nghin cu - trao i

ThS. c MInh *

1. Thn th v s nghip ca Hn Phi T

Hn Phi T (280 - 233 TCN) l cng t
nc Hn, tc l con trai ca vua nc Hn
nhng khng phi l ngi c tha k
ngi vua. Xut thn t tng lp qu tc
nhng ng c lng yu nc rt cao, ght
bn qu tc bo th, trng k s gii php
thut v lun c tinh thn cch mng, tin
b. ng hc rng, bit c o Nho, Lo
nhng thch nht hc thuyt ca cc php
gia, c nhiu t tng mi v chnh tr. L
hc tr ca Tun T,(1) Hn Phi tip thu nho
gio v rt thng tho v lch s, vn hc.
Cng hc vi ng c L T(2)(sau ny l
tha tng nc Tn). Ch trng ca Tun
T l dng l tr nc. L v php lut rt
gn nhau nn c Hn Phi v L T u
chuyn sang php tr.
Nc Hn nh Thn Bt Hi m yn n
15 nm nhng t khi ng cht, nc Hn rt
suy nhc, t hp khng c ngn dm li
v th nguy him ti ngay ca ng ca Tn.
V nc, thy nc Hn yu ui, v yu
nc v mun cho nc mnh, Hn Phi dng
s ln An Vng nc Hn ngh tin hnh
ci cch (bin php). ng nhiu ln dng s
ln vua Hn mong ci cch chnh tr nhng
khng c trng dng. Lng y bt mn,
ng bn xt c mt ca bc vua cha ca
cc triu i trc , bin son nn cc
thin C phn, Ng , Thuyt nan
hn mi vn ch, mc ch mong vua
tp ch lut hc s 3/2010

Hn tnh ng, thi hnh php tr, gip nc

Hn giu mnh ln. Theo ng mun cho nc
mnh th phi dng thut v php, ci t li
ni chnh v khng th trng ch vo ngoi
giao. Nhng Hn An Vng b ngoi tai
nhng ngh y tm huyt ca ng.
Sng trong thi k nc si la bng,
au kh v tr tu ln, li b tt ni ngng
khng th i du thuyt c, Hn Phi dnh
ht tm lc lm nn b sch Hn Phi T
gm 55 chng, 20 quyn, hn 10 vn ch
ch bn v php tr, trong th hin nhng
nhn thc c bn ca ng v thi th, lch s
x hi, o c v hnh php. B sch tr
thnh nh cao l lun v php lut v tr
thnh kinh in gi trn t tng php gia.(3)
Nm 234 TCN, Tn Thu Hong(4) c c
tc phm ca Hn Phi, khi xem n hai thin
C phn v Ng th ng khng cm c
lng thn phc: Than i, gi nh ta c gp
ngi ny v cng vi anh ta i do chi th
cht cng khng tic. l s ng cm
gia vua Tn v Hn Phi i vi mt s
quan im v thut tr nc, nht l vai tr
ca nh vua. Cu chuyn ny c lu
truyn v tr thnh giai thoi p gia bc
vn nhn vi ng qun vng trong lch s
vn ho Trung Hoa.(5)
Khi T quc lm nguy, Hn Phi c
giao nhim v sang Tn cu nc Hn
* Vn phng thnh u Hi Phng
33

nghin cu - trao i

khi b Tn dit. ng dng ln vua Tn bi

Tn Hn, ra sc thuyt phc vua Tn ng
nh nc Hn. Nhn c hi y, L T v
Diu Gi ra sc gim pha, cho ng l k ch
mu li cho Hn m lm hi nc Tn. B
tng giam vo ngc, Hn Phi gi bi Ln
u yt kin vua Tn, vua Tn xem xong rt
phc, ra lnh th ngay Hn Phi. Nhng L
T vn ghen ci ti ca bn m T hiu l
con ngi gii nht v chnh tr ca thi i
nn bt Phi ung thuc c v nh t
tng v i qua i trong ngc ti Vn
Dng (tnh Thim Ty ngy nay), kt thc
cuc i bi thng vo nm 233 TCN. Ba
nm sau khi ng cht, Vng An b bt
sng, nc Hn b dit v 11 nm sau Trung
Quc thng nht.(6)
2. Nhng tin t tng ca hc
thuyt php tr trc khi Hn Phi T xy
dng hc thuyt php tr
Cng nh tt c nhng hc thuyt t
tng khc, hc thuyt php tr c ny
mm t hin thc ca i sng x hi v tri
qua qu trnh pht trin lu di ca nhng nc
thang t tng t thp n cao, t nhng tin
n gin u tin tr thnh hc thuyt
hon chnh. Nhng tin t tng tr
thnh cht liu v nn tng quan trng Hn
Phi T xy dng nn hc thuyt php tr.
2.1. T tng cao php lut - s khi
u ca ng li php tr
T tng v hnh php xut hin rt sm
trong x hi Trung Quc c i. Trong thi
k u ca nh Chu, ngi ta dng hai
phng php tr dn p dng cho hai tng
lp x hi: mt l l p dng tng lp qu
tc; hai l hnh ch p dng cho tng lp th
34

dn theo nguyn tc Hnh khng ln ti i

phu, l khng xung n th dn.
Vic s dng php lut l quyn ca
qu tc, dn ch bit tun theo. Cch cai
tr tt yu dn n s h bi ca tng lp
thng tr, dn on, nc suy. Trong tnh hnh
y, vic xy dng nc giu, binh mnh
thn tnh cc nc khc, xng b tr
thnh yu cu v mc ch chnh tr ca
nhiu quc gia, nhiu nh t tng. Mun
nc giu, binh mnh th phi cao php
lut, cao ngi sn xut v chin u,
tc bt c quyn ca tng lp qu tc,
khng chp nhn mt lp ngi s dng
php lut m khng b php lut chi phi v
mt lp ngi lun l i tng b php lut
hn ch m khng c php lut bo v.
Qun Trng,(7) tng quc nc T di
thi T Hon Cng - ngi c cng gip vua
T tr thnh b ch u tin c t tng
cao php lut, dng php lut tr nc.
ng thc hin chnh n thu kho, b ch
tnh in v thay bng vic nh mc
thu, tch tr hng ho cung cp cho x hi
khi thiu ht. Bng cc bin php , Qun
Trng ho hon mu thun trong nc,
tranh c nhiu quyn li bn ngoi v lm
cho nc T mnh ln. Tip theo, n th k
th VI TCN, T Sn(8) - T Sn mt chnh
khch ca nc Trnh thc hin ci cch
vi cc ni dung: quy t quyn s hu rung
t v tp trung binh lc, v kh v chnh ph
trung ng, ban b lut thng nht v hnh
pht... T Sn t Hnh th, cho em
nhng iu lut khc trn nh cng b
cho mi ngi u thc hin. Kt qu ca
ci cch nng cao sc sn xut v quyn
tp ch lut hc s 3/2010

nghin cu - trao i

lc ca nh nc; hn ch c nhng vic

lm sai tri v thay i hn tnh trng khng
c ch da php lut trc .
Nhng i biu u tin ca phi php
tr nh Qun Trng, T Sn hay Ng Khi,
L Khi sau ny mi ch ch trng n yu
t php lut, ch trng dng php lut
cai tr t nc thay l ngha nhng cha
thc s on tuyt vi o c.
2.2. T tng php tr pht trin cng
vi s hnh thnh trng phi php gia vi
cc hc phi Thut, Th, Php
n thi Chin quc, nhng ngi theo
t tng php tr tp hp thnh mt
trng phi (php gia). H khng ch ch
trng dng php lut cai tr m cn kt
hp vi nhng phng tin khc tr nc.
ng thi trong t tng ca cc i biu
php gia, chnh tr thc s li khai vi o
c, vai tr ca php lut tip tc c
khng nh v cao. S khc nhau trong
ch trng la chn phng tin kt hp vi
php lut ca cc php gia hnh thnh nn
ba khuynh hng t tng cao Th
(ca Thn o), Php (ca Thng ng)
v Thut cai tr (ca Thn Bt Hi).
Thn Bt Hi(9) l tha tng ca nc
Hn di thi vua Hn Chiu Hu. Khc vi
cc php gia trc y t nhiu cn tn trng
o c, cha thc s tch khi qu o ca
Nho gia th Thn Bt Hi mi l ngi chnh
thc a chnh tr li khai o c. Xut pht
t lp trng ca mt a ch mi kim
thng nhn, khi tham chnh ng cc lc
phn i ch danh phn ng cp v cch
cai tr ch da vo li ch. ng ngh Chiu
Hu dng quyn thut iu khin h thn
tp ch lut hc s 3/2010

nn Hn c qun i mnh khng ai dm xm

phm. ng ng h ch trng dng php
ph nh thay th l. V phng din qun l,
Thn Bt Hi cao Thut, tc l dng
mu m t c mc ch. Ch trng
dng Thut ca ng xut pht t thuyt hnh
danh (danh phi ng vi thc): "Hc thuyt
ca Thn T... ly vic hnh danh lm ch",(10)
tc l ch trng v cao cc th php cai
tr. Thn Bt Hi cho rng: tai, mt, tm v
tr ngi ta khng da vo... V vy
lm vua thin h khng th khng xt n
cc l y... Cc bc vua xa kia ch lm rt
t nhng gi cho ngi ta lm th nhiu. Gi
cho ngi ta lm l thut ca ngi lm
vua... Thut tc l phi tu ti m giao chc,
theo danh v m i trch ly vic thc, nm
quyn sinh st, xt ti nng ca c qun
thn, l ci m bc ng u ngi ta
phi nm vy... cai tr th khng c vt
qu quan chc, tuy bit m khng ni. Vi
ch trng "v c bt qu, v nng bt
quan" (k thiu c khng ng hng a v
cao sang, ngi thiu ti khng c lm
quan) v nguyn tc xt cng m ban tc,
tu ti m giao chc, Thn Bt Hi ph
nh c quyn th tp tc v v chc v nh
nc ca giai cp qu tc, mun gii thot
con ngi khi cng to ca ch phong
kin. V vy, ng vp phi s chng i quyt
lit ca cc qu tc c v ng tht bi.
Ch trng dng php lut v thut cai tr
ca Thn Bt Hi ng nhng cha , v
cn thiu mt iu kin m bo cho
php lut c th thc thi, l quyn lc.
Thn o(11) l Php gia u tin bn v
Th v cao sc mnh, tc dng ca quyn
35

nghin cu - trao i

th. Cng nh Thn Bt Hi, ng cc lc

kch ch trng nhn tr ca giai cp qu tc
c v cho rng phi xy dng nn chnh tr
da trn c s php lut: Php lut khng
hon ho cng cn hn khng c php lut,
v n c th thng nht c lng ngi.(12)
Song ng li cho rng: tuy php lut l
nguyn tc cao nht ca chnh tr nhng nu
khng c quyn th th php lut cng v
hiu, v quyn th t ra php lut v bo
m cho php lut c thi hnh. Quyn th
c ng ht sc ca ngi: Con rng bay
ci my, con rn ln trong sng m.
My tan m tnh th con rng con rn cng
chng khc g con giun, con kin v mt
ch da vo. Ngi hin m phi khut phc
trc k h hng, l v quyn mnh nh,
a v mnh thp. Ngi h hng m c
khut phc c ngi hin, l v quyn
cao, a v mnh cao. Nghiu lm k tht
phu th khng cai qun c ba nh, cn
Kit lm thin t th c th lm lon c
thin h. Ta cn c vo th bit ci th
v a v nh cy, cn s khn ngoan
sng sut khng lm cho ta hm m.(13)
m bo quyn th ca ngi cai tr,
Thn o ch trng thit lp nh nc tp
quyn thng nht, trong mi quyn lc
u thuc v nh vua. Pht hin v cao
quyn lc ca Thn o l bc tin b
hn Thn Bt Hi song ng li tht li
ch cha nhn thy vai tr ca Thut l c
s bo m cho quyn lc c bn vng.
Do , ch trng ca ng a ra thc hin
b tht bi l khng trnh khi.
Thng ng(14) l ngi ch trng
trng php v khi xng t tng v
36

Php v Bin php trong qun l. ng

cao hnh php nhng cho rng hnh php
cng phi thay i theo thi th. Trn lp
trng ca tng lp a ch, ng cho rng
php lut l ci gc thit lp v pht trin
ch mi. Theo ng php lut phi c
ban b khp trong nc mi ngi u
bit v thi hnh. Php lut cng phi c
thc hin nghim, ai c ti th pht v ti d
nh cng pht tht nng cho dn s sau
khi dng hnh pht. Trong 10 nm lm
tng quc cho Tn, Thng ng thi
hnh ch trng ca mnh qua 2 cuc ci
cch nhm thc y sn xut, chng li
nhng qu tc phong kin c li nhc da
vo huyt thng c hng th, tng
cng trung ng tp quyn. Bin php ca
Thng Ung a nc Tn thnh quc
gia cng thnh, ln lt thn tnh cc nc
khc nhng cui cng ng li tr thnh nn
nhn ca ch trng cai tr . T tng v
php lut ca Thng ng c nhiu tin
b, song cng nh Thn o, ng ch dng
li Th v Php m cha ch trng
n yu t Thut cai tr.
Ch trng ca cc nhm Thut, Th,
Php l s pht trin v su sc hn so vi
Qun Trng v T Sn; qua s nng t
tng php tr ln trnh cao hn. Song
nhng t tng ca h mi ch l nhng
quan im thut php ring r v hnh x
chnh tr-hnh chnh, vn cn hn ch cn
bn l tnh phin din, ch thy cy m
khng thy rng. Do cha to ra c c s
lun chng vng chc, cha vn n tm
hc thuyt nn t tng ca h cha p ng
c i hi ca thc tin t ra.
tp ch lut hc s 3/2010

nghin cu - trao i

3. Hn Phi t tng hp, thng nht cc

hc phi Php, Th, Thut v b sung, pht
trin l lun php tr thnh hc thuyt
chnh tr-php l
3.1. Hn Phi T tng hp, thng nht (tp
i thnh) cc hc phi Php, Th, Thut
Trc Hn Phi, t tng php tr
xut hin v c qu trnh pht trin song cc
i biu lc mi ch t c nhng
thnh tu t tng trn nhng mt nht nh.
Bt tay xy dng hc thuyt ca mnh, Hn
Phi tin hnh tng kt ton b t tng
php tr ca nhng ngi i trc. Theo ng,
Thn Bt Hi tht bi trn chnh trng l do
ch dng Thut cai tr m khng thi hnh
cc yu t khc ca Php gia. ng vit:
Thn Bt Hi c gip cho Chiu Hu dng
thut n 10 ln, k gian vn c ch ni qu
quyt c. Cho nn du c da vo sc
mnh mt vn xe ca nc Hn m 17 nm
vn khng lm nn nghip b vng, du
cho b trn c dng thut gii th cng b ci
v l php lut khng thm nhun vo c
cc quan. Bn v t tng ca Thn o,
Hn Phi mc nhin cng nhn rng Th
tuy cn thit nhng vn cha . Theo ng,
nh cm quyn phi dng quyn th ca
mnh nhng cng phi bit gi php lut (tc
l phi c Thut). V hn ch ca Thng
ng, theo Hn Phi l ch khng nhn thy
vai tr ca Thut v s gn b, tc ng
qua li b sung i vi Php. ng ni: Nh
vua m khng c Thut th ci t ni ngi
trn, by ti m khng c Php th ci lon
do k di. Vy khng th thiu mt trong
hai ci (Thut v Php) c.(15) Nh vy,
Hn Phi ph phn quan im phin din
tp ch lut hc s 3/2010

ca c ba phi Php, Thut, Th v nu r

tnh tt yu phi hp nht li v theo ng,
chng c mi quan h mt thit vi nhau.
Trong t tng Trung Quc c i,
Php l phm tr trit hc c hiu theo
hai ngha: theo ngha rng, Php l th ch
quc gia, l ch chnh tr x hi ca t
nc; theo ngha hp, Php l nhng lut
l, php lnh quc gia, mang tnh nguyn tc
v khun mu, l phng tin ch yu cai
tr.(16) K tha v pht trin l lun ca cc
php gia thi trc, Hn Phi cho rng: "Php
lut l mnh lnh ban b r rng ni ca
cng, hnh pht chc chn i vi lng dn,
thng cho nhng k cn thn gi php lut
nhng pht nhng k lm tri lnh".(17)
Trong thin "Hu " ng coi php nh dy
mc, ci thu chun, ci quy, ci c (thc
trn, thc vung) ca ngi th, l ci nh
n m t c s ngay thng, chnh xc.
Nh vy, php lut c Hn Phi xem l tiu
chun phn bit ng sai, chnh t, l
phng tin m ngi cm quyn phi dng
iu khin t nc. Ni dung ch yu
ca php lut l "thng" v "pht", Hn Phi
gi chng l hai n by (nh bnh) trong tay
vua gi vng chnh quyn. Quan im
ch o ca Hn Phi l cao vai tr ca php
lut v dng php lut h khc tr nc.
ng cho rng ch c Php m thiu
quyn uy th du ngi lm vua c Thut
iu khin cng khng th bo m cc by
ti phc tng s cai tr; du c php lut
nhng ngi dn khng tun theo cng
khng th t c yu cu qun l; v vy,
cn phi c Th Php c thc thi
v Thut c bo m. Th l a v, th
37

nghin cu - trao i

lc v quyn uy ca ngi cm u chnh th

(vua). a v, quyn uy ny l c tn, gi l
tn qun quyn m nht nht mi ngi phi
tun phc. Th c v tr quan trng n mc
c th thay th c hin nhn: Nghiu khi
lm k thuc h m gio dc dn chng
khng nghe nhng n khi quay mt v
hng nam lm vng thin h th lnh ban
ra c thi hnh, iu ngn cm bt ngi ta
phi thi. Do m xt th ti gii khn
ngoan khng lm dn chng phc theo
m ci th v a v lm cho ngi hin
gi phi khut phc vy..(18) V: Kit lm
thin t th c th khng ch thin h. Khng
phi v ng ta hin nhng ci th ca ng ta
nng. Nghiu lm k tht phu th khng sa
ni ba nh. Khng phi v ng ta h hng m
v ci a v ca ng ta thp".(19) Quan nim
v Th ca Hn Phi l mt th quyn lc
t ra ph hp vi yu cu ca php lut, ch
khng phi th quyn lc ny sinh mt cch
t nhin trong ch ngha nhn tr.
Ngoi ra, thi hnh php tr, nh vua
cn phi c Thut duy tr php lut v
cng c Th. Hn Phi cho rng, ci li ca
vua cha v b ti khc nhau nhng trong x
hi ai cng ch lo t li; v vy phi c
Thut ngi lm vua iu khin quan
li, buc h phi tun th v khng c lm
dng php lut. Hn Phi ph bnh Thng
ng rng ch c php lut nhng khng c
thut th khng bit r k gian. D php lut
c t v gii thch ra r mi phn, ngi
lm ti vn ngc li dng n lm ch
da mu li ring... Do vy, ngi
lm Cha phi c Thut vi t cch ngh
thut, phng php iu hnh qun l. Theo
38

Hn Phi, khc vi php lut cn phi c

ph bin rng ri mi ngi dn c bit
v tun theo: Thut l ci nm kn o trong
bng, so snh cc u mi ca s vic v
ngm ngm cai tr cc b ti... Dng thut
th lm cho k thn yu gn gi cng khng ai
bit c (tm thut). Ni dung ca Thut
gm b nhim, kho hch v thng pht,
c th hin trong vic dng ngi v kim
tra cng vic. Tr gian l kha cnh tiu cc
ca vic dng ngi tng cng hiu tch
cc ca Thut. Khi b nhim quan li th
cn c vo ti nng l chnh, khng cn k
n c hnh, dng di. Nhng ng thi
phi thng xuyn kim tra hiu qu cng tc
(kho hch). Lm tt th c thng, lm
khng tt th b pht (thng pht). Dng
ngi l vn s dng nhn ti ca cc bc
vng. Nguyn tc c bn ca thut dng
ngi l chnh danh, hnh danh hay thc
danh, tc theo danh m trch thc. y l
phng php, thao tc t tng quan trng
xc nh gi tr ca vic lm, xt tn gi v
vic lm, xt vic lm v li ni... c hp vi
nhau khng. Vi thut "thm hnh hp danh",
Hn Phi ng dng l lun "chnh danh
thc" ca Danh gia vo chnh tr thc t,
thnh ch trng l lun phi c kim
chng bng thc tin.
T s ph phn ba hc phi Php gia,
Hn Phi ch trng phi coi trng c ba yu
t Php, Th, Thut, coi l s
thng nht khng th tch ri v chng phi
da vo nhau m tn ti v pht huy tc
dng. Theo Hn Phi, Php l ni dung v
trung tm ca chnh sch cai tr c th
hin bng lut l; Thut v Th l
tp ch lut hc s 3/2010

nghin cu - trao i

phng php, iu kin tt yu thc hin

ni dung ca chnh sch cai tr. ng thi,
php lut c thc thi s l c s gi
vng v pht huy tc dng ca Thut v
Th. C ba yu t ny u l cng c ca
vng. Nh vy Hn Phi pht hin ra
nhng hn ch cn bn ca cc nhm php
gia trc y ng thi cng chnh ng l
ngi khc phc nhng hn ch trn c
s tng hp v thng nht cc nhm Php,
Th, Thut trong mt hc thuyt duy
nht. T nhng t tng khi u, n Hn
Phi hc thuyt php tr hin ra di hnh
thi ton vn, hon chnh ca n.(20)
3.2. Hn Phi T b sung c s l lun v
pht trin thnh hc thuyt php tr
Khng ch dng li thng nht cc hc
phi php tr, Hn Phi cn k tha, tip thu
c s l lun t cc hc thuyt t tng Nho,
Lo v pht trin chng theo qu o ca
php tr, c th hin qua cc ni dung sau:
a. Thuyt Tnh c
Nhn sinh quan hay l lun v bn tnh
con ngi l c im ni bt ca cc hc
thuyt chnh tr-php l Trung Hoa. Hu ht
cc hc thuyt u ly vic xem xt bn cht
con ngi lm im xut pht cho cc ch
trng cai tr. Thuyt tnh c c gy
mm Php gia, trc khi c mt i
biu ca Nho gia l Tun T pht trin. Hn
Phi, hc tr ca Tun T li pht trin thm
lm cn c cho ton b l lun ca
mnh.(21) L hc tr ca Tun T, Hn Phi
tha nhn bn tnh ca con ngi l c
nhng nu Tun T cho rng bn tnh ca
con ngi c th thay i nh gio dc th
Hn Phi cho rng tnh c tim n trong tt c
tp ch lut hc s 3/2010

mi ngi l bt bin v c pht huy thm

bng vic a ra thuyt lun l c nhn v
li, t ng tch khi con ng ca thy
i theo ch trng php tr. Theo ng,
tnh ngi l c bi tr mt s t thnh nhn
cn hu ht l thng nhn vi nhiu tnh
xu: tranh nhau v li, li bing, ch phc
tng quyn lc; iu l khch quan nn
khng trng mong g ngi dn lm iu
thin. Bng l lun v Tnh c, Hn Phi
lun chng thuyt phc v php tr. Theo
ng, tnh c vi tnh cch l bn tnh t
nhin ca con ngi, l ci m vic tr nc
an dn phi kim ch v loi b. H qu t
nhin ca thuyt tnh c l phi cai tr v
qun l x hi bng php lut v dng hnh
pht nng trng tr, rn e, ngn nga ci c
m bo tr an.
b. Thuyt Hnh danh
hon thin cng trnh php tr s,
l thuyt php tr cn c b sung v
phng php lun. V vy, Hn Phi tip
thu v pht trin hc thuyt chnh danh
ca Nho gia thnh mt trong nhng tin l
lun quan trng cho hc thuyt ca ng.
Theo nho gia, chnh danh l bin php quy
nh v gip mi ngi nhn r cng v,
quyn hn v ngha v ca mnh trong quan
h vi chc v v ng cp tng ng. C
xc nh c danh phn th mi iu ho
c cc quan h, do chnh danh c
xem nh l phng tin n nh trt t x
hi. Chnh danh ca Khng T nhm
minh phn, phn bit sang hn v nhc mi
ngi nh n bn phn, o lm ngi ca
mnh; ng yu cu mi ngi phi t sa
mnh cho ci thc xng vi ci danh. Hn
39

nghin cu - trao i

Phi thc t hn, ng ch s dng l thuyt v

quan h gia danh v thc (hoc hnh) trong
ngh thut dng ngi. Theo quan im tnh
c, Hn Phi khng i hi bn quan li phi
c o c nn ng hon ton gt b tiu
chun o c ra ngoi; khng cp chnh
danh m ch ni n danh v hnh hoc danh
vi thc. ng i hi danh v hnh (thc)
phi hp vi nhau, dng tiu chun ph hp
gia danh v hnh nh gi, phn bit
ngi ngay k gian s dng v thng
pht cho ng. Nh vy, Khng T ra
thuyt chnh danh v ly chnh danh thit
lp x hi trn c s trt t ng cp t trn
xung di; php gia th bnh vc hnh danh
nh l phng tin cho k thng tr kim
sot k b tr. Chnh danh ca Khng T l
cng c s phn chia x hi thnh nhng
tng lp khc nhau; hnh danh ca php gia
l xo b ng cp, mi ngi ngang
nhau trc php lut.
c. Thuyt o v L
iu quan trng hn, theo Hn Phi l
phi xy dng mt th gii quan lm c s l
lun v xc nh lp trng giai cp cho php
tr v ng tm thy l thuyt ca Lo T
m c s l o c kinh. K tha, pht trin
quan im duy vt v th gii ca Lo T v
Tun T, Hn Phi gii thch s pht sinh,
pht trin ca vn vt theo o v l ca
chng. Theo ng, o va l ngun gc ca
vn vt, va l quy lut ph bin, v vy n
khng thay i. Cn l l quy lut ring, nn
n bin ho khng ngng. V vy, nhn
thc c su sc s vt v t c kt qu,
mi hot ng ca con ngi phi theo quy
lut th hin o v tun theo l. Vn dng
40

thuyt o v l vo php tr nc, ng cho

rng ngy nay ci l (thi th, hon cnh...)
thay i th php tr nc khng th vin dn
theo o c ca Nho gia, kim i ca Mc
gia, v vi ca o gia nh trc na m
trong hon cnh hin ti (vng o suy vi,
t nc lon lc...) cn phi dng php tr.
Hc thuyt ca ng c trnh by trn c
s tng kt ba khuynh hng t tng ca
php tr, c xy dng bng d liu lch s
phong ph ca Nho gia, thit k bng phng
php bin chng ca Lo gia, tr thnh h
thng t tng cht ch, c ni dung phong
ph v sc cun ht rt ln. V th, ng c
xem l ngi tiu biu nht cho Php gia v
l tp i thnh cc t tng v php tr trc
. Nh s tip thu c s l lun t cc hc
thuyt trn, Hn Phi tip thm sinh lc v
nng t tng php tr ln tm cao mi, tr
thnh hc thuyt cai tr hon chnh vi im
xut pht l thuyt phi thin (coi bn tnh
con ngi l ch k v li nn khng th
dng c tr m phi dng php tr). S ra
i ca hc thuyt php tr gn vi cng lao,
tn tui ca nh t tng v i Hn Phi - tp
i thnh ca hc thuyt php tr./.
(1). Tun T (313 - 235 TCN), cn gi l Hung, tc Tun
Khanh, l nh t tng Nho gia cui thi Chin Quc.
ng sinh nc Triu, lm vic cho T Tng Vng.
Tun T chnh l thy ca Hn Phi T v L T.
(2). L T (? - 208 TCN) l tha tng di i Tn
Thy Hong. ng l ngi c cng ln trong vic
gip Tn Thy Hong thng nht ch hu, a Trung
Quc tr thnh nc phong kin tp quyn, thng
nht v vn t, o lng, t tng. L T tha nhn
Hn Phi gii hn mnh.
(3). Nguyn Hin L nh gi b Hn Phi T c gi
tr hn b Qun vng (Le Prince) ca Niccol
tp ch lut hc s 3/2010

nghin cu - trao i

Machiavelli (1469 - 1527) c v t tng ln bt

php. Hai cun sch ca hai bc thy t tng v i,
mt ca phng ng v mt ca phng Ty, tuy
ni dung khc nhau nhng u li cho hu th
nhng bi hc v php lm vua v thut tr nc
mang gi tr ng i su sc.
(4). Tn Thy Hong (259 - 210 TCN) tn hu l
Doanh Chnh, c xem l Hong u tin trong
lch s Trung Hoa v c cng tiu dit cc nc
ch hu thi Chin quc, thng nht Trung Quc.
(5). Lch s tht tr tru: khi Hn Phi c c hi gp
Tn Thu Hong th cng l lc ng vua ny ra lnh
git Hn Phi (do L T vu oan hm hi). Nhng bc
tin bi ca Php gia c cng ln vi triu nh u
cht bt c k t: Ng Khi b phn thy, Thng
ng b xe cn xc, Hn Phi th b bn hc bc t
nc Tn. i vi kt cc cuc i Hn Phi bt cng
nh vy, T M Thin than rng: iu ti ly lm
au bun l Hn Phi c th vit ra thin Thuyt nan
su sc v thu trit n th, cui cng li khng thot
c tai ha tin ngn (S k, Hn Phi lit truyn).
(6). Theo Nguyn Hin L trong S Trung Quc:
Ci hc ca Hn Phi vn c thi hnh Tn v gip
Tn Thy Hong hon thnh s nghip thng nht
Trung Quc, lp ch qun ch chuyn ch thay ch
phong kin.
(7). Qun Trng (th k VI TCN) l ngi nc T,
xut thn t gii bnh dn nhng rt c ti chnh tr,
c coi l ngi u tin bn v vai tr ca php lut
trong tr nc. V vy, nhiu ngi xem ng l thy t
ca Php gia v l cu ni Nho gia vi Php gia.
(8). T Sn (? - 522 TCN) h Cng Tn, ngi tc Quc,
tn l Kiu, cn c tn l T M, tn thy l Thnh T;
l chu ca Trnh Mc Cng, chp chnh nc Trnh
hn 20 nm. ng l nh ci cch kinh t, x hi, chnh
tr quan trng ca nc Trnh thi Xun Thu. T tng
ca ng l dng php tr nhng li trng dn. Chp
chnh nm th tm, T Sn cho c Hnh th (v th
c ngi tn T Sn l cha ca phi Php gia).
Trc khi t ra lut l mi, ng cho dn t do ph
bnh, dn thch iu g th ta theo, khng thch th ta
sa i. Dn l thy ca chng ta m.
(9). Thn Bt Hi (401 - 337 TCN), l ngi nc Trnh
tp ch lut hc s 3/2010

chuyn hc v hnh danh, lm quan n bc tng

quc. Thn Bt Hi a ra ch trng li khai o c,
chng "L" v cao "Thut" trong php tr nc.
(10). T M Thin, S k, tp 1, Nxb. Vn ho, H
Ni, 1998, tr. 335.
(11). Thn o (370 - 290 TCN), ngi nc Triu l t tng gia thun tu (khng lm chnh tr - qun
l). Chu nh hng t tng v o ca Lo T nhng
v chnh tr ng li xng ng li tr nc bng
php lut. Nt chnh trong t tng ca ng l trng
Th m trng Th th t nhin trng php lut.
c phong lm thng i phu di i vua T
Tuyn vng, Thn o mong mun thc hin ch
trng chnh tr ca mnh nhng do xung t gay gt
vi cc qu tc c trong triu nn ng phi b trn.
(12). L Trn V, Lch s t tng chnh tr Trung
Quc, Nxb. S tht, H Ni, 1964, tr. 182.
(13). Phan Ngc, Hn Phi T, Nxb. Thng tin, 1998, tr. 467.
(14). Thng ng (390 - 338 TCN): nh chnh tr ni
ting thi Chin quc, ngi nc V (nn gi l V
ng), tng quc nc Tn di i vua Tn Hiu
Cng, xut thn t mt gia nh qu tc sa st. ng
hai ln gip vua Tn ci cch php lut hnh chnh
v kinh t lm cho nc Tn tr nn hng mnh.
(15). Nguyn Ngc Huy, ti ngi u t trong t
tng Trung Quc c thi, Nxb. Cp tin, 1969, tr. 226.
(16). Do , xt theo ngha hp th Php v L tch
bit nhau bi v Php i lin vi kin tng, hnh pht;
cn L th khng. Xt theo ngha rng th Php v L
khng khc nhau my, tc u l nhng quy tc, nghi
thc cn thit duy tr trt t x hi. Bn v vn
ny, Tun T cho rng: L l ci phn ln ca Php,
l k cng ca mi loi (Tun T - Khuyn hc) v
tri L l khng c php.
(17). Phan Ngc, Hn Phi T, Nxb. Thng tin, 1998, tr. 478.
(18). Phan Ngc, Sd, tr. 468.
(19). Phan Ngc, Sd, tr. 257.
(20). Khng nh iu ny l cn thit, gip chng ta
phn bit gia c tr v Php tr (mc d trong t
tng php tr ca Hn Phi th Nho l ti liu xy dng).
(21). Cao Xun Huy, T tng phng ng - gi
nhng im nhn tham chiu, Nxb. Vn hc, H Ni,
1995, tr. 257.
41