You are on page 1of 12

YAPILARDA ISITMA SOUTMA

UYGULAMALARINDA ENERJ GER KAZANMA


SSTEMLER VE ENERJ EKONOMS
Tuncay YILMAZ
1945' de Tarsus'ta dodu. 1968' de Berlin Teknik niversitesi'nin Makina Fakltesini bitirdi. 1972 ylnda ayn
niversitede doktorasn tamamlad. 1973 ylnda Karadeniz Teknik niversitesi Makina Mhendislii Blmnde
greve balad. 1977 ylnda Makina Mhendislii Blm'nde Is ve Ktle Transferi Bilim Dalnda doent oldu.
1983'te ukurova niversitesi Makina Mhendislii Blm Termodinamik Anabilim Dal' na profesr olarak
atand. Almanya dnda ngiltere' de Cambridge ve Liverpool niversiteleri'nde, ABD ' Massachusetts Institute
of Technology' de misafir retim yesi olarak bulundu. 1982-83 yllarnda K.T.. Makina Mhendislii Blm
Bakanl grevini yapt. 1986-1989 yllan arasnda ukurova niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi
Dekanlk grevini yrtt. Halen ukurova niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Makina Mhendislii
Blm Bakanl ve ukurova niversitesi Soutma ve klimlendirme Teknii Uygulama ve Aratrma Merkezi
Mdrl grevlerini srdrmektedir.

ZET
Enerji geri kazanm gelimi lkelerde vazgeilemez bir yntem olmasna karn lkemizde yeni bir konudur.
Burada enerji geri kazanmnda nemli yeri olan dner rejeneratrler, levhal eanjrler, ift ve tek fazl ift
eanjrl sistemler, s borular aklanacak ve s pompas uygulamasna deinilecektir. Ayrca yaz ve k
klimasnda enerji geri kazanm yntemleri ve buharlatrmal soutmal sistemler de tartlacaktr.

GR
lkemizde enerji tketiminin yaklak % 40' yaplarda kullanlmaktadr. Bu da enerji geri kazanm hususunda
en byk potansiyelin de burada bulunduunu gstermektedir. Yaplarda enerji geri kazanm Avrupa, ABD gibi
gelimi sanayi lkelerinde youn bir ekilde kullanlmasna ramen lkemizde bu sistemler maalesef yaygn
deildir ve sadece mahdut sayda yksek ve lks yaplarda kullanma rnekleri vardr. Bundan dolay da bu
sistemlerin youn bir biimde tantlmasnn yararl olaca aktr.

Is geri kazanmnda kullanlan eanjrn veya sistemin etkinlii aadaki gibi tarif edilir.

Is transferi sadece duyulur s ile olduu gibi duyulur ve gizli slar ile birlikte de olabilir. Sadece duyulur s
transfer edilen sistemlerde durum psikrometrik diyagramda ekil la' da gsterilmitir.
Sistemde s transferi esnasnda youma ve buharlamadan dolay gizli s transfer ediliyorsa durum ekil 1b'de
psikrometrik diyagramda gsterilmitir.
Eer adsorpsiyon ve desorpsiyon mmkn ise gizli s transferi 2 ve 3 noktalarnn i nokta scaklklar 1 ve 4
noktalarndaki scaklklarn kk olsalar dahi gizli s transferi mmkn olup, bu durum ekil 1c'de psikrometrik
diyagramda verilmitir.
Cihazlarn ayrntl aklamalarnda bu durumlara ayrca deinilecektir.

UYGULANAN SSTEMLER
Enerji geri kazanm sistemleri genelde yaplarn iklimlendirilmesinde ve havalandrlmasnda en etkin olarak
kullanlrlar. Bina iinde bulunan kullanlm atk hava ile binaya alnacak temiz hava arasndaki s transferinden
dolay kazanlan enerji en nemli olan enerji tasarrufudur. Bunun eitli yntemleri bulunmakta olup, ekil 2'de
bu durumlar aklanmtr. ekil 2a'da dner bir eanjr yardmyla atk hava ve taze hava arasnda s transfer
edilmekledir. Bu eanjrler yaplarna gre hem duyulur sy hem de gizli sy transfer edebilirler. ekil 2b'de
sabit apraz akl s eanjrnde atk ve taze hava arasndaki s transferi gsterilmitir. Is transferi ekil 2c'
de dolayl olarak nc bir akkan zerinde pompal devridaimle salanmaktadr. Is borularyla s transferi de
ekil 2e' de gsterilmitir. Bu eanjrlerde de s transferi nc bir akkan zerinden olmakta, ancak
pompaya ihtiya duyulmamaktadr. Is pompalar da enerji geri kazanmn salayan cihazlar olup ekil 2f de
gsterilmitir.

DNER REJENERATRLER
Dner rejeneratrler ilk olarak gaz trbnlerinde enerji geri kazanm iin uygulanm daha sonra termik
santrallerde de hava n stcs grevini yapmtr. lkemizde bir firma tarafndan ithal edilmekte olup, baz lks
otellerde de atk havann ss ve soukluundan faydalanmak iin kullanlmaya
balanmtr. malat Trkiye' de ilk olarak ukurova niversitesi Makina Mhendislii Blm' nde
gerekletirilmi ve denemesi yaplmtr.
Dner tip rejeneratrler hakknda genel bilgiler Reay (1) ve Jttermann (2) tarafndan verilmitir. Bu
eanjrlerin hesaplama ekli, kullanm ve imalat ile ilgili ayrntl bilgiler Ylmaz ve Cihan (3) ve Ylmaz (4)
tarafndan yaplan almalarda mevcuttur.
ekil 3 ve 4' te dner rejeneratrler prensip olarak gsterilmitir. Bunlar genelde disk ve tambur eklinde imal
edilmekte olup, disk eklinde olanlarda ak genelde aksiyal, tambur eklinde olanlarda ise genelde radyal
biimdedir. Eanjrlerin iinde matris ad verilen kat malzemeler s depolama grevi yaparlar ve ok eitli
ekillerde olabilmektedirler. ekil 5' de eitli matris elemanlar gsterilmi olup, ekil 6'da da laboratuarmzda
imal edilen matris ayrntl olarak gsterilmitir. Is tekerleklerinin imalinde kolaylk salanmas iin birok
paradan mtekkil yaplr.

Matrislerin yapm makinalar tarafndan seri olarak gerekletirilebilir. Byle bir makina
laboratuarmzda imal edilmi olup ekil 7de gsterilmitir. Matris malzemeleri ok eitli
olabilmelerine ramen genelde alminyum kullanlmaktadr. Malzeme kalnl da 50-100
m arasnda deimektedir. Gizli sy da transfer edebilecek nitelikte olan eanjrlerde
yzeyler metal oksit ve baz tuzlar ihtiva ederler (5). Son zamanlarda ekenar gen
biiminde ve ekil 6'da gsterildii ekilde olan matris elemanlar sellozdan da
yaplmaktadr (6). Bu tr maddeler higroskobik olduundan hem duyulur hem de gizli snn
transferinde baar ile kullanlmaktadr

LEVHALI ISI EANJRLER


Levhal s eanjrleri ekil 8'de gsterildii gibi genelde apraz akl s eanjrleri olarak imal edilmektedirler.
Levha iindeki matris elemanlar genelde ekil 5b'de gsterildii gibi yaplmaktadr. Bu eanjrlerde levhalar
aras uzaklk birka mm civarnda imal edilmektedir. En byk problemleri ise dner rejeneratrlerle
karlatrldklarnda daha yksek olan basn kayplardr. Ayrca iki akkann karma ve ksa devre imkan
bunlarda da dner eanjrlerde olduu gibi yksektir. Baz firmalar tarafndan eitli byklklerde
yaplmaktadr. Kanal elemanlar genelde alminyum malzemeden imal edilmektedir. Ancak yksek scaklklarda
elik ve sulu ortamlarda (youma olabilme ihtimali olan yerlerde) de ince plastikler kanal eleman olarak tercih
edilmektedirler. Bilhassa buharlatrmal soutmann da beraber yapld eanjrlerde plastik malzemeler
kullanlmaktadr.
Levhal s eanjrleri byk sistemlerde olduu gibi kk sistemlerde ve havalandrmada s geri kazanmnda
da baar ile kullanlmaktadr (7-12).

FT EANJRL SSTEMLER
ift eanjrl sistemlere rnek ekil 9' da verilmitir. Bu sistemlerde iki fancoil s eanjr bir pompa ile
balanmaktadr. Birincide scak hava eanjr iindeki svy stmakta ve alnan bu s ikinci eanjrde souk
havaya aktarlmaktadr. Bylece d ve i havann karmas kesinlikle nlenmi olmaktadr. Eanjrlerin yapm
kolay ve balant elemanlar da kolayca yaplabilecek trdendir. Sisteme yollu vana ilavesi ile yaz ve k
artlarnda altrma imkan mevcuttur (13). Bu sistem sadece duyulur enerji transferi iin uygundur.

FT FAZLI FT EANJRL SSTEMLER


Sistemde yaz ve k scak ve souk yerleri deimiyorsa akkan olarak soutucu bir akkan kullanarak
pompasz bir sistem de yapmak mmkndr. Ancak o zaman sistemin belirli bir yksek basn altnda alma
mecburiyeti vardr (14 - 17).
ekil 10' da bu tr sistemlerin alma prensibi verilmitir. ekil 10a' da soutucu akkan altta buharlamakta
ve stte de youarak duvarda film eklinde akarak tekrar evaporatrde birikmektedir. ekil 10b'de ise
evaporatrde iki fazl akta buharlama olmakta ve buhar fazlalaarak evaporatr terk edip kondensere
gelmektedir. Kondenserde youan akkan depoda toplanmakta ve buradan bir boru ile tekrar evaporatre
gelmektedir.

ISI BORULU SSTEMLER


Is borulu s eanjrleri prensipte nceki ksmda aklanan ift fazl ift eanjrl sistemlere benzerdir (18,19).
ift bazl ift eanrl sistemlerde evaporatre sv dn yerekimi kuvveti ile olmasna ramen, s borulu
eanjrlerde sv dn yzeysel kuvvetler yardm ile olmaktadr. Is borulu s eanjr ekil 11'de
gsterilmitir.

Is borulu s eanjrlerinin ift fazl ift eanjrl sistemlere gre fark evaporatrle kondenser arasndaki bir
ykseklik fark bulunmas mecburiyetinin olmamasdr. nk ak yzeysel gerilme kuvvetleri vastasyla gl
bir biimde gerekletirilebilmektedir. Bu sistemler de iklimlendirmede enerji geri kazanm iin baar ile
kullanlmaktadr (20).

ISI POMPALI SSTEMLER


ekil 12' de s pompasnn s eanjr olarak kullanlmas gsterilmitir. Is pompas kullanlmas durumunda

scak havadan souk havaya s katlanarak aktarabilmektedir. Bu tip s geri kazanmnda tabii ki belirli bir de
elektrik enerjisi kullanlmas zorunluluu vardr. Son senelerde bilhassa kk sistemlerde s pompal s geri
kazanm sistemleri ska kullanlmaktadr.

TASARIM ESASLARI
Burada aklanan s eanrleri ortalama scaklk fark veya eanjr etkinlii prensiplerine gre hesaplanabilir.
Her iki metotta da s transferi katsaylarnn bilinmesi gerekmektedir. Her trl kanal geometrisinde s transferi
katsays, laminar akta Ylmaz ve Cihan (21, 22) tarafndan ve trblansl akta da Kaka, Shah ve Aung'un
(23) kitabnda verilen eitliklerden hesaplanabilir. Is eanjrlerinde kullanlan kanatkl borularda ve kanal
tekil etmeyen rejeneratr matrislerinde s transferi katsaylar Kays ve London (24) tarafndan verilen
diyagramlardan elde edilebilir. Ortalama scaklk fark metodundaki logaritmik ortalama scakln bulunmas
eitli eanjr ekilleri iin literatrde verilen diyagramlarla mmkndr (25,26). Eanjr etkinlii metodundaki
etkinlik deeri de yine literatrlerden temin edilebilir (24,26).
Rejeneratrlerin hesaplanmas iin yukarda aklananlar dnda ek baz eitlikler geerlidir. Dner
rejeneratrlerle bilhassa devir says ve temizleme blmnn etkisi nem tamakta olup, bunlarla ilgili
eitlikler hesaplarda dikkate alnmaldr (3,27).
Is eanjrleri dizayn edilirken yalnz sl hesaplar kafi deildir. Basn kayplarnn da bilinmesi gereklidir. Kanal
eklindeki eanjrlerde basn kayplar laminar ak iin Ylmaz (28) tarafndan verilen eitliklerle, trblansl
ak iin de literatrde bilinen bantlarla (23) hesaplanabilir. Dier biimdeki eanjrlerde ve rejeneratr
matrislerinde basn kayplarn hesaplamaya yarayan eitlikler ve diyagramlar mevcuttur (24,25). Yaplm
cihazlarda retici firmann verdii deerler kullanlmaldr.
Eanjr dizayn edilmesinde son yllarda minimum entropi retimi metodu yaygnlamaktadr. Ancak bu metodun
sadece iletme masraflarna gre uygun olabilecei ve metodun ilk yatrm masraflarn dikkate almad
unutulmamaldr. Bu metot hakknda ayrntl bilgi Bejan'n (29) kitabnda mevcuttur. Pratik iin faydal sonular
Nag ve Mukhar Jee (30) ve Nag ve Kumar (31), Erican (32) ile Sekuli (33) tarafndan verilmitir.

ETL UYGULAMALAR
Is geri kazanm sistemlerinin uygulanmas, eksoz edilecek atk havann oalmasyla daha ok ekonomik
olmaktadr. Binalarda atk havann kanallarla yaplmamas durumunda da s geri kazanm s pompalar
vastasyla yine de yaplabilmektedir.
ekil 13' te k klimasnda s geri kazanml bir sistem gsterilmitir, 1 durumunda alnan taze hava nce s geri
kazanm eanjrnde n stmaya tabi tutulmaktadr. n stlan hava mahalden alnan evrim havasnn
atlmayan ksm ile kartrlmakta ve 3 durumu elde edilmektedir. Bu hava bir nemlendiricide kafi miktarda
nemlendirilerek 4 durumu elde edilmekte ve burada hava fleme scaklna kadar stlarak 5 durumda mahale
verilmektedir. fleme havas mahal s kaybn karlayarak mahal iin istenen 6 durumuna gelmektedir.
Aklanan bu sistem ekil 14' te psikrometrik diyagramda verilmitir. Burada eanjr etkinlii iddial olmayan bir
deer olarak % 70 alnmtr. Nemlendirici etkinlii de makul olup % 80'dir. D hava durumu 0C% 80 (Adana)
ve mahal havas ise ideal durum olan 20C/ %50 olarak kabul edilmitir. Temiz evrim hava karm oran da
%50 olarak kabul edilmitir. Buradan da s geri kazanm ile (h5-h4) miktarnda bir s harcanrken, s geri
kazanmz h8-h5 dir ki ikisinin oran 1.43' tr. Bylece s geri kazanm ile %43 enerji tasarrufu yaplmaktadr.
Temiz hava oran arttka da bu oran artmaktadr.

ekil 15'te ise yaz klimasnda enerji geri kazanm sistemi gsterilmitir. Bu durum psikrometrik diyagramda
ekil 16'da verilmitir. Burada temiz scak hava 1 durumundan 2 durumuna eanjrde n soutulmaktadr.
evrim havas ile kartrlarak 3 durumu elde edilmektedir. Buradan sonra hava soutma grubuna sevk edilerek
fleme durumu 4 elde edilmektedir. Eanjr olarak %70 etkinlikli dner 38 50/ %50 temiz ve evrim havas
karmyla Adana artlarnda (d hava 38C/%40), i mahal 28C/%50 geri kazanml yaz klima sistemi
psikrometrik diyagramda ekil 16' da gsterilmitir. Enerji geri kazanmsz (h7-h4) miktarl soutma
gerekmesine karlk s geri kazanml bu miktar (K3-H4) de olmaktadr ki, verilen sistemde bu oranlar 1.21'dir.
Bylece bilhassa yksek oranl temiz hava kullanmnda enerji geri kazanmnn nemi de hemen
anlalmaktadr.
Yaz klimasnda enerji geri kazanm asndan daha da etkin bir sistem ekil 17'de gsterilmitir. Bu sistemde
nceki sistemlerden farkl olarak atk mahal havas eanjre girmeden nce nemlendirilerek biraz daha dk
scakla indirilmektedir (7,34). Nemlendirici etkinlii %90 ve eanjr etkinlii %70 ve Adana artlar iin bu
sistem ekil 18' de psikrometrik diyagramda gsterilmitir. Burada enerji geri kazanml ve nemlendirmeli yaz
klimas h3-h4 iken enerji geri kazanmsz sistemde h8-h4' dr ki, bu da iki durumdaki soutma miktarlarnn
orannn 1.41 olduunu gstermektedir. Nemlendirmesiz sisteme gre nemli bir iyiletirme elde edilecei ve k
klimalarnda elde edilene yakn %41 enerji tasarrufu yaplaca grlmektedir.
Byk binalarda bazen stma ve soutma ilemlerinin bir arada yaplmas gerekmektedir. Bilhassa ilkbahar ve
sonbahar aylarnda bu duruma ska rastlanlabilir. zel binalarn baz ksmlarnda (bilgisayar merkezleri v.b.)
k aylarnda dahi srekli soutma gerekebilir. Bu durumda btn binada su dolatrlarak mahallerde s
pompas uygulamas da enerji gere kazanm bakmndan ok ilgin bir yntemdir (35,36). Bu yntemde her

mahalin stma ve soutma durumlarn ayr ayr belirleme imkan da domaktadr. Byle bir sistem ematik
olarak ekil 19'da gsterilmitir. Su tm binada srekli olarak devridaim edilmektedir. Mahallere yerletirilen s
pompalar stma modunda altklarnda su dolamndan s ekmekte, soutma modunda altklarnda ise su
dolamna s vermektedirler. Su deposu scakl belirli bir deerin zerine ktnda soutma kulesi, su
scakl belirli bir deerin altna indiinde s kazan devreye girmektedir. Bylece binann sadece net stma
veya net soutma ihtiyac karlanmakta ve byk bir enerji geri kazanm elde edilmektedir.

SONU
Binalarn iklimlendirilmesi esnasnda bir ksm s atk hava ile atmosfere verilmeden nce binaya gerekli olan
taze havaya transfer edilerek veya yazn d scak hava dar atlacak serin hava ile n soutmaya tabi
tutularak nemli lde enerji tasarrufu salamak mmkndr. Ayrca yazn atk havann nemlendirilmesiyle de
bu tasarruf daha da bytlmektedir. ok byk binalarda binann bir ksm stlrken bir ksmnda da soutma
uygulanabilmektedir. Bu durumda bina iindeki mahallerde s pompalarnn kullanlmasyla da sadece net s
kazanc ve net s kaybn karlayan tasarmlarla nemli lde enerji tasarrufu mmkndr. Is geri kazanm
yalnz byk sistemlerde deil kk sistemlerde de baar ile uygulanmaktadr.

KAYNAKA

1. D.A.. Reay, A rewiew of gas-gas heat recovery systems, Heat Recovery System, 1 (1981), 3-41.
2. H. Jttermenn, Waermerckgewinnug in raumlufttechnischen Anlagen Verlag C.F. Mller, (1984), Karlsruhe.
3. T. Ylmaz, E. Cihan, Enerji geri kazanmnda etkin bir ara: Dner tip rejenaratrler, Tesisat Mhendislii
dergisi, Aralk 1993.
4. T. Ylmaz, MISAG-50, TBTAK Projesi kesin roporu, (1995).
5. Anonim, Munter (sve) firma prospekts.
6. Jrgen Schenk, Regeneratoren mit Cellulose als Speichermatrial, Ki Luft-und Kaeltetehnik 2/1994,81-83.
7. A.. Ney, Adiabate Khlung, Klimatisierung mit Verdunstungskhlung, Ki Klima-Klte-Heizung 7-8/1992,252254.
8. P. Tpler, Friseursalon mit Be-und Entlftung und Wrmerckgewinnung, Elektrowrme International 48
(1990), A138.
9. E. Klawitter, Kleinlftungsgert fr die dezentrale Lftung mit Wrmerckgewinnung. Elektrowrme
International 51 (1993), Al Mrz, A55-A56.
10. H. Klaus, Wohnungslftung mit Wrmerckgewinnung Beispiele und Praxiserfahrung, Elektrowrme
International 49 (1991), A l Mrz, Al 9-A24.
11. E. Kohnke, Zentrale und dezeantrale Geraete fr die Wohnungsluftung mit Wrmerckgewinnung,
Elektrowrme International 49 (1991) Al Mrz, A24-A27.
12. D. Gttert und H. Eickenhorst, Wohnungslftung mit Waermerckgewinnung in Sechsfamilienhaus,
Elektrowrme International, 51 (1993), Al Mrz, A37-A40.
13. ASHRAE Handbook, HVAC Systems and Equipment (1992), 44.1-44.3.
14. T. Ylmaz, H. Ylmaz, Kirli akkanlar iin eanjr gelitirilmesi, .. Aratrma Fonu 1. Bilim Kongresi, Cilt l,
(1998), 323-332.
15. G.S.H. Lock, The Tubular Thermosyphon, Oxford University Press, Oxford (1992).
16. T. Ylmaz, Computer simulation of two-phase flow thermosyphon solar water heating system, Energy
Conversion and Managment, 32/2 (1991), 133-144.
17. Z.J. Zuo, F.S. Gunnerson, Numerical modelling of the steady-state two-phase closed thermosyphon, Int.J.
Heat Mass Transfer 37/17 (1994), 2715-2722.
18. O.F. Genceli, Is Borusu, .T.. Makina Fakltesi, Is Teknii ve Ekonomisi Aratrma Enstits, Blten No 19
(1976).
19. A..F zg, Is Borusu Ders Notlar, .T.. Makina Fakltesi, (1989).
20. A... Grses, E. Ylmaz, Is. borusu ile iklimlendirme sistemlerinde enerji geri kazanm, Gne Enerjisi
Enstits Dergisi 1/1 (1989), 51-64.
21. T. Ylmaz, E. Cihan, General equation for heat transfer for laminar flow in ducts of arbitrary cross-sections,
Int. J. Heat Mass Transfer.
22. T. Ylmaz, E. Cihan, An equation for laminar flow heat transfer for constant heat flux boundry condition in
ducts of arbitrary crosssectional area, J. Heat Transfer (to be published).
23. S. Kaka, R.K. Shah, W. Aung, Handbook of Single-Phase Convective Heat Transfer, John Wiley & Sons,
New York, 1987.
24. W. M. Kays, A.C.London, Compact Heat Exchangers, 3. edition (1984), New York.
25. Anonim, VDI-Wrmeatlas, VDI Verlag Dsseldorf, 1994.
26. Anonm, Standarts of the tubular exchangers manifacturers association, 7. edition, (1988), New York.

27. P. Worse Schmidt, Effect of fresh air perging on the efficiency of energy recovery from
exhaust air in rotary regenerators, Int.J.Refrigeration, 14 (1991), 233-239. 28. T. Ylmaz, General
equation for pressure drop for laminar flow in ducts of arbitrary crosssections, J. Energy Resourches

Technology, 112 (1990), 220-223.


29. A. Bejan, Entropy Generation Through Heat and Fluid Flow, John Wiley & Sons, New York, 1994.
30. P.K. Nag, P. Mkher Jee, Thermodynamics optimization of convective heat transfer through a det with
constant wall tempereture, Int. J. Heat Mass Transfer, 30 (1987), 401-405.
31. P. K. Nag, N. Kumar, Second law optimization of convective heat transfer through a det with constant heat
flux, Energy Research, 13 (1989), 537-543.
32. N. Erican, Is deitiricisi tasarmnda termodinamiin ikinci kanununa dayanan bir yntem, Mhendis ve
Makina, Say 354, Cilt 30, (Temmuz 1989), 10-16.
33. D. P. Serkuli, The second aw of energy transformation in a heat exchanger, J. Heat Transfer, 112(1990),
295-300.
34. M. Bischoff, H. Doerk, D. Kipping, A. Ney, Klimatisierung mittels Verdunstungskhlung, Ki Luftund
Kaeltetechnik 2 (1994), 77-80.
35.E.A. Kush, C.A. Burunner, Optimizing vvater-loop heat pump design and performance, ASHRAE Journal,
February 1992, 14-39.
36. K. Hartmann, Kleinklima und Kleinwaermepumpensysteme mit Umlaufwasser, Ki Klima - Kaelte - Heizung 9
(1993), 348-352.

You might also like