LCH S - VN HA X HI CHU U

S THAY I TNG QUAN LC LNG HI QUN GIA

ANH V H LAN NA SAU TH K XVII

Trn Ngc Dng
Khoa Lch s, H SP H Ni

sau nhng cuc pht kin a l

cui th k XV, u th k XVI, lch s

hng hi th gii c nhng bc pht trin
v thay i khng ngng. Hot ng bun
bn chuyn dn t nhng vng bin nh,
ven b ra i dng, t bun bn theo khu
vc vn ln thnh trao i ton cu v hnh
thnh nhng trc ng thng mi mi trn
bn thng mi th gii. Trong hon cnh
, cng vi s tri dy ca hot ng cp
bin c t chc quy c hn (nhiu lc
c chnh ph cc nc khuyn khch nhm
kim tm ngun vn cho qu trnh tch ly
nguyn thy t bn) cng khin vic bo v
cc i thng thuyn hay t chc lc lng
tn cng, bp i th, xm chim, ginh

n na sau th k XVII, Anh vn ln

tr thnh mt th lc cnh tranh khc lit a
v b ch ca H Lan bng vic gy ra ba
cuc chin tranh trc tip cng hng lot cc
hnh ng cnh tranh khc. Ngoi kha cnh
kinh t-x hi hay cc nhn t khc, s thay
i tng quan lc lng hi qun chnh l
mu cht quyt nh n a v cng quc
hng hi ca cc nc lc . Vt qua Ty
Ban Nha, B o Nha, Php, Thy in, hai
nc Anh v H Lan tr thnh nhng ng
ch ca bin c; Hi qun hai nc tung
honh trn nhiu vng bin khc nhau, em
li nhng li th khng nh cho s m rng
hot ng thng mi. Chnh v th, hiu r
c tnh hnh pht trin hi qun ca hai

git th trng cng tr nn cn thit. Chnh

nc trong giai on cnh tranh trc tip,

v th, hi qun nhanh chng tr thnh lc

khc lit ny chnh l mt c s quan trng

lng quan trng, ng vai tr h tr c lc

chng ta hiu c mt cch y v

cho s pht trin ca thng mi hng hi.

nguyn nhn v iu kin m Anh tng bc

Vt qua hai quc gia vng Iberia (i tin

vn ln thay th H Lan tr thnh cng

phong trong pht kin a l), H Lan nhanh

quc thng mi hng hi u th k

chng tr thnh ngi ch hng trn bin

XVIII.

v bc vo giai on hong kim trong lch

u th k XVII, chu u ch yu

s quc gia t cui th k XVI. Tuy nhin,

vn l cc quc gia phong kin v thng tp

59

S thay i tng quan lc lng...

trung vo vic cng c quyn lc ti lc a

cnh tranh trc tip a v b ch hi qun

c th hin kh r rng trong cuc chin

trong giai on trc nm 1640 2. B o

tranh 30 nm (1618 - 1648) lm hao tn

Nha vn l mt cng quc thc dn, c

ln n tim lc ca cc nc. Sc mnh

thc lc v kh nhiu thuc a chu ,

hng hi vn cha thc s c ch mc

nhng t nm 1580 n 1640 nm di

d ch ngha trng thng pht trin

s cai tr ca quc gia lng ging nn khng

mt s nc. Ngoi mt s quc gia ven

th cnh tranh vi cc nc khc. Php li

bin, c quyn li trc tip gn lin vi bin

qu ch trng n lc qun nn hi qun d

nh Ty Ban Nha, B o Nha, H Lan,

c pht trin nhng vn mc thp so

Anh, cc nc vng Baltic, a Trung Hi,

vi cc nc khc. Thy in ch yu pht

hu nh cc nc khc nh Php, Nga, c

trin trong vng bin Baltic v ang bn

u t ch trng n vn ny. Php di

tham gia chin tranh 30 nm nn khng c

s cai tr ca Louis XIV l mt cng quc

nhiu c hi pht trin hn na lc lng hi

lc a vi lc lng b binh kh hng hu.

qun. Nc Anh t c mt s thnh

Nga l quc khng c bung phi do

tu trong xy dng hi qun t cui th k

ng ra bin b Ba Lan, Th Nh K,

XVI vi bc ngot l chin thng trc

Thy in chn ng. c l mt tp hp

hm i v ch Armada ca Ty Ban Nha

ri rc ca hng nghn vng quc khc

(1588) nhng vn cha hi t nhng

nhau ang vng bn vi nhng cuc chin

iu kin cn thit tr thnh mt th lc

ginh a v b ch trong Lin hip chung.

hng u.

Do , hi qun ca nhng cng quc chu

Kim sot mt vng lnh th rng

u ny hu nh khng c ch trng pht

ln bao gm ton b bn o Iberia, phn

trin.

ln Italia, nhng lnh th vng bin Bc v

Vi tnh trng , tuy chu u c 6

eo Channel, v c lin kt bng h thng

quc gia kh d c th cnh tranh sc mnh

cng bin chy dc ven b i Ty Dng,

hi qun l Ty Ban Nha, B o Nha, H

vng triu Ty Ban Nha l th lc hng u

Lan, Anh, Thy in, Php (do Php mun

v tt nhin l c qun i mnh nht trong

s dng hi qun tn cng nhng vng

h thng cc quc gia Thin Cha gio chu

u t u th k XVI cho n trc 1640.

t ca vng triu Ty Ban Nha) , nhng

ch c Ty Ban Nha v H Lan l tim lc

Jan Glete, 2005, The sea power of Habsburg Spain

and the development of European navies, 1500
1700, Paper for the conference Guerra y sociedad en
la Monarqua hispnica: politica, estrategia y cultura
en la Europa moderna (1500 - 1700), Madrid, p. 29;

Clark G Reynolds, 1976, Command of the Sea, the

history and strategy of maritime empires, Robert hale
and company, Clerkenwell house, London, p. 74;

60

Nghin cu Chu u - European studies review No8 (143).2012

Tuy nhin, trong thi gian , Ty Ban Nha

th hn tng cc hm i Ty Ban Nha,

lin tip phi ng vi H Lan, Anh, v

Php, Anh v Scotland 3. Khng ging nh

Php trong cuc chin tranh 30 nm nn dn

thi k l thuc vo Ty Ban Nha, nhng

hao mn lc lng. Hi qun Anh p tan

thuyn chin H Lan c trang b ngy

hm i v ch Armada - nim kiu hnh

cng ti tn hn. Nhng khu i bc hai bn

ca vng triu Ty Ban Nha; Php tn

thn thuyn chnh l c s cho vic m bo

cng v chim ng nhiu vng t trong

sc mnh ca hm i. Nm 1600, mi

lnh th quc; cn H Lan ginh c

thuyn H Lan ch trang b 38 khu i bc,

c lp sau cuc chin tranh ko di vi

n nm 1625 l 114 khu, nm 1650 l 70

chnh quc (1566 - 1648). c bit, tham

khu 4. Kh nng trang b hn hn so vi

vng ca gii thng nhn H Lan ngy

Anh, Php hay bt c mt quc gia no nm

cng ln trc tip lm suy yu tim lc

trong nhm c th cnh tranh a v cng

hi qun Ty Ban Nha. Nhng tht bi

quc hng hi. c bit, nm 1625, trang b

chnh thc xa b v th cng quc hi

i bc ca hm i H Lan gp Php gn 8

qun hng u ca Ty Ban Nha, nh u

ln (15 khu), gp Anh gn 3 ln (40 khu) 5.

s vn ln ca hi qun H Lan na u

Khi m hi qun ng vai tr ln trong vic

th k XVII. Tuy nhin, H Lan khng

chinh phc nhng vng t mi, h tng i

th ng vng v tr bi s cnh tranh

thng thuyn v tn cng thuyn bun nc

khc lit ca Anh t ngay na sau th k

khc th nhng khu i bc ny v cng

XVII, dn n mt s thay i nhanh chng

hu dng. H Lan da vo lc lng

tng quan lc lng hi qun hai nc.

xy dng nn c quyn thng mi vi

1. S suy yu ca hi qun H Lan

na sau th k XVII
Hi qun H Lan u th k XVII
vn ln mnh m v t c v th nht
nh. Ngnh cng nghip ng tu pht trin
nhanh chng cung cp cho hi qun
nhng thuyn chin c sc mnh, uy lc.
Nhng tm vn v ct bum c mua t Na
Uy v cc nc vng Baltic, cng vi lao
ng c thu t nc ngoi v my mc
c s dng trong vic ng tu. Nm
1614, hm i H Lan s dng nhiu thy

Amsterdam l trung tm. N vn rng ra

vng Baltic (bao gm c Thy in v an
Mch), khm ph vng t mi Bc M
(gia vng t New England v Virginia),
nhng qun o thuc Caribean, Guiana, dc
b bin Brazil, mi Ho Vng cng nh

Michel Beaud, 2002, Lch s ch ngha t bn t

1500 n 2000, NXB Th gii, H Ni, tr. 58;
4
Philippe Contamine, 2002, War and competition
between states, European science foundation,
Clarendon press, p. 71;
5
Patrick Karl OBrien, Xavier Duran, 2010, Total
factor productivity for the Royal navy form victory at
Texal (1653) to triumph at Trafalgar (1805), WP
134/10, Department of economic history, London
school of economics, p. 8;

61

S thay i tng quan lc lng...

kim sot con ng thng mi sang Vin

v th ca mt cng quc hi qun hng

ng, v gt b nh hng ca B o Nha

u th gii lc . Do vy, kt thc chin

ti khu vc ny .

tranh dn n vic H Lan khng cn gi

Lc lng tuy c th nh bi Ty

c th c quyn ca mnh trong nn

Ban Nha nhng vn khng th t c a

thng mi hng hi th gii, cn Anh th

v hng u nh vng triu ny c c

tng bc nng cao v th ca mnh chu

u v nhiu khu vc khc.

trong sut chiu di lch s t 1500 n na

u th k XVII. iu l bi nhiu l do

S suy yu ca hi qun H Lan

khc nhau: V mt khch quan l s vn

trc ht c th hin c th qua s yu th

ln mnh m ca Anh, Php; V ch quan l

trc i th cnh tranh trc tip l Anh.

s chia r ni b, thiu chin lc trong pht

Trong c ba ln chin tranh, mc d hi qun

trin lc lng v tu chin khng khc bit

H Lan c i ln ginh c chin thng,

nhiu so vi thuyn bun. Hi qun H Lan

nhng nhn chung lp v trc sc mnh

hon ton nm di s ch huy ca nhm 5

ang ln ca hi qun Anh. Trong cuc chin

c Rotterdam, Amsterdam, Bc H Lan,

tranh 1652-1654, b bt ng trc v kh

Zeeland v Friesland 7 nn gy ra nhng mu

hin i, tnh k lut ca hi qun Anh nn

thun ln gia cc tnh. Mt khc, tu chin

hu nh H Lan khng ginh c mt

khng c thit k mnh m v tt nh ca

thng li quan trng no; ngc li, b tu

Anh , khng c bc st, thng cng

chin Anh phong ta b bin, cp ot cc

knh nh thuyn bun nn hn ch trong

thuyn bun v gy tn tht nng n cho nn

chin u. Chnh v th, hi qun H Lan

thng mi quc gia. n ln th hai, mc

nhanh chng suy yu giai on sau, phi

d Anh ang gp bt li v mt ti chnh

chp nhn nhng v th hng u cho Anh.

cng nh tnh hnh quc t v H Lan c

Ba ln chin tranh vi Anh vo nhng nm

nhng thay i trong vic ch to thuyn

1652-1654, 1665-1667, 1672-1674 l qung

chin nhng hi qun ch ginh c 1 thng

thi gian H Lan tng bc suy yu trn

li mang ngha tinh thn trn Pas de

nhiu phng din, c bit l nh mt

Calais trn eo Dover, nhng li tht bi

nhng trn chin quyt nh khc l

Clark G Reynolds, sd, p. 174;

Jan Glete, 2001, The Dutch navy, Dutch state
formation and the rise of Dutch maritime supremacy,
Paper for the Anglo-American conference for
historians: The Sea, University of London, p. 5;
8
Sheila Alica Clifford, 1993, An analysis of the port
royal shipwreck and its role in the maritime history of
sevententh century, Port Royal, Jamaica, MA, Texas
A&M university, p. 26;

Lowestoft Norfolk v North Foreland.

iu ny tip tc din ra trong ln chin

tranh th ba: d Charles II khng c c s
hu thun ca Ngh vin nhng lin qun
Anh-Php vn ginh c nhng thng li

62

Nghin cu Chu u - European studies review No8 (143).2012

quyt nh trc H Lan. iu buc

trong v thm st nm 1623 9 v mt dn mt

chnh ph H Lan phi chp nhn nhng

s thng im n trc s cnh tranh

iu khon khng c li trong vn thng

gay gt ca i th. Vic mt dn nhng u

mi c chm dt chin tranh vi Anh.

mi quan trng trong h thng thng mi

Nm 1654, H Lan phi chp nhn o lut

th gii tng bc lm xi mn sc mnh

Hng hi 1651, hn ch kh nng chuyn

ngoi thng ca H Lan. Cng vi nhng

ch hng ha ca h chu u, phi n b

yu km trong ngnh cng nghip, nng

nhng

nghip trong nc, H Lan thc cht suy

nm 1654, Breda (1667),

yu i rt nhiu d vn kim sot phn ln

Westminster (1674) nh du s nhng

lng hng ha lu thng trn th gii. Tnh

b ln ca ngi H Lan trc tham vng

cht ca nn kinh t thng nghip in hnh

ca Anh. H Lan khng cn nm c quyn

khng to cho H Lan c hi cng c ni lc

khng ch th trng thng mi Baltic,

gi vng a v cng quc thng mi

bin Bc hay a Trung Hi. C th thy,

hng hi.

thit

Westminster

hi

cho

Anh.

Ha

mc ch trc ht trong chin tranh Anh-H

Xt mt cch ton din, s suy yu

Lan l s kim sot eo Channel v pha nam

ca hi qun H Lan c th hin kh

bin Bc v y l khu vc c tnh quyt

phong ph nhiu mt khc nhau. l vic

nh n s pht trin ngoi thng ca c

khng th ngn cn Anh tn cng, bn ph

Anh v H Lan, nhng thc t, ch trong ln

ng u tin, hi qun Anh gn nh
nm c ton quyn kim sot vng bin
ny v tin hnh bao vy, phong ta dc

nhng hi cng, vng t ven bin khin cho

H Lan mt i nhng c s quan trng cho
vic bun bn. Mt khc, hm i khng
mnh bo v cc thng thuyn nn s

ng b bin H Lan. Con ng vn ra

lng thuyn bun b Anh cp ot trong

i Ty Dng ca H Lan b ngi Anh

thi gian ny l rt ln: ch trong cuc chin

kim sot. Tht bi trn mt trn qun s dn

n vic H Lan nhanh chng mt i nhng

ln 1, H Lan mt khong 1.200 thuyn,

gip to ra cng cuc ti thit nn thng

quyn li v a v chu u cng nh

nhiu vng t khc. l vic H Lan phi
chp nhn nhng cho Anh vng t New
Amsterdam (New York sau ny) bc tin
ln ca Anh trong qu trnh gt b nh
hng ca cc i th Bc M. Cng ty
ng n H Lan phi n b cho ngi Anh

Cc thng nhn Anh Amboyna (qun o Spice)

b ngi H Lan bt gi, tra tn v cht u th
uy trong cuc cnh tranh th trng thng mi
ng Nam . Cun Lch s ng Nam ca
D.G.E.Hall ghi li rng 30 ngi b bt, 22 ngi
b chm u (trong c 10 ngi Anh, 10 ngi
Nht v 1 ngi B o Nha). H Lan phi bi
thng cho cng ty ng n Anh s tin 85.000 v
3.615 cho con chu nhng nn nhn trong v thm
st ny.

S thay i tng quan lc lng...

63

mi Anh vi nhng thuyn ch hng H Lan

H Lan tip tc suy yu v sc mnh

(flyboats) 10. Hn th na, vi li th v v

hi qun nhng nm cui th k XVII.

kh hin i, Anh lin tip phong ta

Nim t ho v hm i v thng thuyn

nhng

nh

hng mnh nhng nm cui th k XVI, u

Rotterdam, Amsterdam ngun sng ca

th k XVII khng cn. Nu nh vic b

nn kinh t H Lan lm thit hi nghim

Anh cp ot nhiu tu bun lm gim

trng nn ti chnh v s phn thnh ca ni

i ng k kh nng chuyn ch ca H Lan

y. Nhng thit hi do chin tranh cn c

th tht bi trong chin tranh khin hi

tnh thm vi s tin chin ph m H Lan

qun H Lan lp v dn trc k th. H Lan

phi tr cho Anh sau mi hip c ha bnh,

khng cn duy tr c th tin phong nh

lm mt i mt ngun vn ln ca gii t

na u th k XVII m tt hu c v trnh

sn u t cho hot ng bun bn.

tc chin, k thut ng tu, trang b v

Nhng, nguy him hn c l tnh trng chia

kh v tinh thn k lut. Trong ba ln chin

r ca H Lan trong v sau chin tranh vi

tranh, H Lan tuy khng th hin s yu km

Anh. Nn cng ha vn c nhng mu thun

r rt so vi Anh nhng hu nh lm vo

gia cc tnh ng gp nhiu cho s pht

th b ng i ph, khng m bo c

trin nh H Lan, Zeeland vi cc tnh khc

sc mnh bo v cho nn thng mi cng

li cng cng thng hn bi chnh sch ca

nh an nguy ca t nc. Biu hin c th

mi tnh trong chin tranh l khc nhau

ca nhng suy yu l H Lan khng tim

nhm bo v cho quyn li ca h. Tnh

lc mt mnh ng u vi cuc chin

khng ng thun trong b my chnh quyn

tranh xm lc v s cng kch vo thng

v ch huy ca hi qun l mt trong nhng

mi ca nc Php. a v quc t ca H

nguyn nhn chnh dn n tht bi ca H

Lan gim st nghim trng sau tht bi

Lan v cng l mt yu t dn n s suy

trc lin minh Anh-Php giai on 1672-

yu sau ny ca h. Nh vy, r rng tht bi

1674. Cc s gia chu u hu nh khng

trong chin tranh vi Anh th hin s yu

cn nhc n vai tr ca H Lan trong nhng

km ca hi qun H Lan v gp phn khng

cuc tranh ginh quyn lc chu u giai

nh lm suy yu cng quc thng nghip

on sau. H Lan lin tc phi i ph vi

H Lan, to ra thay i ln trong quan h

cuc chin tranh xm lc lnh th cng

quc t na sau th k XVII.

chnh sch bo h ca Php, khin cho nn

thng

cng

quan

trng

thng mi trung chuyn mt thi hong

kim ri vo tnh trng chng li v suy yu.

10

David Ormrod, 2003, The rise of Commercial

Empires: England and the Netherlands in the age of
mercantilism, 1650 1770, Cambridge University
press, p 276;

William Orange phi tm cch lin minh vi

64

Nghin cu Chu u - European studies review No8 (143).2012

Ty Ban Nha, Thy in mi ng vng

c trc nhng cuc tn cng xm lc

2. S vn ln mnh m ca hi qun
Anh na sau th k XVII

ca Php. Tuy nhin, H Lan cng phi chp

Bc ngot trong qu trnh pht trin

nhn k vi Php hip c ha bnh

ca hi qun Anh l chin thng trc hm

Nymegen 1678 vi nhng iu khon bt

i Armada nm 1588, nhng phi nh n

bnh ng. D hng ro quan thu ca Php

nhng ci cch ton din ca Oliver

nm 1667 c d b, t do thng mi

Cromwell 12 sau cuc ni chin 1642-1649

c cho php mc nht nh nhng

th hi qun mi c c mt b mt hon

thc cht H Lan phi nh i bng

ton khc bit: mnh m, hng hu v ng

nhng vng lnh th pha nam t nc. Hi

vai tr ln trong s pht trin ca cng

qun v lc lng qun i H Lan khng

quc thng mi hng hi Anh sau ny. V

cn gi c sc mnh cn thit trong vic

mt lnh o, ng c nhng v tng ti

bo v t nc. Trong cch mng vinh

quang Anh 1688 1689, mc d hi qun H
Lan gp cng ln p James II phi ri
khi ngai vng nhng vn khng gip n ly
li sc mnh v a v vn c trong giai on
hong kim. n nm 1700, H Lan xp
sau Php, Anh v tng sc mnh ca hi
qun. Tng quan so snh trang b v kh
ca H Lan so vi Anh, Php km rt
nhiu ln: Mi tu chin ch cn trang b 86
i bc (nm 1725 ch cn 42 khu), trong
khi ca Anh l 115 khu, Php l 118 khu 11.
iu tr thnh mt nguyn nhn quan
trng dn n s hnh thnh lin minh H
Lan-Anh sau nm 1689 v t , hi qun
H Lan nm di s ch huy chung ca
c ngi Anh, hu nh khng gi c
a v, tm nh hng nh na u th k
XVII.

11

Xem bng s liu pha di.

nh Monck, Deane v Robert Blake 13

nhng ngi c kinh nghim v ti nng ch
khng phi l dng di qu tc - ch huy hi
qun nhm bin lc lng ny thc s tr

12

Oliver Cromwell (1599-1658) l mt tn Thanh

gio, sinh ra Huntingdon trong mt gia nh qu tc
nh, ngi ca phe Ngh vin trong cuc Ni chin
Anh (1642-1649) v l ngi th 3 k vo Sc lnh t
hnh vua Charles I. Trong qu trnh ni chin, ng
xy dng c qun i sn st ni ting v s
dng qun i nh mt cng c quan trng ln
cm quyn. Vi cng v Bo h cng (1653-1658),
ng thu tm mi quyn lc lp php, hnh php
v qun i. Cng vi , ng c nhng ng gp
c bit i vi s pht trin ca nn thng mi hng
hi Anh, trong , hi qun lun c ch trng ng
mc.
13
George Monck (1608-1670) l mt c hi
qun dn dy kinh nghim ca Anh. ng tng
tham gia hi qun H Lan trong giai on chin tranh
30 nm, l ch huy lc lng hi qun Anh tn cng
Ireland trong nhng nm u ni chin Anh, v
tuyn th trung thnh vi Ngh vin Anh sau ny. Mc
d ng gp nhiu cng lao cho Oliver Cromwell,
nhng ng li l ngi gp phn khng nh vo vic
a Charles II ln ngi sau . Robert Blake (15981657) c coi l mt trong nhng ngi uy quyn
nht ca hi qun Anh trong thi k ni chin v Bo
h cng. ng chnh l ngi c nhng ng gp quan
trng nht trong vic ci t, xy dng li hi qun
Anh, to nn tng cho s hng mnh ca hi qun
Hong gia Anh sau ny.

65

S thay i tng quan lc lng...

thnh chuyn nghip, nng ct ch khng

huy l mt s quan vi trnh tc chin cao

ch l mt b phn nh trong qun i nh

ch khng phi qu tc. Nm ph t v 25

14

thi phong kin . Tnh k lut v phc tng

thy th to thnh mt nhmN c coi

ca binh lnh c nng cao ng thi vi

l bin php hiu qu cho vic thay th

vic m bo vai tr, trch nhim ca ngi

nhng con tu c k v chm chp 18. Nhng

lnh o. Trong vic xy dng hm i,

thng thuyn cng c thit k cho mc

trc tin, cc xng ng tu c lp ra

ch phng th, c bit, nhng tu trn 100

nhng ni thun li: Chatham, Deptford,

tn cn c nhn tr cp ca chnh ph

Portsmouth, Woolwich vi s lng cng

h c th bin chng thnh tu chin trong

15

chin tranh nu cn thit 19.

nhn khong 1.000 2.000 ngi , v ng

mi c 41 tu chin ch trong vng 2 nm

c bit, sc mnh ang ln ca hi

1649 1651 16, cng c thm kh nng xy

qun Anh c minh chng r nt bng vic

dng hm i hng mnh hn cc quc gia

tng cng trang b i bc ca nhng

khc. Nm 1649, Ngh vin Anh quyt nh

thuyn chin. n nm 1675, tu chin loi 1

ng mt lot cc tu rng, sc chin u

ca Anh c trang b 100 i bc, loi 2 l

cao (c th mang hn 20 i bc - n nm

74 khu, loi 3 l 60 khu v loi 4 l 50

1654 l 56 i bc; ba ct bum ln c

khu 20 vi nng t 9 pounds n 42

thit k vi di 120 210 feet, chiu

pounds 21. Bng so snh sau y va tot ln

ngang 30-60 feet gip thuyn di chuyn

c kh nng trang b hin i ca hi qun

nhanh) 17. Trng ti cc tu chin c nng

Anh, va biu hin phn no s thay i

cp, s lnh phc v trn tu ngy cng tng,

tng quan lc lng hi qun cc nc

to ra li th ln trong vic p st v chim

trong th k XVII.

lnh tu ca i phng. Anh cng s dng

nhng tu chin nh, linh hot v trang b
hin i, c tc , kh nng chu lc v chu
la cao khi i u trc tip. Nhng s quan
hi qun Php phi cng nhn rng:

tu (Anh) c trang b rt c bit. Ch

18

Alfred Thayer Mahan, 1889, The influence of sea

power upon history, 1660 1783, Little, Brown and
company, Boston, p. 93;
19
Sheila Alica Clifford, sd, p. 19;
20
Clark G Reynolds, sd, p. 174;
21
Patrick Karl OBrien, 2001, Fiscal exceptionalism:
Great Britain and its European rivals from civil war
to triumph at Trafaglar and Waterloo, WP no 65/01,
Department of economic history, London school of
economics, p 14; 1 pound = 453,59237 gam;

14

Corelli Barnett, 1974, Britain and her army 1509

1970: amilitary, political and social survey, Penguin
books, Middleses, p. 105;
15
Philippe Contamine, sd, p. 88-89;
16
Clark G Reynolds, sd, p. 179;
17
Jonathan R Dull, 2009, The age of the ship of the
line: the British and French navies, 1650 1815,
University of Nebraska press, p. 1-2;

Bng: Trang b i bc ca hi qun cc nc trong th k XVII (n v: khu/tu)

Nm

Ty Ban Nha

Anh

Php

H Lan

Tng

1585

51

30

37

120

1600

51

34

38

123

1625

60

40

15

114

229

1650

33

80

35

70

218

1675

20

60

90

63

223

1700

26

115

118

86

345

Ngun: Philippe Contamine, 2000, War and competition between states, European
science foundation, Clarendon press, p.71.
Nhn vo bng s liu trn, trc tin

thiu kinh nghim chin u v nhanh chng

thy r s tin b nhanh chng ca hi qun

b b ri sau cuc chin tranh 9 nm v chin

Anh, c bit trong nhng nm cui th k

tranh ginh quyn tha k ngai vng Ty

XVII v ngc li l s suy yu ca c Ty

Ban Nha. Ngc li, s pht trin ca hi

Ban Nha v H Lan. S vn ln ca Php

qun Anh l mt qu trnh lu di, hi t

ch mang tnh cht nht thi trong giai on

nhiu iu kin khc nhau v mang tnh

cui th k XVII bi tc ng t cuc ci

chin lc trong s pht trin ca mt quc

cch ca Colbert 22 nhm mc ch s dng

gia theo ch ngha trng thng. Chnh v

hi qun nh mt cng c hu hiu trong

th, cht lng i bc ngy cng c c

chin tranh vi Ty Ban Nha ch khng

nng cao vi s tin u t ln. Nu nh

hon ton v tham vng vn tm nh hng

nm 1642, H Lan ch tr 42.000 florins

ra i dng. Chnh v th, hi qun Php

(3.620) cho 57 i bc th n nm 1692,

khng c coi trng, khng c tnh lu bn,

Anh chi ti 83.000 florins (9.150) cho

22

Jean Baptiste Colbert (1619-1683) l B trng B

Ti chnh Php giai on 1665-1683 di triu i
vua Louis XIV. ng l ngi c nhng quan im
khc bit vi gii qu tc Php trong vic pht trin
kinh t. Bng ti nng ca mnh, cng vi s ng h
ca nh vua, ng tin hnh mt lot ci cch kinh
t quan trng Php na sau th k XVII, bin nc
Php phong kin thnh mt quc gia c sc cnh
tranh kh mnh vi Anh, H Lan; trong bt u
ch trng n vic xy dng hi qun. c bit, ng
l i din tiu biu ca ch ngha trng thng ti
Php.

vic trang b v kh mi tu 23. Tu chin

Anh tr nn v cng nguy him: Nhng con
tu t ti tm cao ca s quan
trng,khi pho hi qun tr nn hon ho
hn v bn, tnh chun xc v nhanh hn,
khi nhng thuyn chin tt hn, c thit k

23

Philippe Contamine, sd, p. 71;

59

S thay i tng quan lc lng...

mi, s m rng v cn bng ca sc mnh

mt n ging mnh vo hot ng v tham

24

hi qun s c to ra .

vng ca H Lan - mt cng quc thng

nghip lun ch trng pht trin vic chuyn

S vn ln ca hi qun Anh c

ch hng ha gia cc quc gia v l nguyn

chng minh bng thc t l chin thng cui

nhn trc tip dn n cuc chin tranh ln 1

cng trong 3 ln chin tranh Anh H Lan

gia hai nc.

v ln lt nh bi nhiu k th khc nh
Ty Ban Nha, Php tng bc khng nh

Hi qun Anh tng cng giao

a v cng quc hng hi. Ba ln chin

chin vi H Lan 8 trn: Goodwin Sands,

tranh vi H Lan chnh l cuc ng hi

Plymouth,

Kentish

qun trc tip tranh ginh nh hng trn

Portland,

Leghorn,

bin. Mc ch v nguyn nhn su xa ca c

Scheveningen. Tuy tht bi trong trn ng

3 ln chin tranh chnh l nhng tranh ginh

u tin nhng hi qun Anh nhanh

v quyn li thng mi i Ty Dng

chng cng c lc lng v ginh thng li

v nhng vng t giu c ngoi chu u.

trong tt c 7 trn chin cn li. c bit,

Thng nhn H Lan chim ot nhiu

trong trn quyt nh Scheveningen nm

quyn li cc hi cng, vng bin ca Anh

1653, c Maarten Tromp Harpertszoon

trong vic bun bn len d, nh c v gy ra

v 1.500 thy th b i bc ca hi qun

25

Knock,

Dungenes,

Gabbard

Bank,

bt mn ln i vi thng nhn Anh . Do

Anh git cht, 14 tu chin b ph hy, nh

, Cromwell v Ngh vin Anh a ra o

du tht bi hon ton ca H Lan. Chin

lut H tng nm 1650 (Convoy Act) v o

thng ca Anh dn n s kim sot

lut Hng hi th nht (Navigation Act/

hon ton eo bin Channel, ngha l phong

Scobeles Act) nm 1651 26. thc s l

ta Amsterdam v nhng cng khc ca H

Lan, lm bng gi mi hot ng thng

mi ca quc ny 27. Tht bi buc H

24

Alfred Thayer Mahan, sd, p. 96;

Nm 1601, trong tng s 714 tu cp cng London
th ch c 207 tu Anh, 40 tu c, nhng c ti 360
tu H Lan; dn theo E.E.Rich, C.H.Willison, 2008,
The Cambridge economic history of Europe, vol IV:
The eonomic of expanding Europe in the sixteenth and
seventeenth centuries, Cambridge University press, p.
176;
26
o lut H tng cho php chnh ph Anh can
thip vo cng vic thng mi nhm bo m an
ton cho nhng chuyn hng. o lut Hng hi quy
nh khng mt hng ha no t chu , chu Phi,
chu M hay bt c quc gia no chu u c
nhp khu vo Anh, tr nhng hng ha c chuyn
ch trn tu ca Anh hay c sn xut ra cc thuc
a ca Anh. Cc thuyn chuyn ch phi c l
thy th ngi Anh, ngoi tr trng hp nhng sn
phm c nhp khu trc tip t chnh ni xut x
chu u. i vi ngnh nh bt c mi, ch c
25

Lan phi k hip c ha bnh Westminster

nm 1654 28. Anh cng tch thu c 1.700
tu chin pht trin hn na hm i ca

a vo Anh v cc thuc a loi c c nh bt

bi thuyn ca Anh v vic xut khu c cng ch
c thc hin bng thuyn ca Anh.
27
Clark G Reynolds, sd, p. 181-182;
28
William Rusell, 1822, History of modern Europe,
vol III, Philadephia printed and published, p 222; H
Lan phi chp nhn o lut Hng hi 1651, tr chin
ph cho nhng tu chin ca Anh, n b cho nhng
thit hi ca thng mi Anh ti ng n, phc tng
vic treo c Anh ti eo bin Channel/Manche v nhiu
yu cu khc ca Anh v thng mi.

60

Nghin cu Chu u - European studies review No8 (143).2012

mnh 29. Nh vy, trong cuc ng u

ha v 88 lnh ca H Lan do De Ruyter,

tin, hi qun Anh mang li danh d v

Evertsen, Cornelis ch huy. Kt qu, Anh

nim tin chin thng cho tham vng bnh

p tan hi qun H Lan, git cht Evertsen,

trng ca gii cm quyn v c bit l t

nh chm 20 tu chin. Tht bi ny mt ln

sn thng nghip Anh.

na dn H Lan vo th b ng, buc phi

Cuc chin tranh ln th hai tip tc

l h qu ca s cnh tranh khc lit v mt
thng mi gia hai quc gia. Cc o lut
c Charles II lin tip a ra trong thp
nin 60 ca th k XVII ng chm mnh
n s pht trin ca nn hng hi cng nh
e da h thng thng im, thuc a ca
H Lan ti chu v chu M. Ngay trong
trn hi chin u tin Lowestoft Norfolk
(3/6/1665), H Lan nhn tht bi ng cay
khi c ch huy b git cht v khong
31 tu phi u hng d lc lng vt tri
so vi hi qun Anh. Thng li trn gip
Anh y mnh qu trnh m rng nh hng
trn i Ty Dng, chim ot nhng
thng im quan trng ven bin phc v
cho hot ng thng mi. Trn chin 4
ngy trn eo Dover din ra nm 1666 tuy
khng em n kt qu kh quan cho Anh
nhng H Lan cng chu nhng tn tht to
30

tm cch k hip c chm dt chin tranh.

Hip c Breda ngy 31/7/1667 mt ln na
l s nhng b rt ln ca H Lan cho Anh.
Anh ch ni lng mt s iu khon trong
o lut Hng hi, cn H Lan phi mt rt
nhiu quyn li. New Amsterdam ri vo tay
Anh, c i tn thnh New York v l
bc ngot quan trng gip Anh tin su hn
trong qu trnh chinh phc vng t Bc M.
chu Phi, H Lan chp nhn Anh chim
ng Cape Coast (Ghana) v nm c quyn
bun bn n l trn mt vng lnh th rng
ln. Nh vy, Anh ngy cng m rng
c tm nh hng v vng hot ng ca
mnh khng ch trong hot ng thng mi
m c xm chim thuc a. Nhng kt qu
ban u l nn tng c bn cho s hnh
thnh mt quc rng ln, hng mnh sau
ny.
Cuc chin tranh ln th ba xy ra vi

ln . Tuy nhin, n trn quyt nh ti

nhiu im khc vi 2 ln trc bi c s

North Foreland, 81 tu chin v 18 tu phng

tham gia trc tip ca Php ng minh ca

la ca Anh do c Albemarle v Rupert

Anh v s khng ng thun gia vua

tn cng 10 thuyn chin, 20 tu phng

Charles II v Ngh vin Anh. Mc d khng

c c ngun ti chnh di do nh trc

29

Tin Tha n, Ha Khit Minh, (ng Thanh

Tnh dch), 2005, Thng s nc Anh, NXB Lao ng
x hi, H Ni, tr. 139;
30
Theo Clark G Reynolds, trong trn chin ny, 5.000
lnh Anh cht, 3.000 b bt, 8 tu chm, 9 tu b
chim; H Lan tuy thit hi t hn nhng cng mt
2.000 lnh v 8 tu.

nhng hi qun Anh phi hp cht ch

vi nhng cuc tn cng ca Php trn t
lin khin cho H Lan lin tc phi vt v
chng v thc t l chu tht bi lin tip.
Nm 1672, H Lan tht bi trc sc mnh

61

S thay i tng quan lc lng...

qu ln ca lin qun ti ca sng Thames.

mi rng ln Ty n, Bc M. K hoch

n gia nm 1673, Anh 3 ln tn cng

c ni dung chnh l tm cch nh bt

vo hi qun H Lan, gy ra nhng tn tht

nh hng ca Ty Ban Nha thit lp a

nht nh, buc H Lan mt ln na phi k

v ca Anh. Vi sc mnh hi qun ang ln,

hip c Westminster ln 2 (1674), theo ,

Anh lin tip t chc nhng cuc tn

Anh nhn c 6 triu tin bi thng chin

cng, xm lc lnh th. Ln lt nhng

ph v H Lan khng c php i li vng

vng t Ty n (vng bin Caribbean v

t New York.

M Latinh) ri vo tay Anh; nhng thng

cng ca Ty Ban Nha b bn ph, tn cng;

Chin thng cui cng trong c 3 ln

nhng tu bun cng b cp bin Anh

chin tranh trc i th cnh tranh trc tip

honh hnh nhiu hn. S kin Jamaica ri

l H Lan khng nh v th ca cng

vo tay Anh nm 1665 l nh cao trong

quc hi qun Anh. Trc ht l s pht

thng li ca Anh trong vic m rng thuc

trin ca kh nng trang b v kh hin i

a chu M. Chin thng ca Anh c

cho hm i ngy cng c nng cao v tr

th hin bng hip c Madrid 1667 v sau

thnh ni khip s ca k th. Nm 1688, th

l Hip c nm 1670 hip c v chu

trng Amsterdam trong cuc hp ton Lin

M. Ty Ban Nha qu ng, cnh ca n

hip khng ng cho William III

vi vng t chu M tr ph m rng

Orange b sang Anh vi l do l hi qun

trc mt i vi ngi Anh.

H Lan suy yu, khng sc tn cng

hi qun Anh v cng hng mnh. n khi

Tip ni nhng thnh cng trong

lin minh vi Anh c thit lp th H Lan

chin tranh vi H Lan v Ty Ban Nha, hi

chp nhn vic ch huy ngi Anh s lnh

qun Anh tip tc khng nh sc mnh ang

31

o c hm i ca H Lan . iu cng

ln ca mnh trong cuc chin tranh 9 nm

c khng nh hn na bng nhng cuc

(1689 - 1697) vi Php. Do lun c tham

chin tranh xen k sut na cui th k XVII

vng chinh phc c chu u lc a nn vua

gia Anh vi Ty Ban Nha v Php.

Php - Louis XIV xy dng qun i

hng hu v tinh nhu. Bn cnh , vi

Nm 1651, Cromwell lp ra mt

nhng ci cch ca Colbert, hi qun Php

bn phc tho v k hoch pha ty 32 nhm

tng bc c ch trng hn v c xy

thn tnh nhng thuc a, th trng thng

dng lc lng cng nh trang b v kh v

tr thnh i th ng gm ca Anh trong

31

Gary M Anderson, Adam Gifford, 1991,

Privateering and the private production of naval
power, California state university, Northridge, p. 63;
32
Xem thm Matthew Craig Harington, 2004, The
Western design and the Anglo-Spanish struggle for
the Caribbean, 1654-1655, MA of Florida state
university;

hai thp nin cui th k XVII. S pht trin

ca hi qun Php tuy mang tnh cht nht
thi nhng cng gy nn mi e da ln cho
a v ca Anh. Lin minh vi H Lan cng

62

Nghin cu Chu u - European studies review No8 (143).2012

mt lot quc gia khc c thit lp nhm

quc t ca cc cng quc chu u. H Lan

mc ch p tan tham vng ca Php. Theo

d c gn mt th k hong kim v thng

nh bng s liu trn, lc bt u chin

mi nhng ch duy tr c mt thi gian

tranh, Php l cng quc hi qun mnh

ngn a v cng quc hi qun hng u.

nht vi nhng tu chin c trang b 118-

C nhiu nguyn nhn khc nhau dn n s

120 i bc, cn Anh c trang b t hn.

suy yu nh: Nn cng nghip v nng

Tuy nhin, kt thc cuc chin, hi qun

nghip trong nc khng c ch trng

Anh vn ln mnh m c v s lng tu

pht trin, lm nn tng cho kinh t thng

chin ln trang b: t 173 tu chin pht trin

mi; S chia r trong b my chnh quyn v

thnh 323 tu, cn Php suy gim t 295

hi qun; S cnh tranh, chng ph v xm

xung cn 137 tu chin 33. n nm 1725,

lc ca quc gia khc; Nhng hi qun suy

duy nht nc Anh trang b trn 100 i bc

yu chnh l nhn t trc tip dn n vic

cho tu chin (120 khu), cn Php l 36, H

H Lan mt i kh nng cnh tranh v nhng

34

Lan l 42, Ty Ban Nha l 17 khu . Nh

th trng thng mi quan trng. Ngc li,

vy, hi qun Anh khng ch ginh thng li

Anh c chin lc lu di, u t cn thit

trc H Lan, Ty Ban Nha m cn ginh

cho s pht trin ca hi qun trong vic m

thng li trc Php vn ln tr thnh

rng th trng, thuc a v nng cao v th

cng quc hi qun ng u th gii vo

trn bn thng mi th gii. Anh khng

u th k XVIII. S pht trin l h qu

ch nh thng H Lan trong ba ln i u

tt yu v ph hp vi xu th i ln ca Anh

trc tip m xen k vi l nhng chin

trong qu trnh xc lp a v cng quc

thng trc cc i th nguy him khc nh

thng mi hng hi.

Ty Ban Nha, Php hay m rng c h

Nh vy, th k XVII chng kin

kh nhiu s thay i tng quan lc lng
hi qun gia cc cng quc chu u.
Trong giai on trc nm 1640 l s cnh
tranh gia Ty Ban Nha v H Lan, cn na
sau th k XVII li l s vn ln cnh tranh
ca Anh vi H Lan. Nhng thay i nhanh
chng c tc ng khng nh n s pht
trin thng mi cng nh vic xc lp a v

33

http://en.wikipedia.org/wiki/Nine_Years_War
Philippe Contamine, 2002, War and competition
between states, European science foundation,
Clarendon press, p. 71;

34

thng thuc a chu v chu M; to

iu kin cn bn cho bc t ph ln v th
cng quc hng u th gii t u th k
XVIII. S vn ln ca hi qun Anh khng
ch mang ngha qun s n thun m cn
phn nh s thay i ton din v kinh t x hi, tc ng ln n tnh hnh chu u,
v c th hin nh mt xu th ang ln
ca thi i xu th pht trin theo con
ng t bn ch ngha mt cch ton din.