éóðäó çÿëçÿëÿéÿ ñàëàí áèð ýóðóëòó ãîïäó.
Ñ.Ðÿùèìîâ; 2) àëÿìè áèð-áèðèíÿ âóðìàã, ùÿ-
éÿúàí ñàëìàã, ìÿðÿêÿ ãîïàðìàã.
ÇßËÇßËßËÈ ñèô. Òåç-òåç çÿëçÿëÿ îëàí, çÿë-
çÿëÿ áàø âåðÿí; çÿëçÿëÿéÿ ìÿðóç ãàëàí. Çÿë-
çÿëÿëè éåðëÿð.
ÇßÌÀÍß [ÿð.] 1. Äþâð, çàìàí. Ñÿíè ìÿíÿ
áÿõø åëÿäè çÿìàíÿ; Éàõøû îëàí íÿñèá îëìàç
éàìàíÿ. Ì.Â.Âèäàäè. [Ùåéäÿð áÿé:] Ïÿðâÿð-
äèýàðà, áó íåúÿ ÿñðäèð, áó íåúÿ çÿìàíÿäèð?
Íÿ àò ÷àïìàüûí ãèéìÿòè âàð, íÿ òöôÿíý àòìà-
üûí ùþðìÿòè âàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áÿùðàì
äà áèð ÷îõëàðû êèìè þç çÿìàíÿñèíèí îüëó èäè.
ß.Âÿëèéåâ.
2. Èíäèêè çàìàí, ùàçûðêû âàõò, ìöàñèð ùÿ-
éàò. Çÿìàíÿ àäàìû (óøàüû). – Çèáà îëäóãúà
çÿêè, ýþçöà÷ûã áèð çÿìàíÿ ãûçû èäè. Ñ.Ùöñåéí.
3. Áÿõò, òàëå, ôÿëÿê ìÿíàñûíäà. Çÿìàíÿ
ñàëäû ÿúÿá ìþùëÿòö ìÿëàëÿ ìÿíè. Õ.Íàòÿâàí.
Éàçûã ßëÿñýÿðäÿí öç äþíäÿðèáñÿí; Éà áÿõò
éàòûá, éà çÿìàíÿ äþíöáäö. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÇßÌÀÍßÒ èñ. [ÿð.] Çàìèíëèê, çàìèí îëìà.
[ßáäöëÿëè áÿé:] Áàëàø, ñèçèí òÿìÿñ-ñöêöí âàõòû
äöíÿí ãóðòàðìûøäûð. ×öíêè ìÿí çÿìàíÿò âåð-
ìèøÿì. Ú.Úàááàðëû.
Çÿìàíÿò åòìÿê – çà-
ìèí îëìàã. [Âÿçèð:] Ìÿí äÿ çÿìàíÿò åäèðÿì.
ß.Ùàãâåðäèéåâ. // Áèð øÿõñ ùàããûíäà âåðèëÿí
éàõøû ðÿé. Áó çÿìàíÿòè êèì âåðìèøäè? – Àááàñ
êàðàíäàøëà áèð ÿëúÿ êàüûçà ÿðèçÿñèíè éàçäû,
ö÷ íÿôÿðäÿí çÿìàíÿò àëäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇßÌÀÍßÒ×È èñ. Çÿìàíÿò âåðÿí àäàì,
çàìèí îëàí àäàì; çàìèí.
ÇßÌÀÍßÒÊÀÐ èñ. [ÿð. çÿìàíÿò âÿ ôàðñ.
...êàð] á à õ çàìèíêàð.
ÇßÌÈ èñ. [ôàðñ.] ßêèí éåðè, òàðëà. Òàõûë çÿ-
ìèñè. – Ìóüàí ñÿùðàëàðû áèð òàìàøàäûð; Áóüäà
çÿìèëÿðè ãîøà-ãîøàäûð. Ñ.Âóðüóí. Ýþç èøëÿ-
äèêúÿ äÿðéà êèìè äàëüàëàíàí êîëõîç çÿìèëÿðè
àðòûã áóüóì áàüëàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ñÿìÿä
ñöíáöëëÿíìÿìèøäÿí éàíûá ãàðàëìûø çÿìèëÿðÿ,
óçàãäàí ýþðöíÿí êèìñÿñèç òàðëàëàðà áàõäûãúà
öðÿéè ñûõûëûðäû. È.Ùöñåéíîâ.
ÇßÌÈÍ
ÇßÌÈÍ èñ. [ôàðñ.] 1. êëàñ. Éåð, òîðïàã. ßùëè-
çÿìàíÿ ãàíûíà ÷îõ òÿøíÿäèð, çÿìèí; Ãàíûí
êèìèí òþêÿðñÿ ôÿëÿê, îë çàìàí è÷ÿð. Ôöçóëè.
Áÿùðè-ñèëàáòÿê çÿìèíö çÿìàí; Úöíáóøÿ ýÿëäè,
ãîïäó áèð òóôàí. Ì.ß.Ñàáèð.
Ðóéè-çÿìèí
êëàñ. – éåð öçö, äöíéà, àëÿì.
2. Öçÿðèíäÿ øÿêèë, íàõûø ñàëûíàí ÿñàñ ðÿíý,
òîí, éåð; ôîí.
3. ìÿú. êèò. Áèð øåéèí, ùàäèñÿíèí úÿðÿéàí
åòäèéè ÿñàñ øÿðàèò, ìöùèò, âÿçèééÿò, èìêàí.
Èúòèìàè çÿìèí. Ìÿñÿëÿéÿ áåéíÿëõàëã ùàäèñÿ-
ëÿð çÿìèíèíäÿ áàõìàã ëàçûìäûð. – Ùÿð áèð
ôÿðäèí èñòåäàäû êîëëåêòèâ çÿìèíäÿ ÷è÷ÿêëÿíèá
ìåéâÿ âåðÿ áèëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇßÌÈÍß á à õ çÿìèí 3-úö ìÿíàäà.
[Ìÿñìÿ:] Ìÿíè éóõó àïàðìûðäû. Ìÿðóçÿì
öçÿðèíäÿ ÷ûõûøäà áóëóíàí íàòèãëÿðÿ âåðÿúÿéèì
úàâàá ö÷öí çÿìèíÿ äöøöíöðäöì. Ñ.Ùöñåéí.
[Ñ.Âóðüóí] î çàìàí éàçìûø îëäóüó áèð ñûðà
øåèðëÿðèíäÿ ìþùêÿì áèð çÿìèíÿäÿ äóðóð.
Î.Ñàðûâÿëëè.
Çÿìèíÿ éàðàòìàã (ùàçûð-
ëàìàã, ãîéìàã) – ëàçûìè øÿðàèò éàðàòìàã,
ùàçûðëàìàã. Äàíûøûãëàð ö÷öí ìöâàôèã çÿìèíÿ
éàðàòìàã (ùàçûðëàìàã). – Áèç äÿ áó ýåúÿ ìö-
ùöì áèð ùàäèñÿíèí çÿìèíÿñèíè ãîéìàëûéûã.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇßÌÈÍßÑÈÇ ñèô. Ùå÷ áèð çÿìèíè, ÿñàñû îë-
ìàéàí, ÿñàññûç, çÿìèíÿäÿí ìÿùðóì.
ÇßÌÈÐ èñ. [ÿð.] êþùí. Êþùíÿ ãðàììàòè-
êàäà: ÿâÿçëèéèí àäû.
ÇßÌÈÑÈ×ÀÍÛ èñ. çîîë. Òàõûëëàðûí àðàñûíäà
éàøàéûá, îíëàðà çèéàí âåðÿí ýÿìèðèúè (ñè÷àí).
ÇßÌÌß èñ. [ÿð.] ßðÿá ÿëèôáàñûíäà “ö”
ñàèòèíè ÿâÿç åäÿí âÿ ùÿðôèí öñòöíäÿ ãîéóëàí
èøàðÿñèíèí àäû; ïèø.
ÇßÌ-ÇßÌ èñ. [ÿð.] Ìÿêêÿíèí éàíûíäà
îëóá, ñóéó äèíäàð ìöñÿëìàíëàð òÿðÿôèíäÿí
ìöãÿääÿñ ñàéûëàí áèð ãóéóíóí àäû (êëàññèê
øåèðäÿ òÿìèçëèê, ïàêëûã, ñàôëûã, äóðóëóã ðÿìçè
êèìè èøëÿíèð). Êþéñöíÿ âóðàí ùÿúÿð êèìè äàø;
Çÿì-çÿì êèìè ýþçäÿí àõûäàí éàø. Ôöçóëè.
Çÿì-çÿì òÿê îëäó êóéèíÿ ÿøêè ðÿâàí, ðÿâàí;
Î, Êÿáÿ è÷ðÿ ýþðìÿäè ÿùëè-ñÿôà, ñÿôà. Ñ.ß.Øèð-
âàíè. ×àëõàíûð ñîíàëàð, ÷ûüðûøûð ãàçëàð; Çÿì-
çÿì çöìçöìÿëè ýþëëÿðèí, äàüëàð! Àøûã ßëÿñýÿð.

Àáè-çÿìçÿì – á à õ àá.
ÇßÍÁßÐßÊ èñ. [ôàðñ. “çÿíáóðÿê”äÿí]
1. Ãÿäèìäÿ: àäÿòÿí äÿâÿ öñòöíäÿ ýÿçäèðèëÿí
êè÷èê òîï. ßëëèéÿ ãÿäÿð àòëû éàâàø-éàâàø ýÿ-
ÇßÍÚÈ
ëèðäè. Àðõàäàêû äÿâÿäÿ áèð çÿíáÿðÿê òîïó äà
âàðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
2. Ìåòàë éàé.
ÇßÍÁßÐßÊ×È èñ. êþùí. Çÿíáÿðÿê àòàí,
çÿíáÿðÿê òîïóíà õèäìÿò åäÿí. Áèðèíúè ýöëëÿ
çÿíáÿðÿê÷èíè àøûðûá äÿâÿäÿí ñàëäû. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÇßÍÁÈË èñ. [ÿð.] È÷èíÿ øåé ãîéìàã ö÷öí
êöëÿøäÿí, ãàðüûäàí, ÷óáóãäàí âÿ ñ.-äÿí ùþ-
ðöëìöø ãàá. [Ãûç] êàíàëûí éàõûíëûüûíäà çÿí-
áèëèíè éåðÿ áóðàõûá áèð äàø öñòöíäÿ îòóðäó.
Ñ.Ùöñåéí.
çÿíáèë-çÿíáèë çÿðô Çÿíáèëëÿð äîëóñó, çÿí-
áèëëÿðëÿ. ßò áàçàðäàí äàøûíûá ìÿíçèëÿ çÿíáèë-
çÿíáèë; Åòìÿäè ìÿäÿëÿðè éàüëû ãèäàíû òÿùëèë.
Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÇßÍÁÈËÚÈÊ èñ. Êè÷èê çÿíáèë, áàëàúà çÿíáèë.
ÇßÍÁÈË×È èñ. Çÿíáèë òîõóéàí âÿ ñàòàí
àäàì.
ÇßÍÁÈË×ÈËÈÊ èñ. Çÿíáèë òîõóìà âÿ ñàòìà
èøè, çÿíáèë÷èíèí ïåøÿñè. Çÿíáèë÷èëèêëÿ ìÿøüóë
îëìàã.
ÇßÍÁÈËËÈ ñèô. ßëèíäÿ çÿíáèëè îëàí, çÿí-
áèëäÿ øåé àïàðàí. Çÿíáèëëè ãûç.
ÇßÍÁÓÐ èñ. [ÿð.] êëàñ. Àðû, úûð àðû. Áàüðûì
øàí-øàí îëóð çÿíáóð åâè òÿê; Ýþçöì êè ñÿí
ýÿçÿí îòàüà äöøÿð. Ã.Çàêèð. ßëÿñýÿð, öñéàíûí
÷ûõûáäû ñàíäàí; Þëäöðñÿí çÿíáóðó, ÿë ÷ÿêìÿç
øàíäàí. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÇßÍÚßÔÈË èñ. [ÿð.] Êþêëÿðèíäÿ åôèð éàü-
ëàðû îëàí òðîïèê áèòêè. // Áó áèòêèíèí ÿäâèééÿ
êèìè èøëÿíÿí êþêö. [Ùàúû Ìåùäè:] Ãÿíäèìè,
÷àéûìû, èñòèîòóìó, äàð÷ûíûìû, çÿíúÿôèëèìè äÿ
ñàòàúàüàì. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Çÿíúÿôèë òðîïèê
áèòêè îëóá Àñèéà ãèòÿñèíèí úÿíóáóíäà áèòèð.
Áÿçè õþðÿêëÿðèí âÿ óíäàí ùàçûðëàíìûø ìÿìó-
ëàòûí òàìûíû éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ
åäèëèð.
Çÿíúÿôèë ÷àéû – çÿíúÿôèë êþêöíäÿí
ùàçûðëàíàí ÷àé. Àíàñû çÿíúÿôèë ÷àéûíûí ùàéûí-
äàéäû. Ìèð Úÿëàë.
ÇßÍÚßÔÈËËÈ ñèô. Çÿíúÿôèë ñÿïèëìèø, çÿí-
úÿôèë òþêöëìöø. Çÿíúÿôèëëè ãîüàë.
ÇßÍÚßÐß èñ. [ôàðñ.] çîîë. ×ÿéèðòêÿéÿ
áÿíçÿð ãàðà ðÿíýëè áþúÿê, èéíÿúÿ.
ÇßÍÚÈ èñ. [ÿð.] Òðîïèê Àôðèêàíûí, äÿðèñè
òöíä-ãàðà ðÿíýäÿ îëàí éåðëè ÿùàëèñè âÿ áó ÿùà-
ëèéÿ ìÿíñóá àäàì. Àôðèêà çÿíúèëÿðè. – Áóí-
ëàð çÿíúèëÿðäÿí âÿ àôðèêàëûëàðäàí èáàðÿò èäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Þç àíà âÿòÿíèíäÿ àüûçäîëóñó
ýöëÿð; Ðÿíýè ãàðà, ãÿëáè àü çÿíúèëÿð. Ñ.Ðöñòÿì.
659
ÇßÍÚÈÐ
ÇßÍÚÈÐ èñ. [ôàðñ.] 1. Áèð-áèðèíÿ êå÷ìèø
ùàëãàëàðäàí èáàðÿò äÿìèð áàü; ñèëñèëÿ. Ñààò
çÿíúèðè. Ëþâáÿð çÿíúèðè. Èòè çÿíúèðëÿ áàüëàìàã.
– Àõûðäà Äÿìèð÷èîüëó àòàñûíäàí ýèçëè áèð úàíëû
êîòàí çÿíúèðèíè äÿ ýþòöðöá òîããà ÿâÿçèíÿ áå-
ëèíÿ áàüëàäû. “Êîðîüëó”. Êÿíäëèíèí úàâàí îüëó
øèääÿòëè ñóðÿòäÿ äÿëè îëäó, ùÿòòà îíó çÿíúèð èëÿ
áàüëàìàüà ìÿúáóð îëóðëàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. Áóõîâ, ãàíäàë. ßçèçèì áàüëû ãàëäû; Éàð
ãÿëáè äàüëû ãàëäû; Çÿíúèð, áóõîâ ýþðìÿäè;
Ãîëëàðûì áàüëû ãàëäû. (Áàéàòû). Ðóùè-Ìÿúíóíè
ñåâèðñÿí áèð äÿì åé çÿíúèð à÷ûë; Êèì, òóòóë-
ìóø øÿùðèäÿí êþíëöì áèéàáàí èñòÿðÿì. Ãþâñè.
..Äóñòàãõàíàíûí çÿíúèð ñÿñè úàìààòûí ãóëà-
üûíà ýÿëäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Çÿíúèðè ãîëóíäàí
àòäû áó òîðïàã. Á.Âàùàáçàäÿ.
Çÿíúèðÿ
÷ÿêìÿê (âóðìàã) – çÿíúèðëÿìÿê, ÿë-àéàüûíû
çÿíúèðëÿ áàüëàìàã. Äèëè-äèâàíÿíè çÿíúèðÿ ÷ÿ-
êÿðñÿí, éåðè âàð; ßòðè-çöëôöí íÿ ö÷öí ìöøêè-
Õÿòàäàí ñå÷ìÿç? Ñ.ß.Øèðâàíè.
3. ìÿú. ßñàðÿò, çöëì, ìÿùêóìëóã ðÿìçè.
Èíñàíëàðà çÿíúèð, ôÿüàí ýÿòèðÿí; Î, ôàøèñò àä-
ëàíàí ãàðà èòëÿðè; Ìÿùâ åò ñèëàùûíûí ãöäðÿòèëÿ
ñÿí! Ð.Ðçà. // Êëàññèê øåèðäÿ ýþçÿëèí çöëôöíÿ
èøàðÿäèð. Òóòìàçàì çÿíúèðè-çöëôö òÿðêèí, åé
íàñåù; Ìÿíè õàù áèð àãèë õÿéàë åò, õàù áèð
äèâàíÿ òóò. Ôöçóëè. Ñà÷ûí çÿíúèðèíÿ êþíöë áàü-
ëàäûì; Ìÿúíóí êèìè äöøäöì äàüà, Ôàòèìÿ!
Ì.Ï.Âàãèô.
◊ Çÿíúèð êèìè (òÿê) – áèð-áèðèíèí àðäûíúà,
ñèëñèëÿ øÿêëèíäÿ. Äàüëàðûí àðäû-àðàñû êÿñèëìèð,
çÿíúèð êèìè áèð-áèðèíÿ ùþðöëìöø, áèð-áèðèíè
ãóúàãëàìûø êèìè äóðóð. À.Øàèã. Çÿíúèðòÿê äö-
çöëöá îí áåø ùöíÿðâÿð; Äàøëû êöäðöëÿðè åòäèëÿð
ñÿíýÿð. Ù.Ê.Ñàíûëû. Çÿíúèð ýÿìèðìÿê (÷åé-
íÿìÿê) (áÿçÿí “ÿëèíäÿí” ñþçö èëÿ) – áèðèíÿ
ãàðøû ñîí äÿðÿúÿ ùèääÿòëè îëìàã, áèðèíÿ äèâàí
òóòìàüà ùàçûð îëìàã, àúûãëû îëìàã. Çÿíúèð-
äÿí ãóðòàðìàã – á à õ çÿíúèðèíè ãûðìàã
1-úè ìÿíàäà. Éàøûëëûã ÷àüûðñûí ùÿð ãÿëáèí íåéè;
Ãóðòàðàã çÿíúèðäÿí Ïðîìåòåéè!.. Ñ.Âóðüóí.
Çÿíúèðèíè ãûðìàã – 1) ÿñàðÿòäÿí ãóðòàðìàã,
àçàäëûã ÿëäÿ åòìÿê; 2) ìÿú. äàí. ùÿääèíè
àçìàã, ñþçÿ áàõìàìàã, þçáàøûíàëûã åòìÿê.
ÇßÍÚÈÐÁßÍÄ èñ. [ôàðñ.] Çÿíúèðëÿ áàüëû,
çÿíúèðÿ âóðóëìóø, çÿíúèðëè.
ÇßÍÚÈÐ×È ñèô. êþùí. Ìÿùÿððÿìëèêäÿ,
òÿçèéÿ ýöíëÿðèíäÿ êöðÿêëÿðèíÿ çÿíúèð âóð-
ìàãëà þçöíÿ èøýÿíúÿ âåðÿí ìþâùóìàò÷û.
660
ÇßÍÚÈÐËßÍÌßÊ
ÇßÍÚÈÐ×ÈËÈÊ èñ. êþùí. Ìÿùÿððÿìëèêäÿ,
òÿçèéÿ ýöíëÿðèíäÿ ìþâùóìàò÷ûëàðûí çÿíúèðëÿ
êöðÿéèíÿ âóðìà àäÿòè.
ÇßÍÚÈÐß èñ. 1. Ñàðû-ãûçûëû ðÿíýèíäÿ èíúÿ
ùàøèéÿ. Äîíà çÿíúèðÿ ãîéìàã. – Ãûðìûçû ÷ó-
õàñû, éàõà çÿíúèðÿ; ßòÿêëÿðè óçóí, ñàëëàíûð
éåðÿ. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Çÿíúèð, ñèëñèëÿ øÿêëèíäÿ äöçöëìöø, çÿíúèð
êèìè ùþðöëìöø ëåíòäÿí èáàðÿò ïàëòàð áÿçÿéè,
ýöë-÷è÷ÿê ùþðýöñö. // Áó øÿêèëäÿ îðíàìåíò,
áÿçÿê.
ÇßÍÚÈÐßËÈ ñèô. Çÿíúèðÿñè îëàí. Çÿíúèðÿëè
ïàëòàð. Çÿíúèðÿëè áàøìàã. – [Ìÿøóãÿ] çÿí-
úèðÿëè òóìàíûíû äÿñòÿëÿéèá .. ùÿéÿòÿ åíÿí ïèëëÿ-
êÿíëÿ äöøäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇßÍÚÈÐËßÌß 1. “Çÿíúèðëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
2. ñèô. Çÿíúèð êèìè áèð-áèðèíÿ áàüëû, ñèëñèëÿ
êèìè ôàñèëÿñèç.
3. èñ. ìÿú. äàí. Äÿëè. Ëàï çÿíúèðëÿìÿäèð.
ÇßÍÚÈÐËßÌßÊ ô. 1. Çÿíúèð âóðìàã,
çÿíúèðëÿ áàüëàìàã. Èòè çÿíúèðëÿìÿê. – Ïèðè
êèøè ãàðà êþïÿéè ùå÷ âàõò çÿíúèðëÿìèðäè.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ìÿú. Áîüìàã, ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ, ôÿàëèé-
éÿò ýþñòÿðìÿéÿ èìêàí âåðìÿìÿê. Äèí âÿ
ìÿçùÿá éîõñóëëàðû çÿíúèðëÿéèá àüàëàðà âÿ ñÿð-
âÿòäàðëàðà ãóë åòìÿê ö÷öí éàðàäûëìûøäûð.
Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ãàíóí âàð êè, çÿíúèðëÿìèø ðóùó,
äèëè, ùÿâÿñè. Í.Ðÿôèáÿéëè.
3. ìÿú. Þçöíö áèð èøÿ âÿ éà øåéÿ áàüëà-
ìàã, ÿë-àéàüûíû áàüëàìàã. [Àñëàíûí] áèð ôèêðè
âàðäûñà, î äà ãàðäàøûíû åâëÿíäèðìÿêäè. Ëàêèí
Ôÿðùàä ùÿìèøÿ åéø-èøðÿòäÿ îëäóüó ö÷öí þçöíö
ùÿëÿ çÿíúèðëÿìÿê èñòÿìÿéèá Àñëàíûí ñþçëÿðèíè
ðÿää åäèðäè. Ú.Úàááàðëû.
ÇßÍÚÈÐËßÍÌß “Çÿíúèðëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÍÚÈÐËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. Çÿíúèðëÿ áàü-
ëàíìàã, çÿíúèð âóðóëìàã; áàüëàíìàã. Äàð
ìåéäàíäà àñëàíûí äà çÿíúèðëÿíÿð ÿë-àéàüû.
Ñ.Âóðüóí. Éàòäûüû éåðäÿí ùöðÿ-ùöðÿ ñû÷ðà-
éàí, òóò àüàúû êþëýÿñèíäÿ çÿíúèðëÿíìèø (ô.ñèô.)
Àëàáàøà àúûãëàíûá, ñîíðà äà Øàùáÿé Ñèðàòà
ãûøãûðäû.. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Çÿíúèð êèìè ñûðàëàíìàã, äöçöëìÿê.

Áèð-áèðèíÿ çÿíúèðëÿíìÿê – áèð-áèðèíÿ
áàüëàíìàã, ñèëñèëÿ êèìè äöçöëìÿê, ñûðàëàí-
ìàã. Éîëóí ëàï éóõàðû ñÿìòëÿðèíäÿ èñÿ áèð-
áèðèíÿ çÿíúèðëÿíìèø, óúà âÿ éàøûë äàüëàð âàðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇßÍÚÈÐËßÒÌß
ÇßÍÚÈÐËßÒÌß “Çÿíúèðëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÍÚÈÐËßÒÌßÊ èúá. Áàøãàñûíà çÿíúèðëÿ
áàüëàòìàã, çÿíúèð âóðäóðìàã.
ÇßÍÚÈÐËÈ ñèô. 1. Çÿíúèðè îëàí. Çÿíúèðëè
ñààòëàð, öñòö àëìàçëû; Òîããàëàð àëòóíëó, ãóìðî
ãîòàçëû. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. Çÿíúèðëÿ áàüëàíìûø, çÿíúèð âóðóëìóø.
Çÿíúèðëè èò. // ßë-àéàüûíäà çÿíúèð îëàí. Çÿí-
úèðëè äóñòàã. – Ñÿíèí éàðàòäûüûí çÿíúèðëè ãóë-
ëàð; Àüçûíû áèð äÿôÿ à÷ûá ýöëìÿäè. Ñ.Âóðüóí.
3. ìÿú. ßë-àéàüû áàüëû, ÿñèð åäèëìèø, ìöòè.
Çÿíúèðëèäèð ãîúà ãàðòàë; Ãàíàäëàðû ãÿôÿñäÿ-
äèð. Ñ.Âóðüóí.
4. ìÿú. Äÿëè. – Àüûëëûíûç êèìäèð? – Ãàáàãäà
ýåäÿí çÿíúèðëè. (Àòà. ñþçö).
ÇßÍÚÈÐÎÒÓ èñ. áîò. Ãûðûëäûãäà è÷ÿðèñèí-
äÿí ñöä êèìè ìàéå èôðàç åäÿí ãûñà ýþâäÿëè,
óçóíñàïëàãëû îò áèòêèñè. Àúûãîâóã âÿ éà çÿí-
úèðîòó úèíñèíèí ñÿáÿòè ñèëèíäð øÿêèëëè âÿ éà
çÿíýâàðèäèð. Ñÿáÿòäÿ ÷è÷ÿêëÿðèí ùàìûñû äèëúèê
øÿêèëëèäèð, ñàðû ðÿíýëèäèð. Ù.Ãÿäèðîâ.
ÇßÍÚÈÐÂÀÐÈ ñèô. Çÿíúèð êèìè; äàâàìëû,
ñöðÿêëè, ñèëñèëÿëè. Çÿíúèðâàðè ðåàêñèéà. Çÿíúèð-
âàðè ùþðýö.
ÇßÍÚÈÐÂÓÐÀÍ êþùí. á à õ çÿíúèð÷è.
ÇßÍÄÅÉÈ-ÇßÙËß: çÿíäåéè-çÿùëÿñè ýåò-
ìÿê – òàìàì çÿùëÿñè ýåòìÿê, àúûüû ýÿëìÿê,
ýþðìÿéÿ ýþçö îëìàìàã. Âÿçèðèí Êÿë Ùÿñÿí-
íÿí çÿíäåéè-çÿùëÿñè ýåäèðäè. (Íàüûë); çÿíäåéè-
çÿùëÿñèíè àïàðìàã – òàìàì çÿùëÿñèíè àïàð-
ìàã, àúûüûíû òóòäóðìàã, ùèääÿòëÿíìÿñèíÿ ñÿ-
áÿá îëìàã.
ÇßÍßÕ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. ×ÿíÿ, àëò ÷ÿíÿ.
Ìöíÿââÿð öç, ëàëÿ çÿíÿõ, òÿð áóõàã; Òàìàì
áèð éàíàäûð, áèð éàíà ýþçëÿð. Ì.Ï.Âàãèô.
ÇßÍßÕÄÀÍ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. ×ÿíÿäÿ, éàõóä
éàíàãäà ÷óõóð. Äàë ýÿðäÿíäÿí äöøöá òóòóá
äàëû çöëô; Õîø ýþñòÿðèð çÿíÿõäàíû, õàëû çöëô.
Ì.Ï.Âàãèô. Ñèéàù òåëëÿð àü áóõàüûí éàíûíà;
Õûðäà òåëëÿð çÿíÿõäàíÿ äöøöáäöð. Ì.Â.Âèäàäè.
Íÿ ýþé÷ÿê ýþðöíöð öçöíäÿ õàëûí; Ýöëýÿç çÿ-
íÿõäàíûí õàëà éàðàøûð. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÇßÍßÕÄÀÍËÛ ñèô. Çÿíÿõäàíû îëàí, ÷ÿíÿ-
ñèíäÿ âÿ éàõóä éàíàüûíäà ÷óõóðó îëàí. ×îõ-
äóð àü áÿäÿíëè, áöëëóð áóõàãëû; Ëàëÿ çÿíÿõ-
äàíëû, ãþí÷ÿ äîäàãëû. Ì.Ï.Âàãèô.
ÇßÍßÍ èñ. [ôàðñ.] 1. Ãàäûí, àðâàä. Úàìààò
éåð åéëÿäèëÿð, çÿíÿííÿð ýÿëèá îòóðäóëàð. “Àøûã
ßëÿñýÿð”.
Çÿíÿí õåéëàüû åâô. – ãàäûí,
ÇßÍÝ×ÀËÀÍ
àðâàä. Îíäà êè, øàùè-øÿùèä Èíýèëèñòàíÿ òÿøðèô
àïàðìûøäû, èíýèëèñ ïàäøàùû äà î çàìàí áèð
çÿíÿí õåéëàüû èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Ùÿéàò éîëäàøû, àðâàä. Ýöíëÿðèí áèð ýö-
íöíäÿ ýåíÿ äÿ ïàäøàùûí çÿíÿíè ùÿìëè îëóð.
(Íàüûë).
ÇßÍßÍß ñèô. [ôàðñ.] Ãàäûíëàðà ìÿõñóñ,
ãàäûíëàðà àèä. Çÿíÿíÿ àéàããàáû. – Ñàðû áàø-
ìàã çÿíÿíÿ; Ýþçÿë ÷îõäó, ìÿíÿ íÿ? Ãîé èëãàð
ãÿíèì îëñóí; Èëê éàðûíäàí äþíÿíÿ. (Áàéàòû).
Ïÿðè õàíûì .. çÿíÿíÿ ïàëòàðûíû ýåéäè. (Íàüûë).
◊ Çÿíÿíÿ ùàìàì äàí. – ÷îõ ùàé-êöéëö
éåð.
ÇßÍÝ èñ. 1. Âóðóëäóãäà õöñóñè ñÿñ ÷ûõàð-
ìàã ö÷öí è÷ÿðèñèíäÿ ìåòàë äèëè îëàí, àüçûýåí,
êÿñèê êîíóñøÿêèëëè ìèñ âÿ éà ìèñ ÿðèíòèñèíäÿí
ãàéðûëìûø àëÿò. Êèëñÿ çÿíýè. Çÿíý ñÿñè. Äÿìèð-
éîë çÿíýè. Éàíüûí ìàøûíû çÿíýè. – Äàâàìëû
áèð çÿíý ñÿñèíäÿí ñîíðà 3 íþìðÿëè òðàìâàé
äþíýÿäÿí ýþðöíäö. Ãàíòÿìèð. // Ùÿìèí àëÿ-
òèí ùåéâàíëàðûí áîéíóíäàí àñûëàí êè÷èê íþâö;
çûíãðîâ. Äöçëÿðäÿ éöê ùåéâàíëàðûíûí áîéíóí-
äàí àñûëìûø çÿíýëÿðèí àùÿíýñèç âÿ ãàðìàãà-
ðûøûã ñÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé åøèäèëìèðäè.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Ñÿñ ñèãíàëû âåðìÿê ö÷öí ìåòàë úèùàç.
Ãàïûíûí çÿíýè. Åëåêòðèê çÿíýè. – Áèðäÿí ãàïû-
íûí çÿíýè ÷àëûíäû. Ì.Ùöñåéí. Ñÿðùÿíý Ñÿôàè
çÿíýè áàñûá .. Ôèðèäóíó àïàðìàüû ÿìð åòäè.
Ì.Èáðàùèìîâ. Çÿíý ñÿñè Êÿðèì áÿéè õÿéàëûí-
äàí àéûðäû. Ìèð Úÿëàë.
3. Áó àëÿò âàñèòÿñèëÿ ÷ûõàðûëàí ñÿñ ñèãíàëû.
Òåëåôîí çÿíýè. Ñààòûí çÿíýè.
Çÿíý âóð-
ìàã – 1) çÿíýÿ áèð øåé âóðìàãëà, òîõóí-
äóðìàãëà âÿ éà åëåêòðèê çÿíýèíèí äöéìÿñèíè
áàñìàãëà ñÿñ ñèãíàëû ÷ûõàðìàã. Àíèñèì òÿëÿñèê
ïèëëÿêÿíè áàøà ÷ûõäû, çÿíýè âóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ;
2) çÿíýèí ñÿñè ÷ûõìàã (áÿçÿí “çÿíý âó-
ðóëìàã” øÿêëèíäÿ äÿ èøëÿíèð). Ãàïûíûí çÿíýè
âóðäó. Òåëåôîí çÿíýè âóðìàã. – Ö÷öíúö çÿíý
âóðóëóðäó. Úàìààò òàìàøà çàëûíà àõûøûðäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ; 3) äàíûøìàã ö÷öí òåëåôîíà ÷à-
üûðìàã, òåëåôîíäà äàíûøìàã. Åâëÿðèíÿ çÿíý
âóðäó. Ñèçÿ çÿíý âóðäóì, úàâàá îëìàäû. Çÿíý
åëÿìÿê (åòìÿê) – á à õ çÿíý âóðìàã 3-úö
ìÿíàäà. Óñòà äèâàðäàí àñûëìûø òåëåôîíëà êèìÿ
èñÿ çÿíý åòäè. Ì.Ùöñåéí. Çÿíý ÷àëìàã – á à õ
çÿíý âóðìàã 1 âÿ 2-úè ìÿíàëàðäà.
ÇßÍÝ×ÀËÀÍ á à õ çÿíý÷è.
661
ÇßÍÝ×È
ÇßÍÝ×È èñ. Âÿçèôÿñè êèëñÿ çÿíýèíè âóð-
ìàãäàí èáàðÿò îëàí êèëñÿ õèäìÿò÷èñè; çÿíý-
÷àëàí.
ÇßÍÝ×È×ßÉÈ èñ. áîò. Çÿíýâàðè ÷è÷ÿéè
îëàí ÷è÷ÿê áèòêèñè. Çÿíý÷è÷ÿéèíèí çÿðèô, à÷ûã-
÷ÿùðàéû éàðïàãëàðû îëóð.
ÇßÍÝ×È×ßÊËÈËßÐ úÿì áîò. Áèòèøèê, áÿçè
ùàëëàðäà èñÿ áþëöíìöø ëÿ÷ÿêëÿðè îëàí áèòêèëÿð
ôÿñèëÿñè.
ÇßÍÝ×ÈËÈÊ èñ. Çÿíý÷èíèí èøè, âÿçèôÿñè.
ÇßÍÝßË èñ. ìÿù. ×ÿêìÿ áîüàçûíû ÿâÿç
åäÿí äÿðè âÿ ýþí ãóíú; êåòð.
ÇßÍÝÈ [ôàðñ.] á à õ çÿíúè.
ÇßÍÝÈÍ ñèô. 1. ×îõëó ìàë-äþâëÿòè, ñÿð-
âÿòè, ìàääè âÿñàèòè îëàí, ÷îõ âàðëû. Çÿíýèí
þëêÿ. – Áó êÿíä áþéöê, çÿíýèí áèð êÿíä èäè.
Í.Íÿðèìàíîâ. // Åéíè ìÿíàäà àäàì ùàã-
ãûíäà. Ùå÷ çÿíí åòìÿì þçýÿíèí ìàëè; Áèçè
çÿíýèí ãûëûá åäÿ àëè. Ì.ß.Ñàáèð.
2. ×îõ áîë, ÷îõëó, áîëëó, ÷îõ ýåíèø. Çÿíýèí
äèë (ñþç åùòèéàòû âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðè ÷îõ áîë
îëàí èíêèøàô åòìèø äèë). Çÿíýèí êèòàáõàíà.
Çÿíýèí íåôò éàòàãëàðû. ßñÿðè éàçìàã ö÷öí
çÿíýèí ìàòåðèàë òîïëàíìûøäûð. Çÿíýèí èìêàí-
ëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê.
3. ×îõ ãÿøÿíý, ÷îõ ýþçÿë, ìþùòÿøÿì, äÿá-
äÿáÿëè, òÿìòÿðàãëû, úàù-úàëàëëû. Î éåðäÿ êè
ãóøëàð îõóð, ñþéëÿíèëÿí òöðêöëÿð; Àíäûðûð êè,
î òîðïàüûí çÿíýèí òÿáèÿòè âàð. Ñ.Âóðüóí.
ÇßÍÝÈÍËßØÄÈÐÈÚÈ ñèô. 1. Çÿíýèí åäÿí,
âàðëàíäûðàí, ñÿðâÿòè àðòûðàí.
2. õöñ. Ñöõóðó çÿíýèíëÿøäèðìÿéÿ õèäìÿò
åäÿí. Çÿíýèíëÿøäèðèúè ìàääÿëÿð.
ÇßÍÝÈÍËßØÄÈÐÈËÌß “Çÿíýèíëÿøäèðèë-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÍÝÈÍËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. 1. Çÿíýèí
åäèëìÿê, äàùà äà âàðëàíäûðûëìàã.
2 Àðòûðûëìàã, ýöúëÿíäèðèëìÿê.
ÇßÍÝÈÍËßØÄÈÐÌß “Çÿíýèíëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇßÍÝÈÍËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Çÿíýèí åòìÿê,
âàðëàíäûðìàã. Þëêÿíè çÿíýèíëÿøäèðìÿê.
2. Äàùà äà àðòûðìàã, ÷îõàëòìàã. Þç òÿú-
ðöáÿñèíè çÿíýèíëÿøäèðìÿê. Áèëèéèíè çÿíýèíëÿø-
äèðìÿê. – Àíà äèëèíäÿ âÿ ôàðñúà éàçûëìûø ÿñÿð-
ëÿðè èëÿ Øÿùðèéàð, .. òÿðàâÿòëè îáðàç âÿ èôàäÿ
âàñèòÿëÿðè èëÿ çÿíýèíëÿøäèðìèø, õöñóñÿí äöíéà
ïîåçèéàñûíà “Ùåéäÿðáàáàéà ñàëàì” êèìè éöê-
ñÿê äÿðÿúÿäÿ õÿëãè âÿ ñÿíÿòêàðëûã áàõûìûí-
662
ÇßÍÝØßÊÈËËÈ
äàí íàäèð ÿñÿðëÿðäÿí áèðèíè òþùôÿ âåðìèøäèð.
Á.Íÿáèéåâ.
3. õöñ. Ñöõóðóí áîøëóüóíó àðàäàí ãàëäûð-
ìàãëà, éàõóä îíà ùÿð ùàíñû áèð ìàääÿ äàõèë
åòìÿêëÿ, îíóí äÿéÿðèíè, ôàéäàëûëûüûíû àðòûð-
ìàã. Ôèëèçè çÿíýèíëÿøäèðìÿê.
ÇßÍÝÈÍËßØÌß “Çÿíýèíëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÍÝÈÍËßØÌßÊ ô. 1. Âàðëàíìàã, âàðëû
îëìàã, ìàëû, äþâëÿòè äàùà äà àðòìàã.
2. ìÿú. Áèëèéè, ìÿëóìàòû àðòìàã; ÿãëÿí,
ìÿíÿí äàùà äà èíêèøàô åòìÿê; êàìèëëÿøìÿê.
Øèðàñëàí þç-þçöíÿ úàâàá âåðäè: “Áÿëè, èíñàí
òÿáèÿòè äÿðê åòìÿêëÿ, îíó äÿéèøäèðìÿêëÿ þçö äÿ
çÿíýèíëÿøèð”. Ñ.Ðÿùèìîâ. Èíñàí ìÿíÿâè úÿ-
ùÿòúÿ éàëíûç î çàìàí ùÿãèãè ìÿíàäà çÿí-
ýèíëÿøÿ áèëÿð êè, îíóí ùÿéàò èäåàëû áöòöí áàøãà
ùèññëÿðè öçÿðèíäÿ ùàêèì îëñóí. Ì.Ùöñåéí.
ÇßÍÝÈÍËÈÊ èñ. 1. Âàðëûëûã, äþâëÿòëèëèê;
áþéöê ñÿðâÿòÿ, äþâëÿòÿ, ìàë-ìöëêÿ, ìàääè
âÿñàèò âÿ èìêàíëàðà ìàëèê îëìà. // Âàð, äþâ-
ëÿò, ñÿðâÿò, ìàë âÿ ìöëê, ìàääè âÿñàèò âÿ ïóë
áîëëóüó.
2. Ùÿøÿìÿò, úàëàë, äÿáäÿáÿ, òÿìòÿðàã. Áó
ãÿñð Áàüäàä ãÿñðëÿðèíèí ÿí êè÷èéè, ëàêèí çèíÿò
âÿ çÿíýèíëèê úÿùÿòúÿ ÿí áþéöéöäöð. Ì.Ñ.Îð-
äóáàäè.
3. Àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ – ìàääè âÿñàèò,
ñÿðâÿòëÿð. Àçÿðáàéúàíûí òîðïàãàëòû çÿíýèíëèê-
ëÿðè ìöõòÿëèô âÿ òöêÿíìÿçäèð.
ÇßÍÝËÈ ñèô. Çÿíýè îëàí. Ýÿìèíèí çÿíýëè
ñààòû ýåúÿ ñààò 2-íè âóðóðäó.
ÇßÍÝÓËß èñ. [ôàðñ.] Àçÿðáàéúàí êëàññèê
ìóñèãèñèíäÿ: 12 ÿñàñ ìóüàìäàí áèðè. ßñàñ
ìóüàì áóíëàð èäè: öøøàã, íÿâà, .. çÿíýóëÿ âÿ
ùèúàç. Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Ùÿð áèð õàíÿíäÿéÿ
õàñ îëàí èêè ãîíøó òîíóí òåç òÿêðàðûíäàí
ÿìÿëÿ ýÿëÿí òèòðÿê ñÿñ. Çÿíýóëÿ èëÿ îõóìàã.
– Êþíöëëÿð äèëëÿíèð çÿíýóëÿñèíäÿ; Ùÿð òÿçÿ
ùàâàéà òÿçÿ ñþç ñå÷èð. Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
Çÿí-
ýóëÿ âóðìàã – îõóéàðêÿí áó úöð ñÿñëÿð ÷û-
õàðìàã (õàíÿíäÿíèí îõóìàã õöñóñèééÿòè).
[Ñóðàõàíñêè:] Ùàíñû ìÿøùóð õàíÿíäÿ, Ãàð-
éàüäûîüëóíäàí áàøëàìûø, ìÿíèì êèìè çÿíýóëÿ
âóðà áèëÿð? ß.Ùàãâåðäèéåâ. Ùÿòòà [Ôÿðÿú]
çÿíýóëÿ âóðàíäà óøàãëàð áèð-áèðèíÿ áàõûá äèø-
ëÿðèíè àüàðäûðëàðäû. Ãàíòÿìèð. Î, ñàçûí çèë
ïÿðäÿñèíè äèëëÿíäèðèð âÿ î çàìàíûí ÿí ìÿøùóð
õàíÿíäÿñè îëàí Êå÷ÿ÷èîüëóíóí çÿíýóëÿëÿðèíè
äöçýöí âóðìàüà ÷àëûøûðäû. À.Øàèã.
ÇßÍÝØßÊÈËËÈ á à õ çÿíýâàðè.
ÇßÍÝÂÀÐÈ
ÇßÍÝÂÀÐÈ ñèô. Øÿêèëúÿ çÿíýÿ îõøàéàí,
ýþðöíöøúÿ çÿíýÿ áÿíçÿéÿí.
ÇßÍÝÂÓÐÀÍ èñ. Çÿíý ÷àëàí àäàì, êèë-
ñÿäÿ çÿíý âóðàí øÿõñ; çÿíý÷àëàí.
ÇßÍÍ èñ. [ÿð.] 1. Êàôè äÿëèë öçÿðèíäÿ ÿñàñ-
ëàíìàéàí åùòèìàë, ýöìàí, ãåéðè-ãÿòè ôèêèð.
Ãÿçåòèí îëìàäû áó ùÿôòÿ ÿéàí; Éöç éåðÿ ýåòäè
çÿííö ôèêðö ýöìàí. Ñ.ß.Øèðâàíè. Ìÿíèì çÿí-
íèì àéðû éåðÿ ýåòäè. Ìèð Úÿëàë.
Çÿíí
åòìÿê (åëÿìÿê) – ýöìàí åòìÿê, åùòèìàë
åòìÿê, äöøöíìÿê. [ßùìÿä:] Ìÿí åëÿ çÿíí
åäèðäèì êè, Ýöëíàçûí íàçÿíèí ñÿñèí åøèòñÿì
áèùóø îëàðàì. Ò.Ø.Ñèìóðã. [Áÿùðàì Ïÿðèéÿ:]
Ìÿíèì àäûìëà þçöíö òÿñâèð åäèðñÿí, çÿíí åäè-
ðÿì. Ú.Úàááàðëû. Çÿíí åòìÿéèí î ñà÷ëàð þç-
þçöíÿ àüàðìûø. Ù.Ùöñåéíçàäÿ. Çÿíí èëÿ –
äèããÿòëÿ. Ãöðáÿò áèð øÿùÿðèí áàçàðûíäà èêè
àäàì ãàáàã-ãàáàüà ýÿëèá áèð-áèðèíÿ çÿíí
èëÿ áàõäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Àüà ñàü ÿëèíè
÷ÿíÿñèíÿ äàéàäû, êèðïèêëÿðèíè áèð äÿôÿ äÿ ãûðï-
ìàäàí Òàùèðÿ çÿíí èëÿ áàõäû. Ì.Ùöñåéí. Çÿí-
íèì êÿñìèð – ýöìàí åòìèðÿì, èíàíà áèëìè-
ðÿì, àüëûì êÿñìèð. Çÿííèìúÿ – ìÿíèì ôèê-
ðèìÿ ýþðÿ, ôèêðèìúÿ, äöøöíäöéöìÿ ýþðÿ,
åùòèìàëûìà ýþðÿ. Çÿííèìúÿ, î, äîüðó äåìèð.
Çÿííèìúÿ, áó ýöí ñîéóã îëàúàã. – [Íàäèð áÿé:]
Éàëíûç ×èíýèçè, éàõóä îíóí êèìè áèð-èêè úà-
ùàíýèðè ùàãñûç ýþðöá äÿ, áàøãàëàðûíû ùàãëû
ýþñòÿðìÿê, çÿííèìúÿ, ïÿê áþéöê áèð ùàãñûç-
ëûãäûð. Ù.Úàâèä. [Õàíûì:] Ãûñãàíúëûã éàõøûäûð
éåðèíäÿ; Ùÿð øåé öñòÿ ãûñãàíúëûüà ìåéäàí
âåðìÿéèí, çÿííèìúÿ, ìÿíàñû éîõäóð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè. Çÿííèíè éàéûíäûðìàã – ÷àøäûðìàã,
ôèêðèíè àçäûðìàã. Èëéàñ óçàíäûüû éåðäÿ ñàêèòúÿ
äàéàíûá äöøìÿíèí çÿííèíè éàéûíäûðûðäû. Ìèð
Úÿëàë.
2. Øöáùÿ, øÿêê, ýöìàí. Çÿííèí êèìÿ ýåäèð?
– Ìöìêöí îëñà ëàï êþêöíäÿí ãàëäûðûá áèð
çÿíí èëÿ; Úöìëÿ ìÿòáóàòû âèðàí åòìÿëè áóí-
äàí ñîðà. Ì.ß.Ñàáèð. [Ùàúû:] Ìÿíèì ñÿíäÿí
çÿííèì âàð èäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
3. Éàääàø, ùàôèçÿ. [Çöëôöãàð äåäè:] Çÿííèì
êîðëàíûá, ñèçè éàõøû òàíûéà áèëìÿäèì. Á.Áàé-
ðàìîâ.
ÇßÐ1 èñ. [ôàðñ.] êëàñ. 1. Ãûçûë. Çÿð èëÿ îëàí
çîð èëÿ îëìàç. (Àòà. ñþçö). Åé ìöúÿññÿì äóéüó,
åé öëâè áÿøÿð; Åé ÷àìûðëûã è÷ðÿ äöøìöø ñàô çÿð.
À.Ñÿùùÿò. Ýþçÿëñÿí, òÿðèôèí äöøöá ìàùàëà;
Çÿð êÿìÿð éàðàøûð ãàìÿòè-äàëà. Àøûã ßëÿñýÿð.
Íå÷ÿ ìÿêòÿáëÿðèìèç âàð, íå÷ÿ úÿìèééÿòèìèç;
ÇßÐÁ
Çÿðèìèç, çèâÿðèìèç, ãöââÿòèìèç, ãöäðÿòèìèç.
ß.Íÿçìè.
2. Ãûçûë ñóéó, éàõóä ãûçûëû òîç. Çÿð âóð-
ìàã. Çÿð êàüûç (öçÿðèíÿ ãûçûë ñóéó ÷ÿêèëìèø,
éàõóä ãûçûë òîçó èëÿ þðòöëìöø êàüûç). Çÿð éàçû
(ãûçûë ñóéó èëÿ éàçûëìûø éàçû). – Áóíó îõó-
ìóñàíìû? – äåéÿ ìèçèí öñòöíÿ àòäûüû ñàðû
úèëäëè, çÿð éàçûëû êèòàáû ýþñòÿðäè. Ì.Ùöñåéí.
Ðÿèñ çÿð ïàãîíëó ãàðàøûí áèð îüëàí èäè. Ìèð
Úÿëàë. Ãîøãàð ñèíÿñè àòëàíà-àòëàíà äàøëàðûí
öñòöíÿ ãà÷àð, .. çÿð êèìè áÿðã âóðàí áàëûãëàðû
éûüìàüà áàøëàðäû. È.Ùöñåéíîâ.
3. Á à õ çÿðõàðà. Çÿð òóìàí, çÿð àðõàëûã;
Éàøûëû, ùÿì àëû ýþé÷ÿê. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÇßÐ2 èñ. [ôàðñ.] Ñöìöêäÿí âÿ ñ.-äÿí ãàé-
ðûëàí àëòûöçëö, öçÿðèíäÿ õàëëàð îëàí îéóí äàøû
(ÿñàñÿí íÿðä îéóíóíäà èñòèôàäÿ îëóíóð). [Íö-
øàáÿ:] Ñþéëÿ, êèìñÿí, ùàðàäàíñàí, åé ýÿíú?
Îéíàéûðêÿí, çÿð àòûðñàí øåø, ïÿíú. À.Øàèã.
Íÿðä éèéÿñè ñîíðà ïàïèðîñ ãóòóñóíäàí êàüûçà
áöêöëö çÿðëÿðè ÷ûõàðäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇßÐÀÂßÍÄ èñ. [ôàðñ.] áîò. Äöç âÿ ñàðìà-
øûã ýþâäÿéÿ ìàëèê îò-áèòêè (êþê âÿ éàðïàã-
ëàðûíäà îëàí çÿùÿðëè ìàääÿëÿðäÿí òÿáàáÿòäÿ
èñòèôàäÿ îëóíóð).
ÇßÐÁ èñ. [ÿð.] 1. Âóðìà, âóðóø, çÿðáÿ. Çÿð-
áÿíèí ýöúö, øèääÿòè. Àüàú çÿðáè. – Çÿðá çÿéÿ-
ðÿêäÿí éàü ÷ûõàðäàð. (Àòà. ñþçö). ..Åë áèð îëñà,
çÿðáè êÿðÿí ñûíäûðàð.. Àøûã Àááàñ. Âÿçí, õö-
ñóñèëÿ çÿðá èëÿ ÷àëûíàí ìóñèãè ÿñÿðëÿðèíäÿ ..
äàùà ãàáàðûã ñóðÿòäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð. ß.Áÿ-
äÿëáÿéëè.
Çÿðáÿ äöøìÿê – ýöúÿ äöøìÿê,
çîðà äöøìÿê.
2. Àäÿòÿí çÿðáèíäÿí øÿêëèíäÿ – òîõóíìà
ýöúöíäÿí, øèääÿòèíäÿí, çÿðáÿñèíäÿí, òÿñèðèí-
äÿí. Êöëÿéèí çÿðáèíäÿí àüàúëàð éûõûëäû. – Çÿð-
áèíäÿí äàüëàð òèòðÿøèð; Áÿðãèí äèðÿõøàíû êèìè.
Àøûã ßëÿñýÿð. Ìÿí ùÿëÿ îíäàí ãîðõóðàì êè,
Ïàðèæèí éûõûëìàüûíûí çÿðáèíäÿí þçýÿ øÿùÿð-
ëÿð äÿ áÿðáàä îëà. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Éÿãèí êè
èñòèíèí çÿðáèíäÿí ùÿðÿ áèð êþëýÿ éåðÿ ïÿíàù
ýÿòèðèá. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñÿëèì ñèëëÿíèí
çÿðáèíäÿí ñÿíäÿëÿäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Çÿðáëÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – øèääÿòëÿ, áÿðê,
áöòöí àüûðëûüû èëÿ. Àòûëàí ãàðìàüûí áèðèíè äÿ
áàëûã àïàðìûøäû. .. Åëÿ áó âàõò ñóäàêû ãàð-
ìàüûí çÿðáëÿ äàðòûëäûüûíû ýþðäöëÿð. È.Øûõëû.
Îüëàí ÿëèíäÿêè êàüûç áöêöëöñöíö éåðÿ ÷ûðïûá,
ãàïûíû çÿðáëÿ ÷ÿêäè. È.Ìÿëèêçàäÿ.
663
ÇßÐÁÀÔ
4. ðèéàç. êþùí. Âóðìà ÿìÿëè. Áåø çÿðá áåø –
åéëÿð èéèðìè áåø.
Çÿðá úÿäâÿëè – âóðìà
úÿäâÿëè. ßùìÿäèí ðèéàçèééàòäàí ÷îõ äà áàøû
÷ûõìàçäû, àììà ÿìàëè-ÿðáÿÿíè âÿ ÿëÿëõöñóñ,
çÿðá úÿäâÿëèíè éàõøû áèëèðäè.. Á.Òàëûáëû.
5. Ìåòàë ïóë, ñèêêÿ âÿ ñ. öçÿðèíÿ íàõûø,
äàìüà âóðìà.
Çÿðá âóðìàã (åëÿìÿê) –
ìåòàë ïóë êÿñìÿê, ñèêêÿ êÿñìÿê. Çÿðá îëóí-
ìàã (åäèëìÿê) – êÿñèëìÿê (ìåòàë ïóë âÿ ñ.).
ÇßÐÁÀÔ èñ. [ôàðñ.] 1. Áàôòà, ýöëÿáÿòèí,
çÿðëè ïàð÷à òîõóéàí óñòà.
2. Ãûçûë âÿ éà ýöëÿáÿòèíëÿ ãàðûøûã ïàð÷à,
ùàáåëÿ áó ïàð÷àäàí òèêèëìèø ïàëòàð. Àëàéäûì
éàøìàüûí, à÷ûá êÿìÿðèí; ×ûõàðûá ÿéíèíäÿí
çÿðáàôûí, çÿðèí. Ì.Ï.Âàãèô. Áþéöêõàíûì áà-
øûíäà çÿðáàô ÷àðøàá .. ñàëàì âåðèá äàõèë îëäó.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áåëèíÿ éàðàøûá çÿðáàôäàí êÿ-
ìÿð; ×ÿïêÿíëè, ÷àðãàòëû àüáÿäÿí ýÿëèð. Àøûã
Àááàñ.
ÇßÐÁÀÔËÛ ñèô. Çÿðáàôäàí áè÷èëìèø, çÿð-
áàôäàí òèêèëìèø; ãûçûë âÿ éà ýöëÿáÿòèíëÿ èøëÿí-
ìèø, çÿðëÿ ñûðìàëû. Òÿðèôëè ýþçÿëëÿð ýÿëùàýÿë
îëäó; Éàøûëëû, çÿðáàôëû, àëëû ñÿíÿì, ýÿë! Õÿñòÿ
Ãàñûì.
ÇßÐÁÄßÑÒ èñ. [ÿð. çÿðá âÿ ôàðñ. äÿñò]
1. Ãîë ýöúö, ãöââÿò. Îíóí çÿðáäÿñòèíäÿí ãî-
ëóì àüðûäû.
2. ìÿú. Ùöíÿð, ýöú, áàúàðûã. Òóòóá êÿìÿ-
ðèíäÿí ÷àëàíäà éåðÿ; Ìÿíèì çÿðáäÿñòèì áèëÿ
ïÿùëÿâàí! “Êîðîüëó”.
ÇßÐÁß èñ. [ÿð.] 1. Ãîëàéëàéàðàã áèð øåéëÿ
øèääÿòëÿ âóðìà; âóðóø. Éóìðóã çÿðáÿñè. Áàëòà
çÿðáÿñè. Çÿðáÿ ñÿñè.
Çÿðáÿ åíäèðìÿê (÷àë-
ìàã, âóðìàã) – 1) áèð øåéëÿ áÿðê âóðìàã.
Áèçëÿðè îñìàíëû, àëìàí, ðóñ ýÿòèðäè, ùåéðÿòÿ;
Çÿðáÿ âóðäó ùÿð áèðè ìöìêöí ãÿäÿð ùöððèé-
éÿòÿ. ß.Ãÿìêöñàð. Øàõòà÷ûëàð ÷àëàðêÿí çÿð-
áÿñèíè äàüëàðà; Ðàäèîäàí éàéûëäû áó ñÿäà
óçàãëàðà. Ì.Ðàùèì; 2) çÿðÿð âåðìÿê. [2-úè
áÿííà:] Ùàéäû, ãóçóì, êÿðïèú àò; Êÿðïèú ýÿòèð,
àç ñó ãàò; Ýåúèêìÿ, ýÿë, äóðìà, ýÿë! Èøÿ çÿðáÿ
âóðìà, ýÿë. Ù.Úàâèä. Çÿðáÿ éåìÿê – âó-
ðóëìàã, äþéöëìÿê, çÿðáÿéÿ ìÿðóç ãàëìàã.
Ýÿëäèéåâ íàýàùàíè çÿðáÿ éåìèø àäàì êèìè
ñÿíäèðëÿäè, þçöíö ñàõëàäû. Ìèð Úÿëàë. // Áÿðê
äÿéìÿ, øèääÿòëÿ ÷àðïìà. Òîï ýöëëÿñèíèí çÿð-
áÿñè. Äàëüàíûí çÿðáÿñè.
2. Øèääÿòëè ùÿìëÿ, àíñûçûí âÿ ãÿòè ùöúóì.
Úèíàùäàí âóðóëàí çÿðáÿ. Ýþçëÿíèëìÿç çÿðáÿ.
Àíñûçûí çÿðáÿëÿð äöøìÿíè ñàðñûòäû. – Ôàøèñòëÿð
664
ÇßÐÁÈ-ÌßÑßË
çÿðáÿìèçÿ äþçìÿéèá ýåðèéÿ ãà÷äûëàð. Ì.Ùö-
ñåéí. // ìÿú. Áèð øåéèí ãàáàüûíû àëìàã, áèð
øåéè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ýþðöëÿí ãÿòè òÿä-
áèð, ùÿðÿêÿò. Ìöùàðèáÿ ãûçûøäûðàíëàðà ãÿòè
çÿðáÿ âóðìàã.
3. ìÿú. Àüûð ìÿíÿâè âÿ éà úèñìàíè ñàðñûíòû.
Òàëåéèí çÿðáÿëÿðè. Îüëóíóí þëöìö îíóí ö÷öí
àüûð çÿðáÿ îëäó. Õÿñòÿëèê îíóí ñÿùùÿòèíÿ àüûð
çÿðáÿ âóðäó. – ßýÿð èíñàí ýöúëö ìÿõëóã îë-
ñàéäû, ÿí àüûð çÿðáÿëÿðÿ äÿ äþçÿðäè.. Ì.Ùö-
ñåéí.
◊ Çÿðáÿ àëòûíà ãîéìàã – òÿùëöêÿ ãàðøû-
ñûíäà ãîéìàã.
ÇßÐÁß×È ñèô. êþùí. Çÿðáÿ÷èëèêëÿ ÿëàãÿäàð
îëàí; ãàáàãúûë. Çÿðáÿ÷è ôÿùëÿëÿð. Çÿðáÿ÷è áðè-
ãàäà. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Èñòåùñàëàò çÿðáÿ÷èëÿðè.
Çÿðáÿ÷èëÿð òîïëàíûøû. – [Ãóðáàí Ôàòìàíèñÿéÿ:]
..Ñÿí äÿ îõóéàðñàí, îíëàð êèìè ñàâàäëàíàð-
ñàí, äàùà çÿðáÿ÷èéÿ çóðíà÷û, óäàðíèêÿ óäåð-
íèê äåéèá, õàëãû þçöíÿ ýöëäöðìÿçñÿí. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ.
ÇßÐÁß×ÈËÈÊ èñ. Çÿðáÿ÷èëÿðèí êöòëÿâè ùÿ-
ðÿêàòû.
ÇßÐÁßÔÒ êëàñ. á à õ çÿðáàô 2-úè ìÿ-
íàäà. Éåðè àáû çÿðáÿôòäÿí êè, ìèñë âÿ áÿðàáÿðè
áó âàõòàäÿê Ëÿíêÿðàíäà ýþðöëìÿìèø îëà.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÇßÐÁßËÈ1 ñèô. ìóñ. Çÿðá èëÿ ÷àëûíàí, âóð-
ìàãëà ÷àëûíàí. Çÿðáÿëè ìóñèãè àëÿòè. Íàüàðà
çÿðáÿëè ìóñèãè àëÿòèäèð.
ÇßÐÁßËÈ2 ñèô. 1. Á à õ çÿðáÿ÷è.
2. ×îõ ìöùöì âÿ òÿõèðÿñàëûíìàç. Çÿðáÿëè
òàïøûðûã.
ÇßÐÁßÒ èñ. [ÿð. “çÿðáàò”äàí – çÿðáÿëÿð]
êþùí. Çÿðáÿ, éàðà. Âóðóðñàí ñèíåéè-ìîëëàéà
çÿðáÿò çÿðáÿò öñòöíäÿí. ß.Íÿçìè.
ÇßÐÁÕÀÍß èñ. [ÿð. çÿðá âÿ ôàðñ. ...õàíÿ]
Ìåòàë ïóë êÿñèëÿí éåð, ðÿñìè ìöÿññèñÿ.
ÇßÐÁÈ-ÄßÑÒ á à õ çÿðáäÿñò. [ßñýÿð áÿé:]
Éàõøû, áèð þçýÿ äÿôÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ çÿðáè-äÿñòèíè
ýþñòÿðÿðñÿí.. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÇßÐÁÈ-ÌßÑßË èñ. [ÿð.] Ìÿñÿë êèìè ñþé-
ëÿíèëÿí ìÿøùóð ñþç, õàëã èôàäÿñè, àòàëàð ñþçö.
[Ùàúû:] Íÿ ãÿäÿð òèìñàë âÿ çÿðáè-ìÿñÿëëÿð
åøèòñÿíèç, óøàãëàðûíûçà äåéèí, äÿôòÿðëÿðèíÿ éàç-
ñûíëàð. Ãàíòÿìèð.
Çÿðáè-ìÿñÿë îëìàã –
äèëëÿðäÿ ìÿñÿë êèìè èøëÿíìÿê. ×àðûí áó ìà-
ùèð ðöøâÿòõîðó þçöíöí ùÿéàñûçëûüû èëÿ Òÿáðèç
òàúèðëÿðèíèí àðàñûíäà çÿðáè-ìÿñÿë îëìóøäó.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇßÐÁËÈ
1
ÇßÐÁËÈ á à õ çÿðáÿëè . Çÿðáëè ìóñèãè àëÿò-
ëÿðè.
ÇßÐÁÖËÌßÑßË [ÿð.] á à õ çÿðáè-ìÿñÿë.
Ùÿð çÿðáöëìÿñÿëèí þç òàðèõè âàð; Éåðñèç ñþç
äåìÿéèá áèçèì áàáàëàð! Ù.Ùöñåéíçàäÿ.
ÇßÐÄ1 ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Ñàðû. ßøêèìè, ÷þù-
ðåéè-çÿðäèìè ýþðöá ìåéë åòìÿç; Ìÿí åøèòìèø-
äèì, åäÿð ñèìö çÿð èíñàíû ÿçèç. Ã.Çàêèð.
ÇßÐÄ2 èñ. Ñàðûêþéíÿéèí ìÿùÿëëè àäû.
ÇßÐÄÀÁ èñ. [ôàðñ.] 1. Ñöä ÷öðöäöêäÿ, ãà-
òûã ãàëäûãäà ùàñèë îëàí ñàðû, ãóðó, òóðøòÿùÿð
ìàéå, ñó.
2. áèîë. òèá. Ëàõòàëàíìûø ãàí âÿ ëèìôàíûí
äóðó ÷þêöíòöñö (òÿáàáÿòäÿ äÿðìàí âÿ äèàã-
íîñòèê âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð). Äèôòåðè-
éàéà ãàðøû çÿðäàá. – Ãàíûí ìàéå çÿðäàá ùèñ-
ñÿñèíäÿ ãèäà ìàääÿëÿðè îëóð êè, áó ìàääÿëÿð
ãàíà ùÿçì öçâëÿðèíäÿí êå÷èð âÿ áöòöí áÿäÿíÿ
éàéûëûð. “Çîîëîýèéà”.
3. Éàðàäàí ÷ûõàí ÷èðêëè âÿ èðèíëè ñó.
ÇßÐÄÀËÛ èñ. [ôàðñ.] Ñàðû ÿðèê, ãàéñû (àüàúû
âÿ ìåéâÿñè).
ÇßÐÄß èñ. ìÿù. Éåðêþêö.
ÇßÐÄßÏßÐ èñ. çîîë. Èðè öçýÿúëè áàëûã.
ÇßÐÄÖØÒÈ ñèô. [ôàðñ. ÿôñàíÿâè øÿõñèééÿò
îëàí Çÿðäöøòöí àäûíäàí] Çÿðäöøòëöéÿ àèä,
çÿðäöøò äèíèíÿ ìÿíñóá îëàí; àòÿøïÿðÿñò. // Èñ.
ìÿíàñûíäà. Õöñóñèëÿ ìÿíèì õîøóìà ýÿëÿí
Òàùèðèí çÿðäöøòèëÿðëÿ ðÿôòàðû ùåêàéÿñèäèð.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Êÿáóñåé:] Çÿðäöøòèëÿð éà-
ðàäûëûøäà èêèëèê îëäóüóíà èíàíûðëàð. ×ÿìÿí-
çÿìèíëè.
ÇßÐÄÖØÒÈËÈÊ, ÇßÐÄÖØÒËÖÊ èñ. Ãÿäèì
Àçÿðáàéúàí, Èðàí âÿ Îðòà Àñèéà õàëãëàðûíûí
äèíè (çÿðäöøòëöéöí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòè
äöíéàäà èêè ãöââÿíèí – õåéèð èëÿ øÿðèí ùÿ-
ìèøÿ áèð-áèðè èëÿ ìöáàðèçÿäÿ îëäóüó òÿñÿâ-
âöðöìäÿí èáàðÿòäèð).
ÇßÐßÄÈÍ èñ. õöñ. Ìÿôòèë âÿ ñ.-íè êÿñìÿê,
ùàáåëÿ ãûçìûø äÿìèðè òóòìàã ö÷öí êÿëáÿòèí.
ÇßÐßÔØÀÍ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. øàèð. Ãûçûë
ñÿïÿí, ãûçûë ñà÷àí. Òàìàøàíà ýÿëñèí, Ðóì
èëÿ Ìèñèð; Çÿðÿôøàí òåëëÿðèí äþðä éàíà ÿñèð.
Àøûã Ñÿðâèíàç. Ìèí äÿ äåñÿ äöððè-çÿðÿôøàíäû
áó! Äóð ãà÷àã, îüëóì, áàø-àéàã ãàíäû áó!
Ì.ß.Ñàáèð. Íå÷èí àôàãè ñàðìàç øþëåéè-ùöñíè-
çÿðÿôøàíû? Ù.Úàâèä.
ÇßÐßÍÄÀÇ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Êå÷ìèøäÿ
òàõ÷àëàðäàí àñûëàí èêè ãû÷àëû (øàëâàðà áÿíçÿð)
ÇßÐßÐ
çÿðõàðà, ýöëëö, õûðäà áöðöíú ïóëëàðëà áÿçÿêëè
ïÿðäÿ.
ÇßÐßÐ èñ. [ÿð.] Çèéàí. Áóíóí õåéðè âàð
êè, çÿðÿðè éîõäóð; Ýöëìÿëè èíñàíëàð ùÿéàòäà
÷îõäóð. Ñ.Âóðüóí.
Çÿðÿð ÷ÿêìÿê – çÿðÿð
åòìÿê, ìàääè èòêè âåðìÿê, çÿðÿðÿ ìÿðóç ãàë-
ìàã. [Êîñàîüëó:] Àëëàù þìðöíö óçóí åëÿñèí,
Ãóðáàí ãàüà, ñÿí îëàí éåðäÿ àäàì çÿðÿð
÷ÿêÿðìè? È.Øûõëû. Çÿðÿð äÿéìÿê – çèéàí ÷ÿê-
ìÿê. Çÿðÿð åòìÿê – àëâåðäÿ ãàçàíìàã èñòÿð-
êÿí èòêè âåðìÿê, ìàääè èòêèéÿ ìÿðóç ãàëìàã.
[Ìÿììÿäáàüûð] Áàêûäàí àïàðäûüû ôûíäûüû,
øàáàëûäû èñòÿäèéè ãèéìÿòÿ ñàòà áèëìÿäèéèíäÿí,
çÿðÿð åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Çÿðÿð ýÿòèðìÿê –
á à õ çÿðÿð âåðìÿê. Ìÿíèì äîüðóëóüóì çÿ-
ðÿð ýÿòèðäè. Ã.Çàêèð. Çÿðÿð ýþðìÿê – çèéàí
÷ÿêìÿê. [Ñóëòàí:] Ñÿíèí àòàí äà, ÿìèëÿðèí äÿ
éåðñèç èíàäêàðëûãäàí ùÿìèøÿ çÿðÿð ýþðöáëÿð.
È.Ùöñåéíîâ. Çÿðÿð âåðìÿê – çèéàí âåðìÿê,
çÿðÿðëè îëìàã. Éàëàí çÿðÿð âåðÿð äàèì èíñàíà;
Éàëàí÷û áÿíçÿéÿð ìÿëóí øåéòàíà. Øÿùðèéàð.
Çÿðÿð âåðìÿç – çÿðÿðè îëìàç. Ýþçöìäÿ
ìÿñêÿí åò, õàðè-ìöæÿìäÿí åùòèðàç åòìÿ;
Ýöëè-õÿíäàíÿ ñîðäóì, õàðÿ éàð îëìàã çÿðÿð
âåðìÿç. Ôöçóëè. Çÿðÿð âóðìàã – çèéàí âóð-
ìàã, çèéàí ÷ÿêìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàã. Ùÿð-
÷ÿíä áèð ÷îõ ìîëëàëàð òÿêëèêäÿ “ñÿòð”èí øÿðè
îëìàäûüûíû, ìÿàðèô âÿ òÿðÿããèìèçÿ çÿðÿð âóð-
äóüóíó ñþéëÿéèðäè, àììà ùå÷ êÿñ ìåéäàíà
÷ûõûá àøêàð äåìÿéÿ úÿñàðÿò åäÿìèéîðäó.
“Ùîïùîïíàìÿ”. Çÿðÿð éîõ – çÿðÿðè éîõ-
äóð, åéèá åòìÿç, ðàçûéàì. [Íàäèð áÿé Àøûã
Ñóëòàíà:] Çÿðÿð éîõ, ìàäàì êè àðçó åäèðëÿð,
ñàçûíû àë äà ýÿë, ôÿãÿò ÷îõ ýåúèêìÿ! Ù.Úàâèä.
Çÿðÿðÿ äöøìÿê – 1) á à õ çÿðÿð ÷ÿêìÿê;
2) ìÿúáóðèééÿò àëòûíäà ïóë õÿðúëÿìÿéÿ ìÿú-
áóð îëìàã. Çÿðÿðÿ ñàëìàã – ïóë õÿðúëÿ-
ìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. [Àøûã Âÿëè:] Àäàìà
öìèä-íåâèä âåðèá, éåðèíäÿí åëÿéèá, çÿðÿðÿ
ñàëûá, àõûðäà ñþçöíÿ ÿìÿë åëÿìÿéÿíÿ ëÿíÿò!
Í.Âÿçèðîâ. Çÿðÿðè ÷àòìàã – çÿðÿðè äÿéìÿê.
Äå, ýþðöì îíëàðûí íÿäèð ñÿìÿðè? Áÿëêÿ äÿ ùÿð
êÿñÿ ÷àòûð çÿðÿðè. Ì.ß.Ñàáèð. Çÿðÿðè íÿäèð –
çÿðÿðè éîõäóð. Çÿðÿðèí éàðûñûíäàí ãàéûò-
ìàã – çèéàí ýÿòèðÿ áèëÿí áèð èøè äàâàì åòäèð-
ìÿéèá éàðûì÷ûã ãîéìàã, áàøà ÷àòäûðìàìàã.
[Èìðàí:] Ýÿë ìÿíÿ ãóëàã àñ, çÿðÿðèí éàðûñûí-
äàí ãàéûò. Ì.Ùöñåéí. Íÿ çÿðÿðè âàð – á à õ
çÿðÿðè íÿäèð. [Ìÿøÿäè Èáàä:] ßëáÿòòÿ, íÿ
665
ÇßÐßÐÄÈÄß
çÿðÿðè âàðäûð, úàâàíëûã îëìàñûí, ïóë îëñóí.
Ö.Ùàúûáÿéîâ. // Ìàääè èòêè, õÿñàðÿò.
ÇßÐßÐÄÈÄß ñèô. [ÿð. çÿðÿð âÿ ôàðñ. ...äèäÿ]
Áèð ùàäèñÿ, ôÿëàêÿò âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ çÿðÿð
÷ÿêìèø, çèéàí ýþðìöø, õÿñàðÿò ýþðìöø. Çÿðÿð-
äèäÿ àäàì. Çÿðÿðäèäÿ þëêÿ. – Ìàëû ýåäÿíëÿð
âÿ çÿðÿðäèäÿ (ç.) îëàíëàð ãîðõóäàí áàø êî-
ìàíäàíûí éàíûíà øèêàéÿòÿ ýåäÿ áèëìèðäèëÿð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Çÿðÿðäèäÿ-
ëÿðÿ êþìÿê. Äàøãûí çÿðÿðäèäÿëÿðè. – Éöçáàøû-
íûí éàñàâóëëàðû êö÷ÿëÿðè äîëàíûðäûëàð âÿ çÿðÿð-
äèäÿëÿðè éîõëàìàãäà èäèëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ.
Çÿðÿðäèäÿ îëìàã – çÿðÿð ÷ÿêìÿê,
çèéàí ýþðìÿê, õÿñàðÿòÿ óüðàìàã. ßââÿëà,
òÿùëöêÿ çàìàíëàðûíäà Ìÿøÿäè Êàçûì àüàíûí
ìàëèééÿ èøëÿðè çÿðÿðäèäÿ îëóðäó. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇßÐßÐËÈ ñèô. 1. Çÿðÿðè òîõóíà áèëÿí, çÿðÿð
âåðÿí, çèéàíëû, ìöçöð. Çÿðÿðëè ôèêèðëÿð. Çÿ-
ðÿðëè ùÿøÿðàò. Ïàïèðîñ ñÿùùÿò ö÷öí çÿðÿðëèäèð.
– [Àëï Àðñëàí:] Ìÿí ïàéòàõòû çÿðÿðëè öíñöð-
ëÿðäÿí òÿìèçëÿäèéèì çàìàí, Ãÿòèáÿíè äÿ îüëó-
íóí éàíûíà, Ðåé øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðìèøäèì.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Ìàääè èòêèéÿ, çÿðÿðÿ, çèéàíà ñÿáÿá îëàí,
çÿðÿðëÿ íÿòèúÿëÿíÿí. Çÿðÿðëè ñàòûø.
ÇßÐßÐËÈËÈÊ èñ. Çÿðÿðëè øåéèí õàññÿñè,
êåéôèééÿòè.
ÇßÐßÐÑÈÇ ñèô. Çÿðÿðè òîõóíìàéàí, çÿðÿðè
îëìàéàí; çèéàíñûç. Çÿðÿðñèç äÿðìàí. Çÿðÿðñèç
àäàì. – Øåéõ, î áèð ìþùòÿðÿì, çÿðÿðñèç àäàì;
Ùÿì ìöñàôèð, ãÿðèáö àúèç àäàì. Ù.Úàâèä.
Ìîëëà Õÿëèë àõûðäà áó ôèêðÿ ýÿëìèøäè êè, ìöÿë-
ëèìëÿ äîñò îëñóí. Áó âàñèòÿ èëÿ îíó þçö ö÷öí
çÿðÿðñèç (ç.) áèð ùàëà ñàëà áèëÿðäè. Ñ.Ùöñåéí.
ÇßÐßÐÑÈÇËßØÄÈÐÈËÌß “Çÿðÿðñèçëÿø-
äèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÐßÐÑÈÇËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿú. Çÿðÿðñèç
ùàëà ñàëûíìàã. Òîðïàã âàñèòÿñèëÿ, ÿí áèðèíúè
îëàðàã, éàíüûí ãîíøó åâëÿð ö÷öí çÿðÿðñèçëÿø-
äèðèëèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇßÐßÐÑÈÇËßØÄÈÐÈËÌÈØ ô.ñèô. Çÿðÿðñèç
ùàëà ýÿòèðèëìèø. Çÿðÿðñèçëÿøäèðèëìèø ìèíà.
ÇßÐßÐÑÈÇËßØÄÈÐÌß “Çÿðÿðñèçëÿøäèð-
ìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÐßÐÑÈÇËßØÄÈÐÌßÊ ô. Çÿðÿðñèç ùàëà
ýÿòèðìÿê, çÿðÿð âåðìÿê èìêàíûíäàí ìÿùðóì
åòìÿê. Èñòåùêàì÷ûëàð ìèíàëàðû òàïûá çÿðÿðñèç-
ëÿøäèðäèêúÿ, ìèíàëàðûí ãàéòàíëàðûíû äîüðà-
äûãúà åëÿ áèë ãàðàíëûã ýåúÿ ùàðàéà èñÿ ãà÷-
ìàã èñòÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
666
ÇßÐÝßÐËÈÊ
ÇßÐßÐÑÈÇËßØÌß “Çÿðÿðñèçëÿøìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇßÐßÐÑÈÇËßØÌßÊ ô. Çÿðÿðñèç ùàëà
äöøìÿê.
ÇßÐßÐÑÈÇËÈÊ èñ. Çÿðÿðñèç øåéèí ùàëû,
õàññÿñè.
ÇßÐßÐÂÅÐÈÚÈ èñ. Êÿíä, ìåøÿ, àíáàð òÿ-
ñÿððöôàòûíà, ùàáåëÿ ìÿèøÿòäÿ èíñàíëàðà çÿðÿð
âåðÿí ùÿøÿðàò, ùåéâàí. Ïàìáûã çÿðÿðâåðèúè-
ëÿðè. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Çÿðÿðâåðèúè úöúöëÿð.
Çÿðÿðâåðèúè ùÿøÿðàò.
ÇßÐÔ1 èñ. [ÿð.] 1. È÷ÿðèñèíÿ ìÿêòóá âÿ éà
áàøãà êàüûç ãîéóá áàøãà éåðÿ ýþíäÿðìÿê
ö÷öí õöñóñè áè÷èìëè êàüûç ãàá; êîíâåðò, ïàêåò.
Ìîëëà Ôÿðçÿëè ìÿêòóáó éàçûá áèòèðäèêäÿí ñîíðà
áöêöá çÿðô è÷èíÿ ãîéäó. À.Øàèã. Áó äÿôÿ Çÿôÿð
ñòîëóíóí äàëûíäàí ÷ûõûá ÿëèíäÿ çÿðô ìÿíÿ òÿðÿô
ýÿëäè. Ì.Ùöñåéí. Àüàáàëà çÿðôè à÷ìàìûøäàí
Äàâóä òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëäèéèíè áèëèðäè. Ìèð
Úÿëàë.
2. êþùí. È÷èíÿ øåé ãîéìàã ö÷öí ìöõòÿëèô
ôîðìàëû ãàá; ôóòëéàð. Ñààò çÿðôè.
ÇßÐÔ2 èñ. [ÿð.] ãðàì. Ùÿðÿêÿòèí, êåéôèé-
éÿòèí âÿ éà õàññÿíèí ÿëàìÿòèíè áèëäèðÿí äÿ-
éèøìÿç íèòã ùèññÿñè. Çàìàí çÿðôè. Éåð çÿðôè.
ÇßÐÔÈÍÄß çÿðô È÷èíäÿ, ÿðçèíäÿ, ìöääÿ-
òèíäÿ. Áåø ýöí çÿðôèíäÿ. Áèð àé çÿðôèíäÿ. – Àç
áèð ìöääÿò çÿðôèíäÿ ñàâàäëàíìàüûí áèðèíúè
âàñèòÿñè ÿëèôáàíûí àñàíëûüûäûð. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ. Åëì âÿ íóðè-ìÿðèôÿò èëÿ àç âàõòûí çÿð-
ôèíäÿ ÷îõ ùöíÿðëÿð ìåéäàíà ýÿòèðìÿê îëàð..
Ô.Êþ÷ÿðëè. Éàðûì ñààò çÿðôèíäÿ áó àäàìëàð
òÿëÿáÿëÿðèí àðàñûíäàí áó ñóðÿòëÿ êÿíàðà àòûë-
äûëàð, þçëÿðè äÿ ìÿáùóò ãàëäûëàð. Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÇßÐÔËÈÊ èñ. ãðàì. Èø âÿ ùÿðÿêÿòèí éå-
ðèíè, çàìàíûíû, êÿìèééÿòèíè, òÿðçèíè, ñÿáÿá
âÿ ìÿãñÿäèíè áèëäèðÿí úöìëÿ öçâö.
ÇßÐÝßÐ ñèô. [ôàðñ.] Ãûçûëäàí, ýöìöøäÿí
áÿçÿê øåéëÿðè ãàéûðàí óñòà. Çÿð ãÿäðèíè çÿð-
ýÿð áèëÿð. (Àòà. ñþçö). ..Õÿäèúÿ áåø èë ÿââÿë
áÿçÿê øåéëÿðè ñàòàí çÿíýèí áèð çÿðýÿðÿ ÿðÿ
ýåòìèøäèð.. Ñ.Ùöñåéí. Áàêûäà öìóìèééÿòëÿ
ïåøÿêàðëàð: õàë÷à÷û, çÿðýÿð, ïàïàã÷û, ñààòñàç,
ìèíàñàç, äÿëëÿê, áîéàã÷û âÿ ñàèðÿ ÷îõ îëàðäû.
Ù.Ñàðàáñêè.
ÇßÐÝßÐËÈÊ èñ. Çÿðýÿðèí èøè, ñÿíÿòè, èõòè-
ñàñû. Çÿðýÿðëèê åòìÿê. – Çÿðýÿð îíëàðà þç
áàúàðäûüû ñààòñàçëûã, áàøìàã÷ûëûã, çÿðýÿðëèê
ñÿíÿòëÿðèíè þéðÿäèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇßÐÕÀÐÀ
ÇßÐÕÀÐÀ èñ. Çÿðëè èïÿêäÿí òîõóíìóø
ïàðëàã âÿ øàõ èïÿê ïàð÷à. Çÿðõàðàäàí ëèáàñû;
Ýåé, ñàëëàí, îëìà àñû; Ìÿíè éàíäûðäû, éàõäû;
Ýþçëÿðèíèí ãàðàñû. (Áàéàòû). [Áÿäèðúàùàí:]
Ùåñàá åëÿ, ãåéðè ãûç îëñà, î ñÿíäÿí èñòÿéÿúÿê:
éàõøû éåìÿê, è÷ìÿê, çÿðõàðàäàí ÷ÿðêÿçè òó-
ìàí. Í.Âÿçèðîâ. [Ñàðà õàíûìûí] ..çÿðõàðà
àðõàëûüû, ãàðà ìÿõìÿðäÿí òóìàíû, ..íÿéè, íÿéè
éîõ èäè? Ãàíòÿìèð.
ÇßÐÕÀÐÀËÀÌÀà ô. êþùí. Çÿðõàðàäàí
ïÿðäÿ ÷ÿêìÿê, ïÿðäÿ àñìàã.
ÇßÐÕÀÐÀËÀÍÌÀà ìÿúù. êþùí. Çÿðõà-
ðàäàí ïÿðäÿ ÷ÿêèëìÿê, ïÿðäÿ àñûëìàã.
ÇßÐÕÀÐÀËÛ ñèô. Çÿðõàðà, çÿðõàðàñû îëàí.
Çÿðõàðàëû äîí. – Àëàýþç ýåéèíäèéè çÿðõàðàëû
ïàëòàðäà þçöíö ãàðàòèêàí è÷èíÿ äöøìöø êèìè
ùèññ åäÿðÿê áîüóëà-áîüóëà ñîðóøäó: – Éÿíè
ìöñÿëìàí çÿíÿíè äÿ øÿðàá è÷ÿðìè, õàíûì.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇßÐÈÔ ñèô. [ÿð.] 1. Èíúÿ. Çÿðèô ÷è÷ÿêëÿð.
Çÿðèô ÿë. Çÿðèô éóí. – [ßáäöëÿëè áÿé:] Ãàäûí
âöúóäó çÿðèô (ç.) éàðàíìûøäûð, îäóð êè, ãÿäèì-
ëÿðäÿ ãàäûíëàð ýÿúàâÿ èëÿ ýÿçèðäèëÿð. Ú.Úàá-
áàðëû. Âàðëûüûí íÿ çÿðèô (ç.) éàðàíäû ñÿíèí;
Ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí áèð àëÿìèí âàð. Ñ.Âóðüóí.
Ìÿêòóáó îõóéàðêÿí ÿëèíäÿí ÷ûõàðäûüû çÿðèô
éóí ÿëúÿêëÿðè ïàëòîñóíóí úèáèíÿ ñîõäó.
ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ìÿú. Íàçèê, èíúÿ. Çÿðèô ñþç. – Õîø ýÿëèá
øàùÿ îë çÿðèô êÿëàì; Îíà øÿìøèðèí åéëÿäè ÿíàì.
Ñ.ß.Øèðâàíè. // Ëÿòàôÿòëè, öðÿéÿéàòàí, ãÿøÿíý.
Çÿðèô ñÿñ. – Ñèòàðÿíèí õÿéàëûíäà áèð úàâàí
îüëàíûí ÿêñè íÿãø áàüëàìûøäû. Áó îüëàí Ñèòàðÿ
êèìè çÿðèô, ëÿòèô áèð úàâàí èäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. Àðûã, çÿèô, úàíñûç. [Ðÿùèì áÿé] ..íà÷àë-
íèêëÿð éàíûíäà õèäìÿò åòìèø øèðèíäèë, çÿðèô,
ýþäÿêáîéëó, àëòìûø ñèííèíè þòìöø áèð êèøè èäè.
ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÇßÐÈÔÀÍß çÿðô [ÿð. çÿðèô âÿ ôàðñ. ...àíÿ]
Èíúÿëèêëÿ: ýþçÿë, èíúÿ ÿäà èëÿ, çÿðèô, èíúÿ.
Çÿðèôàíÿ ðÿôòàð. Çÿðèôàíÿ ñþç.
ÇßÐÈÔËßØÄÈÐÈËÌß “Çÿðèôëÿøäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇßÐÈÔËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿú. Çÿðèô ùàëà ñà-
ëûíìàã; èíúÿëÿøäèðèëìÿê.
ÇßÐÈÔËßØÄÈÐÌß “Çÿðèôëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇßÐÈÔËßØÄÈÐÌßÊ ô. Çÿðèô ùàëà ñàëìàã;
èíúÿëÿøäèðìÿê.
ÇßÐÈÔËßØÌß “Çÿðèôëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÐÍÈØÀÍ
ÇßÐÈÔËßØÌßÊ ô. Çÿðèô îëìàã; íàçèêëÿø-
ìÿê, èíúÿëÿøìÿê.
ÇßÐÈÔËÈÊ èñ. 1. Èíúÿëèê, ëÿòàôÿò, ýþçÿëëèê,
ãÿøÿíýëèê. Õöñóñÿí Ñÿáàíûí ñÿñèíäÿ âÿ ñþù-
áÿòèíäÿêè çÿðèôëèê Àòàáÿéèí î ýþçÿë ãàäûíû
Ãÿòèáÿäÿ éîõ èäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Çÿèôëèê. Äîüðóäóð, çÿðèôëèéèí àäû áàø-
ãàäûð; Ãöââÿòÿ ýÿë, ãöââÿòèí äàäû áàøãàäûð.
Ì.Ìöøôèã.
ÇßÐÈÔÉÓÍËÓ ñèô. Çÿðèô éóíó îëàí, éóíó-
íóí èíúÿëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí. Çÿðèôéóíëó ãîéóí.
ÇßÐÈÍÚ á à õ çèðèø(ê).
ÇßÐÈÍß èñ. [ôàðñ.] Çÿðëè, ãèéìÿòëè ïàëòàð,
ãûçûë áÿçÿê. ..Õàëõàëëû úàðèéÿëÿð âÿ çÿðèíÿëÿðÿ
áöðöíìöø êÿíèçëÿð Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíÿ õèä-
ìÿò åäèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇßÐÃÀÍÀÄËÛ ñèô. Ñàðû ðÿíýëè ãàíàäû îëàí;
ñàðûãàíàäëû. [Òîõóìéåéÿí] úöúö ãàðà ðÿíýëè,
çÿðãàíàäëû, õûðäà ùÿøÿðàòäûð.
ÇßÐËÈ 1. ñèô. Çÿðëÿ áÿçÿêëè, çÿðëÿ èøëÿíìèø,
öçÿðèíÿ çÿð ÷ÿêèëìèø, çÿðëÿ þðòöëìöø. Çÿðëè
ïàð÷à. Çÿðëè êàüûç. Çÿðëè úèëä. – Äàüäàí ýÿë-
äèê èêèìèç; Çÿðëè éîðüàí éöêöìöç. (Áàéàòû).
Òàõ÷àëàðäà õûðäà âÿ çÿðëè ñàíäûãëàð ãîéóëóá,
öñòöíÿ þðòöê ÷ÿêèëìèøäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ñþâ-
êÿíäè öçëÿðÿ çÿðëè ïàãîíëàð; Øèøäè òóëóã êèìè
àü íàçèê äîíëàð. Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. èñ. Çÿðëè ïàð÷à, çÿðëÿ èøëÿíìèø ïàð÷à.
ÇßÐËÈËÈÊ èñ. Çÿðëè øåéèí õàññÿñè, êåé-
ôèééÿòè.
ÇßÐËÈ-ÇÈÁÀËÛ á à õ çÿð-çèáàëû. [Ýÿðàé
àüà:] Íèéÿ [Ìöãèì] þç çÿðëè-çèáàëû Çÿðèøèíëÿ
.. Úàâàíøèðëÿ Øóøà ãàëàñûíû ñó éîëóíà äþí-
äÿðèðñÿí? Ñ.Ðÿùèìîâ. Çÿðëè-çèáàëû áèð îòàã
ãàéûðìûøäûëàð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÇßÐÍÈÝÀÐ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Ãûçûë íàõûøëû,
ãûçûëëà áÿçÿíìèø (íàõûøëàíìûø). Òþê úÿìè-
çÿðíèýàðÿ øÿôÿãýóí áÿäÿíè; Ùèúðö ôÿðàã øÿ-
ìèíÿ éÿíè ÷èðàü òóò. Ã.Çàêèð. Àëèøàí èìàðÿò,
àéíàáÿíä îòàã; Çÿðíèýàð ãÿñðëÿð, åéâàí ìÿ-
íèìäèð. Àøûã Ìÿùÿììÿä. Äàíûøûðñàí àçüûí-
àçüûí; Ùàíû ãÿñðè-çÿðíèýàðûí? Ì.ß.Ñàáèð.
ÇßÐÍÈØÀÍ [ôàðñ.] 1. ñèô. Ãûçûë ñóéó èëÿ
âóðóëìóø íèøàíû (íàõûøû) îëàí, ãûçûë íèøàíëû.
Ùÿðàìè êþíëöìÿ òàïøûðäû çÿðíèøàí îõëàð; Êè
ùÿð áèðèñè äÿéÿð ïàäøàù õÿçèíÿñèíÿ. Ãþâñè.
Áèð ãî÷ èýèä áèð ìåéäàíäà òàïûëñà; Áÿçÿíÿð
î ìåéäàí, çÿðíèøàí îëó. “Êîðîüëó”. Îëóá çÿð-
íèøàí òàúëà ñÿðôÿðàç; Øÿáèñòàíÿ ãîéäó ãÿäÿì
éàðè-íàç. Ì.ß.Ñàáèð.
667
ÇßÐÐß
2. èñ. Çÿðëè, áÿçÿêëè, íàõûøëû ïàð÷à âÿ áó ïàð-
÷àäàí òèêèëìèø ïàëòàð. Àü õÿëÿò áöðöíÿð, çÿðíè-
øàí ýåéìÿç; Ùå÷ êÿñè äèíäèðèá êåéôèíÿ äÿéìÿç.
Àøûã ßëÿñýÿð. // Çÿð. [Ãîúà ÷îáàí Ãóìðóéà
äåäè:] Îíóí øÿêëèíè åëÿ òîõó êè, íÿ ãàðäàí,
÷îâüóíäàí, íÿ äÿ éöç èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà âóð-
äóüóí íàõûøëàðûí çÿðíèøàíû ñîëìàñûí...
ß.Ìÿììÿäõàíëû.
3. ñèô. Öìóìèééÿòëÿ áÿçÿêëè. Éàøûë íèìòÿ-
íÿëè, ýöëýÿç ãÿáàëû; Áàøûíäà äÿñòàðû çÿðíèøàí
Ïÿðè! Àøûã ßìðàù.
ÇßÐÐß èñ. [ÿð.] Áèð øåéèí ÿí êè÷èê ùèññÿñè.
[Ãÿùðÿìàí:] Êÿíàðäà øèääÿòëÿ ÿñÿí ãûø ðóç-
ýàðû áèðãàò ïÿíúÿðÿëÿðè éóìðóãëàéûð, êè÷èê
ãàð âÿ áóç çÿððÿëÿðè èëÿ áîìáàðäìàí åäèðäè.
Ù.Íÿçÿðëè. Áóðàäàêû äàü ýöíÿøèíèí òÿðêè-
áèíäÿ îëàí çÿððÿëÿð .. ìèñèëñèç äÿðìàíëàðäûð.
Ñ.Ðÿùèìîâ. Ùÿð çÿððÿñè óëäóç êèìè; Ýóð áó-
ëàãäàí ñóëàð àõäû. Ì.Äèëáàçè.
Çÿððÿ ãÿ-
äÿð (äÿ), áèð çÿððÿ ãÿäÿð – á à õ áèð çÿððÿ.
Ìåùðèí êþíöëäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð çàâàëû éîõ.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Òàùèð ãûçûí ýåúèêìÿéèíäÿí çÿððÿ
ãÿäÿð äÿ èíúèìèðäè. Ì.Ùöñåéí. [Ñóëòàí:] Ñÿíèí
î ãóðó ãÿôÿñÿíèí àëòûíäà âÿòÿíÿ ùå÷ çÿððÿ ãÿ-
äÿð äÿ ìÿùÿááÿò éîõäóð, Ìÿúèä. È.Ùöñåéíîâ.
Áèð çÿððÿ – 1) áèð àç, ÷îõ úöçè ìèãäàð. Áèð
çÿððÿ ñó è÷äèì. Áèð çÿððÿ îíäàí âåð. – Ãûçûí
äîäàãëàðûíäà âÿ öçöíäÿ áèð çÿððÿ äÿ îëñà
ãûðìûçûëûã ãàëìàìûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè; 2) ãÿ-
òèééÿí, ùå÷, ÿñëà. Éîõ áþéëÿ èêèäèëëè, éàìàí-
öçëö úÿôàêàð; Áèð çÿððÿ óòàíìàç! Ì.ß.Ñàáèð.
[Õÿééàì:] Éîõ, îõøàéàúàã ðóùóìó áèð çÿððÿ
ñÿàäÿò; Èçëÿð ìÿíè ùÿð äöðëö ôÿëàêÿò. Ù.Úàâèä.
çÿððÿ-çÿððÿ çÿðô Çÿððÿëÿðëÿ, ÷îõ êè÷èúèê
ùèññÿëÿðëÿ, àç-àç, úöçè-úöçè.
ÇßÐÐßÁÈÍ èñ. [ÿð. çÿððÿ âÿ ôàðñ. ...áèí]
Áþéöäöúö øöøÿ (ÿí õûðäà øåéëÿðè áþéöê ýþñ-
òÿðÿí øöøÿ); ìèêðîñêîï. ..Áèð äàøûí ãÿëáèíäÿ
ýèçëÿíÿí áðèëéàíòû çÿððÿáèí âàñèòÿñèëÿ ýþðìÿê
ìöìêöíäöð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áó, çÿððÿáèíëÿ
îõóíàúàã äÿðÿúÿäÿ õûðäà, çÿðèô áèð õÿòò èëÿ
úûüàðà êàüûçûíà éàçûëìûø áèð ìÿêòóá èäè.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÇßÐÐßÚß çÿðô Çÿððÿ ãÿäÿð äÿ îëñà, àç
äà îëìóø îëñà; ùå÷, ÿñëà, ãÿòèééÿí. Çÿððÿúÿ
ãîðõóñó éîõäóð. – Ýÿð÷è, åé äèë, éàð ö÷öí öç
âåðäè éöç ìþùíÿò ñàíà; Çÿððÿúÿ ãÿòè-ìÿùÿááÿò
åòìÿäèí, ÿùñÿí ñàíà. Ôöçóëè. Óçóí èëëÿð ñÿíÿ
ãàëäûì ìÿí ùÿñðÿò; Çÿððÿúÿ ýþðìÿäèì ìåùðö
ìÿùÿááÿò. Ì.Ï.Âàãèô. Àììà ìÿí çÿððÿúÿ
668
ÇßÐÓÐßÒ
äàðûëìàç èäèì; Î ãàðàíëûãäà ùå÷ äÿ ãîðõ-
ìàç èäèì. À.Ñÿùùÿò.
ÇßÐÐßÚÈÊ èñ. ßí êè÷èê çÿððÿ; çÿððÿíèí
ÿí êè÷èúèê, ÿí õûðäà ùèññÿúèéè.
ÇßÐÐßÄÈÍ èñ. ìÿù. Áàëàúà øåéëÿðè òóò-
ìàã âÿ éà êÿñìÿê, äîüðàìàã ö÷öí êÿëáÿòèí.
ÇßÐÐßËßÍÌß “Çÿððÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÐÐßËßÍÌßÊ ô. Çÿððÿëÿð ùàëûíà äöø-
ìÿê, ÿí õûðäà ùèññÿëÿðèíÿ àéðûëìàã, ïàð÷à-
ëàíìàã.
ÇßÐÐßËßÍÌÈØ ô.ñèô. Çÿððÿëÿð ùàëûíà
äöøìöø, ÿí õûðäà ùèññÿëÿðèíÿ àéðûëìûø,
ïàð÷àëàíìûø.
ÇßÐÐÈÍ ñèô. [ôàðñ.] 1. êëàñ. Ãûçûëäàí äö-
çÿëäèëìèø, ãûçûëäàí ãàéðûëìûø. Äåâ Ðåéùàíû
áèð çÿððèí òàõò öçÿðèíäÿ ãîéóá, öçÿðèíÿ ýö-
ëàá ñÿïèá áóðíóíà ìöøêö ÿíáÿð èéè âåðäèêäÿ
Ðåéùàí ùóøà ýÿëèá, þçöíö äåâëÿðèí éàíûíäà
ýþðäö. (Íàüûë). Äþâðö áèð áÿçìäèð áåùèøòè-
áÿðèí; Òàú çÿððèí, ñöðàùè ùÿì çÿððèí. Ôöçóëè.
// Çÿðëè. Áÿçÿê áèëìÿç áó äèéàðûí ýþé÷ÿéè;
Òàíûìàç àë ÷àðãàò, çÿððèí ëÿ÷ÿéè. Ì.Ï.Âàãèô.
Èëùàìûìûí éåëêÿíè çÿððèí ñà÷ûí îëàéäû.
Ì.Ìöøôèã. Ùÿð ôèêèð ìöëêöíäÿ çÿððèí òàú
éàòûð; Ùÿð ìåéâÿ òóìóíäà áèð àüàú éàòûð.
Î.Ñàðûâÿëëè.
2. øàèð. Ãûçûë êèìè, ãûçûë ðÿíýèíäÿ, ãûçûë êèìè
ïàðëàã. Çÿððèí ãÿäÿù. Çÿððèí øÿôÿãëÿð. Çÿððèí
øöàëàð. – ..Ãÿðáäÿêè óëäóçëàð çÿððèí äóìàí-
ëàð è÷èíäÿ èòìèø, øÿðãäÿêèëÿð ñàíêè ãîðõóá
áèð-áèðèíÿ ãûñûëìûøäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ìèç
öñòöíäÿ éàíûð áèð øàì òèòðÿäèêúÿ øþëÿëÿðè;
Ñÿïèá çÿððèí òåëëÿðèíè î áÿçÿéèð íóðëà éåðè.
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÇßÐÐÈÍß á à õ çÿðèíÿ.
ÇßÐÓÐßÒ èñ. [ÿð.] 1. Áèð èøÿ ùÿð ùàëäà âÿ
âÿçèééÿòäÿ ìÿúáóð îëìà, èñòÿð-èñòÿìÿç îíó
ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿ; ìÿúáóðèééÿò, íà÷àðëûã, ÷àðÿ-
ñèçëèê. Ùÿð äÿì ÷ÿêèá îë ãÿì è÷ðÿ ìèí àù; Ñÿáð
åòäè çÿðóðÿò èëÿ îë ìàù. Ôöçóëè. Çÿðóðÿò öç
âåðäèéè çàìàí, èíñàí þçöíäÿ àäè âàõòëàðäà
ìþâúóä îëäóüóíó ÿñëà òÿõìèí åòìÿéÿí áèð
ãöââÿíèí áóëóíäóüóíó ùèññ åäÿ áèëÿðìèø.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. Ëàçûì îëìà, ëöçóì, âàúèáëèê. Úÿìèééÿòèí
áöòöí ìöòÿðÿããè àäàìëàðû .. ãöââÿëÿðèíè áèð-
ëÿøäèðìÿê çÿðóðÿòèíè àíëàìûøëàð. Ì.Èáðàùèìîâ.
3. Åùòèéàú, ëöçóì. Ñåééèä, ãÿçÿëäÿ ëÿôçè-
ãÿëèç åòìÿ ìöíäÿðèú; Êèì êÿøôèíÿ çÿðóðÿò îëà
ÇßÐÓÐÈ
“Êÿíç” éà “Ñèùàù”. Ñ.ß.Øèðâàíè. ßëáÿòòÿ, áó
éåðëÿðè éàçûí èëûã ýöíëÿðèíäÿ ýþðìÿê Ãÿùðÿ-
ìàí ö÷öí äàõèëè áèð çÿðóðÿò èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.

Çÿðóðÿò äöøìÿê – åùòèéàú ÿìÿëÿ ýÿëìÿê,
ëàçûì ýÿëìÿê, éåðè ýÿëìÿê. Ñÿðôÿñèçäèð ýþâ-
ùÿðè èñðàôèëÿ ñÿðô åéëÿìÿê; Òà çÿðóðÿò äöø-
ìÿéèíúÿ ñþéëÿìÿê çèíùàð ñþç. Ãþâñè.
4. Ñîí äÿðÿúÿ éîõñóëëóã, ìþùòàúëûã, åùòè-
éàú.
ÇßÐÓÐÈ [ÿð.] 1. ñèô. ßí ëàçûìëû, ÿí âàúèá,
÷îõ ëàçûì, îíñóç êå÷èíèëìÿñè ìöìêöí îëìà-
éàí. Çÿðóðè âÿñàèò. Çÿðóðè åùòèéàú òÿäáèðëÿðè.
Èíñàíûí ùÿéàòû ö÷öí çÿðóðè îëàí ãèäàëàð.
2. çÿðô Ëàáöä, èñòÿð-èñòÿìÿç îëàúàã, ìÿú-
áóðè, ìöòëÿã. Ùÿð çÿððåéè-çàùèðèí çöùóðè; Áèð
þçýÿéÿ áàüëûäûð çÿðóðè. Ôöçóëè.
ÇßÐÓÐÈËÈÊ èñ. 1. Çÿðóðè îëìà, âàúèáëèê,
ëàçûìëûã, ëöçóì. Íèçàì âÿ ãàéäàíûí çÿðó-
ðèëèéè.
2. Ëàáöäëöê, ìÿúáóðèëèê.
ÇßÐÓÐÈÉÉßÒ á à õ çÿðóðÿò. Ìóõòàðîâ
Äàäàø ïóëåìéîò÷ó èäèñÿ äÿ, àõûð ýöíëÿð çÿ-
ðóðèééÿò öçöíäÿí ùåñàáëàìà áþëìÿñèíÿ
êîìàíäà åäèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. ..Äàõèëè áèð
çÿðóðèééÿò [Ñóëòàíû] áàøû êÿëàüàéûëû ãûçëàð
äÿñòÿñèíÿ äèããÿò éåòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäèðäè.
È.Ùöñåéíîâ.
ÇßÐÂÀÐÈ ñèô. Ãûçûë ðÿíýèíäÿ îëàí, ñàðûéà
÷àëàí.
ÇßÐÂßÐßà èñ. [ôàðñ. çÿð âÿ ÿð. âÿðÿã]
Öçöíÿ ãûçûë ñóéó ÷ÿêèëìèø êàüûç, çÿð èëÿ ãàï-
ëàíìûø ñÿùèôÿ.
ÇßÐÇßÐ èñ. [ôàðñ.] Çÿðëÿ òîõóíìóø ïàð÷à,
çÿðëè ïàð÷à. Îòàüûí äèâàðëàðûíäàêû úöìÿõà-
òàíäà áþéöê ñàíäûãëàðûí öñòÿ èïÿê, çÿðçÿð öçëö
ÿëâàí éîðüàí-äþøÿêëÿð ãîéóëàðäû. Ù.Ñàðàáñêè.
ÇßÐ-ÇßÐÁÀÔÒÀ èñ. [ôàðñ.] á à õ çÿðáàô
2-úè ìÿíàäà.
ÇßÐ-ÇÈÁÀ èñ. [ôàðñ.] 1. Áÿðëè-áÿçÿêëè ïàë-
òàð, áàùàëû ïàð÷à. Ãûçûëäàí ÷àðïàçû, éàð äöé-
ìÿëÿðè; ßéíèíÿ ýåéèá çÿð-çèáàëàðû. “ßìðàù”.
Ýöìöøöì òóíú îëóá, çÿð-çèáàì äà áåç; Ãÿëá
÷ûõûð àëäûüûì ìàë, ãîúà áàõòûì. Àøûã ßëÿñýÿð.
Áàéðàì ýÿëèá, ùàìû ýåéèá çÿð-çèáà; Áèçäÿ íÿ
áåç ãÿäÿê, íÿ øàë äà éîõäóð. Àøûã Ùöñåéí.
2. Ãûçûë-ýöìöø, úàâàùèðàò, äþâëÿò, ãèéìÿòëè
øåéëÿð. [Êîðîüëó äåäè:] Øÿùÿðèí éåðèíäÿ êî-
òàí ÿêÿðÿì; Çÿð-çèáàñûí ×ÿíëèáåëÿ ÷ÿêÿðÿì.
“Êîðîüëó”.
ÇßÂÇßÊËßØÌßÊ
ÇßÐ-ÇÈÁÀËÛ ñèô. Áÿðëè-áÿçÿêëè, ñöñëö;
áÿðëè-áÿçÿêëè ïàëòàð ýåéìèø. ßëÿìäàð .. àüà-
ñûíûí çÿð-çèáàëû õàíûìûíû ýþçëÿðè ãàáàüûíà
ýÿòèðèá ìàéà êèìè àüàïïàã ÿíäàìûíà áàõûð,
áàõûð, áàõûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇßÐ-ÇÈÂßÐ èñ. [ôàðñ.] Áÿðáÿçÿê, çèíÿò,
ñöñ, éàðàøûã. Ãàïûëàð, äèâàðëàð ýþâùÿðäèð, èïÿê;
Âåðèð ëèáàñëàðà çÿð-çèâÿð, áÿçÿê. Øÿùðèéàð.
ÇßÂÀË á à õ çàâàë. Áèð ýöí îëìàç êèì,
îíà ýÿðäöí éåòèðìÿç áèð çÿâàë. Ôöçóëè.
Ìåùðèí êþíöëäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð çÿâàëû éîõ.
Ñ.ß.Øèðâàíè. Åé äþâëÿòèìèí çÿâàëû îüëóì! Åé
áàøû àüûð, áÿëàëû îüëóì. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇßÂÀÒ [ÿð. “çàò” ñþç. úÿìè] á à õ çàò.
Éåòäè íåúÿ áÿñ ìþâãåè-èêìàëÿ áó ñÿíÿò? Åòäè
èêè ñÿðâÿòëè çÿâàò èëÿ øÿðàêÿò. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇßÂßÐÄßÐ èñ. [ôàðñ.] õöñ. ìÿù. Áèíà òèêè-
ëÿðêÿí ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿíèí öñòöíÿ ãîéóëàí
áþéöê äàø.
ÇßÂÂÀÐ èñ. [ÿð.] Çèéàðÿò åäÿí, çèéàðÿòÿ
ýÿëÿí âÿ éàõóä çèéàðÿòäÿí ãàéûäàí øÿõñ; çè-
éàðÿò÷è. Çÿââàðûí ùÿìèøÿ ýåòìÿê éà ýÿëìÿê
ñÿäàñûíû åøèäÿí êèìè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí
ýþçöíäÿí éàø ÷åøìÿ êèìè áàøëàð àõìàüà.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ùàøûì éîë èëÿ ýåäÿð-
êÿí èêè íÿôÿð íàáÿëÿä àäàìà ðàñò ýÿëäè. Áóí-
ëàðûí áèðè ïèéàäà çÿââàð, áèðè äÿ äÿðâèø èäè.
Á.Òàëûáëû. Çÿââàðëàð êàðâàíû Ìÿêêÿ øÿùÿðèíÿ
éàõûíëàøûð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. // Ïîåòèê äèëäÿ,
ìÿú. ìÿíàäà. Áóëóíìàç äöíéàäà áÿíçÿðèí
áÿëêÿ; Çÿââàðûí îëìóøäóð áèð áþéöê þëêÿ.
ß.Úàâàä. Çÿââàðûí îëìóøäóð àé äà, óëäóç äà;
Ýþéäÿêè ìÿëÿê äÿ, éåðäÿêè ãûç äà. Ñ.Âóðüóí.
ÇßÂÇßÊ ñèô. ×îõäàíûøàí, íàããàë, áîøáî-
üàç, ëàüëàüû. Çÿâçÿê àäàì. // Èñ. ìÿíàñûíäà.
[Àñëàí áÿé:] Éîõ, [äîêòîð] ùÿëÿ ýÿëìÿìèø,
..î äà ùÿð çÿâçÿê èëÿ âàõò êå÷èðèð. À.Øàèã. Áó
èíàìëà éàøàìûøàì; Áèçèì êèìè çÿâçÿêëÿðèí;
Èýèäëèéè äþçöì îëñóí; “Ùåéâÿðÿëèê, áîøáîüàç-
ëûã” áèçèì îëñóí. Á.Âàùàáçàäÿ.
çÿâçÿê-çÿâçÿê çÿðô Áîø-áîø, áèùóäÿ,
ìÿíàñûç. [Ìîëëà Àááàñ:] Íåúÿ íàüûë äå? Íÿ
çÿâçÿê-çÿâçÿê äàíûøûðñàí. Ìÿí âàèçÿì, éîõñà
íàüûë÷ûéàì êè, ñèçÿ íàüûë äåéÿì. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ.
ÇßÂÇßÊËßØÌß “Çÿâçÿêëÿøìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇßÂÇßÊËßØÌßÊ ô. Çÿâçÿê îëìàã, ëàü-
ëàüû îëìàã.
669
ÇßÂÇßÊËÈÊ
ÇßÂÇßÊËÈÊ èñ. ×îõ äàíûøãàíëûã, ëàüëà-
üûëûã, áîøáîüàçëûã, íàããàëëûã. [Õàí:] Áèâåúäèð,
ÿëèíäÿí çÿâçÿêëèêäÿí áàøãà áèð øåé ýÿëìÿç.
×ÿìÿíçÿìèíëè. Éàìàí ãÿçÿáëÿíäè áó çÿâ-
çÿêëèéÿ; Áàø ùÿêèì Úàùàíýèð ÷ûõäû þçöíäÿí.
Á.Âàùàáçàäÿ.
Çÿâçÿêëèê åòìÿê – áîø-
áîüàçëûã åòìÿê, íàããàëëûã åòìÿê, áîø-áîø
äàíûøìàã. Ñàáàù áó àðâàä ýåäèá îðäà-áóðäà
çÿâçÿêëèê åäÿðÿê Ñèðàòûí äþâëÿòëè òÿðÿôäàðû îë-
äóüóíó äàíûøà áèëÿðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇßÂÇßÌß “Çÿâçÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÂÇßÌßÊ ô. ×îõ äàíûøìàã, íàããàëëûã
åòìÿê, áîøáîüàçëûã åòìÿê.
ÇßÂÇßÒÌßÊ èúá. Çÿâçÿìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëìàã, ÷îõ äàíûøäûðìàã (áîø-áîø).
ÇßÉ èñ. êèì. Èêèãàò ñóëôàò òóðøóëàðû êðèñòàë-
ëàðûíäàí èáàðÿò äàø.
ÇßÉÄÀÍ èñ. [çÿé âÿ ôàðñ. ...äàí] Ëàìïà-
íûí áîüàçûíà çÿéëÿ éàïûøäûðûëàí âÿ ëàìïàíûí
îäëóüó – ìàøûíû áóðóëóá êå÷èðèëÿí éèâëè ùàëãà.
Ëàìïàíûí çÿéäàíû ãîïóá.
ÇßÉßÐßÊ èñ. áîò. Òîõóìóíäàí âÿ äÿíèí-
äÿí éàü ÷ûõàðûëàí áÿçèð àäëàíàí áèòêè; êÿòàí.
Êÿòàí (çÿéÿðÿê) .. úèíñèíèí Àçÿðáàéúàíäà 13
íþâö âàðäûð. ß.Ãàñûìîâ.
ÇßÉËßÌß “Çÿéëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÉËßÌßÊ ô. Çÿé âóðìàã, çÿé ãàðûø-
äûðìàã, çÿé ãàòìàã. Ñóéó çÿéëÿìÿê (äóðóë-
ìàã ö÷öí ñóéà çÿé âóðìàã).
ÇßÉËßÍÌß “Çÿéëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÉËßÍÌßÊ ìÿúù. Çÿé âóðóëìàã, çÿé
ãàðûøäûðûëìàã, çÿé ãàòûëìàã.
ÇßÉËßÒÌß “Çÿéëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇßÉËßÒÌßÊ èúá. Áàøãàñûíà çÿéëÿòäèð-
ìÿê. Ñóéó çÿéëÿòìÿê (äóðóëìàã ö÷öí ñóéà
çÿé âóðäóðìàã).
ÇßÉËÈ ñèô. Çÿé èëÿ ãàðûøûã îëàí, çÿé âóðóë-
ìóø, çÿé ãàòûëìûø. Çÿéëè ñó. – Èíñàíûí áÿäÿíè
éàíìàãäàí, ìÿñÿëÿí, ãàéíàð ñó òþêìÿêäÿí
ãàáàðûá çèéàäÿ àçàð åäÿð.. Áåëÿ ãàáàðû äóçëó,
éà çÿéëè ñóéà ñàëàíäà ãàáàðûí è÷èíäÿêè ñó áó
äóçëó ñóäàí äóðó îëäóüóíà äÿðèäÿí êå÷èá
äóçëó ñóéà ãàðûøûð âÿ áó ñÿáÿáÿ áåëÿ ãàáàðû
éàðûì ñààòà ñàüàëòìàã îëóð.. “ßêèí÷è”.
ÇßÉËÈÊ á à õ çÿéäàí. Ëàìïàíûí çÿéëèéè
ÿéèëìèøäèð.
ÇÛÜ èñ. 1. Äóðó (ñóëó) ïàë÷ûã, ëåùìÿ, áàòàã.
Ãóðøàüàúàí áàòûá çûüà; ßëëÿøèð ìèñèðëè ãàð-
äàøëàð. Î.Ñàðûâÿëëè. Ïèëïèëÿíèí òÿïÿñèíäÿí áî-
çóìòóë çûü âÿ ëåùìÿ àõûðäû. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
670
ÇÛÜËÛÃ
..Çûüäàí àääûì àòìàã ãåéðè-ìöìêöí îë-
ìóøäó. È.Ùöñåéíîâ.
2. Ýþçäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ÷èðê, êèð.
3. Éàü, éàüëûëûã, ãàòûëûã, ãÿëèçëèê.
4. Éàø ïåéèí òþêöíòöñö.
◊ Çûü âåðìÿê (âóðìàã) – àüçûíàúàí äîëó
îëìàã. Áþéöê ùÿéÿòèí î áèðè áàøû òîéäàí äà-
üûëûøàí àäàìëà çûü âåðèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇÛÜÁÀÇÛÜ çÿðô äàí. Àüçûíàúàí, àüçûíà
ãÿäÿð. Îòàã çûüáàçûü äîëó èäè.
ÇÛÜÛËÄÀÌÀ “Çûüûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÜÛËÄÀÌÀÃ ô. äàí. Èíèëäÿìÿê, ìûçûë-
äàìàã, øèêàéÿòëÿíìÿê.
ÇÛÜÛËÄÀØÌÀ “Çûüûëäàøìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÜÛËÄÀØÌÀà ãàðø. Çûüûëäàìàã (÷îõëàðû
éåðáÿéåðäÿí). Òèòðÿìÿéèí, ùàéäû, çûüûëäàø-
ìàéûí! Àé úöúÿëÿð, ÷îõ äà úûðûëäàøìàéûí.
ß.Íÿçìè.
ÇÛÜÛËÄÀÒÌÀ “Çûüûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÜÛËÄÀÒÌÀÃ èúá. äàí. Çûüûëäàìàüà
ìÿúáóð åòìÿê, çûüûëäàìàñûíà ñÿáÿá îëìàã.
ÇÛÜËÀÌÀÃ ô. Ïàë÷ûãëàìàã, ïàë÷ûüà áàòûð-
ìàã, ëåùìÿëÿìÿê, ëåùìÿéÿ áóëàìàã. Î ñó
òÿìèç áèð éîëó êîðëàéûá çûüëàìàñà éàõøûäûð.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÛÜËÀÍÄÛÐÌÀ “Çûüëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÜËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Á à õ çûüëàìàã.
2. Ãàòûëàøäûðìàã, ãàòûëûüûíû àðòûðìàã. Èíÿê
ñöäöíö çûüëàíäûðäû.
ÇÛÜËÀÍÌÀ “Çûüëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÜËÀÍÌÀÃ ô. Çûüà (ïàë÷ûüà) áóëàíìàã,
áàòìàã.
ÇÛÜËÀÍÌÛØ ô.ñèô. Çûüà (ïàë÷ûüà) áàòìûø,
ëåùìÿëÿíìèø. Çûüëàíìûø äþøÿìÿ.
ÇÛÜËÀØÌÀ “Çûüëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÜËÀØÌÀÃ ô. Çûü ùàëûíà ýÿëìÿê, çûü
îëìàã, ëåùìÿëÿíìÿê.
ÇÛÜËÀÒÌÀ “Çûüëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÜËÀÒÌÀÃ á à õ çûüëàìàã.
ÇÛÜËÛ ñèô. 1. Ïàë÷ûãëû, ëåùìÿëè, áàòàã, áà-
òàãëûã. Êö÷ÿ çûüëû èäè, [Íåìÿòóëëàéåâ] éåðè-
äèêúÿ ñöðöøöðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ. Çûüëû äÿðÿúèêëÿð
ãóðóéóá éàøûëëàøûðäû. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ãàòû, ãÿëèç. Áó ãîéóí éàõøû çûüëû ñöä âåðèð.
3. Êèðëè, ÷èðêëè. Êàøòàí êå÷ÿëëÿìèø ãóéðó-
üóíó áóëàéà-áóëàéà éàðûéóìóëó çûüëû ýþç-
ëÿðèíè òåøòÿ çèëëÿìèøäè. È.Ìÿëèêçàäÿ.
ÇÛÜËÛÃ èñ. 1. Çûü îëàí éåð; ïàë÷ûãëûã, ëåù-
ìÿëèê, áàòàãëûã.
2. Ãàòûëûã, ãÿëèçëèê.
ÇÛÜ-ÇÛÌÜÛÐ
ÇÛÜ-ÇÛÌÜÛÐ á à õ çûü 1-úè ìÿíàäà. Ãîë-
ãûë÷àñûíû ÷ûðìàéûá èøÿ ýèðèøÿí óøàãëàð áó áàü-
÷àíûí ãóìëó òîðïàüûíà, àðõûí çûü-çûìüûðûíà
áàòûá áóëàíìàãäàí ÷ÿêèíìèðäèëÿð. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÛÃÃÀÍÌÀ “Çûããàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÃÃÀÍÌÀÃ ô. Ýöúÿíìÿê, ýöúÿ äöø-
ìÿê, ùûããàíìàã. // Áèð èøè ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ ýþð-
ìÿê. Èäàðÿäÿêèëÿð Ìöñéþ Ãîìåë èëÿ áèðëèêäÿ
ùÿëÿ äÿ î êÿëìÿíèí öñòöíäÿ çûããàíûðäûëàð.
Ãàíòÿìèð.
çûããàíà-çûããàíà çÿðô Ýöúÿíÿ-ýöúÿíÿ,
ùûããàíà-ùûããàíà, ýöúÿ äöøÿðÿê, ýöúëÿ, ÷ÿ-
òèíëèêëÿ. Áåëÿ éåðäÿ çûããàíà-çûããàíà êàüûç
îõóìàã ÷îõ àéûá îëàúàãäû. Ãàíòÿìèð. Áÿé
çûããàíà-çûããàíà àüûð ýþâäÿñèíè éåðäÿí öçäö,
äÿðùàë éåêÿ äþøÿê÷ÿéÿ ÷ûðïäû. Ìèð Úÿëàë.
ÇÛÃÃÛ ñèô. âÿ èñ. 1. ×îõ õÿñèñ, ÷îõ òàìàù-
êàð, àúýþç. Õàëûãâåðäèéÿ ýþðÿ Ìèðçÿ Úÿìèë
÷îõ õÿñèñ, ýþé, çûããû àäàìäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. Àüûðõàñèééÿòëè, çÿùëÿòþêÿí, çÿùëÿàïàðàí.
Åëÿ áèð çûããûäûð êè, äèíäèðÿñè äåéèë.
ÇÛÃÃÛËÄÀÌÀ “Çûããûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÃÃÛËÄÀÌÀÃ ô. Çàðûìàã, èíèëäÿìÿê,
ñûçûëäàìàã, çàðûëäàìàã. Êîñà ãîúàëûá ÿëäÿí
äöøìöø õÿñòÿ ãàðû êèìè çûããûëäàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
..Ìÿììÿäùöñåéíèí àðõàñû éåðÿ äÿéÿíäÿ ÷îõ
éåìèø àéû êèìè çûããûëäàäû âÿ ãûøãûðäû. Ìèð
Úÿëàë.
ÇÛÃÃÛËÒÛ èñ. Çûããûëäàìà ñÿñè, èíèëòè, çàðûëòû.
ÇÛÃÃÛÍÌÀÃ á à õ çûããàíìàã.
çûããûíà-çûããûíà á à õ çûããàíà-çûããàíà.
Áèð óøàã äà ìîëëàíûí ãàáàüûíäà äèç ÷þêöá,
çûããûíà-çûããûíà äÿðñ îõóéóðäó. Ï.Ìàêóëó.
ÇÛËÜÀ èñ. ìÿù. 1. Ãóøóí éåíè éóìóðòà-
äàí ÷ûõìûø òöêñöç áàëàñû; ÿòúÿáàëà. Ýþçöíöí
þíöíäÿ ãàðà, áîç èëàí; Ýèðèá éóâàñûíà, åäÿðäè
òàëàí; Êþðïÿ áàëàëàðû óäàðäû äèðè; Ãàëìàçäû
ñàëàìàò çûëüàíûí áèðè. Ù.Ê.Ñàíûëû. Îíóí äèøñèç
àüçû çûëüà úöúÿ êèìè à÷ûëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
2. Ãóðàãëûãäàí ñûõûíòû ÷ÿêèá èíúÿëìèø. Çûëüà
òàõûë (áèòêè).
3. ×îõ çÿèô, òÿê-òöê òöêëÿðè îëàí. Îíóí áà-
øûíûí òöêëÿðè òÿïÿäÿí éàíëàðà ãÿäÿð òþêöëìöø,
îðòàñû çûëüà (ç.) ãàëìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÛËÕ èñ. ìÿù. ×óüóíäóð.
ÇÛËÕÀ çÿðô ìÿù. Òàìàìèëÿ, áöòöí, áàø-
äàí-áàøà, ñÿëò. Áó ÿò çûëõà éàüäûð.
ÇÛËÛÃ èñ. ìÿù. Ýþçäÿí, àüûçäàí, áóðóíäàí
àõàí ñåëèê.
ÇÛÐÛËÄÀÌÀ
◊ Ýþçöíöí çûëûüûíû àõûòìàã – á à õ ýþç.
[Ùàúû Àòàêèøè Òàìàøàéà:] Íÿ îëóá, éåíÿ ýþçö-
íöí çûëûüûíû àõûäûðñàí? ß.Àáàñîâ.
ÇÛËÛÃËÛ ñèô. ìÿù. Çûëûüû îëàí, çûëûã àõàí.
ÇÛÌÛÐÒËÀÃ èñ. ìÿù. Çûü, áàòàãëûã éåð;
éàø ïåéèí òþêöëìöø éåð.
ÇÛÍÁÀ èñ. Äåøèê à÷ìàã ö÷öí ÿë àëÿòè; äåøèê-
à÷àí.
ÇÛÍÄÛÃ èñ. [ÿð.] ßñèë ìÿíàñû çÿðäöøòè (êà-
ôèð, äèíñèç) îëóá, úàíëû äèëäÿ ñþéöø ìÿãàìûíäà
èøëÿíèð. [ßùìÿä:] ..Áó çûíäûã îüëó çûíäûãäûð êè,
îíäàí áèð òöê äÿ ÷ÿêìÿê îëìàéûð. Í.Âÿçèðîâ.
ÇÛÍÃ1 èñ. Ãóø èôðàçàòû, ãóø òÿçÿéè. Òîéóã
çûíã àòäû.
ÇÛÍÃ2, ÇÛÍÃ-ÇÛÍÃ òÿãë. Çÿíýèí, ãóìðî-
âóí ÷ûõàðäûüû ñÿñ.
ÇÛÍÃÛËÄÀÌÀ “Çûíãûëäàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÍÃÛËÄÀÌÀÃ ô. Èíúÿ çÿíý ñÿñè ÷ûõàð-
ìàã. Ãóìðîâ çûíãûëäàäû. – Àüàòëû ôàéòîí òÿð-
ïÿíäè, çûíãûëäàéà-çûíãûëäàéà (ç.) ñÿñ ñàëäû.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÛÍÃÛËÄÀÒÌÀ “Çûíãûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÍÃÛËÄÀÒÌÀÃ á à õ çàíãûëäàòìàã.
ÇÛÍÃÛËÒÛ èñ. Çÿíýèí ÷ûõàðäûüû ñÿñ, èíúÿ
çÿíý ñÿñè. Åøèòäèëÿð áèðäÿí éåíè çûíãûëòû; Ôàé-
òîí÷óëàð ÷îõ áÿðê ãîâóðäó àòû. Ù.Ê.Ñàíûëû.
Òåëåôîí çûíãûëòûñû íþâáÿò÷è ùÿêèì îòàüûíû äîë-
äóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÛÍÃÛÐÎÂ èñ. Ùåéâàíëàðûí áîéíóíà, äÿôèí
ñàüàíàüûíà òàõûëàí õûðäà çÿíý, ãóìðîâ. Òÿê
÷àëûíàí çûíãûðîâëàð óçóí-óçóí ýóâóëäàð;
Óñàíäûðàí áèð ñÿñ èëÿ âûéûëäàð. À.Ñÿùùÿò.
Éåðèäèêúÿ äÿâÿëÿð ñÿñëÿíÿí çûíãûðîâëàð; ßðó-
çóí àùÿíýèíè õàòûðëàäûð øàèðÿ. Á.Âàùàáçàäÿ.
ÇÛÍÃÛÐÎÂËÓ ñèô. Çûíãûðîâ àñûëìûø, çûí-
ãûðîâó îëàí. Çûíãûðîâëó êå÷è. Çûíãûðîâëó äÿâÿ.
Çûíãûðîâëó äÿô. – Áóäóð èêè ôàéòîí ýÿëèð, èêèñè
äÿ çûíãûðîâëó. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ×îõäàí
áÿðè çûíãûðîâëó ôàéòîí ýþðìÿìèø óøàãëàð,
..ìÿêòÿáèí éàíûíäàí óçàíàí àðàáà éîëó èëÿ
àøàüûéà ñàðû éöéöðäöëÿð. Ì.Ùöñåéí.
ÇÛÍÃÛÐÎÂÎÒÓ áîò. á à õ çÿíý÷è÷ÿéè.
ÇÛÏÏÛËÒÛ èñ. äàí. Áèð øåé éóõàðûäàí äöø-
äöêäÿ, éàõóä áèð éåðÿ äÿéäèêäÿ ÷ûõàí ñÿñ.
ÇÛÐÀÍ èñ. Îéóíäà àõûðûíúû; óäóçìóø
ïàðòíéîð.
ÇÛÐÛ(Ã) ñèô. âÿ èñ. âóëã. 1. ×îõ éåêÿ âÿ éþí-
äÿìñèç, éåêÿïÿð.
2. Ãàíìàç, àíëàìàç, ãàáà, êîáóä àäàì.
ÇÛÐÛËÄÀÌÀ “Çûðûëäàìàã”äàí ô.èñ.
671
ÇÛÐÛËÄÀÌÀÃ
ÇÛÐÛËÄÀÌÀÃ ô. äàí. Çûð-çûð åòìÿê, óñàí-
äûðûúû áèð ñÿñëÿ àüëàìàã. [Ñÿìÿä áàúûñûíà:]
Àé àðâàä, áó õàëãû íÿ çèíùàðà ýÿòèðäèí? Ñÿíÿ
äåìÿäèììè ÷îõ çàðûëäàéûá çûðûëäàìà? Á.Òà-
ëûáëû. // ìÿú. Õîøà ýÿëìÿéÿí áèð ñÿñëÿ àüëàð-
úàñûíà îõóìàã. Óøàã ãûðûã âàë êèìè çûðûëäà-
éûðäû. Ìèð Úÿëàë.
ÇÛÐÛËÄÀÒÌÀ “Çûðûëäàòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÐÛËÄÀÒÌÀÃ èúá. äàí. Çûðûëäàìàüà
ìÿúáóð åòìÿê, çûðûëäàìàñûíà (àüëàìàñûíà)
ñÿáÿá îëìàã; àüëàòìàã.
ÇÛÐÛËÒÛ èñ. äàí. 1. Çûðûëäàìà, çûð-çûð
àüëàìà. Çûðûëòû ñÿñè.
2. Ñÿñ-êöé, ìÿðÿêÿ, ùÿíýàìÿ, äàâà-ãàë-
ìàãàë, äàâà-äàëàø, àðàãàðûøìà. Çûðûëòû ãîïìàã.
– Ìÿí äÿ ÷ûõûá áèð éàíà ýåäÿðÿì, áåëÿëèêëÿ
äÿ, áó çûðûëòû éàòûá ãóðòàðàð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Ùÿïèðèí éÿãèíè èäè êè, áó çûðûëòûäàí ñîíðà àòàñû
îíóí åâèíäÿ ãàëìàç, áàø ýþòöðöá ýåäÿð. Ìèð
Úÿëàë. [Ãàðû:] Áó çûðûëòû íÿäèð, äåéèðëÿð ùþêó-
ìÿò äÿéèøèëèá? ß.ßáöëùÿñÿí.
◊ Çûðûëòû èëÿ – áèàáûð÷ûëûãëà, ðöñâàé÷ûëûãëà.
ÇÛÐÛÍÃ òÿãë. Çÿíýèí ÷ûõàðäûüû ñÿñ.
ÇÛÐÛÍÃÀÇÛÐÛÍÃ çÿðô Çûíãûëäàéà-çûíãûë-
äàéà, çÿíý êèìè çûíãûëäàéàðàã, ñÿñ ñàëà-ñàëà.
..Ôàéòîí .. çûðûíãàçûðûíãëà ùÿðÿêÿò åäèðäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÛÐÛÍÏÀ èñ. ìÿù. Çûð-çûð àüëàìà, çûðûë-
äàìà. ..Úÿôÿðÿ áàõûá Éóñèô äÿ îíóí êèìè áàø-
ëàäû çûðûíïàíû. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÇÛÐÍÛ, ÇÛÐÍÛÕ èñ. [ÿð. çèðíèã] Áÿäÿíäÿ
îëàí àðòûã òöêëÿðè àïàðìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí
ìàääÿ (àðñåíëÿ êöêöðä õÿëèòÿñè).
ÇÛÐÏÛ ñèô. âÿ èñ. âóëã. 1. ×îõ éåêÿ, ÷îõ
áþéöê, éåêÿïÿð, éþíäÿìñèçúÿñèíÿ èðè. Øàù
Äÿøêöâàð áàõûðäû, ýþðäö êè, áó ïÿëâàí åëÿ
çûðïû ïÿëâàíäû êè, ãàáàüûíäà äàü äàéàíìàç.
(Íàüûë). [Ýèëåéýöçàðîâ:] Ìÿí áîéäà çûðïû
ÿäèáè áóðàäà ãîéóá, áèð ýþð êèìëÿðè ÷àï åéëÿ-
éèðëÿð, êèìëÿðè?! – äåéèá þçöíäÿí ÷ûõäû. Ñ.Ðöñ-
òÿì. ..Áèòäèëèäÿí çÿââàð àïàðìàüà ýÿëÿí çûðïû
áèð øåéäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. Á à õ çûðû(ã) 2-úè ìÿíàäà.
ÇÛÐÏÛËÀØÌÀ “Çûðïûëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÇÛÐÏÛËÀØÌÀà ô. âóëã. ×îõ éåêÿëÿøìÿê,
÷îõ ãàáàëàøìàã, éþíäÿìñèçúÿñèíÿ èðèëÿøìÿê.
ÇÛÐÏÛËÛÃ èñ. âóëã. Éþíäÿìñèçúÿ éåêÿëèê,
èðèëèê, áþéöêëöê, éåêÿïÿðëèê. Çûðïûëûüûíà áàõ-
ìà, ýöúö éîõäóð.
ÇÛÐÏÛËÒÛ á à õ çûïïûëòû.
672
ÇÈÁÈË
ÇÛÐÐÀÌÀ èñ. âÿ ñèô. Ýèú, ñàðñàã, àüûëäàí
êÿì; ñþçöíö, ùÿðÿêÿòèíè áèëìÿéÿí, çûðû. Àõû-
ðûíäàí øåé ÷ûõìàäû, çûððàìàíûí áèðè èäè. Ð.Ðçà.
Íÿ ãÿäÿð êè, áó çûððàìàíûí ÿëèíäÿ èìêàí
âàð, ÷àëûø, îíäàí èñòèôàäÿ åò, þçöí èñÿ ýþçäÿ-
ãóëàãäà îë. È.ßôÿíäèéåâ.
ÇÛÐÉÀÍ èñ. Êîìè õàëãûíûí êþùíÿ àäû.
ÇÛÐ-ÇÛÐ 1. òÿãë. äàí. Óñàíäûðûúû óøàã àüëà-
ìàñû ñÿñè.
Çûð-çûð åëÿìÿê – áàõ çûð-çûð
çûðûëäàìàã. Çûð-çûð çûðûëäàìàã – çûðûëòû èëÿ
àüëàìàã; äàèì àüëàìàã.
2. ñèô. Àüëàéàí. Çûð-çûð óøàã.
ÇÛÂÛÍÚÀ èñ. ìÿù. Ãîëñóç èñòè ãàäûí òÿí-
ëèéè (úàíäîíóñó). Ãóìðóíóí àíàñûíäàí áèð
éàäèýàð âàð èäè: ìÿõìÿð çûâûíúà. Ìèð Úÿëàë.
ÇÈÁÀ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. 1. Áÿçÿêëè, çèíÿòëè,
éàðàøûãëû, ãÿøÿíý. Çèáà íèìòÿíÿëè, òèêìÿ êþé-
íÿêëè; Ýþçëÿðè ãÿìçÿëè, ãàëëû ñÿíÿì, ýÿë! Õÿñòÿ
Ãàñûì.
2. Ýþçÿë, ýþé÷ÿê. Ñóðÿòè çèáà ñÿíÿìëÿð éîõ
äåìÿí áöòõàíÿäÿ; Âàð ÷îõ, ÿììà ñÿíÿ áÿí-
çÿð áöòè-õóíõàð éîõ. Ôöçóëè. Àíûí ö÷öí óéìàç
ãåéðèéÿ êþíëöì; Áèð ÿúÿá çèáàäûð ìÿíèì ñåâ-
äèéèì. Ì.Ï.Âàãèô. Êþíëöìäÿ î çèáà ñÿíÿìèí
øþâãè-âöñàëû; Åòìèøäè ïÿðèøàí ñà÷ûòÿê ôèêðö
õÿéàëû. À.Ñÿùùÿò.
ÇÈÁÀËÀÍÌÀÃ ô. Ýþçÿëëÿøìÿê, ãÿøÿíý-
ëÿøìÿê, äàùà äà ýþçÿë âÿ ãÿøÿíý îëìàã. Àëà
ýþçëÿð íÿðýèñè-ìÿñòàíÿ òÿê øÿùëàëÿíèð; Åëÿ êè
ñöçýöíëÿøèð, éöç ìÿðòÿáÿ çèáàëÿíèð. Ì.Ï.Âàãèô.
ÇÈÁÀËÛÃ èñ. Ýþçÿëëèê, éàðàøûãëûëûã, ãÿøÿíý-
ëèê. Ñÿíè áó çèáàëûãäà; Ýþðìÿéÿí ýþç ýþç-
äöìö? Ñàðû Àøûã. Ìÿëÿêäÿ áåëÿ ùöñí îëìàç,
ïÿðèäÿ áåëÿ çèáàëûã; Íÿ ýöëøÿíäÿ ýöëö ëàëÿ,
íÿ ýÿðäóíäÿ ìÿùö ÿõòÿð. Àúèç.
ÇÈÁßÑ çÿðô [ôàðñ.] êëàñ. (áÿçÿí “êè” áàü-
ëàéûúûñû èëÿ). Êèôàéÿò ãÿäÿð, ãÿäÿðèíúÿ. Çèáÿñ
êè ìöíòÿçèðÿì àéàã ñÿäàñûíäàí; Òÿñÿââöð
åéëÿéèðÿì, áÿëêÿ íàçëû éàð ýÿëèð. Ñ.ß.Øèðâàíè.
Çèáÿñ ÷îõäàí áÿðè øþâãöíäÿ èäèì ìÿí áó
ùÿëâàíûí; Äåäèì, éàðàí, íîëóð âåðñÿí áàíà
áèð ïàéè-ùöððèééÿò. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇÈÁÈË èñ. 1. Åâëÿðäÿ, êö÷ÿëÿðäÿ âÿ ñ.-äÿ
éûüûëàðàã îíëàðû çèáèëëÿíäèðÿí òþð-òþêöíòö, òóë-
ëàíòû. Åâèí çèáèëèíè ñöïöðöá àòìàã. – Áèçèì
Úÿôÿðèí àíàñû åâ-åøèéè ñöïöðöá, éûüûëàí çèáèëè
åâèí ãàáàüûíà àòûðäû... Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
Î ýöíäÿí ùàìàìûí ãàïûñû ìèñìàðëàíäû, ãà-
áàüûíà çèáèë òþêöëìÿéÿ áàøëàíäû. ×ÿìÿíçÿ-
ìèíëè. // ìÿú. äàí. Ëöçóìñóç, éàðàðñûç, ùå÷
ÇÈÁÈËÀÒÀÍ
áèð ãèéìÿòè, äÿéÿðè îëìàéàí øåé ùàããûíäà.
Áó çèáèëè áóðàäàí ýþòöðöí.
2. ìÿú. ×îõ ïèñ, éàðàìàç, ìóðäàð, àë÷àã,
ðÿçèë àäàì ùàããûíäà (áÿçÿí ñþéöø ìÿíà-
ñûíäà). Çèáèëèí áèðè çèáèë. // ìÿú. Éàðàðñûç,
ëÿéàãÿòñèç, àúèç, áàúàðûãñûç àäàì ùàããûíäà.
[Ìîëëà:] Àììà þç àðàìûçäû, ùå÷ úàâàíëûãäà
äà áèð çèáèë äåéèëäèì. “Ì.Í.ëÿòèô.”
◊ Çèáèë êèìè – ùÿääÿí àðòûã ÷îõ, áîë (áÿçÿí
ùÿääÿí àðòûã ÷îõ îëäóüó ö÷öí ãèéìÿòäÿí
äöøìöø øåé ùàããûíäà). Èíäè ïóë çèáèë êèìè,
ôÿãÿò ùÿâÿñ éîõ. Ãöââÿò ýåäèá. Í.Íÿðèìàíîâ.
Çèáèëè ÷ûõìàã – ùÿääèíäÿí àðòûã ÷îõàëäûüû
ö÷öí ãèéìÿòäÿí äöøìöø, ÿùÿìèééÿòèíè èòèð-
ìèø, ýþçäÿí äöøìöø øåé ùàããûíäà.
ÇÈÁÈËÀÒÀÍ èñ. õöñ. Éûüûëìûø çèáèëè êÿíàð
åòìÿê ö÷öí ãóðüó, ìåõàíèçì âÿ ñ.; çèáèë-
äàøûéàí.
ÇÈÁÈË×È èñ. Ùÿéÿòëÿðèí, êö÷ÿëÿðèí çèáèëèíè
ìàøûí âÿ éà àðàáà èëÿ äàøûéûá àïàðàí èø÷è.
ÇÈÁÈË×ÈËÈÊ èñ. Çèáèë÷èíèí èøè, ïåøÿñè.
ÇÈÁÈËÄÀØÛÉÀÍ ñèô. Ùÿéÿòëÿðäÿ, êö÷ÿëÿðäÿ
éûüûëìûø çèáèëè äàøûéûá àïàðàí. Çèáèëäàøûéàí
ìàøûí.
ÇÈÁÈËÕÀÍÀ á à õ çèáèëëèê.
ÇÈÁÈËËßÌß “Çèáèëëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÁÈËËßÌßÊ ô. 1. Çèáèë åòìÿê, çèáèë òþê-
ìÿê, çèáèëëÿíäèðìÿê. Õàë÷àíûí öñòöíö çèáèë-
ëÿìÿê. Äþøÿìÿíè çèáèëëÿìÿê. – ßäÿ, Ùÿñÿíÿëè,
íàõûð ýÿëèð, ãà÷ òþéëÿíèí ãàïûñûíû à÷, ùåéâàí-
ëàð ýÿëèá ùÿéÿòÿ ýèðìÿñèíëÿð âÿ ùÿéÿò-áàúàíû
çèáèëëÿìÿñèíëÿð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
2. ìÿú. Õàðàá åòìÿê, êîðëàìàã, ëöçóì-
ñóç, èñòÿíèëìÿç âÿ ñ. øåéëÿðëÿ äîëäóðìàã.
Äèëè ëöçóìñóç éàä ñþçëÿðëÿ çèáèëëÿìÿê.
ÇÈÁÈËËßÍÄÈÐÈËÌß “Çèáèëëÿíäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇÈÁÈËËßÍÄÈÐÈËÌßÊ “Çèáèëëÿìÿê”äÿí
ìÿúù.
ÇÈÁÈËËßÍÄÈÐÌß “Çèáèëëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇÈÁÈËËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ çèáèëëÿìÿê.
ÇÈÁÈËËßÍÌß “Çèáèëëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÁÈËËßÍÌßÊ ô. 1. Çèáèëëè îëìàã, çèáèëÿ
áàòìàã, áèð øåéèí è÷èíäÿ ÷îõëó çèáèë éûüûë-
ìàã. Ùÿéÿò ëàï çèáèëëÿíèáäèð. Ùîâóç éàìàí
çèáèëëÿíèá.
2. È÷ÿðèñèíÿ áèð øåé äöøìÿê íÿòèúÿñèíäÿ
õàðàá îëìàã, êîðëàíìàã, òóòóëìàã. Ñó áîðóñó
çèáèëëÿíìèøäèð.
ÇÈÄÄÈÍß
ÇÈÁÈËËßØÄÈÐÌß “Çèáèëëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇÈÁÈËËßØÄÈÐÌßÊ ô. 1. Çèáèë òþêìÿê,
çèáèëëè åòìÿê.
2. ìÿú. Êîðëàìàã, õàðàá åòìÿê, ïîçìàã.
ÇÈÁÈËËßØÌß “Çèáèëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÁÈËËßØÌßÊ ô. 1. Çèáèëëè îëìàã, çèáèëÿ
äþíìÿê.
2. ìÿú. Õàðàá îëìàã, êîðëàíìàã.
ÇÈÁÈËËßÒÌß “Çèáèëëÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÁÈËËßÒÌßÊ á à õ çèáèëëÿìÿê 1-úè
ìÿíàäà.
ÇÈÁÈËËÈ ñèô. 1. Çèáèë îëàí, ñöïöðöëìÿìèø,
çèáèëäÿí òÿìèçëÿíìÿìèø. Çèáèëëè îòàã. Çèáèëëè
êö÷ÿ.
2. È÷ÿðèñèíäÿ éàðàðñûç, çÿðÿðëè êÿíàð øåé
îëàí. Çèáèëëè áóüäà. Çèáèëëè äöéö. Çèáèëëè ïàì-
áûã.
ÇÈÁÈËËÈÊ èñ. Çèáèë òþêöëÿí éåð; çèáèëõàíà.
Çèáèëè çèáèëëèéÿ òþêìÿê. – Âÿçèðè ãàðüà îëàíûí
àüçû çèáèëëèêäÿ ýÿðÿê. (Àòà. ñþçö).
◊ Çèáèëëèéÿ àòìàã ìÿú. – ëöçóìñóç, éà-
ðàìàç áèð øåé êèìè ðÿää åòìÿê, àòìàã, éàä-
äàí ÷ûõàðìàã, óíóòìàã. Òàðèõ ÷îõ àòìûøäûð
çèáèëëèêëÿðÿ; Äþéöø ìåéäàíûíäà ñàòûëàíëàðû.
Ñ.Âóðüóí.
ÇÈÁÈËËÈËÈÊ èñ. Çèáèëëè éåðèí ùàëû.
ÇÈÁÈËÑÈÇ ñèô. Çèáèëëè îëìàéàí, çèáèëäÿí
òÿìèçëÿíìèø; àðûäûëìûø, òÿìèç. Çèáèëñèç äÿí.
ÇÈÁÈËÑÈÇËÈÊ èñ. Çèáèëñèç øåéèí ùàëû âÿ êåé-
ôèééÿòè; òÿìèçëèê, õàëèñëèê.
ÇÈÄÄ [ÿð.] ñèô. Òàìàìèëÿ áàøãàñûíà ÿêñ
îëàí, îíóíëà ãÿòèééÿí äöç ýÿëìÿéÿí. Çèää
ôèêèð. Çèää ðÿé ñþéëÿìÿê. ßñÿðäÿ èêè çèää ãöââÿ
öç-öçÿ ãîéóëóð. // èñ. Áèð øåéèí ÿêñè, ãàðøûëûüû,
ìöõàëèôè. Øèðèí àúûíûí çèääèäèð. – Ýþçëÿìÿê
âÿ ñÿáèð åòìÿê [ñåâýèíèí] òÿáèÿòèíÿ çèää èìèø.
ß.Ñàäûã.
Çèää ÷ûõìàã – 1) ÿëåéùèíÿ (ÿê-
ñèíÿ) ÷ûõìàã, ÿëåéùèíÿ (çèääèíÿ) ùÿðÿêÿò åò-
ìÿê. Òÿáèÿòèí áó ýþçÿë àùÿíýäàð ãàíóíóíà
çèää ÷ûõìàã îëìàç. Ñ.Ðÿùèìîâ; 2) ìöâàôèã
îëìàìàã, ÿêñ îëìàã. Áó ôàêòëàð áèð-áèðèíÿ
çèää ÷ûõûð. Çèää ýåòìÿê – ÿëåéùèíÿ ÷ûõìàã,
ÿêñèíè äåìÿê, ãàðøû äóðìàã, ìöõàëèô îëìàã.
Çåéíÿá þç òÿáèÿòèíÿ çèää ýåäÿ áèëìÿäè. È.Øûõëû.
ÇÈÄÄÈÍß çÿðô ßêñèíÿ, ãàðøû, ÿëåéùèíÿ. Áèð
øåéèí çèääèíÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê. – Çèääèìÿ ñþç
äåéÿí îëñàéäû, åäÿðäèì òÿêôèð; Èøèìè ãóðäà-
ëàñûí, êèìäÿ íÿ úöðÿò âàð èäè. Ì.ß.Ñàáèð.
Ñöáùàíâåðäèçàäÿ àäÿòèíèí çèääèíÿ îëàðàã áó
673
ÇÈÄÄÈÉÉßÒ
ýåúÿ ãûçûøûá ÷îõ è÷ìèøäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ãÿäèð]
þçöíö êöòëÿäÿí, éÿíè “ãàðà úàìààòäàí” àéûð-
ìàã ö÷öí ùÿìèøÿ ùàìû äåéÿíèí çèääèíÿ ýåòäè.
Ìèð Úÿëàë.
ÇÈÄÄÈÉÉßÒ èñ. [ÿð.] 1. Èêè øåé (ôèêèð, ùÿ-
ðÿêÿò âÿ ñ.) àðàñûíäà îëàí òàì óéüóíñóçëóã,
ÿêñëèê, ÷îõ êÿñêèí ôÿðã, óéóøìàçëûã. Ôèêèðëÿð
àðàñûíäà çèääèééÿò. ßãëè ÿìÿêëÿ ôèçèêè ÿìÿê
àðàñûíäàêû çèääèééÿòèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû.
– Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âàðëûüà ðåàëèñò ìö-
íàñèáÿò áÿñëÿéÿí, ùÿéàòû äÿðèíäÿí ýþðÿí, îíó
çèääèééÿòëÿðè, ÷àðïûøìàëàðû âÿ ðÿçàëÿòëÿðè èëÿ
äÿðê åäÿí áèð ñÿíÿòêàð èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
// Óéüóíñóçëóã. Îíóí ñþçëÿðèíäÿêè ìÿíòèã-
ñèçëèê, ôèêèðëÿðèíäÿêè çèääèééÿò .. ùàããûíäà îëàí
ôèêðèìè òàìàìèëÿ äÿéèøäèðìèøäè. À.Øàèã.
[Äèëÿí÷èíèí] òÿáèè ýþçÿëëèéè èëÿ ýåéäèéè ïàëòàð
àðàñûíäàêû çèääèééÿò î ãÿäÿð áþéöê èäè êè,
èíñàí îíà áàõàðêÿí ïàë÷ûüà äöøìöø áèð äöðð
âÿ éà ýþâùÿð ýþðäöéöíö çÿíí åäèðäè. ß.Ñàäûã.
2. Þç êåéôèééÿòëÿðè, õàññÿëÿðè åòèáàðèëÿ áàø-
ãàñû èëÿ óéüóí îëìàéàí, äöç ýÿëìÿéÿí. Èðè
úöññÿëè âÿ ýóð ñÿñè åòèáàðèëÿ àðâàäû èëÿ òàì áèð
çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí Èñà îíà ìÿñëÿùÿò âåðèðäè.
ß.ßáöëùÿñÿí.
3. ßäàâÿò, äöøìÿí÷èëèê. Àðàëàðûíäà çèääèé-
éÿò âàð.
4. ôÿëñ. Òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿòèí ÿøéà âÿ ùàäè-
ñÿëÿðèíÿ äàõèëÿí õàñ îëàí ÿêñëèêëÿð ìöíàñè-
áÿòè; òÿçàä. Ñèíôè çèääèééÿòëÿð. ßìÿê èëÿ êàïèòàë
àðàñûíäà çèääèééÿòëÿð.
ÇÈÄÄÈÉÉßÒËÈ ñèô. Çèääèééÿò îëàí, çèä-
äèééÿòëÿ äîëó; òÿçàäëû. Éàçû÷û çèääèééÿòëè éà-
ðàäûúûëûã éîëó êå÷ìèøäèð. – Ñÿìÿä Âóðüóí
éàðàäûúûëûüûíûí èëê äþâðö ÷îõ çèääèééÿòëèäèð.
Î.Ñàðûâÿëëè.
ÇÈÄÄÈÉÉßÒËÈËÈÊ èñ. Çèääèééÿò îëàí ùàë,
âÿçèééÿò.
ÇÈÄÄÈÉÉßÒÑÈÇ ñèô. Ùå÷ áèð çèääèééÿò,
ÿêñëèê, óéüóíñóçëóã îëìàéàí. Çèääèééÿòñèç
úÿìèééÿò.
ÇÈÄÄÈÉÉßÒÑÈÇËÈÊ èñ. Çèääèééÿò îëìà-
äûüû ùàë, âÿçèééÿò.
ÇÈÄËÈÊ èñ. 1. Çèää îëìà, ÿëåéùèíÿ îëìà,
ÿêñëèê, òÿçàä. Òÿðÿããèéÿ çèäëèê. Òàðèõè ôàêòëàðà
çèäëèê.
2. ßäàâÿò, äöøìÿí÷èëèê. Àðàëàðûíäà çèäëèê
âàð. Àðàéà çèäëèê äöøöá. – Áó òàçà àðâàä íà-
íÿúèá îëäóüóíäàí îüëàíû éîëà âåðìÿéèá ùÿð
674
ÇÈÊÐ
íåéíÿí ìöìêöíäèñÿ, àòàñûéíàí áóíóí àðà-
ñûíà áèð çèäëèê ñàëìàüà ÷àëûøûð. (Íàüûë).
ÇÈÔÀÔ èñ. [ÿð.] Îüëàíûí (áÿéèí) ãûçëà èëê
ýþðöøö. Èêè ýöí ÿââÿë Ìöíÿââÿðèí çèôàôûíà
äÿâÿò îëóíìóø õàíûìëàð éàâàø-éàâàø ýÿëèá
éóõàðû áàøà êå÷èðäèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
Çè-
ôàô ýåúÿñè (àõøàìû) – îüëàíûí (áÿéèí) ãûç
îòàüûíà ýèðäèéè áèðèíúè ýåúÿ. ..Ùÿð÷ÿíä çèôàô
ýåúÿñè ãûç áèð àç àòûëäû-äöøäö, àììà áó àòûëûá-
äöøìÿéÿ áèð ÷öðöê ãÿïèê âåðìÿçëÿð. “Ìîë.
Íÿñð.” Çèôàô àõøàìûíûí ñÿùÿðè ñàüäûø âÿ ñîëäûø
ýÿëèá “áÿéè” åâäÿí ÷ûõàðûá ñàüäûøýèëÿ àïà-
ðàðäûëàð. Ð.ßôÿíäèéåâ. Çèôàô îòàüû – îüëàíëà
(áÿéëÿ) ãûçûí áèðèíúè äÿôÿ ýþðöøäöéö îòàã.
[Ðÿøèä:] Çèôàô îòàüûíäà òÿçÿ ýÿëèíè ýþðúÿê
Ãóðáàíãóëó òÿÿúúöá åäèá äàëû ÷ÿêèëèð.
Ò.Ø.Ñèìóðã.
ÇÈÔÒ èñ. [ÿð.] 1. Øàì àüàúûíäàí, ìÿäÿí
êþìöðöíäÿí ÷ûõàí âÿ îääà ÿðèéÿí ãàðà, ãàòû
ìàääÿ; ãàòðàí.
2. ìÿú. ×îõ ãàðà øåé ùàããûíäà. Çèôò êèìè
ãàðà ãóðóì.
ÇÈÔÒËßÌß “Çèôòëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÔÒËßÌßÊ ô. Çèôò ñöðòìÿê, çèôò âóðìàã,
çèôòëÿ ãàïàìàã.
ÇÈÔÒËßÍÌß “Çèôòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÔÒËßÍÌßÊ ìÿúù. Çèôò ñöðòöëìÿê, çèôò
âóðóëìàã, çèôòëÿ ãàïàäûëìàã.
ÇÈÔÒËÈ ñèô. 1. Çèôò ñöðòöëìöø, çèôò âóðóëìóø;
çèôòÿ áóëàøìûø; ãàòðàíëû.
2. Òÿðêèáèíäÿ çèôò îëàí.
ÇÈÙßÉÀÒ èñ. [ÿð.] Úàíëû. Éàõûíëûãäà ùå÷
áèð çèùÿéàò ýþðöíìÿéèð, ãóéóëàðäàí íåôò äàð-
òàí äÿðèí òóëóìáàëàðûí éåêíÿñÿã ñÿñëÿðè åøè-
äèëèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Íÿ áèð èøûã ýþðöíöð, íÿ äÿ
áèð çèùÿéàò ñÿñè åøèäèëèðäè. Ú.Úàááàðëû. Áó ñÿñ
ãÿñÿáÿäÿ çèùÿéàò îëäóüóíó àíäûðûðäû. Ù.Íÿ-
çÿðëè.
ÇÈÊÐ [ÿð.] êþùí. 1. Àíìà, éàä åòìÿ, õà-
òèðÿ ýÿòèðìÿ, õàòûðëàìà, àäûíû ÷ÿêìÿ, àäûíû
ñþéëÿìÿ.
Çèêð åòìÿê (åéëÿìÿê) êþùí. –
1) àíìàã, éàä åòìÿê, õàòèðÿ ýÿòèðìÿê, àäûíû
÷ÿêìÿê, àäûíû ñþéëÿìÿê. [Äÿðâèø:] Ìÿí äÿ
[Ðóãèééÿíèí] àäûíû öðÿéèìäÿ éîõ, äèëèìäÿ çèêð
åòäèì. À.Äèâàíáÿéîüëó; 2) ñþéëÿìÿê, äå-
ìÿê, èôàäÿ åòìÿê. Áöòöí ýöí ôèêð åéëÿðÿì;
Äÿðäèìè çèêð åéëÿðÿì. (Áàéàòû). ..Íåúÿ êè âÿçèð
çèêð åëÿäè, îíà áèíàÿí ìÿí áó úÿùÿòäÿí ãà-
éÿòäÿ äèëÿôñöðäÿ èäèì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Éóõà-
ðûäà çèêð åòäèéèìèç êåéôèééÿòè Ìèðçÿ þçö íàüûë
ÇÈÃÈÉÌßÒ
åäèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ; 3) îõóìàã (äóà).
Àëâåð÷è ùàúûëàð, áàããàëëàð, ìöàìèëÿ÷èëÿð, äÿë-
ëàëëàð áÿçÿí ñàáàùà ãÿäÿð éàòìàçäû, íàìàç
ãûëûá çèêð åäÿðäè. Ù.Ñàðàáñêè. Çèêð îëóíìàã
êþùí. – 1) àíûëìàã, éàä åäèëìÿê, õàòèðÿ
ýÿòèðèëìÿê, àäû ÷ÿêèëìÿê, àäû ñþéëÿíìÿê;
2) ùàããûíäà äàíûøûëìàã, ñþéëÿíèëìÿê, èôàäÿ
îëóíìàã. Øàù Àááàñûí úöëóñóíäàí àëòû èë êå-
÷èá éåääèíúè èë áàøëàíìûøäû êè, àøàüûäà çèêð
îëóíàí ãÿçèééÿ âàãå îëäó. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Àòà èëÿ îüóë àðàñûíäà éóõàðûäà çèêð îëóíàí
ñþùáÿòäÿí 1-2 àé êå÷ÿíäÿí ñîíðà Ìèðçÿ
Úàâàä êþ÷äö êÿíäÿ. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
2. äèí. Òÿñáåù ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ äóà åòìÿ,
Àëëàùûí àäëàðûíû âÿ ñèôÿòëÿðèíè áèð-áèðèíèí
àðäûíúà ñþéëÿéèá òÿêðàð åòìÿ, âèðä åòìÿ.

Çèêð äåìÿê – ìÿñúèääÿ àõóíäóí îõó-
äóüó äóàíû îíóí àðäûíúà åéíè èëÿ òÿêðàð åò-
ìÿê. Çèêð òÿñáåùè – äèíäàðëàðûí äóà îõóéà-
îõóéà ÷åâèðäèêëÿðè òÿñáåù. [Ùàòÿìõàí] þçö
èñÿ ìîëëàíûí àëà-áÿçÿê çèêð òÿñáåùèíè ÿëèíÿ
àëäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
3. Áöòöí ôèêèð, áöòöí äöøöíúÿ, áöòöí õÿéàë
(áó ìÿíàäà àäÿòÿí “ôèêèð-çèêèð” øÿêëèíäÿ
èøëÿíèð). Ôèêðèì-çèêðèì, ñþçöì, õÿéàëûì ñÿí-
ñÿí; Ùà÷àí êþíëöì ñÿíäÿí úèäàéÿ äöøÿð.
Ì.Â.Âèäàäè. ..Ùÿòòà íàìàç âàõòû äà ìþìèí
ìöñÿëìàíûí ôèêðè âÿ çèêðè äîëó îëóð äîëìà
èëÿ, ..èñýÿíúÿáè èëÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÇÈÃÈÉÌßÒ ñèô. [ÿð.] êþùí. Ãèéìÿòëè, ÷îõ
ãèéìÿòëè, áàùàëû. Àòàìäàí ìÿíÿ ÷îõ çèãèéìÿò
êèòàáëàð êå÷èáäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [ßðÿí:]
Õàíûì éöðöäöêúÿ úûããàñûíûí çèãèéìÿò ãàøëàðû
ìèíáèð ðÿíý ÷àëûðäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ãîúà
Øÿðãèí èëàùè øåèð ñÿíÿòèíèí áó çèãèéìÿò õÿçèíÿ-
ëÿðè Ìèðçÿ Âàëåùèí öçöíÿ à÷ûã èäè. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÈË1 èñ. [ôàðñ.] 1. Ìóñèãè àëÿòëÿðèíèí ÿí
éöêñÿê òîíó (áÿì ÿêñè). // ñèô. Áåéèíäÿí ýÿ-
ëÿí ÿí éöêñÿê âÿ íàçèê (ñÿñ ùàããûíäà). Çèë
ñÿñ. – Ìåëîäèéà áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëûãëû ìöíà-
ñèáÿòäÿ îëàí àéðû-àéðû ñÿñëÿðäÿí äöçÿëèð. Áó
ñÿñëÿð áèð-áèðèíÿ íèñáÿòÿí çèë (éöêñÿê) âÿ áÿì
(àøàüû) îëóð. ß.Áÿäÿëáÿéëè. Áèðèíúè êàòèáèí
êàáèíåòèíäÿí åøèäèëÿí çèë ãûøãûðòû Ñÿìÿäè äèê-
ñèíäèðäè. È.Ùöñåéíîâ.
Çèë ïÿðäÿ – éöêñÿê
(çèë) ñÿñ ÷ûõàðàí ïÿðäÿ (òàðäà, ñàçäà). [Àðàç]
ñàçûí çèë ïÿðäÿñèíè äèëëÿíäèðèð. À.Øàèã. Çèëÿ
÷ÿêìÿê – ñèìëè ìóñèãè àëÿòèíè éöêñÿê òîíäà
êþêëÿìÿê; çèë ïÿðäÿäÿ ÷àëìàã. Òàðû çèëÿ ÷ÿê-
ìÿê. – Ñàçû çèëÿ ÷ÿêèð, ñþçö äÿðèíÿ; Ìöì-
ÇÈËËßÌßÊ
êöíìö äöøöíöá ôèêðÿ ýåòìÿìÿê. Ù.Ùöñåéí-
çàäÿ; // á à õ çèëÿ ãàëõìàã. Õàíÿíäÿ çèëÿ ÷ÿê-
äèéèíäÿí ùàìûíûí ýþçö îíäà èäè. Ì.Ùöñåéí.
Çèëÿ ýÿòèðìÿê – á à õ çèëÿ ÷ÿêìÿê. Ñàçû çèëÿ
ýÿòèðìÿê. Çèëÿ ãàëõìàã – îõóéàðêÿí âÿ éà
÷àëàðêÿí ÿí éöêñÿê íîò ýþòöðìÿê, ÿí éöêñÿê
òîíà êå÷ìÿê; // çèë ïÿðäÿäÿ ÷àëìàã. Óçàã-
ëàðäà, áèð åéâàíäà çèëÿ ãàëõûð êàìàí, òàð;
Êÿíä öñòöéëÿ þòÿ-þòÿ äóðíà ó÷óð áèð ãàòàð.
ß.Úÿìèë.
2. êþùí. Çÿíý. [ßøðÿô] îíëàðû ãöðóð èëÿ äèí-
ëÿäèêäÿí ñîíðà, ìàñà öçÿðèíäÿêè çèëè áàñäû.
À.Øàèã.
◊ Çèëÿ ÷ÿêìÿê ìÿú. – 1) ÷îõ øèøèðòìÿê,
èôðàòà âàðìàã; 2) ñûíàìàã ö÷öí áÿðêÿ-áîøà
÷ÿêìÿê, ñûõûøäûðìàã.
ÇÈË2 ÿä. Òöíä, ëàï, ÷îõ, òàìàìèëÿ (àäÿòÿí
“ãàðà” âÿ “ãàðàíëûã” ñþçëÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ èø-
ëÿíèá, îíëàðûí ìÿíàëàðûíû øèääÿòëÿíäèðèð). Çèë
ãàðà ñà÷ëàð. Êþìöð êèìè çèë ãàðà. – Çèë ãà-
ðàíëûã ýåúÿ ùÿð òÿðÿôè áöðöìöøäö. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Öçöíÿ äàüûëìûø çèë ãàðà äàëüàëû ñà÷ëàðû àðà-
ñûíäàí Ñÿìÿäèí èðè ýþçëÿðè ïàðûëäàéûðäû.
È.Ùöñåéíîâ.
ÇÈË3 èñ. Ãóø èôðàçàòû, ãóø ïåéèíè. Òàðëàëàðû
ãóø çèëè èëÿ ýöáðÿëÿìÿê.
ÇÈËÄßÍ çÿðô Óúàäàí, çèë ñÿñëÿ. Çèëäÿí
îõóìàã.
ÇÈËÙÈÚÚß èñ. [ÿð.] Ùèúðè ãÿìÿðè ÿðÿá òÿã-
âèìèíèí îí èêèíúè àéû. Çèëùèúúÿ àéûíûí 18-äÿ
[ãûçûí] äîããóç éàøû òàìàì îëóá, îí éàøûíà
àéàã ãîéóá. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÇÈËÕÀÍ èñ. [ôàðñ.] ìóñ. Çèëäÿ îõóéàí õà-
íÿíäÿ, çèë ñÿñè îëàí àäàì.
ÇÈËÈ èñ. õöñ. Õàë÷à íþâëÿðèíäÿí áèðèíèí àäû.
[Õàë÷àíûí ñóìàã] òèïèíèí ìöõòÿëèô íþâëÿðè
Ãóáàäà, Ãóñàðäà, Ãàðàáàüäà âÿ Áàêûäà
òîõóíóð. Áÿçè éåðëÿðäÿ áó, “çèëè” âÿ “âÿðíè”
äÿ àäëàíûð. Ì.Òÿðëàíîâ.
ÇÈËÃßÄß èñ. [ÿð.] ßðÿá ãÿìÿðè òÿãâèìè-
íèí îí áèðèíúè àéû. [ßëè äàéû:] Çèëãÿäÿ àéûíûí
14-äÿ Ìöçÿôôÿðÿääèí øàù þëöá. Ï.Ìàêóëó.
ÇÈËËßÌß1 “Çèëëÿìÿê1”äÿí ô.èñ.
ÇÈËËßÌß2 “Çèëëÿìÿê2”äÿí ô.èñ.
ÇÈËËßÌßÊ1 ô. Ýþçëÿðèíè áèð íþãòÿéÿ äèê-
ìÿê, êèðïèêëÿðèíè ãûðïìàäàí äèããÿòëÿ áèð íþã-
òÿéÿ áàõìàã (÷îõ âàõò “ýþçëÿðèíè” ñþçö èëÿ).
Áàõûøûíû çèëëÿìÿê. Íÿçÿðèíè çèëëÿìÿê. – Òÿðëàí
ýþçëÿðèíè çèëëÿäè; Äàü áàøûíäàí åâèí ñÿìòèí
áÿëëÿäè. À.Ñÿùùÿò. ßìðàù áèðäÿí äóðóõäó.
675
ÇÈËËßÌßÊ
Ãÿìýèí ýþçëÿðèíè åâèíÿ òÿðÿô çèëëÿäè.. Ì.Ùö-
ñåéí. [Ìöðñÿë] ìöíòÿçèð ýþçëÿðèíè ìÿíÿ çèëëÿ-
ìèøäè. Ìèð Úÿëàë.
ÇÈËËßÌßÊ2 ô. Çèëÿ êå÷ìÿê, ñÿñè çèëÿ ãàë-
äûðìàã. Òÿðÿããè, òÿíÿççöë êÿìÿí÷ÿñèíè; Ýàù
çèëëÿéèá, ýàù äà áÿìÿ ÷ÿêèðñÿí. Àøûã ßëÿñýÿð.
ÇÈËËßÍÌßÊ1 1. ãàéûä. Çèëëÿéèá áàõìàã,
ýþçëÿðèíè ãûðïìàäàí äèããÿòëÿ áèð íþãòÿéÿ
áàõìàã.
2. ìÿúù. Éþíÿëäèëìÿê, äèêèëìÿê. Äþðä
íÿôÿð éîëäàøûí íÿçÿðè áèð-áèðèíÿ çèëëÿíèð âÿ
ùàìûäà åéíè êÿäÿð âÿ ÿëÿì ùèññ îëóíóðäó.
Ù.Íÿçÿðëè. ..Õÿëôÿ àéàüà äóðóá ãàïûéà éà-
íàøäû, ùàìûíûí ýþçö îíà çèëëÿíäè. Ì.Ùöñåéí.
3. Äèê ãàëõìàã. Ùàâàéà çèëëÿíèá, ó÷ìàã
èñòÿðäè; Äÿùøÿòëè áèð ìåéäàí à÷ìàã èñòÿðäè.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÇÈËËßÍÌßÊ2 ô. Çèëÿ ãàëõìàã, éöêñÿë-
ìÿê, óúàäàí ñÿñëÿíìÿê.
ÇÈËËßØÄÈÐÈËÌß “Çèëëÿøäèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈËËßØÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Çèëÿ ãàëäûðûë-
ìàã, òîíó éöêñÿëäèëìÿê.
ÇÈËËßØÄÈÐÌß “Çèëëÿøäèðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈËËßØÄÈÐÌßÊ ô. Çèëÿ ãàëäûðìàã, éöê-
ñÿê òîíà ãàëäûðìàã (ñÿñè).
ÇÈËËßØÌß “Çèëëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈËËßØÌßÊ ô. Çèëÿ ãàëõìàã, éöêñÿê òîíà
ãàëõìàã, òîíó éöêñÿëìÿê.
ÇÈËËßÒ èñ. [ÿð.] ×ÿòèíëèê, àüûð øÿðàèò, ïèñ
âÿçèééÿò, àüûð ìàääè åùòèéàú, éîõñóëëóã, ìÿ-
øÿããÿò, öñðÿò. [Ìåùðèáàíûí àòàñû:] [Ìåùðè-
áàíûí] çèëëÿòäÿ ãàëìàñûíà ùå÷ áèð ùàëäà ðàçû
îëìàðàì. Ñ.Ùöñåéí. [Èêèíúè îüëó:] Íÿ çèëëÿò-
äèð, íÿ ìþùíÿòäèð; Áóíà áàèñ, áÿëè, ñÿíñÿí!
Ö.Ùàúûáÿéîâ. Áèëìÿéÿúÿêñèíèç íÿ äÿðä, íÿ çèë-
ëÿò; Àøûá-äàøàúàãäûð ñèçèí÷èí äþâëÿò. Ñ.Âóð-
üóí. // Ùÿãèðëèê, õàðëûã, àë÷àëìà. [Ìÿñìÿ:]
Äöøäöéöì ìöùèò ìÿíè çèëëÿò âÿ ñÿôàëÿò è÷èíäÿ
ñöðöíìÿéÿ ìÿùêóì åòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí.
Çèë-
ëÿò ÷ÿêìÿê – ÿçèééÿò è÷èíäÿ éàøàìàã, àüûð
âÿçèééÿòäÿ îëìàã, åùòèéàú è÷èíäÿ éàøàìàã.
Ôÿðùàäö Ìÿúíóíäÿí ñÿí åéëÿ èáðÿò; Ìöääÿò
áàðè-ãÿìäÿ ÷ÿêäèëÿð çèëëÿò. Àøûã Èñêÿíäÿð áÿé.
[Áÿáèð áÿé:] Çèëëÿò ÷ÿêìÿñÿí, ñàáàù ãóúàüûíà
àëûá þïÿíäÿ ùå÷ ëÿççÿò äÿ âåðìÿç. Ìèð Úÿëàë.
Çèëëÿòÿ ñàëìàã – 1) àüûð âÿçèééÿòÿ ñàëìàã,
åùòèéàú è÷èíäÿ éàøàòìàã. Ùèúðàí äÿðäè ìÿíè
ñàëûá çèëëÿòÿ; Ñÿíè ýþðñÿì äÿðäèì àçàëû, Ýöëëö.
Àøûã ßëÿñýÿð; 2) ùÿãèð åòìÿê, õàð åòìÿê,
àë÷àëòìàã.
676
ÇÈÍÄÀÍ
ÇÈËËßÒËÈ ñèô. Çèëëÿòëÿ äîëó, àüûð, ÷ÿòèí,
ÿçàáëû, ìÿøÿããÿòëè.
ÇÈËËßÒÌßÊ á à õ çèëëÿìÿê1.
ÇÈËËÈ ñèô. Çèë òþêöëìöø, çèë ãàðûøìûø, çèë èëÿ
þðòöëö (á à õ çèë3).
ÇÈËÒßÍÝ èñ. Àòûí äàë òÿðÿôèíäÿí áåëèíÿ
÷ÿêèëÿí èï, òîããà, þðêÿí. Êîðîüëó Ãûðàòûí çèë-
òÿíýèíè áÿðêèòäè. “Êîðîüëó”.
ÇÈËÂÈÉß èñ. Óí, áàë âÿ éóìóðòàäàí ùàçûð-
ëàíàí øèðíèééàò íþâö.
ÇÈÌÈÑÒÀÍ èñ. [ôàðñ.] øàèð. Ãûø, ãûø ôÿñëè.
Çèìèñòàí ÷ÿêìÿéÿí áöëáöë áàùàðûí ãÿäðèíè
áèëìÿç. (Àòà. ñþçö). Àääàäû çèìèñòàí, ýÿëäè
íþâáàùàð; Øàìàìàíûí òàüû éàøûëäû, éàøûë.
Àøûã ßëÿñýÿð. ..Ùÿð ýåúÿíèí áèð ýöíäöçö âÿ
ùÿð çèìèñòàíûí áèð áàùàðû îëàð.. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. Ïÿðèøàí ýÿçèðñÿí áöòöí àëÿìè;
Ýþçöíäÿ èëê áàùàð çèìèñòàí îëóð. Ñ.Âóðüóí.
ÇÈÍÀ èñ. [ÿð.] êþùí. Ãåéðè-ãàíóíè úèíñè
ÿëàãÿ.
Çèíà åòìÿê (åëÿìÿê) – ãåéðè-
ãàíóíè úèíñè ÿëàãÿäÿ îëìàã. ...Áó ðÿâàéÿò áèð
êèøè èëÿ áèð àðâàäûí çèíà åëÿìÿéè áàðÿñèíäÿäèð.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÇÈÍÀÊÀÐ èñ. âÿ ñèô. [ÿð. çèíà âÿ ôàðñ. ...êàð]
êþùí. Çèíà åäÿí, ãåéðè-ãàíóíè úèíñè ÿëàãÿäÿ
îëàí (ãàäûí âÿ éà êèøè). Äåäèëÿð êè, ñèçèí àðà-
íûçäà áèíàìàçëàð, îðóú òóòìàéàíëàð, éåòèì
ìàëûíà ãÿñä åäÿíëÿð, çèíàêàðëàð, ÿãèäÿñè ñöñò
îëàíëàð âàðäûð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÇÈÍÀÊÀÐËÛÃ èñ. êþùí. Ãåéðè-ãàíóíè úèíñè
ÿëàãÿäÿ îëìà.
ÇÈÍÚÈËÔßÐßÚ èñ. ßíúèð äîøàáû èëÿ óíóí
ãàðûøûüûíäàí áèøèðèëèá ãóðóäóëäóãäàí ñîíðà
éåéèëÿí (àäÿòÿí ãûøäà) øèðíè.
ÇÈÍÄÀÍ1 èñ. [ôàðñ.] 1. Êå÷ìèø çàìàíëàðäà:
ãàðàíëûã âÿ ìöäùèø äóñòàãõàíà (àäÿòÿí éåðèí
àëòûíäà îëàðäû). Çèíäàíà àòìàã. Çèíäàíà ñàë-
ìàã. – ..Ñóëòàíûí ùþêìö èëÿ çèíäàíëàðäà ÷ö-
ðöéÿí ìèí-ìèí ìÿøðóòÿõàùëàðûí àùö íàëÿñè
Êÿëêöòòÿéÿ ÷àòà áèëìÿéèá, ÷öíêè Êÿëêöòòÿ ÷îõ
óçàãäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áó áèíàíûí
[ÿäëèééÿ ñàðàéûíûí] ..çèðçÿìèñèíäÿ ìÿùáóñëàð
ö÷öí çèíäàíëàð âàðäûð. Ì.Èáðàùèìîâ. Çèíäàíà
ñàëäûëàð Ëåéëàíû î ýöí. Á.Âàùàáçàäÿ. // Öìó-
ìèééÿòëÿ, ùÿáñõàíà, ùÿáñ, äóñòàãõàíà. Ãÿáèð
êèìè ãàðàíëûãäûð çèíäàíûì; Ãóðä-ãóø, ñè÷àí
îéíàüûäûð äþðä éàíûì. À.Ñÿùùÿò. [Ñîíà:]
Î âàõò çèíäàí íà÷àëíèêè äóñòàüû áèçÿ òÿñëèì
åäÿð. Ù.Íÿçÿðëè. [Ðàìàçàí:] Ñþéëÿ ýþðöì áó
úöð éàøàìàã èëÿ çèíäàíäà éàøàìàüûí ôÿðãè
ÇÈÍÄÀÍ
íÿäèð? Á.Òàëûáëû. // Ìÿú. ìÿíàäà. [Çÿùðà:]
Àéðû äöøäöêúÿ Øåéõ Ñÿíàíäàí; Ìàíà ýóéà
úàùàí îëóð çèíäàí. Ù.Úàâèä.
2. ìÿú. ×îõ ãàðàíëûã, ÷îõ äàðûñãàë, úàí-
ñûõûúû éåð ùàããûíäà. Áóðà ëàï çèíäàíäûð êè...
Çèíäàí êèìè áèð îòàã.
◊ Äöíéàíû çèíäàíà äþíäÿðìÿê – ÿçàá
âåðìÿê, ýöíöíö ãàðà åëÿìÿê. Äöíéàíû áèç-
äÿí þòÿðè; Äþíäÿðäè çèíäàíà, ïèøèê! Àøûã
ßëÿñýÿð.
ÇÈÍÄÀÍ2 èñ. [ÿð.] Öçÿðèíäÿ ìåòàë äþéìÿê
ö÷öí äÿìèð÷è àëÿòè. Äÿìèð÷è ãàáàðëû ÿëèíÿ
ùîâõóðóá, ÷ÿêèúè áèð-èêè äÿôÿ áîø çèíäàíà
âóðäó. Á.Áàéðàìîâ.
Çèíäàí êèìè – ÷îõ
àüûð. Éîë óçóí, ùÿñðÿò àüûð çèíäàí êèìè; Ùàíñû
õÿíúÿð éàðàñûäûð àüðûäà ùèúðàí êèìè?! Ð.Ðçà.
ÇÈÍÄÀÍÁÀÍ èñ. [ôàðñ.] á à õ çèíäàí÷û.
Ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿä ßðêèí çèíäàíûíäà
çèíäàíáàíäàí åøèòäè êè, îíóí ìÿíñÿáèíè Ìîëëà
Ðàìàçàíà âåðèáëÿð, ãöññÿñèíäÿí ôöúÿòÿí ùÿëàê
îëäó. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ñÿðèééÿ:] Àë÷àã úèíà-
éÿòêàðëàð êèìè ìÿíè ùÿáñÿ àëûá, íþêÿðè äÿ öñ-
òöìÿ çèíäàíáàí ãîéóáëàð. Ú.Úàááàðëû. Ãîð-
õóäàí òèòðÿéèðäè çèíäàíáàí; Éîõ èäè íèòãÿ îíäà
òàá-òÿâàí. ß.Ãÿìêöñàð.
ÇÈÍÄÀÍÁÀÍËÛÃ á à õ çèíäàí÷ûëûã.
ÇÈÍÄÀÍ×Û èñ. Çèíäàí áàõûúûñû, ùÿáñõàíà
ýþçÿò÷èñè, ùÿáñõàíà÷û.
ÇÈÍÄÀÍ×ÛËÛà èñ. Çèíäàí÷ûíûí èøè, âÿçèôÿñè,
çèíäàí (äóñòàãõàíà) áàõûúûëûüû.
ÇÈÍÄÀÍÕÀÍÀ1 [ôàðñ.] á à õ çèíäàí1. Áÿëè,
øàùûí ÿìðè öçðÿ Ãÿìÿðè áàðýàùûí õöñóñè çèí-
äàíõàíàñûíà ñàëäûëàð. (Íàüûë). Çèíäàíõàíàäà
äàð àüàúû ãóðóëäó. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÇÈÍÄÀÍÕÀÍÀ2 [ÿð. ñèíäàí âÿ ôàðñ. ...õàíÿ]
êëàñ. á à õ äÿìèð÷èõàíà.
ÇÈÍÄÀÍËÀÌÀ “Çèíäàíëàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÈÍÄÀÍËÀÌÀÃ ô. êþùí. Çèíäàíà ñàëìàã,
ùÿáñÿ ñàëìàã. Úàí àëàí, ãàí àõûäàíëàðûíû
çèíäàíëàìûøûã. ß.Íÿçìè.
ÇÈÍÄÀÍËÀÍÌÀ “Çèíäàíëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÈÍÄÀÍËÀÍÌÀÃ ìÿúù. Çèíäàíà ñàëûí-
ìàã, ùÿáñÿ ñàëûíìàã.
ÇÈÍÄß ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. Äèðè, úàíëû. Ñÿí
ñàíìà êè îëäóð îë, ìÿíÿì ìÿí; Áèð úàí è÷ðÿ
çèíäÿäèð èêè òÿí. Ôöçóëè. Ùÿð çàìàí çèíäÿ-
éÿì, ùÿð çàìàí ýÿíúÿì; Øàùëàðû ìàò åäÿí
úàíëû øÿòðÿíúÿì. À.Øàèã.
ÇÈÍÄßÝÀÍ èñ. [ôàðñ.] Ùÿéàò, éàøàéûø, ìÿè-
øÿò, äîëàíàúàã, çèíäÿýàíëûã, äèðèëèê. Ñÿí äÿ
ÇÈÍßÒËßÍÄÈÐÈËÌßÊ
äåéèðñÿí, äöíéà ýþðöðÿì, ÿðèê, êèøìèø øèðÿñèíÿ
áóëàíà-áóëàíà ýöí êå÷èðÿðñÿí, äåéèðñÿí êè, åëÿ
äöíéàíûí çèíäÿýàíû áóäóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ.
ÇÈÍÄßÝÀÍÈ èñ. [ôàðñ.] Ùÿéàò, äèðèëèê, äîëà-
íàúàã. Ëåéëè ñÿíÿ âåðäè çèíäÿýàíè; Ñÿí îë áàãè,
îë îëäó ôàíè. Ôöçóëè.
ÇÈÍÄßÝÀÍËÛà èñ. Ùÿéàò, äèðèëèê, éàøàéûø,
äîëàíàúàã, ìÿèøÿò. [Õîòêàð:] Íÿ ãÿäÿð êè áó
Êîðîüëóíóí ñÿñè êÿñèëìÿéèá, äöíéà öçöíäÿ
çèíäÿýàíëûã áèçÿ ùàðàì îëàúàã. “Êîðîüëó”.
Þëöì éåéäèð áåëÿ çèíäÿýàíëûãäàí. Ã.Çàêèð.
..Êîìåäèéà çèíäÿýàíëûüûí àéèíÿñèäèð. Í.Íÿðè-
ìàíîâ.
Çèíäÿýàíëûã åòìÿê – éàøàìàã,
äîëàíìàã, êå÷èíìÿê, ýöí êå÷èðìÿê, ùÿéàò
ñöðìÿê. Äÿðéà äèáèíäÿ çèíäÿýàíëûã åäÿí
ùåéâàíàò âÿ íÿáàòàòûí ÷îõó áèð éåðÿ áÿíä îëóá
ãåéðè éåðÿ ýåòìèðëÿð. Ù.Çÿðäàáè. Èêè èëäÿí áèð
ãÿäÿð çèéàäÿ “ßêèí÷è” àðòûã öñðÿò âÿ ìÿøÿã-
ãÿò èëÿ çèíäÿýàíëûã åäèá úàíûíû ìèëëÿò óüðóíäà
ôÿäà åòäè. Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÇÈÍßÒ èñ. [ÿð.] Áÿçÿê, ñöñ, éàðàøûã. Ðÿùè-
ìèí åâèíäÿ ñÿùÿð òåçäÿí ãîíàãëûã òÿäàðöêö
ýþðöëöðäö. Áàùàð, Ðÿùèìÿ âÿ Ðàùèì ñöôðÿíèí
çèíÿòè èëÿ ìÿøüóë èäèëÿð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ùöíÿð-
äèð ÿìðÿ èëê çèíÿò, îíóí ùöñíöíäÿ ìÿíà âàð.
Ñ.Âóðüóí. ×îõäóð ùÿäèééÿëÿð èíñàí àäûíà;
Ãèéìÿòëè çèíÿòëÿð, ãèéìÿòëè äàøëàð. Á.Âàùàá-
çàäÿ.
Çèíÿò âåðìÿê (âóðìàã) – çèíÿò-
ëÿíäèðìÿê, áÿçÿìÿê, ñöñëÿìÿê. Ãàðû íÿíÿ ..
ýþéöí öçöíÿ éåääè ãÿëÿìëÿ éåääè çèíÿò âó-
ðóðäó. “Êîðîüëó”. Íÿ çèíÿò âåðèáäèð åéâàí,
îòàüà; ßòðè ãîõóð Áàüäàä áàùàðû êèìè. Àøûã
ßëÿñýÿð. Õîø àâàçûí âåðèð çèíÿò; Áó ëåéëö
íÿùàðà, áöëáöë! Ìîëëà Úöìÿ. Þçöíÿ çèíÿò
âåðìÿê – 1) áÿçÿìÿê, ãèéìÿòëè äàø-ãàø òàõ-
ìàã âÿ ãÿøÿíý ýåéèíìÿê. Ìÿëèê Úöìøöä ..
þçöíÿ çèíÿò âåðèá ýåòäè Íóøàïÿðè õàíûìûí éà-
íûíà. (Íàüûë); 2) öçöíÿ ÿíëèê-êèðøàí âóðìàã,
öç-ýþçöíö áîéàìàã.
ÇÈÍßÒ×È èñ. Çèíÿò âåðÿí, çèíÿò âóðàí àäàì;
áÿçÿê÷è.
ÇÈÍßÒ×ÈËÈÊ èñ. Çèíÿò÷èíèí èøè, ïåøÿñè, ñÿ-
íÿòè.
ÇÈÍßÒËßÌß “Çèíÿòëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÍßÒËßÌßÊ ô. Áÿçÿìÿê, çèíÿò âåðìÿê,
ñöñëÿìÿê, ýþçÿëëÿøäèðìÿê.
ÇÈÍßÒËßÍÄÈÐÈËÌß “Çèíÿòëÿíäèðèëìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇÈÍßÒËßÍÄÈÐÈËÌßÊ ìÿúù. Çèíÿò âåðèë-
ìÿê, áÿçÿäèëìÿê, ñöñëÿíäèðèëìÿê.
677
ÇÈÍßÒËßÍÄÈÐÌß
ÇÈÍßÒËßÍÄÈÐÌß “Çèíÿòëÿíäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇÈÍßÒËßÍÄÈÐÌßÊ ô. Áÿçÿìÿê, ñöñëÿ-
ìÿê, áÿçÿê âóðìàã, éàðàøûã âåðìÿê. Ìÿýÿð
áó ñÿùðàíû çèíÿòëÿíäèðÿí âÿ àüàúûí þçöíÿ
ùöñí âÿ ëÿòàôÿò âåðÿí áèç éàðïàãëàð äåéèëèê?
Ô.Êþ÷ÿðëè.
ÇÈÍßÒËßÍÌß “Çèíÿòëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÍßÒËßÍÌßÊ ãàéûä. Áÿçÿíìÿê, ñöñ-
ëÿíìÿê, þçöíÿ áÿçÿê-äöçÿê âåðìÿê; ãÿøÿíý
ýåéèíìÿê. ..Ñåéðÿíýàù éàøûë îòëà, .. ðÿíýëè
÷è÷ÿêëÿðëÿ çèíÿòëÿíìèøäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
ÇÈÍßÒËÈ ñèô. Áÿçÿêëè, ñöñëö, áÿçÿíìèø;
ãÿøÿíý ýåéèíìèø, áÿçÿêëè-äöçÿêëè. Çèíÿòëè
íÿðýèçäÿí, òÿð áÿíþâøÿäÿí; Àë-éàøûë ýåéèíèá
øàä îëàí äàüëàð! Àøûã Äèëãÿì. Àçàúûã ñîíðà,
Ùÿìçÿ .. çèíÿòëè, àììà òþð-òþêöíòöëö îòàüûí
éóõàðû áàøûíäà äàéàíäû. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇÈÍÝ èñ. 1. àíàò. ìÿù. Èíñàí âÿ ùåéâàí-
ëàðäà áàçû âÿ áàëäûð ñöìöéö.
2. Á à õ çèíýèðÿ.
ÇÈÍÝÈËÄßÌß “Çèíýèëäÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÍÝÈËÄßÌßÊ ô. 1. Çèíýèëòè ñÿñè ÷ûõàð-
ìàã. Áóðóã-áóðóã áàúàëàðäàí ÷ûõûð òöñòö, àü
äóìàí; Êö÷ÿëÿðäÿ èò ñîéóãäàí çèíýèëäÿéèð,
öøöéöð. À.Ñÿùùÿò. Èòëÿðèí áèð íå÷ÿñè úöðÿòëÿíèá
ìàüàðàíûí è÷èíÿ ñîõóëäó. Àíúàã ÷îõ ÷ÿêìÿäè,
éåíÿ çèíýèëäÿéÿ-çèíýèëäÿéÿ (ç.) ýåðè ãàéûòäû-
ëàð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ùàô-ùàô ýÿëäè, çèíýèëäÿäè;
Ãóéðóüóíó ãûñûá äåäè: – Ñÿíèí õàëëû êö÷öéö-
íÿì; Áóðíó ãûëëû êö÷öéöíÿì. Ì.Äèëáàçè.
2. Çûíãûëäàòìàã.
ÇÈÍÝÈËÄßØÌß “Çèíýèëäÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÍÝÈËÄßØÌßÊ ãàðø. Ùàìû áèðäÿí çèí-
ýèëäÿìÿê. Âàùèìÿéÿ äöøìöø èòëÿð çèíýèëäÿøèð,
óçàã áðèãàäàëàðûí èúëàñà ýÿëÿí ùåéÿò öçâëÿðè-
íèí àòëàðû êèøíÿøèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
ÇÈÍÝÈËÄßÒÌß “Çèíýèëäÿòìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÍÝÈËÄßÒÌßÊ èúá. 1. Çèíýèëäÿìÿéÿ
ìÿúáóð åòìÿê, çèíýèëäÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàã.
Èòè âóðóá çèíýèëäÿòäè.
2. Çûíãûëäàòìàã.
ÇÈÍÝÈËÒÈ èñ. Âóðóëàí âÿ éà õÿñòÿ èòèí
÷ûõàðäûüû ñÿñ, çàðûëòû.
ÇÈÍÝÈÐß èñ. Êè÷èê öçöì ñàëõûìû. Öçöìö
åëÿ òÿìèçëÿéèáëÿð êè, äåéÿðñÿí, ýöíîðòà ÷àüû
áóðàäàí áèð äÿñòÿ îüðó êå÷èá. Áèð çèíýèðÿ äÿ
ãàëìàéûá. Ìèð Úÿëàë.
ÇÈÍÝÂÀÐÀ èñ. Ñàëõûìëàðû ÷îõ õûðäà âÿ
äÿíÿëÿðè òþêöëìöø öçöì.
678
ÇÈÐÀßÒ
ÇÈÍÙÀÐ íèäà [ôàðñ.] êëàñ. Ìÿáàäà, àìàí-
äûð, àé àìàí, ñàãûí, åùòèéàòëû îë (àäÿòÿí áèð
øåéäÿí ñàãûíäûðìàã ö÷öí èøëÿíèð). Åé èêè ýþ-
çöì, éàìàí îëóð àð; Íàìóñóìóçó èòèðìÿ,
çèíùàð! Ôöçóëè. Éàòñà î ìàùïàðÿ, éàòàð áÿõ-
òèìèç áèçèì; Çèíùàð, ãîéìàéûí îíó, çèíùàð,
éàòìàñûí. Ñ.ß.Øèðâàíè. Çèíùàð, âÿôà åòìÿ òÿëÿá
ÿð äåäèéèíäÿí; Ñÿðâÿãò îë, àìàíäûð! Ì.ß.Ñà-
áèð. Ìÿíè áÿíçÿòìÿéèí Ìÿúíóíà, çèíùàð;
Àùûìúà îëñàéäû Ìÿúíóíóí àùû; Éóâà òèêÿð-
äèìè áàøûíäà ãóøëàð? Á.Âàùàáçàäÿ.
Çèí-
ùàð åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ çèíùàðà ýÿòèð-
ìÿê. Çèíùàð îëìàã – á à õ çèíùàðà ýÿëìÿê.
Çèíùàðà ýÿëìÿê – óñàíìàã, áåçèêìÿê, éî-
ðóëìàã, úàíà ýÿëìÿê, òÿíýÿ ýÿëìÿê. Ëàé-ëàé
äåäèì éàòûíúà; Ýþçëÿðÿì Àé áàòûíúà; Úàíûì
çèíùàðà ýÿëäè; Ñÿí ùàñèëÿ ÷àòûíúà. (Áàéàòû).
Äàé úàìààò [Ãàðà õàíûí] ÿëèíäÿí çèíùàðà
ýÿëìèøäè. “Êîðîüëó”. Âàëëàù, áó ýÿäÿíèí ÿëèí-
äÿí ëàï çèíùàðà ýÿëìèøÿì. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
Çèíùàðà ýÿòèðìÿê – áåçèêäèðìÿê, óñàíäûð-
ìàã, éîðìàã, úàíà ýÿòèðìÿê, òÿíýÿ ýÿòèðìÿê.
[Ñÿìÿä áàúûñûíà:] Àé àðâàä, áó õàëãû íÿ çèí-
ùàðà ýÿòèðäèí? Ñÿíÿ äåìÿäèììè ÷îõ çàðûë-
äàéûá, çûðûëäàìà. Á.Òàëûáëû. Áó óçóí ýåúÿ
Ìÿäÿäîâó ëàï çèíùàðà ýÿòèðìèøäè. ß.ßáöë-
ùÿñÿí.
ÇÈÐ èñ. [ôàðñ.] ßðÿá (ôàðñ) ÿëèôáàñûíäà “å”
ñÿñèíè áèëäèðìÿê ö÷öí ñàìèòëÿðèí àëòûíà ãîéó-
ëàí 0 èøàðÿñè; êÿñðÿ.
ÇÈÐÀ áàüë. [ÿð.] ×öíêè, îíà ýþðÿ êè (áÿçÿí
“êè” áàüëàéûúûñû èëÿ). Äåìÿçÿì äÿõè: “Ñÿíÿ
àøèãÿì”, åé ýöë! Çèðà; Ñÿíÿ àøèãëèéèì èçùàð
åäÿëè õàð îëóáàì. Ôöçóëè. Çèðà êè, àòàñû øàùû-
ìûçäûð; Ùÿð ìöøêöë èøÿ ïÿíàùûìûçäûð. Ìÿñèùè.
Éóñèô óøàãëàðûíûí è÷èíäÿ ùàìûäàí ÷îõ êè÷èê
ãûç Ñîíàíû èñòÿéèðäè. Çèðà êè, Ñîíà ÿõëàã âÿ
ÿòâàðäà ùàìûäàí ýþçÿë áèð ãûç èäè. Í.Íÿðè-
ìàíîâ. ..Þç àíà äèëèìèçäÿ òÿäðèñ âÿ òÿëèì åò-
ìÿê èíäè áèçèì ÿìÿëëÿðèìèçèí ÿí öìäÿñèäèð..
Çèðà íÿøðè-ìààðèô âÿ òÿëèìè-ìÿäÿíèééÿò ö÷öí
éåýàíÿ âàñèòÿìèç áèð áó òÿðèãäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÇÈÐÀÁ èñ. [ôàðñ.] êþùí. Àéàãéîëó.
ÇÈÐÀßÒ èñ. [ÿð.] êþùí. 1. ßêèí÷èëèê. Ñèçèí
éåðèí úàìààòû çèðàÿòÿ ìÿøüóë îëàðìû? ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. Ìààðèô, íÿãëèééàò, çèðàÿò, òèúàðÿò âÿ
ñàèð èøëÿðèìèçèí èñëàùà áþéöê åùòèéàúû âàðäûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
2. ßêèí, ÿêèíÿúÿê, áèòêè. Ìàéûí 7-äÿ 5 ñààò
éàüûø éàüûá çèðàÿòëÿðÿ çèéàäÿ íÿô éåòèðäè, õÿëà-
ÇÈÐÚÀÌß
éèãè øàä åëÿäè. “ßêèí÷è”. ßëáÿò, ÿëáÿò åëÿäèð,
ùÿëÿ ãîðàáèøèðÿí ãàáàãäàäûð! – Åëÿ îäëó ýöí
éàüìàñà, éåðäÿí çèðàÿò ãàëõìàç. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÈÐÚÀÌß èñ. [ôàðñ.] êþùí. Àëò ïàëòàðû,
òóìàí-êþéíÿê. ×àìàäàíûí è÷èíäÿ .. áèð íå÷ÿ
òîï àü êþéíÿê âÿ çèðúàìÿ âÿ áèð íå÷ÿ äÿíÿ àü
äÿñìàë âàðäû. Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ. Àüà ßëÿñýÿð-
àüà çèðúàìÿäÿ ãûëìàíëàðû áàøûíà òîïëàéûá
ùîïïàí-ùîïïàí îéíàéûðäûëàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
ÇÈÐÚÀÌßËÈÊ èñ. êþùí. Çèðúàìÿ ö÷öí éà-
ðàðëû, àëò ïàëòàðëûã. Çèðúàìÿëèê ïàð÷à. – [Õîí-
÷àéà] .. áèð äÿñò èïÿê ïàð÷àäàí çèðúàìÿëèê, èêè
ÿäÿä èìïåðèàë âÿ ñàèð óôàã-òóôàã øåéëÿð ãî-
éóëàðäû. Ð.ßôÿíäèéåâ.
ÇÈÐÄßÑÒ èñ. [ôàðñ.] êþùí. ßëàëòû, êþìÿê÷è.
[Øàù:] Õàúÿ Ìöáàðÿê, ñÿíèí çèðäÿñòëÿðèí äÿ
÷þëÿ ÷ûõñûíëàð, ñÿí ãàë! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
ÇÈÐÅÙ èñ. [ôàðñ.] 1. êþùí. Îõ âÿ ñ. éàðàëà-
éûúû ñèëàùëàðäàí ãîðóíìàã ö÷öí äþéöø÷öëÿðèí
öñòäÿí ýåéäèêëÿðè äÿìèð òîðäàí, éàõóä ãàëûí
äÿðèäÿí ýåéèì. [Éàøëû êèøè:] ..Èðè âöúóäëó êîð
áèð äèëÿí÷è èêè ÿëè èëÿ çèðåùè ñèëêÿëÿéÿðÿê ãûø-
ãûðûðäû. Ñ.Ùöñåéí.
Çèðåù êèìè, çèðåùòÿê –
òîð êèìè, äåøèê-äåøèê. Ñèíÿìè ýþç-ýþç çèðåù-
òÿê åòäè ïåéêàíûí ñÿíèí. Ãþâñè.
2. Ùÿðáè ýÿìèëÿðäÿ, òàíêëàðäà âÿ ñ.-äÿ õö-
ñóñè ïîëàä ëàéëàðäàí èáàðÿò ìþùêÿì ãîðóéóúó
þðòö. Ïîëàä çèðåù. – Áèðèíúè ìÿðìè òàíêûí çèðåù
ãèñìèíÿ äÿéÿðÿê, äåéÿñÿí, êÿíàðà ñöðöøöá
ïàðòëàäû. ß.ßáöëùÿñÿí. Êå÷èð òàíêëàðûìûç –
çÿùìëè, ãîðõóíú; Àõûð áèð ñåë êèìè äÿìèð, çè-
ðåù, òóíú. ß.Úÿìèë.
3. çîîë. Áÿçè ùåéâàíëàðûí (òûñáàüà, òèìñàù
âÿ á.) áÿäÿíèíè þðòÿí áÿðê ãàáûã. Òîðà ãàðà
ðÿíýëè äÿðè çèðåùè îëàí íÿùÿíý áàüà äöøìöøäö.
ÇÈÐÅÙÄÅØßÍ, ÇÈÐÅÙÄßËßÍ ñèô. ùÿðá.
Çèðåùëè þðòöëÿðè äåøÿí, äÿëèá êå÷ÿí. Çèðåù-
äåøÿí ìÿðìè. Çèðåùäÿëÿí òîï.
ÇÈÐÅÙËßÌß “Çèðåùëÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÐÅÙËßÌßÊ ô. Çèðåù âóðìàã, áèð øåéèí
öçÿðèíè çèðåùëÿ þðòìÿê.
ÇÈÐÅÙËßÍÌß “Çèðåùëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÐÅÙËßÍÌßÊ ìÿúù. 1. êþùí. Çèðåù ýåé-
ìÿê (á à õ çèðåù 1-úè ìÿíàäà).
2. Çèðåùëÿ þðòöëìÿê, öçÿðèíÿ çèðåù ÷ÿêèë-
ìÿê (á à õ çèðåù 2-úè ìÿíàäà).
ÇÈÐÅÙËßÍÌÈØ ô.ñèô. á à õ çèðåùëè 1-úè
ìÿíàäà. Äÿíèç êèìè úîøóá-äàøûð; Çèðåùëÿí-
ìèø ïÿùëÿâàíëàð. Ñ.Âóðüóí.
ÇÈÐßÊËßØÌßÊ
ÇÈÐÅÙËÈ ñèô. 1. êþùí. Çèðåù ýåéìèø (á à õ
çèðåù 1-úè ìÿíàäà). Çèðåùëè äþéöø÷ö.
2. Çèðåùëÿ þðòöëìöø, öçÿðèíÿ çèðåù ÷ÿêèë-
ìèø (á à õ çèðåù 2-úè ìÿíàäà). Çèðåùëè ýÿìè.
Çèðåùëè àâòîìîáèë. – Ôàøèñò òÿééàðÿñè çèðåùëè
(ç.) îëäóüóíäàí, îíà àäè ýöëëÿ áàòìûðäû.
Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
3. Öñòö çèðåùëÿ þðòöëìöø (á à õ çèðåù 3-úö
ìÿíàäà). Çèðåùëè òûñáàüà. Çèðåùëè áàëûãëàð.
ÇÈÐß èñ. áîò. ×ÿòèð÷è÷ÿêëèëÿð ôÿñèëÿñèíäÿí
èêè âÿ éà ÷îõèëëèê îò úèíñè âÿ ùÿìèí áèòêèíèí
ÿäâèééàò êèìè õÿìèðÿ âÿ ñ.-éÿ ãàòûëàí õîø-
èéëè òîõóìó. Çèðÿíè Êèðìàíà àïàðûð. (Àòà.
ñþçö). Çèðÿ Àçÿðáàéúàíäà ìåøÿ ãóðøàüûíäàí
áàøëàìûø òà Àëï ãóðøàüûíà ãÿäÿð éàéûëìûø
îòäóð. Ì.Ãàñûìîâ.
ÇÈÐß×È×ßÉÈ èñ. áîò. ×îõèëëèê áÿçÿê áèò-
êèñè.
ÇÈÐßÔÊßÍÄ èñ. [ôàðñ.] ìóñ. Àçÿðáàéúàí
ìóüàìëàðûíäàí áèðèíèí àäû. 12 ÿñàñ ìóüàì
áóíëàð èäè: öøøàã, íÿâà, áóñÿëèê, ðàñò, ÿðàã,
èñôàùàí, çèðÿôêÿíä, áöçöðý, çÿíýóëÿ, ðÿùàâè,
ùöñåéíè âÿ ùèúàç. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
ÇÈÐßÊ ñèô. [ôàðñ.] Áàúàðûãëû, ÿëèíäÿí èø
ýÿëÿí, úÿëä, ÷åâèê, ÷îõ äèðèáàø. [Ùàúû Ãàðà:]
Éàõøû, ñèç èñòÿéèðñèíèç êè, ãóøäàí äà çèðÿê îëóá
Àðàçûí î òàéûíà ñÿêÿñèíèç? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Áèð ãÿäÿð äèðèáàø âÿ çèðÿê óøàãëàð ìîëëàíûí
õÿëôÿñè îëàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè.
Çèðÿê òÿð-
ïÿíìÿê (òÿðïÿøìÿê) – 1) òåç, úÿëä ùÿðÿêÿò
åòìÿê. [Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì:] ..Àé ãûç,
Çåéíÿá, òåç îë, éàòàãëàðû ýÿòèð, áó òÿðÿôäÿí
ãîé... Òåç îë! Áèð àçàúûã çèðÿê òÿðïÿø!
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ; 2) áàøãàëàðûíäàí òåç
ùÿðÿêÿò åòìÿê, áèð èøäÿ áàøãàëàðûíû ãàáàã-
ëàìàã.
ÇÈÐßÊËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ çèðÿêëÿøäèð-
ìÿê.
ÇÈÐßÊËßÍÌß “Çèðÿêëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÐßÊËßÍÌßÊ á à õ çèðÿêëÿøìÿê.
ÇÈÐßÊËßØÄÈÐÌß “Çèðÿêëÿøäèðìÿê”äÿí
ô.èñ.
ÇÈÐßÊËßØÄÈÐÌßÊ ô. Çèðÿêëÿøìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëìàã, äàùà äà çèðÿê åòìÿê.
ÇÈÐßÊËßØÌß “Çèðÿêëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÐßÊËßØÌßÊ ô. Äàùà äà çèðÿê îëìàã,
úÿëä îëìàã, äèðèáàø îëìàã, ÷åâèê îëìàã, áà-
úàðûãëû îëìàã. Óøàã áþéöäöêúÿ çèðÿêëÿøèð.
– Äîüðóäàí äà Ðöñòÿìèí îüëó çèðÿêëÿøìèøäè.
Ñ.Ðÿùèìîâ.
679
ÇÈÐßÊËÈÊ
ÇÈÐßÊËÈÊ èñ. Áàúàðûã, ÿëèíäÿí èø ýÿëìÿ,
úÿëäëèê, ÷åâèêëèê, äèðèáàøëûã. Óøàüûí çèðÿêëèéè.
– [Íÿáè] þç çèðÿêëèê âÿ ãî÷àãëûüû èëÿ Øóøà
ãàëàñûíäà ìÿøùóðëàøûð. “Ãà÷àã Íÿáè”. Àëòû èë
ÿðçèíäÿ Áóäàã îõóäó, òÿðáèéÿëÿíäè. Ýþçÿë ÿõ-
ëàãû, ïàê âÿ ñÿìèìè öðÿéè, ùÿääÿí àðòûã çèðÿê-
ëèéè âÿ ãàáèëèééÿòè îíó ìöÿëëèìëÿðÿ âÿ ùÿì äÿ
éîëäàøëàðûíà ÷îõ ñåâäèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
Çè-
ðÿêëèê ýþñòÿðìÿê – úÿëä ùÿðÿêÿò åòìÿêëÿ,
òÿäáèð ýþðìÿêëÿ áèð øåéè î áèðèëÿðèíäÿí äàùà
òåç ÿëäÿ åòìÿê; ãàáàãëàìàã. Ãîúà Ôèðóç áó
ýöí .. çèðÿêëèê ýþñòÿðèá. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÇÈÐßÍÝ á à õ çèðÿê. Òöëêöíöí çèðÿíýè èêè
àéàüûíäàí òÿëÿéÿ äöøÿð. (Àòà. ñþçö). Àëäàíìà
þçöí áèð êÿñÿ, ùóøéàðö çèðÿíý îë. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇÈÐßÍÝËÈÊ á à õ çèðÿêëèê.
ÇÈÐÈÍÚ èñ. [ôàðñ.] áîò. 1. Éàðïàãëàðûíûí áèð
ùèññÿñè òÿðñèíÿ ÷åâðèëìèø, ÷è÷ÿéè à÷ûã-ñàðû
ðÿíýëè, ìåéâÿñè òóðøìÿçÿ îëàí êîë áèòêèñè.
[Åâ ñàùèáè] áóðàäà úàâàí øèâ çèðèíú àüàúûí-
äàí ãûðûá ýÿòèðÿð, îúàãäà öòöá ÷ÿêèúëÿ äþ-
éÿð, þçö ö÷öí ëîïà äöçÿëäÿðäè.. Ñ.Ðÿùèìîâ.
[Ñ.Âóðüóí] àéàã ñàõëàéûá áèð çèðèíú êîëóíóí
äèáèíäÿ áèòìèø ýöëõÿòìè ÷è÷ÿêëÿðèíäÿí äÿðäè..
Àøûã Øÿìøèð.
2. Ùÿìèí áèòêèíèí ÿäâèééÿ êèìè õþðÿéÿ
ãàòûëàí òóðøìÿçÿ ìåéâÿñè.
ÇÈÐÈÍÚ×È×ßÊËÈËßÐ úÿì áîò. Çèðèíú âÿ
áàøãà êîë âÿ éà ÷îõèëëèê áèòêèëÿðèí äàõèë îë-
äóüó áèòêè ôÿñèëÿñè.
ÇÈÐÈØ(Ê) á à õ çèðèíú. Äàüäà çèðèø êîëëàðû;
×àïàð òóòóá éîëëàðû; Éàð äÿðäèí íåúÿ éàçñûí;
Áàüëàíûáäûð ãîëëàðû. (Áàéàòû). Àë÷àãáîéëó èéäÿ,
çèðèøèí ÿòðè ùÿð éàíà éàéûëûð. Ìèð Úÿëàë.
ÇÈÐÖ ÇßÁßÐ êëàñ. á à õ çèð-çÿáÿð. Ãÿì
êèøâÿðè êþíëöì êèìè çèðö çÿáÿð îëìóø. Ãþâñè.
[Ìÿñòÿëè øàù:] Ãàëäûðûí Ïàðèæè éåðèíäÿí, âóðóí
éåðÿ, áó ñààòäà íåúÿ êè, ìÿí áó ùåéêÿëè âóðóá
çèðö çÿáÿð åäèðÿì. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Äåðäèì
êè, êþíöë çèðö çÿáÿð îëìàñûí, îëäó. Ñ.ß.Øèðâàíè.
ÇÈÐÂß èñ. [ÿð.] Äàüûí ÿí éöêñÿê íþãòÿñè,
òÿïÿñè. Äàüûí çèðâÿëÿðè ãàðëà þðòöëöäöð.
– Ãàôãàç àëòûìäàäûð, ÿí ìöäùèø îëàí çèðâÿäÿ
ìÿí; Òóòìóøàì, òÿê ó÷óðóì ãàðëû äàü öñòöí-
äÿ ãÿðàð. À.Ñÿùùÿò. Óçàãäà äàüëàðûí çèðâÿñè
íå÷ÿ ìèí èëëÿðëÿ ÿðèéèá òöêÿíìÿê áèëìÿéÿí
ãàðû èëÿ ÿôñàíÿâè áèð ãóøà áÿíçÿéèð. Ð.Ðçà.
Ñÿñëÿéèð éóðäóìóí øåðè, çèíÿòè; Çèðâÿñè äó-
ìàíëû î äàüëàð ìÿíè. Ì.Äèëáàçè. // ìÿú. Áèð
øåéèí ÿí éöêñÿê ïèëëÿñè, äÿðÿúÿñè, íþãòÿñè.
680
ÇÈÉÀ
Áóðäà éàõøû èøëÿéÿí àäàìûí ÷ûõìàéàúàüû áèð
çèðâÿ éîõäóð. Ì.Èáðàùèìîâ. Äåéèðÿì ùÿìèøÿ
ùÿéàòà äà áèç; Óúà çèðâÿëÿðäÿí áàõà áèëÿéäèê!
Á.Âàùàáçàäÿ.
ÇÈÐ-ÇßÁßÐ çÿðô [ôàðñ.] Àëò-öñò.
Çèð-
çÿáÿð åòìÿê – àëò-öñò åòìÿê, âóðóá äàüûò-
ìàã, éåðëÿ éåêñàí åòìÿê. Çèð-çÿáÿð îëìàã
– àëò-öñò îëìàã, äàüûëìàã, ïîçóëìàã, ìÿùâ
îëìàã.
ÇÈÐÇßÌÈ èñ. [ôàðñ.] Éåð àëòûíäà îëàí åâ,
àíáàð âÿ ñ. Çèðçÿìèäÿ îòóðóá áàëàõàíà éó-
õóñó ýþðöð. (Àòà. ñþçö). È÷ÿðèøÿùÿðäÿ, Éóõàðû
áàçàðäà, Ãîøà êàðâàíñàðàíûí àëòûí-äà òàü
áèð çèðçÿìè âàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. Ãî÷ÿð ýþç-
ëÿðèíè à÷àíäà þçöíö êèô ãîõóéàí áèð çèðçÿìèäÿ
ýþðäö. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÇÈÐ-ÇÈÁÈË òîï. 1. Òþð-òþêöíòö, ñöïöðöíòö,
òóëëàíòû. Òèêÿíäÿ ãóø éóâà ÷þð-÷þï éûüûáàí
çèð-çèáèë èñòÿð. Ã.Çàêèð. [Úÿìèëÿ:] Áóäóð, ïà-
ïèðîñ êþòöéö êèìè çèð-çèáèëè àòìàüà ìÿõñóñ
ãàáëàð! Ñ.Ùöñåéí. [×èìíàç:] Àé áàëà, îðàäà
îòóðìà, çèð-çèáèëäè. ß.ßáöëùÿñÿí.
2. ìÿú. Éàðàìàç, ïèñ øåéëÿð âÿ éà àäàì-
ëàð ùàããûíäà. Ñþçëÿð äÿ úÿâàùèð êèìèäèð, ÿñëè
áÿäÿëäÿí; Òÿøõèñ âåðÿí îëñà, áó ãÿäÿð çèð-
çèáèë îëìàç. Øÿùðèéàð.
ÇÈØÀÍ ñèô. [ÿð.] êëàñ. Øàíëû. Êèøèäÿí èñòÿ-
íèëÿí èøäèð, èø; Êèì êè, èø éàïäû î, çèøàí îëäó.
Ì.ß.Ñàáèð. Áàø ãîøìà, î úöð àëèìè-çèøàíà
äîëàøìà. ß.Ãÿìêöñàð.
ÇÈØÒ ñèô. [ôàðñ.] êëàñ. ×èðêèí. Âàãèôÿì, ýþç
éóì, úàùàíûí áàõìà õóáö çèøòèíÿ. Ì.Ï.Âàãèô.
ÇÈÂÀÍÀ èñ. 1. Äÿéèðìàí äàøûíûí îðòàñûí-
äàêû ãàçûã, îéóã.
2. Áèð øåéèí èêè ïàð÷àñûíû áèð-áèðèíÿ ðÿáò
åäÿí è÷èáîø ìèë; áèð-áèðèíèí è÷èíÿ êå÷ÿí èêè
øåéÿ à÷ûëàí îéóã.
3. Ãÿëéàí ÷óáóüó àüûçëûüûíûí êå÷èðèëäèéè
è÷èáîø ìèë.
ÇÈÂß èñ. ìÿù. Ïàëòàð àñìàã ö÷öí ÷ÿêèëÿí
èï. Çèâÿéÿ ïàëòàð ñÿðìÿê.
ÇÈÂßÐ èñ. [ôàðñ.] êëàñ. Çèíÿò, áÿçÿê, ñöñ.
Ãÿðèáÿ-ãÿðèáÿ çèíÿò âÿ çèâÿðëÿðè øàùà ýþñòÿ-
ðèðäèëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Éàðàøäûðäû ìÿøøà-
òÿëÿð çèâÿðè; Áÿçÿíäèðäèëÿð îë ìÿëÿêìÿíçÿðè.
Ì.ß.Ñàáèð. Íå÷ÿ ìÿêòÿáëÿðèìèç âàð, íå÷ÿ úÿ-
ìèééÿòèìèç; Çÿðèìèç, çèâÿðèìèç, ãöââÿòèìèç,
ãöäðÿòèìèç. ß.Íÿçìè.
ÇÈÉÀ èñ. [ÿð.] Èøûã, àéäûíëûã, íóð. Ìÿí îíóí
äÿðäèíÿ îëäóì ìöáòÿëà; Øÿìè-õÿéàëûìà î
ÇÈÉÀÄ
âåðèð çèéà. Ì.Ï.Âàãèô. Äàüëàðûí, áàüëàðûí
ëèáàñû ñàðû; Ýöíÿøèí äÿ ñþíöê çèéàñû ñàðû.
À.Ñÿùùÿò. Ãàðàìòûë áèð áóëóä ïàð÷àñû ãöðóáà
ÿéèëÿí ýöíöí ãàáàüûíû òóòäóüó ö÷öí ÷þëöí
áèç îëàí ùèññÿñèíÿ êþëýÿ äöøìöø, ãàëàí éåð-
ëÿð èñÿ ãûçûëû çèéà è÷èíäÿéäè. È.ßôÿíäèéåâ.

Çèéà ñà÷ìàã – íóðëàíäûðìàã, èøûãëàíäûð-
ìàã. [Ýöëÿð:] Ýöëñöí ýöíÿø, çèéàñûíû ñà÷ñûí
ñÿìàëÿðÿ! Ú.Úàááàðëû.
ÇÈÉÀÄ1 çÿðô [ÿð.] êëàñ. ×îõ, àðòûã. Êèðâÿ
Ìÿùÿììÿäõàí áÿé! Äþâëÿòèí çèéàä; Ùÿì åâèí
àáàä, ñöìöéöí ïîëàä. Àøûã Ïèðè.
Çèéàä
åòìÿê (åéëÿìÿê) – àðòûðìàã. ×ÿðõè-ôÿëÿê
çöëìö çèéàä åëÿìèø; Ùèúðàí ìÿíè ýöíäÿ äþ-
éÿð, àüëàðàì. Ì.Â.Âèäàäè. [Ïÿðè âÿ Øþëÿ õà-
íûì:] Àüà, Àëëàù ñÿíèí þìöð âÿ äþâëÿòèíè çèéàä
åëÿñèí, éöç èë õàíëûã åäÿñÿí! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Çèéàä îëìàã – ÷îõàëìàã, àðòìàã. Çþâã öçðÿ
ìåé àðòûðûðäû çþâãöì; Øþâã öçðÿ çèéàä îëóðäó
øþâãöì. Ôöçóëè. Çèéàä îëóð ýþçöìöí íóðó,
åé ýþçöì íóðó; Ñÿáàùö øàì òÿìàøàéè-õÿòòö
õàëûíäà. Ñ.ß.Øèðâàíè. ßýÿð êè éàéäà çÿùìÿòè
ÿêèí÷èíèí çèéàä îëóð; Çèéàä îëóðñà, ãûø ýöíö
î äà î ãÿäð øàä îëóð. À.Ñÿùùÿò.
ÇÈÉÀÄ2 èñ. Êöòöì áàëûüûíûí õàëã àðàñûíäà
èøëÿíÿí àäû.
ÇÈÉÀÄÀÐ ñèô. [ÿð. çèéà âÿ ôàðñ. ...äàð] êëàñ.
Èøûãëû, íóðëó. ßñàðÿò áÿðãè õóðøèäè-çèéàäàðûíëà
ìÿùâ îëäó. Ì.Ùàäè. [Õàððàò:] Áèçèì Ôðàíñàäà,
ìÿñÿëÿí, åâ ùåéâàíëàðûíûí úèíñ âÿ íþâöíöí
éàõøûëàøìàñû ö÷öí áèð ÷îõ úÿìèééÿòëÿð òÿñèñ
îëóíìóø ..âÿ çèéàäàð ìÿñêÿíëÿð âöúóäà ýÿòè-
ðèëìèøäèð. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ýöíäÿ áèð ôÿíí ãîéóð
ÿðñÿéÿ ÿôêàðè-áÿøÿð; Ìèí ãÿðàèá ÷ûõàðûð ÿãëè-
çèéàäàðè-áÿøÿð. ß.Íÿçìè.
ÇÈÉÀÄß çÿðô [ÿð.] 1. ×îõ, àðòûã, ÷îõëó.
Äàüäàí åíäèì ïèéàäà; Äÿðäèì âàðäûð çèéàäà;
Áèç õÿëâÿòäÿ ýþðöøäöê; Àëÿìÿ äöøäö ñÿäà.
(Áàéàòû). [Ìöñéþ Æîðäàí:] Áèð èë ÷ÿêÿð ýåäèá
ýÿëìÿéè, çèéàäÿ ÷ÿêìÿç. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.
Èìòàùàí èëÿ áèëèíèá êè, ìåøÿ îëàí éåðÿ çèéàäÿ
éàüûø éàüûð. Îë ñÿáÿáÿ áó éåð àðòûã íÿì îëóð.
“ßêèí÷è”. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ñîí äÿðÿúÿ, îë-
äóãúà. Áó ùÿãèãÿò Ìèíàíû çèéàäÿ øàä åëÿäè.
È.Ìóñàáÿéîâ. // Ãîøìà ìÿíàñûíäà. Òÿñÿââöð
åéëÿìÿ êèì, ìÿñò åäèáäè áàäÿ ìÿíè; Ýþçöíäö
ìÿñò ãûëàí áàäÿäÿí çèéàäÿ ìÿíè. Ñ.ß.Øèðâàíè.
Ùàìû äÿðääÿí çèéàäÿ; Áó äÿðä ìàíà êàð
åëÿäè... Àøûã ßëÿñýÿð. // Ñèô. ìÿíàñûíäà. Çè-
éàäÿ ñþç ëàçûì äåéèë. – Çèéàäÿ ãÿìçÿäÿéÿì
ÇÈÉÀÔßÒ
ùèúð èëÿ õîø îë ýöíëÿð; Êè ìÿí áó ãÿìçÿëèê-
äÿí çèéàäÿ õöððÿì èäèì. Ôöçóëè.
Çèéàäÿ
åòìÿê – àðòûðìàã, ÷îõàëìàã, äàùà äà àðòûð-
ìàã, áîëëàøäûðìàã. Ôÿðùàäÿ, Ìÿúíóíÿ ìÿíè
òàé åòäèí; Åëÿäèí äÿðäèìè çèéàäÿ, ôÿëÿê! Àøûã
Çàáèò. Çèéàäÿ îëìàã – àðòìàã, ÷îõàëìàã,
äàùà äà àðòìàã, áîëëàøìàã. Öðÿéèì äÿðéàäû,
êþíëöì áèð àäà; Äÿðäèì îëäó ýöíö-ýöíäÿí
çèéàäà. “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. [Êîðîüëó Ãûðàòà
äåäè:] Ýöíáÿýöíäÿí äÿðäèì îëäó çèéàäÿ;
Àëìà ýþçëöì, ãûç áèð÷ÿêëèì, Ãûðàò, ýÿë!
“Êîðîüëó”. Çèéàäÿñè èëÿ – àðòûãëàìàñû èëÿ,
àðòûã îëàðàã, îëäóãúà ÷îõ. Îüëàíûí àíàñû,
áàúûñû îëäóüóíó áèëèá ãûçûí àíàñû áóíëàðà
çèéàäÿñè èëÿ ùþðìÿò åëÿð... Ð.ßôÿíäèéåâ.
2. Çèéàäÿäèð øÿêëèíäÿ – àðòûãäûð, ÷îõäóð.
Êöððåéè-ÿðçèí þìðö 10-20 ìèí èë äåéèë, áÿëêÿ
10-20 ìèëéîí èëäÿí äÿ çèéàäÿäèð. Ù.Çÿðäàáè.
Ùàúû ßñýÿðèí òÿâàíàñû íÿèíêè éåòìèø èêè ìèí,
áÿëêÿ èêè éöç éåòìèø èêè ìèíäÿí çèéàäÿäèð.
Ñ.Ì.Ãÿíèçàäÿ
ÇÈÉÀÄßËßÍÄÈÐÌß “Çèéàäÿëÿíäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇÈÉÀÄßËßÍÄÈÐÌßÊ á à õ çèéàäÿëÿø-
äèðìÿê.
ÇÈÉÀÄßËßÍÌß “Çèéàäÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÉÀÄßËßÍÌßÊ ô. Çèéàäÿ îëìàã, ÷î-
õàëìàã, àðòìàã, áîëëàíìàã. Àòëû ïèéàäàëàíäû;
Äÿðäè çèéàäÿëÿíäè.. (Áàéàòû). Øàùûí âÿùøÿòè
ãàéÿòäÿ çèéàäÿëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ô.Àõóíä-
çàäÿ.
ÇÈÉÀÄßËßØÄÈÐÌß “Çèéàäÿëÿøäèðìÿê”-
äÿí ô.èñ.
ÇÈÉÀÄßËßØÄÈÐÌßÊ ô. Àðòûðìàã, ÷îõàëò-
ìàã, äàùà äà àðòûðìàã, áîëëàøäûðìàã.
ÇÈÉÀÄßËßØÌß “Çèéàäÿëÿøìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÉÀÄßËßØÌßÊ ô. Àðòìàã, ÷îõàëìàã,
äàùà äà àðòìàã, áîëëàøìàã. [Íàäèð áÿé:]
Èíñàíëàð àðàñûíäà öëôÿò çèéàäÿëÿøäèêúÿ, øöá-
ùÿñèç, êþíöëäÿêè òÿÿññöðàò âÿ ìÿùÿááÿò äÿ î
íèñáÿòäÿ àðòìàüà áàøëàð. Ù.Úàâèä. È÷ÿðèñèíäÿ
éàøàäûüûìûç èéèðìèíúè ÿñðäÿ åëìëÿðèí ÿäÿäëÿðè
áèð äÿðÿúÿäÿ çèéàäÿëÿøìèøäèð êè, .. ñàéìàãëà
ãóðòàðìàã îëìàç. Ô.Àüàçàäÿ.
ÇÈÉÀÄßÑÈÍÚß çÿðô Àðòûãëàìàñû èëÿ, ÷îõëó.
Ñÿêèíÿ îüëóíóí ãåéðÿò âÿ ùöììÿòèíè ýþðöá
çèéàäÿñèíúÿ øàä èäè. “Ìÿêòÿá”.
ÇÈÉÀÔßÒ èñ. [ÿð.] Òÿíòÿíÿëè ãîíàãëûã.
Ãàçàõ áÿéëÿðèíäÿí ãîíàüû ýÿëäè; Áèð ùÿôòÿ
çèéàôÿò ýþéÿ éöêñÿëäè. Àøûã ßëÿñýÿð. Õöñóñÿí
681
ÇÈÉÀËÀÍÄÛÐÛËÌÀ
áó âàõò çèéàôÿòäÿ èøòèðàê åäÿí çèéàëû õàíûì-
ëàðûí ýþçëÿðè äîëìóøäó. Ñ.Ðÿùèìîâ. Áàéûðäà
ãîïàðûð òîïëàð ãèéàìÿò; Òîðïàüûí àëòûíäà ýå-
äèð çèéàôÿò. Ì.Ðàùèì.
ÇÈÉÀËÀÍÄÛÐÛËÌÀ “Çèéàëàíäûðûëìàã”-
äàí ô.èñ.
ÇÈÉÀËÀÍÄÛÐÛËÌÀÃ ìÿúù. 1. Èøûãëàíäû-
ðûëìàã, íóðëàíäûðûëìàã.
2. ìÿú. Ìààðèôëÿíäèðèëìÿê.
ÇÈÉÀËÀÍÄÛÐÌÀ “Çèéàëàíäûðìàã”äàí ô.èñ.
ÇÈÉÀËÀÍÄÛÐÌÀÃ ô. 1. Èøûãëàíäûðìàã,
íóðëàíäûðìàã. Ìèëëÿòè àéûëäàí âÿ îíóí ðóùàíè
âÿ úèñìàíè ãöââÿëÿðèíè ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿí, ãÿë-
áèíè çèéàëàíäûðûá, ðóùóíó òÿçÿëÿíäèðÿí ýþçÿë
âÿ àëè ôèêèðëÿð, ùöñíè-òÿäáèðëÿð, äîüðó âÿ ñàëà-
ìàò ñþçëÿð âÿ ñÿìèìè-ãÿëáäÿí ÷ûõàí àâàçëàð
îëàúàã. Ô.Êþ÷ÿðëè.
2. ìÿú. Ìààðèôëÿíäèðìÿê.
ÇÈÉÀËÀÍÌÀ “Çèéàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÈÉÀËÀÍÌÀÃ ô. 1. Èøûãëàíìàã, íóðëàí-
ìàã. Ýöíÿø ÷ûõäû, çèéàëàíäû éåð öçö; Úèëà-
ëàíäû ñÿôàëàíäû éåð öçö. À.Ñÿùùÿò. Çèéàëàíûð
áöòöí åâëÿð, úàùàí îëóð ðþâøÿí. Ù.Úàâèä.
2. ìÿú. Ìààðèôëÿíìÿê. Åëì èëÿ çèéàëàíàð
áó ìèëëÿò; Ãàëõàð áó òÿÿññöáö úÿùàëÿò...
À.Ñÿùùÿò.
ÇÈÉÀËÛ 1. èñ. Åëì, òåõíèêà, ìÿäÿíèééÿò
ñàùÿñèíäÿ òÿùñèëÿ âÿ õöñóñè áèëèéÿ ìàëèê îëàí
âÿ ÿãëè ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì. Ùÿð êÿí-
äèí þçöíÿ ýþðÿ çèéàëûëàðû âàð... ß.Ñàäûã. Ùå÷
çàìàí çèéàëû ñàéûëà áèëìÿç; Þçýÿíèí äÿðäèíè
éàøàìàéàí êÿñ. Á.Âàùàáçàäÿ. // Öìóìèé-
éÿòëÿ, îõóìóø, ìÿäÿíè, ñàâàäëû àäàì. // Ñèô.
ìÿíàñûíäà. Çèéàëû òÿáÿãÿëÿð. Çèéàëû ãàäûíëàð.
– [Ðÿúÿá:] Íà÷àëíèê ìöàâèíè äåäè êè, àõû ñèç
çèéàëû úàâàíëàðñûíûç. Ãàíòÿìèð.
2. ñèô. À÷ûã, àéäûí, íóðëó, èøûãëû. Ìÿíèì áà-
üûì, áàùàðûì! Ôèêðè çèéàëû, îüëóì. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇÈÉÀËÛËÀØÌÀ “Çèéàëûëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÇÈÉÀËÛËÀØÌÀÃ ô. Çèéàëû îëìàã, ìÿäÿíè
îëìàã, ìÿäÿíèëÿøìÿê. Êÿíä ìÿêòÿáèíäÿ äÿðñ
äåéèðäè, ôèêðÿí äÿ Ìèðçÿ Êÿðèì çèéàëûëàøìûøäû.
Ú.Úàááàðëû.
ÇÈÉÀËÛËÛÃ èñ. Ìÿäÿíèëèê, ôèêðè-à÷ûãëûã.
ÇÈÉÀÍ èñ. [ôàðñ.] Çÿðÿð. Çèéàí âåðìÿê.
Çèéàí âóðìàã. Çèéàí äÿéìÿê. Çèéàíà äöøìÿê.
Çèéàí ýÿòèðìÿê. Çèéàí ýþðìÿê. Çèéàí òîõóí-
ìàã. Çèéàí ÷ÿêìÿê. – Çèéàíûí éàðûñûíäàí
ãàéûòìàã äà ãàçàíúäûð. (Àòà. ñþçö). Íåé÷öí
þçöíÿ çèéàí åäèðñÿí? Éàõøû àäûíû éàìàí åäèð-
682
ÇÈÉÀÍÂÅÐßÍ
ñÿí? Ôöçóëè. [Úàâàí êÿíäëè:] [Ïÿðâèç õàíûí]
ùÿð ýÿëìÿéèíäÿí ðÿèééÿòÿ íÿ ãÿäÿð çèéàí òîõó-
íóð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ñóëòàí:] Ìÿí áó äÿôÿ
ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì, þçö äÿ ùå÷ áèð çèéàí ýþð-
ìÿéÿúÿéÿì. È.Ùöñåéíîâ.
◊ Çèéàí åëÿìÿê – óøàã ñàëìàã.
ÇÈÉÀÍ×Û èñ. âÿ ñèô. Úèíàéÿò ìÿãñÿäè èëÿ
õàëãà, äþâëÿòÿ çèéàí âóðàí, ïèñëèê åäÿí (àäàì);
çèéàíêàð. // Çÿðÿðëè, çÿðÿðâåðÿí. Äàùà ñÿíè
÷ÿêìÿéÿúÿì; Çèéàí÷ûñàí, àé ïàïèðîñ. Àøûã
ßçèç.
ÇÈÉÀÍ×ÛËÛà èñ. Çèéàí÷ûíûí ýþðäöéö úèíà-
éÿò èøè; úèíàéÿò ìÿãñÿäè èëÿ õàëãà, äþâëÿòÿ
çèéàí âóðìà, ïèñëèê åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ýþðö-
ëÿí èø. [Çèíéÿò:] Áó, çèéàí÷ûëûãäàí áàøãà áèð
øåé äåéèëäèð. Ñ.Ðÿùìàí.
ÇÈÉÀÍÕÎÐ [ôàðñ.] á à õ çèéàíêàð. Ñè÷àí
çèéàíõîð ùåéâàíäûð.
ÇÈÉÀÍÕÎÐËÓÃ á à õ çèéàíêàðëûã.
ÇÈÉÀÍÊÀÐ ñèô. [ôàðñ.] Çèéàí âåðÿí, çèéàí
òîõóíäóðàí, çèéàí÷û, çÿðÿðâåðÿí; çèéàí âÿ
çÿðÿðÿ ñÿáÿá îëàí, ìöçöð. [Êÿðèì áàáà:]
Áàõûí î, èëàí ãóéðóüó êèìè ãàðà áóëóäó ýþ-
ðöðñöíöçìö? ×îõ çèéàíêàð áóëóääóð. À.Øàèã.
// Èñ. ìÿíàñûíäà. Ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí çèéàíêàð-
ëàð (ìèêðîáëàð).
ÇÈÉÀÍÊÀÐËÛÃ á à õ çèéàí÷ûëûã.
ÇÈÉÀÍËÛ á à õ çÿðÿðëè. Àúûãëû ãàëõàí, çè-
éàíëû îòóðàð. (Àòà. ñþçö). Ìÿí îíóí ãÿñäÿí
çèéàíëû áèð àääûì àòäûüûíà èíàíìûðàì.
Ì.Ùöñåéí.
ÇÈÉÀÍËÛÃ èñ. Çÿðÿð, èòêè, òÿëÿôàò, õÿñàðÿò,
çÿðÿð. Çÿô åéëÿäè àúèç ìÿíè, ãàëäûì ÿìÿëèì-
äÿí; ×ÿêäèì íÿ çèéàíëûã. Ì.ß.Ñàáèð. [Ãóð-
áàíÿëè:] ..Î êè ãàëäû ãîéóíà, êå÷èéÿ, îíëàð-
äàí äà áèð áàëàúà çèéàíëûã îëóá. Í.Âÿçèðîâ.
[Ùÿñÿí:] Þçöì äÿ ýÿëèá éàòàüûí çèéàíëûüûíû
éîëóõàúàüàì. Çèéàíëûüûí ùàìûñûíû [Ùÿçðÿò-
ãóëóíóí] ýþçöíäÿí ñîéàúàüàì. ß.Ùàãâåð-
äèéåâ.
ÇÈÉÀÍËÛËÛÃ á à õ çÿðÿðëèëèê.
ÇÈÉÀÍÑÛÇ 1. ñèô. á à õ çÿðÿðñèç. Çèéàíñûç
äÿðìàí. Çèéàíñûç àäàì.
2. çÿðô Ùå÷ áèð çÿðÿðÿ, çèéàíà óüðàìàäàí;
õÿòÿðñèç, õÿñàðÿòñèç, ñàü-ñàëàìàò. Àòûëàí îõ-
ëàðäàí ÷ûõ ýÿë çèéàíñûç; Íàìö íèøàíûíà ãóð-
áàí îëäóüóì. ß.Úàâàä.
ÇÈÉÀÍÑÛÇËÛÃ á à õ çÿðÿðñèçëèê.
ÇÈÉÀÍÂÅÐßÍ ñèô. Çÿðÿð ýÿòèðÿí, çÿðÿð-
âåðèúè. Àáøåðîíäà ÷îõäàí êþêö êÿñèëìèø úàíà-
ÇÈÉÀÍÂÅÐÈÚÈ
âàð, òöëêö, ÷àããàë êèìè çèéàíâåðÿí ùåéâàíëàð
ùàðàäàíñà ïåéäà îëóá. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ.
ÇÈÉÀÍÂÅÐÈÚÈ á à õ çÿðÿðâåðèúè. Çèéàí-
âåðèúèëÿðëÿ ìöáàðèçÿ.
ÇÈÉÀÐßÒ èñ. [ÿð.] êþùí. Ùþðìÿò ÿëàìÿòè
îëàðàã áèðèíè ýþðìÿéÿ, áèðè èëÿ ýþðöøìÿéÿ
ýÿëìÿ; ýþðöøÿ ýÿëìÿ; âèçèò. Ìöíÿúúèìáàøû
Ìèðçÿ Ñÿäðÿääèí ãèáëåéè-àëÿìèí çèéàðÿòèíÿ
ìöøÿððÿô îëìàã èñòÿéèð áèð âàúèá èøäÿí þòðö.
Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Èêè àé áóíäàí ãàáàã íà÷àë-
íèêäÿí èçí àëûá ýåòìèøäèì êÿíäèìèçÿ àíàìûí
çèéàðÿòèíÿ. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìöñéþ Ãà-
ìåë ÿââÿëèíúè çèéàðÿòäÿ áó èøëÿðèí ùàìûñûíà
áÿëÿä îëäó. Ãàíòÿìèð.
Çèéàðÿò åòìÿê –
ýþðöøìÿê ö÷öí éàíûíà ýåòìÿê, ýþðöøöíÿ
ýåòìÿê, ýþðöøìÿê. Çèéàðÿòèíÿ ýåòìÿê – ýþ-
ðöøöíÿ ýåòìÿê. Âÿëèÿùä Ýÿíúÿéÿ ýÿëäèéèíèí
èêèíúè ýöíö Ãûçûë Àðñëàíûí âåðäèéè ìÿêòóáó
äà ýþòöðöá áþéöê øàèð Íèçàìèíèí çèéàðÿòèíÿ
ýåòäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áèð àõøàì íÿ îëóð îëñóí
äåéÿ, Íåìÿò úÿíàá Áàõû çèéàðÿò åòìÿéÿ ãÿðàð
âåðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ìöñéþ Ãàìåë Èñôà-
ùàíäà êèìè çèéàðÿò åòìÿëèäèð, êèìëÿ ÿëàãÿ âÿ
äîñòëóã ñàõëàìàëûäûð? Ãàíòÿìèð. [Éàãóò]
ýÿëèð-ýåäèð, àíàñûíû çèéàðÿò åäèð. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû; // äèí. Ùþðìÿò âÿ õàòûðëàìà ÿëàìÿòè
îëàðàã ìöãÿääÿñ ñàéûëàí éåðëÿðè, ãÿáèðëÿðè
âÿ ñ.-íè ýåäèá ýþðìÿ. Ðÿñóë óñòàñûíäàí èçí
àëûá àòàñûíûí ãÿáðèíè çèéàðÿò åòìÿê ö÷öí ãÿ-
áèðèñòàíëûüà éîëëàíäû. “Àøûã Ãÿðèá”. Ýþé-
íöéöí ÿòðàôûíû Ìîëëà Úöìÿ; Ùÿð ýöíö äþðä
éîëëà çèéàðÿò åéëÿð. Ìîëëà Úöìÿ.
Çèéà-
ðÿòÿ ýåòìÿê äèí. – ìöãÿääÿñ ñàéûëàí éåðëÿðè
âÿ ãÿáèðëÿðè ýþðìÿéÿ ýåòìÿê. Èìàìà ÷îõ
ëàçûìäû êè, Àüà Ñàäûã êèìè àõìàãëàð îíóí
çèéàðÿòèíÿ ýåòäè, éà éîõ. Ú.Ìÿììÿäãóëó-
çàäÿ. Àíëàéàíëàð çèéàðÿòÿ ýåòìÿäè; Ýåäÿíëÿð
äÿ ìÿòëÿáèíÿ éåòìÿäè. Àøûã Ìèðçÿ. Çèéàðÿòèíÿ
ýåòìÿê – çèéàðÿò åòìÿê. ..Ãîíøó ãàäûíëàð
Ïèð÷èíàð çèéàðÿòèíÿ ýåòìÿéÿ ãÿðàð âåðìèøäèëÿð.
Ñ.Ùöñåéí. [Ìÿøÿäè Ìöðñÿë:] Ñÿí áó úàíñûç
äàøëàðû äå êè, îíëàð äà àüàíûí çèéàðÿòèíÿ
éóâàðëàíà-éóâàðëàíà ýåäèðëÿðäè. Ò.Ø.Ñèìóðã.
◊ Ùÿì çèéàðÿò, ùÿì òèúàðÿò – ôöðñÿòäÿí,
òÿñàäöôäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, áèð éåðÿ ýÿëìèø-
êÿí, èêèíúè õîø áèð èøè äÿ ýþðìÿê. Ùÿì çèéà-
ðÿò, ùÿì òèúàðÿò, – äåéÿ ßùìÿä ôûíäûã äöêà-
íûíû ëÿüâ åäèá âÿ ÿëÿ ýÿòèðäèéè ïàðàëàðû àðõà-
ëûüûíûí àñòàðûíà òèêèá éîëà äöøäö. Á.Òàëûáëû.
ÇÎÄËÓ
ÇÈÉÀÐßÒ×È èñ. Çèéàðÿò åäÿí àäàì, çèéà-
ðÿòÿ ýåäÿí (ýÿëÿí) àäàì. Ãàéûäàí çèéàðÿò-
÷èëÿð ãÿñÿáÿäÿ ãàëàíëàðäàí ÿùâàëàòû òÿôÿððöàòû
èëÿ þéðÿíìÿê èñòÿéèðëÿð. ß.ßáöëùÿñÿí. // ñèô.
ìÿú. Êþ÷ÿðè ìÿíàñûíäà. Ãàñûìàáàäûí ÷è÷ÿêëè
òàðëàëàðûíûí éåðèíäÿ äöçÿëÿí äÿðéàäà çèéàðÿò÷è
ãóøëàðûí ìåéèòëÿðè öçöðäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇÈÉÀÐßÒ×ÈËÈÊ èñ. Çèéàðÿò èøè, çèéàðÿò
åòìÿ.
ÇÈÉÀÐßÒÝÀÙ èñ. [ÿð. çèéàðÿò âÿ ôàðñ.
...ýàù] Çèéàðÿò éåðè, çèéàðÿò ö÷öí ýåäèëÿí éåð.
[Øåéõ Êÿáèð:] Ãàïûëûá ùèññÿ îëìàñàí ýöìðàù;
Îëàúàã ìÿãáÿðèí çèéàðÿòýàù. Ù.Úàâèä. Áàêû-
íûí ÿòðàôûíäàêû êÿíäëÿðèí áèð ãèñìèíäÿ áèð ÷îõ
ïèðëÿð, îúàãëàð, çèéàðÿòýàùëàð âàðäû. Ù.Ñà-
ðàáñêè. Áó éåðëÿð, áó ãóìëó, àüàúñûç, ÷è÷ÿêñèç
òîðïàãëàð ùÿëÿ òà ãÿäèìëÿðäÿí áåëÿ éûüûí-éûüûí
èíñàíëàðûí çèéàðÿòýàùû èäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
ÇÈÉÈË èñ. Äÿðèíèí öñòöíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí
ìöõòÿëèô áþéöêëöêäÿ äöéöíúöêëÿð.
Çèéèë
òþêìÿê – ÷îõëó çèéèë ÿìÿëÿ ýÿëìÿê, çèéèëëÿ
þðòöëìÿê. [Ùÿìçÿ äåäè:] Î, íåúÿ äåéÿðëÿð,
ãóðáàüàëû ýþëìÿ÷ÿëÿðäÿí ñó è÷ìÿêäÿí äîäàã-
ëàðûì çèéèë òþêöá. “Êîðîüëó”.
ÇÈÉÈËÚÈÊ èñ. Õûðäà, êè÷èê çèéèë.
ÇÈÉÈËÄßÌß “Çèéèëäÿìÿê”äÿí ô.èñ.
ÇÈÉÈËÄßÌßÊ ô. Öøöìÿê, ñîéóãäàí òèòðÿ-
ìÿê, òèð-òèð ÿñìÿê.
ÇÈÉÈËËÈ ñèô. Çèéèëè îëàí, çèéèëëÿ þðòöëö îëàí.
Çèéèëëè ãóðáàüà. Çèéèëëè ÿë.
ÇÈÉÈËËÈËÈÊ èñ. Çèéèëëè îëìà, çèéèë ÷ûõàðìà,
çèéèëëÿ þðòöëö îëìà.
ÇÈÉÈËÎÒÓ á à õ äÿìðîâîòó. Çèéèëîòó âÿ éà
äÿìðîâîòó êþùíÿ äàø äèâàðëàðäà, ìåøÿ êÿ-
íàðëàðûíäà, ÿêèíëÿðäÿ âÿ çèáèëëè éåðëÿðäÿ áèòÿí
âÿ íàðûíúû ñöä øèðÿñè îëàí ÷îõèëëèê îòäóð.
Ì.Ãàñûìîâ.
ÇÎÄ èñ. õöñ. 1. Ìåòàëëàðû ãàéíàã éîëó èëÿ
áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðìà, úàëàìà, áèðëÿøäèðìÿ,
ãàéíàã. // Ìåòàëäà ãàéíàã, úàëàã éåðè. // Ìå-
òàëû äþéìÿêëÿ óçàòìà.
2. ìÿú. äàí. Êÿñÿð, òÿñèð, èòèëèê. Àüçûíûí
çîäó éîõäóð.
ÇÎÄËÀÌÀ “Çîäëàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÄËÀÌÀÃ ô. õöñ. 1. Çîä ãîéìàã, ãàé-
íàã éîëó èëÿ úàëàìàã (äÿìèðè).
2. Ìåòàëû äþéìÿêëÿ óçàòìàã.
ÇÎÄËÓ ñèô. äàí. 1. Çîäó (1-úè ìÿíàäà)
îëàí. Çîäëó áàëòà. – Ýÿëäèëÿð òÿçÿëÿð, àüçû
683
ÇÎÜ
÷îõ îäëó; Êîòàí éàõøû ãà÷àð îëàíäà çîäëó.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
2. ìÿú. Êÿñÿðëè, àüçûîäëó. Çîäëó (ç.) äà-
íûøìàã.
ÇÎÜ èñ. Àüàúäà âÿ áàøãà áèòêèëÿðäÿ éåíèúÿ
úöúÿðÿí ýþé ãàáûãëû èíúÿ áóäàãëàðûí ùÿð áèðè;
ïþùðÿ. Ñþéöäöí çîüëàðû. // Àüàúûí âÿ áàøãà
áèòêèíèí éåð àëòûíäàêû ðèøÿëÿðèíäÿí ÷ûõàí úö-
úÿðòè. Êèøè Õàíïÿðèíè ïàìáûã êîëóíóí éàíûíà
àïàðûá è÷ÿðèäÿí ãàëõàí áèð çîüó ýþñòÿðÿðÿê
äåäè... ß.Âÿëèéåâ.
Çîü àòìàã (âåðìÿê,
åòìÿê) – éåíè éàøûë ãîëëàð ÿìÿëÿ ýÿëìÿê.
Àëìà àüàúû éàõøû çîü àòûáäûð. – Éàçûí áó
àéûíäà õîø êå÷ÿð èëëÿð; Çîü åäèá ðèøÿäÿí áàø
âåðÿð ýöëëÿð. Àøûã ßëÿñýÿð. Àüàúëàð éåíè çîü
àòûð, éàìàúëàðäà éàøûë îòëàð ýþéÿðèð. Ì.Èáðà-
ùèìîâ.
ÇÎÜÀË èñ. Éåìÿëè, ãûðìûçû ìåéâÿñè îëàí
áÿðê îäóíúàãëû àüàú (êîë). Çîüàë 5-6 ìåòð
ùöíäöðëöêäÿ, ãûøäà éàðïàüû òþêöëÿí êîë âÿ éà
àüàúäûð. Ñàðû ðÿíýëè ÷è÷ÿêëÿðè ìàðò-àïðåë àé-
ëàðûíäà éàðïàãëàíìàäàí ÿââÿë à÷ûëûð. Ìåé-
âÿñè ñåíòéàáðäà éåòèøèð. Ù.Ãÿäèðîâ. // Áó àüà-
úûí õûðäà òóðø ìåéâÿñè. Çîüàë ÷ÿðäÿéè. Çîüàë
ìöðÿááÿñè (çîüàëäàí áèøèðèëìèø ìöðÿááÿ).
– Ìåøÿíèí äÿéìèø ÿçýèëè ñàðàëàð; Ùÿì çîüàë
äà äÿðèëìÿéèá ãàðàëàð. À.Ñÿùùÿò. Îüóë-óøàã
çîüàë, ôûíäûã, ìîðóã äÿðìÿéÿ ýåäÿðêÿí Êÿðèì
áàáà äà ñûðàäàí ãàëìàçäû. À.Øàèã. Àëìàëàð
ãûçàðûð, àðìóäëàð, ùåéâàëàð ñàðàëûð, ÿçýèëëÿ
çîüàë áèð-áèðèíÿ ãàðûøûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
Çî-
üàë àõòàñû, àõòà çîüàë – òóìó ÷ûõàðûëàðàã
ãóðóäóëìóø çîüàë. Õàëã áàòûáäûð íîüóëà, øÿ-
êÿðÿ, ãÿíäÿ; Áèçèì åâäÿ àõòà çîüàë äà éîõäóð.
Ì.Ï.Âàãèô.
ÇÎÜÀËÀØÛ èñ. Çîüàë âÿ éà çîüàë ãóðóñó
èëÿ áèøèðèëÿí àø.
ÇÎÜÀËÛ ñèô. Çîüàë ðÿíýèíäÿ, òöíä-ãûðìûçû.
Çîüàëû ïàð÷à. – ..Âàãèô èñòè êöðêöíö ñîéóíäó,
íþêÿðëÿðäÿí áèðè îíóí ÷èéíèíÿ çîüàëû ÷óõà-
ñûíûí öñòöíäÿí ñàìóð õÿçëè èïÿê õèðãÿ ñàëäû,
ñîíðà è÷ÿðè ýèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Äîëäóëàð
ñèëàùà îíëàð áèðòÿùÿð; Ùàúûíûí ñåâäèéè çî-
üàëû êÿùÿð; Àëäû àðõàñûíà Ãóðáàí ÷îáàíû.
Ù.Ê.Ñàíûëû.
ÇÎÜÀËËÛà èñ. ×îõëó çîüàë àüàúû áèòÿí
éåð, çîüàë àüàúëàðû áîë îëàí éåð.
ÇÎÜËÀÌÀ “Çîüëàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÜËÀÌÀÃ ô. 1. Çîü àòìàã, çîü âåðìÿê,
àüàúûí êþêöíäÿí çîüëàð ÷ûõìàã.
684
ÇÎË
2. Éåðÿ éåíè êþê àòìàã.
ÇÎÜËÀÍÌÀ “Çîüëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÜËÀÍÌÀÃ ô. Þç-þçöíÿ çîü àòìàã,
úöúÿðèá ÷ûõìàã, óçàíìàã, áîé àòìàã; ïþù-
ðÿëÿíìÿê.
ÇÎÜËÓ ñèô. Çîüó, çîüëàðû, ïþùðÿñè îëàí.
Çîüëó àüàú.
ÇÎÃÃÓËÄÀÌÀ 1. “Çîããóëäàìàã”äàí ô.èñ.
2. èñ. Éàðàíûí, ÷èáàíûí èðèíëÿìÿéÿ, éåòèø-
ìÿéÿ áàøëàäûüû çàìàí äÿðèí âÿ áÿðê àüðû-
ìàñû, ñàíúìàñû, ýþéíÿìÿñè.
ÇÎÃÃÓËÄÀÌÀà ô. äàí. 1. Èðèí, ÷èðê åò-
ìÿéÿ éàõûí áÿðê àüðûìàã, ñàíúìàã, ýþéíÿ-
ìÿê (éàðà). ×èáàíûì çîããóëäàéûð. – Áàëà-
ãàðäàø, .. úàíûì ñÿíÿ ãóðáàí, î çÿùðèìàðû
òåçúÿ ýÿòèð, éîõñà öðÿéèìèí îðòàñû çîããóëäà-
éûð.. Í.Âÿçèðîâ. [Ìöðñÿë] óôóëäàéûðäû, ÷öíêè
éàðàñû çîããóëäàéûðäû. ß.Âÿëèéåâ.
2. ìÿú. Èíëÿìÿê, èíèëäÿéÿ-èíèëäÿéÿ àüëà-
ìàã àúû-àúû àüëàìàã. Áÿõòè äÿ áó çàìàí çîã-
ãóëäàéûá àüëàìûøäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
ÇÎÃÃÓËÒÓ èñ. Äàâàìëû, áÿðê âÿ äÿðèí
àüðû, ñàíúû, áÿðê ñûçûëòû (á à õ çîããóëäàìà).
[Áÿéèí] ýèúýàùëàðûíäàí ãàëõàí çîããóëòó îíà
ÿçèééÿò âåðèðäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÇÎË1 1. ñèô. Óçóí çîëàã øÿêëèíäÿ îëàí, çîëàã
øÿêëèíäÿ êÿñèëìèø. Çîë ýþí. Çîë òàõòà. // èñ.
Çîëàã øÿêëèíäÿ êÿñèëìèø ýþí, äÿðè âÿ ñ. // èñ.
Àüàúûí ýþâäÿñèíäÿí ãîïàðûëàí çîëàãøÿêèëëè
ãàáûã.
2. èñ. Çîëàã. // Øöé ÷óáóã, ãàéûø çÿðáÿñèíèí
äÿéäèéè éåðäÿ áóðàõäûüû èç. Çîëëàðûí éåðèíäÿ
ãàí ýþðöíìÿéÿ áàøëàäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè.

Çîë ÷ûõàðìàã (÷ÿêìÿê, ãàëäûðìàã) –
øöé ÷óáóã, ãàéûø âÿ ñ. áóíà áÿíçÿð øåéëÿðëÿ
âóðóá áÿäÿíäÿ çîëàã êèìè èç áóðàõìàã. Åé
àðèôëÿð, Èñôàùàíäà; Áèð äÿëëÿê âàð, çîë ÷ûõàð-
äûð. Õÿñòÿ Ãàñûì. Íàçèê ÷óáóã ùÿð äÿôÿ òàï-
ïûëòû èëÿ [Ëà÷ûíà] äÿéÿíäÿ, äÿðèñèíäÿ çîë ãàë-
äûðûðäû. Ì.Ùöñåéí.
ÇÎË2 çÿðô 1. äàí. Äöç, áèðáàø. Çîë ýåòäèì
øèêàéÿòÿ.
2. Àðàñûêÿñèëìÿäÿí, ùÿìèøÿ, äàèìà, òåç-òåç.
Çîë ôèêèð è÷èíäÿäèð. Çîë øèêàéÿò åäèð. – [Ðöñòÿì]
ýþðäö êè, áóðàäà áèð úàâàí ïÿëâàí ÿéëÿøèáäèð.
Àììà ùå÷ êèìíÿí ýöëöá-äàíûøìûð, ùåé áàøûí
ñàëûá àøàüû, çîë ôèêèðäÿäèð. (Íàüûë). [Ñÿôÿð áÿé:]
Éàõøû! Éàõøû! Àõóíä, áó Ãÿíáÿðãóëó ìàøûí
êèìè áèð øåéäèð, áèð êÿðÿ êè, âèíòèíè áóðäóí,
äàùà çîë äàíûøàúàã. Á.Òàëûáëû.
ÇÎËÀ
ÇÎËÀ èñ. äàí. Óçóí íàçèê àüàú, äöç äèðÿê.
×àðäàüûí áþéðöíäÿí áèð çîëà ãîéìàñàã, ó÷à-
úàã. // Óúà àüàúëàðäàí ìåéâÿ ÷ûðïìàã ö÷öí
óçóí, äöç, íàçèê àüàú. Çîëà èëÿ òóò ÷ûðïìàã.
– Óøàã çîëàíû ÿéäè. Áó, óçóí, ùàìàð áèð
àüàúäû. Ï.Ìàêóëó. // ×îõ éåêÿ àüàú.
ÇÎËÀÃ èñ. 1. Áèð åíäÿ îëàí óçóí ôîðìà,
áèð øåéèí áèð åíäÿ îëàí äàð, óçóí ïàð÷àñû.
Äÿìèð çîëàüû. Êàüûç çîëàüû.
2. Åíëè õÿòò. Àáû çîëàãëàðû îëàí ïàð÷à. Àü-
ñàðû çîëàãëàðû îëàí äèâàð êàüûçû. Ïàð÷àäà ãûð-
ìûçû çîëàãëàð. // Áèð øåéèí áóðàõäûüû óçóí,
åíñèç èç; õÿòò; çîë. Èøûãëàíûá àë çîëàüû; Ïàð-
ëàéàíäà ýþé ãóðøàüû; Áèðíÿôÿñÿ ÷ûõäûã äàüû.
Ì.Äèëáàçè.
3. Áèð ñàùÿíèí, ñÿòùèí âÿ áàøãà áèð øåéèí
öìóìè ôîí öçÿðèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð ÿëàìÿòè èëÿ
ôÿðãëÿíÿí óçàíìûø ùèññÿñè. Ãàðà òöñòö çîëàã-
ëàðû. – ..Äàí éåðè ñþêöëìÿéÿ áàøëàéûð, è÷ÿðèéÿ
èøûã çîëàãëàðû ñöçöëöðäö. Ì.Ùöñåéí. Áó ãà-
ðàíëûüû ùàðàäàíñà äöøÿí Àé èøûüûíûí çîëàüû
èêèéÿ ïàð÷àëàìûøäû. ß.Ìÿììÿäõàíëû.
4. Áèð øåéèí óçàíûá ýåäÿí ãèñìè; ãóðøàã,
çîíà, ñàùÿ. Ãàðàòîðïàã çîëàüû. Ñÿùðà çîëàã-
ëàðû. Ñàùèëèí ãóìëó çîëàüû. – Éîëóìóç .. òÿçÿ
ñàëûíìûø ìåøÿ çîëàãëàðû àðàñûíäàí êå÷èðäè.
Ì.Äèëáàçè.
5. êþùí. Êîëõîçëàð òÿøêèë îëóíìàäàí ÿââÿë:
êÿíä òîðïàüûíûí àéðû-àéðû êÿíäëèéÿ ìÿõñóñ
îëàí äàð øóì ñàùÿñè.
ÇÎËÀÃÀÐÀÑÛ ñèô. Çîëàãëàð àðàñûíäà îëàí.
Ìåøÿ çîëàüû ùàâàíûí ùÿðàðÿòèíèí çîëàãàðàñû
òàðëàäà äà àøàüû îëìàñûíà êþìÿê åäèð. Ã.Ýöë.
ÇÎËÀÃËÛ ñèô. Öçÿðèíäÿ çîëàãëàðû îëàí,
çîëàã-çîëàã. Öñòö çîëàãëû ãîâóí. Çîëàãëû áÿ-
áèð. // Öçÿðèíäÿ ìöâàçè õÿòëÿð, úèçýèëÿð îëàí.
Çîëàãëû ïàð÷à. ×èòèí ãàðà çîëàãëàðû âàð.
– [ßñÿä] öçö òÿìèç ãûðõûëìûø, ïöñòåéè ðÿíýäÿ
êþéíÿê ýåéèá ãûðìûçû çîëàãëû ãàëñòóê áàüëà-
ìûøäû. ß.Ñàäûã.
ÇÎËÀÃ-ÇÎËÀÃ ñèô. Çîëàãëàð øÿêëèíäÿ
îëàí. Çîëàã-çîëàã òàðëàëàð. – Ãóðòóëóø ýöë-
ëÿëÿðè çîëàã-çîëàã ãûçàðòäû ùàâàíû. Ð.Ðçà.
// Öçÿðèíäÿ çîëàãëàð îëàí. Çîëàã-çîëàã ïàð÷à.
Çîëàã-çîëàã ïàëàç. Çîëàã-çîëàã äþøÿê. Çî-
ëàã-çîëàã çöðàôÿ. Çîëàã-çîëàã þçáÿê õÿëÿòè.
– [Ãàðàýöíÿíèí] áàøûíûí öñòöíäÿí, äèâàðäà
çîëàã-çîëàã áèð ïÿëÿíý äÿðèñè, öçÿðèíäÿ ìàë
äàìàðûíäàí ùþðöëìöø ãàáà áèð ãàì÷û .. àñûë-
ìûøäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. [Çåéíàë] çîëàã-
ÇÎÌËÀÌÀ
çîëàã õÿñòÿõàíà ïèæàìàñûíûí àëòûíäà éàâàø-
éàâàø áàðìàãëàðûíû òÿðïÿäèðäè. Á.Áàéðàìîâ.
// Çÿðô ìÿíàñûíäà. Çîëàãëàð øÿêëèíäÿ. Áþéðö
ãûðìàíúäàí çîëàã-çîëàã îëìóø éàáû. – Êþé-
íÿéèíèí öñòöíäÿí äÿ ìöìêöíäöð ñàéìàã;
Ãûðìàíúëàíìûø çîëàã-çîëàã ãàáûðüàëàðû.
Ñ.Ðöñòÿì.
ÇÎËËÀÌÀ1 “Çîëëàìàã1”äàí ô.èñ.
ÇÎËËÀÌÀ2 “Çîëëàìàã2”äàí ô.èñ.
ÇÎËËÀÌÀÃ1 ô. äàí. Çîëàãëàð øÿêëèíäÿ
êÿñìÿê, çîë-çîë åòìÿê. Ýþíö çîëëàìàã.
ÇÎËËÀÌÀÃ2 ô. âóëã. 1. Óçóí, ìþùêÿì
áèð øåéëÿ áÿðê âóðìàã, èëèøäèðìÿê, ÷ÿêìÿê.
Äÿëè øåéòàí äåéèð êè, áèð äÿéÿíÿê; Ìîëëàíûí
çîëëà áàøûíà çèðÿê. Ñ.ß.Øèðâàíè. [Àòàêèøè:] Áèð
éîë Äèòäèëè Ùÿñÿíèí ýöíäÿéìÿçèíäÿí áèð àüàú
çîëëàäûì êè, èêè àé ñöìöêëÿðèíÿ éàüëû õÿìèð
ñàëäûëàð. Ú.Úàááàðëû. Äàâà ãûçûøàí êèìè ùÿð
êÿñ ÿéèëèá þç áàøìàüûíû ÷ûõàðûá ÿëèíÿ àëàð âÿ
áèð-áèðèíèí ñèð-ñèôÿòèíÿ çîëëàéàðäû. Ãàíòÿìèð.
2. Éàðàðñûç áèð øåé êèìè àòìàã, òóëëàìàã.
Àù, î ñàÿòäÿí ëöò åéëÿð ìöðäÿøèð ÿíäàìöâè;
Òàõòà öñòöíäÿ éóâàð, òàáóòÿ çîëëàð úàíöâè.
Ì.Ìþúöç.
ÇÎËËÀÍÌÀ “Çîëëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎËËÀÍÌÀÃ ìÿúù. âóëã. 1. Áÿðê âóðóë-
ìàã, èëèøäèðèëìÿê, äþéöëìÿê.
2. Éàðàðñûç áèð øåé êèìè àòûëìàã, òóëëàíìàã.
ÇÎËËÀÒÌÀ “Çîëëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎËËÀÒÌÀÃ á à õ çîëëàìàã2. Ãÿôëÿòäÿ
éàòûá, àä áàòûðûá, íàì àëûðûç áèç; Áàøà éóì-
ðóã çîëëàäûðûç, êàì àëûðûç áèç. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇÎËÎÒÍÈÊ èñ. [ðóñ.] Áóõàð ìàøûíëàðûíäà
áóõàðïàéëàéûúû ìåõàíèçì.
ÇÎË-ÇÎË1 ñèô. Çîëëàð, çîëàãëàð øÿêëèíäÿ
îëàí. // Öçÿðèíäÿ çîëàãëàð îëàí. Çîë-çîë ïàð÷à.

Çîë-çîë åòìÿê – 1) á à õ çîë ÷ÿêìÿê
(“çîë1”äÿ); 2) çîëàãëàð øÿêëèíäÿ èçëÿð ÿìÿëÿ
ýÿëÿíÿ ãÿäÿð ãûðìàíú, øöâ âÿ ñ. èëÿ âóðìàã.
ßíäàìûíû çîë-çîë åëÿäè. // Çÿðô ìÿíàñûíäà.
Çîëàãëàð øÿêëèíäÿ, çîëàã êèìè. Äþøÿéè, éîð-
üàíû çîë-çîë úûðäûëàð; Çîëàãëàðû êÿíäèð êèìè
áóðäóëàð. Ù.Ê.Ñàíûëû. [Êÿéàí Ùàúûéåâèí] ýþç-
ëÿðè áèð àç øèøìèøäè, öçöíäÿ áèð íå÷ÿ áàðìà-
üûíûí éåðè çîë-çîë äóðóðäó. ß.ßáöëùÿñÿí.
ÇÎË-ÇÎË2 çÿðô Òåç-òåç, àðàñûêÿñèëìÿäÿí,
ìöòÿìàäèéÿí. Çîë-çîë áàõìàã.
ÇÎÌ èñ. ìÿù. Àðõûí è÷èíäÿí áåëëÿ àëûíûá
êÿíàðëàðûíà ãîéóëàí ñóëó ïàë÷ûã. Çîì âóðìàã.
ÇÎÌËÀÌÀ “Çîìëàìàã”äàí ô.èñ.
685
ÇÎÌËÀÌÀÃ
ÇÎÌËÀÌÀà ô. ìÿù. Àðõûí è÷èíäÿêè ïàë-
÷ûüû áåëëÿ ýþòöðöá áÿíä øÿêëèíäÿ êÿíàðëàðûíà
éûüìàã, áÿíä âóðìàã. Àðõû çîìëàìàã.
ÇÓÍÀ [éóí.] Ùÿð ùàíñû áèð öìóìè ÿëàìÿ-
òèíÿ ýþðÿ ñÿúèééÿëÿíÿí ìöÿééÿí ÿðàçè ñà-
ùÿñè; ãóðøàã, ðàéîí. Àðêòèê çîíà. Ñóáòðîïèê
çîíà. Ìåøÿ çîíàñû. Ñÿðùÿä çîíàñû. Ðåñïóá-
ëèêàìûçûí ÿñàñ ÷àé çîíàñû Ëÿíêÿðàí – Àñòàðà
ðàéîíëàðûäûð. Ãàðàáàü àòûíûí âÿòÿíè âÿ ÿñàñ
éàéûëäûüû éåðëÿð Ãàðàáàü çîíàñû îëìóøäóð.
– Õÿçÿðèí ñàùèëè, õîø ýÿçìÿëè çîíàñû äà âàð...
Ð.Ðçà.
ÇÎÍÀË ñèô. [éóí.] Çîíàéà àèä îëàí, çîíà
èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí, ìöÿééÿí çîíà ö÷öí ñÿ-
úèééÿâè îëàí. Çîíàë áèòêèëÿð. – Áîç òîðïàãëàð
Ãàðàáàü äöçöíöí àðàí ùèññÿñè ö÷öí ÿñàñ
çîíàë òîðïàãëàð ùåñàá îëóíóð. Ñ.Ñàëàéåâ.
ÇÎÍÀËËÛÃ èñ. [éóí.] õöñ. Çîíàëàð öçðÿ
éåðëÿøìÿ, ãóðøàãëàð öçðÿ éåðëÿøìÿ. Òîðïàüûí
çîíàëëûüû. – Êè÷èê Ãàôãàç ñûðà äàü ñèñòåìè øà-
ãóëè çîíàëëûã ãàíóíóíà òàáå îëàí õöñóñèééÿò
éàðàäûð. Ñ.Ñàëàéåâ.
ÇÎÍÄ [ôð.] 1. Îðãàíëàðûí, òîõóìàëàðûí äà-
õèëèíè òÿäãèã åòìÿê ö÷öí îíëàðûí è÷èíÿ éåðè-
äèëÿí áîðóúóã âÿ éà ÷óáóã øÿêëèíäÿ òèáá àëÿòè.
Ìÿäÿéÿ çîíä ñàëìàã.
2. Òîðïàüûí äÿðèí ãàòëàðûíû éîõëàìàã âÿ
íöìóíÿëÿð ýþòöðìÿê, ùàáåëÿ ãóéó ãàçûìàã
ö÷öí áóðüó.
3. Àòìîñôåðèí éöêñÿê ãàòëàðûíäà ìåòåîðî-
ëîæè èøëÿð àïàðìàã ö÷öí è÷ÿðèñèíäÿ àâòîìàòèê
éàçìà úèùàçû îëàí êè÷èê ùàâà áàëîíó.
ÇÎÍÄËÀÌÀ “Çîíäëàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÍÄËÀÌÀÃ ô. 1. Çîíä (1-úè ìÿíàäà)
ñàëìàã.
2. Çîíä (3-úö ìÿíàäà) áóðàõìàã.
ÇÓÍÒÈÊ [ðóñ. ÿñëè ùîëë. çîííåäåê-äÿí]
Éàüûøäàí, ýöíäÿí ãîðóíìàã ö÷öí öçÿðèíÿ
ïàð÷à ÷ÿêèëìèø ìèëëÿðÿ áÿíä åäèëìèø à÷ûëûá-
áöêöëÿí ÿë àüàúû øÿêëèíäÿ àëÿò; ÷ÿòèð, ýöíëöê,
éàüìóðëóã. ßëèíäÿ çîíòèê òóòìàã. Çîíòèê à÷-
ìàã. – Ïÿíúÿðÿíèí áèðèíäÿ à÷ûã ãàäûí çîíòèêè
ãîéóëìóøäó. Ñ.Ðÿùìàí.
ÇÎÍÒÈÊËÈ ñèô. Áàøûíà çîíòèê òóòìóø, ÿëèíäÿ
çîíòèê îëàí. Çîíòèêëè êèøè. – Çîíòèêëè ãàäûíëàð
àë÷àã ÷àäûð êèìè ýþðöíöðäöëÿð. Ìèð Úÿëàë.
çîî... [éóí. çîîí] – ìöðÿêêÿá ñþçëÿðèí
áèðèíúè òÿðêèá ùèññÿñè îëóá, ùåéâàíëàð àëÿìèíÿ
ìÿíñóáèééÿò, éàõóä ñþçöí ùåéâàíà àèä îëäó-
686
ÇÎÎÒÅÕÍÈÊÀ
üóíó áèëäèðèð; ìÿñ.: çîîáàéòàðëûã, çîîýèýè-
éåíà, çîîïñèõîëîýèéà, çîîúîüðàôèéà, çîîïàðê,
çîîñòàíñèéà.
ÇÎÎÁÀÉÒÀÐ èñ. [éóí. çîîí âÿ ÿð. áÿéòÿð]
Êÿíä òÿñÿððöôàò ùåéâàíëàðûíûí éåòèøäèðèëìÿñè,
áÿñëÿíìÿñè, ñàõëàíìàñû âÿ îíëàðäàí äöçýöí
èñòèôàäÿ îëóíìàñû ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ìöòÿõÿñ-
ñèñ. Çîîáàéòàð íÿçàðÿòè.
ÇÎÎÁÀÉÒÀÐËÛÃ ñèô. Êÿíä òÿñÿððöôàò
ùåéâàíëàðûíûí éåòèøäèðèëìÿñèíÿ, áÿñëÿíìÿ-
ñèíÿ, ñàõëàíìàñûíà âÿ îíëàðäàí äöçýöí èñòè-
ôàäÿ îëóíìàñûíà, ùàáåëÿ îíëàðûí ìöàëèúÿñèíÿ
àèä îëàí. Çîîáàéòàðëûã øÿáÿêÿñè. Çîîáàéòàðëûã
èíñòèòóòó. Çîîáàéòàðëûã òÿäáèðëÿðè. Çîîáàéòàð-
ëûã òÿëÿáëÿðè.
ÇÎÎÚßÐÐÀÙËÛà èñ. [éóí. çîîí âÿ úÿð-
ðàùëûã] Ùåéâàíëàð öçÿðèíäÿ úÿððàùëûüà àèä
åëì. Â.È.Âñåâîëîäîâ (1790-1863) çîîúÿð-
ðàùëûüà .. äàèð ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè îëìóøäóð.
“Öìóìè çîîòåõíèéà”.
ÇÎÎÝÈÝÈÉÉÍÀ [éóí. çîîí âÿ ùéýèåèíîñ –
øÿôàâåðèúè] Ùåéâàíëàðûí ñàüëàìëûüûíû ãîðóìà
øÿðàèòè âÿ òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà åëì.
ÇÎÎÝÈÝÈÉÅÍÈ´Ê ñèô. [éóí.] Çîîýèýèéåíàéà
àèä îëàí, çîîýèýèéåíà èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí. Çîî-
ýèýèéåíèê òÿäáèð. Çîîýèýèéåíèê ãàéäà.
ÇÎÎËÓÝÈÉÀ [éóí. çîîí âÿ ëîýîñ – åëì,
àíëàéûø] Ùåéâàíëàð àëÿìèíäÿí áÿùñ åäÿí åëì.
ÇÎÎËÎÆÈ´ ñèô. [éóí.] 1. Çîîëîýèéàéà àèä
îëàí. Çîîëîæè ìóçåé.
2. ìÿú. Ùåéâàíè, ãàáà.
ÇÎÓËÎÃ [éóí.] Çîîëîýèéà (ùåéâàíäàð-
ëûã) ìöòÿõÿññèñè.
ÇÎÎÏÁÐÊ [éóí. çîîí âÿ èíý. ïàðê] Ùåé-
âàíàò ïàðêû, çîîëîæè ïàðê. Ýàù çîîïàðêäà
ýÿçèðÿì ñÿëëèìè; ùÿð úöðÿ ùåéâàí ýþðöðÿì,
ãîðõìóðàì. Ð.Ðçà.
ÇÎÎÒÉÕÍÈÊ [éóí. çîîí âÿ òåúùíå-äÿí]
Çîîòåõíèéà ìöòÿõÿññèñè. Êÿíäèí ìöÿëëèìëÿðè,
êîëõîçóí áðèãàäèðëÿðè, çîîòåõíèêè, àãðîíîìó
ùÿìèøÿ öçëÿðèíè Ñÿìÿä Áàéðàìëûéà ãûðõäûðûð-
äûëàð.. Ì.Ùöñåéí. Àãðîíîì, áàéòàð, çîîòåõ-
íèê, ìöùÿíäèñ, éåðþë÷ÿí éåíè êÿíäèí òÿðÿããèñè
óüðóíäà úèääè èøÿ ýèðèøäè. ß.Âÿëèéåâ.
ÇÎÎÒÉÕÍÈÊÀ [éóí. çîîí âÿ òåúùíå]
Ùåéâàíäàðëûã åëìè; êÿíä òÿñÿððöôàò ùåéâàí-
ëàðûíûí éåòèøäèðèëìÿñè, ñàõëàíûëìàñû âÿ îíëàð-
äàí äöçýöí èñòèôàäÿ öñóëëàðûíäàí áÿùñ åäÿí
åëì.
ÇÎÎÒÅÕÍÈÊÈ
ÇÎÎÒÅÕÍÈ´ÊÈ ñèô. [éóí. çîîí âÿ òåúùíå-
äÿí] Çîîòåõíèêàéà àèä îëàí. Çîîòåõíèêè ëà-
áîðàòîðèéà. Çîîòåõíèêè ãàéäàëàð.
ÇÎÎÒÉÕÍÈÉÀ á à õ çîîòåõíèêà. Çîîòåõ-
íèéàäà ãàðàìàëûí áÿäÿí ãóðóëóøó èëÿ áèðëèêäÿ
åêñòåðéåðè, éÿíè áÿäÿíèí õàðèúè ýþðöíöøö äÿ
þéðÿíèëèð. “Ãàðàìàë”.
ÇÎÏÀ èñ. äàí. Äÿéÿíÿê, êþòÿê. Ìîëëà äà
ÿëèíÿ áèð éåêÿ çîïà àëûá îíó ãîâà-ãîâà ÷ûüûðûð.
“Ì.Í.ëÿòèô.” [Ùåëìè:] Ìÿí ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð
áóíëàðûí ùÿð áèðèñèíÿ éöç çîïà âóðóëìàñûíû
ÿìð åäÿðñèíèç. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ìèðçÿ Ñöëåé-
ìàíà çîïà âóðàúàãëàð. Á.Òàëûáëû.
ÇÎÏÀËÀÌÀ “Çîïàëàìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÏÀËÀÌÀÃ ô. äàí. Çîïà èëÿ äþéìÿê,
êþòÿêëÿìÿê.
ÇÎÏÀËÀÍÌÀ “Çîïàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÏÀËÀÍÌÀÃ ìÿúù. äàí. Çîïà èëÿ äþ-
éöëìÿê, êþòÿêëÿíìÿê.
ÇÎÏÀËÀÒÌÀ “Çîïàëàòìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÏÀËÀÒÌÀÃ èúá. Çîïà èëÿ äþéäöðìÿê,
êþòÿêëÿòìÿê.
ÇÎÏÓ èñ. åòíîãð. Êå÷ìèøäÿ òîéëàðäà úàâàí-
ëàðûí úÿðýÿ èëÿ äóðóá óçóí ÷óáóãëà îéíàäûã-
ëàðû áèð îéóí.
ÇÎÐ [ôàðñ.] 1. èñ. Ýöú. Ìóçäóð àíëàäû êè,
÷îõ ïóëóí çîðó äà ÷îõ îëóðìóø. Ñ.Ì.Ãÿíè-
çàäÿ. [Ìèðçÿ Ùÿñÿí:] Áóíäàí ñîíðà òðàêòîð
àäëàíàí ìàøûíûí çîðó èëÿ ÿêÿúÿêñèíèç. ß.Ùàã-
âåðäèéåâ. [Ùàðóí:] Äöøìÿíèí çîðó ãàáàüûíäà
êþíöë õîô åéëÿìÿç. Ö.Ùàúûáÿéîâ.
Çîð åò-
ìÿê (åëÿìÿê) – ýöúëÿ ìÿúáóð åòìÿê, ýöú
òÿòáèã åòìÿê. [Ìÿùÿððÿì:] Îäóð êè, [Ñÿðèé-
éÿéÿ] çîð åòìÿéÿ ùàããûíûç âÿ èõòèéàðûíûç éîõ-
äóð. Ú.Úàááàðëû. Çîð ýÿëìÿê – öñòöí îëìàã,
ãàëèá ÷ûõìàã, ìÿúáóð åòìÿê. Çîð èëÿ –
1) çîðëà. Ìÿí ñÿíäÿí àéðûëìàçäûì; Çîð èëÿí
àéûðäûëàð. (Áàéàòû). Íàÿùë îëàíà ìÿòëÿáè àí-
äûðìàã îëóðìó?! Ñþç ãàíìûéàíà çîð èëÿ ãàí-
äûðìàã îëóðìó?! Ì.ß.Ñàáèð. Ìåõàíèêè çîð èëÿ
ìàøûíõàíàäàí êÿíàðà ÷ûõàðäûëàð. Ù.Íÿçÿðëè;
2) âàð ýöúö èëÿ. Êå÷ìèø êþñþéö çîð èëÿ éåðÿ
âóðàíäà ãûüûëúûì ñà÷ûëàí êèìè [äÿðâèøèí] ýþç-
ëÿðè ìÿøÿëëÿíäè. À.Äèâàíáÿéîüëó. Çîð èøëÿò-
ìÿê (ýþñòÿðìÿê) – çîð åòìÿê, ýöúäÿí èñòè-
ôàäÿ åòìÿê, çîðàêûëûã åòìÿê. [Âàùèäîâ Òåë-
ëèéÿ äåäè:] Áÿçÿí çîð èøëÿòìÿê ëàçûìäûð êè,
ñåâäèéèí àäàìû õîøáÿõò åäÿñÿí. ß.Ìÿììÿä-
õàíëû. Çîðà ÷ÿêìÿê – ÷ÿòèíëèéÿ ñàëìàã, áÿðêÿ
÷ÿêìÿê, ìÿúáóð åòìÿéÿ ÷àëûøìàã. Áîøëà, àé
ÇÎÐ
ìîëëà äàéû, ñÿí äÿ áèçè ÷ÿêìÿ çîðà; Áèç ñÿíèí
ùèéëÿí èëÿ äöøìÿðèê ÿñëà áó òîðà. Ì.ß.Ñàáèð.
Çîðà ñàëìàã – ÷ÿòèíëèéÿ ñàëìàã, ýöúÿ ñàë-
ìàã. Ìîëëà äàðòûíäû, àíúàã ãîëóíóí ìÿí-
ýÿíÿéÿ äöøäöéöíö ýþðöá çîðà ñàëìàäû.
Ñ.Ðÿùìàí. Çîðóíà äþíöì! – òÿðèô âÿ òÿø-
âèã èôàäÿñè (áèðèíÿ öðÿê âåðìÿê, áèð èøÿ úÿñà-
ðÿòëÿíäèðìÿê âÿ òÿùðèê åòìÿê ö÷öí èøëÿíèð).
Ãöââÿòëÿ ñûõ äþøöíÿ òöôÿíýèí ãóíäàüûíû; Âóð,
çîðóíà äþíöì, âóð, áàø ãàëäûðàí éàüûíû!
Ð.Ðçà. // Ãîëóýöúëöëöê, ãîëóíóí ýöúö. Çîð
âåðìÿê – 1) ýöú âåðìÿê. [Àñëàí áÿé:] Õîø
ýÿëäèí, ýåò àíúàã áóíäàí ñîíðà àüëûíà çîð
âåðìÿ... Í.Âÿçèðîâ; 2) àüûð òÿñèð åòìÿê. Àéðû-
ëûã çîð âåðäè àíà ãÿëáèíÿ; Ýÿë! – äåéèá éàíûíà
÷àüûðäû éåíÿ. Ñ.Âóðüóí.
2. ñèô. ×îõ ýöúëö, ãöââÿòëè, áþéöê. À÷àðûí
ýöúö ãûôûëäàí çîðäóð. (Àòà. ñþçö). [Ïàøà Ãÿ-
ðèáÿ:] Ìÿí áèëèðÿì ñÿí ãÿðèáñÿí, àíúàã äåéèð-
ëÿð êè, ÷îõ çîð àøèãñÿí. “Àøûã Ãÿðèá”. // ×îõ
áàúàðûãëû, ãî÷àã, ÿëèíäÿí ùÿð øåé ýÿëÿí. Êèøè
çîð àäàìäûð. // çÿðô ×îõ, õåéëè. [Ðöñòÿì áÿé:]
×èíýèç, íÿ ÷îõ éàòìûøûã, áàëàì? – äåäè, – çîð
éàòäûã. ×ÿìÿíçÿìèíëè.
3. ñèô. ×ÿòèí, ÷ÿòèí áàøà ýÿëÿ áèëÿí, çåùíè
âÿ éàõóä úèñìàíè ýöú òÿëÿá åäÿí, ÷îõ àüûð.
Çîð ìÿñÿëÿ. – Ìöãèì áÿé .. ñàáàùêû èøèí ÷îõ
çîð èø îëäóüóíó êÿñäèðäè, òÿêðàðÿí þç íèòãèíè
íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Ðÿùèìîâ.
// Çîðäóð øÿêëèíäÿ – ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Óôô, .. áó
ãÿäÿð ìÿøÿããÿòäÿí ñîíðà îíà éàõûíëàøìàã
éåíÿ äÿ çîðäóð, – äåäè. Ù.Íÿçÿðëè.
4. èñ. Ìÿúáóðèééÿò. Ìÿíèì éåòèì óøàüà
ðÿùìèì ýÿëèð, ÷öíêè î óøàã ñàùèáñèçäèð âÿ áó
áàðÿäÿ äÿõè ìÿíÿ çîð éîõäóð. Ú.Ìÿììÿä-
ãóëóçàäÿ. [Ýåíåðàë:] Õîøëóãëà åòìÿñÿ, íÿ ýÿ-
ëèá çîðà? Áèç êè, ýÿëìÿìèøèê õîøëóãëà áóðà.
Á.Âàùàáçàäÿ. // Çÿðô ìÿíàñûíäà. Ìÿúáóðèé-
éÿò àëòûíäà, ìÿúáóðÿí, èñòÿìÿäÿí, þç õàùèøè
îëìàäàí. ..Òàúèð éàðû çîð, éàðû õîø ùàìáàëû
ïàäøàùûí éàíûíà àïàðäû. (Íàüûë).
5. Çîðëà øÿêëèíäÿ çÿðô – 1) ýöú èøëÿäÿðÿê
(èøëÿäèëÿðÿê), ýöú òÿòáèã åäÿðÿê (åäèëÿðÿê),
ìÿúáóðèééÿò àëòûíäà. Ãûçû ýÿòèðäèëÿð ñàðàéà
çîðëà; Ùÿð øåéè ñàðàéäà àíëàäû Ëåéëà.
Á.Âàùàáçàäÿ; // èñòÿìÿéÿ-èñòÿìÿéÿ, þçöíö
ìÿúáóð åäÿðÿê. [ßëëÿçîüëó] ñèôÿòèíè åéáÿúÿð
áèð øÿêëÿ ñàëäû, ãÿäÿùèí àç ãàëà éàðûñûíû çîðëà
ïöñòÿ àüçûíà òÿïäè. È.Ùöñåéíîâ; 2) ÷îõ ÷ÿ-
òèíëèêëÿ, ýöúëÿ. Þçöíö çîðëà ÷ÿêèá àïàðàí
687
ÇÎÐÀÊÛ
ãîéóíëàðûí éåëèíè ñöäëÿ äîëó èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
Àíúàã òöôÿíý ÷îõ óçóí âÿ àüûð îëäóüóíäàí
îíóí ÿëè òÿòèéÿ çîðëà ÷àòûðäû. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ;
3) ýöúëÿ, ýöú-áÿëà èëÿ, ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ (áó ìÿ-
íàäà áÿçÿí “çîð-áÿëà èëÿ” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð).
Èøèí þùäÿñèíäÿí çîðëà ýÿëäè. Çîðëà þçöíö ñàõ-
ëàéà áèëäè. Îíó çîð-áÿëà èëÿ ðàçû ñàëà áèëäèëÿð.
ÇÎÐÀÊÛ ñèô. Çîð ýöúö èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí,
çîðëà îëàí, çîðà èñòèíàä åäÿí. Çîðàêû ÷åâðèëèø.
Çîðàêû òÿäáèð. Çîðàêû àññèìèëéàñèéà.
◊ Çîðàêû þëöì ùöã. – çîð íÿòèúÿñèíäÿ áàø
âåðÿí þëöì, ãÿòë (òÿáèè þëöì ãàðøûëûüû).
ÇÎÐÀÊÛËÛÃ èñ. 1. Çîð òÿòáèãè, çîð èøëÿòìÿ;
çîð âàñèòÿñè èëÿ ìÿúáóðèééÿò. Èø çîðàêûëûã ìÿ-
ñÿëÿñèíÿ ýÿëèðñÿ, áèçèìêèëÿð îðàäàäûð, ãîðõ-
ìàéûí. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ..Úÿáùÿëÿðèí áèðèñèíèí
áàéðàüû àçàäëûã âÿ çÿùìÿò, î áèðèñèíèí áàé-
ðàüû çîðàêûëûã âÿ àüàëûã èäè. Ì.Èáðàùèìîâ.
2. Ãîëóýöúëöëöê, çîðëà ìÿúáóð åòìÿ; çîð
ýöúö èëÿ ýþðöëÿí èø; çöëì, ãàíóíñóçëóã, þç-
áàøûíàëûã, ùàãñûçëûã. Áèçèì ùöãóã åëìè ùÿð
ùàíñû çîðàêûëûüûí, ùàãñûçëûüûí ÿëåéùèíÿäèð!
Ñ.Ðÿùèìîâ. Êàìèëèí âåðäèéè òÿñÿëëè [Áèãÿìè]
ðóùëàíäûðûðäûñà äà, ýþðäöéö çîðàêûëûã âÿ éå-
äèéè àüûð êþòÿêäÿí ÿäàëÿòèí îëà áèëÿúÿéèíÿ
èíàíà áèëìèðäè. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
Çîðàêûëûã
åòìÿê – 1) çîðà ÿë àòìàã, çîð èøëÿòìÿê, çîðëà
ìÿúáóð åòìÿê, ãàáà ãöââÿ òÿòáèã åòìÿê;
2) òàáå îëìàìàã, èíàä ýþñòÿðìÿê, ùþúÿò åëÿ-
ìÿê. [Êÿðáÿëàéû] ßäÿ, ùþêóìÿò èëÿ çîðàêûëûã
åëÿìÿê îëàð? Ù.Íÿçÿðëè.
ÇÎÐÁÀ ñèô. 1. ×îõ èðè, ÷îõ éåêÿ, ÷îõ áþ-
éöê. Çîðáà àéû. Çîðáà úàíàâàð. Çîðáà èëàí.
Çîðáà äàø. – Çîðáàäûð ùÿð÷ÿíä êè, ãÿääèí
ñÿíèí; Éîõ ìÿíÿ òàé îëìàüà ùÿääèí ñÿíèí.
Ì.ß.Ñàáèð. [Íèñÿ õàëà] ïèëëÿêÿíèí àëòûíäà éà-
òàí çîðáà áèð ãîéóí èòèíèí áîüàçûíà àéàüûíû
áàñûá áèçÿ äåäè. Ãàíòÿìèð. // äàí. Öìóìèé-
éÿòëÿ áþéöê. [Àõóíä:] Áó íèêàù êÿñìÿêäÿí
âÿ éà êÿñäèðìÿêäÿí çîðáà ñàâàá éîõäóð, ÿëÿë-
õöñóñ, ñèüÿ îëà. Ú.Úàááàðëû.
2. ìÿú. ×îõ áþéöê, ÷îõ íöôóçëó, ýþðêÿìëè
(àäÿòÿí êèíàéÿ éîëó èëÿ äåéèëèð). Øóøà øÿùÿðè-
íèí ëàï çîðáà ìîëëàëàðûíûí áó ñîéóãäà .. áó
îòóç-ãûðõ âåðñò éîëó ýÿëìÿêäÿí ìÿíçóðëàðû
íÿ èìèø? “Ìîë. Íÿñð.” // Èñ. ìÿíàñûíäà. ..Çîð-
áàëàðûí çöëì âÿ èñòèáäàäûíà áèð íÿùàéÿò âåð-
ìÿê .. ìÿãñÿäè èëÿ øÿùÿðèí “àüà”ëàðû .. áèð
“úÿìèééÿò” äöçÿëòäèëÿð. Ñ.Ùöñåéí.
688
ÇÎÐÁÀÇÎÐËÓÃ
3. ìÿú. ×îõ ýöúëö, ÷îõ ãöââÿòëè, ÷îõ áþéöê.
Ìöáàðèçÿ àïàðäûüûìûç ãöââÿëÿð çîðáàäûð.
Ì.Ñ.Îðäóáàäè.
ÇÎÐÁÀÚÀ ñèô. ×îõ çîðáà. Úàíëûúàäûð, çîð-
áàúàäûð áàëäûðûì; Ñûíäûðà áèëìÿç ìÿíè ùå÷
èëäûðûì. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇÎÐÁÀËÀÍÌÀ “Çîðáàëàíìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÐÁÀËÀÍÌÀà ô. äàí. ×îõ áþéöìÿê,
çîðáà îëìàã, ÷îõ áþéöéöá àðòìàã, éåêÿëÿí-
ìÿê, øèøìÿê. Ýöíäÿ îí øàùû èëÿ úöìëÿ öìóðè
àäëàíûð; Áó âöúóäèí êè, äÿìàäÿì ÿìÿëè çîð-
áàëàíûð. Ì.ß.Ñàáèð.
ÇÎÐÁÀËÀØÄÛÐÛËÌÀ “Çîðáàëàøäûðûë-
ìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÐÁÀËÀØÄÛÐÛËÌÀà ìÿúù. ×îõ áþéö-
äöëìÿê, éåêÿëÿøäèðèëìÿê, èðèëÿøäèðèëìÿê.
ÇÎÐÁÀËÀØÄÛÐÌÀ “Çîðáàëàøäûðìàã”-
äàí ô.èñ.
ÇÎÐÁÀËÀØÄÛÐÌÀÃ ô. äàí. Çîðáà ùàëà
ñàëìàã, ÷îõ áþéöòìÿê, ÷îõ áþéöäöá àðòûð-
ìàã, éåêÿëÿøäèðìÿê, èðèëÿøäèðìÿê.
ÇÎÐÁÀËÀØÌÀ “Çîðáàëàøìàã”äàí ô.èñ.
ÇÎÐÁÀËÀØÌÀà ô. äàí. ×îõ áþéöìÿê,
÷îõ éåêÿëìÿê, ùÿääèíäÿí àðòûã øèøìÿê, çîðáà
îëìàã. Ýöíëÿð êå÷äè, àéëàð êå÷äè, áàëàúà Úÿáè
éàâàø-éàâàø áîé àòûðäû, ôÿãÿò ùÿìèøÿ çÿèô,
öçö êè÷èê, áàøû èñÿ ýöíáÿýöí çîðáàëàøûðäû.
Í.Íÿðèìàíîâ.
ÇÎÐÁÀËÛÃ èñ. äàí. 1. Éåêÿëèê, èðèëèê, áþ-
éöêëöê; çîðáà øåéèí ùàëû. Áàøëàäû òÿðèôÿ ïàëûä
ãàìÿòèí; Þéäö þçöí, çîðáàëûüûí, ùàëÿòèí.
Ì.ß.Ñàáèð. Éóñèô Ãàðàúà ãûçûí òÿðñëèéèíÿ
òÿÿúúöá åäèá àðâàäûíà äåéÿðäè: – Áó çîðáà-
ëûãäà àéû ìÿíèì ãàì÷ûìûí ãîðõóñóíäàí ùÿð
úöð îéóí ÷ûõàðûð, àììà áó áàëàúàëûãäà ãûçûí
ÿëèíäÿ àúèç ãàëìûøàì. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ.
2. ìÿú. á à õ çîðáàçîðëóã. Ùÿð éåðäÿ, ùÿð
ìöùèòäÿ ùàãñûçëûüûí, ãîëóýöúëöëöéöí, çîðáà-
ëûüûí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûøëàð îëóðäó. Ñ.Ùöñåéí.
ÇÎÐÁÀÇÎÐ èñ. Çàëûì, çöëìêàð, ãîëóýöúëö,
çîðàêûëûã åäÿí, áàøëû-áàøûíàëûã åäÿí àäàì.
Ãîéìóéóáëàð áàøûìûçûí öñòöíö êÿñÿí ìèí-
ëÿðëÿ çîðáàçîðëàðûí çöëìëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿê.
Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ.
ÇÎÐÁÀÇÎÐËÓÃ èñ. Ãîëóýöúëöëöê, çîðà-
êûëûã, áàøëû-áàøûíàëûã, ãàáà ãöââÿ; ùàãñûçëûã,
ãàíóíñóçëóã.
Çîðáàçîðëóã åòìÿê – êî-
áóäúà ãöââÿ òÿòáèã åòìÿê, çîðàêûëûã åòìÿê,
çîð èøëÿòìÿê, áàøëû-áàøûíàëûã åòìÿê, ãîë ýöúö
èëÿ èø ýþðìÿê.
ÇÎÐ-ÁßËÀ
ÇÎÐ-ÁßËÀ: çîð-áÿëà èëÿ – çîðëà, ýöúëÿ,
÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ. Ðÿøèä çîð-áÿëà èëÿ áàëûüû òóòóá,
âåäðÿéÿ ãîéäó.. Ì.Ñöëåéìàíîâ.
ÇÎÐ-ÝÖÚ çÿðô Çîðëà, ýöúëÿ, çîð-áÿëà èëÿ
(áÿçÿí “çîð-ýöúëÿ” øÿêëèíëÿ èøëÿíèð). Øàù Äàø-
êöâàð ÿëàúû êÿñèëèá äåäè: – Ðàçûéàì. Éåääè ýöí,
ÇÞÙÐß
ÇÎÐËÀÒÌÀÃ èúá. Áàøãàñûíûí âàñèòÿñè èëÿ
çîðëà áèð èøÿ ìÿúáóð åòìÿê.
ÇÎÐËÓ ñèô. 1. Ýöúëö, ãöââÿòëè. Éàìàí çîðëó
àäàìäûð. – Ãöââÿòëè îëñàí äà, éîõñóëó äþéìÿ;
Äåìÿ êè, çîðëóéàì, ãîëóì éàõøûäûð. Õÿñòÿ
Ãàñûì. Ùÿìèí ôÿëÿêçàäÿ Ì