You are on page 1of 203
KIMBUNDU GRAMMAR (FRAMMATICA KIMBUNDU LINGUA DE ANGOLA POR HELI CHATELAIN aoe GENEBRA TYP. DE CHARLES SCHUCHARD?T 1888-89 ‘Tous droite réservés, AOS SEUS AMIGOS D'ANGOLA Os Senhores : JOSE DA SILVA OLIVEIRA MASSANGO da Fazenda « Bom-Jesus » GONQGALO DA SILVA SEQUEIRA Thesoureivo Geral da Junta da Fazenda ONOFRE DE PAIVA D'ANDRADA Coronel PADRE ANTONIO CASTANHEIRA NUNES Veterano da Instrucgéo publica em Angola Dt CANDIDO BAPTISTA Gerente do Banco Ultramarino, Loanda ANTONIO URBANO DE CASTRO Administrador do concelho de Loanda PEREIRA RODRIGUES Administrador da Alfandega GENTIL FERNANDES DA COSTA Ferreiro MARCOS ZAGURY Negociante Israclita em testemunko de sandosa lembranca ¢ de sincero reconhecimento, DEDICA ESTE TRABALHO O AUCTOR. INTRODUCTION Ihave been asked to write a few lines, to explain who the author of this Grammar is, and where the language is spoken. In 1884 the late Dr. Summers, whose premature death at Luluaburg, on the Upper Kassai, we all deplore, accompanied by Mr. Heli Chate- lain, a native of Switzerland, called upon me in London, and told me, that they were proceeding to Loanda, in the Portuguese Colony in West Africa, South of the Equator, as part of Bishop William Taylor’s « Self-supporting » Mission. Mr. Chatelain had all the gifts of an accomplished linguist, being acquainted with French and German, his two native languages, English, Italian, Spanish, Greek, Latin and Hebrew. On his voyage out to Loanda he studied the Portuguese lan- guage, thus in a peculiar manner fitting himself to be the linguist of his Mission, as his labours would lie among tribes, who spoke Dialects of a language, totally unrepresented in literature and unknown in Europe, though some light had been thrown upon it by Portuguese Scholars. Mr. Chatelain acquired this language and collected materials for a Grammatical work and Bible translations. St. John’s Gospel has been printed at the expense of the British and Foreign Bible Society : the former is put forth by himself, at his own charges, assisted by the donations of friends. It is a Grammar of the Mbundu language, inter- preted in Portuguese. It is for the use of the natives and of Missionaries actually in the Mission field, where that last named language is the official language : otherwise we could have wished that the Grammar had been in one of the great languages of Europe. Probably a translation will accompany new Editions. The meaning of words has been given in English, and few linguists will be at loss in understanding the Portu- guese. The language is described, as far as our knowledge went in 1883, at page 393, vol. I, of my « Modern Languages of Africa » (Trabner, KIMBUNDU GRAMMAR GRAMMATICA ' KIMBUNDU LINGUA DE ANGOLA POR HELI CHATELAIN GENEBRA TYP. DE CHARLES SCHUCHARDY 1888-89 ‘Tous droite réservés, AOS SEUS AMIGOS D'ANGOLA Os Senhores : JOSE DA SILVA OLIVEIRA MASSANGO da Fazenda « Bom-Jesus » GONCALO DA SILVA SEQUEIRA Thesoureiro Geral da Junta da Fazenda ONOFRE DE PAIVA D’"ANDRADA Coronel PADRE ANTONIO CASTANHEIRA NUNES Veterano da Instrucgéo publica em Angola D: CANDIDO BAPTISTA Gerente do Banco Ultramarino, Loanda ANTONIO URBANO DE CASTRO Administrador do concelho de Loanda PEREIRA RODRIGUES Administrador da Alfandega GENTIL FERNANDES DA COSTA Ferreiro MARCOS ZAGURY Negociante Israelita em testemunho de sandosa lembranca e de sincero reconhecimento, DEDICA ESTE TRABALHO O AUCTOR. INTRODUCTION Lhave been asked to write a few lines, to explain who the author of this Grammar is, and where the language is spoken. In 1884 the late Dr. Summers, whose premature death at Luluaburg, on the Upper Kassai, we all deplore, accompanied by Mr. Heli Chate- lain, a native of Switzerland, called upon me in London, and told me, that they were proceeding to Loanda, in the Portuguese Colony in West Africa, South of the Equator, as part of Bishop William Taylor’s « Self-supporting » Mission, Mr. Chatelain had all the gifts of an accomplished linguist, being acquainted with French and German, his two native languages, English, Italian, Spanish, Greek, Latin and Hebrew. On his voyage out to Loanda he studied the Portuguese lan- guage, thus in a peculiar manner fitting himself to be the linguist of his Mission, as his labours would lie among tribes, who spoke Dialects of a language, totally unrepresented in literature and unknown in Europe, though some light had been thrown upon it by Portuguese Scholars. Mr. Chatelain acquired this language and collected materials for a Grammatical work and Bible translations. St. John’s Gospel has been printed at the expense of the British and Foreign Bible Society : the former is put forth by himself, at his own charges, assisted by the donations of friends. It is a Grammar of the Mbundu language, inter- preted in Portuguese. It is for the use of the uatives and of Missionaries actually in the Mission field, where that last named language is the official language : otherwise we could have wished that the Grammar had deen in one of the great languages of Europe. Probably a translation will aceompany new Editions. The meaning of words has been given in English, and few linguists will be at loss in understanding the Portu- guese. The language is described, as far as our knowledge went in 1883, at page 393, vol. Il, of my « Modern Languages of Africa » (Trabner, vw INTRODUCTION. London). It was called Bunda or Mbundu, or in Native parlance Ki-Mbundu. It belongs to the Western branch of the great South African, or Bantu, Family of languages, and is one of great importance, being the Lingua franca of the region. In 1697 P. Dias, a Jesuit, published a Grammar of the language under the name of Angola. The Capuchin monk Cannecattim published at Lisbon in 1804 a Dictionary and in 1805 a Grammar, which passed through a second edition in 1859. Both these works are creditable productions, for their period, the result of local inquiries, and in the Portuguese language; however neither of the Compilers had realised the fact, that Bunda was a member of a great Family of languages, nor had they fully discovered the great, unique, grammatical features of that Family. 1 remarked in my Book, that a new Grammar of the Bunda language was required and rejoice, that the matter has fallen into the hands of a scholar so peculiarly quali- fied to undertake it, both by his linguistic acquirements and his profes- sional opportunities, as Mr. Heli Chatelain. He has previously prepared a Primer of this language, which is appreciated by the inhabitants of the town and Mission-station of Malange : it appears that there are two Dialects of the language, that of Loanda and that of the Interior, but they are mutually intelligible. He has also prepared two short Vocabularies of Mbamba and Umba- ngala (Kasanji) which have been published in Dr. Battner’s « Zeitschrift fur Afrikanische Sprachen, » at Berlin. A Dictionary of the Mbundu language is in preparation; which will be enriched by a comparative study of this particular language in juxtaposition with the well- known Swahili, the Lingua franca of the East Coast, the Kongo on the West Coast, illustrated by Mr. Holman Bentley, the Umbundu, the Vernacular of the District of Benguella, which has been made known by the excellent publication of the American Missionaries, and the Herero, the Vernacular of Damara-land, South of the River Kunéne, which has been illustrated by the conscientious labours of the German. Missionaries. It will thus appear that we are most fortunate in securing the services of so capable an author for this particular and most impor- tant language. Had the lamented Dr. Summers lived, we should have learnt from him all about the mysterious and unknown languages of the Ma-Kioko and Ba-Shilange (Ba-Luba). 1 trust that his MS. collec- tions may fall into competent hands. Our author has devoted himself, from his early years, to the cause of Missions to the Heathen : his intellectual capacity and acquired know- INTRODUCTION. va ledge might have raised him to a position of independence, but he felt, and feels, that all his Talents are consecrated to the service of his Mas- ter. In sickness, in poverty, in exile, in circumstances, which would have crushed a spirit less dauntless, he has striven to discharge the duty of extending the Kingdom of Christ, and has so far been a worthy ally of Bishop William Taylor, though I, as a critical observer of Missionary methods, cannot approve of the method of this Self-supporting Mission. I recommend this work to the favourable consideration of African Scholars, and the author himself to the affectionate interest of all those, who love their Lord, and seek to carry out His parting commandment. ROBERT CUST, Honorary Secretary of the Royal Asiatic Society. Fepevary 24" 1889. — 63, Elm Park Gardens, London. « Sabemos que ha quem julgue inutil 4 administracao colonial o conhecimento das linguas indigenas. Nao o pensamos assim. Na Africa entrdmos em escolas onde o ensino nao progride porque o professor nao entende o alumno, nem é por este entendido. Temos visto nos tribunaes quanto é dificil apurar a verdade, porque 0 juiz tem de recorrer a um interprete, de cujo conhecimento da lingua nem mesmo tem meio de certificar-se. Defendémos réus, que assistiam ao seu julgamento, sem entender juiz, accusador, advogado, e que s6 comprehendiam de tudo aquillo que ou iam para a rua, ou voltavam para a enxovia. Sabemos de negociagdes com regulos, frustradas por infidelidade ou ineapacidade dos interpretes. Pensam muitos que as linguas d’Africa devem desapparecer. A expe- riencia de uma dominagao de quasi quatrocentos annos protesta contra similhante assergio. Nas nossas colonias do continente africano ainda néo conseguimos fazer desapparecer uma lingua, e onde mais pudemos inculear a portugueza, credmos entre o povo um creoulo mais difficil de estudar e de entender. Emquanto nao comprehendermos bem os povos africanos, nem pode- remos exercer dominio efficaz, nem dar-lhes ensino proficuo, e muito menos substituir 4 d’elles a nossa lingua.» Joaaum p’ALMempa pa ConHa in « Apontamentos para o Estudo das Linguas falladas pelos Indigenas da Provincia Portugueza de Mogambique » p. 80. PREFACIO O livro que apresentamos ao publico é destinado principalmente a quatro classes de pessoas : — aos nossos irmaos de cdr, pretos e pardos de Angola, com o fim de apprenderem a estimar e a cultivar a sua bella lingun patria, — aos nossos amigos portuguezes, funccionarios e nego- ciantes em Angola, para que possam melhor cumprir com os seus deve- res e attender aos seus interesses, tao particulares como nacionaes, — aos missionarios, christaos de qualquer seita, a fim de se habilitarem a annunciar o Evangelho ao « povo que anda em trevas e que habita na regiio da sombra da morte » — e finalmente aos nossos collegas africa- nistas, que de ha muito pediam uma nova grammatica da lingua de Angola. Tentémos combinar de certo modo os desideratos d’estas quatro classes, de forma que, sem sacrificarmos por demais a ordem e 0 rigor seientificos, 0 caracter pratico do nosso Manual permittisse ao estudioso iniciar-se a si proprio, mesmo sem estudo previo de grammatica. ‘Nao podemos lisonjear-nos de termos conseguido o nosso fim 4 satis- faegio de todos, néo 86 por incapacidade nossa como porque, tendo que imprimir 4 nossa custa, 0s nossos limitados recursos nio nos permittiram publicar mais que um esbogo d’aquillo que desejavamos produzir. Pedimos perdéo aos portuguezes pela nossa ousadia em darmos 4 estampa a nossa prosa na lingua de Cambes. Confessamos ter hesitado a principio, com receio de provocar a susceptibilidade portugueza , até que a lembranca de alguns escriptos, publicados por portuguezes, e dos melhores, na lingua de Racine, fez calar os nossos escrupulos. " x PREFACIO. Quem entende de typographia pode representar-se as difficuldades que tivemos de superar, dizendo nés que o impressor nao conhecia nenhuma das tres linguas do livro, que carecia dos accentos de que precisavamos e que a distancia nao consentia a que lhe dessemos em tempo todas as explicagées necessarias. Dizemos isto para que se desculpem certos defeitos de forma. Porém se, por um lado, a justa consciencia dos muitos defeitos que accompanham o nosso trabalho de novi¢o, nos humilia, consola-nos o pensamento que a labutacio mental exigida pela solugio de alguns problemas esté desde j& poupada aos nossos successores, estudiosos e grammaticos. Em todo 0 caso, podemos afiangar a todos os conhecedores, que quantos conselhos, correcgdes ¢ criticas nos quizerem dirigir serio por nds recebidos com o mais sincero reconhecimento. Antes de passarmos a tratar da lingua que faz 0 objecto d’este estudo resta-nos ainda consignar aqui os nossos cordealissimos agrade- cimentos a todos os parentes e amigos que tomaram interesse por esta publicagao, e mui particularmente ao esclarecido auctor de « Modern languages of Africa, » que se dignou honrar 0 nosso modesto trabalho com uma Introducgéo exaggeradamente lisongeira, ao celebre philan- thropa Robert Arthington pelo dom de quinze libras com que nos auxiliou, ao sr. A. R. Gongalves Vianna, o distincto romanista lisboense, e nosso amigo, que nos obsequiou com a correccio da maior parte do texto portuguez em manuscripto e ao sr. M. C. Leite Rozas de Londres pela paciencia com que reviu a parte portugueza das provas. Os erros que ainda ficam, é claro que nao se devem levar 4 conta d’estes cavalheiros, mas unicamente do auctor, que até ao ultimo instante quiz emendar ou accrescentar, interpolar ou supprimir alguma cousa. HELI CHATELAIN La Ferriére (Suissa), 3 de fevereiro de 1889. NOTAS PRELIMINARES. xr NOTAS PRELIMINARES Sosre o Kinuunpu k a sua Lirrerarura. I. O nome da lingua. — Chamamos « kimbundu » 4 lingua geral do antigo Reino de Angola, ao qual corresponde approximativamente o moderno Districto de Loanda da Provincia de Angola. Na litteratura portugueza e estrangeira esta lingua era conhecida até hoje sob 0 nome de « lingua bunda, » a0 passo que entre os brancos de Angola é mais eonhecida como « o ambundo. » Scientificamente, porém, nem uma nem outra d’estas denominagées é admissivel : a primeira por ser quasi um termo obsceno na lingua que pretende designar, a segunda porque significa « os pretos » e nio a sua linguagem, ambas por néo serem usadas pelos indigenas que fallam a lingua em questao. « Kimbundu » pelo contrario, 6 0 termo vernaculo, dizendo os pretos d’Angola, os a-mbundu : o kimbundu, em kimbundu, fallar kimbundu, mas nunca : fallar ambundo ou bundo ou bunda. Os vocabulos mu-mbundu, wm preto ou uma preta, a-mbundu, pretos ou pretas e ki-mbundu, linguagem de pretos constam de uma base commum mbundu e dos prefixos mu-', a-' e ki-, significando mu- pessoa, a- pessoas ¢ ki- linguagem. Concorda isto com o que se nota nas linguas da familia bantu, 4 qual pertence tambem o nosso kimbundu, sendo o prefixo ki- ‘© que mais s’emprega n’ellas para designar linguagem. Algumas tribus pronunciam-o txi- (tyi-), xi-, si-, isi-, se-, outras preferem-lhe os prefixos u- ou lu-, outras, mais raras, contentam-se com a base sem accrescentamento de prefixo algum. Assim, sem sahirmos da Provincia de Angola, os Conguezes ou Exi-Kongo* chamam 4 sua lingua ki- xikongo, os habitantes do Bailundo * e do Bihe‘, os I-mbundu', 4 sua * Pronunciados n’outras linguas bantu : mu = mo-, a um-; a=ba-, aba-, mba-, ma-, va-, ua-. * Sing. Kongo = mu + ixi (terra) -} Kongo; em kimbundu diz-se Muxi-Kongo pl. Axi- Kongo. Cf. Muxi-Luanda. * Umbundu e kimbundu alundu. * Umbundu : 0 Viye, kimbundu : 0 Biie. * Em kimbundu os Bai- PEcccyaze.. oe AboeMtac tat Shi pare Tar a Zur é prevo de acaicee no w-mbangala. diaiecie fallado pews Hmbangala, = oa Gimbangala vem umbanzala\, EMME On quacs estava octr ora a feara de Cassange (= Kasanji di aaianhay, * Mukua- pi, akaa- preniade a um nome de terra Ssnitica nataral d+. habitante de. assim : Mukea-Kisama. Mukea-Luanda. akea-Bife sou Mabie. ° Vejacea carta de Angola pela Commixso ee NOTAS PRELIMINARES. xu que com o kimbundu. Todos estes dialectos sio pouco conhecidos; porém consta-nos que os da Quissama, do Libolo e dos Masongos teem analogia com o umbundu e, a darmos credito & tradigao e 4 opiniao de muitos naturaes, 0 dialecto dos Jingas seria o kimbundu mais puro, 0 que se fallava na antiga cdrte de Angola ou Ndongo. Por emquanto nio sabemos se devemos contar a lingua dos Mahungos (Ma-hungu), que occupa uma posigio intermediara, tio geographica como linguistica- mente, entre o kimbundu e 0 kixikongo, como lingua separada ou se podemos incluil-a no grupo kimbundu. Os nossos vocabularios* dos dia- lectos Mbamba e Umbangala, os quaes nos parecem pertencer 4 lingua dos Mahungu, fornecem alguns dados para a elucidagio d’esta questao. Emquanto aos dialectos do kimbundu, devemos primeiro distinguir entre os dialectos intermediaros, que aggregdmos ao grupo kimbundu, fallados por povos absolutamente gentios, e o kimbundu propriamente dito, fallado pelos indigenas em parte semi-civilisados dos concelhos acima enumerados, 08 quaes sio governados por chefes portuguezes e sobas avassallados. Se quizessemos notar todos os matizes de pronuncia- gao e todas as differencas lexicologicas e morphologicas, teriamos de subdiviair o kimbundu em quasi tantos « patois, » quantas sio as villas e povoagoes do districto de Loanda; entre todos porém avultam dous : o de Loanda, e como typo dos do sertio, o d’Ambaca. Em toda a gram- matica vao apontadas as differencas mais importantes que distinguem 0 dialecto do sertao do de Loanda e consagrdmos toda a pagina 150 ao seu esclarecimento, 0 que nos dispensa de as expor aqui. Por base do nosso estudo grammatical escolhémos o dialecto de Loanda, nao por ser mais importante ou mais cultivado, mas unicamente por ser o da capital e 0 mais difficil e porque os Loandenses affectam um desprezo tio grande como ridiculo, por todas as variantes dialectaes do sertio, ao passo que os povos do sertao se mostram mais tolerantes e razoaveis. Em rea- lidade 0 dialecto do sertao, tomando como typo o d’Ambaca’®, nao sé rivalisa com o de Loanda, mas leva-Ihe a vantagem, tanto pela sua de Cartographia 1885. * Publicados in « Zeitschrift fur Afrikanische Sprachen » de Berlim, Ne de Janeiro. * Mate a Mbaka; & letra: cuspe SIL NOTAS PRELIMINARES. u-mbundu, ao passo que os Akua-Mbamba* denominam 0 seu dialecto simplesmente « mbamba. » E? pois nossa opiniao que, se quizermos fallar correctamente, devemos dizer «0 kimbundu » « o umbundu », mas nao « a lingua ki-mbundu ou u-mbundu, » porque ki- e u- jé significam lingua. Nao recommendamos tampouco o uso de « lingua mbundu, » a nao ser que se Ihe junte : d’Angola ou de Benguella (=Bangela) para obviar & confusio que, d’outra forma, seria inevitavel. IL. A’rea e Dialectos. — A &rea em que se falla o kimbundu é approximadamente egual 4 do actual Districto de Loanda’, e compre- hende portanto os concelhos de Loanda, Calumbo, Muxima, Massan- yano, Cambambe (Dondo), Pungo Andongo, Malange, Duque de Bra- ganga, Ambaca, Cazengo, Golungo Alto, Zenza do Golungo, Alto Dande, Eneoje, Ambriz, Barra do Dande, Barra do Bengo e Icolo e Bengo. Em alguns concelhos fronteiros, particularmente do norte, o kimbundu acha-se misturado com dialectos das linguas limitrophes. Cremos dever constituir um grupo kimbundu 0 qual abrangeria, além do kimbundu propriamente dito, os dialectos dos Quissamas (Akua-Kisaina), dos Libolos (Akua-Lubolo), dos Masongos (Ma-songo), dos Jingas (Akua- Naola on Ndongo), e dos Bondos (Akua-Mbondo), todas tribus indepen- dentes © até aqui refractarias 4 civilisagao e ao jugo portuguez, e cujos dialectos, comquanto tenham as suas particularidades bem definidas e hao se possa negar 0 seu parentesco com as linguas que lhes defron- tam do outro lado, parecem comtudo ter menos affinidade com estas do lundos ¢ Bihenos sio chamados I-mbundu, sing. : Ki-mbundu, em umbundu : sing. : 0 Ci-mbundu pl. o Vi-mbundu. Nao se confundam bois os homonymos ; Kimbundu = lingua dos A-mbundu ou pretos "Angola ¢ Kimbundu = preto do Bailundo e Bike. Cf. tambem : mu-ndele 1em kimbundu) e gi-ndele (em umbundu) = um branco. Como se vé 0 emprego do pref. u- para designar a linguagem 6 devido 4 applieagao do pref. ki- ou ci- & pessoa, applicagao que, por seu turno, provém da necessidade de distinguir 0 preto do Bailundo do d’Angola. Outrotanto aconteceno u-mbangala, dialecto fallado pelos I-mbangala, sing. Ki-mbangala (em kimbundu) ‘ou Ci-mbangala (em umbangala), entre os quaes estava outr’ora a feira de Cassange (= Kasanji de sanji, gallinha). * Mukua- pl, akua- prefixado a um nome de terra significa natural de, habitante de, assim : Mukua-Kisama , Mukua-Luanda, akua-Biie (ou Mabie). * Voja-sea carta de Angola pela Commissao NOTAS PRELIMINARES. xu que com o kimbundu. Todos estes dialectos sao pouco conhecidos ; porém consta-nos que os da Quissama, do Libolo e dos Masongos teem analogia com o umbundu e, a darmos credito & tradigio e & opiniao de muitos naturaes, 0 dialecto dos Jingas seria 0 kimbundu mais puro, 0 que se fallava na antiga cOrte de Angola ou Ndongo. Por emquanto nio sabemos se devemos contar a lingua dos Mahungos (Ma-hungu), que occupa uma posigéo intermediara, tao geographica como linguistica- mente, entre o kimbundu e o kixikongo, como lingua separada ou se podemos incluil-a no grupo kimbundu. Os nossos vocabularios* dos dia- lectos Mbamba e Umbangala, os quaes nos parecem pertencer 4 lingua dos Mahungu, fornecem alguns dados para a elucidacao d’esta questao. Emquanto aos dialectos do kimbundu, devemos primeiro distinguir entre os dialectos intermediaros, que aggregdémos ao grupo kimbundu, fallados por povos absolutamente gentios, e o kimbundu propriamente dito, fallado pelos indigenas em parte semi-civilisados dos concelhos acima enumerados, os quaes sio governados por chefes portuguezes e sobas avassallados. Se quizessemos notar todos os matizes de pronuncia- go e todas as differengas lexicologicas e morphologicas, teriamos de subdiviair o kimbundu em quasi tantos « patois, » quantas sio as villas € povoagées do districto de Loanda; entre todos porém avultam dous : © de Loanda, e como typo dos do sertao, o d’Ambaca. Em toda a gram- matica yao apontadas as differencas mais importantes que distinguem o dialecto do sertao do de Loanda e consagrdmos toda a pagina 150 ao seu esclarecimento, 0 que nos dispensa de as expdr aqui. Por base do nosso estudo grammatical escolhémos 0 dialecto de Loanda, nao por ser mais importante ou mais cultivado, mas unicamente por ser o da capital e 0 mais difficil e porque os Loandenses affectam um desprezo tio grande como ridiculo, por todas as variantes dialectaes do sertao, a0 passo que 0s povos do sertao se mostram mais tolerantes e razoaveis. Em rea- lidade 0 dialecto do sertao, tomando como typo o d’Ambaca®, nao s6 rivalisa com o de Loanda, mas leva-lhe a vantagem, tanto pela sua de Cartographia 1885, * Publicados in « Zeitschrift fur Afrikanische Sprachen » de Berlim, N° de Janeiro, * Mate a Mbaka; & letra: cuspe xIVv NOTAS PRELIMINARES. pureza e riqueza como pela sua importancia, devida 4s eminentes quali- dades do povo d’Ambaca, que soube fazer d’elle a verdadeira lingua franca dos immensos sertées d’além-Quango. © dialecto de Loanda é fallado no concelho d’este nome, isto 6 na capital e nos seus arredores immediatos, e em toda a provincia pelas pessoas oriundas da metropole, que accompanham ou precedem os brancos como criados, officiaes, cai- xeiros, funccionarios publicos, traficantes ou aventureiros indepen- dentes. Na capital mesmo convem notar mais uma sub-divisao : os pescadores da ilha, os Axi-Luanda '°, nao fallam exactamente como os habitantes da terra firme, os Alua-Luanda ; formam uma especie de fidalguia que nao se confunde com a plebe chaotica da capital situada no continente. Ul. Caracteristicos do kimbundu. — Como jé dissémos, 0 kimbundu pertence 4 vasta familia das linguas « bantu’’, » as quaes occupam todo © immenso triangulo comprehendido entre o sublime pico voleanico do Kilimanjaro, 0 dos Camardes e 0 Cabo da Boa Esperanga, com a unica exclusdo de algumas « enclaves » formadas por tribus da raga dos Hot- tentotes. Existe entre todas as linguas bantu o mesmo parentesco intimo que notamos entre as linguas neo-latinas, entre as germanicas e entre as slavonicas da Europa. As linguas principaes com que o kimbundu confina — o kixikongo ao norte, as linguas kioko e lunda a leste e 0 umbundu ao sul — nao sao, por consequencia, tao diferentes delle e entre si, que sabendo-se um estes idiomas ou conhecendo a sua construcgao, nao seja facil appren- der tambem qualquer outro. Observdémos, porém, que as linguas com que o kimbundu tem mais analogia, sio os seus vizinhos immediatos, 0 kixikongo, fallado no antigo Reino, hoje Districto do Congo, e o um- bundu, fallado no antigo Reino, hoje Districto de Benguella, aos quaes convem juntar o oshindonga", ao sul du Cunene e o kinyika de Mom- basa na Costa oriental. @Ambaca. ' Sing. Muxi-Luanda, Cf. Muxi-Kongo, Conguez e no Catechismo de 1642 : Mucha-kituxi — mukua-kituxi, peccador. "Bantu = a-tu, pessoas. ‘0 xi-ndonga. ‘ Sendo o’primeiro a NOTAS PRELIMINARES. xv O kimbundu tem todos os caracteristicos essenciaes das linguas bantu, mas distingue-se de muitas por certas particularidades como, por exem- plo : 1) a conjugacao negativa de Loanda, formada pelos pronomes sub- jectivos suffixos, 0s quaes servem egualmente para a formacao dos pos- sessivos e do verbo emphatico, 2) a falta do passivo regular das linguas bantu, substituido por uma circumlocugao curiosissima, 3) os participios passivos, pasado e futuro, 4) a falta do suffixo reciproco -ana, substi- tuido pelo infixo reflexo ri, 5) a falta do locativo -ni. 6) 0 verbo demon- strativo e 0 emphatico, 7) a lei de preferencia na escolha dos suffixes negativos depois de um pronome infixo, 8) a elisto do b- inicial dos anti- gos prefixos de classe : ba- (a- ), bi- (i- ), bu- (a- ), etc. IV. Literatura escripta. — O primeiro livro que foi impresso em kimbundu, e o segundo" em qualquer lingua africana, é 0 Catechismo do Padre Pacconio, intitulado : « Gentio de Angola sufficientemente instruido, ete. Obra posthuma do P. Pacconio C. J. redusido a methodo mais breve pelo P. Antonio do Couto C. J. Lisboa, 1642* ». Passou por uma segunda edigao em 1661 ¢ em 1784 por uma terceira. Hoje é rarissimo. D’elle diz Cannecattim : « N’elle verteu o auctor da lingua portugueza na bunda varias cousas pertencentes 4 doutrina christa, fazendo igualmente algumas explicagdes da mesma doutrina em dialogo. No principio e fim da segunda e terceira edigao se encon- tram algumas regras grammaticaes, que se acham no Cathecismo da primeira edigao, e sé o que ha de mais nas sobreditas edigdes sio umas regras brevissimas, e sem nenhum exemplo, das quaes algumas nio esto em uso, o que faz presumir que na lingua bunda tem havido alguma variedade. — Nao sé isto, mas os muitos e gravissimos defeitos, de que est cheio o referido opusculo foram motivo para d’elle me nao servir nas minhas Observagoes, etc. » — Tendo examinado 0 opusculo devemos dizer que achamos a critica do Cannecattim nao s6 excessiva, « Doutrina Christa » em conguez, traduzida do original de Fr. Marcos Jorge por Fr. Mattheus Cardozo.’ Lisboa 1624. Cannecattim diz que foi impresso em 1643. Na copia que fizemos do exemplar que achamos no « British Museum » temos 1642. * Veja a p. xx 0 Padre-Nosso do xvt NOVAS PRELIMINARES, mas injusta. Considerando a epoca em que foi composto, o livrinho merece, no ponto de vista linguistico, todo o louvor, tanto pela correc- cao grammatical como pela consequencia orthographica, sendo estas taes que nos levam a suppor que o auctor era um filho do paiz educado pelos jesuitas. O dialecto em que est& escrito nao 6 0 moderno de Loanda, nem exactamente 0 d’Ambaca; ser& talvez o que se fallava no seculo XVIT na missao de Cahenda (concelho de Ambaca). Séo interes- santes, 2 negacao por meio de ne em vez de ki, a forma archaica dos pronomes suffixos @ a falta de contracges, 0 que permitte de provar sem replica por que processo se effectuaram as contracgdes modernas *. ‘A primeira obra puramente grammatical sobre o kimbundu foi a « Arte da lingua de Angola, offerecida & Virgem Senhora nossa do Rosario, May e Senhora dos mesmos pretos, pelo P. Pedro Dias, da Companhia de Jesus. Lisboa, Na officina de Miguel Deslandes, impressor de $8. M. Com todas as licengas. Anno 1697. » — Este livrinho era ja tao raro nos fins do seculo passado que Cannecattim nao teve conheci- mento delle. Conhecemol-o nés por uma copia manuscripta que o sr. Dr. Alfredo Troni de Loanda nos fez 0 obsequio de nos emprestar na yespera do nosso embarque para a Europa. Este trabalho desenvolve e completa as « regras brevissimas » que accompanham o Catechismo, do qual tambem sao tirados os exemplos que devem elucidar as regras. Estas, comquanto nao primem pela correcgéo do portuguez, nem pela propriedade da terminologia, provam, no emtanto, que o auctor enten- dia 9 mechanismo do kimbundu. No que diz respeito ao dialecto parti- cular do Catechismo sao, salyo poucas excepgdes, perfeitamente correc- ” proyavel que o opusculo foi escrito no Brazil, visto que a primeira a 6 datada da Bahia, 13 de junho 1696..... ¢ a oitava e ultima do Pago, Lisboa, 9 de agosto 1697! Uma terceira producgio no mesmo dialecto que as precedentes, mas inedita, sem data nem nome d'auctor, é 0 cantico religioso, chamado « 0 Mukunji'*, » 0 qual se conserva e perpetta na memoria do povo e em manuscriptos imperfeitissimos. 0 assumpto de que trata 60 uascimento Catechismo comparado com o mesmo er kimbundu moderno. "* = Men- sageiro (referindo-se ao anjo Gabriel?) ou recado. ae NOTAS PRELIMINARES. xvi ea morte de Jesus. Deve ser uma versio ou imitagao do latim. Por cer- tas razées inclinamos a attribuir a paternidade d’este tentame artistico a um curioso, natural de Angola. Aqui termina o periodo litterario que denominaremos dos jesuitas. Em 1804 0 capuchinho italiano Fr. Bernardo Maria de Cannecattim deu & luz o seu prolixo e confuso « Diccionario da lingua bunda ou angolense » com traducgéo latina e portugueza, seguido no anno seguinte da sua « Colleegao de Observacdes grammaticaes sobre a lingua bunda etc., » obra que teve a honra de uma segunda edicao en 1859. Estes trabalhos sao respeitaveis pelas excellentes intengdes do auctor. Os Prefacios de ambos sio muito interessantes historicamente e con- teem muitas boas cousas sobre a conveniencia para os portuguezes de aprenderem a lingua dos indigenas, sendo, todavia, para lastimar a forma por que o auctor falla dos pretos, chamando-lhes « estes brutos etc. » Emquanto ao seu valor lexicologico e grammatical sentimos dever applicar-lhes o que Cannecattim diz do Catechismo : « © cumulo pois de tantos e tao grosseiros erros, imperfeigdes e defeitos essenciaes tem sido a causa de que o Cathecismo até ao presente labore em uma obscuri- dade impenetravel, e por isso, em vez de auxilio ¢ utilidade, serve ao contrario de um gravissimo embarago nao s6 aos europeus, mas até aos mesmos ecclesiasticos naturaes de Angola. — Nao deixa comtudo assim mesmo de encerrar alguma cousa boa etc, » como, por exemplo : no Diccionario, as raizes mais usuaes e algumas traducgées acertadas e na Grammatica : os tragos geraes da classificagio dos nomes e da conju- gacao e ainda mais o vislumbre da affinidade que colliga quasi todas as linguas dos negros; porém tudo isto vae misturado com tantos erros € tanta grammatica latina em vez de africana, que 6 preciso ja saber a lingua para poder discriminar 0 pouco que presta do muito que est& errado. Pedimos pois aos senhores criticos, que para o futuro, contrariamente a0 que teem feito até aqui, reconhegam a superioridade linguistica dos padres jesuitas sobre o frade capuchinho. No anno 1864 foi publicado um trabalho grammatical por Francina, sob o titulo : « Elementos grammaticaes da lingua bunda. » Infelizmente este livro abortou como os precedentes, nao conseguindo o seu fim de xvi NOTAS PRELIMINARES. franquear ao publico o conhecimento d’esta lingua, pois, apesar dos nossos esforgos, nunca nos foi possivel obter ou mesmo ver um unico exemplar. O naturalista allemio Dr. Wellwitsch, que durante sete annos conse- cutivos (1853-1861) percorreu quasi toda a Provincia por conta do governo portuguez, tinha colligido bastante material linguistico ; porém depois da morte do doutor, estas collecdes perderam-se juntamente com o seu Diario; nao sabemos se em Lisboa ou em Londres. Na nossa passagem por Lisboa foi-nos mostrado um Diccionario geographico e linguistico da Provincia de Angola, em manuscripto, compilado com bastante esmero por um homem que tinha passado ali muitos annos. Publicado na occasiao do regresso do auctor a Portugal, 0 livro teria tido valor; nao o vimos bastante para poder julgar se hoje ainda mereceria a pena publical-o. V. Litteratura oral. — Toda a literatura de que acabamos de tratar 6 d’origem estrangeira. Resta-nos fallar da literatura pura- mente nacional, a qual é, sem duvida, a mais valiosa e interessante, nao obstante ainda nao ter encontrado quem a appreciasse e a tornasse publica pela imprensa. Consta de um rico thesouro de proverbios ou adagios *", de contos ou apologos’*, de enigmas'* e de cantigas, aos quaes se podem juntar as tradigdes historicas *” e mythologicas, os ditos popu- lares, ora satyricos ou allusivos*', ora allegoricos ou figurados *; em todos os quaes se condensou a experiencia dos seculos e ainda hoje se reflecte a vida moral, intellectual e imaginativa, domestica e politica das geragdes passadas : a alma da raga inteira. E se « a sabedoria das nagdes avalia-se pela frequencia dos seus adagios, » esta litteratura hereditaria dos pretos, que péde rivalisar com a de qualquer raga, fornece mais uma prova de que o negro nao é um ente fatalmente infe- rior, como ainda muitos pretendem ou por preconceito ou por superti- cialidade. ‘7 = jisabu, sing. sabu. ‘* = misoso, sing. musoso. ‘? = jino- agonongo, sing. nongonongo. * =malunda, ™ = jiselengenia. = iftkila. I OE NOTAS PRELIMINARES. xx Nao nos consta que alguma collecgéo de proverbios em kimbundu fosse publicada antes da pequena que sahiu & luz no « Futuro d’An- gola» de 1888"*. Durante a nossa estada no sertao d’Angola colligi- mos uns cincoenta proverbios. Para a grammatica démos a preferencia aos do « Futuro d’Angola » para que viessem comprovar a exactidao das nossas regras. — Nao temos conhecimento de outro conto, publicado antes do da « Mulher antojada » que damos na pag. 147 e de que ha uma variante, segundo a qual a mulher antojava ovos e o marido trouxe-lhe ovos de pulunga* e estes, como o peixe, fizeram-a rebentar. Outros con- tos so 0 da Ra edo Elephante, da Corcinha e da Rapoza, ete. que teria- mos publicado, se néo nos faltasse o espago. Os enigmas nao contéem uma ligéo moral ow pratica como 0s proverbios e muitas vezes os contos ; servem unicamente de passa-tempo; porém mesmo assim teem valor por- que elles tambem apresentam as particularidades syntaxicas e lexicolo- gicas da lingua na sua forma mais genuina e espontanea. Nao queremos por ponto a estas Notas sem recommendar a quantos desejarem estudar a fundo o genio e a construcgao das linguas bantu e comparar o kimbundu com os seus primos da Contra-costa, os conscien- ciosos estudos do Secretario geral do Governo d’Angola, o sr. Joaquim d’Almeida da Cunha, que os est& a publicar sob 0 titulo de : « Aponta- mentos para o Estudo das,linguas falladas pelos Indigenas da Provincia de Mogambique. » * Cf. p.131. A rainha das cobras. XX O PADRE-NOSSO 1) Texto do Catechismo de 1642. 2) Em kimbundu moderno. 3) Traducgao litteral em portuguez. 1) Tatetu, —_ uecala co maulu', acondeque* o rigina riae, quize 2) Tat'etu, ala ku maulu, axile? —_o rijina_rié*, kize* 3) Painosso, (que) estés nos ceus, respeitem 0 nome teu, venha 1) co tuecala 0 quifuchi quiae, acuzelese 0 muchima uae inga* 3) ku tuala* —o kifuxi® kid, a ku zelese? o muxima ué 3) onde estamos o reino teu, elles teaclarem o coracdo teu assim 1) boxi? nga beulu. Omussa uetu ua izua yosso tube o 2) boxi kala bulu’ Omusa uetu ua izia oso tubeu' 3) na lerra como noceu. O pao’ nosso de dias todos nos dé-(o) 1) rierimo'*; tuequie 0 macongo etu nguequi tuequia anha* 2) Ielu tuehele omakongo' kala ki tu(m’)eha ant 3) hoje; nos deixes as dividas nossas como nos deixamos aaquelles 1) aturia macongo. Cutu equie pe curigia mu quituxi, 2) aturia makongo. Ku tu ehe pe kuribala mu kituxi, 5) que nos devem dividas. Nao nos deixes (e) cahir no peccado'*, 1) tubanguele bé mu quiafba. Egue Jesu. 2) (maji) tu bangéle” mu" kiaiiba. © Eue, Jez. 3) mas nos livres no (do) mal. Sim, — Jesus. ' NoCatechismo o sing. é rieulu, em kimbundu moderno rilu, no interioy tambem riulu eyjo pl. regular & maulu. + Em Loanda -kondeka significa esconder, -kondama esconder-se; ambos sho deri- vados de -konda, cortar em ‘fatias; derivagio parallela é a de -sueka, esconder, -suama, esconder-se de -sua, cortar (capim, mateba, etc.). Nao se confunda -xila, ficar sujo com o seu paronymo -xila, respeitar. *Chp.72, ‘Cf. 0°76. * Cf. n°164. © Signitica hoje multidao, povo; 0 reino, o senhorio 6 ungana. ' -zela = ficar claro, branco, impo; -welesa = fazer claro, branco, limpo; -zelesa o muxima, aclarar 0 coragéo, tig. = fazer-a-vontade, contentar. Cf. p. 132*,"°. > deve ser = anga, ou. Cf. n° 167, bulu = bu rilu. * musa funji usa-se sé no interior, no Quanza é muxa; o pao 6 mbolo do portuguez bolo. Cf.’ p. 86 cl. I. ‘Cf. em otyiherero : indino, em kixikongo : unu, em kisuahili: leo, “ Assim no sertao. “Em Loanda rikongo riami significa a divida que me devem. "* Conjuncgao enclitica. ‘* Ou crime. " -banga, fazer, “Manga, pelejur, -bangéla, pelejar em favor de, proteger, salvar. * Cf. ne 120, XXI PRONUNCIATION. Cf. p. 151. Vowels : As in Italian or German. a as a in far Observe: 1)i and u beforea vowel = y and w. thus uiua = yeeyee, weewah, a in fate Exceptions are accentuated : kizia, ngejia. ee in feet 2)In au, ai, eu, ou, each vowel retains its @ in fall alphabetical sound, but : a) in the end of oo in fool a word, the acccent rests on the first vowel : rikau, sai (= rikau, sai). ) in the middle of a word, the second has the accent: kubauka, sai-ku (= bauka, sai-ku). foo BREE Consonants: b, d, f, g, h, k, 1, m, n, p, t, v, 2, as in English, but unaspirated, except h. However observe : a) g is always hard, as in anger, never as in angel. 6) m and n stand for the nasal and must be pronounced together with the following consonant, as if in English you would say : a-ngel, co-mbine, co-ndole, etc. j sounds like z or s in azure or measure, not as in joy. r, used only with i = ri, sounds in Loanda more like a soft lingual ri, in the interior more like di. 8 is always harsh, as in song, never like z. X corresponds to sh, thus : xingu like sheengoo. ‘Syllables : 1) Every syllable must end with a vowel. 2) Hence m and n must always be written as one with the following consonant, thus : a~mbu-ndu (= ambundu), nga-mba, ndo-ngo, i-nzo-nji, etc. 3) au, ai, eu, ou, when final, may be taken as dissyllabic, though in rapid speech they sound like dyphthongs. Accent : General rule : The accent falls on the penult. Ex. : ngitumaka. Exceptions are due : a) to contraction or abscission; thus : kié from Kiabu, band from banau, b) to foreign origin, especially when the xx PRONUNCIA. accent falls on the antepenult, c) to enclitic monosyllables, which attract the accent to the last syllable of the preceding word, thus, tunga ‘nzo, pronounce : tunga’nzo. Accents ; We use three: 1) the acute: ' 2) the grave: * 3) the circumflex : 1) The acute indicates : a) that a monosyllable is not enclitic, b). the irregular accents, on the antepenult and last syllables, c) when on the penult : the peculiar intonation of a paronym. Cf. p. 153. 2) The grave is used to distinguish the Future II from the Preterits I or Il. Cf. p. 46. 3) The circumflex to distinguish : a) the suffix -@ of the 3* person sing. form the suffix -6 of the 2¢ person sing., b) the suffix -8 of the 3* person pl. from the demonstrative -a, c) the Pret. III from the Pret. Land Fut. II. Cf. p. 15 and 44, PRONUNCIA. Cf. p. 151. Vogaes : a, @, i, 0, U, como em portuguez (valor alphabetico). Obs. : 1) Na pronuncia rapida e ante vogal = i v. g. pange ami pangiami. 2) ie wante vogal = semi-vogaes v. g. iii, wiwa. Cf. portuguez : aia, agua. As excepgdes sio marcadas com accento agudo v. g. kizia, ngejia. au, ai, eu, ou : Sendo finaes teem o accento tonico na 1* vogal y. @ vikau, pron. rikéu; sai, pr. s4i; sendo seguidos de consoante teem o accento na ultima vogal v. g. sai-ku, pron. sai-ku; kubauka, pr. kubauka. Consoantes: b, d, f, j, k, 1, m, n, p, t, Vv, 2, como em portuguez. PRONUNCIA. xan Obs : M e 1 nao nasalizam a vogal antecedente, mas sim a consoante immediata. Ambos representam 0 nasal : m ante as labiaes b, v, no sertao tambem ante p e f (mb, mv, mp, mf). n ante as dentaes brandas d, 2, j, e a guttural branda g (nd, nz, nj, ng). g é sempre duro e nasal = ng; nge engi = ngue e ngui em portuguez. hh é sempre aspirado, nunca mudo. ¥ ou Fi (inca sem i) equivale em Loanda a ri brando, com approxi- macéo a di, no interior soa como di, com approximagao a ri brando. 8 é sempre = ¢, nunca = z. X é sempre = x e ch em zaque, cheque. Syllabizagdo : 1) Todas as syllabas devem acabar em vogal. 2) m en precedendo consoante sempre se devem escrever e pro- nunciar juntamente com a consoante v. g. ambula \-mbu-la, imvo = i-mvo, ndongo = ndo-ngo, ngenji = nge-1 . 3) au, ai, eu, ou finaes contam por duas syllabas (a-u, a-i, e-u, 0-U), mas na pronuncia rapida sdam como diphtongos. Accentuagao : Regra geral : O acento tonico recahe sobre a penultima syllaba. As excepgdes sao devidas : a) nos vocabulos oxytonos (accentuados na ultima) : a contracgéo ou apocope v. g. kia de kiabu, band, de banan. b) nos esdruxulos : & origem estrangeira. ©) @ monosyllabos encliticos que chamam o accento da penultima & ultima do vocabulo precedente ¥. g. sai-ku, pron. sai-ku. Accentos : Servem para indicar as excepgdes 4 regra geral e para distin- guir um vocabulo de outro seu paronymo. Cf. p. 153. Empregamos tres : 1) 0 agudo, 2) o grave, 3) 0 circumflexo. 1) O-agudo indica: a) nos monosyllabos : que o vocabulo nao & enclitico; b) na final de qualquer vocabulo : que este 6 oxytono ; ) na antepenultima : que o vocabulo 6 esdruxulo; d) na penul- tima : entoagao particular de paronymo. PRONUNCIA. XxIV istinguir o Futuro II dos Preteritos I e III. 2) 0 grave serve para di Cf. p. 46. 3) O circumflexo serve para distinguir: a) 0 suffixo -€ da 3* pessoa sing. do suff. -é da 2 pessoa sing.; b) 0 suff. -4 da 3* pessoa pl, do -& demonstrativo; ¢) 0 Preterito II do Pret. I ¢ do Fut. IL Cf p.44e15. SUBSTANTIVO cu. I Pref. sing. mu— mutu, pessoa, person muhata, mulher, woman mukongo, cagador, hunter mulambi, cozinheiro, cook miuloji, feiticeiro, wizard mumbunda, preto, negro Pref. pl. a— atu, pessoas, persons ahata, mulheres, women akongo, cagadores, hunters alambi, cozinheiros, cooks aloji, feiticeiros, wizards ambundn, pretos, negroes mubika, escravo, slave muturi, vieva, widow mona, filho, child abika, escravos, slaves atari, viuvas, widows ana, flhos, children 0=0, a; 08, as; the talenu, olhae, look (you) ixanenu, chamae, call (you) tala, olka, look (thou) ixana, chama, call (thou) sota, procura, look for sotenu, procurae, seek tama, manda, send tumenu, mandae, send beka, traze, bring bekenu, trazei, bring fata, paga, pay fatenu, pagae, pay Tala mato. — Ixana o ahatu. — Bekenu o mukongo. — Sotena o muturi, — Tuma o mubika. — Fatenu o slambi. Beka o ambundu. — Ixanenn o aturi. — Sota o muloji. — Fatenu o muhato. — Talenu atu. — Ixana mulambi. — Tala o aloji, — Sotenu o mumbundu. — Tuma o mona. — Fata o abika. — Bekenu o ana. 4. Os substantivos ou nomes dividem-se, segundo a sua forma inicial (0 seu pretixo), em dez classes. 2. Antigamente estes prefixos e estas classes indicavam a naturesa dos objectos denominados. No kimbundu moderno ainda se encontram vestigios d’esta significagao das classes. . 3. A’ excepcao de poucos que significam especialmente 0 sexo, como Tiala, vardo, muhatu, mulher, os nomes de entes animados sho epicenos. Ex.: mubika, escravo ou escrava. . 4. A’ primeira classe (I) pertencem todos os nomes de entes racionaes (pessoas), que comecam no sing. Bor mu. Ex. : mubika. Estes formam o seu plural, mudando o pref. mu— em a—. Ex.: mutu, pessoa, pl. atu pessoas. epedes apparentes : mona pertence & cl. I por ser contracgao de muana (u+a=0), e faz no plur. ana por contracgao de aana (a-+-a=a). Muiii, ladrdo, tem o pl. eii por contraccéo de aiii (a+i=e). 8. O artigo definido o serve para ambos og generos e numeros. Nao hé artigo indefinido. Ex.: tala mutu, Olha um homem. SUBSTANTIVO cu. I Pref. sing. mu— Pref. pl. mi— muzxi, pau, stick mixi, paus, sticks mukolo, corda, rope mikolo, cordas, ropes mutue, cabega, head Iitue, cabepas, heads mukanda, carta, letter mikanda, cartas, letters mulembn, dedo, finger milembu, dedos, fingers muenge, canna, sugar-cane mienge, cannas, sugar-canes mulunda, montanha, mountain milundu, montanhas, mountains munia, espinho, thorn minia, espinhos, thorns mukoko, cogueiro, cocoa-tree mikoko, coqueiros, cocoa-trees ni=e, com; and, with batula, corta, cut soneka, escreve, write bana, dd, give banda, sobe, go up tanga, lé, read katula, tira, take away bukula, parte, break sukula, Java, wash Sukula o milembu ni mutue. — Batulenu o mienge — Bana o mukolo. — Tangenu o mikanda. — Katula o minia. — Bukulena o mixi, — Bandenu mulundu. — Soneka mukanda. — Bukula o mienge ni muxi. — Katulenu o minia ni mukolo. — Mulambi, beka mixi. — Mukongo, banda mulundu ni batula muxi. — Abika, sotenu mikoko. — Ahatu, sukulenu 0 mitue ni milembu. — Katulenu o mukoko. 6. A’ cl. II pertencem os nomes de entes inanimados (coisas) que téem no sing. o pref. mu—. Excepg.: mundele, o branco pl. mindele. Esta cl. abrange quasi todos os nomes de arvores e plantas (vida vegetativa). Forma 0 seu pl., mudando o pref. sing. mu— em mi—. Ex. : mukanda pl. mikanda. O artigo o nunca segue immediatamente a conjuncedo ni. SUBSTANTIVO cu. I Pref. sing. ki— Pref. pl. i— kinama, perna, leg inama, pernas, legs ima, cousa, thing ima, cousas, things kiba, pelle, skin iba, pelles, skins kimbunga, lobo, wolf imbungn, lobos, wolves kinda, cesto, basket inda, cestos, baskets kiala, wnha, nail iala, unhas, nails kimbamba, carga, load imbamba, cargas, loads kialu, cadeira, chair ialu, cadeiras, chairs anga =o, or zangula, levanta, lift up ambata, leva, carry sumba, compra, buy texi, deita féra, throw away sumbisa, vende, sell baka, guarda, keep jiba, mata, kill kata, amarra, tie Zangula o inama. — Ambatenn o imbamba. — Jibenu o ki- mbungu. — Texi 0 iala.— Bakenu 0 inda. — Kutenu 0 imbamba ni mikolo, — Sumba iba anga ialu. — Ambatenu o ima. — Katenu o imbungu. — Katula o kinama. — Sumbisenu anga texienu o ima. — Sukula o mutue anga o milembu anga o inama. Batulenu o iala ni milemba. — Bana o iba anga o ialu. 7. A’ cl. II pertencem todos os nomes que no sing. téem o pref. ki-. Forma o seu pl. mudando o pref. sing ki— em i—. Ex, : kima pl. ima. Abrange todos os augmentativos. Ex.: kihatu = mulherona (de muhatu, mulher). Para a formacao do pl. d’estes veja-se no N° 17 a formagao analoga do pl. dos diminutivos, cujas regras sio tambem applicaveis aos augmentativos. Antigamente era a cl. dos objectos inanimados; hoje inclue tambem pessoas e animaes. SUBSTANTIVO ci. IV Pref. sing. ri— Pref. pl. ma— Tilonga, prato, plate malonga, pratos, plates ribitu, porta, door mabitu, portas, doors rilesu, lengo, handkerchief malesu, lengos, handkerchieves. Titari, pedra, stone matari, pedras, stones Tiala, homem, man * mala, homens, men ribengn, rato, rat Tiiaki, ovo, egg ritui, orelha, ear rihonjo, banana, banana eme ngi muhatu eu (sou) mulher T(am) a woman eie u mubji tu (es) feiticeiro thou (art) a wizard muene mukongo _elle (6) cagador he (is) a hunter jika, fecha, shat kuata, apanha, catch. jikula, abre, open bunjika, dobra, fold takula, langa, throw nana, puca, pull Jikulena o mabitu. — Bunjika o malesu. — Eie u mulambi,. eme ngi m’bika, muene m’bundu. — Kuatenu 0 mabengu. — Beka mahonjo. — Takulenu matari ni mixi. — Jika o ribitu. — Nanenu o matai. — Sukulenu malonga, — Sumbenu maiaki anga mahonjo. — Kuata anga jibe o kimbungu. — Baka o malesu ni malonga. — Muene ribengu, eme ngi kimbungu. 8. A’ cl. IV pertencem todos os nomes que téem no sing. o pref. ri— No plur. o pref. ma— toma o logar do pref. sing. ri—. Ex. ; ritari pl. matari. Quando o pref. d’esta cl. aparece n’outra parte da oragéo que concorda cm 0 nome, este muitas vezes carece do seu prefixo. Pronomes pessoaes absolutos 80, para o sing. : eme, eie, muene; para o pl.: etu, enu, ene. Correspondem-lhes os Pronomes prefizos : ngi —, 0 —, u — no sing.; e no pl. : ta —, nu — ou mu —, a— 410. Em kimbundu o verbo ser geralmente n&o se exprime. Na lt e na 2* pessoa usa-se em seu logar do Pronome prefixo correspondente; na 3* pessoa supprime-se tambem o Pronome prefixo, e pde-se 0 nome em apposig’o, como se v8 nos exemplos. * Contracgéo de maala (a }-a=a). SUBSTANTIVO ct. V e VI V. Pref. sing. u— Pref. pl. mau— VE» lu— >» malu— culunga, canoa, canoe maulungn, canoas, canoes uta, espingarda, gun mauta, espingardas, guns uhaxi, doenga, disease mauhaxi, doengas, diseases uanda, rede, net mauanda, redes, nets lumbn, muro (de quintal), yard- malumbu, muros, yard-walls wall malumuenu, espelhos, looking- lumuenn, espelho, looking-glass glasses lubambn, corrente, chain malubambu, correntes, chains lukuakn, mao, hand * malukuaku, m@os, hands etu tu abika nds (somos) escravos we (are) slaves enu nu ahato v6s (sis) mulheres you (are) women ene ambundu elles (sito) pretos they (are) blacks bilala, vira, turn ririka, arranja, arrange tunga, construe, build soma, carrega, load Kuatenu o maulungu. — Somenu o mauta. — Ririka o ma- uanda. — Bana o maku. — Bilulenu o lumuenu. — Tungenu malumbu. — Kutenu o muloji ni malubambu anga ni mikolo. — Etu ta aturi, enu nu alambi, ene akongo. — Katula o uhaxi. — O mukongo, muene muloji. — Sumbenu mata ni molungu. — Sukula o matui ni lukuaka. 44. A cl. V tem por pref. sing. u—, e por pref. pl. man—. Ex.: uta pl. mauta. O pref. pl. mau— pode contrahir-se em mo—. Ex. : molungu = mau- lungu (a+u=o). Diz-se tambem mata por mauta. O pref. u— serve para a formagio de nomes abstractos, que signifi- cam a qualidade caracteristica ou 0 officio do ente representado pelo nome concreto de que 0 abstracto se deriva. Ex. axi, o doente, uhaxi, doenga, Nzambi, Deus, unzambi, divindade. 42.'A cl. VI tem no sing. o pref. lu—, que no pl. se muda em malu—. Ex. : lumbu pl. malumbu. No sertao muitos nomes que comegam por lu— nao formam o plur. como esta cl., mas sim como a cl. : séo os que se derivam de um nome collectivo e indicam um objecto unico, destacado da collectividade. Ex. : lundemba = um cabello, pl. jindemba. * pouco usado; melhor : maka. 6 SUBSTANTIVO cx. VII e VII VIL Pref. sing. tu— Pref. pl. matu— tubia, fogo, fire matubia, fogos, fires tujola, tesoura, scissors matujola, tesowras, scissors VII Pref. sing. ku— Pref. pl. maku— kuria, 0 comer, food makuria, comeres, kinds of food kunna, bebida, drink makunua, bebidas, drinks kufua, morte, death makufua, mortes, deaths kutunga, costura, needle-work makutunga, costwras, needle- works pala=para, for uika, accende, light zuika, amola, sharpen lamba, cozinha, cook jima, apaga, extinguish Tia, come, eat nua, bebe, drink Uikenu o matubia.— Zuika o matujola pala o mutu.— Rieno o mahonjo anga o maiaki. — Nua o makunua. — Lambenu o ku- ria anga jimenu o tubia. — Sumba malesu pal’ eme. — Sukula o malonga pala muene. — Ambatenn 0 ialu pala ene. — Talenu o imbungu ni akongo. — Beka ulungnu pala o riala. — Zangula o kimbamba pala o muhata. — Banenu kuria ni kunua pala o ana. — Sonekenu : makufua; eie, tanga : kufua. — Ririka o maku- tanga. 43. A cl. VIL tem no sing. o pref. tu—, e no pl. matu—. Sao rarissimos os nomes d’esta classe. ‘Em muitos nomes que comecam por tu—, esta syllaba faz parte do radical, e esses nomes pertencem 4 cl. IX. Ex.: tulu, peito, pl. jitulu. 44. A cl. VIII tem no sing. o pref. ku—e no pl. maka—. Quasi todos os nomes d’esta cl. sio infinitivos, nomes verbaes. S6 admittem o plur., quando o uso lhes dd uma significagao concreta. As cl. IV, V, VI, VIL, VIII, téem o mesmo pref. pl. ma—; porém na cl. IV este pref. pl. substitue o pref. sing., emquanto que nas cl. V, VI, VI, VII lhe fica anteposto. 7 SUBSTANTIVO cu. IX Pref. sing. — Pref. pl. ji— f fundu, acampam”, camp _jifundu, acampam"*, camps b hoji, edo, lion jihoji, ledes, lions i inzo, casa, house jinzo, casas, houses imbua, cdo, dog jimbna, cdes, dogs re kukn, avé, grandfather jikuku, avés, grandfathers mama, me, mother jimama, mdes, mothers mb mbonzo, batata doce, sweet *jimbonzo, batatas doces, sweet potato potatoes n nioka, cobra, snake jinioka, cobras, snakes nd ndandu, parente, relative jindandu, parentes, relatives Pp poko, faca, knife jipoko, facas, kai 8 sanji, gallinha, hen jisanji, gallinhas, hens t — tangu, ramo, branch jitangu, ramos, branches x = xingu, pescogo, neck jixingn, pescogos, necks Batala mutue o nioka (4 cobra). — Banenu kuria 0 jihoji. — Rienu o mbonzo. — Ixana o jindandu. — Ene jimama. — Batala o mukolo ni poko. — Lambenu o jisanji. — Bukula 0 tangu. — Etu tu jindandu. — Talenu o fandu. — Zuika 0 jipoko. — Jibenu o jinioka. — Sukula o ’mbua, — Texienu o jitangu. — Tungenn jinzo. 45. A cl. IX carece de prefixo no sing., e forma o plur., antepondo jiX ao sing. Ex. : hoji pl. jihoji. Reconhecem-se os nomes desta cl. pela ausencia de qualquer dos Pref. das outras classes. Os nomes da cl. IX podem ter por inical qualquer das letras seguintes : h—, p—, i x-, s-, f-, n—-, e—, i—, o—, m—. (Exc.: sing. mu—e pl. mi—), t— (Exc. : sing: to a Fe ep ee BD (eke, oe be) (Exe. : lu—). Pode haver alguma duvida s6 quando um nome comeca por tu—, i—, lu—. N’esse caso basta perguntar a um indigena 0 pl. do nome. Todos os que téem ji—no pl. pertencem 4 cl. IX. Antigamente era esta a ci. dos animaes; hoje usa-se tambem para pessoas e coisas. in ua todas a8 palavras estrangeiras, sem embargo da sua forma inicial, formam o pl. como esta cl. Ex.: kabalu, cavallo pl. jikabalu. Quando um nome tem por letra inicial ‘um i— elide-se este i— no pl. Ex. : inzo, casa, pl. jinzo (i+i=i). * pouco usado; 0 collectivo mbonzo é preferivel. SUBSTANTIVO ci. X Pref. sing. ka— Pref. pl. tu— (1X) kahoji, ledoinko, little lion tuhoji, ledozinhos, little lions ka'nzo, casita, little house (I) kama, coizita, little thing kakima > > () kamubika, escravozinho, little slave kam’bundu, pretinho, little negro kahatu, rapariga, girl eme ngala ni, fenho, I have eie uala ni, fens, thou hast muene uala ni, fem, he has tu’nzo, cazitas, little houses tuma, coizitas, little things tuima, > 5 tuabika, escravozinhos, little slaves tuambundu, pretinhos, little negroes tuhata, raparigas, girls etutuala ni, temos, we have enu nuala ni, tendes, you have ene ala _ ni, téem, they have Enn nuala ni tuabike ? — Etu tuala ni to’nzo. — Katula o kama, — Eme ngala ni kakinda. — O akongo ala ni mauta ni jipoko. — Kie uala ni kuria ? — Muene uala ni uhaxi. — Eme ngala ni mutue ni xingu ni maku ni inama. — Texienu o tu’mbua. — Soneka kamukanda pal’etu. — Sumbenu kakuria pala o tuana. — Etu tuala ni kamona. — Ixana o ka’mbua. 46. Em kimbundu nao ha equivalente do verbo ter. Faz as vezes d'este 0 verbo-kala, estar, seguido da conjuncgao ni = com. Ex.: ngala ni poko=tenho uma faca=estou com uma faca. Oe chee Cnn nn eee hende esta cl. todos os nomes diminutivos. Estes formam-se, pretixando ka— ao nome que se quer diminuir. =A formagéo do pl. dos diminutivos apresenta alguma difficuldade, Porque deixa subsistir em muitos casos 0 pref. plur. da clasee do nome diminuido, como se vé nos exemplos, Note-se: 1) que na cl. IX sempre se omitte 6 seu pref. pl., 2) que nas cl. I e Ilo seu pref. sing. e pl. se elimina algumas vezes ao passo que nas outras cl. sempre se conserva. Cada ver, porén, que o pret. da classe desapparece na formagio do diminutivo 'sing. tambem nao apparece no pl. Ex.: kahatu pl. tuhatu (de kamuhatu). Kaulunga pode contrahir-se em Kolungu (a+-u=o). ‘As alcunhas formadas com o pref, ka-, v. g. kamuezu, formam o pl. como os nomes proprios, prefixando a- ao sing. SUBSTANTIVO ci. X Pref. sing. ka— Pref. pl. tu— (i) kamuxi, arbusto, shrub tumixi, arbustos, small trees kamulundu, montao, hill tumilundu, montées, hills (IV) karitari, pedrinha, small tumatari, pedrinhas, small stones stone karibengu, ratinho, small tumabengn, ratinhos, small rats rat (¥) kaulangn, cancazita, small tumaulungu, canoazitas, small canoe canoes kauta, arma pequena, tumauta, armas pequenas, small small gun guns. (VI) kalukuaku, mdozita, small tumaku, m@ozitas, small hands hand (VI) katubia, fogozito, small tumatubia, fogozitos, small fires fire (VIII) kakuria, bocado de comer, tumakuria, bocados de comer, a little food small portions of food tambuka, salta, jump banga, faze, make, do ambula, deiza, let go (alone) _lenga, foge, corre, flee, run tumaka, obedece, obey xila, respeita, respect Bana o karibengu kakuria. — Tumbukenu o tumilondu. — Bangenu tumatubia ni tumixi. — Jibenu o tuhoji ni tumauta. — Tumabengu, lengenu o kimbungu. — Ambula o tusanji. — Xilenu o jikuku ni tumakenu o jimama. — Enu nuala ni tumaku. — Mama, tala o ka’nzo ni tumaulungu. — Ka’mbnua, lenga ni eme. — Tuhatn, takulenu tumatari ni etu. — Tanga kamukanda pala o kuku. 48. Pertencem tambem a esta cl. muitos nomes derivados do radical do verbo, antepondo-lhe ka— e que significam 0 agente do que o verbo exprime. Ex. : kabila = pastor de gado, de-bila= pastar gado. forma, commum no sertao, 6 rarissima em Loanda. 10 CONCORDANCIA, cEniTivo cL. I I sing. mu— ua — pl. a— a — sing. mubika ua kuku, escravo do avd, grandfather's slave pl. abika a » escravos » » slaves mulambi ua > cozinheiro > » cook alambi a >» cozinheiros » > cooks mulambia kuria, quem coze o comer, he who cooks the food alambi a » 0s que cozemo comer, they who cook the food mukaji a mukongo, a mulher do cagador, the hunter’s wife mulome a muhatu, 0 marido da mulher, the woman’s husband mulambi ua muhatu, cozinheira, woman-cook » ua riala, cozinheiro, man-cook. Sotenu o m’bika ua (a) mama. — Eme ngi mukongo ua muhatu. — Eie u mukaji a mukongo. — Jibenu o mona ua (a) kimbungu. — Muene mulume a muloji ua muhatu. — Ene abika a muhatu, enu nu abika a ahatu. — Eme ngala ni mona a (ua) muturi. — Mnuene uala ni mona ua riala, eme ngala ni ana a ahatu. 49. Concordancia. E’ importantissimo apprender bem esta parte; porque tanto os nomes como os verbos e os adjectivos devem concordar com 0 nome a que se referem. genitive forma-se, juntando a particula a ao pref. concordante da classe de qualquer nome, e a palavra resultante equivale 4 palavra portugueza de. Ex.: mubika ua (u-+a) kuku =o escravo do avd. ‘A concordancia sempre 6 regida pelo nome do objecto possuido @ nunca pelo do possuidor. O pref. concordante da cl. I 6: no sing. u—, no pl. a—. No pl. ha contracgio do a pref. com o a partic. do genitivo, e escreve-se simples- mente a (a-+-a=a). Ex. : o abika a kuku. Exc. : Omitte-se 0 pref. concordante, e 86 fica a particula genit. : 1) entre os nomes verbaes da cl. Ie o seu complemento. Ex. : mulambi a kuria; 2) entre alguns nomes que indicam um parente ou pessoa fami- liar e 0 do possuidor (forma antiga ?). 20. Para exprimir o masculino ou o feminino do nome de um ente animado junta-se-lhe, por meio do genitivo, para o fem. muhatu e para o maseul. riala; como se vé no exemplo. a ll CONCORDANCIA, ceEnrrivo cL. Il e I I sing. mu— ua — pl. mi— ia — II sing. mutue ua mutu, cabeca de homem, man’s head pl. mitue ia atu, cabegas de homens, men’s heads sing. munia ua muxi, 0 espinho da arvore, the thorn of the tree pl. minia ia muxi, os espinhos da arvore the thorns of the tree Ising. ki— kia — pLi-— ia — Il sing. kinama kia muhatu, a perna da mulher, the wo- man’s leg pl. inama ia muhatu, as pernas da mulher, the wo- man’s legs sing. kiba kia ribengu, a pelle do rato, the rat-skin pl. iba ia mabengu, as pelles dos ratos, rat-skins” Zangula o kimbamba kia mubika. — Bekenu o ialu ia mutu. — Tala o milembu ia kahatu. — Tanga o mukanda ua kuku. — Kuta o ulungu ni mukolo ua riala. — Muene kimbungu kia riala anga kia muhatu ? — Katula o kinda kia muhatu. — Eme ngala ni iala ia hoji. — Enu nuala ni ima ia muturi. — Sumbenn iba ia jihoji anga ia imbungu. — Etu tuala ni mixi ia molambi. — Talenu o mindele ia mala ni muhatu a mundele (a senhora branca). — Ixana o mulambi ua mumbundu (0 cozinheiro preto). 2. O pref. concord. da cl. I é no sing. u— e no pl. i—; 0 genit. 6 pois no sing. ua e no pl. ia(u-+aei-+ a). 22. O pref. concord. da cl. III é no sing. ki— e no pl. i—; 0 genit. 6, pois, no sing. kia — e no pl. ia (ki + a i+ a). ‘ O genitivo pl. da cl. I e 0 da cl. IMI sao identicos. CONCORDANCIA, Genitivo ct. IV e V TV sing. ri— ria — pl. ma— ma — ribitu. ria ’nzo, a porta da casa, the door of the house Mabita ma ’nzo, as portas da casa, the doors of the house riiaki ria sanji, ovo de gallinha, a hen’s egg maiaki ma sanji, vos de gallinha, a hen’s eggs V sing. u— ua — pl. mau— ma — uhaxi ua mutue, doenga da cabega, disease of the head mauhaxima mitue, doengas da cabega, diseases of the head uta ua mukongo, arma de cagador, hunter’s gun mauta (mota) ma mukongo, armas de cagador, hunter’s guns sai= ha, tém; there is, there are Jika o mabitu ma jinzo. — Lambenu maiaki‘ma sanji. — Sukulenu o matui ma mona. — Batulenu o ritui ria imbua. — Mnuene uala ni uhaxi ua inama. — Eme ngala ni mahonjo ma mama. — Eno nuala ni malesu ma jindandu. — Ambu- lenu o maulungu ma mutu. — Sai mauhaxi ma xingu. — Bilula o rilonga ria muxi (de pdéo, wooden). — Bakenu 0 ma- uanda ma jindandu. 23. Ao pref. sing da cl. IV ri— corresponde 0 genit. ria, e ao seu pref pl. ma— corresponde o genit. ma. E’ preciso notar que o pref. sing. ri— do nome pode ser omittido 4 vontade quando o genitivo segue immediatamente. 24. Ao pref. sing. da cl. V u— corresponde o genit. ua, e ao seu pref. pl. ma— corresponde o genit. ma. 25. Sai ¢ invariavel. Pode ser empregado com todas as pessoas sing. ¢ pl. Geralmente 6 verbo impessoal e significa « ha » (Sai jisanji = ha gallinhas), mas quando 6 usado pessoalmente, significa « ter ». Ex. : Eme sai sanji=tenho uma gallinha. 13 CONCORDANCIA, ceEnitivo ci. VI, VII e VII VI sing. lu— lua — pl. malu— ma — lumbu lua ’nzo, quintal da casa, yard-wall of house malumbuma jinzo, quintaes das‘ casas, yard-walls of houses VII sing. tu— tua — pl. matu— ma — tubia tua muloji, fogo do feiticeiro, the wizard’s fire matubia ma muloji, fogos do feiticeiro, the wizard’s fires VII sing. ku— kua — pl. maku— ma — kuria —_kua mona, comer de crianga, child-food. makuria ma mona, comeres de crianga, sorts of child-food mundele 0, wm branco, white man — muebu* 1, sobrinho, nephew kimbanda m1, curandeiro, native doctor — riniota Iv, sede, thirst lumbi VI, inveja, envy — uiki v, mel, honey Beka o Inbambu Ina mundele. — Ririkenu o matujola ma tuhatu. — Sai makunua ma ambundu? Sai. — O kufua kua kimbanda. — Jimenn o tubia tua mulambi. — Eme ngala ni Tiniota (I am thirsty). — Muene uala ni lumbi lua mindele. — O wiki, koria kua mindele ni kua ambundu. — Tala o iala ia lokuaku lua mukaji a kimbanda. — Bekenu makuria ma mindele. — Sotenn o makutunga ma tuhatu. — Eie uala ni tujola tua muebu a mukongo ? 26. Ao pref. sing. da cl. VI lu— corresponde o genit. lua. » » » VIL tu— » tua. » » >» VI ku » » kua. >» pl. das el. VI, VIL, VII ma— » » ma, * pl. ebu, contracgéo de aebu. 14 CONCORDANCIA, GEnitivo cL. IX e X IX sing. — ia — pl. ji— ja — inzo ia mundele, casa do branco, house of white man jinzo —ja_ mundele, casas do branco, houses of white man ndandu ia mama, parente da mdi, relative of the mother jindandu ja mama, parentes da mdi, relatives of the mother X sing. ka— ka — pl. tu— tua — kamona ka muhatu, 0 filhinho da mulher, the little child of the woman - tuana tua muhatn, os filhinhos da mulher, the little children of the woman Katangu ka muxi, 0 ramozito da arvore, the twig of the tree tutangu tua muxi, 0s ramositos da arvore, the twigs of the tree ringi= mais, outra vee; more, again Sotenu o fandu ia ambundu. — Eme ngala ni ka’mbua ka riala, eie uala ni tu’mbua tua ahatu. — Sukulenu ringi o tumaku tua kamona. — Lengenu ringi ni jimbua ja mukongo. — Bekenu tumixi tua mulondu. — Etu tuala ni jipoko ja mala, enu nuala ni toinda tua aturi. — Lamba ringi o mbonzo ia mundele. — Sumbisenu o tuana tua sanji. — Batula o xingu ia nioka ni poko ia mulambi. — Bangenu tubia ni tangu ja muxi. — Ixana o kamona ka mukaji a mulambi. 27. O genitivo sing. da cl. IX 6 egual ao genit. pl. das cl. I e II, isto 6 ia. O seu genit. pl. 6 ja, contracgdo de ji a. No pl. og nomes da cl. IX podem omittir o pref, ji— quando s80 seguidos de ja. Ex. : O ndandu ja mundele = o jindandu ja mundele. 28. O genitivo sing. da cl. X 6 ka, contraccéo de kaa, e 0 seu genit. pl. tua. Obs. Excepto u— das cl. Ie I sing. e i— da el. IX sing., os pref. concord. sio eguaes aos pref. de classe. ADJ. E PRON. POSSESSIVOS eme: —ami etu: —etu eie: —6 enu: —enu mu—, ki—, ri—, ete.: 6 a—, i—, ma—, ete. : Cx. I sing. mubika uami, ou ami, 0 meu escravo, my slave > ué > 6, otew » thy » > ud » 6, 0 seu > his) > > uetu » etu, onosso » our >» >» wenu » enu, ovesso » your » > ua > 4, osew > their » pl. abik’ ami, 0g meus escravos, my slaves > 6, os teus » thy » > 6 08 seus >» bis» » etu, 08 moss0s » our» > enu, 08 vossos => your » > a, 0s seus > their » Tala mukaji ami. — Eie u mulume ami. — Beka 0 poko ia mulambi ueta.— Lambenu o kuria kua mona uami ow mon’ ami. — Ixanenu o akaji a akongo etu. — Kie uala ni mubika uami, eme ngala ni mubika ué. — Etu tuala ni ima ia mon’ enu. — Bana kuria mon’ é. — O malesu ma ahatu etu. — Sota o mon’eta ua riala. — Mauhaxi ma atu etu. — Ambata o an’ a. 29. Os adjectivos e 08 pronomes possessivos concordam com o seu nome exactamente como a particula genit. concorda com o nome do objecto possuido; isto 6, elles recebem o pref. concord. do seu nome. Ex. : uami = u + ami. E, de facto, os adj. possessivos nao sio, etymologicamente, mais que uma contracgdo do genit. e dos pronomes pessoaes. Ex.: 0 primitivo ua eme mudou-se com o tempo em ua’me = uami, a forma moderna; ua eie passou por ua’ie, ué e ua etu por u'etu, uetu, etc. Exc.: Alguns nomes da cl. I (j4 mencionados nas Exc. N° 19) exigem ou preferem que se elimine o pref. concord. u—. Ex.: mubik’ ami, mubik’ 6. (Forma antiga da cl. dos racionaes ?) ADJ. E PRON. POSSESSIVOS, cL. I e I I sing. muxi uami >» ud > ub > uetu > enw > wa Tl sing. kima kiami > kié > kid » kietu » kienu > kia uoma v, medo, fear, kitari m1, dinheiro, money, nguz Ix, forga, strength, pl. mixi iami > i6 > i6 » ietu >» ienu >» ia pl. ima iami >» ié >» i6 “> ietu >» ienu >» ia mukua-uoma 1, cobarde, coward mukua-kitari 1, homem rico, rich man mukua-nguzu 1, homem forte, strong man Sota o kitari kiami. — Eme ngala ni mukolo uenu ni kialu kienu. — Ambula o ima ieta. — Eme ngi mukua-nguzu, enn nu akua-kitari, — Muene uala ni uoma ua mundele uetu. — Ene ala ni kinda kienu. — Enu nuala ni mienge id. — Sukula o inama ié, ni mutue ué, ni milembu ié. — Sumbenu o iba ietu. — O kimbanda kienu mukua-uoma. — Mukongo, jiba o kimbungu, ni sumbisa o kiba kié. 30, Os adject. possessivos das cl. II e III formam-se regularmente. 3M. A palavra mukua- significa possuidor habitual de—, dono de—e serve para a formagdo de muitos nomes composts. Nunca se usa por si 86. No pl. d’estes compostos 86 0 vocabulo mukua- que toma o pref. do pl.; 0 outro membro do composto nao muda. 17 ADJ. E PRON. POSSESSIVOS. ci. IV, V, VI, VI e VI IV sing. ritari riami VI lumbu luami, — Iné, — Iné >» rié sing. > lueta, — Iuenu, — Ind » rié VII tujola tuami, — tué, — tué > ietu sing. » tuetu, — tuenn, — tod » rienu Vil kuria, kuami,— kué, — kué >» rid sing. > kuetu, — kuenu, — kua V sing. uta uami pl. IV matari mami > ue > Vv mauta mé » ud » VI malumbu mé > uetu » VI matujola metu >» uenw >» VI makuria menu >» ub » makunua ma rikuri 1V, solteiro, bachelor, ukuri v, celibato, celibacy ritama Iv, face, cheek, rikanu Iv, bocca, mouth Enu nuala ni maiaki metu. — Rienu o mahonjo ma. — Ta- Jenu o lumuenu Iné. — Ngala ni riniota riami. — Mulambi, jima o tubia tuetu. — Ene ala ni maulungu ma. — Ana, jikenu o ribitu rietu. — Kuta o ulungu uenu. — Etu tuala ni malonga mé. — Texi o kuria kué. — Bekenu 0 mauanda menu. — Tala o kiba kia kimbungu kietu. — Sumba o rilonga riami ria muxi. — O lumbu luenu lua matari anga lua mixi? — Sukulenn o matama menu. — Jikula o rikanu rié. — Muene uala ni mahonjo mami. — O m’bika uenu rikuri? 32. Os possessivos das cl. IV, V, VI, VI. e VII sing. formam-se regularmente, tomando o pref. concord. da cl. respectiva (ri -+ ami, u-+ ami, lu + ami, tu + ami, ku + ami). No pl. o pref. concord. perde a sua vogal (ma -} enu, m’enu, menu) para evitar um hiato. Como sempre as cl. IV, V, VI, VIL e VIII téem o mesmo plural. 18 ADJ. E PRON. POSSESSIVOS, cr. IX e X IX sing. ndandu iami pl. jindandu jami =. Mde . ié ae Ais FS je » ietu > jetu * ienu * jenu » id » ja X sing. ka’nzo kami pl. twnzo tuami . ké > tué > ké > tué > ketu » tuetu > kenu - tuenu * ka - tua nzala 1x, fome, hunger, xitu IX, carne, meat niiki 1x, abelha, bee ngulu IX, porco, pig i tata 1x, pai, father, soba 1x, regulo, chief (native) O xitu iami xitu ia ngulu; o xitu ié, ia sanji. — Soma o kauta ka soba ietu. — Enu nuala ni uiki ua jiniiki jetu. — Muene mukaji a soba ii. — Tat’etu* mukua-kitari; tat’enu mukua- uoma. — Ambata o kakinda ka mam’eta. Xilenu o jikuka jenu ni tumakenu o jimama jena. — Lamba o kuria kua tat’a. — Ambula o tamabengu tuetu. 33. Os possessivos da cl. IX no sing, e da cl. X no pl, sao regulares (i+ ami, tu + ami). Nos da cl. IX pl. ¢ nos da cl. X sing. o pref. concord. perde a vogal (jami = ji+ ami = j'ami, kami = ka + ami ’ami). Nao ha ditferenga entre os possessivos da cl. IX sing. e os das cl. He II pl., nem tampouco entre os da el. X pl. © os da el. VIT sing. Obs. Os adj. ¢ 08 pron. possessivos sio eguaes. Algumas vezes o pron. possess. é precedido do artigo. Ex.: 0 uami, o mew. * Quer dizer tanto meu pai como nosso pai; nunca se diz tat’ ami, mam’ é. Vide n° 19 Exe, 19 NUMEROS CARDINAES 1-10, cu. I moxi, wm, one mutu umoxi, «uma pessoa, one person iari, dous, two atu kiiari, 2 pessoas, 2 persons tatu, tres, three > kitatu, 3 » 38 > uana, quatro, four» kiuana, 4 + 4 > 1 2 3 4 5 6 tanu, cinco, five » kitann, 5 » 5» samanu, seis, six > kisamanu,6 =» 6 » 7 (ri) sambuari, sefe,sevensambuariria atu 7 =» T 8 (ri) nake, oito, eight nake riaatu, 8 + 8 = 9 (r) ivua, nove, nine ‘yna ria atu, 9 » 9 >» 10 (ri) kninii, dez, ten kuinii ria atu, 10 +» 10 = Eme ngala ni sambuari ria abika. — Hie uala ni alambi kiiari, etu tuala ni mulambi umoxi. — Tumenu atu kitanu. — Enu nu kuinii ria ahatu. — Ene nake ria akongo. — Eme ngi mutu umoxi. — Bekenu ’vua ria ahatu. — Sumbenu kuria pala ambundu kisamanu ow kisamanu kia ambundu. — Muene uala ni kitatu kia ahatu. — Mukaji é uala ni nake ria ana ni ebu kitatu. 34. Numeros cardinaes. A 1* columna dos exemplos mostra [os radicaes dos numeros. Usam-se na numeragao simples, sem relagao com nome algum. A2* columna dé os numeros cardinaes com um nome da cl. I. O numero 4 6 regido pelo nome e concorda com elle, recebendo o seu pref. concord. puro (sem a particula a do genitivo). Com nomes d’esta cl. og numeros 2, 3, 4,5 devem tomar o pref. da cl. II e tornam-se assim nomes numeraes. Este nome numeral ou pode seguir em apposigio 0 nome que qualifica ou pode precedel-o. N’este caso os dois nomes si0 ligados pelo genitivo. Ex.: atu kitatu ou kitatu kia atu, 4 letra : wna trindade de pessoas; e assim kiiari = duidade, kiuana = quater- nidade, etc. 35. O numero 6, samanu, péde ser usado das 3 formas seguintes : 1, em apposigéo, sem prefixo, para todas as cl. Ex. : atu samanu, mixi samanu. 2, como nome numeral, kisamanu, precedendo ou seguindo o seu nome, se este pertencer 4 cl. I. Ex.: atu kisamanu ou kisamanu kia atu. 3, concordando com elle, recebendo o seu pref. concord. de cl. e de numero, se o seu nome for d’outra cl. Ex. : mixi isamanu. NUMEROS CARDINAES, cw. IL II mundele umoxi, 1 Branco, 1 white man white mer mindele iiari ow kiiari, ow kiiari kia mindele, 2 brancos, 2 > itatu ow kitatu, ow kitatu » 3» 3 » iuana ow kiuana, ow kiuana => 4» 4 > itanu ou kitanu, ow kitamm => 5» 5 = isamanu ou kisamanu, ou kisamanu»6 =» 6 » sambuari ow sambuari ria mindele 7 = 7 nake ria mindele 8 > 8 *vua ria mindele 9 » 9 kuinii ria mindele 10 >» 10 eme ngakexile, ew estava, I was pl. tuakexile, estavamos, we were eie uakexile, tw estavas, thou wast nuakexile, estaveis, you » muene uakexile, elle estava, he was akexile, estavam, they » eme ngakexile ni = ew tinha (estava com), I had eie uakexile ni = tu tinhas (estavas com), thou hadst, ete. Etu tuakexile ni mikolo isamanu. — Batulena mixi iuana. — Ambatenu mindele kitatu. — Ene akexile ni nake ria mikanda. — Muene uakexile m’bik’ ami. — Sumba ’vua ria mienge. — Eme ngala ni kuinii ria milenbu. — Tala milundu iiari. — Ngala ni mutue umoxi. — Katula minia itanu. — Eie uakexile ni mixi sambuari. 36. Os numeros 7, 8, 9, 10 sio na realidade, nomes da cl. IV e como taes perdem facilmente o seu pref. ri—, cada vez que este apparece no genitivo, 8, 9 @ 10 sempre precedem o seu nome, de qualquer cl. que seja, & sio ligados a elle por meie do genitivo. ‘O numero 7, sambuari, porém, pode tambem (como samanu) seguir © seu nome em apposigao, sem prefixo. Ex. : atu sambuari. 37. Mundele, sendo nome de pessoa, é uma excepgao na cl. Ie sé a 1* columna dos exemplos serve de paradigma para todos os outros nomes da cl. Il, De 1—7 estes fazem concordar comsigo, pelo pref concord. puro, 0 numeral que os qualifica. aL NUMEROS CARDINAES, cu. Il, IX e X Mm Ix x ima kimoxi ngulu imoxi kama kamoxi ima iiari jingulu jiiari tuma tuiari > itatu >» jitatu > tutata > iuana » jiuana > tuuana » itann > jitann » tutanu » isamanu » jisamanu » tusamanu > sambuari > sambuari » — sambuari nake ria ima nake ria jingulu = nake ria tuma vua » vua » vua » kuinii > kuinii » kuinii > ngoho ou ng6 = sé, only bonga, apanha, pick up ngombe (IX) boi, ox, cow kaiesa, enaota, drive mburi (IX) carneiro, sheep risa, faze comer, feed kita (m) feixe, bundle Ngala ni iba itanu ia ngombe. — Etu tuakexile ni ialu ienu itatu. — Enu nuakexile ni inda iuana ietu. — Beka kita kimoxi kia mixi. — Kaiesa o tungulu tutatu. — Sumba ngé ka- mburi kamoxi. — Ene ala ni jingombe jitatu ng6, eme ngala ni kuinii ria ngombe ow jingombe. — Bonga ngé mbonzo sambuari ow sambuari ria mbonzo. — Ngakexile ni poko jitatu. — Etu tuala ni kamona kamoxi ng6. 38, As cl. III, IX e X sio regulares. Quando, porém, um nome de pessoa pertence a uma cl. que nao seja a I, pode, de 2 — 7, seguir as regras da cl. I. 39. ngd, forma apocopada de ngoho, usa-se mais em Loanda; no sertao é preferida a forma sem apocope. Ng6 ou ngoho péde ser collocado depois do verbo ou depois do nome, segundo o modo de pensar. 22 NUMEROS CARDINAES 1-10, cu. IV, V, VI, VI e VII IV ritari rimoxi, matari maiari Vv uta umoxi, mauta matatu VI lumbo lumoxi, malombu manana VII tubia tumoxi, matubia matanu VII kuria kumoxi, makuria masamano sambuari ria matari, mauta nake > malumbu yua > matubia kainii » ) makuria Tijina (IV) nome, name, tanga, conta, count Tiju, (IV) dente, tooth, beniesa, abrilhanta, polish usuku,(v) zoute, night, kondona, alimpa, clean (wipe) *I — uala pl. — ala IV — riala pl. — mala o— » > — iala V—wula »— >» I — kiala »— » VI — wala +» — + IX — iala » — jala VIT — tuala »— » X — kala » — tuala VOI — kuala »— + esta esto is are Tala mon’é; muene uala ni riju rimoxi ng6. — Beniesa o mauta mami matatu. — Tanga o majina mi. — O majina ma matanu. — Vua ria mausuku. — Etu tuakexile ng6 ni lambu lumoxi. — Kondonenu ngé malumuenu matatu. — Ene akexile ngé ni makuria maiari. — Rienu maiaki sambuari. — Ngala ni jina riami rimoxi og6.— Sumba lesu rimoxi pal’ eme. — Risa ngombe jitatu ng6. — O kimbanda kiala ni mona. — O mala mala ni nzala. 40. As cl. IV, V, VI, VII e VIII sto regulares. No pl. téem todas 0 mesmo pref. concord. * Continuagio de ngala, ete. (infinit : -kala), p. 8. 23 NUMEROS CARDINAES 10-20 11 koinii ni moxi ria ata Tou kuinii ria ata ni umoxi 12» — iariria mixi nm» mixi ni umoxi 130» tatu ria iba Mm » iba ni kimoxi 14 = » uana ria matari IV » matari ni rimoxi 1 > tanu ria mauta =V » mauta ni umoxi 16 » samanu ria ma- VI > malumbu ni lumoxi lombu 17» ~~ sambuari ria ma- VIL + matubia ni tumoxi tubia 18» nake ria makunua VII + makunua ni kumoxi 19 kuiniivaa ria jimburi IX, etc, _jimburi ni imoxi ou 12 kuinii ria atu ni kiiari I IV kuinii ria matari ni maiari > > mixi ni iiaril V » mauta » > » ibaniiiari II VI > malumbu + > » jimburi ni ji- VI» matubia > iari IX > » tumanituiariX VII - makunua = » etc. Tala kuinii ria jimburi ni jitatu. — Muene uala ngé ni kuinii- voa ria abika.’— Bekenu kuinii ria jipoko ni sambuari. — Kondonenu kuinii ria malonga ni rimoxi. — Ambatenu kuinii ni nake ria imbamba. — Ene ala ni kuinii ria mauanda ni maiari. — Eme ngakexile ngé6 ni kuinii ria maiaki ni nake. — Etu tuala ni kuinii ria tumburi ni kamoxi. — Kuinii ria ‘mbua ni jiiari. — Kuinii ria jinzo ni jitatu. 44. De 40—20 faz-se a numeracio, juntando as unidades 4 dezena por meio da conjuncgao ni, como se em portuguez dissessemos deze wm, dez e dois, etc. O nome numerado pode ser collocado: 1) depois das unidades. Neste caso as unidades nao soffrem modificagao e o nome junta-se a0 numero pelo genitivo ria (de rikuinii). 2) entre a dezena e as unidades. N’este caso 0 nome junta-se 4 dezena por meio do genit. ria e ds unidades que se Ihe seguem por meio de ni, e as unidades concordam com o nome ; como se em portuguez dissessemos : uma dezena de coisas e uma (coisa). Muitas vezes repete-se 0 nome com as unidades. Ex.: kuinii Tia_matari ni ritari rimoxi. Se o nome for de pessoa, as unidades de 2—7 recebem a forma de subst. com o pref. ki—. 4 NUMEROS CARDINAES 20-1000 20 makuiniari 200 héma jiiari 30 makuinia-tatu 300 «> ~~ jitatu 40 makuinie-nana 400 » jiuana 50 makuinia-tanu 500» jitanu 60 makuinia-samanu 600 + jisamanu 70 makuinii-sambuari 700 » sambuari 80 makuinii-nake 800 » nake 90 makuinii-vua 900 hémé ’vua 100 hima 1000 koinii ria hima 21 + makuiniari ni moxi ma atu ow a atu 22 > ui iari ma mixi ow a mixi, etc. ow 22 makuiniari 22 » 24 » 24 » ma ow a jingulu ni uana, etc. 100 héma ria (ou ia) atu, 200 héma jiiari ja atu, etc. 700 héma sambuari ria atu, 1000 kuinii ria héma ria atu 234 héma jiiari ja matari ni makuinia-tatu ni uana ow héma jiiari ni makuinia-tatu ma matari ni mauana ow héma jiiari ni makuinia-tatu ni uana ma matari 42. De 20—70 os nomes das dezenas sio contraccdes de makuii aiari, makuinii atatu, etc., que equivalem a makuinii ma iari, makuinii ma tatu, eto., segundo a concordancia do dialecto de Loanda, ou, n’outros termos, sao simplesmente o pl. de rikuinii com o qual as unidades concordam segundo o dialecto do sertao. Para dizer 70, 80, 90 junta-se simplesmente o radical das unidades 7, 8,9 ao pl. de rikuinii ‘sem concordancia. _O que ja se disse a respeito da posigéo do nome depois das unidades, ou entre estas e a dezena, 6 tambem applicavel ds dezenas; sendo o genit. das dezenas ma em Loanda e a no sertao. 43, Hama -400 nao se deve confundir com hama = cama. Os pretos dao-the algumas vezes 0 genit. da cl. IV, e outras o da cl. IX. Este arece sero correcto, porque o pl. forma-se com o pref. pl. da el. IX i—.. ptBasta olhar para os tres modos de dizer 234 pedras para perceber a applicagio ds centonas das regras ja indicadas para as dezenas. 25 NUMEROS ORDINAES 1° -rianga sing. I — uarianga pl. I—arianga 2° kaiari I — ua kaiari I — ia kaiari 3° katatu I — kia katatu Tl — ia katatu 4° kauana IV —ria kauana IV — ma kauana 5° katanu V — ua katamu V— » katam 6° kasamanu VI —luakasamann VI— ~ kasamanu 7° kasambuari VII — tua kasambuari VII— » kasambuari 8 kanake VIII[—kuakanake VII[— » kanake 9° kavua IX — ia kavua IX — ja kavua 10° kakuinii X — ka kakninii X — tua kakuinii eme ngarianga, etn tu ow tua kauana eie u ow ua kaiari, enu nu ow nua katanu muene katatu ow ua katatu, ene katanu ow a katanu O mburi iarianga 0 iami (¢ meu); 0 mburi ia kaiari ié. — Jima o tubia tua kasamanu. — Ambata o kimbamba kia kanake. — Kondona 0 rilonga ria katatu. — Jikula o ribitu ria kauana. — Eme ngala ni ngombe ia kakuinii. — O kita kiami kia kasa- mbuari. — Lie u mukongo ua kaiari, eme ngi katatu, muene kauana. — O soba iena iala ni héma jitana ja ngombe ni makuinia-uana ni jitatu. — Mukaji ami uala ni malesu kuinii ni maiari. 44, Nunca ouvi palavra especial para designar 1000, mas antiga- mente usava-se hulukaji, assim como para 10,000 fuku e para 100,000 hueve. 45. Numeros ordinaes. O primeiro nao é outra cousa mais que o verbo -rianga = preceder. Os outros, de 2 para cima, sao formados pelo radical do num. cardin. com o pref. ka—. Todos sao precedidos do seu nome e ligados a clle por meio do genitivo. Quando sio empregados como complemento de um Pron. pessoal sao precedidos do Pron. pref. como os nomes. Para os num. adverbiaes veja-se o que se diz nos adverbios e no N° 56. 26 VERBO. INDIC. PRESENTE FUTURAL Infinitivo : kubanga = fazer, to do, to make Pres. futur, eme ngibanga, eu fago, I do, make eie ubanga, tu fazes, thou doest, makest muene ubanga, elle faz, he does, makes etu tubanga, nds fazemos, we do, make enu nubanga, vés fazeis, you do, make ene abanga, elles fazem, they do, make Cl. I—ubanga pl. abanga Cl. IV—ribanga pl. mabanga II—ubanga » ibanga V—ubanga » » IM —kibanga » ibanga Vi—Iubanga- = IX —ibanga » jibanga Vil—tubanga- => X—kabanga » tubanga © VIII—kubanga > » com vogal inicial : mgixana e nao ngiixana, kixana na, ngambata e nado ngiambata, mas sim : kiambata (im) pl. iambata. O mbik’ etu ukondona o malonga menu. — O jiniiki jibanga wiki. — © ebu enu atumaka o jimama ji? — O ’mbua iami ikaiesa o jimburi jenu. — Eme ngikatula a kimbamba kié. — Tala, o kahatu kalenga o kimbungu. — Etu tujima o tubia tuenu. — Kie ujika o mabitu ma ’nzo ietu? 46. Verbo. O infinitive do verbo 6 composto do pref. kn—, que j& conhecemos pelo que fica dito na cl. VII, e do radical, que é identico ao imperativo 2* pess. sing. Quando damos um verbo no infinit. representamos o pref. ku— por um risquinho ¢s6 escrevemos 0 radical = imperat. sing. Ex.: -banga. 47. 0 presente futural serve para exprimir: 1) uma acco ou um estado habitual, geral, de todos os tempos, como: 0 pai ama o filho, 2) uma accao ou um estado imminente, proximo futuro, em via de se realisur, como : vou fazer, j& faco, enriqueco, encho-me. 48. Nos verbos de’ transigdo como encho-me 6 quasi sempre o Pret. I do kimbundu que corresponde ao Pres. portuguez. Ex.: ngizal encho-me, ngezala = estou cheio. Para conjugar qualquer verbo basta pdr o seu radical, no paradigma, em logar de banga. Os yerbos, cujo radical comeca por uma vogal, sofirem algumas modifieagdes, conforme as regras euphonicas, cada vez que duas vogaes ‘yéem a eneontrar-se. 27 ADJ. E PRON. DEMONSTRATIVOS, cu. I e I Cl. I 1, mutuid ouid, —_ esta pessoa, this person 2 5 6 » essa pessoa, that person (not far) 3, » wundouiund, aquella pessoa, that person (yonder) pl. 1, atu 4,14, aua, estas pessoas, these persons 2 > 6 essas pessoas, those persons (not far) 3, » ana, iand, agquellas » those persons (yonder) Cl. IL 1, muxi id, i6, este pau, this stick 2+ 6 » esse pau, that stick (not far) 3, » und,iund, aguelle pau, that stick (yonder) pl. 1, mixi eii, estes paus, these sticks 2, » oi0, ioio, esses paus, those sticks (not far) 3, » ina aquelles paus, those sticks (yonder) Eie uambata o mundele if, eme ngambata o muhatu und. — O mundele usoneka o mukanda i6; 0 kimbanda kibeka o mikanda iné. — Imbungu ijiba o mukong’ 6. — O-mienge iami ind. — Bekenu mona id, ambulenu iuné. — Etu tusumba kaxitu pala 0 mouturi 6. — 14 an’ ami, iané an’ 6. — Ixana o m’bik’ 6. 49. Os adj. e pron. demonstr. teem, segundo o gréo de proximidade ou de distancia que se intende, as tres formas seguintes : 1) uma para a proximidade immediata, 2) outra para pouca distancia, 3) outra para uma distancia consideravel. Estes tres gréos quasi correspondem ao portuguez : este, esse, aquelle. O 2 grdo 6 geralmente caracterisado pela vogal 0, 0 3° gréo pela syllaba — na, accrescentada ao pref. concord. 80. Na cl. Ios adj. e os pron. demonstr. sio identicos pela forma, tanto em Loanda como no Sertao, e sé se distinguem pela posigao que occupam na oragio. 54. No pl. da cl. Il e em todas as outras cl. nota-se que existem duas formas : uma inteira, outra com apocope. Em Loanda usam-se ambas ; no Sertéo 86 a primeira, que ali serve egualmente de adj. e de pron. demonstr. Em Loanda, pelo contrario, a forma com apocope serve para adj. e a inteira para pron. demonstrativo. 28 ADJ. E PRON. DEMONSTRATIVOS, cx. Il, IX e X CLIT 1, kim’ eki, kiki pl. 1, im’ eii 2, » okio, kiokio » 2, » oi0, ioio 3, kima kind » 38,ima ind CLIX 1, sob’ eii, iii pl. 1, jisob’ eji, j 2, » oio, ioio » 2, » ojo, jojo 3, soba ind 3, jisoba jina Cl. X 1, kam’ aka, kaka, koka ph 1, tum’ otu, tutu 2, » oko, koko » 2, » oto, toto 3, kama kana » 3, tuma tund kifuba m1, osso, bone -xiba, chupar, to suck kisala m1, penna, feather -kemba, enfeitar-se, to adorn inji IX, mosca, fly -lumata, morder, to bite Zangula o kimbamb’ eki, eme ngizangula o kit’ okio. — Sumbenu o im’ eii. — Kiki kinama kiami. — Etu tukuta o kita kind? — O kitari okio, kiami anga kié? — Iii sanji iami; j jenu jojo. — O jimburi ojo, jetu anga jenu? — O imbw iria mabengu? — Talenu o tumaku otu. — Kari- bengu, kuata o karihonjo aka, — Texienu o tuma tund. — Eme ngixiba 0 kifub’ okio. — © jisanji jena jiria o jinji jiné. — O ahatu ‘and akemba ni isala? — © imbvu’ eii ilumata? 52.’ Vé-se tambem que o pron. demonstr. dos dois 1* gréos é formado pela reduplicagéo do pref. concord. de cada nome. A cl. Le o sing. dacl. Ife da cl. V fazem excepgio a esta regra, porque un seria uma cacophonia. 53. A forma com apocope resulta da eliminacdo da 1* consoante da forma inteira. No 1° gréo a modificagao da 1* vogal i em ee de u emo 6 devida & maior energia na pronuncia. Esta forma sempre segue immediatamente 0 seu some como um suffixo, ¢ causa na ultima vogal do nome as modificagdes exigidas pelas leis ewphonicas. 29 ADJ. E PRON. DEMONSTRATIVOS, cu. IV, V, VI, Vile VII G. IV rij eri, riri Cl. VI lumbu olu, lulu » orio, riorio, » lo, lolo » rind » luna Cl. Voouta id, i6 Cl. VO tubi’ otu, tutu at’ 66 » oto, toto uta und, iund tubia tuna Cl. VI kur’ oku, kuku » oko, koko kuria kuna CL IV, V, VI, Ve vi Pl. maju, manta, ama, mama, moma, malumbu, omo, momo, matubia, makuria, mana O rial eri mulume ami. — O jina rié riorio? — Etu turia o kari’ oko, enu nuria o kuria kund. — Lulu lumbu luetu, ma- Jombu menu man4. — Eme ngibeka o uanda id anga iunt? Etutasumba malesu omo. — Kutenu 0 ulungu und. — Muene uji ma 0 tubi’ oto. — O ka’ mbua kalumata o tuan’ oto. — O m’bik’ ami ua muhatu ukemba ni malesu ama. — Talenn, 0 rial’ orio rixiba o karihonj oko. — O mulambi usukula o malong’ ama? — O ulungu 6 uala ni lubambu? — O kialu kienu kiki, 0 kiami kiné. — O isala id ioio, o ietu ina. 54. Os demonstrativos da cl. V sing. sio eguaes aos das cl. I e II sing. eos da cl. VII sing. sio eguaes aos da cl. X pl. ‘As formas koka e moma pertencem ao dialecto de Loanda. Na formagao do 2° grdo os pref. ri— e ki— conservam a sua vogal ; perdem-a: ka—, tu—, lu—, ji— e ma. 30 INTERROGATIVOS inii? e kuxi? inii? ou ihi? = que (cousa)? qual? what? (thing), which? kuxi? = qual? (cousa ou pessoa), which? (person or thing) I mutu uanii ow kuxi? pl. ana anii ow kuxi? ‘VIII kuria kuanii > IX soba ianii > X kamutukanii = + » makuria > > » jisoba janii, » » tuatu tuanii > IL muxi uanii enna, » mixi ianii, » ? UI kima kiani == «=? >sima ianii, meee IV riju rianii » 2» maju mani, » ? V uta uanii > 2? » mauta >» + ? VI lumbu luani => «=?» smalumbu> =>? VII tubia tuani =» «=? )=S > «ss matubia» =>? ? ? 2 2 2 2 nanii ? ow mukuanii pl. akuanii = quem? who? I mbika ua nanii? pl. abika a nanii? = escravos de quem? ow >» wa mukuanii? > a mukuanii? = whose slaves? Eie uala ni muxi ua nanii? — Ngala ni muxi uanii? — Muene usoneka ‘nii? — Usoneka mukanda. — Enu no ana a nanij? — Etu tu ana a mam’ etu. — Muene ubeka kinda kianii ? — Ubeka o kinda kienu? — Ene akaiesa o tungulu tuanii ? — Akaiesa o tungulu tuni.— O mulambi.ubatula mixi ianii? — Ubatula o mixi ia lumbu luné. — Nanii ow mukuanii uixana an’ etu? — Soba ixana an’ ena. 85. Interrogativos inii? e kuxi? Inii serve para indagar a qua- lidade, a especit, € kuxi para saber o individuo distincto da sua classe ou do seu numero. Assim muta wanii seré que especie de pessoa? em quanto que mutu kuxi? significars qual @estas ou d’aquellas pessoas? Inii concorda com o seu nome por meio do genitivo com o qual se une perdendo o i inicial. Ex.: uanii = ua 'nii, kianii = kia 'nii, etc. Kuxi, ua sua significagao de qual, 6 invariavel. i fazem-se os equivalentes de quem? = nani? ¢ mukuanii? wvidentemente composto de mukua-inii = pessoa qual ? 31 INTERROGATIVO -kuxi? -kuxi? quanto, a, 0s, as? kikuxi? quanto? (dinheiro) how much? how many? how much? (money) I pl. atu kikuxi ? kakuxi? 0 qual ? (na ordem) It » mixi ikuxi? which ? (in order) Il » iba ikuxi? lukuxi ? quantas vezes ? IV » maju makuxi? how many times? Vv» mauta » lua kakoxi? qual vez ? VI » malumbu » which time ? VIL » matubia » lumoxi = wma vez, once VII > makuria » luiari = duas veces, twice, ete. IX » jinzo jikuxi? lua kamoxi = a 1* vez, the first time X » tumbori tukoxi? lua kaiari=a 2" vez, the 2» etc. Enu nuala ni malonga makoxi? — Tuala ni kuinii ria malonga ni maiari. — Kie u kakuxi ? — Eme ngi katatu. — Muene ubeka inda ikuxi? — O uta ié kikuxi ? — Etu tujiba tungulu tukaxi ? — Nujiba tuuana. — Muene uixana mon’enu Inkuxi? — Uixana mon’ami luiari ng6. — Eie usumbisa o ima ié lukuxi? — Eme ngisumbisa o ima iamilumoxi ngé. — Uika o tubi’otu lua katatu. — Em nuambata o mutu 6 lua kakoxi? — Lua kaiari. Nanii parece ser composto de na (abrev. de ngana, senhor) e de ini. Nanii rege os vocabulos que d’elle dependem como um nome da cl. I. Nanii ¢ invariavel, mukuanii tem pl. 86. Interrog.-kuxi? Quando kuxi concorda com o seu nome significa quanto, — a, — 08, — as. Na cl. I ha duas formas : akuxi? e kikuxi? Com kikuxi deve subentender-se kitari. Ao interrog. kakuxi? correspondem os numeros ordinaes; a lukuxi? correspondem os adv. numeraes cardinaes lumoxi, etc., e a lua ka- kuxi? os adv. numeraes ordinaes lua kamoxi, etc. D'outro interrogativo -ebi? tratar-se-ha juntamente com os adverbios. VERBO, INDICATIVO’ PRESENTE CONTINUO eme mngolobanga, ea estou fazendo, I am doing, making eie uolobanga, tu estés » thou art doing, » muene uolobanga, elle est > he is » etu tuolobanga, ds estamos » weare > > enu nuolobanga, vés estais =» youare » » ene olobanga, elles esto > theyare » = » Sing. I — uolobanga pl. — olobanga, II — uolo » — iolo » Ill — kiolo - — iolo + IX — iolo ~ — jolo » X — kolo » — tuolo» Sing. IV — riolobanga pl. — molobanga V—uolo - — » VI — luolo » - > VII — tuolo » — > VIIt — kuolo » — » Eme ngolosoneka kamukanda pala tat’etu. — Ene olosota mam’, — Nanii uolokondona o lumuenu lund? — O kimbanda kiolobanga ‘ni ? — Eie uolotanga ’nii? — Ngolotanga o malesu mami. — © ribengu rioloria ’nii? — Enu nuolonana o makolo ua nanii? — Tuolonana o mukolo ua ndandu ienu.— O an’ eta ololenga ni tn’mbua. — O tuhoji tuoloria o xitu ia kamburi. 57. Presente continuo, — Chamac-se continuo, porque indica que a acgio ou o estado denotado pelo verbo continua ainda no tempo em que se fala: equivale ao portuguez estow fazendo. Etymologica- mente 4 contraccgio de ngala mu banga, forma mais usada no Sertao, pertencendo ngolobanga ao dialecto de Loanda. Além d’estas ainda se se encontram em use as formas transitorias ngala u banga, ngalo- banga e ngalubanga. Conjugam-se como -banga todos os verbos que comecam por consoante. 58. Os verbos que comegam por vogal conservam o pref. ka— do infinitivo para nao haver hiato. Ex. : ngolo-kuiza. Com a forma do Sertao estes verbos seguem a mesma regra. Ex.: ngala mu kuiza = esiou vindo. 33 VERBO. INDICATIVO. PRES. CONTINUO Vogal inicial : Infinitivo ngolokuambata, estou levando, kuenda = andar, to walk uolokuambata, estds > kuelela rir, to laugh » esté, > kuiza = vir, to come tuolokuiza, estamos vindo kuinda = entrancar, to plait nuolokuiza, estaes » kuongeka = ajuntar, to gather olokuiza, estio => kuumba = moldar, to mould ngindu Ix, tranga, tress -zeka, dormir, to sleep ndembaix, cabello, hair -xinga, insultar, to insult ndenge IX, 0 mais novo, the younger -beta, bater, to beat rikota Iv, 0 mais velho*, the older -zola, amar, to love kituxi 01, crime, crime -longa, ensinar, to teach Ngolokuinda o jindemba jami pala kubanga ngindu. — O ndenge iami iolokuelela. — Etu tuolokuenda ni makota metu. — O kota rienu riolobeta o ka’mbua ketu. — O mumbundu uolo- kuambata o mundele. — Tala, mon’ enu uolozeka. — O muhata uolokuixana mulume ¢. — Usuku uolokuiza. — O abika oloku- ongeka tumatari. — Nanii uololonga o ndenge ié kutanga? — O soba ioloxinga o atu ané. — O tuhatu tuolosumba tumalesu tuuana. — Muene uolokuenda ni nanii? — Etu tuolobanga kituxi kianii? 59. Observaremos aqui que néo consideramos a orthographia seguida nesta grammatica como definitiva. ‘A respeito do Pres. continuo (forma contracta) parece-nos que seria, até certo ponto, preferivel escrevel-o em separado : ngolo banga, ngolo kuambata ou até ngolo ku ambata. Assim teriamos, porém, 0 inconveniente de escrever ngolo como uma palavra separada, quando nao tem valor senao como particula formativa de um tempo. O mesmo acontece com ngondo na formagao do Futuro I. Geralmente adoptamos a escripta em separado. * Tambem : maior, menor, v. g. irméo, brother. 34 VERBO. INDICAT. PRETERITO I Verbos dissyllabos: 1) a, -banga ngabange, fiz, Ihave done, tuabange, fizemos, we have done uabange, fizeste, thou hast » nuabange, fizestes, you > uabange, fez, hehas » abange, fizeram, they » 2) @, ngalenge, eu fugi, I have fled 3) i, ngajimi, apaguei, I have extinguished 4) 0, ngasoto, procurei, I have sought 5) u, ngasumbu, comprei, I have bought Exc.: 1) ngabana, 2) ngabeta, ngabeka, 3) ngeza (nga + iza), ngajiba, ngajika, ngarisa. Muene uabange o kialu eki. — O mukua-uoma ualenge 0 kahoji. — Etu tuajimi o tubia tua mulambi. — Akuanii abongo o mahonjo meta? — Enu nuakutu o kita kieta kia mixi? — Mukaji ami uatange o mukanda ua ndandu ieta. — Ebu enu anane o mikolo. — O imbanda iendi (ia + indi) o jindemba. — Eme ngende. — Eme ngatale kiba kia hojii — O mukongo uasomo o uta ué. — O jisoba jatungu malumbu matatu. 60. O Preterito I indica uma accio ou um estado completo e paseado, mas cujo effeito ainda subviste. Ex.: ngeza = vim (e c& estou), nga- bange = jiz (@ a cousa esta e continua feita). Corresponde ao francez 7’ai fait, je suis venu (passé indétini). Nos verbos que exprimem transigdo, o Pret. I muitas vezes corres- ponde ao Pres. portuguez. Ex. : ngaxiri, estou sujo, de -xila, ficar sujo. 64. Regras para a formagio do Pret. 1: 1) Este tempo, assim como 08 outros Preteritos, distingue-se do Pres. futural pela letra — a —, collocada ‘entre 0 pron. pref. e 0 radical. Ex.: ngabange (contracg. de ngi a bange). Nos verbos com vogal inicial este — a— desapparece ante a—, e—, o—, ¢ u— iniciaes, mas encontrando-se com i—, combina-se com elleem —e—(a+i=e). 2) Os v. dissyllabos (cujo radical tem duas syllabas) mudam além @ isso a sua vogal final em harmonia com a sua vogal radical : A’ vogal 35 VERBO. INDICAT. PRETERITO 1 Verbos dissyllabos : 3) -xila, ficar sujo, to get dirty, ngaxiri, estou sujo, I am dirty mas -xila, respeitar, to respect, ngaxila, respeitei, I respected 4) -kuata : ngakuata, segurei, I have held -zuika : ngazuika, amolei, I have sharpened -niana : nganiana, roubei, I have stolen Verbos polysyllabos : 5) -ambata : ngambata, levei, I have carried -elela: ngelela, ri-me, I have laughed -ririka: ngaririka, arranjei, I have arranged -ongeka : ngongeka, ajuntei, I have gathered -sukula : ngasukula, lavei, I have washed Verbos em —ia e —ua: 6) -ria: ngari, comi, I have eaten -nua : nganu, bebi, I have drunk O muhatu uambata mon’ é. — Ene aririka 0 mauanda mi. — O kimbanda kielela. — Eie uongeka 0 maiaki mané? — O soba iasukula o inama ié. — Enu nuakutu o ulungu uami. — O m’bika uaniana kangulu. — Etu tuazuika o jipoko jetu. — O ndenge iajikula o ribitu. — O kota rietu riari o sanji ienu. — Eie uevu? — Tat’ etu uafu. — Enu nuanu ’nii? — Mon’ é uaxiri, mon’ ami uaxila kuku a. radical —a— ou —e— corresponde a final —e, a i— corresp.—i, & —o— corresp. —0 © a —u— corresp. —u. Ha algumas excepedes em que o —a final persiste. 3) Os v. dissyllabos em —ila fazem no Pret. I —iri; o regular —ili seria inadmissivel, visto que li pronuncia-se sempre como ri. 4) Os v. dissyllabos, que téem na 1* syllaba uma semi-vogal com vogal obedecem 4 regra dos polyeyllabos. 5) Os v. polysyllabos (que teem mais de duas syllabas no radical) VERBO. INDICAT. PRET. CONTINUO ngakexile mu banga, ex fuzia, estava fazendo, I did, was doing uakexile > tu fazias, estavas, » thou didst, wast » > . elle fazia, estava, » hedid,was = tuakexile + nés faziamos, estavamos fazendo, we did, were doing nuakexile + vds fazieis, estaveis fazendo, you did, were doing akexile > elles faziam, estavam fazendo, they did, were doing ngakexile mu kuiza = eu vinha, estava vindo, I came, was coming ngakexile mu kuixana = eu chamava, estava chamanda, I called, was calling -ibula, perguntar, to ask mesene IX, mestre, master,teacher -bita, pasar, to pass —xibulu— 1x, _discipullo, pupil -binga, pedir, to beg rikamba Iv, amigo, friend -bazela, ralhar, to scold fundanga Ix, polvora, powder O mukongo uakexile mu soma o uta ué ni fundanga. — O kamba rietu riakexile ma binga kima (alguma cousa, something). — O jimesene jakexile mu kuixana o xibulu ja. — O ambundu akexile mu kuambata o mindele. — Ene akexile mu bazela o abik’ 4. — O mesene iakexile ma kuibula kima 0 xibulu oio. — Enu nuakexile mu bita kamba rieta. — Muta uakexile mu kui- bula o majina metu. conservam 0 —a tinal ¢ s6 se differencam do Pres. futural pelo —a— do augmento. 6) Os verbos monosyllabos em —ia e—ua perdem 0 —a final e a semi-vogal i ou u torna-se vogal. 62. 0 Preter. continuo pode significar : 1) que a acgdo ou o estado respectivo ainda continuara no tempo passado de que se falla; 2) que a acg&o se repetiu muitas vezes. N’este caso tem significagio frequen- tativa, Este tempo corresponde ao Imperfeito. E’ um tempo composto cujas partes sio : 1) 0 Preter. II do v. -kala 2) a particula mu ¢ 3) 0 radical do verbo, ou, se este tiver vogal inicial, o seu Infinitivo. VERBO. INDIC. PRET. I. 1) —ele 1) —a—ele, -banga : ngabangele, eu fiz, fizéra, I did, had done ua > tu fizeste, fizéras, thou didst, hadst done ua » elle fee, fizéra, he did, had done tua» nés fizemos, fizéramos, we did, had done nua » vds fizestes, fizéreis, you did, had done a > elles fizeram, fizéram, they did, had done —e—ele, -beta: ngabetele, bati, batéra, I beat, had beaten —o—ele, -bonga: ngabongele, apanhei, apanhdra, I picked up —ua—ele, -kuata : ngakuatele, segurei, segurdra, I seized —ue—ele, -zuela: ngazuelele, fallei, falldéra, 1 spoke, had spoken -zuela, fallar, to speak -banza, pensar, to think -mata, vestir, to dress, wear -bola, apodrecer, to rot Muene uendele ni mukuanii? — Ene azuatele ’nii? — O xitu iabolele. — O muebu enu uazuelele kié? — O soba ia ambundu iabanzele ‘nii? — O nhon’ 6 uazolele ni tat’ 4 ni mam’ 4. — O imbungu iakaiesele o jimburi. — O jiniiki jenu jabangele wi — Akua-uoma alengele ni nguza. — Eme ngasotele 0 kam’ oko. — O makota melelele (ma + elelele). — Etu tuatangele kido mikanda ietu. 63. O Preterito II serve para indicar um acto ou estado passado, sem relagéo com o presente, mas sim com um certo momento passado. Se a acco se realisou no momento determinado, o Pret. II corresponde a0 Passé défini = eu fiz (u’esse momento, d’aquella vez). Se a accio jf estava realisada no momento determinado, o Pret. Il corresponde 20 Plusqueparfait = eu fizéra, tinha feito. N’este caso junta-se-Ihe muitas vezes kia = j@. Ex.: ngabangele kia = ew jé tinla feito. O Pret. I7é caracterisado pelas desinencias,que acerescenta ao verbo : VERBO, rnpicaT. PRET. 1. 2) —ile 2) —u—ile, -sumba: ngasumbile, comprei, dra, I bought uasumbile, comprdras, thou boughtest ua» compréra, he bought tua = compréramos, We » nua = compréreis, you > a > compréram, they > —i—ile, -bita: ngabitile, ew passei, passdra, I passed, had passed —ui—ile, -zuika: ngazuikile, amolei, amoldra, 1 whetted, had whetted ile; -busa : ngabuxile, assoprei, I blew jile; -buza: ngabujile, arranquei, I pulled ont -buka -sunga = purar, to pull; — -busa, assoprar, to blow = abanar, to fan; -buza, arrancar, to pull out © mukua-kitari uafutile o mulambi ué? — Muene uabukile o tubia tuetu. — © mesene iasungile 0 matui ni jindemba ja xibulu i¢. — O alambi abusile 0 matubia ma. — O mburi iabujile o tumixi. — KEtu tuakutile o inama ietu. — Eme ngasumbixile kid 0 ima iami. — Kie nejile (aa + ijile) ni usuku (de noite, by night). — O kahatu kabunjikile o rilesu rié. — Mukuanii uatungile o inzo ind? 1) Recebem —ele, todos os v. que teem —a—, —e— ou —o— na sua penultima syl. sem terem —m— ou —n— puro no seu radical. Ex.: ngabangele de -banga. 2) Recebem —ile, todos os v. que na penultima syll. do seu radical téem um —u— ou —i— ou—ui—, mas sem que o seu radical con- tenha um m ou n puro. Os v. terminados em —za podem fazer —jile em logar de —aile, » —sa » —xile » —sile. 39 VERBO. INDICAT. PRET. 0. 3) —ene (a) n— ene, -nana : ngananene, puzei, pucdra, I had pulled (e) n— ene, -neta : nganetene, estive, éra gordo, I hadbeen fat (0) n— ene, -tona: ngatonene, acordei, dra, I awoke (intr.) -tonesa: mngatonesene, acordei (trans.) dra, T roused (a) n— ene, -bulakana: ngabulakanene, attendi, éra, I was attentive (a) m— ene, -betama: ngabetamene, curvei, dra-me, I had stooped -fukama : ngafukamene, ajoelhei, dra, I kneeled (e) m—ene, -nema: nganemene, estive pesado, I was heavy (0) m—ene, -toma: ngatomene, dardejei, dra, I stuck (ua)m— ene, -tuama: ngatuamene, eu precedéra, I preceded -neta, ficar gordo, to get fat -bulakana, attender, to listen -tona, acordar-se, to awake -betama, curvar-se, to stoop -tonesa, acordar (tr.)to rouse -fukama, ajoelhar, to kneel -toma, pungir, to stick -tuama, —preceder, to precede Muene uabanene mon’ é kasanji. — O soba iasomene o mauta mé. — O muhatu iund uatumakene mulume 6. — Mukuanii uabeniesene 0 jipoko jiné? — O nioka ianianene maiaki makuxi? — O jingombe janetene anga janemene? — Eie uatomene o *mbua ni poko. — O kuku enu uabetamene*. — O ribengu riato- nesene mutu. — O xibulu iatonene ni usuku. — O karibengu katuamene o kulenga. — Eme ngasonekene kié mukanda. — Etu tuexanene o kimbanda. 8) Recebem —ene, todos os v. que téem um m ou n puro e na sua penultima syll. um —a— ou —e—, —o— ou —ua—, —ue— ou —uo—, isto é: todos os que haviam de fazer —ele, se nao tivessem um m ou n puro. * A concordancia da cl. I pode extender-se a todos os nomes de racionaes, seja qual for a sua cl., e até a alguns de irracionaes. VERBO, rnpic. PRET. 1. 4) —ine (u) n — ine, -nua: nganuine, bebi, bebéra, I drank, had drank -kuna: ngakunine, plantei, dra, I planted, had planted (i) n — ine, -kina: ngakinine, dansei, dra, I danced, had danced (iu)n — ine, -niunga: mnganiungine, cerquei, dra, I sur- rounded, had surrounded (u) m— ine, -tuma: ngatumine, mandei, dra, I sent, had sent -balumuka : ngabalumukine, erguei-me, I arose, had arisen (i) m— ine, -jima: ngajimine, apaguei, dra, I exting- uished -rima: ngarimine, cultivei, dra, I tilled, grew (tr.) (ui)m— ine, -buima: ngabuimine, respirei, dra, I brea- thed -kuna, plantar, semear, to plant, -balumuka, erguer-se, to rise -kina, dansar, to dance, -rima, cultivar, to grow, till -niunga, cercar, to surround, —-buima, respirar, to breathe Mulume ami uakunine mienge. — O nioka ianiungine o kinama kia kimbanda. — O soba iatumine abika kiuana. — O alambi ajimine 0 matubia mi. — O ngombe iabalumukine? — O mindele ianuine menia (agua, water). — O mutu uabuimine ni nguzu. — O mala makinine ni ahatu. — O jindandu jetu jabalumukine kia pala kulenga. — O jingombe ni jimburi janiu- ngine 0 “nzo ietu. 4) Recebem —ine todos os v. que téem —u—, —i— ou —ui— na sua penultima syllaba e que contéem um m ou n puro, isto é, todos os que hayiam de fazer —ile, se nao tivessem um m ou n puro. _ ' 41 VERBO. InDIc. PRET. 1. 5) —uele —ola:—-uele, -sokola: ngasokuele, desmanchei, I took to pieces -tolola: ngatoluele, parti, venci, I broke, conquered -bongolola: ngabongoluele, ajuntei, I gathered PRET. 0, 6) —uile —ula: —uile, -katula: ngakatuile, tirei, dra, I took away -batula: ngabatuile, cortei, dra, I cut, had cat -lundula: ngalunduile, empurrei, dra, I pushed risa Iv, milho, corn (cob) ribia rv, campo, field ualua v, cerveja, beer sekulu 1X, tio, tia, uncle, aunt ujitu Vv, presente, present maniinga (n. pl. 1v) sangue, blood Tusolo vi, pressa, haste makutu (n. pl.1v) mentira, as, lie, lies -sokola, desmanchar, to disjoint -tolola, partir, to break -bongolola, ajuntar, to gather -lundula, empurrar, to push Eie uasokuele o ribitu rienu, etu tuasokuele o jipoko jetu. — Ene atoluele o ialu ienu. — Mutu 6 uatoluele o kota rié. — O kamba riami riabongoluele o jindandu jé. — O xibulu iasukuile 0 mutue ni lusolo. — Eme ngatambuile maujitu matatu. — O kimbungu kiambuile o kamburi. — O muebu ualunduile o kialu kia sekulu 6. — O abik’ etu abatuile o jingindu ji. — O hoji ianuine o maniinga. — O ndenge ienu iazuelele makutu. 5) —uele. Todos os v. polysyllabos em —ola mudam esta termi- nacao no Pret. Il em —uele. Este —uele é contracgio do regular —olele por elisao do primeiro —1— (—o'ele, —uele). 6) —uile, Todos os v. polysyllabos em —ula mudam esta termi- 42 VERBO. rINDIC. PRET. II, 7) —uene —ona:—uene, -kohona: ngakohuene, tossi, ira, I coughed -mokona : ngamokuene, fiz cocegas, I tickled -bokona : ngabokuene, entrei, I entered PRET. I, 8) —uine —una:—uine, -samuna: ngasamuine, penieei, 1 combed ~sumuna : ngasumuine, desmamei, I weaned -tukumuna: ngatukumuine, assustei, 1 fright- ened -kohona, tossir, to cough -samuna, pentear, to comb -mokona, fazer cocegas, to tickle -sumuna, desmamar, to wean -bokona, entrar, to enter -tukumuna, assustar, to frighten pange IX, irmdo, , brother, mulaula 1, neto, grandchild sister pai __—iIX, pai, father mululu 1, bisneto, great grand- child manii IX, mdi, mother muva I, anno, year Eie uabokuene. — Mulaul’ ami ou enu uakohuene. — Pange ami iamokuene kamba rié.— O mulaul etu uatukumuine o mulula enu. — O manii ind iasumuine o kamona ké. — O makota masa- muine o jindemba ji. — Pange enu uala ni miva ikuxi ? — Uala ni mivu isamanu. — Mukuanii uanuine o ualua uetu? — Muene uafutile o mabi’ ama kikuxi ? — Pai enu uafuile kié. — Manii etu uarimine masa, nacao no Pret. Il em —uile, Este —uile ¢ contracgio da termi- nagao regular —ulile (—u’ ile, —uile) por elisao do 17 —1—. 7) —uene. Todos os v. polysyllabos em —ona mudam esta termi- nacio no Pret. If em —uene, que é contraccio de —onene (—o’ene, —uene), por elisio do primeiro n. 8) —uine. Todos os v. polysyllabos em —una mudam esta termi- nagao no Pret. Il em —uine, que é contraccao de —unine, por elisao do 1° n. (—u'ine, —uine). VERBO. INDIC. PRET. U, 9) —rile —ula: —urile, -sula: ngasurile, forjei, I hammered -tula: ngaturile, descancei, I set down -kula: ngakurile, cresci, éra, I grew —ila: —irile, -rila: ngaririle, chorei, gritei, I cried -titila : ngatitirile, palpitei, I throbbed -bixila: ngabixirile, cheguei, dra, I arrived —uila : —uirile, -buila : ngabuirile, cancei-me, I was tired -sula = forjar, to hammer -rila += chorar, gritar, to cry (smith) -tula = descancar (tr.), to -titila = palpitar, to throb put down -kula = crescer,to grow (int). -bixila = chegar, to arrive -buila = cangar-se,togettired -ila = fazer, to do maxima 1, coragéo, heart, kirima m, planta cultivada, plant ritemu __ Iv, enchada, hoe, kizia mi, dia, day ngangula Ix, ferreiro, smith muania U1, calor do sol, sun-heat O ngangul’ eii iasurile hdma jiiari ja matemu,— O muxima ué uatitirile. — O irima ia pai etu iakurile. — muania. — Eta tuaturile o imbamba ietu. — O hoji iaririle ni nguzu. — O jindandu jenu jabixirile kié. — Enu nuerile ’nii (nua + irile). — Etu tuabuirile ni kulenga. — O jindenge jami jaririle. — O atu ang akexile mu kuile ‘nii? — O mixima ienn iatitirile? — O jipa- nge jenu jerile ‘nii (ja + irile)? 9) —rile. a) Os v. dissyllabos em —ula mudam esta terminagdo em —urile em vez de —ulile. 6) Todos os v. em —ila mudam esta terminagao em —irile em vez de —ilile. ¢) Todos os v. em —uila mudam esta terminagio em —uvirile em vez de —uilile. Esta irregularidade apparente provém da lei euphonica do kimbundu que nado admitte consoante senio r— em frente de —i. VERBO. INDICAT. PRET. IIL 1) dissyl. : -tala, ngatala, olhei, I looked 2) —ia, —ua, -ria, ngaria, comi, I ate 8) vogaes : -ixana, ngéxana, chamei, I called 4) —ula, —uka, -jikula, ngajikdla, abri, I opened —una, —uka, -samuna, ngasamdna, penteei, I combed 5) —ulula, —uluka, -fungulula, ngafungQlula, remexi, I mixed, stirred —olola, —oloka, -tolola, ngatdlola, quebrei, I broke —ununa, —unuka, -fukununa, ngafukdnuna, resuscitei, I raised from the dead —umuna,—umuka, -tukumuna, ngatukOmuna, assustei, I frightened —onona, —onoka, -momonona, ngamoménona, diquei, I pecked —ujula, —ujuka, -jikujula, ngajikdjula,abria continu’? I kept on opening ~ena, —eka, —ika, -soneka, ngasdneka, escrevi, I wrote —ana, —aka, —ajana, -ximana, ngaxtmana, louvei,I praised Eie uaséta o mukanda uné. — O kimbungu kiné kiiria o jimburi jenu. — Ene asukfla o malesu mi. — Mukuanii uébula o kima? — O mesene ietu iaximana o xibulu iné. — O sanji iamoménona o kasanji. — Ene atdlolao inama ia mubika. — 0 rikamba rietu riabilumuka. — O hoji iatuktmuna o mukongo. — Muene uajikijula 0 mabitu metu. — Etu tuabongélola matari, ene afungilula o ualua. 64. Pret. III. Serve este Pret. para indicar um tempo passado mais remolo ainda que o Pret. II. Tem 0 —a— caract. de todos os Pret., mas néo modifica o radical em nada, senao na pronuncia diferente d’uma_vogal que recebe um som mais prolongado. Indicamos a vogal moditicada por um circum- 60. Jrerectimos descobrit a lei gue deve presidir & collocagio d'este cir- cumtlexo; confessamos, porém, nio ter chegado a um resultado satis- factorio. Notamos 0 que podémos averiguar: 1) Os v. dissyllabos modificam a penultima. 45 VERBO. INDICAT. FUTURO 1, -ondo— X kondo + » tuondo » VIII kuondo » Vogal. eme ngondobanga, eu farei, I shall make, ngondokuiza eie uondobanga, tu fards, thon wilt » uondo » muene > elle fard, hewill >» . > etu tuondobanga, ds faremos, we shall » tuondo = enu nuondobanga, vés fareis, you will » nuondo » ene ondobanga, elles faréo, they will » ondo + I uondobanga pl. ondobanga IV riondobanga & 1o- » »iondo - Vuondo - a II kiondo + » ee VI luondo » 3 IX iondo » » jondo + VII tuondo - g = Eie uondosumbisa 0 ualu’ 6 kikuxi? — Pange ami uondorima o mabia menu. — O kahatu kondozuata milele ikuxi? — O kuku iondobazela 0 mulaul’ é? — Tala o rikota riondobeta o ndenge. Zuelenu, etu tuondobulakana. — O atu ondokuelela? — Akua- uoma ondokuenda ni malusolo. — O jingombe jenu jondofua. — Mukuanii uondokuambata o imbamba ietu? — Kamba rienu riondolenga kuebi ? 2) Os v. em —ua ou —ia tambem modificam a penultima. 3) Os v. com vogal inicial modificam a primeira syllaba. (Ha excep- es). 4) Os v. em —ula, —una, —uka. —ola. —ama proferem modificar 2 penultima, mas sio humerosas as excepg. com prolonga- mento da aiitepenultima. 5) Os v. em —ulula, —uluka, —ununa, —unuka, —olola, —oloka, —onona, —onoka, —umun: umuka, —omona, —omoka, —njola) —vjuka, —aka, —akana, —ana nunca modificam a penul- tima, mas quasi sempre a antepenultima e, nas excepgdes, a que a recede. Pres. O Futuro significa um tempo futuro mais ou menos proximo, Presuppondo-se ao mesmo tempo que o sujelto nao mudaré de losar. Parece ter sido composto do verbo auxiliar-andala com 0 infinitive 6 ter passado pelas seguintes modificagdes : nganda kubanga, nganda ubanga, ngando banga, ngondo banga, formas que ainda se encon- tram, especialmente no Sertao. Os verbos com vogal inicial conservam o pref. ku— do Infin. Ex. : ngondo kuiza. VERBO. INDICAT. FUTURO 0 eme ngabanga, eu farei, I shall make ngasukula eie uabanga, tu fards, thou wilt » uasukula muene uabanga, elle fard, hewill = + > etu tuabanga, nds faremos, we shall » tuasokala enu nuabanga, vs fareis, youwill > nuasukula ene abanga, elles farto, they will» asokula I uabanga pl. abanga IV riabanga I » > iabanga V uabanga | Ill kiabanga > > VI luabanga } pl. mabanga IX iabanga » jabanga ‘VII tuabanga X kabanga + tuabanga VIII kuabanga Fut. 1: ngondokala Fut. m1: ngakala, estarei, [ shall be uondokala > uakala, estards, thou wilt » » ete. » » ete., estard, he will » Muene uabuza o tumixi tuné. — O jiniiki jabanga oiki ? — O jimburi eji jondokala ni nzala, 0 jingombe jiné jakala ni riniota. — Mnutu una vakala ni kitari. — O mukua-nguzu oondokala ni uoma ? — O xitu ienu iabola. — O tuhetu tuakina ni usaka ? — O ndandu ienu iabazela mon’ ami? — Nanii ualundula (herdard) o soba ind? 66. O Futuro 1] tem a mesma significacao futura que o Fut. I, com adifferenca que presuppde que 0 sujeito mudard de logar; 6 locativo. Tem todas as lettras como o Pret. 1/1, mas distingue-se d’elle pela pronuncia : desapparece 0 som prolongado que caracterisa o Pret. II e a rogal final pronuneia-se, suapendendo um tanto a expiragéo da voz. Collocamos um acento grave no —a final dos polysyllabos quando 0 Fut. [11 podia confundir-se com o Pret. I. Obs. : Nem o accento grave no fim, nem 0 circum/lexo no meio da palayra sio accentos tonicos. 67. Os Futuros I, Il e III do verbo auxiliar -kala formam-se regular- mente. 47 VERBO. INDICAT. FUTURO IIT Vogaes. eme ngakabanga, hei de fazer, I shall make (a) ngakambata eie uakabanga, tu hasde » thou wilt » (e) ngakenda muene > elle ha de » he will » (i) ngakeza etu tuakabanga, ndshavemosde » we shall » (0) ngakongeka enu nuakabanga, vds haveis de » youwill » (u) ngakumba ene akabanga elles hiio de » they will » I uakabanga pl. akabanga IV riakabanga I > » iakabanga V uakabanga Ill kiakabanga > » VI luakabanga IX iakabanga » jakabanga = VII. tuakabanga X kakabanga ~»- tuakabanga VIII kuakabanga pl. makabanga ngakakala, eu estarei, I shall be, tuakakala, nds estaremos, etc. Enu nuakazuika o jipoko jetu? — Mukaji é uakakuna ’nii? Ene akakaiesa o jingulu jenu. — Eme ngakebula kuku etu. — Aloji akafua. — Mukuanii uakarisa o jingombe ja kamba rienu? — Etu tuakaria masa ni tuakanua ualua. — O jixibulu jakaxila 0 jimesene ja. — Mon’ enn uakakala ni uhaxi. — Mubika uenu uakambata o uanda uami.— O mulaul’ é uakakala ni nguzu. — Akaximana ndandu ienu, se ubanga o kim’ okio. — Se nuenda nguzu (com forca), nuakabixila ni muania (de dia, in day-time). — Nanii uakabeta ndenge etu, se uniana kima ? 68. O Futuro III indica um tempo futuro com mudanga de logar mais distante que o Futuro II: 6 como que uma intensdo do Futuro II. Forma-se do Futuro II addicionando-lhe a particula —ka— entre o augmento e o radical. Ex.: nga—ka— banga. Antes das vogaes iniciaes (do radical) a—, e—, o—e u—a parti- cula infixa —ka— perde 0 —a—, mas antes da vogal inicial i— o —a— combina-se com ella em —e— (a+i =e). VERBO. FUTUROS CONTINUOS Pres. fut.: eme ngikala mu banga Futur. 1 » ngondokala + | estarei fazendo, I shall a al » ngakala » be doing » » ngakakala » Vogal: ngikala, ngondokala ) ngakala, ngakakala | é, estarei vindo, ma kuiza } Ishall be coming ki ngikala, ki ngondokala ki ukala, ki uondokala ki akala, ki ondokala \ quando estiver fazendo ki tukala, Ki tuondokala (™ >®"84) when I shall be making ki nukala, ki nuondokala ki akala, ki ondokala Ene ki ondokala mu ria, etu tuondokala ni nzala. — Muene ki akala mu sukula malesu, eme ngakalenga. — O sekulu ié ki ondofua, eie uondokala ni kitari kié. — Muene ki akevua o hoji, uakafua ni uoma. — Kie ki uondokala mu batala o jinde- mba jé, eme ngondobinga o tujola tué. — Enu ki nuakala mo sumbisa masa, muene uakaniana o ima ienu. — Eme ki ngondo- kala mu nua ualua, eie uakelela? — Ngondokuixana o mundele, ki ondokala mnu_bita. 69, Futuros continuos. Kstes indicam, como os outros tempos continuos, que a accao ou o estado ainda nao acabou no momento de que se trata, momento que nos Preter. continuos é passado e nos Futuros continuos 6 por vir. Sao compostos : 1) do Pres. futural ou de um dos Futuros do verbo auxiliar -kala 2) da particula mu e 3) do radical ou, se 0 V. tiver vogal inicial, do Infinitivo. 70. Depois da conjunccao ki o pron. pref. u— da 3* pessoa sing. muda-se em a—. Este pron. pref. a— desapparece em frente de vogal. Ex.: ki ondokala (ki 'ondokala). 49 VERBO. conDIcIONAaL eme ngojobanga, eu faria, I should make eie uojo = tu farias, thou wouldst make muene uojo > elle faria, he would > etu tuojo » nés fariamos, we should > enu nuojo » vés farieis, you would > ene ojo > elles fariam, they would » I uojobanga pl. ojobanga, IV riojobanga 1.» » iojo » Viuojo » II kiojo » >» » VI luojo + ? pl. mojobanga IX iojo » jojo » VII tuojo - X kojo » tuojo » VIII kuojo » Vogal : ngojokuiza, eu viria, havia de vir, I should come -kala : ngojokala, ew estaria, I should be, have been Se ualevalele, uojofata, se elle devesse, havia de pagar, if he were owing, he would pay. S’ eme ngalengele, ngojokala ni riniota. — Se usuku uejile, tuojokala ni uoma. — Se atonesene mon’ ami, muene uojobalu- muka. — Se ndanda ienu iarimine 0 mabia mé, iojokala mukua- kitari. — S’eme ngarisile 0 jingombe jenu, jojoneta. — Nanii uojoximana ndenge enu, se uazuelele makutu? — O mesene uojo- bazela mon’ é, se mon’ é uatumakene? — Enu nuojolenga, se o hoji iaririle. — O jingulu jetu jojonema, se janetene. — S’ eme ngexanene kamba rienu, muene uojokuivua ? 74. Condicional. — Este modo tem a mesma significagéo que o co} ional portuguez; mas algumas vezes quer dizer tambem que uma coisa estava para succeder quando sobreveiu um impedimento. Ngojobanga 6 contracgao de ngeji kubanga e successivamente pelas formas ngeji ubanga, ngejobanga, ngojobanga. jobanga usa-se mais em Loanda, ngeji kubanga no sertio. __ eit parece ser egual a ngeza (nga + i = ini) ou ngejile = ex vim. la ou do Pret. Il ou do Pres. ‘Ngoj Th. Ber festa conjuncgao pode ser segui aa Indicat. . : ' io primeiro caso, a parte correspondente da oragao (a oragéo condi- Fir sernha agate ae baitane at segundo estaré no Futuro. 4 VERBO. HABITUAL eme ngene mu ow ngeniobanga, costwmo fazer, I do habitually eie uene -» » ueniobanga, costumas » thondost » muene » » > . costuma » hedoes = etn tuene » » tueniobanga, costwmamos» we do » enu mnuene ~ = nueniobanga,costumais » youdo » ene ene > » eniobanga, costwmam » theydo =» I ueniobanga pl. eniobanga IV rieniobanga’ TI uenio = ienio » Vuenio » Ul kienio » ienio » VI luenio - /pl. meniobanga IX ienio - jenio » VII tuenio » X kenio ~ tuenio» VIII kuenio - Vogal : ngene mu ou ngeniokuiza, costumo vir, I come habitually -kala : ngene mu ow ngeniokala, costwmo estar, I am habitually Etu tuenioria ow tuene mu ria masa; enu nuenioria xitu. — Mukaji é ueniozuata milele ikuxi? — O imbungn ieniojiba ni ienioria o jimburi. — O muta uné ueniokala ni lumbi lua akua- kitari. — O ambundu ané eniokuinda o jindemba ja. — O ebu eniolundula o sekulu j4. — O manii eii iene mu samuna an’é? — O mabengu menioniana masa ni mahonjo. — Pange enu uenioku- elela. — O mulaula ua soba ienu ueniozuela makutu. — Ene eniokina kizta kianii ? — O mesene jenu jeniobazela o xibulu jé? — Ngeniokuenda lusolo (depressa, fast). 73. Habitual. — Este modo indica 0 costume, o habito, a frequencia de um acto ou estado e usa-se tanto para 0 passado como para 0 pre- sente. E’ composto do verbo defectivo -ene = estar habitualmente e do radical, ligados pela particula mu. A forma completa ngene mu banga é usada no sertéo, a contraccéo ngeniobanga em Loanda. Phases successivas : ngene u banga, ngeniu- banga, ngeniobanga. 51 NEGATIVA com 0 NOME eme (ki) ngi mutu ami, ex nao sou pessoa, I am not a person eie (ki) kurial 6, — tu do és homem, thou art not a man muene (ki) rial’ 6, elle nfo é homem, he is not 8 man etu (ki) tuata ‘etu, nds nio somos pessoas, we are not persons enu (ki) numal’ enu, vés ndo sois homens, you are not men ene (ki) mal’ 4, elles nto sto =» —_‘ they are not men I —ki—épl.—ki—toue IV—ki—e plL—ki—e M—k—é¢ —ki-&-ée V—ki—e —ki—e sing. O tat’ enu ki sob’ ¢, tew pae ndo é soba, your father is not a soba, etc. pl. O jimama jenn ki aturi 4, vossas mdes nao sto viuvas, your mothers are not widows. O kuniana ki kituxi é? — O rial’ orio ki mulambi ¢. — O kimband’ eki ki muloji ¢. — O abik’ enu ki akua-nguzu 4. — O akongo ki akua-uom’ 4. — O muenge ki kuri’ é kua kimbungu, © xitu ki kuri’é kua jiniiki. — Manii etu ki mukua-makutu ¢. — O ambundn ki ata 4? — O muebu ki rikot’ é ria sekulu i¢. — O jingombe ki makot’ é ma jimburi? — O ndenge ami ki rikamb’ éria kota rienu? — 0 jisoba jenu ki akua-kitari 4. — O ualua ki kunw’ ¢ kua mindele. — O ndandu ietu ki ngangul’ ¢. — Ki kim’ é (ndo é nada, it is nothing). 74, Negativa. — A conjugacao negativa varia consideravelmente de Loanda para o Sertao. 1) O systema de negagio do Sertéo é o mais simples : Contenta-se com antepér ki— 4 forma affirmativa. Na 2 pessoa sing. este ki une-se com o pron. pref. u— e aparece com a forma ku. Na 3* pessoa sing. e pl. dos verbos regidos por um nome da cl. I usa-se ka—. Mas ambos, ku— e ka—, podem ser prece- didos do pref. negat. ki. 2) O systema de Loanda accrescenta 4 forma negat. do Sertao os pron. pessoaes sufios. Estes, na sua forma mais singela, servem, pois, NEGATIVA com os NUM. CARD. £ ORDIN. ki -moxi 6, ndoéum,itisnot one, ordin.: kariang’é ki -iari 6, ndo sdo dois, they arenottwo, _ ki (ua) kaiari é ki -tatu 6, néo sito tres, > three, ki(ua)katatué etc. ki -uan’ 6, » quatro, » four, eme ki ngi katatu ami ki -tanu 6, » — cinco, > five, eie ki ku kanan’é: ki -samanué, > seis, > six, ete. ki sambusri6, + sete, » seven, adv. : ki lumoxi é ki nak’ 6, > — otto, » eight, ki luiari é ki vu’ 6, > nove, » nine, ki lua katatu é ki kuinii 6, > dea, > ten, kilua kanan’ é etu ki tu nake etu, nao somos oito, we are not eight enu ki nu kuinii enu, no sois dez, you are not ten ene ki makuiniari & ou 6, ndo sdo vinte, they are not twenty Muene najibile atu kiiari, ki umoxi ¢ ngé. — O ialu iami inana, ki iiari 6 ng6. — O abik’ 4 kisamann, ki kitatu é ngé. — Kamba riami riasambu sanji jisamann, ki jitanu ¢ ngé. — O jingulu jenn ki kuinii ¢, jitanu ngé. — O an’ etu nake, ki kuinii ni kiiari 4. — Eme ngexana lutatu, ki lumoxi ¢ ng6. — O ndandu ienu kauana, ki kaiari ¢. — I mon’ ami ua katatu, ki ua katanu ¢. — O maiaki ama makuxi? masamanu ? — Ki masamanu ¢; matanu ngé. — Muene uejile lua kaiari, ki lua katatu 6. — Tuma ambundu kinana, ki sambuari ¢. — Eie ku kasamann 6. para a negagdo e, unidos aos pref. concord., formam os adj. pos- sessivos. Em Loanda é facultative empregar ou omittir a partic. negat. ki. Principiamos pela negativa com o nome por ser a mais facil. Basta supprimir os pron. pessoaes suffixos, no paradigma que damos,. para obter a forma negat. do sertdo. 14. A Negativa com os num. cardinaes, ordinaes e adverbiaes 6, em melhante & negat. com os nomes. is. 0 uso de — @ ou — Ano pl. é facultativo, mas prefere-se — & depois de um nome de pessoa e — @ depois de um nome de coisa. NEGAT. com os ADJ. E PRON. POSSESSIVOS I id kimona uami 6 ow ami 6, este nao & meu filho i6 ki » uaié » aid, esse nio é teu filho iui ki » uaié » aid, aquelle nio é seu filho ia ki » uetué » etué, thisis not our child i6 ki » uenué » enué, _ that is not your child juni ki » uaud » aud, that is not their child pl. id Ki an’ amid - —6, estes ndo sto meus filhos » ki» ai6 » teus > » ki» aié » seus» >» ki» etua ow—é these are not our children » ki» ema » » : your » » ki » aud > their» Pron. possessivo : O w’bik’ 6 ki uami 6, ki uai 6 etc., este escravo ndo é meu, nio é teu, etc., this slave is not mine, not thine, ete. pl. O abik’ 4 ki ami 4, ki ai 6, etc., estes escravos niio sito meus, néio sdo teus, these slaves are not mine, not yours. O kamon’ aka ki mululu ami ¢. — O muhatu uné ki mukaji ai €. — O muxi 6 ki uenu 6. — O muenge uné ki uetu 6. — O kahatu oko ki mulaul’ enu ¢. — O tumala tuné ki ebu etu é ? — O kimba- nda ki mulume ai é ? — O mukolo uné ki nau ¢. — O mukand’ 6 ki ua mon’ enu ¢. — Kamba riami ki m’bika uai é. — O akua- uoma ané ki alaul’ enu 4? — O im’ ojo ki ia ambundu au &. — 16 molambi uami, ki nai é. 75. Negativa com os Possessivos. — Depois dos possessivos o suffixo negativo é — 6, excepto na 2* pessoa sing. (— 6) e quando o sujeito da ne éene ou um nome pl. da cl. ‘este caso péde ser — A. ifferenca na pronuncia da 2* é 3* pessoa sing. 6 indicada pelos accentos agudo e circumflexo. 76. A anomalia apparente da 2+ pessoa sing. e da 3* pessoa sing. e pl. explica-se pela reapparicao das formas primitivas — ae ou ai (hoje —6 @ = 8) 6 —am (hoje A) que ainda se encontram no Sertao. ; ‘Antigamente os pron. pessoaes da 3* pessoa sing. e pl. eram ae ou ai e au. Os modernos mueue e ene significam propriamente o mesmo, 08 mesmos. Veja-se N° 29. Como sempre nao se distingue um vocabulo do outro na pronuncia e diz-se amié, uaié, uaud. NEGAT. com 0s ADJ. E PRON. POSSESSIVOS TL ki—nai 6, uaié pl. ki—iaié, iaié@ IV ki—riai é, riaié ki—uau é, 4 » ki—ian é, 4 ki—riau é, & Tki—kiai ¢, kiaié » ki—iaié,iaié V ki—uai é, uai é » ki—iau é, & ki—uau 6, uau & > ki—jaié, jai é VI ki—luaié, Inaié » ki—jau 6, a ki—luau 6, & Xki—kaié,kaié » ki—tuaié, tuaié VIL ki—tuaié, tuaié ki—kau 6, 4 » ki—tuanu é, 4 ki—tuau 6, ki— maié, maié VII ki—kuaié,kuai¢ BLIV, ¥, VE, VileVO js man 8, & ki—kuané, & ki ngi mon’ ai 6, ai ¢, n@o sou teu, seu filho, I am not thy, his child ki ngi mon’ enu ¢, aué, n@o sou vosso, seu » » — your, their » ki ku mon’ ami é, aié, n@o és meu, sew » thou art not my, his » ki ku mon’ etu é, au é, ndo és nosso, seu » thou art not our, their child ki tu an’ enn é, au ¢, no somos vossos, seus filhos, we are not. your, their children ki nu an’ etu 6, au 4, nao sois nossos, seus filhos, you are not our, their children Tuna ki kamba rieta ¢. — O kim’ okio ki ualua uenu ¢. — O kialn kia muxi ki kienu 6. — Eme (ki) ngi m’bik’ enu & — Eie ku kamba riami 6. — Ene ki makamba metu 4.— Makuta mé, }:i makutu mami ¢. — Jiji ki jindemba jai é. — O kangula oko ki kai 6. — Eme ngi kimbanda kiau ¢. — Eie ku tat’ etu é. — O tusanji otu ki tuetu &. — Anianene o kitari kia, ki kitari kiami é. — Ngolotala 0 malesu omo se metu anga se ki metu ¢. — O akua-uoma ané ki jindandu jeno 6? — Masa ki kuria kuami @ ni ualua ki kunua kuai é.— Lolo ki lumba Iuenn ¢. — Mukuanii ki kamba riami ¢? — I4 ki jindandnu jan 4. 77. No paradigma das cl. I-X, s6 damos a Negat. com a 2 ¢ a 3* pessoa sing. © com a 3 pl., porque as outras so regulares e faceis. 78. Compare-se a Negat. com os pron. prefixos (copula) n’esta pagina com a da p. 51 e ver-se-ha como, depois de um possessivo, o suff. negat. é uniformemente — é. Este facto 6 devido 20 desejo de evitar a repeticéo dos pron. pessoaes suffixos, que havia de resultar da formacao regular. Ex.: Em logar de: ki ngi ‘mon’ enu ami, ki tu an’ enu etn, diz-se : ki ngi mon’ enu 4, ki tu an’ enu 6, 55 NEGATIVA com os PRON. DEMONSTRATIVOS iD 2° 3° I ki iou @, ki oué, - ki iunau 4, Ol > » ki unau é, IT ki kiki ¢, ki kiokin ¢, ki kinau 6, IV kiririé, ki rioriu ¢, ki rinau é, V ki ion é, ki ou ¢, ki unau é. VI ki lulu é, ki lolu é, ki lunan 6, VII ki tutu ¢, ki totu é, ki tunan ¢, ‘VI ki kukn 6, ki koku é ki kunau 6, IX ki iii’ 6, ki ioiu ¢, ki inan ¢, Xk ki Koka é, ki kanan é, 20 3° pl. ki iou 6, ki ianau é, > ki ioiu 6, ki inau ¢, » ki momu é, ki manau 6, > Kijiji ¢, ki joju¢, ki jinan 6, » kitutu 6, ki totu 6, ki tunau ¢, O minia iami iiii, ki inau ¢. — O kiba kietu kiki, kikinau 6. — Enu nuasumbn 0 jipoku eji, ki jinau ¢.— O ji jetu ki joju é, jiné. — Tat’etu mutu und, ki ion ¢. — Muene uajiba o kamburi aka, ki kanau ¢&. — O kambarié, ki mutu ou é? — Ene ari o mienge eii, ki ioia ¢. — O muhatu uajimi o tubi’ otu, ki tunau é. — O ngangula ienu iasurile o matemu man4, ki mam’ 6. — Ngabekele o kind’ eki, ki kiokin é. O lumbu luetu lulu; o Tnenu ki lolu ¢? — O isala ienu ki ioin ¢; ioio o ietu. — Ene axingile o ahatu and, ki iau 6. — An’ etu id, ki ianau &. 79. A Negat. com os demonstrativos forma-se exactamente como a com 08 possessivos. Ha algumas anomalias apparentes que sio devidas ds exigencias euphonicas. Assim : 1) Antes do suffixo negativo — 6, os demonstrativos terminados em 56 NEGATIVA com 0 VERBO Indic. Pres. futur. negat. -kala, eme (ki) ngalami, ew ndo estou, I am (have) not cig (Ki) kualé, tu ndo estds, thou art (hast) not maene(ki) kalé, elle ndo esté, he is (has) not eta (ki) tualetu, ds néio estamos, we are (have) not enu (ki) nualenu, és nao estais, youare (have) not ene (ki) kala, elles néo estado, they are (have) not - » » (ki) iol@ = -V (Aci) ual TI (ki) kil >» VI (ki) Inalé IX (ki) ial6 > (ki) jalé VIE (ki) tualé X (ki) kalé > (i) tualé VINE (ki) kualé I (ki) kalé pl. (i) kala IV (ki) riale | pl. (ki) malé eme ngalami ringi ni, no tenho mais, jd nao tenho, I have no more Eme ngalami ni uoma uenu. — O kamburi ketu kalé ni nzala. — Eie kualé ni kitari. — Ene kala ni riniota. — O ribengu eri rialé ni maju. — O ndandu ietu ki ialé ni uhaxi. — O tujola tué ki tualé ni maju (n@o tem fio, is not sharp). — O ndenge iami ki ialé ni ngazu. — O kota riami ki rialé ni muezu. — O akongo kala ringi ni fundanga. — O maku mé malé ni milembu ? — Manii etu kalé ni lumbi luenu. — O mukua-makutu kalé ringi ni maka- mba. — Etu tualetu ringi ni riniota. — O tusanji tualé ringi ni isala? — 6 ou 4 tornam a tomar o — u final que tinham antigamente. Ex. : i6; com — é: iou é; ind: inau 6. ‘Nos demonstrativos terminados em — o (sem accento), esta vogal em frente de — 6, em —u semi-vogal. Ex. : toto: totu 6; kiokio: kiokiu 6. 80. A Negat. com o verbo é egual 4 Negat. com o nome p. 51, com a differenca de que o suff. negativo nao s’escreve separadamente do verbo. Quando a vogal final do verbo é — a, o suff. negativo toma o seu logar; quando é outra, muda-se em frente da vogal do suffixo em a sua semi- vogal correspondente; e em i, 0 em u, u em u. A conjugacéo negativa do Sertao omitte o suff. negativo, deixando o radical Ho verbo intacto, mas exige sempre o pref. nogat. Ki. 87 NEGATIVA com 0 VERBO Ind. Pres. fut. negat. eme (ki) ngibangami, eu ndo faco, T do not make eie » kubangé, tu nao fazes, thou dost not make muene » kabangé, elle nao faz, he does not make etu » tubangetu, nds ndo fazemos, we do not make enu » nubangenu, vs ndo fazeis, you do not make ene » kabanga, elles nao fazem, they do not make I muta (Ki) kabangé pl. ata — (ki) kabanga_-i- euphonico: Il muxi » ubangé mixi » ibangé ngibangiami TI kima ~» kibangé ima > » kubangié IV riala » ribangé mala » mabangé kabangié V uhaxi » ubangé mauhaxi » » tubangieta VI lumbi + lubangé malumbi » » nubangienu VII tujola + tubangé matujola » » kabangiad VOI kuria -» kubangé makoria » » I kabangié IX soba + ibangé jisoba > jibangé II ubangié X kamutu » kabangé tuatu > tubangé II kibangié, ete. Ene ngisotami o jingombe. — Eie kuzolé pai enu? — O hoji ki ilengi¢. — O abika kabanga kima. — O kamba rietu ki rielelé. — Ene ngizuelami makutu. — O mon’ 6 kazolé tat’é. — O kuri’ oko ki kubolé. — O muebu enu kaxilé manii a. — O jiniiki eji ki jibangié ringi uikii — O atu kanua maniinga. — O jimbua kijikaiesé o jingombe. —- O mesene oio ki ilongé kima. — Etu tubuketu o tubia. — Enu nutumakena o soba? — Mukuanii kafué ? — Eie kubané ujitu? — O mabitu menu ki majikuké? — Mnene kebulé kima. 84. O Pres. futural negativo nao apresenta difficuldade. O uso do —i — euphonico, entre o suffixo negativo e a ultima con- soante do radical, é facultativo. Nos verbos com vogal inicial o — a — do pref. negat. da 3° pessoa xa — supprime-se em frente de a—, ¢— ou 0—, mas.em freite de i » combina-se em e —. Ex.: muene kendé + endé), kezé (ka + 26). | NEGATIVA com 0 VERBO Indic. Pres. continuo negat. eme (ki) ngolobangami, ndo estou fazendo, I am not doing eie (ki) kuolobangé, nao estés » thou art not » muene (ki) kolobangé, ndo estd » he isnot » etu (ki) tuolobangetu, do estamos» wearenot » enu (ki) nuolobangenu, ndo estais » you are not > ene (ki) kolobanga, nao estdo, >» they are not» I (ki) kolobangé pl. (ki) kolobanga —_IV (ki) riolobangé Il » uolobang¢ » ~» iolobangé V » uolobangé I + kiolobangé » » » VI » luolobangé IX » iolobangé » ~» jolobangé VII » tuolobangé X » kolobang¢ » » tuolobangé VIII » kuolobangé pl.(ki)molobangé Vogal : Ngolokuizami ow ngalami mu kuiza, ndo estou vindo, I am not coming O ndenge iami ia muhatu iolobunjiké o malesu mé. — Ene kolokuambata o uanda uenu. — Mon’ é kolobeké kima (nada, anything). — O kam’bika kolokondoné o malonga. — Kie kuolonué ualua? — O kamba riami ki riolotangé mukanda. — O jimbua jenu jolorié xitu. — O kam’bundu kolosukulé o jinde- mba. — Enu nuolokuendenu? — Mukuanii kolozuelé makutu? — A ahatu and kolotumaka o alume 4. — Eme ngolokunami masa, ngolokuna mienge, — Eie kuolobingé kima? — Ki ngolokuixa- nami mutu (singwem, anybody). — Enu nualenu mu kuelela ? — O kangulu kenu kolorilé? — O ngangula iolosulé o matemu metu ? — O kota rienu riolosoté kitari pala kusumba ualua? 82. Negat. com o Pres. continuo. Na forma contracta, 0 suffixo negat. junta-se ao radical do verbo, supprimindo-se 0 — a final. Ex. : ngolobangami, Na forma primitiva o suff. negat. junta-se ao verbo auciliar. Ex. : ngalami mu banga. 59 NEGATIVA com 0 VERBO Indic. Pret. I negat. -e eme (ki) ngabangiami, eu nao fiz, I did not make eie » kuabangié, tu ndo fizeste, thou didst not make muene » kabangié, elle nao fez, he did not > eta » tuabangietu, nds ndofizemos, we did not => enu » nuabangienu, vés ndo fizestes, you didnot => ene » kabangia, elles néio fizeram, they didnot > -a, ngabetami, -i, ngajimiami, -o, ngasotuami, -u, ngasu- mbuami (ki) kabangié pl. (ki)kabangid IV (ki) riabangié Il » uabangié » » iabangié V » uabangié I - kiabangié» > > VI » luabangié IX » iabangié » » jabangié VII » tuabangié X » kabangié » » tuabangié VIII » kuabangié pl. (ki) mabangi¢ -uaba, ficar bom, bonito, to get good, nice; menia pl. Iv, agua, water iiba, ficar mau, feio, to get bad, ugly, mbolo, 1x, pao, bread O mbolo ienu ki iauabé. — Mon’ ami ki kaiibé. — Muene kanué menia, etu tuarietu mbolo. — O makamba menu ki male- valé kima. — Ene kasumbud o malubambu mané. — O mbonzo ietu ki iabolué. — O jimburi jenu ki janetié. — O uhaxi uakuaté mon’ etu. — O kamona ka ki katonué. — O abik’ etu kabuzua 0 tumixi taenu. — O pange iami ki iasungué o jindemba jé. — O meni’ ama ki mauabé. — O kimbanda ki kiazuelé makutu. — O jihoji ki jalengi¢ o akongo. — O imbungu ki iajibé o tungo- mbe. — Eie kuasamuné pange 6? — Enu nuendienu o jindemba jena? 83. Negat. com o Pret. I. — Nos verbos que no Pret. I affirm. acabam em — a, supprime-se este — a e substitue-se-lhe o suff. negat. Nos que acabam em — e, muda-se este — e, antes do suff. negat., em — i — semi-vogal. ‘Nos que acabam em — o muda-se este — 0 antes dos suff. negat. em —u— semi-vogal. Nos que acabam em — i ou — u estas letras pronunciam-se antes do suff. negat. como semi-vogaes. NEGATIVA com 0 VERBO Indicat. Pret. II —ele, —ile, —rile, —ene, —ine (ki) ngabangeriami, eu ndo fiz, I did not, (ki) ngasuririami » kuabangerié, tu nao fizeste, thou didst not, » kuasuririé kabangerié, elle nao fez, he did not, > kasuririé tuabangerietu, nds nao fizemos, we did not, » tuasuririetu nuabangerienu, vds ndo fizestes, you didnot, » nuasuririenu kabangeriA, ellesnaofizeram,they didnot,» kasuriria ’ ngasomeniami, kuasomenié, kasomeni6, tuasomenietu, etc. ngakuniniami, kuakuninié, kakuninié, tuakuninietu, etc. 1 (ki) kabangerié pl. (ki) kabangeria IV (ki)riabangerié Il » uabangerié » » iabangerié V » uabangerié Tl » kiabangerié» + > VI » luabangerié IX » iabangerié +» +» jabangerié VII » tuabangeri¢ X » kabangerié » +» tuabangeri¢ VII » kuabangerié pl. (ki) mabangerié Mnuene kafukamenié. — O ngangula ki iasuririé o matemu menu. — O maiaki omo ki mabolerié. — O jimbua ki jakuaterié o mabeng! O mani’ eii ki iasumuinié mon’ é. — O mixima ietu ki iatitiririé. — Ene kasumbixiria 0 jinzo ja. — Etu tuari- rietu masa; enu nuanuinienu ualua. — Eme ngatolueriami 0 kinama kia m’bi’ enu. — Eie kuabixiririé o kizéa kind. — O kamona ké ki kafuirié ni uhaxi uné. — Eme ngabuiririami ni kuenda. — O kinda ki kianemenié. — O jingulu jetu ki jabuzirié o irima ienu. — Ene kaxingiria ringi mutu. — O tumbua tuetu ki tuariririé ringi. 84. Negat. com o Pret. II. — Se o verbo affirmativo acaba n’este tempo em — ne, muda-se 0 — e final, antes do suff. negat., em —i— semi-vogal. Se acaba em — le, esta desinencia muda-se, antes do suff. negat., em — ri. Processo : 1) 0 —e final muda-se antes da vogal do suffixo em i semi-vogal : — lie 2) como sempre, esta syllaba é substituida por —ri. a 61 NEGATIVA com 0 VERBO Indic. Pret. continuo negat. (ki) ngakexiriami mu banga, ew n@oestava fazendo,I was not doing » kuakexirié > tundoestavas » thouwast not » > kakexirié » ellendoestava » hewasnot » » tuakexirietu > — nésnaoestavamos» we werenot » » nuakexirienu » — v6s nao estaveis » you were not » » kakexiria » elles niio estavam » they were not » I (ki) kakexirié mu banga pl. (ki) kakexirid mu banga I » uakexirié > » » iakexirié » I » kiakexirié > - > > > IX » iakexirié > » » jakexirié > XK » kakexirié » » » tuakexirié » IV (ki) riakexirié mu banga| V » uakexirié » VI » Iuakexirié =» pl. (ki) makexirié mu banga Vl » tuakexirié + VIII +» kuakexirié » ngakexile (ngi) mesene id ; eu fui mestre Welles, I was their teacher Eme ngakexiriami ni uoma; eie kuakexirié ni nzala. — O akua-uoma kakexiria ni nguzu. — O sekulu iami ki iakexirié mo rima o mabia metu. — O jindenge jenu ki jakexirié mu tolola mixi, — Ene kakexirid mu zuela makutu. — Etu tuakexirietu mu kondona o lumuenu olo. — O akongo kakexirié mu beniesa o mauta ma. — Enu nuakexirienu mu knambata imbamba. — Eie kuakexirié mu kuiza. — O muhatu 6 kakexirié ni mulume 6. — O kamba rietu ki riakexirié ni lumbi Iuenu. — Pange ami kakexirié rikuri. — O jindandu ja ki jakexirié akua-kitari. — Eme ki ngakexiriami ngi mutu uaiiba. 85. Pret. continuo negat. O suffixo negat. junta-se ao verbo auci- liar, mudando este 0 seu —le final em —ri, segundo as regras euphonicas. 86, E’ unicamente no presente que os pron. prefixos servem de copula; nos outros tempos usa-se 0 verbo -kala.

You might also like